Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
| | $ !
AGO
શ્રેષ્ઠ શ્રી દેવી
વિચિત.
હીટ ઢેલા ટો
ܘܘܘܘܘܘܘܘܘܘܘܘ
• મહાકાવ્ય : _ષ્ટાતી-અનુવાદ: |ી વિદુષી સાદબીજી સુલોચનાશ્રીજી
છછછછછછછછછછછછછછછે.
ભાગ-૧
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
श्री शङ्केश्वर पार्श्वनाथाय नमः
हीरसौभाग्य-महाकाव्यम्। कवीश्वर-श्रीमद्-देवविमल-गणि-विरचितम्
स्वोपक्ष-व्याख्यया-समलङ्कृतम्
गुर्जरभाषानुवादेन-सुशोभितम् ।
अष्टसर्गात्मकः प्रथमो भागः
गूर्जरभाषानुवादिका
संघस्थविर-स्व. आचार्यदेवेशविजयसिद्धिसूरीश्वराणां समुदायान्ततिनी षयोवृद्धा-आर्याश्री सुनंदाश्री-अन्तेवासिनी विदुषीसाध्वी सुलोचनाश्रीः ।
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : કાંતિલાલ ચીમનલાલ કલસાવાળા.
“ગુડલક” ૯, શ્રીમાળી સોસાયટી નવરંગપુરા અમદાવાદ : ૯ ફોન નં. ૭૭૫૦૩
પ્રાપ્તિસ્થાન: ૧. સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર
હાથીખાના, રતનપોળ. અમદાવાદ,
૨ સેમચંદ ડી. શાહ - જીવનનિવાસ સામે,
પાલીતાણું,
૩. સેવંતીલાલ વી. જૈન
મહાજનગલી ઝવેરીબજાર પહેલા માળે મુંબઈ-૩.
* મુખ્ય પ્રાપ્તિસ્થાન: પત્ર વ્યવહાર:
શાન્તિલાલ ભલાભાઇ. દર્શન” ૨૯, શ્રીમાળી સોસાયટી નવરંગપુરા અમદાવાદ : ૯ ફોન નં. ૭૯૦૨૪
મુલ્ય રૂ. પચીસ [ ર૫ રૂપિયા ]
વિ. સં. ૨૦૨૮. આસો સુદ, ૧૦ પ્રથમવૃત્તિ પ્રત-૫૦૦
મુદ્રક: અલકેશ પ્રિન્ટરી સદમાતાની પોળ સામે, સાંકડીશેરી. અમદાવાદ-૧
સર્વ હકક અનુવાદિકાને સ્વાધીન છે.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ એ પરમારાથ્યપાદ પરમ ગુરુદેવ આપે દીર્ધસંયમ પર્યામાં અપુર્વ સંયમ-આરાધના કરી. પરમાત્મા જિનેશ્વરદેવની શાસનની અદભુત પ્રભાવના કરી. વષીતપ” જેવી ઉગ્ર તપશ્ચર્યાની વર્ષો-પર્યત સાધના કરી. અનેક સ્ત્રી-પુરુષોને ચારિત્ર પંથે ચઢાવી ભવ્ય ઉપકાર કર્યો. એ કૃપાસિંધુ પરમ ગુરુદેવ ! ભલે આપ સ્કૂલદેહે આ ધરાતલ પર વિચરતા નથી, પરંતુ આપને અચિન્ય પ્રભાવ....અચિત્ય કૃપા તે આજે પણ અમારા હૃદયમંદિરને અજવાળી રહી છે... “હીરસૌભાગ્ય મહાકાવ્યનો ગુજરાતી-ભાષામાં અનુવાદ, આપની જ કૃપાનું
ઓ પરમગીતાર્થ સંધસ્થવિર સ્વર્ગસ્થ આચાર્ય દેવેશ
વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજા !
આપના પાવન આત્માને વિનયપુર્વક આદરસહિત આ ગ્રંથનું સમર્પણ કરી, કૃતાર્થતા અનુભવતી સાધ્વી સુચનાશ્રીની પુનઃ પુનઃ વંદના
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનદાનની ગંગાત્રી :
અમદાવાદ : નવરંગપુરા જૈન સની નામી-અનામી મહિલાઓએ આ ગ્રંથના પ્રકાશનમાં રૂ. ૫૦૦૧ ભેટ આપી મહાન સુકૃત ઉપાજયું છે.
૫૦૧ કાલસાવાળા પરિવાર. ૨૫૧ સાધ્વીજી ઇન્દ્રયશાશ્રીજી
સત્યરેખાશ્રીજીની સત્પ્રેરણાથી. ૨૫૧ સાધ્વીજી શીલપૂર્ણાશ્રીજી તથા ભાગ્યપૂર્ણાશ્રીજી સદુપદેશથી,
૧૫૧ તારાબેન વિમલભાઇ,
૧૫૧ ચંદુલાલ સત્તીયા. ૧૫૧ મંગુબેન સુળચંદ્ગુભાઇ તથા પુષ્પાબેન કાન્તિલાલ.
૧૫૧ ચંદુલાલ રંગજીભાઈ
૧૫૧ રમણલાલ વીરચંદ, ૧૫૧ શારદાબેન બુધાભાઇ
૧૫૧ રૂક્ષ્મણીબેન ડાહ્યાભાઇ ડાઘવાળા, ૧૫૧ મનસુખભાઇ દેવાવાળા. ૧૫૧ રિસકલાલ ગારધનદાસ, ૧૫૧ તારાએન કાપડીઆ, ૧૫૧ મણીબેન ચુનીલાલ. ૧૫૧ કંચનબેન પુનમ'.
અને બીજા પણ નામી-અનામી ભાઇ-બહેના,
રૂ. ૪૦૦૧ કીર્તિ કરભાઇ ચુનીલાલ શાહુ રૂ. ૧૦૦૧ શ્રી નવરંગપુરા શ્વેતાંબર મૂ. પૂ. જૈન સંઘ જ્ઞાનખાતામાંથી
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીયા ભવિતવ્યતાનો અનંત ઊંડાણને વામણે માનવી ક્યાંથી માપી શકે ?
"| આ પણ એક એવી ભવિતવ્યતાને જ યોગ હતો ! વિ. સં. ૨૦૭માં નિવેદન || શ્રી નવરંગપુરા જૈન સંગ માટે પૂજ્યનીયા સાધ્વીજી શ્રીસુલોચનાશ્રીજી મ. સા. નું ચાતુર્માસ સર્વપ્રથમ હતું..અમને જરાય કલ્પના ન હતી કે તેઓના ચાતુર્માસથી અમારા સંઘની શ્રાવિકાઓમાં આવી સુંદર ર્ધમજાગ્રતિ આવશે ! અને તેઓશ્રીએ સંપાદિત કરેલા ને અનુવાદ કરેલા આવા મોટા ગ્રંથનું પ્રકાશન કરવાનું સૌભાગ્ય અમને મળશે ! આનું જ નામ ભવિતવ્યતા !
વિ. સં. ૨૦૨માં ઉપાશ્રયમાં પૂજય મુનિરાજશ્રી ચરણપ્રવિજયજી મ. સા. નું ચાતુમાસ અને હસમુખભાઈના બંગલામાં પૂ. સાધ્વીજી મ. નું ચાતુર્માસ થયું.
પૂ. સાધ્વીજી મ. પાસે વિશાળ શ્રાવિકાવર્ગે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. સાધ્વીજી મ. ના સરળ, નેહાળ અને વાત્સલ્યપૂર્ણ વ્યવહારથી અને તેઓના તપોબળ તથા સંયમબળથી સંઘને શ્રાવિકાસમુહ ખૂબ પ્રભાવિત બન્યો.
પૂ. સાધ્વીજી સુચનાથીજીએ “સ્યાદવાદમંજરી” જેવા કઠીન દાર્શનિકમંથને પણ અનુવાદ કરી પોતાના જ્ઞાનને લાભ આપ્યો છે તેવી રીતે “હીરસૌભાગ્ય” જેવા સંસ્કૃત મહાકાવ્યને ગુજરાતી અનુવાદ કરી તેઓશ્રીની સાહિત્ય-પ્રતિભા પરિચય આપ્યો છે...આવાં વિદુષી સાધ્વીજીની જ્ઞાનોપાસના સાથેસાથ વંદનીય છે.
હીરસૌભાગ્ય” ગ્રંથ ઘણો મોટો છે. તેના પ્રથમ ભાગ [સર્ગ ૧ થી ૮)નું પ્રકાશન કરવાને યશ તે અમારા નવરંગપુરા સંધની શ્રાવિકાબહેનને છે. તેમણે રૂ, પાંચ હજાર જેવી મોટી રકમ ભેગી કરી અને સાચી જ્ઞાનપૂજા કરી ! યશના બીજા અધિકારી છે આમરા સંધના ટ્રસ્ટી ઉદારમના સદગૃહસ્થ કીર્તિકરભાઇ તેઓએ રૂ. ચાર હજાર એક આપીને આ ગ્રંથના પ્રકાશનની આર્થિક મુંઝવણ ટાળી દીધી ? સંધના જ્ઞાનખાતામાંથી પણ અમે રૂ. એક હજાર મંજુર કરીને કામ પૂર્ણ કર્યું.
પરંતુ આ કામ માત્ર પૈસાથી થતું નથી ! પ્રેસનાં કામ હજુ આપણા દેશમાં સરળ બન્યાં નથી. એમાં વળી બીન અનુભવી માટે તો આ કામ એવરેસ્ટ આરોહણ જેવું વિકટ લાગે. અમારા સંધને ઉત્સાહી કાર્યકર્તા શ્રીયુત શાન્તિલાલ ભલાભાઇએ પૂ. સાધ્વીજી મ. સા. ના માર્ગદર્શન મુજબ પ્રેસમાં આવવા જવાનું કામકાજ સંભાળી લઈ મહાન મૃતભકિત કરી છે. તેઓ સાચે જ અભિનંદનના અધિકારી છે.
અમારા નવરંગપુરા જૈન સંધનું મહાન સૌભાગ્ય છે કે આવું શ્રુતભકિતનું કાર્ય કરવાનું અમને પ્રાપ્ત થયું આવી અણમોલ તક આપીને પૂ. સાધ્વીજી સુચનાથીજી મ. સા અમારા પર મહાન અનુગ્રહ કર્યો છે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પ્રસંગે ખૂબ ભકિતવશ બનીને એક વાત કહી દઉં ? આવી મૃતઉપાસના જે આપણા પૂ. સાધ્વી સંધમાં વ્યાપક બને તો સંધની જ્ઞાનશકિતને કેવો અપૂર્વ વિકાસ થાય ? સમ્યમ્ દર્શન કેટલું નિર્મલ બને અને સમ્યફ ચારિત્રની આરાધના કેવી પ્રાણવાન બને ? હું આપણું પૂ. સાધ્વી સંધને વિનતી કરું છું કે તેઓ સમ્યગ જ્ઞાનની ઉપાસનામાં વિશેષ ઉજમાળ બનીને અમારા શ્રાવિકા સંધને સન્માર્ગ ચિંધતા રહે ને મોક્ષમાર્ગની આરાધનામાં પ્રેરણામૂર્તિ બન્યા રહે.
હું ખૂબ હર્ષ અનુભવું છું. આ ગ્રંથનું પ્રકાશનકાર્ય મને સોપીને પૂ. સાધ્વીજી મહારાજે મારા પર ઉપકાર કર્યો છે. આવા વ્યુતભક્તિના અવસર મળ્યા કરે એવી શુભકામના સાથે નિવેદન
અંતે આ ગ્રંથનું કુફરીડીંગ ખૂબ ખંતપુર્વક પં. બાબુભાઈ સવચંદે કરેલ છે. તેમજ ગ્રંથનું મુદ્રણકાર્ય અલકેશ પ્રીન્ટરીવાળા શ્રી મગનભાઈએ ખૂબ કાળજીપૂર્વક કરી આપેલ છે. અને આ ગ્રંથનું કપિ જ સુકુમાર કરેલ છે. તે બદલ તેમને આભાર માનવામાં આવે છે.
વિનીત, કાન્તિલાલ ચીમનલાલ કેલસાવાળા
અમદાવાદ-૯, ૫-૮-૭ર
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવે પરમાત્મા મહાવીર ભગવંત બતાવેલા શ્રમણીજીવનમાં જ્ઞાને પાસના અગ્રસ્થાને છે. ચોવીસ કલાકમાં પંદર કલાક જ્ઞાનોપાસના કરવાની આજ્ઞા છે ! જે આવી જ્ઞાનોપાસના શ્રમણ શ્રમણીના જીવનમાં ન હોય તો સંયમજીવન અનેક દેશોનું ભાજન બની નષ્ટ થઈ જાય
ધર્માત્મા સંસારી માતાપિતા (શેઠ પોપટલાલ બાદરચંદ)ના સુસંસ્કારથી અને પુ. ગુરૂની પ્રેરણાથી નાની-બાલ્યવયમાં હું સાધ્વી બની
પૂ. સાધ્વીજી મ સુનંદાશ્રીજી મ. સા. ની છત્રછાયા મળી. અમારા પૂજનીય ગુરુદેવ સ્વઆચાર્યદેવશ સંઘસ્થવિર પુજય સિધ્ધિસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની શિક્ષા મળી...જ્ઞાને પાસનામાં હું પરોવાઈ ગઈ. પ્રકરણ ગ્રંથ કર્મગ્રંથો કમ્મપયાડે પંચસંગ્રહની પ્રાથમિક ગ્રંથોનું અધ્યયન, સંસ્કૃતપ્રાકૃત ભાષાઓનું અધ્યયન અને ઉપદેશમાળા જેવા અનેક ઔપદેશિક ગ્રંથનું અધ્યયન કર્યા પછી મને સ્યાદવાદમંજરીથી માંડી સ્યાદવ દરત્નાકર જેવા દાર્શનિક ગ્રંથનું અધ્યયન કરવાની તક મળી. મને ખૂબ જ આનંદ થયો.
અધ્યયન પછી અધ્યાપનનો અવસર મળ્યો, અનેક સાધ્વીજીઓને અધ્યાપન કરાવતાં જ્ઞાનનો પ્રકાશ વધે..તેમાં વળી અવસરે અવસરે મહાપુરુષોની પ્રેરણા મળતી રહી, ગુણાનુરાગી સાધ્વીવર્ગનું પ્રોત્સાહન મળતું રહ્યું...અને પ્રાચીન ગ્રંથનો અનુવાદ કરવાની ભાવના જાગી ! સ્વાવાદમંજરી ના અનુવાદ પછી હીરસૌભાગ્ય સંસ્કૃત મહાકાવ્યને અનુવાદ આ જ રીતે થઈ ગયે !
બે સાધ્વીજીને “હીરસૌભગ્ય નું અધ્યયન મારે કરાવવાનું હતું. તે માટે પુસ્તકની તપાસ કરી હીરસૌભાગ્યનું પુસ્તક જોતાં હૃદય દ્રવી ગયું. સાવ જીર્ણ સ્થિતિમાં ! ઘણાં વર્ષો પૂર્વે છપાયેલું આ પુસ્તક ..તેનાં પાનાંઓ અડતાં જ ફાટી જાય તેવાં છર્ણ થઈ ગયેલાં જોયા મને ફરીથી છપાવવાની ભાવના થઈ આવી. સાથે-સાથે મૂળ હસ્તલિખિત પ્રત સાથે મેળવીને સંશોધન કરવાની ઈચ્છા થઈ મેં સ્વ. પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી પુણ્યવિજ્યજી મ. સા. ને હસ્તલિખિત પ્રત માટે પૂછ્યું, તેઓશ્રીએ પાટણના શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનભંડારમાંથી પ્રત મંગાવી આપી અને સંશોધનનું કાર્ય ચાલુ કર્યું, ત્યાં મને પ્રેરણા મળી કે મારે આ મહાકાવ્યના લોકોના અનુવાદ ગુજરાતી ભાષામાં કરો ! હું એ પ્રેરણામૂર્તિના અનુરોધને ન ટાળી શકી..ને મેં ગુજરાતી ભાષામાં અનુવાદનું કાર્ય આરંભી દીધું
મેં સંકલ્પ કર્યો કે “ જ્યાં સુધી આ ગ્રંથનો સંપૂર્ણ અનુવાદ ન લખાઈ જાય ત્યાં સુધી એકાશનને તપ કરે અને ચાર વિગયો ત્યાગ કર તપ ત્યાગ સાથે કરેલી જ્ઞાનોપાસનાને આનંદ અપૂર્વ હેય છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ કાર્યમાં મારાં પૂ. ગુણીજી શ્રી સુનંદાશ્રીજીની અને પૂર્ણ કૃપા પ્રાપ્ત થઈ. પુ. ગુરૂભગિનીશ્રી સુશીલાથીજી મ. ની સહાનુભૂતિ મળી. અને વાસિનીઓ ઇન્દ્રયશાશ્રીજી સત્યરેખાથીજી, ભાગ્યપુણશ્રીજી તથા શીલપુશ્રીજીનો સહયોગ મળ્યો ને કામ સરળ બન્યું રોજ ૩૦-૪૦ લેકોને અનુવાદ લખવા માંડ્યો.
કવિ સમ્રાટ શ્રીદેવવિમલ ગણુની આ ભવ્ય કાવ્ય પ્રસાદીને આસ્વાદ એવો અદભૂત છે કે જેને પુનઃ પુનઃ અનુભવતાં જ રહીએ ! કાવ્યગુણથી ભરપુર આ મહાકાવ્ય ઉપર આ ગ્રંથમાં જ સંસ્કૃત સાહિત્યના વિદ્વાન આચાર્ય પંડિત શ્રીગોવિન્દ વ્યાસે વિકતાપુર્ણ પ્રસ્તાવના લખીને ગ્રંથનું ગૌરવ વધાર્યું છે. ને ગ્રંથને પરિચય આપ્યો છે. ગ્રંથના અભ્યાસીઓ જરૂર પ્રસ્તાવના વાંચે
આ ગ્રંથના પ્રકાશનમાં સહયોગી શ્રી નવરંગપુરા જૈન સંઘ (અમદાવાદ)ની બહેને અને મહિલા મંડળના પ્રમુખ સુશીલાબેન તથા પુષ્પાબેનની વ્યુતભક્તિ ખરેખર અનુમોદનીય છે. સુશ્રાવક કીર્તિકરભાઈની ઉદારતા અને સુશ્રાવક કાન્તિભાઈ કલસાવાળાનું સૌજન્ય જે મારૂ હદય પ્રસન્નતા અનુભવે છે. પ્રેસમાં આવવા જવાનું તમામ કાર્ય સંભાળનારા શાન્તિલાલ ભલાભાઈની સેવાવૃત્તિ અભિનંદનીય છે.
સંસ્કૃત સાહિત્યના વિદ્વાનોએ આ અનુવાદગ્રંથનું અવલેકન કરેલું છે છતાં પણ કોઈ ક્ષતિ રહી જવા પામી હેય તે અભ્યાસીઓ ક્ષમા કરે. મેં મારી મંદમતિથી આ શુભ પ્રયાસ કર્યો છે. આ ગ્રંથ સહુના હિત માટે થાઓ એવી શુભ કામના સાથે મારું નિવેદન પુર્ણ કરૂં છું.
સાવી સુચનાશ્રી પીપરડીની પિળ જૈન ઉપાશ્રય રીલીફ રોડ, અમદાવાદ
૫-૯-૭૨
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपन्यास
(સંસ્કૃત અને સંસ્કૃતિના વિચક્ષણ વિદ્વાન પંડિત પ્રવરશ્રી
ગોવિન્દરામ વ્યાસે આ ગ્રંથ પર પ્રભાવશાળી પ્રસ્તાવના લખી लेखक: पं. गोविन्द व्यास
छ. ५। अवश्य या प्रस्तावना पांये. ] यह कमनीय-करुणामयी-काश्यपी, वात्सल्यमयीः विश्वम्भरा वसुन्धरा विलक्षण विबुधों की विद्यास्थली है । विचक्षण विवेचकों की विवेकवाटिका है। मुक्तसंग-मुमुक्षुओं की मनोशाला है । तपःपूत तपोनिधियों की साधना भूमि है । स्वान्तः सुखी सन्त जनों की संतोषकुक्षि है। क्रान्तदर्शी कल्पाशील कवियों की कल्पपीठिका है। शौच्यैशील सूरवीरों की परीक्षा मेदिनी है। धर्मधीर धनिकों की आधार धरा है। कर्मवीर कोविदों की कर्मभूमी है । दायित दानियों की दाक्षिण्यशाला है । ईश्वरावतार की एश्वर्यशालिनी लालामयी जन्मभूमि है । स्वगत-सुगत-तथागतों की अतिथ्यवाहिनी आदर्शमाता है । तीक्ष्ण तपस्वी-तीर्थकरों की तारुण्यहारिणी निर्वेदगुटिका है। लालितलोकसेवकों की सेवामयी चतुरशाला है । पापहारिणी पतित पावनी गंगा सिन्धु व्यास ब्रह्मपुत्रा की क्रीडास्थली है । विन्ध्यहिमालय मलयावुद की माधुरी मूर्ति है। वसन्त ग्रीष्म वर्षा शारद की सौभाग्यसुषमा है। चन्द्र की चित्तहारिणी चिन्मयी पीयूष प्रिया पृथ्वी है । भानु की भासमयी भवशोषकारिणी भगवती भूमि है । राका की रजतमयी रंगशाला है । अज्ञानमयी अमावास्या की आर्दभुता है। चंचल समीर की गन्धमयी विपणि है । हिरण्य रजतरत्नों की प्रकाश प्रसविनी विगुहा है।
ऐसी आर्यधरा का विद्याभ्यांसी विप्रब हुँ। आदान-प्रदान से व्यापारी हुँ। शान विज्ञान की कलाओं में किशोर कुमार हुँ । वाङ्मय के विपुल विवेक भण्डार का प्रार्थों हु संस्कृतियों का छात्र हु। सम्यताओं का स्नातक हु। साहित्यका सेवाभावीसेवक हुँ । भाषाओं की भव्यता का भिक्षुक हुँ। मां भारती की स्मृतिमें भूला हुआ भवभव का भ्रमर हु। वैदिक-परंपरा मेरी आत्मा है, जैन परम्परा मेरी जिज्ञासा है, बौद्ध परम्परा मेरी बुद्धि है । जिज्ञासा और बुद्धि के साथ-साथ चलता हुआ साहित्य के सदन मे आता हूं। . नानाविध साहित्यग्रंथो का सेवक बन समीप में जाता है वैसे ही तीसरी बार इस समय 'हीरसौभाग्य महाकाव्य' के सान्निध्य में आ रहा हु । प्रथम वार विद्यार्थी बन होरसौभाग्य का सार समझने गया । दूसरी बार सौम्यसुशील मुनि श्री भद्रबाहु का पाठक बनकर पासमें गया । तीसरी बार इस समय श्रद्धासुमनों की वाक्य पुष्पाजलि को लेकर हीरसाहित्य-उपन्यास का आराधक हो रहा हूँ।
वर्षा का वैभव, विज्ञान विचार और वितर्क की कलाओं को चमका रहा है। सावन की रिमझिम बरसती सप्रिए नयनो में रम रही है । सावनमें साहित्यका सेवन स्वात्मप्रकर्ष को प्रगुणित करता है । सावन सहभाव का मास है साहित्य सहितभाव का स्वरुप है । 'सहितस्य भाव सहित्य कर्म वा साहित्यम्" ____ "हीरसौभाग्य महाकाव्य" में साहित्य की समयोचित कलाओं का सन्निवेश किया हैं । अलंकार साहित्य के उद्मट विद्वान भामहने कहा हैं
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
न स शब्दो न तद्वाच्य न स न्यायो न सा कला ।
जायते यन्न काव्यागमहो भारो महान् कवेः ॥ ... शब्द उक्ति नीति और कला ये काव्य के अंग जहां नहीं बनते हैं, तो वह काव्य कविका वोझ ही है।
पैदिक साहित्यमें कवि शब्द का प्रयोग प्रथम ईश्वर के लिए हुआ हैं। कवि मनीषी परिभूः स्वयम्यूः" (शुक्ल यजुर्वेद संहिता ४० अध्याय ) शब्द शास्त्र के समर्थ विद्वानों ने शब्द और अर्थ को परमात्मा का कर्म कहा हैं और कवियों ने इसि परम्परा को स्वीकार कर काव्यों का निर्माण किया हैं । यह श्रोतोत इसविषयमें हमारे सामने एक सुधारक बनकर आते हैं। उनका कहना हैं कि ऋषि ही कवि हैं क्योंकि मन्त्रों के द्रष्टा ऋषि वर्णन कर कवि हुए हैं। जिसमें देखने की दिव्य शक्ति हैं और वर्णन करने की अद्भूत कला है वही कवि है
नानृषिः कविरित्युक्तमृषिश्च किलदर्शनात् । विचित्रभावधर्माशतत्त्वपुरव्या च दर्शनम् ॥ सतत्त्वदर्शनादेव शास्त्रेषु कथितः कविः ।। दर्शनाद्वर्णनाच्चाथ रूढा लोके कवि श्रुतिः ॥ भारत के अनेक गुणोपेत एक तपस्वी त्यागी महाकवि वाल्मीकि हुए तदनन्तर महर्षि व्यास कालिदास, गुणाढ्य अश्वोष सिद्धशेन दिवाकर आदि । ___ “हीरकाव्य' के नायक का सर्जन मुगल कालमें हुआ, उस समय रामचरितमानसकार सहृदय संत तुलसी बात्सल्य रसरसिक सूरदास जन्म जन्म की वियोगिनी मीरां आदि अनेक महापुरुष भक्ति तत्त्व के गायक शान तत्त्वके सहायक समुद्भित हुए दार्शनिक धरा पर गमानुज निम्बार्क रमानन्द चैतन्य मध्वादि ज्योतिर्मान् शान नायक उद्रित हो रहे थे । कुछ उद्रित ही थे । जैन परम्परा में आचार्य विजय हीरसूरिजी उस समय में थे। ____ आचार्य विजय हीर उस युग के एक अलौकिक शक्तिशाली समर्थ धर्माचार्य थे अहिंसा संयम और ता की विपुदी में जन जीवन को जोड रहे थे। देशका लावण्य अद्भूत था और बुद्धिका चमत्कार विचित्र था। विचारों का शौय्य था। और आचारों का शील था-अतः क्रमशः जीवन की ज्योति दिव्यमयी बनती गई। उस काल के सम्राट अकबर ने भी उनको आदर से देखा और उपदेशो का अपने आपको पात्र बनाया। ___ आचार्य विजय हीरसूरि का चरित्र कवियोंकि कल्पनाओं में साकार होता गया समाज के जीवन में चरितार्थ बनता गया । चरितार्थ चरित्र ही जीवन का संगीन इतिहास बनाता है । इतिहास पुरातनका भण्डार है और नवीनतम का प्रेरणाकेन्द्र हैं । इसलिए वैदिक साहित्यमें इतिहास को पांचवा वेद कहा हैं(इतिहास पुराण पंचम वेदानाम् )
(छान्दोग्य, उप.) शब्द अर्थ की सत्ता को लेकर साहित्यमें धूम मचाता हैं । साहित्य शब्दार्थो का सत्य लेकर लोक मान्य जीवनों को कल्पनाओंसे कमनीय बनाता हैं । ऐसा कि आचार्य भद्रबाहु स्वामीने कहा हैं
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
चरियं च कप्पिय वा आहरण दुनिमेव पन्नत । अत्थस्स साहणट्ठा इंधणमिव ओयणट्ठाए ॥
( नन्दी सूत्र मलयगिरि वृत्ति) जैसे चावल को पकाने के लिय लकडियां साधन है वैसे ही अर्थ की सत्यता के किए कल्पना साधन है और चरितार्थता उद्धरण हैं ।
अर्थसत्ता के व्यापक भण्डार शास्त्र शाश्वत हैं। वेदों को अपौरुषेय माननवाले महाभाग मणीषियों का यह ध्रुवा चिन्तन हैं । जैन बन्धुओं ने भी द्वादशांगी को चिरन्तन मानी हैं
एसा दुवाललगी न कयावि नासि न कयावि न भवइ ।
न कयावि न भविस्सह । ध्रुव, नीया, सासया अक्खाया, अव्यया अव्वाबाहा अट्ठिया नित्त्वा ॥
यह द्वादशांगी न कभी हुई न है और न होगी केवल ध्रुव नित्य शाश्वत अक्षत अव्यय अव्याबाध इत्यादि है ।
इन्हीं चिरन्तन शाश्वत ग्रन्थो में ज्ञान का माधुर्य उपलब्ध होता है जीवन का सजीव सत्य स्वयं मे उतरता जाता है। सजीव सत्य से शीलसम्पन्न बन शौर्य ता की शक्ति का साधक होता ज्ञान की गरिमा का आराधक होता है । पुनीत चरितआख्यानो का व्याख्याता होता है । आख्यात चरितों में कवितत्व शक्ति का स्पृष्ट परिचय होता है । वाणी और अर्थ की एकता में सकेलित साहित्य सनातन बनते है | महाकवि कालिदास ने वाणी अर्थ को सम्पृक्त समजा है जैसे भगवान् शंकर से भगवती उमा पृथक नहीं है
वागर्थाविव सम्पृक्तो.. पार्वती परमेश्वरो । (रघुवंश)
वाणी और अर्थको एकता में आजदीन तक हमारा वाङ्मय प्रगति करता आ रहा है । वाणी की विज्ञान कला माधुर्य से मकरन्द छलकाती है, ऐश्वर्य से दिव्यता झलकती है सौन्दर्य से स्निग्धता से छलकाती है। इसलिए काव्य को रसात्मकवाक्य कहा गया है-वाक्यं रसात्मक काव्य (साहित्यदर्पण)
प्रस्तुत 'हीरसौभाग्य महाकव्य' जीवन की एक कहानी, है जो जोवन जगत् में ज्योतिर्मय बन गया । उस जीवन का नायक गुर्जधराका एक त्यागी, तपस्वी महाज्ञानी निर्ग्रन्थ मुनि था । जो आचार्य बनकर आचारों का आचरण बढाता रहा विचारों का विवेक फैलाता रहा और समाजको सत्य का सार समजाता रहा, उसी स्तन नामधन्य आचार्य विजयहीरका जीवन परिचायक यह ग्रन्थ है । परिचय को प्रमाणिक बनाने में देवविमलगणिजीने सत्य शाश्वत साहित्य का अवलम्बन किया हैं । शाश्वत साहित्यके समुचित अभ्यास से कवितत्व शक्ति का जन्म होता हैं । कवित्व शक्ति समाज की संरक्षिका युक्ति हैं और कवि के लिए काव्य की उक्ति है । इसलिए साहित्यकारो की अल्पबुद्धिवालो के लिये यह आह्वान हैं कि वे काव्य की सेवा से धर्म अर्थ काम और मोक्ष की उपलब्धि कर सकते हैं-चतुवर्ग फल प्राप्तिः सुखादeपवियामपि ।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
काम्यदेव यतस्तेन ........ ||RA- ..
(साहित्य दर्पण) देवविमलगणिजी “हीरसौभाग्य" में पूर्व के कवियों के अनुजीवी बनकर आते हैं, और इस काव्य पर, स्वयं मुग्ध होकर स्वपश व्याख्या प्रस्तुत करते हैं। स्वपक्षव्याख्यामे नैषध के उद्धरण देकर स्वयं की उत्प्रेक्षा को सिद्ध करते हैं। अतः यह सिद्ध होता जाता हैं कि कवि उत्प्रेक्षा प्रिय हैं और नैषध महाकाव्य के अध्येता भी हैं । भाषा को भाव प्रधान बनाते हुए हृदयस्पर्शिनी भी रखाना चाहते हैं।
श्री देवविमलगणि पुराणो को भी लेकर साहित्य संसारमें आते हैं और महर्षिव्यास के विशाल वाङ्मय के विज्ञाता बन चमकते हैं । काव्य के मंगलाचरणमे ही अपने आराध्य प्रिय श्री पार्श्व की कीर्तिगगा जैसी हैं ऐसा स्पष्ट लिखते हैं
त्रिमूर्तिर्यत्कीतिरासीत् त्रिदशसुवन्ती जिस प्रकार भगवती भागीरथी स्वर्ग मृत्यु और पाताल में प्रवाहित रहती हैं वैसे ही भगवान् को कीर्ति विचरती रही हैं। उपासना से आत्माको असीम सत्वका साक्षात्कार होता हैं और आमोदशक्ति का लाभ मिलता हैं । अतीत से कवियोकी सिद्धि साधना रही हैं । कविकुलशिरोमणि कालिदास भक्त बनकर कलाकार हुए सेवक बनकर साहित्यकार हुए, उपाध्याय यशोविजयजी ॐकार का जापकर यशस्वीरहे सन्त तुलसी श्रीरामके चरणरज रहकर राममय हो गये और साहित्यमय बन गए। योगेश्वर श्रीकृष्णकी भक्तिमें वात्सल्य रसको उद्वहते सूरदास कवियों की गणनां में आ गये हैं। आचार्य मानतुंग श्रीऋषभदेवके रंगमें रंगीले बनकर स्तोप्रकार कहलाए भक्ति से भगवान का सम्बन्ध चिरन्तन है। भक्ति में भावुकता की सार्वभोम सत्ता हैं। समर्पणमें स्नेहकी सजीव छटा हैं। भक्ति निर्दोषतामें निपुर्ण रहती हैं निःसंगता में नैषिक कहलाती हैं।
हीरसौभाग्य के कर्ता उपासना मार्गका मर्म समझाते हुए कहते हैं-सम्यगुपासिता हि वाग्देवता कविन्दृणाम् साधारणों कवित्व शक्ति विश्राणयति । अतो वाग्वादिनों नमस्कुर्वन कविराह--
.. प्रीणाति या प्रासदृश श्चकोरी विभावरी वल्लभ प्रण्डली वा । .. तमस्तिरस्कारकरी सुरीतां भक्तेनते गोचरयामि वाचम् ॥२॥
सरस्वती चन्द्रमण्डल की चांदनी जैसी है और विद्वानों की आंखे चकोर जैसी रसिक हैं । जैसा चांदनी चकोरों को तृप्तकर देती हैं वैसे ही कवियों की आंखों में चिन्मयी शारदा सुधारस छलका देती हैं। क्योंकि तृप्ति की विज्ञप्ति और समय की विस्मृति नयनो में रहती हैं।
भक्तिप्रधान द्रष्टिकोण से शारदा का स्तवन कहीं गद्य में और कहीं पद में भी उपलब्ध होता हैं । जैन प्राकृत वाश्मल में भी भगवती सरस्वती श्रुतदेवता कहा है और शानावरणीयकर्मकी विनाशिका भी माना हैं।
सुअ देवया भगवई नाणावरणीय कम्मसंघायं । तेसिं खवेउ समयं....
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. — समदर्शी बहुश्रुत आचार्य हरिभद्रः भगवती से भवकी मुक्ति चाहते हैं और सदा के लिये भव विरही बनते हैं-भवविरहवर देहि मे देवि सारम् (संसारदावानल )
दैविकशक्तिकी प्राप्ति विना गुरूदेवकी कृता से दुर्लभ हैं। आराधना का रहस्य परम गोप्य हैं । केवल सुपात्र को ही समजाया जाता है, सर्वसामान्य उसके अधिकारी ही नहीं हो शकते हैं। दैविक उपासना के पहिले गुरु सेवा अनिवार्य हैं । सुसोवित गुरु ही प्रसन्नता से शुभाशीर्वाद देते हैं और जीवनको इच्छाशक्ति से एश्वर्यवान् क्रियाशक्ति से कर्मठ तथा विचारशक्तिले विलक्षण बना देते हैं । इसके लिये प्रक्रिया कौमुदीकार कहते हैं
'यदृष्टिपातसमर्थ्यान्मूको वाचस्पतिर्भवेत्'
गुरुदेवकी दृष्टिमे ही अलौकिक आकर्षण होता हैं और अपूर्व शान स्नेहका दान रहता हैं यदि कोई गुरुदेवकी कृपादृष्टिका पात्र बन जाय यदि वह मूक भी है तो वाणी का व्याख्यात हो जाता है और वाग्पति की तुलना मे आ जाता हैं। .
गुरुत्तत्त्व से तेजस्वी पुरुषो मे एक स्वाभाविक स्निग्धता रहती है अज्ञात आकर्षणशक्ति उद्भावित होती है। वे प्रसन्नचित्त से विनीत विनेय की जड़ता का संहार कर लेते है। सदैव शक्तिमान रखकर वाणीका विचक्षण विद्वान बना देते हैं प्रसन्नगुरुदेव ही शिष्य के लिए सशक्त वरद विबुध है। - गणिप्रवर श्रीदेवविमल भी इसी काव्यमें गुरुओं की प्रसन्नता की पल ही विद्याप्राप्ति मानते हैं--
पञ्चक्षुषा मातृमुरवोऽकशेषविच्छेरवरतानुषंगी।।
गुरु सुराणामधरीकरोति भवन्तु ते श्री गुरवः प्रसन्नाः ॥३॥ गुरुओं के कृपा कटाक्ष से जडभी विद्वानो के शिरोमणि हो जाते और वे अपने शिष्य को देवगुरु बृहस्पति के तुल्य सजा देते हैं । एसे गुरुदेव सदा प्रसन्न रहे।
सन्तों के सुहृद् और पुण्यपावनी नदियों के निपुणशाता हीरसौभाग्यकार स्थलस्थल पर सन्तजनो की प्रसन्नता का आह्वान करते है कि-सन्त सदा शुद्ध आशय वाले गंगा के निर्मल प्रवाह जैसे, निर्मल रहनेवाले बुद्धिकी कसोटी से काव्यमय स्वर्ण की परख करते रहते है। विद्वान लेखकके हृदयमे सन्तो की उदारता का अपूर्वस्थान है । सहृदयी बनकर शुद्धाशयवाले सन्तो से प्रसन्नता की भीख मांगते है । गंगा का प्रवाह जितना पवित्र होता है उतना ही सन्तोंका आशय शुद्ध होता है ।
ईश्वरवाद के मार्गमें श्रद्धा, भक्ति और शान का अपूर्व प्रभाव रहा है । भगव. तकृपा से लंगडा भी पर्वतारोही हो जाता है । मूक भी वाचाल बन जाता है तो क्यों में देवविमल गणि प्रभुके प्रभावसे हीरसौभाग्य को रचने में प्रभु नहीं बन सकता !
'प्रभोः प्रभावाकथवा कथं न प्रभुर्भवामि प्रविधातुमेतत् । स्वः सत्प्रसादाखिदशाचलस्य शिरवासु खेलयति किं स्वजः ॥९॥
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ईश्वराय शरणमे कितनी अमोध संकल्पशक्ति रहती है । उसका अनुमान प्रमाण केवल श्राद्धालु का चित्त ही जानता है ।
"हीरसौभाग्य" में गुजरात देश को भगवान शंकर का स्वरूप ही कहा हैजिस प्रकार शंकर भस्म रमाते हैं वैसे ही गुजरात वैभव रमाता हैं । काल के विजेता भगवान चन्द्रशेखर हैं वैसे ही गुजरात देश कलिकालका विजेता है। जैसे भगवान भूतनाथ वृषारोहा है वैसे गुजरातभी वृषरुपी धर्मपर आरूढ है । शंकर के मस्तक पर गङ्गा बहती है तो गुजरात पर सरस्वती बहती है ।
विभूतिभाकालभिदकदुर्गः क्रीडत्कुमारः सकलाधरश्च ।
अहीनभूषः सवृषः सुपर्वसरस्वतीभृद्द भववद् बभौयः ॥६९।। इस श्लोक में उपमाका औचित्य कितना सुन्दर दिखाया है। जहां पर कार्तिकेय जैसे तेजस्वी बालक गुजरात की धरापर क्रीडा कर रहे है कवि कान्य कुशलता।
कविके समयमें गुजरात धरा पर मुसलमानों का शासन था । महमद नामक बादशाह गुजरातमें राज्य करता था। फिर भी प्रजा का जीवन शान्तिमय था ।
लीलापति विष्णु को लक्ष्मी के साथ मनोरंजन करने के लिए इस गुजरात देश का विधाताने निर्माण किया है । इस पुण्य पावन नी घरती पर आनंदपुर (वडनगर) जैसे नगर है । तारंगाजी जैसे तीर्थ हैं। जहां पर कुमारपाल जैसे राजाने सप्तखंडका जिनालय बनाया है । दूसरा तीर्थ शद्धेश्वर हैं इस तीर्थमें सजन नामक मंत्रीने भगवान् पाचप्रभु की प्रतिमा स्थापित की हैं। तीसरा तीर्थरूप नगर खंभात हैं ॥ . जहां पर स्थम्भनपार्श्वकी आराधना कर नवांगी टीकाकार श्री अभयदेवसूरिजी रोग. मुक्त हुए थे । सरस्वती साबरमती जैसे नदियां बहती हैं । धनधान्यसे ऐसे गुजरात देशमें पालनपुर नामक नगर हैं । वहां कुराशाह मामक एक शेठ रहते थे उनके नाथी नामकी पत्नी थी। उन्हीं के संतान आचार्य विजयहिरसूरि थे।
- लेखक गुजरात की संस्कृति का खूब ही पैनी द्रष्टि से वर्णन करते है और वर्णन में मुख्य उत्प्रेक्षा का ही आधार हैं । धार्मिक द्रष्टि से उस समयका गुजरात गौरवशाली था, शिल्पकला उत्तरोत्तर पनप रही थी, वैभव का उपयोग दान और भोग में समान रूप से हो रहा था। प्रकृति समय पर जल वरसाती थी । वसुधा सदा घान्यदायिनी थी। गौमहिषी के दूध की नदियां चलती थी। जन जीवन की दिन चर्या में विप्लवनहीं था। कलेशो की कटुतासे समाज मुक्त था । समय-समय पर धर्माचार्यों के समागमो के संयोग मिलते रहते थे । इसलिये जनतामें धर्म, अर्थ काम और मोक्ष की भावना समान थी। त्याग, तप सदाचार का समाजमें आदर था । समाज स्वयं स्वावलम्बी था:
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
... संसार मे भाई और बहिनके सम्बन्धो को लेकर लेखकने खूबही हृदयस्पर्शिनी बातो का मानचित्र खींचा हैं । "हीरकुमार" अपनी बहिनको एक बात कहते हैं
हे भगिनी ? जिस प्रकार सुगन्धि से चन्दनवृक्ष सुहावना लगता है वैसे ही यह संसार धर्मशीलों से सुन्दर लगता हैं । फिर कोई अपने कुलमें धर्मवती बन जाय तो कुल भी श्लाध्य होगा।
जिस प्रकार एक ही परमाणु नील पीत रक्तादि भिन्न-भिन्न रूप से संसार मे रहता हैं उसी प्रकार एक ही जीव बहिन, पत्नी, बन्धु, माता. पिता, पुत्रादि अनेक पर्यायों से इस संसार में पर्यटन करता हैं । कैसी अच्छी बात हैं।
दीक्षित श्री हीरहर्ष (विजयहीरसूरि) ब्राह्मण विद्वानों के पास अध्ययन कर रहे हैं और महाभाग ब्राह्मण, अध्ययन- अध्यापन, पलन पालन और दान प्रतिदान के नियमों से नैष्ठि हैं । ऐसे नैष्ठिक विद्वानों के समीप से विद्वान बनकर विजयहीरसूरि एक प्रतिष्ठित प्रामाणिक आचार्य बनगए गुरुके प्रियपात्र बनकर समाज के संचालक रहे और संयम के साधक रहे । इनके जीवन की विशेषताओं पर लेखक भावुक हैं। गणिजी ने इतिहास को सामने रखकर पट्टपरम्पराओं को समुचितरुप से काव्य में सजायी हैं । समस्त जीवन चरित्रमे भक्ति का भाव प्रधान नजर आ रहा हैं । भाषा की विदग्धतासे और भावो की भव्यता से यह ग्रन्थ गौरवास्पदय है। इस युग के वाङ्मयविद्यार्थों को यह ग्रन्थ अवश्य ही पढना चाहिए । भौगोलिक तत्त्वों का परिचय मिलता हैं । दार्शनिक मान्यताओ का विवरण उपलब्ध होता हैं । शान और वैराग्य के
विषयों को कविने काव्यप्रतिभा से मंजल बना दिया हैं। मगल कालीन समाजिक सत्यता ता का परिचय कराते कविने खुब निपुणता रखी हैं। निमित्तशास्त्र को लेकर स्थान स्थान पर प्रसंगौचित प्रमाण दिए हैं । ज्योतिष की दृष्टि से ग्रहगोचरों का भी ठीक दिग्दर्शन दिया हैं इस प्रकार यह ग्रन्थ जीवन चरित्र की द्रष्टि से भी उपयोगी है और साहित्य की क्षमताओं से भी समक्ष हैं । इस पर जितना जितना लिखा जाय उतना ही म्यून हैं । कर्ता ने खूब कुशलता से इस काव्य को कीविदों के लिये कल्पवृक्ष तुल्य बनाया हैं।
__ ग्रन्थकार, सिंहविमलगणिके शिष्य देवविमलगणि हैं । ये शिव नामके शेठ के संसारी पुत्र थे । सौभाग्यदेवी के लाडले संतान थे । इनकी सम्पूर्ण योग्यता 'हीरमहाकाव्य" में उज्ज्वल है। व्याकरण के गूढप्रयोगो में माघ के अनुजीवी वने हे । कल्पनाओं के उडान में श्री हर्षकविके साथी रहा हैं। उपमाओं मे क्वचित् क्वचित कालिदास की स्मृति कराते नजर आते हैं । इस लेखपर वैदिक साहित्यके समुचित ज्ञान संस्कार के । बौत्तो के विज्ञान क्षणिक-शून्यवादो का अध्ययन है । जैनागमो की मान्यताओ का यथोचित प्रयास है । साहित्यक्षेत्र को यह अनूठी ग्रन्थमयी स्मृति लेखक के जीवनको अजरामर बना रही हैं ।
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
इस कालमें संस्कृत साहित्य की सच्ची साधना करनेवाली एक पूर्णपरीचित विदूषी जैन साध्वी है। जिनका नाम सुलोचनाश्रीजी है विचारों से विशुद्ध प्रकृति की सन्निधि है और आचारों की अनुपम प्रतिमा है । उन्हीं की जिज्ञासा को लेकर मैने इस ग्रन्थ पर उपन्यास का आवरण चढाया हैं । विचक्षण आर्या ने पौंढता से गुजराती भाषा का समीचीन अनुवाद किया हैं । जहांतक में समझसका हु वहां तक लेखिका सुलोचनाश्रीजी भावानुवादमें विद्यावती है । आशा हैं इस ग्रन्थ का गुजराती अनुवाद गुजरात निवासियों के लिए और गुजराती भाषा के शाताओं के लिए उपयोगी सिद्ध होगा। साथमें गुजराती साहित्य की वृद्धि भी होगी । सुशिक्षित श्रमणीवृन्द का इस समय यह कर्तव्य हो जाता हैं कि वह सावधान होकर संस्कृतिको सुरक्षा के लिए कटिबद्ध हो जाय और साहित्य सुरक्षा के लिए व्रत्तचित्त बन जाय ।
इति शुभम्
सुकृतकाण्ड जैनधर्मशाला -इन्दोर(मध्यप्रदेश) सं०-२०२८. श्रावणशुक्लपूर्णिमा, गुरुवार
दि. २४-८-७२
साहित्यसेवियों का सेवक पं. गोविन्दराम व्यास
हरजी . (राजस्थान)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
२-४
८-१३
१७-२७ २७-४२ ४२-४५ ४५-४७ ४७-५१
५३-५४
५७-५८
विषयानुक्रमणिका
प्रथमः सर्गः विषयः
___ श्लोकाङ्कः १ मङ्गलाचरणम् २ अभिधेयार्थप्रतिपादनम् ३ कवेरनौद्धत्यप्रकाशकम् ४ जम्बूद्वीप वर्णनम्
१० - १७ ५ भरतक्षेत्र वर्णनम्
१८ - २५ ६ तीर्थ प्रतिपादनम्
२६ - ४६ ७ क्रीडास्थान वर्णनम्
४७ - ७४ ८ प्रह्लाादनपार्श्वनाथवर्णनम्
७५ - ८० ९ प्रहादमपुरवर्णनम्
८१ - ८४ १० ऋतुवर्णनम् ११ सरो-वर्णनम् १२ परिखावर्णनम्
९८ -१०० १३ प्राकार ,
१०१-१०४ १ आपण .,
१०५-१०७ १५ गृह-वर्णनम्
१०८-१२१ १६ नागरिकवर्णनम्
१२२-१२८ १७ नृपवर्णनम
१२९-१३७ १८ सर्ग समाप्तिः
१३८- ००
द्वितीयः सर्गः १ कुगंसाह वर्णनम्
१ - १३ २ नाथीवर्णनम्
१५ - १६ ३ नाथी-सर्वाङ्गवर्णनम्
१७ - ५५ ४. दम्पत्योवनविहारादिवर्ण नम्
५६ - ६५ ५ गजस्वप्नवर्ण नम्
६६ - ७० ६ गजस्वप्नविचारादिवर्णनम्
७१ - ८७ ७ स्वप्नजागरिकायां भरतदिग्विजयादिवर्णनम् ८८ -१२१ ८ सखीद्वारानिशावसानसूर्योदयवर्णनम् १२२-१४० ९ सर्गान्तवर्णनम्
१४०-१४१
तृतीयःसर्गः १ गर्भाधानवर्णनम् २ होहदवर्णनम् ३ प्रसव समय वर्णनम्
११ - २५ ४ जन्मसमयवर्णनम्
२६ - ३२
६५-६८ ६८-७२ ७३-००
७५-८१ ८२-८३
८३-१०० १००-१०४ १०५-१०६ १०६-११४ ११४-१३० १३०-१३९ १३९-२४०
१४०-१४२ १४२-१४६ १४६-१५४ १५५-१५७
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ
विषयः ५ हीरकुमार जन्ममाहात्म्यवर्णनम् ६ वस्तुपालप्रशस्ति ७ जन्मोत्सववर्णनम् ८ धाप्रीपालनादिवर्णनम् ९ हीरकुमारसर्वाङ्गवर्णनम् १० कुमारगुणलक्षणादिवर्णनम् ११ हीरकुमारक्रीडानिवासादिवर्णनम् १२ सर्ग समाप्ति
श्लोकाङ्कः ३३- ४२ ४३-४९ ५० - ५५ ५६ - ६८ ६९ -११८ ११९-१२१ १२२-१३४
१३५- ०० चतुर्थः सर्गः
१५८-१६४ १६४-१६८ १६८-१७१ १७१-१७८ १७९-२०६ २०६-२०८ २०८-२१५ २१५- ००
* 20 4ะ ๕๕๕ * * *
१ जिनवर्णनम् २ महावीर वर्णनम्, ३ गौतमस्वामी वर्णनम् ४ सुधर्मास्वामी वर्ण नम् ५ जम्बू स्वामी, ६ प्रभवस्वामी ७ शय्यम्भवस्वामी वर्णनम् ८ यशोभद्रसूरिः ९ संमूतिविजयवर्ण नम् १० भद्रबाहु स्वामी व. ११ स्थूलभद्रस्वामी व. १२ इन्द्रदिन्नसूरिवर्ण नम् १३ दिन्नसूरिवर्णनम् १४ सीहगिरिसूरिवर्णनम् १५ वज्रस्वामी वर्णनम् १६ वनसेनसूरिवर्ण नम् १७ सामन्तभद्रसूरिव० १८ वृद्धदेवसूरिव० १९ प्रद्योतनसूरिव० २० श्रीमानदेवसूरिवर्णनम् २१ श्रीमानतुझ्गसूरिवण नम् २२ वीराचार्य वर्णनम् २३ जयदेव सूरिवर्णनम् २४ देवानन्द सूरिवर्णनम् २५ विक्रम सूरिवर्णनम् २६ नरसिंह सूरिवर्णनम् २७ सुभद्रसूरिवर्ण नम् २८ द्वितीव देवसूरिवर्णनम् २९ विवुधप्रमसूरिवर्णनम् ३० जयानन्दसूरिवर्णनम्
२१ - २३ २४ - २५ २६ - २७
२८ - ३० . ३१ - ३६
३७ - ४६ ४७-४८ ५१ - ५९
२१६-२१७ २१७-२१८ २१८-२२० २२१-२२३ २२३-२२५ २२५- ०० २२६-२२७ २२७-२२८ २२८-२२९ २२९-२३० २३०-२३३ २३३-२३७ २३७-२३८ २३८-२३९ २३९-२४३ २४३-२४४ २४४-२४६ २४६-२४७ २४७-४८ २४८-२५० २५०-२५२ २५२- ०० २५३-००
६३ - ६७
, -०० २५४-०० ,, -२५५
२५५- ००
, -०० २५६-००
८८-००
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयः
पृष्ठ
२५७-००
। । । । । । ।
२५८-०० ., -२६० २६१
२६२
२६३२६२-२६४ २६४-२६६ २६६ ." -२७१ २७१२७२
श्लोकाङ्कः ४१ रविप्रमसूरिवर्णनम्
८९ - ०० ४२ यभोदेवसूरिवर्णनम् ४३ प्रध्युम्नदेवसूरिवर्णनम् ४४ तृतीय मानदेवसूरिवर्ण नम् ४५ विमलचन्द्र सूरिवर्णनम्
९३ - ०० ४६ सर्वदेवत्रिवर्णनम् ४७ श्रीदेवसुरिवर्णनम् ४८ द्वितीयश्रीसर्वदेवसूरिवर्णनम् । १०१-०० ४९ यशोभद्रसूरिवर्णनम् नेमिचन्द्र वर्णनम् १०२- ०० ५० मुनिचन्द्रसूरिवर्ण नम्
१०३-१०४ ५१ अजितदेवसूरिवण नम् ५२ सोमप्रमसूरिमणिरत्नसूरिश्ववर्ण नम् १०६-१०७ ५३ जगच्चन्द्रसूरिवर्णनम्
१०८-१११ ५४ देवेन्द्र सूरिवर्णनम्
११२५५ धर्मद्योषसूरिवर्णनम्
११३-११९ ५६ सोमप्रमत्रिवर्ण नम्
१२०५७ सोमतिनाकवर्णनम्
१२१५८ देव सुन्दर सूरिवर्णनम्
१२२५९ सोमसुन्दर सूरिवर्ण नम्
१२३६० रत्नशेखरसूरिवर्णनम्
१२४-१२८ ६१ लक्ष्मीसागरसूरिवर्ण नम्
१२९६२ सुमतिसाधुसूरिवर्ण गम्
१३०६३ हेम विमल सूरिवर्ण नम्
१३१६४ आनन्दविमलसूरिवर्णनम्
१३२-१४३ ६५ विजयदानसूरिवर्णनम्
१४४-१४८ ६६ सर्गसमाप्तिवर्णनम्
१४९
पञ्चमः सर्ग १ विजयदानसूरिपौरागमनवन्दनवर्णनम् १ - ५ २ हीरकुमारागमनगुरुवन्दनवर्ण नम् ३ गुरूदेशनावर्ण नम्
१४ - २२ ४ हीरकुमारसंसारासारताविचारवर्णनम् २३ ५ कुमारोहश्यकगुरुवचनवर्णनम् ।
हणनि ७ विमलांभगिनीप्रतिदीक्षादेशमार्गणवचनव० ८ प्रबज्यदृढतायांभगिनींप्रतिकुमारवचनम् . ९ कुमारंप्रति विचन्ताय वचनानि, १० भगिनींप्रति हीरस्य उत्तरवचनानि ११ पुनः कुमार प्रति विमलायावचनानि,
२७३२७४-२७६ २७६
२७८-२८६ २८६-२८८ २८९
६ही
नम
२९०-२९१ २९२-२९५ २९५-२९९ २९९-३०१ ३०२-३०४ ३०४-३०५ ३०५-३०८ ३०८-३१३ ३१४-३१७ ३१७-३२१ ३२१-३२२
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय .
- लोकाहः
३२३-३२५ ३२५-३२९ ३२८-३४३ ३४३-३४७ ३४७-२५२ ३५२-३५४ उ५४-३६२ उ६२-३६५. ३६५ ३६८ उ६८-३७८ ३७८-३७९ 3८०
१२ पुनस्ता प्रतिकुमारोत्तरवचनम् .. ७८ - ०० १३ विमलाया दीक्षादेशप्रदानम्
७९ - ०० १४ हीर प्रति भगिन्याः स्तुतिवर्णनम् १५ दीक्षामुहूर्तदिवसावलोकनम्
८६ - ९४ १६ दीक्षाकान्ते कुमारशृङ्गारवर्णनम् ९५ -१३१ १७ कुमारारोहणार्थमामीताश्ववर्णनम् १३२-१४० १८ दीक्षाकालीन नृत्य गीतादिवर्णनम् १४१-१५३ १९ दीक्षाकाले आनीतं गजाश्वदिवर्णनम् १५४-१५७ २० पौराङ्गना विविध चेष्टावर्णनम् १५८-१७९ २१ कुमाररूप दर्शनादिविचारः
१८०-१८५ २२ हीरकुमारदर्शनोत्तरपौराङ्गनानांमिथाकथनम् १८६-१९१ २३ दीक्षाग्रहणयोग्यवटवृक्षवर्णनम् १९२-२०७ २४ दीक्षाग्रहणनाम करनादिवर्ण नम् २०४-२१७ २५ सर्ग समाप्ति वर्णनम्
२१८
षष्ठः सर्ग) १ केवल दक्षिणदिग्वर्ण नम्
१ - ११ २ मलयाचलवर्णनम्
१२ - १५ ३ माणिक्य स्वामीवर्णनम्
१६ - १७ ४ अन्तरिक्ष पार्शनाथवर्णनम् १८ - १९ ५ करेहटकपार्श्वनाथवर्णनम्
२० - २१ ६ जीवत्स्वामी वर्णनम्
२२ - ०० ७ गिरिवननदीवर्णनम्
२३ - २६ ८ देवगिरिनगरवर्णनम्
२७ - २९ ९ देवगिरिनागरिकर्णनम् १० देवगिरिनागरिकावर्णनम् ११ देवगिरिस्वामिनिजामसाहिवर्णनम् , १२ देवसीवणिगवर्णनम्
३९ - ४१ १३ जसमादेवीवर्णनम्
४२ - ४५ १४ हीरहर्षस्य पण्डितब्राह्मणपार्वेऽध्ययनव० ४६ - ६१ १५ विहारमार्गवर्णनम् ।
६२ - ६९ १६ होरहर्षस्य गुरूपाय गमनवर्णनम् ७० -७२ १७ विजदास्रेानवर्ण नम्
७३ - ८६ १८ विजयदानसूरिध्यानश्रुतशासनदेवतोक्त
आचार्य पद कथनवर्णनम् ८७ - ९३ १९ विजयदानसूरिध्यानान्तरंवहिरागमनबर्णनम् ९४ - ९७ २० शकुनावलोकनवर्णनम्
९८ - ९९ २१ हीरविजयसूरेराचार्यपदस्थापनावर्णनम् १००-१०९
३८०-३८५ ३८६-३८७ ३८८-३८९ ३८९-३९० ३९०३९०-३९२ ३९२-३९३ ३९३-३९४ ३९४-३९५ ३९५-३९७ ३९७-३९८ ३९८-४०० ४००-४०६ ४०६-४१० ४१०-४११ ४१२-४१६ ४१७-४१९
४१९-४२१ ४२१-४२२ ४२२-४२५ ४२६-४२८
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयः
श्लोकाः २२ द्वयोरपिसूरीन्द्रयोनगरागमनवर्णनम् ----- ११०-११६
४२६-४२८ २३ श्रीहीरविजयसूरीपुरन्दराचार्यपदनन्दिवन्दकप्रदान वणनम् ११७-१२४
४२८-४३१ २४ हीरविजयसूरीतपागच्छसानाज्यप्राप्तिवर्णनम् १२५-१३०
४३१-४३४ २५ हीरविजयसूरीगुणवर्ण नम्
१३१-१३३
४३४-४३२ २६ मेदपाटमण्डलवर्ण नम्
१३४-१४०
४३५-४३८ २७ नारदपुरी वर्णनम्
१४१-१४६
४३८-४४० २८ उदयसिंहराणकवर्णनम्
१४७-१५०
४४०-४४२ २९ कमा वर्ण नसू
१५१-१५२
४४२-४४३ ३० कोडिमदेवी वर्णनम्
१५४-१५८
४४३-०४५ ३१ सिंहस्वप्नवर्ण नम्
१५९-१६३
४४५-४४७ ३२ विजयसेनसूरेर्जन्मदीक्षावर्णनम्
१६४-१८५
४४७-४५५ ३३ हीरविजयसूरेः पदधद्वत्ववर्णनम् १८६-१८८
४५६-४५७ ३४ डीसानगरवर्णनम्
१८९-१९१
४५७--४५८ ३५ डीसापुरचतुर्मसवर्ण नम्
१९२-१९४
४५८-४५९ ३६ सर्ग समाप्ततिव । नम्
१९५- ००
४६०-००
सप्तमः सर्ग १ वर्षागमनवर्णनम्
१ - ३
४६०-४६२ २ हीरविजयसूरेःसूरीमन्त्रध्यानारम्भव०
४६२-४६३ ३ सरत्समयव०
६ - १३
४६३-४६७ ४सूर्यास्तव०
१४-२४
४६७-४७२ ५ सन्ध्यावर्णने विहगरववर्णनम् २५ - ३४
४७२-४७७ ६ संध्यारागवर्णनम् ।
३५-४२
४७७-४८० ७ सन्ध्यारागान्धकारवर्णनम्
४३-४६
४८०-४८२ ८ अन्धकाराविर्भावव०
४७ - ५४
४८२-४८५ ९.तारकोदयव०
५५ - ६५
४८५-४९१ १० चन्द्रोदयव०
६६ - ७६
४९१-४९६ ११ चन्द्रमण्डल सञ्चारव०
। ७७ - ८०
४९६-४९७ १२ चन्द्रचन्द्रिकाप्रचारव०
-८१ - ८९
४९८-५०१ १३ चन्द्रिकोदये विविधभावव०
८९ - ९३
५०२-५०४ १४ हीरविजयसूरेश्चन्द्रोदय दर्शनव०
५०५- ०० १८ सर्गसमाप्ति व०
९५ - ००
५०५-०० अष्टमः सर्गः १ सूरेया॑नवणर्नम्
१ - ४
५०६-५०८ २ सुरिपुरोनिशीथेशासनदेवतागमनवर्णनम् ५ - १०
५०८-५१० भतः परम् सर्ग समाप्तिं यावत् शासनदेवताया अङ्गप्रत्यक्ष्ण वर्ण:नमस्ति ।
CWS
।
।
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धि-पत्र
शुद्ध पृष्ट पंक्ति विद्मकन्दलीव ८७ २३ अध्वर ८ २७ स्खलितस्य ९१ २७
यः
अमी
بم
मेरु
पर्वते
कुटीरे
अशुद्ध
शुद्ध पृष्ट पंक्ति अशुद्ध ही
ही५ १० ११ विमकन्दलीव
" १३ अध्बर समुपास्यमामः समुपास्यमानः " " स्खयलितस्य भुरुत्पत्रिस्थानाम भूरुत्पत्तिस्थानम् ,, १८ अभी वाधि वाधि
२० गमन संख्येमानः संसेव्यमानः , २८ लीला सेव्य ॥ सेव्यः ॥
" ३० षडकह ભવ વૈભવ
११५ शांकृति भैरू
, १४ जित्वरी रात्रित रात्रिर्वशा ,, २४ लिलेसतुः
पर्वते १८ ७ कुटिरे तस्या
तस्यां १९ १३ कुडूभलौ बिम्ब
बिम्ब २० २० कवत् करीषी
करिसि ___ 113 वाद्भुत धनैः
घनैः ३३ १ स्मराक्षक कमलक्षेत्राणां ___कलमक्षेत्राणां ३४ १४ धृतर्जया०
જાણે ३८ ३० ऽरंसर्पित्वेन उध्धृतैः उदधृतैः
३८ २१ पाद्मासन शस्त्राणि शास्त्राणि ४१ ४ व्यबहारि.
पोतः ५० २४ हमैविचनात् योद्धम् योद्धम् १० ४ दुग्धतम्भोधेः हिरण्मषयः
हरिन्मणयः १२ १७ प्रभोभूतक्षेत्र गर्ब
१४ २७ चतुवाशिति १७ । धरां
१५ २२ करणोः जीजीविषुः जिजीविषु ७१ १७ MA हीरयु- हीरयुक् ७३ १६ मेदवितां क्सौभाग्या सौभाग्या०
" १७ साध મન્દ્રથી
મન્ડની ७७ ११ प्रतिसू शतैः
शतैः परार्ध्य परार्ध्य ७८ १ पृथुको स्वकुल
स्वनुल ८०९ मागणानाम् निखतया निस्वतया ८१ ९ शुशुमे
शुशुमे 33 दीय०
पौतैः
गगन लीलां खडकर झांकृति ૯૮ ૨૨ जित्वरी ૯૯ ૨૬ विलेसतुः
१०.१४
૧૧ ૧૭. कुड्मलो , किंवत् १०३ वाद्भुत , स्मराक १०४ १२ धृतैर्जया० १०५ संहर्षिन्वेन १०६ पद्मासन. १०७ १२ व्यवहारि० १०८ १३ हमीवजनात् ११४ १६ दुग्धाम्भोधेः ११८ 31 प्रभोर्भरतक्षेत्र० १२२ १७ चतुर्विशति १२७ धरां करेणोः १३२ जय मेदस्विता १४७ सार्ध ૧૫૭ ૨૪ प्रसूति १६१. 3. इवतैः ૧૭૧ ૨૬ पृथुको ૧૭૮ ૧૫ मागेणानाम् १८. २८ शुशुमे १८४ २० यदीय ૧૮૯ ૨૫
गर्व शुशुमे भुजग
शुशुमे मुजग
१२८
शुभुमे
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध सललि निर्मितववान्
शंभव
3१७
पृष्ट पंक्ति यशांसि ३०७ नृपपत्नी , २८ पांशुला १२ १ भुजङ्गी ૩૧૩ मल एकावल्यारि ३२० उन्मार्ग
૩૨૫ अनन्तर ३२८ २५ સુવર્ણ ૩૨૯ धरणीरमणो ३३२ स्तवने कुमारस्य . ३३६ २३ शाखा
३४० २६
त्व
3
333
अहाय ननमोदीभिः इवोतत्तार श्रीयत्ससुसीत निक्षेपष पल्लब જાભંગ उदारिक भूक्तिनगरी पोरलोकैः भरियारा अपस्यति बिभो विद्यारा विधारा नाम्ना नाबसरे षांमाण मानदेसूरि नामेय शत्रणां मत्रमयः क्वस्वित्
હાય
शुद्ध पृष्ट पंक्ति अशुद्ध सलिल १८८ ३० यशांशि निर्मितवान् १८० ३२ नृपत्नी संभव २११ पांसुला अहार्य २२५ २४ मुजङ्गी नभोनदीभिः २२७ २३ मेल इवोत्ततार २३४ १ एकाबल्यादि श्रीमत्सुहस्ति २३१ ५ उन्भार्ग निक्षेपण २३८ ७ त्व पल्लव २४० १७ अनन्तर જાભગ ,, .७ सुर्वक औदारिक २४१ १७ धरणीमणो मुक्तिनगरी , १८ स्तबने पौरलोकैः २४२ २२ कुभारस्य भरियाए २४३ ४ खाखा अपास्यति , हाय विभो २४४ १५ इब विद्याधरा० . १८ धारण विद्याधरा , २८ श,
नाम्ना २४६ ८ मिह नावसरे २४८ २८ रन खोमाण २५४ २० शिशिलेखा मानदेवसूरि २५५ १२ लक्ष्भ्याः नामेय २१० १४ द्रष्टु शत्रुणां २६५ २५ पर्बत मंत्रमयः २६८ २ गोरव क्वचित् २७५ ४ द्रमेण भुवन २७७ १७ सुखयन्त चन्दन २७५ २५ निश्वासासा भ्रियते २८१ १ सोऽज्जनि पुनर २५. स्त्रीतरा
३०० १ शममस्य
"
Hubundulilah
शत्रु मिह
३४६ ८ ધારણ
३४६८ ३४७ १७
૩૫૦ ૧૬ દર્જન ३५५ २७ शशिलेखा ૩૫૯ ૨૬ लक्ष्म्याः ३१. २ दृष्टु ३११ ११ पर्वत गौरव ૩૭૨ द्रुमेण ૩૭૩ ૧ सुखयन्त निश्वासा ૩૭૫ ૨૪ सोऽजनि ૩૭૮ ૧૪ स्त्रोतरा ३८४ २६ शमनस्य ૩ ૫ ૩
४०११ ब्रहनेव ૪૦૨ ૧૪ સાથે ४०४ ५ पवमानवर्त्मनो ४०५ ७ પંડિતના स्फुरद्रुपा , २६
मुवन
चन्द्रन
म्रियते
पुतर
पुब्बण्हे अवरपे
पुव्वहूने अवरहने पृथक्कियते प्रद्धतिः
पृथक्रियते
पद्धतिः
पून
पुनर
३०१ . ब्रहनव , २१ माथे ३०५ ५ पवमानत्वम॑नो ૩૦૬ ૦૦ પંડિત ३०७ १ स्फुरद्रपा
भत हर
भहरि पुरुष
पुरुप
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
- अशुद्ध अतकि
नराभः
भभुडु
चूण्यवचूरि
હાય
वृषभवज विनिर्ययो
जथा
घृत्वा
प्रारभण
वै
रम
નડપ
निर्मितीते
प्रतापटलैः
वियश
त्रिभुवन
अषांस्य उपमाविमा०
भिलन
तनूजयनः
बस्
मेस्वलायाः
ઉલ્લવિત
પલસિત
रसाह
षभणी
स्वमावान्
शीलीमुख विकसतेषु
भस्ति
भानुमाली
बुध्ध्या
कषोत
शुद्ध
तिना
अतर्कि
नरः
वृषभध्वज विनिर्ययौ
४०७
भमुडु चूर्ण्यवचूरि १०८
ડ્રાય
यथा
धृत्वा प्रारंभण
वैष
रसाह
चिन्तानाचान्त चिन्तानाकान्त
खमणी
स्म
तनू जन्मः
वर्ध
पृष्ट ४०६ १ शुशुमे
१४ मण्डन
१० तस्य निजि० १ नै
૪૨૬
४२८ २३ खोमते
મંડપ
४३० २६ गगर्भित निर्मिती ૪૩૧ १५ निन्द्रा प्रतापपटलैः ४३३ १ सूरी विजय ૪૩ ૧૭ અધિચિકા
त्रिभुवन
४३७ ૨૩ સાસદેવી
अपास्य
४३८ १ रव ३० ४४७ २८ खड़गाः
कारणाय
उपमातुमिवा मिलन
39
૫૪૯
૪૫૦
मेखलायाः ૪૫૬
ઉલસિત
પલ્લવિત
बुद्ध्या
"
कपोत
नृपतिना
४२२ ૨૮ नाग
૪૨૩ १७ आर्यष्ठायिका
3 धातुकीखण्ड
पंक्ति अशुद्ध
૪૫૯ ૯ सूढ
""
नैषधे
૪૧૧ ૨ યલે
"
ગએલા विभक्तिप्रति० ४८७
४१५ २० विभतिप्रक्ति
भूवल्लभस्य ૪૧
39
४२० भूवल्लभस्य ૪૨૧ १० राज्य निजवल्लमेन रज्यन्निजवल्लभेन ४८२
૫૦૪
८ शुशुमे
१४ शोमया
१८ हरि
૪૧ ३० मध्यवर्त्ती
99
"
२१ चातुयवती
૨૩ ધ્યાન
२० किभु
29
स्वभावान् ४१६
शिलीमुख विभासितषु २७ दवी
२ सुधामुक् २० मृगेन्द्रस्य
"
भस्ति ४७० १७ शुशुमे भानुमाली ४७३ ५ महार्थ्याणि
१८ देवस्य
19
४७६ १७ भहीबल ४७७ २३ भ्रुयुगली
शुद्ध
शुशुभे
मण्ड
तन्निजि०
नरा
अधिष्ठायिका धातकी खण्ड
शोभ
गर्भित
निद्रा
सुरी અધિષ્ઠાવિકા શાસનદેવી
स्व
करणाय
खड्गाः
चातुर्यवती નિર્માણ
किमु
ચઢ
शुशुमे
- शोभया
हरि
मध्यवर्त्ती
सुधाभुक्
गजेन्द्रस्य
देवी
शुशुभे
महार्घ्याणि
देहस्य
महीबल
पृष्ट पंकि
४७८ ૫
૪૭૯
२७
૧૮
युगल
૪૨
૪૮૩
ર
५
30
૧૭
८
૧ર
२२
२५
१
५०८ २०
૫૧૦
3
મ
१
3
""
५०७
"
..
૫૧૨
૫૧૩
७
૫૧૪ ૧૦
૫૧૫ ૧૩
૫૧૯ ૧૧
૧ર૪
પરપ
પ૨૬૨૨
પર૯ 3
પરસ 1
૫૨૯ ૧૩
૧૩૦ ૧૯
૫૩૧
૨૫
६
२
१
८
८
"9
""
૫૨૮
૫૪૦
૫૪૨
૫૪૩
૫૮
૧૫૦
F
e
७
૧૬
૧૮
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमद्-देवविमलगणि-विरचितम् । हीरसौभाग्य-महाकाव्यम्।
स्वोपशया व्याख्यया समलङ्कृतम् । गूर्जरभाषानुवाद-सुशोभितम् [ अष्ट-स र्गात्मकः प्रथमो भागः]
प्रथमसर्गः । श्रेयाश्रीजयमङ्गलैकनिलयः संकल्पकल्पद्रुमो,
भूयाद् भूरिविभूतये स भगवान्श्रीपार्श्वचिन्तामणिः । भव्यानां दशदिग्भुवां प्रणमतां मन्ये निहन्तुं तमो,
बिभ्राणा दशतां बभुः क्रमनखा यस्याभभास्वत्विषः ॥ १ ॥ श्रीचिन्तामणिपार्श्व मोहितकर चिन्तामणिवन्नृणां,
सिद्धिश्रीपरिरम्भिण प्रणिदधे विश्वत्रयीनायकम् । सान्द्रानन्दमरन्दसुन्दरहृदम्भोजन्मलीलालसां, __ हंसीवद्विधिना पुनः प्रवि(ण)दधे वाग्वादिनी देवताम् ॥ २ ॥ स्वोपज्ञहीरसौभाग्य-काव्यस्याव्यासशालिनीम् ।
कुर्वे वृत्ति विदग्धानां, अगित्यर्थविबोधिकाम् ॥ ३॥
કલ્યાણકારી, બાહ્ય-આત્યંતર લક્ષ્મીથી યુક્ત, જ્ય-મંગલના એક સ્થાનરૂપ, વળી મનુષ્યના સંકલ્પને (ઈષ્ટલને) પૂરવામાં કલ્પવૃક્ષ સમાન ભગવાન શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ વિપુલ વિભૂતિને भारे थामी.
જે પ્રભુના બાલ સૂર્ય જેવી દેદીપ્યમાન કાન્તિવાળા ચરણ કમલના નખો દશ (૧૦)ની સંખ્યાને ધારણ કરે છે, તે જાણે દશે દિશામાં રહેલા ભવ્ય જીવોના અજ્ઞાનરૂપ અંધકારને નાશ કરવા માટે ન હોય ! એમ હું માનું છું
ચિંતામણિ રનની જેમ મનુષ્યોના ઇષ્ટફલની સિદ્ધિ કરનારા, સ્વર્ગ, મૃત્યુ ને પાતાલ, એમ ત્રણે જગતના નાયક, તેમ જ મોક્ષલક્ષ્મીને વરેલા શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથને હું નમસ્કાર
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० १ - અત્યન્ત આનંદરૂ૫ રજકણથી સુંદર એવા કવિજનેનાં હદયરૂપી કમલવનને વિષે હસીની જેમ વિહરનારાં સરસ્વતી દેવીને મારા હૃદયમાં વિધિપૂર્વક સ્થાપન કરું છું, મારા | સ્વરચિત “હીરસૌભાગ્ય” નામના કાવ્ય ઉપર વિસ્તૃત પ્રકાશ પાથરનારી, તેમજ વિદ્વાન પુરુષને ત્વરિત અર્થબોધ કરાવનારી ટીકા રચું છું
इह हि ग्रन्थारम्मे ग्रन्थकर्ता स्वाभिमतार्थसिद्धये शिष्टाचारपरिपालनाय च सकलविघ्नविघातकारक विशिष्टेष्टदेवतानमस्कारलक्षण मङ्गलमाचरति । तदेव सूत्रमुच्यते
- હવે ગ્રંથના આરંભ કરતાં ગ્રંથકર્તા પોતાના ઈષ્ટ અર્થની સિદ્ધિ માટે, શિખપુરુષાના આચારનું પાલન કરવા માટે અને સકલ વિના નાશ માટે પોતાના ઈષ્ટદેવને નમસ્કાર સ્વરૂપ મંગલ २७.६वेतन भगक्ष१३५ सूत्र (R) :
श्रिय स पार्धाधिपतिः प्रदिश्यात्, सुधाशनाधीशवतंसितांहिः ।
जगनिदिध्यासुरिव त्रिमूर्ति-र्यत्कीर्तिरासीत् त्रिदशस्रवन्ती ॥ १ ॥ स त्रिजगदद्वैतमहिमा श्रिया त्रैलोक्याधिपत्यलक्षणया चतुस्त्रिं[श]दतिशयरूपया लक्ष्म्या वा युक्तः पाच एवाधिपतिः स्वामी जगदीश्वरः । यद्वा-अष्टचत्वारिंशत्सहसयक्षनायकः पार्श्वनामा यक्षस्तस्याधिपतिः प्रभुः । सकलसुरासुराधिपत्येऽपि पार्श्व . नाथशासनाधिष्ठातृतया सर्वदा पार्श्वनाथसमीप एव वर्तितया च । भद्रबाहुस्वामिनापि तथैवोक्तम् । 'उवसग्गहर पासम्' इति तस्योपादानम् । श्रिय लक्ष्मी प्रदिश्यात्प्रदेयादित्याशीःप्रयोगः । किंलक्षणः पार्थाधिपतिः ? सुधाममृतमश्नन्तीति सुधा अमृतमशन येषां वा । सुधा पीयूपमश्यते एभिरिति भावे(?) वा । सुधाशना देवास्तेषामधीशा नायकाः । द्वात्रिंशद्वयन्तरेन्द्राः, विशतिर्भवनेन्द्राः, दश कल्पेन्द्राः, द्वौ सूर्याचन्द्रमसौ इति चतुःषष्टिरिन्द्रास्तैवतंसितौ । 'तत्करोति तदाचष्टे' इतीनक्तप्रत्यये 'वष्टि भागुरिरलोपमवाप्योरुपसर्गयोः' इत्यकारलोपे च वर्तसिताविति सिद्धौ । अवतंसौ कुर्वन्तीति अवतंसयन्ति, अवतंस्येते स्म इत्यवतंसितौ । अथवा सुघाशनाधीशानामवतंसः संजातोऽनयोः । 'इतो जातार्थे' इतीतः प्रत्ययः । तादृशावही चरणौ यस्य । अथ यत्तदोनित्याभिसंबन्धात्स कः । यत्कीतिः यस्य पार्श्वनाथस्य समाज्ञा । 'श्लोकः कीर्तिर्यशोऽभिख्या समाज्ञा' इति हेमचन्द्रनाममालायाम् । जगन्ति त्रीणि भुवनानि निदिध्यासुनिध्यातुमिच्छुरिव । 'निध्यानमवलोकनम्' इति हैम्याम् । तथा--'पश्यति विभावयत्यपि विलोकते वीक्षते गवेषयति । निध्यायत्यन्विषति' इति क्रियाकलापे । द्रष्टुकामेव । तिम्रो मूर्तयस्तनवो यस्याः सा त्रिमूर्तिस्त्रिदशस्रवन्ती सुरनदी गङ्गा आसोज्जाता । गगारूपा जातेत्यर्थः । गङ्गा हि त्रिष्वपि लोकेषु प्रवहतीति कविसमयः । तथा[हि]'विबुधानन्दमन्दिर विबुधानां देवानां जलक्रीडादिभिरानन्दमन्दिर प्रमोदसदनम् ।
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० १-२]
हीरसौभाग्यम् अर्थात्स्वर्गमार्गप्रवृत्तम् । पुनः-रसान्तरप्रौढं रसायां पृथिव्यामन्तरे स्वभ्रे अर्थात्पाताले प्रवहति स्मेति प्रौढम्' इति चम्पूकथायां तट्टिप्पनकेऽर्थश्च । इति गङ्गा त्रिपथगा । तेन त्रिलोकी स्वैर दिदृक्षोर्यत्कीर्तस्त्रिपथगारूपमूर्ति निर्माण युक्तमेवेति ॥
કલેકાર્થ નમસ્કાર કરતા ઈન્દ્રોના મુકટોથી જેમના ચરણ કમલ સુશોભિત છે એવા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન અથવા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના શાસનને અધિષ્ઠાયક “પાર્થ” નામનો યક્ષ જે અડતાલીસ હજાર યક્ષોનો નાયક છે. તેના અધિપતિ એવા ભગવાન લક્ષ્મી આપનારા થાઓ--
જે ભગવાનની કીર્તિ ત્રણ સ્વરૂપને ધારણ કરનારી ગગા નદી રૂપે થઈ તે ત્રણે જગતને જોવાની ઈચ્છા માટે જાણે ન હોય ? is ' અર્થાત લૌકિક માન્યતા પ્રમાણે ગંગા સ્વર્ગ મત્યુ અને પાતાલ ત્રણે લેકમાં વહે છે તેમ પાર્શ્વનાથ ભગવાનની કીર્તિ ત્રણે લોકમાં વ્યાપીને રહી છે. ____ सम्यगुपासिता हि वाग्देवता कवितॄणामसाधारणी कवित्वशक्ति विश्राणयति, अतो वाग्वादिनी नमस्कुर्वन्कविराह
સમ્યક પ્રકારે ઉપાસના કરાયેલી સરસ્વતી દેવી ખરેખર કવિજનોને અસાધારણ કવિત્વશક્તિ અર્પે છે, તેથી સરસ્વતી દેવીને નમસ્કાર કરતા કવિ કહે છે:
प्रीणाति या प्राज्ञदृशश्चकोरी-विभावरीवल्लभमण्डलीव । तमस्तिरस्कारकरी सुरीं तां, भक्तेर्नतेर्गोचरयामि वाचम् ॥ २॥
अहं तां प्रसिद्धां विद्यासंसिद्धये सकलकविकुलैः समाराध्यमानां वाच सुरी सरस्वती देवतां भक्तेः सेवासक्रियावशान्नतेः प्रणामस्य गोचरीकरोमि । गोचरा करोमीति गोचरयामि । 'भिडित्करणे' इति मिः। प्रणमामीत्यर्थः । 'गोचरयन्ति न वाचो यच्चरित चन्द्रचन्द्रिकारुचिरम् । वाचस्पतेर्वचस्वी को वान्यो वर्णस्य जगति (वर्णयेज्जगति) ॥' इति हस्तिमतीचैत्यप्रशस्तौ । कीदृशीं वाचम् ? तमसोऽज्ञानस्य पापस्य वा । तस्याः पापक्षयकारिता शास्त्रेऽपि दृश्यते । यथा-सुअदेवया भगवई नाणावरणीयकम्मसंधाय । तेसिं खवेउ समयंति' । तथा-'भवविरहवर देहि मे देवी ! सारम्' इति संसारदावास्तुतौ । भवविरहस्तु कर्मक्षयजनित एव स्यात् । तथा-'जीसे खित्तं साहू...सा देवी हरउ दुरियाई' । यद्यपरा क्षेत्रदेवी दुरितहन्त्री तर्हि श्रुतदेवी पातकघा. तुका कथं न ? । तिरस्कारो विनाशस्तस्य करीं कारिकां अज्ञानहन्त्रीम् । सा का? या वाग्देवी प्राज्ञानां विदग्धानां दृशो दृष्टीः प्रीणात्यानन्दयति । केव ? विभा०। यथा विभावरी रात्रिस्तस्या वल्लभो भर्ता चन्द्रस्तस्य मण्डली संपूर्णबिम्बम् । मण्डलशब्दस्य त्रिलिगत्वेन मण्डली। यथा-'शुद्धा सुधादीधितिमण्डलीयम्' इति नैषधे । चकोरा
गनाः प्रीणयति । विभावरीवल्लभमण्डल्यपि कीग्विधा । तमसो ध्वान्तस्य तिरस्कारकरी नि शिका॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसोभाग्यम् [सर्ग १ श्लो०२-३-४
શ્લેકાર્થ વિદ્યાની સિદ્ધિ માટે સમસ્ત કવિજનોના સમૂહવડે ઉપાસના કરાતી અને મનુષ્યના અજ્ઞાનને નાશ કરનારી એવી માતા સરસ્વતી દેવીને હું ભક્તિપૂર્વક નમસ્કાર કરું છું. જેમ ચંદ્રમંડલ કેરીને આનંદ આપે છે, તેમ સરસ્વતી દેવી પંડિત પુરુષોની દષ્ટિએ આનંદ આપનારી છે. પારા ___अथ गुरोरनुभावादेव देवादीनां सम्यक्स्वरूपावगमो वाग्देवतासमाराधनमन्त्राघुपायाधिगमश्च भवेत्, ततस्तत्प्रसात्ति स्पृहयन्कविराह
દેવ, દેવેંદ્ર અને દેવાધિદેવ આદિના સ્વરૂપનું સભ્યપ્રકારે બોધ તેમ જ સરસ્વતી દેવીના આરાધન મંત્ર આદિ ઉપાયનું જ્ઞાન, ગુરુદેવની કૃપાને જ આધીન છે, તેથી ગુરુવર્યના અનુગ્રહને પ્રાપ્ત કરવા ઈચ્છતા કવિ કહે છે --
यच्चक्षुषा मातृमुखोऽप्यशेष-विशेपविच्छेखरतानुषङ्गी ।।
गुरु सुराणामधरीकरोति, भवन्तु ते श्रीगुरवः प्रसन्नाः ॥ ३ ॥ ते विश्वविख्याताः श्रिया शोभया युक्ता गुरवोऽर्थान्मयि विपये प्रसत्तिभाजः प्रसादभाजन भवन्तु । ते के ? यच्च० येषां गुरूणां चक्षुषा दृशा प्रसन्ननयनावलोकनेन कृत्वा । 'यदृष्टिपातसामर्थ्यान्सूको वाचस्पतिर्भवेत्' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । मातृमुखो जडोऽपि अशेषाः समस्ता ये विशेषा वाङ्मयरहस्यानि विदन्ति जानन्तीति अशेषविशेषविदो विशारदास्तेपां शेखरताया उत्तंसमावस्यानुषङ्गः प्रसङ्गोऽस्यास्तोति तादृशः सन् सुराणां गुरु वृहस्पतिमधरीकरोति स्वप्रतिभाप्रागल्भ्येन पराजयते ॥
શ્લોકાઈ
વિશ્વમાં પ્રસિદ્ધ એવા શ્રી ગુરુભગવંતે મારા પર પ્રસન્ન થાઓ, જે ગુરુની પ્રસન્ન દૃષ્ટિ પામીને જ! એ પુરુષ પણ સમસ્તપદાર્થોના રહસ્યને જાણનારાઓમાં શ્રેષ્ઠતા પામે છે, એવા શ્રી ગુરુભગવતે દેવોના ગુરુ બૃહસ્પતિને પણ પોતાની પ્રતિભાશકિતથી પરાજય કરે છે કા
विशदहृदयात्मदर्शप्रतिविम्बितसमस्तभुवनपदार्थसार्थान्सदसद्विवेचनचातुर्याचार्यान्महात्मनो निजविनिर्मितवृत्तविशद्धिहेतवे अनुकूलयन्कविराह
સ્વચ્છ હૃદયરૂપી અરિસામાં પ્રતિબિંબરૂપે રહ્યા છે સકલ જગતના પદાર્થોના સમૂહ જેને વિષે એવા અને સત-અસત વસ્તુના વિવેકમાં કુશળ એવા સત્પનું સ્વયં રચેલા કાવ્યની શુદ્ધિ માટે સ્મરણ કરતાં કવિ કહે છે --
कवित्वनिष्क कपितु कवीनां, येषां मनीपा कपपट्टिकेव ।
सन्तः प्रसन्ना मयि सन्तु शुद्धा-शयाः प्रवाहा इव जाह्नवीयाः ॥ ४॥ ते सन्तो महात्मानो मयि विषये प्रसन्नाः प्रसादोपेता प्रज्ञाप्राग्भारावगताशेषविशेपोपनिपत्तया वृत्तशुद्धिविधानविधिना मय्यनुग्रहपरायणाः सन्तु भवन्तु । कि[विधाः]
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ४-५ ] हीरसौभाग्यम् सन्तः ? शुद्धो मात्सर्यरहित आशयोऽभिप्रायो मनो वा येषां ते । आशयशब्देन चित्तमपि प्रोच्यते । यथा नैषधे-'दयासमुद्रे स तदाशयेऽतिथीचकार' इति । तवृत्तिः-तदा. शये नलचित्त । शुद्धाशयाः क इव ? प्रवाहा इव । यथा जाह्नवीया जाह्नव्या गङ्गाया इमे जाह्ववीयाः प्रवाहा ओघा निर्मलमध्याः स्युः । ते के सन्तः ? येषां सतां मनीषा वुद्धिः कवीनां काव्यकर्तृणां कवित्व काव्यम् । जातावेकवचनम् । तदेव निष्क सुवर्ण कषितु सम्यक्परीक्षितु कषपट्टिकेव । कषः स्वर्णपरीक्षणपाषाणविशेषस्तस्य पट्टिका शिला तद्वद्वर्तते । यथा कषोपलेन स्वर्ण परीक्ष्यते तथा यत्प्रतिभाप्रागल्भ्येन काव्यमपि विशुद्ध विधीयते ॥
શ્લોકાઈ
ગંગાના પ્રવાહ જેવા શુદ્ધ અને નિર્મલ અંતઃકરણવાળા સત્પર મારા ઉપર પ્રસન્ન થાઓ, જેઓની બુદ્ધિ કવિજનોનાં કાવ્યરૂપ-સુવર્ણની પરીક્ષા માટે કસોટી જેવી છે. (જેમ કસોટીના પાષાણ S५२ सुवानी परीक्षा थाय छ, तम सत्पुरुषांनी प्रतिमा ४०य ५९ शुद्ध मने छ.) ॥४॥
अथ प्रस्तुताभिधेयमाहव अन्य अभिधेय (विषय) मतापे छ:--
अमन्दगन्धैरिव गन्धसारो, दिशो यशोभिः सुरभीकरोति ।
वृत्तं व्रतीन्द्रस्य तनोमि तस्य, कुरान्ववायास्वरपद्मबन्धोः ॥५॥ ___ अहं तस्य साहिश्रीमदकब्बरनरपतिप्रदत्तजगद्गुरुबिरुदतया जगति विख्यातिभाजो वतिनां साधूनामिन्द्रस्य श्रीहीरविजयसूरीश्वरस्य वृत्त काव्यंचरित वा तनोमि विस्तारयामि । करोमीत्यर्थः । 'कथिताः करणे तनने ग्रथने चोत्पादने च ये पूर्वम् । ते धातवः स्पृशन्ति प्रायस्तुल्यार्थतामेव ॥' इति क्रियाकलापोक्तेः। किं च वृत्तनायकाश्चतुर्विधा वर्ण्यन्ते । धीरोदात्ताः, धीरोद्धताः, धीरललिताः, धीरप्रशान्ताश्च । तत्र धीरोदात्ता रामचन्द्रादयः, धीरोद्धता दुर्योधनादयः, धीरललिता नलादयः, धीरप्रशान्ता जीसूतवाहनप्रमुखाः । तेषु तेष्वपि नायकेषु श्रीहीरविजयसूरे(रप्रशान्तत्वेन वृत्तकरण युक्तिमदेव । कि० ? कुरा इति नामा व्यवहारी तस्य योऽन्ववायो वंशः । 'गोत्रं तु संतानोऽन्ववायो. ऽभिजनः कुलम्' इति हैमः । स एवाम्बरमाकाश तत्र प्रकाशकत्वात्पद्मानां बन्धुरिव पद्मबन्धुर्भास्वान् । यत्तदोः संबन्धात्तस्य । कस्य ? यो वतीन्द्रो यशोभिः स्वकीर्तिभिः कृत्वा दिशः सर्वा अप्याशाः सुरभीकरोति वासयति । चित्रास्पदीकरोतीत्यर्थः । क इव ? गन्धसार इव । यथा चन्दनगमः अमन्दरतिवहुलैर्गन्धैः परिमलैर्दिशः सुरभयति समस्तहरितः सुरभीकुरुते ॥
શ્લોકાઈ
બાદશાહ અકબરે આપેલા “જગશુના બિરુદથી સારાયે વિશ્વમાં ખ્યાતિ પામેલા, “કુરા”
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १ श्लो०५-६-७
નામના કેદીના વંશરૂપી આકાશને વિષે પ્રકાશક સ્વરૂપ હોવાથી સૂર્ય સમાન અને મુનીન્દ્ર એવા એમના (શ્રી હીરસુરીશ્વરજી મહારાજના) ચરિત્રની રચનાનો હું પ્રારંભ કરું છું. જેમચંદનવૃક્ષ પિતાની અત્યંત સુગંધવડે સર્વ દિશાએ વાસિત બનાવે છે તેમ તેમણે ( શ્રી હીરસૂરીશ્વરજી મહારાજે ) પિતાના નિર્મલ યશવડે સમસ્ત દિશાઓને સુવાસિત કરી છે, અર્થાત તેઓશ્રીનો નિર્મલ યશ સર્વ દિશાઓમાં ફેલાયેલું છે. પા
वर्णनीयस्योत्कर्षाविष्करणद्वारेण आत्मनोऽनौद्धत्य प्रतिपादयन्कविराह
વર્ણન કરવા લાયક (શ્રી હીરસુરીશ્વરજી)ના ઉત્કર્ષને પ્રગટ કરવા દ્વારા કવિ પિતાની લઘુતાનું પ્રતિપાદન કરતાં કહે છે -
पारे गिरा वृत्तमिद क सूरे-स्तनुप्रकाशा क च शेमुपी में । प्रक्रम्य मोहादहमङ्गुलीस्त-प्रमातुमीहे चरण मुरारेः ॥ ६॥
सूरेः श्रीहीरविजययतीन्द्रस्य गिरां पारे वाचामगोचरः । 'गिरां हि पारे निपधेन्द्रवृत्तम्, इति नैपधे । वक्तुमशक्यमिदमिदानींतनसर्वजनप्रतीत वृत्तं वास्ते । च पुनः तनुः स्तोकः प्रकाशो विषयो यस्या एतादृशी मे मम शेमुषी वुद्धिः क्व । तत्तस्माकारणादह मोहान्मौढ्यादज्ञानाद्वा । 'सोऽहं हंसायितु मोहादकः पश्गुर्यथेच्छति' इति चम्पूकथायाम् । मोहोऽज्ञानमिति तद्वत्तिः । अङ्गुलीः करशाखाः प्रक्रम्य प्रारभ्य । 'प्रारम्भः प्रोपतः क्रमः' इति हम्याम् । स्थापयित्वा । मुरारेनारायणस्य चरण पदम् । आकाशमित्यर्थः । प्रमातमीहे प्रमाणविपय नेतुमिच्छामि । यथा कश्चिदज्ञानवान्पुमान्स्वाङ्गुलीमण्डयित्वा अनन्त नभः प्रमातुमारभते, न पुनः प्रभवति, तथा वाचां गोचरातीतं गुरुवृत्त कर्तु प्रारब्धवानप्यहन लम्यक्तया पूर्ण प्रणेतु प्रभविष्णुरिति तत्त्वम् ॥
શ્લેકાર્થ વચનાતીત, સર્વ જનપ્રસિદ્ધ એવું આચાર્યનું ચરિત્ર કહ્યાં અને અલ્પવિષયવાળી એવી મારી બુદ્ધિ ક્યાં ? જેમ કે મૂઢ પુરા પિતાની અંગુલિને સ્થાપના કરી અનંત આકાશને માપવાનો મિયા પ્રયત્ન કરે, તેમ અલ્પજ્ઞ એ હું તે સરિઝના વચનાતીત ચારિત્રને કહેવાની પૃહા કરું છું, પરંતુ તે પુણ્યપુરુષના જીવનને સંપૂર્ણતયા કહેવા માટે અસમર્થ છું. It
न तु कश्चिदपि प्रभुवृत्त भाषितु प्रभुभवेत्तदेवाहસમર્થ પુરુષના વત્તાંતને કહેવા માટે કોઈપણ સમર્થ નથી, તે બતાવતાં કહે છે.
यो वालुका हैमवतीप्रतीरे, प्रमाति संख्याति च विप्लुपोऽब्धेः । ताराः पुनः पारयति प्रमातु, गुणान्गणेन्दोर्गणयेन सोऽपि ॥ ७ ॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ७-८] हीरसौभाग्यम्
यो जनो हैमवत्या मन्दाकिन्याः । 'गङ्गा त्रिपथगा ऋषिकुल्या हैमवती' इति हैम्याम् । प्रतीरे तटे । 'तट तीर प्रतीर'च' इति हैम्याम् । वालकाः सिकताकणान्प्रमाति प्रमाणयति च । पुनः-यो अब्धेः समुद्रस्य विप्लुषो जलबिन्दून्संख्याति संख्यागोचरीकरोति । पुनः–यस्तारास्तारकाः प्रमातुप्रमाणीकर्तु पारयति सम भवति । सोऽपि प्रज्ञाप्रकर्षपराभूतपुरुहूतसूरिरपि गणस्तपागच्छस्तत्र इन्दुरिव सर्वेषामाह्लादकत्वेन इन्दुस्तस्य गच्छनायकस्य हीरविजयसूरेर्गुणाज्ञानदर्शनचारित्रशमदमादिकान्न गणयेद् गणयितुं न शक्नुयात् ॥
બ્લેકાર્થ કઈ બુદ્ધિશાળી પુરુષ ગંગાનદીના કાંઠા પર રહેલી રજકણોને માપી શકે, સમુદ્રના જલબિંદુઓની ગણત્રી કદાચ કરી શકે અને તારાઓની સંખ્યા જાણવામાં પણ સમર્થ બની શકે, પરંતુ ગણેન્દુ એવા તપાગચછના નાયક શ્રી હીરવિજયસૂરીશ્વરજીના જ્ઞાનાદિ ગુણોને ગણવા માટે તે પણ સમર્થ નથી. ના
प्रागुक्त पुनरपि द्रढयन्स्वकीयमसामर्थ्य वक्तिપૂર્વે કહેલી વાતને પુનઃ દર કરત–પતાની અશકિતને વર્ણવતા કહે છે –
वृत्तं विभो पितुमप्रभुर्य-ज्जम्भारिसूरिस्तदह किमीशे ।
यः शृङ्गिशृङ्गाग्रगतैर्दुरापः, किं भूमिगस्त विधुमाददीत ॥ ८ ॥ विभोहीरविजयसूरीश्वरस्य यद् वृत्त चरित्र भापितु वस्तु जम्भारेः शक्रस्य सूरिराचार्यः । 'प्रज्ञाप्राग्भारपराङ्मुखीकृतपुरंदरगुरुः' इति चम्पूकथायाम् । सोऽप्रभुरसमर्थ। तद्वत्त वक्तुमह कविः, किं कथम् ? अथ वा किमिति प्रश्ने वितके ईशे सभर्थी भवामि अपि तु नेत्यर्थः । उक्तमर्थमर्थान्तरेण द्रढयति-यश्चन्द्रः ऋङ्गिणः शिखरिणः शैलस्य शृङ्ग शिखर तस्य यदन सर्वोपरितनभूमिभागः तत्र गतैः प्राप्तै पुरुषैः । दुःखेन कष्टेन आप्यते लभ्यते इति दुरापः । सर्वथापि प्राप्तुं न शक्यः । तं विधु चन्द्रमस भूमिगो-भूमौ स्थितः पुमान्किमिति प्रश्ने आददीत गृह्णीयात्स्वपाणिना ? ॥
डा સુરિજીના ચરિત્રને કહેવા માટે ઇન્દ્રના ગુરુ બૃહસ્પતિ પણ સમર્થ નથી, તો શું હું સમર્થ થઈ શકું ? અર્થાત નહીં જ. જે ચન્દ્ર પર્વતની ટોચ પર રહેલા પુરુ વડે દુર્લભ છે, તે ચંદ્રને ભૂમિ ઉપર રહેલે પુરુ શું ગ્રહણ કરી શકે ? il૮
यद्येव तर्हि वृत्त न कर्तव्यम् । नहि, कर्तव्यं त्ववश्यमेव । तर्हि कथं करिष्यतेऽतः करणसामर्थ्यमाह--
જે એમ જ છે તે ચરિત્રરચના નહીં કરવી જોઈએ ? ના ચરિત્ર રચના તો આવશ્યક છે, તે કેવી રીતે કરી શકશો ? તે કરવા માટેનું સામર્થ બતાવે છે –
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
८
सौभाग्यम्
[ सर्ग १ श्लो० ९-१०
प्रभोः प्रभावादथ वा कथं न प्रभुर्भवामि प्रविधातुमेतत् । स्वःसत्प्रसादात्त्रिदशाचलस्य, शिखासु खेलायति किं न खञ्जः ॥ ९ ॥
अथ वेति स्मरणगर्भे पक्षान्तरे वा । अत्रान्तरे मम गुरुभक्तिप्राग्भारवशाविर्भूतभाग्योदयात्स्मृतिविषयमायातम्, तदेव काव्ये प्रोच्यते । प्रभोहर विजयसूरेः प्रभावान्माहात्म्यादेतत्काव्य प्रविधातु निर्मातुमहं प्रभुः समर्थः कथं न भवामि । अपि तु प्रभुर्भवाम्येव । उक्तमर्थमर्थान्तरेण समर्थयति खञ्जञ्चरणविकलः पुमान् स्वः स्वर्गे सीदति तिष्ठतीति स्वःसदेवस्तस्य प्रसादादनुग्रहात्त्रिदशाचलस्य मेरोः शिखासु अग्रभागभूमी किं न खेलायति न क्रीडति । अपि तु खेलतीत्यर्थः । यथा खज्जो दिव्यानुभावात्सुरशिखरिशिखरे खेलति, तथाहमपि हीरसूरिमाहात्म्यादेतत्काव्य कर्तुं समर्थीभवाम्येव । ' क्रीडति विहरति रमते खेलति खेलायतीति खेलार्थाः इति क्रियाकलापे ॥ इति पीठिकापद्धति
લેાકા
અથવા, હા ! ગુરુભનિવડે પ્રગટ થયેલા મારા ભાગ્યેાથથી સ્મરણમાં આવ્યું કે પ્રભુ શ્રી હીરવિજયસુરીશ્વરજીના માહાત્મ્યથી આ કાવ્ય કરવા માટે શું હું સમર્થ નથી થઈ શકું ? શું લંગડા પુરુષ પણ દેવની મહેરબાનીથી મેરુપર્વતની ટોચ ઉપર ક્રીડા નથી કરી શકતા ? કરી શકે છે, તેમ હું પણ સ્વામીના પ્રભાવથી આ કાવ્ય બનાવવા સમ થઈ શકીશ. પ્રા
सुपर्वभिर्भोगिभिरङ्गिसइ - लीलां स्वयं विभ्रदिव त्रिलोक्या: । प्रेयानिव स्त्रीभिरिहास्ति जम्बू द्वीपोऽव्धिवेलाभिरुपास्यमानः ॥ १० ॥
इह जगति भूमण्डलरूपमध्यमलोके पार्थिवो रजतहेमरत्नमयोऽनादृताभिधानस्य द्वीपाधिदेवस्यावासभूत उत्तरकुरुवर्ती जम्बूवृक्षस्तेनोपलक्षितो द्वीपो जम्बूद्वीपोऽस्ति वर्तते । जम्बूद्वीपः किं क्रियमाणः । उपास्यमानः सेव्यमानः । काभिः ? अच्छेः समुद्रस्य वेलाभिर्जलवृद्विभिः । कः काभिरिव ? प्रेयान् स्त्रीभिरिव । यथा अतिशयेन प्रियः । मातृपितृभ्रातृपुत्रादिसर्वस्वजनेभ्योऽपि पतिव्रतानां स्त्रीणां प्रेमाधिस्य भतयैव तेन प्रेयानिति पदोपादानम् । कान्तः खीभिर्निषेव्यते । जम्बूद्वीपः किं कुर्वन् ? उत्प्रेक्ष्यते - विवदिव धारयन्निव । काम् ? लीलां शोभां विलास वा । कस्याः ? त्रिलोक्या जगत्त्रयस्य । कथम् ? स्वमात्मना । कैः ? क्रीडार्थमागतैर्हिमवद्भिरि सुरसरित्पन्द्महृदादिवासिसिभिर्वा सुपर्वभिर्देवैः । तथा-- भोगिभिर्नागकुमारैः । तथा अङ्गिसंधैर्देहिसाथैः । 'सङ्घः सार्थ - स्तु देहिनां समूहे' । अथवाङ्गिविशेषणान्यपि । अगिसंधैः । किं ? सुशोभनानि पर्वाणि पर्युषणादीपालिकादीनि येषां ते तथा । पुनः किं० भोगो राज्यादिसुखमस्त्येषामिति मत्वर्थीयप्रत्यये भोगिनस्तैः विलासम् । 'लस श्लेपणक्रीडनयोः' इति धात्वर्थत्वादाश्लेषण'
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० १०-११-१२] हीरसौभाग्यम्
લેકાર્થ આ મધ્યલોકમાં અનાદત નામના દેવના નિવાસસ્થાનરૂપ સેના-રૂપા અને રત્નમય જંબૂ નામના વૃક્ષથી ઓળખાતે “જબૂ' નામને દીપ છે. તે જંબૂદીપ, પતિવ્રતા સ્ત્રીઓ વડે જેમ પતિની ઉપાસના કરાય છે તેમ, સમુદ્રની વેળાવડે નિરંતર સેવાય છે. તે જંબૂદીપ ક્રીડાને માટે આવેલા દે, નાગકુમારે અને મનુષ્યોના સમૂહ વડે સ્વયં ત્રણે લોકની શોભાને જાણે ધારણ કરતો હોય તેમ અથવા પર્યુષણ, દીપાલિકા આદિ સુચારુ પર્વો તેમજ રાજ્યાદિ સુખ-વૈભવ વડે ત્રણે લોકની શોભાને જાણે સ્વયં ધારણ કરતો હોય તેમ શોભે છે. ૧૦
नीराजयन्तीष्विव चित्रभानु-मादाय दिग्वारविलासिनीषु । संवर्धयन्तीषु पयःपृषद्भि-बेलासु कान्तास्वित्र मुक्तिकाभिः ॥११॥ य शंभुशैलच्छविरोमगुच्छ-चन्द्रातपत्रोद्ध तवाहिनीकम् । वार्धेस्तरङ्गा मगधा इवोर्वी-धवं स्तुवन्तीव गभीररावैः ॥१२॥ ॥ युग्मम् ।।
यं जम्बूद्वीप वाघेः समुद्रस्य तरङ्गाः कल्लोलाः। उत्प्रेक्ष्यते-गभीररावैर्मन्द्रस्वरैः स्तुवन्तीव स्तुति कुर्वन्तीव । के इव । मगधा इव । यथा मागधा वंशादिस्तुतिकारिण उर्वीधव पृथ्वीपतिं स्तुवन्ति । किं० जम्बूः । शंभुशैलः कैलासस्तस्य च्छवयः स्फटिकरत्ननिर्यद्द्युतय एव रोमगुच्छाश्चामराणि यस्य तथा चन्द्रो विधुमण्डल एवातपत्र छत्र यस्य । पुनः किं । उद्धता रङ्गत्तरगैरुत्कटा वाहिन्यो नद्यो यस्य । पश्चात्कर्मधारयः। उर्वीधवमपि शंभुशैलच्छविवदुज्ज्वला रोमगुच्छा यस्य । तथा-चन्द्रतुल्यमातपवारण यस्य । तथा-उद्धताः स्वच्छोत्कर्षारिवार तृण मन्यमाना वाहिन्यः सेना यस्य । अत्रापि कर्मधारयः । कासु सतीषु । दिग्वारविलासिनीषु सतीषु दिश पव वाराङ्गनास्तासु । उत्प्रेक्ष्यते-नीराजयन्तीष्विव । नीराजनामारात्रिकां कुर्वतीपु । नीराजनां कुर्वन्तीति नीराजयन्ति । करणे जिप्रत्ययः। नीराजयन्तीति नीराजयन्त्यस्तासु । 'प्रदक्षिणीकृत्य जयाय, सृष्ट्या रराज नीराजनया स राजघः' इति नैषधे । 'नीराजनया आरात्रिकविधानेन' इति तद्वत्तिः । किं कृत्वा । चित्रभानु सूर्यमादाय गृहीत्वा । अन्या अपि वारविलासिन्यश्चित्रभानु वह्निमादाय राजान नीराजयन्ति । 'बध्नो हंसश्चित्रभानुविवस्वान् ' । तथा-'वृषाकपिः पावकचित्रभानू' इति सूर्यवह्निनाम्नी हैम्याम् । पुनः कासु सतीपु । वेलासु समुद्रजलवृद्धिषु सतीषु । किं कुर्वतीषु । संवर्धयन्तीषु अवकिरन्तीपु । उत्प्रेक्ष्यते-वर्धापयन्तीष्विव । वर्धापयन्तीति प्रयोगः कल्पकिरणावल्याम् । कैः । पयसां पानीयानां पृषद्भिविन्दुभिः । कास्विव । कान्तास्विव । यथा कामिन्यः क्षमाकान्त मुक्तिकाभिर्मुक्ताफलैरुपलक्षणालाजैरपि वर्धापयन्ति । 'अवाकिरन्वयोवृद्धास्त
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० ११-१२-१३ लाजैः पौरयोपितः' इति रघुवंशेऽपि । 'सिता वमन्तः खलु कीर्तिमुक्तिकाः' इति नैषधे ॥
साथ જેમ સ્તુતિપાઠકે બિરદાવલિ વડે રાજાની સ્તુતિ કરે છે, તેમ સમુદ્રના તરંગે ગંભીર વનિથી જાણે જંબુંદીપની સ્તુતિ કરતા ન હોય ? (હવે કવિ જંબુદ્વીપને રાજાની ઉપમા સાથે ઘટાવે છે.) જેમ રાજાને કૈલાસ પર્વત જેવા વેત ચામરો હોય છે, તેમ જંબૂઢીપને કૈલાસ પર્વતના સ્ફટિક રત્નમાંથી નીકળતી કાંતિરૂ૫ ચામર છે. રાજાને ચંદ્ર જેવું ઉજવલ છત્ર હોય છે, તેમ જંબૂદીપને ચંદ્રરૂપ ત્ર છે. રાજાને જેમ શત્રુના સૈન્યને તૃણ સમાન તુચ્છ ગણતી સેના હોય છે, તેમ જંબૂદીપને મનોહર તિરંગોથી ઉત્કટ નદીઓપ સેના છે. વારાંગનાઓ જેમ અગ્નિને ગ્રહણ કરીને રાજાની આરતી ઉતારે છે, તેમ જંબૂદીપને દિશાઓરૂપી વારાંગનાઓ સૂર્યને ગ્રહણ કરી જાણે આરતિ ઉતારતી ન હોય ? નગરવાસી સ્ત્રીઓ મુકતા વડે રાજાનાં જેમ વધામણાં કરે છે, તેમ જબૂદીપને સમુદ્રની વેલાઓ પાણીના બિંદુઓ વડે જાણે વધામણાં કરતી ન હોય ? એવો અંદીપ રાજા જેવો શોભે છે. ૧૧/૧૨
चन्द्रार्कचक्रद्वयभृत्प्रभूत-क्षेत्रप्रभू रत्ननिधानवाधिः ।
एः कोऽपि चक्रीव चकास्त्यसंख्य-द्वीपावनीपैः समुपास्यमामः ॥१३॥
यो जम्बूद्वीपः कोऽप्यद्भुतवैभवः : जयति मधुसहायः सर्वसंसारवल्लीजननजरठकन्दः कोऽपि कन्दर्पदेवः' इति चम्पृकथायाम् । 'कोऽप्यद्भुतवैभवः' इति तट्टिप्पनके । चक्रीव सार्वभौम इव चकास्ति शोभते । किंविशिष्टो यः । चन्द्रो विधुरर्क सूर्यस्तावेव चक्रे रथाइगे तयोर्द्वय विभर्तीति चक्रद्वयभृत् । पुनः किंभूतः । प्रभूतानां क्षेत्राणाम् । १ भरत २ हिमवत् ३ हरिवर्प ४ महाविदेह ५ देवकुरु ६ उत्तरकुरु ७ रम्यक ८ ऐरण्यवत ९ ऐरावताभिधानानां नवसंख्याकानां वर्षाणां प्रकर्पण भुरुत्पत्तिस्थानाम् । पुनः किंभूतः रत्नानां मणीनां निधानानां च वाधिर्वाधिनामधेया संख्या यत्र । 'शतसहस्रमयुतं लक्षप्रयुतकोटयः । अर्बुदमज खर्व च निखर्व च महाम्वुजम् ॥ शङ्कुर्वाधिरन्त्य मध्य पराओं चेति नामतः ॥' इति हैममालायाम् । लौकिका संख्या । यद्वा रत्नैरुपलक्षितानि संपूर्णानि वा निधानानि निधयः वार्धिश्च । सगरचक्रवर्तिवचसा सुस्थितसुरानीतः शत्रुञ्जयशैला द्वादशक्रोशदूरमुक्तः समुद्रो यत्र । पुनः किंभूतः । असंख्याः संख्यातीता ये द्वीपाः ।१ धातकीखण्ड २ पुष्कर ३ वारुणी ४क्षीर ५ घृत ६ इक्ष ७ नन्दीश्वर ८ अरुण ९ अरुणवर १० अरुणवरावभास एवं त्रिप्रत्यवतारकुण्डल-शल-रुचकभुजग-कुश-क्रौञ्चप्रमुखा असंख्याता द्वीपास्त एवावनी पृथ्वी पान्ति रक्षयति इति कृत्वा भूपास्तैरुपास्यमानः संख्येमानः । चक्री तु एकचक्रभृत्तथा एकस्य भरतादेः क्षेत्रस्य प्रभुः स्वामी । तथा चतुर्दश[रत्न]नवनिधानवानेव, द्वात्रिंशत्सहस्रसख्याकैरेव भूपै राजभिः सेव्य ॥ इति जम्बूद्वीपः ॥
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० १३-१४-१५] हीरसौभाग्यम्
શ્લોકાઈ અસંખ્યાત દીપરૂ૫ રાજાવડે સેવા, ચંદ્ર અને સૂર્યરૂપી બે ચક્રને ધારણ કરનારો, ભરત આદિ ઘણા ક્ષેત્રોનો સ્વામી, અને જેનામાં રત્ન ભરેલા નિધિઓ અને સમુદ્ર રહેલા છે, એવો જંબુદ્વીપ ચક્રવર્તીની જેમ શોભે છે.
ચક્રવતી એક ચક્રને ધારણ કરનારો હોય છે. ભરતક્ષેત્રને જ સ્વામી હોય છે, ચૌદ રતને, નવ નિધાને તેમજ બત્રીસ હજાર રાજાઓ વડે જ સેવા હોય છે, જ્યારે જંબુદ્વીપ ચંદ્ર અને સૂર્ય બે ચક્રોને ધારણ કરનારો છે ! ધાતકીખંડ આદિ અસંખ્યાત દ્વીપોનો સ્વામી છે. ભરત આદિ અનેક ક્ષેત્રોને સ્વામી છે ! અનેક રત્નોવાળા નિધાન અને સમુદ્રો જેમાં રહેલાં છે! એ જંબુદ્વીપ અદભુત વેભવ વડે શોભી રહ્યો છે I૧૩
अन्तःस्फुरन्मौक्तिकरत्नराजी-विराजिकुल्येशदुकूलभाजः । भास्वज्जगत्यर्जुनमेखलाया, निशावशाहर्मणिकर्णिकायाः ॥१४॥ संध्यारुचीकुङ्कुमपङ्किलाङ्क-प्राचीप्रतीचीक्षितिभृत्कुचायाः ।
द्वीपश्रियास्तारकतारहारे, किनायको राजति रत्नसानुः ॥१५॥ ॥ युग्मम् ॥
यत्र जम्बूद्वीपे रत्नसानुर्भेरू राजति शोभते । कि। उत्प्रेक्ष्यते-द्वीपश्रिया जम्बूद्वीपलक्ष्म्यास्तारका ज्योतींषि ता एव तारा निर्मलमौक्तिकानि । 'तारो निर्मलमौक्तिके' इत्यनेकार्थः । तेषां हारस्तत्र किनायको मध्यमणिः । किंभूताया द्वीपश्रियाः। अन्तर्मध्ये स्फुरतां द्योतमानानां मौक्तिकानां मुक्ताफलानां रत्नानां मणीनां राजी श्रेणी तया विराजते इत्येवंशीलो यः कुल्यानां नदीनाम् । 'कुल्या तु सारिणी नद्योः' इत्यनेकार्थः । ईशः स्वामी । 'यादः स्रोतोवानंदीशः' इति हैमीवचनात् । समुद्र] एव दुकूल क्षौमवस्त्र भजत्याश्रयते सा तस्याः । 'सागराच्चाने स्युनॆमी मेखलाम्बराः' इति हैमीवचनात् । समुद्रस्य वस्त्रत्वेनोपादानम् । पुनः किंभूतायाः। भास्वन्ती दीप्यमाना या जगती । कपिशीर्षकवजितप्राकारभित्तिः। सैवार्जुनस्य सुवर्णस्य मेखला काञ्ची यस्याः सा तस्याः। पुनः किंभूतायाः । निशा रात्रि शा प्रिया यस्य स निशापतिश्चन्द्रस्तथाहर्मणिर्भास्करस्तावेव काणके कर्णभूषणे यस्याः सा तस्याः । पुनः किंभूतायाः। संध्ये दिनाद्यवसानभवे तयो रुची कान्तिः । रुचीशब्दो दीर्धकारान्तोऽप्यस्ति । यथा-'रुच्यो रुचीभिजितकाञ्चनाभिः' इति नैषधे । सैव कुङ्कुम केसरं तेन पङ्किलौ व्याप्तावकावुत्सङ्गो ययोस्तथाविधौ यौ प्राची पूर्वा प्रतीची पश्चिमा तयोः क्षितिभृतौ पर्वतावुदयास्ताचलनामानौ तावेव कुचौ स्तनौ यस्यास्तस्याः ॥ १ 'कुण्डलायाः' इति पाठः ।
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १ श्लो० શ્લેાકા
१४-१५-१६
જમૂદ્દીપના મધ્યભાગમાં જે મેરુપર્યંત ચાભે છે, તે આ ીપરૂપી લક્ષ્મીદેવીના, જ્યાતિષચક્રરૂપÄ નિળ મેાતીઓના હારમાં રહેલા મધ્યમણી જાણે ન હેાય ? (જમૂદ્દીપને લક્ષ્મીદેવીની ઉપમા આપે છે.) જેને મધ્યભાગ કાંતિમાન મુક્તાલેા અને રત્નાની પક્તિ વડે ચાલે છે. એવા સમુદ્રરૂપી રેશમી વસ્ત્રને ધારણ કરનારી, દેદીપ્યમાન જગતીરૂપી સેાનાના કંદારાવાળી, ચંદ્ર અને સૂરૂપી જેના કુંડલા છે, દિવસના ઉષાકાળ અને અસ્તકાળ એમ એ સભ્યાઓની કાંતિરૂપ કુંકુમના કાદવ વડે જેમને મધ્યભાગ લપાયેલા છે એવા ઉદ્ભયાચલ પર્વત અને અસ્તાચલ પર્વતરૂપ જેના બે સ્તન છે. એવી જ મૂઠ્ઠીપરૂપ લક્ષ્મીના મધ્યભાગમાં મેરુપ ત શૈાલી રહ્યો છે.જાપા
यत्रोल्लसद्गौरिमतुङ्गिमश्री - र्झर प्रवृत्तिः स्फुटभद्रशाली ।
करीव हेम्नः शिखरी विभाति, रवीन्दुघण्टाग्रहघर्घरीमान् ||१६||
यत्र द्वीपे हेम्नः स्वर्णस्य शिखरी पर्वतो मेरुर्विभाति । क इव । करीव हस्तीव । किंभूतो मेरुः करी च । उल्लसन्ती प्रोल्लास प्राप्नुवन्ती स्फुरन्ती गौरिम्नः । 'गौरस्तु श्वेतपीतयोः' इत्यनेकार्थः । पीतत्वस्य श्वेततायाश्च । तथा - तुङ्गिम्न उन्नतत्वस्य श्रीः शोभा यस्मिन् सः । समासान्तविधेरनित्यत्वाद्व्यवस्थितविभाषयात्र समासान्तः कप्रत्ययो नाऽऽगात् । नैषधेऽप्येव दृश्यते । यथा - 'उडुपरिपदि मध्यस्थायिशीतांशुलेखानुकरणपटुलक्ष्मीमक्षिलक्षीचकार' इति । गजविशेषणेऽप्येवमेव । पुनः किंभूतः । झराणां निर्झराणां प्रवृत्तिः प्रवर्तन प्रसरणं यस्माद्यस्मिन्वा मेरौ । करिणि तु निर्झरप्रचारवत्सप्तधा प्रवृत्ति
प्रवाहो यस्मिन् । 'मदो दान' प्रवृत्तिश्च' इति हैम्याम् । पुनः किंभूतः । स्फुटं विनिद्रमुमिति विकसितम् । 'दलित' स्फुटित' स्फुटम् ' इति हैम्याम् । भद्रशालाख्य वन यत्र । करी तु स्फुट प्रकट भद्रजातित्वेन शालते शोभते इति सः । 'शाल प्रशसायाम् ' इति कल्पद्रुमे । पुनः किंभूतः । रवीन्दू सूर्याचन्द्रमसौ तावेव घण्टे तथा ग्रहा मङ्गलाद्या उपलक्षणान्नक्षत्रतारकास्त एव घर्घर्यः क्षुद्रघण्टिका यस्मिन्सः । गजोऽपि रवीन्दुवद्वत्तघण्टाभ्यां ग्रहसदृक्किङ्किणीभिश्च युक्तो भवति ॥
ક્લાકા
જે જ ખૂદ્રીપમાં સુવર્ણના મેરુપર્યંત હાથીની જેમ શાભી રહ્યો છે. જે મેરુપર્યંત દેદીપ્યમાન સુવર્ણની પીળી કાંતિ અને અતિ ઉન્નતપણાની ાલાવાળા છે. (જેમ હાથી સ્કુરાયમાન શ્વેત ક્રાંતિ અને ઉન્નતપણાની શાભાને ધારણ કરનારા હોય છે,) જે મેરુપર્વતમાં નિરંતર ઝરણાઓ વહી રહેલાં છે. (જેમ હાથીના ગંડસ્થલમાંથી નિરંતર સુગંધી મદ વહી રહેલા હાય છે.) તેમજ જે મેરુપર્યંત
निरंतर विस्वर 'भद्रशास' नामनु' वन छे. (नेम हाथी भद्र (सरस) भतिथी शोले छे.) ने મેરુના ગળે સૂર્ય અને ચંદ્રરૂપી એ ઘટાએ અને ગ્રહ નક્ષત્ર તેમજ તારાએરૂપી નાની ધુધરી છે. જેમ હાથી ચંદ્ર સૂર્યંની જેમ ગાળ બે ઘટથી અને મહે। જેવી ધુધરીએથી યુક્ત હોય છે એવા મેરુપર્વત હાથીની જેમ શાભી રહ્યો છે. ||૧૬||
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो०१७-१८ ]
हीरसौभाग्यम्
यत्राऽर्थिनोऽर्थेशमिव प्रसार्य करान्सुवर्णं विवरीषवः किम् । प्रदक्षिणागोचरतां नयन्ति, ज्योतिर्गणा गैरिकसानुमन्तम् ||१७||
१३
यत्र जम्बूद्वीपे ज्योतिर्गणा ग्रहनक्षत्रतारासमूहा गैरिकस्य । 'गैरिक' स्वर्णधात्वोः' इत्यनेकार्थः । सानुमन्तं पर्वतं सुमेरुम् । प्रदक्षिणाया दक्षिणावर्तभ्रमिक्रियाया गोचरतां नयन्ति प्रापयन्ति । 'मन्ये न मे श्रवणगोचरतां गतोऽसि' इति कल्याणमन्दिर. स्तवे | तथा-'द्वीपाधिपान्नयनयोर्नय गोचरत्वम्' इति नैषधे । किं० । उत्प्रेक्ष्यतेकरान्किरणान्पाणीन्प्रसार्य विस्तार्य विवरीषवः । 'वृञ् याचने' । वरीतुमिच्छवो याचितुकामाः किम् । के इव । अर्थिन इव । यथा याचकाः करान्प्रसार्य सरलीकृत्य स्वर्णमभ्यर्थयितुकामा अर्थेश धनपति' प्रदक्षिणयन्त्यनुकूलीकुर्वन्ति ॥ इति मेरुः ॥ શ્લેાકા
ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારાઓને સમૂહ જ મૂઠ્ઠીપમાં રહેલા સુવર્ણમય સુમેરુપર્યંતને પ્રદક્ષિણારૂપે પ્રાપ્ત કરે છે, મેરુની આસપાસ ભ્રમણ કરે છે. તે પેાતાનાં કિરણારૂપ હાથને પ્રસારીને મેરુ પાસે સુવણૅની જાણે યાચના કરવા ન ઈચ્છતા હોય? જેમ ધનની ઈચ્છાવાળા યાચકો હાચ પ્રસારીને ધનિક (श्रीमंत) ने अनु रे छे तेभ. ॥१७॥
सवेशकैश्यायितकूलिनीशो - ललामलीलायितसिद्धशैलः ।
१ द्वीपेन्दिराया इव भालपट्टो, यस्मिन् व्यभाद् भारतनाम वर्षम् || १८ ||
यस्मिञ्जम्बूद्वीपे भारतमिति नाम यस्य तादृशं वर्ष क्षेत्र व्यभाद्वभासे । यादृक् प्रथमाद्यरकेष्वभूत् तादृक्पञ्चमारके नास्ते । अवसर्पिणीकालानुभावात्सर्वेऽपि पदार्था अनन्तगुण पर्यायादिभिर्हीयमानाः सन्त्यत एव भूतकालः । उत्प्रेक्ष्यते - द्वीपेन्दिराया जम्बूद्वीपलक्ष्म्या भालपट्टो ललाटमिव । किंभूतः । सवेशे संनिधौ श्यामत्वात्कैश्यायितः केशसमूह इवाचरितः । ‘केशानां कैश्यकेशिके' इति हैम्याम् । कूलिनीशो लवणाम्बुराशिर्यस्य । पुनः किंभूतः । ललाम्नस्तिलकस्य लीला विलासस्तद्वदाचरितः सिद्धशैलः शत्रुञ्जयाद्रिय - स्मिन् यस्य वा । ललामशब्दो नकारान्ताकारान्तोऽप्यस्ति लिङ्गानुशासनावचूर्णौ ॥
શ્લેાકા
१
જખૂઠ્ઠીપમાં ભારત નામનું ક્ષેત્ર શૈાભા રહ્યું છે, તે ભારતવર્ષ જ મૂઠ્ઠીપરૂપી લક્ષ્મીનુ लागे लालस्थल (लबाट) न होय ? मने सव] समुद्र लो मे लक्ष्मीने थोटसेो (ठेशपाश) न होय ? (નજીક હાવાથી અને શ્યામ હેાવાથી) તેમજ શત્રુંજ્ય પર્વત જાણે એ લક્ષ્મીના લલાટમાં તિલક न होय ! येवु भरतक्षेत्र शोभी रधुं छे. १८
ભારત વર્ષ જેવું પ્રથમ આરામાં હતું તેવું પાંચમા આરામાં રહ્યું નથી. કારણ કે અવસર્પિણીકાલના પ્રભાવથી સર્વે પદાર્થાં અનંતગુણુ-પર્યાય આદિથી હીન હીન થતા જાય છે.
'द्वीपावनीन्दोरिव' इति पाठः ।
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० १९-२०-२१ पराजितद्वीपततिप्रतीष्ट-चिरत्नरत्नायुपदागणेन । द्वीपेन पृथ्वीपतिनेव वर्ष, व्यधायि धामोपनिधेरिवैतत् ॥१९॥
द्वीपेन जम्बूनाम्ना पतद्वर्ष भारत क्षेत्रमुपनिधेः । उत्प्रेक्ष्यते-न्यासस्य धाम गृह व्यधायि चक्रे । केनेव । पृथ्वीपतिनेव । यथा राक्षा निक्षेपस्य निकेतन क्रियते । किंभूतेन द्वीपेन पृथ्वीपतिना च । पराजिता निजौजोविभवैः पराभूता स्वायत्तीकृता च । 'मोजो वले प्रतापे च' इत्यनेकार्थः । या द्वीपानां ततिः श्रेणी तस्याः सकाशात्प्रतीप्टो गृहीतश्विरत्नानि चिरकालोत्पन्नानि रत्नानि मणयस्तदादिरुपदागणः प्राभृतप्रकरो येनस तेन । 'प्रतीष्टकामज्वलदस्त्रजालकम् ', तथा 'चिरत्नरत्नाचितमुच्चित' चिरात् । इति नैषधे॥ इति भरतक्षेत्रम् ॥
શ્લેકાર્થ પિતાના બલ, પ્રતાપ અને વૈભવ વડે અન્ય દીપને પરાજિત કરીને તે અન્ય દ્વીપની શ્રેણિ પાસેથી ઘણા કાળનાં રત્નો આદિ ભટણનો સમૂહ મેળવીને જંબુંદીપે રાજાની જેમ આ ભરતક્ષેત્રને જાણે પિતાનું થાપણુગ્રહ (ભંડાર) ન બનાવ્યું હોય ? ૧
चैताढयशैलो विपुलां द्विफालां, विनिर्मिमीते स्म निजेन यस्य ।
यमीभ्रमी भङ्गीविभूष्यमाणां, स्त्रैणस्य सीमन्त इव प्रवेणीम् ॥२०॥ ___ वेताढयनामा शैलः यस्य भरतक्षेत्रस्य भूमी द्विफालां द्विभागां निर्मिमीते स्म कृतवान् । 'द्विफालवद्धाश्चिकुराः शिरःस्थितम्' इति नैषधे । केन । निजेन आत्मना । 'श्रुत्वा निज भीमजया निरस्तम्' इति नैषधे । 'निजमात्मानम्' इति तद्वत्तिः। क इव । सीमन्त इव । यथा बैणस्य स्त्रीणां समूहस्य सीमन्तः केशवम प्रवेणी कबरी द्विफालां कुरुते । किंभूताम् । भूमी प्रवेणी च । यमी यमुना तस्या भ्रमी भ्रमणमावर्तकज्जलपरिभ्रान्तिस्तस्या भङ्गयो विलासाः । 'शृङ्गारभङ्गिरुचिरेऽपि' इति नैषधे । 'शृङ्गारविलासयोग्येऽपि' इति तद्वत्तिः । रचनाश्च । ताभिर्विभूष्यमाणामलंक्रियमाणाम् ॥
साथ જેમ સેંથે સ્ત્રીઓની વેણીને બે ભાગમાં વિભાજિત કરે છે તેમ વતાય પર્વત ભારતક્ષેત્રની ભૂમિને બે ભાગમાં વિભાજિત કરી! ભૂમિ અને વેણી કેવા પ્રકારની ? યમુના નદીના આવર્તેવિલાસો વડે શોભતી એવી પૃથ્વી અને યમુનાના શ્યામ જલના આવર્તીની રચના વડે શેભતી વેણી (ારા (અર્થાત પૈતાઢય પર્વત વચમાં હોવાથી ભરતક્ષેત્ર બે ભાગમાં વિભાજિત છે.)
वैताढयशैलेन विभज्यमाना-वुभौ विभागौ भरतस्य भातः । द्वीपावनीपं किमुपेत्य भूत्या, जितौ भजन्तौ फणिनाकिलोकौ ॥२१॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० २१-२२-२३] हीरसौभाग्यम्
भरतक्षेत्रस्य वैताढ्यनाम्ना शैलेन विभज्यमानौ विभागीक्रियमाणावुभौ द्वौ विभागावंशौ भातो राजतः । किमुत्प्रेक्ष्यते । भूत्या स्वलक्ष्म्या जितौ पराभूतौ सन्तौ उपेत्य समीपमागत्य द्वीपमेवावनीप भूपं सेवमानौ भजन्तौ फणिनां नागानां नाकिनां देवानां लोको भुवनौ । पातालस्वर्गलोकावित्यर्थः । इति भरतक्षेत्रस्य द्वौ विभागौ ॥
શ્લેકાર્થ તાત્ય પર્વત વડે કરાયેલા ભરતક્ષેત્રના બે વિભાગો શોભે છે. જાણે દ્વીપની શોભા વડે પરાજિત થયેલા રવર્ગલોક અને નાગલોક ન હોય ? અને તે સમીપમાં આવીને જંબુદ્વીપરૂપી રાજાની જાણે સેવા કરતા ન હોય ? પરા
स्वच्छन्दकेलीतरली भवन्त्याः, स्रस्त शिरस्तो भुवि वर्षलक्ष्म्याः । किमुत्तरीय मरुतोत्तरङ्गी-कृतं सित यत्र बभस्ति गङ्गा ।।२२॥
यत्र भरतक्षेत्रे गङ्गा वभस्ति भासते । 'निशानभासदृशे रजनीगगनतुल्ये । तथा निशानस्तेजस्विभिर्वभस्तीति । तथा सदृश इ. कामो यस्य' इति चम्पूटिप्पनके । उत्प्रेक्ष्यते-स्वच्छन्द स्वेच्छया केली क्रीडा । 'केलीभिरुद्धर कृशोदर' इति नैषधे । तया तरलीभवन्त्याश्चञ्चलाजायमानाया वर्षलक्ष्म्या भरतक्षेत्रश्रियाः शिरस्तो मस्तकाद् भुवि भूमौ सस्त पतितमुत्तरीयमुपर्याच्छादनवस्त्र प्रावरणमिव । किंभूतम् । मरुता वायुना उत्प्रावल्येन तरङ्गयुक्त कृतम् । पुनः किंभूतम् । सितमुज्ज्वलम् ॥ इति गङ्गा ॥ इति भरतक्षेत्रम् ॥
પ્લેકાર્થ ભરતક્ષેત્રમાં ગંગાનદી શોભે છે. છાપૂર્વક ક્રીડા કરવાથી ચંચલ બનેલી ભરતક્ષેત્રની લક્ષ્મીના મસ્તક ઉપરથી ભૂમિપર પડેલું અતિ ઉજજવલ અને અતિશય પવનથી તરંગિત એવું શ્વેત ઉત્તરીય વસ્ત્ર (ઓઢાણું) જાણે ન હોય ? ૨૨
तदक्षिणायें मुरगेहगर्व-सर्वकषो गूर्जरनीवृदास्ते ।
श्रियेव रन्तुं पुरुषोत्तमेन, जगत्कृताकारि विलासवेश्म ॥२३॥ तस्य भरतक्षेत्रस्य दक्षिणदिक्पार्श्ववर्तिनि अर्धे सामिभागे खण्डे सुरगेहस्य स्वर्गस्य यो गर्वः स्ववैभवाहंकारस्तस्य सर्वंकषः सर्वापहारी गूर्जर इति नामा नीवृद्देश आस्ते वर्तते । उत्प्रेक्ष्यते-पुरुषोत्तमेन नरश्रेष्ठेन । जातावेकवचनम् । विष्णुना च साधु रन्तु क्रीडितु श्रिया लक्ष्म्या का जगत्कृता सर्वसृष्टिविधायिना विधात्रा विलासवेश्म केलिनिकेतनमकारि कारितमिव । ण्यन्तप्रयोगः ॥
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १ श्लो० २३-२४-२५
શ્લોકાર્થ તે ભરતક્ષેત્રના દક્ષિણાર્ધ ભાગમાં સ્વર્ગલેના ગર્વને દૂર કરનાર એ ગુર્જરદેશ બે છે. તે દેશ ? જગતકર્તા વિધાતાએ (બ્રહ્મા, વિષ્ણુની સાથે ક્રીડા કરવા માટે લક્ષ્મીનું જાણે ક્રીડાગૃહ ન બનાવ્યું હોય ? ૨૩ (લક્ષ્મીએ વિપરા સાથે રમવા માટે જાણે વિધાના પાસે વિલાસસ્થાન કરાવ્યું હોય તેવા ગુર્જરદેશ શોભે છે.)
अशेपदेशेषु विशेपितश्री-यो मञ्जिमान वहते स्म देशः । आक्रान्तदिक्चक्र इवाखिलेषु, वसुंधराभर्तृषु सार्वभौमः ॥२४॥
यो देशो गूर्जरमण्डलो मञ्जुनो भावो मञ्जिमा त चारुतां वहते स्म दधौ । किंभूतो देशः । विशेपः सर्वातिशायिता संजातोऽस्यामिति विशेषिता श्रीर्धनधान्यादिका सर्वापि संपत्तिरूपा लक्ष्मीः शोभा वा यस्य । अत्र समासान्तविधेरनित्यत्वात्कप्रत्ययाभावः । केषु । अशेषेपु समस्तेषु देशेषु जनपदेषु । पुनः किंभूतम् । आक्रान्त महत्त्वादात्मना व्याप्त दिशां चतरमृणामुपलक्षणाद्विदिशामपि एतावता अष्टानां हरितां चक्र मण्डल' येन । क इव । सार्वभौम इव । सर्वभूमेरीश्वरश्चक्रवर्ती अखिलेषु सर्वेषु वसुंधराभर्तृ षु भूपालेपु विशेषितश्रीभवति । किंभूतः । आक्रान्त स्वभुजवलेन विजित दिक्चक्र येन ॥
શ્લેકાર્થ તે ગુરંદેશ ચક્રવતીની જેમ શોભી રહ્યો છે. જે ગુર્જરદેશમાં સર્વ દેશો કરતાં વિશિષ્ટ પ્રકારની ધનધાન્યાદિ સંપત્તિ છે. જે દેશે પોતાની મહત્તા વડે દિશા અને વિદિશાઓના મંડલને વ્યાપ્ત કરેલ છે. જેમ ચક્રવતી પોતાના બાહુબલથી દિશાઓના મંડલને જીતી લે છે તેમ. વળી ચકવતી જેમ સર્વ રાજાઓમાં વિશિષ્ટ પ્રકારની શોભાને ધારણ કરે છે તેમ આ દેશ (સઘળા દેશોમાં) શોભી રહ્યો છે. ૨૪
सुस्वामिभाजो विवुधाभिरामाः, सजिष्णवो यत्र पुरः स्फुरन्ति ।
धृता दधानेन दिवाभ्यसूयां, येनामरावत्य इवाप्रमेयाः ॥२५॥ यत्र देशे पुरो नगर्यः स्फुरन्ति । किंभूताः । सुशोभन नीतिमन्त' स्वामिन राजान भजन्ति इति सुस्वामिभाजः । पुनः किंभूताः । विशेषेण बुधाश्चतुर्दशविद्यावेदिनः पण्डितास्तैरभिरामा मनोज्ञाः । पुनः किंभूताः । सह जिष्णुभिर्जयनशीलेः सुभटादिभिर्वर्तन्ते यास्ताः । उत्प्रेक्ष्यते-दिवा देवलोकेन सहाभ्यसूयामीया॑ दधानेन वहता येन देशेन अप्रमेयाः प्रमातुमशक्या गणनातीता अमरावत्य इन्द्रपुर्य इव धृताः । कि भूता अमरावत्यः । सुस्वामिन सहस्राक्षत्वात्सर्वप्रकृतिभाववेदिन पुरन्दरं स्वामिकार्तिक वा भज
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७
सर्ग १ श्लो० २५-२६-२७] हीरसौभाग्यम् न्तीति । पुनः किंभूताः । विबुधैर्देवै रम्याः । पुनः किंभूताः । सह जिष्णुना शक्रेण वा वर्तन्ते यास्ताः । सश्रीका हरय इति चम्पूकथायाम् । अथवा जिष्णुश्च जिष्णुश्च जिष्णू कृष्णेन्द्रौ ताभ्यां सह । सरूपाणामेकशेषे ॥
साथ ગુર્જરદેશમાં અનેક નગરીઓ શોભે છે. સજજન અને નીતિમાન રાજાઓને ભજવાવાળી, (અર્થાત જે નગરીઓના રાજા સજજન અને નીતિમાન છે.) અને શરીર સુભટોથી યુકત છે. દેવલોકની સાથે ઈર્ષાથી જાણે ગુર્જરદેશે આ અસંખ્ય ઈન્દ્રપુરીઓ ધારણ ન કરી હોય ? જેમ ઈન્દ્રપુરી-ઇન્દ્રને ભજવાવાળી અને દેવડે મનહર તેમજ ઈન્દ્રવડે શોભે છે તેમ આ નગરી પણ ઈન્દ્રપુરીની જેમ શોભે છે. રપા
अथ कानिचित्तीर्थानि प्रतिपाद्यन्तेહવે કેટલાક તીર્થોનું વર્ણન કરે છે–
शत्रुञ्जयाद्रेस्तलहट्टिकायां, यदापभिर्वासयति स्म पूर्वम् । द्विपन्निव क्षोणिभृतां विनीतां, यस्मिंस्तदानन्दरं समस्ति ॥२६॥
यन्नगरं पूर्व प्रथमयात्राकरणसमये शत्रुक्षयाद्रिदर्शनादुत्पन्नामन्दानन्दात् शत्रुञ्जयाद्रेः सिद्धाचलस्य तलहट्टिकायां सीमभूमौ । 'सम्मेतशैलतलहट्टिकायां ग्रामसत्तमे । क्षेमंकरः सार्थनामा प्रामाध्यक्षो भवानभूत् ॥' इति प्रतिक्रमणसूत्रवृहद्वत्तौ । ऋषभस्यापत्यमार्पभिर्भरतचक्री वासयति स्म निवेशितवान् । वार्धकिरत्नेनेति शेषः । क इव । क्षोणिभृतां द्विपन्निव । यथा पर्वतानां शत्रुरिन्द्रः पूर्व प्रथम श्रीऋपभस्वामिराज्यावसरे सर्वनगरपुरग्रामादिनिवेशनप्रथमप्रारम्भे विनीतां नाम्नी नगरी वासितवान् । धनदेनेति शेषः । यस्मिन्देशे तदानन्दपुरमधुना तु बृहन्नगरापराभिधान पुरं विभाति ॥ इत्यानन्दपुरम् ॥
सा જે દેશમાં આનંદપુર નામનું નગર શોભી રહ્યું છે.
જેમ પર્વતના શત્રુ ઇન્દ્ર શ્રી ભદેવના રાજ્યાભિષેક સમયે વિનીતા નગરી વસાવી હતી, તેમ ભરત ચક્રવતીએ શત્રુંજયની પ્રથમ યાત્રા કરવાથી અત્યંત આનંદને પામીને શત્રુંજયની તલાટીમાં આનંદપુર નામનું નગર વસાવ્યું હતું. વર્તમાનમાં તે “વડનગર” નામથી પ્રસિદ્ધ છે.) ૨૬
यत्तुङ्गतारङ्गगिरौ गिरीश-शैलोपमे कोटिशिला समस्ति । स्वयंबरोवींव शिवाम्बुजाक्षी-पाणिग्रहे कोटिमुनीश्वराणाम् ॥२७॥
यस्मिन्देशे तुङ्गेऽभ्र लिहे तारङ्गनाम्नि पर्वते कोटिशिला समस्ति विद्यते । किंभूते तारङ्गगिरौ । गिरीशस्य शिवस्य शैलः कैलाशस्तस्योपमा सादृश्य यस्य स तस्मिन् ।
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो. २७-२८-२९ उत्प्रेक्ष्यते-कोटिसंख्याकानां मुनीश्वराणां शिव सिद्धिः सैवाम्बुजाक्षी वधूस्तस्याः पाणिप्रहे विवाहे स्वयंवरोर्वी स्वयंवरमण्डपमेदिनीव ॥
શ્લેકાર્થ જે ગુર્જર દેશમાં કલાસ પર્વતની ઉપમાને ધારણ કરનારો અતિ ઉન્નત તારગ નામને પર્વત છે, તે પર્વતમાં કેટિશિલા નામની શિલા શોભી રહી છે. તે કેરિશિલા ક્રોડ મુનીશ્વરાનેસિદ્ધિરૂપી સ્ત્રીની સાથે પાણિગ્રહણ કરવાની. જાણે રવયંવરભૂમિ હોય તેમ શોભે છે પરણા
यत्पर्वते कल्पितसप्तभूमी-राजर्षिणाकार्यत जैनगेहः । इवाधिरोदु शिवचन्द्रशालां, निःश्रेणिकाऽऽरोहणसप्तकाङ्का ।।२८॥
यस्मिस्तारङ्गशैले राजर्षिणा कुमारपालेन कल्पिता रचिताःसप्तसंख्याकाभूमयः। पिट्टणिका । उपर्युपरि स्थितिस्थानकानि यत्र स कल्पितसप्तभूमि नगेहः प्रासादः शि ल्पिभिरकार्यत निर्मापितः । उत्प्रेक्ष्यते-शिव मोक्षस्तदेव चन्द्रशाला शिरोगृहं तामधिरोदुमुपरि चरितुम् । चटतिप्रयोग ऋषिमण्डलवृत्तौ । यथा-'चटिष्यति कथ प्रौढदेहोऽयं गजराजवत्' इति । आरोहणानां सोपानानां सप्तकमइके उत्सगे यस्यास्तादृशी निःश्रेणिका अधिरोहणी कारितेव ॥
શ્લોકાર્ધ જે તારંગા નામના પર્વત ઉપર રાજર્ષિકુમારપાળ મહારાજાએ ઉપર ઉપર સાત માળની રચનાવાળું જિનમંદિર કરાવ્યું. તે નિમંદિર મોક્ષરૂપી મહેલની અગાસી ઉપર ચઢવા માટે સાત પગથીયાવાળી જાણે નીસરણી (સીડી) હેય તેમ શોભે છે. ૨૮
गभीरताधःकृतवार्षिनेवो-पदीकृतं दन्तिनमुद्वहन्तम् ।। राजर्पिरस्मिन् विजयाङ्गजातं, तीर्थाधिपं स्थापयति स्म चैत्ये ॥२९।।
अस्मिस्तारङ्गगिरी चैत्ये स्वकारितप्रासादे राजपिः कुमारपालभूपालो विजयाया जितशत्रुनृपपत्न्या अङ्गजात नन्दनमजितनामान द्वितीयतीर्थकर स्थापयति स्म निवेशयामास । किं कुर्वन्तम् । उद्वहन्तं दधतम् । के कर्मतापन्नम् । दन्तिनमाल्लाञ्छनरूप गजम् । उत्प्रेक्ष्यते-गभीरतया गाम्भीर्येणाधाकृतेन अलब्धमध्यत्वेन पराभूतेन वार्धिना समुद्रेण उपदीकृत ढौकितमिव । वाधों जलकरिणां सद्भाव(स)त्त्वादेरावणस्याप्यर्णवे समुत्पन्नत्वाच्चेयमुत्प्रेक्षा । अथवा 'विन्ध्येन धैर्यैरिव धिक्कृतेन' इति पाठः । तत्र धैर्यमन्दरादिभ्योऽप्यतिशायिस्वधीरताभिर्धिक्कृतेनाभिभूतेन विन्ध्येन विन्ध्याचलेनोपदीकृतमिव । विन्ध्याचले हि करिणां सद्भावः । 'रोहणाचले रत्नानि । मलयाद्रौ चन्दनानि ।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० २९-३०-३१ ] हीरसौभाग्यम् विन्ध्याचले गजाः' इत्यादि काव्यकल्पलतायाम्। तथा-'स्वस्थानात्पदमात्रमप्यचलतो, विन्ध्यस्य चानेकशो। जायन्ते मदपालिपालितयशः-श्रीलम्भिनः कुम्भिनः॥' इति सूक्तेऽपि॥
શ્લેકાર્થ તારંગા પર્વત ઉપર કરાવેલા જિનચૈત્યમાં રાજર્ષિ કુમારપાલ મહારાજાએ ગજના લંછનથી વિભૂષિત બીજા તીર્થકર શ્રી અજિતનાથ ભગવાનની મૂર્તિને સ્થાપના કરી હતી. તે લંછનરૂપે રહેલો હાથી-ભગવાનની ગંભીરતાથી પરાજિત થયેલા સમુદ્ર જાણે એટણારૂપે અપર્ણ કર્યો હોય તે અથવા પ્રભુના પૈર્યથી તિરસ્કૃત થયેલા વિંધ્યાચલ પર્વતે હાથને ભેટણારૂપે જાણે આપ્યો હોય તે શોભતો હતો. ૨૯
चैत्येन चूडामणिनेव शीर्ष, विभूष्य राजर्षिरमुष्य शृङ्गम् । सिद्धाचलस्येव सुमङ्गलाभू-स्तीर्थत्वमुर्त्या प्रथयाञ्चकार ॥३०॥
कुमारपालोऽमुष्य तारणगिरेः । तारण इत्यभिधान सौमसौभाग्यकाव्ये । तीर्थत्वं च सकलकर्मक्षयकरणविधिना मोक्षगमनस्थानकतामा पृथिव्यां प्रथयांचकार विस्तारयामास । क इव । सुमङ्गलाभूरिव । यथा सुमङ्गला ऋषभदेवपत्नी तस्या तस्यो वा भवतीति सुमङ्गलाभूर्भरतचक्री सिद्धाचलस्य शत्रुञ्जयाद्रेस्तीर्थतां प्रथयति सा । कि कृत्वा । विभूण्य विभूषां शोभां लम्भयित्वा । कम् । शृंङ्गशिखरम् । अर्थात्तारणगिरेरेव । केन । चैत्येन स्वकारितविहारेण । कि केनेव । शीर्ष चूडामणिनेव । यथा कश्चित्पुमान् मस्तक चूडामणिना विभूषयति ॥
કલેકાર્થ જેમ ભરત ચક્રવર્તીએ શત્રુંજય પર્વતને ચૈત્યો બનાવીને પ્રસિદ્ધ કર્યો હતો તેમ કુમારપાળ મહારાજાએ તારંગા પર્વતના શિખરને જિનમંદિર કરાવીને પૃથ્વી ઉપર પ્રસિદ્ધ કરાવ્યું. અર્થાત જેમ કેઈ પુરુષ મુગટવડે મસ્તકને ભાવે છે તેમ ચૈત્યવડે તારંગા પર્વતને શેભા. ૩ના
देशे पुनस्तत्र समस्ति शवे-श्वरोऽन्तिकस्थायुकनागनाथः ।
धात्रा धरित्र्यां जगदिष्टसिद्धयै, मेरोरिवादाय सुरद्रुरुप्तः ॥३१॥
अपरतीर्थवर्णनाधिकारे तत्र गुर्जरदेशे पुनरन्यत् श्रीशद्धेश्वरपार्श्वनाथः तीर्थ समस्ति जागति । कि शखेश्वरः । अन्तिके समीपे स्थायुकः सेवाहेवाकितया नित्य तिष्ठत्येवंशीलः नागानां नाथः प्रभुर्धरणेन्द्रो यस्य । अथवा । पष्ठा(ड)शीतिसहस्रनागनायकप्राग्जन्मवर्धमानाचार्याभिधानशखेश्वराधिष्ठायकनागेन्द्रो यस्य । अथवा पुरुपादेय
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसाभाग्यम् [ सर्ग १ ० ३१-३२-३३
नामकर्माण श्रीपार्श्वनाथ विमुच्य अन्येषां देवानां समीपे अधिष्ठातृत्वेन । 'अमानोना प्रतिपेधे' । ना कदाचिदपि न गच्छन्तीति नागाः अष्टाचत्वारिंशत्सहस्रयक्षास्तेषां नाथः पार्श्वयो यस्य सः । उत्प्रेक्ष्यते - जगदिसिद्धयै । 'तात्स्थ्यात्तद्व्यपदेश:' इति न्यायाज्जगज्जनानामिष्टस्याभिलपितस्य सिद्धयै पूर्तये मेरोः सुरतरुनिवासभूमेरादाय गृहीत्वाथत्कल्पद्रुमो धात्रा ब्रह्मणा धरित्र्यां गुर्जरमण्डलमेदिन्याम् । धरित्रीति गुर्जराभिधानम् । अथवा केवल भूमावेव सुरद्रुः कल्पवृक्ष उप्तः प्ररोपित इव ॥
શ્લેાકા
२०
આ ગુર્જરદેશમાં બીજી પણ શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વનાથનુ તીર્થં વિદ્યમાન છે. પૂર્વજન્મમાં શ્રીવમાન નામના આચાયથી પ્રસિદ્ધ એવા ૮૬ હજાર નાગદેવેાના નાયક નાગેન્દ્ર–ધરણેંદ્ર જેમની સેવામાં નિરંતર રહેલા છે તેમજ આદ્રેય નામકર્મના ઉદયવાળા શ્રીપાર્શ્વનાથપ્રભુને મૂકીને અન્ય કોઇપણ દેવાના અધિષ્ઠાયકરૂપે જે જતા નથી એવા ૪૮ તુજાર યક્ષાના રવામી પાર્શ્વ નામને યક્ષ જેમની સેવામાં નિરંતર તત્પર છે એવા શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વČનાથભગવાનનું તીર્થ, બ્રહ્માએ જાણે જગતના મનુષ્યાની ઈષ્ટસિદ્ધિ માટે મેરુપર્વતથી લાવીને કલ્પવૃક્ષનું વાવેતર કર્યું" હોય તેવું શાલે છે. અર્થાત્ આ ગૂર્જરભૂમિમાં સાક્ષાત્ કલ્પવૃક્ષ સમાન આ તી શાળી રહ્યું છે. ૫૩૧૫
विद्याधरेन्द्रौ विनमिर्नमिश्च यद्विम्वमभ्यर्चयतः स्म पूर्वम् ।
स्वर्गे ततोऽपूजि विडौजसा यत्, स्वधाम्न एव स्पृहयेव सिद्धेः ||३२||
नमिव पुनर्विनमिर्नाम विद्याधरेन्द्रौ छद्मस्थश्रीऋषभदेवसेवासं तुष्टधरणेन्द्रप्रदत्तवैताढ्यदक्षिणेात्तरश्रेणिद्वयराज्याष्टाचत्वारिंशद्विद्यालङ्कृतौ पूर्वं प्रथममस्याश्चतुर्विंशत्या (आ) दिसमये श्रीमद्युगादिदेवे विद्यमाने सति नमिविनमिनामानौ खेचरेन्द्रौ यस्य श्रीशङ्खेश्वरपार्श्वनाथस्य विम्व प्रतिमामभ्यर्चयतः स्म पूजयतः स्म । विम्वशब्दः पुंनपुंसके । ततस्तदनन्तर ं यद्विम्बं विडौनसा शक्रेणाऽपूजि पूजितम् । उत्प्रेक्ष्यते - स्वर्गे देवलोके मनुष्याचतारं विनैव देवसम्बन्धिर्वै क्रियशरीरेणैव सिद्धेर्मुक्तेः स्पृहया वाञ्छ्येव ॥
શ્લેાકા
શ્રીઋષભદેવની સેવાથી સ ંતુષ્ટ થઈને ધરણેન્દ્રે આપેલી ૪૮ હજાર વિદ્યા ધારણ કરનારા અને વૈતાઢયની દક્ષિણ અને ઉત્તર મે.થુના રાજ્યાથી અલંકૃત થએલા એવા નમિ અને વિનમિ નામના છે વિદ્યાધર રાજાએએ પૂર્વે (શ્રીયુગાદિદેવ વિદ્યમાન હતા ત્યારે) શ્રીશ'ખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પ્રતિમાને પૂજી હતી. ત્યારબાદ સ્વર્ગલેાકમાંથી જ સીધા મુક્તિમાં જવાની ઇચ્છાથી જાણે તે પ્રતિમા ઇન્દ્રવર્ડ સ્વલાકમાં પૂજાઈ, ૫૩૨ા
तेनाथ मुक्तं गिरिनारिशृङ्गेऽ - धिगम्य माणिक्यमिवामराणाम् । नीत्वात्मधाम्नोर्विधु पद्मपाणी, यदाचतां निर्वृतिमीहमानौ ||३३||
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ३३-३४-३५] हीरसौभाग्यम्
_ विधुपद्मपाणी चन्द्राको यत् श्रीशङ्खेश्वरपार्श्वविम्वमात्मधाम्नोः स्वगृहयोनिजविमानयोर्वा नीत्वा आनीय आर्चतां पूजयतः स्म । कि कृत्वा । अथ कियत्काल पूजनात्त तेन शक्रेण सौधर्मेन्द्रेण गिरिनारिगे रैवताद्रेः काञ्चनवलानकाख्यशिखरे मुक्त स्थापितम् अर्थाद्यत्पार्श्वविम्ब सुराणां माणिक्यमिव चिन्तारत्नमिवाधिगम्य संप्राप्य । विधुपद्मपाणी किं कुर्वाणी । ईहमानौ काङ्गन्तौ । काम् । निर्वृति मुक्ति सुखं च ।
બ્લેકાર્થ ત્યાર પછી સૌધર્મેન્દ્ર ગિરનાર પર્વતના “કાંચનબલાનક' નામના શિખર ઉપર સ્થાપન કરેલી શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વનાથની મૂર્તિને-ચિંતામણી રત્નની જેમ પ્રાપ્ત કરી મોક્ષસુખને ઇચ્છતા ચંદ્ર અને સૂર્યો તિપિતાના વિમાનમાં લઈ જઈને પૂછ. ૩૩
ताभ्यां ततः स्थापितमुज्जयन्ते, पार्श्व स्वसर्वस्वमिवावसाय ।
आखण्डलः कुण्डलिनां क्रमेण, सभाजनायानयदात्मधाम्नि ॥३४॥
कुण्डलिनां भुजङ्गानामाखण्डलः पुरंदरो नागेन्द्रः क्रमेण कियता कालेन श्रीपार्श्वविम्ब सभाजनाय पूजनार्थम् । 'सभाजन तत्र ससर्ज तेषां, सभाजने पश्यति विस्मिते सा' इति नैषधे । 'सभाजन पूजनम् ' इति तद्वृत्तिः । आत्मधाम्नि स्वमन्दिरे आनयदानयति स्म । किं कृत्वा । अवसाय ज्ञात्वा । कम् । पार्श्वनाथम् । पुनः पूर्ववदेव ताभ्यां चन्द्रार्काभ्यामुजयन्ते रैवताचले स्थापित न्यासीकृतम् । किमिव । स्वसर्वस्वमिव स्वस्यात्मनः सर्वद्रव्यनिधिमिव ॥
લોકાર્થ ત્યાર પછી ચંદ્ર અને સૂર્ય શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પ્રતિમાને પોતાના સર્વરવ સમાન (સર્વદ્રવ્યનિધિની જેમ) જાણીને ગિરનાર પર્વત ઉપર સ્થાપના કરી. કેટલાક સમય પછી ધરણે તે પ્રભુની પ્રતિમાને પૂજન માટે પોતાના નિવાસસ્થાનમાં લાવ્યા. ૩૪
गिराथ नेमेररविन्दनाभि-रुपास्य पद्माप्रियमष्टमेन । आनाययत्तेन जिन तमात्म-द्विषजयं मूर्तिमिवाश्रयन्तम् ॥३५।।
अथ कियत्कालपूजनानन्तरमरविन्दनाभिर्नारायणो नेमेः श्रीनेमिनाथस्य गिरा वाचाष्टमेनाष्टमभक्तेन पद्माप्रिय पद्मावत्याः प्राणनाथ धरणेन्द्रमुपास्य आराध्य तेन धरणेन्द्रेण त पूर्वव्यावर्णितस्वरूप जिन पार्श्वनाथमानाययत् । उत्प्रेक्ष्यते-मूर्ति शरीरमाश्रयन्तमात्मनः स्वस्य द्विषतां वैरिणां विजयमिव । 'अरविन्दनाभिः' इति माघकाव्ये ।
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
हीरसौभाग्यम् सर्ग १ श्लो०३५-३६-३७ तथा 'अरविन्दनाभिर्भाललोचनश्चक्रपाणिरित्यादयः शिष्टप्रयोगाः संमता एव' इति कातप्रव्याकरणवार्तिकेऽपि ।।
શ્લોકાથ ત્યારબાદ શ્રીકૃષ્ણ, ભગવાન શ્રી નેમિનાથની વાણીથી અઠમ તપવડે ધરણેની આરાધના કરીને ધરણેન્દ્ર પાસેથી તે પાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્તિને પ્રાપ્ત કરી. જાણે શરીરમાં રહેલા આત્મશઓ પર વિજય પ્રાપ્ત કર્યો હોય તેમ પ્રભુની પ્રતિમા મેળવવાથી શ્રીકૃષ્ણ આનંદ પામ્યા. (૩૫
ततो जरा येन यद्वहानां, न्यवारि वारा स्नपनोद्भवेन ।
वाणस्य कुष्ठं वपुषस्त्विषेव, राजीविनीजीवितवल्लभेन ॥३६॥
ततोऽत्रागमानन्तर येन श्रीपार्श्वनाथेन स्नपनोद्भवेन निजस्नानसमुत्पन्नेन वारा सलिलेन कृत्वा यदूद्वहानां यदुनन्दनानां समस्तयादवानां जरा प्रतिवासुदेवजरासंधविद्याशस्त्रसमुद्भूतविनसा । 'विस्रसा जरा' इति हैम्याम् । न्यवारि निवारिता। केनेव । राजीविनीजीवितवल्लभेनेव । यथा पद्मिनीप्राणनाथेन भानुना त्विषा स्वकिरणेन कृत्वा वाणस्य वाणनाम्नः कवेर्वपुषः शरीरात्कुष्ट दुष्टरोगविशेषो निराकृतः। एतद्व्यतिकरविस्तरो भक्तामरस्तववृत्तेरवसेयः ॥
પ્લેકાર્થ ત્યાર પછી જેમ સૂર્યનાં કિરણુવડે બાણકવિના શરીરને કુષ્ઠ (૮) રોગ દૂર કરાય તેમ મનુષ્ય લોકમાં આવ્યા બાદ તરત જ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પ્રતિમાના સ્નાત્રજલવડે, પ્રતિવાસુદેવ જરાસંધે સમસ્ત યાદવસેના ઉપર મૂકેલી જરા' નામની વિદ્યાનું નિવારણ કરાયું. ૩૬
यत्रार्हताध्मायि निजध्वजिन्या-त्राणाय कम्बुभ्रंमता समन्तात् ।
तत्राच्युतेनारिजयप्रशस्तिरि-वात्मनः शङ्खपुरं न्यधायि ॥३७।।
यत्र स्थाने निजस्या जाया] आत्मीयाया निजस्य स्वस्य वा ध्वजिन्याः सेनायाः त्राणाय रक्षणाय समन्तात्सेनासर्वतो भ्रमता भ्रमणी कुर्वता सता अर्हता श्रीनेमिनाथेन कम्वुः शक्रशङ्खोऽध्मायि वादितः पूर्यते स्म । तत्र तस्मिन्स्थाने अच्युतेन विष्णुना शङ्खपुर नाम नगर न्यधायि स्थापितम् । वासितमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मनो निजस्य शणामरीणां जयप्रशस्तिः संग्रामे जरासंधादिद्वेषिनिषूदनाद्यक्षरमालिकेव ॥
साथ પોતાની સેનાના રક્ષણ માટે ચેતરફ ભ્રમણ કરતા શ્રીનેમિનાથ ભગવાને જે સ્થાને શંખને વગાડયો હતો તે સ્થાને શ્રીકૃષ્ણ શંખપુર નામનું નગર વસાવ્યું. જરાસંધ આદિ પોતાના શત્રુઓના Vશનું સૂચન કરતી જાણે વિજ્યપ્રશસ્તિ જયસૂચક અક્ષરમાલા) હોય તેવું તે નગર થયું. ૩૭ના
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ३८-३९-४०] हीरसौभाग्यम्
वसुंधराया इव वैजयन्तं, निर्माप्य चैत्य सुरगोत्रमित्रम् । निवेशयामास सुवर्णविन्दु-रानन्दसान्द्रोऽत्र जिनेन्द्रबिम्बम् ॥३८॥
सुवर्णबिन्दुर्नारायणोऽत्र चैत्ये जिनेन्द्रविम्ब श्रीपार्श्वनाथप्रतिमां निवेशयामास स्थापितवान् । कि कारयित्वा । निर्माप्य विधापयित्वा । किम् । चैत्यं प्रासादम् । किंभूतम् । सुराणां गोत्रस्य गिरेमरोः । 'शैलोऽद्रिः शिखरी शिलोच्चयगिरी, गोत्रोऽचलः सानुमान् ' इति हैम्याम् । मित्रसुराद्रिवत्तुङ्गमित्यर्थः। कि० सुवर्णबिन्दुः।आनन्दसान्द्रः प्रमोदमेदुरः । उत्प्रेक्ष्यते-वसुंधरायाः पृथिव्या वैजयन्तमिन्द्रप्रासादमिव ।।
- બ્લેકાર્થ
આનંદથી ભરપૂર એવા શ્રીકૃષ્ણ શંખપુરમાં મેરુપર્વત જેવા અતિ ઉન્નત ચૈત્યનું નિર્માણ કરાવી તે મંદિરમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પ્રતિમાને સ્થાપના કરી. જાણે કે પૃથ્વી ઉપર ઈન્દ્રને પ્રાસાદ (મહેલ) હેય એવું આ ચૈત્ય શોભી રહ્યું છે. પ૩૮
स्वकारितेशाचलचारुचैत्ये, निवेशितः सज्जनमन्त्रिणा यः । स रोपितः स्वःशिखरीव सौधा-गणेऽस्य जज्ञेऽखिलसिद्धिदायी ॥३९॥
स शखेश्वरपार्श्वनाथोऽस्य सज्जनमन्त्रिणोऽखिलाः समस्ता अष्टसंख्याका अणिमाद्या अन्या वा मन्त्रतन्त्रस्वर्णरूप्यादिका हृदयाभिलषिता सिद्धीददातीत्येवंशीलो दायी दायको जज्ञे जातः । क इव । स्वःशिखरीव । यथा सौधस्य निजमन्दिरस्याङ्गणे रोपित उप्तः सुरद्रुमो निखिलार्थसिद्धिदः स्यात् । स कः । यः प्रभुः स्वेनैवात्मनैव कारितं शिल्पिभिनिर्मापितम्, तथा-ईशाचलः कैलाशस्तद्वच्चारु तुङ्ग सुधाधवलं च यच्चैत्यं प्रासादस्तस्मिन् सज्जननाम्ना मन्त्रिणा निवेशितः स्थापितः । अथवा सज्जनमन्त्रिणा स्वकारितोत्तुगचैत्ये निवेशितस्तस्मिन् सौधाङ्गणे प्ररोपितसुरतरुरिव सकलार्थसिद्धिदातासीत् । अत्र च 'प्ररोपितः' इति पाठः ॥
दा કેટલેક કાળ વીત્યા પછી પોતે નિર્માણ કરાવેલા, કૈલાસ પર્વત જેવી સુંદરતાને ધારણ કરતા અતિ ઉનત ચૈત્યમાં સજન નામના મંત્રીએ અણિમાદિ સમસ્ત સિદ્ધિઓને આપવામાં કલ્પવૃક્ષ સમા શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્તિને સ્થાપના કરી. તે જાણે પિતાના ઘર આંગણે સાક્ષાત કલ્પવૃક્ષ વાવ્યું હોય તેવી શોભતી હતી. ૩૯
निःस्वादिवैश्वर्यमनाप्य झंझू-पुरातो दुर्जनशल्यभूमान् ।
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० ४०-४१ च पुनः-कियति काले व्यतीते सति दुर्जनशल्यनामा भूमान् राजा यच्चैत्य यस्य भगवतः प्रासादमधीकरत् शिल्पिभिः कारयामास । उत्प्रेक्ष्यते-देवस व सुपर्वविमानमिव । किं कृत्वा । यतः श्रीशङ्खेश्वरपार्श्वनाथात् रूप दुष्टरोगापगमात्सर्वाङ्गसुभगतामाप्य लब्ध्वा । उत्प्रेक्ष्यते-स्मार स्मरसम्वन्धि रूप संप्राप्य । पुनः किं कृत्वा । अनाप्य अनासाच । कुतः-झंझुपुरे झंझूवाडाख्यग्रामे । योऽर्कः साधिष्ठायकसूर्यप्रतिमा ततः । प्रथम हि दुर्जनशल्यभूमीपतिः सूर्यपुर उपविष्टः । ततस्तदधिष्ठायकेन प्रोक्त यत्'तवाङ्गकुष्ठादिरोगामयो मयापनेतुन शक्यते । ततस्त्वं शङ्खेश्वरपार्श्वनाथपाश्वे प्रयाहि । स एव तव सर्वाङ्गीणान्रोगानपनेष्यति ।' तदनु शङ्खेश्वरपार्श्वनाथमाराध्य सम्यग् रूपवानासीदिति संप्रदायः । अतो झंझू पुरस्थभास्करात्सम्यक् रूपन प्राप्तम् । कस्मादिव । निःस्वादिव । यथा दरिद्रपुरुषादैश्वर्य नाप्यते । अत्र पूर्वाचार्यप्रणीतस्तुतिकाव्यानि यथा-'अपूपुजत्त्वां विनमिनमिश्च वैताढयशैले वृपमेशकाले । सौधर्मकल्पे सुरनायकेन, त्वौं पूजितो भूरितर च कालम् ॥१॥ आराधितस्त्व समय कियन्त, चान्द्रे विमाने किल भानवेऽपि । पद्मावतीदेवतया च नागा-धिपेन देवावसरेऽचिंतस्त्वम् ॥२॥ यदा जरासंधप्रयुक्तविद्या-वलेन जात स्ववल जरार्तम् । तदा मुदा नेमिगिरा मुरारिः, पातालतस्त्वां तपसा निनाय ॥३॥ तव प्रभोः स्नात्रजलेन सिक्त, रोगैविमुक्त कटक वभूव । संस्थापित तीर्थमिदं तदानी, शखेश्वराख्य यदुपुङ्गवेन ॥४॥ तथा कथंचित्तव चैत्यमत्र, श्रीकृष्णराजो रचयाञ्चकार । स द्वारकास्थोऽपि यथा भवन्त, ननाम नित्य किल सप्रभावम् ॥५॥ श्रीविक्रमान्मन्मथवाणमेरु-महेशतुल्ये समये व्यतीते । त्वं श्रेष्ठिना सजननामकेन, निवेशितः सर्वसमृद्धिदोऽभूः ॥६॥ झंझुपुरे सूर्यपुरोऽनवाप्त, त्वत्तोऽधिगम्यागमनगरूएम् । अचीकरद् दुर्जनशल्यभूपो, विमानतुल्यं तव देव चैत्यम् ॥७॥” इति ॥
साथ ત્યારબાદ કેટલેક કાળ ગયા પછી દુર્જનશલ્ય નામના રાજાએ જે પ્રભુની આરાધના વડે પોતાના કરેગને દૂર કરી કામદેવ સમાને સર્વાગ સુંદર૩૫ પ્રાપ્ત કર્યું. તે રાજાએ શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વનાથનું દેવવિમાન જેવું મંદિર બંધાવ્યું. પહેલાં તે દુર્જનશલ્યરાએ ઝીંઝુપુર (ઝીંઝુવાડા) નામના નગરમાં સૂર્યદેવની પ્રતિમાની આરાધના કરી ત્યારે તેના અધિષ્ઠાયક સૂર્યદેવે કહ્યું કે “તારા કઢરોગના નિવારણ માટે હું અસમર્થ છું, તેથી તું શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ પાસે જા. તે જ પ્રભુદ્વારા તારા રોગોનું નિવારણ થશે. તેથી જેમ દરિદ્રપુર પાસેથી ઐશ્વર્ય પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી તેમ સૂર્યદેવ પાસેથી રૂ૫ની પ્રાપ્તિ નહીં થવાથી દુર્જનશલ્ય રાજાએ શ્રીશંખેશ્વરજીની સમ્યફ પ્રકારે આરાધના દ્વારા રોગોને દૂર કરી, સુંદરતા પ્રાપ્ત કરી, તેથી પોતાના ઉપકારી શ્રી પાર્શ્વનાથભગવાનનું ભવ્ય મંદિર તે રાજાએ બંધાવ્યું तु. ॥४०॥
पद्मावतीप्राणपतिः प्रसूना-शनीभविष्णुश्चरणारविन्दे । तन्तन्यते यन्महिमानमुक्, सरोजसौरभ्यमिवाहिकान्तः ॥४१॥
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५
सर्ग १ श्लो० ४१-४२-४३] हीरसौभाग्यम्
__पद्मावत्या वैरोटयापरनामधेयायाः प्राणपतिर्भर्ता धरणोरगेन्द्रो यन्महिमानौं यस्य श्रीशङ्खेश्वरपार्श्वनाथस्य माहात्म्यमुर्त्या धरित्र्यां तन्तन्यते अद्यापि यावदतिशयेन विस्तारयति । पद्मापतिः किंभूतः । प्रसून पुष्प तदेवाशनमाहारो यस्य स प्रसूनाशनो भृङ्गः । 'भोज्यौं तु पुष्पमधुनी' इति हैमीवचनात् । स भविष्णुर्भवनशीलः । कस्मिन् । अर्थाद्यद्भगवतश्चरणारविन्दे पादपद्मे । क इव । अहिकान्त इव । यथा अहिकान्तो वायुः। 'वातोऽहिकान्तपवमानमरुत्' इति हैम्याम् । सरोजसौरभ्य कमलपरिमल' क्षितौ तन्तनोति ॥
શ્લેકાર્થ પવન જેમ કમલના વનની સુવાસ ફેલાવે છે તેમ પદ્માવતી વિરુદ્યા)ના સ્વામી એવા ધરણેન્દ્ર પણ જે શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વનાથના મહિમાને પૃથ્વીતલમાં અત્યંત વિસ્તાર છે. (તેવા શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ વિજ્યવંત વર્તે છે.) ૪૧
यो ध्वंसतेऽष्टापि दरान्नराणां, व्यालान्ववायानिव वैनतेयः । शयेशयालूः पुनरष्टसिद्धीः, प्रणेमुषां यः कुरुते कृपालुः ॥४२॥
यो भगवान्नराणामर्थादात्माश्रितमानवानां दरान् मनुष्यादुत्पन्नमिहलोकभयम् , सिंहसर्पाद्युत्पन्नपरलोकभयम् , चौरराजाद्युत्पन्नादानभयम् , अग्निविद्युदाद्यकस्माद्भयम् , दुःकालजातजीविकाभयम् , मरणभयम् , अयशोभयम् , नरकतिर्यग्गत्यादिदुःखज संसारभयमेतान्यष्टौ । अथवा मत्तेभमृगेन्द्रदवाग्निभुजंगसंग्रामसमुद्ररोगचौराभिधानानि महाभयानि विध्वंसते नाशयति । क इव । वैनतेय इव । यथा वैनतेयोऽटसंख्यान व्यालानां सर्पाणामन्ववायान् कुलानि वासुक्यनन्ततक्षककंकोलपद्ममहापद्मशङ्खकुलीशशिनामानि विध्वंसते । पुनर्यः कृपालुर्दयावान् प्रणेमुषां निजपादाम्बुजयोनम्रीभूतानां जनानां लघिमा वशिता ईशित्वं प्राकाम्य महिमा अणिमा यत्र कामावसायित्व प्राप्तिरित्यष्टसंख्याका अष्टनाम्न्यो वा सिद्धयः ताः शये हस्ते शयालूः शयनशीला हस्तस्थिताः कुरुते संपादयति ॥
साथ સર્પનાં વાસુકિ, અનન્ત, તક્ષક, કકૅલ, પવ, મહાપા, શંખ અને કુલીશશિ એ નામના આઠ કલોના જેમ ગરુડ નાશ કરે છે; તેમ શ્રીશંખેશ્વર ભગવાન મનુષ્યના-ઈહલેાકભય, પરાકભય, આદાનભય, અકસ્માત, ભય, આજીવિકાભય, ભરણુભય, અપયશભય અને સંસારભય એ આઠ ભયને નાશ કરે છે અને તે દયાળુ પરમાત્મા ભક્તજનોને લધિમાં વશિતા, ઇશિતા, પ્રાકામ્ય, મહિમા, અણિમા, કામાવસાયિત્વ અને પ્રાપ્તિ એ આઠ સિદ્ધિઓ આપે છે. મારા
ऊर्जस्वलत्वं कलयन्कलौ यो, निधिर्महिम्नां महसामिवांशुः । जागर्ति शवेश्वरपार्श्वनाथः, श्रेयःपुरीप्रस्थितपान्थसार्थः ॥४३॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० ४३-४४-४५ यः श्रीशङ्खेश्वरपार्श्वनाथो जागर्ति स्फूर्जति । किं कुर्वन् । कलौ कलिकालेऽपि युगे ऊर्जखलत्वं स्फूर्तिमत्तां कलयन् धारयन् । किंभूतः । महिम्नां माहात्म्यानां प्रभाघानां निधिराश्रयस्थानम् । क इव । अंशरिव । यथा सूर्यो महसां तेजसां प्रतापानां वा निधानम् । पुनः किंभूतः । श्रेयः सिद्धिरेव पुरी नगरी तत्र प्रस्थिताश्चलिता ये पान्था भव्याध्वगास्तेषां सार्थः ॥ इति श्रीशद्धेश्वरपार्श्वनाथः ॥
આ કલિયુગમાં પણ મહિમાના ભંડાર શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ તેજના ભંડાર એવા સૂર્યની જેમ ઋતિમત્તાને ધારણ કરે છે. તે જાણે મુકિતનગર તરફ પ્રયાણ કરી રહેલા ભવ્યજીના સાર્થપતિ હોય તેમ શોભી રહ્યા છે. જયાં
तत्रापि च स्फूर्तिमियर्त्यपूर्वा, श्रीस्थम्भने स्थम्भनपार्श्वदेवः । व्यध्वंसि धन्वन्तरिणेव येन, कुष्ठोपतापोऽभयदेवसूरेः ॥४४॥
अपि च-पुनरन्यवर्णनप्रस्तावे तत्र गुर्जरमण्डले श्रिया लक्ष्म्या युक्त यत्स्थम्भनं स्थम्भतीर्थपुर तत्र स्थम्भननामा पार्श्वदेवोऽपूर्वामसाधारणी स्फूर्तिमियति गच्छति । प्राप्नोतीत्यर्थः । येन श्रीस्थम्भनपार्श्वदेवेन नवागीवृत्तिविधोऽभयदेवसूरेः कुष्ठोपतापः। अर्थात् शरीरात्कुष्ठनामा उपतापो रोगः । 'रोगो रुजा रुगातको० आम आमय आकल्यमुपतापो गदः समः' इति हैम्याम् । व्यध्वंसि निरस्तः । केनेव । धन्वन्तरिणेव । कविसमयानुसारेण नारायणासुरसुरमथितक्षीरसमुद्रसमुद्भूतचतुर्दशरत्नमध्ये धन्वन्तरिनाम वैद्यरत्नसजायत । यथा धन्वन्तरिरत्नेन धन्वन्तरिनाम्ना वैद्यराजेन कुण्ठादिसर्वरोगो विध्वस्यते ॥
શ્લેકાર્થ ગુર્જરદેશમાં આવેલા લક્ષ્મીથી યુક્ત એવા સ્તંભનપુર (ખંભાત) નામના નગરમાં સ્થંભપાર્શ્વનાથ અસાધારણ એવી શોભાને ધારણ કરે છે.
જે પ્રભુ દ્વારા નવાંગી ટીકાકાર શ્રીઅભયદેવસૂરિને કઢગ દૂર કરાયો હતો. સુર અને અસુર વડે મંથન કરાયેલા ક્ષીરસમુદ્રમાંથી પ્રાપ્ત થયેલા ચૌદ રત્ન પૈકીના ધવંતરિ નામના વૈદ્યરત્નવડે જેમ કુષ્ઠાદિ સર્વ રોગોને નાશ કરાય છે તેમ આ પ્રભુના સ્નાત્રજલવડે સર્વ રોગો નાશ पामेछ. ॥४॥
स्वक्षारतां सूनुकुलङ्कितां च, माटुं क्रमाम्भोजरजोऽमृतेन । वेलाछलाद्य जलधिर्द्विवेल-मुत्कण्ठितो नन्तुमिवाभ्युपैति ॥४५॥
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ४५-४६]
सौभाग्यम्
२७
जलधिः समुद्रो द्विवेल द्वे वेले वारौ यत्रेति क्रियाविशेषणम् । वारद्वय वेलाछलाद्वारिवृद्धिव्याजात् । उत्प्रेक्ष्यते - स्थम्भनपार्श्वदेव नन्तु नमस्कर्तुमिवाभ्युपैति अभिमुख समेति । किंभूतो जलधिः । उत्कण्ठितः कण्ठादूर्ध्वमुत्कण्ठ उत्कण्ठत्व ं संजातमस्येति भावप्रधानो निर्देशः । अन्योऽप्युत्कण्ठित औत्सुक्यकलितो जिन नन्तुमायाति । किं कर्तुम् । मार्टुमपनेतुम् । काम् । स्वस्यात्मनः क्षारतां लवणतां द्रोहन्तशक्रोद्धतां (?) च । पुनः सूनोश्चन्द्रमसः । विधोः (अब्धेः ) समुत्पन्नत्वात् । कलङ्की गुरुदाराधिगमनात्परस्त्रीलाम्पटापवादो ऽस्यास्तीति कलङ्की तस्य भावः कलङ्किता ताम् । 'कलङ्कोऽङ्कापवादयोः' इत्यने कार्थः । केन । क्रमादर्थाद्भगवत्पादावेवाम्भोजे कमले तयो रजो रेणुस्तदेवामृत पीयूष तेन । 'त्वपादपङ्कजरजोऽमृतदिग्धदेहा' इति भक्तामर स्तोत्रे ॥ इति श्रीस्थम्भनपार्श्वनाथः ॥ શ્લાકા
અત્યંત ઉત્ક ંઠિત થએલા સમુદ્ર–પ્રભુના ચરણુકમલની જરૂપી અમૃતવડે પેાતાનું ખારાપણું અને પેાતાના પુત્ર ચંદ્રની પરીલ પટ તરીકેની કલતિતાને દૂર કરવા માટે વેલા (ભરતી)ના ાન જાણે બે વખત નમસ્કાર કરવા આવતા ન હેાય ? (પુરાણુ આદિમાં કહેવાયુ` છે કે ચંદ્રે બૃહસ્પતિની પત્ની તારા સાથે ગમન કર્યું હતું.) જા
तीर्थानि तीर्थाधिपपावितानि, परस्सहस्राण्यपराण्यपीह |
स्फूर्ति परां विभ्रति पूर्वदेशे, जिनेशकल्याणकशालिनीव ||४६ ||
अपि पुनः, इह देशे (लाडण?) पाटणचा रूपप्रमुखानि अन्यान्यपराणि परस्सहस्राणि सहस्रात्पराणि सहस्रशः अनेकसहस्रसंख्यानि तीर्थानि पुण्यस्थानानि परां प्रकृष्टां स्फूर्ति विभ्रति कलयन्ति । किं०। तीर्थाधिपैर्जिनेन्द्रैरर्थात् जिनप्रतिमाभिः पावितानि पावनीकृतानि । पवित्रितानीत्यर्थः । कस्मिन्निव । पूर्वदेश इव । यथा पूर्वदेशे सहस्रसंख्याकानि स्फुरन्ति । किंभूते पूर्वदेशे । जिनेशास्तीर्थंकरास्तेषां कल्याणकानि च्यवनजन्मदीक्षाज्ञानमोक्षगमनस्थानानि तैः शालते शोभते इत्येवंशीलस्तस्मिन् ॥ इति पुण्यस्थानानि ॥
શ્લેાકા
જેમ પૂર્વદેશની ભૂમિ શ્રીતીર્થંકર ભગવાનના ચ્યવન, જન્મ દીક્ષા, જ્ઞાન અને મેક્ષ એ પાંચ કલ્યાણુકાવડે પવિત્રતાને ધારણ કરે છે તેમ આ ગુરદેશમાં શ્રીજિનેશ્વરભગવંતેાની ભવ્ય પ્રાંતમાઓવડે સુશાલિત એવાં બીજા પણ પાળુ, ચારૂપ આદિ હજારા તીસ્થાને અત્યંત સુંદરતાને ધાણુ કરતા શાભી રહ્યાં છે. ૪૬ા
अथ क्रीडास्थानकानि -
હવે ક્રીડાસ્થાનાનું વર્ણન કરતાં કહે છે—
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० ४७-४८-४९ नवोदयं हीरकुमारचन्द्र, निरीक्षितुं कौतुकिनी समेता ।
स्वयं स्वयंभूतनया किमेपा, सरस्वती यत्र विभाति सिन्धुः ॥४७॥
यत्र देशे सरस्वतीनामा सिन्धुर्नदी विभाति शोभते । उत्प्रेक्ष्यते-नवो नूतनो भाविनि भूतोपचारादुदयो यस्य तं तथोक्तम् । हीरनामा कुमारेषु कुमाराणां वा मध्ये चन्द्र इव दीप्यमानत्वात् विविधनादहासवाग्विलासविश्राणनादिभिरालादकत्त्वाद्वा कुमारचन्द्रस्त निरीक्षितुं द्रष्टुं कौतुक विद्यते यस्याः सा कौतुकिनी कुतूहलाकलिता । एषा किं स्वयंभुवो धातुस्तनया पुत्री भारती स्वयमात्मना नदीरूपेणेत्यर्थः । 'ब्रह्मपुत्री सरस्वती नदी' इति हैमीवचनात् । समेता समागतेव । अन्यापि वशा कौतुकान्नवोदय चन्द्र प्रेक्षितु समेति ॥
શ્લોકાઈ જાણે ભવિષ્યમાં ઉદય પામનાર કુમારામાં ચંદ્ર સમાન હીર નામના કુમારને જોવા માટે કૌતુકવાળી એવી બ્રહ્માની પુત્રી સરસ્વતી જ જાણે સ્વયં નદીરૂપે આવી હોય તેમ આ ગુર્જર દેશમાં સરસ્વતી નામની નદી શેભી રહી છે. જવા
कपोलपालीमृगनाभिपत्र-लताङ्कितैश्च द्विजचन्द्रिकाकैः । क्रीडन्मृगाक्षीवदनैर्वभौ या, सहस्रचन्द्रेव विरञ्चिपुत्री ॥४८||
या विरञ्चिपुत्री सरस्वती सरित् क्रीडन्त्यो जलविलास सृजन्त्यो या मृगाक्ष्यः सारङ्गनयनास्तरुण्यस्तासां वदनैर्मुखैः सहस्रचन्द्रेव दशशतमृगाकेव वभौ भाति स्म । किंभूतैर्वदनैः । कपोलपालीषु गण्डस्थलेषु । पालीशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति । 'कपोलपाली जनितानुविम्वयोः' इति नैषधे । या मृगनाभेः कस्तूरिकायाः पप्रलताः पत्रवल्लयः ताभिरहितैः कलितैः । पुनः किंभूतैः। द्विजानां दन्तानां चन्द्रिका ज्योत्स्ना । कान्तिरित्यर्थः। ता अके क्रोडे येषां तैः । 'दशनचन्द्रिकया व्यवभासितम्' इति रघुवंशे ॥
તે સરસ્વતી નદી, જલક્રીડા કરતી એવી સ્ત્રીઓનાં મુખો વડે જાણે હજારચંદ્રવાળી નહેય? જેનો કપોલ ભાગ કસ્તરીની પત્રાવલિથી સુરક્ષિત છે અને જેને મધ્યભાગ દાંતની કાંતિથી દેદીપમાન છે એવાં વદન (મુખો વડે જાણે સહસ્ત્ર ચંદા બની ગઈ હોય તેવી ભાસે છે. જ૮
यूनो रिरंसोपगतान्सकान्तान् , हंसस्वनैः स्वागतमुच्चरन्ती । तरङ्गहस्तस्थितपङ्कजैर्या, विश्राणयामास किमर्थमान् ॥४९।।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९
सर्ग १ श्लो० ४९-५०-५१-५२] हीरसौभाग्यम्
___ या सरस्वती नदी यूनस्तरुणान् । तरङ्गाः स्वकल्लोला एव हस्तास्तेषु स्थितैः पङ्कजैः कमलैः कृत्वा । किम् । उत्प्रेक्ष्यते-अर्घ पूजाविधिम् । 'अर्घः पूजाविधौ मूल्ये द्रव्ये' इत्यनेकार्थः । विश्राणयामास । 'दत्ते ददाति विश्राणयति प्रयच्छति च' इति क्रियाकलापे । प्रदत्ते स्म । या किं कुर्वती । उच्चरन्ती कथयन्ती। पृच्छन्तीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यतेउच्चरन्तीव । गर्भितोत्प्रेक्षा । किम् । स्वागत सुखेनागतं कुशलप्रश्न वा । कैः । हंसस्वनैर्मगलरावैः । कान्प्रति । यूनस्तरुणान् । किंभूतान् । रिरंसया जलक्रीडां कर्तुमिच्छया उपगतान् स्वस्मिन् विपये समागतान् । पुनः किंभूतान् । सकान्तान् सह कान्ताभिर्वर्तन्ते ये प्रियायुक्तान् । पुनः किंभूतान् । अान् पूजायोग्यान् ॥
પ્રિયાઓ સહિત જલક્રીડા કરવાની ઇચ્છાથી આવેલા પૂજાગ્ય યુવાનનું તરંગરૂપી હાથમાં રહેલાં કમલ વડે અને સ્વાગતમ્” એવા મંગલ સ્વરે સ્વાગત કરતી સરસ્વતી જાણે પૂજાવિધિને અર્પણ કરતી હોય તેમ શોભે છે. ૪૯
विधोधियामन्दमरन्दलीन-शिलीमुखोन्मीलितपुण्डरीकम् । वीक्ष्याभितो यत्र चकोरिकाभि-रभ्रामि पीयूषरसाभिकाभिः ॥५०॥
यत्र सरस्वत्यां सरिति अमन्दमरन्दार्थ प्रचुरमकरन्दपानकृते लीना अन्तनिलीय स्थिताः शिलीमुखा भ्रमराः यत्र एवंविधम् । तथा-उन्मीलित विकसित पुण्डरीक सिताम्भोज वीक्ष्य विलोक्य पीयूषस्यामृतस्य रसो निःस्यन्दस्तस्याभिकाभिः कामयिश्रीभिः । 'कामुकः कमिता कम्रोऽनुकः कामयिताभिकः' इति हैम्याम् । चकोरिकाभिज्योत्स्नाप्रियजायाभिर्विधोर्धिया चन्द्रबुद्धया अभितः समन्तादभ्रामि भ्राम्यते स्म । चकोरिकानाममृतपानमने वक्ष्यते ॥ इति सरस्वती ॥
જે સરસ્વતી નદીમાં રસપાન કરવામાં અત્યંત લીન થયેલા ભમરાઓ છે જેમાં એવાં વિકસિત શ્વેત કમલેને જોઈને “આ ચંદ્ર છે એવી બુદ્ધિથી અમૃતરસની ઈચ્છાવાળી ચકેરીઓ એ કમલની ચારે બાજુ ઘુમતી હતી. (ચોરીને અમૃતપાન અભીષ્ટ છે, તે આગળ કહેવાશે.) ૫૦
मुक्तालताङ्केव निजोपकण्ठ-श्रेणीभवल्लक्ष्मणपक्षिलक्षैः । शिजानमञ्जीरवतीय कूलानुकूल-कूजत्कलहंसिकाभिः ॥५१॥ शिलीमुखाश्लेपिसरोरुहेव, सनेत्रवक्त्रश्रियमाश्रयन्ती । रथाङ्गनामद्वितयेन तुङ्ग-पीनस्तनद्वन्द्वमिवोद्वहन्ती ॥५२॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १ श्लो० ५१-५२-५३
रोमावली शैवलवल्लरीभि-रिवादधानापि च यत्र देशे । स्वकेलिलोलान्वरवर्णिनीव, युवबजान्साभ्रमती तनोति ॥५३॥ त्रिभिर्विशेपकम् ।।
अपि च पुनः-यत्र देशे साभ्रमती नाम नदी वरवर्णिनीव प्रधानस्त्रीव युवव्रजांस्तरुणगणान् स्वस्यात्मनि विषये केलिषु जलक्रीडासु कामकेलिविलासेषु वा लोलांश्चपलानत्युत्सुकांस्तनोति । करोतीत्यर्थः । किंभूता साभ्रमती । निजस्यात्मनः स्वकीयस्य वोपकण्ठे समीपे तटपावें । 'कांठा' इति लोकप्रसिद्धया । श्रेणीभवतां पक्तया वितिष्ठमानानां लक्ष्मणपक्षिणां सारसविहंगमानाम् । 'सारसस्तु लक्ष्मणः स्यात् ' इति हैम्याम्। लक्षैः मुक्तालताङ्केव मुक्ताफलहारोऽके । 'पूर्वभागे उपस्थोऽङ्कः' इति हैम्याम् । कटेरूचं पूर्वकायः । कण्ठादिपु यस्याः । अथवा अङ्को भूषा यस्यास्तादृशीव । 'अङ्को भूपारूपकलक्ष्मसु' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूता। कूले तटेऽनुकूल कर्णयोरमृतायमान कूजन्तीभिः शब्दायमानाभिः कलहंसिकाभिः कृत्वा शिञ्जानमञ्जीरवतीवरणभ(झ)णिति निक्कणायमाननूपुरमण्डितेव । पुनः किंभूता । सह नेत्रेण नयनेन वर्तते यत्तत्सनेत्रं यद्वक्त्रं तस्य श्रिय लक्ष्मीमाश्रयन्तीवेत्युत्प्रेक्ष्यते । केन । शिलीमुख भ्रमरमाश्लिषत्यालिङ्गतीत्येवंशील यत्सरोरुट्र पद्म तेन । 'तजलात्सरसः पङ्कात् परै रुट्रहजन्मजैः' इति हैम्याम् । पुनरुस्प्रेक्ष्यते-उद्वहन्तीव दधतीव । किम् । तुझ्गमुच्च पीन पुष्ट यत्स्तनद्वन्द्व कुचयुग्म तत्। केन । रथाङ्गनाम्नोश्चक्रवाकयोद्वितयेन युगलेन । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-आदधाना आ ईषत्कलयन्तीव । काम् । रोमावली लोमलेखाम् । काभिः। शैवलवल्लरीभिः शेवालमञ्जरीभिः । 'चञ्चुच्युता शैवलमञ्जरीव' इति कुमारसंभवे । स्त्रीणां प्रायो लोमलेखा स्वल्पैव प्रशस्यते। 'बहुलोमा दरिद्रा स्यात् ' इति कुमारसंभवे । स्त्रीणामुरे रोमराजी वर्ण्यमाना दृश्यते । तथा- घणपब्वयरोमरायवणगहण' इति । तथा-'वयसी शिशुता तदुत्तरे, सुदृशी स्वाभिविधि विधित्सुनी । विधिनापि न लोमलेखया, कृतसीम्नी प्रविभज्य रज्यतः ॥' इति नैपधेऽपि । तथा-'वरवणिन्यप्युक्तविशेषणविशिष्टैव स्यात् ' इति ।। इति साभ्रमती ॥
બ્લેકાર્થ
ગુર્જરદેશમાં સાબરમતી નદી શ્રેષ્ઠ અને સુંદર સ્ત્રીની જેમ જલદી કરવામાં સ્ત્રીપક્ષે કામક્રીડા કરવામાં) ઉત્સુક એવા યુવાન પુરુષોને જાણે આમંત્રણ કરતી હોય તેમ શોભી રહી છે. પિતાના કિનારે પંક્તિરૂપે રહેલા લાખો સારસ પક્ષીઓ વડે જાણે મોતીના હારથી સુશોભિત ન હોય? તટને અનકલ અને કર્ણપ્રિય એવા શબ્દોને કરતી કલહંસિકાઓ વડે જાણે ઝાંઝરનો ઝણકારવાળી ન હોય? તેમજ ભ્રમરથી આલિંગિત એવા કમલ વડે જાણે નેત્રસહિત મુખની શોભાને ધારણ કરતી ન હોય ? અને ચક્રવારનાં યુગલવડે જાણે ઉંચા અને પુષ્ટ એવા બે સ્તન ધારણ કરતી ન હોય ?
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ५४-५५ ]
सौभाग्यम्
३१
(જેના કંઠ મુક્તાહારથી સુશોભિત છે, જેના પગમાં ઝાંઝરનેા ઝણકાર છે, જેનું મુખકમલ નેત્ર ઉપરની શ્યામ ભ્રમર વડે શાી રહ્યું છે. ઉંચા અને પુષ્ટ સ્તનને ધારણ કરનારી અને અલ્પ એવી રામરાજીથી સુશાલિત એવી સુંદર સ્ત્રીની જેમ સાબરમતી શે।ભી રહી છે.) પાપરાપા
यत्रोन्नमद्वारिदवर्मिताङ्गा-स्तडिल्लतोपात्तनिशातशस्त्राः ।
आखण्डलेन द्विषतेव रोषाद्, योद्धुं व्यवस्यन्ति विलासशैलाः ||५४ ||
यत्र देशे कुत्राप्येकस्मिन्पार्श्वे इलादुर्गपुरसवेशप्रदेशे विलासशैलाः क्रीडापर्वता रोषात् स्ववंश्यलक्षपक्षच्छेदोद्भूतात्कोपाद् द्विषता वैरिणा आखण्डलेन शक्रेण साक' योद्धुं संग्राम कर्तु व्यवस्यन्ति प्रगल्भन्ते प्रयतन्ते इव । किंभूताः शैलाः । उन्नमन्त उत्प्रव ल्येन जलभरेण नम्रीभवन्तो वारिदा मेघास्तैर्वमित वर्म संनाहः स संजातोऽस्मिन्निति वर्मित संनाहानां तु जात्यलोहत्वेन श्यामत्वात् । धनोऽपि श्यामस्तत एकवर्णत्वेन तदुपमानमिति । पुनः किंभूताः । तडिल्लता विद्युद्वितानान्येव उपात्तानि गृहीतानि शाणोत्तेजितानि शस्त्राणि प्रहरणानिः यै । विद्युता निकष निर्मलीकृतानां सांयुगीनानां शस्त्राणां झगब्भिति दीप्तित्वात्तुल्यता । तथा -करवालं उलालइ करीषी झवझव झवूकर जिसी वीज' इति पूर्वाचार्यकृतजीरापल्लीपार्श्वनाथप्राकृतस्तोत्रे संग्रामाधिकारे ॥
શ્લાકા
વળી જે ગુરદેશમાં ઈલાદુ (ઇડર) પાસેના પ્રદેશમાં ઉન્નત એવા મેરૂપ કવચથી યુકત શરીરવાળા અને વિજળીરૂપ તીક્ષ્ણ શસ્ત્રને ધારણ કરનારા ક્રીડાપા (પેાતાના વંશના પતાની પાંખા ઇન્દ્રે છેદી નાંખી હેાવાથી) રાષથી શત્રુની જેમ ઈન્દ્રની સાથે યુદ્ધ કરવા માટે જાણે પ્રયત્ન કરતા ન હેાય ? (તેમ ક્રીડા પર્વતા શે।ભી રહ્યા છે.) ૫૫૪ાા
इयत्तत्यानन्तमपि प्रमातु, प्रगल्भमाना इव कौतुकेन ।
शैलाः कृतव्योमवहावगाहा, जगाहिरे निर्जरराजमार्गम् ||५५॥
कापि यत्र देशे शैलाः पर्वता निर्जराणां राजा निर्जरराजः शक्रस्तस्य मार्ग पन्थानमेतावता गगन ं यथा सुराणां मार्गस्तथा सुरेन्द्रस्यापि मार्गः । 'येनामुना बहुविगाढसुरेश्वराध्व -' इत्यादि नैषधे । जगाहिरे अवगाहन्ते स्म । व्याप्नुवन्ति स्मेत्यर्थः । किंभूताः शैलाः । कृतो निर्मितोऽत्युन्नततया व्योमवहायामाकाशगङ्गायामवगाहो जले प्रवेशो यैस्ते इवेत्युत्प्रेक्ष्यते । कौतुकेन कुतूहलेन । अनन्तमपि पाररहितमपि निर्जरनभ इयत्तया पतावत्प्रमाणत्वेन प्रमातु प्रमाणविषयीकर्तुं प्रगल्भमाना उद्यमं कुर्वाणा इव । कौतुकिनो हि निर्विचारमत्यौत्सुक्याद्यत्र तत्राप्युत्सहते ||
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
हीरसौभाग्यम् सर्ग १ श्लो.५५-५६-५७
શ્લેકાર્થ જે ગુર્જરદેશમાં કોઈ સ્થાને, પર્વતે આકાશગંગામાં પ્રવેશ કરીને ઈન્દ્રના માર્ગમાં ઉભા છે. (અર્થાત આકાશ ઈન્દ્રનો માર્ગ છે, તે માર્ગમાં જઈને આ ગુર્જરદેશના પર્વત ઉભા છે.) અનંત એવા આકાશનું પ્રમાણ આટલુંજ છે આમ જાણે કૌતુકથી આકાશનું માપ કરવાને માટે ઉદામ કરતા હોય તેમ જણાય છે. પપા
सवाहिनीकाः स्मितनूत(त्न)चूतच्छत्रा झरम्निझररोमगुच्छाः ।
अनिहनुवाना धरणीधरत्वमिवात्मनां यत्र बभुगिरीन्द्राः ॥५६॥
यत्र देशे कुत्रापि प्रदेशे गिरीन्द्रास्तुङ्गशैला बभुर्वभासिरे इवेत्युत्प्रेक्ष्यते । आत्मनां स्वेषां धरणीधरत्वं भूभृद्भाव गिरित्व राजतां चेत्यर्थः। अनिलवानाः प्रकटीकुर्वाणा इव। 'स्फुट च लब्ध्वामरयुग्मचिह्नरनिह्ववान निजवाजिराजताम् ' इति नैषधे । किंभूता गिरीन्द्राः । सह वाहिनीभिनंदीभिः सेनाभिश्च वर्तन्ते ये । अत्र समासान्तः कः । पुनः किंभूताः । स्मिता विकसिता मञ्जरीपिञ्जरीकृतास्तथा नूता(ना)नवीना ये चूताः सहकारास्त एव छत्राणि आतपत्राणि येषाम् । पुनः किंभूता । झरन्तो वहन्तो ये निर्झरास्त एव रोमगुच्छाश्चामराणि येषाम् । राजानोऽपि छत्रचामरसेनासंयुताः स्युः ॥
रोज જે ગુજરાતના કેઈ કાછ પ્રદેશમાં ઉંચા પર્વતે જાણે પોતાની જાતને જગતમાં રાજારૂપે પ્રગટ કરતા હોય તેમ શોભે છે. રાજા જેમ છત્ર, ચામર અને સેનાથી યુક્ત હોય છે તેમ આ પર્વત પણ નદીઓ રૂ૫ એનાથી, વિકસ્વર નવીન આમ્રરૂ૫ છત્રોથી અને વહેતાં ઝરણાંઓરૂપી ચામરોથી યુકત શોભી રહ્યા છે. પદા
विद्युन्मणीभूषणभूष्यमाणा, मिलद्वलाकाघनपुष्पनद्धा ।।
कादम्बिनी बद्धशिखानुपङ्गा, यद्गोत्रलक्ष्म्याः कबरीव रेजे ॥५७।।
यत्र देशे शैलोपरि कादम्बिनी मेघमाला रेजे । प्रायो मेघा गिरौ भवन्त्येवेति 'गिरो वर्षन्ति वारिदः' इति सूक्तेऽपि । भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते यद्गोत्राणां गुर्जरभूधराणां लक्ष्म्याः श्रियः कवरी वेणीव । कि भूता कादम्बिनी कबरी च । बद्धो रचितः शिखायामधित्यकायां शृङ्गाने मस्तकोपरि वा अनुषङ्गः प्रसङ्गो यया सा । पुनः किंभूता । विद्युदेव विद्योतमानानि वा । 'विद्युन्मणिमेखलालंकारधारिण्यः' इति चम्पूकथायाम् । विद्योतमानरत्नकाञ्ची' इति तट्टिप्पनके । मणीनां भूषणान्यभरणानि तैर्भूप्यमाणा अलंक्रियमाणा । पुनः किं भूता । मिलन्तीभिः सङ्ग कुर्वन्तीभिर्वलाकाभिर्वककान्ताभिः । तथा घनपुष्पैर्ज लैर्नद्धा युक्ता । 'क्षीर पुष्करमेघपुष्पकमलान्यापः पयःपाथसी' इति हैम्याम् ।
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ५७-५८-५९] हीरसौभाग्यम् द्वयर्थत्वात् घनपुष्पमिति पक्षे मिलद्वलाकातुल्यैः शुभ्रत्वाद् धनैः सान्द्रैः पुष्पैः कुसुमैर्नद्धा गुम्फिता ॥
શ્લેકાર્થ પર્વત ઉપર જે મેઘમાલા (મેઘની શ્રેણી) શોભે છે, તે જાણે પર્વતાનો.લક્ષ્મીરૂપી સ્ત્રીનો અંબોડો હોય (વણી હોય) તેમ શોભે છે. જે વેણીનો દોર શિખરના અગ્રભાગ ઉપર બંધાય છે, જે વેહ વિદ્યુત (વીજળી) રૂપી મણીઓનાં આભૂષણોથી શોભે છે અને જે વેણી એકઠા થયેલા બગલારૂપી થત પુષ્પોથી ગુંથાયેલી છે એવી વેણી જેવી મેઘમાળા શમે છે. પણ
नित्यातिवाहाद्विगतावलम्बे-ऽम्बरेऽम्बरद्वीपवती विखिन्ना ।
प्रोत्तुङ्गयद्भूधरनिर्झराणां, निभेन भूभागमिवाभ्युपैति ॥५८।।
अम्बरद्वीपवती गगनापगा आकाशगङ्गा भूभाग पृथ्वीदेशमभि लक्षीकृत्याभ्युपैति अवतरति । पृथिव्यामवतरतीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-प्रोत्तुङ्गा अभ्र लिहा ये भूधरा गुर्जरगिरयस्तेषां निर्झराणां निभेन कपटेनेव भूभागमभ्युपतीति शेषः । किंभूता अम्बरद्वीपवती । विखिन्ना प्राप्तखेदेव । कस्मात् । नित्यातिवाहान्निरन्तरातिशयेन वहनात् । क्व । अम्बरे आकाशे । किंभूते अम्बरे । विगतावलम्बे सर्वथापि सर्वत्राप्यपगत आश्रयो यस्माद्यस्य वा ॥ इति केलिशैलाः ॥
શ્લેકાર્થ નિરાલંબન આકાશમાં નિરંતર વહેવાથી થાકી ગયેલી આકાશગંગા ઉંચા પર્વતનાં ઝરણાંઓના બહાને પૃથ્વી ઉપર જાણે નીચે ઉતરતી હોય તેમ લાગે છે. ૫૮
कैदार्यमुज्जृम्भितशालि यस्मिन् , विहंगवृन्दैर्व्यरुचच्चरद्भिः । महीन्दिराया मणिगुम्फगर्भो, नीलीविनीलः किमय निचोलः ॥५९।।
यस्मिन् देशे । क्वचिदपीत्यध्याहार्यम् । क्वापि प्रदेशे उज्जृम्भिता निर्यदङ्कुराः शालयः कलमाद्या यत्र तत्तथोक्तम् । कैदार्य केदारसमूहः। चरद्भिर्भक्षयद्भिश्चूर्णि कर्तुमितस्ततो विचरद्भिर्वा विहंगवृन्दैः खगणैर्व्यरुचद् भाति स्म । किमुत्प्रेक्ष्यते-महीन्दिराया भूमिलक्ष्म्या मणीनां विविधरत्नानां गुम्फो रचना गर्ने मध्ये यस्य । तथा नीली । लोके 'गुली' इति प्रसिद्धा । तद्वन्नीलो हरितवर्णो निचोलः । असौं कञ्चुक इव ॥
साथ (જે દેશના કેઈ કઈ પ્રદેશમાં) જેમાં શાલિ આદિ અંકુર ઉત્પન્ન થયા છે એવા કથારાઓના સમૂહ, પૃથ્વીરૂપી લક્ષ્મીને વિવિધ પ્રકારના રત્નોની રચનાઓથી યુકત અને “ગળી'ના જેવા નીલવર્ણને જાણે કંચુક હોય તેમ શોભે છે. પલા
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
हीरसौभाग्यम्
कैदारिकं कापि समञ्जरीक - शालि व्यलासीन्नद संनिधाने । रोमावली नाभिविभासिमध्य - देशे किमेषा विषयेन्दिरायाः ||६० ॥
[ सर्ग १ श्लो० ६० - ६१-६२
यत्र कापि कस्मिन्नपि प्रदेशे समञ्जरीकाः कलिकाकलिताः शालयो यत्र तत्तथोक्त कैदारिक' केदारवारों नदसंनिधाने द्रह (हृद ) संनिधाने व्यलासीद्विलसति स्म । किमुत्प्रेक्ष्यते - विषयेन्दिरायाः देशश्रियाः नाभिना तुन्दकूपिकया । नाभिशब्दः पुंस्त्रियोः । विभासिनि शोभनशीले मध्यदेशे उदरे । एषा प्रत्यक्षलक्षा रोमावली लोमलेखेव ॥
શ્લેાકા
કોઇ કા પ્રદેશમાં સરાવર પાસે મજરીએથી સહિત એવા કયારાઓ દેશરૂપી લક્ષ્મીની નાભિથી સુશૅાભિત એવા ઉદર ઉપર રહેલી શાભે છે. ઉના
કયારાએ શેાલતા હતા, તે સાક્ષાત રામરાજી હેાય તેમ
उत्तालता करतालिकाभिः सृजन्ति गीतीरिह शालिगोप्यः । श्रिया समग्रान्विपयान्विजित्य, कीर्तीः स्थितानामिह गुर्जराणाम् ||६१||
इह गुर्जरदेशे उत्तालतालमुत्तालास्त्वरितवादिनस्ताला यत्रैव यथा स्यात्तथेति क्रियाविशेषणम् । करतालिकाभिर्हस्ततालाहतिध्वनितैः । शालीनां कमलक्षेत्राणां गोप्यो रक्षिका गीतीर्मधुरध्वनितालालापगानानि सृजन्ति कुर्वन्ति । इवोत्प्रेक्ष्यते - श्रिया सर्वातिशायिलक्ष्म्या समग्रान् भूमीमण्डलवर्तिसमस्तान् विषयान् मण्डलान् विजित्य स्थितानामेकस्थानस्थायुकानां गुर्जराणां गूर्जरनामदेशानाम् । देशानामग्रे बहुत्वमेव वाच्यम् । कीर्तीर्य - शांतीव गायन्ति ॥ इति केदाराः ॥
શ્લેાકા
જાણે પેાતાની સર્વાધિક લક્ષ્મીવડે. ભૂમંડલના સમસ્ત દેશાને જીતીને રહેલા એવા એક ગુર્જરદેશની કીર્તિને જ જાણે ગાતી હોય તેવી આ ગુર્જરદેશમાં શાલિ આદિ ક્ષેત્રોની રક્ષિકાએ (ખેડુત સ્ત્રીઓ) તાલબદ્ધ અવાજે હાથથી તાલીએ પાડતી મધુર સ્વરે ગરબા ગાય છે. ૫૬૧૫
कुत्रापि दम्यैरनुगम्यमानाः, सरिद्वरायाः सखितां दधानाः । यद्गोचरे द्रोणदुधाश्चरन्ति, मूर्ता ः समाज्ञा इव मण्डलस्य ॥ ६२॥
कुत्रापि कस्मिन्नपि स्थाने क्वचन गुर्जरदेशप्रदेशे यस्य देशस्य गोचरे गवां चरणस्थाने । द्रोणपरिमाणं दुग्धमासामिति द्रोणदुघा गावश्चरन्ति । 'चर गतिभक्षणयोः' अय' प्रयोगः । तृणादि भक्षयन्ति । गावः किं क्रियमाणाः । दम्यैर्वत्सतरैरनुगम्यमानाः । स्वप्रौढवत्ससहिता इत्यर्थः । पुनः किं कुर्वाणाः । सरिद्वराया गङ्गाया सखितां श्वैत्यात्सा
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ६२-६३-६४] हीरसौभाग्यम् दृश्य दधाना बिभ्रत्यः । इवोत्प्रेक्ष्यते-मण्डलस्य गुर्जरदेशस्य मूर्ताः शरीरसंयुक्ताः समाज्ञाः कीर्तय इव ॥
બ્લેકાર્થ આ દેશના કેઈ કઈ પ્રદેશનાં ગોચર (ગાયને ચરવાના) સ્થાનમાં દ્રોણપ્રમાણુ દૂધને આપવાવાળી, (પણું દૂધ આપનારી) પોતપોતાનાં વાછરડાઓ વડે અનુસરાતી, અતિત હોવાથી ગંગાનદીની સાથે સખીપણાને (સાદસ્યતાને) ધારણ કરતી, આ ગુર્જરદેશની મૂર્તિમાન કીર્તિ હોય તેવી અનેક ગામો ચરે છે. દર
गावः कचिद् भान्ति सुधामुधाकृत् , पयः स्रवन्त्यः प्रविभाव्य वत्सान् ।
यदीर्घ्यया निष्ठितनाकभाग्यै-रिवावतीर्णा भुवि देवगावः ॥६३।। क्वचित् प्रदेशे गावो धेनवो भान्ति । कि कुर्वत्यः । सुधां पीयूष मुधा स्वमाधुर्यातिशयान्निष्फलां करोति तादृश पयो दुग्ध स्रवन्त्यः । कि कृत्वा । वत्सांस्तर्णकानात्मनीयवत्सरूपाणि प्रविभाव्य दृष्ट्वा । इवोत्प्रेक्ष्यते यदीर्घ्यया गुर्जरदेशेन सममरूपया । ईयोद्भूतपापेनेति शेषः । निष्ठितैः समग्रभुक्त्या अतिदुरितोदयेन वा क्षीणैर्नाकस्य स्वलॊकस्य भाग्यैः पुण्यैः भुवि क्षोण्यामुामवतीर्णाः समागता देवगावः कामधेनव इव ॥
લોકાર્થ કે પ્રદેશમાં પોતાનાં વાછરડાઓને જોઈને, અતિશય મધુરતાથી અમૃતરસને પણ નિષ્ફળ બનાવતા એવા પ્રકારના દૂધને સ્ત્રાવ કરતી તે ગાય, ગુર્જરદેશની સાથે ઈર્ષ્યા કરવાથી ઉત્પન્ન થયેલા પાપથી સ્વર્ગલોકનું ભાગ્ય ક્ષીણ થવાથી, પૃથ્વી ઉપર ઉતરી આવેલી જાણે કામધેનું હોય તેમ શોભે છે. ૬૩
ब्रह्माण्डमाण्डोपरिभित्तिभाग-प्रोत्तानयानोद्भवदर्तिभाजः ।
सात चरन्त्यः किमुपेत्य धात्र्यां, स्वर्धेनवो यत्र विभान्ति गावः ॥६४।।
यत्र देशे गावो भान्ति । किमुत्प्रेक्ष्यते-ब्रह्माण्डभाण्डस्य भुवनगोलकस्योपरितनभित्तिभागे ऊर्ध्वकुड्यप्रदेशे प्रोत्तानयानमम्बुप्रतिबिम्बवदूर्ध्वपादमधोवपुरेवंविधं यद् गमन तेनोद्भवन्ती प्रादुर्भवन्तीमति पीडाम् । 'पीडा बाधातिरामीलम् ' इति हैम्याम् । चिन्तां वा भजन्तीति तादृशः सत्यः धात्र्यां भूमौ उपेत्यागत्य सातौं सुखं यथा स्यात्तथा चरन्त्यः स्वैरं गच्छन्त्यः । अथवा । स्वेच्छया तृणाद्याहरन्त्यः । 'चर गतिभक्षणयोः' इति धातोर्गमनभक्षणार्थत्वात् । स्वर्धेनवः कामगव्य इव । प्रोत्तानयान नैषधे यथा- वैदर्भीकेलिशोमे, मरकतशिखरादुज्झितैरंशुदर्भे । ब्रह्माण्डाघातभग्न-स्यदजमदतया हीधृतावाइमु.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० ६४-६५-६६ खत्वैः । कस्या नोत्तानगाया दिवि सुरसुरमे-रास्यदेशे गताग-र्यद्गोग्रासप्रदानव्रतसुकृतमवि-श्रान्तमुज्जृम्भते स्म ॥' इति गोधेनवः ॥
साथ (ગુર્જરદેશમાં ગાયો શોભે છે) બ્રહ્માંડના ગોળા ઉપરની ભીંત પર ઉંચા પગે અને નીચા મસ્તકે ચાલવાનું હોવાથી ઉદ્વેગવાળી થયેલી સ્વર્ગલોકની ગાયે જાણે ભૂમિ ઉપર આવીને સુખપૂર્વક ચરતી હોય એવી આ ગુર્જરદેશની ગાયો શોભે છે. બ્રહ્માંડના ગળાને પાણીની જેમ સ્વચ્છ કલ્પીને તેમાં પ્રતિબિંબની કલ્પના કરી છે.) ૬૪
यस्मिंश्च राजर्षियशोमरन्द-वृन्दारविन्दैः पुटभेदनान्तः । द्वात्रिंशता श्रीऋषभादिसार्व-चैत्यैर्विलेसे दशनैरिवास्ये ॥६५॥
यस्मिन्देशे च पुनः पुटभेदनान्तः । अणहिल्लपाटकनामपत्तनमध्ये । किच सामान्यतोऽपि पुटभेदनशब्देन नगरमुच्यते । नैषधे यथा कुण्डिनपुरम्-'द्वीपान्तरेभ्यः पुटभेदन तत्क्षणादवापे सुरभूमिभूपैः' इति । विशेषस्तु 'पत्तन रत्नयोनिस्तत्पत्तन पुटभेदनम् ' । द्वात्रिंशता द्वात्रिंशत्संख्याकैः श्रिया युक्तानाम् ऋषभादीनां सार्वानां जिनानां चैत्यैर्दन्तपङ्क्तयेव एकयैव श्रेण्या स्थापितै ः एकस्मिन्नेव प्रासादे । द्वात्रिंशत्प्रासादा दन्तद्वात्रिंशिकाविहारः । तैत्रिंशद्विहारैर्विलेसे शुशुभे । कैः।राजर्षेः कुमारभूपालस्य यशांसि कीर्तयस्तान्येव मरन्दानां मकरन्दानां वृन्दानि पटलानि तेषामरविन्दानि कमलानि तैः । कैः कस्मिन्निव । दशनैरास्य इव । यथा वक्त्रे दन्तैर्विलस्यते ॥
साथ ગુર્જરદેશમાં આવેલ અણહિલપુર પાટણ નામના નગરમાં રાજર્ષિકુમારપાળ મહારાજાના યશરૂપી રસથી ભરપૂર જાણે કમલો હાય! તેવા ઋષભદેવ આદિ તીર્થકર ભગવંતોનાં એકજ શ્રેણિમાં રહેલાં બત્રીશ મંદિરને “દત્તાત્રિશિકા' નામને વિહાર (મંદિર) જેમ બત્રીશ દાંત વડે મુખ શોભે છે તેમ શોભી રહ્યો છે. પા
श्रीस्तम्भतीर्थ पुटभेदन च, यत्रोभयत्र स्फुरतः पुरे द्वे ।
अहम्मदावादपुराननायाः, किं कुण्डले गूर्जरदेशलक्ष्म्याः ॥६६।।
यत्र देशे उभयत्र द्वयोः पार्श्वयोः द्वे पुरे नगरे विभातः शोभते । द्वे के ? । एक श्रिया जलधिनन्दनया युक्त स्तम्भतीर्थच
पुटभेदन वृहत्पत्तनम् । इवोत्प्रेक्षते-अहम्मदाबादपुर सांप्रतीनसमये राजधानी राजनगरमेवानन वदन यस्यास्तादृश्या गूर्जरदेशलक्ष्म्या द्वे कुण्डले कर्णाभरणे इव ॥
.
..
वपनादतीश
माता
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
सर्ग १ श्लो० ६६-६७] हीरसौभाग्यम्
શ્લોકાર્થ લક્ષ્મીયુકત એવું એક સ્તંભનપુર અને બીજું અણહિલપુર પાટણ એ બે નગરો ગુર્જર દેશરૂપી લક્ષ્મીના મુખ્ય સમાન અમદાવાદ (રાજનગર)ના જાણે બે કુંડલે હોય તેમ તે દેશની બંને બાજુ બે નગરો શોભે છે. ૬૬
विभूतिभाकालभिदङ्कदुर्गः, क्रीडत्कुमारः सकलाधरश्च । अहीनभूषः सवृषः सुपर्व-सरस्वतीभृद् भववद्धभौ यः॥६७॥
यो देशो भववदीश्वर इव बभौ भाति स्म । किंभूतो देशो भवश्च । विशिष्टां भूति लक्ष्मी विभूति संपद वा भस्म च भजतीति । 'भूतिस्तु भस्मनि मांसपाकविशेषे च संपदुत्पादयोरपि' इत्यनेकार्थः। पुनः किंभूतः । कालं कलिकाल सर्वदापि सर्वसुखानुभवनत्वाद्यमन्मण्डले कलियुगस्य प्रवेशमात्रमपि नास्तीति । तथा-दैत्य कालनामान भिनत्तीति कालभित् । पुनः किंभूतः । अङ्के कोडे दुर्गाः कोट्टाः पार्वती च यस्य सोऽङ्कदुर्गः । पुनः किंभूतः । क्रीडन्तो विविधबालावस्थोचितकेलिपरायणा रममाणाः कुमारा बालकाः । तथा क्रीडन् वालवयोयोग्यां यौवनसमययोग्यां वा क्रीडां विलासं कुर्वन्कुमारः स्वामिकार्तिको यस्य यत्र वा स क्रीडत्कुमारः । पूर्व हि तारकासुराभिभूताः पुरंदरप्रमुखाः सर्वे सुरा विधातुः पावें गत्वा खदेवीरत्नमञ्जूषाग्रहणसुरद्रुमोन्मूलनादिकमात्मपराभव निवेदयामासुः । तदनु ब्रह्मणोक्तम्-'प्रागनेन दुस्तपस्तप्त्वा मामतिप्रसन्न प्रणीय सप्तवासरशिशु मुक्त्वा परः कश्चित्सुरो नरो वा मां हन्तुं न शक्नुयादिति मत्तो वर जग्राह । ततः स्वयमुप्तविषवृक्षोऽपि स्वेनैव छेत्तुमसांप्रतम् । तस्मान्ममैवाय हन्तुमनुचितः । ततो यदा ईश्वरः पार्वती परिणेष्यति तत्सुतः सप्तमे दिने युष्माकं सेनानीत्वमङ्गीकृत्य तारक हनिष्यति'। ततो मुदिता देवाः। स्वस्थानमागत्य कामःप्रेषितः। स शंभुना भस्मीकृतः । ततो गौरीतपसा प्रीत ईश्वरः(तां)परिणिनाय । तत्पुत्रः स्वामिकातिको जातः-इति कुमारसंभवे । पुनः किं भूतः। कलाश्चतुःषष्टिसप्ततिश्च धरन्तीति तादृशैः स्त्रीपुरुषैः सह वर्तते यः । पक्षे कला षोडशांशः षोडश कला बिभर्तीति तादृशेन शशिना सह वर्तते यः पुनः कि भूतः । अहीनां संपूर्णाम् । तथा अहीनां सर्पाणामिनः स्वामी तेन भूषा शोभा यस्य । पुनः किंभूतः । वृषेण धर्मेण वृषभेन वर्तते यः । पुनः किंभूतः । सुशोभनानि पर्वाण्यक्षत(य)तृतीयादीनि सरस्वती नाम्नी नदी सुरसरित वा बिभर्तीति ॥
ગુર્જરદેશને ભગવાન શંકરની ઉપમા આપવામાં આવી છે ગુર્જરદેશ ભગવાન શંકરની જેમ शामेछे.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
હીરપૌમાણ [ સને ૨ - ૬૭-૬૮ (૧) શંકર વિભૂતિવાળા છે. અર્થાત શરીરે ભસ્મ લગાવેલી છે. ગુર્જરદેશ પણ વિભૂતિ
વાળો છે. અર્થાત સંપત્તિવાળે છે. (શંકર પક્ષે “વિભૂતિ’નો અર્થ ભસ્મ, દેશપક્ષે
વિભૂતિનો અર્થ વૈભવ.) (૨) શંકર કાલભિત છે. “કાળ’ નામના દૈત્યને નાશ કરનાર છે. ગુર્જરદેશ કલિકાલને
નાશ કરનાર છે ! અર્થાત સર્વકાળે સર્વ પ્રકારનાં સુખ આ દેશમાં અનુભવાતાં
હોવાથી કલિયુગનો પ્રવેશમાત્ર નથી.. (૩) શંકરના ખેાળામાં પાર્વતી છે. (દુર્ગા એટલે પાર્વતી) ગુર્જરદેશના ખોળામાં દુર્ગો
(કિલ્લાઓ) છે. (શંકર પક્ષે “દુર્ગાને અર્થ પાર્વતી. દેશપક્ષે દુર્ગાનો અર્થ કેટ-કિલ્લા) (૪) શંકરની પાસે સ્વામિકાતિકકુમાર ક્રીડા કરે છે. ગુર્જરદેશમાં બાલ્યાવસ્થાને ઉચિત
વિવિધ ક્રીડા કરતા બાળકે રમે છે. (કાર્તિકસ્વામીની વાર્તા “કુમારસંભવ'માં જુઓ) શંકર સોળ કળાને ધારણ કરનાર ચંદ્ર સહિત છે. ગુર્જરદેશ ચોસઠકળાયુકત સ્ત્રીઓ
અને બહેતરકળાયુક્ત પુરુષો સહિત છે. (૬) શંકર સની ભાવાળા છે. ગુર્જરદેશ સંપૂર્ણ ભાયુકત છે. (શંકરપક્ષે અંદર
ને અર્થ સર્પ, દેશપક્ષે “અદીનને અર્થ સંપૂર્ણ.) (૭) શંકર વૃષભ સાથે છે. ગુર્જરદેશ ધર્મયુકત છે. (શંકરપક્ષે “શૂનો અર્થ વૃષભ અને
દેશપક્ષે “નૃપને અર્થ ધર્મ.) (૮) શંકર સુંદર સુરસરિતાવાળા છે. ગુર્જરદેશ અક્ષયતૃતીયાદિ પર્વે અને સરસ્વતી નદી
વાળો છે. આ પ્રકારે ઈશ્વરની ઉપમાઓથી યુકત ગુર્જરદેશ ભૂમંડલમાં શોભી રહ્યો છે ૬
यत्रैकदेशे वपुषीव वक्त्रः, श्रीधानधाराभिधमण्डलोऽस्ति । स्वर्लोकजैत्रैविभवैरिव स्वै-रधःकृतो येन भुजंगलोकः ॥६८॥
त(य)त्र गुर्जरदेशे एकदेशे एकस्मिन् भूभागे स प्रसिद्धो धानधाराभिधमण्डलोऽस्ति । क इव । वक्त्र इव । यथा वपुषि शरीरे एकदेशे मुखमस्ति। वक्त्रशब्दः पुनपुंसकलिङ्गयोः । येन धानधारदेशेन स्वलॊकस्य जैत्रैर्जयनशीलैः स्वैविभवैः स्वश्रियामतिशयैभुजंगलोको नागलोको वलिवेश्म अधाकृतो हीनीकृतस्तिरस्कृतः स्वाधो विहितः ॥ इति देशवर्णनम् ॥
શ્લેકાર્થ જેમ શરીરના એક ભાગમાં મુખ છે તેમ ગુર્જરદેશના એક ભાગમાં ધાનધાર નામનો પ્રદેશ જલો છે. જે દેશે સ્વર્ગલોકની લક્ષ્મીને પરાભવ કરનારા એવા પિતાના વૈભવવડે નાગલકને પણ શલ તિરસ્કાર કર્યો ન હોય? અર્થાત વૈભવશાલી એ ધાનધાર નામનો પ્રદેશ શોભી રહ્યો છે.૬૮
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ६९-७०]
सौभाग्यम्
अथ प्रह्लादनपुरवर्णनावसरःહવે પ્રશ્ર્લાદનપુર (પાલનપુર)નું વર્ણન કરવામાં આવે છે—
सवाडवे श्रीपुरुषोत्तमाङ्गके, नाथे नदीनामिव तत्र देशे प्रादनं नाम पुरं चकास्ति, पुरः प्रतिच्छन्द इवाद्रिस्योः
||६९ ||
३९
।
तत्र - गुर्जर -
प्रह्लादन' नाम पुर नगर चकास्ति दीप्यते । कुत्र । देशे । किंभूते मण्डलस्यैकपार्श्ववर्तिनि । धाराधराख्यमण्डले । उत्प्रेक्ष्यते - नदीनां नाथे इव समुद्रे । किंभूते देशे समुद्रे च । सह वाडवैर्विप्रैर्वाडवेन वाडवानलेन च वर्तते यः स सवाडवस्तस्मिन् । पुनः किंभूते । श्रिया विविधविभवेन शोभया वा युक्ताः पुरुषोत्तमाः प्रकृष्टनरा व्यवहारिप्रमुखाः, लक्ष्मीकृष्णौ च अङ्के उत्सङ्गे मध्ये यस्य स श्रीपुरुषोत्तमाङ्कस्तस्मिन् । पुरमुत्प्रेक्ष्यते - अद्रिदस्योरिन्द्रस्य पुरो नगर्या अमरावत्याः प्रतिच्छन्दः प्रतिविम्बमिव । समुद्रजले प्रतिविम्वमुचितमेव ॥
લેાકા
ગુર્જરદેશમાં આવેલા ધાનધાર' નામના પ્રદેશમાં પ્રત્લાદનપુર નામનું નગર સમુદ્રની જેમ શાભી રહ્યું છે. સમુદ્રમાં જેમ વડવાનલ' અગ્નિ હેાય છે તેમ આ નગરમાં અનેક બ્રાહ્મણે! વસે છે, સમુદ્રના મધ્યભાગમાં જેમ લક્ષ્મી અને કૃષ્ણ રહેલા છે તેમ પ્રહલાદનપુરમાં વિવિધ પ્રકારના વૈભવશાલી એવા શ્રેષ્ઠ પુરુષો વસેલા છે. આ પ્રકારે સમુદ્રની ઉપમાઓ સહિત એવું પ્રહૂલાદનપુર (પાલનપુર) નામનું નગર ઈન્દ્રની નગરી અમરાવતીનુ જાણે પ્રતિબિંબ હેાય તેમ શાભે છે. કુહા
इदं पुरा सारदलैः प्रणीय, त्वष्ट्रावशिष्टैरिव तद्दलांशैः । टक्कर्णगीर्वाणपुरे प्रणीते, न चेत्किसाभ्यामतिरिच्यते तत् ॥ ७० ॥
त्वष्ट्रा विश्वकर्मणा कर्णानां नागानां गीर्वाणानां देवानां पुरे नगरे प्रणीते निर्मिते इवोत्प्रेक्ष्यते । किंभूते । अवशिष्टैः शेषैरुध्धृतैस्तस्य सारस्य दलानि तेषामंशैलवैरिव कृते । किं कृत्वा । पुरा पूर्वं सारदलैः प्रधानद्रव्यैरिदं प्रह्लादना पुर प्रणीय निष्पाद्य । एव चेन्न तर्हि प्रह्लादनपुरमाभ्यां नाकिनागपुराभ्यां कथं केन प्रकारेण अतिरिच्यते अधिकीभवति । श्रियेति शेषः ॥
શ્લેાકા
વિશ્વકર્મા (બ્રહ્મા)એ પહેલાં સારભૂત બ્યાથી આ પ્રહ્લાદનપુર નામના નગરને બનાવીને પછી તેમાંથી વધેલાં દ્રવ્યેાવડે સ્વર્ગલાક અને નાગલાકની જાણે રચના કરી હેાય તેમ જણાય છે. જો આ પ્રમાણે ન હેાત તા વૈભવશાળી પ્રલાદનપુર, સ્વલેાક અને નાગલાથી અધિક કૅમ
होश ! ॥ ७० ॥
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० ७१-७२ रघूद्वहोपक्रममब्धिमध्य-स्थायीव सेतुः शशिकान्तकलृप्तः ।
चन्द्राचिराश्लेपविनिर्यदर्णः-पूर्णान्तिकः कापि चकास्ति. यस्मिन् ॥७१।।
यस्मिन् प्रह्लादनपुरे क्वापि कुत्रापि स्थाने शशिकान्तैश्चन्द्रोपलैः क्लुप्तो रचितः सेतुः पद्या चकास्ति । नगरवर्णने च चन्द्रकान्तसूर्यकान्तमयाः सेतवो वर्ण्यमाना दृश्य न्ते । यथा नैषधे–'रविकान्तमयेन सेतुना सकलाहवलनाहितोष्मणा' इति । किंभूतः । चन्द्रस्यार्चिषः कान्तेराश्लेषेण संपर्केण विनिर्यद्भिर्गच्छद्भिरणभिः पानीयैः पूर्णे पूरिते भरिते अन्तिके समीपे द्वे पाश्वे यस्य सः । क इव भाति । रघूनहोपक्रमसेतुरिव । यथा रघूद्वहेन दशरथनन्दनेन रामेण आदावुपक्रान्तः मन्दोदरीप्रमुखसपादलक्षान्तःपुरीपतित्वेऽपि परदारातिलम्पटतया स्वभगिनीशूर्पणखाव्यावर्णिताद्वैतरू[प]लक्ष्मीसमाकर्णनतत्सङ्गमोत्सुकितदशमस्तकापहृतस्वकान्तासीतानयनाय लङ्कागमनावसरे रघुनन्दनेन समुद्रोपकण्ठादारभ्यः लङ्कां यावन्निबद्ध इत्यर्थः । तादृशः सेतुश्चकास्ति । किंभूतः । अब्धेर्दक्षिणसमुद्रस्य मध्ये विचाले तिष्ठतीत्येवंशीलः ॥
કાઈ
પ્રહલાદનપુર નગરના કોઈક સ્થાનમાં ચંદ્રકાંત મણિઓથી બંધાએલે એ સેતુ (પલ) શોભે છે. તે સેતુ ચંદ્રની સ્નાના સાગથી નીકળી રહેલાં પાણીથી જેના બે બાજુના ભાગ પૂર્ણતયા ભરેલા છે એ તે પુલ પૂર્વે શ્રીરામે સીતાનું અપહરણ કરનાર રાવણ પાસેથી સ્વપત્ની સીતાને લાવવા લંકા જવા માટે સમુદ્રના કિનારાથી આરંભીને છેક લંકા સુધી જે પુલ બાંધ્યો હતો, તેના જેવો જાણે સમુદ્રની વચમાં રહેલે હેય તે શોભે છે. ૭૧
कचित्पुरं प्रत्यफलत्तटाको-दरे जगत्पत्तनजित्वरश्रि ।
येनाभिभूति गमिता महेन्द्र-पुरीव दुःखादिह दत्तझम्पा ॥७२॥
जगतां त्रयाणां भुवनानां पत्तनानां यावन्नगराणाम् । अत्र पत्तनशब्दः सामान्यतः पुरनगरवाची । न विशेषद्योतकः । जित्वरी जयनशीला पुंवद्भावे ईकारो गतः । श्रीः संपत् शोभा वा यस्य तत्तथोक्तपुर नगरम् । क्वचित्कुत्रापि समीपभूभागभाजि तटाकोदरे सरोमध्ये प्रत्यफलत्प्रतिविम्वति स्म । नैषधेऽपि नगरस्य जलाशये प्रतिफलन दृश्यते । यथा-'विललास जलाशयोदरे, क्वचन द्यौरनुविम्वितेव या' इति। इवोत्प्रेक्ष्यतेयेन प्रह्लादनपुरेणाभिभूति स्वाद्वैतश्रिया पराभव गमिता प्रापिता सती दुःखाजगत्समक्षस्वविजयकरणजातात् सा तादृशे तटाकोदरे दत्ता झम्पा अगाधतलमध्ये संपातपाटव यया तादृशी महेन्द्रपूरिन्द्रनगरीव अमरावतीव ॥
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ७२-७३-७४] हीरसौभाग्यम्
४१ લેકાર્થ જેની શોભા ત્રણે જગતનાં નગરોને જીતવાવાળી છે, એવા આ નગરનું નજીકના કેઈટ ભાગમાં રહેલા સરોવરની મધ્યમાં પ્રતિબિંબ પડતું હતું, તે પ્રતિબિંબ એવું લાગતું હતું કે આ નગરની અદ્વિતીય શોભાથી પરાભવ પામેલી ઈન્દ્રનગરી અમરાવતીએ દુઃખથી જાણે આ તલાવમાં પૃપાપાત કર્યો ન હોય ? પાછા
कपालिमित्रं त्रिशिराः कुबेरः, पिशाचकी पुण्यजनः पतिर्मे । तनाभिगम्यः किमितीत्वरीव, त्यक्त्वा तमागादलकेयमुाम् ॥७३॥
यत्पुर भातीति संबन्धः। किमुत्प्रेक्ष्यते-इय प्रत्यक्षलक्ष्या अलका धनदपुरी उर्व्या भूमण्डले आगादायाता । किं कृत्वा । त्यक्त्वा मुक्त्वा । कम् । त धनदपतिम् । केव । इत्वरीव । यथा पांशुला धनदमपि स्वकान्त विहाय स्वाभिमतेऽन्यपुसि रता परपृथिव्यामागच्छति । किमिति हेतोः । त हेतु दर्शयति-यस्मान्मे मम पतिरेवंविधः कपालिनो रुद्रस्य रुण्डमालिनो योगिनो वा मित्र सुहृत् एतावता भिक्षुकः । पुनः किंभूतः। त्रीणि शिरांसि मस्तकानि यस्य इति वीभत्सः । पुनः किंभूतः । कुत्सित निकृष्ट बेरं शरीरं यस्येति कुरूपः । पिशाचाश्छलकारिणो देवविशेषा यस्येति छलावेशादिदोषभीतिः। पुनः किंभूतः । पुण्यजनो राक्षसः इति क्रूरः । 'यक्षो नृधर्मधनदौ नरवाहनश्च' इति यक्षापराभिधानम् , तथा 'यक्षः पुण्यजनो राजा' इति द्वयमपि हैम्याम् । तत्त्वतस्तु सर्वाण्यपि धनदनामानि । तत्तस्मात्कारणान्नाभिगम्यः न सेव्यः॥
दार्थ પ્રહલાદનપુરી જાણે આ પૃથ્વી ઉપરની સાક્ષાત અલકાપુરી (કુબેરની નગરી) હોય તેવી શોભે છે. (અલકાને અહિંયા આવવાનું પ્રયોજન બતાવતા કહે છે-) જેમ કેઈ વ્યભિચારિણી સ્ત્રી પોતાના પતિને ત્યાગ કરી મનને અભીષ્ટ એવા પરપુરુષનો સંસર્ગ કરે છે, તેમ અલકાપુરી પિતાનો પતિ કુબેર, શંકરનો મિત્ર હોવાથી ભિક્ષક જેવ, ત્રણ મસ્તક હોવાથી બીભત્સ કદરૂપા શરીરવાળો અને રાક્ષસ હોવાથી ક્રર તેમજ પિશાચ જાતિન દેવ હોવાથી ભયકારી . આવા પ્રકારનો પતિ પોતાને ઇષ્ટ ન હોવાથી જાણે અલકાનગરી પૃથ્વી ઉપર ચાલી આવી હોય તેવી આ પ્રહલાદનપુરી જણાય छे. ॥७॥
रामायुतैस्ता_शतै रमाभिः, प्रद्युम्नकोटया शतशूरवंशैः । जितेन कृष्णेन पुरी स्वकीयो-पदीकृतेयं किमु मण्डलस्य ७४॥
पुर भातीति संबन्धः । किमुत्प्रेक्ष्यते-कृष्णेन नारायणेन मण्डलस्य देशस्योपदीकृता ढौकिता इयौं प्रह्लादनपुरलक्षणा स्वकीया पुरी द्वारकेव । किंभूतेन कृष्णेन । जितेनार्थाद्गूर्जरदेशेन । कैः । रामाणामयुतैः । अयुतं दशसहस्री स्यात् । बहुवचनत्वाल्लक्ष
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० ७४-७५ संख्यैः । रामो वलभद्रः, रामाः स्त्रियः । समासान्तपदे न कोऽपि भेदः । तााणां शतैः शतसंख्यैः । उपलक्षणत्वात्सहस्रलक्षसंख्यैः । ताक्ष्यों गरुडो वाजी च । पुनः कैः । प्रकटानां न्यायमार्गीपार्जितानां वहुसंततिस्थायिनां वा द्युम्नानां द्रव्याणां कोटया शतलक्ष्या। प्रद्युम्नो मदनः । पुनः कैः । शतसहस्रसंख्यैः शूराणां सुभटानां वंशैरन्वयैः कुलैः । शूरनामा यादवपूर्वजहरिवंश्यनृपः । कृष्णस्य तु एतत्सर्वेऽप्येकैका इति पराजयः ॥ इति समुदायेन प्रह्लादनपुरवर्णनम् ॥
શ્લેકાર્થ ગુર્જરદેશવડે પરાભવ પામેલા એવા કૃષ્ણ જાણે પોતાની નગરી દ્વારિકા ભેરણારૂપે આપી હાય એવી આ નગરી શોભે છે. કૃષ્ણ તો એકજ “રામ” (બલભદ્ર) સહિત છે જ્યારે આ દેશમાં તો અનેક પ્રકારની સુંદર સ્ત્રીઓ (રામાઓ) રહેલી છે. કૃષ્ણની પાસે એકજ ગરુડ છે જ્યારે આ દેશમાં તે લાખો અો રહેલા છે, વળી કૃષ્ણ પાસે એક પ્રદ્યુમ્ન છે જ્યારે આ દેશ ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારનાં કરડે દ્રવ્યોથી સહિત છે. કૃષ્ણને એક જ “શર” નામનો રાજા છે જ્યારે આ દેશમાં તો લાખો શૂરવીરેના વંશે રહેલા છે. આ બધી ચીજો કૃષ્ણ પાસે એકેક હોવાના કારણે પરાજ્ય પામીને આ દેશને પિતાની નગરી દ્વારિકા જાણે ભેટરૂપે કરી ન હોય ? તેવી આ નગરી શોભે છે. ૭૪
अथ पृथक्पृथग्वर्णनेपु प्रथम प्रह्लादनपार्श्वनाथवर्णनप्रस्तावः
હવે જુદા જુદા વિષયોનું વર્ણન કરતાં પહેલાં પ્રહલાદ પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું વર્ણન કરતાં કહે છે–
प्रह्लादनाचन्द्र इवाङ्गभाजा-मन्वर्थनामाजनि यो जगत्याम् ।
प्रहादनः पार्श्वपतिः स तत्र, प्रह्लादनाद्वे व्यलसद्विहारे ॥७५।।
तत्र प्रह्लादनपुरे प्रह्लादन इत्याह्वा नाम यस्य. तस्मिन्विहारे चैत्ये । पाल्हविहार इति लोके प्रसिद्धे । स जाग्रन्महिमा प्रह्लादनो नाम पार्श्वपतिळलसद्विलसति स्म । स कः । यः पार्श्वनाथोऽङ्गभाजां प्राणिनां प्रह्लादनादानन्दोत्पादनाजगत्यां क्षितौ विश्वे वा । 'स्याल्लोको विष्टपं विश्व भुवन जगती जगत् ' इति हैमीवचनात् । अन्वर्थमनुगतार्थ सत्यार्थ नाम यस्य स तथोक्तः । अजनि संजातः । क इव । चन्द्र इव । यथा चन्द्रोऽगिनामाह्लादनादनुगतार्थो जायते । 'चदि आह्लादे' चन्दत्याह्लादयति जनानिति चन्द्रः ॥
શ્લોકાર્થ જેમ ચંદ્ર મનુષ્યોને આનંદદાયક હોવાથી તેનું “ચંદ્ર એ નામ જેમ સાર્થક છે તેમ મનુષ્યને આહલાદ આપનારા હેવાથી જગતને વિષે “પ્રહલાદન એ યથાર્થ નામથી પ્રસિદ્ધ થયેલા પ્રગટ પ્રભાવી ભગવાન પાર્શ્વનાથ પ્રહલાદનપુરમાં પ્રહલાદન નામના(પા વિહાર) ચૈત્યમાં શોભે છે. ૭પ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ७६-७७] हीरसौभाग्यम्
यदीयमूर्तिनिरमापि भक्त्या, प्रहादनाम्ना पुरि राणकेन ।
तस्याजयस्येव नृपस्य पार्थोऽ-प्यामापहः स्नानजलेन जज्ञे ॥७६।।
प्रह्लादनाम्ना राणकेन पुरि स्वनगरे भक्त्या सेवासक्त्या । अर्बुदशैलाचलदुर्गशिखरस्थचतुर्वदनप्रासादमध्यगतैकपित्तलमयप्रतिमागालनादुत्पन्नकुष्ठादिमहामयेन निजरोगापगमनचिकित्साप्रश्नादनु नवीनश्रीपार्श्वनाथप्रतिमाप्रासादनिर्मापणात्तवाङ्गात्समग्ररोगाः शान्ति यास्यन्तीति सातिशयज्ञानवत्साधुसिन्धुरवचसा यदीया श्रीप्रह्लादनपार्श्वनाथसम्बन्धिनी मूर्तिः प्रतिमा निरमापि कारिता । अपि पुनः स पार्श्वनाथस्तस्य प्रह्लादनराणकस्य स्नानजलेन आमान् रोगान् कुष्ठादीनपहन्तीति आमापहस्तादृशो जज्ञे जातः । कस्येव । अजयस्येव । यथा पद्मावतीवचनात् जलदगर्जिततडित्प्रचण्डपवनादिविघ्नोपशान्तिकृते समुद्रसलिलान्तरालाकर्षणस्वयानपात्रे निवेशनान्निर्विघ्नद्वीपवन्दिरागतरत्नसारव्यवहारिसमानीतार्पिताजयपार्श्वनाथो दशरथपितुरजयनाम्नो नृपस्य राज्ञः सप्तोत्तरशतरोगापहन्ता जातः। एतद्विस्तरस्त्वने वक्ष्यते ॥
લોકાર્થ પ્રહલાદ નામના રાજાએ ભક્તિથી પોતાના નગરમાં પ્રાસાદ બનાવી તેમાં પાર્શ્વનાથ ભગવાનની નૂતન મૂર્તિ ભરાવીને સ્થાપના કરી. પૂર્વે પ્રહલાદ રાજાને આબૂ પર્વતના “અચલગઢ’ નામના શિખર ઉપર આવેલાં ચૌમુખી પ્રાસાદમાં રહેલ પિત્તલમય એક પ્રતિમાને ગળાવવાથી શરીરમાં કઢરોગ ઉત્પન્ન થયો હતો તે પ્રહલાદ રાજાએ વિશિષ્ટ જ્ઞાનીનાં વચનથી પોતાના રોગોની શાંતિને માટે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની નવીન મૂર્તિનું નિર્માણ કરાવ્યું. તે જ મૂર્તિના સ્નાત્રજલવડે તેના સર્વરેગોનો નાશ થયો. જેમ સમુદ્રમાં થયેલા તોફાનની શાંતિ માટે પદ્માવતીદેવીના વચનથી રત્નસાર નામના સાર્થવાહે સમુદ્રની મધ્યમાંથી શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્તિને પ્રાપ્ત કરી, પોતાના વહાણમાં સ્થાપના કરી. તેથી તોફાન શમી ગયું. નિર્વિને દીવ નામના બંદરમાં આવી અજયરાજાને મૂર્તિ અર્પણ કરી તેનો મહિમા ગાયો તે જ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્તિના સ્નાત્ર જલવડે દશરથના પિતા અજયરાજાના એકસોને સાત રોગો જેમ નાશ પામ્યા હતા, તેમ પ્રહલાદ રાજાના કુષ્ઠ આદિ રોગો પણ પ્રહલાદ પાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્તિથી નાશ પામ્યા. (અજયરાજાને વૃત્તાંત આગળ કહેवामां मावशे) ॥७॥
प्रदेहि नः साक्षरतामबाह्यां, बाह्यामिवाख्यातुमितीव पार्श्वः ।
भोगैनिजैः पञ्चशतीमिताभिर्यः सेव्यते विश्वलयुक्पुरीभिः ॥७७।।
पञ्चशतीमिताभिरर्धसहस्रप्रमाणाभिः विश्वल इति पूर्वप्रयुक्तेन शब्देन युअन्ति योग प्राप्नुवन्तीति ताश्च ताः पुर्यश्च ताभिः । वीसलपुरीनामनाणकविशेषैरित्यर्थः । कीभिनिजैरात्मीथै गैः पूजादिप्रकारैर्यः पार्श्वनाथः सेव्यते उपास्यते । इत्याख्यातु वक्तुमिव ।
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग १ श्लो० ७७-७८-७९
इति किम् । यन्नोऽस्माकमवाह्यामन्तरङ्गां साक्षरतां प्रदेहि प्रयच्छ । कामिव । वाह्यामिव । यथास्माकं वाह्या साक्षरता अक्षरयुक्तताऽऽस्ते । एतावता प्रत्यहं पञ्चशतीबीसलपुरीणां श्रीपार्श्वनाथस्य भोगो जायते ॥
લેાકા
‘વિસલપુરી' નામના પાંચસેા સીકકાઓથી પૂજાના વિવિધ પ્રકારેાવડે નિરંતર શ્રીપાર્શ્વનાથ ભગવાનની ઉપાસના કરાય છે. તે જાણે એમ કહેવા માટે ન હોય? કે હે ભગવાન્ ! જેમ અમારી माहा यक्षरता (अक्षर युक्तता - नाम) छे तेभ भने अभ्यंतर यक्षरता (अक्षरता - मोक्ष) ने आये ! એટલા માટે જ જાણે હુંમેશાં પાંચસા સીકકાઓથી પૂજા કરાતી ન હોય ? ાછા
स्वचोक्षभावेन जिता जिनेन, निर्मातुकामा इव तत्प्रसत्तिम् । यत्राक्षता मूढकसंमिता यच्चत्येऽनिश ं प्रागुपजग्मिवांसः ||७८||
यत्र नगरे यस्मिन्प्रह्लादनविहारे अनिश निरन्तरं प्रतिदिन मूढकसंमिता मूढकप्रमाणा अक्षता निस्तुषाः कलमाः प्राक् पूर्वं श्रीमज्जगच्चन्द्रसूरिवारके उपजग्मिवांस आगच्छन्तोऽभूवन् । उत्प्रेक्ष्यते - जिनेन श्रीपार्श्वनाथेन स्वस्यात्मनश्वोभावेन निर्मलाशयत्वेन जिता अभिभूताः सन्तस्तस्य श्रीप्रह्लादनपार्श्वस्य प्रसत्ति प्रसादनां निर्मातुकामाः कर्तुमिच्छन्त इवागताः । एतावता प्रल्हादनविहारे नित्यमेकमूढकमाना अक्षता आयान्ति स्मेत्यर्थः ॥
લેાકા
પ્રહલાદનપુર (પાલનપુર)ના ‘પ્રહલાદ' નામના વિહારમાં શ્રીમાન્ જગદ્રસૂરિના સમયમાં નિંતર એક મૂક [૫૬ મ] જેટલા ચેખા આવતા હતા. (ભક્તો ચેાખા, ચઢાવતા હતા) શ્રીપા - નાથ ભગવાનના નિર્મળ ભાવથી પરાભવ પામેલા એવા અક્ષત (ચાખા) પેાતાની તેવા પ્રકારની નિર્માંળતાને પ્રુચ્છતા, પ્રભુની પ્રસન્નતાને મેળવવાને માટે જાણે નિર ંતર આવતા ન હોય ? ૫૭૮ા
उद्वेगभावं स्वमिवापकर्तुं, श्रीपार्श्वभर्तुः परिशीलनाभिः ।
नित्य ं कलासंख्यमणप्रमाणा - न्यस्मिन् पुनः पूगफलान्युपेयुः ॥ ७९ ॥
अस्मित्ये प्रल्हादनविहारे नित्यं प्रत्यह कलाः पोडश तत्संख्यानां मणानां चत्वारिंशत्सेर मितानां प्रमाणं येषां तानि पूगफलानि क्रमुकीसस्यानि । 'पूगे क्रमुकगी - वाक् तस्योद्वेग पुनः फलम्' इति हैम्याम् । उपेयुः पुरा आगच्छन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते— श्री पार्श्वभर्तुः परिशीलनाभिः सेवाभिः कृत्वा स्वं स्वकीयमुद्वेगभावं निर्वेदत्वमपकर्तु हन्तुमिव । एतावता चैत्ये प्रत्यह पोडशमणपूगीफलान्यागच्छन्ति स्म ॥
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
सर्ग १ श्लो० ७९-८०-८१-८२] हीरसौभाग्यम्
કલેકાર્થ શ્રી પ્રહલાદ નામના વિહારમાં (ચૈત્યમાં) પૂર્વે નિરંતર સેળ મણ (૧૬ મણ) સેપારીઓ આવતી હતી. શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની સેવા કરીને પોતાના ઉઠેગને જાણે દૂર કરવા માટે એ સોપારીઓ નિરંતર આવતી ન હોય ? ૭૯
अशीतिरस्मिन्नधिकाश्चतुर्भि-महेभ्यमुख्याः श्रितशीकरीकाः । सुरा विमानैरिव याप्ययानैः, स्मागत्य शृण्वन्ति गिरं गुरूणाम् ॥८॥
अस्मिन् प्रल्हादनपुरे चतुर्भिरधिका अशीतिः। चतुरशीतिरित्यर्थः। महेभ्यमुख्याः प्रकृष्टव्यवहारिणोऽर्थात् प्रल्हादनपार्श्वनाथ प्रणम्य गुरूणां धर्माचार्याणां गिर वाणी देशनां शृण्वन्ति स्म शुश्रुवुः । किंभूताः । श्रिताः शीको महेभ्यताया राजमान्यताया वा चिह्नविशेषा यैः आसन्न(न)विशेषा वा छत्राकृतयो वा। फिरङ्गदेशप्रसिद्धाः। किं कृत्वा। आगत्य । कैः । याप्ययानैः शिविकाभिः । कैरिव । विमानैरिव । यथा देवा विमानैरागच्छन्ति ॥
साथ આ પ્રહલાદનપરમાં રાજમાન્ય, મહાન ધનાઢય અને “શીકરીકા’ નામના ચિહ્નને ધારણ કરનારા એવા રાશી (૮૪) શ્રેષ્ઠીઓ, જેમ દે વિમાનમાં આવે છે તેમ શિબિકા (પાલખી)માં આવી શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને નમસ્કાર કરી, પછી શ્રી ધર્માચાર્ય (ગુરુ મહારાજ)ની વાણીને હંમેશાં સાંભળતા હતા. ૮
अथ रत्नपुरुषोत्पत्तिस्थानकतां कविर्दर्शयतिહવે કવિ પુરુષોના ઉત્પત્તિસ્થાનને બતાવતા કહે છે— वपुःश्रिया भसितमच्छकेतु-रद्वैतवैराग्यरसाम्बुराशिः । लब्धीर्दधानो विविधाश्च वज्र-स्वामीव विश्वागमपारदृश्वा ।।८१।। सोमादिमः सुन्दरसूरिसिंहः, प्राग्वाटवंश्यो निजजन्मना यत् । साकेतमिक्ष्वाकुकुलावतंसो, महोक्षलक्ष्मेव पुरापुनीत ॥८२॥ ॥युग्मम्॥
प्राग्वाटानां वंशे भवः प्राग्वाटवंश्यः । सोम इति शब्द आदिमः प्रथमो यस्य स सुन्दरनामा सूरिष्वाचार्येषु सिंहो मुख्यः । 'सिंहशार्दूलनागाद्याः प्रशस्यार्थप्रकाशकाः' इति हैमीवचनात् । एतावता श्रीसोमसुन्दरसूरीन्द्रः निजस्यात्मनः उत्पत्त्या कृत्वा यत्प्रल्हादनपुर पुरा पूर्वमपुनीत पवित्रीचकार । क इव । महोक्षलक्ष्मेव । यथा इक्ष्वाकूणां कुलस्य वंशस्य अवतंसः शेखरः श्रीवृषभलाञ्छनो जिनो भाविनि भूतोपचारात् । साकेत कोशलां नगरी स्वजन्मना पावनीकरोति स्म । सूरिः किंविशिष्टः । वपुषः शरीरस्य श्रिया
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो०८१-८२-८३ शोभया भसितो न्यकृतो मच्छकेतुर्मीनध्वजो मदनो येन । पुनः किंभूतः। अद्वैतोऽसाधारणो यो दैराग्यरसः संसारविरक्तताशान्ततादिरूपः तस्याम्बुराशिः समुद्रः । पुनः किं कुर्वाणः । दधानो विभ्राणः । काः । विविधा नानाप्रकारा लब्धीः सामर्थ्य विशेषान् । च पुनः किंभूतः । विश्वे समस्ताः स्वदर्शनपरदर्शनसत्का ये आगमाः शस्त्राणि तेषां पारं दृष्टवानिति पारदृश्या । स्वसमयपरसमयपारगामी। क इव । वज्रस्वामीव यथा वज्रस्वामी पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टोऽजनिष्ट इति नररत्नखनिनगरम् ।
सार्थ પોરવાડ વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા અને આચાર્યોમાં સિંહ સમાન એવા શ્રીમસુંદરસૂરિ મહારાજે જેમ કષભદેવ ભગવાને પ્રથમ પોતાના જન્મવડે અયોધ્યાને પવિત્ર કરી હતી તેમ પોતાના જન્મવડે પ્રથમ પ્રહલાદનપુરને પવિત્ર કર્યું હતું. પોતાના શરીરના સૌંદર્યથી જેમણે કામદેવને તિરસ્કાર કર્યો હતો, જે અસાધારણ એવા શાંત અને વૈરાગ્ય રસના વારિધિ હતા, તેમજ શ્રી વજસ્વામીની જેમ વિવિધ પ્રકારની લબ્ધિઓને (શકિતઓ)ને ધારણ કરનારા હતા, વળી સ્વદર્શન અને પરદર્શનમાં પારંગત એવા શ્રી સમસુંદરસૂરિ પહેલા પ્રહલાદનપુરમાં થયા હતા. ૮૧૮૨ા
अथ मुख्यतो नगरवर्णनम् । तत्रादावुपवन वर्ण्यते
હવે મુખ્યરૂપે નગરનું વર્ણન કરવામાં આવે છે, તેમાં પહેલાં ઉપવન (ઉદ્યાન)નું વર્ણન કરવામાં આવે છે.
पारस
विभाति यत्रोपवनं विनिद्र-त्सान्द्रद्रमद्रोणिमिलद्विहङ्गम् ।
भूवास्तुपौलस्त्यपुरीभ्रमेण, तामन्वित चित्ररथं किमेतत् ॥८३॥
यत्र प्रल्हादनपुरे उपवनं समीपोद्यानं विभाति शोभते । किंभूतम् । विनिरन्तो विकस्वरीभवन्तस्तथा सान्द्राः सच्छाया घनपत्रच्छन्ना वा ये द्रमा वृक्षास्तेषां द्रोणिः श्रेणिः । 'भिल्ली पल्लवशङ्कया विचिनुते सान्द्रद्रुमद्रोणिषु' इति चम्पूकथायाम् । द्रोणिः श्रेणिरिति तट्टिप्पनके । तथा 'द्रोणी तु नीवृति । नौभेदे शैलसंधौ वा' इत्यनेकार्थः । 'द्रोणी द्रोणिरिदन्तः श्रेण्यामपि' इत्यनेकार्थावचूरिः । तत्र मिलन्तो विहङ्गाः पक्षिणो यत्र तत् । किमुत्प्रेक्ष्यते-भुवि पृथिव्यां वास्तु गृहं यस्याः । वास्तुशब्देन गृहमपि । यथा नैषधे–'यावत्पौलस्त्यवास्तूभवदुभयहरिल्लोमलेखोंत्तरीये' इति । सा पौलस्त्यपुरी धनदनगरी तस्या भ्रभेण शङ्कया तामन्वितमनु पृष्ठे समेत तच्चक्षुर्गोचरतामगच्छत् । चैत्ररथं वैश्रवणोद्यानमिव ॥
શ્લોકાઈ પ્રહલાદનપુરમાં વિકસ્વર અને ગીચ એવા વૃક્ષોની શ્રેણિમાં એકઠાં થયેલાં પક્ષીઓથી મુખરિત બનેલું ઉપવન (બગીચો) શમે છે. તે ઉપવન આ પૃથ્વી ઉપર રહેલી કુબેરનગરી (અલકાપુરી)ના ભ્રમથી તેની પાછળ આવેલું જાણે કુબેરનું ચિત્રરથ નામનું ઉદ્યાન હોય તેમ શોભે છે. ૫૮૩
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
आमुष्मिकामैहिकवत् समीहां, निर्माहि नः पूरयितुं प्रभूष्णून् । विज्ञीप्सवः पार्श्वमितीव यत्र प्राप्ता द्रुमाङ्गा इव कल्पवृक्षाः ||८४ ॥
सर्ग १ श्लो० ८४-८५]
यत्रोपवने द्रमा वृक्षास्त एवाङ्ग शरीर येषां ते कल्पवृक्षाः प्राप्ताः समेताः । उत्प्रेक्ष्यते— पार्श्व प्रल्हादनपार्श्वनाथमित्यमुना प्रकारेण विज्ञीप्सवो विज्ञापितु विज्ञप्तिकां कर्तुमिच्छ्व इव । इति किम् । हे पार्श्वप्रभो ! त्वं नोऽस्मानैहिकवत् इहलोकसंवन्धिनीमिव आमुष्मिक परलोकसंबन्धिनीमपि समीहां वाञ्छां पूरयितुं प्रदातुमर्थात्सुरासुरनराणां प्रभूष्णून् समर्थान् निर्माहि ॥
લેાકા
તે ઉપવનનાં વૃક્ષ જાણે કલ્પવૃક્ષ જ હતાં ? ઉપવનમાં રહેલાં વૃક્ષો કલ્પવૃક્ષોનાં શરીર હતાં 1ને તે વૃક્ષા જાણે પાર્શ્વનાથને આ પ્રકારની વિજ્ઞપ્તિ કરવા માટે એકઠાં થઈને આવેલાં ન હોય ! કે હે પાર્શ્વપ્રભા ! અમે (કલ્પવૃક્ષા) દેવ-દાનવ અને માનવેાની આ લેાકસબંધીની સ્પૃહાને જેમ પૂ કરીએ છીએ, તેમ પરલાક સંબંધિની પણ ઈચ્છાને પૂર્ણ કરવા માટે તુ' અમને સમર્થ બનાવ.
॥८४॥
अथ वने षडृतूनां सत्तां दर्शयति
હવે વનમાં ષડઋતુની સમકાલીન સત્તા બતાવે છે—
४७
श्रीनन्दनं हीरकुमाररूपं, यस्यां भविष्यन्तमवेत्य मन्ये । साहाय्यकायास्य समं समेत्य, सर्वर्तवस्तद्विपिनं भजन्ते ॥ ८५ ॥
सर्वे वसन्तग्रीष्मवर्षाशरद्धेमन्तशिशिरनामान ऋतवः समयविशेषाः समं समकालं समेत्यागत्य तस्याः पुर्यास्तदेव वा विपिनं वनं भजन्ते सेवन्ते । तत्राहमेवं मन्ये जानामि विचारयामि वा । हीरकुमारस्य रूपं स्वरूप यस्य तादृशं श्रीनन्दन कामं यस्यां पुर्या भविष्यन्तं भाविनमवेत्य ज्ञात्वा अस्य स्मरस्य प्राग्वत्साहाय्यकाय सहायककार्यायेव वन श्रयन्ते ॥ इति समुदायेन सर्वर्तवः ॥
લેાકા
વસંત, ગ્રીષ્મ, વર્ષાં શરદ, હેમંત અને શિશિર એમ છએ ઋતુએ એકી સાથે આવીને આ નગરીના તે જ ઉપવનને આશ્રયીને રહી હતી. તેથી હું માનું છું કે હીરકુમારરૂપ કામદેવ ભવિષ્યમાં આ નગરીમાં થનાર જાણી તેને સહાયક થવા માટે પહેલેથી જ જાણે આવીને રહી હેાય તેમ લાગે છે. II૮૫)
अथ प्रथम वसन्तऋतुः
હવે પ્રથમ વસ ંતઋતુનું વર્ણન કરે છે—
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० ८६-८७-८८ यत्र भ्रमद्धृङ्गरसालमाला, विलोक्य कूजत्कलकण्ठवालाः । रतीशवीरस्तृणवत्रिलोकी-मजीगणन्निस्तुलशस्त्रलाभात् ।।८६।।
यत्र वने भ्रमन्तो मकरन्दपानार्थमितस्ततः पर्यटन्तो भृङ्गा मधुकरायासु तादृश्यो रसालमालाः सहकारपङ्क्तीविलोक्य निस्तुलानामसाधारणानां प्रतिभटकोटीभिरप्यभिभवितुमशक्यानां शस्त्राणामायुधानां लाभात्प्राप्तेः । रतीशवीरःस्मरसुभटस्त्रिलोकी जगत्त्रयीं तात्स्थ्यात्तद्वयपदेशान्नाकिनागनागरान् तृणवत्तणमिव अजीगणत् गणयति स्म मन्यते स्म वा । किंभूता रसालमालाः । कूजन्त्यः पञ्चमध्वनिमुद्भावयन्त्यः कलकण्ठानां कोकिलानां बालाः स्त्रियो यासु ताः ॥
શ્લેકાર્થ - જે ઉપવનમાં કોયલો પંચમસ્વરને પ્રગટ કરી રહી છે, તથા ભ્રમરો આમતેમ ભમી રહ્યા છે. એવા પ્રકારની આમ્રવૃક્ષની પંકિતને જોઇને કામદેવ પિતાને અસાધારણ એવા શસ્ત્રને લાભ થવાથી જાણે ત્રણે લેકને તૃણની જેમ તુચ્છ ગણતો હતે. પ૮૬
चूतप्ररोहायुधकिंशुकाध-चन्द्राशुगानां दलवर्मितानाम् । यद्भूरुहां स्वर्द्वजयोद्यताना-मदुन्दुभीयन्त पिका कणन्तः ॥८७॥
स्वर्भूरुहां कल्पवृक्षाणां जयाय पराभवायोद्यतानां प्रगल्भमानानां कृतोद्यमानां यस्य वनस्य भूरुहां तरूणां क्वणन्तः कूजन्तः पिकाः कलकण्ठा अदुन्दुभीयन्त दुन्दुभय इवाचरन्ति स्म । किंभूतानां भूरुहाम् । चूतानां माकन्दानां प्ररोहा अङ्कुरास्त एवायुधानि प्रहरणानि येषां ते तथा किंशुकानि पलाशकुसुमानि तान्यैवार्धचन्द्राकारा आशुगा वाणा येषां पश्चात्कर्मधारयः । पुनः कि भूतानाम् । दलैः पत्रैः कृत्वा वर्मितानां संनाहितानां कवचयुक्तीभूतानां तथा दलानि सैन्यानि वर्माणि कवचास्तानि संजातानि एषामिति वा॥
साथ કપક્ષોને પરાભવ કરવામાં ઉદ્યત થયેલા એવા વનના વૃક્ષોના, આમ્રવૃક્ષોના અંકુરારૂપી શસ્ત્રોવાળાં પલાશનાં પુષ્પોરૂપી અર્ધચન્દ્રાકાર બાણાવાળાં અને પાંદડાઓફપી બખ્તરવાળાં છે. સૈન્ય જેમને એવાં આ વનના વૃક્ષો ઉપર શબ્દ કરતી કેયલે દુભિ વગાડતી હોય તેમ જણાતી હતી તેના
अथ ग्रीष्मःહવે ગ્રીષ્મઋતુનું વર્ણન કરે છે—
वभे नभस्याम्बुधरायमाण-तमालधारागृहधोरणीभिः । तपर्तुताम्यत्तनुकुञ्जलक्ष्म्याः , सुसीमतायै किमनुष्ठिताभिः ॥८॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ८७-८८-८९] हीरसौभाग्यम्
नभस्यस्य भाद्रपदस्य अम्बुधरो मेघस्तद्वदाचरन्तीभिस्तमालानां तापिच्छतरूणां धाराभिर्यन्त्रविशेषकृतजलधाराभिरुपलक्षितानां गृहाणां सौधानां धोरणीभिः श्रेणीभिर्वभेरेजे । उत्प्रेक्ष्यते-तपतुना ग्रीष्मसमयेन ताम्यन्ती ग्लानिं खेद वा गच्छन्ती तनुः शरीरं यस्यास्तादृश्याः कुञ्जलक्ष्म्या वनश्रियाः सुसीमतायै शीतलताकृते । 'शीते तुषारः शिशिरः सुसीमः शीतलो जङः । हिमः' इति हैम्याम् । किंभूताभिः । अनुष्ठिताभिः कृताभिरर्थाजनैस्तया वा ॥
શ્લેકાર્થ ભાદરવાના મેઘની જેમ આચરણ કરતી (અર્થાત કંઈક સ્વામ) એવી તમાલવૃક્ષોની ધારારૂપી ઘરની શ્રેણિઆવડે આ વન શોભતું હતું. તે ગ્રીષ્મઋતુના તાપથી સંતપ્ત થયેલી એવી વનલક્ષ્મીની शासनाने मारे गए शयेन हाय ! ॥८८l
अथ वर्षाહવે વર્ષાઋતુનું વર્ણન કરે છે–
श्रीहीरवीक्षोत्सुकिता इवान्त-नेत्राणि विस्मेरमणीवकानि । धाराकदम्बा दधतेऽत्र सत्रा, सान्द्रापनिद्रत्कुटजावनीजैः ।।८९॥
अत्रोपवने धाराभिर्मेघवृष्टिभिराहता आच्छोटिताः कदम्बा नीपद्रुमास्ते विस्मेराणि विकचानि मणीवकानि कुसुमानि दधते धारयन्ति । कथम् । सत्रा सार्धम् । कैः। सान्द्राः स्रिग्धा अपनिद्रन्तो विकसन्तो ये कुटजा गिरिमल्लिका एवावनिजा द्रुमास्तैः । इवोत्प्रेक्ष्यते । अन्तश्चित्ते श्रीभिर्युक्तस्य हीरकुमारस्य वीक्षायां दर्शने उत्सुकिता उत्कण्ठिताः सन्तो विनिद्रनेत्राणीव दधते ॥
શ્લેકાર્થ મેઘની ધારાથી આહત થયેલાં આ ઉપવનનાં કંદનવૃક્ષો, ગિરિમાળાનાં સ્નિગ્ધ અને વિકસ્વર વૃક્ષોની સાથે વિકસિત અને ધારણ કરે છે. તે જાણે શોભાયત હીરકુમારને જોવામાં મનથી ઉત્કંતિ થયેલાં વિસ્તારિત નેત્રોવાળાં બન્યાં ન હોય? તેમ જણાય છે. પ૮૯
अथ शरत्હવે શરદઋતુનું વર્ણન કરે છે–
सप्तच्छदान् स्पर्धितदानगन्धीन् , रोलम्बरावाकुलितान् विलोक्य । विरोधिकुम्भिभ्रममादधाना, धावन्ति झुग्धा इह सिन्धुरेन्द्राः ॥९०॥
इह वने मुग्धा मूर्खा मदोद्धततया किमप्यविदन्तो वा सिन्धुरेन्द्रा गजराजा अभिमुखा धावन्त्यभिमुख गच्छन्ति । किं कुर्वाणाः । विरोधिकुम्भिनां प्रतिभटगजानां भ्रम
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग १ श्लो०९०-९१-९२ भ्रान्तिं आदधाना विभ्रतः । किं कृत्वा । सप्तच्छदान् सप्तपर्णद्रुमान् विलोक्य। किंभूतान् । स्पर्धितः स्पर्धाविषयीकृतो दानस्य निजमदाम्बुनो गन्धो यैस्तान् । पुनः किंभूतान् । रोलम्वानां भ्रमराणां रावैर्गुजितैराकुलितान् सशब्दान् संजातान् ॥
सार्थ આ વનમાં મદની સ્પર્ધા કરતાં અને ભ્રમરોના ગુંજારવથી વ્યાકુલ બનેલાં એવા સપ્તપર્ણના વૃક્ષોને જોઈ તેમાં વિરોધી હાથના ભ્રમને ધારણ કરતા મદથી ઉદ્ધત થયેલા હાથીઓ સામા દોડતા હતા. હવે
अथ हेमन्तःહવે હેમંતઋતુનું વર્ણન કરે છે–
शाखाविशेपोन्मिपितप्रसूनान् , शार्दूलबालानिव लोध्रसालान् ।
दृष्ट्वा हृदुत्पिजलितैनिकुञ्ज, ललविरे तत्ककुभः कुरङ्गैः ॥९१॥
निकुञ्ज उपवने नगरोद्याने कुरङ्गै गैस्तेपां लोध्रमाणां ककुभो दिशो ललविरे उल्लचिता । पलायितैरित्यर्थः । किंभूतैः । हृदि मनसि विपये उत्पिालत्वं भृशमाकुलत्वं जात येषां तैः । कि कृत्वा । दृष्ट्वा । कान् । शाखाविशेषेपु शिखानेषु उन्मिपितानि विकसितानि प्रसूनानि पुष्पाणि एषां तथोक्तान् । लोध्रा जातिविशेषा गान्धिकापणेषु प्रसिद्धाः । सालाः पादपास्तान् । कानिव । शार्दूलानां व्याघ्राणाम् । 'शार्दूलो राक्षसान्तरे । व्यानेऽत्र पशुभेदे च सत्तमे तूत्तरस्थितः' इत्यनेकार्थः । वालान् डिम्भानिव ॥
साथ આ નગરના ઉદ્યાનમાં, શિખાના અગ્રભાગે વિકસ્વર પુષ્પવાળાં લોધ (દર) જાતિના વૃક્ષોને વાઘને બાળકોની જેમ જોઈને હરણે, મનમાં ભયભીત થઈને તે વૃક્ષોની દિશાઓનું ઉલ્લંધન કરતા હતા. પહેલા
अथ शिशिरःહવે શિશિરઋતુનું વર્ણન કરે છે– पक्तिप्ररूदैः प्रचलत्पतङ्ग-पोतैः प्रियङ्गप्रकरैर्वभेऽस्मिन् । चनश्रियाः प्रावरणैरिवान्त-विच्छित्तिमद्भिस्तुहिनद्विपद्भिः ॥१२॥
अस्मिन् पुरो वने प्रियङ्गुप्रकरैः फलिनीपटलैः बभे । किंभूतैः । पक्तया श्रेण्या प्ररूढेरुद्गतैः । पुनः किंभूतैः । प्रचलन्तोऽन्तः संचरन्तः पतङ्गानां विहङ्गानां पोताः शिशवो येपु ते तैः । उत्प्रेक्ष्यते-वनश्रिया उद्यानलक्ष्म्याः प्रावरणैरिव प्रच्छादनैरिव । पुनः किभूतैः । विच्छित्तिमद्भिः रचनाञ्चितैः । पुनः किं भूतैः। तुहिनस्य हिमस्य । शीतस्येत्यर्थः। द्विषद्भिः शत्रुभिर्निवारकैः ॥
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ९२-९३-९४] हीरसौभाग्यम्
કલેકાર્થ જેમાં પક્ષીઓનાં બચ્ચાંઓ રમી રહ્યાં છે, અતિ ઠંડીને દૂર કરનારાં અને એક સરખી શ્રેણિમાં ઉગેલાં એવાં પંકિતબદ્ધ રાયણવૃક્ષના સમૂહે આ ઉપવનમાં શોભી રહ્યા છે. તે રાયણવિક્ષના સમૂહો જાણે આ ઉદ્યાનલક્ષ્મીનું ઓઢણું ન હોય ? એમ જણાય છે. પરા
दृग्दानदासीकृतदेववन्याः, प्रगल्भसे त्वं पुरतः कियन्मे । वनश्रियाश्चैत्ररथं किमित्थं, दन्ता हसन्त्या इव भान्ति कुन्दाः ।।१३।।
कुन्दा मुचकुन्दतरवो भान्ति शोभन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-इत्थममुना प्रकारेण चैत्ररथमलकाकानन प्रति हसन्त्याः पराभूतिगर्भ हास्य सृजन्त्या वनश्रियाः प्रह्लादननगरोपकाननलक्ष्म्या दन्ता दशना इव । इत्थं कथम् । हे चैत्ररथ, दृग्दानेनैव संमुखावलोकनेनैव दासी कृताः किं कर्यो देवानां वन्यो यावत्काननानि यया । ‘स्ववनीसंप्रवदपिकापिका' इति नैषधे । तादृश्या मे मम पुरोऽग्रे त्वौं कियत् प्रगल्भसे कियन्तमुत्साह वहसे । मत्पुरस्त्वं न किमपीत्यर्थः ॥
શ્લોકાઈ આ ઉપવનમાં મચકુંદનાં વૃક્ષો જાણે કુબેરનગરી “અલકાના ઉપવન “ચૈત્રરથ તરફ હાસ્ય કરતી વનલક્ષ્મીના દાંત હોય તેવા શોભે છે. “હે ચૈત્રરથ ! માત્ર એક દ્રષ્ટિથી દેવનાં સમય વન છે મેં મારા દાસરૂપ બનાવ્યાં છે, એવા મારી આગળ તું કેટલી બડાઈ હાંકીશ? અર્થાત્ મારી આગળ તું કેણ માત્ર છે? આ પ્રમાણે ચૈત્રરથ” ઉદ્યાન તરફ જાણે પરાજ્ય ગર્ભિત હાસ્યને વેરતી ન હોય? તેવી વનશ્રી શોભે છે. ૯૩
इति षड़तवः । क्रीडत्तुरङ्गद्विपपद्मनेत्राः, क्रीडासरस्यो विपिने विरेजुः ।
उच्चैःश्रवःस्वर्द्विरदाप्सरस्काः, सुधापयोधेः प्रतिमा इवैताः ॥९४।।
यस्येति संबन्धः । विपिने क्रीडा सरस्यो महान्ति सरांसि विरेजुर्भान्ति स्म । किंभूताः । क्रीडन्तो जलकेलिं कुर्वन्तस्तुरङ्गा अश्वा द्विपा हस्तिनः पद्मनेत्रा विलासवत्यश्च यासु ताः । इवोत्प्रेक्ष्यते-सुधापयोधेः क्षीरसमुद्रस्यैताः क्रीडासरस्यः प्रतिमाः प्रतिविम्वानीव । किंभूताः । उच्चैःश्रवा इन्द्राश्वः, स्वर्द्विरदः ऐरावतः, अप्सरसः उर्वश्यादयो 'यासु ताः । सर्वेषां क्षीरसमुद्रसमुत्पन्नत्वेन ॥ १ 'उर्वश्यादय इव प्रतिकृतयः' इति व्याख्येयम् ।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० ९४-९५-९६
લોકાર્થ જે વનમાં, અશ્વો, હાથીઓ અને સ્ત્રીઓ જેમાં ક્રીડા કરી રહ્યા છે, એવી કીડાવાવડીઓ શોભે છે, તે વાવડીઓ ઈન્દ્રનો અશ્વ ઉચ્ચ શ્રવ ઐરાવણ હાથી અને ઉર્વશી આદિ અપ્સરાઓ જેમાં ક્રીડા કરી રહી છે એવી ક્ષીરસમુદ્રની ક્રીડાવાવડીઓનાં જાણે પ્રતિબિંબન હેય? તેમ શોભે છે. !૯૪
मधुप्रधावन्मधुकृन्निरुदै-र्जाम्बूनदैर्यत्र वभेऽरविन्दैः ।
सरःश्रियामाभरणैरिवान्तः, संदर्भगीभवदश्मगर्भः ॥९५॥
यत्र वने जाम्बूनदैः सौवर्णैररविन्दैः कमलैर्वभे वभासे । 'विकसितकनककमलकुवलयोच्छलितरजःपुञ्जपिञ्जरितराजहंसावतंसया' इति चम्पूकथायां स्वर्णकमलसद्भावः । किंभूतैः । मध्वर्थ मकरन्दकृते प्रधावन्तो दूरादाघ्राय त्वरितमागच्छन्तो मधुकृतो भ्रमरास्तैनिरुद्धैाप्तैः । उत्प्रेक्ष्यते-सरःश्रियां तटाकलक्ष्मीणामाभरणैर्भूषणैरिव । किंभूतैः । अन्तर्मध्ये संदर्भो विविधरचना येषां तादृशा गर्भीभवन्तः कुक्षौ संपद्यमाना अश्मगर्भा मरकतमणयो ये तैः ॥
મધુ (રસ)ને પીવા માટે દોડી આવતા ભ્રમરોથી વ્યાપ્ત સુવર્ણકમલેવડે આ વન શોભતું હતું. તે વિવિધ પ્રકારની રચનાવાળા અને જેની મધ્યમાં મરતામણિ રહેલા છે તેવા પ્રકારનાં જાણે સરેવરની લક્ષ્મીનાં આભૂષણ ન હોય ? (તેવાં કમળો શોભે છે) ૫૯ષા
पत्रान्तराजज्जलविन्दुवृन्दैः, सरःसु यस्मिन् स्मितपुण्डरीकैः ।
अदीपि मुक्ताकलितातपत्रै-नन्हीसरः श्रीजयिनामिवैषाम् ।।९६।।
यस्मिन् वने सरःसु अर्थादुपवनमध्यस्थक्रीडातडाकेषु स्मितैर्विकसितैः पुण्डरीकैः श्वेतकमलैरदीपि व्यराजि । किंभूतैः । पत्रान्तेपु पलाशप्रान्तेषु राजन्तो झगम्भ(झ)गिति कान्त्या दीप्यमाना ये विन्दवः सलिलकणास्तेषां वृन्दानि येषु तैः । इवोत्प्रेक्ष्यते-नन्दीसरःश्रीजयिनां शक्रसरसीलक्ष्मीजित्वराणाम् । 'मघवास्य तु । (अस्येन्द्रस्य) द्विषः पत्नी सुतः' इत्याद्यारभ्य 'हाहादयस्तु गन्धर्वाः' इति यावत्सर्वेऽप्यस्य हरेरिति व्याख्येयमिति हेम. चन्द्रहार्दम् । तेनेन्द्रसर इति । एपां सरसा मुक्ताकलितातपत्रैर्मुक्ताजालकयुक्तच्छत्रैरिव ॥ इति वनक्रीडातडाकाः ॥
લેકાર્થ આ ઉપવનનાં સરોવરે, જેના પાંદડાઓની મધ્યમાં જલબિંદુઓનાં સમૂહે શોભી રહ્યા છે તેવા પ્રકારનાં વેત કમલવડે શોભતાં હતા. તે સરોવર, ઇન્દ્રના “નંદી’ સરોવરની શેભાને જીતનારા એવા આ ઉપવનનાં સરોવરના મોતીઓની રચનાથી યુકત એવાં છત્રો જાણે ન હોય ? (मेम ornय छे.) Cl
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
कर्णवेणी कलकण्ठकण्ठी, विम्बाधरा सिन्धुरराजयाना ।
प्रसूननेत्रा स्तवकस्तनी च भुक्ता वनश्रीरिह गन्धवाहैः ||१७||
सर्ग १ श्लो० ९७-९८]
५३
इह स्थाने पुरीहिः परिसरे वनश्री रुद्यानलक्ष्मीर्गन्धवाहैर्भुक्ता विलसिता । अन्यापि स्त्री वने गन्धस्य मृगनाभिचन्दनादिसौरभस्य वाहैर्धारकैर्युवभिर्भुज्यते । किंभूता वनश्रीः स्त्री च । दृक्कर्णा भुजङ्गा एव तत्तुल्या च वेणी कवरी यस्याः सा । पुनः किंभूता । एकोऽपि चकारः सर्वत्रापि योज्यः । कलकण्ठानां कोकिलानां कण्ठो ध्वनिर्यस्याः तत्तुल्यश्च ध्वनिर्यस्याः सा । 'कण्टो ध्वनौ संनिधाने ग्रीवायां मदनद्रमे' इत्यनेकार्थः । च पुनः किं - भूता । बिल्व गोहक वा तदेव तत्सदृशश्च अधर ओष्ठो यस्याः । पुनः किंभूता । सिन्धुरराजानां गजेन्द्राणां यानं गमनं तद्वद्वा गतिर्यस्याः । च पुनः किंभूता । प्रसून पुष्पमेव तत्समान' नेत्र ं नयनं यस्याः सा । च पुनः किंभूता । स्तबकौ कुसुमगुच्छौ एव तत्स्वरूपौ स्तनौ कुचौ यस्याः सा ॥ इति प्रह्लादनपुरोपवनवर्णनम् ॥
શ્લેાકા
આ નગરની બહારના ભાગમાં રહેલા ઉદ્યાનની લક્ષ્મી ગ ંધવાહકા(વાયુ)વડે ભાગવાતી बती. (वनलक्ष्मी भ्मने स्त्री वा प्रभारनी ?) वनलक्ष्मी - सर्पों३यी लेनी वेएगी छे. स्त्री-नाग नेवी શ્યામ જેની વેણી છે. વનલક્ષ્મી-કાકિલાના સ્વરરૂપી જેનેા મધુર સ્વર છે. સ્ત્રી-કાકિલાના સ્વર જેવા જેના મધુર અવાજ છે. વનલક્ષ્મી—બિૉંબ (બિલુકલ અથવા પાકેલા ગાલા—ગીલેાડાના ફળ)રૂપી જેના અધર છે. સ્ત્રી-બિબલ જેવા જેના લાલ અધર છે. વનલક્ષ્મી-ગજેંદ્રોના ગમનરૂપી જેની ચાલ (गति) छे. स्त्री-हाथीनी यास नेवी नेनी सुंदर न्यास छे. वनलक्ष्मी - विस्वर पुष्येोइया ने नेत्रो છે. સ્ત્રી વિશ્ર્વર પુષ્પ જેવાં જેના સુંદર નેત્રો છે. વનલક્ષ્મી-પુષ્પાના ગુચ્છારૂપ જેના સ્તન છે એવી વનલક્ષ્મી શેાભે છે. શાહ્કા
कम्रेण वप्रेण वसुप्रभेणाऽ - सतीव यूना सह संसिसृक्षुः ।
दूतीं चिकीर्षुः परिखामिवास्य, स्थितानुबिम्बेन निकुञ्जलक्ष्मीः ||८||
निकुञ्जलक्ष्मीर्वनश्रीरनुबिम्बेन प्रतिविम्बितेन कृत्वा स्थिता । अर्थात् परिखापयसि तिष्ठति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - अस्य पुरस्य परिखां दूतीं संदेशहारिकां स्वेच्छया परदारपुरुषेषु संचारभाजोरभिसारिकयोः पुरुषयोषितोर्मिथः संदेशादीनुक्त्वा दत्त्वा च मिथः संगमकारिकावार्ता चिकीर्षुः कर्तुमिच्छुरिव स्थिता । दूतीकरणे हेतुमाह - वनश्रीः किं कर्तुमिच्छुः । संसिसृक्षुः । सङ्ग ं कर्तुमिच्छुः । 'निर्वापयिष्यन्निव संसिसृक्षुः' इति नैषधे । केन । वप्रेण प्राकारेण । 'वप्रत्रय' चारुचतुर्मुखाङ्गता' इति हैम्याम् । तथा 'वप्रः प्राकाररोधयोः । क्षेत्रे तते चये रेणौ' इत्यनेकार्थः । किंभूतेन । कम्रेण मनोज्ञेन । काम्य क
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० ९८-९९-१०० कमनीयम्' इति हेम्याम् । वसूनां मणीनां प्रभा कान्तिर्यत्र । केव । असतीव । यथा पांसुला स्त्री केनापि यूना सङ्ग कर्तुकामा कामपि समीपवर्तिनी दूतीं कर्तुमिच्छन्ती तद्गृहे उपेत्य तिष्ठति । किंभूतेन यूना । कम्रेण स्वकामुकेन । 'कामुकः कमिता कन्नः' इति हैम्याम् । पुनः कि भूतेन । वसुभिर्द्रव्यैः प्रकर्षण भातीति । 'वसु स्वादौ रत्ने कृढ्यौषधे धने' इत्यनेकार्थः ॥
શ્લેકાર્થ વનલક્ષ્મી આ નગરીની ખાઈના પાણીમાં પ્રતિબંબરૂપે રહેલી હતી. મનોજ્ઞ અને મણીનાં કાંગરાથી યુક્ત કિલ્લાની સાથે સંગમ કરવાને ઇચ્છતી એવી વનલક્ષ્મી, આ નગરીની ખાઈનું જાણે દૂતીપણું કરવા માટે રહી ન હોય ? જેમ કોઈ કુલટા સ્ત્રી મનને અભીષ્ટ અને ધનવાન એવા યુવાન પુણ્યની સાથે સંગ કરવાને ઇચ્છતી પોતાની પાસે કોઈ દૂતીને રાખે તેમ વનલક્ષ્મી ખાઈમાં પ્રતિબિંબરૂપે રહેલી છે. ૯૮
स्वर्जिष्णुपुर्याः परिखाप्लवङ्ग-रावैरुदस्यात्मतरङ्गहस्तान् ।
अदःपुरस्ते कियती विभूति-र्वस्वोकसारामिति गर्हतीव ॥१९॥
स्वः स्वर्गस्य जिष्णोर्जयनशीलायाः पुर्याः प्रह्लादननगर्याः परिखा खनिका । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मनस्तरङ्गानेव हस्तानुद्यम्य ऊर्ध्वीकृत्य प्लवङ्गरावैर्मण्डूकशब्दैर्वस्वोकसारां धनदनगरीम् । इत्यमुना प्रकारेण गर्हति निन्दतीव । यददःपुरः अस्या नगर्या अग्रेते विभूतिः समृद्धिः कियती कियत्प्रमाणा । न किमपीत्यर्थः । इहाखिलेऽपि काव्ये केवलमुत्प्रेक्षैव । अन्यत्र ग्रन्थादावप्येव क्वापि दृश्यते । यथा नैषधे–'सिन्दूरद्युतिमुग्धमूर्धनि धृतस्कन्धा. वधिश्यामिके व्योमान्तःस्पृशि सिन्धुरेऽस्य समरारम्भोद्धरे धावति । जानीमो नु यदि प्रदोषतिमिरव्यामिश्रसंध्याधियेवास्त यान्ति समस्तबाहुजभुजातेजःसहस्रांशवः' ॥, 'अविरलमिदमम्भः स्वच्छयोच्छालयन्त्या, विकचकमलकान्तोत्तानहस्तद्वयेन। परिकलित इवार्थः कामबाणातिथिभ्यः, सलिलमिव वितीर्ण बाल्यलीलासुखाय ॥' इति चम्पूकथायाम् । एवमन्यत्रापि ज्ञेयम् ॥
કાર્થ સ્વર્ગની નગરી અમરાવતીને જીતવાવાળી એવી આ પ્રહલાદનપુરીની “ખાઈ”તે જાણે પોતાના તરંગારૂપી હાથને ઉંચા કરી દેડકાના શબ્દોથી ધનદપુરી અલકાને આ રીતે જાણે તિરસ્કાર કરતી ન હોય ? આ નગરીની આગળ તારી સમૃદ્ધિ શું છે? અર્થાત કંઈજ નથી. ૧૯૯૫
पिपासित रोचकित च रडु, वाः पायितुं चारयितुं च शष्पान् । चन्द्रः किमागात्परिखेन्दुबिम्ब-पश्यैर्व्यमशीति जनै रजन्याम् ॥१०॥
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० १००-१०१-१०२] हीरसौभाग्यम्
परिखायां खातिकाजले इन्दोश्चन्द्रस्य विम्ब प्रतिविम्ब पश्यन्तीति परिखेन्दुबिम्वपश्यास्तै नैलोकै रजन्यां रात्रौ इत्यमुना प्रकारेण व्यमर्शि वितळते स्म । इति किम् । पिपासित तृषितम् । च पुनः रोचकित बुभुक्षितम् । 'बुभुक्षायामशनाया जिघत्सा रोचको रुचिः' इति हेम्याम् । रोचकः संजातोऽस्येति रोचकितस्त रकुमुत्सङ्गमृग वाः पानीय पायितु च पुनः शष्पान्नीलतृणांश्चारयितुम् । किमुत्प्रेक्ष्यते-इह परिखायां चन्द्र आगादिव ॥ इति पुरपरिखा ॥
બ્લેકાર્થ આ નગરીની ખાઈના પાણીમાં રાત્રિના સમયે પડતા ચંદ્રના પ્રતિબિંબને જોઈને મનુષ્યોવડે આ પ્રકારે કલ્પના કરાઈ કે, પોતાના ઉલ્લંગમાં રહેલા ક્ષુધાતુર અને તૃષાતુર એવા હરણને હરીયાળ ઘાસ ચરાવવા માટે અને પાણી પીવડાવવા માટે જાણે ચંદ્ર સ્વયં આવ્યો હોય તે પ્રમાણે મનુષ્પાવડે વિચારાયું. ૧૦૦
नभःपरीर भणलोलभैर्य-द्वप्रो मणिश्रेणिमहःप्ररोहैः ।
घनान् विनाखण्डलधन्वदण्ड-मकाण्डमाडम्बरयन्निवास्ते ॥१०१॥
यद्वनो यस्य प्रह्लादनपुरस्य वप्रः प्राकार आस्ते वर्तते । उत्प्रेक्ष्यते-मणिश्रेणीनां रत्नराजीनां महःप्ररोहै रोचिरकुरैर्घनान् मेघान्विना । अन्येष्वपि ऋतुषु मेघागमः कालानुभावेन भवत्येव । माघेऽपि मेघस्य दृश्यमानत्वात् । तथा प्रावृट्कालेऽपि कदाचिजलधारा भवन्ति न भवन्ति चेति कलियुगे नियमो न दृश्यते, अतः प्रोक्त प्रावृष विना मेघानपि विना चेति । अकाण्ड प्रावृषमन्तरेण आखण्डलधन्वदण्डमिन्द्रधनुर्यष्टीमाडम्बरयन् प्रकटयन्निवास्ते । रत्नकान्तिरिन्द्रधनुकारा निर्यान्ति । किं भूतैः प्ररोहैः । नभस आकाशस्य परीरम्भणमालिङ्गन तत्र लोलुभैलालसैः ॥
આકાશને સ્પર્શ કરવામાં લાલુપ એવા રત્નોની શ્રેણિઓની કાતિના અંકુરાઓ વડે પ્રહલાદનપુરને “કિલો’ (કેટ) જાણે વાદળાં વિના અકાળે વર્ષાઋતુ સિવાયની ઋતુમાં) ઈન્દ્રધનુષ્યને પ્રગટ કરતો હોય તેમ શોભે છે. (વર્ષાઋતુમાં પણ કદાચિત ધારા હોય અને ના પણ હોય, કલિયુગમાં કઇ નિયમ નથી, તેથી “અકાળ’ શબ્દને પગ થયો છે.) ૧૦૧
सालोऽदसीयः ससनातनश्रीः, कपाटपक्षश्च सुवर्णकायः । विगाहमानो गगन कथं न, लभेत तार्येण सदृक्षभावम् ॥१०२।।
अस्याः पुर्या अयमदसीयः । 'नासादसीया तिलपुष्पतूणम् ' इति नैषधे । सालः प्राकारः ताय॒ण गरुडेन सदृक्षभाव सादृश्य कथं केन प्रकारेण न लभेत प्राप्नुयात् । अपि तु प्राप्नोत्येवेति । कि भूतः सालो गरुडश्च । सह सनातनया अनश्वरया नित्य
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० १०२-१०३-१०४ स्थायुकया । 'सदा सनानिश शश्वत्' इति हैमीवचनात् । श्रिया अद्वैतशोभया विष्णु. लक्ष्मीभ्यां च वर्तते यः । 'दामोदरः शौरिसनातनौ विधुः' इति हैम्याम् । स च पुनः किंभूतः । कपाटावेव तत्तुल्यौ पक्षौ यस्य सः । स च पुनः कि भूतः । सुवर्णस्य हेम्नः कायोऽङ्ग यस्य स हिरण्मयः । पुनः किं कुर्वाणः । गगनमाकाशमुच्चैस्त्वेन भ्रमणेन च विगाहमानः स्वगोचरीकुर्वाणः ॥
પ્લેકાર્થ આ નગરીનો કિલે ગરુડની સાથે તુલના કેમ પ્રાપ્ત ના કરી શકે? અર્થાત કરી શકે છે. કિલ્લાની શાભા અવિનશ્વર છે, ગરુડ, વિષ્ણુ અને લક્ષ્મી સહિત છે. દિલે કમ છે. ગરુડની પાંખો કપાટ તુલ્ય છે. કિલો અને ગરુડ બંનેની સુવર્ણમય કાયા છે. ગરુડ આકાશમાં ભ્રમણ કરે છે. કિલ્લો અતિઉન્નત હોવાથી આકાશને અવગાહીને રહે છે. આ કિલો ગરુડની સાથે સમાનતા ધારણ કરે છે. ૧૦૨
मणीघृणिश्रेणिधुतान्धकारै-रभ्र कौर्यत्कपिशीर्षकौधैः ।
याऽनश्वरोदित्वरकर्मसाक्षि-लक्षेव पूर्दक्षजनैरलक्षि ॥१०३।।
दक्षजनैविदग्धलोकर्या प्रह्लादनपुरी अनश्वराः शाश्वता उदित्वरा उदयशीलाः कर्मसाक्षिणो भास्करास्तेषां लक्षाः शतसहस्राणि यस्यामेवंविधवाऽलक्षि दृश्यते स्म । कैः । अभ्रकषैगर्गनोल्लेखिभिर्यत्कपिर्शीर्षकाणामहालकानामोंधैः समूहैः। कि भूतैः । मणीघृणीनां रत्नकान्तीनां श्रेणीभी राजीभिधूतानि दलितान्यन्धकाराणि यैः ॥
टोअर्थ રત્નોની કાંતિની શ્રેણીઓ વડે જેણે અંધકારને નાશ કરી નાખ્યો છે, અને આકાશને સ્પર્શીને રહેલા એવા કાંગરાઓના સમૂહોથી નિરંતર ઉદયશીલ લાખો સૂર્યોવાળી હોય તેવી જે મેરી નગરવાસી ચતુર પુરુષવડે જોવાઈ ૧૦૩
चन्द्राश्मवेश्मस्मितमुद्वहन्ती, कटाक्षयन्ती सितकेतनैश्च ।
युवेव जायां नगरीमिवैतां, क्रोडीकरोति प्रणयेन वप्रः ॥१०४।।
वप्रः प्राकारः प्रणयेन स्नेहेन । 'प्रणयः स्नेहयाञ्चयोः । विनम्मे प्रसरेऽपि च' इत्यनेकार्थः । उत्प्रेक्ष्यते-एतां नगरी क्रोडीकरोति आलिगतीवेत्युत्प्रेक्षा । 'आलिङ्गनं परिष्वङ्गःपरीरम्भः क्रोडीकृतिः' इति हैम्याम् । वास्तवार्थे तु मध्येकरोति इत्यर्थः । क इव । युवेव । यथा युवा तरुणः स्नेहेन 'जायां पत्नी क्रोडीकरोति परिरम्भते । कि भूतां पुरी जायां च । चन्द्राश्मवेश्यानि विधुकान्तरत्नघटितगृहाणि तान्येव तत्तुल्य च स्मित हसितमुद्वहन्ती विभ्रतीम् । पुनः कि भूताम् । सितकेतनैरुज्ज्वलपताकाभिः कृत्वा कटाक्षयन्ती कटाक्षान्सृजन्ती मुञ्चन्तीम् । 'कटाक्षाः कृष्णाः श्वेताश्च वर्ष्याः' इति काव्यकल्पलतायाम् ॥ इति प्राकारः ॥
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० १०४-१०५-१०६] हीरसौभाग्यम्
બ્લેકાર્થ ચંદ્રકાન્ત મણીઓથી બનાવેલ ઘરોરૂપી હાસ્ય ધારણ કરતી અને અત્યંત ઉજ્વલ એવી વજાઓથી જાણે કટાક્ષો ફેંકતી એવી આ નગરીને કીલ્લો જાણે નેહવડે આલિંગન કરતો ન હોય ? ચંદ્રકાંત મણીઓ સરખી ઉજવલ દેદીપ્યમાન દંતપંકિતવાળી, તેવા પ્રકારનાં હાસ્ય વેરતી અને અનેક પ્રકારના કટાક્ષોને કરતી એવી પોતાની સ્ત્રીને જેમ કોઈ યુવાન પુરુષ આલિંગન કરે તેમ આ નગરીને “નગર કોટ’ જાણે આલિંગન કરતો હોય તેમ શોભે છે. ૧૦૪
स्वालवेश्मावनिवास्तुशस्त-वस्तुव्रजात्मम्भरिगर्भगेहैः ।
यत्रापणैः कुत्रितयापणानां, वंश्यैरिवावाप्यत कापि लक्ष्मीः ।।१०५।।
यत्र पुर्यामापणैर्हट्टैः काप्यनिर्वचनीया लक्ष्मीः शोभा अवाप्यत प्राप्ता । उत्प्रेक्ष्यतेकुत्रितयापणानां कूनां स्वर्गनागलोकभूलोकनाम्नां भूमीनां त्रितयं त्रिकम् । त्रैलोक्यमित्यर्थः । तात्स्थ्यात्तव्यपदेशात्त्रिभुवने विद्यमानसकलपदार्थसास्ते मंत्रतन्त्रादिविधिनाराध्यमानैः पूर्वमित्रैर्वा देवैः संपूर्यन्ते(पण्यन्ते) एण्विति ते कुत्रिकापणास्तेषां वंश्यैः कुलेषूद्भवैरिव । किंभूतैरापणैः । स्वः स्वकि, व्यालवेश्मनि नागलोके पाताले, अवनौ भूमण्डले च वास्तु स्थान येषां तादृशाः शस्ताः सर्वोत्कृष्टाः प्रशस्या वस्तुव्रजा धनधान्यवस्त्रादिपदार्थसास्तैरात्मम्भरयो भृतमध्या गर्भगेहा गर्भागाराणि अपवरकादिस्थानानि येषां तैः । 'कुमुदमकरन्दोधैः कुक्षिभरिभ्रमरौत्करः' इति नैषधे । कुक्षिभरिभृतमध्य इति तद्वत्तौ ॥
साथ આ નગરીની દુકાનો જાણે કુત્રિકાપણ (સ્વર્ગ, પાતાલ અને ભૂલોક એમ ત્રણે લેકનાં પદાર્થોનું અસ્તિત્વ જેમાં હોય છે)ના વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલી ન હોય ? કારણ કે કૃત્રિકાપણમાં જેમ ત્રણે લેકના પદાર્થો હોય છે તેમ આ દુકાનો પણ ત્રણે ભુવનમાં જેમનું સ્થાન છે તેવા પ્રકારના પ્રશસ્ત પદાર્થોના સમૂહથી ભરપૂર ઓરડાઓવાળી હતી. તેથી આ નગરીમાં દુકાન વડે અસાધારણ શોભા પ્રાપ્ત કરાઈ ૧૦પા
बाह्रीककालागुरुगन्धसार-सारङ्गनाभीहिमवालुकाभिः । सद्भिः समाज्ञाभिरिवादसीया-पणैरवास्यन्त दिशोऽप्यशेषाः॥१०६॥
अदसीयापणैः पुरीसंबन्धिभिर्हटैरशेषाः समस्ता अपि दिशोऽवास्यन्त सुरभीक्रियन्ते । काभिः । वाह्निकानि कुङ्कुमानि कालागुरवः काकतुण्डा गन्धसाराश्चन्दनाः सारङ्गनाभ्यः कस्तूरिकाः । कस्तूरीवाच्यपि नाभिशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति । यथा नैषधे 'गोरोचनाकुङ्कुमचन्दनैणनाभीविलेपान् पुनरुक्तयन्ति' इति । हिमवालुकाः कर्पू रास्ताभिः। काभिरिव । समाज्ञाभिरिव । यथा-सद्भिरुत्तमैः समाज्ञाभिः स्वकीर्तिभिर्दिशो वास्यन्ते ॥
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० १०६-१०७-१०८
શ્લોકાઈ જેમ સજજનપુરપ પોતાની ઉજવળ કીર્તિ વડે સમસ્ત દિશાઓને વાસિત કરે છે તેમ કુંકુમ, કાલાગુરુ, (ધ૫) ચંદન, કસ્તૂરી અને કપૂર આદિ સુગંધી પદાર્થોવો આ નગરીની દુકાનોએ સમરત દિશાઓને સુવાસિત કરી. It
यदापणश्रेणिषु सान्द्रचान्द्र-क्षोदेषु गाङ्गास्विव वालुकासु । मौग्ध्येन नीलैरिव काचगोलैः, क्रीडन्ति डिम्भाः स्फुरदिन्द्रनीलैः ॥१०७॥
यदापणश्रेणिपु पुरीविपणिपङ्क्तिपु डिम्भा महेभ्यवालकाः क्रीडन्ति रमन्ते । केषु। सान्द्रचान्द्रक्षोदेषु स्निग्धेषु निबिडेषु वा कर्पूराणां चूर्णेषु । केन । मौग्ध्येन ज्ञानेन । काविव । वालुकास्विव । यथा गाङ्गासु गङ्गासंबन्धिनी पुलिनसिकतासु कुमाराः क्रीडन्ति, तथैव घनसारचूर्णेषु रमन्ते इति कर्पूरपारीप्राचुर्यात्तत्क्षोदास्तु बहिः क्षिप्यन्ते । कैः । स्फुरन्तो दीप्यमाना ये इन्द्रनीला नीलमणयो मरकतरत्नानि तैः । कैरिव । काचगोलैरिव । यथा-शिशवः काचानां क्षारमृद्विकाराणां गोलैर्गुटकैः शङ्खा इति प्रसिद्धैः खेलन्ति । किंभूतैः । नीलैर्हरिद्वर्णैः । अनेन विशेषणेन मणिरत्नवाहुल्यमपि प्रतिपादितम्॥ इति हट्टाः॥
કલેકાર્થ જે નગરીની દુકાનની શ્રેણિઓમાં પડેલા ગંગાની રેતી જેવા રિનધ અને ગાઢ કપૂર ચૂર્ણના ઢગલાઓ ઉપર બાલક નીલવર્ણના કાચના ગોળાની જેમ દેદીપ્યમાન એવા ઇન્દ્રનીલમણીના ગોળાઓવડે, સમજપૂર્વક કીડા કરે છે. (આ વિશેષણથી નગરીમાં મણી અને રત્નની બહુલતા બતાવી છે.) 11०७॥
यच्चान्द्रचामीकरवेश्मचन्द्र-चण्डाषिौ गर्भगताङ्गिरावैः । मिथः किमित्युम्नयतोऽभियातिर्जेयः कथं राहुरजय्यवीर्यः ॥१०८॥
यस्याः पुर्याश्चान्द्राणां चन्द्रकान्तमणीनां चान्द्राणां सौवर्णानाम् । 'चन्द्रोऽम्बुकाम्ययोः । स्वर्णे सुधांशौ करे कम्पिल्ले मेचकेऽपि च' इत्यनेकार्थः । [चामीकराणां सौवर्णानाम् ) चन्द्रोपलैः स्वर्णैश्च घटिते क्वापि वेश्मनि गृहे एव चन्द्रचण्डर्चिषौ विधुभास्करौ तौ गर्भे गृहमध्ये गतानां प्राप्तानामगिनां मनुष्याणां रावैमिथोवार्तादिशब्दैः मिथः परस्परमित्यमुना प्रकारेण । किमुत्प्रेक्ष्यते-उन्नयतः किमु । विचारयत इव । 'वितर्कः स्यादुन्नयन परामशों विमर्शनम् ' इति हैम्याम् । इति किम् । यत् अजय्य जेतुमशक्य वीर्य पराक्रमो यस्य तादृशो राहरभियातिः शत्रुः । कथं केन प्रकारेण आत्मभ्यामावाभ्यां वा जेयो जेतव्यः । पराभवगोचरीकर्तव्य इति ॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ના નામમાં જતાં મને અને નિકો
सर्ग १ श्लो० १०८-१०९-११०] हीरसौभाग्यम्
શ્લેકાર્થ આ નગરીનાં, ચંદ્રકાન્ત અને સુવર્ણ વડે રચિત એવાં ગૃહો (ધરો) રૂપી ચંદ્ર અને સૂર્ય બને, ગૃહના મધ્યભાગમાં વાર્તા કરતા મનુષ્યના શબ્દો વડે જાણે આ પ્રકારે વિચારણા કરતા ન ન હોય ? કે “અજેય પરાક્રમવાળા શત્ર રાહુને આપણે કેવી રીતે જીત?” i૧૦૮
शशाङ्कविम्बं कुलिशाङ्गणान्त-दृष्ट्वा वृणानानिह मुग्धडिम्भान् । विलोभ्य केलीकलहंसवालै-राश्वासयन्ति स्म कथंचिदम्बाः ॥१०९॥
इह पुरि मुग्धानविदग्धान् डिम्भान् बालकान् केलीकृते क्रीडार्थम् । 'नित्योद्योतपदं समस्तकमलाकेलीगृह राजते' इति पूर्वाचार्यप्रणीतचिन्तामणिपार्श्वनाथस्तोत्रे । रक्षिता ये राजहंसवालकास्तैर्विलोभ्य लोभयित्वा अम्बा जनन्यः कथंचिन्महता कष्टेन आश्वासयन्ति । किं कुर्वाणान्वालान् । वृणानान् याचमानान् । किं कृत्वा । दृष्टा प्रेक्ष्य । किम् । शशाङ्कविम्ब चन्द्रविम्वम् । क्व । कुलिशैहीरकैर्वद्धानाम् । 'शुचीमुख तु हीरकः। वराटक रत्नमुख्य वज्रपर्यायनाम च' इति हैम्याम् ' वद्धानां निर्मितानामङ्गणानां गृहाजिराणामन्तर्मध्ये ॥
શ્લોકાર્થ આ નગરીમાં રત્નોવડે નિર્માણ કરાયેલા ઘરના આંગણામાં પડતાં એવા ચંદ્રનાં પ્રતિબિંબને જોઈને રમવા માટે માંગણી કરતા ભેળા બાળકને માતાએ મહામહેનતે બાલ રાજહંસવડે લોભાવીને આશ્વાસન આપતી હતી /૧૦૯
चन्द्रोदये चन्दिरकान्तगर्भ-संदर्भशृङ्गस्रवदम्बुपूरैः ।।
१शिरःस्फुरत्सिद्धधुनी धरेन्द्रो, यत्रानुचक्रे कलधौतसौधैः ॥११०॥
यत्र पुरे चन्द्रोदये विधोरभ्युद्गमकाले कलधौतसौधै रूप्यमन्दिरैः शिरसि मस्तके स्फुरन्ती प्रसरन्ती वहन्ती वा सिद्धधुनी गङ्गा यस्य तादृशो धराणां पर्वतानामिन्द्रो राजा हिमाचलः । 'अद्रिराण्मेनकाप्राणेशो हिमवान्' इति हैम्याम् । अनुचक्रे सदृशीकृतः । किंभूतैः सौधैः । चन्दिरकान्तानां चन्द्रोपलानाम् । चन्दिर इति चन्द्रमाः शेषनाममालायाम् , अन्येष्वपि ग्रन्थेषु दृश्यते । गर्भे मध्ये संदर्भो रचना येषां तादृशेभ्यः शृगेभ्यः स्रवन्तो निःसरन्तोऽम्बुपूराः पयःप्रवाहा येषु तैः ॥
શ્લોકાઈ આ નગરમાં ચંદ્રનો ઉદયકાળ થતાં ચંદ્રકાન્ત મણીઓની રચનાથી જેને મધ્યભાગ શોભી રહ્યો છે તેવા શિખરમાંથી પાણીનો પ્રવાહ જેમાં કરી રહ્યો છે તેવા પ્રકારનાં રૂપ્યમય મંદિર१ समासान्तविधेरनित्यत्वेन निवों ढव्यम् ।
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १ श्लो० ११०-१११-११२
વર્ડ, મસ્તક ઉપર વહન કરાઈ છે ગંગા જેમાં તેવા હિમાચલ જાણે અનુકરણ કરાતા હેાય તેવા ઉંચા મહેલા શાખે છે. ૫૧૧૦||
वातातिवेल्लद्ध्वजपल्लवाग्र-करेण रावेण च किङ्किणीनाम् ।
या वैभवस्पर्धितया मघोनः, पुरी स्मयादाह्वयतीव यम् ॥ १११ ॥
या नगरी वैभवेन स्वलक्ष्म्या सार्धं स्पर्धितया संहर्षिभावेन मघोनः शक्रस्य पुरीममरावतीं स्मयादहंकाराद्योद्धुं संग्राम कर्तुम् । उत्प्रेक्ष्यते - आह्वयत्याकारयतीव । केन । वातेन वायुना अत्यतिशयेन वेल्लन्तश्चञ्चलीभवन्तो ये ध्वजपल्लवाः पताकावस्त्राणि तेषामग्रः स एव करो हस्तस्तेन । च पुनः केन । किङ्किणीनां क्षुद्रघण्टिकानां रावेण शब्देन ॥
1
શ્લેાકા
આ નગરી પેાતાના વૈભવની સાથે સ્પર્ધા કરવાથી ઇન્દ્રની નગરી અમરાવતીને, પવનથી અતિચ'ચલ થયેલાં ધ્વજાઓનાં વસ્ત્રોના અગ્રભાગરૂપી હસ્તવડે તેમજ નાની ઘંટડીઓના અવાજવ જાણે અહંકારથી યુદ્ધ કરવ! માટે ખેાલાવતી હેાય તેમ જણાય છે. ૫૧૧૧
श्रीवत्सरामाङ्गज कम्बुतार्क्ष्य - चक्राङ्कितैर्मारकतैर्निकेतैः ।
जज्ञे मुकुन्दैरिव यत्र चित्र - मेतत्परं धेनुकर्माद्विपद्भिः ॥ ११२ ॥
यत्र मरकतानामिमानि मारकतानि अश्मगर्भसंबन्धीनि तैनिकेतैगृ है: । ' शङ्के स्वसंकेतनिकेतमाप्ताः' इति नैषधे । मुकुन्दैः कृष्णैरिव जज्ञे जातम् । अत्र बहुवचन बहुवासुदेवापेक्षया, महत्त्वख्यापनार्थं वा । यथा च जिनशतके - ' यत्क्रमाश्चक्रिणो वा' इति । किंभूतैगृहैः कृष्णैश्च । श्रीलक्ष्मीः, वत्सास्तर्णकाः, श्रीवत्सो हृदयचिह्नम् । उत्तमपुरुषाणां वक्षसि लक्षणविशेषः । रामाः स्त्रियः, रामो वलभद्रश्च । अङ्गजा नन्दनाः, अङ्गजः कामश्च । कम्बवः शङ्खाः, कम्बुः पाञ्चजन्यः । गृहेषु कम्ववो दृश्यन्ते । यथा नैषधे — 'बहुकम्बुमणिर्वराटिका -' इति । तार्क्ष्य अभ्याः, ताक्ष्यों गरुडश्च । तेषां चक्राणि समूहाः, चक्र ं सुदर्शन ं च । तैरङ्कितैः सहितैः । पर केवलमिद चित्रमाश्चर्यम् । नि केतैर्धेनुक' 'धेनुसमूहों गोकुलमद्विषद्भिः पालयद्भिः । 'धेनूनां धेनुक' धेन्वन्तानां गोधेनुकादयः' इति हैम्याम् । कृष्णैस्तु धेनुकनामा असुरस्तं द्विषद्भिर्ब्रह्मद्भिस्तस्य द्विपद्भिः शत्रुभिर्वा धातुकैः ॥
1
લેાકા
ભરત મણીઓથી નિષ્પન્ન ગૃહે।વડે આ નગરી કૃષ્ણની ઉપમાને ધારણ કરતી હતી. (અહિંયા ‘કૃષ્ણ' એ પદનું બહુવચન ઘણા વાસુદેવાની અપેક્ષાએ અથવા મહત્વને બતાવવા માટે મૂકયું છે.)
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१
सर्ग १ श्लो० ११२-११३-११४] हीरसौभाग्यम् ગ્રહો (ધર) લક્ષ્મી અને વાછરડાઓ સહિત છે. કૃષ્ણના હૃદયમાં શ્રીવત્સનું ચિહ્ન છે. (પ્રાયઃ ઉત્તમ પુરુષનાં વૃક્ષસ્થલમાં અમુક પ્રકારનું વિશિષ્ટ ચિહ્ન હોય છે.) ઘરો અનેક પ્રકારની સ્ત્રીઓથી યુકત છે. કૃષ્ણ બલભદ્રથી સહિત છે. ગૃહોમાં ઘણા શંખો છે, કૃષ્ણ પાસે પાંચજન્ય શંખ છે ! ગૃહોમાં અનેક પ્રકારના અશ્વો છે. કૃષ્ણ પાસે ગરુડ અને સુદર્શન ચક્ર છે. આ બધી વસ્તુઓના સમૂહથી યુક્ત એવા ગૃહોએ કૃષ્ણની સાથે તુલ્યતાને ધારણ કરી પરંતુ આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે આ ગૃહો ગોકુલનું ગાયોના સમૂહનું રક્ષણ કરનારાં છે. જ્યારે કૃષ્ણ તે ધેનુક નામના અસુરને શત્રુ છે. (આમ કહીને કૃષ્ણથી પણ નગરીની વિશેષતા બતાવી.) ૧૧૨
एतज्जगज्जित्वरलक्ष्मिवीक्षा-क्षणोदिताद्वै(तोद्भूतकुतूहलेन ।
शङ्के त्रिदश्यः स्तिमितीभवन्त्यो, विभान्ति यद्वेश्मसु शालभज्यः॥११३॥ ___ यद्वेश्मसु पुरीमन्दिरेषु शालभञ्ज्यः पुत्रिका विभान्ति । तत्रैव शके मन्ये । एतस्याः पुर्या जगतां त्रिभुवनपुरीणां जित्वर्या जयनशीलाया लक्ष्म्याः वीक्षा विलोकन स एव क्षण उत्सवस्तेनोदितमुद्भूतं यत्कुतूहलं कौतुक तेन स्तिमितीभवन्त्यो निश्चला जायमानास्त्रिदश्यो देव्य इव । लक्ष्मीशब्दः समासमध्ये हस्वोऽप्यायाति । यथा ऋषभनम्रस्तवे-'वरणलक्ष्मिकरग्रहणोत्सवे' इति ॥
दोआर्थ આ નગરીના ગૃહોમાં વિવિધ પ્રકારની પુતળીઓ શોભી રહી છે. હું કલ્પના કરું છું કે ત્રણે જગતને જીતવાવાળી આ નગરીની શોભાને જોવારૂપ ઉત્સવથી ઉત્પન્ન થયેલા કૌતુકથી બિલકુલ નિશ્ચલ બનેલી જાણે સ્વર્ગની દેવીઓ જેવી ઘરમાં પુતળીઓ શોભે છે. ૧૧૭માં
विष्णोनिहन्तुं नरक गतस्यौ-त्सुक्यात्क्रमान्निर्गलितेव गङ्गा ।
ज्योत्स्नीषु यच्चान्द्रगृहच्युताम्भो-धारा भुवं भूषयति स्म यस्मिन् ॥११४।।
यस्मिन् पुरे ज्योत्स्नीषु पूर्णिमारात्रिषु यस्य पुरस्य चान्द्रगृहेभ्यः चन्द्रकान्तमणिनिर्मितमन्दिरेभ्यश्च्युतानां चन्द्रकिरणसंपर्केण निःसृतानामम्भसां पानीयानां धारा प्रवाहः । 'प्रवाहः पुनरोघः स्याद्वेणी धारा रयश्च सः' इति हैम्याम् । भुव भूमी भूषयति स्म अलंकुरुते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-औत्सुक्याद्राभस्यान्नरक नरकनामान दैत्यमसुर निहन्तु गतस्य विष्णोः कृष्णस्य क्रमाञ्चरणात् निर्गलिता निर्गत्य पतिता । 'विदत्यसव्ये मकरन्दलीलां मन्दाकिनी यच्चरणारविन्दे' इति नैषधे । गङ्गा भूमीमभ्येतीव ॥
શ્લોકાઈ આ નગરીમાં પૂર્ણિમાની રાત્રિમાં, ચંદ્રકાન્તમણીઓથી નિર્માણ કરાયેલા મંદિરમાંથી ચંદ્રના કિરણોના સંપર્કથી નીકળતા પાણીનો પ્રવાહ ભૂમિને ભાવતો હતો. તે અતિવેગથી નરક
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग १ श्लो० ११४-११७ નામના અસુરનો નાશ કરવાને જતા કૃષ્ણના પાદપ્રહારથી નીકળેલી જાણે ગંગાનદી હેય તે શોભતો હતો. ૧૧૪
ज्योतिस्तरङ्गीकृतयन्निकेत-हरिन्मणीशालिशिखा चकासे । इदंपदव्येव पतङ्गपुत्री, नभः प्रयान्ती मिलितुं स्वतातम् ॥११५।।
ज्योतिभिः कान्तिभिस्तरङ्गीकृतानां कल्लोलयुक्तीकृतानां यन्निकेतानां नगरीगृहाणां हरिन्मणीभिर्नीलरत्नैः शालते शोभते इत्येवंशीला शालिनी शिखा उपरितनप्रदेशः चकासे शुशुमे दिदीपे वा । उत्प्रेक्ष्यते-इदंपदव्या एतन्नगर मन्दिरशिखरमार्गेण । 'इदंयशांसि द्विषतः सुधामुचे' इति नैषधे । 'अस्य कीर्तयः इति तद्वत्तौ । समासान्त एव इदंशब्दः । स्वतात भास्करम् । 'सूर्यजा यमी' इति हैम्याम् । तथा 'यावद् गङ्गातपनतनयाभारतीनां समाजे' इति पूर्वकविकृतौ । मिलितु प्रयान्ती गच्छन्ती पतगपुत्री यमुनेव ॥
साथ કાંતિવડે તરંગરૂપે કરાયેલાં નગરીનાં ગૃહાનાં નીલરનથી દેદીપ્યમાન શિખરે, જાણે આ માગે (મંદિરના શિખર માગે) આકાશમાં પોતાના પિતા સૂર્યને મળવા જતી એવી યમુના નદી જ હોય તેવાં અત્યંત શોભે છે. ૧૧૫
गाङ्गेयगारुत्मतपद्मराग-चन्द्राश्मवेश्मावलिरुल्ललास । प्रेयांसमुद्दिश्य महीमहेन्द्र, पुरश्रिया क्लुप्त इवाङ्गरागः ॥११६॥
गाङ्गेयानि सुवर्णानि, गारुत्मतानि हिरण्मणयः, पद्मरागा रक्तोपलाः, चन्द्राश्मानः शशिकान्तमणयः । तैर्निवद्धा घटिता वेश्मावलिः सौधश्रेणिरुल्ललास स्फुरति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-महीमहेन्द्र भूमीवासवं राजान स्वप्रेयांस निजकान्त प्रत्युद्दिश्य पुरश्रिया नगरलक्ष्म्या अग्गरागो विलेपन क्लप्तो रचितः । अन्यापि स्त्री भर्ना समग चिकीर्षुर्वपुष्यङ्गराग कुरुते ॥
શ્લોકાઈ આ નગરીમાં સુવર્ણ નીલમણિ રક્તમણિ અને ચંદ્રકાંતમણિઓવડે નિર્માણ કરાયેલી ગૃહોની પંકિત જાણે પિતાના પ્રિય એવા પૃથ્વીરૂપી રાજાને ઉદ્દેશીને કરાયેલું નગરલક્ષ્મીનું વિલેપન હોય તેવી સુશોભિત હતી. ૧૧૬
वेश्माश्मगर्भाङ्कसिताश्मकुम्भ, निभाल्य मुग्धाभ्रधुनीरथाङ्ग्यः । शशी स विश्लेषयिता द्विपन्नः, क्रुधेति त नन्ति किमङ्घिघातैः ॥११७।।
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० ५१७-११८-११९] हीरसौभाग्यम्
यस्येति संवन्धात् । वेश्मनि क्वापि नगरीगृहे अश्मगर्भाणां मरकतमणीनामको मध्यो यस्य तादृश सिताश्मनां स्फटिकरत्नानां कुम्भ कलश निभाल्य दृष्ट्वा मुग्धा अचतुरा अभ्रधुन्या गगनापगाया आकाशगङ्गायाः रथाग्यश्चक्रवाक्योऽङ्घ्रीणां पदानां घातैः प्रहारैः घ्नन्ति प्रहरन्ति । किमुत्प्रेक्ष्यते इति क्रुधा नन्ति । इति किम्-यत् नोऽस्माकं द्विपन्नहितः अत एव विश्लेपयिता वियोगकारकः स प्रसिद्धः शशी मृगाङ्क इति रुपा॥
કલેકાર્થ નગરીના કેઈ ગૃહમાં, મધ્યમાં મરક્તમણિવાળા સ્ફટિક રત્નોના કલશને જઈને આકાશગંગામાં વિહરતી ભોળી એવી ચક્રવાકીઓ ચંદ્રને જાણે ક્રોધથી પાદપ્રહારવડે હણતી હેય તેમ જણાય છે. શાથી? અમારા વિયેગને કરાવનારે ચંદ્ર જ અમારે શત્રુ છે. ૧૧
अर्का शुसंपर्कचयार्ककान्तो-दभूतानलोमावनसंनिभस्य । गेहाग्रशृङ्गस्थगजद्विपद्भि-hष्यैरधृष्यस्य कथंचनापि ॥११८।। भियाऽभ्रमूवल्लभवाहनारेः, प्रणश्य शके शरण श्रयन्तः । लघूभवन्मन्दरमुख्यशैलाः, पुरस्य रेजुर्मणिहेमगेहाः ॥११९॥ ॥ युग्मम् ।।
पुरस्य मणिहेममया गेहाः सौधा रेजुर्भान्ति स्म । तत्रैवमह शङ्के विचारयामि। अभ्रमूनामा हस्तिनी । अभ्रमूशब्दो दीर्घोकारान्तोऽप्यस्ति । 'गजानामभ्रमूपतिः' इति काव्यकल्पलतायाम् । तथा 'अभ्रमूवल्लभारूढम्' इति पाण्डवचरित्रेऽपि । तस्या वल्लभो भर्ता ऐरावणः स एव वाहन यान यस्येन्द्रस्य स एवारिः शत्रुस्तस्य भिया भयेन प्रणश्य स्वस्थानान्न'ष्ट्वा पुरस्य शरणमाश्रयन्तो भजन्तस्तथा लघूभवन्तः स्वल्पतनवः संपद्यमाना मन्दरमुख्याः । मन्दरो जैनमते मेरुः । शैवशासने तु मन्दरोऽन्य इन्द्रकीलनामा मन्था नगः स एव प्रधान येषु ते शैलाः पर्वता इव । इह पुरे शत्रुप्रवेशाभावे कारणद्वयमाहकिंभूतस्य पुरस्य । अर्कस्य भानोरंशवः किरणास्तेषां संपर्कः संगमस्तेन चयस्य वप्रस्य प्राकारपीठभूमिकासंदृब्धेभ्योऽर्ककान्तेभ्यः सूर्यकान्तमणिभ्य उद्भूतः प्रकटीभूतो योऽनलो वह्निस्तेनोमावनसंनिभस्य बाणासुरपुरसदृशस्य । तत्र हि वह्निप्राकारोऽस्तीति ख्यातिः। तथा 'यथोह्यमानः खलु भोगिभोजिना प्रसह्य वैरोचनिपुत्रपत्तनम् । विदर्भजाया मदनस्तथा मनोऽनलावरुद्ध वयसैव वेशितः ॥' इति नैषधे। एतत्काव्योपरि पुरावृत्तमुच्यतेपूर्व हि स्त्रीकार्यादन्यत्राजेयो भावीत्याराद्धगौरीपतिसुपर्वदत्तवरस्य वाणासुरस्य उषानाम्न्या कन्यया गौरी कुलदेवीमाराध्य मम को भर्ता भविष्यतीति प्रश्ने कृते प्रद्युम्ननन्द
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
___ हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १ श्लो० ११८-११९-१२० नोऽनिरुद्धो भावीति गौर्या प्रोक्ते कथंचित्कुमारिकया स आनाय्य परिणीतः । तामादाय गच्छन्त ज्ञातव्यतिकरों वाणस्त निर्जित्य नागपाशैर्वद्धवान् । तत उपया कृष्णप्रद्युम्नादयः तद्वाचिक विज्ञापिताः । ततः कृष्णरामप्रद्युम्ना गरुडमारुह्य पावकप्राकारेऽपि वाणपुरे गत्वा हरिर्वाणासुरं शतखण्डीकृत्योषायुक्तमनिरुद्धमादाय द्वारिकायामगादिति । पुनः किंभूतस्य । गेहानां पुरसौधानामग्रशृङ्गाणि उपरितनशिखराणि तेषु तिष्ठन्तीति तंत्स्था गजद्विपन्तः सिंहास्तैः । पुरमंदिरेष्वपि केसरिणां सद्भावो यथा-'यदनेककसौधकंधरा हरिभिः कुक्षिगतीकृता इव' इति नैपधे । कथंचनापि महता प्रयासेनापि द्वैष्यैर्वैरिभिरधृप्यस्यानाकलनीयस्य । गजयानस्य हि सिंहाङ्कितमार्गे समागमनमशक्यम् । कृशानौ तु सर्वथा प्रवेशोऽपि न स्यादत एतत्पुराश्रयण शत्रुभयाभावात् ॥
सोडा આ નગરના સુવર્ણમય અને રનમય ઘરો, જાણે પોતાના શત્રુ ઇન્દ્રના ભયથી સ્વસ્થાનેથી નાસીને નાના દેહવાળા થઈને આ નગરીના શરણે આવેલા મેર વગેરે પર્વત ન હોય! તેવા શોભે છે. આ નગરીના શરણે આવવાની કલ્પના એટલા માટે જ કરવામાં આવી કે આ નગરીમાં ઈદ્રને પ્રવેશ અશક્ય હતે. [ઈદ્રને પ્રવેશ અશક્ય હોવાનાં બે કારણો નિષધ કાવ્યની વૃત્તિમાં આપેલાં અહિં બતાવવામાં આવે છે. પૂર્વે સ્વીકાર્ય સિવાય અન્યત્ર “અજય” બન ! શંકરના આવા વરદાનથી અધૃષ્ય બનેલા બાણાસુરની ઉપા નામની કન્યાએ પોતાની કુળદેવી ગૌરીનું આરાધન કરી “મારો પતિ કાણુ થશે ?” આવો પ્રશ્ન પૂછ્યો, તેના ઉત્તરમાં પ્રદ્યુમ્નને પુત્ર અનિરુદ્ધ તારો પતિ થશે” ગૌરીએ ઉત્તર આપ્યો. તેથી સંતુષ્ટ થયેલી ઉપાએ કોઈ પ્રકારે અનિરુદ્ધને બોલાવી તેની સાથે લગ્ન કર્યા. આ વૃત્તાંત જાણીને બાણાસુરે ઉપાને લઈ જતા અનિરુદ્ધનો પરાભવ કર્યો અને તેને નાગપાશથી બાંધી લીધે. ઉપાએ આ સમાચાર કૃષ્ણ અને પ્રદ્યુમ્નને મોકલ્યા. ત્યારબાદ કૃષ્ણ, બલભદ્ર અને પ્રદ્યુમ્ન ગરુડ ઉપર આરૂઢ થઈ અગ્નિનો કિલ્લે હોવા છતાં બાણાસુરને હણી ઉષા સહિત અનિરુદ્ધને લઈને દ્વારિકામાં આવ્યા.) સૂર્યના કિરણોના સંપર્કથી કિલ્લા ઉપર કંડલા સૂર્યકાંત મણિઓમાંથી પ્રગટ થયેલે ઉમાવન સરખો (બાણપુર સરખો) અગ્નિ હોવાથી. અને ગૃહોના અગ્રભાગ પર અંકિત કરાયેલાં સિંહોથી ઐરાવણ હાથીના વાહનવાળા ઇન્દ્રનો પ્રવેશ સર્વથા અશકય હતો આ રીતે શત્રુને ભય નહીં હોવાથી, મેરુ આદિ પર્વતે જાણે આ નગરના શરણે આવેલા ન હોય તેમ જણાય છે. ૧૧૮૧૧૯
वालारुणज्योतिरखर्वगर्व-निर्वासिमाणिक्यनिकाय्यकोटिः ।
व्यक्तीभवन्भात्यनुभूपकान्त, पुरश्रियोद्गीर्ण इवानुरागः ॥१२०।।
वालारुणस्याभ्युदयभानोज्योतिषां कान्तीनामखर्वमतिशयित गर्वमहंकार निर्वासयन्ति निष्कासयन्ति निर्नाशयन्तीत्येवंशीलानि यानि माणिक्यानि पद्मरागमणयः निकाव्यानां तन्मयानां गृहाणां कोटिविभाति शोभते । क्वापि माणिक्यशब्देन केवलरत्नमेव । कुत्रापि माणिक्यशब्देन पद्मरागमणयः । 'रत्न वसु मणिमाणिक्यमपि' इति हैमीवृत्तौ ।
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० १२०-१२१-१२२] हीरसौभाग्यम् । 'आघ्रात परिचुम्वित परिमुहुर्लीढ च यच्चर्वित', यद्दर निहितच नीरसतया तत्र व्यथां मा कृथाः । अन्तस्तत्त्वविचारणान्धवधिरे तद्वानरेणाधुना. रे माणिकूय तदेतदेव सुकृत यच्चूर्णित नाश्मना ॥' इत्यत्र केवलमाणिक्यमेव । 'शिशुतरमहोमाणिक्यानामहर्मणिमण्डली' इति नैषधे । प्रत्यग्रकिरणपारागाणामिति तद्वत्तिः । उत्प्रेक्ष्यते-भूपं नृपति भर्तारमनुलक्षीकृत्य पुरश्रिया उद्गीर्णो अत एव प्रकटीभवन् प्रकटो जायमानः अनुराग इव ॥
બ્લેકાર્થ બાલસુર્યની જ્યોતિના અત્યંત ગર્વને દૂર કરનારા પારાગ મણિઓવડે નિર્માણ કરાયેલાં એવાં કરડે ઘરે આ નગરીમાં શોભી રહ્યાં છે. તે જાણે રાજાને પતિ સમજીને નગરની લક્ષ્મીવડે વ્યક્ત કરાયેલ અનુરાગ હેય તેમ શોભે છે ll૧૨ના
प्रीतादुपास्त्याधिगता गिरीशा-न्निरङ्कनकाङ्गविधानविद्या ।
प्रपञ्चिता कौतुकिना किमेपा, चन्द्रेण यच्चान्द्रगृहच्छलेन ।।१२१।।
कौतुकिना कुतूहलाकलितेन चन्द्रेण एपा प्रत्यक्षलक्ष्या। निर्गतोऽङ्को लक्ष्म येभ्यस्तानि नैकानि वहूनि यान्यङ्गानि शरीराणि तेषां विधान निर्माण यस्यां तादृशी विद्या। यस्या नगर्याश्चान्द्रगृहाणां चन्द्रकान्तमणिमयमन्दिराणां छलेन कपटेन । किमुत्प्रेक्ष्यतेप्रपञ्चिता विस्तारिता । किंभूता विद्या । अधिगता प्राप्ता । कस्मात् । गिरीशादीश्वरात् । किंभूतात् । उपास्त्या नित्यसेवया प्रीतात् । प्रसन्नीभूतादित्यर्थः संतुष्टात् ।। इति गृहाः।
લોકાર્થ હમેશાં ઉપાસના કરવાથી પ્રસન્ન થયેલા ઈશ્વર પાસેથી પ્રાપ્ત થયેલી લાંછનરહિત શરીર બનાવવાની આ વિદ્યા, કૌતુકપ્રિય એવા ચંદ્રવડે આ નગરીનાં ચંદ્રકાન્ત મણીઓ વડે નિર્માણ કરાયેલાં ગૃહનાં બહાને જાણે વિસ્તારાઇ ન હોય તેમ જણાય છે. ઘર
यस्मिन्दिदीपे मधुदीपरूप-श्रीगर्व निर्वासिविलासिवृन्दैः ।
रूपस्मयं वीक्ष्य जयस्य तस्य, मदच्छिदे किं विधिना प्रणीतैः ॥१२२।।
यस्मिन् पुरे मधुदीपस्य मदनस्य रूपश्रिया शरीरसौन्दर्यलक्ष्म्या गर्वमभिमान निर्वासयन्ति निर्दलयन्तीत्येवंशीला ये विलासिनो भोगिनस्तेषां वृन्दानि तैदिदीपे चकासे। 'मधुदीपमारौ मधुसारथिस्मरौ' इति हैम्याम् । किमुत्प्रेक्ष्यते-जयस्येन्द्रपुत्रस्य रूपस्मय निजाङ्गचङ्गिमग वीक्ष्य दृष्ट्वा तस्य जयन्तस्य मदच्छिदे उन्मत्ततोच्छित्यै विधिना धात्रा कृतैः प्रणीतैरिव ॥
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ सर्ग १ श्लो० १२२ - १२५
શ્લાકા
પેાતાનાં સૌં વડે કામદેવના રૂપના અભિમાનને છળી નાંખનારા વિલાસપ્રિય પુષોના વન્દેોથી આ નગર શૈાલતું હતું. ઈંદ્રના પુત્ર જયન્તના રૂપના ગતે જોઈને બ્રહ્માએ તેના અભિમાનને ખુંદવા માટે જાણે આ બધા વિલાસી પુરુષા બનાવ્યા ન હેાય ? તેમ જણાય છે. u૧૨૨ા
६६
सौभाग्यम्
मेरोः शिखाग्रावसथव्यथाभि - रुत्तीर्य सातस्थितिमीहमानाः । यस्मिन्समेताः किमु नाकिशाखि व्रजा वदान्या व्यलसन युवानः ॥ १२३॥
यस्मिन् युवानस्तरुणा व्यलसन् शुशुभिरे । किंभूताः । वदान्या दानशीला दानशौण्डा वा । किमुत्प्रेक्ष्यते - शिखाग्रे शिखरोपरि य आवसथो वसतिः स्थानं वासस्तेनो. द्भवन्तीभिः प्रकटाभिर्जायमानाभिर्व्यथाभिरर्तिभिः कृत्वा मेरोः काञ्चनाचलादवतीर्य भूमीमण्डले समेत्य सातस्थितिं सुखनिवासमीहमाना इच्छन्तो नाकिनां शाखिनो देवतरवः कल्पद्रुमास्तेषां व्रजा गणा यस्मिन् समेता इव संगता इव ॥
શ્લેાકા
આ નગરમાં દાનવીર યુવાનેા શાભતા હતા. શિખરના અગ્રભાગ ઉપર વસવાના દુ:ખે મેરુપર્વતથી ઉતરી પૃથ્વીમંડળ પર આવીને સુખપૂર્વકના રહેઠાણુને ઈચ્છતા એવા પવૃક્ષાના સમૂહો જાણે આ નગરીમાં આવીને વસ્યા હોય તેવા યુવાનેા શાલતા હતા. દાનવીર યુવાનેાને કલ્પવૃક્ષની ઉપમા આપી છે.) ૫૧૨૩૪૫
जितस्मरान् पौरजनान् निपीय, मा तद्वृपस्यन्त्यसती सती स्तात् । इतीव योषावपुषा स्ववर्ष्म, द्विषा मखस्य व्यतिसीन्यते स्म ॥ १२४ ॥
मखनाम्नो दैत्यस्य द्विषा वैरिणा शंभुना । उत्प्रेक्ष्यते - इति हेतोर्योषावपुषा पार्वतीशरीरेण समः स्ववर्ष्म निजशरीरं व्यतिसीव्यते स्म परस्परं स्यूतं योज्यते स्म । इति किम् । यत् जितो रूपाभिभूतः स्मरः कामो यैस्तादृशान् पौरजनान् नगरतरुणान् निपीय सादरमवलोक्य सती पार्वती तद्वृषस्यन्ती रागोद्रेकात् कामातुरा तेषां कामुकी भवन्ती सती सती असती व्याभिचारिणी मा स्तात् भवतात् ॥ इति नागराः ॥
શ્લોકા
‘મખ' દૈત્યના શત્રુ ઈશ્વરે, કામદેવના રૂપને પણ જીતનારા આ નગરના યુવાનેને જોઇને, કામાતુર થયેલી સતી પાર્વતી અસતી ન બને માટે પાર્વતીના શરીર સાથે પેાતાના શરીરને જોડી દીધુ’. ૫૧૨૪ા
यस्मिन् विभान्ति स्म विलासवत्यः स्मरावरोधभ्रममुद्वहन्त्यः । किं शक्कयो मन्मथमेदिनीन्दो - रमूरमोघात्रिजगद्विजेतुः ॥ १२५॥
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७
सर्ग १ श्लो० १२५-१२६-१२७] हीरसौभाग्यम्
यस्मिन् पुरे विलासवत्यः प्रमदा विभान्ति । किं कुर्वन्त्यः । स्मरावरोधः कन्दपन्तिःपुर रतिस्तस्य भ्रम भ्रान्तिम् । 'स्मरावरोधभ्रममावहन्ती' इति नैषधे दमयन्ती. वर्णने । उद्वहन्त्यो विभ्रत्यः । किमुत्प्रेक्ष्यते-मन्मथमेदिनीन्दोर्मदननरेन्द्रस्य अमूः प्रत्यक्षाश्चक्षुर्लक्ष्या अमोघा अवन्ध्याः सफलाः शक्तयः प्रहरणविशेपाः । किंभूतस्य मन्मथस्य । त्रिजगतस्त्रिभुवनस्यापि विजेतुः पराभवशीलस्य ॥
सासाथ કામદેવની પત્ની રતિને ભ્રમ કરાવે તેવી સૌન્દર્યવતી સ્ત્રીઓ આ નગરીમાં શોભે છે. તે જાણે ત્રણે જગતને જીતનારી કામદેવરૂપી રાજાની સાક્ષાત શકિતઓ હોય તેમ જણાય છે.
त्यक्ताश्रवःकञ्चुकिकामुकाभिः, सकर्णयन्नागररागिणीभिः । स्वमन्दिरात् कुण्डलिनीभिरस्मिन् , किमीयुपीभिः शुशुभेऽङ्गनाभिः ।।१२६।।
अस्मिन् नगरे अङ्गनाभिः शुशुमे । किमुत्प्रेक्ष्यते-स्वमन्दिरान्निजनिकेतनान्नागलोकादीयुषीभिरागताभिः कुण्डलिनीभिर्नागाङ्गनाभिरिव । किंभूताभिः त्यक्ता उज्झिता अश्रवसः । अकर्णा वधिरा इत्यर्थः । कञ्चुकिनः सौविदल्लाः । कुजवामना इत्यर्थः । अथवा कृत्रिमक्लीवाः कामुकाः कामयितारः कान्ता याभिस्ताभिः । पुनः किंभूताभिः । सकर्णाः प्राज्ञाः श्रोतारो वा यस्याः पुर्या नागराश्छेकास्तेषु रागः स्नेहातिशयो विद्यते यासां तास्ताभिः । तेष्वनुरागयुक्ताभिरित्यर्थः ॥
પોતાના સ્થાનને ત્યાગ કરીને આવેલી જાણે નાગકન્યાઓ હોય તેવી, આ નગરની સ્ત્રીઓ શોભે છે, કાન વિનાના કચુકીઓને જેમણે ત્યાગ કર્યો છે એવી કામુકાઓ કર્ણસહિત અને ચતુર એવા આ નગરીના યુવાન પુરુષોમાં આસકત થયેલી નાગકન્યાઓ નાગકનો ત્યાગ કરી જાણે આ નગરીને શોભાવતી હોય તેવી આ નગરીની સ્ત્રીઓ શોભતી હતી.
भान्ति स्म यस्मिन् सुमनोभिरामा, रामा रमाधःकृतकामरामाः । स्वस्पर्धिन येन रुषेव देव-गृह निगृह्याप्सरसो गृहीताः ॥१२७।।
यस्मिन् नगरे रामा नागर्यो भान्ति स्म । किंभूताः । सुमनोभिः कुसुममालिकाभिः, अथवा सुमनस्त्वेन सतीत्वेन निष्पापत्वेन वा अभिरामा मनोहराः । पुनः किभूताः । रमाभिः वपुःप्रियरूपकसुषमाभिरधाकृते हीने विहिते तिरस्कृते कामस्य मदनस्य रामे रतिप्रीती याभिस्ताः । इवोत्प्रेक्ष्यते-येन प्रह्लादनपुरेण रुषा क्रुधा स्वस्पर्धिन निजसमृद्धया साध स्पर्धाविधायिन देवगृह स्वर्ग निगृह्य पराजित्य वन्दीकृत्य गृहीता अप्सरसः स्वर्गवध्व इव ॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १ श्लो० १२७-१२८ - १२९
શ્લેાકા
સતીત્વથી મનેાહર અને પેાતાના દેહની કાંતિથી રતિ અને પ્રીતિને જેણા પરાભવ કર્યો એવી કામદા (સ્ત્રી) આ નગરમાં શાશ્વતી હતી. આ પ્રહલાદનપુરે રાષથી, પેાતાની સમૃદ્ધિન સાથે સ્પર્ધાને કરતા સ્વર્ગલાકના પરાભવ કરી, તેને બંદીવાન બનાવી, તેની પાસેથી જાણે અપ્સરાએ લીધી ન હોય તેવી કામદા આ નગરમાં શોભે છે. ૧૨ના
६८
किमग्रद्त्यो मदनावनीन्दोः, सख्योऽथ वा स्वर्वरवर्णिनीनाम् । भुजङ्गमीनां किमुतानुवादा, यत्राब्जनेत्रा मदयन्ति चेतः ॥ १२८||
यत्र पुरे अब्जनेत्राः कमललोचनाः सुदृशः चेतः अर्थाधूनां मनः मदयन्ति उन्मा दयुक्त कुर्वन्ति । किमुत्प्रेक्ष्यते - मदनावनीन्दोः स्मरराजस्य किम् अग्रदूत्यः प्रथमसंदेश हारिका इव । अथवा स्वः स्वर्गस्य वरवर्णिनीनां प्रधानस्त्रीणां रम्भाघृताचीतिलोत्तमाप्रमुखाणाम् अथवा पौलोमीप्रभृतीनां सख्यो वयस्यः किमु । उत पुनः । भुजङ्गमीनां नागा ङ्गनानामनुवादा अनुकारा इव ॥ इति नागर्यः ॥
શ્લેાકા
આ નગરીમાં કમલ જેવાં નેત્રોવાળી સુંદર સ્ત્રી કામદેવરૂપી રાજાની જાણે અમદૂતીએ હાય ? અથવા સ્વલેાકની રંભા, ઉશો, તિલેાત્તમા આદિ શ્રેષ્ઠ અપ્સરાઓની જાણે સખીએ હેાય ? અથવા તે। જાણે નાગકન્યાઓનું અનુકરણ કરનારી હેાય ? તેવી સુંદર સ્ત્રીએ યુવાન પુત્સ્યેન ચિત્તને ઉન્માદ યુક્ત કરે છે. (આ પ્રમાણે અહીં પ્રહલાદનપુરનું વર્ણન પૂર્ણ થયું.) ૨૮૫ इति प्रल्हादनपुरवर्णनम् ।
तत्रास्ति भूमान् महमुदनामा, स्थामैकभूर्भूवलयैकवीरः ।
वोव दिने दिने भूः, श्रियं दधौ यत्करपीडिताऽपि ॥१२९॥
तत्र देशे महमुन्द इति नामाभिधानं यस्य तादृशो भूमान् पातिसाहिरिति म्लेच्छवंशप्रसिद्धमधिपतिनाम । सोऽस्ति तत्समयानुसारेण वभूव । किंभूतः । स्थाम्नां पराक्रमाणामेकाऽद्वितीया भूः स्थानम् । पुनः किंभूतः । भूवलयस्य भूमण्डले वा एकोऽसाधारणो वीरः सुभटः । स कः । यस्य करेण राजदेयांशेन पीडिता संयुक्ता जाता भूर्वसुधा दिने दिने श्रियं लक्ष्मी धनधान्यादिकां दधौ धारयति स्म अनेकलक्ष्मीवती भवति स्म । ha | वधूरिव । यथा नवोढा नवपरिणीता वधूर्वशा करेण पीडिता आश्लेषणादिक नीता सती दिने दिने श्रियं शरीरोपचयलक्षणां शोभां धत्ते ॥
શ્લેાકા
ગુર્જરદેશમાં મ્લેચ્છવ શંને અધિપતિ મહંમદ નામનેા ક્રમના એક સ્થાનભૂત અને જગતમાં એક અદ્વિતીય વીર તરીકે
બાાહ (રાજા) હતા. .જે પરાપ્રસિદ્ધ હતા. જેના કર ટેક્ષ) વડે
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९
सर्ग १ श्लो० १२९-१३०-१३१] हीरसौभाग्यम् પ્રજા (પૃથ્વી) પીડાયેલી હોવા છતાં દિનપ્રતિદિન નવપરિણીત સ્ત્રીની જેમ ધનધાન્યાદિ અનેક પ્રકારની લક્ષ્મીને ધારણ કરતી હતી, જેમ નવેઢા સ્ત્રી આશ્લેષ વિગેરેથી પીડિત હોવા છતાં દિવસે દિવસે વધતા એવા સૌંદર્યને ધારણ કરે છે તેમ આ પૃથ્વી પણ અનેક પ્રકારની લક્ષ્મીવડે વધતી હતી. (૧૨૯
प्रजां द्विजिरिव पीडयमानां, कलेविलासैरवसाय विश्वाम् ।
तां शासितुं दाशरथिः किमात्त-जन्मा स्वयं साहिरसौ वभासे ।।१३०॥
असौ महमुन्दनामा साहिः पातिसाहिः वभासे राजते स्म । किमुत्प्रेक्ष्यते-तां विश्वां वसुधां शासितु पालयितु स्वयमात्मना पुनद्वितीयवारमात्तजन्मा गृहीतावतारो दाशरथी राम इव । किं कृत्वा । अवसाय विज्ञाय । काम् । विश्वां पृथ्वीम् । कि क्रियमाणाम् । कलेः कलियुगस्य विलासैविलसितैः । पीड्यमानां संताप्यमानाम् । कामिव । प्रजामिव । यथा प्रजां प्रकृति पुरदेशलोकां द्विजिह्वः पिशुनैः पीडयमानां कश्चित्प्रशास्ति।
બ્લેકાર્થ જેમ દુર્જન વડે દેશ અને નગરના લોકો હેરાન થાય છે તેમ પૃથ્વીને કલિયુગના વિલાસવડે પીડાતી જાણીને, તેનું રક્ષણ કરવાને માટે જાણે રામચંદ્રજીએ સ્વયં બીજીવાર અવતાર લીધો હોય તેવો આ મહમદ બાદશાહ શોભે છે. તા૩માં
पनिस्त्रिंशमन्थानगमथ्यमान-महाहवक्षीरधिजन्मना यः । वत्रे बलिध्वंसविधानधुर्यो, जयश्रिया शत्रुरिवासुराणाम् ॥१३१।।
यः साहिर्जयश्रिया विजयलक्ष्म्या बवे वृतः । क इव । असुराणां शत्रुरिव । यथा कृष्णो जयेनोपलक्षितया श्रिया वियते । किंभूतः । यः वलिनां वलवताम् । बल सैन्ये पराक्रमे च । रिपुनृपाणां बलेर्दै त्यस्य च ध्वंसविधान वधकरण तत्र धुर्यः समर्थः शत्रुवधविधायिनां धुरि गण्यः । किंभूतया जयश्रिया । निस्त्रिंशः खगः स एव मन्थानगः मन्दराद्रिः । 'मन्थानगः स मुजगप्रभुवेष्टिघृष्टिलेखाचलद्धवलनिर्झरवारिधारः' इति नैषधे । वासुकेर्वेष्टनघर्षणजातासु लेखासु भ्रमन्त्यो धवला निर्झरवारिधारा यस्य स मन्थाः । मथिन्शब्दस्य 'पथिमथ्यभुक्षामात् ' इत्यात्वे थेादेशे रूपम् । नगः शैलः मन्दराद्रिःइति तद्वत्तिः । तेन मथ्यमानो विलोड्यमानो यो महाहवो महासंग्रामः स एव क्षीरधिः दुग्धसमुद्रः तस्माजन्मोत्पत्तिर्यस्याः सा तया ॥
१ 'मन्थानग' इत्यस्य समासघटकत्वेन सुपरत्वाभावादात्वानुपपत्तेश्चिन्त्यमेतत् नैषधे तु समासाभावान्न
कोऽपि दोषः ।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० १३१-१३२-१३३
શ્લોકાઈ જેમ બલિ' નામના દૈત્યને વધ કરવામાં અગ્રેસર એવા દૈત્યોના શત્રુ કૃષ્ણને, મેરુપર્વતરૂપી ભત્થાનથી મથન કરાયેલા ક્ષીરસમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થઈ હતી, તેમ બલવાન શત્રુએનો નાશ કરવામાં સમર્થ એવા આ બાદશાહને તીક્ષ્ણ તલવારરૂપી રવૈયાથી મંથન કરાયેલા મહાસંગ્રામરૂપ સમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી લક્ષ્મી વરી હતી. ૧૩૧
अश्यामितास्य कमलातिदानै-जितैः प्रसत्तिप्रणिनीषयास्य ।
अप्रैरिवाभ्राद्भुवमभ्युपेतै-यद्भूभुजो गन्धगजैविरेजे ॥१३२॥
यस्य भूभुजः साहेर्गन्धगजैः गन्धोपलक्षितैः सिन्धुरैः विरेजे शुशुभे । उत्प्रेक्ष्यतेअभ्रादाकाशाद्भुव भूमीमभ्युपेतैः समागतैर्भूमीमभिलक्षीकृत्य । 'अभिरभागे' भागवजितेऽर्थेऽभिः कर्मप्रवचनीयः स्यात्तत्र द्वितीया । हरिमभीति प्रक्रियायाम् । पृथिव्यामायातैरभैर्भधैरिव । कया । अस्य भूभुजः प्रसत्तेः प्रसादस्य प्रणिनीषया कर्तुमिच्छया। किमभैः । जितैरभिभूतैः । कैः । कमलानां लक्ष्मीनामुत्सर्गपयसां च दानैर्विश्राणनैः । कथम् । अश्यामितास्यमुज्ज्वलीकृत वक्त्र यत्रैवंविधं यथा स्यात्तथा ॥
શ્લોકાઈ આ રાજાના અતિશય દાનગુણથી પરાભવ પામેલા અર્થાત પિતાને દાનમદ (પાણી) ચાલી જવાથી ઉજજવળ મુખવાલા એવા રાજાની મહેરબાની પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છાથી આકાશમાંથી ઉતરીને આવેલા જાણે મેઘ હોય તેવા ગંધહસ્તિઓ શોભી રહ્યા છે. ૩૨
अजय्यवीर्य निज निर्जयायो-द्यत यमालोक्य विपक्षलक्षैः । स्वक्षत्रवृत्तीरपहाय भेजे, क्षेत्रस्य वृत्तिः कृषिकैरिवात्र ॥१३३॥
अत्र भुवि विपक्षाणां साहिशत्रूणां लक्षैः स्वस्यात्मनः क्षत्रवृत्तीः क्षत्रियत्वेन या आजीविकाः । 'क्षत्र तु क्षत्रियो राजा' इति हैम्याम् । ता अपहाय साहितः स्वमारणभीतेस्त्यक्त्वा क्षेत्रस्य केदारस्य वृत्तिर्जीवन भेजे सिषेवे । कैरिव । कृषिकैरिव । यथा कृषिकारकैः क्षेत्रवृत्तिविधीयते । किं कृत्वा । निजस्यात्मनो निर्जयायाभिभवायोद्यत प्रगभीभूतम् , तथा अजय्य जेतुमशक्य वीर्य पराक्रमो यस्य तादृश पातिसाहिमालोक्य
શ્લોકાર્થ આ પૃથ્વી પર બાદશાહના લાખ શત્રુઓ, અસાધારણ પરાક્રમી અને શત્રુઓને પરાભવ કરવામાં ઉઘત બનેલા એવા પ્રતાપી આ બાદશાહને જોઈને, ભયથી પોતાની ક્ષાત્રવૃત્તિનો ત્યાગ કરી ખેડુતની જેમ ક્ષેત્રવૃત્તિ (ખેતી)ને કરતા હતા. ૧૩૩
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्ला० १३४- १३५ - १३६] हीरसाभाग्यम्
जम्वालयद्भिर्जलदैरिवोर्वी, मदाम्बुभिर्यस्य वभे द्विपेन्द्रैः । दिग्जैत्रयात्रासु जितैर्दिगीशै-दिग्वारणेन्द्रैरुपदीकृतैः किम् ॥ १३४ ॥
यस्य साहेद्विपेन्द्रैर्गजराजैर्वभे व्यराजि । किं कुर्वद्भिः । जम्बालान्कुर्वन्तीति जम्बा लयन्ति जम्वालयन्तीति जम्बालयन्तः, तैर्जम्बालयुक्ता विदधद्भिः । काम् । उर्वी पृथ्वीम् । कैः । मदाम्बुभिः दानवारिभिः । कैरिव । जलदैरिव । यथा मेघभूर्जम्बालकलिता क्रियते । किमुत्प्रेक्ष्यते - दिशां हरितां जैत्रीषु जयनशीलासु यात्रासु अभिषेणनेषु । सेनासमुदायेन रिपून् प्रत्यभिगमनेष्वित्यर्थः । जितैः स्ववशीकृतैदिगीशैर्दिक्पतिभिरुपदीकृतैर्दो कतैद - ग्वारणेन्द्रैर्दिग्गजैरिव ॥
શ્લેાકા
બાદશાહના ગજરાજો પેાતાના મદના પાણીવડે મેધની જેમ પૃથ્વીને કાદવયુકત કરતા હતા તે જાણે, દિગ્માત્રામાં પરાજિત થયેલા દિક્પાલાએ આ રાજાને ભેટણારૂપે આપેલા દિગ્ગજો હાય તેવા શાભતા હતા. ૧૩૪ના
विश्वैकधन्वी शरसान्नृपोऽसौ मा क्वापि कुर्यात्परराजवन्माम् ।
जिजीविषुर्भीत इतीव राजा, नभो भ्रमीगोचरयांचकार ।। १३५ ।।
७१
राजा चन्द्रो नभो गगन भ्रमण्या (भ्रम्या) भ्रान्तेः । 'अपि भ्रमीभङ्गिभिरावृताङ्गम् ' इति नैषधे । गोचरीकरोति स्म गोचरयांचकार । नभसि बभ्रामेत्यर्थः । राजा किं कर्तु - मिच्छुः । जीजीविषुः साहेः सकाशाज्जीवितुमिच्छुः । इवोत्प्रेक्ष्यते - इत्यमुना प्रकारेण भीत चकित इव । इति किम् । विश्वे जगति पार्थं इवैकोऽद्वितीयो धन्वी धनुर्धरोऽसौ नृपः, परे शत्रवः, अन्ये च ये राजानस्तानिव मां राजान शरलाद्बाणविद्धम् । 'प्रसूनधन्वा शरसात्करोति माम् ' इति नैषधे । मा कुर्यात् । यथा साहिर्विपक्षक्षितिपान्बाणैर्विध्यति तथा मामपि बाणैर्मा हतादित्यर्थः ॥
લેાકા
ચંદ્ર આકાશમાં શા માટે ભ્રમણ કરે છે ? ‘આ વિશ્વમાં અર્જુનની જેમ અદ્રિતીય ધનુર્ધારી (બાણાવાળી) એવા આ રાજા, બીજા રાજાઓને જેમ ખાણેાવડે હણે છે તેમ મને પણ (રાજા=ચંદ્ર માનીને) ન હણા એ ભયથી જીવવાની ઇચ્છાવાલા થયેલા છે. તેથી જ જાણે આકાશમાં ભ્રમણ કરતા હોય તેમ જણાય છે. ૧૩પપ્પા
यस्य द्वेषिनिषूदनत्रतजुषः प्रत्यर्थिपृथ्वीभुजां
संत्रासेन कलिन्दभूधरगुहागर्भ किमासेदुषाम् ।
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १ श्लो० १३६-१३७ बैणस्याजननीलिमाङ्कितपतवाप्पाम्बुपूरैरिव
श्मापीठे प्रसरद्भिराविरभवत् पाथोजवन्धोः मुता ॥१३६॥ यस्य साहेः प्रत्यर्थिपृथ्वीभुजां वैरिनृपाणां स्त्रैणस्य त्रीणां समूहस्य अञ्जनानां नयनकज्जलानां नीलिम्ना श्यामत्वेनाङ्कितैर्युक्तैः तथा पतन्निः दुःखभरालोचनेभ्यो निःसरद्भिः बाप्पाम्बुपूरै रोदनजलप्लवैः । इवोत्प्रेक्ष्यते-पाथोजवन्धो नोः सुता पुत्री यमुना आविरभवत्प्रकटीभूता । किं वा-'अये यदि समीहसे परनृपावरोध तदा, त्वमाकलय मद्वचः किमपि रूपनारायण !। प्रतीपनृपनागरीनयननीरकल्लोलिनी-समुत्तरणचातुरी तुरगराजमध्यापय ॥' इति कविकृतकाव्यादौ वाष्पजलेभ्यो नदीप्रादुर्भावः । तथा-'राम! त्वत्तरुणप्रतापदहनज्वालावलीशोषिताः, सर्वे वारिधयस्तवारिवनितानेत्राम्बुभिः पूरिताः' इति खण्डप्रशस्तौ वाष्पजलैः समुद्रसद्भावोऽपि वर्णितः। किंभूतैः पूरैः । मापीठे भूमण्डले प्रसरद्भिः प्रयःप्रवाहतया विस्तार गच्छद्भिः । विभूतस्य यस्य। द्वेषिणां निषूदने मूलादुन्मूलने व्रत सर्वेऽपि शत्रवो मयाऽवश्यमुच्छेदनीया इति रूप नियमजुपते सेवते तस्य। किंभूतानां प्रत्यर्थिपृथ्वीभुजाम् । संत्रासेनाऽस्याकस्मिकभयेन कलिन्दनाम्नो भूधरस्य शैलस्य गुहानां कन्दराणां गर्भो मध्यभागस्तस्याङ्कमुत्सङ्गमासेदुपां प्राप्तवताम् । कलिन्दाद्रिकन्दरामध्यप्रविष्टानामित्यर्थः ॥
શ્લોકાર્ચ શત્રઓને જડમૂળમાંથી ઉખેડી નાખવાના નિયમવાળા એવા આ બાદશાહના ભયથી કાલિંદપર્વતની ગુફામાં ભરાઈ ગયેલા શત્ર રાજાઓની સ્ત્રીઓના સમૂહના, અંજનથી શ્યામ બનેલા અશુજલના પ્રવાહના વિસ્તારથી જાણે આ પૃથ્વી ઉપર “યમુના” પ્રગટ થઈ હોય તેમ જણાય છે. ૧૩૬ मुत्रामाम्बुधिधामदिग्गिरिकुचद्वन्द्वाब्धिनेमीधवः
पृथ्वीपालललाटचुम्बितपदप्रोद्दामकामाङ्कुशः । द्यां स्वर्णाचलसार्वभौम इव यो निःशेपविश्वंभरां ।
शार.च्छात्रवगोत्रजिद्विजयते श्रीगुर्जरोर्वीपतिः ॥१३७।। श्रिया सप्ताङगलक्ष्म्या ऐश्वर्यशोभया वा युतो गुर्जराणां गुर्जरभूमे यक उर्वीपतिः पातिसाहिर्विजयते सर्वोत्कर्पण प्रवर्तते । किंभूतः। सुत्रामा शक्रः अम्बुधिधामा घरुणस्तयोदिशोः प्राचीप्रतीच्योगिरी पर्वतौ उदयास्ताचलाभिधानी तावेव कुचद्वन्द्व स्तनयुगलमस्यास्तादृश्या अधिनेमेः समुद्रसेखलाया भूमेघवो भर्ता। पुनः किंभूतः । पृथ्वीपालानां राज्ञां ललाटैलैिश्चुम्बिताः स्पृष्टाः पदयोश्चरणयोः प्रोद्दामाः प्रकृष्टाः कामाङ्कुशा
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० १३७-१३८]
सौभाग्यम्
७३
नखा यस्य । किं कुर्वन् । शासत् पालयन् । काम् । निःशेषां समग्रां विश्वंभरां पृथ्वीम् । कामिव । द्यामिव । यथा स्वर्णाचलस्य मेरोः सार्वभौमश्चक्रवर्ती दिवं शास्ति । 'जाम्बूनदोर्वीधरसार्वभौमः' इति नैषधे । यथा भूसार्वभौमस्तथैवेति यतः परसमये मेरोरुपरि स्वर्लोकः । नैषधे यथा - दिवमङ्कादमराद्विरागताम्' इति । सेरुर्भूमी (?) स्तत्रामरावती नगरी तस्याः पतिरिन्द्रः इति तत्त्वम् । किंभूतो राजा इन्द्रश्च । शात्रवाणामात्मवैरिणां गोत्राणि वंशान् । शात्रवा रिपव एव गोत्राः पर्वतास्तान् जयतीति ॥ इति नृपवर्णनम् ॥ શ્લેાકા
ઐશ્વશાળી ગુર્જરપતિ ઍવેા આ રાન્ન સર્વ પ્રકારના પ્રકવડે ય પામે છે. ઉદયાચલ અને અસ્તાચલરૂપી સ્તનવાળી સમુદ્રરૂપી મેખલાવાળી સ્ત્રીનેા અધિપતિ, અર્થાત્ મહમદશાહ, સમુદ્ર પ"તની પૃથ્વીના અધિપતિ છે. વી જેના પ્રકૃષ્ટ ચરણનખાને રાજાનાં લલાટ સ્પર્શેલાં છે. અર્થાત્ સમસ્ત રાજા જેના ચરણેામાં હ ંમેશાં નમસ્કાર કરે છે. એવા આ રાજા, ઈંદ્રની જેમ સમસ્ત પૃથ્વીનુ પાલન કરે છે. પર્વતરૂપી શત્રુઓના વાના ઉચ્છેદ કરનાર આ મહમદશા પણુ સમગ્ર પૃથ્વીનું પાલન કરે છે. ાટબા
यं प्रात शिवासाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
श्रीमत्कोविद सिंहसीह विमलान्तेवासिवास्तोष्पतिम् । तद्ब्राह्मीक्रम से विदेवविमलव्यावर्णिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गोऽयमाद्योऽभवत् ॥१३८॥
इति पण्डितश्रीसह विमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये प्रथमप्रारम्भे जम्बूद्वीप- भरतक्षेत्र-गुर्जरदेश प्रह्लादनपुर महसुन्दपातिसाहिवर्णनो नाम प्रथमः सर्गः ।
ही इति शब्देन युनक्ति योग प्राप्नोतीति हीरयुक् तादृशं सौभाग्यमिति अभिधा नाम यस्य । एतावता हीरसौभाग्यकाव्यम् । तच्च तद्धीरसूरेहर विजयसूरीश्वरस्य चरितं वृत्तं च | पश्चात्कर्मधारयः । तत्र तस्मिन् हीरसौभाग्यकाव्ये अयं प्रत्यक्षलक्षो वर्णनागोचरीकृतः । तथा आद्यः प्रथमः सर्वसर्गाणां धुरि अभिहितः सर्गः अधिकारविशेषः अभवत् बभूव । किंभूतः । स पूर्वोक्तश्चासौ ब्राह्मया वाग्देवतायाः क्रमौ चरणौ सेवते आराधयतीत्येवंशीलश्च तादृशेन देवविमलेन व्यावर्णिते । विशेषवर्णनागोचरतां प्रापिते इत्यर्थः । यत्तदोर्नित्याभिसंबन्धात् स कः । यं देवविमल शिवा इत्याहा नाम यस्य तादृशः साधुः साहेषु मघवा प्रधानत्वादिन्द्रः साधुरिति वणिजां नाम प्राकृते तु अमुकलाह इत्युच्यते । तथा श्रीसुमतिसाधुसूरिकृत सोमसौभाग्यकाव्ये वणिजः साहस्य साधुरिति संज्ञा
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
हीरसौभाग्यम् सर्ग १ श्लो० १३८ दृश्यते । सात्रापि । तथा-'अपलपति रहसि दत्त, प्रकटितदत्तेऽपि संशयं कुरुते। क्रयविक्रये च लुण्ठति, तथा च लोके वणिक्साधुः ॥' इति सुभाषिते । पुनः शिवासाहपत्नी नाम्ना सौभाग्यदेवी यप्रासूत जनयामास । य किंभूतम् । श्रीमन्तो विद्वद्वन्दारकत्वेन शोभाभाजो ये कोविदाः पण्डितास्तेषु सिंह इव सिंहः परवादिपुञ्जकुञ्जरेन्द्ररप्यजेयः कथसप्यनाकलनीयश्च । मुख्य इत्यर्थः । सीहविमलनामा प्रज्ञांशः । तस्यान्तेवासिनां शिष्याणां मध्ये वास्तोप्पतिरग्रणीः प्रथमशिष्यत्वेन प्रधानः ॥
इति पण्डितश्रीसीहबिमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचिते स्वोपज्ञहीरसौभाग्यकाव्यवृत्तौ प्रथमप्रारम्भे जम्बूद्वीप भरतक्षेत्र-सतीर्थसरिद्गिरिकेदारगोधनवन्धुरगुर्जरदेशप्रह्लादनपार्श्वनाथोपवनपरिखाप्राकारगृहहट्टयुवयुवतीयुक्तप्रह्लादनपुर-महमुन्दपातिसाहिवर्णनों नाम प्रथमः सर्गः ॥
લેકાર્થ વણિક કુળામાં શ્રેષ્ઠ એવા “શિવ’ શ્રેષ્ઠી અને તેમનાં ધર્મપત્ની “સૌભાગ્ય દેવીએ જેમને જન્મ આપ્યો હતો. તે દેવવિમલગણિ હમેશાં સરસ્વતી દેવીની ઉપાસના કરનારા અને પંડિતમાં સિંહ સમાન એવા સિંહવિમલગણિના પ્રથમ શિષ્યરૂપે પ્રસિદ્ધ થયા. તે દેવવિમલગણિએ, જગદગુરુ શ્રીહીરવિજયસૂરિજીના વિશિષ્ટ વર્ણનયુકત ચરિત્રવાળા એવા જે “હીરસૌભાગ્ય' નામના મહાકાવ્યની ટીકા સહિત રચના કરી. તેને આ જંબુદ્વીપથી આરંભીને બાદશાહ પર્વતનાં વર્ણનવાળો પ્રથમ સગ સમાપ્ત થશે. ૧૩૮
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः सर्गः। पुरेऽथ तस्मिन् व्यवहारिपुङ्गवो, वधूव कुरा इति नाम धामवान् ।
महीरुहां स्वःशिखरीव विश्रुतो, रसास्पृशां न्यक्कृतविश्वनिःस्वतः ॥१॥ अथ देशग्रामादिवर्णनानन्तर मातृपितृमातृस्वप्नादिवर्णनादिप्रारम्भे(म्भः) । तस्मिन्पूर्ववर्णितप्रह्लाइनपुरे कुरा इति नाम व्यवहारिपु महेभ्येपु पुंगवः श्रेष्ठो बभूव संजातः । 'पुंगवो गवि भैषज्ये प्रधाने चोत्तरस्थितेः' इत्यनेकार्थः । किंभूतः । धामवान् गृहसेधी । अथवा तेजस्वी प्रभाववान् । 'धाम स्थाने गृहे गेहे प्रभावे जन्मतेजसोः' इत्यनेकार्थतिलकः । पुनः किंभूतः । विश्रुतो विख्यातः । केपा मध्ये । रसास्पृशां पुरुषाणाम् । क इव । स्वःशिखरीव । यथा महीरुहाणां वृक्षाणां मध्ये कल्पवृक्षो विख्यातोऽस्ति । अत एव किंभूतः कल्पद्रुः स च । न्यकृता निवारिता जगज्जनानां समस्तार्थिनां निःस्वता दारिद्रय येन ॥
બ્લેકાર્થ હવે પ્રથમ સર્ગમાં વર્ણન કરાયેલા એવા પ્રહલાદનપુરમાં, વેપારીઓમાં શ્રેષ્ઠ, તેજસ્વી અને પ્રભાવશાળી એવા કુરા નામના શ્રેષ્ઠ હતા. જેમ વૃક્ષોમાં કલ્પવૃક્ષ વિખ્યાત છે તેમ પુરુષોમાં કરાશાહ પ્રસિદ્ધ હતા. કહ૫વૃક્ષ જેમ જગતના જીવોની દરિદ્રતા દૂર કરે છે તેમ આ એડીએ પણ મનુષ્યની દરિદ્રતા દૂર કરી હતી. Nil
अरिष्टकेतुं नवभोगसङ्गिनं, त्रिरेखपाणिं पुरुषोत्तम पुनः । भ्रमाद्विवोढुर्जलधेरिवोद्वहा, महेभ्यमभ्येत्य वभाज यं मुदा ॥२॥
जलधेरुद्वहा समुद्रपुत्री लक्ष्मीर्य महेभ्य व्यवहारिणमभ्येत्य समागत्य मुदा प्रीत्या वभाज समाश्रिता । उत्प्रेक्ष्यते-वियोदुः स्वभर्तुः कृष्णस्य भ्रमात् भ्रान्तेरिव । किंभूत महेभ्यम् । अरिष्टेषूपद्रवेषु अरिष्टनाम्नि वृषभरूपे दैत्ये च केतुं धूमकेतुनामग्रहस्य सहक्षम् । तद्विध्वंसकत्वात् । पुनः किंभूतम् । नवानां नूतनानां स्तुतिसंयुक्तानांवा भोगानां सुखानां सङ्गः संगमोऽनुभवः प्राप्तिरस्येति । पक्षे-भोगः सर्पकायः अर्थात् शेषनागशरीरं तस्य सङ्गिन तच्छयनत्वात् । पुनः किंभूतः । त्रिरेखः आकृत्या शङ्खः पाञ्चजन्यश्च पाणी हस्ते यस्य । पुनः किंभूतः । पुरुषेषु समस्तेषु मानवेषु उत्तम श्रेष्ठ नाम च ॥
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग २ श्लो० २-३-४
શ્લોકાઈ સમુદ્રની પુત્રી લક્ષ્મી, આ શ્રેષ્ઠીમાં પોતાના પતિ કૃષ્ણની ભ્રાન્તિથી પ્રેમપૂર્વક આ શ્રેષ્ઠી પાસે રહી હતી. શ્રેષ્ઠી ઉપદ્રવોનો નાશ કરવામાં ધૂમકેતુ સમાન હતા. કૃષ્ણ, વૃષભરૂપે રહેલા અરિષ્ટ નામના દૈત્યનો નાશ કરવામાં કેતુ સમાન હતા. શ્રેષ્ઠીને નવાનવા બોગો (સુખો)ની પ્રાપ્તિ થઈ હતી, કૃષ્ણનું શયન શેષનાગના શરીર ઉપર છે. શ્રેષ્ઠીના હાથમાં ત્રિરેખાની આકૃતિવાળો શંખ છે. કૃષ્ણના હાથમાં પાંચજન્ય શંખ છે. આ રીતે પુuોમાં ઉત્તમ એવા આ શ્રેઠિને લક્ષ્મી, પુરુષોત્તમ (કૃષ્ણ)ની બ્રાન્તિથી સેવતી હતી. પરા
कुबेर इत्यात्मजनावमाननां, व्यपोहितुं किंपुरुषेश्वरः स्वयम् ।
वितीर्णसौवर्णमणीगणोऽर्थिनां, प्रणीय यन्मूर्तिमिवावतीर्णवान् ॥३॥
कुंराख्यो महेभ्यो भातीति संवन्धः । उत्प्रेक्ष्यते-किंपुरुषेश्वरो धनदः यस्य कुंरासाधोः मूर्ति शरीरं प्रणीय निर्माय स्वयमात्मना अवतीर्णवान् प्रह्लादनपुरे । अवतार गृहीतवानिव । कि कर्तुम् । व्यपोहितुमपकर्तुम् । काम् । अयं कुबेरः कुत्सितशरीरः। कुरूप इत्यर्थः । तथा-'जातौ न वित्ते न गुणे च कामः, सौन्दर्य एव प्रवणः स वामः । स्वच्छे स्वशैलेक्षितकुत्सवेरस्तां प्रत्यगान्न स्त्रितरां कुबेरः॥ इति नैषधे । स वामो चक्रः। जाता वुत्तमवंशे प्रवणो न, नापि वित्ते धने, न च गुणे त्यागशौर्यादौ, कि तुस कुटिलः कामः सौन्दर्य एव तात्पर्यवान् । अत एव स्वच्छे निर्मले स्वशैले कैलाशे ईक्षित दृष्ट कुत्सित वेर वपुर्येन ईदृशः कुबेरस्तां स्त्रितरां नारीश्रेष्ठां दमयन्ती प्रति नागात् । 'घरूपकल्प चेलइ-' इत्यत्र 'स्त्रियोऽन्यतरस्याम्' इति ह्रस्वः । कलेवरशब्दे त्वक्षरद्वयलोपे मात्राविपर्यये वेर इति प्रयोगः । सत्यभामा भामेतिवत्-इति वृत्तिः । इत्यात्मनः स्वस्य लोके जनेऽवमाननामवगणनाम् । निन्दामित्यर्थः । कि भूतः । अर्थिनां याचकानां वितीर्णः विश्राणितः प्रदत्तः सौवर्णः सुवर्णानां समूहः । तथा मणीनां रत्नानां गणो ब्रजो येन । एतावता वदान्यता सुचिता ॥
કાર્ય યાચકોને સુવર્ણ, મણી અને રનના ઢગલાઓનું દાન કરીને કુબેરે જાણે સ્વયં કુરા શ્રેષ્ઠીના શરીરનું નિર્માણ કરીને પ્રહલાદનપુરમાં અવતાર લીધે હેય તેમ જણાય છે. પોતાના માણસોમાં આ કુબેર-કુરૂપ છે. આવી નિંદાને દૂર કરવાને માટે જાણે એણે (કુબેરે) અવતાર લીધે ન હોય ? અર્થાત કરાશાહ દાનગુણમાં સાક્ષાત કુબેર ભંડારી સમાન શોભે છે. મા
तमःसपत्नः श्रितशंभुशीलनः, कुमुद्विकाशी वचनामृत किरन् । शशीव योऽशीलि कलाभिरिभ्यराट्, विमुक्तदोषः स तदत्र कौतुकम् ॥४॥
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ४-५] हीरसौभाग्यम्
७७ य इभ्यराट्र व्यवहारिवासवः कलाभिसप्ततिलक्षणाभिः शिल्परूपाभिर्वा अशीलि सेवितः । क इव । शशीव । यथा चन्द्रः षोडशसंख्याभिः कलाभिः शील्यते । किंभूतो यः शशी च । तमसामज्ञानानां दुष्कृतकर्मणां वा ध्वान्तानां च सपत्न उच्छेदकृत् । पुनः किंभूतः । श्रितमन्निर्मित शंभोजिनेन्द्रस्य जैनश्रावकत्वात् , शिवस्य च शिरःस्थायुकत्वात्, शीलनमाराधन सेवा येन सः। पुनः किंभूतः । कौ पृथिव्यां मुदं प्रीति प्रमोद कैरवाणि कुमुन्दि विकाशयति प्रकटीकरोति विदधाति प्रवोधयतीत्येवंशीलः । पुनः किंभूतः । वचनमेव वाणीतुल्यं च अमृत सुधां किरन् विस्तारयन् वर्षन् परं तदत्र व्यव. हारिणि चित्रमाश्चर्यमस्ति । यत्स महेभ्यो मुक्तास्त्यक्ता दोषा अपगुणा येन । शशी तु सह दोषया रात्र्या वर्तते यः स सदोषः ॥
શ્રેણીઓમાં ઇન્દ્ર સમાન કુરારોહ, પુરુષની બહેતર કળાઓથી ચંદ્રથી જેમ શોભતા હતા. શ્રેષ્ઠી પાપકર્મરૂપી અંધકારને દૂર કરનાર હતા, જેમ ચંદ્ર અંધકારનો નાશ કરે છે. શ્રેષ્ઠી ન હોવાથી જિનેશ્વર પરમાત્માની નિરંતર ઉપાસના કરનારા હતા. જેમ ચંદ્ર શંકરના મસ્તક ઉપર રહેલે હોવાથી નિરંતર શંભને આશ્રય કરે છે. શ્રેણી, પૃથ્વીમાં પ્રીતિને વિરતારનાર હતા, જેમ ચંદ્ર ચંદ્રવિકાસી કમલ-કુમુદને વિકસાવનાર છે. શ્રેણી, વાણીરૂપી સુધા-અમૃતને વર્ષાવનાર હતા, જેમ ચંદ્ર પૃથ્વી ઉપર અમૃત વરસાવે છે. આ બધી ઉપમાવડે તુલ્ય હોવા છતાં આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે ચંદ્ર સદા છે ! અર્થાત રાત્રિની સાથે રહે છે. જ્યારે આ શ્રેણી દોષોથી અવગુણથી રહિત Adl. ॥४॥
अलम्भि दम्भोलिशयेभशालिनी, न कीतिरेतस्य परश्शतै परैः ।
शरत्प्रसन्नीकृतचन्द्रगोलिका, सुधामरीचेहतारकैरिव ॥५॥
तस्य कुराव्यवहारिणः दम्भोलिर्वज्र शये यस्य स शक्रः तस्य य इभ ऐरावणस्तद्वत् शालिनी चैत्यात् शोभमाना कीर्तिः परश्शतैः शतात्परैः परश्शतैः सहस्रलक्षकोटिसंख्यैरन्यैः परैरिभ्यै लम्भि न प्राप्ता । कैरिव । ग्रहतारकैरिव । यथा सुधामरीचेरमृतकिरणस्य चन्द्रस्य शरदा घनात्ययेन प्रसन्नीकृता जलधररोधापसारणाद्विमलीकृता चन्द्रगोलिका चन्द्रिका ग्रहा मङ्गलादयः, तारका नक्षत्रतारास्तैर्न लभ्यते नैव प्राप्यते ॥
કાથ ઇદના ઐરાવણ હાથીના જેવી કરાં રેકીની ઉજવલ કિર્તિ, બીજ સેકડ, હજારે અને લાખો શ્રેષ્ઠીઓ પણ પ્રાપ્ત કરી શક્યા નથી શું ? શરદઋતુવડે નિર્મલ કરાયેલી ચંદની ચંદ્રિકા, મહે, નક્ષત્રો અને તારાઓ વડે પ્રાપ્ત થઈ શકે? અર્થાત નહીં જ. ૫
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
हीरसौभाग्यम् सर्ग २ श्लो० ६-७ वहन् सुपर्वद्रसरामणीयक, सनन्दनो गोत्रपरार्थ्यतां दधत् । सुजातरूपः सुमनोमनोरमोऽ-नुयाति यः स्वेन सुपर्वपर्वतम् ॥६॥
यो महेभ्यः स्वेनात्मना सुपर्वपर्वत सुरगिरि मेरुमनुयाति अनुकरोति। मेरुणा सदृशीभवतीत्यर्थः । कि कुर्वन् । वहन् कलयन् । किम् । सुपर्वद्रमाः कल्पवृक्षाः दानरूपभूषणसुषमाभिस्तद्वत्तैश्च रामणीयक मनोहरताम् । पुनः कि भूतः । सहनन्दनाभ्यां हीरकुमारश्रीपालाभिधाभ्यां वर्तते यः । भाविनि भूतोपचारात् । पक्षे-नन्दनवनेनान्वितः । पुनः किंभूतः । गोत्रे स्ववंशे, गोत्रेषु सर्वशैलेपु हीरसूरिपुरंदरपितृत्वेन लक्षयोजनप्रमाणतया सर्वोन्नतत्वेन च परार्ध्यतां प्रकृष्टतां महिमान दधत् विभ्रत् । पुनः किंभूतः। सुशोभन जातमुत्पन्न रूप वपुः सुभगता यस्य । मेरौ तु सुष्टु जातरूपं स्वर्ण यत्र । पुनः किंभूतः । सुमनोभिर्हारादिकुसुमैर्मनो हरती (?)[रमयतीत्येवंशीलः । सुष्ठु निष्पाप मनो येपां साधूनां तेषां मनसि सुगुणधर्मित्वेन रमते इति वा । सुमनसां महात्मनां मध्ये अभिरामो वा । सुमनस्त्वेन मनोज्ञो वा । मेरुस्तु सुमनोभिर्देवैः सुन्दरः ॥
दार्थ કરા એરી મેરુપર્વતની તુલનાને ધારણ કરતા હતા. શ્રી કલ્પવૃક્ષોની જેમ દાનગુણથી સુંદરતાને ધારણ કરતા હતા. જેમ મેર કહ૫વૃક્ષોની સુંદરતાને ધારણ કરે છે શ્રેણી, ભાવિ હીરકુમાર અને શ્રીપાળકુમાર નામના પુત્રો સહિત હતા, જેમ મેર નંદનવન સહિત છે. શ્રેષ્ઠી પિતાના વંશમાં પ્રકૃષ્ટ મહિમાને ધારણ કરનારા હતા, જેમ મેરુ લક્ષજન પ્રમાણની ઉંચાઈ હોવાથી સર્વ પર્વતામાં ઉત્કૃષ્ટતાને ધારણ કરનાર છે શ્રેષ્ઠી સુવર્ણ સમાન દેહની કાંતિથી સુભગતાને ધારણ કરે છે. જેમ મેરુ જાત્યસુવર્ણની સુભગતને ધારણ કરે છે. રેકી, ગુણવાન અને નિષ્પાપ મનવાળા હેવાથી મહાત્મા પુરુષના મનને પ્રિય હતા, અથવા નિરંતર પુષ્પો આદિના વાવડે સુશોભિંત હતા, જેમ મેરુ દેવડે મનોહર છે. આ પ્રમાણે કરાશાહ મેરુપર્વતની સમાનતા ધારણ કરતા હતા કે
जगज्जनावाङ्मनसावगाहिना, गम्भीरभावेन जितेन साधुना ।
सुधास्रवन्तीपतिना हृदा दधे, किमेप रोषो वडवार्चिपो मिपात् ॥७॥
येन साधुना कुंरासाहेन गम्भीरभावेन स्वगाम्भीर्येण जितेनाभिभूतेन सुधास्रवन्तीपतिना क्षीरसमुद्रेण । किमुत्प्रेक्ष्यते-हृदा हृदयेन कृत्वा वडवाचिंपो वडवानलस्य मिपात् कपटात् रोपः कोपः एष प्रत्यक्षः कि दधे धृत इव । किंभूतेन गम्भीरभावेन । जगतां पातालभूमिस्वलॊकानां जनानामसुरनरसुराणां न वाङ्मनसौ वचनचित्ते अवगाहते गोचरयतीत्येवंशीलस्तेन । वक्तुमशक्येनेत्यर्थः ॥
કલેકાર્થ જગતના સુર–અસુર અને માનવેના મન-વચન પણ જેનો તાગ ન પામી શકે તેવા પ્રકારની
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९
सर्ग २ श्लो० ७-१०] हीरसौभाग्यम् ગંભીરતાથી કરાશાહે ક્ષીરસમુદ્રને જીતી લીધો હતો. તેથી ક્ષીરસમુદે વડવાનલના બહાને હૃદયમાં (મધ્યમાં) જાણે રેપ ધારણ કર્યો હોય એમ જણાય છે. આ
समाप्य कामान् मरुतां स्वदारुतां, निरस्य तेषां च वरात् प्रसेदुषाम् । मिषादमुष्येप्सितदित्सया विशा-मिवावनौ स्वःफलदोऽवतीर्णवान् ॥८॥
इभ्यो भातीति संवन्धः । उत्प्रेक्ष्यते-अमुष्य व्यवहारिणो मिषाद्दम्भादवनौ पृथिव्यामवतीर्णवानागतः स्वःफलदः कल्पवृक्ष इव । कया । विशां नरेन्द्राणामीप्सितानां कामितानां मनोभिलाषाणां दित्सया दातुमिच्छया । कि कृत्वा । मरुतां देवानां कामान् सवाभिलाषान् समाप्य संपूर्णीकृत्य । दत्त्वेत्यर्थः । पुनः किं कृत्वा। प्रसेदुषां स्वाभिलषितसकलार्थाभिगमेन प्रसन्नीभूतानां तेषां देवानां वरादिष्टप्रदानवचनात्स्वस्यात्मनो दारुतां काष्ठभाव निरस्यापाकृत्य ॥
શ્લેકાર્થ આ શ્રેણીના બહાને પૃથ્વી ઉપર જાણે કલ્પવૃક્ષ ઉતરી આવ્યું ન હોય! સ્વર્ગમાં દેવોની અભિલાષાઓને પૂર્ણ કરી, પ્રસન્ન થયેલા તે દેવ પાસેથી વરદાનને પ્રાપ્ત કરી, પોતાના કાઠભાવને દૂર કરી, હવે પૃથ્વીને વિષે મનુષ્યોની ઈચ્છાને પૂર્ણ કરવા માટે કુરાશાહરૂપે જાણે અવતાર લીધે ન હેય? તેવા શ્રેષ્ઠી શોભતા હતા. ૮
अतिस्मरैतत्तनुकामनीयकैः, सहाभ्यसूयां दधतौ निजश्रिया ।
अनौचितीक्रुद्धजगत्कृतार्कजा-चकारिषातां वडवासुताविव ॥९॥
निजश्रिया स्वरूपसौन्दर्यलक्ष्म्या अतिक्रान्तोऽर्थान्निर्जितः स्मरः कामो यैस्तादृशैरेतस्य कुंराव्यवहारिणस्तनोः शरीरस्य कामनीयकै रमणीयताभिः । 'कामनीयकमधःकृतकामम् ' इति नैषधे । सह सार्धमभ्यसूयामीा दधतौ विभ्राणौ अर्कजौ अश्विनीपुत्रौ । उत्प्रेक्ष्यते-अनौचित्या अयुक्ततया क्रुद्धेन कुपितेन जगत्कृता ब्रह्मणा वडवासुतावश्वाविवाकारिषातां कृतौ ॥
શ્લોકાઈ પોતાના શરીરના સૌદર્યથી જેમણે કામદેવને જીતી લીધું છે તેવા કુરાશાહના શરીરની કમનીયતા પ્રત્યે ઈર્ષ્યા કરતા અશ્વિનપુત્રોની અયોગ્યતાથી કુપિત બનેલા બ્રહ્માએ તે માટે જ જાણે તે બન્નેને અધોરૂપે બનાવ્યા હોય તેમ જણાય છે. પહેલા
मिथः परिस्पर्धितया वदान्यता-गुणैर्विजित्य व्यवहारिणाऽमुना । इमा अरक्ष्यन्त सुधाशधेनवः, स्वगोधनस्योपधिनेव धामनि ॥१०॥
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग २ श्लो० १०-११ अमुना कुंरासाहनाम्ना महेभ्येन स्वगोधनस्य निजगोकुलस्योपधिना कपटेन धा. मनि अर्थादात्ममन्दिरे इमाः सकलजगजनदृग्गोचराः सुधाशधेनवः कामगव्य इव अरक्ष्यन्त रक्षिताः । किं कृत्वा । वदान्यता दानशीलत्वं तस्या गुणैरुत्कर्षः स्फूर्तिभिर्वा मिथः परस्पर परिस्पर्धितया समन्तात्स्पर्धनशीलत्वेन विजित्य पराभूय गृहे रक्षिताः ॥
साथ કરાશાવે ગેકુળના બહાને પોતાના ઘરમાં જાણે કામધેનુ ગાયનું રક્ષણ કર્યું હતું. શા માટે ? પોતાના દાનેશ્વરીપણાના ગુણની સાથે પરસ્પર સ્પર્ધાને કરતી હોવાથી તે કામધેનુઓને પરાભવ કરીને જાણે પિતાના ઘેર રાખી લીધી ન હોય? ૧૦
सुपात्रसस्नेहगुणाग्र्यवृत्तिभृ-त्तमःप्रतीपः स्वकुलप्रकाशकृत् । प्रदीपदेश्योऽपि पर न धूमभाक्, कुल न चाध्यामलयत् कदापि यः ।।११।।
यो महेभ्यः प्रदीपस्य देश्योऽपि सदृशोऽपि सन् । 'देव देवेन्द्रदेशीयम्' इति पाण्डवचरित्रे । पर केवल कदापि कस्मिन्नपि प्रस्तावे न धूमभाक् न निषेधे कोपयुक्तो वभूव । धूमशब्देन कोपः। यथा भक्तामरस्तोत्रे–नि मवत्तिरपवर्जिततैलपूर-' इति । दीपस्तु धूमयुक्तः । च पुनः कदाचिदपि कुल वंशमपवादादिना नाध्यामलयन्न मलिनीचकार । दीपस्तु यत्र रक्ष्यते तद् गृह स्थान वा श्यामलयति । 'कुलकुल्यगणे गेहे देहे जनपदेऽन्वये' इत्यनेकार्थः । किंभूत इभ्यः । सुशोभनानि पात्राणि महाव्रताणुव्रतधारकादिसंघो यस्य, तथा सहस्नेहेन देवे गुरी स्वजनादिपु प्रीत्या वर्तते यः सः, तथा गुणेरौदायर्यादिभिरग्रयां मुख्यां वृत्ति वाणिज्यादिकामाजीविका वा विभर्तीति । 'वृत्तिस्तु वर्तने । केशिक्यादौ जीवने च' इत्यनेकार्थः । सर्वेष्वप्यग्रेसरो वा । पश्चात्कर्मधारयः । पुनः कि भूतः । तमसामज्ञानानां पापानां वा प्रतीपः शत्रुः स्वय पुण्यकर्माण्याचरन् परानपि धर्म दृढीकरोति । पुनः किंभूतः । स्वस्यात्मनः कुलमोकेशवंशस्तत्र प्रकाशकृत् उद्योतकर्ता । स्वेन सूरिसिंहेन सूनुना वा । दीपोऽपि पात्रकलितः, स्नेहेन तैलेन युक्तः। 'तैल स्नेहोऽभ्यञ्जन च' इति हैम्याम् । तन्तुप्रधानदशाधारकः । 'वृत्तिर्वतिश्च तद्दशा' इति हैम्याम् । तथा ध्वान्तोच्छेत्ता, यस्मिन् गृहे येन वा प्रबोधितस्तदेव तस्य वा गेह तत्रोद्योतकारकः॥
બ્લેકાર્થ કુરાશાહ દીપકતુલ્ય હેવા છતાં કયારેય કોઈને પ્રત્યે ક્રોધાતુર બનતા ન હતા. અથવા નિંદા આદિથી કયારે પણ પોતાના કુલને મલીન કરતા ન હતા. દીપક તો જે સ્થાને રાખવામાં આવ્યા હોય તે રથાનને ધૂમાડાથી મલીન કરે છે. વલી દેવ, ગુરુ, સંધ સ્વજન આદિ સુપાત્રો પ્રત્યે પ્રીતિને
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ११-१३]
हीरसौभाग्यम्
८१
કરનારા તેમજ ઔદાર્ય આદિ ગુણો વડે પિતાનો વ્યાપાર ચલાવનારા, પાપરૂપી અંધકારના દુશ્મન અને પિતાના કુલને પ્રકાશ કરનારા હતા. દી૫ક ૫ણું પાત્ર સહિત, સ્નેહ (તૈલ) સહિત, અગ્રભાગ પર વાટ દીવેટને ધારણ કરનાર અંધકારનો શત્ર તેમજ જે સ્થાનમાં હોય તે સ્થાનને પ્રકાશિત કરનાર होय. In
धुनीधवं येन गभीरनिःस्वन-विजित्य मुक्तामणिविद्रमावलिः । ततः समग्रा जगृहे तदाद्यसौ, बभूव किं निःखतया जडाशयः ॥१२।।
येन कुंराव्यवहारिणा गभीरैः सजलजलधरगर्जितलान्द्रमधुरैनिःस्वनैः स्वशब्दैर्धनीधवं नदीपतिं समुद्र विजित्य ततः समुद्रात् मुक्ताफलानि मुक्तामणयो रत्नानि विविध जातीनि विद्रमाः प्रवालानि तेपामावलिः श्रेणिः समग्रा समस्तापि जगृहे गृहीता । किमुत्प्रेक्ष्यते-असी समुद्रस्तदादि त दिनमारभ्य निर्गत स्व समग्रद्रव्यं यस्मात्त निःस्वस्तस्य भावस्तया निःस्वतया दरिद्रत्वेन जडः किं कर्तव्यतामूढ आशयश्चित्तं यस्य । अथ कि करिष्यते, क गमिप्यते, कस्य पुरः पूत्करिष्यते, कथवा व प्रत्यानेष्यते इति विमानभिज्ञो बभूव । डलयोरक्यादिय घटना ॥
साथ કુરાશાહે મેઘની ગર્જના સમાન ગંભીર વનિથી સમુદ્રને પરાભવ કરી, તેની પાસેથી મુકતાફલો, વિવિધ જાતિનાં રત્ન, તેમજ પ્રવાલ આદિ સમય ધન પ્રાપ્ત કર્યું, ત્યારથી આરંભીને જાણે સમુદ્ર પિતાની દરિદ્રતાવો “ હું શું કરીશ? કયાં જઈશ! કેની પાસે પોકાર કરીશ? કયાંથી પાછું લાવીશ! વગેરે વિચારોથી જાણે કિંકર્તવ્યમૂઢ બની ગયો ન હોય ! અર્થાત ત્યારથી જ જડાશય જવાશય) બની ગયો ન હોય ? એમ જણાય છે. શા
व्यमोचि नामुष्य कदाचिदन्तिकं, रथाङ्गपाणेरिव पद्मसद्मना । गुणव्रजेनेव नियन्त्र्य मुक्तया, वितीर्णवाचेव यदृच्छयाथवा ॥१३॥
पद्मे कमले सद्म गृहं यस्याः सा तया पद्मसद्मना लक्ष्म्या अमुष्य कुंरासाधोः कदाचिदपि कस्मिन्नपि समये अन्तिक समीपं न व्यमोचि न मुक्तम् । कस्येव । रथाङ्गपाणेरिव । यथा रथाङ्ग चक्र पाणौ हस्ते यस्य तस्य कृष्णस्य स्वभर्तृत्वेन कदाचिदपि काले पतिव्रतया श्रिया पार्श्व न विमुच्यते नैव त्यज्यते । उत्प्रेक्ष्यते-अनेन व्यवहारिणा गुणानामौदार्यधैर्यगाम्भीर्यादीनां रश्मीनां वा व्रजेन समूहेन । 'गुणो भीमे हृषीके ज्यारज्जुशौर्यादितन्तुषु । सूदेऽप्रधाने संध्यादौ निर्दोषे रूपसत्त्वयोः ॥' इत्यनेकार्थतिलकः । नियन्त्र्य निर्वध्येव मुक्तया रक्षितया वितीर्णा विश्राणिता दत्ता वाक वाग्बन्धो यया तादृशयेव । वाच दत्त्वा स्थितयेत्यर्थः ॥ इति कुंरासाहः ॥
साथ જેમ પતિવ્રતા લક્ષ્મી પિતાના પતિ કૃષ્ણનું પડખું કયારે પણ છોડતી નથી તેમ આ કરાશાહનું પણ સાન્નિધ્ય લક્ષ્મીએ કેઈપણુ સમયે મૂકવું નહી. જાણે આ શ્રેણીમાં લક્ષ્મીને પોતાના
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
हीरसौभाग्यम् सर्ग २ श्लो० १३-१५ ૌર્ય. ઔદાર્ય, અને ગાંભીર્યાદિ ગુણો વડે બાંધી લીધી ન હોય? અથવા તે લક્ષ્મી રછાથી જ જાણે વચન (લ) આપીને રહી ન હોય? irta
मनः समुत्कण्ठयतस्तनूमतां, पयःप्लवं शैवलिनीपतेरिव ।
अमुष्य नाथी सुमुखी बभूवुषी, कुमुद्वतीव द्विजचक्रवर्तिनः ॥१४॥
अमुष्य कुंरासाहस्य नाथीति नाम्ना सुमुखी प्रसन्नवदना पत्नी वभूवुषी संजाता। केव । कुमुद्वतीय । यथा द्विजचक्रवर्तिनश्चन्द्रस्य । 'कन्दर्षेऽनल्पद विकिरति किरणाउशर्वरीसार्वभौमः' इति नाटकग्रन्थे । यथा शर्वरीसार्वभौमस्तथा द्विजचक्रवर्तीति । कुमु. दिनी नाम प्रिया वर्तते । अमुण्य कि कुर्वतः । तनूमतां मनश्चित्त समुत्कण्टयतः सम्यगुत्कण्ठया स्वदर्शनात्मगुणगणाकर्णनविधावत्यौत्सुक्येन कलित कुर्वतः । कमिव । पयःप्लवमिव । यथा विधुः शैवलिनीनां नदीनां पत्युभर्तुः समुद्रस्य पानीयपूरं कण्ठात्कूला. दूर्व नयति । वृद्धिमन्त करोतीत्यर्थः । कण्ठादृर्ध्व करोतीत्युत्कण्ठयति । 'तत्करोति तदाचष्टे' इति णिजिति पाणिनिः । सारस्वते तु 'जिडित्करणे' इति । 'उत्कण्ठयति मां भक्तिरिन्दुलेखेव सागरम्' इति वाग्भटालंकारे ॥
શ્લોકાર્ધ જેમ ચંકને કુમુદિની નામની પત્ની છે તેમ કરાશાહને સુમુખી અને પ્રસન્નવદના એવી નાથી નામની પત્ની હતી. જેમાં ચંદ્ર પિતાના દર્શન અને આહલાદાદિ ગુણોથી સમુદ્રને ઉત્કંઠિત કરે છે (ભરતી લાવે છે, તેમ આ “નાથી પોતાના દર્શન અને ગુણવડે મનુષ્યોનાં ચિત્તને પિતાના પ્રત્યે Balsa ४२ती ती. ॥४॥
चलेति विश्वे वचनीयताश्रुतेः, प्रियेण वाणद्विषता तिरस्कृता ।
उदीतदुःखादिदमात्मना जनुः, परं प्रपेदे किमु पद्ममन्दिरा ॥१५॥
नाथी भातीति संवन्धः । किमुत्प्रेक्ष्यते-पद्ममन्दिरा लक्ष्मीरिदमात्मना एतत्स्वरूपेण । नाथीवपुषा इत्यर्थः । परमन्यजनुर्जन्म प्रपेदे प्रतिपन्नवतीव । कस्मात् । उदीतदुःखात्प्रकटीभूताऽसातात् । 'उदीतमातङ्कितवानशङ्कित-'इति नैषधे । किंभूता । वाणनाम्नो दैत्यस्य द्विषता वैरिणा कृष्णेन प्रियेण भी तिरस्कृता धिक्कृता । कस्याः । इयं श्रीश्चलाऽस्थिराऽतिचपला इत्यमुना प्रकारेण विश्वे लोके जगति वचनीयताया अर्थालक्ष्म्या अपवादस्य श्रुतेः श्रवणात् ॥
શ્લોકાર્થ લક્ષ્મી એ જાણે સાક્ષાત નાથાદેવીના સ્વરૂપે આ પૃથ્વી ઉપર અવતાર લીધે ન હોય ! 'આ ચપલા છે, અસ્થિર છે! આવા પ્રકારના પિતાના અવર્ણવાદને જગતમાં સાંભળીને કૃષ્ણથી તિરસ્કૃત થવાને કારણે દુખી થયેલા લક્ષ્મીએ જાણે સ્વયં નાથીના દેહને અંગીકાર કર્યો હોય તેમ જણ્ય છે. ૧૫
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० १६-१८] हीरसौभाग्यम्
ततं वचो यत्र नं पदाङ्गद-ध्वनिश्च काञ्च्याः शुषिरं स्वनः पुनः।
तया बभे जङ्गमरङ्गशालया, किमत्र शृङ्गारनटस्य नृत्यतः ॥१६।।
तया मृगदृशा नाथीदेव्या वभे शुभुमे । अत्र जगति । नृत्यतत्ताण्डव कुर्वतः शृङ्गारनाम्नो नवरसेप्वादिभूतस्य रसस्यैव । नटस्य नर्तकस्य जङ्गमया चलन्त्या रङ्गशालया नर्तनभवनभुवेव । यत्र रङ्गशालायां वचः अर्थात्तस्या वचन तत वीणाप्रभृतिक विस्तीर्ण च । च पुनर्यत्र पदागदानां नूपुराणाम् । 'नूपुर तु तुलाकोटिः पादतः कटकागदे' इति हैम्याम् । ध्वनी रावः । धन तालप्रभृतिक वहल चास्ति । पुनर्यत्र काऊच्या मेखलायाः स्वनः शब्दः शुपिरं वंशादिकं किंकिण्यादिज च वर्तते । 'ततं वीणाप्रभृतिक तालप्रभृतिक घनम् । वंशादिकं तु शुषिरम् ' इति हैम्याम् ॥ इति नाथीवर्णनम् ॥
शाजा આ નાથી દેવી, જગતમાં નાટક કરતા શૃંગાર રસ રૂ૫ રની હાલતી ચાલતી રંગશાલાની જેમ શોભતાં હતાં, જે રંગશાલામાં નાથાદેવીની વાણીરૂપી વીણાને સ્વર ગુંજતો હતો. વલી તેનાં નૂપુરના અવાજરૂપી તાલથી યુક્ત અને કંદરાની ઘૂઘરીઓના અવાજ રૂપી વાંસળીને સ્વર ચમકત હતો. અર્થાત નાથીદેવી જંગમ નાટયશાલા ન હોય! તેવા પ્રકારે શોભતાં હતાં. ૧૬
जगत्रयीजन्मजुषां मृगीदृशां, विजित्य राजीनिजजित्वरश्रिया ।
अधारि किं मूर्धनि पनचक्षुषा, जयाङ्कवालव्यजनं कचच्छटा ॥१७।।
यया पद्मचक्षुषा कमललोचनया नाथीदेव्या मूर्धनि स्वमस्तके कचच्छटा केशपाशः । 'वालाः स्युस्तत्पराः पाशो रचना भार उच्चयः । हस्तः पक्षः कलापश्च केशभूयस्त्ववाचकाः ॥' इति हैम्याम् । तथा छटाशब्दः समूहवाचकश्च । 'तटान्तविश्रान्ततुरङ्गमच्छटा' इति नैपधे । किमुत्प्रेक्ष्यते-जयाङ्कवालव्यजन वैरिविजयसूचकचिह्नचामर कि धृतमिव । अर्थात्स्वमस्तके । जयचिह्न हि चामराङ्कुशादिक मौलावेव ध्रियते । गारुडिकादीनामद्यापि तथैव दर्शनात् । कि कृत्वा । विजित्य परिभूय । कया । निजस्यात्मनो जित्वर्या जयनशीलया श्रिया शोभया पुंवद्भावे ईकारलोपः । काः। राजीः श्रेणीः । कासाम् । मृगीदृशां हरिणनयनानां स्त्रीणाम् । जगतां नागलोकस्वर्लोकभूलोकानां त्रयी त्रिक तत्र जन्मावतार जुषन्ते भजन्ते तादृशीनाम् । त्रिभुवनोद्भवानामित्यर्थः । एतावता सुरासुरनररमणीश्रेणीनिर्जित्य जयचामर बिभर्तीत्यर्थः ॥
કમલ જેવા નેત્રવાળી નાગીદેવીના મસ્તકે કેશપાશ હતો. પોતાની જ્યશીલ શોભાથી સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાળ એમ ત્રણે લેકની સ્ત્રીઓના સમુદાયને જીતીને જાણે મસ્તકને વિષે જયસૂચકચારને ધારણ કર્યો ન હોય ! અર્થાત નાથાદેવીના મસ્તકે અતિસુંદર કેશકલાપ શોભતા હતા. ૧ણા
विधुं द्विधाकृत्य विधिय॑धत्त य-ल्ललाटमर्धन शिवे न्यधात्परम् । न चेन्मृगाङ्कार्धधरः कथ हरः, झिमर्धचन्द्रोपमितं च तद्वहेत् ॥१८॥
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग २ श्लो० १८-२० विधिविधाता विधुमादीश्वरमस्तकस्थसंपूर्णचन्द्रमादाय द्विधाकृत्य द्वौ खण्डौ विधाय अर्धन विधोस्तदेकभागेन यस्या ललाट भाल व्यधत्त चक्रे । अत्र गर्भितोत्प्रेक्षा। कृतवानिव । पुनः पर द्वितीयम शिवे ईश्वरे न्यधात्स्थापयामास । एवं चेन्न स्यात्तदा हरः शिवो मृगाङ्कार्धधरो अर्धचन्द्रभृत् । 'लब्धार्धचन्द्र ईशः' इति चम्पूकथायाम् । कथं केन प्रकारेण । च पुनस्तद्भाल तस्या ललाटमर्धचन्द्रोपम(मित)मष्टमीमृगाङ्कोपमानं च कथं कया रीत्या वहेद्धरेत् ॥
શ્લોકાઈ બ્રહ્માએ ઈશ્વરના મસ્તક ઉપર રહેલા સંપૂર્ણ ચંદ્ર ગ્રહણ કરી તેના બે ભાગ કરી, અર્ધા ભાગમાંથી નાથીદેવીના લલાટનું સર્જન કર્યું હતું અને બીજા અર્ધભાગને ઈશ્વરના મસ્તક ઉપર સ્થાપન કર્યો હતો! જે એમ ના હોય તે ઈશ્વર, “મૃગાંક અર્ધધર' અર્થાત અર્ધચંદ્રને ધારણ કરનાર કેમ હોઈ શકે ! વલી નાથીદેવીનું લલાટ પણ અર્ધચંદ્રના પ્રમાણવાળું અષ્ટમીના ચંદ્ર જેવું કેમ હાઈ श? in
मृगीदृशो हेलितकेलतीश्रियो, ललाटपट्टे कुरलेन निर्वभे । स्मितारविन्दस्य धियेव तस्थुषा, यदानने पौष्पपिपासयालिना ॥१९॥
तस्या मृगीदृशो नाथीदेव्या ललाटपट्टे भालस्थले कुरलेन भ्रमरालकेन निर्बभे बभासे । 'अक्षबाजवलयेन निर्वभे' इति रघुवंशे । किंभूताया मृगीदृशः । हेलिता अपगणिता केलत्याः कन्दर्पपल्या रत्याः श्री शोभा यया । 'केलतीमदनयोरुपाश्रये' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते-स्मितस्य विकसितस्यारविन्दस्य पद्मस्य धिया वुद्धया यदानने नाथीमुखे पौष्पस्य पुष्पाणामय पौष्पो रसः यथा पुष्पोद्भवरजस्तथा पुष्पोद्भवो मकरन्दोऽपि तस्य पिपासया पातुमिच्छया तस्थुपा स्थितवता अलिना भ्रमरेण च । कि च पौष्प मकरन्द इति भोजप्रवन्धादिकाव्येषु दृश्यते । तथापि सति परः पाठः-'स्मितारविन्दस्य धिया यदानने, स्थित रसस्येव पिपासयालिना' । उत्प्रेक्ष्यते-स्मितारविन्दस्येव प्रोज्जम्भिताम्भोजस्य धिया यदानने नाथीवदने रसस्य मकरन्दस्य । 'रसो मधु मकरन्दो मरन्दश्च' इति हैम्याम् । पिपासया पानस्याभिलाषेण स्थितमर्थादागत्य अलिना भृगेण स्थीयत इव ॥
લોકાઈ પોતાના સૌદર્યથી જેણે કામદેવની સ્ત્રી રતિનું સૌંદર્ય પરાજિત કર્યું છે, એવી આ નાથીદેવીના લલાટ ઉપર ભ્રમર શોભતી હતી. તે જાણે વિકરર કમલની બ્રા નથી, કમલના રસનું પાન કરવાની અભિલાષાથી નાથીદેવીના મુખ ઉપર આવીને રહેલા જાણે ભ્રમરો ન હોય ! અર્થાત અનિસુંદર ભ્રમરાકારે કેશગુચ્છ શોભતા હતા. ૧૯
अमूदृशाम्भोजदृशा स्म भूयते, न जातुचिद्यौवतनिर्मिती मम । इतीव रेखेयमिदंमुखे मषे-मिषाद् भ्रुवार्नाभिभुवा व्यधीयत ।।२०।।
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० २०-२२]
हीरसौभाग्यम्
८५
नाभिभुवा धात्रा इदमुखे अस्या नाथीदेव्या वदने । उत्प्रेक्ष्यते—- इति हेतोभ्रुवोमिषाद्दम्भान्मषेर्म लिनाम्वुन इयं दृश्या रेखा व्यधीयत कृतेव । इति किम् । यन्मम यौवतनिर्मित त्रिभुवनस्त्री समूह निर्माणे अमूहशा एतत्सदृक्षया अम्भोजदृशा पद्मलोचनया स्त्रिया जातुचित्कदाचिदपि न भूयते स्म न जाता । त्रैलोक्येऽप्येवंविधा मया कापि युवती नि. मिता नास्तीत्यर्थः ॥
શ્લાકા
બ્રહ્માએ નાથીદેવીના મુખ ઉપર ભ્રકુટીના બહાને જાણે મથીથી રેખા દેરી ન હેાય ! શાથી ? ત્રણે લેાકની સ્ત્રીઓના નિર્માણમાં મે... આવા પ્રકારની સુંદર પદ્મલેાચના સ્ત્રીનું નિર્માણ કયારે પણ કર્યું... નથી' તે બતાવવા માટે જાણે સુંદર ભૃકુટીના બહાને મીની રેખા કરી ન હેાય ? અર્થાત્ સુંદર એવી ભૃકુટી રોાભે છે. સારના
स्वकामिनीकैरविणीतनूभवे, विरश्विना लोचनतामवापिते ।
विधातुमङ्के किमु लालकैरवे, यदास्यभावः शरदिन्दुना दधे ॥२९
शरदिन्दुना धनात्ययसमयसंबन्धिना चन्द्रेण यदास्यभावो नाथीवदनता दधे अङ्गी कृता । उत्प्रेक्ष्यते—लोले चपले कैरवे कुमुदे अङ्के उत्सङ्गे विधातु कर्तुमिव । उत्सङ्गग्रहणे हेतुमाह-स्वस्यात्मनः कामिन्याः प्रियायाः कैरविण्याः कुमुद्वत्यास्तनूभवे अङ्गजाते । स्वसुतयोरुत्सङ्गे करणं तु न्याय्यमेव । पुनः किंभूते कैरवे । अवापिते नी । काम् । लोचनताम् । अर्थान्नाथीदेव्या नेत्रत्वम् । केन | विरञ्चिना वेवसा ॥
લેાકા
શરદના ચંદ્ર નાથીદેવીના મુખપણાને અંગીકાર કર્યું હતું. તે પેાતાની પ્રિયા કુમુદ્રતીના અતિ ચપલ એવા પુત્ર કુમુદને જાણે ઉત્સંગમાં રાખવા માટે અંગીકાર કર્યું" ન હેાય ? તેથી જ જાણે બ્રહ્માએ કુમુદને નાથીદેવીના લેાચનરૂપે બનાવ્યાં ન હેાય ? તેમ જણાય છે. રા
विभाति यद्युगभासिनासिका, विजित्य विश्वत्रितयं मनोभुवा । यदङ्गरुक्पुञ्जपयोधिसंनिधौ, कृतो यशः स्तम्भ इव ध्वजाङ्कितः ||२२||
यस्या भ्रुवोर्युगेन भासते दीप्यते इत्येवंशीला नासिका विभाति । उत्प्रेक्ष्यते— मनोभुवा स्मरेण यशः स्तम्भः कृतः कीर्तिस्तम्भ आरोपित इव । किंभूतः । ध्वजाङ्कितः पताकाकलितः । कस्मिन् रोपितः । यस्या नाथीदेव्या अङ्ग शरीरं तस्य रुचां कान्तीनां पुञ्जः समूहः स एव पयोधिरतिबहुलत्वात्समुद्रस्तस्य संनिधौ पार्श्वे । किं कृत्वा । विश्वानां . स्वभूमीपाताललक्षणानां जगतां त्रयं विजित्य निजौजसा स्वाज्ञावशंवदं विधाय । अपरोऽपि विजयी राजा जगजित्वा समुद्रतटे कीर्तिस्तम्भानारोपयतीति स्थितिः ॥
શ્લેાકા
નાચીદેવીની બન્ને ભ્રકુટીથી નાસિકા શાસે છે, તે જાણે ત્રણે જગતને જીતનારા યપતાકા
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग २ श्लो० २२-२४
વાળા કામદેવે, નાથીદેવીના શરીરની કાન્તિના સમૂહરૂપ સમુદ્રની પાસે ધજાયુકત કીર્તિસ્ત ંભનું આરે પણ કર્યું' ન હેાય ? ૫૨૨ા
विडम्बिताखण्डमृगाङ्कमण्डले, कपोलपाली स्फुरतस्तदानने । मणीमये दर्पणिके यदोकसो - रिमे रतिप्रीतिमृगीदृशोरिव ||२३||
तस्या देव्या आनने मुखे विडम्बित' निजश्रिया पराभवनं विडम्वनां प्रापितमनुकृत ं वा अखण्ड संपूर्ण मृगाङ्कस्य चन्द्रमसो मण्डल विम्बं याभ्यां तादृशे कपोलपाली गण्डस्थले स्फुरतो लसतः । उत्प्रेक्ष्यते - यदोकसोर्या नाथी एवौको गृह ययोस्तादृश्यो रतिप्रीत्योरेव मृगीदृशोः कामस्य कान्तयोः । एतावता यां नाथीं निभात्य ( ल्य) रतिश्चिनिर्वृतिः, प्रीतिः स्नेहः प्रमोदश्व, संपद्यत इत्यर्थः । इमे हग्लक्ष्ये मणीमये रत्नरचिते दर्पणिके आदर्शिके इव । 'यन्मतौ विमलदर्पणिकायाम् ' इति नैषधे ॥
લેાકા
નાથીદેવીના મુખ ઉપર, જેની શેાભાથી સંપૂર્ણ ચંદ્રમ`ડળ વિડ ંબિત થયું છે તેવા એ કપાલ (गात) शोभे हे. ते भो भन्ने नभय यारिसा (धर्म) न होय ? अथवा नाथीहेवी ड्ष पोताना ગૃહમાં જાણે કામદેવની રતિ અને પ્રીતિરૂપી એ ભાર્યા ન હેાય ? આથી જ નાથીદેવીને જોઈને રતિચિત્તની શાંતિ, પ્રીતિ–સ્નેહ અને આનંદની પ્રાપ્તિ થાય છે. ર૩રા
किमिच्छता पाशयितुं जगत्रयी - युववजान् वागुरिकेन (ण) रङ्कुवत् । स्मरेण यादः पतिपाशजित्वरी, दधे द्विपाशी सुदृशः श्रुतिद्वयी ||२४||
सुशो नाथीदेव्याः श्रुतिद्वयी श्रवणयुगली । भातीति संबन्धः । उत्प्रेक्ष्यते - स्म रेण मदनेन द्वयोः पाशयोः समाहारो द्विपाशी बन्धनग्रन्थी किं दधे धृतेव । अन्योऽप्यर्थो यथा - स्मरेण किं द्विपाशी वन्धनग्रन्थिद्वितयी किकं दधे । सा का। सुदृशो नाथीदेव्याः श्रुतिद्वयी । ध्रुवमप्सरसोऽवतीर्य य शतमध्यासत तत्सखीजनः' इति नैषधे । ध्रुवमुत्प्रेक्ष्यते - अप्सरसोऽवतीर्य यां कुण्डिनपुरीमध्यासत । कः । तत्सखीजनःइति तद्वृत्तिः । स्मरेण किं कुर्वता । इच्छता वाञ्छता । किं कर्तुम् । पाशयितुं पाशे पतितान् पाशेन बद्धान् वा कर्तुम् । कान् । जगत्त्रयीयुववजान् त्रिभुवनतरुणगणान् । किंवत् । रङ्गकुवत् । यथा वागुरिकेण जालिकेन रङकून् जातिविशेषमृगान् | 'मृगभेदा रुरुन्यङ्कुरङ्कुगोकर्णशम्बराः' इति हैम्याम् । पाशयितुं काङ्क्षता पाशो धियते । किंभूता द्विपाशी | यादः पतेर्वरुणस्य पाशस्य जित्वरी जयनशीला ||
લેાકા
ત્રણે જગતના યુવાનેાના સમૂહને બંધનચત કરવા ઈચ્છતા એવા કામદેવે, વસ્તુના પાશને પણ જીતી લે તેવા નાથીદેવીના કયુગલને જાણે પાશરૂપે ધારણ કર્યા ન હેાય ? તેવા નાથીદેવીના બે કાન શાભતા હતા. હરણને પકડવા ઈચ્છતા શિકારી જેમ બે બાજુ જાળ નાખે છે તેમ આ કર્ણ યુગલ જાણે જાલરૂપ હેાય તેમ જણાય છે, રજા
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
वियोगवत्यौषधियोपया यदा-ननी भवत्कान्तसितकृतिं प्रति ।
स्थितस्तदङ्के ग्रहितस्तनूजवत्, प्रवाल आद्दातुमिवाधरोपः ||२५||
वियोगो विरहो वीनां भृङ्गप्रमुखखगानां योगः संवन्धो यस्यास्तादृश्या, औषधिरेव योषा स्त्री तया । यदाननीभवन्तं नाथीवक्त्रसंपद्यमानं कान्तं स्वभर्तारं सितद्युति चन्द्र प्रति आह्रातुमाकारयितुं प्रहितः प्रेषितस्तनूजवत् पुत्रवत् । प्रवालः प्रकृष्टो दक्षः । श्लेषे वयोरैक्यात् बालः शिशुः पल्लवञ्च । उत्प्रेक्ष्यते - अधरोपधेरोष्ठकपटात् तदन्तिके चन्द्रोंसङ्गे स्थित इव । वालः सुतः पितुरुत्सङ्गे तिष्ठतीति स्थितिरेव ॥
શ્લેાકાથ
सर्ग २ श्लो० २५-२७]
ભ્રમર આદિ પક્ષીઓના સબધવાળી આપધીરૂપી સ્ત્રીએ, નાથીદેવીના મુખરૂપે રહેલા પેાતાના પતિ ચંદ્રને ખેાલાવવા માટે મેકલેલા (નાથીદેવીના મુખરૂપી ચંદ્રના ઉત્સંગમાં રહેલા) ‘અધર’, તે જાણે પેાતાના પુત્ર ન હેાય ? અર્થાત્ નાયીદેવીના પ્રવાલ સમાન બે હાર્ડ શેલે છે. પા
निपातुकेन द्विजकान्तिमिश्रित - स्मितेन यस्या रदनच्छदे बभे । जलेन वातूलतरङ्गितात्मना, सुधापयोधेरिव हेमन्दले ||२६||
८७
यस्या रदनच्छदेऽधरे निपातुकेन निपतनशीलेन द्विजानां दन्तानां कान्त्या मिश्रतेन खचितेन स्मितेने पद्धसितेन । 'ताम्रोष्ठपर्यस्तरुचः स्मितस्य' इति रघौ । बभे शुशुभे । केनेव | जलेनेव । यथा सुधापयोधेः क्षीरार्णवस्य पयसा हेमकन्दले विद्रमे दीप्यते । किंभूतेन वातूलेन वातव्रजेन तरङ्गितः कल्लोलयुक्तीभूत आत्मा स्वरूपं यस्य ॥
લેાકા
અધર ઉપર પડતી જે દાંતાના કાંતિ, તે કાન્તિથી મિશ્રિત હાસ્યવડે નાથીદેવી શાલતાં હતાં. પવનવડે પ્રેરિત તરંગરૂપે બનેલા ક્ષીરસમુદ્રના જલવડે જેમ પ્રવાલ શાબે છે તેમ નાચીદેવીના અર્ પર રહેલું સ્મિત શૈાલતુ હતું. ારકા
स्वकान्तवक्त्रामृतकान्तिदर्शना-दन्तरुद्वेलितरागसागरात् ।
निरित्व व मकन्दलीव य- द्विलासवत्या दशनच्छदो बभौ ||२७||
यस्याः । 'विलासो हावे लीलायाम्' इत्यनेकार्थः । तत्र 'हावः शृङ्गारभावाती रम्योक्तस्मितवीक्षितम् । प्रियस्यानुकृतिर्लीला श्लिष्टा वाग्वेषचेष्टितैः ॥' इति तदवचूरिः । स विद्यते यस्याः सा तस्या विलासवत्या दशनच्छदोऽधरो बभौ भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यतेस्वस्यात्मनः कान्तस्य भर्तुः कुंरासाधोर्वक्त्रामृतकान्तेर्मुखेन्दोदर्शनादवलोकनात् हृदन्तर्मनोमध्ये उद्वेलिताद्वेलामतिक्रान्त उद्वेल उद्वेलत्व' संजातमस्मिन्निति भावप्रधानो निर्देशः । तस्मादुत्कण्ठितात् कण्ठादूर्ध्वमागतात् रागसारात् निरित्वरी निर्गमनशीला विदुमकन्दली प्रवालाङ्कुर इव । कन्दलशब्दस्त्रिलिङ्गः ॥
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग २ श्लो० २७-३०
શ્લેકાર્થ પોતાના પતિ કરાશાહના મુખરૂપી ચંદ્રના દર્શનથી હૃદયમાં ઉત્કંઠિત થયેલા રાગરૂપી સાગરમાંથી નીકળેલી જાણે પ્રવાલની પંકિત ન હોય ? તેવા નાથીદેવીને અધર શોભતા હતા. ર૭ના
द्विजाधिपत्यं मुख एव मुख्यतो, मृगीदृशोऽस्या न कुमुद्वतीपतौ । द्विजैरमीभिर्यदसौ दिवानिशं, निषेवणाया विश्यं स्म नीयते ॥२८॥
अस्या मृगीदृशः सारङ्गलोचनाया मुखे वदने एव मुख्यतः प्राधान्याद् द्विजानामाधिपत्यमैश्वर्यमास्ते । पर कुमुद्वतीपतौ कुमुदिनीवल्लभे चन्द्रे न । यद्यस्मात्कारणात् असौ मुख एव । मुखशब्दः पुनपुंसके । दिवानिशम् अहोरात्रम् अमीभिश्चक्षुर्लक्ष्यैर्द्विजैर्दन्तैनिघेवणायाः सेवायाः विषय गोचरं नीयते स्म प्रापितः । चन्द्रस्य तु नक्षत्रताराग्रहा यथा प्रत्यक्षा दृश्यन्ते, तथा न द्विजा इति ॥
दा આ મૃગલોચના નિાથીદેવીના મુખમાં જ પ્રધાનતયા દિનું (દતિનું) આધિપત્ય છે, તેથી ચંદ્ર દિજપતિ હોવા છતાં તેનું આશ્વર્ય નથી. કારણકે આ દિવડે (દાંતાવડે) નિરંતર આ જ ચંદ્ર (મુખ) ની સેવા કરાય છે. મુિખ એ જ ચંદ્ર છે]
यदाननान्तर्वसतेः सुधारसा-दिवोद्गतः पाटल एप कन्दलः । विलासदोलेव निखेलितुं गिरोऽ-थवा मृगाक्षीरसना स्म शोभते ॥२९.।
मृगाक्ष्या नाथीदेव्या रसना जिह्वा शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-यस्या आननं मुख तस्यान्तर्मध्ये वसतिर्वासो यस्य तादृशात् सुधारसादमृतनिस्यन्दादुद्गतः प्ररूढः प्रकटी. भूतो वा पाटलो रक्त एष जिह्वालक्षणः कन्दलो नवाइकुर इव । अथवा पक्षान्तरे यद्धदनमध्यसौधाया गिरो वाग्देवताया निखेलितुमान्दोलितुदोलान्दोलनलीनां निर्मातुं विलासदोलेव क्रीडाप्रेखेव ॥
- કલેકાર્થ મૃગાક્ષીની નિાથીદેવીની છવા, જેના મુખમાં રહેલા અમૃતરસમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા જાણે રાવણય નો અંકુર ન હોય ? તેવી શોભે છે. અથવા નાથીદેવીના મુખરૂપી મધ્યગૃહમાં સરસ્વતીદેવીને ક્રીડા કરવા માટે જાણે હિંડળો ન હોય તેવી જિદુવા શોભે છે. પર
यदीयवाचं विधिना विधित्सुना, सुधामुपात्तामधिगम्य निस्तुषाम् ।
सुधाशना अध्वरभोजिनस्तदा-दितो बभूवुस्तदभावतः किमु ॥३०॥
सुधाशनाः पीयषभोजना देवास्तदादितस्तद्दिवसप्रारम्भात् । यस्मिन्नहनि सुधा निष्ठिता तद्दिनमादौ कृत्वेत्यर्थः । किमुत्प्रेक्ष्यते-तस्याः सुधाया अभावात्क्षयादध्वरमर्थाधशांशं भुञ्जन्तीत्येवंशीला अध्वरभोजिनो यज्ञाहारा बभूवुः संजाता इव । कि कृत्वा ।
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९
सर्ग २ श्लो० ३०-३२] हीरसौभाग्यम्
८९ अधिगम्य ज्ञात्वा । काम् । सुधाम् । किंभूतां सुधाम् । उपात्तां गृहीताम् । पुनः किंभूताम् । निर्गतस्तुपो अवशिष्टो वुशमानो यस्यां सा । 'तुपो बुशे' इति हैम्याम् । केन । विधिना सृष्टिकर्ता । विधिना कि चिकीर्षुणा । विधित्सुना कर्तुं काङ्गता।काम् । यदीयां नाथीसंबन्धिनी वाचं वाणीम् । नाथीवचनचातुरीमित्यर्थः ॥
साथ જેની વાણીને કરવાની ઈચ્છાવાળા બ્રહ્માએ, સંપૂર્ણ સુધા (અમૃત)ને ગ્રહણ કરીને નાથાદેવીની વાણીનું સર્જન કર્યું. તેથી બાકી રહેલી સુધાને તુચ્છ જાણી સુધાના અભાવથી દેવ જાણે તે દિવસથી જ આરંભીને અધ્વરજી (યનાંશના આહારી) થયા ન હોય ? અર્થાત નાથાદેવીની વાણીની મીઠાશ અજબ હતી. ૩૦
कुशेशयादर्शसुधांशुजित्वरं, विधाय वेधाः इदमीयमाननम् । इदं दृशा मा कुदृशां प्रदुष्यता-दितीव चक्रे चिबुकेन दन्तुरम् ॥३१॥
वेधा विधाता अस्या इदम् इदमीयमानन वदन विधाय निर्माय । उत्प्रेक्ष्यतेइति हेतोः चिवुकेन असिकाधःप्रदेशेन कृत्वा । 'दन्तवस्त्रं च तत्प्रान्तौ सृक्कणी असिक त्वधः । असिकाधस्तु चिवुकम्' इति हैम्याम् । दन्तुर विपमोन्नत चक्रे कृतवानिव । किंभूतमाननम् । कुशेशयानि पद्मानि, आदर्शा दर्पणाः, सुधांशवश्चन्द्राः, तेषां जित्वर जयनशीलम् । यथा द्वादश सूर्यास्तथा चन्द्रा अपि वहवः सन्ति । 'स्फुरदम्भःसरोदम्भात्सेहिकेयभयादिव । राकामृगाङ्काः संभूय विभान्ति शरणागताः ॥' इति राघवपाण्डवीयचरित्रे । तथा-'विधोविधिविम्बशतानि लोपं लोपं कुहूरात्रिपु मासि मासि। अभश्गुरश्रीकमिम किमस्या मुखेन्दुमस्थापयदेकशेपम् ॥' इति नैषधे । तत्र चन्द्राणां बहुत्योक्तेन दोषः । इति किम् । यदिदमानन कुदृशां दुष्टानां दृशा दृग्दोषेण मा दुष्यताद्विकृति मा गच्छतादिति हेतुः॥
બ્લોકાઈ વિધાતાએ કમલે, દર્પણ અને ચંદ્રોની કાંતિને જીતનાર એવા નાથીદેવીના મુખને બનાવી ને પછીથી ઉંચીનીચી એવી હડપચી બનાવી. “કુદ્રષ્ટિવાળાઓના કષ્ટિદોષથી નાથીદેવીનું મુખ દુષિત ના થાઓ આ હેતુથી જ જાણે હડપચી ઉચી નીચી બનાવી ન હોય તેમ જણાય છે.! ૩૧
विजित्य कान्त्या जगृहे क्रुधा यदा-ननेन लक्ष्मीः क्षणदापतेस्तथा ।
हृदस्फुट-चेन्न कुतस्ततः सुधा, निरित्वरी क्षुद्रतदङ्करन्ध्रतः ॥३२॥
यदाननेन नाथीमुखेन कान्त्या खशोभया । 'आभा राढा विभूषा श्रीरभिख्याका. न्तिविभ्रमाः' इति हैम्याम् । तथा-'कान्तिः शोभाकामनयोः' इत्यनेकार्थः । कामना इच्छा । 'प्रभायां काव्यगुणे च कान्तिः' इति तदवचूरिः । विजित्य क्षणदापतेनिशापतेश्चन्द्रस्य तथा केन प्रकारेण क्रुधा स्वस्पधिभावोद्भूतकोपेन लक्ष्मी गृहे आदत्ता । तथा
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग २ श्लो० ३२-३४
कथम् । यथा येन स्वर्वैभवादानाविर्भूताद्वैतदुःखातिरेकेण तस्य चन्द्रस्य हृत् हृदयमस्फुटत् स्फुटितम् इति चेन्न भवेत्तदा कुतः कारणात् क्षुद्रो लघुर्यस्तस्य चन्द्रस्याङ्कः कलङ्कः स एव रन्ध्र छिद्र ततस्तस्मात्ततश्चन्द्रात्सुधा निरित्वरी निर्गमनशीला स्यात् ॥
શ્લેાકા
આ નાથીદેવીના મુખે પેાતાની કાન્તિથી ચંદ્રને જીતીને ચંદ્ર પાસેથી લક્ષ્મીને ગ્રહણ કરી હતી. આ રીતે પેાતાના વૈભવ ચાલ્યેા જવાથી દુઃખના અતિરેકથી ચંદ્રનું હ્રદય વિદીણું થઈ ગયું (ફુટી ગયુ)? જો એમ ના હાય તેા કયા કારણથી ચંદ્રના નાના એવા કલ`કરૂપી દ્રિમાંથી નિર ંતર અમૃતનું નિમન થાય ? ।।૩૨।
समं यदास्येन मृधे महौजसा, निरोजसाऽभाजि किमेणलक्ष्मणा । यतोऽमुनाद्यापि तदङ्कबोधिका, व्यमोचि नाभ्रभ्रमणी कदाचन ||३३||
1
महौजसा महाकान्तिना महाबलेन वा महाप्रतापेन वा । 'ओजो दीप्तिप्रकाशयोः । अवष्टम्भे बले धातुतेजसोः' इत्यनेकार्थः । 'प्राणः स्थामतरः पराक्रमबलद्युम्नानि शौर्यो - जसी' इति हैम्याम् । ओजःशब्देन प्रतापोऽप्युच्यते । यथा नैषधे- 'तदोजसस्तद्यशसः स्थिताविमौ वृथेति चित्ते कुरुते यदा यदा । तनोति भानोः परिवेष कैतवात्तदा विधिः कुण्डलनां विधोरपि ॥' इति । यदास्येन नाथीमुखेन समं सार्धं मृधे संग्रामे निरोजसा निर्वलेन एणलक्ष्मणा मृगलाञ्छनेन चन्द्रेण अभाजि भग्नम् | पलायितमित्यर्थः । यतो यस्मात्कारणात् अमुना विधुना तस्य भङ्गस्य अङ्कश्चिह्न तस्य वोधिका ज्ञापयित्री कथयित्री वा । निजत्रिनेत्रावतरत्वबोधिका' इति नैषधे ' कदाचनापि कस्मिन्नपि प्रस्तावे | अद्ययावदित्यर्थः । अभ्र आकाशे भ्रमणी पर्यटनम् । 'विधेः कदाचिद्रमणी विलासे' इति नैषधे । नभसि भ्रान्तिर्न व्यमोचि न मुक्ता । नेत्यव्यय' निषेधे ॥
ક્લાકા
નાથીદેવીના મહાપ્રતાપી એવા મુખની સાથેના સંગ્રામમાં નિળ બની ગયેલા ચંદ્ર પલાયન થઈ ગયા ! માટે જ તેા હજુસુધી પણ ચંદ્ર તેના પલાયનને સૂચન કરતું એવું આકાશનું ભ્રમણ્ કયારે પણ મૂકતા નથી | ।।૩૩।।
त्रिनेत्रनेत्रानलभस्मितात्मभू-प्रभोर्जगन्निर्जयवाद नोचितः ।
जगत्कृतादाय यदङ्गनिर्मितौ किमेष कम्बुर्गलकन्दलीकृतः ||३४||
जगत्कृता विश्वविधायिना धात्रा यदङ्गनिर्मितौ नाथीदेहनिर्माणे । किमुत्प्रेक्ष्यतेपप प्रत्यक्षः करुवुः शङ्खो गलकन्दलीकृतः कण्ठपीठतां प्रापित इव । किं कृत्वा । आदाय गृहीत्वा अर्थात् कम्बुम् । कस्य । त्रिनेत्रः शिवस्तस्य नेत्र तृतीयलोचन तस्यानलेन कोपवह्निना भस्मितस्य ज्वलितस्य आत्मभूप्रभोः स्मरराजस्य । 'आत्मभूः स्मरवेधसोः' इत्यनेकार्थः । किंभूत कम्बुम् | जगतां सुरासुरनराणां निर्जये वादनस्योचितो योग्यः ॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सर्ग २ श्लो० ३४-३६] हीरसौभाग्यम्
શ્લેકાર્થ બ્રહ્માએ નાથીદેવીના શરીરનું નિર્માણ કરતાં, ઇશ્વરના ત્રીજા નેત્રના ક્રોધરૂપી અગ્નિથી ભસ્મીભૂત બનેલા એવા કામદેવની, વિજયઘોષણા કરવા યોગ્ય શંખને ગ્રહણ કરીને, જાણે આ નાથીદેવીના
मनाव्या नहोय? ॥४॥
अनन्यलावण्यतरङ्गचलता, नितम्बलीलापुलिनं च विभ्रती ।
धुनीव रोधोविहसन्मृणालिका, भुजाद्वयीं या विसरांवभूवुपी ॥३५॥
या नाथी भुजाद्वयीं वाहुयुगलीम् । 'अस्त यान्ति समस्तवाहुजभुजातेजःसहमांशवः' इति नैषधे । विभरांवभूवुपी विभर्ति स्म । केव । धुनीव । यथा सरित् रोधसि तटे विहसन्तीमुन्मिपन्ती मृणालिकां बिसलतां धत्ते । या कि कुर्वती। अनन्यस्यासाधारणस्य लावण्यस्य रूपातिशयस्य तरङ्गाणां वङ्गतां चारुताम् । 'राजते जिनपचनपद्धतिरुक्तिचह्निमसालिनी' इति पद्मसुन्दरकविकृतसंस्कृते चङ्गशब्देन मनोज्ञः । पुनः कि कुवती । नितम्ब आरोहः स्त्रीकटयाः पश्चाद्भागः। 'नितम्बारोहौ स्नीकटयाः पश्चाजघनमग्रतः' इति हैम्याम् । स एव लीलाकारि विलासविधायकमर्थान्मध्यपदलोपाद्वा पुलिन तट विभ्रती धारयन्ती॥
શ્લોકાઈ જેમ નદીને કિનારે વિકસ્વર કમલનાલ હય, કીડા માટે કિનારે હેય, અને જલતરંગની સુંદરતા હોય, તેમ નાથીદેવીને પણ કમલની નાલ જેવા સુકેમલ બે હાથ, અસાધારણ સૌદર્યરૂપી તરંગોની મનોહરતા અને વિલાસ કરવા માટે કટી (ડ) રૂપી કિનારે છે. ૩૫
सकुङ्कमैतद्वदनेन निर्जितं, जिगीषया तच्छलदर्शनोत्सुकम् । किमागतं कोकनदं तदन्तिके, चकास्ति तस्या नवपाणिपल्लवः ॥३६॥
तस्या नाथीदेव्या नवन नवः स्तुतिः । 'णु स्तुतौ' । सलक्षणतया दातृतया वा स्तुतियुक्तो यः पाणिपल्लवः करकिसलय स चकास्ति । किमुत्प्रेक्ष्यते-कोकनदं रक्तो(पल तस्य मुखस्य समीपे पार्वे आगत समेतमिव । किंभूतम् । सह कुकुमेन घुसः णेन वर्तते तादृशा । रक्तीभूतेनेत्यर्थः । एतस्याः कुराकान्ताया वदनेन मुखेन निजित पराभूतम् । 'अयमुदयति घुसणारुणतरुणीवदनोपमश्चन्द्रः' इति विदग्धमुखमण्डनकाव्ये । तथा-'स्पर्धामिलत्कुङ्कुमरोपभासा' इति नैषधेऽपि । अत एव । पुनः किंभूतम् । तस्य मुखस्य छलस्य स्खवलितस्य दर्शने अवलोकने उत्सुकमुत्सुकीभूतम् । कया। जिगीषया अर्थात्स्वशत्रोस्तन्मुखस्यैव जेतुमिच्छया । प्रतिपक्षो हि छले प्राप्ते परिभूयते ।
તે નાથીદેવીની સુલક્ષણા અને પ્રશંસનીય એવી હથેળી રાકમળની જેમ શોભે છે. કંકમ જેવા લાલ નાથીદેવીના મુખથી પરાભવ પામેલું રક્તકમલ, પોતાના શત્રુ નાથીદેવીના મુખને જીતવાનાં ઈચ્છાથી શત્રુના છિદ્રને શોધવામાં ઉત્સુક બનેલું, જાણે તેની પાસે આવીને રહ્યું ન હોય ? જો
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग २ श्लो० ३७-३९ पृथक्पृथक्पञ्चमुखद्विषन्मुखान् , निहन्तुकामेन रुषा मनोभुवा ।
शराश्रये यत्करनाम्नि कल्पिता, अभी शराः पञ्च किमगुलीमयाः ॥३७॥
मनोभुवा चेतोजन्मना स्मरेण यस्या हीरजनन्याः करः पाणिरेव नाम यस्य तादृशे तस्मिन् वा शराश्रये तूणीरे। किमुत्प्रेक्ष्यते-अगुलीमयाः करशाखारूपाः पञ्च कल्पद्रुमसंख्याकाः अमी जनदृग्गोचराः कल्पिता रचिता इव । स्मरेण किं कर्तुकामेन । रुषा खव्यापादनापादनोदितद्वेषाकोपेन पञ्चमुखः शंभुरेव द्विषन् वैरी तस्य मुखान् पञ्चसंख्या कानि वक्त्राणि । मुखशब्दः पुनपुंसके । पृथक् पृथक् भिन्नानि भिन्नानि कृत्वा निहन्तुकामेन छेत्तुमिच्छता । एतावता पञ्च शिरांसि छेत्तुमित्यर्थः । मुखशब्देन शिरःसमेतमेव । यथा दशमुखस्य । 'हरिहरि हरिणीदृशो निमित्त दश दशकंधरमौलयो लुठन्ति' इति खण्डप्रशस्तौ । यथा तत्र दश मौलयस्तथात्रापि पश्चापि मस्तकानि इति ॥
सार्थ પિતાના શત્રુ ઈશ્વરના પાંચ મસ્તકેને ભિન્ન ભિન્ન હવાની ઈચ્છાથી કામદેવે, રોષથી નાથીદેવીના હાથ’ નામના ભાથામાં પાંચ અંગુ લરૂપી પાંચ બાણને જાણે બનાવ્યાં ન હોય? ૩૭
यदीयपृष्ठे कनकत्विषि स्मित-प्रसनशून्येतरकुन्तलच्छटा । शिलातले स्वर्गिगिरेरिव ग्रहा-किताभ्रवीथी प्रतिविम्विता व्यभात् ॥३८||
कनकत्विषि काञ्चनकान्तिनि यस्या इदं यदीय नाथीसंबन्धि तच्च तत्पृष्ठच तनोश्चरमः प्रदेशः । 'पृष्ठ तु चरम तनोः' इति हैम्याम् । तत्र स्मितैविकसितैः प्रसूनैः पुष्पैः शून्येतरा निर्भरभृता कुन्तलच्छटा केशश्रेणिय॑भावभासे । केव । अभ्रवीथीव । ... ....... यथा स्वर्गिगिरेमरोः काञ्चनेन स्वर्णत्वेन त्विषते दीप्यते इति काञ्चनत्विट्र तस्मिन् तादृशे शिलातले प्रतिबिम्बिता । 'तत्कम्बुप्रतिबिम्बित किमु शरत्पर्जन्यराजिश्रियः' इति नैषधे । अभ्रवीथी गमनपद्धतिर्विभाति । 'वीथी वर्त्मनि पङ्कक्तौ च गृहाने नाट्यरूपके' इत्यनेकार्थः । किंभूता अभ्रवीथी । ग्रहैरुपलक्षणान्नक्षत्रताराग्रहः अङ्किताः सहिताः ॥
___ अर्थ નાથીદેવીના સુવર્ણની કાન્તિ સમાન પૃષ્ઠભાગમાં વિકસિત પુષ્પાવડે નિર્ભર અને ભરાવદાર એવી કેશલતા શમે છે તે મેરુપર્વતના શિલાનલ ઉપર પ્રતિબિંબિત થયેલી ગ્રહનક્ષત્રોવાળી જાગે ગગનપદ્ધતિ (આકાશમાર્ગ) ન હોય ? ll૩૮II
परानवाप्यान्निजवासपत्तना-मनोभिधानान्मदनावनीभुजः ।
जगद्विजेतुं चलितस्य हृत्सुम-सजा पुरो वन्दनमालिकायितम् ॥३९॥
यस्या नाथीदेव्या हृत् हृदय नत्र वक्षसि सुमस्रजा पुष्पमालया मदनावनीभुजः सरराजस्य पुरोऽग्रे पुरस्ताद्वन्दनमालिकायित मङ्गल्यदामवदाचरितम् । मङ्गलाय जातमित्यर्थः । किंभूतस्य मदनस्य । चलितस्य । प्रस्थितस्य । कुतः। परैरन्यराजन्यजनैर
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ३९-४१] हीरसौभाग्यम्
९३ वाप्तुं योग्यमवाप्यन अवाप्यमनवाप्यं तस्मात् प्राप्तुमशफ्याल् मगोभिधानादर्थात् नाथीचित्तनाम्नः निजस्यात्मीयस्य पत्तनादधिष्ठाननगरात् । राजधान्या इत्यर्थः । एता. वता स्वभरि विना परेण केनापि पुंसा तन्मनः सर्वथापि ग्रहीतुमशक्यम् । एतेन विशेषणेन तस्याः सतीत्वमसूचि । चलितस्य किं कर्तुम् । विजेतुं स्ववशीकर्तुम् । किम् । जगत् त्रिभुवनम् ॥
પ્લેકાર્થ નાથીદેવીના વક્ષસ્થળ ઉપર રહેલી પુષ્પમાલાવડે, કામદેવરૂપી રાજાની આગળ મંગલમાલિકારૂપે આચરણ કરાયું. શાથી? અન્ય રાજાપુરુષો માટે અપ્રાપ્ય નાધીદેવીના “મન” રૂપી પોતાની રાજધાનીમાંથી સારાયે વિશ્વને જીતવાને માટે પ્રયાણ કરી રહેલા કામદેવરૂ૫ રાજાની આગળ જાણે વંદનમાલિકા शनहाय ? 'परानवाप्य' मा विशेषाथी नाथीवाना सतीत्वनुसूयन याय छे. भयात् तनु મન પોતાના પતિ સિવાય અન્ય કેઈપણ પુwવડે અપ્રાપ્ય હતું. ૩૯
यदीयहृत्केलिनिकेतखेलिन, झपाङ्कमाकारयितुं सुहृत्तया । सितांशुनेव प्रहितोडुमण्डली, विभाति यद्वक्षसि मौक्तिकावली ॥४॥
यस्या वक्षसि हृदये मौक्तिकावली हारलता हारमौक्तिकपक्तिविभाति । उत्प्रेक्ष्यते-सितांशुना चन्द्रेण सुहृत्तया खमित्रत्वेन झपाङ्क मच्छलाञ्छन काममाकारयितु खपाङ्के आह्वातुं प्रहिता प्रेषितोडुमण्डली तारकश्रेणिरिव । किंभूत झषाङ्कम् । यदीय नाथीसंवन्धि हुन्मन एव केलिनिकेत क्रीडागृह तत्र खेलतीत्येवंशीलम् । 'भीम कृत्वाखेलिनम् ' इति पाण्डवचरित्रे ॥
પ્લેકાર્થ નાથીદેવીના હૃદય ઉપર મોતીની માળા શોભે છે. તે, નાથીદેવીના હૃદયરૂપી ક્રીડાગૃહમાં ખેલી રહેલા પોતાના મિત્ર કામદેવને પોતાની પાસે બોલાવવાને માટે ચંદ્રવડે મોકલાયેલી જાણે તારાઓની શ્રેણિ ન હોય? (તેવી મોતીની માળા શોભે છે.) I૪
रथाङ्गलीला दधतौ प्रभाम्भसि, स्तनौ तदीयौ स्फुरतः सचूचुकौ ।
मरन्दलुभ्यभ्रमरानुषङ्गिनौ(णौ), सुवर्णपङ्केरुहकुड्मलाविव ॥४१।।
प्रभाम्भसि यत्कायकान्तिनीरपूरे रथाङ्गयोश्चक्रवाकयोलीलां शोभां दधतौ धारयन्तौ तस्या इमौ तदीयौ नाथीसंवन्धिनौ कुचौ स्फुरतः । किंभूतौ । सह चूचुकाभ्यां स्तनवृन्ताभ्यां वर्तेते यौ । उत्प्रेक्ष्यते सुवर्णपङ्केरुहयोः कनककमलयोः कुड्मलौ कोशाविन । कुड्मलौ पुंक्लीबलिगे । किंभूतौ । मरन्देषु मधुयु लुभ्यतां लोलुपीभवतां भ्रमराणामनुपडः सङ्को ययोः। उपरि भ्रमरपरीरस्मितावित्यर्थः ॥
प्राथ શરીરની કાન્તિરૂપી પાણીના પ્રવાહમાં ચક્રવાક અને ચક્રવાકીની શોભા ધારણ કરતું તેણીનું
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४
हीरसौभाग्यम् सर्ग २ श्लो० ४२-४३ વિટીઓ સહિત સ્તનયુમ શોભે છે. તે, રસલુપ બનેલા ભ્રમરોના સંપર્કથી યુક્ત, સુવર્ણ કમલના જાણે બે ડોડા હોય તેમ જણાય છે. જો
तनूलताऽगाधतरङ्गितप्रभा-प्रतानपार्थाधिपयस्तितीर्पया। हरिन्मणीसेतुरिवात्मजन्मना, व्यधायि रोमावलिरेणचक्षुपः ॥४२॥
यस्या एणचक्षुपो मृगेक्षणाया रोमावलिलोमलेखा । इवोत्प्रेक्ष्यते-आत्मजन्मना सरेण हरिन्मणीनां मरकतरनानाम् । नीलरत्नघटित इत्यर्थः । सेतुः पद्येच व्यधायि नि. प्यादितः । कया । तनूलता नाथीकाययष्टिः तस्या अगाधमतिशायि अलब्धमध्य तथा तरङ्गित कल्लोलित यत् प्रभाणां कान्तीनां प्रतान वृन्दः स एव पाथोधिः समुद्रः तस्य पानीयानां तितीपया तरीतमिच्छया । अथ वा 'रिरंसया' इति पाठे तु समुद्रजले सहावरोधेन खेलितुमिच्छया । श्रूयते हि 'स्तम्भतीर्थे खासमोहल इति नाम्नः स्वमन्दिराजलधिजले खेलनार्थिना केनापि पातिसाहिना सेतुः कारितोऽभूत्तदाकृतिरधुनापि किंचित् दृश्यते श्रूयते च' इति । अत्रोक्षार्थ सरेण, वास्तवाथे त्वात्मजन्मना घात्रा। 'मन शृङ्गारसंकल्पात्मनो योनिः' इति सराभिधानम् । तथा 'नाभिपनात्मभूरपि' इति धातुरभिधा । इदं द्वयमपि हैम्याम् ॥
Gडा५
મૃગચના નાથીદેવીની રામરાજીશમે છે. નાથીદેવીના, અગાધ અને તરંગિત શરીરની કાન્તિના સમૂહરૂપ સમુદ્રમાં તરવાની ઈચ્છાથી અથવા તો ક્રીડા કરવાની ઈચ્છાથી જાણે કામદેવે નીલમણીને પુલ બનાવ્યો ન હોય? તેવી રોમરાજી શોભતી હતી. સ્તંભનપુરમાં ક્રીડાથી એવા એક બાદશાહે પિતાના મહેલથી સમુદસુધી કીડાથું ખાસ મહાલ” નામનો પુલ બનાવ્યા હતા. અદ્યાપિ પર્યત તેની કંઈક આકૃતિ દેખાય છે.] i૪રા
द्रवीभवद्भरिसिताभ्रचन्दन-प्रगल्भवाल्हीककुरङ्गनाभिभिः । विलिप्य काचित्कुतुकात्पृथग्वलीः, कदाचिदेतामिदमूचुपी सखी ॥४३॥
काचित्सखी कदाचित्प्रसाधनसमये एतां नाथीदेवीमिदमो वक्ष्यमाणमूचुपी कथितवती । किं कृत्वा । कुतुकात्कौतूहलाद्वलीरुदरवर्तिमांससंकोचलक्षणा रेखा विलिप्य लिप्त्वा । काभिः । द्रवीभवन्त्यः सपङ्कजलभाव भजन्त्यो याः भूरिः प्रचुरः, सिताभ्रः करो यत्र ताहक्चन्दन श्रीखण्डम्, तथा प्रगल्भं मनोज्ञ वाल्हीक कुकुमम्, तथा कुरङ्गनाभिः कस्तूरिका, ताभिः । कथम् । पृथक् एकां वली चन्दनेन, द्वितीयां वली कुडकुमेन, तृतीयां वलि कस्तृरिकयेत्यर्थः । इदं किमुवाच तदेवोच्यते ॥
શ્લેકાર્થ શૃંગારના સમયે કોઈ એક સખી કૌતુકથી નાથીદેવીના ઉદર ઉપર રહેલી ત્રિવલી જુદી જુદી ત્રણ રેખાને ઘણું કપૂરથી યુક્ત, ચંદનથી મનેહર, કુંકુમ અને કસ્તૂરી આદિના પ્રવાહથી લીપીને आ प्रभारी हेती ती. ॥४॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५
सर्ग २ श्लो०४४-४६] हीरसौभाग्यम्
त्वया स्वकीया॑ सुमनस्तरङ्गिणी, वचोविलासेन पुनः सरस्वती।
यमस्वसा कुन्तलभङ्गिभिर्जिता, भजन्त्युपेत्य त्रिवलीछलादिव ॥४४॥
हे सखि, त्वया भवत्या स्वकीर्त्या अद्वैतपतिव्रताव्रतोद्भूतात्मशयसा सुमनस्तरङ्गिणी सुरसरिद्गङ्गा । पुनर्वचोविलासेन वचनचातुर्येण सरस्वती ब्रह्मपुत्री । पुनः कुन्तलानां केशानां भङ्गिभी रचनाभिर्यमवसा यमुना तिस्रोऽपि नद्यो जिताः सत्य उपेत्य पाचे आगत्य त्रिवलिच्छलाददरस्थवलित्रिककपटाद्भजन्तीव सेवन्ते इव । इत्यनयासाधारणयोत्प्रेक्षया तत्तनूलतायां त्रिवेणीसंगमोऽपि सूचितस्तेन च सा तीर्थभूतापि प्रतिपादिता । तीथेच सहापुरुषागमन संभवत्येव । तेन महापुरुषस्य हीरविजयसूरेरत्रावतरण युक्तमेवेति ॥ युग्मम् ॥
કાર્થ હે સખિ! તારા પતિવ્રતા ધર્મથી ઉત્પન્ન થયેલી કીર્તિ વડે ગંગા, વાણીના ચાતુર્યાવર્ડે સરસ્વતી, અને કેશની રચનાવડે યમુના–એમ પરાભવ પામેલી ત્રણે નદીઓ, તારા ઉદર ઉપર રહેલી ત્રિવલીત્રણરેખાના બહાને જાણે તારી સેવા કરતી ન હોય? અર્થાત ત્રિવેણી સંગમ તીર્થરૂપે સચિત કર્યો છે તે યથાર્થ છે. કારણકે તીર્થસ્થાનમાં મહાપુરુષોનું આગમન થતું હોય છે. આ ઉદર રૂપ તીર્થમાં મહાપુરુષ શ્રી હીરવિજયસૂરિનું અવતરણ યોગ્ય જ છે. પ૪૪
निरीक्ष्य लक्ष्मी निजभमातरं, स्थितां सदाध्यास्य विज़म्भि पङ्कजम् । इवानुकतुं रतिरात्मनापि तां, यदीयनाभीनलिने निषेदुषी ॥४५॥
रतिः कन्दर्पपत्नी यदीयनाभीनलिने नाभीतुन्दकूपिकाकमले । 'नाभिः स्यातुन्दकूपिका' इति हैम्याम् । 'नाभीविलेपात्पुनरुक्तयन्तीम् ' इति नैषधे । निषेदुषी स्थितवती। इवोत्प्रेक्ष्यते-आत्मना स्वेन स्वयमपि लक्ष्मीमनुकतु कमलायाः सदृशीं भवितुमिव । किं कृत्वा । निरीक्ष्य दृष्टा । अर्थात काम् । तां लक्ष्मीम । किंभताम । निजस्यात्मनो भर्तुः कन्दर्पस्य मातर जननी स्वश्वश्रुम् । पुनः किंभूताम् । स्थितां वसन्तीम् । किं कृत्वा। विजृम्भि पङ्कज स्मेरारविन्द सदा नित्यमध्यास्य आश्रित्य ॥
નાથીદેવીના નાભિકમલ ઉપર કામદેવની સ્ત્રી “રતિ” રહેલી હતી. હંમેશાં વિકસ્વર કમલને આશ્રયીને રહેલી પોતાની સાસુ લક્ષ્મીદેવીને જોઈને, પોતે પણ તે લક્ષ્મી જેવી થવા માટે જાણે રહી ન હેય? ૪પા
अगण्यलावण्यतरङ्गचङ्गिमा-नुषङ्गिशोचिः सुरसिन्धुसंनिधौ । निखेलितुं किं पुलिनं स्मराभ्रमू-प्रियस्य यस्य जघनं विधिय॑धात् ॥४६॥
विधिब्रह्मा यस्या जघन स्त्रीकट्या अग्रेतनप्रदेशः । 'पेडू' इति जने प्रसिद्धम् । तद्वयधात् चकार । किमुत्प्रेक्ष्यते-मरः काम पत्राभ्रमूप्रिय ऐरावणस्तस्य । अभ्रमूशब्दो
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६
हीरसौभाग्यम् सर्ग २ श्लो० ४६-४८ दीर्घाकारान्तः । तस्य शास्त्रोक्तानि प्रागुक्तानि सन्ति । खेलितु क्रीडितु पुलिन जलोज्झित तटमिव । कुत्र । अगण्य प्रमातुमशक्यमेतावत्तया सम्यनिश्चेतुमशक्य वा यल्लावण्य यद्यपि 'सद्गमनसन्निरीक्षणसजल्पनमिति वदन्ति लावण्यम् । स्पृहणीयो रतिसुभगः स्पर्शगुणो भवति सौभाग्यम् ॥' एवं प्रतिपादितमस्ति, तथाप्यत्र तु कोऽप्यद्वैतरूपातिशय एव लावण्यमुच्यते । न प्राक्तनः । वपुः सुभगता । तस्य तरगाणां लहरीणाम् । 'रूपचतुरपणविभवघणयौवनलहरई' जाइ । एणइ अवसरि रंडापणु पगिपगि षडकइ माइ ॥' इति दोधकेऽप्युक्तम् । चगिम्नश्चारुत्वस्यानुषङ्गोऽस्त्यस्य चगिम्नस्तु प्रागुक्तम् । अत्रेमन्प्रत्ययः । ताहक । शोचिरेव कान्तिरूपा सुरसिन्धुर्गभगा तस्याः संनिधौ पावें॥
બ્રહ્માએ નાથીદેવીનું જધન (પેઢ) મનોહર બનાવ્યું હતું. કામદેવરૂપી રાવણહાથીને ક્રીડા કરવા માટે, અદ્ભુત લાવણ્યરૂપ તરંગેની સુંદરતાવાળી નાથાદેવીના દેહની કાન્તિરૂપી ગંગાની સમીપમાં રહેલે જાણે કિનારો ન હોય !(ગંગાના કિનારા જેવું કેમળ નાથીદેવીનું પેઠું હતું.) ૪૬
अजय्यवीर्य मृडमन्यहेतिभि-विजित्वरीभिर्जगतोऽपि जानता । स्मरेण धात्रा किमु कार्यते स्म य-न्नितम्बचक्र युवयोगिधैर्यजित् ॥४७॥
स्मरेण कामेन का धात्रा विश्वसृष्टिकृता पाश्वे । किमत्प्रेक्ष्यते-यस्या नितम्बः कटीपश्चाद्भाग आरोहः एव चक्र कार्यते स्म । कारितम् । स्मरेण किं कुर्वता । जानता अवधारयता । कि कर्मतापन्नम् । मृडमीश्वरम् । किंलक्षणम् । अजय्य जेतुमशक्य वीर्य विक्रमो यस्य तम् । काभिः। अन्याभिरपराभिहेंतिभिर्धनुर्बाणकृपाणकुन्तशक्तिप्रमुखप्रहरणैः । किंभूताभिः । जगतः समस्तस्य विश्वजनस्य विजित्वरीभिर्जयनशीलाभिः । तहि चक्रेणापि कि भावि । अत एव किचक्र युवानो यावत्त्रिजगत्तरुणा योगिनः समाधिभाजः तेषां धैर्य सत्त्वमतिशयवीर्यमवष्टम्भ जयतीति । शंभुरपि योगी । अतस्तद्धर्यविध्वंसकारक चक्र कारितमिति ॥
પ્લેકાર્થ સમસ્ત જગતને જીતવાવાળા, ધનુષ્ય, બાણ, કૃપાણ, શક્તિ આદિ શસ્ત્રોથી પણ પરાસ્ત ન થઈ શકે તેવા પરાક્રમી ઈશ્વરને કઈ રીતે પરાજિત કરો, તેવી વિચારણા કરતા કામદેવે તરુણગી ઈશ્વરના સત્તને નાશ કરવા માટે બ્રહ્મા પાસે નાથાદેવીના નિતંબ (કંડને પશ્ચિમભાગ) રૂપી ચક્રને જાણે બનાવડાવ્યું ન હોય? ૪૭
करीन्द्रहस्तात्कदलीप्रकाण्डतो, निरस्य कार्कश्यभसारतां पुनः ।
इमौ किमादाय परस्परोपमं यदरुयुग्मं, विधिना विनिर्ममे ॥४८॥ __ विधिना विधात्रा यस्या ऊरुयु म विनिर्ममे कृतम् । किंभूतम् । परस्परमन्योन्यमेवोपमा सादृश्य यस्य तत् । किमुन्प्रेक्ष्यते-इमो करीन्द्रहस्तकदलीप्रकाण्डौ आदाय
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ४८-५०] हीरसौभाग्यम् गृहीत्वा किमु चक्रे । कि कृत्वा । निरस्य अपाकृत्य कर्षयित्वा । किम् । कार्कश्य कठिनताम् । कस्मात् । करीन्द्रः प्रधानहस्ती भद्रजातीयगन्धसिन्धुरस्तस्य हस्तःशुण्डादण्डस्तस्मात् । पुनः किं कृत्वा । निरस्य अपास्य । काम् । असारताम् । कुतः। कदलीप्रकाण्डतः रम्भाद्रुमस्य मूलशाखावधिप्रदेशस्यान्तरालभागात् ॥
साथ બ્રહ્માએ, પરસ્પરની ઉપમાને વહન કરતા એવા નાથીદેવીના બે સાથળનું નિર્માણ કર્યું. ગંધહસ્તિની શું અને કેળવૃક્ષના થડના વચલા ભાગને લઈને શૂદ્ધની કઠોરતા અને કેળવૃક્ષના થડની અસારતા દૂર કરીને, જાણે બે સાથળ બનાવ્યાં ન હોય ? અથત નાથીદેવીના સાથળ અતિકે મળ હતા. ૪૮
यदूरुजङ्घायुगयोर्विवृत्सतोः, परस्पराद्वैतविरोधिताजुपोः । द्विराजताया भयतस्तदन्तरा-निवासिजानू किमलक्ष्यतां गतौ॥४९॥
यस्या ऊरुजङ्घायुगयोरन्तराले मध्ये निवासिनौ नितरां वसनशीलौ जानू ऊरुपर्वणी अलक्ष्यतामदृश्यभाव गतौ प्राप्तौ । किं कर्तुमिच्छतोः। विवृत्सतोः वधितुमिच्छताः । किंभूतयोर्यदूरुयुगयोः-परस्परमन्योन्य या अद्वैतता असाधारणत्वतया विरोधितावैरिभावः । ऊरू जधे आक्रम्य तदुपरिस्थते । इदमेव परमविद्वेषितामूलम् । तां जुषेते सेवेते । किमुत्प्रेक्ष्यते-द्वौ राजानौ यत्र तद् द्विराज द्विराजस्य भावो द्विराजता द्वैराज्यस्य भयतो भयात् किमदृश्यतां याताविव ॥
साथ નાથદેવીના બે જંધા (સાથળની મધ્યમાં રહેલા બે ઢીંચણ અદશ્ય હતા. તે બન્ને એક બીજાથી વધવાની ઈચ્છાથી પરસ્પર અસાધારણકોટિના વૈરભાવને ધારણ કરતા જાણે બે રાજાના ભયથી અદશ્ય રહ્યા ન હોય ? ૪૯
रतीशगेहेऽजनि यत्र जङ्घयो-हाश्रयस्थूणिकयोरिव द्वयम् ।
यदीयगुल्फावपि गुप्ततां गता-विवाघ्रिशोचिःसलिले निमज्जनात् ॥५०॥
यत्र देहे जक्योर्द्वयमजनि । उत्प्रेक्ष्यते-रतीशस्य सरस्य गेहे मन्दिरे गृहाश्रययोः सौधाधारभूतयोः स्थूणिकयोः स्तम्भयोर्द्धयमिव । अपि पुनर्यदीयगुल्फो नाथीचरणग्रन्थी गुप्ततां प्रच्छन्नतां प्राप्तौ । स्त्रीणां गुल्फावदृश्यावेव वयेते । यथा नैषधे-'अरुन्धती कामपुरन्धिलक्ष्मीजम्भद्विषद्दारनवाम्बिकानाम् । चतुर्दशीय तदिहोचितैव गुल्फद्वयाप्ता यददृश्यसिद्धिः ॥' एतवृत्तिः–'वसिष्ठपत्नी च, रतिश्च, लक्ष्मीश्च, जम्भद्विषदाराः शची सा च, नवाम्बिका नवदुर्गास्ताश्च, एतासामियौं भैमी चतुर्दशी चतुर्दशसंख्यापूरिकापि चतुदशी तिथिश्च तत्तुल्येत्यर्थः । तदिहास्यां भैम्यामुचितैव यतो हेतोरदृश्यसिद्धिरदृश्यतयाऽ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८
सौभाग्यम्
[सर्ग २ श्लो० ५०-५२
वस्थानम् अन्तर्धानविधिविद्या गुल्फद्वयेनाप्ता । अरुन्धत्यादिसंनिधाने अदृश्यसिद्धिर्युक्तैव । चतुर्दशीतिथौ चादृश्यसिद्धिर्जायते इत्यागमशास्त्रसंप्रदायः । 'गुल्फयोश्चानभिव्यक्तत्वं सुलक्षणम्' इति । तत्रोत्प्रेक्ष्यते - जङ्घयोश्चरणयोः शोचिः कान्तिरेव सलिल पानीय तस्मि निमज्जनाद्रडनादिव । जले निमग्न न दृश्यते इति प्रसिद्धिः ।
શ્લોકા
નાથાદેવીની એ જધા જાણે કામદેવના મંદિરના આધારભૂત છે સ્ત ંભે ન હેાય ? અને તેના પગની ઘુંટીએ પણ અદશ્ય હતી. તે જાણે તેના બે પગની કાન્તિરૂપ જલમાં નિમગ્ન હોવાથી ગુપ્ત રહી ન હેાય ? ।।પના
पदारविन्दोन्नतताभिरात्मनः, पराजितैः कुञ्जरराजयानया ।
अगोपि मन्दाक्षविलक्षितात्मभिर्वने वसद्भिः कमठैरवाननम् । ५१ ॥
कमठैः कच्छपैराननः स्वमुखमगोपि गुप्तीकृतम् । क्रोटिक्षेपणादिति शेषः । किं कुर्वद्भिः । वने जले विपिने वा वसद्भिस्तिष्ठद्भिः । 'वन' प्रस्रवणे गेहे प्रवासेऽम्भसि कानने । समूहे पर्वतेऽपि स्यात् (प्रस्रवणे निर्झरे ) ' इत्यनेकार्थः । किमुत्प्रेक्ष्यते—– कुञ्जररा - जयानया गजेन्द्रगमनया यया आत्मनः स्वस्य पदारविन्दयोश्चरणकमलयोरुन्नतताभिः पराजितैः सद्भिः मन्दाक्षेण लज्जया विलक्षितो विमनीभूत आत्मा चित्तं यस्य तादृशैः किमास्यमगोपि । ' आत्मा चित्ते धृतौ यत्ने धिषणायां कलेवरे । परमात्मनि जीवेऽकै हुताशनसमीरयोः ॥ स्वभावे, इत्यनेकार्थः ॥
શ્લાકા
ગજગામિની એવી નાથીદેવીના ચરણકમલની ઉન્નતતાવડે પરાજિત થવાથી લજજાવડે વિલખા બનીને જાણે પેાતાના મુખને ઢાંકી દીધું ન હોય ? તેમ વનમાં કે જલમાં વસતા કાચબાએ પેાતાના મુખને છુપાવ્યુ’. ॥૫॥
यदीयपादौ सरलाङ्गुली द्युता, करम्बितौ ज्ञांकृतिकारिनूपुरौ । श्रियानुयातः कमले दलदले, मरन्दनिःस्यन्दिनदत्सितच्छदे ॥ ५२ ॥
यदीयौ पादौ नाथी संबन्धिनौ चरणौ श्रिया शोभया कमले पझे अनुयातः अनुकुरुतः । सदृशौ भवत इत्यर्थः । किंभूतौ पादौ । सरला अकुटिला अङ्गुलयः पदशाखा ययोः । पुनः किंभूतौ । द्युता कान्त्या करम्बितौ व्याप्तौ । पुनः किंभूतौ । झांकृति रणझणितिशब्दं कुरुत इत्येवंशीलौ नूपुरौ मञ्जीरौ ययोः । कमले किंभूते । दलन्ति विजृम्भमाणानि दलानि पत्राणि ययोः । पुनः किंभूते । मरन्दं मधु निःस्यन्देते क्षरत इत्येवंशीले । तथा-- नदन्तः शब्दायमानाः सितच्छदा हंसा ययोस्तौ पश्चात्कर्मधारयः ॥
ક્લાકાથ
સરળ અંગુલિવાળા, કાંતિથી વ્યાપ્ત અને નૂપુર (ઝાંઝર)નાં ઝણકારથી યુક્ત એવા નાથી
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ५२-५५] हीरसौभाग्यम् દેવીના ચરણોની શોભાનું બે કમલેએ અનુકરણ કર્યું. દેદીપ્યમાન પાંદડાવાળા, રસ ઝરતાં અને અવાજ કરતા હોવાનાં કમલોએ નાથીદેવીનાં ચરણોની સદશતા ધારણ કરી. પરમા
प्रभाप्रथातैलकरम्बितान्तरे, यदङ्घ्रिपात्रेऽङ्गुलिवर्तिवर्तिनः । नखाः प्रदीपा इव विस्फुरत्त्विषोऽ-पुषन् विभूपामभिभूततामसाः ॥५३॥
नखा अर्थान्नाथीकामाकुशाः प्रदीपा इव विभूषां शोभामपुषन् पुष्टामकार्षुः ।। यद िपात्रे यस्याश्चरणनाम्नि अमत्रे भाजने । किंभूते। प्रभानां कान्तीनांप्रथा विस्तार एव तैल स्नेहस्तेन करम्बितमर्थात्संपूर्णमन्तर मध्य यस्य तस्मिन् । नखाः किंभूताः । अङ्गुलय एव वर्तयो दशास्तासु वर्तन्ते तिष्ठन्तीत्येवंशीलाः । पुनः किंभूताः । विस्फुरन्ती विद्योतमाना त्विट्र ज्योतिर्येषां ते पुनः किंभूताः। अभिभूता ध्वस्तास्तामसास्तमसां ध्वान्तानां समूहा यैस्ते । 'तामसास्तिग्मरोचिषः' इति वीतरागस्तवे ॥
શ્લેકાર્થ નાથીદેવીના નખો દીપકની જેમ શોભાની વૃદ્ધિ કરતા હતા. કાન્તિના સમૂહરૂપ તેલથી જેનો મધ્યભાગ વ્યાપ્ત છે તેવા પ્રકારના નાથીદેવીના ચરણરૂપ પાત્રમાં આંગળીરૂપી દીવેટામાં રહેનારા સ્કરાયમાન જ્યોતિથી અંધકારને નાશ કરનારા “નખો પગની અદ્દભુત શેભાને વધારતા હતા. ૫મા
व्यलीलसत् पाटलिमा पदाम्बुज-द्वयस्य यस्याः सरसीजचक्षुषः । स्वमार्दवेनाभिभवं विधित्सतः, प्रवालपुजैरुपदीकृतः किसु ॥५४॥ सरसीज कमल तच्चक्षुर्लोचन यस्यास्तादृश्या यस्याः पदाम्बुजयोश्चरणकमलयो. यस्य युगलस्य पाटलिमा रक्तता व्यलीलसद्भासते स्म । किमुत्प्रेक्ष्यते-स्वमार्दवेन निजसुकुमारतया अभिभव पराभूतिं विधित्सतो विधातुमिच्छतः चरणारविन्दद्वन्द्वस्य प्रवालपुजैः पल्लवपटलैः उपदीकृतः किमु । ढौकित इव ॥
કમલાક્ષી નાથીદેવીના ચરણકમલની (તલીયાની) લાલિમા શોભતી હતી. પોતાની સુકમારતાથી પરાભવને ઈચ્છતા પ્રવાલના સમૂહોએ નાથીદેવીનાં ચરણયુગલ ને પિતાની લાલિમા ભટણા રૂપે કરી ન હોયTI૫૪
असौ जयन्ती जलजं स्वपाणिना, रदैश्च तारश्रियमात्मना रमाम् । मृगाङ्कमास्येन रुचा च चम्पकं, स्मरस्य हेतिः किमु विश्वजित्वरी ॥५५॥
असौ नाथीदेवी । किमुत्प्रेक्ष्यते-विश्वजित्वरी जगजयनशीला स्मरस्य कामस्य हेतिः किमु शस्त्रमिव । जगज्जिष्णुतां दर्शयति-असौ कि कुर्वती। जयन्ती पराभवन्ती । किम् । जलज कमलम् । केन । खपाणिना निजहस्तेन । पुनः काम् । तारथिय तार
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
१००
हीरसौभाग्यम् [सर्ग २ श्लो० ५५-५७ काणां निर्मलमौक्तिकानां वा । 'तारो निर्मलमौक्तिके' इत्यनेकार्थवचनात् । यद्वा रजतानां श्रिय शोभाम् । नक्षत्रवाची तारशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति । 'प्रथममुपहत्यार्थ (घ) तारैरखण्डिततण्डुलैः' इति नैषधे। कैः । रदैर्दन्तैः । पुनः काम् । रमां लक्ष्मीम् । केन । आत्मना खरूपेण शरीरेण वा आत्मशब्देन च वपुः । प्रागनेकार्थोक्तेन दर्शितमस्तीति । पुनः कम्। मृगाङ्क चन्द्रम् । केन । आस्येन वदनेन । अपि पुनः किम् । चम्पक हेमपुष्पकम् । चम्पककुसुममित्यर्थः। जातावेकवचनम् । कया । रुचा कान्त्या ॥ इति नाथीसङ्गवर्णनम् ॥
કલેકાર્થ નાથીદેવી જાણે જગતને જીતનારા કામદેવનું અમોઘ શસ્ત્ર ન હોય ? કેમકે પોતાના સુકુમાર હાથથી કમલને, દેદીપ્યમાન દાંતાથી નિર્મલ મોતીઓને, શરીરની શોભાથી લક્ષ્મીને, મુખની સૌમ્યતાવડે ચંદ્રને અને દેહની અનુપમ કાન્તિથી ચંપકપુષ્પને પરાભવ કરતી નાથીદેવી અદ્ભુત સૌદર્યને ધારણ કરતી હતી. પપા
अथो मिथः प्रीतिपरीतदम्पती, इमौ कलाकेलिविलासशीलिनौ । लिलेसतुः केलिसरः सरिद्वनी-गिरीन्द्रभूमीषु रतिस्मराविव ॥५६॥
अथो कुंरानाथीदेव्योर्गुणरूपवर्णनानन्तर तयोविविधक्रीडावर्णनारम्भः । मिथः परस्परं प्रीत्या स्नेहेन प्रमोदेन वा परीतौ व्याप्तौ दम्पती स्त्रीभर्तारौ इमौ नाथीकुराख्यमहेभ्यो अथवा इमौ पूर्व व्यावर्णितस्वरूपौ दम्पती नाथीकुंराव्यवहारिणौ केलये क्रीडार्थ ये सरासि पद्माकराः सरितो नद्यः वन्य उद्यानानि गिरीन्द्राः सर्वक्रीडास्पदोपेताः पर्वताः तेषां भूमीषु स्थानकेषु विलेसतुः विविधक्रीडां चक्रतुः । इमौ किंभूतौ । कलाकेले कामस्य विलास लीलां शीलतो भजत इत्येवंशीलौ । इवोत्प्रेक्ष्यते-इमौ रतिस्मरौ केलतीकामाविव ॥
શ્લોકાર્થ કરાશાહ અને નાથીદેવીના રૂપ-ગુણનું જુદું જુદું વર્ણન કર્યા બાદ હવે તે દંપતીનું સમૂહરૂપે વર્ણન કરતા કવિ કહે છે. પરસ્પરની પ્રીતિમાં તત્પર કામદેવની શોભાને ભજનારા દંપતી ક્રીડાસરોવરે, નદીઓ, ઉદ્યાન અને ક્રીડાપર્વતેમાં વિવિધ પ્રકારની ક્રીડાઓ કરતા જાણે સાક્ષાત રતિ અને કામદેવના અવતાર હોય તેમ જણાય છે. પાપકા
सकाकतुण्डैणमदद्रवाङ्कितो-रसोः परिक्षालनतः कदापि तौ । सुतामिवार्कस्य विहारवाहिनीं, विनिर्मिमाते जलकेलिलालसौ ॥५७॥
कदापि कस्मिन्नपि प्रस्तावे दम्पती नाथीकुंराख्यौ सह काकतुण्डेन कृष्णागुरुणा वर्तते तादृशस्यैणमदस्य कस्तूरिकाया द्रवः पङ्कस्तेनाङ्कितयोाप्तयोरुरसोर्वक्षःस्थलयोः परिक्षालनतो धावनतः विहारवाहिनी विलासनदीम् । 'विहारस्तु जिनालये। लीलायां
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो०५७-५९]
हीरसौभाग्यम्
१०१
भ्रमरे स्कन्धे' इत्यनेकार्थः । 'निद्रां विहारार्धपथे गतानाम्' इति रघौ । अर्कस्य सुता मिव यमुनामिव कस्तूरीद्रवैः श्यामलीकृतजलाम् अत एव यमुनोपमां निर्मिमा कुवत । किंभूतौ । जलकेलौ सलिलकीडायां लालसौ लोलौ । 'लालसा लोलयाञ्चयोः । तृष्णातिरेके औत्सुक्ये' इत्यनेकार्थः ॥
શ્લેાકા
કોઇ કોઇ અવસરે જલક્રીડામાં ઉત્સુક બન્ને દ'પતી કૃષ્ણાગુરુ કરાયેલાં વક્ષસ્થલને ધાવાથી યમુનાની જેમ શ્યામ જલવાળી એવી હતાં તાપણા
અને કસ્તૂરીના લેપથી વ્યાપ્ત ક્રીડાનદીનુ નિર્માણુ કરતા
कुमुत्स्मिता षट्पदपङ्तिकुन्तला, स्मितोत्पलाक्षी कजकुड्मलस्तनी । प्रियेव पाथः प्लवने सहंसिका, तरङ्गबाहुः सरिदालिलिङ्ग तम् ॥५८॥
सरित् क्रीडानदी । पाथः प्लवने जलकेलिसमये स्नानविधाने तं महेभ्य कुंरासाधुमालिलिङ्ग । केव । प्रियेव । यथा पाणिगृहीती पत्नी स्वपतिमाश्लिष्यति । किंभूता नदी प्रिया च । कुमुत्कैरवम् । जातावेकवचनम् । तदेव तद्वद्वा स्मितमीषद्धसित यस्याः सा । भर्त्रा श्लेषणसमये स्त्रियाः किंचित्स्मित जायते । पुनः किंभूता । षट्पदानां भ्रमराणां पक्तयः श्रेणयस्ता एव तद्वच्च श्यामाः कुन्तला केशा यस्याः । पुनः किंभूता । स्मित' विकसित यदुत्पल' तदेव तद्वद्वा अक्षिणी चक्षुषी यस्याः । ' किमु कुवलयनेत्राः सन्ति नो नानार्यस्त्रिदशपतिरहल्यां तापसी यत्सिषेवे । हृदयतृणकुटिरे दीप्यमाने स्मराग्नाबुचितमनुचितं वा वेत्ति कः पण्डितोऽपि ॥ इति चम्पूकथायाम् । पुनः किंभूता कजकुड्भलौ कमलमुकुलौ तावेव तद्वद्वा स्तनौ कुचौ यस्याः । पुनः किंभूता । हंस एव हंसकः । 'हँसको हंसनूपुरयोः' । सह हंसकैर्भरालैर्हं सकाभ्यां नूपुराभ्यां वा वर्तते या । पुनः किंभूता । तरङ्गौ अर्थादुभयपार्श्ववर्तिनौ कल्लोलौ तावेव च तत्तुल्यौ बाहू भुजौ
यस्याः ॥
શ્લાકા
જલક્રીડાના સમયે ક્રીડાનદી પ્રિયાની જેમ કુરાશાહને અલિંગન કરતી હતી. કુમુદૃરૂપી હાસ્ય કરતી, ભ્રમરાની પ‘તિરૂપી શ્યામકેશવાળી, વિકસ્વર કમલેારૂપી નેત્રોવાળી, કમલની કળીરૂપી સ્તનવાળી, બાલહંસરૂપી ઝાંઝર વાળી, અને તર ંગરૂપી બાહુવાળી એવી ક્રીડાનદી જેમ પ્રિયા પેાતાના પતિને આલિંગન કરે તેમ, જાણે આલિંગન કરતી હોય તેમ જણાતું હતું. ૫૫૮૫
विजृम्भिजाम्बूनदपद्मनिष्पत-त्परागपिङ्गीकृतवारिशालिनि ।
समं करिण्या करिणेव पङ्कजा-करेऽमुनाऽक्रीडि कुरङ्गचक्षुषा ॥५९॥
अमुना कुंरामहेभ्येन कुरङ्गचक्षुषा स्वमृगलोचनया आत्मस्त्रिया सम कदाचित्पकजाकरे कमलकलिततटाके अक्रीडि क्रीडां चक्रे । किंभूते पङ्कजाकरे । विजृम्भीणि विस्मे
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग २ श्लो० ५९-६१ राणि जाम्बूनदानि सौवर्णानि यानि पद्मानि तेभ्यो निष्पतद्भिनिःसरद्भिविंगलद्भिः परागै रजोभिः पिङ्गीकृतेन पीततां प्रापितेन वारिणा जलेन शालते शोभते इत्येवंशीलस्तस्मिन् । कनककमलसद्भावश्चम्पूकथोक्तेन प्राग्दर्शितोऽस्तीति । केनेव । करिणेव । यथा करिणा हस्तिना करिण्या स्वहस्तिन्या सम विन्ध्याचलजलाशये क्रीड्यते ॥
साथ કઈ અવસરે કુરાશાહ મૃગલોચના એવી પોતાની સ્ત્રીની સાથે કમલોથી વ્યાપ્ત એવા તલાવમાં કીડા કરતા હતા. વિકસ્વર સોનેરી કમલોની રજકણોના પડવાથી પીળા પડી ગયેલા પાણીવાળા તલાવમાં કેમ હાથી પોતાની હાથણી સાથે વિંધ્યાચલના જલાશયમાં દડા ?
स्मितारविन्दोदयदिन्दुविभ्रमा-दिवाम्बुलीलासमये तयोर्मुखे ।
विमुग्धसारङ्गचकारशावका, मरन्दपीयूषपिपासयाऽभजन् ॥६०॥
विमुग्धा अचतुराः सारङ्गाणां भृङ्गाणाम् । 'सारङ्गो हरिणे शैले कुञ्जरे चातके खगे। शबले चिश्विरीके च' इत्यनेकार्थतिलके। चकोराणां ज्योत्स्नाप्रियाणां शावका याला अम्बुलीलासमये जलक्रीडाकरणव्यतिकरे तयो थीकुंरामहेभ्ययोर्मुखे वक्त्रे अभजन सेवन्ते स्म । कया । मरन्दानां मधूनां पीयूषाणाममृतानां च पिपासया पातुमिच्छया । इवोत्प्रेक्ष्यते-स्मितारविन्दस्य विकसितकमलस्य तथा उदयत उदयं गच्छत इन्दोश्चन्द्रस्य च भ्रमाद्धान्तेः । 'कणेहत्य चकोरीणां गणः पीत्वा सुधासवम् । अजायत मदेनेव गुञ्जापुजारुणेक्षणः ॥' इति चकोराणां सुधापान वस्तुपालकीर्तिकौमुद्याम् ॥
st જલક્રીડાના અવસરે, મુગ્ધ શ્રમ અને ચકોરિકા વિકસ્વર કમલ અને ઉગતા ચંદ્રની ભ્રાન્તિથી રસ અને અમૃતપાનની ઈચ્છાથી નાથીદેવી અને કુરાશાહના મુખકમલને અને મુખચંદ્રને ભજતાં ii. ॥१०॥
प्रफुल्लकङ्केल्लिरसालमल्लिका-कदम्बजम्बूनिकुरम्बचुम्बिते । अलीव साकं सुदृशा स निष्कुटे, कदापि रेमे श्रितमुनशीलनः ॥६॥
स महेभ्यः कदापि कस्मिन्नपि समये सुदृशा स्वस्त्रिया साक सार्घ निष्कुटे गृहारामे रेमे क्रीडति स्म । क इव । अलीव । यथा भ्रमरो भ्रमर्या सममारामे रमते । किंभूतः । श्रित निर्मित सूनानां कुसुमानां शीलनमवचयमालाग्रन्थनप्रियावतंसीकरणादि येन । भृङ्गोऽपि पुष्पसेवी । किं भूते निष्कुटे । प्रफुल्लाः कुसुमिता ग्ये ककेल्लयोऽशोकाः, रसालाः सहकाराः, मल्लिका विचकिलाः, कदम्बा नीपाः धाराकदम्बाश्च, जम्ब्वः श्यामफलाः प्रसिद्धाः तेषां निकुरम्ब वृन्द' तेन चुम्बिते कलिते ॥
પ્લેકાર્થ પુપોના સમૂહથી શોભતા કરાશાહ કઈ અવસરે વિકસ્વર અશોક, આમ્ર, મહિલકા, કદંબ અને જાંબુ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ६१-६४] हीरसौभाग्यम्
१०३ આદિ વૃક્ષોના સમૂહથી યુક્ત પોતાના ગૃહઉદ્યાનમાં, જેમ ભ્રમર ભ્રમરીની સાથે ક્રીડા કરે તેમ, સ્વસ્ત્રીની સાથે ક્રોડ કરતા હતા. ૬ti
रसालसालस्य तले विलासिना, प्रणीय वीणां कणनानुवादिनीम् ।
अगीयत श्रोत्रसुधारसोपमं, कचिन्मृगाक्ष्या सह किंनरेन्द्रवत् ॥६२॥ विलासिना क्रीडाशीलेन कुंरासाधुना मृगाक्ष्या खप्रियया नाथीदेव्या सह कुत्रापि कस्मिन्नपि वनप्रदेशे रसालसालस्य सहकारतरोस्तले अधोभूमौ श्रोत्रयोः कर्णयोः सुधारसस्य अमृतनिस्यन्दस्य उपमा साम्य यत्रैवंविधमगीयत गीतम् । किं कृत्वा । क्वणन निजध्वनिमनुवदतीति अनुकरोतीत्येवंशीलां वीणां प्रणीय सज्जीकृत्य । कवत् । किनरेन्द्रवत् । यथा कि रुषेश्वरेण स्वरसेन स्त्रिया सह गीयते ॥
શ્લેકાર્થ ક્રીડાપ્રિય એવા કુરાશાહ કોઈ અવસરે મૃગલોચના એવી વીણાને, સજજ કરી, કર્ણને મધુર અમૃત સમાન ગીતગાન કરતા હતાં. જેમ ગાંધર્વ સ્ત્રીની સાથે મધુરસ્વરે ગીતગાન કરે તેમ ગીતગાન કરતા હતા. ૬૨
कदापि मन्दार इव स्मितद्रुमे, विलासदोलामवलम्ब्य लीलया। न्यखेलि तेनेापवने मृगीदृशा, समं स्वदेव्या घुसदेव नन्दने ॥६३॥
कस्मिन्नप्यवसरे तेन व्यवहारिणा मृगीदृशा स्वदयितया सह उपवने पुरस्य वा स्वगृहस्य समीपारामे लीलया शृङ्गारभावजक्रियया न्यखेलि क्रीडितम् । 'लीला केलिर्विलासश्च शृङ्गारभावजा क्रिया' इत्यनेकार्थः । अत्र विलासः स्थानादीनां वैशद्यमित्यवचूर्णी कि कृत्वा । मन्दारे कल्पद्रुमे इव । कस्मिन्नपि स्मितद्रुमे विकसिततरौ । तरुशाखायामित्यर्थः । विलासार्थ दोलां क्रीडाकृते प्रेखोलनमवलम्ब्याश्रित्य । केनेव । द्युसदेव । यथा देवेन स्वदेव्या मन्दारे मन्दारनाम्नि कल्पवृक्षे दोलां बद्ध्वा नन्दनवने क्रीड्यते ॥
साथ જેમ નંદન વનમાં દેવ દેવીની સાથે કલ્પવૃક્ષ ઉપર હિંડોળે બાંધીને ક્રીડા કરે તેમ, કઈ વખત કરાશાહ નાથીદેવી સાથે ગૃહઉદ્યાનમાં કેઈ વિકસ્વર વૃક્ષ ઉપર હિંડોળો બાંધીને લીલાપૂર્વક ક્રીડા કરતા હતા. ૬૩
कदाचिदिभ्यः कलधौतभूधरे, चिखेल सार्ध परमाणुमध्यया ।
मृगाङ्कचूडामणिरदिचक्रिण-स्तनूजयेवाद् भुतभूतिभासुरः ॥६४॥ इभ्यो व्यवहारी कदाचित्कस्मिन्नपि वासरे कलधौतभूधरे क्रीडार्थनिर्मितरजतपर्वते परमाणुमध्यया स्वकृशोदर्या नाथीदेव्या समम् । 'अध्यापयामः परमाणुमध्याः' इति नैष
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
हीरसौभाग्यम् सर्ग २ श्लो० ६४-६६ घे । चिखेल खेलति स्म । श्वैत्याद्भपतुल्योरूपमयो वा । तथा चम्पूकथायाम्-'राजते राजतेनायं सानुना सानुनायकः' इति । यथा शङ्ग तथा सर्वोऽप्यद्रिः । क इव । मृगाचूडामणिरिव । 'मृगाङ्कचूडामणिवर्जनार्जितम्' इति नैषधे । यथा-ईश्वरोऽद्रिचमिणो हिमाद्रेस्तनूजया पुत्र्या पार्वत्या सम रुप्याचले कैलाशे खेलति । इभ्यः किंभूतः। अद्भुतया विद्धच्चेतश्चमत्कारकारिण्या भूत्या संपदा भासुरो नागरिकेषु दीप्यमानः। शिवस्तु भस्मना शुभ्रः । 'भूतिस्तु भस्मनि । मांसपाकविशेषे च संपदुत्पादयोरपि' इत्यनेकार्थः॥
શ્લોકાર્યું અદભુત પ્રકારની સંપત્તિથી સુશોભિત કરાશાહ કેાઈ વખતે કશાદરી એવી પોતાની સ્ત્રીની સાથે રૂપમય ક્રીડાપર્વત ઉપર જેમ ઈશ્વર પાર્વતીની સાથે કૈલાસ પર્વત પર ક્રીડા કરે તેમ, કીડા १२d sdl. ॥१४॥
विनोदमेवं सृजतोरहर्निश, तयोः स्मराज्ञकवशंवदात्मनोः । दिनानि दोगुन्दकदेवयोरिव, प्रमोदभाजोरतिचक्रमुः क्रमात् ॥६५॥
तयोाथीकुंराव्यवहारिणोः क्रमाद्विविधविलासकरणपरिपाट्या दिनानि वासरा अतिचक्रमरतिक्रामन्ति स्म । तयोः किंभूतयोः । प्रमोदभाजोरानन्दमेदुरयोः । पुनः किंभूतयोः । सरस्य मदनस्याज्ञा आदेशः तस्या एकोऽद्वितीयो वशंवद आयत्त आत्मा चित्त च ययोस्तौ । पुनः किं कुर्वतोः । एवं पूर्वोक्तप्रकारेण अहर्निश निरन्तर विनोदं क्रोडां सृजतोः । कयोरिव । दोगुन्दकदेवयोरिव । यथा दोगुन्दकदेवयोविविधक्रीडाकुर्वतोर्वासरा अतिक्रान्ति ॥ इति दम्पत्योर्वनादिक्रीडाकारणादिः ॥
પ્લેકાર્થ કામદેવની આજ્ઞાને આધીન નિરંતર વિવિધ પ્રકારની ક્રિીડાને કરતા એવા તે દંપતીના સુખમય દિવસે દોગંદકદેવની જેમ આનંદપૂર્વક પસાર થતા હતા. આપા
कदाचिदम्भोरहिणीव निद्रया, सुखं प्रसुप्ता प्रहरेऽन्तिमे निशः ।
तदङ्गना स्वप्नसरोवगाहिनं, न्यभालयज्जम्भनिशुम्भकुम्भिनम् ॥६६॥
कदाचिदाधानकाले तदङ्गना कुरापत्नी नाथी निशो रात्रेरन्तिमे पश्चिमे चतुर्थे प्रहरे यामे जम्भनाम्नो दैत्यस्य निशुम्भो हिंसनं यस्य यस्माद्वाास इन्द्रस्तस्य कुम्भिनमैरावण न्यभालयत्पश्यति स्म । किंभूतम् । स्वप्न एव सरस्तटाकस्तमवगाहते भजते इत्येवंशीलः । ऐरावणोऽपि तदङ्गना इत्यतोऽकारपृथक्करणेन अस्वप्नानां सरो नन्दीसरोनामान' पद्माकरमवगाहते मध्ये प्रविश्य क्रीडया इतस्ततः स्वेच्छया गच्छतीत्येवंशील: स्यात् । किंभूता तदङ्गना । निद्रया निरतित्त्वापेन । अत एव सुख यथा स्यात्तथा । सातेनेत्यर्थः । प्रसुप्ता शय्यायां शयाना । केव । अम्बुरुहिणीव । यथा पद्मिनी रात्रौ स्वपिति ॥
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
શ્લેાકા
કોઇ એક રાત્રિને વિષે કમલિનીની જેમ સુખપૂર્વક સૂતેલી એવી નાયીદેવીએ રાત્રિના ચોથા પ્રહરમાં સ્વપ્નમાં ‘નદીસર્' નામના સરાવરમાં ક્રીડારત એવા અરાવણુ હાથીને જોયે ॥૬॥ श्रियेव निर्जित्य समग्रदिग्गजान् धृतर्जयाङ्केश्वमरैर्विराजितम् ।
प्रभुं धराणामिव धात्वधित्यकां, स्वमूर्ध्नि सिन्दूररुचिं च विभ्रतम् ॥ ६७ ॥
सर्ग २ श्लो० ६६-६९ ]
१०५
किंलक्षणं गजम् । चमरै रोमगुच्छेविराजितं शोभितम् । इवात्प्रेक्ष्यते श्रिया शौण्डीरिमतुङ्गिमश्वेतिमलक्षणागणितगुणगणादिमस्वलक्ष्म्या समग्रान् सर्वान् । पुण्डरीक - वामनकुमुद्-अञ्जन- पुष्पदन्त सार्वभौम- सुप्रतीकाख्यान् सप्त दिग्जान्निर्जित्य जित्वा जयाकैस्तद्विजसूचकैर्धतैरिव । पुनः किं कुर्वन्तम् । विभ्रतं धारयन्तम् काम् । सिन्दूरस्य शुङ्गारभूषस्य रुचि कान्तिम् । रक्तिमानमित्यर्थः । कस्मिन् । स्वमूर्ध्नि निजमस्तके । कमिव । धराणां प्रभुमिव । यथा गिरिराजो हिमाद्रिर्धातोर्गैरिकस्य अधित्यका मूर्ध्वभूमी धत्ते ॥ ऐरावतः पुण्डरीको, वामनः कुमुदोऽञ्जनः । पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकञ्च दिग्गजाः ॥ इति हैम्याम् ।
શ્લેાકા
શ્વેતપણું, ઉન્નતિ આદિ અનેક શુભલક્ષણાથી યુક્ત એવી પેાતાની લક્ષ્મીથી, ઐરાવત, पुरी, वामन, भुह, मनन, पुष्पहंत, सार्वलभ भने सुत्रता मे साते हिग्गलेने कती सीधानु જાણે સૂચન ન કરતા હાય ! તેવા પ્રકારના ચામરથી સુશોભિત અને જેમ હિમાલય સુવર્ણના (ગૈરિક ધાતુ) શિખરને ધારણ કરે છે તેમ મસ્તક ઉપર સિંદૂરની ક્રાંતિને ધારણ કરતા એવા હાથીને જાય.. ॥૬૭ાા
अखण्डचण्डेतरधाममण्डला-न्तरालतो निर्गतमङ्कवर्त्मना ।
महीतले स्त्यानतया कथंचना - वतिष्ठमानं किमु वा सुधारसम् ||६८||
वा अथवा | गजं किसूत्प्रेक्ष्यते - महीतले भूमण्डले स्त्यानतया स्तिमितत्वेन कथंचन केनापि प्रकारेण अवतिष्ठमानं स्थितिं कुर्वाणं सुधारसमिव । किमूत्प्रेक्षायाम् । किंभूतं सुधारसम् । अखण्डस्य संपूर्णस्य चण्डात्तीक्ष्णादितरं शिशिरं धाम तेजो यस्यैतावता चन्द्रस्य मण्डलं बिम्वं तस्यान्तरालतो मध्यान्निर्गतं निःसृतम् । केन । अङ्कवर्त्मना लाछनमार्गेण ॥
શ્લેાકા
કાઇપણ પ્રકારે પૃથ્વી ઉપર આવીને રહેલા જાણે અમૃતરસ હાય અથવા અખંડ - મંડળના મધ્યભાગમાંથી લાંછન માગે નીકળેલા જાણે અમૃતરસ હોય ! તેવા હાથીને સ્વપ્નમાં જોયા. ॥૬૮૫
सृजन्तमुच्चैः स्वकरं मदोदयात्, कुलाद्रिसान्द्रप्रतिनादमन्दुरैः ।
स्वगर्जितैः स्पर्धितया पयोमुचां चमूं विगायन्तमिवातिकोपतः ॥ ६९ ॥
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग २ श्लो० ६९-७१ गजं किं कुर्वन्तम् । मदस्योन्मत्तताया उदयादाविर्भावात्स्वकर निजशुण्डादण्डमुच्चैसर्व सृजन्तं कुर्वन्तम् । उत्प्रेक्ष्यते-स्वर्जितैरात्मगर्जारावैः सार्ध स्पर्धितयाऽहंसर्पित्वेन अतिकोपतोऽधिकक्रोधात् पयोमुचां मेघानां चमूमनीकम् । वृन्दमित्यर्थः । विगायन्तमवगणयन्तमिव । 'नवाम्बुदानीकमुहूर्तलाञ्छने' इति रघुवंशे । अनीकवचमूः । किंभूतैर्गजितैः । कुलाद्रिषु मन्दरप्रमुखकुलशैलेषु सान्द्रेण बहुलेन प्रतिनादेन प्रतिशब्देन मेदुरैः पुष्टैः ॥
શ્લોકાથ મદોન્મત્ત હોવાથી પોતાની સૂંઢને ઉંચી કરતો તે હાથી, મેરુ આદિ પર્વતમાં પડેલા ગાઢ પડધાઓથી પુષ્ટ એવી પોતાની ગર્જનાની સાથે સ્પર્ધા કરતા મેના સમૂહને અતિકેપથી જાણે તિરસ્કાર કરતો ન હોય ? એમ જણાતું હતું. ૬
कुतूहलेनेव महीविहारिणं, महीधरं कैरववन्धुधारिणः ।
किमेतयोर्भाग्यनभोमणेरहः, शरद्विधोर्वा किमु पिण्डितं महः ॥७०॥ अथ वा उत्प्रेक्ष्यते-कुतूहलेन कौतुकेन मह्यां पृथिव्यां विहरति खेलति इत्येवंशीलं कैरवबन्धु चन्द्रं धरतीत्येवंशीलस्तस्य शंभोर्महीधर कैलासमिव । अथ वा किम् । उत्प्रेक्ष्यते । एतयो थीकुंराव्यवहारिणोर्भाग्य पुण्यं तदेव नभोमणिः सूर्यस्तस्याहदिनमिव । अह्रो भानोरुदयः । तथा एतस्मात्स्वप्नात्तयोर्भाग्याभ्युदयो भविष्यति । अथ वा शरद्विधोमघात्ययोदितचन्द्रस्य पिण्डितं पिण्डीभूत महः कान्तिरिव ॥ आदितः पञ्चभिः कुलकम् ॥ इति गजस्वप्नः ॥
શ્લોકાર્ધ અથવા એ હાથી, કૌતુકથી પૃથ્વી ઉપર ક્રીડા કરવા માટે આવેલ જાણે ઈશ્વરને કૈલાસપર્વત ન હોય ? અથવા નાથીદેવી અને કરાશાહના ભાગ્યરૂપી સૂર્યને જાણે ઉદય ન હોય ? અથવા તે શરદચંદ્રને પિંડરૂપે બનેલો જાણે તેજ:પુંજ ન હોય ? તેવા પ્રકારના શ્વેત અને શ્રેષ્ઠ હાથીને સ્વપ્નમાં જોયે. ll૭૦માં
व्यमोचि तं स्वप्नमवेक्ष्य संलये, विलोचनाम्भोरुहमुद्रणाऽनया। पयोरुहिण्येव पयोजबान्धवो-दये शचीकान्तहरिन्महीधरे ॥७१।।
अनया नाथीदेव्या संलये निद्रायाम् । 'निद्रा प्रमीला शयनं संवेशः स्वापसंलयौ' इति हैम्याम् ।तं पूर्वोक्त गजस्वममवेक्ष्य दृष्टा विलोचनाम्भोरुहयोनयनकमलयोर्मुद्रणा निमीलन व्यमोचि मुक्तम् । निद्रा त्यक्तेत्यर्थः। कयेव । पयोरुहिण्येव । यथा शच्या इन्द्राण्याः कान्तः शक्रस्तस्य हरित् दिक् पूर्वा तस्या महीधर उदयशैलस्तत्र पयोजबान्धवस्य भास्करस्य अभ्युदय विभाव्य पयोजिन्या पद्मिन्या नेत्रतुल्यपयोरुहयोर्मुद्रणा मुकुलनं विमोच्यते ॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ७१-७३]
हीरसौभाग्यम्
શ્લેકાર્થ સ્વપ્નમાં હાથીને જોઈને નાથીદેવીનાં નયનકમલ વિકસિત થયાં. અર્થાત નિદ્રાને ત્યાગ કર્યો. ઉલ્યાચલ ઉપર સૂર્યના ઉદયને જોઈને જેમ પવિની (કમલિની) વિકસિત બને છે, તેમનાથીદેવી પણ નિદ્રાનો ત્યાગ કરીને સ્વસ્થ બની, ૭ના
सुखं शयाना निशि निद्रयाङ्गना, निभाल्य तं स्वप्नमवाप संमदम् ।
यथा परब्रह्म समीररुन्ध(रोध)नै-निवद्धपद्मासनयोगिमण्डली ॥७२॥ अङ्गना नाथी समदं हर्षमवाप लेभे । किं कृत्वा । निभाल्य दृष्ट्वा । कम् । तं पूर्वव्यावर्णितस्वरूपं हस्तिस्वप्तम् । किंभूता नाथी । निशि रात्रौ निद्या सुख सातेन शयाना स्वपन्ती। सुप्ता सतीत्यर्थः । केय । निबद्धति । यथा निवद्धं रचित पद्मासनमासनविशेषो यस्तादृशानां योगिनां योगमार्गसाधकानांमण्डली श्रेणी समीराणां प्राणापानादीनां पवनानां रुन्ध(रोध)नै रोधैः परब्रह्म परमात्मानमालोक्य परमं संमदं प्राप्नोति। योगिनो हि पामासनेनोपविश्य वातरुन्ध(रोध)नपूर्वकमेकताना योगध्यान कुर्वन्तः परमात्मानमात्मनि हृदयकमलकर्णिकायां वीक्ष्य । "त्वां योगिनो जिन !सदा परमात्मरूप-मन्वेषयन्ति हृदयाम्बुजकोशदेशे" इति कल्याणमन्दिरस्तवेऽपि । 'परमानन्दभाजः सन्तो ध्यानाद्विरमन्ते' इत्येष व्यतिकरः कुमारसंभवे ॥
કાઈ રાત્રિમાં નિદ્રા વડે સુખપૂર્વક સૂતેલી નાથીદેવી તે હસ્તિના સ્વપ્નને જોઈને અત્યંત હર્ષને પામી. જેમ પવાસનસ્થ યોગીમંડળી, પ્રાણાપાન આદિ વાયુના રોધપૂર્વક યોગાભ્યાસ કરતા હૃદયકમલમાં પરબ્રહ્મ (પરમાત્મા)ને જોઈને અત્યંત આનંદ પામે તેમનાથીદેવી પણ પરમ આનંદને પામી. છરા
गभीरिमाणं दधतः सपल्लव-स्मितप्रसूनव्रजराजितान्तरात् ।
स्वहंसतूलीशयनोदरादसौ, क्षणादुदस्थात् करिणीव सैकतात् ॥७३॥ असौ नाथी स्वस्य हंसतूलीनाम्नः शयनस्य । यद्वा आत्मनो हंसानां पक्षरोमभिर्भूता तूली । अथवा हंसनामलक्षणकेन पट्टशाटकेन। 'सयमेवाभरणालंकार मुयई' इति कल्पसूत्रे । 'भगवान् खमेवाभरणालंकारान् मुञ्चति । तान्याभरणानि कुलमहत्चरिका हंसलक्षणेन पटशाटकेन प्रतीच्छति। तथा 'पञ्चमुट्ठिय लोय करेइ।' शक्रोऽपि हंसलक्षणेन पटशाटकेन केशान् प्रतीच्छय क्षीरसमुद्रे वाहयति । इति कल्पवृत्तिः। निमिता तूली प्रस्तरणोपकरणविशेषः । लोके 'तुलाइ' इति प्रसिद्धा । तत्संयुक्तस्य शयनस्य वा शय्याया उदरान्मध्यात्क्षणात्तत्कालमुदस्थादुत्थिता । किं कुर्वतः स्वहसेत्यादि । दधतो धारयतः । कम् । गभीरिमाण मध्ये निम्नतां 'मज्झनिन्ने गम्भीरे' इति कल्पादिमसूत्रवचनात् । पुनःकिभूतात्। सपल्लवाः किसलयकलिताः स्मिता विकसिता ये प्रसूनव्रजाः कुसुमसमूहास्तै राजितं शोभितमन्तर मध्य यस्य । केव । करिणीव । यथा हस्तिनी उभयपक्षपरावर्तनादिना।
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग २ श्लो० ७३-७५ कथंचिन्निम्नीभूतात् । 'शय्यां त्यजन्त्युभयपक्षविनीतनिद्राः' इति रघौ । उभयाम्यां पक्षाभ्यां पार्धाभ्यां परावर्तनेन लोठनेन विनीता अपाकृता निद्रा यैः-इति तद्वत्तिः । तथा समीपतरुनिष्पतत्पल्लवपुष्पोपचितात्सकताजलोज्झिततटादुत्तिष्ठते ॥
શ્લેકાર્થ સ્વપ્નદર્શન પછી નાથીદેવી, પર્ણ સહિત વિકસ્વર પુષ્પોના સમૂહથી સુશોભિત અને વચમાં કંઇક નમેલી એવી રેશમી વસ્ત્રથી આચ્છાદિત શયાના મધ્યભાગમાંથી તત્કાળ ઉઠી. જેમ સમીપવતી વૃક્ષમાંથી ખરી પડેલા પર્ણ–પુષ્પોના ઢગલાવાળા નદીના કિનારામાંથી હસ્તીની ઉઠે તેમ ઉડી૭૩
मरालबालेव विलासगामिनी, क्षितौ क्षिपन्ती पदपद्मयामलम् । ततः समुद्दिश्य पतिं पतिव्रता, महेभ्यपत्नी पदवीं व्यभूपयत् ॥७४॥
शय्याया उत्थानानन्तरं महेभ्यपत्नी नाथी पति स्वभर्तारमुद्दिश्य । पतिपाचे गन्तुकामेत्यर्थः । पदवीं मार्ग व्यभषयदलंकृतवती। किंभता। पतिरेव स्वभतव व्रत सतीत्वेन यस्याः स्वपाणिग्रहीतारं विना स्वप्नेऽपि त्रिधापि नान्य पुमांस कामयते सा पतिव्रता । प्रथम तु सतीत्वसूचनमुक्तम् । अत्र काव्ये तु प्रकटत्वेन सतीत्व प्रतिपादितम् । कि कुर्वन्ती । क्षितौ पृथिव्यां पदपद्मयोर्यामल' युग्म क्षिपन्ती स्थापयन्ती। पुनःकि भूता। विलासेन । लीलया मन्थर गच्छतीत्येवंशीला । केब । मरालवालेव। यथा हंसस्य पत्नी हंसी विलासगामिनी भवेत् ॥
શ્લેકાર્થ શયામાંથી ઉઠયા પછી તરત જ પતિવ્રતા એવી નાથદેવી પોતાના પતિ પાસે જવાની ઈચ્છાથી પૃથ્વી ઉપર ચરણકમલને સ્થાપન કરતી, હંસીની જેમ મંદગતિથી ચાલતી, માર્ગને શોભાपती ती. ॥७॥
क्षणादथोवींवलयोर्वशी मणी-विभूषणध्वंसितरोदसीतमाः । असौ पुरस्तात्प्रकटीवभूषी, प्रियस्य मूर्तेव कुलाधिदेवता ॥७५॥
अथ स्वप्नदर्शनोत्थाननिर्गमनान्तरमसौ नाथी क्षणात्स्तोककालादेव प्रियस्य कुरासाधोः स्वभर्तुः पुरस्तादग्रे प्रकटीवभूबुषी व्यक्ता जाता समेत्याने तस्थौ। कि भूता। उविलयस्य भूमण्डलस्य उर्वशी नामाप्सराः। 'विशति विशति वेदीमुर्वशी सेयमुाः ' इति नैषधे । पुनः किं भूता । मणीभूषणै रत्नाभरणैर्ध्वसित निर्दलित रोदस्योर्यावाभूम्योस्तमो ध्वान्तं यया सा । उत्प्रेक्ष्यते । तस्येत्यस्य मूर्ता तनुमती कुलाधिदेवता गोत्राधिष्ठात्री देवीव । साप्यप्सरा भूषणमाणिक्यकान्तिविध्वस्ततमाः स्यात् ॥
શ્લોકાઈ ત્યારપછીનાથીદવી ટુંક સમયમાં પોતાના પતિની સમીપમાં ઉપસ્થિત થઈ. રત્નોના આભૂષણોથી
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ७५-७८] हीरसौभाग्यम्
१०९ આકાશ અને પૃથ્વીના અંધકારનો જેણે નાશ કર્યો છે તેવા પ્રકારની જાણે આ પૃથ્વીમંડળની અપ્સરા ન હેય ? અથવા પિતાના પતિની જાણે મૂર્તિમાન કુલદેવી ન હોય ? ૭પ
तया क्रमादिभ्यविभावरीवरो, विमुद्रणाया गमितः स गोचरम् । वचोविलासैररुणांशुभिर्यथा-रविन्दवृन्दं दिवसाननश्रिया ॥७६।।
तया नाथीदेव्या क्रमादागमनानुक्रमेण वचोविलासैः स्ववचनचातुर्यातिशयैः स कुंराह्व इभ्येषु लक्ष्मीवत्सु विभावरीवरश्चन्द्रो मुख्यो विमुद्रणाया जागरणस्य गोचरं विषय गमितः प्रापितः । प्रबोधित इत्यर्थः । कयेव । दिवसाननश्रियेव यथा प्रभातलक्ष्म्यारुणांशुभिर्भानुकिरणैररविन्दानां पद्मानां वृन्द विमुद्रणाया गोचर गम्यते। विकाश्यते इत्यर्थः॥
જેમ પ્રભાતલક્ષ્મી સૂર્યના કિરણથી કમલેના સમૂહને વિકસિત કરે, તેમ નાથીદેવીએ અનુક્રમે મધુર વચનોથી શ્રેષ્ઠિઓમાં ચંદ્ર સમાન પોતાના પતિ કરાશાહને જગાડ્યા. ૭
सुमध्वजोर्वीधरजैत्रशस्त्रया, रहस्यवत् स्वप्न उदात्तनेत्रया । विनिद्रतां लोचनयोक्तिन्वते, न्यवेदि तस्मै व्यवहारिभास्वते ॥७७||
उदात्ते स्फारे कुमुदकमलकुवलयचकोरहरिणखञ्जनजयनशीले नेत्रे नयने यस्यास्तया तस्मै स्वकान्ताय स्वप्नो निद्रावस्थायां गजेन्द्रदर्शनं न्यवेदि कथितः । किंवत् । रहस्यवत् । यथा रहस्यं स्वप्रियाय निवेद्यते । तस्मै किंभूताय । व्यवहारिषु दीप्यमानत्वाद्भास्वते सूर्याय । पुनः किं कुर्वते । विलोचनयोनॆत्रयोविनिद्रतां निद्राभावात् स्मेरतां तन्वते विस्तारयते । कुर्वत इत्यर्थः । तया किंभूतया । सुमध्वजोर्वीधरः स्मरराजस्तस्य जैत्रं जगजयनशीलं यत् शस्त्रमायुधं तद्रूपया ॥
શ્લેકાર્થ વિકસિત નેત્રવાળી નાથીદેવી, જાણે જગતને જીતવા માટે કામદેવરૂ૫ રાજાનું અમેઘ શસ્ત્ર ન હોય ? આવી નાથીદેવીએ શ્રેષિઓમાં સૂર્યસમાન દીપ્તિમાન એવા પોતાના પતિ સંપૂર્ણ સ્વસ્થ यता, तियानीभ खनशननु निवान यु॥७॥
पडा
किमावयोरेष फलं प्रदास्यति, स्वपाणिसिक्तस्मयमानशाखिवत् ।
इदं निगद्य प्रमदाद्वसुंधरा-प्सरा व्यरंसीद् व्यवहारिवर्णिनी ।।७८||
व्यवहारिणः कुंरासाधोणिनी स्त्री नाथी प्रमदादानन्दात् इदमेतदुच्यमानं निगर कथयित्वा अर्थाद्भर्तुः पुरः । व्यरंसीद्विरमति स्म । किंभूता । वसुंधराया भूमेदिव्यरूपत्वादप्सराः । 'वातु जलौकोऽप्सरसः । 'सिकताः सुमनः समाः' । एतेषां शब्दानां बहुत्वं
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग २ श्लो० ७८-८०
वा स्यात् । इति लिङ्गानुशासने । इदं किम् । यदेष गजस्वप्न आवयोर्दम्पत्योः किं फलं प्रदास्यति । किंवत् । स्वपाणिना निजहस्तेन सिक्तो जलेनाभिषिक्तोऽत एव स्मयमानः शाखाप्रशाखापत्रपल्लवपुष्पोपचितो जायमानः शाखिवद् वृक्ष इव ॥
શ્લેકાર્થ પૃથ્વીની અપ્સરા એવી કુરશાહની પત્ની નાથીદેવી “આં ગજ સ્વપ્ન, પિતાના હાથે પાછું વડે સિંચાયેલો વિકસ્વર વૃક્ષની જેમ આપણને શું ફલ આપશે?” આ પ્રમાણે પોતાના પતિને આનંદપૂર્વક કહીને વિરામ પામી. ૭૮
तदाननेन्दोरमृतोमिमालिनो, गिरं सुधाया भगिनीमिवोद्गताम् । निपीय कर्णैः पुटकैरिवान्तरा, स (वि)कूणिताक्षः परमां मुदं दधौ ॥७९॥
स महेभ्यः कुंराख्योऽन्तरा हृदयमध्ये परमामुत्कृष्टां मुदं प्रीतिमानन्दं दधौ धारयति स्म । किं कृत्वा । निपीय पीत्वा । सादरं श्रत्वेत्यर्थः । काम । गिरं वाणीम । के कर्णैः श्रवणैः । तादृक् शुभस्वप्नश्रवणोत्कण्ठया वारंवारप्रश्ने मुहुर्मुहुः कर्णदानाद् वहुत्वम् । उत्प्रेक्ष्यते । पुटकैरिव । अन्योऽपि रसः पुटकैः पीयते । किंभूतः सः । विकूणिते निमीलिते अक्षिणी दृशौ येन । 'उत्कल्लोलां दिशि दिशि जनाः कीर्तिपीयूषसिन्धु, यस्याद्यापि श्रवणपुटकैः कूणिताक्षाः पिबन्ति' इति चम्पूकथायाम् । कि भूतां गिरम् । उद्गतां प्रकटीभूताम् । कस्मात् । तदाननेन्दो थीवदनचन्द्रात् । उत्प्रेक्ष्यते । सुधाया अमृतस्य भगिनी जामिमिव । भगिनी किंभूताम् । अमृतोमिमालिनः सुधासमुद्रात् प्रादुर्भूताम् । लक्ष्मीकौस्तुभपारिजातसहजः, सूनुः सुधाम्भोनिधेदेवेन प्रणयप्रसारविधिना मूर्धा धृतः शंभुना । अद्याप्युज्झति नैव दैवविहितं क्षीणं क्षपावल्लभ, केनान्येन विलङ्घयते विधिगतिः पाषाणरेखासखी ॥' इति भोजप्रवन्धे क्षीरसमुद्रस्य सुधासमुद्रत्वं प्रतिपादितमस्ति । तथान्यत्रापि काव्यकल्पलताग्रन्थादिष्वपि विद्यते च । अथ वा वदनेन्दोः कथंभूतात् । अमृतोमिमालिनः सुधासमुद्रात् । तदेव गत्वा पतितं सुधाम्बुधौ दधाति पङ्कीभवदतां विधौ' इति नैषधे । अथवा 'तदाननेन्दोरमृताब्धिजन्मनः' इति पाठः । सुधायाः किंभूतायाः । तदाननेन्दोर्वा किंभूतात् । अमृतान्धिः समुद्रस्तस्माजन्मोत्पत्तिर्यस्या यस्य वा ॥
શ્લેકાર્થ ક્ષીરસમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી જાણે સુધાની સહોદરી ન હોય તેવી નાથીદેવીના મુખરૂપી ચંદ્રમાંથી પ્રગટ થયેલી વાણીરૂપી સુધા (અમૃત)નું વિકસિત નેત્રવાળા કુરાશાહ કર્ણપટથી પાન કરીને હૃદયમાં અત્યંત હર્ષ પામ્યા. ૭
द्विजावलीचन्द्रिकयानुविद्धया, स्मितश्रिया श्वेतितसक्कदेशया । भुजान्तराभोगविलासिनीरिवो-पचिन्वता चन्चुरमौक्तिकावलीः ॥८॥
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
१११
सर्ग २ श्लो० ८०-८२] हीरसौभाग्यम्
निगद्यते स्म व्यवहारिणा क्षण, विमृश्य सा तेन मुकेशमानिनी । रथाङ्गनाम्नेव रथाङ्गवान्धवो-दये रथाङ्गी सविधे समीयुषी ॥८१॥
(युग्मस् ) तेन व्यवहारिणा कुंरासाधुना क्षण स्वल्पकालं विमृश्य विचार्य स्ववुद्धया सुशोभनाः केशाः कुन्तला यस्याः सासुकेशी। सुकेशीस्वां मन्यते इति सुकेशमानिनी। क्यामानिनोश्च' एतयोः परयोः पुंवद्भावः स्यात् । सा नाथी निगद्यते स्म भाषिता । केनेव रथाङ्गनाम्नेव । यथा रथाङ्गबान्धवस्य भानोरुदये सविधे आत्मनः पार्था समीयुषी समागता रथाङ्गीचक्रवाकी रथाङ्गेन चक्रवाकेन वाद्यते । तेन किं कुर्वता । चञ्चुराः प्रधाना मौक्तिकावलीहारानिव उपचिन्वता पुष्णता। किंभूताः । भुजान्तरस्य हृदयस्याभोगो विस्तारस्तत्र विलसन्तीत्येवंशीलास्ताः । तथा [स्मितश्रिया ईषद्धसितलक्ष्म्या ।] किंभूतया [स्मितश्रिया ।] द्विजावलीचन्द्रिकया दन्तपतिज्योत्स्नया । 'दशनचन्द्रिकया व्यवभासितम्' इति रघौ । अनुविद्धया व्याप्तया । पुनः किंभूतया । श्वेतितो धवलीकृत सृक्कदेशः ओष्ठप्रान्तदेशो यया । 'दन्तवस्त्र च तत्प्रान्तौ सृक्कणी' इति हैम्याम् ॥युग्मम् ॥
પ્લેકાર્થ હૃદય ઉપર સ્કુરાયમાન શ્રેષ્ઠ મુક્તાહારની પંક્તિથી સુશોભિત કરાશાહે ક્ષણવાર વિચાર કરીને, દંતપંક્તિની કાન્તિથી વ્યાપ્ત તેમજ જેનાથી સફેદ થયે છે ઓછને પ્રાંતભાગ તેવા પ્રકારના હાસ્યની શેભાથી સુંદર કેશવાળી પિતાની પ્રિયાને, સૂર્યોદય થતાં પોતાની પાસે આવેલી ચક્રવાકીને જેમ ચક્રવાક બોલાવે તેમ બોલાવી. ૮૦૮૧
अनेकपस्वप्ननिरीक्षणादवा-प्स्यते तदन्वर्थसुतोऽचिरात्त्वया । महोदयः केवललम्भतो मुनी-समज्ययेवाम्बुजमजुलोचने ॥८२॥
हे अम्बुजं कमलं तद्वन्मञ्जुनी मनोज्ञे लोचने नयने यस्यास्तस्याः संबोधनमम्बुजमञ्जुलोचने हे प्रिये !, अनेकपस्य गजस्य स्वप्नस्य निरीक्षणाद्दर्शनात् अचिरात्स्तोककालादेव तस्यानेकपस्यान्वर्थोऽनेकान् बहून् पातिरक्षति स्वामितया संसाराद्धर्मोपदेशमहाव्रताणुव्रतादिप्रदानेन तारयतीत्यनुगतार्थो यस्य तादृशः सुतः पुत्रस्त्वया भवत्या अवाप्स्यते । कयेव । मुनीसमज्ययेव । यथा मुनीनां साधूनाम् । मुनीशब्दोऽप्यस्ति । यथा लिङ्गानुशासने-'यानीमुन्यौ स्वातिगब्यूतिवस्त्यः'इति । भावचारित्रं विना केवलज्ञानं न स्यादिति मुनीपदोपादानम् । समज्यया संभया अर्थाद् द्वन्द्वेन केवलस्य एकाङ्गाकारस्य पञ्चमज्ञानस्य आसादनात्तप्तेमहोदयो मोक्षोऽवाप्यते । य उदय आगतः कदापि न याति स एव महोदयः ॥ १ अय पाठ उपचयने हेतुतया योज्यः ।
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
શ્લેાકા
કમલાક્ષી એવી હે પ્રિયે, ગુજસ્વપ્ન જોવાથી અલ્પકાળમાં અનેક જીવાનુ` રક્ષણ કરનાર અર્થાત્ સંસાર સમુદ્રમાંથી ધર્માંપદેશ દ્વારા ભવ્ય વાના ઉદ્ધારક યથાર્થ નામયુક્ત એવા પુત્રરત્નની તને પ્રાપ્તિ થશે. જેમ મુનિચર્યાથી કૈવલ્યની પ્રાપ્તિ થયા બાદ અલ્પકાળમાં જ મુનિઓના સમૂહને મેાક્ષ પ્રાપ્તિ થાય છે, તેમ પુત્રરત્ન પ્રાપ્ત થશે. ૫૮૨
११२
[ सर्ग २ श्लो० ८२-८४
जयन्तवज्जम्भनिशुम्भभामिनी, पतिं चमूनामिव सर्वमङ्गला ।
शेव शौरेः सुमनःशरासनं क्रमाच्च पुत्रं प्रसविष्यसि प्रिये ! ||८३ ||
9
हे प्रिये, गर्भत्वेन प्राप्तं च पुनः क्रमात्पूर्णसमयपरिपाट्या पुत्रं नन्दनं प्रसविष्यसि जनयिष्यसि । का किंवत् । जम्भनिशुम्भस्य इन्द्रस्य भामिनी प्रिया इन्द्राणी जयन्तवत् जयदत्तमिव । पुनः का कमिव । सर्वमङ्गला पार्वती चमूपतिं स्वामिकार्तिकमिव । पुनः का कमिव । शौरेर्विष्णोर्वशा लक्ष्मीः सुमनाः सुमनसो वा पुष्पं शरासनं धनुर्यस्य । सुमनः- शब्दस्य वा बहुत्वमिति लिङ्गानुशासने । 'पुष्पाण्यस्येपुचापास्त्राणि' इति हैम्याम् । कन्दर्पमिव ॥
લેાકા
હે પ્રિયે, પૂર્ણ સમયે તું પુત્રરત્નને જન્મ આપીશ. જેમ ઇંદ્રાણીએ જયતને, પાર્વતીએ કાર્તિક સ્વામિને, અને લક્ષ્મીએ પ્રદ્યુમ્ન-કામદેવને ઉત્પન્ન કર્યાં, તેમ તું પણ અદ્વિતીય સૌભાગ્યશાળી એવા પુત્રરત્નને ઉત્પન્ન કરીશ. (જન્મ આપીશ) ૮૩।।
इति प्रणीय श्रुतिगोचरं वचः, प्रियस्य दधे पुलकोद्गमस्तया । तद्वितामुर्वरयेव जीवनं, निपीय सस्याङ्कुरराजिराजिता ||८४||
तया नाथीदेव्या पुलकोद्गमो रोमाञ्चाविर्भावो दध्रे धृतः । किं कृत्वा । इति पूर्वोक्तप्रकारेण प्रियस्य स्वभर्तुर्वचः वचनं श्रुतिगोचर श्रवणगतं प्रणीय कृत्वा । श्रुत्वेत्यर्थः । कयेव । उर्वरयेव । यथा सर्वसस्यया भुवा तडिद्वतां मेघानां जीवन जल निपीय पीत्वा सस्यानां सर्वधान्याकुराणां प्ररोहाणां राजिभी राजते इत्येवंशीला तस्या भावो राजिता सस्याकुरराजिरोजिता । सर्वधान्यप्ररोहश्रेणिशोभनशीलत्वं धियते । उर्वरा सर्वसस्या भूः' इति हैभ्याम् ॥
લેાકા
નાથીદેવીએ પેાતાના પતિના આવાં વચનામૃતનું પાન કરીને રેશમાંચ અનુભવ્યેા. જેમ પૃથ્વી વર્ષોંના જલનું પાન કરીને ધાન્યના અંકુરાની શ્રેણુિએથી શાભે છે, તેમ નાથીદેવી પણ વિકવર રામરાજીવાળી થયેલી શાલે છે, ૫૮૪ના
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ८५-८७] हीरसौभाग्यम् ।
११३ धवः सुधाधामसगोत्रवक्त्रये-त्यवादि बद्धाजलिपाणिपाया । वरे सुरेन्दोरिव कान्त तावके, वचःप्रपञ्चेऽव्यभिचारिताऽस्तु मे ॥८५॥
सुधाधानोऽमृतकिरणस्य चन्द्रस्य सगोत्रं स्वजनो वान्धवः । तुल्यमिति यावत् । वकुत्रं मुखं यस्यास्तया चन्द्रवदनया धवः स्वभर्ता इत्यमुना प्रकारेण अवादि भाषितः । तया किंभूतया। बद्धो रचितोऽजलियोजनं याभ्यां तादृशौ पाणिपदमौ करकमलौ यस्याः। कमल(?)शब्दः पुंक्लीवलिङ्गयोः । इति किम् । हे कान्त, तावके त्वदीये वचःप्रपञ्चे वचनविस्तारे वाग्वैभवे वा मे मम व्यभिचरति मृषा भवतीत्येवंशीलं व्यभिचारि न व्यभिचारि अव्यभिचारि तस्य भावः अव्यभिचारिता सत्यता अस्तु भवतात् । कस्मिन्निव | वरे इव यथा सुरेन्दोरिन्द्रस्य प्रधानदेवस्य वा वरे अभीष्टवाकप्रदाने अव्यभिचारिता भवेत् ।
शोआर्थ ચંદ્રમુખી નાથીદેવીએ હસ્તકમલની અંજલી કરીને પોતાના સ્વામીન આ પ્રમાણે કહ્યું, “હું સ્વામિ, આપના વચનનો વિસ્તાર મારા માટે ઈદ્રના અથવા ઉત્તમ દેવના વાયની જેમ મિયા ના થાઓ, અર્થાત સત્ય થાઓ.” u૮પા
मिथः प्रथाभिर्वचसां वचस्विनौ, कियच्चिरं तस्थतुरत्र दम्पती । वसन्तफुल्लत्सहकारकानने, पिकाविवोंदीरितपञ्चमस्वनौ ॥८६॥
अत्र इभ्यशय्यागृहे वचस्विनौ विशिष्टवाग्विलासशालिनौ दम्पती स्त्रीभर्तारौ मिथः परस्परं वचसां निजनिजवचनानां प्रथाभिविस्तारैः। वातोविनोदरित्यर्थः । कियच्चिरं कियन्ती वेलां यावत्तस्थतुः स्थितौ । काविव । पिकाविव । यथा वसन्तेन मधुमासेन फुल्लतां विकसताम् । मञ्जरीपिञ्जरीभवतामित्यर्थः । सहकाराणाम् आम्राणां कानने उदीरितः प्रकटीकृतः पञ्चमनाम्नो रागस्य स्खनो ध्वनिर्याभ्यां तौ । पिकी च पिकचपिको । 'पुमान् स्त्रिया तल्लक्षणश्चेदेव विशेषः । स्त्रिया सहोक्तौ पुमान् शिष्यते न स्त्री, स्त्रीपुंसलक्षणश्चेदेव विशेषः । ब्राह्मणी च ब्राह्मणश्च ब्राह्मणौ तल्लक्षणः किम् । कुक्कुटमयूर्यो' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । तेन पिकीशब्दस्य लोपे पिकाविति । किंचिञ्चिरं तिष्ठतः।
શ્લેકાર્થ શ્રેણીના શયનખંડમાં વિશિષ્ટ પ્રકારના વચન વિલાસમાં નિપુણ એવાં તે દંપતી કેટલોક સમય પરસ્પર વિવિધ પ્રકારનો વાર્તાવિદ કરતાં રહ્યાં. વસંતઋતુમાં આમ્રવનને વિષે પંચમસ્વરે ગાતા કિલોની જેમ મધુર સ્વરે તેઓ આલાપ સંલાપ કરતા હતા. ll૮૬
मुदाऽथ नाथी शयनीयमन्दिरं, क्रमेण संक्रन्दनसद्मसुन्दरम् ।
व्यभूषयत्किंपुरुषप्रमोरिवा-रविन्ददृमन्दिरकन्दरोदरम् । ८७॥ अथ स्वप्नार्थकथनतत्तद्वार्तानन्तरं नाथी मुदा प्रमोदेन क्रमेण भर्तृ विसर्जनगृहमा
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग २ श्लो० ८७-८९ गांगमनपरिपाट्या शयनीयमन्दिरं स्वशय्याग्रह व्यभषयदलंकरोति स्म । किंभूतम् । संक्रन्दनः शक्रस्तस्य सद्म मन्दिरं तत्संबन्धि वा वैजयन्तप्रासादस्तद्वत्सुन्दरं रमणीयमिति गर्भितोपमा । केव । अरविन्ददृगिव । यथा किंपुरुषाणां किंनराणां प्रभोरिन्द्रिस्य प्रकृष्टकिंनरस्य कस्यचिद्वा पत्नी मन्दरस्य मेरोरिन्द्रकीलशैलस्य वा कन्दराया गुहाया उदरं मध्यं विभूषयति । किनराणामवस्थानं मन्दरकन्दरासु वर्ण्यते । यथा चम्पूकथायाम्'मन्दं मन्दरकन्दरासु शयितानुत्थापयन् किन्नरान्' इति ॥ इति गजस्वप्नविचारकथनस्वशयनसझगमनम् ॥
શ્લોકાઈ ત્યારપછી ખુશ થયેલી નાથીદેવીએ અનુક્રમે ઈદના વૈજયંત પ્રાસાદની જેમ રમણીય એવા પિતાના શયનખંડને શોભાવ્યો અર્થાત શયનગૃહમાં આવી. જેમ કિન્નરેના સ્વામી જિંપુરુષની પત્ની ઈદ્રના ક્રીડાપર્વત મેરુની ગુફાના મધ્યભાગને શોભાવે તેમનાથીદેવી શયનખંડને શોભાવતી હતી. ઘટના
सुखं स्वकीये सदने निषेदुषी, मुदं महास्वप्नजुपं प्रपेदुषी । इदं कलाकेलिमरालमानसे, व्यचिन्तयत् सा विदुषीव मानसे ॥८८।।
सा नाथी मानसे स्वचित्ते इदं वक्ष्यमाणं व्यचिन्तयद् विमृशति स्म । केव । विदुषीव । यथा पण्डिता हृदये शास्त्रार्थादि विचिन्तयति । किंभूते मानसे। कलाकेलिः कामः स एव मरालो राजहंसस्तस्य क्रीडार्थ वासार्थ वा । 'मराला मानसौकाः' इति हमविचनात् मानसनाम्नि सरसि । सा किंभूता। सुखं निराधिव्याधिकं यथा स्यात्तथा स्वकीये निजे शयनीयसदने मन्दिरे निषेदुषी उपविष्टा । पुनः किंभूता । महानद्भुत आश्चर्यकारी यः स्वप्नः स्वापावस्थायामेरावणवारणविलोकनं तं जुषते सेवते तादृशी महास्वप्नसंजातां मुदं प्रीतिमानन्द प्रपेदुषी॥
साथ પિતાના શયનગૃહમાં સુખપૂર્વક રહેલી નાથીદેવી, મહાન આશ્ચર્યકારી એવા ગજસ્વમને જોવાથી અત્યંત હર્ષને પામેલી જાણે કામદેવરૂપ હસને ક્રીડા માટેનું માનસરોવર ન હોય ? તેવા પ્રકારના નિર્મલ ચિત્તમાં શાસ્ત્રાર્થની વિચારણા કરતી પંડિતાની જેમ આ પ્રકારે વિચારી રહી હતી. 1८
पुनः सृजन्त्यां मयि मुद्रणां दृशोः, परैरपस्वप्नविजृम्भितैरसौ । निहन्यतां मा सहजैरिव ग्रहै-त्रिकोणकेन्द्रोपगतः शुभग्रहः।।८९॥
पुनद्वितीयवारं दृशोर्लोचनयोर्मुद्रणां निमीलनम् । निद्रामित्यर्थः । सृजन्त्यां कुर्वत्यां मयि परैरन्यैरपस्वप्मविजृम्भितैर्दुष्टस्वप्नदर्शनविलसितैरसौ गजदर्शनलक्षणः शुभःस्वप्नो मा निहन्यतां मा व्यर्थीक्रियताम् । क इव । शुभग्रह इव । यथा असहजैः शत्रुभूतैौ ममन्दादिभिम्र हैः खेटेर्नवपञ्चमं त्रिकोणं प्रथमचतुःसप्तमदशमाख्यानि केन्द्राणि तेषु भवनेषु गतः प्राप्तः शुभो गुरुवुधादिः प्रशस्यग्रहो निहन्यते निर्बलीक्रियते ॥
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ८९-९२]
हीरसौभाग्यम्
११५
શ્લેકાર્થ નેત્રો મીંચીને નાથીદેવીએ આ પ્રમાણે વિચાર્યું: “અન્ય અશુભ સ્વમોથી મારું આ શુભ સ્વમ ન હણાઓ –જેમ મંગલ, શનિ આદિ દુષ્ટગ્રહોથી, નવમ, પંચમ જે ત્રિકેણુ તેમજ એક, ચાર, સાત, દશ—એ કેન્દ્રસ્થાનમાં આવેલા બુધ ગુરુ આદિ શુભગ્રહો નિર્બળ બને છે, તેમ આ સ્વપ્ન निर्णन मनी मिथ्या ना थाया." ८॥
इदं विमृश्येयमजूहवत्ततः, सखीरशेषाः स्वकपारिपार्श्विकाः । द्विरेफगुजारवमञ्जुवादिनी, वसन्तलक्ष्मीः पिककामिनीरिव ॥९०॥
इद पूर्वोक्तं विमृश्य विचार्य । इयं नाथी मुदा हर्षेण स्वकपारिपाश्विका निजसमीपवर्तिनीरशेषाः समस्ता अपि सखीवंयसी?)रजहवदाकारयामास । केव । वसन्तः लक्ष्मीरिव । यथा द्विरेफाणां भ्रमराणां गुञ्जारवेण गुजितेन एव मनोज्ञ वदतीत्येवंशीला वसन्तश्रीः पिककामिनीः कोकिला आह्वयते ॥
શ્લેકાર્થ પૂર્વોકત પ્રકારે વિચાર્યા પછી નાથદેવીએ, સમીપવતી સમસ્ત સખીવૃંદને બોલાવ્યું. જેમ ભ્રમરના ગુંજારવરૂપી મંજીલ સ્વરવાળી વસંતલક્ષ્મી કેકિલાને આહવાન કરે તેમ સખીઓને सोसायी. ॥१०॥
ततो वयस्यो(?)ऽन्तिकमाश्रिता मधु-व्रताङ्गनाचूतलतामिव स्मिताम् ।
बभाषिरे कोकिलकामिनीगण-कणाद्वयीवादनिनादयाऽनया ॥९१॥
ततः सखीसमागमनान्तरमनया नाथीदेव्या वयत्यः (?) सख्यो वभाषिरे वादिताः । वयस्यः(?) किंभूताः । अन्तिकं नाथीसमीपमाश्रिताः सेवमानाः अर्थात्संनिधाने समागताः। का इव । मधुव्रताङ्गना इव । यथा भृङ्गयः स्मितां विकसितां कलिकाकलितां चतलतां माकन्दवल्लीमाश्रयन्ते । अनया किंभूतया । कोकिलकामिनीगणानां पिकीप्रकाराणां क्वणेन रावेण सह अद्वयीवाद एकीभावो यस्य क्वणः कलकूजितमिवाद्वयीवादोऽसाधारणतया यस्मिस्तादृशो निनादो रावो ध्वनिर्यस्याः ॥
શ્લેકાર્થ સખાઓ આવ્યા પછી કેકિલાઓના સ્વર જેવા મધુરસ્વરવાળી નાથાદેવીએ. વિકસ્વર આમ્રલતાને આશ્રયીને રહેલી ભ્રમરીઓની જેમ પોતાને આશ્રયીને રહેલી સખીઓને કહ્યું. ૧૯૫ll.
चकोरिके चन्द्रकले लवङ्गिके, मृणालिके पुष्पलते कुरङ्गिके । कुरङ्गनाभे सुरभे शशिप्रभे, विनोदिके मोदिनि वन्दि सुन्दरि ।।९२।।
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग २ श्लो० ९३-९४ तथा प्रथन्तां कथका यथा कथा, ममाग्रतः श्रीजिनचक्रिसंकथाः । यथा शुभस्वप्नदृशा मया निशाऽ-पनीयते पद्धतिवत् पथिस्पृशा ॥९३।।
(युग्मम्) पूर्वकाव्ये केवलानि सखीनां विशेषणान्येव सन्ति । चम्पूकथायामप्येवंविधान्येव सखीनामानि दृश्यन्ते । नैपधेऽपि च । एवंविधाऽभिधाना हे सख्यः, यूय ममाग्रतो मत्पुरस्तात् जिनानामृपभादीनां चक्रिणां भरतप्रमुखाणां चक्रवर्तिनां संकथा वार्ताः । 'त्वसंकथापि जगतां दुरितानि हन्ति' इति भक्तामरस्तोत्रे । तव वार्तापीति तदवृत्तिः । तथा तेन प्रकारेण प्रथन्तां विस्तारयन्तु । कथयन्त्वित्यर्थः। क इव । कथका इव । यथा कथका वाचका वक्तारः कथाः पूर्वपुरुषचरितानि प्रथयन्ति विस्तारेण वदन्ति तथा । कथम् । यथा शुभ प्रशस्तं स्वप्न पश्यतीत्येवंशीला तया शुभस्वप्नदृशा मया भवत्स्वामिन्या निशा अवशिष्टा रजनिरपनीयतेऽतिक्राम्यते परिपूर्णीक्रियते वा । किंवत् । पद्धतिवत् । यथा पन्थानं मार्ग स्पृशति भजतीति पथिस्पृक पथिकी तया कथाभिर्वार्ताभिः कृत्वा पद्धतिमार्गोऽपनीयते उल्लङ्घयते तथा । 'कलहंता, भरकन्ता, भयसंतत्ता, कहाणये लग्गा । पियदसणऊससिया, पञ्च वि मग्गं न याति ॥ इति सूक्तोक्तेः ॥ युग्मम् ॥
શ્લોકાર્થ यरिया , सचि , भृयासिस, पुपक्षता पुगिजा, गनालि, सुमि, શશિપ્રભા, વિનોદિની, મોહિની, વજિની, સુંદરી ! હે સખીઓ ? તમે મારી આગળ શ્રી ક્ષભઆદિ જિનેશ્વર અને ભરત આદિ ચક્રવર્તીઓની એવી કથાઓ કરે છે જેથી શુભ સ્વપ્નને જેનારી એવી આ તમારી સખીની શેવરાત્રી માંગલિકરૂપે પસાર થાય; જેમ મુસાફરો કથાથી માર્ગનું ઉલ્લંઘન रेछे तभ भारी पय शेष शत पूर्ण थाय. ॥४२॥3॥
कथानुपङ्गेषु मिथः सखीजनो-दितेषु काचिद् वयसीदमालपत् ।
परेषु गान्धर्वरसेषु पञ्चम-प्रपञ्चगीतिं विदुरेव गायनी ॥१४॥ मिथोऽन्योन्य सखीरूपैर्जनलोकैरुदितेषु उक्तेपु कथितेषु कथानुषङ्गेपु वार्ताप्रस्तावेपु सत्सु काचिदनिदिष्टनामा वयसी सखी इदमग्रे वक्ष्यमाणमालपदभापे । केव । गायः नीव । यथा परेवन्येपु गान्धर्वाणां गायनानां गीतानां वा । 'गीत गानं गेयं गीतिर्गान्धवम इति हैम्याम् । रसेपु सत्सु विदुरा गीतिनिपुणी गायनी गान्धविका पञ्चमरागस्य प्रपञ्चो विस्तारो यत्र तादृशीं नीतिमालपति | गायतीत्यर्थः॥
सास પરસ્પર સખાઓ વડે કહેવાયેલા વાર્તાના પ્રસંગમાં કોઈક સખી આ પ્રમાણે બોલી-જેમ સંગીતમાં અનેક સ્વરે હોવા છતાં, ગાવામાં નિપુણ એવી ગાયિકા પ્રથમ પંચમસ્વરના વિસ્તારને ગાય તેમ પ્રથમ કેઈક સખી મંજુલસ્વરે આ પ્રકારે આલાપ કરતી હતી. હા.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ९५-९६ ]
सौभाग्यम्
पुराभवन्नाभिमहीहिमद्युते - स्तनूभवः श्रीवृषभध्वजो जिनः ।
इवात्मभू राजसभावभासितः, ससर्ज यो विष्टप सृष्टिमात्मना ॥ ९५||
११७
हे स्वामिनि, पुरा पूर्वं युगस्यादौ सर्वव्यवस्थाप्रादुर्भवनव्यतिकरे नवाशीतिपक्षाधिकयशीतिपूर्वलक्षावशेषे तृतीयारकपर्यन्ते नाभिर्नामा मह्यां भूमौ हिमधुतिश्चन्द्रस्तस्य । 'इदं तमुर्वीत शीतलद्युतिम्' इति नैषधे । तनूभवः पुत्रः श्रिया राज्यतीर्थ लक्ष्म्या युक्तो वृषभः ककुद्मान् कुरुदेशे ध्वजश्चिह्न यस्य तादृक् जिनस्तीर्थकरः एतावता ऋभजिनोऽभवद्बभूव । स कः । यत्तदोः संवन्धात् यो राज्ञां राज्यन्यानामिक्ष्वाकुवंशोद्भवानां सभया समूहेन । 'सदेवमणुआसुराए परिसाए समणुगम्यमाणमग्गो' इति कल्पसूत्रे 'पर्पदा समू हेन' इति तद्वृत्तिः । 'सुरसमाजसमाक्रमणोचितः' । समाजः समूह इति रघुवंशे । 'उडपरिषदः किं नार्हन्ती निशः किमनौचिती' । इति नैषधे । नक्षत्रसमूहस्येति तद्वृत्तिः । ततः सभावाचकाः शब्दाः समूहे ऽपि दृश्यन्ते । अथवा सभायां परिषदि अवभासितः शोभित उपविष्टः । तादृशः सन्नात्मना स्वेन विष्टपस्य विश्वस्य सृष्टिं सर्वव्यवहारशिल्पकलाराज्यस्थितिप्रजापालनादिसर्ग ससर्ज करोति स्म । क इव । आत्मभूरिव । यथा ब्रह्मा राजसभावेन रजोगुणस्वभावेन भासितः सन् जगत्सर्ग चक्रे ॥
શ્લેાકા
હે સ્વામિની, પૂર્વે યુગની આદિમાં જેના ત્યાશીલાખ પૂર્વ તે નેવ્યાશી પખવાડીયા બાકી છે, તેવા ત્રીજા આરાના અંતે પૃથ્વી ઉપર ચંદ્ર સમાન નાભિરાજાના પુત્ર રાજ્યલક્ષ્મી અને તી કરલક્ષ્મીથી સુરોાલિત તેમજ વૃષભ (બળદ) ના લંછનથી યુકત એવા શ્રી ઋષભજિનેશ્વર થયા. જેએ દેવેન્દ્ર, અસુરેન્દ્ર અને નરેન્દ્રોની સભાના શણગાર રૂપ હતા, તેમજ જેમણે વાણિજ્ય, રાજ્યનીતિ, પ્રજાપાલન આદિ સૃષ્ટિનું સર્જન કર્યું હતુ. જેમ રાજસભાવથી બ્રહ્માએ સૃષ્ટિની રચના કરી હતી, તેમ ભગવાન શ્રી ઋષભજિનેશ્વરે પણ જગતની તમામ વ્યવસ્થાને (આચાર-કરરૂપે) દર્શાવી હતી. II પ॥
अनुष्य नाभेयजिनावनीनभो - मणेरजायन्त शतं तनूरुहाः ।
परिवात्राः क्रतवः शतक्रतो - वि च्छ्दानीव पुनः पयोरुहः ||९६ ||
अमुष्य एतस्य नाभेरपत्यं नाभेयो वृषभः स एव जिनानां सामान्यकेवलिनां मध्ये अवन्या भूमेरतितेजस्त्वेन नभोमणेः सूर्यस्य । अथवा - अवनीनभोमणी राजा । 'मध्यंदिनावधिविधेर्वसुधाविवस्वान्' इति नैषधे । तथा 'पाण्डोरवनिमार्तण्डस्य' इति पाण्डवचरित्रे | जिनराजस्येत्यर्थः । शतं शतसंख्याकास्तनूरुहाः । 'तनूरुहस्तु पुत्रे गरुति लोम्नि वा ' इत्यनेकार्थः । अजायन्त जाताः । कस्येव । पवेरिव । यथा वज्रस्य शतमस्त्राः कोटयो भवन्ति स्म । पुनः कस्येव । शतक्रतोरिव यथा इन्द्रस्य शतमिताः क्रतवः प्रतिमाः यज्ञा वा आसन् । 'इन्द्रेण कार्तिकश्रेष्ठिभवे पञ्चमी प्रतिमा शतवार व्यूढा' इति कल्प करणावल्याम् । पुनः कस्येव । पयोरुद्द इवात्र षष्ठी । यथा कमलस्य शत छदानि पत्राणि जायन्ते ॥
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
__ हीरसौभाग्यम् सर्ग २ श्लो० ९७-९८
શ્લેકાર્થ સામાન્ય કેવલીઓની મધ્યમાં સૂર્યસમાન એવા ભગવાન શ્રી ઋષભદેવને સો પુત્રો હતા. જેમ વજના સે આરા, કમલનાં સો પાંદડાં, તેમજ કાર્તિક શ્રેષ્ઠિના ભાવમાં શ્રાવકની અગીઆર પ્રતિમા પૈકીની પાંચમી પ્રતિમાને સો વાર વહન કરનાર એવા ઈદની સે પ્રતિમા અથવા સ યો તેમ આદિનાથ ભગવાનને સે પુત્રો હતા. l૯૬ll
जिनावनीन्दोः किल धर्मकर्मणो-र्व्यवस्थयाऽस्मादुदभावि भूतले ।
रथाङ्गपाथोरुहयोर्मुदोदिता-रविन्दिनीवल्लभमण्डलादिव ॥१७॥
किलेति श्रूयते निश्चितं वा । भूतले भरतक्षेत्रक्षोणीमण्डले अस्माजिनावनीन्दोरेतस्मादृषभतीर्थकराद्धर्मः सुकृतं कर्म कृषिवाणिज्यादि तयोर्व्यवस्थया विवेकेन उदभावि प्रकटीभूतम् । कस्मात्कयेव । उदितादभ्युदयं प्राप्तादरविन्दिनीवल्लभस्य पद्मिनीपतेर्भानोमण्डलाद् बिम्बात् रथाङ्गश्चक्रवाकः पाथोरुहं कमलम् । जातिवाचित्वादेकवचनम् । तयोमुदा हर्षेणोदभूयते । यतो रथाङ्गानां प्रियाभिर्वियोगः कमलानां संकोचश्च रात्रौ भवेदतो दिवसे हर्षः । मुदेति कर्तृपदं तृतीयान्तम् ॥
કલેકાર્થ ખરેખર આ ભરતક્ષેત્રમાં સામાન્ય કેવલજ્ઞાનીઓમાં ચંદ્ર સમાન એવા શ્રી ઋષભદેવ ભગવાને, જેમ સૂર્યના ઉદયથી ચક્રવાક અને કમલ ઉલ્લસિત બને છે તેમ ધર્મકર્મની વ્યવસ્થા ઉલ્લસિત કરી અર્થાત પ્રગટ કરી. ||ળી.
वभूव नाभेयविभुः स आदिमः, क्षितौ समग्रावनिभामिनीभुजाम् । पुलोमजाप्राणपतेर्मतङ्गजो, महामृगाणामिव दानशालिनाम् ॥ ९८ ।।
हे नाथीदेवि, क्षितौ पृथिव्यां स पूर्वोक्तस्वरूपो नाभेय एव विभुः स्वामी ऋषभदेवः। समग्रा ये अवनि भामिनी भञ्जन्ति इति अवनिभामिनीभजः । 'वसमतीयवती भुजङ्गः' तथा 'यामिनीकामिनीपतिः' इत्यादि काव्यकल्पलतायाम् । राजानस्तेषां मध्ये आदिमः प्रथमः । अस्यामवसर्पिण्यां प्रथम श्रीऋषभदेवस्यैव राज्यस्य जातत्वात् । शक्रेण प्रथमम् ऋषभदेवस्य राज्याभिषेकः कृत इति । क इव । मतङ्गज इव । यथा पुलोमजाया इन्द्राण्याः। 'हृष्यन्मुहुर्लोम पुलोमजायाः' इति नैषधे । प्राणपतिर्भर्ता शक्रस्तस्य गज ऐरावणः स महामृगाणां हस्तिनाम् आदिमो जज्ञे । तथा च चम्पूकथायाम्-'नारायणनाभ्यम्भोरुहकुहरकुटीमधिशयानस्य वेदविद्यां निगदतो भगवतः पितामहस्य बृहद्रथान्तरविकीर्णाभासनामानि सामानि गायतः सामश्लोकरसनिष्यन्दादुदपद्यन्त ऐरावतसुप्रतीकप्रभृतयोऽष्टौ दिग्गजेन्द्राः । तेभ्योऽभवन् भद्रमन्द्रमृगसंकीर्णजातयो गिरिचरनदीचरोभयचारिणः करिणः प्रसिद्ध चैतत्सामजा गजा इति । केचित्पुनरन्यथा कथयन्ति । किल सक. लसुरासुरकरपरिघपरिवर्त्यमानमन्दरमन्थानमथितदुग्धतम्भोधेरजनि जनितजगद्विस्मयोल्ल
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ९८-१००]
हीरसौभाग्यम्
११९
सल्लक्ष्मीमृगाङ्कसुरभिसुरद्रुमधन्वन्तरिकौस्तुभौच्चैःश्रवसांसहभूः शशधरकरकान्तिरैरावतः। तत्प्रसूतिरशेषवनान्यलंकरोति' इति । किंभूतानां नृपाणां च गजानां च । दानैर्विश्राणनेमंदाम्बुभिश्च शालन्ते शोभन्ते इत्येवंशीलाः ॥
सोडा હે નાથદેવી ! આ ભરતક્ષેત્રના અવસર્પિણી કાળમાં, દાનેશ્વરી સમસ્ત રાજાઓમાં શ્રીભદેવ પ્રભુ પ્રથમ રાજા હતા. જેઓનો રાજ્યાભિષેક ઈદ્ર સ્વર્ગમાંથી આવીને કર્યો હતો. મદોન્મત્ત હાથીએમાં જેમ ઈદ્રન અરાવણ હાથી પ્રથમ છે તેમ વિશ્વના સમસ્ત રાજાઓમાં શિરોમણિ પ્રથમ રાજા ઋષભદેવ પ્રભુ હતા. (ચંદૂકથામાં ઐરાવણ આદિ આઠ દિગ્ગજોની ઉત્પત્તિ સામવેદના શ્લોકના રસોના સવ (અર્ક) રૂપે કહી છે. અન્યત્ર સ્થળે આ પ્રમાણે કહી છે જ્યારે દેવો અને અસુરોએ મેરુપર્વતને મંથાન (રવૈયા) રૂપે બનાવીને ક્ષીરસમુદ્રનું મંથન કર્યું ત્યારે તેમાંથી તેઓને જગતને
यश सभा, २, मधेनु, ४६५वृक्ष, घन्तरि, (हवाना वेध), औरतुमभी. अभ्य:श्रक्स અશ્વ, અમૃત અને અરાવણ હાથી-આટલી ચીજો પ્રાપ્ત થઈ. આ પ્રકારે ઐરાવણ આદિની ઉત્પત્તિ માનવામાં આવી છે.) ૯૮||
पयोधिपुत्रीतनयावनीपते-रिवानुविम्बेषु महीविहारिषु । शताङ्गजातेषु तदादिमप्रभो-र्वभूव मुख्यो भरताभिधोऽङ्गजः ।।१९।।
तस्य पूर्ववर्णितस्वरूपस्य आदिमप्रभोळषभदेवस्य शतसंख्येष्वङ्गजातेषु भरत इत्यभिधा नाम यस्य तादृशोऽङ्गजः पुत्रो मुख्यः प्रथमः श्रेष्ठो वा बभूव । उत्प्रेक्ष्यते । शतागजातेष्वनुविम्बेष्विव । कस्य । पयोधेः क्षीरसमुद्रस्य पुत्री नन्दना लक्ष्मीस्तस्यास्तनयः कामः स एवावनीपती राजा तस्य । किंभूतेष्वनुविम्वेषु । मयां भूमौ विहरन्ति क्रीडन्तीत्येवंशीलेषु । शतमपि सुता स्मरप्रतिकृतय इव दृश्यन्ते इत्यर्थः ।
બ્લેકાર્થ પૂર્વોકત શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુના સો પુત્રોમાં ભરત ઇ પુત્ર હતા. તે જાણે પૃથ્વી ઉપર ક્રીડા કરતા એવા કામદેવરૂપી રાજાના પ્રતિબિંબો ન હોય ? એવા પ્રકારના સે પુત્રોમાં ભારત પ્રથમ હતા. Hell
यदीययात्रासु चमूसमुत्थित-दिवस्पृथिव्योः प्रविसारिपांसुभिः ।
अहस्त्रियामीयति पबिनीपतिः, पतङ्गति ध्वान्तति तत्प्रभाभरः ॥१०॥
यस्येमा यदीयास्तासु भरतचुक्रिसंवन्धिनीषु यात्रासु दिग्विजयकृतप्रयाणेषु चमूसमुत्थितैश्चतुरङ्गचक्रचलनादुद्भूतैरुड्डीनैर्वा दिवस्पृथिव्योराकाशभुवो प्रविसरन्ति विस्तरन्तीत्येवंशीलैः पांसुभिधूं लीभिरहर्दिवसस्त्रियामीयति निशेवाचरति । निःशेषतया रविप्रकाशस्य रुन्धनात् । पुनः पद्मिनीपतिः भास्वान् पतङ्गति खद्योत इवाचरति । किंचिद्दृश्यमानत्वेन । 'सर्वप्रातिपदिकात् क्विए वा अचारे' इत्येके । तेन कृष्णवदाचरतीति
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
सौभाग्यम्
[ सर्ग २ श्लो० १००-१०२
कृष्णति' इति - प्रक्रियाकौमुद्याम् । तथा पतङ्गति । पुनस्तस्य भानोः प्रभाभरो ध्वान्तति अन्धकार इवाचरति । भासां श्यामीभूतत्वेन ॥
લેાકા
ભરતચક્રવતી જ્યારે દિગવિજય કરવા ગયા ત્યારે તેમની ચતુરંગી સેનાના ચાલવાથી ઉડેલા રજકણેાવડે આકાશ પૃથ્વી વ્યાસ બની ગયા હતા, સૂર્યના પ્રકાશનેા અવરોધ થવાથી દિવસ પણ રાત્રિની જેમ ભાસતા હતેા. સૂર્યં આગીયા જેવા અને પ્રકાશને સમૂહ, રજના સમૂહ વડે સામ थवाथी धार देवी लागते। हतेो. ॥१००॥
हरेर्महिष्यां हरिति प्रयातवान् य आदितः सादितगोत्रशात्रवः ।
पतिः सुराणामिव दानवारियु-ग्गजेन्द्र सिन्धूद्भववाजिराजितः ॥ १०१ ॥
यो भरतचक्रवर्ती आदितो दिग्विजयकारणव्यतिकरे प्रथमतो हरेरिन्द्रस्य महिष्यां पत्न्यां हरिति दिशि । प्राच्यामित्यर्थः । 'निजमुखमितः स्मेरं धत्ते हरेर्महिषी हरित् ' इति नैषधे । प्रयातवान् गतः । क इव । सुराणां पतिरिव । यथा शक्रः पूर्वा दिशं प्रति प्रयाति, तत्पतित्वात् । किंभूतो यः शक्रश्च । सादितं हतं गोत्रं वंशो येषां तादृशाः शात्रवा वैरिणो यस्य । यद्वा सादिता निर्मूलमुच्छेदिताः गोत्रसहिताः सवंशाः शात्रवा रिपवो येन । पक्षे - सादिता गोत्राः पर्वता एव शात्रवा येन । पुनः किंभूतः । दानवारिभिर्मदजलैयुञ्जन्ति योगं प्राप्नुवन्तीति दानवारियुजो निर्यद्बहुलमदसलिला ये गजेन्द्रा भद्रजातीयगन्धोपलक्षिताः सिन्धुराः (तैः) सिन्धुदेशे उद्भव उत्पत्तिर्येषां तादृशैर्वाजिभिरश्वै[श्च] राजितः शोभितः । पक्षे- दानवानां दैत्यानामरिभिवैरिभिर्युनक्तीति । देवयुक्त इत्यर्थः । तथा गजेन्द्र ऐरावणः सिन्धूद्भावः समुद्रोत्पन्न उच्चैःश्रवा अश्वः तेन च राजितः । स सिन्धुज शीतमहः सहोदरं हसन्तमुच्चैःश्रवसः श्रियं हयम्' इति नैषधे ॥ લેાકા
દિવિજય કરવામાટે નીકળેલા ભરતચક્રવતીએ ઈંદ્રની જેમ પ્રથમ પૂર્વ દિશા તરફ પ્રયાણ કર્યું, ચક્રવર્તી: વંશસહિત શત્રુને નિર્મૂળ ઉચ્છેદ કરનાર. ઈન્દ્રઃ પર્વતારૂપી શત્રુઓને ઉચ્છેદ કરનાર, ચક્રવર્તી મજલવડે શેાલતા મદ્રેન્મત્ત હાથીએ અને સિંધુ દેશમાં ઉત્પન્ન થએલા અશ્વરત્નેાવડે શાભતા. કેંદ્ર; સમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા ઐરાવણુ હાથી અને ઉચ્ચ શ્રવસ અશ્વવડે શાભતા. ઇન્દ્ર જેમ પેાતાને આધીન પૂર્વદિશામાં જાય તેમ ભરતચક્રવર્તીએ પણ પ્રથમ પૂર્વાિમાં પ્રયાણ કર્યું હતું.
॥१०१॥
स सार्वभौमो ध्वजदण्डशेखरी - कृतस्फुरत्काञ्चनकुम्भकान्तिभिः । मतङ्गजैरञ्जनशैलमांसलैः, क्षितौ तनोतीव सविद्युदम्बुदम् ॥ १०२ ||
सर्वस्या भूमेरीश्वरः सार्वभौमश्चक्रवर्ती स भरतः । उत्प्रेक्ष्यते । सविद्युदम्बुदं तडिकलितजलधरं क्षितौ पृथिव्यां तनोतीव करोतीच । कैः । अञ्जननामा शैलः पर्वतः तद्व
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० १०२-१०४] हीरसौभाग्यम्
१२१ न्मांसलैः पुरैरुन्नतैश्च । तादृशैर्मतङ्गजैः स्वसेनाकुञ्जरैः । किंभूतैर्मतङ्गजैः । ध्वजानां पताकानामर्थाद्गजसंवन्धिनीनां दण्डेषु शेखरीकृतानामुत्तंसतां प्रापितानामुपरिस्थितानां वा स्फुरतां दीप्यमानानां झगझगितिकान्तीनां काञ्चनकुम्भानां हेमकलशानां कान्तिज्योतिर्येषु तैः ॥
साथ સર્વભૂમિના ઈશ્વર ભરતચક્રવતીએ જાણે પૃથ્વી ઉપર વિદ્યુત સહિત મેઘને વિસ્તાર્યો ન હોય ! (શાથી ) અંજન પર્વત જેવા ઊંચા અને પુષ્ટ હાથીઓ ઉપરના ધ્વજદંડે, અને તેના ઉપર રહેલા સુવર્ણના કલશોની કાંતિથી સુશોભિત એવી ગજસેનાવડે પૃથ્વી જાણે વિજળીઓના ચમકારા સહિત મેઘાડંબરવાળી બની ગઈ ન હોય ? ૧૦રા
दशामवाप्स्यन्ति यदन्तिमामिमेऽ-स्मदाश्रया लक्षमिताः क्षितिक्षितः । विवर्णतेतीव दिगङ्गनागणे-मुंखे निषेवेऽस्य चमूरजोभरैः ॥१०३।।
दिगङ्गनागणैर्हरिद्वधूवृन्दैः कर्तृभिरस्य भरतचक्रिणश्चमूरजोभरैश्चतुरङ्गदलचलनोभूतभूरिधुलीपटलैर्मुखे वकत्रे । उत्प्रेक्ष्यते । इति हेतोः विवर्णता विच्छायता श्यामत्वं निषेवे मेजे । सेवितं धृतमित्यर्थः । इति किम् । यद्यस्मात्कारणादस्मदाश्रया वयमेवाश्रयो निवासस्थानं शरणं वा येषां तादृशा इमे लक्षमिताः शतसहस्रसंख्याकाः क्षितिक्षितो राजानः। अन्ते अर्थादायुषोऽवसाने भवामन्तिमां चरमां संग्रामादिना मरणलक्षणां दशामवस्थामवाप्स्यन्ति लप्स्यन्ते ॥
શ્લોકાર્ધ ભરત ચક્રવર્તિની ચતુરંગી સેનાના ચાલવાથી ઉડતી રજથી દિકકુમારીઓનાં મુખઉપર શ્યામતા છવાઈ ગઈ હતી. “અમારા આશ્રયે રહેલા લાખો રાજાઓ ભરતરાજા સાથેના સંગ્રામમાં મૃત્યુ પામશે” આ હેતુથી જ જાણે દિશાઓ ચામુખવાળી બની ગઈ ન હોય ! તેમ જણાતું હતું. ૧ળ્યા
चमूध्वनिः प्राग्गिरिकन्दरोदरे, प्रियोपगूढं सुखसुप्तर्किनरान् । इदंयशो गापयितुं गुहागत-प्रतिस्व३र्जागरयन्निवो तः ॥१०४।।
अस्य भरतचक्रिणश्चमूध्वनिगंजवाजिरथपत्तिचतुरङ्गकटककोलाहलशब्द उद्गतः प्रादुभूतः । उत्प्रेक्ष्यते । प्राग्गिरेः पूर्वाचलस्योदयाद्रेः कन्दराणां गुहानाम् उदरे मध्ये प्रियोपगूढं प्रियां किंनरीमुपगूह्यालिङ्गय । 'क्यबथै समासे णमुल्' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । चिरविरचितविविधनिधुवनविनोदखेदनिद्रालुतया क्रीडारसिकतया च स्वस्वसुखेन निरातङ्कतया सुप्तान किंनरान् प्रति इदयशो भरतचक्रिकीति गापयितु गानविषयां कारयितु गुहासु गह्वरेषु गतैः प्राप्तः प्रतिस्वनैः प्रतिशब्दैः कृत्वा जागरयन् प्रबोधयन्निव विनिद्रान् कुर्वन् उत्थापयन्निव ॥
શ્લોકાર્થ ભરત ચક્રવતિની ગજ, અશ્વ, રથ અને પાયદળ-આ ચતુરંગી સેનાના કાલાહલથી ઉત્પન્ન
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
हीरसौभाग्यम् सर्ग २ श्लो० १.४-१०७ થયેલા વનિનો પડઘો પર્વતની ગુફાઓના મધ્યભાગમાં પડતો હતો. તે પડધે, ગુફાના મધ્યભાગમાં પ્રિયાને આલિંગન આપીને સુખપૂર્વક સૂતેલા કિન્નરેને જાગ્રત કરી તેઓની પાસે ચક્રવતીના યશને ગવડાવવા માટે જાણે ગુફામાં પ્રગટ થયો ન હોય તેમ જણાતું હતું. ૧૦૪
प्रगल्भफालैंगगने नखैः पुन-महीतलस्योत्खननैहयवनः ।
जयं सृज स्वर्वलिवेश्मनोयो-रथेति संज्ञापयति स्वयं पतिम् ॥१०५।।
हयवजो वाजिबातो गगने नभोगणे प्रगल्भफालैः प्रकृष्टप्रकर्षोल्ललनैरुच्चैरुड्यनैर्वा पुनर्नखैः खुरैर्महीतलस्य भूमेर्मण्डलस्य अधःप्रदेशस्य उत्प्रावल्येन खननैः क्षोदनैः । उत्प्रेक्ष्यते । ये पति भरतचक्रिणं स्वं स्वामिनमित्यमुनाऽऽकारेण संज्ञापयतीव । इति किम् । यत् हे सार्वभौम, भूमिस्त्वया सर्वापि साधिता । अथ स्वः स्वर्लोकः, वलिवेश्म पातालम् तयोईयोस्त्वं जयं सृज साधय । स्वर्गपाताले अपि भूमिवत्स्वायत्तीकुरु इत्यर्थः ॥
दा ઉંચી .ઉંચી ફાળ ભરીને આકાશમાં ઉડતા અશ્વોના સમૂહે પિતાના પગની ખરીઓવડે પૃથ્વીને ખણતા હતા. તે જાણે પોતાના સ્વામીને આ પ્રકારે કહેતા ન હોય? કે હે ચક્રવર્તિ ! આપે સમસ્ત પૃથ્વીને જેમ સ્વાધીન કરી તેમ હવે સ્વર્ગ અને પાતાળલોકને પણ સ્વાધીને કરે. ૧૫
पयोधिरोधःस्थलरोधिभिः प्रभो-रसर्जि गर्जाञ्जनवन्धुसिन्धुरैः । चराचरे वर्षितुमुत्सुकैरितः-किमम्बुदैरम्बुजिघृक्षयागतैः ॥१०६।।
प्रभोर्भूतक्षेत्रस्वामिनो भरतभर्तुरञ्जनस्य कजलस्य श्यामत्वेन बन्धुभिस्तुल्यैः । अथवा अञ्जनाचलस्य श्यामत्वेन तुझ्गत्वेन वा सदृशैः अथवा अञ्जनाद्रेः सहोदरैरन्यैर
जनाचलैरिवेत्यर्थः । तादृशैः सिन्धुरैः गन्धगर्गर्जा हितं गर्जितमसर्जि चक्रे । किंभूतैः सिन्धुरैः । पयोधेः समुद्रस्य रोधस्तटस्तस्य स्थल वेलागमनभूस्तद्न्धन्तीत्येवंशीलैः। उत्प्रेक्ष्यते । इतः समुद्रादम्बुजिघृक्षया पानीयानां ग्रहणेच्छया आगतैः किम् अम्बुदैर्मेधैरिव । किंभूतैः । चराचरे सर्वजगति भूमीमण्डले वपितुं जलवृष्टिं विधातुमुत्सुकैरुत्कण्ठितैः ॥
सार्थ ભરત ક્ષેત્રના સ્વામી ભરત ચક્રવર્તીના હાથીઓ કેવા હતા! સમુદ્રના કિનારાને રોકીને રહેલા અંજનગિરિ જેવું સ્પામ અને ઉન્નત હસ્તિદળ ગર્જનાઓ કરતું હતું. સમસ્ત વિશ્વમાં જલવર્ષા કરવાની ઈચ્છાવાળા મેઘો જાણે આ સમુદ્રમાંથી પાણીને ચહણ કરવાની ઈચ્છાથી સમુદ્ર કિનારે આવીને રહ્યા 41 ॥१०॥
इवेक्षुडिम्भान्क्षितिरक्षिणो महौ-जसा समुत्खाय पुनः प्ररोपयन् ।
स पूर्वपायोनिधिसैकतक्षिति(तो), सितेर्विवोढा ब्रजति स्म सस्मयः ॥१०७॥ स क्षिते५ मेर्विवोढा भर्ता भरतभूपतिः पूर्वपाथोनिधेः प्राचीसमुद्रस्य । 'पूर्वपर्वत
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० १०७-१०९] हीरसौभाग्यम्
१२३ तिरोहितात्मनः' इति वीरधवलनृपपुरोहितसोमेश्वरभट्टविनिर्मितवस्तुपालकीर्तिकौमुदीसोदरसुरथोत्सवकाव्ये । सैकते(तक्षितौ) जलोज्झितप्रदेशे व्रजति स्म जगाम । किंभूतः । सह स्मयेन गर्वेण वर्तते यः स सस्मयः । किं कुर्वन् । महौजसा सर्वेभ्यः सातिशायिना षट्रखण्डमण्डितभरतभूमीवलयोद्भवयावद्वाजिवारणवेसरसैरिभकरभवृषभयुगलमण्डलाकलितसबालवृद्धवयःस्थवशासखपुरुषपौरुषानाक्रमणीयेन पराक्रमेण अधिकप्रतापेन बा । ओजःशब्देन प्रतापोऽपि कथ्यते । यथा नैषधे-'तदोजसस्तद्यशसः स्थिताविमौ, वृथेति चित्ते कुरुते यदा यदा । तनोति भानोः परिवेषकैतवात्तदाविधिः कुण्डलनां विधोरपि ॥' इति । क्षितिरक्षिणो भूपालान् । 'निपीय यस्य क्षितिरक्षिणः कथाः' इत्यपि नैषधे । समुत्खाय राज्याद्भ्रंशयित्वा । पुनः पश्चात्परोपयन् । राज्यस्थाने वा स्थापयन् । कानिव । इक्षुडिम्भानिव । यथा कश्चित् कृषिकः इक्षुणामसिपत्रकाणां डिम्भान् प्ररोहान् उत्खाय उप्तस्थान कादुत्खन्यान्यस्मिन्स्थाने प्ररोपयति । 'पलालजालैः पिहितेचडिम्भः' इत्यपि नैषधे ॥
પખંડ પૃથ્વીના પતિ ભરતચક્રી, ગર્વ સહિત પૂર્વ સમુદ્રના કિનારે કિનારે દિગ્વિજય કરવા માટે જતા હતા. જેમ કોઈ ખેડુત શેલડીના છોડને ઉખેડીને ફરીથી અન્ય સ્થાનમાં રોપે તેમ ચક્રવતી પણ પોતાની તેજસ્વિતાથી શત્રુ રાજાઓને રાજ્યભ્રષ્ટ કરી પછીથી તેઓને અન્ય સ્થાને સ્થાપન કરતા જતા હતા. ૧૦
अजिह्मता सुमनृपैविले बिले-शयैरिवैतद्वसुधाधवे दधे । विनम्रता च ध्रियते स्म वेतसै, रये नवन्त्या इव भूरिवेतसैः ॥१०८॥
एतद्वसुधाधवे एतस्मिन् भरतभूपाले सुमनामा देशस्तन्नायकैः सुमराजैरजिह्मता सरलत्वं दधे धृतं तत्कालमेवागत्य प्रणेमे । कैरिव । यथा बिलेशयैः भुजङ्गमबिले भूगतरन्ध्र स्वनिवसनस्थाने प्रवेशसमये अजिह्मता अवक्रत्वं ध्रियते । च पुनः अस्मिन् नृपे भूरिवैतसैतस्वद्देशभूपालैविनम्रता विशेषेण नमनशीलत्वं ध्रियते स्म । कैरिव । वेतसैरिव । यथा स्रवन्त्या नद्या रये प्रवाहे मध्ये तटे वा उद्गमनशीलैर्वेतसनामवृक्षविशेषर्विनम्रता ध्रियते ॥
કાળું સર્પ જેમ બીલમાં પ્રવેશ કરતાં સરળ થઈ જાય છે તેમ “સુહ્મ' દેશના રાજાઓ સરળતાને સ્વીકારી ભરત પાસે તત્કાળ આવીને પ્રણામ કરતા હતા. તેમજ વેતસ” દેશના રાજાઓ પણ, નદીના પ્રવાહમાં જેમ વેતસવૃક્ષ નમ્ર બને છે (નમી જાય છે, તેમ ભરતરાજા પાસે નમ્રતાને ધારણ કરતા હતા. ૧૦૮
अवापितो गोचरतां स मागधै-रिव स्तवस्य प्रमदेन मागधैः ।
सृजभिरिन्द्रोऽद्रिगणैः कलिं गजै-रिवोपलै रुद्धनतः कलिङ्गजैः ॥१०९।। ___ स भरतचक्री मागधैर्मगधदेशोद्भवभूपैः प्रमदेन हर्षेण स्तवस्य स्तुतेर्गोचरतां विषयत्वम् । 'द्वीपाधिपान्नयनयोनय गोचरत्वम' इति नैषधे । अवापितः लम्भितः ।
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग २ श्लो० १०९-११० कैरिव । मागधैरिव । यथा मागधैर्वन्दिजनैश्चक्रवर्ती स्तूयते । पुनः कलिङ्गदेशजैर्भू पैः रुद्धनतः पूर्व रुद्धः पश्चान्नतः नमस्कृतः । 'पीतप्रतिवद्धवत्साम्' इति रघौ । 'पूर्व पीतः पश्चात्प्रतिवद्धो वत्सो यस्याः सा' इति तद्वत्तिश्च । “पूर्वकालैकजरत्पुराणनवकेवलाः समानाधिकरणेन' पते समानाधिकरणेन समस्यन्ते स तत्पुरुषः । भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानां शब्दानामेकस्मिन्नर्थे प्रवृत्तिःसमानाधिकरणम् । पूर्वकालार्थस्तु अपरकालार्थेन । यथा मातानुलिप्तः। पूर्व स्नातः पश्चादनुलिप्तः। तथा 'तत्पुरुषःसमानाधिकरणः कर्मधारयः समानाभिधेयो यस्तत्पुरुषः स कर्मधारयाख्यः स्यात् । पीतश्चासौ प्रतिवद्धश्च । तथा स्नातश्चासावनुलि. प्तश्च । तथा रुद्धश्चासौ नतश्च । इत्येवोऽपि विग्रहस्तेन कर्मधारयगर्भितस्तत्पुरुषः समासः" इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । किं कुर्वद्भिः । गजैः साधनभूतैर्हस्तिभिः कलिं संग्राम सृजद्भिः कुर्वद्भिः । करिव । अद्रिगणैः । यथा पर्वतप्रकः उपलैः प्रस्तरैः कृत्वा । युद्धं विदधद्भिः सद्भिरिन्द्रो रुध्यते प्रणम्यते च ॥
મગધ દેશના રાજાઓ બંદિજનો (સ્તુતિપાઠક) ની જેમ ઘણું હર્ષપૂર્વક ભરતચક્રવર્તીની સ્તુતિ કરતા હતા. અને કલિંગ દેશના રાજાઓ પ્રથમ પોતાની હસ્તિસેનાથી યુદ્ધ આપીને પરાભવ પામીને પછીથી ચક્રવર્તીને પ્રણામ કરતા હતા. જેમ પર્વતના સમૂહાએ પ્રથમ ઈકને અવરોધ કરતાં પરાજય પામીને પછીથી ઈદનું આધિપત્ય સ્વીકાર્યું હતું તેમ આ રાજાઓએ ભરતનું આધિપત્ય સ્વીકાર્યું હતું. ૧૦૯
चतुर्दिशामप्ययमर्णवावधी-निति प्रदेशान्ध्वजिनीभिरानशे । विभासिताभिः सितसिन्धुरश्रिया, यथाभ्रिकाभिः प्रसरत्पयो रः।११०॥
अथ भरतसार्वभौम इत्यमुना प्रकारेण ध्वजिनीभिः सेनाभिः कृत्वा चतस्रश्च पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तरलक्षणास्ता दिशश्च चतुर्दिशस्तासाम् । कथम् । अपि चतसृणामपि दिशामित्यर्थः । प्रदेशान् विभागान् आनशे व्याप्नोति स्म । किंभूतान्प्रदेशान् । अर्णवः समुद्रोऽवधिर्मर्यादा यस्य । अथवा अर्णवाश्चत्वारः समुद्राः । 'पयोधरीभूतचतुःसमुद्रां जुगोप गोरूपधरामिवोर्वीम्' इति रघुकाव्ये । तथा 'चतुःसमुद्रोपरिखे नृपाणामन्तःपुरे वासितकीतिदारे । दानं दया सूनृतमातिथेयी चतुष्टयीरक्षणसौविदल्लाः ॥' इति नैषधे । वासिता रक्षिताः कीर्तय एव दारा यत्र । तादृशे चतुरर्णवखातिके भूमीमण्डले एव नृपाणामन्तःपुरे दान, कृपा, सत्यवचनम् , अतिथिसक्रिया, पतञ्चतुष्टयी तदन्तःपुररक्षणार्थ सौविदल्लाः कञ्चुकिनः । एभिश्चतुर्भिःप्रकारैविना कीतिर्न तिष्ठति ।' इति तद्वत्तिः । अतश्चत्वारः समद्रा मर्यादा येषां ते । किंभूताभिर्वजिनीभिः । सितानां भद्रजातित्वेन शुभ्राणां सिन्धुराणां हस्तिनां श्रिया शोभया विभासिताभिः शोभिताभिः । क इव । प्रसरत्पयोधर इव । यथा श्वेतगजेन ऐरावणेन । 'प्रावृषेण्यं पयोवाहं विद्युदैरावताविव' इति रघौ । अथ वा अभ्रस्य भेघस्य मातङ्गो हस्ती अभ्रमातङ्गः । 'ऐरावणोऽभ्रमातङ्गश्चतुर्दन्तः' इति हैमीवचनात् । विभासिताभिरभ्रिकाभिर्वदलैः कृत्वा गगनाङ्गणविस्तरन्मेघश्चतुदिकप्रदेशान्व्याप्नोति । अत्र यथा इवाथें ॥
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ११०-११२]
हीरसौभाग्यम्
१२५
શ્લેકાર્થ આ પ્રકારે વેત અને ભદ્રજાતિના ગંધહસ્તિઓની શોભાથી સુશોભિત ભરચક્રવતની ચતુરંગી સેના સમુદ્રપર્યતની ચારે દિશામાં વ્યાપીને રહી હતી. જેમ દેદીપ્યમાન વાદળાવડે આકાશમાં પ્રસરતો મેઘ ચારે દિશામાં વ્યાપ્ત બને છે તેમ ચક્રીની સેના વ્યાપીને રહી હતી. ૧૧માં
अथैप वेलातटतः समं भटै-य॑वीवृतन्नीरधिनेमिनायकः । गभीररावैरुदरं भरन्भुवो, रयः पयोधेरिव यादसां भरैः ॥१११।।
अथ चतुर्दिग्विजयानन्तरमेष वर्ण्यमानवोत्कर्षों नीरधिनेमेरासमुद्रान्तपृथिव्या नायकः पतिर्भरतचक्रवर्ती वेलातटतः समुद्रस्य वेलाया जलवृद्धिस्थानकस्य तटात्तीराझटैः सेनाचरैः शूरैः समं सार्ध न्यवीवृतन्निवर्तते स्म । पश्चाद्ववले इत्यर्थः । क इव । रय इव । यथा पयोधेः समुद्रस्य रयः पयःप्रवाहः। 'प्रवाहः पुनरोघः स्याद्वेणी धारा रयश्च सः' इति हैम्याम् । यादसां नऋचक्रपाठीनपीठादीनां भरैः व्रजैः साकं वेलातटान्निवर्तते । किंभूत एष रयश्च । गभीररावश्चतुरङ्गतुरङ्गगजस्यन्दनपदातिप्रवलवलचलनोद्भूतैः स्वभावजैश्च गम्भीरध्वनिभिः कृत्वा भुवः पृथिव्या उदरं मध्यं भरन् पूरयन् । अथ वा 'पृथिवीं प्रपूरयन्' इत्यपि पाठः ॥
કાર્ય હવે દિગવિજય કર્યા પછી સમુદ્રપર્યત પૃથ્વીના નાયક ભરત ચક્રવર્તી, સમુદ્રની ભરતીને કિનારાથી શૂરવીર સુભટોની સાથે પાછા ફર્યા. જેમ સમુદ્રના પાણીને પ્રવાહ, જલજંતુઓની સાથે ગંભીર સ્વનિપૂર્વક ભરતીના સ્થાનેથી પાછો ફરે છે તેમ ગજ, અશ્વ રથ અને પાયદળ આ ચતુરંગી સેનાના ચાલેવાથી અને સાહજિક ઉત્પન્ન થયેલા ગંભીર અવાજથી પૃથ્વીના મધ્યભાગને પૂરતા પાછા ફર્યા still
स चक्रिणां भारतभूमिभामिनी-विशेषकाणां वृषभाङ्गजोऽग्रणीः । तदीयवप्तेव जिनावनीभुजा-मभूत्सुरश्रेणिनिषेवितक्रमः ॥११२।।
स जगद्विख्यातो वृषभस्यादिदेवस्याङ्गजः सूनुर्भरतचक्री भारतं भरतक्षेत्रं तस्य भूमिः सेव भामिनी स्त्री तस्या विशेषकाणां तिलकानां भरत-सगर-मघवा-सनत्कुमार शान्ति-कुन्थु-अर-सुभूम-पद्म-हरिषेण-जय-ब्रह्मदत्ताभिधानानां द्वादशसंख्याकानां चक्रिणां मध्ये अग्रणीर्मुख्यः प्रथमो वा अभूद्वभूव । क इव तदीयवप्तेव । यथा तस्य भरतस्याय तदीयः वप्ता पिता युगादिदेवः । जिनानां सामान्यकेवलिनाम् । अथ वा ऋषभ-अजित. शंभव अभिनन्दन-सुमति-पद्मप्रभ-सुपाच-चन्द्रप्रभ सुविधि-शीतल-श्रेयांस-वासुपूज्य-विमल अनन्त-धर्म-शान्ति-कुन्थु-अर-मल्लि-मुनिसुव्रत-नमि-नेमि-पार्श्व-वर्धमाननाम्नां चतुर्विशतितीर्थकृतां मध्ये आदिमः अजायत । किभूतो भरतस्तत्पिता च । सुराणां पोडशसहस्राङ्गा रक्षकयक्षमुख्यानां चतुःषष्टिदेवेन्द्रादीनां च श्रेणिभिनिषेचितौ परिचितौ क्रमौ चरणों यस्य ॥
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग २ श्लो० ११२-११४
લેકાર્થ વિશ્વવિખ્યાત શ્રી ઋષભદેવના પુત્ર ભરત ચક્રવત, ભારતવર્ષની ભૂમિરૂપી સ્ત્રીના તિલક સમાન ता. भने सरत, सगर, भधवा, सनभा२, शांति, थु, १२, सुभूम, पन, विषय, न्य भने બ્રહ્મદત્ત. આ બાર ચક્રવર્તીઓમાં પ્રથમ હતા. જેમાં શ્રી ઋષભપ્રભુ ચોવીસ તીર્થકરોમાં પ્રથમ હતા તેમજ જેઓના ચરણકમળને ચોસઠ ઈકો નિરંતર સેવતા હતા. તેમ નિરંતર સોળહજાર અંગરક્ષક યક્ષ ભરત ચક્રવતની સેવા કરતા હતા. ૧૧
य आदिमोद्धारकरो जिनालयं, व्यधापयन्मूर्धनि सिद्धभूभृतः ।
समग्रतीर्थेष्वपि सार्वभौमता-ममुष्य वक्तुं किमु हेमशेखरम् ॥११३॥
आदौ भवः अवसर्पिणीतृतीयारपर्यन्ते । प्रथमस्योद्धारस्य चैत्यस्थापनारूपस्य करः कारकः अत एव यो भरतचक्री सिद्धभूभृतः शत्रुजयस्य मूर्धनि ऋषभकूटनामनि शिखरे जिनालयम् ऋषभदेवप्रासादं व्यधापयद्वार्धकिरत्नपाचे कारयति स्म । किमूत्प्रेक्ष्यते । अमुः प्य श्रीशजयगिरे. समग्रेषु त्रिजगद्वासिषु तीर्थेषु सार्वभौमतां चक्रवत्तित्वं वक्तुं कथयितुम् । जनानां पुर इति शेषः । हेमशेखरं सुवर्णोत्तंसं किमु कारयति स्म ॥
सार्थ અવસર્પિણીના ત્રીજા આરાને અંતે ચૈત્યના નિર્માણ રૂ૫ પ્રથમ ઉદ્ધારના કરનાર ભરત ચક્રવર્તી એ શત્રુંજય પર્વતના ઋષભકૂટ નામના શિખર ઉપર “ઋષભદેવ પ્રાસાદ' નામના મંદિરનું વાર્ધકી રન પાસે નિર્માણ કરાવ્યું હતું. તે જાણે ત્રણે જગતના સમસ્ત તીર્થોમાં આ શંત્રુજયતીર્થની ચક્રવતપણાની ખ્યાતિને બતાવવા માટે સુવર્ણના શિખરનું નિર્માણ કરાવ્યું ન હોય તેમ જણાતું હતું ૧૧૩
मृगाक्षि ! सोपारककुल्यपाकयो-रमूल्यमाणिक्यविनीलरत्नयोः । स्वतातमूर्ती भरतेन कारिते, दृशाविवैते भरतावनीश्रियः ॥११४॥
मृगवदक्षिणी नयने यस्यास्तस्याः संबोधने हे हरिणलोचने, तेन भरतेन अमूल्ययोमहर्ययोमूल्यं ज्ञातुमपि कर्तुमपि केनाप्यशक्ययोर्माणिक्यं पद्मरागमणिरन्यो वा कश्चि. न्मणिविशेषः विनीलरत्नं मरकतमणिस्तयोः स्वतातस्य ऋषभदेवस्य मूर्ती प्रतिमे कारिते निर्मापिते । कयोः पुरयोः । सोपारकनाम शत्रुजयतलहट्टिकायां पत्तनम् , कुल्यपाकनामान्यनगरम् , तयोः पुरयोः । अद्यापि विद्यते इत्यध्याहारः। उत्प्रेक्ष्यते । भरतावनीश्रियो भरतक्षेत्रक्षोणिलक्ष्म्या एते प्रतिमे दृशौ नेत्रे इव ॥
બ્લેકાર્થ હે મૃગાક્ષી ! ભરત ચક્રવર્તીએ, પોતાના પિતા શ્રી યુગાદિદેવની મહામૂલ્યવાન માણિક્ય રન અને નીલ રનની બે ભવ્ય પ્રતિમા ભરાવી. તે પ્રતિમાઓ જાણે ભારતભૂમિરૂપી સ્ત્રીના બે નેત્રે ન હોય ! તેમાંથી એક શંત્રુજયની તલાટી પાસે આવેલી સોપારક નગરમાં અને બીજી કુલ્પાક નામના નગરમાં વિરાજમાન કરી. જે હજી પણ વિદ્યમાન છે. ૧૧૪
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ११५-११७] हीरसौभाग्यम्
१२७ तथा चतुवर्शितितीर्थकृद्गृहं, धराधवोऽष्टापदभूध्रमूर्धनि । व्याधापयच्छाश्वतसार्ववेश्मव-त्तदद्य यावर्द्धववद्वितिष्ठते ॥११५।।
तथा पुनः स धराधयो भरतभूपतिरष्टापदभूधमूर्धनि कैलाशशैलशिखरे तुल्यनासाप्रवस्ववर्णप्रमाणपद्मासनाद्यङ्कितचतुर्विशतितीर्थकृत्प्रतिमालंकृतसिंहनिषद्या नाम चतुर्वि - शतेस्तीर्थकृतामृषभादीनां वर्धमानान्तानां जिनानां गृहं प्रासादं व्यधापयत्कारितवान् । किंवत् । शाश्वतसार्ववेश्मवत् सिद्धायतनमिव । तच्चैत्यमद्य यावदद्यतनं दिवसं मर्यादीकृत्य वितिष्ठते स्थितमस्ति । किंवत् । ध्रववत् । यथा ध्रव उत्तानपादजस्तारकोऽद्याप्याकाशे विद्यते ॥
શ્લેકાર્થ તેમજ ભરત ચક્રવર્તીએ અષ્ટાપદ (કૈલાસ)પર્વતના શિખર ઉપર પોતપોતાના વણુ મુજબ, દેહપ્રમાણ, પદ્માસને બિરાજિત તેમજ સમનાસિકાવાળી ચોવીશે તીર્થકર ભગવંતની ભવ્ય પ્રતિમાઓથી અલંકૃત ‘સિંહનિષદ્યા” નામના મંદિરનું નિર્માણ કરાવ્યું કે જે મંદિર, શાશ્વતા સિદ્ધાયતન જિનચૈત્ય) ની જેમ અદ્યાપિ પર્યંત ધ્રુવના તારાની જેમ આ ભારતની ભૂમિ ઉપર વિદ્યમાન છે. પાપા
परान् परःकोटिजिनालयानयं, हिरण्यमाणिक्यमयानचीकरत् । जिनेन्द्रमूर्तरपि कोटिशस्तरी-रिवाङ्गिनां संसृतिसिन्धुपातिनाम् ॥११६॥
अयं भरतचक्रवर्ती परान् अन्यान् पर कोटिजिनालयान् कोटेः परे पर कोटयः । कोटिश इत्यर्थः । तादृशान् प्रासादानचीकरत् कारयामास । किंभूतान् । हिरण्यं सुवर्ण माणिक्यानि रत्नानि मणिविशेषा वा तन्मयान् तै रचितान् । अपि पुनः कोटिशो जिनेन्द्राणाम् अतीतानागतवर्तमानचतुर्विंशतितीर्थकृतां मूत्तीः प्रतिमाः कारयति स्म ।
संसृतिः संसारः स एव सिन्धुः समुद्रः तत्र रागद्वेषादिना पतनशीलानामगिनां प्राणिनां तरीस्तरीतुं नाव इव ॥
साथ વળી ભરત ચક્રવર્તીએ, સુવર્ણ અને માણિજ્ય આદિ રત્નના બીજા પણ ક્રેડા જિનમંદિરો કરાવ્યાં હતાં. તેમજ ભૂત ભવિષ્ય અને વર્તમાન એમ ત્રણે કાળના ચોવીશે તીર્થકર ભગવંતની ક્રેડ મૂર્તિઓ ભરાવી હતી. તે જાણે સંસાર રૂપી સમુદ્રમાં રાગદ્વેષાદિથી પતન પામતા એને તરવા માટેની 'नाव' नाय! तभ reय छे. ॥११॥
नृपोऽप्यमाद्योऽजनि संघनायकः, कृशाङ्गि ! शत्रुजयरूप्यशैलयोः ।
क्षमाभृतां भोगभृतां च योऽग्रणी-रभूत्पुनः कुण्डलिनामिवाधिभूः॥११७॥
हे कृशागि तन्वगि, अयं नृपो भरतभूमीन्द्रः शत्रुजयरूप्यशैलयोविमलाचलाटापदयोराद्यः प्रथमः संघनायकः संघपतिरजनि संजातः । पुनर्यः क्षमाभृतां राज्ञां
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
हीरसौभाग्यम् सर्ग २ श्लो० ११७-११९ भोगभृतां भोगिनाम् । 'भोगः श्रीभरतेश्वरे प्रतिपदं लब्धिस्तथा गौतमे' इति सूक्तवचः नात् । भोगो राज्यादिसुख सर्पदेहश्च राज्यादिसर्वसुखभाजां वा अग्रणीMख्योऽभूभूव । क । इव । कुण्डलिनामधिभूरिव। यथा नागनाथः शेषः पृथ्वीधारिणां कुलपर्वतादीनां तथा भोग सर्पकार्य विभ्रतीति भोगभृतस्तेषां वासुकिप्रमुखनागानामग्रणीः । शैला हि पादैर्घरां दधते, शेषस्तु सहस्रसंख्यैः स्वफणामण्डलैः सर्वा वसुधरां धत्ते । अतोऽग्रणीत्वम् ॥
શ્લોકાઈ હે કૃશદરી! ભરતરાજા શત્રુંજયતીર્થ અને અષ્ટાપદ તીર્થની યાત્રાના સંધમાં પ્રથમ સંધપતિ હતા. તેમજ રાજાઓ અને ભોગીપુરુષોમાં પણ મુખ્ય હતા. જેમ શેષનાગ, પર્વતો અને વાસુકી આદિ સર્પોની જાતિમાં મુખ્ય છે તેમ ભરત ચક્રવર્તી પણ રાજ્યાદિગસુખોના શ્રેષ્ઠ ભોકતા હતા. પર્વત પગવડે પૃથ્વીને ધારણ કરે છે જ્યારે શેષનાગ પોતાની હજાર કણાઓ ઉપર સમગ્ર પૃથ્વીને ધારણ કરે છે તેથી તે સર્વપર્વત અને સર્પોમાં મુખ્ય છે.] ૧૧૭ના
असौ प्रकामप्रमदं ददानया, प्रसूतया ध्यानसुधापयोधिना । शिवश्रिया अग्रजयेव केवल-श्रिया श्रितो दर्पणिकानिकेतने ॥११८॥
असौ भरतचक्री दर्पणिकानिकेतने आदर्शगृहे । 'यन्मतौ विमलदर्पणिकायाम्' इति नैपधे । केवलश्रिया केवलज्ञानलक्ष्म्या श्रितो भेजे । किंभूतया। प्रकामं सर्वातिशायिनमनन्तं प्रमदं हर्षम् । परमानन्दमित्यर्थः। ददानया यच्छन्त्या । श्रीरपि प्रकृष्टस्य मातृपादाम्भोजभक्तस्य कामस्य प्रद्युम्नस्य स्वागजातस्य प्रमोद दत्ते । पुनः किंभूतया । ध्यानं शुक्लप्रणिधानं तदेव सुधापयोधिः क्षीरसमुद्रः शुक्लध्यानवदुज्ज्लत्वात्क्षीरमयत्वात् ध्यानामृताब्धिः । 'गुणश्रेणिसुधासिन्धोः पाण्डोरुजागरौजसः' इति पाण्डवचरित्रे । तेन प्रसूतया जनितया । श्रीरपि दुग्धाब्धेर्जाता । उत्प्रेक्ष्यते । शिवश्रिया मुक्तिलक्ष्म्या अग्रजया ज्येष्ठभगिन्येव प्रथमोत्पन्नत्वेन केवलज्ञानानन्तरं मोक्षप्राप्तेः॥
सार्थ ભરત ચક્રવર્તીએ આરિલાભુવનમાં કેવલ્ય લક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરી. જે કેવલ લક્ષ્મી, પ્રકૃષ્ણ આનંદ અર્થાત પરમાનંદ પદને પ્રાપ્ત કરાવનારી અને અતિ ઉજજવલ શુકલધ્યાનરૂપી ક્ષીરસમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી, જાણે મોક્ષ લક્ષ્મીની મોટી બહેન ન હોય ! કેવલજ્ઞાન થયા બાદ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. લક્ષ્મી પણ ક્ષીરસમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી અને પિતાના પુત્ર કામ–પ્રદ્યુમ્નને આનંદ આપનારી છે. ૧૧૮
दिगन्तवासं किमपास्य काश्यपी-विलासशीलैंः ककुभां पुरंदरैः ।
तदष्टपट्टक्षितिपैरवाप्यताऽ-मुनेव सीमन्तिनि ! केवलेन्दिरा ॥११९।।
'केशेषु वम सीमन्तः' इति हैम्याम् । प्रशस्यः सीमन्तोऽस्त्यस्यास्तस्याः संबोधन हे सीमन्तिनि, तस्य भरतस्य अष्टसंख्याकैः पट्टेषु पदेषु क्षितिपैः । अथ वा । तत्पट्टधा
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० ११९-१२१]
हीरसौभाग्यम्
१२९
रिभिर्मध्यपदलोपे नृपैः । भरतादारभ्य अष्टपट्टधरै राजभिरित्यर्थः । अमुनेव भरतचक्रिणेव आदर्शगृहे केवलेन्दिरा केवलज्ञानलक्ष्मीरवाप्यत प्राप्ता । उत्प्रेक्ष्यते । दिगन्तवासं दिशां प्रान्ते वसतिमपास्य त्यक्त्वा काश्यपी भूमिस्तस्यां विलासः स्थानवैशिष्ट्य क्रीडनं वा तत्र शीलं स्वभावो येषां तैः । 'लीला केलिविलासश्च शृङ्गारभावजक्रिया' इत्यनेकार्थः । केलिः क्रीडा विलासः स्थानवैशिष्ट्यमित्येवंभूतैः ककुभां पुरंदरैरदिक्पालैः किम् । 'आखण्डलो दण्डधरः शिखावान्पतिः प्रतीच्या इति दिइमहेन्द्रैः' इति नैषधे ॥
લેાકા
હે સુંદરવાળવાળી ! ભરતરાજાથી આંરભીને આપાટ સુધીના રાજાઓએ પણ ભરતચક્રવર્તીની જેમ આરિસાભુવનમાં કૈવલ્ય લક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરી હતી. જેમ ક્રીડારત દિક્પાલા, દિશાઓના છેવાડે આવેલા પેાતાના રહેઠાણના ત્યાગ કરીને વિલાસ માટે કોઇ વિશિષ્ટ સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે, તેમ આર્દ્રપાટ સુધીના રાજાઓએ પરમાનંદ આપનારી કૈવલ્ય લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરી હતી. ૫૧૧૯મા
ततोऽस्य संख्यातिगपट्टपतिभिः प्रपद्य शत्रुंजयमूर्ध्नि केवलम् । महोदयश्रीः समसेवि भास्करै - रिवोदयं द्यौरुदयावनीधरे ॥१२०॥
ततः अष्टमपट्टधरदण्डवीर्यराजानन्तरमस्य भरतचक्रिणः संख्यामतिगच्छन्त्यतिक्रामन्तीति संख्यातिगाः । कर्मणि डः । ताभिः । असंख्याताभिरित्यर्थः । पतिभिः पट्टधरराजराजीभिः शत्रुंजयमूर्ध्नि विमलाचल शिखरे केवलं केवलज्ञानं प्रतिपद्यासाद्याधिगत्य महोदय श्रीर्मुक्तिलक्ष्मीः समसेवि संसेविता । कैरिव । भास्करैरिव । यथा दिवाकरेरुदयावनीधरे पूर्वपर्वते उदयमुद्गममवाप्य द्यौर्गगनमण्डली सेव्यते ॥
શ્લેાકા
આઠમા દંડવીરાજા પછીના અસ`ખ્ય પાટ સુધીના રાજાઓ, શત્રુ ંજ્ય પર્વતના શિખર ઉપર કેવળજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરીને મેાક્ષલક્ષ્મીને વર્યાં હતા, જેમ સૂર્યાં પૂર્વાંચલ પર્યંત ઉપર ઉદય પામી અનંત આકાશ મંડળીને સેવે છે તેમ આ રાજાએ પણ મેાક્ષલક્ષ્મીને સેવનારા બન્યા. ૫૧૨૦ના
बभूवुरिक्ष्वाकुकुले सहस्रशः, सहस्रशोचिः सदृशा महौजसा ।
ततः क्षितीन्द्रा जगदीहितावडा, महेन्द्रशैले सुरभूरुहा इव ॥ १२१ ॥
ततः संख्यातिगपट्टपरंपराप्रान्तवर्तिजितशत्रुभूपतिरासीत्तेन स्वसुताजिततीर्थकृते राज्यं विश्राणितम्, श्रीभगवता च स्वपितृभ्रातृसुमित्रधात्रीपतिपुत्राय सगरकुमाराय राज्यं प्रददे, स क्रमाच्चक्री भूत्वा चारित्रमादाय सिद्धः । सगरचक्रिणोऽनन्तरम् इक्ष्वाकुकुले सौधर्मेन्द्रेण स्वयं स्थापितस्य श्रीऋषभदेवस्य वंशे सहस्रशः अर्थादसंख्याताः (सहस्राः) क्षितीन्द्राः पृथिवीपुरंदरा राजानो बभूवुः संजाताः । किंभूताः । महौजसा अतिशायिप्रतापैः सहस्रशोचिषः सूर्यस्य सदृशास्तुल्याः पुनः किंभूताः । जगदी हितावहाः
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग २ श्लो० १२१-१२३ विश्वकामितविधायकाः । क इव । सुरभूरुहा इव । यथा महेन्द्रशैले मेरौ जगदभिलषितपूरकाः कल्पवृक्षा भवन्ति ॥
इति स्वप्नजागरिकायां भरतदिग्विजयोद्धारप्रतिमाप्रासादकारापणकेवलज्ञानतत्पट्टः परंपरावर्णनम् ॥
साथ - ત્યાર પછીની અસંખ્યાત પાટો થયા બાદ જિતશત્રુ નામને રાજા થયે. તેણે પિતાના પુત્ર અજિતનાથને રાજ્ય આપ્યું. શ્રી અજિતનાથે પણ પોતાના કાકા સુમિત્રરાજાના પુત્ર સગરને રાજય સેપ્યું. સગર પણ અનુક્રમે ચક્રવર્તી બની, ચારિત્ર અંગીકાર કરી મોક્ષગતિને પામ્યા. એ પ્રમાણે ઈવાકુવંશમાં બીજા પણ અસંખ્ય રાજાઓ સૂર્યની જેમ પ્રતાપશાળી અને જેમ મેરુપર્વત ઉપર ૫ક્ષે ઈષ્ટપૂરક છે તેમ આ રાજાઓ પણ જગતના હિતને કરવામાં સાક્ષાત કલ્પવૃક્ષ સમાન થયા. I૧૨૧
इदं वदन्त्यामरविन्दचक्षुपः, पुरोऽथ तस्यामपरा निपस्तनी । गिराननं योजयति स्म कौतुका-न्मरालिकायामिव कीरकामिनी ॥१२२॥
अथ भरतचक्रिदिग्विजयादिकथितानन्तरम् अरविन्दचक्षुपः कमललोचनाया नाथीदेव्याः पुरोऽग्रे तस्यां प्रागुक्तायां सख्यामिदं पूर्वोक्तम् ऋषभ(स्तुति)भरतदिग्विजयचैत्यनिर्मापणादि वदन्त्यां सत्याम् अपरा अन्या काचिन्निपस्तनी कलशोच्चकुचा कौतुकात् कौतूहलाद्गिरा वाचा आननं मुखं योजयति स्म । उवाचेत्यर्थः । केव । कीरकामिनीव । यथा मरालिकायां वदन्त्यां हंस्यां भाषमाणायां सत्यां शुकी वक्ति ॥
सोडा અવતરણ–આ પ્રમાણે સ્વપ્નજાગરિકામાં નાથાદેવીની આગળ કઈક સખીએ ભરત ચક્રવર્તીના દિગવિજયથી આરંભી ઈશ્વાકુવંશની પાટ પરંપરા સુધીનું વર્ણન કર્યું –
કમલ જેવાં નયનવાળી નાથાદેવીની આગળ સખીએ ભરત ચક્રવતના દિગવિજય આદિનું વર્ણન કર્યા પછી બીજી સખી કતકવડે આ પ્રમાણે બેલી. જેમ આલાપને કરતી શુકી હંસીને કહે તેમ મધુર સ્વરે સખી બોલી. ૧૨૨
मृगाक्षि ! पश्यामरसिन्धुसारिणी, त्वमभ्रवीथीं सुमनोवनीमिव ।
मयूखलेखामकरन्दतारका-मणीच(व)कां मेचकिमालिमा इलाम् ॥१२३॥
मृगवदक्षिणी यस्यास्तस्याः संबोधनं हे मृगाक्षि स्वामिनि, त्वमभ्रवीथी गगनपद्धतिं पश्य विलोकय । उत्प्रेक्ष्यते । सुमनोवनीमिव पुष्पवाटिकामिव । देववनं वा । किभूतां । अमरसिन्धुराकाशगङ्गा सैव सारिणी कुल्या यस्याम् । पुनः किंभूतां । मयूखलेखा किरणश्रेणिरेव मकरन्दो मधु विद्यते येषु तादृशास्तारका एव मणीच(व)कानि कुसुमानि यस्याम् । मेचकिमा गगनश्यामत्वम् । 'धृतगम्भीरखनीखनीलिमा' इति नैषधे । तथा 'अचिश्चण्डांशुरोचिर्गगनमलिनिमा कजल दह्यमानम्' इति खण्डप्रशस्तौ । तदेव अलीनां भ्रमराणां मण्डलानि वृन्दानि यस्याम् ॥
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० १२३-१२५] हीरसौभाग्यम्
બ્લોકાઈ હે મૃગનયના! તું પુષ્પવાટિકા જેવી આ આકાશ રૂ૫ શેરીને જે. જેમાં આકાશગંગારૂપ નદી વહી રહી છે, ચંદ્રના કિરણોની શ્રેણિરૂપ રસવાળા તારારૂપ પુષ્પ છે, તેમજ આકાશમાં છવાઈ રહેલ શ્યામતારૂપી ભ્રમરોને જેમાં સમૂહ છે, તેવા પ્રકારની રળીયામણી એવી આકાશશ્રેણિને તું જ. ૧૨૩ાા
मृगेन्द्रमध्ये ! मृगयस्व तारकान् , श्रमोदबिन्दुस्तवकानिवाङ्गके । विभा कैरवचक्षुषोऽमुना, निखेलयन्त्या दयितामृतांशुना ॥१२४॥
मृगेन्द्र केसरी तद्वन्मध्यमुदरं यस्याः, यद्वा मृगेन्द्रमध्यवन्मध्यं यस्याः । मध्यमपदलोपी समासः । कृशोदरीत्यर्थः । त्वं तारकान्(?) ज्योतिश्चक्राणि मृगयस्व पश्य । 'पयःपारावारं परमपुरुषोऽय मृगयते' इति खण्डप्रशस्तौ । इवोत्प्रेक्ष्यते । अमुना दृश्यमानेन दयितेन भ मृतांशुना सुधाकरेण चन्द्रेण साधं निखेलयन्त्या सुरतादिक्रीडां कुर्वत्या विभावरीकैरवचक्षुषो रजनीकुमुदनेत्राया रात्रिस्त्रियः अङ्गमेवाङ्गकम् । 'अकिंचने किंचन नायकाङ्गके' इति नैषधे । श्रमोदबिन्दुस्तवकान् परिश्रमसंजातप्रस्वेदजलकणगुच्छानिव । 'श्रमोदविन्दुप्रकरान्' इति पाठो वा । तदा परिश्रमसलिलकणनिकरानिव ॥
साथ હે કશોદરિ! આ જ્યોતિષચક્રને તો તું જ.! જાણે ગગનાંગણમાં રહેલા પોતાના પતિ ચંદ્રની સાથે સુરત આદિ ક્રીડાને કરતી રાત્રિરૂપી સ્ત્રીના શરીર ઉપર શ્રમજન્ય પરસેવાના જલબિંદુઓને સમૂહ ન હોય ! તેવું તિષચક્ર જો. ૧૨૪
कुशेशयामोदिनि वीक्ष्यतामसौ, शनैः शनैः पङ्कजकाननानिलः ।
त्वदाननाम्भोजजनुःप्रभजनै-जितोऽन्तिके किं समुपैति सेवितुम् ॥१२५।।
कुशेशय कमलं तद्वदामोदो वपुःपरिमलोऽस्त्यस्यास्तस्याः संबोधनं हे कुशेशयामोदिनि । पद्मिनीत्यर्थः । हे स्वामिनि. वीक्ष्यतां विलोक्यताम । अवधार्यतामित्यर्थः । असौ प्रत्यक्षं शरीरस्पर्शनानुभूयमानः पङ्कजकाननानिलो नलिनवनपवनः शनैः अन्तिके श्रीमत्याः पार्श्वे उपैत्यागच्छति किम् । उत्प्रेक्ष्यते । त्वदाननाम्भोजात्तव वदनारविन्दाजनुरुत्पत्तिर्येषां तादृशः प्रभञ्जनैः त्वद्वक्त्रकमलसुरभिश्वाससमीरणैर्वातैः जितः सेवितुं त्वत्समीपे इव समुपैति ॥
કલેકાર્થ કમલની સુગંધ જેવી શરીરની સુવાસવાળી હે પતિની ! આમ તો જો ! આ કમલવનને વાયુ ધીમે ધીમે તારી પાસે આવી રહ્યો છે, તારા મુખરૂપી કમલની સુવાસથી ઉત્પન્ન થયેલા વાયુવડે (સુગંધી શ્વાસોશ્વાસવ) પરાભવ પામેલો વાયુ તારી સેવા માટે જાણે આવતો ન હોય ! ૧૨ પા
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
सौभाग्यम् [ सर्ग २ श्लो० १२६ - १२८
करेणुकुम्भस्तनि पश्य दीप्यते ऽन्तिके मणीकुट्टिमविम्वितारकैः । त्वदाननस्त्रामिसितांशुसेवना - कृते नमस्तः किमुपागतैरिह || १२६||
करणोर्हस्तिनः कुम्भौ शिरसः पिण्डाविव पीनावुच्चौ स्तनौ कुचौ यस्यास्तस्याः संबोधनं हे करेणुकुम्भस्तनि कुम्भिकुम्भपीनोच्चकुचकलशे स्वामिनि, त्वं पश्य निरीक्षस्व । अन्तिके श्रीमत्याः समीपे मणिमकुट्टिमविम्बितार कैर्विविधरत्ननिबद्धसौधप्राङ्गणभूमौ विम्वन्ति अतिस्वच्छवस्तुनि संक्रामन्ति इति विम्बानि विम्बान्यस्त्ये ( नि सन्त्ये ) षां तादृशैस्तारकैज्र्ज्योतिर्भिर्दीप्यते । किमुत्प्रेक्ष्यते । त्वदाननं तव मुखमेव स्वामी पतिः सितांशुश्चन्द्रस्तस्य सेवनाकृते पर्युपासनां कर्तुं किमु नभस्तो गगनादिह त्वद्गृहाइगणे समागतैः समेतैरिव ॥
લેાકા
હસ્તિનાકુંભથ્થા જેવા પુષ્ટ અને ઉંચા સ્તનવાળી હે સ્વામિનિ ! તું આ બાજુ જો ! મહેલની ભીંતામાં જડેલાં વિવિધપ્રકારનાં તે અને મણિમાં પ્રતિબિંબિત થયેલી તારાઓની શ્રેણિઓ કેવી શાભે છે ! તારા મુખરૂપી ચંદ્રની ઉપાસના કરવા માટે આકાશમાંથી ઉતરીને નણે તારા ગૃહાંગણમાં આવીને રહી ન હોય !!૧૨૬॥
त्वदीयवापीतपनास्तमुद्रिता-म्बुजन्मकोशव्यसनानुपातिनः ।
क्षपाक्षयायोंकृतिमन्त्रवर्णका - निव द्विरेफा गणयन्ति गुञ्जितैः ॥१२७॥
हे स्वामिनि, त्वदीयवाप्यां तव क्रीडाग्रहदीर्घिकायां तपनस्य सूर्यस्यास्तेन परद्वीपोपगमनेनादृश्यीभावेन । 'तेजोऽवसाने व्रजति द्वीपान्तरमहर्मणिः' इति सूक्तवचनात् । मुद्रितानां निमीलितानां मुकुलीभूतानामम्बुजन्मनां कोशेषु यद्वन्धलक्षणं व्यसनमापत् कोशान्तदुःखस्थितिविपत्तिस्तामनुलक्षीकृत्य ज्ञात्वैव । यत्पद्ममुद्रणायां यामिनीं यावत्को - शान्तरदुःखेन स्थातव्यमेवेति विचार्य पतन्तीत्येवंशीलाः पातिनः । पतित्वा स्थिता इत्यर्थः । द्विरेफा भ्रमराः । अत एवोत्प्रेक्ष्यते । गुञ्जितैर्गुञ्जारवैः कृत्वा क्षपाक्षयाय निशानाशाय । ओंकृतिमन्त्रवर्णकान्न ओंकारपूर्वकवर्णस्तस्याक्षराणि गणयन्ति जपन्तीव ॥
શ્લેાકા
હું સ્વામિની ! તારી ક્રીડાવાવડીમાં, સૂર્યાસ્ત થવાથી સંક્રાચ મામેલા કમલના કાશ (ડેડા)માં ભરાઈ જવાથી બંધનરૂપ વિપત્તિને અનુલક્ષીને, રાત્રીને નાશ કરવા ઇચ્છતા ભ્રમર, પેાતાના ગુંજારવના શબ્દોથી જાણે એકારમંત્રના અક્ષરને જાપ કરતા ન હોય ! ॥૧૨ણા
नभः श्रियास्तारकमौक्तिकस्रजः, किमेणनाभीशितिमाङ्कनायकः ।
ear विनिर्दिश्य शशाङ्कमादरात् परा ददे कापि गिरं मृगेक्षणा ॥ १२८ ॥
"
परा अन्या कापि मृगेक्षणा सखी आदरात् तस्यां स्वस्वामिन्यामतिबहुमानादिरं वाणीमाददे। जग्राहेत्यर्थः । किं कृत्वा । दृशा नेत्रेण शशाङ्क चन्द्र ं विनिर्दिश्य दर्शयित्वा । यतः
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० १२८ - १३०]
हीरसौभाग्यम्
१३३
शश: अड़के चक्षुषि ? (वक्षसि) उत्सङ्गे वा यस्य 'अङ्कः क्रोडेऽन्तिकागसोः' इत्यनेकार्थः । अत एवोत्प्रेक्ष्यते । नभः श्रिया गगनलक्ष्म्यास्तारका ज्योतिर्गणा उज्ज्वलानि वा मौक्ति कानि तेषां स्रजो मालायाः । हारस्येत्यर्थः । पणनाभ्याः कस्तूरिकायाः शितिमा श्यामत्वमङ्के क्रोडे यस्य कस्तूरीकलितमध्यो नायको मध्यमणिः किम् ॥
શ્લાકા
ખીજી સખી આદરપૂર્વક પેાતાની સ્વામિનીને દ્રષ્ટિથી ચંદ્રને દેખાડતી આ પ્રમાણે ખેલી હે સખી ? આ ચન્દ્ર, આકાશલક્ષ્મીની તારારૂપી ઉજ્વલ મેાતીએની માલાનેા કસ્તૂરીની કાલિમાવાળા જાણે મધ્યમણિ (પે*ડલ) ન હોય ! ૫૧૨૮૫
निजाक्षिलक्ष्मीहसिताब्जखञ्जनेऽ-धरीकृतः सुभ्रु तवास्यविभ्रमैः ।
विवर्णताश्लेपिमुख पाभरा - दिवास्ततां याति तमस्विनीपतिः ॥ १२९ ॥
निजस्यात्मनः । यद्वा निजयोरात्मीययोरक्ष्णोर्नयनयोर्लक्ष्म्या शोभया हसिता निर्भत्सिता अब्जानि उत्पल कुमुदजातियावत्कमलानि, तथा खञ्जनाः खञ्जरीटा यया तस्याः संबोधनं हे निजाक्षिलक्ष्मीहसिताब्जखञ्जने । तथा शोभने भ्रुवौ यस्यास्तस्याः संबोधनं हे सुस्रु, तमस्विनीपतिश्चन्द्रोऽस्ततां याति । उत्प्रेक्ष्यते । त्रपाभराल्लजातिशयादिव किम् अधरीकृतो हीनो विहितः जित इत्यर्थ । कैः । तवास्यविभ्रमैः भवन्मुखश्रीभिः । अत एव किंभूतः । विवर्णताया विच्छायताया आलेषो यत्र तादङ्मुखं यस्य ॥
શ્લાકા
પેાતાના નત્રોની શૈાભાથી જેણે સમસ્ત કમલાના તિરસ્કાર કર્યા છે, એવી હું કમલનયના સુંદર ભ્રમરાવાળી હે સુભ્ર ? આ ચંદ્ર કેવા અસ્ત પામે છે ! આ ચન્દ્ર, તારા મુખના વિલાસથી પરાભવ પામવાથી, અતિશય લાના ભારથી મ્લાન મુખવાળેા થઈને, કેવા અસ્ત પામે છે ?
૫૧૨૯ા
निजास्यदासीकृतशारदोदय - त्सितद्युते भृङ्गिततारतारके ।
विनिद्रतां वीक्ष्य तवेक्षणाम्बुजे, ह्रियेव निद्राति कुमुद्वनं वने ॥१३०॥
निजेनात्मीयेनास्येन कृत्वा दासीकृतः किंकरतां प्रापितः शारदः शरत्कालसंबन्धी उदयन्नभस्युद्गच्छन् सितद्युतिश्चन्द्रो यया तस्याः संवोधने निजास्यदासीकृतशारदोदयत्सितद्युते हे स्वामिनि, वने कानने जले वा स्थलेऽपि कमलिनीकमलसद्भावो दृश्यते । यथा - ' ददर्श तत्रस्थलपद्मिनी नलः' इनि नैषधे । तथा - 'उत्फुल्ल स्थलपद्माभभवच्चरणभूषिता' इति चम्पूकथायाम् । कुमुद्वनं कैरवकाननं निद्राति संकुचति । उत्प्रेक्ष्यते । भृङ्गिते भृङ्गाविवाचरिते श्यामलत्वात् तारे निर्मलतारिके कनीनिके यत्र तादृशं तव श्रीमत्या ईक्षणं लोचनमेवाम्बुजं कमलं तत्र विनिद्रतां विकाशतां वीक्ष्य विलोक्य यदा कमलं विकसति तदा कुमुदं संकुचतीति स्थितिः । ह्रियेव लज्जयेव क (त) स्मात्स्वस्य हीनश्रीकत्वात् त्रपा ॥
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग २ श्लो० १३०-१३२
શ્લોકાર્થ જેણીના મુખની શોભાથી શરદ પૂર્ણિમાને ઉગતા ચંદ્ર દાસરૂપ બન્યો છે એવી હે ચન્દ્રમુખી વનમાં કુમુદજાતિના પુષ્પ સંકુચિત થઈ ગયાં ! ભ્રમર જેવી સ્લામીકીવાળા તારાં વિકરવર એ નેત્રોરૂપી કમલને જોઈને જાણે લજજાના ભારથી એ કુમુદપુષ્પ ગ્લાનમુખવાળા બની ગયાં ન હોય ? તેમ જણાય છે. ૧૩૦ના
कृशाङ्गि राजन्यपयातवैभवेऽ-पराश्रये शोच्यदशावशंवदे ।
शनैः शनैस्तारगणा इवानुगा, विभावयाभ्रे विरलीभवन्त्यमी ॥१३१॥
हे कृशागि तन्वङ्गि, त्वमभ्रे नभसि विभावय पश्य । अपयातवैभवे गतश्रीके राजनि भूपाले चन्द्रे च अनुगाः सेवका इव अमी दृश्यमानास्तारगणा ज्योतिबेजाः शनैः शनैर्विरलीभवन्ति स्तोका जायन्ते । किंभूते राजनि । अपरेषां सश्रीकाणामाश्रयो भाजनं यस्य । गताखिललक्ष्मीको हि तदर्थ सश्रीकं परं श्रयते इति स्थितिरेवेति । तत्त्वतस्तु अपरस्यां पश्चिमायामाश्रयो वेश्म यस्य । पुनः किंभूते । शोच्या शोचनार्हा दशा अवस्था तस्या वशंवदे आयत्ते ॥
શ્લેકાર્થ પતલા શરીરવાલી એવી હે સખી ! તું આકાશમાં જે, વૈભવ ચાલ્યા જવાથી શોભાહીન બનેલા ચંદ્રને જોઈને, તારાઓ પણ ધીમે ધીમે અલ્પ થતા જાશ છે. વૈભવ ચાલ્યો જવાથી પરાશ્રિત રાજાની જેમ શોચનીય દશા થાય છે અને સેવકવર્ગ પણ ઘટતો જાય છે, તેમ ચંદ્ર પણ પશ્ચિમ દિશાના આશય જવાથી તારાઓનો સમૂહ પણ ધીમે ધીમે જાય છે. ૧૩૧
प्रपूर्णपाथोरुहवन्धुगर्भिणी, तनूभवत्तारकतारभूषणा । हरेईरित्पाण्डुरिमाणमानने, विभर्ति मत्तेभगतेव सुस्मिते ॥१३२।।
सु शोभनं स्मितमीपद्धसनं यस्यास्तस्याः संवोधने हे सुस्मिते । एतावता बहुहासनिषेधः । हरेरिन्द्रस्य हरित् दिक् पूर्वा आनने मुखे पाण्डुरिमाणमौज्ज्वल्यं धत्ते । किंभूता । प्रपूर्णः संपूर्णाभूतः प्रसवसमयं प्राप्तः पाथोरुहाणां पद्मानां वन्धुः भास्वान् स एव गर्भोऽस्त्यस्याः । अत एव । पुनः किंभूता । तनूभवन्तः स्तोकीभावं भजन्तः प्रभातत्वात्तारकास्तारा एव ताराण्येवोज्ज्वलानि भूषणानि यस्याः सा । केव । मत्तभगतेव (मत्तेभस्य गतमिव गतं यस्याः सा) । यथा आपन्नसत्त्वा स्त्री वक्त्रे पाण्डुरतां धत्ते । किंभूता। संपूर्णो भाग्यवत्तया भानुवत्स्वयं दीप्यमानो मातुश्च दुःप्रेक्ष्यतेजः करोति । यथा-धामैकधामगगङ्गाया गङ्गाया इव भास्करम् । गर्भमन्तर्दधानाया दुरालोकमभूद्वपुः ॥' इति पाण्डवचरित्रे । गर्भोऽस्त्यस्या एतावता नाथीदेव्या भास्वत्संनिभो गर्भो भावीत्यसूचि । पुनः किंभूता । गर्भोद्भवात्खेदादल्पीभवत्तारकवदुज्ज्वलमौक्तिकाभरणानि यस्याः । 'शरीरसादादसमग्रभूषणा' इति रघुकाव्ये ॥
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० १३३-१३४]
हीरसौभाग्यम्
લોકાથ
હે હસમુખી સ્વામીની, પૂર્વ દિશાનું મુખ ઉજળું થયું છે, જે, કારણકે જેનો પ્રસવકાળ આવી લાગ્યો છે એવા પ્રકારના સૂર્યરૂપી ગર્ભને ધારણ કરનારી, ગર્ભના ભારથી કંઈક ખેદવાળી થયેલી અને તારારૂપી અલ્પ આભૂષણોને ધારણ કરનારી પૂર્વદિશા, ગર્ભિણી સ્ત્રીની જેમ પાંડરવર્ણવાળી બની અર્થાત અરુણોદય થયો. ૧૩૨૫
तमस्विनीशेऽस्तमिते प्रकाशतां, विलोकयास्ये दधतेऽखिला दिशः । कलङ्किदोषाकररुद्रसङ्गिनां, वहन्ति के न व्यसनोदये मुदम् ॥१३३॥
हे स्वामिनि, त्वं विलोकय निरीक्षस्व । तमस्विनीशे निशानायके चन्द्रे अस्तं नाशं क्षयं वा इते प्राप्ते सति अखिलाः सर्वा अपि दिशः आस्ये मुखे प्रकाशतां प्रकटतां नक्तं तु तमिस्रवस्त्रेणाच्छादितत्वादव्यक्तता जातासीत् । प्रभाते पुनस्तमःपटोत्सारणाप्रकटत्वं हर्षहास्यं वा दधते धारयन्ति । 'प्रकाशः स्फुटहास्ययोः' इत्यनेकार्थः । युक्तोऽयमर्थः । कलकिनामपवादवताम् । 'कलकोऽङ्कापवादयोः । कालायसमलावपि' इत्यनेकार्थः । तथा दोषाकराणां निखिलापगुणखनीनां रुद्रस्य चण्डस्य जनसंहारकारिणः सङ्गोऽस्त्येषामिति रुद्रसगिनस्तेषाम ।'क्षये जगज्जीवपिवं शिवं वदन्' इति नैषधे । पश्चात्कर्मधारयः । पाप्मवतीपतीनां च । तमोऽज्ञानेऽन्धकारे च पाप्मनि' इत्यनेकार्थः । पुंसां व्यसनोदये आपत्प्रकटीभावे के जना मुदं हर्ष न वहन्ति बिभ्रति । अपि तु सर्वेऽपि मुदमावहन्ते ॥
કાર્ય હે શ્વામિની ! તું આકાશ ઉપર નજર તો કર ! ચન્દ્રનો અસ્ત થવાથી સર્વદિશાઓ મુકતહાસ્ય વેરી રહી છે. અર્થાત અંધકારરૂપી વસ્ત્રને દૂર કરવાથી પ્રગટ થયેલી છે. કારણ કે ચન્દ્ર, કલંકી, સમસ્ત દોષોની ખાણ, અને જગતને સંહાર કરનાર એવા દ્ધનો સંગી કહેવાય છે. પાપાત્મા પુરુષના આપત્તિકાળમાં કેને આનંદ ન થાય ? અર્થાત સહુ કોઈ હર્ષને ધારણ કરે. ૧૩૩
इतः श्रियानिर्जितविश्वयौवते, सयुज्जिहानः सविता निपीयताम् । किमु स्फुरद्भाग्यभरो विभावरी-वियुज्यमानद्विजसंततेरसौ ॥१३४॥
हे श्रिया स्ववपुर्लक्ष्म्या निर्जितानि पराभूतानि विश्वेषां त्रयाणां जगताम् । त्रैलोक्यस्यापीत्यर्थः । यौवतानि युवतीसमूहा यया तस्याः संबोधने श्रियानिर्जितविश्वयौवते । अलुक्समासः।हे स्वामिनि, इतः अस्मिन् पाचँ । प्राच्यां दिशीत्यर्थः । उजिहानः समभ्युदयन् । 'मुखेन्दुनानेन सहोजिहानाम्' इति नैषधे । 'उज्जिहानासुदयन्तीम्' इति
। सविता सूर्यस्त्वया निपीयतां सादरमवलोक्यताम् । यथा सूर्योदयः संजात
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
सौभाग्यम् [ सर्ग २ श्लो० १३४ -१३७
स्तथा तवापि कुलदिनकरः पुत्रः संजात एवेति सादरत्वम् । किमुत्प्रेक्षते । विभावर्या निशायां वियुज्यमानानां वियोगमाप्नुवतां द्विजानां पक्षिणामर्थाच्चक्रवाकविहंगमानाम् । 'विहगयोः कृपयैव शनैर्ययोरविरहविरहध्रुवभेदयोः' इति रघुवंशे । संततेः श्रेण्याः असौ सूर्यलक्षणः स्फुरन् प्रकटीभवन् भाग्यभरः पुण्यसमुदय इव ॥
લેાકા
પેાતાના શરીરના સૌંદર્યાંથી સમસ્ત જગતની યુવતિએના સમૂહને પરાભવ આપનારી કે રૂપસ્વામિની, પૂર્વીદિશામાં સૂર્યના ઉદયને તું જો, જેમ પૂર્વાદિશામાં સૂર્યય થયા છે તેમ તારા પણ કુલમાં સૂર્યસમાન પ્રતાપી પુત્રરત્નના પ્રાપ્તિ થશે. આ સૂર્ય, રાત્રિમાં વિયેાગદશાને પામેલા ચક્રવાક પક્ષીઓના સમૂહને જાણે પુણ્યને પ્રાગ્ભાર ન હોય ? તેમ જણાય છે. ૫૧૩૪
निरित्वरीभिर्मधुपीभिरुल्लसत्- सरोजकोशात्सखि मञ्जु गुञ्ज्यते ।
किं गायनीभिर्धवलस्य वासर - श्रियाब्जबन्धोः करपीडनोत्सवे ॥ १३५ ॥
हे सखि, उल्लसत्सरोजकोशात् विकसत्कमलमुकुलान्निरित्वरीभिर्निर्गमनशीलाभिर्मधुपीभिर्भ्रामरीभिर्म मनोहरं यथा स्यात्तथा गुज्यते गुज्जारवः क्रियते । किमुत्प्रेक्ष्यते । अब्जबन्धोर्भास्करस्य वासरश्रिया दिनलक्ष्म्या समं करपीडनोत्सवे पाणिग्रहणमहे धवलस्य गायनीभिर्गानिकर्त्रीभिः । किं धवमङ्गलगायनीभिरिवेत्यर्थः ॥
શ્લાકા
હે સખી ! વિકસ્વર કમલાના ડાડામાંથી નિમન કરતી ભ્રમરીએ મનેાહર ગુંજારવ કરે છે, તે ગુંજારવને ધ્વનિ, સૂર્યના નિલક્ષ્મી સાથેના પાણિગ્રહણરૂપ મહોત્સવમાં, મધુરસ્વરે લગ્નગીતાને ગાતી ગાયિકાઓને મધુરવર જાણે ન હોય ? તેવા લાગે છે. ૫૧૩૫ા
हले हिमाम्भः पतितं विहंगम - व्याहारलीलायितवल्लिपल्लवे ।
गायन्मृगाक्षीदशनच्छदे द्विज - ज्योत्स्नास्मितश्रीरिव लक्ष्यते क्षणम् || १३६||
हे हले हे सखि, 'किं नन्दिः किं मुरारिः - क्रीडां कर्तुं प्रवृत्तः स्वयमपि तु हले भूपतिर्भोजदेवः' इति धनपालप्रोक्तभोजस्तुतौ । विहंगमानां पक्षिणां व्याहाराणां वचसाम्। कुजितानामित्यर्थः । 'व्याहारो भाषितं वचः' इति हैम्याम् । लीलया क्रीडया आचरितं यत्र तादृश्या वल्ल्या लतायाः पल्लवे किसलये पतितं हिमाम्भः तुहिनजलं क्षणं क्षणमात्रं लक्ष्यते दृश्यते । केव । द्विजज्योत्स्नास्मितश्रीरिव । यथा गायन्त्या गानं कुर्वत्या मृगाक्ष्याः स्त्रिया दशनच्छदे अधरे पर्यस्ता द्विजानां दन्तानां ज्योत्स्ना कान्तिस्तया कलितस्मितस्य हसितस्य श्रीर्लक्ष्मीः क्षणमीक्ष्यते ॥
લેાકા
હે સખી! જેમાં કલરવ કરતા પક્ષીએ ક્રીડા કરી રહ્યા છે,. તેવા પ્રકારની વેલડીના કિસલય (કુપત્ર) ઉપર રહેલું હિમનું જલમિંદુ એક ક્ષણમાત્ર દેખાય છે તે જાણે ગાયન ગાતી સ્ત્રીના અધરભાગ ઉપર દાંતાની કાન્તિથી યુકત એવી ક્ષણિક હાસ્યની લક્ષ્મી ન હોય ! ॥૧૩॥
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० १३७-१३८] हीरसौभाग्य
१३७ १हेभाजनिर्यासपिशङ्गितैः ...........
" ॥१३७|| हे स्वामिनि, हेम्न इमानि हैमानि अब्जानि तेपां निर्यास रसैरर्थात् परागमकरन्दैः पिशङ्गितैः पिङ्गीकृतैः सितच्छदैहँसैः कृत्वा पल्वलाः सरोवराणि भान्ति । उत्प्रेक्ष्यते । वतंसः स्वर्णशेखरैरिव । 'वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः' इत्यकारलोपः । अपि पुनः क्रौञ्चैः प्रसिद्धैः पक्षिविशेषैः क्रियते प्रभातप्रथमारम्भोत्थितैः केंकारवो विधीयते । किमुत्प्रेक्ष्यते । कजाश्रये पद्माकरे पद्मसननि वा प्रवेशे प्रवेशकरणमहोत्सवे तूर्यनिःस्वनैः किम वादित्रनिर्षिरिव ॥
હે સ્વામિની! સુવર્ણ કમલોમાંથી ખરી પડેલા પરાગ અને રસવડે પીતવર્ણવાળા થયેલા હસોથી સરોવર શોભે છે, તે જાણે સુવર્ણનાં શિખરો ન હોય! વળી પ્રભાત સમયે ક્રૌંચપક્ષીઓ કેકારવ શબ્દ કરે છે, તે શબ્દ જાણે પ્રવેશ કરવા માટેના પ્રવેશમહોત્સવના મંગલ વાજિંત્રોને અવાજ ન હોય! તેમ જણાય છે ૧૩૭
वाता वान्ति स्मितकजसरिद्वारि कल्लोलयन्तो,
___ मन्दं मन्दं स्खलितगतयः स्त्रैणवक्षोजशैलैः । जातिस्नेहात्किमिह मिलितुं कम्पितैराननाना
माजानेया अपि हरिहयानाह्वयन्ते विभाते ।।१३८॥ हे स्वामिनि, वाताःप्रातर्वायवो वान्ति । वातास्त्रिविधाः वय॑न्ते शीता मन्दाः सुरभयश्च । तदेव दर्शयति-किंभूता वाताः । स्मितानि विकसितानि कजानि कमलानि यत्र तादृश्याः सरितो नद्या वारि प्रवहत्पयःपूरं कल्लोलयन्तः लहरीकलितं कुर्वन्तः उत्तुङ्गरङ्गत्तरङ्गयुक्तं विरचयन्तः । एतावता कमलकलितजलकल्लोलनेन सुगन्धवं शीतत्वं च दर्शितम् । पुनः किंभूताः मन्दं मन्दं शनैः । 'मन्दं मन्दं नुदति पवनश्चानुकूलो यथा त्वाम्' इति मेघदूतकाव्ये । स्खलिता मन्दीभूता भाना वा गतियेयाम् । कैः । स्त्रैणस्य युवतीजनवजस्य वक्षोजशैलैः विकञ्चुकितकुचाचलैः । एतावता मन्दत्वं च इति त्रिधापि वाता दर्शिताः । अपि पुनर्विभाते दिनोदयसमये आजानेयाः कुलीनाश्या आननानां वक्त्राणां कम्पितर्वलनैरूधिःकरणैर्हरेरिन्द्रस्य रवेर्वा हयांस्तुरङ्गान् । 'हरि विदित्वा हरिभिश्च वाजिभिः' इति रघुवंशे । इत्ति प्रसिद्धोच्चैःश्रवस्येकस्मिन्नश्वेऽपि इन्द्रस्याश्वबाहुल्यम् । तथा-'पर्य(ज)न्यहर्यश्वऋभुक्षिबाहु-' इति हेम्याम् । उच्चैःश्रवाः श्वेताश्वः । हरयो नीलवर्णा अश्वा यस्येत्यन्यहरिद्वर्णवाजिसद्भावः प्रोक्तः । रवेस्तु तुरामाणां सप्तत्वेन वाहुल्यमेवास्ते । आह्वयन्ते आकारयन्ति । किमुत्प्रेक्ष्यते । जातेरश्वानां कुलस्य स्नेहाप्रीतेः मिलितुमिह भुवि उच्चैर्गमनशक्त्यभावाद् भूमीमण्डले स्वसमीपे वा किमाह्वयन्ते ॥
१. अय' मूलप्रलोकस्युटितः पुस्तके नोपलभ्यते ।
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग २ श्लो० १३८-१४०
શ્લોકાથ હે સ્વામિનિ ! પ્રાતસમયનો વાયુ વાય છે. તે વાયુ શીત સુગંધી અને મંદ એમ ત્રણ પ્રકારનો છે. જેમાં વિકસ્વર કમલે છે તેવો નદીનો પ્રવાહ કલ્લોલ (તરંગ) રૂપે બનવાથી શીત છે અને સુગંધિત છે. તેમજ સ્ત્રીસમુદાયના સ્તનરૂપી પર્વ વડે સ્કૂલિત ગતિ થવાથી મંદ છે, એમ ત્રણ પ્રકારનો મધુર મધુર વાયુ આવે છે. વળી પ્રભાતસમયે કંપતા મુખવાળા જાતિવાન અશ્વો શોભે છે, તે જાણે ઈદ્રના ઉશ્રવસ અથવા સૂર્યના સમાજને જાતીય સ્નેહથી બોલાવતા ન હોય ! તેમ જણાય છે. ૧૩૮
चन्द्राननेऽमन्दमरन्दवाष्पा, कुमुद्वती मुद्रित नेत्रपत्रा । विधोवियोगादिव कोशमध्याऽ-वरुद्धगुञ्जन्मधुपैविरौति ॥१३९॥
चन्द्रानने संपूर्णपार्वणेन्दुरिव वदनं यस्याः । अथवा चन्द्रवदाल्हादकं मुखं यस्याः तस्याः संबोधने नाथीदेवी, कुमुद्वती कैरविणी कोशमध्ये स्वकुमुदमुकुलान्तराले अवरुद्धैश्चन्द्रास्तेन बद्धमुकुलमध्य एव स्थितैः । तथा-गुञ्जद्भिः शब्दायमानैर्मधुपै गैविरौति शब्दायते । इवोत्प्रेक्ष्यते । विधोर्भर्तुश्चन्द्रमसो वियोगाद्विरहादिव रोदिति । रोदनलक्षणमाहकिंभूता कुमुद्धती । अमन्दो बहुलो यो मरन्दो मधु स एव वाष्पो नेत्राम्बु अश्रुजलं यस्याः । पुनः किंभूता । मुद्रिते निमीलिते नेत्रे एव तत्तल्ये वा पत्रे यस्याः सा ॥
શ્લોકાઈ પૂર્ણિમાના ચન્દ્ર જેવા મુખવાળી હે ચંદ્રાનના ! અથવા ચંદ્ર જેવા આલાદક મુખવાળી નાથીદેવી ! કેશની મધ્યમાં સંધાઈ જવાથી ગુંજારવ શબ્દોને કરતા ભ્રમરોવડે જાણે કુમુદિની રુદન કરતી ન હોય ! વિકસ્વર પર્ણરૂપી છે નેત્રો જેનાં અને અત્યંત રસરૂપી છે અશ્રુજલ જેને એવી વૈરવિણ પોતાના પતિ ચંદ્રના વિરહથી વિધુર બનેલી જાણે રુદન કરતી ન હોય ! તેમ જણાય છે. ૧૩લા
उपगतमिहान्यस्माद् द्वीपात्प्रगेऽधिपतिं त्विषा
मनुरतिपरीरम्भारम्भप्रसारिकरं पुरः । विकचवदना राजीविन्यः स्फुटोद्गतकण्टका,
नयनकमलैरालोकन्ते वशा इव वल्लभम् ॥१४०॥ हे स्वामिनि, राजीविन्यः पद्मिन्यः प्रगे प्रभाते त्विषां पति सूर्य नयनान्येव तत्तुल्यैर्वा कमलैः । कमललोचनैरित्यर्थः । आलोकन्ते पश्यन्ति । का इव । वशा इव । यथा कामिन्यो वल्लभ स्वकान्तं वीक्षन्ते । किंभूतं सूर्य वल्लभं च । अन्यस्मादपरस्माद् द्वीपाद्वन्दिरात् । 'तेजोवसाने व्रजति द्वीपान्तरमहर्मणिः' इति सूक्तोक्तः । तथा-'द्वीपमन्तर्जले तटम्' इत्युक्तेश्च । इतरस्मात् कस्माच्चिद्वीपान्तरात् इह द्वीपे उपगतमागतम् । 'आगमने गमनार्थाः समभ्युपाइभ्यः परा:कथिताः । 'उपगतोऽपि च मण्डलनाभिताम्' इति रघुवंशे । उपगतः प्राप्त इति तद्वृत्तिः । पुनः किंभूतम् । पुरोऽग्रे अनुरत्या अनुरागेण । 'रागोऽनु
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग २ श्लो० १४०-१४१] हीरसौभाग्यस्
१३९ रागोऽनुरतिः' इति हम्याम् । यः परीरम्भ आलिङ्गनं तस्यारम्भाय उपक्रमार्थ प्रसारिणः प्रसरणशीलाः कराः किरणा हस्ताश्च यस्य । किंभूताः पद्मिन्यो वशाश्च । विकचवदना विकसितमुखाः । पुनः किंभूताः । स्फुटं प्रकटमुद्भूताः प्रादुर्भूताः कण्टका अङ्कुरविशेषाः । नालीतः कण्टकाः स्युः । 'कण्टकः पद्मनाले' इति वचनात् । तथाउद्गतो रोमाञ्चो यासाम् । 'रोमाञ्चः कण्टको रोमविकारो रोमहर्षणम्' इति हैम्याम् । स्त्रीपुरुषयोरपि विशेषणानि स्युः ॥ इति सखीकथितरात्रिविरामविभातदिनकरोदयवर्णनम् ॥
साथ હે સ્વામિની, વિકસિત મુખવાળી અને પ્રગટ થયેલા અંકુરવાળી કમલિનીઓ, બીજા દીપપરથી આવેલા અને જેણે શરૂઆતમાં રકતવર્ણના કિરણોને પ્રસાર્યા છે એવા સૂર્યને જુએ છે. વિકસ્વર મુખવાળી અને રોમાંચને ધારણ કરનારી કેઈ કામિની દેશાંતરથી આવેલા અને અત્યંત અનુરાગથી આલિંગન આપવા માટે જેણે હાથ પ્રસાર્યા છે એવા પોતાના પતિને જેમ પ્રેમાળ દ્રષ્ટિથી જુએ તેમ સૂર્યની સામે કમલરૂપી નેત્રોવડે પ્રસન્નદષ્ટિથી જુએ છે.
આ પ્રમાણે રાત્રિના સમાપ્તિકાળ અને સૂર્યના ઉદયકાળને સખીઓએ નાથીદેવીની પાસે परीयो.] in४०॥
आनन्दाद्वयवादमेदुरमना मध्ये सखीनामिति,
'प्रारब्धाभिनवोक्तियुक्तिरचनावाग्देवताश्रीजुपाम् । देवीनां जयवाहिनीव सुमनोवल्लीव वा वीरुधां,
ताराणां विधुमण्डलीव महिला कामप्यवाप श्रियम् ॥१४१॥
सा महिला नाथीदेवी सखीनां स्ववयसी(स्या)नां मध्ये स्थिता सती कामप्यनिवचनीयां श्रियं शोभामवाप लेभे ।किंभूता सा। आनन्दस्य प्रमोदस्य योऽद्वयवादोऽद्वैतता तेन मेदुरं पुष्टं मनो यस्याः । किंभूतानां सखीनाम् । इति पूर्वोक्तप्रकारेणारब्धाः प्रकाशिता अभिनवा नूतना उक्तयो वार्तास्तासां युक्तीनां योजनानां न्यायानां रचनाः संदर्भास्तैः कृत्वा तासु वा वाग्देवतायाः सरस्वत्याः श्रीजुषां शोभाभाजां वाग्वादिनीवद्वा लक्ष्मीभृताम् । केव कासां मध्ये श्रियमाप्नोति । देवीनां देवाङ्गनानां मध्ये जयवाहिनी इन्द्राणीव । पुनः केव । वीरुधां वल्लीनां मध्ये सुमनोवल्ली कल्पलतेव । ताराणां तारकाणाम् । 'भकनीनिकयोस्ताराः' इति लिङ्गानुशासने । पुंस्त्रीलिइन्गे ताराशब्दः । मध्ये विधुमण्डली चन्द्रविम्वमिव । 'कुवलयमृणालमण्डला' इति लिङ्गानुशासने मण्डलाशब्दस्त्रीलिङ्गे ॥
બ્લેકાર્થ જેનું મન અદ્વૈત આનંદથી પુષ્ટ છે એવી નાથાદેવી, સખીઓની મધ્યમાં અનિર્વચનીય શોભાને ધારણ કરતી હતી. પૂર્વોકત પ્રકારે વિવિધ પ્રકારની અવનવી વાર્તાઓ અને યુક્તિઓને બતાવવામાં સાક્ષાત સરસ્વતીની શોભાને ધારણ કરનારી સખીઓની મધ્યમાં, દેવાંગનાઓની વચ્ચે જેમ ઈન્દ્રાણી, લતાએમાં જેમ કલ્પવેલી, અને તારાઓમાં જેમ ચંદ્ર શોભે તેમ નાયીદેવી શોભતી હતી. ૧૪
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
सौभाग्यम्
यं प्रात शिवासाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः, श्रीमत्कोविद सिंहसी हविमलान्तेवासिनामग्रिमम् ।
तद्ब्राह्मीक्रमसेविदेवविमलब्यावर्णिते ही यु
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गो द्वितीयोऽभवत् ॥ १४२ ॥
[ सर्ग २ - ३ श्लो० १४२-१
पण्डितश्रीदेव विमलगणिव्यावर्णिते हीरसौभाग्याभिधे महाकाव्ये हीर विजयसूरिचरिते द्वितीयः सर्वोऽभवत् जातः ॥
इति पण्डितश्रीसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेव विमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनानि महाकाव्ये कुंरानाथीगजस्वप्न-तजागरिका-ऋषभदेवभर तदिग्विजय-सखीकथितभरतदिग्विजयादि- रात्रिविरामदिनकरोदयवर्णनो नाम द्वितीयः सर्गः ॥
લેાકા
વણિકકુલમાં ઇન્દ્રસમાન એવા શિવ નામના શ્રેષ્ઠી અને સૌભાગ્યદેવીના જન્મજાત સુપુત્ર વિમલગણિ કે જે નિરંતર સરસ્વતીની ઉપાસનાને કરનાર1, તે સČમુનીઓમાં સિંહસમાન એવા સિંહવિમલગણીના પ્રથમશિષ્ય તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. તે દેવવિમલગીએ જેમાં જગદ્ગુરુ શ્રી હીરવિજયસૂરિજીનુ સ`પૂર્ણ ચરિત્ર આવે છે, એવા ‘હીરસૌભાગ્ય' નામના મહાકાન્યની ટીકા સહિત રચના કરી, તેમાં આ પુરાશાહ અને નાથીદેવીના વર્ણનથી આર ંભીને સ્વમદન અને શેષરાત્રિ નિર્ગમન સુધીના વર્ણન વાળો બીજો સ સમાસ થયેા. ૫૧૪૨ા
तृतीयः सर्गः ।
कल्पद्रुमाङ्कुरमिवामरशैलभूमी,
रत्नं विदूरधरणीव घनस्वनोत्थम् ।
अन्तर्मदोदयमिवेभकपोलप, ली,
नाथी ततोऽवहत दोहदलक्षणं सा ॥१॥
ततः स्वप्रदर्शनधर्मजागरिकाकरणानन्तरं सा कुंरामहेभ्यपत्नी नाथीदेवी दोहदलक्षण गर्भमवहत धत्ते स्म । 'सुदक्षिणा दोहदलक्षणं दधौ' इति रघुवंशे । तथा गर्भस्तु गरभो - भ्रूणो दोहदलक्षणं च सः' इति हैम्यामपि । केव । अमरशैलभूमीव । यथा मेरुमही कल्पद्रुमाङ्कुरं सुरतरुप्ररोहं वहते । पुनः केव । विदूरधरणीव । यथा विदूरपर्वतस्य पृथिवी । 'यथा विदूरीन्दिरदूरतां गमी' इति नैषधे । घनस्वनोत्थं प्रावृट्समयप्रादुर्भूतं पयोधरधीरगर्जारवश्रवणसमुद्भूतं रत्नं वैदू (इ) ये नाम मणि विभर्ति । प्रावृट्काले हि सजलजलधरौर्जितगर्जिताकर्णनसमये एव विदूरभूधरभूमौ वैदू (इ) र्यरत्नशलाकाः प्रादुर्भवन्तीति
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो०१-४ा
हीरसौभाग्यम् श्रुतिः । पुनः केव । इभकपोलपालीव । यथा गजेन्द्रगण्डस्थलम् । पालीशब्दो दीर्घोऽप्य. स्ति । यथा-कालिन्दीकूलपालीषु' इति पाण्डवचरित्रे । अन्तर्मध्ये मदानां दानजलानामुदयं प्रादुर्भावं धत्ते । 'अन्तर्मदावस्थ इव द्विपेन्द्रः' इति रघौ ॥
. . est સ્વદર્શન અને ધર્મજાગરિકા કર્યા પછી નાથીદેવી ગર્ભ ધારણ કરતી હતી. જેમ મેરુપર્વત કલ્પવૃક્ષના અંકુરને ધારણ કરે છે, વિદૂર પર્વતની ભૂમી વર્ષાઋતુના મેઘની ગંભીર ગર્જનાના ધ્વનિથી ઉત્પન્ન થયેલા વૈદુર્ય રત્નને ધારણ કરે છે, તેમજ હાથીનું કુંભસ્થલ જેમ મધ્યભાગમાં મદજલ વહન કરે છે તેમ નાથીદેવી ગર્ભને વહન કરતી હતી. તે
श्रीमन्महेभ्यपुरुहूतपयोरुहाक्षी,
नाराज्यमानवदना शरदिन्दुबिम्बैः । . आसेदुषी शशिमुखी सुषमां दधाना, .. गर्भ पलालपिहितेक्षुशिशु क्षमेव ॥२॥
शुक्ती रसोद्भवमिवाम्बु धनावलीव,
____ माणिक्यराशिमिव शैवलिनीशवेला । विद्याविशेषमिव विज्ञसभाप्तबिम्ब,
प्रासादभूमिरिव वायुसखं शमीव ॥३॥ रक्ताङ्कपछितरिव कृष्णलताप्ररोह
___ मागेयदृष्टिरिव वल्लभमौषधीनाम् । धात्री निधानमिव शैलगुहेव सिंह, कंसा.रेनाभिकजकोशकुटीव शम्भुम् ।।४॥
- (त्रिभिर्विशेषकम् ) श्रीमतः शोभाभाजो गणनातीतलक्ष्मीकलितस्य वा, महेभ्यानां अत्युच्चशिलोच्चयप्रमाणवारणपरिमाणसुवर्णवतां व्यवहारिणां मध्ये पुरुहूतस्य इन्द्रस्य सर्वेभ्योऽपि लक्ष्म्या अतिशायित्वात् कुरासाधोः पयोरुहाक्षी कमलनयना स्त्री नाथीनामा पत्नी सुषमा सातिशयिनी शोभामासेदुषी प्राप्तवती । लेमे इत्यर्थः । किंभूता । शशिमुखी चन्द्रानना । किं क्रियमाणा । शरदिन्दुबिम्बैः शरत्कालसंबन्धिमृगाङ्कमण्डलैः । अर्थात् वेधसा भ्रमणीक्रियाभिः । नीराज्यमानमारात्रिक क्रियमाणं वदनं मुखं यस्याः । पुनः किं कुर्वाणा । गर्भ धारयन्ती । केव । क्षमेव । यथा पलालैान्यत्वग्भिः पिहितमाच्छादितमिक्षुशिशु बालरसालप्ररोहम् । 'इक्षुः स्याद्रसालोऽसिपत्रकः' इति हैम्याम् । 'रसाल इश्क्षौ चूते च' इत्यनेकार्थः । 'पलालजालैः पिहितः स्वयं हि प्रकाशमासादयतीक्षुडिम्भः' इति नैषधे ।
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ३ श्लो० २-५ तं धारयन्ती भूमी सुषमामासादयति इति सर्वत्र योज्यम् ॥ पुनः केव । शुक्तिरिव । यथा शुक्तिका रसोद्भवं मौक्तिकम् । पुनः केव । घनावलीव । यथा मेघमाला अम्बु जलम् । पुनः केव । शैवलिनीशवेलेव । यथा समुद्रवेला माणिक्यराजी रत्नमण्डलीम् । पुनः केव । विज्ञसमेव । यथा विज्ञानां पण्डितानां सभा समाजः श्रेणी वा विद्यानां विशेषं रहस्यमुपनिषदं वा । 'ब्राह्मीव दौर्जनी संसद्वन्दनीया समेखला' इति चम्पूकथायाम् । पुनः केव । प्रासादभूमिरिव । यथा प्रासादस्य जैनविहारस्य भूमिः गर्भामारक्षोणी आप्तस्याहतो विम्बं प्रतिमाम् । बाहुल्येऽपि मूलनायकस्यैवैक्येनैकमेवाप्तबिम्बमिति । पुनः केव । शमीव यथा शमी 'खेजडी'नामातरुर्वायुसख कृशानुम् ॥ पुनः केव । रक्ताङ्कपक्तिरिव । यथा विद्रममालिका कृष्णलतायाः 'कालीवेलि' इति प्रसिद्धायाः प्ररोहमकुरम् । पुनः केव । आत्रेयदृष्टिरिव । यथा अत्रेर्मुनिविशेषस्येयमात्रेयी सा चासौ दृष्टिश्च । अत्रिनामतापससंबन्धिनी दृक् । औषधीनां वल्लभं विधुम् । 'विधुरत्रिदृग्जः' इति हैम्याम् । 'अथ नयनसमुत्थं ज्योतिमत्रेरिव द्यौः' इति रघौ । 'अत्रिजातस्य या मूर्तिः शशिनः सजनस्य च' इति चम्पूकथायाम् । पुनः केव । धात्रीव । यथा भूमिर्निधानम् । पुनः केव । शैलगुहेव । यथा गिरिकन्दरा केसरिणं सिंहम् । पुनः केव । कंसारिनाभिकजकोशकुटीव । यथा कंसारेः कृष्णस्य नाभिस्तत्रोद्भूतं यत्कजं कमलं तस्य कोशः कुड्मलं स एव कुटी पर्णतृणाच्छादितसदनं सा शंभु ब्रह्माणम् । 'शंभुर्ब्रह्माहतोः शिवे' । 'नारायणनाभ्यम्भोरुहकुहरकुटीमधिशयानस्य' इति चम्पूकथायाम् । प्रागुक्तमस्ति । नाभिभव त्वेनेयमुपमा । 'नाभिपद्मात्मभूरपि' इति हैम्याम् ॥ इति गर्भाधानम् ॥
सार्थ અગણિત સંપત્તિના માલિક હેવાથી લક્ષ્મીવાને માં ઈદ્ર સમાન એવા કરાશાહની કમલ જેવા નેત્રોવાળી અને ચન્દ્ર જેવા મુખવાળી પત્ની નાથીદેવીએ ઉત્કૃષ્ટ શોભા પ્રાપ્ત કરી. તે જાણે શરદઋતુના ચન્દ્રમંડલથી એના મુખની આખી રાત આરતિ કરાતી ન હોય ! તથા ઘાસવડે ઢંકાયેલી શેરડીના અંકુરાને જેમ પૃથ્વી ધારણ કરે તેમ ગર્ભ ધારણ કરવા લાગી. પરા
જેમ છીપ મોતીને, મેઘમાલા પાણીને, સમુદ્ર રોના સમૂહને, પંડિતોને સમૂહ શાસ્ત્રોના રહસ્ય (પરમાર્થ)ને, જિનચૈત્ય અરિહંત ભગવાનના બિંબને, શમીવૃક્ષ અગ્નિને, વિદ્યુમમાલા (પરવાળાની પંકિત) ચિત્રાવેલના અંકુરાને, અત્રિઋષિની દષ્ટિ ચન્દ્રને, (અત્રિમુનિના નેત્રમાંથી ચંદ્રની ઉત્પત્તિ મનાય છે.) પૃથ્વી નિધાનને, પર્વતની ગુફા સિંહને, અને કૃષ્ણની નાભિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા કમલના કેશરૂપી કુટીર (મું પડી) જેમ બ્રહ્માને ધારણ કરે છે, તેમ ગર્ભને વહન કરતી નાથીદેવી અદભુત સૌર્યને ધારણ કરનારી બની. રાજા
एकातपत्रमिह यत्तनुजो विधाता,
साम्राज्यमिन्दुविशदं जिनशासनस्य । शीतांशुमण्डलमितीव सितातपत्री
कर्तु स्वमूर्धनि तया स्पृहयांबभूवे ॥५॥
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ५-७]
सौभाग्यम्
१४३
तया नाथीदेव्या स्वमूर्धनि निजमस्तके | उत्प्रेक्ष्यते । इति हेतोः शीतांशुमण्डलं चन्द्रबिम्बं सितातपत्त्रीकर्तुं श्वतच्छत्रं विधातुं स्पृहयांबभूवे आचकाक्षे । इति किम् । यत्तनुजो यस्यास्तनुजः पुत्रो जिनशासनस्य साम्राज्यम् इह भूमण्डले एकमद्वितीयमातपत्र छत्र' विधाता करिष्यतीति । किंभूतम् । इन्दुविशदं चन्द्रकलोज्ज्वलम् ॥
લેાકાય
નાથીદેવી પેાતાના મસ્તક ઉપર ચંદ્રમંડલ જેવા શ્વેત ઉજવલ છત્રને ધારણ કરવાની સ્પૃહા કરતી હતી. પેાતાના પુત્ર આ પૃથ્વીતલ ઉપર જૈનશાસનના એકત્રી સામ્રાજ્યને કરનારા થો’ આ હેતુથી જ જાણે ચન્દ્રમ`ડલને છત્રરૂપે બનાવવાની ઇચ્છા કરતી ન હોય ? નાપા
प्रेम्णा गुणाननुगुणीकृत वेणुवीणा, एणीदृशः सुमनसामदसीयसूनोः ।
गान्ति ताभिरिति किं व तया विधातुं, सौहार्दमम्बुजदृशा हृदि काम्यते स्म ||६||
तया अम्बुजदृशा नलिननयनया । उत्प्रेक्ष्यते । इति किं कारणात्ताभिः सुरीभिः सार्धं सौहार्द मैत्र्यं विधातुं कर्तुं हृदि चित्ते काम्यते स्म । वाञ्छ्यते स्म । इति किम् । यददसीयसुनोर्नाथीनन्दनस्य गुणान् शमदमसंयमगाम्भीर्यधैर्यो दार्यस्थैर्यादिकान् सुमनसां देवानां तादृशापरानन्यागण्यग्रामंगानश्रवणेन निजस्त्रैणोपरि नाभ्यसूयन्ति प्रत्युत प्रमोदन्ते इति सुमनसः । तेषामेणीदृशो वशा देव्यः प्रेम्णा हृदयहार्देन स्नेहेन गास्यन्ति । किंभूता देव्यः । अनुगुणीकृताः स्वस्वरानुयायिनीविहिता निजालापसदृशीकृता वेणवो वंशास्तथा वीणा याभिः ॥
લેાકા
કમલાક્ષી એવી નાથીદેવી હૃદયમાં દેવાંગનાઓની સાથે મિત્રતાને ઝ ંખતી હતી. પેાતાના પુત્રના શમ, દમ, ધૈર્ય, ઔદા, રથય અને ગાંભીર્યાદિ અગણિત ગુણાને, સ્વરને અનુકુલ વીણા આદિ વાજિંત્રોથી પ્રેમપૂર્વક દેવીએ ગાશે. જાણે આ હેતુથીજ દેવીએની સાથે મિત્રતા કરવાને ઇચ્છતી ન હોય ! ॥૬॥
शौण्डीर्यचङ्क्रमणचारिमदानलीला
श्रीभिर्यतो मम सुतस्तमधो विधाता ।
आरोढुमन्तरिति जम्भनिशुम्भ कुम्भ
कुम्भस्थले किमनया हृदि काम्यते स्म ॥७॥
अनया नाथीदेव्या । किमुत्प्रेक्ष्यते । इति हेतोः जम्भनिशुम्भस्य शक्रस्य कुम्भिन ऐरावणस्य कुम्भस्थले स्कन्धप्रदेशे आरोढुं चढितुं काम्यते स्म चकमे । कुम्भस्थले चढित्वा उपवेष्टु ं वाञ्छ्यते स्मेत्यर्थः । यतो यस्मात्कारणात् । शौण्डीर्यस्य पराक्रमस्य ।
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० ७-८ 'पौरुषं विक्रमः शौर्य शौण्डीर्य च पराक्रमे' इति हैम्याम् । तथा-चङ्कमणचारिम्णो मन्थरगतिविलासमञ्जुलत्वस्य, तथा-दानस्य विश्राणनस्य मदवारिणो वा, लीला आधिक्यातिशयविलासास्तासां श्रीभिः कृत्वा मम सुतो नन्दनस्तमैरावणमधो विधाता अधः कर्ता । तिरस्करिष्यतीत्यर्थः ॥
શ્લેકાર્થ નાથીદેવી ઈન્દ્રના ઐરાવણહાથીના કુંભસ્થલ ઉપર બેસવાની ઈચ્છા કરતી હતી. “પરાક્રમ, મન્યરગતિ, અને દાનને વિલાસ આદિગુણે ઐરાવત કરતાં પણ મારા પુત્રમાં ઉત્કૃષ્ટકેટિના હેવાથી મારે પુત્ર તેને તિરસ્કાર કરનારો થશે ! જાણે આ હેતુથી જ ઐરાવણ હાથી ઉપર બેસવાની અભિલાષા સેવતી ન હોય ! (છા
यत्तत्सुतो मधुरिवावनिजव्रजानां,
कर्ता यशःसुरभिदिग्वलयः प्रबोधम् । प्रीतिं प्रणेतुमृतुना किमिति स्मितास्या,
ग्रीष्माग्रजेन सह कामयते स्म चित्ते ॥८॥
यद्यस्मात्कारणात् तत्सुतस्तस्या नाथीदेव्याः सुतः पुत्रः, मधुरिव वसन्तसमयवत् अवनौ पृथिव्यां जाता अवमिजा जना माश्च । 'भुविदिविजमहि(ही?)यम्' इत्यजितशान्तिस्तववचनात् । भुविजा जना दिविजा देवाः अलुक्समासेन नामानि यथा 'दिविषदो देवाः' 'क्षितिरुहः कारस्करो विष्टरः' इति हैम्याम् । तथा 'नृत्यन्ति भीमानुजगोजभाजः'। भीमानुजोऽर्जुनः स एव गोजः शाखी तं भजन्ते इति विदग्धमुखमण्डने । तेषां बजास्तेषां प्रबोध प्रतिबोधं विकाश कर्ता करिष्यति । किंभूतस्तत्सुतः । यशोभिः कीतिभिः सुरभि सुगन्धं वासितं दिग्वलय दिशां विभागो यस्मात् । अथ वा । यशःसुरभीकृतदिग्वलयः यशसा स्वकीया॑ सुरभीकृतं सकलदिङमण्डलं येन । कृते मध्यमपदस्य लोपे निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः । कृधातौ परे विप्रत्ययनिमित्ते गते दीर्घस्याप्यभावो जात इति । सुरभिदिग्वलयो वसन्तोऽपि । विविधविकसिततरुकुसुमपरिमलैः सुगन्धीकृताखिलदिक्चक्रः स्यात् । इति हेतोः स्मितास्या हसितवदना नाथीदेवी ग्रीष्माग्रजेन निदाघसमयवृद्धभ्रात्रा उष्णकालात्प्रथमजत्वेन वसन्तानन्तरहि ग्रीष्मसमयोद्भवनात् । ऋतुना वसन्तऋतुना समं सार्ध प्रीतिं स्नेह प्रणेतु कर्तु हृदि चित्ते कामयते स्म ईहते स्म ॥
લેકાર્થ હાયવદના નાથીદેવી હૃદયમાં ગ્રીષ્મકાળના મોટાભાઈ ‘વસંત’ ની સાથે પ્રીતિ બાંધવાની ઈચ્છા કરતી હતી. જેમ વસંતઋતુ પૃથ્વી ઉપર ઉત્પન્ન થયેલા બધાંજ વૃક્ષને નવપલ્લવિત કરે છે અને પુષ્પોની સુંગધવડે દિશાઓને સુવાસિત કરે છે તેમ મારો પુત્ર પણ પૃથ્વી ઉપર રહેલા મનુષ્યોને પ્રતિબંધ કરનારો થશે અને પિતાની કીતિવડે સમસ્ત દિશાઓને મહેકાવનારો બનશે આ હેતુથી જ જાણે મંદ મંદ હાસ્યને વેરતી વસંતઋતુની સાથે પ્રીતિને ઝંખતી ન હોય ?
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ९-१०] हीरसौभाग्यम्
तस्याः सुतो रविरिवाम्बुजपाणिविश्व
चक्षुःप्रबोधकरकृत्ततमा महस्वी । भावी यतः किमिति पद्मदृशा चकाक्षे,
तन्मण्डलं स्वसदनेऽनिशमुज्जिहानम् ॥९॥
यतः कारणात्तस्या नाथीदेव्याः सुतः पुत्रो रविर्भानुमानिव अम्बुजे पझे इव पाणी हस्तौ यस्य । तथा-अम्बुजमाकृत्या कमलं पाणौ यस्य । तथा-विश्वस्य जगजनस्य धर्ममार्गप्रकाशकत्वेन चक्षुरिव चक्षुः । तथा प्रबोधं तत्त्वज्ञानं तस्य करः कारकः । प्रतिबोधदायक इत्यर्थः । तथा कृतं छिन्न तमः पापमज्ञान वा येन स तादृशो भावी भविष्यति । रविस्तु-कमलकलितकरः जगञ्चक्षुर्नामा । प्रबोधो विनिद्रता जागरणं तत्कारकः दलितान्धकारश्च वर्तते । पुनः किंभूतः । महस्वी प्रतापवान् । कुदृशामधृष्यः । अथ वाउत्सववान् । उत्सववाच्यपि महःशब्दः सकारान्तोऽप्यस्ति । यथा नैषधे-'एनं महस्विनमुपैहि सदारुणोच्चैः' इति । महस्विनमुत्सववन्तमिति तवृत्तिः । यत्र यत्रैष व्रजति तत्र तत्रोत्सवपरम्पराः पदे पदे भविष्यन्तीत्यर्थः । रविरपि तेजस्वी इति हेतोः किमुत्प्रेक्ष्यते । पद्मदृशा कमललोचनया नाथीदेव्या तया तन्मण्डलं रविबिम्बमनिशमहोरात्र स्वसदने निजमन्दिरे उजिहानमुदयमानं चकाइ वाञ्छितम् ।
શ્લોકાર્થ કમલનયના નાથાદેવી પિતાના ઘરમાં નિરંતર સૂર્યના ઉદયને ઝંખતી હતી. જેમ સૂર્ય, કમલને વિકસિત કરનાર, જગતની ચરૂપ, અંધકારને ભેદનાર મનુષ્યોની નિકાને દૂર કરનાર અને મહા પ્રતાપશાલી છે તેમ મારો પુત્ર પણ કમલ જેવી આકૃતિને હાથના પંજામાં (હથેલીની રેખારૂપે ધારણ કરનાર, અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને ભેદનાર, તેમજ મહાપ્રભાવશાળી બનશે, અર્થાત તે જ્યાં જ્યાં જશે ત્યાં ત્યાં ઉત્સવઆદિ માંગલિક કાર્યોને કરાવનાર બનશે. આવા પ્રકારના મહાન પ્રતાપી પુત્રની અભિલાષાથી જાણે ઘરમાં સૂર્યોદયને ઝંખતી ન હોય ! પાકા
स्वःसानुमन्तमधिरोहुमथात्मदर्शी
___ कर्तुं विधु पुनरपांपतिमुत्तरीतुम् । सिद्धालयेष्वपि सभाजयितुं जिनान् सा,
गर्भानुभावत इयेष यथार्हदम्बा ॥१०॥ सा नाथी गर्भानुभावतः शुभगर्भप्रभावात् स्वासानुमन्त सुमेरुम् । 'रत्नसानुः स्वःस्वर्गिकाञ्चनतो गिरिः' इति हेम्याम् । अधिरोदुमध्यासितुं चढि(टि)तुम् । अथ पुनर्विधुं चन्द्रमसमात्मदर्शीकतुं दर्पणं विधातुम् ।स्वाननक्लिोकनायेति शेषः। पुनरन्यत् । अपांपति समुद्रमुत्तरीतु स्वभुजाभ्यामखिलमपि जलमाक्रम्य तीर्वा परतटे प्रयातुम् । अपि पुनः सिद्धालयेषु शाश्वतजिनप्रासादेषु जिनान् शाश्वतनाममाज ऋषभवर्धमानचन्द्राननवारि
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ३ श्लो० १०-१२ षेणान् तीर्थकृत्प्रतिमाः सभाजयितुं पूजयितुम् । 'सभाजन तत्र ससर्ज तेषां सभाजने पश्यति विस्मिते सा' इति नैषधे । सभाजनं पूजनमिति तद्वृत्तिः। 'सभाजनार्थे सभाजयति' इति क्रियाकलापे । तथा 'भुवा विनिर्दिश्य सभासभाजितम्' इत्यपि नैषधे। सभया सभाजनेन सभाजित पूजितमिति तद्वत्तिः । अथ प्रस्तुतम् । इयेष पूर्वोक्त मन्दराधिरोहणादि सर्वमपि वाञ्छति स्म । केव । अर्हदम्बेव । यया जिनजननी श्रीजिनगर्भानुभावात् पूर्वोक्तप्रकारानन्यानपि शुभदोहदोद्भूतप्रकारान् काइक्षति स्म ॥ इति दोहदाः॥
साथ નાથાદેવી શુભગર્ભના પ્રભાવથી મેરુપર્વત પર ચઢવાની, ચન્દ્રરૂપી આરિસામાં પિતાના મુખને જોવાની, બે હાથવડે સમુદ્રને તરવાની અને સિદ્ધાયતમાં રહેલા ઋષભ, ચંદ્રાનન, વારિણ અને વર્ધમાન આદિ ભગવંતોની શાશ્વત પ્રતિમાઓનું પૂજન કરવાની ઈચ્છા કરતી હતી, તીર્થકર ભગવંતોની માતાઓની જેમ નાથીદેવી પણ પુણ્યશાળી ગર્ભના પ્રભાવથી આ રીતે અવનવા અદભુત પ્રકારના દેહદો (भनाइथे।) ४२ती ती. ॥10॥
तदोहदप्रकरपूर्ति विधौ सुपर्व
वल्लया विधेरिह तथा स्पृहया व्यलासि । श्रेयोवतामिव ततिः परिपूर्णकामा,
जज्ञे यथानतिचिरादियमायताक्षी ॥११॥ इहास्मिञ्जगति तस्या गर्भवत्याः दोहदानां गर्भानुभावोद्भूताभिलाषाणां प्रकरस्य समूहस्य प्रपूर्तिविधौं प्रकर्षेण संपूर्णीकरणप्रकारे सुपर्ववल्लया कल्पलतातुल्यया विधेजंगत्सृष्टिकर्तुः स्पृहया वाग्छया तथा तेन प्रकारेण व्यलासि विलसितं प्रवृत्तम्। तथा कथम्। यथा आयताक्षी आयते प्रसृतिप्रमाणे कर्णान्तं यावत्प्रसृते वा अक्षिणी नेत्रे यस्याः सा इय नाथी अनतिचिरात्स्तोककालादेव परिपूर्णकामा संपूर्णीभूताभिलाषा निवृत्तमनोरथा जज्ञे जाता । केव । श्रेयोवतां ततिरिव । यथा पुण्याढ्यानां जनानां श्रेणी अभिलाषावि. भवनानन्तर त्वरित प्रबलपुण्यवत्त्वात्पूर्णमनोरथा जायते ॥
याअर्थ ગર્ભવતી એવી નાથાદેવીના દેહના સમૂહની પૂર્તિ, જગકર્તા ઈશ્વરની ઈચ્છાની જેમ તેમજ કલ્પવેલીની જેમ તત્કાલ ફલવતી થઈ. જેમ પુણ્યશાળી પુરુષોની ઈચ્છાઓ પ્રગટ થયા બાદ તત્કાલ લવતી બને છે તેમ આયતાક્ષી (કાન સુધી પહોંચેલી આંખોવાળી) નાથાદેવીની તમામ અભિલાષાઓ અલ્પકાળમાં જ ફળવતી બની. ૧
सा दोहदोदयकृशीकृततत्प्रपूर्ति
संप्रापितोपचयसंचरचारिमश्रीः । भाति स्म फाल्गुनविपत्रितचैत्रसान्द्री-... भूतावनीरुहततिविपिनस्थलीव ॥१२॥ .
.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० १२-१३] हीरसौभाग्यम्
१४७ सा नाथी भाति स्म । किंभूता । पूर्व तेषां दोहदानां जगत्प्रशस्यानामुदयेनाविर्भावेन कृशीकृता दुर्बला विहिता पश्चाश्च तेषां दोहदानां प्रपूर्त्या प्रकर्षण पूरणेन संपूर्णीभवनेन संप्रापितः सम्यकप्रकारेण लम्भित आसादितो वा उपचयः पुष्टिर्यस्य येन वा तादृशस्य संचरस्य देहस्य चारिम्णो मनोहरतायाः श्रीर्यस्याः, चारुत्वयुक्ता लक्ष्मीर्यस्याः सा वा, समासान्तविधेरनित्यत्वात् । केव । विपिनस्थलीव यथा वनभूमि ति । किंभूता वनस्थली । प्रथम फाल्गुनेन फाल्गुनिकमासेन विगतानि पत्राणि पर्णानि येभ्यस्ते विपत्राः । विपत्रान् करोतीति विपत्रयति । 'तत्करोति तदाचष्टे' इतीप्रत्ययः। विपश्यन्ते स्म इति विपात्रताः। अथवा। विपत्रत्वं संजातमेष्वेषां वा । 'इतो जाताथे' इतीत प्रत्ययेऽपि । विपत्रिताः पत्ररहिताः कृता इत्यर्थः । पश्चाच्चैत्रेण मधुमासेन सान्द्रीभूताः पल्लवपुष्पफलैर्धनच्छाया जाता अवनीरुहा वृक्षास्ते विद्यन्ते यस्यां सा ॥
કાર્ય જગતમાં પ્રશંસનીય એવા શુભ દેહદ પ્રગટ થવાથી પ્રથમ કૃશ બનેલી ને પછીથી દેહદાની સંપૂર્ણતયા પૂર્તિ થવાથી શરીરની પુષ્ટતાપૂર્વક મનહર સૌન્દર્યને ધારણ કરનારી નાથીદેવી અત્યંત શોભતી હતી જેમ ફાગણમાસમાં વનભૂમિનાં વૃક્ષો પાંદડા વગેરે વિનાનાં હોય છે અને પછીથી વસંતમાસમાં (ચૈત્રમાસમાં) પલ્લવ, પુષ્પો અને ફલેવડે ગીચ સુંદરવૃક્ષોવડે વનભૂમિ શોભે છે, તેમ નાથીદેવી અતિશોભાને ધારણ કરતી હતી. ૧૨
निस्तीर्य दोहदभवार्तिमथैणचक्षुः
में इस्वितामवयवेषु बभौ वहन्ती । स्मेरद्दलैरुपचिता नवशारदीन
नालीकिनीवदतिवाहितवारिवाहा ॥१३।। अथ दोहदपूर्णीभवनान्तरम् । एणचक्षुर्मुगनेत्रा नाथी अवयवेष्वङ्गेषु मेदसवितां पुष्टिं वहन्ती बिभ्रती सती बभौ राजते स्म । किं कृत्वा । दोहदेभ्यो गर्भानुभावोत्पन्नविविधाभिलाषेभ्यो भवामुत्पन्नामति पीडां चिन्तां वा निस्तीर्य निरस्य । किंवत् । नवशारदीननालीकिनीवत् । यथा नवा नूतना शारदीना शरत्कालसंबन्धिनी नालीकिनी कमलिनी स्मरद्भिर्विकसद्भिः । 'स्मेरदम्भोरुहाराम' इति पाण्डवचरित्रे । दलैः पत्रैरुपचिता पुष्टा कृता । पुनः किंभूता । अतिवाहितो वारिवाहो मेघसमयो यया 'वर्षासु कमलानि शीर्यन्ते विद्राणपङ्कजसरसि' इति चम्पूकथायाम् । 'त्रिदिवसमुद्भवन्ति प्रोन्मीलत्सु नीलनीरजेषु शरच्छ्रीकटाक्षेष्विव' इत्यपि चम्पूकथायाम् ॥
પ્લેકાર્થ દેહદો પૂર્ણ થયા બાદ દેહદેથી ઉત્પન્ન થયેલી ચિંતાને દૂર કરીને મૃગનયના નાથીદેવી શરીરના અવયવોની પુષ્ટતાને ધારણ કરતી શોભતી હતી. જેમ નવીન શરદઋતુસંબંધિની વિકસિત કમલિની મેઘવડે સિંચાયેલી પર્ણ પુષ્પ આદિથી પુષ્ટતા ધાણુ કરે છે તેમ નાથીદેવી પણ અવયવોની પુષ્ટતા ધારણ કરતી શોભતી હતી. કા
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
हीरसौभाग्यम्
शुद्धां क्रियां विदधतामधिभूर्यदेष, भावीरितः किमिति भागवतैः प्रतापैः ।
आनन्दपूर्व विमलव्रतिवासवस्तां,
[ सर्ग ३ श्लो०१४-१५
प्राग्जन्मनः समय एव समुद्दधार || १४ ||
आनन्द इति शब्दः पूर्वं यस्य तादृशो विमलः एतावता आनन्दविमलनामा व्रतिनां साधूनां मध्ये वासवः शक्रः सूरीन्द्रः जन्मनः प्राक्समये एवार्थात् श्रीहीरविजयसूरिजन्मकालात्प्राक् पूर्वकमेव निर्दोषां निरवद्यां क्रियामनुष्ठानमुद्धार समुद्धरति स्म । एतावता हीरकुमारे गर्भेऽवतीर्णमात्र पवानन्दविमलसूरिः क्रियोद्धारं कृतवानित्यर्थः । किमुत्प्रेक्ष्यते । भागवतैर्भविष्यत्सूरि संबन्धिभिः प्रतापैः प्रभावैर्माहात्म्यैः । ' स प्रभाववत् प्रतापः' इति हैम्याम् । इति हेतोः ईरितः प्रेरितः किम् । यत्कारणात् एष हीरविजयसूरिः शुद्धां निर्मलां क्रियामनुष्ठानं विदधतां साधूनामधिभूरधिपतिर्भावी स्वामी भविष्यति । प्रागित्यव्ययम् ॥
1
લેાકા
સાધુઓમાં સમાન એવા આનવિમલસૂરિજીએ શ્રીહીરવિજયસૂરિજીના જન્મકાળપૂર્વ નિરવદ્ય ક્રિયાહાર કર્યા હતેા; તે જાણે ‘ભવિષ્યકાલીન આચાર્યના પ્રભાવથી આ હીરવિજયસૂરિ શુદ્ધ ક્રિયા કરવાથી સાધુઓના અધિપતિ બનો' આ હેતુથી જ જાણે જન્મકાળની પૂર્વે નિકટના સમયમાં ક્રિયાદ્વાર કર્યાં ન હોય ! ૫૧૪ા
कालागुरुद्रवकरम्बितगन्धधूली
पत्रावली कलितपाण्डुरगण्डभाजा ।
छयाधरः शरदपास्त पयोदरोधोSवश्यायदीधितिरहस्यत तन्मुखेन ||१५||
तन्मुखेन नाथीवदनेन अवश्यायदीधितिर्हिमद्युतिः । 'अवश्यायस्तु तुहिनं प्रालेयं मिहिका हिमम्' इति हैम्याम् । अहस्थत हसितः । तिरस्कृत इत्यर्थः । किंभूतेन तन्मुखेन । कालागुरुद्रवेण काकतुण्डस्य पयसा पकेन वा करम्बिताया व्याप्ताया गन्धधुल्याः कस्तूर्याः पत्रावलीभिः कलितौ संयुतौ । तथा गर्भानुभावात्पाण्डुरौ विशदौ गण्डौ कपोलौ भजतीति भाकू तेन भाजा उल्लसद्वहलमृगमदजललिखित विचित्रपत्रभङ्गभव्यविपुलकपोलमण्डलेन मुखेन । ' शशाङ्कमन्तः स्फुरत्कलङ्कमुपहसन्ती' इति चम्पूकथायाम् । किंभूतश्चन्द्रः छायामन्तःश्यामतां धरतीति । पुनः किंभूतः । शरदा घनात्ययेन अपास्तो निराकृतः पयोदानां मेघानाम् । 'प्रावृषेण्यो घनो जलदायी न शारदः । यत उक्तम्- 'अन्ये ते [खलु नीरदा] जलधरास्तृष्णां विनिघ्नन्ति ये, भ्रातश्चातक कि वृथाऽत्र रटितैः खिन्नोऽसि विश्राम्यताम् । मेघः शारद एष काशधवलः पानीयरिक्तोदरो, गर्जत्येव हि केवलं भृशमपां
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो०१५-१६]
हीरसौभाग्यम्
१४९
नो बिन्दुमुद्यच्छति ॥' इति वप्पी (बप्पी) द्वाष्टके । अतः पयोदनाम सार्थकम् । रोधो रुन्धनं
यस्याः ॥
લેાકા
જેના ગાલ, કસ્તૂરીમિશ્રિત અગરચ`દનના વિલેપનથી અને ગર્ભના અનુભાવથી અત્યંત ઉજ્જવલ છે, તેવા પ્રકારના નાથીદેવીના મુખવડે, મધ્યભાગમાં સ્પામતા ધારણ કરનારા ( કલ`કસહિત ) અને શરદઋતુ વડે જેના ઉપરથી મેધાનેા રાધ દૂર કરાયા છે. તેવા પ્રકારના ચન્દ્રની હાંસી કરાઈ ? અર્થાત્ ચંદ્ર કરતા પણ અત્યંત ઉજ્જવલ અને આહલાદક એવું નાથાદેવીનું મુખ શાભી રહ્યું હતું. ૫૧પપ્પા
लीलाचल लगणा विगलन्मरन्द
लुभ्यीि मधुपा सितपद्मपतिः ।
प्रस्पन्दमाननयनेन सविभ्रमभ्रू
भाजा यदीयवदनेन विडम्ब्यते स्म || १६ ||
यदीयवदनेन गर्भसमयत्वात् पाण्डिममण्डितेन नाथीमुखेन सितपद्मपतिः कुमुदमण्डली । 'वते तु तत्र कुमुदम्' इति हैम्याम् । विडम्ब्यते स्म अनुक्रियते स्म । 'पुण्ीकातपत्रस्तं विकसत्कासचामरः । ऋतुविडम्बयामास न पुनः प्राप तच्छ्रियम् ॥' इति रघौ । शरदृतुस्तं रघुं राजानं विडम्बयामास । अत्र चामरादिभिरनुचकार, परं तलक्ष्मीं न प्रापेति तद्वृत्तिः । किंभूतेन वदनेन । प्रस्पन्दमाने स्वभावचपले नयने लोचने यस्मिन् । 'प्रस्पन्दमानपरुषेतरतारमन्तश्चक्षुस्तव प्रचलित भ्रमरं च पद्मम्' इति रघौ । पुनः किंभूतेन मुखेन । सह विभ्रमेण विलासेन वर्तते तादृशीं ध्रुव नयनोर्ध्वरोमपद्धतिं भजतीति । किंभूता सितपद्मपक्तिः । लीलया नातिशयेन मन्दमरुत्प्रेरणया चलतां लोलीभवतां दलानां पत्राणां गणो यत्र । पुनः किंभूता । विगलन्तो निष्पतन्तो ये मरन्दा मधूनि तदर्थं लुभ्यन्तो लोलुपीभवन्तोऽत एव निलीनाः कोशान्त निश्चलीभूय स्थिता मधुपा भ्रमरा यस्याम् । तादृशी कुमुदावली | सगर्भत्वेन पाण्डुरमुखस्योपमानमिदम् । स्वभावमुखस्यान्योऽर्थः । निःसरन्मधुकृते लुब्धीभवतां निलीनानां च भृङ्गाणामासितमवस्थितं यत्र तादृक् पद्मपङ्क्तिः हसिता ॥
લેાકા
નાથીદેવીના મુખવડે શ્વેત કમલની શ્રેણિ વિડંબના પામી ! નેત્રોની સ્વાભાવિક ચપળતાવાળા અને વિલાસવાળી ભૃકુટિની શાભાવાળા નાયીદેવીના મુખથી, મંદમંદ પવન વડે ચંચલ બનેલા પત્રદલવાળી, અને ઝરી રહેલા રસમાં લાલુપી બનેલા ભ્રમા જેમાં નિશ્ચલ થઈને રહ્યા છે, તેવા પ્રકારની કુમુદશ્રેણિ તિરસ્કૃત બની. ।।૧૬।।
नीलारविन्दनयना कलमावदाता, बन्धुकदन्तवसना सितकान्तिवक्त्रा ।
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० १७-१८ कासस्मिता कुमुदिनी सुरभिर्मराल
लीलागतिः शरदिवाजनि सा तदानीम् ॥१७॥ सा नाथी तदानी तस्मिन् गर्भाधानसमये शरदिव धनात्ययसमय इव अजनि संजाता । किंभूता नाथीदेवी शरञ्च । नीलारविन्दे इन्दीवरे । 'नीले तु स्यादिन्दीवरम्' इति हैम्याम् । उत्पले तद्वत्ते एव वा नयने यस्याः । पुनः किंभूता । कलमा कलमनामशालयः तद्वत्तैश्चावदाता गौरकान्तिः । पुनः किंभूता । बन्धूकानि बन्धुजीवकतरुकुसुमानि मध्याह्न एव विकसनशीलानि 'वि(ब)पोरियां' इति लोके प्रसिद्धानि । बन्धूकप्रसवारुणाम्बरधराम्' इति लघुस्तवे । तथा 'बन्धूकबन्धूभवदेतदस्या मुखेन्दुनानेन सहोजिहानाम्' इति नैषधेऽपि । तद्वत्तान्येव वा दन्तवसनमधरो यस्याः । पुनः किंभूता । सिता उज्ज्वला कान्तिर्यस्य तादृक् वक्त्रं मुखं यस्याः । पक्षे सितकान्तिश्चन्द्र एव वदनं यस्याः । पुनः किंभूता । काशः ईषीकाः कासाः प्रसिद्धास्तद्वत्ते एव स्मितमीषद्धसितं यस्याः । पुनः किंभूता । कुमुदिन्यः कैराविण्यस्तथा ताभिश्च सुरभिः सुगन्धिः । पुनः किंभूता । मराला राजहंसास्तद्वत्तेषां च लीलया मन्थरतया गतिर्गगमनं यस्या यस्यां वा । वर्षासु हंसा मानससरसि यान्ति । 'प्रोषितकलहंसवयसि' इति चम्पूकथायां मेघवर्णने । प्रोषिता मानसं प्रति प्रस्थापिताः कलहंसा एव वयांसि पक्षिणो येनेति तट्टिपनके । तथा 'शरदि पुनरत्रायान्ति' इति कविसमयः ॥
કા ગર્ભકાળમાં નાથાદેવી શરદઋતુ રૂપે બની. નાથદેવી – કમલ જેવાં નેત્રોવાળી છે. श२६४ - म०३५ नेत्रोवाणी छे. नाथानी - मधु (हुपरीया) क्षना पुष्प वा २७वत અધર (હઠ) વાળી છે, શરદ – બંધુક વૃક્ષના પુષ્પરૂપી એકપુર વાળી છે, નાથીદેવી - કાસ પુષ્પ જેવા ઉજજવલ અને દેદીપ્યમાન હાસ્યવાળી છે, શરદઋતુ - કાસપુષ્પરૂપી હાસ્યવાળી છે. નાથદેવી - રાજહંસ સરખી મધુર ચાલવાળી છે, શરદ - રાજહંસરૂપી ચાલવાળી છે ! આ રીતે शतुनी गेम नाथायी शामती ती. ॥७॥
माणिक्यभूषणगणैर्न तदा कदाचि
खेदोदयाद्वपुरभूष्यत चन्द्रमुख्या । क्रीडागतामरकरावचिताम्बुजातां,
जानेऽनुयातुमनसा सरितं सुरागाम् ॥१८॥
तदा गर्भसमये चन्द्रमुख्या नाथीदेव्या विधुवदनया कदाचिदपि माणिक्यानां मणीनामुपलक्षणात्स्वर्णरजतादीनां भूषणानामाभरणानां गणैः समूहैः वपुः स्वशरीरं नाभूष्यत न भूषितं नालंकृतवती(?) । अल्प(ना)शब्दस्त्वभावस्यैव वाची । नालंचक्रे । कस्मात् । खेदोदयात् गर्भधारणनिर्वेदाविर्भावात् । तत्राहमेवं जाने उत्प्रेक्ष्यते वा । क्रीडाथै जलावगाहलीलाकृते आगतानाममराणामाद्देवीसखानां देवानां करैईस्तैरवचितानि स्वप्रियाहारा
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० १८-२१] हीरसौभाग्यम्
१५१ वर्तसादिक्रियाकृते चुण्टितानि । गृहीतानीत्यर्थः । अम्बुजानि कमलानि यस्यां तादृशी सुराणां सरितं देवनदी स्वर्गङ्गामनुयातुं स्वेनानुकतुकामयेव । अत्र जाने इवार्थे ॥
___साथ ચંદ્રમુખી એવી નાથીદેવી ગર્ભકાળમાં ગર્ભના ભારથી થાકી ગયેલી, માણેક, મોતી, રન અને સુવર્ણ આદિ કોઈ પણ પ્રકારના આભૂષણ વડે પોતાના શરીરને શોભાવતી ન હતી, તે હું માનું છું કે જલક્રીડા કરવા માટે આવેલા દેવોએ પોતાની પ્રિયાઓના હાર, મુકુટ આદિ અલંકારોને બનાવવા માટે એકઠાં કર્યા છે કમલે જેમાં તેવા પ્રકારની આકાશગંગાનું જાણે નાથીદેવી અનુકરણ કરતી ન હોય ! a૧૮
रेजे स्तनाननविनीलिममञ्जुलेन,
___ यस्याः समुज्ज्वलपयोधरयामलेन । केलीकृते मरकिताङ्कितसानुनेव,
रौप्येण शैलयुगलेन मनोभवस्य ॥१९॥ यस्या गर्भवत्याः समुज्ज्वलेन गर्भानुभावात्पाण्डुरीभूतेन पयोधरयामलेन स्तनद्वन्टेन रेजे । तथा-'ऐरावतमस्तकपिण्डपाण्डुरमुच्चचूचुकश्यामलिनालंकृतम् आपूर्यमाणमन्तःक्षीरेण क्षणमखिद्यत पयोधरद्वन्द्वमुद्वहन्ती' इति चम्पूकथायाम् । किंभूतेन । स्तनाननयोप्रचूचूकयोर्विनीलिना प्रकृष्टश्यामत्वेन मञ्जुलेन मनोज्ञेन । इवोत्प्रेक्ष्यते । मनोभवस्य कामस्य केलीकृते क्रीडार्थ रौप्येण रजतसंबन्धिना शैलयुगेन गिरियुग्मेनेव । किंभूतेन । मरकतैरश्मगर्भिनीलमणिभिरङ्कितं कलितम् । रचितमित्यर्थः । सानु शिखरं यत्र ॥
લેકાર્થ ગર્ભના અનુભાવથી ડીંટડીઓની સ્પામતાવડે મનહર એવા અતિ ઉજજવલ નાથીદેવીના બે સ્તને શોભે છે. જાણે – કામદેવને ક્રીડા કરવા માટે મરતમણીના શિખરવડે સુશોભિત એવા રૂપાના બે પર્વતો ન હોય ? ૧લા
यस्याः समेचकिमचूचूकचञ्चुरेण,
व्यभ्राजि शुभ्रिमभृता स्तनयोयेन । यन्मानसाश्रयनिवासिरतीशरत्यो
- विद्मो विनोदमधुपाङ्ककुमुद्युगेन ॥२०॥ प्रेम्णा प्रणेतुमजरामरतां प्रसद्य,
. विश्राणितेन विधिना कुसुमायुधस्य । रौप्येण नीलदृषदां दधता पिधानं,
पीयूषपूर्णकलशीयुगलेन किं वा ॥२१॥ युग्मम् ।।
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० २१-२२ यस्या गुर्विण्याः स्तनयोयेन व्यभ्राजि शुशुमे । किंभूतेन । सह मेचकिम्ना श्यामलत्वेन वर्तेते ये ते समेचकिमनी कृष्णत्वकलिते तादृशे चूचुके स्तनवृन्ते ताभ्यां चञ्चुरेण मनोहारिणा । पुनः किंभूतेन । शुभ्रिमाण पाण्डुरतां बिभर्तीति । तत्र वयमेवं विद्मः । उत्प्रेक्षामहे वा । यन्मानसं नाथीचित्तं तदेवाश्रयः स्थानं गृहं वा तत्र निवसनशीलयो रतीशरत्योः स्मरतद्भार्ययोः विनोदार्थ क्रीडाकृते मधुकरा भ्रमरा अन्के क्रोडे सन्त्यस्येति तादृशा कुमुधुगेन कैरवद्वयेनैव किं वा । अथ वा प्रसद्य प्रसन्नीभूय विधिना ब्रह्मणा कुसुमायुधस्य मदनस्य विश्राणितेन प्रदत्तेन रौप्येण राजतेन रजतसंबन्धिना पीयूषपूर्णेन अमृतभृतेन सुधारसपरिपूरितेन कलशीयुगेन कुम्भीद्वयेनेव । कुम्भकलशशब्दौ पुंस्त्रीलिगे । 'अवलम्बितकर्णशष्कुलीकलशी के रचयन्नवोचत' इति नैषधे । कलशीयुगेन किंकुर्वता । नीलदृषदां हरिन्मणीनां पिधानं दधता बिभ्रता । किं कर्तु दत्तेन । प्रेम्णा पितामहत्वस्नेहेन अजरामरतां जरामरणराहित्यं प्रणेतुं कर्तुम् ॥ युग्मम् ॥
કલેકાર્થ ગર્ભવતી એવી નાથીદેવીના, શ્યામ ડીંટડીઓથી મનોહર અને અતિ ઉજવલ એવા બે સ્તને શોભે છે. તે અમે જાણીએ છીએ કે નાથાદેવીના ચિત્તનું આશ્રયસ્થાન બનાવીને રહેલા કામદેવ અને રતિને વિનેદ કરવા માટે, મધ્યમાં ભમરાઓવાળા બે કુમુદ જાણે ન હોય ? અથવા કામદેવને અજરામર બનાવવા માટે વિધાતાએ પ્રેમપૂર્વક ભેટ કરેલા, નીલમણિના ઢાંકણા સહિત અમૃત રસથી પરિપૂર્ણ એવા બે ઘડા જાણે ન હોય ? પરમાર
पीन तनद्वयममेचकितं पयोभि
म्तस्याः क्षण क्षणमपूर्यत गर्भवत्याः । सान्दै रसैरिव विकस्वरकैरविण्याः,
कोशद्विकं विशदिमश्रियमुद्वहन्त्याः ॥२२॥ तस्या गर्भवत्या गुविण्याः पीन पुष्ट तथा अमेचकित पाण्डुरीभूतं स्तनद्वयं कुचद्वन्द्वं क्षण क्षणं पयोभिः स्तन्यैः दुग्धैरित्यर्थः । अपूर्यत पूर्ण जायते स्म । निभृतं भ्रियते स्म । किमिव कोशद्विकमिव । यथा विकस्वराया विकसनशीलायाः । 'प्रभातेऽ म्भोजिनीवासि किं चाकस्माद्विकस्वरा' इति पाण्डवचरित्रे । कैरविण्याः कुमुदिन्याः मुकुलयगलं क्षणं क्षणं सान्द्रैर्बहलैघनै रसैमकरन्दैः संपूर्यते । किं कुर्वत्याः कैरविण्याः । विशदिनः श्वततायाः श्रियं शोभां तस्या अप्यर्थध्वनिः । विशदिना सतीत्वेन । 'असू. यंपश्या राजदाराः' इति वचनात् । नैर्मल्येन पावित्र्येण वा युक्तां श्रियं लक्ष्मीमिन्दिरां वा उद्वहन्त्या बिभ्राणायाः ॥
શ્લેકાર્થ વિકસ્વર અને અતિવેતતાની શોભાને ધારણ કરનારી કમલિનીના બે ડેડા જેમ ઘણું સથી ભરપૂર બને છે તેમ ગર્ભવતી નાથીદેવીના ઉજજવલ અને પુષ્ટ બનેલા સ્તનયુગલ ક્ષણે ક્ષણે દૂધ વડે પરિપૂર્ણ થયા હતા. પરા
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० २३-२४] हीरसौभाग्यम्
दम्भोलिभूषणभरोद्भबदंशुचाप
चक्राङ्कितेन पयसा परिपूरितेन । आदीयते किमु समुचमता चकोर
चक्षुःपयोधरयुगेन पयोधरश्रीः ॥२३॥ चकोरी चकोरच चकोरौ । 'पुमान् स्त्रिया' स्त्रिया सहोक्तौ पुमान् शिष्यते न ली इति प्रक्रियासूत्रेण चकोरौ तयोश्चक्षुषी इव रक्ते चक्षुषी नेत्रे यस्यास्तस्याः । पयोधरयुगेन स्तनद्वन्द्वेन । किमूत्प्रेक्ष्यते । पयोधराणां जलवाहानां मेघानां श्री लक्ष्मीः शोभा का आदीयते किमु गृह्यते इव । किंभूतेन पयोधरयुमेन । दम्भोलीनां वज्ररत्नानामाभरणानां भराद्धन्दादुद्भवन्तः प्रकटाः जायमाना ये निःसरन्तो वा अंशवः किरणास्तैः । अर्थात् प्रारब्धेन चापचक्रेण धनुर्मण्डलेन अङ्कितेन कलितेन । उल्लसन्मयूखमञ्जरीरचितेन्द्रचापचक्राण्याभरणानि' इति चम्पूकथायाम् । तथा 'वृता विभूषामणिरश्मिकार्मुकैः' इति नैषधेऽपि पुनः किंभूतेन । सं सम्यक् समीचीनं यथा स्यात्तथा उन्नमता उच्चैर्भवता उन्नतीभवता च । पुनः किंभूतेन । पयसा स्तन्येन पानीयेन च परि सामस्त्येन पूरितेन भृतेन ॥ इति कपोलस्तनादिपाण्डिमा स्तनयोः पयःपूर्णत्वं च ॥
શ્લોકાઈ ચર પક્ષી જેવા લાલ નેત્રોવાળી નાથીદેવીના સ્તનયુગલ જાણે મેઘની શોભાને ધારણ કરતા ન હોય ! વજરત્નના આભૂષણોના ભારથી ઉત્પન્ન થયેલા કિરણે વડે ઇન્દ્રધનુષ્યની શોભાને ધારણ કરનારા, અતિઉન્નત અને દૂધથી પરિપૂર્ણ (મેઘપક્ષે જલથી ભરપૂર) એવા સ્તનયુગલ જાણે મેઘની લક્ષ્મીને ગ્રહણ કરતા ન હોય ! પારકા
संपूर्णचन्द्रवदना प्रसवोन्मुखत्वं,
पूर्णेऽथ गर्भसमये बिभरांबभूव । वर्षाभिमुख्यमुपकण्ठवितिष्ठमान
ज्येष्ठोन्मुखीकृतजनाम्बुदमण्डलीव ॥२४॥ अथ साधसप्तदिनाधिकनवमासपूर्णीभवनोत्तरं संपूर्णः षोडशकलाकलितः पूर्णिमा संबन्धी । चेदेकयापि कलया योन्दु_नः स्यात्सा तिथिरनुमितिरित्युच्यते । 'कलाहीने त्वनुमितिः' इति हैमीवचनात् । पूर्णिमायामेव संपूर्णश्चन्द्रः स्यादतः संपूर्णचन्द्रवदनेति । तेन पूर्णिमायामभ्युदितों यश्चन्द्रस्तद्वद्वदनं वक्त्र यस्याः पार्वणेन्दुमुखी सा नाथी गर्भस्य समये काले पूर्ण परिपूर्तिभावं प्राप्ते सति सार्धसप्तदिनाधिकनवसु मासेषु संपूर्णीभूतेषु सत्सु प्रसबस्य संतानजननस्य उन्मुखतां बिभरांबभूव धारयामास दधाति स । केव । अम्बुदमण्डलीव । यथा मेघमाला कादम्बिनी वर्षणं वर्षः वृष्टिस्तस्याभिमुख्यं वर्षणसंमु
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० २४-२५ खतां धत्ते । किंभूता सा कादम्बिनी च । उपकण्ठे समीपे वितिष्ठमानाः स्थितिं कुर्वाणा ज्येष्ठाः कुलवृद्धस्त्रियो ज्येष्ठमासश्च यस्याः । पुनः किंभूता । उन्मुखीभूता गर्भानुभावावगतलोकोत्तरप्रभावसंतानावलोकनार्थमुत्कण्ठीकृता उच्चमुखाश्च कृताः । वर्षाकाले हि लोका उन्मुखीभूय मेघागमं विलोकन्ते । यथा चम्पूकथायाम्-'तिरस्कृतशशाङ्ककान्तिकलापोच्चमुखमण्डलाः' । अथ तट्टिप्पनकम्-स्त्रियः वर्षाश्च किंभूताः । तिरस्कृतः शशाङ्कस्य कान्तिकलापः शोभासमुदायो येन तादृशमुञ्चमुन्नतं मुखमण्डलं यासां तथा तिरस्कृता आच्छादिता शशाङ्कस्य चन्द्रस्य कान्तिश्चन्द्रिका याभिस्तथा काय पयोवाहपानीयाय लापाः कुटुम्बीजनजेगीयमानरासकास्तैरुच्चं मेघागमविलोकनार्थमूर्ध्व मुखं वदनं येषां तादृशा मण्डला देशा यासु इति । तादृशा जना विश्वलोकाश्च यया ॥
___सार्थ સોળે કળાએ ખીલી રહેલા પૂર્ણિમાના ચંદ્ર જેવા ઉજજવલ મુખવાળી ચંદ્રાનના નાયીદેવી, સાડા સાત દિવસ અને નવમાસને ગર્ભસમય પરિપૂર્ણ થતાં મેઘમાલા જેમ વર્ષોને સન્મુખ બને તેમ પ્રસવની સન્મુખતાને ધારણ કરનારી બની. વર્ષાકાળની પૂર્વમાં જેમ જેઠ માસ રહેલે છે તેમજ મેઘના આગમનને લેકે ઉસુક બનીને જોઈ રહ્યા છે તેવા પ્રકારની મેઘમાલાની જેમ કુલવૃદ્ધાઓ સમીપમાં રહેલી છે જેની તેમજ ગર્ભના અનુભવથી જાણ્યો છે લેકેત્તર પ્રભાવ જે તેવા પ્રકારના પુત્રરત્નો જેવામાં અતિ ઉત્સુક બનેલી નાથદેવીને પ્રસૂતિ સમય પ્રાપ્ત થયો. ૨૪
वंश्यैः सुधाशनचिकित्सकयोरिवाभ
भृत्याविनिर्मितिविशारदतां दधानः । अध्यूपिरेऽखिलभिषग्वृषभैर्महेभ्य
जम्भद्विषद्भवनगर्भभुवः प्रदेशाः ॥२५।। अर्भस्य वालकस्य भृत्याया विनिर्मिती करणे विशारदतां पाण्डित्यं दधानैर्बिभ्रद्भिः अखिले उ समग्रेषु भिषक्षु वैद्यषु प्रधानत्वाद्वषभाः पुङ्गवास्तैः । दायीप्रमुखैरित्यर्थः । तथा 'कुमारभृत्याकुशलैरधिष्ठिते भिषग्भिराप्तैरथ गर्भवेश्मनि' इति रघौ । महेभ्येषु महाव्यवहारिषु जम्भद्विषतः शक्रस्य सर्वोत्कृष्टत्वात्कुंरासाहस्य भवनस्य गेहस्य गर्भभुवो मध्यभूमेः प्रदेशा विभागा अध्यूषिरे । आशिश्रियिरे । संश्रिताः । उत्प्रेक्ष्यते । वैद्यैः सुधाशनानां देवानां चिकित्सकयोवैद्ययोर्दस्रयोः स्वर्लोकवैद्ययोर्वश्यैर्गोत्रे समुत्पन्नैरिव । 'स्व. द्यावश्विनीपुत्रा-वश्विनौ वडवासुतौ । नासत्यावर्कजौ दस्रौ' इति हैम्याम् ॥ इति प्रसवसमयः ॥
લોકાર્થ બાળકને જન્મ નિરાબાધ રીતે કરાવવામાં નિષ્ણાત અને જગતના સમસ્ત વૈદ્યોમાં શ્રેષ્ઠ એવા વૈદ્યોએ, ઐકુલેમાં ઈન્કસમાન કુરાશાહના મહેલની ગર્ભાગાર ભૂમિને આશ્રય કર્યો, અર્થાત જન્મસમયે વિચક્ષણ વૈદ્યો વિદ્યમાન હતા તે વૈદ્યો જાણે, દેવોના અશ્વિનીપુત્રોના વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા ન હોય ? રપા
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५
सर्ग ३ श्लो. २६-३१] हीरसौभाग्यम्।।
लग्न गुरौ शिखिनि शीलति युग्मनाम,
भूमीभवे भजति खिङ्ग इवाथ कन्याम् । याते तुलां सितमरीचिमुते सिते च,
सूरेऽपि सारस इवालिविलासशीले ॥२६॥ राहौ पुनः सुकृतिनीव धनं प्रपन्ने,
पत्वौ रतेरिव विधौ मकराश्रये च । मीन शनौ सलिलवन्मदयत्यदीन
मित्थं ग्रहेषु तदयाभ्युदयावहेषु ॥२७॥ विश्वावनीधरशिलीमुखपूषसंख्ये,
संवत्सरेऽवनिपुरंदरविक्रमार्कात् । .. मासः सहस्य विशदश्रियमाश्रयन्त्यां,
जन्मानुभावत इवास्य तिथौ नवम्याम् ॥२८॥ लग्नोदयेऽथ शुभशंसिनि सार्वभौम-: ___ जन्मोचितेऽहनि ससाधिमधिष्ण्ययोगे । कूलंकषा मखभुजामिव केकियान____ माखण्डलामृतमयूखमुखी जयं वा ॥२९॥ आमोदमम्बुरुहिणीव विजृम्भमाणा, ___ पश्चाचिषं शुचिमरीचिचकोरचक्षुः । सौदामनीक्लयमम्बुदमालिकेव,
पृथ्वीव तीर्थमनघं कृषिमुर्वरेव ॥३०॥ पीयूपकान्तिमिव दुग्धपयोधिवेला,
सिंह महामृगरिपोरिव वा महेला । विश्वावबोधमिव वासरवक्त्रलक्ष्मीः,
श्रीखण्डशालमिव वा मलयाचलोवी ॥३१॥ शृङ्गारयोनिमिव नीरजनाभपनी,
राज्ञः प्रतापमिव वा जगतीजयश्रीः ।
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० २६-३२ आचार्यमध्वरभुजामिव फाल्गुनी सा,
नाथी क्रमेण तनयं जनयांचकार ॥३२॥ (सप्तभिः कुलकम् )
सा नाथी क्रमेण परिपाट्या तनयं नन्दन जनयांबभूव जनयति स्म । कस्मिन्सति । लग्न मूर्त तनुभवन गुरौ बृहस्पतौ, तथा शिखिनि केतुग्रहे । 'अश्लेषाभूः शिखी केतुः' इति हैम्याम् । शीलति भजति सति । किंभूतं लग्नम् । युग्मं मिथुनमिति नाम यस्य इति गुरुकेतू लग्ने । पुनः कस्मिन्सति । भूमीभवे मङ्गले कन्यां भजत्याश्रयति सति । कस्मिन्निव । खिड्ग इव । यथा विटः कन्यां कुमारिकामपरिणीतां स्त्रियं भजते । इति कन्यायां मङ्गलः । पुनः कस्मिन्सति । सितमरीचेश्चन्द्रस्य सुते बुधे च पुनः सिते शुक्र सति । किंभूते बुधे शुक्रे च । याते प्राप्ते । काम् । तुलां तुलानामलग्नम् । अर्थात्तुलायां बुधे शुक्रे च सति । अपि पुनः । सूरे सूर्य अलिनाम वृश्चिकलग्न तत्र यो विलासः । 'लस श्लेषणक्रीडनयोः' इति धात्वर्थात् । श्लेषणमाश्रयण स्थितिः तत्र शीलं स्वभावो यस्य । क इव । सारस इव । यथा सारसपक्षी आल्या श्रेण्या कृत्वा यो विलासः क्रीडया गमनमासन च तत्र स्वभावो यस्य यथा । 'श्रेणीबन्धाद्वितन्वादभरस्तम्मा तो स्रजम् । सारसैः कलनिहादेः क्वचिदुन्नमिताननौ ॥' इति रघौ । इति चतुर्थे वृश्चिके सूर्य । पुनः । राहो विधुतुदे धन धनलग्न प्रपन्ने सति । कस्मिन्निव । सुकृतिनि । यथ. पुण्यवान् धन द्रव्यं प्रपद्यते प्राप्नोति । इति धने राहुः । च पुनः । विधौ चन्द्रे मकरो मकरलग्नं स आश्रयोऽधिष्ठान यस्य । कस्मिन्निव । पत्याविव । यथा रतेः पत्यौ भर्तरि मकरे ध्वजरूपत्वाद्वाहने आश्रय आश्रयण यस्य । इति मकरे चन्द्रमाः । पुनः शनौ शनैश्चरे मीन मीनलग्न मदयति सति । किंवत् । सलिलवत् । यथा पानीय मीन समद कुरुते पयस्येव मीनाः समदाः । इति मीने शनैश्चरः । इति नवापि ग्रहा जन्मकुण्डल्याम्। इत्थममुना प्रकारेण जन्मसमये ग्रह सूर्यादिखेचरेषु तस्य हीरकुमारस्य अयस्य शुभकर्मणः पुण्यस्य अभ्युदयस्य वधमानकीर्तिप्रतापसंपद्पस्य महोदयस्य आवहेषु कारकेषु सत्सु । पुनः कस्यां सत्याम् । नवम्यां तिथौ विद्यमानायां सत्याम् । किंलक्षणायाम् । विशदश्रिय श्वैत्यलक्ष्मीमाश्रयन्त्यां सत्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-हीरकुमारस्य जन्मानुमावतः जननप्रभावादिव । तिथिः कस्य सहस्य मार्गशीर्षनानो मासस्य । कस्मिन् । विश्वानि श्रीणि जगन्ति, अवनीधरा अष्टौ महाकुलशेलाः, शिलीमुखाः पञ्च स्मरबाणाः, पूषा भानुरेकः, इति संख्या यस्य तादृशे संवत्सरे । कस्मात् । अवनेः पृथिव्याः पुरंदरो यो विक्रमार्कस्तस्मात् । एतावता संवत् १५८३ विक्रमादित्यसंवत्सरे मार्गशीर्षमासे नवम्यां तिथी सोमवासरे पूर्वाभाद्रपदमे हर्षणनामयोगे घटी १२ उपरान्तवज्रयोगे मिथुनलग्ने प्रवहमाने तद्दिने प्रह्लादनपुरवास्तव्य औकशवंश्यसाहकुंरापत्नी नाथी देवी सुतरत्नमजीजनत् । इति संवत्सरादिः । पुनः कस्मिन्सति । अस्य हीरकुमारस्य शुभशंसिनि श्रेयः कथयितरि लग्नोदये मिथुनलग्नोद्गमे सति । पुनः कस्मिन्सति । सर्वभूमेरीश्वरः सार्वभौमश्चक्रवर्ती तस्य जन्मनोऽवतारस्य उचिते योग्ये अहनि वासरे सति । पुनः कस्मिन्सति । सह साधिना प्रधानत्वेन वर्तते तादृशे धिष्ण्यस्य नक्षत्रस्य योगे सति । 'त्वया.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० २६-३२] हीरसौभाग्यम्
१५७ हतः किं नरसाधिमभ्रमः' इति नैषधे । नाथी नन्दनमसूत इति संबन्धः । अथोपमानान्याह-केव । कूलंकषेव । यथा मखभुजां देवानां कूलंकषा नदी गङ्गा केकियान स्वामिकार्तिक जनयतीति सर्वत्र योज्यम् । पुनः केव । आखण्डलामृतमयूखमुखीव । यथा आखण्डलस्य शक्रस्य अमृतमयूखमुखी पीयूषकान्तिवक्त्रा चन्द्रवदना इन्द्राणी जयं जयन्तनामानमङ्गजम् । पुनः केव । अम्बुरुहिणीव । यथा विजृम्भमाणा विकसन्ती कमलिनी आमोद परिमलम् । पुनः केव । शुचिमरीचिचकोरचक्षुरिव । यथा श्वेतद्युतेश्चन्द्रस्य चलचञ्चुलोचना पत्नी रोहिणी पञ्चाचिषं बुधम् । पुनः केव । अम्बुदमालिकेव । यथा कादम्बिनी सौदामनी वलयं विद्युन्मण्डलम् । पुनः केव । पृथ्वीव । यथा वसुंधरा अनघ संसारापारपारावारपारप्रापकत्वेन सर्वजगज्जनश्लाघनीय तीर्थ शत्रुजयशैलादिसिद्धिगमनस्थानम् । 'पृथ्वीव पुण्यतीर्थ सा' इति चम्पूकथायाम् । पुनः केव । उर्वरेव । यथा सर्वसस्या क्षेत्रधरित्री कृषि कर्षणम् । पुनः केव । दुग्धपयोधिवेलेव । यथा क्षीरसमुद्रवेला पीयूषकान्ति चन्द्रम् । पुन केव । महेलेव । यथा महामृगाणां गजानां रिपोरिणः केसरिणो महेला स्त्री सिंही। 'महिला स्यान्महेलया' इति शब्दप्रभेदे । तथा 'यश्च परमहे. लारतोऽप्यपारदारिकः' इति चम्पूकथायाम् । सिंह मृगेन्द्रम् । पुनः केव । वासरवक्त्रलक्ष्मीरिव । यथा दिनाननस्य प्रभातस्य श्रीविश्वस्य जगतोऽवबोध जागरणम् । पुनः केव । मलयाचलो:व यथा मलयशैलस्य वनभूमिः श्रीखण्ड चन्दनद्रमाङ्कुरम् । पुनः केव । नीरजनाभस्य पद्म ब्रह्मोत्पत्तिकमल नाभौ यस्य स कृष्णस्तस्य पत्नी जाया लक्ष्मीरिव । यथा कृष्णकान्ता श्रीः शृङ्गारयोनि मदनम । पनः केव । जगतीजयश्रीरिव । यथा राज्ञो विजयिनपस्य जगत्या भमेर्विजयलक्ष्मीः प्रतापम । पनः केव। फाल्गनीव । यथा पूर्वा(उत्तराफाल्गुनी अध्वरभुजां यज्ञभाजिनां देवानामाचार्य गुरु बृहस्पतिम् । धिषणः फाल्गुनीभवः । इति हैम्यां गुरुनामसु । तट्टीप्पणके तु-फाल्गुन्यामुत्तराफाल्गुन्यां भवति फाल्गुनीभवः इति ॥ सप्तभिः कुलकम् । इति जन्मसमयः ॥
दार्थ નાથીદેવીએ પુત્રરત્નને જન્મ આપે. તનુભવનમાં સર્વોત્કૃષ્ટ મિથુનલગ્નમાં ગુરુ અને કેતુ છે. જેમ કોઈ વીરપુરુ કુમારિકાની સાથે સંબંધ કરે તેમ કન્યા રાશિમાં મંગલ રહે છે. તુલા રાશિમાં બુધ અને શુક્ર આવેલા છે. જેમ સારસ પક્ષી પંક્તિબદ્ધ પણે ક્રીડા કરે છે તેમ વૃશ્ચિક રાશિમાં સૂર્ય રહેલું છે. પર જો જેમ કોઈ પુણ્યવાન પુરુષ દ્રવ્યને પ્રાપ્ત કરે છે તેમ ધનશિમાં રાહુ રહેલો છે. જેમ રતિપતિ કામદેવને ભસ્યનું વાહન છે તેમ ચંદ્ર મકરરાશિમાં રહેલે છે. જેમ મીન (માછલી) પાણીને વિષે જ આનંદ કરે છે તેમ શનિ મીન રાશિમાં રહેલું છે. આ પ્રકારે હીરકુમારના અભ્યદયને સૂચન કરવાવાળા ન રહે ઉચ્ચસ્થાનમાં આવેલા છે. પરા તેમજ ચક્રવર્તીના જન્મને યોગ્ય શુભલગ્ન, શુભનક્ષત્ર, શુભદિવસ, શુભયોગ, શુભકરણ, શુભવાર અને શુભગ્રહ પ્રાપ્ત થતાં વિક્રમ સંવત (૧૫૮૩) પંદરસો ને ત્યાશી વર્ષના માગશર માસની શુકલ નવમી, હીરકુમારના જન્મપ્રભાવથી શ્વેતલક્ષ્મીને આશ્રય કરનારી બની. ર૮ એવી શુકલનવમીના સોમવારના પ્રભાત સમયે મિથુનલગ્નને ઉદય થતાં પૂર્વાભાદ્રપદ નક્ષત્ર અને હર્ષણ નામના યુગની ૧૨ ઘડી વ્યતીત થતાં “વજનામના યુગમાં પ્રહલાદનપુર નગરના ઓશવાળવંશીય કુરા નામના શ્રેષ્ઠીની ધર્મપત્ની નાથીદેવીએ પુત્ર રત્નને જન્મ આપે. મારા જેમ ગંગાનદી કાર્તિક સ્વામીને, ઈદ્રની ચંદ્રાનના ઈંદ્રાણી
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्' [सर्ग ३ श्लो० ३०-३४ જયંતને, વિરવર કમલિની પરિમલ (સુગંધોને, ચંદ્રની પત્ની રહિણી બુધને, મેઘમાલા વિદ્યુતમંડળને, પૃથ્વી સંસારતારક અને સર્વ જગતને વિષે શ્લાઘનીય એવા શત્રુંજય આદિ તીર્થસ્થાનને, કૂલપ ભૂમિ ખેતીને ૩ ક્ષીરસમુદ્ર જેમ ચંદ્રને,સિંહણ જેમ સિંહને, પ્રભાતલક્ષ્મી જેમ જગતને જાગૃત કરે છે, મલયાચલની ભૂમિ ચંદન વૃક્ષના અંકુરને ૩૧ કૃષ્ણની પત્ની લક્ષ્મી કામ (પ્રદ્યુમ્ન)ને, વિજયી રાજાની જ્યલક્ષ્મી પ્રતાપને ઉત્પન્ન કરે છે, તેમજ ઉત્તરાફાશુની જેમ દેવોના આચાર્ય બૃહસ્પતિને ઉત્પન્ન કરે છે તેમનાથીદેવી ભુવનાલંકાર એવા પુત્રરત્નને જન્મ આપનારી બની. ૩૨
Xकेतु ३ गुरुX
|
६ मंगणXशनी .१२
જગદગુરુ શ્રીહીરવિજયસૂરીશ્વરજીની
જન્મકંડલી 4-स-१५४३, भारास सु सोमवार, भिYaar,
પૂર્વાભાદ્રપદ નક્ષત્ર
सूर्य
घट १०.
श्यामीकृतानि कुदृशामपकीर्तिपङ्के।
रस्मन्मुखानि विशदानि विधास्यते यत् । एष स्वकीर्तिविमलत्रिशदशस्रवन्ती
विस्फूर्तिभिः किमिति दिक्प्रमदाः प्रसेदुः ॥३३॥ दिक्प्रमदा दिगङ्गनास्तज्जन्मसमये प्रसेदुः प्रसनीवमूवुः । निर्मला जाताः । किमु. प्रेक्ष्यते-इति हेतोः । इति किम् । यदेष हीरकुमारः कुदृशां दुर्वादिनां कुमतीमा वा अपकीतिभिः अपयशोभिरेव पडकैः कर्दमैः श्यामीकृतानि मलिनीकृतानि अस्मन्मुखानि स्वीयकीर्ति(तें)रेव विलसन्त्यास्त्रिजगति प्रसरत्यास्त्रिदशस्रवन्त्या गङ्गाया विस्फूर्तिभिर्वि. लासैविशदान्युज्ज्वलानि विधास्यते करिष्यतीति । पङ्ककलुषितानां हि गङ्गासलिलक्षालनेनः निर्मलीभवन युक्तिमदेव । पङ्कोऽधे कर्दमेश्च । गङ्गास्मानास्पापगमनेनः निर्मलीभवनस्वेन च : प्रसाबाता स्यादेव ॥
પ્લેકાર્થ હીરકુમારના જન્મ સમયે દિશારૂપી સ્ત્રીઓ આનંદિત બની. “કુવાદીઓના અપયશરૂપી કાદવથી, કલુષિત થયેલા અમારાં મુખોને આ હીરકુમાર પોતાની નિર્મલ અને ઉજજવલ કીર્તિરૂપી ગંગાના घौधया (विदासोप) निर्भर ४२ अर्थात पदा मनाश" मा संतुथा हिशो प्रसन्न થઈ ન હાયડા
भावी यदेष पृथुकः सुमनोनिषेव्य
स्तदृष्टयो दिव इतीव गृहे निपेतुः ।
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ३४-३५] हीरसौभाग्यम्
हन्ता यतः स तमसां तमसामिवारिः,
प्रागेव तैः किमिति भीतिवशात्प्रणेशे ॥३४॥
यद्यस्मात्कारणात् नाथीनन्दनः पृथुकः बालकः सुमनोभिर्देवैर्निषेव्य उपास्यो भावी भविष्यति । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोः तदृष्टयः सुमनोवर्षणानि पुष्पवृष्टयः दिवो व्योममण्डलात् गृहे अर्थात्तद्भवने निपेतुः पतिताः । 'चित्रीयितमतिबहलपतत्पुष्पवृष्टया' इति नलजन्मसमये चम्पूकथायाम् । पुनर्यत्कारणात्स कुमारस्तमसामज्ञानानां पापानां वा अरिहन्ता निवारकः भावी भविष्यति । क इव । तमसामरिरिव । यथा ध्वान्तानां शत्रुर्भास्वान् तमसामन्धकाराणां हन्ता घातको भवति । किमुत्प्रेक्ष्यते-इति भीतिवशाद्याची. नत्वात् प्रागेव पूर्वमेव तद्वपुःप्रभाभरैरान्निरस्तैस्तमोभरैः सूतिकागृहात्प्रणेशे प्रणष्टम् । पलायितमित्यर्थः । 'सुमनसः पुष्पे देवे महात्मनि च' 'तमोऽज्ञाने पापे ध्वान्ते राही च' इत्यनेकार्थाः ॥
શ્લોકાઈ નાથીદેવીનો પુત્ર દેવોને પણ પૂજનીય થશે. “જાણે આ બતાવવા માટે જ આકાશમાંથી તેના ઘરમાં પુષ્પવૃષ્ટિ થઈ ન હોય !” “આ હીરકુમાર સૂર્યની જેમ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારનો નાશ કરનાર થશે આ હેતુથી જ તેના શરીરની કાંતિવડે ભયભીત બનેલે અંધકાર પહેલેથી જ પલાયન થઈ ગયા ! અર્થાત સૂર્યોદય થયે ! ૩ કળા
लब्धिश्रियानुसरता वसुभूतिपुत्र,
___ सारूप्यमाकलयता च युगप्रधानैः । जज्ञे चिराद्यदमुना विभुना ममान्तः
प्रीत्येत्यनृत्यदिव शांभवशासनश्रीः ॥३५॥ 'शभोर्जिनस्येदं शांभव शासन मत तस्य श्रीर्जिनशासनलक्ष्मीरनृत्यत् नृत्यति स्म । इवोत्प्रेक्ष्यते-इति कारणादन्तश्चित्ते प्रीत्या हार्देन स्नेहेन प्रमोदेन वा । इति किम् । यश्चिरादनल्पकालादमुना कुमारेण मम जिनशासनश्रिया विभुना स्वामिना जज्ञे संजातम् । अमुना किं कुर्वता। लब्धीनां विविधानां क्षीरास्रवादिकानां श्रिया शोभया संपदा वा वसुभूतिपुत्रम् । 'श्रीइन्द्रभूतिं वसुभूतिपुत्रं पृथ्वीभवं गौतमगोत्ररत्नम्' इति पूर्वसूरिस्तवक्तं । वसुभूतिनाम्नो ब्राह्मणश्रेष्ठस्य पुत्र नन्दन गौतमस्वामिनमनुसरता अनुकुर्वता। च पुनः किं कुर्वता । युगप्रधानैः वज्रस्वाम्यादिभिः सूरिभिः सारूप्यं सादृश्यमाकलयता बिभ्रता ॥
લેકાર્થ જિનેશ્વર ભગવંતના શાસનની લક્ષ્મી અંતરમાં સ્નેહને ધારણ કરતી નાચી ઉઠી. કારણકે “વિવિધ પ્રકારની ક્ષીરસ્ત્રવ આદિ લધીઓ વડે શોભતા ગૌતમસ્વામીને અનુસરવાથી અને વજસ્વામી
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ३ श्लो० ३५-३८
આદિ યુગપ્રધાનની સમાનતા ધારણ કરવાથી આ હીરકુમાર અલ્પ સમયમાંજ જિનશાસનને જયવંતું કરશે !” આ હેતુથી જ જાણે શાસનલક્ષ્મી નાચી ન હોય ! ૩૫ા
विश्वत्रयीश्रुतिपुटैकवतंसिकाना
मस्माकमेष समजायत वासवेश्म । गम्भीरधीरिममुखाभिरधःकृतेन्दु
श्रीभिश्च वल्पितमितीव गुणावलीभिः ॥३६।। गम्भीरिमा गाम्भीर्य भावप्रधानो निर्देशः। धीरिमा धैर्य तावेव मुखे आदी यासाम् । अथवा गम्भीरश्च धीरश्च गम्भीरधीरौ गम्भीरधीरयोर्भावो गम्भीरधीरिमाणौ तावेव मुखौ प्रथमौ यासां तादृशीभिर्गुणानामावलीभिः श्रेणीभिः वल्गित प्रोल्लसितम् । 'सुविकासहाससहकारिकारणोपलम्भपूर्णमनोरथेन वलिगतमिव वसन्तमासेन' इति चम्पूकथायाम् । किंभूताभिर्गुणावलीभिः । अधःकृता तिरस्कृता निर्मलत्वेन इन्दुश्रीश्चन्द्रिकाशोभा याभिः । इबोत्प्रेक्ष्यते । इति हेतोलितमिव । इति किम् । यद्विश्वेषां त्रिभुवनानां तास्थ्यात्तद्वयपदेशात्रिजगज्जनानां श्रुतिपटेषु कर्णपालीषु एकानामद्वैतानां वतंसिकानामुत्तसानाम् । 'वष्टि भागुरिरल्लोपम्' इत्यलोपाद्वतंसिकानाम् । 'विदर्भपुत्रीश्रवणावतंसिका' इति नैषधे । त्रैलोक्याद्वैतकर्णाभरणानामस्माकं गुणावलीनामेष हीरकुमारः वासवेश्म निवसनसदन समजायत संजातः ॥
પ્લેકાર્થ નિર્મલચંદ્રિકાની શેભાને તિરસ્કાર કરનારી એવી ગાંભીર્ય અને ધૈર્યરૂપ મુખવાળી શ્રેણિઓ અર્થાત ગાંભીર્યાદિ ગુણોની શ્રેણિઓ ઉલ્લાસને પામી. “ત્રણે લોકમાં અદ્વિતીય કાનનાં આભૂષણોરૂપી અમારી ગુણાવલિ (ગુણોની પંક્તિ)ના મંદિર સ્થાનરૂપ આ હીરકુમાર બનશે” આ હેતુથી જ જાણે એ શ્રેણિઓ ઉલ્લાસને પામી ન હોય ! ૩૬
आजन्म यद्विधुरिवैष उदेति कीर्ति
ज्योत्स्नाः किरन्कुवलयैकविकाशकारी । अस्मादृशैः किमयशोऽञ्जनमादधानः,
किंचित्प्रकाशितनिशान्तदशान्तदीप्रैः ॥३७॥ भास्वन्मयूखविजिगीषुयदङ्गजात
नैसर्गिकाङ्गभवभास्वदभीषुजालैः । तत्कालमल्पतमतैलदशैत्विोप
दीपैरितीव समजायत दीप्तिदुःस्थैः ॥३८॥ (युग्मम्
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सर्ग-३ श्लो०:३८-३९] हीरसौभासम्
१६१ उपदीप्रैः सूतिकासमनिा समीपे प्रदीपितैः प्रदीप्तिभिज्योतिभिर्दुःमथैर्दरिद्रैः।। विच्छारित्यर्थ समजापत मातम् । कैनवा भास्वत मानोर्सयूवा किरणास्तानपि विजिगीषुभिः स्वस्फा : विजेतुमिनछुभिस्ताशैर्यस्या साथीदेव्या अशाजततस्यः पुत्रस्य नैसर्यिका स्वाभाविकैः । वदेव नैसर्गिकमुन्नतत्वम्' इति रघौ । आजगात्काययष्टेमेवैः समुत्पन्न स्वतां दीप्यमानासाममीषूणां काम्तीनां जालैबितानेवृन्दैः इवोत्मेश्यते । तत्काल स पवा कालो यत्र तत्तत्कालतस्मिरमेव र समय अल्पतमा अतिशग्रेन स्तोकारतलवाः स्नेहवर्तयो येषाम् । 'वृत्तितिश्च तद्दशा' इति हैम्याम् । तादृशैरिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते इति हेतोः । इति किम् । यदेष हीरकुमार आजस्म जन्मसमयादारभ्य विधुश्चन्द्र इव कुवलयस्य भूमण्डलस्य, उत्पलस्य च एकमद्वितीयं यथा स्थात्तथा विकाश (सं). प्रतिबोध विकचतां च.करोतीत्येवंशील. उदेति प्रादुर्भवति । किं कुर्वन् । कीर्तिरेव औज्ज्वल्याद्विस्तारवत्तया वा ज्योत्स्नाश्चन्द्रिकाः किरन् विस्तारयन् । तर्हि किंचित्स्वल्पं प्रकाशितमुयोतित प्रकटीकृत निशान्त गृह रात्रेरन्तो वा यैस्तथा दशाया अवस्थामा वर्तेश्च अन्ते प्रान्ते अवसाने दीप्रैर्दीपनशीलैरेवंविधैरस्मादृशैर्दीपैः किमिति. प्रयोजन न किमपीह कार्यम् । किं कुर्वाणैः । अयशोऽपकीर्तिः श्यामलत्वात्तदेवाञ्जन कजलमादधानः कुर्वाणैरुविरद्भिः । अथवा-आ सामस्त्येन दद्भिः ॥ युग्मम् ॥
સૂર્યના કિરણોની પ્રભાને પણ જીતનારા એવા નાથીદેવીના પુત્રના શરીરમાંથી સ્વાભાવિકપણે પ્રગટ થતી જાજવલ્યમાન કાંતિથી સૂતિકા ગૃહની સમીપમાં રહેલા દીપકેની તેલવાળી દીવેટ ધીમી પડી ગઈ. અર્થાત દીપકે તેજહીન બની ગયા. યશા શાથી? “આ હીરકુમાર જન્મથી જ આરંભીને ઉદયપામતી પોતાની નિર્મલ કીર્તિને વિસ્તારે છે, તેમજ જેમ ચંદ્ર કમલને વિકસિત કરે છે તેમ આ હીરકુમાર પણ પૃથ્વીમંડલમાં રહેલા ભવ્ય જીવોને પ્રતિબોધ કરનારા થશે. અર્થાત પિતાની વિશદ કીર્તિથી દિશાઓના અંતભાગને પણ પ્રકાશિત કરશે તો ઘરની અંદર રહેલા, અપ્રકાશવાળા, અને મેશરૂપી श्याम अ५यसने धा२९५ ४२ना तीन से। अभा२.शु..प्रयान-छ ? ४.१.नहीं ! Ho) मा હેતુથી જ સૂતિકાગ્રહના દીપકે અલ્પપ્રકાશવાળા બન્યા ન હોય ?.૩૮
स्वःकूलिनीजलविलोलनलप्तकेलिः,
पाटच्चरो विकचवारिजसौरभाणान् । उत्फुल्लवल्लिनवनाटकसूत्रधार
स्त प्रेक्षितुं किमु ववौ पवनोऽनुकूलः ॥३९।। अनुकूलस्तजन्मलमये जनानामनुकूलकाद्रोचमानः “पवनो वायुर्वधौ : चाति स्म । किंभूतः । स्वाकूलिन्या गगनगङ्गाया जलस्य पयःपूरस्य विलोलमेन मध्ये प्रविश्यावगाहनादुल्लसत्कल्लोललोलीकरणेन क्लुप्ता रचिता केलिविलासो येनेति शीतलता । पुनः किंभूतेन । विकचवारिजानाम् । अर्थात्स्वःकूलिन्याश्च - स्मेराम्भोरुहाणां सौरभाणां परिमलानां पाटश्चरस्तस्करोऽपहर्ता । 'स्मेराम्भोरुहपत्तने परिमलस्तेयी बसन्तानिलस्तत्रत्यैरिव यामि
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ३ श्लो० ३९-४१ कैर्मधुकरैः प्रारब्धकोलाहलः । निर्यातस्त्वरया चलग्निपतितः श्रीखण्डपङ्कवैलिप्ते केरलकामिनीकुचतटे खञ्जशनैर्गच्छति ॥' इति भोजप्रबन्धे वाग्वादिन्या पानीयहारिणीरूपं विधाय कालिदासगर्वापहारार्थमुक्तम् । इति सुरभिता । पुनः किंभूतेन । उत्फुल्लवल्लीनां विकसितलतानां नवे नूतने नाटके नृत्यकरणे चपलीभवने सूत्रधारः सूचकः ताण्डवप्रारम्भकारको रङ्गकर्ता च । 'लताबलालास्यकलागुरुः' इति नैषधे । 'असौ ते बन्धुविध्वंसनवनाटकसूत्रभृत्' इति पाण्डवचरित्रे । इति मन्दता । त्रिविधोऽपि समीरणो वर्णितः । किमूत्प्रेक्ष्यते-त कुमार प्रेक्षितु किमु अवलोकयितुमिव ववौ ॥
બ્લેકાર્થ હીકુમારના જન્મ સમયે શીતલ, સુગંધી અને મંદ એમ ત્રણ ગુણવાળ વાયુ પણ અનુકૂલ વાતો હતો. ગંગા નદીના પ્રવાહની મધ્યમાં પ્રવેશ કરીને કલેલની રચના રૂપી ક્રીડા કરવાથી શીતલ, વિકસ્વર કમલની સુવાસની ચોરી કરનાર હોવાથી સુગંધી, અને વિકસ્વર લતાઓને નવીન નૃત્યની તાલીમ આપવામાં સૂત્રધાર સમાન હોવાથી મંદ ! આ પ્રમાણે ત્રણ ગુણવાળો પવન જાણે હીરકુમારને જેવા માટે આવ્યો ન હોય ! સલા
आसीदसौ कलियुगे युगबाहुरस्मि
बर्हन्निवातिशयितातिशयाश्रितत्वात् । एतस्य जन्मनि जिनाधिपतेरिवान्तः
प्रीतेरितीव दिवि दुन्दुभयः प्रणेदुः ॥४०॥ __ हीरकुमारस्य जन्मनि जननसमये दिवि आकाशे दुन्दुभयो मदन(मङ्गल)मेयों निःस्वना वा प्रणेदुर्वाद्यन्ति स्म । 'उन्नदित वियत्यदृष्टमङ्गलवादित्रैः' इति नलजन्मनि चम्पूकथायाम् । तथा 'निःशेषदिविषद्वर्गप्रमोदपिशुनास्तदा । समाकर्ण्यन्त सानन्द दुन्दुभिध्वनयो दिवि ॥ इति युधिष्ठिरजनि पाण्डवचरित्रे च । जिनाधिपतेरिव यथा श्रीजिनेश्वरस्य जन्मनि व्योमनि दुन्दुभयः प्रणदन्ति । इवोत्प्रेक्ष्यते । इत्यमुना प्रकारेण अन्तः स्वमनसि प्रीतेर्मुदः । इति किम् । यदस्मिन् कलियुगे अतिशयितैः स्फूर्तिप्राप्तैरतिशयैर्महिमविशेषैराश्रितत्वादसौ शिशुः अर्हन्निव तीर्थकर इवासीत् । किंभूतः । युगवद्वाहु यस्य धूसरप्रमाणभुजः । आजानुबाहुरित्यर्थः ॥
જિનેશ્વર ભગવંતના જન્મ કલ્યાણક વખતે જેમ દેવદુંદુભિ વાગે છે તેમ શ્રી હીરકુમારના જન્મસમયે પણ આકાશમાં દેવદુંદુભિના અવાજ થયા હતા ! જાનુ (ઢીંચણ) સુધી પહોંચેલા હાથવાળા હીરકુમાર આ કલિયુગમાં અતિશય પ્રભાવશાળી હોવાથી તીર્થકર ભગવંતોની જેમ જગ૬વંઘ બનશે ” આથી જ હૃદયમાં પ્રીતિને ધારણ કરતી દેવદુંદુભિનું જાણે વાદન થયું ન હોય ! ૪૦
एकांशवानपि कलौ शिशुनामुनाइ
मङ्गश्चतुर्भिरुदयीह पुरा भवामि ।
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ४१-४२]
हीरसौभाग्यम्
धर्मेण पल्लवितमन्तरितीव जाते, विश्वासुमत्प्रमददायितदङ्गनाते ॥ ४१ ॥
EX
त्रयाणां सप्तानां वा चतुर्दशानां वा एकविंशतेषां । 'भुवनानि निषभीयात् श्रीणि सप्तं चतुर्दश' इति वाग्भटालंकारे । वृत्त्यादावेकविंशतिरपि । जगतामसुमन्तो जन्तवः तेषां प्रमोद हर्ष ददातीत्येवंशीलस्तादृशे तदङ्गजाते नाथी कुंराव्यवहारिणोरग+ जाते पुत्रे जाते सति धर्मेण अन्तश्चित्ते पल्लवितम् । प्रहृष्टमित्यर्थः । 'चिरात्पल्लवितमिव राजवंशेन' इति चम्पूकथायां नलजम्माधिकारे । इति हेतोरिव । इति किम् । यद्यस्मा Carrot काले पको न द्वितीयः अंशो भागोऽर्थाच्चतुर्थपादो विद्यते यस्य स पकाशयानप्य धर्मः पचतुर्भिः सुकृते स्थिरीकृते कृतेऽमुना के न तपः प्रपेदिरे । 'भुव यदेकारि कनिष्ठयां स्पृशम् दधावधर्मोऽपिः कृशस्तपस्विताम् ॥ इति नैषधे । कृतः युगे किल धर्मश्चतुर्भिः पादैविजयी भवेदधर्मः पुनरेकांशेन स्यात्, कलियुगे तु अधर्मश्चतुभिः पादैर्धर्मस्त्वेकांशमात्रः । एतदेव । तपस्विनां महत्तपः यद्भूमी एकपादकनिष्ठाङ्गुल्या स्पृशन् तिष्ठति तथा कृतयुगेऽधर्मः कलियुगे तु धर्मस्तपस्वी कृशत्वं भजते । प्रस्तुतम् । अमुना कुमारेण चतुर्भिरङ्गैः संपूर्णावयवैः सर्वात्मनैव इह भरतभूमौ उदयी अभ्युदयवान् पुरा भवामि । भविष्यामीत्यर्थः । यावत्पुरानिपातयोर्योगे भविष्यत्काले वर्तमानाः इति प्रक्रियासूत्रेण यावत् पुरायोगे वर्तमानयोर्विभक्त्योर्भविष्यदर्थः प्रकाश्यते । 'पुरेदमूर्ध्व भवतीति वेधसा पद किमस्याङ्कितमूर्ध्वरेखया' इति नैषधे ॥
१६३
શ્લેાકા
ત્રણે લેાકના ભવ્ય જીવોને આન ંદદાયક એવા હીરકુમારના જન્મ થવાથી ધર્મ તપસ્વી હૃદયમાં..ત્યંત હર્ષ પામ્યા. શાથી ! · આ કલિયુગમાં હું ચોથા ભાગમાં હોવા છતાં ( કૃતયુગમાં ધર્મ સંપૂર્ણતયા વિજયી હોય છે અને અધર્મ એક ભાગમાં વર્તે છે. કલિયુગમાં અધ સંપૂર્ણ ભાંગ હોય છે અને ધર્મો એક અંશ જેટલેા હોય છે.) આ બાલકના સર્વાંગ સુંદર અવયવોથી હું સંપૂર્ણપણે ભારતભૂમિમાં વિજયી બનીશ, અભ્યુદયને પામીશ !' આ કારણથી જ જાણે ધર્મ તપસ્વી હર્ષ પામ્યા ન હોય ! ૫૪૧૫
एतद्गुणाभिनवगानविधानपूर्वप्रारब्धताण्डवतरङ्गिस्साङ्गरङ्गः ।
प्रारप्स्यते विबुधराजसमाजरङ्गे
ऽस्माभिर्मुदेति दिवि किं ननृतेऽप्सरोभिः ॥४२॥
रम्भातिलोत्तमोर्वशीघृताचीप्रमुखाभिरप्सरोभिः स्वर्गागनाभिः । किमुत्प्रेक्ष्यते । इत्यमुना प्रकारेण कृत्वा मुदा किं हर्षेणेव दिवि आकाशे ननृते नर्तित ताण्डवममण्डि । इति किम् । विबुधानां पण्डितानां राज्ञामत एव पण्डितराजत्वान्नवस्वपि शृङगारादिरसेषु कुशलत्वं ज्ञातृत्व च यस्य तादृक् । वास्तवार्थे देवानां नायकस्तस्य समाजः
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० ४२-४३ समास एव रङ्गो नर्तनस्थान तत्र एतस्य भाविसूरेः कुमारस्य गुणानां शमदमसंयमादिकानां षट्त्रिंशत्षत्रिंशिकासंख्यानां गणनातीतानां वा. ..अभिनवानां पूर्वगीतापेक्षया नूतनानां गानानां गीतीनां प्राक्श्रुतगीतिश्रवणे तादृक् रसो न स्याद्यादृक् नवीनगानश्रवणे रसः समुत्पद्यते । तस्मादेतस्य ध्रुवपदगानानां विधान निर्माणं तदेव पूर्वमादिर्यत्र तादृश प्रारब्धमुपक्रान्तम् । 'प्रारम्भः प्रोपतः क्रमः' इति हैम्याम् । यत्ताण्डव नाट्य तस्य तत्र वा तरङ्गयुक्ता जातास्तरहिगताः कल्लोलिता ये रसाः शृङ्गारादयो नव आस्वादो वा । 'रसः स्वादे जले वीर्ये शृङ्गारादौ विषे द्रवे । बोले रागे देहधातौ तिक्तादौ पारदेऽपि च ॥' इत्यनेकार्थः । त एव अङगमवयवः शरीरं वा तादृशो रङ्गः अस्माभिरप्सरोभिः अवाप्स्यते उपक्रस्यते । तदनन्तरमाकाशे संगीतमुदज़म्भत । रम्भो. वशीप्रभृतयो नृत्यमप्सरसो व्यधुः ॥ इति पाण्डवचरित्रेऽर्जुनजन्माधिकारे । तथा 'स्वका न्तिसर्वस्वापहारभयादिव दिवि ननूतुरप्सरसः' इति चम्पूकथायां दमयन्तीजन्मनि । इति हीरकुमारजन्ममाहात्म्यम् ॥
सार्थ રંભા, તિલોત્તમા આદિ સ્વર્ગની અપ્સરાઓએ હીરકુમારના જન્મ સમયે ઘણા આનંદપૂર્વક આકાશમાં પંડિતરાજ-દેવરાજની સભામાં નૃત્ય કર્યું હતું. “આ ભાવિ આચાર્યના શમદભાદિ છત્રીસ છત્રીશીગુણ અર્થાત અગણિત ગુણોના નવીન કાવ્યના સર્જન પૂર્વક, નૃત્ય ની શરૂઆતમાં જ જેમાં શૃંગાર' આદિ નવરસ તરંગરૂપે બન્યા છે, તેવા પ્રકારના રસરૂપી અવયવોની મનહરતા અમને પ્રાપ્ત થશે' જાણે આ હેતુથી જ સ્વર્ગની અપ્સરાઓએ મધુરગીતપૂર્વક નૃત્યનું આયોજન કર્યું ન હોય ! જરા
प्रल्हादनाहनगरं पुनरप्यमुष्य,
मूर्त्या पवित्रयितुमन्तरिवेहमानः । श्रीसोमसुन्दरयतिक्षितिशीतकान्ति
र्जन्मापर स्वयमसौ ग्रहयांबभूव ॥४३॥ असौ सोमसुन्दरनामा यतीनां मध्ये क्षितेः पृथिव्याः शीतकान्तिश्चन्द्र एतावता राजा श्रीसोमसुन्दरसूरिः स्वयमात्मना परमन्यजन्मावतार ग्रहयांबभूव जग्राह । उत्प्रेक्ष्यते । अमुष्य कुमारस्य मूर्त्या शरीरेण पुनरपि द्वितीयवार प्रल्हादनमिति आह्वा नाम यस्य तादृश नगर पवित्रयितुं पावनीकर्तुमीहमानो वाञ्छन्निव । एकवार सोमन्दरसूरिवपुषा प्रल्हादनपुर पवित्रितं द्वितीयवार हीरविजयसूरिमूर्त्या कृत्वा पवित्रीचिकीर्षुरिव ॥
બ્લેકાર્થ સાધુઓમાં ચંદ્ર સમાન સેમસુંદરસૂરિએ આ પવીતલ ઉપર બીજીવાર જન્મ ગ્રહણ કર્યો ! કારણકે એકવાર પિતાના સ્વરૂપે (જન્મથી) પ્રહલાદનપુરને પવિત્ર કર્યું હતું. હવે આ ભાવિ હીરસુરિના શરીરથી પુનઃ પિતાની જન્મભૂમિ પ્રહલાદનપુરને પવિત્ર કરવા જાણે ઇચ્છતા नहोय ! ॥४॥
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
सर्ग ३ श्लो० ४४-४५] हीरसौभाग्यम्
चक्रस्य चक्रिवदुदित्वरदीप्रदीप्ति
दण्डौघचण्डिमविखण्डितचण्डभासः । ....... इभ्यः स्वभृत्यजनराजिभिरुत्सुकाभिः,
संवर्यते स्म जननेन तनूभवस्य ॥४४॥ इभ्यः कुराहव्यवहारी उत्सुकाभिरुत्कण्ठाकलिताभिः स्वस्य कुरामहेभ्यसंबन्धिनां भृत्यजनानां सेवकलोकानां राजिभिः श्रेणिभिः तनूभवस्य पुत्रस्य जननेन जन्मना संवयते स्म वर्धाप्यते स्म । 'अत्रान्तरे प्रियभाषिताभिधाना चेटी राजान वर्धापयति' इति कल्पकिरणावल्याम् । वधित इत्यन्यत्र । वर्धापनिका दत्तेत्यर्थः । किंवत् । चक्रिवत् । यथा चक्रवर्ती चक्रस्योत्पत्त्या वर्धते स्म वर्धाप्यते स्म । किंभूतस्य सूनोश्चक्रस्य च । उदित्वरा उदयनशीलाः प्रादुर्भवन्त्यो वा । तथा दीप्रा दीपनशीला झलझलायमाना दीप्यमाना वा, दीप्तयः कान्तयः सरलतया निर्गमनाम् (लभमानाः) दृश्यमाना वा दण्डाकारा अत एव दण्डा इव दण्डाः प्रसरा वा तेषामोघो निकरः तस्य चण्डिमभिरत्युग्रताभिर्विशेषेण खण्डितोऽभिभूतश्चण्डभाः सूर्यो येन तस्य ॥
. साथ અતિ ઉત્કંઠિત બનેલા દાસજનોએ કુરાષ્ટિને પુત્રજન્મની વધામણી આપી. તેજસ્વી અને જેમાંથી તેજની કાંતિ દંડાકારે પ્રસરી રહી છે, તેવા પ્રકારના ચક્રરત્નની ઉત્પત્તિ જેમ ચક્રવર્તિને જણાવવામાં આવે છે તેમ નિરંતર ઉદયને પામતી અને દંડાકારે પ્રસરી રહેલા તેજની પ્રભાવડે તિરસ્કૃત કર્યું છેસૂર્યનું તેજ જેણે તેવા પ્રકારના સ્વરૂપવાન પુત્રના જન્મની વધામણી કરાશેઠને आपकामा माची. ॥४४॥ .. .
..। सूनोर्जनेरुपनतेरिव सेवधीना
मुद्गत्वरान् स्वजनवकूत्रसुधाकरेभ्यः । वर्णान् स्वकर्णपुटकेन सुधायमानान्,
पीत्वा तदा प्रमुमुदे हृदये महेभ्यः ॥४५॥ तदा तस्मिन् काले महेभ्यः कुराहव्यवहारी हृदये मनसि प्रमुमुदे जहर्ष । किं कृत्वा । पीत्वा सादर श्रुत्वा । कान् । वर्णान् अक्षराणि । किंभूतान् । सुधायमानान् अमृतवदाचरतः । केन पीत्वा । स्वस्यात्मनः कर्ण एव पुटकः पत्रभाजन तेन । अन्यदप्यमत पटकेन पीयते । पनः किंभतान ।
न् । उद्गत्वरान् प्रकटीभवन करार्धपराध्यभालाम' इति नैषधे । केभ्यः । स्वजनानां बन्धवर्गाणां ज्ञातिजनानां वा आत्मीयभृत्यलोकानां वा वक्त्राणि वदनानि एव सुधाकराश्चन्द्रास्तेभ्यः । सुधानामाकरात्सुधापि निर्गच्छेदिति । वर्णान् कस्याः । सुनोः पत्रस्य जनेर्जन्मनः । कस्या इव । उपनतेरिव यथा सेवधीनां पद्ममहापद्मादिनवनिधीनां स्वर्णरत्ननिधानानां वा आगमनस्य वर्णान् पीत्वा कश्चिन्मोदते ।
मृत
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग ३ श्लो० ४५-४७
શ્લેાકા
તે અવસરે કુરાશ્રેષ્ઠિ પેાતાના સેવકજનેાનાં મુખરૂપી ચંદ્રમાંથી પ્રગટ થયેલી ‘ પુત્રજન્મ ' ના શબ્દોરૂપી સુધા ( અમૃત ) નુ કર્ણ પુટકવર્ડ પાન કરી હૃદયમાં અત્યંત ને પામ્યા. ખરેખર પેાતાના ઘરમાં પદ્મ, મહાપદ્મ આદિ નવ નિધાનેાનું આગમન સાંભળીને કાને આન ંદ ન થાય ! સહુ કાઈ હર્ષિત બને ! તેમ કરાશાહ આનંદિત બન્યા. પા
सनोजनं निगदतामनुगवजानामासीदयमिह तस्य किरीटमेव ।
भूभभावककुद विशदातपत्र,
१६६
धात्रीपतेरिव मुदं दधतो हृदन्तः ||४६ ||
तस्य कुरा यस्य इह पुत्रवर्धापनिकासमये सूनोः स्वपुत्रस्य जनि जम्म निगदतां कथयतामनुगवजानां सेवकलोकप्रकराणां किरीट' मुकुटमेवादेय दातुमनमासीत् । एतावता मुकुटवर्ज सर्वाङ्गीणान्यप्याभरणानि प्रदत्तवानित्यर्थः । कस्येव । धात्रींपतेरिव यथा भूमीभर्तुः राज्ञः भुवः पृथिव्या भर्तृ भावस्य स्वामित्वस्य ककुदं चिह्न सूचक वा । 'नृपतिककुद दत्त्वा यूने सितातपवारणम्' इति रधौ । विशदातपत्र' श्वेतच्छत्रमदेय ं भवति । किं कुर्वतस्तस्य राज्ञश्च । हृदन्तर्मनोंमध्ये मुर्दा नन्दनजन्माविर्भूतां प्रीति प्रमोद दधतो
धारयतः ॥
શ્લોકા
પુત્રજન્મની વધામણી સાંભળીને હૃદયમાં અત્યંત આનંદને ધારણ કરતા કરાશાહે મુગઢ સિવાયના શરીર પરના તમામ અલંકારા, વધામણી આપનાર સેવકવર્ગ તે દાનમાં આપી દીધા, જેમ ખૂશ થયેલા રાજા મુગટ, છત્ર આદિ રાજચિહ્ન સિવાયના સર્વ અલંકારા વધામણી આપનાર વ્યક્તિને આપે છે, તેમ કુરાશાહે મુગટ સિવાયના સર્વ અલંકારો સેવકાને આપ્યા. ૫૪૬॥
लक्ष्मीवतामधिपतेरनुजीविवृन्दैः,
पुत्रप्रतिममितं मधु निर्दिशद्भिः ।
पाणिः प्रदेशनविधौ ददृशेऽस्य पञ्च
शाखोऽपि लेखशिखरीव सहस्रशाखः ॥४७॥
अनुजीविनां सेवकानां वृन्दैः प्रदेशनविधौ पुत्रवर्धापनिकाप्रदानप्रमोददानसमये लक्ष्मीवतां धनधान्यादिविविधसमृद्धिभाजां व्यवहारिणामधिपतेर्नायकस्य अस्य कुंराख्यस्य पञ्चैव शाखाः शिखा अङ्गुलयो यत्र तादृशः पाणिर्हस्तः स एव लेखशिखरी कल्पन शाखीवः सहस्र संख्याकाः शाखा लता यस्य । 'शिखाशाखालताः समाः' इति हैम्याम् । स सहस्रशाखो ददृशे दृष्टः । अनुजीविवृन्दैः किं कुर्वद्भिः । पुत्रस्य नाधीनन्दनस्य प्रतिस्
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ४७-४९] हीरसौभाग्यम्
१६७ जन्मैव अमित मानरहित मधु माध्वीकमस्य महेभ्यस्य निर्दिशद्भिः । कथयद्भिः । 'अमित मधु तत्कथा मम' इति नैषधे । इति पुत्रवर्धापनिकादानादि ॥
શ્લોકાથ અત્યંત રસભરી એવી પુત્રજન્મની વધામણીને કહેનાર સેવકવર્ગને દાન આપતી વખતે, શ્રીમંતોના અધિપતિ કરાશાહ, હાથની પાંચ આંગળીઓ હોવા છતાં પણ કલ્પવૃક્ષની જેમ હજાર આંગળીઓવાળા દેખાતા હતા. ૪૭
आसाद्य तत्प्रसववेश्म सम सगोत्रः,
सूनोरतृप्ति स पिबन् वदनारविन्दम् । अद्वैतसंमदपरम्परयालिलिङ्गे,
. लक्ष्म्या पुमानिव पचेलिमपुण्यशाली ॥४८॥ स महेभ्यःन विद्यते द्वैत युगल येषाम् । 'युग द्वैत यम द्वन्द्व युग्मम् यमल-यामले'. इति हैम्याम् ।असाधारणानामित्यर्थः । तादृशानां संमदानां प्रमोदानां परम्परया आलिलिगे आश्लिष्टः । कयेव । लक्ष्म्येव । यथा पचेलिमेन परिपाक प्राप्तेन उदयावलिकायामागतेन पुण्येन सुकृतेन शुभकर्मणा शालते शोभते इत्येवंशीलः पुमान् श्रिया क्षीरार्णवनन्दिन्या आलिङ्गयते आश्लिष्यते । आश्रीयते इत्यर्थः । महेभ्यः किंविशिष्टः । न विद्यते तृप्तिः सौहित्यमत्यादरतया यत्र, तृप्तिरहित यथा स्यात्तथा क्रियाविशेषणम् । सूनोः स्वपुत्रस्य वदनारविन्द मुखकमल पिबन् सादरमवलोकयन् । किं कृत्वा । सगौत्रैः स्वजनैः सम तस्या नाथीदेव्याः प्रसववेश्म सूतिकासदनमासाद्य संप्राप्य समागत्य ॥
सार्थ કરાશાહ પિતાના સ્વજનોની સાથે નાથદેવીના સૂતિકાગ્રહમાં જઈને પુત્રરત્નના મુખારવિંદનું પ્રેમપૂર્વક દર્શન-પાન કરતા તૃપ્તિને પામતા ન હતા. અર્થાત અસાધારણકટિની હર્ષની પરંપરાને પામ્યા. જેમ કેઈ પુણ્યશાળી પુરુષને પુણ્યકર્મના પરિપાકથી લક્ષ્મી આપોઆપ આવીને ભેટે છે, તેમ કરાશાહ રતિ (આનંદ)લક્ષ્મીને ભેટવાવાળા થયા અર્થાત ખૂબજ આનંતિ થયા. ૪૮
तस्याङ्गजास्यशशिदर्शनतोऽम्बुराशे
रामिवोल्लसदमन्दमुदामियत्ताम् । हृत्सद्मसूत्रितजगत्त्रयविस्तरापि,
विज्ञावली प्रभुरभून तदा प्रमातुम् ॥४९॥ तदा तस्मिन् काले पुत्रप्रसवसूतिकासदनागमननन्दनावलोकनसमये तस्य कुरासाधोः अङ्गजः स्वनन्दनस्तस्यास्य वदनमेव शशी संपूर्णपार्वणचन्द्रः । पूर्णचन्द्र एवं शशी लक्ष्यते नान्यथा । अत एव शशी । तस्य दर्शनतोऽवलोकनादम्बुराशेः समुद्रस्येव
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० ४९-५० वारां जलानामिव उल्लसन्तीनां प्रकटीभक्तीनाममन्दानामकुण्ठानामनल्पानाममेयानां वा मुदामानन्दानामियत्ता इयत्परिमाणत्वमेतावन्मात्रतां प्रमातु प्रमाणीकर्तु विज्ञावली प्राक्षश्रेणी न प्रभुरभूत् न समर्थीबभूव । ज्ञातु कदाचिन्न शक्नोति स्मेत्यर्थः । किंभूता विज्ञावली । हृत्सद्मसु स्वेषां विज्ञानां मनोमन्दिरेषु सूत्रितः सूत्रतामानीतः गोचरीकृतः । विज्ञात इत्यर्थः । जगत्त्रयस्य त्रिभुवनस्य विस्तरः प्रपञ्चो यया । 'प्रक्रियां नातिविस्तराम्' इति सारस्वतप्रथमश्लोके । त्रैलोक्यसकलस्वरूपवेदनविदुरापीत्यर्थः । 'तेजःपाल(स्य)श्च विष्णोश्च, कः स्वरूपं निरूपयेत् । स्थित जगत्त्रयीसूत्र, यदीयोदरकन्दरे ॥' इत्यर्बुदाचललूणिगवसतिमध्यस्थवस्तुपालप्रशस्तो ॥
પ્લેકાર્થ સૂતિકા ગૃહમાં પોતાના પુત્રના મુખરૂપી સંપૂર્ણ ચંદ્રના દર્શનથી કુરાશાહ અત્યંત આનંદને પામ્યા. જેમ સમુદ્ર, પૂર્ણિમાના સંપૂર્ણ ચંદ્રને જોતાં જ ઉલ્લાસને પામે છે. અર્થાત સમુદ્રમાં જેમ ભરતી આવે છે તેમ કરાશાહને પણ પુત્રના મુખચંદ્રને જોતાં જ નિરવધિ આનંદ પ્રાપ્ત થયે, જે આનંદની સીમાને ત્રણે જગતના સંપૂર્ણ સ્વરૂપને જાણવામાં કુશળ એવા પંડિતની પંગત પણ માપવાને માટે असमर्थ छ! Yell
आस्वादयल्लंवणिमामृतमेतदास्या
बश्यायभासि वसति गवि चानुतिष्ठन् । पश्यन्सुतं घुसदिवाजनि निर्निमेष
नेत्रारविन्दयुगलः स- महेभ्यकुम्भी ॥५०॥ स कुरानामा महेभ्यकुम्भी व्यवहारिकुञ्जरः सुत स्वनन्दन पश्यन् विकचलोचनाभ्यामवलोकयन् दिवि स्वर्गे सीदति तिष्ठतीति घुसत् देव इव निर्गतो निमेषो मीलन ययोस्तादृशे नेत्रे लोचने एवारविन्दे कमले तयोर्युगल द्वन्द्व यस्य । मेषोन्मेषरहितनः यनयामल इत्यर्थः । तादृशोऽजनि सजातः । किं कुर्वन् । एतस्यात्मनन्दनस्य आस्ये बदने एवावश्यायभास्तुहिनकिरणः चन्द्रस्तस्मिन् । 'अवश्यायस्तु तुहिन प्रालेय मिहिका हिमम्' इति हैम्याम् । लवणिमा लावण्यमेवामृत सुधारसमास्वादयन् पिबन् । पुनः किंभूतः । गवि भूमौ स्वर्गे च वसतिं वासमनुतिष्ठन् कुर्वन् । देवोऽपि चन्द्रामृतं पिबति ['असितमेकसुराशितमप्यभून्न पुनरेष पुनविशद विषम् । अपि निपीय सुरैर्जनितक्षयं स्वयमुदेति पुनर्नवमार्णवम् ॥' इति नैषधे । अस्यार्थ:-'अर्णवादागतमार्णव कृष्ण विषमेकेंन सुरेण हरेण अशित जग्धं पुनर्नाभूत् । पुनर्न जातमित्यर्थः । एष चन्द्रः पुनः श्वेत विष सुरैर्वयादिभिर्देवैनिपीड्य जनितक्षयम् । 'प्रथमां पिबते रविः' इत्यादि श्रुतेः । 'ईदृशमपि पुनर्जायते' इति । 'इज्येव देवप्रजभोज्यऋद्धिः शुद्धा सुधादीधितिमण्डलीयम्' इत्यपि नैषधे ।] स्वर्गे च तिष्ठति निर्निमेषश्च स्यात् ॥
પ્લેકાર્થ - શ્રેષ્ટિમાં હસ્તિસમાન કરાશાહનું નેત્રયુગલ પુત્રના મુખરૂપીચંદ્રમાંથી ઝરતા લાવણ્યરૂપી
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ५०-५२ ]
सौभाग्यम्
१६९
અમૃતનું પાન કરવાથી પૃથ્વી ઉપર રહેલું હાવા છતાં પણ દેવની જેમ તેમનું નેત્ર યુગલ નિર્નિમેષ અન્યું. અર્થાત્ કરાશાહ વિકસ્તર નેત્રવાળા થયા. શાપના
पूर्वाद्रिपाटलशिलावलये शशीव, लीलामराल इव कोकनदच्छदे वा । पारीन्द्रपोत इव गैरिकशृङ्गिराङ्गे,
तत्पाणिपल्लवतले विललास बालः ||५१||
तस्य कुंरामहेभ्यस्य पाणिरेव शोणत्वात्पल्लवः किसलयमिव पल्लवस्तस्य तले उदरे मध्ये स बालः शुशुभे । क इव पूर्वाद्रेरुदयाचलस्य पाटले लोहिते शिलावलये उपलोत्सङ्गे विस्तीर्णप्रस्तरमध्ये वा । मिलिता पकतयैव दृश्यमाना वलयाकाराः शिलाः शिलावलय - तस्मिन् शशी सौम्यश्चन्द्र इव । पुनः क इव । कोकनद रक्तोत्पल तस्य पत्रे दले लीलायुक्तः क्रीडाकारी वा मरालः राजहंस इव । पुनः क इव । गैरिके धातुमये शृङ्गाणि सन्त्यस्मिन्निति शृङ्गी तस्य शृङ्गिणः शैलस्य शृङ्गे शिखरे पारीन्द्रस्य मृगेन्द्रस्य पोतः बालः केसरि किशोरक इव ॥
લેાકા
કુરાશાહના રક્તવર્ણીય હસ્તતલ ઉપર બાળક શાભી રહ્યો છે. જેમ ઉદયાચલના રક્તવર્ણીય શિલાતલ ઉપર ચંદ્ર શાને, રક્તકમલના દલ ઉપર ક્રીડાને કરતા રાજહંસ શાબે તેમજ મેરુની ચૂલા ઉપર સિંહકિશાર શાબે તેમ કરાશાહના હાથ ઉપર આ બાળક શેાભી રહ્યો છે. પા
जन्मोत्सव विदधता तनयस्य तेन,
कामाधिकं प्रदिशतार्थिकृतेऽर्थजातम् । श्रीदस्तदावगणनां गमितो निकेत,
कैलाशमूर्ध्नि विदधे किमपत्रपिष्णुः ||५२ ||
तदा तस्मिन् नन्दनजननसमये तेन कुंराव्यवहारिणा अवगणनां दानशौण्डत्वेनावहेलनां गमितः प्रापितः सन् श्रीदः धनदः । किमुत्प्रेक्ष्यते । अपत्रपिष्णुर्लज्जाशीलः सन् कैलाशस्य स्फटिकाचलस्य मूर्ध्नि उपरि शिखायां निकेत स्वसदन विदधे कृतवानिव । 'लज्जाशीलो ऽपत्रपिष्णुः' इति हैम्याम् । महेभ्येन किं कुर्वता । तनयस्य निजनन्दनस्य जन्मोत्सव' जननस्य महामहं विदधता कुर्वता । पुनः किं कुर्वता । कामान्मनोभिलपितादप्यधिकमतिशयितमर्थानां द्रविणानां जात' समूहमर्थिकृते याचकजनार्थम् । याच कायेत्यर्थः । प्रदिशता यच्छता ददता ॥
શ્લેાકા
પુત્રરત્નના જન્માત્સવની ઉજવણી કરતાં પુત્રજન્મની ખુશાલીમાં માકાને ઈચ્છાથી પણ
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ३ श्लो० ५२-५५ અધિક સુવર્ણનું દાન આપતા એવા દાનેશ્વરી કરાશાહવડે, અપમાનિત થવાથી લજજા પામેલા કુબેરભંડારીએ એટલા માટે જ (લજજાના કારણથી જો જાણે પોતાનું નિવાસસ્થાન કૈલાસ પર્વતના શિખર ઉપર રાખ્યું ન હોય તેમ જણાય છે. પરા
सनोजनेमहमसौ विभवानुरूप,
श्रीमन्महेभ्यमघवा घटयांबभूव । संजातजातविधिरप्यदसीयसूनु
निधू तदर्पण इव स्फुरयांबभूव ॥५३॥ असौ कुराख्यः श्रीमन्तो लक्ष्मीकेलिनिकेतना ये महेभ्या महाव्यवहारिणस्तेषु तेषां मध्ये वा मघवा पुरंदरः प्रथमगणनीयत्वात्सर्वोत्कृष्टत्वाच्च विभवानुरूप स्वद्रव्यस्योचित योग्य सदृश सूनोः पुत्रस्य जनेर्जन्मनः महमुत्सव घटयांबभूव चकार । 'सृजति करोति प्रणयति घटयति निर्माति निमिमीते च' इति क्रियाकलापे करणार्थाः क्रियाः । अपि पुनः संजातः संपन्नः निर्वर्तितः जातस्य जन्मसंस्कारादेः प्रथमे दिवसे स्थितिपदिका तृतीये वासरे चन्द्रसूर्यदर्शनादिको विधिः प्रकारो यस्य तादृशोऽदसीयसूनुर्नाथीकुंरामहेभ्यनन्दनः निर्धू तदर्पण इव शाणामोत्तेजितात्मदर्श इव । 'निर्धू तहारगुलिकाविशद हिमाम्भः' इति रघुवंशे । स्फुरयांबभूव दीप्यते स्म । 'स जातकर्मण्यखिले तपखिना तपोवनादेत्य पुरोधसाकृते' इत्यपि रघौ ॥
કલેકાર્થ
શ્રેષિઓમાં ઇદ્ર સમાન કરાશાહે પોતાના વૈભવને અનુરૂપ પુત્રરત્નને જન્મોત્સવ કર્યા. જન્મસંસ્કારની વિધિ સમાપ્ત થયા બાદ કુરાશાહ અને નાથીદેવીને પુત્ર રત્નના નિર્મલ દર્પણની જેમ શોભતો હતો. ૫૩
अर्थिवजेन मिलितुं स्वककामुकेन,
संकेतसौधमिव वारिधिनन्दनायाः । गीतिप्रतिध्वनितनर्तितकेलिककि,
षष्ठीदिने रजनिजागरण प्रणीय ॥५४॥ पातालभूतलसुरालयलोककोटी
कोटीरहीर इव बालक एष भावी । उन्नीय नीतिकृतिनान्तरितीव पित्रा,
सत्रा स्वगोत्रिभिरकारि स हीरनामा ॥५५॥ युग्मम् । पित्रा कुराख्यव्यवहारिणा अन्तः स्वचित्ते । उत्प्रेक्ष्यते । इत्यमुना प्रकारेण उन्नीय विचार्येव । 'वितर्कः स्यादुन्नयनम्' इति हैम्याम् । उन्नयनम् । पूर्वमुन्नीय गोत्रिभिः सत्रा
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ५४-५६] हीरसौभाग्यम्
१७१ स्वस्वजनैः सार्ध स नाथीजनितः शिशुर्वालकः हीर इति नाम यस्य तादृशोऽकारि कृतः । हीरकुमारो नाम निर्मितः । किंभूतेन पित्रा । नीतौ न्याये योग्यताप्रापणे कृतिना कोवि. देन । चतुरेणेत्यर्थः । योग्यत्वनयनमेव दर्शयति । इति किम् । यदेष बालकः अग्रे पाता. लस्य बलिवेश्मनः भूतलस्य क्षोणीमण्डलस्य सुरालयस्य देवलोकस्य लोकानां नागनागरनाकिनां कोटीनां शतलक्षलक्षितानां कोटिशः संख्याकानां कोटिकोटीनां कोटीरेसु मुकुटेषु हीरक इव सर्वोत्तममणिरिव । लोकप्रसिद्धया 'नगीनो' तद्वदसौ शिशुर्भावी भविष्यति इति वितयैव । किं कृत्वा । प्रणीय विधाय । किम् । षष्ठया दिने दिवसे रजन्यां रात्रौ जागरणमुत्सवविशेषम् । किंभूतम् । गीतीनां सोत्कण्ठकलकण्ठकण्ठीकण्ठालपितमधुरगा. नानां प्रतिध्वनितैः प्रतिशब्दितैः कृत्वा नर्तितास्ताण्डवाडम्बरकलिता जाताः कृता वा केलिकेकिनः क्रीडार्थस्वसद्मपालितबालमयूरा यत्र । उत्प्रेक्ष्यते । षष्ठीदिनरजनिजागर स्वककामुकेन निजाभिलाषुकेण अर्थिवजेन याचकचक्रेण सम मिलित सङ्ग कर्तुं वारिधिनन्दनाया लक्ष्म्याः संकेतः 'अमुकस्मिन् स्थाने त्वया समेतव्यम् , मयापि तत्र समागम्यते' इति संकेतः । यूनो युवत्याश्च । तस्य सौध गृहमिव । 'विशेषतीर्थेष्णिव जनन्दना' इति नैषधे ॥ इति जन्मोत्सवनामकरणादिः ॥
લોકાર્થ નીતિશાસ્ત્રમાં નિપુણ કરાશાહે પિતાના હૃદયમાં, “સ્વર્ગ તાલ અને ભૂતલ એમ ત્રણે લેકના કેડે અને અબજો જીવોની સંખ્યામાં આ બાલક એક શ્રેષ્ઠ રત્ન સમાન બનશે આવો વિચાર કરીને વજનની સાથે પછી જાગરણને ઉત્સવ કરીને પુત્રરત્નનું “હીર” એવું શુભનામ રાખ્યું. ૫૪ તે પછી જાગરણમાં મધુર સ્વરે ગવાતા ગીતાના પ્રતિશબ્દો (પડવો)ને ધ્વનિ સાંભળીને ક્રીડાને માટે પાલન કરવામાં આવેલા બાલમયૂરો જેમાં નાચી ઉઠ્યા છે, તેવા પ્રકારનું પછી જાગરણ જાણે પિતાને અભિલિસિત (મેળવવાને ઈચ્છેલા) યાચકસમૂહની સાથે મિલન કરવા માટેનું લક્ષ્મીદેવીનું સંકેતસ્થાન ન હોય ? પજાપા
पूर्वापराम्बुनिधिमञ्जुलमेखलाया,
भूमेः स भर्तुरुचितैः समभूषि चिह्नः । दानानुकम्पनसभाजननीरसिक्ता
प्राचीनपुण्यविटपिप्रसवैरिवतैः ॥५६॥
स हीरकुमारः पूर्वा प्राची अपरा प्रतीची सृष्टिभ्रमणेन पूर्वस्या दक्षिणस्यां गमनादक्षिणा गृहीता पश्चिमाया उत्तरस्यां गमनादुत्तरापि गृहीतैव एतावता चतसृणां दिशां ग्रहणात् तासामम्बुनिधयश्चत्वारोऽपि समुद्राः । ‘पयोधरीभूतचतुःसमुद्राम्' इति रघुवंशवचनात् । एवं मजुला बन्धुरा स्वर्णमणिमौक्तिकमण्डिता मेखला काञ्ची यस्याः । मेखला तु वलयाकारतया कटीजघनादिप्रदेशे परिधीयते, ततश्चतुर्दिग्वतिसमुद्रोपादानम् । अथवा अपरोऽपि पाठः । यथा 'अर्भश्चतुर्जलधिमञ्जुलमेखलायाः'। चत्वारः प्राची प्रतीची अवाची उदीचीति चतुर्दिग्वनिनो जलधयः समुद्रा एव मञ्जुला मनोहरा मेखला रसना यस्या
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० ५६-५७ स्तादृश्या भूमेः पृथिव्याः भर्तुः स्वामिनः चतुर्दिक्पाथोनिधिपर्यन्तभूमीपालस्य चक्रवत्तिनः उचितैर्योग्यैः चिह्नः सामुद्रककथितैर्लक्षणैः समभूषि अलंकृतः। अर्थात् हस्तपादाधङ्गोपाङगेषु शोभितः । उत्प्रेक्ष्यते । दानमभयसुपात्रप्राणिप्रमुखविश्राणनम् , अनुकम्पन मार्यमाणप्राणिमोचनदुःखितदीनकष्टापनयनादिदया, सभाजन देवगुर्वादिपूजनभक्तिः तद्पैर्नीरैः सलिलैः सिक्तस्य प्राचीन पूर्वजन्मावतीण यत्पुण्य स एव विटपाः शाखावि. शेषाः सन्त्यस्यास्मिन् वा इति विटपी वृक्षस्तस्य प्रसवैः पुष्पैरिव । 'पुष्प सून सुमनसः प्रसवश्च मणीवकम्' इति हैम्याम् ॥
કલેકાર્થ હીરકુમાર, પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર અને દક્ષિણ એમ ચાર સમુદ્ર પર્વતની મનહર ભૂમિના અધિપતિ અર્થાત ચક્રવર્તીને યોગ્ય એવા શુભલક્ષણોથી અલંકૃત હતા. તે લક્ષણ જાણે, અભયદાન, સુપાત્રદાન, અનુકંપાદાન અને ઉચિતદાન એમ ચાર દાનરૂપ જલથી સિચાયેલા પૂર્વજન્મનાં પુષ્પ ન હોય! તેમ જણાતું હતું. ૫૬
सज्ञातिलोचनचकोरनिपीयमाने
लावण्यचञ्चदमृतैरुपचीयमानैः । वृद्धिं दधार पृथुकोऽप्रतिमः प्रतीकै द्वैतीयिकेन्दुरिव सान्द्रकलाकलापैः ॥५७॥
२७॥ ____स पृथुकः हीरकुमारः न विद्यते प्रतिमा प्रतिबिम्ब सदृश वस्तु केनापि सादृश्य था येषाम् । 'न तन्मुखस्य प्रतिमा चराचरे' इति नैषधे । तैरसाधारणैः प्रतीकैरवयंवैः। 'एकदेशे प्रतीकोऽङ्गावयवापघना अपि' इति हैम्याम् । कृत्वा वृद्धिं पुष्टिं दधार धत्ते स्म । किंभूतैः प्रतीकैः । सज्ञातीनां स्वजनानां लोचनान्येव चकोरा ज्योत्स्नाप्रियास्तैनिपीयमानैः सादरमतृप्त च अवलोक्यमानैः । पुन. किंभूतैः । लावण्यानि सुन्दरतातिशया एव चञ्चन्ति पुण्यानि चेतोहराणि वा अमृतानि सुधारसास्तैः पुष्टिं प्राप्यमाणैः नीयमानैः । क इव । द्वैतीयिकेन्दुरिव । यथा श्वेतपक्षे द्वितीयायां भवो द्वैतीयिकः द्वितीयासंबन्धी वा चन्द्रः सान्द्राणां स्निग्धानां बहुलानां वा कलानां षोड़शांशलक्षणानां भागानां कलापैः कृत्वा वृद्धि धत्ते । 'केनेथका' इति कप्रत्ययः । णित्वं त्वैषां विकल्पकमिति क्वापि वृद्धिः । द्वितीयाया अयं द्वैतीयकः ॥
કલેકાર્થ
તે હીરકુમાર સ્વજનોના લોચનરૂપી ચકોરોવડે આદરપૂર્વક જવાતા અને અત્યંત સુંદરતા તથા મનહરતારૂપ અમૃતવડે પુષ્ટિને પામતા અનુપમ અવયવોવડે વૃદ્ધિને ધારણ કરતા હતા. જેમ બીજનો ચન્દ્ર સ્નિગ્ધ અને ઘનિષ્ઠ એવા સોળ કળાના અંશો વડે વૃદ્ધિને પામે છે તેમ હીરકુમાર અનુપમ અવયવડે વદ્ધિને પામતા હતા. પછી
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ५८-५९] हीरसौभाग्यम्
पित्रोर्मनोरथगणान् कुटजावनीजान् ,
प्रावृट्पयोद इव पल्लवयन् कुमारः । उत्सङ्गयोरुदलसत् कलयन् विलास,
फुल्लल्लताफलदयोरिव केलिकीरः ॥५८॥
आनन्दमेदुरितमानसपद्मचक्षु
रङ्कान्तरं परिचरन् स महेभ्यसनुः । अभ्राधिकान्तरमिवार्भकभानुमाली,
कस्तूरिकामृगशिशुर्विपिनान्तरं वा ॥५९।।
जननीजनकयोः उत्सङ्गयोविलास बालक्रीडां कलयन् कुर्वन् उदलसत् उल्लसति स्म शुशुमे । क इव । केलिकीर इव । यथा केलिकलितः क्रीडाकरः कीरः । अर्थात् बालशुकः । उल्लसतोर्विकसतोलताफलदयोरुत्सङ्गयोरुल्लसति । कुमारः किं कुर्वन् । मनोरथगणान् । अर्थात् पित्रोः वाञ्छाशतानि पल्लवयन् नवीकुर्वन् फलयन् वा । क इव । प्रावृट्पयोद इव । यथा वर्षाकालसंबन्धी मेघः कुटजावनीजान् नीपद्रुमान् पल्लवयति किशलयकलितान् करोति । स महेभ्यसूनुः कुराव्यवहारिनन्दनः स हीरकुमारः आनन्देन हर्षेण मेदुरित पुष्टीभूत मानसं मनो यासां प्रमोदप्रपूरितानां पद्मचक्षुषां कमललोचना नामेकस्मादङ्कादन्योऽङ्क उत्सङ्गः अङ्कान्तर परिचरन् सेवमानः । 'भजते श्रयत्युपास्ते, शीलत्युपतिष्ठते च शीलयति । उपचरति परिचरति च, निषेवते च प्रसादयति ॥' इति क्रियाकलापे । आबभासे शुशुमे। क इव । अर्भकभानुमालीव । यथा अभ्रस्य मेघस्य अभ्रिकान्तरमेकस्या अभ्रिकाया अपरा अभ्रिका वालिका अभ्राभ्रिकान्तर भजन डिम्भभास्करो भासते । 'जरीज़म्भड्डिम्भद्युमणिरमणीयांशुलहरी' इति खण्डप्रशस्तौ । पुनः क इव । कस्तूरिकामृगशिशुरिव । यथा कस्तूरिकाहरिणो बालको विपिनान्तरमेकस्मा. द्विपिनाद्वनादन्यद्विपिन विपिनान्तर शीलन् । पुनः क इव । द्विरदेन्द्रबाल इव । यथा गजराजस्य । ‘पञ्चवर्षों गजो बालः' इति हैम्याम् । बालः शिशुः विन्ध्योपलान्तरमेकस्माद्विन्ध्योपलाजलबालकशैलशिलायाः अन्य विन्ध्योपल शिलोत्सङ्गम् । 'विन्ध्यस्तु जलबालकः । तथा 'पाया शिलोपलो गण्डः' इति द्वयमपि हैम्याम् । 'पुनः क इव । अर्भककाकपुष्ट इव । यथा क्षीरकण्ठकलकण्ठः कोकिलबालकः चूतद्रुमान्तरमेकस्माच्चूतद्रुमात्सहकारतरोरपरचूतद्रुमः अन्यो माकन्दपादपः तं । पुनः क इव । भ्रमर इव । यथा मधुकरः स्मेराम्बुजान्तरमेकस्मात्स्मेराम्बुजाद्विकचकमलादपर स्मेराम्बुज विकसितपद्मशीलयन् । पुनः क इव । कलहंस इव । राजमरालबालकः तरङ्गोत्सङ्गान्तरम् एकस्मात्तरङ्गस्य कल्लोलस्य उत्सङ्गादपर तरङ्गोत्सर्ग लहरीकोडमुपचरन् भासते ॥
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
१७४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ३ श्लो० ५८-६१ .
શ્લેકાર્થ માતપિતાના ઉસંગમાં ક્રીડા કરતા હીરકુમાર જેમ વિકસ્વરલતા અને ફૂલે વચ્ચે ક્રીડા કરતા બાલશુક શોભે, તેમ શોભતા હતા. વળી આનંદ અને પ્રમોદવડે પુષ્ટ મન અને નયનકમળવાળા હીરકુમાર, વર્ષાઋતુનો મેઘ જેમ વૃક્ષોને નવપલ્લવિત કરે છે, તેમ માતપિતાના હજારો મનનું સર્જન કરતા એક ખોળામાંથી બીજા ખોળામાં ક્રીડા કરતા માતાપિતાના ચિત્તને આલાદિત કરતા હતા, વળી જેમ એક વાદળમાંથી બીજા વાદળમાં જતો બાળસૂર્ય શોભે, એક જંગલમાંથી બીજા જંગલમાં જતું કસ્તૂરિયામૃગનું બચ્ચે શોભે, એક આમ્રવૃક્ષ ઉપરથી બીજા આમ્રવૃક્ષ ઉપર જતું બાલકોકિલ શોભે, વિકસ્વર એવા એક કમલ ઉપરથી બીજા કમલ ઉપર જતો ભ્રમર શોભે. વળી જેમ સરોવરના એક તરંગ ઉપરથી બીજા તરંગો ઉપર ક્રીડા કરતા બાલ રાજહંસ શોભે, તેમ માતપિતાની અન્ય અન્ય ગેદમાં ક્રીડાને કરતા હીરકુમાર શોભતા હતા. ૫૫૮ ૫૯
स्वर्णाऽद्रिशङ्ग इव चन्द्रिकयानुविद्धः,
कायः शिशोर्विकचगन्धफलीविलासी । संचारिचन्द्रमलयद्रुमसान्द्रपकै.
लिप्तः कयाचन चकोरदृशा चकासे ॥६॥ कयाचन अनिर्दिष्टनाम्न्या चकोरदृशा चलचञ्चुचक्षुषा धाच्या अन्यस्त्रिया वा क्रीडाकारिण्या संचरतीति सर्वत्र मध्ये प्रसरतीत्येवंशीलः संचारी तादृशश्चन्द्रः कर्पूरो यत्र । 'चन्द्रोऽम्बुकाम्ययोः । स्वर्णे सुधांशी कपूरे कम्पिल्ले मेचकेऽपि च ॥' इत्यनेकार्थः । एतावता । घनक रमिश्रितरित्यर्थः । मलयदमस्य चन्दनतरोः सान्दैनिबिडैः पवैः लिप्त अङ्गरागकलित. कृतः । शिशोहीरकुमारस्य कायो देहश्चकासे विराजते स्म । 'चकास्ति चञ्चति भासते भ्राजते लसत्यपि शोभते । विलसत्येवमाद्याः स्युजिनार्थप्रकाशकाः ॥' इति क्रियाकलापे । कायः किंभूतः । विकचा विकसिता या गन्धफली चम्पकपादपकुसुम तद्वद्विलसतीत्येवंशीलः । 'इति चम्पकगौराङ्गः कृतां विधोर्गन्धफलीबलिश्रियम्' इति नैषधे । क इव । स्वर्णाद्रिशृङ्ग इव । यथा कनकाचलस्य मेरोः शृङ्गः शिखर चन्द्रिकया चन्द्रज्योत्स्नया अनुविद्धो व्याप्तः शोभते । 'भगयुगमथ शृङ्गोद्योगसंघा निदाघः' इति लिङ्गानुशासने शृङ्गशब्दः पुनपुंसकलिङ्गे ॥
કોઈ એક ચકોરદષ્ટિવાળી સ્ત્રીવડે કરમિશ્રિત ચંદનના પંકવડે સર્વાગ વિલેપન કરાયેલું દીકુમારનું ચંપકક્ષ જેવું સુવર્ણવર્ણા શરીર શોભતું હતું. જેમ જ્યોત્સના (ચંદ્રિકા)વડે વાત મેરુપર્વતનું શિખર શોભે તેમ ચંદનના વિલેપન યુકત હીરકુમારનું ચંપકવણું શરીર શોભતું तु.॥१०॥
नीलांशुकाकलितबालककामपाल
मृतेरिवोपमितिमानयितुं कुमारे ।
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७५
सर्ग ३ श्लो• ६१-६२] हीरसौभाग्यम्
काचित् कदाचन कुरङ्गमदाङ्गराग, __ कौतूहलेन कुरुविन्ददती ततान ॥६१॥
कुरुविन्दाः पद्मरागमणयः तद्वद्दशना दन्ता यस्याः सा कुरुविन्ददती । 'को दर्शयेत्वां कुरुविन्दमालाम्', 'चित्ते कुरुष्व कुरुविन्दसकान्तदन्ति' इति च । 'अग्रान्तशुद्धशुभ्रवृषवराहेभ्यश्च' इति दन्तस्य दद्वा । स्त्रीलिङ्गत्वादीप्।' इति नैषधवृत्तौ पाणिनिसूत्रम् । पदद्वयमपि च नैषधीयम् । काचित्तादृशी धात्री कदाचन कस्मिन्नपि समये कौतूहलेन कुरङ्गमदेन कस्तूरीद्रवेण कृत्वा अङ्गरागमर्थात्कुमारागे विलेपन ततान कृतवती । उत्प्रेश्यते । नीलेन अंशुकेन वसनेन कलितस्य आवृतस्य । परिहितनीलवस्त्रस्येत्यर्थः । तथा बालकस्य कुमारावस्थालंकृतस्य कामपालस्य बलभद्रस्य मूर्तेः शरीरश्योपमितिमुपमान कुमारे स्वाभाविककनककेतकगौरशरीरहीरकुमारे आनयितुम् । प्रदापयितुमिवेत्यर्थः ॥
લોકાર્થ પદ્મરાગમણિ જેવી દંતપંકિતવાળી કોઈ એક સ્ત્રી, કઈ અવસરે હીરકુમારના શરીરને ટૂહલપૂર્વક કસ્તૂરીને પંકવડે વિલેપન કરતી હતી, તે જાણે નીલવસ્ત્રથી આચ્છાદિત બાલબલભદ્રની મૂર્તિની ઉપમા ગૌરવર્ણાય એવા હીરકુમારના શરીરમાં ઘટાવવા માટે વિલેપન કરતી ન હોય !૬૧
काचिच्चकोरनयना व्यवहारिसूनो
चकत्राम्बुज विकचनेत्रपुटैर्निपीय । चेतस्तमीदयितनिर्मलितात्मदर्श
स्मेराब्जदर्शनविधौ शिथिलीचकार ॥६२॥
काचिदशाताभिधाना धात्री परा वाऽऽगता चकोरनयना कामिनी व्यवहारिसूनोः कुरामहेभ्यनन्दनस्य वनाम्बुज मुखारविन्द विकचैर्विकस्वरैनॆत्रपुटैर्नयनपत्रपुटकैर्निपीय सादरमवलोक्य तमीदयितः पूर्णिमाचन्द्रः तथा निर्मलितः शाणोत्तेजितः आत्मदर्शः दर्पण स्तथा स्मेराजं विकचकमल तेषां दर्शनविधौ अवलोकनप्रकारे चेतः स्वमनः शिथिलीचकार मन्दीकरोति स्म । पार्वणेन्दुदर्पणपझेभ्योऽप्यधिकं यन्मुखमित्यर्थः ॥
.
साथ કોઈક ચકેરનયના સ્ત્રી હીરકુમારના મુખારવિંદનું આદરપૂર્વક બે નેત્રોથી પાન કરીને, પૂર્ણિમાના ચંદ્રને, નિર્મલ દર્પણને તેમજ વિકસ્વર કમલને જોવામાં પોતાના મનને સ્થગિત (મંદ) કરતી હતી ! અર્થાત્ પૂર્ણિમાના ચશ્વ, દર્પણ અને પા કરતાં પણ અધિક હીરકુમારના મુખની શોભા હતી. આકરા
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
__ हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० ६३-६४ एनं हिरण्यमणिभूषणभूषिताङ्ग
मिभ्याङ्गज नयनयोरतिथिं प्रणीय । सोऽय स्मरो हरहुताशहतोऽवतीर्ण
एतन्मिषेण समशायि कयाचिदेवम् ॥६३॥ हिरण्यमणिभूषणः स्वर्णरत्नालंकारैर्भूषिताङ्गमलंकृतकायमिभ्यागज कुंराव्यवहारितनयमेन हीरकुमार नयनयोरात्मलोचनद्वन्द्वस्य अतिथि प्राघुणक प्रणीय कृत्वा । यतः 'नयनातिथिं विधत्ते नेत्रप्राघुणकमातनोत्यपि च,' तथा दृग्गोचरीकरोति च लोचनविषयं च निर्माति,' तथा दृग्गोचरतां नयति च लोचनविषयत्वं च आनति' इत्यादिः क्रियाकलापे । कयाचिद्धाच्या कामिन्या वा एवममुना प्रकारेण समशायि संशयश्चक्रे । 'नैषधेन समशायि चिराय' इति नैषधे । एवं किम् । हरहुताशहतः । त्रिलोचनेन स्वभालप्रादुर्भूततृतीयलोचनज्वलनज्वालाज्वालितः । अत एव एतन्मिषेण । हीरकुमारव्याजेन एतद्रूपेणेत्यर्थः । गृहीतावतारः आदत्तापरजन्मा सोऽयं प्राक्श्रवणगोचरीकृतः स्मरः काम इव मकरध्वजरूपावतारः । हीरकुमार इत्यर्थः ॥
સુવર્ણ અને રનના અલંકારવડે સુશોભિત હીરકુમારને પોતાના નેત્રકમલના અતિથિ બનાવીને, અર્થાત્ આદરપૂર્વક જોઈને, કઈક લલના આ પ્રમાણે વિચારતી હતી, “મહાદેવના કપાળમાં પ્રગટ થયેલા ત્રીજા નેત્રવડે ભસ્મીભૂત બનેલા કામદેવે આ હીરકુમારના શરીરરૂપે જાણે અવતાર લીધો ન હોય ! અર્થાત હીરકુમાર કામદેવ જેવા સ્વરૂપવાન હતા.
काचिद्वशा विकचचम्पकसूनशालि
मालां विलम्बितवती शिशुकण्ठपीठे । तस्मिंश्चिकीर्षुखि कौतुकिनाकिमुक्त
प्रालम्बिकाङ्किनवकल्पतरूपमानम् ॥६४॥ काचिद्वशा धात्री परा वा वनिता शिशोहीरकुमारस्य कण्ठपीठे विकचानां कुसुमितानां चम्पकानां हेमपुष्पकाणां सूमैः कुसुमैः कृत्वा शालते शोभते इत्येवंशीलां मालां विकसितचम्पककुसुमाकलितहारलतां विलम्बितवती चिक्षेप । स्थापयति स्मेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते । तस्मिन् हीरकुमारे कौतुकिना कुतूहलाकलितेन नाकिना केनापि देवेन मुक्ता अवलम्बिता स्थापिता प्रालम्बिका हेमदामदीनारमालिका सुवर्णझुम्बनकमके कण्ठेऽस्यास्तीति तादृशस्य नवस्य बालकस्य कल्पतरोदेवमस्य उपमान साम्य चिकीर्षुरिव कर्तुमिच्छुः किमु ॥
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ६४-६६ ]
हीरसौभाग्यम्
१७७
કોઇક સ્ત્રી હૉરકુમારના કંઠમાં
વિકસ્તર ચંપકના પુષ્પાથી ગુંથેલી ફૂલની માળા પહેરાવતી હતી ! તે જાણે હીરકુમાર તરફ કૌતુકવાળા કોઈ દેવે, મધ્યમાં સ્થાપન કરેલા સુવર્ણના ઝુમખાવાળા નવીન કલ્પવૃક્ષની સમાનતા કરવા માટે ઈચ્છિતી ન હોય ! ૫૬૪૫
चूडामणित्रिभुवनस्य यदेष भावी, चूडामणि किमिति कापि दधार मूर्ध्नि ।
सूरिश्रियास्तिलकवद्भविता कुमारो,
भालेऽपराऽस्य तिलक किमतश्चकार ||६५ |
यद्यस्मात्कारणात् एष हीरकुमारस्त्रिभुवनस्य त्रैलोक्यस्य चूडामणिरिव चूडामणिः शिरोरत्न मावी भविष्यति । किमुत्प्रेक्ष्यते । इति हेतोः कापि कान्ता धात्री वा अस्य शिशोर्मूर्ध्नि मस्तके चूडामणि शिखारत्न दधार धृतवती स्थापितवती वा । पुनरय हीरकुमारः यद्यस्मात्कारणात् सूरिश्रिया आचार्यलक्ष्म्यास्तिलक इव विशेषक इव भविता भविष्यति । किमुत्प्रेक्ष्यते । अपरा धात्री अस्य कुंरानाधीनन्दनस्य अतः कारणात् भाले ललाटे तिलक कुक्कुमादिक्रस्य स्वर्णरत्नमयं भूषणं पुण्ड्रकं चकार स्वयामास ॥
શ્લાકા
આહીરકુમાર ત્રણે લેાકના મુગટ સમાન બનશે' એમ ધારીને હીરકુમારના મસ્તક ઉપર કાઇક સ્ત્રી મુગટ પહેરાવતી હતી. કાઈક સ્ત્રી, હીરકુમાર આચાર્યની લક્ષ્મીના તિલકરૂપ બનશે’ એમ માનીને હીરકુમારના લલાટપ્રદેશ ઉપર સ્વર્ણરત્નમય, કુ ંકુમનું તિલક (સ્વર્ણચંદ્રક) કરતી
ती
तत्कर्णयोर्मणिविनिर्मितकर्णपूर
द्वन्द्व याचन विलम्बितमुद्दिदीपे । नित्योदयः कथमभूस्त्वमिदमुखेन्दु,
प्रष्टुं किमित्युपगत शशिसूर्ययुग्मम् ||६६ ||
कयाचन मण्डनकारिण्या धात्र्याऽन्यया वा स्त्रिया तत्कर्णयोर्हीरकुमारश्रवणयोः अवलम्बित ं न्यस्त ं क्षिप्त ं मणिविनिर्मितमर्थात्स्वर्णरजतचन्द्रकान्तपीतरत्नमयं कर्णपूरद्वन्द्व . कुण्डलयुग्ममुद्दिदीपे । शुशुभे । किमुत्प्रेक्ष्यते । इदं मुखेन्दुमस्य हीरकुमारस्य वदनचन्द्र प्रति इति प्रष्टुमिवोगत समेत शशिसूर्ययुग्म ं चन्द्रदिवाकरद्वयम् । इति किम् । हे दीमुखेन्दो, त्वं नित्योदयः अहर्निशमभ्युदयोऽस्तराहित्यं यस्य तादृशः कथं केन प्रका रेण अभूः संजातः तत्कारणमावयोर्वेद । यथा आवामपि नित्योदयौ भवावः ॥
લેાકા
કા” સ્ત્રીએ હીરકુમારના એ કાનમાં પહેરાવેલાં રત્નજડિત ‘કુંડલા’ શાલતા હતા. તે એ કુંડલા, હીરકુમારના મુખરૂપી ચન્દ્ર પાસે આ પ્રમાણે પુછવા માટે આાવેલા ચન્દ્ર અને સૂર્ય જાણે
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ३ श्लो० ६६-६८ ન હોય ! હે હરિચંદ્ર, તમે નિરંતર નિત્યઉદયવાળા શાથી થયા ? તેનું કારણ અને કહે કે જેથી અમે બને પણ નિત્યદયશીલ થઈ શકીયે ! કા
नेत्रामृताञ्जनमसौ जगतां यदस्याऽऽ
नञ्जाऽक्षिणी किमिति काचन कज्जलेन । सर्वाङ्गसूत्रमिह धास्यति येन तस्यो
रसूत्रिकां किमिति काचिदुरस्यधत्त ॥६७॥
. यत्कारणादसौ हीरकुमारः जगतां त्रिभुवनजनानां नेत्राणां नयनानाममृताञ्जन सुधाया अञ्जनमिवास्ति भावी वा । किमुत्प्रेक्ष्यते । इति हेतोः काचन मण्डनकारिणी अस्य शिशोः अक्षिणी लोचने कजलेन आनञ्ज । पुनयन कारणेन असौ बालकः इह हृदये सर्वैः समग्रैरङ्गैराचाराङ्गादिभिरुपलक्षित सूत्र सिद्धान्तम् । जातिवाचित्वादेकवचनम् । धास्यति धारयिष्यति । किमुत्प्रेक्ष्यते । इति हेतोः कापि धात्री तस्य हीरकुमारस्य उरसि हृदये उरःसूत्रिकां मौक्तिकजालिकाम् । 'उरःसूत्रिका तु मौक्तिकैः' इति हैम्याम् । देशविशेषप्रसिद्धां बहुसरमुक्ताहारलतां वा अधत्त क्षिपति स्म ॥
કેઈક સ્ત્રી હીરકુમારના નેત્રોમાં અંજન જતી હતી, તે શા માટે ? “ આ હીરકુમાર ત્રણે ભુવનનાં નેત્રોના અમૃતાં જનરૂપ બનશે. “ જાણે આ હેતુથી અંજન આંજતી ન હોય ! વળી કોઈક લલના કુમારના હૃદય ઉપર કંઠસૂત્રિકા-કંઠી (મોતીની માલા) પહેરાવતી હતી. શા માટે ? “ આ બાળક ભવિષ્યમાં હૃદયમાં આચારાંગ આદિ સર્વ અંગોને ધારણ કરનારે બનશે” ! આ હેતુથી જાણે મૌક્તિકની ભાલા પહેરાવતી ન હોય! પાછા
पादारविन्दयुगलोपरिलम्बिनीनां, ___काणे रणज्झणितराजतकिंकिणीनाम् । वीडाविशेषललितेन मरालबाल
स्तम्बेरमाविव विगायति यः कुमारः ॥६८॥ यः कुमारो वीखायाः स्वगमनस्य विशेषेणातिशयस्य ललितेन चारुताया विलासेन वा । बालशब्दो लालाघण्टान्यायेन उभयत्र संबध्यते । मरालवालस्तम्बरमौ हंसबाल बालगज च । उत्प्रेक्ष्यते । विगायति निन्दतीव । कैः । काणैः शब्दैः । कासाम् । रणझण इति शब्दो जात आसु इति । रणत्कारकलिता इत्यर्थः । तादृश्यो राजता रूप्यसंबन्धिन्यः। 'रौप्यघनघर्घटीजर्जरस्वरम्' इति हंसविशेषण चम्पकथायाम । तथाविधाः किंकिण्यः लघुघुघुरिकास्तासाम् । किंभूताः । पादारविन्दयोरात्कुमारचरणकमलयोर्युगल तस्यो
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ६८-७० ]
aritभाग्यम्
परि लम्बन्ते गुणप्रोताः कृत्वा ऊर्ध्वं लम्बायमानाः संजायन्ते । अथवा पादोपरिमदेशमाश्रयन्ते इत्येवंशीलाः । चरणोपरिबद्धानामित्यर्थः । इति धात्रीपरिपालनशृङ्गारकरणादि #
શ્લેાકા
વળી હીરકુમાર મંદ મંદ ગતિથી અર્થાત્ સુંદર પગલીઓવડે ચાલતા હતા. તે પેાતાના ચરણકમલમાં ધારણ કરેલી રૂપાની ધુધરીએના અવાજથી જાણે ખાલસ અને બાલહસ્તિની અવગણના કરતા ન હોય ! ૫૬૮૫
कुंराहस्य हरति स्म मनो मनोज्ञं, तन्मुन्मुनालपनमिभ्यगभस्ति भर्तुः ।
किंचिद्विजृम्भियुवभावनवोढबाला -
नातिप्रगल्भ किलकिञ्चितवत्प्रियस्य ||६९ ||
१७९
मनोशं जनमनोहर ं तस्य हीरकुमारस्य यन्मुन्मुनालपनमस्पष्टभाषणं तत्कुंरा इति आह्नयो नाम यस्य तादृशस्य इभ्येषु व्यवहारिषु मध्ये तत्पुत्रप्रतापेन कृत्वा भास्कर इव दीप्यमानत्वात् भास्करस्य । सूर्यतुल्यस्येत्यर्थः । मनश्चित्तं हरति स्म । किंचित्किमपि स्तोकमात्र' विजृम्भी प्रकटीभवनशीलो युवभावस्तारुण्यं यस्यास्तथा नवोढा नवपरिणीता बाला वधूस्तस्या नातिप्रगल्भ न अतिशयेन प्रगल्भ परिणतीभूतं नातिचातुर्य वा किलकिश्चित विलासविशेषः । 'लीला विलासो विच्छित्तिविव्वोकः किलकिश्चितम् । मोडायित -कुट्टिमित ललित विधृत तथा । विभ्रमश्चेत्यलंकाराः स्त्रीणां स्वाभाविका दश ॥' इति हैम्याम् । तद्वत्प्रियस्य भर्तुश्वेतो यथा हरति । 'त्वयि वीर विराजते परं दमयन्ती किल किश्चित किल' इति नैषधे ॥
શ્લેાકા
પુત્રના પ્રભાવથી સર્વ શ્રેષ્ઠિઓમાં સૂર્ય સમાન શેાભતા એવા કુરાશાહના પુત્રરત્ન હીરકુમારની બાલસુલભ અસ્પષ્ટ ભાષા અર્થાત્ કાલી કાલી વાણી મનુષ્યેાના ચિત્તનું હરણ કરતી હતી. નવ– યૌવના સ્ત્ર અર્થાત્ યૌવનના પ્રાંગણમાં ઉભેલી નવાઢા-નવપરિણીત બાળાની અમુક પ્રકારની ક્રીડા પેાતાના પતિના ચિત્તનું જેમ હરણ કરે તેમ બાલ હીરકુમારની મીઠી એવી કાલી વાણી મનુષ્યેાના ચિત્તને રજિત કરતી હતી. કા
इक्ष्वाकुवंश इव नाभिमहीमघोना, विश्वप्रशस्यवृषभाङ्कतनूभवेन । उत्केश इत्युदयवांस्तनयेन तेन,
मेने महेभ्यवृषभेण निजान्ववायः ॥७०॥
महेभ्यवृषमेण कुंराव्यवहारिपुङ्गवेन तेन हीरनाम्ना तनयेन पुत्रेण उत्केश इति नाना निजान्वयः स्ववंशः उदयवानभ्युदययुक्तो मानितो ज्ञातः । केमेव । नाभिमद्दीमधो
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० ७०-७२ नेव यथा नाभिनरेन्द्रेण विश्वषां त्रिभुवनजनानां प्रशस्येन श्लाघाहेण वृषभोऽङ्कः उरुप्रदेशे लाञ्छन यस्य स वृषभाङ्कस्तेन वृषभदेवनाना तनूभवेन नन्दनेन इक्ष्वाकुनामा वंश उदयवानमानि ॥
શ્લોકાર્થ વ્યાપારીઓમાં શ્રેષ્ઠ એવા કુરશાહે પુત્રરત્ન હીરકુમારવડે ઓશવાળ વંશને અભ્યદયવાળા માન્યો. જેમ નાભિરાજાના વિશ્વવંદનીય એવા શ્રી ઋષભદેવ પુત્રવડે ઈવાકુવંશ આબાદીને પાસે હતો, તેમ હું માનું છું કે હીરકુમારવડે ઓશવાળ વંશ ૧૭ જગતમાં આબાદીને પામનાર मन्या . ॥७॥
धान्योदितां प्रथमतः पृथुकप्रकाण्डः,
कीरस्य शाव इव चारुमुवाच वाचम् । तस्याः पुनः समवलम्ब्य कराङ्गुलीः स,
लीलायित वितनुते स्म गतौ स्विकायाम् ।।७१॥ स पृथुकप्रकाण्डः बालशार्दूलः प्रथमतः पूर्वम् । सार्वविभक्तिकस्तस् । सर्वाभ्योऽपि विभक्तिभ्यस्तस् स्यादित्येके । धात्र्या उपमात्रा उदिताम् उच्चरितां कथितां चारु मनोहरां वाचं वाणीम् उवाच वक्ति स्म । क इव । कीरस्य शाव इव । यथा शुकस्य बालकः प्रथमतः कथितां चार्वी मनोशां वाचं वदति । पुनः स कुमारः तस्या धात्र्याः कराङ्गुलीः हस्तस्य तर्जन्यादिका अगुलीः समवलम्ब्य आश्रित्य । गृहीत्वेत्यर्थः । स्विकायामात्मीयायां गतौ गमने लीलायित लीलया आचरित चारुचक्रमणविलास तनुते स्म । लीलागमनमदर्शयदित्यर्थः । 'हंस तनौ संनिहितं चरन्त मुनेमनोवृत्तिरिव स्विकायाम् ॥
લેકાર્થ બાલસિંહસમાન હીરકુમાર પ્રથમ ધાવમાતાવડે બેલાયેલી મનોજ્ઞ ભાષાને ઉચ્ચારતા હતા. જેમ પોપટનું બચ્ચું બીજાએ ઉચ્ચારેલી ભાષાને બેલે તેમ હીરકુમાર સુંદર એવી કાલી કાલી ભાષા બોલતા હતા. વળી તે ધાવમાતાની તર્જની આંગળી પકડીને પડતાની મંદ મંદ ગતિથી કીડાને કરતા કરતા ચાલતા હતા. પછી
चूलाक्रियामहमथाङ्गभवस्य तस्य,
संतन्वता पुलककोरकितेन तेन । श्रीदायित प्रदिशता मणिहेमजात
माढयायितं समुदयेन च मागणानाम् ॥७२।।
अथ वाग्गमनपाटवभवनानन्तरं पुलकेन रोमहर्षेण कृत्वा कोरकाः कुड्मलाः संजा. ता अस्येति । 'पुलककोरकिततनुः' इति चम्पूकथायाम् । रोमाञ्चकञ्चुकितेन कुंराव्यवहा.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ७२-७४] हीरसौभाग्यम्
१८१ रिणा तस्य हीरनाम्नोऽङ्गभवस्य स्वपुत्रस्य चूलाक्रियामहं शिखण्डिकाकरणाद्युत्सव संत. न्वता कुर्वता श्रीदायित धनदेनेवाचरित वदान्यतातिशयेन । तेन किं कुर्वता । प्रदिशता ददता । किम् । मणयो रत्नानि हेमानि सुवर्णानि तेषां जात समूहम् । च पुनः मार्गणानां समुदयेन याचकनिकरण आढ्यायित स्वाभाविकमहेभ्य इवाचरितम् । ईश्वरीभूतमित्यर्थः ॥
શ્લોકાર્થ ત્યારબાદ અત્યંત હર્ષથી રોમાંચિત બનેલા કુરશાહ પોતાના પુત્રની શિખાવિધિ (વાળ ઉતરાવવાની ક્રિયા)નો મહત્સવ કરતા સાક્ષાત કુબેરભંડારી સમાન દેખાતા હતા. કારણ કે ઉત્સવપ્રસંગે યાચકેના સમૂહને સુવર્ણ અને રત્નોનું દાન આપીને કોઈ મહાન શ્રેષ્ઠીરૂપે દેખાતા હતા. (તેમના દાન યાચકોનો સમૂહ પણ ધનવાન સમાન બન ગયા.) કરાઈ
शावः शुभैरवयवैः सवितुः प्रयत्ना
दृद्धिं दधावनुदिनं स्वजनैरुपास्यः । भूमीभृतो बहलनिझरतस्तरङ्गः,
सिन्धुप्रवाह इव पत्ररथैनिषेव्यः ॥७३॥ शावो हीरकुमारः सवितुस्तातस्य प्रयत्नात् समाहितमागितप्रदानपोषणप्रकारात् शुभैः प्रशस्तैरवयवैः अङ्गोपाङ्गैः अनुदिन निरन्तर वृद्धिं पुष्टिं दधौ वर्धते स्म । किंभूतः शावः । स्वजनैिितवर्गमानवैनिजजनैर्वा उपास्यः कृतसेवनः । क इव । सिन्धुप्रवाह इव । यथा भूमीभृतः पर्वतस्य बहुलादनल्पात् निर्झरतः। सार्वविभक्तिकत्वात्तस्प्रत्ययः । शतशो निर्झराणां प्रवेशात्तरङ्गः कल्लोलैः नदीप्रवाहो वृद्धि धत्ते । किंभूतः सिन्धुप्रवाहः । पत्ररथैविहङ्गमैरभिगम्यः खगसेव्यः ॥
બ્લેકાર્થ . સ્વજનોથી સેવાતા હીરકુમાર, પિતાના પ્રયત્નથી પ્રશસ્ત અંગોપાંગવડે પ્રતિદિન પુષ્ટિને ધારણ કરતા હતા. જેમ પક્ષીઓ વડે સેવાતો નદીને પ્રવાહ પર્વત ઉપરથી વહેતાં ઘણાં ઝરણાંઓથી વૃદ્ધિને પામે છે, તેમ હીરકુમાર પ્રશસ્ત અવયવોવડે નિરંતર વૃદ્ધિને પામતા હતા. હકી
वाचस्पतेर्दिवि विधाय सुरान् विनेया
नुवा॒ नरानपि विधातुमुपेयुषः किम् । वत्रा व्यमोचि पठितुं सविधे द्विजस्य,
कस्यापि वाङ्मयविदः समह कुमारः ॥७४॥ हीरकुमारः समह महोत्सवपुरःसर कस्यापि अनिर्दिष्टनानो द्विजस्य ब्राह्मणस्य सविधे समीपे पठितुमध्येतु वात्रा कुंराव्यवहारिणा व्यमोचि मुक्तः । किंभूतस्य द्विजस्य ।
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
सौभाग्यम्
[ सर्ग ३ श्लो०७४-७६
वामय' शिक्षा कल्पव्याकरणादि शैवशास्त्र वेत्तीति वाङ्मयवित् तस्य । किमुत्प्रेक्ष्यते । स्वर्गे सुरान् देवान् विनेयान् शिष्यान् विधाय अपि पुनर्नरान् मनुष्यान् अध्यापनादिभिः शिष्यान् विधातुं कर्तुमुर्व्यामवन्यामुपेयुष आगतस्य वाचस्पतेर्वृहस्पतेरिव ॥
શ્લાકા
હીરકુમારને મહેાત્સવપૂર્વક, પિતાએ ન્યાય—વ્યાકરણ આદિ શૈવશાસ્ત્રોના નિષ્ણાત એવા ઢાઇ પંડિત પાસે અધ્યયન કરવા માટે મૂક્યા. તે અધ્યાપક જાણે સ્વર્ગમાં દેવને શિષ્યા બનાવીને હવે મનુષ્યાને પેાતાના વિદ્યાર્થી બનાવવા માટે જાણે આ પૃથ્વી ઉપર સાક્ષાત્ બૃહસ્પતિ આવ્યા होय ! तेती ती ॥७४॥
तस्याशक्र इव चित्रशिखण्डिस्नो
र्लब्ध्वोपकण्ठमशठः सु पठन्नकुण्ठम् ।
पोतः श्रुतिं स विधिवल्लिपिसंग्रहेण, प्रेम्णा विवेश नगरीमिव गोपुरेण ॥७५॥
स पोतो हीरकुमारः प्रेम्णा हार्देन हृदयाभिप्रायेण विधिवत् शास्त्रोक्तप्रकारेण लिपेरक्षरात्मिकायाः संग्रहेण आगमनेन । शिक्षणेनेत्यर्थः । श्रुति शास्त्रं विवेश प्रविष्टः । शास्त्राभ्यासं कर्तुं प्रारब्धवानित्यर्थः । कामिव । नगरीमिव । यथा कश्चित् बालो गोपुरेण प्रतोल्या कृत्वा पुरीं प्रविशति । पोतः किं कुर्वन् । अशठः सरलाशयः सन् । अकुण्ठ -घोषात्यभ्यसनादिना तीक्ष्णं सोत्साह वा सु अतिशयेनात्मनः सर्वप्रयत्नेन पठन्नधीयमानः । किं कृत्वा । तस्याध्यापकस्य उपकण्ठ लब्ध्वा संप्राप्य क इव । अर्भशक इव यथा बालक इन्द्रः । ‘शैशवावधिगुरुर्गुरुरस्य' इति नैषधे । एतेन काव्येन इन्द्रस्य बालतथा गुरुपार्श्वे अध्ययनमपि प्रोक्तम् । चित्रशिखण्डिसूनोबृहस्पतेः । 'विचित्रवाक्वि - त्रशिखण्डिसूनोः' इत्यपि नैषधे । पार्श्व प्राप्य पठति । 'वाचस्पतिः सुराचार्यों, जीवश्चित्रशिखण्डिजः' । इति हैम्याम् ॥
1
લાકા
હીરકુમાર પ્રેમપૂર્ણાંક, શાસ્ત્રોક્ત પ્રકારે અક્ષર આદિ લીપીના જ્ઞાનદ્વારા શાસ્ત્રોમાં પ્રવેશ કરતા હતા. અર્થાત્ હીરકુમારે શાસ્ત્રાભ્યાસને પ્રારંભ કર્યાં. જેમ કાઇ સરળહૃદયી બાલક દરવાજાવડે નગરીમાં પ્રવેશ કરે તેમ તીક્ષ્ણમુદ્ધિવાળા હીરકુમારે લીપીદ્વારા શાસ્ત્રાભ્યાસમાં પ્રવેશ કર્યાં, બાલઈન્દ્ર બૃહસ્પતિની પાસે જેમ અભ્યાસ કરે તેમ અધ્યાપકની પાસે ઉત્સાહપૂર્વક હીરકુમાર
શાસ્ત્રાભ્યાસ કરતા હતા. ીપા
छायां तनोखि न लङ्घयतापि वाच, प्रासादि तेन विनयावनतेन सूरिः ।
सर्वैरभाव च गुरोः सफलैः प्रयत्नै
स्तस्मिन् परभुवीव कृषीवलस्य ||७६ ||
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ७६-७८] हीरसौभाग्यम्
.. १८३ तेन हीरकुमारेण सूरिः कलाचार्यः प्रासादि प्रसन्नीकृतः । तेन किंभूतेन । विनयेन अवनतेन नम्रेण । तेन पुनः किं कुर्वता । गुरोः स्वाध्यापकस्य वाचं वाणीम् । वचनमात्रमपीत्यर्थः । नोल्लङ्घयता नातिकामता । कामिव । छायामिव । यथा कोऽपि स्वतनोश्छायां नोल्लङ्घयति । गुरोस्तस्याध्यापकस्य सर्वैः सकलैः प्रयत्नरुद्यमैस्तस्मिन् हीरकुमारे सफलैः फलवद्भिरभावि संपन्नैः संजातम् । कस्येव । कृषीवलस्येव । यथा कृषिकस्य कर्षणकारिणः अनूषरभुवि सर्वसस्योत्पत्तिस्थानक्षेत्रभूमौ प्रयत्नैः प्रयासैः सफलैर्भूयते ॥
પ્લેકાર્થ હીરકુમારના વિનયથી અને નમ્રતાથી કલાચાર્ય ખૂશ થયા. જેમ શરીર પોતાની છાયાનું ઉલ્લંઘન ન કરે તેમ હીરકુમાર ગુરુના વચનનું લેશમાત્ર પણ ઉલ્લંઘન કરતા ન હતા તેથી જેમ ફલકૂપ જમીનમાં ખેડુતના સર્વ પ્રયાસો સફલ થાય તેમ હીરકુમારમાં ગુરુ (અધ્યાપકોના સર્વ પ્રયાસો स५५ यया. ॥७॥
तं साक्षिण प्रणयवान्स्वगुरुं प्रणीय,
स्वल्पैर्दिनैः स वहनैरिव धीविशेषैः । संप्राप पारमखिलागमसागरस्य,
साधुः समाधिभिरिवानुपमैर्भवस्य ॥७७॥ . प्रणयः स्नेहो गुरुजनेषु विद्यते यस्य स हीरकुमारस्त स्वगुरु' निजकलाचार्य साक्षिण प्रतिभुवम् । साक्षिमात्रमित्यर्थः । प्रणीय कृत्वा स्वल्पैरतिस्तोकैदिनैर्वासरः अखिलागमसागरस्य समस्तशास्त्रसमद्रस्य पार परतीर प्रान्त संप्राप लेमे। गृहमेधिवासोचितं सर्वशास्त्रमधीतवानित्यर्थः । कैः । धीविशेषैः स्वप्रज्ञोत्कषैः । बुद्धिविशिष्टगुणातिशयैः । कैरिव । वहनैरिव । यथा यानपात्रैः कृत्वा सांयान्त्रिकः समुद्रस्य पारमभिलषितघेलाकल प्राप्नोति । 'सांयान्त्रिकः पोतवणिक । बोहित्थ वहन पोतः ।' इति हैम्याम । अथ प्रथगपमापि । क इव । साधरिव । यथा यती अनुपमैरसाधारणः समाधिभियानविशेषैः । 'ध्यान तु विषये तस्मिन्नेकप्रत्ययसंततिः । समाधिस्तु तदेवार्थमात्राभासनरूपकः ॥' इति हैम्याम् । एतावता योगैः कृत्वा भवस्य संसारस्य । 'भवः सत्तात्मजन्मसु । रुद्रे श्रेयसि संसारे' इत्यनेकार्थः । पारौं मोक्षण प्रामोति ॥
શ્લોકાર્થ વડીલે પ્રત્યે બહુમાનવાળા હીરકુમાર પિતાની બુદ્ધિના પ્રકર્ષથી કલાચાર્યને સાક્ષી રાખી ગૃહસ્થને યોગ્ય સર્વ શાસ્ત્રસમુદ્રને પાર પામ્યા. જેમ કુશળ નાવિક વહાણવડે સમુદ્રનો અભિલપિત કિનારો હેલાઈથી પામી શકે, જેમ કેઈ યોગી અસાધારણ કટિની સમાધિવડે સંસાર સમુદ્રનો પાર પામે છે અર્થાત મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે, તેમ હીરકુમાર સરળતાથી સર્વશાસ્ત્રમાં પારંગત બન્યા. છા
अध्याप्य तेन विधिवत्सकलाः स विद्याः, ... प्रत्ययेते स्म गुरुणा जनकस्य तस्य ।
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ७८-७९]
सौभाग्यम्
श्रीमान्मुरारिवि तेन हिरण्यरत्न - कोटी वितीर्य सुतसूरिरपि व्यधायि ॥७८॥
१८४
तेन गुरुणा कलाचार्येण विधिवत् शास्त्रोक्तप्रकारेण द्विसप्ततिकलानामादिमा कला लिखितगणितादिरन्तिमा कला शकुनरुतमित्युक्तप्रकारेण । अथवा मातृकादिकचाणि - क्याङ्क (त) पाठनैकविधिना सकलाः समस्ता अपि विद्या अध्याप्य पाठयित्वा तस्य कुमारस्य कुंराख्यस्य वा जनकस्य पितुः स हीरकुमारः प्रत्यर्प्यते स्म पश्चादर्पितः । अपि पुनः तेन तज्जनकेन कुंरामहेभ्येन सुतसूरिः स्वपुत्रहीरकुमारस्य कलाचार्यः हिरण्यानां रत्नानां मणीनां कोटीर्बहुशो लक्षशतानि वितीर्य दत्त्वा मुरारिः कृष्ण इव श्रीमान् लक्ष्मीपतिर्व्यधायि विहितः ॥
કલાકા
કલાચા હીરકુમારને લેખન ગણિતથી આરંભીને શત્રુન—સ્વરશાસ્ત્ર પંત પુરુષની બહેાંતેર કળા શિખવી તેના પિતા કરાશાહને અણુ કર્યાં. ત્યારે કરાશાહે હીરકુમારના ગુરુ (અધ્યાપક)ને વિપુલ સુવર્ણ અને રત્નાની ગુરુદક્ષિણા આપીને કૃષ્ણની જેમ યથા લક્ષ્મીપતિ બનાવ્યા. ૮
चित्रमिवेन्दुरनवद्यतमां स विद्यां,
लब्ध्वा श्रिया तदवधि व्यरुचत्कुमारः । आसीदसीममहिमाप्यनयार्भकस्य,
प्रोल्लेखितस्य निकषेण मणेस्त्विषेव ॥ ७९ ॥
स कुमारः अनवद्यतमाम् अतिशयेन लाघनीयां विद्यां लब्ध्वा संप्राप्य तदवधि विद्याधिगमदिवस एवावधिर्मर्यादा यत्रेति क्रियाविशेषणम् । तद्दिनमारभ्येत्यर्थः । श्रिया शोभया लक्ष्म्या वा व्यरुचत् शुशुभे । 'सहस्रधात्मा व्यरुचद्विभक्तः' इति रघुवंशे । क इव । इन्दुरिव । यथा चन्द्रः अनवद्यतमामतिनिर्मुक्तमेघोपरोधां चित्रां त्वाष्ट्र नक्षत्रवि शेष प्राप्य श्रिया शारदीनकौमुदीलक्ष्म्या विरोचते । युद्धयो लुङि घुतादिभ्यः परस्मैपदं वा स्यात् । 'पुषादिद्युतादिलदितः परस्मैपदेषु' श्यन्धिकरणपुषादेतादेर्लदितश्च परस्य चलेरङ स्यात् परस्मैपदेषु । अद्युतत् । अद्योतिष्ट । अरुचत् । अरोचिष्ट ।' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । अपि पुनस्तस्यार्भकस्य हीरकुमारस्य तया विद्यया कृत्वा न विद्यते सीमा मर्यादा यस्य सः असीमः । अद्वैत इत्यर्थः । तादृशो महिमा माहात्म्य यस्य तथाविघ आसीत् बभूव । कस्येव । मणेरिव । यथा निकषेण शाणेन उल्लेखितस्य उत्तेजितस्य निर्मलीकृतस्य मणे रत्नविशेषस्य त्विषा कान्त्या कृत्वा अनन्य महत्त्व मूल्य महार्घ्यता भवति ॥ इति बालक्रीडा ॥
લેાકા
હીરકુમારે જ્યારથી અતિપ્રશસનીય વિદ્યાને પ્રાપ્ત કરીત્યારથી આરંભીને વિદ્યાલક્ષ્મીવર્ડ અત્યંત તે શાલતા હતા. જેમ ચન્દ્ર ચિત્રા નક્ષત્રને પામીને શરદ ઋતુની લક્ષ્મીવડે શેાભે છે. તેમ હીરકુમાર
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ७९-८१]
हीरसौभाग्यम्
१८५
નિરવદ્ય વિદ્યાવડે અત્યંત શાભતા હતા. જેમ શાણુવંડે ઉત્તેજિત કરાયેલ મણિનું માહાત્મ્ય વધે છે તેમ અસાધારણુ કોટિના વિદ્યાવૈભવવડે હીરકુમારી અનેકગુણા મહિમાવાળા બન્યા. 19ના
नाभीभवेन तदुदाहरणीकृतैः किं, सामुद्रशास्त्रगदितैर्नरलक्षणौघैः ।
नालम्भि तत्र कुमरे व्यभिचारिभावः, प्रामाणिकैः सदुपमानविधाविवेह ||८०||
नाभीभवेन विधात्रा । किमुत्प्रेक्ष्यते । 'हाराग्रजाग्रद्गरुडाश्मरश्मिपीनाभनाभीकुहरा न्धकाराम्' इति नैषधे | नाभीशब्दो दीर्घईकारान्तोऽस्तीति । तदुदाहरणीति । सहरकुमार एव उदाहरण निदर्शन दृष्टान्तो येषां ते तदुदाहरणाः । न तदुदाहरणास्तदुदाहरणाः कृतास्तदुदाहरणीकृतास्तैः । समुद्रेण कविना कृत शास्त्र ग्रन्थविशेषः सामुद्रशास्त्र ं । तत्र गर्दिताः कथितास्तैर्नराणां मनुष्याणां लक्षणानां स्वस्तिकचक्राङ्कुशादीनामोघैः समूहैस्तत्र कुमरे हीरकुमारे व्यभिचारिभावः परस्परविरोधित्व नालम्भि न प्राप्तम् । 'कुमारः कुमरोऽपि च' इति शब्दप्रमेदे । अन्यत्रापि चरित्रादौ व । कस्मिन्निव । सदु· पानविधाविव । यथा । इह जगति प्रामाणिकैस्तार्किकैः सतिं सर्वप्रकारैर्योग्ये विद्यमाने उपमानविधौ अन्यपदार्थस्य सादृश्यीकरणप्रकारे व्यभिचारित्वं न लक्ष्यते ॥
શ્લેાકા
બ્રહ્માએ હીરકુમારને આદર્શરૂપ બનાવીને, સામુદ્રિકશાસ્ત્રમાં વર્ણવેલા પુરુષનાં શુભલક્ષણાના સમૂહના હીરકુમારમાં પરસ્પર વિરેાધીભાવ પ્રાપ્ત થવા દીધા નહીં. અર્થાત્ હીરકુમાર સર્વ શુભલક્ષણાથી યુક્ત હતાં. જગતમાં પ્રામાણિક પુરુષા સર્વપ્રકારે યાગ્ય એવા કોઇપણ પદાર્ચની સમાનતા વર્ણ વે, તેમાં જેમ વ્યભિચાર આવતા નથી, તેમ હીરકુમારમાં સામુદ્રિક શાસ્ત્રમાં કથિત શુભલક્ષણાના વ્યલિयार-विरोधीभाव हेमाता नथी. ॥८०॥
तस्याभवल्लवणिमातिशयः स कोऽपि,
प्रोत्तारयन्यदुपरि स्थविरः शिवाय । मुक्ताः क्षिपत्यनुदिनं पवमानमार्गे;
ता एव तत्र किमु तारंगणा भवन्ति ॥ ८१ ॥
कुमारस्य स कोऽपि अद्वैतवैभवः लवणिमातिशयः लावण्याधिक्य अभवत् बभूब । स कः । यदुपरि यस्य लावण्यातिशयस्योपरि स्थविरः पितामहः । स्थविरः शतानन्दपितामहौक:' इति हैम्याम् । 'प्रवयाः स्थविरो जरन्' इत्यपि हैम्याम् । शिवाय कल्याणकारणाय नित्य प्रतिवासर प्रोत्तारयन् उत्तारण सृजन् न्युञ्छनीकुर्वन्वा मुक्ता मौक्तिकानि पवमानमार्गे आकाशे क्षिपति । किमु उत्प्रेक्ष्यते । ता एव मुक्तास्तत्राम्बरे तारगणा ज्योतिर्मण्डलानि भवन्ति संजायन्ते ॥
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५
दिनमा
१ को -
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ३ श्लो० ८१-८३
લોકાઈ હીરકુમારના લાવણ્યને અતિશય કેઈ અભુત પ્રકારને હતો ! તે લાવણ્યના અતિશયના કલ્યાણ માટે, બ્રહ્માજી નિરંતર મોતીઓ વડે તેનું લૂણ ઉતારતા અને તે મોતીઓ આકાશમાં ફેંકતા હતા, કાયેલ તે જ મોતીઓ જાણે આકાશમાં જ્યોતિષચક્ર તારાઓ બની ગયા ન હોય ! ૮૧
स्पर्धेदयादिव मिथः प्रवयं मुजद्भि
रहैः सपनिमवपुर्विभवेन तेन । ईर्ष्या तमीप्रियतमः प्रणयन्विजित्य,
लक्ष्मच्छलेन मुमुचे किमु लाञ्छयित्वा ॥८२॥ तेन हीरकुमारेण ईर्ष्याम् । अर्थात् स्ववपुश्चारिम्णा सममसूयाम् । प्रणयन् कुर्वन् तमीप्रियतमः रजनीजानिः चन्द्रः विजित्य । अर्थात्पराभूय । गृहीत्वा वा । किमु उत्प्रेक्ष्यतेलक्ष्मछलेन लाञ्छनकपटेन लाञ्छयित्वा लाञ्छन मज्या अभिज्ञान मुखे कृत्वा मुमुचे नभसि मुक्तः । 'किं नन्दिः किं मुरारिः किमु रतिरमणः किं विधुः किं विधाता' इति धनपालोक्तोपमानादत्र विधोरुत्प्रेक्षा । तेन किम् । अङ्गैः शरीरावयवैः कृत्वा सह चङ्गिना मनोहरत्वेन वर्तते यत्तादृशस्य वपुषः शरीरस्य विभवः शोभातिशयो यस्य । अथ वा वपुर्विभबेति साधनेन जित्वेति । किं कुर्वद्भिरगैः । इवोत्प्रेक्ष्यते-मिथः परस्पर स्पर्धायाः संघर्षस्य उदयात् प्रादुर्भावादिव प्रवयं पुष्टिं सृजद्भिविदधद्भिः॥
दार्थ હીરકુમારે, પોતાના શરીરના સૌંદર્યની સાથે નિરંતર ઇર્ષ્યા કરતા એવા ચન્દ્રના પરાભવ કરીને અર્થાત ચન્દ્રને પકડીને લંછનના બહાને તેના મુખ ઉપર મલીનું ચિહ્ન દોરીને, આકાશમાં છોડી દીધો ! વળી હીરકુમારના સુચારુ અવયવો પરસ્પર હરિફાઈ કરવાપૂર્વક વૃદ્ધિને પામતા હતા. દર
केशोचयः स्फुरति यस्य स नीलकण्ठ
पृष्ठे प्रविष्ट इव येन जितः कलापः । आबाल्यतः कुटिलता मनसोऽपनीता
यं भेजुषी पुनरिवैत्य कचच्छटासु ॥८॥ तस्य कुमारस्य स चामरादिप्रतिपक्षलक्षजित्वरः प्रसिद्धः केशोच्चयः केशपाशः । 'बालाः स्युस्तत्पराः पाशो रचना भार उच्चयः । हस्तः पक्षः कलापश्च केशभूयस्त्ववा. चकः ॥' इति हैम्याम् । स्फुरति भासते । स कः । येन केशोच्चयेन जितः अभिभूतः कलापः शिखण्डिकम् । उत्प्रेक्ष्यते-नीलकण्ठः शंभुर्मयूरश्च तस्य पृष्ठे प्रविष्टः शरणे गत इव । पुनर्येन कुमारेण आषाल्यतः शैशवं मर्यादीकृत्य मनसः स्वचित्तात् कुटिलता-चक्रत्वम् अपनीता निष्कासिता सती । उत्प्रेक्ष्यते-उपेत्यागत्य य कुमार कुटिलता
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ८३-८५] हीरसौभाग्यम् फचच्छटासु कुन्तलावलीषु मेजुषीव श्रितवतीव । 'तटान्तविश्रान्ततुरङ्गमच्छटा' इति छटाशब्दः समूहवाची नैषधे । तथा 'वक्रोक्तिकुशलस्य तस्य [नलस्य] केशकलापोऽपि वक्रतां मेजे' इति चम्पूकथायाम् । इति पुरुषाणां केशकलापे वक्रता वर्णितास्तीति ॥
હીરકુમારનો કેશકલાપ શોભતો હતો. તે કેશક્ષાપથી અપમાનિત થયેલા જાણે બીજા કેશકલાપે શંભુ અથવા મયૂરના પૃષ્ઠભાગે (શરણે) આવીને રહી ગયા ન હોય ? હીરકુમારે બાલ્યકાળથી જ મનની કુટિલતાને દૂર દૂર હાંકી કાઢી હતી ! જાણે તે વક્રતા આવીને હીરકુમારના વાળમાં વસી ગઈ ન હેય ! અર્થાત હીરકુમારના શ્યામ અને વાંકડીયા વાળ શોભતા હતા.
स्वध्यानलोपभवकोपपिनाकिजाग्र
दातङ्कशङ्कितमनःसुमनःशरस्य । त्याग तनोविदधतः कृतवान्विधाता,
छत्रेण यस्य किमु मौलिमवाङ्मुखेन ॥८४।। विधाता ब्रह्मा यस्य कुमारस्य मौलिं मस्तक कृतवांश्चक्रे । किमु उत्प्रेक्ष्यते-स्वस्येश्वरसंबन्धिनो ध्यानस्य एकाग्रमनस्त्वेन परमात्मस्वरूंपचिन्तनरूपस्य प्रणिधानस्य लोपेन भगेन कुमारिकावस्थायां पाणिग्रहणकरणकृते सेवार्थ समागतायां गौर्या विषये रागोत्पा. दनलक्षणविघ्नविधानेन पञ्चमी वा सर्वत्र भवः समुत्पन्नः कोपः व्यापादनकारणक्रोधो यस्य तादृग्विधात् पिनाकिनः शंभोर्जाग्रता प्रकटीभवता आतकेन भयेन । 'भयं भीीतिरातङ्कः' इति हैम्याम् । शङ्कित वहननलक्षणशङ्कां प्राप्त मनो यस्य तथाविधस्य । अतएव प्रतिपक्षपराभवात्प्रागेव तनोः स्वदेहस्य त्याग विनाश विद्धतः कुर्वतः सुमनःशरस्य पुष्पबाणस्य कामस्य अवाझ्मुखेन अधोवक्त्रेण छत्रेण किमु कृतवान् । निःस्वामिकतया मदनश्वेतातपत्रोपादान युक्तमेव ॥
કાર્થ
બ્રહ્માએ હીરકુમારનું મસ્તક બનાવ્યું. પરમાત્માના ધ્યાનમાં લીન બનેલા ઈશ્વરને, કુમારિકા અવસ્થામાં પાણિગ્રહણ માટે આવેલી ગૌરી તરફ રાગ ઉત્પન થયે ! તેથી ઈશ્વર ધ્યાનમગ્ન બન્યા. પરંતુ ઈશ્વરને ફરીથી સ્વસ્થતા પ્રાપ્ત થઈ. તેથી ઈશ્વરના ભયથી શકિતમનવાળા બનેલા કામદેવે શત્રુના પરાભવ પહેલાં જ પિતાના દેહનો ત્યાગ કર્યો. તેવા પ્રકારના કામદેવના અધોમુખે રહેલા સ્વડે જ ) प्रमाणे २४भा२ना भरत ने मनायु न हाय ! ॥८४॥..
उत्तुङ्गभावमथ वर्तुलतां दधान
. मुष्णीषमस्य सुषमा स्म बिभर्ति मौलौ । - यस्मिन् समाजिगमिषोस्तरुणत्वलक्ष्म्या,
. माङ्गल्यकुम्भ इव केशरुहाश्रिताङ्कः ।८५||
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ३ श्लो० ८५-८६ - अस्य कुमारस्य मौलौ मूर्धनि उष्णीषमाकारविशेषः सुषमां सातिशायिशोभां बिभर्ति स्म दधार । 'सोष्णीषमूर्धा ध्वजचिह्नपाणिः' इति चम्पूकथायां नलविशेषणम् । अत एव तीर्थकृद्य इतरेषामप्युत्तमपुरुषाणामुष्णीषं वर्ण्यते । उष्णीष किं कुर्वाणम् । दधान बिभ्राणम् । कम् । उत्तुङ्गभावम् उन्नतत्वम् । अथ पुनर्वर्तुलतां वृत्ताकारत्व च । इवोत्प्रेक्ष्यते-यस्मिन्हीरकुमारे समाजिगमिषोः सम्यक्प्रकारेण आगन्तुकामायास्तरुणत्वलक्ष्म्या यौवनश्रियः केशा एव रुहा दुर्वा । 'दुर्वा त्वनन्ता शतपविका । हरिताली रुहा' इति हैम्याम् । ताभिराश्रित आकलितः अके उत्सगे यस्य तादृशो मागल्यः कल्याणकारी कुम्भः कलश इव ॥
શ્લોકાર્થ
હીરકુમારના મસ્તક ઉપર ઉષ્ણીષ (પાગ-પાઘડી)ના આકારે સ્વાભાવિક ઉંચી અને વર્તુલાકારે રહેલી શિખા શોભતી હતી. (શ્રી તીર્થકર આદિ મહાપુરુષના મસ્તક ઉપર આવા પ્રકારની સ્વાભાવિક ઉંચી શિખા હોય છે અને તે પ્રશસ્ત કહેવાય છે). તે જાણે હીરકુમાર પાસે સમ્યફ પ્રકારે આવવા ઈચ્છતી તાર્યાલક્ષ્મીના કેશરૂપ દૂર્વા (અમુક પ્રકારનું તૃણવિશેષ)થી ભરેલા મધ્યભાગવાળો મંગલ કળશ ન હેય! I૮પા
यश्चन्द्रिकाङ्कितचतुर्द्विजराजराज
द्भालार्धशीतमहसो वहते स्म शश्वत् । शुद्धाशयोऽमृतरसायितवाग्विलासो,
द्वासप्ततिः कलयतात् स कलाः कथं न ॥८६|| यो हीरकुमारः शश्यन्निरन्तर चन्द्रिकया ज्योत्स्नया अङ्कितान् कलितान् । 'दशनचन्द्रिकया व्यवभासितम्' इति रघौ । इति चन्द्रिकाशब्देन दन्तद्युतिश्चन्द्रिका च । चतुःसंख्याका द्विजानां राजानो द्विजराजा राजदन्ताश्चन्द्रश्च । 'राजदन्तौ तु मध्यस्थावुपरिश्रेणिको क्वचित् । तथा राजत् दीप्यमान यद्भाल ललाटमेवार्धशीतमहाः सामिसोमस्तान् । सार्धचतुश्चन्द्रानित्यर्थः। वहते स्म दधार । स कुमारो द्वासप्ततिसंख्याकाः कलाः कथं न कलयतात् धत्ताम् । अपि तु सार्धचतुश्चन्द्रधारी गणनया द्वासप्तति. कलाकलित एव स्यात् । किंभूतः । शुद्धो निर्मल निष्पापः विशदश्च आशयश्चित्त मध्य च यस्य । पुनः किंभूतः । अमृतरसवत्सुधानिस्यन्द इवाचरितो वाग्विलासो वचनवैचित्री यस्य । चन्द्रा अपि शेवता अमृतयुताश्च स्युः ॥
બ્લેકાર્થ - જ્યોનાથી યુક્ત મુખ્ય ચાર દાંત રૂપી ચાર ચન્દ્ર અને દેદીપ્યમાન લલાટરૂપી અર્ધચન્દ્ર, એમ નિરંતર હીરકુમાર સાડાચાર ચન્દ્રને ધારણ કરતા હતા. તેથી શુદ્ધ અને નિર્મલ ચિત્તવાળા તથા સુધા ઝરતી વાણીના વિલાસવાળા હીરકુમાર રૂપી ચન્દ્ર, નિર્મલ અને નિરંતર અમૃતને સીંચી રહેલા साया२ य-द्रने धन'43 ('सो'3) शुता=१४+८=७२ मा प्रा महोतरे वायु ना बोध श?॥८ ॥
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ८७-८८] हीरसौभाग्यम्
१८९ भालस्थलप्रसृमरांशुपयःप्रवाहो
पान्तप्ररूढलतिकेव विभाति यद्भः । शङ्खोऽप्यभूद्वदनवारिजपार्थिवस्य,
चन्द्रादिवैरिविजये किमु वादनाईः ॥८७॥ यद्भूर्यस्य कुमारस्य धूनयनयोरुपरि रोमपद्धति ति स्म रराज । उत्प्रेक्ष्यतेभालस्थलस्य ललाटपट्टस्य प्रसमरा विस्तरणशीला ये अंशवः किरणास्त एव पयःप्रवाहः सलिलानामोघस्तस्योपान्ते तटप्रदेशे प्ररूढा प्रोद्गता लतिका । अथवा फलिनी वल्ली स्व. भावलतिका वा । अपि पुनर्यद्वक्त्रे शङ्खः भालश्रवणयोरन्तराले कश्चित् प्रदेशविशेषः अभूजज्ञे । 'शङ्खः कम्बो निधिमेदे स्यानख्यामलिकास्थनि' इत्यनेकार्थः। ललाटप्रान्तवर्तिनि अस्थनीति तदवचूर्णिः । 'शङ्खो भालस्र(श्र)वोऽन्तरे' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-बदनमर्थात् कुमारमुखमेव वारिजानां कमलानां राजा पार्थिवस्तस्य । चन्द्रादीनां विधुदर्पः णप्रमुखाणां वैरिणां शत्रूणां विजये जयप्राप्तौ पराभवनावसानसमये वा वादनस्य पूरणस्य अ) योग्यः शङ्खः कम्बुः किमु । विजयिराजानो हि रिपूनिर्जित्य स्वविजयसूचक शङ्ख वादयन्तीति प्राक्तननृपरीतिः। यथा-स्वाविनयकरणप्रकुपितमतङ्गतापसप्रदत्तमतगजीभवः नशापापनयनप्रादुर्भूतस्वाभाविकस्वरूपप्रसन्नीभवद्गान्धर्वदेवविश्राणितप्रयुक्तसंहारविभक्तमन्त्रप्रस्वापनशस्त्रानुभावपराभूतसमस्तप्रतिपक्षक्षितिपतिपताकिनीप्रारब्धदुर्धरमहायोधनपयोनिधिमध्यसमुद्भूतविजयश्रीस्वीकरणावसरे अजकुमारः 'ततः प्रियोपात्तरसोऽधरोष्टे निवेश्य दध्मौ जलज कुमार.' इत्येतत्सर्वविस्तारो रघुवंशे ॥
બ્લેકાર્થ હીરકુમારના લલાટ ઉપર અને નેત્રો ઉપર રહેલી ભ્રમર શોભતી હતી. તે જાણે લલાટપદના વિસ્તારને પામેલા કિરણોરૂપી પાણીના પ્રવાહને કીનારે ઉગેલી કેઈ લતાવિશેષ ન હોય ! વળી મુખ ઉપર રહેલે શંખ (કપાળ અને કાન વચ્ચેનો પ્રદેશવિશેષ અથવા ગુજરાતીમાં જે લમણ તરીકે ઓળખાય છે.) શોભતો હતો! તે જાણે હીરકુમારના મુખારવિંદરૂપી રાજાના, ચન્દ્ર દર્પણ આદિ શત્રુઓ પરના વિજયની પ્રાપ્તિમાં વગાડવા યોગ્ય શંખ ન હોય તેમ જણાતું હતું. ૮કા
लावण्यनीरनयनाब्जदीयवकत्र
___ कासारपालिरिव कर्णयुग विभाति । द्वीपेषु सूचयति किं स्वमितेषु भावि
श्लोक शिशोः श्रवणयोश्च नवदयाङ्कः ।।८८॥ कर्णयुग कुमारश्रवणयुग विभाति शोभते । उत्प्रेक्ष्यते-लावण्यं मनोक्षता स्वरूप सौन्दर्य वा तदेव नीर सलिल यत्र । तथा नयने लोचने एवाजे कमले यत्र ताशस्य यदीयवत्रकासारस्य कुमारसंबन्धिवदनसरसः पालिः सेतुरिव सरसो जलरुन्धनस्थान
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
. १९०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ३ श्लो० ८८ - ९०
पालि: । 'सेतौ पाल्यालिसंवराः' इति हैम्याम् । च पुनः श्रवणयोः कर्णयोर्नवानां नवेति संख्यानां द्वयस्य युगलस्य अङ्कः अष्टादशसंख्याबाची अङ्को लिपिविशेषः स्वेन नवलक्षणेनात्मना मितेषु प्रमाणीकृतेषु अष्टादशसु द्वीपेषु । 'अष्टादशद्वीपनिखातयूपः' इति रघुवंशे । 'नवद्वयद्वीपपृथग्जयश्रियाम्' इति नैषधे । इति द्वीपानामष्टादशतापि । शिशोर्हीींरकुमारस्य भाविनम भविष्यन्त श्लोक यशः सूचयति कथयति किमु । कर्णयोराकृतिरूपो नवाङ्को दृश्यते । यथा 'कर्णान्तरुत्कीर्णगभीरलेखः किं तस्य सख्यैव न वा नवाङ्कः' इति • नैषधे । तावता हीरकुमारयशोऽष्टादशद्वीपेषु भविष्यतीति सुचा ॥
ક્લાકા
કુમારનું ક યુગલ, જાણે સૌં રૂપી જલ અને નેત્રોરૂપી કમલાવાળા મુખરૂપી સરોવરની पान होय ? तेवु शीलतु तु अननी याति नव (७) नाना सिह्न३५ हेपाय छे, तेथी અઢાર સંખ્યાવાચક લીપીરૂપ એ કાન હેાવાથી ભવિષ્યમાં હીરકુમારના યશ અઢારદ્વીપમાં પથરાશે!’ આવું સૂચન જાણે કરતા ન હોય ! ૫૮૮૫
"
विद्वेषभावमपहाय परस्परेण, केशच्छटास्फटिकहाटककुण्डलाङ्गाः ।
१ स्वर्भाणुशुभ्र किरणाम्बुजबन्धवोऽमी, यस्मिन्विधातुमिव साप्तपदीनमीयुः ||८९ ||
यस्मिन्कुमारे सम्यक्स्थाने केशच्छटा केशपाशः स्फटिक श्वेतरत्न तथा ञ्च तयो रचनाविशेषेण सदृशीकृते कुण्डले कर्णाभरणे ते अङ्गानि कायारूपाणि वा येषां तादृशा अमी प्रत्यक्षलक्षाः । स्वर्भाणू राहुः, शुभ्र किरणश्चन्द्रः, अम्बुजबन्धुर्भास्करः, राहुचन्द्रार्काः । उत्प्रेक्ष्यते - मिथः परस्पर साप्तपदीन मैत्र्य सौहार्दम् । "सख्य तु सौहद सौहार्द साप्तपदीनम्' इति हैम्याम् । विधातुं कर्तुम ईयुरागता इव । किं कृत्वा परस्परेण अन्योन्येन विद्वेषिभाव विरोधिताम् अपहाय त्यक्त्वा ॥
શ્લેાકા
રાહુ, ચન્દ્ર અને સૂર્ય એમ ત્રણે ગ્રહો પરસ્પરના વિધીભાવતા ત્યાગ કરીને કેશપાશ, સ્ફટિક અને સુવર્ણની રચનાથી યુક્ત એવું સાક્ષાત્ કુંડળરૂપ શરીર બનાવીને હીરકુમારના કેશપાશમાં મિત્રતા સાધવા માટે જાણે આવ્યા ન હોય! ૫૮૯ા
सक्तः श्रुतौ शिशुशंशी यदसावितीव,
तच्चक्षुषी श्रुतियुग परिषस्व
१. 'पूर्वपदात्संज्ञायाम्' इति हैसाभिधानचिन्तामणिः । 'क्षुम्नादित्वान्न णत्वम्' इति नामलिङ्गानु
शासनव्याख्यानामाशयः ।
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ९०-९२] हीरसौभाग्यम्
नीलोत्पले उदयतः कुमुदोर्यदाक्ष्णो
लक्ष्मी तदा तरलतारिकयोः श्रयेते ॥९०॥ यद्यस्मात्कारणादसौ अयं वर्ण्यमानः शिशुषु कुमारेषु दृश्यमानो नयनानामाहादकत्वात् शशी चन्द्र इव शिशुशशी श्रुतौ शास्त्रे सक्तः प्रत आसक्तोऽस्ति । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोस्तचक्षुषी कुमारलोचने श्रुतियुग श्रवणयामल परिषस्वजाते आलिङ्गतः स्म । च पुनर्यदा यदि नीलोत्पले कुवलये कुमुदोः कैरवयोर्मध्ये उदयेते उद्गम लमेते तदा तरले चपले तारिके कनीनिके ययोस्तादृशयोस्तदक्ष्णोः कुमारलोचनयोर्लक्ष्मी श्रियं शोभा श्रयेते भजेते । कुमुदे कुमारलोचनतुलामाकलयतः ॥
શ્લેકાર્થ કુમારમાં ચંદ્ર સમાન એવા આ હીરકુમારના બે કાન હંમેશાં શાસ્ત્રોમાં આસક્ત હતા. તેથી નેત્રો કર્ણયુગલને આલિંગન આપતા હતા ! અર્થાત નેત્રો કાન સુધી લાંબા હતા. વળી કુમુદની મધ્યમાં નીલકમલને ઉદ્દભવ જેમ શોભાને પામે છે, તેમ કુમારના નેત્રોમાં રહેલી શ્યામ અને ચપળ કીકીઓ શોભાને આશ્રય કરતી હતી. ૯.
दृग्दोषखण्डनकृते भ्रमरं तदीये,
चिह्न मषेखि मुखे कृतवान्विरश्चिः । विश्वप्रदीपसदृशो यदसौ तदीया,
नासापि किं भजति दीपशिखोपमानम् ॥११॥ विरञ्चिब्रह्मा तदीये हीरकुमारसंबन्धिनि मुखे वदने भ्रमर कुरल भ्रमरालका अन्यो वा आकारविशेषस्त कृतवान् चकार । उत्प्रेक्ष्यते-हग्दोषखण्डनकृते शाकिन्या. दीनामितरेषां वा दृष्टिदोषनिवारणार्थ मषेमलिनाम्बुनः । 'मलिनाम्बु मषी मसी' इति हैम्याम् । चिह्न लाञ्छनमिव कृतवानिति । इदानीमपि बालकानां दृग्दोषच्छिदे मुले कजलचन्द्र मातरः कुर्वन्तीति प्रसिद्धमेतत् । पुनर्यत्कारणादसौ विश्वे जगति प्रदीपस्य पदार्थसार्थप्रकाशकत्वेन गृहमणेः सदृशस्तुल्योऽस्ति यत्तदोः संबन्धात्तेन हेतुना । उत्प्रेक्ष्यते. तदीया तस्य कुमारस्य इयं तदीया नासा गन्धवापि दीपशिखोपमान कजलध्वजकलिकातुलनां भजति कलयति ॥
શ્લેકાર્થ બ્રહ્માએ હીરકુમારના મુખ ઉપર ભમરના આકાર ભકુટી બનાવી ! તે જાણે શાકિની વગેરેને દૃષ્ટિ દેષના નિવારણ માટે મથીનું ચિહ્ન કર્યું ન હોય ! વળી, પ્રકાશક હેવાથી જગતમાં દીપક સમાન એવા હીરકુમારની નાસિકા દીપશિખા (દીવેટ)ની જેમ શોભતી હતી ૯૫
चापल्यकेलिकलिने असिताशये य-.
न्नेत्रे मिथः सदृशवैभवभाजिनी तत् ।
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
सौभाग्यम्
मा दुतां कजभुवेति तदन्तराले,
[ सर्ग ३० ९२-९४
नासानिभेन far fear सीमदण्डः || ९२||
यत्कारणात् यन्नेत्रे कुमारनयने चापल्य चपलता सैव केलिः क्रीडा तथा कलिते युक्ते वश्ञ्चलंतया वा यत्क्रीडनमितस्ततः परिस्फुरणं तेन सहिते । पुनः असितः श्याम आशयो मध्य स्वभावो या ययोस्तादृशे स्तः वर्तेते तत्तस्मात्कारणात् सदृशं तुल्य वैभव शोभातिरेक भजत इत्येवंशीले भाजिनी कुमारलोचने मिथः परस्पर' मा हातां मा द्रोह कुर्वाताम् इति हेतोः कजभुवा ब्रह्मणा तदन्तराले तयोर्नेत्रयोरन्तराले मध्यभागे नासानिमेन नक्रकपटेन । उत्प्रेक्ष्यते -सीमदण्डो विभागर्याष्टः किमु विदधे कृत इव ॥
લેાકા
ચપળતારૂપી ક્રીડાવાળા અને મધ્યમાં શ્યામતાવાળા તેમજ પરસ્પર સમાન વૈભવશાળી હીરકુમારના એ લેાચન, પરસ્પર દ્રોહ કરનારા ના થા !' આ હેતુથી જ જાણે બ્રહ્માએ તે બન્નેની વચમાં નાસિકાના બહાને સીમાદડ બનાવ્યા ન હાય ! ॥૨॥
स्थाणोः शिरोनिवसनानशनाम्बुपानं, संतप्य दुस्तपतपो मणिदर्प गेन । प्रापे पर जनुरिवेदमगण्यपुण्यसंप्रापणीयमदसीयकपोलरूपम् ||१३||
मणिर्पणेन रत्नादर्शन अस्य कुमारस्य इमौ अदसीयौ कपोलौ गण्डौ तयो रूप स्वरूपमिदं प्रत्यक्षम् । उत्प्रेक्ष्यते - परमन्यजनुरवतारः प्रापे प्राप्तमिव । किंभूत जनुः । अगण्येन गणयितु प्रमाणीकर्तुमशक्येन पुण्येन भाग्येन संप्रापणीय, सम्यक्प्रकारेण लब्धुं योग्यम् । किं कृत्वा । दुःखेन कष्टेन तप्यते विधीयते इति दुस्तपं तादृक् तप उपवासा किष्ट संतस्य तप्त्वा यथाविधि विधाय । किम् । तपः । 'स्थाणुः स्तम्भ की लकशम्भुषु' इत्यनेकार्थः । तस्य शिरसि मस्तके निवसन सदा स्थितिस्तथा न विद्यते अशन भोजनम्, अम्बुनो जलस्य पान' धीतिर्यत्र । 'धीतिः पानेऽथ शोषणम्' इति हैम्याम् । લેાકાથ
यस्य प्रशस्ययशसः श्रुतिपाशमध्य
4
હીરકુમારના બન્ને ગાલ રત્નના આરિસાની જેમ શેાલતા હતા ! જેમાં ખાનપાનને ઉપયાગ નથી, તેવા પ્રકારના દુષ્કર ત્તપ તપીને અગણિત પુણ્યકના પરિપાકથી પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય હીરકુમારના મસ્તકમાં નિવાસસ્થાનરૂપ કાર્ય વિશિષ્ટ પ્રકારનેા જન્મ ધારણ કર્યા ન હેાય ? તેવા કપાલ શાભતા
बता
निष्पातिनक्रशुकचच्चुपुटात् कथंचित् ।
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
03
सा३श्लोक ९४-९६] हीरसौभाग्यम्
बिम्बीफलं विगलित स्खलित च बन
पद्मोदरे क्रिम रदच्छदनीबभूव ॥९॥ बिम्बीफल गोल्हकं यस्य कुमारस्य उत्प्रेक्ष्यते । रदनन्दनीबमूव किमु अधरः संजात इव । किंभूतम् । कथंचित्केनापि प्रकारेण बलात्कारेण वा स्वबन्धनभयाकुलितत्वेन विगलित निष्पतितम् । कस्मात् । श्रुती कर्णावेव पासौ बातमन्धी त्योमध्ये मिष्पातिनो निष्पतमशीलस्य नक्रशुकस्य नासिकारूपकीरस्य चञ्युपुटात् सुपाटिकासंपु. टतः । वक्त्रोदरादित्यर्थः । किंभूतं बिम्बीफलम् । स्खलित पत्तित्वा स्थितम् । क्रालिन् । वक्त्र वदनमेव पद्म कमल तस्योदरे मध्ये । यस्य किंभूतस्य । प्रशस्य विश्वश्लाघनीयं यशः कीतिर्यस्य ॥
કલેકાર્થ હીરકુમારના અધર (હઠ) બિમ્બીલ (ગીલોડા) જેવા લાલ હતા. તે બે કાનરૂપી પાશની મધ્યમાંથી, બંધનના ભયથી વ્યાકુળ થઈને પડી ગયેલ નાસિકારૂપ શુક (પપટ)ના ચંપુટમાંથી કોઈ પણ રીતે પડીને વિશ્વમાં પ્રશંસનીય યશવાળા હીરકુમારના મુખકમલની મધ્યમાં આવીને રહેલાં જાણે બિંબીફલ (ગાલેડા) ન હોય તેવા જણાતા હતા !!૯૪
रक्ताङ्करक्तमणिपल्लवपाटलश्री
पाटच्चरो यदधरः श्रियमश्नुते स्म । आस्थानवेदिरिव वाङ्मयदेवताया,
आवासवेश्मनि कुमारमुखारविन्दे ॥१५॥ यदधरो हीरकुमारस्यौष्ठः श्रिय शोभामश्नुते व्यामोंति । विमर्तीत्यर्थः । किंभूतः। रक्ताङ्का विद्रुमाः रक्तमणयः पद्मरागाः पल्लवाः किशलयानि तेषां पाटलश्रियो भावप्रधा. ननिर्देशाद्रक्तत्वलक्ष्म्याः स्वभावशोभाया वा पाटश्चरस्तस्करः अपहर्ता । उत्प्रेक्ष्यते-अधरः पाझमयदेवतायाः श्रीसरस्वत्याः आस्थानवेदिः सभायामुपवेशनार्थ वेदिकेव । कस्मिन् । कुमारस्य मुखमेवारविन्द कमल तत्र । किंभूते कुमारमुखारविन्दे । आवासवेश्मनि । वाग्देवताया आवासार्थ निवसमकृते वेश्मनि गृहे । कुमारवदनारविन्दरूपे मन्दिरे निवसन्त्या इत्यर्थः ॥
કલેકાર્થ परवाणां, पनरागमगि मने पो (सिआये!)नी सासाशनी शालाने २९ ४२ना। मेवा હીરકુમારના અધર (હઠ) શોભી રહ્યા છે. તે હઠ જાણે હીરકુમારના મુખારવિંદરૂપ નિવાસસ્થાનમાં રહેલી સરસ્વતી દેવીને સભામાં બેસવા માટેની વેદિકા ન હોય ! લ્યા
अभ्युद्गतैर्मुखखनेरिव वज्ररत्नै
दन्तैरदीप्यत कुमारपुरंदरस्य ।
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ३ श्लो० ९६-९८ वक्त्राब्जधाम्न इव वा श्रुतदेवतायाः
सेवासुखानुभवनागतगौरपत्रेः ॥१६॥ कुमारेषु बालकेषु रूपेण श्रिया वा पुरंदर इव पुरंदरस्तस्य दन्तैर्दशनैरदीप्यत शुशुमे । उत्प्रेक्ष्यते-मुखखनेर्वदनाकरादभ्युद्गतैः प्रकटीभूतैर्वज्ररत्नहींरकमणिभिरिव । वाथवा उत्प्रेक्ष्यते । वक्त्राजधाम्नः कुमारवदनकमलमेव धाम मन्दिर यस्यास्तादृश्याः श्रुतदेवतायाः सरस्वत्याः सेवया अर्थात् तद्वाहनत्वात्स्वस्वामिन्या उपासनया कृत्वा यत्सुखं तस्यानुभवनार्थ तद्वा प्राप्तुमागतैः समकाल समेतैरिपत्रै राजहंसैरिव ॥
બ્લેકાર્થ કુમારોમાં ઈકસમાન એવા હીરકુમારની દંતપંક્તિ શોભતી હતી. તે દાંત કુમારના મુખરૂપી ખાણમાં ઉત્પન્ન થયેલાં જાણે વજીરને-હીરા ન હોય ! અથવા, કુમારના મુખકમલમાં નિવાસસ્થાનવાળી સરસ્વતી દેવીની ઉપાસનાથી, અર્થાત વાહનરૂપ હોવાથી, પિતાની સ્વામિનીની ઉપાસનાવી સુખપ્રાપ્ત કરવા માટે એકી સાથે આવેલા રાજહંસ ન હોય ! કુમારના દાંતને રાજહંસની ઉપમા भापीछे. ॥६॥
बिम्बाधरे निपतिताभिरभासि यस्य,
नितमौक्तिकशुचिद्विजचन्द्रिकाभिः । क्लप्तेन्दुदर्पणपयोजजये कृताभि
.. नाभीभुवेव सुमवृष्टिभिरेतदास्ये ॥९७॥ ... यस्य कुमारस्य निर्धूतानि उत्तेजितानि यानि मौक्तिकानि तानीव शुचिभिरुज्ज्वलाभिद्विजानां दन्तानां चन्द्रिकाभिज्योत्स्नाभिरभासि निर्वमे । किंभूताभिश्चन्द्रिकाभिः । निपतिताभिः आगत्य स्थिताभिः । कस्मिन् । विम्बाधरे गोल्हकतुल्ये ओष्ठे । उत्प्रेक्ष्यतेपतदास्ये कुमारवक्त्रे नाभीभुवा नारायणनाभ्यम्भोरुहजन्मना वेधसा कृताभिः कुसुम ष्टिभिरिव । कदा । क्लप्तोऽभिनिर्मितो य इन्दोश्चन्द्रस्य दर्पणानामादर्शानां पयोजानां पद्मानां जयः परस्परविरोधाधुद्ध पराभवः तत्र । तत्समय इत्यर्थः । 'नाभीमथैष श्लथवाससोऽनु' इति नैषधे नाभीशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति ॥
કલેકાર્થ હીરકુમારના લાલ હોઠ ઉપર રહેલી, નિર્મલ મોતીના દાણા જેવા ઉજવલ દાંતની ચંદ્રિકા (પ્રભા) શોભતી હતી. તે દાંતની પ્રભા, જાણે ચંદ્ર, દર્પણ અને કમલના પરાભવ સમયે હીરકુમારના મુખ ઉપર બ્રહ્માએ કરેલી પુષ્પની વૃષ્ટિ ન હોય !
पूर्णामृतैररुणरत्नमनोज्ञमध्या,
पतीभवद्विजविराजिसवेशदेशा ।
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो. ९८-१००] हीरसौभाग्यम्
यस्याननान्तरनिकेतनवाक्त्रिदश्या,
वापीव खेलनकृते रसना बभासे ॥१८॥ यस्य कुमारस्य रसना जिह्वा बभासे रेजे । उत्प्रेक्ष्यते-आननमर्थात्कुमारवदन तस्यान्तर मध्य तत्र निकेतन सदनौं यस्यास्तादृश्याः वाक्त्रिदश्या भारत्याः खेलनकृते जलक्रीडार्थ वापी दीर्घिकेव । किंभूता वापी । अमृतैः पीयूषैः सलिलैश्च पूर्णा भृतमध्या । पुनः किंभूता वापी । अरुणरत्नैः पद्मरागमणिभिः मनोज्ञ रमणीय बद्ध रचित मध्य यस्याः । मध्यम(पद)लोपी समासः । पुनः किंभूता । पक्तया श्रेण्या भवद्भिर्वितिष्ठमानद्विजैर्दन्तैविहंगमैश्च । अर्थात् विशदतया राजहंसपक्षिभिः विराजी शोभनशीलः सवेशदेशः समीपविभागो यस्याः । वापी अपि जलाकीर्णा रत्नबद्धमध्या विहंगमकलिता च स्यात् ॥
अर्थ હીરકુમારની જીભ શોભતી હતી તે જીભ, કુમારના મુખરૂપી નિવાસસ્થાનવાળી સરસ્વતી દેવીને જલક્રીડા કરવા માટેની જાણે વાવડી ન હોય ? જલરૂપી અમૃતવડે પરિપૂર્ણ પદ્યરાગમણિઓથી સુશોભિત મધ્યભાગવાળી અને સમીપમાં નિર્મલ તથા વેત શ્રેણિબદ્ધ દાંતરૂપ રાજહંસવાળી કીડા વાવડી જાણે ન હોય ! (કુમારની જીભને સરસ્વતીની કીડાવાવની ઉપમા આપી છે) ૯૮
पूज्येषु रङ्गितमना यदसौ कुमार
स्तस्य स्म रज्यत इतीव रसज्ञयापि । शुद्धाशयस्य दशनैरिव धार्यते स्म,
श्रीमत्कुमारवृषभस्य विशुद्धिमत्ता ॥१९॥ तस्य कुमारस्य रसाया जिह्वया । उत्प्रेक्ष्यते-इति रज्यते स्म रक्तीभूतमिव । इति किम् । यत्कारणादसौ कुमारः पूज्येषु गुर्वादिषु अभ्यर्चनीयेषु विषये रङ्गित राग युक्त जात मनश्चित्त यस्य तादृग्वर्तते । 'रङ्गः स्यान्नृत्ययुद्भुवो रागेऽपि' इत्यनेकार्थः । पुनः शुद्धाशयस्य शुद्धो निर्मलो निष्पाप आशयश्चित्त मध्यं च यस्य । श्रीमतो लक्ष्म्या शोभया वा शालिनः कुमारेषु बलवत्तया धर्मकर्मादिषु धुरीणतया वा वृषभ इव वृषभः प्रशस्यो वा तस्य दशनैर्दन्तैरपि विशुद्धिमत्ता अत्यौज्ज्वल्य धार्यते स्म धृता ॥
साथ પૂજ્ય પુરુષમાં રક્તચિત્તવાળા હોવાથી કુમારની જીભ પણ રક્ત-લાલ બની ગઈ ! વળી, ધર્મકાર્યમાં અગ્રણી હેવાથી કુમારમાં વૃષભ સમાન હીરકુમાર નિર્મલ ચિત્તવાળા હેવાથી તેઓના દાંત પણ ઉજવલતાને ધારણ કરનારા બન્યા. ૯
रक्ताङ्कपल्लवमुखान्दूिषतो जिगीषु
धत्तेऽसिक किमधरः सविधेऽदसीयः ।
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० १००-१.१ भावी शिशु वि यदेष सुवृत्तशाली,
भेजे तदस्य चिबुकोऽपि सुवृत्तशाली ॥१००॥ अदसीयः कुमारसंबन्धी अधरः ओष्ठः असिकम् अधराधःप्रदेशविशेष धत्ते धारयति । उत्प्रेक्ष्ते-रक्ताङ्कपल्लवमुखान् विद्मकिसलयादिकान् द्विषतो वैरिणो जिगीपुर्जेतुमिच्छुः किम् । असिक असिरेव असिकः । स्वार्थे । तं खड्ग बिभर्ति । अन्योऽपि वीरो रिपून निर्जेतु करवाल कलयति । यत्कारणाद् भुवि पृथिव्यामेष शिशुर्वालकः सुवृत्तेन शोभनाचारेण शालते शोभते इत्येवंशीलो भावी । तत्कारणादस्य कुमारस्य चिबुकोऽपि असिकाधःप्रदेशोऽपि सु शोभन वृत्तमाचारो यत्र । तादृशं भावमाशय सदाचारतां वा । वास्तवार्थे तु शोभनवर्तुलतां भेजे सिषेवे । 'तत्प्रान्तौ सक्किणी असिक त्वधः । असि. काधस्तु चिबुकम्' इति हैम्याम् ॥
હીરકુમારને અધર નજીકમાં અસિક-હોઠના નીચેના ભાગને ધારણ કરતો હતો. શા માટે ? પલ્લવ-કિશલય, પરવાળા આદિ પિતાના શત્રુઓને જીતવાની ઇચ્છાથી જાણે સમીપમાં અસિ-તલવારને રાખી ન હોય ! વળી, હીરકુમારની હડપચી ગોળાકારની શોભાને ધારણ કરતી હતી. તે જાણે “આ હીરકુમાર ભવિષ્યમાં સદાચારને સેવનારા બનશે ! આ કારણથી ગળાકારે રહેલી ન હોય ! ('વૃત્તને અર્થ વતું સાકાર થાય તેવી રીતે ‘સદાચાર” પણ થાય). ll૧૦૦
द्वात्रिंशताजनि रदैरपि लक्षणानि,
द्वात्रिंशदाकलयतः शिशुवासवस्य । पीयूषवर्षिसितरोचिरसूययान्त
र्वाग्भिः सुधामिव ववर्ष मुख तदीयम् ॥१०१।। करचरणयोश्छत्रचामरादीनि द्वात्रिंशत्संख्याकानि लक्षणानि आकलयतः बिभ्रतः । लक्षणानि यथा-'छत्र तामरस धनू रथवरो दम्भोलिकूर्माकुशा. वापी स्वस्तिकतोरणानि च सरः पञ्चाननः पादपः । चक्र शङ्खगजो समुद्रकलशौ प्रासादमध्या यवा, यूपस्तूपकमण्डलून्यवनिभृत्सच्चामरो दर्पणः ॥ उक्षा पताका कमलाभिषेक , सुदामकेकी घनपुण्यभाजाम्' इति षट्पदी । अथवा 'इह भवति सप्तरक्तः षडुम्नतः पञ्चसूक्ष्मदीर्घश्च । त्रिविपुललघुगम्भीरो द्वात्रिंशल्लक्षणः स पुमान् ॥' इति शिशुषु महधिकत्वेन वासवस्य शक्रतल्यस्य दन्तर्वदनदशनैरपि द्वात्रिंशता द्वात्रिंशत्संख्याकैरजनि संजातम् । उत्प्रेक्ष्यतेद्वात्रिंशत्त्वे स्पर्धयेव इति गर्भितोत्प्रेक्षा । पुनस्तदीय कुमारसंबन्धि वदन वाग्भिर्वाणीभिः कृत्वा सुधां पीयूष ववर्ष वर्षति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-पीयूषममृत वर्षतीत्येवंशीलस्तस्य सितरोचिषश्चन्द्रस्य अन्तश्चित्तमध्ये असूयया ईय॑येव सुधामवर्षत् ॥
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० १०१-१०३]
हीरसौभाग्यम्
શ્લેાકા
હીરકુમારના હાથ-પગના તળીયામાં ખત્રીશ લક્ષણા હતાં. તે આ પ્રમાણે છત્ર, તામરસ(કમળ), धनुष्य, २थं, वन, र्भ, अंकुश, पाव, साथीओो, तोरण, सरोवर, सिंह, वृक्ष, य, शम, हाथी, समुद्र, पुणेश, आसाह, यव यूप, स्तूप, भलु, पर्वत, याभर, हर्ष, वृषभ, वन, लक्ष्मीदेवीने अभिषेक, भाला, मयूर ने मेध, अथवा सात साल, छया, पांय सूक्ष्म, पांय हीर्घ, त्रष्णु वियुत, ऋणु लघु, अने ત્રણ ગંભીર, આ પ્રકારના ખત્રીશ લક્ષણાની સાથે જાણે સ્પર્ધા કરવા માટે કુમારેન્દ્રના મુખમાં નિર્મલ ખત્રીશ દાંતેા હતા, વળીકુમારની વાણી નિરંતર સુધા વરસાવતી હતી, જાણે ચન્દ્રની સાથે અંતરમાં ઈર્ષ્યાને ધારણ કરવાથી અમૃતને વરસાવતી ન હોય ।।૧૦૧
उद्धृत्य कण्टकगणान् किमु वारिजन्म, किं वात्मदर्शमपहृत्य विचेतनत्वम् । संतक्ष्य लक्ष्मशितिमानमुतामृतांशु, राजीवभूरकृत हीरकुमारवक्त्रम् ॥ १०२ ॥
राजीवभूर्वेधाः किमु इति वितर्कयामि विचारं कुर्वे । वितके किं किमूत च' इति हैम्याम् । वारिजन्म विकसितकमलम् । अर्थादादाय । कर्मद्वय वा । कृधातोर्द्विकर्मकत्वेन हीरनाम्नः कुमारस्य वक्त्र मुखमकृत विरचयांचकार । किं कृत्वा । कण्टकानां गणान् वजानुद्धृत्य निष्कास्य । 'शशिनि खलु कलङ्क कण्टकाः पद्मनाले जलधिजलमपेय पण्डिते निर्धनत्वम् । दयितजनवियोगो दुर्भगत्वं सुरूपे धनवति कृपणत्वं रत्नदोषी कृतान्तः (विधाता ॥' इति सूक्तवचनात् पद्मे कण्टकाः । वा अथवा विचेतनत्वं चेतनाराहित्यम् अपहृत्य अज्ञानतां मुषित्वा आत्मदर्श दर्पण किमादाय, हीरमुख चक्रे । उत अथवा लक्ष्मणो लाञ्छनस्य शितिमान कृष्णतां संतक्ष्योत्तार्य किम् अमृतांशु सुधाकरमादाय हीरवदन विधिर्विदधे ॥ इति मुखम् ॥
લેાકા
હું વિચારું છું કે બ્રહ્માએ કમલમાંથી કાંટાઓને દૂર કરીને જાણે હીરકુમારનું મુખ બનાવ્યું ન હાય ! અથવા દર્પણમાંથી અચેતનતા દૂર કરીને એ દર્પણમાંથી મુખ બનાવ્યું ન હોય ! અથવા ચન્દ્રમાંથી લંછનની કાલિમા દૂર કરીને મુખ બનાવ્યું ન હોય ! અર્થાત્ હીરકુમારનું મુખ લક્ષણા પેત અને સુ ંદર હતું. વિધાતા પણ ખરેખર રત્નામાંજ દેષ દેનારા છે ! ચન્દ્રમાં કલંક, કમલમાં કાંટા, સમુદ્રમાં ખારાશ, પંડિતામાં નિર્ધનતા, સ્નેહીજનેામાં વિયેાગ, રૂપવાનેામાં દૌર્ભાગ્ય, અને શ્રીમંતામાં કૃપણુતા' આ પ્રકારે વિધાતાને રત્નદોષી' કહેવામાં આવે છે તે યથાર્થ છે. ૫૧૦૨ા
निःशेषभूवलय कुण्डलिवेश्मनाकि
लोक प्रमरैर्यशसां विलासैः । रेखा भविष्यति महत्सु यदस्य कण्ठे,
१९७
रेखात्रिकं किमिति निर्मितवान् विधाता ॥ १०३॥
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३. श्लो० १०३-१०५ विधाता ब्रह्मा अस्य कुमारस्य कण्ठे गलकन्दले । उत्प्रेक्ष्यते इति हेतो रेखात्रिक निर्मितवान् किमु कृतवानिव । इति किम् । यत् निःशेष समग्र भूवलय मेदिनीमण्डलम् , तथा कुण्डलिनां नागानां वेश्म गृह पातालम् , तथा नाकिनां देवानां लोको विश्व स्वर्गस्तेषां त्रिके त्रयेऽपि प्रसमरैः प्रतिस्थान विस्तरणशीलैर्यशसां कीर्तिनां विलासर्वैचित्रीभिरस्य हीरकुमारस्य महत्सु उत्तमजनेषु रेखा भविष्यति । एतस्मात्परः कोऽप्येतादृग्गुणगणकलितत्रिभुवनेऽपि नास्तीति प्रसिद्धि विनी ॥
પ્લેકાર્થ વિધાતાએ કુમારના કંઠ ઉપર ત્રણ રેખાનું નિર્માણ કર્યું તે શા માટે ! ભૂમંડલ, પાતાલ લેક અને સ્વર્ગલેક, એમ ત્રણે લોકમાં ફેલાયેલા યશના વિલાસથી આ કુમાર ઉત્તમપુરુષોમાં એક રેખા સમાન થશે ! અર્થાત “ત્રણે ભુવનના ગુણવાન પુરુષોમાં કુમાર સમાન બીજું કોઈપણ નથી આ પ્રકારની પ્રસિદ્ધિને કરવા માટે જાણે રેખા દોરી ન હોય ! ૧૦૩
भावी यदेष वृषवज्जिनधर्मधुर्वः,
स्कन्धोऽप्यभूत्किमिति तत्ककुदोपमेयः । अर्भः पुरा भवति येन युगप्रधानो,
जज्ञेऽस्य बाहुरपि तेन युगप्रधानः ॥१०४॥ यत्कारणादेष कुमारः वृषववृषभ इव जिनस्याहतो धर्मे सुकृतकर्मणि धुर्यो धौरेयो धुरंधुरो भावी भविष्यति । इति हेतोः अस्य कुमारस्य स्कन्धोऽप्यसोऽपि । उत्प्रेक्ष्यतेतस्य वृषभस्य ककुदेनांसकूटेन उपमेय उपमातु योग्यः । किमभूद्वभूव । च पुनर्येन कारणेन अर्भो हीरकुमारो युगे कलिकाले विशिष्टातिशयमाहात्म्याभ्युदयात् प्रधानः प्रकृष्टः पुरा भवति अग्रे भविष्यति । पुरायोगे भविष्यदर्थे वर्तमाना 'यावत्पुरानिपातयोोगे लङ' आभ्यां निपाताभ्यां योगे भविष्यत्काले वर्तमाना स्यादिति प्रक्रियाकौमुद्याम् । पुरेदमूर्ध्व भवतीति वेधसा' इति नैषधेऽपि । तेन हेतुना । उत्प्रेक्ष्यते-अस्या र्भकस्य बाहुर्भुजोऽपि युगवळूसरवत्प्रधानो व्यायतः आजानुबाहुत्वात् जज्ञे संजातः ॥
બ્લેકાર્થ હીરકુમાર વૃષભની જેમ આહત ધર્મના ધેરી-ધુરંધર બનશે, આ કારણથી કુમારના ખભા' પણ વૃષભના કંધની ઉપમાને યોગ્ય હતા. “કલિયુગમાં હીરકુમાર સર્વોત્કૃષ્ટ મહિમાવંતા હેવાથી પ્રધાન થશે અર્થાત યુગપ્રધાન બનશે. આ કારણથી જાણે કુમારના બાહુ પણ ધુંસરાની જેમ समा-प्रधान ता. अर्थात् 'भागनुमाई' ता. ॥१०४।।
उद्दामदुर्गतिपुरेऽर्गलतां गमी य
तद्दोरितीव लभतेऽर्गलयोपमानम् ।
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
सर्ग ३ श्लो० १०५ - १०६] हीरसौभाग्यम्
यस्येभशङ्खमकरान् कलयन् प्रवाल
शाली पुनः श्रियमस्त शयः समुद्रः || १०५ ||
यत्कारणात्कुमारः उद्दाममनेकलोकानामातङ्ककारकत्वाद्वृत्कटम् । 'अबाधोच्छृङ्खलॊद्दामान्ययन्त्रितमनर्गलम्' इति हैम्याम् । उच्छृङखल यहुर्गतिर्नरकादिकुगतिः सैव पुर नगर ं तत्रार्गलतां परिघभावम् । 'द्वारेषु परिघोऽर्गला' इति हैम्याम् । अयं गमी गमिष्यति । 'यथा विदूराद्विरदूरतांगमी' इति नैषधे । ये जनाः अमु सं सम्यक् त्रिधा सेविष्यन्ते तान् तां दुर्गतिं गन्तु न दास्यत्यसौ तत इदं विशेषणम् । उत्प्रेक्ष्यते - इतीव हेतोः । तस्य कुमारस्य दोर्बाहुदण्डोऽपि अर्गलया नगर परिघेण उपमान सादृश्यं लभते प्राप्नोति । 'अमुष्य दोर्भ्यामरिदुर्गलुण्ठने ध्रुव गृहीतार्गलदीर्घपीनता' इति नैषधे । पुनर्यस्य सह मुद्रिकया उर्मिकया साक्षराइगुलीयकेन वा वर्तते यः समुद्रः शयः पाणिः श्रियं शोभामसूताजीजनत् । किं कुर्वन् । दधत् । कान् । कृतिभाजः रेखाकारीभूतान् इभा गजाः, शङ्खाः कम्बवः, मकरा यादोविशेषाः तान् । पुनः किंभूतः । प्रवालाः पल्लवास्तद्वत् शालते रक्तत्वेन सुकुमारत्वेन शोभते इत्येवंशीलः समुद्रोऽपि जलगजवारिजमकरकलितस्तथा विद्रुमविभ्राजी लक्ष्मी सूते च इत्युत्प्रेक्षा उपमा वा ॥
શ્લાકા
અનેક લેાકાતે અત્યંત દુ:ખદાયી એવી નરકદિ દુતિરૂપ નગરીમાં પ્રવેશ રાકવા માટે અર્ગલા સમાન હાથવાળા હીરકુમાર હતા. અર્થાત્ ‘જે કોઇ હીરકુમારની સમ્યક્ પ્રકારે ઉપાસના કરશે તેની દુર્ગતિ થશે નહિ' આ કારણથી હીરકુમારના એ હાથ અર્ગલાની ઉપમાને પ્રાપ્ત કરતા હતા. વળી, સમુદ્ર જેમ જલહસ્તી, શંખ, મત્સ્ય, અને પ્રવાલ યુક્ત હાવાથી લક્ષ્મીને ધારણ કરે છે તેમ હીરકુમારના હાથ પણ હસ્તિ, શંખ, મત્સ્ય અને પ્રવાલ આદિની રેખા યુક્ત હેાવાથી શાભાને
धारण उश्ता बता. ॥१०५॥
तस्य स्फुरद्युतिपयः परिपूर्णबाहु
१९९
मूलालवालविलसद्भुजगण्डि भाजः ।
रेजुः शयावनिरुहोऽङ्गुलयोऽनुशाखाः,
कामाङ्कुशैः किसलयैरिव शालमानाः ||१०६॥
तस्य कुमारस्याङ्गुलयः करशाखा रेजुः शुशुभिरे । नु इति अव्यय वितर्के विचारे प्रश्ने पृच्छायां वा । शयावनिरुहः पाणिरूपपादपस्य शाखाः शिखाः । किंभूतस्य शयावनिरुद्दः । स्फुरन्त्यो दीप्यमाना विस्तरन्त्यो वा द्युतयः कान्तय एव पयांसि सलि लानि तैः परिपूर्ण सामस्त्येन पूरितं व्याप्त बाहुमूल भुजकोटरः सः एवालवाल स्थान तत्र विलसन्नाश्लिष्यन् । 'स्यादालवालमावालमावापस्थानकं च सः' इति हेम्याम् । 'लस श्लेषणक्रीडनयोः' इति धातुः । अर्थात् प्रकटीभवन् यो भुजो बाहुः स एव गण्डि
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
हौरसौभाग्यम् सगै ३ श्लो० १०६-१०८ प्रकाण्ड मूलात् शाखावधिप्रदेशः तं भजतीति । किंभूताः शाखाः। कामाकुशैर्नखैः शालमानाः । उत्प्रेक्ष्यते-किसलयैः फलवैरिव । अत्र गर्भितोत्प्रेक्षा ॥
શ્લેકાર્થ કુમારની આંગળીઓ હાથરૂપી વૃક્ષની જાણે શાખાઓ ન હોય ! તેવી શોભતી હતી. દેદીપ્યમામ કાંસિરપ જાથી પરિપૂર્ણ બહુમૂલ તે રૂ૫ થડ ઉપર પ્રગટ થયેલી, બાહુરૂપી સ્કંધને આલિંગન ચણાપીને રહેલી, શાખાએ રૂપી આંગળીઓ પરૂપી નખાવડે શેભતી હતી. ૧૦૬
जानुस्पृशौ शिशुभुजौ विनियन्त्रणाय,
सामाग्विाधिदुहितुस्तरलाशयायाः । हस्तौ समस्तकजराजतयाप्यमुष्य,
धाक्षतैरिव यवैः समपूजिषाताम् ॥१०७॥ शिशुभुजौ कुमारबाहू जानू ऊरुपर्वणि स्पृशत इति जानुप्रलम्बौ अभूताम् । उत्प्रेक्ष्यते-तरलश्चपलः आशयश्चित्त स्वभावो वा यस्यास्तादृश्या अब्धिदुहितुर्लक्ष्म्या विनियन्त्रणाय विशेषेण बन्धनाय एकत्रावस्थितिनिर्मापणाय पाशौ बन्धनग्रन्थी इव । अपि पुनः । अमुष्य कुमारस्य करौ हस्तौ यात्रा ब्रह्मणा अक्षतैरखण्डैर्यवैः समपूजिषाताम् अचिलाविव । समस्तानि सकलानि यानि कजानि कमलानि तेषां गमत्वेन स्वामितया आकृत्या सत्सेव्यत्वेन आधिपत्यम् ॥
લેકાર્થ કુમારના બે હાથ ઢીંચણ સુધી પહોંચેલા હતા. તે જાણે ચલસ્વભાવવાળી લક્ષ્મીને (એકજ સ્થાને રાખવાના ઉદ્દેશથી) બાંધવા માટેના બે પાશ ન હોય ! વળી, કુમારના બે હાથની બ્રહ્માએ જાણે અખંડ વડે પૂજા કરી ન હોય ! તેમજ બન્ને હાથ સમસ્ત કમલનું અધિપતિપણું ધારણ કરતા હતા. અર્થાત બંને હાથના તળીયાં ચા અને કમલેની રેખાઓવડે યુક્ત હતા. ૧૦
वक्षःशिलाकलितमजुलजातरूपो,
नक्षत्रभूषिततनुश्च नभोगयुक्तः। स्वशाखिरुङ्महिमधीरिमराजमानः,
शावः सुपवेशिखरीव पुपोष भूषाम् ॥१०८।।
शायः हीरकुमारः सुपर्वशिखरी मेरुरिव भूषां शोभां पुपोष । शुशुमे इत्यर्थः । किंभूतः शाबः मेरुश्च । वक्षोहदयं तदेव विस्तीर्णत्वात्तदुपमेयत्वाञ्च शिला पृथुलप्रस्तरः तया कलितः युतः, तथा मजुलं मनोज्ञ जातमुत्पन्न रूपं तनुवैभवः सुवर्ण च यस्य पश्चात्कर्मधारयः । पुनः किंभूतः । न निषेधे, क्षत्रियत्वेन रामन्यतया । 'क्षत्र तु क्षत्रियो राजा राजन्यो बाहुसंभवः' इति हैन्याम् । तथा-'क्षतात्किल वायत इत्युदनः क्षत्रस्य
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो. १०८-१०९] हीरसौभाग्यम्
२०१ शब्दो भुवनेषु रूढः' इति रघौ । वणिग्जातित्वात् । नक्षत्रैज्योतिश्चकैपिता अलंकृता तनुर्वपुर्यस्य । पुनः किंभूतः । न नैव भोगेन वैषयिकमुखेन बालत्वाद्राज्यादिसुखेन वा व्यवहारित्वाद् युतः । पक्षे–नभसि आकाशे गच्छन्तीति नभोगा विद्याधराः सुराश्च तैः कलितः तेषां क्रीडास्पदत्वात् । च पुनः स्वशाखिनः कल्पवृक्षास्तद्वत्तेषां वा रुक कान्तिर्यस्य यत्र वा । पुनः किंभूतः । महिना माहात्म्येनाने भविष्यता । भाविनि भूतो. पचारात् । धीरिम्णा स्वाभाविकेन धैर्येण अग्रेऽपि उदेष्यता धीरत्वेन देवदानवमानवप्रभुविभीषिकायामपि निश्चलत्वात् शोभमानः ॥
લેકાર્થ હીરકુમાર મેરુપર્વતની શોભાને ધારણ કરતા હતા. કુમાર શિલા જેવા વિશાળ વક્ષસ્થલ (છાતી)વાળા હતા. મે–શિલાઓથી યુક્ત છે. કુમાર મનહર કંચનવર્ણીય કાયાવાળા હતા. મેરુજાત્યસુવર્ણમય છે. કુમાર-જોતિષચક્ર જેવા દેદીપ્યમાન અલંકારો વડે ભૂષિત અંગવાળા હતા. મે— જ્યોતિષચક્રવડે અલંકૃત છે. મેરુ નભોગ-આકાશ માર્ગે જનાર વિદ્યાધરોથી યુક્ત છે. કુમાર-“ન ભોગ” વૈષયિક સુખો વગેરેના ભોગવટાથી રહિત હતા. મેરુ-વિદ્યાધરો અને દેશના કીડાસ્થાનરૂપ છે. કુમારકઃપવૃક્ષ જેવી દેદીપ્યમાન કાંતિવાળા હતા મેર–અનેક પ્રકારના કલ્પવૃક્ષવાળો છે. આ પ્રકારે મહિમા અને પૈવડે મેરુની જેમ નિશ્ચલ એવા હીરકુમાર શોભતા હતા. ૧૦૮
प्रामाण्यमस्य वहतो महतां सदस्य
प्रामाण्यमाश्रयदुरस्तदिहास्ति चित्रम् । श्रीवत्स उल्लसति तस्य पुनः स वक्ष:
स्थायी गभीरिमविलोकनकौतुकीव ॥१०९॥ इह जगति । तदिति कर्तृ पदम् । चित्रमाश्चर्य विस्मयोऽस्ति यदस्य उरो हृदयमप्रामाण्य प्रमाणातीततामतिविशालतामनुपादेयतामाश्रयत्सेवते स्म । अस्य किं कुर्वतः । महतां महात्मनां सदसि सभायाम् । समूहे इत्यर्थः । 'उडुपरिषदः किं नाहत्वं निशः किमु नौचिती' इति नैषधे । परिषदशब्दः समूहवाची । प्रामाण्य यथार्थवादितां मुख्यतां वा यदयं वक्त्याचरति सन्मार्ग' तदस्माकं महतां प्रमाणमेवेति प्रमाणतां वहतो बिभ्रतः । एनस्तस्य कुमारस्य श्रीवत्सः उत्तमपुरुषाणां हृदयमध्ये कश्चिदाकारविशेषः । उल्लसति शोभते । उत्प्रेक्ष्यते-स श्रीवत्सः गभीरिम्णः अर्थात्कुमारस्य गाम्भीर्यस्य विलोकने विभावने कौतुक कौतूहलमस्त्यस्येति कृत्वा वक्षसि गाम्भीर्याश्रये हृदये तिष्ठत्येवं. शीलः स्थायी बभूवेव ॥
શ્લેકાર્થ હીરકુમારનું વક્ષસ્થળ અતિવિશાળ હતું, તે ખરેખર આશ્ચર્યરૂપ છે“પ્રામાણિપુરુષની પર્ષદામાં હીરકુમાર એ જ પ્રમાણરૂપ છે. આવા પ્રકારની પ્રામાણિકતાને જાણે ધારણ કરતું ન હોય ! વળી હીરકુમારના વક્ષસ્થલમાં શ્રીવત્સ (આકારવિશેષ)નું ચિહ્ન હતું, તે તેમની ઉત્તમતાની સાબિતીનું
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग ३ श्लो० १०९ - १११
પ્રતીક હતું, તે જાણે કુમારની ગંભીરતાને જોવામાં કૌતુકી થયેલું, કુમારના હૃદય ઉપર સ્થિર થઈ ગયું ન હોય ! તેમ જણાતું હતું. ૫૧ના
सान्द्रीभवनुविभाभर निर्झरिण्याः, सावर्तशोण इव नाभिरमुष्य रेजे । वक्षःस्थलेन विपुलेन सहाभ्यसूया - माविभ्रतीव कटिरप्यभवद्विशाला ॥ ११० ॥
अमुष्य कुमारस्य नाभिस्तुन्दकूपिका रेजे भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - सान्द्रीभवन्नीर-' न्धो जायमानो यस्तनोर्वपुषो विभाभरः कान्तिसमूहः स एव निर्झरिणी नदी तस्याः सहावर्तेन पयोविभ्रमविशेषेण युक्तः शोणः हद इव । अपि पुनरमुष्य कटिः श्रोणिविंशाला विस्तीर्णा अभूद्बभूव । उत्प्रेक्ष्यते - विपुलेन विशालेन वक्षःस्थलेन हृदयेन सह सार्धमभ्यसूयामीय विभ्रती दधानेव ||
શ્લેાકા
અતિગાઢ બનેલી શરીરની કાંતિના સમૂહરૂપ જે નદીના આવ સહિત જાણે હૃદ ન હોય ! તેવા પ્રકારની કુમારની નાભી શાભતી હતી. વળી કુમારને અતિવિશાળ કટિપ્રદેશ વિશાળ એવા વક્ષસ્થલની સાથે જાણે સ્પર્ધાને કરતા ન હોય ! ૧૧૦ના
कार्कश्यसंहतिलघुकतःस्तिहस्ता
वूरू कृताविव शिशोर्नलिनासनेन ।
स्तम्भोपमो जिनमतावसथे स भावी,
स्तम्भोपमां किमिति तस्य विभर्ति जङ्घा ॥ १११ ॥
नलिनासनेन वेधसा कार्कश्यस्य कठिनतायाः संहृत्या संहरणेनापनयनेन कृत्वा लघू अल्पौ ह्रस्वौ कृतौ यौ हस्तिनः करिणः हस्तौ शुण्डादण्डौ । उत्प्रेक्षते - शिशोः कुमारस्य ऊरु सक्थिनी कृतौ निर्मिताविव । पुनस्तस्य कुमारस्य उत्प्रेक्ष्यते इति हेतोः किमु जङ्घा स्तम्भोपमां स्थूणासादृश्य विभर्ति । इति किम् । यत्स हीरार्भः जिनमतमर्हच्छासनमेवावसथः सौधं तस्मिन् तद्भारधरणेन स्तम्भोपमः स्तम्भस्य तुल्यः भावी भविष्यति । यथा स्तम्भ गृहाधारभूतो भवति, तथायमपि श्रीजिनशासनस्याधारभूतो भविता । 'वज्रस्तम्भाविवैते' इति जिनशतके जङ्घायाः स्तम्भसादृश्यम् ।
શ્લેાકા
બ્રહ્માએ હાથીની શુઢમાંથી કર્કશતાને દૂર કરીને જાણે હીરકુમારની સાથળનું નિર્માણ કર્યું ન હોય ! અથવા હીરકુમારની જાંધા ઘરના આધારભૂત સ્તંભની ઉપમાને ધારણ હતી. તે જાણે આ હીરકુમાર ભવિષ્યમાં શ્રી આત્શાસનરૂપી મહેલના સ્તંભરૂપ બનશે ! તેમ સૂચિત કરતી ન હોય ?
॥११॥
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०३
सर्ग ३ श्लो. ११२-११३] हीरसौभाग्यम्
स्पर्धोदयान्निजविवृद्धिकृतौ यदूरू, __जो पुनः सरसिजन्मभुवा विभाव्य । तद्वन्द्वविग्रहनिषेधविधिप्रभूष्णु
सीमाकर विरचितं किमु जानुयुग्मम् ॥११२।। स्पर्धायाः परस्पर संह(घ)र्षस्य उदयादाविर्भावान्निजयोरात्मात्मनोविशेषेण वृद्धिमुः पचयं कुरुतः सृजत इति निजविवृद्धिकृतौ यस्य कुमारस्य ऊरू पुनरर्थात्कुमारजमधे विभाव्य दृष्ट्वा सरसिजभुवा विधिना । उत्प्रेक्ष्यते-तयोर्द्वन्द्वयोर्युगलयोर्विग्रहस्य मिथ: कलहस्य निषेधविधौ निवारणप्रकारे प्रभूष्णुः समर्थम् । अत एव सीमाया अवधेर्विभागस्य कर विधायक जानुयुग्म बिरचित कृतम् ।।
શ્લેકાર્થ પરસ્પર પોતપોતાની વૃદ્ધિને માટે સંઘર્ષ કરતા એવા હીરકુમારના બે સાથળને જોઈને બ્રહ્માએ તે બન્નેના કલહની શાંતિ માટે સમર્થ મર્યાદાને કરવાવાળું અંધાયુગ્મ બનાવ્યું. ૧૧૨
शुश्रूषयासनतयानिशमाप्रसादा
लब्ध्वा प्रसन्नमनसो वरमात्मयोनेः । विश्वाङ्ककारविजयप्रभविष्णुलक्ष्मि,
स्मेराम्बुजन्म किमु यत्पदतामवाप ॥११३।।
स्मेराम्बुजन्म विकचकमलम् । उत्प्रेक्ष्यते यत्पदतां कुमारस्य चरणत्वम् । पादावतारमित्यर्थः । किमवाप लभते स्मेव । किंभूताम् । विश्वषु जगत्सु ये अङ्ककारा जैत्रप्रतिमल्लाः स्वश्रीपरिस्पर्धिनः । 'संकीर्णशंकरशशाङ्ककलाङ्ककारैः' इति नैषधे । तेषां विजये प्रभविष्णुः समर्था लक्ष्मीर्यस्यास्ताम् (यस्य तद् )। किं कृत्वा । वर स्वाभिलषितवाच लब्ध्वा प्राप्य । कस्मात् । आत्मयोनेविधातुः। किंभूतात् । प्रसन्न प्रसादोपेत हृष्टं मनो हृदयं यस्य। कया । आप्रसादात् प्रसाद मर्यादीकृत्य अनिश निरन्तरमासनतया विष्टरभावेन शुश्रूषया। 'सेवा भक्तिः परिचर्या प्रसादना । शुश्रूषाराधनोपास्तिः वरिवस्यापरिष्टयः ॥ इति हैम्याम् । आसनीभूय प्रसादसमय यावनित्य सेवां विधाय ॥
શ્લોકાર્થ વિકસ્વર કમલે હીરકુમારના ચરણ(પગ)પણાને પ્રાપ્ત કર્યું. કૃપા પ્રાપ્ત કરવાના હેતુથી નિરંતર આસનરૂપે બનીને સેવા કરવાથી અતિ પ્રસન્ન થયેલા બ્રહ્મા પાસેથી પોતાને અભિલષિત વરદાન પ્રાપ્ત કરીને વિકસવર કમળ ત્રણે જગતના પ્રતિસ્પર્ધિઓને જીતવામાં સમર્થ ભાવાળા હીરકુમારના ચરણપણાને પ્રાપ્ત કર્યું. અર્થાત હીરકુમારના ચરણ–પગ વિકસ્વર કમળ જેવા હતા. ૧૧ટા
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० ११४-११५ यत्पादपङ्कजयुगागुलिभिः स्वकीय
लक्ष्म्या पराभवपदं गमिताः प्रवालाः । दुःखादिव द्रुमशिखाशिखरान्तरेषु,
तित्यक्षवस्तनुलतां निजमुद्वबन्धुः ॥११४॥ प्रवालाः पल्लवा द्रुमाणां वृक्षाणां शिखास्तासां शिखराणि अग्राणि तेषामन्तरेषु मध्येषु । उत्प्रेक्ष्यते-निजमात्मानम् । 'श्रुत्वा निज भीमजया निरस्तम्' इति नैषधे । निजशब्देनात्मा उत् ऊर्ध्व बबन्धुः बध्नन्ति स्म । स्व पाशपतितं कुर्वते स्मेत्यर्थः । किं कर्तुमिच्छवः । तित्यक्षवः त्यक्तुमिच्छवो विहातुकामाः । कस्मात् । दुःखात् । काम् । तनुलतां स्वशरीरयष्टिम् । किंभूताः प्रवालाः पराभवपदमभिभूतिस्थान गमिताः प्रापिताः। कया। स्वकीयया आत्मीयया लक्ष्म्या श्रिया शोभया वा काभिः । यत्पादपङ्कजयुगाइगुलिभिः यस्य कुमारस्य पादौ चरणावेव पङ्कजे पझे तयोर्युगल द्वन्द्वं तस्याङ्गुलीभिः पदशाखाभिः ॥
પાવોએ વૃક્ષની શિખાના અગ્રભાગની મધ્યમાં પોતાના શરીરરૂપી લતાને ત્યાગ કરવાની ઈચ્છાથી બાંધી હતી, શાથી? હીરકુમારના ચરણકમલની આંગળીઓ વડે પિતાની શોભાને પરાભવ થવાથી, દુખથી કંટાળીને જાણે સ્વયં આત્મઘાત કરવાની ઈચ્છાથી બાંધી ન હોય ? ૧૧૪
कामद्विपेऽङ्कुश इवोद्भविताऽय नेव,
कामातशः किमिति सूचयति स्म वेधाः । रत्न यदेष भुवि मूरिभरेषु भावी,
रत्नश्रियं किमु पुननिदधे स तेषु ॥११५॥ वेधा ब्रह्मा पतस्य कुमारस्य कामाकुशैरिति नामभिनखैः । 'कामाकुशो महा. राजकरजो नखरो नखः' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते इति सूचयति स्म । किम् । लोकपुरः कथयति स्मेव । इति किम् । यदयं हीरकुमारः कामद्विपे स्मरहस्तिनि विषये अकुशः सृणिरिवोद्भविता प्रादुर्भविष्यति । सर्वथापि दुर्दम मदन यौवनेऽप्येष दमिष्यतीत्यर्थः । पुनः स ब्रह्मा तेषु कामाङ्कुशेषु-इति हेतोः । अत्र इतिशब्दः पूर्वपदादेव ग्राह्यः । एक काव्यत्वात् । रत्नश्रिय माणिक्यलक्ष्मी निदधे स्थापितवान् । इति किम् । यदेष कुमारो भुवि पृथिव्यां सूरिभरेष्वाचार्यव्रजेषु रत्न माणिक्यमिव भावी भविष्यति । 'नगीनो' इति प्रसिद्धः॥. .
બ્લેકાર્થ બ્રહ્મા, કુમારના નવડે લેકની આગળ આ પ્રમાણે સૂચિત કરતા હતા. “આ હીરકુમાર યૌવનવયમાં જ ઈમ એવા કામદેવરૂપી હાથીને દમન કરવા માટે અંકુશ સમાન બનશે ! અથવા તે
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ११५ - ११७ ]
सौभाग्यम्
२.५
નખેાની કાંતિવડે આ પ્રમાણે સૂચન કરતા ન હાય ! કે આ હીરકુમાર પૃથ્વી ઉપર ભાવિ આચાર્યાંના સમૂહમાં એક માણિકયરત્ન સમાન બનશે !' ॥૧૧પા
यन्मूर्तिदीधितिझरेषु किमु प्ररोहा,
रोमाणि कामपि रमां कलयांबभूवुः ।
ईग्विधा वयमिहैव न चापरत्र,
वक्तु ं गुणैः किमिति यन्त्रकृताः स्वरेखाः ॥ ११६॥
रोमाणि यस्य लोमलेखाः कामप्यसाधारणी रमां श्रियं कलयांबभूवुः धारयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-यस्य कुमारस्य मूर्तिः शरीर तस्य दीधितयः परितः प्रसरत्कान्तयः ता एव झरा निर्झरप्रवाहास्तेषु हस्तपादहृदया दिवङ्गत्वाद्बहुवचनम् । तेषु प्ररोहा नीलतृणाङ्कुराः किमु । पुनर्यत्र कुमारे औदार्यधैर्यगाम्भीर्यादिगुणैः उत्प्रेक्ष्यते । इति वक्तु किमु जनानां पुरः कथयितुमिव स्वाः स्वाः सरूपाणामेकशेषे एक एव स्वशब्दस्तिष्ठति रेखा लघुरूपाः कृताः किमु । इति किम् । यत् ईदृशी विधा प्रकारो येषाम् अनन्यसामान्यमाहात्म्येन सकललोकचेतश्चमत्कारिणस्तादृशा वयं सर्वेऽपि गुणा इहैव हीरकुमारे एव स्मो वर्तामहे, च पुनर्नापरत्र अपरस्मिन् स्थाने । एवंविधा वयं सर्वथापि न स्मः ॥
શ્લાકા
હીરકુમારની રામરાજી કાઇ અસાધારણ પ્રકારની શાભા ધારણ કરતી હતી. તે રામરાજી, હીરકુમારના શરીરમાંથી નીકળતી ક્રાંતિના સમૂહરૂપ ઝરણાના પ્રવાહમાં પ્રગટ થયેલા જાણે હરીયાળા અંકુરા ન હેાય ! અથવા તા થૈય, ઔદા, ગાંભીય આદિ ગુણા લોકોની સમક્ષ જાણે આ પ્રમાણે કહેતા ન હાય ! કે ‘અસાધારણ કેાટિના માહાત્મ્યવડે સમસ્ત જગતના ચિત્તને ચમત્કાર પમાડનારા એવા અમે સર્વે પણ ગુણા ફકત આ હીરકુમારમાં જ વસીયે છીયે, અન્ય કાષ્ટ સ્થાને રહેતા નથી,’ આ પ્રમાણે ગુણા રામરાજીરૂપે જાણે ન હેાય ! તેમ જણાતા હતા. ૫૧૧૬૫
स्कन्धोपधेः ककुदढौकनक विधाय, यस्माच्छिशोर्गतिरशिक्षि ककुद्मतेव ।
अभ्यस्यते गतिरिवास्य गतानुकार
कामेन विन्ध्यविपिनेष्वपि हास्तिकेन ॥ ११७ ॥
यस्मात् हीरनाम्नः शिशोः कुमारात् । उत्प्रेक्ष्यते - ककुद्मता वृषभेन गतिर्गमनम - शिक्षि शिक्षितेव । किं कृत्वा । स्कन्धोपधेरंसकपटात्ककुदस्य नैचिकशिरसः ढौकनक' प्राभृतं विधाय कृत्वा । अपि पुनर्गजव्रजेन विन्ध्यस्य जलबालकशैलस्य विपिनेषु काननेषु गह्वरेषु वा । उत्प्रेक्ष्यते - गतिर्मन्थरगमनविलासः अभ्यस्यते अभ्यास इव क्रियते । शिक्ष्यते वा । किंभूतेन हास्तिकेन । अस्य कुमारस्य गतस्य विलासेन मन्थरत्वेन वा गमनस्य अनुकरणमनुकारः सदृशीभवन तत्र कामोऽभिलाषो यस्य तेन ।
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ३ श्लो० ११७-११९
શ્લેકાર્થ વૃષભ કંધના બહાને કકુદનું ભેગું કરીને, હીરકુમાર પાસેથી ગતિ શિખી ! વળી હાથીઓના સમૂહે વિંધ્યાચલના વનમાં, હીરકુમારની ગતિનું અનુકરણ કરવાની અભિલાષાથી અભ્યાસ કર્યો. અર્થાત હીરકુમારની ગતિ (ચાલ) શ્રેષ્ઠ ગજગામિની હતી. 1ળા
लिप्ता द्रवैरिव विलीनहिरण्यराशेः,
संकल्पितेव नवगन्धकलीदलैर्वा । कि रोचनाभिरथवा रचिता स्मिताब्ज
गर्भरिवाथ घटितास्य तनुश्वकाशे ॥११८॥ अस्य कुमारस्य तनुः शरीर चकाशे दिदीपे । उत्प्रेक्ष्यते विलीनस्य खादिराङ्गा. राग्निगालितस्य हिरण्यस्य राशेः कनकनिकरस्य द्रवै रसैः लिप्यते स्मेति लिप्ता दिग्धेव । वा अथवा नवैः सद्यस्कैनवीनैर्गन्धकलीदलैश्चम्पककलिकापत्रैः । 'न षट्पदो गन्धकलीमजिघ्रत्' इति सूक्ते । संकल्पितेव विरचितेव । अथवा पक्षान्तरे रोचनाभिर्गोरोचनानामगोपित्तविशेषद्रव्यैः किमुत्प्रेक्ष्यते-रचिता निर्मितेव । अथ पुनः मिताब्जानां विकचकमलानां गर्भेरन्तर्वतिसारदलैर्घटिता कल्पितेव ॥ इति हीरकुमारसर्वाङ्गवर्णनम् ॥
પ્લેકાર્થ હીરકુમારનું શરીર ખેરના અંગારામાં પ્રવાહી કરાયેલા સુવર્ણથી જાણે વિલેપન કરાયું હાય ! અથવા તાત્કાલિક ઉત્પન્ન થયેલા ચંપકલતાના પર્ણોથી રચના કરાઈ હોય ! અથવા ગોસચંદનવડે નિર્માણ કરાયું હોય અથવા વિકસ્વર કમલેની મધ્યમાં રહેલા શ્રેષ્ઠ અંશેવડે નિર્માણ કરાયું હોય ! આ રીતે હીરકુમારના શરીરની શોભા સર્વાંગસુંદર હતી. ૧૧૮
तस्मिन् पदं प्रविदधे गुणधोरणीभिः,
सर्वाभिरर्णव इवार्णववर्णिनीभिः । आलोक्यते स्म च कदाचन नैष दोपै
दोपातनैरिव तमोभिर भीशुमाली ॥११९॥ तस्मिन् हीरकुमारे सर्वाभिः समस्ताभिरौदार्यधैर्यादिगुणधोरणीभिः पदं स्थान प्रविदधे कृतम् । कस्मिन्निव । अर्णव इव । यथा सर्वाभिरर्णववर्णिनीभिः समुद्रपत्नीभिनदीभिरर्णवे जलनिधौ पद स्थान प्रविधीयते । च पुनरेष कुमारः दोषैरपगुणैः कदाचन कस्मिन्नपि समये न आलोक्यते स्म न दृष्टः । क इव । अभीशुमालीव यथा भास्वान् दोपातनै रात्रिजातैस्तमोभिरन्धकारै लोक्यते न प्रेक्ष्यते ॥
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० ११९-१२१]
हीरसौभाग्यम्
લૈાકા
નદીએ જેમ સમુદ્રમાં પેાતાનુ સ્થાન કરે છે. તેમ ઔદાર્યઆદિ ગુણાની શ્રેણિઓએ હીરકુમારમાં પેાતાનું નિવાસસ્થાન કર્યું હતું, જેમ સૂર્યને અધકાર જોઈ શકતા નથી તેમ દેષા કદાપિ હીરકુમારને જોઈ શકતા ન હતા. ૫૧૧૯ા
स्वस्पर्धिनः शरभवप्रमुखानशेषान्
"
कान्त्या विजित्य विजयीव निजप्रतीपान् ।
स व्यानशे विसृमरैः स्वयशोभिराशा -
देशान् मिलत्परिमलैरिव पुष्पकालः ॥ १२० ॥
ema
स हीरकुमारः विसृमरैः प्रसरणशीलैः स्वस्यात्मनो यशोभिः कीर्तिभिः आशादेशान् दिग्विभागान् व्यानशे व्याप्नोति स्म । क इव । पुष्पकाल इव । यथा वसन्तर्तुः मिलद्भिः परस्पर ं सङ्ग ं कुर्वद्भिः परिमलैः विकसित विविधविशेषजातितरुलतोल्लसत्कुसुमसंभवैरामोदैर्दिशां प्रदेशान् व्यश्नुते । किं कृत्वा । शरभवप्रमुखान् प्रतीपान् विजित्य पराजित्य । किंभूतान् । स्वेनात्मना सह श्रिया स्पर्धनशीलान् । क इव । विजयीव । यथा जैत्रः सर्वत्रापि जयवान् राजा समस्तान् प्रतिपक्षान् परिभूय विस्तरन् स्वयशोभिः सर्वाशा व्याप्नोति ।
લેાકા
જેમ કેાઈ વિજયી રાજા શત્રુએને જીતીને પેાતાના યશ ચારે દિશામાં ફેલાવે છે, તેમ હીરકુમારના વિસ્તૃત યશથી દિશા–વિભાગે વ્યાપ્ત બન્યા. જેમ વસંતઋતુ, શર, ભવ આદિ પરસ્પર સ્પર્ધાને કરતા એવા પેાતાના શત્રુઓને જીતીને વિકસિત ક્ષેા, લતા, પુષ્પ અને રસ આદિ પરિમલેાવડે દિશાઓને સુવાસિત કરે છે તેમ હીરકુમારે પણ પેાતાના યશવડે દિશાઓને સુવાસિત
બનાવી. ।।૧૨।|
भूषाऽशनिस्फुरितशक्रधनुः समुद्य द्वाराङ्कितश्च जलमुकश्रित जैनपादः ।
२०७
युक्तं यदाssस सघनः कमलोदयेन,
चित्र तदेव सुदिनेन यदत्र जज्ञे ॥ १२१ ॥
कमलोदयेन लक्ष्म्या अभ्युद्गमेन प्रादुर्भावेन घनो दृढ आस बभूव । अथ च कमलानां पानीयानामागमेन मेघो भवति । किंभूतः स मेघश्च । भूषाणामाभरणानामशनिभ्यो वज्ररत्नेभ्यः स्फुरितानि प्रकटीभूतानि शक्रधनूंषि इन्द्रचापचक्राणि यत्र । 'वृता विभूषा मणिरत्नकामुकैः' इति नैषधे । तथा 'एतान्युल्लसन्मणिमयूखमञ्जरीरचितेन्द्रचापचक्राण्याभरणानि' इति चम्पूकथायाम् । भूषाशब्दो भूषणवाची । 'न भूषयैपाधिचकास्ति किं
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० १२१-१२२ तु सा' इति नैषधे । भूषणैः कृत्वा एषा अधिका न चकास्तीति तद्वृत्तिः । तथा समुद्यता दीप्यमानेन हारेण मुक्ताकलापेन अङ्कितः कलितः । भूषायाः शोभायाः कारिणी अशनिर्विद्युद्यत्र । तथा प्रकटीभूतमिन्द्रधनुर्यत्र । तथा समुद्यन्त्यो निष्पतन्त्यो धारा जलवृष्टयस्ताभिरङ्कितः । पुनः किंभूतः । डलयोरक्यात् जडानज्ञान् अज्ञानभाजो वा मुश्चन् दूर त्यजन् । घनस्तु जलानि पानीयानि वर्षन् । पुनः किंभूतः । श्रित आश्रितः जिन. स्याहतो विष्णोश्च अय जैनः पादश्चरणः तीर्थकृत्पादौ विष्णुपदं च येन एतद्युक्तमुक्तम् । पर तदेव चित्रमाश्चर्यमासीत् । यदत्र कुमारे सुदिनेन शोभनदिवसेन जातं जज्ञे । घने मेघे तु दुर्दिनेन जायते ॥ इति कुमारगुणलक्षणभूषणादिवर्णनम् ॥
કલેકાર્થ હીરકુમાર મેઘની જેમ શોભાને ધારણ કરતા હતા. કુમાર-વજરત્નના અલંકારોમાંથી પ્રગટ થયેલા ઇન્દ્રધનુષ્યની શોભાવાળા હતા. મેઘ શોભાકારી વિદ્યુત અને પ્રગટ થયેલા ઇન્દ્રધનુષ્યવાળો હોય છે. કુમાર-દેદીપ્યમાન મુકતાહારવડે યુક્ત હતા. મેઘ-વરસતી જલધારાઓ વડે યુક્ત હોય છે. કુમારજડતા-અજ્ઞાનતાને ત્યાગ કરનારા હતા, મેઘ-જલવર્ષાને કરનાર હોય છે, કુમાર-જિનેશ્વરભગ વંતના ચરણોમાં આશ્રિત વનવાળા હતા. મેઘ-આકાશને આશ્રયીને રહેલો હોય છે. આ પ્રકારે તેઓ મેઘની ઉપમાને ધારણ કરતા હતા. પરંતુ આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે હીરકુમારના સમયે સુદિન (સારા દિવસ) ઉત્પન્ન થયા હતા, જ્યારે મેઘના સમયે દુદિન જ જન્મે છે ! ૧૨ના
क्रीडञ्जयन्त इव यज्ञभुजां कुमारैः,
पौराङ्गजैः सह क्योविभवानुरूपैः । कालक्रमेण परिवर्तमसौ दिनानां,
श्रीमत्कुमारमघवा गमयांबभूव ॥१२२॥ असौ हीरनामा श्रीमत्सु धनाढयेषु शोभावत्सु वा कुमारेषु अपरिगृहीतकलत्रेषु मघवा सर्वोत्कृष्टविभूत्याधिक्यादिन्द्रः कालक्रमेण समयपरिपाट्या दिनानां दिवसानां परिवर्त क्षेपम् । अतिक्रमणमित्यर्थः । गमयांबभूव अतिवाहयति स्म । वासरानतिक्रामति स्मेत्यर्थः । किं कुर्वन् । क्रीडन् खेलन् नानाविधबाललीलां कलयन् । कथम् । सह । कैः सह पौराइजैनागरिककुमारैः । किंभूतैः । वयो यादृक्ष हीरकुमारस्य वयः बाल्यशेषरूपं तथा विभवो द्रव्य तयोरनुरूपैः कथंचित्सदृशैः । क इव । जयन्त इव । यथा पुर। दरनन्दनो जयन्तः यज्ञभुजां देवानां कुमारैः पुत्रैः सम क्रीडति ॥
सार्थ જેમ ઇદ્રનો પુત્ર જયંત દેવકુમારની સાથે ક્રીડા કરે તેમ સમાન વય અને વૈભવશાળી એવા શ્રીમંતકુમારની સાથે ક્રીડા કરતા એવા કુમારે હીરકુમારના દિવસે કાલક્રમે વ્યતીતપસાર થતા હતા. i૧૨
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० १२३-१२५] वीरसौभाग्यम्
तस्यानुज गजमतेः स्तनोटिस,
श्रीपाल इत्यजनि विष्णुरिकाद्रिदस्योः । द्वे अग्रजे स्म भवतः पुनरस्य जामी,
राणी परा च विमला कमलानुरूपे ॥१.२.३॥ तस्य हीरकुमारस्य श्रीपाल इति नाम्ना अनुजो लघुभ्राता अनि संमातः । तस्य किंभूतस्य । गजगतेः गजवन्मत्तगजराज इव गतिर्गमन यस्य । पुनः किंभूतस्यः। शत शतशः कोटयः द्रव्याणां शतलक्षाः पाणौ हस्ते यस्य शतैर्मिता वा कनककोटयो हस्त. प्राप्या यस्य तदधिपत्वात् । कस्येव । अदिदस्योरिख । यथा गजेनार्थादैरावणेन यमन प्रस्थान यस्य तथा शतकोटिर्वज्र पाणौ यस्य तादृशस्य अदिदस्योः पर्वतरिपोरिन्द्रस्य विष्णुः छष्णनामा लघुसहोदरो जज्ञे । किंभूतः । थिय लक्ष्मी भर्वत्वेन पालयतीति श्रीपालः । कुमारोऽप्याकृत्या वज्रपाणिः । पुनः कुमारस्य द्वे उभे. जामी भगिन्यौ भवतः स्म संजाते । किंभूते । अग्रजे ज्येष्ठे वृद्धे । द्वे के । एका 'राणी', च पुनः परा अन्या 'विमला' इति नाम्नी द्वे । किंभूते कमलाया रूपश्रिया लक्ष्म्या अनुरूपे सदृशे ॥
કર્થ જેના હાથમાં જ છે અને ઐરાવણ હાથીના વાહનવાળા એવા ગિરિશત્રુ ઈદ્રને જેમ “કૃષ્ણ નામને લઇ સહેદર છે, તેમ જેના હાથમાં સેંકડે અને ક્રોડે સેનેયા છે એવા અને હાથી સમાન ગતિવાળા હીરકુમારને, “લક્ષ્મીને પાલન કરનાર' એવા સાર્થક નામવાળે શ્રીપાળ' નામને લઘુભ્રાતા હતો. અને સાક્ષાત લક્ષમી જેવી “સણી અને વિમલા' નામની બે ચેક ભગિનીઓ હતી. ર૩માં
कृत्वा विलासमवनीवलये यथेच्छ',
सोत्कण्ठयोर्विलसितुं सुरसमनीव ।। पित्रोरथ त्रिदशपद्मदृशां क्रमेण,
दृग्गोचरं गतवतोर्भजतोः समाधिम् ॥१२४॥ कृत्वौर्ध्वदेहिकमसौ विधिना विधिज्ञो,
वश्यैनिजैः सह चिरस्य निरस्य शोकम् । उत्कः कदापि मिलितुं विमलां स्वनामि,
जज्ञे महेभ्यश्लभो जयवज्जयन्तीम् ॥१५॥ अग्रानन्तरं कदापि कस्मिन्नपि समये असो वय॑मानः महेभ्यस्य कुराव्यवहारिणः कलमा कुमारः । इमानजाद्भव इभ्या कलमः यथा कुले भवर कुल्यस्तयायमपीति । विमलां नामी निजभगिनी मिलितुमुत्कण्ठित उत्सुको जज्ञे जातः । किंवत् । जयवत्,
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग ३ श्लो० १२४ - १२६
यथा जयो वासवसूनुः जयन्ती स्वजामि शक्रपुत्री मिलितुमुत्कण्ठावान् भवति । किं कृत्वा | चिरस्य चिरकालेन शोक प्रेमबन्धाजात परितापं निरस्य त्यक्त्वा । शोकहेतुमाह - किं कृत्वा । कृत्वा विधाय । किम् । और्ध्वदेहिक परलोकगमन दिवसे दानजलाअलिप्रमुखम् । कयोः पित्रोः स्वजननीजनकयोः । कथम् । सह । कैः । वंश्यैर्गोत्रिभिः । किंभूतैः । निजैरात्मीयैः । केन । विधिना यथोक्तलोकप्रकारेण । असौ किंभूतः । विधिमाचार जानातीति विधिज्ञः । पित्रोः किं कुर्वतोः । समाधिं धर्मध्यान' भजतोः सेवमानयोः । पुनः किंभूतयोः । गतवतोः प्राप्तवतोः । कम् । दृग्गोचर नयनविषयम् । कासाम् । त्रिदशानां देवानां पद्मदृशां स्त्रीणां देवाङ्गनानाम् । स्वर्गतयोरित्यर्थः । केन क्रमेण । आयुः पर्यन्तसमयपरिपाट्या । उत्प्रेक्ष्यते - सुरसद्मनि देवलोके विलसितु क्रीडितु सोत्कण्ठयोः सह उत्कण्ठया वर्तेते यौ तौ तादृशयोरिव । औत्सुक्ययुक्तयोरित्यर्थः । किं कृत्वा । अवनीवलये भूमण्डले विलास भोगोपभोगादिक्रीडां निर्माय । कथम् । यथेच्छ स्वाभिलाषपूरणपर्यन्तम् । कुमारावस्थायामपि तस्य शौण्डीर्यातिशय दर्शयितु कलभशब्दग्रहणम् । कलभस्त्रिंशदब्दकः ॥
લેાકા
હીરકુમારના માતાપિતા અનુક્રમે સમાધિપૂર્વક સ્વર્ગવાસી થયા, ભૂલેાકનાં સાંસારિક સુખાને યથેચ્છપણે ભાગવટા કરીને હવે સ્વર્ગનાં સુખા ભાગવવા માટે જાણે ઉત્ક્રાંતિ થયાં ન હેાય ! શ્રીમતેામાં શ્રેષ્ઠ એવા હીરકુમાર માતપિતાના સ્વગમનથી શાકાતુર થયા, છતાં વ્યવહારકુશળ કુમાર લાકવ્યવહારને અનુસારે પેાતાના જ્ઞાતિજના-સ્વજનેાની સાથે માતપિતાના અગ્નિસંસ્કાર, જલાંજલિ આદિ લૌકિક વિધિ કરીને દીકાળે શાકમુક્ત બન્યા. ત્યારબાદ હીરકુમાર ઈંદ્રના પુત્ર જયંત જેમ પેાતાની ભગિની જયંતીને મળવાને ઉત્સુક થાય તેમ પેાતાની જ્યેષ્ઠ ભગિની ‘વિમલા’ તે મળવા માટે ઉત્સુક થયા. ૫૧૨૪ા૧૨પા
गन्तु ततः स्पृहयता प्रति पत्तनं स्व
भृत्येन तेन सतुरङ्गयुगः शताङ्गः । आनाय्यते स्म नमुचेर्दमनेन जम्बू
atr faaratea पालकनिर्जरेण ॥ १२६ ॥
ततो भगिनी मिलनोत्कण्ठानन्तर तेन हीरकुमारेण कर्त्रा स्वभृत्येन निजसेवकेन कृत्वा शताङ्गी रथ आनाय्यते स्म आनायितः । किंभूतः शताङ्गः । सह तुरङ्गयोरश्वयोयुगेन युगलेन वर्तते यः सः । किं कुर्वता । पत्तनमणहिल्लनाम पुटभेदन गन्तु प्रस्थातु स्पृहयता इच्छता । केनेव । नमुचेर्दमनेनेव । यथा नमुचिनामा दैत्यविशेषस्तस्य हन्त्रा पुरंदरेण जिनेन्द्राणां जन्मादिकल्याणकेषु महोत्सवकरणार्थ जम्बूद्वीपं प्रति गन्तुमिच्छता पालकनाम्ना निर्जरेण पालकाख्य विमानमानाय्यते ॥
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो०. १२६-१२८]
हीरसौभाग्यम्
२११
પોતાની બહેનને મળવા ઈન્તા એવા હીરકુમારે અણહિલપુર પાટણ જવા માટે પોતાના સેવક દ્વારા અશ્વયુગલ સહિત સ્થ તૈયાર કરાવ્યો. જેમાં જિનેશ્વર ભગવતેનાં જન્માદિ કલ્યાણર્કોમાં મહોત્સવ કરવા માટે જબૂદ્વીપ તરફ જવા ઈચ્છતો ઈન્દ્ર પાલક નામના દેવદાસ પાલક” નામનું વિમાન તૈયાર કરાવે છે, તેમ અણહિલ્લપુર પાટણ જવા માટે હીરકુમારે સેવકધરા સ્થ તૈયાર કરાવ્યું. (૧૨
तं. पारियानिकमसावधिरुह्य भूमी
मार्गे नभस्वदतिपातिरयाश्ववाह्यम् । हैम शताङ्गमथ सारथिना सनाथ,
पाथोजपाणिरिव नाकिपथे प्रतस्थे ॥१२७॥ . अथ जामिमिलनोत्कण्ठया अनु सेवकपार्श्वे रथानयनानन्तरम् असौ कुमारः भूमीमार्गे पृथ्वीपथे प्रतस्थे प्रचलितः । किं कृत्वा । तपाक सेवकेनानायित पारियानिकमध्वरथमधिरुह्य अध्यास्य । 'अध्वरथः पारियानिकः' इति हैम्याम् । किंभूत पारियानिकम् । नभस्वन्त वायुम् अर्थाद्वायुवेगमतिपतति अतिक्रामतीत्येवंशीलो वातादप्यधिको रयो वेगो ययोस्तादृशाभ्यामश्वाभ्यां तुरङ्गाभ्यां वाह्यम् वहनयोग्यम् । पुनः किंभूतम् । सारथिना सूतेन सनाथ सहितम् । पुनः किंभूतम् । हैम स्वर्णमयम् । क इव । पाथोजपाणिरिव । यथा भास्वान् सुवर्णसंबन्धिन स्यन्दनमाश्रित्य नाकिपथे गगने प्रतिष्ठते । सूर्यरथस्यापि विशेषणानि वायुरंहोविजयि बेगवाजिवहनीय काञ्चनमयमरुणसारथियुक्तं च पाथोंजे कोकनदे इवारुणौ मृदुलौ च सुकुमारौ पाणी हस्तौ यस्येति कुमारस्यापि विशेषणम् ॥
सार्थ સુવર્ણકમલ જેવા સુકોમળ હાથપગવાળા હીરકુમાર, ભગિનીને મળવાની ઈચ્છાથી સેવક દ્વારા મંગાવેલ, વાયુવેગી અશ્વયુગલ અને સારથિ દ્વારા વહન કરાતા એવા સુવર્ણરથ ઉપર આરૂઢ થયા, જેમ સૂર્ય સપ્તાશ્વ અને અરુણ નામના સારથિ વડે વહન કરાતા સુવર્ણરથ ઉપર આરૂઢ થઈને આકાશમાર્ગે પ્રયાણ કરે, તેમ હીરકુમારે ભૂમિમાર્ગે પ્રસ્પણ કર્યું. ઘર
काल कियन्तमुदयान्तरितं तपस्या____ साम्राज्यसंग्रहविधौ प्रविलम्बमानः । संप्राप्य पत्तनमसौ मुदितः स्वजामे
चौलुक्यवद्भवनभूमिमलंचकार ॥१२८॥ असौ हीरकुमारः पत्तनमणहिल्लपुर संप्राप्य आसाद्य मुदितो हृष्टः सन् स्वजामेः स्वभगिन्याः भवनभूमि गृहभूमिमलंचकार भूषयति स्म । किंवत् । चौलुक्यवत् । यथा कुमारपालः पत्तनमागत्य प्रमुदितः स्वभगिन्या गेहमलंकृतवान् । किं कुर्वाणः । प्रघिल
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
हीरसौभाग्यम् सर्ग ३ श्लो० १२८-१३० म्बमानः प्रविलम्ब विदधानः कालक्षेप निर्मिमाणः । के कर्मतापन्नम् । कियत्परिमाणम स्येति कियान् त कियन्त काल कियत्समय यावत् । किंकालम् (किं कारणम् )। उदयः सूरिपदलक्षणो महोदयः अन्तरितः अन्तर व्यवधान संजातमत्रेत्यन्तरितः । कस्मिन् । तपस्या दीक्षा सैव साम्राज्य सकललोकैश्वर्य तस्य संग्रह उपादान तस्य विधौ प्रकारे। चौलुक्यस्यापि गुर्जरमण्डलराज्यसंग्रहे ॥
બ્લકા
જેમ કુમારપાળે અણહિલપુર પાટણ આવીને પોતાની ભગિનીના ગૃહને શોભાવ્યું હતું, તેમ હર્ષિત થયેલા હીરકુમાર પાટણ આવીને પોતાની ભગિનીની પ્રાસાદભૂમિને શોભાવતા હતા. સંયમરૂપ સામ્રાજ્યને પ્રાપ્ત કરવામાં અને સૂરિપદને યોગ્ય ભાગ્યેયને વિકસવામાં કેટલાક સમયનું વ્યવધાન હોવાથી જાણે કાલક્ષેપ કરવા માટે હેય નહી ! તેમ ભગિનીના ગ્રહને શોભાવતા રહ્યા. ૧૨૮
तं जगम त्रिदशसालमिव स्वपुण्य
प्राग्भारमङ्गिनमुतागतमात्मधाम्नि । दृष्टया निवातसरसीजसगर्भया स्वं,
बन्धु निपीय विमला मुमुदे हृदन्तः ॥१२९॥ त हीरकुमार स्वबन्धु निजसहोदर दृष्ट्या नयनेन निपीय सादरमवलोक्य विमला विजयसिंहमहेभ्यमहिला हृदन्तर्मनोमध्ये मुमुदे जहर्ष प्रीता । किंभूतया दृष्टया । निवात वातरहितं यत्सरसीज पद्म तस्य सगर्भया सदृशया सहोदरया वा । 'निवातपद्मस्तिमितेन चक्षुषा' इति रघुवंशे । तं किंभूतम् । आत्मधाम्नि स्वगृहे विमलामन्दिरे समागतम् । उत्प्रेक्ष्यते-जङ्गम प्रचलन्त त्रिदशसाल कल्पवृक्षमिव । उत अथवा अङ्गिन मूर्तिमन्त स्वपुण्यस्य निजसुकृतस्य शाग्भारमतिशयमिव ॥
લોકાર્થ
વિજયસિંહ દૈછિની ધર્મપત્ની વિમલા, જંગમ કલ્પવૃક્ષ સમાન અથવા તે પિતાના પુણ્યના પ્રાગ્લાર સમાન પોતાના ગૃહે આવેલા સ્વકીય બંધુ હીરકુમારને નિશ્ચલ કમલ જેવી નિર્નિમેષ દૃષ્ટિથી પ્રેમપૂર્વક જોઈને, હૃદયમાં અત્યંત હર્ષ પામી. ૧૨૯
कादम्बिनीव सलिलैः सुरशैलशृङ्ग,
हर्षाश्रुभिः स्वसहज स्नपयत्यमन्दम् । संबिभ्रत कनककेतककान्तकाय
त स्वागतादि भगिनी परिपृच्छति स्म ॥१३०॥ भगिनी विमला त स्वसहज निजभ्रातर प्रति स्वागतादि सुखागमनकुशलप्रश्नालापप्रमुख परिपृच्छति स्म प्रश्नयामास । तं किं कुर्वन्तम् । कनककेतकवत् काञ्चनक
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० १३०-१३२] हीरसौभाग्यम्
२१३ कचच्छद इव कान्त मनोज्ञ कायौं गाङ्गेयगौराङ्गयष्टी संबिभ्रत धारयन्तम् । भगिनी किं कुर्वती । अमन्दं बहु यथा हर्षाश्रुभिः प्रमोदनिष्पतन्नयनबाष्पपानीयैः स्नपयन्तीव इति गोत्प्रेक्षा । केव । कादम्बिनीव । यथा मेघमाला सलिलैनिजजलैः सुरशैलस्य मेरोः शृङ्ग शिस्त्रर स्नपयति । 'चामीकरादिशिरसीव नवाम्बुवाहम्' इति कल्याणमन्दिरस्तोत्रे मेरा वपि मेघसद्भावः ॥
શ્લોકાર્થ વિમલા, મનહર કંચનવર્ણ કાયાને ધારણ કરનારા પોતાના સહોદર હીરકુમારને સુખપૂર્વક આગમનઆદિ ક્ષેમકુશલતા પૂછી. જેમ મેઘમાલા જલધારાથી મેરુપર્વતના શિખરને ભીંજવી દે, તેમ અત્યંત હર્ષ પામેલી વિમલા હર્ષાશ્રુવડે પોતાના બંધુ હીરકુમારને જાણે સ્નાન કરાવતી ન હોય ? ૧૭૦માં
विज्ञातपूर्वजननीजनकप्रवृत्तेः,
प्रेम्णा निगद्य कुशलादिकमात्मजामेः । विद्याभृतां कुमरवत्कलधौतकान्त,
वैतादयशृङ्गमयमासनमध्युवास ॥१३१॥ अयं कुमारः आसन विष्टरमध्युवास उपविशति स्म । किंभूतमासनम् । कलधौतेन रजतेन काञ्चनेन वा कान्त मनोज्ञम् । तद्घटितमित्यर्थः । 'कलधौत स्वर्णरूप्ययोः' इत्यनेकार्थः । किंवत् । विद्याधराणां कुमरवत् । यथा खेचराणां कुमारो रूप्यमयं वैता. व्यस्य भरतादिक्षेत्रोभयभागकारिमध्यवर्तिपर्वतस्य शृङ्ग शिखरमधिवसति । किं कृत्वा । कुशलप्रमुखस्ववृत्तान्तमात्मनः स्वस्य जामेभगिन्याः प्रेम्णा स्नेहेन निगद्य कथयित्वा । किंभूताया भगिन्याः। विज्ञातपूर्वा पूर्वमेवावबुद्धा जननी माता जनकः पिता तयोः प्रवृत्तिः परलोकगमनवार्ता यया तस्याः ॥
પ્લેકાર્થ પૂર્વે જેણે માતપિતાનો સ્વર્ગવાસ જાણે છે, એવી ભગિનીને પોતાના કુશળક્ષેમ આદિ વૃત્તાંત પ્રેમપૂર્વક કહીને, જેમ વિદ્યાધરકુમારો ભરતક્ષેત્રના બે વિભાગ કરનાર રૂપિયમય વૈતાઢય પર્વ તના શિખર ઉપર બેસે, તેમ હીરકુમાર સુવર્ણ જડિત રૂપાના આસન ઉપર બેઠા. ૧૩૧
अनेन गोष्ठीमनुतिष्ठतात्म-जाममनोव्याहृतिवैदुषीभिः । अनन्यवृत्ति क्रियते स्म विज्ञ, रसातिरेकै रसिकस्य यद्वत् ॥१३२॥
अनेन हीरकुमारेण आत्मजामेनिजभगिन्या मनश्चित्तमनन्यवृत्ति न विद्यते अन्या परा वृत्तिापारो यस्य । अथ वा न विद्यते अन्यस्मिन् स्थानके वर्तन श्रवणेक्षणादिलक्षण यस्य यत्र वा तत् । एकतानमित्यर्थः । क्रियते स्म । काभिः । व्याहृतिभिवॆदुषीभिर्वचनचातुरीभिः । अनेन किं कुर्वता । गोष्ठीमात्मीयामन्यां वा वार्तामनुतिष्ठता विद.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ३ श्लो० १३२-१३४ धता । कैरिव । पण्डितैः । शृङ्गारादीनां नवानां रसानामतिरेकैराधिक्यैरतिशयैश्च कृत्वा रसिकस्य सर्वरसवेत्तुरतिचातुरीमाजः मनोऽनन्यव्यापार विधीयते ॥
या હીરકુમારે વોચાતુર્યપૂર્વક સ્વકીય અને પરકીય વાતો કરીને જેમ પંડિતપુરુષ શંગાર આદિ નવ રસેના આધિક્યપૂર્વક કથન કરીને રસિક શ્રેતાઓને એકતાન કરે છે, તેમ પિતાની બેનને સાંભળવામાં એક્તાન કરી દીધી. ૧૩રા
पदे पदे यत्पुरकौतुकानि, निरीक्षमाणः क्षणदाकरास्यः । निजैर्गुणैर्हार इवैष हीरो, व्यधत्त वासं हृदये मनस्विनाम् ॥१३३॥
एष कुंरानाथीनन्दनो हीरो निजैरात्मीयैर्गुणैः सौन्दर्यादिभिर्मनस्विनां महतां चतुराणां हृदये मनसि वास वसतिं व्यधत्त चकार । क इव । हार इव । यथा मुक्ताकलापो गुणैस्तन्तुभिः सूत्रप्रोतत्वेन हारस्य मनस्विनां हृदये वक्षसि । 'हृदयं मनो वक्षश्च' इत्यनेकार्थः । 'परस्य हृदये लग्न न घूर्णयति यच्छिरः' इति चम्पूकथायाम् । काव्य परस्यान्यप्राशस्य हृदये लग्न चमत्कृत, बाण परस्य वैरिणो हृदये वक्षसि लग्न मर्मप्रविष्टमिति तट्टिपनकम् । वास स्थान कुरुते । किंभूतः हीरः । क्षणदाकरश्चन्द्रस्तद्वदानन मुख यस्य संपूर्णचन्द्रवदनः । किं कुर्वाणः । पदे पदे स्थाने स्थाने यत्पुरस्याणहिल्लवाटकपत्तनस्य कौतुकान्याश्चर्याणि निरीक्षमाणः विलोकमानः ॥
आर्थ પાટણ નગરમાં સ્થાને સ્થાને કૌતુકને જોતા પૂર્ણિમાના ચંદ્ર સમાન મુખવાળા હીરકુમારે પિતાના સૌંદર્ય, વૈર્ય આદિ ગુણો વડે મહાપુરુષોના હૃદયમાં વાસ કર્યો. જેમ મુક્તાહાર-મોતીની માલા પિતાના ગુણ-સૂત્ર-દેરાવડે પુણ્યશાળી પુરૂષોના વક્ષસ્થલમાં સ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે, તેમ હીરકુમારે બુદ્ધિશાળી પુરુષોના હૃદયમાં સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું ૧૩યા
हरिरिव गिरिकुब्जे मानसे मानसौका,
___ इव करकमले वा श्रीपतेः पाञ्चजन्यः । मुररिपुरिव वाधौं स स्वसुर्धाम्नि तिष्ठन् ,
कमपि कलयति स्म श्रीभर शावसिंहः ॥१३४॥ स हीरनामा शावेषु कुमारेषु शौर्यस्फूर्त्या सिंह इव सिंहः पञ्चाननः श्रीभर शोभातिशय कलयति स्म दधार । किं कुर्वन् । स्वसुर्वृद्धभगिन्या विमलानाम्न्या धाग्नि मन्दिरे तिष्ठन् वसन् स्थिति कुर्वन् । क इव । हरिरिव । यथा केसरी गिरेः पर्वतस्य कुञ्ज गह्वरे वने वा निवसति । पुनः क इव । मानसौका इव । यथा राजहंसो मानसनामनि सरसि स्थिति विधत्ते । वा पुनः क इव । पाञ्चजन्य इव । यथा देवतादत्तो
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ३ श्लो० १३४ - १३५]
हीरसौभाग्यम्
२१५
हरणैव वादनयोग्यः पाञ्चजन्यनामा शङ्खः श्रीपतेर्नारायणस्य करकमले पाणिपद्मे तिष्ठति । अत्र इवशब्दो लालाघण्टावदुभयत्र योज्यः । पुनः क इव मुररिपुरिव । यथा नारायणो वाधै अर्थात् क्षीरसमुद्रे वसतिं विधते ॥
શ્લેાકા
શૌયતાદિ ગુણાવડે કુમારાને વિષે સિંહ સમાન હીરકુમારે પેાતાની જ્યેષ્ઠભગિની વિમલાના મહેલમાં રહેતાં અનેકગુણી શૈાભાને પ્રાપ્ત કરી. જેમ કેશરીસિંહ પર્વતની ગુફામાં વાસ કરે, રાજહંસ માનસરાવરમાં, પાંચજન્ય શ`ખ કૃષ્ણના કરકમલમાં અને વિષ્ણુ જેમ ક્ષીરસમુદ્રની મધ્યમાં વાસ કરે, તેમ હીરકુમારે વિમલાના ગૃહમાં વાસ કરતા શેાભાંના સમૂહને પ્રાપ્ત કર્યાં. ૫૧૩૪ા
यं प्रात शिवाहसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुन ः,
श्रीमत्कोविद सिंहसी विमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तद्ब्राह्मीक्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गस्तृतीयोऽभवत् ॥ १३५ ।।
य प्रसूति । देवविमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनानि महाकाव्ये हीरविजयसूरीश्वरचरित्रे तृतीयः सर्गः ॥
इति पण्डितदेवविमलगणिविरचितायां स्वोपज्ञहीरसौभाग्यनामकाव्यवृत्तौ गर्भधारणदोहदगर्भसमयलक्षणाविर्भावनजन्मजन्मपत्रिका जन्ममहोत्सवबालक्रीडापठनसर्वाङ्गलक्षणमातृपितृपरलोकगमनपत्तनस्थभगिनीगृहागमवर्णनो नाम तृतीयः सर्गः ॥
લેાકા
વણિકકુલમાં ઈંદ્રસમાન શિત્ર નામના શ્રેષ્ઠી અને સૌભાગ્યદેવીના જન્મજાત સુપુત્ર દેવવિવેમલ ગણિ, જેઓ નિર ંતર સરસ્વતીની ઉપાસના કરનારા અને સર્વમુનિઓમાં સિંહ સમાન સિંહવિમલ ગણીના પ્રથમ શિષ્યપણે પ્રસિદ્ધ હતા. તે દેવવિમલ ગણવડે, જેમાં જગદ્ગુરુ શ્રી હીરવિજયસૂરિનું સવિસ્તર ચરિત્ર આવે છે, એવા ‘હીરસૌભાગ્ય' નામના મહાકાવ્યની ટીકા સહિત રચના કરાઈ, તેને આ ગર્ભધારણના વર્ણનથી આર ંભીને માતપિતાના સ્વગમન અને અણુહિલપુર પાટણમાં પેાતાની જ્યેષ્ઠ ભગિનીના ઘેર આગમન સુધીના વર્ણનવાળા ત્રીજો સ સમાપ્ત થયા. ૫૧૩૫
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
हीरसौभाग्यम् चतुर्थः सर्गः ।
अथ पुराssसन भरते वृषाङ्क - मुखाश्चतुर्विंशतितीर्थनाथाः । बाह्यान्यबाह्यानि तमांसि हन्तुं कृतद्विरूपा इव भानुमन्तः ||१||
[सर्ग ४ श्लो० १-२
अथेति चतुर्थसर्गप्रारम्भे अथवा श्रीविजयदानसूरिसमागमनप्रक्रमसमये तत्पूर्वपट्टावली प्रकटनप्रस्तावे पुरा पूर्व तृतीयारकपर्यन्तचतुर्थारकमध्ये भरते मरतनाम्नि क्षेत्रे वृषाङ्कप्रमुखा ऋषभदेवादिकाः । यथा ऋषभ - अजित-शंभव-अभिनन्दन-सुमति-पद्मप्रभ-सुपार्श्वचन्द्रप्रभ-सुविधि-शीतल-श्रेयांस- वासुपूज्य- विमल-अनन्त-धर्म- शान्ति- कुन्थु - अर- मल्लि-मुनिव्रत-नमि-नेमि- पार्श्व-वर्धमान-नामानश्चतुर्विंशतिसंख्याकास्तीर्थनाथा जिनेन्द्रा आसन्नभू. वन् । उत्प्रेक्ष्यते—-कृते द्वे द्वे मूर्ती रूपे यैरेतावता चतुर्विंशतिरूपा द्वादश भानुमन्तः सूर्या इव द्वादशानां द्विर्वार गणनया चतुर्विंशतिः स्यात् । किं कर्तुम् । बाह्यानि बहि. लोकान्तर्वर्तीनि अबाह्यानि प्राणिनामन्तरङ्गवर्तीनि हृदयस्थानि तमांस्यन्धकाराणि अशानानि पापानि वा हन्तु व्यापादयितुं । भानयो हि नामभिर्ध्वान्तारातयः ॥
શ્લેાકા
ચતુર્થાં સર્વાંના પ્રારંભે, શ્રીવિજયદાનસૂરિજીના સમાગમના પ્રકરણની શરૂઆત પૂર્વે તેની પૂર્વ પટ્ટાવલિના પ્રસ્તાવમાં પૂર્વે આ ભરતક્ષેત્રમાં ત્રીજા આરાના અંતે અને ચેાથા આરાની મધ્યમાં ચાવીશ તીર્થંકરા થયા. તે તીર્થંકરા વાના બાહ્ય અંધકાર અને અભ્યંતર અજ્ઞાનરૂપી (પાપરૂપી) અંધકારનો નાશ કરવા માટે, જાણે બાર સૂર્યાએ પેાતાનાં એ એ રૂપા (ચોવીશરૂ૫) બનાવ્યાં ન ઢાય ! તેમ જણાતું હતું llll
इक्ष्वाकुवंशाम्बुधिशीतभासां द्वाविंशतिस्तीर्थकृतां बभूव ।
यया तमःपङ्कमपास्य पन्थाः, प्राकाशि सिद्धेः शरदेव विश्वे ||२||
तेषां जिनानां मध्ये इत्यध्याहारः । ऋषभदेवस्य शक्रप्राभृतानीतेक्षुयष्टेरास्वादनाशयेन शक्रप्रतिष्ठापितेक्ष्वाकुवंशः स एवाम्बुधिः समुद्रस्तत्र क्षीरभासश्चन्द्रास्तादृशानां तीर्थकृतां जिनानां द्वाविंशतिर्द्वाभ्यामधिका विंशतिर्बभूव जाता । द्वाविंशतिजिनेन्द्रा इक्ष्वा कुकुले समुत्पन्ना इत्यर्थः । यथा जिनद्वाविंशत्या विश्व जगति सिद्धेर्मोक्षस्य पन्था मार्गः प्रकाशि प्रकाशितः प्रकटीकृतः । किं कृत्वा । तमोऽज्ञानं पापं वा तदेव मालिन्यकारित्वा-: त्पङ्क कर्दमम् अपास्य निराकृत्य । कयेव । शरदेव । यथा धनात्ययेन पङ्क विशोष्य पन्थाः प्रकटः क्रियते ॥
શ્લેાકા
એ ચેાવીશ તીથંકરામાં બાવીશ તીક ઇંદ્રવર્ડ સ્થાપિત વિાવ શરૂપી સમુદ્રમાં ચંદ્ર સમાન ઉત્પન્ન થયા. જેમ શરદઋતુ પક (કાદવ)ને શેોષીને માર્ગને સ્પષ્ટ કરે છે, તેમ બાવીશ તીર્થંકરીએ જગતમાં પાપરૂપ ૫'ક દૂર કરીને મેાક્ષમાર્ગને પ્રકાશિત કર્યો. ારા
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
०१७
सर्ग ४ श्लो• ३-५] हीरसौभाग्यम्
बभूवतुद्वौँ भुवनप्रदीपो, जिनौ यदूनां पुनरन्ववाये ।
अरिष्टनेमिमुनिसुव्रतश्च, स्फूर्जमुजाविन्द्रियवेश्मनीव ॥३॥
पुनद्वौं जिनौ तीर्थकरौ यदूनां यादवानामन्ववाये वंशे बभूवतुर्जाती। किंभूतो जिनौ । भुवनेषु त्रिषु वा सप्तसु वा चतुर्दशसु वा एकविंशतौ वा । 'भुवनानि निबध्नीयात् त्रीणि सप्त चतुर्दश' इति वाग्भटालंकारे । वृत्तौ एकविंशतिरपि इति वचनात् । तत्प्रमितेषु जगत्सु प्रकाशकारकत्वेन प्रदीपाविव प्रदीपौ । द्वौ कौ । एकः अरिष्टनेमिाविंशतितमस्तीर्थनाथः । च पुनरपरो मुनिसुव्रतनामा विंशतितमस्तीर्थकरः । पदयोजनया कथंचित्पश्चानुपूर्व्या समानीतौ स्तः । काविव । स्फूर्ज जाविव । यथा ऊर्जस्खलौ दोर्दण्डौ इन्द्रियवेश्मनि शरीरे स्याताम् । अत्र हेमाचार्योक्तस्य इन्द्रियायतनमिति परपर्यायस्य परावर्तनम् । 'जुहाव यन्मन्दिरमिन्द्रियाणाम्' इति नैषधोक्तवचनादिदमपि । 'इन्द्रियायतनमगविग्रहौ' इति हैम्याम् ॥ इति जिनाः ॥
साथ ત્રણે ભુવનને પ્રકાશિત કરતા હોવાથી દીપક સમાન વીશા શ્રીમુનિસુવ્રત સ્વામી અને બાવીશમા શ્રીનેમિનાથ ભગવાન યદુવંશ (હરિવંશ)માં ઉત્પન્ન થયા, તે જાણે ઈન્દ્રિયના ઘરમાન શરીરના બળવાન ભુજાદંડ ન હોય ! તેવા હતા. ૩
सिद्धार्थभूकान्तसुतो जिनानाम-पश्चिमोऽजायत पश्चिमोऽपि । शशी व्यभात् पङ्किलपङ्कजास्य-कादम्बवद्यस्य यशःसुधाब्धौ ॥४॥
सिद्धार्थनामा भूकान्तः पृथ्वीपतिः तस्य सुतो नन्दनः महावीरदेवः सः अजायत जज्ञे । किंभूतः । पश्चिमोऽपि सन् जिनानां सामान्यकेवलिनां मध्ये अपश्चिम आद्यः । तत्तीर्थे प्रथम वीरस्यैव केवलज्ञानोत्पन्नत्वेन । 'अपश्चिमो विपश्चिताम्' इति चम्पूकथायाम् । स कः । यस्य यशःसुधाब्धौ कीर्तिरेव सुधाब्धिः क्षीरसमुद्रस्तस्मिन् शशी चन्द्रः । पङ्किल कर्दमाकलित पङ्कज कमलमास्ये मुखे यस्यैवंविधकादम्बवत् राजहंस इव व्यभात् भाति स्म ॥
કલોકાર્થ સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર મહાવીરદેવ ચોવીશ તીર્થકરમાં પશ્ચિમ-છેલ્લા હોવા છતાં, સ્વતીર્થમાં પ્રથમ પિતાને જ કેવલજ્ઞાન પ્રગટ થયું હોવાથી સામાન્ય કેવલજ્ઞાનીઓમાં પ્રથમ થયા. જેમના યશરૂપી ક્ષીરસાગરની મધ્યમાં ચન્દ્ર, કાદવવાળું કમળ છે મુખમાં જેને એવા રાજહંસની જેમ શોભતો हतो. ॥४॥
बाल्येऽपि हेमाद्रिरकम्पि येन, प्रभञ्जनेनेव निकेतकेतुः । श्रीद्वादशाङ्गी च यतः प्रवृत्ता, गुरोगिरीणामिव जमुकन्या ॥५॥
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० ५-७ येन महावीरेण बाल्ये शैशवेऽपि जातमात्रावस्थायामपि जन्माभिषेकसमये हेमाद्रिमेरुरकम्पि कम्पितः । णिगन्तोऽय प्रयोगः । केनेव । प्रभअनेनेव । यथा वायुना निकेतकेतुः । 'निकेत परितो भ्रमन्' इति पाण्डवचरित्रे । गृहोपरिध्वजः कम्प्यते । च पुनर्यतो महावीरात् द्वादशाङ्गी गणिपिटक प्रवृत्ता प्रावर्तत । कस्मादिव । गुरोरिव यथा गिरीणां गुरोहिमाचलात् जलकन्या गङ्गा प्रवर्तते स्म ॥ इति महावीरः ॥
साथ પવનવડે જેમ મંદિર ઉપરની ધજા કંપાયમાન થાય, તેમ શ્રી મહાવીરે બાલ્યાવસ્થામાં જન્મતાંની સાથે જ મેરુપર્વતને કંપાયમાન કર્યો હતો. હિમાલય પર્વતમાંથી જેમ ગંગાનદી નિકળી, તેમ શ્રી મહાવીર દેવના મુખમાંથી દ્વાદશાંગી' રૂ૫ ગણિપિટક’ પ્રવર્તમાન થયું
एकादशाऽऽसन् गणधारिधुर्याः, श्रीइन्द्रभूतिप्रमुखा अमुष्य ।
ओर्योपयामे पुनराप्तमूर्ति, रुद्राः स्मरं हन्तुमिवेहमानाः ॥६॥ अमुष्य महावीरदेवस्य श्रिया शोभया लब्धिलक्ष्म्यावा युक्ता इन्द्रभूतिगौतमनामा प्रमुख आद्यो येषां तादृशा एकादशसंख्याकाः इन्द्रभूति-अग्निभूति-वायुभूति-व्यक्त-सुधर्मस्वामिमण्डित-मौर्यपुत्र-अकम्पित-अचलभ्राता मेतार्य-प्रभासाभिधाना गणधारिणां, गण गच्छ बिभ्रतीति गणधारिणस्तेषां मध्ये धुर्या धुरधराः आसन् जज्ञिरे । उत्प्रेक्ष्यते-पुनद्वितीयवार स्मर मदन निहन्तुं जीविताद् व्यपरोपयितुमीहमानाः कान्तः । एकादशसंख्याका रुद्रा इवं प्रकटीभूता इत्यर्थः । किंभूत स्मरम् । पूर्वशरीरापेक्षया दाहानन्तरमपरवारमा र्यायाः पार्वत्या उपयामे पाणिग्रहणसमये आप्ता स्मरोपरि प्रसन्नीभवनविज्ञप्तिकारिसुरा. ननुगृह्य प्रसन्नीभूतभूतपतिवरात् लब्धा मूर्तिः शरीर येन तम् ॥
सार्थ શ્રી મહાવીર પરમાત્માને અનેક લબ્ધિઓથી યુક્ત એવા ઈદ્રભૂતિ-ગૌતમનામના પ્રથમ ગણધર छ मा ते अनिभूति, पायुभूति, व्यास, सुधा, भडित, भौयपुत्र, पित, मयसमाता, મેતાર્ય અને પ્રભાસ એમ અગીઆર ગણધર હતા. તે જાણે, પૂર્વ શરીર બળી ગયા પછી પાર્વતીના પાણિગ્રહણ સમયે પ્રસન્ન થયેલા ઈશ્વર દ્વારા ફરીથી પ્રાપ્ત કરેલા શરીરવાળા કામદેવને બીજીવાર હણવા માટે જાણે અગીઆર સો પ્રગટ થયા ન હોય ?
बभूव मुख्यो वसुभूतिस नु-स्तेषां गणीनामिह गौतमाहः । ... यो वक्रभाव न बभार पृथ्वी-सुतोऽपि नो विष्णुपदावलम्बी ॥७॥
___ इह जगति महावीरशिष्येषु वा तेषामेकादशानां गणीनां गणधारिणां मध्ये वसुभूतिनानो ब्राह्मणस्य सूनुः पुत्रो मुख्यः विविधलब्धिसंपन्नत्वात्प्रकृष्टः अथवा मुखे आदौ भवो मुख्यः प्रथमः सर्वेषां पूर्व दीक्षितत्वात् प्रथमगणधरत्वाद्वा बभूव । किंभूतो वसुभूतिसूनुः । गौतम इत्याह्ना नाम यस्य सः । यो गौतमः पृथ्व्या ब्राह्मण्याः क्षितेश्च सुतोऽपि
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० ७-९ ]
सौभाग्यम्
२१९
पुत्रोऽपि सन् वक्रभाव कुटिलस्वभावं न बभार धत्ते स्म । पुनविष्णोर्नारायणस्य पद चरणमालम्बते आश्रयते सेवते इत्येवंशीलोऽपि न नैव विष्णुभक्तः । महावीर गणधारित्वात् । अथ च पृथिव्याः सुतो मङ्गलनामा ग्रहः स तु वक्रभाव वक्रनामत्वम् । 'आरो वको लोहिताङगो मङ्गलोऽङ्गारकः कुजः' इति मङ्गलनामानि हैम्याम् । अथ च विष्णुपदमाकाशमवलम्बते भजते इत्येवंशीलोऽस्ति । ज्योतिश्चक्रस्य नभःस्थत्वात् ॥
શ્લેાકા
આ જગતમાં મહાવીર પરમાત્માના ગણુધરામાં અનેક લબ્ધિસપન્ન, વસ્તુભૂતિ બ્રાહ્મણના पुत्र इन्द्रभूति - गौतम प्रथम गणधर बता. ते प्रेम-पृथ्वीपुत्र मंगल (नाभने।) यह वक्ता - दुटिलताने, ધારણ કરે છે તેમ પૃથ્વી (પૃથ્વી નામની બ્રાહ્મણી)ના પુત્ર હાવા છતાં વક્રતા-કુટિલતાને ધારણ કરતા ન હતા ! તેમજ વિષ્ણુપદ–આકાશને (જિનને) આશ્રયીને રહ્યા હેાવા છતાં પણ (ગગનગામિની લબ્ધિવાળા હોવા છતાં પણ) વિષ્ણુપદ–વિષ્ણુભગવાનના ચરણની ઉપાસનાને કરનારા ન હતા. પાછા
यत्पाणिपद्मः सपुनर्भवोऽपि दत्ते नतानामपुनर्भव यत् ।
शिष्यीकृता येन भवं विहाय, शिवं श्रयन्ते च तदत्र चित्रम् ॥८॥
तत्प्रसिद्धमत्र जगति चित्र महदाश्चर्यं दृश्यते । तत्किम् । यत् यस्य गौतमस्वामिनः पाणिपद्मः करकमलः सह पुनद्वितीयवार भवनमुत्पत्तिस्तेन सह वर्तते यस्तादृशोऽपि सन् न विद्यते पुनरन्यवार भवोऽवतारो यत्र तं नतानां प्रणमजनानां दत्ते विश्राणयति । तत्त्वतस्तु कामाङ्कुशकलितो मोक्ष ददाति । 'कामाङ्कुशो महाराजः करजो नखरो नखः । करशूको भुजाकण्टः पुनर्भवपुनर्नवौ ॥' इति हैम्याम् । तथा तत्रैव 'महानन्दो - ऽमृत ं सिद्धिः कैवल्यमपुनर्भवः' इति च । पुनर्येन गौतमेन शिष्यीकृताः स्वविनेया विहिताः सन्तो नरा भवमीश्वरं विहाय त्यक्त्वा शिव शंभुं श्रयन्ते भजन्ते । भवः स एव शिवश्च । तत्त्वतस्तु भवं संसारं त्यक्त्वा शिव मोक्षं यान्ति गौतमदीक्षितानां सर्वेषामपि केवलज्ञानोत्पादात् ॥
લેાકા
જગતમાં આશ્ચર્યકારી ઘટના તેા એ છે કે બીજીવાર ઉત્પત્તિ (શિષ્યાને દીક્ષા આપવા માટે ઉંચા થવાના સ્વભાવવાળા) ગૌતમસ્વામીનેા કરકમળ નમસ્કાર કરનારાઓને ફરીથી ઉત્પન્ન થવા દેતા ન હતેા. અર્થાત્ નમસ્કાર કરનાર વ્યક્તિઓને મેાક્ષ પ્રદાન કરતા હતા. વળી ગૌતમસ્વામીના શિષ્યા३ये मनेक्षा वा [अत्र-महावने। ] लव-संसारनो त्याग दर्शन [शिव-मोक्ष ] शिव-श्वर। आश्रय કરતા હતા. અર્થાત્ ગૌતમસ્વામીના હસ્તે દીક્ષિત થયેલા કેવલી બનીને મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરતા હતા. ૫૮૫
सूर्यस्य रश्मीनवलम्ब्य वज्रा - वलम्बरश्मी निव यः शयाभ्याम् । नन्तु जिनानार्षभिप्तमूर्ती - नष्टापदोवधरमारुरोह ॥ ९ ॥
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग ४ श्लो० ९-१०
यो गौतमस्वामी 'स्वलब्ध्या योऽष्टापदमारोहति सोऽवश्यं तद्भवे एव सिद्धिगामीति' देववाच ं निशम्य प्रश्नानन्तर ं भगवतापि तथैव प्रतिपादिते भगवदाज्ञाऽऽदानपूर्वकमष्टापदनामानमुर्वीधर कैलाशशैलमारुरोहाधिरूढवान् चढि (टि)तः । किं कृत्वा । अवलम्ब्य आश्रित्य । काभ्याम् । शयाभ्यां स्वहस्ताभ्याम् । कान् । सूर्यस्य रश्मीन् किरणान् । लूता उर्णनाभः कोलिकस्तस्यास्याद्वदनाद्विनिर्गता जालतन्तवः तान् वा । 'तपःकृशाङ्गास्त' शैलमारोढुं न वय ं क्षमाः । चढिष्यति कथं प्रौढदेहोऽयं गजराजवत् ॥ पश्यत्सु तेषु मार्तण्डकरानालस्थ्य गौतमः । गणभृन्निजलब्ध्यैवाष्टापदोर्ध्वं ययौ ध्रुवम् ॥' इति ऋषिमण्डलवृत्तौ । 'सूर्यस्यांशून् समाश्रित्य तेषामुत्पश्यतामपि । स गरुत्मानिवोड्डीय ययौ मङ्क्षु गिरेः शिरः ॥' इति वन्दारुवृत्तौ । रविकिरणावलम्बनम् । तथा 'भयव' गोयमो जङ्घाचारलद्धीप लूतापुडगंमि निस्साए उड्ढ उप्पयर जाव ते पलायन्ति' इत्यावश्यकद्वाविंशतिसहस्रयाम् । मर्यारिवृत्तावप्ययमेव पाठः । लूतातन्त्ववलम्बनमिति पाठद्वयमपि शास्त्रानुसारि । अथ प्रस्तुते । उत्प्रेक्ष्यते - वज्रस्य वज्ररत्नविनिर्मितानित्यर्थः । अवलम्बार्थमालम्बनकृते रश्मीन् गुणान् रज्जूरिव । किमर्थमारुरोह - नन्तु नमस्कर्तुम् । कान् । जिनचतुर्विंशतितीर्थकृतः । किंभूतान् । ऋषभस्यापत्यमार्षभिर्भरतचक्रवर्ती तेन क्लृप्ता निर्मिता मूर्त्तयः प्रतिमा येषाम् । स्वस्ववर्णप्रमाणोपेतचतुर्विंशतिजिनबिम्बान्नमसितु (स्कर्तु) मित्यर्थः ॥ ક્લાકા
२२०
પેાતાની લબ્ધિવડે જે કેાઈ અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર ચઢે તે અવશ્ય સિદ્ધિગતિને પામે' આવા પ્રકારના મહાવીર પરમાત્માના વચન અનુસાર, ભગવંતની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરીને ગૌતમરવામીએ, વજ્રરત્નથી નિર્માણ કરાયેલા દેરડાના જાણે સમૂહ ન હોય ! એવા સૂર્યના કિરાને બે હાથવડે પકડીને, ભરતચક્રવર્તીએ દરેક તીર્થંકરના વર્ણ, અને પ્રમાણવાળી નિર્માણ કરેલી ચાવીશ તીર્થંકર ભગવાની પ્રતિમાઓને નમસ્કાર કરવા માટે, અષ્ટાપદ (કૈલાસ) પર્વત ઉપર આરેાહણ કર્યું" હતું. મહા
कथं लभेताऽस्य तुलां सुरद्रु-येद्यस्य नामापि पिपर्ति कामान् । तपस्विनोऽप्यभ्यवहारयन् यो, द्विधामृतास्वादजुषः पुपोष ॥ १० ॥
अस्य गौतमस्वामिनः तुलां साम्यं सुरद्रुः कल्पवृक्षः कथं केन प्रकारेण लभेत । यत्कारणात् यस्य गौतमस्य नामापि अभिधानमपि कामान् जनानां मनोरथान् पिपर्ति पूरयति ' 'यस्याभिधानं मुनयोऽपि सर्वे, गृह्णन्ति भिक्षाभ्रमणस्य काले । मिष्टान्नपानाम्बरपूर्णकामाः, स गौतमो यच्छतु वाञ्छित मे ॥' इति पूर्वाचार्यकृतस्तुत्युक्तेः । तथ गृहमेधिनोऽपि व्यापारादिकार्य कुर्वाणा 'गौतमस्वामिनी लब्धिरित्युच्चरन्ति च । अथ कल्पवृक्षाभिधानग्रहणेन कोऽप्यर्थो न सरीसति, तस्मात्कल्पतरूपमान न स्यादस्येति अपि, पुनर्यस्तपस्विनस्तापसानभ्यवहारयन् पायसं भोजयन् सन् द्विधा द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां कृत्वा अमृतस्य सुधाया मोक्षस्य वा स्वाद भोगं जुषन्ते सेवन्ते तादृशान् पुपोष । चकारेत्यर्थः । प्रथमममृतोपमं पायसमाकण्ड भोजयित्वा ततः सिद्धिवधूविलासरसिकांच कृतवान्, एतदपि महदाश्चर्यमस्ति ॥ इति गौतमस्वामी ॥
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२१
॥१०॥
सर्ग ४ श्लो० १०-१२] - हीरसौभाग्यम्
પ્લેકાર્થ કલ્પવૃક્ષ ગૌતમસ્વામીની તુલનાને કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરી શકે? જે ગૌતમસ્વામીનું નામમાત્ર પણ મનુષ્યના મનોરથને પૂર્ણ કરનાર છે, તેમજ ગૃહર પણ વ્યાપાર આદિ કાર્યોમાં “ગૌતમ સ્વામીની લબ્ધિ હો” આ પ્રકારનો ઉલ્લેખ કરે છે. જ્યારે કલ્પવૃક્ષના નામમાત્રથી કેઇના પણ ઈષ્ટની પૂર્તિ થતી નથી, તેથી ક૯પવૃક્ષો ગૌતમસ્વામીની તુલનાને કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરી શકે ? વળી ગૌતમસ્વામીએ તાપસોને બન્ને પ્રકારે અમૃતભેજી બનાવ્યા, પ્રથમ અમૃતસમાન ક્ષીરનું આકંઠ પાન કરાવીને અને પછીથી મોક્ષરૂપી સ્ત્રીના વિલાસરૂપ અમૃતના આસ્વાદી બનાવ્યા, અર્થાત કૈવલ્ય પ્રાપ્ત કરાવીને મોક્ષસુખના ભોકતા બનાવ્યા ll૧૦
आसीत् सुधर्मा गणभृत्सु तेषु, श्रीवर्धमानप्रभुपट्टधुर्यः । विहाय विश्वे सुरभीतनूज, कः स्तात् परो धुर्यपदावलम्बी ॥११॥
तेषु गौतमादिषु गणभृत्सु गणधरेषु श्रीवर्धमानप्रभोः श्रीमहावीरस्वामिनः पट्टे पदे धुर्यः धुरंधरः सुधर्मानामा गणधर आसीत् । युक्तोऽयमर्थः । सुरभीतनूज सुरभीशब्दो दीर्घईकारान्तोऽपि दृश्यते । यथा कल्पकिरणावल्याम्-'स्वप्ने मानवमृगपतितु. रङ्गमातङ्गवृषभसुरभीभिः' इति । तथा पाण्डवचरित्रेऽपि-'दक्षिणस्या दिशः सर्वे नीयन्ते सुरभीगणाः' इत्युक्तेः । विहाय त्यक्त्वा परोऽन्यः को धुर्यपदावलम्बी धुर्यस्य धौरेयस्य पदं युग लक्षण स्थान तस्यावलम्ब आश्रयोऽस्त्यस्य ईदृशः कः स्तात् । अपि तु वृषभ विना न कोऽपि धुरीणः स्यात् ॥
કલેકાર્થ ગૌતમ આદિ અગીઆર ગણધરોમાં શ્રી મહાવીર પરમાત્માની પાટ પરંપરાની ધુરાને વહન કર ! વામાં વૃષભ સમાન “સુધર્માસ્વામી” નામના ગણધર થયા. ખરેખર જગતમાં ધુરા (ધું સરી)ના સ્થાનને વહન કરનાર વૃષભ વિના અન્ય કેણ હોઈ શકે ? ૧૧૫
यः पञ्चमोऽभूद् गणपुङ्गवानां, किं पञ्चमी स्वेन गति यियासुः ।
यत्रोक्तिभिस्तीर्थकृतां दिदीपे, शुक्तिबजे वारिमुचामिवाद्भिः ॥१२॥ __ यः सुधर्मनामा गणानां गच्छानां प्रधानानां मध्ये पञ्चानां संख्यापूरणः पञ्चमः अभूत् बभूव । उत्प्रेक्ष्यते-स्वेनात्मना पञ्चमी मुक्तिलक्षणां गतिं यियासुः किमु गन्तुमिच्छुरिव । पञ्चमो जज्ञे । यत्र सुधर्मस्वामिनि तीर्थकृतां पूज्यत्वख्यापनार्थ बहुत्वम् । महावीरस्य । अथवा 'वीरविभोः' इति पाठः । तत्र वीरो महावीरः । देशैकग्रहणेन देशिनो ग्रहणम् । भीमो भीमसेनः, भामा सत्यभामा, इत्यादिवत्तथा वीरपदोपादानेन महावीरग्रहण स चासौ विभुः स्वामी जगदीश्वरस्तस्य उक्तिभिर्वाक्यैरागमैराप्तोक्तित्वात्तेषां दिदीपे । कस्मिन्निव । शुक्तिव्रजे इव । यथा शुक्तिकानां निकरे वारिमुचां मेघानामद्भिः पानीयैर्दीप्यते मौक्तिकीभूय दीप्तिमतीभिर्जायते । 'शुक्तिवजे वारिमुचो यथाद्भिः' इति पाठः । यथा इवार्थे । शेष प्राग्वत् ॥
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० १२-१४
... ast તે સુધર્માસ્વામી અગીઆર ગણધરોમાં પંચમ સંખ્યાના પૂરક હતા. અર્થાત, પાંચમા હતા. તે જાણે સ્વયં પાંચમી મેક્ષગતિમાં જવાની ઈચ્છાથી જ પંચમ સંખ્યામાં આવ્યા ન હોય ! વળી, જેમ છીપમાં પડેલું મેઘનું જલ દેદીપ્યમાન મૌક્તિકરૂપે બને છે, તેમ સુધર્માસ્વામીમાં પ્રભુવીરનાં વચનામૃત મૌક્તિકોની જેમ દીપ્તિમાન બન્યાં. ૫૧રા
सरस्वतीशालिलसज्जिनश्री-रगाधमध्यो रसभासमानः ।
सिद्धान्त आस्ते यदुपज्ञमुद्य-दभङ्गभङ्गः सरितामिवेशः ॥१३॥ यदुपर्श यः सुधर्मस्वामी उपशा आद्य ज्ञान यत्र तत्कर्तृ कत्वात् । 'उपशोपक्रम तदाचिख्यासायाम्' । उपशोपक्रमयोरादेरा(चि)ख्यानेच्छायां तदन्तस्तत्पुरुषो नपुंसकः स्यात् । पाणिनेरुपज्ञा पाणिन्युपज्ञ ग्रन्थः तेनादौ कृत इत्यर्थः । नन्दस्य उपक्रम नन्दो. पक्रम द्रोणः तेनादौ उपक्रान्त इत्यर्थः । इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । सिद्धान्त आगमः सरितां नदीनामीशः पतिः समुद्र इवास्ते विद्यते । किंभूतः सिद्धान्तः समुद्रश्च । सरस्वत्याः श्रुतदेव्याः सरः प्रसरण मुखे अस्त्यस्यास्तत्त्वेन तदधिष्ठायकत्वात् । तया वा शालते शोभते इत्येवंशीलस्तथा लसन्ती दीप्यमाना जिनानां तीर्थकृतां श्रीरतिशयादिलक्षणा शोभा वा यत्र । पक्षे-नदीभिस्तत्पतित्वात् शालमानस्त तथा लसन्तौ क्रीडन्तौ श्लिष्यन्तौ वा । 'लस श्लेषणक्रीडनयोः' इति धात्वर्थत्वात् । जिनश्रियौ कृष्णलक्ष्म्यौ यत्र विष्णोर्जलधिशयनत्वेन तत्र क्रीडा । अथवा स्फुरन्त्यौ जिनो विष्णुस्तत्साहचर्याद्वार्धिपुत्रीत्वाद्वा लक्ष्मीश्च यत्र । समासान्तविधेरनित्यत्वान्न कः । 'उडुपरिषदि मध्यस्थायिशीतांशुलेखानुकरणपटुलक्ष्मीमक्षिलक्षीचकार' इति नैषधे । पश्चात्कर्मधारयः । पुनः किंभूतः । अगाधो महार्थतया अलब्ध मध्यमतलस्पृक च मध्य यस्य । पुनः किंभूतः । रसैः शान्तादिभिर्जलैश्च भासमानः । पुनः किंभूतः । समुद्यन्तः प्रकटीभवन्तः अभङ्गाः संपूर्णाः भङ्गाः परमाणुप्रमुखानां श्राद्धव्रतादीनामेकद्वित्रिविधादयो भङ्गजालानि तरङ्गाश्च यत्र ।
શ્રીસુધર્માસ્વામીએ રચેલા આઘસિદ્ધાંત, અગાધ સમુદ્રની જેમ અદ્યાપિ પર્યત વિદ્યમાન છે. જેમ સમુદ્ર, જલવડે પરિપૂર્ણ હોવાથી અગાધ, તેમજ વિષ્ણુ અને લક્ષ્મીના ક્રીડાસ્થાનરૂપ છે તેમ ભગવાન સુધર્માસવામીને સિદ્ધાંત સરસ્વતી--મૃતદેવીના પ્રસરણવડે સુંદર, શ્રી જિનેશ્વરભગવંતન અતિશયરૂપી લક્ષ્મીવડે સુશોભિત અને શાંતરસઆદિ રસરૂપ વડે પરિપૂર્ણ, તેમજ મહાન અર્થવાળા અને અલબ્ધ મધ્ય હોવાથી અગાધ, એવા પ્રકારનો સિદ્ધાંત અનેક પ્રકારની અભંગ (અખંડ) ભંગજાળરૂપી તરવડે સુશોભિત, અદ્યાપિ પર્યત વિદ્યમાન છે. શા
गणीन्दुना पट्टरमा गणीन्दुः, पट्टश्रिया च व्यतिभासते स्म ॥
निशा निशेशेन निशा निशेश, इवापि शंभोः परिचारिचेताः ॥१४॥ 1 लेखकप्रमादपतितः ।
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० १४-१६] हीरसौभाग्यम्
२२३ ___अनूचानचन्द्रेण सुधर्मस्वामिना पट्टरमा महावीरदेवपट्टलक्ष्मीस्तथा गणिनां साङ्गप्रवचनाधीतिनां मध्ये दीप्यमानत्वेन परमैश्वर्यभाक्त्वेन इन्दुश्चन्द्रः पट्टश्रिया वर्धमानस्वामिपट्टलक्ष्म्या कृत्वा व्यतिभासते स्म परस्परं शोभते स्म । केनेव का, कया क इव । निशा निशेशेनेव । निशा निशेश इव यथा रात्रिश्चन्द्रमसा शोभते । यथा । निशा राव्या कृत्वा चन्द्रमा व्यतिभासते परस्पर राजते । ‘पद्दन्नोमास्हृनिश्' इति प्रक्रियो। क्तसूत्रेण निशाया निशू आदेशः । किंभूतो गणीन्दुः चन्द्रश्च । शंभोर्जिनस्येश्वरस्य च परिचरणशील सेवाहेवाकिस्वभाव चेतो मनो यस्य सः ॥ इति सुधर्मास्वामी ॥
લોકાર્થ
થી સુધર્માસ્વામીવડે શ્રી મહાવીર પરમાત્માની પલક્ષ્મી અને લક્ષ્મીવડે ગણધરોમાં ચરકસમાન એવા સુધર્માસ્વામી, આ પ્રકારે પરસ્પર શોભતા હતા. જેમ ચન્દ્રવડે રાત્રિ અને રાત્રિવડે ચન્દ્ર શોભે તેમ શ્રીજિનેશ્વરભગવંતમાં દત્તચિત્તવાળા સુધર્માસ્વામીવડે પલક્ષ્મી અને લક્ષ્મીવડે સુધર્માસ્વામી આ પ્રકારે પરસ્પર શોભતા હતા. ૧૪
यशःश्रियाधःकृतकुन्दकम्बु-र्जम्बूकुमारोऽजनि तस्य पट्टे । लघोरपि स्वस्य यतोऽभिभूति, पश्यन् हियाऽदृश्य इव स्मरोऽभूत् ॥१५॥
तस्य सुधर्मस्वामिनः पट्टे जम्बूकुमारोऽजनि जज्ञे । किंभूतः । यशःश्रिया कीर्तेरवदाततालक्ष्म्या अधःकृतास्तिरस्कृता जिताः कुन्दानि कुन्दतरुकुसुमानि कम्बवः शङ्खाश्च येन सः । लघोः शिशोरपि यतो जम्बूकुमारात् स्वस्यात्मनः पराभूतिं तिरस्कार पश्यन् विलोकमानः स्मरः । उत्प्रेक्ष्यते-हिया लज्जयेव अदृश्यः दृशोरगोचरः अनङ्गत्वात् अभूत् ॥
લેકાર્થ શ્રીસુધર્માસ્વામીના પાટે નિર્મલ યશરૂપી લક્ષ્મીથી મચકુંદપુષ્પોનો અને શંખનો તિરસ્કાર કરતારા એવા જંબુસ્વામી થયા. તે બાલકુમાર એવા જંબૂસ્વામીથી પોતાનો પરાભવ તો કામદેવ અદશ્ય બની ગયો ! અર્થાત અંગવિનાનો બની ગયો ! ૧પ
उज्झांचकारेष महेभ्यकन्या, मदेन्दिरा मूर्तिमतीरिवाष्टौ ।
नवाधिका यो नवतिं हिरण्य-कोटीर्नु चेटीरिव दोषराजाम् ॥१६॥
एष जम्बूकुमारः अष्टौ अष्टसंख्याका महेभ्यानां स्वस्वकन्यानां पाणिमोचनपर्वणि जम्बूकुमाराय नवनवकोटीप्रदानलक्षणतो महाव्यवहारिणां कन्याः कुमारिकाः उज्झांचकार त्यजति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-मूर्तिमतीः शरीरभाजो मदेन्दिराः कुलजातिरूपश्रुतैश्वर्यतपोलब्धिबलरूपाऽष्टमदलक्ष्मीरिव जहौ । च पुनर्यो जम्बूः नवभिरधिका नवतिं नवनवतिमिता हिरण्यानां सुवर्णानां कोटीरुज्झांचकार तत्याज । उत्प्रेक्ष्यते-दानान्तरायलाभान्तरायवी. र्यान्तरापभोगान्तरायोपभोगान्तरायहास्यरत्यरतिभयजुगुप्साशोककाममिथ्यात्वाज्ञाननिद्रा
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० १६-१८ विरतिरागद्वेषरूपाणामष्टादशसंख्याकानां दोषाणामेव राजा भूपानाम् । राजब्दो व्यञ्जनान्तः। 'राजा राट् पृथ्वीशक्रः' इति हमीवचनात् । चेटीसीरिव जहाति स्म । साधुः पुमान् दासीसङ्ग न कुर्यात् ॥
કલેકાર્થ આ જંબૂકુમારે, શ્રીમંતેની આઠ કન્યાના પાણિગ્રહણ સમયે પહેરામણીરૂપે આવેલા નવ નવ કોડ સેનિયા અને દેવકન્યા સમાન આઠ કન્યાઓનો ત્યાગ કર્યો હતો. તે જાણે-કુલ, જાતિ, રૂપ, શ્રુત,
તપ, લબ્ધિ અને બળ આ પ્રકારના આઠમદરૂપી લક્ષ્મીનો જાણે ત્યાગ કર્યો ન હોય ? વળી જંબૂકુમારે નવાણું ક્રોડ સોનૈયાની લક્ષ્મીને ત્યાગ કર્યો હતો, તે જાણે-દાનાંતરાય, લાભાન્તરાય, वीर्यान्तराय, भोगान्तराय, उपभोगान्त।य, हास्य, २ति, अति, भय, जुगुप्सा, ४, भ, भियात्व, અજ્ઞાન, અવિરતિ, નિદ્રા, રાગ, અને દ્વેષ આ અઢાર રૂપી રાજાઓની દાસીઓ ન હેય ? તેવા शानी ना सोनयानी समाना त्या ४२ना२। हता. ॥१९॥
वशंवदीभूतजगत्त्रयस्य, न पुस्फुरेऽस्मिन् कमनस्य शक्त्या। हविर्भुजो भस्मितकाननस्य, विस्फूर्यते किं महसाऽम्बुराशौ ॥१७॥
अस्मिन् जम्बुकुमारे । जम्बूशब्दो दी? ह्रस्वोऽप्यस्ति । 'मत्कृते जम्बुना त्यक्ता नवोढा नवकन्यकाः' इति कल्पवृत्तौ । कमनस्य कन्दर्पस्य शक्त्या स्फूर्त्या सामर्थ्येन पराक्रमेण न पुस्फुरे न स्फुरित नालंबभूवे । किंभूतस्य कामस्य । वशंवदीभूत वश्य स्वाशाकारि संजात जगत्त्रय त्रैलोक्य यस्य सः । युक्तोऽयमर्थः । हविर्भुजो वर्तमहसा प्रतापेन किं, किमिति प्रश्ने । अम्बुराशौ समुद्रे स्फूय॑ते समर्थीभूयते । अपि तु न । किंभूतस्य हविर्भुजः । भस्मित भस्मीकृत भस्मावशेष विहित ज्वालित कानन वनम् । उपलक्षणत्वात्पुरादि येन तस्य ॥
શ્લોકાઈ ત્રણે લેકને વશ કરનારા અને અજોડ ફૂર્તિવાળા કામદેવની અમોઘ શક્તિ પણ જંબૂકુમારને પરાસ્ત કરવા માટે સમર્થ થઈ શકી નહી. નગર, વન, ઉપવન આદિને ભસ્મીભૂત કરનાર અગ્નિની દાહક શક્તિ શું સમુદ્રને બાળવા શક્તિમાન બને ખરી ? 1ળા
पश्यन्तु वैदुष्यममुष्य जम्बू-प्रभोर्वपुर्भसितमत्स्यकेतोः । विश्व वृषस्यन्त्यपि पांशुलेव, वशीकृता येन शिवस्मितास्या ॥१८॥
हे प्राज्ञाः अमुष्यास्य जम्बूस्वामिनः वैदुष्यं विदुषो भावश्चातुर्य पश्यन्तु विलोकयन्तु । किंभूतस्य जम्बूप्रभोः । वपुषा अर्थात् शरीरसौन्दर्येण भत्सितस्तिरस्कृतोऽधिकृतो मत्स्यकेतुर्मकरध्वजः कामो येन । पांशुलेव स्वैरिणी व्यभिचारिणीव विश्वमखिलमपि जगजन वृषस्यन्ती कामयमाना । 'वृषस्यन्ती कामुकी स्यात्' इति हैम्याम् । अत्यर्थमभिलषन्याप शिवाख्या मुक्तिनाम्नी स्मितास्या विकसितकमलवदना वधूरद्वैतप्रागल्भ्य
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२५
सर्ग ४ श्लो० १८-२०] हीरसौभाग्यम् भाजा येन जम्बूप्रभुणा वशीकृता स्वायत्ता निर्मिता । त्वया सह सङ्ग विधाय एतस्यामवसर्पिण्यां नान्य भारतभव जनमभिलषामीति वाग्बन्धप्रदानपूर्वमात्मसात्कृता ॥ इति जम्बूस्वामी ॥
કલેકાર્થ હે પ્રાજ્ઞપુરુષ ! આ જંબૂસ્વામીની વિદ્વત્તાને તો જુઓ ! જેણે પોતાના શરીરના અનુપમ સૌંદર્યથી કામદેવનો તિરસ્કાર કર્યો છે, એવા જંબૂસ્વામીએ, વ્યભિચારિણી સ્ત્રીની જેમ જગતના તમામ પુરુષોને ઈતી એવી હાસ્યવદના મુકિતરૂપી સ્ત્રીને પોતાને સ્વાધીન બનાવી ! અર્થાત “તારી સાથે સંગ કરીને હવે આ અવસર્પિણીમાં ભરતક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલા કેઈપણ પુરુષની અભિલાષાને કરીશ નહી,” આવા પ્રકારના વચનના દાનપૂર્વક (કોલ કરીને) સ્વાધીન કરી ! અર્થાત હવે પછી આ અવસર્પિણીમાં ભરતક્ષેત્રમાં જન્મેલે કઈપણ જીવ મોક્ષમાં જશે નહી. ૧૮૧
अलंचकार प्रभवप्रभुस्त-स्पट्टश्रियं पुण्ढ(ण्डू) इवेन्दुषताम् । स्तेनोऽपि सार्थेश इवाङ्गिनो यः, श्रेयःश्रियं प्रापयत्र चित्रम् ॥१९॥
प्रभवनामा प्रभुः स्वामी तस्य जम्बूस्वामिनः पट्टश्रिय पट्टलक्ष्मीमलंचकार भूषयति स्म । क इव । पुण्द्र(ण्ड्र)इव । यथा चित्रक तिलकम् इन्दुवक्त्रां चन्द्रमुखी क्यामलंकरोति । यः प्रभवप्रभुः स्तेनोऽपि तस्करीभूयापि सार्थेशः सार्थपतिरिवाङ्गिनो जनान् श्रेयःश्रिय कुशलकलितां कमलां मोक्षलक्ष्मी च प्रापयत् लम्भयति स्म । तल्लक्ष्मीप्रदानमत्र (प्र)भव. प्रभौ चित्रमाश्चर्यकारकमस्ति । 'श्रेयःपुरीम्' इति पाठे मुक्तिनगरी नयति स्म ॥
શ્લોકાર્થ જંબુસ્વામીની પલક્ષ્મીને પ્રભવસ્વામીએ અલંકૃત કરી. લલાટપટ્ટમાં રહેલું તિલક જેમ ચન્દ્રમુખ લલનાની શોભાને વધારે છે તેમ પ્રભવસ્વાના પૂર્વાવસ્થામાં ચોરરૂપે હોવા છતાં પણ મનુષ્યોને મોક્ષલક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરાવનારા બન્યા તે ખરેખર આશ્ચર્યરૂપ છે ! અર્થાત સાર્થપતિની જેમ માનવોને મુકિતરૂપી નગરમાં કુશળતાપૂર્વક લઈ જનારા બન્યા. ll૧
किं वर्ण्यते वर्ण्यगुणस्य चौर्य-चातुर्यमस्य प्रभवस्य भर्तुः ।
अहायमण्येष मनोऽभिधान-मपाहर त्रिदिवेन्दिरायाः ॥२०॥
अस्य जम्बूपट्टधरस्य प्रभवस्य प्रभवनानो भर्तुः स्वामिनो गणधरस्य चौर्यस्य वा चातुर्य कौशल्य तस्करताप्रागल्भ्य किं कया रीत्या विस्मयकृत्तया कथं का वर्ण्यते प्रशस्यते स्तूयते वा । अस्य किंभूतस्य । वा जगजनैर्लोकोत्तरलया श्लाघनीया गुणाः शमदमसंयमरूपा यस्य । यत्कारणादेष प्रभवप्रभुः त्रिदिवेन्दिरायाः स्वर्गलम्याः अहार्य देवताश्रयत्वान्न केनापि हर्तुं शक्यमपि मनोऽभिधान निधिमपाहरज्जहार । मुक्तिगमनाभावात् स्वलॊकमेवालंकृतवानित्यर्थः ॥ इति प्रभवस्वामी ॥
१ 'त्रिदिवाङ्गनायाः' इति मूलपाठः ।
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० २०-२२
કલેકાર્થ પ્રશંસનીય શબદમાદિ લેકેત્તર ગુણોવાળા પ્રભવસ્વામીનું ચૌર્યચાતુર્ય–ચેરી કરવાની ચતુરાઈનું શું વર્ણન કરવું ! કે જેમણે દેવોને સ્વાધીન હોવાથી ચોરી કરવા માટે અશકય એવી પણ સ્વર્ગલક્ષ્મીને હરી લીધી અર્થાત મોક્ષગમનનો અભાવ હોવાથી સ્વર્ગવાસી થયા પરના
शय्यंभवोऽभूषयदस्य पट्ट, सिंहासन पित्र्यमिवावनीन्द्रः । कलिन्दिका मौक्तिकमालिकेव, यत्कण्ठपीठे विलुठत्यकुण्ठा ॥२१॥
शांभवनामा भट्टः अस्य प्रभवस्वामिनः पट्टम् अभूषयत् पदमलंकरोति स्म । क इव । अवनीन्द्र इव । यथा नवाभिषिक्तभूपतिः पितुरिदं पित्र्य पितुः संबन्धि सिंहासन केसरिणोपलक्षितमासन सिंहासन भूषयति । यस्य शय्यंभवगणधरस्य कण्ठपीठे मुख एव कलिन्दिकाः सर्वविद्याः चतुर्दशापि पूर्वाणि वा लुठति तिष्ठति । समायातीत्यर्थः । किंभूता कलिन्दिका । अकुण्ठा स्फुरद्रूपा । केव । मौक्तिकमालिकेव । यथा मुक्ताहारलता कस्यापि भाग्यवतः पुंसो गलकन्दले लुठति । किंभूता अकुण्ठा दीप्यमाना । आमलकप्रमाणमुक्ता ॥
કલેકાર્થ રાજ્યાભિષેક કરાયેલે નવો (યુવરાજ) રાજા જેને પિતાના સિંહાસનને શોભાવે તેમ શથંભવ નામના ભક્ટ (બ્રાહ્મણે) પ્રભવસ્વામીની પાટને શોભાવી. જેમ કઈ ભાગ્યવાન પુરુષના કંઠમાં મુક્તાહાર શેબે તેમ શર્થભવસરિના કંઠમાં કૃતિશાલિની એવી સર્વવિદ્યાઓ (ચૌદપૂર્વે) શોભતી હતી. એરલા
यूपादधस्तः प्रतिमां जिनेन्दो-र्वाचा स वाचंयमपुङ्गवस्य । दृक्संज्ञयेव स्वगुरोः किरीटी, नाराचगङ्गां प्रकटीचकार ॥२२॥
यः शय्यंभवनामा भट्टः वाचंयमपुङ्गवस्य प्रभवप्रभोर्वाचा गिरा यूपात्स्वप्रारब्धयशस्तम्भात् अधस्तःअधोभूमिभागात् सकोपप्रश्नोत्तरकालं यज्ञवृत्तबृहद्विजोक्त्या जिनेन्दोःश्रीशान्तिनाथस्य प्रतिमां मूर्ति प्रकटीचकार कर्षति स्म । 'सिज्जभव गणहर जिणपडिमादसणेण पडिबुद्धम्' इति दशवकालिके । अन्यत्तु वृत्त्यादौ । क इव । किरीटीव । यथा अर्जुनः स्वस्य गुरोः पितामहस्य वृद्धस्य वा। 'मातापिता कु(क)लाचार्य एतेषां ज्ञातयस्तथा। वृद्धा धर्मोपदेष्टारो गुरुवर्गः सतां मतः ॥' अथ वा गुरुगाङ्गेय इति लोकोक्त्यापि गागेयस्य परशासनेऽपि गुरुगाङ्गेय इति प्रसिद्धत्वाद गुरुरिति पदोपादानम । दृक्संज्ञया दृष्टि चेष्टया वा नाराचस्य बाणस्य मोचनसमय एव प्रादुर्भूतस्वच्छसुरभिस्वादुशीतलविशद
१ ‘शय्यंभव गणधर जिनप्रतिमादर्शनेन प्रतिबुद्धम्' इति संस्कृतम् ।
.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो०२२-२४]
हीरसौभाग्यम्
२२७
पयःप्रवाहस्य लोके बाणगङ्गेति प्रसिद्धिर्जाता । तां बाणगङ्गां प्रकटीकरोति स्म । अयं व्यतिकरः पाण्डवचरित्रे ॥
Àાકા
જેમ અર્જુને વિડેલ ગુરુ ભીષ્મપિતામહના નેત્રની સંજ્ઞાથી બાણુને છેાડીને જમીનમાંથી સ્વચ્છ, સ્વાદિષ્ટ અને શીતલ એવા જલપ્રવાહને અર્થાત્ બાણગંગાને પ્રગટ કરી હતી તેમ શય્યભવ સૂરિએ ગૃહસ્થાવાસમાં શ્રીપ્રભવસ્વામીના સ ંકૃતથી યજ્ઞના સ્ત ંભની નીચેથી શ્રીશાંતિનાથ ભગવાનની મૂર્તિને પ્રગટ કરી હતી. ારા
वगाह्य शास्त्र मनकाहसुनोः कृतेऽकृत श्रीदशकालिक यः ।
हरिः
सुधामुद्धृतवान् सुपर्व - वर्गस्य निर्मथ्य यथाऽम्बुनाथम् ||२३||
यः शय्यं भवगणधारी मनक इत्याहा नाम यस्य तादृशस्य सूनोः स्वनन्दनस्य कृते • कार्याय परलोकसाधनार्थं दशाध्ययनयुक्त चिकाले दिनावसानवेलायां कृतमतो दशका
२
लिकं नाम सुत्रकृत चक्रे । किं कृत्वा । वगाह्य [अ] गाह्रयित्वा । किम् । शास्त्र' सर्वसिद्धान्तसाङ्गोपाङ्गचतुर्दशपूर्वलक्षणम् । क इव हरिरिव । यथा नारायणः सुपर्ववर्गस्य देववृन्दस्य कृते सुधापीयूषमुद्धृतवान् । किं कृत्वा । अम्बुनाथ समुद्र निर्मथ्य विलोड्य यथा इवार्थे । 'पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य' इति कुमारसंभवे । वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः' इत्यकारलोपः । 'यादः स्रोतोवार्मदीशः' इति हैम्याम् । वाधैर्जलपतित्वमुभयत्र पर्यायपरिवर्तन च ॥ इति शय्यंभवस्वामी ॥
ક્લાકા
જેમ વિષ્ણુએ દેવાને માટે સમુદ્રનું મંથન કરી અમૃતને પ્રાપ્ત કર્યુ હતું, તેમ શ્રીશય્યંભવસૂરિએ પેાતાના પુત્ર મનકની પલાસાધના માટે ચૌદપૂર્વરૂપી સમુદ્રનુ ભથન-દહન કરીને દશ અધ્યયન યુક્ત શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રની રચના કરી હતી. (દિવસના ખેલે પ્રહરે કરી હાવાથી તે વૈકાલિક’ કહેવાય છે.) ર૩॥
संपूरयन् कीर्तिननभोदीभि-दिशी यशोभद्गणाधिराजः ।
व्यभूषवत्पट्टममुष्य भूभृद धित्यकां दस्युरिव द्विपानाम् ||२४||
यशोभनामा गणाधिराजो बच्छ्पतिरमुष्य शय्यंभवगणसूतः पङ्कं व्यभूषयत् । किं कुर्वन् । कीर्तयः स्वयशांसि ता एव नभोनद्यो गङ्गाः । अर्थात् गझ्माप्रवाहाः । त्रैलोक्यां त्रिश्रो (स्रो) तोभिः प्रवहमानत्वेन त्रिपथगा अतो बहुवचनम् । ताभिः कृत्वा दिशो दशाप्याशाः संपूरयन् । निर्झर भरन् व्याप्नुवन् व्यभूषयत् । क इव । दस्युरिव । यथा द्विपानां हस्तिनां शत्रुः केसरी भूभृतः शैलस्य अधित्यकामूर्ध्वभूमी विभूषयति ॥
१ 'समुद्रम्' इति मूलपाठ: २ प्रक्षिप्तम्' ल्यबादेशापत्तेः ।
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ४ श्लो० २४-२६
के साथ - જેમ કેશરીસિંહ પર્વતના શિખરને શોભાવે તેમ યશોભદ્ર નામના આચાર્યો થી શયંભવસરિની પાટને શોભાવી. તે યશોભદ્રસૂરિના નિર્મલયશરૂપી આકાશગંગાનો સ્ત્રોત (પ્રવાહ) ત્રણે લેકની દશે દિશાઓમાં વિસ્તારને પામતો દિશાઓને શોભાવતો હતો રજા
एतद्यशःक्षीरधिनीरपूरैः, संपूरितायां परितत्रिलोक्याम् ।
अबुध्यमानोऽम्बुनिधि स्वशय्यां, पझेशयोऽभूदिव पद्मनाभः ॥२५॥
पद्मनाभौ यस्य स पद्मनाभः कृष्णः । उत्प्रेक्ष्यते-पने कमले शेते स्वपितीति पभ्रंशयः । अलुक्समासोऽयम् । अभूत बभूवेव । किं कुर्वाणः पद्मनाभः । अबुध्यमानो न जानन् । अपश्यन्नित्यर्थः । के कर्मतापन्नम् । अम्बुनिधिमर्थात् क्षीरसमुद्रम् । किंभू. तम् । स्वस्यात्मनः शय्यां पर्यत तत्र शायित्वात् अब्धिशयनत्वेन विष्णोः । कस्यां सत्याम् । एतस्य यशोभद्रसूरेः यशः प्रसरत्कीर्तिनिकरः स एव क्षीरधिर्दुग्धवारिधिस्तस्य नीरपूराणि पयःप्रवाहास्तैः परितः सर्वत्रापि संपूरितायां निर्झरभृतायां धवलीकृतायां त्रिलोक्यां सत्याम् ॥ इति यशोभद्रसूरिः॥
બ્લેકાર્થ યશભદ્રસૂરિના નિર્મલયશરૂપી ક્ષીરસમુદ્રના પાણીના પ્રવાહથી ત્રણે તેની દિશાઓ ભરાયેલી હેવાથી પિતાની શયા ક્ષીરસમુદ્રને) નહીં જાણતા એવા વિષ્ણુએ જાણે તેથી જ કમલમાં શયન, કર્યું ન હોય તેમ જણાય છે. સરપ
संभूतिपूर्वो विजयो गुरुस्त-स्पट्ट श्रिया पल्लवयांचकार । कदम्बजम्बूकुटजावनीज-कुज नभोम्भोद इवाम्बुवृष्टया ॥२६॥
संभूतिरिति शब्दः पूर्व यस्य तादृशो विजय एतावता संभूतिविजयनामा गुरुः सूरिस्तस्य यशोभद्रसूरेः पट्ट श्रिया स्वशोभया पल्लवयांचकार अलंकारयति स्म । क इव । नभोम्भोद इव । यथा श्रावणमेघः अम्बुवृष्टया जलवर्षणेन कृत्वा कदम्बा धाराकदम्बा नीपाः, जम्बूः श्यामफलाः, कुटजा गिरिमल्लिकाः 'कुडउ' इति प्रसिद्धाः, त पवावनीजा वृक्षाः तेषां कुछ कानन पल्लवयति किशलयकलित कुरुते । पूर्वोक्तास्त्रयोऽपि तरवः प्रावृष्येव पुष्यन्ति ॥
લેકાર્થ જેમ શ્રાવણમાસને મેઘ કદંબ, જંબૂ, ગિમ્મિલ્લિકા, કડુ (કુટજ) આદિ વૃક્ષોના સમૂહને નવપલ્લવિત કરે છે તેમ સંભૂતિવિજય નામના આચાર્ય શ્રીયશોભદ્રસૂરિની પાટને પલ્લવિત કરી. અર્થાત શોભાવી. પારકા
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
संहर्षशेषात् स्वजिघांसुमेतत्प्रतापमार्तण्डमवेक्ष्य साक्षात् । युयुत्सया हैहयवत्सहस्र, सहस्रभासेव करा धियन्ते ॥ २७ ॥
सर्ग ४ श्लो० २७-२९]
२२९
सहस्रभासा सूर्येण सहस्र दशशती करा हस्ताः किरणांश्च धियन्ते धार्यन्ते । उत्प्रेक्ष्यते – युयुत्सया योद्धुमिच्छयेव । किंवत् हैहयवत् । यथा कार्तवीर्यनृपो युयुत्सया सहस्रसंख्यान् करान् पाणीन् धत्ते । 'संग्रामनिर्विष्टसहस्रबाहुर्बभूव योगी किल कार्तवीर्यः' इति रघुवंशे । तथा 'बाहुसहस्त्रार्जुनः पिशुनः' इति सूक्ते च । 'हैहयस्तु कार्तवीर्यः दोःसहस्रभृदर्जुनः' इति हैम्याम् । किं कृत्वा । एतस्य संभूतिविजयस्य प्रताप एव चण्डत्वामार्तण्डो भानुस्तं साक्षात्प्रत्यक्षमवेक्ष्य विलोक्य । किंभूतम् । संहर्षेण स्पर्धया कृत्वा यो रोषः क्रोधस्तस्मात् स्वमात्मानं जिघांसु हन्तु काङ्क्षन्तम् ॥ इति संभूतिविजयः ॥
લેાકા
પેાતાની સાથે સ્પર્ધા કરવાથી રાષાયમાન બનીને પેાતાને હણવા માટે ઇચ્છતા એવા સ ંભૂતિવિજયના પ્રતાપરૂપી સૂર્યને સાક્ષાત્ જોઈને યુદ્ધ કરવાને ઇચ્છતા એવા સૂર્યે કાવી રાજાની જેમ उत्तर :- (रिलो) धारण र्या ॥२७॥
स तत्सतीर्थ्योऽजनि भद्रबाहुः, सूरिः समग्रागमपारदृश्वा । दशाश्रुतस्कन्धत उद्दधार, वज्राकराद्वज्रमिवात्र कल्पम् ॥ २८॥
स प्रसिद्धो भद्रबाहुनामा सूरिस्तस्य संभूतिविजयस्य सतीर्थ्य एकगुरुभ्राता । 'सतीर्थ्यास्त्वेकगुरवः' इति हैम्याम् । किंभूतः । समग्राणां सर्वेषामङ्गोपाङ्गपूर्वादीनामागमानां पारं दृष्टवान् इति पारदृश्वा पारगामी चतुर्दशपूर्वरत्वात् । स कः । यो भगवान् अत्र पञ्चमारके कलियुगे वा दशाश्रुतस्कन्धतः प्रत्याख्यानाभिधान नवमपूर्वदशाश्रुतस्कन्धाध्ययनतः कल्प ं कल्पनामसूत्रमुद्दधार उद्धृतवान् । कमिव । वज्रमिव । यथा कश्चिद्भाग्यवान् वज्राणां हीरकाणामाकरात् खनेर्वज्र रत्नमुख्यमुद्धरति ॥
લેાકા
તે સંભૂતિવેિજયના ગુરુભ્રાતા સમગ્ર આગમાના પારગામી–ચૌદપૂર્વધર એવા ભદ્રબાહુસ્વામી નામથી પ્રસિદ્ધ હતા, જેમ કલિકાળમાં ભાગ્યવાન્ પુરુષ રત્નના ખાણમાંથી રત્ન પ્રાપ્ત કરે–તેમ ભ– બાહુસ્વામીએ ચૌદપૂર્વ પૈકીના પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ' નામના પૂર્વમાં રહેલા ‘દશાશ્રુતસ્કંધ’ નામના અધ્યયનમાંથી ‘કલ્પસૂત્ર'ને ઉદ્યુત કર્યું.... રા
उपप्लवो मन्त्रमयोपसर्ग - हरस्तवेनावधि येन संघात् ।
जनुष्मतो जाङ्गुलिकेन जाग्रद्-गरस्य वेगः किल जाङ्गुलीभिः ||२९||
येन भगवता मन्त्रमयेन विषधरस्फुलिङ्गनाममन्त्रत द्विधमन्त्रयन्त्र (वि)धानेन उपसर्गहर इति नाम्ना श्रीपार्श्वनाथस्य स्तवेन स्तोत्रेण कृत्वा संघात् साधुसाध्वीश्राद्धश्राद्धलक्षणात्
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ४ श्लो० २९-३१ उपप्लवः मिथ्यात्विव्यन्तरीभूतभ्रातृवराहमिहिरनिर्मितमा धमरकाभिधोपयोऽवधि हतो निवारितः । अत्र किलेति इबार्थे । 'उत्प्रेक्षाघोतकाः शके मन्ये नूनमिव ध्रुवम् । जाने किलादयो ज्ञेया प्रायेणैव क्रियोद्भवाः ॥' इति काव्यकल्पलतायाम् । केनेव । जाङ्गुलिकेन किल (इब)। यथा विषभिषजा जाङ्गुलीभिः समप्रभुजगविषापहारणीभिः विद्याभिः जनुप्मतो विषवेगपूर्णितजमात् जाग्रतः प्रत्यगोपामा प्रसरतो गरस्य विषधरविषस्य बेगः प्रसरों हन्यते निराफियते । हन्तेधिरादेशः भूते सिविषये ॥ . .
स જેમ વિષનાશક વે, જંગુલિમંત્રવડે મનુષ્યના અંગ-પ્રત્યંગમાં પ્રસરી ગયેલા વિષધરના વિષનું નિવારણ કરે છે, તેમ ભગવાન શ્રીભદ્રબાહુઘામીએ વિષધર જુલિંગ આદિ મંત્રોથી યુક્ત શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની સ્તુતિ ગતિ “ઉવસગ્ગહર” નામના સ્તોત્રથી વ્યંતરરૂપે બનેલા સ્વભ્રાતા વરાહમિહિરે સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકારૂપ ચતુર્વિધ સંઘમાં ફેલાયેલી મરકીના ઉપદ્રવનું નિવારણ કર્યું હતું.પરા
यत्कीर्तिगङ्गा प्रसृतां त्रिलोक्या-मालोक्य किं षण्मुखतां दधानः । जगद्धृमीभिर्जननी दिदृक्षु-गङ्गासुतोऽध्यास्त मयूरपृष्ठम् ॥३०॥
गङ्गासुतः खामिकार्तिकः । 'गङ्गोमाकृत्तिकासुतः' इति हेम्याम् । मयूरस्य केकिनः पृष्ठ तनोश्चरम भाग प्रदेशम् अध्यास्त भारुरोह । किं कुर्वाणः । षट्संख्याकानि मुखानि यस्य तस्य भावस्तां दधानो बिभ्राणः । उत्प्रेक्ष्यते-जगत्सु त्रिभुवनेषु भ्रमीभिभ्रममः पर्यटनैः कृत्वा अनमी मातर मन्दाकिनी दिहशुधुमिच्छुः किमु । भ्रमीशब्दो दीर्थोऽप्यस्ति । 'अपि भ्रमीभङ्गिभिरावृताल्मीम्' इति नैषधे। किंकृत्वा । व्यालोक्य दृष्ट्वा काम् । यत्कीतिगगाम् । यस्य भद्रबाहुस्वाभिमः कीतिरेच मन्दाकिनी ताम् । किंभूताम् । त्रिलोक्यां स्वर्लोकपाताललोकभूलोकत्रिक निरन्तरतथा प्रस्ता अतिधरलीकृतषिभुवना. मित्यर्थः ॥ इति श्रीभद्रबाहुस्वामी ॥
મકાઈ છ મુખ ધારણ કરનાર ગંગાપુત્ર કાર્તિકસ્વામી મયૂરના પૃષ્ઠભાગ ઉપર આરૂઢ થયા. શા માટે ? ભદ્રબાહુવામીની ત્રણે લેજમાં પ્રસરી રહેલી નિર્મલ કાર્તિરૂપી ગંગાને જોઈને, જગતમાં ભ્રમણ કરતી પિતાની માતા ગંગાને જોવાની ઈચ્છાથી જાણે મયૂરના પૃષ્ટ ઉપર આરૂઢ થયા ન હોય ! અર્થાત ત્રણે લેમાં ભબાહુવામીની કીર્તિ પ્રસરી હતી. ૩૧
श्रीस्थूलभद्रेण निजान्ववाय-स्रोतस्विनीनायककौस्तुभेन । विश्वत्रयी तद्यशसेव शोभा-मलम्भि तत्पट्टपयोधिपुत्री ॥३१॥
श्रिया शोभया युक्तंन स्थूलभद्रेण तयोः संभूतिविजयभद्रबाहुस्वामिनोः पट्टस्य पयोधिपुत्री लक्ष्मीः शोभामलम्भि प्रापिता । कैमेव । संघशसेव । बथा सस्थ श्रीस्थूलभद्रस्य यशसा श्लोकन विश्वनयी त्रिलोकी शोभा लम्भिला । किंभूतेन स्थूलभद्रेण ।
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० ३१-३३]
हीरसौभाग्यम्
२३१ निजः स्वकीयो यो नागरनामा ब्राह्मणवंशः स एव स्रोतस्विनीनायकः नदीपतिः समुद्रः तत्र कौस्तुमेन नारायणबाहुमध्यस्थास्नुर्मणिविशेषस्तत्सदृशस्तेन ॥
an ‘નાગર બ્રાહ્મણ નામના વંશરૂપી સમુદ્રમાં કૌસ્તુભમણ સમાન સ્થૂલભદ્ર પોતાના વિશ્વવ્યાપી નિર્મલ યશની જેમ, સંભૂતિવિજય અને ભદ્રબાહુસ્વામીની પટ્ટલક્ષ્મીની શોભા વધારી. ll૩૧
प्रवालमुक्तामणिमग्जिमश्री-चित्राप्सरःस्वर्द्विरदाश्वदृश्यम् । कोशागृहं प्रावृषि यः सिषेवे, हरिर्घनच्छायमिवाम्बुराशिम् ॥३२॥
यः श्रीस्थूलभद्रः प्रावृषि वर्षाकाले कोशानाम्न्या वेश्याया गृह मन्दिर सिषेवे मेजे । प्रथम चतुर्मासमकार्षीदित्यर्थः । केचित्तु कदाचिदपि चकारेत्यूचुः । क इव । हरिरिव । यथा कृष्णो जलसमये समुद्र सेवते । किंभूत कोशागृहमम्बुराशिम् । प्रवाला विद्रुमा मुक्ता मौक्तिकानि मणयो रत्नानि तेषां मञ्जिम्नश्चारुतायाः शोभा यत्र। चिश्चित्रितैरालेख्यीकृतैरप्सरोभिः सुराङ्गनाभिरथ वा रम्भातिलोत्तमाघृताचीमेनकाउर्वशीप्रमुखाभिः स्वर्वेश्याभिः तथा स्वः स्वर्गस्य द्विरदैरैरावणैरश्वरुच्चैःश्रवोभिः ऐरावणस्य . उच्चैःश्रवसश्च शतशो रूपनिर्माणादथ वा । द्विरदेन हस्तिमल्लेन अश्वेन उच्चैःश्रवसा : सर्वेषामपि समुदाये बहुवचन तैदृश्य दर्शनार्हम् । पक्षे हेमकन्दलमुक्ताफलमाणिक्यानां मञ्जिमा चारुता यत्र तथा श्रीलक्ष्मीस्तथा चित्रा विविधा आश्चर्यकारका वा अप्सरसः श्वेतगजोच्चैःश्रवसौ तैर्विलोकयितु योग्य तेषां तत्रोत्पन्नत्वेन पश्चात्कर्मधारयः । पुनःकिंभूतः । घना निबिडा छाया बढी शोभा यत्र । तथा घना सान्द्रा घनानां मेघानां जलग्रहणागतानां छाया प्रतिच्छायिका सूर्यातपमुक्तप्रदेशः । 'छांहडी' इति लोके प्रसिद्धा यत्र । 'विभाषा सेनासुराछायाशालानिशानाम् । एतदन्तस्तत्पुरुषो वा क्लीब स्यात् । 'द्विजसेन यवसुर कुड्यच्छायौं गोबाल श्वनिश पक्षे द्विजसेना' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् ॥
सार्थ વર્ષાઋતુમાં જેમ કૃષ્ણ સમુદ્રમાં આશ્રય કરે છે તેમ શ્રીસ્થૂલભદ્ર વર્ષાઋતુમાં કોશાનામની ગણિકાના ઘરમાં આશ્રય કર્યો હતો. અર્થાત પ્રથમ ચાતુર્માસ કર્યું હતું. જેમ પરવાળાં, મોતી અને રત્નોથી શોભાયુક્ત, તેમજ લક્ષ્મી, વિવિધ પ્રકારની અસરાઓ, રાવણહાથી, અને ઉચ્ચથવસ અશ્વ આદિની ઉત્પત્તિના સ્થાનરૂપ હોવાથી દર્શનીય અને મેઘની છાયાવાળા સમુદ્રમાં હરિએ વર્ષાઋતુમાં આશ્રય કર્યો હતો, તેમ પરવાળા, રને અને મોતીનાં ઝુમખાઓની શોભાથી મનોહર તેમજ ચિત્રામણમાં ચિત્રિત રંભા તિલોત્તમા આદિ અસરાઓ, હાથીઓ અને ઘોડા આદિના વિવિધ પ્રકારના ચિત્રેથી સુંદર અને તેથી જ દર્શનીય, તેમજ શીતળ છાયાવાળી સુંદર એવી કાશાની ચિત્રશાળામાં સ્થૂલભદ્ર વર્ષાઋતુમાં આશ્રય કર્યો હતો. મારા
पण्याङ्गनायाः किलकिश्चितानि, न लेभिरे यस्य हृदि प्रवेशम् । ६नुर्धतः सानुमतः शिलायां, पृषत्कपङ्क्तेः प्रहृतानि यद्वत् ॥३३॥
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० ३३-३५ पण्याङ्गनायाः कोशावेश्यायाः किलकिञ्चितानि प्रमोदगदिततालीवादनगीतादिव्यामिश्रक्रीडालीककपोलात्मपाणिनिवेशनाश्रुपातघातहर्षभि(भ)यादिसंकराः । यस्य श्रीस्थूलभद्रस्य हृदि मानसे प्रवेश स्थान न लेभिरे न प्राप्नुवन्ति (स्म) । यद्वद्यथा धनुर्भूतो धनुर्धरस्य पृषत्कानां बाणानां पङ्क्तेः श्रेण्याः प्रहृतानि प्रहाराः सानुमतः पर्वतस्य शिलायामुपलक्षणात् गण्डोपले प्रवेश न लभन्ते ॥
જેમ અજેય ધનુર્ધારીના તીર્ણ બાણોના પ્રહારે પર્વતી શિલાઓમાં પ્રવેશ કરી શકતા નથી તેમ કશાના હાવભાવ આદિ અનેક પ્રકારના કટાક્ષો શ્રીસ્થૂલભદ્રના હૃદયમાં પ્રવેશી શક્યા નહી, અર્થાત હૃદયને ભેદી શકયા નહી. ૩૩
प्रानिर्जितश्रीरथनेमिमुख्य-वीरावलीनामिव वैरशुद्धः । विधित्सयाऽध्यास्य तदाश्रय यो, ध्यानासिनाऽनङ्गनृपं जघान ॥३४॥
यः स्थूलभद्रो ध्यान प्रणिधान तदेव असिः खड्गस्तेन कृत्वा अनङ्गनाम्मान नृपं राजान जघान हतवान् । किं कृत्वा । अध्यास्य आश्रित्य । प्रविश्येत्यर्थः । कम् । तस्य अनङ्गस्यैव कोशावेश्यामन्दिररूपमाश्रय स्थान गृहं वा । 'पस्त्य संस्त्याय आश्रयः । ओको निवास आवासो वसतिः शरण क्षयः ॥' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-वैरशुद्धेविरोधशोधनस्य विधित्सयेव कर्तुमिच्छयेव । कासाम् । प्राक् पूर्वकाले निर्जिताः पराभूता ये। श्रीमान् महावीरत्वलक्ष्मीकलितः श्रीनेमिनाथसहोदररथनेमिः । स एव प्रमुखो मुख्यः आदिमो येषु । नन्दिषेणार्द्रकुमाराषाढभूतिमुखाः। परेऽपि वीराः पश्चात् पराक्रमकारकत्वात् सुभटास्तेषामावल्यः श्रेण्यस्तासाम् ॥
બ્લેકાર્થ રથનેમિ, નંદિષેણ, આદ્રકુમાર, આષાઢભૂતિ આદિ વીરપુરુષોને જેણે પૂર્વે પરાજિત કર્યા છે, એવા અનંગ-કામદેવરૂપી રાજાને, તે બધા વીરપુરુષોના પરાજય-વેરની વસુલાત માટે એના જ ઘરમાં રહીને (કામદેવના ગૃહ સમાન કોશાના ઘરમાં રહીને)પતાની ધ્યાનરૂપી તીક્ષ્ણ તલવારથી જેમણે (भवने) ७९ नाभ्यो, ॥३४॥
चक्रीव रत्नानि चतुर्दशापि, पूर्वाणि धत्ते स्म पतिर्यतीनाम् । यश्च कचिद्देवकुले स्वजामीः, चित्रीयितुं सत्य इवाऽऽस सिंहः ॥३५॥
यः स्थूलभद्रः चतुर्दशापि पूर्वाणि क्वचित्सूत्रतः क्वचित्सूत्रार्थतः । इति प्रघोषः । धत्ते स्म । धारयति स्म। किंभूतः । यः यतीनां साधूनां पतिः स्वामी गणधरः। क इव। चक्रीव । यथा चक्रवर्ती चतुर्दशरत्नानि धत्ते । च पुनर्यः क्वचित्कुत्रचिद्देवकुले यक्षाद्यायतने । क्वचिसिंहगुहायामपीति श्रूयते । यक्षा, यक्षदिन्ना, भूता, भूतदिना, सेना, वेना, रेणा । क्वचिदेणापि नामद्वन्द्वम् । एतन्नाम्नीः स्वजामीः सप्तापि निजभगिनीः । क्वचिदेकामेकैव
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० ३५-३७] हीरसौभाग्यम्
२३ भूतां स्वसार चित्रीयितुमाश्चर्ययुक्ताः कर्तुमाश्चर्यमुत्पादयितुं सिंहः केसरिरूपधारक आस बभूव । क इव । सत्य इव । यथा सत्यः अवितथः पञ्चाननो भवति ॥
કલેકાર્થ ચક્રવર્તી જેમ ચૌદ રત્નોને ધારણ કરે છે તેમ શ્રીસ્થૂલભદ્ર ચૌદ પૂર્વને ધારણ કરનારા હતા. ४ मे मते, यक्षना मारिभा (सिंहशमां' ५९ ४डेवाय छ) यक्षा, यक्षहिना, भूता, भूतहिन्ना, સેણ, વેણ અને રેણું આ નામની પિતાની સાત ભગિનીઓને આશ્ચર્ય બતાવવા માટે જેમણે સાક્ષાત સિંહના રૂપને ધારણ કર્યું હતું. કપા
येनोपदेशच्छलतः स्वपाणि-संज्ञाऽऽज्ञया स्तम्भतलाददर्शि । निधिः स्वनिक्षिप्त इव प्रवासि-सुहृद्गृहिण्याः सदने समेत्य ॥३६॥
येन श्रीस्थूलभद्रेण सदने अर्थान्मित्रमन्दिरे समेत्यागत्य प्रवासिनः परदेशाध्वनीनस्य । व्यापारार्थ याचनाकृते वा परमण्डले यातस्य । ब्राह्मणत्वाद्याचनाया न दोषः। पतादृशस्य सुहृदः स्वमित्रस्य गृहिण्याः पत्न्या निधिनिधानमदर्शि दर्शितः । कस्मात् । स्तम्भतलात् । स्तम्भादधःप्रदेशात् । कया । संसारासारताप्रकटनसुहृत्करणानुभावस्वर्गापवर्गादिप्राप(ण)कलक्षणस्य उपदेशस्य धर्मदेशनादानस्य च्छलतो मिषतः स्वस्यात्मनः पाणेर्हस्तस्य संज्ञा दर्शनादिचेष्टा सेवाज्ञा आदेशस्तया । क इव । स्वनिक्षिप्त इव । यथा आत्मनो हस्तेन भूमौ गुप्तीकृत्य रक्षितः निधिः स्वेष्टस्य दर्श्यते ॥ इति स्थूलभद्रस्वामी ॥
साथ શ્રીસ્થૂલભદ્ર, વેપાર અર્થે ગયેલા પોતાના બ્રાહ્મણ મિત્રના ઘેર આવીને ધર્મોપદેશના બહાને હાથની સંજ્ઞાથી તેની ગૃહિણી (પત્ની)ને સ્તંભ નીચે રહેલા નિધાનને બતાવ્યું હતું. તે જેમ સ્વયં હાથે જ ભૂમિમાં છુપાવી રાખેલા નિધાનને પોતાના ઇષ્ટજનને બતાવે તેમ બતાવ્યું હતું. ૩૬
पट्टेऽथ तस्यायमहागिरिश्चाऽ-परः क्रमादार्यमुहस्तिमुरिः ।
बभूवतुर्धर्मधुर दधानौ, रथे यथा सारथिकस्य रथ्यौ ॥३७॥
अथ श्रीस्थूलभद्रे स्वर्गमलंकुर्वाणेऽनन्तर तस्य स्थूलभद्रस्य पट्टे क्रमात् द्वौ पट्टधरौ बभूवतुः संजातौ । द्वौ को। एक आर्यमहागिरिः च पुनरपर आर्यसुहस्तिसूरिः । द्वावपि किं कुर्वाणौ । धर्मस्य श्रीमन्महावीरप्रणीतस्य मोक्षमार्गसाधकस्य सुकृतस्य धुर दधानौ धर्मकर्मणि कर्मठौ । यथा अत्र इवार्थे । कस्मिन् काविव । रथे रथ्याविव । यथा सारथिकस्य रथे स्यन्दने रथ्यौ रथस्य वोढारौ द्वौ वृषभौ भवतः ॥
કલેકાર્થ જેમ સારથિના રથની ધુરાને વહન કરનારા બે વૃષભ હોય છે તેમ શ્રીસ્થૂલભદ્રની પાટ ઉપર ધર્મધુરંધર “આર્યમહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિ એ નામના બે પટ્ટધર શિષ્યો ધર્મના ધુરાને વહન કરનારા થયા. ૩ળા
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ४ श्लो० ३८-४० मरुद्गृहादार्यसुहस्तिमूर्ति-भूमौ मरुदृक्ष इवोतत्तार । कृपार्णवेन द्रमकोऽपि येन, त्रिखण्डभूमिप्रभुतामलम्भि ॥३८॥
आर्यसुहस्तिनामा सूरिस्तस्य मूर्तिः शरीर यस्य तादृशः । उत्प्रेक्ष्यते । मरुद्गृहात् स्वर्गलोकात् मरुद्वक्षः कल्पद्रुमः भूमौ पृथिव्यामुत्ततार अवतीर्णवान् आगतवानिव । कृपार्णवेन दयासमुद्रेण येनार्यसुहस्तिसूरिणा द्रमको भिक्षुकोऽपि त्रिखण्डभूमेः षोडश सहस्रदेशक्षोणेः प्रभुतामाधिपत्यमलम्भि प्रापितः ॥
શ્લોકાર્થ શ્રી આર્યસુહસ્તિ મહારાજાનું શરીર જાણે આ પૃથ્વી પર સ્વર્ગલોકમાંથી સાક્ષાત કલ્પવૃક્ષ ઉતરી આવ્યું ન હોય ! તેવું હતું કારણકે દયાસાગર એવા શ્રી આર્ય સુહસ્તિ મહારાજાએ ભિક્ષુકને પણ ત્રણ ખંડને અધિપતિ અર્થાત સોળહજારદેશની ભૂમિને નાથે બનાવ્યો હતો. ૩૮
भूसुभ्रुवो भर्तु तया प्रगल्भ-भूषाविशेषानिव शातकौम्भान् । सपादलक्षानिह संप्रतियों, निर्मापयामास महाविहारान् ॥३९॥
यो द्रमकजीवः संप्रतिनृपतीभूय इह स्वभुजबलसाधितत्रिखण्डभूमीमण्डले महाविहारान् उत्तुङ्गशृङ्गाङ्गणोल्लिखितगगनतलान् प्रासादान्निर्मापयामास शिल्पिभिः कारयति स्म । किंभूतान् । सह पादेन एकेनांशेन पञ्चविंशतिसहस्रमितभागेन वर्तते यत्तादृश लक्ष शतसहस्राणि येषु तान् । सापादलक्षप्रमितानित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते। भर्तृतया स्वामित्वेन भूरेव सुभ्रः भूमीभामिनी तस्याः शातकुम्भानां स्वर्णानामिमे शातकौम्भास्तान् । हिरण्मयानित्यर्थः । प्रगल्भान् मनोज्ञान् भूषार्थ शोभाकृते विशेषान तिलकानिव । अथ वा अतिशयिनोऽलंकारानिव ॥
પ્લેકાર્થ તે ભિખારીના સંપ્રતિરાજારૂપે થઈને, પિતાના બાહુબળથી ત્રણ ખંડની પૃથ્વી પર શ્રીજિનેશ્વરભગવંતના ગગનચુંબી એવા સવા લાખ મંદિર બંધાવ્યાં, તે સંપ્રતિરાજાએ પૃથ્વીરૂપી ત્રીના પતિ હેવાથી, પૃથ્વીના સૌંદર્યની શોભા માટે જાણે સુવર્ણનાં તિલકે બનાવ્યાં ન હોય ? ૩૯
यः संप्रतिक्षोणिपतिः सपाद-कोटीर्नु पेटीः स्वयशोनिधीनाम् । स्याद्वादिनां सद्मसु शिल्पिसंधै-रचीकरत्पारगतीयमूर्तीः ॥४०॥
यः संप्रतिम क्षोणिपतिः राजा शिल्पिनां सूत्रधाराणां संधैः समूहैः । संघसार्थों तु देहिनां वृन्दे' इति हैम्याम् । स्याद्वादिनामर्हतां सद्मसु गृहेषु स्वकारितप्रासा देषु अन्यत्रापि च पारगतानामिमाः पारगतीया मूर्तीः प्रतिमा जिनेन्द्रबिम्बानि अचीकरत निर्मापयामासिवान् । किंभूताः । सह पादेनकेन पञ्चविंशतिलक्षरूपेण अंशेन युक्ताः कोटीः शतलक्षी इति संख्या यासु ताः इति व्युत्पत्त्या व त्वम् । अन्यथा तु एकत्वमेव
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ ० ४०-४२]
सौभाग्यम्
२३५
स्यात् नु इति वितर्के । स्वस्यात्मनो यशस्येव निधयः निधानानि सारद्रव्याणि तेषां
पेटीर्मञ्जूषा इव ॥
લેાકા
શ્રીસ પ્રતિ મહારાજાએ, સ્વયં નિર્માણ કરાવેલા જિનપ્રાસાદમાં અનેક શિલ્પીઓ દ્વારા સવાક્રાડ જિનબિં»ાનું નિર્માણ કરાવ્યું. તે જાણે પેાતાના યશરૂપી નિધાતાની પેટીએ ન હોય! તેમ જણાય છે. ૫૪ના
नक्तं नलिन्यादिमगुल्मनाम - विमानमार्गः प्रभुणा च येन । स्नेहप्रियेणेव महेभ्यस्नो-रदश्र्यवन्तीसुकुमालनाम्नः ॥४१॥
च पुनर्येनार्यसुहस्तिनाम्ना प्रभुणा सूरिणा अवन्तीसुकुमाल इति नाम यस्य तादृशस्य महेभ्यसू नोव्यवहारिपुत्रस्य नक्तं निशायाः प्रथमे यामे नलिनीतिपदमादौ यस्य तादृशस्य गुल्मनाम्नः एतावता नलिनीगुल्माभिधानस्य विमानस्यः मार्गः तपस्याग्रहणपूर्वक' कथेरिकाश्मशान कायोत्सर्ग घोर परीष हसहनलक्षणः पन्थाः दर्शितः प्रकाशितः । केनेव | स्नेहप्रियेणेव । यथा प्रदीपेन नक्तं मार्गः प्रदर्श्यते प्रकाश्यते ॥
શ્લેાકા
રાત્રિમાં જેમ દીપક માર્ગને પ્રકાશિત કરે છે તેમ શ્રીઆ સુદ્ધસ્તિમહારાજે શ્રેષ્ઠીપુત્ર અવતીસુકુમાળતે રાત્રિમાં ‘નલિનીગુલ્મ’ નામના દેવિમાનના માર્ગને દેખાડયા હતા. તે અવંતીસુકુમાળ આર્ય સુહસ્તિમહારાજના ઉપદેશથી સંયમને સ્વીકારી તે જ રાત્રિમાં ‘કંથેરિકા' નામના વનની શમશાનભૂમિ ઉપર કાર્યેાસ ધ્યાને રહી, મરણાંત ઉપસર્ગને સમભાવે સહન કરી, તે જ રાત્રિમાં નલિનીગુલ્મ નામના વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ૪૫
स्थाने स्वस्त्रिदिवं गतस्य, व्यधादवन्ती सुकुमालसू तुः ।
नाम्ना महाकाल इतीह पुण्य - पानीयशालामिव सार्वशालाम् ||४२ ||
इहावन्तीपुरी परिसरवर्तिकन्थेरिकावनश्मशाने अवन्तीसुकुमालस्य सूनुर्नन्दनः त्रिदिव स्वर्ग गतस्य प्राप्तस्य स्ववस्तुः निजतातस्य स्थाने नवप्रसूतबुभुक्षितसर्वापत्ययुक्तविकरालशृगाली सर्वाङ्गभक्षणसमयानशनपूर्वकगरलोकगमनभूमिप्रदेशे महाकाल इति नाम सार्वशालां श्रीमदवन्ती पार्श्वनाथप्रासाद व्यधाञ्चकार । अर्थात्सूत्रधारैरकारयदित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते । पुण्यमेव पानीयं तस्य शालां प्रपामिव । लोकेऽपि पुण्यार्थ पानीयशाला प्रपा कार्यते ॥ इति आर्यमहागिरि - आर्यसुहस्तिसूरीन्द्रौ एकपट्टधरौ ||
શ્લેાકા
તે અવંતી નગરીની નજીકમાં આવેલા કથેરિકાત્રનની શમશાનભૂમિમાં ક્ષુધાતુર બનેલી શિયાળણીવડે સંગના ભક્ષણરૂપ ધેાર ઉપસર્વાંતે સમભાવે સહન કરી, સ્વર્ગવાસી બનેલા અવંતી
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० ४२-४४ સુકુમાળના પુત્ર મહાકાળે તે ભૂમિ ઉપર પોતાના પિતાના સ્મારકરૂપ શ્રીઅયવંતી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું ગગનચુંબી મંદિર બંધાવ્યું. તે જાણે પોતાના પુણ્યની પરબ માંડી ન હોય ! જરા
श्रीमत्सुहस्तिव्रतिवासवस्य, श्रीसुस्थितः सुप्रतिबद्धसूरिः । - पदं विनेयौ नयतः स्वलक्ष्मी, क्रम मुरारेरिव पुष्पदन्तौ ॥४३॥
श्रीमत्ससुहस्तिनाम्नो व्रतिवासवस्य मुनीन्द्रस्य विनेयौ उभौ शिष्यौ पद पट्ट श्रिय शोभा नयतः स्म प्रापयतः स्म । द्वौ कौ । एकः श्रीयुक्तः शोभाकलितः सुस्थितनामा सूरिः, अपरः सुप्रतिबद्धनामा आचार्यः । काविव । पुष्पदन्तौ । 'पुष्पदन्तावेकोक्त्या शशिभास्करौं' इति हैम्याम् । यथा सूर्याचन्द्रमसौ मुरारेः क्रममाकाश लक्ष्मी लम्भयतः ॥
કલેકાર્થ જેમ સૂર્ય અને ચન્દ્ર આકાશલક્ષ્મીને શોભાવે તેમ સાધુઓમાં ઈદ્ર સમાન શ્રી આર્યસુહસ્તિમહારાજના, શ્રીસુસ્થિતસૂરિ અને શ્રીસુપ્રતિબદ્ધસૂરિ નામના બે વિનયી શિષ્યો, તેઓની પલક્ષ્મીને શોભાવનાર બન્યા. ૪૩
प्रीति सृजन्ती पुरुषोत्तमानां, दुग्धाम्बुराशेरिव पद्मवासा । हृदा जिन विभ्रत आविरासीत् , तत्सरियुग्मादिह कौटिकाख्या ॥४४॥
इहदक्षिणभरतार्धभूमौ तत्सूरियुग्मात् सुस्थितसुप्रतिबद्धनामाचार्यद्वन्द्वात् गणस्य गच्छस्य 'कौटिका' इति आख्या नामाविरासीत् प्रकटीबभूव । पूर्व तु सुधर्मस्वामिनमारभ्य सुहस्तिसूरि यावत्साधूनां 'निर्ग्रन्था' इत्यभिधानमासीत् । सुस्थितसुप्रतिबद्धसूरियु. गलात् द्वितीय 'कौटिकगण' इति नाम बभूव । कोटिशः सूरिमन्त्रजापात् कोटयंशसूरिमन्त्रधारित्वाद्वा कौटिकः । केव । पद्मवासेव । यथा दुग्धाम्बुराशेः क्षीरसमुद्रालक्ष्मीराविर्बभूव । सूरियुग्मात् दुग्धाम्बुराशेश्च किं कुर्वतः । हृदा हृदयेन मनसो मध्येऽ. न्तरेण जिनमहन्त विष्णु च बिभ्रतो धारयतः । कौटिकाख्या पद्मवासा च किं कुर्वती। पुरुषेषूत्तमानां श्रेष्ठानां धार्मिकाणां विष्णोश्च प्रीतिमानन्दन तुष्टिं स्नेह सृजन्ती कुर्वती ॥ इति सुस्थितसुप्रतिबद्धौ सूरी एकपट्टधरावेव ॥
____ ast આ દક્ષિણાર્ધભરતમાં પૂર્વે શ્રીસુધર્માસ્વામિથી આરંભીને આર્ય સુહસ્તિસૂરિ સુધી સાધુઓનો ગ૭ નિર્મથ નામથી ઓળખાતો હતો. પરંતુ સુસ્થિત અને સુપ્રતિબદ્ધ આચાર્યોએ ફોડવાર સૂરિમંત્રનો જાપ કરવાથી ગચ્છનું કૌટિક નામ પ્રસિદ્ધ થયું. હૃદયમાં વિષ્ણુ પ્રત્યે અથાગ પ્રીતિને ધારણ કરનારી લક્ષ્મી જેમ ક્ષીરસમુદ્રમાંથી પ્રગટ થઈ તેમ પુરુષોત્તમ એવા શ્રીજિનેશ્વરભગવંત પ્રત્યે અથાગ પ્રીતિને ધારણ કરનારા એવા સુસ્થિત અને સુપ્રતિબદ્ધ આચાર્યોથી “કૌટિક” નામથી છલક્ષ્મી પ્રગટ થઈ. ૪૪iાં
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३७
सर्ग ४ श्लो० ४५-४७] हीरसौभाग्यम्
श्रीइन्द्रदिन्नबतिसार्वभौम-स्तत्पट्टलक्ष्मीतिलक बभूव । निशुम्भ्यते दाम्भिकता स्म येन, कलिन्दकन्येव हलायुधेन ॥४५॥
श्रिया षट्त्रिंशत्सूरिगुणलक्ष्म्या कलितः सुप्रसिद्धिमान् इन्द्रदिन्ननामा वतिनां वाचंयमानां मध्ये सार्वभौमश्चक्रवर्ती तयोः सुस्थितसुप्रतिबद्धाचार्ययोः पट्टलक्ष्म्यास्तिलक विशेषको बभूव संजातः । स कः । येन भगवता दाम्भिकता दम्भधारिता कापट्यं निशुः म्भ्यते स्म निर्दलितम् । केनेव हलायुधेनेव । यथा बलभद्रेण कलिन्दकन्या यमुना निशुम्भिता । पराभूतेत्यर्थः । 'रुक्मिप्रलम्बयमुनाभिदनन्तभाल-' इति हैम्यां रामनामसु ॥
શ્લેકાર્થ સાધુઓમાં ચક્રવર્તી સમાન ઈન્દ્રદિન નામના આચાર્ય સુસ્થિત અને સુપ્રતિબદ્ધસૂરિની પલક્ષ્મીના તિલકરૂપ બન્યા. જેમ બલભદ્ર યમુનાને પરાભવ કર્યો હતો તેમ આ ઈદિનસરિએ દાંભિક્તારૂપ યમુનાને સદંતર નાશ કર્યો હતો. પાપા
पक्षद्वयं भिन्नतमोभरेण, पित्रोः पवित्रीक्रियते स्म येन । कुबेरदिग्दक्षिणयोः पदव्यो-र्द्वन्द्व प्रियेणेव पयोजिनीनाम् ॥४६॥
येन इन्द्रदिन्नसूरिणा पित्रोर्जननीजनकयोः पक्षद्वय वंशद्वन्द्वम् । मातृवंशः पितृवंशश्चेत्यर्थः । पवित्रीक्रियते स्म पावनीचक्रे । केनेव । प्रियेणेव । यथा पयोजिनीनां कमलिनीनां भर्ना भानुना कुबेरदिग्दक्षिणयोः उत्तरायाम्योः पदव्योर्गियोर्द्वन्द्वं युगल पवित्र्यते । येन भानुना च किंभूतेन । भिन्नो निर्दलितस्तमसामज्ञानानां पाप्मनां वा ध्वान्तानां च भरः समूहो येन ॥ इति श्रीइन्द्रदिन्नसूरिः ॥
બ્લેકાર્થ અંધકારનો નાશ કરનાર સૂર્ય, જેમ ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશાના માર્ગને ઉજજ્વલ કરે છે અર્થાત્ પ્રકાશિત કરે છે, તેમ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને નાશ કરનારા ઇન્દ્રન્નિસૂરિએ માત-પિતા ઉભયના વંશને ઉજજવલ બનાવ્યો
श्रीदिन्नसरिर्गुणभूरिरस्मात् , सप्तर्षिभूरङ्गिरसो यथासीत् । .. येनानुरागोऽवधि कालनेमिः, कल्लोलिनीवल्लभशायिनेव ॥४७॥
अस्मात् श्रीइन्द्रदिन्नसूरेः श्रीदिन्नसूरिरासीत् । किंभूतः। गुणा भूरयो बहुला यस्मिन् । कस्मात्क इव । अङ्गिरसः सप्तर्षिभूरिव । यथा । अङ्गिरा नाम तापसविशेषस्तस्मात् बृहस्पतिर्जातः । 'बृहस्पतिः सुराचार्यो जीवश्चित्रशिखण्डिजः । सप्तर्षयश्चित्रशिखण्डिनः' इति हैम्याम् । तथा। 'गी हत्योः पतिरुतथ्यानुजाङ्गिरसौ गुरुः' इत्यपि हैम्याम् । येन दिन्नसूरिणा अनुरागो हतः। केनेव । कल्लोलिनीवल्लभशायिनेव । यथा नारायणेन कालनेमिर्नामा दैत्यो निहन्यते स्म ॥
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० ४८-४९ ...................
. . જેમ અંગીરસ નામના તાપસથી સપ્તર્ષિ-પેદા થયા, તેમ શ્રીઈન્દ્રદિસૂરીથી તેમની પાટે શ્રીદિન્નસૂરિ થયા. તથા જેમ વિષ્ણુએ “કાલનેમિ નામના દૈત્યને હણે હતો, તેમ શ્રીદિનસૂરિએ २।।' ३५ ३त्यता नाश यो. ॥४७॥
पश्चाशुगान् यः समितीविधाय, बभञ्ज पञ्चाशुगपञ्चबाणीम् ।
शरेण केनापि नु चेत्कदाचित् , कस्मान्न तस प्रभवेद्धनुष्मान् ॥४८॥ .......यो दिन्नसूरिः पञ्च ईर्या-भाषा-एषणा-आदाननिक्षेपप-पारिष्टापनिकाख्याः पञ्चसंख्याकाः समितीराचारविशेषान् पञ्चप्रमाणान् आशुगान् बाणान् विधायः पञ्चाशुगस्य कामस्य पञ्चानां बाणानां समाहारः पञ्चवाणी तां पञ्चापि सायकान् बमक्ष भक्ति स्म। 'चिच्छेद' इत्यपि पाठः । तत्र छिनत्ति स्मेत्यर्थः । एवं चेत्तहि स धनुष्मान् स्मरधनुधरः कदाचित् कस्मिन्नपि प्रस्तावे. केनापि संमोहन-उन्माद-तापन-शोषण-मारणाख्यानां पञ्चानां विशिखानां मध्ये केनचित् शरेण कृत्वा त दिन्नसूरिं कस्मात्कारणात् न प्रभवेत् प्रहरेत् । 'आद्यौ संमोहनोन्मादौ परौ तापनशोषणौ । तथा मारण इत्याहुः पञ्च बाणा मनोभुवः ॥' इति स्मरबाणनामानि सूक्ते । इति दिन्नसूरिः ॥
साथ श्री हिन्नमस्यि, ध्या, माया, मेषा, माहान-निक्षेप, पा२ि४ापनि, पांय समितिना પાંચ બાણ બનાવીને કામદેવનાં પાંચે બાણોને ભાંગી નાખ્યાં–અર્થાત છેદી નાખ્યાં. શા માટે ? તો ધનુર્ધારી તે કામદેવ પોતાના સંમોહન, ઉન્માદ, તાપન, શોષણ અને મારણ આ પાંચ બાણમાંથી કોઈપણ એક બાણવડે દિન્તરિને કદીપણ ન હણી શકે ! (આ માટે પાંચ સમિતિઓ વડે કામદેવના पाये । निर्थ मन्य.. ॥४८॥ ,
सूरीश्वरः सीहगिरिः क्रमेण, व्यभासयत्तत्प्रभुपट्टलक्ष्मीम् ।। जिनस्य पाद शिरसा स्पृशन्ती, निकाय्यराजीमिव केतुवारः ॥४९॥
क्रमेण पट्टपरिपाट्या सीहगिरि मा 'सूरीश्वरः स चासौ प्रभुश्च तत्प्रभुस्तस्य दिन्नसूरेः पट्टलक्ष्मी व्यंभासयत् कान्तिमती चकार । भूषयति स्मेत्यर्थः । क इव । केतु. वार इव । यथा ध्वजव्रजो निकाय्यराजी सौधधोरणी विभासयति । पट्टलक्ष्मी निकाय्यराजीच किंभूताम् । शिरसा मस्तकेन आदिना च । 'माथासिरऊ' इति लोकप्रसिद्धित्वात् । शृङ्गेण च जिनस्यार्हतः पाद पट्टपरम्पराया आदिभूतत्वाजिनस्य विष्णुपदमाकाश च । स्पृशन्तीमाश्रयन्तीम् ॥ ...
કાર્થ ' અનુક્રમે શ્રીસિંહગિરિ નામના આચાર્ય શ્રી દિકિની પાટને શોભાવનારા બન્યા. જેમ
જાઓને સમૂહ આકાશને સ્પર્શીને રહેલા મહેલની હારમાળાઓને શોભાવે તેમ સિંહગિરિ, જિનેધરભગવંતના ચરણને સ્પર્શી રહેલી પાટ પરંપરાને શોભાવતા હતા. ૪૯
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० ५०-५२] हीरसौभाग्यम्
२३९ विन्ध्य निपीताब्धिरिव व्रतीन्द्रो, य एधमान निषिषेध कोपम् । यद्वाक्तरङ्गश्च जिताभ्रसिन्धुः, त्रपातिरेकादिव निम्नगाऽऽसीत् ॥५०॥
यः सीहगिरि म व्रतीन्द्रो मुनिपुरंदर एधमान जगजनाश्रयत्वेन वर्धमान कोप क्रोध निषिषेध न्यवारयत् । क इव । निपीताब्धिरिव । यथा अगस्तितापसः कथंचित् सूर्यमार्गरुन्धनाय वर्धितु प्रवृत्त विन्ध्याचल निषेधते स्म । च पुनर्यस्य सीहगिरिसूरेक्तिरमौर्वचनचातुर्यरसकल्लोलैः कृत्वा जिताऽभिभूता सती अभ्रसिन्धुर्गगनगङ्गा । उत्प्रे. क्ष्यते । त्रपातिरेकात् लजातिशयात् निम्न नीचैर्गच्छतीति निम्नगेवासीदधोवदना जाता॥ इति सीहगिरिसूरिः॥
શ્લેકાર્થ સમુદ્રનું પાન કરનારા “અગસ્તિ’ નામના તાપસે જેમ સૂર્યના માર્ગને અવરોધ કરવા માટે વધતા એવા વિધ્યાચલનું નિવારણ કર્યું હતું. તેમ મુનીન્દ્ર એવા સિંહગિરિ રિએ, જગતના - જીવોના આશ્રયે વૃદ્ધિને પામતા એવા ક્રોધનું નિવારણ કર્યું હતું. આ સિંહગિરિના વાક્યાતુર્યાપી કલ્લોલવડે પરાભવ પામેલી આકાશગંગા લજજાના અતિરેકથી જાણે અધમુખવાળી બની ગઈ ન હોય ? પલા
तमोभरोर्वीधरभेदवज्रि-वज्रोऽथ वज्रप्रभुरेतदीयम् । पढें परां प्रापयति स्म भूषां, माणिक्यकोटीर इवोत्तमाङ्गम् ॥५१॥
अथानन्तर वज्रप्रभुर्वज्रस्वामी एतदीय सीहगिरिसंबन्धिन पट्ट परां प्रकृष्टां भूषां लक्ष्मी प्रापयति स्म । किंभूतो वज्रप्रभुः । तमसामज्ञानानां पापानां च भरः समुदायः स एवोर्वीधरः पर्वतस्तस्य भेदे व्यापादने दलने वज्रिणः शक्रस्य वज्र इव कुलिशः इव । हीरमणिशङ्कामपाकर्तु वज्रीति पदोपादानम् । तथा च नैषधे-'स्फुलिङ्गाः स्फुट भालो
द्भूतभवाक्षिभानुहुतभुग्जम्भारिदम्भोलयः' इति । क इव अलंकृतवान् । कोटीर इव । यथा माणिक्यानां मणिविशेषाणां कोटीरो मुकुटः उत्तमाग भूपालमौलि नृपमस्तक श्रिय नयति ॥
શ્લોકાર્થ માણિક્યમણિને મુગટ જેમ રાજાના મસ્તકની શોભામાં વધારો કરે છે તેમ અજ્ઞાનના સમૂહરૂપ પર્વતને ભેદવામાં ઈન્દ્રના વજ સમાન શ્રીવાસ્વામીએ શ્રીસિંહગિરિસૂરીની પટ્ટલક્ષ્મીની શોભાને વધારી. ૫૧
आशैशवादेव जहौ निजाम्बा, वेलामित्र क्षीरनिधेः सुधांशुः ।
अध्यैट यः पालनके शयानो-ऽप्येकादशाङ्गी स्मृतपूर्वजन्मा ॥५२॥
यो वज्रस्वामी आशैशवादेव । किंचिन्न्यूनषण्मास्यवस्थामारभ्य रोदनदम्भेनेत्यर्थान्तर निजामात्मीयामम्बां सुनन्दानाम्नी मातर जहौ त्यजति स्म । क इव । सुधांशुरिव ।
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० ५२-५४ यथा चन्द्रो बाल्यादेव सहरिसुरासुरकरैर्मन्दरेण मथ्यमानक्षीरनीरनायकान्तरोत्पत्तिसमये एव क्षीरनिघेदुंग्धवारिधेर्वेलां जहाति स्म । च पुनर्यः पालनके बालकानामन्दोलनस्थान: कविशेषे शयानोऽपि स्वपन्नपि एकादशानामाचाराग-सूत्रकृदङ्ग-स्थानाग-समवायाग भगवत्यझ्य-ज्ञाताधर्मकथाग-उपासकदशाङग-अन्तकृद्दशाझ्गाझग-अनुत्तरोपपातिकदशा-- झग-प्रभव्याकरणाझ्ग-विपाकश्रुताल्ग-रूपाणामझगाणां समाहार एकादशाङ्गी तामध्यैष्ट अधीतवान् कण्ठपीठीकरोति स्म । स्वसंनिधिस्थितबहुश्रुताधिकागण्यमानैकादशाङ्गसूत्रश्रवणादेव पूर्वाधीतामेकादशाझ्गी स्मृतवानित्यर्थः । अत एव किंभूतम् । स्मृतं स्वहृद्गोचरीकृतं पूर्व प्राक्तन जन्मावतारो येन । जातिस्मरणेनाऽऽविज्ञातप्राचीनजन्मा ॥
શ્લેકાર્થ | વિષ્ણુ આદિ સુર અને અસુરોએ મેરુપર્વતરૂપી રવૈયાવડે લીસમુદ્રનું મંથન કરવાથી ઉત્પન્ન થયેલા ચન્દ્ર ઉત્પત્તિના સમયે જ જેમ ક્ષીરસમુદ્રની વેલાને ત્યાગ કર્યો હતો, તેમ જાતિસ્મરણ જ્ઞાનવાળા વજસ્વામીએ જન્મતાની સાથે જ સતત છમાસ પર્યત સદનના બહાનાવડે પિતાની માતા “સુનંદાને ત્યાગ કર્યો હતો ! તે બાલવકુમાર, સમીપમાં રહેલી બહુશ્રુત એવી સાધ્વીઓ વડે સ્વાધ્યાય કરાતા આચારાંગ, સૂયગડાંગ, સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ, વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ, જ્ઞાતાધર્મકથા, ઉપાસકદશા, અંતકૃદશા, અનુત્તરોપપાતિકદશા, પ્રશ્નવ્યાકરણ અને વિપાકશ્રુત-આ અગીઆર અંગોને સાંભળવા માત્રથી જ પારણામાં સૂતા સૂતા કંઠસ્થ કર્યા હતાં. પરા
यः पुष्पदः पल्लवलीलयेब, वैराग्यलक्ष्म्यालमकारि वाल्ये । प्राग्जन्ममित्रात् त्रिदशानभोग-विद्यां पुनक्रियलब्धिमापत् ॥५३॥
यो वज्रस्वामी बाल्ये शैशवे वैराग्यलक्ष्म्या संयमग्रहणबुद्धया संसारासारताभावनधिया वा अलमकारि अलंकृतः भूष्यते स्म । क इव । पुष्पद इव । यथा पादपः पल्लवानां किशलयानां लीलया विलासेनालंक्रियते । पुनयों वज्रस्वामी प्राग्जन्मनः पूर्वदेवभवसंबन्धिनो मित्रात् सुहृद्भावमासादितात् त्रिदशात् तिर्यग्जम्भकनिर्जरात् नभोगविद्यामाका. शगामिनी विद्यां मन्त्रविशेष पुनरन्यां वैक्रियलब्धि नवीनरूपादिविकुर्वाणां शक्तिं च आपल्लेमे ॥
શ્લેકાર્થ જેમ વૃક્ષ પલ્લવના વિલાસથી શોભે તેમ વવામી શિશુવયમાં જ વિરાગભાવથી સંયમલક્ષ્મીવડે શોભતા હતા. વળી બાલસાધુ વજસ્વામીએ પોતાના પૂર્વભવના મિત્રદેવ તિર્યગૂ જામંગ પાસેથી આકાશગામિની વિદ્યા અને અનેકરૂપને કરવાવાળી વૈક્રિયલબ્ધિ પ્રાપ્ત કરી હતી. જાપા
दुर्भिक्षवर्षेषु मुभिक्षभूमी, संघ कृपानीरनिधेनिनीपोः । वज्रप्रभोर्यस्य पटः पटीयान् , विमानवद् व्योमनि दीप्यते स्म ॥५४॥
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० ५४-५६ ]
हीरसौभाग्यम्
२४१
यस्य वज्रप्रभोः पटो वस्त्र वपुराच्छादनवखनः कल्पः व्योमनि आकाशे विमानवत् दिव्ययानमिव दीप्यते स्म शुशुभे । किंभूतः पटः । अतिशयेन पटुः पटीयान् पटुर्महती बहुसंघजनोपवेशनोचितां वृद्धि प्राप्तः । ईप्सितस्थानं प्रापयितुं समर्थो वा । किंभूतस्य वज्रप्रभोः । कृपायाः दुर्भिक्षसीदत्संघजनोपरि दयाया नीरनिधेः समुद्रस्य । अत एव किं कर्तुमिच्छ्रोः । निनीषोर्नेतुमिच्छोः प्रापयितुकामस्य । कम् । संघं साधुसाध्वीश्रावकश्राविकारूपजैनवर्गम् । काम् । सुभिक्षभूमी प्रभूतनिष्पन्नधान्यशतशोऽनुभावसुकालवसुधां बौद्धनगरीम् । केषु । दुर्भिक्षवर्षेषु कालानुभावद्वादशवत्सरी यावन्मेघजलबिन्दुमा - त्रवृ ेरभावेन अन्नपानदद्यैर्लभ्याद्दुःकालसंवत्सरेषु ॥
સ્ટેફા
ભારવર્ષના દુકાળમાં પીડાતા એવા સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા રૂપ ચતુર્વિધ સધર્ન વસ્ત્ર ઉપર બેસાડીને આકાશમાર્ગે સુકાળવાળી ભૂમિમાં લઇ જવાને ઈચ્છતા કાસાગર શ્રીવસ્વામીનું વિશાળ વસ્ત્ર આકાશમાં દેદીપ્યમાન વિમાનની જેમ શાલતું હતું. ૫૪ના
सहैव देहेन समग्रसंघ, नयत्यसौ सिद्धिपुरीमिवैनम् ।
जनैरिति व्योमनि तर्क्यमाणः पटः प्रभोबद्धपुरीमवाप ॥ ५५ ॥
"
प्रभोर्वज्रस्वामिनः पटः कल्पः वस्त्र वा बौद्धपुरी सुगतनगरीमवाप गतः प्राप्तः । पटः किं क्रियमाणः । इति अमुना प्रकारेण जनेलों कैव्योमनि आकाशे अर्थाच्छन् वित
माणो विचार्यमाणः । इति कथम् । यदसौ वज्रस्वामिपटो देहेन वर्तमानेन उदारिकशरीरेणैव सह एन ं दृश्यमान समग्रमखिल संघ सिद्धिपुरी भुक्तिनगरी नयति प्रापयतीव ॥
સ્કા
વસ્વામીનું વસ્ત્ર સુકાળવાળી બૌદ્દનગરીમાં આવ્યુ. આકાશમાર્ગે જતા વસ્ત્રને જોઇને લેાકેાએ કલ્પના કરી કે શ્રીવજીસ્વામી' જાણે ઔદારિકશરીરની સાથે જ અર્થાત્ સદેહે જ સલસ ધને મુક્તિપુરીમાં લઇ જતા ન હેાય ! પપ્પા
ध्यातुर्वरं श्रीः श्रुतदेवतेव यस्यादरात्पद्ममदत्त पद्मा । वनात्पितुर्मित्रहुताशनस्या - ग्रहाच यो विंशतिलक्षपुष्पान् ॥५६॥
पर्युषणदिनेषु अष्टाह्निकामहोत्सव कर्तुमिच्छो: जैनद्विष्टतया बौद्धनृपतिवारितमालित (क) मण्डलात् पुष्पमात्रमप्यनाप्नुवतः संघस्य कृते कुसुमानयनार्थ प्रस्थितस्य पद्महदे यातस्य यस्य वज्रस्वामिनः पद्मा लक्ष्मीः आदरात् भक्तिभरतः स्तवनवन्दनपूर्वक पद्म स्वहृदा सहस्रपत्रमादाय भगवत्पूजार्थ प्रयान्ती श्रीस्तत्सहस्रदलकमल पद्मार्थोपगतायास्मै अदन्त दत्सबसी । केव । श्रुतदेवतेव । यथा सरस्वती ध्यातुर्थ्यावकर्तुः पुंसः वरमभिमता. सिद्धिं दत्ते । पुनर्यो वज्रस्वामी पिदुर्धनमिरेमिंत्रस्य हुताशननामदेवस्य बनाटकान
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
[ सर्ग ४ लो० ५६-५८
नात् तत्सुरेणैवावचित्यानीय ढौकितान् विशतिलक्षमितान् पुष्पान् कुसुमान्यग्रहीत् गृहीतवान् । मित्रतिर्यग्जृम्भकदेव विनिर्मितविमाने स्थापितवानित्यर्थः । पुष्पशब्दः नपुंसके ॥
भाग्यम्
ક્લાકા
પપણાની અજ઼ાહ્નિકામાં મહાત્સવ કરવા ઇચ્છતા શ્રાવકસ ધને, જૈતાના દ્વેષી બૌદ્ધરાજાએ માળીએને નિષેધ કરવાથી પુષ્પા નહી મળવાને કારણે પુષ્પાને લાવવા માટે પદ્મદ્રહ તરફ પ્રયાણ કરી રહેલા વજ્રસ્વામીને સ્તવન-વંદનપૂર્વક ભક્તિભાવને કરતી લક્ષ્માદેવીએ પ્રસન્ન થઇને પેાતાના દ્રહમાંથી હજાર પાંખડીવાળા કમલને આપ્યું, જેમ સરસ્વતીદેવી પેાતાનું ધ્યાન કરનાર ભક્તજનને અભીષ્ટ વરદાન આપે છે. તેમ લક્ષ્મીદેવીએ સહસ્ત્રકમલ આપ્યું. તેમજ પેાતાના પિતા ધનગિરના મિત્ર પાસેથી ‘હુતાશન’ નામના દેવઉદ્યાનમાંથી વીશલાખ પુષ્પા પ્રાપ્ત કરી મિત્રદેવતિય ગુજુ ભગે બનાવેલા દેવિવમાનમાં બેસીને બૌદ્ધપુરીમાં આવ્યા. ॥૫॥
मृतैरिव स्वस्य गुणैः प्रफुल्ल - त्पुष्पोत्करैः पर्युषणाक्षणेषु ।
समुन्नति शाम्भवशासनस्य दस्यां सुनन्दातनयस्ततान ||५७||
सुनन्दा नाम्नी धनगिरिपत्नी तस्यास्तनयो नन्दनो वज्रस्वामी पर्युषणाक्षणेषु वाषिकपर्वाष्टाह्निकादिवासरमहोत्सवेषु तस्यां वौद्धनगर्या शाम्भवस्य जैनस्य शासनस्य उन्नति प्रभावनां ततान चकार । कैः । प्रफुल्लत्पुष्पोत्करैः विकत्सकुसुमसमूहैः । उत्प्रेक्ष्यते । मूर्तेरङ्गयुतैः स्वस्य वज्रस्वाम्यात्मनः प्रशमादिभिर्गुणैरिव ॥
શ્લોકા
સુનદાના પુત્ર વજ્રસ્વામીએ, પર્યુષણ અજાહ્નિકા મહેાત્સવમાં, જાણે પેાતાના મૂર્તિમંત પ્રથમઆદિ ગુણા ન હેાય, તેવા પ્રકારના વિકસ્વર કમલાના સમૂહથી બૌદ્ધપુરીમાં જિનશાસનની અપૂર્વ
- भावना
15
प्राबोधयद्धोद्धपुरीप्रभुं यः, समं समग्रैरपि पोरलोकैः ।
साकं शकुन्तैरिव पङ्कजानां, कुञ्ज समुद्यद्गगनाध्वनीनः ||५८ ||
यो वज्रस्वामी बौद्धपुरीप्रभु सुगतनगरी स्वामिनं प्राबोधयत् प्रतिबोधयति स्म । जैन चकारेत्यर्थः । कथम् । सार्धम् । कैः । समत्रैः समस्तैरपि पौरलोकैर्नागरिकजनैः समम् । क इव । समुद्यद्गगनाध्वनीन इव यथा अभ्युदयं प्राप्नुवन् भास्करः शकुन्तैविहंगः सा सह पङ्कजानां पद्मनां कुञ्ज वन कमलपटल प्रबोधयति । जागरयति विका शयति च ॥
શ્લોકા
ઉગતે સૂ` પક્ષીઓ સહિત કમલવનને જેમ વિકસિત (પ્રતિભેાધયુક્ત) કરે તેમ શ્રીવાસ્વામીએ પ્રજાલે સહિત બૌદ્ધપુરીના રાજાને પ્રતિમેોધ કરી જૈન બનાવ્યા હતા. ૫૫૮૫
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्म ४ लो० ५९-६१]
हीरसौभाग्यम्
२४३ अपास्यति स्माढ्यमुतां सरागां, यो रुक्मिणी काचनकोटिभिश्च । क्रीडन्मृगेन्द्रां स्मितसल्लकीमि-निकुञ्जराजीमिव कुजरेन्द्रः ॥५९॥
यो वज्रस्वामी काञ्चनानां सुवर्णकानां कोटिमिः । 'कोडीसए धणसँचियस्स गुणस्स भरियारा कन्नाए' इत्युपदेशमालावचनात् । कोटीनां शतैः सममाव्यस्थ महाव्यवहारिणः सुतां पुत्री रुक्मिणीति नाम्नी कन्याम् अपास्वति स त्यक्तवान् । किंभूताम् । सरागां स्वसौधसंनिधिस्थितसाध्वीमीयमानयद्गुणत्रामाऽऽकर्णनोद्भूतानुरागक्सक्दतथा 'अस्मिन् भवे मम प्राणनाथो वज्रस्वाम्येव नान्यः' इति कृतनिश्चयतया सस्नेहां जहौ । क इव । कुञ्जरेन्द्र इव । यथा गजराजः सिवसल्लकीभिर्विकसितगजप्रियातरुपतिभिः सार्थ 'सल्लकी तु गजप्रिया' इति हेम्याम् । निकुञ्जयजी करमालामपस्यति । किंभूतां निकुञ्जराजीम् । कीडन्मृगेन्द्रां स्वेच्छया रममाणापशाननाम् ॥ इति वजस्वामी ॥
જેમ ગજરાજ, ગજઝિયા-સલ્લક” નામના વૃક્ષોની શ્રેણિ સાથે સ્વેચ્છાપૂર્વક ક્રીડા કરી રહેલા સિંહેવાળી વનની શ્રેણીનો ત્યાગ કરે, તેમ શ્રી વજીસ્વામીએ પોતાના ઘરની સમીપમાં રહેલા સાવીએવડે પ્રશંસા કરાતા એવા વાસ્વામીના ગુણોનું શ્રવણ કરીને અનુરાગવાળી થયેલી આ ભવમાં વજ સ્વામી જ મારા પતિ થાઓ” આવા પ્રકારના નિશ્ચયવાળી અને પૂર્ણ સ્નેહને ધારણ કરનારી ધના વહ શેઠની પુત્રી રૂક્ષ્મણીને કેડ સેનૈયા સહિત ત્યાગ કર્યો હતો. પહ્મા
श्रीज्रसेनोऽथ तदीपट्ट, न्यमासयत् प्रीणितजन्तुजातः ।
स्फुरन्मदोद्भेद इव द्विपेन्द्र-कपोलमानन्दितचञ्चरीकः ॥६०॥
अथानन्तर वज्रसेननामा सूरिस्तीयपट्ट वज्रस्वामिसबन्धिपद व्यभासयत् भूष. यति स्म । किंभूतो वज्रसेनः । प्रीणितानि प्रतिबोधप्रदानेन तृप्तियुक्तानि कृतानि जन्तूनां प्राणिनां जातानि समूहा येन । क इव । स्फुरन्मदोद्भेद इव । यथा प्रकटीभवन् दानो. दकोदयः दीप्यमानः शोभाकारी दानजलाविधिो वा द्विफेन्द्रस्य मजायजास्य कपोल मण्डस्थलमलंकुरुते । किंभूतः आनन्दिता यथाकम्म कुसुमामोहाभिमाधुकमाइसम्म पान प्रमोदिताश्चञ्चरीका मधुकरनिकरा मेन ॥
હાથ
પુષ્પોની સુવાસનો પરાભવ કરનાર મદના પાણીના પડવાવડે આનંદિત કર્યા છે ભ્રમરોને જેણે એવો પ્રગટ થયેલ મદને ઉદય જેમ ગજસના ગંડસ્થલને શૈભાવે, તેમ ઉપદેશદ્વારા મનુષ્યોના સમૂહને પ્રતિબધ કરનારા વજસેનસૂરીએ શ્રીવાસ્વામીની પાટને શોભાવી. ૧૬
दुर्भिक्षके पायसमेक्ष्य लक्ष-पक महेभ्यस्य गृहे प्रमुर्यः। दिने द्वितीये कुलदेवतेक, न्यवेदयद्वाविमुकालमस्य ॥६१॥
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० ६१-६३ यः वज्रसेनः प्रभुर्गणस्वामी दुर्भिक्षके द्वितीयवार द्वादशहायनजलवाहाऽवृष्टेरुद्भः तदुःकालसमये श्रीवज्रस्वामिना दक्षिणस्यां दिशि प्रेषितः सन् अस्य महेभ्यस्य द्वितीये आगामिनि दिने वासरे भावि भविष्यत्सुभिक्ष सुकाल न्यवेदयत् कथयामास । केव । कुलदेवतेव । यथा सम्यगाराधिता गोत्रदेवी सुभिक्ष निवेदयति । किं कृत्वा । पक्ष्य आलोक्य । किम् । पायस परमान्नम् । किंभूत पायसम् । लक्षण सुवर्णटङ्कानां शतसहः स्रया पक्कं शालिदुग्धादि मेलयित्वा राद्ध निष्पन्नम् । कस्मिन् । यस्य कस्यचिन्महेभ्यस्य व्यवहारिणः गृहे मन्दिरे । तस्यैव चतुर्नन्दनस्येभ्यस्य दीक्षाग्रहणवाग्बन्धपूर्वक श्वस्तन दिने याममध्ये पञ्चशतीयुगंधरीधान्यभृतवहनागमनै विसुकालमावेदितवानित्यर्थः ॥
साथ બીજી વખતના બાર વર્ષના દુષ્કાળ સમયે શ્રીવાસ્વામીની પ્રેરણાથી દક્ષિણદિશામાં વિહાર કરી રહેલા વજસેનસૂરિએ, કોઈ શ્રેણીના ઘરમાં લાખ સેનામહોરના મૂલ્યવાળી ક્ષીરને જોઈને, કુલદેવતાના વચનની જેમ શ્રેણીના પુત્રોના દીક્ષા પ્રદાનના વચનને લઈને', આવતી કાલે સુકાળ થશે'. અર્થાત “આવતી કાલે મધ્યાહ્નસમયે ધાન્યથી ભરેલા પાંચસો વહાણો આવશે', આ પ્રમાણે નિવેદન यु तु. ॥६॥
....चत्वार एतत्तनया विनेयाः, शाखाभृतस्तस्य विभोर्बभूवुः ।
इवामरद्वेषिचमूजयश्री-जुषः सुरेन्द्रद्विरदस्य दन्ताः ॥६२॥
चत्वारः चतुःसंख्याका एतस्य महेभ्यस्य तनया नन्दनास्तस्य वज्रसेनस्य विभोः खामिनः विनेयाः शिष्या बभूवुः । नागेन्द्र-चन्द्र-निर्वृति-विद्याराख्याः शाखा बिभ्रति धारयन्तीति तादृशाः । कस्य के इव । सुरेन्द्रद्विरदस्य दन्ता इव । यथा शक्रगजस्य ऐरावणस्य दन्तकोशाश्चत्वारो भवन्ति । किंभूता दन्ताः । अमरद्वेषिणां दानवानां चमूनां सेनानां जयस्य विजयस्य श्रियं लक्ष्मी जुषन्ते सेवन्ते ॥ इति वज्रसेनसृरिः ॥
કલેકાર્થ તે શ્રેષ્ઠીના નાગેન્દ્ર, ચન્દ્ર, નિવૃતિ અને વિદ્યાધર એ નામના ચાર પુત્રો શ્રીવસેનસૂરિની ભિન્ન ભિન્ન શાખાઓ ધારણ કરનારા શિષ્ય તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા, તે જાણે, દાનવોની સેનાને પરાસ્ત કરી વિજ્યલક્ષ્મીને વરેલા ઈન્દ્રના ઐરાવણ હાથીના ચારદંતશળ ન હોય ? જરા
भर्चा सुराणामिव लोकपाले-ध्वेतेषु सौदर्ययतीश्वरेषु । श्रीचन्द्रनाम्ना मुनिपुङ्गवेन, तत्पट्टपूर्वा प्रमदेन भेजे ॥६॥
एतेषु नागेन्द्र चन्द्र-निर्वृति-विद्याराभिधेषु चतुर्षु सौदर्येषु भ्रातृषु यतीश्वरेषु सूरिषु मध्ये चन्द्रनाम्ना मुनिपुङ्गवेन सूरीन्द्रेण तस्य वज्रसेनसूरेः पट्ट पव पूर्व प्राचीदिक भेजे सिषेवे । केन । प्रमोदेनानन्देन । केनेव । भव । यथा इन्द्र-यम-वरुण-कुबेराख्येषु लोकपालेषु मध्ये सुराणां देवानां भाधिपविना शक्रेण पूर्वाशा सेन्यते ॥
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ लो० ६३ - ६५ ]
सौभाग्यम्
ક્લાકા
ઈન્દ્ર, યમ, વરુણ અને કુબેર–એ ચાર લેાકપાલની મધ્યમાં દેવાના અધિપતિ ઇન્દ્રે જેમ પૂર્વ દિશાને આશ્રય કર્યાં તેમ નાગેન્દ્ર, ચન્દ્ર, નિતિ અને વિદ્યાધર એ સૌંદર્યશાળી ચાર ભ્રાતા સૂરિની મધ્યમાં ચન્દ્રાચાર્યે શ્રીસેનસૂરિની પાટરૂપી પૂર્વદિશાના આશ્રય કર્યાં. ॥૩॥
२४५
राजा स्वयं राजतं सदोषो, निर्दोषमङ्कोपगतो निरङ्कम् ।
सस्तो निरस्तं च निजाधिक य, समीक्ष्य चिक्षाय शशी किमर्त्या ॥ ६४॥
चन्द्रसूरिं निजादात्मनः सकाशात् अधिकं समीक्ष्य दृष्ट्वा शशी चन्द्रः उत्प्रेक्ष्यते । अर्त्या दुःखेन किमु चिक्षाय क्षीणो जात इव । आधिक्यमेव दर्शयति । किंभूतः शशी । स्वयमात्मना एको राजा । यं किंभूतम् । राजभिभू मीन्द्रैर्नत्' नमस्कृतम् । 'राजा तु नृपचन्द्रयक्षेषु' इति अनेकार्थः । पुनः किंभूतः शशी । सह दोषैः कलङ्कादिकैर्दोषया रात्र्या च तत्पतित्वाद्वर्तते यः । यं किंभूतम् । निगता दोषा अपगुणा यस्मात्सः । पुनः किंभूतः शशी । अकेन मध्यवर्तिश्यामतालक्षणेन लाञ्छनेन गुरुदाराधिगमनात्कलङकेनापवादेनोपगतो युक्तः । यं किंभूतम् । निर्गतोऽङ्कः संयममालिन्यादिकलङ्को मन्तुर्वा यस्मात् । 'अङ्को भूषारूपकलक्ष्मसु । चित्राजौ नाटकाद्यंशे स्थाने क्रोडेऽन्तिकागसोः ॥' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूतः शशी । सहास्तेन वर्तते यः । यं किंभूतम् । निर्गतोऽस्तः क्षयो यस्मात्सदाभ्युदयत्वात् ॥
લેાકા
સ્વય' રાજા તરીકે એક, રાત્રિરૂપી સ્ત્રીની સાથે વસનારા, દેવાના ગુરુ બૃહસ્પતિની પત્ની તારા સાથે ગમન કરવારૂપ કલકથી કલંકિત અને નિર'તર્ અસ્ત પામતા ચન્દ્ર, પેાતાનાથી અધિક, રાજાએથી પૂજનીય, દાષાથી રહિત, સંયમને મલીન કરનારા તત્ત્વાથી રહિત, સ્વચ્છ પવિત્ર અને નિરંતર અભ્યુદયશાળી એવા શ્રીચન્દ્રસૂરિને જોઇને, દુ:ખી થયેલા ચન્દ્ર, તેથી જ જાણે દિવસે દિવસે દિવસે ક્ષીણુ થતા ન હોય ! éજા
श्रीचन्द्रसूरेरथ चन्द्रगच्छ इति प्रथा प्रादूरभूद् गणस्य । भागीरथीनाम भगीरथाख्य - महीमहेन्द्रादिव देवनद्याः ||६५ ||
अथ चन्द्रसूरिपट्टभवनानन्तर श्रीयुक्ताच्चन्द्रनामसूरेर्गणस्य कौटिकगच्छस्य चन्द्रगच्छ इति प्रथा ख्यातिः प्रादुरभूत् प्रकटीभूता । कस्मात्कस्या इव । भगीरथाख्यमहीमहेन्द्राद्देवनद्या इव । यथा सगरचक्रिज्येष्ठनन्दन जह्नकुमाररसूनुर्भगीरथ इत्याख्या नाम यस्य तादृशान्महीमहेन्द्राद्वसुधावासवात् एतावता भगीरथभूपात् देवनद्या गङ्गाया भागीरीति नाम प्रकटीभूतम् ॥ इति चन्द्रसूरिः ॥ इति गच्छस्य चन्द्रगच्छ इति तृतीय
नाम ॥
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ४ श्लो० ६५-६८
કલેકાર્થ જેમ સગરચક્રવર્તીને જો પુત્ર જહુ કુમારના પુત્ર ભગીરથ રાજાથી દેવનદી ગંગા “ભાગીરથી” નામથી પ્રસિદ્ધ થઈ તેમ બીચન્દ્રસૂરિથી “કૌટિકી ગચ્છનું નામ “ચન્દ્રગસ્ટ તરીકે પ્રસિદ્ધ यु.॥
कल्लोलिकारुण्यरसान्वितस्य, सामन्तभद्रप्रभुरस्य पट्टम् । व्यराजयद्वारिरूहाकरस्य, मध्य ययोन्निद्रितपुण्डरीकम् ॥६६॥
अस्य चन्द्रसूरेः पट्ट सामन्तभद्रप्रभुळराजयत् विभूषयामास । अस्य किंभूतस्य । कल्लोलास्तरङ्गा बाहुल्येन वृद्धिः संजातास्मिंस्तादृशेन कारुण्याख्येन कृपानाम्ना रसेनान्वितो युक्तः । तस्य । अत्रापि यथा इवार्थे । किमिव । मध्यमिव । यथा वारिरुहाकरस्व तटाकस्व मध्यमन्तरालमुनिद्रित विकस्वरीभूतं पुण्डरीक श्वतकमलविशेष विराअवति ॥
સરોવરના મધ્યભાગને જેમ ખીલેલું વેત કમળ શોભાવે તેમ હૃદયમાં તરંગિત પારસથી યુક્ત એવા શ્રી સામતભદ્રાચાર્ય શ્રીચરિની પાટને શોભાવી. દકn
वैमुख्यभाग् यो विषयात् कुरङ्ग-द्वेषीव जज्ञे विपिने निवासी । तस्मान्मुनीन्दोर्वनवासिसंज्ञा, पस पुनः प्रादुरभून्मुनीनाम् ॥६७॥
या सामन्तभद्रप्रभुः विपिने वन एव निवसति तिष्ठतीति एवंशीलो जज्ञे जातः । प्रायो बनवास्येबासीदित्यर्थः । किंभूतः । विषयात् शब्दरूपगन्धरसस्पर्शसंशात् गोचरात् वैमुख्य परामुखतां भजते सेवते । सर्वथापि तेषु मनोमात्रमकुर्वन् । क इव । कुरङ्गवेषीव । यथा मृगेन्द्रो विपिने निवासी स्यात् । किंभूतः । विषयाद्देशात् अथ वा वसझूमेविमुखतामाश्रयेत् । तस्मात्सामन्तभद्रात्सूरेर्मुनीन्दोः सूरेमुनीनां साधूनां पुनश्चतुर्थवार परा अन्या धनवासीति चतुर्थी संज्ञा नाम प्रादुरभूत् प्रकटीबभूवुषी ॥ इति सामन्तभद्रसूरिः ॥ इति गच्छस्य वनवासीति चतुर्थ नाम ॥
બ્લેકાથ
જેમ સિંહ, વસતિથી દૂર અને વનમાં વસે છે તેમ સામન્તભકસૂરિ, શબ્દ, રૂ૫, સ, ગંધ અને સ્પર્શ એ પાંચ વિધયાથી હંમેશાં દૂર અને વનમાં વસનારા હેવાથી મુનિઓના ગચ્છનું ચોથું नाम 'truRe' तरी प्रसिद्ध स्युः ॥१७॥
कोरण्टके वीरजिनेन्द्रमूर्ति, दृक्पान्थवृत्तिं कृतपुण्यपाकाम् । यः प्रत्यतिष्ठत् किमु सत्रशालां, स वृद्धदेवोऽजनि तस्य पट्टे ।।६८।।
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० ६८-७०] हीरसौभाग्यम् ।
२४७ લોકાર્થ स प्रसिद्धो वृद्धदेवनामासूरिः सामन्तसूरेः पट्टेऽजनि जज्ञे । यत्तदोर्नित्याभिसंबन्धात्स कः । यो वृद्धदेवसूरिः कोरण्टके कोरण्टकनाम्नि नगरे वीरजिनेन्द्रस्य महावीरदेवस्य मूर्ति प्रतिमां प्रत्यतिष्ठत्प्रतिष्ठितवान् । किंभूतां मूर्तिम् । दशोऽर्थाद्भव्यनेत्राण्येव पान्था इतस्ततः भ्रमणशीलत्वात्पथिकाः तेषां वृत्तिर्वर्तनमाजीविका यत्रातिप्रह्लाददातृत्वात् विश्रामस्थानम् । पुनः किंभूताम् । कृतो निर्मितः पुण्यस्य सुकृतस्य पाकः फलप्रदानाभिमुखता यया । उत्प्रेक्ष्यते-सत्रशालां किमु दानशालामिव । कीदृशी । दृग्वत् पर्यटनकारिणः पान्था मार्गचारिणः तेषां वृत्तिराजीविका यस्याम् । पुनः किंभूताम् । कृतः कल्पितः पुण्यः पवित्रः सम्यक् पाकः अन्नादिसंस्कारो यस्याम् ॥ इति वृद्धदेवसूरिः ॥
કલેકાર્થ - શ્રીસામન્તભદ્રસૂરિની પાટે શ્રીવૃદ્ધદેવ નામના આચાર્ય થયા. વૃદ્ધદેવસૂરિએ કરંટક નામના નગરમાં દષ્ટિરૂપી યાત્રિકના વિશ્રામસ્થાનરૂપ અર્થાત અત્યંત આહલાદક અને પુણ્યના પરિપાકરૂપ ફલને આપનારી શ્રી મહાવીર પરમાત્માની મૂર્તિ સ્થાપના કરી હતી. તે જાણે, “દષ્ટિની જેમ સંસારમાં પર્યટન કરી રહેલા જીવોની જેમાં આજીવિકા છે તેમજ કરેલા સુકૃતના પાકરૂપ અન્ન આદિને જેમાં સંસ્કાર છે એવા પ્રકારની દાનશાલા” ન હોય !૬૮
प्रद्योतनाहप्रभुणाप्यमुष्य, पट्ट पर वैभवमावभार ।
त्रैलोक्यलक्ष्मीतिलकायितेन, पितुः स्वपुत्रेण यथान्ववायः ॥६९॥
अपि पुनरमुष्य श्रीवृद्धदेवसूरिशक्रस्य पट्टः प्रद्योतन इत्याह्ना नाम यस्य तादृशेन प्रभुणा सूरीन्द्रेण कृत्वा पर प्रकृष्टं वैभव शोभामाबभार धत्ते स्म । यथा पितुस्तातस्याऽन्ववायो वंशः स्वपुत्रेण निजनन्दनेन स्वस्य पितुरेव पुत्रेणेति । औरसेनेत्यसूचि । परमां श्रिय बिभर्ति । प्रद्योतनसूरिणा पुत्रेण च किंभूतेन । त्रैलोक्यस्य भुवनत्रयस्य लक्ष्म्याः श्रियस्तिलकवद्विशेषक इवाचरितेन । 'तैस्तैरात्मगुणैर्येन त्रिलोक्यास्तिलकायितम्' इति चम्पूकथायाम् ॥
महीप पुत्र पिताना यश शालान प्राप्त रे, तमत्रो योनी लक्ष्मीन। तिमસમાન “પ્રદ્યોતન’ નામના આચાર્યવડે શ્રીવૃદ્ધદેવસૂરિની પટ્ટલક્ષ્મીએ શોભાને પ્રાપ્ત કરી. ૬લા
प्रबोधयन् भव्यसरोजराजीः, संशोषयन् दुर्नयकर्दमांश्च । दोषोदय निर्दलयन् महस्वी, प्रद्योतनोऽन्यः किमभूद् भुवोऽयम् ॥७०॥
अयं प्रद्योतनसूरिः भुवः पृथिव्या अन्यो व्योमापेक्षया अपरः प्रद्योतनः सूर्यः अभूत् संजातः । किंभूतः । भव्याः प्राणिन एव सरोजराज्यः कमलमालास्ताः प्रबोधयन् सम्यक्त्वशालिनः जन् । पुनः किंभूतः दुर्नया मिथ्यादृश एव पङ्कास्तान् शोषयन्
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो. ७०-७३ विरलयन् मूलादुच्छिन्दन वा पुनः किंभूतः । दोषाणामपगुणानामुदयमाविर्भाव निर्दल. यन् विध्वंसयन् मूलतोऽपि निवारयन् । पुनः किंभूतः। महती। 'पडिरूवो तेअस्सी' इत्युपदेशमालावचनात् । तेजस्वी परवादिभिरसहाः । सूर्योऽपि भव्याः स्वाभिमता मैत्र्यात् पापक्तीविकाशयति. तथा दुष्टो नयो जनादियातनासंचारलक्षणो येषां तादृक् जम्बालान् शोष नयति, तथा दोषाणां रात्रीणामुदयं निर्दलयति । तथा महस्वी प्रतापवांश्च भवति । 'स राशिरासीन्महसां महोज्ज्वलः' इति नैषधे । महसां भूयसां प्रतापानां राशिरिष राशिरिति तद्वत्तिः ॥ इति प्रद्योतनसूरिः ॥
પ્લેકાર્થ ભવ્યોરૂપી કમળોની શ્રેણીઓને વિકસિત કરનાર, દુર્નરૂપી પંકનું રોષણ કરનાર, દેને સદંતર ઉછેદ કરનાર, તેમજ મહાપ્રતાપશાળી એવા પ્રદ્યોતનસૂરિ આ પૃથ્વી ઉપર જાણે બીજા સૂર્ય ન હોય ! સૂર્ય પણ કમલવનને વિકસિત કરનાર, રાત્રિના અંધકારને નાશ કરનાર અને પ્રતા હોય છે તેમ પ્રલોતનયરિ સર્યની જેમ શોભતા હતા. ગા
धिया जयंश्चित्रशिखण्डिसन, मनातरङ्गायितवाग्विलासः ।
श्रीमानदेवः पदमेतोय, सभ्यः सभास्थानमिवाध्युवास ॥७१॥
श्रिया विशिष्टशोमया युक्तो मानदेवनामा सूरिः एतदीय प्रद्योतनसूरिसंबन्धि पद पट्टमध्युवासाश्रितवान् । किं कुर्वन् । धिया प्रतिभाप्राग्भारेण चित्रशिखण्डिनां सप्तर्षीणां सूनु पुत्र बृहस्पतिम् । 'सप्तर्षयश्चित्रशिखण्डिनः' तथा 'जीवश्चित्रशिखण्डिजः' इति हेम्याम् । तथा विचित्रमा चिपशिखण्डिनन्दनः' इति निषधे । जयन् पराभवन् । पुनः किंभूतः । गङ्गायास्तरङ्गाः कल्लोलास्तद्वदाचरिता वाचां वाणीनां विलासा वैचित्र्यो यस्य । 'असकृदमृतबिन्दुस्यन्दिनो वाग्विलासाः' इति चम्पकथायाम् । 'निरन्तरसुधारसाविष्क रिण्या वचनवैचित्र्या' इति चम्पूटिप्पनके । क इव । सभ्य इव । यथा पार्षद्यः साधुर्बा समारूप स्थान गृह पद या माश्रयति । सभ्योऽपि किंभूतः । प्रनया सुराचार्य जयन् , मन्दाकिनीवीचीयमानवचनचातुर्यः, सभायां साधुः सभ्यः॥
કાર્ય ગાના અતિશયપણાથી સસર્ષિના પુત્ર અને દેવેના મુરુ બૃહસ્પતિને પરાભવ કરનારા તેમજ ગંગાના તરંગેની જેમ વાણીના વિલાસની વિચિત્રતાને ધારણ કરનારા એવા “માનદેવ' નામના આચાર્ય, જેમ કે સભ્ય સભાસ્થાનને શોભાવે તેમ પ્રદ્યોતનસુરિની પાટને શોભાવનારા બન્યા. ૭
पदप्रदानावसरे समीक्ष्य, साक्षात्तदंसोपरि वाणिपद्मे । राज्यादिव क्षोणिपुरंदरस्य, भ्रंशोऽस्य भावी नियमस्थितेर्हा ॥७२॥ इत्थं गुरुं स्वं विमनापमान-मालोक्य लोकेश्वरगीतकीर्तिः । तत्याज यः पविकृतीतीन्द्रः, षडान्तरारीनिव जेतुकामः ॥७२॥ युम्पम् ।
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० ७२-७४] हीरसौभाग्यम्
२४९ __ यो लोकानां पातालभूमिस्वर्गलक्षणानामीश्वरैरिन्द्रेर्नागेन्द्रनरेन्द्रसुरेन्द्रीतो गानविषयीलता कीर्तिता वा कीर्तिर्यस्य तादृशो व्रतिनां साधूनामिन्द्रः खामी श्रीमानदेवसूरिः षट्संख्याका घृतपक्कात्रतेलगुडदधिदुग्धाभिधा विकृतीस्तत्याज जहाति स्म । उत्प्रेक्ष्यतेषट्संख्याकान् कामक्रोधमदमत्सरमायालोभादिकान् आन्तरान् अन्तरङ्गान् रिपून विजेतुकामः पराभवितुमिच्छुरिव । किं कृत्वा । इत्थममुना प्रकारेण विमनायमान विरुद्ध मनो यस्य स विमनाः, न विमना विमनाः स्यादिति बिमनायते, विमनायते इति विम नायमानस्तम् । 'भृशादिभ्यो भुव्यर्थे च्वेर्लोपश्च हलः । भृशादिभ्यव्यर्थे भवत्यर्थे क्या स्यात् न तु व्यन्तेभ्यः अन्तहल्लोपश्च । अभृशो भृशो भवतीति भृशायते उन्मनायते' इति प्रक्रिया कौमद्याम । स्वमात्मीय गरुं प्रद्योतनसुरिमालोक्य दृष्टा । इत्थं कथं पदस्य सूरिपदस्य प्रदानावसरे विश्राणनव्यतिकरे तदसोपरि मानदेवसूरिस्कन्धोपरिष्टात् साक्षात्प्रत्यक्षलक्ष्ये वाणिपद्मे सरस्वतीलक्ष्म्यौ । वाणिशब्दो ह्रस्वोऽप्यस्ति । 'अन्तर्वाणिस्तु शास्त्रवित्' इति हैम्याम् । अन्यत्रापि-व........ ' । हा इति खेदे । सरस्वतीलक्ष्मीसंश्रितत्वेन राजादिसत्कारजनितप्रमादाचरणवशादित्यध्याहार्यम् । नियमस्थितेश्चारित्रादस्य मम पट्टधरस्य भ्रंशो भावी व्रताद् भ्रष्टो भविष्यतीति । कस्येव । क्षोणिपुरंदरस्येव । यथा कस्यचिद्राक्षः अन्यायासेवनरूपप्रमादागाज्या संशो भवति । युग्मम् ॥
स શ્રી પ્રદ્યોતનસૂરિએ આચાર્યપદના પ્રદાન સમયે શ્રીમાનદેવરના કંધ ઉપર રમત સાક્ષાત લક્ષ્મી અને સરસ્વતીને જોઈને, એટલે કે રાજા આદિના માન સત્કાર અને અપૂર્વ પ્રકારની વિદ્વત્તાને જોઈને, જેમ પ્રમાદને આધીન બનેલા રાજ, રાજ્ય ઉપરથી ભ્રષ્ટ થાય છે તેમ આ મારો પધર રાજ્ય–સન્માન અને અસાધારણ કટિની પ્રતિભાને પામીને શું ચારિત્રમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થશે?” આવા વિકલ્પથી શૂન્યમનસ્ક બનેલા પોતાના ગુરુ પ્રદ્યોતનસુરિને જોઈને, ગુના અભિપ્રાયને જાણનારા અને સુરેન્દ્ર, નાગેન્દ્ર અને મહીન્દ્રોની પ્રશંસાને પામેલા એવા માનદેવરિએ, ઘી, પકવાન, તેલ, ગોળ, દહીં, દૂધ આદિ છએ વિગઈઓને જીવન પર્યત ત્યાગ કર્યો હતો. તે જણે, કામ, ક્રોધ, મદ, મત્સર માયા અને લેભ તે રૂપ છ અંતરંગ શત્રુઓને જીતવા ઈચ્છતા ન હોય ? કરાયા
चमूभिर्वीन्द्रमिवामरीभि-रुपास्यमानं यमवेक्ष्य कश्चित् ।
किं स्त्रीयुतोऽसाविति संशयानो, नड्डूलकेऽशिक्ष्यत ताभिरेव ॥७४॥
चमूभिर्गजवाजिरथपत्तिलक्षणाभिश्चतुरङ्गिणीभिः सेनाभिः उर्वीन्द्र क्षोणीशक्रमिव । पद्मा-जया-विजया-अपराजिताभिधाभिश्चतसृभिर्देवीभिः प्रत्यक्षमुपास्यमान सेव्यमान नड्डू. लनगरोपाश्रयापवरके य मानदेवसूरिमवेक्ष्य दृष्ट्वा असौ आचार्यः किं स्त्रीयुतो वनिताकलितोऽस्तीति संशयानः संदेह कुर्वाणः । कश्चित् स्वयं संतिष्ठासुतया दुष्टयवनप्रकरैः प्रणुन्नतन्निकृष्टनिर्जरनिर्मितजनार्युपप्लवोपद्रुतेन तिक्षशिलानगरीसंघेन कृतकायोत्सर्गप्रभा
1 'तक्षशिला' इति पाठो भवेत् ।
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
[f 8 - ૭૪-૭૫ वादागत(या)नड्डूलपुरस्थितश्रीमानदेवसूरयो यद्यत्रायान्ति तदा शान्तिर्भवेत् , परमत्र म्लेच्छा आगत्य स्थास्यन्ति, ततः संघेन त्रिवर्षीमध्येऽन्यत्र कुत्रापि गत्वा स्थातव्यमिति जिनशासनदेव्या गिरा श्रीमानदेवसूरीन्द्राकारणार्थ तत्समय एवं स्वजनमरकोपद्रवप्रशमનો સુમૂતતલબેન પ્રેષિત અજ્ઞાતપૂરિસ્વરૂપ જોડાદ્ધ તામિવિંના મુagrfમरेवाशिक्षि शिक्षा प्रापितः । ताडयित्वा कुट्टयित्वा दृढबन्धनबद्धः पूत्कुर्वाणः कृपापारावारશ્રીગુરુવારૈવ મુ. રૈવંવિધાઃ રૂદ્દામાનઃ શ્રદ્ધાસ્તત્ર સર્વથાપિ શીપૂર્ન જતવ્યमिति विजयादेवतया निषिद्धाः सन्तः श्रीगुरवस्तत्संघे शान्त्यर्थ 'शान्ति शान्तिनिशान्तम्' इति विजयादेवीमन्त्रमयलघुशान्ति विधाय तच्छ्राद्धेन सार्ध प्रेषयित्वा तत्र मरको पद्रव निवारितवानिति शेषः ॥ इति श्रीमानदेवसूरिः ॥
લેકા
રાજા જેમ ગજદળ, હયદળ, રથદળ અને પાયદળ આ ચાર પ્રકારની સેનાવાળો હોય તેમ નહૂલક (નાડેલ) નામના નગરના ઉપાશ્રયના એક ખંડમાં પદ્મા, જયા, વિજયા અને અપરાજિતા આ ચાર દેવીઓથી ઉપાસના કરાતા એવા શ્રીમાનદેવસૂરિને જોઈને, તક્ષશિલાથી આવેલે કોઈ એક બાવક “ આ આચાર્ય શ્રીઓ સાથે વસે છે !” આ પ્રમાણે શંકાશીલ બને. વિજયા આદિ દેવીઓએ તાડના-તર્જના પૂર્વક પોકાર કરતા એવા તે શ્રાવકને એક સ્તંભની સાથે ગાઢ બંધનથી બાંધ્યો. ત્યારે દયાના સાગર એવા ગુમહારાજના વચનથી તે દેવીઓએ તેને મુક્ત કર્યો. (તે શ્રાવકને નાડોલમાં આવવાનું કારણ દર્શાવે છે.) તક્ષશિલા નગરમાં, નજીકના કેઈ દુષ્ટ વ્યંતરે ભરકીને ઉપદ્રવ ફેલાવવાથી અનેક મનુષ્યોનો નાશ થતો હતો. તે જોઈને તક્ષશિલાના સંઘે શાસનદેવીના આરાધન નિમિત્તે કાયોત્સર્ગ કર્યો. પ્રસન્ન થયેલી શાસનદેવીએ આકાશવાણી કરી–નડુલક (નાડોલ) નગરમાં બિરાજી રહેલા શ્રીમાનદેવસૂરિ જે અહીં આવે તો આ ઉપદ્રવ શાંત થશે. પરંતુ આ નગરમાં યવનનું સામ્રાજ્ય સ્થપાશે ! તેથી સકલસંઘે ત્રણ વર્ષની અંદર કઈ પણ સ્થાને જઈને રહેવું” શાસનદેવીને આવા વચનથી ત્યાંના સંઘે શ્રીમાનદેવસૂરિને બોલાવી લાવવા માટે તત્કાળ તે શ્રાવકને નાડોલ મોકલ્યો. પરંતુ સૂરિજીના સ્વરૂપથી અજ્ઞ એ તે શ્રાવક શંકાશીલ બનવાથી વિજયા આદિ દેવીઓએ પૂર્વોક્ત પ્રકારે તેને શિક્ષા કરી હતી. અને સૂરિજીના વચનથી તેને મુક્ત કરવામાં આવ્યો હતો. પરંતુ જ્યાં આવા શંકાશીલ શ્રાવકો વસતા હોય ત્યાં આચાર્ય મહારાજે હરગીજ નહી જવું જોઈએ આ પ્રમાણે વિજયાદેવીએ નિષેધ કરવાથી આચાર્ય મહારાજે વિજયાદેવીના મંત્રવાળી “લઘુ શાંતિ” બનાવી તે શ્રાવકની સાથે મોકલી. આ પ્રમાણે તક્ષશિલા નગરીના ઉપદ્રવનું નિવારણ કરનારા શ્રીમાનદેવસૂરિ જૈનશાસનમાં શોભતા હતા. આ૭૪ના
तदीयपट्टाम्बरभानुमाली, श्रीमानतुङ्गश्रमणेन्दुरासीत् ।
य औजिढत्साधुजनान्निजाज्ञां, नाथान् पृथिव्या इव सार्वभौमः ॥७५॥
श्रीमानतुङ्गनामा श्रमणानां मुनीनां मध्ये इन्दुरिवाह्लादकत्वादिन्दुः सूरिरासीत् बभूव । किंभूतः । तदीयो मानदेवसूरिसंबन्धी यः पट्टः स एवाम्बरमाकाश तत्र प्रकाशकत्वादुद्दयोतकारित्वाद्भानुमाली भावान् यो मानतुङ्गसरिः साधुजनान् वाचंयमवजान् अन्यदर्शनकदाग्रहाऽग्रस्तत्वेन समीचीनान् लोकान् निजाज्ञां भगवत्प्रणीतसाध्वाचारलक्षणां
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४. श्लो० ७५-७७] हीरसौभाग्यम्
२५१ निजस्थात्मन आमामादेशमौजिढद्वायामास धारयांचकार.। . इन्न । सार्वभौम. इन्न ।। यथा उपवर्ती, पृथिव्या नाथान् भूपतीन् स्वाज्ञां ग्राहयति ॥
सा શ્રીમાનદેવસૂરિની પાટરૂપી આકાશમાં સૂર્યસમાન એવા માનતુંગાચાર્ય સાધુઓમાં ચંદ્ર સમાન થયા. જેમ ચક્રવર્તી રાજા પૃથ્વીના સર્વે રાજાઓને આજ્ઞાધીન બનાવે તેમ અન્યદર્શનમાં કદાગ્રહી ન બનેલા એવા સજ્જનો પાસે જેમણે જિનાજ્ઞા શિરોમાન્ય કરાવી હતી. ઉપા
भक्तामराहस्तवनेन सरि-बभब्ज योऽङ्गान्निगडानशेषान् ।
प्रवर्तितामन्दमदोदयेन, गम्भीरवेदीव करी धरेन्दोः ॥७६।।
यों मानतुङ्गसूरिः भक्तामर इत्याह्वा नाम यस्य तादृशेन' स्तन स्तोत्रेण कृत्वा अङ्गात् स्वशरीरादशेषान् अष्टचत्वारिंशदपि निगडान् शृङ्खलाम् बभञ्ज भनक्ति स्म । का इव । करीव । यथा धरेन्दो राशः गम्भीरवेदी अवमताइकुशः अवगणिततीक्ष्णाकुशप्रहारो हस्ती प्रवर्तितोऽतिप्रबहमानो यो मदोदयो दामवारिप्रादुर्भावस्तेन कृत्वा पादादिनियमनटखलान् भनक्ति त्रोटयति । 'त्वग्मेदाद्रुधिरनावादामांसन्यथनादपि । संज्ञां न लभते यस्तमाहुर्गम्भीरवेदिनम् ॥
કા મદેન્મત્ત બનેલે રાજાને પટ્ટહસ્તી તીણ અકુશના પ્રહારોને નહીં ગણકારતો પોતાના પગની સાંકળે ને જેમ તેડી નાખે, ભાંગી નાખે, તેમ શ્રીમાનતુંગસૂરિએ “ભાભર નામના સ્તોત્રવડે પોતાના શરીર ઉપર જકડાયેલી મજબુત એવી અડતાલીશ (૪૪) બેડીઓને તોડી નાખી હતી. પાછલા
श्रीमानतुङ्गः करणेन भक्ता-मरस्तुतेस्तं क्षितिशीतकान्तिम् । चकार नम्र फलपुष्पपत्र-भारेण यद्वत् फलदं वसन्तः ॥७७॥
येन नृपतिना मार्तण्डचण्डीस्तुतिशतककरणापगतकुष्ठवाणकविकृतचतुरङ्गनवीनागीभूतमयूरकविमहिमालोकनोद्भूतचमत्कारेण पुन नदर्शनमाहात्म्यदर्शनोत्कण्ठितचेतसा अष्टचत्वारिंशता. शृङ्खलैसपादकण्ठमा निगडनिबद्ध कृत्वा प्रदत्तमहत्तालकापवरके निक्षिप्तः श्रीमानतुझासूरिः 'भक्तामरप्रणतमौलिमणिप्रभाणाम्' इति नामादिदेवस्तुतेः स्तोत्रस्य करणेत निर्माणेन त पूर्वोक्तं स्वपरीक्षाकारिण क्षितिशीतकान्ति राजानं नम्र स्वचरणप्रणमनप्रवण चकार कृतवान् । यः क इव । वसन्तो यद्वत् अत्र यद्वदितीवार्थे । वसन्तो मधुसमयः फलानि सस्यानि पुष्पाणि कुसुमानि पत्राणि पर्णानि तेषां भारेण वीवधेन कृत्वा फलद वृक्ष नम्र भूमीमण्डलोपगत कुरुते ॥
શ્લોકાઈ - સદેવંના આરાધનથી કે રોગ દૂર કરનારા બાણકવિ અને ચંડિકાદેવીની આરાધનથી છેદાયેલા
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
२५२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ४ श्लो० ७७-७९ હાથપગને નવીન બનાવનાર મયૂરકવિ. આ બને પંડિતેના અદ્દભુત ચમત્કારથી વિસ્મિત બનેલા લકોને જૈનદર્શનનું અદ્દભુત કેરિનું માહાસ્ય બતાવવા માટે, રાજાવડે પગથી કંઠ પર્યત-સુધીને શરીરને અડતાલીશ (૪૮) બેડીઓથી જકડીને મજબુત તાળાવાળા ઓરડામાં માનતુંગસૂરિને રાખવામાં આવ્યા. ત્યારે સરિજીએ ભક્તામર સ્તોત્રથી શરીર પર રહેલી સર્વ બેડીઓ તોડી નાખીને રાજાને ભાવિત કર્યો ! જેમ વસંતઋતુ, ફલ, પુષ્પ અને પર્ણના સમૂહથી વૃક્ષને નમ્ર બનાવે છે તેમ માનतुमसुश्मेि लने न मनापी . ७७॥
भयादिमेनाथ हरस्तवेन, यो दुष्टदेवादिकृतोपसर्गान् ।
श्रीभद्रबाहुः स्वकृतोपसर्ग-हरस्तवेनेव जहार संघात् ॥७८॥
अथ पुनयों मानतुङ्गसूरियमिति पदमादिम प्रथम यत्र तादृशेन हरस्तवेन पतावता 'नमिऊण पणयसुरगण' इति नाम्ना भयहरस्तवेन कृत्वा संघाश्चातुर्वर्ण्यसंघमध्यादृष्टाः क्रूरा ये देवा व्यन्तरभवनपतिज्यौतिष्का आदिशब्दादेव्यादीनां संग्रहस्तत्कृतोपसईन् तनिर्मितविविधोपलवान् जहार हृतवान् । क इव । श्रीभद्रबाहुरिव । यथा श्रीभद्रबाहुस्वामी स्वेनात्मना कृत रचित यत् 'उवसग्गहर पास' इति नाम्ना स्तवन श्रीपार्श्वनाथस्तोत्र तेन कृत्वा चारित्रभ्रंशात्संघापमानितार्तध्यानाद्व्यन्तरीभूतवराहमिहिरविहितोपसर्ग हरति स्म ॥ इति मानतुगसूरिः ॥
- બ્લેકાર્થ - ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થયેલા અને સંધના અપમાનથી દુર્યાનમાં ભરીને વ્યંતર બનેલા વરાહમિહિરે કરેલા સંઘના ઊપદ્રવને, ભદ્રબાહુસ્વામીએ પોતાના બનાવેલા “ઉવસગ્ગહર સ્તોત્રવડે જેમ શાંત કર્યો હતું, તેમ માનતુંગ રિએ “નમિઉણ” નામના ભયહર તેત્રને બે ૧.ને દુષ્ટદેવે કરેલા ઉપદ્રવને શાંતિ
કર્યો.
૭૮
सद्धयाननागेश्वररश्मिसाम्य-मन्थाद्रिणालोड्य मदाम्बुराशिम् । तत्पट्टलक्ष्मीरथ वीरनाम्नाऽऽ-चार्येण वत्रे वनमालिनेव ॥७९॥
अथ मानसूरेरनन्तर वीर इति नाम यस्य तादृशेनाचार्येण सूरिणा । वीराचार्यणेत्यर्थः । तस्य मानतुझ्गसूरेः पट्टलक्ष्मीः वने वृता । केनेव । वनमालिनेव । यथा कृष्णेन श्रीः समुद्रपुत्री वृता । किं कृत्वा । मद उन्मोहसंमेदः स एवाथवा अष्टौ कुल-जातिबल-श्रुत-ऐश्वर्य-रूप-तपो-लब्धिरूपा मदास्त एव समुद्रस्त सत् शोभन ध्यान धर्मशुक्लरूप प्रणिधान तदेवोज्ज्वलत्वान्नागेश्वरः शेषनागः स एव रश्मिर्मथनरज्जुः तद्युक्तो यः साम्य समता तदेव मन्थादिमन्दराचलः तेनालोड्य निर्मथ्य कृष्णेनापि क्षीरसमुद्र मथित्वा तदुद्भूता श्रीः परिणीता ॥ इति वीराचार्यः ॥
કલેકાર્થ જેમ કૃષ્ણ મેપર્વતને ર બનાવી ક્ષીરસમુદ્રનું મંથન કરી તેમાંથી પ્રગટ થયેલી લક્ષ્મી
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
२५३
सर्ग ४ श्लो० ७९-८२]
સાથે પાણિચક્રણ કર્યુ હતુ, તેમ ધીર' નામના આચાર્ય સંધ્યાનરૂપી શેષનાગના દેરડી બનાવી, સમતારૂપ રવૈયાવડે કુલ, જાતિ આદિ આઠમદરૂપી સમુદ્રનુ` મંથન કરી, શ્રીમાનતુંગસૂરિની પટ્ટલની સાથે પાણિગ્રહણ કર્યું... અર્થાત્ માનતુ ંગરની પાટને શેાભાવી, માતા
ततोऽजनि श्रीजयदेवसूरि - दूरीकृताशेषकुवादिवृन्दः ।
याग्विला सैवहेलितश्रीः, सुधा किमु क्षीरनिधौ ममज्ज ॥८०॥
ततो वीराचार्यादनन्तरं स श्रीजयदेवनामा सूरिरजनि संजज्ञे । किंभूतः । दूरीकृता वादे निर्जित्य निर्वासिता अशेषाः समग्रा अपि कुत्सित जिनशासनविरुद्ध वदन्तीत्येवंशीलाः कुवादिनः सौगतादयः निह्नवादयो वा तेषां वृन्दः समुदायो येन । स कः । यस्य श्रीजयदेवस्य सुरेर्वाग्विलासैर्वचनविलसितैरवहेलिता अवगणनां गमिता श्रीर्माधुर्यशोभा यस्यास्तादृशी सुधा पीयूषम् । उत्प्रेक्ष्यते - क्षीरनिधौ दुग्धसमुद्रे ममज्ज इव ब्रूडितेव ॥ इति श्रीजयदेवसूरिः ॥
શ્લેાકા
શ્રીવીરાચાય પછી, બૌદ્ધ આદિ કવાદિએના સમૂહને દૂર કરનારા એવા શ્રી ‘જયદેવ’ નામના આચાય થયા. તે જયદેવસૂરિની મા ભરેલી વાણીના વિલાસથી અપમાનિત થયેલી સુધા જાણે ક્ષીરસમુદ્રમાં ડુબી ગઈ ન હેાય અર્થાત્ સૂરિજીની વાણીનું માધુર્યાં કોઈ અજબ પ્રકારનુ` હતુ`. ૫૮૦૫
स्वःकामिनी कीर्तितकीर्ति देवा - नन्दचिदानन्दमना मुनीन्द्रः । तारुण्यमेणाङ्कमुखीमिवैत - पट्टश्रियं वैभवमानिनाय ॥ ८१ ॥
स्वःकामिनीभिः सुराङ्गनाभिर्नृत्यादिकारित्वादप्सरोभिः स्वर्वेश्याभिर्वा कीर्तिता पदे पदे गीता अथवा गीतिभिविस्तारिता कीर्तिर्यस्य । 'कीर्तिर्यशसि विस्तारे' इत्यनेकार्थः । तादृशो देवानन्दो नाम मुनीन्द्रस्तस्य जयदेवसूरेः पट्टश्रियं पट्टवैभव शोभामानिनाय प्रापयति स्म । किं कृत्वा । चिदानन्दे मोक्षे मनो यस्य । कः कामिव । तारुण्यमेामुखमिव । यथा यौवन चन्द्रवदनां श्रियं लम्भयति ॥ इति देवानन्दसूरिः ॥
Àાકા
સ્વર્ગલાકમાં દેવાંગનાએ જેમની કીર્તિ ગાઈ રહી છે એવા મેાક્ષના જ એક લક્ષ્યવાળા ‘દેવાનંદ' નામના આચાર્યે શ્રીજયદેવસૂરિની પાર્ટને વૈભવ-શાભાયુકત કરી, યૌવન જેમ ચન્દ્રવદના સ્ત્રીની શાભામાં વૃદ્ધિ કરે છે તેમ દેવાન્દાચાય જયદેવસૂરિની પટ્ટલક્ષ્મીની શેાલાને વધારનારા થયા. ૫૮૧ા
श्रीविक्रमः सूरिपुरंदरोऽभू-तत्पट्टदुग्धाब्धिसुधामरीचिः ।
तमश्वमूं हन्तुमनाः समग्रां, किं विक्रमोऽङ्गीकृतकाययष्टिः ||८२||
ततो देवानन्दसूरेरनन्तर श्रीविक्रमनामा सूरिषु पुरंदरः इन्द्रो बभूव । किंभूतः । तस्य देवानन्दसूरेः पट्ट एव दुग्धाब्धिः क्षीरसमुद्रस्तत्र तस्य वा वृद्धिकारित्वात्सुधाम
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ४ श्लो० ८२-८५ रीचिश्चन्द्रः । उत्प्रेक्ष्यते-समयां समस्तामपि तमसामज्ञानानां पापानां चमू सेना समूह वा हन्तु व्यापादयितुमक्ष्गीकृता गृहीता कायर्याष्टः शरीर येन तादृशो विक्रमः किमु । मूर्तिमान् पराक्रम इवेथः ॥ इति विक्रमसरिः॥
ત્યારપછી શ્રીદેવાનંદસૂરિની પટરૂપ ક્ષીરસમુદ્રમાં ચન્દ્ર સમાન શ્રી વિક્રમ નામના આચાર્ય થયા. તે સમસ્ત પાપરૂપ સેનાના સમૂહનો નાશ કરવા માટે, પેતાના શરીરરૂપે ધારણ કરેલું જાણે સાક્ષાતુ પરાક્રમ ન હોય? તેરા
आसीत्ततः श्रीनरसिंहमारिः,, स वाङ्मयाम्भोंनिधिपारदृश्वा ।
अश्यामिः यक्षाः किल येनर मांस, स्वाप जगद्वारिजवरधुमेवः ॥८.३॥
ततो विक्रमसूरेः पट्टे श्रीनरसिंहनामा सूरिरासीत् संजातः । किंभूतः । वास्मयं. सिद्धान्तः स एवाम्भोनिधिः समुद्रस्तस्य पारदृष्टयानिति पारदृश्या पारगामी । 'क्वनिप्. वनिम्। वा' इति सारस्वतसूत्रेण वनिप्प्रत्यया । किलेति श्रूयते । येनः नरसिंहमरिणा कश्चिदनिर्दिष्टनामाः यक्षो वटवासी मांसमत्याजि त्याजिलः । प्रतिबोध्या मसाशनिताममो. चयदित्यर्थः । केनेवः । वारिजबरधुनेव । यथा सूर्येण जगद्विश्व स्वाप निद्रावस्था त्या ज्यते ॥ इति नरसिंहमूरिः ॥
प्रयोग શ્રીવિક્રમરિની પાટે સકલ સિદ્ધાંતને પારગામી શ્રી નરસિંહ! નામના આચાર્ય થયા, તે જેમ સૂર્ય જગતની નિદ્રા દૂર કરે છે તેમ નરસિહ આચાર્યો, કોઈ વડવૃક્ષવાસી યક્ષને પ્રતિબંધ કરી તેની પાસે માંસભક્ષણ ત્યાગ કરાવ્યો હતે. ૮૩
महर्घ्यमाणिक्यमिवाङ्गुलीय, पोमाणभूपालकुलप्रदीपः । पट्टश्रिय श्रीनरसिंहसरे-रलंकरोति स्म. समुद्रसरिः ॥८४॥
नरसिंहसूरेः पट्टश्रिय समुद्नामा सूरिरलंकरोति स्म । किंभूतः । खोमाणनामानो ये भूपाला राजानस्तेषां कुले वंशे गृहे वा उद्योतकारित्वात्प्रदीप इव प्रदीप । किमिव । महर्घ्यमाणिक्यमिव । यथा बहुमूल्य रत्नमइगुलीय मुद्रिकामलंकुरुते ॥
શ્લેકાર્થ “મારું” નામના રાજાઓના વશમાં પ્રદીપ સભાન શ્રી “સમુદ્રનામના આચાર્ય થયા. જેમ મહામૂલ્યવાન માણેક વીંટીને ભાવે તેમ સમુદ્રાચાર્યે શ્રીનરસિંહરિની પલક્ષ્મીને શોભાવી. ૫૮૪
दिग्वाससो येन विजित्य वादे, नाग(गे)हूदे नागनमस्यतीर्थम् । स्वकश्यमानीयत भूमिभना, दुर्गः प्रतीपानिव संपराये ॥४५॥.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० ८५-८७]
सौभाग्य
समुद्रसूरिणा नागहृदाख्ये नगरे वादे शास्त्रचर्चासमये दिग्वाससोऽनेकान्दिगम्बरान्विजित्य निरुत्तरीकृत्य नागेन धरणोरगेन्द्रेण नमस्य नमस्करणीय तीर्थ पार्श्वनाथम् स्ववश्य जैन श्वेताम्बर संघायत्तमानीयत । केनेव । भूमिभत्रैव । यथा संपराये संग्रामे प्रतीपान्वैरिणो निर्जित्य दुर्गः कोट्टः स्ववश्यः क्रियते ॥ इति श्रीसमुद्रसूरिः ॥
શ્લાકા
२५५
સમુદ્રસૂરિએ, ‘નાગદ્રહ' નામના નગરમાં દિગંબરાની સાથે શાસ્ત્રા કરી, તેઓને નિરુત્તર કરીને (પરાજિત કરીને) ધરણેન્દ્રપૂજિત શ્રીપાર્શ્વનાથ ભગવાનના તીને સ્વાધીન કર્યું" હતું. જેમ કેાઈ રાજા સ’ગ્રામમાં શત્રુઓને તીને, કિલ્લાને પેાતાને સ્વાધીન બનાવે, તેમ સમુદ્રાચાર્યે તીને સ્વાધીન અર્થાત્ શ્વેતાંબર સબંધને સ્વાધીન કરી આપ્યું હતું. ૫૮૫૫
स मानदेवोऽजनि तस्य पट्टे, वाग्देवता यन्मुखपद्मसद्मा । उप्तामृतैश्चारुवचोविलास- च्छलादिवोदगारमिवातनोति ॥ ८६ ॥
तस्य समुद्रसूरेः पट्टे स भुवि विख्यातो यशोभिः प्रथितः श्रीमानदेसूरिरजनि । स कः । यस्य मानदेवसुरेर्मुखपद्म वदनकमलमेव सद्म वसतिर्यस्यास्तादृशी वाग्देवता सरस्वती सुधाशनत्वादमृतैः सुधारसैः तृप्ता आकण्ठपानादतितृप्तिं प्राप्ता सती चारवो मनोशा ये वाग्विलासा वचोवैचित्र्यः तेषां छलात्कपटात्तदुद्गारमिवातनोति कुरुते ॥ इति द्वितीयश्रीमानदेवसूरिः ॥
શ્લાકા
શ્રીસમુદ્રસૂરિની પાટે વિશ્વવિખ્યાત માનદેવ' નામના આચાર્ય થયા, શ્રીમાનદેવસૂરિના મુખકમલને વિષે ઘર કરીને રહેલી સરસ્વતીદેવી અમૃતભેાજી હાવાથી, આકંઠ અમૃતનું પાન કરીને તૃપ્ત થયેલી શ્રીમાનદેવસૂરિની વાણીના વિલાસના બ્હાને જાણે અમૃતના એડકાર ખાતી ન હેાય ? ૫૮૬૫
पदे तदीये विबुधप्रभेण, स्म भूयते सूरिपुरंदरेण । येनाभिभूतः किल पुष्पधन्वा, पुनर्युयुत्सुर्विषमायुधोऽभूत् ||८७ ||
तदीये मानदेवसूरि संबन्धिनि पदे पट्टे विबुधप्रमेण सूरिपुरंदरेण आचार्यशक्रेण भूयते स्म संजातम् । येन श्रीविबुधप्रभसूरिणा अभिभूतः पराजितः पुष्पधन्वा कामः । किलेत्युत्प्रेक्षायाम् । काव्यकल्पलतायामुक्तत्वात् । पुनर्युयुत्सुर्द्वितीयवार प्रभुणा सम योद्धुमिच्छुः सन् विषमानि तीक्ष्णानि दुर्जेयान्यायुधानि शस्त्राणि यस्य तादृशोऽभूदिव । मृदुला त्रोऽभिभूयते न विषमात्रः ॥ इति विबुधप्रभसूरिः ॥
શ્લેાકા
શ્રીમાનદેવસૂરિની પાર્ટ આચાર્યોંમાં ઇન્દ્ર સમાન ‘વિષ્ણુધપ્રભ' નામના સૂરીન્દ્ર થયા. તે વિષ્ણુધપ્રભસૂરિએ પરાભવ પમાડેલા કામદેવ, આચાર્યની સાથે ફરીથી યુદ્ધ ક્રરવા ઇચ્છતા બીજા તીક્ષ્ણઓને ધારણુ કરનારા બન્યા. ાટા
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
सौभाग्यम्
तत्पट्टपङ्केरुहमानसौकाः, श्रीमायानन्द विभुर्बभूव । tara shreenar strशेषः, कुम्भोद्भवस्य प्रसृताविवाब्धिः ॥ ८८ ॥
[ सर्ग ४ लो० ८८ - ९०
श्रीलक्ष्मीः शोभा वा विद्यते यस्मिन् स श्रीमान् जयानन्दनामा विभुर्गच्छाधिपः । तस्य विबुधप्रभसूरेः पट्टः स एव पस्केरुह कमलं तत्र मानसौका हंसो बभूव । स कः । यस्याशये हृदये अशेषः समग्रोऽपि समयः सिद्धान्तोऽमान्ममौ । आशयशब्देन हृदयमपि । यथा 'दासमुद्रे स तदाशयेऽतिथीचकार कारुण्यरसापमा गिरः' इति नैषधे ।
यो मन इति तद्वृत्तिः । कस्यामिव । प्रस्तुताविव । यथा कुम्भोद्भवस्यागस्तिमुनेः प्रसृतौ प्रसारिताङगुल पाणौ अब्धिः समुद्रो माति स्म ॥ इति जयानन्दसूरिः ॥
ક્લાકા
શ્રીવિષ્ણુધપ્રભસૂરિની પાટરૂપ કભલવાળા માનસરોવરમાં રાજહંસ સમાન શ્રી જયાનંદ’ નામના આચાર્ય થયા. તે જેમ અસ્તિમુનિની અંજલિમાં સમુદ્ર સમાયે હતેા, તેમ યાન દસૂરિના હૃદયમાં सिद्धांत३५ समुद्र सभायो हतो. ॥८८॥
यदाननं चन्द्रति दन्तकान्ति - ज्योत्स्नायते भ्रूयुगमङ्कतीह । वाचां विलासोऽपि सुधायते, तत्पदे मुनीन्द्रः स रविप्रभोऽभूत् ॥ ८९ ॥
,
तस्य जयानन्दसूरेः पदे स रविप्रभनामा मुनीन्द्रोऽभूत् । स कः । यस्य रविभ सूरेरानन' मुख चन्द्रति चन्द्र इवाचरति । 'सर्वज्ञातिपदिकेभ्यः क्विप् वा आचारे इत्येके' इति किप्रत्यये तदुदाहरणानि कृष्ण इवाचरतीति कृष्णति स्वति कृष्णामास स्वामासेति प्रक्रियाकौमुद्याम् तथात्रापीति । यस्य दन्तानां कान्तिज्योत्स्नायते चन्द्रिकाचरति । 'कर्तुः क्यङ सलोपश्च' । उपमानात्कर्तुः सुबन्तादाचारेऽर्थे कयक स्यात्सलोपश्च । अकत्साधातु इति दीर्घः' इति प्रक्रियायाम् । इह मुखचन्द्रे भ्रूयुगमङ्कति लाञ्छनवदाचरति । अत्राप्याचरणार्थं क्विप् । अपि पुनरिह वक्त्रविधौ वाचां वचनानां विलासो बैचित्र्य वैदुषी वा सुधायते पीयूषवदाचरति ॥ इति रविप्रभसूरिः ॥
શ્લેાકા
તે જયાનંદસૂરિની પાટે ‘શ્રીરવિત્રભ’ નામના આચાર્ય થયા. તે રવિપ્રભસૂરિનું મુખ, ચન્દ્રની જેમ શાલતું હતું, તેમની 'તપંક્તિ, ચન્દ્રિકાની જેમ આચરણ કરતી હતી. તેમનાં ભ્રમરયુગલ, ચન્દ્રના લંછનની જેમ અને તેએશ્રીની વાણીને વિલાસ અમૃતની જેમ આચરણ કરતા હતા. બા
वर्धिष्णुयत्कीर्तिसुधार्णवेन, व्यलुम्पि नामाप्यसितादिभावैः । अर्हन्महिम्नेव जगत्यजन्यैः, सोऽभूद्यशोदेवविभ्रुः पदेऽस्य ॥९०॥
रविप्रभसूरेः पदे स यशोदेवनामा विभुर्गणाधिपोऽभूजज्ञे ॥ स कः । वधिष्णुर्वर्धनशीलः | 'दूरवर्धिष्णुपापधिः' इति पाण्डवचरित्रं । यशोदेवसूरेः कीर्तिरेव सुधा
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० ९०-९२]
हीरसौभाग्यम्
२५७
र्णतः क्षीरसमुद्रस्तेन कृत्वा करणपदम् । असितादिभायैः कृष्णनीलपदार्थैः स्वनामापि
लुम्प लुप्तम् । तद्यशोभिर्धबलीकृते सर्वविश्वे नीलादिपदार्थाः कापि नावलीयन्ते इति लोपः । केनेव । अर्हन्महिम्नेव यथा तीर्थकुम्माहात्म्बेन करणपदेन कृत्वा जगति भूलोके अजम्यैः इतिभिः स्वनामापि लुप्यते । 'अजन्यमीतिरुत्पातः' इति हैम्याम् ॥ इति यशोदेवसूरिः ॥
શ્લાકા
રવિપ્રભસૂરિની પાર્ટ શ્રીયશેાદેવ' નામના ગચ્છાધિપતિ થયા. તે શ્રીયશે દેવસૂરિના દિન પ્રતિદિન વધતા યશરૂપી ક્ષીરસમુદ્રવડે ‘શ્યામતા' (કાળાશ) આદિ પદાર્થાનું અસ્તિત્વ નાણુદ થઇ ગયું. જેમ શ્રી તીર્થંકર ભગવંતના માહાત્મ્યથી જગતના ઉપદ્રવાનું નામ પણ રહેતું નથી. તેમ શ્રીયદેવસૂરિની ઉજજ્વલ કીર્તિ વડે સમસ્ત જગતના ‘નીલ’ આદિ પદાર્થાનુ નામ નિશાન પણ રહ્યું નહી ! ૯૦૫
प्रद्युम्नदेवोऽथ पदे तदीये, प्रद्युम्नदेवोऽभिनवो बभूव ।
भिन्दन् भवं मुकरतिदेवीयो - भवन्मधुर्विश्वविभावयमूर्तिः ॥ ९१ ॥
अथानन्तर' तदीये यशोदेव संबन्धिनि पदे प्रद्युम्नदेवनामा सूरिबंभूव । किंभूतः । अभिनवो नवीनः प्राचीनाद्विसदृशलक्षणः प्रद्युम्नदेवः कन्दर्पदेवः । अभिनवत्वमेव दर्शयति । किं कुर्वन् । भव संसार भिन्दन् उच्छेदयन् । स्मरस्तु भवेन शंभुना भिन्नः, अय स्वयं भव भिनत्ति । पुनः किंभूतः । मुक्ता त्यक्ता रतिः विश्वे रूयादिपदार्थेषु प्रीतिरासक्ति येन । स्मरस्तु रतिप्रियः पुनः किंभूतः । दवीयः अतिशयेन दुरे भवत्पद्यमान मधुम वा यस्मात् । स्मरस्तु मधुर्वसन्तः सहायो यस्य । पुनः किंभूतः । विश्वेन जगज्जनेन विभाव्या लोचनकञ्च्चोल कैर्निपीयमानलावण्यामृता सादरमवलोक्यमाना वा मूर्तिः शरीर यस्य । स्मरस्त्वनङ्गः ॥ इति प्रद्युम्नदेवसूरिः ॥
લેાકા
શ્રીયશેદેવસૂરિની પાર્ટ ખીજા નવા કામદેવ સમાન ‘પ્રદ્યુ×' નામના આચાર્ય થયા. आयार्य-संसार (अव) नाना बता. अमहेव-लव (४२) वडे हायेसेो अर्थात् नाश પામેલા છે. આચાર્ય-જગતના સમસ્ત શ્રી આદિ પદાર્થાની આસક્તિનેા ત્યાગ કરનારા હતા, કામદેવ-રિતના પતિ છે. આચાર્ય -અતિશય દૂરવર્તી મનુષ્યાને પણ પેાતાની વાણી રૂપી અમૃતનું પાન કરાવનારા હતા. કામદેવ-મધુ (વસ ંતઋતુ)ની સહાયવાળા અને શરીર વિનાના છે. આ પ્રકારે પ્રદુસ્રસૂરિ જગતના જીવાને દર્શનીય એવા શરીરની સુંદરતાને ધારણ કરનારા હતા. ૫૧૫
श्रीमानदेवेन पुनः स्वकीर्ति - ज्योस्नावदातीकृतविष्टपेन । एतत्पदश्रीरगमि प्रतिष्ठां, शक्तित्रयेणेव नरेन्द्रलक्ष्मीः || ९२||
पुनर्नाम्ना तृतीयवार श्रीमानदेवेन सूरिणा एतस्य प्रद्युम्नदेवस्य पदश्री: पट्टलक्ष्मीः प्रतिष्ठां सातिशायिशोभां विख्याति वा अगमि प्रापिता । 'न्यादयो ण्यन्तनिष्कर्मगत्यर्था
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग ४ श्लो० ९२-९४ मुख्यकर्मणि । प्रत्यय यान्ति दुह्यादिगैणेऽन्ये तु यथारुचि ॥ अस्योदाहरणानि यथानिन्ये विजनमजागरि, रजनिमगमि मदमयाचि संभोगम् । गोपी हावमकार्यत, भावश्च नामनन्तेन ॥' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । अयं ण्यन्तः गम्-धातुप्रयोगः । किंभूतेन मानदेवेन । स्वस्यात्मनः कीर्तिरेव ज्योत्स्ना कौमुदी तया अवदातीकृत धवलित विष्टपं त्रिभुवन येन । प्रतिष्ठां प्रापिता । केनेव । शक्तित्रयेणेव । यथा प्रभुत्वोत्साहमन्त्रलक्षणेन शक्तित्रिकेण नरेन्द्रस्य राज्ञः श्रीः राज्यलक्ष्मीः प्रतिष्ठां प्राप्यते ॥ इति तृतीयमानदेवसूरिः ॥
ફ્લેશકા
‘પ્રભુત્વ, ઉત્સાહ અને મ’ત્રણા' આ ત્રણ શક્તિવડે રાજાની રાજ્યલક્ષ્મી જેમ પ્રતિષ્ઠાને પામે છે, તેમ પેાતાની કીર્તિરૂપી ચંદ્રિકાવડે જગતને ઉજજવલ કરનારા એવા નામવડે ત્રીજા ‘માનદેવ’નાખના આચાર્ય વડે શ્રીપ્રદ્યુમ્નદેવસૂરિની પટ્ટલક્ષ્મી પ્રતિષ્ઠાને પામી. ા૨ા
वाचंयमेन्द्राद्विमलादिचन्द्रात् पदाब्जभृङ्गी भवदिन्द्रचन्द्रात् ।
अमुष्य पट्टः श्रियमश्नुते स्म, परंतपाद् भूप इव प्रतापात् ॥ ९३||
ܕ
विमलमिति पदमादौ यस्य तादृशाच्चन्द्रात् एतावता विमलचन्द्रात् सूरीश्वरात् अमुष्य श्रीमानदेवसूरेः पट्टः श्रियं शोभामश्नुते स्म । किंभूतो विमलचन्द्रः । पदाब्जयो चरणकमलयोभृङ्गीभवन्तो भ्रमराः संपद्यमाना इन्द्राः शक्राश्चन्द्राः शशाङ्का यस्य । कस्मादिव । प्रतापादिव । यथा-भूपो राजा पर वैरिणं तापयतीति सत्यार्थात्परं तपात्प्रतापात् सकाशाल्लक्ष्मीं शोभामश्नुते ॥ इति विमलचन्द्रसूरिः ॥
લેકા
જેમ રાજા, પેાતાના પ્રતાપવડે શત્રુપાસેથી લક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરે છે, તેમ જેમના ચરણકમલમાં ઇન્દ્ર અને ચન્દ્ર ભ્રમર રૂપે રહેલા છે એવા મુનીઓમાં ચન્દ્ર સમાન ‘વિમલચન્દ્ર' નામના આચાયે શ્રીમાનદેવસૂરિની પટ્ટલક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરી. ૯૩lt
रेजेऽस्य पट्टे स्मररूपधेयः, सूरीन्दुरुद्द्योतननामधेयः ।
दिवारणेन्द्रा इव रिचन्द्राः, संजज्ञिरे यत्पदधारिणोऽष्टौ ॥ ९४ ॥
तस्य विमलचन्द्रसूरेः पदे पट्टे उद्योतननमा सूरीन्दुः रेजे बभासे । किंभूतः । स्मरः कामः तद्वद्रूपधेय' प्रशस्तं रूपं यस्य । 'य' बभार दहनः खलु तापं रूपधेयभरमस्य विमृश्य' इति नैषधे । यस्य उद्दयोतनसूरेः पदधारिणः पट्टधराः अष्टौ अष्टसंख्याकाः संजशिरे संजाताः । के इव । दिग्वारणा इव । यथा - ऐरावत- पुण्डरीक - वामन - कुमुद - अञ्जन- पुष्पदन्त - सार्वभौम- सुप्रतीक- इति नामानः अष्टौ दिग्गजेन्द्राः भवन्ति ||
લેાકા
શ્રીવિમલચન્દ્રસૂરિની પાટે કામદેવ સમાન રૂપવાળા ‘ઉદ્યોતન’ નામના આચાર્ય થયા. તે
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
RARIAALAADArts
सर्ग-४: श्लो०-९४-९७] हीरसौभाग्यम्
२५९ ઉોનસુરીજને અસરણ પુંડરીકે, વામન કુમુદ, અંજન, પુષ્પદંત; સાર્વભૌમ અને સુપ્રતીક એ मिनी 241854४५२ शिष्यो Gti. them
मुहर्नमद्वैतमवेत्य टेली ग्रामस्य "या सीमिन relat
अस्थापच्चैत्यतरोस्तलेऽष्टौ,' पार्थो गणेन्द्रानिव काशिकुंजे ॥९५॥
य उद्दयोतनसूरिः अद्वैत समग्रग्रहगोचरोच्चाहनवांशादिविशुद्धमुहूर्तमसाधारणवेलामवेत्य ज्ञात्वा टेलीनाम्नो ग्रामस्य सीनि सीमायां बृहद्वटाधो महतो न्यग्रोधमस्य तले अधस्ताद्भूमौ अष्टौ गणेन्द्रानाचार्यानस्थापयत् स्थापयति स्म । क इव । पार्श्व इक । यथा श्रीपार्श्वनाथः काशिकुजे वाराणसीपुरीपरिसरबने समवसरणमध्यस्थितसर्वजनच्छायाकारिकेवलज्ञानोत्पत्तिकपादपश्चैत्यतरुस्तस्य तले अष्टौ गणधरान् स्थापितवान् ॥
__ જેમ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાને કાશી નગરીના ઉદ્યાનની સમવસરણભૂમિમાં ચૈત્યવૃક્ષની નીચે આઠ ગણધરોની સ્થાપના કરી હતી, તેમ શ્રીઉદ્યતનસૂરિએ, અસાધારણ કટિના શ્રેષ્ઠ મુહૂર્તને જાણીને ટલી’ ગામની સીમમાં વટવૃક્ષની નીચે આઠે શિષ્યોને આચાર્ય પદ ઉપર સ્થાપન કર્યા હતા..૯૫
शाखा प्रशाखाभिरमुष्य वृद्धि हटस्येव यतो भवित्री ।
तनो वृद्धगच्छ इतीह नामाड-परगणस्य प्रकटीबधूव ॥९६क्षा
यतो यस्मात्कारणात् शाखा 'वयरी'मुख्याः प्रशाखास्तदुद्भवा अपरापरनामधेयरूपास्ताभिः कृत्वा अमुष्य गणस्य वृद्धिर्भवित्री विस्तारो भावी । कस्येव । बृद्धटस्येव । यथा बृहतो महतो वृद्धस्य वा वटस्य न्यग्रोधस्य प्लक्षवृक्षस्य शाखाप्रशाखाभिवृद्धिर्महान् विस्तारो भवति । ततः कारणात इह जगति भूमीमण्डले चन्द्रगच्छस्य बृहद्गच्छ. लोकोक्त्या 'वडगच्छ' इत्यपरं पञ्चम नाम प्रकटीबभूव । विख्यातं जातम् ॥ इति श्रीउद्दयोतनसूरिः । अत्र गच्छस्य बृहदच्छस्य वडगच्छ इति पञ्चम नाम जातम् ॥
શ્લેકાર્થ વટવૃક્ષની નીચે આચાર્યપદનું પ્રદાન કરવાથી ચન્દ્રગચ્છનું પાંચમું નામ બૃહદગ' અથવા વડગ' તરીકે પ્રસિદ્ધ થયું. જેમ મોટા વટવૃક્ષનો શાખા પ્રશાખાઓ વડે વિસ્તાર થાય છે તેમ આ વડગચ્છને પણ “વયરી' આદિ શાખાઓ વડે વિસ્તાર થયો. ૧૯
माहात्म्यनम्रीकृतसर्वदेवा, पदे तदीयेऽजमि सर्पदेवः । तारापतिस्तारकपर्षदेव, गुणश्रिया यः प्रभुरन्नयायि ॥९७॥ .
तदीय उहयोतनसूरिसंवन्धिनि पदे सर्वदेवो नाना सूरिरजनि । किंमूतमाही म्येन स्वप्रभावेन कृत्वा नम्रीकृता नमनशीला विहिताः सर्वे समस्ता अपि देवा इन्द्र
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ४ श्लो० ९७-९९ चन्द्रादयः सुरा येन । स कः । यः प्रभुः सर्वदेवसूरिर्गुणश्रिया शमदमसंयमधैर्यगाम्भीर्याद्यनेकगुणलक्ष्म्या अन्वयायि अनुगतः । आश्रित इत्यर्थः । क इव । तारापतिरिव । यथा चन्द्रस्तारकपर्षदा ताराश्रेण्या अनुगम्यते आश्रीयते । अत्र पर्षदशब्दः श्रेणीवाची । 'उडुपरिषदः किं नाहन्ती निशा किमनौचिती' इति नैषधे । अर्हतो भावः आर्हन्ती । 'अर्हतो नुम्वा' इति विभाषया नुविधानात् आर्हन्ती आहती रूपद्वयसिद्धिरिति प्रसङ्गाद्दर्शिता ॥
શ્લોકાઈ પિતાના માહાત્મવડે ઇન્દ્ર ચન્દ્ર આદિ સમસ્ત દેવોને જેમણે નમ્ર બનાવ્યા છે એવા “સર્વ દેવ’ નામના આચાર્ય ઉદ્યોતનસુરિની પાટે થયા. તે જેમ તારાપંક્તિ ચન્દ્રને અનુસરે છે તેમ સમ, દમ, સંયમ આદિ ગુણોની શ્રેણિ શ્રી સર્વદેવસૂરિને અનુસરતી હતી. હા
यो रामसेनाहपुरे व्रतीन्दु-र्लब्धिश्रिय गौतमवद्दधानः । नाभेयचैत्ये महसेनसूनो-र्जिनस्य मूर्तेविदधे प्रतिष्ठाम् ॥१८॥
___ यो व्रतीन्दुः सर्वदेवसूरिः रामसेना इत्याह्वा नाम यस्य तादृक पुरे रामसेणिनगरे नामेयदेवस्य श्रीऋषभनाथस्य चैत्ये प्रासादे महसेननाम्नो नृपस्य सूनोर्नन्दनस्य श्रीचन्द्रप्रभस्वामिनः मूर्तेः प्रतिमायाः प्रतिष्ठां विदधे कृतवान् । सूरिः किं कुर्वाणः । गौतमवद्गौतमखामीव लब्धीनां तपःशक्तिविशेषाणां क्षीरानवादिकानां श्रियं शोभां दधानो धारयन् ॥
બ્લેકાર્થ શ્રીગૌતમસ્વામીની જેમ ક્ષીરાસ્ત્રવ આદિ લબ્ધિઓને ધારણ કરનારા “સર્વદેવસૂરિએ “રામસેન’ નામના નગરમાં શ્રી ઋષભદેવના પ્રાસાદમાં મહસેન રાજાના પુત્ર શ્રી “ચન્દ્રપ્રભ સ્વામીની મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરી હતી. ૯૮
चन्द्रावतीशस्य नृपस्य नेत्र, इवास योऽशेषविशेषदर्शी ।
त क्लुप्तचैत्यं प्रतिबोध्य वाचा, प्रावाजयत् कुङ्कुणमन्त्रिण यः ॥१९॥
यः सर्वदेवत्रिः कुकुणनामान मन्त्रिण प्रधान वाचा स्ववाणीविलासेन प्रतिबोध्य संसारविरक्तं कृत्वा प्रावाजयदीक्षयामास । किंभूत कुकुणम् । क्लप्त निर्मापित चैत्यं जिनप्रासादो येन । यः कुङ्कुणो मन्त्री चन्द्रावत्याः पुर्या ईशस्य स्वामिनः चण्डाउलिनगरनाथस्य नृपस्य राज्ञः नेत्र इवास नयनमिव बभव । तदद्वारव सर्वकार्यार्थानां विलोकनत्वेन । किंभूतो यः । अशेषाः समस्ता ये विशेषाः षड्गुणशक्तित्रिकसामादिचतुकोपायादिकार्योपनिषदस्तान् पश्यति सम्यक्तया जानाति वक्तीत्येवंशीलः समग्रराजकार्यकुशल इत्यर्थः ॥ इति श्रीसर्वदेवसरिः ॥
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो. ९९-२०१] हीरसौभाग्यम्
२६१ શ્લોકાર્થ સર્વદેવસૂરિએ, ચંદ્રાવતી નગરીને ચંદાઉલ રાજાના સમગ્ર રાજ્યકાર્યમાં કુશલ અને નૂતન જિનચૈત્યનું નિર્માણ કરનાર “કંકુ” નામના મંત્રીને ઉપદેશ દ્વારા પ્રતિબંધ કરી, સંસારથી વિરક્તા બનાવી પ્રાજિત કર્યા હતા, અર્થાત દીક્ષા આપી હતી. ૧૯૯૫
कुर्वनिवास गवि गौरवश्री-गिरामधीशो विबुधैरुपास्यः । ... श्रीदेवसरिः किमु देवसरिः, पदे तदीयेऽप्यजनि क्रमेण ॥१०॥
अपि पुनः तदीये सर्वदेवसंबन्धिनि पदे क्रमेण महावीरपट्टपरिपाट्या श्रीदेवसूरिरजनि जातः । उत्प्रेक्ष्यते-देवसूरिः देवसूरिहस्पतिः किमु देवानां सुराणामाचार्योऽध्यापकः । द्वयोरपि साधर्म्य दर्शयति-किं कुर्वन् । गवि पृथिव्यां स्वर्गे च निवास वसति कुर्वन् । पुनः किंभूतः । गौरवेण माहात्म्येन गुरुत्वेन शक्रादीनामध्यापकत्वेन । अथ वा गुरुवृहस्पतिर्जीवो देवाचार्यस्तत्त्वेन श्रीः शोभा यस्य । पुनः किंभूतः । गिरां वाचामधीशः । 'वागीशो वाक्पतौ वाग्ग्मी' इति हैम्याम् । 'गीर्छ हत्योः पतिः' इत्यपि च । वाचस्पतित्वात् । पुनः किंभूतः । विबुधैः पण्डितैः सुरैश्च उपास्यः सेव्यः । 'विबुधः पण्डिते सुरे' इत्यनेकार्थः ॥ इति श्रीदेवसूरिः ॥
પ્લેકાર્થ
સર્વદેવસૂરિની પાટે અનુક્રમે પૃથ્વી ઉપર જાણે સાક્ષાત બૃહસ્પતિ ન હોય ? તેવા દેવસરિ. નામના આચાર્ય થયા, તે જેમ, દેવોના આચાર્ય બૃહસ્પતિ દેના ગુરુ હોવાથી શોભાને ધારણ કરનારા વાચસ્પતિ એવા તે દેથી સેવ્ય છે તેમ, દેવાચાર્ય દેવસૂરિ પણ પોતાના માહાભ્યથી શોભાને ધારણ કરનારા, વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ અને પંડિત વડે ઉપાસ્ય હતા. ૧૦૫
दोषोदयोदीततमःप्रपञ्च-व्यापादनव्याप्रतिदीक्षितेन ।
श्रीसर्वदेवेन पदं तदीयम-दीपि दीपेन यथा निकेतम् ॥१०१॥
श्रीसर्वदेवेन तदीय देवसूरिसंबन्धिपदमदीपि उद्दयोतितम् । केनेव । दीपेनेव । अत्र यथा इवार्थे । यथा कज्जलध्वजेन निकेत मन्दिर दीप्यते । किंभूतेन सर्वदेवेन दीपेन च । दोषाणामपगुणानां निशानां च उदयेनाविर्भावेन उदीतानि समेत्य स्थितानि अथवा दोषाणां संभवेन प्रकटीभूतानि यानि तमांसि पापानि अन्धकाराणि च तेषां प्रपञ्चो विस्तारः तस्य व्यापादनं तदेव व्यापृतियापारस्तत्र दीक्षितेन गृहीतव्रतेन । सज्जेनेत्यर्थः। 'उदीतमातङ्कितवानशङ्कत' इति नैषधे । 'संकेतनिकेतमाता' इत्यपि तत्रैव । 'ई' गत्यर्थधातुः ॥ इति द्वितीयश्रीसर्वदेवसूरिः ॥
શ્લોકાર્ધ રાત્રિના ઉદયકાળમાં પ્રગટ થતા અંધકારના વિસ્તારને નાશ કરવા માટે પુરુષાર્થશીલ બનેલા
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
हीरसौभाम्पम् सर्ग ४ श्लो० १०२-१०४ દીપકથી જેમ મંદિર શોભે છે તેમ દેશોના ઉદયકાળમાં પ્રગટ થતા પાપરૂપી અંધકારના વિસ્તારને નાશ કરવામાં કૃતનિશ્ચયી બનેલા શ્રી સર્વદેવસૂરિએ શ્રીદેવસૂરિની પાટને શોભાવી. ૧૦ના
श्रीमद्यशोभद्रगणावनीन्द्रः, श्रीनेमिचन्द्रव्रतिपुङ्गवश्च । तत्पट्टमाकन्दमुभौ भजेते, शुकोऽन्यपुष्टश्च यथा विहङ्गौ ॥१०२॥
उभौ सूरीन्द्रौ तस्य सर्वदेवसरेः पट्ट एव माकन्दः सहकारस्तं भजेते संश्रयेते । उभौ कौ । पको यशोभद्रनामा गणावनीन्द्रः गच्छाधिराजः । च पुनः परः श्रीनेमिचन्द्रनामा वतिनां साधूनां मध्ये पुङ्गवः प्रधानो धुरंधरत्वाद्वषभो वा । यथेत्युपमाने । काविव विहङ्गमौक्वि । यथा उभी-विहगो माकन्दं भजेते। उभौ को । एकः शुकः कीरः, अपरोडग्यपुष्ट कोकिलाला इति यशोभद्रनेमिचन्द्रसूरीन्द्रौ॥
प्रार्थ શુક અને કોયલ જેમ આમ્રવૃક્ષનો આશ્રય કરે તેમ શ્રીસર્વદેવસરિતી પાકને યુનિપુંગવા શ્રીયશોભદ્રસુરિ અને શ્રી “મિચંદસરિ’ એમ બે ગચ્છાધિપતિઓએ આશ્રય કર્યો. ૧૦૨
तयोः पदे श्रीमुनिचन्द्रसरि-रभूतत्तो निर्मितनैकशास्त्रः ।
शास्त्रे न कुत्रापि तदीयबुद्धि-वस्खाल वीखेव समीरणस्य ॥१०॥
ततोऽनन्तर तयोर्यशोभद्रनेमिचन्द्रयोः पदे पट्टे श्रीमुनिचन्द्रसूरीन्दुरभूत् । किंभूतः। निमितानि नवीनानि कृतानि स्वयं नैकानि बहूनि शास्त्राणि ग्रन्था येन । नवीनप्रन्थनिष्पादनमसाधारणमेधां विना न स्यादत एवोच्यते । तदीया श्रीमुनिचन्द्रसूरिसंवन्धिनी बुद्धिर्मतिः कुत्रापि कस्मिन्नपि शास्त्रे न चस्खाल न स्खलिता न कुण्ठीभूता । अस्खलितानुस्यूतशास्त्रव्याख्याने प्रागल्भ्यवतीत्यर्थः । केव । वीइखेव । यथा समीरणस्य पवनस्य वीला गतिः कुत्रापि वनगहनादौन स्खलति ॥....
બ્લેકાર્થ
ત્યારપછી યશોભદ્રસૂરિ અને નેમિચન્દ્રસૂરિની પાટે અનેક નૂતન ગ્રંથનું સર્જન કરનારા મુનિચન્દ્રસૂરિ નામના આચાર્ય થયા. જેમ પવનની ગતિ અખલિત હોય છે તેમ નવીન ગ્રંથ બનાવવામાં મુનિચન્દ્રસૂરિની અસાધારણ એવી તીસ્થબુદ્ધિ કાઈ પણ ગહનશાસ્ત્રમાં સ્કૂલના પામતી ન હતી. ૧૦૩
भूपीठखण्डानिव चक्रवर्ती, यतीभवन् षड् विकृतीही यः । कदापि काये न दधन्ममत्वं, पपौ पुनर्यः सकदारनालम् ॥१०॥
यः श्रीमुनिचन्द्रसूरिः षट्संख्याका घृत-तैले दुग्ध-दधि-पक्वान्न गुड नाम्नीविकृतीमंदादिविकारकारिणीही तत्याज । कदाचिदपि न भुनक्ति (भुङ्क्ते) स्मेत्यर्थः । क इव । चक्रवतींव । यथा द्वात्रिंशत्सहस्त्रदेशाधिपतिश्चक्रवर्तीत्युच्यते । स सार्वभौमः वैताव्यशैल
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० १०४ - १०६]
सौभाग्यम्
२६३
द्विभागीकृतोत्तरार्धदक्षिणार्धभरतक्षेत्रस्य द्वयोरप्यर्धयोः गङ्गासिन्धुनदीभ्यां त्रिभिर्भागैर्विभ तत्वात् । एको गङ्गातः प्राच्यां दिशि, द्वितीयो गङ्गासिन्धुमध्यवर्ती, तृतीयः सिन्धुनदीतः पश्चिमायाम् । एवं भूपीठस्य भारतक्षेत्रक्षोणीमण्डलस्य षट् खण्डान् जहाति । किं कुर्वन् । यतीभवन् । संसारोद्विग्नः साध्वाचारमङ्गीकुर्वन् । दीक्षां गृहन्नित्यर्थः । च पुनर्यः सूरिः सकृदेकवारमेवारनाल काञ्जिक पपौ पिबति स्म । किं कुर्वन् । कदापि कस्मिन्नपि ऐश्वर्यमहत्त्वानुभवसमयेऽपि काये स्वशरीरे मम इत्यस्य भावो ममत्वं नैव दधत् ॥ इति श्रीमुनिचन्द्रसूरिः ।
શ્લાકા
વૈતાઢય પર્વતથી વિભાજિત ઉતરાર્ધ અને દક્ષિણા ભરતના, ગંગા અને સિંધુ નદીએવડે ત્રણ ભાગ કરાયા છે. એટલે કે એક ગ ંગાથી પૂર્વ દિશાના, ખીજો ગંગા અને સિંધુની વચ્ચેના મધ્યભાગ, અને ત્રીજો સિંધુથી પશ્ચિમ દિશાના વિભાગ, આ પ્રમાણે ભરતક્ષેત્રના છ ખંડૈાની લક્ષ્મીને, ૩૨ હજાર દેશાના અધિપતિ એવા ચક્રવતી રાજા જેમ સંસારથી વિરક્ત બનીને તૃણુની જેમ ત્યાગ કરી સયમપંથને સ્વીકારે છે, તેમ મુનિચન્દ્રસૂરિ ઘી આદિ છએ વિગ એને ત્યાગ કરી હંમેશાં ફકત એક જ વખત ‘કાંજી’નુ’ પાન કરતા હતા. તેમજ માન-સત્કાર આદિ કાઈ પણ પ્રસંગમાં શરીર ઉપર મમત્વને ધારણ કરતા
न बता ॥ १०४ ॥
निर्जीयते स्म वचनापि नाय, कृतोपसर्गैरपि देववर्गैः ।
sata नाम्ना भुवि विश्रुतेन, जज्ञेऽस्य पट्टेऽजितदेवसूरिः ॥ १०५ ॥
अस्य मुनिचन्द्रसूरेः पट्टे अजितदेव इति नाम्ना सूरिर्जज्ञे । उत्प्रेक्ष्यते - इतीव तोर्भुवि पृथिव्यां नाम्नाभिधानेन विख्यातेन । इति किम् । यदयं सूरिः कृता विहिता उपसर्ग विविधमनोवचनकायक्षोभनप्रकारा उपद्रवा यैस्तादृशैरपि देववर्गैः सुरसार्थैः वचनापि कुत्रापि काले देशे वा न निर्जीयते स्म नाभिभूत इति हेतोरजितदेव इति नाम्ना आसीत् ॥ इति श्री अजितदेवसूरिः ॥
લેાકા
પામતા
તે શ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિની પાર્ટ વિશ્વવિખ્યાત એવા ‘અજિતદેવ' નામના આચાર્ય થયા. તે આચાય, મનને ક્ષેાભ પમાડે એવા સુરઅસુરકૃત ભય'કર ઉપસર્ગાંવડે પણ કયારેય પરાભવ ન હતા. આ કારણથી જ જાણે ‘અજિતદેવ’ નામ ધારણ કર્યું... ન હેાય ? ૫૧૦પપ્પા
जगत्पुनानः सुमनःस्रवन्ती—- रयो जटाजूटमिवेन्दुमौलैः ।
अमुष्य पट्ट् विजयादिसिंहोऽ-ध्यासांबभूवाऽथ तपस्विसिंहः ॥ १०६ ॥
अथानन्तरममुष्याजितदेवसूरेः पट्ट विजय इति पदमादौ यत्र तादृशः सिंहः एतावता विजयसिंहसूरिः अध्यासांबभूव आश्रयति स्म । किंभूतः । तपस्विषु तपःकारकेषु साधुषु वा सिंहः पञ्चाननः । क इव । सुमनः स्रवन्तीरय इव । यथा सुमनसां देवानां स्रवन्ती नदी गङ्गा तस्या रयः प्रवाहः इन्दुमौलेरीश्वरस्य जटाजूट' कपर्दम् । 'शंभो:
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० १०६-१०८ कपर्दस्तु जटाजूटः' इति हैन्याम् । अन्यते । विजयसिंहो गङ्गाप्रवाहश्च किं कुर्वाणः । जगद्विश्व पुनानः पवित्रीकुर्वाणः ॥
કાર્ય ત્રણે જગતને પવિત્ર કરતે ગંગાને પ્રવાહ જેમ ઈશ્વરની જાતો આશ્રય કરે છે, તેમ તપરી સાધુઓમાં સિંહ સમાન “વિજયસિંહ નામના આચાર્ય શ્રી અજિતદેવસૂરિની પાટને माश्रय ४२ना२। मन्या. ॥१०॥
सोमप्रभश्रीमणिरत्नसूरी, अमुष्य पट्ट नयतः स्म लक्ष्मीम् । इक्ष्वाकुवंशं भरतश्च बाहु-बलिस्तनूजाविव नाभिसूनोः ॥१०७॥
अमुष्य विजयसिंहसूरेः पट्टमेकः सोमप्रभनामा अपरो मणिरत्ननामा सूरी आचार्यो लक्ष्मी शोभा नयतः प्रापयताम् । काविव । तनूजाविव । यथा नाभिनाम्नः सप्तमकुलकरस्य सूनोर्नन्दनस्य श्रीऋषभदेवस्य पुत्रौ । एको भरतचक्री च पुनद्वितीयो बाहुबलिद्वौं तनयौ श्रीऋषभदेवस्य बाल्यावस्थायां वंशस्थापनार्थ समेतस्य पुरंदरस्य पाणिस्थितेक्षुयष्टेरवलोकनात्प्रभोस्तद्वल्लाना(स्तत्खादना०)भिलाषादिन्द्रेण स्थापितमिक्ष्वाकुवंशं भूषां नयतः ॥ इति सोमप्रभमणिरत्नसूरीन्द्रौ ॥
साथ શ્રી ઋષભદેવપ્રભુની બાલ્યાવસ્થામાં, વંશની સ્થાપના કરવા માટે આવેલા શાના હાથમાં રહેલા ઈક્ષદંડની અભિલાષાથી પ્રભુએ હાથ લંબાવ્યો હતો, તેથી ઈન્ડે પ્રભુના વંશનું 'ઇત્ત્વાકુ નામ આપ્યું. તે ઈવાકુવંશને, જેમ ઋષભદેવના પુત્ર ભરત અને બાહુબળીએ શોભાવ્યો તેમ શ્રી વિજયસિંહરિની પાટન, સમપ્રભસૂરિ અને મણિરત્નસૂરિ એમ બે આચાર્યોએ શોભાવી. ૧૦
श्रीमज्जगच्चन्द्र इदंपदश्री-ललामलीलायितमाततान ।
येनौज्झि शैथिल्यपथस्तटाको, घनाविलो मानसवासिनेव ॥१०८॥
श्रीमानतिशायिशोभाभाजन जगच्चन्द्र इति नाम्ना सूरिरिद पदस्य इदमदः एतदित्यादिशब्दाः समासान्ता अपि दृश्यन्ते । यथा नैषधे-'इदंयशांसि द्विषतः सुधारुचः' इति । अनयोः सोमप्रभमणिरत्नसूरीन्द्रयोः पट्टस्य श्रियो लक्ष्म्या ललाम्नस्तिलकस्य लला. मस्य वा । ललामशब्दो नान्तोऽदन्तश्च । लीलायित लीलावदाचरित लीलयाचरित वा आततान कुरुते स्म । गुरुपट्टलक्ष्मीतिलकमासीदित्यर्थः । येन श्रीजगश्चन्द्रसूरिणा शैथिल्यपथः स्वगच्छवासिसाधुजनानां कलिकालानुभावात्संयमपालने हीनतमाध्यवसायभाजां शिथिलताकलितो मार्ग औज्झि त्यक्तः। प्राचीनमुनीनां मार्ग आहत इत्यर्थः । त्यक्तः केनेव । मानसवासिनेव । यथा हंसेन धनेन मेघवृष्टया आविलः कलुषीभूतजलस्तटाक उज्झ्यते । वर्षाकाले हि हंसा जलदजलागमनजम्बालबहुलीभूतपयांसि ससंसि संत्यज्य मानसमेवाद्रियन्ते । 'क्रुद्धोलूकमखमपातविमलत्यक्षा अपि स्वाश्रय, ग्रेनोमानिस
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १ श्लो० १०८-११०] हीरसौभाग्यम्
२६५ पुरीषपुष्टवपुषस्ते केचिदन्ये द्विजाः । ये तु स्वर्गतरङ्गिणीक्सिलतालेशेन संवर्धिता, गङ्गानीरमपि त्यजन्ति कलुष ते राजहंसा वयम् ॥' इति सूक्ते ॥
साथ સોમપ્રભસૂરિ અને મણિરત્નસૂરિની પદલીના તિલક સમાન શ્રી જગતચંદ્રસૂરિ થયા. જેમ રાજહંસ, થડા મેધના જલથી કાદવ યુક્ત બનેલા સરોવરનો ત્યાગ કરે છે, તેમ શ્રીજગન્નચન્દ્રરિએ, કલિકાળના પ્રભાવથી પિતાના ગચ્છના સાધુઓના સંયમપાલનમાં આવેલી શિવિતાને ત્યાગ કર્યો. ૧૦૮૫
द्वात्रिंशदाशावसनैरभेद्यो, वाद सृजम् बीरबाबदातीत् ।
आघाटभूपेन स हीरलायो, नाम्मा जगचन्द्र इति न्यगादि ॥१०९॥
यद्यस्मात्कारणायः श्रीजगञ्चन्द्रसूरिः द्वात्रिंशत्संख्याकैराशाबसनैदिगम्बराचार्यैर्वादिभिः सार्थ वादं सृजन् कुर्वन् हीरकवद्वज्रमणिरिव अभेद्यो मेत्तुमशक्य अजेय आसीन् तत्कारणादाघाटनामनगरस्य भूपेन राज्ञा संप्रति लोके आहडनगरमिति प्रसिद्धपुरस्य स्वामिना स सूरिः इदमेतन्न्यगादि प्रोक्तः । इदकिम् । यदय सूरीन्द्रो नाम्ना हीरला इति पदमाद्य यत्र तादृशो जगञ्चन्द्र एतावता हीरलाजगच्चन्द्रसूरिरिति कथितः ॥
दार्थ શ્રીજગશ્ચન્દ્રસૂરિ, બત્રીસ (૩૨) દિગંબર આચાર્યોની સાથે શાસ્ત્રાર્થ-વાદ કરી હીરાની જેમ અજેય થયું. તેથી, ‘આહડ' નામના નગરના રાજા વડે હીરલા” એ નામની ઉપાધિથી ભૂષિત કરાયા. અર્થાત “હીરલા જગન્દ્રસૂરિ એ નામથી જગતમાં પ્રસિદ્ધ થયા. ૧૯
आचाम्लकैादाशहायनान्ते, तपेत्ययापद् विरुदं मुनीन्दुः । महाहवैरिविनिर्जयान्ते, भर्ते भूमेजितकाशिसंज्ञाम् ॥११०॥
यो मुनीन्दुः श्रीजगच्चन्द्रसूरिः निरन्तरनिर्मितैराचाम्लकैः केवलजलान्तभक्तभक्षणलक्षणतपोविशेषैः कृत्वा द्वादशसंख्याकानां हायनानां वर्षाणामन्तेऽवसाने तपा इति बिरुदमवापत् प्राप । द्वादशवत्सरी यावन्निरन्तरमाचाम्लान् कुर्वाण य प्रेक्ष्य नृपेण प्रोक्तं यदमी महातपा दृश्यन्ते तदा तपा इति बिरुदवान् प्रभुरभूदित्यर्थः । क इव । भूमिभर्तेव । यथा पृथ्वीपतिर्महद्भिर्गुरुभिराहवैः संग्रामैः कृत्वा वैरिणां शत्रणां विनिर्जयस्य पराभवनस्य प्रान्ते पर्यन्ते जितकाशी जिताहव इति संज्ञां प्राप्नोति ॥
सो. શ્રી જગન્ચન્દ્રસૂરિ, બારવર્ષ સુધી નિરંતર આયંબિલ તપ કરવાથી જગતમાં “તપા' નામથી પ્રસિદ્ધ થયા. જેમ કોઈ રાજા, મોટા સંગ્રામવડે શત્રુઓનો જય કરવાથી “જિતકાશી જિતાડવ' આદિ ઉપાધિઓ પ્રાપ્ત કરે છે તેમ જગચ્ચન્દ્રસૂરિ, બારવર્ષના આયંબિલના અંતે આહડ નગરના રાજાથી ‘મહાતપા” આ પ્રકારના બિરુદથી ભૂષિત થયા. ૧૦૧ -
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ४ श्लो० १११-११५ अस्मात्ततः प्रादुरभूत्तपाख्या, नेत्रादिवात्रेर्द्विजराजलेखा ।
अदीपि यस्माच्च मुमुक्षुलक्ष्म्या, वसन्तमासादिव भानुभासा ॥१११॥
ततस्तपा इति नामकथनानन्तरं तद्दिनमारभ्य च अस्माजगच्चन्द्रसूरे हद्गच्छस्य तपागच्छ इत्याख्या नाम प्रादरासीत्प्रकटीबभव । कस्मादिव । नेत्रादिव । यथा अत्रे स्तापसविशेषस्य नयनाद् द्विजराजस्य चन्द्रस्य लेखा मण्डली प्रादुर्भूता । च पुनर्यस्मात्प्रभोर्मुमुक्षुलक्ष्म्या यतिश्रिया अदीपि अधिक दीप्यते स्म । कस्मादिव । वसन्तमासादिव । यथा मधुसमयाद्भानोर्भास्करस्य भासा प्रभया दीप्यते ॥ इति जगञ्चन्द्रसूरिः ॥ इति बृहगच्छस्य तपागच्छ इति षष्ठ नाम संजातम् ॥
લોકાર્થ અગસ્તિ ઋષિના નેત્રમાંથી જેમ ચન્દ્રમંડલ પ્રગટ થાય તેમ શ્રીજગતચન્દ્રસૂરિના “મહાતપા' આ પ્રકારના બિરુદથી જગતમાં બૃહદગ૭-વડગચ્છનું છઠું નામ “તપાગચ્છ' તરીકે પ્રસિદ્ધ થયું. જેમ વસંતમાસ–ચૈત્રમાસથી સૂર્યની પ્રભા દીપે છે તેમ શ્રી જગતચન્દ્રસૂરિથી સાધુઓની શોભા વૃદ્ધિને પામી. ૧૧૧
देवेन्द्रकर्णाभरणीभवद्भि-यशोभिरुद्भासितविष्टपेन ।
देवेन्द्रदेवेन बभेऽस्य पट्टे, विष्णोर्यथा वक्षसि कौस्तुभेन ॥११२॥
अस्य श्री जगच्चन्द्रसूरेः पट्टे देवेन्द्र इति नाम यस्य तादृशेन देवेन भट्टारकेण । 'पादा भट्टारको देवः प्रयोज्याः पूज्यनामतः' इति हैमीवचनात् । बभे शुशुमे । किंभूतेन । देवेन्द्राणां सुरसार्वभौमानां कर्णयोः श्रवणयोराभरणीभवद्भिभूषणैः संपद्यमानैः कर्णपूरायमाणः गीतगोष्ठीषु तुम्बुरुप्रमुखसुरगन्धर्वगणजेगीयमानयद्गुणश्रवणकतानाः सुरेन्द्राः संजायन्ते इत्यर्थः । यशोभिः कृत्वा उद्भासित शोभां नीतं विष्टप विश्व येन । केनेव । कौस्तुमेनेव । यथेत्युपमाने । इवार्थे वा । यथा विष्णोर्नारायणस्य वक्षसि हृदये कौस्तुमेन समुद्रोत्पन्नरत्नविशेषेण उदास्यते ॥ इति श्रीदेवेन्द्रसूरिः ॥
પ્લેકાર્થ દેવેન્દ્રોના કાનના આભૂષણ રૂપ બનેલા યશથી જગતને સુવાસિત કરનારા અર્થાત જેઓની કીર્તિ ત્રણ જગતમાં વિસ્તારને પામી છે એવા દેવેન્દ્ર નામના આચાર્ય વડે કૌસ્તુભમણિથી જેમ વિષ્ણુનું વક્ષસ્થલ શેબે તેમ શ્રી જગન્ચન્દ્રમરિની પટ્ટલક્ષ્મી શેભાને પામી. ૧૧૨
निजाङ्गनोद्गीतयदीयकीर्ति, शुश्रूषुरक्षिस्र(श्रवसामुमुक्षाः ।
चक्षुःसहस्र रसिकः किमाधात् , पट्टे स तस्याजनि धर्मघोषः ॥११३॥
तस्य देवेन्द्रसूरेः पट्टे स मन्त्रादिशक्तिमान् मुनीनां विघ्नहर्ता प्रसिद्धः धर्मघोषसूरिरजनि जातः । यस्य निजस्य शेषनागात्मनः अङ्गनाभिः कामिनीभिः धर्मगीतगोष्ठयामु
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० ११३-११५]] हीरसौभाग्यम्
२६७ त्याबल्येन हर्षोत्कृष्टतया वा गीतां गानविषयं नीतां यदीवां श्रीधर्मघोषसंबन्धिनी कीर्ति शुश्रूषुः श्रोतुमिच्छुः रसिकः जगदद्वैतगुणगणप्रगुणयहीतगानाकर्मनलोलः सन् अक्षिणी नेत्रे एव स्त्र(श्र)बसी करें येषां तेषामक्षिश्रवसा नामानामभुसा इन्द्रः। नागानां हि चv. प्येव कर्णाः न तु (से) पृथक् श्रवणेन्द्रियभाजः । यतः 'अभोत्राः फणिनस्तदेव रुचिरनो चेदहिस्वामिना' इति खण्डप्रशस्तौ । उत्प्रेक्ष्यते-नागेन्द्रः चक्षुःसहस्रे नयनविंशतिशती(?) आधाच्चकार दधार वा । 'शेषो नागाधिपोऽनन्तो द्विसहस्राक्ष आलुकः' इति हैम्याम् । भोगिनो हि नयनैः पश्यन्ति शृण्वन्ति च यतः 'अदस्तदाकर्णि फलाढ्यजीवित दृशोद्धेय नस्सदवीक्षि चाफलम्' इति नैषधे ॥
બ્લેકાર્થ શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિની પાટે, મંત્રાદિશક્તિના જાણકાર, સાધુએના વિને નાશ કરનાર, જગતમાં પ્રસિદ્ધ શ્રી ધર્મષ' નામના આચાર્ય થયા. ધર્મઘોષસૂરિના ગુણગાન કરી રહેલી પિતાની પ્રિયાએ પાસેથી, આચાર્ય મહારાજ ની કીર્તિને સાંભળવામાં ઉત્સુક બને, નેત્રો એ જ છે કાન જેના એવો નાગેન્દ્ર જાણે બે હજાર ચક્ષુ ધારણ કરનારે બન્યો ન હોય ! ૧૧૩
मिथ्यामतोत्सर्पणबद्धकसं, प्रेक्ष्य क्षितौ जीर्णकपर्दिन यः ।
प्रबोध्य वाचा जिनराजबिम्बा-धिष्ठायक पूर्वमिव व्यधत्त ॥११४॥
यः श्रीधर्मघोषसूरिः जावडिनिर्मितश्रीशबुजयोद्धारसमये घनखामिमाहाल्यानवीनकपर्दियक्षेण त्याजितशधुंजय जीर्णकपर्दिराज गोमुखापरपर्याय वाचा खमधुरया गिरा प्रतिबोध्य सम्यक्त्वधारिण विधाय जिनराजस्य तीर्थकृतो बिम्बस्य प्रतिमाया अधिष्ठायक व्यधत चकार । कमिघ । पूर्वमिव यथा पूर्व विमलाचले ऋषभमूर्तेरधिष्ठायकोऽभूत्तथैव तत्राप्यकृत । किं कृत्वा । प्रेक्ष्य दृष्ट्वा । अर्थात्त कपर्दिनम् । किंभूतम् । मिथ्यामतस्य विमलाद्रेनिष्कासनान्यकपर्दिस्थापनेारोषेण मिथ्यात्वस्योत्सर्पणे वृद्धिविधाने बद्धा कक्षाङ्गीकारो येन । कस्याम् । क्षितौ देवकपत्तनादिभूमौ ।
પ્લેકાર્થ જાવડશાહે કરાવેલા શ્રી શત્રુંજયના ઉદ્ધાર સમયે, શ્રીવાસ્વામીએ મિથ્યાત્વી એવા ક્ષદિયક્ષને ભગાડી, તેને સ્થાને નવીન કપર્દિયક્ષની સ્થાપના કરી હતી. તેથી ઈર્ષ્યા કરતા, મિયાધર્મને પ્રચાર કરવામાં કટીબદ્ધ બનેલા જુના કપદિયક્ષને જોઈને, શ્રીધર્મઘોષસૂરિએ પોતાની મધુરભાષાથી તેને પ્રતિબંધ કરી, મિથ્યાત્વનું વમન કરાવી, સમ્યક્ત્વમાં સ્થિર કરી, પૂર્વે જેમ તે યક્ષ વિમલાચલને અધિષ્ઠાયક હતો તેમ, દેવપત્તન (પ્રભાસપાટણ)માં શ્રીષભદેવ ભગવાનની મૂર્તિના અધિષ્ઠાયક તરીકે સ્થાપન કર્યો. ૧૧
शिष्यार्थनानिर्मितसंस्तवस्याऽ-नुभावतो देवकपत्तनेऽब्धिः । भूपस्य शुश्रूषुरिवास्य रत्न, तरङ्गहस्तैरुपीचकार ॥११५॥
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग ४ श्लो० ११५-११६
कौतुकान्मणिदर्शनोत्कण्ठया वा निजशिष्याणामर्थनया याञ्चया आग्रहेण वा निर्मितो र चितोऽर्थान्मत्रमयः संस्तवः स्तोत्र तस्यानुभावतः प्रभावात् देवकपत्तनसमीपसमुद्रः अस्य श्रीधर्मघोषसूरेस्तरङ्गाः कल्लोला एव हस्तास्तै रत्न मणिमुपदीचकार ढौकयामास । तेषां च स निर्ग्रन्थत्वेन ग्रहणाभावादम्बुधिः स्वतरङ्गहस्तोपरि रत्न दर्शयामासेत्यर्थः । कस्येव । भूपस्येव । यथा शुश्रूषुः सेवां कर्त्तुमिच्छुः पुमान् राज्ञो रत्नमुपदीकुरुते ॥
२६८
મ્હાકા
ક્રૌતુકથી મણિ જોવાની ઈચ્છાવાળા શિષ્યાના આગ્રહથી, શ્રીધર્મ ધાષસૂરિએ સ્વરચિત મ`ત્રે મય સ્નેાત્રના પ્રભાવથી, જેમ કેાઈ રાજાની સેવા કરવાની ઇચ્છાવાળા પુરુષ રાજાને ભેટછુ કરે તેમ, દેવપત્તન (પ્રભાસપાટણ)ની સમીપમાં રહેલા સમુદ્રે પેાતાના તર`ગારૂપી હાથ વડે સૂરિજીને રત્નનુ બેટલું કર્યું ! પરંતુ આચાર્યં નિથ-સાધુ હોવાથી રત્નતે નહી લેવાથી સમુદ્રે તર`ગારૂપી હાથમાં રત્ન રાખીને સાધુઓને દેખાડયું હતું. ૫૧૧પા
विद्यापुरे योऽखिलशाकिनीना मुपद्रव द्रावयति स्म सूरिः । श्री हेमचन्द्रो भृगुकच्छसंज्ञे, पुरे यथा दुर्धरयोगिनीनाम् ॥ ११६ ॥
यः श्रीधर्मघोषसूरिः प्राक् साधुजनसंतापकारिकाणां स्वागमने पट्टकादिमण्डन मांसलोहकटकीभूतपायसवटकविहारणं च गुरुशयन पट्टिकोत्पाटनचच्च रानयनमित्याद्युपद्रवविधायिकानां श्रीविकानामधारिकाणामखिलानां सर्वासां शाकिनीनां सिद्धसीकोत्तरकाणामुपसर्गमुपद्रव द्रावयति स्म । चच्च (त्व) रे गमनानन्तरं गुरुभिरुच्छायाभिमन्त्रितचतुःसूचीनां पट्टिकाचतुः पादोपरिक्षेपणेन स्तम्भितानां विभातप्रायविभावर्यं विवसनानां तासां बहुविलपनाननाङ्गुली क्षेपणनृपतिस्मृतिभीतिनिवेदनब्रह्मादिसप्तवाग्बन्धप्रदाननगरजनविज्ञप्त्यवधारणालयान्तःपट्टिकानयनपूर्वक निवारितान् साधुजनान् निरुपद्रवांश्च । इव । श्रीहेमचन्द्र इव । यथा श्रीहेमाचार्यः भृगुकच्छ इति संज्ञा नाम यस्य तादृशे पुरे स्वनिर्मापितश्रीमुनिसुव्रतस्वामिप्रासादे प्रह्लादाद् भगवत्पूजां प्रणीय सायं चैत्याकाशभूमौ नृत्य कुर्वतस्तदवसरे कुत्रचित् प्रयान्तीनां दुर्धराणामुत्कटानां दुष्टानां चतुःषष्टिमितानां योगिनीनामव्यन्तरीविशेषाणां दोषे संजाते सति निश्चेष्टकाष्टीभूतान्नमन्त्रिणो ज्ञातवृत्तान्तः पवनसाधनया गगनमार्गेण क्षणेनागतः श्रीहेमचन्द्रसूरिः समेत्य सार्धसमेतयशोभद्द्रगfor सिन्धुदेवीप्रासादे गत्वा हक्कादानात्सिन्धुदेवतया भाषणकृते जिह्वाकर्षणादतिरोष जुबा गणिनोदृष (ख) लमध्ये कर्करोपरि मुशलप्रहारप्रदानात् त्राहि त्राहीति सिन्धुदेवीशरणीभूताभिस्ताभिः सम सिन्धुदेवी सयशोभद्रश्रीहेमचन्द्रसूरि सानुनयं पदयोः प्रणनाम | तद्वाग्बन्धकपूर्वक सर्वदेवानामुपद्रव विद्रावितवान् आम्रभट च सजीकृतवान् ॥
શ્લેાકા
ભરુચ નગરમાં નિર્માણ કરેલા શ્રીમુનિસુવ્રતસ્વામીના પ્રાસાદમાં ભગવંતની અતિઉલ્લાસપૂર્વક પૂજાવિધિ કરીતે, સાંજે તે ચૈત્યની અગાશીમાં પૂર્વક નૃત્ય આદિ કરી રહેલા આમ્રભમત્રાને,
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० ११६-११७] हीरसौभाग्यम्
२६९ ત્યાંથી પસાર થતી ચોસઠ યોગિની (દુષ્ટવ્યંતરી)ઓએ લાકડાની જેમ નિચેષ્ટ બનાવી દીધા. આ વત્તાંત જાણીને શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ યશોભદ્રગણીની સાથે પવનની સાધનાવડે આકાશમાર્ગે ત્યાં આવ્યા, સિંધુદેવીના પ્રાસાદમાં જઈ દેવીને હકારપૂર્વક જીવાનું આકર્ષણ કરવાથી સિંધુદેવી અતિરોષે ભરાણી. યશોભદ્રગણુએ ખાણીયામાં કાંકરા નાંખી તેના ઉપર સાંબેલાના પ્રહાર કર્યા. તેથી હાય રહાય પિકારતી ચોસઠ યોગિનીઓ સહિત સિંધુદેવીએ યશોભદ્રગણી સહિત શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યના ચરણકમળમાં નમસ્કાર કર્યા. આચાર્ય દેવીને વચનથી બાંધીને સર્વદેવોના ઉપદ્રવને શાંત કર્યા. અને આમ્રભઠ્ઠમંત્રીને પણ સ્વસ્થ કર્યા. આ રીતે શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યે ભરૂચમાં દુર્ધર યોગિનીઓના ઉપદ્રવને શાંત કર્યો હતો, તેમ શ્રી ધર્મઘોષસૂરિએ, વિદ્યાપુરના ઉપાશ્રયમાં લેહ અને માંસના ટુકડા નાંખવા, ગોચરીમાં દૂધ અને વડાનું લેહી માંસરૂપે પરાવર્તન કરવું. જેના પર ગુરુદેવ સૂતેલા છે તેવી પાટને બજારમાં મૂકી દેવી.
ઇત્યાદિ ઉપદ્રવ કરનારી શાકિનીઓ-સિદ્ધશિકે તરીઓના ઉપદ્રવનું નિવારણ કર્યું. તે આ પ્રમાણે બજારમાં આવ્યા પછી રાત્રિના ચતુર્થ પ્રહરે પાટના ચાર પાયામાં ખીલીઓ નાંખીને, શિકરીઓને ખંભિત કરી દીધી. તેથી ઘણા વિલાપ કરતીમુખમાં આંગળી નાંખતી, એવી શાકિનીઓ પાસેથી “રાજાને વધ, નગરજનોનો ઉપદ્રવ, સાધુઓને ઉપદ્રવ ઈત્યાદિ કોઈ પણ પ્રકારનું અનિષ્ટ નહી કરવું.' ઇત્યાદિ સાત પ્રકારના વચનવડે બાંધી, નગરજનોની વિજ્ઞપ્તિથી પાટ ઉપાશ્રયમાં લાવવામાં આવી. આ પ્રકારના ઉપદ્રનું શ્રીધર્મષસરિએ નિવારણ કર્યું હતું. ૧૧૬
यो योगिनं पुष्पकरण्डिनीस्थ, दुश्चेष्टितै पनबद्धकक्षम् ।
पादावनम्र विदधेऽन्तिमोऽई-निवास्थिकग्रामिकशूलपाणिम् ॥११७॥
यः श्रीधर्मघोषसूरिः पुष्पकरण्डिन्यामुज्जयिन्याम् । 'उज्जयिनी स्याद्विशालावन्ती पुष्पकरण्डिनी' इति हैम्याम् । तिष्ठतीति पुष्पकरण्डिनीस्थस्त कमपि सिद्धचेटकपेटकमत एव दुष्टचेष्टितैर्भयंकरप्रकारैः साधूनां भापने भयोत्पादने बद्धकक्ष सज्जीभूत कोऽपि साधुस्त प्रतिकर्तुं न शक्नोति अतएव तद्भयकरणप्रकारमाह-प्राक् साधुविहारनिषेधकं गुर्वागमने च गोचरीगतसाधूनां प्रश्ने स्थास्यथ । गुरुशिक्षितैस्तैरुक्तम् । स्थिताः स्म । तती महत्कुद्दालतुल्यदन्तानदर्शयद्योगी । साधवः कपोणिकां दर्शयित्वा गुरुपा गताः । तत उपाश्रयेऽपि अतिभयंकरप्रचुरोन्दरबिडालकुक्कुरशृगालश्वापदवृश्चिकभुजगादिदर्शनादिना गुरुमपि भापनोद्यत प्रभुणा च जैनमन्त्रस्मरणानुभावेन पुरजननृपतच्छिष्यसमक्ष मन्त्राधिष्ठायकेन बद्ध्वा पुरप्रासादशिखरसंघट्टनास्फालनपूर्वक घनघृष्यमाणप्रवहच्छोणितशरीर शिष्या अहं निये निये कोऽपि मामवत्विति पुनः पुनर्दीनभाषिण वेदनया प्रत्कुर्वाण गगनेनोपाश्रये नीत योगिनपादावनम्र स्वचरणयोनमनशील विदधे कृतवान् । क इव । अर्हन्निव । यथा अन्तिमश्चरमश्चतुर्विंशतितमोऽर्हन् जिनः श्रीमन्महावीरदेवः अस्थिकग्रामस्थायुकशूलपाणिनामान यक्ष स्वचरणसेवापरायण चक्रे । सोऽपिकिंभूतः। दुष्टैर्जीवप्रणाशनकरैश्चैष्टितैरुपसर्गभगवतो भापनोद्यतः तम् ॥
કલેકાર્થ અસ્થિકગ્રામમાં શ્રી મહાવીર પરમાત્માએ, મરણાંત ઉપસર્ગ કરનાર શુલપાણિ યક્ષને પિતાના ચરણમાં આળોટતો કર્યો હતો તેમ ઉજજૈન નગરમાં ધર્મઘોષસૂરિએ, ઉપદ્રવે કરીને સાધુઓને
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० ११७-११८ ડરાવવા માટે કટીબદ્ધ બનેલા યોગીને પોતાના ચરણકમલમાં નમતિ કર્યો હતો તે આ પ્રમાણે ઉજજૈન નગરીમાં સાધુઓના વિહારનો નિષેધ કરનાર કઈ માંત્રિક યોગી હતો. તેને પ્રતિકાર કરવા માટે કોઈ પણ સમર્થ થઈ શકતું ન હતું. પરંતુ એક દિવસે પરિવાર સહિત ધર્મઘોષસૂરિ ઉજજૈનમાં પધાર્યા. ગોચરી ગયેલા સાધુઓને, યોગીએ તમે અહીં રહેશો ?” આ પ્રશ્ન કર્યો. સાધુઓએ કહ્યું ‘હા’ સાધુઓને ડરાવવા માટે મેટા કેદાળા જેવા દાંત દેખાડ્યા. સાધુઓના ઉપાશ્રયમાં પણ ભયંકર ઉંદરો, બિલાડા, કુતરા, શિયાળ, શિકારી પશુઓ, વીછી અને સ દેખાડી આચાર્યને પણ ડરાવવા માટે પ્રયત્ન કરવા લાગ્યો. આચાર્ય મહારાજે, શ્રીજિનેશ્વરભગવંતના નામમંત્રનું સ્મરણ કર્યું. મંત્રના પ્રભાવથી, રાજા નગરજને અને એ યોગીના શિષ્યોની સમક્ષ, મંત્રના અધિષ્ઠાયક દેવે યોગીને બાંધીને, નગરના મુખ્ય પ્રાસાદના શિખરની સાથે એને અફળાવ્યો, પછાડગીનું શરીર રુધિરમય થઈ ગયું. અત્યંત વેદનાથી તે પિકાર કરવા લાગ્યો “હું મરી જાઉં છું હું મરી જાઉં છું. કેઈ મને બયા–ઉતા,” આવી દીન ભાષાથી પોકાર કરતા તે યોગીને આકાશમાર્ગે ઉપાશ્રયે લાવવામાં આવ્યો. ત્યાર પછી તે યેગી. અતિ નમ્ર બની ગુરુના ચરણમાં નમસ્કાર કરી ક્ષમા યાચના કરવા લાગ્યા. આ રીતે શ્રીધર્મધષસૂરિએ સાધુઓને અનેક ઉપદ્રવનું નિવારણ કર્યું હતું. ૧માં
यस्योपदेशान्नृपमन्त्रिपृथ्वी-धरश्चतुर्भिः सहितामशीतिम् । ज्ञातीरिवोद्धर्तुमिदंमिताः स्वा, व्यधापयत्तीर्थकृतां विहारान् ॥११८॥
यस्य श्रीधर्मघोषसूररुपदेशाद्वाचा नृपस्य मालवमण्डलपतिमण्डपाचलस्थपातिसाहेमन्त्री प्रधानः पृथ्वीधरः लोकोक्त्या च पेथडदे इति नामा चतुर्भिः सहितां युता मशीतिमेतावता चतुरशीति तीर्थकृतां श्रीजिनानां विहारान् प्रासादान् व्यधापयत्कारितवान् । उत्प्रेक्ष्यते-इदमिताः प्रासादसंख्याश्चतुर्विशतिप्रमाणाः स्वाः स्वकीयाः वणिक्संबधिनीश्चतुरशीतिशातीरुद्धर्तु संसारान्निस्तारयितुमिव । तथा तस्पोपदेशाच्च श्रीशत्रुजयगिरिनारिसंघपतीभवन् रैवतगिरौ च इदमस्माकं तीर्थमिदमस्माक तीर्थमिति मिथो दिग. म्बरैः सह विवादे ‘य इन्द्रमालां परिधत्ते तस्येदं तीर्थम्' इति संघवृद्धैः प्रोक्ते सुवर्णसि. द्धयाम्नायेन स्वकृतसुवर्णषट्पञ्चाशद्धटीभिः इन्द्रमालां परिहितवान् , तथा शत्रुजयोज्जयन्तमूलप्रासादशिखरदण्डयोरेकसौवर्णध्वजाधिरोपणादिना चाष्टौ धटीळयितवांश्चेति शेषः ॥
લોકાર્થ શ્રીધર્મઘોષસૂરિના ઉપદેશથી માલવદેશના મંત્રી પેથડશાહે; ચેરાશી નવા જિનમંદિરનું નિર્માણ કર્યું હતું. તેની ચોરાશી સંખ્યા કેમ ? પોતાની ચોરાશી પ્રકારની વણિક જાતિને સંસારમાંથી ઉદ્ધાર કરવા માટે જાણે ચોરાશી મંદિર બંધાવ્યાં ન હોય ! વળી પેથડશાહ ધર્મઘોષસૂરિના ઉપદેશથી થી શ્રી જય અને ગિરનારની સંધ કાઢી સંધપતિ બન્યા હતા. રેવતગિરિ ઉપર “આ મારું તીર્થ આ મારું તીર્થ” આ પ્રકારના વેતામ્બર દિગંબરના વિવાદથી જે કઈ તીર્થમાળા પહેરે તેનું આ તીર્થ” આ પ્રકારના વૃદ્ધપુરુષોના ન્યાયથી સુવર્ણસિદ્ધિના આમાયવડે જાતે બનાવેલા છપ્પન ધડી સોનાની ઉછામણી બોલી ઇન્દ્રમાલા પહેરી, શ્રીરૈવતગિરિને શ્વેતાંબરને સ્વાધીન બનાવ્યો. તેમજ શત્રય અને ગિરનાર પર્વત ઉપરના મુખ્ય જિન પ્રસાદના શિખર ઉપર સુવર્ણનો દંડ સ્થાપિત કર્યો. આ પ્રમાણે વજારોપણ આદિ કરવામાં આઠ ધડી મુવી સવ્ય કર્યું હતું ૧૧૮
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० ११९-१२०] हीरसौभाग्यम्
२७१ दंशादहेाहितकाष्ठभार-विषौषधीसज्जतनुर्निशान्ते । महात्मवद्यो विकृतीविहाय, वृत्तिं व्यधादेव युगंधरीभिः ॥११९॥
यो धर्मघोषसूरिः युगंधरीभिरेव वृत्तिमाहार व्यधात् । अन्यधान्यप्रत्याख्यान चकारेत्यर्थः । किं कृत्वा । घृतादिकाः षइविकृतीविहाय त्यक्त्वा विमुच्य । किंवत् । महात्मवत् । यथा महात्मा सुजनो विकृतीः परद्रोहादिप्रकारान् पिशुनता वा विजहाति । किंभूतः । अहेर्भुजङ्गमस्य देशाद् भक्षणात् निशान्ते रात्र्यवसाने प्रभाते ग्राहिता श्राद्धपार्थे समानायिता या काष्ठभाराद्विषस्यौषधी वल्ली विषापहारिणी लता तया सज्जा निर्विषा तनुः शरीरं यस्य । अत्रायं संप्रदायः-कदाचिन्नक्तं दुष्टसर्पस्य दंशाद्विषवेगोद्भवन्मूर्छया घूर्णित गुरुमालोक्य कमपि तदुपायमजानन्तं किंकर्तव्यतामूढ संघ विज्ञाय प्रभुः संघ प्रत्याचख्यौ-'प्रातर्या प्रथम काष्ठभारिका समेति तन्मध्यादमुकाभिज्ञानेन विषापहारिणीमौषधी गृहीत्वा घृष्ट्वा च मृदुंको(मद्देशे) देया सज्जो भविष्यामि' इति गुरुगिरमाकर्ण्य हृष्टेन संघेन तथाकृते सज्जीभूतः प्रभुस्तदादि षड्विकृतीः प्रत्याख्याय युगंधर्यैव केवलमाहारमकरोदिति ॥ इति धर्मघोषसूरिः ॥
જેમ સંત પુરૂ, સજજનોનો વિરોધ, પરદ્રોહ આદિ વિકૃત કાર્યોનો ત્યાગ કરે તેમ શ્રી ધર્મ ઘોષસૂરિ ઘી આદિ છએ વિગઈઓને ત્યાગ કરી માત્ર જુવારનું જ ભોજન કરતા હતા. તેનું કારણ દર્શાવતાં કહે છે કે એક દિવસે આચાર્યદેવને દુષ્ટ સર્ષે ડંખ દીધે. સૂરિવરના શરીરમાં વિષને પ્રસાર થતો જોઈને, કિંકર્તવ્યમૂઢ બનેલા સંઘને ગુરુમહારાજે આ પ્રમાણે કહ્યું કે “સવારમાં જે પહેલી લાક ડાની ભારી આવે તેમાંથી અમુક પ્રકારની નિશાનીવાળી વિષાહારી ઔષધી-લતાને ઘસીને મારા ડંખ ઉપર લગાડવી, જેથી હું સ્વસ્થ થઈશ'. આ પ્રકારના ગુરુમહારાજના વચનથી હર્ષિત બનેલા સંઘે તે પ્રમાણે પ્રયોગ કર્યો. તેથી સ્વસ્થ થયેલા આચાર્ય મહારાજ ત્યારથી આરંભીને જીવનપર્યત છ એ વિગઈઓના ત્યાગ પૂર્વક ફકત જુવારનો જ આહાર કરતા હતા. ૧૧૯
यस्मादिदीपे चरणस्य लक्ष्मी-ज्योत्स्नेव चान्द्री शरदोऽनुषङ्गात् । सोमप्रभाख्यो जनदृक्चकोरी-सोमप्रभः सूरिरभूत्पदेऽस्य ॥१२०॥
अस्य धर्मघोषसूरेः पदे सोमप्रभ इत्याख्या नाम यस्य तादृशः सूरिरभूत् । किंभूतः । जनानां लोकानां दृशो दृष्टयः ता एव चकोर्यो ज्योत्स्नाप्रियप्रियास्तासां प्रह्लादकत्वेन सोमस्य चन्द्रस्य प्रमेव चन्द्रिकेव यः । यस्मात्सूरेश्चरणस्य चारित्रस्य लक्ष्मीदिदीपे अतीव शोभितवती । केव । ज्योत्स्नेव । यथा शरदो मेघात्ययस्यानुषङ्गादाश्लेषात्संगमाच्चन्द्रस्येयं चान्द्री कौमुदी दीप्यते ॥ इति श्रीसोमप्रभसूरिः ॥
લોકાર્થ ધર્મઘોષસૂરિની પાટે મનુષ્યોની દષ્ટિરૂપી ચકરીને આનંદદાયક હોવાથી ચન્દ્રની ચંદ્રિકા સમાન શ્રી સોમપ્રભ” નામના આચાર્ય થયા. તે જેમ, શરદઋતુના સંગમથી ચન્દ્રની ચંદ્રિકા શોભે તેમ શ્રી સોમપ્રભસૂરિથી ચારિત્રલક્ષી શોભતી હતી. ૧૨
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० १२१-१२२ तेनापि सोमतिलकाभिधसरिरात्म
पट्टे न्यवेशि वशिलक्ष्मिलसल्ललामम् । वादेषु येन परवादिकदम्बकस्या
नध्यायता प्रतिपदेव मुखे न्यवासि ॥१२१॥ अपि पुनस्तेन श्रीसोमप्रभसूरिणा आत्मपट्टे खपदे सोमतिलक इत्यभिधा नाम यस्य तादृशः सूरिराचार्यः न्यवेशि स्थापितः । 'न्यवेशि रतत्रितये जिनेन यः' इति नैषधे । किंमूनः । वशिनां जितात्मनां श्रमणानां या लक्ष्मीस्तस्या लसद्दीप्यमान ललाम तिलकम् । ललामशब्दो नकारान्तोऽकारान्तोऽप्यस्ति । येन सोमतिलकसूरिणा वादेषु परे नैयायिकादयः परे जैनाभासाः परपक्षीयास्त एव वादिनो वाद कर्तुमुवतास्तार्किका वा तेषां कदम्बकस्य वृन्दस्य मुखेऽनध्यायता तूष्णीकता मौनमेव न्यवासि वासिता । कव्व। प्रतिपदेव । यथा प्रतिपत्तिथिना छात्राणां मुखेऽनध्यायता अध्ययनाभाबो मुखे वास्यते। 'प्रतिपत्पाठनाशिनी' इत्युक्तेः ॥ इति सोमतिलकसूरिः ।।
सार्थ
સેમપ્રભસૂરિએ, પિતાની પાટે, જિતેંદ્રિય અને સંયમરૂપી લક્ષ્મીના દેદીપ્યમાન તિલક સમાન એવા સામતિલક નામના આચાર્યને સ્થાપન કર્યા. તે સોમતિલકસૂરિએ, વાદ કરવા ઉદ્યત થયેલા પરમત-વાદીઓના સમૂહનાં મુખને મન કરી દીધા હતાં. અર્થાત જેમ પ્રતિપદા (પડવા)ના દિવસે વિદ્યાથીઓના મુખે અનધ્યાય હોય છે તેમ અન્યમનાવલંબીઓના મુખો બંધ કરી દીધાં હતાં. |૧૨૧
संस्थापितो निजपदे गुरुणाऽथ तेन,
श्रीदेवसुन्दरगुरुः सुरसुन्दरश्रीः । अह्नोमुखेन तिमिरेण तमस्विनीव,
येन व्यपास्यत सम मदनेन माया ॥१२॥ अथानन्तर तेन प्रभुणा श्रीसोमतिलकसूरीन्द्रेण निजस्यात्मनः पदे पट्टे श्रीदेवसु. दरगुरुः संस्थापितः। किंभूतः । देवक्त्सुर इव सुन्दरा जनमनोहरा श्रीः शरीरशोभा यस्य । येन श्रीदेवसुन्दरगुरुणा मदेन (दनेन) मुन्मोहसंमेदेन गर्वेण वा । अथ वा जातावे. कवचनम् । अष्टभिर्मदैः सम माया शठता दम्भचारिता वा व्यपास्यत निरस्ता । केनेव। अह्रोमुखेनेव यथा प्रभातेन तिमिरेणान्धकारेण साधं तमस्विनी रात्रिळपास्यते । अहोमुखेनेत्यत्रालुक्समासः, पृथक् पदद्वयी वा ॥ इति श्रीदेवसुन्दरसूरिः ॥
___सार्थ
ત્યાર પછી સામતિલકસરિએ પોતાની પાટે દેવ સમાન સુંદરતાવાળા અર્થાત મનહર લાવણ્યવાળા એવા શ્રી વસુંદર” નામના આચાર્યને સ્થાપન કર્યા. જેમ પ્રભાત અંધકાર સહિત રાત્રિને દૂર કરે છે તેમ દેવસુંદરસૂરિએ આઠમદ સહિત શઠતાને દૂર કરી હતી. ૧૨રા
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० १२३-१२३]
हीरसौभाग्यम्
२७३
घूकैरर्कमिव द्विषद्भिरुदये हन्तुं परैः प्रेषित,
कंचिच्चन्द्ररुचा प्रमादविमुख स्वापेऽपि दृष्ट्वा प्रभुम् । क्षाम्यन्त गदिताखिलव्यतिकर संबोध्य योऽदीक्षयत् ,
स श्रीमानथ सोमसुन्दरगुरुर्भेजे तदीयं पदम् ॥१२३॥ अथानन्तर स प्रसिद्धमहिमा श्रीमान् जगति संयमस वेगादिगुणैः कृत्वा शोभावान् सोमसुन्दरनामा गुरुस्तदीयं देवसुन्दरसूरिसंबन्धि पदं भेजे श्रितवान् । स कः। यः श्रीसोमसुन्दरसूरिः कंचिदनिर्दिष्टनामान घातुकं घातकारिण पुमांस संबोध्य प्रतिबोधयित्वादीक्षयत् संघस्यादेशपूर्वक तत्समक्षं च प्रावाजयत् । कंचित् किंभूतम् । उदये उद्गमनसमये अर्क सूर्य कैः कौशिकैरिव उदये सूरिमाहात्म्यदर्शनचमत्कृतचेतोभिर्जगज्जनैः प्रतिपद प्रणीतातिश्लाघाकर्णनव्यतिकरे द्विषद्भिः वैरायमाणैः परैः परपक्षीयैर्दुर्वाः वादिभिर्वा हन्तुं गुरु व्यापादयितु प्रेषित प्रहितम् । पुनः किं कुर्वन्तम् । चन्द्रोदये चन्द्रे गगनमण्डलमवगाहमाने सति जालान्तरागतसान्द्रचन्द्रिकया स्वापे निद्रावस्थायामपि प्रमादादनवधानताया विमुखम् । प्रमादरहितमित्यर्थः । रजोहरणेन संस्तारक स्वस्य पार्थ च पृष्ठं च प्रमाय॑ पाश्च परावर्तयन्तं दृष्ट्वा दृग्गोचरीकृत्य 'अहो अमी निद्रायामपि क्षुद्रजन्तुजातरक्षाकारिणो दृश्यन्ते, तत्कथमेते कृपापीयूषपारावाराः परेभ्यो द्रुह्यन्तो भविष्यन्ति । ततो महापातकिभिरेतदुष्कर्मकारणार्थ प्रेषितेन मया परलोके शुभोदर्ककाशिणा सर्वथाप्येते महानुभावा न घात्याः, प्रत्युत रक्षणीयाः. आत्मनोऽप्यैहिकलौकिकपारलौकिकशिवाय शरणमाश्रयणीयाश्च' इति विर्तकपूर्वक गुरु जागरयित्वा मनोजनितमपि स्वापराध पादयोर्लगित्वा क्षाम्यन्त गर्हन्त च । अत एव किंभूतम् । गदितः कथितः स्वस्यात्मनोऽखिलः समस्तोऽपि व्यतिकरः परप्रेषणादिकः व्यापारः समयो वा येन ॥ इति श्रीसोमसुन्दरसूरिः ॥
લેકાર્થ જગતમાં પ્રસિદ્ધ મહિમાવાળા, સંયમાણિણથી વિભૂષિત એવા શ્રી સમસુંદરસૂરિ નામના આચાર્ય શ્રી દેવસુંદરસૂરિની પાટનો આશ્રય કરનારા બન્યા. જેમ ઘુવડ, સૂર્યના ઉદયને જોઈ શકતો નથી, તેમ તેજેપી તોએ આચાર્યની પ્રશંસાને નહીં સહી શકવાથી, આચાર્યનો ઘાત કરવા માટે એક “મારા” (મારનાર પુરુષ)ને મોકલ્યો. તે ખૂન કરનારાએ, નિદ્રાધીન થયેલા આચાર્યને ચંદ્રની ચાંદનીમાં, નિદ્રામાં પણ રજોહરણુવડે પ્રમાઈને પડખાને ફેરવતા જોઈને વિચાર્યું કે અહો! આ મહાત્મા નિદ્રામાં પણ શુદ્ર જંતુઓનું રક્ષણ કરે છે, આવા કૃપાસિંધુ મહાત્માને વિધેપીઓએ મને ઘાત કરવા મેકલ્યો છે, નહીં નહીં. આવા કરણાના અવતાર મહાત્માનું મારે રક્ષણ કરવું જોઈએ. આવા મહાત્માનો દ્રોહ કરનારની પલકમાં શું સ્થિતિ થાય ? હતભાગી એવા મારે આચાર્યનું સર્વથા રક્ષણ કરવું જોઈએ, એટલું જ નહી પરંતુ આચાર્ય મહારાજશ્રી પાસે ક્ષમાયાચના પૂર્વક તેઓશ્રીના શરણને સ્વીકા, જેથી મારા જેવા પાપાત્માનો પણ દુ:ખદાયી સંસારથી નિતાર થાય !” આવા વિચાર કરીને તેણે આચાર્યશ્રીને નિદ્રામાંથી જાગૃત કર્યા. તેઓશ્રીના ચરણમાં પિતાના અપરાધની ક્ષમાયાચના
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ४ श्लो० १२३-१२५ કરી અને સઘળે વૃત્તાંત નિવેદન કર્યો. કરૂણાસિંધુ આચાર્ય મહારાજે પણ મધુરવાણીથી તેને પ્રતિબોધી સંઘ સમક્ષ દીક્ષા પ્રદાન કરી. ૧૨૩
पट्टश्रियास्य मुनिसुन्दरसूरिशक्रे, ___संप्राप्तया कुवलयप्रतिबोधदक्षे । कान्त्येव पद्मसुहृदः शरदिन्दुबिम्बे,
प्रीतिः परा व्यरचि लोचनयोजनानाम् ॥१२४॥ श्रीमुनिसुन्दरनाम्नि सूरिशके संप्राप्तया समागतया अस्य श्रीसोमसुन्दरसूरेः पट्टश्रिया जनानां भविकलोकानां लोचनयोर्नेत्रयोः परा प्रकृष्टा प्रीतिः प्रमोदो व्यरचि । कस्मिन्निव । शरदिन्दुबिम्ब इव । यथा शरदः शरत्कालसंबन्धिनि चन्द्रमण्डले समेतया पद्मसुहृदः सूर्यस्य कान्त्या दीप्त्या जनदृशां परा प्रीतिविरचय्यते । 'पुपोष वृद्धि हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः' इति रघुवंशे । हरिदश्वो भास्वांस्तस्य दीधितेः कान्तेरनुप्रवेशासंक्रमणाल्लघुचन्द्रो द्वितीयां प्रारभ्य वर्धते-इति तद्वत्तिः। किंभूते मुनिसुन्दरसूरीन्द्र चन्द्रबिम्बे च । कुवलय भूमण्डलमुत्पलं च तस्य प्रतिबोधे बोधिबीजदेशविरतिसर्वविरतिप्रमुखप्रदाने विकाशने च दक्षे चतुरे ॥
કમલોને વિકસિત કરવામાં દક્ષ એવા ચન્દ્રમંડળમાં અનુપ્રવિષ્ટ સૂર્યની કાંતિવડે જેમ મનુબોના નેત્રમાં પ્રીતિનું પિષણ થાય છે તેમ પૃથ્વીમંડળમાં દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિરૂપ માર્ગને પ્રકાશિત કરવામાં નિપુણ એવા મુનિઓમાં ઈન્દ્ર સમાન શ્રીમુનિસુંદરસૂરિને શ્રીદેવસુંદરસૂરિની પદવી પ્રાપ્ત થતાં ભવ્યજીવોના નેત્રોમાં આનંદની વૃદ્ધિ થઈ. ૧૨૪
योगिनीजनितमार्युपप्लवाः, येन शान्तिकरसंस्तवादिह । वर्षणादिव तपर्तुतप्तयो, नीरवाहनिवहेन जन्निरे ॥१२५।।
येन श्रीमुनिसुन्दरसूरिणा इह शिवपुर्या भूमीमण्डले दुष्टयोगिनीभिर्दुराशयव्यन्तरीदेवीविशेषाभिर्जनिता उत्पादिता मारेर्जनमरकस्योपप्लवा उपद्रवाः 'सन्तिकर सन्तिजिणम्' इत्यादि शान्तिकरनाम्नः संस्तवात्स्तोत्रात्स्तुतिप्रभावाजग्निरे निहता निवारिताः। केनेव। नीरवाहेनेव । यथा मेघेन वर्षणाजलवृष्टिविधानात्तपतॊग्रीष्मसमयस्य तप्तयस्तापा निहन्यन्ते ॥
લોકાઈ
વરસાદ વરસવાથી જેમ ગ્રીષ્મઋતુના તાપનું શમન થાય છે, તેમ શ્રીમુનિસુંદરસૂરિએ, શિવપુરીમાં દુષ્ટ વ્યંતરીઓ વડે કરાયેલા મરકીના ઉપદ્રવને સંતિક બનાવી, તે સ્તોત્રના પ્રભાવથી શાંત કર્યો હતો અર્થાત દૂર કર્યો હતો. ૧૨પ
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७५
सर्ग ४ श्लो० १२६-१२७] हीरसौभाग्यम्
बाल्येऽपि रश्मीन् सरसीजबन्धु-रिवावधानानि वहन् सहस्रम् । अष्टोत्तरं वर्तुलिकानिनाद-शत स्म वेवेक्ति धियां निधिर्यः ॥१२६॥
यो मुनिसुन्दरसूरि ल्येऽपि शैशवे क्षुल्लकत्वेऽपि अष्टाभिरधिक वर्तुलिकानां कञ्चोलिकानां 'वाटका कच्चोली' इति प्रसिद्धानां निनादानां शब्दानां शत क्ववित्सहस्रमपि वेवेक्ति पृथक् पृथक् कृत्वा कथयति स्म । पत्तनसमागतैरभुक्तदेशोपेतपण्डितद्विज पत्रावलम्बन विधाय प्रतिपत्तनपण्डितस्थान जलभृतकु(कम)ण्डलकं तृणपूलकच स्खशिष्यैर्मोचय. न्त तच्छिष्यनिर्धाटनपूर्वक मुनिसुन्दरशिशुना राजसभायां स्वेन सार्ध समागतचतुरशीतिपौषधशालासत्काचार्यैर्वादे जायमाने षण्मास्यन्ते राजकथनपूर्व स्वादृष्टाष्टोत्तरशतवतुलिकानां पृथक् पृथक् शब्दान् कथयित्वात विजिग्ये । पदप्रणम्रीचक्रे चेति भावः। किंभूतः । धियां विशिष्टबुद्धीनां निधिनिधानम् । किं कुर्वन् । सहस्रं दशशतीमवधानानि बहुप्रकारधारणाविशेषान् वहन् विभ्रत् । क इव । सरसीरुहवन्धुरिव । यथा । भास्वान् बाल्येऽपि रश्मीन् सहन रश्मीन् वहते धारयति ॥
લોકાર્થ જેમ બાલ સુર્ય પણ હજાર કિરણ ધારણ કરે છે, તેમ બાલ્યકાળમાં પણ એક આઠ અથવા એક હજાર ને આઠ અવધાનને કરનારા બુદ્ધિનિધાન શ્રી મુનિસુંદરસૂરિએ બાલ્યકાળમાં વાટકાના એકસો આઠ અથવા એક હજાર આઠ અવાજોને પૃથક્ પૃથક્ કરીને કહ્યા હતા. ! તે આ પ્રમાણે-કઈ એક દેશનો બ્રાહ્મણ પંડિત, પોતાના શિષ્યો દ્વારા, પ્રત્યેક નગરના પંડિતેના સ્થાનમાં જલથી ભરેલું કમંડલ અને ઘાસના પૂળા મુકાવતો, ત્યારે ચોરાસી આચાર્યો સહિત બાલ્યાવસ્થામાં રહેલા મુનિસુંદરસૂરિએ, તે પંડિતની સાથે રાજસભામાં છ માસ પર્યત વાદવિવાદ કરીને, અને રાજાના કહેવાથી અદશ્ય રાખેલા એકસો આઠ વાડકાના અવાજને ભિન્ન ભિન્ન કહી બતાવીને, તે પંડિતને જીતી લીધે. અર્થાત પિતાના ચરણને ચૂમતા કરી દીધું. ૧૨
अलम्भि याम्यां दिशि येन काली-सरस्वतीद बिरुद बुधेभ्यः । रवेरुदीच्यामिव तत्र तेजोऽ-तिरिच्यते यत्पुनस्त्र चित्रम् ॥१२७॥
येन श्री(मुनि)सुन्दरसूरिणा याम्यां दक्षिणस्यां दिशि अयं कालीसरस्वती इदमेतद्विरुदं नामविशेषोऽलम्भि प्राप्तम् । केभ्यः । बुधेभ्यः दाक्षिणात्यपण्डितेभ्यः । पुनर्यदु[दी] च्यामुत्तरस्यां दिशि रवे नोरिव तत्र दक्षिणस्यां दिश्यपि अस्य सूरेस्तेजः प्रतापः । 'एतस्योत्तरमद्य नः समजनि त्वत्तेजसां लङ्घने, साहस्रैरपि पङ्गुरङ्घ्रिभिरभिव्यक्तीभवन्भानुमान्' इति नैषधे । तेजसां प्रतापानां लङ्घनेऽतिक्रमणे-इति तदृत्तिः । अतिरिच्यते अतिशायी भवति । तदत्र जगति महञ्चित्रमस्माकं जायते । सूर्यस्य दक्षिणस्यां तु तेजोहानिरुत्तरस्यां तु तेजोवृद्धिः । एतद्गुरोस्तु दक्षिणस्यामपि प्रतापः केनापि सोढुं न शक्यत इत्याश्चर्यम् ॥ इति श्रीमुनिसुन्दरसूरिः ॥
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
२७६
बरसीमामा परी की रात
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ४ श्लो० १२७-१२९
શ્રી મુનિસુંદરસૂરિએ, દક્ષિણદિશાના પંડિતો પાસેથી “કાલસરસ્વતી’ આવું બિરુદ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. જેમ સૂર્યને પ્રતાપ ઉત્તર દિશામાં વિસ્તૃત હોય છે, તેમ આચાર્યને પ્રતાપ દક્ષિણ દિશામાં પણ વિસ્તૃત હતે ! પરંતુ આશ્ચર્ય એટલું કે, દક્ષિણમાં સૂર્યના તેજની હાનિ અને ઉત્તરમાં વૃદ્ધિ હોય છે, જ્યારે આ આચાર્યને પ્રતાપરૂપ સૂર્ય દક્ષિણદિશામાં કોઈનાથી પણ સહી શકાતો ન હતો ! ૧૨
स्रेस्ततोऽजायत रत्नशेखरः, श्रीपुण्डरीको वृषभध्वजादिव । 'बाम्बी'ति नाम्ना द्विजपुङ्गवेन, न्यगादि यो बालसरस्वतीति ॥१२८॥ .
ततस्तस्मात् श्रीमुनिसुन्दरसूरीन्द्रात् रत्नशेखर इति नामा सूरिरजायत । क इव । यथा भरतचक्रवर्तिप्रथमसुतः श्रिया गणभृलक्ष्म्या कलितः पुण्डरीकनामा श्रीवृषध्वजात् वृषभलाञ्छनात् । 'ध्वजश्चिह्न पताकायां शिश्ने पूर्वदिशो गृहे । खट्वाङ्गे शौण्डिके माने' इत्यनेकार्थतिलके । आदिदेवाजज्ञे । यः श्रीरत्नशेखरसूरिः स्थम्भतीर्थे बाम्बीनाम्ना द्विजपुङ्गवेन ब्राह्मणश्रेष्ठेन अय बालसरस्वती इति न्यगादि कथितः। तदादि बालसरस्वतीति बिरुदं दधार ॥ इति रत्नशेखरसूरिः ॥
બ્લેકાર્થ ભરત ચક્રવર્તીના પ્રથમ પુત્ર પુંડરીક, જેમ ઋષભદેવ પ્રભુના પ્રથમ ગણધર થયા તેમ “શ્રીરત્નશેખરસૂરિ' શ્રીમુનિસુંદરસૂરિના પટ્ટધર થયા. શ્રીરત્નશેખરસૂરિને સ્તંભતીર્થમાં બામ્બી” નામના બ્રાહ્મણ પંડિતે “આ બાલસરસ્વતી છે એમ કહ્યું હતું, ત્યારથી આરંભીને તેઓ “બાલસરસ્વતી બિરુદને ધારણ કરનારા થયા. ૧૨૮.
लक्ष्मीसागरसूरिशीतमहसा लक्ष्मीरखापे ततो,
दीपेनेव गुणोदयं कलयता ज्योति हद्भानुतः । गायन्तीः सुरसुन्दरीर्गुणगणान् यस्याष्टदिक्सङ्गिनी
विज्ञायाष्ट विनिर्ममे किमु विधिः श्रोतुं श्रुतीरात्मनः ॥१२९॥
ततः श्रीरत्नशेखरसूरेः सकाशात् लक्ष्मीसागर इति नाम्ना सूरिशीतमहसा आचायेषु भविकालादकत्वेन चन्द्रेण लक्ष्मीः पट्टश्रीरवापे प्राप्ता । केनेव । दीपेनेव । यथा गृहमणिना बृहद्भानोर्वः सकाशात् ज्योतिर्दीप्तिरवाप्यते । किं कुर्वता सूरिणा दीपेन च । गुणानां शमदममादेवाजेगाम्भीर्यधैर्यादीनां वृत्तेः सूत्रमय्याश्चोदयमाविर्भाव च कलयता बिभ्रता । यस्य गुरोर्गुणानां गणान् समूहान् अष्टसु पूर्वाग्नियामीनैर्ऋतीप्रतीधीवायूदीची. शानीदिक्षु विदिक्षु च सङ्गोऽस्त्यासामित्यष्टदिक्सङ्गिनीरष्टदिक्षु संतिष्ठमानाः सुरसुन्दरीदेवाङ्गना गायन्तीः कलकण्ठीकण्ठानुकरणप्रवणाकुण्ठकण्ठकुहरप्रेङ्खोलनापूर्वगीतिमातन्वतीविज्ञाय शात्वा विधिद्ब्रह्मा तान् गुणान् श्रोतु स्वश्रवणगोचरीकर्तुम् । उत्प्रेक्ष्यते
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० १२९-१३१] हीरसौभाग्यम्
२७७ आत्मनः स्वस्याष्टसंख्याकाः श्रुतीः कर्णान्किमु निर्ममे कृतवानिव सृष्टिकर्तृकत्वात् । 'हिणो विरचिर्दुघणो विरञ्चः परमेष्ठयजोऽष्टश्रवणः स्वयंभूः' इति हैम्याम् ॥ इति श्री लक्ष्मीसागरसूरिः ।
કોકાઈ જેમ અગ્નિથી દીપકને જ્યોતિ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમ શ્રીરનશેખરસૂરિથી આચાર્યોમાં ચન્દ્રસમાન શ્રી લક્ષ્મીસાગરસૂરિએ પદલક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરી. દીપક જેમ ‘વાટ' વડે પ્રકાશિત થાય છે તેમ આચાર્ય પણ અમદમાદિગુણવડે પ્રકાશિત થયા. તે આચાર્યના, પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, દક્ષિણ, અગ્નિખુણો, નિત્ય, વાયવ્ય અને ઈશાન આ આઠે દિશા વિદિશાઓમાં પ્રસરી રહેલા ગુણોને, કોકિલ સમાન કંઠે ગાઈ રહેલી દેવાંગનાઓને જાણીને, આચાર્યશ્રીના ગુણોને સાંભળવાની ઉત્સુકતાથી બ્રહ્માએ જાણે તેથી જ પોતાના આઠ કાન કર્યા હોય ! (બ્રહ્માને અષ્ટકણું કહેવાય છે.) ૧૨૯
सुमतिसाधुरभूदथ तत्पदे, त्रिजगतीजननेत्रसुधाजनम् ।
समकुचत् त्रपया हृदि यद्रािं, मधुरिमाधरिता किमु गोस्तनी ॥१३०॥
अथानन्तर तस्य श्रीलक्ष्मीसागरसूरेः पदे सुमतिसाधुरिति नामा सरिरभूद्ध. भूव । किंभूतः । त्रिजगत्यास्त्रैलोक्यस्य 'त्रिजगतीं पुनन्ती कविसेविता' इति सप्तशतीस्तो त्रकर्तृ जिनप्रभसूरिकृते ऋषभनाम्नः स्तोत्रे तथा जगतीशब्देन विश्वमप्युच्यते । यथा'स्याल्लोको विष्टपं विश्व भुवन जगती जगत्' इति हैम्याम् । तेन त्रित्वसंख्योपलक्षिता जगती मुवन त्रिजगतीति संभाव्यते । जना लोका अर्थात् सुरासुरोरगनरास्तेषां नेत्राणां सुधाजन नयनासेचनकत्वेनामृतमयश्रोता(नेत्रा)अनौं यद्रािं यस्य वचनविलासानां मधुरिमा माधुर्यातिशयेनाधरिता हीनीकृता तिरस्कृता सती गोस्तनी द्राक्षा हृदि मनसि पया लजोदयेन । उत्प्रेक्ष्यते-समकुचत्किमु संकोच प्राप्तवतीव ॥ इति श्रीसुमतिसाधुसूरिः॥
શ્રીલક્ષ્મસાગરસૂરિની પાટે, ત્રણે જગતના સુર, અસુર અને માનવકના નેત્રમાં અમૃતાંજન સમાન “શ્રીસુમતિસાધુ' નામના આચાર્ય થયા. તેઓશ્રીના વાણીમાધુર્યથી તિરસ્કૃત બનેલી કાક્ષા લજજાના અતિરેકથી જાણે સંકુચિત બની ગઈ ન હોય ! ૧૩૦
शीलेन जम्बुगणनाथ इवात्र वज्र
स्वामी परः किमथ वा महिमोदयेन । जज्ञे नवद्वयशतव्रतिसेव्यमानो,
नाम्नाथ हेमविमलः प्रभुरस्य पट्टे ॥१३१॥ अथानन्तरमस्य सुमतिसाधुसूरेः पट्टे नाम्ना अभिधानेन हेमविमलः गच्छाधिराजो जज्ञे जातः । किंभूतः । नवानां नवसंख्यानां द्वय नवद्वयमेतावताष्टादश तन्मितानि शतानि नवद्वयशतानि । तानीव ते व्रतिनश्च साधवस्तैः सेव्यमानो नित्यमुपास्यमानः ।
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीरसौभाग्यम्
[ सर्ग ४ श्लो० १३१-१३३
'नवद्वयद्वीपपृथग्जयश्रियाम्' इति नैष्ये । अष्टादशशतश्रमणपरिवार इत्यर्थः । यः श्रीहेमबिमलसूरिः शीलेन दृढब्रह्मचर्येण कृत्वा अत्र जगति । उत्प्रेक्ष्यते - अपरोऽम्यः किमु ( जम्बुगणनाथ जम्बुस्वामी वा महिम्न उदयेन अपरो) वज्रस्वामी जज्ञे ॥ इति श्रीहेमविमलसूरिः ॥ લેાકા
સુમતિસાધુસૂરિની પાટે, અઢારસા સાધુઓવડે સેવાતા, મહિમાવંત શ્રી હેમવિમલ’ નામના આચાર્ય થયા તે હેમવિમલસૂરિ, નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચર્યના પાલનથી જાણે બીજા જ ભૂસ્વામી અથવા માહાત્મ્યના ઉદયવડે ખીન્ન વસ્વામી ઉત્પન્ન થયા ન હેાય ! તેમ જણાય છે. ૧૩૧૫
२७८
विभूषामद्वैतामकलयदथ आनन्दविमले,
व्रतीन्द्रे विद्राणाऽखिलकुदृशि तत्पट्टकमला ।
वसन्ते वासन्तीतिरिव पुनर्धर्मजयिनि,
क्षिर्तीन्द्रे राज्यश्रीरिव विजितविश्वप्रतिभटे ॥ १३२ ॥
अथानन्तर ं तस्य श्रीहेमविमलसूरेः पट्टकमला पदलक्ष्मीः आनन्दविमलनाम्नि व्रतिनां साधूनामिन्द्रे पुरंदरे सूरिशक्रे न विद्यते द्वैत युगलमर्थादपर वस्तु तुल्यं यस्याः साऽद्वैता ताम् । असाधारणीमित्यर्थः । विभूषां शोभामकलयत् दधार । किंभूता । विद्राणाः पलायिताः । 'विद्वाणे रणचत्वरात्' इति नैषधे । अखिलाः समग्रा अपि कुदृशः परपाक्षिकाः कुमतभाजः परवादिनो वा यस्मात् । पुनः केव । वासन्तीततिरिव । यथा मधुसमये माधवी अतिमुक्तकी नाम लतापक्तिरनन्यां श्रियं बिभर्ति । पुनः केव । राज्यश्रीरिव । धर्मेणोपलक्षितः । अथ वा । धर्मेण कृत्वा जयोऽस्यास्तीति धर्मजयी, तादृशे क्षितीन्द्रे पृथ्वी पुरंदरे राज्यश्री भूपत्वलक्ष्मीः शोभां धत्ते । किंभूते नृपे । विजिताः पराभूताः विश्वे सर्वे प्रतिभटा वैरिणो येन ॥
શ્લાકા
શ્રીહેમવિમલસૂરિની પાટ ઉપર અનન્ય શાલાને ધારણ કરનારા, સાધુએમાં ઇન્દ્ર સમાન ‘આન‘વિમલ’ નામના આચાર્ય થયા. ચૈત્રમાસમાં જેમ માધવીલતા શાભાને પ્રાપ્ત કરે, તેમ આનંદવિમલસૂરિ, સમસ્ત વાદીઓને જીતવાથી અપૂર્વ શેાભાને ધારણ કરનારા બન્યા. જેમ રાજા, શત્રુઓને પરાભવ કરી રાજ્યલક્ષ્મીને શેાભાવે તેમ આનંદિવમલસૂરિ પરવાદીઓને પરાભવ કરી ધર્મલક્ષ્મીને શાભાવનારા હતા. ૫૧૩૨૫
त्यक्त्वाशेषकुपाक्षिकांश्च कुदृशः किंपाकभूमीरुहान्,
रोलम्बैखि पारिजातशिखरी यो जन्मिभिः शिश्रिये । येनात्मा शिथिलीभवन् मुनिपथादप्युद्घृतः सूरिणा,
संसाराम्बुनिधेरिवोद्घृतकुदृग्यादो व्रजव्याकुलात् ॥ १३३॥
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० १३३-१३४] हीरसौभाग्यम्
२७९ यः श्रीआनन्दविमलसूरिः जन्मिभिर्भविकैः शिश्रिये श्रितः । किं कृत्वा । कुदृशः सौगतादीन् च पुनरशेषान् समस्तान् कपाक्षिकान् लम्पाकप्रमखान् त्यक्त्वा विमुच्य श्रितः। कैरिव । रोलम्बैरिव । यथा भ्रमरैः किंपाकनामानो महीरुहा महाकालपादपाः विषवृक्षास्तान्विहाय दूरेणापास्य पारिजातशिखरी मन्दारनामा द्रुमो वृक्षविशेषः कश्चित्सेव्यते । अथ वा कल्पवृक्षविशेषः । कल्पः. पारिजातः, मन्दारः, हरिचन्दनः, संतानः, एते पञ्चापि देवद्रुमाः। कल्पद्रुमेष्वपि विशेषः पारिजातः । यथा रघौ-कल्पद्रुमाणामिव पारिजातः' इति । अपि पुनर्येन भगवता शिथिलीभवन् प्रमादपदवीं परिगच्छन् यो मुनीनां साधूनां पन्था मार्गस्तस्मादात्मा स्वजीव उद्धतः । उत्प्रेक्ष्यते-उद्धता उत्कटा ये कुदृशो दुर्वादिनः नैयायिकादयः परपाक्षिकाः कुमतमतोद्बोधका वा त एव यादोव्रजा दुष्टजलचरनिकराः मकरादयस्तैर्व्याकुलासंकीर्णपरिपूर्णीभूताद्भयंकराद्वा संसारोऽनन्तधाभवपरम्पराभ्रमणरूपः स एवापारत्वादम्बुधिः समुद्रस्तस्मादिवोद्धृतः पार प्रापितः ॥
જેમ ભ્રમરે કિપાક આદિ વિષવૃક્ષોને ત્યાગ કરી મંદાર નામના વૃક્ષને આશ્રય કરે છે, તેમ ભાવિકે એ, બૌદ્ધ, લુંપાક આદિ કુવાદીઓનો ત્યાગ કરી શ્રી આનંદવિમલસૂરિને આશ્રય લીધો હતો, વળી, આનંદવિમલસૂરિએ, શિથિલાચારને પામેલા પ્રમાદી સાધુઓના ગચ્છનો ત્યાગ કરી, તેમાંથી પોતાની જાતનો ઉદ્ધાર કર્યો હતો, તે જાણે નૈયા યિકે આદિ કુવાદીઓ રૂ૫ ભયંકર જલજંતુઓ વડે વ્યાપ્ત એવા અનંત ભવપરંપરાના કારણભૂત સંસાર સમુદ્રમાંથી પોતાને ઉદ્ધાર કર્યો ન होय ? ॥1331
शुद्धां क्रियामुद्धरतोऽस्य भाविनी,मद्वत् प्रवृद्धिस्तमितीव शंसितुम् । स्वप्नेऽनुयुक्तेरनु कस्यचिजिन-ध्यातुर्द्वितीयेन्दुरदर्शयनिजम् ॥१३४॥
जिनस्य श्रीपार्श्वनाथस्य ध्यातुानकर्तुः । पार्श्वनाथमन्त्राराधकस्येत्यर्थः । कुमरगिरिसत्कस्य कस्यचित् श्राद्धस्यानुयुक्तेः प्रश्नादनु पश्चात्स्वप्ने स्वापजागरावस्थायामुपविष्टस्यैव प्रभोः पुरः किंचिन्निद्रानिमीलितनयनस्य द्वितीयेन्दुः उदयद्वितीयादिनचन्द्रः निजमात्मानमदर्शयत् दर्शयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण शंसितु कथयितुमिव । इति किम् । मद्वद्यथाद्य विविधातोद्यवादनजननमस्करणमहोत्सवविधानपूर्वकमहमुदितो दिने दिने चन्द्रिकाकलादिभिर्मम वृद्धि विनी । तथा-शुद्धां निर्दोषां क्रियां यथावत्साधुमार्गानुष्ठानमुद्धरतोऽनुतिष्ठतः। विशुद्धक्रियोद्धार विदधत इत्यर्थः । अस्य श्रीआनन्दविमलसूरेः प्रकर्षेण शिष्यप्रशिष्यमाहात्म्यादिभिर्वृद्धिर्भवित्री भविष्यतीति। तथा-क्रियोद्धारविधित्सुना सूरीन्द्रेण कश्चित्सिद्धश्रीपार्श्वनाथमन्त्रः श्राद्धः प्रथम पृष्टस्तेन च ध्यान विदधता किंचिन्निद्रामुद्रितनेत्रेणाभ्युदयमान द्वितीयाचन्द्र दृष्ट्वा समेत्य प्रभुपुरः प्रोचे । याय द्वितीयाचन्द्र इव दिने दिने वर्धमानाभ्युदयभाजो भविष्यथ, तत्त्वरितमेव क्रियोद्धार कुरुत, विलम्बो नैव विधेयः । ततः श्रीआनन्दविमलसूरिणा श्रीहेमविमलसूरिशासनपूर्व शुद्धक्रिया उद्धृता इति वादः ॥
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० १३४-१३५
શ્લેકાર્થ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું ધ્યાન કરતા એવા કોઈ શ્રાવકને પ્રશ્ન કર્યા બાદ કંઈક મીંચાયેલા નેત્રવાળા તે શ્રાવકને, જાણે આચાર્યની સમીપમાં હોય તેમ સ્વાવસ્થામાં બીજના ચન્ટે પોતાનું સ્વરૂપ દેખાડયું. તે જાણે આ પ્રમાણે કહેવા માટે ન હોય ! જેમ હું (ચન્દ્ર) ચંદ્રિકા અને કલાવડે દિવસે દિવસે વૃદ્ધિ પામું છું તેમ આનંદવિમલસૂરિ વિવિધ પ્રકારના વાજિંત્રો સહિત નમસ્કાર મહામંત્રના મહત્સવ પૂર્વક શિષ્યો, પ્રશિષ્યો અને માહાત્મવડે વૃદ્ધિ પામશે. અથવા-આ વાતને બીજી રીતે ઉલેખ કરે છે.”—ક્રિોદ્ધાર કરવાને ઈચ્છતા આનંદવિમલસૂરિએ, સિદ્ધ છે પાર્શ્વનાથ ભગવાનને મંત્ર જેને તેવા કેઈ શ્રાવકને પ્રશ્ન પૂછતાં કંઈક બીડાયેલા નેત્રવાળા તે શ્રાવકે ધ્યાનમાં બીજના ચન્દ્રને જોઈને સૂરિજીને કહ્યું કે “તમે બીજના ચન્દ્રની જેમ દિવસે દિવસે અભ્યદય પામશે.' તેથી જલ્દીથી ક્રિોદ્ધાર કરો. વિલંબ કરવા યોગ્ય નથી. આ પ્રકારના તે શ્રાવકના વચનથી. આનંદવિમલસૂરિએ, પિતાના ગુરુ શ્રી હેમવિમલસરિની અનુજ્ઞા પામીને શુદ્ધ ક્રિોદ્ધાર કર્યો. ૧૩૪
जैनार्चाश्रमणाद्यभावभणनाम्भःप्लाव्यमानात्मनां, - जज्ञे द्वीप इव व्रतीशितुरिहोद्धारः क्रियाया नृणाम् । विद्यासागरनामवाचकवरो यस्याऽथ दुई ग्गणान् ,
सेनानीरिव चक्रिणो रिपुनृपान् प्राक् स्वस्य वश्यान् व्यधात् ॥१३५।।
इह भरतक्षेत्रदक्षिणार्धमध्यखण्डे व्रतीशितुः श्रीआनन्दविमलसूरेः क्रियायाः शुद्धानुष्ठानस्योद्धारो विधान नृणां भव्यजनानां द्वीप इवान्तर्जले तटमिव जज्ञे जातः । किंभूतानां नृणाम् । जैनार्चानां तीर्थकृत्संबन्धिनीनां प्रतिमानां, तथा श्रमणानां साधूनामभावमसत्तां सिद्धान्ते क्वापि प्रतिमा प्रोक्ता नास्ति, गुर्जरादिदेशेषु साधवः सर्वथा न सन्तीति भणन लुम्पाककटुकमतीनां कथनम् । इत्याद्यपरापरकुपक्षिपक्षस्वस्वकपोलकल्पितकुमतवादरूपैरम्भोभिः प्रवर्धमाननीरपूरैः प्लाव्यमान उपद्र्यमाणो विविधोद्धतकुमतिमतसंततसलिलप्लवे डन्नित्यर्थः । आत्मा येषाम् । अथ क्रियोद्धारानन्तर कियति समये व्यतिक्रान्ते सति अथ पुनर्यस्य सूरेविद्यासागर इति नाम यस्य तादृशो वाचकवरः उपाध्यायश्रेष्ठः दृग्गणान् कुर्मातसमूहान् स्ववश्यानात्मायत्तान् सूरिशासनविधायिनो व्यधात् कृतवान् । क इव। सेनानीरिव। यथा चक्रिणश्चमूपतिः रिपुनृपान् प्राक्-प्रत्यक्-खण्डादिम्लेच्छभूपालान् स्ववश्यान् चक्रवर्तिनिर्देशकारिणः कुरुते ॥
- કલોકાર્થ ગુર્જર આદિ દેશમાં, જૈનાચાર્યો, સાધુઓ અને તીર્થકરોની મૂર્તિઓ સર્વથા નથી તેમજ સિદ્ધાંતમાં પણ કોઈપણ સ્થાને પ્રતિમાનો ઉલ્લેખ આવતું નથીઆવા પ્રકારના લુંપક, કડવામતિ આદિ કુવાદીઓની કપોલકલ્પિત વાતોરૂપી વધતા જતા પાણીના પ્રવાહમાં ડૂબી રહેલા ભવ્ય માટે, દક્ષિણાર્ધભરતના મધ્યખંડમાં શ્રીઆનંદવિમલસરિને ક્રિયદ્વાર એક દીપ-બેટ સમાન બની ગયો. ત્યારપછી જેમ ચક્રવતીને સેનાપતિ મ્લેચ્છાદિ શત્રુઓને વશ કરી ચક્રવર્તીની
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ लो० १३५ - १३७ ]
हीरसौभाग्यम्
२८१
આજ્ઞાને આધીન બનાવે તેમ કેટલેાક કાળ ગયા પછી શ્રીવિદ્યાસાગર' નામના ઉપાધ્યાયે કુવાદીઓને જીતીને શ્રીઆન ંદવિમલસૂરિની આજ્ઞાને આધીન બનાવ્યા. ।।૧૩।।
प्रातः साधुवृतस्त्वदापणपुरो यो याति सूरीशिता,
सम्यक् संयमवान् स पूर्वगणिवत् सेव्यस्त्वयाऽहर्निशम् स्वप्नेऽस्व गिरेति यं निजगृहे नीत्वातिभक्त्या प्रभु, श्राद्धः कश्चन मण्डपाद्रिवसतिर्भेजे सगोत्रैः समम् ॥ १३६ ॥
कश्वन कोsपि मण्डपाद्रौ मण्डपाचले वसतिगृह' यस्य तादृक् श्राद्धः कटुकमतिरास्तिकः स्वप्ने स्वापावस्थायामित्यमुना प्रकारेणास्वनगिरा पूर्वजसुरवचनेन अतिभक्त्या कृत्वा निजगृहे स्वसौधे नीत्वा समानीय यं प्रभु स्वगोत्रैः स्वस्वजनैः सम मेजे श्राद्धी. भूयाराधयति स्म । इति किम् । हे वत्स, त्वं तु दुर्वादिवातविविधविरुद्धालपनाकर्णनाकलितानेककल्पना जनित संशीतिव्याकुलीकृतनै कलो ककलियुगानुभावात्कटुमतिसि । तथापि प्रातः प्रभाते यामानन्तरमष्टभिः साधुभिः श्रमणैः परिवृतः परिकलितः यः सूरीशिता सूरीन्द्रः त्वदापणस्य तव हट्टस्य पुरोऽग्रे याति गच्छति, स सूरिरस्मिन् कलियुगे सम्यक् संयमवान् । विशुद्धचारित्रकलितः त्वया भवताहर्निश निरन्तर पूर्वगणिवत् प्राचीनाचार्य इव सेव्य उपासनीयः । 'साङ्गे प्रवचनेऽधीती गणिरनूचानश्च' इति हैम्याम् । तस्याभिज्ञानं तव हस्ते कुसुमान्यर्पयामीति जागरणेऽपि पाणौ पुष्पाणि दृष्टवान् स्वजनानां च स्वप्ननिवेदनपूर्व दर्शितवांश्चेति काव्येऽनुक्तमपि जातत्वाद्वृत्तौ प्रोक्तम् ॥ શ્લેાકા
मोर्च
માંડવગઢના વતની, કડવામતના અનુયાયી એવા કોઇ શ્રાવકને, નિદ્રામાં-સ્વપ્રમાં તેના પૂર્વજ દેવના કહેવાથી આનંદિવમલસૂરિતે પેાતાના ધરે પધરાવીને, પરિવાર સહિત તે શ્રાવકે, શુદ્ધશ્રાવક ધર્માંતા અંગીકાર કર્યાં હતા. તે આ પ્રમાણે :- કોઈ એક રાત્રિએ કડવામતાનુયાયી એવા તે શ્રાવકને સ્વમમાં પૂર્વજદેવે આ પ્રમાણે કહ્યું કે, હે વત્સ, કલિકાળના પ્રભાવથી કુવાદીઓના *પેાલકલ્પિત સિદ્ધાંતથી શંકાશીલ ખનેલા અનેક લોકેાની જેમ તુ` પણ અશ્રદ્ધાળુ બનતા જાય છે, પરંતુ તે લેાકેાના સિદ્ધાંત મિથ્યા છે, માટે સદ્ધર્મના ઉપાયરૂપ આનંદવિમલસૂરિની ઉપાસના કર ! પ્રભાતના પહેલા પ્રહર બાદ આઠ સાધુઓથી પરિવરેલા આચાર્ય, (આનંદવિમલસૂરિ) તારી દુકાન પાસેથી જશે, તે આચાર્ય, આ કલિકાળમાં શુદ્ધસયમી વિશુદ્ધ ચારિત્રનું પાલન કરનારા છે. તે પૂર્વાચાર્યાંની જેમ તેમને આરાધવા જોઇએ. આ વાતના પ્રતીક રૂપે તારા હાથમાં હું પુષ્પા અર્પણુ કરુ` બ્રુ.' આ પ્રમાણે કહી પુષ્પા અણુ કરીને પૂજદેવ અંતર્ધ્યાન થઇ ગયા. જામત થયા બાદ તે શ્રાવકે પેાતાના હાથમાં પુષ્પા જોઇને, પેાતાના સ્વજનને દેખાડી રાત્રિના વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યા, અને સ્વજનેાની સાથે પૂજદેવના કથન અનુસાર શ્રીઆનંદવિમલસૂરિના પરમભક્ત भन्यो. ॥१३६॥
तमः स्तोमप्राये कुनयनगणैर्दारुणत मे,
hot श्रीरीन्दुः शरणमभवद्यो जनिमताम् ।
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
हीरसौभाग्यम् सर्ग ४ श्लो० १३७-१३८ मृगारातिव्यालद्विरदशबरव्यूहबहुले,
गिरेवुःसंचारे गहन इव सार्थः पथिजुषाम् ॥१३७॥
यः श्रीसूरीन्दुरानन्दविमलसूरिसुधांशुः कलौ पञ्चमारककाले जनिमतां प्रणिनामाश्रयोऽभवद्वभूव । कलौ किंभूते । तमसामज्ञानानां पापानां च स्तोमः समूहस्तेन प्रायो बहुलः(तस्मिन्)। पुनःकिंभूते। कुनयनानां दुर्वादिनांकुपाक्षिकाणां च गणैः परिवारैः दारुणतमे अतिशयेन सुदृशां भयकारिणि । ते हि संगताः सन्तोऽनन्तभवपरम्परा वर्धयन्तीति भीतिहेतवः । क इव । सार्थ इवः । यथा सार्थः जनसमुदायः गिरेः पर्वतस्य दुःखेन संचरणं यत्र स दुःखेनोल्लङ्घयितुं शक्ये तादृशे गहने कान्तारे रविकिरणाप्रवेशे शाखाप्रशाखाभिरेकीभूतविविधवृक्षलक्षप्रदेशे पन्थान जुषन्ते सेवन्ते इति कृत्वा पथिजुषः पान्थास्तेषामाश्रयो विश्रामस्थान शरणं भवति । किंभूते गहने । मृगारातयः सिंहाः, व्याला भुजगा दुष्टा गजा वा, द्विरदाः पारे हस्तिनः, शबरा भिल्लाः, तेषां व्यूहैः समूहैबहुले निर्भरभृते । पुनः किंभूते । तमःस्तोमप्राये अन्धकारभृते । पुनः किंभूते । कुनयनानां दृष्टिविषसर्पाणां गणैर्दारुणतमे अतिभीषणे ॥
सास અતિધર વાઘ, સિંહ, સર્પો અને પ્લેચ્છાદિ જાતિઓ વડે ભયંકર અને ગીચની શ્રેણિ એથી ગાઢ અંધકારમય એવી પર્વતની ભયંકર અટવીમાં પર્યટન કરતા મુસાફરોને “સાર્થ જેમ વિશ્રામરૂપ બને છે, તેમ અનંત ભવપરંપરાના કારણભૂત કુવાદીઓના સમૂહવડે ભયંકર એવા કલિયુગમાં, અજ્ઞાનરૂપી અંધકારમાં ઢસડાતા ભવ્ય છે માટે શ્રી આનંદવિમલસૂરિ એક આશ્રયરૂપ બની રહ્યા હતા. ૧૩છા
गभीरिम्णा पायोनिधिरिव महिम्नापरमरु
दि। श्वेतोजन्मप्रतिभटतया वा गगनजित् । प्रसारै रश्मीनां सरसिरुहिणीनामिव पतिः,
पवित्रीचक्रे यो विहृतिभिरशेषा अपि दिशः ॥१३८॥
यो भगवान् गभीरिम्णा गाम्भीर्येण कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-पाथोनिधिः समुद्र इव वर्तते । पुनर्म हिना माहात्म्येन कृत्वा महतो भावो महिमा । 'लोहितादेडित् इमन् ' इति सारस्वतसूत्रेण इमन्प्रत्ययः । उत्प्रेक्ष्यते-अपरोऽन्यो मरुतां देवानां गिरिः पर्वतः । अन्यो मेरुरिव । वा पुनरुत्प्रेक्ष्यते-चेतसि जन्मोत्पत्तिर्यस्य स स्मरस्तस्य प्रतिभटतया शत्रुत्वेन गगनजिद् बुद्ध इव । 'बुद्धस्तु सुगतो धर्ममारलोकखजिद्धर्मराजो विज्ञानमातृकः' इति हैम्याम् । समुद्र इव गम्भीरः मेरुरिव महिमावासः । बुद्ध इव कामजेतेत्यर्थः । तथा यो गुरुविहृतिभिः स्वविहारैः कृत्वा अशेषाः समस्ता अपि चतस्रः पूर्वापश्चिमा
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० १३८-१४०] हीरसौभाग्यम्
२८३ दक्षिणोत्तरालक्षणा दिशः पवित्रीचक्रे पावनीकृतवान् । क इव । पतिरिव । यथा सरसिरुहिणीनां पद्मिनीनां पतिर्भर्ता सूर्यः रश्मीनां स्वकिरणानां प्रसारैविस्तारणैः कृत्वा सर्वाशाः पुनाति पवित्रयति ॥
શ્લેકાર્થ શ્રીઆનંદવિમલસૂરિ, સમુદ્રની જેમ ગંભીર, મેરુની જેમ ધીર, મહિમાવંત તેમજ બુદ્ધની. જેમ કામવિજેતા હતા. વળી જેમ સૂર્ય પિતાના કિરણોના પ્રસારથી સર્વ દિશાઓને ઉજજપવિત્ર બનાવે છે. તેમ આનંદવિમલસૂરિએ પિતાના વિહારથી સઘળી દિશાઓને પવિત્ર બનાવી હતી. ૧૩૮
यो दक्षिणावर्त इव स्रवन्ती-पतिप्लवे कम्बुकदम्बकेन । वाचंयमानां निवहेन पृथ्वी-पीठे परीतो विनहार सूरी ॥१३९।।
यः श्रीआनन्दविमलसूरिः वाचंयमानां मुनीनां निवहेन वृन्देन परीतः परिवृतः सन् पृथ्वीपीठे भूमण्डले विजहार विहारं कृतवान् । क इव । दक्षिणावर्त इव दक्षिणे पार्श्व आवर्तः कुण्डलनालक्षणो यस्य तादृशः शङ्खः कम्बूनां वामावर्तवतां शङ्खार्ना कदम्बेन गणेन परिवृतः सवन्तीनां नदीनां पत्युभर्तुः समुद्रस्य पयःप्लवे नीरपूरे विहरति विचरति ॥
બ્લેકાર્થ જેમ દક્ષિણાવર્ત શંખ, વામાવર્તી શંખની સાથે સમુદ્રના પ્રવાહમાં વિહાર કરે છે, તેમ શ્રીઆનંદવિમલસરિ, સાધુઓના પરિવારથી પરિવરેલા પૃથ્વી પર વિહરણ કરતા હતા. ૧૩૯
भागीरथीव यड्राह्मी, पुनीते भुवनत्रयम् । पर विशेषः कोऽप्यस्या, निम्नगा न कदाचन ॥१४०॥
- यद्राली यस्य वाणी भुवनत्रयं त्रैलोक्य पुनीते त्रिजगजनान् पवित्रीकुरुते । केव । भागीरथीव । यथा गङ्गा त्रिभितिजैः प्रवाहैः त्रिस्रोतस्त्वेन त्रिभुवन खर्गपातालभूमी' त्रय पवित्रयति । यथा-'विबुधानन्दमन्दिरं वन्दे रसान्तरप्रौढम्' इति चम्पूकथायाम् । विबुधानां देवानामानन्दमन्दिर प्रमोदनमित्यर्थात्स्वर्गमार्गप्रवृत्तम् । 'नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजैः(जे)' इत्यपि रघौ। तथा रसायां पृथिव्याम् , तथा अन्तरे श्वभ्रे अर्थात्पाताले प्रकर्षेण ऊढम् इति चम्पूवृत्तिः । एतद्विशेषणेन त्रैलोक्येऽपि त्रिभिः प्रवाहैर्गङ्गा प्रवहतीति कविसमयः । परमस्य ब्राहया कोऽप्यद्भुतवैभवः अस्या विशेषोऽस्ति यत्कदा. चन कस्मिन्नपि काले निम्नगा निम्न नीचैरवद्य गच्छतीति तादशी न, गङ्गा तु निम्नगा। अथ च यस्य ब्राह्मी सरस्वती सरित् गइमेव त्रिभुवन पुनीते । परं केवलमस्याः को
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ४ श्लो० १४०-१४२ ऽप्याश्चर्यकारी विशेषः । यद्गङ्गा त्रिभिः स्रोतोभिः त्रिभुवनम् इयं तु एकेन स्रोतसा वचोनरन्तयेऽपि स्रोतःशब्दः-इति टिप्पनके । पवित्रति निम्नगापि नेत्यर्थध्वनिः ॥
શ્લોકાઈ
જેમ ગંગાનદી પોતાના પ્રવાહનવડે સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાળ એમ ત્રણ લેકને પવિત્ર કરે છે, તેમ આચાર્યભગવંતની વાણી, ત્રણે લોકોને પવિત્ર કરતી હતી. ગંગા નદી નિગા' કહેવાય છે, તેમજ પિતાના ત્રણ પ્રવાહડે ત્રણ લેકને પવિત્ર કરે છે જ્યારે આનંદવિમલસરિની વાણી કદાપિ નિગ્નગા-પાપભાષાવાળી ન હતી, તેમજ પોતાના એક જ વાણીપ્રવાહવડે ત્રણ લેકને પવિત્ર કરતી હતી આથી આચાર્યશ્રીને વાણીવૈભવ અદૂભુત પ્રકારને હતો. ll૧૪
ये कर्णाभरणीवभूवुरनिश, विश्वत्रयीजन्मिनां ।
सान्द्रोनिद्रितचन्द्रिका इव शुचीचक्रुत्रिलोकीमपि ॥ यान् संस्तोतुमिवाभवद् भुजगराट् जिह्वासहस्रद्वय
स्तेषां सरिपुरंदरः स समभूदेको गुणानां निधिः ॥१४१॥
स विशुद्धक्रियोद्धारकारत्वेन जगद्विख्यातः सूरिपुरंदरः श्रीआनन्दविमलसूरीन्द्रः तेषां विश्वाह्लादविधायिनां पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टानां वा गुणानामेकोऽद्वितीयत्वेन निधि निधानं समभूत् सम्यक् जातः । ते के। ये गुणा अनिशं निरन्तर विश्वत्रयीजन्मिनां त्रैलोक्योत्पत्तिभाजां सुरासुरनराणां कर्णाभरणीबभूवुः कर्णपूरतां प्रापुः । त्रैलोक्यलोकाः सोत्कण्ठमहर्निशमाकर्णयन्ति स्मेत्यर्थः । पुनर्ये गुणास्त्रिलोकी जगत्त्रयीमपि शुचीचक्रः धवलयन्ति स्म । का इव । सान्द्रा नीरन्ध्रा बहला उनिद्रिताः दिवस्पृथिव्योर्विस्तृताः चन्द्रिकाश्चन्द्रज्योत्स्ना इव । यथा चन्द्रिका भुवन वतयति । पुनर्यान् गुणान् संस्तोतुं स्तुतिगोचरीकतुं भुजगराष्ट्र शेषनागेन्द्रः जिह्वानां रसज्ञानां सहस्रयोदशशत्योर्द्धय युगल विंशतिशती यस्य तादृश आसीत् ॥
કલેકાર્થ વિશુદ્ધ ક્રિયે દ્વાર કરવાથી, જગતમાં પ્રસિદ્ધિ પામેલા શ્રી આનંદવિમલસૂરિના અસાધારણ ગુણાએ ચંદ્રિકાની જેમ ત્રણે લોકને ઉજજવલ બનાવ્યા અર્થાત પવિત્ર કર્યા, આચાર્યશ્રીના ગુણે ત્રણ લેકવર્તી સુર અસુર અને માનવોના કાન માટે આભૂષણરૂપ બન્યા ! અર્થાત ત્રણે ભુવનના લેકે નિરંતર આચાર્યશ્રીના ગુણે સાંભળવા માટે એકતાન બનતા હતા. આવા પ્રકારના ગુણોના ભંડાર શ્રીઆનંદવિમલસરિના ગુણની સ્તુતિ કરવા માટે જ જાણે શેષનાગ હજાર વાવાળો બન્યો ન હો ! ૧૪૧
अश्रोत्रैः श्रोतुकामैर्भुजगपरिवृतैर्यज्जगद्गीतकीर्ति ।
शब्दाधिष्ठानसृष्टय शतदलनिलयो याचितस्तां चिकीर्षुः ।।
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
सर्ग ४ श्लो० १४२-१४३] हीरसौभाग्यम् न्याय्या नासौ मयातिक्रमितुमिह जगत्सर्गभङ्गीव्यवस्था ।
शक्ति शब्द ग्रहीतुं किमिति स कृतवानेव तदृष्टिसर्गे ॥१४२॥
स जगत्सृष्टिनिर्माणकर्मकर्मठत्वेन प्रसिद्धः शतानि शतसंख्याकानि दलानि पत्राणि यत्र तादृशं 'परं शतसहस्राभ्यां पत्र राजीवपुष्करे' इति हैमीवचनात् कमल निलय गृह यस्य । 'ताम्यंस्तामरसान्तरालवसतिर्देवः स्वयंभूरभूत्' इति खण्डप्रशस्तौ ब्रह्मा तट्ट. टिसर्गे तेषां नागेन्द्राणां दृष्टीनां लोचनानां सर्गे सृष्टी निर्माण एव । उत्प्रेक्ष्यते- इति हेतोः किमु शब्दं ग्रहीतुं श्रोतुमित्यर्थः । शक्ति सामर्थ्य कृतवानिव । दृक्कर्णाः कृता इत्यर्थः । इति किम् । यदिह जगति असौ मत्कृता जगतो विश्वस्य सर्गस्य सृष्टेभङ्गी रचना तस्य व्यवस्था स्थापना परिपाटी वा मयैव ब्रह्मणा क; अतिक्रमितुमुल्लङ्घयितुं न न्याय्या न युक्तिमती उचिता । योग्येति यावत् । ब्रह्मा किं चिकीर्षः । तां कर्णसृष्टि चिकीर्षुः कर्तुमिच्छुः । अश्रोत्रैः श्रवणरहितैर्भुजगपरिवृढेर्नागनायकैः शब्दाधिष्ठानानां कर्णानाम् । 'श्रुतौ श्रवः शब्दाधिष्ठाना पेंजूषमहानादध्वनिग्रहाः। श्रोत्र श्रवण च' इति हैम्याम् । सृष्टयै नवीननिर्माणाय याचितोऽभ्यर्थितः सन् । किंभूतैनांगेन्द्रः किं कर्तुकामः। यस्य श्रीआनन्दविमलसूरेजगद्भिस्तात्स्थ्यात्तदव्यपदेश इति न्यायाजगतां जनैः सुरासुर नागनागरकिंनरविद्याधरसिद्धसमाजमिथुनैः सानन्द गीतां मधुरध्वनिभिर्गानगोचरीकृतां कीर्ति श्रोतुकामैराकर्णयितुमभिलषद्भिः॥
કલેકાર્થ સુર, અસુર માનવ, ગાંધર્વ અને વિદ્યાધર આદિ યુગલેવડે ઉત્સાહપૂર્વક ગવાઈ રહેલી આનંદવિમલસૂરિની કીર્તિને સંભળવાની ઈચ્છાવાળા, કાન વિનાના નાગેન્દ્રોએ શતપત્રી કમલના સ્થાનવાળા જગત બ્રહ્મા પાસે પ્રાર્થના કરી કે : “અમારી કર્ણષ્ટિને બનાવી આપો.” ત્યારે બ્રહ્માએ કહ્યું કે, “મારાથી નિર્માણ કરાયેલી આ જગતસૃષ્ટિની વ્યવસ્થાને ઉલ્લંઘન કરવી તે મારા માટે જરાય ગ્ય નથી, પરંતુ નાગેન્દ્રોની પ્રાર્થનાથી બ્રહ્માએ નાગેન્દ્રોને દષ્ટિથી જ શબ્દ સાંભળવાની શક્તિ આપી. અર્થાત સૂરિજીના ગુણ સાંભળવા માટે જ જાણે બ્રહ્માએ નાગેન્દ્રોને “દફકર્ણ બનાવ્યા ન હોય ! ૧૪રા
भूरेषा किमु चन्द्रचन्द्रनरसैरालिप्यते सर्वतो ।
दुग्धाब्धिप्रसरत्तरङ्गितपयःपूरैरिवाप्लाव्यते ॥ क्षोदैमौक्तिकविलीनतुहिनैः कुन्दैरुतापूर्यते ।
यत्कीर्ति प्रस्तां विभाव्य विबुधैरित्यन्तरारेक्यते ॥१४३।।
यस्यानन्दविमलसूरेः प्रसृतां भूमण्डले विस्तृतां कीर्ति विभाव्यालोक्य विबुधैः पण्डितैरित्यमुना प्रकारेण अन्तश्चित्तमध्ये आरेक्यते विचार्यते। 'रेका शकुछ शङ्कायाम्' इत्यस्य धातोः प्रयोगः । इति किम् । एषा भूर्भूमी । उत्प्रेक्ष्यते-चन्द्रचन्दनरसै कर्पराक
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौमाग्यम्
[सर्ग ४ श्लो० १४३-१४५
लितश्रीखण्डद्मद्रवैः सर्वतः सर्वेष्वपि प्रदेशेषु आलिप्यते किमु धवलीक्रियत इव । अथवा-दुग्धाब्धेः क्षीरसमुद्रस्य प्रसरद्भिविस्तार गच्छद्भिस्तरङ्गितैः कल्लोलमालाक लितैर्भवद्भिस्तरङ्गाः संजाता एष्विति वा तादृशैः पयःपूरैर्जलप्लवैः उत्प्रेक्ष्यते । आप्लाव्यत इन । स्वमध्यमतेष क्रियते । सर्वापि सर्वसलिलमयी विधीयते । उताथवा मौक्तिकेभ्यो मुक्काफलेभ्यो जायन्ते स्मेति मौक्तिकः क्षोदैश्चर्णैरिव । चूर्णीकृतमुक्तामिः पूरितेव । उताथ का विलीनैर्द्रवीभूतैस्तुहिनैहिमैर्वा आपूर्यते निर्भर म्रियते इत्यारेका स्वान्ते क्रियते। संदेहद्वापरारेका' इति हैम्याम् । यत्र संदेहस्तत्रैव विचारः॥ इति श्रीआनन्दविमलमूरिः।
તે આનંદવિમલસરિની પૃથ્વી પર પ્રસરતી કીર્તિને જોઈને, પંડિત હૃદયમાં આ પ્રકારના વિકલ્પ કરતા હતા, “આ પૃથ્વી ચારે તરફ પૂરમિશ્રિત ચંદનના પંકવડે વિલેપન કરાઈ છે કે શું ? અથવા ક્ષીરસમુદ્રના તરંગોરૂપે બનેલા પાણીના પ્રવાહમાં ડુબી ગઈ છે કે શું ? અથવા ભૌતિકાના ચૂર્ણવડ વિલેપન કરાઈ છે કે શું ? અથવા તો પ્રવાહરૂપે બનેલા હિમા-બરવડે પૂરાઈ ગઈ છે કે શું ? અથવા મચકુંદના પુષ્પવડે વ્યાપ્ત બની ગઈ છે કે શું ?” પંડિતે આવા ભિન્ન ભિન્ન વિકલ્પને કરતા હતા. અર્થાત શ્રીઆનંદવિમલસૂરિ અસાધારણ ગુણના ભંડાર હતા. ૧૪૩
विजयदानमुमुक्षुपुरंदरः, पदममुष्य ततः समभूषयत् । उदयभूमिभृतः शिखर शर-द्विशददीप्तिरिवाम्बरकेतनः ॥१४४॥
ततोऽनन्तर विजयदाननामा मुमुक्षूणां श्रमणानां मध्ये पुरंदर इन्द्रः अमुष्य श्रीआनन्दविमलसूरेः पदं पट्ट समभूषयत् सम्यक् प्रकारेणालंकरोति स्म । क इव । अम्बरकेतन इव । यथा भाखानुदयाचलस्य ऋङ्ग शिखर भूषयति । 'गगनाध्वजाध्वमा' इति हैभ्याम् । पर्यायपरिवर्तनात् । अम्बरकेतनः किंभूतः । शरदा मेघापगमेन विशदा निर्मला जलधररोधाभावादतिदीप्ता दीप्तिः कान्तिर्यस्य ॥
પ્લેકાર્થ
મેધ વિનાના સ્વચ્છ આકાશમાં રહેલે સૂર્ય જેઓ ઉદયાચલના શિખરને શોભાવે તેમ સાધુઓમાં ઈન્દ્ર સમાન શ્રીવિજયદાનસૂરિ શ્રીઆનંદવિમલસરિની પટ્ટલક્ષ્મીને શોભાવનારા मा . | १४४॥
भाज्ञां यस्य विधाय मूनि मुदा, शीर्षामिवाप्तप्रभोः
सौराष्ट्रेषु जगर्षिनामविबुधाधीशो विहारैनिजैः । लुम्पाकान् परिवर्तमारुत इव प्रोन्मूल्य मूलाद् द्रुमान् ,
सम्यक्त्वाख्यकृषि मुख फलवती चने नभोम्भोदवत् ॥१४५५ ..
.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० १४५-१४७] हीरसौभाग्यम्
२८७ जगर्षिनामा जगउ ऋषिरिति नामाभिधानं यस्य तादृशो विबुधाधीशः पण्डितमण्डलाखण्डलः सौराष्ट्रेषु सम्यक्त्वमित्याख्या नाम यस्यास्तादृशीं कृषि कर्षण सुख निरुपद्रव यथा स्यात्तथा फलवतीं सफलां चक्रे । करोति स्म । क इव । नभो. म्भोद इव । यथा श्रावणमेघः कृषि कर्षण विशेषात्पष्टिक्यवीहिजाति सफलां कुरुते । किं कृत्वा । लुम्पाकान् 'बँका' इत्यभिधानान् कुपाक्षिकान् मूलात्पादादारभ्य प्रोन्मूल्य मूलादुन्मूलयित्वा । कानिव । द्रुमानिव । यथा परिवर्तस्य कल्पान्तकालस्य मारुतः पवनः । तरून् मूलाद् बुनादुन्मूलयति । स्थानकात् कृष्ट्रा बहिः क्षिपति । कैः । निजैरात्मीयविहारैविचरणैः । पवनोऽपि स्वप्रचाररंहोभिः द्रमाणां क्षुद्रतरूणां तृणानामुन्मूलनेन ससार । अथ वा 'नींदण' इति लोकप्रसिद्धन कृत्वा कृषिः सफला स्यात् । विहाराः। किं कृत्वा। यस्य श्रीविजयदानसूरेः आशामादेश मुदा हर्षेण मूर्धनि स्वमस्तके विधाय कृत्वा । कामिव । शीर्षामिव । यथा आप्तप्रभोरहद्भाहारकस्य आप्तस्तीर्थकरः स चासौ प्रभुश्च स्वामी भुवनाधीशस्तस्य शीर्षा 'शेषा' इति प्रसिद्धां कश्चिद्भाग्यवान् लब्ध्वा मौलौ धत्ते ॥
લેકાર્થ પુણ્યશાળી આત્માઓ જેમ શ્રી તીર્થંકરભગવંતની આજ્ઞાને શિરોધાર્ય કરે છે. તેમ શ્રીવિજયદાનસૂરિની આજ્ઞાને હર્ષપૂર્વક શિરોધાર્ય કરી, પંડિતમાં ઈન્દ્ર સમાન શ્રીજગર્ષિ નામના મહાત્મા, કલ્પાંતકાળનો પવન જેમ વૃક્ષોને મૂળમાંથી ઉખેડીને ફેંકી દે છે, તેમ સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં પોતાના વિહારડે કુવાદીઓને જડમૂળમાંથી ઉખેડીને સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં, શ્રાવણ માસને મેઘની જેમ સમ્યફવરૂપી કૃષિને નિરુપદ્રવ–સફળ બનાવી. ૧૪૫
प्राबोधयद् दुःशकनैकतीव-तपोमहाप्तोक्तिकृतोक्तियुक्तिभिः ।
स तत्र लुम्पाकजन यतीन्द्रो, भास्वानिवाम्भोजवन मरीचिभिः ॥१४६॥
स यतीन्द्रो जगर्षिप्रज्ञांसस्तत्र सौराष्ट्रमण्डले लुम्पाकजन लुकामतभावितलोक प्राबोधयत् बोधयति स्म । काभिः । आप्तोक्तिः सिद्धान्तस्तेन कृता निर्मिता या उक्तीनां युक्तयस्ताभिः । किंभूतः स । (दुःखेन कर्तुं शक्यन्ते दुःशकनानि) तथाभूतानि तीव्राण्यतिदुष्कराणि चतुर्विधाहारप्रत्याख्यानरूपपञ्चषष्ठसप्ताष्टनवदशाद्युपवसनरूपाणि तपांसि तान्येव(महः) प्रतापस्तेषां वा प्रतापस्तमाबिभ्रत्कलयन् । क इव । भास्वानिव । यथा भानुभान मरीचिभिः कान्तिभिः कृत्वा अम्भोजवन कमलकानन प्रबोधयति विकासयति॥
કલેકાર્થ ચાર, પાંચ છે, સાત, આઠ, નવ, દશ આદિ ઉપવાસની ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરતા જગર્ષિ મહાત્માએ, જેમ સૂર્યના કિરણે કમલવનને વિકસિત કરે છે, તેમ સૌરાષ્ટ્રદેશમાં લેકાગચ્છના અનુયાયીઓને પ્રતિબોધ કર્યો હતો. lin૪૬ ..यद्वाचा गलराजमन्त्रिमुकुटो, निर्माप्य पाण्मासिकीं। ..
मुक्तिं सिद्धगिरौ व्यधाद्भरतवद्यात्रां सम यात्रिकैः ॥
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ४ श्लो० १४७-१४८ पञ्चाक्षी दमितुं च पञ्चविकृतीस्तत्याज यः सर्वदा ।
प्राणश्यस्तरणेहा इव पुनर्वस्योदये दुई शः ॥१४७॥
यस्य श्रीविजयदानसूरेर्वाचा अर्थादुपदेशेन कृत्वा गलराज इति नामा मन्त्रिषु प्रधा. नेषु मुकुटः कोटीरः गलराजः । अथ वा 'गलो महतो' इति लोके प्रसिद्धः । स षट्सु मासेषु भवा पाण्मासिकी। षण्मासान् यावदित्यर्थः । मुक्ति 'मुगतउ' इति प्रसिद्धां केनापि कस्यापि पार्वे शुल्कद्रविण न मार्गणीयम् अहमेव श्रीमदुक्तं यथेप्सित द्रव्य दास्यामीत्यधिपस्य प्रोक्त्वा या यात्रिकाणां यात्रा कार्यते सा मुक्तिरिति तां निर्माप्य कारयित्वा सिद्धगिरौ श्रीशत्रुजये भरतवत् ऋषभदेवनन्दनप्रथमचक्रवर्तिसंघपतिरार्षभिरिव यात्रिकैर्यात्रां कर्तुमागतैः संघजनैः सम सार्ध यात्रां व्यधाञ्चकार । च पुनर्यः सूरिः सर्वदा यावजीवं पञ्चविकृतीस्तत्याज । अहासीजहौ । उत्प्रेक्ष्यते-पञ्चानामक्षाणां समा. हारः पञ्चाक्षी पञ्चेन्द्रियाणि तां दमितु यन्त्रयितुम् अथवा स्ववशीकर्तुं किमु । इति गर्भितोत्प्रेक्षा । पुनर्यस्य सूरेरुदये माहात्म्यप्रादुर्भावे समागमनसमये वा दुर्दशः कुपाक्षिकाः प्राणश्यन् पलायिताः । क इव । ग्रहा इव । यथा तरणे नोरुदये ग्रहा उपलक्षणान्नक्षप्रताराः प्रणश्यन्ति ॥
બ્લેકાર્થ મંત્રીઓમાં મુગટ સમાન ગલરાજ' નામના મંત્રીને, શ્રીવિજયદાનસૂરિ મહારાજે ઉપદેશ દ્વારા પ્રતિબોધ કર્યો હતો. તે પ્રતિબોધ પામેલા મંત્રીએ છ માસ પર્યત સિદ્ધગિરિના યાત્રિક પાસેથી યાત્રાવેરો રદ કર્યો અને જે ગુરુમહારાજના વચનથી યાત્રિકે સાથે સિદ્ધગિરિની યાત્રા કરીને ભરત ચક્રવર્તીની જેમ સંઘપતિ બન્યો હતો. વળી શ્રી વિજયદાનસૂરિ મહારાજ, પાંચ ઇંદ્રિયોના દમન માટે માવજીવન પાંચ વિગઈઓના ત્યાગી હતા. જેમ સૂર્યને ઉદય થતા પ્રહ, નક્ષત્ર અને તારાઓને સમૂહ અદશ્ય થઈ જાય છે, તેમ શ્રીઆચાર્ય મહારાજના ઉદયથી અર્થાત જે ભૂમિમાં આચાર્ય મહારાજનું પદાર્પણ થતું હતું ત્યાંથી કવાદીઓના સમૂહે પલાયન થઈ જતા હતા. ૧૪૭ના
रत्नानामिव रोहणोऽम्बुरुहिणीप्रेयानिव ज्योतिषाम् ।
विन्ध्याद्रिः करिणामिवामरगिरिः स्वर्भूरुहाणामिव ॥ लब्धीनां वसुभूतिनन्दन इवाम्भोधिः सुधानामिव ।
श्रीमत्सरिशतक्रतुर्भुवि चिरं जीयाद्गुणानां गृहम् ॥१४८॥
श्रीमन्तो गणलक्ष्मीशालिनः शोभाभाजो वा ये सूरय आचार्यास्तेषु तेषां मध्ये वा भद्वैतेश्वर्यकलितत्वेन शतक्रतुरिन्द्र इव इन्द्रः श्रीविजयदानसूरि वि पृथिव्यां चिर गलितावधिकाल जीयाद्विजयताम । किंमतः । गुणानां शमदमादीनां गृह वासः वेश्म । क इव । रोहण इव । यथा रोहणो रनाचलो रत्नानां मणीनां ग्रहम। 'ये रत्नाचलवासिनो हि पुरुषास्तेषां न रत्नोद्यमः' इत्युक्तेः । पुनः क इव । अम्बुरुहिणीनां प्रेयानिव
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ४ श्लो० १४८-१४९]
हीरसौभाग्यम्
२८९
यथा कमलिनीनां भर्ता भानुज्योतिषां किरणानां गृहम् । पुनः क इव । विन्ध्याद्रिरिव । यथा विन्ध्याचलः करिणां गजानां ग्रह स्थानम । पनः क इव । अमरगिरिरिव । यथा देवानां पर्वतो मेरुः स्वर्भूरुहाणां कल्पवृक्षाणां स्थानम् । पुनः क इव । वसुभूतिनन्दन इव । वसुभूतिनानो ब्राह्मणस्य पुत्रः श्रीगौतमस्वामी लब्धीनामक्षीणमहानसीप्रमुखाणां तपःसिद्धिविशेषाणां स्थानम् । पुनः क इव । अम्भोधिरिष। यथा समुद्रः सुधानां समुद्रमध्योत्पन्नत्वेन पीयूषाणां स्थानम् ॥
લેકાર્થ
નેના સ્થાનરૂ૫ રોહણાચલ, કિરણના થાનરૂપ સૂર્ય, હસ્તિઓના સ્થાનરૂપ વિધ્યાચલ, કલ્પવૃક્ષના સ્થાનરૂપ મેરુપર્વત, ક્ષીરસ્ત્રવ આદિ અનેક લબ્ધિઓના સ્થાનરૂપ વસુભૂતિપુત્ર શ્રીગૌતમસ્વામી તેમજ અમૃતના નિવાસરૂપ જેમ ક્ષીરસમુદ્ર છે, તેમ અમદમાદિ અનેક ગુણોને સ્થાનરૂપ ઇન્દ્રની જેમ એશ્વર્યશાળી એવા શ્રીવિજયદાનસૂરિમહારાજ પૃથ્વી ઉપર દીર્ધકાળ પર્યત જયવંત વર્તે છે. ૧૪૮
यं प्राप्त शिवाह्वसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः । .
पुत्र कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् ॥ तद्ब्राह्मी क्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरमरिचरिते सर्गश्चतुर्थोऽभवत् ॥१४९॥ इति श्रीसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनानि महाकाव्ये श्रीमन्महावीरदेवपट्टपरम्परावर्णनो नाम चतुर्थः सर्गः ॥
तेन ब्राह्मया वाग्वादिन्याः क्रमौ सेवते आराधयतीत्येवंशीलेन विशेषेण आ सामस्त्येन जन्मादिप्रारम्भ मर्यादीकृत्य वर्णनागोचरीकृते विरचिते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये श्रीमन्महावीरपट्टपरम्परावर्णनो नाम चतुर्थः सर्गः अभवद्भूव ।। इति पण्डितश्रीसीहविमलगणिविरचितायां स्वोपक्षहीरसौभाग्यकाव्यवृत्ती श्रीमन्महावीरदेवमारभ्य विजयदानसूरीन्द्र यावत्पट्टपरम्परा
प्रादुर्भवनो नाम चतुर्थः सर्गः ॥
વણિકપુલમાં ઇન્દ્ર સમાન શિવ નામના શ્રેણી અને સૌભાગ્યદેવીના જન્મજાત સુપુત્ર શ્રીદેવવિમલગણિ કે જેઓ નિરંતર સરસ્વતીની ઉપાસના કરનારા, સર્વ મુનિઓમાં સિંહસમાન શ્રીસિંહવિમલગણિના પ્રથમ શિષ્યપણે પ્રસિદ્ધ હતા, તે શ્રીદેવવિમલગણિવડે, જેમાં જગદગુરુ શ્રીહીરવિજયસરિનું સવિસ્તર જીવનચરિત્ર આવે છે, એવા “હીરસૌભાગ્ય નામના મહાકાવ્યનું ટીકા સહિત નિર્માણ કરાયું. તે મહાકાવ્યનો, હીરકુમારના જન્મથી આરંભીને શ્રી મહાવીર પરમાત્માની પાટ. પરંપરાના સવિસ્તર વર્ણન પૂર્વકને ચેાથે સર્ગ સમાપ્ત થશે. ૧૪હા
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ५ श्लो० १-३
पञ्चमः सर्गः । आजगाम विहरन् स धरित्र्यां, पत्तने विजयदानमुनीन्द्रः । राजहंस इव जहनुमुतायाः, प्रोल्लसत्कमलशालिनि नीरे ॥१॥
अथ चतुर्थसर्गानन्तर पञ्चमसर्गप्रारभ्मे स पूर्व व्यावर्णितस्वरूपो विजयदाननामा मुनीन्द्रः साधुशको धरित्र्यां गुर्जरदेशविशेषोऽभिधान तत्र विहरन् ग्रामानुग्राम विचरन् सुखं सुखेन विहार कुर्वन् पत्तने अणहिल्लपाटकाभिधाने पुटभेदने आजगाम आगत्य समवसृतः । किंभूते पत्तने । प्रोल्लसन्ती वृद्धिं प्राप्नुवन्ती कमला लक्ष्मीस्तया शालिनि शोभनशीले । तत्पुरुष इस्वत्वम् । अथ वा प्रकर्षण निरन्तरतया वासस्थानत्वादुल्लसन्ती हृष्यमाणा कमला श्रीयंत्र तथा शोभनशीले । क इव । राजहंस इव। यथा राजमरालो जहूनुसुताया गङ्गाया नीरे आगच्छति समायाति । किंभूते नीरे। प्रोल्लसन्ति विज़म्भमाणानि यानि कमलानि तैः शालते इत्येवंशीले शोभाकलिते । 'महानन्दसरो. राजमरालायाहते नमः' इति सकलाहत्प्रतिष्ठाने ॥
કલેકાર્થ હવે પાંચમા સર્ગના પ્રારંભમાં જેમનું સ્વરૂપ પૂર્વે કહેવાયું છે એવા શ્રી વિજયદાનસૂરીશ્વરજી ગુર્જરદેશમાં રામાનુગ્રામ વિહાર કરતાં નિરંતર હર્ષથી ઉલ્લસિત લક્ષ્મીના સ્થાનરૂપ અણહિલપુર પાટણમાં આવીને સમવસર્યા, જેમાં અનેક પ્રકારના વિકસિત કમલ છે એવી ગંગાનદીમાં જેમ રાજહંસ શોભે તેમ પાટણ નગરીમાં શ્રીવિજ્યદાનસૂરિ શોભતા હતા. આ
सांप्रतीनयुगजन्तुपवित्री-कर्तुरर्हत इव व्रतिभर्तुः ।
आगम श्रवणगोचरयित्वा, नागरा हृदि ननन्दुरमन्दम् ॥२॥
नागराः पत्तनश्राद्धजना हृदि हृदये अमन्द बहु ननन्दुहृषुः । 'परिचरणामन्दनन्दनखेन्दुः' इति नैषधे । किं कृत्वा । आगममागमन श्रवणयोः कर्णयोर्गोचरयित्वा गोचर विधाय । श्रुत्वेत्यर्थः । कस्य । व्रतिभर्तुर्विजयदानसूरेः । उत्प्रेक्ष्यते-सांप्रतीन आधुनिको युगः कलिकालः तस्य तस्मिन् वा ये जन्तवः प्राणिनस्तान् पवित्रीकर्तुः पावनीकरणशीलस्य । शीले तृञ् । अर्हतस्तीर्थकरस्येव ॥ .
साथ પાટણનગરમાં શ્રીવિજ્યદાનસૂરીશ્વરજીનું આગમન સાંભળીને નાગરિકે અત્યંત હર્ષને પામ્યા. તે આ કલિયુગમાં પ્રાણિઓને પવિત્ર કરવા માટે જાણે સાક્ષાત શ્રીતીર્થકર પધાર્યા ન હૈય! પારા
व्याहृतामितमधु स्पृहयद्भि- गरैरुपगतैर्गणधारी । दानवारि मधुकृन्निकुरम्बन्धसिन्धुर इवैष नि(सि)षेवे ॥३॥
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० ३-५ ]
हीरसौभाग्यम्
२९९
आगतैः समायातैर्नागरैः पत्तनसकजनैरेष विजयदान सुरिनिषेवे ( १ ) भेजे । किं कुर्वद्भिः । व्याहृत ं सूरिवचस्तदेवामितं प्रमाणरहितं मधु क्षौद्र ं स्पृहयद्भिः । 'अमित' मधु तत्कथा मम श्रवणप्राघुणकीकृता जनैः' इति नैषधे । कैरिव । मधुक्क निकुरम्बकैरिव । यथा भृङ्गगणैः गन्धेनोपलक्षितः सिन्धुरो वारणो गन्धहस्ती निषेव्यते । किं कुर्वद्भिः । दानवारि मदाम्भः काङ्क्षभिः ॥
લેાકા
મદજલના લાલુપી ભ્રમરોના સમૂહવડે જેમ ગંધતિ સેવાય તેમ આચાર્યશ્રીની વાણીરૂપી સુધાનું પાન કરવા ઈચ્છતા નાગરિકાવડે શ્રીવિજયદાનસૂરિજી સેાતા હતા. ઘા
सूरिशक्र परिषत्कृत भूपै - स्तद्भवेषणरसादनिमेषैः । बाक्सुधारसपिवैः पुरलोकै-भूगतैरिव बभे मुरलोकैः ॥४॥
पुरलोकैर्नागरजनैर्वमे शुशुमे । किंभूतैः पुरलोकैः । सूरिशक्रस्याचार्यपुरंदरस्य परिषत्सभा | 'पत्परिषदा सह' इति शब्दप्रभेदे । तत्र कृता निर्मिता भूषा शोभा यैस्तैः । पुनः किंभूतैः । तस्य सूरीन्द्रस्य अर्थाद्गुरुमुखस्य यद्भवेषणं दर्शन तस्य रसादनुरागान्न विद्यते निमेषो नेत्रनिमीलनं येषाम् । पुनः किंभूतैः । वाक् गुरोर्वाणी सेव सुधारसोऽमृतनिःस्यन्दः तं पिवन्तीति । उत्प्रेक्ष्यते - भूगतैः पृथ्वीप्राप्तैभूमौ समेतैर्वा सुरा देवा एवं जनास्तैरिव । तेऽपि शकसभाविद्दितशोभा निमेषरहिताः पीयूषपायिनश्च भवन्ति ॥
શ્લાકા
વિવિધ પ્રકારની વેષભૂષાને ધારણ કરનારા, ગુરુમુખના દર્શનમાં નિર્નિમેષ બનેલા તેમજ ગુરુની વાણીરૂપી સુધાનું પાન કરવામાં લીન બનેલા એવા નારિકાર્ડ આચાર્યશ્રીની સભા શેલતી હતી. તે જાણે પૃથ્વી ઉપર આવેલી દેવલેની સભા ન હોય ! ૫૪u
आत्मनामिव वतंसविधित्सा-त्युत्सुकैर्विकच कोकनदेन 1
पौरमौलिभिरचुम्ब्यत सूरेः, संसदात् पदयुगं युगबाहोः ||५||
"
पौरमौलिभिर्नागरोत्तमाङ्गैः संमदादानन्दात्सूरे विजयदानगुरोः पदयुग चरणद्वन्द्वमम्यत । पदयोर्नीभूतः इत्यर्थः । किंभूतस्य गुरोः । युगवद्धूसर इव दीर्घौ बाहू यस्य । आजानुबाहुत्वादिद विशेषणम् । उत्प्रेक्ष्यते - आत्मनां स्वेषां विकचेन स्मितेन कोकनदेन रक्तोत्पलेन वर्तसस्य शेखरस्य या विधित्सा कर्तुमिच्छा तत्रातिशयेन उत्सुकैरुत्कण्ठितैरिव । 'वष्टि भागुरि:-' इति सूत्रेण अवोपसर्गस्याकारस्य लोपः ॥ इति गुरोः पौरा मनवन्दने ॥
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० ५-८
પ્લેકાર્થ જાનુપર્યત દીર્ઘ હાથવાળા વિજયદાનસૂરીશ્વરજીનાં ચરણયુગલ, નાગરિકના મુગટવડે નિરંતર સ્પર્શ કરાતા હતા; અર્થાત નાગરિકે ચરણયુગલમાં નભરકાર કરતા હતા. જાણે તે મુગટ વિકવર રક્તકમલથી પિતાની જાતને સૌથી શ્રેષ્ઠ બનાવવા ઈચ્છતા ન હોય, અર્થાત્ આચાર્યના રક્તકમલરૂપ ચરણયુગલના સ્પર્શવડે મુગટ પોતે પણ ઊર્ધ્વગામી બનવા ઈચ્છતા ન હોય ! પા
आगम गणधरस्य कुमारो, ज्ञातवानथ मिथो जनवाग्भिः ।
कोकपोत इव नकविरामे, ताम्रचूडवचनैस्तपनस्य ॥६॥
अथ गुरोरागमनानन्तर पूर्वव्यावर्णितस्वरूपो हीरकुमारो मिथः परस्परौं जनानां नागरिकलोकानां वाग्भिर्वचनरचनाभिर्गणधरस्य विजयदानसूरेगच्छनायकस्यागम पत्तनोपाश्रयसंसरणं ज्ञातवान् बुबुधे । क इव । कोकपोत इव । यथा चक्रवाकबालकः नक्तविरामे निशात्यये ताम्रचूडानां कुक्कुटानां वचनैर्भाषितैस्तपनस्यागममुदयं जानाति ॥
___ બાલ ચક્રવાક રાત્રિના વિરામમાં કૂકડાઓના ' કૂ કૂ” અવાજથી સૂર્યના આગમનને જાણે છે. તેમ પૂર્વે કહી ગયેલા સ્વરૂપવાળા હીરકુમારે પરસ્પર વાર્તાને કરતા નાગરિકનાં વચન વડે પાટણમાં શ્રીવિજ્યદાનસૂરીશ્વરજીના આગમનને જાણ્યું. ll
बालसाल इव कोरकभूषा-मुद्वहन् वपुषि कण्टकलेखाम् ।
तं मुदा नमसितुं स्पृहयन् , सोऽध्यास सारथिसनाथरथाङ्कम् ॥७॥
स हीरकुमारः सारथिना सूतेन सनाथः संयुक्तो यो रथः स्यन्दनस्तस्याङ्कमुत्सकम् । मध्यमित्यर्थः । अध्यास अधिरोहति स्म । किं कुर्वन् । स्पृहयन् काङ्गन् । कि कर्तुम् । तगुरु नमसितु नमस्कर्तुम् । 'नमसितुमना यन्नाम स्याननाम न पूषणम्' इति नैषधे । कया । मुदा हर्षेण । किं कुर्वन् । वपुषि शरीरे कण्टकलेखां रोमाञ्चराजीम्। 'रोमाञ्चः कण्टको रोमविकारो रोमहर्षणम्' इति हैम्याम् । उद्वहन् धारयन् । क इव । बालसाल इव । यथा नवतरुः कोरकाणां कलिकानां मञ्जरीणां भूषां शोभामुद्वहते ॥
दार्थ જેમ નવપલ્લવિત વૃક્ષ મંજરીઓની શોભાને ધારણ કરે છે તેમ ગુસ્ના આગમનને સાંભળીને રોમાંચિત થઈને અત્યંત હર્ષપૂર્વક ગુરુને નમસ્કાર કરવાની ઈચ્છાવાળા હીરકુમાર સારથિ સહિત २५ 3५२ ॥३० यया. ॥७॥
रंहसास्य मनसो विभुवीक्षोत्-कण्ठितस्य दधता किमु मूर्तिम् । संचरन् पथि रथेन स तेन, प्राप्तवानुपमुनीन्द्रनिकेतम् ॥८॥
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग५ श्लो० ८-१०] हीरसौभाग्यम्
२९३ स हीरकुमारस्तेन पत्तनागमनसमये व्यावर्णितेन रथेन शतागेन पथि पत्तनमध्यमार्गे संचरन् प्रचलन्नुपमुनीन्द्रनिकेत गुरोरुपाश्रयसमीपं प्राप्तवान् समायातः। उत्प्रेक्ष्यते-मूर्ति शरीर दधता बिभ्रता विभोः सूरेर्वीक्षा दर्शन तत्रोत्कण्ठितस्यात्युत्सुकितस्यास्य कुमारस्य मनसश्चित्तस्य रंहसा वेगेनेव रथेनेत्यसावुत्प्रेक्षा ॥
___ સૂરિજીના દર્શનની અતિઉત્સુકતાને ધારણ કરતો, જાણે મનને મૂર્તિમાન વેગ ન હોય ! એવા પ્રકારના પવનવેગી રથવડે હીરકુમાર પાટણના રાજમાર્ગ પર ચાલતા ગુરુદેવના ઉપાશ્રયની નજીકમાં પહોંચ્યા. ૮
स्यन्दनान्मणिहिरण्यवरेण्य-श्रीजुषः प्रमदभेदुरिताङ्गः ।
स्वर्गिवर्ग इव नाकिविमाना-दुत्ततार भुवि हीरकुमारः ॥९॥
हीरकुमारः स्यन्दनाद्रथाद् भुवि पृथिव्यामुत्ततार उत्तरति स्म। गुरु वन्दितुमिति शेषः । किंभूतः कुमारः । प्रमदेन हर्षेण मेदुरित पुष्टिप्राप्त पुष्ट जात वा अङ्ग शरीर यस्य । स्यन्दनात्कस्मात्क इव । नाकिविमानात् स्वर्गिवर्ग इव । यथा देवयानाद्देववजो भूमौ उत्तरसमवसरणस्थ जिन नन्तुमिति शेषः । किंभूताद्रथाद्विमानाच्च । मणिभी रत्नैहिरण्यैः सुवर्णैर्वरेण्यां प्रकृष्टां श्रियं जुषते सेवते इति ॥
કલેકાર્થ જેમ દેવોને સમૂહ, સુવર્ણ અને રત્નોની રચનાથી સુશોભિત એવા દેવવિમાનમાંથી સમવસરણ ભૂમિમાં શ્રાજિનેશ્વરને નમસ્કાર કરવા માટે ઉતરે છે, તેમ શ્રી હીરકુમાર સુવર્ણ ને રત્ન વડે સુશોભિત રથમાંથી ગુદેવને નમસ્કાર કરવા માટે અત્યંત હર્ષ પૂર્વક નીચે ઉતર્યા. મહા
सूरिवत्रविधुवीक्षणजन्माऽऽ-नन्ददुग्धनिधिफेन इवोद्यन् ।
चन्द्रिकाच्छुरितरुग्दशनाना-मानने स्मितमनेन वितेने ॥१०॥
अनेन हीरकुमारेण आनने स्वमुखे स्मितमीषद्धसित वितेने विदधे चक्रे। किंभूत स्मितम् । दशनानां दन्तानां चन्द्रिकया दीप्त्या छुरिता व्याप्ता । 'दशनचन्द्रिकया व्यवभासितम्' । इति तथा 'चन्द्रच्छुरितं वपुः' इति पाण्डवचरित्रे । रुक्कान्तिर्यस्य तत् । उत्प्रेक्ष्यते-उद्यन् प्रकटीभवन् सूरेविजयदानगुरोर्वत्र मुखमेव विधुश्चन्द्रस्तस्य वीक्षणादर्शनाजन्मोत्पत्तिर्यस्य तादृशो य आनन्दो हर्षः स एव दुग्धनिधिः क्षीरसमुद्रस्तस्य फेनो डिण्डीर इव ॥
કલેકાર્થ આ હીરકુમારે પોતાના મુખમાં સુરિજીના દર્શન માત્રથી, દાંતોની કાંતિથી વ્યાપ્ત એવું કંઈક હાસ્ય કર્યું. તે જાણે સરિજીના મુખરૂપી ચંદ્રના દર્શનથી ઉત્પન્ન થયેલા આનંદરૂપી ક્ષીરસમુદ્રનું ફીણ ન હોય ! /૧૦
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० ११-१३ सूरिराजचरणाम्बुजयुग्मे, नेमुषो मुखममुष्य चभासे ।
आगतो मिलितुमन बसन्ती, नामिमात्मन इव श्रियमिन्दुः ॥११॥
अमुष्य हीरकुमारस्य मुख वदन बभासे । राजते स्म । अमुष्य किं चक्रुषः । नेमुषः प्रणतस्य । क्व । सूरिराजस्य विजयदानमुनीन्द्रस्य चरणौ पादावेवाम्बुजे कमले तयोयुग्मे द्वन्द्वे । उत्प्रेक्ष्यते-अत्र गुरुपादाम्बुजे वसन्तीं नित्यस्थायुकां वासिनीमात्मनः स्वस्य जामि भगिनीं श्रिय लक्ष्मी मिलितुमिन्दुश्चन्द्र इवागतः समायातः । हीरकुमारवदनस्य पार्वणरोहिणीरमणस्य समानत्वादियमुपमा । चन्द्रलक्ष्म्योयोरपि समुद्रोत्पन्नत्वेन भ्रातृभगिन्योर्व्यवहारः। 'रत्नाकरस्तव पिता कमले निवासो, भ्राता सुधामयतनुः पतिरादिदेवः । किं देवि केन कमले पद शिक्षितासि, सारङ्गशृङ्गकुटिलानि विचेष्टितानि ॥' इति सूक्ते ॥
પ્લેકાર્થ સરિરાજના ચરણક્સલમાં નમસ્કાર કરતા હીરકુમારનું મુખ શોભતું હતું. તે જાણે ગુના ચરણકમલમાં નિરંતર વસનારી પોતાની ભગિની લક્ષ્મીને મળવા માટે સાક્ષાત્ ચંદ્ર આવ્યો ન હોય ! (ચંદ્ર અને લક્ષ્મીની સમુદ્રમાંથી ઉત્પત્તિ હેવાથી તે બંનેને ભ્રાતા-ભગિનીને વ્યવહાર કહેવાય છે. તેમજ સંક્તિમાં આ પ્રકારે કહ્યું છે કે-સમુદ્ર તારો પિતા, કમલમાં તારો વાસ, ચંદ્ર તારે ભ્રાતા, અને વિષ્ણુ તારો ભર્તા તો પણ હે દેવિ ! કમલે ! લક્ષ્મી !તું આવી કુટિલતા ક્યાંથી શીખી) ૧૧
भाति तत्पदरजोऽस्म ललाटे, पूर्वमेव तिलक कृतमेतत् । त्वय्यथ त्वरितमेव समेष्ये, भाषितुं किमिति तत्पदलक्ष्म्या ॥१२॥
तस्य गुरोः पदस्य चरणस्थ रजो रेणुः अस्य हीरकुमारस्य भाले ललाटपट्टे राजते । उत्प्रेक्ष्यते-तत्पदलक्ष्म्या विजयदानसूरिपट्टश्रिया इत्यमुना प्रकारेण भाषितु वक्तु पूर्व प्रथममेव पतत्प्रत्यक्षलक्ष्य किमु तिलक विशेषक कृत रचितमिव । इति किं, यत् अथ एतस्मात्सूरेः सकाशादहं त्वयि विषये त्वरित शीघ्रमेव समेष्ये समागमिष्यामि समेष्ये । अयम् 'ईडच्' 'गतौ दिवादिको धातुरात्मनेपदी च ॥
કલેકાર્થ ગુરુના ચરણકમલની રજ હીરકુમારના લલાટ પર શોભે છે. તે જાણે શ્રીવિજયદાનસૂરિજીની પલક્ષ્મીવડે આ પ્રમાણે કહેવા માટે પ્રથમ તિલક કરાયું ન હોય, કે હિ હીરકુમાર, હવે હું આ સરિજી પાસેથી તારી પાસે અલ્પકાળમાં આવીશ' ! ૧ર
तस्य लोचनपथे पृथुकेन्द्र-स्तस्थिवानथ यथासनमेषः । सत्क्रियेव विधिना परिपत्सा, तेन कांचिदपुषच्च विभूषाम् ॥१३॥
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १३-१५] हीरसौभाग्यम्
२९५ __ अथ वन्दनविधेरनन्तरम् एष हीरकुमारलक्षणः पृथुकेन्द्रः कुमारपुरंदरस्तस्य सूरेलोचनयोनयनयोः पथे मार्ग । पथशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति । 'यथा कः पथः स्मृतः' इति । तथापथः पथि स्मृतः' इति शब्दप्रभेदे । नकारान्तो वायम् । 'तत्र टाडका' इति डप्रत्ययः । गुरोरग्रे इत्यर्थः । तस्थिवानुपविष्टः । कथम् । यथासन यथास्थानम् आस्यते उपविश्यते अस्मिन् प्रदेशे इत्यासनम् । पुनः-सा परिषत् सभा तेन हीरकुमारेण कांचिदपूर्वा विभूषां शोभाम्पुषत् पुष्णाति स्म । केव । सक्रियेव । यथा शोभनमनुष्ठान विधिना शास्त्रोक्तप्रकारेण कृत्वा शोभते ॥ इति हीरकुमारागमनगुरुवन्दने ॥
साथ વંદન નમસ્કાર કર્યા બાદ શ્રીહીરકુમારેન્દ્ર સૂરિજીના લોચનમાર્ગે, અથવા સન્મુખ યથાસ્થાને બેઠા. જેમ વિધિપૂર્વક કરાયેલું અનુષ્ઠાન અનેરી શોભાને ધારણ કરે છે, તેમ હીરકુમારથી વ્યાખ્યાનસભા અનેરી શોભાને ધારણ કરતી હતી. ૧૩
देशनां शमवतां शतमन्युः, स प्रबोधयितुमङ्गिसमाजम् । प्रादिशद्वरयिता वसतीनां, कौमुदीमिव वन कुमुदानाम् ॥१४॥
स महावीरपट्टपरम्परायातो विजयदानसूरिः नामा शमवतामुपशमिनां साधूनां मध्ये शतमन्युः शतक्रतुः शक्रः देशनां धर्मोपदेश प्रादिशद्ददौ । व्याख्यान करोति स्मेत्यर्थः । किं कर्तुम् । अगिनां भव्यप्राणिनां समाज सभां प्रबोधयितु धर्मे स्थापयितुम् । क इव । वरयितेव । यथा वसतीनां रात्रीणां कान्तश्चन्द्रः कुमुदानां कैरवाणां वन काननमाकर था प्रतिबोधयितु विकाशयितुं कौमुदी चन्द्रिका प्रदिशति । विस्तारयतीत्यर्थः ॥
જેમ ચંદ્ર કુમુદ વનને વિકતવર કરવા માટે ચંદ્રિકાને વિસ્તારે છે, તેમ સાધુઓમાં સમાન શ્રીવિજયદાનસૂરિજીએ વ્યવોને પ્રતિબંધ કરવા માટે ધર્મદેશના વિસ્તારી. ૧૪
इन्द्रवारणमिवेयमसारा, संसृतिः कृतदुरन्तचिकारा ।
पङ्किलावट इवात्र निमग्ना, निर्गमे न भविनः प्रभवन्ति ॥१५॥
भो भव्याः, इयं संसृतिः संसार इन्द्रवारणनाम कटुक फल तद्वदसारा । इन्द्रवारणफल हि बहिश्यमान रम्य पर मध्ये निःसारम् अतिकटुकतया केनापि खादितुमशक्यत्वाद्विषफलवत् तथा संसृतिरपि । किंभूता संमृतिः। कृतो निष्पादितो दुर्दुष्टोऽनन्तदुःखदायकत्वेन अन्तोऽवसान यस्य तादृशो विकारो विकृतिर्यया । फलमपि दुष्टविकृतिकृत् । तथा अत्र संसारे निमग्ना बडिताः । पतिता इत्यर्थः । भविनो जीवा निर्गमे निःसरणे विषये न प्रभवन्ति नैव समर्थीभवन्ति । निगोदादिष्वनन्तपुद्गलपरावर्तकर्तृ त्वेन । कस्मिन्निव । पङ्किलावट इव । यथा जम्बालजालाकलितकूपे निमग्ना निमज्य स्थिता जन्तवो निर्गन्तुन प्रभवन्ति ॥
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ५ श्लो. १५-१७
હોકાઈ “હે ભવ્ય ! કિંપાકક્ષ (વિષલ)ની જેમ બાહ્યથી રમ્ય એવો આ અસાર સંસાર અનંત દુ:ખદાયી અને અંતે કવિપાકને દેખાડનાર છે. જેમ અત્યંત કાદવથી વ્યાપ્ત એવા કૂવામાં પડેલા પ્રાણીને બહાર આવવું અશકય, દુશક્ય હોય છે, તેમ અનંત દુ:ખોથી ભરપૂર, અનંત પુદ્ગલપરાવર્તન રૂપ, અપાર સંસારરૂપી સમુદ્રમાં ડુબેલા જીવોને બહાર આવવું અર્થાત નિકળવું અતિ દુષ્કર છે.” tપા
नारकादिगतयोऽत्र चतस्रः, संस्फुरन्त्यसुमतामिव पुर्यः । सन्ति भूपतिपथा इव लक्षा, योनयश्चतुरशीतिरमूषु ॥१६॥
भो भव्याः, अत्र संसृतौ असुमतां जन्तूनां चतस्रश्चतुःसंख्याका नारकादिगतयः। 'नरकस्तु नारकः स्यान्निरयो दुर्गतिश्च सः' इति हैम्याम् । आदिशब्दात्तिर्यानरसुरलक्षणा गतयो गमनस्थानानि संस्फुरन्ति प्रकाशीभाव भजन्ति । का इव । पुर्य इव । यथा जन्तूनां वासस्थानानां नगर्यो दृश्यन्ते । पुनरमूषु चतुर्गतिषु चतुरशीतिलक्षा योनयो जीवानामुत्पादस्थानकानि सन्ति वर्तन्ते । क इव । भूपतिपथा इव । यथा नगरीषु चतुरशीतिप्रमाणा राजमार्गा भवन्ति । 'चतुराशी चहुटा' इति लोकप्रसिद्धिः ॥
પ્લેકાર્થ म०५ ।' मा संसारमा ७वाने २४।९।३५ १२४, तिर्थय, मनुष्य अने हेप, मेम ચાર ગતિરૂપ ચાર નગરીઓ છે. જેમાં મોટી નગરીમાં ચૌરાશી ચૌટાબજાર હોય છે તેમ આ ચાર ગતિમાં જીવોનાં ઉત્પત્તિસ્થાનો ચોરાશી લાખ છે, અર્થાત ચોરાશી લાખ છવાની છે.' ૧કા
मर्त्यजन्मनगरीमधिगत्य, प्राणिनो भ्रमिवशेन कथंचित् । दर्शनादिवरवस्त्वनवाप्ते-रायुरेव धनवत् क्षपयन्ति ॥१७॥
प्राणिनो जीवा दर्शन सम्यक्त्वमादौ येषां देशविरतिसर्वविरतिप्रमुखाणां घरवस्तूनां प्रधानपदार्थानामनवाप्तेरलाभात् धनवदर्थान्नीवीद्रव्यमिवायुर्जीवितकालमेव क्षपयन्ति निष्ठापयन्ति । किं कृत्वा । भ्रमिवशेन भवपरम्परारण्यपरिभ्रमणप्रकारेण कथंचिद्दशदृष्टाम्तैर्महता कष्टेन कृत्वा मर्त्यजन्म मनुष्योत्पत्तिर्नाम नगरीमधिगत्य प्राप्य । 'अधिगत्य जगत्यधिश्वरात्' इति नैषधे । अधिगत्य । लब्ध्वा इत्यर्थः ॥
પ્લેકાર્થ “અનંત ભવપરંપરામાં દશ દષ્ટાંત દુર્લભ એવી મનુષ્યગતિરૂપ નગરીમાં આવીને આ જીવ સમ્યક્ત્વ, દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિરૂપ સંસારમાં શ્રેષ્ઠ પદાર્થોને પ્રાપ્ત કર્યા વિના વ્યાજવિના દ્રવ્યની (મુડીની જેમ ફોગટ આયુષ્ય પૂર્ણ કરીને ચાલ્યો જાય છે.”
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९७
सर्ग ५ श्लो० १८-२०] हीरसौभाग्यम्
निर्गतायुरखिलद्रविणास्ते, रकचनरफार्म भजन्तः ।
हा ! दुसमतदशः अशरण्या, नित्यदुःखमनुभूय म्रियन्ते ॥१८॥
हा इति खेदे । ते. पूर्वोक्ताः प्राणिनः व विद्यते शरणागतसाधुः रक्षिता पालयिता वा येषां ते अशरण्याः। शरणरहिता इत्यर्थः । तथा दुर्दुष्टा शोचनाहीं आगता दशा अवस्था येषां तादृशाः सन्तो नित्यमनिश दःख क्लेशपरम्परामनभय विषा प्राप्य वा म्रियन्ते । किं कुर्वन्तः । निर्गत निष्ठित क्षय प्राप्तमायुर्जीवितकालस्तदेवाखिल समस्त इविण धन येभ्यो येषां वा तथाविधाः सन्तो नरकस्य दुर्गतवर्ममार्ग भजन्ते आश्रयन्ते । किंवत् । रङ्कवत् । यथा द्रमका निष्ठापितसमस्तस्वधनाः सन्तो मार्ग नगराध्वान भजन्तः केनचिदप्यकृतरक्षा दुष्टावस्थापतिता नित्यं दुखःममुभूय म्रियन्ते ॥
साथ ખેદની વાત છે કે અશરણ છવો શોચનીય દશા પ્રાપ્ત કરી. નિરંતર કલેશની પરંપરાને અનુભવી, આયુષ્યરૂપી દ્રવ્ય ચાલ્યું જવાથી રંક ભીખારીની જેમ નરકઆદિ દુર્ગતિનો આશ્રય ४२नार भने छे.' ||in
धर्ममार्हतमतो जनिमन्तो, यानपात्रमिव संग्रहयध्वम् । तस्थुषी भवपयोनिधिपारे, मुक्तिनामनगरी च जिहीध्वम् ॥१९॥
हे जनिमन्तो भव्याः, अतोऽस्मात्कारणाद्यावपात्र वहनमिवाहत जिनप्रणीत थर्म संग्रहयध्वम् । धर्मसंग्रह कुरुतेत्यर्थः । 'ग्रह्णाति ग्रहयते लाति' इति क्रियाकलाये ग्रहः णार्थाः क्रियाः। पुन! य भवन्तः भवः संसारः स एव पयोनिधिरगाधत्वात्समुद्रः तस्य पारे परस्मिस्तटे तस्थुषी स्थितिमती मुक्तिः सिद्धिरेव नाम यस्यास्तादृशीं नगरी जिहीध्व गच्छत । यानपात्रसंत्राहिणो जना हि पाथोधिपरपारपुरीमासादयन्तीति स्थितिः ॥
શ્લેકાર્થ ... २९या सया , नभे, श्रीनिलेश्वर मग तनी धर्म३५॥ नावडीने ९१ ३१. અને સંસારરૂપી સમુદ્રને કાંઠે રહેલી મુક્તિરૂપી નગરીમાં પહોંચે છે
द्वे महोदयपुरस्य पदव्यौ, प्रध्वरा. च विषमा च जिनोक्ते ।
आदिमा ननु महाव्रतनामा, पश्चिमा पुनरणवतरूपा ॥२०॥
भो भव्याः, महोदयपुरस्य मुक्तिनामनगरस्य द्वे उभे पदव्यौ मार्गों स्तः भगवता कथितौ वर्तेते । द्वे के । एका प्रध्वरा सरला च, पुनरपरा विषमा कुटिला । तत्र द्वयोमध्ये आदिमा पदवी प्रथमो मार्गः ननु निश्चित महान्ति सर्वसावद्यध्यापारनिषेधरूपाणि । सर्वप्राणातिपातविरमण-सर्वमृपावादविरमण-सर्वादत्तादानविरमण-सर्वमैथुनविरमण-सर्व
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० २०-२१ परिग्रहविरमण-इति पञ्च महाव्रतानीति नाम यस्याः सा । 'साक्षादप्सरसो विमानकलितव्योमान एवाभवान्' इति नैषधे । तेन महाव्रतनामा इति प्रयोगः । पुनः पश्चिमा तयोरन्तिमा अणुव्रतानि देशविरतिभाजाम् । स्थूलप्राणातिपातविरमण-स्थूलमृषावादविरमण--स्थूलादत्तादानविरमण--स्वदारसंतोषपरस्त्रीविधवावेश्याकन्याविरमण--स्थूलपरिग्रहपरिमाण-दिग्विरमण-भोगोपभोगविरमण-अनर्थदण्डविरमण-सामायिकव्रत-देशावगासिक-पौषधोपवासव्रत-अतिथिसंविभागव्रत-रूपाणि द्वादशसंख्याकानि रूप यस्याः ar ||
કલેકાર્થ હે ભવ્ય જીવો, તે મુક્તિરૂપી નગરીમાં જવાના જિનેશ્વર ભગવંતોએ બે માર્ગ બતાવ્યા છે. એક સરલ અને બીજે વિષમ. તેમાં જે સરલમાર્ગ છે, તે સર્વ પાપવ્યાપારના નિષેધરૂપ છે. તે આ પ્રમાણે સર્વથા કોઈ જીવની હિંસા કરવી નહી. સર્વથા અસત્ય ભાષા બલવી નહી. સર્વથા ચોરી કરવી નહીં. સર્વથા સ્ત્રીસંગને ત્યાગ કરવો. અને સર્વથા ધનધાન્યાદિક પરિગ્રહ સંગ્રહ કરે નહીં, આ પાંચ મહાવ્રતરૂપ સરલ માર્ગ છે.
બીજો વિષમ માર્ગ આ પ્રમાણે છે: આંશિક કે જીવની હિંસા નહીં કરવી. અંશતઃ જુ નહિ બલવું. અંશતઃ ચોરી નહીં કરવી. સ્વસ્ત્રીમાં સંતોષ અને પરસ્ત્રી, વિધવા, વેશ્યા. આદિને સંગ નહીં કરવો. અંશત: ધનધાન્યાદિક પરિગ્રહનું પરિમાણ કરવું. દિશાઓનું પરિમાણ કરવું.
એકવાર ભોગવવા યોગ્ય તે ભેગ-ભોજન, માળા આદિ, વારંવાર ભોગ્ય સ્ત્રી આદિ, એવા પ્રકારના ભોગપભોગને અંશત: ત્યાગ, અનર્થદંડવિરમણવ્રત-વિના કારણના પાપ વ્યાપારને ત્યાગ, સામાયિકત, દેશાવગાયિકવ્રત. પૌષધોપવાસ વ્રત અને બારમું અતિથિસંવિભાગવત. આ પ્રકારનાં બારવ્રતરૂપ બીજો વિષમ માર્ગ છે, એટલે કે સર્વવિરતિ અને દેશવિરતિરૂપ બે માર્ગ મુક્તિનગરીમાં જવા માટે શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતે બતાવ્યા છે. મારા
तूर्णमस्ति यदि तत्र यियासा, प्रध्वरे पथि ततः प्रयतध्वम् ।
सौगतोदितपदार्थ इवास्ते, यद्भवः स्फुरदशाश्वतभावः ॥२१॥
भो भव्याः, यदि भवतां तत्र महोदयपुरे तूर्ण शीघ्र यियासा. गन्तुमिच्छास्ति वर्तते, ततस्तहि प्रध्वरे साधुमार्गरूपे सरले पथि पदव्यां प्रयतध्व प्रयत्न कुरुध्वम् । यद्यस्मात्कारणात् भवः संसारः स्फुरन् प्रकटीभवन् अशाश्वतभावः विनश्वरता यत्र एतादृश आस्ते । क इव । सौगतोदितपदार्थ इव । यथा बौद्धकथितवस्तुव्रजे 'सर्व क्षणिकम्' इति वाक्यात् यावत्पदार्थसाथै अनित्यता वर्तते ॥
કલેકાર્થ હે ભવ્ય છે, જે તમે મુક્તિપુરીમાં જલદી જવા ઈચ્છતા હો તો સાધુ માર્ગરૂપ સરલમાર્ગમાં પ્રયત્ન કરે, અર્થાત સાધુજીવન અંગીકાર કરે. કારણકે સંસાર બૌદ્ધના ક્ષણિકવાદની જેમ વિનશ્વર છે. અર્થાત સંસારમાં પદાર્થોનું નાશવંતપણું છે.” ૨૧
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० २२-२४] हीरसौभाग्यम्
२९९ अमिल्कतामेव दर्शयतिसध्यिराग इव जीवितमास्ते, यौवनं च सरितामिव वेगः । यत्क्षणेव कमला क्षणिकेय, तत्त्वरध्वमनिशं जिनधर्मे ॥२२॥
यत्कारणात् सांध्यरागः संध्यासमयसंबन्धी रागः उपलक्षणानीलपीतकृष्णश्वतरताभ्रिकाप्रकरस्तद्वजीवितम् । यथा संध्यारागः क्षणात् प्रध्वंसं भजते तथा जीवितव्यमपीति । च पुनविन तारूण्य सरितां प्रावृषेण्यनदीनां वेग इवास्ति । यथा नदीनां पूर त्वरित प्रयाति । यतः 'यौवन जाइ वेगिनदी युं जलवहइ इन्दचन्दनागेन्द कहो कुण थिर रहइ' इति सूक्तोक्तेः । तथा यौवनमपि । पुतर्यत्कारणात् इयं कमला लक्ष्मीः क्षणेव विद्युदिव क्षणशब्दो वेश्मरत्न(विद्युदर्थे)शान्तिचरित्रेऽस्ति । क्षणिका क्षणमात्रस्थायुका । 'करिकर्णचला कमला' इति वचनात् । तत्कारणादनिश जिनधर्मे त्वरच त्वरां कुरुध्वम् । शीघ्र जिनधर्ममेव कुरुतेत्यर्थः ॥ इति गुरुदेशना ॥
પ્લેકાર્થ સંધ્યાના રંગ સમાન આ જીવન નાશવંત છે નદીના પૂરની જેમ આ યૌવન અશાશ્વત છે, અને વિજળીના ચમકારાની જેમ આ લક્ષ્મી ચંચળ છે. માટે સુખી થવા ઈચ્છતા હે તે શ્રાજિનેશ્વર ભગવંતના ધર્મમાં પુરુષાર્થ કરે.” મારા
भारतीमिति निशम्य श्मीन्दोः, कल्पिताप्लव इवामृतकुण्डे । उल्लसत्पुलकपल्लविताङ्ग-वेतसीति विततर्क कुमारः ॥२३॥
कुमारो हीरनामा चेतसि स्वमनसि इति वक्ष्यमाण वितर्क चिन्तयामास । किंभूतः कुमारः। उल्लसन् प्रकटीभवन् यः पुलको रोमाञ्चस्तेन पल्लवितमङ्ग वपुर्यस्य । उत्प्रेक्ष्यते-अमृतस्य सुधायाः कुण्डे कल्पितः कृतः आप्लवः स्नान येन तादृश इव । कि कृत्वा । शमीन्दोमुनिचन्द्रस्येत्याधुक्तप्रकारेण भारती काणीम् । देशनामित्यर्थः । निशम्य
श्रुत्वा ॥
કલેકાર્થ અમૃતના કુંડમાં જાણે સ્નાન કર્યું હોય તેમ આચાર્યશ્રીની વાણી સાંભળીને રોમાંચિત થયેલા શરીરવાળા હીરકુમાર મનમાં આ પ્રમાણે વિચારતા હતા. પરા
अस्ति कश्चन न कस्यचनापि, भ्रातृपुत्रपितृमित्रजनादि । संसृतौ क्षणिकतां कलयन्त्यां, नानुयाति परलोकजुषं यत् ॥२४॥
कस्यचनापि पुंसो भ्राता बन्धुः, पुत्रः सुतः, पिता जनकः मित्र सुहृत् . जनः कुटुम्बवर्गः, स आदौ पूर्व यस्य तादृक्कश्चिन्नास्ति यत्कारणात् णिकतां क्षणमात्रस्था
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग ५ श्लो० २४ - २६
यित्व' 'जे पुव्वह्ने दिट्ठा ते अवरहे न दीसन्ति' इति वचनात् क्षणविध्वंसिभावं कलयन्त्यां दधत्यां संसृतौ संसारे परलोकजुषं भवान्तरभाज स्वजन कोऽपि नानुयाति न पश्चात्पृष्ठे वा व्रजति । अन्यस्मिन् भवे न कोऽपि सार्धं याति । एक एव जीवो यातीत्यर्थः । यतः 'परलोकजुषां स्वकर्मभिर्गतयो भिन्नपथा हि देहिनाम्' इति रौ ॥
ક્ષેાકા
' मा संसारमा भाता, पिता, आता, पुत्र, स्वन्न यहि परिवार धनु नथी. આ સંસાર ક્ષણવિનાશી છે. પરલોકમાં જતાં જીવની સાથે કાઇપણ સ્વજન સાથે જતા નથી,’ ાર૪.
वल्लभीभवति यद्भवभाजां स्वार्थ एव न तथात्र परार्थः । पर्वणीन्दुरपि पङ्कजपाणि, यात्यसौ वसुकृतेऽपरथा नो ||२५||
यत्कारणादत्र जगति भवभाजां जन्तूनां यथा येन प्रकारेण स्वार्थ एव केवल निजकार्यमेव वल्लभीभवति इष्टो जायते, तथा तेन प्रकारेण प्राणिनां परेषामर्थः अन्यकृत्यं न वल्लभः स्यात् । उक्तमर्थ दृष्टान्तेन द्रढयति - असौ प्रत्यक्षो महत्सु विख्यातिमान् इन्दुश्चन्द्रोऽपि पर्वणि अमावास्यायां वसुकृते रत्नकृते । 'वसु कान्तिधनयो:' । तदर्थं पङ्कजपाणि सूर्य प्रति भानुपार्श्वे याति । क्षीणश्चन्द्रः पर्वणि भास्करपार्श्व गत्वा कान्तिमादायाभ्युदयते इति कविसमयः । अपरथा अन्यसमये अर्थे सृते स्वाभ्युदये संजाते न कदाचिगच्छति । एवमन्योऽपि कमलाङ्कितकर धनिन प्रति द्रव्यार्थ प्रयाति । कार्ये तत्पार्श्वमपि नोपैति । तस्मात्कोऽपि कस्यापि नास्ति । 'प्रकारवचने थालू' | 'सामान्यस्य भेदको विशेषः प्रकारस्तद्वृत्तेः किमादेस्थाल् स्यात् सर्वप्रकारेण इति सर्वथा इतरथा अपरथा' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् ॥
શ્લાકા
* સંસારી જીવા પેાતે પેાતાના સ્વાર્થમાં જ રકત હેાય છે. પરાકાષને પણ ષ્ટિ નથી. જુઓને, આ ચંદ્ર પણ અમાવસ્યાના દિવસે ક્ષીણ થયેલા સૂર્ય પાસે રત્નકાંતિને લેવા માટે જાય છે ! કાંતિને પ્રાપ્ત કરી અભ્યુદયને પામે છે, પેાતાના અભ્યુદય થયા પછી સૂર્યાં પાસે જતેા નથી! તેવીજ રીતે બીજા જીવા પણ ધન માટે ધનવાનના આશ્રય કરે છે, સ્વયં ધનપતિ બન્યા પછી એ ઉપકારી પાસે જતા નથી ! કાર્ય સર્યાં પછી કાઇ કાઇનું નથી ! એટલેકે સંસાર કેવળ સ્વાર્થી છે. ' ારપા
कार्यकाल इतरोऽपि नरेणा - दीयते तदनु मुच्यत एव ।
विभ्रमाय विधृतो हृदि हारो, हीयते रहसि सोममुखीभिः ||२६||
नरेण मनुष्येण कार्यकाले स्वकृत्यसमये इतरोऽप्यन्योऽपि स्वकार्यकृते आदीयते स्वीक्रियते । तदनु कार्यकरणानन्तर सृते कृते मुच्यते त्यज्यत एव । उक्तमर्थमर्थान्तरेण दृढीकरोति – सोममुखीभिः स्त्रीभिः विभ्रमाय विलासार्थं शोभाकृते वा हृदि व
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० २६-२८] हीरसौभाग्यम् हृदये धृतः परिहितो हारो मुक्ताकलापो रहसि सुरतक्रीडाकरणसमये । 'संभोगश्च रहो रतिः' इति हैम्याम् । हीयते उत्तार्यते हृदयात् पृथक्रियते। ततः सर्वेषां स्वार्थ एवाभीष्टः ॥
શ્લોકાર્થ મનુષ્ય પોતાના કાર્યને માટે બીજાને ગ્રહણ કરે છે, કાર્ય સર્યા પછી તેને છોડી દે છે. જેમ ચંદ્રમુખી સ્ત્રીઓ શોભાને માટે હૃદય ઉપર મુક્તાહારને ધારણ કરે છે, જ્યારે સુરતક્રીડાના સમયે હારનો ત્યાગ કરે છે, તેમ આ સંસારમાં સહુ કોઈને સ્વાર્થ જ ઇષ્ટ છે. પારકા
जन्मिनामयमकृत्रिममित्र, श्रेयसे तदुदयेज्जिनधर्मः ।
वैभवाय परिशीलनभाव, लम्भितः क्षितिशशीव कृतज्ञः ॥२७॥
तत्कारणात् असारे संसारे अय स्वर्गापवर्गसाधकत्वेन प्रसिद्धः अकृत्रिममित्र स्वाभाविकसुहृत् जिनोक्तो भगवत्प्रणीतो धर्मः परिशीलनभावमुपासनागोचरतां लम्भितः प्रापितः सन् श्रेयसे ऐहलौकिकमुक्तिकृते च उदयेत् प्रकटीभवेत् । किंभूतः । कृतं निर्मित जानातीति कृतज्ञः । क इव । क्षितिशशीव । यथा कृतशो नृपः सेवितः सन् वैभवाय विभूतिकृते भवेत् ॥
કલેકાર્થ માટે અસાર સંસારમાં સ્વર્ગપવર્ગને સાધક સાચો મિત્ર કોઈ હોય તે એક જિનેશ્વર ભગવાને કહેલે ધર્મ જ છે. તે ધર્મને આશ્રય કરવાથી સ્વર્ગ અને અપવર્ગ મોક્ષનો વૈભવ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. જેમ કૃતજ્ઞ રાજાને કરેલ આશ્રય, ભવિષ્યમાં અભ્યદયને કરનાર બને છે તેમ આ જિનધર્મ અભ્યયને આપનાર છે. રા
स्वानुजन्मभगिनीकुलवृद्धा-नाददे तदनुयुज्य तपस्याम् । पारलम्भनविभुभववार्धे-र्यत्तरीव नियमस्थितिरेषा ॥२८॥
यत्कारणादेषा मुक्तिनगरप्रध्वरप्रद्धतिः प्रसिद्धा नियमे पञ्चमहाव्रतादिमूलगुणोत्तरगुणसम्यक्पालनरूपे यावजीवावस्थान नियमस्थितिर्दीक्षा तरीव नौरिव संसारसमुद्रस्य पारलम्भने परतटमापणे विभुः समर्था आस्ते । 'तां तृतीयपुरुषार्थवारिधेः पारलम्भनतरीमरीरमत्' इति नैषधे । तत्कारणात् स्वो शातिवर्गः । अनुजन्मा कनीयान् श्रीपालाख्यभ्राता राणीविमलाऽऽख्ये द्वे भगिन्यौ जामी कुलवृद्धान् गोत्रमहत्तराननुयुज्य पृष्टा अह तपस्यां संयममाददे गृहामि ॥ इति हीरकुमारस्य संसारासारताविचारः ॥ :
सार्थ મુકિતરૂપી નગરીના સરલ માર્ગ૨પ, પાંચમહાવ્રતના જીવન પર્યત પાલનરૂપ દીક્ષા, એજ આ સંસારરૂપી સમુદ્રને પાર કરવા માટે સમર્થ નાવ સમાન છે. માટે નાનાભાઈ શ્રીપાલ, જ્યક ભગિનીઓ વિમલા અને રાણી આદિ સ્વજનની અનુજ્ઞા લઈને હું ભાગવતી દીક્ષાને અંગીકાર કરું ? શ્રીહીર મારે આ પ્રમાણે સંકલ્પ કર્યો. - ૮
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ५ श्लो० २९-३१ सूरिसिन्धुरपुरः स कुमारो, व्याजहार मनसीति विमृश्य ।
दन्तकान्तिमुचुकुन्दसुमैतस्त-त्पादयोरिव सृजन्नुपहारम् ॥२९॥
स हीरकुमारः मनसि स्वचित्ते इति पूर्वोक्तं विमृश्य विचार्य सूरिषु सिन्धुरः शौण्डीरत्वेन गजस्तस्य पुरोऽग्रे व्याजहार वदति स्म । उत्प्रेक्ष्य-दन्तानां कान्तय एव मुचकुन्दा द्रुमविशेषास्तेषां सुमः पुष्पैस्तस्य सूरेः पादयोश्चरणयोरुपहार पूजाम् । 'पूजाहणासपर्यार्चा उपहारबली समौ' इति हैम्याम् । सृजन् कुर्वन्निव ॥
શ્લોકાર્ધ આ રીતે હીરકુમારે મનમાં વિચારીને, આચાર્ય મહારાજની સમક્ષ આ પ્રમાણે કહ્યું. જાણે દાંતોની કાંતિરૂપ મચકુંદનાં પુષ્પ વડે સૂરિજીના ચરણની પૂજા કરતા ન હેચ ! પારકા
. प्राप्य तावककरादिह दीक्षा-माहितायतिहितामिव शिक्षाम् ।
सेवितुं चरणतामरसं ते, मानस मुनिष ! कामयते मे ॥३०॥
हे मुनिप सूरीन्द्र, ते तव चरणतामरस पादपद्म सेवितु मे मम मनः कामयते वाञ्छति । किं कृत्वा । इहास्मिन्नेव समये तावकात् त्वदीयात्करात् पाणेर्दीक्षां प्राप्य समासाद्य । उत्प्रेक्ष्यते-आहित स्थापितमायतौ उत्तरकाले हित पथ्य यया तादृशीं शिक्षामिव ॥
શ્લેકાર્થ “ હે સૂરીન્દ્ર ! હમણાં જ આપના કરકમલથી દીક્ષાને પ્રાપ્ત કરીને આપના ચરણકમલની સેવા કરવા માટે મારું મન ઉત્સુક બન્યું છે. ભવિષ્યકાલમાં સ્થાપન કરેલું છે હિત જેમાં એવી શિક્ષાની જેમ દીક્ષા ગ્રહણ કરવા માટે મારું મન ઉસુક બન્યું છે. ' ૩૦
एवमुक्तवति हीरकुमारे, सूरिशीतकिरणः स्म गृणाति । मथ्यमानमकराकररावं, हेपयन्निव गभीरविरावैः ॥३१॥
सरिषु माये शीतकिरणः सौम्यगुणेन चन्द्रो गृणाति स्म बभाषे । कस्मिन् सति । एवममुना प्रकारेण उक्तबति कथितकति हीरकुमारे सति । उत्प्रेक्ष्यते-सूरिर्गभीरविरावैर्मन्द्रध्वनिभिर्मथ्यमानो नारायणेन मन्दरगिरिणा विलोड्यमानो यो मकराकरः समुद्रस्तस्य राव गम्भीरनिर्घोष लजयन् लज्जायुक्तं कुर्वन्निव ॥
___ આ પ્રમાણે હીરકુમારે કહ્યું ત્યારે, આચાર્યોમાં ચંદ્રસમાન શ્રી વિજયદાનસૂરીશ્વરજી આ પ્રમાણે યા , તે આચાર્યશ્રીના ગંભીર અવાજવડે મંથન કરાતા એવા સમુદ્રને અવાજ જાણે લાયકત બની ગયે ન હોય ! ૩૧
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०३
सर्ग ५ श्लो० ३२-३४] हीरसौभाग्यम्
मा कृथाः कचन तत्प्रतिबन्ध, बान्धवस्वजनमित्रजनेषु । गन्धवाह इव भूधरसिन्धु-ग्रामसीमपुरभूमिधुनीषु ॥३२॥
हे कुमार, यद्येवं तवाशयस्तत्तदा तर्हि वचन केष्वपि बान्धवा भ्रातरः, स्वजनाः सगोत्राः ज्ञातयः, मित्राणि सुहृदः, तत्प्रमुखेषु जनेषु लोकेषु प्रतिबन्ध ममत्वेन स्नेहेन कृत्वा संसारे स्थायिभाव मा कृथा मा कुर्याः । क इव । गन्धवाह इव । यथा वायुभू. धराः पर्वताः, सिन्धवः समुद्राः, ग्रामाः संनिवेशाः, सीमा ग्रामनगरसमीपबहिःप्रदेशाः, पुराणि नगराणि, भूमयोऽखिलवसुंधरा, धुन्यो नद्यः, तासु प्रतिबन्ध न विदधाति ॥
सार्थ भार, ने तारे। मारने । स४६५ होय , वायु, पता, समुद्रो, गाम નગર, સીમાઓ, પૃથ્વીઓ, કે નદીઓ...આદિ કોઈમાં પ્રતિબંધ કરતો નથી, તેમ તારે પણ ભ્રાતા ભગિની, મિત્રો, આદિ સ્વજનવર્ગમાં પ્રતિબંધ-મમત્વભાવ કરે નહી.' મારા
यैरवधि जिनधर्मसुरद्रः, पूर्वजन्मनि जनैरिह तेषाम् । तबलानि कमलाकमलाक्षी, सार्वभौमपदवीप्रमुखानि ॥३३॥ तत्सुमानि सुरवैभवलम्भः, कीर्तयः परिमलोऽप्यदसीयः ।
सिद्धिमुग्धमृगदृक्परिरम्भाऽऽ-म्भणानि पुनरस्य फलानि ॥३४॥ (युग्मम् ) - हे हीरकुमार, यैर्जनैः पूर्वजन्मनि प्राचीने भवे जिनधर्मरूपः सुरदः कल्पवृक्षोऽवधि वृद्धि प्रापितः, तेषां जनानामिह जन्मनि कमला लक्ष्मीः । अथ च कमला श्रीस्तत्तल्या कमलाक्षी अरविन्दलोचना स्त्री, यया परिणीतमात्रया गृहे चागतया सत्या सर्वतः सौधधनधान्यद्विपदचतुष्पदादिभिः परिपूर्यते सा लक्ष्मीसदृशा पद्माक्षी तथा सार्वभौम सर्वस्या भूमेरीश्वरश्चक्रवर्ती तस्य पदवी एताः प्रमुखाः आदिमाः प्रकृष्टा वा येषु तादृशानि तस्य सुरद्रोदलानि पत्राणि सन्ति । तथा सुराणामुपलक्षणादिन्द्रादीनां वैभवानां संपदां लम्भः प्राप्तिः सा तस्य सुमानि पुष्पाणि । 'प्रसून कुसुम सुमम्' इति हैम्याम् । तथा कीतर्यः सुरासुरनरखेचरकिंनरमिथुनगीयमानयशांसि अपि पुनरस्यायमदसीयः परिमल: आमोदः सौरभम् । सिद्धयो लघिमा, वशिता, ईशत्वम् , प्राकाम्यम् , अणिमा, महिमा, यत्र कामावसायित्वम् , प्राप्तिः, इत्यष्टौ, अन्या अपि मन्त्रतन्त्रविद्यातपःशक्तिप्रमुखाः सिद्धय एव मुग्धमृगदृशो रम्याङ्गनाः । अथ वा सिद्धिर्मुक्तिरेव प्रधानवधूस्ताभिस्तस्या वा सार्धमालिङ्गनानि परिरम्भणानि आसादनानि तेषामारम्भाः प्रक्रमास्तानि पुनरस्य कल्पद्रोः फलानि वर्तन्ते ॥
કલેકાર્થ હે હીરકુમાર પૂર્વ જન્મમાં જે જીવોએ શ્રી જિનધર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષનું રોપણ અર્થાત આરાધન કર્યું છે, તે જીવોને આ જન્મમાં સાક્ષાત લક્ષ્મીસમાન પદ્માક્ષી એવી પ્રેમાળ પત્ની, તેમજ
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ५ श्लो० ३३-३६
ચક્રવર્તીની પદવી આદિની પ્રાપ્તિ થવી તે કલ્પવૃક્ષનાં પાંદડાં છે, દેવ દેવેન્દ્રોના વૈભવની પ્રાપ્તિ તે પુષ્પા છે, તેમજ દેવ, દાનવ, માતવ આદિ યુગલો વડે ગવાઇ રહેલી કાતી તે કલ્પવૃક્ષની સૌરભ છે. अधिभा, वशिता, छशिता, आमभ्य, अणिमा, गरिमा, यत्र अभावसायित्व भने प्राप्ति, આઠ પ્રકારતી સિદ્ધિ અથવા મુકિતરૂપી સ્ત્રી સાથેના પાર્લિંગનની પ્રપ્તિ તે આ જિતધરૂપી કલ્પवृक्षनां इ छे " ॥३३॥
धर्म एव मनुजैरिह मन्त्रः, सार्वकामिक इवैष निषेव्यः ।
येन वाङ्मनसपारगतः य-तत्करोति करसात्तरसाऽसौ ॥ ३५ ॥
इह जन्मनि मनुजैर्मानवैरेष पूर्वव्यावर्णित स्वरूपः धर्म एव निषेव्यः सेवनीयः आराध्यः । क इव । मन्त्र इव । यथा कैश्चित्पुंभिर्विनयादिना प्रसन्नीभवद्गुरुप्रदत्तः सर्वान् समस्तान् कामान्मनोभिलषितान् करोति पूरयतीति सार्वकामिको मन्त्रो निषेव्यते सम्यगुपासनागोचरीक्रियते । येन कारणेनासौ धर्मों यद्वस्तु वाङ्मनसयोः पारगत वचनमनसोगरातीत' यत्र पदार्थे वाचो मनसश्च गोचरो न भवति तदपि वस्तु तरसा शीघ्र करसात्करप्राप्त करोति । 'का नाम तत्र चिन्ता, प्रभवति पुरुषस्य पौरुष यत्र । वाङ्मनसयोरविषये, विधौ च चिन्तान्तर किमिह ॥' इति चम्पूकथायाम् ॥ इति कुमारमुद्दिश्य गुरुवाक्यम् ॥
લેાકા
જેમ કેાઈ પુરુષ, વિનયાદિ ગુણાથી પ્રસન્ન થયેલા ગુરુએ આપેલા, સર્વ પ્રકારની ઇચ્છાઓના પૂરક એવા સકામુક મંત્રની સમ્યક્ પ્રકારે આરાધના કરે છે, તેમ આ જન્મમાં પૂર્વે જેનુ સ્વરૂપ કહેવાયુ' છે. એવા પ્રકારના જિનધનું સમ્યક્ પ્રકારે આરાધન કરવુ જોઇએ, સમ્યક્ પ્રકારે આરાધન કરાયેલા ધ જીવાતે મનસાતીત અને વચનાતીત એવા અગેાચર પદાર્થો પણ શીઘ્રતયા હસ્તસાત્ કરી આપે છે, અર્થાત્ પ્રાપ્ત કરાવે છે. ઉપરા
तां निषीय मुनिवासवाच, स्मेरदृक् प्रबुबुधे स कुमारः । कैरवोत्कर इव स्मितकोश - चन्द्रिकां कुमुदिनीरमणस्य || ३६ ||
स कुमारः प्रबुबुधे प्रतिबुद्धः । किंभूतः । स्मेरदृक् हर्षेण हसितनयनः । तां पूर्वोक्तां मुनिवासवस्य सूरीन्द्रस्य वाच वाणी निषीय सादर श्रुत्वा पीत्वा । क इव । कैरवोत्कर व । यथा कुमुदिनीरमणस्य विधोश्चन्द्रिकां ज्योत्स्नां निपीय कुमुदप्रकरः प्रबुध्यते विकाश' लभते । किंभूतः । स्मिता विकसिताः कोशाः कुड्मला यस्य ॥
શ્લાકાર્ય
જેમ ચદ્રની ચ ંદ્રિકાતુ પાન કરીતે, ડાડાવાળા કુમુદના સમૂહ વિકસિત થાય છે, તેમ હર્ષયુક્ત નયનવાળા હીરકુમાર, સુરીન્દ્રની વાણી સુધાનું આદરપૂર્વક પાન કરીને પ્રતિયુદ્ધ થયા. અર્થાત્ પ્રતિષેધ પામ્યા. ૫૩૬।।
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
निश्विकाय विनयानतकाय - स्तत्पुरः शिशुशशी स्वतपस्याम्
शंभुसुभ्रुव इवाम्बुजनाभः, प्रत्यगाच्च भवनं निजजामेः ॥ ३७॥
सर्ग ५ श्लो० ३७ - ३९]
३०५
शिशुशशी कुमारचन्द्रः तस्य सूरेः पुरोऽग्रे स्वस्यात्मनस्तपस्यां दीक्षाग्रहण TM निश्चिकाय अहमवश्य' श्रीमत्पार्श्वे परित्र (ज्यां) जां गृहीष्यामिति निश्चयं कृतवान् । किंभूतः । विनयेन आ सामस्त्येन नतो नम्रीभूतः कायः शरीर ं यस्य । च पूनर्निजजामेर्विमलाया भवनं गृहं प्रत्युज्जगाम । क इव । अम्बुजनाभ इव । यथा कृष्णः शंभुसुभ्रुवः पार्वत्या भवनं प्रति गच्छति । भवानी हि कृष्णभगिनीति कविसमयः । 'भवानी कृष्णमेनाकस्वसा' इति हैम्याम् । अम्भोजनाभः अम्बुजनाभः इत्यादयः प्रयोगाः पाण्डवचरित्रे सन्तीति ॥ इति विजयदानसूरिपुरो हीरकुमारस्य दीक्षाग्रहणनिश्चयकरणम् ॥
શ્લેાકા
વિનયથી અત્યંત નમ્ર શરીરવાળા હીરકુમારચંદ્ર આચાર્યશ્રીની સમક્ષ 'હું અવશ્ય આપની પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરીશ'' આવેા નિશ્ચય કરી, જેમ કૃષ્ણ પેાતાની ભગિની પાર્વતીને ઘેર જાય તેમ પેાતાની જ્યેષ્ઠ ભગિની વિમલાને ઘેર ગયા. ૫૩૭ાા
इच्छता हृदि महोदयलक्ष्मी-सङ्गदूतिमिव जैनतपस्याम् ।
भाष्यते स्म भवनं प्रविभूषयाऽ - नेन भावयतिना निजजामिः ||३८||
अनेन निजजामिः स्वभगिनी भाष्यते स्म भाषिता वादिता । अनेन किंभूतेन । भावेन परिणामेन यतिना साधुना । अथ वा भावे आशये मनसि यतित्व चारित्रम - स्येति तेन भावयतिना । किं कृत्वा भाषिता । भवनमर्थाद्भगिनीभवन: प्रकर्षेण विभूष्य शोभां नीत्वा गृहे आगत्येत्यर्थः । अनेन किं कुर्वता । जिनानां तीर्थकृतामिय जैनी तपस्यां दीक्षामर्थाद् ग्रहीतुमिच्छता हृदये वाञ्छता । उत्प्रेक्ष्यते - महोदयलक्ष्म्या मुक्तिश्रिया महाभ्युदयसंपदो वा सङगे संगमे मिलने दूतिमिव संदेशहारिकामिव । ' तस्याः स्वयं' - वरपरिग्रहदुतिरेषा, मुक्तावली हृदि पद भवतः करोतु' इति चम्पूकथायाम् । 'दूत्यां दूतिरपि स्मृता' इति शब्दप्रभेदे ॥
શ્લેાકા
મુક્તિરૂપી લક્ષ્મીની સાથે સંગમ કરાવવામાં દૂતી સમાન પારમેશ્વરી પ્રવજ્યાને હૃદયમાં ચ્છિતા ભાવમુનિ હીરકુમારે ગિનીના ધરને શેાભાવીન અર્થાત્ ધરે આવીને પેાતાની બહેનને આ પ્રકારે કહ્યું. રામા
धारिणीत वाद्य सुधर्म - स्वामिनं विजयदानमुनीन्द्रम् |
वन्दितु ं विजयसिंहमहेभ्याम्भोजदृग्गत इतोऽहमभूवम् ||३९||
विजयसिंहनामा यो महेभ्यो व्यवहारी तस्याम्भोजदृक् प्रियतमे हे जामे, अद्याह
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ५ श्लो० ३९-४१ मितो भवत्या गृहाद्विजयदाननामान मुनीन्द्र सूरि वन्दितु नमस्कर्तुं गतोऽभूवम् । क इव । धारिणीसुत इव धारिणीनामा ऋषभव्यवहारिपत्नी तस्याः सुतो जम्बुकुमारः। सुधर्मस्वामिन श्रीमहावीरपञ्चमगणधर नन्तु गतोऽभूत् ॥
બ્લેકાર્થ વિજયસિંહ શ્રેષ્ઠીની પ્રિયતમા, કમલનયના બહેન ! જેમ આભ શ્રેષ્ઠીની પત્ની ધારિણીના પુત્ર જંબુકુમાર પંચમ ગણધર શ્રી સુધર્માસ્વામીને વંદન કરવા ગયા હતા, તેમ આજે હું શ્રી વિજયદાનસુરિજીને વંદન કરવા ગયો હતો. ૩૯
कीलनैकललित कलयन्ती, या कशेव तुरगस्य भवस्य ।
देशनाश्रवणगोचरभाव, लम्भिता श्रमणशीतमरीचेः ॥४०॥
हे जामे, श्रमणशीतमरीचेविजयदानसूरीन्द्रस्य सा परमशान्तरसमयी धर्मकथा मया त्वद्भात्रा श्रवणयोः कर्णयोः गोचरभाव विषयतां लम्भिता नीता । श्रुतेत्यर्थः । 'नून न मे श्रवणगोचरतां गतोऽसि' इति कल्याणमन्दिरस्तोत्रे । सा का । या धर्मदेशना भवस्य संसारस्य कीलने ताडने अथ वा कीलनायां पराभवविधानविषये । 'बजते हेलिहयालिकीलनाम्' इति नैषधे । एकमद्वितीय ललित विलास व्यवसाय कलयन्ती बिभ्रती वर्तते । केव । कशेव । यथा कशा चर्मदण्डः 'चाबखो' इति लोके प्रसिद्धा तुरगस्याश्वस्य ताडने अद्वैत व्यापार बिभर्ति ॥
બેકાર્થ હે ભગિની, સાધુઓમાં ચંદસમાન આચાર્ય ભગવંતની ધર્મદેશના મેં સાંભળી. આ ધર્મદેશના જેમ અશ્વને તાડન કરવામાં ચાબૂક એક અદ્વૈત સાધન છે, તેમ સંસારને ફટકો આપવામાં
એક અને વ્યવસાયને ધારણ
उन्नमज्जलधरादिव जामे, सरिराजवदनादुदयद्भिः । वाणिवैभवरसैद्वयमेतत् , पूर्यते स्म मम कर्णकलश्योः ॥४१॥
हे जामे हे विमले, सूरिराजस्य वदनान्मुखादुदयद्भिः प्रकटीभवद्भिः वाणीनां वाचां विलासा वैचित्र्यास्त एव रसा जलानि तैर्ममेदं मदीयमेतत्प्रत्यक्षशब्दविषयगोचर कर्णी श्रवणावेव कलश्यौ कुम्भ्यो तयोर्द्वय पूर्यते स्म पूर्णीभूतम् । श्रवणशब्दः पुनपुंसके। आलोचनान्तात् श्रवणौ वितत्य' इति लिङ्गानुशासनावचूर्णौ । तथा 'अवलम्बितकर्णशष्कुलीकलशीक रचयन्नवोचत' इति नैषधे । कस्मादिव । उन्नमजलधरादिव । यथा उन्नमतो जलभरैनंम्रीभवतो जलधरान्मेघादुदितैः प्रादुर्भू तैीरेः सलिलैः कलशीद्वन्द्र परिपूर्णीभवति । वाणिशब्दो ह्रस्वोऽप्यस्ति । यथा 'अन्तर्वाणिस्तु शास्त्रवित्' इति हैम्याम् । तथा भर्तृहरशतके प्रोक्तं च-'केयूरा न विभूषयन्ति पुरुष हारा न चन्द्रोज्ज्वला, न मानन विलेपन न कुसुम नालंकृता मूर्धजाः । एका वाणिरलंकरोति
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० ४१-४३ ]
हीरसौभाग्यम्
३०७
पुरुष या संस्कृता पठ्यते, क्षीयन्ते किल भूषणानि सततं वाग्भूषण' भूषणम् ॥'' इत्यत्रापि वाणिशब्दो ह्रस्वः ॥
લેાકા
હે ભગિની વિમલા, જેમ જલવડે પરિપૂર્ણ મેશ્વની વર્ષાથી કલમ ભરાઈ જાય છે, તેમ સૂરિરાજની વાણીના વૈભવરસથી મારા ક કલશ પરિપૂર્ણ થઈ ગયા. અહી વાણી શબ્દ હસ્વ પણ હોય છે, તે બતાવવા ભર્તૃહરિ શતકમાં રહેલા શ્લાનું પ્રમાણ આપે છે; 'હાથનાં કડાં, ઉજલ भौतिक बारा, स्नान, विसेचन, पुण्य संस्कार मरेसा देश, या पहार्यो पुरुषने सोलावता नथी, પરંતુ સંસ્કારી વાણી એજ પુરુષની શાભા છે ! આભૂષણા તા ક્યારેક ક્ષીણ થઈ જાય, પરંતુ સુશિ ક્ષિત સંસ્કારી વાણી એજ એનાં આભૂષણ છે.
सूरिभर्तुरमृतादपि वाचो, दृश्यते जगति कोऽपि विशेषः । त्यक्तमन्यव इदंरसिका य - न्मन्युबद्धमनसस्त्वमृताशाः ॥४२॥
हे जा जगत विश्व अमृतात्पीयूषात्सूरिभर्तुर्वाची वाण्याः कोऽप्यद्भुतवैभवो विशेषः अतिशायित्वमनिर्वचनीयमहिमा दृश्यते अवलोक्यते ज्ञायते वा । यद्यस्मात्कारणात् इदंरसिका गुरुवचनसुधापानरसवन्तो जनास्त्यक्तमन्यव उज्झितकोपा जायन्ते । अस्यां वाण्यां रसिकाः । 'इदं यशांशि द्विषतः सुधारुचः' इति नैषधे । तु पुनः । अमृताशाः सुधापायनो देवा मन्युबद्धमनसः कोपकलितान्तःकरणाः तत्त्वतस्तु यज्ञोत्कण्ठहृदयाः तदशनत्वात् । 'स्वाहा स्वधा क्रतुसुधाभुज आदितेयाः' इति हैम्याम् ॥
લેાકા
* હૈ ગિની, આ જગતમાં કાઈપણ અદ્ભુત વૈભવ દેખાતે ડાય તે તે આચાર્ય શ્રીના વચનરૂપી અમૃતના જ વૈભવ છે. જે રિસકા આ વચનામૃતનુ ં પાન કરે છે તેના કેપ ચાલ્યેા જાય છે. દેવા અમૃતભાજી હોવા છતાં પણ કાપયુક્ત ચિત્તવાળા છે! માટે આચાર્યશ્રીનું વચનામૃત અનિર્વચનીય મહિમાવાળુ છે રાજા
"
सांप्रत भगिनि तेन मुनीन्दोः संनिधौ ग्रहयितुं व्रतलक्ष्मीम् । उत्सुकोऽहमभवं भवभग्नो, धारिणेय इव वीरजिनेन्दोः ||४३||
हे भगिनि तेन एतादृग्गुरुवचनामृतपानौत्सुक्येन कारणेन सांप्रतमधुना मुनीन्दो:विजयदानसूरेः पार्श्वे व्रतलक्ष्मी चारित्रश्रियं ग्रहयितुमादातुमहमुत्सुक उत्कण्ठितोऽभव संजातः । 'गृह्णाति ग्रहयते लाली' इति क्रियाकलापे । ग्रहयते इत्यस्य ण्यन्तस्य तुम्प्रत्ययप्रयोगः । अहं किंभूतः । भवात्संसारात्पुनः पुनः पर्यटने भग्न उद्विग्नः । क इव । धारिणेय इव । यथा श्रेणिकनृपत्नी धारिणी तस्या नन्दनो मेघकुमारः श्रीमहावीरजनवरस्य पार्श्वे व्रत ग्रहीतुमुत्सुको जज्ञे ॥
શ્લાકાર્થી
તે કારણથી હું ભગિન, ધારણકિશોર મેષકુમાર જેમ વીપરમાત્મા પાસે દીક્ષા ગ્રહ્
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३०८
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ५ श्लो० ४३-४६
કરવા માટે ઉત્સુક બન્યા હતા, તેમ સંસારથી ઉદ્વિગ્ન બનેલે હું, હાલમાં આચાર્યશ્રીની પાસે ચારિત્રલક્ષ્મી ગ્રહણ કરવા માટે ઉત્સુક બન્યો છું. કા
सेतुबन्धमिव संसृतिसिन्धो-स्तद्वताय मम देहि निदेशम् । विनयेन हि महोदयलक्ष्मी-संमुखं निजजन हितकाङ्क्षी ॥४४॥
हे जामे, तत्कारणात् त्वं मम व्रताय चारित्रग्रहणार्थ निदेशमाशां देहि । कमिव । सेतुबन्धमिव पद्याविरचनमिव । लोके 'पाज' इति प्रसिद्धा । कस्य । संसृतिः संसारः स एवागाधत्वात्सिन्धुः समुद्रस्तस्य । हि यस्मात्कारणान्महानुदयोऽत्यैश्वर्य मोक्षश्च तस्य लक्ष्मीस्तत्राभिमुख संमुखीभूतं निजजन स्वकीयबन्धुवर्ग हितकाङ्क्षी स्वजनहिताभिलाषुको जनः को विघ्नयेद्विघ्नं कुर्यात् , अपि तु न कोऽपि नान्तरायी भवेत् ॥ इति विमलाभगिनी प्रति हीरकुमारस्य दीक्षादेशमार्गणवचनम् ॥
શ્લેકાર્થ “ હે બહેન! સંસાર સમુદ્રની પાજ સમાન પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવા માટે મને આજ્ઞા આપો. ખરેખર, મેક્ષલક્ષ્મીને સન્મુખ બનેલા પોતાના સ્વજનેને હિતસ્વીજનેએ અંતરાય ન કરવો नेम' ॥४॥
तद्वचो विरचित सहजेन, प्राप्तमात्रमपि कर्णपुटान्तः । क्षिप्ततप्तगुरुपत्रमिवास्या, दुःखमप्रतिममातनुते स्म ॥४५॥
सहजेन भ्रात्रा । ['भ्राता तु स्यात्सहोदरः । समानोदर्यः सोदयः सगर्भसहजा अपि ॥ इति हैम्याम् ।] विरचित कथित तद्वचो दीक्षादेशमार्गणरूपं तत्पूर्वोक्त वाक्य कर्णपुटान्तः श्रोत्रपात्रमध्ये प्राप्तमात्रमपि केवलमेकवार गतमपि अस्या विमलाया हीर. कुमारस्य बृहदागिन्या अप्रतिममसाधारण दुःखमातनुते स्म चक्रे । किमिव । क्षिप्ततप्त. गुरुपत्रमिव । यथा-क्षिप्त स्थापित तप्तमुष्णीकृत गुरुपत्र कर्णयोरतिदुःखदं स्यात् ॥
શ્લેકાર્થ પિતાના ભાઈનાં આવાં વચન સાંભળતાં જ વિમલા અત્યંત દુઃખ પામી, જેમ તપાવેલા સીસાને પ્રક્ષેપ કાનને અતિ દુઃખદાયી બને છે, તેમ હીરકુમારનાં દીક્ષા ગ્રહણનાં વચનો વિમલાને અતિ દુઃખદાયી બન્યાં. I૪૫
डिम्भलम्भितविडम्बनभाजा, दुःखतः परभृतेव भगिन्या ।
स न्यगादि मृदुगद्गदवाचा, साधिमाधरितपुष्पधनुःश्रीः ।।४६॥
स हीरकुमारो भगिन्या विमलास्वना न्यगादि भाषितः । किंभूतया । मृद्वी कोमला तथा बाष्पैरस्पष्टा तादृशी वाग्वाणी यस्याः । अथवा साधनभूतया वाचा
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० ४६-४८] हीरसौभाग्यम्
३०९. कृत्वा । कुतस्तादृग्भ्रातृप्रव्रज्यापरिणामोद्भूतदुःखतः । स किंभूतः । साधिम्ना शरीरसौ. न्दर्येण । 'साधुरम्यमनोज्ञानि' इति हैम्याम् । अधरिता हीनीकृता तिरस्कृता वा पुष्पधनुषः कामस्य श्रीर्वपुः शोभा येन । 'त्वयातः किं नरसाधिमभ्रमः' इति नैषधे ॥ उत्प्रेक्ष्यते-परभृतेव । यथा कोकिलया भाष्यते विस्वरमुच्यते । किंभूतया । डिम्मेन अव्यक्तबालकेन लम्भित प्रापित यद्विडम्बन संतापन तद्भजतीति परान् काकबालकान् पुष्यन्तीति परभृतः । 'कोकिलैः पालितः काकस्तथा चाप्रैस्तु पोषितः' इति वचनात् । तथा परभृत् व्यञ्जनान्तः । 'परभृतां मदनालसचेतसाम्-' इत्यादि रघुकुमारयोरपि।
લોકાઈ શરીરના સૌન્દર્યથી કામદેવનો તિરસ્કાર કરનારા પોતાના ભાઈ હીરકુમારને પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવાના થયેલા અભિલાષથી અતિદુઃખી બનેલી વિમલા, કમળ અને ગદ્ગદ્દ કંઠે આ પ્રમાણે કહેવા લાગી; જેમ રંગની સમાનતાથી “આ કાકનું બાળક છે કે મારું બાળક છે' આમ પિતાના બાળકને નહીં જાણવાથી વિડંબના પામેલી કેયલ વિરસ સ્વરે બેલે, તેમ વિડંબના પામેલી વિમલા અસ્પષ્ટપણે ગદ્ગદ્ કંઠે બોલી. ૪
सांप्रत व्यतिकरस्तव कोऽय, वार्धकोचितविधेश्चरणस्य ।
लीढि वत्स ! विषयस्य रसाल-स्येव पत्रिमफलस्य रसांस्त्वम् ॥४७॥
हे वत्स, सांप्रतमिदानी बाललीलायां तव भवतश्चरणस्य चारित्रस्य कोऽयं व्यतिकरः क एष प्रस्तावसमयः । किंभूतस्य चरणस्य । वार्धके वृद्धावस्थायामुचितो योग्यो विधिराचरण यस्य । किं च हे बन्धो, अधुना त्वं विषयस्य शब्दादिगोचरस्य रसानास्वादान लीढि आस्वादय । रागाननुभव । कस्येव । पवित्रमफलस्येव । यथा कोऽपि रसालस्य सहकारतरोः परिपक्वफलस्य रसान्निस्यन्दानास्वादयति जनः ॥
..
. હે વત્સ, હાલ બાલક્રીડા કરતા એવા તારે વૃદ્ધાવસ્થામાં લેવા યોગ્ય ચારિત્રને ગ્રહણ કરવાને શું સમય છે? હે બંધુ ! હમણાં તો તું પાકેલા આમ્રફલ જેવા મધુર શબ્દાદિ વિષયના રસને આસ્વાદ કર અર્થાત અનુભવ કર. ૪છો ?
भाग्यभाजि जलजन्मगृहेवा-गन्तुका तरुणता त्वयि वत्स !।
कामकेलिवसती रतिसख्यां, त्वं रमस्व युवतीभिरमुष्याम् ॥४८॥ हे वत्स, त्वयि विषये तरुणता यौवनावस्था आगन्तुका आगमनोत्सुकशीला वर्तते । केव । जलजन्मगृहेव । यथा भाग्यभाजि पुण्यवति पुरुषे जलजन्ममन्दिरा लक्ष्मीरागमन
१ वस्तुतस्तु परभता काक्येव । कोकिलडिम्भो रूपसादृश्यविडम्बनातः काकाभ्यां पाल्यते इत्येव संप्रदायः ।
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ५ श्लो० ४८-५० शीला भवेत् । पुनर्हे बन्धो, त्वममुष्यां तारुण्यावस्थायां युवतीभिविनवतीभिः स्त्रीभिः साधं रमस्व विलास कुरु । 'युवतीकरनिर्मलनिर्मथितम्' इति दीर्घोऽपि युवतीशब्दः । किंभूतायाममुष्याम् । कामस्य कन्दर्पस्य केलिवसतौ क्रीडार्थगृहे । पुनः किंभूतायाम् । रते रागस्य सख्यां वयस्याम् । 'रतिः स्मरस्त्रियां रागे रते' इत्यनेकार्थः ॥
શ્લોકાર્થ હે વત્સ, પુણ્યશાલી પુરુષને જેમ લક્ષ્મી આવે છે, તેમ તને યુવાવસ્થા આવી રહી છે. તે હે ભાઈ ! કામદેવના ક્રિીડાગૃહ સમાન એવી આ યુવાવસ્થામાં રતિસરખી યુવતિઓ સાથે ક્રિીડા ४२. ' ॥४८॥
यौवनेऽर्जय यशोगुणलक्ष्मीः, क्षोणिमानिव महःक्षितिकोशान् ।
आहेत तदनु धर्ममयि त्वं, स्थाविरे स्थिरतया विदधीथाः ॥४९॥
हे वत्स, यौवने तारुण्ये यशांसि कीर्तीर्गुणान् महत्त्वौदार्यादिलक्षणान् लक्ष्मीरमिताः श्रियश्च अर्जय स्वायत्तीकुरु । क इव । क्षोणिमानिव । यथा भूपतिस्तारुण्ये महः प्रताप क्षिति परदेशमण्डल कोशान् बहून् भाण्डागारोत्करानुपार्जयति । 'स्वात्पालधनमुक्नेतृपतिमत्त्वर्थकादयः' इति हैम्यामुक्तत्वेन क्षोणिमानित्यत्र मत्त्वर्थीयप्रत्ययः । अयि पुनर्हे वत्स, अनु तारुण्यावस्थायां पश्चात्स्थाविरे वार्धके वृद्धवयसि स्थिरतया स्थैर्येण अचपलचित्तत्वेन आर्हतमर्हदुक्त त चारित्रलक्षण धर्म विदधीथाः कुर्वीथाः ॥
લેકાર્થ हे पास, कोम शन, युवापरयामा प्रताप, वो भने २ सय ४२ . तेम तु' પણ યુવાવસ્થામાં યશ, ઔદાર્યાદિક ગુણો અને ઘણી લક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કર. પછી હે ભાઈ ! વૃદ્ધાવસ્થામાં રિથરતા આવવાથી જિનેશ્વર ભગવંતે કહેલા ચારિત્રધર્મ અંગીકાર કરજે.' જલા
मौक्तिकेन किल सोदर ! सर्वैः, श्लाघ्यतेऽत्र भवता पितृवंशः । भ्रातृमत्यहमपि त्वयकास्मि, श्रीरिवामृत करेण वरेण ॥५०॥
हे सोदर, अत्र लोके भवता त्वया कृत्वा । अथवा अत्रभवता पूज्येन । भाविनी भूतोपचाराज्जनानां माननीयेन वा भवता । 'अत्रभवत्तत्रभवच्छब्दौ पूज्यार्थे निपात्येते' इति वचनात् । पितृवंशस्तातान्वयः कुंरासाहकुलम् । सर्वैर्जनैः श्लाघ्यते प्रशस्यते स्तूयते । केनेव । मौक्तिकेनेव । अत्र किलेति इवार्थे । यथा मौक्तिकेन मुक्ताफलेन कृत्वा मुक्ताफलानां पिता तस्मादुत्पन्नत्वात्तेषां तादृशो वंशो वेणुः शतपर्वा जनैः श्लाध्यते । 'उत्प्रेक्षाद्योतकाः शके, मन्ये नूनमिव ध्रुवम् जाने किलादयो ज्ञेयाः प्रायेणैव क्रियोद्भवाः॥' इति कविशिक्षायाम् । अपि पुनर्व्ह बन्धो अहं त्वयका कृत्वा भ्रातृमती सोदरवती अस्मि वर्ते । केव । श्रीरिव । यथा लक्ष्मीरमृतकरेण चन्द्रेण बन्धुमत्यस्ति । द्वयोरपि समुद्रोत्पन्नत्वेन । किंभूतेन त्वया चन्द्रेण च । वरेण जनेषु ज्ञातिषु श्रेष्ठेन ॥ :
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० ५१-५३] हीरसौभाग्यम्
પ્લેકાર્થ હે સદર, મુક્તાફલથી જેમ તેને પિતા વાંસ-વેણુ મનુષ્ય વડે પ્રશંસાય છે, તેમ તારાવડે પિતાને વંશ સર્વજનશ્લાઘનીય છે. વળી સર્વોત્કૃષ્ટ ચંદ્રથી જેમ લક્ષ્મી ભાઈવાળી છે એમ સર્વજનોમાં શ્રેષ્ઠ એવા તારાવડે હું ભાઇવાળી છું. ૫.
त्वद्वधमुखसुधांशुसुधायाः, पानमुत्सुकतया प्रविधिस् ।
मद्विलोचनचकोरशकुन्तौ, चापलं रचयतश्विरमेतौ ॥५१॥ हे बन्धो, एतौ दृश्यमानौ मद्विलोचने मम नेत्रे एव चकोरशकुन्तौ ज्योत्स्नाप्रियपक्षिणी चिर बहुकाल यावश्चापल चञ्चलताम् । उत्कण्ठतामित्यर्थः । रचयतः कुर्वाते । किंकर्तुमिच्छ्र । उत्सुकतया उत्कण्ठितत्वेन त्वद्वध्वास्तव जायायाः । 'दाराः क्षेत्र वधूर्भार्या जनी जाया परिग्रहः' इति हैम्याम् । मुखं वदनमेव सुधांशुस्तस्य सुधां दर्शनामृतं तस्याः पान पीर्ति प्रविधित्सू कर्तुमिच्छू । 'कणेहत्य चकोरीणां, गणः पीत्वा सुधासवम् । अजा. यत मदेनेव, गुजापुजारुणेक्षणः ॥' इति वस्तुपालकीर्तिकौमुद्यां चकोराणां ज्योत्स्नापाने प्रसिद्धेऽपि इत्यमृतपानमपि ॥ इति विमलायाः प्रथमोक्तिः ॥
બ્લેકાર્થ હે બંધુ, તારી વધૂના મુખચંદ્રની સુધાનું પાન કરવાને લુપી બનેલાં આ મારાં બે નેત્રોરૂપી ચર પક્ષીઓ ચિરકાલથી ચપલતાને ધારણ કરે છે. અર્થાત ઉકંઠિત થયાં છે. ' પપ
वाङ्मयविरचितैरिदमाद्यैः, श्रोत्रपत्रपथिकैः स्वभगिन्या ।
प्रेरितो निगदति स्म कुमारो, गर्जितैरिव शिखी घनपङ्क्तेः ॥५२॥
कुमारो हीरनामा बालको निगति स्म बभाषे । किंलक्षणः । प्रेरितः प्रणोदितः ॥ कैः । इदं पूर्वोक्तमाद्य प्रथम येषु तादृशैर्वाङ्मयैर्वाचां प्रपञ्चैः । 'इतीदृशैस्त विरचय्य वाश्मयैः' इति नैषधे। किंभूतैर्वाङ्मयैः विरचितैः प्रणीतैः । उक्तैरित्यर्थः । कया भगिन्या स्वबृहत्स्वना । पुनः किंभूतैः । श्रोत्रयोरर्थात् कुमारस्य कर्णयोः पथिकैः प्राघुणीभूतैः । श्रुतैरित्यर्थः । बभाषे । क इव । शिखीव । यथा मयूरो घनपङ्क्तेः मेघमालाया गर्जितैगरिवैः प्रेरितो वक्ति केकारवं कुरुते ॥
. अर्थ હીરકુમાર, કર્ણપથમાં આવેલાં છે ભગિનીનાં વિસ્તૃત વચનોથી પ્રેરિત થઈને આ પ્રમાણે કહે છે; મેઘના ગરવથી પ્રેરિત થયેલે મયૂર જેમ કેકારવ કરે છે તેમ હીરકુમાર કહે છે. પરા
जीवितं कुशशिखास्थमिवाम्भः, पांशुलेव तरला कमलापि ।
ऐक्षवाग्रमिव यौवतमेतत् , प्रेक्षणक्षण इव स्वजनोऽपि ॥५३॥ हे जामे, जीवितमायुर्जीवितव्य कुशशिखास्थ दर्भाग्रस्थायुकमम्भो नीरमिव वर्तते ।
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
३१२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ५ श्लो० ५३-५५ यथा दर्भाग्रस्थमम्भः कियत्कालमवतिष्ठते तथा जीवितमपि । अपि पुनः-कमला पांसुलेव व्यभिचारिणीव तरला चपला । अस्थिरा आस्ते । पुनरेतत्संसारिजनैराद्रियमाण यौवतं युवतीनां समूहः स्त्रीगणः ऐशवानमिव इथूणामिदमैक्षवं तादृशमन प्रान्त तवत् । यथा इक्षुणामने नीरसता तथा विचार्यमाणमनुभूयमान च स्त्रैण प्रान्ते नीरसमेव जायते । अपि पुनः स्वजनो शातिवर्गः परिजनो वा प्रेक्षणक्षण इव रामलक्ष्मणादिरूपदर्शननाटकप्रस्ताव इव क्षणदृष्टनष्टः स्यात् ॥
- ' હે ભગિની, આ જીવન ડાભના અગ્રભાગ ઉપર રહેલા જલબિંદુની જેમ અસ્થિર છે, લક્ષ્મી વ્યભિચારિણી સ્ત્રીની જેમ ચપલ છે, યુવતીઓને સમૂહ શેરડીના અગ્રભાગ જેવો નીરસ છે, અને સ્વજનવર્ગ પણ નાના પ્રસ્તાવની જેમ ક્ષણિક છે. આપણે
यद् गमिष्यति ममार्भकभावोऽ-लंकरिष्यति तनुं च युवश्रीः । ...... वार्धक पुनरमात्यमिव स्वं, भूषयिष्यति क इत्यवगच्छेत् ॥५४॥
हे जामे, यन्मम मदीयोऽर्भकभावः शैशव गमिष्यति यास्यति । च पुनर्युवश्रीः भावप्रधाननिर्देशात्तारुण्यलक्ष्मीः । अथ वा युवत्वेन श्रीलक्ष्मीः शोभा मम तनुः शरीरमलंकरिष्यति । पुनधिक वृद्धावस्था स्वमर्थादात्मीयात्मान भूषयिष्यति । कमिव । अमात्यमिव । यथा प्रधान वार्धक भूषयति । 'वार्धक भूषयत्यत्र राजामात्यभिषङ्मुनीन्' इति वचनात् कः पुमानित्यवस्थात्रयं भावीदमवगच्छेत् अवबुध्येत । अपि तु न कोऽपीत्यर्थः ॥
.......... दार्थ ... હે બહેન, મારી બાલ્યાવસ્થા જશે, પછી યુવાવસ્થા શરીરને શોભાવશે, ત્યારબાદ વૃદ્ધાવસ્થા પ્રધાનને જેમ શોભાવે તેમ મને પણ શોભાવશે! આ પ્રકારે ભાવિની ત્રણે અવસ્થાને કયો પુરુષ જાણી શકે? અર્થાત કેઈ નહીં. ૫૪
जन्तुरेष इह जामिकलत्र-भ्रातृमातृपितृपुत्रविशेषैः । बम्भ्रमीति परमाणुरिवैको, नीलिमारुणिमपीतिमरागैः ॥५५॥
हे भगिनि, एष जन्तुः प्राणी इह जगति एक एव जामिर्भगिनी, कलत्र पत्नी, भ्राता बन्धुः, माता जननी, पिता जनकः, पुत्रः सुतः, एतेषां विशेषैः प्रकारैः बम्भ्रमीति संसारचक्रे अतिशयेन पर्यटति । क इव । परमाणुरिव । यथा एक एव परमाणुनीलत्व. पीतत्वरक्तत्वादिरागै रङ्गैर्भुवने भ्राम्यति ॥
કલેકાર્થ વળી હે ભગિની, જેમ એક જ પરમાણુ નીલ, પીત, રકત આદિ ભિન્ન ભિન્ન રૂપે ત્રણે લોકમાં ભમે છે, તેમ આ એક જ પ્રાણી, બહેન, ભાર્યા બંધુ માતા, પિતા, પુત્ર આદિ અનેક પર્યાવડે આ સંસારમાં પર્યટન કરે છે. પપા
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सौरभेण मलयदुरिवात्मा, यस्य धर्मविधिना सा विभाति ।
तेन विष्टपमशेषमभूषि, प्रोच्यते स्म किमुताभिजनादि ॥५६॥
सर्ग ५ श्लो० ५६-५८]
३१३
हे जामे, यस्यात्मा धर्मविधिना जैनधर्मावरणप्रकारेण विभाति स्म शोभितः । क इव | मलगुरिव । यथा चन्दनतरुः सौरभेण परिमलेन विभाति । तेन पुंसा अशेष समस्तमपि विश्वमभूषि भूषितम् । तर्हि अभिजनादि किमुत प्रोच्यते । निखिलेऽपि भुवने स्ववंशादि तु सुतरामेव भूषितमिति बोध्यम् ||
શ્લેાકા
ભગિની, જેમ સૌરભથી ચાંદનવૃક્ષ શાખે છે, તેમ ધર્માત્મા પુરુષવડે સમસ્ત જગત્શેશબે છે. તે પછી પેાતાનાં વંશ કુલાદિ કેમ ન શોભે ? ૫૫૬૫
निम्नव परिसर्पति निम्नं, या दधाति पितृसूरिव रागम् । भोगिनी कुटिला कमलाक्षी, सा सतामनुचिताभ्युपगन्तुम् ||५७||
हे जामे, या स्त्री निम्नगेव नदीव निम्न नीचैः परिसर्पति गच्छति नीचगामिनी । 'कामिन्यो नीचमामिन्यः' इति वचनात् । तथा - या स्त्री पितृसूः संध्येव क्षण राग दधाति । यथा संध्या क्षणं पञ्चाप्यतिशायिवर्णविशेषान् दर्शयित्वा नीरागा स्वयम कापि याति तथैव स्त्री । तथा या कान्ता भोगिनीब मुजी कुटिला । वक्रगामिनी वक्ति अन्यदन्यच कुरुते सा कमलाक्षी वनिता सामानाम मनुचिता सर्वथापि नैव योग्या ॥
મ્હાકા
હે બહેન, સ્ત્રી નદીની જેમ નીગામિની હોય છે, સખ્યાના રંગની જેમ તેને પણ રાગ ક્ષણિક હોય છે, અને નાગિણીની જેમ કુટિલ આશયવાળી હાય છે, માટે કમલનયના સ્ત્રીને સ્વીકાર ઉત્તમ પુરુષો માટે સર્વથા યોગ્ય નથીપણા
या जहाति न कदाप्यनुषङ्ग, या विरागवति चाधिकरागा ।
तां जगज्जनमनः कमनीयां, लिप्सते शिवकनी मम चेतः ॥५८॥
हे जामे, या वधूः कदापि कस्मिन्नपि समये भर्तुरनुषङ्ग सङ्गम् । पार्श्वमित्यर्थः । न जहाति न मुञ्चति । पुनर्या विरागवति वैराग्यभाजिनि नीरागेऽपि पुंसि अधिकरागा उत्कृष्टङ्गा भवति । तां शिवकन्यां जगद्विख्यातां मुक्तिकन्यां मम चेतश्चित्तं लिप्सते वाञ्छति । किंभूतानां जगताम् । भूर्भुवःस्वत्रयी जन्मिनां सुरासुरनराणां मनोभिरन्तःकरणैः कमनीयामभिलषणीयाम् ॥ इति प्रवज्यादृढतायां भगिनीं प्रति कुमारवचः ॥
લેાકા
‘હે ભગિની, જે સ્ત્રી પેાતાના પતિના સંગ કયારે પણ છેડતી નથી અને નિરાગી પુરુષો ઉપર
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० ५८-६१ અધિક રાગવતી છે, એવી ત્રણે જગત માટે ઇચ્છનીય શિવકન્યામાં મારું મન આસક્ત છે. ' પCI
निश्चिकाय वचनैरथ तैस्तै-स्तस्य सा व्रतविधौ द्रढिमानम् ।
मौक्तिकस्रजमिवाश्रुकणौघै-स्तन्वती हृदि पुनस्तमवोचत् ॥५९॥ __ अथ भ्रातुर्वचनश्रवणानन्तरसा विमला तैस्तैः पूर्वोक्तवचनैस्तस्य हीरकुमारस्य व्रतविधौ दीक्षाग्रहणविषये द्रढिमान दृढतां निश्चिकाय निर्धारयामास । निर्धार कृतवती । पुनः सा जामिः तं भ्रातरमवोचद्वक्ति स्म । किं कुर्वती । अश्रुकणोः बाष्पबिन्दुवृन्दैः । उत्प्रेक्ष्यते-हृदि हृदये वक्षसि मौक्तिकस्रज मुक्ताफलमालिकामिव तन्वती कुवेती विस्तारयन्तीव॥
લેકાર્થ ભાઈનાં આવાં વચનને સાંભળી, હીરકુમારને દીક્ષા ગ્રહણ માટે દઢ નિશ્ચય જાણી, જાણે હયમાં મોતીની માળા ધારણ કરતી હોય તેમ અત્યંત અથુપાત કરતી વિમલા ફરીથી કહેવા લાગી. પહેલા
वत्स ! वत्सलतया तव किंचि-द्वच्मि कर्णपथिकीकुरु तत्त्वम् । यद्रसायनमिव स्वजनाना-मस्ति वाग्विरचना हितगर्भा ॥६०॥
हे वत्स लघुभ्रातः, तव भवतः वत्सलतया हितकृत्त्वेन यत्किचिद्भविनामायतिहितविधायकं विचार्याहं वच्मि कथयामि, तत्त्व तवाप्यायतिसुखद मदुक्तं कर्णपथिकीकुरु श्रवणप्राघुणप्रणय । शृण्वित्यर्थः । यद्यस्मात्कारणात्स्वजनानां बन्धुवर्गाणां हित पथ्यमायतौ सुखकारकोपायो गर्भे मध्ये यस्यास्तादृशी वाग्विरचना वचनक्रमः । हितशिक्षेत्यर्थः। रसायन सिद्धौषधमिवास्ति । प्राणिनां तुष्टिपुष्टिकृद्भवति ॥
બ્લેકાર્થ ” હે લઘુભ્રાત, તારા પ્રત્યેના વાત્સલ્યભાવથી મેં કહેલાં પરિણામે હિતકારી એવાં વચન તું બરાબર સાંભળ. બંધુવર્ગને ભાવિહિત કરનારી હિતશિક્ષા, મનુષ્યોને સિદ્ધસાયણની જેમ તુષ્ટિ અને પુષ્ટિ કરનારી બને છે. અર્થાત પરિણામે હિતકારી બને છે. કળા
अङ्गनाङ्गपरिरम्भहसन्ती-गर्भगेहनिवहान् प्रविहाय । मर्षयिष्यसि कथं वद (सैष्य?) शैत्यं, भूमिमानिव भटानरिसैन्यम् ॥६१।।
हे भ्रात, त्वं वद कथय अङ्गनानां खपाणिगृहीतगृहिणीनामइस्य कायस्य परिरम्भ आश्लेषः स्वकामिनीकायेन सममालिङ्गनम् । शीतकाले तस्योष्णस्पर्शत्वात् । तथा-हसन्त्यः कृशानुशकटिकाः, तथा-गर्भगेहा अपवरकाः। 'उरडा' इति लोके प्रसिद्धाः। एतेषां निवहान् समूहान् प्रविहाय त्यक्त्वा त्वं सैष्य (शैत्य) शिशिरर्तुम् । उपलक्षणाद्धेमन्तमपि । एतावता शीतकाल कथ केन प्रकारेण मर्षयिष्यसि सहिष्यसे । 'सरते मृष्यति मर्षति
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० ६१-६३] हीरसौभाग्यम् मृषयति मर्षयति मर्षते चैव । क्षमते तितिक्षते च क्षाम्यति चेति समाविषयाः ॥' इति क्रियाकलापे सहनार्थाः क्रियाः । क इव । भूमिमानिव । यथा राजा भटान्वीरान विहाय मुक्त्वा अरिसैन्य शत्रुसेनां कथं सहते ॥ इति शीतकालकाव्यम् ॥
શ્લેકાર્થ હે ભ્રાતા, તું જ કહે છે. પોતાની સ્ત્રી સાથેનું આલિંગન, સળગતી સગડી, અને ઓરડા આદિ શીતનાશક પદાર્થોને ત્યાગ કરીને શિશિર ઋતુની અત્યંત ઠંડી તું કેવી રીતે સહન કરી શકીશ? તેવી જ રીતે હેમંતકાલની ઠંડી પણ કેવી રીતે સહન કરી શકીશ ? શું કોઈપણ રાજા પોતાના સૈન્યને મુકીને શત્રુના સૈન્યને જીતી
चन्द्रचन्दनशिरोगृहशय्या-वारवामनयनावनकेलीः ।
अन्तरेण तरणीरिव सिन्धु-ीष्म एष किमु निस्तरणीयः ॥६२॥
चन्द्रः शीतरुचिः, चन्दन श्रीखण्डविलेपन', शिरोगृहम् चन्द्रशाला । उष्णकाले हि युवानो गृहोपरितनाकाशभूमौ शेरते शीतलत्वात् । तथा-शय्या हंसाकेतूल्यः पल्यङ्का वा । तथा-वारवामनयनाः एकैकस्य राजादेरन्यस्यापि पुण्यवतः पुंसो बहीषु गृहिणीषु या स्वकीयवारके स्वस्यावसरे समेत्थ पत्या सम विलसति सा अथवा चक्रवादीनामिव वारविलासिन्यः एकैकस्याः स्त्रियोऽनु द्वे द्वे वाराङ्गने । 'सहेलिका' इति प्रसिद्धा । तास्तु चक्रवादिभिरेव भुज्यन्ते । नान्यः पाणिगृहीसिवत् । इति ता वारवर्णिन्यः । तथा वनकेलयः उद्याननिखेलनानि तमालधारा जलयन्त्रमन्दिरादिषु क्रीडा । एता अन्तरेण विना हे भ्रातः, त्वया भवता एष लूकाझलादिभिः सकलजगत्संतापकारको ग्रीष्म उष्णकालः । वसन्तग्रीष्मौ द्वावप्युष्णसमयः । स किमु कथं निस्तरणीयः अतिक्रमणीयः। क इव । सिन्धुरिव । यथा तरणीवेंडा बिना समुद्रः कथं निस्तीर्यते उत्तीर्यते ॥ इति ग्रीष्मसमयकाव्यम् ॥
શ્લોકાઈ ચંદ્રની શીતલતા, ચંદનનું વિલેપન, ગ્રીષ્મકાલમાં અગાશી ઉપરનું શયન, અતિકેમલ શવ્યાપલંગ, અનેક સ્ત્રીઓ સાથે ઉદ્યાનદડા, જલક્રીડા (રાજા અથવા પુણ્યશાલી પુરુષોને એકથી અનેક સ્ત્રીઓ હોય છે. તેમજ ચક્રવર્તી આદિને પોતાની એકેક સ્ત્રીઓને-પટ્ટરાણીઓને બખે સખીઓ હોય છે.) વિના હે ભ્રાતા, તારાથી લૂ અને અતિ ઉષ્ણ વાયુવડે સકલ જગતને સંતાપકારી એવા ગ્રીષ્મકાળને તેમજ વસંતઋતુને કેવી રીતે ઉલ્લંઘન કરી શકાશે ? શું નાવ વિના સમુદ્રનું ઉલ્લંઘન થઈ શકે છે? કારા
क्रीडितुं रतिपतेरिव गेहाः, प्रऋषेण्यदिवसाः कथमेते ।
गीतनृत्ययुवतीजनलीला-मुख्यसौख्यविमुखेन विषह्याः ॥६३।। हे भ्रातः, एते सर्वजनप्रसिद्धा जगज्जीयिकाहेतयः प्रायेण हि विजयदशमी यावज्ज
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ५ श्लो० ६३-६५ नाः घन समीहन्ते, तेन शरदपि वर्षान्तरे वोच्यते । प्रावृषेण्या वर्षासमयसंबन्धिनो दिवसा दिनानि कथं कया रीत्या त्वया विषह्याः सहनीयाः। किंभूतेन त्वया । गीत गानम् , नृत्य नाटकम् , युवतीजनस्तरुणीभिः साध लीला विलासः दोलान्दोलनप्रमुखाः क्रीडाः, ता मुख्याः प्रकृष्टा मुखे आदौ भवा मुख्या आद्या यत्र तादृक् यत्सौख्य सांसारिकसुख तस्माद्विमुखेन पराङ्मुखेन । तत्त्यक्तुकामत्वात् । प्रावृषेण्यदिवसा उत्प्रेक्ष्यन्ते-रतिपतेः कामस्य क्रीडितु विलसितु गेहा मन्दिराणीव ॥ इति वर्षाऋतुकाव्यम् ॥
सो હે ભ્રાતા, તું ગીત-ગાન, નાટક-ચેટક, યુવતિજનની સાથે હિંડોળા આદિની ક્રીડા વિગેરે સાંસારિક સુખનાં સાધનો વિના, કામદેવની ક્રીડામંદિર સમાન વર્ષાઋતુના દિવસો કેવી રીતે પસાર કરી શકીશ? ૬૩
जृम्भमाणजलजद्वितयीवा-घ्रिद्वयी प्रदधती म्रदिमानम् ।
क्षोणिचङ्क्रमणदुःखमियं ते, मर्पयिष्यति कथं कथयैतत् ॥६४॥ हे सहोदर, त्वमेतन्मया प्रोच्यमान कथय निवेदय । इय शङ्खचक्राकुशातपवारणादिलक्षणैर्लक्षिता अघ्रिद्वयी चरणयुगली क्षोणिचक्रमणस्य कठिनभूमीपीठे पर्यटनस्य पर्यटनेन वा दुःखमसात कथं मर्षयिष्यति सहिष्यते । किं कुर्वती। म्रदिमान सौकु. मार्य प्रदधती प्रकर्षणातिशयेन बिनाणा केव । जम्भमाणजलजद्वितयीव । यथा स्मेरकमलयामलम्रदिमान धत्ते ॥
શ્લોકાર્થ हे सहा६२, तु. ४, , , मधुश, छत्र आदि शुभ सक्षोथा युत भसયુગલની જેમ અતિ સુકુમારતાને ધારણ કરતા તારા ચરણયુગલ કઠિન ભૂમિ પર પગરખાં વિના ચાલવાથી થતા દુઃખને કઈ રીતે સહન કરી શકશે? ૬૪
वक्त्रवारिजधिया समुपेतां, षट्पदावलिमिवालकमालाम् ।
लुश्चयिष्यसि कथं मुखलक्ष्मी-न्युञ्छितामृतमयू व ! सगर्भ ! ॥६५।।
हे मुखलक्ष्म्या वदनशोभाया उपरि न्युञ्छितो न्युञ्छनीकृत्य क्षिप्तोऽमृतमयूखश्चन्द्रो यस्य [अर्थाद्विधिना] स तस्य संबोधन हे मुखलक्ष्मीन्युञ्छितामृतमयूख, समानो गर्भो यस्य । 'सहादेः' इति समानस्य स आदेशः । हे सगर्भ ! एकमातृगभॊत्पन्नभ्रातः, त्वमलकमालां चिकुरच्छटां केशपाश कथं लुञ्चयिष्यसि उत्पाटयिष्यसि । उत्प्रेक्ष्यतेवक्त्रे वदने वारिजस्य पद्मस्य धिया बुद्धया भ्रमेण समुपेतां समागतां षट्पदावली भृङ्गमा लिकामिव ॥
શ્લોકાર્થ મુખની શોભાથી ચંદ્રને તિરસ્કાર કરનારા હે સદર, તારા મુખ ઉપર કમલની ભ્રાન્તિથી
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० ६५-६८] हीरसौभाग्यम्
३१७ આવેલી જાણે ભ્રમરોની પંકિત ન હોય, તેવા તારા અતિ શ્યામ કેશકલાપનું લુંચન તું કઈ રીતે કરી શકીશ? કપા
राशिना सुमनसामिव सर्पि-स्तर्पितोद्धतधनंजयकीलाः ।
तत्परीषहततिः किमसह्या, विग्रहेण मृदुना तव सह्या ॥६६॥ हे भ्रातः, तव भवतो मृदुना सुकुमारेण विग्रहेण शरीरेण असह्या कातरचित्तेन सोदुमशक्या । तादृशी चासौ कातरीकृतानेकजना द्वाविंशतिमाना प्रसिद्धा जिनशासने विख्याता परीषहाणाम् (क्षुधा-पिपासा-शीत-उष्ण-दंशमशक-अचेल-अरति-स्त्री-चर्या-निषद्याशय्या-आक्रोश-वध-याचना-अलाभ-रोग-तृणस्पर्शन-सत्कार-मेल-प्रज्ञा अज्ञान-सम्यक्त्वनाम्नां) ततिः श्रेणी कथं केन प्रकारेण सह्या मर्षणीया सोढव्या । केनेव । राशिनेव । यथा सुमनसां कुसुमानां निकरेण सर्पिषा घृतेन तर्पितो य उत्कट उच्छिखो वा धनंजयो वह्निस्तस्य कीला ज्वाला कथं क्षम्यते ॥ इति विमलाया द्वितीयवार वाक्यानि ॥
કલેકાર્થ ___ श्राता, तार अतिसुमार शरी२ असाथ सेवा क्षुधा, पिपासा, शात, SC, ६-२७२, अये (वस्त्रखितपा), अति, स्त्री, थर्या-विहार, निषधा-मासन, शय्या, माश, १५, यायना, અલાભ, રોગ, તૃણસ્પર્શ, સત્કાર, મેલ, પ્રજ્ઞા, અજ્ઞાન અને સમ્યકત્વ. આ બાવીશ દુર્ધર પરિસહીને કેવી રીતે સહન કરી શકશે? શું ઘીથી સિચાયેલી અગ્નિની જવાલાને, પુષ્પનો સમૂહ સહન કરી श?' ॥६॥
कुन्दकुङ्मलजय सृजतेवा-भीशुभिः प्रसृमरैर्दशनानाम् ।
प्रत्यवादि वदतां विदुरेणाऽ-नेन जामिरिति नीतिमता सा ॥६७॥ अनेन कुमारेण जामिविमलामगिनी इति वक्ष्यमाण प्रत्यवादि प्रत्युत्तरीकृता। प्रत्युत्तरो दत्त इत्यर्थः । अनेन किंभूतेन । वदतां वक्तृणां मध्ये विदुरेण विदग्धेन अतिचतुरेण । पुनः किंभूतेन । नीतिमता न्यायशालिना नययुक्तेन । उत्प्रेक्ष्यते-दशनानां स्वदन्तानां प्रसमरैविस्तरणशीलैरभीशुमिः किरणैः कृत्वा कुन्दकुइमलानां मुचकुन्दकलिकानां पराभव सृजता कुर्वतेव ॥
કાર્થ
પિતાના દાંતની તેજસ્વી પ્રભાથી મચકુંદપુષ્પની કલિકાઓનો પરાભવ કરનારા અને બોલવામાં અતિ ચતુર હીરકુમારે પોતાની મોટી બહેનનાં આવાં વચન સાંભળીને, ન્યાયયુકત ભાષામાં આ પ્રકારે જવાબ આપ્યો. શા
वर्णिनीव विरतिः कृतसङ्गा, ध्यानसंततिरसौ हसनीव ।
शान्ततापवरकः किमु जामे, शर्मणे शमवतां तुहिनौं ॥६८॥ १ आदर्शपुस्तके त्रुटितोऽय सार्धश्लोकः स्वकल्पनयास्माभिः संभावितः ।
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग ६ श्लो० ६८-७० ___हे जामे, तुहिनौं हिमसमये शीतकाले शमवतामुपशमिनां मुनीनाममी शर्मणे सुखाय भवन्ति । अमी के तान् प्रतिपादयति-कृतो विहितः सङ्गः सर्वाङ्गानुषङ्गो यया तादृशी विरतिः सर्वसङ्गपरित्यागलक्षणा सदापार्श्ववर्तिनी वरवर्णिनीव कान्तेवास्ते । तथा असौ संसार मुमुक्षुभिरहर्निश ध्यायमाना ध्यानसंततिः प्रणिधानानामेकाद्यशैः क्रियमाणत्वात् परम्परा हसनी अङ्गारशकटीव ध्यानलीलानां न शीतं न तापश्च लगति । तथा शान्तता शमपरिणामः अफ्वरक इव वर्तते । किमु इवार्थे । गर्भागारः किमु । गर्भागारेऽपवारकः' इति हैम्याम् ॥ इति कुमारोक्तं यतिसातकच्छीतकालकाव्यम् ।
પ્લેકાર્થ लगिनी, भेशा साथे २ नारी साविति३५॥ स साना त्याग३५ ) स्त्री, निरंतर સંસારની અસ્થિરતાનાં ચિંતન-ધ્યાનરૂ૫ અંગારાની સગડી, અને સમભાવરૂપ રડે... આ સર્વે સાધુઓને શતકાળમાં સુખને માટે થાય છે.' ૬૮
अङ्गराग इव सद्गुरुशिक्षा, श्रीजिनस्य च विधोरिव सेवा ।
केलिरब्जसरसीव च योगे, प्रीणयन्ति शमिनोऽपि निदाघे ॥६९॥ हे जामे, एते पदार्था निदाघे ग्रीष्मसमयेऽपि शमिनः शान्तमानसान् मुनीन् प्रीणयन्ति तोषयन्ति । तानेव प्रदर्शयत्ति-एकः सन् शोमनो गुरुहिताहितोपदेशकः तस्य शिक्षा स्वर्गापवर्गमार्गकसाधनविधायिकानुशास्तिः अङ्गरागो विलेपनमिवास्ते । च पुनः श्रीभिश्चतुस्त्रिंशदतिशयलक्ष्मीभिः कलितो जिनो वीतरागस्तस्य विधोश्चन्द्रमस इव सेवा परिचर्या । च पुनोगे यम-नियम-करण-प्राणायाम-प्रत्याहार-धारणा-ध्यान-समाधिरूपाष्टाङ्गलक्षणे अब्जसरसि कमलकलिततटाके इव केलिर्जलक्रीडा प्रीणातीति शेषः ॥ इति कुमारोक्त मुनिमन सुखकृत् ग्रीष्मसमयकाव्यम् ॥
કલેકાર્થ હે ભગિની, ચંદનના વિલેપન સમાન સગુસ્ની હિતશિક્ષા, ચંદ્ર સમાન શતળ ચોત્રીસ અતિશયની લક્ષ્મીથી યુકત શ્રીવીતરાગ પરમાત્માની ઉપાસના, તેમજ યમ નિયમ, કરણ, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ, આ આઠ પ્રકારના ગોમાં સ્થિરતારૂપે કમલ સરોવરની જલક્રીડા ! આ બધું સાધુઓને ગ્રીષ્મકાલમાં તુષ્ટિ-શાંતિને માટે હોય છે. માદા
यत्र गीतय इचागमघोषा-स्ताण्डवा इव पुनर्भवभावाः ।
वारिवाहदिवसाः शमभाजां, नित्यमुत्सवमया इव सन्ति ॥७०॥ . हे भगिनि, वारिवाहदिवसा वर्षाकालवासराः शमभाजां शान्तरसशालिनां श्रमणानां नित्यं सदोत्सवमयाः महामहप्रचुराः सन्ति । तदेव दर्शयति-यत्र प्रावृषि वर्षाकाले आगमानां सिद्धान्तानां घोषाः पठनध्वनयः गीतयोगानामिव श्रूयन्ते । पुनर्यत्र भवभावाः सर्वे संसारपदार्थाः संसारस्वरूपाणि वा ताण्डवा नृत्यानीव नाटकानीव विलोक्यन्ते । ताण्ड
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० ७०-७२] हीरसौभाग्यम्
३१९ वशब्दः पुनपुंसके । 'पूर्वत्रिदिवताण्डवाः' इति लिङ्गानुशासने ॥ इति कुमारोक्त श्रमणस्वान्तविश्रामकारि वर्षतुकाव्यम् ॥
કલોકાર્થ હે ભગિની, વર્ષાકાળના દિવસો તો શાંતરસમાં ઝીલતા સાધુઓને માટે મહત્સવ રૂપ બને છે! વર્ષાકાલમાં સાધુઓ સિદ્ધાંતોના પાઠના શેષરૂ૫ ગીતગાનને સાંભળે છે, તેમજ સંસારની સર્વ ચરાચર પદાર્થોની ક્ષણિકતાના દર્શનરૂપ નાટકને જુએ છે. ૭ળા
यौ विजेतुमिव वारिजराजी, पश्यतस्तत इतः क्रमणेन ।
पल्लवांश्च विभवैरतिदृप्तौ, तौ क्रमौ कलयतः किमसातम् ॥७१॥ हे भगिनि, तौ क्रमौ चरणौ असात दुःख कथं कलयतः धत्तः । यो क्रमौ विभवैलक्ष्मीभिः कृत्वा अतिदृप्तौ अधिकमदाध्मान्तौ सन्तौ वारिजराजों कमलमालां च पुनः पल्लवान् प्रवालान् जेतु पराभवितु तत इतः इतस्ततः क्रमणेन पर्यटनेन पश्यतः विलो. कयतः । यौ परान् विजिगीषतस्तौ सातासात न गणयतः ॥
શ્લોકાથ ' હે ભગિની ! આ બે ચરણ દુ:ખને કેવી રીતે ધારણ કરે? કારણકે જે પોતાની લક્ષ્મીવડે મદાંધ થયેલા ચરણો, કમલેની પંક્તિ અને પલ્લવોને જીતવા માટે આમ તેમ ફરતા જોવામાં આવે છે. અર્થાત્ અન્યને જીતવાની ઈચ્છાવાળા તે બને, સુખ દુઃખને જરાયે ગણતા નથી. ના
द्वेषिणामिव गणाः शितिमान, वक्रभावमपि ये कलयन्ति ।
को महाभट इवात्महितैषी, नोच्छिनत्ति ननु तानिह केशान् ॥७२॥ ननु इति प्रश्ने । हे स्वसः, तान् केशान् कुन्तलान् कः प्राज्ञः पुमान्नोच्छिन्नत्ति नोच्छेदयति । कः किंभूतः । आत्मनः स्वस्य हितमायतिकाल सुखमिच्छतीत्येवंशील आत्महितैषी स्वसुखाभिलाषुकः। क इव । महाभट इव । यथा सर्वागीणबलवान् सुभटः राजादिकः स्वाभ्युदयकाङ्क्षी सन् कुत्सितान् ईशानधिपतीन् केशान् कुग्रामवासिनः पल्लीपतिप्रमुखानथवा सीमालाभूपालान् स्वस्पर्धित्वेन शत्रूनुच्छेदयति । तान् कान् । ये द्वेषिणां वैरिणां गणा व्रजा इव शितिमानमर्थान्मनसि श्यामतां कालुष्यम् । द्रोहमित्यर्थः। अपि पुनर्वक्रभाव कुटिलतां कपटिभाव कलयन्ति बिभ्रति । प्रायः सत्पुरुषाणां स्त्रीणां च केशेषु वक्रत्वं वर्ण्यते । यथा चम्पूकथायाम् 'वक्रोक्तिकुशलस्य नलस्य केशकलापोऽपि वक्रतां भेजे' । तथा 'अरालकेशी वशा' ॥
साथ હે બહેન, ભવિષ્યમાં સુખાભિલાષી એવો કોણ ડાહ્યો પુરુષ કેશને ઉછેદ ન કરે? જેમ
१ परस्मैपद चिन्त्यम् ।
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० ७२-७४ પિતાના અભ્યદયને ઈચ્છતા એવા મહાબલવાન રાજાઓ, કુરામના અધિપતિ પલપતિઓ તેમજ સીમાડાના રાજાઓનો શું ઉચ્છેદ નથી કરતા ? અર્થાત કરે જ છે. તેમ આ શત્રુઓના સમૂહની જેમ મનમાં શ્યામતા અને વક્રતાને (પ્રાયઃ ઊત્તમ પુજ્ય અને સ્ત્રીઓના કેશ વાંકડીયા હેય છે. ) ધારણ કરતા એવા આ કેશનું તે લુંચન કરવું તે જ હિતાવહ છે આકરા
जैमिनीयमनुजा इव दैवे, विग्रहे न शमिनः कृतयत्नाः ।
क्षेत्रमत्र हि तपोविधिसीर-क्षेडितं दिशति निर्वृतिसस्यम् ॥७३॥ हे सहोदरे, शमिनश्चारित्रिणो विग्रहे शरीरे मेघकुमार इव न कृतयत्ना नैव विनिमितपालनाः ममत्वपरिणामरहिता भवन्ति । के इव । जैमिनीयमनुजा इव । यथा जैमिनीयमतानुयायिनो मनुजा जना दैवे देवतासंबन्धिनि शरीरे न कृतोद्यमा नैव निर्मितप्रय
लाः ते हि देवानां शरीर न मन्यन्ते । 'विग्रह मखभुजामसहिष्णुस्तस्य जैमिनिमुनित्वमुदीये' इति नैषधे । हि यस्मात्कारणात्तपस्यां विधिभिः एकावल्यादिबहुविधप्रकारैरेव सीरैर्हलैः क्षेडित गृहीतसार त्रिसतीकृत च सत् क्षेत्र वपुः कृषिभूमिश्च । 'क्षेत्र भरतादौ
भगाङ्गयोः । केदारे सिद्धभूपत्न्योः' इत्यनेकार्थः । अत्र जगति निर्वृतिसस्य मोक्षफल सुखेन सुखकद्वा धान्य दिशति ददाति । सस्य धान्यफलयोरिति ॥
કલેકાર્થ હે ભગિની ! સાધુઓ શરીર ઉપર મેઘકુમારની જેમ પ્રયત્ન વિનાના હોય છે. જેમ મીમાંસક મતાનુયાયીઓ દેના શરીરને પ્રયત્ન વિનાના માને છે અર્થાત દેવોને શરીર વિનાના માને છે, તેમ સાધુઓ પણ શરીર ઉપર મમત્વભાવ સખતા નથી, જેથી “એકાવલી ” આદિ અનેક પ્રકારના તારૂપ હળવડે ખેડાયેલું શરીરરૂપી ક્ષેત્ર સાધુઓને મેક્ષરૂપી ફળ આપનાર બને છે. કથા
इन्द्रियाण्यनिशमुत्पथगानि, शूकलानिव वहशमरश्मीन् ।
यो नियन्त्रयति जन्तुरविघ्नां, प्राप्य निर्वृतिपुरी स सुखी स्यात् ॥७४॥ हे भगिनि, स जन्तुः प्राणी अविनां निरन्तरायां निवृतिपुरी मुक्तिनगरी प्राप्यासाद्यसुखी स्यात् । स कः । यः पुमान् अनिश नित्यमुत्पथगानि उन्भार्गप्रवृत्तानि इन्द्रिया. णि । श्रोत्रेक्षणनासारसनास्पर्शनारूपाणि पश्चापि हृषीकानि नियन्त्रयति निरुध्य स्वायसानि कुरुते स्क्वशीकरोति । किं कुर्वन् । शमरश्मीन् शमतापरिणामरूपकशा वहन् धारयन् कानिव । शूकलानिव । उपमाने लिङ्गविपर्ययः । 'लिगमेदं तु मेनिरे' इति वाग्भटालंकारे । यथा उत्पथगान् दुर्बिनीतानश्वान् कशा दधत्कशाप्रहरैः सादी अश्ववारो नियन्त्रयति दमयति ॥
લેકાર્થ હે બહેન, જેમ ઘેડેસ્વાર વક્રશિક્ષિત અશ્વનું ચાબૂકના પ્રહારથી નિયંત્રણ કરે છે. અર્થાત કાબુમાં લે છે તેમ જે પુરુષ ઉન્માર્ગમાં પ્રવૃત્ત થયેલી પાંચ ઇન્દ્રિયરૂપી અને સમભાવરૂપ ચાબૂકના પ્રહારથી વશ કરે છે, તે પુરુષ નિર્વિક્તપણે મુકિતરૂપી નગરીને પ્રાપ્ત કરીને સુખી થાય છે. હજા
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० ७५- ७७]
मानवान् स्वयमसौ छलदर्शी, छाययास्त्यनुसरन्निव कालः | आयतौ हितमतः करणीयं तज्जिनक्रमयुगं शरणीयम् ॥ ७५ ॥
,
हे सोदरे. असौ प्रत्यक्षः चर्मचक्षुभिरपि लक्ष्यमाणः स्वयमात्मना छलदर्शी छिद्रावलोककः रन्ध्रान्वेषी कालो यमः छायया वपुःप्रतिच्छायिकया । छायाछलेनेत्यर्थः । मानवान्प्रति मनुष्यान् प्रति मनुष्याननुसरन्ननुगच्छन्निवास्ति । यदुक्तम्- 'छायामिसेण कालो, सव्वजियाण छल गवेसन्तो । पास कहवि न मुञ्चइ, ता धम्मे उज्जम कुणह ||' इति वचनात् । अतोऽस्मात्कारणान्मानवैरायतौ उत्तरकाले हितम् । येन कृत्वा जन्तुः इहलोक परलोकयोः सुखी स्यात् तद्धितं पथ्यं करणीयं विधातव्यम् । तत्कारणात्तद्धित: कर्तृ जिनक्रमयुगं श्रीवीतरागचरणयुगलं शरणीयं शरणीकरणीयमाश्रयितव्यम् ॥ इति हीरकुमारस्य भगिनीं प्रति द्वितीयवार प्रत्युत्तरवचांसि ॥
३२१
લાકા
‘હે ભગિની, નિર ંતર છળ જોતે। આ સાક્ષાત્ યમ મનુષ્યાની છાયાને બહાને જીવની પાછળ પાછળ અનુસરે છે! તેથી હિતકાંક્ષી એવા મનુષ્યાએ ભવિષ્યમાં આલેક અને પરલેકને હિતકારી એવા શ્રીવીતરાગ પરમાત્માના ચરણુયુગલનું શરણુ સ્વીકારવું જોએ, ’ છપા
वाङ्मयैर्जितसुधामधुदुग्धै- निर्जयं विदधतीव शुकीनाम् ।
इत्थमुक्तवति हीरकुमारे, सा बिभेद वदनाम्बुजमुद्राम् ॥७६||
हीरकुमारे इत्थममुना प्रकारेण उक्तवति भाषितवति सति सा विमला वदनाम्बुजमुद्रां मुखकमलमुद्रण मौनलक्षणां बिभेद त्यक्तवती । बभाषे इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - जि. तानि पराभूतानि सुधा पीयूष मधु क्षौद्र दुग्ध पयो यैस्तादृशैर्वाकमयैर्वचनविलासैः कृत्वा शुकीनां कीरकान्तानां निर्जयं विदधतीव कुर्वतीव ॥
ક્લાકા
આ પ્રમાણે હીરકુમારે કહ્યું ત્યારે વિમલાએ પેાતાના મુખકમલની સકુચિતતાને ત્યાગ કર્યા, અર્થાત્ મૌનનેા ત્યાગ કર્યાં, જાણે પેાતાની વાણીની મધુરતાથી પરાભવ પામેલા અમૃત, મધ અને દુધથી શુકલભા પર વિજય મેળવતી ન હોય ! ૫૭૬॥
नाती व्रतविधौ तव तेना-द्यापि यत्स्फुरति शैशवमङ्गे ।
यो राहव इवापटुतायां, तेन तिष्ठ कियती: शरदस्त्वम् ॥७७॥
हे सहोदर, तेन कारणेन तव भवतो व्रतविधौ संयमग्रहणप्रकारे नार्हती न योग्यता अर्हतो भावः आर्हती । 'अर्हतो नुम्बा' इति विभाषया नुम्विधानादार्हन्ती आर्हतीतिरूपद्वयं स्यात् । 'उडुपरिषदः किं नार्हन्ती निशः किमनौचिती' इति नैषधे । यद्यस्मात्कारणात्तवाङ्गे भवतः शरीरे शैशव बालभावः स्फुरति दीप्यते । बाल्यावस्था
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ५ श्लो० ७७-७९ यां हि संयमग्रहणमनुचित शिशुत्वेनायोग्यत्वात् । कस्येव । योद्धरिव । यथा भटस्यापटुतायां सत्यामसामर्थ्य सति आहवे संग्रामे अनौचिती। 'योद्धारस्तु भटा योधाः' इति हैम्याम् । तेन हेतुना हे वत्स, त्वं कियतीः कियत्प्रमाणाः शरदो वर्षाणि तिष्ठ गृहे स्थितिं कुरु प्रतीक्षस्व । स्वसौध एव वैराग्यवान् वासं विधेहि ॥ इति विमलायास्तुतीयवार वाक्यम् ॥
કલેકાર્થ હે ભ્રાતા ! હમણાં તારે પારમેશ્વરી પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવી અયોગ્ય છે; કારણકે હજુ તારો બાલ્યાવસ્થા છે, જેમાં અશિક્ષિત દ્ધાને સંગ્રામમાં યુદ્ધ કરવા જવું અગ્ય છે, તેમ તારે પણ બાળવયમાં વ્રત ગ્રહણ કરવું સર્વથા અગ્ય છે, માટે હે વત્સ, હમણાં તું કેટલાંક વર્ષો ઘરમાં २७. ' ७७॥
शैशवेऽपि मदमोहमहेभान् , सिंहशाव इव हिंसितुमीशः । तत्समादिश ममास्य निदेश, तामिदं तदनु सोऽपि जगाद ॥७॥
तदनु भगिनीभाषितस्य पश्चात् सोऽपि हीरकुमारोऽपि तां विमलां प्रति इदमस्मिन्नेव काव्ये प्रोच्यमान जगाद बभाषे । हे जामे, शैशवे बाल्येऽप्यहं मदाः जाति-कुलरूप-बल-श्रुत-लाभ-तप-ऐश्वर्यनामानोऽष्टौ, तथा मोहो मौढ्यं रागो या, त एव महेभा मत्तहस्तिनस्तान् हिंसितुं निहन्तुं समर्थोऽस्मि । क इव । सिंहशाव इव । यथा केसरिकिशोरकः शिशुत्वेऽपि गजेन्द्रान् दलयितुमलंभूष्णुर्भवेत् । 'विश्वव्यापि तमो हिनस्ति तरणिर्बालोऽपि कल्पाकुरो दारिद्रा(द्रयाणि गजावलिं हरिशिशुः काष्ठानि वह्नः कणः।' इति पूर्वाचार्यप्रणीतश्रीचिन्तामणिपार्श्वनाथस्तुतौ । तथा 'सिंहः शिशुरपि निपतति मदमलिनकपोलभित्तिषु गजेषु । न पुनर्नखमुखविलिखितभूतलकुहरस्थिते नकुले ॥' इति सूक्तेऽपि, तत्कारणात्त्व मम लघुभ्रातुरस्य संयमस्य ग्रहणस्य निदेशमाशां देहि ॥ इति विमलां स्वसार प्रति कुमारस्यापि तृतीयवार प्रतिवचः ॥
કાર્થ ભગિનીનાં આવાં વચન સાંભળીને હીરકુમાર બેલ્યા; હે ભગિની, બાળક એવો હું, જાતિ, કુળ આદિ આઠ મદ અને મેહરૂપી મદોન્મત હાથીઓને નાશ કરવા માટે સિંહશિશુની જેમ સમર્થ છું. તે છે બહેન, તારા લઘુભ્રાતા એવા મને સંયમ ગ્રહણ કરવાની આજ્ઞા આપ.” I૭૮
तस्य वीचिभिरिवामरसिन्धो-रुक्तियुक्तिभिरितोऽप्यपराभिः ।
ओमिति प्रवदति स्म कथंचित् , सापि बाष्पभरगद्गदवाग्भिः ॥७९॥
अमरसिन्धोर्देवनद्याः गङ्गाया वीचिभिः रगत्तरङ्गैः इव तस्य कुमारस्य इतो. ऽप्येतत्पूर्वोक्तादप्यपराभिरन्याभिरुक्तियुक्तिभिर्वचनप्रपञ्चैः सा विमला जामिरपि कथंचिन्महता कष्टेन बाष्पाणां दुःखाश्रूणां भरेण निरन्तरप्रवाहेण कृत्वा गद्गदाभिरस्पष्टाक्षराभि
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० ७९-८२] हीरसौभाग्यम्
३२३ वाग्भिर्वाणीभिः कृत्वा ओमिति एवमस्त्विति प्रवदति स्म कथयति स्म । दीक्षादेश ददावित्यर्थः ॥ इति विमलाया दीक्षादेशप्रदानम् ॥
सार्थ ગંગાનદીના મનહર તરંગે જેવાં હીરકુમારનાં યુકિતયુક્ત વચન સાંભળીને મહાકણે અત્યંત અશ્રુજલને વહાવતી વિમલાએ “સા” આ પ્રમાણે કહીને દીક્ષાની અનુમતિ આપી. કલા
पूर्वमेव नियमस्थितिकालात् , सा गलद्बहुलदृग्जलपूरैः । भ्रातरं स्वयमिव स्नपयन्ती-दं पुनर्गदितुमारभते स्म ॥८॥
सा विमला पुनरिद वक्ष्यमाण गदितुं वक्तुमारभते स्म उपचक्रमे । किं कुर्वती। नियमस्थितिकालात्संयमग्रहणसमयात्पूर्व प्रथममेव गलतां लोचनद्वन्द्वान्निःसरतां बहुलानामविच्छिन्नानां प्रवाहानां दृशोश्चक्षुषोर्जलानामश्रुसलिलानां पूरैर्धारावर्षप्लवैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-भ्रातर स्वबान्धवं स्नपयन्ती स्नान कारयन्तीय ॥
याअर्थ દીક્ષા ગ્રહણ કરવા પૂર્વે જ આંખમાંથી અવિચ્છિન્નપણે વહી રહેલી અશ્રુધારાથી જાણે પોતાના ભાઈને સ્નાન કરાવતી ન હોય ! આમ રડતી રડતી વિમલા બોલવા લાગી છે ... यादसां भवधुनीधवमध्ये, मादृशामतिदुराकलनीयः ।
संयमः सुकृतविप्रयुतानां, भ्रातरल्पतरसामिव दुर्गः ॥८१॥
हे भ्रातः, सुकृतविप्रयुतानां पुण्यरहितानां मादृशामस्मद्विधानां संयमश्चारित्रमतिदुराकलनीयः अतिशयेन दुरधिगमः दुःखेनादरणीयः । मादृशां किंभूतानाम् । भवः सं. सारः स एव धुनीधवो नदीपतिः समुद्रस्तस्य मध्ये क्रोडे यादसां जलचराणां नक्राणाम् । क इव । दुर्ग इव । यथाल्पतरसां स्वल्पबलानाम् । 'प्राणस्थामतरः पराक्रमबलद्युम्नानि शौर्यो जसी' इति हैम्याम् । स्तोक सैन्य भुजबल वा येषां तेषां नृपाणां दुर्गः कोट्टः दुष्प्रापः ग्रहीतुमशक्यः ॥
બ્લેકાર્થ હે ભ્રાતા, જેમ નિર્બળ રાજાઓને કિર્લો સ્વાધીન કરે દુશક્ય છે, તેમ સંસારસમુદ્રની મધ્યમાં રહેલા જલચર જીવો સમાન મારા જેવા માટે સંયમ ખરેખર દુરારાધ્ય છે. તેના
संततोपचितकर्मगणस्याऽ-नादिधाभवपरम्परयास्ते । क्रीतभृत्य इव भरी जनस्याऽऽ-यत्तधीरिह सुधीरिह बन्धो ॥८२॥ .
हे बन्धो, इह जगति अनादिधा न विद्यते आदिर्यस्याः सा अनादिः अनादिप्र. कारा इत्यनादिधा तादृशी भवपरम्परा संसारे संसारता (संसरताम् ) अवतारसंततिस्तया
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० ८२-८४ कृत्वा संततं निरन्तरमुपचितः प्रचुरीकृतो यः कर्मणां पुण्यपापरूपाणां गण(स्त)स्य व्रजस्य सुधीरपि पण्डितोऽपि जाननप्यायत्तधीश आस्ते । क इव । क्रीतभृत्य इव । यथा मूल्यगृहीतः सेवको भर्तृ जनस्य स्वामिनोऽधीनः स्यात् । 'अनादिधा विश्वपरम्परायाम्' इति नैषधे ॥
લોકાર્થ નેકર જેમ સ્વામીને આધીન બને છે, તેમ હે બંધ ! ભવપરંપરાવડે નિરંતર સંચિત કરાયેલાં શુભાશુભ કર્મોના સમૂહને જાણવા છતાં પણ પંડિત પુરષ કર્મને આધીન બને છે. પરા
कर्मसंततितिरोहितभाव-चेष्टतेऽत्र निरवग्रहचेष्टः । लोक एष निखिलोऽपि पिशाचाऽऽ-वेशिताशय इव व्रतकाक्षिन् ॥८३॥
हे व्रतकाटिन् संयमाभिलाषुक हे भ्रातः, एष जगति दृश्यमानः निखिलः समस्तोऽपि लोको जनः पिशाचेन व्यन्तरजातिविशेषेण देवेनावेशितोऽधिष्ठित आशयश्चित्त परिणामो वा यस्य तादृश इव निरवग्रहा स्वतन्त्रा चेष्टा हास्यविनोदक्रीडाकरणादिस्वभावो यस्य तथाविधः सन् चेष्टते विलसति । किंभूतो लोकः । कर्मणां प्राचीनजन्माचीर्णानां शुभाशुभपुद्गलपरिणामरूपाणां संतत्या प्रकृतिपरम्परया तिरोहित आवृतो भावः सम्यग्ज्ञानरूपो जीवस्वभावो यस्य ॥
સંચમાભિલાષી બંધુ, પૂર્વ જન્મમાં સંચિત કરેલાં શુભાશુભ કર્મોની પરંપરાથી જેમનો સમ્યગ જ્ઞાનાદિ સ્વભાવ અવરાયે છે એવા જીવોથી ભરેલે આ લેક, પિશાચગ્રસ્ત ચિત્તની જેમ નિરંકુશપણે વિવિધ પ્રકારની હાસ્ય, વિનોદ આદિ ચેષ્ટાઓ કરે છે. ૮૩
संसृतेः सुखमशेषममुष्या, बान्धवामृतमिवानुभवन्ति । हीनसंगममिवारमणीय, जानते न तु जनाः परिणामे ॥८४॥
हे बान्धव हीरकुमार, लोकाः समस्ता अपि संसारिजनाः अमुष्याः संसृतेः अस्य संसारस्याशेष समग्रमपि सुख शर्म अमृतमिव सुधारसस्वादमिवानुभवन्ति भुञ्जन्ते। तु पुनः हीनसंगममिव नीचजात्या कर्मणा वा पिशुनत्वेन वा निकृष्टमिलन सौहार्दादिकरणमिव परिणामे प्रान्ते अवसाने विरसं महादुःखदं जना न जानते नैव विदन्ति । यदुक्तं सूक्तम्-'नीचसरीसो कीजइ संग, चढइ कलङ्क हुइ जसभङ्ग । हाथि अङ्गार करइ जइ कोइ, कइ दाझइ कइ कालो होई ॥' इति ॥
શ્લેકાર્થ હે ભાઈ હીરકુમાર, સમસ્ત સંસારી જીવ ભૌતિક સુખોને અમૃતના સ્વાદની જેમ રસપૂર્વક અનુભવ કરે છે, પરંતુ એ નથી જાણતા કે આ સાંસારિક સુખ નીચ પુરુષના સંગની જેમ પરિણામે મહાદુઃખને આપનારાં છે. કહ્યું છે, કે દુર્જનનો સંગ કોઈ વખતે કલંકને આપનારો અને યશકીર્તિ
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो०.८४-८६] हीरसौभाग्यम् નાશ કરનારો બને છે. નીચ માણસને સંગ ખરેખર હાથે કરીને અગ્નિમાં હાથ નાખવા જેવો છે.
।।८४॥
संमृतेर्मतिमतां वर ! तस्या-स्त्वं पृथग्भवितुमिच्छसि वत्स ! । पुण्डरीकमिव पल्बलपङ्कात् , तत्सगर्भ ! भुवि धन्यतमस्त्वम् ॥८५||
हे मतिमतां वर सुबुद्धिभाजां श्रेष्ठ हे वत्स, लघुभ्रातः । 'वत्सा उरस्तुग्वर्षतर्णकाः' इत्यनेकार्थः । तुक अपत्यमुपलक्षणाल्लघुभ्रात्रादावपि इत्यवचूर्णिः । तस्याः पूर्वव्यावर्णितस्वरूपायाः संसृतेः संसारात्सकाशात्त्व पृथग्भवितुम् । त्यक्तुमित्यर्थः । इच्छसि वाञ्छसि । किमिव । पुण्डरीकमिव । यथा पल्वलपकात्तटाककर्दमात्कमल भिन्न भवति । भूमीपीठे जम्बालः, तदुपरि जलम् । द्वे अपि मुक्त्वा द्वयोरुपरि पद्म तिष्ठेत् । पुण्डरीकशब्देन तस्य श्रेष्ठत्वख्यापन तत्कारणात् । समान एको गर्भो यस्य तस्य संबोधन हे सगर्भ बान्धव भुवि पृथिव्यां त्वमेव धन्यतमः अतिशयेन पुण्वान् । 'सुकृती पुण्यवान् धन्यः' इति हैम्याम् ॥ इति दीक्षानुज्ञादानानन्तर धर्मकारकत्वेन भगिनीस्तुतिः ॥
सार्थ બુદ્ધિમાન પુwોમાં શ્રેષ્ઠ એવા હે લઘુબાંધવ, તું ખરેખર ધન્યવાદને પાત્ર છે. કારણ કે જેમ તળાવમાં ઉત્પન્ન થયેલું કમાલ, જળ અને કાદવ બંનેને ત્યાગ કરીને ઉપરના ભાગમાં નિર્લેપપણે રહે છે, તેમ તું પણ કાદવતુલ્ય અસાર સંસારથી પૃથફ થવાને માટે ઇચ્છે છે. અર્થાત સંસારને ત્યાગ કરવાને ઇચ્છે છે માટે હું સહોદર, તું ધન્યાતિધન્ય છે, '૮૫
एतदालपितमात्मभगिन्याः, श्रोत्रपत्रपुटकेन निपीय ।
सातमाप मृदुतित्तिरपिच्छ-स्पर्शजातमिव हीरकुमारः ॥८६॥ • आत्मभगिन्या निजजामेः एतत्पूर्वोक्तं भ्रातृप्रशंसाकरणात्मकमालपित भाषित श्रोत्र कर्णस्तदेव पत्रस्य पर्णस्य पुटको भाजनविशेषः । 'इंदडों' इति लोकप्रसिद्धः । तेन निपीय पीत्वा । सादर श्रुत्वेत्यर्थः। हीरकुमारः सात सुखमाप लेभे । उत्प्रेक्ष्यते-मृदु सुकु. मार यत्तित्तिरः खरकोणः पक्षिविशेषः । लोके 'गणेश' इति प्रसिद्धः । तस्य पिच्छ पतत्र तनूरुह तस्य स्पर्शः संघट्टस्तेन जातमुत्पन्नमिव सुखम् । अर्थात् कर्णयोः तित्तिरपक्षिणोऽतिमृदुलपिच्छस्य परावय॑मानस्य कर्णेऽतीव सात जायते । यदुक्त चम्पूकथायाम्-'कोण किं नु निषिच्यते तव बलात्तैल सखि श्रोत्रयोरन्तस्तित्तिरपक्षिपत्रमथ वा मन्द मृदु धाम्यति । येनाङ्गेषु निखातमन्मथशरप्रस्फारपिच्छच्छविलीमेचकितो. ञ्चकञ्चुकरुचा रोम्णां वहत्युद्गमः ॥' इति॥
શ્લેકાર્થ પિતાની ભગિનીનાં આવાં તાવિક વચનનું કર્ણયુગલથી પાન કરીને હીરકુમાર અત્યંત
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ५ श्लो० ८६-८८ હતિ થયા. અતિ સુકુમાર એવા તેતર પક્ષીના પીંછાના સ્પર્શથી જેવું સુખ ઉત્પન્ન થાય તેવા સુખને હીરકુમારે અનુભવ કર્યો ! ૫૮
रोमहर्षणमिषात्तदनुज्ञो-द्वेलहजिलधौ शिशुकाये । उत्स्व(च्छ्वोसन्ति किमु किंचन लोल-बालशालिशफराः परितोऽमी ॥८७॥
शिशुकाये हीरकुमारशरीरे रोमहर्षणस्य रोमाञ्चस्य मिषाच्छलादमी प्रत्यक्षलक्षाः किंचन किमपि लोलन्तश्चञ्चलीभवन्तः । 'कावेरीतीरभूमीरुहभुजगवधूभुक्तमुक्तावशेषः कर्णाटीधीनपीनस्तनवसनदशान्दोलनस्पन्दमन्दः । लोलल्लाटीललाटालकतिलकलतालास्य लीलाविलोलः कष्ट भो दाक्षिणात्यः प्रसरति पवनः पान्थकान्ताकृतान्तः ॥' इति भोजप्रबन्धे । बाला लघवः शालिनः शोभाकलिताः शफरा मीनाः । परित सर्वतः । उत्प्रेक्ष्यते उत्स्व(च्छव)सन्ति उच्छलन्ति । किंभूते शिशुकाये । तस्या विमलानाम्न्या भगिन्या अनुज्ञा संयमादानादेशस्तेनोद्वेलो वेलामतिकम्य प्रसरन् यो हर्षः प्रमोदः स एव जलधिः समुद्रो यत्र । यादःपतित्वान्मकराकरत्वाञ्च मीनानां संभवो युक्त एव जलनिधौ ॥
પિતાની જે ભગિની વિમલા પાસેથી દીક્ષાની અનુમતિ પ્રાપ્ત થવાથી, જેના બાલશરીરમાં કિનારાનું પણ ઉલ્લઘંન કરી રહેલે આનંદ સમુદ્ર છે, એવા હીરકુમારના બાલશરીરમાં રોમાંચનાં બહાને જાણે ચપલ બનેલી તરફ ઉછળતી કેટલીક બાલ માછલીઓ ન હોય !u૮ળા
एतया ध्वनिनिरस्तविपञ्च्या, भूतलोपगतयेव घृताच्या ।
त्वं गृहाण च सगोत्रजनेभ्यः, शासन स पुनरेतदवादि ॥८८॥
एतया भगिन्या पुनरेतदित्थममुना प्रकारेण स कुमारोऽवादि भाषितः । किंभूतया एतया । ध्वनिना मधुरस्वरेण निरस्ता तिरस्कृता विपश्ची वीणा यया । उत्प्रेक्ष्यतेभूतले क्षोणीमण्डले उपगतया प्राप्तया । 'उपगतोऽपि च मण्डलनाभिताम्' इति रघुवंशे । मण्डलनाभितां द्वादशराजचक्रवर्तितां प्राप्त इति तदृत्तिः । आगतया वा । 'आगमने च गमनार्थाः समभ्युपाङ्भ्यः पराः कथिताः' इति क्रियाकलापे । घृताच्या घृताचीनामाप्सरसा इव । 'अवतरति घृताचीस्कन्धविन्यस्तहस्तः' इति चम्पूकथायामिन्द्रविशेषणम् । तथा-'इत्यनक्षरमवाचि घृताच्या दीर्घनिःश्वसितनिर्गमितेन' इति नैषधे । इदं किम् । तदाह-हे वत्स, च पुनस्त्वंसगोत्राः स्वजना एव जनास्तेभ्यः शासन दीक्षादेश गृहाण आदत्स्व ॥
કલેકાર્થ પોતાના મધુરસ્વરથી વીણાને તિરસ્કાર કરનારી એવી વિમલા ફરીથી મધુર સ્વરે આ પ્રમાણે કહેવા લાગી; હે વત્સ, તું આપણા સ્વજનો પાસેથી દીક્ષાની અનુજ્ઞા મેળવ. વિમલાની આ વાણી જાણે આ ભૂમંડલ પર આવેલી સાક્ષાત અસરાની દીર્ધ નિઃશ્વાસગર્ભિત વાણી ન હોય ! ૮૮
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
१
मर्ग ५ श्लो० ८९-९१] हीरसौभाग्यम्
३२७ भारती श्रुतियुगाञ्जलिना तां, स्वस्वसुमधुसखी विनिपीय ।
शैक्षवनिजगुरोहितशिक्षा, स स्म भूत्प्रमदभेदुरिताङ्गः ॥८९॥
स हीरकुमारः स्वस्वसुनिजभगिन्या विमलायास्तां स्वजनादेशादानरूपां भारती वाणी श्रुतियुग कर्णयुगमेवाञ्जलिस्तेन विशेषेण सादर निपीय पीत्वा प्रमदेन हर्षेण मेदु. रित पुष्टीभूतमङ्ग वपुर्यस्य तादृशः स्म भूत्स जातः । किंवत् । शैक्षवत् । यथा शैक्षः प्राथमकल्पिकः निजगुरोहितामैहिकामुष्मिकसाधनकारिणी शिक्षा सादर श्रुत्वा हृष्टो भवति । किंभूतो भारतीम् । मधुनः क्षौद्रस्य सखीं वयसीं मधुमृष्टाम् ॥
પ્લેકાર્થ જેમ નવદીક્ષિત શિષ્ય આ લોક અને પરલોકમાં હિતકારી એવી પોતાના ગુરુની હિતશિક્ષા આદર સહિત સાંભળીને હર્ષિત બને, તેમ હીરકુમાર પોતાની ભગિની વિમલાની મધુની સહેદરી સમાન વાણી-સુધાનું કર્ણરૂપ અંજલિવડે પાન કરીને હષ્ટપુષ્ટ શરીરવાળા બન્યા. ૮૯
स्वानुजादिनिखिलस्वजनेभ्यः, शासन व्रतविधेः पृथुकोऽपि ।
आददे पुनरसौ व्यवहारी, लामवद्विविधवस्तुगणेभ्यः ॥१०॥
अपि पुनः पृथुको हीरकुमारः स्वस्यात्मनोऽनुजो भ्राता श्रीपालनामा स आदी येषां तादृशाः निखिलाः समस्ताः स्वजनाः गोत्रिवर्गमनुष्यास्तेभ्यः सकाशाइतविधेः संयमाचरणस्य शासनमादेशमाददे गृहीतवान् । किंवत् । लाभवत् । यथा व्यवहारी व्यापारकारको विविधानां नानाप्रकाराणां वस्तूनां क्रियाणकाणां गणेभ्यः समुदायेभ्यो लाभमधिकफल गृह्णाति । 'लाभोऽधिक फलम्' इति हैम्याम् ॥ इति भगिनीवचनानन्तर स्वजनवर्गादेशग्रहणम् ॥
શ્લોકાઈ જેમ કોઈ વેપારી વિવિધ પ્રકારના કરીયાણાઓના સમૂહથી અધિક લાભ મેળવે, તેમ બાળક એવા હીરકુમારે પોતાના લઘુભ્રાતા શ્રીપાલ આદિ સમસ્ત સ્વજનવર્ગ પાસેથી દીક્ષા ગ્રહણ માટેની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરી. ૧૯
भूचरानिव विधेरनुवादान् , सोपवीतकृतवेदनिनादान् । राजहंसगकमण्डलुपाणी-नाजुहाव गणकान् स सुवाणीन् ॥११॥
स हीरकुमारो गणकान् ज्योतिःशास्त्रविदः । 'सांवत्सरो ज्योतिषिको मौहतिको निमित्तवित् । दैवज्ञगणकादेशिज्ञानिकाान्तिका अपि ॥' इति हैम्याम् । आजुहाव आकारयामास । किंभूतान् । सहोपवीतेन यज्ञसूत्रेण वर्तन्ते ये । पुनः किंभूतान् । कृतो निर्मिती वेदानां निनाद उच्चारो यैस्ते । पश्चात्कर्मधारयः । पुनः किंभूतान् । राजहंसवद्गच्छन्ती
१ 'सोऽभवत्' इत्येवमेव पाठः साधुः ।
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
हीरसौभाग्यम् . . [सर्ग ५ श्लो० ९१-९३ ति । पुनः किंभूतान् । कमण्डलुः कुण्डिका पाणौ हस्ते येषाम् । 'कुण्डिका तु कमण्डलुः' इति हैम्याम् । ततः कर्मधारयः । पुनः किंभूतान् । सुवाणीन् शोभना वाचो येषां ते । उत्प्रेक्ष्यते-भूचरान् क्षोणीचारिणः विधेब्रह्मणोऽनुवादा अनुवदन्ति सदृशीभव. न्तीति स्वरूपाणीव । ब्रह्मणो ब्राह्मणत्वेन सोपवीतता वेदैककर्तृत्वावेदोच्चारित्वं कमण्डलुकरत्वं सुवाक्त्वं च युक्तम् ॥
કલેકાર્થ તે હીરકુમારે જને,ઈને ધારણ કરનારા, વેદવાકયને ઉચ્ચારનારા, રાજહંસ જેવી ગતિવાળા, હાથમાં કમંડલને ગ્રહણ કરનારા, સુંદર પ્રકારની વાણીવાળા જ્યોતિષીઓને બોલાવ્યા. તે જ્યોતિષીઓ જાણે આ પૃથ્વી ઉપર ફરતા બ્રહ્માનાં સ્વરૂપો ન હોય ! કારણ કે બ્રહ્મા પણ બ્રાહ્મણ હોવાથી યજ્ઞોપવીત સહિત, વેદ પૌરુષેય હોવાથી વેદ વાક્યના ઉચ્ચારક, કમંડલયુક્ત અને સુંદર વાણીવાળા કહેવાય છે ! ૯૧
आत्मकामितमुखानिव मूर्तान् , पुष्पपल्लवफलाक्षतपुजान् । तत्पुरोऽयमुपहृत्य सगोत्रैः, पृच्छति स्म चरणस्य मुहूर्तम् ॥९२॥
अय हीरकुमारः सगोत्रैः स्वजनैः सम चरणस्य चारित्रस्य मुहूर्त पृच्छति स्म । किं कृत्वा । उपहृत्य ढौकयित्वा । कान् । पुष्पाणि कुसुमानि, पल्लवाः किशलयानि, फलानि तरुसस्यानि, अक्षता लाजा अक्षततण्डुला वा, तेषां पुञ्जान बजान् । कथम् । तत्पुरस्तेषां मौहूर्तिकानामग्रे । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मनः स्वस्य कामितानामभीप्सितपदार्थानां मुखान् प्रारम्भानिव ॥
- બ્લેકાર્થ જ્યોતિષીઓની આગળ હીરકુમારે સ્વજનોની સાથે, જાણે પોતાને અભિલષિત પદાર્થોને સાક્ષાત પ્રારંભ ન હોય, તેવા પ્રકારનાં પુષ્પ, પલવો, ફલે અને અક્ષત વિગેરેના પુંજનું ભરણું ધરીને ચરિત્ર ગ્રહણ માટેનું મુહૂર્ત પુછયું. ૧૯૨
पूर्वनिर्मितपरस्परत}-निश्चितोच्चपदसंपदुदः । तैरथौच्यत महोदयसद्म-द्वारवद् व्रतदिन पृथुकेन्दोः ॥९॥
अथ प्रश्नानन्तर तेज्यातिषिकैर्ऋतदिन संयमग्रहणवासरः औच्यत कथितम् । किं वत् । पृथुकेन्दोः कुमारचन्द्रस्य महानुदयो मोक्षो वा महोदयः स एव सन्म गृह तस्य द्वारवद् द्वारमिव । तैः किंभूतैः । पूर्व प्रथम निर्मितः कृतः परस्परमन्योन्य तर्को दोषराहित्यग्रहगोचरांशोच्चनीचादीनां विचारो यः । पुनः किंभूतैः । निश्चितो निश्चय नीतो निर्धारितोऽर्थात्कुमारस्यैव उच्चस्यातिशयिनः पदस्य गणधरत्वलक्षणस्य संपदो लक्ष्म्याः उदर्कः उत्तरकाले फलं यः ॥ टीका
પ્રશ્ન પૂછાયા પછી તે જ્યોતિષીઓએ સંયમપ્રહણ કરવાનો દિવસ કહ્યો પહેલાં પરસ્પર
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० ९३-९६] हीरसौभाग्यम्
३२९ વિચારવિનિમમ કરીને, હીરકુમારના મેલના મહાયરૂપ ગૃહના દ્વારની જેમ દિવસ કહ્યો. તે
જ્યોતિષીઓએ “આ કુમારને ગણધર જેવા ઉચ્ચપદની લક્ષમી ભવિષ્યમાં પ્રાપ્ત થશે.' આ નિશ્ચય કરીને મુહૂર્ત આપ્યું. શા
स्वर्णरूप्यमणिमौक्तिकदान-रीश्वरानिव विधाय विधिज्ञः ।
निश्चितप्रतमुहूर्तदिनस्तान् , वर्णिनः स विससर्ज कुमारः ॥९॥
स हीरकुमारः वणिनो ब्राह्मणानधिकारान्मौहूर्तिकान् विससर्ज यथागत प्रेषीत् । किं कृत्वा । विधाय निर्माय । अर्थात् ज्योतिषिकानेव । कानिव । ईश्वरानिव महेभ्यानिव । कैः । स्वर्णानि काञ्चनानि । रूप्याणि रजतानि, मणयो रत्नानि, मौक्तिकानि मुक्ताफलानि तेषां दानैर्विश्राणनैः । किंभूतः कुमारः। विधिमुचितकरणादिक जानातीति विधिशः सदाचारचतुरः । पुनः किंभूतः । निश्चितो निर्धारीकृतः व्रतस्य दीक्षामुहूर्तस्य दिनो दिवसो येन सः ॥ इति दीक्षामुहूर्तदिवसावलोकनम् ॥
કાર્ય દીક્ષા દિવસ નિશ્ચિત કરનારા વ્યવહારકુશળ હીરકુમારે સુર્વણ, ચાંદી, રત્ન, અને મોતીઓનાં દાનપૂર્વક શ્રીમતિની જેમ કરીને જ્યોતિષીઓનું વિર્સજન કર્યું. મજા
आगतेऽह्नि सुहृदीव तदुक्ते, शुद्धगोचरनवांशकयुक्ते । संमदाद्विजयसिंहमुखेभ्याः, प्रारभन्त चरणक्षणमस्य ।।१५।।
विजयसिंहनामा हीरकुमारस्य भगिन्या विमलाया भर्ता स मुख आदिर्येषां तादृशा इभ्या व्यवहारिणः अस्य कुमारस्य चरणक्षण चारित्रमहोत्सव प्रारमन्त उपक्रामन्ति स्म । कस्मात् । संमदात्प्रमोदात् । कस्मिन्सति । तैर्गणकैरुक्ते कथिते अह्नि दिवसे आगते संप्राप्ते सति । कस्मिन्निव । सुहृदीव । यथा विवाहादावाकारिते मित्रे महोत्सवाः प्रारभ्यन्ते । किंभूतेऽह्नि । शुद्धा निर्दोषा गोचरा रेखादानादयः नवांशका लग्नमध्यगतविशिष्टतमवेलास्तैर्युक्ते सहिते॥
કલેકાર્થ શુદ્ધ ગોચર અને નવમાંશમાં સર્વોત્કૃષ્ટ લગ્ન રહેલું છે જેમાં એવા પ્રકારનું જ્યોતિષીઓએ આપેલું દીક્ષાનું મુહૂર્ત નજીક આવતાં, વિમલાના પતિ વિજ્યસિંહ આદિ શ્રેણીઓએ હીરકુમારના ચારિત્રમહત્સવનો પ્રારંભ કર્યો. છેલ્પા
केचिदुच्चमणिपीठनिषण्ण', गन्धबन्धुरपयोभृतकुम्भैः । निर्जरा इव जिनावनिजानि, दीक्षणस्य समयेऽस्नपयंस्तम् ॥१६॥
केचित्पुरुषा दीक्षणस्य संयमग्रहणस्य समये प्रस्तावे अर्थान्मुहूर्त्तवासरे त' हीरकुमारमनपयन् स्नान कारयन्ति स्म । कैः । गन्धैर्वासनार्थमन्तर्मुक्तकुसुमादिपरिमलैबन्धु
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग ५ श्लो० ९६-९८
I
रैर्मनोज्ञैः पयोभिः सलिलैभृताः पूरिता ये कुम्भाः कलशास्तैः किंभूतं तम् । उच्चमुन्नत तथा मणिमयं रत्नघटित यत्पीठमासनम् । स्नानचतुष्किका इत्यर्थः । तत्र निषण्णमुपविष्टम् । के कमिव । निर्जरा जिनावनिजानिमिव । यथा दीक्षाग्रहणावसरे देवा अर्थाच्चतुःषष्टिप्रमितेन्द्रादयोऽमरा जिनानां सामान्यकेवलिनां मध्ये अवनिर्जाया भूमिरेव पत्नीर्य - स्य । 'जायाया निङ' । जायाशब्दान्निप्रत्ययो भवति । 'लोपो व्योवेलि' । वकारयकारयोर्वलिप्रत्यये परे लोपो भवति । सखरयोरिति शेषः । यकारलोपे अवनिजानी राजा एतावता जिनराज तीर्थोदकपूर्णकलशैः ॥
શ્લેાકા
તીર્થંદકથી ભરેલા કલશેાથી દેવા અને ઈન્દ્રો, કેવલજ્ઞાનીઓમાં રાજા સમાન શ્રીતી કર પરમાત્માને દીક્ષાને દિવસે સ્નાન કરાવે છે તેમ વિવિધ પ્રકારનાં પુષ્પ! આદિની સુગંધવડે મનેહર એવા પાણીથી ભરેલા કુભાવડે કેટલાક પુરુષાએ દીક્ષાના દિવસે હીરકુમારને સ્નાન કરાવ્યું ક
सांप्रत ं कथममुष्य जडेना -ऽऽश्लेषण विबुधकैरवबन्धोः । कोऽप्यरुक्षयदितीव तदीय, वाससाऽतिमृदुलेन शरीरम् ॥ ९७||
itsपि पुमान् अतिमृदुलेनाधिकसुकुमारेण वाससा वस्त्रेण तदीयं हीरकुमारसंबन्धि शरीर कायम् । उत्प्रेक्ष्यते - इतीव हेतोः अरुक्षयन्निर्नीरयामास । इति किम् । यद्विबुधेषु विचक्षणपुरुषेषु कैरवबन्धुञ्चन्द्रस्तस्य पण्डितपुरंदरस्यामुष्य हीरकुमारस्य जडेन मूर्खेण डलयोरैक्या जलेन पानीयेन सममाश्लेषण संगमन कथं केन प्रकारेण सांप्रत युक्तम् । अपि तु न कथमपीति । पण्डितो हि मूर्खसङ्ग कदापि न कुर्यादिति ख्यातिः । 'मूरखसरिसी गोठडी पगि पनि कर न बुधीज' इति सूक्तोक्तेः ॥
શ્લેાકા
કોઈ પુરુષે હીરકુમારના શરીરને અતિકામલ વસ્ત્રવડે લૂછી નાંખ્યુ, પડિતામાં ચંદ્રસમાન એવા હીરકુમારને જલ-જડને સંગ શુ` યુક્ત છે ? નહી જ. કેમ કે પ ંડિત પુરુષો કયારે પણ જડમૂર્ખતા સંગ કરતા નથી. કહ્યું છે કે · મૂર્ખ સાથેની પ્રીત પગલે પગલે વિષાદને આપનારી બને છે કા
काञ्चनप्रतिमयेव नितान्तो- त्तेजनादनुपमप्रभयास्य । मार्जानान्मृदुलगन्धदुकूलै - निर्मलेन वपुषा पुपुषे श्रीः || ९८ ॥
मृदुलानि कोमलानि गन्धेनोपलक्षितानि दुकूलानि क्षौमानि गन्धकाषाय्यः तैर्मार्जनान्निर्नरीकरणान्निर्मलेन शुचिना अस्य कुमारस्य वपुषा देहेन श्रीः शोभा पुपुषे पुष्टा कृता । उत्प्रेक्ष्यते— काञ्चनप्रतिमयेव यथा सुवर्णमूर्त्या नितान्तमतिशयेनां त्तेजनादुद्दीपनानिर्मलीकरणादनुपमा असाधारणा प्रभा कान्तिर्यस्यास्तादृशी श्रीः पुष्यते ॥
લેાકા
જેમ સુવર્ણની મૂર્તિને અત્યંત ઘસવાથી તેની અનુપમ કાંતિ વધે છે, તેમ રેશમી કામળ
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० ९८-१०१]
हीरसौभाग्यम् વ વડે હીરકુમારને શરીરને ઘસવાથી હીરકુમારની શરીરની શેભા વધી. પુષ્ટ બની હ૮ . तत्कलाकुशलमानववर्ग-स्तं प्रसाधयितुमारभते स्म ।
स्वस्तरूनिव निपातयितुं श्री-गर्वपर्वतशिखामधिरूढान् ॥१९॥
तस्य प्रसाधनस्य मण्डनस्य कलायां विज्ञाने कुशलश्चतुरः। 'तथैव तत्कालमथानुजीविभिः, प्रसाधनासञ्जनशिल्पपारगैः । निजस्य पाणिग्रहणक्षणोचिता, कृता नलस्यापि विभोविभूषणा ॥' 'विभूषणा प्रसाधना कृता' इति नैषधे, तद्वत्तौ च । इति पुरुषस्यापि प्रसाधना दृश्यते । मानवानां मनुष्याणां वर्गः समुदायः तं कुमार प्रसाधयितुं मण्डयितुमंशुकाभरणादि परिधापयितुमारभते स्म उपकामति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-श्रीणां विशिष्टशोभानां यो गर्वोऽहंकारः स एव पर्वतो गिरिस्तस्य शिखाम् । उपरितनभूमीशिखरमित्यर्थः । तामधिरूढानध्याश्रितान् स्वस्तरून कल्पवृक्षान् निपातयितुमधाक्षेप्तुं जेतुमिव ॥
सार्थ . . વેષભૂષાની કળામાં કુશળ એવા માનવસમૂહે. હરકુમારને વસ્ત્ર અને આભૂષણ વડે શણગાર વાને પ્રારંભ કર્યો. તે જાણે પિતાની શેભાવડે માનરૂપી પર્વતની ટોચે ચડેલા કલ્પવૃક્ષોને નીચે પાડવા માટે શણગારતા ન હોય ! લા
सान्द्रचन्द्रनिकुरम्बकरम्बी-भूतनूत(त्न)घुसृणद्रवचर्चा । तत्तनौ विलसति स्म सुमेरौ, चन्द्रिकानचितसांध्यरुचीव ॥१०॥
सान्द्राः स्निग्धा बहला वा ये चन्द्राः कर्पूरास्तेषां निकुरम्बः समूहस्तेन करम्बीभूतो मिश्री जातो यो नूतो(लो) नवीनो घुलणानां कुशकुमानां द्रयो बहलपङ्कः तस्य चर्चा विलेपनम् । 'चन्द्रो विधौ च कपूरे स्वर्णे च' इत्यनेकार्थः । तस्य कुमारस्य तनौ काये विलसति स्म शुशुमे । केव । चन्द्रिकाखचितसांध्यरुचीव । यथा सुमेरौ सुराचले चन्द्रज्योत्स्नया मिश्रिता संध्यासमयसंबन्धिनी कान्तिः । [सांध्यराग इत्यर्थः। शोभते । रुच्यो रुचीभिर्जितकाञ्चनाभिः' इति नैषधे रुचीशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति ॥
साथ જેમ ચંદ્રની ચંદ્રિકાથી મિશ્રિત સંધ્યા સમયની કાંતિ મેરને શોભાવે છે, તેમ સ્નિગ્ધકપૂરના સમૂહથી મિશ્રિત નવીન કુંકુમના દ્રવનું વિલેપન હીરકુમારના શરીરને ભાવતું હતું. ૧૦ના
सौरभ सुमनसां समुदायोऽ-ध्यापयेद्यदि महारजतस्य ।
अङ्गरागललितार्भकमूर्ते-स्तल्लभेत तुलनां कलयापि ॥१०१॥
सुमनसां कुसुमानां समुदायः सर्वजातिजातपुष्पप्रकरः यदि महारजतस्य सुवर्णस्य सौरभ सुगन्धितां स्वपरिमलमध्यापयेत् शिक्षयेत् । दद्यादित्यर्थः । विद्याप्रदान हि अध्यापननिजामोद दत्ते । तत्तदा अङ्गरागेण श्रीखण्डविलेवनेन ललिताया मनोकाया अर्भ
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
सौभाग्यम् [ सर्ग ५ श्लो० १०१-१०४
कस्य हीरकुमारस्य मूर्तेः शरीरस्य कलया अंशेनापि तुलनां सदृशीभावं लभेत प्राप्नुयात् । महारजतमित्थैः ॥
ક્લાકા
જો સર્વ જાતિનાં પુષ્પાના સમુદાય પેાતાની સુગંધ અર્પણ કરે તે તે સુવર્ણ, ચંદનવડે વિલેપન કરાયેલા હીરકુમારના શરીરની એક શમાત્ર સદશતાને ધારણ કરે ! ૫૧૦૧
विश्वजैत्रमिव मोहमहीन्द्र, हन्तुमर्भधरणीरमणेन । खड्गरत्नमिव केशकलापो, धूपधूमपटलीभिरधूपि ॥ १०२॥
अभ हीरकुमारः स एव धरणीमणो राजा तेन केशकलापः केशपाशः धूपस्य कृष्णागुरुकुन्दरुष्कतुरुष्कप्रमुखसुगन्धवस्तुनः धूमपटलीभिधू मश्रेणीभिरधूपि धूपितः सुगन्धीकृतः । वासित इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - विश्वेषां सुरासुरोरगनराणां जैत्र जयनशील मोहनमान महन्द्र राजानं हन्तुं व्यापादयितुमिव खड्गरत्नः धूपितम् । राज्ञापि वैरिण' व्यापादयितुं स्वखड्गरत्न धूप्यते इति रीतिः ॥
શ્લેાકાય
હીરકુમાર રૂપી રાજાવડે પેાતાના કેશપાશ કૃષ્ણાગુરુ આદિ સુગંધી ધૂપાની ધૂમશ્રેણિથી સુગંધિત કરાયા. તે જાણે ત્રણુ જગતને જીતનારા મેહરાજાને હણવા માટે તલવારરત્નને સુગંધિત કર્યું ન હોય ! ‘ રાજાએ શત્રુઓને મારવા માટે ખડ્ગરત્નને ધૃપિત કરે છે, ૫૧ના
स्व ं क्षणात्क्षयमवेक्ष्य सृजद्भिः, पारलौकिकसुखाय तपांसि । धूमपानमिव धूपजधूम - व्याजतस्तदलकैः क्रियते स्म ॥ १०३॥
1
तदलकैः कुमारस्य केशैः । उत्प्रेक्ष्यते - धूपात् केशधूपनाद्यो जातो धूमस्तस्य व्या जात्कपटेन धूमपानमिव क्रियते विधीयते । किं कुर्वद्भिः । परलोके भवत्पारलौकिक ं तच्च तत्सुखं च तस्मै तदर्थं कष्टानि तपांसि सृजद्भिः कुर्वद्भिः । किं कृत्वा । क्षणात्स्वल्पकाarranicatr क्षयं विनाश लोचलक्षणमवेक्ष्य ज्ञात्वा ॥
શ્લેાકા
સ્વ૫કાલમાં જ પેાતાના લેાચરૂપ વિનાશને જાણીને પારલૌકિક સુખની ઈચ્છાવડે તપશ્ચર્યા કરતા હીરકુમારના વાળ, ધૂમાડાના બ્હાને જાણે ધૂમ્રપાન કરતા ન હોય ! ॥૧૦શા
मानिनीजनमनोनयनस्त्र ं, यैरनीयत हृतेर्विषयत्वम् ।
पारिपन्थिकभरैरिव लेभे, बन्धनं किमिति तच्चिकुरैस्तैः ॥ १०४॥
तैस्तस्य कुमारस्य केशैः । [ उत्प्रेक्ष्यते - ] इति पश्यतोहरत्वाद्धेतोर्बन्धन नियन्त्रण' लेमे प्राप्तम् । कैरिव । परिपन्थिकभरैरिव । यथा तस्करगणैश्चौरिकाकरणाद् बन्धन
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १०४ - १०७]
हीरसौभाग्यम्
३३३
I
प्राप्यते । तैः कैः । यैश्चिकुरैर्मानिनीजनानां नागरिककामिनीलोकानां मनांसि हृदयानि तथा नयनानि विलोचनानि तान्येव स्वं विभवो हृतेरपहरणस्य विषयत्वं गोचरताम् । 'मन्ये न मे श्रवणगोचरतां गतोऽसि' इति कल्याणमन्दिरस्तबने । अनीयत लम्भित प्रापि तम् । अपहृतमित्यर्थः ॥
ક્લાકા
જેમ ચારી કરવાથી ચારાના ટાળાને બંધન પ્રાપ્ત થાય, તેમ નગરવાસી સ્ત્રી–જનનાં નયન અને મનરૂપી વૈભવની ચેરી કરવાથી હીરકુમારના કેશેાને બંધન પ્રાપ્ત થયું. ૫૧૦૪ા
सूनसंगत शिलीमुखलेखा-सूनसायकधनुः शरराशेः । संश्रयछिपमिवार्भकमल्ली-कुदमलाकलितकुन्तलहस्तः ॥ १०५ ॥
अर्भकस्य हीरकुमारस्य मल्लया मल्लिकायाः कुड्मलाः कोरकाः । 'मल्लीभिः प्रतिमल्लीभाव दधती विभाति भावत्की' इति राजवर्णने । तैराकलितो युक्तो यः कुन्तलहस्तः केशपाशः सूनेषु कुसुमेषु संगता मकरन्दपानार्थमागता ये शिलीमुखा भ्रमरास्तेषां लेखा श्रेणिः सैव सूनसायकस्य धनूंषि कार्मुकाणि शरा बाणास्तेषां राशेः समूहस्य श्रियं शोभां श्रयन्निवास्तीत्युत्प्रेक्षा ॥
લેાકા
પુષ્પાની માલાઓના ગુચ્છાઓથી ગુંથાયેલા હીરકુમારના જે કેશપાશ, તે પુષ્પામાં રસનું પાન કરવા આવેલી ભમરાઓની શ્રેણી રૂપ કામદેવનાં બાણાના સમૂહની શાભા ધારણ કરતા ન હેાય ! ૫૧૦પા
मूर्ध्नि तस्य मुकुटेन दिदीपे - ऽनर्घ्यरत्नपटलीललितेन । बचामरजय चिकुराणां विभ्रमैरिव विधाय धृतेन ॥ १०६ ॥
तस्य कुमारस्य मूर्ध्नि मस्तके मुकुटेन किरीटेन दिदीपे रेजे। किंभूतेन । अनर्ध्या (णां)नां बहुमूल्यानां रत्नानां विविधमणीनां पटली श्रेणी तथा ललितेन मनोज्ञेन । उत्प्रेक्ष्यतेचिकुराणामर्थात्कुमारकेशानां विभ्रमैः शोभाभिः । 'आभा राढा विभूषा श्रीरभिख्याकान्तिविभ्रमाः' इति हैम्याम् । विलासैर्वा । बर्हाणि मयूरपिच्छानि । 'अस्य वाक्केका पिच्छबर्हशिखण्डकम्' इति हैम्याम् । तथा चामराणि वालव्यजनानि तेषां जयं पराभव विधाय कृत्वा धृतेनेव कलितेनेव ॥
શ્લાકા
હીરકુમારના મસ્તક ઉપર બહુમૂલ્યવાન વિવિધ પ્રકારનાં રત્નાની હારમાળાથી દેદીપ્યમાન મુગુટ શાભતા હતા. તે મુગુટ, હીરકુમારના કેશની શેાભાથી જાણે મેરનાં પીંછા અને ચામરાની શાભાના પરાભવ ઈચ્છતા ન હાય ! ૫૧૦૬૫
पट्टिकाकविभोः कनकस्या - ऽलीकमण्डलम लंकुरुते स्म । विभ्रमेण चिराम्बुधराणां, हादिनीव निकटे विलुठन्ती ॥१०७॥
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ५ श्लो० १०७-१०९ कनकस्य हेना पट्टिका भूषणविशेषः कोऽपि ललाटस्य । नलस्य भाले पट्टिका। तथा दमयन्त्या अपि । 'धृतैकया हाटकपट्टिकालके' । स्त्रीपुरुषयोरपि पट्टिकाख्य आभर.
विशेष:-इति नैषधे । अधुना तु स्तम्भतीर्थद्वीपादौ लोकप्रसिद्धया 'असावउ' इति शा. यते । तदपि बहुतिलकमय ललाटाभरणमर्भकविभोः कुमारेन्द्रस्य अलीकमण्डल भालस्थलमलंकुरुते स्म भूषयामास । उत्प्रेक्ष्यते-चिहुराः केशाः पवाग्बुधरा मेघारतेषां भ्रमेण भ्रान्त्या बुद्धया निकटे समीपे विलुठन्ती तिष्ठन्ती मिलन्ती च हादिनी विद्युदिव 'चिकुराश्चिहुराः इति शब्दप्रमेदे ॥
કલેકાર્થ હીરકુમારના ભાલપ્રદેશને સુવર્ણની પદિકા ભાવતી હતી. તે જાણે કેશરૂપે મેઘની ભ્રાન્તિથી સમીપમાં આવેલી વિજળી ન હોય ! ૧૦૭
दियुते मणिकरम्बितयास्ये, शातकुम्भकृतपट्टिकयाऽस्य ।
स्वैरमात्मन इवाननलक्ष्म्या, निर्मितेन वरणेन निवस्तुम् ॥१०८॥
अस्य कुमारस्य आस्ये मणिभिः रत्नैः करम्बितया खचितया शातकुम्मेन कनकेन कृतया निर्मितया पट्टिकया दिद्युते । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मनः स्वस्य स्वैर स्वेच्छया निवस्तु वासार्थ स्थातुमाननलक्ष्म्या निर्मितेन रचितेन वरणेन प्राकारेणेव । प्राकारस्यार्थोऽग्रे वक्ष्यते । तस्मादन्या पत(द)द्वयी(?) ॥ पाठान्तरे उत्प्रेक्ष्यते-मुखस्यार्थात्कुमारवक्त्रस्य इन्दुश्चन्द्रः, पद्मानि कमलानि, मुकुरा दर्पणास्तेषामभिभावेन पराभवनेन उद्भूत साक्षाप्रकटीभूत नूत नवीन महः प्रतापस्तेनेव वा ॥
दार्थ કુમારના મુખ ઉપર રોની જડેલી સુવર્ણની પટ્ટી શોભતી હતી તે જાણે કુમારના મુખ ઉપર છાથી રહેવા માટે લક્ષ્મીને પ્રાકાર ન હોય ! અર્થાત ચન્દ્ર, કમલ અને દર્પણના પરાભવથી પ્રગટ થયેલા કુમારના મુખને પ્રતાપ જાણે ન હોય! ૧૦૮
भालमण्डलममण्डयत राज-जातरूपतिलकेन तदीयम । तस्थुषात्र चरणक्षणवीक्षा-काङ्क्षिणाल्पवपुषांशुमतेव ॥१०९।।
भालमण्डल ललाटपट्टः राजन् शोभमानः जातरूपस्य स्वर्णस्य तिल(क)विशेषकस्तिलकः तेनामण्ड यत भूषितम् । उत्प्रेक्ष्यते-चरणस्य चारित्रस्य क्षणो महोत्सवः तस्य वीक्षा दर्शन काङ्कतीत्येवंशीलेन अभिलाषुकेण, तथा अल्प लघु वपुः शरीर यस्य ताहशेनात्र भाले तस्थुषा अर्थात्समेत्य स्थितवता अंशुमता भास्करेणेव ॥
सार्थ જાત્ય સુવર્ણનું દેદીપ્યમાન તિલક કુમારના લલાટ પર શોભતું હતુ. તે જાણે ચારિત્ર
१ 'इन्दुपद्ममुकुराद्यभिभावोद्भूतनूतमहसेव मुखस्य इति पाठान्तरम् ।
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १०९ - ११२]
हीरसौभाग्यम्
મહેાત્સવ- જોવાની ઇચ્છાથી નાના શરીરને ધારણ કરીને રહેલા સૂર ન હોય ! ॥૧૯॥
यस्य भालतलचन्दनविन्दो- दम्भतो वदनकैरवबन्धुः ।
कोपनां प्रियतमामिव तारा - मानुकूल्यविधये व्यधिताङ्के ॥११०॥
यस्य कुमारस्य वदनकैरवबन्धुर्वक्त्रचन्द्रमा भालतले ललाटे कृतः श्रीखण्डस्य मण्डलाकार तिलकबिन्दुः तस्य दम्भतश्छलात्कोपनां चण्डामत्यमर्षणां तथा प्रियतमामतिशयेन वल्लभां तारों कामपि कान्तां तारिकाम् । तस्य तारापतित्वात् । उत्प्रेक्ष्यते - आनुकूल्यविधये स्वानुकूलीकरणप्रकाराय अके निजोत्सङ्गे व्यधित कृतवानिव । 'अचुम्बि या चन्दनबिन्दुमण्डली नलीयवक्त्रेण' इति नैषधेऽपि ॥
લેાકા
३३५
કુમારના મુખચંદ્રના લલાટ પર રહેલા ચંદનના તિલકના બહાને રાષાયમાન થયેલી પેાતાની પ્રિયતમા તારિકાને જાણે પેાતાના ઉત્સ’ગમાં ધારણ કરી ન હોય ! ૫૧૧૦ના
यस्य चान्दन उपश्रु बभासे, बिन्दुरङ्गजभट प्रणिहन्तुम् । नासिकानलिका गुलिकेय, येन मोक्तुमनसा विधृतेव ॥ १११ ॥
यस्य कुमारस्य उपभ्रु भ्रुवोर्मध्ये समीपे चान्दनश्चन्दनसंबन्धी बिन्दु ततिलक' बभासे शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते - अङ्गजः स्मरः कमनः । 'कलाकेलिरनन्यजोऽङ्गजः' इति हैम्याम् । तथा 'अङ्गजो मन्मथे सुते । मदे केशे' इत्यनेकार्थः । स एव भटो वीरस्त प्रणिन्तु यमातिथिं कर्तुं नासिकैव नलिकागुलिकाक्षेपणोपकरण' 'बन्दूक हाथनाली' इति लोकप्रसिद्धा । तथा 'नलिके न तदुच्चनासिके त्वयि नालीकविमुक्तिकामयोः' इति नैषधे । नासा नलिकेव । तया कृत्वा मोक्तुमनसा क्षेप्तुकामेन इयं प्रत्यक्षलक्ष्या गुलिha धृता । 'सीसागोली' इति प्रसिद्धा ॥
ક્લાકા
કુમારની ભ્રમરની વચ્ચે રહેલું તિલક શાભતું હતું. તે જાણે કામદેવરૂપી શત્રુને નાશ કરવા માટે નાસિકારૂપી બંદુકમાં નાખવાની ઇચ્છાથી તૈયાર કરેલી સીસાની ગાળી ન હોય ! ૫૧૧૧૫
चापलस्य नियमोऽभ्युपगम्यो - ऽतः परं निशमत्र युवाभ्याम् । एतदालपितुमञ्जनरेखा, कल्पिता नयनयोरिव तस्य ॥ ११२ ॥
तस्य हीरकुमारस्य नयनयोर्नेत्रयोरञ्जनस्य कजलस्य रेखा कल्पिता । लोचने अञ्जिते इत्यर्थः । बालत्वादथवा महोत्सवान्निर्मिता रेखा । किं च विवाहादौ तरुणानां वृद्धानां पुरुषाणामपि चक्षुषोरञ्जनरेखा क्रियते इति लोकरूढिरपि स्थितिश्च । उत्प्रेक्ष्यतेएतदत्रैव कथ्यमानमालपितुं वक्तुमिव । तदेवाह - हे नयने अतः परम् अद्यतन दिवसादार
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्य
सर्ग ५ श्लो० ११२-११५ भ्य थुनिश दियारात्रौ चापलस्य बनाया निम्मो विषेषः गुनाभ्यामभ्युपवस्यः अही. करणीयः । कदाचिदपि चापल्यं न विधेयमिति भावः ॥
કલેકાર્થ હીરકુમાસ્તાં નેત્રોમાં મહત્સવ નિમિત્તે કરાયેલી અંજનની રેખા, જાણે આ પ્રમાણે કહેવા માટે આવી ન હોય કે “ હે નયતો ! તમારે આજથી આરંભીને યુવાનને સ્વીકાર્ય એવી ચંચળતાને साग ४२ ध्ये ! ॥१२॥
उत्पलाजकुमुदादिमदस्यून् , यद्विलोचननृपौ परिभूय ।
सालयोः सुखमिवाजनरेखा-नीलरत्नकृतयोर्वसतः स्म ॥११॥
यस्य कुमारस्य विलोचने नयने एव नाम्नी ययोस्तौ तादृशौ नृपौ राजानौ उत्पल नीलकमल अब्ज पद्म कुमुदं श्वेतकमल तान्यादिमानि प्रथमभवानि येषां तादृक्षान् दस्यून् विपक्षान् परिभूय जित्वा अञ्जनरेखारूपैनीलरत्नैर्हरिन्मणिभिः कृतयोः सालयोः सुख यथा स्यात्तथा क्रियाविशेषणम् । उत्प्रेक्ष्यते-वसतः स्म अतिष्ठतामिव ॥ अथ वा । यद्विलोचननृपौ कुमारनयननामराजौ सालयोः प्राकारयोर्मध्ये सुख शर्मणा यथा स्यातथा वसतः तिष्ठतः स्म । किंभूतयोः सालयोः । अञ्जनरेखारूपाणि यानि नीलरत्नानि मरकतमणयः तैः कृतयोनिष्पादितयोः । उत्प्रेक्ष्यते-उत्पलानि कुवलयानि अब्जानि कमलानि कमुदानि कैरवाणि तान्यादिमानि प्रथमानि येषां तादृक्षान् दस्यून शत्रून् परिभूय निजित्येव सुखं वसतः । येन सर्वेऽप्यरयोऽभिभय वशीकृताः स सख वसतीति ।
साथ કુમારના નેત્રરૂપ બે રાજાઓ, અંજનની રેખારૂપ નીલરત્નના બનાવેલા કલામાં નીલકમલ આદિ શત્રુઓને પરાભવ કરીને જાણે સુખપૂર્વક રહેલા ન હોય ! ૧૧૩
भृङ्गसंगतवतंससरोजे, तस्य कर्णयुगले शुशुभाते । विग्रहीतुमनसी नयनाभ्या-मागते किमितरेतरवैरात् ॥११४॥
तस्य कमारस्य कर्णयुगले श्रवणबन्द्धे भृशाभ्यां मधुपामागतमराभ्यां संगते संयुक्ते वतंससरोजे कर्णपूरकमले शुशुभाते रेजतुः । उत्प्रेक्ष्यते-इतरेतरेण परस्पर वैराद्विरोधान्नयनाभ्यां नेत्राभ्यां साधं विग्रहीतुमनसी योद्धकामे किमागते पार्श्व संप्राप्ते ॥
अर्थ કુમારનાં કર્ણયુગલ જણે મધુપાન કરવા માટે આવેલા બ્રમરોથી યુક્ત શ્રેષ્ઠ કમલે ન હોય! અથવા તે કર્ણયુગલ, નેત્રો સાથેના પરરપર વેરથી સંગ્રામ કરવાની ઈચ્છાથી કર્ણયુગલરૂપી કમલો પાસે આવીને રહ્યા ન હોય ! ૧૧૪
श्रोत्रपत्रयुगमाश्रितवत्या, दिद्युते मणिवतंसिकयास्य । अचिषेव वदनान्तरमान्त्या, पिण्ड भावमितया स्थितयास्मिन् ॥११५॥
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० ११५-११७] हीरसौभाग्यम्
___अस्य कुमारस्य श्रोत्रे कर्णावेव पत्रे तयोर्युग द्वन्द्वमाश्रितवत्या भजन्त्या मणिवतसिकया रत्नोत्तंसेन । 'विदर्भपुत्रीश्रवणावतंसिका' इति नैषधे । दिद्युते शोभितम् । उ. त्प्रेक्ष्यते-वदनान्तर्मुखमध्ये अमान्त्या बाहुल्यात्स्थातुमशक्नुवत्या अर्चिषा कान्त्येव । अचिः कान्तिवाची स्त्रीक्लीबलिङ्गः । 'रोदोचिषीनामगुणत्वयट अयट्' इति लिङ्गानुशासने । किंभूतया अचिंषा । पिण्डभाव पिण्डतामितया प्राप्तया । पिण्डीभूय स्थितयेत्यर्थः । पुनः किंभूतया । अस्मिन् कुमारकणे स्थितया वसन्त्या ॥
साथ કુમારના કર્ણપણે ઉપર રહેલી રત્નની સાંકળ શોભતી હતી. કુમારના મુખની કાંતિને મુખમાં સમાવેશ નહીં થવાથી ભેગી થઈને કુમારના કર્ણયુગલ ઉપર જાણે વસી ગઈ ન હોય! ૧૧પા
मन्महे सकलशीतलभासां, सार्वभौममिदमाननचन्द्रम् ।
कुण्डलच्छलतमीरमणाभ्या-मन्यथा कथमुपास्यत एषः ॥११६॥
इदमाननचन्द्रममुष्य मुखमेव चन्द्र विधु सकलाः समस्ता ये शीतलभासः चन्द्रमसः तेषां सार्वभौमव्यतिकरेण कुण्डलयोः कर्णाभरणयोः छलात्कपटात्तमीरमणाभ्यां चन्द्राभ्यामेष इदमाननचन्द्रः कथं केन प्रकारेण उपास्यते सेव्यते ॥
- दो કુમારના મુખરૂપી ચંદ્રમાં, સર્વ ચંદ્રોનું ચક્રવર્તી પણું જાણવાથી, કુંડલ રૂપ બે ચંદ્રોવડે તે મુખની ઉપાસના કરાતી હતી ! એમ અમે માનીએ છીએ. જે એમ ના હોય તો કુંડલરૂપી ચંદ્રો ઉપાસના કેમ કરે ? ૧૧૬
कुण्डले कलयती प्रतिबिम्बे, गण्डयोर्वहति हीरकुमारः ।
क्रोधमुख्यचतुरात्मविपक्षान् , भेत्तुकाम इव चक्रचतुष्कम् ॥११७॥
हीरकुमारः कुण्डले कर्णवेष्टिके वहति धारयति । कुण्डले किं कुर्वती । गण्डयोः कुमारस्यादर्शोपमगल्लयोः कपोलयोः प्रतिबिम्बे प्रतिमे कलयती बिभ्रती । उत्प्रेक्ष्यतेक्रोधः कोपो मुख्यः प्रकृष्टः प्रथमो वा येषु तादृशाः । क्रोधमानमायालोभाभिधानाश्चत्वारः चतुःसंख्याकाः कषाया एवात्मनः स्वस्य विपक्षाः शत्रवस्तान् । चतुःकषायद्वेष्यानित्यर्थः। भेत्तुकामो वैरादेककालमेव हन्तुमनाः सन् चक्राणामायुधविशेषाणां चतुष्क चतुष्टयमिब बिभर्ति ॥
લોકાર્થ હીરકુમારે બે કંડલે ધારણ કર્યા હતાં. અને તે બંને કંડલનું કુમારના ગાલમાં પ્રતિબિંબ પડતું હતું. તેથી ચાર કુંડલ થયાં ! કોધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર કષાય રૂપી ચાર અંતરંગ શત્રુઓને નાશ કરવાની ઈચ્છાથી જાણે ચાર ચક્ર ધારણ કર્યા ન હોય !in૧છા
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० ११८-१२० व्यालवल्लिदलखण्डनजन्मा, शोणिमाधरदले विललास । एतदीयहृदयादनुरागो, निःसरन्वहिरिव स्थित एषः ॥११८॥
अधरदले कुमारस्याधरोष्ठपत्रे शोणिमा रक्तता । 'वर्णदृढादिभ्यः ष्यञ्च' । वर्ण विशेषार्थेभ्यो दृढादिभ्यश्च व्यञ् स्यात् , इमनिज्वा भावार्थे । 'शौक्लयं शुक्लिमा, दाढयं द्रढिमा, लावण्य लवणिमा ।' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । विललास बभासे । किंभूतः शो णिमा । व्यालवल्लया नागरवल्लया । 'ताम्बूलवल्ली ताम्बूली नागपर्यायवल्लयपि' इति हैम्याम् । दलानां पत्राणां खण्डनाच्चर्वणाजन्मोत्पत्तिर्यस्य । उत्प्रेक्ष्यते-एतदीयात्कुमारसंबन्धिहृदयान्मनसः। 'हृदयं मनो वक्षश्च स्तनान्तर हृत् हृदयम्' । तथा 'हृच्चेतों हृदयं चित्तम्' इति द्वयमपि हैम्याम् । निःसरन्निर्गच्छन्नेप प्रत्यक्षो बहिःप्रदेशे अधरोष्टे स्थित इव ॥
શ્લેકાર્થ નાગરવેલનાં પાન ચાવવાથી ઉત્પન્ન થયેલી લાલાશ કુમારના અધરને શોભાવતી હતી. તે જાણે કુમારના હૃદયમાંથી બહાર નિકળતો અનુરાગ, કુમારના હોઠ પર સાક્ષાત મહેલ ન હોય ! ૧૧૮
रागसगिरदनच्छदराज-तत्स्मित दशनदीधितिमिश्रम् । पल्लवोदरविहारिहिमाम्भो-विभ्रम किमु जिघृक्षति लक्ष्म्या ॥११९॥
रागस्य नागवल्लीदलास्वादनजनितरक्ततायाः सङ्गोऽस्त्यस्य तादृक् यो रदनच्छद ओष्ठस्तत्र राजद्दीप्यमान यत्तस्मित प्रमोदमेदुरतया ईषन्मात्र कुमारस्य हसित तत्कति॒ पदं लक्ष्म्या स्वशोभया महा वा उत्प्रेक्ष्यते-पल्लवोदरे प्रवालमध्ये विहरति एवंशील हिमाम्भस्तुहिनजल तस्य विभ्रम श्रिय विलास वा किमु जिघृक्षति ग्रहीतुमिच्छतीव । किंभूतम् तस्मित । दशनानां दन्तानां दीधित्या कान्त्या मिश्रं करम्बितम् ॥
શ્લેકાર્થ નાગરવેલનાં પાન ચાવવાથી ઉત્પન્ન થયેલી લાલાશના સંગથી કુમારના બંને હોઠને ભાવતી અને દાંતની કાંતિથી મિશ્રિત સ્મિતની શોભા જાણે પરવાળાની મધ્યમાં રહેલા કિનજલની ભાન ગ્રહણ કરવા ઇછતી ન હોય ! ૧૧
रज्यते स्म दशनप्रकरणा-ऽमुष्य कुण्डलिपुरंदरवाहोः । रागिणी सविधगां च रसज्ञां, प्रेक्ष्य कैर्न ध्रियते ह्यनुरागः ॥१२०॥
अमुष्य कुमारस्य दशनप्रकरण दन्तवृन्देन रज्यते स्म रक्तीभूतम् । सरागीभूयते । बालानां दन्ता हि यावकपुस्तिकया रज्यते स्म स्त्रीणां चेति लोकस्य व्यवस्था। किंभू. तस्य अमुष्य । कुण्डलिनां भोगिनां पुरंदरो वासवः शेषनागेन्द्रस्त द्वद्दीघों बाहू भुजौ यस्य । यद्रक्तीभूत तद्युक्तमेव । तदेव दर्शयति-हि यस्मात्कारणात्सविधगां पार्श्ववर्तिनी
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १२०-१२२] हीरसौभाग्यम् समीपस्थायुकां रागिणीं रागो रक्तिमा अनुरागोऽन्तरङ्गस्नेहश्च तेन कलितां रागवती तथा रसानास्वादान् । तिक्तकटुकषायाम्ललवणमधुराख्यान , अथ वा शृङ्गारहास्यकरुणारौद्रवीरभयानकबीभत्सादभतशान्तनामकान्नवप्रमाणान् रसान् जानातीति रसज्ञा तां प्रेक्ष्य दृष्ट्वा । कैः । पुंभिः अनुरागो न ध्रियते, अपि तु विविधरसेषु निपुणां रागवतीं पार्श्वस्थायिनी कामिनीं विलोक्य सर्वैः कामुकै रागो नियत एव । तत्त्वतस्तु रसशा जिह्वा ॥
પ્લેકાર્થ શેષનાગૅદ્ર જેવા દીર્ઘ હાથવાળા હીરકુમારના દાંતના પંકિત લાલ બની ગઈ હતી. શાથી? तित, ४४, ४पाय, मास, १९], अने भ७२ मा ७ २४ अथवा त। ॥२, ७।२५, ४२९, शैद्र, વીર, ભયાનક, બીભત્સ, અદભુત અને શાંત આ નવરોને જાણનારી ચતુર જીભને સમીપમાં જોઈને ક્યા પુરુષો રાગને ધારણ કરનાર ન બને ? અર્થાત સર્વ કામુક રાગાસકત બની જાય. ૧૨
संयमाध्यवसितिप्रथमान-प्रावृषेण्यजलवाहघटायाः ।
बिन्दुवृन्दमुदियाय किमेत-त्कण्ठपीठकृतमौक्तिकहारः ॥१२१॥ एतस्य कुमारस्य कण्ठपीठे गलकन्दले कृतः स्थापितः । परिहित इत्यर्थः । मौक्तिकहारो मुक्तालता । स उत्प्रेक्ष्यते-बिन्दुवृन्द कणनिकर इवोदियाय प्रकटीभूतम् । कस्याः । संयमस्य चारित्रस्य या अध्यवसितिरध्यवसायः परिणामः सैव प्रथमाना विस्तरन्ती प्रावृषेण्या वर्षाकालसंबन्धिनी जलवाहानां वर्षणोन्मुखमेघानां घटा माला तस्याः ॥
લોકાર્થ કુમારના કંઠે સ્થાપન કરાયેલે મુક્તાહાર શોભતો હતો.તે મુક્તાહાર સંયમના પરિણામ રૂપ વિસ્તરતી વર્ષાઋતુ સંબંધી મેઘની જે ધારા, તે ધારાના બિંદુઓના સમૂહને જાણે પ્રગટ કરતે ન હોય ! ૧૨ના
एतदीयवदनामृतभासा, स्पर्धयेव सह शीतलभासा ।
चूततारकततिधियते स्मा-ऽऽमुक्तमौक्तिकलताकपटेन ॥१२२॥
एतदीयेन हीरकुमारसंबन्धिना वदनामृतभासा वक्त्रविधुना नूता नवीना तारक ततिज्योतिर्मण्डला ध्रियते स्म बिभरांबभूवे । केन । आमुक्ता कण्ठपीठे स्थापिता परिहिता या मौक्तिकलता मुक्ताकलापः स्थूलमुक्ताफलहारः तस्य कपटेन छलेन । उत्प्रे. क्ष्यते-शीतलभासा गगनाङ्गणस्थायुकस्वाभाविकचन्द्रेण सह सार्ध स्पर्धया संघर्षेण ईमेयेव धृता इत्यर्थः ॥
લોકાર્થ કુમારના મુખરૂપ ચં કે, કંઠમાં પહેરેલી મોતીની માળાના બહાને કોઈ નવીન પ્રકારનું તારામંડળ ધારણ કર્યું ! તે જાણે આકાશમાં રહેલા સ્વાભાવિક ચંદ્રની સાથે સ્પર્ધા કરતું ન હોય!
/૧૨૨
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० १२३-१२५ भारसासहितया जितशेषः, किं श्रितो वलयमस्य विभाति ।
मोहशूरममुभिः प्रवियोज्या-ऽनेन वीरवलय विधृत वा ॥१२३॥ __ अस्य हीरकुमारस्य वलय कनककटकः विभाति । उत्प्रेक्ष्यते-भारस्य समादेर्भाविनि भूतोपचारात्सूरिपदादेर्वा सासहितया सहनशीलत्वेन । भृश सहते इति सासहिः । 'अहिर्महीगौरवसासहिर्यः' इति नैषधे । सासहिश्चाचलिः पापतिर्वावदिरित्यादय इकारान्ता निपातिताः-इति तद्वत्तिः । जितः पराभूतः शेषो नागेन्द्रः । किं संश्रितः । अथ वा मोहनामान वीर सुभटमसुभिः प्राणैः प्रवियोज्य पृथक कृत्वा । निहत्येत्यर्थः । वीरवलय सुभटत्वसंसूचकः कटको विधृत धारितमिव वा ॥
શ્લોકાર્થ શેષનાગને પરાભવ કરનારા હીરકુમારના હાથમાં રહેલાં સુર્વણનાં કડાં શેતાં હતાં. તે જાણે ક્ષમા આદિ ભાર અથવા તો “ભવિષ્યમાં આ કુમાર આચાર્ય પદની ધુરાને સુખપૂર્વક સહી શકશે !' એ સૂચન કરવા માટે જાણે ધારણ કરાયાં ન હોય ! અથવા તો મેહરૂપી વીર શત્રુને પ્રાણોથી પૃથફ કરીને અર્થાત મારીને વીરતાસૂચક વીરવલયોને જાણે ધારણ કર્યા ન હોય ! ૧૨૩
योगिनेव दधतात्मनि मुद्रा-मूर्मिकां च दधताम्बुधिनेव । फुल्लपल्लवविलासजुषा त-त्पाणिनाध्रियत कापि विभूषा ॥१२४॥
तत्पाणिना कुमारहस्तेन काप्यपूर्वा अनिर्वचनीया शोभा अध्रियत धृता । किंभूतेन तत्पाणिना । फुल्ला विनिद्रीभूता ये पल्लवाः किसलयानि तेषां विलास लीलां जुषते भजते । तत्पाणिना किं कुर्वता आत्मनि स्वस्मिन्विषये मुद्रां साक्षरोमिकां वहता । केनेव । योगिनेव । यथा योगभाजा मुनिना आत्मनि विषये योगमुद्रा उह्यते । 'मुद्रातो लभते मूल्य, विमुद्रः कार्यनाशकः । राजा मुनिश्च लेखश्च, कोशोमुष्टिश्च पञ्चमः ॥' इयं तु स्वाभाविकी मुद्रा च पुनर्वाङ्मनसां योगो(गयो) रुन्धन नियन्त्रण विद्यते यस्य स मुनिर्मुद्रा. मिङ्गिताकारविशेषम् । पुनः किंभूतेन । दधता बिभ्रता । काम् । ऊर्मिकां निरक्षरमङ्गुलीयकम् । केनेव । अम्बुधिनेव । यथा समुद्रेण ऊर्मय एवोमिकास्तरङ्गा धी(ध्रि)यन्ते ॥
લોકાર્થ વિકસ્વર પલ્લવની શોભાને ધારણ કરતા હીરકુમારના હાથ, જેમ યોગી પુરુષ યોગમુદ્રા ધારણ કરે, સમુદ્ર જેમ તરંગ ધારણ કરે, તેમ મુદ્રિકા ધારણ કરવાથી અપૂર્વ શોભાને ધારણ કરનારા બન્યા. ૧૨૪
पाणिना विरुरुचे पविरोचि-चापचक्रविलसत्कटकेन ।
गन्धसिन्धुरतुरङ्गशताङ्गा-ऽलंकृतेन जगतीपतिनेव ॥१२५।। पाणिना अर्थादधिकाराद्वा कुमारहस्तेन जगत्याः पृथिव्याः पत्या भत्रैव राज्ञेव
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १२५-१२६] हीरसौभाग्यम्
३४१ विरुरुचे शोभितम् । किंभूतेन पाणिना राज्ञा च । पवीनां वज्ररत्नानां रोचींषि कान्तय एव चापचक्राणि धनुर्मण्डलानि तैविलसन् दीप्यमानः कटको वलयं यस्य । 'वृता विभूषा मणिरश्मिकार्मुकैः' इति नैषधे । यथा विविधरत्नप्रभासंवलित शक्रधनुरिति कविसमये प्रसिद्धिः-इति नरहर्याम् । अथ च वज्रनामा आयुधविशेषस्तथा कान्तियुक्तैर्धनुश्चकैः प्रहरणैश्च विस्फुरद्विशेषेण प्रतिपक्षलक्षपराभवनप्रकारेण विशिष्टतया स्वस्वामिभक्तिमत्त्वेन स्फुरदितस्ततो जिष्णुतया भूमण्डल स्वस्वाम्यायत्तं कुर्वन् कटक सैन्यं यस्य । पुनः किंभूतेन । गन्धसिन्धुरतुरङ्गशताङ्गालंकृतेन अर्थादाकृतिभूतैः गन्धसिन्धुरो गन्धहस्ती तथा तुरङ्गः सपर्याणिताश्वः तथा शतागो रथस्तैरलंकृतेन विविधलक्ष्मीभूतैर्विभूषितेन । पक्षे गन्धगजेग्द्रा विविधजातीयवाजिनः पुष्परथ-योग्यारथ-अध्वरथ-कर्णीरथप्रमुखरथास्तैरलंकृतेन कलितेन ॥
શ્લેકાર્થ કુમારના હાથ રાજાની શોભાને ધારણ કરતા હતા ! વજનની કાંતિરૂપી ઇન્દ્રધનુષ્યથી સુશોભિત કડાવાળા કુમારના હાથ હતા, જેમ રાજાને ધનુષ્યો અને ચક્ર આદિ શસ્ત્રોથી શોભતું સૈન્ય હોય છે, તેમ ગંધહસ્તિ, પલાણસહિત અશ્વ, અને રથ આદિ શુભ લક્ષણેની આકૃતિ ધારણ કરનારા કુમારના હાથ હતા. ગંધહસ્તિ, જાતિવંત અા તથા અનેક પ્રકારના વડે રાજા પણ અલંકૃત હોય છે. ૧૨પા
रामणीयकहृतापरचित्त, तत्कलत्रमवलोक्य युवेव ।
जातरूपकलितो गुणशाली, शृङ्खलः किमकरोत्परिरम्भम् ॥१२६॥
तस्य कुमारस्य कलत्रं कटीम् , अर्थध्वनिना स्त्रिय वा, अवलोक्य दृग्गोचरीकृत्य । उत्प्रेक्ष्यते-शृङ्खलः । 'सा शृङ्खला पुंस्कटिस्था' । शृङ्खलशब्दस्त्रिलिङ्गः । रत्नजटितकनकघटितकटिदवरकः परिरम्भमालिङ्गनमकरोत्किमु आलिङ्गति स्मेव । क इव । युवेव । यथा तरुणः पुमान् कस्यापि लघोः प्रौढीभूत कलत्र युवती परिरम्भते । किंभूत कलत्रम् । रामणीयकेन रमणीयत्वेन स्वाभाविकसौन्दर्येण हृतानि स्ववशीकृतानि अपरेषां लक्षप्रेक्षकलोकानां कामिनां च चित्तानि मनांसि येन । किंभूतः शृङ्खलो युवा च । जात. रूपेण सुवर्णेन कलितो हिरण्मयः । तथा जातमुत्पन्न यदद्वैत रूप वपुःसुन्दरता तेन युक्तश्च । पुनः किंभूतः । गुणैः सुवर्णदवरकैः हेमतन्तुभिः शालन्ते इत्येवंशीलस्तैर्ग्रथितत्वात् । तथा गुणैरौदार्यादिभिः शृगारादिभिर्वा द्वासप्ततिकलागुणैर्वा शोभते इत्येवंशीलः ।।
सार्थ શરીરનું અદ્વિતીય સૌન્દર્ય ધારણ કરનાર, ઔદાર્ય આદિ ગુણોથી શોભતો, યુવાન પુરુષ, પોતાના સ્વાભાવિક સૌન્દર્યથી લાખે પુરુષોનાં ચિત્ત હરી લેનારી સુંદર ભાર્યાને જોઈ જેમ આલિંગન આપે છે, તેમ રત્નજડિત સુવર્ણના દેરાથી શોભતો કંદરે, કુમારની કટીરૂપ સ્ત્રીને જોઈને જાણે આલિંગન કરતો ન હોય ! ૧૨
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
___ हीरसौभाग्यम् [सर्ग ५ श्लो० १२७-१२९ भूषणैः कनकरत्ननिबद्ध-भूषितो व्यरुचदेष कुमारः । मजरीभरकरम्बितकायः, कल्पसाल इव भूतलशाली ॥१२७॥
एष हीरनामा कुमारः तदानीं कनकानि काञ्चनानि रत्नानि मणयस्तैर्निबद्धै रचितैर्भूषणैः कृत्वा भूषितोऽलंकृतः व्यरुचत् विराजते स्म । 'युद्भ्यो लुङि' द्युतादिभ्यः परस्मैपदं वा स्यात् । 'पुष्यादिद्युतादिलदितः परस्मैपदेषु' । श्यन्विकरणपुषादेद्युतादेल. दितश्च परस्य च्लेरङ् स्यात्परस्मैपदेषु । अद्युतत् अद्योतिष्ट । व्यरुचत् व्यरोचिष्ट ।' इति प्रक्रियाकौमुद्यां साधना । उत्प्रेक्ष्यते-मञ्जरीणां कलिकानां भरः समूहस्तेन करम्बितः पूरितः कायः खाखाप्रशाखालक्षण वपुर्यस्य तादृशो भूतले पृथ्वीपीठे शालते शोभते इत्येवंशीलः । भूमीमण्डलोपगत इत्यर्थः । कल्पसालः सुरतरुरिव ॥
લોકાર્થ આ હીરકુમાર સુવર્ણ અને રત્નોને આભૂષણોથી શોભતા હતા. તે જાણે મંજરીઓના સમૂહથી યુક્ત શાખા-પ્રશાખારૂપ શરીરવાળું સાક્ષાત કલ્પવૃક્ષ જાણે આ પૃથ્વીપીઠ ઉપર આવેલું ન હોય ! ૧૨ના
दर्पणेष्विव गवेषयति स्व, भूषणेषु किरणाङ्कुरितेषु । दर्पणार्पणविधाभिरमुष्मि-निष्फलाभिरजनि स्वजनानाम् ॥१२८।।
अमुष्मिन् हीरकुमारे स्वजनानां बन्धुवर्गलोकानाम् अथवा स्वस्य जनानामात्मी यलोकानाम् । सेवकानामित्यर्थः । दर्पणानामादर्शानामर्पणानि प्रदानानि । आत्मदर्शदर्शनानीत्यर्थः । तेषां विधाभिः प्रकारैः निष्फलाभिनिरर्थकाभिरजनि जाता । अमुष्मिन् कि कुर्वति । किरणैः कान्तिभिः कृत्वा अङ्कुरितेषु प्ररोहसहितेपु जातेषु भूषणेष्वाभरणेषु स्वमात्मानम् । [स्वरूपमित्यर्थः ।] गवेषयति विलोकयति । केष्विव । दर्पणेष्विव । यथा कश्चिन्मुकुरेषु स्व निभालयति ॥
બ્લેકાર્થ
હીરકુમારને દર્પણ અર્પણ કરવાની (સામે દર્પણ ધરવાની) સ્વજનોની વિધિ નિષ્ફલ બની. કેમકે હીરકુમારના શરીર ઉપર રહેલાં ગળહળતી કાંતિવાળાં આભૂષણોરૂપ દર્પણમાં તેઓ સ્વયં જોતા. હતા ૧૨૮
दीप्यते किमधिक सुषमा नोऽ-मुष्य वा मुषितमन्मथकान्तेः ।
भूषणानि मृगयन्त इतीव, स्फाररत्ननयनैरिदमङ्गम् ॥१२९॥
भूषणानि आभरणानि । उत्प्रेक्ष्यते-स्फाराणि विकाशभाजि रत्नान्येव नयनानि तैरिति हेतोरिदमङ्ग कुमारकायं मृगयन्ते पश्यन्तीव । इति किम् । नोऽस्माक भूषणानां सुषमा अतिशयिनी शोभा कि अधिका, अथवा मुषिता अपहता आच्छिद्य गृहीता मन्म
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
मी ५ को १-२ . नितीमा
सर्ग ५ श्लो० १२९-१३२] हीरसौभाग्यम्
३४३ थस्य कामस्य कान्तिः शोभा येन तादृशस्य कुमारस्य सुषमा शरीरातिशायि सौन्दर्य किं वा अधिका दीप्यते ॥
લોકાઈ સુવર્ણ અને રત્નોના અલંકારે દેદીપ્યમાન રોરૂપી નેત્રોથી કુમારને જતા હતા ! શા માટે ? “કામદેવની શોભાનું અપહરણ કરનારા આ કુમારની શોભા અમારા કરતાં અધિક છે કે અમારી શોભા અધિક છે? જાણે આ માટે કુમારના શરીરને જોતા ન હોય ! ૧ર૯
तद्विभूषणमणीनिकुरम्बैः, स्पर्धिभिः प्रतिभटैरिव भूत्या । प्राप्य तन्मृधधरां दधिरे स्व-ज्योतिरङ्कुरसुरेन्द्रधनूंषि ॥१३०॥
भूत्या शोभया लक्ष्म्या वा स्पर्धिभिः स्पर्धनशीलैस्तस्य कुमारस्य विभूषणानामलंकाराणां मणीनिकुरम्बै रत्नप्रकरैः तन्मृधधरां स कुमार एव संग्रामकरणोचितभूमी तां प्राप्य आसाद्य । उत्प्रेक्ष्यते-ज्योतींषि दीधितयः तेषामकुराः प्ररोहास्त एव सुरेन्द्रधनूषि इन्द्रचापचक्राणि दधिरे धृतानीव । कैरिव । प्रतिभटैरिव । यथा संपदा स्पर्धमानः प्रतिपक्षैः शत्रुभी रणभूमीलब्ध्वा परस्पर संग्रामकरणे कृते सुरेन्द्रचापोपमानि कार्मुकानि ध्रियन्ते ॥
કલેકાર્થ જેમ સંપત્તિવડે સ્પર્ધા કરતા શત્રએ, રણભૂમિ પર ઈન્દ્રના ધનુષ્ય સમાન ધનુષ્યબાણ ગ્રહણ કરે તેમ પરસ્પરની શોભા સાથે સ્પર્ધા કરતા એવા કુમારના રત્નાલંકારોને સમૂહ, કુમારરૂપી રણભૂમિ પ્રાપ્ત કરી, રત્નોની કાંતિના અંકુરારૂપ ધનુષ-બાણ જાણે ચહણ કરતા ન હોય! I૧૩
भूरुहैर्विहसितैरिव कुञ्जः, सौर भैरिव सरोरुहपुजः ।
सान्द्रचन्द्रकिरणैरिव दोषा, भूषणैरपुषदेष विभूषाम् ॥१३१॥ एष कुमारो भूषणैरलंकारैराभरणैः कृत्वा विभूषां शोभामपुषत्पुष्णाति स्म । क इव । कुञ्ज इव । यथा कानन वसन्तर्तुना विहसितैः कुसुमितैः भूरुहैर्वृक्षः कृत्वा शोभते । पुनः क इव । सरोरुहपुञ्ज इव । यथा पद्मप्रकरः सौरभैः परिमलैः कृत्वा शोभां लभते । पुनः केव । दोषेव । यथा रजनी सान्द्रनयनानन्ददायिभिधरन्धैश्चन्द्रस्य विधोः किरणैः रश्मिभिः कृत्वा श्रिय पुष्णाति ॥ इति दीक्षासमये कुमारशृङ्गारवर्णनम् ॥
योग જેમ વનભૂમિ, વસંતઋતુનાં નવપલ્લવિત વાવડે છે.એ, કમલન સમૂહ જેમ સુગંધવડે શેભે અને રાત્રિ જેમ અવિચ્છિન્ન નયનાનંદદાયી એવા ચંદ્રના કિરણો વડે શોભે, તેમ હીરકુમાર આભૂષણવડે અપૂર્વ શોભાને ધારણ કરતા હતા. ૧૩૧
निर्जितेन यशसा सितभासा, प्राभृतीकृतमिवैत्य नभस्तः । आनयन्नथ तुरङ्गममुष्या-रोहणार्थमनघस्य मनुष्याः ॥१३२॥
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० १२२-१३४ अथ शृङ्गारविधानानन्तर मनुष्या मानवाः अमुष्य कुमारस्यारोहणार्थमध्यारोदु तुरङ्ग जात्यवाजिनमानयनानयन्ते स्म । किंभूतस्यामुष्य । अनघस्य प्रशस्यस्य निष्पापस्य वा । उत्प्रेक्ष्यते-यशसा अर्थाद्यशःश्वत्यश्रिया निर्जितेन पराभूतेन सितभासा चन्द्रमसा नभस्त आकाशमण्डलादेत्यागत्य प्राभृतीकृतमर्थात्कुमारस्य ढौकितमिव ॥ .
શ્લોકાર્થ ત્યાર પછી, માણસો નિષ્પાપ એવા હીરકુમારને આરોહણ કરવા માટે ઉત્તમ અશ્વ લાવ્યા. હીરકુમારના ઉજજ્વલ યશથી પરાભવ પામેલે ચંદ્ર આકાશમાંથી આવીને જાણે કુમારને ભટણું ધરતો ન હોય ! ૧૩૨ા
यन्नभस्वदतिपातिरयेन, न्यक्कृतेन विनतातनयेन । तत्तुलां कलयितुं बलिदस्युः, सेवनामगमि यानतयेव ॥१३३॥
यस्य तुरगस्य नभस्वन्त समीरणमतिपतत्यतिक्रामतीत्येवंशीलेन रयेण वेगेन । 'रयो वेगप्रवाहयोः' इत्यनेकार्थः । न्यक्कृतेन विजितेन विनतानाम्नी अरुणगरुडयोर्जननी तस्यास्तनयेनात्रार्थाद्गरुडेन तत्तुलां कुमारारोहणार्थमानीततुरङ्गमवेगसादृश्य कलयितुं प्राप्तुम् । उत्प्रेक्ष्यते-यानतया वाहनत्वेन बलिदस्युः कृष्णः सेवनां परिचरणामगमि प्रा. पित इव सेव्यते स्म । 'न्यादयो ण्यन्तनिष्कर्मा गत्यर्था मुख्यकर्मणि । प्रत्यय यान्ति दुह्यादिौणेऽन्ये तु यथारुचि ॥' अनन्तेन कृष्णेन गोपी वनमगमि नीता । इत्युदाहरणम्' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् ॥
બ્લેકાર્થ કુમારને આરોહણ કરવા માટે લાવવામાં આવેલ પવનવેગી અશ્વવડે પરાભવ પામેલ ગરૂડ તે અધના વેગની સમાનતા પ્રાપ્ત કરવા માટે જાણે વાહનરૂપે બનીને કૃષ્ણની ઉપાસના કરેતો ન હોય !
T૩૩
यो दृशा भुवि पुनर्दिवि फाले-नागवेश्मनि खुरोत्खननैश्च । स्फूर्तिभिस्तत इतस्त्रिजगत्यां, स्वाङ्ककारमिव पश्यति जेतुम् ॥१३४॥
यस्तुरामः स्फूर्तिभिर्विस्फूर्जनैः इतस्ततः संस्फुरणैः कृत्वा त्रिजगत्यां त्रिलोक्या. मपि । 'त्रिजगतीं पुनती कविसेविता' इति जिनप्रभसूरिकृतर्षभनम्रस्तोत्रे । इत्यत्रैकवचनात् त्रिजगत्यामप्येकवचनम् । त्रित्वेन त्रित्वसंख्यया वा उपलक्षिता जगती भुवन त्रिजगतीति एवं संभाव्यते । तत्त्व तु तज्ज्ञा एव विदन्ति । स्वाङ्ककार निजरंहःस्फूर्जितजैत्रप्रतिमल्ल जेतु पराभवितुमिव इतस्ततः सर्वत्रापि पश्यति । 'दूर गौरगुणैरह कृतिभृतां जैत्राङ्ककारे चरति' इति नैषधे । कथं विलोकयति तदेव दर्शयति-भुवि पृथिव्यां दृशा विलोचनावलोकनेन । पुनर्दिवि गगनाङ्गणे फालैरुच्चैरुल्ललनलक्षणैः । 'सान्द्रोस्फालमिषाद्विगायति पदा स्पष्टुं तुरङ्गोऽपि गाम्' इति नैषधे । च पुनर्नागवेश्मनि पाताले खुरैः शफैरुत्खननैः भूविदारणैः ॥
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १३४-१३७] हीरसौभाग्यम्
३४५. सोम જાતિવંત એવો તે અશ્વ, હણહણાટ કરીને પોતાના તેમની સાથે સ્પર્ધા કરતા પ્રતિઅોને જીતવા માટે જાણે આમ તેમ જોતો ન હોય! દૃષ્ટિથી પૃથ્વીને, ઊંચી ઊંચી ફાળ ભરીને આકાશને જીતવા માટે જાણે જોતો ન હૈય! ખુરીવડે ભૂમિ ખણવાથી જાણે પૃથ્વીમાં જતિ ન હોય ! ૧૩૪
स्पर्धयार्कतुरगान् स्वजिगीषून् , धूननेन शिरसः समराय ।
अङ्ककारविभवाभिभवाह-पूर्विकाभिरयमाह्वयतीव ॥१३५॥
अयं तुरङ्गः अङ्ककारविभवानां जैत्रप्रतिमल्लसंपदाम् । 'शशाङ्ककलाङ्ककारैः' इति नैषधे । अभिभवः पराभवन तेनाहपूर्विका गर्वावेशास्ताभिः कृत्वा शिरसो मस्तकस्य धूननेन कम्पनेन । स्वकन्धराया अधऊर्ध्वकरणेनेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-अर्कतुरगान् सूर्यरथरथ्यवाजिनः समराय संग्रामविधानाय आह्वयत्याकारयतीव । किंभूतानतुरङ्गमान् । स्पर्धया संह घ)र्षेण स्वस्यात्मनः स्वमात्मानौं वा जिगीषून जेतुमिच्छ्न् ॥
શ્લેકાર્થ જાતિવંત એ આ અશ્વ, પ્રતિઅશ્વોની સંપત્તિના પરાભવ માટે અભિમાનના આવેશમાં આવીને જાણે મસ્તક ધુણાવતો ન હોય! અથવા તો પોતાની સાથે સંપર્ધાને કરતા એવા સૂર્યના અશ્વોને યુદ્ધ કરવાની ઈચ્છાથી બેલાવતા ન હોય! ૧૫
आत्मफेनहरिचन्दनसान्द्र-स्यन्दचर्चनविधाभिरिवार्वा । पत्प्रहारभवमम्बुधिनेमेः, स्वापराधमधरीकुरुते यः ॥१३६।।
यः अर्वा तुरगः अम्बुधिनेमेभूमेः । उत्प्रेक्ष्यते-पदां चरणानां प्रहारैर्घातः ताडनैर्भव पत्कजमिति' दर्शनात्पत्प्रहारैरिति । अथ च । 'क्क तच्छयच्छायलवोऽपि पल्लवे इति नैषधे । पदो लवः पल्लवः इति व्युत्पत्त्या तस्य नलस्य छायाया लवोऽप्यंशः क' इति इति तद्वत्तौ । स्वापराध निजमन्तुमधरीकुरुते शामयतीव । काभिः । आत्मनः फेना मुखलालास्तद्रूपा हरिचन्दनस्य श्रीखण्डस्य सान्द्राः स्निग्धा ये स्यन्दा रसा द्रवा वा तैश्चर्चनविधाभिः पूजनप्रकारैः ॥
લોકાઈ મુખમાંથી નિકળતા ફીણરૂપી (લાળરૂપી) ચંદનના સ્નિગ્ધરસની પૂજનવિધિવડે પૃથ્વીને પગના પ્રહારો વડે થયેલા પોતાના અપરાધોને ખમાવત ન હાય ! અર્થાત પૃથ્વી પ્રત્યે થયેલા અપરાધને શમાવતે ન હોય ! I૧૭ફા
वृत्रशात्रवतुरङ्गममुख्यान् , वैभवेन परिभूय तुरङ्गान् । स्कन्धकेसरसटाकपटात्त-चिह्नचामरमिवायमधत्त ॥१३७॥
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० १३७-१४० ___ स्कन्धस्यांसस्य स्कन्धं से वा प्ररूढानां प्रादुर्भूतानां केसराणां केशानां सटा श्रेणी केसरनामानः सटास्तुरगस्कन्धकुन्तलाः तत्कपटादयतुरङ्गः । उत्प्रेक्ष्यते-तस्य जयस्य चिह्न लक्षण चामर वालव्यजनमधत्त बिभर्ति स्मेव । किं कृत्वा । वैभवेन स्वलक्ष्म्या वृत्रशात्रवस्य शक्रस्य तुरङ्गम उच्चैःश्रवाः स एव मुख्यः प्रकृष्टः प्रथमो वा येषु तादृशांस्तुरङ्गान् परिभूय जित्वा ॥
શ્લેકાર્થ પિતાની ભાવડે ઇન્દ્રના ઉચૈથવસ આદિ અશ્વોને જીતીને, પિતાના અંધ ઉપર રહેલી કેશરાની શ્રેણીના બહાને તે અશ્વની જ્યલક્ષ્મીના ચિહ્નરૂપ ચામરને ધારણ કરતો ન હોય ! ૧૩છા
रोहिणीकमलिनीरमणाश्वान् , स्वोपरिस्थितिजुषः सुषमाभिः । निर्जिगीषुरिव निर्जरमार्गे, फालकेलिमयमातनुते स्म ॥१३८॥
अयमश्वः निर्जरमार्गे आकाशे फालकेलिमुच्चैरुल्ललनविशेषस्य विलासमातनुते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-स्वस्यात्मन उपरि ऊर्च स्थिति स्थान जुषन्ते भजन्ते । ऊर्ध्वगामित्वेन आकाशगमनशीलत्वेन निजोपरिस्थितानित्यर्थः । तादृशान् रोहिण्याः कमलिन्याश्च रमणयोर्भोंः चन्द्रसूर्ययोः अश्वास्तुरङ्गमास्तान् सुषमाभिः अतिशायिशोभाभिः कृत्वा निजिगीषुनिजेंतुमिच्छुरिव॥
दो આ અશ્વ આકાશમાં ઊંચી ઊંચી ફાળો ભરીને ક્રીડા કરતો હતો. તે જાણે પોતાની ઉપર રહેલા ચંદ્ર અને સૂર્યના રસ્પોને, પોતાની સર્વોત્કૃષ્ટ શોભાથી છતવા ઇચ્છતા ન હોય ! ૧૩૮
अजितानि गरुडस्य च गत्या, निर्जयहरिहरैश्च विभूत्या । उद्गिरम्निव यशांसि हरियः, फेनपिण्डपटलीकपटेन ॥१३९।।
यो हरिस्तुरङ्गः फेनानां मुखनिर्गतकफलालानां पिण्डा बुद्बुदाकारा गोलकास्तेषां पटली वृन्द तस्य कपटेन व्याजेन यशांसि स्वकीर्तीरुद्गिरन्निव प्रकटीकुर्वन्निवास्ते । किंभूतानि यशांति । गत्या पवनवेगगमनेन गरुडस्य, तथा विभूत्या स्वलक्ष्म्या हरिहरेरिन्द्राश्वस्य उच्चैःश्रवसो, निर्जयैः पराभवनैरर्जितानि संचितानि ॥
આ અશ્વ મુખમાંથી નિકળતા ફીણના ગોટાના બહાને, ગતિવડે ગરુડ અને પિતાની લક્ષ્મીવડે ઇન્દ્રના ઉચ્ચશ્રવસ અને પરાભવ કરીને પ્રાપ્ત કરેલા યશને જાણે પ્રગટ કરતો ન હોય! ૧૩૯
आरुरोह जितजिष्णुहय तं, श्वैत्यतः फणिपतिं च जयन्तम् । वाजिन कनकवैभवरा(भा)ज, कैटभारिरिव नीडजराजम् ॥१४०॥
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४७
सर्ग ५ श्लो० १४०-१४२] हीरसौभाग्यम्
स कुमारो वाजिनमश्वमारुरोह अध्यासामास । किंभूत वाजिनम् । जितोऽर्थालक्ष्म्या पराभूतो जिष्णोरिन्द्रस्य हय उच्चैःश्रवा नाम तुरगो येन तम् । पुनः किं कुर्वन्तम् । वत्यतः शुभ्रिमविभ्रमात्फणिपति शेषनाग जयन्त परिभवन्तम् । पुनः किंभूतम् । कनकानां काञ्चनानां वैभवः पर्याणखलीनप्रमुखभृषा तं भजतीति । क इव । कैटभारिरिव । यथा कृष्णो नीडे कुलाये 'मालो' इति प्रसिद्ध जाता नीडजाः पक्षिणस्तेषां राजा गरुडस्तमारोहति चढ(ट)ति। किंभूत नीडजराजम् । जितो जिष्णुर्वासवो येन वज्रिजित्त्वात्। गत्या चातित्वरितगगनगमनेन हय इन्द्राश्वो येन । च पुनः किंभूतम् । फणिपति नागेन्द्रम् । जातिवाचित्वादेकवचनम् । सर्वनागनायकान् जयन्त पराभवन्तम् । तदरातित्वात् । स्वर्णशोभावन्तं स्वर्णकायत्वात् । गरुडविशेषणान्यपि ॥ इति दीक्षासमये कुमारारोहणार्थमानीततुरगवर्णनम् ॥
લેકાર્થ
હીરકુમાર અશ્વ ઉપર આરૂઢ થયા. પક્ષિરાજ ગરુડ પર જેમ કૃષ્ણ આરોહણ કરે તેમ ઈન્દ્રના ઉચ્ચશ્રવસ અશ્વનો પરાભવ કરનાર, નાગોનો શ? હેવાથી નાગેન્દ્રોને જીતનાર તેમજ સુવર્ણમય કાયાવાળા, પવનવેગી, અતિ ઉજ્વલ અને સુવર્ણના અલંકારોથી યુક્ત પલાણેલા અને સુશોભિત જાતિવંત અશ્વ ઉપર હીરકુમાર આરૂઢ થયા. ૧૪|
तत्र भावयतिनः पुलकोद्य-कचुकानणुमहः कटकौघाः । मुक्तिपत्तनजिघृक्षुमनस्कौ-त्सुक्यभाज इव राजकुमाराः ॥१४१॥ भूविहारिहयवाहनशस्या-नेकमूर्तय इवोत्सवपश्याः । वाहपृष्ठमधिरुह्य कुमारा, आगमन्नपि परे जितमाराः ॥१४२॥ (युग्मम् )
तत्र तस्मिन्नवसरे तस्मिन् स्थाने वा जितमाराः स्वरूपसौन्दर्याभिभूतमदनाः अपरे अन्येऽपि भावयतिनः अभिप्रायेण चारित्रवन्तः अमीपालादिमाः कुमाराः आगमन् समागताः । किं कृत्वा । वाहाना जात्यतुरङ्गाणां पृष्ठमधिरुह्य अध्यास्य । उत्प्रेक्ष्यते-उत्सव संयममहामह पश्यन्त्यवलोकयन्तीति तादृश्यो भूविहारिण्यः क्षोणीचारिण्यः हयवाहनस्य एवं तस्य शस्याः श्लाघ्याः रम्यास्तथा अनेका बह्वयो मूर्तयः शरीराणि इव । किंभूताः कुमाराः । (इव यथा पृथ्वीपति) पुलको रोमाञ्चः स एवोद्यन् प्रकटीभवन् कञ्चुकः संनाहो येषाम् , तथा अनणु महन्महः कान्तिःप्रतापश्च येषाम् । अथ वा अनणुभिर्बहुलैमहोभिः किरणैः प्रतापैश्च युक्तानां कटकानां वलयानां सैन्यानामोघाः समूहाः येषाम् । पुनः किंभूताः, मुक्तिः सिद्धिः सैव पत्तन महानगर तजिघृक्षु ग्रहीतुमिच्छु मनो येषाम् । समासान्तः कप् । पुनः किंभूताः । यत एव मुक्तिनगरजिघृक्षवस्तत एवोत्कण्ठां भजन्त इति । अथ वा औत्सुक्य संयमोत्कण्ठां भजन्ते । पश्चात्कर्मधारयः । उत्प्रेक्ष्यते-राजकुमारा इव । यथा पृथ्वीपतिपुत्राः एवंविधा भवन्ति ॥
साथ તે અવસરે અશ્વની પીઠ ઉપર આરૂઢ થઈને બીજા પણ રાજકુમાર જેવા મુમુક્ષુ કુમારે
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ५ श्लो० १४२-१४४
આવ્યા હતા. તે કુમારે પોતાના સૌન્દર્યથી કામદેવને જીતી લેનારા, હર્ષવડે પુલકિત થયેલા, રોમાંચરૂપી કંચુકને ધારણ કરનારા, પ્રતાપશાળી, હાથપર કડાઓને ધારણ કરનારા અને મુકિતરૂપી નગરીમાં જવાની ઉત્સુકતાવાળા એવા બીજા પણ અનેક કુમારો આવ્યા હતા. તે જાણે સંયમના મહોત્સવને જોવા માટે પૃથ્વી ઉપર ચાલનારી અવની પ્રશસ્ય એવી અનેક સાક્ષાત મૂર્તિઓ ન હોય ! ૧૪૧–૧૪રા
पद्मिनीप्रियतमो दिवसादौ, पावकादिव सहस्रमयूखैः । पूरुषैनिखिलमण्डलमध्या-तत्क्षणादुपगतैः परिवत्रे ॥१४३॥
हीरकुमारो निखिलः समस्तो यो मण्डलो गुर्जरदेशस्तस्य मध्यादन्तरालात्तत्क्षणात्स एव कुमारस्य संयमग्रहणलक्षणः क्षणः प्रस्तावः उत्सवो वा तस्माद्धेतोरुपगतैरायातैः पूरुषैर्मानुषैरुपलक्षणात्साहचर्याद्वा स्त्रीभिश्च । 'पुरुषः पूरुषो नरः' इति हैम्याम् । परिवब्रे परिवृतः । क इव । पद्मिनीपतिरिव यथा भास्वान् दिवसादौ प्रभाते पावकाद्व
रुपगतैः समेतैः सहस्रसंख्याकैः किरणैः परिबियते । सूर्यो हि सायमस्त गच्छन् स्वकिरणान् वह्नौ निक्षिपति । प्रभाते च गृह्णाति इति च कविसमयः । तथा च रघुवंशे'दिनान्ते निहित तेजः सवित्रेव हुताशने' इति ॥
साथ સૂર્ય અસ્ત થાય છે ત્યારે પોતાનાં કિરણોને અગ્નિમાં નાખે છે અને પ્રભાત સમયે ગ્રહણ કરે છે” આવી કવિજનોની માન્યતા છે. તેથી જેમ સૂર્ય, પ્રભાત સમયે અગ્નિમાંથી ગ્રહણ કરેલા પિતાના હજારો કિરણની સાથે પરિવરેલે શોભે છે તેમ દીક્ષા પ્રસંગે સમસ્ત ગુર્જર દેશમાંથી આવેલા હજારો સ્ત્રી-પુરુષવડે પરિવરેલા હીરકુમાર શોભતા હતા. ૧૪
तत्र तव्रतमहोपगतानां, मेलकः स्फुरति पश्चजनानाम् । कौतुकेन निजशक्तिदिदृक्षो-नाकिनः किमिह कायनिकायः ॥१४४॥
तत्र व्यतिकरे तस्य कुमारस्य व्रतस्य संयमस्य महोत्सवे उपगतानां समागतानां पञ्चजनानां लोकानाम् । 'मर्त्यः पञ्चजनो भूस्पृक्' इति हैम्याम् । मेलकः संगमः स्फुरति । 'मेलके सङ्गसंगमाः' इति हैम्याम् । तथा 'जगत्त्रयीनायकमेलकेऽस्मिन्' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते-कौतुकेन कुतूहलेन कृत्वा निजस्यात्मनः । श्रुत्वा निज भीमजया निरस्तम्' इति नैषधे । निजशब्देनात्मा । शक्ति सामर्थ्य दिदृक्षोर्द्रष्टुमिच्छो किनः कस्यचिद्देवस्य इहास्मिन् प्रस्तावे स्थाने वा कायनिकायो देहव्रजः किमु । निकायस्तु सधमिणां समुदायः । 'तथास्याहेर्भूयः फणसमुचितः काययष्टीनिकायः' इति नैषधे ॥
કલેકાર્થ તે અવસરે દીક્ષા મહોત્સવમાં આવેલા જનસમુદાયને મોટો મેળો જામ્યો હતો. તે જાણે પિતાની આત્મશક્તિ જેવાની ઈચ્છાવાળા કોઈક દેવે, આ અવસરે કૌતુકથી પોતાના શરીરની
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १४४-१४७] हीरसौभाग्यम् કરેલી ભિન્ન ભિન્ન રચનાઓને સમુદાય હોય તેમ જણાતો હતો. ૧૪જા
- निष्पतन्मदविलोलकपोला-स्तत्पुरः समचलन् द्विरदेन्द्राः ।
विन्ध्यभूध्र इव निझरशाली, जङ्गमः करणबंहिममाली ॥१४५॥
तत्पुरः हीरकुमारस्याग्रे द्विरदेन्द्रा गजराजाः समचलन् संचरन्ति स्म । किंभूताः । निष्पतन्निरन्तर निःसरन् यो मदो दानाम्भस्तेन विलोलाश्चञ्चलाः कपोला गण्डस्थलानि येषाम् । उत्प्रेक्ष्यते-विन्ध्यभूध्र इव विन्ध्याचल इव । किंभूतः । जगमः संचरन् । पुनः किंभूतः । निझरैनिःसरत्सलिलैः शालते शोभत इत्येवंशीलः । पुनः किंभूतः । करणानां शरीराणां बंहिमा बाहुल्य मलते धारयतीत्येवंशीलः । 'मलि मल्ल धारणे' धातुः । बहुरूपवानित्यर्थः ॥
લેકાર્થ ઝરતા ભદજલથી જેમના ગંડસ્થલ ચંચલ બન્યાં છે એવા ગજરાજે હીરકુમારની આગળ ચાલતા હતા. તે જાણે ઝરણાંઓવડે શોભતો અને અનેક શરીર ધારણ કરીને આવેલ જંગમ વિંધ્યાચલ પર્વત ન હોય ! ૧૪પા
स्यन्दनैः स्यदविगानितवातै-स्तत्पुरोऽङ्कविलसज्जनजातैः । पुस्फुरे सुरसमूहसनाथैः, क्ष्मागतैरिव मरुद्रथसाथैः ।।१४६॥
तस्य कुमारस्य पुरोऽग्ने स्यन्दनै रथैः पुस्फुरे दिदीपे । किंभूतैः स्यन्दनैः । स्यदेन वेगेन विगानितोऽवगणितो वातः पवनो यैः । 'स्यदझाङ्कारितपत्रपद्धतिः' इति नैषधे । पुनः किंभूतैः । अङ्के कोडे रथोत्सगे विलसन्तः शोभमाना जना मनुष्यास्तेषां जात समूहो येषु । उत्प्रेक्ष्यते-क्ष्मागतैर्भूमण्डले समेतैः सुराणां देवानां समूहेन गणेन सनाथैः सहितैर्मरुद्रथसाथैः निर्जररथवृन्दैरिव ॥
કલેકાર્થ પિતાના વેગથી જેણે પવનને અપમાનિત કર્યો છે, એટલે કે પવનવેગી અને જેની મધ્યમાં માનવસમૂહ બેઠેલે છે તેવા રથ કુમારની આગળ ચાલતા શોભતા હતા. તે જાણે દેના સમૂહસહિત પૃથ્વી ઉપર આવેલા દેવોના રથ ન હોય! ૧૪૬
स्वर्णपल्ययनपल्लविताङ्गा-स्तत्पुरः प्रविचलन्ति तुरङ्गाः । तत्तुरङ्गविजिताः शशिभास्व-द्वाजिनः किमु निषेवितुमेताः ॥१४७॥
तस्य कुमारस्याने तुरङ्गाः प्रविचरन्ति । किंभूताः । स्वर्णस्य हेम्नः पल्ययन पर्याण तेन पल्लवित मण्डितमग कायो येषाम् । उत्प्रेक्ष्यते-तेन हीरकुमारारोहणार्थमानीतेन तुरङ्गेणाश्वेन विजिताः स्वश्रिया पराभूताः सन्तो निषेवितुमर्थात्तमेवाश्वमुपासितुमेता आगताः शशिनः चन्द्रस्य भास्वतः सूर्यस्य वाजिनोऽश्वा इव ॥
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० १४७-१५०
કલેકાર્થ સેનાના પલાણથી સુશોભિત શરીરવાળા એવા અશ્વો કુમારની આગળ ચાલતા હતા. તે જાણે કુમારને આરહણ કરવા માટે લાવેલા અભ્યની શોભાથી પરાભવ પામેલા એવા સૂર્ય અને ચંદ્રના અશ્વો, હીરકુમારના અશ્વની ઉપાસના કરવા માટે આવ્યા ન હોય ! ૧૪છો
मागधा मधुरमङ्गलवाचः, प्रोच्चकैरुदचरन् पुरतोऽस्य ।
आह्वयन्त इव दर्शयितुं किं, दिङ्महेन्द्रनिवहं महमेनम् ॥१४८॥
मागधा मङ्गलपाठका अस्य कुमारस्याग्रतः प्रोच्चकैरतिशयेनोञ्चस्वरेण मधुरा मिष्टाः श्रवणसुखकारिण्यो मङ्गलवाचः कल्याणशंसिनीर्वाणीः उदचरन् उच्चरन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-एन मह कुमारदीक्षोत्सव दर्शयितु दिङ्महेन्द्रनिवह लोकपालमण्डलम् । 'आखण्डलो दण्डधरः शिखावान् पतिः प्रतीच्याः इति दिङ्महेन्द्राः' इति नैषधे । इह पत्तनभूमौ आह्वयन्त आकारयन्त इव । किम् इवार्थे ॥
પ્લેકાર્થ મંગલપાઠક, કુમારની આગળ કર્ણપ્રિય, મધુર, અને કલ્યાણમયી વાણી ઉચ્ચારતા હતા, તે જાણે આ કુમારના દીક્ષા મહોત્સવને દેખાડવા માટે પારણભૂમિમાં દિગ્યાલોના સમૂહને બોલાવતા ન હોય ! ૧૪૮
गायनरयमगायि समेतैः, स्वर्ग हात्किभिह तुम्बुरुवगैः ।
अभ्यषिच्यत सुधाप्यदसीये, वेणुभिः श्रवसि वैणविकौघैः ॥१४९॥ अयं हीरकुमारो गायनैर्गानकर्तृभिर्जनः अगायि गानगोचरीकृतः । उत्प्रेक्ष्यते-स्वहादेवलोकरूपसद्मनः सकाशादिह भूलोके पत्तने समतैस्तुम्बुरुवर्गः देवगायनानां समुदायरिव अपि पुनर्वैणविको धैवंशवादकवृन्दैवेणुभिवंशैः कृत्वा अदसीये कुमारसंबन्धिनि श्रवसि कर्णे सुधा पीयूषमभ्यषिच्यत सिक्ता ॥
दार्थ હીરકુમારની આગળ સંગીતકારો મધુરસ્વરે ગાયને ગાતા હતા તે સ્વર્ગલેકરૂપી સ્વઘરેથી પાટણ ભૂમિ પર આવીને કિન્નરજાતિના દેવ, વીણા-તંબૂરા આદિ વિવિધ પ્રકારના વાજિત્રાવડે કુમારના કાનમાં જાણે અમૃતનું સિચન કરતા ન હોય ! ૧૪૯
घोषणाऽस्य यशसामिव भेरी-भाकृतिळरचि कैश्चन मार्गे । किन्नरालिरिव वैणिकपङ्क्तिः , संमदात्तमुपवीणयति स्म ॥१५०॥
कैश्चन भेरीवादकैर्मार्गे पथि भेरीणां वादिनविशेषाणां दुन्दुभीनां वा भाकृतिर्भाङ्कारध्वनिप्रचि चक्रे । उत्प्रेक्ष्यते-अस्य कुमारस्य यशसां कीर्तीनां घोषणा पटहवाद
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १५०-१५२] हीरसौभाग्यम् नमिव । पुनर्वैणिकानां वीणावादकानां पङ्क्तिः श्रेणिः समदात् हर्षात् त हीरकुमारमुपवीणयति स्म वीणया गायति स्म । 'उपवीणयितु ययौ रवेरुदयावृत्तिपथेन नारदः' इति रघौ । किमिव । किंनरालिरिव यथा किंपुरुषमालिका वीणया कृत्वा गायति गान कुरुते।
બ્લેકાર્થ કેટલાક ભરીને વગાડનારા મનુષ્યો ભરીને ભાંકાર ધાનિ કરતા હતા. તે જાણે કુમારના યશને પડહ વગાડતા ન હાય ! અર્થાત યશને જાહેર કરતા ન હોય ! વળી કેટલાક વીણાવાદકો અત્યંત હર્ષપૂર્વક કુમારની આગળ શ્રેણીબદ્ધ વીણા વગાડતા હતા; તે જાણે કિન્નરોને સમુદાય વીણાવાદન કરતો ન હોય ! એમ લાગતું હતું .૧૫ના
साङ्गजे प्रबलमोहमहीन्द्रे, प्रापिते पितृपतेरतिथित्वम् । यस्य चञ्चुपुटचञ्चुररावा, मङ्गलध्वनितमाः किमुदीर्णाः ॥१५१॥
चञ्चुपुटास्तालाः कांस्यतालाः वाद्यविशेषास्तेषां चञ्चुराः मनोज्ञा रावाः शब्दा उदीर्णाः प्रकटीकृताः । ताला वादिता इत्यर्थः । अर्थान्मार्गे तालवादकैः । उत्प्रेक्ष्यतेयस्य कुमारस्य मङ्गलध्वनितमाः मङ्गलशब्दा इवोदीर्णाः । कस्मिन्सति । सहागजेन स्मरेण पुत्रेण च वर्तते यस्तादृशे मोहनामनि महीन्द्रे राजनि पितृपतेर्यमस्य अतिथित्वं प्राघुणत्व प्रापिते नीते सति । हते इत्यर्थः । 'यमः कृतान्तः पितृदक्षिणाशाप्रेतात्पतिः' इति हैम्याम् ॥
શ્લોકાર્થ કેટલાક માણસો કાંસીજોડાના મનોહર અવાજને પ્રગટ કરતા હતા. તે જાણે કામદેવરૂપ પુત્ર સહિત મહારાજાનું. યમરાજના આગમનથી અર્થાત મૃત્યુ થવાથી, કુમારના માટે મંગલમય શબ્દ પ્રગટ કરતા હોય તેમ જણાતું હતું. ૧૫૧
ताण्डवं व्यरचि वारवधूभि-स्तत्पुरः किमु सुपर्ववधूभिः । तथ्यवत्पथि मिथः पृथु मिथ्या-युद्ध मुद्धतनरैर्निरमायि ॥१५२॥
तस्य कुमारस्य पुरः पुरस्ताद्वारवधूभिः पणाङ्गनारूपपात्रैस्ताण्डव नृत्य व्यरचि विचित कृतम् । उत्प्रेक्ष्यते-सुपर्ववधूमिः अप्सरोभिरिव । 'स्वःस्वर्गिवध्वोऽप्सरसः' इति हैम्याम् । पुनरुद्धतनरैरुत्कटपुरुषैः पथि मार्गे मिथः परस्पर पृथु बहु यथा स्यात्तथा मिथ्यायुद्ध मृथा(षा)संग्रामो निरमायि निर्मितम् । विवाहादिमहोत्सवेषु दाक्षिणात्या नरः पुरस्तात्प्रतिचतुष्पथ खड्गपाणयः परस्पर मिथ्यायुद्ध कुर्वन्तीति सौराष्ट्रमण्डलादौ दृश्यते । 'ततः प्रतीच्छ प्रसरेति भाषिणी परस्परोल्लासितशल्यपल्लवे । मृषामृध सादिबले कुतूहलानलस्य नासीरगते वितेनतुः ॥' इति नैषधे । किंवत् । तथ्यवत् । यथा उद्धताः खड्गपाणयः पुरुषाः सत्य युद्ध विदधते ॥
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ५ श्लो० १५२-१५५
શ્લોકાર્થ કુમારની સમક્ષ અપ્સરાઓ સમાન પણ્યાંગનાઓ વિવિધ પ્રકારનાં નૃત્ય કરતી હતી. તેમજ વિદથકે દરેક બજારમાં પરસ્પર તલવારબાજી કરતા સત્યયુદ્ધની જેમ મિધ્યાયુદ્ધ કરતા હતા. પરા
दुन्दुभिर्ध्वनितिभिर्जयशब्द, तस्य बन्दिवदुदीरयतीव । तद्गुणानिव मुदा निगदन्ती, दंध्वनीति मधुरापि नु भेरी ॥१५३॥
दुन्दुभिर्मदनभेरी निस्वानो वा ध्वनितिभिर्भाङ्काररावैस्तस्य कुमारस्य जयशब्दः जयजयरावमुदीरयति प्रकटीकरोति इव वदतीव । किंवत् । बन्दिवत् । यथा मङ्गलपाठकः जयजयेति शब्दमुदीरयति । अपि पुनर्भेरी वाद्यविशेषो दंध्वनीति अतिशयेन शब्दा. यते । किंभूता । मधुरा श्रवणसुखकारिरावा । उत्प्रेक्ष्यते-मुदा हर्षेण तस्य कुमारस्य गुणान् धैर्योदार्यगाम्भीर्यवैराग्यशमदमादिकान्निगदन्ती कथयन्तीव दध्वनीति ॥ इति दीक्षाग्रहणप्रस्थानसमये कुमारपुरो गीतनृत्यवादित्रादिकथनम् ॥ .
साथ દુંદુભિના અવાજથી કુમારને જાણે મંગલપાકની જેમ યજ્યારવ કરાતો ન હોય ! અને બેરીના મધુર અને ઘેરા અવાજથી જાણે કુમારના વૈર્ય, ઔદાર્ય આદિ ગુણોનું કથન કરાતું ન હેય ! ૧૫૩
क्षात्रियैरिव सुतैर्युवराजो-ऽलंकृतैः परिवृतोऽन्यकुमारैः । प्रस्थितिं पथि चकार कुमारो-ऽनल्पकल्पितमहेषु सगोत्रैः ॥१५४॥
हीरकुमारः सगोत्रैः स्वजनैरनल्पा अतिशायिनो बहवो वा कल्पिता विरचिता ये महा उत्सवास्तेषु सत्सु पथि मार्गे प्रस्थितिं प्रस्थान चकार । प्रचचालेत्यर्थः । किंभूतः। परिवृतः सहितः । कैः । अन्यैः दीक्षाग्रहणोत्सुकीभूतैरपरैः कुमारैः । किंभूतैः । अलंकृतैमणिस्वर्णादिभरणगणभूषितैः । क इव । युवराज इव । यथा क्षात्रियैः क्षत्रियसंबन्धिभिः सुतैनन्दनैः परिवृतो युवराजः पथि प्रतिष्ठते । किंभूतो युवराजः । स स्वपितुः समग्रराज्यभारधुरंधरः। क्षात्रियैः सुतैः किंभूतैः । गां पृथ्वी क्षत्रियत्वेन त्रायन्ते सम्यक्तया रक्षन्तीति गोत्रास्तैः । केषु सत्सु प्रस्थानमङ्गलादिकादभ्रनिर्मितोत्सवेषु ॥
दार्थ જેમ યુવરાજ પૃથ્વીનું રક્ષણ કરનારા ક્ષત્રિયોની સાથે પ્રયાણ કરે તેમ વજનવડે કરાયેલા મહોત્સવપૂર્વક હીરકુમારે બીજા પણ દીક્ષાર્થીઓની સાથે માર્ગ ઉપર પ્રયાણ કર્યું. ૧૫૪
हेषितैर्हयगणस्य गजानां, गर्जितैश्च रथचीत्कृतिभिश्च । रोदसी जनरवैरपि शब्दा-द्वैतवादकलिते इव जाते ॥१५५॥
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १५५-१५७] हीरसौभाग्यम्
३५३ रोदसी द्यावापृथिव्यौ शब्दाद्वैतवादकलिते न विद्यते द्वैतो द्वितीयो वादो वदन कथन यत्र स शब्दानामद्वैतवादः शब्दाद्वैतवादस्तेन युक्ते इव जाते इव । केवलम् शब्दमये इव संपन्ने । कैः हयगणस्य वाजिवजस्य हेषितhषारवैः । 'हेषा हेषा तुरगाणाम्' इति हैम्याम् । च पुनः कैः । गजानां हस्तिनां गर्जितैः गर्जारवैः च पुनः रथानां शताङ्गानां चीत्कृतिभिः चीत्काररवैः । अपि पुनर्जनरवैर्लोककोलाहलैः॥
કાર્ય અશ્વોના હેવારવથી, હાથીઓની ગર્જનાઓથી, ના ચમત્કારથી અને જનસમુદાયના કલાહલથી આકાશ-પૃથ્વી શબ્દાદ્વૈતની જેમ થઈ ગયાં. ૧૫પા
रेणुभिः समुदडीयत रङ्ग-द्वाजिवारणरथाभ्युदिताभिः । दिक्पतीन्निगदितुं महमत्रा-भूतभाविनमिवोत्मुकिताभिः ॥१५६।।
रङ्गन्तस्त्वरितमुपर्युपरि चलन्तो वाजिनो बहुविधाश्वा वारणाः शृङ्गारितगजा रथाः पुरुषस्त्रीभृतस्यन्दनाः तेभ्योऽभ्युदिताभिरुच्छ्रिताभिः रेणुभिधूं लीभिः समुदडीयत उड्डीतम् । 'उदडीयत वैकृतात्करग्रहजास्य विकखरखरैः' इति नैषधे । 'कटाही षष्ठिरेण्विषु' इति लिङ्गानुशासने रेणुशब्दस्त्रिषु लिगेषु प्रोक्तस्तेनात्र स्त्रीलिङ्गो विवक्षितः। उ. प्रेक्ष्यते-दिक्पतीनिन्द्रादिलोकपालान् अत्र जगति अभूत न कदाचिदपि पूर्व संजातम् , तथा न भाविनमागामिकाले कदाचिदपि न भविष्यन्तम् , भूतश्चासौ भावी च भूतभावी, न भूतभावी अभूतभावी, तं महमर्थात्तत्कुमारदीक्षामहोत्सव निगदितुमुत्सुकिताभिरिवो. त्कण्ठिताभिरिव ॥
કલેકાઈ જલદી જલ્દી અને ઉપરાઉપરિ ચાલતા અશ્વોથી, શણગારેલા હાથીઓથી અને સ્ત્રી-પુરુ થી ભરેલા રવડે ઉછળતી ધૂળથી આકાશ વ્યાપ્ત બન્યું. (બની ગયું) તે જાણે પૂર્વે નહી થયેલા, વર્તમાનમાં નહીં થતા અને ભવિષ્યમાં થશે નહીં એવા અભૂતપૂર્વ કુમારના દીક્ષા મહત્સવને, ઈન્દ્રાદિ લેકપલને કહેવા માટે જાણે ધૂળ ઉત્સુક બની ગઈ ન હેય ! ૧૫૬
तद्गजादिभरभारमसह्य, स्वेन वीक्ष्य निरपेक्षमहीन्द्रः । याचितेन जलजन्मभुवेवा-चीकरत्कुलगिरीन् स्वसहायान् ॥१५७॥
अहीन्द्रो नागराजः याचितेन भूमीभारधारणसंभागिनमर्थितेन जलजन्मभुवा वि. धात्रा का कुलगिरीन् भूभरधारिणोऽष्टौ मन्दरकैलाशहिमाचलादिकान् कुलाचलानचीकरत्कारयामास । 'यद्यपि कूर्मकुलाचलफणिपतिविधृतापि चलति वसुधेयम् । प्रतिपन्नमचलमनसां न चलति पुंसां युगान्तेऽपि ॥' इति सूक्ते । उत्प्रेक्ष्यते-स्वस्यात्मनो भूभारोद्धरणसहायानिव कारयति स्म । किं कृत्वा । तद्गजादीति । तस्मिन् कुमारसंयममहोत्सवसमये समानीतगजवाजिरथजनवजभवमुत्पन्न भार विविध स्वेनात्मना निर्गता अपेक्षा
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० १५७-१६० परसहायता यत्र एवं यथा स्यात्तथा एकेनात्मना वोढुमुत्पाटयितुमसह्यमशक्य वीक्ष्य दृष्टा ज्ञात्वा ॥ इति तत्समयानीतगजाश्वरथलोकभारबाहुल्यम् ॥
साथ કુમારના દીક્ષા પ્રસંગે લાવેલા હાથીઓ, ઘોડાઓ અને સ્થાના અતિશય ભારને વહન કરવાની પોતાની એકલાની અશક્યતા જાણીને નાગરાજે બ્રહ્મા પાસે પોતાની સહાયમાં મેરુ આદિ આઠ પર્વતોની યાચના કરી ન હોય ! તેથી જ બ્રહ્માએ આઠ કુલપર્વત બનાવ્યા ન હોય ! તેમ જણાય છે 1પણા
तद्विलोकनरसस्तिमितानां, चित्रविभ्रममिवोपगतानाम् ।
तत्पुरालयविलासवतीनां, चेष्टितैरिति तदाविरभावि ॥१५८॥
तदा तस्मिन् समये तत्पुरमणहिल्लपत्तन नगर तत्रालयो यासां पत्तननिवासिनीनां विलासवतीनामित्यमुना प्रकारेण चेष्टितैविलसितैराविरभावि प्रकटीभूतम् । किंभूतानां विलासवतीनाम् । तस्य महामहपुरःसरं संयम ग्रहीतु प्रस्थितस्य कुमारस्य यद्विलोकन निरीक्षण तस्य रसेन रागेण स्तिमितानां निश्चलीभूतानाम् । उत्प्रेक्ष्यते-चित्रविभ्रममालेख्यविलासमुपगतानां प्राप्तानामिव । चित्रलिखितानामिव जातानाम् ॥
કલેકાર્થ સંયમને ગ્રહણ કરવા માટે પ્રયાણ કરી રહેલા હીરકુમારને રસપૂર્વક જોવામાં નિશ્ચલ બની ગયેલી પાટણનગરીની સ્ત્રીઓની વિવિધ પ્રકારની ચેષ્ટાઓ પ્રગટ થતી હતી. તે જાણે, ચિત્રામણમાં આલેખેલી પુતળીઓ આવી ન હેય I૫૮
काचिदीक्षणरसेन बबन्धो-द्वेष्टितं न निजकुन्तलहस्तम् । कौतुकादिव कलापिकलाप-श्रीकलापमनुमातुमनेन ॥१५९।।
काचिद्विलासवती ईक्षणस्यात्तद्विलोकनस्य रसेन उद्वेष्टित छोटितमपि निजस्यात्मनः कुन्तलहस्त केशपाशं न बबन्ध । उत्प्रेक्ष्यते-कौतुकात्कौतूहलादनेन निजकुन्तलहस्तेन कलापिनां कलापस्य बर्हस्य शिखण्डकस्य श्रीकलाप शोभासमुदयमनुमातु सदृशीकर्तुमिव ॥
લોકાઈ કેટલીક સ્ત્રીઓએ જવાના રસમાં, પોતાના છૂટા કરેલા કેશકલાપને પણ બાંધ્યો ન હતો, તે જાણે, કૌતુકથી પોતાના કેશકલાપની, મયૂરના પીંછાંની શોભાની સાથે સરખામણી કરવા ઇચ્છતી ન હોય! ૧૫
कापि वीक्षणरसत्वरमाणा, सस्तमप्यधृत मूर्ध्नि न माल्यम् । यजितेन मदनेन निजौकः, स्थायिनोज्झितमिवास्त्रनवेत्य ॥१६०॥
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग५ श्लो० १६०-१६२] डीरसौभाग्यम्
कापि कामिनी स्रस्तमर्थान्मस्तकात्पतितमपि माल्य पुष्पदाम मूर्ध्नि स्वशिरसि नाधृत न धृतवती नारोपयति स्म । किंभूता । वीक्षणस्यार्थात्कुमारालोकनस्य रसेन रागेण त्वरमाणा शीघ्र वजन्ती भवन्ती वा । उत्प्रेक्ष्यते-निजस्यात्मीयस्यात्मनो वा यदोको वशारूप मन्दिर तत्र स्थायिना वसनशीलेन । तथा येन कुमारेण जितेन मदनेन कामेन उज्झित त्यक्तमस्त्र प्रहरणमिव अवेत्य ज्ञात्वा ॥
લોકાઈ કુમારને જવાના રસમાં સત્વર ચાલી જતી એવી કોઈ સ્ત્રીએ મસ્તક ઉપરથી સરી પડેલી ફૂલની વેણી ફરીથી મસ્તક ઉપર ધારણ કરી નહીં. તે જાણે પિતાના ઘરમાં નિરંતર રહેવાવાળા સ્ત્રીરૂપી કામદેવ, કુમારથી પોતાને પરાભવ થયેલે જાણીને જાણે પોતાના શસ્ત્રોનો ત્યાગ કર્યો ન हाय ! ॥१०॥
हंसपादभरितार्धमहासीत् , केशवम तमवेक्षितुमन्या ।
पूर्णरागिणमिह प्रविधातु, श्यामलाशयमलंभवतात् कः ॥१६१॥
अन्या कापि खञ्जननयना त कुमारमवेक्षितुमर्थादुत्सुका सती हंसपादेन सिन्दूरेण भरित पूरितमधं सामिभागो यस्य तादृश केशवम सीमन्तमहासीत्तत्याज मुक्तवती । युक्तोऽयमर्थः । इह जगति श्यामलाशय मलिनमानस पिशुनम् । 'दयासमुद्रे स तदाशयेऽतिथीचकार कारुण्यरसापगा गिरः' इति नैषधे । आशये मनसीति तद्वत्तिः । पूर्णो रागोऽस्त्यस्मिन्वा तादृशमतिशायि रागरगत्तरङ्गित कर्तुम् । कः पुमानलभवतात् समर्थो भवतु । अपि तु न कोऽपीत्यर्थः ॥
લેકાર્થ કુમારને જોવામાં ઉતિ થયેલી કોઈ સ્ત્રી સિંદૂરવડે અધું પૂરાયેલા એવા સેવાને ત્યાગ કરતી હતી. ખરેખર આ જગતમાં કાળા આશયવાળા દર્શન પુરુષને પૂર્ણરાગી કરવા માટે કયો પુરુષ સમર્થ થઈ શકે ? અર્થાત કઈ પણ નહીં. આ વાતને સંગત કરવા માટે જ જાણે શ્યામ કેશ વચ્ચે અર્ધભાગ સિંદૂરથી રોગયુક્ત કર્યો. ભર્યો ન હેય ! untu
भाति मुक्तमलिके रभसेना-ऽप्यन्ययार्धकृतचन्दनचित्रम् । स्पर्धिजित्वरकलां शिशुसोमो-ऽध्येतुमागत इवैष मुखाब्ञात् ॥१६२॥
अपि पुनरन्यया अपरया कयापि कामिन्या अलिके स्वललाटपदे अर्धकृत सामिल रचित चन्दनस्य श्रीखण्डस्य तिलक रभसेनौत्सुक्येन मुक्तं त्यक्तं । ललाटे अर्धकृतमेव तिलकममोचि इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-एषोऽर्धतिलकरूपः शिशुसोमो बालचन्द्रः मुखाब्जाधुवतीवदनकमलात्स्पर्धिनां स्वशोभाविद्वेषिणां जित्वरी जयनशीला कलां चातुरीमध्येतु पठितुमभ्यसितुमागतः समेत इव ॥
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ५ श्लो० १६२-१६५
શ્લોકાર્થ વળી કેક સ્ત્રીના લલાટ ઉપર ઉતાવળથી કરાયેલું ચંદનનું અર્ધ તિલક શોભતું હતું ! તે અર્ધતિલકરૂપી બાલચંદ્ર, આ યુવતિના મુખરૂપી કમલથી નિરંતર પિતાની શેભાની સાથે ઈર્ષા કરતા વિદ્વેષીઓને જીતવાની કલા શીખવા માટે જાણે આવ્યો ન હોય ! નહીં શું ? લકરાા
पातुमप्रभु कुमारविभूषा, स्वं दृशोर्द्वयमवेत्य कयाचित् ।
लोचने इव धृते इतरे स्व-श्रोत्रयोः स्मितवतंससरोजे ॥१६३॥
कयाचित्कान्तया स्वश्रोत्रयोरात्मकर्णयोः स्मिते विकसिते वर्तससरोजे उत्तंसकमले धृते धारिते । क्षिप्ते इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-इतरे अन्ये लोचने नयने इव कलिते । किं कृत्वा । अवेत्य ज्ञात्वा । किं कर्मतापन्नम् । दृशोर्द्वय चक्षुषोद्वितयम् । किंभूतम् । स्वमात्मीयम् । पुनः किंभूतम् । अप्रभु असमर्थम् । किं कर्तुम् । पातुम् । सादरावलोकन पानमुच्यते । सम्यक्तया निरीक्षितुम् । काम् । कुमारविभूषां हीरशिशोः शरीरशोभाम् ॥
टा કોઈક સ્ત્રીએ પોતાના બંને કાનમાં બે શ્રેષ્ઠ કમલે ધારણ કર્યા હતાં. હરકુમારની શોભાને સમ્યફપ્રકારે જોવામાં પોતાનાં બે નેત્રોની અસમર્થતા જાણીને જાણે બીજા બે નેત્રો ધારણ કર્યા ન હોય ! ૧૬૩
राजतः श्रुतिपुटे धृतमेकं, कुण्डलं च मुखमुत्सुकितायाः । भास्करामृतकराविव पर्वा-प्यन्तरेण मिलितौ स्फुटमेतौ ॥१६४॥
उत्सुकितायाः कुमार प्रेक्षितुमुत्कण्ठितायाः कस्याश्चित् श्रुतिपुटे कर्णपालौ धृत स्थापितमेकमत्यौत्सुक्यादेकस्मिन्नेव कर्णे एक कुण्डल क्षिप्त राभस्यान्नान्यदित्यर्थः । तञ्च पुनर्वदन तस्या एव मुख द्वे राजतः शुशुभाते । उत्प्रेक्ष्यते-पर्वामावास्यामन्तरेणापि । 'पञ्चदश्यौ यज्ञकालौ पक्षान्तौ पर्वणी अपि' इपि हैमीवचनात् । पूर्णिमामावस्योः पति संज्ञा । अमावास्यां विनापि स्फुट प्रकट यथा स्यात्तथा मिलितो संगतो एकत्र भूतो एतौ कुण्डलमुखौ भास्करामृतकरौ सूर्याचन्द्रमसाविव । अमावास्यायां हि सूर्यचन्द्रौ एकत्र मिलतः । 'दर्शः सूर्येन्दुसंगमः' इति हैम्याम् ॥
ગ્લાકાથ કુમારને જોવામાં તલ્લીન બનેલી કેક સ્ત્રીએ ઉત્સુક્તાથી એક જ કાનમાં પહેરેલું કુંડલ અને બીજું તેનું મુખ એમ બંને શોભતાં હતાં ! તે જાણે અમાવાસ્યા વિના સૂર્ય-ચંદ્રને સંગમ थयो नहाय ! (अमावास्यामा सूर्य-25 मे ॥ २थाने हाय छे.) ॥१४॥
तद्दिदृक्षुरपराञ्जनयष्टया-ऽऽनञ्ज सव्यनयनं न तदन्यत् । वामतां भजति यः शितिमैव, स्यात्तदानन इतीव विचिन्त्य ॥१६५।।
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १६५-१६७] हीरसौभाग्यम्
त कुमार दिक्षुष्टुमिच्छुस्तद्दिश्चः । 'तावदेव ऋषिरिन्द्रदिदृक्षुर्नारदस्त्रिदशधाम जगाम' इति नैषधे । अपरा पूर्वोक्ताभ्यः अन्या काचित्कामिनी अञ्जनयष्टया कज्जलशलाकया कृत्वा सव्य वाम नयनम् । 'वाम शरीरेऽग सव्यमपसव्यं तु दक्षिणम्' इति हेम्याम् । चक्षुः आनञ्ज । तदन्यत्तस्मात्सव्यादन्यदपरमपसव्यं तु दक्षिण, नेति निषेधे । राभस्यानानक्ति स्म । 'अजू व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु' रुधादिर्धातुः। तेनानक्तीति रूपम् । परोक्षायामानजेति । उत्प्रेक्ष्यते-इति विचिन्त्य वितl । इति किम् । 'यः वामतां सव्यत्वमथ च प्रतिकूलभाव भजति आश्रयति तदानने तस्य वदने एव निश्चित शि. तिमा श्यामतैव स्यात्' इति ॥
શ્લોકાર્ધ કુમારને જોવાની ઈચ્છાથી કઈક સ્ત્રીએ અંજનની શલાકાથી ડાબા નેત્રને જ આવું હતું ! દક્ષિણ નેત્રને આવું ન હતું. જે કોઈ બીજા પ્રત્યે પ્રતિકૂલ ભાવને ધારણ કરે છે તેના જ મુખમાં કપામતા આવે છે. આ પ્રમાણે વિચારીને જ જાણે ડાબા નેત્રમાં જ અંજન કર્યું ન હયli૧૫
काचनातिरभसान्मृगनाभी-वारिणा व्यलिखदेककपोलम् । मन्मुखं जितशशी श्रयतेऽसौ, गण्डमूर्तिरिति किं व विवक्षुः ॥१६६।।
काचन मृगाक्षी मृगस्याक्षिणी इवाक्षिणी यस्याः सा मृगाक्षी। 'वैयधिकरण्ये बहुव्रीही मध्यमपदलोपश्च' इति सूत्रेण एकाक्षिशब्दलोपः । सूत्रोदाहरण यथा-कुमुदस्य गन्ध इव गन्धो यस्याः सा कुमुदगन्धिः । अत्रैकगन्धशब्दलोपः इति सारस्वते । हरिणनयना अतिरभसात्कुमारविलोकनस्यौत्सुक्यान्मृगनाभीवारिणा कस्तूरिकाद्रवेण कृत्वा एक कपोल निजगण्डस्थल व्यलिखत् । पत्रवल्लीकलित कृतवती । चित्रयति स्मेत्यर्थः । गौरे हि कपोलमण्डले मृगनाभिमण्डनमतीव शोभते । उत्प्रेक्ष्यते-इति किं विवक्षुर्लोकानां पुरस्तादमुना प्रकारेण वक्तुमिच्छुरिव । इति किम् । यदसौ गण्डमूर्तिः कपोलकायः जितः स्वशोभातिशयेनाभिभूतः शशी चन्द्रः मन्मुख मम वदन श्रयते सेवत इति ॥
साथ કઈક મૃગનયના સ્ત્રીએ કુમારને જોવાની ઉત્સુકતાથી કસ્તૂરીના પ્રવાહીરસથી એક બાજુના ગાલ ઉપર પત્રાવલી કરી હતી. તે જાણે લકેની આગળ આ પ્રમાણે કહેવા ઈચ્છતી ન હોય કે “જુઓ, भा२। भुमनी शमाथी परामर पाभेसो य पोस३पे भा२भुम ५२ ॥ २यो छे' ! ॥18॥
तद्विभावनरसव्यवसाया, नागवल्लिदलविभ्रमतोऽन्या । कापि केलिकमल निजवक्त्र-स्पर्धयेव कवलीकुरुते स्म ॥१६७।।
अन्या कापि कान्ता नागवल्लयास्ताम्बूलीलताया दलानां पत्राणां विभ्रमतो भ्रान्तेः। बुद्धरित्यर्थः । 'कर्णान्तविभ्रमभ्रान्तकृष्णार्जुनविलोचना' इति चम्पूकथायाम् । विभ्रमेण भ्रान्तेति तट्टिपनके । केलिकमल क्रीडापन कवलीकुरुते स्म । खादति स्मेत्यर्थः । किंभूता कापि । तस्य कुमारस्य यद्विभावन विलोकन तस्य रसो रागः स एव
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० १६७-१७० व्यवसायो व्यापारोऽस्याः । उत्प्रेस्यले निजेमात्मीयेभ वक्त्रेण पदमेन साध स्पर्धया संहघेणेव । विभूषाभिरीय॑येत्यर्थः ।
यो । કુમારને જવાના રસમાં તલ્લીન બનેલી કોઈક સ્ત્રી નાગરવેલના પાનની બ્રાન્સિથી કીડા માટે લાવેલા કમલને જ ચાવતી હતી ! તે જાણે પિતાના મુખની સાથે સ્પર્ધા કરવાથી કમલને ચાવતી न डाय! ॥ १७ ॥
काचन व्यधित काञ्चनकाश्ची, कण्ठपीठलुठितां रभसेन । इन्दुजां मिलितुमब्जपिशङ्गां, यन्मुखाङ्गपितृसोममिवैताम् ॥१६८।।
काचन नितम्बिनी रभसेन कुमारदर्शनौत्सुक्येन काञ्चनकाञ्ची कलधौतमेखलां कण्ठपीठे गलकन्दले लुठितां विलम्बिताम् क्षिप्तामित्यर्थः । व्यधित चकार । राभस्यान्मुक्ता हारभ्रान्त्या मेखलां कण्ठे चिक्षेपेत्यर्थः। उत्प्रेक्ष्यते-यस्याः सीमन्तिन्याः मुख वदनमेवाङ्ग कायो यस्य यत्स्त्री(मुख)वपुष पितर तात सोम चन्द्र मिलितु तातस्नेहादेतामागतामब्जैरर्थात्सुवर्णकमलपरागैः पिशङ्गां पीतां भूतामिन्दुजां रेवानदीमिव ॥
બ્લેકાર્થ
કોઈક સ્ત્રીએ કુમારને જોવાની ઉત્સુકતાથી, સુવર્ણના કંદરાને મુક્તાહારની બ્રાન્તિથી કંઠમાં ધારણ કર્યો હતો ! તે જાણે આ સ્ત્રીનું મુખ તે રૂપી શરીર છે જેનું એવા પિતાના પિતા ચંદ્રને, પિતૃસ્નેહથી મળવા માટે આવેલી સુવર્ણ કમલેના પરાગથી પીળી બની ગયેલી રેવાનદી ન હોય ! ૧૬૮
कापि मौक्तिकलतां स्वकटीरे, विभ्रमादधृत सारसनस्य । वेश्मनीव रचितां रतिभतुः, कुन्दकुड्मलितवन्दनमाला ॥१६९।।
कापि वरवणिनी सारसनस्य मणिमेखलाया विभ्रमाद्भान्तेः कुमारदर्शनौत्सुक्या. त्स्वकटीरे निजकटीतटे । 'कलापो रसना सारसन काञ्ची च सप्तकी,' तथा-'श्रोणिः कलत्रकटीर काञ्चीपद ककुद्मतान्ति' द्वयमपि हैम्याम् । मौक्तिकलतां मुक्ताहारम् । अधृत परिदधौ । उत्प्रेक्ष्यते-रतिर्भतुः स्मरस्य वेश्मनि । गृहद्वारे इत्यर्थः ॥
अर्थ - કુમારને જોવાની ઉત્સુકતાથી કઈક સ્ત્રીએ સુવર્ણના કંદોરાની ભ્રાન્તિથી મુક્તાહારને પોતાના કરીપ્રદેશ ઉપર ધારણ કર્યો હતો ! તે જાણે કામદેવના ઘરના બારણામાં મચકુંદ પુષ્પોના પરાગવડે રચાયેલી રંગોળી ન હોય ! એ ૧૬૯ છે
हारचारिमकुचौ परया नो, वाससातिरभसात् पिद पाते । माल्यशालिकलशद्वितयीव, श्रेयसे पथि धृता व्रजतोऽस्य ॥१७०॥
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सर्ग ५ श्लो० १७०-१७२] हीरसौभाग्यम्
___ परया अन्यया कयाचिन्महिलया हारस्य मुक्तालतायाश्चारिमा रमणीयता ययोहारेण रम्यत्वं वा ययोस्तादृशौ कुचौ स्तनौ अतिरभसात्कुमारप्रेक्षणात्यौत्सुक्यान्नौ इति निषेधे । 'अमानोनाः प्रतिषेधे' इति व्याकरणवचनात् वाससा वस्त्रेण कृत्वा पिदधाते पिहितौ परोक्षाद्विवचनम् । उत्प्रेक्ष्यते-व्रजतो दीक्षाग्रहणार्थ गच्छतोऽस्य हीरकुमारस्य पथि मार्गे माल्येन पुष्पमालया शालते शोभते इत्येवंशीला कलशयोः कुम्भयो; द्वितयी द्वयीव श्रेयसे कल्याणकृते धृता पुरस्कृता ॥
साथ કોઈક મહિલાએ મુકતાહારથી મનહર એવા બે સ્તનને, કુમારને જોવાની ઉત્સુક્તામાં વસ્ત્રવડે આચ્છાદિત કર્યા ન હતા. તે જાણે દીક્ષા ગ્રહણ કરવા માટે જતા હીરકુમારના કલ્યાણને માટે, માર્ગમાં પુષ્પમાળા સહિત બે મંગલકલશો ધારણ કર્યા ન હોય છે ૧૭૦ છે
नूपुर निजभुजे रभसेना-जीघटत् कटकविभ्रमतोऽन्या ।
वैभवैर्भुजभवैरभिभूत, शीलितु किमु मृणालमुपेतम् ॥१७१॥
अन्या परा कापि चकोरलोचना रभसेन कुमारविभाव(ना)रसेनोत्सुकत्वेन कटकस्य वलयस्य विभ्रमतो भ्रान्तेनू पुरं मञ्जीर निजस्यात्मनो निजे आत्मीये वा भुजे बाहौ अजीघटत् घटयामास परिधृतवती । उत्प्रेक्ष्यते-भुजभवैविभवैः स्वबाहुसमुत्पन्नशोभातिशयैः अभिभूत पराजित सन्मृणाल कमलनाल शीलितुमर्थानिजजित्वरभुजमेव सेवितुमुपेतमागतमिव ॥
साथ ચકોર સરખા નયનવાળી એવી કઈક સ્ત્રીએ કુમારને જોવાની ઉત્કંઠાથી કડાની ભ્રાન્તિથી ઝાંઝરને પિતાના હાથમાં પહેર્યા હતાં. તે જાણે પોતાની ભુજાની શોભાથી પરાજ્ય પામેલી કમલની નાલ, ભુજારૂપે બનીને સેવા કરવા માટે આવી ન હોય છે ૧૭૧ /
तद्वेषणरसोत्सुकचेताः, काचनाध्वनि धृतश्लथबन्धम् ।
अम्बर हरिणदृक् स्वकरेणा-लम्ब्य संचरति चन्द्रकलेव ॥१७२॥
काचन हरिणेक्षणा तस्य हीरकुमारस्य यद्गवेषण निर्वर्णन तस्य रसो रागस्तेनोत्सुकमुत्कण्ठित चेतश्चित्तं यस्यास्तादृशी सती अध्वनि पत्तनमार्गे धृतः कलितः श्लथः शिथिलः बन्धो बन्धनग्रन्थियेन तादृग्विधमम्बर परिधानवस्त्रं स्वकरेण निजहस्तेन आलम्ब्य आश्रित्य । गृहीत्वेत्यर्थः । संचरति व्रजति । केव । चन्द्रकलेव । यथा शिशिलेखा अम्बरमाकाश स्वकरेण आत्मकिरणेन । जातिवाचित्वादेकवचनम् । आश्रित्य संचरति ॥
કલેકાર્થ કુમારને નિરખવામાં ઉત્સુક ચિત્તવાળી કોઈક મૃગનયના, જેમ ચંદ્રકલા પોતાનાં કિરણોથી આકાશને અવલંબીને ચાલે તેમ શિથિલ બંધનવાળાં પહેરેલાં વસ્ત્ર હાથમાં પકડીને માર્ગમાં ત્વરિત ગતિથી ચાલતી હતી. મેં ૧૭૨ છે
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० १७३-१७५ अन्ययार्धरचितात्मकलापा-पातिमौक्तिकभरै रभसेन । सृज्यते स्म विधये किमु लाजोत्-क्षेपणा वरयितुर्बतलक्ष्भ्याः ॥१७३॥
अन्यया अपरया कयाचित्तरललोचनया रभसेन कुमारेक्षणोत्सुकभावेन अर्धरचि तः सामिप्रोतो य आत्मकलापः स्वस्य मणिमौक्तिककाञ्चनमयमेखला तत्सकाशादा सामस्त्येन पतन्तीत्येवंशीलानि निपातुकानि यानि मौक्तिकानि मुक्ताफलानि तेषां भरैः स. मूहैः कृत्वा व्रतलक्ष्म्याश्चारित्रश्रियाः वरयितुः परिणेतुः कुमारस्य विधये आचारार्थ लाजोत्क्षेपणा अक्षतैः संवर्धन मौक्तिकैर्वर्धापनमित्यर्थः । किमु सृज्यते क्रियते । परिणेता हि मङ्गलार्थ सधववधूभिर्लाजैरक्षतैमौक्तिकैर्वा वर्धाप्यते इति विधिः ॥
કલેકાર્થ કુમારને જોવાની ઉત્સુક્તાથી ત્વરિત ગતિએ ચાલતી કેઈ ચપલનયના સ્ત્રી, અડધી પરોવેલી મણી, મોતી અને સુવર્ણની બનેલી મેખલામાંથી ચારે બાજુ ખરી પડતાં મોતીઓના સમૂથી ચારિત્ર લક્ષ્મીને પરણવા જતા એવા હીરકુમારને જાણે અક્ષતવડે વિધિપૂર્વક વધામણાં કરતી ન હોય ૧૭૩ છે
काचिदर्भकमपास्य धयन्तं, यात्यवेक्षितुममु स्वगवाक्षम् ।
वेश्मनि स्तननिपातिपयोभि-र्जाह्नवीं जनयतीव नवीनाम् ॥१७४॥
काचिदन्या युवती वेश्मनि निजमन्दिरे पयोधरकुम्भयोनिष्पतनशीलैरविरलनिर्गलद्भिः पयोभिर्दुग्धधाराभिः । उत्प्रेक्ष्यते-नवीनां नूतनां जाह्नवीं गङ्गां जनयति उत्पादयतीव । करोतीवेति यावत् । किं कुर्वन्ती । अमु हीरकुमारमवेक्षितुं विलोकयितुं स्वगवाक्ष निजनिकेतनसंबन्धिजालकं प्रति यान्ती गच्छन्ती । किं कृत्वा धयन्तं स्वपयोधरपयः पिबन्तमर्भकं निजनन्दनमपास्य त्यक्त्वा रुदन्तमेव विहायेत्यर्थः ॥
ઘરમાં પિતાના પુત્રને સ્તનપાન કરાવતી કોઈક સ્ત્રી, હીરકુમારને જોવા માટે સ્તનપાન કરતા બાલકને છોડીને દેડતી ઘરના ગવાક્ષમાં જતી હતી ત્યારે તેના સ્તનમાંથી વહી રહેલી દૂધની ધારાવડે જાણે પોતાના ઘરમાં નવી ગંગા સર્જતી ન હોય ! ૧૭૪ છે
प्राप्तरूपविभवं वहते यः, स्यात् किमत्र स जडैरनुपङ्गी ।
अर्धधौतमितरा स्वमितीवोत्-कण्ठिता तरलदृक् क्रममौज्झत् ॥१७५।।
उत्कण्ठिता कुमारदर्शनोत्सुकितचेता इतरा अपरा तरलदृक् चपललोचना । उ. प्रेक्ष्यते इति हेतोः स्वमात्मीय क्रम चरणमर्धधौत सामिप्रक्षालितमौज्झजहाति स्म त्यक्तवती । इति किम् । हेतुमाह-यः पुमान् प्राप्तरूपविभवमधिगतसम्यग्रूपत्वेन शोभा पण्डितत्वेन वा संपदम् । 'विद्वान्सुधीकविविचक्षणलब्धवर्णा शप्राप्तरूपकृतिकृष्टयभिरूपधीगः' इति हैम्याम् । वहते धारयति । अत्र जगति स जनः जडैः । डलयोरैक्यात् ।
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १७५-१७७]
सौभाग्यम्
३६१
जलैः पानीयैः मूखैश्च सार्धमनुषङ्गी संगमवान् कृतसङ्गः कथं भवति । अपि तु कदाचिदपि (न) स्यादेवेति विचारः ॥
શ્લેાકા
કુમારને જોવાની ઉત્સુકતાથી ચપલનેત્રા એવી કોઈ સ્ત્રી, પેાતાના પગને અડધા ધાઇને જ છાડી દેતી હતી. શા માટે ? સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરનાર અથવા વિદ્વત્તા પ્રાપ્ત કરનાર કાઇપણ પંડિત પુરુષ આ જગતમાં શું મૂર્ખાએા (જલ-ડૈન) સંગ કરનાર હોઇ શકે ? જણે આ પ્રમાણે વિચારતી ન હાય ! ।। ૧૭૫ ||
स्फाटिकावनिषु वेश्मनि यान्त्या, वीक्ष्य यावकपदानि परस्याः ।
मुग्धभृङ्गविहगैर्जलरोह- द्रक्तपङ्कजधियेव दधावे || १७६ ||
वेश्मनि स्वगृहे स्फाटिकावनिषु स्फाटिकरत्ननिबद्धभूमीषु यान्त्या अर्थात्कुमार द्रष्टुमुत्सुकतया व्रजन्त्या अपरस्या अन्यस्यास्तरुण्याः यावकपदानि नवीनालक्तकरसा द्रौणि पदानि क्रमस्थापनानि वीक्ष्य विलोक्य मुग्धैरचतुरैभृगा भ्रमरा एव विहगाः पक्षिणस्तैर्दधावे धावितम् । उड्डीय गत्वा तदुपरिष्टादुपविष्टमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - जलेषु सरःप्रभृतिपानीयेषु रोहन्त्युद्गच्छन्ति प्रादुर्भवन्ति इति जलरोहन्ति तादृशानि यानि रक्तपङ्कजानि शोणकमलानि कोकनदानि तेषां श्रिया बुद्धया भ्रमेणेव ||
લેાકા
અલતાના
કુમારને જોવાની ઉત્સુકતાથી પેાતાના ધરની સ્ફટિકરનની ભૂમિ ઉપર નવા રસથી રંગેલાં યુવતનાં પગલાં જોઇને, લાલ જલકમલની ભ્રાન્તિથી મુગ્ધ ભ્રમરો ઉડીતે તે પગલાં ઉપર બેસતા હતા ।।૧૭૬ના
कायलककधियोत्सुकता पत् पद्मयोरकृत चन्दनचर्चाम् ।
रक्तयोर्न सविधे प्रहितां स्वां, चन्द्रिकां शशभृता सखितायै ॥ १७७॥
उत्सुकता कुमारावलोकनरसेनोत्कण्ठिता कापि काचिदपरा लीलावती अलक्तधिया यावकरसम्रान्त्या पत्पद्मयोः खचरणतामरसयोः चन्दनस्य श्रीखण्डद्रवस्य चर्चा' विलेपनम् । 'अङ्गरागो विलेपन चाचिक्य समालम्भनं चर्चा स्यात्' इति हैम्याम् | अकृतकृतवती । उत्प्रेक्ष्यते - रक्तयोः स्वानुरागिणोः । रक्तं नील्यादिरञ्जिते । कुङ्कुमेऽसृज्यनुरक्ते प्राचीनामलकेऽरुणे' इत्यनेकार्थः । स्वाभाविकारुणयोरिति तत्त्वम् । अर्थान्निजोपरि राग दधानयोः अनयोः पदपद्मयोः सविधे पार्श्वे सखितायै मैत्रीकरणार्थं शशभृता चन्द्रेण प्रहितां प्रेषितां स्वामात्मीयां चन्द्रिकां कौमुदीं न अपि तु ज्योत्स्नेव नकारो मौलार्थमेव वक्त । यथा नैषधे- 'अनुभवति शचीत्थं सा घृताचीमुखाभिर्न सहसहचरीभिर्नन्दनानन्दमुच्चैः' इति । चन्द्रिका तु दन्तकान्तिरप्युच्यते । ' दशनचन्द्रिका व्यवभासित हसितमासवगन्धि मधोरिव' इति रघुवचनात् । ततः स्वचन्द्रिकामित्युक्तम् ॥
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० १७७-१८०
લોકાથ કુમારને જોવાની ઉત્સુકતામાં કોઈક સ્ત્રીએ અલતાના રસની ભ્રાન્તિથી પોતાના પગ ઉપર ચંદનના રસનું વિલેપન કર્યું હતું ! તે જાણે, પિતાના પ્રત્યે અનુરાગ ધારણ કરતા આ ચરણકમલની સાથે મિત્રતા કરવા માટે ચંદ્ર મોકલેલી ચંદ્રિકા ન હોય ! ૧૭૭
दर्शयन्त्यपरपद्ममुखी तं, कापि पाणिमकरोनिजमुच्चैः ।
व्योमपल्वलमिव स्मयमानो-नालताम्रनलिन प्रणयन्ती ॥१७८।।
काचिदपरा अन्या पद्ममुखी अरविन्दवदना त कुमार दर्शयन्ती लोचनगोचर कारयन्ती सती निजमात्मीय पाणि हस्तमुच्चैः ऊर्ध्वमकरोच्चकार । उत्प्रेक्ष्यते-स्मयमान विज़म्भमाण विकसत्तथा उन्नालमुच्चैर्नाल यस्य ताह ताम्र रक्त कमल यत्र तादृश व्योमपल्वलं गगनतटाक प्रणयन्ती कुर्वतीव ॥
साथ કોઈ પામુખી સ્ત્રી કુમારને જોઈને પોતાના હાથ ઊંચા કરતી હતી. તે જાણે વિકસ્વર અને ઊંચી નાલવાળા લાલ કમળોથી યુક્ત આકાશસરેવરને સર્જતી ન હોય ! ૧૭૮
सुभ्रवामिह महे जगृहे किं, चक्षुपैव सकलेन्द्रियवृत्तिः ।
ज्योतिरविरिव भानुमता यत्-क्वापि सा प्रभवति स्म न किंचित् ॥१७९॥
इहास्मिन् महे कुमारदीक्षाया उत्सवे सुभुवाम् अणहिल्लपाटकपत्तनबनितानां निखिलानां चतुर्णा श्रवणनासिकारसनास्पर्शननाम्नामिन्द्रियाणां वृत्तिापारः। उत्प्रेक्ष्यतेचक्षुषा लोचनेनैव जगृहे गृहीता किम् । केनेव । भानुमतेव । यथा भास्करेण ज्योतिषां ग्रहनक्षत्रतारकाणामचिः कान्तिर्गृह्यते । यद्यस्मात्कारणात् सा चतुरिन्द्रियवृत्तिः क्वापि क्वचिदपि स्वस्वव्यापारे किंचित्किमपि श्रोतुमाघ्रातुमास्वादयितु स्प्रष्टुमपि न प्रभवति स्म न समर्थीबभूव । ज्योतीष्यपि क्वापि ज्योतिरचिरपि क्वापि किंचिन्नाल भवति ॥ इति पौराङ्गनाविविधचेष्टितवर्णनम् ॥
કુમારના દીક્ષા મહોત્સવમાં, પાટણ નગરીની તમામ સ્ત્રીઓને શ્રવણ, નાસિકા, રસના અને સ્પર્શન આ ચારે ઈદ્રિયને વ્યાપાર ફક્ત એક ચક્ષુવડે ચહણ કરી હતી. જેમ ગ્રહ, નક્ષત્ર અને तारामानीति मे सूर्य ग्रहण यायचे, तेम श्रवणमा, सुधामी, स्वाद सेवामा, ४ २५शः ४२-, વામાં દરેક ઈન્દ્રિયો પોતપોતાના વ્યાપારમાં અસમર્થ હતી ! અર્થાત મહોત્સવ જોવામાં સહુ તલ્લીન બની ગઈ હતી. ૧૭કા
रामणीयकतिरस्कृतकाम, तं निपीय नयनैः पथि कामम् । वल्लकीकुलसखीमिव वाणी-मित्यथो युवतिराजिर भाणीत् ॥१८॥
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १८०-१८२] हीरसौभाग्यम्
अथो विविधचेष्टितानन्तर स्वगृहमवाक्षस्थितानां युक्तीनां पत्तननागरीणां राजिः धेणिः इत्यने वक्ष्यमाणां वाणी वाच मिथः परस्परमभाणी सभाले । किं कन्वा । कुमार काममत्यर्थ नयनैः स्वलोचनैः पथि मार्गे अर्थाहीशाग्रहणार्थ गच्छन्त निपी सादरमवलोक्य । किंभूत कुमारम् । रामणीयकेन शरीरसौन्दर्येण तिरस्कृतो निर्भत्सितः कामः कन्दर्पो येन तम् । वाणीमुत्प्रेक्षते-चल्लकीकुलस्य वीणावजस्य वीणावंशस्य वा । 'गोत्र तु संतानोऽन्ववायोऽभिजनः कुलम्' इति हैम्याम् । 'कुल तेषां सजातीनाम्' इ. त्यपि हैम्याम् । वीणावंशस्य सखीमिव वयसीमिव विपञ्चीपवश्चार्वी वाचमित्यर्थः ॥
શ્લોકાર્થ ત્યારપછી પોતાના સૌન્દર્યથી જેણે કામદેવને તિરસ્કાર કર્યો છે એવા હીરકુમારને દીક્ષા ગ્રહણ કરવા માટે રસ્તા ઉપર જતા જોઈને, પોતાની બારીઓમાં બેઠેલી સ્ત્રીઓ પોતાનાં નેત્રોથી આદરપૂર્વક જોઈને જાણે વીણાની સખી ન હોય તેવી મંજુલ વાણીથી કહેતી હતી. ૧૮
सांप्रत तदिह शैशवशेषः, सांप्रत व्रतजिघृक्षुरयं यत् ।
अन्यथा कथमसावनुकुर्या-दात्मना जगति जम्बुकुमारम् ॥१८१।। शैशव बाल्यावस्था शेषमवशिष्ट यस्य किंचिद्विद्यमानशिशुत्वदशः । त्रयोदशचतुर्दशवर्षीयत्वात् । 'प्रणीतवाझौशवशेषवानयम्' इति नैषधे । तादृशोऽयं हीरकुमारः यत्साप्रतमधुना प्रजिघृक्षुः संयममादातुमिच्छुरस्ति इहरस्मिन् शैशवसमये तत्संयमग्रहण सांप्रत युक्तम् । अन्यथा व्रतग्रहणमन्तरेण जगति विश्व असौ हीरकुमारः आत्मना स्वेन कृत्वा जम्बुकुमार चरमकेवलिन जम्बूस्वामिनं कथं केन प्रकारेण अनुकुर्यात सहवं कुर्वीत । जम्बुशब्दो दी? ह्रस्वोऽप्यस्ति । सारस्वतव्याकरणे वधूजम्बूशब्दौ नदीवविति । तथा 'मत्कृते जम्बुना त्यक्ता नवोढा नवकन्यकाः' इति कल्पवृत्तौ ॥
લોકાઈ જેમની બાલ્યાવસ્થા થોડી બાકી છે એવા હીરકુમાર હમણું વ્રત ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છાવાળા બન્યા તે જ યુક્ત છે ! જે બાલ્યાવસ્થામાં વ્રત ગ્રહણ ન કરે તે જગતમાં આ હીરકુમાર પિતાની, જંબુમાર સાથે તુલના કેવી રીતે કરી શકે ? ૧૮૫
अङ्गजाभिलषणोद्भवकोप-चान्तचित्तचतुराननशापात् । रुद्रनेत्रशिखिनीव निपत्या-दत्त जन्म कमनः परमेतत् ॥१८२॥
कमनः कन्दर्पः । उत्प्रेक्ष्यते-एतत्प्रत्यक्ष दृश्यमान हीरकुमाररूपं परमन्यजन्मावतारमादत्त गृहीतवान् । किं कृत्वा । रुद्रस्य शंभोर्नेत्र तृतीय भाले लोचन तस्य शि. निनि तस्य वह्निमयत्वेन अग्नेविंद्यमानत्वाद् वह्नौ निपत्य झम्पां दत्त्वा भस्मीभूय वा । कस्मात् । अङ्गजायास्तिलोत्तमानाम्न्याः स्वनन्दनाया यदभिलषण वान्छन कामक्रीडाचिः कीर्षा तस्मादुद्व उत्पत्तिर्यस्य तादृशो यः कोपः क्रोधः तेन चान्त पूरित चित्त मनो यस्य
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
सौभाग्यम्
[ सर्ग ५ श्लो० १८२ - १८४
ताविधो यश्चतुराननो ब्रह्मा तस्य शापात् । यदुक्त कुमारसंभवे - 'अभिलाषमुदीरिते न्द्रियः स्वसुतायामकरोत्प्रजापतिः । अथ तेन निगृह्य विक्रियामभिशप्तः फलमेतदन्वभूत् ॥' इति । तथा नैषधेऽपि - 'पद्मनन्दनसुतारिरंसुता' ॥
Àાકા
પેાતાની પુત્રી તિલેાત્તમા સાથે ક્રામક્રીડા કરવાની અભિલાષા ક્રાધયુક્ત ચિત્તવાળા બનેલા બ્રહ્માના શાપથી, શંકરના ત્રીજા નેત્રરૂપ અગ્નિમાં ઝંપાપાત કરીને ભસ્મીભૂત થયેલા કામદેવે, જાણે આ હીરકુમારરૂપે બીજો અવતાર ગ્રહણ કર્યાં ન હોય ! ૫૧૮૨ા
अद्रिजार्धघटनाङ्कितमूर्त्या व्रीडमाकलयता गिरिशेन । प्रैयरूपकवती तनुरेतत्-कैतवात्किमुररीक्रियते स्म ॥१८३॥
गिरिशेन ईश्वरेण पतस्य हीरकुमारस्य कैतवात्कपटात् । उत्प्रेक्ष्यते- प्रैयरूपकवती रमणीयत्वकलिता तनुः शरीरयष्टिः उररीक्रियते स्म अङ्गीकृता गृहीता प्रियरूपस्य भावः प्रेयरूपकम् । मनोशादित्वाद्गुण् । 'प्रेयरूपकविशेष निदेशैः' इति नैषधे । गिरिशेन किं कुर्वता । व्रीड लज्जाम् । ब्रीडशब्दः शब्दप्रभेदे अकारान्तोऽप्यस्ति । यथा- 'व्रीडायां raats:' इति । त्वयि स्मरव्रीडसमस्ययानया' इति नैषधेऽपि । आकलयता दधता । कया । अद्विजाया हिमाचलपुत्र्याः पार्वत्याः अर्धस्य शरीरार्धभागस्य या घटना योजना तयाङ्किता कलिता या मूर्तिः स्वशरीर तथा कृत्वा । 'सापीश्वरे शृण्वति तद्गुणौघान् प्रसह्य तो हरतोऽर्धशंभुः । अभूदपर्णाङ्गुलिरुद्धकर्णा' इति नैषधे । अर्ध शंभुरिति तदृत्तिः । तेन कारणेन तां स्वतनुं संत्यज्य ईश्वरेण जननयननिरीक्षणीया अपरा मूर्तिरङ्गीकृतेत्यर्थः ॥
શ્લેાકા
પાર્વતીના શરીરના અર્ધા ભાગવાળા પેાતાના શરીરને કરીતે, લજ્જાના અતિરેકથી ઈશ્વરે પેાતાના તે શરીરના ત્યાગ કરીને, જાણે આ હીરકુમારરૂપે જગદાનંદદાયી એવું બીજું શરીર્ 'ગીકાર કર્યું ન ાય ! ૫૧૮૩૫
त्यक्तपूर्ववपुषा निजयोषा - विप्रयोगजनितान्तरदुःखात् । उर्वशी प्रियतमेन किमेतत् - कैतवेन जगृहे तनुरन्या ॥ १८४॥
उर्वशीनामाप्सरास्तस्याः प्रियतमेन भर्त्रा पुरूरवसा । 'पुरूरवा बोध पेल उर्वशीरमणश्च सः' इति हैमीवचनात् । एतत्कैतवेन हीरकुमारमिषेण । उत्प्रेक्ष्यते - अपरा कुमारलक्षणा तनूमूर्तिर्जगृहे गृहीतेव । किंभूतेन उर्वशीप्रियतमेन । त्यक्तमुज्झित पूर्व प्राair रुवलक्षण वपुः शरीर ं येन । कस्मात् । निजस्यात्मनो निजा आत्मीया वा या योषा प्रियतमा उर्वशी अप्सराः । 'अप्सरः स्वप्सराः प्रोक्ता' इति शब्दप्रमेदे । 'वा तु जलौकोsप्सरसः सिकतासुमनः समाः' पते शब्दा बहुत्वे वा । 'इमा जलौकसः । इयं जलौकाः ।
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १८४-१८६] हीरसौभाग्यम् इमा अप्सरसः । इयमप्सराः' इत्यादि लिङ्गानुशासने च । तस्य । विप्रयोगेण विरहेण जनितमुत्पादित यदान्तरमन्तर्मनसि भवमन्तरङ्गमतिशायि इत्यर्थः । दुःखं तस्मात् । 'प्रियावियोगज्वलतादिवैलाम्' इति नैषधे । पुरुरवस उर्वशीवियोगः । तथा नलवर्णने'करोषि लज्जां गुरुमौलिमैलदसौ हठश्रीहरणादुदस्तौ' इत्यपि नैषधे ॥
साथ વળી પિતાની પ્રિયતમા ઉર્વશીના વિયોગથી અત્યંત દુઃખી બનેલા ઇન્ટે, પોતાના પૂર્વ શરીરને ત્યાગ કરીને આ હીરકુમારરૂપે જાણે બીજા શરીરને ધારણ કર્યું ન હોય ! ૧૮૪
दस्रयोः किमयमन्यतमोऽस्मि-भागतस्त्रिदिवतः क्षितिपीठे । निष्कलङ्क इव विष्णुपदस्यो-पास्तिभिः कुमुदिनीदयितो वा ॥१८५॥
दस्रयोरश्विनीपुत्रयोर्मध्ये । उत्प्रेक्ष्यते-अयं हीरकुमाररूपः अन्यतमः एकः कश्चित्रिदिवतो देवलोकादस्मिन् क्षितिपीठे पत्तनलक्षणे भूमण्डले आगतः किं समायात इव । अथ वा विष्णुपदस्य पुरुषोत्तमपादस्य उपास्तिभिः सेवाभिः कृत्वा निर्गतः कलङ्को लाञ्छनमपवादो वा यस्मात्तादृशः । उत्प्रेक्ष्यते-कुमुदिनीदयितः कैरविणीप्राणप्रियश्चन्द्रो वा क्षिप्तौ पत्तनपृथिव्यां समागतः ॥ इति कुमाररूपदर्शनादिविचारः ॥
सार्थ બે અશ્વિનીપુત્રોમાંથી એક અશ્વિની પુત્ર સ્વર્ગમાંથી આ પાટણની ભૂમિ ઉપર આવ્યા ન હેય ! અથવા તો વિષ્ણુના ચરણની ઉપાસના કરવાથી કલંકરહિત બનેલે ચંદ્ર જાણે પાટણભૂમિ ઉપર આવેલ ન હોય તેમ હીરકુમાર શોભતા હતા. ૧૮પા
माद्यसि स्मर! जगज्जयिनीभिर्हेतिभिः किमु हताश ! वशाभिः । संश्रिते हि चरितश्रियमस्मि-स्त्वन्मदोऽयमवकेशिवदासीत् ॥१८६॥
हे हताश, मूलादेव विगता उच्छिन्ना आशा वान्छा यस्य ईदृशः हे स्मर कन्दर्प, जगतां त्रयाणां भुवनानाम् । 'तात्स्थ्यात्तद्वयपदेशः' इति न्यायानाकिनागनागराणां त्रिजगज्जनानां जयिनीभिर्जयनशीलामिवंशीकारिकाभिः वशाभिस्तरुणीभिरेव हेतिभिः स्वामोघप्रहरणभूताभिः कृत्वा किं कथं माद्यसि मदमाकलयसि मत्तो भवसि । हि यस्मात्कारणात् अस्मि. न सांसारिकविषयविमुखे हीरकुमारे चरितश्रियं चारित्रलक्ष्मी संश्रिते सति अयं सर्वजगज्जनविदितः प्रत्यक्षलक्ष्यस्त्वन्मदः यदहं युवतीरूपामोघशक्तिभिः कृत्वा हरिहरेन्द्रचतुराननादिकान् सर्वान् स्ववशीकरोमि इति तवाभिमानः अवकेशिवनिष्फलतरुरिव आसीत् फलवन्ध्यो बभूव ॥
શ્લેકાર્થ આશાઓના નિર્મુલ ઉપેદવાળા હે હતાશ કામદેવ ! ત્રણે જગત પર વિજય મેળવનારા તારા આ સ્ત્રીઓ પી શસ્ત્રોથી તું શા માટે મદેન્મત્ત થયો છે? તું જે, સાંસારિક સુખોથી પરમુખ
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
% Aur
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ५ श्लो० १८६-१८९ બનેલા હીરકુમાર ચકલજન પ્રત્યક્ષ અમિલીને આશ્રય કરે છે, ખરેખર! અહીં તારું અભિમાન Astil yuनी म स नि0 111८९॥
दैत्यमर्त्यमरुतां विजये त्वं, साइसिक्यमथ मोह ! जहीहि ।
भूधर हरिरिवाशनिनासौ, संयमेन निहनिष्यति यत्त्वाम् ॥१८७॥
हे मोह, अथाद्यतनदिनात्प्रारभ्य त्वं दैत्या दानया मा मानवा मरुतो देवास्ते. षां विजये पराभवने साहसिक्य साहसकर्मसत्त्व बलवत्तां था जहीहि त्यज मुश्च । सहसा वर्तते इति साहसिकः । 'ओजः सहोम्भसा वर्तते' इतीकण् । साहसिकस्य भावः साहसिक्यम्' 'अहो महीयस्तव साहसिक्यम्' इति नैषधे । यत्कारणादसौ हीरकुमारः संयमेन शुद्धचारिप्रेण कृत्वा त्वां भवन्त निहनिष्यति व्यापादयिष्यति मूलादुन्मूलयिष्यति । क इव । हरिरिव । यथा पुरंदरः अशनिना वज्रेण कृत्वा भूधर पर्वत हन्ति चूर्णीकरोति ॥
પ્લેકાર્થ હે મેહ, આજથી આરંભીને દેવ, દાનવ અને માનવોને પરાભવ કરવાની તારી સાહસિકતાને દૂર કર, કારણ કે જેમ ઇદ્ર વજવડે પર્વતના ચૂર-ચૂરા કરે છે તેમ આ હીરકુમાર શુહચારિત્રથી તારે મૂલમાંથી નાશ કરશે'. I૧૮ના
संमृते ! व्रतरमानिरतोऽसौ, दुष्प्रवृत्तिमिव यत्त्यजति त्वाम् । निष्फला तदवलेव परस्यां, सक्तमानसपतेरपमानात् ॥१८८॥
हे संसृते संसार ! यद्यस्मात्कारणात् व्रतरमायां संयमलक्ष्म्यां निरत आसक्तमना रक्तीभूतचेता असो हीरकुमारस्त्वां भवती जहाति । कामिव । दुषवृत्तिमिव । यथा महात्मा दुध प्रवृति वार्ता दुष्ट निग्यमाचरण वा मुञ्चति, तत्तस्मात्कारणात् त्वं भवती संसृतिनिष्फला अभूर्जाता । स्वरूपेण तरुणीगणाभिलषणीयेन विविधविषयसुखासक्तेन भाग्यवता पुसा संसारः सफलो भवेत्तत्तु अनेन नाहत तस्मात्त्वं निष्फलैय । केव । अ. बलेव । यथा युवती परश्यामन्यवनितायामासकीभूतमादरवज्जातं सानुरागीभूत मानलं मनो यस्य ताशस्य पत्युः प्रियस्थापमानादवगणनानिष्फला भवति । संसारसुखानुभषनरूपफलामवाप्तनिकलत्वमिति
કાર્થ હે સંસાર, સંયમમાં આસકત ચિત્તવાળા હીરકુમાર દુષ્ટ આચરણની જેમ તારો ત્યાગ કરે છે. માટે જેમ પરીમાં આસકત ચિત્તવાળા પિતાના પતિથી અપમાનિત થયેલી સ્ત્રીનું જીવન જેમ નિષ્ફળ છે, તેમ તારી આ સંસારની પ્રવૃત્તિ પણ નિષ્ફળ છે ૧૮૮૧
राग ! सागर इवासि निपीतो-ऽनेन पीततटिनीपतिनेव । दर्प ! खर्परकरीभष सर्पन्-रङ्कवाधि जितो यदनेन ॥१८९॥
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १८९ - १९१]
सौभाग्यम्
३६७
1
हे राग हे अनुराग, सागरः समुद्र इव त्वमनेन कुमारेण निपीत आचान्तो निष्ठापितोऽसि । केनेव । पीततटिनीपतिनेव । यथा अगस्तिना तापसेन समुद्रो निपीतचुलुकीकृतः । ' अगस्त्योऽगस्तिः पीताब्धिः' इति हैम्याम् । पीताब्धिरित्यत्राब्धिपर्यायपरिवर्तन कृतम् । पुनर्हे दर्प अभिमान, यत्कारणात्सर्पन्नितस्ततः पर्यटन् भ्रमणों कुर्वस्त्व रङ्कवत् द्रमक इव भिक्षुकवत् खर्परकरीभव खर्पर' घटादिकपालठिक्कर' तदेव करे पाणी यस्य तादृशो भव संपद्यस्व । ठिक्कर करे कृत्वा भिक्षां मार्गयेत्यर्थः ॥
લાકા
જેમ અગસ્તિ મુનિએ સમુદ્રનુ` સંપૂર્ણ પાન કર્યું હતું, તેમ હે રાગ રૂપ સાગર, હીરકુમારે તારું સંપૂર્ણ પાન કર્યું ! હે અભિમાન, તારા પણ આ કુમારની સાથે સંગ્રામ થતાં પરાભવ થવાથી આમતેમ ભટકતા એવા તારે ભીખારીની જેમ હાથમાં ખપ્પર લઇને ભીખ માગવાની રહી' ૫૧૮૯૫
मानमाननसरोरुहनत्या, मानिनीजन ! जहीहि जहीहि ।
मोहनाहमणिनेव मनस्वी, न व्यमोद्यत यतो भवताऽयम् ॥ १९०॥
हे मानिनीजन हे रूपचातुर्यादिभिः साभिमानकामिनीलोक, त्वं लज्जावशेनाननसरोरुहाणां वदनकमलानां नत्या नम्रीकरणेन मुख नीचैः कृत्वा मान दर्पं गर्व जहीहि जहीहि । कोपनात्युक्तौ वीप्सा पुनः पुनर्भाषणं वीप्सा । त्यज त्यज । संभ्रमवशाद्वा द्वि· रुक्तिः । ' त्यज त्यजाकारणरोषणे रुषम्' इति नैषधे । यतः कारणात् मनस्वी विशिष्टमनोवा (नस्वा) न् देवतादिभिरप्यक्षोभ्यमना वा अयं कुमारो भवता त्वया न व्यमोद्यत न मोहितः नात्मवशीकृतः । केनेव । मोहनाहमणिनेव यथा मोहनकृन्नामरत्नेन जनो मोह्यते मोह प्राप्यते ॥
શ્લેાકા
હું અભિમાની સ્ત્રીએ ! રૂપચાતુર્યાદિવડે અભિમાની એવી ડે યુવતિએ, તમારા મુખકમલને નીચું કરીને અભિમાનનેા ત્યાગ કરેા, ત્યાગ કરો. કારણ કે દેવાથી પણ અક્ષ।ભ્ય મનવાળા હીરકુમાર મેાહનમંત્ર જેવા તમારાવડે માહિત થયા નહીં ! અર્થાત્ તમારે વશ થયા નહી. ।।૧૯૦ના
स्वर्णजालकविमानगतानां, सुभ्रुवां भुव इवाप्सरसां सः ।
आननामृत रुचीभ्य उदीता-स - स्ताः सुधा इव कथाः पिबति स्म ॥१९१॥
स कुमारः सुभ्रुवां पत्तनपुरंध्रीणामाननानि वदनानि तान्येवामृतरुच्यः चन्द्राः । aatशब्दो दीर्घोsस्ति । 'रुच्यो रुचीभिर्जितकाञ्चनाभिः' इति नैषधे । तेभ्य उदीता उद्गता । 'उदीतमातङ्कितवानशङ्कितः' इत्यपि नैषधे । ईङ गतौ दीर्घईकारो धातुः । ताः पूर्वोक्ताः कथा वार्ताः । 'त्वत्संकथापि जगतां दुरितानि हन्ति' इति भक्तामरस्तवे । 'संकथा वार्ता' इति तद्वृत्तिः । पिबति स्म सादर शृणोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते सुधा इव । यथा कश्चिद्देवश्चन्द्रादितां सुधां पिबति । 'विरहिवर्गवधव्यसनाकुलं कलय पापमशेष
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ५ श्लो० १५१-१९३
फल विधुम् । सुरनिपीतसुधाकमपापकम्' इति नैषधे । किंभूतानां सुभ्रुवाम् । स्वर्णजालकानि काञ्चनरचितगवाक्षा एव विमानानि देवतानां स्वर्गे स्थितिस्थानानि तेषु गतानां संप्राप्तानाम् । सुख निषेदुषीनामित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-भुवः पृथ्व्या अप्सरसां सुराङ्गना. नामिव । अप्सरसोऽपि विमानस्थायिन्यः स्युः ॥ इति पौराङ्गनानां हीरकुमारदर्शनोद्भूतमिथ कथाप्रथा ॥
પ્લેકાર્થ સુવર્ણની જાળીઓથી ગુંથાયેલા ગવાક્ષમાં સુખપૂર્વક બેઠેલી, જાણે વિમાનમાં બેઠેલી અસર રાઓ ન હોય ! તેવી નગરનારીઓના મુખ-ચન્દ્રમાંથી નિકળેલા આ પ્રમાણેના પરસ્પરના વાર્તાલાપરૂપી અમૃતનું, હીરકુમાર દેવની જેમ પ્રીતિપૂર્વક પાન કરતા હતા. ૧૯
नीरदोऽवनिभृतामिव ताप, वृष्टिभी रजतहेममयीभिः । सोऽर्थिनां प्रमथयन् पथि दौः थ्य, संचचार पुटभेदनमध्ये ॥१९२॥
स हीरकुमारः पुटमेदनमध्ये पत्तनविचाले संचचार संचरति स्म । 'पत्तन पुटमेदनम्' इति हैम्याम् । तथा 'द्वीपान्तरेभ्यः पुटभेदन तत्क्षणावापे सुरभूमिभूपैः' इति नैषधे । किं कुर्वन् । रजतानि रूप्याणि हेमानि काञ्चनानि तन्मयीभिस्तैः प्रचुराभिः प्रधानाभिर्वा वृष्टिभिः दानः रूपकस्वर्णकादिविश्राणनैः कृत्वा पथि मार्गे अर्थिनां याचकानां दौःस्थ्य दारिद्रयं प्रमथन्निर्दलयन् । क इव । नीरद इव । यथा वारिदो मेघः अवनिभृतां भूधराणां पर्वतानां तापनिदाघदाघ प्रमथयति प्रशमयति । यदुक्तम्-'धाराधरा एव धराधराणां निदाघदाघौघविघातदक्षाः' इति सूक्तम् । काभिः । वृष्टिभिर्जलवर्षणैः ॥
લેકાર્થ જેમ મેઘ, પર્વતના તાપને જલધારાથી શમાવે, તેમ પાટણના મધ્યભાગમાં ચાલતા, હીરકુમાર સેના ને રૂપાનું ખૂબ વષદાન આપીને યાચની દરિદ્રતાને શમાવતા હતા. ૧૯રા
तद्यशोधरणिभर्तुरितोऽन्यद्-द्वोपनिर्जयकृते प्रयियासोः ।
अध्वरोधिजलधीनिव रोद्धं, तत्क्षणे क्षितिरजोभिरुदीये ॥१९३॥
तस्मिन् कुमारस्य दीक्षाग्रहणार्थ समहौं गमनसमये क्षितेः पृथिव्याः सकाशात् रजोभिवू लीभिरुदीये प्रकटीभूतम् । प्रसृतमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-इतोऽस्माज्जम्बूद्वीपादन्येषां षण्णाम् पुष्करशाकक्रौञ्चकुशशाल्मलप्लक्षनाम्नां द्वीपानाम् । 'सप्तद्वीपा वसुमती' इति शिवराजर्षिवचनात् षड्द्वीपाभिधानानि नैषधे । जैनमते तु जम्बूद्वीप, धातकीखण्डम् , पुष्करवरद्वीपम् , वारुणीवरद्वीपम् , घृतवरद्वीपम् , क्षीरवरद्वीपम् , इक्षुवरद्वीपम् । इति । अथवा अष्टादशसंख्याकानां द्वीपानाम् । 'अष्टादशद्वीपनिखातयूपः' इति रघुवंशे । तथा । 'नवद्वयद्वीपपृथग्जयश्रियाम्' इति नैषधे । निर्जयकृते विजयार्थ प्रयियासोः प्रयातुमिच्छोः तद्यशोधरणिभर्तुः उमारश्लोकराजस्य । धरणिशब्दो ह्रस्वोऽप्यस्ति । यथा-'धरणिविर
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० १९३ - १९५]
हीरसौभाग्यम्
३६९
हिणि क्रान्तमुद्रे समुद्रे' इति नाटककाव्ये | अध्वान मार्ग रुन्धन्तीत्येवंशीलान् जलधीन् । लवणस्वादूदकक्षीरोददधिमण्डघृतोदसुरोदके क्षुरसनाम्नः (नामानः) जिनशासने सप्त समुद्राः । लवणसमुद्र कालोदधिपुष्करोदधिवारुणी समुद्रघृतोदक्षीरोदधिइक्षुरससमुद्रनामानोऽर्णवाः । सप्तसंख्याकान् गमनमार्गरोधकान् समुद्रान् रोद्धुमावरीतु स्थलीकर्तुमिव रेणुभिः प्रसत्रे ॥
શ્લેાકા
કુમારના વરઘોડાના સમયે, પૃથ્વી પરથી ઉડતી ધૂળથી આકાશ વ્યાપ્ત ખેતી ગયું હતુ. તે આ જ ખૂદ્રીપથી શિવરાજર્ષિમતે ખીજા પુષ્કર, શાક, કુશ, શાલ્મલ અને પ્લક્ષ આ છ, અને જાંબુદ્રીપ सहित सात द्वापोने, नैन भते, यूद्रीय, घातडीखंड, पुष्कश्वरद्वीप, वारुणीवरद्वीप, धृतवरद्वीप ક્ષીરવરદ્વીપ અને શુિવરદીપ આ સાત દ્વીપેાની વિજયયાત્રાને માટે પ્રયાણ કરવાની ઈચ્છાવાળા કુમારના યશરૂપી રાજાના માર્ગમાં અવરોધ કરનરા લવણ સમુદ્ર, કાલેાધિ સમુદ્ર, પુષ્કર સમુદ્ર, વાણી, ધૃતાદધિ, ક્ષીરાધિ, ક્ષુરસ સમુદ્ર આ સાત સમુદ્રોને સ્થલભૂમિરૂપ કરવા માટે જાણે, કુમારના વરધાડાની રજ પ્રસરી ગઇ ન હોય ! ૫૧૯૩૫
संयमाय समियाय कुमारः, पत्तनोपविपिने दितदोषः ।
पूर्वपर्वतशिरः शिखराङ्के, पद्मिनीपतिरिवाभ्युदयाय ॥ १९४॥
हीरकुमारः संयमाय चारित्रग्रहणार्थं पत्तनस्योपविपिने समीपोद्याने समियाय समाजगाम । क इव । पद्मिनीपतिरिव । यथा कमलिनीकान्तो भास्करः अभ्युदयाय उद्गमनार्थं पूर्वपर्वत उदयाचलः । 'पूर्वपर्वततिरोहितात्मनः' इति वस्तुपालकीर्तिकौमुदी भ्रातृसुरथोत्सवकाव्ये । तस्य शिरसि मस्तके । उपरितनभागे इत्यर्थः । यच्छिखर ं शृङ्ग ं तस्या के उत्सङ्गे समेति । किंभूतः कुमारः पद्मिनीपतिश्च । दिताः । 'दो अवखण्डने । खण्डिताश्छिन्ना दोषा अपगुणा रात्रयश्च येन सः ॥
શ્લાકા
રાત્રિના નાશ થતાં જેમ સૂર્ય ઉદય માટે પૂર્વાંચલના ઉત્તુંગ શિખર ઉપર આવે, તેમ દેષરહિત હીરકુમાર, સંયમ ગ્રહણ કરવા માટે પાટણની સમીપના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. ૧૯૪૫
कौतुकाद् भुवमुपेत्य वसन्तीं स्वःपुरीमिव पुरीमवगत्य ।
आगतं किमनु नन्दनमत्रो - द्यानमेष निपयौ नयनाभ्याम् || १९५||
एष हीरकुमार उद्यान विपिनं नयनाभ्यां निजनेत्राभ्यां कृत्वा पपौ सादरमवलोकयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - अत्र पत्तनसमीपे अनु पश्चादागतं किं नन्दन देवराजवनमिव । किं कृत्वा । पृष्ठे समेत कौतुकान्नागरिक निकर विशिष्टरूपविविधविचेष्टितवीक्षणोद्भूतकौतूहलाद् भुवं भूमीमण्डलमुपेत्य अभ्यागत्य । 'भुवि समेत्य इति वा पाठे भुवि पृथिव्यां समेत्यागत्य वसन्तीं वास सृजन्ती' तस्थुषीं स्वःपुरीं स्वर्नगरीममरावतीमिव पुरीम् अणहिल्लपत्तनरूपां नगरीमवगत्य ज्ञात्वा । 'ज्ञात' सितगते अवात्' इति हैम्याम् । तथा-'अव
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
- हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० १९५-१९६ गच्छति मूढचेतनः, प्रियनाश हृदि शल्यमर्पितम् । स्थिरधीस्तु तदेव मन्यते, कुशलद्वारतया समुद्धृतम् ॥' इति रघुवंशे ॥
લેકાર્થ હીરકુમાર પોતાના બે નેત્રોથી ઉદ્યાનનું નિરીક્ષણ કરતા હતા. તે ઉદ્યાન પાટણના નાગરિકેની વિવિધ પ્રકારની ચેષ્ટાઓને જોવાના કુતૂહલથી પૃથ્વી ઉપર આવેલી સ્વર્ગ પુરીને જાણીને, તેની પાછળ આવેલું જાણે આ નંદનવન ન હોય !૧૯પ
शारिकाशुकशिखण्डिकपोती-पोतकेलिकलनाकमनीयम् ।
मत्तवारणविचित्रितसाल, प्राविशद् गृहमिवोपवन सः ॥१९६।।
स हीरकुमारो गृह मन्दिरमिव उपवन तत्पत्तनसमीपोद्यान प्राविशत् प्रविशति स्म । किंभूत गृहमुपवन च । महेभ्यानां गृहे क्रीडाविनोदविधानार्थ पक्षिणः स्युः । तदेव दर्शयति-शारिकाः पीतपादाः, शुकाः कीराः, शिखण्डिनो मयूराः, कपोतीनां पारावतागनानाम् । 'परिणतरविगर्भव्याकुला पौरुहूती, दिगपि घनकपोती हु कृतैः क्रन्दतीव' इति कालिदासकृतप्रभातवर्णनकाव्ये । पोताः शिशवः । अथवा कपोत्यः अत्यन्तविषयित्वात्कदाचिदपि कपोताः प्रियाणां पार्श्व न मुञ्चन्त्यतः कपोताः कपोत्यः । तथा पोताः दशवर्षीया गजबालाः । 'पञ्चवर्षों गजो बालः स्यात्पोतो दशवार्षिकः' इति हैम्याम् । पोतसाहचर्यात्तन्मातरः पितरोऽप्यागता एवेति । महेभ्यानां गृहेऽपि गजा भवन्ति । 'गजान्तलक्ष्मीः ध्वजान्तः प्रासादः' इति वचनात् । तेषां याः केलिकलनाः क्रीडाकरणानि तैः कमनीय मनोज्ञम् । पुनः किंभूतम् । मत्तवारणाः मदोद्धरसिन्धुराः । पूर्वोक्तास्तु सामान्यगजाः, एते तु गन्धसिन्धुराः, अय विशेषः । तथा विशिष्टाश्चित्रा आखुपर्णी सुभद्राभिधाना वा औषधयस्ताभिर्युक्ता जाता । अथवा चित्रिता उरगविशेषाः । 'चित्रडि' इति प्रसिद्धाः । तैः सहिताः जाता वा । वृक्षाणां कोटरेषु प्रायो भुजङ्गा भवन्ति । साला वक्षा यत्र गृहे तु मत्तालम्बाः। मत्तालम्बोपाश्रयः स्यात्प्रग्रीवो मत्तवारणः' इति हैम्याम् । 'घोडला' इति प्रसिद्धाः । तथा विविधैश्चित्रैरालेख्यैः सहिता जाताः । श्लेषे शसयोरैक्यात् । शाला चित्रशाला यत्र । 'चित्रा त्वाखुपर्णीसुभद्रयोः । गोदुम्बाप्सरसो. दन्त्यां नक्षत्रौषधिमेदयोः' इत्यनेकार्थः । राजगृहे तु सुतरां स भवेदेव । यथा पाण्डवचरित्रे दमयन्तीप्रवासे-'लीलाकुरझगकक्रीडासारिके केलिबहिणः । गृहपारावताः सद्म कीरवापीसितच्छदाः । प्रेयांसमनुगच्छन्तीमनुजानीत मां मनाक ॥' तथा द्रौपदीप्रवासे-'हंही बहिन्नहो हंस हले हरिणि हे शुक । कुशल वस्त्वसौ दैवाद्याति वः परिचालि(रि) का ॥ इत्यापृच्छय पतद्बाष्पा केलिपात्राणि सर्वतः' ॥ इति ॥
લોકાઈ સારિકા, શક, મયૂર, કપિત-પારેવા, બાલગજ આદિ પશુ પક્ષીઓના કિલકિલારવલંડ મનોહર એવા અને મદન્મત્ત ગંધહસ્તિઓ, ચિત્રા, ભુજંગો આદિ વિવિધ પ્રકારનાં ચિત્રોવાળી ચિત્રશાળાવડે શોભતા એવા ઉદ્યાનમાં હીરકુમારે પોતાના ઘરની જેમ પ્રવેશ કર્યો. ll૧૯દ્દા
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
पुष्पफलानि दधानाः, शाखिनः स्मितशिखाग्रशयेषु
स्वागत' द्विजवैः किमुदीर्या - स्यातिथेयमतिथेरिह चक्रुः ॥ १९७ ||
सर्ग ५ श्लो० १९७-१९९]
इह वने शाखिनो वृक्षाः अतिथेर्निजप्राघुणकस्य अस्य कुमारस्य आतिथेयमतिथिसत्क्रियां किमु चक्रुः कुर्वन्ति स्म । किं कृत्वा । द्विजानां स्वाङ्कस्थायुकानां पक्षिणां रवैः शब्दैः स्वागत' सुखेनागत' कुशलप्रश्नादिक वा उदीर्य कथयित्वा । पृष्ट्वा वा इत्यर्थः किं कुर्वाणाः शाखिनः । स्मिता विकसिता याः शिखाः स्वशाखास्ता एवाग्रहस्ता हस्ता प्राणि अथ वा तासां शिखानामग्राणि तान्येव शयाः पाणयस्तेषु पुष्पाणि कुसुमानि पल्लवाः प्रवालाः फलानि सस्यानि दधानाः धारयन्तः ॥
३७१
શ્લેાકા
આ ઉદ્યાનનાં વૃક્ષો, વિકસ્વર એવી શાખાઓના અગ્રભાગરૂપી હાથમાં પુષ્પ, પલ્લવ અને કલેને ગ્રહણ કરીને અને પેાતાના ઉત્સંગમાં રહેલા પક્ષીઓના કિલકિલારવ અવાજ વડે પેાતાના અતિથિ એવા હીરકુમારતા અતિથિસત્કાર કરતાં હતાં. ૧૯૭ના
तत्र सस्य भर गौरव भाग्भिः, कोकिलाकणित संस्तववाग्भिः । पादपैरयमनयत वन्यैर्भाविवरिपुरुहूतधियेव ॥ १९८ ॥
तत्रोद्याने अय ं कुमारः वन्यैः काननभवैः पादपैवृक्षैः अनम्यत नमस्कृतः किंभूतैः पादपैः । सस्यानां फलानाम् । 'फल' तु सस्यम्' इति हैम्याम् । भराः समूहास्तेषां गौरव ं भार ं भजन्तीति । पुनः किंभूतैः । कोकिलानां कलकण्ठानां कणितानि कूजितानि पञ्चमालापास्तान्येव संस्तवः स्तुतिस्तद्युक्ता तद्रूपा वा वाग्येषाम् । उत्प्रेक्ष्यते - भाविनो भवि यतः आचार्यपुरंदरस्य धिया बुद्धयेव ॥ इत्युपवनम् ॥
લેાકા
ફૂલાના સમૂહથી ગૌરવ ધારણ કરતા અને કોકિલાના પંચમ સ્વરવડે સ્તુતિ કરતા એવા આ ઉદ્યાનનાં વૃક્ષેા, ભાવિ આચાર્ય પુરદરની બુદ્ધિથી હીરકુમારને નમસ્કાર કરતાં હતાં. ૫૧૯૮૫
कामनीयकमशेषममुच्या वेषयन् वटतरुं स ददर्श ।
श्री तिरस्कृतसमग्रवनस्य, छत्रमेतदिव मूर्ध्नि वनस्य ॥ १९९॥
स कुमारो वटतरु लक्षवृक्ष ददर्श पश्यति स्म । किं कुर्वन्कुमारः । अन्वेषयन् विलोकयन् । किम् । अमुष्योद्यानस्याशेष समस्तमपि कामनीयक मनोज्ञताम् । कमनीयस्य भावः कामनीयकम् । मनोज्ञादित्वाद् वुञ् । 'कामनीयकमधः कृतकामम्' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते - श्रीभिः स्वशोभाभिः तिरस्कृतानि पराजितानि समग्राणि सर्वाण्यपि वनानि नन्दनचैत्ररथादीनि काननानि येन तादृशस्यास्य वनस्य पत्तनोपविपिनस्य मूर्ध्नि मस्तके एतन्महावटरूपेण दृश्यमानं छत्रमातपवारणमिव ॥
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० १९९-२०२
કલેકાર્થ આ ઉદ્યાનની સમસ્ત પ્રકારની સુંદરતા જોતા હીરકુમાર વડના વૃક્ષને જોતા હતા તે પિતાની શેભાથી નંદન, ચૈત્રરથ આદિ દેવઉદ્યાનોની શેભાન જેણે તિરસ્કાર કર્યો છે એવા પ્રકારના આઉદ્યાનના મસ્તકે જાણે વડવૃક્ષરૂપે છત્ર ધારણ કરાયું ન હોય ! ૧૯૯ો
न्यक्षरुक्षनिकरेषु गुरुत्व, यद् बिभर्ति मनुजेष्विव भूमान् ।
गौरवात्किमिति लोलविहङ्ग-वीज्यते स्म चमरैरिव पक्षैः ॥२०॥
यो वटतरुोलैरुड्डयनादितस्ततः पर्यटनाद्वा चपलैविहङ्गैः पक्षिभिः । उत्प्रेक्ष्यतेइति हेतो!रवान्माहात्म्यात्किमु चमरैर्बालव्यजनैरिव । 'चमरश्चामरः' इति शब्दप्रभेदे । तथा 'चमरश्चामरे दैत्ये' इत्यनेकार्थः पक्षैस्तनूरुहै:ज्यते स्म । इति किम् । यद्यस्मात्कारणात् न्यक्षाः समस्ता ये रुक्षाः पादपास्तेषां निकरेषु गणेषु गुरुत्व महत्त्व बिभर्ति धत्ते । क इव । भूमानिव । यथा मनुजेषु अशेषमनुष्येषु राजा गौरवं कलयति । पाठान्तरेअथवा सर्ववृक्षेषु मखमुशिखरी सुरतरुः कल्पवृक्षो गुरुतां धत्ते ॥
લેકાર્થ આમ તેમ ઉડતાં એવાં પક્ષીઓની પાંખોથી જાણે એ વડવૃક્ષને ચામર વિજાતા ન હોય ! સર્વ મનુષ્યોમાં રાજા જેમ શ્રેષ્ઠતા ધારણ કરે છે, તેમ સમસ્તવૃક્ષોને સમૂહમાં આ વડનું વૃક્ષ મહાનતાને ધારણ કરે છે ! !ાર ૦મા
रागिणः प्रणयतोऽखिललोकान् , शैशवावधिजगजनगेयान् । तद्गुणानिव निशम्य सरागः, पल्लवैरयमशालत शालः ॥२०१॥
अयशालो वतरुः पल्लवैः किसलयैः अशालत शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-तद्गुणान् हीरकुमारस्य धैयौदार्यगाम्भीर्यशमदमादिमान गुणान् निशम्याकर्ण्य सरागो रक्तो जात इव । गुणान् किं कुर्वतः । अखिलान् समस्तान् लोकान् नाकिनागररूपजनान् रागिणो निजानुरक्तान् प्रणयतः । पुनः किंभूतान् । शैशवावधि बाल्यावस्था मर्यादीकृत्य जगतां पातालस्वर्गभूमीलक्षणानां भुवनानां जनैः सुरासुरनरैर्गेयान् गातुं योग्यान् ॥
શ્લોકાઈ આ વડવૃક્ષ કિસલયેથી શોભતું હતું. બાલ્યાવસ્થાથી આર ભીને સમસ્ત જગતના લોકોને સ્તુતિ કરવા યોગ્ય અને સર્વ દેવ-માનને આકર્ષિત કરનાર એવા હીરકુમારના પૈર્ય ગાંભીર્યાદિ ગુણેને સાંભળીને જાણે આ વડનું વૃક્ષ અનુરાગી બની ગયું ન હોય. પરનો
वल्कलैः कलयतात्मनि भूषां, बिभ्रता कपिशशालिजटालीम् । काननस्थितिमताजनि तेना -तन्वता किमु तपो व्रति नेव ॥२०२॥
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० २०२-२०४] हीरसौभाग्यम्
३७३ तेन वटद्रमेण । उत्प्रेक्ष्यते-वतिनेव तापसेनेव तपः अनाहारलक्षण कष्टं किमु कुर्वता अजनि जातम् । केनेच । वतिनेव । यथा तापसेन तपःकुर्वता जायते । किंभूतेन तेन वतिना च वल्कलैः वल्लीभिवृक्षविशेषग्भिश्च । 'त्वचि वल्ली चोक्तं वल्कलम्' इति हैम्याम् । कृत्वा आत्मनि स्वस्मिन् विषये भूषां शोभां कलयता दधता । पुनः किंभूतेन । कपिशां पीतरक्ताम् तथा शालिनी शोभनशीलाम् , जटानां शिफानां वृक्षमूलानां सटानां साईभस्मभरैरेकीकृतकेशानां च । 'प्रकाण्डौघजटाः शिफाः', 'जटाः सटा' इति द्वयमपि हैम्याम् । 'जटा केशविकारे मांसिमूलयोः' इत्यनेकार्थः । आलीं श्रेणों बिभ्रता धारयता। पुनः किंभूतेन । कानने वने स्थितिर्वासो विद्यते यस्य ॥
લેકાર્થ પોતે વિકલની શોભાને ધારણ કરનાર, પીત અને રક્ત એમ મિત્ર જટા વડે શોભતું અને વનમાં રહેવાથી વનવાસી, આવું આ વડનું વૃક્ષ તાપસની જેમ અનાહાર રૂપ તપ કરનારું હતું. ર૦રા
निष्कुहान्तरितविष्किरवार-स्फारतारनिनदैवटशाखी ।
यो मरुत्तरलपल्लवहस्तै-राह्वयन्निव निजान्तिक एतम् ॥२०३॥
यो वटतरुः एत कुमारम् । उत्प्रेक्ष्यते-निजान्तिके स्वसमीपे आह्वयन्नाकारयनिवास्ते । कैः । निष्कुहान्तरितानां स्वकोटरव्यवहितानां तरुस्कन्धरन्ध्रमध्यगतानां वि. किराणां विहङ्गानां वारस्य समूहस्य स्फारैः स्पष्टैः पटुभिस्तारैरत्युच्चैःकृतैनिनादैः कूजितैः । पुनः कः । मरुता पवनेन तरलाश्चञ्चला ये पल्लवाः प्रवालास्त एव हस्ताः पाणयस्तैः कृत्वा चेत्यध्याहार्यम् ॥ इति दीक्षाग्रहणयोग्यवटद्रुमवर्णनम् ॥
કલેકાર્થ આ વડનું વૃક્ષ, બખોલમાં રહેલાં પક્ષીઓના સમૂહના સ્પષ્ટ અને મંજુલ અવાજવડે પવનવડે ચપલ બનેલા પલ્લવોરૂપી હાથ વડે જાણે કુમારને પિતાની સમીપ બેલાવતું ન હોય ! પારકા
शिश्रिये विजयदानयतीन्द्रः, पूर्वमेव तदुपागमनाद्यम् ।
छाययाखिलजन खुखयन्तं, कः श्रयेन्न धनदाश्रयमत्र ॥२०४॥
विजयदाननामा यतीन्द्रः सूरिः तदुपागमनात्कुमारस्यागमनात्पूर्वमेव प्रथममेव य घटतरु शिश्रिये श्रितवान् । प्रागेव तत्रागत्य निषण्ण इत्यर्थः । युक्तोऽयमर्थः । अत्र जगति छायया आश्रयेण । 'वयं श्रीमच्छायया जीवामः' इति लोकरूदिः। प्रति कया चाखिलजन समस्तलोक सुखयन्त सुखीकुर्वन्तम् , तथा धनदानां वदान्यानां वैध. वणस्य वा आश्रय स्थानम् । 'वटो वैश्रवणाश्रयः' इति हैम्याम् । कः सुखार्थी पुमाना. श्रयेन्न सेवेत । अपि तु सर्वोऽपि जनस्तं भजेदित्यर्थः ॥
सार्थ . શ્રીવિજયદાનસૂરિજી, કુમારના આગમન પૂર્વે જ આ વડવૃક્ષની નીચે આવીને રહ્યા હતા.
प्रतिळारि.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ५ श्लो० २०४-२०७ ખરેખર જગતમાં પિતાની છાયાવડે સર્વે મનુષ્યોને સુખી કરનારા અને કુબેરભંડારીના આશ્રયસ્થાન ३५ सेवा 43 वृक्षा, सुमाथी मेव। ९ पु२५ आश्रय न रे ? ॥२०॥
तीर्थनाथमिव चैत्यतरोस्त-त्पादपस्य सविधे स्थितिमन्तम् । संमदेन स कुमारमहेन्द्र-स्त्रिः प्रदक्षिणयति स्म मुनीन्द्रम् ॥२०५॥
स कुमारमहेन्द्रः हीरनामा । शिशुच(श)क्रः संमदेन हर्षेण कृत्वा मुनीन्द्र श्रीविजयदानसूरि त्रिः वारत्रयं प्रदक्षिणयति स्म प्रदक्षिणीकृतवान् । किंभूत मुनीन्द्रम् । तस्य पूर्वव्यावर्णितस्य पादपस्य वटशाखिनः सविधे समीपे स्थितिरुपवेशन विद्यते यस्य । कमिव । तीर्थनाथमिव । यथा महेन्द्रः पुरंदरश्चैत्यतरोरशोकद्रुमस्य केवलज्ञानोत्पत्तिस्थानकवृक्षस्य वा पार्श्वे तिष्ठन्तं जिनेन्द्र त्रिकृत्वः त्रिवार प्रदक्षिणीकरोति । प्रभोः प्रदक्षिणात्रयं ददाति स्मेत्यर्थः ॥
પ્લેકાર્થ જેમ ઇન્દ્ર, અશકવક્ષની નીચે રહેલા શ્રી તીર્થંકરભગવંતને ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપે, તેમ કુમારેમાં ઇન્દ્રસમાન હીરકુમારે વડવૃક્ષની નીચે રહેલા શ્રીવિજયદાનસુરિજીને ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપી. ર૦પા
उत्ततार तुरगात्स कुमारो, बहिणादिव सुतः सुरसिन्धोः ।
श्रीगुरुं प्रयुक्तिश्च ललाट-न्यस्तहस्तनलिनस्तमनंसीत् ॥२०६।।
स हीरनामा कुमारस्तुरगादश्वादुत्ततार उत्तीर्णवान् । क इव । सुरसिन्धोः सुत इव । यथा सुरसिन्धोर्देवनद्याः गङ्गाया नन्दनः स्वामिकार्तिकः बहिणान्मयूरादुत्तरति । 'आवासवृक्षोन्मुखबहिणानि' इति रघुवंशे । उत्तीर्य च पुनस्त महावीरदेवपट्टपरम्पराया. त दीक्षादानगुरु वा श्रीगुरुं शोभाकलितविजयदानसूरिम् अनंसीत् प्रणमति स्म । किंभूतः । प्रमुदितो हृष्टवदनः । पुनः किंभूतः । ललाटे स्वभालस्थले न्यस्तौ स्थापितौ हस्तौ पाणी एव नलिने कमले यत्र ॥
બ્લેકાર્થ જેમ ગંગાને પુત્ર કાર્તિકસ્વામી મયૂરથી નીચે ઉતરે તેમ હીરકુમાર અશ્વ ઉપરથી નીચે ઉતર્યા, ઉતરીને લલાટે હસ્તકમલ સ્થાપન કરી, હર્ષ પૂર્વક દીક્ષાગુરુ શ્રીવિજયદાનસૂરીશ્વરજીને નમસ્કાર .. ॥२०॥
रामणीयकविधेरवधेर्मे, भूषया वपुषि कृत्रिमया किम् । तत्यजे निजतनोरिति सर्वाङ्गीणभूषणभरः किमनेन ॥२०७।।
अनेन हीरकुमारेण निजतनोः स्वाङ्गात् । उत्प्रेक्ष्यते इति हेतोः सर्वाण्यङ्गानि व्याप्नोति । 'पथ्यङ्गकर्मपत्रपात्र व्याप्नोति' इति सूत्रेण ख ईनादेशश्च । सर्वाङ्गीण इति सर्वाङ्गोपाझगसंबन्धी । भूषणानामाभरणानां भरः समूहस्तत्यजे त्यक्तः । सर्वानलंकारा.
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० २०७-२०९] हीरसौभाग्यम्
३७५ निजागादुत्तारयति स्मेत्यर्थः । इति किम् । तत्कारणमाह-रामणीयकस्य रमणीयताया मनोज्ञत्वस्य विधेः प्रकारस्य अवधेः सीमाया मे मम वपुषि शरीरे कृत्रिमया औपाधिक्या भूषया शोभया भूषणैर्वा । भूषाशब्देन भूषणान्यप्युच्यन्ते । उक्त तु प्राक्प्रतिपादितमास्ते । किमस्तु । न किमपीत्यर्थः । रमणीयस्य भावो रामणीयकम् । योपधावुञ् ॥
કલેકાર્થ ત્યાર પછી હીરકુમારે પોતાના શરીર ઉપર રહેલા તમામ અલંકારોનો ત્યાગ કર્યો. શા માટે ‘સુન્દરતાની સીમા રૂપ મારા શરીર ઉપર કૃત્રિમ શોભા કરવાથી શું ?' ર૦છા
पग्रहेषुशशिसंख्यमितेऽब्दे, कार्तिकस्य च तिथौ द्विकसंख्ये । यन्निरस्तभवनिःश्वसितार्चि-धू मवर्तिभिरिवाविशदास्ये ॥२०८॥ संयम विजयदानमुनीन्दो-राददे सह परैः स कुमारः । पद्मिनीप्रियतमात्प्रविकाश, पुण्डरीकमिव पङ्कजपुजैः ॥२०९॥
स हीरकुमारः परैरन्यैरमीपालकुमारप्रमुखैरपरकुमारैः सार्ध श्रीविजयदाननाम्नो मुनीन्दोः साधुसुधांशोः सूरीन्द्रात्सकाशात् संयम चारित्रमाददे जगृहे । किमिव । पुण्डरीकमिव । यथा सिताम्भोज पङ्कजपुजैरन्यकमलकलापैः सम पद्मिनीप्रियतमात्सूर्यात् सकाशात्प्रविकाश विकखरतामादत्ते । पुण्डरीकशब्दः प्राधान्यख्यापकः । 'पुरिसवरपु. ण्डरीआणम्' इति शक्रस्तववचनात् । कस्मिन् सति । षड्रसमिता संख्या, ग्रहा आदित्याद्या इदानींतनलोकप्रसिद्धा नव, इषवः स्मरस्य बाणाः पञ्च, शशी चन्द्र एकः, एषां संख्यया प्रमाणेन मिते मानीकृते अब्दे वर्षे सति । च पुनः कस्मिन् सति । कार्तिकस्य बाहुलस्य । कार्तिकमासस्येत्यर्थः । द्विकसंख्ये द्विकसंख्या प्रमाण यस्य तादृशे एतावता द्वितीयानाम्नि तिथौ । तिथिशब्दः पुंस्त्रियोः । 'प्रश्निस्तिथ्यशनीमणिशृणिः' इति लिङ्गानुशासने । तिथौ किंभूते । अविशदास्ये न विद्यते विशदमुज्ज्वलमास्य मुख प्रारम्भो वा यस्य । कृष्णद्वितीयायां प्रथमाश्चतस्रो घटिका निशा अन्धकारेण श्यामाः स्युः । उत्प्रेक्ष्यते येन हीरकुमारेण निरस्तो ध्वस्तोऽभिभूतो यो भवः संसारस्तस्य निःश्वसितानि दुःखप्राग्भारोदभूतनिःश्वासासास्तान्येवार्ची षि अत्युष्णत्वाद्बह्नयस्तेषां धूमवर्तयो धूमलेखास्ताभिः । 'उष्णीकृतमुखे इव निःश्वासानलधूमवर्तय इवोद्गीर्णास्तमोराजयः' इति चम्पूकथायाम् । एतावता विक्रमार्कात् षण्णवत्यधिके पञ्चदशशते वर्षाणामतिक्रान्ते १५९६ कातिकबहुलद्वितीयायां हीरकुमारो दीक्षां जग्राहेति तात्पर्यार्थः । संवत् १५९६ वर्षे गुर्जरमण्डलानुसारेण कार्तिकवदि देवमासानुसारेण तु मार्गशीर्षासितद्वितीयायां तिथौ हीरकुमारदीक्षा इत्युक्तम् ॥
કાર્ય જેમ કમલ બીજા કમલેની સાથે સૂર્ય પાસેથી વિકસ્વરતા પ્રાપ્ત કરે તેમ હીરકુમારે બીજા અનેક કુમારની સાથે વિક્રમ સંવત ૧૫૯૬, ગુર્જરદેશાનુસારે કાતિક વદ દ્વિતીયા-દેવમાસને અનુસાર
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो० २०९-२११ માગસર વદ દ્વિતીયાના દિવસે, શ્રીવિજયદાનસૂરીશ્વરજી પાસે સંયમ ગ્રહણ કર્યું અર્થાત ચારિત્રરત્ન
२ युः ॥२०॥
કૃષ્ણપક્ષની દ્વિતીયાની પ્રથમ ચાર ઘડી અંધકારમય છે. તેથી તે ચાર ઘડીની કલ્પના કરતાં કવિ કહે છે કે હીરકુમારવડે પરાજિત થયેલા સંસારના અતિ ઉષ્ણ ની સાસારૂપ અગ્નિની આ ચાર ધૂમરેખાઓ ન હોય !ારા
संयमश्रियमवाप्य कुमारः, साधिकं शरदमिन्दुरिवाभात् । साऽप्यनेन सुषमां श्रयते स्मा-र्थेन वागिव पुरीव नृपेण ॥२१०॥
स कुमारः संयमश्रियं चारित्रलक्ष्मीमवाप्यासाद्य । सहाधिकतया वर्तते यत्तत्साधिकमिति क्रियाविशेषणम् । आभात् बभासे । अथ वा स कुमारः अधिकं यथा स्यातथा बभौ । क । इव । इन्दुरिव । यथा चन्द्रः शरद घनात्ययं संप्राप्याधिक शोभते । पाठान्तरार्थों यथा-स कुमारः संयमश्रियमपेत्यागत्य । प्राप्येत्यर्थः। अधिक आभाद्राति स्म । क इव । अत्रिनेत्रज इव । यथा अत्रिनामा मुनिविशेषस्तस्य नेत्र नयन तस्माजायत इत्यत्रिनेत्रजश्चन्द्रो यथा । यथा रघुवंशे-'अथ नयनसमुत्थं ज्योतिरत्रेरिव द्यौः' इति । चित्रां त्वाष्ट्रीं प्राप्याधिक दीप्यते। अपि पुनः सा संयमश्रीरपि हीरकुमारेण कृत्वा सुषमामतिशायिशोभा श्रयते स्म । केव । वागिव । यथा काव्यादिरूपा सत्कविवाणी चतुर. चेतश्चमत्कारकारकेणार्थेन सुषमां श्रयते । पुनः केव । पुरीव । यथा नगरी नीतिमता नृपेण सुषमां भजते ॥
શ્લેકાર્થ હીરકુમાર સંયમલમીને પ્રાપ્ત કરવાથી શરદના ચંદ્રની જેમ અધિક શોભાને પામ્યા. અને જેમ કવિઓની કવિતા પંડિતપુરના ચિત્તમાં ચમત્કાર પેદા કરવાથી શોભે જેમ ન્યાયી રાજાવડે રાજધાની શોભે, તેમ સંયમલક્ષ્મી હીરકુમારવડે શાલ ને પામી. ર1
हीरहर्ष इति नाम तदीयं, निर्ममे विजयदानयतीन्द्रः । स्पर्धयेव यशसास्य जनानां, कर्णपूरपदवीं तदवापत् ॥२११॥
श्रीविजयदाननामा यतीन्द्रः सूरिः तदीयं हीरकुमारसंबन्धिनामाभिधान हीरहर्ष इति निर्ममे कृतवान् । तन्नाम अभ्य हीरहर्षमुनेः श्लोकेन सार्क स्पर्धया संहर्षेणेव ईयया वा कृत्वा जनानां सकलभूलोकलोकानां कर्णो श्रवणौ पूर्यते अनेनेति कर्णपूरी कर्णाभरणी कुण्डलौ तयोः पदवीं मार्गमैश्वर्यादिमय स्थान श्रूयमाणतापद वा अवापत् प्राप ॥
લોકાર્થ શ્રીવિજ્યદાનસૂરિજીએ હીરકુમારનું “હીરહર્ષ મુનિ' નામ આપ્યું આ હીરઈ' નામે હીર १ 'संयमश्रियमुपेत्य स चित्रा-मत्रिनेत्रज इवाधिकमाभात्' इति पाठान्तरम् ।
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० २११-२१३] हीरसौभाग्यम्
३७७ હર્ષમુનિના યશની સાથે સ્પર્ધા કરવાથી મનુષ્યોના કાનનાં આભૂષણ કુંડલ દ્વારા ઐશ્વર્યસ્થાનને પ્રાપ્ત કર્યું. અર્થાત લેકએ નામ સાંભળ્યું. ર૧૧
नभोङ्गणाग्निर्जरहस्तमुक्ता, मरन्दलुभ्यन्मधुपानुषगा।
पपात तस्योपरि पुष्पवृष्टिः, कटाक्षलक्षा इव मोक्षलक्ष्म्याः ॥२१२॥
नभोगणादाकाशात्तस्योपरि पुष्पवृष्टिः कुसुमवर्ष पपात जाता । किंभूता निर्जराणां देवानां हस्तैः करैः मुक्ता । पुनः किंभूता । मरन्देषु अविरलानर्गलगलन्मधुषु लुभ्यतां लुब्धीभवतां लोलुपीभावभाजां मधुपानां भ्रमराणामनुषङ्गो यस्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-मोक्षलम्याः मुक्तिश्रियाः कटाक्षाणामक्षिविकूणितानां लक्षाः शतसहस्राणि इव । लक्षशब्दः स्त्रीक्लीबयोः 'माने लक्षम्' इति लिङ्गानुशासने ॥
શ્રીહીરકુમારના દીક્ષા ગ્રહણના સમયે, આકાશમાંથી દેવોએ સુગંધી પુષ્પોની વૃષ્ટિ કરી હતી, કે જે પુષ્પોમાં ભ્રમર રસલુપી બન્યા હતા તે જાણે મુક્તિરૂરી લક્ષ્મીના લાખો કટાક્ષો ન હોય !ારા
महाव्रती कालमनोभवारि-महोक्षलीलागतिगौरकान्तिः । शिवाश्रितः शंभुरिव क्रमेणै-शानी दिशं पूर्वमसौ बभाज ॥२१३।।
अय हीरहर्षमुनिः क्रमेण दीक्षाग्रहणानन्तर पूर्व प्रथममैशानी दिशमीशानविदिश बभाज श्रितवान् । तस्यां विहार कृतवानित्यर्थः । दीक्षितो हि तपस्याग्रहणानन्तर प्रथममैशानी दिश प्रति विहरतीति विधिः। क इव । शंभुरिव । यथा ईश्वर ऐशानी दिश तदधिपत्वात् । कथंभूतोऽयं शंभुश्च । महाव्रती पञ्चमहाव्रतवान् शंभुनामा च । 'महाव्रती वह्निहिरण्यरेताः' इति हैम्याम् । महाव्रत कापालिलिङ्गमस्यास्तीति व्युत्पत्तिः । कालः कलिकालः मनोभवः स्मरस्तयो रिपुः । 'कालो यमे दैत्ये च' । मृत्युंजयः कालारिः स्मरदाही च शिवः । पुनः किंभूतः । महानुक्षो मत्तवृषभस्तद्वद्गतिर्गमन यस्य । 'मत्तो. क्षगमनः पुमान्' इति काव्यकल्पलतायाम् । मत्तो(हो)क्षेण गमन यस्य वृषभवाहनत्वात् । पुनः किंभूतः । गौरा स्वर्णवर्णा कान्तिर्यस्य । पक्षे-श्वेता वर्णेन भस्मना वा रुचिर्यस्य । 'गौरः श्वेतेऽरुणे पीते विशुद्ध चन्द्रमस्यपि' इत्यनेकार्थः । पश्चात्कर्मधारयः । पुनः किंभृतः । शिवमङ्गलैः शिवया पार्वत्या च आश्रितः अर्धशंभुत्वात् ॥
કલેકાર્થ હિરહર્ષ મુનિ દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા બાદ, શંભૂની જેમ ઈશાન દિશાને આશ્રય કરનારા બન્યા. જેમ ઈશ્વર, ઈશાન દિશાને અધિપતિ છે, કપાલિતને ગ્રહણ કરનાર છે, કાલ અને કામદેવનો શત્ર છે, મરવૃષભના વાહનવાળો છે, શ્વેત વર્ણવાળી ભસ્મની કાંતિવાળો છે તેમજ અર્ધ અંગરૂપે પાર્વતીને ભજનાર છે, એવા ઈશ્વરની જેમ હીરહર્ષમુનિ પણ પાંચ મહાવ્રતને ધારણકરનારા, કલિકાલ અને કામદેવના શત્રુ, વૃષભ સમાન સુંદર ગતિવાળા, ગૌરવર્ણના શરીરવાળા, તેમજ “શિવા એટલે અનેક મંગલ વડે સેવાતા એવા મુનિએ પ્રથમ ઈશાન ખૂણામાં વિહાર કર્યો. ૨૧૩
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
हीरसौभाग्यम् सर्ग ५ श्लो. २१४-२१६ कलभो यूथनाथेन, यद्वद्दम्यः ककुद्मता ।
हीरहर्षः सम सूरि-शक्रेण विजहार सः ॥२१४॥ . स हीरहर्षमुनिः सूरिशक्रेण श्रीविजयदानसूरीन्द्रेण साम सार्ध विजहार विहार कृतवान् । किंवत् । यद्वत् । यथा कलभो बालगजः यूथनाथेन षष्टिवर्षीयगजराजेन सम विहरति । पुनर्यद्वद्यथा दम्यो वत्सतरः पुष्टो वत्सः प्रौढवृषमेण सह विहरति । 'दम्यो वत्सतरः समौ' इति हैम्याम् । यद्वच्छब्द इवार्थे । डमरुकमणिवल्लालाघण्टान्यायेनोभयत्रापि संबध्यते ॥
જેમ બાલગજ, યૂથનાથની સાથે ચાલે અને જેમ વાછરડું પ્રૌઢ વૃષભની સાથે ચાલે, તેમ શ્રીહરિહર્વમુનિ વિજ્યદાનસૂરિની સાથે ચાલ્યા અર્થાત વિહાર કર્યો. પર૧૪
प्रीतिर्जिनेषु वृजिनेषु न तस्य जज्ञे,
योग व्यगाहत मनो न कदापि भोगम् ।। अङ्गीचकार विरतिं न रतिं कदाचि
न्नव्योऽप्यनव्य इव सोऽजनि साधुधुर्यः ॥२१५॥ स हीरहर्षनामा साधुषु यतिषु धुर्यो धुरीणः नव्योऽपि नवदीक्षितोऽपि अनव्यः पुरातन इव बहुकालीनमुनिरिवाजनि संजातः । तदेव दर्शयति-तस्य हीरहर्षमुनेः जिनेषु तीर्थकरेषु प्रीतिः स्नेहस्तत्परता, पर वृजिनेषु हार्द न जज्ञे । 'स्नेहः प्रीतिः प्रेम हार्दम् इति हैम्याम् । तस्य मनः योग यमनियमाद्यष्टाङ्गलक्षणां सर्वविरतिमङ्गीचकार । पुनः कदापि कस्मिन्नपि क्षणे रति चिन्तासक्तिम् । 'वृद्धास्विव गतप्रायासु वर्षासु रतिमकुर्वाणः' । इति चम्पूकथायाम् । रति चिन्तासक्तिमिति तट्टिपनके । अथ वा रतिमनुः राग मैथुनादिकं वा ॥
પ્લેકાર્થ આ હીરહર્ષ મુનિ નવદીક્ષિત હોવા છતાં પણ દીર્ધ પર્યાયવાળા સ્થવિર સાધુની જેમ સર્વ સાધુઓમાં અગ્રેસર બન્યા. હરિહર્ષમુનિની પ્રીતિ શ્રીજિનેશ્વરભગવંતે ઉપર જ હતી, પરંતુ કયારેય નેહી સ્વજને ઉપર હતી નહી. તેમજ તે મુનિનું મન, યમ-નિયમ આદિ આઠ અંગ સ્વરૂપ સર્વ વિરતિમાં જ આસક્ત હતું, પરંતુ ક્યારે પણ કેઈને પ્રત્યે અનુરાગી બન્યું ન હતું. ર૧પા
सूरीन्दोः संनिधौ श्रीमान् , कुमारश्रमणोऽनिशम् ।
संतानस्य नवोन्निद्र-त्पारिजात इवाबभौ ॥२१६॥
श्रीमानतिशायिशोभावान् कुमारश्रमणः हीरहर्षसाधुः अनिश निरन्तर सूरीन्दो. विजयदानसूरिचन्द्रस्य संनिधौ पार्वे बभौ । क इव । नवोनिद्रपारिजात इव । यथा
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ५ श्लो० २१६-२१८] हीरसौभाग्यम्
३७९ नवीनो बाल उन्निद्रद्विकस्वरीभवन्कुसुमादिकलितो जायमानः पारिजातो विशिष्टकल्पवृक्षः संतानस्य नानो देवद्रुमस्य समीपे भाति । 'कल्पः पारिजातो मन्दारो हरिचन्दनः । संतानश्च' इति पञ्चसु कल्पतरुषु मध्ये कविसमये पारिजातस्यैव प्राधान्य दृश्यते प्रायः। यथा रघुवंशे–'तेषां महार्हासनसंस्थितानामुदारनेपथ्यभृतां स मध्ये । रराज धाम्ना रघुसूनुरेव कल्पद्रुमाणामिव पारिजातः ॥' इति ॥
લોકાર્થ તાજાં વિકસ્વર પુષ્પોથી યુક્ત એવું પારિજાત નામનું શ્રેષ્ઠ કલ્પવૃક્ષ જેમ “સંતાન' નામના કલ્પવૃક્ષની સમીપે શોભે, તેમ કુમારશ્રમણ શ્રીહીરહર્ષમુનિ નિરંતર શ્રીવિજયદાનસૂરિની પાસે જતા હતા ૨૧૬
श्रमणधरणीभर्तुः पादारविन्दनिषेवनात् ,
प्रमुदितमना नाथीदेवीतनूजयतीश्वरः । अनुपमशमक्षीराम्भोधौ विलासरस सृजन् ,
सितगरुदिवामन्दानन्द दिनानि निनाय सः ॥२१७।। स नाथीदेव्यास्तनूजो नन्दनः स एव यतिनां मध्ये । 'यतिश्च यतिनि प्रोक्तः' इति शब्दप्रभेदे । ईश्वरो मुख्यः हीरहर्षमुनीन्द्रो दिनानि शुद्धसंयमविधिना वासरान्निनाय अतिवाहयामास । अतिक्रामति स्मेत्यर्थः । किंभूतः । श्रमणानां साधूनां भर्तुः स्वामिनो वि. जयदानसूरेः पादारविन्दनिषेवनया चरणकमलपरिचर्यया कृत्वा प्रमुदितमालादयुक्तं जात मनो यस्य । किं कुर्वन् । अनुपमो न विद्यते उपमा साम्य यस्य । असाधारण इत्यर्थः । तादृशो यः शमः शान्तरसाकलितपरिणामः स एव क्षीराम्भोधिर्दुग्धजलनिधिस्तत्रामन्दो बहुल आनन्दो यत्रैव स्यात्तथा विलासरस क्रीडास्वादम् । आखादोऽनुभवने । अथ वा विलासे रसमनुराग सृजन् कुर्वन् । 'रसः स्वादे जले वीर्य, शहरादौ द्रवे विषे । बोले रावे देहधातौ, तिक्तादौ पारदेऽपि च ॥' इत्यनेकार्थः । क इव । सितगरुदिव । यथा सितच्छदो हंसः परमानन्दः सन् क्षीरसमुद्रे विलासरस जलक्रीडारसं सृजति हंसानां सद्भावः क्षीरसमुद्रेऽपि दृश्यते । यथा स्नातस्यास्तुतौ–'हंसांसाहतपद्मरेणुकपिशक्षीरार्णवाम्भोभृतैः' इति ॥
બ્લેકાર્થ પરમાનંદને અનુભવતો હંસ જેમ ક્ષીરસમુદ્રમાં જલક્રીડાના આનંદને અનુભવે, તેમ નાથીદેવીના નંદન, સાધુઓમાં મુખ્ય, અનુપમ શાંતરસરૂપી ક્ષીરસમુદ્રમાં અર્થાત શાંતસુધારસમાં તલ્લીન, અને સાધુઓના સ્વામી શ્રી વિજયદાનસુરિજીનાં ચરણકમલની ઉપાસનાથી હર્ષિત ચિત્તવાળા હીરહર્ષમુનિના દિવસે સાધુજીવનની શુદ્ધચર્યાવડે પસાર થતા હતા. ૨૧છા - यं प्रास्त शिवाहसाधुमघवा सौभाग्यदेवीपुनः.
पुत्रं कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् ।
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
हीरसौभाग्यम्
तद्ब्राह्मीक्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते ही यु
[ सर्ग ५-६ श्लो० २१८-१
सौभाग्याभिधहीररिचरिते सर्गोऽभवत्पञ्चमः ॥२१८॥
इति पण्डितदेव विमलगणिना व्यावणिते वर्णनागोचरीकृते हीरसौभाग्यानानि महाकाव्ये पञ्चमः सर्गः अभवजातः ॥
इति पण्डितदेव विमलगणिविरचितायां स्वोपज्ञहीर सौभाग्यकाव्यवृत्तौ श्रीविजयदान. सूरिवन्दनदेशनाश्रवणवैराग्यभवनविमलाभगिन्यादिकादेशमार्गणविविधयुक्तिनिषेधनदाढर्या -
धिमननपूर्वकादेशप्रदानशृङ्गारभूपादिपरिधानवयश्वारोहण तौर्यत्रिकादिमहोत्सवपुरःसरपुरमध्यप्रस्थानपौराङ्गनाविविधचेष्टनतन्नानाप्रकार वार्ताश्रवणोपवनवटद्रुमवर्णनदीक्षाग्रहणना स्थापनविहारादिवर्णनो नाम पश्चमः सर्गः ॥
શ્લાકા
વકિલમાં ઈન્દ્રસમાન, ‘શિવ’ નામના શ્રેષ્ઠિ અને ‘સૌભાગ્યદેવી’ના જન્મજાત સુપુત્ર દેવવિમલગણિ કે જેઓ નિર ંતર સરસ્વતીની ઉપાસના કરતાં હતા. અને તે સર્વ મુનિમાં સિંહ સમાન સિંહુવિમલગણીના પ્રથમ શિષ્યપણે પ્રસિદ્ધ હતા. તે દેવવમલવિડે, જેમાં જગદ્ગુરુ શ્રી હીરવિજયસૂરિજીનુ સવિસ્તાર ચરિત્ર આવે છે, એવા ‘હીરસૌભાગ્ય’ નામના મહાકાવ્યની ટીકા સહિત રચના કરાઈ. તેના, શ્રીવિજયદાનસુરિના વંદન, દેશનાશ્રવણથી આરભીને નામરથાપન અને વિહાર આદિના વર્ણનપૂર્ણાંકના આ પાંચમા સ પૂર્ણ થયા. ર૧૮૫
षष्ठः सर्गः ।
अथ सूरिपुरंदरान्तिके, निखिल वाङ्मयमामनन्नयम् । गणधारिधर्मसंनिधा-विव जम्बूः सुषमामपूपुषत् ॥ १ ॥
अथ दीक्षाग्रहणानन्तर सूरिपुरंदरस्य विजयदानसूरीन्द्रस्यान्तिके समीपे निखिलं समग्र वाङ्मयं शास्त्रमामनन् । पठन् अभ्यसन वा । 'ना अभ्यासे' इत्यस्य धातोर्मना - देश: 'पठत्यामनति' इति क्रियाकलापे । अयं हीरहर्षनामा मुनिः सुषमां सातिशयशोभापुषत् पुष्णाति स्म । अधिक शुशुभे इत्यर्थः । क इव । जम्बूरिव । यथा महावीर - देवेनानुज्ञात गणं साधुगच्छ धरतीत्येवंशीलो यः सुधर्मस्वामी सुधर्मनामा पञ्चमगणधरः तस्य संनिधौ पार्श्वे शास्त्रमधीयानो जम्बूस्वामी सुषमां पुपोष ॥
ક્લાકા
પાંચમા ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામી પાસે શાસ્રધ્યયન કરતા જ ભૂવાની જેમ શાલતા હતા, તેમ દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા પછી હીરહ'મુનિ, સરિપુ...ગવ શ્રીવિજયદાનસૂરિજીપાસે સમસ્ત શાસ્ત્રોનુ' અધ્યયન કરતા અત્યંત શૈાભતા હતા ઘા
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० २-४] हीरसौभाग्यम्
श्रुतमत्र गणीन्दुनामुना, निहित स्फूर्तिमनुत्तरां दधौ । इव शुक्तिकसंपुटान्तरे, सलिलं स्वातिमिलत्पयोमुचा।।२॥
अमुना विजयदाननाम्ना गणीन्दुना सूरिचन्द्रेण अत्र हीरहर्षमुनौ निहित स्थापितमादध्यापित सत् श्रुतं शास्त्रमनुत्तरामसाधारणी स्फूर्ति चमत्कारकारितां दधौ धत्ते स्म । किमिव । सलिलमिव । यथा स्वातिनक्षत्रेण मिलता संगच्छमानेन पयोमुचा मेघेन । शुक्तिकयोः संपुटस्यान्तर्मध्ये निहित जलमद्भुतामद्वैतमुक्ताकारतया स्फूर्ति बिभर्ति ॥
બ્લેકાર્થ સ્વાતિ નક્ષત્રના સંયોગને પ્રાપ્ત થયેલા મેઘનું જલ, શક્તિ (છીપ)ના સંપુટની મધ્યમાં રહેલું જેમ ઉજજવલ મૌક્તિક (મોતી) રૂપે બને છે (અર્થાત મેતી બની જાય છે, તેમ આચાર્ય શ્રી વિજયદાનસુરિજીવડે હીરક મુનિને અધ્યાપન કરાયેલું શાસ્ત્ર કેઈ અનેરી ફુર્તિને ધારણ કરતું હતું. કેરી
अधिगत्य ततः श्रुतं व्रति-क्षितिभर्तुर्दधिरेऽमुना श्रियः। सुरभेः 'समिरेण सौरभ, मलयोर्वीरुहकाननादिव ॥३॥
अमुना हीरहर्षमुनिना ततस्तस्माद्विजयदानाभिधानाद्रतिक्षितिभर्तुः सूरेः सकाशात् श्रुत शास्त्रमधिगत्य प्राप्य । 'अधिगत्य जगत्यधीश्वरादथ मुक्तिं पुरुषोत्तमात्ततः' इति नैषधे । श्रियः शोभा दधिरे धृताः । केनेव । समिरेणेव । यथा सुरमेर्वसन्तस्य समिरेण मलयानिलेन मलयोर्वीरुहाणां चन्दनानां काननाद्वनात्सौरभ सुगन्धितां परिमलं प्राप्य शोभा ध्रियते ॥
મલકા જેમ વસંતઋતુને પવન, મલયાચલ પર્વતના ચંદનવનમાંથી સૌરભ ધારણ કરે તો શેભે છે. તેમ હી હમુનિ આચાર્ય શ્રી વિજયદાનસૂરિજી પાસેથી શાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરીને કોઈ અનોખી શેભાને ધારણ કરતા હતા પર
स्खलति स्म न कुत्रचिद्वचो-रचनास्यागमपारदृश्वनः । हदिनीहृदयेशितुश्चल-ज्जलकल्लोलपरम्परा किमु ॥४॥
आगमानां जैनसिद्धान्तानां पार प्रान्त दृष्टवानित्यागमपारदृश्वा तस्य । आगमपारगामिन इत्यर्थः । अस्य हीरहर्षमुनेर्वचोरचना वाक्चातुरी वचनविलासो वा कुत्रचिक्वापि स्थाने न स्खलति स्म न कुण्ठीभूता । सर्वत्राप्यस्खलितप्रचारैवासीदित्यर्थः। केव। चलज्जलकल्लोलपरम्परेव यथा ह्रदिनीनां नदीनां हृदयेशितुहृदयनायकस्य । 'हृदयेशा प्राणसमा' इत्यादिनामानि स्त्रीभोंर्भवन्ति । तथा-'हृदयनायकचक्रिजिनश्रियोः' इति ऋषभन
१-२ समिरशब्दस्य ह्रस्वमध्यस्य कोशव्याकरणाप्रसिद्धत्वेन 'सृमरेण' इति पाठयम् ।
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ३८२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० ४-६ म्रस्तवे । प्राणवल्लभस्य समुद्रस्य चलन्ती दिशि दिशि प्रसरन्ती जलानां कल्लोलानां तर गाणां परम्परा श्रेणी क्वापि न स्खलति । किमु अवार्थे ॥
કલેકાર્થ દશે દિશામાં પ્રસરતી સમુદ્રના ચંચળ તરંગોની પરંપરા કેઈપણ સ્થાને જેમ ખલના પામતી નથી તેમ શાસ્ત્રોના પારગામી હીરહર્ષમુનિનો બુદ્ધિવૈભવ કોઈ પણ સ્થાને ખલના પામતે ન હતો !
असमानमहा दिनेशव-न्मतिमांश्चित्रशिखण्डिपुत्रवत् । भटवञ्चरणोल्लसन्मना, विनयी यो रघुसूनुवद व्यभात् ॥५॥
यो हीरहर्षमुनिर्व्यभात् बभौ । किंभूतः । असमानमसाधारण महः प्रतापो यस्य, परैः परवादिभिः परपाक्षिकैः स्वपाक्षिकैर्वा असहनीयप्रतापः । किंवत् । दिनेशवत् दिवस. नायक इव । यथा भास्करः अन्यासाप्रतापो भवेत् । पुनः किंभूतः । मतिमान् कुशाग्रतीक्ष्णबुद्धिर्विद्यते यस्य । किंवत् । चित्रशिर्खाण्डपुत्रवद्यथा बृहस्पतिरद्वैतप्रशावान् वर्तते । 'जीवश्चित्रशिखण्डिजः' इति हैम्याम् । तथा 'विचित्रवाक्चिशिखण्डिनन्दनः' इति नैषधे । विचित्रवाग्विषये चित्रशिखण्डिनन्दनो बृहस्पतिरेवेति तद्वृत्तिः । पुनः किंभूतः । चरणे चारित्रे उल्लसत्प्रोल्लासेन प्रह्लादेन कलित मनश्चित्त यस्य । किंवत् । भटवत् । यथाशूरो रणे संग्रामे उल्लसत्सोत्सुकीभवत्साभिलाष वा जायमानम् । 'विग्रहमिच्छन्ति भटा, वैद्याश्च व्याधिपीडित लोकम् । मृतकबहुल च विप्राः, क्षेमसुभिक्षं च निर्ग्रन्थाः ॥ इति वचनात् । मनो यस्य । च पुनरर्थे । पुनः किंभूतः । विनयी विनयकलितः । किंवत् । रघुसूनुवल्लक्ष्मणवत् । 'विनये लक्ष्मणः' इति काव्यकल्पलतायाम् । अथ वा विशिष्टः शा. बागमप्रोक्तो नयो न्यायोऽस्त्यस्मिन्निति । किंवत् । रघुसूनुवद्रामचन्द्र इव । 'न्याये रामः' इत्यपि काव्यकल्पलतायाम् ॥
કાર્ય સૂર્યની જેમ અસાધારણ પ્રતાપશાળી, બૃહસ્પતિ સમાન સર્વોત્કૃષ્ટ બુદ્ધિવિભાવવાળા, તેમજ સૈનિકની જેમ ચારિત્રમાં અત્યંત ઉલ્લસિત ચિત્તવાળા હરહમુનિ, વિનયમાં રામચન્દ્રજીની જેમ અપૂર્વ શોભા ધારણ કરતા હતા. જેમ સૈનિકે યુદ્ધને છે, વૈદ્યો રોગીને ઈચ્છે, બ્રાહ્મણો મૃતકોને ઈચછે, અને સંત પુરુષો જેમ જગતનું કલ્યાણ અને સુકાળને ઈચ્છે છે તેમ આ હીરહમુનિ ચારિત્રધર્મની સંસ્કૃષ્ટ આરાધનાને ઈચ્છતા હતા. આપા
गिरिराज इव क्षमाधरो, बुधलक्ष्मी दधदभ्रमार्गवत् ।
जलजासनवद् भवान्तकृद् , व्रतधुर्यः स महोक्षवद बभौ ॥६॥
स हीरहर्षमुनिर्बभौ भाति स्म । किंभूतः । क्षमा शान्ति निष्कोपतां धरतीति । क इव । गिरिराज इव । यथा हिमाचलः क्षमाधरः पृथ्वीधारकः कुलाचलत्वात् । यद्यपि
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० ६-७ ]
सौभाग्यम्
३८३
'कूर्मकुलाचलफणिपतिविधृतापि चलति वसुधेयम्' इति सूक्तोक्तेः 'हिमालयो नाम नगाधिराजः' इति कुमारसंभवे मेरुर्वा । मेरोरपि गिरिपतित्वं यथा - 'पातालमाविशतु यातु सुरेन्द्रलोकमारोहतु क्षितिधराधिपतिं सुमेरुम् । मन्त्रौषधैः प्रहरणैश्च करोतु रक्षां य तद्भवति नात्र विचारहेतुः ॥' इति सूक्तावल्याम् । क्षमाधरत्व' तु शैलत्वात्कुलगिरित्वाद्वा । पुनः किं कुर्वन् । दधत् धारयन् । काम् । बुधत्वेन चिद्वत्तया लक्ष्मीं शोभाम् । किंवत् । मार्गवत् । यथा अभ्राणां मेघार्णा मार्ग आकाशः | 'सुराम्रोडुमपरुत्पथोऽम्बरम्' इति हैम्याम् | बुधस्य चन्द्रपुत्रस्य ग्रहविशेषस्य लक्ष्मीं श्रियं बिभर्ति । 'बुधः सौम्ये Cat' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूतः । भवान्तकृत्संसारोच्छेदकः । किंवत् । जलजासनवत् । यथा कमलासनो ब्रह्मा भवान्तकृन्नामास्ते । पुनः किंभूतः । व्रते चारित्रे धुर्यः पञ्चमहाव्रतभारोद्धारकधुरीणः । किंवत् । महोक्षवद्यथा वृषभो धुरंधरः स्यात् ॥ इति हीरहर्षगणेः पठनसमयगुणवत्त्वम् ॥
શ્લેકાર્થ
હીર, મુનિ, મેરુની જેમ ક્ષમાને ધારણ કરનારા હતા, અર્થાત ક્ષમાશીલ હતા. વળી આકાશ જેમ બુધ નામના ગ્રહવિશેષવડે શાબે છે તેમ મુનિવર વિદ્રત્તાવડે શાભતા હતા. તેમજ બ્રહ્માની જેમ सौंसारने ७२४६४२नारा बता ( भवान्तकृत् - श्रानु नाम छे ) अने महाव्रतानी घुगने वढ्न वामां બળવાન વૃષભ સમાન શે।ભતા હતા કો
तरुणी तपनात्मजन्मनो, हरिदास्ते भुवि नाम दक्षिणा ।
किमु कस्यचनापि कोपिनो, व्रतिनः स्वर्निपपात शापतः ॥७॥
भुवि पृथिव्यां तपनात्मजन्मनो भानुनन्दस्य यमस्य तरुणी गृहिणी हरिद्दिगास्ते । किं नाम | दक्षिणा अपाचीनाम्नेत्यर्थः । यद्यपि तरुणीशब्देन युवती कथ्यते, सामान्येन गृहिण्या अप्यभिधानं दृश्यते । यथा चम्पूकथायां नलं प्रति प्रहितकिंनरेण सायं किंन प्रत्युक्तम्- 'अजनि रजनिः किमेतत्तरणिस्तरतीव पश्चिमपयोधौ । घनतरुणि तरुणि विपिने क्वचिदस्मिन्नेव निवसामः ॥' इति दिशोऽपि स्त्रीत्वम् । 'निजमुखमितः स्मेर धत्ते हरेर्महिषी हरित् ।' तथा 'वरुणगृहिणीमाशामासादयन्तममुं रुची' इति पदद्वयमपि नैषधे । तेन इदमपि तद्वत् । उत्प्रेक्ष्यते - कस्यचनाप्यनिर्दिष्टनाम्नः कोपिनो रोषवतः व्रतिनस्तापसस्य शापतः शापवशात्स्वः स्वर्गः निपपात उच्चैः स्थानादधोभूमौ त्रुटित्वा निपतितः इति परशासनकविसमयवर्णनमात्रमेव । यथा कादम्बरीकथायां केनापि तापसेन तापसः कश्चित्त्वरितं गच्छन् शप्तः । यतस्त्व' मामवन्दित्वैव तुरगवद्गच्छसि ततस्त्व' गो भव । स तथैव जातः । तथा 'मतङ्गशापादवलेपभूलादवाप्तवानस्मि मतङ्गजत्वम्' इति रघौ । पर न जैन ं वच इति ॥
ક્લાકા
પૃથ્વીને વિષે સૂર્યપુત્ર યમની પત્ની, દક્ષિણા નામની દિશા શાભે છે, તે દિશા જાણે કાઇક રાષાતુર તપસ્વીના શાપથી ભ્રષ્ટ થને પૃથ્વી ઉપર તૂટી પડેલા સ્વર્ગના એક ટુકડા ન હોય! 11ના
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० ८-९ वसति स्म घटोद्भवो मुनि-दिशि यस्यां चिरमुज्झितान्यदिक् । किमु शम्बरवैरिविभ्रमै-युवतीभिर्युववद्विमोहितः ॥८॥
घटात्कुम्भादुद्भव उत्पत्तिर्यस्य तादृशो मुनिरगस्तितापसः यस्यां दक्षिणस्यां दिशि चिर गलितावधिकाल वरति स्म स्थितिमानजनि किम् । उज्झिता त्यक्ता अन्याः पूर्वादिकास्तिस्रो दिशो येन । उत्प्रेक्ष्यते युवतीभिर्दाक्षिणात्यतरुणीभिः शम्बरनाम्नो दैत्यस्य वैरिणो हन्तुः स्मरस्य । 'अरी शम्बरशूर्पकौ' इति हैम्याम् । विभ्रमविलासर्युववत्तरुण इव विशेषेण माहितः । मोहमत्यनुराग स्नेहातिशय वा । मोह मूर्छामविद्याम् । यथा अनेकार्थनाममालायाम्-'मोहो मूर्छाविपर्ययौ' । 'मूर्छाविद्या' । 'न मुञ्चामः कामानहह विषमो मोहमहिमा' इति तदवचूरिः । अविद्या अहं मत्यज्ञाने प्रापितः किमु नीत इव ॥
બ્લેકાર્થ પૂર્વ આદિ અન્ય દિશાઓને ત્યાગ કરીને અગસ્તિપીએ દક્ષિણ દિશામાં ચિરકાળ પર્વત વાસ કર્યો હતો, જેમ દક્ષિણાત્ય યુવતીઓ કામદેવના વિલાસથી યુવાન પુરુષોને મોહિત કરે છે, તેમ દક્ષિણ દિશાએ અગતિઋષીને વિશેષ પ્રકારે મોહિત કર્યા ન હોય ! તેથી જ જાણે દક્ષિણમાં વા .. કર્યો ન હોયપ૮
स्मरविष्टपजैत्रशस्त्रित-स्त्रितरोदीर्णविनोदविभ्रमान् । बजतीव कुतूहलीक्षितु, किमु मन्दीभवदधिरंशुमान् ॥९॥
अंशुमान् सूर्यः इह दक्षिणस्यां दिशि व्रजति । किंभूतः । मन्दीभवन्तः वीक्षणरसाद्गमने अत्वरिता जायमानास्तेजोभिः प्रतापैः रहिता वा भवन्तो जायमानाः । 'दिशि मन्दायते तेजो दक्षिणस्यां रवेरपि' इति रघुवचनात् । अद्भ्यश्चरणाः किरणा वा । अघ्रिशब्देन किरणा अप्युच्यन्ते । यथा नैषधे-'साहस्रैरपि पङ्गुरङ्घ्रिभिरभिव्यक्तीभवन् भानुमान्' इति । किंभूतः । कुतूहल कौतुकमस्यास्तीति । अत एवोत्प्रेक्ष्यते -स्मरस्य कन्दर्पस्य विष्टपानां त्रयाणां भुवनानां तात्स्थ्यात्तद्वयपदेशान्नाकिनागनागराणां जैत्रशस्त्रिताभिर्जयनशीलप्रहरणवदाचरिताभिस्त्रितराभिः प्रधानस्त्रीभिः । 'रहः सहचरी राजन्नेतामपि स्त्रितरा क्षणम्' इति नैषधे । स्त्रितरां श्रेष्ठामिति तद्धत्तिः । 'हस्वो वा, स्त्रियां कापि तरादौ च परे ह्रस्वो वा भवति । वेणीका श्रेयसीतरा प्रेयसितरा' इति सारस्वते । तथा स्त्रितरा स्त्रीतरा इति । उदीर्णाः स्वभावेन प्रकटीकृता विनोदा हास्यक्रीडानृत्यगीतादिका विभ्रमा हावभावविलासाः । अथवा विनोदेन परस्परानन्दक्रीडाहास्येन विलासास्तानीक्षितु मोचयितु किमु व्रजति । दक्षिणदेशविचक्षणनारीति लोकप्रसिद्धिः ॥
सोम સૂર્ય દક્ષિણ દિશામાં મંદ મંદ ગતિથી ચાલે છે. (અર્થાત સૂર્યને પ્રતાપ દક્ષિણ દિશામાં મંદ હોય છે) શાથી? ત્રણે જગતને જીતનારા એવા કામદેવના, તીણ શસ્ત્રરૂપે રહેલી દક્ષિણ
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
सर्ग ६ श्लो० ९-११] हीरसौभाग्यम्
३८५ દિશાની શ્રેષ્ઠ સુંદરીઓ વડે પ્રગટ કરાયેલા હાવભાવ કટાક્ષ આદિ કામદેવના વિલાસને કુતૂહલથી જેવા માટે જાણે ધીમે ધીમે ચાલતો ન હોય !
शममस्य मृगीदृशो दिशो, मणिमुक्ताफलशालमानया। सरितां दयितस्य वेलया, विलसन्मेखलयेव दिद्युते ॥१०॥
सरितां नदीनां दयितस्य भर्तुः समुद्रस्यार्थाद्दक्षिणोदधेर्वेलया। 'वेला स्यादृद्धिरम्भसाम्' इति हैम्याम् । दक्षिणदिशि वेलया दिद्युते । शमनस्य धर्मराजस्य मृगीदृशः पत्न्याः स्त्रिया दिशो दक्षिणाशाया दक्षिणदिङमृगीदृशः मणिभिर्विविधरत्नैस्तथा मुक्ताफलैमौक्तिकैः शालमानया शोभमानया विलसन्त्या आश्लिषन्त्या । 'लस श्लेषणक्रीडनयोः' । अयं धातुः । मेखलया काञ्च्येव । 'खगकालकलत्रदिग्भवः' इति नैषधे ॥
साथ - દક્ષિણ સમુદ્રની વેલા જાણે ધર્મરાજા (યમરાજ)ની પત્ની દક્ષિણદિશાના વિવિધ પ્રકારનાં રને અને મુકતાથી સુશોભિત “મેખલા-કંદરા” ની જેમ શેભતી હતી. ૧
तिलक हरितामसावमू, जिनमाणिक्यविभुर्यतः श्रितः ।
किमपाच्यपयोनिधिः स्वनै-रिदमावेदयते तरङ्गजैः ॥११॥ अपाच्यो दाक्षिणात्यपयोनिधिः समुद्रः दक्षिणार्णवस्तरङ्गजैः निजलोलकल्लोलकलापजन्मभिः स्वनैर्गम्भीरनिर्घोषैः इदमस्मिन्नेव काव्ये कथ्यमानमावेदयते । अर्थाल्लोकानां कथयतीव । [णि]जन्तानां धातूनामुभयपदं स्यात् । तेनात्रात्मनेपदम् । तथा च प्रक्रियाकौमुद्याम्-'णिचश्च' । 'णिजन्ताद्धातोरात्मनेपदमपि स्यादात्मगामिनि कर्तृ फले । चोरयति चुरादेणिच् । अनेन सूत्रेण णिजन्तत्वे आत्मनेपदे चोरयते तथात्रापीति बोध्यम् । इदं किम् । यदसौ हरिदक्षिणा दिक् हरितां पूर्वापरोत्तराणां दिशां तिलक विशेषकम् । यतः कारणादमू दक्षिणां दिश जिनप्रथमस्तीर्थकरः माणिक्यनामा विभुः स्वामी भरतेन स्वमुद्रामाणिक्यनिर्मापितस्तन्नामैव माणिक्यस्वामी श्रितः । वैताढ्यशलादागत्यात्रैव स्थितिमतानीत् । यत्कारणादगस्तिर्मुनिरप्यमू दिश श्रितः । तिस्रो हरितस्त्यक्त्वा अत्रैव तिष्ठतीत्यर्थः । इयं तु परसमयानुसारिण्यनुमानमात्रेणैवोक्तिः । इति केवलदक्षिणदिक ॥
કાર્ય દક્ષિણ સમક, પિતાના તરંગોમાંથી પ્રગટ થયેલા ગંભીર ધ્વનિવડે જાણે લેકેને આ પ્રમાણે કહેતો ન હોય ! “આ દક્ષિણ દિશા, પૂર્વ પશ્ચિમ અને ઉત્તર એ ત્રણે દિશાઓમાં તિલક સમાન છે. કારણ કે ભરત ચક્રવતીએ પિતાની મુદ્રિકા (વીંટી)ના માણેકમાંથી કંડારેલી શ્રીષભદેવ સ્વામીની પ્રતિમા કે જે “માણિકય સ્વામી” નામથી જગતમાં પ્રસિદ્ધ છે, તે વૈતાઢય પર્વતથી આવીને દક્ષિણ દિશામાં વસે છે! તેમજ અગસ્તિઋષિ પણ બીજી દિશાઓને ત્યાગ કરીને દક્ષિણમાં સ્થિત છે. તેથી સર્વદિશાઓમાં દક્ષિણ દિશા સર્વોત્તમ છે ૧૧૫
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
हीरसौभाग्यम् सर्ग ६ श्लो० १२-१३ मलयो मलयद्रुमेदुरः, शुशुभे यत्र सुमेरुसोदरः ।
शमनस्य विलाससानुमा-निव रन्तु निजदिङ्मृगीदृशा ॥१२॥
यत्र दक्षिणस्यां दिशि मलयो नाम पर्वतः दक्षिणाचलः शुशुभे भाति स्म । किं. भूतः । उच्चैस्तरत्वेन सुमेरोः काञ्चनाचलस्य सोदरो बन्धुः। सदृश इत्यर्थः । पुनः किंभूतः । मलयद्रुमैश्चन्दनतरुभिः मेदुरः पुष्टः । भृत इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-शमनस्य यमस्य निजस्यात्मनो या दिग्दक्षिणा हरित्सैव मृगीदृक् हरिणेक्षणा पत्नी तया सार्ध रन्तु विविध विनोद विधातु विलाससानुमान् क्रीडापर्वत इव ॥
શ્લોકાઈ દક્ષિણ દિશામાં ચંદનના ગીચ વૃક્ષવડે સુશોભિત તેમજ ઊંચાઈમાં સુમેરુ સમાન એવો “ભલયાચલ' નામને પર્વત શોભે છે, તે જાણે પોતાની પત્ની દક્ષિણ દિશાની સાથે વિવિધ પ્રકારની ક્રીડા કરવા માટે યમરાજાને ક્રીડાપર્વત ન હોય ! તેમ શોભે છે. રા
मलयो बलिवेश्मवद् बभौ, कलयन् कुण्डलिमण्डलीरिह। विशदामृतकुण्डमण्डितो, धृतपुंनागबलाहकोत्सवः ॥१३॥
इह दक्षिणस्यां दिशि मलयो गिरिराशाचलो बलिवेश्मवन्नागलोक इव बभौ । किं कुर्वन् । कुण्डलिनां गन्धशैत्यलोभाच्चन्दनदुमान् परिरभ्य स्थितानां नागानां मण्डलीः कलयन् । चन्द्रे लाञ्छनता हिम हिमगिरौ क्षार जल सागरे, रुद्धाश्चन्दनपादपा विषधरैरम्भोरुह कण्टकैः' । तथा-'दोजीहा वंकग्गया जइ विसहरा न हुँति । ता चंदण तुह छांहडी बहुसजण निवसंति ॥' इति सूक्ते । तथा-'विषमो मलयाहिमण्डलीविषयूकारमयो मयोहितः' इति नैषधेऽपि । नागलोकोऽपि नागश्रेणीभिभृतः । पुनः किंभूतः । विशदानि निर्मलान्यच्छानि श्वेतानि च यान्यमृतानां नीराणां सुधानाम् । 'अमृत गगने हृद्ये स्वर्णतोये रसायने । कैवल्ये गोरसे यज्ञशेषे माक्षीकवर्णयोः ॥ सुधायाचितयो रत्ने चन्द्रे च' इत्यनेकार्थतिलकः । कुण्डानि दृषद्वद्धनिम्नजलस्थानानि तैर्मण्डितो भूषितः । पाताले तु नवसंख्याकानि सुधाकुण्डानि सन्तीति कविसमयः । पुनः किंभूतः । धृताः नागाः सुरपर्णिका वृक्षविशेषा येन । पक्षे-पुमान्नागो वासुकिः सर्पराजो येन । 'धूर्जटिजटाजट इव पुनागवेष्टितो वापीपरिसरः' इति चम्पूकथायाम् । पुंनागो वासुकिरिति तट्रिप्पणके । तथा बलाहकानां बकानामुत्सवः सुरतकोडागर्भप्रसवादिर्यत्र, वर्षाकाले हि बकाः क्वापि नीडान् विधाय प्रावृट् उपविशन्ति । 'पावस बक बइठा' इति लोकप्रसिद्धम् । अथ वा बलाहकानां मेघानामुत्सव उन्नमनमत्र । मेघा हि प्रायो गिरिषु सर्वदैव भवन्ति । 'शरत्प्रवासिताः सन्तः पुनस्तत्कमलाप्तये । शैलादौ वापि तिष्ठन्ति तपस्यन्त इवाम्बुदाः ॥' इति वचनात् । पक्षे बलाहको नागविशेषः । 'अथ कम्बलाश्वतरधृतराष्ट्र. बलाहकाः । इत्यादयः परे नागाः' इति हैम्याम् । तस्योत्सवो महो हर्षोल्लासः । 'बला. हकोऽम्बुदे शैले दैत्ये नागे हयान्तरे । बके च' इत्यनेकार्थतिलकः ॥
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० १३-१५]
हीरसौभाग्यम्
શ્લેાકા
દક્ષિણ દિશામાં રહેલા મલયાચલ પર્યંત નાગલેાકની જેમ શાબે છે, ચંદનના વૃક્ષોની સૌરભ અને શીતલતાથી આકર્ષાઇ ચંદન વૃક્ષોને વીંટળાઇ રહેલા સાંથી મલયાચલ યુક્ત છે, કહ્યું છે કે: ચન્દ્રમાં લાંછન, હિમાલયમાં હિમ, સમુદ્રમાં ખારાશ, કમલમાં કટક, અને ચન્દનનાં વૃક્ષે વિષધરાથી વીંટળાયેલાં હોય છે, તેથી એક સ્થાને કહ્યું છે કે હે ચંદન, વિષધરા [દૂના] જો તને વીંટળાઈને ના રહ્યા હોત તેા ધણા સજ્જતા તારી છાંયડીમાં વાસ કરત,' નાગલાક–નાગાથી યુક્ત છે, પર્વત સ્વચ્છ અને સ્વાદિષ્ટ જલવડે પરિપૂર્ણ કુડાવડે સુશાલિત છે, નાગલેાક–નવ અમૃતના કુંડાવડે યુક્ત છે, પર્વત ‘પુન્નાગ' નામના વૃક્ષેાથી યુક્ત છે, અને સદૈવ મેઘના ઉત્સવવાળા છે, [પ્રાય: પર્વતેામાં હંમેશાં વરસાદ હાય છે] નાગલાક સરાજ વાસુદ્ધિ અને બલાહક આદિ નાગેાના હર્ષાત્સવવાળા હોય છે, આવા નાગલાકની જેમ મલયાચલ પર્વત શાભે છે. ૧૩મા
मलयो मलयदुसौरभैः, प्रतिदिक्षु प्रहितैर्नरैरिव । रसिकायितदिग्विलासिनी-निजभूमौ हयतीव खेलतुम् ||१४||
३८७
मलयः पर्वतः कर्ता प्रतिदिक्षु समान्तात्सर्वदिशासु । 'आप' चैव हलन्तानां यथा वाचा निशा दिशा' इति सारस्वतव्याकरणे प्रक्रियायां च । प्रहितैः प्रेषितैर्नरैः स्वसेवकपुरुषैरिव । उत्प्रेक्ष्यते - मलयद्रुमाणां श्रीखण्डपादपानां सौरभैः परिमलैः कृत्वा रसिका वाचरिता इति रसिकायितास्तादृशीर्दिग्विलासिनीदिंगङ्गनाः । कर्मपदम् । खेलि तु क्रीडां विधातु निजभूमौ आत्मीयविनोदस्थाने ह्वयत्याकारयतीव ॥
શ્લેાકા
મલયાચલ પર્વત, ચંદનવૃક્ષાની સૌરભરૂપી સર્વ દિશામાં મોકલેલા પેાતાના સેવક પુરુષોવડે જાણે ક્રીડારસિક એવી દિગ`ગનાઓને પેાતાની ક્રીડાભૂમિ ઉપર ક્રીડા કરવા માટે ખેલાવતે ન હાય ! અર્થાત્ મલયાચલનાં ચંદનવૃક્ષાની સુવાસથી સદિર્ઘા સુવાસિત બની હતી. ૫૧૪ા
यदुदीतसमीरणः सम, प्रचरच्चन्दनसारसौरभैः ।
कटकैर्विजयीव भूपति - निखिलाशा अपि पर्यपूरयत् ॥ १५॥
यस्मान्मलयाचलादुदीतः प्रकटीभूतः समीरणः पवनः । मलयानिल इति प्रसिद्धः । समं समकालमतिवेगवत्तया चतुर्दिक्प्रसृतत्वाच्चैकसमयमेव निखिलाशाः समग्रा अपि दिशः पर्यपूरयद् व्याप्नोति स्म । भरति स्मेत्यर्थः । कैः । प्रसरद्भिरविरलं निःसरद्भिश्चन्दनानां गन्धसारतरूणां सारैः प्रकृष्टैः सौरभैः सुगन्धताभिः परिमलैः । क इव । भूपतिरिव । जयनशीलो विजयी राजा कटकैः स्वसैन्यैः कृत्वा सकला अप्याशाः पूरयति ॥ इति मलयाचलः ॥
શ્લેાકા
જેમ કાઈ ત્રિજયી રાજા, પેાતાના સૈન્યવડે સદિશાઓને પૂરે છે અર્થાત્ સર્વત્ર પ્રસરે છે,
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
हीरसौभाग्यम् सर्ग ६ श्लो० १५-१८ તેમ મલયાચલથી પ્રગટ થતો પવન, નિરંતર પ્રસરતી ચંદનવૃક્ષોની સુવાસથી એકી સાથે સર્વદિશાઓમાં પ્રસરતો હતો. મનપા
इह शंकरभूमिभृत्सुख-करमाणिक्यविभुर्विभासते । महिषाङ्कदिगङ्गनामुखे, किमु माणिक्यमयो विशेषकः ॥१६॥
इह दक्षिणदिशि शंकरनामा यो भूमिभृद्राजा तस्य रोगोपशामकत्वेन सुखकरः श. मकर्ता माणिक्यनामा विभुः स्वामी विभासते भाति । उत्प्रेक्ष्यते-महिषः कासरः स एवाङ्कश्चिह्न यस्यैतावता महिषवाहनो यमः । 'दृश्यते खलु वाह्यत्वे वृषस्य वृषवाहनः' । तथा धार्यत्वे वृषलाञ्छनः । 'तथा वृषाङ्कोऽपि' इति हैम्याम् । तथा महिषाको महिषवाहनो यमः तस्य दिग्दक्षिणाशा सैवाङ्गना गृहिणी तस्या मुखे माणिक्यमयो नीलरत्नघटितो विशेषकस्तिलक इव ॥
બ્લેકાર્થ દક્ષિણ દિશામાં, શંકર નામના રાજાના રોગને ઉપશમ કરવાથી “સુખકર એવા શ્રી માણિકયસ્વામી પ્રભુ શોભતા હતા. તે જાણે યમની પ્રિયા દક્ષિણ દિશાના મુખ ઉપર માણિક્યનું 'ति' न होय ! 70
विविधाभरणप्रभाङ्कुर-च्छुरिता या जिनमूर्तिराबभौ । किमशेषयशःप्रशस्तिका, प्रथमाईत्तनुजन्मचक्रिणः ॥१७॥
या माणिक्यस्वामिनो मूर्तिः प्रतिमा आबभौ । किंभूता । विविधान्यनेकप्रकाराणि यान्याभरणान्यलंकारास्तेषां प्रभाणां कान्तीनामङ्कुराः प्ररोहास्तैश्छुरिता व्याप्ता। 'चन्दनच्छुरित वपुः' इति पाण्डवचरित्रे । उत्प्रेक्ष्यते-प्रथम आद्योऽर्ह स्तीर्थकरो वृषभदेवस्तस्य तनुजन्मा नन्दनः स एव चक्री । एतावता भरतचक्रवर्ती तस्याशेषाणां समग्राणां यशसां दिग्विजयसंघपतिभवनप्रमुखधर्मकर्मकरणोद्भूनाद्भुतकीर्तीनां प्रशस्तिका किमु लिखिताक्षरमालिकेव ॥ इति माणिक्यस्वामी ॥
___साथ અનેક જાતિના અલંકારોની કાંતિના અંકુરાઓથી વ્યાપ્ત શરીરવાળા શ્રીમાણિક્યસ્વામીની મૂર્તિ અત્યંત શોભતી હતી તે જાણે પ્રથમ તીર્થંકર શ્રીભદેવપ્રભુના પ્રથમ પુત્ર ભરતચક્રવતના દિગવિજ્ય, સંઘપતિત્વ આદિ યશની પ્રશસ્તિ ન હોય ! ૧છા
अपि पार्श्वजिनान्तरिक्षका-भिध उच्चैःस्थितिकैतवादिह । किमु लम्भयितुं महोदय, भविनां भूवलयात्प्रचेलिवान्॥१८॥
अपि पुनरर्थे । इह दक्षिणस्यामाशायामन्तरिक्ष इत्यभिधा नाम यस्य सोऽन्तरिक्षकाभिधः पार्श्वनामा जिनस्तीर्थकरः । एतावता श्रीअन्तरिक्षपार्श्वनाथः उच्चैरन्तरिक्षे
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो०१८ - २०]
सौभाग्यम्
गगने या स्थितिः वसनस्थान' तस्याः कैतवान्मिषाद् भूवलयात्क्षोणीमण्डलात्प्रचेलिवान् प्रस्थितः । उत्प्रेक्ष्यते - भविनां स्वभक्तभव्यजन्तूनां महोदय लोकाग्रस्थान मोक्ष लम्भयितु किमु प्रापयितुमिव प्रचलितः ॥
શ્લાકા
તે જ દક્ષિણ દિશામાં આકાશમાં અધ્ધર રહેલા શ્રી અ`તરિક્ષ પાર્શ્વનાથ ોભે છે, તે જાણે ઉંચે આકાશમાં રહેવાના બહાનાથી ભવ્યજીવાતે મેક્ષ પ્રાપ્તિ કરાવવા માટે જાણે પૃથ્વીમ`ડળમાંથી મેાક્ષ તરફ પ્રયાણ કર્યુ” ન હોય ! ૧૮૫
फणभृद्भगवधिभालना-दनुभूताहिविभुत्ववैभवः ।
स्पृहयन् भुवनद्वयीशतां, फणदम्भाद् भजतीव यं पुनः ॥ १९ ॥
३८९
फणभृन्नागेन्द्रः फणदम्भात्स्फट कपटात्पुन द्वितीयवार [ यमन्तरिक्षपार्श्वनाथम् ] । उत्प्रेक्ष्यते - भजतीव श्रितवानिव । किंभूतः । भगवतः कमठतापसपञ्चाग्निसाधनाध्यवसा यसमानीतार्धनिर्दग्धविदारितदारुमध्यविनिर्गतसामिप्रज्वलितशरीर सर्पस्य श्रीमत्पार्श्वनाथस्य प्रत्यक्षतो निभालनाद्दर्शनानुभावादनुभूतः प्राप्तः अहीनां नागदेवानां विभुत्व स्वामिता धरणेन्द्र भावस्तस्य वैभवः संपद्येन सः । एकस्य नागलोकस्यैश्वर्य प्राप्तोऽपि पुनर्भुवनद्वय्याः क्षोणीमण्डलस्वर्गलोकद्वयस्येशतां स्वामित्वं स्पृहयन् । एतावता समं त्रैलोशतां काङ्क्षन्निवेत्यर्थः ॥ इत्यन्तरिक्षपार्श्वनाथः ॥
લેાકા શ્રીઅંતરિક્ષ પાર્શ્વનાથ ભગવાનની કૃષ્ણાના બહાને નાગેન્દ્ર ખીજીવાર ઉપાસના કરી રહ્યો છે! શા માટે ? પંચાગ્નિ તપ કરતા કમઠ તાપસે આણેલા કાષ્ટોમાંથી અડધા બળેલા લાકડાને ચીરાવીને કાઢેલા અડધા બળી ગયેલા શરીરવાળા સ`, શ્રીપાર્શ્વનાથ પ્રભુના પ્રત્યક્ષ દર્શનના અનુભાવથી એક વખત તા નાગેના અધિપતિપણા (નાગેન્દ્ર )ના વૈભવ પ્રાપ્ત કર્યાં, હવે ફરીથી જાણે પૃથ્વીના સ્વામિપણાને ઈચ્છતા ન હોય ! તેથી જ જાણે કણાના બહાને ઉપાસના કરી રહ્યો ન હોય ।।૧૯।।
करटकपार्श्वनायको, दिशि यत्रास्ति पुनः प्रभाववान् ।
न जहाति कदापि यत्पद, किमु तस्यैव समीहया फणी ||२०||
पुनरन्यतीर्थाविर्भावने । यत्र दक्षिणस्यां दिशि स जगद्विख्यातः करटकनामनि पुरे करटक इति नाम यस्य तादृशः पार्श्वनायकः । एतावता 'करहेडो' पार्श्वनाथः इत्यर्थः । अस्ति जागर्ति । किंभूतः । प्रभाववान् अतिमाहात्म्यकलितः । यत्पदं यस्य कर हेटकपार्श्वनाथस्य चरणं कदापि कस्मिन्नपि समये फणी नागेन्द्रो न जहाति न मुञ्चति । उत्प्रेक्ष्यते - तस्यैव तस्य प्रभोः पदं स्थितिस्थानं मोक्षलक्षणं तीर्थंकरपदवीं वा तस्यैव समीया किमु स्पृहयेव ॥
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग ६ श्लो० २० - २३
લેાકા
દક્ષિણ દિશાના ‘કરાડ' નામના નગરમાં જગવિખ્યાત, મહાપ્રભાવશાળી શ્રીકરેડા પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું તીર્થ વિદ્યમાન છે, જે પ્રભુના ચરણકમળને નાગેન્દ્ર કાઇપણ સમયે છેડતા નથી. શાથી ? પરમાત્માની તીર્થંકરપદવીની સ્પૃહાથી જ જાણે નિર ંતર સેવી રહેલા ન હેાય ! સારના विभवैः ः सह माधवादयः, प्रतिवर्ष यमुपेत्य भेजिरे । किमिद गदितुं तनूमतां, मरुतामप्ययमेव देवता ॥ २१॥
३९०
1
माधवादयः कृष्णप्रमुखाः सर्वे देवाः प्रतिवर्ष संवत्सर संवत्सर प्रति दीपालिकादिवसे इत्यर्थादवसेयम् । विभवैः सह स्वस्वभक्तलोकपात्रवाद्यादिभिः ऋद्धिभिः सार्धं, उपेत्य समीपे समेत्य श्रीकर हेटकाख्यपार्श्वनाथ भेजिरे । आत्मीयात्मीयसेवककृत नृत्यगीतावाद्यमानवादित्रादिभक्तिभिः सिषेविरे | अद्याप्येवमेव दृश्यमानमस्तीति । उत्प्रेक्ष्यतेतनूमतां कलिकालजातसर्वजगज्जन्तूनामिदमत्रैव वक्ष्यमाण गदितु किमु कथयितुमिव । इदं किम् । तदेवाह - यदयं श्रीपार्श्वनाथो मरुतामस्मत्प्रमुखाणां समग्र गीर्वाणानां देवता अस्माकमयमेवाराध्यस्ततो देवाधिदेवः स्वयमेव नास्मत्प्रमुखाः सुरा इति ॥ इति श्रीकरटकपार्श्वनाथः ॥
લેાકા
કૃષ્ણ આદિ દેવા, પ્રત્યેક વર્ષે દિવાળીના દિવસે, વૈભવસહિત પાતપેાતાના સેવક દેવે દ્વારા ગીત-નૃત્ય વાજિંત્રપૂર્વક શ્રીકરેડાપાર્શ્વનાથ ભગવાનની અપૂર્વ ભકિત કરે છે, શાથી ! આ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ અમ સર્વદેવાના આરાધ્ય છે, તેથી દેવાધિદેવ છે, આ પ્રમાણે કલિકાળમાં જન્મેલા મનુષ્યાતે કહેવા માટે જાણે આવતા ન હોય ! ારા
इह जीवत आदिमप्रभो - रपि सोपारकनामपत्तने ।
प्रतिमा प्रतिभासते सतां, वृषकोशः प्रकटः किमार्षभैः ||२२||
अपि पुनरिह दक्षिणस्यां जीवतः प्राणान् धारयतः । विद्यमानस्येत्यर्थः । आदिमप्रभोः प्रथमतीर्थकरस्य ऋषभदेवस्य । जीवत्स्वामिन इत्यर्थः । प्रतिमा मूर्तिरार्षभर्भरतच. क्रिणः प्रकटः स्पष्टो जगज्जननयननीयमानो वृषकोशः पुण्यभाण्डागारः किमु सतां सज्ज - नानां प्रतिभासते हृदये स्फुरति । कस्मिन् । सोपारक इति नाम यस्य तादृशे पत्तने पुट. भेदने ॥ इति जीवत्स्वामी ||
લેાકા
દક્ષિણ દિશામાં ‘સેાપારક' નામના નગરમાં શ્રી આદિનાથ ભગવાનની જીવિતસ્વામીની મૂર્તિ સ્કુરાયમાન છે, તે જાણે ભરતચક્રવર્તીવડે સજ્જનપુરુષોના પુણ્યભંડાર પ્રગટ કરાયા ન હોય !રરા
दिशि बिभ्रति यत्र भूभृतः, श्रियमभ्रं कषशृङ्गसङ्गिनः ।
किमु शक्रभयद्भुताः श्रिताः, कुलशैला जिनमन्तरिक्षकम् ॥२३॥
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० २३-२५] हीरसौभाग्यम्
३९१ यत्र दक्षिणस्यां दिशि भूभृतोऽनेके शैलाः श्रिय शोभां बिभ्रति धारयन्ति । किंभूताः । अभ्रमाकाश कषन्त्युल्लिखन्ति घर्षयन्तीत्य_कषाणि । गगनालिङ्गीनीत्यर्थः । श. गाणि शिखराणि तेषां सङ्गो विद्यते येषाम् । उत्प्रेक्ष्यते-निजस्यात्मनो विद्वेषी शत्रुः इन्द्रस्तस्य भयेन विद्रुताः पलायिता नष्टाः सन्तः अन्तरिक्षक श्रीअन्तरिक्षनामानम् । स्वा. थे कः । जिन जगन्नाथ श्रिताः सेवमानाः कुलाचलाः किमु मन्दरहरगिरिप्रमुखाः पर्वता
શ્લોકાર્થ દક્ષિણ દિશામાં ગગનચુંબી શિખરવાળા અનેક પર્વતે શોભે છે, તે જાણે, પોતાના શત્રુ ઈન્દ્રના ભયથી ત્રાસીને શ્રીઅંતરિક્ષ પાર્શ્વનાથ ભગવાનના શરણે આવેલા મેરુ, કેલાસ આદિ કુલપર્વત ન હોય ! | ૩
विपिनानि पदे पदे मुद, ददते यत्र विलासशालिनाम् ।। स्फटिकाचलमूर्धनीव य-द्विजित चैत्ररथं हिया ययौ ॥२४॥
यत्रापाच्यां दिशि विपिनानि विस्मेरद्विविधवृक्षलक्षकमनीयानि वनानि पदे पदे स्थाने स्थाने मुदं हर्ष ददते विश्राणयन्ति यच्छन्ते । केषाम् । विलासेन स्यादिभिः सम पुष्पावचयासवपानगीतनृत्यनिधुवनादिविनोदेन विविधक्रीडया शालन्ते शोभन्ते इ. त्येवंशीलाः । तरुणीसखतरुणा इत्यर्थः । तेषाम् । यैर्वनैर्विजित स्वशोभया पराभूत सच्चै. प्ररथं धनदवनम् । उत्प्रेक्ष्यते-हिया लज्जया कृत्वा स्फटिकाचलमूर्धनि कैलासशिखरशिरसि । 'रजताद्रिस्तु कैलासोऽष्टापदः स्फटिकाचलः इति हैम्याम् । ययौ गतमिव ॥
___समर्थ
મનોહર, વિકશ્વર અને પોતાની શોભાથી કુબેરના “ચત્રરથ નામના ઉદ્યાનનો પરાભવ કરનારા એવા દક્ષિણ દિશાનાં “ઉદ્યાનો' રસિકપુરુષોના ચિત્તને સ્થાને સ્થાને આહલાદ આપનારાં છે, તેથી (પોતાના પરાભવથી) શરમાઈને જાણે "ચૈત્રરથે કેલાસપર્વતના શિખર ઉપર વાસ કર્યો નહોય ! ૨૪
सरितो दिशि यत्र निम्नगे-त्यपवाद व्यपनेतुमात्मनः । स्थितवत्य उपेत्य सेवितु, किमपाचीगृहनाभिसंभवम् ॥२५॥
यत्र याम्यां दिशि हरिति सरितोऽनेका नद्यः उपेत्यागत्य स्थितवत्यः न्यवसन् । स्थिता इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-अपाच्या दक्षिणस्यां दिशि गृह स्थान वसतिर्यस्य तादृश नाभेर्नृपात्संभव उत्पत्तिर्यस्य ऋषभदेव माणिक्यस्वामिनमथवा सोपाकरकपत्तनाधीशजीव. स्वामिनम् । आदिदेवमित्यर्थः । सेवितु स्थितवत्य इव । किं कर्तुम् । आत्मनः स्वस्य निम्न गच्छन्तीति निम्नगा नीचगामिनीत्यपवाद निन्दामपयशो वा व्यपनेतुमपाकर्तुम् ॥
साथ દક્ષિણ દિશામાં અનેક નદીઓ વહી રહી છે, તે જાણે, દક્ષિણમાં રહેલા માણિક્યરવાની અને
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
हीरसौभाग्यम् सर्ग ६ श्लो० २५-२८ સોપારકનગરમાં આવેલા જીવિતવામી (આદિનાથ)ની ઉપાસનાથી, નિમ્નગા-નીચગામિની” આવા પિતાના અપવાદને દૂર કરવા માટે વહી રહી ન હોય ! રપ
पिवतान्मुनिरेष नोऽपि मा, पतिवत्पर्वतजा भयादिति । दिशि यत्र समेत्य संश्रिता, इव जीवदृषभाङ्कपारगम् ॥२६॥ (इति पाठान्तरम् )
यत्र दक्षिणस्यां दिशि पर्वतजा नद्यः । उत्प्रेक्ष्यते-इति भयादिव समेत्यागत्य जी वद्वषभाङ्कपारग' विद्यमानवृषभाङ्कपारग जिनम् । जीवत्स्वामिनमित्यर्थः । इति किम् । एष मुनिरगस्तिः पतिवत्समुद्रमिव नोऽस्मानपि मा पिबतात् । अगस्तिर्मुनिर्भगवांस्तु मुनीश्वरोऽस्ति । अतः श्रयण भयापहम् । इति पाठान्तरे ॥ इति गिरिवननद्यः ॥
प्रोग વળી પાર્વતીય નદીઓ પણ આ દિશામાં વહી રહી હતી. તે શા માટે? “અગસ્તિમુનિ, અમારા પતિ સમુદ્રનું જેમ પાન કરી ગયા તેમ અમારું પણ ન કરો ! આ ભયથી જ જાણે શરણાગતવત્સલ શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુના શરણે આવીને રહી ન હોય. ર૬
मणिकाञ्चनकल्पनन्दनै-विबुधैः श्रीहरिभिः सजिष्णुभिः । इह देवगिरेरिव श्रिय, कलयन् देवगिरिविरोचते ॥२७॥
इह दक्षिणस्यां दिशि देवगिरि म नगर विरोचते भाति । उत्प्रेक्ष्यते-देवगिरेमेरोः श्रिय शोभां कलयन् दधत् । 'मेरुमस्तके हि स्वर्गोऽस्ति' इति कविसमयः । 'वरणः कनकस्य मानिनी दिवमङ्कादमराद्रिरागताम् । घनरत्नकपाटपक्षतिः परिरभ्यानुनयन्नु वास याम् ॥' इति नैषधे । तेन मेरौ स्वर्गधर्मारोपणे न दोषः । कैः कृत्वा । मणिभी रत्नैः काञ्चनैः सुवर्णैः कल्पैः सदाचारैः कल्पवृक्षश्च । नन्दनैः पुत्रैः नन्दनवनेन च । एते धर्मास्तु मेरौ । अथ स्वर्गधर्माः । विबुधैर्विविधैर्विशिष्टैर्वा बुधैः विशारदैः देवैश्च श्रीयुक्ताः शोभाकलिता हरयः तुरगा गजा वा यत्र । पक्षे लक्ष्म्या संयुतो हरिविष्णुर्यत्र सहजिष्णुभिर्जयनशील टैवर्तते । पक्षे सहजिष्णुना पुरंदरेण विद्यन्ते ये ते ॥
सो આ દક્ષિણ દિશામાં મેરુપર્વતની શોભાને ધારણ કરતું દેવગિરિ નામનું નગર શેભે છે, નગર-વિવિધ પ્રકારનાં રત્ન સુવર્ણ, સદાચાર અને દેવકુમાર જેવા કુમારોથી સહિત છે, મેરુપત રો, સુવર્ણ, કલ્પવૃક્ષો, અને નંદનવનવડે સહિત છે, નગર-વિશિષ્ટ પ્રકારના પંડિતોથી યુકત છે, મેરુ પર્વત–દેવોથી સહિત છે, નગર-જાતિવંત અશ્વો અને હસ્તિઓ વડે યુક્ત છે. મેરુપર્વત-લક્ષ્મી સહિત વિષ્ણુથી યુક્ત છે, નગર-બળવાન સુભટોથી યુક્ત છે, મેરુપર્વત ઇન્દ્રહિત છે, આ પ્રકારે મેની ઉપમાને ધારણ કરનાર “દેવગિરિ' નામનું નગર શોભી રહ્યું છે પર
कचिदिन्दुमणीमिथोमिल-दहलोद्दयोतनिकेतकैतवात् । ध्रुववासविधानकाक्षिणी, वसति स्वैरमिवात्र पूर्णिमा ॥२८॥
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० २८-३०] हीरसौभाग्यम्
३९३ अत्र देवगिरिनगरे ध्रुवः शाश्वतो यो वासः स्थितिर्वसन तस्य सविधान निर्माण तत्काङ्क्षति अभिलषतीत्येवंशीला । उत्प्रेक्ष्यते-स्वैर स्वेच्छया पूर्णिमा पूर्णचन्द्रा राकातिथी रात्रिरूपा वसति तिष्ठतीव । कस्मात् । क्वचित्कुत्रापि स्थाने इन्दुमणीनां चन्द्रकान्तरत्नानां मिथः परस्पर मिलन्नेकीभवन् यो बहलो निबिड उद्दयोतः प्रकाशो येषो तादृशानां निकेतानां गृहाणां कैतवाच्छलात् । 'शके स्वसंकेतनिकेतमाप्ता' इति नैषधे ॥
શ્લોકાર્થ દેવગિરિનગરમાં કોઈ કોઈ મકાનમાં જડેલા “ચન્દ્રકાન્ત મણીઓના પરસ્પર એકમેક બનેલા ગાઢ પ્રકાશના બહાનાથી ‘પૂર્ણિમા” સ્વેચ્છાથી આ નગરમાં શાશ્વત વાસ કરવાની ઈચ્છાથી રહેલી ન હોય! ર૮
अपि नीलमणीनिकेतन-च्छलभूछायमुदित्वरैः करैः। द्विषतेव विवस्वता पुरी, शरणीकृत्य युयुत्सु लक्ष्यते ॥२९॥
अपि पुनः कुत्रचित्प्रदेशे नीलमणीनिबद्धान निकेतनानां 'मन्दिराणां छल कपट यस्य । [नीलमणीनां मन्दिराणि क्वापि दृश्यन्ते । यथा नैषधे-'नृपनीलमणीगृहविषामुपधेर्यत्र भयेन भास्वतः । शरणार्थमुवास वासरेऽप्यसदावृत्युदयत्तम तमः ॥' इति ।] ता. दृशं भूच्छायमन्धकारमुदित्वरैरुच्चैरुद्यद्भिर्निर्गच्छद्भिः करैः किरणैर्हस्तैश्च । उत्प्रेक्ष्यतेद्विषता खवैरिणा विवस्वता सूर्येण सार्धम् । 'मित्रो ध्वान्तारातिरब्जांशुहस्तः' इति है. म्याम् । यथा हि । 'ध्वान्ते रविचन्द्रदीपका वैरिणो वर्ण्यन्ते' इति कविकल्पलतायाम् । ययुत्सु योद्धमिच्छु इव लक्ष्यते । अर्थाजनैयिते । दृश्यते संग्राम चिकीर्षुः तावदुच्चैःकरः स्यात् । महतः कस्यापि पार्श्व गृहीत्वा महस्विना सम संग्रामो विधीयते । अयं शा. स्त्रविधिः । अत एव किं कृत्वा पुरी देवगिरिनगरी शरणीकृत्य स्वाश्रया(यविधाय ॥ इति देवगिरिनगरम् ॥
લેકાર્થ કઈ ક ઈ પ્રદેશમાં નીલમણીઓથી બાંધેલા મંદિરોના બકાનાથી અંધકાર પિતાના શત્રુ સૂર્યની સાથે યુદ્ધ કરવાની ઈચ્છાથી આ નગરીનું શરણ કરીને રહ્યો ન હોય ! અર્થાત નીલમણીઓથી બનેલા મંદિરનો સ્વામી પ્રકાશ અંધકાર જે હતો. ઘર
नगरे नगरन्ध्रकृद्द्युतो, नितरां दिद्युतिरेऽत्र नागराः ।
मरुतां तनुगर्वखर्वता-कृतये विश्व कृता कृता इव ॥३०॥ ..अत्र देवगिरौ नगरे पुरे नागराः पौरयुवानो नितरामतिशयेन दिद्युतिरे विभान्ति स्म । किंभूताः । नगरस्य क्रौञ्चाचलस्य रन्ध्र छिद्र करोतीति नगरन्ध्रकृत्स्वामिकार्तिक स्तद्वद्दयुत्कान्तिर्येषाम् । 'पाददीधितिकरद्युतिद्युतः' इति हैम्याम् । 'सनगर नगरन्ध्रकरौजसः' इति रघौ । 'स्कन्देन बाणैः कृत्वा क्रौञ्चाचलः सच्छिद्रो विहितोऽस्तीति' तट्टीकायाम् । तथा। 'स्कन्देषुवृन्दविवरैविवरीतुकामः क्रौञ्चाचलः' इति नैषधे । स्वामिकार्तिकशरराशिकृतवि
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० ३०-३३ वरैश्छिद्रेरिति तद्वृत्तिः । उत्प्रेक्ष्यते-मरुतां देवानां तनूनां गर्वः शरीरसौन्दर्यातिशयाभिमानः तस्य खर्वता कुब्जीकरणत्व नीचैःकारिता तिरस्कारकत्व तस्य कृतये कार्यार्थ वि. श्वकृता जगत्सृष्टिविधायिना ब्रह्मणा कृताः स्वयं निष्पादिता इव ॥
બ્લેકાર્થ કાર્તિકરવામીના શરીર જેવી કાંતિવાળા દેવગિરિ નગરના પૌરજને અત્યંત શોભી રહ્યા છે, તે જાણે, દેના શરીરની સુંદરતાના અભિમાનનું ખંડન કરવા માટે બ્રહ્માએ બનાવ્યા ન હોય ! ૩૦
रतिकान्तकलावहेलि य-तरुणानां तनुरामणीयकम् । स्पृहयन्त इवात्मजन्मनो, निकटेऽहर्निशमासते मुराः ॥३१॥
सुरा देवा आत्मजन्मनो ब्रह्मणः। 'नाभिपद्मात्मभूरपि' इति हैम्याम् । निकटे समीपे अहर्निश नित्यमासते तिष्ठन्ति । 'आसते शतमधिक्षिति भूपास्तोयराशिरसि ते खलु कूपाः' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते-यत्तरुणानां देवगिरिनगरवयस्थनागराणां रतिकान्तस्य स्मरस्य कलां रूपशोभालक्षणाम् । अथ वा भावप्रधाननिर्देशात्कलत्वं मनोज्ञतामवहेलयत्येवंशील तनूनां शरीराणां रामणीयक सौन्दर्य स्पृहयन्तः इव अर्थादभ्यर्थयन्त इव ॥ इति देवगिरिनागराः ॥
બ્લેકાર્થ કામદેવની સુંદરતાને શરમાવે એવી દેવગિરિના યુવાનની સુંદરતાને ઝંખતા દે, બ્રહ્માની સમીપે જાણે નિરંતર પ્રાર્થના કરતા રહેલા ન હોય. શા
प्रतिपञ्चमुखं द्विष व्ययी-कृतसर्वास्त्रतया निरायुधः ।
अकरोदिदमङ्गनामिषा-दिव हेतीः शतशः स्मरः पुनः ॥३२॥
स्मरः कामः इदमङ्गनानां देवगिरिनागरीणां मिषात्कपटात् । उत्प्रेक्ष्यते-शतशः बहूनि शतानि हेतीः प्रहरणान्यकरोदिव चकार । किंभूतः स्मरः। द्विष स्ववैरिण पञ्चमुखमीश्वरं प्रति । 'पञ्चमुखोऽष्टमूर्तिः' इति हैम्याम् । व्ययीकृतानि संग्रामे क्षिप्तानि सर्वाणि समस्तान्यस्त्राण्यायुधानि येन तत्त्वेन । मुख मुख प्रत्येकैक बाण क्षिप्तम् । एवं पञ्चानामपि शराणां क्षेपान्निरायुधीभूतः शस्त्ररहितो जातः ॥
सर्थ . યુદ્ધમાં પોતાના શત્રુ ઈશ્વરના પ્રત્યેક મુખ ઉપર એકેક બાણ ફેકવાથી સર્વથા નિઃશસ્ત્ર બનેલા કામદેવ, દેવગિરિની પૌરાંગનાઓ (સ્ત્રીઓ)ના બહાને જાણે બીજાં સેંકડે નવાં સ્ત્રો તૈયાર - કર્યા ન હોય ! ૩૨૫
स्वपदाभिककुम्भसंभव, तपसः पातयितु मरुद्व(त्व)ता । इदमिन्दुमुखीमिषादिह, प्रहिताः स्वर्गिमृगीदृशः किमु ॥३३॥
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० ३३-३५ ]
straterre
३९५
रुद्र (त्व) ता इन्द्रेण इदमिन्दुमुखीनामस्य देवगिरिनगरस्य चन्द्राननानां नागरीणां मिषाद्वयाजात् । उत्प्रेक्ष्यते - इह दक्षिणस्यां दिशि स्वर्गिमृगीदृशः अप्सरसः किमु प्रहिताः प्रेषिता इव । किं कर्तुम् । स्वपदमिन्द्रपदवी देवलोकैश्वर्यं तस्याभिकं तपसा कामयितारं कुम्भसंभवमगस्ति तापसं तपस उपवासादिकष्टकरणात्पातयितुं भ्रंशयितुम् । इदं तु शैवशासनानुयायि वचो न जैनपरम् । कविसमयानुगामित्वादुक्तमित्यभ्यूह्यम् ॥
ક્લાકા
એશ્વર્યા (ઇન્દ્ર પદવી)ની પૃહાથી તપશ્ચર્યા કરી રહેલા અગતિ મુનિને તપથી ભ્રષ્ટ કરવા નાટે, દેવિગિર નગરની સ્ત્રીએાના બહાને ઈન્દ્ર સ્વર્ગમાંથી જાણે અપ્સરાએ મેકલી ન હોય ! ।।૩૩।।
जलकेलिगलद्विलेपनी—-कृतगोशीर्षविलोचनाञ्जनैः ।
पुरि पद्मशः प्रकुर्वते, गृहवापीविधुमण्डलीरिकः ||३४||
पुरि देवगिरिनगरे पद्मदृशः कमललोचनाः स्त्रियः गृहवापीजलभवनविलासदीर्घिका विधुमण्डलीः शशिबिम्बानीव प्रकुर्वते । मण्डलशब्दस्त्रिषु लिङ्गेषु । 'कुवलयमृणालमण्डलाः' इति लिङ्गानुशासने । मण्डलः, मण्डलम्, मण्डली । तथा च नैषधे- 'शुद्धा सुधादीधितिमण्डलीयम्' इति । कः जलकेलिषु सलिलक्रीडासु गलद्भिर्जलसंगमात् द्रवीभूय निष्पतद्भिः । विलेपनीकृतैरङ्गरागतां प्रापितैगशीर्षैश्चन्दनद्रवैस्तथा विलोचनानां नेत्राणा मञ्जनैः कज्जलैः । कृत्वा चन्दनद्रवानुषङ्गात्सलिलानामौज्ज्वल्यं तथा कुत्रचिल्लाञ्छन्नस्थाने कजलकालिमा जायते इति शशाङ्कसादृश्यम् ॥ इति देवगिरिनगराङ्गनाः ॥
લેાકા
ગૃહવાવડીનાં દેવિગિર નગરની સ્ત્રીઓની જલક્રીડાથી, વિલેપન કરેલા ગાશી ચંદનના પ્રવાહીથી ઉજજવલ અને નેત્રોના અંજનથી સ્પામતા આવવાથી ગૃહવાપિકાએનું જલ જાણે ચન્દ્રની ભડલી બની ગઈ ન હેાય, તેવી ભાસતી હતી, અર્થાત્ ચંદનના દ્રવથી ઉજવલ અને કાજળતી કાલિમાથી શ્યામ બનેલી ગૃહવાવડીએ ચન્દ્રમ`ડળી સમાન ભાસતી હતી! !!કા
पुरि तत्र निजामसाहिना-जनि राज्ञा रघुसूनुनी तिना । तदुपात दिशा महस्विना, विदधे येन यमोऽपि दण्डभृत् ।। ३५ ।।
तत्र तस्यां पुरि देवगिरिनगय निजामसाहिरिति नाम यस्य तादृशेन राज्ञा नृपेण अजनि जज्ञे । किंभूतः । रघुसूनुः रामचन्द्रस्तद्वन्नीतियों यस्य । येन महस्विना प्रबल प्रतापवता निजामसाहिना यमः सुरसू (सु) तोऽपि दण्ड राजदेयांश वेत्रयष्टि वा बिभ तति दण्डभृत् विदधे । दण्डदाता प्रतीहारो वा कृत इत्यर्थः । किंभूतेन येन । तस्य यमस्य उपात्ता गृहीता स्वायत्तीकृता दिग्दक्षिणा हरिथेन । 'यमः कृतान्तः पितृदक्षिणाशाप्रेतात्पतिर्दण्डधरोऽर्कसूनुः' इति हैम्याम् ॥
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० ३५-३७
લેકાર્થ દેવગિરિનગરમાં ન્યાયમાં રામચન્દ્રજી જે “નિઝામશાહી' નામને રાજા હતો. નિઝામશાહીઓ યમે ગ્રહણ કરેલી દક્ષિણ દિશાને પોતાના પ્રતાપવડે સ્વાધીન કરીને મને પણ પ્રતિહારીરૂપ બનાવ્યું हती.
समरे निहतारिनिष्पत-द्रुधिराबासवपानकाङ्क्षया ।
यदसिच्छलतः स्फुटीकृता, रसनेवाम्बुजबन्धुम् नुना ॥३६॥ - यस्य निजामसाहेरसिः खड्गलता तस्य छलतः कपटात् । उत्प्रेक्ष्यते-अम्बुजानां पद्मानां बन्धुर्मित्रं सूर्यस्तस्य सूनुना पुत्रेण यमेन रसना जिह्वेव प्रकटीकृता । कया । समरे अर्थानिजामसाहेरिभिः सम संग्रामे निहता व्यापादिता येऽरयो वैरिवीरास्तेषां निष्पतन्ति शरीरान्निःसरन्ति यानि रुधिराणि तान्येवाह्वा नाम यस्य तादृश आसवः सीधुर्देशविशेषजा मदिरा राजादीनां पानयोग्या न विकलताकृत् । सोऽधुना द्वीपबन्दिरादौ 'सरसक' इत्युच्यते । तस्य पान तस्य काझ्या वाञ्छयेव ॥
समर्थ નિઝામશાહીની તલવારના બહાને સૂર્યપુત્ર યમે જાણે પિતાની જીભને પ્રગટ કરી ન હોય ! શા માટે ? શત્રઓની સાથે સંગ્રામ કરતા નિઝામશાહીથી હણાયેલા શત્રુઓના શરીરમાંથી નીકળતું સધિર, તે રુધિરા' નામવાળી સિંધુદેશ પ્રસિદ્ધ રાજ્યોગ્ય “ધિરા” નામની શ્રેષ્ઠ મદિરાનું પાન કરવાની ઈચ્છાથી જ જાણે યમે તલવારના બહાને જીભને પ્રગટ કરી ન હોય ૩૬
महसां निवहे महीशितु-विपिनेऽपि स्फुरितेऽतिदुःसहे ।
दवधीविधुरास्तदाश्रयाः, प्रतिपक्षाः सरसीर्जगाहिरे ॥३७।।
महीशितुनिजामसाहेमहसां प्रतापानां निवहे समूहे । 'स राशिरासीन्महसाम्' इति नैषधे । महसां भूयसां प्रतापानामिति तद्वत्तिः । विपिने अरण्येऽपि स्फुरिते प्रकटी. भूते सति तदेव विपिनमाश्रयः स्थान येषामरण्यस्थायिनः प्रतिपक्षास्तद्वैरिणः दवधीविधुरा वने दावानलोऽय लग्न इति बुद्धया व्याकुलीभवन्तः सन्तः । 'देव त्वद्भुजदण्डद
गरिमोद्गीर्णप्रतापानलज्वालापक्त्रिमकीर्तिपारदघटीविस्फोटिता बिन्दवः' इति खण्डप्रशस्तौ प्रतापस्य वह्निरूपत्वम् । सरसीमहातटाकान् महत्सरः सरसीर्जगाहिरे अवगाहित. वन्तः । स्वप्रज्वलनभयेन सरलीषु प्रविष्टा इत्यर्थः । किंभूते निवहे । अतिशयेन दुःखेन सह्यते इत्यतिदुःसहे सोढुमशक्ये । इयमत्र गर्भितोत्प्रेक्षा ॥
કલેકાર્થ અરણ્યમાં પણ નિઝામશાહીને અતિદુસહ પ્રતાપરૂપી અગ્નિ પ્રગટ થતાં, જંગલમાં રહેલા શત્રઓ દવાસિની બ્રાનિથી જાણે વિધુર બનેલા ન હોય તેમ સરોવરમાં પ્રવેશતા હતા. ૩૭
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
अहिता अमुना पराहता, वनवासाः शबरा इवाभवन् ।
अबला इव वातवे पिता - दपि पत्राद्विपिनेऽपि बियिरे || ३८ ||
सर्ग ६ श्लो० ३८-४० ]
अमुना निजामसाहिना पराहताः संग्रामे परिभूता अहिता वैरिभूपालाः शबरा भिल्ला इव । ' इति शबरवधूभिस्तर्क्यमाणान्यवापुः सपदि विपुलविन्ध्यस्कन्धमध्य बलानि' इति चम्पूकथायाम् | शबरवधूभिभिल्लीभिरिति तट्टिप्पनके । वने वासो वसन स्थितिर्येषां तादृशा अभूवन् जाताः । अपि पुनर्भीतिविद्रुताः सन्तः भयाकुलिता वा विपिने वनेऽपि वातवेपितान्मारुतान्दोलितात्यत्रात्पर्णादपि आगतोऽस्मत्पृष्ठे शत्रुरिति धिया अबला निःसत्त्वा इव स्त्रिय इव वा बिभियरे महाभयमलभन्त । भीताः पलायन्ते स्मेत्यर्थः ॥ इति देवगिरि स्वामिनिजामसाहिः ॥
શ્લાકા
નિઝામશાહીની સાથે સંગ્રામમાં પરાભવ પામેલા શત્રુરાજાએ વનવાસી ભીલની જેમ બની ગયા હતા. તેમજ જંગલમાં રહેલા હોવા છતાં પણ પવનથી કંપેલા પાંદડાઓના ખડખડાટથી સ્ત્રીઓની જેમ ડરતા હતા. અર્થાત્ નિઃસત્વ બની ભય પામીને પલાયન થઈ ગયા. ।।૩૮।।
अथ तत्पुरि देवसीत्यभू-दभिधानेन वणिक्पुरंदरः । विधिनास्य यशः प्रशस्तयोs - म्बरपट्टे लिखिता इवोडवः ||३९||
३९७
अथेति दिगादिनुपवर्णनानन्तरम् । अथ वा या श्राद्धी हीरगणिनस्तत्र द्विजपार्श्व पठतो द्रव्यादिदायिनी भाविनी तदम्पत्योर्वर्णनारम्भः । 'अथ अथो समुच्चये मगले संशयारम्भाधिकारान्तरेषु च' इत्यनेकार्थः । तस्यां पुरि सा चासौ पूश्च तत्पूस्तस्यां तत्पुरि देवगिरिनगरे | देवसीत्यभिधानेन नाम्ना वणिजां नैगमानां मध्ये पुरंदरः श्रेष्ठः अभूत्संजातः । उत्प्रेक्ष्यते - विधिना ब्रह्मणा अस्य देवसीव्यवहारिणो यशः प्रशस्तयः कीर्तिवर्णनमयाक्षरमालिका अम्बरमाकाशरूपः पट्टस्तस्मिन् लिखिता उत्कीर्णा इव । प्रशस्तयः काः। उडवस्तारका एव । तारकस्वरूपेण वा प्रशस्तिवर्णाः । "ध्रुवमप्सरसोऽवतीर्य यांशतमध्यासत तत्सखीजनः । जघनस्तनभारगौरवाद्वियदालम्ब्य विहर्तुमक्षमाः ' ॥ इति नैषधे ॥ सत्यः शतसोऽप्सरसः सुराङ्गना अवतीर्य आकाशादागत्य यां नगरीं कुण्डिनपुर मध्यासताश्रयन्ति स्म । अप्सरसः कास्तत्सखीजनो दमयन्त्या वयसीजनरूप इत्यर्थः । इति तद्वदिदीति ॥
લેાકા
આ દેવિગિર નગરીમાં વિણિકકુલામાં શિરામણી એવા ‘દેવસી' નામના શ્રેષ્ઠી વસતા હતા. તે દેવસી વિણકના જાણે બ્રહ્માએ આકાશરૂપ પદ્મ ઉપર તારારૂપ યશની પ્રશસ્તિ લખી ન હોય !!હા
सुरयीवतजैत्र कान्तिय- युवतीसंगमरङ्गिमानसः ।
पुरस्य दधत्सुधानः किमु कोऽप्यत्र पुरेऽवतीर्णवान् ॥४०॥
१ अयं नैवीयसंवाद उतरश्लोकनोग्यः अत्र श्लोकेऽवतार बोध कपदाभावात् ।
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
हीरसौभाग्यम् सर्ग ६ श्लो० ४०-४२ अत्र देवगिरौ कोऽप्यनिर्दिष्टनामा सुधाशनो देवः । उत्प्रेक्ष्यते-अवतीर्णवान् किमु । अवतारं गृहीतवानिव । किं कुर्वन् । अस्य देवसीव्यवहारिणः वपुः शरीरं दधत् बिभ्राणः । किंभूतः । सुधाशनः। सुराणां देवानां यौवतस्य युवतीसमूहस्य जैत्रा जयनशीला कान्तिः शोभा यासां तादृशीभिर्यस्य नगरस्य युवतीमिस्तरुणीभिः सम संगमे रङ्गो रा. गोऽस्थास्मिन्वा । रगो नृत्ययुद्भुवो। रागेच' इत्यनेकार्थः । तादृझ्मानस मनो यस्य ॥
या દેવાંગનાઓના રૂપને શરમાવે તેવી સૌદર્યશાળી દેવગિરિનગરીની સ્ત્રીઓ સાથેના સંગમમાં આસક્ત ચિત્તવાળો કોઈક દેવ, આ “દવસી શ્રેષ્ઠીના શરીરને ધારણ કરીને જાણે આ નગરીમાં અવતર્યો ન હોય ! ૪૦
कमनः कमनात्प्रसेदुषः, सह सारङ्गदृशोपशीलितात् ।
भव साङ्ग इतीव तनिभा-दरमाप्याजनि मूर्तिमानिह ॥४१॥ कमनः कामस्तन्निभाद्देवसीच्छलात् । उत्प्रेक्ष्यते-इह देवगिरौ मूर्तिमान् शरीरयुक्त इवाजनि सजातः । किं कृत्वा । सारङ्गशा सह स्वप्रियया रत्या सार्धम् । उपशीलितात्समीपं समेत्यातिशयेन सेवितादत एव प्रसेदुषः प्रसन्नीभूतात्कमनाद्विधातुः । 'कमनः कलाकेलिरनन्यजोऽङ्गजः' इति कन्दर्पनामानि । तथा । 'कमनः सात्त्विकवेदगर्भाः' इति विधातुर्नामानि । इदं द्वयमपि हैम्याम् । सकाशादित्यमुना प्रकारेण वरमिष्टाभिलाषसि. द्धिमाप्य लब्ध्या । इति किम् । यत् हे स्मर, त्वं साक्ष्यो भव अस्मत्प्रभावात्सशरीरः संपद्यस्वेति ॥ इति देवसीव्यवहारी ॥
प्रयोआर्थ પિતાની પ્રિયા રતિ સાથે કામદેવે બ્રહ્માની અત્યંત સેવા કરવાથી તુટમાન થયેલા બ્રહ્મા પાસેથી, હે કામદેવ, મારા પ્રભાવથી તું સશરીરી બન, આવા વરદાનને પામીને દેવસીશ્રેષ્ઠીના રૂપે જાણે સાક્ષાત દેહધારી કામદેવ જન્મે ન હોય, તેવા સૌંદર્યશાલી દેવસીશ્રેષ્ઠી હતા. ૪
अदसीयविलासवत्यभू-जसमादेव्यभिधानधारिणी । विधिना प्रहितेव वर्णिका, त्रिदिवस्त्रैणदिदृक्षुभूस्पृशाम् ॥४२॥
__ अदसीया देवसीव्यवहारिसंबन्धिनी । 'मुखविधुमदसीय सेवितु लम्बमानः' इति नैषधे । विलासवती गृहिणी जसमादेवीत्यभिधान नाम धरत्येवंशीला धारिणी अभूत्सजाता । उत्प्रेक्ष्यते-त्रिदिवस्य स्वर्गलोकस्य स्त्रैण देवाङ्गनावर्ग द्रष्टुमिच्छवो दिदृक्षवस्ता. दृशा भूस्पृशो मानवास्तेषां कृते विधिना ब्रह्मणा वर्णिकेव प्रहिता भूमौ प्रेषिता ॥
શ્લેકાર્થ દેવસીશ્રેષ્ઠાની જમાદેવી નામની પ્રિયા હતી, તે જમાદેવી દેવાંગનાઓના સમૂહને જોવાની
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० ४२-४५] हीरसौभाग्यम्
३९९ ઈચ્છાવાળા માનવો માટે, બ્રહ્માએ જાણે સ્વર્ગમાંથી પૃથ્વી ઉપર કોઈ એક દેવાંગનાને વાનગી રૂપે મોકલી ન હોય ! જરા
कमलान्मधुपानुषङ्गिनः, सितकान्तेरुदयास्तदूषितात् ।
कमलाब्धिशयालुकेशवा-दतिखिन्नेव तमेत्य भेजुषी ॥४३॥ कमला लक्ष्मीरेत्यागत्य त देवसीव्यवहारिण मेजुषी सेवते स्म । उत्प्रेक्ष्यतेअतिखिन्नेव अतिशयेन खेद प्राप्तवतीव । कस्मात् । कमलाद्वासपद्मात् । किंभूतः । मधु. पैर्मद्यपैः षट्पदैर्वा अनुषङ्गो मिलन यस्य । पुनः कस्मात् । सितकान्तेश्चन्द्रात् । किंभूता. त् । उदयेन स्तोकस्तोकोद्गमेन अस्तेन नाशेन दिने दिने मरणेन क्षीयमाणशरीरतया च दूषिताडुष्टीकृतात् । संतापितादित्यर्थः । अब्धौ समुद्रे पञ्चविषयभोगसुखानुभवनसमयपयोधरकाले शयालोनिंद्राशीलात् केशवात्स्वभर्तुर्नारायणात् । उद्विग्नेत्यर्थः ॥
सो બ્રમોના સંગવાળા કમલમાં વાસ હોવાથી, નિરંતર ઉધ્ય અને અસ્તથી દૂષિત બનેલા ચન્દ્રથી, અને સમુદ્રમાં શયન કરી રહેલા પોતાના સ્વામી વિખણુથી ઉદ્વિગ્ન બની ગયેલી લક્ષ્મીદેવી જાણે સાક્ષાત્ જસમાદેવીના રૂપે આ દેવસી શ્રેષ્ઠીની સેવા કરતી ન હોય ! ૪૩
वृषभध्वजगोधिलोचना-नलकीलाशलभं स्ववल्लभम् ।
अवगत्य रतिः परं जनु-निभतोऽस्याः प्रतिपेदुषी किमु ॥४४॥
रतिः स्मरकान्ता अस्या जसमादेव्या निभतो व्याजात्। उत्प्रेक्ष्यते-परमन्यजन्मावतार प्रतिपेदुषी किमु प्रतिपन्नेव । किं कृत्वा । वृषभध्वजः शंकरः । 'धार्या ध्वजास्त्रपाण्यङ्कमौलिभूषणभृन्निभाः' इति हैमीवचनात् । वृषभस्य धार्यत्वेन शंभोवृषभध्वजत्वम् । तस्य गोधि लम् । 'भाले गोध्यलिकालीकाः' इति हैम्याम् । तस्य तत्र वा यल्लोचन तृतीय नयन तस्यानलो वह्निस्तस्य कीलासु ज्वालासु शलभ पतङ्गम् । भस्मीभूतमित्यर्थः । वल्लभ निजजीवितेश काममवगत्य ज्ञात्वा ॥
.. दार्थ શંકરના ભાલપ્રદેશ પર રહેલા ત્રીજા નેત્રના અગ્નિની જ્વાલામાં પતંગીયારૂપે બનેલા અર્થાત ભસ્મીભૂત થઈ ગયેલા પિતાના સ્વામી કામને જાણીને રતિએ આ જમાદેવીના બહાને જાણે પુનર્જન્મ અંગીકાર કર્યો ન હોય ૫૪૪
अनया निजरूपसंपदा-भिभव लम्भितया श्रिया किमु । जलधौ विमनायमा नया, दयितोपास्तिनिभादगम्यत ॥४५॥
अनया जसमादेव्या निजस्यात्मनो निजया आत्मीयया वा रूपसंपदा शरीररामणीयकवैभवेन अभिभव पराजय लम्भितया प्रापितया श्रिया हरिप्रियया । उत्प्रेक्ष्यते
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० ४५-४७ विमनायमानया विरुद्धमनस्कीभवन्त्या लज्जाखेदचिन्तादुःखोदयमनुभवन्त्या। 'चिराय तस्ये विमनायमानया' इति नैषधे । 'भृशादिभ्यो भुव्यच्वेर्लोपश्च हलः' । 'भृशादिभ्यो भुव्यर्थे भवत्यर्थे क्यङ्ग स्यात् । न तु व्यन्तेभ्यः अन्तहल् लोपश्च । अभृशो भृशो भवतीति भृशायते । नोन्मना उन्मना भवतीत्युन्मनायते' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । तथा न विमना वि. मना भवतीति विमनायते । विमनायते इति इति विमनायमाना तया विमनायमानया सत्या दयितोपास्तिनिभात्समुद्रशायिनः कान्तकृष्णस्य सेवाकपटाज्जलधौ समुद्रे अगम्यत गता । द्धितेत्यर्थः। इति जसमादेवी ॥
શ્લોકાઈ જસમાદેવીના સૌદર્યથી પરાભવ પામેલી લક્ષ્મી લજજા, દુઃખ અને સંતાપથી જાણે વિમનરક બની ગઈ હોય તેમ પોતાના સ્વામી વિષ્ણુની સેવાના બહાને તેણે શું સમુદ્રમાં ઝંપાપાત કર્યો ? અર્થાત જસમાદેવી ખુબસુરત હતી પાપા
युवसंमदकन्दलीघनैः, कमलानन्दनकेलिशीलनैः । त्रिदशाविव दम्पती सुखं, वसतस्तौ त्रिदिवोपमे पुरे ॥४६।।
तौ दम्पती जसमादेवीदेवसीव्यवहारिणौ पुरे देवगिरिनगरे सुख यथा स्यात्तथा वसतस्तिष्ठतः । किंभूते पुरे। त्रिदिवस्य देवलोकस्य उपमा सादृश्य यस्य । तौ काविव । त्रिदशाविव । यथा देवीदेवौ त्रिदिवे स्वर्गे सुख वसतः । देवी च देवश्च देवौ, त्रिदशो च त्रिदशश्च त्रिदशौ । 'पुमान् स्त्रिया' । 'स्त्रिया सहोक्तौ पुमान् शिष्यते, न स्त्री । ब्राह्मणी च ब्राह्मणश्च ब्राह्मणौ' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । तथा 'आदेश्च द्वन्द्वे' । 'द्वन्द्वे आदिपदस्य लोपो भवति । माता च पिता च पितरौ श्वशुरौ' इत्यादि सारस्वतव्याकरणेऽपि । सुख वसतः तिष्ठतः । कमलाया लक्ष्म्या नन्दनः पुत्रः कामस्तस्य केलिःक्रीडा तस्याः शीलनैः सेवनैः पञ्चविषयभोगानभवनैः। किंभूते। यूनां तरुणानां समदा आनन्दास्ते एव कन्दल्यः कन्दास्तेषु घनमेंधैः । तदुल्लासकारकत्वात् । 'कन्दलं तु नवाङ्कुरे कलध्वनावुपरागे मृगमदे कलापे पञ्चस्वपि त्रिलिङ्गः । कदलीद्रुमे रम्भाख्ये' इत्यनेकार्थस्तदवचूरिश्च । अथ वा तरुणानां वर्षा एव कन्दल्यः रम्भास्तेषु घनः जलधरैः ॥
કલોકાઈ વર્ગપુરી સમાન દેવગિરિનગરીમાં, યુવાન પુરુષોના આનંદ-કંદમાટે મેઘસમાન તે દંપતિ, કામક્રીડાના અનુભવથી દેવયુગલની જેમ સ્વર્ગીય સુખને આનંદ ભોગવતા હતા. ll
परशासनशास्त्रमालिका-मयमध्येतुमथो गुरोगिरा । ब्रजति स्म कदापि दक्षिणां, हरित हीरमुनिर्दिनेशवत् ।।४७||
अथो हीरहर्षगणेरधिकारप्रारम्भे अय पूर्वव्यावर्णितो ग्रन्थनायको वा हीरमुनि हरिहर्षनामा मुनिर्गणिराचार्योपाध्यायादीनां सर्वेषां साधुसंशातु जागत्येवेति दक्षिणां हरित
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० ४७-५०] हीरसौभाग्यम् ।
४०१ प्रति व्रजति स्म । कदा । कदापि कस्मिन्नपि समये । कया । गुरोविजयदानसूरेगिरा वाचा । किं कर्तुम् । परेषां शैवादीनां शासनानि दर्शनानि तेषां तत्संबन्धिनां शास्त्राणां प्रमाणग्रन्थानां मालिकां श्रेणीमध्येतु पठितुम् । परशासनोपनिषद शातुमित्यर्थः । किंवत् । दिनेशवत् । यथा भास्वान्दक्षिणां दिश प्रति याति ॥
કાર્થ એક સમયે, ગુદેવ શ્રી વિજયદાનસૂરિજીની આજ્ઞાથી, સૈવ આદિ ઈતર દર્શનનું અધ્યયન કરવા માટે સૂર્યની જેમ હીરહર્ષમુનિએ પૂર્વવર્ણિત દક્ષિણદિશા તરફ વિહાર કર્યો. પછી
अथ देवगिरावगम्यता-खिलतर्काधिजिगांसयामुना ।
पटलेन पयोमुचां यथा, सलिलादानसमीहयाम्बुधौ ॥४८॥ अथेति दक्षिणदिग्गमनानन्तरममुना हीरहर्षगणिना देवगिरौ नगरे अगम्यत गतम् । कया। अखिल समस्त यत्तर्कशास्त्र तस्याधिजिगांसया पिपठिषया । 'इश्च'। 'इङ्ग अध्ययने' इत्यस्य धातोगमिरादेशः स्यात्सनि परे । 'अधिजिगांसते' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । केनेव । पटलेनेव । यथा पयोमुचां मेघानां पटलेन वृन्देन सलिलानां जलानामादान ग्रहण तस्य समीहया वाञ्छया अम्बुधौ समुद्रे गम्यते । 'अब्दैारिजिघृक्षयार्णवगतैः साक वजन्ती मुहुः' इति खण्डप्रशस्तौ । अत्र यथा इवार्थे ॥
सार्थ મેધોનો સમૂહ, જલગ્રહણ કરવાની ઇચ્છાથી જેમ સમુદ્ર પાસે જાય છે, તેમ હીરવમુનિએ સમસ્ત તકે એ ભણવાની ઈચ્છાથી દેવગિરિ નગરીમાં પ્રવેશ કર્યો. ૪૮
पठता सइ धर्मसागर-व्रतिना देवगिरौ गुरुर्व्यभात् । ।
सहकार इव प्रफुल्लता, नवराजादनशाखिना वने ॥४९॥
सह पठता सार्धमधीयानेन धर्मसागरनाम्ना वतिना मुनिना गुरु विनि भूतोपचारात् हीरहर्षगुरुर्व्यभात् बभासे । क इव । सहकार इव । यथा प्रफुल्लता विकसता नवः प्रत्यग्रः राजादनः प्रियाल एव शाखी द्रुमः तेन वने सहकारो माकन्दो भाति ॥
શ્લોકાઈ દેવગિરિનગરીમાં, સહાધ્યાયી એવા ધર્મસાગર મુનિની સાથે હરહર્ષમુનિ, જેમ વિકસ્વર નવા રાયણવૃક્ષની સાથે આમ્રવૃક્ષ શોભે તેમ શેભતા હતા. ૪૯
पुरसंघजनैः प्रणोदितै-रमुनाधीतिकृते कृतीन्दुना । प्रतिबिम्बमिव घुसद्गुरो-द्विज आनायि ततः कुतश्चन ॥५०॥ ततस्तदनन्तर कृतीन्दुना कोविदचन्द्रेण अमुना हीरहर्षगणिना अधीतिकृते स्वा
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
___हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० ५०-५२ ध्ययनकार्याय प्रणोदितैः प्रेरितैः पुरस्य देवगिरिनगरस्य संघजनैः श्राद्धवर्गः । यद्यपि साधुसाध्वीश्रावकश्राविकारूपचतुर्विधः संघः प्रोच्यते तथाप्यत्राधिकारात्संप्रदायाद्वा श्राद्ध वर्ग एव संघः कुतश्चन कस्मादपि स्थानात् द्विजो ब्राह्मण आनायि आकारितः । उत्प्रेक्ष्यते-घुसद्गुरो हस्पतेः प्रतिबिम्बमिवापररूपमिव ॥
કલેકાર્થ ત્યારપછી, મુનિઓમાં ચન્દ્ર સમાન હીરહર્ષમુનિએ, પોતાના અધ્યયન માટે દેવગિરિનગરીના શ્રાવકસંધને પ્રેરણ કરવાથી, શ્રાવકોએ કઈ સ્થાનેથી સુરગુરુ (બૃહસ્પતિ) સમાન બ્રાહ્મણ પંડિતને બોલાવ્યો. પ૦
तदुपान्तभुवं व्यभूषयत् , स ततो गौरगरुद्गतिर्द्विजः । अवतीर्ण इवारविन्दभूः, स्वकसर्गस्य दिदृक्षया क्षितौ ॥५१॥
तत आकारितानन्तर सद्विजः पण्डितब्राह्मणः तस्य हीरहर्षगणेरुपान्तभुव समीपक्षोणी व्यभूषयदलंचकार प्रभोः पार्श्व समायातः । किंभूतो द्विजः । गौरगरुत्सितच्छदो हंसस्तद्वन्मन्थरा गतिर्यस्य । उत्प्रेक्ष्यते-स्वकस्यात्मना कृतस्य सर्गस्य भूलोकसृष्टेः दिहक्षया द्रष्टुमिच्छया क्षितौ पृथिव्यामवतीर्णवानायातः अरविन्दभूब्रह्मव ॥
શ્લેકાર્થ હંસ જેવી મંથરગતિવાળા બ્રાહ્મણ પંડિત, શ્રીહરિહર્ષગણિની સમીપની ભૂમિને અલંકૃત કરી. તે જાણે સ્વયં સર્જન કરેલા આ ભૂમંડલને જોવાની ઈચ્છાથી પૃથ્વી ઉપર સાક્ષાત બ્રહ્મા આવ્યા ન હોય ! પ૧
द्विज विशिनष्टिमृडमूर्धनिवाससौहृदा-म्मिलितु जमुतामिवागताम् ।
अलिकार्धविधु ललाटिकां, वहमानो हरिचन्दनोद्भवाम् ॥५२॥
किं कुर्वाणो द्विजः । हरिचन्दनोद्भवां श्रीखण्डनिर्मितां ललाटिकां ललाटालंकारम् । तिलकमित्यर्थः । 'ललाटिकासीमनि चूर्णकुन्तला' इति नैषधे । लोके 'आडि' इति प्रसिद्धा । वहमानो बिभ्राणः । उत्प्रेक्ष्यते-मृडस्येश्वरस्य मूर्धनि मस्तके निवास एकत्र स्थितिनिवसन तेन यत्सौहृद मैत्री तस्मादलिकार्धविधु भालरूपार्धचन्द्रम् । 'लब्धार्धचन्द्र ईशः' इति चम्पूकथायाम् । मिलितुमागतां जर्नुसुतां गङ्गामिव ॥
શ્લેકાર્થ પંડિતજીના કપાળે હરિચંદનવડે કરેલી આડ શોભતી હતી. તે આડ, ઈશ્વરના મસ્તકરૂપ એક જ સ્થાને નિવાસ કરી રહેલી હેવાથી, મિત્રતાને કારણે મળવા માટે આવેલી જણે ગંગા નદી ન હોય ! પર
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०३
सर्ग ६ श्लो० ५३-५५] हीरसौभाग्यम्
उपवीतमुरःस्थलान्तरे, कलयंश्चन्दनचन्द्रचर्चितः ।
दमनो मदनस्य भूतिमा-निव वैकक्षितकुण्डलीश्वरः ॥५३॥
पुनः किं कुर्वन् । उरःस्थले वक्षोमध्ये उपवीत यज्ञसूत्र कलयन् दधत् । किंभूतः चन्दन मलयतरुद्रवस्तथा चन्द्रः कपूरस्ताभ्यां कृत्वा चचितः कृताङ्गरागः उत्प्रेक्ष्यतेवैकक्षः उत्तरासङ्गः संजातोऽस्य प्रावारीकृतो वा कुण्डलीश्वरः शेषनागाधिपो यस्य येन वा । 'शेषो नागधिपोऽनन्तो द्विसहस्राक्ष आलुकः । स च श्यामोऽथ वा शुक्लः सितपङ्कजलाञ्छनः ॥' इति हैम्याम् । तथा भूतिमान् भस्मोद्धूलनः । मदनस्य कामस्य दमनो वैरी शंभुरिव ॥
કલેકાર્થ ચંદન અને કપૂરથી જેમણે અંગરાગ (વિલેપન) કર્યું છે એવા પંડિતજીએ વક્ષસ્થળ ઉપર યજ્ઞોપવીત (જનોઈ) ધારણ કરી હતી. તે જાણે ઉત્તરાસંગવડે આચ્છાદિત કરેલ શેષનાગ ન હોય? અર્થાત કામદેવના શત્રુ ઈશ્વરની જેમ પંડિત શેભતા હતા. પણ
शिववाङ्मयवार्धिपारगोऽ-निशषट्कर्मरतो व्रतान्वितः ।
वपुरभ्युपगत्य वर्णिना-मिव धर्मः प्रकटीभवन्नयम् ॥५४॥
अथ वा वपुः शरीरमभ्युपगत्याङ्गीकृत्य प्रकटीभवन्नक्षिलक्ष्यः संपद्यमानः वर्णिनां ब्राह्मणानामय प्रत्यक्षो धर्म इव । किंभूतो द्विजः । शिववाङ्मय नैयायिकशास्त्र तदेव वाधिः समुद्रः तस्य पारगः पारगामी । पुनः किंभूतः । अनिश षट्सु अध्ययनाध्यापनयजनयाजनदानप्रतिग्रहलक्षणेषु कर्मसु ब्राह्मणोचितेषु कार्येषु रत आसक्तः। पुनः किंभूतः । व्रतेाह्मणानां शैवशासनस्य वा उचितैयोग्यनियमैरन्वितः कलितः । अत एव तद्धर्मोत्प्रेक्षा ॥ इत्यादिचतुर्भिः कलापकेन पण्डितद्विजवर्णनम् ॥
स અથવા શરીરને અંગીકાર કરીને પ્રત્યક્ષ થયેલે જાણે બ્રાહ્મણોને સાક્ષાત્ ધર્મ ન હોય ! તેવા તર્કશાસ્ત્રરૂપ સમુદ્રના પારગામી, નિરંતર અધ્યયન (ભણવું), અધ્યાપન (ભણાવવું), યજન (યજ્ઞ કરવો), યાજન (યજ્ઞ કરાવ) તેમજ દાન અને આદાન આદિ બ્રાહ્મણોનાં પર્ફોર્મોમાં રક્ત તથા શૈવધર્મ ઉચિત વ્રત નિયમોથી યુક્ત એવા પંડિતજી મૂર્તિમાન ધર્મની જેમ શોભતા હતા. પજા
स पपाठ सधर्मसागरोऽ-खिलनैयायिकवाङ्मय ततः । समय सुगतस्य सौगता-दिव हंसः परमादिहंसयुक् ॥५५॥
स हीरहर्षगणिस्ततो ब्राह्मणादखिल समग्र नैयायिकाणां वाङ्मय शास्त्र पपाठ पठति स्म । स किंभूतः । सह धर्मसागरेण वर्तते यः । क इव हंस इव । यथा हरिभद्रसूरिभागिनेयको हंसः सुगतस्य बौद्धस्य समय शास्त्रम् । 'आप्तोक्तिः समयागमौ' इति
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० ५५-५८ हैम्याम् । 'समयः शपथे भाषासंपदोः कालसंविदौ । सिद्धान्ताचारसंकेतनियमावसरेषु च ॥ क्रियाकारे निर्देशे च' इत्यनेकार्थः। सौगताद् बौद्धाचार्यात्पठति स्म । किंभूतो हंसः। परम इति पदमादौ यस्य तादृशेन हंसेन युनक्ति सङ्ग प्राप्नोति एतावता परमहंसकलितः॥
दार्थ જેમ હરિભદ્રસૂરિના શિષ્ય હંસ, પરમહંસની આથે બૌદ્ધાચાર્ય પાસેથી સમસ્ત બૌદ્ધશાસ્ત્રોના અભ્યાસ કર્યો હતો, તેમ હીરહર્ષગણિએ ધર્મસાગર મુનિની સાથે બ્રાહ્મણ પંડિત પાસેથી સમગ્ર ન્યાયશાસ્ત્રના અભ્યાસ કર્યો પપ
कलयन्प्रतिभामनुत्तरा-मतितीक्ष्णां स कुशः शिखामिव । प्रथम प्रविधाय तयु-परिभाषामुखशास्त्रसंग्रहम् ॥५६॥ द्रविणार्पणहृष्टमानसा-दथ चिन्तामणिमग्रहीद् द्विजात् । परिशीलनकर्मतोषिता-दिव चिन्तामणिमादितेयतः ॥५७।।
अथ पठनप्रारम्भानन्तर स हीरहर्षगणिविणानां द्रव्याणामर्पणाहानात्प्रीत हृष्ट मानसं मनो यस्य तादृशाद् द्विजात्पण्डितब्राह्मणाञ्चिन्तामणिनामशैवशास्त्रमग्रहीत् । कुत इव । आदितेयत इव । यथा कश्चिद्भाग्यवान् पुरुषः परिशीलनकर्मणा सेवाविधिना तोषितात्प्रसन्नीकृतादादितेयतो देवाञ्चिन्तामणिनाम रत्न गृह्णाति । किं कृत्वा । प्रथम पूर्व तर्कशब्देन युनक्ति तादृशी परिभाषा नाम प्रमाणादिमशास्त्रं तन्मुखे आदौ येषां तेषां तर्कपरिभाषा-मितभाषिणी शशधर-मणिकण्ठ-वरदराजी--प्रशस्तपादभाष्य- वर्धमान वर्धमानेन्दुकिरणावली प्रमुखशास्त्राणां संग्रहमध्ययन कृत्वा इत्यर्थः । स किं कुर्वन् । अतितीक्ष्णाम तिशयेन निशितामनुत्तरामसाधारणी च प्रतिभां बुद्धिं कलयन् । क इव । कुश इव । यथा दर्भः अतितीक्ष्णां शिखामग्रभाग कलयति । शिखां किंभूताम् । अनुत्तराम् । तस्मादुत्तरोऽनेतनवर्ती कोऽपि पदार्थो न तीक्ष्णः स्यादिति ॥
याअर्थ જેમ દર્ભ અતિતીક્ષ્ણ અને અનુત્તર એવા (અગ્રભાગ)ને ધારણ કરે છે, તેમ અસાધારણ કુશાગ્રબુદ્ધિને ધારણ કરનારા હીરહર્ષગણીએ પ્રથમ તર્કપરિભાષા, મિતભાષિણી, શશધર, મણિકઠ, વરદરાજી, પ્રશસ્તપાદભાષ્ય, વર્ધમાન, વર્ધમાનેન્દુ, તેમજ કિરણાવલી આદિ શાસ્ત્રોનું અધ્યયન કર્યું. જેમ કોઈ ભાગ્યવાન પુરુષ, સેવાથી સંતુષ્ટ બનાવાયેલા દેવ પાસેથી ચિંતામણિ રત્નને પ્રાપ્ત કરે, તેમ હીરહર્ષગણીએ ધનરૂપી પારિતોષિકથી અત્યંત હર્ષિત બનાવાયેલા પંડિત પાસેથી ‘ચિંતામણિ” નામના વિશાઅને પ્રાપ્ત કર્યું. ૫૬,પણા
प्रतिभाविभवैः पठन् क्रमात् , समयस्यास्य स पारमाप्तवान् । प्रचरन् पवमानवर्त्मनोऽ-ध्वरथैर्भानुमतामिव व्रजः ॥५८॥
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० ५८-६०] हीरसौभाग्यम्
___स हीरहर्षगणिः क्रमादनुक्रमेण पठनपरिपाटया पठन्नध्ययन कुर्वाणः प्रतिभाविभवैः बुद्धिविशेषैः कृत्वा अस्य पाठकद्विजस्य समयस्य शास्त्रस्य पारमन्त प्राप्तवान् लभते स्म । क इव । यथा प्रचरन् प्रचार कुर्वन् भानुमतां सूर्याणां समूहः द्वादशत्वाद्भानू. नाम् । 'सूरस्त्वष्टा द्वादशात्मा च हेलिः' इति हैम्याम् । 'गुहनेत्र-राशि भासा-संक्रान्त्यादित्यचक्रिराजानः । चक्रबृहस्पतिहस्ताः सभासदो द्वादश भवन्ति॥' इति संख्यानाममालायाम् । काव्यकल्पलतायां चेति वचनात् च व्रजपदोपादानम् । जैनमताच्च संख्याः सूर्याः अध्वरथैः पारियानिकैः पवमानत्वम॑नो वायुमार्गस्य गगनस्य पारमाप्नोति ॥
લોકાર્થ જેમ સૂર્યને સમૂહ, (બાર સૂર્યા, પોતપોતાના વડે આકાશમાર્ગે ચાલતા સંપૂર્ણ અવકાશને પાર પામે છે, તેમ હરિહર્ધગણી બુદ્ધિના ભવડે અભ્યાસની પરિપાટીથી (ક્રમથી) આ પંડિત સર્વશાસ્ત્રોના પારગામી બન્યા. ૧૮
अमुनाध्ययने समापिते, द्विजराजद्रविणार्पणाविधौ । सुमनोलतिकेव केवलं, जसमादेव्यजनिष्ट सा तदा ॥५९।।
अमुना हीरहर्षगणिना अध्ययने पठने समापिते संपूर्णीकृते सति तदा तस्मिन्नवसरे द्विजराजस्य पाठकब्राह्मणश्रेष्ठस्य द्रविणानां धनानामर्पणा प्रदानम् । 'चकार सेवाच. णदर्पणार्पणा' इति नैषधे । तस्या विधिः प्रकारस्तत्र केवलमेकेव सा पूर्वव्यावर्णितस्वरूपा देवसीदयिता जसमादेव्येव सुमनोलतिकेव कल्पवल्लीवाजनि । जसमादेव्यैव सर्वमपि पाठनद्रविण वितीर्णमित्यर्थः।
કલોકાર્થ શ્રીહરિહર્વગણીનું અધ્યયન પૂર્ણ થતાં પંડિતરાજને દ્રવ્ય અર્પણ કરવાના અવસરે દેવસીશ્રેણીની પ્રિયા જસમાદેવી જ એક કપલ સમાન બની. અર્થાત શાસ્ત્રાભ્યાસને સંપૂર્ણ ખર્ચ જસમાદેવીએ અર્પણ કર્યો. ૧૯
शिरसीव शिवस्य जाह्नवी, शरदश्चन्द्रमसीव कौमुदी ।
अलिनीव मृणालिनीवने, हृदि रेमेऽस्य गणेः कलन्दिका ॥६०॥ अस्यामुष्य हीरहर्णनाम्नो गर्हदि हृदयविषये कलन्दिका सर्वविद्या रेमे वसति(स्म) स्फुरद्रपा वा जाता । केव । जाह्नवीव । यथा शिवस्येश्वरस्य शिरसि मस्तके जाह्नवी गङ्गा रमते । 'धूर्जटिजटाजूट इव गङ्गया पुण्यसलिलैः प्लावितः' इति चम्पूकथायाम् । पुनः केव । चन्द्रिकेव । यथा शरदो घनात्ययसंबन्धिनि चन्द्रमसि विधौ कौमुदी रमते । पुनः केव । अलिनीव । यथा मृणालिनीनां कमलिनीनां वने भ्रमरी रमते ॥
પ્લેકાર્થ જેમ ઈશ્વરના મસ્તક ઉપર ગંગા, શરદના ચંદ્રની ચંદ્રિકા, તેમજ કમલિનીના વનમાં જેમ
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० ६०-६२ બ્રનર રમ, તન હાડ ગણના નિર્મળ હૃદયમાં સર્વવિઘાઓ ફુરાયમાન થઈ. ૬
विधिना वचसामधीश्वरी, किमुताकारि बृहस्पतिः क्षितेः । निखिलागमपारगाहिनं, तमुदीक्ष्येदमतर्कि तार्किकैः ॥६१॥
निखिलानां समस्तानां जैनशैवादीनामागमानां शास्त्राणां पारमन्त गच्छतीत्येवंशीलत हीरहर्षगणिमुदीक्ष्य दृष्ट्वा तकें विचारे प्रमाणशास्त्रे वा चतुरास्तार्किकास्तैरिदमत्रै. व वक्ष्यमाणमतकि विचारितम् । इदं किम् । वर्गे वाग्वादिनी बृहस्पती वर्तते विधिना ब्रह्मणा क्षितेः पृथिव्या इयं वचसामधीश्वरी सरस्वती अकारि कृता, उताथवा भूमेरय बृहस्पतिः सुरगुरुरकारि निर्मित इव ॥ इति हीरहर्षगणेर्द्विजपण्डितपार्श्व पठनवर्णनम् ।
શ્લેકાર્થ સંપૂર્ણ સ્વપર-શાસ્ત્રના પારગામી એવા હીરહર્ષગણીને જોઈને, તર્કશાસ્ત્રમાં વિશારદ તાર્કિકોએ આ પ્રમાણે વિચાર કર્યો કે “બ્રહ્માએ સ્વર્ગમાં જેમ બૃહસ્પતિને બનાવ્યા તેમ આ મનુષ્યલેકમાં સરસ્વતી દેવી અથવા તે બીજા બૃહસ્પતિને બનાવ્યા ન હોય !' ૬૫
भवति स्म विचक्षणः क्षणा-दथ सामुद्रिकवत् स लक्षणे ।
अपि काव्यविशेषवित्तया, विजितः काव्य इवाभवनराभः ॥६२।।
तत्पठितसर्वशास्त्रकथारम्भाधिकारे स हीरहर्षगणिर्लक्षणे शब्दशास्त्रे । जातिवा- . चित्वादेकवचनम् । अष्टसु व्याकरणेषु ऐन्द्र-चान्द्र-काशि(श)-कृष्ण(त्स्न)-आपिशल-शाकटारात-पाणितीय-जैनेन्टरूपेष । अथवा 'ब्राह्ममीशानमन्द्र च प्रजापत्य ब्रहस्पतिम । त्वाष्ट्रमापिशल चैव पाणिनीयमथाष्टमम् ॥' इत्यष्टसु महाव्याकरणेषु । अथ वा अष्टादशसु महाव्याकरणेषु । 'एन्द्रपाणिनिजेनेन्द्र शाकटायनवामने । चान्द्र सरस्वतीकण्ठाभरण बुद्धिसागरः । विश्रान्तविद्याभरण भीमसेनकलापकम् । मुष्टिव्याकरण शैवगौड नन्दिजयोत्पलम् । सारस्वत सिद्धहैम जयहैम तथापरम् । इति व्याकरण सर्वशब्दप्राभृतसंभवम् ॥' इत्येवंरूपेषु । इति नामसु लक्षणग्रन्थेष्वित्यर्थः । विचक्षणश्चतुरो भवति स्म । कथम् । क्षणात्स्वल्पकालात् । किंवत् । सामुद्रिकवद्यथा समुद्रेण पण्डितेन प्रोक्तं समुद्र तद्वत्तीति तत्र चतुरो वा सामुद्रिकः लक्षणे नरनारीणां करचरणरेखाद्याकारशरीरस्थमषीतिलकादिविशेषे निपुणः । अपि पुनः काव्यानां रघु-कुमारसंभव-भेघदूतचम्पू-का दम्बरी-माघ-पद्मानन्द नैषधादीनां विशेषवित्तया रहस्यानां ज्ञातृत्वेनेत्यपि व्याख्येयम् ॥
બ્લેકાર્થ હીરહર્ષગણ, ઐન્દ્ર ચા, કાશી, કૃષ્ણ, આપિશલ, શાકાયન પાણિનીય અને જૈનેન્દ્ર, આ આઠ વ્યાકરણ અથવા બ્રાહ્મ, ઈશાન, એન્ક, પ્રાજાપત્ય, બૃહસ્પતિ, વાષ્ટ્ર, આપિશલ અને પાણિનીય આદિ આઠ મહાવ્યાકરણ તેમજ અન્દ્ર, પાણિની, જૈનેન્દ્ર, શાકટાયન, વામન, ચાન્દ્ર, સરસ્વતીકંઠા१२९, भुद्धिसागर, विश्रान्तविधाम२९, सामसेन, ४६॥५४, मुष्टिया४२९. शैव, गौड, नन्दिय, G
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ६ श्लो० ६२-६४] हीरसौभाग्यम्
४०७ લ, સારસ્વત, સિદ્ધહેમ, અને જ્યહંમ, આદિ અઢાર મહાવ્યાકરણો તથા સામુદ્રિક લક્ષણશાસ્ત્રમાં અને શબ્દશામાં સ્વલ્પકાળમાં પારંગત બન્યા. રઘુવંશ, કુમારસંભવ, મેઘદૂત, ચપૂ, કાદરી, માઘ, પદ્માનન્દ અને નૈષધ આદિ કાવ્યોની વિશેષજ્ઞતાથી પરાજીત થયેલ શુક્રાચાર્ય જાણે પુરુષાકાર બની ગયે ન હોય ! ફરા
पदमस्य हृदि व्यतन्तनी-दनिश ज्योतिरिवाभ्रवर्त्मनि । नरिनृत्यति नर्तकीव धी-रपि तांगमरङ्गवेश्मनि ॥६३॥
ज्योतिःशास्त्रमस्य हीरहर्षगणेई दि हृदये पद स्थान व्यतन्तनीद्वितनोति स्म । चकारेत्यर्थः । कथम् अनिश निरन्तरम् । कस्मिन् किमिव । अभ्रवर्त्मनि ज्योतिरिव । यथा मेघमार्गे गगने ज्योतिर्ग्रहनक्षत्रतारकादि सदा पदं कुरुते । 'नक्षत्र तारका ताराज्योतिषी भभुडु ग्रहः' इति हैम्याम् । अपि पुनरस्य धीवुद्धिस्तर्कागमः प्रमाणशास्त्रम् । 'आगमस्त्वागतौ शास्त्रे' इत्यनेकार्थः । स एव रङ्गवेश्म नाटकस्थानकमन्दिर तत्र नरीनृत्यति अतिशयेन नृत्य कुरुते । केव । नर्तकीव । यथा ताण्डवकारिका रङ्गवेश्मनि नृत्यं नृत्यति ॥
લેકાર્થ ગગનમંડલમાં ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા આદિ તિચક્રને જેમ નિરંતર વાસ છે, તેમ હીરગણીના હૃદયમાં તિષશાસ્ત્ર નિરંતર વાસ કરીને રહેલું હતું, અને તર્કશાસ્ત્રરૂપી રંગભૂમિ ઉપર તે હરહગણિની પ્રતિભા નર્તકીની જેમ સદેવ નૃત્ય કરી રહી હતી, કાર
गणित ह्यनुरागिरागव-न विसस्मार स मानसान्निजात् । प्रसृतास्य मतिर्जिनागमे-ऽम्बुधिकाठच्यामिव चक्रिणश्चमूः ॥६४।।
स हीरहर्षगणिर्गणित संख्यान शास्त्रं त्रिशतीलीलावतीप्रमुख हि निश्चित निजादात्मीयान्मानसाच्चित्तात् न विसस्मार न विस्मारयति स्म । किंवत् । अनुरागिरागवत् । यथा कोऽपि रागवान् पुमान् खानुरक्तीभूतजनस्नेहम् । तजनमेवेत्यर्थः । मनसः कदाचिन्न विस्मारयति । पुनरस्य मतिर्जिनागमे । आचाराग-सूत्रकृदङ्ग-स्थानाङ्ग-समवायाग-विवाहप्रज्ञप्त्यङ्ग-शाताधर्मकथाझ्ग-उपासकदशाङ्ग-अन्तकृदशाङ्गअनुत्तरोपपातिकदशाग-प्रश्नव्याकरणाग-विपाकश्रुताग इत्येकादशाङ्गानि। औपपातिक-राजप्रश्नीय-जीवाभिगम-प्रज्ञापना-चन्द्रप्रज्ञति-सूर्यप्रज्ञप्ति जम्बूद्वीपप्रज्ञति-द्वीपसागरप्रज्ञप्ति-निरयावलिका-दशाश्रुतस्कन्धम् निशीथ-व्यवहार इति द्वादशोपाङ्गानि । क्वचिदन्यान्यपि। सूर्यप्रज्ञप्ति-जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिचन्द्रप्रज्ञप्ति-कल्पिका-कल्पावतंसिका-पुष्पिता-पुष्पचूलिका-वृष्णिदशा इति । निशीथ-महानिशीथ-पञ्चकल्प-जातकल्प-पर्युषणकल्प-व्यवहार इति षट् छेदाः। उत्तराध्ययन-पिण्डनियुक्तिआवश्यक-दशवकालिक इति चत्वारो मूलग्रन्थाः । चतुःशरण-आतुरप्रत्याख्यान-महाप्रत्याख्यान भक्तप्रकीर्णक--तण्डुलवैकालिक-चन्दाविस्मय-गणिविद्या--मरणविभक्ति-देवेन्द्रस्तवसंस्तारकप्रकीर्णक इति दशप्रकीर्णकानि । नन्दीसूत्र-अनुयोगद्वार इति पञ्चचत्वारिंशदाग
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
हीरसौभाग्यम् सर्ग ६ श्लो० ६४-६५ माः । ते चवृत्तिभाष्यचूण्यवचूरिनियुक्तिटिप्पनिककर्मग्रन्थक्षेत्रविचारसंग्रहणीचरित्रप्रमुखजेनशास्त्रे प्रसृता विस्तार प्राप्ता । केव । चमूरिव । यथा चक्रिणः षट्खण्डाधिपतेः सेनाअम्बुधिकाञ्च्यां समुद्रमेखलायामासमुद्रान्तश्लोणीमण्डले प्रसरति ॥
બ્લેકાર્થ હિરહમુનિને ગણિતશાસ્ત્ર તે એટલું આત્મસાત હતું કે જેમ કે અનુરાગી પુરુષ પોતાના પ્રિયજનને ના ભૂલે તેમ ગણિતશાસ્ત્રનું કદાપિ વિસ્મરણ થતું ન હતું. વળી આચારાંગ, સૂત્રકતાંગ, સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ, વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞસ્વંગ, જ્ઞાતાધર્મકથાંગ, ઉપાસદશાંગ, અંતકૃદશાંગ, અનુતો ૫પાતિકદશાંગ, પ્રશ્નવ્યાકરણગ, વિપાકમૃતાંગ. આ અગિયાર અંગે, ઔ૫૫તિક, રાજપ્રીય, જીવાલિગમ, પ્રજ્ઞાપતા, ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ, સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ, જંબૂદીપપ્રજ્ઞપ્તિ, કલ્પિકા, કલ્પાવત'સિકા, પુષિતા, પુષ્પચૂલિકા, અને વૃષ્ણિદશા. આ બાર ઉપાંગે નિશીથ, મહાનિશીથ, પંચકલ્પ, જાતકલ્પ, પર્યુષણક૬૫, અને વ્યવહારસુત્ર એ છ છેદત્રો, ઉત્તરાધ્યયન, પિંડનિર્યુક્તિ, આવશ્યક અને દશવૈકાલિક, આ ચારમૂલસૂત્રો, ચતુદશરણ, આઉરપચ્ચક્ખાણ, મહાપચ્ચક્ખાણ, ભક્તપ્રકીર્ણ, તેંદુલકૌકાલિક ચંદવિદ્યા, ગણિવિદ્યા, ભરણવિભક્તિક, દેવેન્દ્રવ અને સંસ્તારપ્રકીર્ણક, આ દશ પન્ના, નંદીસૂત્ર અને અનુયોગદ્વાર–આ પિસ્તાલીશ આગ, તેમજ વૃત્તિ, ભાષ્ય, ચૂણિ, અવચૂરિ, નિર્યુક્તિ, ટિપનક, કર્મગ્રંથ, ક્ષેત્રવિચાર, સંગ્રહણી તેમજ ચરિત્રો આદિ જૈનશાસ્ત્રોમાં, જેમ ચક્રવર્તીની સેના સમુદ્રની મેખલાભૂમિ સુધી વિસ્તારને પામે, તેમ હીરહર્ષમુનિની પ્રતિભા વ્યાપક બની હતી. અર્થાત સર્વ શાસ્ત્રોમાં પ્રસરી હતી ૬૪
बहुना किमु तन्मनस्विनोऽ-खिलषड्दर्शनशास्त्रमालिका । गलकन्दलमालिलिङ्ग य-युववत्खजनमञ्जुलेक्षणा ॥६५॥
बहुना किमु अर्थाद् बहुक्तेन किमस्तु । यद्यस्मात्कारणात् अखिलानि भाष्यटीकावचूरिमुख्यागयुक्तानि जैननैयायिकबौद्धसांख्यवैशेषिकनास्तिकाख्यानां षण्णां दर्शनानां शास्त्राणां तन्मतप्रसिद्धानामागमानां प्रकरणानां च संततिः श्रेणिः स चासौ मनखी च अथ वा तस्य मनस्विनो विशुद्धमानसस्य निष्पापस्य हीरहर्षगणेगलकन्दल कण्ठपीठमालिलिङ्ग आलिगति स्म । किंवत् । युववत् । यथा यूनस्तरुणस्य पुंसः कण्ठपीठ खञ्जनः खञ्जरीटः पक्षिविशेषः लोके 'गगेटिउ' इति क्वचित्प्रसिद्धः अतिचपलखभावः तद्वन्मञ्जुले मनोज्ञे ईक्षणे नेत्रे यस्यास्तादृशी स्त्री मालिगति । भवत्कृते खञ्जनमञ्जुलाक्षी' इति पञ्चाशिकायाम् । 'अपि खञ्जनमञ्जनाञ्चिते' इति नैषधे ॥ इति हीरहर्षगणेः स्वपरशास्त्रपरिक्षानम् ॥
લેકાર્થ વિશેષ શું કહેવું? યુવાનપુરુષના કંઠે મનહર ચપલાક્ષી આલિંગન આપીને રહે, તેમ ભાષ્ય, ટીકા, અવચૂરિ આદિથી યુક્ત જૈન, નૈયાયિક, બૌદ્ધ, સાંખ્ય, વૈશેષિક અને નાસ્તિક છ એ દર્શનનાં પ્રસિદ્ધ આગ અને પ્રકરણની શ્રેણીઓ મનસ્વી એવા હીરહર્ષ મુનિને કંઠે આલિંગન આપીને રહી હતી ! અર્થાત સર્વે શાસ્ત્રો કંઠસ્થ હતાં ૬પા
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०९
सर्ग ६ श्लो० ६६-६९] हीरसौभाग्यम्
सविधे स्वगुरोः सगौरव, गमनायोत्सुकमाशयं ततः ।
अयमर्जितशास्त्रवैभवो-ऽधित सार्थेश इव व्रतीशिता ॥६६॥
ततः पठितानन्तरम् । अयं हीरहर्षनामा व्रतीशिता मुनिनायकः सगौरव सबहुमानौं यथा स्यात्तथा स्वगुरोः श्रीविजयदानसूरेः सविधे समीपे गमनायोपगन्तुमुत्सुकमत्कण्ठितमाशय परिणाम मनो वा अधित दधार । किंभूतः । अर्जितः स्वायत्तीकृतः शास्त्राण्येव वैभवः संपत्तिर्येन । क इव । सार्थेश इव । यथा उपार्जितबहुविभवः सार्थनाथः स्वगुरोः पितुः पार्थे गन्तुमुत्कण्ठ(ण्ठित)मना भवेत् ॥
અભ્યાસ પૂર્ણ થયા પછી, જેમ દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરી કોઈ સાર્થવાહપુત્ર પોતાના પિતાની પાસે જવા માટે ઉત્સુક બને તેમ સર્વશાસ્ત્રને વૈભવ પ્રાપ્ત કરનારા મુનિનેતા હરહર્ષગણું ગૌરવસહિત પોતાના ગુરુદેવ વિજયદાનસૂરિજી પાસે જવા માટે ઉત્કંઠિત બન્યા. ૬
अथ दक्षिणदेशतो महा-व्रतभृन्मूर्छितमत्स्यलाञ्छनः ।
मलयानिलवत्प्रचेलिवान् , यशसा सौरभयन् भुवस्तलम् ॥६७॥ अथ स्वगुरुसमीपगमनोत्सुकाशयानन्तर पठितानन्तर वा दक्षिणनामा देशो जनपदस्ततः हीरहर्षगणिः प्रचेलिवान प्रतिष्ठते स्म । किंभूतः । महाव्रतानि पञ्च प्राणातिपातविरमणादीनि व्रतानि बिभर्तीति । अत एव पुनः किंभूतः । मूर्छितो मूर्छा चैतन्य. रोध निधनावस्थां च नीतो मत्स्यलाग्छनः स्मरो येन । महाव्रतीश्वरोऽपि एवंविधः स्मरनः । पुनः किंभूतः । यशसा स्वकीया॑ कृत्वा भुवस्तल मेदिनीमण्डल सौरभयन् सु. गन्धीकुर्वन् धवलयन् । किंवत् प्रचेलिवान् । मलयानिलवद्। यथा दक्षिणदेशो मलयाचलप्रदेशः । 'मलय आषाढो दक्षिणाचलः' इति हैम्याम् । तस्मान्मलयानिलो दक्षिणपवनः प्रचलति । 'कष्ट भो दक्षिणात्यः प्रसरति पवनः पान्थकान्ताकृतान्तः' इति भोजप्रबन्धे । सोऽपि किंभूतः । मूछितो वृद्धि नीतो मन्मथो येन । 'मूर्छन् वृद्धिमूर्छनयोः' अयधातुः। भुवो मध्यमपि सुगन्धयति च ॥
બ્લેકાર્થ
ગુરુદેવને મળવાની અભિલાષા થયા બાદ, કામદેવને મૂર્તિ કરનાર પાંચ મહાવ્રતધારી હીરહર્ષગણીએ, મલયાચલના પવનની જેમ પોતાના યશવડે પૃથ્વીતલને સુવાસિત કરતા દક્ષિણદેશ તરફથી प्रयाण यु.. ॥१७॥
मरुतामिव पद्धतीः पुरी-वृषिकन्यामिथुनाजराजिनीः। मकरान्वितमीनशालिनीः, सरितः साजबलाहकाः पुनः ॥६८॥ वसतीरिव वल्ाविष्टराः, सकुरङ्गाः शशिमण्डलीरिव । स्फुरदप्सरसो यथा दिवः, पदवीलचितवान् मुनीश्वरः ॥६९।। (युग्मम् )
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग ६ श्लो० ६९-७०
मुनीश्वरो हीरहर्षगणिः पुरीनंगरीर्लङ्घितवान् अतिचक्राम । किंभूताः पुरीः । वृषा वृषभा तथा कन्याः कुमारिकाः मिथुनानि क्रीडासक्तानां यूनां पशूनां पक्षिणां वा युगलानि स्त्रीपुंसलक्षणानि अजाश्छागा हरिहर विरश्चिप्रतिमा वा । 'अजश्छागे हरे विष्णौ रघुजे वेधसि स्मरे' इत्यनेकार्थः । तैः राजन्ते इत्येवंशीलाः । का इव । मरुतां देवानां प वनानां वा पद्धतीर्मार्गानिव । देववीथीः किंभूताः । वृषकन्यामिथुनमेषनामानो राशयः तैः शोभन्ते इत्येवंशीलाः । पुनर्या सरितो नदीरुल्लङ्घितवान् । किंभूताः । मकरा जलयादांसि तैरन्विता युक्ताः तथा मीना मत्स्यास्तैः शालन्ते शोभन्ते इत्येवंशीला अपि । पुनः किंभूताः । सहाब्जैः कमलैः, तथा बलाहकैर्वकैर्वर्तन्ते यास्ताः । अपि वायुवीथीरिव । किंभूताः । मकर राशिकलिताः मीनराशिना शालन्ते । सहाब्जेन चन्द्रमसा तथा बलाह कैमैधैर्वर्तन्ते याः । 'गगनवीथीमिव सिंहराशिराजितां उत्पतङ्गामुत्क्षिप्तवृश्चिकामाविभूतसार्द्ररोहिणीमूलां च' इति चम्पूकथायाम् । पुनः पदवीर्मार्गानुललधे । किंभूताः । वल्गवः मनोशाः पल्लवपत्र प्रसून फलाकलितत्वेन रम्याः विष्टरा वृक्षा यासु । का इव । वसतीरिव । यथा गृहाः प्रकृष्टासनाः स्युः । 'विष्टरः पीठवृक्षयोः' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूताः । सह कुरङ्गैमृगैर्वर्तन्ते ये (याः) । का इव । शशिमण्डलीरिव । यथा चन्द्रबिम्बा लाञ्छनमृगः युक्ताः स्युः । पुनः किंभूताः । स्फुरन्ति पदे पदे दृश्यमानानि अप्प्रधानानि सरांसि यासु यथा इवार्थे । का इव । दिवो यथा । देववसतीः स्फुरन्त्य इतस्ततो भ्रमन्त्यः क्रीडन्त्यो वा अप्सरसः उर्वशीप्रमुखाः सुराङ्गना यासु ॥ इति विहारमार्गः ॥
શ્લેાકા
४१०
હીરહ મુનિ, નગરીઓ, નદીઓ, અને અટવીએવાળી વિહાભૂમિને આકાશમાર્ગની જેમ અતિક્રમણ કરતા હતા ! આકાશ જેમ વૃષભ, કન્યા, મિથુન. અને મેષ રાશિવડે શૅાભે છે, તેમ નગ રીએ પણ વૃષભા (બળદેા) કુમારિકાઓ, ક્રીડામાં આસક્ત સ્ત્રીપુસ્ત્રનાં યુગલો, અને બ્રહ્મા આદિની મૂર્તિઓવડે શાલતી હતી. આકાશ જેમ મકરરાશિ, મીનરાશિ, ચંદ્ર અને મેષવડે શાબે છે તેમ જલજંતુઓ, મત્સ્યા, કમલા અને બગલાએવડે નદીએ શેાલતી હતી, ગૃહેામાં જેમ સુંદર આસનેા હોય– તેમ અટવીએમાં પહલવ, પત્રો, પુષ્પા અને લેવડે મનેાહર એવા વૃક્ષો હતા, મૃગલંછન સહિત ચંદ્રમંડલીની જેમ મૃગેાથી સહિત અટવીએ હતી. તેમજ આકાશમાં સ્થાને સ્થાને આમતેમ કીડા કરતી અપ્સરાઓ તેજ પ્રસારતી હાય છે તેમ જલવડે પરિપૂર્ણ સરોવરાવાળી વિહારભૂમિને હીરહમુનિ
ઉલ્લંધન કરતા હતા. ઇિટાકા
मरुदेशमभूषयत् क्रमा–दथ कुंराङ्गजसाधुसिन्धुरः ।
अतुलैरिव धन्वजन्मिनां, सुकृतैः स्वः शिखरी समीयिवान् ॥७०॥
अथ मार्गोल्लङ्घनानन्तरं कुंरागजो हीरहर्षः स एव साधूनां मध्ये सिन्धुरः क्रमादनुक्रमेण मरुनामान देश मण्डल' अभूषयत् शोभां नयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - धन्वनो मरुदेशसंबन्धिनो ये जन्मिनो जनास्तेषां न विद्यते तुला साम्यं येषां तैरसाधारणैः सुकृतैः पुण्यैः स्वः शिखरी कल्पद्रुमः इव समीयिवान् समाजगाम ॥
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० ७०-७२]
सौभाग्यम्
શ્લેાકા
સાધુઓમાં ગંધહસ્તિસમાન હીરહગણીએ અનુક્રમે મભૂમિ (મારવાડ) ને અલંકૃત કરી તે જાણે મરુદેશવી મનુષ્યેાના અસાધારણ પુણ્યપ્રભાવથી સાક્ષાત્ કલ્પવૃક્ષ પ્રાપ્ત થયું ન હોય ! શાકના
कविना च बुधेन संनिधि - स्थितिभाजा क्षितिजन्मना पुनः ।
सविधे स गुरोरुपेयिवान्, विधुवद्वागमृतं ततः किरन् ॥ ७१ ॥
४११
ततो मरुदेशागमनानन्तरं स होरहर्षगणिर्गुरोर्विजयदानसूरेः सविधे पार्श्वे उपेयिवान् आगतः । किंवत् । विधुवत् । यथा चन्द्रो गुरोर्वाचस्पतेः पार्श्वे उपैति । किंभूतः स विधुः । कविना काव्यकर्त्रा शुक्रेण त्र । पुनः केन । बुधेन । तत्सार्धं पठनात् पण्डितेन चार्थाद्धर्मसागरगणिना, सोमपुत्रेण च । किंभूतेन । क्षितौ भूमण्डले जन्मोत्पत्तिर्यस्य मनुयत्वात्, य ( त ) था मङ्गलेन च । पुनः किंभूतेन । संनिधौ समीपे, एकराशौ च स्थिति निवास भजतीति भाक् तेनान्वितो युक्तः । किं कुर्वन् । वाग्वाण्येवामृतं सुधां किरन विस्तारयन् ॥
सार्थ
જેમ ચન્દ્ર, એક રાશિમાં રહેલા શુક્ર, મોંગલ અને બુધની સાથે અમૃતને વિસ્તારતા સુરગુરુબૃહસ્પતિની પાસે જાય, તેમ હીર ગણી સહાધ્યાયી એવા ધર્મસાગરગણી અને સાથે રહેલા સેમ પુત્રની સાથે પેાતાના ગુરુ વિજયદાનસૂરિની પાસે વચનામૃતને વિસ્તારતા પહોંચ્યા ।।૧।।
स चुचुम्ब पदाम्बुजं गुरो - रभिनोनूय नवैः स्तवैस्ततः मतिदर्पणिकानुविम्बित - श्रुतिभावः शकटालय नुवत् ॥ ७२ ॥
ततो गुरुसमीपागमनानन्तरं स हीर हर्षगणिर्गुरोर्विजयदानसूरेः पदाम्बुजं चरणकमल' चुचुम्ब वन्दितवान् । किं कृत्वा । नवैर्नवीनैः स्तवैः स्तोत्रैः कृत्वा अभिनोनूयाति'शयेन स्तुत्वा । किंभूतः । मतिर्बुद्धिरेव दर्पणिका आदर्शिका | 'मन्मतौ विमलदर्पणिकायाम्' इति नैषधे | मेवातदेशादौ हस्तक' विना दर्पणस्यादर्शिकेत्यभिधानम् । तस्यामनुविम्बिता: संक्रान्ताः श्रुतीनां समस्तशास्त्राणां भावा रहस्यानि यस्य । अथवा श्रुतयः षड्दर्शनशास्त्राणि भावा जगत्पदार्था यस्य । किंवत् । शकटालनामा नन्दनृपप्रधानः तस्य सूनुः पुत्रः स्थूलभद्रस्तद्वत् । यथा श्रीस्थूलभद्रो मुनिः पठित्वागत्य संभूतिविजयगुरोः पादारविन्दं ववन्दे ॥ इति ही रहर्षगणेः गुरुपार्श्वगमनम् ॥
લેાકાર્થ
બુદ્ધિરૂપી આરસીમાં જેમને સકલશાસ્ત્રોનાં રક્યા પ્રતિબિંબિત થયાં છે એવા હીરહર્ષંગણી ગુરુસમીપે આવ્યાબાદ નવાં નવાં સ્તેાત્રોથી ગુરુસ્તુતિ કરીને જેમ શકટાલપુત્ર સ્થૂલભદ્રમુનિએ, શાસ્ત્રાભ્યાસ કરીને આવીને સ ંભૂતિવિજય ગુરુના ચરણારવિંદમાં વંદન કર્યું હતુ, તેમ ગુરુશ્રી વિજયદાનસૂરીશ્વરજીના ચરણકમલમાં વંદના કરી. ાછરા
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
हीरसौभाग्यम् सर्ग ६ श्लो० ७३-७६ अथ नारदनाम्नि पत्तने, तुरगव्योमरसेन्दुवत्सरे । वृषभाङ्कजिनालये गिरे-रिव शंभोर्विभवैः सहोदरे ॥७३॥ पदमाप्यत पण्डिताहय, गणिना तेन यतिक्षितीशितुः ।
अभिभूय बुध बुधश्रिया, पदमस्यैव किमात्तमात्मना ॥७४॥ (युग्मम् )
अथ गुरुवन्दनानन्तर हीरहर्षगणिना यतीनां मध्ये क्षितीशितुः नृपाद्विजयदानसू. रीन्द्रात् पण्डित इति आह्वयं नाम एतादृशपदं प्रज्ञांशपदमित्यर्थः । आप्यत प्राप्तम् । उत्प्रेक्ष्यते-बधश्रिया भावप्रधाननिर्देशाद बुधत्वस्य पण्डितस्य लक्ष्म्या बुध रोहिणीनन्दनमभिभूय पराजित्य । त(अ)स्यैव बुधस्यैव पदमात्मना स्वेनात्त किं गृहीतमिव । कुत्र वत्सरे । तुरगाः सूर्याश्वाः सप्त (७), व्योमाकाशं शून्यम् (०) रसाः तिक्त कटु-कषाय-आ. म्ल-लवण-मधुराख्याः षट् (६), इन्दुश्चन्द्रः एक (१) एव, एतावता विक्रमार्कात् सप्तोत्तरे षोडशशतवर्षे (१६०७) । कुत्र पुरे । नारद इति नाम यस्य तादृशे पत्तने । पत्तनशब्दः सामान्यतो नगरवाची । 'नगरी पूः पुरी द्रङ्ग पत्तन पुटमेदनम्' इति हैमीवचनात् । न तु मुख्यवृत्त्येति । अथवा रत्नोत्पत्तिस्थानम् । 'पत्तन रत्नयोनिः' इति वचनात् । रत्नोपपमविजयसेनसूरेरुत्पत्तिस्थानकत्वाद्वा पत्तनम् । 'नडुलाई' नगरे इत्यर्थः । कुत्र स्थाने । वृषभाङ्कस्य सौरभेयध्वजस्यादिनाथस्यालये चैत्ये । उत्प्रेक्ष्यते-विभवैस्तुङ्गिमधवलिमादि. शोभाभिः कृत्वा शंभोरीश्वरस्य गिरेः शैलस्य कैलासस्य सहोदरे बान्धवे इव ॥ संवत् १६०७ वर्षे हीरहर्षगणेः पण्डितपदस्थापना ॥
શ્લોકાર્થ ગુરુદેવને વંદન કર્યા પછી સૂરિપુંગવ શ્રીવિજ્યદાનસૂરિ પાસેથી વિક્રમ સંવત ૧૬૦૭ વર્ષ નારદ (નાડલાઈ) નામના નગરમાં કૈલાસ પર્વત સમાન શ્રી આદિનાથ ભગવાનના મંદિરમાં હરહમુનિએ પંડિત (પંન્યાસ) નામના પદને પ્રાપ્ત કર્યું. તે જાણે, પંડિત પદની શોભાથી રોહિણીપુત્ર બુધને પરભવ કરીને સ્વયં જ બુધ-પદને ગ્રહણ કર્યું ન હોય ! અર્થાત્ ૧૬૦૭ વર્ષે શ્રીહરિહર્ષગણીની पडित (पन्यास)५४ी य ती . (२त्नाना उत्पत्तिस्थानने 'पत्तन' वाय छ,त। सही समान શ્રીવિજયસેનસૂરિનું ઉત્પત્તિસ્થાન હોવાથી નારદનગરને “પત્તન”સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે.) Il૭૩૭૪
अपि नारदपुर्यनुत्तरै-रिव सख्यां विभौहेरेः पुरः । तपसः सितपञ्चमीदिने, कुलशैलाभ्ररसात्मवत्सरे ॥७५॥ सुहृदेव समेत्य शोभिते, वरकाणाख्यफणीन्दुकेतुना ।
जलजध्वजसार्वमन्दिरे, पदमस्याजनि वाचकाह्वयम् ॥७६।। (युग्मम् )
अपि पुनर्जलजः शङ्खो ध्वजश्चि यस्य स चासौ सार्वश्च । एतावता नेमिनाथतीर्थकृत् । जलजशब्देन शङ्खोऽप्युच्यते । यथा रघुवंशे–'ततः प्रियोपात्तरसाधरोष्ठे निवेश्य दध्मौ जलज कुमारः' इति । 'जलज कमले शङ्खे' इत्यनेकार्थेऽपि । तस्य मन्दिरे प्रासादे
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ६ श्लो० ७६-७८] हीरसौभाग्यम्
४१३ अस्य श्रीहर्षप्रज्ञांशस्य वाचकाय उपाध्यायनामपदमजनि संजातम् । किंभूते मन्दिरे । वरकाणा इत्याख्या नाम यस्य तादृशेन फणीन्दुर्नागराजः केतुश्चिह्न यस्यैतावता श्रीवर्षकाणापार्श्वनाथेन समेत्य वरकाणापुरादागत्य शोभितेऽलंकृते । केनेव । सुहृदेव । यथा मित्रेणागत्यमित्रमन्दिर भूष्यते । कस्यां पुर्याम् । नारदपुरि पूर्वोक्तायां नारदपुर्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-अनुत्तरैरसाधारणैविभवैः संपद्भिः कृत्वा हरेरिन्द्रस्य नारायणस्य वा पुरः अमरावत्या द्वारिकाया वा सख्यां वयस्यामिव । कदाऽजनि । कुलशैला अष्टौ (८), अभ्रः माकाशम् (0), रसास्तिक्तादयः षट् (६), आत्मा एकः (१), एतन्मिते वत्सरे हायने विक्रमार्कावनीन्द्रादष्टाधिकषोडशशते (१६०८)। कस्मिन्वासरे तपसो माघमासस्य । 'माघ. स्तपा' इति हैम्याम् । सिताया उज्ज्वलायाः पञ्चम्या दिने ॥ संवत् १६०८ वर्षे पण्डितहीरहर्षगणेर्वाचकपदस्थापना ॥
બ્લેકાર્થ નાગરાજના ચિહ્નવાળા શ્રી વરકાણુ પાર્શ્વનાથના મંદિથી અલંકૃત વરક્રાણુ નામના નગરથી પોતાની અસાધારણ સંપત્તિથી ઈદ્ર અથવા કૃષ્ણની નગરી અમરાવતી અથવા દ્વારિકાની પ્રિયસખી ન હોય તેવી નારદપુરીમાં આવીને, અર્થાત મિત્ર જેમ મિત્રમંદિરને શોભાવે, તેમ વરતાણાથી નારદપુરી આવીને શંખના ચિહ્નવાળા શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના ચૈત્યમાં વિક્રમ સંવત ૧૬૦૮ વર્ષ માઘ શુકલપંચમી (વસંતપંચમીના દિવસે શ્રી હીરપંન્યાસને “વાચક નામનું પદ આપવામાં આવ્યું. અર્થાત હીરહર્ષગણિને ઉપાધ્યાયપદવડે અલંકૃત કર્યા. ૭પ૭૬
विबुधावथ राजपूर्वको, विमलो धर्मयुतश्च सागरः । सचिवाविव वाचकेश्वरौ, कृतवान् सूरिमहीपुरंदरः ॥७७॥
अथ पुनः सूरिमहीपुरंदरो विजयदानसूरिराजः विबुधौ पण्डितपदधारिणौ । प्रज्ञांशावित्यर्थः। एको राज इदं पदं पूर्व यस्य स राजपूर्वकः तादृशो विमलः च पुनः धर्म इति नाम्ना युतः सहितः सागरः एतावता राजविमलधर्मसागरनामानौ विबुधौ वाचकेश्वरौ उपाध्यायमुख्यौ कृतवान् । काविव । सचिवाविव । यथा महीमहेन्द्रः कौचिद्योग्यो प्रधानौ विदधाति ॥
શ્લેકાર્થ ત્યારપછી સૂરિપુંગવ શ્રી વિજયદાનસૂરિએ. જેમ કોઈ રાજા બે સુયોગ્ય પ્રધાનની નિયુક્તિ કરે તેમ રાજવિમલ અને ધર્મ સાગર નામના બે પંડિત (પન્યાસો)ને પણ ઉપાધ્યાય પદથી सात अर्या. ॥७७॥
श्रियमाश्रयते स्म वाचक-त्रितयी सा श्रमणावनीशितुः ।
प्रतिबोधयितु जगत्त्रयी-मिव मूर्तित्रितयी सत्रुद्दता ॥७८॥
श्रमणावनीशितुः विजयदानसूरिभूमीपतेः सा पूर्वोक्ता वाचकानामुपाध्यायानां त्रितयी श्रिय शोभामाश्रयते स्म शुशुमे । उत्प्रेक्ष्यते-जगत्रितयीं त्रैलोक्य प्रतिबोधयि
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४१४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० ७८-८० तुधर्मे स्थापयितु सूरेर्मुनीन्द्रस्य मूर्तित्रितयीव समुद्यता । तिम्रो मूर्तय इव प्रकटीभूताः॥
બ્લેકાર્થ શ્રમણરાજ શ્રીવિજયદાનસૂરિની, હીરહર્ષ, રાજવિમલ અને ધર્મસાગર આ ત્રણની પાચકત્રિપુટી અપૂર્વ શોભાને ધારણ કરે છે. તે જાણે ત્રણે જગતને પ્રતિબંધ કરવા માટે આચાર્યની આ ત્રણ મૂર્તિઓ પ્રગટ થઈ ન હોય ! ૭૮
विहरन् सह वाचकेन्दुना, शिवपुर्या समवासरद् गुरुः ।
वसुभूतिसुतेन संगतो, भगवान् राजगृहे यथान्तिमः ॥७९॥
वाचकेन्दुना प्रक्रमात् हीरहर्षउपाध्यायविधुना सह विहरन् महीमण्डले ग्रामानुग्राम सुख सुखेन विहार कुर्वन् गुरुर्विजयदानसूरिः शिवपुर्या श्रीरोहिण्यां सीरोहीनामनगरे समवासरत् समवसृतः । समागत इत्यर्थः । क इव । भगवानिव, यथान्तिमश्चरमो भगवांस्तीर्थकृत् श्रीमन्महावीरदेवः वसुभूतिनानो द्विजस्य सूतेन पुत्रेण गौतमस्वामिना संगतः सहितो राजगृहे समवसरति स्म ॥
કાથ
ચરમતીર્થપતિ ભગવાન મહાવીર જેમ વસુભૂતિપુત્ર ગૌતમસ્વામીની સાથે રાજગૃહી નગરીમાં સમવસર્યા હતા, તેમ આચાર્યશ્રી વિજયદાનસૂરીશ્વરજી વાચકેમાં ઈકસમાન શ્રીહીરહર્ષગણીની સાથે મામાનુગ્રામ સુખપૂર્વક વિહાર કરતા શિવપુરી શ્રીરહિણી (સિહી) નગરીમાં પધાર્યા. છા
त्रिदिवोजयिनी पुरीं तदा-जनि दूदाहनृपो विभूषयन् ।
सुखयजनतां वदान्यतां, कलयन् विक्रमभानुमानिव ॥८॥
तदा तस्मिन्नवसरे [श्रीविजयदान]हीरहर्षवाचककलितश्रीविजयदानसूरिपादावधारणसमये दूदा इति आह्ना अभिधान यस्य तादृशो नृपो राजा अजनि संजातः । द(अ)वस. रापेक्षया वर्तते इत्यर्थः । किं कुर्वन् । विभूषयन् शोभा लम्भयन् । काम् । त्रिदिव स्वर्ग अमरावती तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेशात् स्वर्गनगरी स्वसमृद्धया उत्प्राबल्येन जयति पराभवतीत्येवंशीलां पुरीं श्रीरोहिणीम् । पुनः किं कुर्वन् । जनतां पुरजनपदवासिन सर्व लोकसमूह सुखयन् सुखीकुर्वन् । पुनः किं कुर्वन् । वदान्यतां दानशीलत्व कलयन्नतिशायिनमुदारभाव बिभ्रत् । क इव । विक्रमभानुमानिव । यथा विक्रमादित्यभूपालो जातः । सोऽपि लक्ष्म्या त्रिदिवतुल्यां उज्जयिनीमवन्तीम् । मध्यमपदलोपी समासः। भूषयन्नलंकुवन् परदुःखकातरबिर द वेनाखिललोक सुखयन् निर्विघ्न विदधत् कोटिशः सुवर्णटंककानां दातृत्वेन । 'अवलोअणे सहस्स आलावे दस सहस्साई। हसिऊण देइ लक्ख, परिओसे विक्कमो कोडी' ॥ इति स्वाभाविकदानम् । काव्यगाथादीनां कोटिशः सुवर्णानि इति दानिभावंच बिनाण इति ॥
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० ८०-८३ ]
सौभाग्यम्
લેાકા
હીરહ ઉપાધ્યાયસહિત વિજયદાનસૂરીશ્વરજીના પદાર્પણ સમયે ઉજ્જયિનમાં વિક્રમાદિત્યરાજાની જેમ પ્રજાજતાને સુખી કરનારા તેમજ ઉદારતા ગુણને ધારણ કરનારા મહાદાનેશ્વરી દા’ નામના રાજા શોવપુરી એવી ધારાહિણીનગરીને (સિરાહીતે) શાભાવતા હતા. (કહેવાય છે કે દન કરનારને હજાર, વાર્તાલાપમાં દશહજાર, હસાવનારને લાખ અને સેવા કરનારને ક્રેડ સુવર્ણટક આટલું તે। વિક્રમાદિત્યનું સ્વાભાવિક દાન હતું. તે ઉપરાંત નવાં કાવ્યેા-લેાકેા આદિ સંભળાવનારને તે ક્રેડા સોનૈયાનું દાન કરતા હતા.) ૫૮૦ના
सचिवः पुनरस्य भूभुजो -ऽजनि चाङ्गाभिघसंघनायकः । जिनधर्मरतो निधिर्धिया-मभयः श्रेणिक भूपतेरिव ॥ ८१ ॥
पुनरन्यदस्य दृदाभिधस्य भूभुजो भूमीपालस्य चाङ्गा इत्यभिधा नाम यस्य ताहशः संघनायकः संघपतिरेतावता 'चाङ्गोसंघवी' नामा सचिवः मन्त्री अजनि संजातः । किंभूतः । जिनस्यार्हतो धर्मे रतः आसक्तः श्राद्धधर्मपालकः । पुनः किंभूतः । धियां बुद्धीनां निधिर्निधानम् । क इव । अभय इव । यथा श्रेणिकनाम्नो भूपतेः पृथिवीनायकस्याभयकुमारनामा प्रधानः समभवत् । सोऽपि जिनप्रणीतधर्मरतस्तथौत्पातिक्यादीनां चतसृणां बुद्धीनां शेवधिः ॥
४१५
શ્લેાકા
શ્રેણિક રાજાને જેમ મુદ્ધિનિધાન એવા અભયકુમાર નામને શ્રેષ્ટમંત્રી હતા. તેમ કૂદા રાજાને જૈનધર્મમાં રક્ત અને મુદ્ધિનિધાન ‘ચાંગા’ નામના મંત્રી હતેા. ૫૮પા
निरमापयदस्य पूर्वजो, धरणो राणकपुरे चतुर्मुखम् । वृषभध्वजतीर्थकुद्गृह, नलिनीगुल्ममिवागतं क्षितौ ॥ ८२ ॥
अस्य चाङ्गासंघभूपतेः पूर्वजः कुले पूर्व जायते स्म तादृशो धरणी धरणकः इति नामा संघपतिः राणकपुरे राणकपुरनाम्नि नगरे चत्वारि चतुःसंख्याकानि मुखानि द्वाराणि यस्य तादृशं वृषभो ध्वजश्चिह्न लाञ्छनं यस्य स एव तीर्थकृज्जिनेन्द्रः एतावता ऋषभदेवस्तस्य गृह प्रासाद निरमापयत् शिल्पिभिः कारयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - क्षितौ पृथि व्यामर्थात् स्वर्गादागत नलिनीगुल्म नलिनीगुल्मनाम विमानमिव ॥
શ્લેાકા
આ ચાંગા સંઘપતિના પૂર્વજ ધરણુ' નામના સધપતિએ રાણકપુરમાં ચતુર્મુ`ખ એવા શ્રી ઋષભસ્વામીના પ્રાસાદનું નિર્માણ કરાવ્યું હતું. આ મંદિર જાણે સ્વર્ગમાંથી પૃથ્વીપર ઉતરી આવેલુ સાક્ષાત્ ‘નિલનીગુલ્મ’ નામનું વિમાન ન હેાય ? તેવું શૈાલતું હતું. ઘટના
गणपुंगवमन्त्रमन्वह ं विधिनाराद्धुमना मुनीश्वरः ।
,
अथ सुस्थितसूरिशक्रवत्, प्रणिधानं विदधे स तत्पुरे || ८३ ||
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
हीरसौभाग्यम् सर्ग ६ श्लो० ८३-८६ ___ अथ शिवपुर्यागमनानन्तर मुनीश्वरः श्रीविजयदानसूरिः प्रणिधान ध्यान विदधे कृतवान् । क्व । तत्पुरे श्रीरोहिणीनगरे । किंवत् । सुस्थितसूरिशक्रवद् । यथा सुस्थितनामा सूरिषु शक्रः पुरंदरः अर्थात् काकन्यां नगर्या ध्यान करोति स्म । किं कर्तुकामः मनाः)। गणपुंगवस्य सूरेमन्त्र आचार्याणां परम्परया आगत (गौतमगणभृत् किं) मन्त्र' अन्वह निरन्तरम् । त्रिमासी यावदित्यर्थः । केन । विधिना षष्ठाष्टमचतुर्थाचाम्लादितपोविधान जिनसौभाग्यादिमुद्राप्रमुखशास्त्रोक्तगुरुपरम्पराप्राप्तप्रकारेण आराद्धं साधयितुं मनो यस्य॥
दार्थ શ્રીરહિણી (સિરોહી) નગરીમાં આવ્યા પછી સરિમંત્રની વિધિપૂર્વક આરાધના કરવાની ઈચ્છાવાળા શ્રી વિજયદાનસૂરિજીએ, જેમ કાકંદી નગરીમાં સૂરિપુંગવ શ્રીમુસ્થિતરિજીએ રિમંત્રનું આરાધન કર્યું હતું. તેમ સિરોહીનગરીમાં છદ, અટ્ટમ,ઉપવાસ અને આયંબિલ આદિ વિધાનપૂર્વક ત્રણ માસ પર્યત સુરિમંત્રનું આરાધન કરવાનું પ્રણિધાન કર્યું. શા
विषयेऽप्यखिले तदा पुरी-पतिना मारिवारि जन्मिनाम् । परमाईतभूमिभास्कर, किमु संस्मारयितुं स्वयं नृणाम् ॥८४॥
तदा विजयदानसूरेनिविधानावसरे पुरीपतिना शिवपुरीस्वामिना दूदाभिधानभूपेन अखिले समस्तेऽपि विषये स्वमण्डले जन्मिनां द्विपदचतुष्पदपक्षिमत्स्यादीनां प्राणिनां मारिहिंसा अवारि निषिद्धा, अमारिः प्रवर्तिता । उत्प्रेक्ष्यते-परमार्हतः कुमारपालः । 'कुमारपालश्चौलुक्यो राजर्षिः परमाहर्तः ।' इति हैम्याम् । स एव भूमेः पृथिव्याः भा. स्करः सूर्यः । 'माध्यंदिनावधि विधेर्वसुधाविवस्वान्' इति नैषधे । एतावता कुमारपाल. भूपाल स्वयमात्मना नृणां मनुष्याणां संस्मारयितु स्मृतिगोचर कारयितु किमु ॥
साथ આચાર્ય મહારાજશ્રીના ધ્યાન કરવાના સમયે, શ્રીરહિણી નગરીના દૂતારાજાએ પિતાના સમતદેશમાં માનવ પશુ પક્ષી મત્સ્ય આદિ કોઈ પણ જીવની હિંસા કરવી નહિ આવું “અમારિ પ્રવર્તન કરાવ્યું. તે જાણે પરમહંત એવા કુમારપાલ મહારાજા મનુષ્યને પોતાનું સ્મરણ તાજું કરાવવાને માટે આ રાજવીરૂપે અવતર્યા ન હોય ! ૮૪
अनिश वरिवस्यितस्य त-तपसः सिद्धिरिवाङ्गसङ्गिनी । खककान्ततयातिहार्दतो, व्रतलक्ष्मीरिव वा वपुष्मती ॥८५॥ सुरसिन्धुरवत्कदाचन, प्रणिधानाम्बुधिमध्यगाहिनः ।
जिनशासनदेवताप्रभोः, प्रकटीभावमबीभजत्पुरः ॥८६॥ (युग्मम् )
कदाचन कस्मिन्नपि समये ध्यानपरिसमाप्तिव्यतिकरे जिनशासनदेवता शासनाधि ष्ठायिका सुरी (१) वाणी (२) त्रिभुवनस्वामिनी (३) श्रीदेवी (४) यक्षराज (५) गणिपिटका एते शासनाधिष्ठातारः । तत्र तिसृणां देवीनां मध्ये अन्यतमा अमरी देवता प्रभो
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० ८६-८८] हीरसौभाग्यम्
४१७ विजयदानसूरेः पुरोऽग्रे प्रकटीभाव प्रत्यक्षतामवीममत् भजते स्म । प्रादुर्भूतेत्यर्थः । प्रणिधान सूरिमन्त्रध्यान तदेवाम्बुधिरर्थात् क्षीरसमुद्रस्तस्य मध्य गाहते इत्येवंशीलस्य । किंवत् । सुरसिन्धुरवत् । यथा ऐरावणः । प्रणिधान । शुक्लध्यान तद्वद्धबलम् । एतावता दुग्धाम्बुधिस्तस्य मध्यमघगाहते तदुत्पन्नत्वात्तस्य । उत्प्रेक्ष्यते-जिनशासनदेवता अनिश अहोरात्र वरिवस्थितस्य सेवितस्याचीर्णस्य तस्य विजयदानसूरेस्तपसः अङ्गसङ्गिनी अ. अगस्य शरीरस्य सङ्गः अस्त्यस्या इति मूर्तिमती सिद्धिरिव वा । अथवा वककान्ततया निजभर्तृत्वेन अतिहार्दात् बहुस्नेहात् । 'स्नेहः प्रीतिः प्रेम हार्दम्' इति हैम्याम् । वपुष्मती अङ्गीकृताङ्गलता शरीरिणी व्रतलक्ष्मीश्चारित्रश्रीरिव प्रादुर्भूता ॥ इति विजयदानसूरेया॑नम् ॥
લોકાર્થ
(1) पाली (२) त्रिभुवनस्वामिनी (3) श्रीहवी (४) यक्ष॥११ अने (५) ४પિટક, આ પાંચ શાસનના અધિકાયકની મધ્યમાં ત્રણ દેવી પૈકીની કોઈ એક શાસનદેવી, શુકલધ્યાનરૂપી ક્ષીરસમુદ્રમાં ઐરાવણ હાથીની જેમ અવગાહીને રહેલા આચાર્યશ્રીની આગળ, ધ્યાનની સ માપ્તિ થતાં પ્રગટ થઈ. તે જાણે આચાર્ય મહારાજના નિરંતર આચરાઈ રહેલા તપની દેહધારી સિદ્ધિ ન હોય ! અથવા તો પોતાના સ્વામીથી અતિનેહવડે પ્રગટ કરાયેલી સાક્ષાત ચારિત્રલક્ષ્મી ન હોય ! 11८५॥८॥
सफलीकुरु किंकरीमिव, कचिदादिश्य विधौ व्रतीन्द्र माम् । प्रणिपत्य पदाम्बुज प्रभो-रिति सा शासननिर्जरी जगौ ॥८७।।
सा ध्यानप्रत्यक्षीकृता शासननिर्जरी जिनशासनदेवता इति वक्ष्यमाणं जगौ ब. भाषे । किं कृत्वा । प्रभोविजयदानसूरेः पदाम्बुज चरणारविन्द प्रणिपत्य नमस्कृत्य । इति किम् । हे व्रतीन्द्र सूरे, क्वचित् कुत्रचन विधौ कार्य आदिश्य आज्ञां दत्त्वा । 'विधि ब्रह्मविधानयोः । विधिवाक्ये च देवे च प्रकारे कालकल्पयोः ॥' इत्यनेकार्थः । किंकरी स्वदासीमिव मां सफलीकुरु कृतार्थय ॥
કલેકાર્થ ધ્યાનવડે પ્રત્યક્ષથયેલી શાસનદેવી આચાર્યશ્રીના ચરણકમલમાં નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે બોલી. હે મુનીન્ક, હે આચાર્યદેવ ! આપ કોઈ પણ કાર્યની આજ્ઞા આપીને આપની દાસી એવી મને કતાર્થ કરો' ૮ાા
निजगाद गुरुर्गभीरिमा-धरितद्वीपवतीपतिस्ततः । भविताभ्युदयः पदस्य मे, वद कस्माच्छरदो मुनेरिव ॥८८॥
ततो देवतावचनानन्तर गुरुर्विजयदानसूरिनिजगाद गदति स्म बभाषे। गुरुः किल गभीरिम्णा गाम्भीर्यातिशयेनाधरितो हीनीकृतो निर्जितो वा द्वीपवतीनां नदीनाम् । 'द्वीपमन्तर्जले तटम्' तानि द्वीपानि विद्यन्ते यासु तासाम् । 'कर्षीपवती समुद्रदयिता
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग ६ श्लो० ८८-९१ धुन्यौ सवन्ती' इति हैम्याम् । पतिर्भर्ता समुद्रो येन । किं निजगाद तदाह-हे देवि, त्वं वद कथय । मे पदस्य पट्टस्य कस्मान्मुनेमद्विनेयादभ्युदयो भविता भविष्यति। कस्याः कस्येव । शरदो मुनेरिव । यथा शरत्समयादगस्तेरुदयो भवति । यथा रघौ शरद्वर्णने-'प्रससादोदयादम्भः कुम्भयोनेर्महौजसः' इति । 'मुनिद्रुमः कोरकितः शितिद्युतिः' इति नैषधे 'मुनिद्रुमः अगस्तिवृक्षः' इति तद्वत्तौ ॥
પ્લેકાર્થ દેવીનાં વચન સાંભળીને, પોતાની ગંભીરતાથી સમુદ્રને પરાજિત કરનારા શ્રી વિજ્યદાનસરિજીએ આ પ્રમાણે કહ્યું. હે દેવી ! તું જ કહે કે શરદઋતુથી જેમ અગસ્તિને ઉદય થાય છે, તેમ મારી આ પાટને અભુલ્ય કોણ પુણ્યશાળી પુરુષ(મુનિ)થી થશે ? li૮૮
अवधेरनुभावतो गुणै-रसमानं जिनमेदिनीन्द्रवत् । अतिथिं प्रविधाय भृङ्गव-द्धृदयाम्भोरुहि हीरवाचकम् ॥८९॥ अनयेत्थमभण्यत प्रभु-भगवनभ्रमणेर्दिनादिव । भविता भवतः पदोदयो, भुवि नाथीसुतसाधुसिन्धुरात् ॥९०॥ (युग्मम् )
अनया शासनदेवतया प्रभुर्विजयदानसूरिरित्थममुना प्रकारेणाभण्यत प्रोच्यते स्म । किं कृत्वा । अवधेरवधिज्ञानस्यानुभावतः प्रभावात् । 'अवधिः स्यादवधाने कालसीमाव. लेषु' इत्यनेकार्थः । हृदयाम्भोरुहि हृदयारविन्दे भृङ्गवत् भ्रमरमिव हीरवाचक हीरहर्षोपाध्याय अतिथिं प्राघुणक प्रविधाय । हृदि शात्वेत्यर्थः । किंभूत हीरवाचकम् । गुणैः संयमशमदमज्ञानादिभिरसमानमसाधारणम् । किं च जिनमेदिनीन्द्रवज्जिनराजमिव । कि मभाणि । हे भगवन् , भुवि पृथिव्यां नाथीसुतो हीरहर्षः स एव साधुषु श्रमणेषु सिन्धु. रो हस्ती तस्मादेतावता हीरहर्षोपाध्यायात् ते तव पट्टम्याभ्युदयो भविता भविष्यति । कस्मात् कस्येव । दिनादभ्रमणेरिव। यथा दिवसात् सूर्यस्य अभ्युदयो भवेत् ॥
સુરિજનાં વચન સાંભળીને શાસનદેવીએ અવધિજ્ઞાનના પ્રભાવથી, જિનેશ્વર ભગવાનની જેમ શભદમજ્ઞાનાદિ ગુણોથી અપ્રતિમ એવા હીરહર્ષ ઉપાધ્યાયને ભ્રમરની જેમ પોતાના હદયકમલના મહેભાન બનાવીને, અર્થાત યોગ્ય જાણીને આ પ્રમાણે કહ્યું. હે ભગવન આ પૃથ્વી ઉપર સાધુઓમાં ગંધહસ્તિસમાન એવા નાથાદેવીના નંદન હીરહર્ષ ઉપાધ્યાયથી, જેમ દિવસથી સૂર્યને અભ્યદય થાય છે, તેમ આપની પાટનો અભ્યદય થશે. ૮૯૯૦)
पदपद्मविलासलालस-भ्रमरीभूतवसुंधराधवः । भगवन् ! स युगप्रधानव-महिमश्रीभवन भविष्यति ॥११॥
हे भगवन् . स हीरहर्षोपाध्यायो युगग्रधानवद्वज्रस्वामिप्रमुखयुगप्रधानाचार्य इव महिमश्रिया माहात्म्यलक्ष्म्या भवन गृह भविष्यति । किंभूतः । पदपद्मयोश्चरणकमलयो
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० ९१-९४] हीरसौभाग्यम्
४१९ विलासेषु क्रीडासु लालसाः साभिलाषास्तादृशा भ्रमरीभूता मधुकरा इवाचरिता वसुं. धराधवाः राजानो यस्य, राजसेव्यो भावीत्यर्थः ॥
શ્લોકાર્ધ હે ભગવન, હીરહર્ષ ઉપાધ્યાય આ પૃથ્વી ઉપર માહાભ્યરૂપી લક્ષ્મીના મંદિરરૂપ બનશે. તેમજ તેમના ચરણકમલમાં ક્રીડા કરવાના અભિલાપી એવા રાજાઓ ભ્રમરરૂપ બનશે અર્થાત્ રાજાએને પણ ઉપાસ્ય બનશે
अयमेव हि हीरवाचको-ऽस्त्युचितः मरिपदस्य नापरः ।
धरणीधवसू नुरेव य-द्वसुधाधीशपदस्य नेतरः ॥९२॥
हे प्रभो, हि निश्चित अयमेव एष हीरहर्षवाचकेन्द्र एव सूरिपदस्याचार्यपदस्था. पनाया उचितो योग्योऽस्ति । परं नापरः नान्यः शिष्यः । यद्यस्मात्कारणाद्वसुधाधीशपदस्य राज्यस्योचितो धरणीधवस्य भूमीविभवस्य राज्ञः सूनुः राजपुत्रः एव पर नेतरजातीयः हीनकुलीनः॥
કલોકાર્થ માટે હે ભગવન, જેમ રાજપદને યોગ્ય રાજપુત્ર જ હોય છે, બીજું કંઈ નહીં, તેમ આ હીરહઈ ઉપાધ્યાય જ આચાર્યપદને યોગ્ય છે, અન્ય કોઇ શિષ્યો નહીં. હરા
प्रणिगद्य पुरो गुरोरिद, प्रमदेनापि विनम्य तत्पदम् ।
त्रिदशी क्षणतस्तिरोदधे, स्तनयित्वा स्तनयित्नुपङ्क्तिवत् ॥९३॥
त्रिदशी शासनदेवता । 'निपीय त यस्त्रिदशीभिरर्जितः' इति नैषधे । क्षणतः क्षणमात्रात् तकतलमेव तिरोदधे अदृश्या बभूव । किं कृत्वा । गुरोः सूरेः पुरोऽने . इदं प्रागुक्तं प्रणिगद्य कथयित्वा । अपि पुनः प्रमदेन हर्षेण तत्पदं गुरुचरण विनम्य विशेषेण पञ्चाङ्गभूस्पर्शनादिना नत्वा अदृश्यीभूता । किंवत् । स्तनयित्नुपतिवद्यथा मेघमाला स्तनयित्वा गर्जित्वा विनम्योन्नतीभूयार्थाद्वर्षयित्वा तिरोधत्ते ॥ इति विजयदानसूरिपुरो ध्यानप्रत्यक्षीकृतशासनदेयताप्रोक्ताचार्यपदोचितकथनम् ॥
બ્લેકાર્થ આ પ્રમાણે ગુરુદેવને કહી અત્યંત હર્ષ પૂર્વક પંચાંગ પ્રણામ કરી શાસનદેવી એક ક્ષણમાં અંતર્ધાન થઈ ગઈ. જેમ મેઘમાલા વરસને અદશ્ય થઈ જાય, તેમ વિજળીના ચમકારાની જેમ દેવી અદશ્ય થઈ ગઈ. ઘટયા
स तदीयगिरं निपीय तां, शितिवल्लीमिव हेमकन्दलः । मुदमन्तरनुत्तरां दध-द्रमयामास दिनानि कानिचित् ॥९४॥
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
.४२०
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० ९४-९६ स सूरिः अर्थाद्धयानस्थः एव कानिचिद्दिनानि कियत्प्रमाणान् वासरान् गमयामासातिकामति स्म । किं कुर्वन् । अन्तश्चित्तमध्ये अनुत्तरामनन्यसामान्यां मुदं हर्ष दधद् धारयन् । क इव । हेमकन्दल इव । यथा विद्रुमः अन्तरा स्वमध्ये शितिवल्लीं कृष्णलतां 'कालीवेली' इति प्रसिद्धां धत्ते । किं कृत्वा । तदीयां शासनदेवतासंबन्धिनी गिर बाणी निपीय पीत्वात्यादरेण निशम्य ॥
શ્લોકાર્થ
જેમ પ્રવાલ, પિતાની મધ્યમાં કૃષ્ણલતા (કાળીવેલ પ્રાયઃ ચિત્રાવલી) ને ધારણ કરે છે, તેમ શાસનદેવીની વાણીસુધાનું આદરપૂર્વક પાન કરીને પોતાના ચિત્તમાં અસાધારણ આનંદને ધારણ કરનારા ધ્યાનસ્થ એવા આચાર્યદેવના કેટલાક દિવસો વ્યતીત થયા ૯૪ા
अथ साधुसुधाशनाधिपः, प्रणिधान परिपूर्य सूर्यरुकू । शशभृच्छरदभ्रकादिव, प्रणिधानास्पदतो विनिर्ययौ ॥१५॥
अथ शासनदेवताप्रत्यक्षागमनध्यानसंपूर्णीभवनानन्तरं साधूनां मुनीनां मध्ये सुधा. ममृतं अनन्तीति अशन भोजन येषां वा ते सुधाशाः देवाः तेषामधिपः स्वामी इन्द्रः एतावता बिजयदानसूरिपुरंदरः प्रणिधानस्य ध्यानस्यास्पदं स्थान ततो विनिर्ययो बहिराजगाम । क इव । शशभृदिव । यथा चन्द्रः शरदभ्रकात् शरत्कालसंबन्धिनोऽभ्रकान्मेघान्मेघवर्धकाद्वा निर्गच्छति । किं कृत्वा प्रणिधान सूरिमन्त्रस्य जाप स्मरण परिपूर्य स. माप्य परिपूर्णीकृत्य । किंभूतः । सूर्यस्येव देदीप्यमाना रुक कान्तिर्यस्य । विधुरपि सूर्यस्य रुचो दीधितयो यस्मिन् । 'पुपोष वृद्धि हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः' इति रघौ ॥
લેકાર્થ ત્યાર પછી મુનીન્દ્રદેવેન્દ્ર અને સૂર્યસમાન દેદીપ્યમાન કાંતિવાળા આચાર્યદેવ, સૂરિમંત્ર જાપ પૂર્ણ કરીને જેમ શરઋતુના વાદળમાંથી ચંદ્ર બહાર આવે, તેમ માનભૂમિમાંથી બહાર પધાર્યા, ૯પા
स बभाज समाजमात्मना, श्रमणानां श्रमणावनीमणिः । क्षितिमानिव बाहुजन्मनां, विलसन्मङ्गलतूर्यनिस्वनैः ॥९६॥
स प्रसिद्धः सूरिपरम्परायातः प्रणिधानविधाता वा श्रमणावनीमणिः यतिराजः आत्मना स्वेन श्रमणानां साधूनां समाज पर्षद बभाज शिश्राय । क इव । क्षितिमानि. व । यथा भूपतिर्बाहुब्रह्मणो भुजोत्पत्तिर्येषां ते बाहुजन्मानः क्षत्रियास्तेषाम् । 'क्षत्र तु क्षत्रियो राजा राजन्यो बाहुसंभवः' इति हैम्याम् । 'तत्तस्मिन्विनिमज्ज्य बाहुजभटैरारम्भि रम्भा-' इति नैषधेऽपि । सभां भजते । कैः । विलसतां हर्षोत्कर्षात्प्रतिदिश मधुर वाद्यमानानां मङ्गलकारिणां तूर्याणां वाद्यानां निस्वनैर्निर्घोषैः समम् ॥
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
-
on
४२१
मर्ग ६ श्लो० ९६-९९] हीरसौभाग्यम्
પ્લેકાર્થ બ્રહ્માની ભુજામાંથી ઉત્પન્ન થયેલા એવા ક્ષત્રિયોની સભાને જેમ રાજા આશ્રય કરે, તેમ મંગલવાજિત્રોના હર્ષનાદ સહિત મણશિરોમણિ આચાર્યદેવ સ્વયં સાધુઓની સભામાં પધાર્યા. I૯૬
जहिरे मिहिरौजसा मही-पतिना वारचरास्तदा नराः ।
भ्रमरा इव कोशशायिनो, दिनवक्त्रे स्मितपद्मराशिना ॥९७॥
तदा गुरोः सभायामागमनावसरे महीपतिना शिवपुरीखामिदूदाभिधभूपतिना । वारचराः कारागारनिवासिनो बन्दीजना जहिरे मुमुचिरे । किंभूतेन महीपतिना । मिहिरस्य भानोरिव । 'दिवादिनार्दिवसप्रभाविभाभासः करः स्यामिहिरो विरोचनः' इति हैम्याम् । ओजः प्रतापो यस्य । 'तदोजसस्तद्यशसः स्थिताविमौ' इति नैषधे । ओजःशब्देनात्र प्रताप उच्यते । केनेव । स्मितपद्मराशिनेव । जथा दिनवको प्रभाते विकचकमलकलापेन कोशेषु निजमुकुलेषु शेरते सूर्यास्तेन मुकुलीभूतेषु कुड्मलेषु निर्गमनानलभूष्णुतया तत्रव बद्धा इव तिष्ठन्तीत्येवंशीला भ्रमरा भृङ्गा हीयन्ते मुच्यन्ते । तदप्यवेहि स्वशये शयालु' इति नैषधे। करस्थितमित्यर्थः ॥ इति विजयदानसूरिध्यानविधानानन्तर बहिरागमनम् ॥
. साथ જેમ સૂર્યવડે પ્રભાતના સમયે કમલના કેશમાં પૂરાયેલા ભ્રમરે મુક્ત બને છે. અર્થાત જેમ સૂર્યોદય થવાથી સૂર્યવિકાસી કમલેમાંથી ભ્રમરે બહાર નિકળે છે, તેમ આચાર્યશ્રીને સભામાં પધારવાના અવસરે સૂર્ય સમાન પ્રતાપવાળા દૂહારાજાએ કારાગારમાં પડેલા બંદીજનોને મુક્ત કર્યા. ૯ળા
व्रतिनामिव तथ्य भाषिणां, जनिभाजां विपिनाभ्रचारिणाम् ।
श्रमणेन्दुरवैक्षयत्पुनः, स निमित्तानि निमित्तवेदिभिः ॥९८॥
स श्रमणेन्दुर्विजयदानसूरिचन्द्रः शकुनानि विदन्ति जानन्तीति निमित्तवेदिनस्तै. निमितानि शकुनानि शुभानि तु.... ..................." । तथा नैषधे 'हाहा प्रतीपपवनाशकुनान्न जग्मुः' इति पुनपुंसकत्वमुभयत्रात्र । केषाम् । विपिनेषु वनेषु अधे आकाशे चरन्तीत्येवंशीला विपिनाभ्रचारिणस्तेषां मृगगालादयो वनचारिणः, चाषखञ्जनशिखितित्तिरदेवीभारद्वाजादयो गगनचरास्तेषां रजनिभाजां प्रणिनाम् । किंलक्षणानाम् । वतिनां साधूनामिव । तथ्य सत्यं भाषते इत्येवंशीलास्तथ्यभाषिणः तेषाम् ॥
લોકાઈ આચાર્યદેવે, મૃગ, શિયાળ ચા, ખંજન, તેતર, મયૂર, દેવચકલી તેમજ ભારદ્વાજ આદિ જંગલમાં અને આકાશમાં ચાલનારા પશુપક્ષીઓનાં નિમિત્તોને જાણનારા અને સાધુપુરુષની જેમ સત્યભાષાને કહેનારા જ્યોતિષીઓ પાસે નિમિત્તને પૂછ્યું કા
न्यगदनिति ते पुरो गुरोः, सितपक्षादिव शीतदीधितेः । उदयो भविता पदस्य ते, भुवि कुंराङ्गजवाचकेन्द्रतः ॥९९।।
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
-४२२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० ९९-१०१ ते शकुनावलोकका निमित्तवेदिनः गुरोविजयदानसूरेः पुरोऽने इत्यमुना प्रकारेण न्यगदन् कथयन्ति स्म । हे गुरो, भुवि पृथिव्यां कुंराङ्गजवाचकेन्द्रतः हीरहर्षोपाध्यायपुरंदरात् ते तव पदस्य पट्टस्योदयो भविता उन्नतिर्भाविनी । 'उदयः पर्वतोन्नत्योः' इत्यनेकार्थः । कस्मादिव । सितपक्षादिव । यथा शुक्लपक्षात् शीतदीधितेः शिशिरकिरणस्य चन्द्रमस उदयो भवति ॥ इति शकुनावलोकनम् ॥
બ્લેકાર્થ શકુન શાસ્ત્રીઓએ ગુરુદેવ સમક્ષ આ પ્રમાણે નિવેદન કર્યું, કે હે પ્રભો ! જેમ શુકલ પક્ષથી ચંદ્રનો ઉદય થાય છે, તેમ હીરહર્ષઉપાધ્યાયથી આપની પાટને મહાન અભ્યય થશે. કલા
विधुवद् गणपुंगव नवो-दयमालोकयितुं हृदीच्छता ।
अथ सूरिपदार्पणाविधौ, प्रभुरागृह्यत धीसखेन सः ॥१०॥
अथ ध्यानसमाप्तिबहिरागमनशकुनावलोकनानन्तर धीसखेन अर्थात् शिवपुरीसंघपुरःसरीकृतचाङ्गासंघपतिमन्त्रिणा स प्रभुर्विजयदानसूरिः सूरेराचार्यस्य पदस्यार्पणा प्रदान तस्य विधिः प्रकारस्तत्र विषये । 'विभूषणानां मणिमण्डले नलः । स्वरूपलेखामवलोक्य निष्फलीचकार सेवाचणदर्पणार्पणाः ॥' इति नैषधे । आगृह्यत गुरोरत्याग्रहः कृतः । धीसखेन किं कुर्वता । नवोदय नवीना उन्नतिर्यस्य तादृशं गणपुंगव गच्छनायक आ लोकयितु द्रष्टुं हृदि स्वहृदये इच्छता काश्ता । किंवत् । विधुवत् , यथा धीसखेन विद्वजनेन शुभकार्यकरणार्थ नवोदय चन्द्र स्पृहयता भूयते ॥
सार्थ જેમ વિદ્વજન શુભકાર્યમાં ચન્દ્રોદયની સ્પૃહા રાખે છે તેમ નૂતન ઉદયવાળા નવા ગચ્છના૨કને જેવાને ઇચ્છતા સંઘસહિત મંત્રીશ્વર “ચાંગા' સંઘપતિએ આચાર્ય પદ પ્રદાન કરવા માટે ગુમહારાજને આગ્રહ કર્યો. ૧૦
अवधार्य तदाग्रह हिता-मिव वाणी भणितो हितैषिणा ।
तत ओमिति वक्त्रवारिज, वचसा योजितवान् स तत्पुरः ॥१.१॥
ततस्तदाग्रहकरणानन्तरस गुरुर्विजयदानसूरिस्तत्पुरश्चाङ्गासंघपतेरग्रे इत्यमुना प्रकारेण वचसा वचनेन कृत्वा वक्त्रवारिजवदनकमल योजितवान् योजयामास । इति किम् । वाक्ये एवमस्तु । ओमिति स्वीकारे । 'ओमिति प्रतिपद्यस्व' इति हेमाचार्यकृतवीतरागस्तवे । कि कृत्वा । तदाग्रह ससंघचाङ्गागासंघपतिविज्ञप्तिकामवधार्य हृदये घृत्वा । कामिव । वाणीमिव । यथा हितैषिणा स्वस्यायतौ सुखकाङ्किणा पुरुषेण स्वजनेन मित्रेण वा भणितां कथितां हितां पथ्यां वाच विद्वान् हृद्यवधारयति । 'हित पथ्ये गते धृते' इत्यनेकार्थः॥
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० १०१ - १०४ ]
हीरसौभाग्यम्
ક્લાકા
જેમ હિતકારી પુરુષે કહેલી હિતકારી ભાષાનેા સજ્જન પુરુષ આદર કરે છે, તેમ સંધસહિત ચાંગા સધપતિવડે આગ્રહપૂર્વક કરાયેલી વિજ્ઞપ્તિના સ્વીકાર કરીને આચાર્ય મહારાજે માલવાના પ્રારંભ કર્યા ॥૧૦॥
निरधारि मुहर्तमात्मना, गणकैः श्रीश्रमणावनीन्दुना ।
महनीयमहो विवाहवत्, पुनरारभ्यत मन्त्रिणा पुरे ॥ १०२ ॥
श्री श्रमणावनीन्दुना श्रिया गणलक्ष्म्या शोभया वा युक्तः श्रमणानां मुनीनां मध्ये दुर्वसुधासुधाकरो राजा एतावता श्रीविजयदानसूरिणा आत्मना स्वयमुपविश्य गणकैज्योतिषिकैः सम मुहूर्तं सूरिपदस्थापनोचितोदयास्तशुद्धिग्रहगोचरोच्चस्थग्रहादिशुभदि नवेला निरधारि निश्चयीकृतम् । पुनर्मन्त्रिणा चाङ्गाख्यधीसखेन महनीयः सर्वजनैरतिश्लाघनीयो मह उत्सवः पुरे शिवपुर्या आरभ्यत प्रारब्धः । किंवत् । विवाहवत् । यथा केनायभिमानवता धनिना पाणिग्रहणावसरे संसारिजनातिप्रशस्यो महामहः प्रारभ्यते ॥
४२३
લેાકા
ગલક્ષમીથી યુકત શ્રી દાનસૂરીશ્વરજીએ સ્વયં, જ્યોતિષ એની સાથે બેસી આચાર્ય પદાર્પણના શુભમુહૂર્તના નિશ્ચય કર્યો અને મંત્રીશ્વર ચાંગા સ`ધપતિએ શીવપુરીમાં વિવાહમહેત્સવની જેમ સર્વજન-પ્રશંસનીય મહાત્સવનેા પ્રારંભ કર્યા. ૫૧૦૨ા
अथ शिल्पिचणैरचीकर - अनुवादैरिव विश्वकर्मणः ।
मणिमण्डपमंशुडम्बरा - धरितादित्यममात्यमानवाः ॥ १०३ ॥
अथ मुहूर्तनिर्धारणमहोत्सवप्रारभणानन्तरं अमात्यमानवाः चाङ्गास' घपतिप्रधा नसेवकजनाः शिल्पिचणैः प्रशस्यविज्ञानिभिर्मणीनां उपलक्षणात् काञ्चनरत्नानां गणैः ख'चितं मण्डप' जनाश्रयमचीकरत् कारयन्ति स्म । किंभूतं मणिमण्डपम् । अंशूनां किरणानामाडम्बरेण प्रतिदिशं अविरलातिप्रसरणेनाधरितो हीनीकृतस्तिरस्कृतो वा आदित्यो भास्करो येन । शिल्पिचणैरुत्प्रेक्ष्यते – विश्वकर्मणो देवानां वर्द्धकेः सूत्रधारस्यानुवादैः प्र तिरूपैरिव । प्रशस्यार्थे चञ्चुचणौ शब्दौ योज्याविति प्रक्रियायाम् ||
ક્લાકા
ત્યારપછી ચાંગાસ`ધ પતિના સેવકજતાએ, સ્વર્ગના સૂત્રધારાનાં પ્રતિબિંબ જેવા નિષ્ણાત શિલ્પશાસ્ત્રીએ પાસે સ્વર્ણ જડિત અને રત્નજડિત શ્રેષ્ટમંડનું નિર્માણ કરાવ્યું તે મંડપનાંધા નિર - તર પ્રસરતા રત્નેના પ્રકાશયુકત કિરણાવડે સૂર્ય પણ ક્ષણે નિસ્તેજ બની ગયા ! îવ્હા
मणिकल्पित शिल्पिकौतुक - प्रकरालोकनलालसाशयाः ।
त्रिदशास्त्रिदशीखा दिवः, किमिहालेख्यमिषादुपागमन् ॥ १०४ ॥
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
४२४
हीरसौभाग्यम् सर्ग ६ श्लो० १०४-१०७ इह मण्डपे आलेख्यानां चित्राणां मिषात् कपटादिवो देवलोकात् त्रिदशीसखाः स्वखदेवीसंयुक्ताः त्रिदशा निर्जरा उपागमन् किम् आगता इव । किंभूतास्त्रिदशाः । मणिभिः पञ्चविधरत्नैः कल्पितानां रचितानां शिल्पानां चित्ररूपादिविज्ञानानां प्रकरस्य समूहस्य आलोकने दर्शने लालसा लोलुपा आशया अभिप्राया मानसानि वा येषां ते ॥
साथ આ મંડપમાં આલેખેલા ચિત્રોના બહાને પોતપોતાની દેવીઓ સાથે દેવ જાણે સ્વર્ગમાંથી ઉતરી આવ્યા ન હોય ! તે જાણે પાંચ પ્રકારનાં રત્નોથી રચિત ચિત્રોનાં કૌતુક જેવાની અભિલાપાથી આવ્યા ન હોય ! ૧૦૪l
स मुहूर्त दिने गुरुः सम, मुनिभिर्मण्डपमध्यमीयिवान् ।
सदसः सदनं घुसमभिः, प्रतिपन्थी पृथिवीभृतामिव ॥१०५॥
स गुरुर्विजयदानसूरिः मुनिभिः समगणिपण्डितोपाध्यायादिसाधुभिः सार्द्ध मुहूतस्य दिने वासरे मण्डपस्य मध्यमीयिवान् गतः । क इव । प्रतिपन्थीव । यथा पृथिवीभृतां पर्वतानां प्रतिपन्थी वैरी इन्द्रः धुसद्मभिः स्वर्गगृहैः सुरैः सह सदसः सभायाः सदनं मन्दिरमेत्यागच्छति । 'नृपस्य नातिप्रमनाः सदोगृहम्' इति रघुवंशे ॥
બ્લેકાર્થ જેમ પર્વતને શત્રુ ઈદ્ર દેવેન સભામંડપમાં આવે, તેમ મુહૂર્તના દિવસે ગણિ, પંન્યાસ તેમજ ઉપાધ્યાય આદિ સાધુઓની સાથે આચાર્ય મહારાજશ્રી વિજયદાનસૂરિ પૂર્વોક્ત સંભામંડપમાં પધાર્યા. ૧૦પા
इदमीयमहामहेक्षणो-पनतैः पौरनरैः परःशतैः । निभृत भ्रियते स्म मण्डपो, नवकासार इवाम्बुदाम्बुभिः ॥१०६॥
पर शतैः शतात्परे परःशताः तैः सहस्रसंख्यैः पौरनरैर्नागरिकलोकैः मण्डपः सूरिपदप्रदानास्पद निभृत घन भ्रियते स्म भृतः । किंभूतैः पौरनरैः । इदमीयस्य हीरहर्षोपाध्यायसंबन्धिनो महामहस्याचार्यपदस्थापनातिशयितोत्सवस्य ईक्षणार्थमुपनतैः स. मागतः । क इव । नवकासार इव । यथा नवीनस्तडागः अम्बुदाम्बुभिः प्रावृट्पयोधरपानीयैः निर्भर पूर्यते ॥
साय જેમ નવીન સરેવર મેઘના જલથી પરિપૂર્ણ બને, તેમ શ્રી હરિહર્ષઉપાધ્યાયના આચાર્ય. પદપ્રદાનના મહત્સવને જોવા માટે આવેલા સેંકડે અને હજારો નાગરિકોથી મંડપ ચિકાર ભરાઇ गया ॥10॥
त्रिशलातनुजन्मशासना-भ्युदयं मूर्तमिव व्रतीश्वरम् । यतिभिस्तमजूहवद् गुरु-स्त्रिदशीशंसित भाग्यवैभवम् ॥१०७॥
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० १०७-१०९] हीरसौभाग्यम्
४२५ गुरुर्विजयदानसूरिः साधुभिः उपाध्यायपण्डितादिमुनिभिः कृत्वा त हीरहर्षोपा. ध्यायमजूहवत् आकारयामास । किंभूतं तम् । त्रिदश्या शासनदेवतया शंसितः श्लाघितो भाग्यस्य सुकृतस्य पुण्योदयस्य वैभवः संपद् यस्य । इवोत्प्रेक्ष्यते-भूर्त मूर्तिमन्तमगीकृताङ्ग त्रिशलायाः सिद्धार्थपृथिवीपतिपन्यास्तनुजन्मनो नन्दनस्य श्रीमन्महावीरदेवस्य शासनस्य अभ्युदयमुन्नतिमिव ॥
લેકાર્થ ત્યારપછી ગુદેવે, પંડિત, ઉપાધ્યાય આદિ સાધુઓ દ્વારા તેમજ શાસનદેવીથી પ્રશંસા કરાયેલા એવા પુણ્યના પ્રાક્ષારવાળા હીરહર્ષ ઉપાધ્યાયને બોલાવ્યા. જાણે તેઓ (હીરહર્ષ ઉપાધ્યાય) ભગવાન મહાવીર પરમાત્માના શાસનના અભ્યયની સાક્ષાત મૂર્તિ ન હાય ! ૧૦૭
गगनात्मरसेन्दुहायने, विशदे पौषजपञ्चमी दिने । धृतशीतरुचीरुचिच्छलो-ज्ज्वलवस्त्रे किमु तत्पदोत्सवे ॥१०८॥ व्रतिवारिधिनेमिवासवः, स्वपदे स्थापितवान् स वाचकम् । इव पञ्चमक गणाधिपं, मृगराजध्वजतीर्थनायकः ॥१०९॥ (युग्मम् )
स विजयदाननामा बनिनां श्रमणानां वारिधिनेमेर्वसुंधरायाः नायकः स्वामी । राजा इत्यर्थः । सूरिः त हीरहर्षनामान वाचकमुपाध्याय स्वपदे निजपट्टे स्थापितवान् संस्थापयामास । क इव । मृगराजध्वजतीर्थनायक इव । यथा मृगराजः सिंहो ध्वजश्चिह्न लाञ्छन यस्य तादृशस्तीर्थनायकस्तीर्थेश्वर एतावता श्रीमहावीरजिनः पश्चानां संख्यापू. रणः पञ्चमः पञ्चम एव पञ्चमकः, तं गणस्य साधुसमुदायरूपगच्छस्य नायक स्वामिन पञ्चशतच्छात्रैः समप्रव्रजितत्वात् । तद्वयतिकरे पञ्चशतसाधूनां गणस्य नाथ गणधर सुधर्मस्वामिन स्वपदे स्थापयति स्म । कस्मिन्हायने । गगनमाकाश शून्यम् (०), आत्मा क्षेत्र एकः(१), रसास्तिक्तादयः षट् (६), इन्दुश्चन्द्रोऽप्येकः (१). तन्मितहायने वत्सरे विक्रमादित्याद्दशाधिकषोडशशत (१६१०) वर्षातिक्रमे । कुत्र दिवसे । पौषजपञ्चमीदिने पौषमासे जाता या पञ्चमी नानी तिथिस्तद्दिवसे । किंभूते । विशदे शुक्ले । उत्प्रेक्ष्यते. तत्पदोत्सवे तस्य हीरहर्षोपाध्यायस्य पदस्याचार्यपदप्रदानस्य उत्सवे महामहे धृतं परिहित शीतरुचीरुचिः चन्द्रचन्द्रिका तस्याश्छलेन कपटेन उज्ज्वल धवल वस्त्र वसन येन एवंविधे इव वासरे। शुक्लपञ्चमीदिने इत्यर्थः ॥ संवत् १६१० वर्षे पौषमासे शुक्लपञ्चमीवासरे श्रीहीरहर्षवाचकस्य सूरिपदस्थापना ॥ इति श्रीहीरविजयसूरेराचार्यपदस्थापना ॥
લોકાર્થ
જેમ મહાવીર પરમાત્માએ પોતાની પાટે પાંચમા ગણધર શ્રી સુધર્માસ્વામીને સ્થાપન કર્યા હતા, તેમ શ્રમણાધિપતિ આચાર્ય વિજયદાનસૂરિજીએ વિક્રમ સંવત ૧૬૧૦ વર્ષે પોષ સુદી પંચમી ના દિવસે હરહર્ષ ઉપાધ્યાયને પોતાની પાટે સ્થાપન કર્યા. અર્થાત આચાર્યપદ પ્રદાન કર્યું. તે હીરહર્ષઉપાધ્યાયના આચાર્ય પદપ્રદાન મહેસવમાં ચંદ્ર પણ ચ દ્રિકાના બહાને જાણે ઉજજવલ વસ્ત્ર
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
सौभाग्यम्
[ सर्ग ६ श्लो० १०९ - ११२
ધારણ કર્યું. ન હેાય ! અર્થાત્ તેવી પેષ સુદી પાંચમીના દિવસે હીરહ ઉપાધ્યાયની આચા પદવી
થઇ. ૫૧૦૮૫૧૦૯૫
हृदि हीर इबैष विष्टपे, विजयोऽस्यैव पुनर्भविष्यति ।
अत एव कृतास्य सूरिणा, विजयादा किमु हीरपूर्विका ॥ ११० ॥
यत्कारणादेव सूरिः हृदि अर्थाजगतां हृदये हीर इव वज्रमणिरिव । जनभाषया 'हीरो' । रहस्य' च भविष्यति । पुनरपरार्थे न्यासे विष्टपे विश्वे अस्यैव सूरेरेव जयो कुवादिवादेषु विजयो भविष्यति नान्यस्य । उत्प्रेक्ष्यते - - अतः कारणात् सूरिणा विजयदानगुरुणा अस्य हीरहर्षस्य हीर इति नाम पूर्व यस्याः सा हीरपूर्विका विजयाह्ना विजय इत्याख्या कृता किमु । एतावता हीरविजयसूरिरित्यभिधानं निर्मितम् ॥
લેાકા
જગતના હૃદયામાં હીતુલ્ય તેમજ ‘વિશ્વના કુવાદિ ઉપર આ આચાર્યના જ વિજય થશે' આ કારણથી જ જાણે ગુરુદેવે હીરહ ઉપાધ્યાયનું હીરવિજયસૂરિ' આવું નામ રાખ્યું ન
होय ! ॥११०॥
इदमेव दिन जगत्पते-रभिषेकार्हमितीव संमदात् । उदयादिमसिंहभूमिमा-नभिषिक्तोऽत्र तदैव बाहुजैः ॥ १११ ॥
अथ शिवपुर्या संमदादानन्दात् बाहुजैः राजन्येः । 'तत्तस्मिन्विनिमज्ज्य बाहुजभटैरारम्भि रम्भा - इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते - इति हेतोस्तदैव तस्मिन्नवसरे उदय इति पदमादिमं यत्र तादृशः सिंह एव भूमिमान्नृपः एतावता उदयसिंहराजा अभिषिक्त इव श्री रोहिणीमण्डलराज्ये संस्थापितः । इति किम् । इदमेव दिन यस्मिन् दिने श्रीहीरहविजयसुरेराचार्यपद प्रदत्त तदेव दिन' जगतां भूलोकस्य पत्युर्भर्तुश्चक्रवर्त्यादेरभिषेकस्य राज्यस्थापनाया अर्धमुचित योग्यम् ॥
શ્લેાકા
જે દિવસે હીરહ ઉપાધ્યાયને આચાર્યપદ પ્રદાન કરવામાં આવ્યું, તે જ દિવસે શીવપુરના (સિરોહીના) રાજકીયપુરુષાવડે સિરાહીના રાજ્યના સિંહાસને ઉદ્દયસિંહ નામના રાજાને રાજયાભિષેક કરવામાં આવ્યા. કારણકે હીર ઉપાધ્યાયના આચાર્યપદપ્રદાનને દિવસ જગત્પત્તિ ચક્રવર્તીના भ्यालिषेने योग्य ते अर्थात् सर्वोत्कृष्ट हतेो ॥१॥
भुवि मङ्गलतूर्यनिस्वनो, दिवि दिव्योऽजनि दुंदुभिध्वनिः ।
इति तौ किमु शंसतो गुरु-र्न ऋतेऽस्मादपरोऽस्ति रोदसोः ॥ ११२ ॥
भुवि पृथिव्यां मङ्गलानां भूयसां श्रेयसां सूचकानां तूर्याणां वादित्राणां निस्वनो निर्घोषः, तथा दिवि आकाशे दिव्यो देवतासंबन्धी दुंदुभीनां मदनमेरीणां निस्वानानां वा
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-
मर्ग ६ श्लो० ११२-११४] हीरसौभाग्यम्
४२७ ध्वनिः शब्दः अजनि संजातः । उप्रेत्क्ष्यते-तौ द्वावपि शब्दौ इत्यमुना प्रकारेण शंसतोऽर्थाल्लोकानां पुरः कथयत इव । इति किम् । यत् रोदस्योर्यावापृथिव्योरस्मात् हीरविजयसूरेरपरोऽन्यो द्वितीयो कोऽपि असाधारणगुणगणो गुरुनास्ति ॥
सार्थ પૃથ્વી ઉપર મંગલવાજિત્રોના અને આકાશમાં દેવદુંદુભિના અવાજથી આકાશપથ્થી શબ્દમય બની ગયાં ! તે ધ્વનિ જાણે લોકોની આગળ આ પ્રમાણે જણાવતા ન હોય “આકાશ અને પૃથ્વીમાં અસાધારણગુણે પેત શ્રીહીરવિજયસૂરિ સમાન અન્ય કોઈ આચાર્ય નથી.” ૧૧૨ા
पिकपञ्चमकूजितक्वणा-स्तमगायन द्वयणुकोदरीगणाः ।।
अदसीययशोजिगासयो-पगताः किंपुरुषाङ्गना इव ॥११३।।
द्वयणुकोदरीगणा कृशोदरीनारीनिवहाः । 'शङ्गारसर्गद्वयणुकोदरीयम्' इति नैषधे। तदा तस्मिन् सूरिपदप्रदानसमये तमगायन् तद्गुणग्राम गायन्ति स्म । किंभूताः । पि. कानां कोकिलानां पञ्चमकूजित वसन्तसमयोनिद्रसान्द्रमाकन्दकलिकास्वादनोद्घटितकण्ठकुहरप्रेझखोलितपञ्चममधुरध्वनिस्तद्वत् क्वणो निनादो यासाम् । उत्प्रेक्ष्यते-अदसीयानां हीरविजयसंबन्धिनां यशसां कीर्तीनां जिगासया गातुमिच्छया उपगताः । स्वर्लोकाद्भूलोके स्वस्थानाद्वा शिवपुर्या समागताः किंपुरुषाङ्गनाः किंनर्य इव ॥ इत्याचार्यपदमहोत्सवः ॥
કાઈ આચાર્યપદના મહોત્સવમાં કોકિલાના પંચમસ્વર સમાન સ્વરવાળી એવી શીવપુરીનગરીની સ્ત્રીઓ આચાર્યદેવના ગુણગાન કરતી હતી. તે સ્ત્રીઓ જાણે હીરવિજ્યસરિની યશગાથા ગાવાની ઇચ્છાથી સ્વર્ગમાંથી ઉતરી આવેલી કિન્નરીઓ ન હોય ! ૧૧૩
त्रिजगन्नयनामृताञ्जन, शुशुभाते यतिपुंगवावुभौ ।
सुरभीकृतभूतलौ यशः-सुमनोभिर्मधुमाधवाविव ॥११४॥ ___ उभौ द्वौ यतिपुंगवौ विजयदानहीरविजयसूरीन्द्रौ शुशुभाते शोभा लमते स्म । किभूतौ । त्रिजगतां तात्स्थ्यात् तद्वयपदेशात् त्रिभुवनजनानां नयनेषु लोचनेषु आह्लादकत्वेन अमृताञ्जन सुधाया अञ्जनतुल्यौ । पुनः किंभूतौ । यशोभिरेव सुमनोभिर्विकसितकुसुमैः कृत्वा सुरभीकृत वासित सुगन्ध विहितं भूतल महीमण्डल याभ्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-मधु. माधवौ चैत्रवैशाखमासाविव ॥
કલેકાર્થ ત્રણ જગતના જીવોને નયનને અમૃતાંજન સમાન તેમજ પોતાને યશરૂપી પુષ્પવડે ભૂતલને સુવાસિત કરનાર એવા બને સરિપુંગવ વિધાનસૂરિ અને વિજ્યહીસૂરિ મધુ અને માધવ અર્થાત ચૈત્ર અને વૈશાખ ન હોય તેમ ભતા હતા. ll૧૧૪
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
%ARRIE
४२८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० ११५-११७ द्युसदामिव मेदिनीरुहौ, जगतीजंगमतानुसङ्गिनौ ।
स्म विभूषयतः क्रमेण तो, विहरन्तावणहिल्लपत्तनम् ॥११५॥
क्रमेण विहारपरिपाटया तो विजयदानहीरविजयसूरीन्द्रौ अणहिल्लनाम पत्तन वि. भूषयतः स्म अलंचक्रतुः । किं कुर्वन्तौ । उत्प्रेक्ष्यते-द्युसदां देवानां मेदिनीरुही पादपो कल्पवृक्षाविव । किंभूतौ । जगत्यां भूमिपीठे जंगमतायाः संचरणशीलत्वस्य अनुसङ्गः सङ्गोऽस्त्यनयोस्तौ ॥
કલેકાર્થ અનુક્રમે વિહાર કરતા અને આચાર્યોએ અણહિલપુર પાટણને શોભાવ્યું. અર્થાત પાટણ નગ રમાં પધાર્યા. તે બન્ને જાણે આ પૃથ્વીના જંગમ કલ્પવૃક્ષ ન હોય ? ૧૧૫ .. श्रमणधुमणी मणीव तौमुनिमुक्तावलिमध्यशालिनौ ।
पुरि तत्र तमोनिशुम्भनौ, गणलक्ष्मी मदयांबभूवतुः ॥११६॥
तत्र पुरि पत्तननगरे तौ विजयदानहीरविजयनामानौ श्रमणधुमणी मुनिमार्तण्डौ । सूरीन्द्रावित्यर्थः । गणलक्ष्मी तपागच्छश्रियं मदयांबभूवतुः । शृङ्गारकलितां कुर्वाते स्मे त्यर्थः । काविव । मणीव । नायकरत्ने इव । मणीवादिवर्जमिति द्विवचनेऽपि संधिः स्यात् । यथा मणीव दंपतीव रोदसीय । 'मणीव नीवोत्तरलौ विरेजतुः' इति नैषधेऽपि । किंभूतौ । मुनयः साधव एव मुक्तावलिमौक्तिकहारस्तस्य मध्ये शालेते इत्येवंशीलौ । पुनः किंभूतौ । तमसामज्ञानान्धकाराणां निशुम्भनौ व्यापादको । नायकमणी अपि स्त्रियं समदा सृजतः मुक्तावलिमध्यस्थायिनौ तमोनिहन्तकौ च ॥ इति द्वयोरपि सूरीन्द्रयोः पत्तने पादा घधारणम् ॥
લોકાઈ સાધુઓ રૂપી મુક્તાહારના બે મધ્યમણિ સમાન અને અજ્ઞાનરૂપી અંધકારના નાશક એવા બને સુરીન્દ્રોએ અણહિલપુર નગરમાં તપાગચ્છની લક્ષ્મીને શંગારયુક્ત કરી અર્થાત શણગારી ૧૧૬
अथ तत्र समर्थनामभृ-दणशाली भवति स्म भूतिमान् । सचिवो यवनत्य भूभुजो, मतिवाधिश्चणकाङ्गजन्मवत् ॥११७॥
अथ पत्तनागमनानन्तर तत्राणहिल्लपत्तने समर्थ इति नाम बिभर्तीति समर्थनामभृत् भणशाली वक्षस्कारव्यापारकारिणां कश्चित् संझाविशेषः भवति स्माभवत् । एतायता समरथभणशालीतिनामा । किंभूतः । सचिवः प्रधानः। कस्य । भूभुजः पत्तनाधीशस्य सेरखानस्य । किंभूतस्य । यवनस्य 'पठाण' इति नाम म्लेच्छजातीयस्य । पुनः किंभूतः । भूतिमान् हस्तितुरगादिलक्ष्मीकलितः । पुनः किंभूतः । मतिवाधिः बुद्धिसमुद्रः । किंवत् । चणकाङ्गजन्मवत् । यथा चणकनामा द्विजविशेषस्तस्याङ्गजन्मा पुत्रश्चाणक्यो धीनिधिरभूत् ।
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो०.११७-१२०] .. हीरसौभाग्यम्
४२९ શ્લોકાઈ ત્યારે પાટણમાં પાટણપતિ મુસલમાન રાજા બસેરખાં હતા. તેને ઋદ્ધિમાન અને બુદ્ધિમાં ચાણક્ય જેવો “ભણસાલી સમરથ નામને પ્રધાન હતા. ૧૧ળા
उपचक्रमिरे महामहा, अमुनाचार्यपदस्य नन्दये । शिवशैवलिनीवरोद्वहो-पयमार्थ प्रथमोत्सवा इव ॥११८॥
अमुना समर्थभणशालीसचिवेन आचार्यपदम्य नन्दये नन्दिकारापणार्थ महामहा अतिशयिन उत्सवा उपचक्रमिरे प्रारब्धाः । उत्प्रेक्ष्यन्ते-शिवमे(ए)व मुक्तिरूपो यः शैवलिनीनां नदीनां वरो भर्ता समुद्रस्तस्योद्वहा पुत्री लक्ष्मीस्तस्या उपयमः पाणिग्रहण तस्मिन् । सिद्धिलक्ष्मीविवाहे इत्यर्थः। प्रथमोत्सवा इव । आदिमाः क्षणा इव ॥
सार्थ મંત્રીશ્વર એવા સમરથભણસાલીએ પાટણમાં આચાર્યપદની ઉજવણી માટે પ્રથમ ઉત્સવની જેમ મહત્સવનો પ્રારંભ કર્યો, તે જાણે મુક્તિરૂપ સમુદ્રની પુત્રી શિવલક્ષ્મીના વિવાહેસૂવને પ્રારંભ કર્યો ન હોય ? ૧૧૮
पुरि जानपदीयमानव-जज आकार्यत तेन सेवकैः । ... पिकभृङ्गभरः स्वसौरभै-रिव कुजे स्मितचूतशाखिना • ११९॥
तेन समर्थभणशालिमन्त्रिणा सेवकैः स्वभृत्यवगैर्जानपदीयो गुर्जरमण्डलसबन्धी मानवव्रजो जनसमूहः पुरि पत्तननगरे आकार्यत आहूयते स्म । आमन्त्रित इत्यर्थः । केनेव । स्मितचूतशाखिनेव । यथा वसन्तसमयविकसितसहकारतरुणा स्वस्यात्मीयस्य सौ. रभैरामोदैः परिमलैः कृत्वा पिकभृङ्गभरः कोकिलमधुकरनिकरः कुञ्ज कानने आकार्यते॥
વાકાર્થ ' જેમ વસંતઋતુના વિરવર આમ્રવૃક્ષ પિતાની સુવાસ દ્વારા કોકિલા અને ભ્રમરોના સમૂહને વનકુંજમાં આમંત્રણ આપે છે, તેમ મંત્રીશ્વરે પોતાના સેવકો દ્વારા ગુર્જરદેશવત જનસમૂહને પાટણ પધારવા માટેનું આમંત્રણ આપ્યું. ૧૯
सुकृत प्रविधाय सत्क्रिया-ममुना संघजनस्य संमदात् ।
समचीयत शम्बल महो-दयपुर्या प्रयियासुना किमु ॥१२०॥ अमुना पत्तनाधीशधीसखेन सुकृतं पुण्यं समचीयत सम्यक्प्रकारेण पुष्टं क्रियते स्म । किं कृत्वा । संमदादतिहर्षात् संघजनस्य चातुर्वर्ण्यस्य सक्रियामशनपान(खादिम)स्वादिमवस्त्राभरणश्रीफलादिदानेन सत्कार प्रविधाय कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-महोदयपुर्या निर्वृतिनामनगर्या प्रयियासुना प्रकर्षेण गन्तुमिच्छुना सता अमुना मन्त्रिणा शम्बल मार्गनिर्वाहकत्पाथेयं किमु सचितम् ॥
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
Sainmewanimal
नोभायम् सर्ग ६ लो० १२०-१२३
લોકાઈ અનુ, પુખ્ત, ખામિ, સ્વાદિ, વસ્ત્ર, આભૂષણ, શ્રીલ આદિથી ચતુર્વિધ સંઘને અત્યંત હર્ષપૂર્વક સત્કાર કરીને મંત્રીશ્વરે પુણ્યને પુષ્ટ કર્યું. અર્થાત મુક્તિરૂપી નગરીમાં જવા ઇચ્છતા મંત્રીશ્વરે જાણે પુણ્યનું પાથેય (ભાતું) સંચિત કર્યું ન હોય ! ૧૨૦
गुरुनन्दिमहेऽङ्गनासखे-र्वसतेसंध्यमभूषि मानुषैः । जिनजन्ममहे मरुद्रेि-रिव गीर्वाणगणैरधित्यका ॥१२१॥
गुरोहरिविजयसूरीशिनुः नन्दिमहे गच्छानुनामहोत्सबे अङ्गनासखैः स्वस्वकलबक लितैरथवा निजापरवनितावर्गसहितैर्मानुषैः पुरुषैर्वसतेरुपाश्रयस्य मध्यमभूषि अलंक्रियते स्म । कैरिव । गीर्वाणगणैरिव । यथा जिनस्य अर्हद्भट्टारकस्य जन्ममहे जन्माभिषेकोत्सवे सुराङ्गनानुगतैर्भवनपतिवानव्यन्तरज्योतिष्कविमानवासिसुरसमूहमरुद्रेिनिर्जरोवीधरस्य मेरोरधित्यका ऊर्ध्वभूमिश्चूलिका भूष्यते ॥
લેકાર્થ જિનેશ્વર ભગવંતના જન્મોત્સવમાં દેવાંગનાઓ સહિત ચારે નિકાયના દેવેથી જેમ મેરપર્વતની ચૂલિકા શોભે, તેમ શ્રી હીરવિજ્યસૂરિના આચાર્યપદની ઉજવણી સંબંધી મહત્સવમાં સ્ત્રીઓ સહિત પુરુષોથી ઉપાશ્રયને મધ્યભાગ અલંકૃત થયો. ૨૧
गणिनन्दिमहेऽप्सरोगणै-रिव मुक्ताभिरुपेत्य यौवतैः । करपीडनमण्डपो यथाऽ-क्षतपुजैः समवर्ध्यतालयः ॥१२२।।
साङगे प्रवचने अधीती गणिरनूचानश्च तस्य गणेर्नन्दिमहे निर्वाणमहोत्सवे यौवतैविविधकुलजन्मपुरनिवासियुवतीसमूहरुपेत्यागत्याक्षतपुजैर्लाजवरालयः उपाश्रयः श्रीगुरु अतिबहुलसंमदतःप्राप्तुमशक्नुवद्भिस्तदाश्रयत्वाद्वसतिरेव समवऱ्यात वर्धापितः। क इव । करपीडनमण्डप इव । यथा विवाहमण्डपः सधववधूभिरक्षतैर्वर्धाप्यते । कैरिव । अप्सरोगरिव, । यथा गौतमादिगणधरः नन्दिमहोत्सवे सुरसुन्दरीवृन्दैर्मुक्ताभिर्मुक्ताफलैः संव. यते । 'आप्तैर्वर्धापयांचके शुमे योगः शुभस्य हि' इति प्रतिक्रमणसूत्रवृत्तौ ॥
શ્લોકાઈ ગણધર પદની સ્થાપનાના સમયે દેવાંગનાઓએ મુક્તાફલાથી જેમ ગૌતમગણધરને વધાવ્યા હતા, તેમ આચાર્યપદના મહોત્સવમાં સોહાગણ સ્ત્રીઓએ અક્ષતથી લગ્નમંડપની જેમ ઉપાશ્રયને વધાવ્યો. //રા
जिनवद् गणधारिणः पदं, समनुज्ञाप्य स मरिचक्रिणः ।
गुरुरस्य सहस्रदीधिति-प्रमितावर्तनवन्दनान्यदात् ॥१२३।। स गुरुविजयदानसूरिः अस्य सूरिचक्रिणः हीरविजयसूरिसार्वभौमस्य सहनदीधि
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ६ श्लो० १२३-१२५] हीरसौभाग्यम् तयो द्वादशभास्कराः तैरिव प्रमीयन्ते प्रमाणविषयीक्रियन्ते इति सहस्रदीधितिप्रमितानि तादृशान्यावर्तनानि हस्तावर्तकरणानि येषु तादृशानि । एतावता द्वादशावर्तवन्दनकानि अदात् ददाति स्म । किं कृत्वा । गणधारिणः गच्छधरस्य पदं समनुज्ञाप्य सम्यक्प्रकारेणानुक्षां दत्वा । किंवत् । जिनवत् । यथा जिनोऽर्थान्महावीरतीर्थकरः सुधर्मस्वामिनो गणधारिणः पदं समनुज्ञापयति ॥
લોકાર્થ મહાવીર પરમાત્માએ જેમ સુધર્મ સ્વામીને ગણધરપદની અનુજ્ઞા આપી, તેમ શ્રીવિદાનસૂરિ મહારાજે, સૂરિચક્રવતી શ્રી વિજયહીરસૂરિને ગચ્છની અનુજ્ઞા આપીને બાર સૂર્યપ્રમાણે બાર આવર્તે 43 (६६शात) वंदन यु. ॥१२॥
वशिनोऽस्य ततो वशंवदां, गणमृदभूमिमणिर्गणश्रियम् ।
वसुतस्य पितेव संपद, प्रणयेन प्रणिनाय नीतिमान् ॥१२४॥ ततो द्वादशावर्तवन्दनकप्रदानानन्तर गणभृत्सु गच्छधरेषु भूमिमणिः क्षोणीरत्न राजा विजयदानसूरीन्द्रः प्रणयेन स्नेहेन वशिनो जितेन्द्रियस्य अस्य हीरविजयसूरेर्गणश्रियं तपागच्छलक्ष्मी वशंवदामायत्तां प्रणिनाय चकार । 'सृजति करोति प्रणयति घटयति निर्माति निमिमीते च' इति करणार्थाः क्रियाकलापे । क इव । पितेव । यथा ज. नकः स्वसुतस्य निजपुत्रस्य संपदं गृहसंपत्तिमनुक्रमागतात्मगृहलक्ष्मी वशंवदा प्रणय ति । किंभूतः । नीतिमान् युक्तायुक्तविचारोपेतः । गुरुः पिता च ॥ इति समरथभणशालीकृतमहोत्सवपूर्वकश्रीहीरविजयसूरिपुरंदराचार्यपदनन्दिवन्दनकप्रदानवर्णनम् ॥
सार्थ નીતિમાન પિતા જેમ પુત્રને ઘરની સંપત્તિ અર્પણ કરે, તેમ ગચ્છાધિપતિઓમાં શિરોમણિ એવા વિજયદાનસૂરિ મહારાજે, અતિસ્નેહપૂર્વક જિતેંદ્રિય એવા હીરવિજયસરિને પોતાના ગચ્છની લક્ષ્મી અર્પણ કરી. ૧૨૪
मुदमादधिरे मुमुक्षव-स्तमवाप्याभिनवोदयं प्रभुम् ।
ननृते नरकद्विषं पुनर्गणलक्ष्म्या पुरुषोत्तम पतिम् ॥१२५॥
मुमुक्षवः संसारासारकारागार मोक्तुमिच्छवः तपागच्छसाधवः अभि सामस्त्येन नवः ‘णु स्तुतौ' नवन नवः स्तुतिस्तद्युक्तः प्रशंसास्पदं नवीनो वा उदयोऽभ्युदयन प्रा. दुर्भावो यस्य तादृशं प्रभु स्वामिन हीरविजयसूरिमवाप्य लब्ध्वा मुदमानन्दम् । अर्थान मानसे आदधिरे धारयन्ति स्म । पुनरर्थान्तरन्यासे गणलक्ष्म्या तपागच्छश्रिया नवी. नाभ्युदय तं पति नायक प्राप्य ननृते नर्तितम् । किंभूतम् । नरकस्य दुर्गतेविष वैरिणम् । पुनः किंभूतम् । पुरुषेषु सकलमनुष्येषु उत्तम आचार्यत्वात् श्रेष्ठम् । तथा श्रिया क्षीरनीरनिधेर्नन्दिन्यापि नरकासुरसंहारकारिण पुरुषोत्तम नारायण पतिं भर्तार संप्रा. प्य ननुते॥
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० १२५-१२८
सार्थ મુમુક્ષુ એવા સાધુઓ અભિનવદિત છનાયક હીરવિજ્યસરિને પામીને અત્યંત હર્ષિત બન્યા, લક્ષ્મી જેમ પુરુષોત્તમ (વિષણુ) પતિને પામીને નૃત્ય કરે, તેમ ગણલક્ષ્મી પણ પુરુષ હીરવિજયસૂરિને પામીને હર્ષપૂર્વક નૃત્ય કરવા લાગી ૧રપા
गणपूर्वगिरौ महोदय-श्रमणव्योममणीसमीक्षणात् ।
कुनयैरिह कौशिकायित, भविकैः पङ्कजकाननायितम् ॥१२६।।
इह जगति भूमिपीठे वा गणस्तपागच्छः स एव पूर्वगिरिरुदयाचलः । 'पूर्वपर्वततिरोहितात्मनः' इति सुरथोत्सवकाव्ये पूर्वशब्दः । तथा 'अथोदयः पूर्वाद्रिः' इति हैम्या. मपि । तस्मिन् महान् सर्वातिशायी उदयः पदस्थापनासमय एव सर्वोत्कृष्ट माहात्म्य यः स्य तादृशो यः श्रमणव्योममणी सर्वसाधुषु तेजस्वित्वेन भास्करः तस्य समीक्षणाद्दर्शनात् कुत्सितो विरुद्धो नयो मत येषां ते कुनयाः कुपाक्षिकास्तैः कौशिकाः घूकास्तैरिवा. चरित प्रणान)ष्टमित्यर्थः । पुनर्भव्यैर्मोक्षगमनयोग्यैजनैः सम्यग्दृष्टिभिः पङ्कजानां कमलानां काननैर्वनैरिवाचरितम् । विकसितमित्यर्थः ॥
કલેકાર્થ તપગચ્છરૂપી ઉદયાચલ ઉપર સર્વોત્કૃષ્ટ ઉદયવાળા સાધશિરોમણિ હીરવિજયસૂરિરૂપી સૂર્યના ઉદયન જેવાથી કુવાદરૂ૫ વડે નષ્ટપ્રાયઃ બની ગયા અને ભવ્યજનરૂપી કમલવન વિકસિત બન્યું. ૧૨ :
स्वयमेष शिव गमी परा-नपि संप्रापयितुं प्रभुः प्रभुः । इति वक्तुमिवेश्वरान् दिशा, यशसा व्यानशिरेऽखिला दिशः ॥१२७।।
यशसा अर्थात् सूरीन्द्रश्लोकेनाखिलाः समस्ता दशापि दिशः व्यानशिरे व्याप्ताः। उत्प्रेक्ष्यते-दिशां हरितान् ईश्वरान्नायकान् । दिक्पालानित्यर्थः । इत्यग्रे वक्ष्यमाण वक्तु कथयितुमिव । इति किम् । यदेष प्रभुहीरविजयसूरिः स्वयमात्मना शिव मोक्ष गमी ग. मिष्यति कालसामाग्यभावाद्भवान्तरेऽपि पुनः परानन्यानपि जन्तून् मोक्ष संप्रापयितु प्रभुः समर्थोऽस्ति । 'यथा विदूरादिरदूरतां गमी' इति नैषधे ॥
साथ - હીરવિજ્યસૂરિના ચશથી સર્વ દિશાઓ વ્યાપ્ત બની, તે જાણે દિશાઓના સ્વામી દિફ પાલને આ પ્રમાણે કહેવા માટે ન હોય કે, આ હીરવિજ્યસૂરિ રવયં મોક્ષગતિને પ્રાપ્ત કરશે અને બીજા અનેક ભવ્ય પ્રાણીઓને મોક્ષ પ્રાપ્તિ કરાવનારા બનશે. રા
कजपाणितमोद्विषजग-भयनस्यास्य महोभरैर्भरात् । किमु चण्डरुचेरसूयया, भ्रियते भूमिनभस्तलद्वयी ॥१२८।।
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० १२८-१२९] हीरसौभाग्यम् ।
४३३ अस्य सूरेः महोभरैः प्रतापटलैर्भरादतिशया भूमिनभःस्थलद्वयी मेदिनीगगनमण्डलयामल घियते अभिव्याप्यते । उत्प्रेक्ष्यते-चण्डरुचेः सूर्यस्यार्थात् प्रतापैः सार्द्धमसूयया ईययेव । अस्य किंभूतस्य । कज कमलमरुणत्वेन मृदुत्वेन वा तत्तुल्यः पाणिर्यस्य । अथवा आकृत्या कज पद्मपाणौ हस्ते यस्य । तथा तमसामज्ञानानां पापानां वा द्विषन् वैरी । तथा जगतां विश्वषां धर्ममार्गदर्शकत्वेन नयनरूपः। पक्षे कमलाङ्कितकरस्यान्धकारद्विषतः जगञ्चक्षुषः । विशेषणत्रयेऽपि कर्मधारयः ॥
___सार्थ
સૂર્યના પ્રતાપ સાથે સ્પર્ધા કરતા આચાર્યના મહાન પ્રતાપથી આકાશ અને પૃથ્વી વ્યાપ્ત બની ગઈ. આચાર્ય કમલ સમાન કોમલ રપને લાલ હાથવાળા હતા, અર્થાત તેઓના હાથમાં કમલની રેખા હતી. સૂર્ય કમલ સમાન લાલરંગના કિરણોવાળો હોય છે. આચાર્યશ્રી અજ્ઞાનરૂપી અંધકારનો નાશ કરનાર હતા. સૂર્ય પણ અંધકારને નાશક હોય છે. આચાર્ય જગતને ધર્મ માર્ગના દર્શક હોવાથી જગચ્ચક્ષુ હતા, સૂર્ય પણ જગચક્ષુ કહેવાય છે. આ પ્રકારે આચાર્ય મહારાજનો મહાન પ્રતાપ સૂર્યની જેમ વિસ્તારને પામ્યા. ૧૨૮
स पतिव्रतयेव वल्लभो, गणलक्ष्म्या समुपास्यत प्रभुः । अमुनागमि सा पुनर्मुद, नगरी नीतिमतेव भूभृता ॥१२९॥
स हीरविजयसूरिर्गणलक्ष्म्या तपागच्छश्रिया समुपास्यते सम्यक् सेव्यते स्म । कयेव । पतिव्रतयेव पतिः । स्वभव व्रत नियमो यस्याः स्वकीय भर्तारं विना स्वप्नेऽपि नान्य कामुकं कामयते । सा पतिव्रता तया सत्या युवत्या वल्लभः स्वकान्तः सम्यक् त्रिकरणशुद्धया सेव्यते । पुनरन्यदर्थे अमुना सूरिणा सा गणलक्ष्मीर्मुद परमानन्दमगमि प्रापिता । केनेव भूभृतेव । यथा नीतिमता न्यायनिष्ठेन पार्थिवेन नगरी उपलक्षणात् स्वजनपदकलिता आत्मवासराजधानी प्रमोद प्राप्यते । अथवा 'तरुणीवत्तरुणेन सूरिणा' इति पाठस्तदा किंवत् । तरुणीवत् । यथा तरुणेन यूना पुंसा तरुणी युवती मुदं प्रीति गम्यते प्राप्यते । ण्यन्तः प्रयोगः । किंभूतेन तरुणेन । सूरिणा पण्डितेन विविधविलास. रसचतुरशीतिकामासनक्रीडानर्मवचनचातुरीचतुरेण । 'मेधाविकोविदविशारदसूरिदोषहक्' इति हैम्यां विद्वन्नाम । तथा । 'वाचो वाच्यविवेकविक्लवधियामीग्विधा मादृशां लप्स्यन्ते व किलावकाशमथवा सर्वसहाः सूरयः' इति चम्पूकथायामपि। अथवेति स्मरणगर्ने पक्षान्तरे वा सूरयो विद्वांसः सर्व सहाः । मादृशामनतिप्रकृष्टा अपि वाचः सहिष्यन्ते हृद्यवधारयिष्यन्ति ज्ञातृत्वादिति तट्टिप्पनके ॥
બ્લેકાર્થ જેમ પતિવ્રતા સ્ત્રી પોતાના સ્વામીની સેવા કરે, તેમ ગણલક્ષ્મી આ આચાર્યની સમ્ય પ્રકારે ઉપાસના કરતી હતી અથવા જેમ ન્યાયનિક રાજા નગરવાસી પ્રજાજનોને આનંદ આપે ! જેમ વિલાસપ્રિય તરણુપુરુષ તરૂણીને આનંદ આપે, તેમ આ આચાર્ય મહારાજથી ગણલક્ષ્મી અત્યંત આનંદિત બની. ૧૨૯
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
हीरसौभाग्यम्
"
अभजन्त यतित्रजा विभुं विहगाः स्मेरमिवावनीरुहम् । पृणति स्म स तान्पुनर्महोदयसस्य प्रदिशन् स तानिव ॥ १३० ॥
[ सर्ग ६ श्लो० १३० - १३२
यतिव्रजास्तपागणश्रमणसमूहा विभुं हीरविजयसूरिमभजन्त सेवन्ते स्म । के इव । विगा इव । यथा पक्षिणः स्मेरं विकसितमवनीरुह वृक्ष सेवन्ते । पुनः स सूरिस्तान मुनिमण्डलान् पृणति स्म प्रीणाति स्म । किं कुर्वन् सः । महोदयो मोक्षो महानुदयो वा स पव सस्य फलं प्रदिशन् प्रयच्छन् ददानः । क इव । स इव । यथा स स्मेरावनीरुहः फल स्वस्य विश्राणयन् विहगान् प्रीणाति । 'प्रीणाति प्रीणयति च पृणतीति प्रीणनार्थाः स्युः' इति क्रियाकलापे ॥ इति हीरविजयसू रेस्तपागच्छसाम्राज्यप्राप्तिः ॥
શ્લેાકા
જેમ પક્ષીએ નવપલ્લવિત વૃક્ષને ભજે, તેમ તપાગચ્છના સાધુએ હીરવિજયસૂરિની ઉપાસના કરતા હતા. વિકસિત વૃક્ષ જેમ ફલ આપીને પક્ષીઓને ખૂશ કરે, તેમ હીરવિજયસૂરિ સાધુએને મેાક્ષરૂપી લ આપીને ખૂશ કરતા હતા. ૫૧૩૦ના
कुनयानयता विनम्रतां, जयिनेव प्रतिगर्जतोऽमुना ।
दधताधरितः क्षमां ह्रिया, किमु पातालमहीश्वरोऽविशत् ॥ १३१ ॥
क्षमामतिशायिनीं क्षान्ति उपशान्ततामित्यर्थः दधता धारयता अमुना सूरिणा अधरितः हीनीकृतोऽधिकृतः सन् अहीश्वरः क्षमां पृथिवीं धरतीति तादृशः शेषनागः । उत्प्रेक्ष्यते - ह्रिया लज्जया किमु पाताल रसातलमविशत् प्रविष्ट इव । 'क्षमा क्षितिक्षा न्त्योः' इत्यनेकार्थः । अमुना किं कुर्वता । [ प्रतिगर्जतो वैतण्डिकान् ] कुनयान् कुपाक्षिकान् शाक्यादीन् विनम्रतां प्रणमनशीलतां नयता प्रापयता । केनेव । जयिनेव । यथा विजयकारिणा नृपतिना प्रतिगर्जन्तः स्पर्द्धिनः पार्थिवा विनम्रतां नीयन्ते । 'सुहृदयो हृदयः प्रतिगर्जताम्' इति रघुवंशे ॥
લેાકા
જયશીલ રાજા જેમ પ્રતિસ્પર્ધા રાજાએતે નમાવે, તેમ કુવાદીઓને નમાવતા એવા હીરવજયસૂરિએ, ક્ષમા ધારણ કરવાથી શેષનાગને તિરસ્કૃત કર્યાં તેથી જ જાણે શેષનાગ લજ્જા પામી પાતાલમાં પેસી ગયા ન હેાય ! ॥૧૩૧૫
परिशीलितशीललीलया, तुलयश्रीसकडालनन्दनम् ।
स गभीरतयेव सागर, गुणमाणिक्यनिधिः पराभवत् ॥ १३२ ॥
गुणाः शमदमार्जवमार्दवादयस्त पव माणिक्यानि रत्नानि तेषां निधिनिधान स सूरिरुत्प्रेक्ष्यते - गभीरतया त्रिजगज्जनातिशायिस्वगाम्भीर्येण सागर पराभवत्पराजैषीदिव । किं कुर्वन् । परिशीलितमाबालकालात्परिपालितं यद् शीलं ब्रह्मचर्यं तस्य लीला विला
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३५
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० १३२-१३४ सस्तया सकडालनाम्रो नागरजातिद्विजस्य नन्दन पुत्र श्रीस्थूलभद्र तुलयन् सदृशी
कुर्वन् ॥
साथ બાલ્યકાલથી જ સંપૂર્ણતયા નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચર્યના પાલનથી શકપાલપુત્ર સ્થૂલભદ્રની સાથે તુલના કરતા એવા અને અમદમાદિ ગુણરૂપી રત્નના ભંડાર શ્રીહીરવિજયસૂરિજીએ પિતાના ગાંભીર્ય. ગુણવડે સાગરને પણ જાણે પરાજિત કર્યો ન હોય ! ૧૩૨ા
निजधैर्यवदान्यताश्रिया, विजिता येन सुराचलद्रुमाः । किमु तद्विजयाय मन्त्रण, सहवासच्छलतो वितन्वते ॥१३३॥
येन सूरिणा निजस्यात्मनो धैर्यताया घोरोपसर्गपरिषहनिष्कम्पतायाः, तथा वदान्यताया दानशीलतायाः श्रिया शोभया आधिक्येन वा सुराणां देवानां अचलाः पर्वताः पञ्च मेरवः तथा द्रुमा वृक्षाः पञ्च कल्पतरवः विजिताः पराभूताः सन्तः सहवासच्छलतः एकत्र निवसनकपटतः। उत्प्रेक्ष्यते-तद्विजयाय सूरिपरामवनार्थ मन्त्रण मिथ आलोचकिमु वितन्वते कुर्वन्तीव ॥ इति हीरविजयसूरिगुणाः ॥
કલેકાર્થ પોતાની ધીરતા, નિષ્પકંપના અને ઉદારતાની લક્ષ્મીથી પરાભવ પામેલા પાંચ મેરુપર્વત અને પાંચ કલ્પવૃક્ષે એક જ સ્થાને રહેવાના બહાને જાણે આ આચાર્યને પરાભવ કરવા માટે પરસ્પર भत्रिए। ४२ता ४२ता २था न होय! ॥१०॥
अधिपौ निखिलक्षमाभृतां, सुरसेव्यौ कलधौतदीधिती । हिमहेमगिरी नु जंगमौ, मुनिचन्द्रौ भुवि तौ विजहतुः ॥१३४॥
तौ मुनिचन्द्रौ विजयदानसूरि-हीरविजयसूरीन्द्रौ भुवि पृथ्वीपीठे विजहेतुः विहार चक्रतुः । किंभूतौ । निखिलाः समस्ताः शान्तिधराः शान्तिरसशालिनः साधवः तेषामधिपौ स्वामिनौ । पुनः किंभूतौ । सुरैर्देवैः सेव्यौ उपासनीयौ । पुनः किंभूतौ । कलधौत काञ्चन तद्दीधिती शरीरकान्ती ययोस्तौ । नु इति वितर्के । जंगमौ संचरन्तौ हिमहेमगिरी हिमाचलसुराचलाविव । किंभूतौ । क्षमाधराणां पर्वतानां नाथौ । 'हिमालयो नाम नगाधिराजः' इति कुमारसंभवनामकाव्ये । तथा 'आरोहतु क्षितिधराधिपतिं सुमेरुम्' इति सूक्तावल्याम् । तथा देवैनिषेवनीयौ । 'कलधौत रूप्यसुवर्णयोः' इत्यनेकार्थः । कलधौते इव रूप्यसुवर्णे इव कान्ती शोभा रुची शोभा वा ययोस्तौ ॥
કાર્થ સર્વ ક્ષમાશ્રમણના અધિપતિ, દેવવડે ઉપાસ્ય તેમજ સુવર્ણ સમાન શરીરની કાંતિવાળા વિજયદાનસૂરિ અને વિજ્યહીરસૂરિ જાણે જંગમ હિમાચલ અને સુરાચલ ન હોય, તેમ પૃથ્વી
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० १३४-१३७] हीरसौभाग्यम्
४३६ ઉપર વિચરણ કરતા હતા. હિમાચલ અને મેરુપર્વત પણ સમસ્ત પર્વતોના અધિપતિ, દેવડે ઉપાસ્ય, રૂપ અને સોનાની શોભા ધારણ કરનારા હોય છે. [૧૩૪
अथ भावडसू नुसरिरा-मुदिरेर्मे दुरिते नभस्तले ।
इव मानस इष्टमानसः, कृतवान् सूरतिवन्दिरे स्थितिम् ।। १३५॥
अथ हीरविजयसूरेनन्दिभवनानन्तर कदाचित् कस्मिन्नपि संवत्सरे मुदिरैः प्रावृ. षेण्यपयोदैर्मेदुरिते पुष्टे कृते निभृते नभस्तले गगनमण्डले सति । वर्षाकाले इत्यर्थः । भावड इति नानो व्यवहारिणः सूनुर्नन्दनः स एव सूरिराट्र पतावता विजयदानसूरिभू. मिघवा सूरतिनाम्नि वन्दिरे स्थलजलमार्गागमनस्थाननगरे स्थिति चतुर्मासिकास्थानलक्षणां चक्रे कृतवान् । क इव । इष्टमानस इव यथा राजहंसो वर्षासमये मानसनानि सरसि वसतिं कुरुते । 'नृपमानसमिष्टमानसः' इति नैषधे । इष्टमानसो हंस इति तद्वत्तौ ॥
બ્લેકાર્થ - વર્ષાકાલનાં વાદળોથી નભોમંડપ આચ્છાદિત થતાં અર્થાત વર્ષાઋતુ પ્રાપ્ત થતાં જેમ રાજહંસ માનસરોવરમાં વાસ કરે તેમ ભાવડણીના પુત્ર વિજયદાનસૂરિ, કોઈ એક વખતે સૂરત બંદરે વર્ષાઋતુ પ્રાપ્ત થતાં ચાતુર્માસિક સ્થિરતા કરીને રહ્યા. ૧૩૫
विलसत्यथ मेदपाटका-भिधदेशो वसुधाविशेषकः । निखिलेष्वपि मण्डलेषु यः, प्रमुखोऽङ्गावयवेषु वक्त्रवत् ॥ १३६॥
अथ विययसेनसूरेजन्मदीक्षावसरः, अथापरवर्णनप्रारम्भ मेदपाट इत्यभिधा नाम यस्य तादृशो देशो विलसति शोभते । किंभूतः । वसुधायाः पृथिव्याः विशेषकः अर्थाक्षोणीलक्ष्म्यास्तिलकः यो जनपदः निखिलेषु मण्डलेषु देशेषु प्रमुखः प्रकृष्टः सर्वधातुखनीस्थानत्वेन प्रशस्यः । किंवत् । वक्त्रवत् । यथा समग्रेष्वङ्गावयवेषु वक्त्रं वदन प्रमुख च. तुरिन्द्रियवसतित्वेन प्रवरम् । 'वक्त्र पुनपुंसके' ॥
શ્લોકાર્થ હવે વિજયસેનસૂરિના જન્મદીક્ષાદિ વર્ણનના પ્રારંભમાં, પ્રથમ દેશનું વર્ણન કરતાં કહે છે. પૃથ્વી ઉપર તિલકસમાન અને સર્વઅંગોમાં જેમ મુખની પ્રધાનતા છે, તેમ સર્વદેશમાં પ્રધાન અને પ્રશસ્ત એ મેદપાટ (મેવાડ) નામને દેશ શોભે છે. ૧૩૬
सुरमन्दिरजित्वरश्रिया, गमितं येन विमाननीयताम् ।
फणभृभुवनं भुवस्तल, भजति वीडभरोदयादिव ॥ १३७ ॥
येन मेदपाटमण्डलेन सुरमन्दिरस्य स्खलॊकस्य जित्वर्या जयनशीलया श्रिया लक्ष्म्या विमाननीयतामपमानपदवी गमित प्रापित सत् फणाभृद्भुवन नागलोक उत्प्रेक्षते-बीडभ
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० १३७-१३९] हीरसौभाग्यम्
४३७ रस्य लज्जातिरेकस्योदयादाविर्भावाद् भुवस्तल भूमेरघोविभाग भजति शीलतीव । वी. डशब्दोऽकारान्तोऽपि नाममालावृत्तौ तथा 'ब्रीडायां च भवेद् बीडः' इति शब्दप्रमेदे ॥
सो સ્વર્ગલોકને પણ જીતી લે તેવા પ્રકારની આ મેવાડદેશની શોભાથી અપમાનને પામેલા નાગલકે લજજાના ભારથી જ જાણે પાતાલલોકને આશ્રય કર્યો ન હોય ! ૧૩
अलकायितपूःपरम्पराः, परमं बिभ्रति यत्र विभ्रमम् ।
नभसोऽनवलम्बनच्युतेः, शतशोऽशा इव भूतले दिवः ॥१३८॥ यत्र देशे अलकायिता सर्वसमृद्धया धनदनगरीवदाचरिताः पूरपरम्पराः पुरीपक्तयः परममुत्कृष्टं विभ्रमं शोभां बिभ्रति धारयन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-नभसः आकाशादनवलम्बनेन आधाररहितत्वेन च्युतिः पतनं यस्यास्तादृश्या दिवो देवलोकस्य भूतले भूमिमण्डले शतशः शतसंख्याका अंशा भागाः खण्डा इव ॥
. . આ મેવાડદેશની નગરીઓ જાણે ધનદપુરી (કુબેરની નગરી) અલકાપુરીની પંક્તિઓ ન હોય ? તેવી સત્કૃષ્ટ શોભાને ધારણ કરે છે. તે નગરીઓ જાણે આકાશમાં રવ નિરાધાર હેવાથી, પૃથ્વી ઉપર પડી ગયેલા સ્વર્ગલોકના જાણે સેંકડો ખડે (ટુકડા) ના હેય ! ૧૩૮
त्रिजगद्विजयोद्यतस्य य-द्वनराज्यो रतिजानिधन्विनः ।
मुमसंगतषट्पदा धनु-विशिखोल्लासिखलूरिका इव ॥ १३९ ॥ यद्वनराज्यो मेदपाटमण्डलसंबन्धिन्यो विविधविपिनश्रेणयः शोभन्ते इति संबन्धः । किंभूताः । सुमेषु पुष्पेषु संगतो विकसत्यत्र प्रकरनिःसरदमन्दमकरन्दपानागमनेन मिलिता अथवा मकरन्दपानलोलुपतया समेत्यान्तनिलीयमानाः षट्पदा मधुकरा यासु ताः। उत्प्रेक्ष्यन्ते-त्रिजगद्विजयोद्यतस्य त्रिमुवनजनपरम्परापराभवनविनिर्मितोद्यमस्य रतिर्जाया यस्य स रतिजानिः । 'जायाया निडू' इतिनिप्रत्ययः । 'लोपो व्योवलि' इति यकारलोपे सिद्ध जानिरिति प्रक्रियाकौमुद्याम् । रतिपतिः स एव धन्वी धनुर्धरस्तस्य कुसुमायुधधानुष्कस्य धनू षि कोदण्डा विशिखा बाणास्तैरुल्लसन्ति शोभन्ते इत्येवंशीलाः खलूरिका धनुर्विद्याभ्यसनभूमय इव । यत्र धनुःपरिश्रमः क्रियते ॥ .
લેકાર્થ
મેવાડદેશમાં પુના રસમાં લાલુપી બનીને રહેલા શ્રમવાળી વનરાજીઓ શોભે છે ! તે વનરાજી જાણે-ત્રણ જગતને જીતવા માટે ઉદ્યત થયેલા કામદેવરૂપી ધનુર્ધારીના ધનુષ ઉપર રહેલા બાવડે શોભતી ધનુર્વિદ્યાની અભ્યાસભૂમિ ન હોય! dhaહા
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० १४०-१४२ श्रितनागसगन्धसारभू-रूहमाला व्यलसनिहाचलः । मलयस्य विलासमूर्तयः, शमनाशाङ्कमपास्य हृष्यतः ॥ १४० ॥
इह मेदपाटमण्डले अचलाश्चित्रकूटप्रमुखाः पर्वता व्यलसन् विभान्ति स्म । किंभूताः । श्रिता नागा हस्तिनो यैः । तथा सह गन्धैः परिमलैस्तथा सारैर्मजाभिर्वर्तन्ते तादृश्यो भूरुहाणां विविधवृक्षाणां मालाः श्रेणयो येषु । पश्चात् कर्मधारयः । उत्प्रेक्ष्यतेमलयस्य दक्षिणाचलस्य विलासेनाक्रीडया अथवा विलासार्थ मूर्तय काया इव । किंभूता मूर्तयः । श्रिता नागा भुजगा याभिः । 'रुद्धाश्चन्दनपादपा विषधरैरम्भोरुहाः [कण्ट]. कैः' इति सूक्तोक्तेः । अथ अन्येषामपि द्रुमाणां कोटरेषु प्रायो भुजंगा भवेयुरिति सगन्धसाराः चन्दनद्रुमकलिता भूरुहाणां रसालसाल'नागप्रियंगुलवङ्गादितरूणां मालाः पक्तयो यासु । मलयस्य किं कुर्वतः । शमनस्य यमस्याशाया वाञ्छाया अकमुत्सङ्गम् । नत्वतस्तु दक्षिणादिक्क्रोडम् । अपास्य त्यक्त्वा हृष्यतः प्रमोद प्राप्नुवतः प्रायो दुष्टाशयसमीपं त्यजन् जनः संतुष्यति ॥ इति मेदपाटमण्डलः॥
' કલેકાર્થ વળી મેવાડદેશમાં, હસ્તિઓ અને ચંદન આદિ સુગંધી વૃક્ષની પંક્તિઓ વડે શેભતા ચિત્રફૂટ ચિતોડ આદિ પર્વત શમે છે. તે જાણે યમરાજાની ગોદન (દક્ષિણદિશાનો ત્યાગ કરીને આનદપૂર્વક રહેલી મલયાચલ પર્વતની વિલાસ મૂર્તિઓ ન હોય. ? ૧૪મા
इह नीवृति नारदाभिधा, नगरी नागपुरीव राजते ।
बलिराजविराजितान्तरा, रममाणानणुभोगिभाजिनी ।। १४१ ।। इहास्मिन् नीवृति मण्डले नारदाभिधा 'नडुलाई' इति नाना लोकप्रसिद्धा नारद इत्यभिधा नाम यस्यास्तादृशी नगरी नागपुरीव भोगवतीव राजते दीप्यते । किंभूता। बलिना बलवता राशा विशेषेण राजितं शोभितं अन्तरं मध्य यस्याः । पक्षे-बलिनाम्ना नृपेण दानवाधिपतिना भूषितमन्तरं मध्य बलिवेश्मत्वात् । पुनः किंभूता। रममाणाः स्वैर क्रीडां कुर्वाणाः अनणवो महान्तो भोगिनो राज्यादिसुखवन्तो विलासिनस्तान् भजतीत्येवंशीला । पक्षे-खेलनमहाकायभुजगकलिता ॥
મેવાડ દેશમાં નાગપુરી જેવી નારદ (નાડુલાઈ) એ નામની નગરી શોભે છે, બલવાન રાજાથી જેને મધ્યભાગ શોભે છે તેવી તે નગરી છે બલિ' નામના દાનથી જેને મધ્યભાગ શોભે છે તેવી નાગપુરી હોય છે. સ્વેચ્છાપૂર્વક ક્રીડા કરી રહેલા ભોગીજનો નગરીમાં વસે છે. મહાકાય નાગો જે નગરીમાં કીડા કરી રહ્યા છે, આમ નાગપુરી જેવી નારદપુરી શોભે છે. ૧૪૧.
उपमातुविमामरावती, भुवने तन्निभभावदुर्विधे । कृतवानरविन्दनन्दनः, पुरमेतां विबुधैरुपासिताम् ॥ १४२ ।।
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३९
मर्ग ६ श्लो० १४२-१४४] हीरसौभाग्यम् ___अरविन्दनन्दनो ब्रह्मा । 'पद्मनन्दनसुतारिरंसुना' इति नैषधे । यथा पद्मनन्दनस्तथैवारविन्दनन्दन इति । एतां 'नडुलाई' नगरी कृतवान् निर्मितवान् । किंभूताम् । विबुधैर्विशि. ष्टपण्डितैर्देवैश्च उपासितां सेविताम् । उत्प्रेक्ष्यते-तन्निभभावस्तस्या अमरावत्या निभा. स्तुल्या ये भावा नगरीरूपाः पदार्थास्तैर्दुविधे दरिद्रे इन्द्रपुरीप्रतिमापरनगरीरहिते तादृशे भुवने विश्वे अमरावतीमिन्द्रनगरीमुपमातुमुपमायुक्तां कर्तुमिव । अमरावतीस. निभामित्यर्थः॥
કાર્થ જગતમાં ઈન્દ્રપુરી સમાન બીજો કોઈ પણ નગરીરૂપ પદાર્થ નહીં હોવાથી અમરાવતીની ઉપમા આપવા માટે જ જાણે બ્રહ્માએ આ નારદપુરી (નાડુલાઈ) નગરીનું નિર્માણ કર્યું ન હોય ! ૧૪રા
युवतीयुवराजिराजिते, नगरे सालनिभान्मनोभवः ।
स्थितवान्नवसरिसाध्वसा-दिव दुर्ग प्रविधाय सानुगः ॥१४३॥ मनोभवो मदनो नगरे 'नडुलाई पुर्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-नवसूरेः हीरविजयाचार्यस्य साध्वसाद्यात् स्थितवानिव । किं कृत्वा । दुर्ग कोट्ट प्रविधाय निष्पाद्य । कस्मात् । साल. निभात् नगरीप्राकारच्छलात् । किंभूते नगरे । युवतीयुवराजिराजिते तरुणीतरुणश्रेणीभूषिते । स्मरः किंभूतः । सहानुगैः स्वसेवकैनिजपरिवारैर्वर्तते यः।
કલેકાર્થ યુવાન સ્ત્રીપુરુષોના સમૂહવડે સુશોભિત એવી આ નાડુલાઈ નગરીમાં, નૂતન આચાર્યશ્રી હીરવિજ્યસરિના ભયથી કેટ બનાવી કિલ્લાના બહાને પરિવાર સહિત કામદેવ રહી ગયું ન હોય તેમ reणाय छे. ॥१४॥
यदनन्यहिरण्यशीतरु-ग्मणिकप्तालयलक्ष्मिकाक्षया ।
चरणं मुरवैरिणोऽनिशं, शुचिचन्द्रावुपचेरतुः किमु ॥१४४॥ यस्याः नारदपुर्या अनन्यानामसाधारणानां हिरण्यैः सुवर्णैः तथा शीतरुग्मणिभिः चन्द्रकान्तरत्नैः क्लप्तानां निर्मितानाम् । सुवर्णचन्द्रकान्तमयानामित्यर्थः । आलयानाम् । अनेकमन्दिराणामित्यर्थः । लक्ष्म्याः शोभायाः । लक्ष्मीशब्दः शब्दभेदे ह्रस्वोऽप्यस्ति । तथा समासमध्ये हस्वशब्दानयने न दोषः । यदुक्त जिनप्रभसूरिकृतचतुर्विशतिजिनस्तव. ऋषभनने–'चरणलक्ष्मिकरग्रहणोत्सवे' इति । उत्प्रेक्ष्यते--शुचिचन्द्रौ सूर्याचन्द्रमसौ । 'हरिः शुचीनौ गगनाध्वजाध्वगौ' इति हैम्यां रविनामानि । मुरवैरिणो विष्णोश्चरणं पदं अनिशं निरन्तरं किमु उपचेरतुः सेवेते स्म ।।
કાઈ નારદપુરી નગરીનાં સુવર્ણરચિત અને ચંદ્રકાન્ત મણિરચિત અસાધારણ શોભાવાળાં અનેક
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग ६ श्लो० १४४ - १४७
મદિરાની લક્ષ્મીની અભિલાષાથી જ જાણે સૂર્યાં અને ચ' નિર'તર આકાશને સેવતા ન હોય ૫૧૪૪ા
प्रविभाव्य भवेन भस्मितं, स्मरमेतन्निखिलानुजीविनः । किमु यत्र समेत्य चक्रिरे, वसतिं पौरपरम्परोपधेः ॥ १४५ ॥
पतस्य स्मरस्य निखिलाः समस्ता अप्यनुजीविनः सेवकाः यत्र नारदपुर्या समेत्यागत्य । उत्प्रेक्ष्यते - पुरे भवाः पौराः नागरिकजनाः तेषां परम्पराः श्रेणयः तासामुपधेः कपटात् वसतिं निवासं चक्रिरे कृतवन्तः । किमु किं कृत्वा । भवेन शंभुना स्वधैर्यलोपोभूत कोपानलेन भस्मित ज्वालितावशेषीकृत भस्म करोतीति भस्मयति भस्म्यते स्मेति भस्मितस्तम् । 'तत्करोति तदाचष्टे' इति ञिः व्यन्तत्वा (न्ता) त्तक् । स्मरं स्वस्वा मिनं मनोभवं प्रविभाव्य दृग्गोचरीकृत्य ॥
લેાકાથ
શંકરવડે ભસ્મીભૂત કરાયેલા પેાતાના સ્વામી કામદેવને જોઈ ને કામદેવના સર્વે સેવકે એ નારિકાના સમૂહને બહાને જાણે નારદપુરીમાં આવીને નિવાસ કર્યાં ન હાય ! ૧૧૪૫૧
कुतुकाद्बहुरूपिणं स्मरं हृदि निश्चित्य रतिर्युवभ्रमात् । स्वयमप्यकरोदिदमिता, निजमूर्तीरिव यद्वधूपधेः ॥ १४६ ॥
रतिः शृङ्गारयोनिसीमन्तिनी स्वयमात्मनापि । उत्प्रेक्ष्यते - यद्वधूपधेर्नारदनामनग गरी सुन्दरीदम्भात् । इदंमिताः स्मररूपप्रमाणा यावन्ति स्मररूपाणि तावन्निजमूर्तीरात्मीयकायान् किमु अकरोत् कृतवतीव । किं कृत्वा । युवभ्रमान्नारदनगरी तरुणजनभ्रान्त्या कुतुकात् कौतूहलात् स्वकान्तं स्मर बहुरूपिणं अनेकानि रूपाणि सन्त्यस्येत्येव - विधं हृदि मनसि निश्चित्य निधाय निश्चयेनावधार्थ यावन्ति रूपाणि स्वभत्र स्मरेण कौतुकात्क्रीडार्थं कृतानि, रत्यापि तेन समं रमणार्थं तावन्त्यात्मीयानि रूपाणि निर्मितानीत्यर्थः । एतावता स्मररूपा युवानः, रतिरूपाश्च युवत्यः सन्तीत्यर्थः ॥ इति नारदपुरीवर्णनम् ॥
શ્લેાકા
નારદપુરીના યુવાનપુરુષામાં ભ્રાન્તિથી બહુરૂપી એવા કામદેવને હૃદયમાં નિશ્ચય કરીતે, પેાતાના સ્વામી કામદેવની સાથે ક્રીડા કરવા માટે કામપત્ની રતિએ પણ સ્વયં આ નગરીની લલનાઓના બહાને કામદેવ જેટલાં રૂપે ધારણ કર્યાં ન હોય ! અર્થાત્ આ નગરીમાં કામદેવ સમાન રૂપવાન્ યુવાનપુરુષો અને તિસમાન રૂપવતી યુવતીએ હતી. ૫૧૪૬।।
मुरवैरिपुरीव माधवोऽजनि तत्रोदय सिंहभूधनः ।
धरणीरमणं प्रणीय य, शुशुभे सूरमिवारविन्दिनी ॥ १४७॥
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० १४७-१४९] हीरसौभाग्यम् ..............४४१ ____ तत्र नारदपुर्या उदयसिंहनामा भूधनो भूमीपतिरजनि संजातः । क इव । माधव इव । यथा मुरनाम्नो दैत्यस्य वैरी नारायणस्तस्य पूनगरी तस्यां द्वारिकायां पुर्या श्रीपति म भूपतिः संजायते स्म । तथा धरणी मेदपाटमण्डलमेदिनी यं उदयसिंहराणकं रमणं भर्तारं प्रणीय कृत्वा शुशुभे शोभते स्म । केव । अरविन्दिनीव । यथा कमलिनी सूर सूर्य स्वपति प्रणीय शोभितवती ॥
બ્લેકાર્થ દ્વારિકામાં જેમ રાજા કૃષ્ણ હતું, તેમ નારદપુરીમાં રાજા ઉદયસિંહ હતા. કમલિની જેમ સૂર્યરૂપ પતિને પામીને શોભે, તેમ મેવાડદેશની પૃથ્વી રાજ ઉદયસિંહ રૂપ પતિને મેળવીને શોભતી ती. ।। १४७॥
युवतीव युवानमङ्गजान् , कलधौतप्रमुखान् खनीव्रजान् ।
पृथिवी पृथिवीपुरंदरं, यमवाप्य प्रमदादजीजनत् ॥ १४८ ॥ पृथिवी मेदपाटदेशावनी प्रमदादानन्दाद्य पृथिवीपुरंदर उदयसिंहराणकमवाप्य भर्तृत्वेन अधिगत्य कलधौते कनकरूप्ये प्रमुखे आदी येषां तादृशान् सर्वधातुप्रधानान् खनीव्रजान् खानिनिकरानजीजनत् प्रकटीकृतवती । केव । युवतीव । यथा तरुणी स्त्री तरुण युवान तरुण यौवनमदोन्मत्त कान्त प्राप्य अङ्गजान् नन्दनान् जनयति ॥
શ્લોકાઈ જેમ યુવાન સ્ત્રી યુવાન પતિને પામીને પુત્રોને જન્મ આપે, તેમ મેવાડદેશની ભૂમિ રાજા ઉદયસિંહ ૩૫ પતિને પામીને હર્ષથી સુવર્ણ અને ચાંદી આદિની ખાણોના સમૂહને પ્રગટ કરનારી બની ૧૪૮
विपुलां विपुलाहवाहता-हितशूरस्रवदनराशिना ।
हृदयेशवद्र्युनाव यो, नवकौसुम्भिकवाससा वशाम् ॥ १४९ ।।
य उदयसिंहमहीमहेन्द्रो विपुलाहवेषु महासंग्रामेषु आहताः सामस्त्येन सपरिवावारेण व्यापादिता येऽहिताः स्वशत्रुभूताः शूराः स्वभटास्तेषां स्रवताङ्गोपागेभ्यो निःसरता अस्रराशिना रुधिरप्रकरेण विपुलां वसुधामूणुनावाच्छादयामास । किंवत् । हृदयेशवत् प्राणवल्लभ इव । यथा भर्ता स्वकान्तां नवेन सद्यस्केन कौसुम्भिकेन कुसुम्भेन रक्त वस्त्र कौसुम्भिक तेन कुसुम्भरञ्जितेन वाससा ओर्णोति आच्छादति परिधापयति । 'ऊर्युक् छ आच्छादने' हादिको धातुः ॥
લોકાઈ જેમ પતિ પોતાની પત્નીને, તૈયાર કરેલા કસુંબાના રસવડે રંગાયેલા રક્ત વસ્ત્રથી આચ્છાદિત કરે, તેમ ઉદયસિંહરાજાએ મહાયુદ્ધમાં હણાયેલા પરિવાર સહિત શત્રઓના શરીરમાંથી પ્રસરત-ધિરથી પથ્વીને આચ્છાદિત કરી. ૧૪૯ી.
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ६ श्लो० १५०-१५१
बहुना महिमाभिनन्द्यते, किममुष्योदयसिंहभूपतेः । न चिरादजरामरीभवे-धुधि योऽभ्येत्य हि संमुखीभवेत् ॥१५०॥
अमुष्योदयसिंहभूपतेर्महिमा माहात्म्य बहुनाधिक्येन किं अभि सामस्त्येन नन्द्यते समृद्धि प्राप्यते । अभिनन्द्यते प्रशस्यते वा । यस्मात् कारणाधुधि संग्रामे यः कोऽपि वीरः सुभटः अमुष्य भूवलयैकवीरस्य राज्ञः अभ्येत्य शौर्यादागत्य संमुखीभवेत् संमुखीभूयात् तेन सह संग्रामः कुर्यात् स विक्रान्तो न चिरादल्पकालादेव अजरामरीभवेदजरा: मरत्वं लभते । देवभूयं भजेदित्यर्थः । यतः–'जिते च लभ्यते लक्ष्मीzते चापि सुरा.
गना । क्षणविध्वंसिनि काये का चिन्ता मरणे रणे ॥' इति वृत्तरत्नाकरवृत्तिवचनात् ॥ इत्युदयसिंहराणकः॥
| શ્લોકાઈ વધારે શું કહેવું! ઉદયસિંહ રાજાને મહિમા ચારે તરફથી વૃદ્ધિને પામ્યો. અર્થાત પ્રશંસાપાત્ર બન્યો. કારણકે યુદ્ધમાં કોઈપણ વીરસુભટ, મહાશુરવીર એવા આ રાજાની સન્મુખ આવે અર્થાત યુદ્ધમાં ઉતરે તો અલ્પકાળમાં જ સ્વર્ગલેને પામે! કહ્યું છે કે યુદ્ધમાં ક્ષણક્ષયી એવી આ કાયા શરીરની શું ચિંતા કરવી ? કેમકે જીવે તે લક્ષ્મી અને મરે તો સ્વર્ગલક્ષ્મીને પામે. mn૫૦.
अपि तत्र कमाख्यनैगमोऽ-जनि तदभूपुरुहतसंमतः । व्यवहारिषु यः पुरोगतां, समवर्गेषु दधार धर्मवत् ॥१५१॥
अपि पुनस्तत्र नढुलाईनगर्या कमा इत्याख्या नाम यस्य तादृशो नैगमो वणिग् अजनि जातः । किंभूतः । तस्य पूर्वव्यावर्णितस्य भूपुरुहूतस्योदयसिंहभूमीन्द्रस्य संमतो मान्यः । 'इदमः प्रत्यक्षगते समीपतरवति चैतदो रूपम् । अदसस्तु विप्रकृष्टे तदिति परोक्षे विजानीयात् ॥' ग्रन्थकरणावसरे तस्य राक्षः परोक्षत्वात् एतत्कथनम् । अथवा इद स्वाभाविकवचनम् , कवीनां वर्णनौत्सुक्यात् सर्वमपि प्रत्यक्षमेव स्यान्नैषधे प्रयोगनिदर्शनात् । इह नगर्या यः कमाख्यः साधुर्व्यवहारिषु लक्ष्मीवत्सु पुरोगतां प्रकृष्टताम् । 'वर्य वरेण्यं प्रकर पुरोगम्' इति हैम्याम् । मुख्यतामित्यर्थः । दधार बिभर्ति स्म । किंवत् । धर्मवत् । यथा समेषु चतुर्यु वर्णेषु अर्थादिलक्षणेषु धर्मः प्रधानतां धत्ते । अर्थकाममोक्षाणां धर्माधीनत्वेन धर्म एव मुख्यः ॥
શ્લોકાર્થ નાફુલાઈ નગરીમાં તે ઉદયસિંહરાજાનો માનીતો કમા નામને એકી હતો. (અહીં તે २' मा प्रारना प्रयोगथी, अथिनिर्माण समये रागनी ५२क्षता सुस्थित थाय छे. युछे । इदम् शम्तो प्रयोग प्रत्यक्ष तुमी, एतद् शनी प्रयोग सभापती पदार्थ भi, अदस् शहने प्रयोग દૂર અર્થમાં, તેમજ તત્ શબ્દનો પ્રયોગ પરેક્ષ—વિદ્યમાન વસ્તુમાં થાય છે') વળી ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ–આ ચાર પુરુષાર્થમાં જેમ ધર્મની પ્રધાનતા છે, તેમ સર્વ શ્રીમંતોમાં આ “કમાં' શ્રેણીની પ્રધાનતા હતી. ૧૫૧
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
Don
..
.
.
.......
.
...
सर्ग ६ श्लो० १५२-१५४]
हीरसौभाग्यम्
४४३
किमपास्य जिनांहिसेवया, शशिना येन कलङ्ककश्मलम् । स्थितमेत्य दिवः क्षितौ पुन-नभसो नीलिमसङ्गशङ्कया ॥ १५२ ॥
येन यद्रूपेण कमामूर्तिना शशिना चन्द्रेण । उत्प्रेक्ष्यते-दिव आकाशादेत्य आगत्य क्षितौ पृथिव्याम् । अर्थात् नडुलाईनगर्याम् । स्थित वासो विहितः । किं कृत्वा । जिनो वीतरागः स्वविमानप्रासादगतशाश्वताहत्प्रतिमा तस्यांहः पदस्य सेवया विविधपूजास्तवाद्युपासनया । अथ च जिनो विष्णुस्तस्यांहेरुपास्त्या । तत्त्वतस्तु आकाश विष्णुपदम्' इत्यभिधानम् । कलङ्करूपं कश्मल मलमपास्य निरस्य । तर्हि तत्रैव कथं न स्थितम् , स्थानाभावे हेतुमाह-कया । पुनर्व्याघुटय नभसः आकाशस्य नीलिमा श्यामलत्वं तस्य सङ्गो मिलन भवन सस्य शङ्कया अनिष्टोत्प्रेक्षणेन । 'धृतगम्भीरखनीखनीलिमा' इति नैषधे गगनस्य श्यामत्वम् । श्यामनीलत्वयोरभेदः ॥
પ્લેકાર્થ પોતાના વિમાનમાં રહેલા શાશ્વત જિનેશ્વર ભગવંતની પ્રતિમાઓની વંદનપૂજન આદિ ભક્તિપૂર્વકની ઉપાસના કરવાથી અથવા જિનચરણની (આકાશની) ઉપાસનાથી કલંકરૂપ પાપકર્મ દૂર કરીને ચન્દ્રકમા શ્રેષ્ઠીના રૂપે આકાશમાંથી આવીને આ નફુલાઈ નગરીમાં રહ્યો ન હોય ! કેમકે આકાશની સ્યામતાના સંગથી કદાચ પોતાનામાં મલિનતા આવી જાય એ શંકાથી ચંદ્ર આકાશને છોડીને અહીં આવ્યો ન હેય. (એમ જણાય છે.) ૧૫રા
करवीरगृहत्वमुग्रतां, प्रविहायात्मविरूपनेत्रताम् ।
पुरि यन्निभतोऽवतीर्णवा-निव पीयूषमयूखशेखरः ॥१५३॥
पुरि नारदपुर्या यस्य कमासाहस्य निभतः कपटात् । उत्प्रेक्ष्यते-पीयूषमयूखशेखरश्चन्द्रमौलिरीश्वरोऽवतीर्णवानिव अवतारं गृहीतवानिव । किं कृत्वा । करवीरगृहत्व श्मशानवेश्मताम् । श्मशान करवीर स्यात्' इति हैम्याम् । पुनरुग्रताम् । चण्डतां तथात्मनो निजस्य विरूप विरुद्ध विकृताकार वह्निमयत्वान्नेत्र यस्य तत्ताम् । 'अहिर्बुध्नो विरूपाक्षविषान्तको च' इति हैम्याम् । तृतीयानललोचनतामित्यर्थः । प्रविहाय त्यक्त्वा ॥ इति कमावर्णनम् ॥
સ્મશાનરૂપ ગૃહમાં વાસ, ઉગ્રતા અને અગ્નિરૂપ ત્રીજા નેત્રવડે પોતાનામાં રહેલી વિરૂપતાને ત્યાગ કરીને ઈશ્વરે નાફુલાઈ નગરીમાં આ કમાં શ્રેષ્ઠીરૂપે અવતાર ગ્રહણ કર્યો ન હોય ! ૧૫ :
कोडाईत्यस्य कान्तासी-ज्जगतीयुवतीमणिः ।
यथा सुमनसां सार्व-भौमस्य जयवाहिनी ॥ १५४ ॥ . अस्य कमाव्यवहारिणः कोडाई इति नाम्ना कान्ता पत्नी आसीत् । किंभूता । जग
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग ६ श्लो० १५४ - १५७
त्या भूमेर्युवतीनां मध्ये मणी रत्नम् । केव । जयवाहिनीव । यथा सुमनसां देवानां सार्वभौमस्य चक्रवर्त्तिनः शक्रस्य पौलोमी नाम पत्नी आस्ते । यथेतीवार्थे ॥
શ્લેાકા
જગતની સ્ત્રીઓમાં રત્નસમાન અને ઈંદ્રને જેમ દ્રાણી હોય તેવી કમાશ્રેષ્ઠીની ‘કેાડાઈ ' નામની પત્ની હતી. ૫૧૫૪।।
रम्भादम्भादिवामुष्या-स्त्रिदशी त्रिदशौकसः ।
विमोहिता कमारूपं, निरूप्यास्यामुपागता ।। १५५ ।।
कमाण्यवहारिणो रूपं शरीरसौन्दर्य निरूप्य विलोक्य विमोहिता रागातिशयं प्राप्ता सती अमुष्या कोडिमादेव्या दम्भात् कपटात् त्रिदशौकसः स्वर्लोकतः अस्यां नडलाईपुर्या उपागता समेता । उत्प्रेक्ष्यते - रम्भानाम्नी त्रिदशी अप्सरा इव देवीव । अथवा 'प्रेक्ष्य क्ष्मायामुपागता' इति पाठः ॥
શ્લાકાર્થ
કમા શ્રેષ્ઠીના શરીરની સુંદરતા જોઈ ને મુગ્ધ બનેલી રંભા નામની અપ્સરા કાડાઈ દેવીના બહાને જાણે સ્વર્ગમાંથી ઊતરી આવી ન હોય ! ।।૧પપા
दृष्ट्वा पतितं त्यां प्रीत्येव त्यक्तकायया ।
दुःखात्सपत्न्यास्तत्पत्न्या, व्याजाज्जन्माददे परम् || १५६ ॥
प्रीत्या प्रीतिनान्या स्मराङ्गनया तस्य कमासाधोः पत्न्या व्याजात् कोडिमदेवीदम्भात् । उत्प्रेक्ष्यते - अपरमन्यज्जन्मावतार आददे गृहीतम् । किंभूतया प्रीत्या । समान एकः पतिर्यस्याः सा सपत्नी । 'सपत्न्यादिषु नित्यं नुक् वाच्यः' इति सपत्नी । तस्या दुःखादसातात् त्यक्त उज्झितः कायः शरीर यया । किं कृत्वा । पतिं स्मर स्वकान्त
त्यां रतिविषये रतमत्यासक्त' दृष्ट्वा विलोक्य । 'श्रेणीद्वयेशयोः कन्ये उपायंस्त स (तु) क्रमात् । वैजयन्तीं जयन्तीं च रतिप्रीती इव स्मरः ॥ इति रत्नशेखरसूरिकृतश्राद्धप्रतिक्रमणसूत्रवृत्तौ स्मरस्य रतिप्रीतिनाम्न्यौ द्वे पत्न्यौ ||
શ્લાકા
પેાતાના પતિ કામદેવને રિત નામની પેાતાની સપત્ની ( શાકય ) માં આસકત જોઇને કામદેવની પત્ની પ્રીતિએ દુ:ખથી સ્વશરીરના ત્યાગ કરીને કાડાઇ દેવીના રૂપે ખીજો અવતાર ગ્રહણ કર્યાં ન होय ? ॥१५६॥
त्यक्त्वावतीर्णां पुरुष, पुराणं स्वामिमां रमाम् । विलक्ष्यः प्रेक्ष्य तद्दुःखा-मज्जेव
॥ १५७ ॥
अर्थात् श्रीपतिः तदुःखात्तस्याः स्वपत्न्याः लक्ष्म्याः दुःखादसातादतीवार्त्या । उत्प्रेक्ष्यते
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० १५७ - १५९]
हीरसौभाग्यम्
४४५
आर्णवे समुद्रसंबन्धिन्यगाधे जले पानीये ममज्ज मग्नवानिव । किंभूतः । विलक्ष्यः पत्न्याः परलोकगमनावलोकनाद्विमनायमानः । किं कृत्वा । प्रेक्ष्य प्रविभाव्य । काम् । रमां लक्ष्मीम् । किलक्षणाम् | अवतीर्णां गृहीतावताराम् । काम् । कोडिमदेवीम् । कोडाईरूपामित्यर्थः । 'ध्रुवमप्सरसोऽवतीर्य यां शतमध्यासत तत्सखीजनः' । ध्रुवमुत्प्रेक्ष्यते - 'शतं शतशः संख्याः अप्सरसः सुराङ्गनाः अवतीर्यं यां नगरीमध्यासताश्रयन्ति स्म । पर कः । तत्सखीजनः तस्या दमयन्त्या वयसीरूपों लोकसमुदाय' इति नैषधतद्वृत्ती । किं कृत्वा पुराण जीर्ण वृद्ध पुरुष भर्तारं स्वमात्मानं त्यक्त्वा निरस्य । वृद्धपुरुषनिर्वेदान्निज विमुच्येत्यर्थः ॥
લેાકા
વૃદ્ધ થયેલા પેાતાના સ્વામી વિષ્ણુને ત્યાગ કરીને કાડા દેવીના અવતાર ગ્રહણ કરેલી એવી પેાતાની પત્ની લક્ષ્મીને જોઇને તેના દુઃખથી વિમના બનેલા વિષ્ણુએ તેથી જ જાણે સમુદ્રના અગાધ જલમાં ઝંપાપાત કર્યાં ન હોય ! ૫૧૫૭ાા
स्पर्धयेव दिवा दम्भा - दस्याः स्त्रैणशिरोमणेः ।
धृतेतरा पुरा रम्भा, चित्तभूभूमिभृत्सभा ॥ १५८ ॥
पुरा नारदनामनगर्यास्याः कोडिमदेव्या दम्भा व्याजात् । उत्प्रेक्ष्यते - इतरा अन्या रम्भा अप्सरोविशेषा धृता कलितेव । कया । दिवा देवलोकेन समं सार्धं स्पर्धया संघर्षेण असूयया वा । अस्याः किंलक्षणायाः । स्त्रीणां समूहः स्त्रैणं तस्य शिरोमणेश्चूडामणिसंनिभायाः । किंभूता रम्भा । चित्तभूः कामः स एव भूमिभृत्पार्थिवस्तस्य सभा उपवेष्टुमास्थानशाला || इति कोडिमदेवी ॥
શ્લાકા
સ્ત્રીસમુદાયમાં શિરેામણિસમાન કેાડિમાદેવીના રૂપે, દેવલાક સાથેના સ ંધર્ષથી આ નગરીએ કામદેવરૂપી રાજાની સભા સમાન બીજીરભા નામની અપ્સરા ધારણ કરી ન હોય ! ।।૧૫૮ા
अमन्दानन्दसंदौह - मेदुरौ तौ वधूवरौ ।
गमयांचक्रतुः कालं, केलती श्रीसुताविव ॥ १५९ ॥
तौ पूर्व व्यावणितस्वरूपौ वधूवरौ कोडिमदेवीकमाह्वव्यवहारिणौ कालं सुखगृहवासस - बन्धिनं गमयांचक्रतुरतिचक्रमतुः । काविव । केलती श्रीसुताविव । यथा केलती रतिः । 'केलतीमदनयोरुपाश्रये' इति नैषधे । 'केलती रतिः' इति तद्वृत्तौ । श्रीसुतः कामः । विविधविलासैरनेहसं गमयतः स्म । किंभूतौ । अमन्दा अकुण्ठाः प्रत्यह ं वर्धमाना ये आनन्दास्तेषां संदोहो नानात्वं तेन मेदुरौ पुष्टौ ॥
લેાકા
વિવિધ પ્રકારના આનંદપ્રમાદવડે પુષ્ટ તે ૬ પતીના ( કમાશ્રેષ્ઠી અને કાડિમાદેવીના ) કામદેવ અને રતિની જેમ સુખપૂર્વક ગૃહવાસ વ્યકતીત થતા હતા. ।।૧૫૭ાા
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग ६ श्लो० १६० - १६२
कदाप्यदर्शि तत्पत्न्या, स्वप्ने सुखशयानया । उत्सङ्गसंगतः सिंहः, श्रेयोराशिरिवाङ्गवान् ।। १६० ।।
safe after faशासमये सुखेनाधिव्याधिरहितत्वेन शयानया सुप्तया किंचि - निद्रायमाणया तत्पत्न्या कमाकान्तया कोडिमदेव्या स्वप्ने निद्रावस्थायामुत्सङ्गे निजकोडे संगतः स्थायुकः सिंहः केसरी अदर्शि दृष्टः । उत्प्रेक्ष्यते - अङ्गवान्मूर्तिमान् श्रेयोराशिः पुण्यपुञ्ज इव ॥
લાકા
કોઈ એક અવસરે રાત્રિમાં સુખપૂર્વક સૂતેલી કમાશ્રેષ્ઠીની પત્ની કાડિમાદેવીએ સ્વપ્નમાં પેાતાના ઉત્સંગમાં રહેલા ‘સિંહ” તે જોયા. તે જાણે સાક્ષાત્ પુણ્યા રાશિ ન હાય ! ૫૧૬ ૦૧
मृणालधवलान् स्कन्धे, विभ्रद्बन्धुरके सरान् ।
शिखरे शिखरी शंभो:, शारदीनानिवाम्बुदान् ॥ १६१॥
सिंहः किं कुर्वन् । स्कन्धे भुजशिरसि मृणाल कमलनाल तद्वद्भवलानुज्ज्वलान्, तथा बन्धुरान्मनोज्ञान केसरान स्कन्धोद्गतरोमाणि बिभ्रत् धारयन् । क इव । शिखरी यथा भोभूधरः कैलासः शिखरे स्वशृङ्गे शारदीनान् शरत्कालस बन्धिनः निःशेषेण वर्षणेन विशदीभूतान् अम्बुदान् मेघान् बिभर्ति । 'अन्ये ते जलदायिनो जलधरास्तृष्णां विनिघ्नन्ति ये ताक किं वृथात्र रटितैः खिन्नोऽसि विश्रम्यताम् । मेघः शारद एष काशधवलः पानीयरिक्तोदरो गर्जत्येव हि केवल भृशमपां नो बिन्दुमप्युज्झति || ' इति चातकाष्टके सूक्ते शारदमेघे धवलिमा ||
શ્લેાકા
કૈલાસપર્વત જેમ પેાતાના શિખર ઉપર શરદઋતુનાં સ્વચ્છ વાદળા ધારણ કરે છે, તેમ આ સિદ્ધ પાતાના સ્કંધ ઉપર કમલની નાલસમાન ઉજ્જવલ અને મનેાહર કેસરાને ધારણ કરતા હતેા[શરદઋતુના મેધની ઉજ્જવલતા અન્ય સ્થળે પણ કહેલી છે; અન્ય મેધેા જલને આપે છે અને જલને ધારણ કરે છે તેમ જ તૃષાને શમાવે છે, પરંતુ આ શરદઋતુ મેધ ઉજ્જવલ હોવા છતાં જલથી રહિત એ તે ગુના જ કરે છે-માટે હે ભાઇ ચાતક, તું ફોગટ શા માટે રાડા પાડે છે, ખિન્ન થયેલા તુ... વિશ્રામ કર . ] ।।૧૬।।
किमभ्यर्थयमानानामुच्छेतुं दौस्थ्यमर्थिनाम् ।
कुम्भिकुम्भभिदालग्ना, मुक्ता विभ्रन्नखान्तरे || १६२ ॥
पुनः किं कुर्वन् । नखानां कामाङ्कुशानामन्तरे मध्ये अर्थान्नखाग्रेषु कुम्भिनां भद्रजातिभवानां हस्तिनां कुम्भानां शिरः पिण्डानाम् । 'कुम्भौ तु शिरसः पिण्डौ' इति
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० १६२-१६४] हीरसौभाग्यम्
.......४४७ हैम्याम् । मस्तकानां भिदा विदारण द्विधाकरण तदवसरे विलग्नानां । नखाग्राणामति तीक्ष्णत्वेन भिदासमये लगित्वा स्थिता मुक्ता मौक्तिकानि बिभ्रद्दधत् । उत्प्रेक्ष्यते-अभ्यर्थयमानानां याचनां कुर्वाणानामर्थिनां याचकानां दौस्थ्य दारिद्रयमुच्छेत्तुं मूलानिहन्तुं कि धनाढयीकर्तुमिव ॥
કા હાથીઓના કુંભસ્થલોનું વિદારણ કરવાથી તીક્ષ્ણ નખમાં ભરાઈ ગયેલા મોતીઓને ધારણ કરતો તે સિંહ શોભે છે ! તે જાણે યાચના કરતા યાચકોની દરિદ્રતાને મૂળથી જ ઉચ્છેદ કરવા માટે ન હોય ! ૧૬રા.
ज़म्भणादाननं काश-प्रतीकाशो विकाशयन् । मत्तस्तम्बेरमीकान्त-कवलीकृतये किमु ? ॥ १६३ ॥
पुनः किं कुर्वन् । जुम्भणात् ज़म्भाकरणात् आनन निजमुख विकाशयन्विकस्वर' कुर्वन् । प्रसारयन्नित्यर्थः । किंभूतः । काशाः प्रतीता ईषिकास्तेषां प्रतीकाशः श्वैत्येन तत्संनिभः । 'विकसत्कासचामरः' इति रघुवंशे । उत्प्रेक्ष्यते-मत्ता मदोत्कटा ये स्तम्बे. रमीकान्ताः करिणः तेषां कवलीकृतये गण्डोलीकरणार्थ किमु । भक्षणार्थमिवेत्यर्थः ॥ आदितश्चतुर्भिः कुलकम् ॥ इति सिंहस्वप्नः ॥
શ્લેકાર્થ વેત ચામરસમાન ઉજ્જવલ અને બગાસું ખાવાવડે મોટું પહેલું કરતા સિંહે જાણે મદન્મત્ત હાથીઓનું ભક્ષણ કરવા માટે મુખને પ્રસાર્યું ન હોય તે સિંહ શોભતો હતો. ૧૬
जहे महेलया निद्रा, विनिद्रन्नेत्रपत्रया । संगतिदौ नीयेव, सज्जनानां समज्यया ।। १६४॥
विनिद्ती विकाश प्राप्नुवती नेत्रपत्रे नयनकमलदले यस्यास्तया कमाकान्तया को. डिमदेव्या निद्रा प्रमीला सुप्त्यवस्था जहे त्यक्ता । 'महिला स्थान्महेलया' इति शब्दप्रमेदे। तथा । 'यश्च परमहेलारतोऽप्यपारदारिकः' इति चम्पूकथायाम् । कयेव । समज्ययेव । यथा सजनानां साधूनां समज्यया सभया । 'ब्राह्मीव दौर्जनी संसद्वन्दनीया समेखला' इति चम्पूकथायाम् । श्रेण्यर्थवाची सभाशब्दः । दुर्जनानामिय दौर्जनीया दुर्जनसंबन्धिनी सभा श्रेणी । 'उडुपरिषदः किं नार्हन्ती निशः किमनौचिती' इति नैषधे परिषच्छन्दः पङ्क्तयर्थवाची । संगतिभिलनम् गोष्ठी वा हीयते ॥
કલોકાર્થ વિકસિત નયનકમલવાળી તે કોડિનાદેવીએ, જેમ સજજનોના સમૂહે દુર્જનની સંગતિને ત્યાગ अरे, तम निताना त्या . ॥१४॥
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
हीरसौभाग्यम्
कंसारेवि रुक्मिण्या, स स्वप्नः स्वपतेः पुरः । तया मुदितयाभाषि, भाषितेशोपमेयया ।। १६५ ।।
[ सर्ग ६ श्लो० १६५ - १६७
कमाख्यव्यवहारिणः
तया कोडिमदेव्या स सिंहदर्शनलक्षणः स्वप्नः स्वपतेः निजभर्तुः पुरोऽग्रे अभाषि कथितः । कयेव । रुक्मिण्येव । यथा रुक्मिनृभगिन्या स्वपतेः कंसारेः कृष्णस्याग्रे नक्तदृष्टः स्वप्नोऽभाषि प्रोक्तः । तया रुक्मिण्या च किलक्षगया। मुदितया हृष्टचित्तया । पुनः किंभूतया । भाषितेशोपमेयया भाषितेशया स्ववचनचातुर्या कृत्वा सरस्वत्या सार्धमुपमीयते उपमातुं योग्ययेत्यर्थः ॥
શ્લાકાર્થ
જેમ રૂક્ષ્મણીએ પેાતાના સ્વામી કૃષ્ણ આગળ સ્વપ્નદન કહ્યું હતુ, તેમ વાકૂચાતુરીવડે સરસ્વતીદેવી સાથે સમાનતા ધારણ કરતી અત્યંત હર્ષિત બનેલી એવી કેડમાદેવીએ પેાતાના પતિની આગળ સિંહસ્વપ્ન સૂચિત કર્યુ. ૫૧૬પા
स विचार्य विचारज्ञोs - ङ्गनामिदमजीगदत् ।
सूनुः सिंह इवाधृष्यो, भविता तव भामिनि ! ॥ १६६॥
स कमानाम व्यवहारी अङ्गनां निजकामिनीं कोडिमदेवीं इदमत्रैवानुष्टुभ वक्ष्यमाणमजीदत्कथयति स्म । किं कृत्वा । विचार्य स्वस्वाभाविकमतिपूर्वकबुद्धिविज्ञानेन विमृश्य । सिंहदर्शनलक्षणापूर्वस्वमविचार विधायेत्यर्थः । स व्यवहारी किं विचारज्ञः । आयतौ स्वपर हितावहोदर्कविमर्श ने कुशलः । इदं किम् । हे भामिनि वर्णिनि सिंह इव पञ्चाननवत् परैरधृष्योऽनाकलनीयः । 'अधृष्यश्चाभिगम्यश्च' इति रघुवंशे । तव भवत्याः सूनुर्नन्दनो भविता भविष्यति ॥
લેાકા
વિચારશીલ કમા વ્યવહારીએ વિચાર કરીને પોતાની પત્ની કે ડિમાદેવીને આ પ્રમાણે કહ્યું‘હૅ ભામિનિ, તને સિંહ જેવા શત્રુએથી અજેય એવા પરાક્રમી પુત્રની પ્રાપ્તિ થશે'. ૫૧૬૬॥
गन्धसिन्धुरराजस्य, वशेवालसगामिनी ।
अन्तर्वत्नी ततः पत्नी, महेभ्यस्य बभूवुषी || १६७ ॥
ततः सिंहस्वप्रदर्श' नपुत्रप्राप्तिरूपतदर्थ श्रवणानन्तर महेभ्यस्य कमानामव्यवहारिणः पत्नी जाया कोडिमदेवी अन्तर्वत्नी गुर्विणी गर्भवती बभूवुषो संजायते स्म । किंभूता । अलस मन्थरमचपलं गच्छतीत्येव शीला गामिनी । केव । वशेव । यथा गन्धेनेात्कटमदवारिसौरभेणोपलक्षितः । सिन्धुरराजो गजेन्द्रस्तस्य वशा प्रिया हस्तिनी मन्थर व्रजति तत्रापि गर्भमन्तर्वहन्ती सा । 'वशा नाय' वन्ध्यगव्यां हस्तिन्यां दुहि
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो० १६७-१७०] हीरसौभाग्यम्
४४९ तर्यपि । वेश्यायामपि' इत्यनेकार्थः । यद्यपि घशाशब्दो हस्तिन्यां प्रवर्तते तथापि बाहु. ल्यान्नार्यामेव प्रयुज्यमानत्वाद्गन्धसिन्धुरराजस्य वशा हस्तिनीत्यभिधानम् । गन्धेभ. पत्नीत्वात्प्राधान्य च ॥
કલેકાર્થ ત્યારપછી હાથણી સમાન મંથર ગતિવાળી અર્થાત ગજગામિની એવી કમાશ્રેષ્ઠીની પત્ની ડિમાદેસી ગર્ભવતી બની. ૧છા
समयेऽथ तया रत्या, ब्रह्मसूरिव नन्दनः ।
सुषुवे सुषुमास्तोमः, प्रोद्भवन्मूर्तिमानिव ॥ १६८ ।। अथ गर्भभवनानन्तर समये सार्धसप्तवासराधिकनवमासपरिपूर्तिप्रस्तावे तया कोडिमदेव्या नन्दनः पुत्रः सुषुवे प्रसूतः । कयेव । रत्येव । यथा कन्दर्पपत्न्या ब्रह्मसूरनिरुद्धनामा तनयः प्रसूतः । 'कन्दर्पसुतोऽनिरुद्ध ऋष्याक ऊषेशो ब्रह्मसूश्च सः' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-मूर्तिमान् शरीरसंयुतः प्रोद्भवन् प्रकटीभवन् सुपुमास्तोमः सातिशायिशोभासमुदय इव ॥
બ્લેકાર્થ ગર્ભધારણ કર્યા બાદ, નવ માસ અને સાડા સાત દિવસ પૂર્ણ થતાં જેમ કામદેવની પત્ની રતિએ અનિરુધ નામના પુત્રને જન્મ આપ્યો હતો, તેમ કડિમાદેવીએ પુત્રરત્નને જન્મ આપે. તે જાણે મૂર્તિમાન સુખનો સમૂહ પ્રગટ થયો ન હોય ! ૧૬૮
तनूजन्माननज्योत्स्ना-नाथे लवणिमामृतम् । . : .
चकोरेणेव पिवता, ननृते पितृचक्षुपा ।। १६९ ॥ . . पितृचक्षुपा कमामहेभ्यलोचनेन ननृते नर्तितम् । किं कुर्वता । पितृचक्षुषा तनूजमनः स्वनन्दनस्य आननमेव वदनमेव ज्योत्स्नानाथश्चन्द्रमास्तस्मिन् । लवणिमा लावण्य सन्दर्यमेवामृत सुधां पिबता । सादरमवलोकयतेत्यर्थः। केनेव। चकोरेण यथा ज्योत्स्नाप्रियेण कुमुदवान्धवबिम्बे ज्योत्स्नामृत पिवता सता नृत्यते ।।
કલેકાર્થ પોતાના પુત્રના મુખરૂપી ચંદ્રમાં રહેલી સૌન્દર્યસુધાનું રહપૂર્વક પાન કરતા કમાટીનાં નેત્રો ચકોર પક્ષીની જેમ નૃત્ય કરવા લાગ્યાં ! ૧૬૯ાા
क्षीरकण्ठः कृतोत्कण्ठः, संजाते जातकर्मणि ।
उत्तेजित इवादर्शः, शिश्रिये परमां श्रियम् ।। १७० ॥ क्षीरकण्ठः शिशुः कमादारकः जातकर्मणि जातस्य संप्राप्तजन्मनः सूनोः स्थितिप.
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग ६ लो० १७०-१७२
दिकाचन्द्रसूर्यदर्शनषष्ठी जागरणाशुचितादिनिवर्तनादिके कर्मणि कर्तव्ये संजाते सति परमां प्रकृष्टां श्रियं शोभां शिश्रिये श्रयति स्म बभाज । किंभूतः क्षीरकण्ठः । कृता निर्मिता स्वसौन्दर्यादिगुणैः स्वजनादीनां दर्शनाद्युत्कण्ठा औत्सुक्य येन । क इव श्रिय श्रितवान् । उत्तेजितः शाणोल्लिखितो निर्मलीकृत आदर्श इव । यथा उत्तेजितो दर्पणः शोभां भजते ॥
४५०
લેાકા
જાતશિશુ-બાલકનું ચંદ્રદર્શન, ષષ્ઠીજાગરણ આદિ જન્મકૃત્ય થયા પછી પોતાના સૌન્દ ર્યાદિ ગુણાથી જેણે સ્વજન-આદિને સ્વદર્શનાક ઠિત કર્યાં છે એવા તે બાળકે સ્વચ્છ કરેલા દણુની જેમ સર્વોત્કૃષ્ટ શાલા ધારણ કરી. ૧૭૦ના
अयं जयं यतः कर्ता, सिंहवद्द्वेषिदन्तिनाम् । जयसिंह इतीवास्य, बीजी नाम विनिर्ममे ।। १७१
attafat कमाः । उत्प्रेक्ष्यते - इति हेतोस्तस्य कुमारस्य जयसिंह इति नाम विनिर्ममे कृतवानिव । इति किम् । यतः कारणादयं कुमारः सिंहवत् केसरीव द्वेषिणः स्वशात्रवा[ न् ] जिनशासनप्रतिकूलताभाजो वा कुवादिनस्त एव दन्तिनो गजास्तेषां जय पराभवं कर्ता विधास्यति । 'वप्ता तु जनकस्तातो बीजी जनयिता पिता' इति हैम्याम् ॥ લેાકા
ભવિષ્યમાં આ બાળક, જિનશાસન પ્રત્યે દ્રોહ ક્રરનારા કરશે, અર્થાત્ જયલક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરશે, આ કારણથી જ જાણે 'नयसि ंह' नाम राख्न होय ! ||१७|
કુવાદિઓરૂપી હસ્તિના પરાભવ બાળકના પિતા ક.શ્રેષ્ઠીએ પુત્રનું
धात्रीभिः प्रेमपात्रीभिः, पाल्यमानः स बाल्यतः । राम यादवरामाभि - रिवासौ ववृधे क्रमात् ।। १७२ ।।
अथ नामादिनिर्माणानन्तरं स जयसिंहकुमारः क्रमादनुक्रमेण ववृधे वर्धस्ते स्म । किंभूतः । बाल्यतो जन्मदिन प्रभृतीकृत्य प्रेमपात्रीभिः कुमारोपर्यतिशयितस्नेहभाजनभूताभिर्धात्रीभिरुपमातृभिः पाल्यमानः रक्ष्यमाणः सम्यग्यत्नेन गोप्यमानः । क इव । राम इव । यथा बलभद्रो यादवानां यदुवंशोत्पन्नानां रामाभिर्वनिताभिः पाल्यमानो वर्धते स्म ॥
ક્લાકા
જેમ બલભદ્ર, યાદવની સ્ત્રીઓવડે પાલન કરાતા વૃધ્ધિ પામ્યા હતા. તેમ જયસિંહકુમાર જન્મદિવસથી પ્રારંભીને પ્રેમપાત્ર એવી ધાવમાતાએવડે સમ્યક્ત્રકારે પાલન કરાતા વૃધ્ધિને પામ્યા ।।૧૭૨
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ६ श्लो० १७३-१७५]
हीरसौभाग्यम्
४५१
पुपोषावयवैर्वृद्धिं, स क्रमेण स्तनधयः ।
आलवालाम्बुपायीव, शाखाभिश्चन्दनाङ्कुरः ॥ १७३॥ स जयसिंहः क्रमेण परिपाट्या अवयवैरङ्गोपागैर्वृद्धिमुपचय पुपोष पुष्णाति स्म । किंभूतः । स्तनंधयः उपमातृणां पयोधरपयःमा(पानविधायी । क इव । चन्दनाङ्कुर श्व । यथा आलवालस्य स्थानकस्याम्बु पानीयं पिबतीत्येवंशीलः श्रीखण्डपादपप्ररोहः शाखाप्रशाखाभिरुपचयं लभते ॥
લેકાર્થ
ક્યારાધારા જલનું પાન કરતા અર્થાત જલવડે સિંચન કરાતા ચંદનવૃક્ષના અંકુર જેમ શાખાપ્રશાખાવડે વૃધિને પામે છે (પુષ્ટ બને છે), તેમ જયસિંહકુમાર પણ અનુક્રમે અવયવોની વૃધ્ધિવડે पुष्ट न्या. ॥१७॥
स प्राक्चक्रमणः पित्रो-रारोप्य प्रीतिवीरुधम् ।
आलपन सफलीचक्रे, वर्षभिव घनाघनः ॥ १७४॥ म जयसिंहः आलपन ब्रुवन् सन् पित्रोजननीजनकयोः प्रीतिवीरुध स्नेहलतां सफलीचक्रे फलकलितां कृतवान् । किं कृत्वा । प्राक पूर्व चक्रमणैर्हिण्डनैः कृत्वा आरोप्य स्थानके निवेश्य । रोपयित्वेत्यर्थः । सफलीवके क इव । घनाघन इव । यथा वर्षन् वारिवृष्टिं सृजन् वारिवाहः प्राग्वल्ली वृक्षादिषारोप्य स्थापयित्वा सफलीकुरुते ॥
यार्थ વૃષ્ટિ કરતો મેઘ, પ્રથમ વેલને (લતાને) આરોપણ કરાવીને વૃક્ષોને સફળ બનાવે, તેમ આલાપ કરતા (બાલભાવે કાલી કાલી ભાષા બેલા) સિંહકુમારે પ્રથમ ચાલવડે અર્થાત ધીમી ધીમી પગલીઓ ભરીને માતાપિતાની સ્નેહલતા સફલ બનાવી. ૧૭૪n
वर्धमानः क्रमेणासा-वजनिष्टाष्टडायनः ।
प्रत्यहं प्रणयन केलीः, सिन्धुराधिपपोतवन् ॥ १७५ ॥ असौ जयमिंहः क्रमेण वर्षपरिपाट्या वर्धमानः मन्नटा टो)संख्याकानि हायनानि वत्सगणि यस्य तादृशोऽजनिष्ट संजातवान् । किं कुर्वन् । प्रत्यहं बाल्यत्वान्निर्गलः प्रतिवासर केलीवालवयोयोग्याः प्रणयन् कुर्वन् । किंवत् । सिन्धुलाधिपयोतयत् । यथा गजेन्द्रस्य दशवार्षिकः शिशुर्गजो बालक्रीडां कुर्वन् वर्धते । 'स्यापोतो दशवार्षिकः' इति हैम्याम् ॥
લેકાર્થ બાલહસ્તિની જેમ બાલભાવ.ગ્ય બાલક્રીડા કરતા અનુક્રમે વધતા જયસિંહ કુમાર આઠ
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ६ श्लो० १७५-१७७
વર્ષના થયા. ll૧૭પા
सोऽनवद्यास्ततो विद्याः, स्माधीते गुरुसंनिधौ ।
हा तासां च जग्राहा-भिज्ञवन्मुग्धचेतसाम् ॥ १७६ ।। ततोऽष्टवर्षभवनानन्तर स जयसिंहो गुरुसंनिधौ कलाचार्यस्य समीपे अनवद्या निष्पापाः प्रशस्ता वा विद्या अधीते स्म पठति स्म । च पुनस्तासां विद्यानां हार्द रहस्य विशेषादिकं जग्राह । यतः–'वेश्यानामिव विद्यानां मुखं कैः कैन चुम्बितम् । हृदयग्रा हिणस्तासां द्वित्राः सन्ति न वा क्षितौ ॥' इति सूक्तवचनात् । स विद्याहृदयग्राही जज्ञे । किंवत् । अभिज्ञवत् । यथा छेकः पुमान् मुग्ध कार्याकार्यविचारानभिज्ञ हिताहितज्ञानरहितं वा परवञ्चनकपटाभिप्रायवेदनामूढ वा चेतो मनो येषां तेषां पुंसां हाद गृह्णाति रहस्य पृष्ट्वा दत्त । यतः-'रच्चावइ रच्चइ नही, परमन लिन्ति न दिन्ति । धुत्तछयल्ला एह गुण, मन हरि मान करन्ति ॥' इति वचनात् ॥
કલેકાર્થ
આઠ વર્ષના થયા પછી સિંહકુમારે કલાચાર્ય પાસે પ્રશસ્ત અને નિરવઘ વિદ્યાઓને અભ્યાસ કર્યો, જેન ચતુર પુરુષ મુગ્ધ પુરુષના ચિત્તમાં રહેલા રહસ્યને પકડી લે છે, તેમ જયસિંહ કુમાર વિદ્યાઓના રહસ્યને ગ્રહણ કરનારા બન્યા. કહ્યું છે કે-વારાંગનાની જેમ વિદ્યાનું મુખ કોણે ચૂમ્યું નથી ? પરંતુ તેના રહસ્યને જાણનાર જગતમાં બે યા ત્રણ જ હશે.અર્થાત કોઈ નહિ હોય! ૧૭૬
सिद्धयध्वानं प्रतिष्ठासु-विधित्सुर्धर्ममार्हतम् ।
सखायमिव तसा, संयम समुपाददे ॥ १७७ ॥ ततोऽनन्तरमित्यध्याहारः । तस्य जयसिंहस्य वप्ता पिता संयम चारित्रं समुपाददे सम्यक्प्रकारेण गृह्णाति स्म । कमिव । सखायमिव । यथा कश्चित्सखाय भित्र वा गृह्णाति सख्युर्ग्रहणे कारणमाह-किं चिकीर्षुः । सिध्यध्वान मोक्षमार्ग प्रतिष्ठासुः प्रस्थातु. मिच्छुः । पुनः किं कर्तुमिच्छुः आईत जैन धर्म चारित्रलक्षण विधित्सुः विधातुमिच्छुः कर्तुकामः ।यो हि मार्गे प्रतिष्ठते तस्य सहायोऽवश्य विलोक्यते । कार्यकरणेऽपि च सख्युरपेक्षा स्यादिति ॥
કલેકાર્થ મોક્ષમાર્ગ તરફ પ્રયાણ કરવા ઈચ્છતા તેમજ આહંતધર્મની વિધિપૂર્વક આરાધના કરવા ઈચ્છતા જયસિહં કુમારના પિતાએ મિત્રની જેમ ચારિત્રધર્મ અંગીકાર કર્યો, કારણકે કોઈ પણ નાર્ગમાં તથા કેઈપણ કાર્ય કરવામાં મિત્રની અપેક્ષા જરૂર રહે છે તેમ મોહામાર્ગ તરફ પ્રયાણ કરવું હોય तो यात्रि३५ भित्रनी सहाय १३२. ॥१७॥
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ६ श्लो० १७८-१८१]
हीरसौभाग्यम्
४५३
ततो नमसितुं तातं, कुमारः स कदाचन ।
प्रतिष्ठते स्म सानन्दं, वृषभाङ्कमिवार्षभिः ॥ १७८॥ ततः पितुः परिव्रज्याग्रहणानन्तर स जयसिंहकुमारः कदाचन कस्मिन्न प समये तात स्वपितर कमर्षि नमसितुं नमस्कर्तुम् । 'नमसितुमना यन्नाम स्यान्ननाम न पूषणम्' इति नैषधे । सानन्द सप्रमोद प्रतिष्ठते स्म । प्रचचाल । क इव । आर्षभिरिव । ग्रथा भरतो वृषभाङ्क स्वतातमृषभदेव प्रणन्तु प्रचलति स्म ॥
કલેકાર્થ જેમ પોતાના પિતા ભદેવ પ્રભુને પ્રણામ કરવા માટે ભરતચક્રવર્તાએ પ્રયાણ કર્યું હતું, તેમ જયસિંહકુમારે કોઈ એક સમયે દીક્ષિત એવા પિતાના પિતા કમામુનિને વંદન કરવા માટે આનંદપૂર્વક પ્રયાણ કર્યું. ૧૭૮
प्रीतिवापीपयःपूरा-प्लवनैः पुलकाङ्किता।
प्रसूस्तमनुयाति स्म, गौरिवाङ्गजमात्मनः ॥ १७९ ॥ प्रसूर्जयसिंहजननी कोडाई त स्वनन्दनमनुयाति स्म अनुजगाम । किंभूता । प्रीतिः स्वपुत्रं परि यः स्नेहः सैव वापी दीर्घिका तस्याः पयःपूरे आप्लवनेः स्नानैः कृत्वा पुलकाङ्किता रोमाञ्चकञ्चुककलिना जाता । केव | गौरिव । आत्मनोऽङ्गज वत्सरूपमनुगच्छति॥
सामर्थ જેમ ગાય વાછરડાને અનુસરે તેમ પુત્રનેહરૂપી જલવડે પરિપૂર્ણ વાવડીમાં સ્નાન કરવાથી રોમાંચિત બનેલી કોડિમાદેવી પુત્રરત્નને અનુસરી. અર્થાત માતાએ પુત્રની સાથે કમામહર્ષિના વંદનાર્થે પ્રયા
श्रीमन्मुनिनिशारत्न, जयसिंह कुमारराट् ।
प्रणते!चरीचक्रे, श्रीवीरमति गुरुवन् ॥१८०॥ जयसिंहनामा कुमारराट् पृथुकपार्थिवः श्रीमन्त गणलक्ष्मीरमण मुनीनां मध्ये निशारत्न चन्द्रमम विजयदानसूरि प्रणतेनमस्कारस्य गोचरीचक्रे विषयीकृतः। प्रणत इत्यर्थः। किंवत् । अतिमुक्तवत् । यथा अतिमुक्त महमार: श्रीवीर श्रीमन्महावीरदेवं प्रणतवान् ।
साअर्थ જેમ અતિમુક્તકકુમારે શ્રી મહાવીર પરમાત્માને વંદન કર્યું હતું, તેમ કુમારમાં રાજાસમાન જયસિંહકુમારે મુનિઓમાં ચંકસમાન શ્રીવિજ્યદાનસરિને વંદન કર્યું. ૧૮૦
अथ पृथुकपुरोगः संपदेन व्रतीयो
रिव गजमुकुमालः स्वामिनोऽरिष्टनेमेः ।
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
हीरसौभाग्यम् सर्ग ६ श्लो० १८१-१८३ अधिकमधरयन्तीं साधिमान सुधानां,
श्रवणविषय भावं देशनामानिनाय ॥१८१॥ अथ सूरतिवन्दिरे सूरिपाश्चगमनानन्तर पृथुकपुरोगः कुमार श्रेष्ठः । 'वर्य वरेण्य प्रवर पुरोगम्' इति हैम्याम् । संमदेन हर्षेण व्रतीन्दोः सूरेर्देशनां धर्मोपदेश श्रवणविषयभाव श्रुतिगोचरतामानिनाय प्रापयति स्म । शृणोति स्मेत्यर्थः । देशनां किं कुर्वतीम् । सुधानाममृतरसानां साधिमान चारुताम् । आस्वादमित्यर्थः । अधरयन्ती हीनां कुर्वतीम् । किमधिक बहु यथा स्यात्तथा । मिष्टत्वेन सुधामपि धिक्कुर्वतीमित्यर्थः । क इव । गजसुकुमाल इव यथा कृष्णलघुभ्राता देवक्या अष्टमः पुत्रो गजसुकुमालः अरिंटनेमेः श्रीनेमिनाथस्य स्वामिनो जगन्नाथस्य तीर्थकृतो देशनां शुश्राव ॥
साथ જેમ દેવકીના આઠમા પુત્ર અને કૃષ્ણના લઘુભ્રાતા ગજસુકુમાળે ભગવાન શ્રી નેમિનાથની સુધાસારિણી ધર્મદેશનાનું પાન કર્યું, તેમ સુરત બંદરે આચાર્યની પાસે આવ્યા બાદ જયસિંહકુમારે અતિવર્ષ પૂર્વક આચાર્ય મહારાજશ્રીની સુધાસહોદરી એવી ધર્મદેશનાનું પાન કર્યું. ૧૮૧
असारादेहिना देहात्, सारोऽईद्धर्म एव हि ।
उद्घार्योऽनर्थकार्यर्था-दानशौण्डेन दानवत् ॥१८२॥ देहिना भविकप्राणिना असारादाधिव्याधिजरादिभिः साररहितीकृतादेहादात्मशरीरा. दहतो जिनस्य जिनप्रणीत एन सारो निखिलार्थसाधको धर्म एवोद्धार्य उद्धरणीयः । किंवत् दानवत् । यथा अनर्थ पितृभ्रातृपुत्रमित्रादिद्रोहं कारयतीत्येवंशीलादर्थाद्धनादानशौण्डेन वदान्येन दानमुद्धियते । यदुक्तम् –'दान वित्तादृतं वाचः, कीर्तिधर्मों तथायुषः । परोपकरणं कायादसारात्सारमुद्धरेत् ॥' इति ॥
કલેકાર્થ
માતા, પિતા, ભ્રાતા, પુત્ર, મિત્ર આદિ પરિવારને દ્રોહ કરાવે એવી લક્ષ્મીનું દાનેશ્વરીવડે દાન કરાય એ જેમ શ્રેષ્ઠ છે, તેમ ભવ્યજીવડે આધિવ્યાધિ ઉપાધિવડે ગ્રસ્ત એવા અસાર શરીરથી સકલાર્થસિદ્ધિદાયી સારભૂત એ જિનભાષિત ધર્મ એ જ એક ઉપાય છે. કહ્યું છે કે-ધનથી દાન વાણીથી સત્ય, આયુષ્યથી કીર્તિ અને ધર્મ તેમજ કાયાથી પરોપકાર, એમ અસારમાંથી સારવસ્તુને જ ગ્રહણ કરવી જોઈએ” ૧૮રા
प्रबुबुधे प्रभुदेशनयानया, शिशुसहसदृशा सममम्बया ।
विशदचन्द्रिकयेव कुमुद्वती-लतिकया कुमुदेन तमीमणेः ॥१८३॥ शिशुसहस्त्रदृशा कुमारपुरंदरेण प्रबुबुधे प्रतिबोधः प्राप्यते स्म संसारायरज्यत । कथम् । सम सार्धम् । कया । अम्बया तजनन्या कोडिमदेव्या । कया । प्रभोविजयदा.
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ६ श्लो० १८३-१८५] हीरसौभाग्यम्
४५५ नसूरेरनया पूर्वोक्तया देशनया धर्मकथया । केनेव । यथा तमीमणेश्चन्द्रस्य विशदचन्द्रिकया शरत्समयनिर्धू तोद्धरजलधररोधनिर्मलीभवश्चन्द्रगोलिकया कृत्वा कुमुद्वतीलतिकया कुमुदिनीवल्लया सम कैरवेण प्रबुध्यते ॥
લેકાર્થ જેમ ચંદ્રની નિર્મલ ચંદ્રિકાથી કુમુદવેલીની સાથે કરવા પ્રતિબંધ પામે છે, તેમ આચાર્ય મહારાજશ્રીની ધર્મદેશનાથી માતા કેડિમાદેવીની સાથે કુમારેંદ્ર સિંહકુમાર પ્રતિબંધ પામ્યા. અર્થાત વિરકત બન્યા ૧૮૩
प्रभोरुपान्ते सममम्बया महा--महमहेभ्यीभवदर्थिमण्डलैः ।
गुनन्दया सिंहगिरेः म वज्र-स्वामीव जग्राह शिशुस्तपस्याम् ॥१८४।। स शिशुर्जयसिंहकुमारः अम्बया कोडाईमात्रा सम प्रभोविजयदानसूरे रुपान्ते समीपे महामहेभविकजनविनिर्मितानेकाधिकोत्सवैस्तपस्यां दीक्षां जग्राह आदत्ते स्म । महामहै: किलक्षणः । महेभ्यीभवदथिमण्डलैमहेभ्यीभवन्तः कामिताधिकधनप्रदानैर्धनाढ्या जायमाना अर्थिनां याचकानां मण्डलाः समूहा येषु । क इव । वज्रस्वामीय । यथा धनगिरिसुतः वज्रस्वामिनो जननी सुनन्दानाम्नी तया स्यजनयिच्या सार्ध मी( सि )हगिरिनामाचार्यस्य पार्थ महामहोत्सवैः प्रव्रज्यां गृह्णाति स्म ||
જેમ વાવાભીએ પિતાની માતા સુનંદાની સાથે શ્રીસિંહગિરિ આચાર્ય પાસે પ્રવજ્યા પ્રહણ કરી હતી, તેમ માતાસહિત સિંહકુમારે આચાર્ય મહારાજશ્રી વિજયદાનસૂરિ પાસે જે મહોત્સવમાં યાચકવર્ગ મહાશ્રીમંત બની ગયો હતો તેવા મહત્સવપૂર્વક પ્રત્રજયા પ્રહણ કરી. ૧૮૪
जयविमल इद तमामधेय विधिज्ञो,
व्यधित विजयदानः सूरिसारङ्गगजः । पुनरभिनवस्रेस्त प्रदत्ते स्म सूनाविनयिन इव वप्ता स्वं क्रमेणागत स्वम् ॥१८५।।
विजयदाननामा सूरिष्याचार्येषु सारङ्गराजो मृगेन्द्रः सिंहः जयविमल इदमेतत्तस्य जयसिंहमुने मधेयमभिधान व्यधित विदधाति स्म । किंभूतः । विधि शास्त्रोक्तं लौ. किकं च आचार जानाति वेत्तीति विधिज्ञः । पुनरन्यमर्थमभिधत्ते-पुनस्त जयविमलमुनिमभिनवसूरेनवीनस्थापिताचार्य स्य हीरविजयसूरेः प्रदत्ते स्म दत्तवान् । क छ । घप्तेव । यथा पितातातः कुलक्रमेण स्वान्ववायपरिपाटया समेत स्वमात्मीयत्व द्रविण विनयिनो विनयवतः स्वनन्दनवैनयिककर्तव्यापहनचेताः पिता सूनोनिजनन्दनस्य प्रद. ददाति ॥ इति विजयसेनसूरेजेन्मदीक्षादिवर्णनम् ॥
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग ६ श्लो० १८५-१८७
શ્લેાકા
લૌકિક અને લેાકેાત્તર આચારના જ્ઞાતા, સર્વ આચાર્યમાં સિંહસમાન એવા શ્રીવિજયદાનસૂરિએ જયસિંહકુમારનું ‘જયવિમલ' નામ રાખ્યું. અને જેમ પિતા, કુલક્રમથી પ્રાપ્ત થયેલું ધનદ્રવ્ય વિનયી પુત્રને આપે, તેમ જયવિમલમુનિને નૂતન આચાર્ય શ્રીહીરવિજયસૂરિને સોંપ્યા. અર્થાત્ હીરવિજયસૂરિના શિષ્ય તરીકે સ્થાપન કર્યા, ૫૧૮૫૫
४५६
विजयदानविर्वपलिका-भिधपुरेऽथ विभूषितवान् दिवम् ।
भुवि भरेण विसार्य पुनर्दिवि, प्रथयितुं महिमानमिवात्मनः || १८६ ||
अथानन्तर' विजयदाननामा विभुर्गच्छाधिपतिः सूरिः वटपल्लिका ( 'वडली' इति लोकप्रसिद्धा ) इत्यभिधा नाम यस्य तादृशे पुरे दिवं स्वर्लोकं विभूषितवान् अलंकरोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - आत्मनः स्वस्य महिमान माहात्म्य दिवि देवलोके पुनर्भूमण्ड लापेक्षया द्वितीयस्थाने प्रथयितुं विस्तारयितुमिव । किं कृत्वा । भुवि पृथिव्यां भरेणातिशयेनार्थान्महिमानं विसार्य विस्तारयित्वा ॥
શ્લાકા
ત્યારપછી કેટલાક કાળ ગયા બાદ વિજયદાનસૂરિ ‘વડલી' (વડાવિલ) નામના નગરમાં સ્વર્ગવાસી થયા. તે જાણે પૃથ્વીભરમાં પેાતાને મહિમા વિસ્તારીને હવે સ્વર્ગલોકમાં વિસ્તારવા નાટે ગયા ન હાય ! ॥૧૮॥
सूरीन्द्रहरविजयः प्रतिपद्य पट्ट
लक्ष्मीं गुरोरनु विशिष्य पुपोष भूषाम् तुर्नजस्य युवराज इवाधिपत्य, क्रान्तारिचक्रमखिलाम्बुधिस्वलायाः || १८७ ||
सूरीन्द्रः सूरीणां सर्वेषां मध्ये परमैश्वर्यादिन्द्रः एवंविधः श्रीहीरविजयः एतावता श्रीहीर विजयसूरिपुरंदरः गुरोर्विजयदानसुरेरनु पश्चात् पट्टलक्ष्मी पट्टश्रियं प्रतिपद्याङ्गीकृत्य विशिष्य विशेषप्रकारेण कृत्वा भूषां शोभां पुपोष पुष्णाति स्म । क इव । युवराज इव । यथा युवराजपदवीं प्रतिपन्नो राजकुमारो निजस्य वप्तुः आत्मीयस्य न्तर क्रान्तारिचक्र पराभूताभिमानिभूमिपतिमण्डल' वशीकृतसमस्तप्रतिपन्थिपार्थिवसार्थं चा धिक शोभते ॥
जनकस्थान
अखिलाम्बुधिमेखलाया निःशेषकाश्यपीपीठस्याधिपत्यमैश्वर्य'
प्राप्या
શ્લેાકા
જેમ યુવરાજ પેાતાના પિતાનું રાજ્ય સ્વીકારીને સમસ્ત શત્રુરાજાએને વશ કરી સમુદ્રપ ત ભૂમિનું આધિપત્ય પ્રાપ્ત કરી અધિકતર શેાભાને વધારે, તેમ આચાžમાં ઈંદ્રસમાન હીરવિજયસૂરિ ગુરુમહારાજની પટ્ટલક્ષ્મીતે સ્વીકારી વિશેષ પ્રકારે શાભાને વધારનારા બન્યા, ૫૧૮૭૫
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
aritra
मण्डयत्यमरमन्दिरं गुरौ, दीप्यते स्म मुनिवासवोऽधिकम् । यामिनीप्रियतमे पराम्बुधे-मध्यभागमिव पद्मिनीपतिः || १८८ ||
सर्ग ६ श्लो० १८८ - १९० ]
४५७
गुरौ विजयदानसूरीश्वरे अमरमन्दिर सुरसदन' देवलोक मण्डयत्यलंकुर्वति सति । ' मण्डति भूषत्यलंकरोत्यपि च मण्डयति भूषयत्यपि' इति क्रियाकलापे । मुनिवासवो हीरविजयसूरिपुरुहूतः अधिकमतिशयेन दीप्यते स्म स्फूर्ति विभर्ति स्म । क इव । पद्मिनीपतिरिव । यथा यामिनीप्रियतमे निशानाथे चन्द्रे पराम्बुधेः पश्चिमसमुद्रस्य मध्यभागमन्तरालौं भजति सति पद्मिनीपतिरधिकमतिशायितया दीप्यते एतावता दिवसोदयमवाप्य भास्वानधिकतेजस्वी स्यात् ॥ इति विजयदानसूरीन्द्रे परलोक प्राप्ते श्रीहीर विजयसूरेः पट्टधरत्ववर्णनम् ॥
શ્લાકા
જેમ ચદ્ર પશ્ચિમ સમુદ્રના મધ્યભાગના આશ્રય કરે ત્યારે સૂર્ય દિવસે તેજસ્વી બને છે, તેમ વિજયદાનસૂરિએ સ્વર્ગલાકને અલંકૃત કર્યાં પછી અર્થાત્ સ્વવાસ પામ્યા પછી, હીરવિજયસૂરિ ગુરુમહારાજની પટ્ટલક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરીને વિશેષ પ્રકારની સ્ફૂર્તિને ધારણ કરનારા બન્યા. ૫૧૮૮૫
यद्नेहशृङ्गाङ्गणनद्धमारुत-प्रेङ्खत्पताकापटपल्लवच्छलात् ।
गोष्ठी मनुष्ठातुमिवामरावतीं श्रिया सखीमाह्वयतीव पाणिना ॥ १८९ ॥
यत्पुरं डीसानगरम् । उत्प्रेक्ष्यते - गोष्ठीमनुष्ठातु परस्पर प्रीतिवार्ता विधातु श्रिया समृद्धया शोभया सखीं वयसीममरावतीं पुरंदरपुरीं पाणिना हस्तेन आह्वयत्याकार - यतीव भूचराणां तूर्ध्वलोकगमनं न भवेत्, खेचराणां त्वध ऊर्ध्वगमनशक्तिरस्त्येव, तस्मादमरावत्याकारण युक्तमेव । कस्मात् । गेहश्टङ्गाङ्गणे डीसानगर गृहशिखराजिरे नद्धः अङकुटकमध्यनिवेशितदण्डप्रान्तनिबद्धः, तथा मारुतेन वातेन प्रेङ्खन्नितस्ततश्चञ्चलीभवन्पताकापटपल्लवो ध्वजवसनाञ्चलस्तस्य छल कपट तस्मात् । अत्र यावद्ध्वजवाचित्वादेकवचनमेव विवक्षितम् ।
શ્લાકા
સમૃદ્ધિશાલિની પેાતાની સખી અમરાવતીને પેતાની સાથે પરસ્પર પ્રેમવાર્તા કરવા માટે મદિરાનાં શિખરેાની મધ્યમાં સ્થાપન કરેલા દંડ ઉપર બાંધેલી તેમજ પવનવડે ચંચલ બનેલી એવી ધ્વજાના છેડારૂપ હાથવડે જાણે ખેલાવતી ન હેાય ! તેવા પ્રકારની ‘ડીસા’ નગરી શાભે છે, ૧૮૯ા
यदीयराजद्विभवाभिभूतया, पौलस्त्यपुर्या किमभाजि लज्जया । यदुज्यतेऽद्यापि तया न भङ्गोऽ - भिज्ञानमीशानशिलोच्चयाश्रयः ॥ १९०॥
यदीयो डीसानगरसंबन्धी राजन् जगति शोभां प्राप्नुवन् यो विभवः समृद्धयतिशय
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
हीरसौभाग्यम् सर्ग ६ श्लो० १९०-१९२ स्तेनाभिभूतया जितया पौलस्त्यपुर्या धनदनगर्या । उत्प्रेक्ष्यते-लजया प्रपया कृत्वा किमभाजि नंष्ट्वा गतम् । यस्मात्कारणादद्यापि अद्यतनदिन यावत्तया अलकापुर्या भङ्गाभिशान पलायनचिह्नमीशानशिलोच्चयाश्रयः कैलासशैलशिखरस्थिति!ज्झ्यते न त्यज्यते ॥
કલોકાર્થ વૈભવશાળી ડીસાનગરી વડે પરાજય પામેલી અલકાપુરી જાણે લજજાવડે અહીંથી નાસી ગઈ ન હેય જેથી ઉલાસ પર્વતના શિખર ઉપરના પિતાના નિવાસરૂપી પલાયનસીક ચિહ્નને હજીસુધી પણ ત્યાગ કરતી નથી. ૧૯૦
यदीयलक्ष्म्या विजितेव लङ्का, प्रणश्य मध्येऽम्बुनिधेविवेश ।
कदाचन प्रावृषि सूरिराजो, डीसाहयं तत्पुरमाससाद ॥१९१।। यदीयया डीसानगरसंबन्धिन्या लक्ष्म्या श्रिया विजिता पराभूता सती लङ्का दशमस्तकपुरी । उत्प्रेक्ष्यते-पराभूता पातिरेकाद् दुःखाद्वा प्रणश्य प्रपलाय्य अम्बुनिधेमध्ये समुद्रान्तराले विवेश प्रविष्टेव । कदाचन कस्यांचित्पावृषि वर्षाकाले सूरिराजो हीरविजयसूरिर्वसुधाविवस्वान् । तत्पूर्वव्यावर्णित 'डीसा' इत्याह्वयं नाम यस्य ताडक्पुरमाससाद भजति (स्म) । इत्यन्ते त्रिभिर्विशेषकम् ॥ इति डीसानगर च ॥
બ્લેકાર્થ વળી ડીસાનગરીની સમૃદ્ધિવડે પરાભવ પામેલી લંકાપુરીએ પણ ત્રાસ પામીને સમુદ્રની મધ્યમાં પ્રવેશ કરી દીધું ન હોય ! તેવા પ્રકારની સમૃદ્ધિશાળી એવી ડીસા નગરીમાં આચાર્યશ્રી હીરવિજયસૂરિ ચાતુર્માસ માટે પધાર્યા. ૧૯૧
कुलाद्रिवार्धिप्रतिनादमेदुरी-भविष्णुनिःस्वानिततूर्यनिःस्वनम् ।
जिनेश्वरस्येव जना वितेनिरे, पुरप्रवेशेऽतिमहं मुनीशितुः ॥१९२॥ जना डीसानगरसंघलोकाः जिनेश्वरस्येव तीर्थकर्तुरिव मुनीशितुहीरविजयसूरेः पुरप्रवेशे डीसानगरमध्यसमागमनावसरे अतिशयेन महमुत्सव वितेनिरे कुर्वन्ति स्म । किंभूत महम् । कुलाद्रिषु मन्दरहिमाचलकैलासादिकाष्टकुलपर्वतकंदरेषु, तथा वाओं समुद्रमध्ये प्रतिनादैः प्रतिशब्दै,दुरीभविष्णुः पुष्टीभवनशीलः तादृशो निःस्वानितानां पादितानां तूर्याणां वादित्राणां निःस्खनो यत्र । अथ वा निःस्वाना राजवाद्यानि संजातानि एषु लोके 'नीसाण' इति प्रसिद्धास्तादृशां वाद्यानां निर्घोषो महाशब्दो यत्र ॥
પ્લેકાર્થ ડીસા નગરના સંઘે શ્રીતીર્થકર ભગવંતના પ્રવેશમહત્સવની જેમ શ્રી હીરવિજ્યસરિને પ્રવેશ મહત્સવ કર્યો; કે જે મહત્સવના મેસ, કલાસ, હિમાલય આદિ આઠ કુલપર્વતની ગુફાઓમાં તેમજ સમુદ્રની મધ્યમાં પડઘા પડવાથી “નિશાન–ડંકા' આદિ વાજિંત્રોને અવાજ પુષ્ટ બને હતો, તેવો સર્વોત્કૃષ્ટ મહત્સવ કર્યો. ૧૯૨
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ६ श्लो. १९३-१५४]
हीरसौभाग्यम्
४५९
सूरिवासवसमागमस्फुर-त्प्रीतिपल्लवितचित्तवृत्तिभिः ।
नागरैरमितपत्कु(रिक्थ)वर्षिभिः, स्पर्धयेव धनदो निधीश्वरः ॥१९३।। अमित मानातीत परिक्थं द्रविण वर्षन्ति याचकानां यथाकाम दयते इत्येवंशीलै गरैर्डीसानगरजनैः सार्धम् । उत्प्रेक्ष्यते -स्पर्धया संह(घ)र्षेणेव निधीश्वरो वैश्रवणो धन ददातीति धनदोऽभूदिव बभूवानिव । किंभूतैर्नागरैः । सूरिवासवस्य हीरविजयसूरीन्द्रस्य समागमेन समवसरणेन कृत्वा स्फुरन्ती प्रकटीभवन्ती या प्रीतिः प्रमोदातिशयस्तया पल्लविता मेदुरीभूता चित्तवृत्तिर्मनेाव्यापारो येषाम् ॥
सोमा આચાર્ય% શ્રીહીરવિજયસૂરિના આગમનથી ઉલ્લવિત થયેલી પ્રીતિથી પલ્લસિત બની ગયેલા ચિત્તવાળા નગરવાસીઓ યાચકોને પ્રમાણાતીત દાન આપીને ૨૫થી જાણે સ્વયં કુબેરભંડારી બની ગયા ન હોય ! ૧૯૩
नृत्यच्चन्द्रकिचक्रमुन्मदनदद्धप्पीहवालाकुल,
श्रीसूनोरिव यौवराज्यसमय व्यालोक्य वर्षांगमम् । क्रीडछान्तरसाईमानससरोजन्माकरे हंसव
च्छीसूरीश्वरहोरहीरविजयस्तस्मिन् सुखं तस्थिवान् ।।१९४॥ श्रिया स्वस्वगणलक्ष्म्या युक्ता ये सूरीणां स्वल्पश्रुताध्ययनेन सामान्याचार्याणां मध्ये ईश्वरा व्यवहारिणः साङ्गप्रक्चनेवधीतिनोऽनूचानास्तेषु हीरो मुकुटमणिर्वज्ररत्न तत्तव्यः श्रीहीरविजयनामा सूरिपुरंदरः तस्मिन् डीसानगरे चिन्तानाचान्तहृदयत्वेन निर्विघ्नत्वेन वा सुखसहितं यथा स्यात्तथा तस्थिवान् चतुर्मासीमासीदति स्म । स्थित इत्यर्थः । किं कृत्वा । वर्षागम मेघाममनसमय व्यालोक्य समीक्ष्य । किंभूतम् । मृत्यन्ति कान्तकेकारवकलितताण्डव कुर्वाणानि चन्द्रकिणां मयूराणां चक्राणि पटलानि यत्र । चन्द्रक पिच्छमिति विद्यते येषां ते चन्द्रकिणः । “भेचकश्चन्द्रकः समौ' इति हैम्याम् । 'सेव्याः संप्रति सान्द्रचन्द्रकिकुलैरुत्ताण्डवैर्मण्डिताः' इति चम्पूकथायाम् । पुनः किंभूताः । उत्कृष्टो मदो येषां ते । मदोद्धता इत्यर्थः। नदन्तः शब्दायमानाः नन्दन्त्यो बप्पीहानां चातकानां बालाः स्त्रियः शिशवो वा । प्रायो विपदि स्त्रीणां शिशूनां च कातर्यस्यात्, अतो बालाशब्दोपादानम् । ताभिस्तैर्वा आकुल व्याप्तम् । उत्प्रेक्ष्यते-श्रीसूनोः कन्दर्पस्य यौवराज्यसमयमिव । युवा चासो राजा च युवराजस्तस्य भावो यौवराज्य तस्य समयः युवराजपदाभिषेचनप्रस्तावमिव । सूरिः कि कुर्वन् । क्रीडन् । केली निर्मिमाणः । कुत्र । शान्तरसो नवमोपशमरस इत्याह्ना नाम यस्य तादृशे मानसनाम्नि सरोजन्मनां पद्मानामाकरे । 'पद्माकरस्तडागः स्यात्' इति हैमीवचनात् । मानससरोवर इत्यर्थः। किंवत् हंसवत् । यथा हंसो वर्षागम विलोक्य मानससरसि क्रीडन् तिष्ठति ॥
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६० हीरसौभाग्यम् सर्ग ६ श्लो. १९४-१९५ सर्ग ७ श्लो. १
શ્લોકાર્થ કેકારવ કરીને જ્યાં મયૂરનાં વન મનોહર નૃત્ય કરી રહ્યાં છે. જ્યાં ભદન્મત્ત બપૈ ના સ્ત્રી-બાળકે કલરવ : કરી રહ્યા છે, તેમજ કામદેવની યુવરાજ પદવીને જાણે પટ્ટાભિષેક જેમાં ન હોય તેવા પ્રકારની વસ્તુના આગમનમાં, શાંતરસરૂપી માનસરોવરમાં હંસની જેમ ક્રીડા કરી રહેલા આચાર્યશ્રી હીરલા હીરવિજયસૂરિ ડીસા નગરમાં સુખપૂર્વક ચાતુર્માસની સ્થિરતા કરીને રહ્યા. ૧૯૪
यं प्रास्त शिवाहसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः,
पुत्र कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तबाहीक्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरमरिचरिते षष्ठोऽत्र सर्गोऽभवत् ॥१९५॥ अत्र हीरविजयसूरिचरित्रे हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये षण्णां संख्यापूरणः षष्ठः सोऽधिकारः अभवत्सं जातः ।
इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचितायां स्वोपशहीरसौभाग्यकाव्यवृत्तौ हीरहर्षगणेर्दक्षिणदिग्गमनद्विजसमीपपठनमेदपाटमण्डलस्थगुरुपार्थागमनपण्डितवाचकपदप्रदानमरुदेशशिवपुरीसंघाग्रहवशाचार्यपदप्रस्थापनाणहिल्लपत्तननन्दिभव व जयसेनसूरिजन्मदीक्षादिकथनडीसापुरचतुर्मासागमनवर्णनो नाम षष्ठः सर्गः ॥
પ્લેકાર્થ વણિકુલમાં ઈન્કસમાન શિવ નામના શ્રેષ્ઠી અને સૌભાગ્યદેવીના જન્મજાત સુપુત્ર દેવવિમલ ગણિ કે જેઓ નિરંતર સરસ્વતી દેવીની ઉપાસના કરવામાં તત્પર હતા, અને સર્વમુનિઓમાં સિંહસમાન સિંહવિમલગણીના પ્રથમ શિષ્યપણે પ્રસિદ્ધ હતા, તે દેવવિમલગણીએ, જેમાં જગશુરુશ્રી હીરવિજયસૂરિનું સવિસ્તર જીવનચરિત્ર આવે છે, એવા “હીરસૌભાગ્ય’ નામના મહાકાવ્યનું સ્થાપના ટીકા સહિત નિર્માણ કર્યું. તે મહાકાવ્યને હીરહર્ષગણિના દક્ષિણદિગમનથી આરંભીને ડીસાનગરમાં ચાતુર્માસ માટેના આગમન સુધીના વર્ણનવાળે આ છો સર્ગ સમાપ્ત થયો. ૧૫
सप्तमः सर्गः । सूरीन्दुरानन्दयति स्म तस्मिन् , पुरे समग्रानपि नागरान् सः ।
पचेलिमः प्राक्तनपुण्यपुजः, प्रादुर्भवन्मूर्त इवैष तेषाम् ॥ १ ॥ स श्रीहीरविजयसूरिसुधाकरः तस्मिन् डीसानानि पुरे समग्रान् सर्वानपि नागरान्
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० १-३ ] हीरसौभाग्यम् पौरलोकान् आनन्दयति स्म प्रमोदमुत्पादयामास । उत्प्रेक्ष्यते-तेषां डीसापुरपौराणामेष चक्षुःप्रत्यक्षलक्ष्यः मूर्तस्तनुमान् पचेलिमः परिपाक प्राप्तः प्राकनः प्राची नजन्मोपाजितः पुण्यपुञ्जः सुकृतसमूह इव ॥
साथ શ્રી હીરવિજયસૂરિએ ડીસા નગરમાં સર્વે નગરવાસીઓને આનંદિત કર્યા, તે જાણે નગરવાસીઓને આ પૂર્વે પાર્જિત પરિપક્વ બનેલ મૂર્તિમાન પુણ ને પુંજ પ્રગટ થયું ન હોય! છે ને !
मिलद्धलाकाम्बरमुद्वहन्ती, लीलागतोद्वेजितराजहंसा । श्यामातिनम्रा च पयोधरोद्य-द्धाराभिरामा पिहिताननेन्दुः ॥ २ ॥ मुरासुधभूलतिकात्मयोनि-मुज्जीवयन्तीव तडिद्विलासा । मुदे तदानीमजनिष्ट यूनां, प्रावृनवोढा वरवणि नीव ॥ ३ ॥
तदा तस्मिन् डीसानगरे हीरविजयसूरेश्चतुर्मासकस्थितिसमये यूनां तरुणजनानां मदनमदमेदुरीभूतानां नवोढा यौवनवती नवपरिणीता वरवर्णिनी सर्वकलाकुशलप्रधानखीव प्रावृट् वर्षा मुदे प्रमोदायाजनिष्ट संजाता । वृद्धानां तु शीतवातकर्दमादिना दुःखदायिन्यत एव यूनामिति पदोपादानम् । किंलक्षणा प्रावृट् वरवर्णिनी च । मिलन्त्यः श्लिष्यन्त्यः भर्ना समागम कुर्वन्त्यः बलाका बलाकाङ्गना यत्र । 'गर्भाधान. क्षणपरिचयान्नूनमाबद्धमाला सेविष्यन्ते नयनसुभग खे भवन्त बलाकाः' इति मेघदूतकाव्ये । प्रायो बर्षाकाले बकास्तु वृक्षादिषूपविश्य तिष्ठन्ति । बकाङ्गनास्तानाहारैः पोषयन्त्यत एवाम्बरे भ्राम्यन्ति । तादृशमम्बरमाकाशम् । पक्षे मिलन्त्यः श्रेणीभवन्त्यः बलाका बलाहकमहिलास्तद्वदुज्ज्वल नवपाणिग्रहणावसरत्वाद्धवलमम्बर वसनमुद्वहन्ती। धारयन्ती । यतः । श्वेत परिणयवासः स्यात् । पुनः किंभूता । लीलया स्वभावेन, न तु मन्त्राकर्षणादिना, आगतेन अनादिजगन्निसर्गेण वर्षितुमागमनेन उद्वेजिता, विजयकरणप्रस्थानेषु विघ्न प्रापिता राजहंसा विजयिराजानो यया । 'विश्रान्तजिष्णुश्मापालयुधि' इति चम्पूकथायाम् । विजयिनो हि राजानः प्रावृट्समये कुत्राप्यवस्थिति कुर्वते, च शरदि च विजयाय प्रतिष्ठन्ते । अथवा लीलया वर्षणविलासेन यदागमन तेनोद्वेजिता जम्बालजालाविलजलावलोकनेनोद्वेग गमिता अत एव मानस प्रति प्रस्थातुमुत्सुकीकृता राजहंसा यया । 'प्रोषितकलहंसवयसि' इति चम्पूकथायाम् । प्रोषिता मानस प्रति प्रस्थापिताः कलहसविहंगमा येन' इति तद्वत्तौ । पक्षे मन्थरगमनविलासेनावहेलिता राजमराला यया स्त्रिया । पुनःकिंभूता । श्यामा सजलजलदपटलकालिमाकलिता । पक्षे षोडशवार्षिकी । पुनः किंभूता । अतिनम्रा अतिशयेन गुर्वादिषु नमनशीला लघुवृद्धानां विनयपरा । यदुक्तम्-'नमणी षमणी बहुगुणी बिहुपखि वंसविशुद्ध । पुण्यविना नवि पामिइ करिधणुहा घरि भज ॥' इति वचनात् । पक्षे अतिशयेन नम्रा उन्नमय्यागता मेदिनीमण्डलालिंगि(नी) वईलिका । पुनः किलक्षणा । पयोधरेभ्यो
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
सौभाग्यम्
[ सर्ग ७ श्लो० २-४
मेघेभ्य उद्यन्तीभिः प्रकटीभवन्तीभिर्धाराभिर्जलवृष्टिभिरभिरामा । पक्षे पयोधरयोः पीनोच्चकुचयोरुद्यता उपरिस्फुरता हारेण मुक्ताकलापेन हारिणी मनोज्ञा । पुनः किंलक्षणा । पिहित आवृतोऽर्थात् घनानभरेणादृश्यीकृत आननस्य मुखस्य तुल्य इन्दुश्चन्द्रो यस्याम् । पक्षे नवपरिणयनलज्जावशाद्वसनेनाच्छादितो वदनचन्द्रो यया । पुनः किंलक्षणा । सुरायुधमिन्द्रधनुरेव स्त्रीपक्षे शक्रचापचक्रवद्वका कुटिला भ्रवल्ली यस्याः । पुनः किंलक्षणा । आत्मयोनिः स्मरमुज्जीवयन्तीव ग्रीष्मसमये तापातिरेकान्मृतप्रायीभूतमदन पुनज वित कुर्वती । पक्षे विभ्रमविलासैः काममुद्दीपयन्तीव । भर्तुरिति शेषः । वर्षाणां तरुणयोषितामवलोकनात्प्रायो यूनां स्मरः प्रादुर्भवेदिति । पुनः किंभूता । तडितां विद्युतां विलासाः स्फुरणानि झंकारा वा यस्याम् । पक्षे तडिद्वद्विलासाश्चञ्चल केलयो यस्याः शृङ्गारचेष्टितानि वा यस्याः ॥ युग्मम् ॥ इति वर्षागमः ॥
શ્લાકાર્થ
ડીસા નગરમાં હીરવિજયસૂરિની ચાતુર્માસિક સ્થિરતાથી જેમ નવાઢા ચતુર સ્ત્રી યુવાન પુરુષના દિલને રજિત કરે, તેમ નગરવાસીઓને વર્ષાઋતુ આન ંદિત કરનારી બની. વર્ષાઋતુ, પીયુને મળવા માટે એકત્ર થયેલી બલાકા—ભગલીએને આકાશમાં વહન કરતી હતી સ્ત્રીએ—ભગલા જેવા શ્વેત ઉજજવળ વસ્ત્ર ધારણ કરનારી હતી. વર્ષાઋતુ-વર્ષાના આગમનથી કાદવવાળા બની ગયેલા માર્ગને જોવાથી રાજહંસા ઉદ્વિગ્ન બન્યા હતા. હ`સગામિની સ્ત્રીએની મોંથરગતિથી રાહુ સા અપમાનિત થયા હતા. વર્ષાઋતુ-શ્યામ વાળાવાળી હતી. સ્ત્રીએ વડીલજાના વિનયમાં તપર वी श्यामा ( स्त्रीयो) ती वर्षांऋतु भेधनी वर्षाथी भनोहर हती. સ્ત્રીએ, કઠીન અને ઊંચા એવા રતનેાની મધ્યમાં રહેલા મુક્તાહાર વડે મનેાહર હતી. વર્ષાઋતુ-શ્યામ વાદળારૂપી ભ્રમરેાથી અદૃશ્ય થયેલા ચંદ્રવાળી હતી. સ્ત્રીએ-લજજાના ભારથી વસ્ત્રવધુ આચ્છાદિત કરેલા મુખરૂપી ચંદ્રવાળી હતી. વર્ષાઋતુ-બંધનુષવાળી હતી. સ્ત્રીઓ-ઈન્દ્રધનુષ જેવી વાંકી ભ્રમરાવાળી હતી. વર્ષાઋતુ, ચીભઋતુના તાપથી મૃતપ્રાય: બની ગયેલા કામને સજીવન કરતી હતી. સ્ત્રીઓ, વિભ્રમ અને વિલાસવડે યુવાન પુરૂમાં કામ ઉદ્દીપન કરતી હતી. વર્ષાઋતુ. વિદ્યુતના ચમકારા સહિત હતી. સ્ત્રીએ વિદ્યુતસમાન ચપલ એવી શૃંગારિક ચેષ્ટાઓવાળી હતી, આવા પ્રકારની નવાઢા સ્ત્રીની જેમ વર્ષાઋતુ, હીરવિજયસૂરિની નિશ્રામાં નાગરિકાનાં દિલને રજિત કરનારી मनी ॥ २ ॥ ३ ॥
अथ व्यधत्त प्रणिधानमिच्छन्, कंचित्स संस्थापयितुं स्वपट्टे । पुरेऽपि जीवातुरिवाखिलेऽपि, प्रावर्तत प्राणभृताममारिः ॥ ४ ॥
अथ तत्र डीसानगरे चतुर्मासीमासीने सति वर्षाबद्दलीभवनानन्तरं स हीरविजयसूरिः प्रणिधान सूरिमन्त्रस्मरणं व्यधत्त विदधाति स्म । किं कुर्वन् । इच्छन्काइन् । किं कर्तुम् । कमपि योग्य शिष्यं खपट्टे निजपदे संस्थापयितुम् । अपि पुनस्तस्मिनिखिलेsपि समग्रेऽपि पुरे डीसानगरे प्राणभृतां जन्तूनाममारिद्विपदचतुष्पद पक्षिमत्स्या
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० ४-६]
हीरसौभाग्यम् दिप्राणिवधनिषेधो जीवदया प्रावर्तत प्रवृत्ता। तत्पुरस्वामिना प्रवर्तितेत्यर्थः । क इव । जीवातुरिव अर्थात् स्थलचरखेचरजलचराणां जीवनौषधमिव ॥
લેકાર્થ ડીસા નગરમાં ચાતુર્માસિક સ્થિરતા કરીને રહેલા હીરવિજયસરી પિતાની પાટે કોઈ યોગ્ય શિષ્યને સ્થાપન કરવા ઈચ્છતા રિમંત્રના જાપ (ધ્યાન)માં લીન બન્યા, ત્યારે તે નગરના સ્વામીએ, સમગ્ર નગરમાં પશુ-પક્ષી આદિ સમસ્ત જીવની હિંસાને નિષેધ કરાવ્યો. અર્થાત અમારિપ્રવર્તન કરાવ્યું, તે અમારી પ્રવર્તન, જલચર, થલચર અને ખેચર જીવોનું જાણે સંજીવનઔષધ ન હોય ! | ૪
द्वार स्वसिद्धेवि सरिराजो, ध्यान दधानो वसुभूतिमनोः ।
अहान्यहर्बान्धवबन्धुरौजा-स्तनिष्ठयेवागमयदहूनि ॥ ५ ॥ सूरिराजः श्रीहीरविजयसूरिभूमीपुरुहूतः तस्य ध्यानस्य निष्ठा चतुर्थषष्ठाष्टमाचामाम्लादिविविधतपोनेकमुद्रासनादिविधानपूर्वकसूरिगणनविधिक्रिया तयैव निश्चयेन बहूनि घनान्यहानि दिनानि अगमयदतिक्रामति स्म । सूरिमन्त्राराधनविधेस्त्रिमासावधित्वात् ऋतोस्तु द्विमासावधित्वाच्चेति । किंभूतः । अहर्बान्धवो भास्वान् । 'चक्राब्जाहन्धिवः सप्तसप्तिः' इति हैम्याम् । तस्येव बन्धुरमतिशायि ओजः प्रतापो यस्य । किं कुर्वाणः । वसुभूतिनानो द्विजस्य सूनोर्नन्दनस्य श्रीगौतमस्वामिनो ध्यान स्मरणमनुचिन्तनमर्थात्स्वहृदये दधानो बिभ्राणः । उत्प्रेक्ष्यते-स्वस्यात्मनः सिद्धेः श्रीजिनशासना. धिष्ठायकदेवतागमनलक्षणफलनिष्पत्तेर प्रवेशनमार्ग इव ॥ इति हीरविजयसूरेः सूरिमन्त्रस्य ध्यानविधानारम्भः ॥
પ્લેકાઈ સર્ય સમાન પ્રતાપવાળા અને શ્રી ગૌતમસ્વામીનું હૃદયકમળમાં સ્મરણ કરનારા એવા હીરવિજસરિના, ઉપવાસ, છઠ, અઠમ, આયંબિલ આદિ અનેક પ્રકારની તપશ્ચર્યાઓમાં તેમજ મુદ્રાઓ, તથા આસને આદિની વિવિધ પ્રકારની ક્રિયાઓ વડે સરિમંત્રના જાપમાં ઘણા દિવસો વ્યતીત થયા. તે જાણે શાસનની અધિષ્ઠાયિકાદેવીને પ્રત્યક્ષ કરવા રૂપ પોતાની સિધિનું દ્વાર ન હોય !! ૫ છે
संपिप्रती कामितमुत्सुकानां, दिग्जेनयात्रासु धराधवानाम् । अथोपतस्थे शरदस्य सूरे-विधित्सयेव प्रणिधानसिद्धेः ॥ ६ ॥
__ अथ ध्यानविधानावसरे शरद नविरामसमयः उपतस्थे समाजगाम । 'अथैनं समुपस्थिता । पार्थिवश्रीद्वितीयेव शरत्पङ्कजलक्षणा ॥' इति रघुवंशे । 'उपस्थिता आगता इति तद्वत्तिः । किं कुर्वती । दिशां पूर्वादीनां हरितां जयनशीलासु यात्रासु प्रस्थानेषु सम्यगुत्सुकानामुत्कण्ठितानाम् । दिग्विजय कर्तुकामानामित्यर्थः । धराधवानां पृथिवीप
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ७ श्लो०६-८ तीनां नृपाणां कामित्त समीहित संपिप्रती संपूरयन्ती पूर्ण प्रणयन्ती । 'पृ पालनपूरणयोः' इत्यय धातुः । उत्प्रेक्ष्यते-अस्य हीरविजयनाम्नः सूरेभट्टारकस्य प्रणिधानसिद्धविधित्सया कर्तुमिच्छयेवागता ॥
શ્લેકાર્થ દિવિજય કરવા ઈચ્છતા રાજાઓની ઈચ્છાઓ પૂર્ણ કરતી શરદઋતુ ઉપસ્થિત થઈ. તે શરદઋતુ આચાર્ય મહારાજની પ્રણિધાનસિધ્ધ કરવા માટે જાણે ન આવી હોય ! | ૬ |
मलीमसीभूतमशेषमभ्र-मातङ्गसङ्गेन पदं मुरारेः ।
द्विजाधिपः क्षालयतीव यस्यां, निस्तन्द्रचन्द्रातपनीरपूरैः ॥ ७ ॥ यस्यां शरदि द्विजाधिपो ब्राह्मणश्रेष्ठः शशभृच्च । उत्प्रेक्ष्येते-निस्तन्द्रो मेघानहिमधूमप्रमुखनिर्मुक्तत्वेन निर्मलो यश्चन्द्रातपश्चन्द्रिका तत्तुल्यविशदैर्नीरपूरैः। गङ्गोदकसमुः दायैरित्यर्थः । पक्षे । ज्योत्स्नैव जलप्लवैः कृत्वा मुरारेर्नारायणस्य पदं स्थान चरण च नभः क्षालयति धावयतीव । किंभूत पदम् । मलीमसीभूत अपावन जातम् । केन । अभ्रस्याकाशस्य मातङ्गश्चाण्डालस्तस्य । अथवा गगनमातङ्गेन समं संगमेन अथवा अभ्रे आकाशे पर्वताद्युच्चस्थाने श्वपाकेन सम संगमेन कृत्वा अस्पृश्यभावमभ्युपगतम् । मातङ्गस्पृष्टं हि वस्तु जलेन शुध्यतीतिजनप्रतीतिः। पक्षे । अभ्रमातङ्गैर्मेधैः । 'नभसः कलभैरुपासितम् , इति नैषधे । 'नभसः कलभैर्मेधैः । इति तद्वृत्तिः। मलीमसीभूत श्यामल संजात घनान्धकारमयीभवनात् । 'दिवापि थ्रयमाणरजनीशङ्काकुलचक्रवाकचक्रशि' इति चम्पूकथायाम् । मलिनीभूत हि जलैः क्षालयित्वा निर्मली क्रियते इत्यपि लोकरूढिः । तत्त्वतस्तु ऐरावणगजकलित जातम् । 'प्रावृषेण्य पयोवाह विद्युदैरावताविव' इति रघुवंशे । पुनः किंभूतम् । अशेषं संपूर्णमप्याकाशं वस्तुतस्तु चन्द्रचन्द्रिकया नभो धवलीक्रियते । 'आप्लावितामिव मुक्तमर्यादेन दुग्धवारिधिना विलिप्तदिग्भित्तिकमिव सान्द्रसुधापङ्कपिण्डैः प्रविष्टमिव स्फटिकमणिमहामन्दरोदरदरीषु भुवनमासीत् इति चम्पूकथायाम् । चन्द्रोदये सर्व श्वेतीक्रियते ॥
सोडा જેમ કેઈ શ્રેષ્ઠ બ્રાહ્મણ શ્યામ માતંગ (ચંડાળ)ના સંગથી અસ્પૃશ્ય (અપવિત્ર) બનેલા વિષ્ણુના મંદિરનું નિર્મલ ચંદ્રિકા સમાન ઉજ્જવલ ગંગાજલથી પ્રક્ષાલે છે અર્થાત પવિત્ર કરે છે. તેમ શરદઋતુમાં ચંક, સમસ્ત વાદળારૂપી–માતંગના સંગવડે શ્યામ બની ગયેલા આકાશને. ર૭ ચંદ્રિકારૂપી પાણીના પ્રવાહથી જાણે પવિત્ર કર ન હોય ! | ૭ |
गाधा व्यधाद्याम्बरचुम्विरङ्ग-त्तरङ्गपूरानपि सिन्धुदारान् । जगत्प्रसारोत्सुकयद्यशःक्ष्मा-धरस्य किं सुप्रतराः प्रणेतुम् ॥ ८ ॥ .
या शरत् अम्बरमाकाशं चुम्बन्ति आलिङ्गन्ति इत्येवंशीलाः, तथा रगन्त उपर्युपरि
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० ८-१० ]
हीरसौभाग्यम्
४६५
?
प्रसर्पन्तस्तरङ्गाः कल्लोला येषु तादृशाः पूराः पयःलवा येषां तादृशानपि सिन्धुदारान समुद्रपत्नीर्नदीर्गाधाः पादोत्तरणयेोग्याः | 'सरितः कुर्वती गाधाः' इति रघुवंशे । व्यधाचकार । उत्प्रेक्ष्यते-- जगत्सु त्रिषु भुवनेषु प्रसारः प्रसरणं पर्यटनं तत्रोत्सुकस्योत्क-ण्ठितस्य यस्य हीरविजयसूरेर्यशः श्लोकः स एव क्ष्माधरो राजा तस्य सुप्रतराः सुखेन स्वयं पादोत्तरणसातेन तीर्यन्ते उत्तीर्यन्ते प्रोल्लघ्यन्ते तादृग्विधाः प्रणेतुं कर्तुं सुखेन तरीतुं शक्या विधातुमिव वा ॥
આકાશને ચુંબન કરતા મનેાહર ઉલ્લંધન કરવા યેાગ્ય (અર્થાત છીછરી) ઉત્સુક બનેલા હીરવિજયસૂરિના યશરૂપી છીછરી કરી ન હોય ! ! ૮ !!
श्लोकार्थ : જલતરંગાવડે પરિપૂર્ણ નદીઓને પણ શરદઋતુએ પગવડે બનાવી, તે જાણે ત્રણ ભુવનમાં પર્યટન કરવા માટે રાજા સુખપૂર્વક લધી શકે, તે માટે જાણે નદીઓને
आस्वादितस्वादुमृणालकाण्डाः, कूजन्ति लीलालसराजहंसाः । आगन्तुकार्हन्मत देवतायाः, स्मरध्वजाः पूर्वमिव ध्वनन्तः ॥ ९ ॥
लीलया विविधजलक्रीडया अलसा मन्थरा राजहंसा अत्यरुणचञ्चचरणा मरालाः कूजन्ति शब्दायन्ते । 'राजहंसास्त्वमी चञ्चुचरणैरतिलोहितैः' इति हैम्याम् । किंभूताः । आस्वादिताः कवलीकृताः स्वादवो मधुरा रसनावदनहृदयाह्लादकरा मृणालानां कमलनालानां काण्डाः स्तम्बाः पटलानि यैः । उत्प्रेक्ष्यते - आगन्तुकाया आगमनशीलाया हीरविजयसूरेः पुरः प्रकटीभवितुकामाया अर्हम्मतदेवतायाः शासनदेव्याः पूर्वं प्रथममेव ध्वन्तः शब्दायमाना वाद्यमाना वा स्मरध्वजा वाद्यानीव | 'वाघ' वादित्रमा तोद्य' तूर्य तूर स्मरध्वजः' इति हैम्यां वादित्रनामानि ॥
શ્લેાકા
સ્વાદિષ્ટ ક્રમલની નાલના કાંડનુ આવાદન કરનારા, વિવિધ પ્રકારની જલક્રીડામાં આસકત રાજહંસા શરદઋતુમાં મધુર કુંજન (અવાજ) કરે છે. તે જાણે, હીરવિજયસૂરિ આગળ પ્રત્યક્ષ થવા ઈચ્છતી શાસનદેવીનાં પ્રાથમિક દૈવી વાજિંત્રો ન હેાય ! ! હું !
नि निःशेषनिषद्वरायाः, किं वर्ण्यतेऽस्याः शरदिन्दिरायाः । जडाशयानप्यसृजत्प्रसन्ना - शयान् कविश्रीकलितांश्च यद्या ॥ १० ॥
अस्याः हीरविजयसूरिध्यानसमयसमेतायाः शरदिन्दिराया जलधर विरामलक्ष्म्याः किम् अर्थाद्वीप्सा किं किं माहात्म्यं वर्ण्यते प्रशस्यते । किंभूतायाः । निर्मृष्टो निःशेषेण मृष्ट निवारितोऽपहृतो वा निर्गतः शेषो लवलेशमात्रो निषद्वरः कर्दमो यस्याः । अथवा निर्मृष्टो निधृतः शोषं नीतो निःशेषः समस्तोऽपि कर्दमो यया । यद्यस्मात्का
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६
सौभाग्यम्
[ सर्ग ७ श्लो० १० - १३
रणात् या शरलक्ष्मीर्जडाशयान् जडस्वभावान् जडहृदयान्या । मूर्खानित्यर्थः । प्रसन्नाशयान् निर्मलीभूतमध्यान् प्रसन्नतायुक्तस्वमावान् झगित्यर्थावबोधगोचरत्वं प्रसादगुणस्ततचित्तान् त्वरितमेव शास्त्रार्थमवबुध्यन्ते तादृशान् । पण्डितानित्यर्थः । असृजत्कृतवती । च पुनः कवित्वेन पाण्डित्येन काव्यकर्तृत्वेन वा । 'विद्वान् सुधीः कविविचक्षणलब्धवर्णाः' इति हैम्यां पण्डितनामानि । तथा 'वयमपि कवयः कवयः ( कवयः ) कवयश्च कालिदासाद्याः' इति कविशब्देन काव्यकर्तापि । या श्रीः शोभा लक्ष्मीर्वा तया कलितान्युक्तान् करोति स्म । तत्त्वतस्तु डलयोरैक्यात् जलाशयांस्तडाकादिनीर स्थानानि स्वच्छमध्यान् तथा कस्य पानीयस्य वयः पक्षिणो हंसादयस्तैः सहितांश्चक्रे । वर्षा हंसा हि मानससरसि यान्ति । शरदि पुनः कमलकलितेषु निर्मलसलिलेषु सरःसु समायान्ति इति कविसमयः ||
લેાકા
અથવા હીરવિજયસૂરિના ધ્યાન સમયે આવેલી શરદલક્ષ્મીનું શું-શું વર્ણન કરવુ ? જે શરદઋતુએ, બધા જ પ્રકારને કાદવ દૂર કર્યાં છે. તેમજ જડ આયવાળા–અર્થાત્ મૂર્ખ પુરુષોને પ્રસન્નચિત્તવાળા કર્યાં છે. ( વિદ્વાન બનાવ્યા છે, ) તેમ જ વિવલક્ષ્મીવડે જીવાને યુકત કર્યાં છે, અથવા કવિ બનાવ્યા છે. અને સાવરને કમરહિત અથવા સ્વચ્છ બનાવતી એવી શરદઋતુના માહાત્મ્યનું શું શું વર્ણન કરવું ? ૫૧૦ના
स्मितेषु पत्रेषु मुखेष्विवास्या, रङ्गत्सु नेत्रेष्विव खञ्जनेषु । बन्दिष्विव स्मेरसरोजपौष्प-निष्पातिगुञ्जन्मधुकृद्वजेषु ॥ ११ ॥ पटीष्विवोद्दामकलामकौधा-वदात केदारवसुंधरासु । भूषास्विवास्या विविधासु लीन - शीलीमुखम्मेरसुमावलीषु ||१२|| गणाधिराजे प्रणिधानदुग्ध - पाथोनिधौ मीन इवातिलीने ।
तदा कदाचिद्गगनाध्वनीनोऽ - पराचलाभ्यर्णभुवं बभाज ॥१३॥
तदा तस्मिन् शरत्समये कदाचित्कस्मिन्नपि दिनावसानव्यतिकरे गगनाध्वनीनः । 'गगनाद्धवजाध्वगौ' इति हेम्याम् । सूर्यनामसु । तथा 'अध्वनीनोऽध्वगोऽध्वन्यः पान्थः पथिकदेशिक' इति हैम्याम् । अपराचलस्य अस्तादेरभ्यर्णभुवं समीपभूमीप्रदेश बभाज श्रति स्म । कस्मिन् सति । गणाधिराजे हीरविजयसूरीन्द्रे प्रणिधानं ध्यानम् । 'सोऽपश्यत् संततेः स्तम्भकारणम्' इति रघुवंशे । तदेव दुग्धपाथोनिधिः क्षीरसमुद्रः तस्मिन्मीनो मत्स्य इव अतिशयेन लीने मग्नीभूते । अथ समयवर्णनम् । केषु सत्सु । स्मितेषु विकसतेषु पद्मेषु कमलेषु सत्सु । उत्प्रेक्ष्यते - अस्याः शरलक्ष्म्याः मुखेषु क्रीडाकृताने कवदनेष्विव । पुनः केषु सत्सु । रङ्गत्सु लीलया अशनाद्यर्थं वा इतस्ततो भ्राम्यत्सु खञ्जनेषु खञ्जरीटेषु' गंगेटिया' ख्यपक्षिविशेषेषु सत्सु । वर्षाकाले हि खञ्जनानां शिरःसु शिखा समायाति तदनुभावाददृश्यीभावं भजन्ते । ततः शरदि पुनः शिखापाताच्चक्षु
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० ११-१४ ]
striभाग्यम्
४६७
क्षतामाकलयन्ति तेनेतस्ततो भ्रमणं कुर्वते । तदुपर्युत्प्रेक्षा । उत्प्रेक्ष्यते - शरलक्ष्म्या नेत्रेषु स्त्रीस्वभावाच्चञ्चललोचनेष्विव । 'भवत्कृते खञ्जनमञ्जुलाक्षि' इति बिल्हणपञ्चशि कायाम् । पुनः केषु सत्सु । स्मेराणां विनिद्राणां सरोजानामरविन्दानां पौष्पेषु परागेषु निष्पातिनो निपतनशीला आगत्य मकरन्दपानकृते निलीय स्थितिं कुर्वाणाः तथा स्वच्छन्दमाकण्डमकरन्दास्वादनोन्मदिष्णुभवदमन्दानन्द शब्दायमाना गुञ्जन्तः गुञ्जारव विदधानानां मधुकृतां भ्रमराणां व्रजाः समूहास्तेषु सत्सु । उत्प्रेक्ष्यते - अस्याः शरलक्ष्म्या बन्दिषु मङ्गलपाठकेष्विव । पुनः कासु सतीसु । उद्दामाः परिपाकप्राप्तत्वेन मनोरमा ये कलामकाः कलमशालयः । 'कलमस्तु कलामकः' इति हैम्याम् । तेषामोघाः समूहास्तैरवदाता उज्ज्वलाः । केदाराणां वसुंधरा भूमयस्तासु सतीषु । उत्प्रेक्ष्यते—शरदिन्दिरायाः पटीषु उत्तरीयनिवसनेष्विव । पुनः कासु सतीषु । विविधासु श्वेतरक्तनीलपीतकृष्णाद्यनेकविधासु । तथा लीना मधुपानकृते मध्ये प्रविश्य स्थिताः शिलीमुखा भृङ्गा यासु तादृश्यासु (शीषु) स्मेरासु हसितासु सुमानां पुष्पाणामावलीषु श्रेणीसु सतीषु । उत्प्रेक्ष्यते—अस्याः शरदिन्दिराया विविधप्रकारासु भूषासु आभरणेष्विव । ' विनापि भूषामवधिः श्रियामसौ' इति नैषधे । 'भूषा भूषणानि' इति तद्वृत्तिः । त्रिभिर्विशेषकम् । इति शरत्समयः ॥
શ્લેાકા
ખંજન
મસ્તક
વિકસ્વર કમલેા, જાણે શરદઋતુનાં મુખ। ન હેાય ! આમતેમ ભ્રમણ કરતા ચપલ ( ગંગેટી ) પક્ષીએ જાણે શરદલક્ષ્મીનાં નેત્રો ન હેાય ! ( વર્ષાકાળમાં ખંજનપક્ષીઓના ઉપર રહેલી શિખાના પ્રભાવથી ખ`જનપક્ષી અદૃશ્ય હેાય છે. શરદઋતુમાં શિખા પડી જવાથી દષ્ટિગેાચર થાય છે. ) વિકવર કમલાની પરાગેામાં રહીને ગુંજારવ કરતા ભ્રમરોના સમૂહો જાણે શરદલક્ષ્મીના બંદીજને (મ'ગલપાઠકા ) ન હોય ! પરિપકવ ડાંગરના સમૂહથી ઉજવલ કયારાઓવડે શૅાબતી પૃથ્વી જાણે શરદઋતુની સાડીઓ ન હેાય ! વિસ્વર પુષ્પામાં લીન બનેલા ભ્રમરા જાણે શરદલક્ષ્મીનાં વિવિધ પ્રકારનાં આભૂષણો ન હોય ! આવી શરદઋતુના સમયે ગચ્છાધિપતિ હીરવિજયસૂરિ રિમંત્રના ધ્યાનરૂપી ક્ષીરસમુદ્રમાં મત્સ્યની જેમ લીન (મગ્ન) થતાં, સૂર્ય અસ્તાચલની સમીપની ભૂમિતા આશ્રય કરનારા થયા. ૫૧૧૫૧૨।।૧૩।।
विधेर्नियोगेन निजास्तपश्यान, पुत्रानिवोत्सङ्गजुषः स्वरश्मीन् । स्तीकोपा - दिवारुणीभूतमथारुणेन ॥ १४ ॥
1
अथास्ताचलसमीपगमनानन्तरम् अरुणेन भास्करेण अरुणीभूतं रक्तेनाभूयत । उत्प्रेक्ष्यते - तदुदीत कोपादिव तेषु स्वरश्मिषु उदीतः प्रादुर्भूतो यः कोपः क्रोधस्तस्मा - दिव । किं कृत्वा । दृष्ट्वा अवलोक्य । कान् । स्वरश्मीन् आत्मीयकिरणान् । किंभूतान् । उत्सङ्ग ं क्रोडौं जुषन्ते भजन्ते । उत्प्रेक्ष्यते - पुत्रान्नन्दनानिव । पुनः किंभूतान् । विधेर्देवस्य नियोगेन परवशतया निजस्य सूर्यात्मनः अस्त क्षयं पश्यन्ति विलोकयन्तीति । अत एव कि कर्तुमिच्छून् । यियासून आत्मनः पार्श्वदन्यत्र कुत्रचिङ्गन्तुमिच्छून् ॥
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ७ श्लो० १४-१६
: પ્લેકાર્થ અસ્તાચલ સમીપે પહેચેલો સૂર્ય લાલ બની ગયો ! શા માટે ? દેવગે થતા પિતાને અસ્ત જોઈને પોતાને ત્યાગ કરી અન્યત્ર જવા ઈચ્છતા ન હોય, તેવા પ્રકારના પુત્રની જેમ પોતાના ઉસંગમાં રહેલા કિરણોને જોઈને, પ્રગટ થયેલા રોષથી જ જાણે રકતવણું બની ગયો ન હાય ! ૧૪
जहेऽम्बरं सायमशीतभासा, नीत्वास्तधात्रीधरगह्वरान्तः ।
प्रदोषनाम्ना परिमोषिणेवा-सहायिभावेन बलाद् गृहीतम् ॥१५॥ न विद्यन्ते शीताः शिशिराः शीतला भासः कान्तयो यस्योष्णरश्मित्वात् अशीतभास्तेनाशीतभासा भानुना साय संध्यासमये अम्बरमाकाश वसनमपि जहे त्यक्तम् । उत्प्रेक्ष्यते-प्रदोष इति नाम यस्य तेन प्रदोषनाम्ना परिमोषिणा तस्करेण । यामिनीमुख. चौरेणेत्यर्थः । अस्तधात्रीधरः पश्चिमाचलः तस्य गह्वरान्तः गुहामध्ये घनद्रुमगहन मध्ये च नीत्वा प्रापयित्वा असहायिभावेन सहायः सखा अस्यास्तीति सहायी न सहायी असहायी तस्य भावस्तेन सहायराहित्येन । एकाक्रित्वेनेत्यर्थः। बलात् हठात् गृहीतमादत्तमिव । कस्मिंश्चिद्वलवति तस्करादिके वसनादि गृहीतुमुद्यते एकाकिना निर्बलेन पुंसा त्यज्यत एव ॥
શ્લેકાર્થ સંધ્યા સમયે સર્વે નંબર (આકાશ) વસ્ત્રને ત્યાગ કર્યો. જાણે “પ્રદેષ' ( રાત્રિના પ્રારંભ સમય ) નામના ચેરે અસ્તાચલની ગુફામાં લઈ જઈને અસહાય (એકાકી) બની ગયેલા સૂર્ય પાસેથી બલાત્કારે જાણે વસ્ત્ર પણ છીનવી લીધું ન હોય ! પા
कलङ्कवानिन्दुरथाभ्युदेता-कलङ्किनो विश्वविबोधिनो मे । - न सांप्रत सांप्रतमत्र वस्तु-मितीव याति कचिदंशुमाली ॥१६॥
अंशुमाली सूर्यः क्वचित् कुत्रचन स्थाने याति गच्छति । उत्प्रेक्ष्यते-इति कारणादिव । इति किम् । यत् । अथ दिवसावसानानन्तर कलङ्कवान् दोषाकरत्वेन कलङ्ककलितः । अथवा कामितया गुरुदारकामुकत्वात्सकलङ्क इन्दुश्चन्द्रोऽभ्युदेता उदयिष्यते तत्कारणादकलकिनो निष्कलङ्कस्य तथा विश्वविबोधिनः जगत्प्रतिबोधप्रविधानशीलस्य मे ममात्र भुवने सांप्रतमधुना वस्तु न युक्त नौचितीमञ्चति ॥
બ્લેકાર્થ સંધ્યા સમયે સૂર્ય કોઈ પણ સ્થાને જાય છે, શા માટે ? હવે કલંકી એવા ચંદ્રનો ઉદય થશે, તે જગતને પ્રતિબોધ કરનાર નિષ્કલંકી એવા માટે હમણાં આ જગતમાં રહેવું યોગ્ય નથી,
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६९
सर्ग ७ श्लो० १७-१८] हीरसौभाग्यम એમ માનીને જાણે સૂર્ય અન્યત્ર ચાલ્યો જતો ન હોય! કા
स्वरागिणीमजनकुम्भिकुम्भ-प्रगल्भपीनस्तनदिङ्मृगाक्षीम् ।
निर्वर्ण्य रागीव दिनावसाने, किं पद्मिनीप्राणपतिः प्रयाति ॥१७॥ पद्मिनी । यस्याः शरीरसौरभभरमाघ्राय मधु(क)रा मालतीप्रमुखकुसुमजातीविहाय यद्वसनोपरि परिभ्राम्यन्ति सा पद्मिनीत्युच्यते । तस्याः प्राणपतिः प्राणेभ्योऽतिवल्लभः पतिव्रतात्वेन भास्वान् दिनावसाने संध्यासमये प्रयाति गच्छति । उत्प्रेक्ष्यते-अञ्जननामा पश्चिमदिग्गजः । यतः-ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽअनः । पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ॥' एते पूर्वाद्यष्टानां दिशामष्टौ दिग्दन्तिनः सन्ति । तेषु प्रतीच्या दिग्दन्ती अञ्जननामा कुम्भी गजस्तस्य कुम्भौ शिरसः पिण्डौ तावेव प्रगल्भौ कामिजनमनोहारिणौ तथा पीनावतिपुष्टौ स्तनौ पयोधरौ यस्यास्तादृशी दिक् प्रतीची सैव मृगाक्षी हरिणनयना तां स्वस्मिन्विषये रागिणीमनुरागिणी प्रेमातिरेकभाजिनीमरुणां च निर्वर्ण्य दृष्ट्वेव याति । क इव । रागीव । यथा कश्चिद्रागी पुमान् पद्मिनीपतिरपि स्वाङ्गनामवगणयन् । 'स्वाधीनेऽपि कलत्रे नीचः परदारलम्पटो भवति । संपूर्णेऽपि तटाके काकः कुम्भोदकं पिबति ॥', तथा 'चातुर्येणातिवाचं सुगुणमणिखनी भाग्यसौभा. ग्यलक्ष्मी स्वाधीनां भक्तिभाजं विमलकुलभवां शीलमाशीलयन्तीम् । प्रेमाढयां पद्मिनी स्वां परयुवतिरतो हा विहायेन्दुवक्त्रामन्यां वामां कुरूपामनुसरति जनो मन्मथं तद्धिगस्तु ॥', 'सह(य)देशे विनाणं अणरससब्भमि गाइयगीयम् । नियमहिलाण य रूवं तिन्नि वि लोए न अग्घन्ति ॥' इति वचनात् । रागतिरेकवान् सन् स्वस्मिन्नत्यनुरक्तां कामिनी प्रेक्ष्य सायं तत्संनिधौ याति ॥
सो ઐરાવણ, પુંડરીક, વામન, કુમુદ, અંજન, પુષ્પદંત, સાર્વભૌમ અને સુપ્રતીક આ આઠ દિગ્ગજેમાં “અંજન' નામના પશ્ચિમદિશાના દિગજના બે કુંભસ્થલરૂપી અતિપુષ્ટ મનોહર સ્તનવાળી, પશ્ચિમદિશારૂપી સ્ત્રીને પિતાના તરફ રાગાસક્ત જોઈને, કામી પુરુષની જેમ પોતાની પ્રિયા પૂર્વદિશાનો ત્યાગ કરીને સુર્ય સંધ્યા સમયે તેની પાસે જાય છે ! (પોતાની પ્રિયા સ્વાધીન હોવા છતાં પણ નીચ પુરુષ પરસ્ત્રીમાં આસક્ત બને છે. ખરેખર સરોવર સ્વચ્છ અને નિર્મલ જલથી પરિપૂર્ણ હેવા છતાં પણ કાગડો સ્ત્રીના મસ્તક ઉપર રહેલા ઘડાનું પાણી જ પીવે છે ! પ્રિયભાષાવાળી, સુંદર ગુણોરૂપી રત્નોની ખાણ, ભાગ્ય-સૌભાગ્યની લક્ષ્મી, પતિવ્રતા, નિર્મલકુલમાં ઉત્પન્ન થયેલી, શીલવંતી, પ્રેમાળ અને ચંદ્રમુખી એવી સ્વપત્નીને ત્યાગ કરીને દુર્જન પુરુષ કુરૂપ એવી અન્ય સ્ત્રીમાં આસક્ત બને છે! ખરેખર “કામ” જ ધિકકારને પાત્ર છે ( સ્વદેશમાં પાંડિત્ય, રસ વિનાના સભ્યોવાળા સ્થળમાં ગાયેલું ગીત અને પિતાની પત્નીનું રૂપ, આ ત્રણેનું મૂલ્યાંકન પ્રાયઃ નીચ માણસે કરી શકતા નથી !)i૧૭
उत्तुङ्गतारङ्गशिखावलम्बि, किंजल्कलीलायितरश्मिराशि । पयोधिपूरेऽम्बुजबन्धुविम्ब, स्मेरारुणाम्भोरुहवद्विभाति ॥ १८ ॥
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ७ श्लो० १८-२० ___ पयोधिपूरे पश्चिमसमुद्रसलिलप्लवे अम्बुजबन्धोः पद्मसुहृदो दिवाकरस्य बिम्ब मण्डल स्मेरारुणाम्भोरुहवद्विकसितरक्तकमलमिव विभाति । नीरधिनीरोपरि विकचकोकनदसदृश दृश्यते इत्यर्थः । किंभूतम् । उत्तुङ्गो गगनाङ्गणालिङ्गी यस्तारङ्गस्तरङ्गाणां समूहस्तारगः । अत्र समूहार्थेऽण् । कल्लोलकलापः । 'वार वार तारतरस्वरनिजितगङ्गातारगाम्' इति पद्मसुन्दरनिर्मितभारतीस्तवने । तस्य शिखामग्रभागमवलम्बते आश्रयतीति एवं शीलम् । पुनः किंभूतम् । किंजल्कानां कमलकेसराणां लीला विलासस्तद्वदाचरितो रश्मिराशिः करनिकरो यस्य ॥
કાર્થ ઊંચા ઉછળતા જલતરંગવડે આકાશને સ્પર્શીને રહેવું, તેમજ કમલેની કેસરાની જેમ ક્રિીડારૂપ બનેલું સૂર્યમંડળ, જેમ સમુદ્રની જલસપાટી ઉપર લાલ કમલ શોભે તેમ, પશ્ચિમ સમુદ્રના જલની સપાટી ઉપર શેભે છે. ૧૮
पूरे समुद्रस्य बभस्ति बिम्ब, राजीविनीजीवितनायकस्य ।
पयोधिपल्यङ्कतले शयालो-रुल्लासि चक्र किमु चक्रपाणेः ॥ १९ ॥ समुद्रस्य पश्चिमवीचिमालिनः पूरे पयःप्लवे राजीविनीनां पद्मिनीनां जीवितनायकस्य प्राणवल्लभस्य बिम्बौं मण्डल बभस्ति भासते । 'वररजनीकरकान्ते चित्राभरणे निशानभःसदृशे । तव नृप मजनभवने सविता नाभाति परमश्रीः ॥' इति चम्पूकथायाम् । 'तत्र द्वितीयराजार्थे xनिशानस्तेजस्विभिर्बमस्ति' इति तट्टिप्पनके । उत्प्रेक्ष्यतेपयोधिः समुद्र एव पल्यङ्कः शय्या तस्य तले शयालोः शयनशीलस्य । 'दासाह पुरुषोत्तमोऽब्धिशयनोपेन्द्रावजेन्द्रानुजौ' इति हैम्याम् । चक्रपाणेविष्णोरुल्लासि प्रोल्लसनशील चक्र किमु । विस्फुरत्सुदर्शन नाम रथाङ्गमिव ॥
दार्थ પશ્ચિમ સમુદ્રના જલપ્રવાહમાં પદ્િમનીના પ્રાણવલ્લભ–સૂર્યનું બિંબ શોભે છે, જાણે તે સમુદ્રરૂપી પલંગમાં શયન કરી રહેલા વિષ્ણુનું સુદર્શન નામનું ચક્ર ન હોય ! ૧૯
खण्डेन चण्डद्युतिमण्डलेन, न्यमज्जि पूरे मकराकरस्य ।
सरेर्महःसाम्यकृतेऽब्धिझम्पा-सृजा शनैर्निष्पततेव भीतेः ॥ २० ॥ चण्डद्युतेर्भास्करस्य मण्डलेन खण्डेन शकलेन चतुर्थभागेन कृत्वा मकराकरस्य समुद्रस्य पूरे न्यमजि ब्रूडितम् । मण्डलचतुर्था शो जलधिमध्ये निमग्न इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते--सूरेहीरविजयसूरीन्द्रस्य महसां भूयसां प्रतापानां साम्यकृते तुल्यत्वप्राप्त्यर्थमब्धौ समुद्रे झम्पां पयःसंपातपाटव सृजति करोति इत्यब्धिझम्पासूटू तेनार्केण भीतेः स्वान्ते भयवशात् शनैर्लघु निष्पततेव ॥
x भावल्युडन्तनिशानशब्ददार्श आद्य जिति भावः।
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० २०-२२ ] हीरसौभाग्यम्
४७१ શ્લોકાઈ સૂર્યમંડલને ચતુર્થભાગ સમુદ્રના પ્રવાહમાં ડૂબી ગયો. શા માટે ? હીરવિજયસૂરિના પ્રતાપની તુલ્યતા પ્રાપ્ત કરવા માટે ભયથી જાણે સર્ય ધીમેધીમે સમુદ્રમાં ઝંપાપાત કરતો ન હોય ! પર
अम्भोधिमध्येऽपितबिम्बमम्भो-जिनीवरस्य स्फुरति स्म सायम् ।
अतादृशी प्रेक्ष्य दशां प्रियस्य, किमब्धिमज्जद्दिनलक्ष्मिभालम् ॥ २१ ॥ सायं संध्यासमये अम्भोधेः समुद्रस्य मध्ये अम्भोजिनीवरस्य पद्मिनीपतेर्भानोरधित भावप्रधाननिर्देशादर्धत्वं जातमस्मिन्नित्यर्धित बिम्ब मण्डलम् । अर्धमब्धिमध्ये मग्नम्, अर्ध च बहिश्यमान चेत्यर्थः । स्फुरति दीप्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-प्रियस्य स्वभर्तुर्भानोरतादृशीं विश्वशोच्यामस्तलक्षणां दशामवस्थां प्रेक्ष्य दृग्गोचरीकृत्य । अर्थातदुःखातिरेकादब्धौ मजन्त्याः पतन्त्या ब्रूडन्त्या वा दिनलक्ष्म्या वासरश्रिया भाल ललाटमिव ॥
લેકાર્થ સંધ્યા સમયે અડધો પશ્ચિમ સમુદ્રમાં અને અડધે બહાર, એવો સૂર્ય શોભે છે. તે જાણે પોતાના પતિ સૂર્યની વિશ્વશોચનીય દશા જોઈને અતિદુખથી સમુદ્રમાં ઝંપાપાત કરતી દિનલક્ષ્મીનું લલાટ ન હોય ! રિલા
भानोर्बभौ मण्डलखण्डमब्धौ, गन्तुः पुरारेमिलितुं मुरारिम् ।
मृगाङ्कलेखेव सरोषचण्डी-सालक्तपादाहतिशोणितश्रीः ॥ २२ ॥ अब्धौ समुद्र भानोः सूर्यस्य मण्डलस्य बिम्बस्य खण्ड शकलम् । बिम्वचतुर्थाशमात्रमित्यर्थः । बभौ शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-मुरारि नारायण मिलितु गन्तुर्गच्छतीति गन्ता तस्य पुरारेः शंभोमगाइकलेखेव शिरःशेखरपीयूषमयूखकलेव शिरःशशिकलेव। किंभूता । सरोषा कुतश्चित्कारणात्कोपकलिता या चण्डी अत्यन्तकोपना कामिनी पार्वती च । 'चण्डस्त्वत्यन्तकोपनः' इति हैमीवचनात् । स्त्री चेञ्चण्डी । 'दुर्गा चण्डी सिंहयाना मृडानी' इत्यपि हैम्यां पार्वतीनामानि । तस्याः सालक्तकेन सह यावकरसेन वर्तते यस्तादृशः पादश्चरणस्तस्याहत्या शिरसि प्रहारेण शोणत्व संजातमस्यामिति शोणिता रक्तीभूता श्रीर्वपुर्लक्ष्मीर्यस्याः। कथंचित्सुरतकलहे कुपितां पार्वतीमनुनेतु पादपतितस्य शंभोः शिरसि कोपात्पादप्रहारः प्रदत्तः, तदवसरे चरणा लक्तकरसे लग्ने रक्ता जातेत्यर्थः ॥
કલેકાર્થ વળી, પશ્ચિમ સમુદ્રની મધ્યમાં રહેલું અર્ધ સૂર્યમંડલ શોભે છે. તે જાણે કોઈપણ કારણથી ગુસ્સે થયેલી પાર્વતીને મનાવવા માટે ચરણમાં નમેલા શંભુના મસ્તકમાં, અલતાના રસથી જેના
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
हीरसौभाग्यम् : [सर्ग ७ श्लो० २२-२५ પગ તાજા રંગેલા છે એવી પાર્વતીએ રોષથી પદપ્રહાર કર્યો, તેથી લાલ બનેલી ઈશ્વરના મસ્તકે રહેલી જાણે ચંદ્રલેખા-ચંદ્રકલા ન હોય ! અર્થાત વિષ્ણુને મળવા જતા શંભુના મસ્તકની ઉપર રહેલી રક્તવર્ષીય ચંદ્રકલા જાણે ન હોય ! ારા
द्वीपे परस्मिन्नितरोऽस्ति कश्चि-दस्य व्रतीन्द्रस्य वशी सदृक्षः ।
दिदृक्षयान्तः कुतुकादितीव, पतिस्त्विषां याति परत्र खण्डे ॥ २३ ॥ त्विषां पतिर्भानुमान् परत्र अन्यस्मिन् खण्डे द्वीपे प्रदेशे वा याति । उत्प्रेक्ष्यतेअन्तश्चेतोमध्ये कुतुकात्कौतूहलादित्यमुना प्रकारेण दिदृक्षया द्रष्टुमिच्छयेव । इति किम् । यदन्यस्मिन्नपरस्मिन्द्वीपेऽस्य हीरविजयनाम्नो व्रतीन्द्रस्य सूरेः सदृक्षस्तुल्य इतो. ऽन्यः कश्चिद्वशी जितेन्द्रिय आस्ते न वेति ॥
લેકાર્થ
સૂર્ય બીજા દ્વીપમાં જાય છે તે શા માટે? અન્ય દ્વીપમાં હીરવિજયસૂરિ જેવા બીજા કોઈ આચાર્ય હશે કે નહીં ? જાણે આવા કૌતુકથી જોવાની ઈચ્છાવડે જતો ન હોય ! પારકા
अनक्षिलक्ष्यीभवति स्म भास्वा-निजाङ्गनायामनुरागिभावात् । कचिन्निगूढं वरुणेन रोषा-दिवैष पाशेन नियन्त्र्य मुक्तः ॥ २४ ॥
भास्वान्मार्तण्डः अक्षणोनयनयोलक्ष्यो दृश्यः अक्षिलक्ष्यः दृग्गोचरो नाक्षिलक्ष्योऽनक्षिलक्ष्यः स भवति स्मेति अनक्षिलक्ष्यीभवति स्म । अदृश्यो जातः । अस्त गत इत्यर्थः। उत्प्रेक्ष्यते--निजाङ्गनायां पश्चिमदिङ्मृगलोचनायाम् । 'वरुणगृहिणीमाशामासादयन्तममुं रुची' इति नैषधे । अनुरागः प्रेमातिरेकोऽस्त्यस्मिन्वा दृग्भावश्चित्ताभिप्रायो यस्य अनुरक्तत्वेन वा रोषात्कोपोदयात्क्वचित्कुत्रापि प्रदेशे वरुणेन प्रतीचीपतिना पाशेन बन्धनग्रन्थिना नियन्त्र्य बध्ध्वा निगूढगुप्तस्थाने मुक्तः स्थापितो रक्षित इव ॥ इति सूर्यास्तवर्णनम् ॥
લેકાર્થ સૂર્ય અદશ્ય થયો! અસ્ત પામ્યો ! “સૂર્ય પશ્ચિમદિશારૂપી પોતાની પ્રિયામાં અનુરાગી છે. આ પ્રમાણે જાણવાથી તે દિશાના અધિપતિ વરુણદેવે રેષથી પાલવડે બાંધીને જાણે કોઈ સ્થાને છુપાવી દીધે नहोय ! ॥२४॥
आवासविस्मेरमहीरुहाणां, सायं शिखाः शिश्रियिरे शकुन्ताः ।
विश्वोपकर्ता व गतः सगोत्रः, खगास्तदीक्षार्थमिवास्थुरुच्चैः ॥ २५ ॥ शकुन्ताः पक्षिणः साय सध्यासमयमनुलक्ष्यीकृत्य आवासनमावासस्तदर्थम् । निशायां निवस्तुमित्यर्थः। आवासार्हा वा विकसिता ये महीरुहा पादपास्तेषाम् । 'आवा
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० २५-२७] हीरसौभाग्यम्
४७३ सवृक्षोन्मुखबहिणानि' इति रघुवंशे । तथा 'फलबाभ्यामिनचु'। 'फलिनः, बहिणः' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । शिखाः शाखाः शिश्रियिरे भजन्ते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-विश्वोपकर्ता जगजनानां प्रबोधालोककारकत्वेनोपकारकारकः तथा सगोत्रो नोऽस्माकमाकाशचरत्वेन सदृश गोत्र नाम यस्य स सगोत्रः । 'गोत्रसंज्ञानामधेयाख्याह्वा' इति हैम्याम् । खगो भानुभाली । 'सूर्योऽर्कः किरणो भगो ग्रहपुषः पूषा पतङ्गः खगः' इति सूर्याभिधानानि हैम्याम् । क्व कुत्र स्थाने गतः यातवान् । तस्य खगस्य ईक्षार्थमालोकनार्थमिवोच्चैः उपरितनशिखासु अस्थुः स्थिताः ॥
લોકાર્થ સંધ્યા સમયે પક્ષીઓ, આવાસયોગ્ય વિકસ્વર વૃક્ષની ટોચને આશ્રય કરે છે. શા માટે? જગતને ઉપકારી અને (એક જ આકાશમાં સાથે રહેવાને કારણે ) અમારે સગોત્રી એવો સૂર્ય ક્યાં ગો?’ તેને જોવાને માટે જાણે પક્ષીઓ ઉચ્ચસ્થાને રહ્યા ન હોય ! ભારપા
मरन्दनिस्पन्दितमालताली:, सायं स्म शीलन्ति कलापिमालाः ।
प्रावृट्पयोदस्य धियेव मंत्र्या-दुपेयुषोऽभ्रान्मिलितुं क्षमायाम् ।। २६ ॥ कलापिमाला मयूरमण्डली साय संध्यासमये मरन्दानां विकसितकुसुममकरन्दानां नितरामतिशायितया स्पन्दः क्षरणमस्त्यासु तादृश्यस्तमालास्तापिच्छास्तालीवृक्षविशेषाः [तान्] शीलन्ति श्रयन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-अभ्रादाकाशान्मैव्यात्सौहार्दान्मिलितुमर्थादात्मनो मिलनार्थ क्षमायां भूमण्डले उपेयुषः समागतस्य प्रावृट्पयोदस्य वार्षिकमेघस्य धिया बुध्ध्या । भ्रमादिवेत्यर्थः ॥
લોકાર્થ સંધ્યા સમયે મયૂરમંડલી, જેમાં પુષ્પોના રસનું નિરંતર અવણ થાય છે તેવાં તમાલ, તાપિચ્છ અને તાલવૃક્ષને આશ્રય કરે છે. શા માટે ? મિત્રીભાવથી મળવા માટે આકાશમાંથી પૃથ્વી ઉપર આવેલા વર્ષાઋતુના મેઘની ત્રાન્તિથી જાણે તમાલાદિ વૃક્ષનો આશ્રયે કરતી ન હોય ! પારકો
विकालवेलामनु सूत्रकण्ठा, अनीनदन्नीडसनीडभाजः ।
दृष्ट्वा जगच्चक्षुरनिष्टमेते, पठन्ति किं शान्तिकमन्त्रपाठान् ॥ २७ ॥ विकालवेलां दिवसावसानसमयमनु लक्ष्यीकृत्याव्यालोक्येत्यर्थः । 'दिनावसानमुत्सूरो विकालसबली अपि' इति हैम्याम् । सूत्रकण्ठाः शुकाः अनीनदन् अतिशयेन शब्दायन्ते स्म । किंभृताः । नीडानां कुलायानां सनीडं समीप भजन्तीति । उत्प्रेक्ष्यते-जगतां विश्वषां प्राणिनां सर्वमार्गाणां स्वेषां परेषां वा सर्वपदार्थानां दर्शकत्वाच्चक्षुरिव लोचनमिव तस्य जगच्चक्षुषो भानोरनिष्टमस्तलक्षणामापदं दृष्ट्वा एते द्विजाः किं शान्तिकान् शान्तिकारकान्मन्त्रपाठान्मन्त्रोच्चारान्पठन्त्युच्चरन्तीव । ब्राह्मणा हि विपत्तौ विघ्ने वा शान्तिक
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग ७ श्लो० २७-२९
कुर्वाणाः शान्तिकमन्त्रपाठानुच्चरन्तीति लोकरूढिः । 'सूत्रकण्ठः शुके विप्रे खञ्जरीटकपोतयोः' इत्यनेकार्थतिलकः ॥
શ્લાકા
દિવસના અવસાન સમયે માળાની સમીપે રહેલા પેપર અતિશય અવાજ કરે છે. શા માટે ? જગચક્ષુ એવા સૂર્યની અસ્તરૂપ આપત્તિને જોઈને બ્રાહ્મણુરૂપ એવા આ પે।પટે કરતા ન હોય ! ારા
જાણે શાંતિપાઠ
वियन्मणीवल्लभ विप्रयुक्तां पाथोजिनीं मुद्रितवक्त्रकोशाम् । रसार्पणप्रीतहृदस्तदानी - मालापयन्तीक खैर्द्विरेफाः || २७
तदानीं संध्यायां सूर्येऽस्तमिते द्विरेफाः मधुकरा रवैः स्वगुञ्जारवैः शब्दैः कृत्वा पाथोजिनी पद्मिनीम् । उत्प्रेक्ष्यते - आलापयन्तीव शोकापनोद मनाक् प्रणेतुं वादयन्तीव । किंभूता द्विरेफाः । रसानां निजोज्जृम्भमाणपाथोजनिर्यन्मकरन्दानामर्पणेन पूर्वप्रदानेनाकण्ठपानोपकार करणेन प्रीतमतीव हृष्ट हृद् मनो येषाम् । किंभूतां पद्मिनीम् । वियमणी गगनरत्न' सूर्यः । 'भानुर्नभोहर्मणी' इति हैम्याम् । स एव वल्लभः प्राणप्रियो भर्ता पद्मिनीपतित्वेन तस्य । तेन विप्रयुक्तां प्राप्त वियोगाम् । विरहिणीमित्यर्थः । पुनः किंभूताम् । अत एव मुद्रितो मुकुलीकृतः संकोचितः पिहितो वा वक्त्रसदृशः कोशः कुड्मलो यस्यास्ताम् । पूर्वप्रीणितस्वजनादिः कामपि प्रियवियोगिनीं कामिनीमागत्य सुखदुःखादिवार्ताप्रश्नेनालापयतीति रीतिः ॥
લેાકા
સધ્યાસમયે ભ્રમરા ગુજારવા કરે છે, શા માટે ? વિકસ્વર કમલાના રસનું આ પાન કરવાથી સંતુષ્ટ થયેલા ભ્રમરા, પેાતાના ગુ’જારવ કરીને, પેાતાના સ્વામી ના વિયેાગથી દુ:ખી બનેલી અને તેથી જ સંકાચાઈ ગયેલા મુખકાશવાળી કમલિનીને જાણે આશ્વાસન માટે ખેલાવતા ન હોય ! ॥૨૮॥
सरोजिनी कोशकुचौ निपीडया - घरच्छदे पीतरसैः स्ववातात् । मीलन्मुखी कम्पमिषान्निषेध्धी, जहे महेलेव युवद्विरेफैः ॥ २९ ॥
युवद्विरेफैस्तरुणभृङ्गः सरोजिनी पद्मिनी जहे । केव । महेलेव । यथा युवभिर्युवती त्यज्यते । किं कृत्वा । कोशौ मुकुलावेव कुचौ निपीड्य मर्दयित्वा । किंभूतैद्विरेफैः ग्रुवभिश्च । अधरच्छदे अधस्तनपत्रे ओष्ठदले च । निपीतो नितरामास्वादितो रसो मकरन्दोंSमृतरसो यैः । स्वमाह संध्यामधरोष्टलेख्याम्' इति नैषधे । 'अधस्तनोऽधरः' इति तद्वृत्तिः । किंभूता । स्ववातान्निजपक्ष पवनाद्यः कम्पस्तन्मिषान्निषेध्धी निषेधनशीला स्व निरव किंभूता । मीलन्मुखी संकुचद्वदना ॥
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० २९-३१] हीरसौभाग्यम्
४७५ બ્લેકાર્થ યુવાન ભ્રમરેએ કમલિનીને ત્યાગ કર્યો. જેમ યુવાન પુરુષ પિતાને નિષેધ કરતી યુવતિને ત્યાગ કરે, તેમ જેણે અધરરૂપ નીચેનાં પત્રદલમાંથી અમૃતરસ સમાન મકરંદનું પાન કર્યું છે એવા ભ્રમરેએ કેશરૂપી તનેનું મર્દન કરીને, પોતાની પાંખોના પવનથી કંઈક કંપના બહાને જાણે નિષેધ કરતી ન હોય ! તેવી સંકોચવદના કમલિનીને ત્યાગ કર્યો. પારકા
विश्व विशन्तीं द्विषतीमुषां स्वा-मन्विष्य तस्याः किममङ्गलाय ।
रथाङ्गनाम्नां निवहैवि युक्तै-विमुक्तकण्ठं रुरुदे दिनान्ते ॥ ३० ॥ वियुक्तैः वियोगिभिः निजागनारथाङ्गविहंगमीभ्यः पृथग्भूतैर्दैववशात्स्वां प्रियां मीलितुमशक्नुवद्भिः इत एव पृथक्स्थानस्थितैः । 'रविरहविरहध्रुवमेदयोः' इति रघुवंश. वचनात् । रथाङ्गनाम्नां चक्रबाकानां निवहैनिकरैर्दिनान्ते दिवसावसाने प्रदोषसमये विमुक्तकण्ठ गाढस्वरेण रुरुदे रोदनमकारि । किं कृत्वा । विश्व जगन्मध्य विशन्तों प्रवेश सृजन्तीम् । तथा स्वामात्मीयां द्विषतीं वैरिणीमुषां निशामन्विष्य विलोक्य । उत्प्रेक्ष्यते-तस्या रात्रेः किममङ्गलायापशकुनार्थम् । गमनागमने हि प्रायः प्राणिनां स्वयं रोदन पररोदनश्रवण च महाकष्टाय जायते ॥
કલેકાર્થ જેઓને પિતાના પ્રિયજનોને વિગ થયો છે તેવા વિયેગી ચક્રવાક દિવસના અવસાન સમયે પિતાની દૃષિણી એવી રાત્રિને જગતમાં પ્રવેશ કરતી જોઈને ગાઢસ્વરે સદન કર્યું. તે જાણે દેષિણી રાત્રિનું અપમંગલ કરવા માટે સદન કરતા ન હોય ! કારણકે પ્રવેશ યા પ્રયાણ સમયે સ્વયં સદન કરે અથવા બીજાના રુદનને સાંભળે, તે મહાકષ્ટ આપનાર બને છે. ૩૦
मृगीदृशामजनमञ्जुलाभि-विलोचनश्रीभिरिवाभिभूताः ।
वीडेन नीडद्रुमकोटरान्तः, प्रयान्ति संध्यामनु खजरीटाः ॥ ३१ ॥ संध्यां पितृप्रसूसमयमनु लक्ष्यीकृत्य खञ्जरीटाः खञ्जननामानः शकुनविशेषा नीडानां स्वस्वकुलायानां ये द्रुमा महीरुहास्तेषां कोटरान्तः निष्कुहमध्यभागे । 'निष्कुहः कोटरो xमञ्जा' इति हैम्याम् । प्रयान्ति गच्छन्ति । प्रविशन्तीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते--मृगीदृशां सारङ्गीनयनानां सुलोचनानां स्त्रोणामञ्जनमञ्जुलाभिः कजलशलाकाञ्जनवशान्मनोज्ञाभिः विलोचनश्रीभिर्विशिष्टनयनलक्ष्मीभिरभिभूताः सन्तो ब्रीडशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति । 'बीड. मावहति मामक मनः' इति नैषधे ॥
લેકાર્થ સંધ્યા-સમયે ખંજરી (ગંગેટીયા) નામના પક્ષીઓ, વૃક્ષોની કેટરોમાં કે જ્યાં પોતાના માળા x मजेति तु प्रकृतानुपयुक्त भवेत् ।
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ७ श्लो० ३१-३३
હોય છે ત્યાં જાય છે. તે જાણે મૃગાક્ષી સ્ત્રીઓનાં. અંજનયુકત મનોહર લોચનવડે પરાભવ પામવાથી લજિજત થઈને કેટરોમાં ભરાઈ જતા ન હોય! ૩૧
दोषामुखेन द्विषतेव वाधौं , क्षिप्तं समीक्ष्य स्वविपक्षमर्कम् ।
शत्रोरगोत्रीभवनादिवाभ्र-भुवोच्दाभ्राम्यत घूकलोकैः ॥ ३२ ॥ घुकलोकैः कौशिकशकुन्तसंकरैरभ्रभुवोर्यावापृथिव्योर्मुदा स्वशात्रववारिजबान्धवास्तविभावनाभ्युदितप्रमोदेन अभ्राम्यत इतस्ततो बंम्रम्यते स्म । 'आलोकतालोकमुलूकलोकः' इति नैषधे । तथा 'आकाशे तमसि सममिते कोकलोके सशोके' इति नाटकशास्त्रेऽपि पक्षिशब्दानां पुरः समूहवाची लोकशब्दो दृश्यते, तेन घूकलोकः इति प्रयोगः । उत्प्रेक्ष्यते शत्रोरगोत्रीभवनात् स्वीयविपक्षजगञ्चक्षुषो वंशस्य नानोऽपि वा अभावो जात इतीव मुदा भ्रान्तम् । किं कृत्वा । द्विषतेव शात्रवेनेव दोषामुखेन प्रदोषेण स्वविपक्ष निजप्रत्यर्थिन भास्कर वाधौ अगाधपयोधिपयोमध्ये क्षिप्त पातित समीक्ष्य दृष्ट्वा ॥
શ્લોકાઈ નિા સમયે ઘૂવડ આકાશ-પૃથ્વીમાં આમતેમ ભમે છે. શાથી ? પિતાના શત્રુ સર્યને તેના નિશારૂપ શત્રુએ અગાધ સમુદ્રમાં ફેંકી દીધેલે જઈને શત્રુ-નિર્વશ થવાથી જાણે અત્યંત નવ થયેલા ઘુવડે આમતેમ ઘુમતા ન હોય! !રા
कपोतपालीतटसंनिविष्टा, हुंकुर्वते क्वापि कपोतपोताः ।
शोच्यां दशां प्राप्तमुदीक्ष्य मित्र-मुदीयमानान्मनसीव दुःखात् ॥३३॥ कापि कुत्रापि स्थाने कपोतपाल्या विटङ्कस्य । 'कपोतपाली विटङ्कः' इति हैम्याम् । तटे एकत्र प्रान्तप्रदेशे संनिविष्टाः संस्थितिं कुर्वाणाः सन्तः कपोतपोताः पारावतबालका हुँकुर्वते हुंकार कुर्वन्ति । कपोतानां कूजित प्रायः एवंविधमेव श्रयते । यदुक्त कालिदासविना विभातवर्णनाधिकारे-'परिणतरविगर्भव्याकुला पौरुहुती दिगपि घनकपोती हुंकृतैः कुन्थतीव' इति । उत्प्रेक्ष्यते--शोच्यां शोचनाही दशामस्तलक्षणामवस्थां प्राप्तमासादित मित्र सूर्य सुहृदं च उदीक्ष्य दृष्ट्वा मनसि स्वचेतसि उदीयमानात् प्रकटीभवतो दुःखादिव ॥
લેકાર્થ
કોઈ કોઈ સ્થાને તળાવના કિનારે બેઠેલાં પારેવાં હુંકાર કરે છે. તે જાણે શોચનીય દશાને પામેલા પિતાના મિત્ર સૂર્યને જોઈને મનમાં દુઃખી થઈને હુંકાર કરતા ન હોય !
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० ३४-३५]
हीरसौभाग्यम्
४७७
पिकाञ्चुकूजुः सहकारकुब्जे, रत्या रतश्रान्ततया शयालोः । जगज्जयस्यावसर जिगीषोः, संसूचयन्तीव रतीशभर्तुः ॥ ३४ ॥
सहकारकुजे माकन्दपादपकानने पिकाः कोकिलाश्चुकूजुः शब्दायन्ते । प्रोनिद्रसा. न्द्रामन्दमाकन्दमञ्जरीपुजास्वादनमधुरध्वनिप्रपञ्चपञ्चमगीतिमुच्चरन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-स्वपल्या रत्या सम रतेन संभोगाभोगविनोदेन श्रान्ततया प्राप्तश्रमत्वेन सुरतसंजातखेदेन शयालोनिद्राशीलस्य । तथा जिगीषोस्त्रिजगज्जेतुमिच्छोः रतीशः कामः स एव भर्ता प्रभुस्तस्य जगतां तात्स्थ्यात्तद्यपदेशानाकिनागनागराणां जयस्य पराभवनप्रविधानस्यावसर व्यतिकर वेलां प्रस्ताव संसूचयन्ति कथयन्तीव । यतो नक्त प्रायः सर्वेऽपि संसारिणो जनाः स्मरवशा जायन्ते इति ॥ इति संध्यावर्णनाधिकारे सर्वविहगवि. रुतादिवर्णनम् ॥
કાર્થ આમ્રવનમાં કેયલો મધુર ટહુકાર કરે છે. શા માટે ? પિતાની પત્ની રતિની સાથે કામક્રીડા કરવાથી શ્રમિત થઈને શયન કરી રહેલા જગતવિજેતા કામદેવને જગત પર વિજય મેળવવાને આ અવસર જાણે સૂચિત કરતી ન હોય ! પ્રાયઃ કરીને સર્વ સંસારીજીવો રાત્રિમાં કામાતુર બને છે. ૩૪
समुल्ललासाभ्रपथेऽथ संध्या-रागो विरागीकृतचक्रचक्रः । पञ्चेषुणा विश्वजिगीषुणेय, प्रादायि शोणीव नवोपकार्या ॥३५॥
अथ संध्यासमयाविर्भावानन्तरमभ्राणां मेघानां पथे मार्गे । नभोगणे इत्यर्थः । संध्यारागः । रवेरस्तगमनानन्तर प्रायो व्योमागणे दिशि दिशि रक्तिमा प्रादुर्भवति । संध्यासमये जातत्वात्संध्यारागः समुल्ललास सम्यग्दृश्यमानः स्फुरति स्म । किंभूतः । विरागीकृतानि वियोगव्याकुलाङ्गीभवनत्वेन सदुःखानि कृतानि चक्राणां चक्रवाकानां चक्राणि वृन्दानि येन । उत्प्रेक्ष्यते--विश्वानि त्रीणि सप्त चतुर्दश वा एकवि: शतिर्वा जगन्ति भुवनानि जिगीषुणा पराभववितुमिच्छुना पञ्चेषुणा मदननृतिना इयमेषा संध्यारागलक्षणा प्रत्यक्षा शोणी रक्ता नवोपकार्या नवीनपटकुटी प्रादायि दत्ता। 'रचयति रुचिः शोणीमेतां कुमारितरारवैः' इति नैषधे ॥
શ્લોકાઈ સંધ્યા સમય થયા બાદ, ચક્રવાકોને વિયોગથી વ્યાકુળ કરનાર એ સંધ્યારાગ આકાશમાં પ્રગટ થયે, તે જાણે જગતને જીતવાની ઈચ્છાવાળા કામદેવરૂપી રાજાએ રકતવણ્ય પદકુટી અર્પણ
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ७ श्लो० ३६-३८ કરી ન હોય ! રૂપા
नभोङ्गणे सान्द्रितसांध्यरागै-भेऽम्बुधिं शीलति हेलिबिम्बे ।
भर्तुर्विधोरागमने प्रणीतै, रात्रिस्त्रिया कुङ्कुमहस्तकैः किम् ॥ ३६ ॥ नभोगणे गगनमण्डले सान्द्रत्व निबिडीभावः सजातोऽस्त्येषु तादृशैः संध्यायां सूर्यास्तसमये भवैः सांध्यरागैः पदे पदे पाटलाभ्रपटलैः बमे शुशुमे । कस्मिन्सति । हेलिबिम्बे मार्तण्डमण्डले अम्बुधिं समुद्रमध्य शीलति श्रयति सति । उत्प्रेक्ष्यते--विधोश्चन्द्रमसः भर्तुः स्वप्राणवल्लभस्यागमने पादावधारणसमये रात्रिस्त्रिया यामिनीकामिन्या प्रणीतैः प्रदत्तैर्दिग्भित्तिगगनागणेषु वितीर्णैः कुकुमहस्तकैः घुसृणद्रव्यलिप्तहस्तबि. म्बकैः किम् ॥
સૂર્ય પશ્ચિમ સમુદ્રમાં આશ્રય કર્યા પછી સ્થાને સ્થાને ગાઢ સંધ્યારાગ પ્રગટ થયા. તે સંપ્યારાગ જાણે, પોતાના પતિ ચંદ્રના આગમનમાં રાત્રિરૂપી સ્ત્રીએ ગગનાંગણમાં કુંકુમના હાથા (થાપા) દીધા ન હોય ! તેવો લાગતો હતો. ૩૬
मज्जत्ककुप्कुञ्जरबिन्दुवृन्दा-रुणीभवव्योमसरित्तरङ्गैः ।
अभ्रेऽरुणाम्भोजरजोविमित्रै-रदभ्रसंध्याभ्रनिभात् प्रसस्त्रे ॥३७॥ मजतां सकलवासरतपत्तपनतापसंतापिततनुतया साय शिशिरतानिर्मितये जलकेलिकरणसमये लीलया सलिलान्तरे ब्रूडतां ककुभामष्टदिशामरावताद्यष्टदिग्गजानां बिन्दुवृन्दैः शोणमदोदककणगणैः । पञ्चम्यां हि दशायां करीन्द्राणां कपोलपालीभ्यः पाटला बिन्दवो निर्गच्छन्तीति शास्त्रे कविसमयः । तथाहि-'भूर्जत्वचः कुञ्जरबिन्दुशोणाः' इति कुमारसंभवे । अरुणीभवद्भिः शोणिमान प्राप्नुवद्भिः व्योमसरितो गगनगङ्गायास्तरङ्गैः कल्लोलैः अदभ्राणि अनेकानि अभ्राणि संध्यासमयाविर्भवद्वका ला)नि तेषां निभात्कः पटादः व्योममार्गे प्रसने प्रसृतम् । इति गोत्प्रेक्षा । किंभूतैस्तरङ्गैः । अरुणाम्भोजानि कोकनदानि तेषो रजोभिः पाटलपरागैः विमित्रैः करम्बितैः ॥
લેકાર્થ આખા દિવસમાં સૂર્યના તાપથી સંતપ્ત થયેલા આઠ દિગ્ગજે, શીતલતા માટે લાલકમલોની પરાગવડે મિશ્રિત એવી આકાશગંગામાં સ્નાન કરવાથી ઉછળેલાં અનેક જલબિંદુઓ અર્થાત આકાશગંગાના તરંગે, તે જાણે વિવિધ વર્ષીય વાદળોરૂપ–સંધ્યારાગના બહાને આકાશગંગાના તરંગો આકાશમાં પ્રસરી ગયા ન હોય ! ૩૮
आगामुकं कामुकमक्षिलक्ष्य, प्रणीय राजानमनन्तलक्ष्म्या ।
अङ्गेऽङ्गरागो घुसणैः प्रणीतः, सांध्योल्लसल्लोहितिमा किमेषः ॥ ३८ ॥ संध्यासबन्धी समुल्लसन् स्फुरन् लोहितिमा रक्तिमा । राग इत्यर्थः। भातीत्युक्ति
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० ३८-४० ]
सौभाग्यम्
४७९
लेशः । उत्प्रेक्ष्यते - एष दृश्यमानः प्रत्यक्षः सांध्यराग एव अनन्तलक्ष्म्या गगनश्रिया अगे स्वतनूलतायां घुसृणैद्रवीभवत्कुङ्कुमैरङ्गरागो विलेपन किं प्रणीतो निर्मित इव । किं कृत्वा कामुक स्वकामयितार स्वस्यां विषये भोगाभिलाषिणमत एव आगामुकमात्मसमीपे समागमनशीलं राजानं चन्द्र नृपं च अक्षिलक्ष्य हग्गोचर प्रणीय कृत्वा । दृष्ट्वेत्यर्थः ॥
શ્લેાકાથ
સ્કુરાયમાન થતી સંધ્યારાગની રકતતાશાભે છે. તે જાણે ભેાગાભિલાષી પેાતાના સ્વામી ચક્રને પેાતાની પાસે આવતા જોઈ તે, અન (ગગન)લક્ષ્મીએ કુમના પ્રવાહીથી વિલેપન કર્યું ન હોય ! ॥૩૮॥
निशानने श्रीमृतमत्तकान्तै- रत्युत्सवायोत्सुक भावभाग्भिः । दिग्वारसारङ्गविलोचनाभिः, संध्यारुणश्रीरुदगारि रागः ॥ ३९ ॥
दिश एव वारसारङ्गविलोचना वारविलासिन्यः ताभिः संध्यायाः अरुणश्री रक्तिमश्रीः, स एव तद्रूप एव वा । उत्प्रेक्ष्यते - रागः स्वपतिं प्रत्यतिशाय्यनुरागः उदगार उद्गीर्णः । प्रकटीकृत इत्यर्थः । किंभूताभिः । दिग्वारसारङ्गविलोचनाभिः निशानने यामिनीमुखे व सुध्यात पवारभ्य श्रीसुतेन कन्दर्पेण कृत्वा मत्तैरुन्मदिष्णूभूतैरुन्मादिभिर्मदोदुरैः कान्तैः स्वभर्तृभिः दिनायकैः सार्धं रतेः सुरतस्योत्सवाय विविधप्रकारकामक्रीडाविलासार्थमुत्सुक उत्कण्ठितो यो भावश्चित्ताभिप्रायस्तमाशय भजन्तीति तादृशीभिः ॥
લેાકાથ
રાત્રિના પ્રારંભમાં, કામદેવવડે માન્મત્ત બનેલા એવા પાતપેાતાના સ્વામી ( દિશાધિપતિ )ની સાથે વિવિધ પ્રકારની કામક્રીડા કરવા માટેની ઉત્સુકતાને ધારણ કરતી એવી દિશાએ રૂપી વારાંગનાઓએ સખ્યા સમયની લાલાશરૂપ પેાતાના પતિ તરફના અનુરાગને જાહેર કર્યાં ન હોય ! ૫૩૯ના
स्वर्यौवताप्रतिकर्मसज्ज - प्रसाधिकापाणिपयोरुहेभ्यः ।
निपातुकालक्तकपङ्कपङ्क्तिः, संध्यानिका व्योम्नि बभूवुषीव ॥ ४० ॥
स्वयवतानां स्वर्गाङ्गनानामप्सरसां 'स्वः स्वर्गिवध्वप्सरसः' इति हैम्याम् । अत्रीणां चरणानां प्रतिकर्म प्रसाधनं मण्डनादिकरणम् । 'मण्डन पुनः प्रसाधन प्रतिकर्म' इत्यपि हैम्याम् । तत्र प्रसाधने सज्जानां प्रवणानां परितः श्रेणी सैव । उत्प्रेक्ष्यते – व्योम्नि आकाशे संध्याचिका संध्यासमयप्रादुर्भवदभ्रपटली बभूवुषी जातेव ॥
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
हीरसौभाग्यम् सर्ग श्लो० ४०-४३
લોકાર્થ દેવાંગનાઓના ચરણ શોભાવવા માટે તૈયાર કરેલું પ્રસાધન ( શણગારનું સાધન ) જેમાં છે તેવા હસ્તકમલેમાંથી પડી ગયેલી અલતાના પ્રવાહીની પંકિત, તે જાણે આકાશમાં સંધ્યા-સમયની અન્નપટલી (રંગબેરંગી વાદળીઓ) બની ગઈ ન હેય ! ૪ળા
अनीदृशीं व्योममणेदि नश्री-चूडामणेः प्रेक्ष्य दशां स्वभर्तुः ।
दुःखेन ताम्बुलमहायि वक्त्रात्, संध्याभ्रदम्भादिव दिग्वधूभिः ॥४१॥ दिग्वधूभिदिगगनाभिः दुःखेन चित्तोद्भूतातिखेदोदयेन संध्याकालीनाभ्राणां दम्भाद्वयाजात् । उत्प्रेक्ष्यते-वत्रान्निजवदनात्ताम्बूल दशनचर्वितनागवल्लीदलचूर्णमहायि क्षिप्तमिव । किं कृत्वा । दिनश्रिया वासरलक्ष्म्याश्चूडामणेः शिरोमणेव्योममणेः सहस्रकिरणस्य अनीदृशीं दुष्टामस्तलक्षणाम् । 'ईदृशीं च कथमाकलयित्री' इति नैषधे । दशामवस्थां प्रेक्ष्य चक्षुर्लक्ष्यीकृत्य । किंभूतस्य भानोः। स्वभर्तुनिजेश्वरस्य । 'दिशो हरिद्भिहरितामिवेश्वरः' इति रघुवंशे । 'हरितामीश्वरः पतिः सूर्यः' इति तद्वत्तिः ॥
सार्थ દિવસલમીના મુગટસમાન પોતાના સ્વામી સૂર્યની અનિચ્છનીય દશા જોઈને દુઃખી દિગંગનાઓએ મુખમાંથી ત્યાગ કરેલું સંધ્યાના વાદળ૨૫ ચાવેલું તાંબુલ ન હોય ! ૪પ
पत्यौ गवां कापि गतेऽस्य बन्धून्, पद्मान्, रथाङ्गान् रिपुवत् प्रदोषः।
क्लिनाति कोपात् किमतो दिगीशैः, संध्याभ्रदम्भादरुणीबभूवे ॥४२॥ दिगीशैदिक्पालकैः । उत्प्रेक्ष्यते-अत एतत्कारणात् उत्पन्नात् प्रकटीभूतात्कोपा. क्रोधात्सध्याभ्राणां दम्भाव्याजाकिमरुणीबभूवे रक्तैर्जातम् । कारण प्रतिपादयतिगवां भीनां किरणानां च पत्यो स्वामिनि भास्करे राजनि च क्वापि कत्रापि स्थाने गते प्रगते सति अस्य बन्धून्मित्राणि पद्मान् कमलान् । द्वावपि पुनपुंसकलिङ्गौ । रथागांश्चक्रवाकान् संकोचवियोगादिप्रकारै रिपुवद्वैरिवत्प्रदोषो यामिनीमुख क्लिश्नाति पीडयति । यथा कश्चित्प्रत्यर्थी पृथ्वीनाथे कार्यवैयङ्ग्यात्क्वचन गते सति तत्स्वजनजनान् संतापयति ॥ इति सध्यारागः ॥ .
કલેકા જેમ રાજા અન્ય સ્થળે જતાં શત્રુરાજા આવીને તેના સ્વજન વગેરેને કષ્ટ આપે છે, તેમ કિરણોને રાજા સૂર્ય અન્યત્ર જતાં, સર્યશત્ર પ્રદેષ આવીને તેના બંધુવર્ગ કમલે અને ચક્રવાકોને સંતાપ આપવાથી દિશાધિપતિઓ સંપ્યારાગને બહાને ધથી જાણે લાલ બની ગયા ન હોય ! જરા
अभ्रे मनाक्संतमसैः प्रदोष-रागान्तरेऽथ प्रकटीबभूवे । प्रवालपुब्जे स्मयमानकृष्ण-वल्लीप्ररोहैरिव वार्धिमध्ये ॥ ४३ ॥
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० ४३-४५] हीरसौभाग्यम्
४८१ ___ अथ संध्यारागभवनानन्तरमभ्रे आकाशे प्रदोषो यामिनीमुख संध्या तस्य यो रागो रक्तिमा तस्यान्तरे मध्ये मनाक् किंचन संतमसैरन्धकारैः प्रकटीबभूवे प्रादुर्भूतम् । कैरिव । स्मयमानकृष्णवल्लीप्ररोहैरिव । यथा वार्धिमध्ये पारावारान्तरालभूमौ प्रवालपुजे विद्रुमकन्दलवृन्दे विस्मेरकृष्णलतानां 'कालीवेल' इति लोकमध्ये प्रसिद्धानामङ्कुरैः प्रकटीभूयते ॥
શ્લોકાર્થ સમુદ્રની મધ્યમાં રહેલાં પરવાળાઓના પુંજમાં જેમ વિકસ્વર કાલીવેલના અંકુરા પ્રગટ થાય તેમ આકાશમાં થયેલા સંખ્યારાગની મધ્યમાં કંઈક અંધકારરૂપ અંકુર પ્રગટ થયા. ૪મા
विभ्राजिसंध्याभ्रपरम्पराभि-रलम्भि भूच्छायभरैर्विभूतिः ।
स्मेरारुणाम्भोरुहमण्डलीभि-भृगैरिवान्तर्मधुपानलीनैः ॥ ४४ ॥ विभ्राजन्त इत्येवंशीलाभिविभ्राजिनीभिः शोभनशीलाभिः संध्यारागरक्तीभूतानामभ्राणां वर्दलिकानां परम्पराभिः श्रेणीभिः कर्तीभिभूच्छायभरैरन्धकारनिकरैः करणे विभूतिः शोभा अलम्भि संप्राप्ता । काभिरिव । स्मेरारुणाम्भोरुहमण्डलीभिरिव यथा विकचानां कोकनदानां मालिकाभिः अन्तर्विकसितकोशमध्ये मधूनां मकरन्दानां पानार्थमास्वादनकृते लीनैरातृप्तिपानरसान्निश्चलीभूतै गर्ध मरैः कृत्वा लक्ष्मीः शोभा प्राप्यते ॥
કલેકાર્થ જેમ વિકરવર રાકમલેના કેશની મધ્યમાં રસપાનમાં લુપી બનેલા શ્રમરે શોભે છે, તેમ સુશોભિત સંધ્યારાગનાં રકતવર્ષીય વાદળેની શ્રેણીમાં અંધકાર શેભે છે. ૪૪
तमोगणालिङ्गिनभोङ्गणश्रीः, संध्याभ्ररागच्छरिता चकासे ।
वृन्दारकैः कुङ्कुमगन्धधूली-द्रवैरिवासिच्यत शक्रमार्गः ॥ ४५ ॥ संध्यासमयोद्भूतानामभ्राणां रागै रक्तिमभिश्छुरिता व्याप्ता । 'चन्दनच्छुरित वपुः' इति पाण्डवचरित्रे । तमसां तिमिराणां गणेन समुदायेन आलिङ्गिता चुम्बिता कलिता नभोङ्गणश्रीगंगनतललक्ष्मीश्चकासे शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-वृन्दारकैर्देवैः कुकुमैघुसणरसकलितैर्गन्धधूलीनां जात्यमृगनाभीनां द्रवैः पकैः कृत्वा शक्रमार्गः पुरंदरपदवी गगनमसिच्यत सिक्त इव । 'येनामुना बहुविगाढसुरेश्वराध्व-' इति नैषधे । 'सुरेश्वराध्वा गगनम्' इति तद्वृत्तिः ॥
सार्थ સંધ્યા સમયે ઉત્પન્ન થયેલા વાદળોની રક્તતાવડે વ્યાપ્ત બનેલી ગગનલક્ષ્મીને અંધકારે
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग श्लो० ४५-४८
%3
આલિંગન કર્યું. અથવા કુંકુમના રસવાળી કરતૂરીના પ્રવાહીથી આકાશનું સિંચન કર્યું ન હોય ! ૪પા
सुधान्धसामध्वनि सांध्यगगो-ल्लास विलुप्य प्रसृतं तमोभिः ।
मलीमसाः स्वावसरं प्रपद्य, परोदयं हन्त कुतः सहन्ते ॥ ४६॥ सांध्यरागस्य जगत्स्वभावात्प्रादुर्भवतः संध्यायां दिनादौ दिनान्ते च द्वे संध्ये भवतः । अत्र चाधिकारादिनान्तसंध्याया एवेति वाच्यम् । यतोऽग्रेतननिशायां शासनदेवता समेष्यती विवक्ष्यते रागो रक्तिमा तस्योल्लासमाविर्भाव प्रसार वा विलुप्य निराकृत्य निषिध्य सुधामृतमेवान्धो भोजन येषां ते सुधान्धसो देवाः। 'स्वाहास्वधाक्रतुसुधाभुज आदितेयाः' इति हैमीवचनात् । सुधाशना देवास्तेषामध्वनि मार्ग पथि गगने तमोभिभूच्छायभरैः प्रसृत विस्तृतम् । जगद्व्याप्तमित्यर्थः । युक्तोऽयमर्थः । मलीमसा मलिनाः पापा वा स्वस्यात्मनोऽवसर प्रस्ताव वेलामभ्युदयसमयं वा प्रपद्य प्राप्य । हन्त इति खेदे । परेषामन्येषामात्मव्यतिरिक्तानामुदयमुन्नतिं कुतः सहन्ते । अपि तु नीचस्वभावान्न सहन्ते एव ॥ इति संध्यारागतमिस्रवर्णनम् ॥
કલેકાર્થ સંધ્યારાગના ઉલ્લાસને હઠાવી અંધકારના સમૂહે આકાશને વ્યાપ્ત કર્યું. ખરેખર, “મલીન આશયવાળા નીચ પુરુષો પિતાનો અવસર પામીને બીજાના ઉદયને કયાંથી સહન કરે ?' ૪૬
पुरारिकंसारिपदप्रसत्ते-रजय्यवीर्य शशिनं निशम्य ।
ध्वान्तोपधेस्तस्य निजिघृक्षयेव, तमोभिरभ्रे बहुभिर्बभूवे ॥ ४७ ।। ध्वान्तानामन्धकाराणामुपधेाजात् । उत्प्रेक्ष्यते-तमोभिः स्वर्भानुभिरभ्र आकाशे बहुभिघनर्बभूवे सजातमिव । अनेके विधुतुदा बभूवुरित्यर्थः। कया । तस्य स्वकवलाय. मानस्य शशिनो निजिघृक्षया निग्रहीतुमिच्छया निग्रहं कतु कानया । किं कृत्वा । पुरनाम्नो दैत्यस्य अरिः शत्रुरीश्वरस्तस्य तथा कंसनामासुरस्य अरिद्वेषी तस्य च पदस्य क्रमस्य विष्णुपदस्य प्रसत्तेः प्रसादात्सेवानुभावाज्जेतुमशक्यमजय्य वीर्य पराक्रमो यस्य तादृश शशिन चन्द्र निशम्य आकर्ण्य ॥
પ્લેકાર્થ આકાશમાં અંધકારના બહાને ઘણા રાહુઓ પ્રગટ થયા ! શા માટે ? ઈશ્વર તથા વિષ્ણુના ચરણના પ્રભાવથી અજેય પરાક્રમવાળા ચંદ્રને સાંભળીને તેને ચાસ કરવાની ઇચ્છાથી જાણે ઘણા રાહુઓ પ્રગટ થયા ન હોય ! ૪૭
कचिज्जगत्साक्षिणमेक्ष्य यात, जगज्जगज्जीवपिबो जिघत्सुः । स्वीय विभाव्यावसरं स्मरारि-भूच्छायकायां सृजतीव मायाम् ।।४८॥
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० ४८-५० ]
डीरसौभाग्यम्
जगज्जीवपिवः विश्वप्राणहरः । ईश्वररूपेण संहारकारकत्वात् । 'जीवेऽसुजीवितप्राणाः' इति हैम्याम् । तथा 'क्षये जगज्जीवपिबं शिवं वदन्' इति नैपधे । स्मरारिरीश्वरः स्वीयमात्मीयं तमसोऽभ्युदयत्वात् शिवस्तु तमः प्रगुणः अत एव अवसर प्रस्ताव समय विभाव्य विलोक्य ज्ञात्वा वा । उत्प्रेक्ष्यते - जगद्विश्व जिघत्सुः खादितुमिच्छुः Prasad मित्रमेव कायः शरीरं यस्यास्तादृशीं मायाम् । शाम्बरीकपट विद्यामित्यर्थः । सृजतीव करोतीव । किं कृत्वा । जगत्साक्षिणं शुभाशुभकर्मकर्तणां जगज्जनानां प्रतिभुव भास्कर क्वचित्कुत्रापि हगगोचरप्रदेशे यातम् पक्ष्य विभाव्य ॥
४८३
લેાકા
શુભાશુભ કર્માંને કરતા જગતના જીવાના સાક્ષીરૂપ તે બીજે ગયલે જાણી પેાતાને અવસર જાણી જગતના સંહારક ઇશ્વરે સારાયે જગતનું ભક્ષણ કરવાની ઇચ્છાથી ગાઢ અંધકારરૂપ શરીરવાળી શાંબરી નામની અવિદ્યાનું સર્જન કર્યું" ન હોય ! ૫૪૮૫
पशोरिवोर्वीदिवगोचरस्य, ध्वान्तस्य भोः पश्यत मन्दिमानम् । निहन्यमानोऽपि मुहुः करेण, चण्डद्युता धावति रोदसोर्यत् ॥ ४९ ॥
भो लोकाः पण्डिताः यूयं पशोस्तिरश्च इव छागस्येव वा ध्वान्तस्य निशान्धकारस्य मन्दिमान मूढतां मूर्खतामज्ञानतां पश्यत विलोकयत । 'अथोदयति निर्दोषे सचि वेन्दौ नवे रवेः । कोककोकनदान न्दिमन्दिमानमगान्महः ॥' इति वस्तुपालकीर्तिकौमुद्यां सूर्यास्तमनवर्णने । किंभूतस्य । उर्वीदिवगोचरस्य द्यावाभूमीविषयस्य पशोरिव भूमीपतास्थाने चरणगोचरो यस्य । यद्यस्मात्कारणात् चण्डद्युता अत्यन्तकोपना का न्तिर्यस्य । कोपारुणीभूतेनेत्यर्थः । तादृशेन पुंसा करेण किरणेन खरेण करेण हस्तेन चपेटादिप्रदायिपाणिना मुहुवरिंवार निहन्यमानः ताड्यमान हस्तपादप्रभृतिप्रहृतिभिः व्यापाद्यमान' वधादिभिः सत् रोदसोर्दिवस्पृथिव्योर्धावति पुनः पुनः समायाति । ध्वान्तशब्दः पुंनपुंसकलिङ्गयोः ॥
શ્લાકા
હૈ પંડિતા, આકાશ અને પૃથ્વીમાં ફેલાયેલા અંધકારની પશુ જેવી મૂર્ખતા તે। જુવા ! કે જે કાપથી લાલ બનેલા સૂર્યનાં કિરણેાવડૅ હાયા ઢાવા છતાં પણ વારંવાર આકાશ–પૃથ્વી ઉપર આવે છે ! ૫૪૯૫
अङ्काच्च्युताया रभसेन बाल्या - लीलां सृजन्त्याः स्वपितुर्गभस्तेः । जामेर्यमस्येव पयःप्रवाहै-भृते नमोभूमितले तमोभिः || ५० ॥ तमोभिस्तिमिरैर्नभोभूमितले नभस्तल भूमीतलं च भृते व्याप्ते बाल्याद्वालस्वभा
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ७ श्लो० ५०-५२
वाल्लीलां क्रीडाम् । 'क्रीडा लीला च नर्म च' इति हैम्याम् । सृजन्याः कुर्वन्त्याः स्वस्य जनकस्य पितुर्ग नस्तेभ स्करस्य अङ्कादुत्सङ्गात् रभसेनौत्सुक्येन च्युतायाः पतितायाः यमस्य शमनस्य जामेभगिन्या अलभत । शमनस्वसुः शिशुत्वम् ‘दिवसकराङ्कतले चला लुण्ठन्ती' इति नैषधे । यमुनायाः पयःप्रवाहैः सलिलौघैरिव व्योममहीमण्डले निर्भर भृते । कालिन्द्याः कृष्णजलत्वेनेयमुत्प्रेक्षा ||
બ્લેકાર્થ આકાશ અને પૃથ્વી અંધકારથી વ્યાપ્ત બની. જાણે પિતાના પિતા સૂર્યના ઉસંગમાં બાલભાવે ક્રીડા કરતી, ઉસુકતાથી ઉસંગમાંથી પડી ગયેલી યમુના, તે યમુનાના પ્રવાહથી જાણે આકાશ અને પૃથ્વી વ્યાપ્ત બની ગયાં ન હોય ! ( યમુનાનું જલ શ્યામ હોવાથી અંધકાર સાથે ઘટાવવામાં साव्यु छ. ) ॥५०॥
रथाङ्गनाम्नां दिवसावसाने, वियोगभाजां सममङ्गनाभिः ।
स्फुरद्विपादानलधूमलेखा, मन्ये तमिस्रा बहुलीबभूवुः ॥ ५१ ॥ तमिस्रा अन्धकाराणि । तमिस्रशब्दः स्त्रीक्लीवलिङ्गयोः । बहुलीबभूवुः निबिडा नीरन्ध्राः संजायन्ते स्म । तत्राहमेव मन्ये विचारयामि । दिवसावसाने दिनपर्यन्ते संध्याया एवारभ्य अङ्गनाभिः स्वीयवल्लभाभिः रथाङ्गविहंगमीभिः सम सार्ध वियोगभाजां परस्परविश्लेषकलितानां रथाङ्गनाम्नां चक्रवाकानां स्फुरन्त्यः प्रकटीभवन्त्यः विषादः खेदः स एवानलो हुताशनः तस्य धूमानां लेखाः श्रेणय इव ॥
બ્લેકાર્થ આકાશ અને પૃથ્વી ગાઢ અંધકારથી વ્યાત બન્યાં, હું માનું છું કે સયાસમયથી આરંભીને પિતાની વલ્લભાઓ સાથેના વિયોગથી દુઃખી થયેલા ચક્રવાકેના વિષાદરૂપી અગ્નિ ( વિરહાનલ)ના ધુમાડાની જાણે શ્રેણી ન હોય ! પલા
गते गवां स्वामिनि नाभ्युदीते, राजन्यथाराजकवद्विभाव्य । स्वैरप्रचारेण जगत्समग्र-मुपाद्रवदस्युरिवान्धकारः ॥ ५२ ॥
अन्धकारः स्वैर स्वेच्छया प्रचारेण द्यावाभूम्योः संचरणेन दस्युरिव प्रत्यर्थीव चौर इव वा समग्र जगत्सर्वमपि भुवनमुपाद्रवदुपद्रवति स्म । किं कृत्वा । गवां किरणानां पृथिवीनां च स्वामिनि नायके भानौ भूधने च । 'गोस्वामिनि स्फुरिततेजसि दृष्टमात्रे' इति कल्याणमन्दिरस्तवने । क्वापि कुत्रापि गते अस्तमिते परजनपदे प्रयाते मृते वा सति अथ पश्चात् राजनि चन्द्रे पट्टधरनृपे च नाभ्युदीते नोदय प्राप्ते पट्टे स्थापिते च । अत एवार कवन्निःस्वामिकमिव जगद्विभाव्य निरीक्ष्य । 'हा हा महाकष्टमराजक
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ७ श्लो० ५२-५५ ]
जगत्' इति मृगयावर्णने धनपालोक्तिः ॥
શ્લેાકા
કિરણાને સ્વામી સૂર્ય અસ્ત થતાં અને તેના પટ્ટધર રાજા ચંદ્રના હજુ ઉય નહીં થવાથી, જગતને રાજા વિનાનું જાણીને ચારની જેમ સ્વેચ્છાપૂર્વક ઘુમતા અંધકાર સમગ્ર જગતને ઉપદ્રવ ४२वा साग्येो. ॥५२॥
freferयः कियती क्षितिर्वा, प्रमातुकामस्तमसां समूहः । कुतूहलाक्रान्तमना इतीव द्यावापृथिव्योः प्रसरीसरीति ॥ ५३ ॥
४८५
तमसामन्धकाराणां समूहों द्यावापृथिव्योर्नभोभूमण्डलयोः प्रसरीसरीति अतिशयेन प्रसरति । उत्प्रेक्ष्यते – विहायो गगनं किंप्रमाणमस्येति कियत् । तथा वा पुनः क्षितिः पृथिवी कियत्प्रमाणा । 'कियती पञ्चसहस्त्री कियती लक्षा च कोटिरपि कियती । औदाय नमनसां रत्नवती वसुमती कियती ॥' इति सूक्तोक्तिः । इत्यमुना प्रकारेण कुतूहलेन कौतुकेनाक्रान्तमाकुलित व्याप्त वा मनो यस्य तादृक् सन् प्रमातुकामः प्रमाणीकर्तुमना इव ॥
લેાકા
અધકારના સમૂહ આકાશ અને પૃથ્વી પર ખૂબ જ વ્યાપ્ત બની ગયા. શાથી ? ‘આકાશ કેટલુ અને પૃથ્વી કેટલી? ખાવા કૌતુકથી આક્રાન્ત થયેલા ચિત્તવાળા અંધકારના સમૂહ, તે બંનેનું પ્રમાણ માપવા માટે જાણે બધે પ્રસરી ગયા ન હેાય ! ॥૫॥
तेषे तपो भूधरगह्वरान्त - स्त्यक्ताशनाम्भः प्रतिवासरं यत् । व्योमावनीव्यापक सिद्धिरस्मा - दलम्भि भ्रच्छायभरैरिवैषा ॥ ५४ ॥
भूच्छायभरैः संतमससमूहैर्भूधराणां पर्वतानां गह्वराणां गुहानां महाकन्दराणामन्तमध्ये अर्थात्स्थित्वा प्रतिवासरं दिवस दिवस प्रति त्यक्ते अशनाम्भसी आहारपाने यत्र तादृश क्रियाविशेषणं वा मुक्तान्नपानं यथा स्यात्तथा तपस्तेपे । नियमविशेषकष्ट तप्तम् । उत्प्रेक्ष्यते – अतोऽस्मादुग्रतपसः पषा प्रत्यक्षलक्ष्या व्योमावन्योर्नभोभूयोर्व्यापनरूपासिद्धिः फलनिष्पत्तिर्लब्धिविशेषा अलम्भि लब्धा संप्राप्ता ॥ इत्यन्धकाराविर्भवनम् ॥
ક્લાકા
દરેક દિવસેામાં અંધકારના સમૂહે પતાની ગુફામાં રહીને અન્નજલના ત્યાગરૂપ તપશ્ચર્યા કરવાથી તેને તે તપના ફલરૂપે આકાશ અને પૃથ્વીને વ્યાપ્ત કરવાની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ ! ૫૫૪૫
अथोददीप्यन्त नभःपदव्यां, झगज्झगित्युत्रविमिश्रताराः । स्वकान्तमायान्तमवेत्य रात्र्या, पुष्पोपचारो व्यरचीव मार्गे ।। ५५ ।।
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ७ श्लो० ५५-५७
अथ तमःप्रसारानन्तरं झगझगितिकृद्भिर्देदीप्यमानैरुपैः किरणैर्विमिश्राः करम्बितास्तादृशास्तारका ज्योतिर्मण्डला नभःपदव्यां गगनमार्ग उददीप्यन्त प्रस्फुरन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-स्वकान्त निजवल्लभं रात्रिपतित्वाञ्चन्द्रम् । 'रोहिणीद्विजनिशौषधीपतिः' इति हैमीवचनात् । आयान्तमागच्छन्तम् । स्वपाच इत्यध्याहारः । अवेत्य विज्ञाय राज्या चन्द्रपत्न्या । 'उषादोषेन्दुकान्ता' इति हैम्याम् । मार्ग भर्तुरागमनस्याध्वनि पुप्पोपचारः कुसुमप्रकरो व्यरचि विरचित इव ॥
साथ અંધકારના સમૂહમાં ઝગઝગાટ કિરણોથી મિશ્રિત તારામંડલ રફુરાયમાન થયું. પિતાના પતિ ચંદ્રનું આવાગમને જાણીને ચંદ્રપત્ની નિશાદેવીએ જાણે પતિના માર્ગમાં પુષ્પો પાથર્યા ન હોય ! અર્થાત પુષ્પોની રચના કરી ન હોય ! પપપ
कुक्षिभरि क्षोणिनभःपदव्यो-दृप्ताहित संतमस जिघांसोः ।
ताराः स्वयं राज्ञ इहायियासोः, पताकिनीव प्रसृता पुरस्तात् ॥ ५६ ।। इह जगति गगनाङ्गणे वा स्वयमात्मना यियासोरागन्तुकामस्य राज्ञः रजनीजीवितवल्लभस्य पार्थिवपुंगवस्य च पुरस्तादने तारास्तारकारूपा पताकिनी सेनेव प्रसृता प्रसरति स्म । यत्र राशोऽभिषेणनाभिलाषस्तत्र पुरस्त्वरितमनीकं प्रसरतीति रीति तिश्च । राज्ञः किं कर्तुमिच्छोः । क्षोणिनभःपदव्योश्चतुर्दिग[न्त]सागरान्तगगनाम्बरमण्डलयोः कुक्षिभरि भृतमध्यम् । तथा दृप्त जगदाक्रम[ण]कारकम् । तथा अहित प्रतिपक्षम् । 'ध्वान्तस्य रविचन्द्ररत्नदीपका विपक्षाः' इति काव्यकल्पलतायाम् । संतमसमन्धः कार' जिघांसोर्हन्तुमिच्छोः । अन्योऽपि बलवान् भूपतिप्त भुवमाक्रामन्त बलिष्ठ प्रतिपन्थिन हन्तुमिच्छति ॥
કાર્ય આકાશ-પૃથ્વીના મધ્યભાગને વ્યાપ્ત કરવાની અને અંધકારરૂપ બળવાન શત્રુનો નાશ કરવાની ઈચ્છાથી સ્વયં આકાશમાં આવવા ઈચ્છતા ચંદ્રરૂપી રાજાની આગળ તારાઓ રૂપી સેના આકાશમાં પ્રસરી ગઈ પકા
चिरंविनोदैर्दिननायकेना-भिकेन साकं सुरवमलक्ष्म्या ।
नक्षत्रलक्षात्किमशेषवक्षः, श्रमाम्बुभिविन्दुकित बभूव ॥ ५७ ।। अभिकेन निजकामुकेन दिननायकेन साक भानुमता सम चिर बहुकाल सकल वासर यावद्विनोदैविविधमानसाभिलषितक्रीडारसैः कृत्वा सुरवमलक्ष्म्या गगनश्रिया अशेषमखिल वक्षो हृदयस्थलम् । उत्प्रेक्ष्यते-नक्षत्राणामुडूनाम् इति सामान्योक्तिः ।
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० ५७-५९] हीरसौभाग्यम्
४८७ यतो हैम्यामपि सर्वेषां नामानि सामान्येनैवोक्तानि न विशेषात् , यथा-'नक्षत्र तारका ताराज्योतिषी भमुडुग्रहाः । धिष्णयमृक्षम्' इति, तथापि उपलक्षणाद्ग्रहनक्षत्रतारकाणां लक्षात्कपटात् श्रमाम्बुभिः बहुविनोदविधानोद्भूतप्रस्वेदसलिलैबिन्दवः संजाता अस्मिन्निति । स्वार्थ कः। बिन्दुकित जलकणकलित जातम् । 'स्वेदबिन्दुकितनासिकाशिख तन्मुख सुखयति स्म नैषधम् इति नैषधे । किं बभूव संजातमिव ॥
લેકાર્થ સંપૂર્ણ દિવસ પોતાના કામુક પતિ સૂર્યની સાથે હાસ્ય-વિનોદ આદિ કામક્રીડાઓ કરવાથી, ગગનલક્ષ્મીના વક્ષસ્થલમાં રહેલા ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારાઓ તે જાણે શ્રમજલનાં (દજલન) લાખ બિંદુઓ ન હોય ! પછા
आगन्तुकस्योदयशृङ्गिशङ्गा-स्थानीं तमोद्विड्दमनस्य राज्ञः । नभोवितान किमकारि तारा-मुक्ताङ्कित सृष्टिकृतोपरिष्टात् ॥ ५८ ॥
सृष्टिकृता जगतत्सर्गविधायकेन विधात्रा राक्षश्चन्द्रस्य पृथिवीपुरंदरस्य उपरिष्टात् मस्तकोपरितनभागे । उत्प्रेक्ष्यते-तारास्तारका उपलक्षणान्नक्षत्रताराग्रहा एव मुक्ता. फलानि तरङ्किन विचित्ररचनाचारिमाञ्चित नभो गगनतलमेव वितान चन्द्रोदयः किमकारि निर्मितम् । रचितमिव । राज्ञः किंभूतस्य । शृङ्गिणः पर्वतस्य । पूर्वपर्वतस्येत्यर्थः । शृङ्ग शिखर तदेवास्थानीमुपवेशनसभामागन्तुकस्य आगमनशीलस्य । पुनः किंभूतस्य । तमांस्येव द्विषन्तः शत्रवस्तेषां दमनस्यान्तकारकस्य । 'अप्यन्तकारिदम. नदर्पच्छिन्मथनादयः' इति हैम्याम् ॥
લોર્થ ઉદયાચલ પર્વતના શિખરરૂપ સભામંડપમાં નિરંતર આવનાર (સભ્ય) તેમજ અંધકારરૂપ શત્રનું દમન કરનાર એવા ચન્દ્રરાજાના મસ્તક ઉપર બ્રહ્માએ ગ્રહ-નક્ષત્ર-તારાઓ રૂપ મુક્તાફલેથી ચિત્ર વિચિત્ર એવો આકાશતલરૂ૫ ચંદર જાણે બનાવ્યો ન હોય ! પાપા
नभोगसारङ्गदृशां रतीश-राभस्यवश्यप्रियखेलिनीनाम् ।
वक्षःस्थहारच्युतमुक्तिकाभि--नभःस्थली तारकिता किमासीत् ॥ ५९॥ रतीशराभस्येन तारुण्यवयस्त्वेन यन्मदनौत्सुक्य यौवनोन्मादेन मदनात्युत्कण्ठाभाक्त्वेन वश्या म्वायत्तीभूता ये प्रिया वल्लभास्तैः सम स्म रमन्ते वात्स्यायनोक्तविविधविनोदैः खेलन्ति क्रीडन्तीत्येवंशीलास्तादृशीनाम् । 'भीम कृत्वाङ्कखेलनम्' इति पा. ण्डवचरित्रे । नभसि आकाशे गच्छन्तीति नभोगा देवास्तेषां सारङ्गदृशो मृगलोचनाः स्त्रियो देव्यस्तासां वक्षःसु हृदयस्थलेषु तिष्ठन्तीति वक्षस्थास्तादृशा हारा मुक्ताकलापा
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८ हीरसौभाग्यम्
सर्ग ७ श्लो० ५९-६१ स्तेभ्यश्च्युतास्त्रुटित्वा पतिता मुक्तिका मुक्ता एव मुक्तिका मुक्ताफलानि ताभिः कृत्वा उत्प्रेक्ष्यते-नमास्थली गगनमण्डली तारकिता तारकाः संजाता अस्यामिति तादृशी तारककलिता किमालीत् बभूवुषीव । 'नक्षत्रभूः क्षत्रकुलप्रसूर्युक्तो न भोगैः खलु भोगभाजः' इति चम्पूकथायां नलस्य मेरोरप्याधिक्यवर्णनम् । 'न भोगैः राज्यादिसुखेन युक्तः । पक्षे नभोगैर्वैः सहितः' इति तट्टिप्पनके ॥
કાર્ય યૌવનના ઉન્માદથી વાધીન બનેલા પતિની સાથે વિવિધ પ્રકારની કામચેષ્ટાઓ કરતી મૃગનયના એવી દેવાંગનાઓનાં વક્ષસ્થળ ઉપર રહેલા મુક્તાહારમાંથી તૂટી પડેલા મોતીઓ જ જાણે ગગનમંડલમાં તારારૂપે બની ગયા ન હોય ! પલા
स्वर्दण्डदण्ड दधता तमिस्र-वासो वसानेन सितेतरश्रि ।
कपालमालेव धृता विहायः-कपालिना वक्षसि तारतारा ॥ ६०॥ ... विहायःकपालिना नभोनाना योगिना वक्षसि स्वहृदयस्थले तारा उज्ज्वला केशचर्मरहितत्वेन केवल तुम्बिकात्वेन च धवला तारा ज्योतिश्चकं च तद्पा। उत्प्रेक्ष्यतेकपालमाला निर्नाथदमकमनुजमुण्डली च 'तुम्बिली' इति लोकप्रसिद्धा धृतेव कलितेव । कपालिना कपालधारण युक्तिमदेव । यतः कपालानि विकचत्वइनृमुण्डानि मालात्वेन सन्त्यस्येति कपाली। किं कुर्वता लोके 'स्वर्दण्डो लोके 'स्वर्दण्डउ' अथवा पितृपथः इति प्रसिद्धः । गगनान्तराले भ्रमन् किंचित् वतवर्णो दण्डाकारेण दृश्यमानो मार्गाकारेण वा स दण्डो यष्टिस्त दधता विभ्रता । पुनः किं कुर्वाणेन । सितादुज्ज्वलवर्णादितरा कृष्णवर्णा श्रीः शोभा यस्य ताहक तमिन ध्वान्त तदेव वासो वसन वसानेन परिदधानेन । 'गुणिप्रायाणि वस्त्राणि भूषणानि तव प्रभो । वसानश्च दधानश्च सत्कविारि तिष्ठति । इति भोजप्रबन्धे ॥
કલેકાર્થ દંડાકાર આકાશમાર્ગરૂપે કંઈક &ત દંડને ધારણ કરતા, અને કૃષ્ણવર્ણય ભાવાળા અંધકારરૂપ વસ્ત્ર ધારણ કરતા એવા આકાશરૂપી કાપાલિકે વક્ષસ્થલમાં જાણે દેદીપ્યમાન તારાઓ રૂપી મનુષ્યોના મસ્તકેની માલા ધારણ કરી ન હોય ! ૬
तथा तवाप्यस्तु यथा त्रियामे, निष्कास्यतेऽहं गलहस्तयित्वा । शपन्नितीवाक्षिपदृक्षलक्षा-क्षतानहर्योग्यभिमन्य गच्छन् ॥६१।।
गच्छन् परद्वीप प्रति ब्रजन्नहर्दिनमेव योगी त्रियामा प्रत्यक्षिपत्क्षिपति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण सिद्धविद्यामन्त्रोपयोगवान् अभिमन्त्र्य मन्त्रेण स्थानभ्रः
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग७ श्लो० ६१-६३] हीरसौभाग्यम्
४८९ शादिकारकया विण्या मन्त्रयित्वा जाप क्त्वा ऋक्षाणां तारकादिज्योतिषां लक्षात्कपटात् लाजानक्षततण्डुलान्वा त्रियामां प्रत्यक्षिपतिक्षपति स्म । उत्प्रेक्ष्यते त्यमुना प्रकारेण त्रियामामात्मप्रचासदायिनी वैरिणी चन्द्ररमणी शपन् छाप ददान इन । इति किम् । हे त्रियामे इति संबोधनम् । शात्रक्वेन चतुर्यामाया अपि प्रियामेति कथन क्षयकत्सूचकम्। यथाहत्वया गलहस्तयित्वा गलेहस्त 'गलोथो' इति प्रसिद्धः, चपेटां वा दत्त्वा निष्का स्यते लोकमध्यात् रोदःकन्दरमन्दिराद्वा कर्ण्यते तथा तेनैव प्रकारेण गलहस्तचपेटादिप्रदानादिना तवापि भवत्या अपि निष्कासनमस्तु स्तोकवेलयैव भवतात् ॥
કાર્થ અન્યદ્વીપમાં જતા સૂર્યરૂપ યોગીએ, “સ્થાનભ્રષ્ટ કરનાર આદિ સિદ્ધ વિદ્યાઓથી નક્ષત્ર-તારાઓ રૂ૫ લાખો ચોખા અભિમંત્રિત કરીને જાણે રાત્રિ ઉપર ફેંક્યા ન હોય ! અને આ પ્રમાણે અભિશાપ આપ્યો ન હોય તે રાત્રિ, જેમ ગળે હાથ દઈને અર્થાત ગળું પકડીને મને દૂર કર્યો તેમ હું પણ તને અપકાળમાં તેવીજ રીતે ગળું પકડીને દૂર કરીશ! ૬il
प्रस्थातुकामेन तमो जिघांसो-र्जयाय पूर्वावनिमुद्रतेन ।
अक्षेपि राज्ञा दशदिक्षु मन्ये, शान्त्यै बलिस्तारकतन्दुलाली ॥६२॥ पूर्वावनिभृद्गतेन उदयाचलरूपराजधानीस्थायुकेन पूर्वाद्रौ स्थितेन वा। राक्षा चन्द्रेण जिष्णुजगतीभुजा च। उत्प्रेक्ष्यते-शान्त्यै निविघ्नतानिर्माणकृते दिक्षु सर्ववि प्रदेशेषु तारकाणामेव ज्योतिषामेव तन्दुलानां निस्तुषीकृताक्षतकलमानां माला श्रेणी। नद्प इत्यर्थः । बलिः देवदानवादीनां गगनादिदिक्षु क्षेपणीयसिद्धासादिषस्तुजासमक्षेपि क्षिप्त इव । राशा किं कर्तुकामेन । तमसां तमसो वा अन्धकारस्य बिधुतुदस्य वा जियांसोनिजप्रत्यनीकस्य जयाय वशीकरणार्थ भूयः पराभवनार्थ वा प्रस्थातुकामेन प्रचलितुमनसा ॥
કલેકાર્થ હું માનું છું કે ! પિતાના શત્રુ અંધકાર ઉપર વિજય મેળવવા માટે પ્રયાણ કરવાની ઈચ્છાવાળા ઉદયાચલરૂપ રાજધાનીમાં રહેલા ચંદ્રરૂપી રાજાએ વિશ્વશાંતિને માટે દશે-દિશામાં ताराम॥३५अक्षत। (योगा) यदि ३४१ न हेय ! ।।१२॥ .
कान्ते निमग्नेऽम्बुनिधौ प्रणश्य, दिनश्रियोऽत्राणतया प्रयान्त्याः ।
आच्छिद्य मुक्ताभरणानि तारा, द्विपत्तयेवाददिरे रजन्या ॥६३।। अत्राणतया अरक्षकत्वेन अशरणभावेन वा प्रणश्य जीवनाश नष्वा प्रयान्त्याः ___x ‘निष्कास्यते' इति प्रथमपुरुषप्रयोगश्चिन्त्यः, 'अहम्' इति कर्मणा सामानाधिकरण्यात्. 'अहयुः इत्यत्रेवाहमो विभतिप्रक्तिरूपकत्वेन वा समाधेियम् ।
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ७ श्लो० ६३-६५ क्वचिद् गुप्तस्थाने गच्छन्त्या दिनश्रियो दिवसलक्ष्म्यास्तारा एव ज्योतीरूपाणि वा मुक्ताभरणानि मुक्ताफलमयानि भूषणानि द्विषत्तया वैरिभावेन रजन्या रात्र्या आच्छिद्य हठादल कृत्वा आददिरे उद्दाल्य गृहीतानीव । कस्मिन्सति । कान्ते अर्थादिनश्रिया भर्तरि भास्करे अम्बुनिधौ समुद्रपयःप्लवे निमग्ने बडिते सति ।
શ્લેકાર્થ પિતાને પતિ સૂર્ય પશ્ચિમ સમુદ્રમાં જવાથી, અશરણ બની ગયેલી કેઈપણ ગુપ્તરથાને સંતાઈ જવાની ઈચ્છાથી નાસી જતી એવી દિવસલક્ષ્મીના તારાઓ રૂપી મોતીઓનાં આભૂષણો, વેરભાવને ધારણ કરતી રાત્રિએ જાણે છીનવી લીધાં ન હોય. ૬ મા
स्वाकूलिनीकूलविलासिनीनां, प्रदोषविश्लेषिविहंगमीनाम् ।
विलोचनोद्भूतपयःपृषद्भिः, किमम्बर तारकित पतद्भिः ॥६४॥ स्वःकूलिन्या गगनगङ्गायाः कूले तटे विलसन्ति । 'लस श्लेषणक्रीडनयोः, इति धात्वर्थत्वेन आश्लिष्याश्रित्य तिष्ठन्ति स्वैर भा वा क्रीडन्तीति वा। इत्येवंशीलास्तादृशीनाम् । तथा प्रदोषे दोषामुखे विश्लेषो निजप्रियेण सम वियोगोऽस्त्यासां तासां विहगमीनां पक्षिणीनाम् । अर्थाच्चक्रवाकीनाम् । 'विहगयोः कृपयेव शनैर्ययौ रविरहवि. रहध्रुवमेदयोः' इति रघुवंशे । 'दिवसावसाने निश्चयेन वियोगयोः विहगयोश्चक्रवाकीचक्रवाकयोः कृपयेव' इति तवृत्तिः। 'पुमान् स्त्रिया,' 'स्त्रिया सहोक्तौ पुमान् शिष्यते न तु स्त्री' इति केवलविहगशब्दः । तथा 'निजपरिवृढ गाढप्रेमा रथाङ्गविहंगमी' इति नैषधे विहंगमीशब्दः । 'स्वर्गिगङ्गारथाङ्गः' इति काव्यकल्पलतायाम् । विलोचनेभ्यः नेत्रेभ्य उद्भूतानां वियोगातिदुःखोदयादाविर्भूतानाम् । नेत्रनिःसृतानामित्यर्थः। पयसामश्रुजलानां पृषद्भिबिन्दुभिः । 'बिन्दो पृषत्पृषतविप्लुषः' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-पतद्भिः शरद्भिः अर्थात् गगनाङ्गणमागत्य तिष्ठद्भिः सद्भिः अम्बरमाकाश तारकित तारकाः संजाता अस्मिन्निति तादृश तारककलापकलित कि जात बभूवेव ॥
આકાશગંગામાં પોતપોતાના પતિ સાથે ક્રીડા કરતી અને રાત્રિમાં વિયોગજન્ય દુઃખથા પીડિત થયેલી ચક્રવાકીઓનાં નયનમાંથી પડતાં અમુજલનાં બિંદુઓ જાણે આકાશમાં તારા રૂપે બની ગયા ન હોય ! ૬૪
स्वां निष्ठितां प्रेक्ष्य सुधां सुधाशैः, पुनः कृतेऽस्या इव मध्यमानात् ।
सुधाम्बुधेयॉम्नि समुच्छलद्भि-म्भःकणैस्तारभरैर्बभूवे ॥६५॥ सुधाम्बुधः क्षीरसमुद्रात्सुधाया उत्पत्तिस्थानत्वात्कविसमये प्रसिद्धत्वाच्च सुधा
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ७ श्लो० ६५ - ६७ ]
भाग्यम्
४९१
बुधिः । तथा 'सुधाम्भोनिधिडिण्डीर पाण्डयशः कुशेशय खण्डमण्डितसकल संसारसराः' इति चम्पूकथायाम् । व्योम्नि पवमानपदव्यामुच्छल द्भिरूर्ध्वं गच्छद्भिरम्भः कणैर्जलबिन्दुभिः । उत्प्रेक्ष्यते - तारभरैज्योतिर्वातैर्बभूवे संजातम् । सुधाम्भोधेः किं क्रियमाणात् । स्वां स्वकयां नारायणमथन समयसमुद्भूतां प्राचीनां सुधां पीयूष निष्ठितां व्ययितां भुक्त्वा पीत्वा सर्वामपि क्षय नीतां प्रेक्ष्य दृष्ट्वा पुनर्व्याघुटय अस्याः सुधायाः कृते अर्थाय । तर्हि तेऽन्यमप्याहार कथं न कुर्वन्तीत्यत आह-यतस्ते केवल सुधाममृतमेवाश्नन्तीति सुधाशा देवास्तैर्मथ्यमानात् विलोड्यमानात् ॥ इति तारकाणामुदयः ॥
લાકા
પૂર્વ અમૃત ખલાસ થઈ ગયેલુ જાણીતે, અમૃતભક્ષી દેવે વડે સુધાની પ્રાપ્તિ માટે. ફરીથી થન કરાતા ક્ષીરસમુદ્રમાંથી આકાશમાં ઉછળતાં જલબિંદુએ જાણે તારાઓના સમૂહરૂપે બની ગયાં ન હોય ! ॥૬॥
अथो दधे चण्डकरे प्रयाते, प्राच्या मुखे किंचन पाण्डिमश्रीः । स्मितं प्रमोदादिव सौम्यराजो - दयं प्रकृत्येव दिशा समीक्ष्य ||६६ ||
अथो संध्यारागान्धकारतारकाभ्युदयानन्तरं चण्डकरे उग्रदण्डे नृपे सूर्ये प्रयाते अस्तमिते सति प्राच्या पूर्वदिशा किंचन किमपि मुखे स्ववदने पाण्डिमश्रीरुज्ज्वलतायाः शोभा दधे घृता । प्राच्यां दिशि धवलिमा प्रादुर्भवति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - सौम्यराजोदय सोमता संयुक्तस्य राज्ञश्चन्द्रस्य भूवल्लभिस्य च उदयमुद्गमनं पैतृकपदप्राप्तिलक्षणाभ्युदसमीक्ष्य विलोक्य प्रकृत्येव प्रजयेव नगर लोकेनेव । 'राज्याङ्गानि प्रकृतयः पौराणां श्रेणयोऽपि च इति हैम्याम् । दिशा पूर्वहरिता प्रमोदात्स्वाभिमत राजप्राप्तिजनितहर्षाविर्भावात्स्मित हसितमिव ॥
લેાકાર્થ
સૂર્ય અસ્ત થતાં પૂર્વ દિશાના મુખ ઉપર કંઈક ઉજ્જવલ રોાભા પ્રગટ થઈ, જેમ પ્રજાજને પ્રિય રાજાને અભ્યુદય જોઈને હર્ષાતિરેકથી હસી ઉઠે તેમ પૂશિા પોતાને અભીષ્ટ સૌમ્યરાજા (चंद्र)नो युध्य लेहाने नये स्थित (हास्य) उश्ती न होय ! ॥६६॥
संसृज्य राज्यद्दयितेन पत्नी, हरेई रित्तारविभूषणश्रीः । गर्भ वहन्ती मिडिकामयूखं मुखेऽपुषत्पाण्डुरिमाणमूहे ॥६७॥
हरेरिन्द्रस्य पत्नी कान्ता हरित् दिक् एतावता पूर्वदिक् मुखे निजास्ये पाण्डुरिमाण धवलतामपुषत् पुपोष अतीव पाण्डुरवदना संजातवती । 'निजमुखमितः स्मेर धत्ते हरेर्महिषी हरित' इति नैषधे । तत्राहमेवमूहे तर्कयामि । 'ऊह वितक' इत्यय धातुः ।
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ७ श्लो० ६७-६९ मिहिकामयूख हिमकर' तमेव गर्भ भूण दोहदलक्षण वहन्ती सती दधानेव । किं कृत्वा । रज्यता अनुरक्तीभवता । 'रज्यन्नखस्याङ्गुलिपञ्चकस्य' इति नैषधे। दयितेन प्राणप्रियेण पुरदरेण साक समं संसृज्य सङ्ग कृत्वा । 'निर्वापयिष्यन्निव संसिसक्षोः' नैषधे । 'सग कर्तुमिच्छोः' इति तद्वत्तिः । किंभूता हरित् । ताराणां निर्मलमौक्तिका नाम् । 'तारो निर्मलमौक्तिके' इत्यनेकार्थः। ताराणां राजतीयानां वा तारणां शुभ्र णां वा तारकरूपाणी वा विभूषणानामाभरणानां श्रीः शोभा यस्याः । 'प्रथममुपहृत्यार्थ तारैरखण्डिततन्दुलैः' इति नैषधे । तारकवाची तारशब्दः । अपरस्तद्वत् । अपरापि युवती राज्य निजवल्लभेन सम संगमनाद्गुर्विणी सती स्ववदने विशदिमान दधातीति रातिः स्थितिश्च ॥
કલેકાર્થ તારારૂપી આભૂષણો ધારણ કરતી ઈન્દ્રપત્ની પૂર્વદિશાએ મુખ ઉપર ઉજવલતાની શોભા ધારણ કરી, પ્રસન્ન થયેલા પોતાના પતિ ઇન્દ્રની સાથેના સંગમથી ચંદ્રરૂપ ગર્ભ ધારણ કરવાથી જાણે મુખ ઉપર પાંડુરતાને પોષતી ન હોય ! ૬ળા
आकण्ठमम्भःसु निमज्य काम-मन्त्रोऽलिशब्दैः कुसुदैरसाधि ।
विकाशलक्ष्मी ददती किमेषा, तत्सिद्धिरिन्दुद्युतिराविरासीत् ॥६८|| - कुमुदैः कैरवैश्चन्द्रविकाशिकमलैः आकण्ठ गलकन्दल मर्यादीकृत्य अम्भासु पानीयेषु निमज्य ब्रूडित्वा अलिशब्दमधुकरमधुरगुजारवैः कृत्वा काममन्त्रो मानसमनीषितप्रदा यिका विद्या असाधि साधित आराद्धः । उत्प्रेक्ष्यते-एषा प्रत्यक्षलक्ष्या इन्दुद्युतिश्चन्द्र चन्द्रिकारूपा तत्साधकस्याभीष्टविधायकमन्त्रस्य सिद्धिः फलनिष्पत्तिराविरासीकिमु प्रकटीभूतेव । तत्सिद्धिः किं कुर्वती । एषां कुमुदानां विकाशलक्ष्मी स्मेरताश्रिय विश्राणयन्ती ॥
લોકાર્થ : ચંદ્રવિકાસી કમલાએ આકંઠ સમુદ્રમાં ડૂબીને ભ્રમરોના ગુંજારવથી કામમંત્ર (ઈષ્ટદાયી મંત્રીને સાધ્યો હોય, તેથી કમલેને વિકાસલક્ષ્મી આપતી ચંદ્રની ચંદ્રિકારૂપ મંત્રસિદ્ધિ પ્રગટ થઈ ન હોય ! ૬૮
सान्द्रद्रुमोल्लासिनि पूर्वशैल-शृङ्गाछगणे चञ्चति चन्द्रलेखा ।
किंचिनिरीक्ष्या हरिदिङ्मृगाक्ष्या-चूडामणिः किं चिकुरान्तरस्था ॥६९।। ___ सान्द्रविनिद्राबल(निबिडदल)मण्डलकलितान्तरालसच्छायपादपपटलोल्लसनशीले पूर्व शैलस्य उदयाचलस्य शृङगारगणे शिखराजिरे उपरितन विभागे किंचिनिरीक्ष्या स्वरूप
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० ६९-७१ ] हीरसौभाग्यम्
४९३ तरचक्षुर्लक्ष्या चन्द्रलेखा शशिकला चञ्चति संशोभते । 'चञ्चति चकास्ति लसत्यपि शोभते' इति क्रियाकलापे । उत्प्रेक्ष्यते-हरेः पुरन्दरस्य दिक् पूर्वाशा सैव मृगाक्षी हरि णेक्षणा वधूस्तस्याः चिकुराः केशपाशास्तेषामन्तरे मध्ये तिष्ठतीति चिकुरान्तरस्था नि बिडघनकेशकलापत्वेन किंचिन्मनाक् निरीक्ष्या दृग्गोचरा चूडामणिः किमु शिरोरत्नमिव। मणिशब्दः पुंस्त्रीलिङ्गयोरपि । यथा 'प्रश्निस्तिथ्यशनीमणिः सृणिः' इति लिङ्गानुशासने । तथा इस्वो दीर्घोऽपि । अथवा चूडामणिमस्तकाभरणविशेषः । सौराष्ट्रगुर्जरेषु तु 'चाक' इति लोकोक्त्या तत्र पुंलिङ्ग एवावधार्यते ॥
પ્લેકાર્થ ગીચ વડે ઉલ્લસિત એવા પૂર્વાચલના શિખર ઉપર કંઈક દેખી શકાય તેવી ચંદ્રલેખા શેભે છે. તે જાણે ઈન્દ્રપત્ની પૂર્વદિશાના કેશસમૂહની મધ્યમાં રહેલું કંઈક દ્રષ્ટિગોચર થાય એવું ચૂડામણિ અર્થાત મસ્તકનું આભૂષણ ન હોય ! u૬૯ र दत्त्वाधिपत्य निखिलाचलानां, स्वदिग्गिरेः स्वर्गिरिचक्रिणेव ।
मौलिस्थले राजतपट्टबन्धो, विनिर्मितः स्फूर्जति सामिसोमः ॥७॥ सामिसोमः अर्धविधुः स्फूर्जति स्फूर्तिमियति । दीप्यते इत्यर्थः । 'पूर्व गाधिसुतेन सामिघटिता मुक्ता नु मन्दाकिनी यत्प्रासाददुकूलवल्लिरनिलान्दोलैरखेलहिवि' इति नैषधे । 'सामिघटिता अर्धनिष्पादिता' इति तद्वृत्तिः । उत्प्रेक्ष्यते--स्वगिरिचक्रिणा काञ्चनाचलचक्रवतिना शक्रेण । 'जाम्बूनदोर्वीधरसार्वभौम' इति नैषधे इन्द्राभिधानम् । स्वदिग्गिरेरात्मीयांशाशैलस्य उदयाभिधानस्य भूधरस्य निखिलाचलानां सकलभूमण्डलवर्तिपर्वतानामाधिपत्यमैश्वर्य राज्यं दत्त्वा मौलिस्थले शिरोमण्डले राजतो राजतस्याय रूप्यसंबन्धी पट्टबन्धो विनिर्मितः कृत इव बद्ध इव ॥
આકાશમાં અર્ધચંદ્ર શોભે છે. તે જાણે ચક્રવર્તી મેરુપર્વતે પોતાની દિશાના પર્વતને (ઉદયાચલને) સર્વ પર્વતોનું આધિપત્ય આપીને, તેના મસ્તકે ચાંદીને પટ્ટાબંધ બાંધ્યો ન होय ॥७ ॥
सुरेन्द्रदिग्भूधरमूर्ध्नि बिम्ब-मपूर्णमाभासत शीतभासः ।
खण्ड शिखायामिव सं हिकेय-दंष्ट्रान्तरायन्त्रणतोऽजनिष्ट ॥७१।। सुरेन्द्रस्य निर्जरनायकस्य दिक पूर्वाशा तस्या भूधर उदयपर्वतः तस्य मूनि मस्तके शिखरे शीतभासश्चन्द्रस्य अपूर्ण किचिन्यून किम[प्य]पूर्णनिर्गमनात्खण्ड बिम्बमण्डलमाभासत राजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-सै हिकेयस्य सिंहिकासुतस्य स्वर्भानोद्रष्ट्राणां दाढानाम
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ७ श्लो० ७१-७३ तरा मध्ये यन्त्रणतः पीडनतः निर्गमनतः शिखायामग्रभागे खण्ड शकलमिवाजनिष्ट संजातमिव ॥
કલેકાર્થ ઉધ્યાચલ પર્વતના શિખર ઉપર કંઈક અપૂર્ણ એવું ચંદ્રબિંબ લે છે. તે જાણે રાહુની દામાં પીલાવાથી શિખર ઉપર ચંદ્રને એક ટુકડે પડ ન હોય ! Iળા
संपूर्णपीयूषमयूखबिम्ब, बभौ ततः स्वीयदिगङ्गनायै ।
मरन्दलीनालिपुरंदरेण, समर्प्यते स्म स्मितपुण्डरीकम् ॥७२॥ ततोऽनन्तर संपूर्णमखण्ड पीयूषमयूखस्य चन्द्रस्य बिम्ब मण्डल बभौ भासते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-पुरंदरेण इन्द्रेण स्वीयायै आत्मीयायै दिगगनायै हरित्कान्तायै निजपूर्व दिक्पग्रनयनायै मरन्दाथें मकरन्दपानकृते लीना अन्तनिश्चलीभूता अलयो भ्रमरा यत्र तादृक् स्मितपुण्डरीक विस्मेरश्वेतकमल कि समर्प्यते स्म विश्राणित दत्तमिव ॥
કલેકાર્થ ત્યારપછી સંપૂર્ણ ચંદ્રમંડલ શોભે છે, ઇન્ડે પિતાની પ્રિયા પૂર્વદિશાને, રસપાન કરવામાં લીન બ્રમો જેમાં છે એવું વિકસ્વર કમલ અર્પણ કર્યું ન હોય ! છરા
पितामहस्य व्रतिराट्चरित्र-श्चित्रीयमाणस्य विधूतमौलेः । कमण्डलुश्चान्द्र इवोत्पलाङ्कः, स्रस्तः शयादुल्लसति स्म सोमः ॥७३॥
सोमश्चन्द्र उल्लसति स्म उल्लासं दशदिक्षु ज्योतिःप्रसारमातनुते स्म शोभते स्म घा । कवेरपरवर्णनराभस्येन मा ग्रन्थनायको विस्मृतोऽभूदिति । तमेव स्मारयति इति सर्वत्रापि योजनीयम् । उत्प्रेक्ष्यते--व्रतिराजः श्रीहीरविजयसूरिपुरंदरस्य चरित्रैः सर्वातिशायिभिरवदातैश्चित्रीयमाणस्य अनन्यसामान्यविस्मयरस दधानस्य अत एव विस्मयातिरेकाद्विधूतः कम्पितो मौलिमस्तक येन तादृशस्य पितामहम्य वृद्धस्य विधातुः शयात्पाणिपात्रस्तः कथंचित्पतितः अत्याश्चर्यरसवशाञ्चित्तवयम्येण पाणिपङ्कजाद्गलितः। तथा उत्पलाङ्कः कुवलयकलितः तथा चान्द्रश्चन्द्रकान्तमणिमयः कमण्डलुरिव कुण्डिकाख्यं जलपानपात्रमिव । 'कुण्डिका तु कमण्डलुः' इति हैम्याम् ॥
કલેકાર્થ દશે દિશામાં જ્યોતિ પ્રસાતો ચંદ્ર શોભે છે. તે જાણે આચાર્ય હીરવિજયસૂરિના અસાધારણ ચરિત્રથી વિસ્મિત થવાથી જેનું મસ્તક કંપાયમાન થયું છે એવા વૃદ્ધ પિતામહ બ્રહ્માના હાથમાંથી પડી ગયેલું નીલકમલના ચિહ્નવાળું ચંદ્રકાન્ત મણીનું કમંડલ ન હોય ! ૭૩
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ७ श्लो०७४-७६] हीरसौभाग्यम्
४९५ पीयूषपूर्णः कलधौतक्लुप्तोऽ-भिषेककुम्भः किमु कौमुदीशः ।
शृङ्गारयोनि जगदाधिपत्येऽ-भिषिञ्चता विश्वकृता व्यधायि ॥७४॥ शृङ्गारयोनि श्रीनन्दनम् । 'मनःशृङ्गारसंकल्पात्मनो योनिः' इति हैम्यां स्मरनामसु । जगदाधिपत्ये सर्वेषां भुवनानां राज्ये नक्त स्मरस्यैश्वर्यादभिषिञ्चता अभिषेक कुर्वाणेन विश्वकृता जगत्सृष्टिकारकेण विधिना । उत्प्रेक्ष्यते-कौमुदीशः चन्द्रिकापतिः शीतकान्तिरूपः पीयूषणामृतरसेन पूर्णो भरितः । तथा कलधौतै रजतैः क्लुप्तो विनिमितो घटितः अभिषेककुम्भः अभिषेककरणकृते कलशः किमु व्यधायि विनिर्मित इव ॥
પ્લેકાર્થ સંપૂર્ણ ચંદ્રમંડલ શોભે છે તે જાણે કામદેવને જગતના રાજસિંહાસન પર અભિષેક કરવા માટે, બ્રહ્માએ બનાવેલ અમૃતરસથી ભરપૂર એ ચાંદીનો અભિષેકકુંભ (મંગલકલશ) ન હોય ! ૭૪
श्रयात्मुधायाश्चिरकालपाना-त्तां याचमानाननुगृह्य देवान् । मुधारुचिर्विश्वसजा सुधाया, अक्षीणकुम्भः किमु कल्प्यते स्म ॥७५।।
विश्वसृजा त्रिभुवनसर्वसृष्टिविधायिना वेधसा सुधारुचिश्चन्द्रः । उत्प्रेक्ष्यतेसुधाया अमृतरसस्य न कदाचिदपि क्षीयत इत्यक्षीणः अक्षयकुम्भश्चन्द्रकान्तमणिमयः कलशः किमु कल्प्यते स्म विनिर्मितो घटित इव । किं कृत्वा । चिरकाल' बहुसमय यावत्पानादी[त्पी]तेः सुधायाः पूर्वपीयूषस्य क्षयान्नाशात् तां पुनः सुधां याचमानानभ्यर्थयमानान्मार्गयतो देवाननुगृह्य सर्वेषां सुराणामुपरि पीयूषपायित्वेन अनुग्रह कृत्वा ॥
પ્લેકાર્થ ઘણા કાળ પર્યત અમૃતરસનું પાન કરવાથી અમૃત ખલાસ થઈ જવાથી યાચના કરતા દે ઉપર અનુગ્રહ કરીને, જગતકર્તા બ્રહ્માએ ક્યારે-પણ ક્ષય ન પામે તે આ ચંદ્રરૂપ અમૃતને અક્ષયકુંભ બનાવી આપો ન હોય ! પાપા
प्राग्दिछमृगाक्ष्या प्रणयेन पत्यौ, समीयुषि स्वावसथं सुरेन्द्रे । उद्बोधितो भेत्तमिवान्धकार, निशीथिनीनायकदीप्रदीपः ॥७६।।
प्राग्दिझ्मृगाक्ष्या पूर्वहरिन्नामहरिणनयनया रात्रित्वादन्धकार मेत्तुं निराकर्तुम् । उत्प्रेक्ष्यते-निशीथिनीनायकः शर्वरोवरयिता चन्द्र एव दीप्रो दीपनशीलः प्रसरज्ज्यो. तिर्जालजटिलो दीपो मन्दिरमणिरुद्बोधितः प्रकटीकृत इव । कस्मिन्सति । प्रणयेन
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग श्लो० ७६-७८ प्रेम्णा याचनया वा। 'प्रणयः प्रेमयायाच्ायोः। विनम्मे प्रसरे चापि' इत्यनेकार्थः । स्वावसथं निजनिकेतन समीयुषि सम्यम्भोमाझ्गकलिते संप्राप्ते पत्यौ भर्तरि सुरेन्द्र निर्जरनायके सति । अथ वा शके स्नेहेन स्वगृहे समागते सति ॥ इति चन्द्रोदयः ॥
બ્લેકાર્થ પોતાના સ્વામી ઈન્દ્ર પિતાના મહેલમાં પ્રેમપૂર્વક આવેલા હેવાથી, અંધકારને દૂર કરવા માટે પૂર્વદિશારૂપી મૃગનયનાએ જાણે ચંદ્રરૂપી દેદીપ્યમાન એ પ્રદીપ પ્રગટાવ્યો ન હોય! હક
पूर्वाद्रिमौलेरथ मन्दमन्द, प्रचक्रमे गन्तुमचण्डरोचिः ।
निजोदयश्रीनवनृत्तसूत्र-धारापराद्रि मिलितु किमुत्कः ॥७॥ अथाभ्युदयानन्तर न विद्यन्ते चण्डानि तीक्ष्णानि रोचींषि यस्य सः अचण्डरोचिः शीतकान्तिश्चन्द्रः पूर्वाद्रिमौलेरुदयाचलचूलातः मन्दमन्द शनैः शनैः । 'गगनमवजगाहे मन्दमन्द मृगाङ्कः' इति चम्पूकथायाम् । तथा—'मन्द मन्द नुदति पवनश्चातकस्तोयगृधनुः' इति मेघदतेऽपि दृश्यते । गन्तु प्रचलित प्रचक्रमे प्रारब्धवान । 'प्रचक्रमे वक्तुमनुक्रमशा सविस्तर वाक्यमिदं सुनन्दा' इति रघुवंशे । उत्प्रेक्ष्यते-निजस्यात्मनः उदयश्रिया अभ्युद्गमनलक्ष्म्या नव नवीन यन्नृत्तं ताण्डव नाटक तत्र तस्य वा सूत्रधार नृत्यकलाचार्यम् । नाटकप्रारम्भकमित्यर्थः । तादृशमपरादि पश्चिमाचलम् । अस्ताद्रिमित्यर्थः । मिलितुमुत्कः किमु उत्कण्ठित इव । चन्द्रस्य हि प्रतिपद्वितीययोः पश्चिमाचला. देवाभ्युदयः तस्मादस्ताचलः । एव चन्द्रस्योदयाचलः । 'उदयगिरिकुरङ्गीशृङ्गकण्ड्यनेन स्वपिति सुखमिदानीमन्तरोदोःकुरझगः' । पुनः 'परिणतरविगर्मव्याकुला पौरुइती दिगणि घनकपोतीहुकृते क्रन्थतीव' इत्युदयनाचार्यकालिदासकवीन्द्रयोः प्रातर्वर्णने पृथक्पृथक पदद्वये ॥
બેકાર્થ શીતલ કાંતિવાળા ચન્દ્ર પૂર્વાચલથી ધીમે ધીમે ચાલવાને પ્રારંભ કર્યો. તે જાણે પોતાની ઉદયલક્ષ્મીના નવા નાટકને પ્રારંભ કરતા પશ્ચિમાચલ (અસ્તાચલ) રૂપી સુત્રધારને મલવા માટે ઉસુક બન્યો ન હોય ! કળા
स्वर्भाणुभीतेः शरणीकृतेन, प्राचीधवेनायमुपेक्षितः सन् ।
त्रस्यञ्छशाङ्कः किमु पश्चिमाशा-पतेः शरण्यस्य समेत्युपान्ते ॥७८॥ अस्यन् रिपोः सकाशात्त्रासमाकस्मिक भय संप्राप्नुवन् अयं गगनावगाही शशाङ्क: श्चन्द्रः उत्प्रेक्ष्यते--शरण्यस्य शरणागतवत्सलस्य पश्चिमाशापतेः पश्चिमदिक्पालकस्य वरुणस्योपान्ते समीपे किमु समेति समागच्छतीव । किंभूतः सन् । स्वर्भाणुभीतेः निज
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्म ७ श्लो० ७८-४.] हरसौभाग्यम् स्थात्पन्तप्रत्यथितया गिलपशीलस्य विधुतुदस्य भीभयान शरणीकृतेन भागत्याश्रितेन प्राचीधवेन पूर्वदिक्पतिना वज्रपाणिनाप्युपेक्षितः अकुलममत्वः सन् न स्वशरणे रक्षित इत्यर्थः ॥
શ્લોકાઈ પોતાના શત્રુ રાહુના ભયથી ત્રાસ પામેલે ચંદ્ર પૂર્વ દિશાધિપતિ ઈન્દ્રના શરણે આવવા છતાં ઈન્દ્રવડે ઉપેક્ષા કરાય, તેથી શરણાગત વત્સલ એવા પશ્ચિમ દિશાધિપતિ વરુણનું શરણ સ્વીકારવા માટે જાણે જતો ન હોય ! ૭૮
प्राचीपयोराशिपयःप्लवान्त-विलासमाधाय मरालबाला। क्रीडां चिकीर्षुः किमु पश्चिमाब्धौ, नभोध्वनासौ प्रचचाल चन्द्रः ॥७९॥
असौ प्रत्यक्षलक्ष्यः वर्णनगोचरीकर्तुमारब्धो वा चन्द्रः श्वेतकान्तिनभोध्वना गगन मार्गेण प्रचचाल चलति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-पश्चिमान्धौ प्रतीचीसमुद्रनीरपूरे क्रीडां जलकेलिविलास चिकीर्षुः कर्तुमिच्छुर्मरालबालः शिशुकलहंसः किमु प्रचलति । किं कृत्वा । प्राचीपयोराशेः पूर्वसमुद्रस्य पयःप्लवान्तः पानीयपूरमध्ये विलासं मजनोन्मजनतरणतामरसबिसास्वादनादिकां क्रीडामाधाय कृत्वा । समुद्रे हंसानां सद्भावो दृश्यते । यदुक्तम्-'इंसांसाहतप रेणुकपिशक्षीरार्णवाम्भोभृतैः' इति मातस्यास्तुतौ ॥
લેકાર્થ ચંદ્ર ધીમે ધીમે ગગનમાર્ગે ચાલે છે, તે જાણે પૂર્વસમુદ્રના જલપ્રવાહમાં વિવિધ પ્રકારની જલક્રીડા કરીને હવે પશ્ચિમ સમુદ્રમાં ક્રીડા કરવાની ઈચ્છાવાળે બલરાજહંસ ચાલતો ના હાથ ! પાછા
संचारि निर्दण्डमिवातपत्र, विहस्तको वा चलदात्मदर्शः । क्रीडातडागः किमु जगमो वा, स्मरावनीन्दोः शशमृद्धभासे ॥८॥
शशभृश्चन्द्रो बभासे राजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-स्मराक्नीन्दोः मेदिनीकुमुदसुहृदः कामराजस्य संचारि दिव्यानुभावेन स्वयं संचरणशील तथा निर्गतो दण्डो यस्मात्तन्निदण्डमवष्टम्भयष्टया रहितमातपत्र सितातपवारणमिव वाथ वा । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-स्मरनरपतेविहस्तको हस्तग्रहणोचितस्थाणुनिर्मुक्तः चलन् स्वयमेव प्रतिष्ठमान आत्मदर्शः दर्पण इव वा । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-कन्दर्पपार्थिवस्य जगमः कथंचन देवतानुभाषाभ्रमणरसिकक्रीडातडाको लीलासरोवरमिव ॥ इति चन्द्रमण्डलसंचारः ॥
म . આકાશમાં ચંદ્ર શોભે છે. તે જાણે કામદેવરૂપી રાજાનું, દિવ્ય પ્રભાવથી સ્વયં ચાલતું દંડ
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
हीरसौभाग्यम् सर्ग श्लो० ८०-८३ વિનાનું છત્ર ન હોય ! અથવા કામદેવરૂપી રાજાનું હાથમાં પકડી શકાય તેવા હાથા વિનાનું સ્વયં ચાલતું જાણે દર્પણ ન હોય ! અથવા કામદેવરૂપી રાજાનું જાણે જંગમ કીડાસરોવર ન હોય. ૮૦થા
भीतेः स्विकाया दिवसस्य लक्ष्मी, विज्ञाय नष्टामिह जीवनाशम् । - विद्मो वसत्या हसित हसन्त्या, ज्योत्स्ना जजाम्भे गगने सुधांशोः ।।८१॥
सुधांशोश्चन्द्रस्य मनागित्यध्याहार्य ततः किंचित् ज्योत्स्रा चन्द्रिका जज़म्मे प्रकटी. भूता विस्तृता वा । इहात्र ज्योत्स्नाविज़म्भणे अयमेवं विद्मो जानीमः। विचारयाम इत्यर्थः । इह जीवलोके स्विकायाः स्वस्याः राज्याः सकाशात् । 'हंस तनौ संनिहित वरन्त मुनेर्मनोवृत्तिरिव स्विकायाम्' इति नैषधे । भीतेर्भयाजीवनाश नष्टां जीवं गृहीत्वा प्रपलाय्य गतां दिवसस्य वासरस्य लक्ष्मी श्रियं विज्ञाय ज्ञात्वा अवधार्य हसन्त्याः स्वोत्कर्षेण हास्यं सृजन्त्या वसत्या निशाया हसित स्मित हास्यमिव ।
કલોકાથ ચંદ્રની કંઈક ચંદ્રિકા પ્રગટ થઈ તે જાણે આ લેમાં રાત્રિના ભયથી જીવ લઈને ભાગી ગયેલી દિવસલમાને જાણીને, પિતાના ઉત્કર્ષથી હાસ્ય વેરતી એવી રાત્રિનું હાસ્ય ન હાય ! ૧૮૧ . अम्बरे विरुरुचे सुधारुचे-श्चन्द्रचन्चुरमरीचिसंचयः ।
दुग्धवारिनिधिरात्मज विधु, किं चिराय मिलितु समीयिवान् ॥८॥ ___ . अम्बरे आकाशमण्डले सुधारुचेरमृतकिरणस्य चन्द्रस्य चन्द्रवत्कर्पूर इव चञ्चुरो मनोक्षः। धवल इत्यर्थः । 'चन्द्रोऽम्बुकाम्ययोः । स्वर्णे सुधांशी कपूरे कम्पिल्ले मेचकेऽपि च ॥' इत्यनेकार्थः । मरीचीनां संचयो निकरो विरुरुचे विरोचते स्म शुशुमे । 'विरुरुचे ष्टितभूमिषु' इति रघुवंशे । उत्प्रेक्ष्यते-दुग्धवारिनिधिः क्षीरसमुद्रः आत्मज दुग्धाम्भोनिधावुत्पन्नत्वेन विधुं सुधादीधितिं चिराय बहोः कालात् । 'चिराय चिरराप्राय चिरस्य च चिराचिरम्' इति हैम्यामव्ययाधिकारे । मिलितुं पुत्रस्नेहेन मिलनार्थ समीयिवान्कि समागत इव ॥ गगने चन्द्रगोलिकाङ्गः ॥
શ્લોકાઈ અમૃતકિરણવાળા ચંદ્રની કપૂર જેવી મનહર અને ઉજજ્વલ કાંતિ ગગનમંડલમાં ફેલાણી. તે કાન્તિસમૂહરૂપ ક્ષીરસમુદ્ર, પોતાના પુત્ર ચંદ્રને પુત્રનેહથી ઘણા સમયે મલવા માટે જાણે આવ્યો ન હેય ! ૮૨ स्वर्ग गता ऋतुभुजां प्रभवामि तृप्त्यै, तद्वन्नृणामपि धरामधिगत्य नित्यम् । पीयूषसंततिरितीव विचिन्तयन्ती, ज्योत्स्नातनूरवततार तलेऽचलायाः ॥८॥
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० ८३-८५ ] हीरसौभाग्यम्
४९९
ज्योत्स्नातनुश्चन्द्रिकाकाया पीयूषसंततिरमृतराजी । उत्प्रेक्ष्यते इति विचिन्तयन्ती सती अचलायास्तले मण्डले अवततार उत्तीर्णेव । इति किम् । यथेत्यध्याहारः । यथाह स्वर्ग' देवलोक गता संप्राप्ता सती क्रतुभुजां यज्ञांशभोजिनां देवानां तृप्त्यै सौहित्याय बुभुक्षोपशमाय प्रभवामि समर्थीस्यां तद्वत्तथा घरामधिगत्य पृथिवीं संप्राप्य मनुष्याणामप्यनाशनानां नित्यं सदा तृप्तिकृते समर्थीभवामि ॥
Àાકા
ચંદ્રિકાની અમૃતશ્રેણિરૂપ કાયા, આ પ્રમાણે વિચાર કરતી જાણે અસ્તાચલ તરફ ઉતરતી ન હાય ! ‘જેમ સ્વĆલાકમાં રહેલી હું યાજ્ઞિક દેવાની તૃપ્તિ માટે સમર્થ છું તેવી રીતે પૃથ્વીમાં આવીને મનુષ્યાને પણ તૃપ્ત કરવા માટે સમ થાઉં ! ૫૮૩૫
प्रससार महीविहायसो - मिंहिकादीधितिदीधितिव्रजः । युवतेरिव शीतदीधिते - रुपसंव्यानममेचकद्यति ॥ ८४ ॥
मिहिकादीधितेर्हिमकिरणस्य विधोः । 'प्रालेय मिहिका हिमम् । स्यान्नीहारस्तुपारश्व' इति हैम्याम् । दीधितीनां व्रजो निकरः महीविहायसोभूमीनभसोः प्रससार विस्तरति स्म । द्यावापृथिव्योः समकाल विस्तार प्राप्त इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते--शीतदीधितेश्चन्द्रस्य युवतस्तरुण्या यामिन्या अमेचकाः श्वेता न मेचका अमेचका उज्ज्वला द्युतिः कान्तिर्यस्य । 'या कुन्देन्दुतुषारहारधवला या श्वेतपद्मासना या वीणावरदण्डमण्डित - करा या शुभ्रवस्त्रावृता' इति विशेषणाद्वाग्देवतावसनव द्विशदमुपसंव्यानं परिधानवस्त्रमिव । 'गुणशब्दो विरोध्यर्थं नजादिरितरोत्तरः । अभिधत्ते यथा कृष्णः स्यादखितः सितेतरः ॥ ' इति हैम्याम् ॥
કાર્થ
ચંદ્રની કાન્તિને સમૂહ સમકાલે આકાશ–પૃથ્વીમાં ફેલાયા, તે જાણે ચંદ્રરૂપી યુવતિને પહેરવાનુ ઉજવલ ક્રાન્તિવાળુ વસ્ત્ર ન હોય ! ૮૪૫
वारिराशिरशनाविहायसोः, कौमुदीभिरुदर स्म पूर्यते । अन्धकाररिपुनिर्जयोदभव-कीर्तिभिः किमु कुमुद्वतीपतेः ||८५||
कौमुदीभिश्चन्द्रिकाभिर्वारिराशिः समुद्रः स एव रशना मेखला यस्या एतावता स[स] मुद्रा मेदिनी । मेखला तु शरीरान्तरेऽवस्थायिनी न पृथग्भवतीति । अतः समुद्रसहिता महीति समेतम् ( ? ) । तथा विहाय आकाश तयोरुदर मध्य पूर्यते स्म पूर्वीक्रियते स्म । व्याप्तमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-- कुमुद्वतीपतेः कैरचिणीकान्तस्य विधोः अन्धकार एव रिपुर्ध्वान्तशत्रुः । अथ वा रिपुः सूर्यः । 'मित्रो ध्वान्तारातिरब्जांशुः' इति हैमीव
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ७ श्लो० ८५-८७] हीरसौभाग्यम् चनात् । चन्द्रोदये भानुरस्तमीयते । सूर्यः स्वोदये च चान्द्रमसीं सर्वामपि विभूतिमादत्ते इति परस्परशत्रुतापि । तस्य ध्वान्तस्य सूर्यस्य वा निर्जयात्पराभवादुद्भवन्तीभिः प्रकटाभिर्जायमानाभिः कीर्तिभिः किमु समानाभिरिव दिवस्पृथिव्यौ व्याप्ते ॥
ચંદ્રિકાએ સમુદ્રપર્યત પૃથ્વી અને આકાશ બંનેનું ઉદર ભર્યું ! અર્થાત ચંદ્રિકાથી આકાશપૃથ્વી છવાઈ ગયાં, તે જાણે, અંધકારરૂપી શત્રુને પરાજ્ય કરવાથી ઉત્પન્ન થયેલી ચંદ્રની કીર્તિથી. આકાશ-પી વ્યાપ્ત બની ગયાં ન હોય ! u૮પા
भूमीनभोमण्डलमेदुरश्री-ज्योत्स्नावपुर्विष्णुपदीप्रवाहैः ।
नक्तंदिन जहनुपदप्रसत्तेः, प्राकाम्यरूपा किमवापि सिद्धिः ॥८६॥ भूमी पृथिवीपीठ नभोमण्डल गगनस्थल तयोविषये मेदुरा उपचयप्राचुर्य प्राप्ता श्रीलक्ष्मीः शोभा वा यस्यास्तादृशी ज्योत्स्ना कौमुदी सैव वपुर्गात्रयष्टिर्यस्यास्तादृश्या विष्णुपद्या गङ्गायाः प्रवाहैः प्रसरत्पयःपूरैर्नक्तंदिन रात्री दिवा च जह्नोर्नारायणस्य पदमाकाश चरणश्च तस्य प्रसत्तेः प्रसादनतः । 'प्रसादन प्रसत्तिः' इति व्युत्पत्त्या सेवनमित्यर्थः । भक्तेः सकाशात् । उत्प्रेक्ष्यते- प्राकाम्यरूपा रोदःकन्दरविस्तरणशीला बहुरूपकारिणी सिद्धिः फलनिष्पत्तिरवापि किं लब्धा संप्राप्तेव ॥
લેકાર્થ પવીપીઠ ઉપર અને ગગનમંડલમાં અત્યંત વ્યાપી ગયેલી શોભાવાળી ચંદ્રિકારૂપ કાયાવાળી આકાશગંગા, તે આકાશગંગાના પ્રવાહથી નિરંતર વિષ્ણુના ચરણની અર્થાત આકાશની ઉપાસના થવાથી, ઉપાસનાના-ફળરૂપે આકાશ-પૃથ્વવ્યાપી સિદ્ધિ જાણે પ્રાપ્ત કરાઈ ન હોય ! u૮૬
चूर्णैः प्रपूर्णा किमु मौक्तिकानां, पीयूषपकैः किमु वा [विलिप्ता । श्रीखण्डनीरैरथवा]भिषिक्ता, ज्योत्स्नाभिरुवीं धवलीकृताभात् ।।८७।।
__ ज्योत्स्नाभिः [धवलीकृता] प्रतिदिश प्रसरश्चन्द्रसान्द्रचन्द्रिकाभिनिरन्तरमतिश्वेततां प्रापिता उर्वी समस्तापि वसुमती आ[भात् आ]बभासे । उत्प्रेक्ष्यते-मौक्तिकानां स्थूलमुक्ताफलानां चूर्णैः क्षोदेनिष्पिष्य सूक्ष्मीकृतरजोभिः प्रपूर्णा प्रकर्षण (धवलीकृता) पूरिता किमु भरितेव । वा अथवा पीयूषपङ्करमृतकदमैः स्त्यानीभूतसुधारसैविलिप्ता किमु · विशेषेण कृतविलेपनेव अजगरागकलिता कृता । अथ वा श्रीखण्डनीरैः स्थूलघृष्टचन्दनवारिद्रवैरभिषिक्ता किं कृताभिषेकेव ॥
x ज्योत्स्नाभिः इत्युत्तरमुचितोऽपि 'धवलीकृता' इति पाठः कैश्चिदत्र प्रक्षिप्तः।। .....
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०१
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ७ श्लो० ८७-८९
Ram . . . . . ચંદ્રિકાએ પૃથ્વીની પ્રત્યેક દિશા ઉજજ્વલ બનાવી, તે જાણે પૃથ્વી મિતીઓનાં ચૂર્ણોથી ભરાઈ ગઈ ન હોય ! અથવા અમૃતના પ્રવાહીથી વિલેપન કરાયું ન હોય ! અથવા ચંદ્રને દ્રવથી અભિષેક કરાઈ ન હોય ! ૮૭
आप्लाविते किं सुरसिन्धुसुभ्रवः, स्रोतःसहस्रः परितः प्रसृत्वरैः । कर्पूरपारीविलसद्यशोभरैः, मरीशितुर्वा विशदीकृते इव ॥८॥
विलीयमानैस्तुहिनावनीभृ-नीहारचारैनिभृत भृते वा ।
प्रपूरिते सान्द्रितचन्द्रचन्द्रा-तपैर्वि भातः स्म दिवस्पृथिव्यौ युग्मम् ॥८९॥ सान्द्र नीरन्ध्रत्व संजातमेषामेषु वा इति सान्द्रिता बहलिताश्चन्द्रस्य निशानायकस्य चन्द्रातपाश्चन्द्रगोलिकास्तैः प्रपूरिते प्रकर्षेण पूर्णीकृते । सर्वतोऽपि निर्भर' भरिते व्याप्ते इत्यर्थः । दिवस्पृथिव्यौ द्यावाभूम्यौ विभातः स्म । तत्रोत्प्रेक्ष्यते-परितः सर्वतोऽपि दशदिक्प्रदेशेष्वपि प्रसृत्वरैः प्रसरणशीलैः सुराणां देवानां सिन्धोः समुद्रस्य सुभुवः पन्याः। 'कर्बुद्वीपवतीसमुद्रदयिताधुन्यौ सवन्तीसरस्वत्यौ' इति हैम्याम् । देवनद्या गङ्गायाः स्रोतसां पयःप्रवाहाणां सहस्त्रैर्दशशतीभिः आप्लाविते किम् । स्वकुक्षिगतीकृते इव निर्भर भृते इत्यर्थः । वा पुनरुत्प्रेक्ष्यते-सूरीशितुहीरविजयसूरीन्द्रस्य । पुनः सूरिनामग्रहण बहुबहुमानसूचकम् । कर्पूराणां घनसाराणां पार्यः । 'फडसि' इति लोके प्रसिद्धाः । 'पारी पूरपरागयोः । पात्र्यां कर्करिकायां च पादबन्धे च हस्तिनः ॥' इत्यनेकार्थः। 'कर्पूरपारिपरिधूसराङ्गम्' इति तद्वृत्तिः।तथा 'कर्परपूरकमनीययशोभिरामम्' इति स्तुत्यादौ । तत्र पूरशब्देन समूह एव । तद्वद्विलसद्भिः शुभ्रिमविभ्रमैः शोभमानः यशसां भरैः 'लोकानां प्रकरैः । 'प्रलोकः कीर्तिर्य शोऽभिख्या समाशा' इति हैम्यां यशोनामानि । विशदीकृते इव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-विलीयमानर्गलभिर्द्रवीभवद्भिः तुहिनावनीभृतो हिमाचलस्य नीहारचारैहिमनिव हैनिभृत निचित भृते वा भरिते वा । युग्मम् ॥ इति चन्द्रचन्द्रिकायाः प्रचारः ॥
सार्थ
..... . નીર ધ ચંદ્રિકાવડે સંપૂર્ણપણે વ્યાપ્ત બનેલાં આકાશ-પૃથ્વી શોભે છે. તે જાણે સમુદ્રની આકાશગંગાના પ્રસરેલા લાખો જલપ્રવાહથી આકાશ–પૃથ્વી ભરાઈ ગયાં ન હોય ! અથવા, હીરવિજયસરિના કપૂરની ગોટીઓ જેવા ઉજજવલ યશના સમૂહથી આકાશ–પૃથ્વી નિર્મળ કરાયાં ન હેય ! અથવા હિમાલયના પ્રવીભૂત થયેલા બરફના સમૂહથી આકાશ-પથી વ્યાપ્ત બન્યાં ન હેય. આ રીતે આકાશ–પૃથ્વી ચંદ્રિકા વડે ઉજજવલ બનાવાયાં. પ૮૮૯
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
सौभाग्यम्
गङ्गावज्जलजन्मबन्धुतनया स्वःकुम्भिवत्कुठजरो, नीर क्षीरवदुत्पल कुमुदवत्कादम्बवद्वायसः ।
वल्ली मौक्तिकहारवन्मरकतश्रेणीशशाङ्काश्मव
[ सर्ग ७ श्लो० ९०-९१
लक्ष्मीं कांचिदमी दधुः सितरुचौ चन्द्रापं चिन्वति ॥९०॥
तिरुच शारदीने चन्द्रे चन्द्रातप चन्द्रगोलिकां चिन्वति पुष्णति उपचय प्रापयति सति । विस्तारयतीत्यर्थः । अभी अत्रैव वृत्ते प्रकाश्यमाना यमुनादयः पदार्थाः कांचिदनन्यां लक्ष्मीं शोभां दधुबिभ्रति स्म । तानेव दर्शयति कविः - जलजन्मनां कमलानां बन्धुः सूर्यः तस्य तनया पुत्री यमुना । 'यमुना यमभगिनी कालिन्दी सूर्यजा यमी' इति हैम्याम् । गङ्गालक्ष्मीं धत्ते । चन्द्रिकया शुचीभवत्पयः प्रवाहत्वेन गङ्गासाम्यमापेत्यर्थः । तथा कुञ्जरो गजः । जातावेकवचनं सर्वत्रापि योज्यम् । समस्ता अपि हस्तिनः स्वःकुमिभवत् ऐरावणगजवद्वैभव बिभ्रति स्म । नीर समग्रमपि जल क्षीरव दुग्धमिव । तथा उत्पल' कुवलयनीलकमलमण्डल' कुमुदवत्कैरवमिव श्वेतारविन्दमिव । तथा वायसः कोलः सर्वेऽपि बलिभुजः कादम्बवत्कलह सा इव । तथा मरकतानां गारुत्मतानां नीलमणीनां श्रेणी माला शशाङ्काश्मवच्चन्द्रकान्तरत्नपक्तिरिव । तथा वल्ली समग्रलतावितान मौक्तिकहारवन्मुक्ताफलकलाप इव शोभां बभार ॥
શ્લાકા
જેમ સૂર્યપુત્રી યમુના ગંગાની, સર્વે હાથીઓ એરાવણની, સમચ स क्षीर (दूध )नी, નીલકમલ શ્વેતકમલની, કાગડા કલહસની, નીલમણિની પ ંક્તિએ ચંદ્રકાન્ત રત્નની, તેમજ સમગ્ર લતાએ મુસ્તહારની શાભાને ધારણ કરે, તેમ ચંદ્રમાં રહેલી ચંદ્રગાલિકા અનન્ય શાભાને ધારણ
२०
स्मेरत्कैरवशङ्कया कुवलयान्युत्तंसयत्यङ्गना,
भृङ्गान्मालिकबालिकाः सुमधिया गृह्णन्ति केलीवने ।
मुक्ताभ्रान्तिभृतः किरातवनिताश्चिन्वन्ति गुञ्जाव्रजां
चन्द्रमसो भ्रमं वितनुते नो कस्य चन्द्रातपः ॥ ९१ ॥
चचतो गगनमण्डले निखिलकलाकलापकलनदीप्यमानस्य चन्द्रमसः सुधादीधितेः चन्द्रातपः प्रतिहरित्प्रसृत्वरसान्द्रचन्द्रिका कस्य पुंसः स्त्रीगणस्य वा भ्रमं भ्रान्ति वित
चिते । अपि तु सर्वस्यापि करोतीत्यर्थः । तमेव प्रदर्शयति - अङ्गना मुग्धकामिन्यः स्मेरतां विकसताम् । 'स्मेरदम्भोरुहा रामपवमानमिवानिलः' इति पाण्डवचरित्रे स्मेरद्वि
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ७ श्लो० ९१-९२] हीरसौभाग्यम्
५.३ काशनार्थे दृश्यते । करवाणां श्वेतकमलानां शङ्कया भ्रमेण कुवलयानि नीलोत्पलानि उत्तंसयन्ति अवतंसानि कुर्वन्ति । शिरसि श्रवणयोर्वा अवतंसनिर्माणस्थानद्वन्द्वमिद ह. श्यते शास्त्रादौ यथा । 'आपीडशेखर सावतंसाः शिरसः सजि' इति हैम्याम् । तथा 'विलोचनाभ्यामतिमात्रपीडितेऽवतंसनीलाम्बुरुहद्वयीं खलु । तयोः प्रतिद्वन्द्वितयाधिरोपयांबभूवतुर्भीमसुताश्रुती ततः ॥' इति नैषधे । पुनर्मालिकानां मालाकारकाणां बलिकाः कुमार्यः । अथवा बाला एव बालिकाः स्त्रियः। केलीवने क्रीडाकानने स्वेषां परेषां राजादीनां वा । 'नित्योहयोतपदं समस्तकमला केलीगृहे राजते' इति श्रीचिन्तामणिपार्श्वनाथस्तोत्रे केलीशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति । सुमधिया पुष्पबुद्धया भृङ्गान् भ्रमरान् गृहन्ति । पुनमुक्तानां मुक्ताफलानां भ्रान्ति भ्रम बिभ्रतीति मुक्ताभ्रान्तिभृतः मौक्तिकभ्रमधारिण्यः किरातवनिताः पुलिन्दपुर ध्रयः गुञ्जाब्रजांश्चिन्वन्ति आददते ॥
પ્લેકાર્થ ગગનમંડળમાં દેદીપ્યમાન ચંદ્રની પ્રસરતી નીલી ચંદ્રગોલિક કયા પુરુષ યા સ્ત્રીને ભ્રમ પેદા નથી કરતી ? મુગ્ધ સ્ત્રીઓ વિકસ્વર તમલની બ્રાન્તિથી નીલકમલની વેણી આદિ આભૂષણો બનાવે છે ! વળી ક્રીડાવનમાં માળી-કન્યાઓ પુષ્પની બુદ્ધિથી ભ્રમરોને ગ્રહણ કરે છે ! ભીલની સ્ત્રીઓ મોતીની ભ્રાન્તિથી મુંજા (ચણોઠી)ના સમૂહને ગ્રહણ કરે છે ! અર્થાત્ નીલ એવી ચંદ્રગોલિકાવડે શ્વેતવસ્તુની બ્રાન્તિથી નીલવર્ણની વસ્તુ ગ્રહણ કરાય છે, ૯૧ ज्ञायन्ते वसुधासुधाकरगृहा ग॥रवैः कुम्भिनां,
दुग्धाब्धिः प्रतिनादमेदुरमिलत्कल्लोलकोलाहलैः । शैलाः कन्दरमन्दिराङ्कविलुठत्कण्ठीरवक्ष्वेडितै
र्जाते श्वेतकरोदयेऽम्बरसरिड्डिण्डीरपिण्डोपमे ॥१२॥ • अम्बरसरितो गगनापगायाः सिद्धसिन्धोः । भूपीठस्थगङ्गायास्तु प्रावृट् सरनीरवाह. वर्षणप्रकर्षप्रवहत्प्रबलजालाविलीभवजलजम्बालिनीप्लवमिलनात्कदाचित्कालुष्यमपि भव. त्येव । यदुक्तम्-'गङ्गानीरमपि त्यजन्ति कलुषं ते राजहंसा वयम्' इति । पर नभोनद्यां तु कदाचिदप्याविलीभावो न स्यादेव । तस्मादाकाशगङ्गायाः डिण्डीराणां फेनानां पिण्डाः समूहाः । 'पिण्डो वृन्दे जपापुष्पे गोले चोलेऽमसिहयोः। कवले च' इत्यनेकार्थः । तेषामुपमा सादृश्य यस्य तादृशे श्वेतकरस्य चन्द्रस्य उदये जाते सति । वसुधा पृथिवी तस्या आह्लादकारकत्वात्सुधाकराश्चन्द्रा अतिन्यायि[य]वत्तया सुधासदृशा उचितातिस्तोकत्वेन अमृतोपमानाः करा राजदेयांशा येषाम् । 'इदं तमुर्वीतलशीतला. तिम्' इति नैषधे । तेषां राज्ञां गृहा आवासाः ते कुम्भिनां मदोद्धरसिन्धुराणां गर्जारवैः कृत्वा शायन्ते नक्तं राजकार्यायागतराजसेवकैरवसीयन्ते उपलक्ष्यन्ते वा । तथा प्रतिनादैः प्रतिशब्दैः कृत्वा मेदुरैः पुष्टैवृद्धि प्राप्तैर्बहलीभूतैर्वा मिलतामन्योन्य संगच्छता संनिहितीभवताम् । वा अथवा स्वयमेव प्रादुर्भवतां कल्लोलानां तरङ्गाणां कोलाहलैर
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
५.४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ७ श्लो० ९२-९३ द्वैतनादैस्तुमुलैर्वा कृत्वा दुग्धाब्धिः क्षीरसमुद्रो ज्ञायते । तथा कन्दरा गुहा एव मन्दिराणि निवाससदनानि तेषामझ्के उत्सङ्गे । कन्दरशब्दस्त्रिषु लिङ्गानुशासने । यथा 'पिठर. प्रतिसरपात्रकन्दरा' इति । विलुठतामितस्ततः पाश्व परिवर्तयतां कण्ठीरवाणां मृगेन्द्राणां श्वेडितैः श्वेडाशब्दैः सिंहनादैः । श्वेडा तु सिंहनादोऽथ' इति हैम्याम् । कृत्वा शैलाः पर्वता शायन्ते अवबुध्यन्ते । अवलोककैरित्यध्याहारः । शारदीनसान्द्रचन्द्रिकया क्षोणी. 'मण्डले धवलीकृसे एतैरभिशानः कृत्वा प्रागुक्ताः पदार्थाः कथमप्यवबुध्यन्ते बुधैरित्यर्थः ॥
લોકાર્થ આકાશગંગાનાં ફીણ જેવા અતિત ચંદ્રને ઉદય થતાં પથ્વીની સુધા સમાન રાજમહેલ હાથીઓના ગરવથી પ્રતીત થાય છે. પડવાઓથી પુછ પરસ્પર મળેલા તરંગોના કોલાહલથી ક્ષીરસમુદ્ર જણાય છે ! તેમજ ગુફારૂ૫ આવાસની મધ્યમાં રહેલા સિંહોના સિંહનાદથી પર્વત જણાય છે ! ચન્દ્રને ઉદય થતાં આ રીતે ઉપર્યુંકત વસ્તુઓ જણાય છે. ૯૨
दुग्धाम्भोनिधिनिर्जरा इव नराः सर्वेऽपि संजज्ञिरे,
स्वःसिन्धोरधिदेवता इव व स्त्रस्यत्कुरङ्गीदृशः । स्फारस्फाटिकरत्नकोटिघटितेवासीत्पुनर्मे देनी,
क्षुभ्यत्क्षीरसमुद्रसान्द्रविभवे जाते शशाङ्कोदये ॥५३।। क्षुभ्यतः हरिणा मन्दरमन्याचलनिर्मथनावसरे क्षोम प्राप्नुवतः इतस्ततः सडिण्डीर.. पिण्डपाण्डुरसलिलोच्छलनेनातीव शुभ्रिममाजः क्षीरसमुद्रस्येव सान्द्रोऽतिस्नेहलो बहली. भूतो वा विभवो धवलिमश्रीर्यस्य तादृशे शशाङ्कोदये चन्द्राभ्युद्गमने जाते सति सर्वे समस्ता अपि नारा भूचराः पुरुषाः दुग्धाम्भोनिधेः क्षीरनीरनिर्जरा अधिष्ठातृसुरा इव संजज्ञिरे । ते हि अतीव शुभ्रवपुर्वसनविभवाः स्युः । अत एव तदुपमानम् । पुनस्त्रस्यन्त्यस्त्रासं प्राप्नुवत्यो या कुरझगयो मृगागनास्तद्वत्तरलाश्चञ्चला दृशो यासाम् । एतावता वनिताः सर्वा अपि स्वःसिन्धोर्गगाया अधिदेवता इव अयिष्ठायिका देवता गङ्गादेव्य इव बभुः शोभन्ते स्म । पुनर्मेदिनी पृथ्वी । उत्प्रेक्ष्यते-स्फारा अना ये स्फाटिकाः स्फटिकमणिसमूहास्तेषु रत्नान्यतीव सारमणयः मुख्यानि वा । यदुक्तम्-'येषां मन्दररत्नशैलशिखरे जन्माभिषेकः कृतः' इति स्नातस्यास्तुतौ । मन्दराणां धातुकीखण्डपुष्करार्धद्वीपसत्कानां चतुर्णा मेरूणां मध्ये रत्न सर्वेभ्य उच्चस्तरत्वेन लक्षयोजनप्रमाणत्वेन मुख्य इत्येकव्याख्या । तेषां स्फाटिकमणीनां कोठ्यस्ताभिः कृत्वा घटितेव निष्पादितेवासीद्वभूव भूमी ॥ इति चन्द्रिकाभ्युदये विविधा भावाः ॥
પ્લેકાર્થ સુબ્ધ બનેલા ક્ષીરસમુદ્ર જેવી શુભ્રતાના વૈભવવાળા ચંદ્રને ઉદય થતાં સર્વે પુરુષો ક્ષીરસમુદ્રના અધિષ્ઠાયિક દેવ જેવા બની ગયા ! ભયભીત બનેલી હરણીઓ જેવાં ચપલ નેત્રોવાળી સ્ત્રીઓ
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ७ श्लो० ९३-९५] हीरसौभाग्यम्
५०५ આકાશગંગાની અધિષ્ઠાયિકા દેવીઓ બની ગઈ ! તેમજ પૃથ્વી દેદીપ્યમાન કોડે સ્ફટિકરની બનાવેલી ન હોય તેવી બની ગઈ. ૯શા
विजयिन इव राज्ञः श्वेतभासो विभाव्या - भ्युदयमखिलकाष्ठामध्यराजत्करस्य । विहितसकलसंध्यावश्यको ध्यानलीला-कमलकलमरालः स स्म भूत्सरिराज्ञः ॥९४॥
स श्रीहरिविजयनामा सूरीणामाचार्याणां मध्ये दीप्यमानत्वात्प्रतापवत्त्वाद्वा राजा । अथवा राजा मुख्यः। स ध्यान सूरिमन्त्रजापरूपप्रणिधान तदेव लीलाकमल क्रीडाकरणोचितमरविन्दं तत्र कलमरालः कलहंसः। 'कलमरालविहंगमवाहना' इति वाग्देवतास्तोत्रे । प्रकृष्टो राजहंसो वा । स्म भूदजायत । 'स्मयोगेऽप्यटो लोपमिच्छन्ति । स्म भूत्' इति +सारस्वतव्याकरणे । स किंलक्षणः । विहित सकल समस्त संध्यायां दिनावसाने आवश्यक प्रतिक्रमणादिविधिर्येन । अथ वा निर्मितसंध्यासंबन्धिकमावश्यकमवश्य कर्तव्य येन । किं कृत्वा । श्वेतभासः सितकान्तेश्चन्द्रस्याभ्युदयं विभाव्य । 'पश्यति विभावयत्यपि विलोकते वीक्षते गवेषयति' इत्यादि क्रियाकलापे विलोकनार्थाः क्रियाः । कस्येव । विजयिनः सर्वत्राप्यप्रतिहतपराक्रमत्वेनानेकराजचक्रजयनशीलस्य राक्ष इव नृपस्य । किंभूतस्य चन्द्रस्य राज्ञश्च । अखिलानां समग्राणां काष्ठानां दिशां मध्ये राजन्तो दीप्यमानाः कराः किरणा राजदेयांशा यस्य ॥
પ્લેકાર્થ સંધ્યાકાલીન સર્વે આવશ્યક ક્રિયાઓ કરી લીધા પછી, ધ્યાનરૂપી કમલના કીડાવનમાં રાજહંસ સમાન આચાર્ય હીરવિજયસૂરિજીએ વિજયી રાજાની જેમ સમગ્ર દિશાઓની મધ્યમાં દેદય કાન કિરણવાળા ચંદ્રના ઉદયને જોયો. ૧૯૪ા
यं प्रास्त शिवाहसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः,
पुत्रं कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तद्रालीक्रमसेविदेवविमलव्याणिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गोऽभवत्सप्तमः ॥१५॥ अत्र श्रीहीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये सप्तानां संख्यापूरणः सप्तमः सर्गः अकारनामविशेषोऽभवत्संजातः ॥
કર્થ વણિકલમાં ઇન્દ્રસમાન શિવ શ્રેષ્ઠી અને સૌભાગ્યદેવીના સુપુત્ર દેવવિમલગણી જેઓ
+ चिन्त्यमिदमिति प्रामाणिकाः ।
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् सर्ग ७ श्लो० ९५ सर्गः ८ श्लो० १-२ નિરંતર સરસ્વતી દેવીની ઉપાસના કરવામાં તત્પર અને સર્વમુનિઓમાં સિંહસમાન સિંહવિમલ ગણીના પ્રથમ શિષ્યરૂપે પ્રસિદ્ધ હતા, તે દેવવિમલગણવડે જેમાં જગદગુરુ શ્રીહીરવિજયસૂરિનું સવિસ્તર જીવનવૃત્તાંત આવે છે, એવા હીરસૌભાગ્ય નામના મહાકાવ્યની પજ્ઞ ટીકા સહિત રચના કરાઈ. તે મહાકાવ્યને વર્ષાઋતુથી આરંભીને શરદઋતુ સંબંધી ચન્દ્રોદયના વર્ણનવાળા આ સાતમો સર્ગ સમાપ્ત થયો. ૯પા इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचितायां स्वोपक्षहीर सौभाग्यमहाकाव्यवृत्तौ वर्षाशरत्समयसूर्यास्तसंध्यारागतिमिरतारकचन्द्रो
दयचन्द्रिकाप्रचारादिवर्णनो नाम सप्तमः सर्गः ॥
अष्टमः सर्गः। अयो निशीथे द्विजराजराज-ज्ज्योतिःप्रथाभिर्मथितान्धकारे ।
निवातनालीक इव व्रतीन्दु-र्ध्यान दधानः स्तिमितीबभूव ॥ १॥ अथो चन्द्रोदयचन्द्रिकाप्रसारानन्तर ध्यान मनोनिश्चलीकरणानन्तरवा निशीथेऽर्धरात्रे ध्यान सूरिमन्त्रप्रणिधान दधानः । कुर्वाण इत्यर्थः । सन् व्रतीन्दुः सूरिशीतकान्तिः। निवातनालीक इव वातवेगाभावेन निष्प्रकम्पपद्मवस्तिमितीबभूव निश्चलो जातः । 'निवातपद्मस्तिमितेन चक्षुषा' इति रघौ । किंभूते निशीथे । द्विजानां राजा चन्द्रस्तस्य राजतां दीप्यमानानां ज्योतिषां किरणानामर्थाच्चन्द्रिकाणां प्रथाभिर्विस्तारैः कृत्वा मथित निर्दलितमन्धकार ध्वान्त यत्र । नालीकशब्दः पुंक्लीबलिङगयोः ॥
બ્લેકાર્થ ચંદ્રની નિર્મળ ચંદ્રિકાના વિસ્તારથી જેમાંથી અંધકાર દૂર થયો છે તેવી રાત્રિના મધ્યભાગમાં મુનિઓમાં ચંદ્રસમાન શ્રીહીરવિજયસૂરિ નિપ્રકંપ કમલની જેમ સરિમંત્રના ધ્યાનમાં निसन्या .॥1 ॥
पर्यवन्धः स विभो तश्री-विलासपर्यत इवावभासे ।
कथं भरोऽमुष्य मया विषयो, हृदेति यस्मिन्समशेत शेषः ॥२॥ विभोः सूरीन्द्रस्य स यो ध्यानसमये विहितः पर्यङ्कबन्धः पद्मासनरचनाविशेषः
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० २-४ ] हीरसौभाग्यम्
५०७ आबभासे लामस्त्येन शोमते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-वाश्रिया संयमलक्ष्म्या विलासार्थ क्रीडाकृते पर्यकः पल्यङ्क इव । स कः । यस्मिन् पर्यङ्कबन्धे शेषः शेषनामा नागाधिराजो हृदा स्वमनसा इत्यमुना प्रकारेण समशेत संशय कृतवान् । इति किम् । यदमुष्य पर्यङ्कबन्धस्य भरो भारोऽसहायेन एकेनैव मया कथं केन प्रकारेण विषह्यो वि. शेषेण सहनीयः । धार्य इत्यर्थः । ध्यानभाजां हि योगीन्द्राणां ध्यानसमये पर्यङ्कबन्ध स्यानिशायी भारो भवतीति कविसमयः । यदुक्तं कुमारसंभवे –'ततो भुजंगाधिपतेः फणारधः कथंचिद्धतभूमिभागे । शनैःकृतप्राणविमुक्तिराशेः पर्यङ्कबन्ध निबिड बि. भेद ॥' इति ॥
લકા ધ્યાનના સમયે સૂરીન્દ્રનું પહ્માસન જાણે સંયમરૂપી લમીને વિકાસ કરવા માટે પલંગ ન હૈય, એવા તે પદ્માસન અંગે શેષનાગના હૃદમાં આવો સંશય પેદા થયો કે “આ પકબંધને ભાર એકાકી એ હું કઈ રીતે સહન કરી શકીશ ? કારણ કે ધ્યાનસ્થ યોગીઓને પદ્માસનને अतिशय भार हाय. ॥२॥
भुजान्तरासन्नशयारविन्दे, विभोश्चकासे विशदाक्षमाला । .
हृद्ध्यानदुग्धाम्बुनिधिप्रतीरं, प्रपेदुषी किं कलहंसपङ्क्तिः ॥ ३ ॥ भुजान्तरस्य वक्षःस्थलस्य आसन्ने समीपवर्तिनि शयारविन्दे करकमले धवलवर्णा अक्षमाला जपमालिका चकासे भासते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-हृदि हीरविजयसूरिहृदयविषये यो ध्यान शुक्लप्रणिधान तदेव दुग्धाम्बुनिधिः क्षीरसमुद्रस्तस्य प्रतीर तट प्रपेदुषी प्राप्तवती मानसादिजलाशयेभ्यः स्वैर विलासरसिकायितमानसा समागतवती कलह सानां राजमरालानां मालाधोरणी पक्तिरिव ॥
શ્લેકાર્થ
વક્ષસ્થલની સમીપ હસ્તકમલમાં મતવણ જપમાલા શેળે છે, તે જાણે શ્રીહીરવિજયસૂરીના હૃદયમાં શુકુલ ધ્યાનરૂપ ક્ષીરસમુદ્રના કિનારાને પામેલી રાજહંસની પંકિત ન હોય ! ! ! !
श्रीसरिमन्त्रं विजने व्रतीन्द्रो, जपन् स गोत्रत्रिदशीमिव स्वाम् ।
दध्यौ हृदा श्रीजिनशासनस्या-धिष्ठायिकां निर्जरनीरजाक्षीम् ॥ ४ ॥ विजने एकान्ते अपरजनरहितस्थाने श्रिया सर्वशक्तिलक्ष्म्या युक्तः सूरीणामाचार्याणां मन्त्र जपन् ध्यायन् सन् वतीन्द्रो हीरविजयसूरिः हृदा मनसा कृत्वा षड्दर्श नेष्वपि सर्वातिशायिन्या श्रिया लक्ष्म्या शोभया वा कलितस्य जिनशासनस्य अधिष्ठा यिकां प्रत्यक्षसांनिध्यविधायिनीं निर्जरनीरजाक्षी नाकिकमललोचनां देवतां दध्यौ
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० ४-६ ध्यायति स्म । कामिव । खां स्वकीयां गोत्रत्रिदशीमिव । यथा कश्चित्पुमानिजां कुल देवतां ध्यानगोचरां कुरुते । 'निपीय त यस्त्रिदशीभिरजितः' इति नैषधे । 'गोत्रं तु संतानोऽन्ववायोऽभिजनः कुलम्' इति हैम्याम् ॥ इति सूरेानविधानम् ॥
બ્લેકાર્થ એકાંતમાં સરિમંત્રનો જાપ કરતા શ્રીહીરવિજ્યસૂરિએ, જેમ કેઈ પુરુષ ગોત્રદેવીનું સ્મરણ કરે તેમ શ્રીજિનશાસનની અધિષ્ઠાયિકા શાસનદેવીનું હૃદયમાં ધ્યાન કર્યું (મરણ કર્યું). જા
ध्यानानुभावेन ततो निशीथे, मरीशितुः शासनदेवतायाः ।
केतुनिकेतस्य रयेण वायो-रिव क्षणादासनमाचकम्पे ॥ ५॥ ततो ध्याने जिनशासनाधिष्ठायिकास्मृतिगोचरीकरणानन्तर सूरीशितुर्दीरविजयसू. रीश्वरस्य ध्यानानुभावेन प्रणिधानमाहात्म्येन शासनदेवताया निशीथेऽर्धरात्रे आसनमुपवेशनस्य विष्टरम् । 'विष्टरः पीठमासनम्' इति हैम्याम् । आचकम्पे आ सामस्त्येन दोलायमानमासीत्प्रचलति स्म । क इव । केतुरिव । यथा निकेतस्य गृहस्य केतुः वैजयन्ती वायोः पवमानस्य रयेण वेगेन कृत्वा कम्पते चञ्चलीभवति ॥
લોકાઈ જેમ મંદિર ઉપરની ધ્વજા પવનના વેગથી કંપાયમાન થાય તેમ હીરવિજ્યસૂરિના ધ્યાનના પ્રભાવે અર્ધરાત્રિના સમયે શાસનદેવીનું આસન કંપાયમાન થયું. ૫ છે
स्वविष्टर कम्प्रमवेक्ष्य बिम्ब-मिवोत्तरङ्गाम्बुधिविम्बितेन्दोः ।
शोणारविन्दायितमीक्षणेन, रोषारुणेन त्रिदशाङ्गनायाः ॥ ६॥ त्रिदशाङ्गनाया जिनशासनदेवतायाः रोषेण कोपेन कृत्वा अरुणेन रक्तीभूतेन ईक्षणेन लोचनेन । नयनद्वन्द्वेनेत्यर्थः। शोणारविन्दायित कोकनदमिवाचरितम् । अत्र गगर्भितोपमाम्ते । किं कृत्वा । स्वस्यात्मनः स्वमात्मीय विष्टर सिंहासनमवेक्ष्य विलोक्य । किंभूत विष्टरम् । कम्म कम्पनशील चञ्चलीभूतम् । किमिव । बिम्बमिव । यथा उदूर्ध्व गगनचुम्विनस्तरङ्गाः कल्लोला यस्य एतावता समयस्वभावेन प्रबलपवनवेगप्रवृद्धो यो. ऽम्बुधिः समुद्रस्तत्र बिम्बितः रात्रौ जलस्यातिस्वच्छभावेन संक्रान्तः । 'यद्यपि स्व. च्छभावेन दर्शयत्यम्बुधिमणीन् । तथापि जानुदन्नोऽयमिति चेतसि मा कृथाः ॥' इति वचनात् । प्रतिबिम्बितो य इन्दुश्चन्द्रस्तस्य बिम्बि प्रतिमाभाव प्राप्त मण्डल कम्पते अतिशयेन कम्पनशील स्यात् ॥
કાથ ગગનચુંબી અને કંપનશીલ તરંગવાળા સમુદ્રમાં પડેલા ચંદ્રમંડલના બિંબની જેમ કંપાયમાન
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ८ श्लो० ६-८ ] हीरसौभाग्यम् પિતાના સિંહાસનને જોઈને શાસનદેવીનાં રેષથી-લાલ બનેલાં નેત્રોએ રકતકમલની ઉપમાને ધારણ ४१. ॥ ६ ॥
ध्यानस्थित शासनदेवता सा, निपीय तं ज्ञानदृशा वशीन्द्रम् । मुदं दधारामृतकुण्डमध्य-प्रणीतलीलाप्लवनेव चित्ते ॥ ७ ॥ सा ध्यानगोचरीकृता शासनदेवता श्रीजिनमताधिष्ठायिका निर्जरी ज्ञानदृशा निजावधिज्ञानलोचनेन ध्यानस्थित प्रणिधानोपविष्टं हीरविजयनामान वशीन्द्र जितेन्द्रियाणामधिराज सूरि निपीय सादरमवलोक्य चित्ते स्वमानसे मुदमानन्दं दधार धत्ते स्म । प्रमोद प्रापेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-अमृतस्य सुधायाः कुण्डे परितो निबद्धानेकसोपानपटलप्रवणे जलाशये अर्थादमृतकुण्डमध्ये प्रणीत कृत लीलया स्वैरक्रीडया। नतु तापमलापनोदाय देवानां तापाद्यभावात् । आप्लवन स्नान यया तादृशीव । 'स्नान सवनमाप्लवः' इति हैम्याम् । आप्लवनमाप्लवः इति वाक्यमेवानीतमस्तीति ॥
લેકાર્થ ત્યાર પછી શાસનદેવીએ અવધિજ્ઞાનવડે ધ્યાનસ્થ એવા હીરવિજયસૂરિને જોઈને, સુધાકુંડમાં ક્રીડા કરવાથી જે આનંદ પ્રાપ્ત થાય, તેના કરતાં અનેક ગુણ આનંદ અનુભવ્યો. | ૭ |
अथाविरासीद्वशिशीतकान्तेः, पुरः स्फुरज्जैनमताधिदेवी ।
प्रसादितोपासनया शमश्री-रिवेयमङ्गीकृतकाययष्टिः ॥ ८ ॥ अथ ध्यानस्थिरस्थायुकसूरीन्द्रदर्शनानन्तर स्फुरन्ती वपुराभरणमणिदीप्तिभिर्दीप्यमाना जिनानां तीर्थकृताम् । अथवा जिनस्य महावीरस्येद जैनम् । तादृशं मत शासन तस्याधिदेवी अधिष्ठात्री देवता वशी जितेन्द्रियग्रामो मुनिजनस्तन्मध्ये शीतकान्तेश्वन्द्रस्यैतावता सूरीन्द्रस्य पुरोऽने आविरासीत्प्रकटीभूता । उत्प्रेक्ष्यते-उपासनया निरन्तरसेवनया कृत्वा प्रसादिता प्रसादयुक्ता विहिता। प्रसन्नीकृतेत्यर्थः । अत पवाङ्गीकृता उपात्ता गृहीता काययष्टिस्तनूलता यया तादृशी शमश्रीमूतिमती उपशमलक्ष्मीरिव प्रभोः पुरः प्रादुर्भूता ॥
કલેકાર્થ મુનિઓમાં ચંદ્રસમાન ધ્યાનસ્થ હીરવિજયસૂરિની આગળ અલંકારાદિવડે વિભૂષિત શરીરવાળી જૈનશાસનની અધિષ્ઠાયિકા દેવી પ્રત્યક્ષ થઈ. તે જાણે નિરંતર ઉપાસનાવડે પ્રન્ન થયેલી મૂર્તિમાન શમશ્રી' ન હાય ! | ૮ |
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० ९-१० कलामिवेन्दोर्जगते द्वितीयां, प्राप्तां सुरी दर्शयितुं स्वमस्मै ।
निद्रां दृशा किंचन चुम्बतापि, प्रेक्ष्यामुनाजायत जाग्रतेव ॥ ९ ॥ अमुना सूरीन्द्रेण जाग्रतेव जागरणावस्थितेनेव निन्द्रारहितेनेव अजायत संजातम् । अमुना किं कुर्वता । किंचन किमपि उदरिकामन्त्रं दृशा नेत्रेण निद्रां प्रमीलां चुम्बता आश्रयतापि । किं कृत्वा । प्रेक्ष्य व्यालोक्य । काम् । सूरीं शासनदेवताम् । किंलक्षणाम् । अस्मै सूरीन्द्राय स्वमात्मान दर्शयितुं दृग्गोचरीकारयितुं प्राप्तां पुरः समागताम् । कामिव । द्वितीयां तिथिमिव । यथा इन्दोः सुधादीधितेः कलां षोडशांशम् । अत्रार्थाज्जगस्थितिवशाञ्च कलात्रयमयीं खेला जगते सकललोकाय दर्शयितुं प्राप्तां जनो जानाति ॥
કલેકાથ જગત માટે બીજના ચંદ્રની જેમ, આચાર્યને સ્વરૂપ દેખાડવા માટે મુરિજી સમક્ષ પ્રત્યક્ષ થયેલી શાસનદેવીને જોઈને કંઈક નિદ્રાધીન વેચન હોવા છતાં પણ આચાર્ય જાગૃતિવાળા पनी गया. ॥८॥
प्रवाललक्ष्मीरिव कामितद्रो-स्तद्धयानसिद्धेः किमुताग्रदूती । प्रत्यक्षवत् प्रादुरभूत्पुरोऽस्य, स्वप्नेऽपि सा सार्वमताधिदेवी ॥ १०॥
सा हीरविजयसूरिसूरिमन्त्रध्यानानुभावाभ्यागता सार्वस्य श्रीमञ्चरमतीर्थकृन्महावीरभगवतो मत शासन तस्याधिदेवी अधिष्ठायिका निर्जरी । श्रीवीरशासनदेवता इत्यर्थः । स्वप्ने किंचिन्निद्रावस्थायामपि प्रत्यक्षवज्जानदवस्थास्थायुकचक्षुर्लक्ष्यवत् । अस्य सूरेः पु. रोऽग्रतः प्रादुरभूत्प्रकटीभवति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-कामितद्रोरर्थात् हीरसूरेरभिलषितशाखिनः प्रवाललक्ष्मीः पल्लवश्रीरिव । द्रुमाणां हि प्रथम पल्लवाः प्रादुर्भवन्ति । ततः तदुपमानम् । उताथ वा तस्य सूरेानस्य सूरिमन्त्रजापस्य सिद्धेः फलनिष्पत्तेः । अथ च सिद्धिनाम्न्या देवताया विघ्नराजपाचे सिद्धिबुद्धिनाम्न्यौ देवते अनुचयौं वर्तेते इति लोकप्रसिद्धिः । तस्या अग्रदूती । किं प्रथमशासनहारिकेव ॥ इति सूरिपुरो निशीथे शासनदेवतागमनम् ॥ अथ शासनदेवतावर्णनारम्भः
બ્લેકાર્થ સ્વપ્નાવસ્થામાં પણ શાસનદેવી આચાર્ય આગળ પ્રત્યક્ષવત પ્રગટ થઈ. તે જાણે હીરવિજ્યસુનિા અભિલાષરૂપ વૃક્ષની પલ્લવ-લક્ષ્મી ન હોય ! અથવા સરિમંત્રના જાપની જાણે સિદ્ધિ ન હોય ! અથવા સિદ્ધિ નામની દેવીની સેવિકા ન હોય ! પાતળી
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ८ श्लो० ११-१२] हीरसौभाग्यम्
५११ सृष्टिं सिसृक्षोः सुदृशां पुरा यः, स्वयंभुवः शिल्पगुरुर्बभूव ।
विधाय तां बिम्बमिवादसीय-शिक्षाकृते सोऽर्पयति स्म तस्मै ॥११॥ स शिल्पगुरुः अमूषां सुलोचनानामियमदसीया । 'नासादसीया तिलपुष्पतूणम्' इति नैषधे । सृष्टिः सर्गः । स्त्रीरूपघटनमित्यर्थः । सृष्टिरिति मध्यमपदलोपी समासः । तस्या सृष्टेः शिक्षण न पुनर्निर्माणक्रिया तत्कृते तदर्थ बिम्ब मूलरूप निरूप्य अन्यानि तद्रूपाणि निर्माप्यन्ते । एतावता शासनदेवतारूपबिम्बे बिधाय तस्मै धात्रे अर्पयति स्म दत्तवान् । यत्तदोनित्याभिसंबन्धात् । स कः । सुदृशां चारुचक्षुषां स्त्रीणां हि कटाक्षादिहेतुतया दृष्टिरेव प्रधाना तस्यां च शोभनत्वेन सर्वाङ्गीणशोभनत्यं सुतरामागतमिवेति । तथोक्तम्--'सर्वेन्द्रियाणां नयन प्रधानम्' इति । तथा-'तदनु पुनरपागोत्सङ्गसंचारितानां जयति तरुणयोषिल्लोचनानां विलासः' इति चम्पूकथाद्वितीयश्लोकान्त्यद्विपदी । इति सृष्टिरचनां सिसृक्षोः कर्तुमिच्छोः स्वयंभुवो ब्रह्मणः पुरा पूर्व विज्ञानज्ञानाभ्यासनसमये शैशवे यः कश्चिदज्ञाताश्रुतनामा शिल्पगुरुर्विज्ञानाचार्यः कलाचार्यों वा बभूवासीत् । प्रायो हि कलाकौशल्यगृहगुरुमन्तरेण जगच्चेतश्चमत्कारि शिल्पं न संगच्छते ॥
કલાકા સુંદર નેત્રવાળી સ્ત્રીઓ બનાવવાની ઇચ્છાવાળા કોઈ કલાચાર્યું પ્રથમ શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરવા માટે આ શાસનદેવીના રૂપને જોઈ, તેનું બિંબ બનાવીને સૃષ્ટિનું સર્જન કરવાની ઈચ્છાવાળા ब्रह्माने लणे अपए यु न होय ! ॥११॥
महीवियद्वीक्षणकेलिलोली-भवन्मनाः स्वैरविहारिणीयम् ।
जम्बूहदिन्या अधिदेवतेव, समीयुषी काञ्चनचारिमश्रीः ॥१२॥ इय शासनसुरीरूपा । उत्प्रेक्ष्यते-जम्बूद्रदिन्या जम्बूनामनद्याः । जम्बूद्वीपसत्कजम्बूवृक्षाः । तेषां जम्बूफलरर्सजम्वूसरित्प्रवहति । तन्मृत्स्ना च जाम्बूनदं भवति । जम्बूनद्यां भवौं जाम्बूनदमिति व्युत्पत्त्या इति कविसमयः । तदेव दर्श्यते-'जाम्बूनद जगति विश्रुतिमेति मृत्स्ना कृत्स्नापि सा तव रुचा . विजितश्रि यस्याः। तजाम्बवद्रवभवास्य सुधाविधाम्बुजम्बूसरिद्वहति सीमनि कम्बुकण्ठि ! ॥' इति नैषधे । अधिदेवता अधिष्ठायिका देवी समीयुषीव समागतवतीव । किंभूता । मह्या भूमेवियत आकाशस्य च द्वयोभूनभसोर्वीक्षणमवलोकन तदेव केलिः क्रीडा तत्र लोलीभवचञ्चल जायमान मनश्चेतो यस्याः । अत एव पुनः किंभूता । स्वैर स्वेच्छया विहरति संघरतीत्येवंशीला । देवा देव्यो हि स्वैरविहारा भवेयुः । अतोऽपि स्वेच्छया संचारिणी । पुनः किंभूता । काञ्चनत्वेन काञ्चनवद्वा चारिम्णो श्रीः शोभा यस्याः सा ॥
કલેકાર્થ સુવર્ણ સમાન મનહર શરીરની કાંતિવાળી શાસનદેવી, જાણે આકાશ-પૃથ્વીને જોવાના
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० १२-१४ કૌતુકથી ચલચિત્તવાળી અને સ્વચ્છેદ વિહરનારી જંબૂનદીની અવિયિકાદેવી આવી ન હોય ! ! ૧૨ છે
निर्यत्सुराखाशनिभूषणानि, विरेजुरङ्गानि सुराङ्गनायाः ।
स्वस्पर्धिनः श्रीभिरिवेन्द्रचाप-वज्राण्यमीभिर्विधृतानि जेतुम् ॥ १३॥ सुराङ्गनाया जिनशासनत्रिदश्या अङ्गान्यवयवाः । 'एकदेशे प्रतीकोऽङ्गावयवापघना अपि' इति हैम्याम् । तथा 'अङ्गमन्तिकमात्रयोः। उपसर्जनभूते स्यादभ्युपायप्रतीकयोः ॥' इत्यनेकार्थः । विरेजुर्विभान्ति स्म । किंभूतान्यङ्गानि । निर्यन्ति निर्गच्छन्ति प्रादुर्भवन्ति सुरास्त्राणि इन्द्रधनू षि । 'धनुर्देवायुधम्' इति हैम्याम् । इन्द्रधन्वाप्युच्यते । तथा 'तस्मै स्वभूषा दृषदंशु शिल्प बलिद्विषः कार्मुकमर्पयन्ती' इति नैषधे । मणिज्योतिरिन्द्रधनुराकृत्या निर्याति । यथा नैषधे–'वृता विभूषा मणिरश्मिकार्मुकैः' इति । येभ्यस्तादृशान्यशनिभूषणानि वज्ररत्नखचिताभरणानि येषु तानि । अनिशब्देनात्र वज्ररत्नमुच्यते । 'शुचीमुख तु हीरकः । वराटक रत्नमुख्य वज्रपर्यायनाम च ॥' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-अमीभिरङ्गः श्रीभिः शोभाभिः कृत्वा स्वस्पर्धिनः निजप्रतिमल्लीभूतशत्रुन् जेतु पराभवितुमिन्द्रचापवज्राणि शस्त्राणीव विधृतानि ॥
सअर्थ
જે મણીમય અને રત્નમય અલંકારમાંથી ઈન્દ્રધનુષ્ય પ્રગટ થાય છે, તે અલંકારોથી શાસનદેવીનાં અંગોપાંગ શોભે છે, જાણે લક્ષ્મીની સાથે સ્પર્ધા કરતા શત્રુઓને જીતવા માટે ઇન્દ્રધનુષ્યનાં શસ્ત્રો ધારણ કર્યા ન હોય ! | ૧૩ છે
राजीवराजी विजिता यदङ्ग-Hदुश्रिया रङ्गदनगरङ्गैः ।
तत्तुल्यभावाय तपः सृजन्ती, वने वसन्तीव कुशेशयासीत् ॥१४॥ यदङ्गैर्यस्या देव्या अगैरवयवै दुश्रिया भावप्रधाननिर्देशात्सौकुमार्य लक्ष्म्या विजिता पराभूता सती राजीवराजी कमलमालिका । उत्प्रेक्ष्यन्ते-वने निकुञ्ज वसन्ती सती वास विदधती । तिष्ठन्तीत्यर्थः । कुशेशयासीत् दर्भशायिनी बभूवेव । 'वन कानननीरयोः' इत्यनेकार्थः । तथा कुशेशय पद्मनामापि । यथा 'कमल' नलिन पद्ममरविन्द कुशेशयम्' इति हैम्याम् । तत्रोत्प्रेक्षापि । 'कुशो दर्भ जले द्वीपे' इत्यनेकार्थः । किं कुघेती । तेषामङ्गानां तुल्यभावाय सादृश्याय तपः सृजन्ती अनुतिष्ठन्ती । अन्यापि किंचित्फल मनसि स्पृहयन्ती सती वनमध्यस्थायिनी तपः कुर्वाणा कुशप्रस्तरे शेते । किंभूतः । यदङ्गः रझगन्नृत्यं कुर्वन् । 'नृत्यविधाने नृत्यति नटति च रगति च विलसति च' इति क्रियाकलापे । योऽनङ्गः स्मरस्तस्य रङ्गैर्नर्तनस्थानै रगन्ता जगमा
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ८ श्लो० १४-१६ ] हीरसौभाग्यम् . . अनङ्गनर्तकस्य रङ्गा नर्तनशाला वा ॥
પ્લેકાર્થ કામદેવ નામના નાની જાણે નૃત્યશાલા ન હોય તેવી સાસનદેવીનાં અંગોપાંગની સુકુમાળતાથી પરાભવ પામેલી કમલની શ્રેણી, શાસનદેવીનાં અંગોપાંગની સુકુમાળતાની તુલના કરવા માટે જ જાણે વનમાં વસી તપ કરતી દર્ભ ઉપર સૂતી ન હોય ! ૧૪
अगण्यनैपुण्यमुखान्नियन्त्र्य, संरक्षितान् प्रेक्ष्य गुणांत्रिदश्याः ।
रवयन्त्रणोद्भूतभयातिरेका-तस्याः प्रणेशे किमशेषदोषैः ॥ १५॥ तस्याः शासनदेव्याः सकाशात् अशेषदोषैः समनापगुणैः प्रणेशे प्रणष्ट प्रपलाय्य गतम् । उत्प्रेक्ष्यते-स्वेषां स्वकीयात्मनां यद्यन्त्रण बन्धन तस्मादुद्भूताज्जाताद्भयातिरेकात्साध्वसातिशयादिव । किं कृत्वा । अगण्यान् गणयितुमशक्यान गणनातिगानतिशायिनो वा नैपुण्य दाक्षिण्यम् । चातुर्यमित्यर्थः। तदेव मुखमादौ मुखे वा धुरि येषां तान् । 'मुखमुपाये प्रारम्भे श्रेष्ठे निःसरणास्ययोः' इत्यनेकार्थः । गुणाभियन्त्र्य नितरां यन्त्रयित्वा बद्ध्वा त्रिदश्या शासनदेव्या रक्षितान् स्वप्नेऽप्यन्यस्थानगमनाप्रदानतया गोपितान् प्रेक्ष्य दृग्गोचरीकृत्य ॥ इति शासनदेवतासाधारणसर्वाङ्गवर्णनम् ॥
લોકાર્થ શાસનદેવી પાસેથી સર્વ દે પલાયન થઈ ગયા. શા માટે ? ચાતુર્યઆદિ અસંખ્ય ગુણોને. બંધનબદ્ધ કરેલા જોઈને, અમને પણ આ જ રીતે બંધનમાં રાખશે, આવા ઉત્પન્ન થયેલા ભયના અતિરેકથી જ જાણે તેની પાસેથી નાસી ગયા ન હોય ! ! ૧૫ છે
अथ पृथगङ्गवर्णनारम्भणम् । तत्र 'मानवा मौलितो वा देवाचरणतः पुनः' इति पचनात्कविसमयानुसारेण देवतापादादारभ्य वर्णयितुं प्रारभ्यते
અવતરણ હવે જુદા જુદા અંગોપાંગનું વર્ણન કરવાનો આરંભ કરે છે. તેમાં મનુષ્યોનું વર્ણન મસ્તકથી અને દેવોનું પગથી—આ રીતે કવિજનના સિદ્ધાંતને અનુસાર, પ્રથમ શાસનદેવીના ચરણનું વર્ણન કરવામાં આવે છે.
जिनेशितुः शासनदेवतायाः, पादारविन्देऽरुणिमा दिदीपे ।
प्रणेमुषीणां दिविषद्वधूनां, सीमन्तसिन्दूरमिवात्र लग्नम् ॥ १६॥ जिनानां सामान्यकेवलिनामीशितुरधिराजस्य श्रीतीर्थकृतः शासनदेवताया जिनभक्तचातुर्वर्ण्यसंघस्य सम्यक्सांनिध्यविधायिन्या देव्याः पादारविन्दे चरणतामरसे अरुणि
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० १६-१८ मा पादतले स्वाभाविकी रक्तता दिदीपे दीप्यते स्म शुशुमे । उत्प्रेक्ष्यते-प्रणेमुषोणां सेव्यत्वेन प्रणीतप्रणामानां दिविषद्वधूनां देवागनानां सीमन्तस्य केशेषु वर्त्मनः सिन्दूर शृगारभूषणम् अत्र पादारविन्दतले लग्नमिव ॥
શ્લેકાર્થ
જિનશાસનની અધિષ્ઠાયિકા શાસનદેવીના ચરણકમલની સ્વાભાવિક લાલાશ શોભે છે. તે જાણે દેવીને સેવ્ય જાણીને નમસ્કાર કરવા આવેલી દેવાંગનાઓના મસ્તકના સેંથામાં પૂરેલું સિંદૂર शासनवाना यर मागी मयु नहोय ! ॥ ११ ॥
यत्पादपद्मेन पराजितेन, विजृम्भमाणारुणवारिजेन ।
शुश्रूषणायारुणिमा तदके, शके डुढौकेऽरुणलक्ष्मिलक्षात् ॥ १७ ॥ विज़म्भमाणेन विकाश प्राप्नुवता अरुणवारिजेन रक्तकमलेन । कोकनदेनेत्यर्थः । कर्म । शुश्रूषणाय सेवाकारणाय अरुणिमा आत्मीयरक्तिमा तदक्के पादपद्मोत्सगे अहमेवं शके संशयं कुर्वे मन्ये । विचारयामीत्यर्थः । अरुणा या लक्ष्मीः शोभा विभूतिर्वा तस्या लक्षात्कपटात् । 'व्यपदेशो मिष लक्ष निभव्याजः' इति हैम्याम् । ल. मिशब्दो ह्वस्वः शब्दप्रमेदे । अरुणिमा रक्तता स्वरागो हुढौके किमु प्राभृतीकृत इव । किंभूतेन कोकनदेन । यत्पादपद्मन यस्याः शासनदेवतायाः पादपद्मनेव चरणारविन्दद्वन्द्वेन पराजितेन पराभवपदवी प्रापितेन अर्थादात्मीयविभवेन ॥ इति पादतलरक्तिमा ॥
કાર્થ શાસનદેવીના ચરણકમલની લાલાશથી પરાભવ પામેલા લાલ કમલે, સેવા કરવા માટે રકતતારૂપ લક્ષ્મીના બહાને શાસનદેવીના ચરણકમલની મધ્યમાં પિતાની રકતતા ભેટ ધરી ન હોય ! ! ૧૭ છે.
यस्याः स्फुरत्कान्तिविकाशिताशाः, कामाकुशा दिधुतिरे पदाब्जे ।
इर्द-मुखाम्भोजविनिर्जितेन, राज्ञेव रत्नान्युपदीकृतानि ॥ १८ ॥ यस्याः शासनदेव्याः पदाजे चरणारविन्दद्वन्द्वे कामाकुशा नखा दिद्युतिरे द्योतन्ते स्म शुशुभिरे । किंभूताः। स्फुरन्तीभिरितस्ततः प्रसरन्तीभिः सूर्यज्योतिःस्पर्धया वा स्फ़र्जन्तीभिः कान्तिभिर्दीप्तिभिः विकाशिता प्रकटीभाव प्रापिता उद्योतिता आशा दश दिशो यैस्ते । उत्प्रेक्ष्यते-इदं मुखाम्भोजेन अस्या वदनवारिजन्मना । 'इद नृपप्राथिभिरुज्झितोऽर्थिभिः' तथा 'इदं यशांसि द्विषतः सुधारुचः' इति पदद्वयमपि भैषधे । विनिर्जितेन पराजयगोचरीकृतेन राशा चन्द्रेण नृपेण च रत्नाकरोद्भवत्वेन कोशसौधाधिपतित्वेन च द्वयोरपि मणीनां सद्भावात् रत्नानि जात्यपद्मरागमणयः उपदीकृतानि दौकितानीव ॥
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ८ लो० १८-२.] हीरसौभाग्यम्
શ્લેકાર્થ આમ તેમ પ્રસરતી દેદીપ્યમાન કાંતિવડે દશે દિશાઓને પ્રકાશિત કરનારા શાસનદેવીના ચરણકમલના નખો શોભે છે, જાણે તે નખ, આ શાસનદેવીના મુખરૂપી કમલવડે પરાભવ પામેલા ચંદ્રરૂપી રાજાએ, પદ્મરાગમણી ભેણ રૂપે ધર્યા ન હોય ! (તેવા લાગતા હતા. ) મે ૧૮
यदाश्रयीभूय किमर्भमराः, राहुं निहन्तुं नखराङ्गभाजः ।
प्रणम्रगीर्वाणवधूप्रवेणी-छायाच्छलाङ्गीकृतचन्द्रहासाः ॥ १९ ॥ दानवारिपरिग्रहपदमेव । अथ वा यो दानवारिपरिग्रहः स एवाश्रयः शरण येषां तादृशा भूत्वा यत् यो वा आश्रयो येषां ते यदाश्रयाः। न यदाश्रया अयदाश्रया [यदाश्रया] भूत्वाइति यदाश्रयीभूय अभंसूराः बालारुणाः प्रभातप्रोद्यन्मार्तण्डाः शासनत्रिदशीक्रमकामाकुशाः एवाङ्ग वपुलतां भजन्ते सेवन्ते तादृशाः सन्तो भवन्तःराहुं स्वार्भाणुदानव निहन्तु शमनसदनातिथीकर्तुं प्रणम्राणां देवीचलननमनशीलानां गीर्वाणवधूनां सुरागनानां प्रवेणीनां कबरीणां छायाः प्रतिबिम्बानि तासां छायानां छलेन कपटेन अङ्गीकृता गृहीताश्चन्द्रहासा महाखङ्गा इव सन्ति । नखानां रक्तत्वेनोगच्छदादित्योपमानम् ॥
શ્લોકાઈ શાસનદેવીના નખરૂપ શરીરને ધારણ કરનારા આશ્રિત બનેલા બાલસૂર્ય, નમસ્કાર કરતી દેવાંગનાઓની વેણીનાં પ્રતિબિંબના બહાનાથી રાહુને હણવા માટે ધારણ કરેલાં જાણે ચંદ્રહાસ ખગે ન હોય ! છે ૧૯ છે
इदंपदीभूय भवान्तरेऽपि, लौहित्यलक्षात्कलितानुरागाम् ।
पद्मद्वयीं प्रेक्ष्य नखारगवालाऽ-रुणा इतमिलनार्थमीयुः ॥ २० ॥ पद्मद्वयीं स्वबन्धुभूतामम्भोजन्मद्वितयी प्रेक्ष्यावलोक्य चक्षुर्लक्ष्यीकृत्य एतस्याः पद्मद्वय्या अर्थाद्वन्धुत्वेन मित्रत्वेन वा मिलनार्थमीयुरागता नखा अर्थाद्देवीचरणजन्मकामाइकुशा एवाङ्गानि शरीराणि येषां तादृशा बाला नवमुदयं लभमाना अरुणा भास्करा इव । किंभूतां पद्मद्वयीम् । इदं पदीभूय । 'जगत्कर्तृ जगत्सर्गप्रणयनपरवशत्वे विधेर्विश्वव्यापारपारवश्यादवतीर्णस्य संसारचक्रे' इति चम्पूकथायाम् । अस्या जिनशासनदेवतायाश्चरणौ भूत्वा पदभावं प्रपद्य भवान्तरेऽन्यस्मिन्नपि भवे जन्मनि अपरावतारे संप्राप्तेऽपि लौहित्यस्य स्वभाविकस्फुरद्रक्तताया लक्षात्कपटात्कलितः पूर्ववद्धृतोऽनुराग स्नेहातिरेकता च यया ताम् ।।
શ્લેકાર્થ શાસનદેવીના ચરણસ્મલને જેઇને, નોરૂપી શરીરને ધારણ કરનારા બાલસ, મિત્રતાના
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१६
सौभाग्यम्
[ सर्ग ८ श्लो० २०-२२
સ્નેહથી મળવા માટે આવ્યા ન હેાય ! અથવા જાણે ભવાંતરમાં પણ આ શાસનદેવીના ચ:ણુરૂપ થવાને સ્વભાવિક લાલાશના બહાને અનુરાગ પ્રગટ થયેા ન હોય ! ॥ ૨૦ ॥
प्रपेदुषीं यत्पदतां पयोज - द्वयीं विभाव्यार्भकशीत भासः । निजानुरज्यन्मनस प्रणेतुं नखीबभूवुः किमु तत्त्रिदश्याः ॥ २१ ॥
"
अर्भकशीतभासो बालचन्द्राः । तेषां चारुणत्वं कविसमये दृश्यते । यथा - 'अयमुदयति घुसणारुणतरुणीवदनोपमश्चन्द्रः' इति विदग्धमुखमण्डने, तथा - 'स्फुरदम्भःसरोदम्भात्सैंहिकेयभयादिव । राकामृगाङ्काः संभूय विभान्ति शरणागताः ॥' इति पाण्डवचरित्रे च चन्द्रबाहुल्यं प्रोक्तमस्तीति । तथात्रापीदं द्वयमपि उद्यतां चन्द्रसूर्याणां बालत्वमेव प्रतिपद्यते । तस्त्रिदश्याः सा सूरिध्यानाकृष्टा गता वासौ त्रिदशी च त्रिदशवशा तस्या नखीबभूवुः तत्पदपुनर्भवभावं भजन्ते स्म । देवतानखा जाता इत्यर्थः । किं कृत्वा । यत्पदतां तत्त्रिदशचरणभावं प्रपेदुष प्राप्तवर्ती पयोजयोः कमलयो ईयीं युगलीं विभाव्य चक्षुषा समीक्ष्य । उत्प्रेक्ष्यते - तां पद्मद्वितयीं निजे स्वात्मनि विषये अनुरज्यत् सरागीभवत् । 'चकास्ति रज्यच्छविरुज्जिहानः' इति नैषधे । मनः स्वान्तं यस्यास्तादृशीं प्रणेतुं किमु कर्तुमिव । 'सृजति करोति प्रणयति' इत्यादिकरणार्थाः क्रियाकलापे ॥
લેાકા
દેવીના ચરણુરૂપે બનેલા કમલયુગલને જોઇને બાલચંદ્રો શાસનદેવીના નખારૂપે બન્યા ! શા માટે ? પેાતાનામાં અનુરાગી મનવાળા કમલયુગલને નમસ્કાર કરવા માટે જાણે બાલચો નખરૂપ अन्यान होय ! ॥ २१ ॥
सौन्दर्य पाथः लवपादपद्मा-करेऽगुलीनालजुषोऽनिमिष्याः ।
कामाकुशाः शोणसरोजराज्यो, ज्योतिर्मरन्दोपचिता इवाबभुः || २२ ||
अनिमिष्या देवतायाः नखा अनुरागा भान्ति स्म । अयं प्रयोगः क्रियारत्नसमुच्चयेऽप्यस्ति । उत्प्रेक्ष्यते - शोणसरोजराज्यः कोकनदपक्तय इव । कस्मिन् । सौन्दर्य मनोहरत्वं तदेव पाथसां पानीयानां प्लवः पूरो यस्मिंस्तादृशे पादे चरणरूपे पद्माकरे सरसि । चरणे त्वाकृतिकमलानां सद्भावात् कमलाकरत्वम् । किं शोणसरोजराज्याः । अङ्गुल्यः पादशाखास्ता एव नाला मृणालानि जुषन्ते भजन्ते । पुनः किंभूताः । ज्योतींषि नखकान्तयः पव मरन्दा मधूनि तैरुपचिताः पुष्टाः । भृता इत्यर्थः ॥ इति पदनखाः ॥
શ્લાકાર્થ
શાસનદેવીના લાલ નખા, સૌદર્યાંરૂપ જલપ્રવાહવાળા ચણુરૂપી પદ્મસરાવરમાં, આંગળીરૂપ
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ८ श्लो० २२-२४ ] हीरसौभाग्यम्
५१७ મણલથી યુકત તેમજ નખની કાન્તિરૂ૫ રસવડે પુષ્ટ, આવી લાલ કમલની જાણે પંકિતઓ ન હોય ! | ૨૨ |
नखोल्लसत्पल्लवशालमानै-नम्रामरीनेत्रमिलद्विरेफैः ।
शाखाविशेषैः पदशाखिनः किं, तदङ्गुलीभिर्भियते स्म शोभा ॥२३॥ तदङ्गुलीभिर्देवीपदशाखाभिः शोभा भ्रियते ध्रियते स्म । 'डुभृन धारणपोषणयोः' इत्यस्य रूपम् । उत्प्रेक्ष्यते-पदशाखिनः पादपादपस्य किं शाखाविशेषैविशिष्टशाखा भिरिव । किंभूतैः । नखाः एवोल्लसन्तः स्फुरन्तः विकसन्तो वा पल्लवाः प्रवालास्तैः कृत्वा शालमानैः शोभाभासुरैः । पुनः किंभूतैः । नम्राणां नमनशीलानाममरीणां त्रिदशीनां नेत्राणां नयनानां प्रतिबिम्बितान्येव । मध्यमपदलोपी समासः । मिलन्तः समीपे समागच्छन्तो द्विरेफा भृङगा येषु ॥
કલેકાર્થ દેવીની આંગળીઓ શોભાને ધારણ કરતી હતી. પગરૂપ વૃક્ષના નખરૂ૫ વિકસ્વર પહેલાથી શેભાયમાન અને નમસ્કાર કરતી દેવીઓનાં મળેલા નેત્રરૂપ શ્રમથી યુક્ત વિશિષ્ટ પ્રકારની જાણે शामाया न होय ! [वीना माजीसी गणे शापामो न होय !] ॥ २३ ॥
पद मयेदं प्रददे शिरःसु, दिशां दशानामपि सुन्दरीणाम् ।
इतीव रेखाः क्रमयोरमा-गुलीमिषात्तत्प्रमिता बिभर्ति ॥ २४ ॥ अमर्त्या देवसुन्दरी । 'अलम्भि मांभिरमुष्य दर्शने' इति नैषधे । यथा मा तथा अमर्त्या । तथा अमर्त्यापि अङ्गुलीनाम् । अत्राङ्गुष्ठोऽप्यङ्गुलीमध्य एव गण्यते न पृथक क्रियते । यदुक्त नैषधेऽपि–'रज्यन्नखस्याङ्गुलिपञ्चकस्य मिषादसौ हिङगुलपमतूणे । हेमैकपुङ्खास्ति विशुद्धपर्वा प्रियाकरे पश्चशरी स्मरस्य ॥' इति । दशानां मिषाच्छलात्कमयोईयोश्चरणयोस्तत्प्रमिता दशदिक्प्रमाणा रेखा विभर्ति धत्ते। उत्प्रेक्ष्यतेइति हेतोरिव । इति किम् । यन्मया स्वीयाद्वैतरूपश्रिया कृत्वा दशानां पूर्वा, अग्निः, दक्षिणा, नैर्ऋती, प्रतीची, वायवी, उत्तरा, ऐशानी, ऊर्ध्वदिक्, अधोदिक । एकस्मिन् पक्षे । अष्टदिक्षु मानुष्यः ऊर्ध्वलोके देवाझ्गनाः अधोलोके च नागागना असुरास्गनाश्च । अपरस्मिन् पक्षे । तिर्यग्लोके दशदिक्षु सर्वत्रापि देव्यो वर्तन्ते इति । दशदिग्वतिनीनां सुन्दरीणां स्त्रीणां शिरःसु मस्तकेषु रूपसौन्दर्यातिरेकात् इदं पदम् अयं चरणः प्रददे प्रदत्तम् । पदशब्दः पुंलिङ्गनपुंसकलिङ्गयोः। 'चरणः क्रमणः पादः पदोऽशनिश्चलनःक्रमः' इति हैम्याम् । तथा--पदं किमस्याङ्कितमूर्ध्वरेखया' इति नैषधे ॥ इति पादाङ्गुल्यः ॥
શાસનદેવીના બે પગની દશ આંગળીઓના બહાને, દશદિશાના પ્રમાણરૂપ દશે રેખાઓ ધારણ ४३॥ न बोय 1 शा भाटे ? 'भारी अन३५नी सभीथा [ पूर्व, नि, ६ क्षण, नय, पश्चिम,
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० २४-२६ વાયવ્ય, ઉત્તર, ઈશાન, ઉર્વ અને અધે, આ પ્રકારે, બીજી રીતે આઠ દિશાઓમાં મનુષ્ય સ્ત્રી, ઊર્ધ્વ લેકમાં દેવાંગના, અધેલકમાં નાગાંગના, અને અસુર સ્ત્રીઓ, વળી તિલકમાં દશે દિશાએમાં દેવીઓ હોય છે. ] તે દશે દિશાની સ્ત્રીઓનાં મરતકે ઉપર આ ચરણ અર્પણ કરું छु !' ॥ २४ ॥
विलासिबालव्यजना धृतोद्य-च्छत्रा स्फुरद्वारिजराजमाना। '
अधीश्वरीवाखिलवारिजानां, यदीयपादद्वितयी दिदीपे ॥ २५ ॥ यस्या देव्या इयं यदीया शासनदेवतासंबन्धिनी पादद्वितयी चरणयुगली दिदीपे शुशुमे । उत्प्रेक्ष्यते-अखिलानां समग्राणां वारिजानां जलजन्मनामत्रार्थात्कमलानामेव पदयोः पानामुपमानत्वात् । वारिजशब्देन शङ्खोऽप्युच्यते । 'कम्बुस्तु वारिजस्त्रिरेखः षोडशावर्तः शङ्खः' इति हैमीवचनात् पर तन्निरासः । अथ चारिजशब्देन मुख्यतया पद्ममेवोच्यते तस्मात्कमलानामेवाधीश्वरी स्वामिनीव राशीव । कि राजचिह्न दर्शाते विलसत इत्येव शोभमाने बालव्यजने आकृतिरूपे । 'छत्तचामरपडागजूअजवमंडिया' इत्यजितशान्तिस्तववचनात् । चामरे यस्यां यस्या वा । पुनः किंभूता । धृतमाकलितमाकारकायमातपत्र छत्र यया । स्फुरद्भिः प्रकटीभवद्भिः रेखाकारधारिभिर्वारिजैः पद्मविराजमाना शालिनी ॥
બ્લેકાર્થ શાસનદેવીની પાદયી (ચરણયુગલ) શોભે છે. જેને વિકસ્વર “આકૃતિ અને રૂ૫' આ બે ચામર વીંજાય છે, જેણે છત્ર ધારણ કર્યું છે, તેમજ જે રેખાકારે પ્રગટ થયેલાં કમલેવડે શોભે छ. मेवी स मसानी गरे अधीश्वरी (२९) - 2 ! [ शासनवीनी पायी नए કમલેની રાણી ન હોય ?] ૨૫ છે
कृयंचनाभ्यर्थनया मृदुत्वं, रागश्रियं चाप्य पदारविन्दात् ।
प्रवालमाला धरणीरुहाणा-मिवाधमर्णीभवति स्म तस्याः ॥ २६ ॥ धरणीरुहाणां पादपानां प्रवालमाला पल्लवपक्तिः । तरूणां प्रवालकथनेन विद्वमाणां निरासः कृतः । उत्प्रेक्ष्यते-तस्या देव्या अधमर्णीभवति स्म ग्राहका जाताः । किं कृत्वा । कथंचन महता कष्टेन केनापि प्रकारेण वा अभ्यर्थनया देवीपुरस्ता. धाचनया कृत्वा पदारविन्दादर्थात् शासनदेवीचरणकमलान्मृदुव सौकुमार्य च पुनः रागश्रियं लौहित्यलक्ष्मी चाप्य लब्ध्वा ||
सार्थ દેવીની આગળ પ્રાર્થના કરવાથી, શાસનદેવીના ચરણ કમલની સુકુમારતા, અને લાલાશની લક્ષ્મી મહાકષ્ટ પ્રાપ્ત કરીને, વૃક્ષોના પલેવોની હારમાળા જાણે દેવીના ગ્રાહકો બની ગઈ ન હોય ! ! રફ છે
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ८ श्लो० २७-२८] हीरसौभाग्यम्
प्रसादकान्ती दधती सुवर्णा-लंकारिणी रम्यतमक्रमा च ।
संश्लेषदक्षाप्रतिमोपमान-श्रीः श्लोकमालेव सुरी चकासे ॥२७ ॥ सुरी (शासन)त्रिदशी श्लोकमालेव अनुष्टुभां पतिरिव चकासे दीप्यते स्म । किंभूता सुरी श्लोकमाला च सप्रसादं प्रसन्नभाव कान्ति शोभां वपुर्दीप्ति वा तथा झगित्यर्थावबोधगोचरत्वं प्रसादगुणः । तथा दीप्तरसत्वं कान्तिस्ते दधती दधाना । पुनःकिंभूता। सुवर्णैः काञ्चनैर्विरचिता अलंकारा अङ्गप्रत्याभरणानि विद्यन्तेसन्तिवास्याः। तथा शोभना वर्णा अक्षराणि । तथा उपमोत्प्रेक्षारूपकाद्या अलंकारास्ते सन्ति अस्यामिति । अस्त्यर्थीय इन् । पुनः किंभूता । रम्यतमौ अतिशयेन मनोशौ सामुद्रोतलक्षणलक्षितावत पवातिरुचिरौ क्रमौ चरणौ यस्याः अतिरमणीयचतुश्चरणा अनु. क्रमो वा यस्याः। पुनः किंभूता संश्लेषे स्वकामुकेन वल्लमेन सम सस्नेहसरोमाञ्चाञ्चित लतावेष्टितकाद्यालिङ्गनविशेषे निपुणा चातुयवती। तथा। शब्दगुणार्थशब्दालंकारार्थालंकारादिरूपः सम्यक् समीचीनश्चेतश्चमत्कारकारी श्लेषस्तत्र दक्षा पट्वी। पुनः किंभूता । अप्रतिमोपमानश्रीः न विद्यते प्रतिमा सादृश्य यस्याः । 'न तन्मुखस्य प्रतिमा चराचरे' इति नैषधे । तादृशी उपमानश्रीः शोभा लक्ष्मीर्वा यस्याः । तथा अप्रतिमा असाधारणा उपमानरुपलक्षणादुत्प्रेक्षायैः श्रीलक्ष्मीः शोभा यस्याः ॥ इति पादाः ॥
બ્લેકાર્થ શાસનદેવી “અનુષ્ય શ્લોકની પંકિતની જેમ શોભે છે. દેવી આનંદદાયક શરીરની કાંતિવાળી છે, બ્લેકપંકિત શીઘ્રતાથી બંધ થઈ શકે તેવા પ્રસાદગુણવાળી છે, અને દેવી-સુવર્ણદિના અલંકારોથી વિભૂષિત શરીરવાળી છે. શ્લોકપંકિત સુંદર વર્ણો (અક્ષરો) અને ઉપમાન– ઉપ્રેક્ષાદિ અલંકારોવાળી છે. દેવી અતિ રમણીય લક્ષણોપેત સુંદર ચરણોવાળી છે. શ્લોકપંકિત અતિ રમણીય ચાર ચરણવાળી છે. દેવી પોતાના સ્વામી સાથે સ્નેહપૂર્વક આલિંગન આપવામાં ચતુર છે. શ્લોકપંકિત શબ્દગુણ, અર્થગુણ, શબ્દાલંકાર અર્થાલંકાર, આદિપ વિદ્વદપુરુષના ચિત્તને ચમત્કાર કરવાવાળી શ્લેષમાં દક્ષ છે. દેવી અસાધારણ શરીરની શોભાવાળી છે. શ્લોપંકિત અસાધારણ ઉપમાન-ઉપેક્ષા-આદિની શોભાવાળી છે. આવી અનુષ્ણુભ પ્લેકપંકિતની જેમ શાસનદેવી शाने छे. ॥ २७ ॥
यत्पादराजौ परिशुद्धपाणी, निर्जित्य गत्याखिलराजहंसान् ।
उच्चै रुचिस्फूति मिषाज्जिगीषू, प्रस्थातुकामाविव नाकिनागम् ॥ २८ ॥ यस्या देवतायाः पादौ चरणावेव राजी राजानौ पार्थिवौ अपरावपि बलवद्भः पती नाकिनां नागौं गीर्वाणानां वारणमैरावण निर्जरश्रेष्ठ शक्र वा । यदुक्त है. म्याम्-'स्युरुत्तरपदे व्याघ्रपुङ्गवर्षभकुञ्जराः । सिंहशार्दूलनागाद्यास्तल्लजश्च मतल्लिकाः । मचर्चिकाप्रकाण्डोद्धयः प्रशस्यार्थप्रकाशकाः ॥' इति । जिगीषू जेतुमिच्छन्तौ सन्तौ ।
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
हीरसौभाग्यम् [ सर्गः ८ श्लो० २८-२९ रुचीनां निःसरद्वहलबबलकान्तीमां स्फूर्तेः स्फुरणस्य मिषात्कपटात् । उत्प्रेक्ष्यतेउच्चैरूवं स्वर्गलोक प्रति प्रस्थातुकामौ गन्तुमीहमानाविव प्रचलितुमनसाविव । पेरावणवासवयोः स्वर्गस्थायुकत्वेन उच्चैर्गमनम् । राज्ञामपि इन्द्रनिर्जयन दृश्यते । यथा रघुबंशे इन्दुमतीवयंवरे कार्तवीर्यवर्णनाधिकारे–'कारागृहे निजितवासवेन लकेश्वरेणोषितमा प्रसादात्' । तथा सूक्ते-'दृषद्भिः सागरो बद्धः इन्द्रजिन्मानवैर्जितः। वानरै. ष्टिता लङ्का जीवद्भिः किं न दृश्यते ॥' इति । किं कृत्वा । गत्या गमने विलासेन प्रयाणेनाभिलाषेण तेन वाखिलान् समस्तान् राजहंसान् सितच्छदान् पार्थिवपुङ्गवांश्च । प्रबलपृथिवीपुरंदरानित्यर्थः । निर्जित्य पराभूय खवशीकृत्य च । किंभूतौ पादराजौ । परि सामस्त्येन सर्वप्रकारेण समन्तात्समग्रतया वा शुद्धो लाञ्छनाभावेन निर्मलः पाणिः घुट्योरधः प्रदेशो ययोः । तथा परि समन्तात् समग्रस्वप्रदेशापेक्षया निर्दोषो विरोधादिरहितः पाणिः पाश्चात्यो विजयिनो राज्ञः स्वदेशपृष्ठवर्ती राजा ययोस्तो। 'शुद्ध गाणिरयान्वितः' इति रघुवंशे । यो विजयी नृपोऽपरदेशसाधनार्थ प्रतिष्ठते सोऽवश्य स्वदेशपाश्चात्य पार्थिव पुरग्रामांश्च हस्त्यादिप्रदानेन मैत्रीविधानेन च शुद्ध स्वानुकूलीकरोतीति स्थितिः । नो चेदशुद्धः स तद्देशे विड्वर कुरुते तस्मानिर्दोषीकरण तदभिधान च पाणिरित्युच्यते ॥ इति पाणिः ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ સર્વે રાજાઓને જીતી લેનાર વિજયી રાજા અન્ય દેશને સાધવા માટે પ્રયાણ કરે તે પૂર્વે અવશ્ય પોતાના દેશની પાછળ રહેલા રાજાઓ, નગર અને ગામોને હાથી–દ્રવ્ય આદિના દાનપૂર્વક મિત્રરૂપે બનાવી પોતાને અનુકૂળ કરે છે. તેમ શાસનદેવીના નિર્મલ પગની પાનીઓવાળા બે પગરૂપી રાજાઓ, પ્રસરતી કાંતિને બહાને પોતાની સર્વ રાજહંસને જીતી લેનાર ગતિવડે સ્વર્ગલના રાવણ હાથીને જીતવા માટે પ્રયાણ કરવાની ઇચ્છાવાળા થયા ન હોય ! ! ૨૮ છે
जम्भद्विषत्कुम्भिपराभविन्या, ययाभिभूति गमितः स्वगत्या । कि हंसकस्तां चरणारविन्दे, तस्थौ प्रसत्तेविषयीचिकीर्षुः ॥ २९ ।।
हंस एव हंसकः स्वार्थे कः। राजहंसः नूपुरम् । 'पिण्याकझर्झरहंसकशङ्खपुखाः' इति लिङ्गानुशासने पुनपुंसकलिङ्गः । चरणारविन्दे अर्थीदेवीपादपद्म तस्थौ स्थितवान् । उत्प्रेक्ष्यते-तां शासनदेवतां प्रसत्तेः प्रसादस्य विषयीचिकीर्षुः किं गोचरीकर्तुमिच्छुरिव । हंसकः कथंभूतः सन् । यया त्रिदश्या स्वगत्या निजगमनातिविलासेन अभिभूतिं पराभव गमितः प्रापितः सन् । किंभूतया गत्या । जम्भानामा दैत्यस्तस्य द्विषन् वैरी हन्ता वासवस्तस्य कुम्भी हस्ती ऐरावणस्त पराभवति निर्जयति इत्येवंशीला तया ॥
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० २९-३१ ]
straterre
લેાક
સાસનદેવીના નૂપુરરૂપે (ઝાંઝરરૂપે) રાજહંસ રહ્યો ન હોય ! શા માટે ? ચરાવજી હાથીની ગિતા પરાભવ કરનારી ગજગામિની ગતિથી પરાભવ પામેલા રાજહંસ દેવીની મહેરબાનીતે મેળવવા માટે જાણે નૂપુરરૂપે રહ્યો ન હોય ! ॥ ૨૯
स्वजिह्वयानेन विगानितः स - नाखण्डलः कुण्डलिनामिवैताम् । सिञ्जानमञ्जीरविनिर्मिताङ्गः प्रसादयत्यपियोजलग्नः ॥ ३० ॥
"
५२१
कुण्डलिनां भुजगमानामाखण्डलः पुरंदरः स्वामी शेषनामनागाधिराजः पादपयोजे क्रमकमले लग्न आश्रित्य स्थितः सन् । उत्प्रेक्ष्यते - एतां शासनदेवतां प्रसन्नां करोतीव । प्रसादकलितां निर्मिमीत इव । यो हि बलवन्तं निजजेतार' प्रसादयितुमिच्छति स तत्पदयोर्लगति । चाटुवाक्यानि ब्रूते । इति रोतिः । किंभूतः । सिञ्जान शब्दायमान रणझणितिराव कुर्वाण यन्मञ्जीर नूपुर तदेव विहित निर्मितम वपुर्येन । पुनः किंलक्षणः सन् । स्वस्यात्मनो जिन वक्रेण यानेन गमनेन । यौवनोन्मादेन प्रायः स्त्रीणां गतिर्वक्री भवति । अपरोऽपि पाठः । यथा - 'स्वश्लोकशौक्लयेन' स्वस्यात्मनः श्लोकस्य यशसः शौक्लयेन शुकूलतया वा विगानितोऽधरीकृतः ॥ इति चरणनूपुरम् ॥
શ્લેાકાથ
શેષનાગ શાસનદેવીનાં ચરણામાં નૂપુરરૂપે રહ્યો ન હેાય ! શા માટે ? રણુઋણુ અવાજ કરતા નૂપુરરૂપે જેણે શરીર ધારણ કર્યુ છે. અને પેાતાની વક્રગતિથી પરાભવ પામેલા શેષનાગ શાસનદેવીની મહેરબાની પ્રાપ્ત કરવા માટે જાણે પગ પકડીને રહ્યો ન હોય ! !! ૩૦ !!
यया जगज्जैत्रतमश्रियाङ्घ्रि- गुल्फः परां कोटिमवापितः सन् । पराक्षिलक्ष्यत्वमयांवभूव, न चक्रवर्ती तु कदाचनापि ॥ ३१ ॥
यया शासनदेवतया जगनां भुवनानां तस्याशपरेशास्त्रैलोक्यकामिनीनां जैत्रतमया अतिशयेन जैत्रया जयनशीलया श्रिया आत्मलक्ष्म्या परां प्रकृष्टां कोटिमुत्कर्ष काष्ठामवापितो नीतः सन् । पराक्षिलक्ष्यत्वम् अङ्घ्रिगुल्फश्चरणग्रन्थिघुण्टकः कदाचनापि कस्मिन्नपि समये पराक्षिलक्ष्यत्व परेषामन्येषां चक्षुष्मतामक्ष्णोलचनयोर्लक्ष्यत्व दृश्यतां गोचरत्वं न अयांबभूव गच्छति स्म । 'अय गतौ' इत्यस्य धातोराम्प्रत्यये प्रयोगा यथा - अयांचक्रे, अयांबभूव, अयामासेति । क इव । चक्रेण नरखेवरेन्द्राद्यप्रतिहतेनामोघरथाङ्गायुधेन वर्तते । षटूखण्डक्षोणीमण्डलान्तरे प्रवर्तते दिग्विजय' विदधातीत्येवंशीलचक्रवर्ती सार्वभौम इति । यथा चक्री परेषां प्रत्यर्थिनां कदाचिदपि कस्मिन्नपि प्रस्तावे आजीवितान्तमक्षिलक्ष्यत्वं लोचनगोचरत्वं नायते
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
हीरसौभाग्यम् [ सर्गः ८ श्लो० ३१-३३ न प्राप्नोति । प्रतिभटै पैटयापि द्रष्टुं न शक्यते इत्यर्थः । एतावता देवीगुल्फो न दृश्येते । स्त्रीणां गुल्फजानू अदृश्यावेध लाध्येते इति सामुद्रशास्त्रे । तथा 'गुल्फद्वयाता यददृश्यसिद्धिः" इति नैषधे ॥
શ્લોકાઈ જગતની જયશીલ લક્ષ્મીવડે પરાકાષ્ટાને પામેલી શાસનદેવીની ઘુંટી, જેમ ચક્રવર્તી રાજા શત્રુઓને દૃષ્ટિગોચર ન હોય તેમ બીજાઓને કયારે પણ દષ્ટિગોચર ન હતી. છે ૧
यज्जङ्ख्याधःकरणादुदीत-त्रीडातिरेकादिदमीयगुल्फः । मन्ये न्यमज्जन्नवनिर्यदर्चि-रणःप्रपूर्णीभवद िशोणे ॥ ३२ ॥
यस्याः शासनसुराङ्गनायाः जश्यया अधःकरणान्नीचैविधानात्तिरस्करणाद्वा उदीता प्रकटीभूता। 'उदीतमातङ्कितवानशङ्कत' इति नैषधे । ' या ब्रीडा लज्जा तस्या अतिरेकादतिशयात् अस्या अयमिदमीयः । 'मध्य तनूकृत्य यदीदमीयम्' इति नैषधे । देवीचरणसंबन्धी गुल्फो घुण्टकः । अहमेवं मन्ये वितर्कयामि । नवानि नवीनानि नि. यन्ति प्रादुर्भवन्ति यान्यर्ची षि अर्थात्तत्क्रमकान्तयः तान्येवार्णा सि पानीयानि तैः प्रपू. गीभवनाकण्ठं व्याप्तः संपद्यमानः अघ्रिर्देवीपादः स एव शोणो हृदस्तस्मिन्न्यमज्जत्किमु डति स्मेव ॥
શ્લેકાર્થ શાસનદેવીની જંધાવડે તિરસ્કૃત થવાથી ઉત્પન્ન થયેલી લજજાના અતિરેકથી દેવીને ગુફ (છુંદી) તે હું માનું છું કે નવીન પ્રસરતી ચરણની કાંતિરૂપ જલવડે પરિપૂર્ણ બનેલા ચરણરૂપ સરેવરમાં ડૂબી ગયો ન હોય ! ! ૩૨ છે
श्रीमज्जिनाधीशमताधिदेव्या, जधे विभूषामनघे दधाते । ... किमु. प्रगल्भक्रमनामधेय-वृन्दारकोर्वीरुहयोः प्रकाण्डे ॥ ३३ ॥
श्रीमांश्चतुस्त्रिंशदतिशयादिका लक्ष्मीः त्रैलोक्याधिपत्यलक्ष्मीर्वा विद्यते यस्य स श्रीमान् यो जिनानां जयन्ति सर्वथापि रागद्वेषादिकानन्तरङ्गान् शात्रवानिति जिनास्तेषां सामान्यकेवलीनामधीशः खामी तीर्थ करोऽर्थान्महावीरभगवान् तस्य मत शासन तस्याधिदेव्या अधिष्ठायिकाया देवतायाः अनघे निष्पापे प्रशस्ये जङ्घ नलकिन्यौ विभूषां शोभां दधाते कलयतः । उत्प्रेक्ष्यते-प्रगल्भौ प्रकृष्टौ यो क्रमौ देवीपादौ तावेव नामधेयमभिधानं ययोस्तादृशयोवृन्दारकोर्वीरुहयोः कल्पवृक्षयोः । प्रकाण्डे किमु वृक्षस्कन्धाविव । 'मूलाच्छाखावधिण्डिः प्रकाण्डौघः' इति हैम्यां प्रकाण्डः पुंक्लीबलिङ्गयोः॥
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सर्ग ८ भो० ३३-३५] हीरसौभाग्यम्
. ५२३
ARE ...... જિનેશ્વર ભગવાનના શાસનની અધિષ્ઠાયિકા દેવીની બે જપાએ પ્રશસ્ત શાક્ષને ધારણ કરતી હતી. તે જાણે દેવીના ઉત્કૃષ્ટ ચરણરૂપ જેના નામ છે તેવા કલ્પવૃક્ષના બે રક ન હોય ! | ૩૦ |
यस्याः प्रकाण्डस्फुरदुग्रजङ्घा-सदृक्षलक्ष्मीस्पृहयालयः किम् ।
विषह्य भारं भवनवजानां, स्तम्भा मनुष्यानुपकुर्वते स्म ॥ ३४ ॥ स्तम्भाः स्थूणाः भवनव्रजानां गृहगणानां भार वीवध विषह्य क्षान्त्या मनुष्यानुपलक्षणात्सुरान् त्रिभुवनेऽपि गृहभाराधारभूतस्तम्भानां विद्यमानत्वेन एतावता त्रिजगजनानुपकुर्वते स्म उपकार कुर्वन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-यस्यानिदश्याः प्रकाण्डे वृक्षस्कन्धाविव स्फुरन्त्योः शोभमानयोः जङ्घयोः सदृक्षलक्ष्म्याः समानविभूषायाः स्पृहयालवः किम् अभिलाषुका इव कामयितार इव ॥
લોકાર્થ થાંભલાઓ ઘરોનો ભાર સહન કરીને મનુષ્યો પર જ નહીં, પરંતુ ત્રણે જગત ઉપર ઉપકાર કરે છે. તે જાણે શાસનદેવીના દેદીપ્યમાન અંધારૂપ વૃક્ષરધની સમાન શોભાના અભિલાષી ન હોય ! | ૩૪
सारङ्गनाभीमुरभेरमुष्या, जवाविभूषाभिरधः कृताभिः।
मृगाङ्गनाभिगिरिगहरोर्वी, मन्दाक्षलक्ष्याभिरिव प्रपेदे ॥ ३५ ॥ मन्दाक्षस्य लज्जाया लक्ष्याभिर्वध्याभिनपातिरेककलिताभिमगाङ्गमाभिर्हरिणरमणीभिः । उत्प्रेक्ष्यते-गिरिगह्वरोर्वी गिरीणां शैलानां गह्वराणां गुहानाम्, अथ वा निकुजानामुर्ची भूमिः । 'गह्वरो बिलमेदयोः । कुन्जे' इत्यनेकार्थः । तथा 'गौरीगुरोर्गहरमाविधेश' इति रघुवंशे । परस्परमिलच्छाखापटलपादपपशक्तिनिषिडवनमित्यर्थः इतितवृत्तिः। प्रपेदे प्रपन्नेव । किंभूता । मृगनाभिः सारङ्गनाभिः कस्तूरिका । गोरोचनाचन्दनकुरकु. मैणनाभीविलेपा पुनरुक्तयन्ती' इति नैषधे । तथा कस्तूरिकानामापि । 'मृगनाभिर्म: गमदः कस्तूरीगन्धधूल्यपि' इति हैम्याम् । तद्वत्सुरमेः सुगन्धायाः । श्वासवपुःपरिमल. कलिताया इत्यर्थः । अमुष्या वर्ण्यमानशासननिर्जरनितम्बिन्याः जङ्ग्योनलकिन्योविभूषाभिः शोभाभिरधाकृताभिस्तिरस्कृताभिः । जिताभिरित्यर्थः ॥
બ્લેકાર્થ શાસનદેવીની જંધાની શોભા અને સુવાસવડે તિરસ્કાર પામેલી કસ્તૂરીકાએ લજજાના. અતિરેકથી જાણે પર્વતની ગુફાને અંગીકાર કરી ન હોય ! |
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० ३६-३८ जधे यदीये प्रणयन् प्रयत्नात, प्रकाण्डसारं पृथिवीरुहाणाम् ।
जग्राह धाता किमभावि तेषु, ततः स्फुरत्कोटरकूटरन्त्रैः ॥ ३६ ॥ यस्या इमे यदीये देवतासंबन्धिन्यौ जङ्धे प्रयत्नात्सादरादेकतानतया वा एकाग्रमनसा प्रणयन्कुर्वन् सन् धाता जगत्कर्ता पृथिवीरुहाणां रमणीयसान्द्रद्रुमाणां प्रकाण्डानां सारं सारदलिकपटलं जग्राहाददे गृहीतवान् । उत्प्रेक्ष्यते-ततः सारवस्तुग्रहणानन्तर तेषु प्रकाण्डेषु तरुस्कन्धेषु स्फुरन्तः प्रकटीभवन्तो ये कोटराः निष्कुहाः । 'पोलाडि' इति लोके प्रसिद्धाः । त पव कूट कपट येषां तादृशै रन्धैश्छिद्रेरभावि भूतम् । संजातमित्यर्थः ॥ इति जाधे ॥
લેકાર્થ શાસનદેવીની બે જંધાનું આદરપૂર્વક ધ્યાન કરતા બ્રહ્માએ રમણીય વૃક્ષોના સ્કંધના સાર તને ગ્રહણ કર્યા, તેથી કધમાં પ્રગટ થયેલા કોટ (પિલાણ ) રૂપી કપટ છે જેઓનું, તેવાં દ્ધિો બની ગયાં ન હોય ! (સાર તત્વ લઈ લેવાથી તે કંધોમાં છિદ્ર પડી ગયાં હતાં !) :
कपोलयुग्मेन मरुधुवत्याः-स्तिरस्कृते दर्पणिके विभूत्या । ___ गुप्त स्थिते जानुनिभादुपेत्य, जेतुं द्विष छिद्रदिदृक्षयेव ।। ३७ ॥
दर्पणिके आदर्शिके । 'यन्मतौ विमलदर्पणिकायाम्' इति नैषधे। उपेत्य । कुतश्चिदागत्य गुप्त छन्न स्थिते तिष्ठतः स्म । कस्मात् । जान्वोर्जानुनो रूपवर्ण योनिभादम्भात् । अर्थात् तद्देवीवपुप्येवोषिते । उत्प्रेक्ष्यते-द्विष स्वशात्रव जेतु पराभवितु छिद्राणां वैरिणोरपगुणानां दोषाणं यैर्गवेषितैदोषैः स्वद्वेषी सुख निमेषमात्राग्निहन्यते निर्जीयते वा । तद्रन्ध्राणां दिक्षया द्रष्टुमिच्छयेव । तथा दोषे शाते सति शत्रुः सुखेन पराभूयते इति लोकेऽपि प्रसिद्धिः । तस्मात् किंलक्षणे दर्पणिके। मरुधुवत्याः गीर्वाणगृहिण्याः। शासनदेव्या इत्यर्थः । कपोलयुग्मेन गल्लयामलेन विभूत्या स्वीयवैभवेन कृत्वा तिरस्कृते तिरस्कार न्यकार प्रापिते । पराभूते इत्यर्थः । गुप्तमिति विशेषणात् दृश्यते । 'निगूढजाणु-' इति कल्पसूत्रेऽपि लक्ष्मीवर्णने ॥
શ્લેકાર્થ શાસનદેવીના કપલ-યુગ્મની વિભૂતિવડે તિરસ્કાર પામવાથી શત્રુભાવને ધારણ કરતા બે દર્પણ, શત્રુને સુખપૂર્વક જીતી શકાય તે માટે. શત્રુના છિદ્રને જવાની ઈચ્છાથી બે જાનુ હીંચણ)ના બહાને જાણે ગુપ્ત બનીને રહ્યા ન હોય ! | ૩૭ છે
आदर्शिकाघानि मिथो मृधेषु, यज्जानुना स्पर्धितया स्वकान्त्या । ततः किमु प्रापदतुच्छमूर्छा, न चेदचैतन्यवती किमेषा ॥ ३८ ॥
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० ३८-४० ]
हीरसौभाग्यम्
५२५
यजानुना यस्या देवताया नलकीलेन स्वास्यत्मनः कान्स्वा विभूषया । 'कान्तिः शोभायामिच्छायां प्रभायामपि' इत्यनेकार्थः । सम सार्धं स्पधितया स्पर्धा भावुकभावेन संघर्षित्वेन मिथो मृधेषु परस्परक्रोधोद्धततया विधीयमानयुद्धेषु आदर्शिका मुकुरिका लोके मेवातमण्डलादौ यस्य अधो हस्तको न स्यात् पृष्ठे च ग्रहणार्ह किमप्यङ्कटकादि भवेत्तस्या अभिधानम् 'आरसी' इत्युच्यते । अघानि दृढप्रहारादिभिर्निहता । उत्प्रेक्ष्यते - ततः प्रहारादिहेतोरतुच्छामतिघनां वालयितुमशक्यां मूर्छा मोह चैतन्याभावकिभु प्रापलब्धवतीव । एवं चेन्न तर्हि एषा आदर्शिका अचैतन्यवती चेतनाया भावश्चैतन्य तद्विद्यते यस्याः सा चैतन्यवती न चैतन्यवती अचैतन्यवती चेतनाविरहिता किं कथ ं लक्ष्यते ॥ इति जानू ॥
લેાકા
પેાતાની કાન્તિ સાથે ૨પર્ધા કરવાથી ૫:૨૫ના યુદ્ધમાં, જનુ ( ઢીંચણ )ના ગાઢ પ્રહારથી હણાયેલા આદર્શો ( દર્પણા ) અત્યંત મૂતિ બની ગયા. જો એમ ના હોય તેા તે ચૈતન્યવાળા કેમ ન હેાય ? !! ૩૮ ||
रम्भास्फुरद्वैभवयत्सुपर्व- सारङ्गटक्के लिनिकेतनस्य ।
अन्तर्वसत्सालसदृवस्मरस्य, स्तम्भौ प्रगल्भौ स्फुरतः किमूरू ॥ ३९ ॥
नामाप्सरास्तद्वत्स्फुरन्
ऊरू अर्थाद्यस्याः स्फुरतः शोमेते । उत्प्रेक्ष्यते-- रम्भा प्रकटीभवन् दीप्यमानो वा वैभवो वपुःशोभातिशयः तादृशी या सूरिपुरस्तात्स्थायुका चासौ सुपर्वसारङ्गदृक् च सुरहरिणीनयना शासनदेवी सैव केलये क्रीडाकृते अर्था मनोभवस्यैव यन्निकेतन मन्दिरं तस्य स्तम्भौ स्थूणे हव । अन्यदपि रम्भागृह कदलीगृह' 'केलिहरु" इति वा प्रसिद्धम् । तत्राप्याधारस्तम्भौ भवतः । किंलक्षणस्य गृहस्य । अन्तः सौधमध्ये वसन् वासं विदधानः तिष्ठन् । सह अलसदृशा, मन्थरनयनया, स्वगुनोपमानेन मनोज्ञादिपदेन च विशेषिताङ्गकर्मा स्त्री यथा तरललोचना । 'अलसेक्षणा मृगाक्षी' इति हैम्याम् । स्त्रिया रत्या वर्तते यः स स्मरः कामो यत्र तस्य ।
श्लोकार्थ
શાસનદેવીના અતિ સુંદર સાથળા શાખે છે. જે ક્રીડાગૃહની મધ્યમાં રતિની સાથે કામદેવ રહેલા છે, તેવા અપ્સરા-રંભા જેવા દેદીપ્યમાન શરીવૈભવવાળી શાસનદેવીરૂપ કામદેવના ક્રીડાગૃહના (તે સાથળ) એ સ્ત ંભા ન હોય ! ॥ ૩૯ ॥
द्रुष्टयै करिणां करेभ्यो, मन्ये मृदुत्वं गृहयांबभूव ।
स्वयं स्वयं भूरिति तेषु नो चे-देकान्त कार्कश्यमिदं कुतस्त्यम् ॥४०॥
यदुरुसृष्ट्यै यस्या देवताया उर्वोः सक्नोः सृष्ट्यै निर्माणाय स्वयंभूविधाता स्वयमा
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
stratorre
५२६
[ सर्ग ८० ४०-४२
त्मना नान्यैरइमेव मन्ये नानामि वितर्कयामि करिणां गजेन्द्राणां करेभ्यो हस्तेभ्यः । शुण्डादण्डेभ्य इत्यर्थः । मृदुत्व' सुकुमारकम् । सौकुमार्थकलितदलिकसारमित्यर्थः । गृहयांबभूव गृहीतवान् । 'गृहाति गृहयते लाति' इति ग्रहणार्थाः क्रियाः क्रियाकलापे । 'अन्तादाम्' इति गृहयांबभूवेति । एवं चेन्न तर्हि तेषु हस्तिहस्तेषु इदं प्रत्यक्षलक्ष्यं सर्वजन प्रतीत वा पकान्तेन अतिमात्र केवल वा कार्कश्य त्वचि काठिन्यं कुतस्त्य कुतो - भवम् । ततो ज्ञायते सौकुमार्ये गृहीते केवल कर्कशतैव स्थितवती । 'नागेन्द्र हस्तास्त्वचि कर्कशत्वात्' इति कुमारसंभवेऽपि ॥
શ્લાકા
હું માનું છું કે : શાસનદેવીના ઊરૂ ( સાથળ )નું સર્જન કરવા માટે સ્વયં બ્રહ્માએ હાથીની સૂંઢમાંથી સુકુમારતા ગ્રહણ કરી હતી; જો એમ ના હૈાય તે। હસ્તિની સૂંઢમાં નરી शता ज्यांथी होय ! ॥ ४० ॥
यद्रुद्वितयीं प्रतीपा -मन्विष्य संघर्षकरीं करेण ।
प्रणश्य भीत्या अमुकामुकः किं, दम्भोलिपाणि शरणीचकार ॥ ४१ ॥
अमुकामुक ऐरावणगजः । पयोनिलीनानमुकामुकावलीरदान्' इति नैषधे । 'पेरावतो हस्तिमल्लः श्वेतगजोऽत्रमुप्रियः' इति हैम्यामपि । भीत्या भयेन कृत्वा प्रणश्य प्रपलाय्य दम्भोलिपाणि वज्रिण पुरंदर शरणीचकार आश्रितवान् वज्रपाणित्वेन देवदानवमानवैरजेय इति तं बभाज । भीतेः कारणमाह- किं कृत्वा । करेण स्वकीयशुण्डादण्डेन समं संघर्षक स्पर्धाकारकाम् अत एव प्रतीपां प्रतिपक्षां तथा पुदर्कनप्तां बलिष्ठां दूरुद्वितयीं देवीसक्थियुगलीमन्विष्य व्यालोक्य ॥
શ્લાકા
પેાતાની શઢ સાથે સંધર્ષ કરનાર બલિષ્ઠ શત્રુરૂપ શાસનદેવીના ઊર્ફ્યુઝ્મ ( સાથળ )ને જોઇને જાણે અરાવણુ હાથી ભયથી નાસીને ઈંદ્રના શરણે ગયા ન હોય ! ! ૪૧ ૫
तत्व वार्ता मम राजहंसान्, सर्वानसौ यज्जयति स्वगत्या ।
इत्युरुकायं किमु तावदस्याः, कर करीन्द्रो व्यतरत् त्रिदश्याः || ४२ ||
असौ देवी स्वगत्या निजगमनेन आत्मीयाभिषेणनेन कृत्वा सर्वान् समस्तानपि राजहं सान् प्रकृष्टबलिष्ठभूपालान् तत्त्वतस्तु स्वमन्थरगमनविलासेन कृत्वा राजमरालान् यत्कारणाज्जयति स्ववशीकरोति पराभवति च तत्तस्मात्कारणात् मम पशुमात्रस्य परवशीभूतस्य च कैव वार्ता मज्जयेऽस्या न कश्चिदपि प्रयासः । यतोऽद्द करो राजदेयां
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० ४२-४४]
striभाग्यम्
५२७
शोऽस्यास्तीति करदाता चतुष्पदमात्रं तस्मान्मज्जयमवश्यमेषा कर्येवेति । उत्प्रेक्ष्यतेइति हेतोः करीन्द्रो गजराजः तावत्प्रथममेवास्यास्त्रिदश्या जघनेन कटया अग्रभागेन बभासे शुशुभे मन्ये इत्युत्प्रेक्षायाम् । उत्प्रेक्ष्यते--अथवा जघनस्थलशोभाविषये अहमेव मन्ये विचारयामि यत्स्वस्यात्मनो विलासवत्या पत्न्या सह रिरंसया रन्तुमिच्छया सुरतादिविविधक्रीडाविलासकरणार्थ सुमनःशरेण कुसुमबाणेन मनोभवेन कृतेन देवशक्त्या स्वयं विनिर्मितेन विनोदविधायिना क्रीडानिर्माणसमहोत्पादकेन जाम्बूनदस्य जात्यकाञ्चनस्य मन्दिरेण सदनेनेव ||
શ્લેાકા
રાજસાને જીતી લીધા છે તેા પરાધીન એવા મારી કર ચૂકવી દઉં જેથી મારે। પરાભવ ન કરે !' આ શરીરને ધારણ કરી પેાતાના કર ( ટેક્ષ ) ચૂકવ્યા
આ દેવીએ પાતાની ગતિથી સર્વે શુ વાત કરવી ? તેથી હું પ્રથમ જ દેવીને હેતુથી જાણે ગજરાજે દેવીના સાથળરૂપ
होय || २ ||
d
भस्मीकृतं धूर्जटिनाक्षिलक्ष्यी कृत्य प्रसूनध्वजजीवितेशम् ।
।
मा हन्तु मामेष इतीव रत्या, गुप्तं गृहं यज्जघनं व्यधायि ॥ ४३ ॥
रत्या स्मरपत्न्या यज्जघनं देव्याः कटेरग्रभागः 'पेडू' इति प्रसिद्ध गुप्त छन्न परलोचनागोचर गृह व्यधायि स्थान चक्रे । किं कृत्वा । धूर्जटिना शंभुना भस्मीकृत निजातिकोपप्रज्वलल्ललाटलोचनानलज्वालावलीभिज्वलित भस्मावशेषीकृत प्रसूनध्वजो मदनः । 'प्रद्युम्नः श्रीनन्दनश्च कन्दर्पः पुष्पकेतनः' इति हैम्याम् । 'केतुः पताका केतन' ध्वजः' इति ध्वजनामानि हैम्याम्, यथा पुष्पकेतनस्तथा प्रसूनध्वज इति, स एव जीवितेशः स्वप्राणनाथो भर्ता स्मरस्तमक्ष्णोः स्वनेत्रयोर्लक्ष्य दृश्यम् । स्वदृग्गोचरमित्यर्थः । कृत्वा व्यालोक्येत्यर्थः । तत्रोत्प्रेक्ष्यते - इति हेतोरिव । इति किम् । यदेष धूर्जटिः स्मरशत्रुत्वान्मां स्मरपत्नीं मा हन्तु मा व्यापादयतात् ॥ इति जघनम् ॥
શ્લેાકા
કામદેવની પત્ની રતિએ શાસનદેવીના જધન (પેઢા) રૂપ ગુપ્તગૃહને બનાવ્યુ` ન હોય ! શા માટે ? ઇશ્વરે ભસ્મીભૂત કરેલા પેાતાના સ્વામી કામદેવને જોઈને રીથી ઈશ્વર મારા સ્વામી કામદેવને ન હણેા,' આ હેતુથી જ જાણે રતિએ જધનરૂપ ગુપ્ત સ્થાન બનાવ્યુ ન હેાય ! જા
तीर्थाधिभर्तुर्मत देवताया- कास्ति लक्ष्म्याप्रतिमो नितम्बः । मोघीकृतेषू मखजिद द्विपन्त, जेतुं धृतं चक्रमिव स्मरेण ॥ ४४ ॥
तीर्थस्य चातुर्वर्ण्यस्य संघस्याधिभर्ता स्वामी नायकः जिनो महावीरस्तस्य यन्मत
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० ४४-४६ शासन तस्य देवता अधिष्ठाविका देवी तस्या लक्ष्म्या शोमया कृत्वा अप्रतिमः न विद्यते प्रतिमा प्रतिरूपं सदृशं वस्तु यस्य स नितम्ब मारोहः कटीपृष्ठपदेशः । 'नितम्बारोही स्त्रीकटयाः पश्चाजघनमग्रतः इति हैम्याम् । चकास्ति शोभते । उत्प्रेक्ष्यतेमोधीमता निष्फला विहिता इपवो बाणा येन तादृशो यो मखजित् मखनामा कश्चिहामवविशेषस्तस्य जित् जेता एतावता ईश्वरः स एव द्विषन् प्रत्यर्थी । जेतुं स्मरेण धृत धारितमङ्गीकृत चक्रमायुधविशेष इव । नितम्बस्य चक्रोपमानम् । यथा-'रोमाव. लीदण्डनितम्बचक्रे' इति नैषधे । तथा-'पृथुवर्तुलतन्नितम्बकृन्मिहिरस्यन्दनशिल्पशि. क्षया । विधिरेककचक्रधारिण किमु निर्मित्सति मान्मथ रथम् ॥' इत्यपि नैषधे ॥
કાથ
શેભાથી નિરુપમ શાસનદેવીને નિતંબ શોભે છે તે જાણે ઈશ્વરે જેના બાણ નિફલ બનાવ્યાં છે, તે કામદેવે, પોતાના શત્ર ઈશ્વરને જીતવા માટે ચક્ર ધારણ કર્યું ન હોય ! ! ૪૪
यदङ्गरगन्नवराजधानी-निवासिनः श्रीसुतभूविवोदुः ।
स्फुटीभवत्पुष्परथस्य शङ्के, रथाङ्गमेतत्रिदशीनितम्बः ॥ ४५ ॥ त्रिदश्याः शासनदेव्या नितम्बो विभातीति संबन्धः । उत्प्रेक्ष्यते--यस्या देवताया अङ्ग शरीर तदेव रङ्गन्ती जङ्गमा नवा राजधानी स्कन्धावारो मूर्धाभिषिक्तनिवासनगरी तत्र निवसतीत्येवंशीलो यः श्रीसुतो लक्ष्मीनन्दनो मदनः स एव भूविवोढा धरणी. रमणस्तस्य पुष्परथस्य क्रीडाकरणोचितशताङ्गस्य । 'सक्रीडार्थः पुष्परथः' इति हैम्याम्। स्फुटीभवत्प्रकट जायमानमेतत्प्रत्यक्ष रथाङ्ग देवीनितम्बतनुचक्रमिव शङ्के इवार्थे । अथ वा अहमेव शके वितर्क कुर्वे । स कः। एतत्रिदशीनितम्बः एतस्या देव्या आरोहः॥ इति नितम्बः ॥
શ્લોકાર્ધ શાસનદેવીને નિતંબ, દેવીના શરીર૫ નવી જંગમ રાજધાનીમાં જેને નિવાસ છે તે કામ દેવરૂપી રાજાના પુષ્પરથનું આ નિતંબ જાણે પ્રત્યક્ષ ચક્ર (પ) ન હોય ! ! ૪પા
एतत्कलत्रस्य हरेः कलत्र-जैत्रस्य सौभाग्यमुदीर्यते किम् ।
गाङ्गेयमप्यातनुते स्म काञ्ची-निभान्निजालिङ्गनलालस यत् ।। ४६ ।। हरेः केसरिणः कलत्रं कटीक[त]टः। कटिःश्रोणिः कलत्रं कुटीर काञ्चीपद ककुद्मती' इति हैम्याम् । तस्य जैत्रस्य जयनशीलस्य तथा हरेः विष्णोः कलत्रस्य पल्या लक्ष्म्याः । जैत्रस्येत्यप्यर्थध्वनिः । एतस्य देव्याः कलत्रस्य कटयाः । एतस्य कस्यापि कलत्रस्य पत्न्या इत्यप्यर्थध्वनिः । 'कलत्रं श्रोणौ भार्यायां दुर्गस्थाने च भूभुजाम्' इत्यनेकार्थः ।
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ८ श्लो० ४६-४८ ] हीरसौभाग्यम्
५२९ 'द्वितीयोढा कलत्र च' इति हैम्याम् । सौभाग्य सुभगतां सौन्दर्य चातुर्य वा किमुदीर्यते । किमित्यनिर्वचनीयमाहात्म्यं वर्ण्यते इत्यर्थः । यद्यस्मात्कारणावारगेयं महातनयं भीष्मम् । अपिशब्देन ब्रह्मव्रतधारित्वेन सर्वथापि स्त्रीविषयविमुखमपीति लक्ष्यते । अथ च तत्त्वतो गाङ्गेय सुवर्ण काञ्चीनिभान्मेखलाच्छलान्निजस्यात्मन आलिगने परीरम्भणे लालसंलोलमौत्सुक्य वा यस्य जातदोहदं तृष्णातिरेको वा यस्य तादृशमातनुते स्म चकार । 'लालसो लोलयाञ्चयोः । तृष्णातिरेक औत्सुक्ये' इत्यनेकार्थः। भमरस्तु-'इच्छातिरेकस्तु लालसा' ॥
કલોકાર્થ સિંહની ભાય સમાન ( સિંહણની કેડ સમાન) મુષ્ટિચાહ્ય કડી (કેડ)વાળી-શાસનદેવીને, વિષણુની પત્ની લક્ષ્મીદેવીના સૌંદર્ય–પર વિજય મેળવનાર સૌભાગ્યનું શું વર્ણન કરવું ? ગાંગેય (ભીષ્મ પિતામહ) બ્રહ્મચારી હોવાથી સ્ત્રીવિષયમાં વિમુખ હોવા છતાં પણ, ગાંગેય એટલે સુવર્ણમેખલા( કંદરા)ના બહાને, દેવોને આલિંગન કરવામાં આશક બન્યો ન હોય ! ! ૪૬ /
अस्याः कलत्रं हरिजित्वर य-न्मा मां हरि तज्जयताद् भियेति ।
अढौकि काञ्ची कनकस्य तेन, शय्याब्धिमुक्तामणिमण्डितेव ॥ ४७ ॥ यद्यस्मात्कारणात् अस्या देव्या हरेः पञ्चाननस्य जित्वर जयनशीलम् । अथ च कलत्रं पत्नीत्यर्थः । विद्यते तत्तस्मात्कारणात् मां नाम्ना एकाभिधानेन हरि कृष्णमपि मा जयतान्मा पराभवतात् । इति हेतोभिया भयेन हरिणा अर्थात्प्रसत्तये शय्याभूतः पर्यभावप्राप्तस्याब्धेः समुद्रस्य मुक्तामणिभिर्मुक्ताफलै रत्नैश्च मण्डिता भूषिता कनकस्य स्वर्णस्य काञ्ची मेखलेवाढौकि प्राभृतीकृतेव ॥ इति कटिः॥
બ્લેકાર્થ . वो सिनी ( विनी) ने तपापणा पायी, 'या वा २ ( विY ) मेवा મારો પરાભવ મા કર !” આ કારણે ભયભીત બનેલા વિષ્ણુએ દેવીને પ્રસન્ન કરવા માટે, શયારૂપ બનાવેલા સમુદ્રનાં મુકતા અને રત્નથી જડેલી સુવર્ણની કાંચી (મેખલા) ભેટરૂપે અર્પણ કરી नहाय ! ॥ ४७ ॥
उमोपयामे पुनराप्तजन्म-शिशुस्मरस्येन्द्रगुरोरुपान्ते ।।
अध्येतुकामस्य कलास्त्रिदश्याः, पृष्ठस्थली हाटकपट्टिकेव ॥ ४८ ॥ त्रिदश्याः शासनदेवतायाः पृष्ठस्थली तनोश्चरमप्रदेशः । 'पृष्ठ तु चरम तनोः' इति हैमीवचनात् । उमायाः पार्वत्याः उपयामे पाणिग्रहणकरणानन्तरसमये हरिविरश्विशकायशेषवृन्दारकवृन्दातियाअया प्रसन्नीभूतभूतपतिनिर्मितानुग्रहा पुनर्वितीयवारमाप्त लब्ध जन्मोत्पत्तियन अत एवाभिनवोत्पादहेतोः शिशोलिकस्य सरस्य मन्मथस्य हार.
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
५३०
[ सर्ग ८ श्लो० ४८-५०
कस्य जात्यजाम्बूनदस्य पट्टिकेव हस्तलेखविधानपट्टिकेव । स्मरस्य किं कर्तुकामस्य । इन्द्रस्य पुरंदरस्य गुरोराचार्यस्य बृहस्पतेः । ' ईदृशीं गिरमुदीर्य बिडौजा जोषमास न विशिष्य बभाषे । नात्र चित्रममिधाकुशलत्वे शैशवावधिगुरुर्गुरुरस्य ॥' इति नैषधे । 'अभिधाकुशलत्वेन वचनचातुर्ये' इति तद्वृत्तिः । उपान्ते समीपे कलामातृकाद्यारम्भतो लिखित गणितादिमाः शकुनरुतपर्यन्ता द्वासप्ततिकला मानवप्रसिद्धाः । देवानां कलास्तु त एवं विदन्ति नास्माकं वाङ्मनोगोचरा अध्येतुकामस्य पठितुमनसः ॥
શ્લેાકા
પાર્વતીના પાણિગ્રહણ સમયે પ્રસન્ન બનેલા શંકર પાસે બ્રહ્મા વિષ્ણુ ઈંદ્ર આદિ સમસ્ત દેવાએ પ્રાર્થના કરવાથી પુનર્જન્મ પ્રાપ્ત કરનારા બાળક કામદેવે, સુરગુરુ બૃહસ્પતિની પાસે લિખિત ગણિતથી આરંભીને પશુ--પક્ષીના સ્વરના જ્ઞાન પંતની બહેાંતે કળા શીખવાની ઇચ્છાવાળા કામદેવની આ શાસનદેવીના બડારૂપ સુવર્ણની પાટી ( મ્લેટ ) જાણે ના હોય ! ॥ ૪૮૫
संक्रान्तवेणीग्रथितप्रसून - पक्तिर्वभौ पृष्ठतटे तदीये | संवेशनश्रान्तशयालुकाम-कृ -कृतेऽर्कतूली किमु निम्नमध्या ॥ ४९ ॥
तस्या देव्या इदं तदीयं तस्मिन्देवीसंबन्धिनि पृष्ठतटे 'वांसउ' इति लोकप्रसिद्ध नाम वपुःप्रान्तप्रदेशे संक्रान्ता प्रतिबिम्बिता वेण्यां कबर्या या ग्रथिता गुम्फिता वेणीग्रथनावसरे मध्ये संन्धा प्रसूनानां कुसुमानां पक्तिः श्रेणी बभौ विराजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते - संवेशनेन रतिप्रीतिपत्नीभ्यां समं चिरसंभोगेन श्रान्तस्य श्रमं प्राप्तस्यात एव प्राया भोगिनां शय्यायां कुसुमान्यांस्तीर्यन्ते इति रीतिस्थिती । अर्कतूली शयालोर्निद्राशीलस्य कामस्य मदनस्य कृते कार्याय निम्न गम्भीर मध्यमन्तराल शय्यामध्यवर्ती प्रदेशो यस्यास्तादृशी अर्कतूली अर्कतूलपटलोपचिता प्रसूनराशयो वा प्रायेा भोगिनां शय्यायां कुसुमान्यास्तीर्यन्ते इति रीतिस्थिती । अर्कतूलीनामा काचित् शय्याविशेषो वा ॥ इति पृष्ठदेशः ॥
શ્લેાકા
શાસનદેવીના વાંસા (બરડા)માં પ્રતિબિંબરૂપે રહેલી વેણીમાં ગુંથેલા પુષ્પાની પંક્તિ શાભે છે, તે જાણે રતિ અને પ્રીતિ સાથે ચિર સભાગ કરવાથી શ્રમિત બનેલા કામદેવના શયન માટે મધ્યમાં કઈક નીચી એવી પુષ્પાની શય્યા ન હોય ! ! જા
आवर्तविभ्राजितरङ्गितान्त-ज्र्ज्योतिः पयः पूरितनाभिरस्याः ।
सम' 'वशाभ्यां स्मरसिन्धुरस्य, स्वैरं रिरंसोः स्फुरतीव शोणः ॥ ५० ॥
अस्याः शासननाकिनायिकाया आवर्तेन भ्रमरकाकृतिविशेषेण पयसां भ्रमेण वा । 'आवर्तः पयसां भ्रमः' इति हैमीवचनात् । विभ्राजते शोभते इत्येवंशील तथा
तरङ्गाः
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ८ श्लो० ५०-५२] हीरसौभाग्यम्
५३१ कल्लोलाः संजाता अस्मिन्निति तरइगित तादृशमन्तमध्य येषां तादृग्विधानि ज्योतीषि स्वाभाविकरत्नस्फुरत्कात्कान्तयस्तान्येव पयांसि सलिलानि तैः पूरिता व्याप्ता मामिस्तुन्द कूपिका स्फुरति परमां स्फूर्तिमतिलभते । उत्प्रेक्ष्यते-वशाभ्यां रतिप्रीतिनामभार्याभ्यां हस्तिनीभ्यां च । 'वशा नार्या वन्ध्यगव्यां हस्तिन्यां दुहितर्य पि । वेश्यायां च' इत्यनेकार्थः । स्वैर स्वेच्छया रिरंसोः रन्तुमिच्छोः जलक्रीडां कर्तुकामस्य वा स्मरसिन्धुरस्य मदोन्मत्तोद्धतत्वान्मदनदन्तिनः कामरूपमहामृगेन्द्रस्य शोणो हद इव । हृदेषु करिणः क्रीडन्त्येव ॥
લેકાર્થ આવાઁવડે શોભતી, મધ્યમાં તરંગિત બનેલી, કાંતિરૂપ જવથી પરિપૂર્ણ શાસનદેવીની નાભી અત્યંત શોભાને ધારણ કરે છે. તે જાણે રતિ અને પ્રીતિ સાથે સ્વેચ્છાપૂર્વક જલક્રીડા કરવા ઈચ્છતા કામદેવરૂપી મદોન્મત્ત ગંધહતિનું સરોવર ન હોય ! ! પ૦
प्रसारिशोचिर्मकरन्दसान्द्रा, परिस्फुरत्कामुकदृग्द्विरेफा ।
अनन्यलावण्यजले यदीय-नाभिर्बभौ जम्भिवपद्मिनीव ॥ ५१ ॥ अनन्यमसाधारण यल्लावण्य शरीरसौन्दर्य तदेव जल सलिल तत्र यस्यास्त्रिदश्या इयं यदीया नाभिस्तुन्दकूपिका जम्भिता विकसिता या पद्मिनी कमल तद्वद्बभौ भाति स्म । 'पद्मिनी योषिदन्तरे । अब्जेऽब्जिन्यां सरस्यां च' इत्यनेकार्थः । किंभूता । प्रसारि प्रसरणशील यत् शोचिज्योतिस्तदेव मकरन्दो मधुरसस्तेन सान्द्रा स्निग्धा । पुनः किंभूता । परि समन्तात्स्फुरन्तो ये कामुकास्तदभिलाषुकास्तेषां दृशस्तदुपरि निक्षिप्तनेत्राणि । यदुक्तम्-'सा पिच्छइ पिअवयण जोई पुण नाहिमण्डलं तीसे । पुन्वभवन्तरनेहो कागाइ चुन्ति तक्कूरम् ॥' इति । ता एव द्विरेफा भ्रमरा यत्र ॥
શ્લોકાઈ શરીરસૌદર્યરૂપ જલમાં પ્રસરતા કાંતિરૂપ મધુરસથી સ્નિગ્ધ અને જેમાં ચારે બાજુ ઘૂમતાં કામુકનાં નેત્રોરૂપી ભ્રમરો છે તેવી શાસનદેવીની નાભી વિકવર કમલિનીની જેવી શોભા ધારણ रेछे. ॥५॥
यदनगेहे निवसन्प्रसना-युधः सुधामुक्स्पृहयन् स्ववल्भाम् ।
अचीकरत्कूपमिवायतस्व, विरठिबना पूर्तकृतेव नामिम् ॥ ५२ ।। प्रसून कुसुममेवायुध प्रहरण यस्य । 'पुष्पाण्यस्येषुचापाखाणि' इति हैम्याम् । स स्मरः सुधाभुक सुधां पीयूष भुनक्ति आहारयति इति सुधाशनो देवः स्वस्यात्मनो वल्मामशनमाहार स्पृहयन् काङ्गन सन् । उत्प्रेक्ष्यते-नाभिमाद्देवतातुन्दपिका पूर्तक
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० ५२-५४ तेव खनकेनेव विरञ्चिना ब्रह्मणा अमृतस्य पीयूषस्य कूपमचीकरत्कारयति स्म । किं कुर्वन् स्मरः । यदङ्ग यस्याः शरीर तदेव गेहं सुवर्णसौध तत्र निवसन्निवास कुर्वन् ॥ इति नाभिः ॥
શ્લોકાર્ય ઈષ્ટ આહારની ઝંખનાથી શાસનદેવીના શરીરરૂ૫ ઘરમાં વસતા કામદેવ માટે બ્રહ્માએ દેવીની નાભીરૂપે જાણે અમૃતની કૂપિકા બનાવી ન હોય ! પર !
यस्यावलग्नेन विगानितेन, पञ्चाननेनानुचिकीर्षयास्य ।
वैमुख्यभाजा विषयाद्विशेषा-त्किं तप्यते भूधरगहरान्तः ॥ ५३ ॥ पञ्चाननेन मृगेन्द्रेण भूधरस्य पर्वतस्य गह्वरान्तर्गुहामध्ये । उत्प्रेक्ष्यते-अस्यावलग्नस्य मध्यस्य अनुचिकीर्षया अनुकर्तुमिच्छया तप्यते तप इव क्रियते । किंभूतेन पञ्चाननेन । यस्या देवताया वलग्नेन मध्यप्रदेशेन विजितेन । पुनः किंमूतेन । विशेषाद्वि. शेषप्रकारेण विषयात् शब्दादिगोचरात् । 'संवत्सरेण रतमेति किलैकवार सिंहावली द्विरदशूकरमांसभोजी, इति हेमचन्द्रवचनात् । अथ च विषयाज्जनपदाच्च विमुखः विरतेन पराङ्मुखेन च । प्रायः सिंहादयो हि श्वापदा विजनघनगहनसानुमत्कन्दर नेवासिन एव भवन्ति ॥
લોકાર્થ શાસનદેવીના મધ્યપ્રદેશ ( કટપ્રદેશ)થી પરાભવ પામેલે, વિશેષરૂપે શબ્દાદિ વિષયોથી વિમુખ બનેલ ( પ્રાયઃ સિંહો વર્ષમાં એક જ વાર વિષયાસકત હોય છે. ) અર્થાત ગ્રામ, નગર. દેશ આદિથી પરા મુખ બનેલ સિંહ, દેવીના કટપ્રદેશની તુલના કરવાની ઈચ્છાથી જ જણે પર્વતની ગુફામાં તપશ્ચર્યા કરતો ન હોય ! ૫૩ છે
तपस्यतः शंभुदिधक्षयाङ्घि-कनिष्ठया स्पृष्टभुवः स्मरस्य ।
मध्य पुरो निर्मितनाभिहोम-कुण्डा तपोवेदिरिव ऋशिष्ठा ॥५४ ॥ अर्थसंगत्या शासनदेव्या मध्य विभातीति संबन्धः । उत्प्रेक्ष्यते-शंभुदिधक्षया स्ववत् शंभोरीश्वरस्यापि दिधक्षया दग्धुमिच्छया भस्मसात्कर्तु काङ्ख्या तपस्यतः तीव तपः कुर्वतः । यतो घोरतपःसाधनमन्तरेण निजाभिलषितसिद्धिर्न स्यात् । तपसि स्थितस्य शिष्ठा अतिशयेन कृशा वेदिरिव तपःकरणातकरोपवेशनवेदिकेव । किंभूता वेदिः । पुरोऽग्रभागे निर्मित निष्पादित नाभिराहवतायास्तुन्दकूपिकैव होमार्थ कुण्ड यस्याः । तापसा हि तपः साधयन्तः मध्वाज्यादि जुह्वति । किंभूतस्य स्मरस्य । अ मिचरणस्य कनिष्ठया प्रान्ताङ्गुल्या कृत्वा स्पृष्टा आश्लिष्टा
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ८ श्लो० ५४-५६] हीरसौभाग्यम् भूभूमिर्येन । 'भुवं यदेकाधिकनिष्ठया स्पृशन्दधावधर्मोऽपि कृशस्तपस्विताम्' इति नैषधे । 'एतदेव तपस्विनां महत्तपः । यद्वामचरणकनिष्ठाइगुल्यग्रमात्रेण भुवं स्पृशंस्तपस्यति' इति तद्वत्तिः । यादृक् शरीरावस्थितिक्षेत्र तागेव स्थान विलोक्यते तत एव क्रशिष्ठेति ॥
શ્લોકાર્થ પિતાની જેમ ઈશ્વરને ભસ્મીભૂત કરવાની ઈચ્છાથી ઘેર તપશ્ચર્યા કરતા કામદેવની ડાબા પગની કનિષ્ઠા અંગુલિથી પૃથ્વીને સ્પર્શ કરતો અને જેની આગળ ના ભીરૂપ હેમકુંડ બનાવ્યો છે, એવી દેવીને અતિકૃશ મધ્યભાગ તે જાણે કામદેવના તપની વેદિકા ન હોય ! છે ૫૪ છે
सर्वाङ्गसृष्टिं सृजतस्तदीयां, धातुर्विलग्नस्य विधानकाले । प्राप्तः क्षयं सारदलम्य कोशो-ऽल्पीयस्ततोऽभूदिव मध्यमस्याः ॥ ५५ ॥
तस्या इयं तदीया सर्वेषां समग्राणामझगानामवयवानां सृष्टि रचनां निर्माण सृजतः कुर्वतो धातुर्जगत्कर्तुविलग्नस्यार्थाद्देवीमध्यस्य विधानकाले प्रणयनसमये सारद. लस्य प्रकृष्टनिर्माणयोग्यपरमाणुपिण्डस्य कोशो, भाण्डागारः क्षयं क्षीणतां स्तोकभाव प्राप्तः । उत्प्रेक्ष्यते-ततस्तस्मात्कारणादस्यास्त्रिदश्या मध्यमल्पीयः अतिशयेनाल्पं कृशतममभूदिव जातम् ॥ इति मध्यम् ॥
કલેકાર્થ જગતનાં શ્રેષ્ઠ તત્તવોને ગ્રહણ કરીને શાસનદેવીનાં સર્વ અંગોનું સર્જન કરતા બ્રહ્માએ, દેવીને મધ્યભાગ બનાવતાં સાર-તો ખૂટી જવાથી, દેવીને મધ્યભાગ અલ્પ (પતલ) બન્યો ! અર્થાત સારતો ખૂટી જવાથી જાણે કટપ્રદેશ પતળો બનાવ્યો ન હોય ! પપ
यदङ्गयष्टीबहलीभविष्णुरोचिष्णु-रोचिश्चयनिर्झरिण्याः । प्रादुर्भवन्ती त्रिवलीविलासि-कल्लोलमालेव विभाति मध्ये ॥ ५६ ।।
: मध्ये अर्थाद्देव्या उदरे विलग्ना त्रिवली त्वक्सकोचलक्षणा त्रित्वसंख्यायुक्ता वली त्रिवली । यथा जिनप्रभसूरिकृतऋषभनम्रस्तवे-'त्रिजगतीं पुनती कविसेविता' इति । विभाति शोभते । 'मध्येन सा वेदिविलग्नमध्या वलित्रयं चारु बभार बाला' इति । कुमारसंभवे । 'मध्येनोदरेण' इति तवृत्तिः । तथा 'प्रयीमयीभूतबलीविभागा' पुनः 'उदर परिमाति मुष्टिना कुतुकी कोऽपि दमस्वसुः किमु । धृततच्चतुरङ्गुलीव यद्वलिभि ति सहेमकाञ्चिभिः ॥' इति नैषधे । उदरे वलित्रिकं भवेद्भाग्यवद्योषिताम् । उत्प्रे क्ष्यते-यदङ्गयष्टया यस्या देव्या अङ्गयष्टयास्तनूलतायाः । 'अध्याहारः स्मरहरशिरश्चन्द्रशेषस्य शेषस्याहभूयः फणसमुचितः काययष्टीनिकायः' इति नैषधे । तत्र बहली.
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
हीरसौभाग्यम् [सर्गः ८ श्लो० ५६-५८ भविष्णुनीरन्ध्रभवनशीलः तथा रोचिष्णुः शोभनशीलो यो रोचिश्चयः कान्तिनिकरः स पच निर्झरिणी नदी सस्यां प्रादुर्भवन्ती प्रकटीसजायमाना विलसति परस्परमाग्लिष्यतीत्येवंशीला कल्लोलमाला तरङ्गमण्डलीव । अथवा प्रकटीभवन्ती लोचनगोचरत्वमागच्छन्ती तिस्रश्च ता वल्यश्च त्रिवल्यस्त्रिवल्य एव विलसनशीला विराजमानस्वभावा लहरी राजीव ॥
લેકાર્થ શાસનદેવીના ઉદર ઉપર ત્રિવલી શબે છે, અત્યંત નીરંદ્ર અને દેદીપ્યમાન દેવીના શરીરની કાન્તિના સમૂહરૂપ નદીની ત્રિવલીના વિલાસરૂપે પ્રગટ થતી જાણે પરસ્પર તરંગની લહરી ન હોય ! છે ૫૬ છે
चण्डी सपत्नी प्रबला ममास्ते, ज्यायानजो वेदजडः पतिर्मे । भ; वियोगो हरिणा ममापि, दुःखं जहीद तिमृणामपीति ॥५७ ॥ वक्तुं जगत्कल्पितकल्पवल्लि, जबोर्विधेश्चांशुमतः मुताभिः ।
मध्ये समेत्य त्रिवलीच्छलेन, प्रसादपात्रीक्रियते किमेषा ।। ५८ ॥ सुताशब्दः त्रिषु स्थानेषु प्रत्येक योजनीयः । जह्वोर्नारायणस्य सुता गङ्गा । 'तीर्थ तोयव्यतिकरभवे जहुकन्यासरय्वोः' इति रघौ । पुनर्विधेब्रह्मणः सुता सरस्वती। . 'ब्रह्मपुत्री सरस्वती' इति हैम्याम् । तथा 'दशमनामब्रह्मणः सुता' इति भारतीस्तोत्रे । च पुनरंशुमतः सूर्यस्य । स्यत्वेंशुपनिरंशुमान्' इति हैम्याम् । सुता पुत्री यमुना । 'कृतान्तजनकः प्रद्योतनस्तापनः, इति हेमचन्द्रोक्तिः। तथा 'अलभत शमनस्वसुः शिशुत्व दिवसकराङ्कतले चला लुठन्ती' इति नैषधे । एतावता गङ्गासरस्वतीयमुनानामनदीभिः मध्ये उदरे तिसृणां वलीनां त्वक्संकोचलक्षणानां छलेन कपटेन समेत्य देवीपार्श्व आगत्य । उत्प्रेक्ष्यते इति वक्तुं कथयितुम् । किम् । एषा देवीप्रसत्तेः प्रसादस्य पात्र स्थान क्रियते । याचना सफला तु प्रसादपात्रीकृतादेव प्रभोः स्यादतो देवी प्रसा. द्यत इत्यर्थः । इति किम् । मम गङ्गायाः प्रबला सिंहयानत्वेन बलवती चण्डी अत्यन्त. कोपना पार्वती सपत्नी वर्तते । द्वयोरपीश्वरपत्नीत्वेन सापत्न्यम् । तथा मम सरस्वत्याः पतिण्यानतिवृद्धः, तथाजः पशुब्रह्मा, तथा वेदजडोऽशान । 'स्थविरशतानन्दपितामहौ कस्तथा परमेष्टाजोऽष्टश्रवणः स्वयंभूः' इति हैम्याम् । किमपि न वेत्ति वैदिकः । यतः 'न बेदतां वेदजडः सवत्साम्' इति नैषधे सरस्वत्या ब्राह्मणस्त्रीत्वम् । तथा एकादश नाम ब्रह्माणी । इति हेतोर्मम पतिर्भास्ते । तथा भर्ना प्रियेण हरिणा कृष्णेन सार्ध मम यमुनाया वियोगो विरहः । 'अम्मन्तरेण विहडइ उत्तममहिलाण जे किय पिम्मम् । कालिन्दा कन्हविरहे अजवि काल जल वहइ ॥ इति वृत्तरत्नाकरवृत्तिबोधकवचनात् । विद्यते इदमेतत्पूर्वोक्कलक्षणम् । तिसृणामप्यस्माकमुषितानां
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ८ श्लो० ५८-६० ]
सौभाग्यम्
५३५
पूरणे प्रदाने कल्पवल्लि सुरलते जहि निवारय मूलाच्छिन्धि । इति विज्ञपयितुमिव । दुःखमसातम् ॥
શ્લાકા
જતુપુત્રી ગંગા કહે છે કે ‘મારે પ્રચંડ ક્રધાતુર એવી પાર્વતી શાકય છે,’ બ્રહ્મપુત્રી સરસ્વતી કહે છે કે મારા પતિ બ્રહ્મા વૃદ્ધ અને જડ છે,' અને પુત્રી યમુના કહે છે કે ‘મારા પતિ કૃષ્ણના મારે સદાય વિયેાગ છે,' આ પ્રમાણે પેાતાતાના દુ:ખ કહેવા માટે જગતની કલ્પવેલી સમાન, પ્રસન્નતાના પાત્રરૂપ શાસનદેવીના ઉદઃ ૩પર ત્રિવલીના બહાને જાણે ગગા, સરસ્વતી અને યમુના રહેલી ન હોય ! ! ૫૭ ! ૫૮ ૫
अध्यारुरुक्षोर्हृ दधित्यकायां, वपुगृहस्य स्मरमेदिनीन्दोः । सौवर्णसोपानपरम्परेव, मध्ये विरेजे त्रिवली त्रिदश्याः ॥ ५९ ॥
त्रिदश्याः शासनदेवताया मध्ये उदरे त्रिवली विरेजे । हृत् हृदयमेव अधित्यकायामुपरितनभूमिकां चन्द्रशालिकामध्यारुरुक्षोरध्यारो दुमिच्छोः । यद्वपुः यस्या देव्या वपुरेव ग्रह मन्दिर यस्य तादृशः स्मरः कामः स एव मेदिन्या भूमेरिन्दुराल्हादकत्वाचन्द्रः । 'कामयेम हि महीमिहिकांशो' इति नैषधे । सौवर्णा सुवर्णसंबन्धिनी काञ्चनर चिता सोपानानामारोहणानां परम्परा श्रेणीव ।
શ્લેાકા
શાસનદેવીની ત્રિવલી શેખે છે. તે જાણે દેવીના શરીરરૂપ મહેલની હ્રદયરૂપી અગાશી ઉપર ચઢવાની ઈચ્છાવાળા કામદેવરૂપી રાજાને ચઢવા માટે સુવર્ણમય સેાપાનની પંક્તિ ન હોય ! ।। પા
जगत्त्रयीस्त्रैणजयार्जितायाः, वैत्येन कीर्तेरनया विजित्य ।
बन्दीकृता निर्झरिणी सुराणा - मिव त्रिवेणी त्रिवली चकास्ति ॥ ६० ॥
देव्या इति संबन्धात् । त्रिवली मांससंकोचलक्षणा त्रित्वस' ख्याकलिता वली चकास्ति दीप्यते । उत्प्रेक्ष्यते - अनया शासनदेवताया कीर्तेः स्वकीययशसः श्वत्येन शुचिमश्रिया विजित्य पराभूय बन्दीकृता निगृह्य रक्षिता सुराणां निर्झरिणी नदीव गङ्गेव किं निर्झरिणी त्रिवेणी त्रिस्रो वेण्यः प्रवाहा यस्याः । 'प्रवाहः पुनरोघः स्याद्वेणीधारा रयश्च सः' इति हैम्याम् । तथा गङ्गायास्त्रिस्रोतस्त्वात् । 'त्रिस्रोता जाह्नवी मन्दाकिनी' इति हैम्याम् | कीर्तेः किंभूतायाः । जगतां स्वर्गपातालभूमण्डलानां त्रयी त्रिकं तस्याः स्त्रणस्य स्त्रीसमूहस्य सुरासुरनरनागाङ्गनागणस्य जयेन निजवैभवभरेण पराभवेनार्जितायाः स्वीकृतायाः ॥ इति त्रिवली ॥
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० ६०-६२
પ્લેકાર્થ શાસનદેવીની ત્રિવલી શેલે છે. પોતાના સૌંદર્યથી ત્રણે જગતની લલનાઓને જીતીને પ્રાપ્ત કરેલી પોતાની કીર્તિની શુભ્રતા (કવતતા)થી આકાશગંગાને પરાજ્ય કરી, અને બંદીરૂપ બનાવેલી मेवी मानी मा त्रिवेणी (त्र प्रयास ) न होय ! ॥ १० ॥
स्तनान्तरीपाङ्कवपुःप्रसर्प-ज्ज्योतिःस्रवन्तीसलिलप्ररूढा । लोमावली शैवलवल्लरीव, रराज राजीवविलोचनायाः ॥ ६१ ॥
राजीवे कमले तत्तुल्ये विलोचने यस्याः कमलचक्षुषो देव्याः लोमावली रोमराजी रराज राजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-शैवलवल्लरीव शैवालमञ्जरीव । 'मुखेन्दुभातस्तनचक्रवाकचञ्चुच्युता शैवलवल्लरीव' इति कुमारसंभवे । किंभूता । स्तनौ कुचावेवान्तरीपे अन्तर्जले तटे द्वीपो अके उत्सङ्गे मध्ये यस्यास्तादृशे वपुषि काये वपुषो देहस्य वा प्रसर्पति कल्लोलविलासैरितस्ततः प्रसरति ज्योतिः कान्तिरेव स्रवन्ती नदी तस्याः सलिले पानीये जलमध्ये प्ररूढा समुद्गता । प्रादुर्भुतेत्यर्थः ॥
શ્લેકાર્થ કમલાક્ષી શાસનદેવીની રેમરાજી શોભે છે, જેમાં બે સ્તનરૂપ અંતર્લીપ છે. તેવી શરીરની પ્રસરતી કાન્તિરૂપ નદીના જલપ્રવાહમાં ઉત્પન્ન થયેલી જાણે શેવાલ-મંજરી ન હોય (મરાજીને નદીની સેવાળની ઉપમા આપી છે.) + ૬૧ છે
विनिद्रनीलोत्पलकेसरश्रीः, स्वःसुभ्रुवो राजति रोमराजी । किं तुङ्गवक्षोजकलिन्दशृङ्गि-शृङ्गान्तरोदीतकलिन्दकन्या ॥ ६२ ॥
स्वःसुभुवः सुराङ्गनायाः । 'स्वः स्वर्गिवध्वोऽप्सरसः' इति हैम्याम् । रोमराजी रोमलेखा राजति । किंभूता । विनिद्राणि विकसितानि यानि नीलोत्पलानि इन्दीवराणि तेषामिव श्रीः शोभा सौन्दर्य यस्याः । उत्प्रेक्ष्यते-तुझ्गावत्युच्चौ यो वक्षोजौ कुचौ तावेव कलिन्दनाम्नः शल्गाणि शिखराणि सन्ति अस्यास्मिन्वा स शगी शैलस्तस्य शृङ्गान्तरे शिखरमध्ये उदीता प्रादुर्भूता कलिन्दकन्या कालिन्दी किं यमुनेव ॥
લોકાર્થ
શાસનદેવીની વિકરવર નીલકમલની શોભાવાળી રેમરાજી શોભે છે. જેના ઊંચા બે સ્તનરૂપ બે શિખરે છે, એવા કલિન્દ નામના પર્વતની મધ્યમાંથી પ્રગટ થયેલી જાણે યમુના ન હોય ! ! ૬૨ !
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ८ श्लो० ६३-६५ ] हीरसौभाग्यम्
५३७ सं.रद्विपस्यैणमदाभिराम-वक्षोमविन्ध्याचलसंनिधाने ।
नाभीहदाभ्यर्ण विभासिनी य-लोमावली केलिकृते वनीव ॥ ६३॥ बलोमावली यस्या रोमराजी स्मरद्विपस्य काम एवातिमदोन्मत्तत्वाबः तस्य केलिकृते क्रीडाकरणार्थ वनी उद्यानमिव । 'स्ववनी संप्रवदत्पिकापि का' इति नैषधे । क स्थाने । एणमदैः पणानां मृगाणां मदैः क्रीडाविनोदरसैरभिरामः । 'मदो रसो मधे इभदानयोर्गवै । वीर्ये कस्तूरिकामुदोः' इत्यनेकार्थतिलकः । तत्त्वतस्तु कस्तूरिकाविले. पनाभिरामो यो वक्षोजः स्तनः । एवं जलबालकशैलस्तस्य संनिधाने समीपे ।निकटवतिंप्रदेशे इत्यर्थः । किंभूता बनी। नाभीरूपो हृदो हृदस्तस्याभ्यणे पार्श्व विभासते शोभते इत्येवंशीला ॥
શ્લોકાર્ધ શાસનદેવીની રોમરાજી જાણે કસ્તૂરિકાના વિલેપનથી મનેહર, સ્તનરૂપ વિંધ્યાચલ પર્વતની સમીપમાં, કામદેવરૂપ મદોન્મત્ત હાથીને ક્રીડા કરવા માટે, નાભીરૂપ સરોવરની પાસે રહેલું उधान न होय ! ॥ १३ ॥
निजाक्षिलक्ष्मीहसितैणशावक-श्रेण्या व्यभाल्लोमलता त्रिदश्याः।
मध्य कृशं वर्धयितुं किमस्या, वयःश्रिया नीलमदायि सूत्रम् ॥ ६४ ॥ निजस्यात्मनोऽक्षिलक्ष्म्या नेत्रभवेन हसिता अवहेलिता पणानां सारङ्गाणां शावकानां बालकानां श्रेणी धोरणी यया तादृश्याः त्रिदश्याः शासनदेवतायाः लोमान्येव रोमाण्येव सरललताकारत्वालतेव व्यभावभासे । उत्प्रेक्ष्यते-अस्या देव्याः कृशक्षाम परमाणुपरिमाणत्वात् । 'अध्यापयामः परमाणुमध्याः' इति नैषधे । मध्यमुदर वर्धयितुं किंचिदुपचयगोचरीकर्तु वयःश्रिया यौवनलक्ष्म्या । वयःशब्देनात्र तारुण्यमेव लक्ष्यते । यथा नैषधे-'उरोभुवा कुम्भयुगेन जम्भित नवोपहारेण वयःकृतेन किम्' । 'यौवनेन कृतेन नवीनोपयानेन स्तनकलशद्वन्द्वेन, इति तदृत्तिः । नील नीलवर्ण सूत्रमदायि । दवरिकेव दत्ता 'दोरी' इति प्रसिद्धा। यः पदार्थों वर्धयितुं कासते तत्र प्रथम दवरिकासूत्र दीयते इति सूत्रकृच्छिल्पे प्रसिद्धम् ॥ इति रोमराजी ॥
શ્લોકાર્થ પિતાનાં નેત્રોથી હરિણીઓને તિરસ્કાર કરનારી સારંગભેચના શાસનદેવીની આરાજી બે છે. દેવીની યૌવનલક્ષ્મીથી અતિકૃશ ઉરને વધારવા માટે જાણે નીલસૂત્ર (નીલદેરી) અપાયું ન હોય ! (પદાર્થ વધારવા માટે પ્રથમ દેરી' આપવામાં આવે છે.) હે જ છે
यस्याः स्तनौ संस्फुरतः सचिच-निवासिमीनाङ्कमहीधनस्य । विलासवत्योरिव शातकुम्भ-संदृब्धलीलालयतुगरामौ ॥ ६५ ॥
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८ हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ८ श्लो० ६५-६७ यस्या अमायाः स्तनौ पयोधरौ संस्फुरतः विलसतः । उत्प्रेक्ष्यते-चित्ते अर्थाहवीहृदये निवसनशीलस्य मीनो मत्स्योऽङ्कश्चिह्न यस्य स मकरध्वजः स्मरः। 'निषधवसुधामाजाङ्कस्य प्रियाङ्कमुपेयुषः' इति नैषधे । स एव मही भूमिरेव धन यस्य एतावता राजा तस्य मदननृपस्य विलासवत्यो रतिप्रीतिनाम्न्योनितम्बिन्योः शातकुम्मेन सुवर्णेन संहन्धौ निर्मितौ घटितौ वा । हिरण्मयावित्यर्थः । लीलालययोः क्रीडामन्दिरयोस्तुगावत्युनतौ शृगौ शिखरे इव । 'नखयुगमधिकागः संयुगः पद्मरागो भगयुगमघट गोद्योगशक्षा निदाघः' इति लिङ्गानुशासने पुनपुंसकलिङ्गे ॥
પ્લેકાર્થ દેવીના બે સ્તન શોભે છે, તે જાણે દેવીના ચિત્તમાં નિવાસ કરી રહેલા કામદેવરૂપ રાજાની રતિ અને પ્રીતિ નામની બે ભાઓનાં ક્રીડાગૃહના બે ઊંચા શિખરે ન હોય! પ .
तन्निवृतेः स्थानमुरोजयुग्म, जागर्ति गीर्वाणमृगीदृशोऽस्याः ।
प्रोद्यन्महानन्दरसा यदस्मिन्, मुक्ता दृशो नोपनमन्ति भूयः ॥ ६६ ॥ तत्तस्मात्कारणादस्या गीर्वाणमृगीदृशः शासनदेवतायाः उरोजयुग्म वक्षोजन्मद्वन्द्व स्तनद्वयं निवृ तेक्षिस्य सुखस्य च स्थान पदं जागति विद्यते । 'सत्तायामस्त्यास्ते जागतिं च विद्यते' इति क्रियाकलापे सत्तार्थाः क्रियाः । प्रकटीभवति वा । यद्यस्मात्का. रणात् अस्मिन् देव्याः उरोजयुग्म पयोधरद्वन्द्ध मुक्ता मोक्ष प्राप्ताः संसारकारागारादिति । सकलकर्मक्षयान्मुक्तात्मतां गताः । कामुकै रागातिशयान्मुक्ताः प्रेषिता निःक्षिप्ता वा । संजायमानोत्कृष्टानन्दस्तस्य तत्र वा यो रसः आस्वादो रागो वा यासां तादृश्यः सत्यः भूयः पश्चान्न उपनमन्त्यागच्छन्ति । तत्रैव स्थितास्तिष्ठन्ति । मुक्तात्मानः कामुकदृष्टयश्च सर्वथापि पश्चान्नायान्त्येवेत्यर्थः ॥
કલેકાર્થ શાસનદેવીના બે સ્તન મોક્ષસ્થાનની ઉપમા ધારણ કરે છે. જેમ મુક્ત આત્માઓ અનંત આનંદમય એવા મોક્ષસ્થાનમાં ગયેલા ફરી પાછા આવતા નથી, તેમ જેમાં અત્યંત આનંદ ઉત્પન્ન થયો છે તેવી કામુક પુરુષની દૃષ્ટિ, રાગના અતિરેકથી સ્તન ઉપર ગયેલી ફરીથી પાછી આવતી नयी !॥१६॥ .. मित्रे गतेऽस्त वियुनक्ति राजन्, रात्रिः कलत्रं तव नः कुलानि ।।
इतीव दुःख गदितुं प्रपन्नौ, यद्वक्त्रचन्द्रं किमु चक्रवाकौ ॥ ६७ ॥ __कुचावेव चक्रवाको स्तनरूपौ वा रथाङ्गविहंगमौ यद्वक्त्र यस्यास्त्रिदश्या वत्र वद. नमेव आननरूप वा चन्द्र द्विजपति प्रपन्नौ समाश्रितो । 'त्वामेव पीततमस परवादि
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
मर्ग ८ श्लो० ६७-६९] हीरसौभाग्यम् नोऽपि नून विभो हरिहरादिघिया प्रपन्नाः' इति कल्याणमन्दिरस्तवने । उत्प्रेक्ष्यतेइत्यमुना प्रकारेण दुःख स्वकीयातीवासात गदितु कथयितुमिव । इति किम् । यत् हे राजन् हे कुवलयबान्धव हे मध्यमभुवनजनाहादक, मित्रे अर्थादस्यकं सुहृदि बान्धो व भास्करे अस्त क्षय द्वीपान्तर का तेजोक्साने । 'व्रजति द्वीपान्तरमहर्मणिः' इति सूकमुताकलापे । तव भवतः कलत्र कामिनी यामिनी नः अस्माकं कुलानि गोत्राणि संशन वियुनक्ति वियोजयति । परस्पर वियोग प्रापयति । यदुक्तम्-'उत्कूजति सिति मुह्यति याति तीर तीरात्तरं तरुतलात्पुनरेति वापीम् । वायां न तिष्ठति स वाति मृणालखण्ड चक्रः क्षपासु विरहे खलु चक्रवाक्याः ॥ कवलितमिह नाल कन्दल त्विह दृष्टमिह हि कमलकोशे पीतमम्भः सुशीतम् । इति विरटति रात्रौ पर्यटन्ती तटान्ते सहचरपरिमुक्ता चक्रवाकी वराकी ॥' इति परस्परचक्रवाकदम्पत्योविरहः॥
લેકાર્થ બે સ્તનરૂપ ચક્રવાક દેવીના મુખરૂપી ચંદ્રને આશ્રયીને રહ્યાં છે. શા માટે ? “ હે રાજન” હે મિત્ર, હે કુવલયબંધ ! હે જગદાલાદક ! અમારા મિત્ર સૂર્યને અસ્ત થતાં, તારી પ્રિયા રાત્રિ, અમારા કુલ–ગોત્રને વિયોગજન્ય દુઃખ આપે છે. આ પ્રમાણે પિતાના દુઃખનું નિવેદન કરવા માટે સ્તન યુગલરૂપ ચક્રવાક જાણે મુખરૂપી ચંદ્રને આશ્રયીને રહયાં ન હોય ! ૬૭ |
प्रोत्तुगपीनस्तनवैभवेन, ययाभिभूतौ सुरकुम्भिकुम्भौ ।
ऊहे सहेते श्रियमाप्तुमेत-साधारणीमङ्कुशकीलनानि ॥ ६८ ॥ सुराणां देवानां कुम्भी हस्ती ऐरावणस्तस्य कुम्भौ शिरसः पिण्डौ अकुशस्य निशिताकुशस्य कीलनानि प्रहारान् सहेते क्षाम्यतः । तत्राहमूहे तयामि । किं कुम्भौ प्रोत्तुङ्गौ अत्युन्नतौ तथा पीनौ पुष्टौ उपचय प्राप्तौ यो स्तमौ स्वस्याः कुचौ तयोर्वैभवेन शोभया कृत्वा यया देव्या अभिभूतौ पराभव प्रापितो। उत्प्रेक्ष्यते-पतत्साधारणीम् पतयोर्देवीस्तनयोः एताभ्यां वा साधारणी सदृशीम् । 'तुल्यः समानः सदृक्षः सरूपः सदृशः समः । साधारणसधर्माणौ सवर्णः संनिभः सहक्' इति हैम्यां तुल्यनामानि । तथा 'साधारणी गिरमुषर्बुधनैषधाभ्याम्' इति नैषधे । श्रिय लक्ष्मी प्राप्तुमधिगन्तुमिव ।।
પ્લેકાર્થ અરાવણ હાથીના કુંભલો તીક્ષણ અંકુશના પ્રહારે સહન કરે છે, ત્યાં હું વિચારું છું કે દેવીના અતિ ઉન્નત અને પુષ્ટ સ્તનયુગલની સંપત્તિથી પરાભવ પામેલા કુંભસ્થલે એ સ્તન જેવી લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરવા માટે જાણે પ્રહાર સહન કરતા ન હોય ! એ ૬૮
प्रसनमालाभिरलंकृताभ्यां, स्वःसुभ्रुवोऽभासि पयोधराभ्याम् । प्रस्थातुकामस्य जगज्जयाय, श्रेयोनिजम्माविषयी ९ ॥
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
हीरसौभाग्यम् [सर्गः ८ श्लो० ६९-७१ स्वःसुधुवः शासनदेवतायाः पयोधराभ्यां स्तनाभ्यामभासि शुशुमे। भावोक्तिरियम् । भावस्यैकत्वादेकवचनमेव । किंभूताभ्यां पयोधराभ्याम् । प्रसूनानां विकनपञ्चवर्णकुसुमानां मालाभिर्विचित्ररचनाग्रथितमाल्यारैरलंकृताभ्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-जगजयाय जगतां तात्स्थ्यात्तद्यपदेशाजगजनानां सुरासुरनागनागराणां जयाय स्ववशीकरणार्थ स्वाकवशवदविधानाय प्रस्थातुकामस्य प्रस्थान कर्तुं कामयमानस्य अघलिन्मनोराज'धानीतः प्रतिष्ठासमानस्य मीनकेतोर्मकरध्वजस्य धात्रीपतेः श्रेयाथै मङ्गलकृते निपाभ्यां कुम्भाभ्यामिव । 'युक्तं हि पार्थिवनिपस्य सतस्तवैव' इति कल्याणमन्दिरस्तवे । तथा 'घटः कुम्भः करीरश्च कलशः कलसो निपः' इति हैम्याम् ॥
શ્લેકાર્થ વિકસ્વર પંચવર્ષીય પુષ્પોની માલાઓથી અલંકૃત શાસનદેવીના સ્તનયુગલ શોભે છે. તે જાણે ત્રણે જગતને જય કરવા માટે પ્રયાણ કરવાની ઈચ્છાવાળા કામદેવરૂપી રાજાના મંગલકલશ ન હોય ! ! ૬૯ છે
कुम्भीन्द्रकुम्भौ कुचभूयमूहे-ऽनुभूय यस्याः सुखिनावभूताम् ।
सुव्यक्तमुक्ताफलमालिकानां, सौभाग्यमाभ्यामिह लभ्यते यत् ॥ ७० ॥ कुम्भीन्द्रस्य गजराजस्य कुम्भौ शिरःपिण्डौ यस्या देव्याः कुचभूयं विश्वसृजो विश्वविधानव्यापारपारवश्यात्स्तनभावमनुभूय संप्राप्य । 'स्वदेवभूयं चरितार्थमस्तु' इति नेषधे । तथा 'भुवो भावे' इति क्यप् । 'ब्रह्मभूयं गतः ब्रह्मभाव प्राप्तः' इति सारस्वतव्याकरणे । सुखिनः सातवन्तः । यद्यस्मात्कारणात् । सु अतिशयेन व्यक्तानां प्रकटानां जगन्नयननिपेयानां मुक्ताफलानामामलकमानमौक्तिकानां श्रेणीनां सजां हाराणां च आभ्यां कुम्भिकुम्भाभ्यां सौभाग्य सुषमा सौन्दर्य लभ्यते प्राप्यते । स्वभावेन तु तयोर्मध्ये मुक्ता गुप्ताः, न लोचनगोचराः सन्ति । यतो भद्रजातित्वेन तयास्तेषामुत्पादात् ॥
શ્લોકાઈ હું માનું છું કે ઐરાવણ હાથીના કુંભસ્થલ દેવીના રતનરૂપે બનીને સુખી થયા ! શાથી? આ બંને કુંભસ્થલેએ પ્રત્યક્ષ મુકતાલની માલાઓના સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત કર્યું ! છે ૭૦
प्रसूनतारावलिशालितायां, वेणीतमायामुदिते मुखेन्दौ ।
यन्माद्यतस्तत्कुचचक्रवाकौ, श्रीस नुसौराज्यविम्भित तत् ॥७१ ॥ प्रसूनानि मालतीकुन्दादिकुसुमानि एव चैत्योत्तारास्तारकास्तेषामावलिः परम्परा तया शालितायां शोभितायां देव्याः शासनदेवतायाः वेणी कबरी सैव तमा रात्रिः ।
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० ७१-७२ ] हीरसौभाग्यम्
५४१ 'त्रियामा यामिनी भौती तमी तमा विभावरी' इति हैम्याम् । तस्यां निशायां मुखेन्दौ देवीवदनचन्द्रे उदिते उदयं प्राप्ते सति यत्तस्याः कुचौ स्तनावेव चक्रवाकौ रथाङ्ग विहंगमौ माद्यतः मदं लभेते । यतस्तयोस्तमायां वियोग एव स्यान्न संयोगः । त विरहमपास्य नक्तदिन संयुक्तौ सन्तौ परस्परेण प्रमुदितमनसौ यन्माद्यतस्तत्राहमेवममुना प्रकारेण मन्ये जाने विचारयामि । तत् श्रीसूनोर्लक्ष्मीनन्दनस्य मदनराजस्य सुशो. भनराजतायाः सौराज्यस्य विजृम्भित विलसितम् । यदा सुराज्य स्यात्तदा केषामपि दुःखातको न स्यादेवेति ॥
લોકાઈ મચકુંદ આદિ વેત પુષ્પોની પંક્તિવડે શોભતી દેવીની વેણીરૂપ રાત્રિમાં મુખરૂપી ચંદ્રને ઉદય થતાં, તેણીના સ્તનયુગલરૂપી બે ચક્રવાકો પરમ આનંદ પામ્યા તે જાણે આ કામદેવરૂપ રાજાના સૌરાજ્યને વિલાસ ન હોય ! | ૭૧ છે
पत्रावलीव्याजवती यदीय-वक्षोजदम्भर्षभनामकूटे ।
विजित्य विश्व विजयप्रशस्ति-लिपीकृता श्रीसुतचक्रिणेव ।। ७२ ॥ विश्व सचराचर जगद्विजित्य निजाज्ञापालनपर प्रणीय श्रीसुतः कामनामा चक्री सार्वभौमः तेन । उत्प्रेक्ष्यते यदीयो यस्या देव्या अयं देवीसंबन्धी यो वक्षोजः स्तनः स एव दम्भः कपट यस्य तादृशे ऋषभनामकूटे क्षुल्लहिमवगिरिनिकटवर्तिनि षट्खण्डजयविधायिनश्चक्रवर्तिनः स्वनामलिखनस्थाने जिनशासनप्रसिद्धे । ऋषभकूटनामशैलशिलायामित्यर्थः । पत्रावली पत्रवल्ली स्तनतटे चान्दनद्रवो विविधरचनाविशेषः। यथा हेमाचार्यकृतकर्णराजवर्णने-'मुखे हारावाप्तिनयनयुगले कङ्कणभरो नितम्बे पत्राली सतिलकमभूत्पाणियुगलम्' इति । यथा पत्राली अपि सैव व्याजः कपट विद्यते यस्यास्तादृशी विजयप्रशस्तिरिव लिपीकृता लिखिता । यन्मया सचराचरमपि त्रैलोक्य स्वभुज वीर्यवैभवेन विजित्य मच्छासनवशंवदं व्यधायि । इत्यहंकारसूचकाक्षरमालिका लिखितेव स्वयम् । 'अविरलमिदमम्भः स्वेच्छयोच्छालयन्त्या विकचकमलकान्तोत्तानहस्तद्वयेन । परिकलित इवार्थः कामबाणातिथिभ्यः सलिलमिव वितीर्ण बाल्यलीलासुखाय ॥' इति चम्पूकथायाम् । एवमेका केवलैवोत्प्रेक्षा दृश्यते तस्मात्केवलोत्प्रेक्षा युक्तिमती चम्पूक्तेरानयनेनेति न कश्चिद्दोषः ॥ इति स्तनौ ॥
શ્લોકાર્થ ચરાચર સમગ્ર વિશ્વને જીતીને, કામદેવરૂપી ચક્રવતીં રાજાએ દેવીના સ્તનરૂપ ઋષભકૂટ ઉપર ચંદનના પ્રવાહીથી અર્ચાયેલી પત્રાવલીના બહાને, જાણે વિજય પ્રશસ્તિ લખી ન હોય ! જેમ ચક્રવર્તી રાજા ખંડ પૃથ્વીને છતને ક્ષુલ્લક હિમવંત પર્વતની નજીકના ઋષભકૂટ નામના પર્વતની
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५४२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ८ श्लो० ७२-७४
શિલા ઉપર પોતાના નામની વિજય પ્રશસ્તિ લખે છે, તેમ કામદેવરૂપી રાજાએ ત્રણે લેક જીતીને મારી આજ્ઞાને આધીન કર્યા છે. આવા અહંકારની સૂયક વિજયપ્રશસ્તિ જાણે લખી नबोय !) ॥७२॥
यया स्ववक्षोरुहयोजितेन, तुमश्रिया रोहणभूधरेण ।
दत्तानि दण्डे किमुदात्तलक्ष्मी-पुष्पाणि पाण्योर्नखरच्छलेन ॥ ७३ ॥ यया देव्या स्वयोरात्मीययोर्वक्षोरुहयोरुरोजन्मनोः स्तनयोस्तुश्रिया उच्चत्वलक्ष्म्या जितेनाभिभूतेन रोहणभूधरेण रत्नाचलेन पाण्योर्नखराणां कामाङ्कुशानां छलेन कपटेन । उत्प्रेक्ष्यते-उदात्तानि महाया॑णि । 'उदात्तनायकोपेता' इति चम्पूकथायाम् । तथा 'उदात्तो महात्मा महाय॑श्च नायको वृत्तस्वामी मध्यमणिश्च तेनोपेता युक्ता' इति तट्टिप्पणके । लक्ष्मीपुष्पाणि पद्मरागमणयः दण्डे विजयावसाने दण्डकरणसमये दत्तानि किं विश्राणितानीव । तथा-'अष्टौ हाटककोटयस्त्रिनवतिर्मुक्ताफलानां तुलाः पञ्चाशन्मदगन्धलुब्धमधुपक्रोधोधुराः सिन्धुराः । अश्वानामयुत मरुधुवतिजिद्वाराङ्गनानां शत दण्डे पाण्ड्यनृपेण ढौकितमिदं वैतालिकस्यापितम् ॥' इति विक्रमार्कदानपत्रे । अत्रापि ढौकितमने दत्तमुक्तम् ॥
બ્લેકાઈ દેવીના સ્તનયુગલની ઉન્નતતાની લક્ષ્મીથી પરાભવ પામેલા રોહણાચલ પર્વતે બે હાથના નખના બહાને, શ્રેષ્ઠ પદ્મરાગમણિ જાણે દંડમાં આપ્યા ન હેય ! ! ૭૩
स्वयं विनिर्मापयितुं जयं स्व-शोभापराभावुकयन्नखानाम् । राजानमभ्यर्थयते स्वकान्त-मुपान्तयाता किमु तारकाली ।। ७४ ॥
उपान्तयाता समीपे समेता तारकाली ताराश्रेणी । उत्प्रेक्ष्यते-स्वकान्त निजभर्तारं राजान चन्द्र भूपतिं च किमु अभ्यर्थयते याचतीव । किं कर्तुम् । स्वस्याः शोभायाः वैभवस्य पराभावुकानां पराभवनशीलानां यस्या देव्या नखानां कामाकुशानां निजेनात्मनैव पराभव निर्मापयितु कारयितु हे राजन् त्व तथास्माक' साहाय्य कुरु यथा धयं स्वयं वैरिणो जयामः । 'नखानामुपमानानि रत्नताराप्रसूनानि' इत्यादि काव्यकल्पलतायाम् ॥ इति पाणिनखाः ॥
પ્લેકાર્થ પિતાના પતિ ચંદ્રની પાસે આવેલી તારાઓની શ્રેણી જાણે આ પ્રમાણે યાચના કરતી ન હોય! કે પિતાની શોભાથી પરનો પરાભવ કરવામાં તત્પર એવા દેવીના નખોને પરાભવ આપવા માટે હે. રાજન ! તું અમને સહાય કર, કે જેથી અમારા વૈરીને અમે પરાભવ કરી શકીએ.' ૭૪ છે
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग८ श्लो० ७५-७७] हीरसौभाग्यम्
प्रसूनधन्वा निजदेहदाहे, निध्याय दग्धान्विशिखानशेषान् ।
कामाकुशाली कुरुविन्दपुजा-न्यदगुलीस्तानथ किं चकार ॥ ७५ ॥ प्रसूनधन्वा कुसुमकोदण्डः अथ पश्चात्पुनर्वा यदल्गुलीर्यस्याः करशाखा एव तान्विशिखान् । किम् । उत्प्रेक्ष्यते-चकार कृतवानिव । 'प्रसूनधन्वा शरसात्करोति माम्' इति नैषधे । किंभूतान् तान् । कामाकुशानां नखानामाली श्रेणी एव कुरुविन्दस्य हिङ्गुलस्य पुलाः। अथ वा कुरुविन्दमणिमयाः पुडाः बाणपश्चात्प्रदेशा येषाम् । चित्त कुरुष्व कुरुविन्दसकान्तदन्ति' इति नैषधे । 'पनरागमणिसमानकान्तिकादन्ति' इति तवृत्तिः । किं कृत्वा । निजस्यात्मनो देहस्य दाहे स्वशरीरस्य भस्मीभवनसमये अशेषान् समस्ता. न्पश्चापि विशिखान्बाणान् दग्धान् ज्वलितान् निध्याय दृष्ट्वा पश्यति विभावयत्यपि । 'विलोकते वीक्षते गवेषयति निध्यायत्यन्विषति' इति क्रियाकलापे ।
શ્લોકાઈ
ઈશ્વરે જ્યારે કામદેવના શરીરને બાળી નાંખ્યું ત્યારે પોતાના સર્વ બાણ બળી ગયેલાં જાણીને, કામદેવે નખરૂપ “કુરુવિન્દી –હિંગુલ” અથવા “રાકુરૂવિંદ' નામના મણીઓનાં પંખે (બાણોને પાછળ ભાગ ) આંગળીઓરૂપ નવાં બાણ બનાવ્યાં ન હેય I IN
वने स्वमुद्भध्य शिखासु भूमी-रुहां तपोऽतप्यत यन्निरन्नम् ।
यदङ्गुलीभूयमिव प्रवालैः, पचेलिमैस्तैः सुकृतैरवापे ॥ ७६॥ . वने कानने निकुञ्जमध्ये भूमीरुहां तरूणां शिखासु शाखासु स्वमात्मानमुद्ध्य कर्व बद्ध्वा प्रवालः पल्लवैः यनिरन्न निराहार तपःकष्टमतप्यत तप्तमाचरितम् । उत्प्रेक्ष्यते-पचेलिमैः परिपाक प्राप्तैरुदयावलिकायामागतेस्तपोजनितैः सुकृतैः पुण्यैः कृत्वा यदङ्गुलीभूयं देवीकरशाखाभाव इवापे प्राप्तः। द्रुमप्रघालास्तीवं तपस्तप्त्वा यदल्गुलीबभूवुरित्यर्थः ॥ .
.. .. सार्थ જંગલમાં વૃક્ષોની શાખાઓ ઉપર પિતાના દેહને બાંધીને પરવાળાઓએ અન્નજલના ત્યાગરૂપ તીવ્ર તપ કર્યો. તે પુણ્યના પરિપાકથી પરવાળાંઓએ દેવીની અંગુલિરૂપતા પ્રાપ્ત કરી, અર્થાત્ તીવ્ર त५ श ५२वाज वाली भांगणा-या३२ च्या. ॥ ७ ॥
सुपर्वपारिप्लवलोचनायाः, श्रियं दधौ धोरणिरक्शुलीनाम् । विज़म्भमाणारुणपाणिपङ्के-रुहे प्ररूढा दलमालिकेव ॥ ७७ ॥
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० ७७-७९ सुधाशनस्य पारिप्लवलोचना चञ्चलाली । 'चञ्चल चपल लोलबल पारिप्ल. वास्थिरे' इति हैम्याम् । तस्या अश्गुलीनां करशाखानां धोरणिः श्रेणी श्रियं शोभां दधौ श्रयते स्म । उत्प्रेक्ष्यते--विज़म्भमाण दिवाकरकरनिकरसंपर्काद्विकाशमाश्रयमाण निनिंद्रीभवत्तथा अरुण रक्तं यत्पाणिरेव पकेरुह करकोकनदं तत्र प्ररूढोद्गता दलमालिकेव पाटलिमशालिनी पत्रपतिरिव ॥ इति करामगुल्यः ॥
શ્લોકાર્યું ચપલાક્ષી એવી શાસનદેવીની અંગુલિની શ્રેણી શભા ધારણ કરે છે. તે જાણે સૂર્યકિરણોનાં સંપર્કથી વિકસિત બનેલા હસ્તરૂપી લાલકમલ ઉપર ઊગેલી પત્રોની પંકિતઓ ન હોય ! છ૭ |
अजय्ययत्पाणिपयोरुहाभ्यां, सहाहवे संस्रवदत्रपूरैः ।
शोणीभवद्भिः कमलैरवापेऽ-रुणाम्बुजख्यातिरिव क्षमायाम् ।। ७८ ॥ अजय्ये केनापि प्रतिपक्षेन पक्षलक्षवैभवाभ्यां जेतुमशक्ये यस्या देव्याः पाणिपयोरहे करकमले ताभ्यां सह सार्धमाहवे महासंग्रामे क्रियमाणे सति स्रवन्तः प्रत्यर्थिप्रगल्भप्रहरणप्रहारः शरीरेभ्यो निःसरन्तो येऽस्त्राणां पूराः रुधिराणां प्रवाहास्तैः कृत्वा शोणीभवद्भिः सर्वाङ्गेष्वपि शोणमयैरिव जायमानै रक्ततां प्राप्नुवद्भिश्च कमलैः । उत्प्रेक्ष्यते--एतानि सर्वाणि अरुणाम्बुजानोति ख्यातिः कोकनदानीति प्रसिद्धिरवापे प्राप्तव ।
કેઈનાથી પણ ન જીતી શકાય તેવા શાસનદેવીના કરકમલ સાથે સંગ્રામમાં શત્રુઓના શરીરમાંથી નિકળતા રુધિરના પ્રવાહથી સવંગ લાલ બનેલાં કમલેએ જગતમાં “લાલ કમલ” જેવી પ્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી. ૭૮ છે
आबालमुद्यद्वलयः शिखाथा-गुल्यः पुनर्यत्र नखाः सुमानि । ज्योतिर्मरन्दानि करद्रुमोऽस्या, यूनां मनोभृगगण धिनोति ॥ ७९ ॥
भस्या देव्याः । यत्तदोनित्यसंबन्धादसतोरपि यत्तदोर्मध्ये एको गृह्यते । स प्रसिद्धो जिनभक्तानां सिद्धिविधायी करः पाणिः स एव दुमस्तरुः कर्ता । यूनां तरुणजनानां मनांसि चित्तानि एव भृक्ता भ्रमरास्तेषां गणधिनोति प्रीणयति । 'धिवि प्रीणने' इदित्त्वान्नुम् । 'धिन्विकृण्वोरच' माभ्यामुपत्ययः स्यादकारान्तादेशम स्यात्कर्तरि सार्वधातुके । उप्रत्ययस्याशित्त्वादलोपः। अलोपस्य स्थानित्त्वान्नोपधागुणः । धिनोतीति सिद्धम् । यत्र कर मे उद्यन्प्रकटीभवन्दीप्यमानो वा वलयः कटकः। 'पूजाजन्यप्रमय
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3A
मर्ग ८ श्लोक ७९-८१ ] हीरसौभाग्यम्
५४५ समया राजसूयो हिरण्यारण्ये संख्य मलयवलयौ वाजपेयः कषायः' इति लिङ्गानुशासने पुंक्लीबलिङगे । आवालः स्थानकम् । च पुनर्यत्र पाणिपादपे अगुल्यः करशाखाः एव शिखाः शाखाः । पुनर्यत्र ज्योतीष्येव निःसरत्कान्तय एव मरन्दा मधूनि येषु तादृशानि नखाः कामाङ्कुशा एव सुमानि पुष्पाणि वर्तन्ते ॥ इति पाणिः॥
શ્લોકાર્થ જેના પર દેદીપ્યમાન વલય-કટક (કડાં) છે, આંગળીઓ રૂ૫ શાખાઓ છે, નખરૂપી પુષ્પો છે, અને કાંતિરૂપી રસ છે તેવા પ્રકારનું શાસનદેવીનું હસ્તરૂપી વૃક્ષ યુવાન પુરુષોનાં મનરૂપી બ્રમોને આનંદ આપે છે. હક છે
मृणालिकाभिर्जलदुर्गभाग्भि-रपि स्वजेत्रीं प्रविभाव्य बाहाम् । स्वसू नुपद्मः प्रहितः किमेत-दुपास्तये पाणिरराजदस्याः ॥ ८०॥
अस्या देवतायाः पाणिः करः अराजत् दीप्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-जल पानीयमेव दुःखेन गम्यते तीर्यते ग्रहीतु शक्यते इति वा दुर्गः अगाधिनीर कोट्टो वा, त भजत्याश्रयन्तीत्येवंविधाभिरपि जलदुर्गस्थिताभिरेभिः मृणालिकाभिः कमलनालैः स्वासामात्मनां जैत्रों जयनशीलाम् अस्याः शासनदेव्या बाहां भुजां प्रविमाव्य समीक्ष्य स्वसूनुनिजाङ्गजन्मा पद्मः कमलमेतस्यास्त्रिदश्या जैच्या उपास्तये सेवाकरणार्थ प्रहितः किमु प्रेषित इव । यो येन जोयते स स्वयं सूनुना वा तमुपास्ते इति रीतिः ॥
બ્લેકાર્થ શાસનદેવીના હાથ શોભે છે. જલદુર્ગમાં રહેલી મસાલેએ, પિતાને પરાભવ કરવાવાળી દેવીની ભુજા જોઇને, તેની સેવા કરવા માટે જાણે પિતાના પુત્ર પમ (કમલ)ને મેકો ન હોય! I૮ના
इयं मृणाली जडसझमौज्झ्य, निजाङ्गजेनानुगताम्बुजेन ।
एत्याश्रिता किं विबुधाम्बुजाक्षीं, यद्दोलताशालिशया व्यलासीत् ॥८॥ यस्था देव्या दोलता बाहुवल्ली पलासीद्विलसति स्म । विभूता । शालिशण शाल. नशीलः शोभाकलितः शयः पाणिर्य स्थाः । उत्प्रेक्ष्यते-जडान मूर्खाणां डलवोरक्याजलानां पानीयानां सङग सहवास चिरकालावस्थितिम मौज्झ्य संत्यज्य निजेनात्मीयेनाङगजेन नन्दनेन स्वस्मिन्नुत्पनत्वादम्बुजेन जलजन्मना पोन अनुगता सहिता इयमेषा प्रत्यक्षा बाहुदेहा मृणाली कमलनालम् । मृणालशब्दस्खिलिगः । 'कुवलयमृणालमण्डला' इति लिङ्गानुशासने स्वतस्त्रिलिङगे । एत्यागत्य विबुधां सर्वचातुर्य कलाकलितां विदुषीमम्बुजाक्षी कमललोचनां स्त्रियं सुरागगनां चाश्रिता किं निषेवितवतीव ॥
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्गः ८ श्लो० ८१-८३
બ્લેકર્થ શોભાયુક્ત હાથવાળી શાસનદેવીની બહુલતા શોભે છે, તે જાણે ચિરકાલીન જલસહવાસને ત્યાગ કરીને મૃણાલી ( કમલની નાળ) પિતાના પુત્ર કમલની સાથે આવીને, દેવીની બાહુલતાને બહાને, ચાતુર્યશિરોમણી એવી શાસનદેવીને આશ્રય કરીને રહી ન હોય ! Hi૮૧
बभौ भुजाभ्यां मखभुङ्मृगाक्षी, दग्धायुधस्येव कृते स्मरस्य ।
रसालवल्लीमयकार्मुकाभ्या-मभ्यर्थनादात्मभुवा कृताभ्याम् ॥ ८२ ॥ मख यज्ञ भुनक्तीति मखभुक् देवः । 'स्वाहास्वधाक्रतुसुधाभुज आदितेयाः' इति हैम्याम् । 'मखांशभाजां प्रथमो निगद्यसे' इति रघौ । 'मुख मखास्वादविदाम्' इति नैषधे । तस्य मृगाक्षी हरिणेक्षणा प्रिया शासनदेवी भुजाभ्यां कृत्वा बभौ भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-दग्धानि ज्वलितानि आयुधानि समग्रशस्त्राणि यस्य तादृशस्य स्मरस्य कामस्य कृतेऽर्थमभ्यर्थनादर्थान्मदनातिथिविहितबहुयाचनात आत्मभुवा विधात्रा कृताभ्यां निर्मिताभ्यां रसालवल्लीमयाभ्यामिक्षुलतारूपाभ्यां कार्मुकाभ्यां कोदण्डाभ्यामिव । 'पपाः पशराः शरासनमपि ज्याशन्यमिश्लोलता जेतव्य जनतां त्रयं प्रतिदिन जेताप्यनगः किल' इति चम्पूकथायाम् । तथा 'इक्षुः स्याद्रसालोऽसिपत्रकः' इति हैम्याम् । तथा 'रसाल इक्षौ चूते च' इत्यनेकार्थः । अथ वा रसालवल्लीमयाभ्यामाम्रलताप्रधानाभ्यां चापाभ्यामिव ॥
શ્લોકાથ શાસનદેવીની બાહુલતા શોભે છે, જેનાં સર્વ શસ્ત્રો ભસ્મીભૂત થઈ ગયાં છે તેવા કામદેવ માટે અત્યંત પ્રાર્થના કરવાથી બ્રહ્માએ ઈશ્નની લારૂપ બે ધનુષ્યો બનાવ્યાં ન હોય ! ! ૮૨ |
समुच्चरच्चन्द्ररुचीचयाम्भाः, पार्श्व द्वयोद्भुतभुजा मृणाली ।
जम्बूनदीवोच्चकुचान्तरीपा, या भाति दृग्भृङ्गमुखारविन्दा ॥ ८३ ॥ या शासनसुरी जम्बूनदीव भाति । किंभूता। समुच्चरन्तीनां प्रादुर्भवन्तीनां चन्द्रसा. न्द्राणां सुवर्णसदृशीनां हेमरूपाणां वा रुचीनां कान्तीनाम् । 'वरुणगृहिणीमाशामासाद. यन्तममु रुची निचयसि चयांशांशभ्रंशक्रमेण निर शुकम्' इति नैषधे । चयः समूहः स एवाम्भो नीर' यस्यां वपुषः काञ्चनवर्णत्वात्तद्रुच्योऽपि तादृग्वर्णाः स्युः । पुनः किंभूता । पार्श्वद्वयमुभयतटयुगल समीपद्वन्द्व वा । 'कक्षाधःप्रदेशद्वितयं पाव मन्तिके। कक्षाधोऽवयवे वक्त्रोपायपशु समूहयोः॥' इत्यनेकार्थः। तत्रोद्भूतौ उद्गतौ भुजारूपौ बाहु. मूयों मृणाल्यौ कमलनाले यस्याम् । 'शुङ्गोऽथलिञ्जभुजशाटसटाः सपाटः' इति लिङ्गानुशासने । भुजः । भुजाशब्दः पुंस्त्रीलिङ्गयोः । पुनः किंभूता । उच्चावुनती कुचावेवा.
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४७
मर्ग ८ श्लो० ८३-८५ ] हीरसौभाग्यम् न्तरीपे अन्तर्ज ले तटे यस्याम् । पुनः किंभूता । दृशावेव भृङ्गो षट्चरणौ यत्र तादृश मुख वदनमेवारविन्द कमल यस्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-जम्बूनदीव ॥ इति भुजा ॥
કલોકાર્થ
શાસનદેવી જંબૂદીપની જેમ શોભે છે. જેમાં સુવર્ણ સમાન કાતિના સમૂહરૂપ જલે છે, જેના બે કાડે બાહુલતારૂપી મૃણાલ ( કમલની નાલ ) ઉન્નત થઈ છે, ઉન્નત સ્તનયુગલરૂપ અંતઠપ છે. તેમજ જેમાં નેત્રોરૂપી ભ્રમરે છે, તેવા પ્રકારની દેવી, જંબૂનદીની જેમ શેબે છે. ૧૮મા
भुजान्तरानुत्तरराजधान्या, अभ्यर्णभूमौ रतिजानिभर्तुः ।
किमु स्फुरच्चन्दनचारिमश्री-क्रीडाद्रिकूटौ लसतस्तदंसौ ॥ ८४ ॥ तस्या देव्या अंस स्कन्धौ लसतः शोभां लभेते । उत्प्रेक्ष्यते-रतिरेव जाया यस्य स रतिजानिः कंदर्पदेवः स एव भर्ता त्रिभुवन बिभर्तीति सुरासुरोरगनराणां तदाशाव. शंवदीभूतत्वेन । अथ वा हास्यविविधविनोदविलाससंयोगभोगादिभिर्जगज्जनान्विति पुष्णातीति । 'दुभृञ् धारणपोषणयोः अयं धातुः । ततः... .... स्वामी श्रीनन्दनरा. जाधिराजस्तस्य स्फुरन्ती परमोत्कर्षमुद्वहन्ती चन्दनस्य मलयद्रुमद्रवस्य गोशीर्षशाखिनो वा पत्रवल्लीविचित्ररचनाविलेपनादेः सुरभिपर्णश्रेणिपरिमलादेर्वा चन्दनतरौ पुष्पफलानामसंभवः । यदुक्तम्-'यद्यपि चन्दनविटपी विधिना फलपुष्पवर्जितो विहितः । निजवपुषैव परेषां तथापि संतापमपनयति ॥' इति वचनात्पत्राणां संभवो दृश्यते । तथा चम्पूकथायाम्-'नागरुचिताश्चन्दनपत्रभङ्गा भवद्वैरिवधूवदनेवनेव' । 'किंलक्षणेनागरुणा काकतुण्डेन चिता व्याप्ता सहिताश्चन्दनद्रवस्य पत्रवल्लयो भान्ति । तथा नागानां भुजगमानां रुचिता ईप्सिता चन्दनद्रमाणां पत्राणां पर्णानां भक्ष्गाः शकलानि भान्ति' इति चम्पूटिप्पणकम् । चारिमायाः सुगन्धिनाया श्रीः शोभा ययोः तादृशौ क्रीडाद्रेः केलिशैलस्य कूटौ शिखरे इव कूटे इव । कुत्र । भुजान्तरं देवीहृदयं तदेवानुत्तरा न विद्यते वैशिप्येण लक्ष्म्या वा उत्तरः अग्रेतनवी पदार्थो यस्याः सा साधारणा राजधानी स्मरराजनिवसनस्थाननगर तस्या अभ्यर्णभूमौ समीपप्रदेशे । राजधान्याः संनिधौ क्रीडावननदीवापीपर्वतादयो भवन्ति । तत्र प्रियासखा नृपादयः स्वैर क्रीडन्तीति रीतिः ॥
પ્લેકાર્થ
શાસનદેવીના બે કો લે છે. દેવીની ભુજાની વચ્ચે રહેલી કામદેવરાજાની અનુપમ રાજધાનીની પાસે પ્રગટ થતી ચંદનની સુવાસવાળા કીડાપર્વતનાં જાણે બે શિખર ન હોય ! ૮૪
स्वःसुभ्रवः प्रेक्ष्य पयोधरौ स्व-संस्पर्धिनौ तुङ्गिमविभ्रमेण । जयाय तयुद्धविधित्सयेव, कुम्भौ समेतौ स्फुरतस्तदंसौ ॥ ८५ ।।
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० ८५-८७ __ स्वःसुभ्रवः सुराङ्गनायास्तस्याः अंसौ स्कन्धौ स्फुरतः । उत्प्रेक्ष्यते-जयाय प्रतिपक्षपराभवकृते स्वयं तद्युद्धविधित्सया ताभ्यां स्तनाभ्यां साधं युद्धस्य संग्रामस्य विधित्सया चिकीर्षया विधातुमिच्छया समेतावागतौ कुम्भौ कलशाविव । किं कृत्वा । तुङ्गिम्न उच्चताया विभ्रमेण लक्ष्म्या कृत्वा स्वाभ्यां घटात्मभ्यां सार्ध स्पर्धेते इत्ये. वंशीलौ । स्वःसुभ्रवः पयोधरौ कुचौ प्रेक्ष्य दृग्गोचरीकृत्य ॥ इति स्कन्धौ ॥
પ્લેકાર્થ દેવીના ફરાયમાન છે તે જાણે ઉન્નતિની શોભાથી પિતાની સાથે સ્પર્ધા કરતા દેવીનું સ્તનયુગલ જોઈને, તેને પરાભવ કરવા માટે, યુદ્ધ કરવાની ઈચ્છાથી આવેલા બે કલશ ન હોય ! ૮૫
अस्याः सदृक्षां श्रियमाश्रयन्ती, नास्ति त्रिलोक्यामपि कापि कान्ता । इतीव रेखात्रितयं ततान, तत्कण्ठपीठे सरसीजजन्मा ॥ ८६ ॥
सरसीजात्कमलाजन्म उत्पत्तिर्यस्य स सरसीजजन्मा विधाता तस्या देव्याः कण्ठपीठे गलकन्दले । उत्प्रेक्ष्यते-इतीव हेतो रेखानां त्रितयं त्रिक ततान विस्तारयामास । चकारेत्यर्थः । इति किम् । यदस्याः शासनत्रिदश्याः सदृक्षां साधारणीम् । तुल्यामित्यर्थः । श्रियं शरीरसौन्दर्य लक्ष्मीमाश्रयन्ती भजन्ती कापि शाताज्ञाता काचन कान्ता सुलोचना त्रिलोक्यां स्वर्गबलिगृहभहीवलयत्रयेऽपि नाकिनागनागराझानासु नास्त्येवेति जगत्त्रयेऽपि न विद्यते ॥
શ્લોકાર્ધ બ્રહ્માએ દેવીના ગળે ત્રણે રેખા કરી. શા માટે ! “આ શાસનદેવી જેવી સૌથંલી ત્રણે જગતની કોઈપણ સ્ત્રી પાસે નથી, આવું સૂચન કરવા માટે જાણે ત્રણ રેખા દોરી ન હેય૮કા
कण्ठश्रिया स्वःकुरविन्ददत्या, निर्जीयमानैनिखिलैत्रिरेखैः ।
रथाङ्गपाणिं प्रति पाञ्चजन्यः, पूत्कर्तुकामैः प्रहितः किमेकः ॥ ८७॥ निखिलैखिरेखैः समस्तैः शङ्खैः पूत्कर्तुकामः राव कर्तुमिच्छद्भिः सद्भिः अर्थात्सर्वैः संभूय रथाङ्ग वैरिवारिभिरप्रतिहत चक्र पाणौ हस्ते यस्य स रथाङ्गपाणिविष्णुस्त . प्रति एकः पाञ्चजन्यनामा शखः । उत्प्रेक्ष्यते-किं प्रहितः प्रेषित इव । किं क्रियमाणैः निखिलत्रिरेखनिर्जीयमानः पराभवनपदवीं नीयमानः हठात्प्राप्यमानैः । कया। स्वाकुरविन्ददत्या स्वर्गस्य कुरविन्दाः पद्मरागमणयः । 'स्वे हि दर्शयति कः परेणथानय॑दन्तकरविन्दमालिके' इति नैषधे । तद्वदन्ता दशना यस्याः सा । कया कृत्वा । कण्ठश्रिया निजगललक्ष्म्या साधनभूतया ॥
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० ८७-८९ ]
भाग्यम्
५४९
શ્લેાકા
સ્વના પમરાગમણિ જેવા દાંતવાળી શાસનદેવીના નીશાભાથી પરાભવ પામેલા શંખાએ પેાકાર કરવાની ઇચ્છાથી એક પાંચજન્ય શંખ વિષ્ણુ પાસે મેાકયેા ન હોય! ૫૮૭મા
कण्ठीकृतो यज्जलजस्त्रिदश्या - स्तद्वेधसा साधु विधीयते स्म । नैसर्गिकानार्जवमात्मनिष्ठ', जह्यादबाह्य कथमन्यथायम् ॥ ८८ ॥
वेधसा ब्रह्मणा यज्जलजस्त्रिरेखः त्रिदश्या देव्याः कण्ठीकृतः कण्ठपीठतां प्रापितः । 'ततः प्रियोपात्तरसाधरौष्ठे निवेश्य दध्मौ जलज कुमारः' इति रघौ । अहमेव मन्ये । जगत्सृष्टिकृता तत्साधु सम्यग्विधीयते स्म समीचीनमनुष्ठितम् । अन्यथा अपरप्रकारेण यत्कण्ठपीठीकरणमन्तरेण अयं शङ्खः आत्मनि स्वस्मिन्विषये निष्ठा स्थितिर्यस्य तादृश नैसर्गिक स्वाभाविक स्वोत्पत्तिसमयादेव जातमपर्यवसानस्थायुकमनार्जवं कथं केन प्रकारेण जह्यात्यजेत् । यदुक्तम्- 'विमलता वचनस्य न गोचरे, जनयिता तव शङ्ख महोदधिः । मुदमल तनुते च तव ध्वनिः किमु ततो निहिता हृदि वक्रता ॥' इति । अपि तु न कयापि विधया नैव मुञ्चेत् ॥
શ્લાકા
બ્રહ્માએ શંખને દેવીના કડપીઠરૂપે બનાવ્યા, તે ઠીક જ કર્યું છે ! જો એમ ન કર્યુ” હાત તા પેાતાના વિષયમાં સ્થિતિવાળી સ્વાભાવિક વક્રતા કઈ રીતે ત્યાગ કરત ? ( કયું છે કે · હે શંખ મહાદધિ ! તારી નિર્મૂલતા વચનાતીત છે, તારા હૃદયની વક્રતા દૂર કરાઇ છે, તેથી જ તારા ध्वनि निर्भस छे ) ) ॥ ८८ ॥
यत्कण्ठपीठेन हठादुपासां दृष्ट्वात्मभूषामखिलात्रिरेखाः ।
पूत्कुर्वते किं विकलीभवन्तः, प्रत्यालय भैक्षभुजो भुजन्तः ॥ ८९ ॥
अखिलाः समस्तास्त्रिरेखाः शङ्खाः विकलीभवन्तो गृथिला जायमानाः प्रत्यालय गृह गृह ं प्रति पूत्कुर्वते । लोकानां पुरः पूत्कार कुर्वन्तीत्यर्थः । विकलतामेव दर्शयतिकिभूताः । भिक्षाणां समूहो भैक्षं भुजन्त्यनन्तीति भैक्षभुजो भिक्षुकाः सांन्यासिकये। गिप्रमुखास्तान् भजन्तः सेवमाना इति विकल्पेन विचारानभिज्ञता । वैकल्यकारणमाह-किं कृत्वा । यस्या देव्याः कण्ठपीठेन गलकन्दलेन हठाद्बलादुपात्तां गृहीतामात्मनः स्वस्य भूषामाभरणादिलक्ष्मीम् । 'विनापि भूषामवधिः श्रियामसौ' इति नैषधे । 'आभरणगणम न्तरेणापि दमयन्ती थियां सुषमाणामवधिः सीमास्तीति' इति तद्वृत्तिः । दृष्ट्वा विलो - क्य ॥ इति कण्ठपीठः ॥
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० ८९-९१
લેકાર્થ દેવીના કંઠપીઠે બલાત્કારે ગ્રહણ કરેલી પોતાની લક્ષ્મીને જોઈને સર્વે શંખો ગાંડા જેવા બની ગયા. તેથી જ જણે ભિક્ષકોની સેવા કરતા ઘેર ઘેર પોકાર કરતા ન હોય ! ! ૮૯ છે
युनो मनोजन्मनृपस्य तस्या, वपुलतावासनिकेतभाजः ।
शृङ्गारभूषासुषमादिदृक्षो-रिवात्मदर्शः शुशुभे तदास्यम् ॥ ९० ॥ तस्यास्त्रिदश्या आस्य शुशुमे रेजे। उत्प्रेक्ष्यते-यूनस्तरुणस्य मनोजन्मनृपस्य स्मरराजस्य आत्मदर्शो दर्पण इव । किंभूतस्य मनोजन्मनृपस्य । यस्या देव्या वपुलता शरीरयष्टी सैवावासार्थ वासकृते निकेन भवन भजतीति तस्य । पुनः किं कर्तुमिच्छोः । शृङगारार्थ शोभाकृते या भूषा भूषणानि । 'तस्मै स्वभूषादृषदंशुशिल्पबलिद्विषः कार्मु. कमर्पयन्ती' इति नैषधे । 'निजभूषणमणिकिरणगणव्यतिरेकेण' इति तद्वत्तिः। तेषामाभरणानां सुषमां सातिशायिनी शोभाम् । 'सुषमा सातिशायिनी' इति हैम्याम् । 'सा अतिशायिनी शोभा सुषमा प्रोच्यते' इति तवृत्तिः । तां दिदृक्षोः द्रष्टुमिच्छोः। 'तावदेव ऋषिरिन्द्रदिदृक्षुः इति नैषधे । 'नारदर्षिरिन्द्र द्रष्टुमिच्छुः' इति तद्वृत्तिः ॥
કલેકાર્થ દેવીનું મુખ શોભે છે. કેવું ? દેવીના શરીરરૂપી મહલમાં જેને વાસ છે, તેમજ જેણીના શૃંગાર માટે બનાવેલા આભૂષણોને જોવાની ઇચ્છાવાળા કામદેવરૂપી તરુણ રાજાનું જાણે દર્પણ ન હોય ! ૯૦ છે
कृष्णच्छविं भ्रयुगलीं दधान, ज्योत्स्नासुधापायि चकोरचक्षुः । उत्सङ्गसङ्गीकृततारदन्त-मास्यं त्रिदश्याः शशिबिम्बति स्म ॥ ९१ ॥
त्रिदश्याः शासनामाया आस्य वदन शशिबिम्बति चन्द्रमण्डलमिवाचरति । 'सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विप् वाचारे इत्येके' इति विप्प्रत्यये शशिबिम्बतीति सिद्धम् । किं कुर्वाणम् । लक्ष्म लाञ्छन तद्वत्कृष्णा मेचका छविः कान्तिर्यस्यास्तादृशी भ्रयुगलीमूर्ध्व नयनयोरुपरिप्रदेशे रोमपद्धतिद्वितयीम् । 'उच्चै राज्यादिदानात्कलिकलुषमलक्षालनात्तामसानामुच्छिन्दाद्विघ्नमेदात्त्रिदशपतिकरस्पर्शनादर्शनस्य । हेतुत्वात्सस्यसूर्याद्यदयफलपदस्वर्जनशानभूत्वाद्धस्ते नामेयदेवप्रभुपदयुगली......गौरिवेह ॥ इति श्रीसोमसुन्दरसू. रिकृतस्तोत्रे युगलीशब्दः । दधान बिभ्राणम् । पुनः किंभूतम् । ज्योत्स्ना चन्द्रिका ज्योत्स्नाप्रियत्वात् तथा सुधाममृतं पिबत इत्येवंशीलौ । 'कणेहत्य चकोरीणां, गणः पीत्वा सुधासवम् । अजायत मदेनेव 'गुञ्जापुजारुणेक्षणः ॥' इति वस्तुपालकीतिकौमुद्यां चन्द्रोदयवर्णने यथा चकोराणां ज्योत्स्नापान तथा सुधापानमपि दृश्यते इति । चकोरौ
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० ९१-९३]
सौभाग्यम्
५५१
ज्योत्स्नाप्रियावेव चक्षुषी यत्र । अथ वा ज्योत्स्नारूपां सुधां सुधारुचित्वात्पिबत इत्येवंशीलौ तादृशौ चलचञ्चू पतत्तुल्ये वा चक्षुषी नेत्रे यत्र । पुनः किंभूतम् । उत्सङ्गो क्रोडे मङ्गोऽस्त्यासां तादृशाः कृतास्तारास्तारकाः । 'तारकाभकनीनिकयोस्तारौं' इति लिङ्गानुशासने नक्षत्रकनीनिकयोरर्थयोस्तार शब्दः पुंस्त्रीलिङ्गे । यथा 'तारस्तारा च' इत्यवचूर्णौ । एव वत्यात्तद्रूपा घा तत्तुल्या वा दन्ता यत्र तत् ॥
Àાકા
શાસનદેવીનુ' મુખ ચ'દ્ર જેવું આચરણ કરતુ હતું. તે આ પ્રમાણે ભ્રમરારૂપ લાંછનને ધારણ કરતું હતું . કાન્તિરૂપ અમૃતનું પાન કરતા ચકેાર રૂપ ચક્ષુવાળુ અને મધ્યમાં એકઠા કરાયેલા તારારૂપી દાંતવાળુ મુખ ચંદ્ર જેવુ શાભતુ' હતુ.. ૫ ૯૧ ૫
चिकीर्षता यन्मुखमात्तसार - मात्मानमन्विष्य चतुर्मुखेन । गलन्मरन्दाश्रुकणाब्जराजी - द्विरेफरावैरिव रारटीति ॥ ९२ ॥
गलन्तः पतन्तो ये मरन्दाः मधूनि मकरन्दविन्दवस्त एवाश्रुकणा रोदने नयननिर्गतनीरविप्लुषो यस्याम् । तादृशी अब्जराजी कमलमाला । उत्प्रेक्ष्यते - द्विरेफर राबैर्मधुकगुजा रारटीति अतिशयेन रोदिति पूत्कृति वा कुरुते । किं कृत्वा । यन्मुख यस्या शासनदेवताया वदन' चिकीर्षता कर्तुमिच्छता चतुर्मुखेन ब्रह्मणा आत्तं गृहीत सारम् । 'सम्यग्मज्जा सारो मञ्जि' इति हेम्याम् । सारदल वा स्वकीयसद्वस्तु यस्मात्तादृशमात्मानमन्विष्य विलोक्य ॥
લાકા
શાસનદેવીનું મુખ બનાવવાની ઇચ્છાથી બ્રહ્માએ ગ્રહણ કરેલાં પેાતાનાં સારતત્ત્વાને જોમ્બે, પડતા મકરંદ (રસ)નાં બિંદુએ!રૂપી અશ્રુષાતને કરતી કમલાની પતિ, ભ્રમરાના ગુંજારવથી જાણે ઉચ્ચ સ્વરે રુદન કરતી ન ડ્રાય !!! ૯૨ ॥
दोसौ वसन्त, स्वमित्र पुष्पास्वनृपं निरीक्ष्य ।
किमागतस्तं मिलितु मृगाङ्को, वक्त्रं चकासे सुरकम्बुकण्ठ्याः ।। ९३ ।।
सुरस्य कम्बुः त्रिरेखः एतावता दक्षिणावर्तशखः तद्वत् रेखात्रिकाङ्कितः कण्ठो यस्यास्तस्याः । सुरकम्बुकण्ठ्याः सुरस्य कम्बुकण्ठया वध्वा इति वा । सुधाशनवध्वा aa art चकासे दिदीपे । उत्प्रेक्ष्यते - यस्था इदं यदीयं चेतश्चित्तं तदेव वसतिर्वा सवेश्म तत्र वसन्त वास कुर्वाणम् । देवीसंबन्धिनि हृदयसदने तिष्ठन्तमित्यर्थः । तथा स्वस्यात्मनो मित्रः सखायं पुष्पास्त्रनामानं मदनाभिधानं नृपं राजानं निरीक्ष्य व्यालोक्य तं प्रति मिलितुमागतो गगनात्समागतः । किंभूतः । मृगाङ्कः शशधरश्चन्द्र इव ॥
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
श्लोकार्थ
દક્ષિણાવર્તી શંખની જેમ ત્રણ રેખાથી જેને કંઠ યુકત છે, અર્થાત કબૂકડી એવી શાસનદેવીનુ મુખ શાભે છે. તે જાણે દેવીના હૃદયમંદિરમાં રહેલા પેાતાના મિત્ર કામદેવને મળવા માટે આવેલા ચંદ્ર ન હોય ! ! ૯૩ ।।
५५२
[ सर्ग ८ श्लो० ९३-९५
यस्य मुखं स्वर्वनितार्चितायाः, संवर्ध्य ताराततिमुक्तिकाभिः ।
सिन्धुतीरे कि दिमृगाक्ष्यो, निर्मिच्य रात्रीमणिमुत्सृजन्ति ॥ ९४ ॥
स्वःस्वर्गस्य वनिताः सीमन्तिन्यः ताभिरचिताया पूजितायाः यस्याः शासनदेवताया मुखं वदनं निर्मिच्य नीराजयित्वा मुखस्य न्युञ्छनं कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते - दिङ्मूगाक्ष्यः दिगगनाः स्वः सिन्धुतीरे स्वर्गगङ्गातटे रात्रीमणि निशारलं चन्द्रम् | 'कथयति परिश्रान्ति रात्रीतमः सह युध्वना' इति नैषधे रात्रीशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति । चन्द्रकान्तरत्नमपि किमु उत्सृजन्ति त्यजन्ति । किं कृत्वा । ताराणामर्थादग्रहनक्षत्रतारकाणां ततयः श्रेणयः एव मुक्तिकाः लघुमुक्ताफलानि ताभिः । 'सिता वमन्त्यः खलु कीर्तिमुक्तिकाः ' इति नैषधे । अथवा मुक्ता एव मुक्तिकास्ताभिः कृत्वा संवर्ध्य वर्धयित्वा इदानीं तन्या अपि सधववध्वः स्वगुरून्मुक्ताफलैर्वर्धयित्वा मणिप्रमुख न्युञ्छनीकृत्य कचिन्मुञ्चन्तीति रीतिः ॥ इति मुखम् ॥
શ્લેાકા
દેવાંગનાએવડે અન કરાયેલી શાસનદેવીના મુખની આરતી કરીને આકાશગંગાના તીરે દિશારૂપી સ્ત્રીઓએ તારાએરૂપી મુકતાલાવડે વધાવીને, દેવીની આગળ જાણે ચંદ્રકાન્ત મણિ મૂકર્યા ન હોય ! ॥ ૯૪ ॥
अगण्यलावण्यपयस्त्रिदश्या, आस्यात्प्रसर्पद्विलसत्तरङ्गैः ।
मा स्ताद्बहिस्तादिति निम्नभाग, चक्रे विरञ्चिचिबुकं किमन्ते ॥ ९५||
विरश्चिर्ब्रह्मा अन्ते वक्त्रप्रान्तप्रदेशे । उत्प्रेक्ष्यते - इतीव हेतोर्निम्नो गम्भीरो नीचो भागः प्रदेशो यस्य तादृशं चिबुकमसिकाधः प्रदेश चक्रे निर्मितवान् । इति किम् । यदस्यास्त्रिदश्या देव्या आस्यद्वक्त्रकुण्डाद्विलसत्तरनैः प्रस्फुरत्कल्लोलैः स्वरङ्गाकारीभवत्कान्तिप्रतानैः । 'विमल' वर्तुल' कान्तितरङिम वदनं विभो' इत्युक्तेः । कृत्वा प्रसर्पन्नि:सरत् 'गच्छति विसर्पत्ययत्ययते' इति क्रियाकलापे । यथा विसर्पति तथा प्रसर्पति । अगण्यममेय लावण्यं लवणिमा तदेव पयः पानीयं बहिस्तान्मुखाद्वहिर्भागे मा स्तान्मा भवतु वक्त्राद्बहिर्मा निर्यातु । 'धृत्युद्भवा यश्चिबुके चकास्ति निम्ने मनागगुलियन्त्रणेव' इति नैषधे ॥
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ८ श्लो० ९५ - ९७]
डीरसौभाग्यम्
શ્લાકાર્થ
દેવીના મુખરૂપી કુંડમાંથી અનુપમ લાવણ્યરૂપી જલ, પ્રસરતા સ્કુરાયમાન તરંગાવડે બહાર ન નીકળી જાઓ! તેથી જ જાણે બ્રહ્માએ નીચા ભાગવાળા ચિક્ષુક (હડપચી) બનાવ્યા ન હાય ! ।। ૫ ।
यदाननाम्भोरुहवाससौधे, सात वसन्त्या जलराशिपुत्र्याः ।
विलासवापीव पयोविहार, स्वैरं विधातु चिबुकस्त्रिदश्याः ॥ ९६ ॥
५५३
त्रिदश्याः शासन देव्याश्चिबुकः । उत्प्रेक्ष्यते - जलराशिपुत्र्या लक्ष्म्या विलासवापीव क्रीडादीर्घिकेव । किं कर्तुम् । स्वैर स्वेच्छया पयसि वारिणि विहार जलकेलिम् । 'यस्यावरोधस्तनचन्दनानां प्रक्षालनाद्वारिविहारकाले' इति रघुवंशे । विधातु कर्तुम् । किं कुर्वत्या जलराशिपुत्र्याः । यदाननाम्भोरुहवाससौधे यस्या देव्या आनन वदनमेवास्भो रु कम तदेव वाससौध वसनसदनं तत्र सातं सुखं यथा स्यात्तथा वसन्त्याः स्थितिं कुर्वत्याः ॥ इति देवीचिबुकाः ॥
શ્લાકાર્થ
દેવીના ચિક્ષુક (હડપચી) તે જાણે દેવીના મુખકમલરૂપી આવાસમાં સુખપૂર્વક વાસ કરતી સમુદ્રપુત્રી લક્ષ્મીદેવીની સ્વૈચ્છિક જલક્રીડા કરવાની ક્રીડા-વાવડી ન હેાય ! ૫૯૬૫
रेजेऽधरोऽस्या हरिमन्थकालात्, प्रवासिनं यन्मुखचन्द्रपुत्रम् ।
इल्लेख भाजा मिलितु प्रवाल:, पयोधिनाहातुमिष प्रयुक्तः ॥ ९७ ॥
अस्या देव्या अधरः ओष्ठो रेजे राजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-पयोधिना समुद्रेण यस्या मुखमेव चन्द्र ं स्वपुत्रमाहातुमाकारयितुमिव प्रवालः समुद्रोत्पन्नत्वाद्विद्रुमः । अथ वा प्रकृष्ट उक्तसंदेशवाक्यकथको बालकः प्रयुक्तः प्रेषितः । किंलक्षणेन समुद्रेण । हृल्लेखमुकण्ठामौत्सुक्यं भजतीति तादृशेन । किं कर्तुम् । मिलितु पुत्रप्रेम्णा सगं कर्तुम् । चन्द्रस्य समुद्रोत्पन्नत्वेन नन्दनत्वम् । किंभूत चन्द्रम् । हरिणा विष्णुना मन्दराद्रिणा यो मन्थो मन्थन तस्य कालः समयः तस्मादारभ्य प्रवासिनं परदेशे गतं पुनरागतम् अत पत्र मिलनोत्कण्ठा ॥
ક્લાકા
દેવીના અધર ( એષ્ઠ) શાભે છે, તે જાણે વિષ્ણુએ સમુદ્રનું મંથન કર્યું ત્યારથી આરભીને પરદેશ ગયેલા પેાતાના પુત્રને દેવીના મુખરૂપી ચંદ્રને મળવાની ઉત્કંઠાથી સમુદ્રે ખેાલાવવા માટે મેકલેલા સ ંદેશવાહક પરવાળા ન હોય ! ॥ ૯૭ ll
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
हीरसौभाग्यम् [ सर्गः ८ श्लो० ९८-१०० यदाननाङ्गीकृतविग्रहेण, रदच्छदाङ्गः क्षणदाकरेण । प्रियौषधेरङ्गभवः किमेष, प्रपाल्यते वप्तृतया प्रबालः ॥ ९८ ॥
अस्या देव्या आनन मुख तदेव अङ्गीकृतः अभ्युपगतः गृहीतो विग्रहः शरीर येन तादृशेन क्षणदाकरेण विधुना प्रियायाः स्वकान्ताया औषधेः फलपाकावसानिकायाः अगभवस्तनुजः । चन्द्रस्यौषधीपतित्वात् पतिपत्नीसंबन्धः। प्रबालस्य चौषधीजातत्वा. दोषध्याः पुत्रत्वमेवोपपन्नम् । तथा रदच्छदोऽधरः स एवाग यस्य तादृशः प्रबाल: पल्लवः प्रकृष्टो बालः प्रवालः । अथवा प्रकर्षेण बालकश्च वप्तृतया पितृत्वेन प्रपाल्यते सम्यक्तया पाल्यते । अन्यो वप्ता आत्मपत्नीसंजातमतीव बालक निजनन्दन प्रेम्णा प्रपालयति ॥
કાર્થ દેવીના મુખરૂપ શરીરને ધારણ કરતા ચન્ટે જાણે પિતાની પ્રિયા ઔષધિથી ઉત્પન્ન થયેલા ( ચન્દ્ર “ઔષધિપતિ’ કહેવાય છે તેથી પતિ-પત્નીના સંબંધ ) શ્રેષ્ઠ બાળકનું (અધરનું) અથવા અધર એ જ છે શરીર જેનું તેવા બાળકનું, (પ્રવાલ-શ્રેષ્ઠ બાળકનું) પિતારૂપે પાલન ध्य नहाय ! ॥ ८८ ।। ,
इदंमुखीभूतमवेत्य चन्द्र, बाल तदीय करचक्रवालम् ।
अन्वागत प्राक्प्रणयादिवैत-दन्तच्छदः स्फूर्तिमिति तस्याः ॥ ९९ ॥ तस्या देव्या दशनच्छदो दशनपत्रमधरः स्फूति शोभामियति । उत्प्रेक्ष्यते-द. मुखीभूतम् अस्या वदनभाव प्राप्त चन्द्र स्वजनकुमुदसुहृदमवेत्य ज्ञात्वा सम्यगवबुध्य प्राक्प्रणयात्पूर्वस्नेहाच्चन्द्रावस्थायां नित्यमुत्सङ्गीकरणप्रीतेः पतद्दशनच्छददेह देवीद. न्तवस्त्रगात्रं तदीयं यद्वदनीभूतचन्द्रसंबन्धि तथा बाल लघुकुमार कराणां चक्र वाल मण्डलमन्वागत पृष्ठे समेतमिव । यो बालः स पितुर्मातुर्वा पृष्ठे समेतीति रीनिरपि बालत्वात्किरणानामरुणत्वमपि युक्तमेवेति ॥
दो દેવીને અધર શોભાને ધારણ કરે છે તે જાણે દેવીની મુખરૂપે રહેલા ચન્દ્રને જાણીને તેને કિરણરૂપી બાળક પૂર્વગ્નેહથી દેવીના અધરરૂપે પાછળ આવેલ ન હોય ! ! ૯૯ /
यहन्तपत्रेण रणेऽभिभूता, नष्ट्वा प्रविष्टापि पयोधिमध्ये ।
रक्ताङ्कराजी हृदि कृष्णवल्ली, शल्यं किमद्यापि न पर्यहार्षीत् ॥१०॥ यस्या देवताया दन्तपत्रेण दशनदलेनाधरेण रणे परस्पर्धितया मिथो युद्धे अभि
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ८ श्लो. १००-१०२] हीरसौभाग्यम् भूता पराजिता सती रक्ताङ्कराजी विद्रुममालिका हृदि मनसि विषये हृदये वक्षसि वा कृष्णवल्लीम् । 'कालिवेल' इति लोकप्रसिद्धा । तद्रूपं तामेव वा शल्य शूककण्टकादीनां शलाका हृदये मर्मप्रविष्टशस्त्रं वा । 'शल्य शाशलाकयोः' इत्यनेकार्थः । तथा 'शल्यं शरीरान्तर्गत शस्त्रादिसीमाच्छिद्र वंशादोनां शलाकाविशेषश्च' इति लिस्मानुशासने । अद्यापि अद्यतन दिन यावन्न पर्यहार्षीत् न परिहरति स्म हदये पवावतिष्ठमानमास्ते किम् । नंष्ट्वा यदधरोदुरविरोधिविरुद्धविधानातिसाध्वसात्प्रणश्य पयोधिः समुद्रस्तस्य मध्ये अत्यगाधजलान्तः प्रविष्टा प्रविश्य स्थितापि ॥ इत्यधरः ॥
બ્લેકાર્થ દેવીના અધર સાથેના સંગ્રામમાં પરાભવ પામેલી પરવાલાની પંક્તિ નાશીને સમુદ્રના અગાધ જલમાં પ્રવેશી હોવા છતાં પણ હજુ સુધી કાલીવેલરૂપ પરાજ્યના શલ્યને છોડતી નથી. ૧૦
बन्धूकबन्धूभवदेतदीय-दन्तच्छदे दन्तरुचिश्वकासे ।
निपेतुषी कोकनदच्छदाङ्के, शरत्सुधादीधितिकौमुदीव ॥१०१।। बन्धूको बन्धुजीवः । 'विपोहरिया' इति लोकप्रसिद्धिः । स रक्तकुसुमः स्यात् । तथा 'बन्धुजीवविघात ग्रीष्मदिवसावसानजनाः' इति चम्पूकथायाम् । ग्रीष्मे हि बन्धूकानि शुष्यन्ति । तथा 'बन्धूकप्रसवारुणाम्बरधराम्' इति लघुस्तवेऽपि । तस्य बन्धूककुसुमस्य बन्धूभवन् सहोदरो मित्र वा जायमानो य एतदीयो देवतासंबन्धी दन्तच्छदोऽधरस्तत्र निपेतुषी पतनशीला पतिता वा दन्तानामर्थाद्देवीदशनानां रुचिः कान्तिश्चकासे दीप्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-कोकनदस्य विकसितरकोत्पलस्य यच्छद पत्र तस्याश्के उत्सङ्गे निपेतुषी समीयुषी प्राप्ता शरदो घनात्ययस्य सुधादीधितिरमृतवत् शरत्कालेन जलधररोधोपरोधावधीरणेन निर्मलीकृतत्वादुज्ज्वला अतिविशदीभूता दीधितयः कान्तयो यस्येत्यन्वर्थनामा चन्द्रस्तस्य कौमुदी चन्द्रिकेव । अथवोपमा । यथा रक्तकमलपलाशे शारदीननिशानायककौमुदी शोभते ॥
શ્લોકાર્ય લાલ પુષ્પના સદર (બંધુ)રૂપ દેવીના અધર ઉપર રહેલી દાંતની પંક્તિ શોભે છે. તે જાણે રક્તમલનાં પાત્રોની મધ્યમાં પડેલી શરદઋતુના ચંદ્રની ચંદ્રિકા ન હોય ! ૧૦
पीयूषपूर्णस्मरकेलिशोण-मणीनिबद्धाधरदीर्घिकायाम् ।
यस्या विनिद्रद्विजचन्द्रिकाभि-राश्रीयते कैरविणीवनश्रीः ॥१०२॥ यस्याः शासनसुर्याः विनिद्वन्तीभिर्विजम्भमाणाभिद्विजानां दन्तानां चन्द्रिकाभियों स्नाभिः । कान्तिभिरित्यर्थः । 'दशनचन्द्रिकया व्यवभासितम्' इति रघौ । कैरविणीनां
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० १०२-१०३ कुमुदिनीनां चन्द्रविकाशिविशदविकसितारविन्दिनीनां वन काननम् । वृन्दमित्यर्थः। तस्य श्रीः लक्ष्मीः शोभा आश्रीयते आलम्ब्यते । कस्याम् । पीयूषैः सुधारसैः पूर्णायां निर्भरभरितायां स्मरस्य रतिपतेः केलये क्रीडाकरणांर्थ शोणे रक्तैर्मणीभिः रत्नैः । पद्मरागगर्णरित्यर्थः । निबद्धायां रचितायां घटितायामधरोऽथ या ओष्ठः स एव दीधिका वापी तस्यां राजीव । 'वनराजिनि दीर्घिकावारिणि स्नानम्' इति पाण्डवचरित्रेऽर्जुनस्याष्टापदयात्राधिकारे । यत्र राजीवानि तत्र राजीविनीलताया अपि सद्भाव इति । तथा 'केचिद्वदन्त्यमृतमस्ति पुरे सुराणां, केचिद्वदन्ति वनिताधरपल्लवेषु । बूमो वयं त्वदरिवर्गकराङ्गुलीषु, यत्पानतो मरणमागतमप्यपास्तम् ॥' इति भोजप्रबन्धे वनिताध रेषु सुधारसः ॥
શ્લોકાર્થ પહ્મરાગમણિથી બાંધેલી અમૃતરસથી પરિપૂર્ણ, દેવીના અધર ૩૫ કામદેવના ડાલાવડીમાં, દેદીપ્યમાન દાંતોની ચંદ્રિકા વડે કુમુદ-વનની (ચંદ્રવિકાસી કમલ-વનની) લમી જાણે આશ્રય કરીને રહી ન હોય ! ! ૧૦૨
स्वर्भाणुभीरो रजनीचरिष्णोः, कलङ्कभाजः क्षयिनः सितांशोः ।
ज्योत्स्ना किमुद्वेगवती यदास्य, भेजेऽपविघ्न दशनांशुदम्भात् ॥१०॥ सितांशोश्चन्द्रादुद्वेगवती खेदं प्राता सती ज्योत्स्ना । उत्तरेक्ष्यते-दशनानां राजदन्तानामंशवः किरणास्तेषां दम्भात्कपटात् अपगता विघ्ना वसतौ स्वानिष्टकारिणः . प्रत्यूहा यस्मातारा यदास्य देवीबदन मेजे थितवतीव । उद्वेगकारणान्याह-किंभू. तस्य सितांशोः । स्वेर्भाणो राहोः सकाशागीरो(रुकस्य । स्वाभ्यवहारकारिसैहिकेयभयविह्वलीभूतस्येत्यर्थः । एतावता सवैरत्वमुक्तम् । पुनः किंभूतस्य । रजन्यां निशायामेव पारदारिकपाटश्चरादिवश्चरिष्णोः संचरणशीलस्य । पतावता चौरविटादिचेष्टावत्त्वं च । अत पव पुनः किंभूतस्य । कलङ्कगुरुदाराभिगमनादपवाद लाञ्छनच भजतीति कलङ्कभाजः। एतावता सापवादत्वं सुशीलताराहित्य च । पुनः किंभूतस्य । क्षयिनः क्षयरोगवतः । स्वपरदारेष्वत्यासक्तस्य व्यसनिनो राजयक्ष्मादयो रोगा भवेयुरवश्यम् । यतः 'कम्पः स्वेदः श्रमो मूर्छा भ्रमिलानिर्बलक्षयः । राजयक्ष्मादिरोगाश्च भवेयुमैथुनोत्थिताः ॥' इति योगशास्त्रे । पक्षे कृष्णपक्षानुभावात् कलाभिहीयमानतया क्षीणताभाजः । सितांशो. रिति पदेनापि पाण्डुरत्वं सूचितम् । तञ्च रोगादिना दुःखाद्यतिरेकेण वा पाण्डिमा जायते । ततः पाण्डुकुष्ठरोगवतः भूतादिवद्वलदेहस्य वा । ततोऽपि विरूपवतः । पनेभ्यः कारणेभ्यः एतैः कारणैर्वा मनस्युद्वेग प्राप्ता ॥
प्रदार्थ
પોતાના શત્રુ રાહુથી ભયભીત રાત્રે ચાલનાર હોવાથી વિટ પુરુષની જેમ પદારા-લંપટ અર્થાત ગુરુપત્નીના સંગથી કલંક્તિ બને, ક્ષયરોગી અર્થત કૃષ્ણપક્ષમાં ક્ષીણ થતો હેવાથી
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
मर्ग ८ श्लो० १०३-१०६] हीरसौभाग्यम्
५५७ ક્ષયી, આવા પ્રકારના ચંદ્રથી ઉઠેગ પામેલી ચંદ્રિકા, દેવીના મુખરૂપ ઉપદ્રવરહિત સ્થાનમાં દાંતની કાંતિ-( સ્ના)ને બહાને આવીને રહી ન હોય ! ૧૦૩મા
यस्याः पृणनिर्जरदृक्चकोरान्, दन्तप्रभाभिर्वदन दिदीपे ।
शरद्विनिद्रीकृतचन्द्रिकाभि-विभावरीणामिव सार्वभौमः ॥१०॥ यस्या देवताया दन्तप्रभाभिर्दशनदीप्तिभिः कृत्वा वदन मुख दिदीपे । वदन किं कुर्वत् । मृणत् प्रीणयत् । 'पृण प्रीणने' तुदादिधातोरय' प्रयोगः । कान् । निर्जरा देवास्तेषां दृशो लोचनान्येव चकोरा ज्योत्स्नाप्रियास्तान् । क इव । सार्वभौम इव । यथा विभावरीणां शर्वरीणां सार्वभौमश्चक्रवर्ती प्राणनाथश्चन्द्रः। 'कन्दर्पेऽनल्पदर्प विकिरति किरणाशार्वरीसार्वभौमः' इति नाटकग्रन्थे। शरदा घनात्ययेन विनिद्रीकृता जलधरधारावधीरणेन निर्मलीकृत्य विस्तारिता याश्चन्द्रिकाश्चन्द्रगोलिकास्ताभिः कृत्वा दीप्यते ॥ .
શ્લોકાથ. જેમ શરદકાલીન ચંદ્ર નિર્મલ એવી ચંદ્રિકાથી શોભે છે, તેમ દેના નયનચકોરને ખૂશ કરતે દેવીને મુખરૂપી ચંદ્ર, દાંતની પ્રભા-(કાંતિ)થી શોભે છે. ૧૦૪
स्मितश्रिया मिश्रितदन्तकान्ति-वकास्ति गीर्वाणमृगेक्षणायाः । बन्दीकता चन्द्रमसं विजित्य, ज्योत्स्नास्य दारा वदनेन विदमः॥१०५।।
गीर्वाणस्य अमोघसदसद्धचनप्रपञ्चनाराचस्य देवस्य मृगेक्षणाया हरिणलोचनायाः स्त्रियः शासनदेवतायाः स्मितस्य कथंचिद्विनोदावसररसविनिर्मितहसितस्य श्रिया श्वेतिमलक्ष्म्या मिश्रिता करम्बिता व्याप्ता दन्तानां दशनानां कान्तिःप्तिश्चकास्ति दीप्यते । तत्र वयमेव विमो जानीमो वितर्क वा कुर्मः उत्प्रेक्षामहे वा । वदनेन देवतामुखेन अर्थानिजजगजित्वरवैभवेन चन्द्रमसं कुमुदबान्धवं विजित्य पराभूयास्य चन्द्रमसः दारा जाया ज्योत्स्ना कौमुदी बन्दीकृता निगृह्य रक्षितेव । 'विन इत्युत्प्रेक्षाविषयेऽपि भवेत्' इति काव्यकल्पलतायाम् ॥ इति सस्मितदन्तकान्तिः ॥ .
લેકાર્થ દેવીના હાસ્યની લક્ષ્મીથી વ્યાપ્ત એવી દાંતની તિ શેભે છે. દેવીના મુખની શોભાથી ચંદ્રને જીતીને તેની પત્ની ચંદ્રિકાને જાણે કેદી બનાવી ન હોય ! ૧૦પ
मरुन्मृगाक्षीवदनाब्जदन्तै-स्तारेशतारैर्विजितेवि भूत्या । आलोच्यते तद्विजिगीषयेव, संभूय तीरेऽम्बरनिर्झरिण्याः ॥१०॥
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० १०६-१.८ तारा ज्योषि तेषामीशस्तारेशश्चन्द्रः। तथा तारा उपलक्षणात्सर्वेऽपि ग्रहनक्षत्रतारकास्तैः संभूय एकत्र मिलित्वा अम्बरनिर्झरिण्या गगनतरहिंगण्याः । आकाशगङ्गाया इत्यर्थः । तीरे रोधसि तटप्रदेशे। उत्प्रेक्ष्यते-आलोच्यते मन्यते विचार इव विधीयते। कया । तद्विजिगीषया । तेषां स्वद्वेष्याणां वादन्तानां विजिगीषा पराबुभूषा अभिभवितुमिच्छा तया । अन्यापि निजप्रतिपन्थिपराजयचिकीर्षया एकान्तप्रदेशे मिलित्वा मिथो मन्त्रयन्ति । किम् । तारेशतारैर्मरुन्मृगाक्ष्या सुरहरिणचक्षुषा देवताया वदनाब्जेन स्वमुखकमलेन तथा दन्तैर्दशनैश्च विभूत्या तेषामद्वैतलक्ष्म्या कृत्वा विजितैः पराभूतैः ॥
શ્લોકાઈ શાસનદેવીના મુખકમલવડે અને દાંતની અદ્વૈત લક્ષ્મીવડે પરાભવ પામેલા ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારાઓ એકઠા થઈને આકાશગંગાને તીરે, તેને જીતવાની ઈચ્છાથી જાણે મંત્રણા કરતા न होय ! ॥१०॥
अजय्यवीर्य मुखपदममस्याः, श्रिया जयन्तं म्वमवेत्य राज्ञा
संधि विधातुं प्रहिताः प्रधाना, द्विजाः सम तेन किमुल्लसन्ति ॥१०७।। द्विजा देवीदशना उल्लसन्ति दीप्यन्ते । किंभूताः । प्रधानाः प्रकृष्टलक्षणोपेताः । उत्प्रेक्ष्यते-राज्ञा चन्द्रेण नृपेण च तेन स्वजेत्रेण मुखपद्मेन सम संधि परस्पर मेल प्रीति वा विधातुं प्रधानाः सचिवा द्विजाः स्वपारिपाचका ब्राह्मणाः पुरोहितादयः प्रहिताः प्रेषिता इव । किं कृत्वा । अजय्य जेतुमशक्य केनापि स्पधिना विरोधिना कदापि कथमपि षड्गुणैस्तिसृभिः शक्तिभिश्चतुभिरुणयश्चतसृमिर्बुद्धिभिरपि न जीयते परभूयते इत्यजय्यं तादृश वीर्य पराक्रमो यस्य तादृशमस्या देव्या मुखपन्न वदनार विन्दं स्वमात्मान श्रिया लक्ष्म्या कृत्वा जयन्तं पराभवन्तमवेत्य शात्वा योऽधिकबलो निजनिजिगीषुश्च तेन सार्घ संधिरेवोचित इति ॥
બ્લેકાર્થ દેવીના દાંત પ્રધાનની જેમ શોભે છે. અજેય પરાક્રમવાળા દેવીના મુખકમલની લક્ષ્મીથી પિતાને પરાભવ જાણીને રાજા ચંદે તેની સાથે સંધિ કરવા માટે મેકલેલા દાતારૂપી પ્રધાને ન હોય ! ૧૦૩
पाण्डुः क्षयी शून्यनमश्चरिष्णु-निरगाहोषितोऽपि विभ्यत् । दोषाकरः श्याममुखो वराको-ऽस्माकं पुरस्ताज्जड ! कस्त्वमेकः ॥१०८॥ हंसधुतोऽक्षीणमुखा मुखस्था, जिताहिताः स्फीतगुणा विशुद्धाः । नैकेऽभिभूताः किमिनीन्दुमुद्य-इयुता त्रिदश्याः प्रहसन्ति दन्ताः॥१०९॥ युग्मम्
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० १०८-१०९]
हीरसौभाग्यम्
५५९
त्रिदश्याः शासनामायाः दन्ता दशना उद्यन्ती प्रकटीभवन्ती उच्चैर्निर्यान्ती वा द्युत्कान्तिस्तया कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोः इन्दविध प्रकर्षेण हसन्तीव श हास्य सृजन्तीव । इति किम् । यत् हे इन्दो हे जड मूर्ख जडस्वरूप जडाशय । 'किमु. दधौ जड वा वडवानलात' इति नैषधे चन्द्रसंबोधन जड इति । अस्माकं परस्ताहन्तानामग्रे वराकः तपस्वी द्रमको वा त्वं कः । न कश्चिदपीत्यर्थः । वराकतामेवादर्शयतिकिंमतस्त्वम । पाण्डः पाण्डुरोगवान् श्वेतकष्ठविनष्टवपः । भतादिबद्धबलविग्रहो वा। पुनः किंभूतः । क्षयी राजयक्ष्मारोगोऽस्यास्तीति । क्षयात्प्रतिदिन कलानामपगमात् । बहुलपक्षे वपुषः क्षीणता अस्त्यस्मिन्निति वा क्षयी । पुनः किंभूतः । शून्य निर्मानुष तथानेनैव सम्यक्तया बभस्तीति भातीति नभः कुत्सितस्थानम् । 'निशानभासदृशे' इति चम्पूकथायाम् । निशानस्तेजस्विभिर्वीरभस्ति शोभते इति निशानिभास्तथा सदृशः इ. कामो यस्य तस्य मंबोधनम् । पक्षे रात्रिगगनतुल्ये इति तट्टिप्पन (ण)के । तत्र नगरग्रामाराममानवादिरिक्तके स्थानके चरिष्णुः संचरणशीलः श्मशानादिषु भक्षणशीलो वा । 'चर गतिभक्षणयोः' अस्य धातोः प्रयोगत्वेन जग्धिः स्थितिश्चेति द्यर्थता । पुनः किंभूनः । निर्गतमग शरीर यस्य । विष्णुना सुदर्शनचक्रे शिरोवशेषीकृतत्वादगरादित्यम् । तादृशाद्राहोः विधुतुदाद द्विषतो वैरिणः सकाशाद्विभ्यद्भयमाकलयन् । पुनः किंभूतः। दोषाणामपगुणानामाकरः खनिः निशाकरश्च । पुनः किंभूतः । श्याम कलकेन कृत्वा कृष्ण मुख वक्त्रं यस्य । प्रायः कलङ्ककलिताः श्यामानना एव स्युः । पुनः किंभूतः । एको नास्ति द्वितीयः सदृशः कोऽपि एवंविधस्त्वक । वयं पुनः कीदृशाः। हंसवत् उभयपक्षविशुद्धत्वेन द्योतन्ते इति । पुनः किंभूताः । अक्षीणन क्षीयते स्मेत्यक्षीणम् अनिष्ठीयमान संपूर्ण वा सुख सात येषाम् । एतावता रोगराहिंत्यसातवन्तः। पुनः किंभूताः । मुखे सर्वेषामप्यग्रे वक्त्रे च तिष्ठन्ति इति मुखस्थाः । एतावता सुस्थानभाजः। पुनः किंभूताः । जिताः स्वकीयपरमवैभवैरभिभूताः वज्ररत्नकुन्दतारकादयोऽहिताः प्रतिस्पधिनो यैस्ते जिताहिताः । एतावता निवैरिताः(णः)। पुनः किंभूताः। स्फीता विश्वविख्याता वृद्धि प्राप्ता वा गुणा येषां ते स्फीतगुणाः । एतावता गुणवत्त्वम् । पुनः किंभूताः । विशेषेण शुद्धा निष्कलङ्काः सर्वत्रावदाताः । एतावता सर्वदाप्युच्चैःशिरसः । पुनः किंभूताः । नैके अनेके द्वात्रिंशत्प्रमाणत्वेन । एतावता वृद्धिभाजः सगोत्रत्वात् । पुनः किंभूताः । अभि लक्षणयुक्त रूपं येषाम्। 'अभिर्वीप्सालक्षणयोः' इत्यनेकार्थः अभिरूपाः पण्डिताः । 'विद्वान्सुधीः कविविचक्षणलब्धवर्णाः शप्राप्तरूपकृतिकृष्टयभिरूपधीराः' इति हैम्याम् ॥ युग्मम् ॥
શ્લોકાર્થ
દેવીના દાંત પોતાની પ્રસરતી જ્યોતિ (કાંતિ)થી ચંદ્રનો આ પ્રમાણે જણે ઉપહાસ કરતા न होय ! यद्र, हे भूमी, 13 माशयवाणा ! अभारी माग (Eid मागण) तु शु માત્ર છે? જે, તું પાંડુરોગી, ક્ષયરોગી, નિર્જન એવા નર્ભ (ખરાબ) (આકાશ) સ્થાનમાં ચાલનાર
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० १०८-११० સુદર્શન ચક્રવડે વિષ્ણુએ અંગ રહિત બનાવે, અર્થાત ફકત મસ્તકરૂપે રહેલે, પોતાના શત્રુ રાહુથી ભયભીત, દોષાકર (દોની ખાણ ) “કલંક યુક્ત હોવાથી શ્યામ મુખવાળો અને ફકત એકાકી
. यारे, 4 (id) सनी ने शुभ्रांतियाणा छाये. २।-२बित होपाथी साग २ छीमे. મુખરૂપ શ્રેષ્ઠ સ્થાનમાં વસનારા છીએ. અમારા વૈભવવડે વજરત્ન, મચકુંદ અને તારાઓ આદિ સમસ્ત શત્રુઓને જીતી લીધા હોવાથી શત્રના ભયથી રહિત છીએ. વિશ્વવિખ્યાત નિર્મલ ગુણોની ખાણ છીએ. શુદ્ધ હવાથી નિષ્કલંકી છીએ. તેમ જ એક નહિ પણ બત્રીશની સંખ્યાવાળા છીએ. અમારી આગળ તારી (ચંદ્રની) શું ગણત્રી ? આ પ્રમાણે દાંતોની પંકિત જાણે ચંદ્રની હાંસી કરતી ન હોય ! ૧૦૮૧૦૯
आशानुरागातिशय सृजन्ती, प्रचेतसः म्फारमरीचितारा ।
समुज्जिहानद्विजराजराजि-चत्रा स्म संध्येव विभाति देवी ॥११०॥ सा श्रीवीरशासनाधिष्ठायिका देवी संध्येव दिनावसानपितृसूरिव विभाति स्म । प्रातःकालीनापि संध्या प्रोच्यते । अतोऽर्थेन दिनावसानस्येन्युक्तम् । 'संध्या तु पितृसूः' इति संध्यानामद्वय हैम्याम् । देवी संध्या च किं कुर्वती । प्रचेतसः प्रकृष्टमुन्नतेच्छ चेतो मनो यस्य तादृशय महतोऽपि आशाया वाञ्छाया अनुरागस्य मोहस्य स्नेहस्य वा अतिशयमाधिक्यमुत्कर्ष वा सृजन्ती कुर्वती। महान्तोऽपि यामालोक्य मुह्यन्ति स्निह्यन्ति च । यां स्पृहयन्तीत्यर्थः । पक्षे प्रचेतसो वरुणस्य । 'वरुणस्त्वर्णवमन्दिर प्रचेताः' इति हैम्याम् । आशाया दिशः पश्चिमाया अनुगत क्रमागतं रागस्य रक्तताया अतिशय प्राबल्यं संध्याराग सृजन्ती विदधाना। पुनः किंभूताः । स्फारा उदारा बहुप्रदेशदर्शिन्यो लक्षयोजनविषयत्वान्मरीचयो दीप्तयस्तादृशे तारे कनीनिके यस्याः। पक्षे दीप्यमाना झगझगिति कुर्वन्त्यः कान्तयो रोचिषो येषां तादृशास्तारा ज्योतींषि यस्याः सा। पुनः किंभूताः । समुजिहान उदयमानः । 'मुखेन्दुनानेन सहोजिहाने' इति नैषधे । 'चन्द्रेण समुदयन्ती' इति तद्वृत्तिः । द्विजराजश्चन्द्रः द्विजानां रदनानां राजानो द्विजराजा दन्तश्रेष्ठाः । कचिदामाद्यन्तस्य परत्वम्' इति दन्तानां राजा राजदन्ता इति दन्तशब्दस्य परत्वम् । तै राजन्ते इत्येवंशीलः प्रारम्भः । पूर्णिमायां संध्याप्रारम्भ एव चन्द्रोऽभ्युदेति । अतः प्रारम्भो वदनं च यस्याः सा। राजदन्तशोभितवदना देवी । उदितचन्द्रप्रारम्भा च सध्या ॥ इति दन्ताः॥
હેકાથ
દેવી સંસ્થાની જેમ શોભે છે. દેવી, પ્રકૃષ્ટ ચિત્તવાળા મહાપુરુષોની પણ આશાઓના ઉત્કર્ષનું સર્જન કરનારી છે. સંખ્યા પશ્ચિમ દિશા (પ્રચેતસ-વરુણની દિશા )માં અતિશય રકતતાને સર્જે છે. દેવીની કીકી ઘણા પ્રદેશ-લક્ષજન પ્રમાણ દર્શનીય વિષયને જોવાની શકિતવાળી છે. સંધ્યા સુશોભિત છે. કાંતિવાળી છે, દેવી ઉદય પામતા ચંદ્ર જેવા શ્રેષ્ઠ દાંતોથી સુશોભિત મુખવાળી છે. સંધ્યા ઉદય પામતા ચંદ્રવાળી છે, આમ સંસ્થાની જેમ દેવી દે છે. જે ૧૧૦ છે
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० १११-११२ ] हीरसौभाग्यम्
शशी सुधां प्रेक्ष्य निपीयमानां, सुरैः सृजंस्तत्र ममत्वमन्तः । . ररक्ष निक्षिप्य रहो रसज्ञा-पाच्यामिवैतां कृतयन्मुखाङ्गः ॥१११।।
. शशी शशधरो विधुः एतां स्वसुधां रह एकान्तस्थानस्थितायां रसज्ञा देवीरसना सैव पात्री भाजनविशेषस्तस्यां निक्षिप्य स्थापयित्वा । उत्प्रेक्ष्यते-ररक्षेव गोपायति स्मेव रक्षितवानिव । किंभूतः शशी । कृतं स्वेनैव निष्पादित स्वात्मनैव विरचितं यस्या देव्या मुख वदनमेव अङ्गशरीर येन । शशी किं कुर्वन् । अन्तश्चित्तमध्ये तत्र स्वसुधाविषये ममत्वम् इयं सुधा मया यथाकथंचिद्रमणीयवेति । मम इत्यस्य भावो ममता तां मोहमूर्छा सृजन् कुर्वन् । किं कृत्वा । सुरैः सुधाशनैः निपीयमानां पीत्वा पीत्वा निष्ठाप्यमानाम् । यदुक्तम्-'विरहिवर्गवधव्यसनाकुल कलय पापमशेषकल विधुम् । सुरनिपीतसुधाकमपापकम्' इति नैषधे । सुराश्चन्द्रमसः सुधां पिबन्ति इति सुधां निजा. स्थायुकपीयूष प्रेक्ष्य विलोक्य ॥ ..
લોકાઈ સ્વયં જેણે દેવીનું મુખ બનાવ્યું છે, તેવા ચ, દેવડે પીવાતી ( પીવાઈ-પીવાઈને ખલાસ થતી) પોતાની સુધા (અમૃત)ને જોઈને, મારે મારી સુધાનું યેન-કેન પ્રકારેણ રક્ષણ કરવું જોઈએ આવા આંતરિક વિચારથી દેવીની જીભરૂપ ભાજનના એકાંત સ્થાનમાં જાણે સુધાને રાખી દીધી ન હેય ! ૧૧૫
— यस्या रसज्ञां जयिनीं निभाल्य, शोणच्छदं ततुलनाविलासम् ।
पितामहं प्रार्थयते स्वताता-रविन्दगेहे निवसन्तम्हे ॥ ११२॥. .. शोणच्छद रक्तोत्पलपत्रं पितामहं जनकजनक धातार च प्रति अहमेवमूहे वितर्कयामि । तत्तुलनाविलास तस्या देवीरसशायास्तुलनां सादृश्यं तस्य विलास वैचित्र्य लीलां वा । 'असकृदमृतबिन्दुस्यन्दिनो वाग्विलासाः' इति चम्पूकथायाम् । 'निरन्तरसु. धारसाविष्कारिणो वाग्लिासा वचनवैचित्र्ये' इति तट्टिप्पन(ण)कम् । प्रार्थयते याचतीव । ण्यन्तत्वाद्विकर्मत्वम् । पितामह किं कुर्वन्तम् । स्वस्यात्मनः स्वजन्मकर्तृत्वेन तातो जनकोऽरविन्दः पन्नः स एव तत्र वा गेहं मन्दिर तत्र निवसन्त निवास कुर्वन्तम् । पतावता संबन्धो जातः संबन्धे च प्रार्थना फलेग्रहिः स्यादिति किं कृत्वा प्रार्थयते । यस्या देवताया जिह्वां रसज्ञां जयिनी निजजयनशीलां निभाल्य निरीक्ष्य ॥...
લોકાઈ
પિતાનો જ્ય કરનારી એવી દેવીની છવા જોઈને રક્તકમલના પત્રે પોતાના પિતા અરવિંદ (મેલ)ના મંદિરમાં વાસ કરતા પિતામહ બ્રહ્મા પાસે જવાની સમાનતા પ્રાપ્ત કરવાની પ્રાર્થના કરી! ૧૧૨
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
[ सर्ग ८ श्लो० ११३ - ११५
सौभाग्यम्
स्वं निष्ठितं नित्यसुपर्वपानाद, पीयूषमन्विष्य सितत्विषेव । त्रैषीदमानाययितुं रसज्ञा-सुधादोऽस्या द्विजराजिराभात् ॥ ११३ ॥
अस्या देवताया द्विजराजिर्दन्तपक्तिराभाद्वभौ । उत्प्रेक्ष्यते - सितत्विषा चन्द्रमसा इदं पीयूषमानाययितुमात्मार्थे आनयनार्थमस्या देव्या रसज्ञा जिह्वा सैव सुधाया अमृतरसस्य हृदो द्रहस्तत्र द्विजराजिस्तदधिपतित्वात्स्वभृत्यवर्गीभूता द्विजपक्तिर्दशनावलीरूपा ब्राह्मणमण्डली प्रैषि प्रहितेव । किं कृत्वा । नित्यमहोरात्र सुपर्वणां देवानां सुधाशनत्वात्पानात्पानवशतः निष्ठितं क्षीण स्वल्पावशिष्टं वा पीयूष सुधारसमन्विष्य समीक्ष्य ॥
શ્લાકા
દેવીની દતપતિ રાજે છે. દિન-રાત દેવાએ પાન કરવાથી સુધા ખલાસ થઇ ગયેલી જોઇને ચન્દ્રે દેવીની જારૂપ સુધાકુંડમાંથી પેાતાના માટે સુધા લાવવાને, દ્વિજરાજી અર્થાત્ પેાતાની નાકર બનેલી દ્વિજપતિ ( દ્વિજ એટલે બ્રાહ્મણ અને દ્વિજ એટલે દાંત) જાણે મેકલી न होय ! ॥ ११३ ॥
जाने यदास्य सरसी सुधाया, विजृम्भिजिद्दारुणपद्मपत्रा ।
श्रेणीभवन्तः पुलिनावतंसा, हंसद्विजाः स्युः कथमन्यथास्याम् ॥ ११४॥
यदास्य देवीवदनम् अहमेव जाने वेद्मि । सुधाया अमृतरसस्य सरसी महत्सरोवरमिव । किंभूतम् । विजृम्भि विकसनशील जिह्वा देवीरसना सैवारुणपद्मस्य रक्तकमलस्य पत्र' दल यस्यां सा । एवं चेन्न तर्हि अन्यथा सुधासरसीमन्तरेण अस्यां सरस्यां पुलिनस्य जलोज्झितप्रदेशस्य तटस्येत्यर्थः । 'पुलिन' तज्जलोज्झितम्' इति हैम्याम् । अवतंसाः शेखरीभूतास्तथा श्रेणीभवन्तः पक्तया जायमानाः सन्तस्तिष्ठन्तः हंसद्विजाः सितच्छदविहंगमाः हंसवदुज्ज्वला द्विजा दशनाः कथं केन प्रकारेण स्युर्भवेयुः ॥
શ્લેાકા
દેવીનું મુખ, જેમાં વિકસ્વર જીદ્વારૂપી રકતકમલનું પત્ર છે, તેવું મહાન સુધાનું સરોવર જાણે ન હોય ! જો એમ ના હોય તે। સાવરના કાંઠે શ્રેષ્ઠ અને પ ંતિરુપે રહેલા ઉજવલ દંતપંકિતરૂપ હ ંસા કયાંથી હાય ! ॥ ૧૧૪ ૫
वर्धिष्णुदेवीहृदयानुराग-वारांनिधेर्वि द्रुमकन्दलीव ।
कण्ठत्रिरेखेन मुखे गृहीता, पुपोष भूषां रसना सीया ॥ ११५ ॥
अदसीया अमुष्या इयमदसीया शासनदेवतास बन्धिनी रसना जिह्वा भूषां शोभां
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० ११५-११७] हीरसौभाग्यम् पुपोष पुष्णाति स्म । शुशुमे इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-कण्ठ एव त्रिरेखः तिम्रो रेखा यत्रेति कम्बुनोपमेयत्वात्कम्बुरेव तेन मुखे स्ववदने गृहीता उपात्ता वर्धिष्णुर्वधनशीलो यो देव्या हृदये मनसि । हृदयं मनो वक्षश्च । अनुरागः स्वप्रियाद्युपरि अत्यन्तानुरक्तता वर्धमानो रागः स एव वारांनिधिः समुद्रः तस्य । तदुत्पन्नस्येत्यर्थः विद्रुमस्य प्रवालस्य कन्दली नवाइकुर इव । 'कन्दली रूपरागेऽपि कलापे च नवारकुरे । मृगजातिप्रभेदे च' इति लिङ्गानुशासनावचूर्णी विद्रुमाणां शङ्खानां च समुद्रे सद्भावात्तग्रहणमुचितमेवेति ॥ इति रसज्ञा ॥
પ્લેકાર્થ
દેવીની છવા શોભાને ધારણ કરે છે તે જાણે પિતાના પ્રિયજન પ્રત્યે વધતા અનુરાગરૂપી સમુદ્રમાંથી કંઠફપી શંખવડે મુખમાં પ્રહણ કરાયેલી પરવાળાની કળી ન હોય ? એ ૧૧૫ છે
जडीभवन्ती रिपुनिर्जये य-द्वाचा जिता ही विधुरा विपञ्ची ।
यियासया शैवलिनीशपारे, तुम्बद्वयं किं विभरांबभूव ॥११६।। यद्वाचा देवीसुधारसोद्गारायमान(ण)वाण्या जिताभिभूता अत एव हिया परात्पराभवोद्भूतभूरिलजया विधुरा विह्वला व्याकुला विपञ्ची वीणा । शैवलिनीशस्य सरिभर्तुः समुद्रस्य पारे अपरपावर्तिनि तटे यियासया मन्दाक्षलक्षीकृतत्वेनापरस्य कस्यापि स्वास्य दर्शयितुमशक्नुवन्ती गन्तुमिच्छया। उत्प्रेक्ष्यते-तुम्बद्वयं किम् । अलाबुयुगल. मिव बिभरांबभूव धृतवतीव । यो नद्यादिजलमुत्तितीर्षः स तुम्बकानि धरति इति रीतिः । किं कुर्वती । रिपुनिर्जये प्रतिपन्थिपराभवने प्रतिपक्षस्य प्रतीकारकरणे जडीभवन्ती किंकर्तव्यतायाम् अतः परं मयाथ किं करणीयमिति कायकरणविषये मन्दिमान मूढतां दघाना । स्वशात्रव प्रतिकर्तुमशक्नुवन्तीत्यर्थः ।
પ્લેકાર્થ દેવીની સુધાસારિણી વાણીવડે પરાભવ પામવાથી લજજાથી વ્યાકુળ બનેલી “વીણા' શત્રુના જ્યમાં કિંકર્તવ્યમૂઢતા અર્થાત જડરૂપતા પામીને સમુદ્રના સામે કાંઠે જવા માટે જ જાણે તેણીએ બે તુંબડાં ધારણ કર્યા ન હોય ! ! ૧૧૬ |
श्रवःसुधायै जगतां यदीय-वाचे पिकेन स्पृहयालुनेव । अभ्यस्यते भैक्षभुजा तरुभ्यो-ऽनिश वने पञ्चमगीतिरुच्चैः ॥११७॥
पिकेन कोकिलेन अनिश निरन्तर वने सहकारकानने । प्रायः पिकानां मनो माकदनिकुञ्ज एव रमते नान्यस्मिन् शाखिखण्डे । यतः–'यद्यपि दिशि दिशि तरवः
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
हीरसौभाग्यम् [ सर्गः ८ श्लो० ११७-११८ परिमलमत्तालिपटलवाचालाः। तदपि स एकरसालः कोकिलहृदि हन्त जागर्ति ॥' इति । उच्चैरतिशयेन बाढस्वरेण वा पञ्चमनाम्नो रागस्य गीतिर्गानं कण्ठकुहरान्तरानेकतानलयमूर्छनाघोलनापूर्वको ध्वनि, अभ्यस्यते अभ्याससाध्यो विधीयते । यः पठन् शास्त्राभ्यास कुरुते स बाढस्वरेणैव उद्धो(द्घोष कुरुते । किंभूतेन पिकेन । तरुभ्योऽर्था. न्माकन्दपादपेभ्यो भैक्ष मञ्जरीकलिकारूपंभिक्षाणां समूहो भैक्षम् । अत्र समूहार्थेऽणप्रत्ययः । भुनक्ति अश्नातीति तेन भक्षभुजा । उत्प्रेक्ष्यते-स्पृहयालुनेवाभिलाषुकेनेव । कस्यै । जगतां त्रिजगजनानां श्रवसां कर्णानामुपोषितानामिव पारणायै सुधायै अमृतरसभूतायै ॥
શ્લોકાર્ધ ‘પ્રાયઃ કેલેનું મન આમ્રવનમાં જ રમે છે કહ્યું છે કે “પ્રત્યેક બીજાં નવ-પલ્લવિત ઘણય વૃક્ષો હોવા છતાં એક આમ્રવૃક્ષ જ કેકિલાના હૃદયમાં સ્કુરાયમાન હોય છે. તેથી દેવીની વાણીરૂપ આબવનમાં નિરંતર આમ્રવૃક્ષની મંજરી આદિ જ જેનું ભક્ષ્ય છે તેવી કોકિલાવડે ગાઢ સ્વરે પંચમસ્વરને અભ્યાસ કરાયો, શા માટે ? જગતના ઉપવાસી એવા કણેને સુધારસનું પાન કરાવવા भारे गए मती न होय ! ।। ११७ ।।
स्वरैकसार परवादिनीभ्यः, संगृह्य जाने जलजासनेन ।
विधीयते स्म ध्वनितं त्रिदश्या-स्ताभ्योऽतिरिच्येत न चेत्कुतस्तत् ॥११८॥ परवादिनीभ्यः सप्ततन्त्रीविपञ्चीभ्यः । 'साथ तन्त्रीभिः सप्तभिः परवादिनी' इति हैम्याम् । सर्ववीणासकाशात् स्वराणाम् 'षइज-ऋषभ-गान्धार-मध्यम-पञ्चम-धैवत-निषध [निषाद]-इति सप्तानां तन्त्रीभवानां ध्वनीनाम् ‘षड्जऋषभगान्धारा मध्यमः पञ्चमस्तथा । धैवतो निषधः सप्त तन्त्रीकण्ठोद्भवाः स्वराः॥' इति हैम्याम् । अत्र तु वल्लकीकणानामेवोपादान [तेषां] मध्यादेकमद्वितीय सार श्रेष्ठदलम् । 'सारा मजास्थिरांशयोः । बले श्रेष्ठे च' इत्यनेकार्थः । संगृह्य संग्रह कृत्वा गृहीत्वा वा जाने वेनि । उत्प्रेक्ष्यते वा-अहमेव चिद्गोचरीकरोमि । जलजासनेन कमलविष्टरेण ब्रह्मणा त्रिदश्या वीरशासनदेवताया ध्वनित सारस्वरो विधीयते स्म कृतम् । एवं चेन्न तर्हि तद्ध्वनित देवीनिस्वनस्ताभ्यः परवादिनीभ्यः कुतोऽतिरिच्यते कस्मात्कारणादधिकीभवति ॥
કલેકાર્થ સહતંત્રી આદિ વીણાઓમાંથી નીકળતા પ૪, ભ, ગાંધાર, મધ્યમ, પંચમ પૈવત અને નિષધ, આ સાત સ્વરોમાંથી અદ્વૈત સારભૂત એક દલોને સંગ્રહ કરીને બ્રહ્માએ જાણે દેવીનો સ્વર બનાવ્યા ન હોય ! જે એમ ના હોય તો સપ્તતંત્રીઓથી દેવીને સ્વર અધિક કઈ રીતે હેઈ श: ? ॥ १८ ॥
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सर्ग ८ श्लो० ११९-१२०] हीरसौभाग्यम्
५६५ यद्वाकपुरस्तादिव पाण्डुराभि-विलीयते स्म त्रपया सुधाभिः ।
सितोपलाभिश्च तपस्विनीभि-स्तृणं किमादाय मुखेन तस्थे ।। ११९ ॥ यस्या देवताया वाचां माधुर्याद्वैततया निजनिर्जित्वरीणां वाणीनां पुरस्तादने त्रपया लजया कृत्वा पाण्दुराभिर्धवलीभूताभिर्दुःखातिरेकात्याण्डूभूय सुधाभिरमृतरसैः । उत्प्रेक्ष्यते-विलीयते स्म विलीनमिव गलित्वा गतमिव द्रवीभावः प्रापेव । च पुनर्यस्या वाचां पुरः तपस्विनीभिर्वराकीभिः दुर्बलाभिः पाण्डुराभिरपि सितोपलाभिः शर्कराभिः तपस्वितया । उत्प्रेक्ष्यते-मुखेन वक्त्रेण कृत्वा तृणमादाय गृहीत्वा किं तस्थे स्थितमिव । यद्वाचा जिता पाण्डुरीभूय अमृत विलीय गत सिता मुखे तृण गृहोत्वा स्थितेति भावः ॥ इति वाणी ॥
શ્લોકર્થ દેવીના વાણીમાધુર્યથી પરાજય પામેલી સુધા લજજાવડે ફીકી બનીને ગળી ગઇ. અર્થાત વીભૂત થઈ. અને તપસ્વિની શર્કરા (સાકર) બિચારી દુર્બલતાવાળી થઈને મુખમાં તૃણ (તખલા) ગ્રહણ કરીને રહી. ૧૧૯ |
स्वप्रीतिरत्योरिदमोष्ठधाम्नोः, सापत्न्यतः संस्थितिवासभाजोः ।
स्मरस्तदर्धे विबभाज सीमां, रेखामिषाकि विनिनीषुराजिम् ॥ १२० ॥ स्मरः कन्दर्पस्तदर्धे तयोनिजनितम्बिन्योनिवासस्थानकीभूताधारस्यार्धे तुल्योभयपार्श्वयोर्मध्ये । उत्प्रेक्ष्यते-रेखाया अधरमध्यगतरेखाकारस्य मिषात्कपटात्सीमामवधिभूतभूमी विबभाज विभागीकृतवानिव विभागीकृत्य द्वयोर्दत्तवानिव वा । स्मरः किं कर्तुमिच्छुः । विनिनीषुः व्यपनेतुमिच्छुर्निवारयितु काङ्गन् । काम् । आणि परस्परकलहम् । कयोः । स्वस्यात्मनः प्रीतिरतिनाम्न्योः पत्न्योः । किंभूतयोः । इदमस्या देव्या ओष्ठो दशनच्छद एव धाम मन्दिर ययोः । अत एवः पुनः किंभूतयोः । समान एव पतिर्भा ययोस्ते सपत्न्यो सपन्योर्भावः लापन्य सापत्न्यतः सपत्नीभावतः कृतसपत्नीकत्वादि. त्यर्थः । संस्थितौ परस्पर सम्यस्थितौ वसतिविषये विशेषेण वाद कलिम् इदं स्थानक मदीयमिदं स्थानक मदीयमिति क्लेश भजतस्तयोः। स्वस्वस्थानाधिकस्थानलिप्सया मिथो विवादकारिण्योरित्यर्थः ॥ इत्यधरोष्ठमध्यरेखा ॥
શ્લેકાર્થ દેવીના અધરરૂપ એક જ સ્થાન (મંદિર)માં રહેતી કામદેવની રતિ અને પ્રીતિ નામના બે પત્નીઓ, સપત્ની(શક્ય)ભાવે અધિક સ્થાનની સ્પૃહાથી પરસ્પર ફલેશ કરતી હોવાથી, કામદેવે તે બંનેને કુલેશનું નિવારણ કરવાની ઈચ્છાથી અધરની મધ્યમાં રહેલી રેખાના બહાને સીમા બાંધી ન હોય ! ! ૧૨૦ |
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० १२१-१२२ तत्साधु मन्ये मलयानिलेन, यदेतदीयस्वश्वि] सितीबभूवे । सर्वतुपुष्पोद्भवसौरभस्य, सौभाग्यमाप्नोति किमन्यथासौ ॥ १२१ ॥
तत्साधु मन्ये अह कविस्तत्साधु समीचीन मन्ये हृदि मानयामि वेनि यन्मलया. निलेन मलयामपरिमलसुरभीकृतमलयशैलप्रसरत्पवनेन दाक्षिणात्यवायुना पतस्या इदमेतदीय देवतासंबन्धि यत्स्व[श्व]सित श्वासः तद्वभूवे जातम् । श्वासस्तु श्वसितम्' इति हैम्याम् । देवीश्वासरूपेण संजज्ञे अन्यथा तद्भवनव्यतिरेकेण असो मलयानिलः सर्वे वा ते ऋतवश्च सर्वर्तवः हिम-शिशिर वसन्त--ग्रीष्म-वर्षा-शरल्लक्षणाः षडपि ऋतवः समयविशेषास्तेषां पुष्पाणि कुसुमानि तेभ्यः उद्भवेभ्य उद्भव उत्पत्तिर्यस्य तादृश यत्सौरभ सुरभिता आमोदो वा तस्य सौभाग्य सुभगतां माहात्म्यं वा किं कथं केन प्रकारे णाप्नोति लभते । अपि तु न केनापीति । यतो मलयानिलो वसन्तर्तावेव नान्यर्तुषु ततो वसन्तती एव कुसुमसौरभ लभते । एतद्वदनश्वासानिलस्य तु सर्वतुकपुष्पपरिमललम्भः तस्मात्साधिमैव मलयवायोः संजातः ॥
પ્લેકાર્થ હું માનું છું તે યુક્તિયુકત જ છે ! શું ? મલયાચલને સુગંધી અને શીતલ પવન દેવીના શ્વાસરૂપે બની ગયા છે ! જે એમ ના હોય તો મલયપવન, હેમંત, શિશિર, વસંત, ગ્રીષ્મ, વર્ષા અને શરદ આ છ ઋતુનાં પુષ્પોથી પ્રગટ થયેલી સુવાસનું સૌભાગ્ય કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરી શકે ? ૧૨૧ |
निमीलनोन्मीलनदूषितेभ्यो, नित्यं दधद्भ्यो मधुपानुषङ्गम् ।
निर्वेदवान् पद्मकुमुदनेभ्यः, स्थितः किमामोद इदंमुखाब्जे ॥ १२२ ॥ पाकुमुदनेभ्यः कमलकैरवकाननेभ्यः सकाशानिर्वेदवान् खेदमेदस्विमनःकलितः प्राप्तोद्वेगः । उत्प्रेक्ष्यते-आमोदः परिमलः इदंमुखाब्जे शासनसुरीवकतारविन्दे किं स्थितः समेत्य स्वयं वसतीव । किंभूतेभ्यः पद्मकुमुद्वनेभ्यः। निमीलन संकोचः, उन्मीलन विकाशः । निशायां पद्म निमीलति कैरवमुन्मीलति दिने पद्ममुन्मीलति कुमुदं निमीलति । आभ्यां क्रमासंपद्विपद्भ्यां दूषितेभ्यः विकार प्रापितेभ्यः । पीडि. तेभ्य इत्यर्थः । पुनः किंभूतेभ्यः । नित्य निरन्तरं मधुर्मद्यपायिभिर्भ मरैर्वा अनुषङ्गो मिलन संगम दधद्भ्यो धारयद्भ्यः कुर्वद्भ्यः इत्यर्थः ॥
શ્લેકાર્થ સંકેચ અને વિકાસ ! રાત્રિમાં પદ્મને સંકેચ અને કરવ-કુમુદને વિકાસ! દિવસે પદ્મને વિકાસ અને કરવાનો સંકોચ ! આ પ્રમાણે સંકોચ અને વિકાસશીલ તથા નિરંતર મધુ-લેલુપી ભ્રમરોને જેને સંગ છે તેવાં કમલ અને કૈરવનાં વનથી નિર્વેદ પામેલ પરિમલ ( સુગંધી ) દેવીના મુખરૂપી કમલમાં આવીને વસ્યો ન હોય ! ! ૧રર છે
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
विश्राणयित्व पुरा स्वसार- सौरभ्यमेतद्वदनाम्बुजाय । शोभासहस्रांश इतः पयोज-रम्पराभिगृ हयांबभूवे ।। १२३ ।।
मर्ग ८ श्लो० १२३ - १२५ ]
५६७
पयोजपरम्पराभिः पद्मानामनेकाभिः पक्तिभिः इतोऽस्मादेव तद्वदनाम्बुजाद्देवतावदनारविन्दात् शोभानां श्रीमत्ता - सुकुमारता-सुरभिता- संपूर्णता - वृत्तता - मनोज्ञता-प्रभृतिलक्ष्मीणां सहस्रः दशशतसंख्यः अंशो भागः । 'यदि प्रसादीकुरुते सुधांशोरेषा सहस्रांशमपि स्मितस्य' इति नैषधे । गृहयांबभूवे गृहीतः । उत्प्रेक्ष्यते - पुरा पूर्व पूर्वस्मि न्काले एतस्याः शासनदेव्या वदनं मुखमेवाब्ज कमलं तस्मै स्वस्यात्मनः सार श्रेष्ठभूत सारभ्य सुरभितां विश्राणयित्वेव प्रदायेव ॥ इति देवीवक्त्रपरिमलः ॥
શ્લેાકા
કમલાની પંકિતએ દેવીના મુખરૂપી કમલમાંથી સુંદરતા, સુકુમારતા, સુગંધિતા, સંપૂર્ણતા, વૃત્તતા, ( ગાળાકાર ) આદિશાભાના હજામે। ભાગ ગ્રહણ કર્યાં. તે જાણે પૂર્વે પેાતાની સુવાસનાં સારભૂત શ્રેષ્ઠદલે આપીને ગ્રહણ કર્યાં ન હોય ! ॥ ૧૨૩ !
व्यर्थीकृतां शक्तिमवेत्य पूष - द्विषा विरक्तेर्निज देहातुः ।
तूणीरमादाय मनोभवस्य, विरञ्चिनास्या व्यरचीव नासा ॥ १२४ ॥
विरञ्चिना अस्यास्त्रिदश्या नासा व्यरचि चक्रे । उत्प्रेक्ष्यते – मनोभवस्य स्मरस्य तूणीर निषङ्गं रिक्तं शराश्रयमादाय गृहीत्वेव । किंभूतस्य मनोभवस्य । विरक्तेविरागान्मानीय निर्वेदात् हेतोर्हेतीनां निजप्रहरणानां हातुस्त्यजनशीलस्य । 'ओहाक् त्यागे' तृन् । हानशीलो हाता तस्य हातुः जहातीत्येवंशीलस्य । किं कृत्वा । पूषद्विषा पूषनाम्नः शत्रोः व्यापादकेन शंभुना । 'गजपूषपुरानङ्गकालान्धकमखासुहृत्' इति हैम्याम् । शक्ति स्वस्य वीर्यं बलं सर्वायुधसामर्थ्य वा व्यर्थीकृतां निष्फलां वन्ध्यां विनिर्मितामवेत्य ज्ञात्वा ॥
લેાકાર્થ
બ્રહ્માએ દેવીની નાસિકા બનાવી. તે જાણે, ઇશ્વરે જાણીને, માનસિક સંતાપથી પેતાનાં સશસ્ત્રોના જેણે તૂણીર ( ભાથું ) ગ્રહણુ કરીને. જાણે બ્રહ્માએ નાસિકા
પેાતાની સર્વ શક્તિને નિલ બનાવેલી ત્યાગ કર્યાં છે, તેવા કામદેવનુ બનાવી ન હોય ! ।। ૧૨૪
यन्नासिकां वीक्ष्य जगन्निरीक्ष्या - मेतत्पुरः श्रीर्मम का ह्रियेति । शकेऽनिश ं न्यक्कृतिकैतवेन, स्वं गोप्यते कीरसृपाटिकाभिः ॥ १२५ ॥
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० १२५-१२७ ___ कीरसृपाटिकाभिः शुकचञ्चुभिः अहमेव शके विचारयामि । उत्प्रेक्ष्यते वा-इति हेतोहिया लज्जया अनिश निरन्तर दिवा रात्रावपि न्यककृते चैःकरणस्य कैतवेन कप. टेन कृत्वा स्वमात्मान गोप्यते गुप्तीक्रियते छन्नो रक्ष्यते इव । इति किम् । एतत्पुरः पतस्या नासिकाया पुरस्तान्मम श्रीः का । न कापीत्यर्थः । किं कृत्वा । सम्यग्लक्षणोपे. ततया जगन्निरीक्ष्यां त्रिजगजनैर्विलोकनीयां यस्या देव्या नासिकां वीक्ष्य ॥
પ્લેકાર્થ હું શંકા કરું છું કે, વિશ્વદર્શનીય એવી દેવીની નાસિકા જેઈને શુકચંચુઓ વડે નિરંતર નીચું જોવાના બહાને, લજજાથી જાણે પોતાની જાત છુપાવાતી ન હોય ! શા માટે ? (वीन नासिनी शमा आग भारी शुगात्री ? ) ॥ १२५ ॥
....
मुक्त्वा द्विषः पञ्चमुखी प्रति स्वान्, पञ्चापि रोपान् स्मरधन्विनाजौ। यदङ्गवासौकसि किं निषङ्गो, रिक्तो विमुक्तोऽजनि नासिकास्याः॥१२६॥
स्मरधन्विना विषमायुधधनुर्धरेण यस्या देवताया अङ्ग तदेव वासार्थ निवसनकृते ओको गृहं तत्र रिक्तो निखिलविशिखव्यपगमनतोच्चारणरहितः अत एव विमुक्तः सदनान्तःस्थापितः निषङ्गः तूणीरः । उत्प्रेक्ष्यते-अस्याः शासनदेवताया नासा गन्धक्षा किमजनि संजात इव । किं कृत्वा । द्विषः स्वशात्रवस्य ईश्वरस्य पञ्चानां मुखानां समाहारः पञ्चमुखी तां प्रति । शंभोः पञ्च वदनानि सन्ति कविसमये । 'मृत्युजयः पञ्चमुखोऽष्टमूर्तिः' इति हैम्याम् । पञ्चसंख्याकानि मुखानि प्रति आजौ संग्रामे पश्चापि पञ्चप्रमाणानपि । स्मरस्य पञ्चैव बाणास्तूणीरे नाधिकाः । यतः-'बाणाः पञ्च रतिप्रियाः' इति हैम्याम् । रोपान् बीणान् मुक्त्वा क्षिप्त्वा ॥
કલેકાથી પિતાના શત્ર ઈશ્વર સાથેના સંગ્રામમાં ઈશ્વરનાં પાંચ મુખ તરફ પિતાનાં પાંચ બાણો ફેંકીને શસ્ત્રહિત બનેલા કામદેવ, દેવીના શરીરરૂ૫ વાસગૃહમાં મૂકેલું બાણોનું ભાથું નાસિકારૂપે બની ગયું ન હોય ! ! ૧૨૬ છે
स्वमन्दिरे यद्वदनारविन्दे, लावण्यलक्ष्म्या प्रकटीकृतेव । भूकैतवात्कज्जलमुद्गिरन्ती, प्रदीपलेखा विललास नासा ॥ १२७ ॥
नासा अर्थाजिनशासनदेवताया नासिका विललास शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यतेस्वस्यात्मीयस्य मन्दिरे निवाससदने यस्या देव्या वदनारविन्दे मुखकमले लावण्य लवणिमा विभ्रमविलासशोभातिशयः तस्य लक्ष्म्या श्रिया प्रकटीकृता उद्बोधिता प्रदीपलेखा स्नेहप्रिया कलिकेव । किं कुर्वन्ती । ध्रुवोर्लोचनयोरूर्वयो रोमपद्धत्योः कैतवाद्याजात्क
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० १२७-१२९] हीरसोभाग्यम् कज्जलमञ्जनमुद्रिन्ती स्वशिस्त्रायाः सकाशात् भ्रश्यामिकाअन प्रादुःकुर्वन्ती ॥ इति नासिका ॥
કલોકાર્થ શાસનદેવીની નાસિકા શોભે છે. તે જાણે પિતાના મંદિર૩૫ દેવીના મુખમલમાં રહેલી સૌદર્યલક્ષ્મી ભ્રમરના બહાને, કાજલ પ્રગટ કરતી એવી પ્રદીપશિખા ન હોય ! ૧૨૭ છે
निनप्रतिद्वन्द्विविधुतुदस्य, निरीय भाग्याभ्युदयेन वक्त्रात् ।
पुनस्तदातङ्कितचेतसेव, यद्गण्डभूयं विघुनानुसझे ॥ १२८ ॥ विधुना चन्द्रेण यस्या देव्या गण्डभूयं गल्लभावः कपोलरूपता अनुसम्र आश्रिता । उत्प्रेक्ष्यते-पुनव्याघुटय द्वितीयवारमपि तस्माद्विधुतुदाद्वैरिणः सकाशादातको भय संजातोऽस्मिन्नित्यातङ्कित भीतियुक्त जात चेतो मनो यस्यैवंविधेनेव । किं कृत्वा । निजस्यात्मनः निज आत्मीयो वा प्रतिद्वन्द्वी प्रत्यर्थी यो विधुतुदो राहुस्तस्य वक्त्रान्मुखाद्भाग्यस्य प्राचीनाचीर्णसुकृतस्याभ्युदयेनाविर्भावेन कथंचित्पूर्वपुण्यप्रकरपरिपाकवशेन कृत्वा निरीय निर्गत्य केनापि भाग्यसंभारोदयेन वैरिवदनाद्विनिर्गत्य पुनस्तदानननिष्पतनाशङ्कया विधुना यत्कपोलकायीबभूवे इत्यर्थः ॥
બ્લેકાર્થ ચંદ્ર દેવીના ગંડસ્થલ-કપિલભાવનો આશ્રય લીધો ! પોતાના શત્રુ રાહુથી ભયભીત ચિત્તવાળા ચંદ્ર, શ -રાહુના મુખમાંથી સ્વ-ભાગ્યોદય નિકળીને “હવે ફરીથી શત્રુના મુખમાં ના પડવું પડે એ ભયથી જ જાણે દેવીના કપિલરૂપે બની ગયો ન હોય ! એ તરડ છે
यदास्यतोऽभ्यर्ययितुं विभूषा-भरं त्रियामादयितात्मदशौं ।
तन्नित्यसेवाविधये कपोल-पालीद्वयीभावमिवाभजेताम् ॥ १२९ ॥ त्रियामादयितो निशापतिः चन्द्रस्तथा आत्मदर्शो दर्पण एतौ द्वावपि तस्य देवीव. दनस्य नित्यमहोरात्रमविरहित सेवायाः पर्युपास्तेविषये प्रकाराय । करणार्थमित्यर्थः । कपोलपाल्योगण्डस्थल्योः । कपोलपालीजनितानुबिम्बयोः' इति नैषधे । यी द्वितयी यामल तस्या भाव तत्स्वरूपताम् । उत्प्रेक्ष्यते-अभजेताम् मेजतुरिव । किं कर्तुम् । यदास्यतो देवीवदनात् विभूषाभर शोभासमुदायातिशयमभ्यर्थयितुं याचितुम् ॥
કલેકાર્થ દેવીના મુખ પાસે વિપુલ શોભાની યાચના કરવા માટે ચંદ્ર અને દર્પણ હમેશાં તેની સેવા કરવા માટે કલિયુગલરૂપે આવીને સેવા કરતા ન હોય ! ! ૧૨૯ છે
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
[ सर्गः ८ श्लो० १३०-१३२
हीरसौभाग्यम्
कपोलभित्तौ मृगनाभिपकै - चित्रीकृतोऽस्या मकरश्चकासे यद्वेश्मनोऽदृश्यतनोरनङ्ग-तयात्मयोनेखि लक्ष्म लक्ष्यम् ॥ १३० ॥
यस्याः शासनदेवताया कपोलो गण्डस्तद्रूपायां भित्तौ कुडये मृगनाभेः कस्तूरिकायाः परकैः कृत्वा चित्रीकृत आलेख्यतां प्रापितो 'मकरो मत्स्यविशेषः लोके 'मगर' इति प्रसिद्धः । चकासे शोभते स्म । कपोलपत्रान्मकरात्सकेतुः' | 'कपोले पत्रवल्लीरूपान्मकरात्' इति तद्वृत्तिः । उत्प्रेक्ष्यते - आत्मयोनेर्मकरध्वजस्य लक्ष्य जनदृग्गोचर लक्ष्म har चिह्नमिव । किंभूतस्य आत्मयोनेः । यद्वेश्मनो यैव शासनदेवतैव वेश्म वासंभन यस्य । पुनः किंभूतस्य । अनङ्गतया अशरीरत्वेन शंभुना भस्मीकृत्य नामशेषीकृतत्वात् अदृश्या न नयनगोचरीभूता तनुः शरीरं यस्य ॥ इति कपोलः ॥
*લેાકા
શાસનદેવીના એ કપાલરૂપી એ ભીતપર કસ્તૂરીના પ્રવાહીથી આલેખન કરાયેલા મગર ભે છે તે જાણે દેવીના શરીરરૂપી ધરમાં રહેલા તેમજ ઈશ્વરવડે ભસ્મીભૂત થવાથી અદૃશ્ય શરીરવાળા वामदेव या प्रत्यक्ष यिह्न न होय ! ॥ १३० ॥
हिरण्यगर्भः प्रणयन्सुरीं तां विद्मोऽरविन्द वदनीचकार । मरन्दलुभ्यन्नयनद्विरेफौ, न चेद् भवेतां कथमन्यथास्मिन् ॥ १३१ ॥
वयमेव विद्मः जानीमः उत्प्रेक्षामहे वा । हिरण्यगर्भः विधाता । 'हिरण्यगर्भो लोकेशो नाभिपद्मात्मभूरपि' इति हैम्याम् । तां जिनशासनाधिष्ठात्रीं सुरीं प्रणयन् घटयन् सन्नरविन्द प्रफुल्लत्पद्मं वदनीचकार तस्या मुखं कृतवान् । एवं चेन्न तर्हि अन्यथा अपरप्रकारेण अरविन्दव्यतिरेकेण अस्मिन्नानननलिने मरन्दार्थ मकरन्दपानकृते लुभ्यतौ लोलुपीभवन्तौ नयने लोचने एव द्विरेफौ भ्रमरौ कथं केन प्रकारेण भवेताम् ॥
લેાકા
અમે જાણીએ છીએ કે : બ્રહ્માએ શાસનદેવીનું સર્જન કરતાં કમલને દેવીના મુખરૂપે બનાવ્યુંજો એમ ના ઢાય તેા મુખરૂપી કમલ ઉપર રસલાલુપી લેાચન-યુગલરૂપ ભ્રમરો કેવી રીતે હાઈ
राडे ? ।। १३१ ॥
स्फुरन्महोगोचरिताखिला शौ, भूपाविवास्या भवतः स्म नेत्रौ । अधारिषातां कथमातपत्रे, पक्ष्मोपधेमूर्धनि चेन्न ताभ्याम् ।। १३२ ।।
अस्याः सुधाशनसारङ्गलोचनाया नेत्रौ नयने भूपाविव राजानाविव भवतः स्म
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० १३२-१३४] हीरसौभाग्यम्
५७१ संजातौ । स्फुरता सर्वत्र प्रसरता महसा तेजसा गोचरिता स्वदर्शनविषयीकृता । दृष्टे. त्यर्थः । अखिलाः समस्ता अपि आशा दिशो याभ्यां तौ । स्फुरद्भिः प्रत्यर्थिपार्थिवसा
सह्यभाव प्रदधद्भिः महोभिः प्रतापैः । स राशिरासीन्महसाम्' इति नैषधे । 'महसां प्रतापानाम् इति तद्वत्तिः । गोचरीकृता व्याप्ताः समना अपि हरितो याभ्यां भूपाभ्याम् । एवं चेन्न तर्हि राजभावमन्तरेण ताभ्यां नेत्राभ्यां मूर्धनि निजोपरि मस्तके पक्ष्मोपधेर्नेत्ररोमच्छलादातपत्रे द्वे छत्रे कथं केन प्रकारेणाधारिषातां विधृते ॥
શ્લોકાઈ જેના પ્રસરતા મહાન તેજના વિષયરૂપે સર્વે દિશાઓ બની છે. તેવા દેવીનાં બે નેત્રો રાજારૂપે બન્યાં ! જો રાજારૂપ ન બન્યાં હોય તે તેમના લલાટે પાંપણના બહાને બે છત્રો કઈ शहाई ! ॥ १३२ ॥
अस्यया स्वीयपराभविष्णु, दृशं यदीयां प्रविभाज्य भृगाः । स्पर्धा न दध्मोऽथ वयं कदाचि-दितीव चक्रुः कजकोशपानम् ॥१३॥ भृङ्गा भ्रमराः इति हेतोः कजानां कमलानां कोशानां कुइमलानां मुकुलानां पानमर्थान्मकरन्दधीतिम् । 'धीतिः पाने' इति हैम्याम् । 'धेट् पाने' अस्य धातोः रूपम् । धान धयन धीतिः । पान कुर्वन्ति स्म कोशपान शापथमिव चक्रुः कृतवन्तः। इति किम् । पूर्व तु यदभूत्तत्तु जातमेव । अद्यतनादिनादारभ्य वयं त्वया सम स्पर्धा सहर्ष [संघर्ष] कदाचित्कस्मिन्नपि समये न दध्मो धारयामो न वहामो वा। स्पर्धा न कुर्म इत्यर्थः । किं कृत्वा चक्रुः । यदीयां देवीसंबन्धिनी दृशं दृष्टिमसूयया भृङ्गाणां मानसे संस्पधितामवधार्य तदुद्भूतभूरितमेयॆ या कृत्वा स्वीयामात्मीयां पराभविष्णु पराभवशीलां प्रविभाव्य समीक्ष्य ॥
કાર્થ પિતાને પરાભવ કરવાવાળી દષ્ટિને જોઇને ભ્રમરે પ્રથમ ઇર્ષાને ધારણ કરતા હતા, પરંતુ હવે અમે આજથી આરંભીને ઇર્ષ્યા નહીં કરીએ, આ પ્રમાણે રસની ભ્રાન્તિથી કમલના સેગંદ ન કરતા હોય છે ! ૧૩૩ છે . सारैर्दलैः शासनदेवतायाः, प्रणीय नेत्रे इव पद्मयोनिः ।
शेषैरशेषैर्दलिकैरकार्षीत, पुनश्चकाराम्बुजखजरीटान् ॥ १३४ ॥ पद्मयोनिला । 'जनकायोनिजरुहजन्मभूसूत्यणादयः' इति हैम्याम् । पुनद्वितीयपार शेषैरुत्तरशेषः सकलैः सारेतरदलिकैर्वस्तुद्रवैः कृत्वा चकोरान् ज्योत्स्नाप्रियान्
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० १३४-१३६ मम्बुजानि कमलकुवलयकुमुदादीनि सलिलजन्मानि तथा खजरीटान् खञ्जनान् लोके 'गङ्गेटिया' इति प्रसिद्धानकार्षीत्करोति स्म । किं कृत्वा । प्रणीय निर्माय । कैः। कर्मतापन्नैः । उत्प्रेक्ष्यते-सारैः सर्वविशिष्टभूतैः अशेषद्वेषिसंताननिर्जित्वरैर्दलेरद्वैतद्रव्यैः शासनदेवताया जिनमताधिष्ठायिकायास्त्रिदश्याः किमु नेत्रे कर्णान्तायतलोचने इव कृत्वा ॥
શ્લેકાર્થ બ્રહ્માએ સારભૂત શ્રેષ્ઠ દ્રવ્યોથી શાસનદેવીનાં નેત્રો બનાવીને, બચેલાં સમસ્ત લેવડે જાણે ચકે, કમલે અને ખંજરી (ગંગેટીયા-પક્ષીવિશેષ)ને બનાવ્યાં ન હોય ! ! ૧૩૪
जेया त्रिलोक्येव शरैत्रिभिस्त-च्छेषा द्विकाण्डी किमिति स्मरेण । त्यक्ताथ सा पद्मभुवा कृतार्थी-कृतेव देव्या नयने प्रणीय ॥ १३५ ।।
__ अथ पश्चान्मदनधनुर्धरेण त्यजनानन्तर सा कृत्यवन्धत्वेन क्षिप्ता त्यक्ता द्विबाणी इयोर्वाणयोः समाहार इति पद्मभुवा पङ्कजजन्मना विधिना देव्याः शासनदेवताया नयने विलोचने प्रणीय विधाय कृतार्थीकृता सफला विहितेव । सा का । या द्वयोः काण्डयोः समाहारो द्विकाण्डी द्विशरी । 'बाणे पृषक्तविशिखौ खगगर्धपक्षाकाण्डाशुगप्र. दरसायकपत्रवाहाः' इति हैम्याम् । बाणद्वयमित्यर्थः । इति हेतोः स्मरेण विषमायुधधानुष्केण त्यक्ता उज्झिता । इति किम् । त्रयाणां स्वर्गपातालभूमण्डललक्षणानां लोकानां. समाहारखिलोको एव त्रिभुवनमेव जेया पराभवनविषयीकरणीया । नापरा मम जेतु योग्या त्रिलोकी । सा तु त्रिलोकी त्रिभिरेव पत्त्रिभिर्मया जेष्यते तहिं शेषा पञ्चसु शरेष्ववशिष्टा द्विवाणी किमिति किं कार्यार्थ केवल भारभूतेव । न किंचित्कृत्यकृते तेनोज्झिता ॥
શ્લેકાર્થ ત્રણ બાણોથી ત્રણ લેક જીતી શકાશે તે બાકીનાં બે બાણે નિરર્થક છે અર્થાત ભારભૂત છે,' એમ માનીને બાણાવળી કામદેવે ત્યાગ કરેલાં બે બાણને બ્રહ્માએ દેવીનાં નેત્રો બનાવીને सण ४ा ! ॥ १३५ ॥
श्रिया सुधाभाकपरमाणुमध्या-चक्षुर्विभूषामनुकतुकामैः ।
गुप्त कचित्प्रावृषि खञ्जरीटै-राराध्यते मन्त्र इवाप्तदत्तः ॥ १३६ ॥ खञ्जरीटैः खञ्जनपक्षिभिः प्रावृषि वर्षाकाले क्वचित्कुत्रापि जनदृग्गोचरे स्थाने गुप्तमत. एव यथा कश्चिन्न वेत्ति तथा छन्नं यथा स्यात्तथा । उत्प्रेक्ष्यते-आप्तेन विश्वासप्राप्तेन केनचित् हितकृता सिद्धेन वा केनचन दत्तोऽतिप्रसन्नीभूत्वा विश्राणितो
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० १३६ - १३८]
हीरसौभाग्यम्
५७३
मन्त्रोऽतिप्रभावयुक्त वर्ण पाठमयः आराध्यते साध्यते इव । किं कर्तुकामैः खज्जनैः । श्रियाः स्वशोभया वैभवेन सुधाभुजो देवस्य परमाणुवदतिसूक्ष्मत्वान्मध्यमुदरं यस्याः सा परमाणुमध्या । तस्याश्चक्षुषो लोचनस्य विभूषां लक्ष्मीं विलासमनुकर्तुं स्वेन सदृशीं विधातु कामोऽभिलाषो येषां तैः ॥
લાકા
પરમાણુની જેમ અતિ સૂક્ષ્મ અને સુશેભિત મધ્યભાગવાળાં શાસનદેવીનાં ચક્ષુની સમાનતા પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છાવાળાં ખંજરીય પક્ષીવડે કાઈ આપ્ત પુરુષે આપેલા મંત્રની વર્ષાકાલરૂપી ગુપ્ત સ્થાનમાં આરાધના કરાતી ન હોય ૫ ૧૩૬ ॥
चन्द्राच्च कोरोऽमृतपानदम्भा - द्यानस्थितो गन्धवहात्कुरङ्गः । पितामहात्पङ्कजमासनस्थं, यदक्षिलक्ष्मीमिव मार्गयन्ति ॥ १३७ ॥
चकोरजातिवाचित्वादेकवचनम् । ज्योत्स्नाप्रियप्रकरः चन्द्रात्सुधाकरादमृतपानस्य दम्भात्कैतवात् यस्याः शासनदेवतायाः अक्ष्णोर्ड शोर्लक्ष्मीं सुषमां मार्गयतीव । उत्प्रेक्ष्यतेयाचतीव, यथा याने वाहने स्थितः सन् कुरङ्गो मृगो गन्धवहात्पवनात्सकाशात् । 'मातरिश्वा जगत्प्राणः पृषदश्वो महाबलः' इति हैम्याम् । पृषत्कुरङ्गगजातिविशेषः । तथा 'कर्तु शशाङ्काभिमुख न भैम्या मृग हगम्भोरुहनिर्जित यत् । अस्या विवाहाय
विदर्भास्तद्वाहनस्तेन न गन्धवाहः ॥' इति नैषधे । पवनात्सकाशात् । उत्प्रेक्ष्यतेदक्षिलक्ष्मी मार्गयतीव । आसने विष्टरे तिष्ठतीत्यासनस्थ ब्रह्मणः सरोरुहासनत्वात् । 'भवान्तकृज्जगत्कर्तृ सरोरुहासनाः' इति हेम्याम् । पङ्कजं कमलं पितामहाज्जनकजनकाद्विधातुः सकाशादेवीविलोचनविभ्रमं याचतीव ॥
લેાકા
ચકાર પક્ષી, અમૃતપાનના બહાને ચંદ્ર પાસે ચંદ્રરૂપીયાનમાં રહેલા કુરંગ, (હરિ) જગતના પ્રાણભૂત પવન પાસે તેમજ કમલ, પંકજરૂપી આસન ઉપર રહેલા બ્રહ્મા પાસે, શાસનદેવીના ચક્ષુની શાભાની યાચના કરતા રહ્યા ન હોય ! તેમ જણાય છે. ।। ૧૩૭ ||
स्मित' दिने निश्यपि नित्यरङ्गद - भृङ्गाङ्कितं स्याद्यदि पुण्डरीकम् । प्रस्पन्दमानान्तरतारिकां त—ततोऽनुकुर्याद् दृशमेतदीयाम् ॥ १३८ ॥
यदि कदाचिद्देवतानुभावात् दिने वासरे निश्यपि रात्रावपि स्मितं विकाश प्राप्त तथा नित्यं रात्रौ दिवा वाऽविरहित रहगन्तौ मकरन्दं पातुमितस्ततो भ्रमणतश्चपलायमानौ भृङ्गौ द्विरेफौ ताभ्यामङ्कित कलितमेवंविधं पुण्डरीकं श्वेतकमल स्यात्ततस्तर्हि यथाकथंचित्तत्पुंडरीकं प्रस्पन्दमाना प्रचलन्ती अन्तरे मध्ये तारिका कनीनिका
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० १३८-१४० यस्यां तादृशीम् । एतदीयामेतस्या इमां त्रिदश्या देव्या इमां दृष्टिमनुकुर्यात् सदृशीभवेत् । अनुकार विध्यादित्यर्थः ॥ इति लोचनम् ॥
નિરંતર મધુપાનના લુપી ભ્રમરોથી-યુકત ત કમલ, કોઈ દેવના પ્રભાવથી દિવસ અને રાત્રિમાં જો નિરંતર વિકાસશીલ બને તે મધ્યમાં ચપલ કીકીવાળી દેવીની દષ્ટિનું અનુકરણ रीश! ॥ १3८ !!
प्रीत्या च रत्या सह मीनकेतो-रन्दोलनादोहदपूरणाय । विनिर्मिते नाभिभुवेव लीला-दोले तदीये श्रवसी विभातः ॥ १३९ ॥
दादपुरणाय ।
तदीये देवीसंबन्धिनी श्रवसी कौँ विभातः शोमेते । उत्प्रेक्ष्यते-नाभिभुवा पद्मजन्मना लोलादोले केलिप्रेडोले विनिर्मिते स्वयं कृते इव । कस्मै । प्रीत्या च पुनः रत्या प्रीतिरतिनाम्न्यौ द्वे स्मरपत्न्यौ ताभ्यां स्त्रीभ्यां सम सह मीनकेतोर्मकरध्वजस्य दोलाभ्यां प्रेडोलनाभ्यां यान्दोलना तस्या यो दोहदो वाञ्छा अभिलाषस्तस्य पूरणाय संपादनाय परिपूर्तये । 'दोलान्दोलनदोहदोऽपि च चलद्वीचीचयैः पूर्यते' इति हंसाष्टके ॥
શ્લેકાર્થ શાસનદેવીના કાન શોભે છે. રતિ અને પ્રીતિ બે પત્નીઓ સાથે કામદેવની ખૂલવાની ઈચ્છા પૂર્ણ કરવા માટે જાણે સ્વયં બ્રહ્માએ દેવીના બે કાનરૂપ બે હિંડલા બનાવ્યા ન હાય ! | ૧૩૯
मोघीकृताशेषशरं गिरीश, प्रत्यर्थिन पाशयितु कथंचित् । अधारि पाशो विषमायुधेन, यद्वेश्मनेव श्रवणच्छलेन ॥ १४० ॥
यद्वेश्मना या शासनदेव्येव वेश्म वासमन्दिर यस्य तादृशेन विषमायुधेन विषमाप्येकीभावभाजि । एकत्रिपञ्चसप्तसंख्यावन्ति विषमाण्युच्यन्ते । 'लक्ष्मैतत्सप्त गणा गो. पेता भवति नेह विषमे जः।' आर्याया एतल्लक्षणम् । अष्टमस्थाने गुर्वक्षरयुताश्चतुर्मात्रिकाः सप्त गणा भवन्ति । 'इहार्यायां विषमे एकत्रिपञ्चसप्तस्थाने जगणो न भवति' इति वृत्तरत्नाकरे । तथा समानि तु द्विचतुःषडष्टादीनि तेनात्रार्थाद्विषमाणि पञ्चसंख्याकानि आयुधानि अर्थाद्वाणा यस्य । विषमाणि दुर्धराण्यसह्यानि वा शस्त्राणि यस्य । 'विषमायुधो दर्पकः कामहृच्छया' इति हैम्याम् । स तेन स्मरेण श्रवणच्छलेन कर्णक पटेन । उत्प्रेक्ष्यते-पाश इवाधारि बन्धनग्रन्थिरिव धृतः। किं कर्तुम् । मोघीकृता व्यर्था विहितास्तृणप्रायाः प्रणीता अशेषाः समस्ताः शरा अर्थान्मन्मथमार्गणा येन तादृश गिरीश शंकर प्रत्यर्थिन स्वशत्रु कथंचित्केनापि प्रकारेण कृत्वा पाशयितु पाशसास्कर्तुं पाशेन बद्धं पाशे पातित वा कर्तुम् ॥
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७५
मर्ग ८ श्लो० १४०-१४२ ] हीरसौभाग्यम्
લોકાર્થ દેવીના શરીરરૂ૫ ઘરવાળા કામદેવે પોતાના સમસ્ત બાણોને નિષ્ફળ બનાવનારા પિતાના શત્રુ ઈશ્વરને કોઈપણ પ્રકારે બાંધવા માટે દેવીના કાનના બહાને જાણે પાશ ધારણ કર્યા ન હય? on૪૦માં
धृतैकपाशेन पयोधिधाम्ना, स्वाङ्कप्रभुत्वेन किमात्मयोनिः । स्पर्धा दधानः श्रवसी त्रिदश्याः, पाशद्वयीमाकलयांचकार ।। १४१॥
आत्मयोनिर्मदनः त्रिदश्या जिनशासननिर्जरनितम्बिन्याः श्रवसी कर्णावेव पाशद्वयीं बन्धनप्रन्थियुगलीमाकलयांचकार बिभर्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते -धृत उपात्त एक एव पाशो येन तादृशेन पयोधिधाम्ना जलनिधिनिकेतनेन वरुणेन । 'वरुणस्त्वर्णवमन्दिरः प्रचेताः' इति हैम्याम् । सम सार्ध स्वस्यात्मनः अङ्कश्चिह्न मकरः यादोऽपरनामा । 'अन्येऽपि यादोमेदाः स्युर्बहवो मकरादयः' इति हैम्याम् । तस्य मकरस्य प्रभुत्वेन स्वामितया । 'जलयादःपतिपाशिमेघनादाः' इति हेमचन्द्रवचनात् । स्वस्य तस्य च मकरप्रभुत्वेन हेतुना स्पर्धा संघर्षमा वा दधानः बिभ्रदिव ॥ इति कौँ ॥
કલેકાર્થ કામદેવે દેવીના કાનરૂપ બે પાશ ધારણ કર્યા (બે પાશ શા માટે ધારણ કર્યા છે ?) એક પાશ ધારણ કરતાં વરુણની સાથે પોતાના ચિત્નરૂપ મગરના સ્વામીપણાથી સંઘર્ષ કરતા કામદેવે. એક વરુણને અને પિતાને એમ બે પાશ જાણે ધારણ કર્યા ન હોય ! ! ૧૪૧ |
श्रियाभ्यभूयन्त मया समग्रा, नवद्वयद्वीपमहीमहेलाः । इतीव वक्तुं जगतां स्म धत्ते, सुरीश्रवःसङ्गि नवाङ्कयुग्मम् ॥ १४२ ।।
सुरी शासनसुधाशनवधूः श्रवसोः कर्णयोः सङ्गो मिलन स्थितिर्वा यस्य तादृश नवाडयोनवसंख्याकयोरङ्कयोर्मानविशेषयोः नवाङ्काकारयोयुग्म द्वन्द्व धत्ते धारयति । उत्प्रेक्ष्यते-जगतां त्रिजगजनानां सुरासुरनराणामित्यमुना प्रकारेण वक्तुं कथयितुमिव । इति किम् । यन्मया श्रिया स्ववपुलतारामणीयकलक्ष्म्या कृत्वा नवानां नवसंख्याकानां द्वयं युगल ते च ते द्वीपाश्च । अष्टादशद्वीपा इत्यर्थः । 'अष्टादशद्वीपनिखातयूपः' इति रघुवंशे । तथा 'नवद्वयद्वीपपृथग्जयश्रियाम्' इपि नैषधे । तेषां मही पृथिवी तस्यास्तप्रोत्पन्ना वा महेलाः प्रमदाः अभ्यभूयन्त पराभवगोचरीचक्रिरे इतिकारणात्कर्णयामलसं. गतनवाङ्कद्वन्द्व स्वर्वधूर्धत्ते । 'कर्णान्तरुत्कीर्णगभीरलेखः किं तस्य संख्यैव नवा नवाङ्कः' इति नैषधे ॥ इति कर्णान्तर्गतनवसंख्याङ्कः ॥
દેવી બે કાનના સંગી નવાંક-યુમને ધારણ કરે છે. તે જાણે “મારા-શરીરના સૌંદર્યથી
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० १४२-१४४ નવાંકયુગ્મ-અઢારદીપ-પૃથ્વીની સમગ્ર મહિલાઓનો પરાભવ કરાયેલ છે, ” આવી જગતમાં જાહેરાત કરવા માટે નવાંકયુગ્મ ધારણ કરાયું ન હોય ! ! ૧૪૨ છે
स्वपृष्ठलग्नागतकेशकाय-स्वर्भाणुमालोक्य जिनाधिदेव्याः ।
त्रायस्व नौ वक्तुमितीन्दुभान्, श्रुत्योर्विलग्नाविव कुण्डलाङ्गौ ॥१४३॥ स्वयोः सूर्याचन्द्रमसात्मनोः पृष्ठे पश्चात्प्रदेशे लग्न एवामतः पृष्ठश्लिष्ट एव समुपेतः तादृक् । तथा केशा देवीचिकुरा एव कुन्तलरूप एव कायः शरीरं यस्य श्यामवर्णत्वास्वर्भाणुविधुतुदस्त, आलोक्य वैरित्वात्समय विभाव्य । कुण्डले कर्णवेष्टिके एव अङ्ग देहो ययोस्तादृशौ इन्दुभानू चन्द्रसूर्यो । जयति पराभवति बाह्याबाह्यशनिति जिनः त्रिभुवनाधिनाथस्तस्याधिदेवी अधिष्ठात्री देवता तादृक्स्वामिसेवकतया तस्या अप्यचिन्त्यसामर्थ्यात् । श्रुत्योः श्रवणयोः । उत्प्रेक्ष्यते-इत्येतद्वक्ष्यमाण वक्तुं कथयितुमिव विलग्नौ लगित्वा स्थितौ । अन्यावपि किंचिस्वकृत्यं कथयितुकामौ स्वामिश्रवणयोविलगतः । इति किम् । हे त्रैलोक्याधीशाधिदेवते प्रबलपराक्रमे, त्वं नौ आवयोः प्रचण्डविधुतुददैत्यादस्मजिघांसोः सकाशात्त्रायस्व रक्षाजीवितप्रदानेन पालय ॥ इति कर्णकुण्डले ॥
શ્લેકાર્થ કેશરૂપે શરીરવાળા પોતાની પાછળ પડેલા રાહુને જોઇને સૂર્ય અને ચંદ્ર શાસનદેવીના કાને. માં કંડલરૂપે રડ્યા. શા માટે ? હે ત્રિલેકેશ્વરી “હે પ્રબલપરાક્રમી, આ પ્રચંડ રાહુથી તું અમારા બંનેનું રક્ષણ કર, આ પ્રમાણે કહેવા માટે કુલરૂપે રહયા ન હોય ? ૧૪૩ |
नीलोत्पले कर्णयुगे चकासां-बभूवतुः स्त्रणमणेः सुराणाम् ।
युयुत्सुनी तन्नयनोत्पलाभ्या-मिव प्रतिस्पर्धितयाभ्युपेते ॥ १४४ ॥ सुराणां निर्जराणां स्त्रीणां समूहः स्त्रैण स्त्रीसमूहापेक्षया सुराणामित्यत्र बहुवचन तस्य तस्मिन्वा मणे रत्नभूतायाः कर्णयुगे कर्णयुगले नीलोत्पले इन्दीवरे । 'नीले तु स्यादिन्दीवरम्' इति हैम्याम् । चकासांबभूवतुः भातः स्म । उत्प्रेक्ष्यते-तस्याखिदश्या नयने विलोचने एवोत्पले कुक्लये ताभ्यां सम साधं प्रतिस्पर्धितया परस्पराद्वेतवैभवा. तिरेकोद्भताभ्यसूयया कृत्वा युयुत्सुनी योद्धकामे इवाभ्युपेते संमुख समेते । अपरोऽपि संस्पर्धोदयानिजसपत्नोपरि योद्धमायाति ॥
કા દેવાંગનાઓના સમૂહમાં શિરોમણી શાસનદેવીનાં કર્ણ–યુગલ નીલકમલરૂપે રહયાં છે. તે જાણે શાસનદેવીના નયનકમલની સાથે પરસ્પર સ્પર્ધા (ઈષ્ય)થી યુદ્ધ કરવાની ઈચ્છાથી નીલકમલા સામ સામે આવીને રહયાં ન હોય ! છે ૧૪૪ .
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७७
मर्ग ८ श्लो० १४५-१४७] हीरसौभाग्यम् ।
अभ्यस्यतास्याः श्रवसी मनोभू-धनुर्धरेणेव धृते शरव्ये । न चेद् भवेतां कथमन्तरालेऽ-नयोविनीले कमले कलम्बौ ।। १४५ ॥
अभ्यस्यता त्रिजगज्जयकृते शराभ्यास कुर्वता मनोभूर्मदनो नाम धनुर्धरो धानु. कस्तेन अस्यास्त्रिदश्याः श्रवसी श्रवणावेव । उत्प्रेक्ष्यते--शरव्ये वेध्ये धृते मण्डिते इव । एवं चेन्न तर्हि अनयोः श्रवःशरव्ययोः अन्तराले मध्ये विनीले नीलवर्णे कमले एतावता नीलोत्पले एव कलम्बी बाणौ । 'रोपाः कलम्बशरमार्गणचित्रपुडाः' इति हैम्याम् । कथं केन कारणेन भवेताम् । किं च कुण्डले नीलोत्पले च नैषधे दमयन्तीपरिणयनशृङ्गाराधिकारे दृश्येते । यथा-'अवादि भैमी परिधाप्य कुण्डले वयस्य याभ्यामभितः समन्वयः' । तथा-'धृतं च तं सोत्पलयुग्ममेतया व्यराजदस्यां पतिते दृशाविव' । इत्यपि तत्रैव इद द्वितयमप्यानीतमस्ति । किं चैव ज्ञायते यत्कर्णकुण्डलमध्ये एव नीलोत्पले भविष्यतः ॥ कर्णयोरुत्पले ॥
साअर्थ ત્રણે જગતને જ્ય કરવા માટે બાણને અભ્યાસ કરતા કામદેવરૂપી ધનુર્ધરે દેવીના કર્ણદ્યરૂપ વષ્ય (લક્ષ્ય)ને ધારણ કર્યું. જે એમ ન હોય તો બે કાનની મધ્યમાં નીલકમલરૂપ બાણો કઈ રીતે હોઈ શકે ? ૧૪૫ .
कटाक्षबाणान्प्रगुणान्प्रणीय, स्वःसुभ्रूवो भ्रः कुटिलीभवन्ती ।
धनुर्लता श्रीसुतधन्विनेव, प्रसाधिताभात् त्रिजगज्जयाय ॥ १४६॥ कुटिलीभवन्ती वक्रभाव भजन्ती स्वःसुभ्रवो देव्या भ्रूरूचे रोमपद्धतिरभाद्बभौ । उत्प्रेक्ष्यते-श्रीसुतधन्विना मदनधानुष्केण त्रिजगतस्त्रिभुवनस्य जयाय पराभवनाय वशी. करणाय वा प्रसाधिता प्रगुणीकृता धनुर्लतेव कोदण्डयष्टिरिव । किं कृत्वा । कटाक्षानक्षिविकूणितानि नेत्रत्रिभागावलोकितानि एव बाणाः शरास्तान् प्रगुणान् सजान् प्रणीय विधाय ॥
શ્લોકાર્થ દેવીની વક્ર ભ્રમરે શોભે છે. તે જાણે ત્રણે જગતને પરાભવ કરવા માટે ધનુર્ધારી કામદેવે કટાક્ષરૂપી બાણે સજજ કરીને, ધનુલતા તૈયાર કરી ન હોય ! . ૧૪૬
उज्जम्भवत्राम्बुजमन्दिराया, लीलाप्रवालोऽयमिवेन्दिरायाः ।
उप्ता तया वा फलिनीव भाला-जिरे विरेजे सुरसुध्रुवो भ्रूः ॥१४७ ॥ सुरसुभ्रवः सुपर्वप्रमदायाः भ्रविरेजे भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-उज्जम्भ विकसित यद्वक्त्र देवीवदनं तदेवाम्बुज जलरुह कमलं तत्र मन्दिर सदन यस्यास्तादृश्या इन्दि
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
भाग्यम्
[ सर्ग ८० १४७ - १४९
या लक्ष्याः अयं प्रत्यक्षलक्ष्यो लीलायै विलासार्थं प्रवालः तमालसालपल्लवः इव । वाथवा तया श्रिया भालाजिरे ललाटप्राङ्गणे उप्ता प्ररोपिता फलिनी प्रियङ्गुलतेव । 'प्रियगुः फलिनी श्यामा' इति हैम्याम् ॥
શ્લેાકા
દેવીની ભ્રમર શાભે છે. તે જાણે દેવીના વિકરવર મુખકમલરૂપ થાનવાળા લક્ષ્મીદેવીના ક્રીડા કરવા માટે આ તમાલ વૃક્ષને પલ્લવ ન હોય ! અથવા લક્ષ્મીએ લલાટરૂપી આંગણામાં રાપેલી इसिनी ( सनाविशेष ) लागेन होय ! ॥ १४७ ॥
मिथो मुनीन्द्रेण मृधे मनोभू-भूमीपतिर्जर्जरिताङ्गयष्टिः । सुपर्वसुभ्रुवमाश्मगर्भ-यष्टीमिवालम्बकृते ततान ॥ १४८ ॥
मनोभूभूमीपतिश्चेतोभववसुधाधिनाथः मदननृपः आलम्बकृते स्यस्यैवावलम्बनार्थमाधारविधानोपयोगार्थम् । उत्प्रेक्ष्यते - सुपर्वसुभ्रुवः सुराङ्गनायाः भ्रुवमेवाश्मगर्भयष्टीं मरकतमणिमयदण्डम् | 'मरकत' त्वश्मगर्भः' इति हैम्याम् । ततान कृतवानिव । किंभूतः । मिथः परस्परं मृधे संग्रामे मुनीन्द्रेण हीरविजयसूरिणा जर्जरिता प्रहारैर्ज - जरीकृता अङ्गयष्टिः शरीर ं यस्य । जर्जरः पुमान् स्वशरीराधारकृते हस्ते यष्टिं गृह्णाति । किं चापवर्णनादिराभस्याद्ग्रन्थकृतामावर्णनीयनायको विस्मृतः स्यादिति तदन्तर्देवीवनान्तराले मुनीन्द्रपदोपादानम् । यथा नैषधेऽपि कुण्डिनपुरवर्णनाधिकारे - ' पयसा 'नैषधशीलशीतलम्' इति तद्वृत्तावप्येतदेवोक्तमस्ति ॥
શ્લેાકા
પરસ્પરના સંગ્રામમાં શ્રીહીરવિજયસૂરીએ કરેલા તીક્ષ્ણ પ્રહારાથી જરિત થયેલા કામદેવે, પેાતાના આલંબન માટે દેવીની ભ્રમરરૂપી મરકતમણિની યષ્ટી (લાકડી) બનાવી ન હોય ! ૫૧૪૮ાા
नीलारविन्देन पुरा प्रणीय, दृशं त्रिदश्याः सरसीजजन्मा । किञ्जल्कवृन्दैर्वदने तदीयैः, प्रणीतवान् अलतिकामिवास्याः || १४९ ||
सरसीजजन्मा पद्मनन्दनः विधाता अस्याः शासनदेवताया वदने मुखे तदीयैर्नीलारविन्दसंबन्धिभिः किंजल्कवृन्दैः केसरनिकरैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते— भूलतिकां लोचनोर्ध्वरोमपद्धतिवल्लीं प्रणीतवान् कृतवानिव । 'प्रणीतवाऽशैशवशेषवानयं जगज्जयं तेन च कोशमक्षयम्' इति नैषधे । किं कृत्वा । पुरा प्रथम' नीलारविन्देनाविनिद्रदिन्दीवरेण त्रिदश्या बहिर्मुखयोषितः दृशं विलोचन प्रणीय स्वयं विनिर्माय ||
શ્લાકા
બ્રહ્માએ પૂર્વે નીલકમલવડે દેવીના નેત્રો બનાવીને પછી તે નીલકમલની કેશરાએથી જાણે દેવીની ભ્રમરા બનાવી ન હોય ! ! ૧૪૯ ।।
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० १५०-१५२] हीरसौभाग्यम्
५७९ संस्पर्षिमावं दधता स्वलक्ष्म्या, खण्डेन पण्डेतरकान्तिमेव ।
जग्राह योद्धु त्रिदशीललाट, भ्रूयुग्मकायां करवालयष्टिम् ॥ १५ ॥ त्रिदशीललाट शासनवृन्दारकसुन्दर्या भाल युग्म ध्रुवोर्यामलमेव काय शरीर यस्यास्तादृशीं करवालयष्टि निकषोल्लिखितनिशितनिस्त्रिंशलतां जग्राह गृहयांबभूव । उत्प्रेक्ष्यते-स्वलक्ष्म्या आत्मीयश्रिया सम संस्पर्धिभाव स्ववैभवोत्सेकितया स्पर्धनशीलतां दधता विधाणेन खण्डेनाधैन । 'खण्डेऽर्धशकल भित्तम्' इति हैम्याम् । चण्डात्तीक्ष्णादितरा अपरा एतावता अनुष्णा शीता कान्तिः दीप्तिर्यस्य तादृशेन चन्द्रेण सुधादीधितिना एतावताष्टमीतमीरमणेन सम सार्ध योर्बु संग्राम विधातुमिव । 'खड्गा यत्ताखिला पृथ्वी' इति वचनात् ॥ इति भ्रयुगलम् ॥
શ્લોકાર્થ પિતાના વૈભવ સાથે ઈષ્યભાવ ધારણ કરતા અર્ધચંદ્ર-અષ્ટમીના ચંદ્રની સાથે યુદ્ધ કરવા માટે દેવીના લલાટે ભૃકુટી-યુગલરૂપી તીક્ષ્ણ ખડૂગલતા તલવાર જાણે ગ્રહણ કરી ન હોય ! ૧૫માં
स्मरं रतिप्रीतिनितम्बिनीभ्यां, सहाभिषेक्तुं भुवनाधिपत्ये ।
यद्भालदम्माजलजासनेन, मन्ये प्रणिन्ये कलधौतपः ॥१५॥ रतिप्रीतिनाम्नीभ्यां द्वाभ्यां नितम्बिनीभ्यां गृहिणीभ्याम् । 'रतिप्रीती इव स्मरः' इति प्रतिक्रमणसूत्रवृत्तौ। ततो मदनस्य एका रतिः अपरा च प्रीतिः एते द्वे पत्न्यौ ताभ्यां सार्थ राज्ञामभिषेकसमये राक्षीनामप्यभिषेको दृश्यते । यथा 'कृताभिषेका महिषी' इति हैम्याम् । स्मर काम भुवनाधिपत्ये त्रैलोक्यराज्ये अभिषेक्तुमभिषेक विधातुम् अहमेव मन्ये जानामि । उत्प्रेक्षे वा । जलजासनेन कमलविष्टरेण ब्रह्मणा यस्या देव्या भालस्य ललाटस्य दम्भात्कलधौतस्य काञ्चनस्य पट्टः पट्टकः प्रणिन्ये विनिर्मित इव ॥
પ્લેકાર્થ
હું માનું છું કે રતિ અને પ્રીતિ એ બે પત્નીઓ સહિત કામદેવને, ત્રણે જગતના અધિપતિ તરીકેને રાજ્યાભિષેક કરવા માટે, જાણે બ્રહ્માએ દેવીના લલાટપટ્ટના બહાને સુવર્ણ પદ્ધક (21) मनाव्यो न होय ! ॥१५॥
त्रैलोक्यमाक्रम्य पराक्रमेण, सुख निषण्णस्य अषध्वजस्य ।
व्यधत्त हेम्नः फलक विधाता-वष्टम्भनायेव तदीयमालम् ॥१५२॥ विधाता ब्रह्मा । झषो मीनो ध्वजः वेतन चिह्न वा यस्य स मत्स्यलाञ्छनो मदनः अर्थान्मन्मथपृथ्वीपतिस्तस्यावष्टम्भनाय पृष्ठप्रदानार्थम् । उत्प्रेक्ष्यते तदीयं शासनसु.
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८०
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० १५२-१५४ रीसंबन्धि भाल ललाट हेम्नः काञ्चनस्य फलक 'पाटिउ' इति प्रसिद्ध व्यधत्त विदधाति स्म चकार । किंभूतस्य झषध्वजस्य । पराक्रमेण स्वपुरुषाकारेण निजभुजवीर्येण कृत्वा त्रैलोक्य तात्स्थ्यात्तद्वयपदेशात्सुरलोकपातालभूमीलोकवासिनः सुरासुरनागनागरनिकरानाक्रम्य पराभूय स्वाकवशंवदीकृत्य सुखं सातेन निषण्णस्योपविष्टस्य आसीनस्य ॥
કલેકાર્થ પોતાના બાહુબળથી ત્રણે જગતને જીતીને સુખપૂર્વક બેઠેલા કામદેવના અવછંભ (ટકા) માટે જાણે બ્રહ્માએ દેવીના લલાટરૂપ સુવર્ણનું પાટીયું બનાવ્યું ન હોય! ૧૫રા
अधृष्यमन्विष्य यदीयभाल, निज प्रति स्पर्धितया जिगीषत् ।
अर्धामृतांशुः प्रपलाय्य पूष-द्विषो जटाजूट इव प्रविष्टः ॥१५३।। अर्धामृतांशुः सामिसोमः प्रपलाय्य भयात्प्रणश्य । उत्प्रेक्ष्यते-पूषद्विषः पूषनाम्नो दानवेन्द्रस्य व्यापादकस्य शंभोजटाजूटे विकटकपर्दे प्रविष्ट इव निलीय तस्थिवानिव । किं कृत्वा । स्पर्धितया स्पर्धनशीलत्वेन निजमात्मानम् । निजशब्देन क्वाप्यात्माप्यु. च्यते । यथा नैषधे-'श्रुत्वा निज भीमजया निरस्तम्' इति । जिगीषत् जेतुमिच्छत्पराभवितु महिमान तादृश तदीयभाल देवललनाललाटमेवाधृष्य मनाक कलनीयम् कथमप्यभिभवितुमशक्यं द्वेष्य वैरिणमन्विष्य निरीक्ष्य ॥
કલોકાર્થ કોઈનાથી પણ જીતી ના શકાય તેવા પ્રકારના પોતાના પ્રતિસ્પર્ધારૂપ દેવીના લલાટને જોઈને ઈર્ષાથી તેને જીતવાને ઇચ્છતો અર્ધચંદ્ર, તેથી જ નાસીને શંકરની જટામાં પેસી ગયો ન હોય ! ૧૫૩ છે
अद्वैतलक्ष्मीकमवेक्ष्य यस्या, भालं तदीयश्रियमीहमानः ।
विश्व भरस्येव पदे लगित्वा, तां मार्ग प्रत्यर्भ इवार्धचन्द्रः ॥१५४॥ - अर्धचन्द्रः अष्टमीतमीप्रियतमः विश्व भुवनमभीप्सितप्रदानेन पुष्णाति पुष्टं कुरुते । 'दुभृञ् धारणषोषणयोः' अस्य धातोः प्रयोगः । विमतिं रक्षति प्रत्यूइव्यूहापहरणेन वा इति विश्वभरः कृष्णः तस्य पदे चरणे विष्णुपदे लगित्वा विलग्य समाश्लिष्य । उत्प्रेक्ष्यतेतां विबुधवधूललाटलक्ष्मी मार्गयतीव याचतीव । 'अर्दति मार्गति मार्गयति याचति याचतेऽर्थनार्थाः स्युः' इति क्रियाकलापे । क इव । अर्भ इव । यथा बालकः पितुः पद विलग्य याचते । किं कुर्वाणः । तदीयां सुधाशनवधूगोघिसंवन्धिनीं श्रियं लक्ष्मीमीहमानः कासन् । किं कृत्वा । यस्याः शासनसुमनःसुन्दर्या अद्वैत न विद्यते द्वैत युगलमेतत्सदृशमपर वस्तु यस्याः सा तादृशो लक्ष्मीः सुषमा यस्य । स्वार्थे कः । अद्वैतलक्ष्मीकमसाधारणवैभव भालमलीकमवेक्ष्य व्यालोक्य ॥
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० १५४-१५६ ] हीरसौभाग्यम्
બ્લેકાર્થ અંત લક્ષ્મીવાળા દેવીના લલાટપટને જોઈને, તેની શેભાને ઈચ્છતો અર્ધચંદ્ર જાણે બાલકની જેમ વિષ્ણુના ચરણ પકડીને ( આકાશમાં રહીને ) તેની લક્ષ્મીની યાચના કરતો नहाय ! ॥ १५४ ॥
यद्भाललक्ष्म्याधरितोऽर्धचन्द्र-स्तत्साम्यमिच्छन्वरुणालयस्थाम् ।
अभीष्टदां कामदुधां प्रतीची-मस्तच्छलाद्याति किमारिरात्सुः ॥१५५।। यस्या भालस्या लिकस्य लक्ष्म्या विभूषयाधरितो हीनीकृतो धिक्कारभाव लम्भितो. ऽर्धचन्द्रः सामिकुमुदिनीदयितः प्रतीची पश्चिमां दिशमाशामस्तच्छलात्कपटात् याति गच्छति । उत्प्रेक्ष्यते-तत्साम्यं तस्य अप्सरोललाटस्य लक्ष्म्याः शोभायाः साम्य साहश्यमिच्छन् मनसि वाञ्छन् सन् वरुणस्य पश्चिमदिक्पतेरालये गृहे तिष्ठतीति तां वरुणवेश्मनिवासिनीमित्यर्थः । तथा अभीष्टमभिलषित जनमनाकामित ददातीति तादृश काम मनोरथ दोग्धि प्रपूरयतीति कामदुधा । 'दुह प्रपूरणे' अयं धातुः । तां कामधेनुमारिरात्सुः आराधयितुमिच्छुरिव । 'हविषे दीर्घसत्रस्य सा चेदानीं प्रचेतसः । भुजङ्गपिहितद्वार पातालमधितिष्ठति ॥ इति रघुवंशे । तथा 'क्रतोः कृते जाग्रति वेत्ति कः कति प्रभोरपां वेश्मनि कामधेनवः' इति नैषधेऽपि ॥ इति देवीललाटस्थलम् ॥
લોકાર્ય દેવીના લલાટની લક્ષ્મીથી તિરસ્કૃત થયેલ અર્ધચંદ્ર પશ્ચિમ દિશામાં જાય છે. શા માટે ? દેવીના લલાટની સમાનતા પ્રાપ્ત કરવા માટે વરુણના ઘરમાં રહેલી પશ્ચિમ દિશારૂપી અભીષ્ટ ફલદાયી કામધેનુને આરાધવાની ઈચ્છાથી જાણે જતો ન હોય ! ૫૫ • यदाननश्रीजितमब्जबन्धोः, पद्म करक्रोड इवैत्य बन्धोः । .
निर्वेदमावेदयते स्वमेत-त्पुरो भ्रमद्धृङ्गगणक्वणेन ॥१५६॥ पन कमल भ्रमन्तो मधुपानकृते समेत्य लोलुभतयेतस्ततो भ्राम्यन्तो ये भृङ्गा भ्रमरास्तेषां गणस्य समुदायस्य कणेन गुजारवेण कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-पतस्य स्वबन्धोः सूर्यस्य पुरोऽग्रे स्वमात्मीय निर्वेद पराभवोद्भूतभूयस्तरखेदं निजावमाननादुःखं वा आवेदयते कथयतीव । किं कृत्वा । बन्धोः स्वमित्रस्य । अब्जबन्धोररविन्दसहदो भानोः
डे हस्तोत्सङ्गे पत्यागत्य । 'चक्राब्जाहर्बान्धवः सप्तसप्तिः', तथा 'मित्रो ध्वान्तारातिरजांशुहस्तः' इतीदं द्वयमपि हैम्याम् । तथा 'स्फुटारविन्दाङ्कितपाणिपक्कजम्' इति नैषधे । किंभूत पद्मम् । यस्या देव्या आननस्य स्वपरिस्पधिपराभावुकवैभववदनस्य श्रिया शोभया जित पराभूतम् ॥
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० १५६-१५८
શ્લેકાર્થ દેવીના મુખની લક્ષ્મીથી પરાભવ પામેલું કમલ, પિતાના મિત્ર સૂર્યના ઉસંગમાં આવીને, સૂર્યની પાસે ભ્રમરોના ગુંજારવના બહાને જાણે પોતાના પરાભવજન્ય દુઃખનું નિવેદન કરતું ન હોય ! એ ૧૫૬ છે
वक्त्रं त्रिदश्या विजितात्मदर्श-निशामणि प्रेक्ष्य हिरण्यगर्भः ।
सृष्टिं सिसक्षुः किमदोनुरूपां, विनिर्मि मीतेऽम्बुजहस्तलेखम् ॥१५७॥ हिरण्यगो ब्रह्मा अम्बुजैः सकलकमलकलापैः कृत्वा हस्तलेखम् ‘हस्तोलक' इति प्रसिद्धम् । विनिर्मिमीते कुरुते । उत्प्रेक्ष्यते-अदोनुरूपाम् अस्या गीर्वाणगृहिणीवनारविन्दसदृशीम् । 'अदःसमित्संमुखवैरियौवतत्रुटभुजा कम्बुमृणालहारिणी' इति नैषधे समासान्तोऽदसूशब्दः । सृष्टि रचनां सिसृचः स्रष्टुमिच्छुः कर्तु काङ्क्षनिष । किं कृत्वा । विजिताः स्ववैभवाभिभूता आत्मदर्शा दर्पणा निशामणयश्चन्द्रमसो येन तादृश त्रिदश्याः शासनसुररमण्या वक्त्रं वदन प्रेक्ष्य दृष्ट्वा । वक्त्रशब्दः पुनपुंसकलिङ्गयोः । 'नेत्र वक्त्रपवित्रपत्रसमरोशीरान्धकारावरः' इति लिङ्गानुशासने ॥
કલેકાર્થ પોતાની શોભાથી દર્પણ અને ચંદ્રની શોભા જીતી લેનાર દેવીના મુખકમલને જોઈને, દેવીના મુખમલની સમાન સૃષ્ટિની રચના કરવા માટે ઇચ્છતા બ્રહ્માએ સમસ્ત કમલે બનાવીને જાણે (2) હથેટી કરી ન હોય ! ૧૫૭
मन्ये कुमुगन्धुरिदमृगाङ्क-मुखीमुखीभूय सुखी बभूव ।
नियन्त्र्य यत्तेन तमः स्वदस्युः, प्राक्षेपि पृष्ठे स्फुटकेशकायः ॥१५८॥ अहं ग्रन्थकृदेवममुना प्रकारेण मन्ये विचारयामि । यत्कुमुदन्धुः कैरवसुहृश्चन्द्रमाः इदंमृगाकमुखीमुखीभूय इय चासौ मृगाकमुखी च कौमुदीदयितवदना च तस्या मुखीभूय वदनभाव प्रतिपद्य । 'इदं नृपप्रार्थिभिरुज्झितोऽथिभिः' इति नैषधे । अत्रेदशब्दः समासान्तः । सुखी बभूव सातवान् निश्चिन्तो वा संजातः । यद्यस्मात्कारणात् स्फुटः प्रकटो दृश्यमानत्वात्केशा एव देवीशिरश्चिकुरा एक कायो देहो यस्य तादृशः । स्वदस्युनिजप्रत्पनीकस्तमोविधुतुदः नियन्त्र्य बध्या पृष्ठे स्वपृष्ठप्रदेशे प्राक्षेपि प्रक्षिप्तः। धम्मि लस्य विधुतुदोपमानत्वं काव्यकल्पलतायाम् । 'धम्मिल्लः संयताः केशाः' इति हेभ्याम् । एतदेव महत्सुखम् । यत्स्वद्विषन्नभिभूय नियन्त्र्य रक्ष्यते ॥ इति देवीवदनम् ॥
શ્લોકાઈ હું માનું છું કે ચંદ્ર, ચંદ્રમુખી દેવીના મુખરૂપે થઈને સુખી થયો ! અર્થાત નિશ્ચિત બન્ય
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० १५८-१६०] हीरसौभाग्यम् શાથી ? પ્રગટપણે દેખાતા દેવીના કેશરૂપી શરીરવાળા પોતાના શત્રુ રાહુને બાંધીને પિતાના પાછળના ભાગે રાખ્યો ! ૧૫૮ |
अहो महीयान्महिमा सुपर्व-सारङ्गचक्षुश्चिकुरच्छटायाः।
निर्जित्य यस्मात्पशुनापि पश्चा-दचीकरद्या चमरान्प्रतीपान् ॥१५९॥ अहो इत्याश्चर्ये । यथा नैषधे–'अहो अहोभिर्महिमा हिमागमेऽप्यभिप्रपेदे प्रथितां स्मरादिताम्' । सुपर्वसारङ्गचक्षुषः सुरहरिणेक्षणायाः शासनदेव्याः चिकुरच्छटायाः कुन्तलकलापस्य । 'जहास तस्याः कुटिलाः कचच्छटाः' इति नैषधे । छटाशब्देन श्रोणी। 'भटान्तविश्रान्ततुरङ्गमच्छटाः' इत्यपि नैषधे । 'अश्वश्रोणी' इति तद्वत्तिः । महीयानतिशयेन महानतिशायी महिमा माहात्म्य दृश्यते । यस्मात्कारणात् या चिकुरच्छटा प्रतीपान् स्वश्रीप्रतिस्पर्धितया प्रतिकूलीभूतान् चमरान् बालव्यजनानि निर्जित्य निजीजसा पराभूय पशुना तिरश्चापि चमरधेन्वापि का । न किंचिदर्थे पशुशब्दात्तिर्यामात्रे अज्ञानेऽपि । तथा 'पशुस्तिर्यक्' इति हैम्याम् । तथा नैषधे-'पशुनाप्यपुरस्कृतेन तत्तुलनामिच्छतु चामरेण कः' इति । पार्थे पश्चाद्भागे। उपहास्यवाक्यमेतत् । अची करत् कारयति स्म ॥
લોકાઈ મૃગાક્ષી શાસનદેવીના કેશસમૂહને કોઈ અજબ મહિમા છે ! જેથી પોતાના શત્રુ ચામરેને છતીને, પશુ ( ચમરી ગાય ) હોવા છતાં પણ બાંધીને પાછળના ભાગમાં રાખ્યા ! a૧૫
स्पर्धा विधत्ते सुमनःसुकेशी-केशच्छटाभिर्यदसौ कलापः ।
अनौचितीय तमितीव केकी, जहाति कोपादपि पक्षभूतम् ॥१६०॥ केकी मयूरः । उत्प्रेक्ष्यते इति हेतोः पक्षभूतमपि सहायभूतभपि । 'पक्षः सहायः पिच्छच,' तथा 'पक्षो मासाधै पिच्छे च सहाये विरोधे । देहाङ्गे राजकुञ्जरे' इत्यनेकार्थः । कलाप शिखण्डक कोपात्क्रोधातिरेकाजहाति त्यजतीव । इति किम् । यदसो मम शोभाकारी पक्षभूतोऽपि मात्सर्यासूयादिदोषनिर्मुक्तं मनो मानसं यस्यास्तादृश्याः सुकेश्याः। केशलक्षणेन कृत्वा सर्वाण्यप्यङ्गलक्षणानि सचितानि खियाः । तत्त्वतस्त शासननायिकायाः केशच्छटाभिः कुन्तलमालिकाभिः सार्ध स्पर्धा संघर्ष विधत्ते करोति इयमनौचिती न योग्यता । 'सानौचिती चेतसि नश्चकास्तु' इति नैषधे । एतन्नौचित्यमिति कारणात्यागः ॥
બ્લેકાર્થ સુકેશી એવી શાસનદેવીના કેશસમૂહની સાથે આ પીંછાંને સમૂહ ઈર્ષ્યા કરે છે તે અયોગ્ય છે. એમ માનીને મયૂર, પોતાના પક્ષભૂત ( પીંછારૂપ ) હોવા છતાં પણ જાણે રોપથી તેને (पानी) त्याग रत न होय ! ॥ १० ॥
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४
हीरसौभाग्यम् सर्ग ८ श्लो० १६१-१६२ श्रीस्पर्धया यच्चिकुरान्विजेतुं, व्यवस्यमानान्स्वमवेत्य बहः ।
त्रासात्प्रणश्यन्निव नीलकण्ठः, पृष्ठे प्रविष्टः शरणाभिलाषी ॥१६१॥ बर्हः कलापः त्रासात् रात्रौ आकस्मिकातङ्कात् । 'त्रासस्त्वाकस्मिक भयम् इति हैम्याम् । प्रणश्यन् प्रपलायमानः सन् शरणमात्मत्राणमभिलषतीत्येवंशीलः नीलकण्ठो महादेवो मयूरश्च । तस्य पृष्ठे प्रविष्ट इव । नीलकण्ठ शरणीचकारेत्यर्थः । किं कृत्वा । थिया शोभया लक्ष्भ्या वा या परस्पर्धा संघर्षः तेन कृत्वा स्वमात्मानं विजेतु पराभवितु व्यवस्यमानानुद्यम कुर्वाणान्प्रगल्भमानान्देवीकेशान्कुन्तलानवेत्य ज्ञात्वा ॥ इति केशपाशः ॥
કલેકાર્થ પિતાની શોભાવડે જીતવાનો પ્રયત્ન કરતા દેવીના કેશસમૂહને જાણીને, ભયથી ત્રાસ પામીને નાસી જતો શરણભિલાષી પીંછાને સમૂહ જાણે મયૂરની પાછળ પ્રવેશી ગયો ન હોય ! ૧૬ના
सीमन्तदण्डः सुरपद्मदृष्टे-रुन्मादयामास मनसि यूनाम् ।
सहावरोधैश्चरतः स्मरस्य, व्यक्तीभवन्ती पदवी किमेषा ॥१६२॥ सुरपद्मदृष्टेवृन्दारकारविन्दलोचनायाः सीमन्तः केशवा स एव दण्डाकृतित्वाद्दण्डः। द्वाभ्यां कृत्वा यदा बध्यन्ते तदा मध्ये केशरहिता दण्डाकृतिर्लक्ष्यते । सैव सीमन्तः 'सई थो' इति लोकप्रसिद्धः। पर स्त्रीणामेव न पुंसाम् । सौराष्ट्रगूर्जरादिषु । पर लाटदेशादिषु श्रूयते । यथा लाटदेशवासिना श्रीहर्षकविना नैषधे समानीतोऽस्ति 'द्विफालबद्धाश्चिकुराः शिरःस्थितम्' इति । द्वाभ्यां फालाभ्यां च संयम्यमाने केशपाशे मध्ये सीमन्तः स्यादेवेति । स देवीसीमन्तो यूनां वयःस्थानां तरुणानां मनांसि सस्मरविकारचेतांसि उन्मादयामास । 'उन्मादश्चित्तविप्लवः' । तद्युक्तानि कृतवानित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यतेअवरोधैरन्तःपुरपुरंधीभिः रतिप्रीतिनाम्न्यौ द्वे पत्न्यौ प्रसिद्ध स्तः, परमन्या अपि भाविन्यः एवमवसीयते कविसमयानुसारेण । यदुक्त नैषधे-'सखीशतानां सरसैविलासैः स्मरावरोधभ्रममावहन्ती । विलोकयामास सभां स भैम्याः' इति । चरतः अत्र देवीशिरसि संचरतः सतः अनङ्गरगाभिधाने शास्त्रे प्रोक्तमस्ति यत्पञ्चदशसु तिथिषु खीणां पञ्चदशसु शिरःप्रभृतिषु स्थानकेषु स्मरः संचरति इति । स्मरस्य कामस्य व्यक्तीभवन्ती प्रकटा जायमाना एषा केशवमलक्षणा पदवी मार्ग इव । यतो घनजलसंचारेण अमार्गो मार्गः स्यादिति प्रत्यक्ष लक्ष्यते ॥
પ્લેકાર્થ
કમલાક્ષી દેવીના કેશસમૂહમાં રહેલો સેંથે યુવાન પુરુષના ચિત્તમાં ઉન્માદ પેદા કરે છે. તે જણે પિતાના અંતઃપુર (રતિ અને પ્રીતિ)ની સાથે સંચરતા કામદેવને જાણે આ પ્રત્યક્ષ માર્ગ नय ! ।। ११२ ॥
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
मर्ग ८ श्लो० १६३-१६५] हीरसौभाग्यम्
५८५ प्रेक्ष्य स्वदाहे ज्वलितास्त्रमालां, जेयं कथं विश्वमिदं मयेति ।
पितामहोऽदान्मदनस्य तस्याः, सीमन्तदण्ड विमनायितस्य ॥१६३॥ पितामहो ब्रह्मा पितुः पिता च इत्यमुना प्रकारेण विमनायितस्य विरुद्धमना इवाचरितस्य विमनस्कीभूतस्य मदनस्य । उत्प्रेक्ष्यते-तस्या मन्युभुङ्मानिन्याः सीमन्तमेव दण्ड प्रतिभटकोटिकटिकाप्रतिहतिप्रचण्डरदण्डनमदादिव पौत्रप्रेम्णा प्रदत्तवानिव । इति किम् । स्वदेहदाहे शंभुना कोपानलेनात्मशरीरभस्मीकरणसमये ज्वलितां दग्धां भसितीभूतामस्त्रमालां प्रहरणपटली प्रेक्ष्य निर्णीय । अथो भस्मीभूताशेषास्त्रसंघातेन मया विजयिना मदनेन विश्व त्रिभुवन कथं केन प्रकारेण जेय जेतव्यं पराभवनीयं वशीकर्तव्य वा इति ॥
શ્લોકાઈ ઇશ્વરે રોષથી પોતાના શરીરને ભસ્મીભૂત કરી દેતાં પિતાના સર્વશસ્ત્રોને બળી ગયેલાં જોઈને હવે મારે કેવી રીતે ત્રણ જગતને જીતવા ” આ પ્રમાણે વિમનસ્ક બની ગયેલા કામદેવને, જાણે પિતામહ બ્રહ્માએ પૌત્રનેહથી દેવીના “ સેંથા ” રૂ૫ દંડન અર્પણ કર્યું ન હોય ! ૧૬
सिन्दूरपूरप्रचितेन तस्याः, सीमन्तदण्डेन शिरोरुहाली ।
विद्युद्विलासेन पयःप्रपूर्णा, पयोमुचां पक्तिरिव व्यराजत् ॥१६४॥ पूरशब्दोऽत्र लक्षणया समूहवाची। सिन्दूरपूरेण शृङ्गारभूषणगणेन प्रचितेन व्याप्तेन । सिन्दूरपूरितेनेत्यर्थः । सीमन्तदण्डेन कृत्वा तस्या देवतायाः शिरोरुहाली कचच्छटा व्यराजद्भाति स्म । का केनेव । [पणेमुचां] पक्तिर्विद्युद्विलासेन । यद्वा पयोभिः पानीयैः प्रपूर्णानां निर्भर भृतानां पयोमुचां वर्षन्मेघानां मालिका तडिद्विलसितेन कृत्वा विद्युद्विजम्भितेन कृत्वा विराजते ॥ इति सीमन्तः ॥
બ્લેકાર્થ . જેમ વિઘુલતા ( વિજલી )થી જલવડે પરિપૂર્ણ મેવોની પંકિત શમે છે તેમ સિંદૂરના સમૂહથી વ્યાપ્ત સેંથાવડે દેવીને કેશસમૂહ શોભે છે. મે ૧૬૪ છે
प्रफुल्लमल्लीकुसुमावनद्ध-यत्केशपाशः स्फुरयांबभूव ।
अपूजि पुष्पैरिव चामरादि-द्विषज्जयस्यावसरे दिगीशैः ॥१६५।। प्रफुल्लैविकसितैमल्लया मल्लिकाया वि कलस्य । 'मल्लीभिः प्रतिमल्लीभाव दधती विभाति भावत्की' इति राजवर्णने । कुसुमैः पुष्पैरवनद्धो ग्रथितो यस्यां मरुत्सीमन्तिन्यां केशपाशः स्फुरयांबभूव विभ्राजते स्म । अत्र स्वार्थे त्रिः केवलार्थकथयित्री। उत्प्रेक्ष्यतेचामरादीनाम् । आदिशब्दात्कलापिकलापविधुतुदक्षपाणां ग्रहः । द्विषतां परस्परस्पर्धाविर्भावाद्वैरिणामेव विजयस्य पराभवनस्यावसरे प्रस्तावे दिगीशैस्तद्वैरिविजयव्यालोकनोद्भूताद्वैताश्चर्यैरशेषाशापालकैः पुष्पैः कुसुमैः कृत्वा अपूजि पूजितोऽभ्यर्चित इव ॥
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ८ श्लो० १६५-१६७
શ્લેકાર્થ 'વિકસિત પુષ્પોની માલાઓથી બાંધેલે દેવીને કેશપાશ અપૂર્વ શેભાને ધારણ કરે છે. તે જાણે ચામર, પીંછાને સમૂહ, અને રાહુ આદિ સ્પર્ધા કરતા શત્રુઓ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરવાના અવસરે, દિપાલવડે જાણે પુષ્પવડે કેશસમૂહની પૂજા કરાઈ ન હાય !! ૧૬૫ |
संदर्भितान्तर्मुचकुन्दमल्ली-कचच्छटायाः कपटादमुष्याः ।
वोन्दुना मैत्र्यविधित्सयेव, ताराङ्कितेयं कुहुराजगाम ॥१६६॥ संदर्भो रचनाविशेषः संजातो यासां ताः संदर्भिता प्रथिता अन्तर्मध्ये मुचकुन्दाः कुन्दगुमास्तथा मल्लयो नवमल्लिका । 'मल्लिकास्याद्विचकिलः सप्तला नवमालिका' इति हैम्याम् । अर्थात् तद्विकसितविकचकुसुमानि यस्यां तादृश्या कचच्छटायाः कुन्तलमालिकायाः कपटाद्वयाजादियं दृश्यमाना कुहुरमावास्या आजगाम समागता । किंभूता। तारा. किता ग्रहनक्षत्रतारककलिता । उत्प्रेक्ष्यते-अमुष्या अनिमिया वक्त्रेन्दुना वदनकुमुदिनी दयितेन सम सार्ध मैत्र्य सौहार्द तस्य विधित्सया विधातुमिच्छया एव कर्तु काङ्क्षयेव ॥ इति केशपाशे कुसुमरचना ॥
બ્લેકાર્થ વિકસ્વર મચકુંદ અને નવમલ્લિકાનાં પુષ્પોથી ગુંથાયેલા કેશસમૂહના બહાને દેવીને મુખરૂપી ચંદ્રની સાથે મિત્રતા કરવાની ઇચ્છાથી ગ્રહ, નક્ષત્ર, અને તારાઓવાળી અમાવાસ્યાની રાત્રિ नशे मावी ना होय ! ॥ १६१ ॥
वेणीकृपाणा भुजकर्णपाशा, नासानिषङ्गा नयनाशुगा व ।
भ्रकामुका कान्तनितम्बचक्रा, स्मरास्त्रशालेव मुरी चकासे ॥१६७॥ सुरी शासमदैवतमत्तेभगमना चकासे दीप्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-स्मरस्य मधुसारथे. रखाणामायुधानां शाला सदनमिव । आयुधान्येव दर्शयति-किं वेणी कबरी सैव कृयापाश्चन्द्रहासासियस्याम् । पुनः किंभूता । भुजौ बाहू तथा कणों श्रवणावेव पाशा बन्धनग्रन्थयो यस्याम् । पुनः किंभूता । नासा गन्धशा सैव निषगस्तूणीरो यस्याम् । पुनः किंभूता । नयने लोचने एवाशुगौ बाणो यस्याम् । पुनः किंभूता । भ्ररेव कार्मुकं शरा. सन धनुर्यस्याम् । पुनः किंभूता । कान्तो मनोशो वैरिणां कस्य सुखस्यान्तोऽवसान यस्मात्तादृशो वा नितम्ब आरोहः एव चक्र रथाङ्ग यस्याम् । 'रोमावलीदण्डनितम्ब. चक्रे गुण च लावण्यजल च बाला । तारुण्यमूर्तेः कुचकुम्भकर्तुः विभतिं मन्ये सहकारि चक्रम् ॥' इति नैषधे नितम्बस्य चक्रोपमानम् । 'स्तनकलशकारकस्य तारुण्यकुलालस्य यौवनकुम्भकारस्य बाला दमयन्ती सहकारिकारणानां चक्र समूह विभति इत्येवमह शश्के । कारणान्याह-रोमावल्येव चक्रभ्रामको दण्डः नितम्ब एव चक्रगुणसूत्र स्वाभाविकनीगुणवजश्च लावण्यमेव जलम्' इति तद्वत्तिः ।।
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
गयी की. १४०-) रितीभाम् ।
-
-
सर्ग ८ श्लो. १६७-१७०] हीरसौभाग्यम्
५८७ કલોકાર્થ ગજગામિની શાસÈવી શોભે છે. વેણીરૂપ જેનું ચંદ્રહાસ ખડગ છે, બાહુ અને કર્ણરૂપી જેના બે પાશ છે, નાસિકાપી જેનું બાણોનું ભાથું છે, નેત્રોરૂપી જેનાં બાણો છે, ભ્રકુટીરૂપ જેનું ધનુષ્ય છે, અને મને હેર નિતંબરૂપી જેનું ચક્ર છે તેવા પ્રકારની શાસનદેવી જાણે કામદેવની આયુધશાલા ન હોય ! છે ૧૬૭
विभूषणैः स्वर्णमणिप्रणीतै-र्वसन्तलक्ष्मीरिव नैकपुष्पैः ।
विदिद्युते सा मलयानलैरिवा-मोदैदिशः सौरभयन्त्यहनिशम् ॥१६८॥ सा आदितेयवासतेया वरवदना विदिद्युते विशेषेण द्योतते स्म । कैः । स्वर्ण जात्यजाम्बूनद मणयो नैकविधरत्नानि तैः प्रणीतैविभूषणैराभूषणः । केव । वसन्तलक्ष्मीरिव यथा सुरभिसमयश्रीः । 'वसन्त इष्यः पुष्पकालो बलाङ्गकः' इति वसन्तनामानि हैम्याम् । नैकैरनेप्रकारैविविधजातीयैः पुष्पैः कुसुमैः कृत्वा दीप्यते । किं कुर्वन्ती । आमोदैः स्वाभाविकशरीरसुरभिताभिर्वदना रविन्दामोदैर्वादिशः सर्वा , अपि ककुभः अहर्निश नित्यं सौरभयन्ती सौरभकलिताः कुर्वन्ती । सुरभेर्भावः सौरभम्, सौरभयुक्तां करोतीति सौरभयति । सुगन्धयन्ती । कैरिव । मलयानिलैरिव । यथा मधुश्रीर्दाक्षिणात्यमारुतैः कृत्वा दिशः सुगन्धीकरोति ॥ और
જેમ વિવિધ પ્રકારનાં પુષ્પોથી યુકત વસંતાતુ, મલયપવનની સૌરભથી દશે દિશાઓને વ્યાપ્ત કરે છે, તેમ શાસનદેવી સુવર્ણ અને રત્નમય આભૂષણો વડે શોભાને ધારણ કરે છે અને પોતાની સુવાસથી દિશાઓને વ્યાપ્ત કરે છે. તે ૧૬૮ છે
दिव्यैर्दुकूलाभरणैविभूषिता, संपूरयन्ती जगतामपीहितम् ।
आकृष्य भाग्येन विभोर्मरुल्लता, नीता पुरस्तादिव देवता बभौ ॥१६९। देवता शासनदेवी बभौ शुशुमे । किंभूता । दिव्यैर्देवतासंबन्धिभिर्दुकूलैः क्षोमैः तथा आभरणैः कनकमणिविभूषिणः कृत्वा विभूषिता अलंकृता । किं कुर्वन्ती। जगतां जगजनानां विशेषतो जिनशासनैकतानलीनमनसां भव्यलोकानामीहितमैहिकयावन्मनःकामित संपूरयन्ती पूर्णीकुर्वन्ती । इच्छापूरणपर्यन्त प्रयच्छन्तीत्यर्थः। उत्प्रेक्ष्यतेविभोर्गुरोर्भाग्येन सुकृतेन आकृष्य पुरस्तानीता मरुल्लता सुरवीरुत्कल्पवल्लीव ॥
પ્લેકાથ દિવ્ય આભૂષણ અને દેવદૂષ્યો ( દિવ્ય વસ્ત્ર )થી શોભતી તથા ભવ્યજીના મનોરથને પૂર્ણ કરતી શાસનદેવી શોભે છે. તે જાણે આચાર્ય શ્રીહીરવિજયસૂરિના પ્રબલ પુણ્યથી આકર્ષાઈને આવેલી સાક્ષાત કલ્પવેલી ન હોય ! ૧૬૯ છે
निखिलदिविषद्योषालेखाकुमुदनकौमुदी,
श्रिततनुलता तद्भाग्यश्रीरिवामरसुन्दरी । नखरशिखरादारभ्येति माच्चिकुरावधि,
प्रातसुषमामाश्लिष्यन्ती पुरः शुशुभे प्रभोः ॥१७॥
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग ८ श्लो० १७०-१७१
अमरसुन्दरी श्रीजिनशासनाधिदेवता प्रभोर्हीर विजयसूरीश्वरस्य पुरोऽग्रे शुशुमे विभाति स्म । किंभूता । निखिलाः समस्ता ये दिविषदो देवास्तेषां भवनपति - वानव्यन्तर ज्योतिष्क-वैमानिकनाकिनां योषा विलासवत्यः तासां लेखाः श्रेणयस्ता एव कुमुदां कैरवाणां वनानि तेषामाह्लाददायकत्वेन कौमुदी चन्द्रचन्द्रिका । प्रायो ज्योत्स्ना हि गाननर्तनविविधविलसनप्रकारैः स्वकामुककलितयामिनीनामेव विशेषत आनन्ददायिनी स्यादिति तद्विशेषणम् । यदुक्त ं च- 'कुरु चन्द्र तथा ज्योत्स्नां विभाति न निशा यथा । ताम्बूलीदलवत्प्रेयान्यतो मोक्तुं न शक्यते ॥' अत्रार्थे दोधकोऽपि - 'चन्दा करि तिम चांदणी जिमजिमरयण विहाय । नागरवेलीपान जिम कंत न भेल्ह्यो जाय ॥' इति चन्द्रिकावल्लभ्यमपि स्त्रीणाम् । किं कुर्वन्ती । नखरशिखरात् चरणनखशिखाया आरभ्य क्रमादनुक्रमेण चिकुराः केशाः अवधिः सीमा यत्र तादृशीं प्रथितां सुरासुरनरनिकर विख्यातां सुषमां सातिशायिनीं श्रियमाश्लिष्यन्ती । आलिङ्गन्ती आश्रयन्तीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते--श्रिता अगीकृता गृहीता वा तनुलता शरीरयष्टिर्यया तादृशी तस्य हीरसूरेर्भाग्यश्रीमूर्तिः पुण्यलक्ष्मीरिव ॥
५८८
શ્લેાકા
ભવનપતિ, જ્યોતિષ, વ્યંતર અને વૈમાનિક એમ ચાર નિકાયની સ્ત્રીઓ-દેવાંગનાએની શ્રેણિરૂપ કુમુદ્રવનને આહ્લાદદાયક હોવાથી ચંદ્રિકા સમાન તેમજ નખશિખથી આર ંભી કેશના શિખા સુધી વિશ્વવિખ્યાત એવા પ્રકારની સુષમા (શેાભા)ને ધારણ કરનારી શાસનદેવી શ્રીહીરવિજયસૂરિ આગળ શાખે છે. તે જાણે આચાની સાક્ષાત્ દેહધારી ભાગ્યલક્ષ્મી ન હાય ! ।। ૧૭૦ ॥ यं प्रात शिवा साधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः,
पुत्रं कोविद सिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तद्वाह्यीक्रम सेविदेवविमलव्यावर्ण ते हीरयु
सौभाग्यभिधहीरसूरिचरिते सर्गों जनिष्टाष्टमः ॥१७१॥
पण्डितदेव विमलगणिविरचितायां स्वोपज्ञद्दीरसौभाग्यनाममहाकाव्यवृत्तौ अष्टानां संख्यापूरणोऽष्टमः स बभूव जातः ।
इति पण्डितसहविमलगणिशिष्यपण्डित देवविमलगणिविरचितायां स्वोपज्ञहीरसौभाग्यनाममहाकाव्ये ध्यानविधानशासनदेवी समागमनतत्सर्वाङ्गवर्णनो नामाष्टमः सर्गः ॥
લેાકા
વણિકકુલમાં ઈન્દ્ર સમાન શિવ નામના શ્રેષ્ઠિ અને સૌભાગ્યદેવીના સુપુત્ર દેવિલમગણિ કે જે નિરંતર સરસ્વતી દેવીની ઉપાસના કરવામાં તત્પર હતા અને સર્વમુનિએમાં સિદ્ધ સમાન સિધિમલગણીના પ્રથમ શિષ્યરૂપે પ્રસિદ્ધ હતા. તે દેવવિમલગણિવડે જેમાં જગદ્ગુરુ શ્રીહીરવિજયસૂરિનુ સવિસ્તર ચરિત્ર આવે છે, એવા ‘હીરસૌભાગ્ય' નામના મહાકાવ્યની સ્વાપન–ટીકાર્યા હત રચના કરાઈ. તે મહાકાવ્યને સૂરિમંત્રના ધ્યાનથી આર્ભીને શાસનદેવીના સર્વ અંગના વર્ણન સહિત દેવીના આગમન પૂર્વકના આ અષ્ટમ સ સમાપ્ત થયા. ।।૧૭૧૫
5
5
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ GGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG be VAN Orologio 2000 然然然然然然然然然然然然然然然然然然然然然然然然步才