Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ // Im // | namo'Ile bhramaNAya bhagavate mahAbIsaba / zrIharibhadrAcAryasya samaya nirNayaH / zrIjinazAsanaprabhAvanAprabhAtAvirbhAvanabhAskaraH, sitapaTapaTalamadhAnaprAvacAnakapuruSapravaraH, prabhUtaprakaraNaprabandhapraNayanacaturaH, syAdvAdamudrAsaMsthApanaikadhurandharaH, SaDdarzanazAstravArtAbhidhaureyaH, sugRhItanAmadheyaH zrIharibhadrasUrirnAmaiko jainadharmIyaH suprasiddha AcAryaH purA'bhavat / tena dhArmikaviSayavibecakAH, dArzanika siddhAntapratipAdakAzca mananIyA bhUyAMso granthA agranthiSata / bhinnabhinnadarzanAni, matAni ca madhyastha buddhacA komalapaddhatipurassaramAlocayantaH, vipakSIyavicArakANAmapi gauravapUrvakaM nAmollekhaM kurvanto bhAratIyetihAse ullekhanIyA ye kecana vidvAMsaH syuH, teSvasya viduSo nAma prathamoyogyaM vartate / jaina itihAse haribhadranAmakAnAmanekeSAmAcAryANAmullekhA labhyante, parantu yammuddizya gayamuparitanAni vizeSaNAni nirdizAmaH, sa sarveSAM prathamaH- arthAdAdimo haribhadraH - jJAtavyaH / tasyaiva prathamaharibhadrAcAryasya sattAsamaya sambandhi vicAraNam, nirNayavidhAnaM cAsmAkaM prastutanibandhasya vissyH| asmAbhirAdAveva sUcitam, yat - zrIharibhadro nikhiladarzanazAstratalasparzI vidvAnAsIt / tasmin viSaye tenAneke laghavaH, mahAntatha granthA racitA vartante / teSu grantheSu sthale sthale bhAratavarSIyANAmanekeSAmpati-vaidika- bauddha tattvajJAnAmAcAryANAM dharma-tattva-vicArA AlocitAH pratyAloci - dRzyante / ataH kAraNAt zrIharibhadra sUrerastitvasamaya nizvaye saJjAte tatpUrvavartinAmanyakatipayadArzanikakovidAnAM sattAsamayaviSaye'pi katicid jJAtavyA vArtA jJAtuM zakyAH / yUropIya pANDiteSu prAyaH sarvataH prathamamadhyApakapiTarsana ( Professor P. Peterson ) mahAzayena haribhadrasya paricayaH prAptaH / tena ca svIye caturthe kAryavivaraNe ( Fourth Report on Sk. Mss. 1886-92,) dhArmikanItisvarUpasyAnupamatayA pratipAdakaM saMskRtasAhityahRdayahArAyamANam ' upami - tibhavamapazcA- kathA ' nAmAnaM sahRdayahRdayaGgamaM kathAgranthaM racayiturjenasAdhoH zrIsiddharSeH paricayaM kAra - yatA haribhadraviSaye'pi kiyAnullekhaH kRtaH / tatpazcAt, klatta (J. Khatt ) syumana ( E Leumann ) (yAkobI ( H. Jacobi ) bollani ( A. Ballini ) mirono ( N. Mironow ) prabhRtibhiranyaiH - , 1 iSTavyam - paM0 haramobindadAsalisthita haribhadrasUricaritram ' pR0 1 / 1 pR0 5 tathA pariziSTa ( Index of Authors ) pR0 CXXIX. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhadrAcAryasthaNDitairapi yathAsamayaM prasaMgavazAta nijAnijaleteSu prastutaviSayasyopari nyUnAdhikA vicArAH kutA driidRshynte| kintu teSu sarveSu DaoN. yAkoba mahAzayasya parizramo vizeSeNollekhanIyaH / tenaiva sarvataH mAna, haribhadrasamaya cakAnAM purAtanollekhAnA satyatve sandehaH prakaTIkRtaH / bhAvanagaravAstavyena motIcanda-giradharakApaDiyAnAmakanagRhasthena 1905 vRSTAbde keSucita prazneSu ruteSu sattu yAkoba mahAzayenAsmindipaye enarapi savizeSamahApohaH ktmaarbdhH| tadahApohajanyazca niSkarSaH, na svasampAdita * upamitibhavaprapaJcA' nAmakakathAgranthasya AMglabhASAmayyAM prastAvanAyAM lipibaddhaH / ataivAntare mahAmahopAdhyAya trIsatIzacandravidyA bhUSaNamahAzayolAkhatamAMglabhASAmya ' madhyakAlonabhAratIyanyAyazAstra tahAsa (History of the Medieval school of Indian Logic ) nAmakamupayuktaM pustakaM prasiddhanAyAtam / tatra vidyA paNamahAzayenAnyAnyajaina yAyakAnA va haribhadrasurerapi samayaviSaye svIyA vicAraH pradazito'sti / parantu sa mahAzayaH svRSTIyadvAdazaza zrIsamudbhayena samAnanAmadheyanAnyena hArebhadreNa sAI prastutahArabhadrIyakatipayakRtInAM sambandhamA yojya prakRtaviSayI viparyAsakaraNamantarA nAnyoM kAMcida jJAtavyavArtAmasma na jJApitavAn / agre madarzAyAmanA gAnAM prastutaharibhadrakartRkAnAM prasiddhAnAM pramANa banyAnAM na:mAnyApa tena mahAzapena svakIyAnebanye nollAsatAni / ata etadeva pratIyate-prastutahArabhadrAvahitAvazAlasAhityaviSayaH svalpo'pi pAracayo vidyAbhUSaNamahAzayena prAptaM nAzakyata / evaM-'dignAgIyanyAyapravezasyopari hArabhadrIyA ttiH (Pignaga', Nyayapravesh and Haribhadra's Cominentary on it ) etanAmake nivanye rUdhyadezavAstavyena DaoN. mironomahAzayenApi prastutaviSayA kAcid mImAMsA kRtA'sti / yadyapi parvasacitAnusAreNa DaoN. yAkobImahAzayana etasmin viSaye katipayAnAM pramANAnAM sAdhakabAdhakabhAvaM savizeSa parAmRzya kiyanto navInA vicArAH puraskRtAH / tathA, haribhadrIyasamayasucake pracalite pravAde balavatIH zaGkAH samupasthApya yathAsvamati nirNayo'pi prkttiikRtH| kintu haribhadraviracitAna samastAn granthAna : zmadRSTayA'valokya teSu labhyamAnAnyAntarapramANAne gavepayituM tena svalpamapi na ceSTitam / tata eva ca sa purAtattvajJaH svamatasamarthanAya nizcayAtmakaM kimapi pramANamupasthApayituM nAlama pn| itthaM cAyaM prazno'dyApi anirNItAvasthAyAM tadavastha eva vartate / ato haribhadramaNItagranthasa 3 Zeitschrift der Deutschen Morrenland. Gesllschaft, V. XL, P. 94. 4 patadviSayakaH patravyavahAra : jaina zvetAmbara kAnpharanmaharalDa, jaina itihAsa sAhitya aMka, mahAvIra saMvat 2441' etannAmaka mAmikapatra madvitaH / 5 Bibliotheen Indien nAmnyAM bIyapamiyATikamAbhAyaTadviArAprakAzitagranthamAlAyAm / 6Jaina Logic, Chap. IIp 18. 7 "jainazAsana, dIvAlIno khAsa aMka, vIra saM. :438 " pR0 133 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayanirNayaH / mUhaM yathAvannirIkSya, tatra prApyamANAnyAntarapramANAnyAzritya, anyAnyapi zakyalAbhAni bAhyapramANAni yathAyathaM vicArya ca prastutapraznaM samAdhAtuM vayamadya pravRttAH smaH / haribhadrAcAryeNa anekazatasaMkhyAkAH granthA grathitAH santi, iti bhAvanirUpakA bhUyAMso lekhA naikaprAcInAvAcIna jaina grantheSu labhyante / sAmpratamapi jainavAGmaye prAyastatkRtaH zatasaMkhyAparimito grantharAziH samupalabhyate, zrUyate vA / vidyamAne vizAlagrantharAzau ye prasiddhatarAH, prauDhAH, mahattva bhRtazca anyA avazyadraSTavyAsteSAM nAmAnyatra nirdizyante / 1 x Avazyaka sUtra hadvRttiH 2 x dazavaikAlika vRhadvRttiH 3 anuyogadvAra sUtralaghuvRttiH nandiputralaghuvRttiH prajJApanA sUtrapadezavyAkhyA 6 x lalitavistarAnAmacai0 sU0 vRttiH 16 x SaDdarzanasamuccayaH 17 x saTIkaH zAstravArtAsamuccayaH 4 5 18 x saTIkA anekAntajayapatAkA 19 x anekAntavAdapravezaH 7 x aSTakaprakaraNam 20 x lokatattvanirNayaH 8 x SoDazakaprakaraNam 9 x paJcAzakaprakaraNam 10 21 dignAgakRtanyAyapravezaTIkA 22 x dharmasaMgrahaNIprakaraNam 23 upadezapadaprakaraNam saTIkaM paJcavastuprakaraNam 11 x paJcasUtraprakaraNaTIkA 12 x zrAvakajJatiH 24 x sambodhaprakaraNam 25 x sambodhasaptatiprakaraNam 26 x samarAiccakahA 13 x dharma binduH bhAratIthairaparAparaiH purAtanaiH prasiddhairvidvadbhiriva haribhadreNApi svakRte kvApi granthe na ko'pi svasamayaH disUcaka ullekhaH kRtaH / kevalaM kvacit kvacit tatkRtagranthAvasAne yAH kAzcana puSpikA labhyante, tAsAmavalokanena vayametAvanmAtraM jJAtuM zaknumo yat-tasya sampradAyaH zvetAmbaraH, gaccho vidyAdharaH, gacchapratirAcAryo jinabhaTaH, dIkSAgurujiMnadattasUriH sadupadezadAyinI dharmajananI cAryA yAkinImahattarA AsIt / etatsamagrakathana sUcanaM nimnoddhRtAya | ma | vazyaka sUtrabRhadvRttipuSpikAyAmupalabhyate / yathA'samAptA ceyaM ziSyahitA nAmAvazyakaTIkA / kRtiH sitAmbarAcArya jinabhaTanigadAnusAriNo vidyAdharakulatilakAcArya jinadatta ziSyasya dharmato yAkinI mahattarA sunAralpamaterAcAryaharibhadrasya / 46 " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 14 x yogabinduH 15 x yogadRSTisamuccayaH 8 bahuSu prAcInArvAcIneSu grantheSu likhitamupalabhyate yat haribhadrasUriNA caturdazazatasaMkhyAkAH cattvAriMzadadhikacaturdazazatasaGkhyAkAH, catuzcatvAriMzadadhikacaturdazazata saGkhyAkA vA granthA grathitA:, iti / pramANAni ca draSTavyAni paM0 haragovindadAsaviracita 'haribhadrasUricaritra ' nibandhe ( pR0 17-20 ) 9 granthAvalI ( pR0 98-102 ); paM0 haragoviMda - haribhadrasUri caritram ( pR0 20-30 ) x etaccAGkitA granthA mudritAH santi / 3 www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhadrAcAryasya haribhadrasUrejIvanavRttaviSayakANi bhinnamitravarNanAni anatiprAcIneSu, arvAcIneSu ca katipayagranyeSu kimvadantIrUpeNopalabhyante / tatra prabhAcandrarAcite prabhAvakacaritre" haribhadranAmako navamaH prapandhaH savizeSamullekhayogyaH / rAjazekharasUripraNIte prabandhakoSAparaparyAye caturvizatiprabandhe'pi asya viduSazcaritavarNanaM prApyate / evaM bhadrezvaranAmakaikapurAtanAcAryalikhita- 'kathAvalI' nAmnaH prAkRtabhApAmayabRhacaragranthasyAvasAne'pi asya sUreH saMkSiptA jIvanakathA daishyte| tathaiva, municandrAcApaviracitopadezapadaTIkApaunte, sumatimaNigumphibagaNadharasArddhazatakIyabRhavyAkhyAyAM cAsya jIvanadRcaviSayakaH kiyanmAtra ullekhaH kRto dRshyte| eteSAM sarveSAM granthAnAmavalokanena prAdurbhUnAd niSkarSAd haribhadrajIvanAviSayametAvad vRttaM tu vizvasanIyaM pratibhAti yat-sa hi mahAtmA pUrvAvasthAyAM labdhapratiSThaH, sarvazAstraniSNAtaH, vedAnuyAyI brAhmaNa AsIt / nivAsasthAnaM caitasya citrakUTo'sti sma / yAkinImahattarAnAmnyA ephasyA viduSyA jainazramaNyAH samAgamenAsya paramAItI zraddhA prAdurabhUt / tasyA eva bhagavatyAH sadupadezAdeSa jainI dIkSA svIcakAra / yatidharmasvIkArAnantaramalpIyasaivAnehasA zramaNasavAdhiSatitvaM mAptaH sa munivaro nAnAdezaviharaNena jainazAsanaM prabhAvayan , vividhazAstraviracanena ca jainapravacanaM prakAzayan svajIvitaM saphalayAMcakAra / pUrvazrutadharasaGkalitAn prAkRtabhASAmayAn jainAgamAn mandamatimanuSyairduravagamAn matvA 1. Peterson's 3rd Report on Sanskrit Mss. p. 202, and Weber, p 786. 11 asya racanAsamayaH vi0 saM0 1334. 12 asya racanAsamayaH vi. saM. 1405. 13 asyAH praNayanakAlo na jJAtaH, parantu uktaprabhAvakacaritrAt prAcInA, vikramIyadvAdazazatAmyo viracitA sambhAvyate / asyAH prAcIno hastalekho aNahilapurapaTTane dRssttvro'smaabhiH| 14 iyaM TIkA vi. saM. 1174 varSe samAptimagamat / etaTTIkAprAnte haribhadrajIvanavRttabAekaH saMkSiNa ullekha etAdRzaH-'yaH ( haribhadrAcAryaH ) kila zrIcitrakUTAcalacUlAnivAsI prathamaparyAya eva sphuTapAThatAgNyAkaraNaH sarvadarzanAnuyAyitarkakarkazamAtamatAmagramaNyaH pratijJAtaparapaThitagranthAnavabodhatacchiSyabhAva AvazyakaniyuktiparAvartanApravRttayAkinImahattarA''zrayasamIpalabdha-cakkidamaM haripaNamaM-' ityAdigAthAsUtro nijanipuNohApAhayoge'pi kathamApa svayamanupalabdhatadarthastadavagamAya mahattaropadezAt zrIjinamadrA (TA ?)cAryapAdamUlamavasarpanantarA jinabimbAvalokanasamutpannAnutpannapUrvabahalapramodavazAt samucArita - 'bapurava navAcaSTe-' ityAdizlokaH sarisamIpopagatAvadAtapravrajyo jyAyasI svasamapaparasamayazalatAmanAya mahata pravacanavAtsalyamavalamgyamAnazcartudazaprakaraNazatAni cakAra / ' 15 asyA bRhadavyAkhyAyA racanAsamAptiH vi. saM. 1295 varSe'bhata / 2. samayadevanAmnA suprasiddhana nabAlIvRttikAraNAcAryeNa paJcAzakaprakaraNaTIkAprArambhe haribhadrasaraH mazaMsApara etAdRza ullekhaH kRtaH--"yaha hi visphurabhikhilAtizapAmanipamAkAlAbAlamaha dapaTalAvaludhyamAnamAhimAna, nitarAmanupalakSyIbhUtapUrvagatAdibahutamananyasAtAratArakAmikare, pArajanagaditAmamAmbare paDhatamabodhalocamatayA mugRhItanAmadheyo bhagavAna zrIharibhatramUri:-" memo. bejAna kecidasya sUreH pUrvagatajhAnagAtatvamapi jhApayanti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ smynirnnyH| . tadupakAracikIrSayA sarvataH prathamaM girvANagirA tAn vivarItumayameva maharSirupakramaM kRtavAn / tadIyAnAM sarveSAM granthAnAM sUkSmokSikathA pratyavekSaNena jJAyate yat-sa mahAmanAH prakRtyA prazamarasaparipUrNaH pravRtyA ca spRhaNIyaguNagaNa AsIt / ityalaM prAsaGgikena / ____ atha prakRtamanusarAmaH / tatra tAvadetad vicAraNIyam , haribhadrasamayaviSaye keSu keSu jainagrantheSu kIdRzA ullekhAH samupalabhyante ?, kAni kAni pramANAni teSAmullekhAnAM sAdhaka-bAdhakAni santi ?, uparyuktaiH DaoN. yAkobIprabhRtibhiH paNDitaizca haribhadrasattAtvena kaH samayaH sthirIkRtaH 1 so'pi sunizcitaH sAndagdho vA? iti / etAneva praznAna kramazaH savistaraM vicArayAmaH / atra khalu hArabhadrasamayasacikA prAdhAnye keva ajJAtakartakA prAkRtagAthA yatra tatra granthe, nibandhe vA sNpraapyte| sA ca sarvataH prathamaM 'prabandhacintAmaNi' nAmakaprasiddhaitihAsikagranthapaNeturAcAryamerutuGgasya 'vicArazreNi' nAsakaikanakAlagaNanAvicArAtmake laghAvapyupayukta nibandhe dRSTipathamavatarati / yathApaMcasae paNasIe vikkamakAlAu jhatti athamio / haribhaddasUrisUro bhaviANaM disau kllaannN|| [pazcazate pazcAzItI vikramakAlAt jhaTityastamitaH / haribhadrapuresaryo bhavyAnAM dizatu kalyANam // ] asyA gAthAyA ayaM bhAvaH-pazcAzItyadhikapaJcazatatame vikramAbde haribhadrasariH svarga gata iti / iyameva gAthA pradyumnamAragI vicArasAraprakaraNe, samayasundaragAganoM ca 'gAthAsahasrI' nAmakaprabandha samudvRtA'sti / etasyA eva gAyAyA AzayamAdAya kulamaNDanariNA vicArAmRtasaGgrahe, dharmasAgaropAdhyAyena ca tapAgacchapaTTAvalyAM likhitamasti yata-mahAvIranirvANAnantaraM paJcapazcAzadAyake sahatratame varSe vyatote haribhadrAcAryo divaM gata iti / evamevAsyA gAthAyA avataraNamAzayAnusaragaM vA anyeva banekeSu sthaleSu kRtaM dRzyate / 17 merutAcAryeNa prabandhacintAmANi' granthaH vi0 saM0 1361 varSe samAptaM niitH| 18 asmatvA'sya nibandhasyaikaH SaTpatrAtmakaH prAcIno hastalekho'sti, tasya tRtIyapRSTha iyaM gaathaa'sti| 12 vastuta iyaM gAthA merutAda vizeSaprAcInAsti, parantu tatkarturnAma-samayAdayo na jJAyante, ato. merutuGgAcAyAdeva tasyA AvirbhAvaH svIkriyate / / 20 asya sureH sattAsamayo na jJAtaH, kadAcit , merutuGgavadayamapi caturdazazatAbdyAmeva jAto bhavet / 21 ayaM vidvAn vikrmiiysndshshtaabdiimdhyvrtii| 22 vIranirvANAt sahasravarSe pUrvazrutaM vyavacchinnam , zrIharibhadrasUrayastadanu paJcapaJcAzatA varSedivaM prAptAH ' vicArAmRtasaMgrahaH / 23 * zrIvIrAt 1055 vikrama 585 varSe yAkinIsunuH zrIharibhadrasariH svargabhAka nizItha-bRhatkalpabhA. jyA-''vazyakaniyuktyAdicUrNikArAH zrIjinadAsamaNimahattarAdayaH pUrvagatazrutadharazrIpradyumnakSamAzramaNAdiziSyatvena haribhadrataH prAcInA eva yathAsambhavakAlabhAvino bodhyaa:|'-tpaagcchphaablii| 24 yathA'nekeva jIrNapatraSu nimnalikhitA mAthA darIdazyate 'vIrAo vayaro vAsANa paNasae dasasaeNa hribhddo| terasahiM bappabhaTTI ahahi paNayAla blhikho|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhadrAcAryasya etatkathanasaMvAdI samullekho munisundaramUriviracita 'gurvAvalI' nAmapadyaprabandhe'pi saMprApyate ! suti sundaramUriNA zramaNabhagavat-zrImahAvIraziSyaparamparAyAmaSTAviMze paTTe pratiSThitaM mAnadevanAmAnamAcArya, "rivAyayatA haribhadrastanmitratvena, arthAt tatsamasamayakatvenopadarzitaH" / paTTAvalyAdiprabandhagaNanAnusAreNa mAnadevAcAryasya samayo'pi vikramIyA SaSThI zatAbdI iti manyate / __ ravaM coktagranthakArANAM matena haribhadrasya sattAsamayaH vikramIyA SaSThI zatAbdI; svargavAsasaMvatsarazca pazcAzItyadhikapazcazatItamaH ( vRSTAbdaH 529 ) samasti / atha-uparyuktasamayasya satyatAyAH sAdhaka-bAdhakapramANapurassaraM parIkSaNe kriyamANe, tabAdhakaM tatra ca sAvazeSasandehotpAdakamekamIdRzamApa bAmapramANamupalabhyate, yaditarabAhyapramANebhyaH prAcInaM pravalaM ca bhAsate / etacca pramANaM siddharSikRtAyAmupAmatibhavaprapaJcAyAM kathAyAM prApyate / iyaM ca kathA dipayadhikanavazatItame (962 ) saMvatsare jyeSTha zuklapaJcamyAM guruvAsare punarvasunakSatrasthe ca candramAse samAtA'bhU / etadarthakaH spaSTanirdeza uktakathAprazastI siddharSigA svayaM kRto'sti / yathAsaMvatsarazatanavake dviSASTasahite' tilAvate caasyaaH| jyeSTha sitapaJcamyAM punarvasAgurudine samAtirabhUt / ' yaya pe cAtra granthakatA kevalaM sAmAnyasaMvatsvarUpasUcakaH 'saMvatsara' ityeva sandaH prayuktaH, tena naitad vijJAyate, vIra-vikrama-zaka-guptAdisaMvatsarANAM madhye kaH saMvatsaro granthakArasya iti / tathApi saMvatsareNa saha mAsa-tithi- vAra nakSatrANAmapi spaSTAnardezasatvAn jyotiSAnusAriNyA gaNanayA ' eSa saMvatsaro vikramAya eva ' iti paTaM jJAtuM zakyate / jyotiSAyagANatazAstrAnayana yade gaNayAmastaIi 906 khuSTAbdIya ' me ( Ma )' saJjakamAsasya prathama devasena maha siddhAnardiSTasyAsya divasasyaikyaM dRzyate / vRSTAbdIye tahina |devse'pi vAro guruH, candrazca saryediyAdA. rabhya madhyAnhottarakAlaM yAvatpunarvasunakSatrastha evAsAn / asyA upAma tebhavaprapaJcAyAH kathAyAH prazastau siddharSiH ninovRteSu payeSu haribhadrAcArya sasya 'dharmabodhakara ' gurutvena samullikhya bhareza : prazazaMsa / yA" AcAryaharibhadro meM dharmabodhakaro guruH / prastAve bhAvato inta sa evAye niveditaH // viSaM vinidhya kuvAsanAmayaM vyacIcarad yaH kRpayA madAzaye / acintryavIryeNa suvAsanAsudhAM namo'stu tasmai haribhadrasUraye / / - anAgataM parijJAya caityavandanasaMzrayA / madarthaiva kRtA yena vRttilalitavistarA // " 25 " abhUda guruH zrIharibhavAmitraM zrImAnadevaH punareva sUriH / yA mAndyato vismRtamarimantraM lebhembikA''syAttapasojjayante / / " ...aJcalagaccha pauNAmakagacchAdipaTTAvalIgvapi kiJcit zabdaparivartanaM kRtvA tatkartRbhiridameba padyaM samudadhRtaM dRzyate / yathA-. vidyAsamudraSTharibhadranunIndramitraM murirvabhava punareva hi mAnadevaH / / mAnyAtprayAsamA yonadhasarimantraM lebha'mbikAmukhagirA tapasojayanta // " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayanirNayaH / anenAvataraNenetadavabhAsate - zrIharibhadrAcAryaH siddhadharmabodhakaro gururabhUt / tallatAM ca prasiddhatarAM ' lalitavistarA' nAnI caityavandanasUtravRtti siddharSiH svakRta eva nirmitAM darzayati / ___ anenollekhanAsmAbhiH kalyate yat-etatkathanamavalamjyaiva rAjazekhareNa prabandhakoSe, munisundarega upadezaratnAkare, ratnazekharega ca shraadprtikrmgsuutrvRtt|" siddharSiharibhadraziSyatvena vrnnitH| evaM paDIvAlagacchetyAyAmephasyAM prAkRtapaTTAvalyAmapi' siddharSi-haribhadrayoH samasamayavartitvaM likhitaM smuplbhyte| 26 [ siddhapiH vizeSatarkAn jirNoddhAntikaM vimamipura rUnavAdIt / preSayatAt bauddhapArce / gurubhiktima-tatramA gAH. manaHparAvartI bhaavii| Uce--yugAnte'pi naivaM syAt , punargaravaH procuHtaba mataH parAvasyase cet tadA'smaddataM vevamA''gatyAsmabhyaM dadIthAH / urarIcake saH / gatastatra paThituMlAH / savaTitaistatkutaH parAvartitaM manaH / sahokSAM llau| ve dAtumupazrIharibhavaM yyau| naigi Agarachan mttitH| evaM vedaya pradAnena pahireyAhirAH 21 dAviMzavelAyAM gurubhizcintitam-mAsya barAkasya AyuHkSayega mivyAdaTitve mRtasya dIrghabhavabhramaNaM bhUn / punarapi 21, vAraM vAdai jito'sau adhunA vArenAlan / lalitavistarAkhyA caityavandanAvRttiH satako kRtA / tadAgame pustikA pAdapIThe muktvA zaravo bAhiraNaH / tatpustikAparAmA bedhiH samyak / tatastudho nidhana manAH prAha - 'nano'sta haribhadrAya tasmai pravarasUraye / madarya nirmitA yena vRttilalitavistarA // " 27 'ye punaH kuguvAdisaGgatyA samyagdarzana-jJAna-cAritrANi vamanti ne zubhadharmavAsaM pratItya vAmyAH / yoddhasatyakovazItakarayo'ha ddhamatyAgizrIharibhavatarAizayapazcAttapanalalitavistarAmatihadazrI. siddhavat / ' 28 'miyyAdRTisaMslave haribhadra pariziSya.saddha butim / sa saugatamatarahasyanarmaprahaNAthai gtH| tata. stabhAvitosurudattavacananbAmatkApanAyA''gato gurubhibodhito bauddhAnAmapi dattavacanatvAnnutkalApanAya gataH / punastaibhavitaH / "barmakAbaiMzativArAn gatAmatamakArIti / tatpratiyodhanArtha garu kRtalalitavistarAkhya zakastavavRttyA duDhaM pratibuddha. zrIgurusA tastho / iti / 29 'gagmAyariA ya ekayA sirImApure gyaa| tattha dhano nAma tihI jigasAvao | tassa mihe siddho mAma raayputto| so gggrisaayrienndikkhio| aIva nabudio agNayA bhagNaiao paraM takaM atthi NabA ! duggAyaripaNa ( magmAyaripaNa ? ) kahiaM-buddhamae asthi / gaMtumADhato / gaggarisaNA kahiaM-mA gaccha, saddhAbhaMso bhaavii| teNa kahi aM-istha AgamissAni / mao, sammattahINo aago| duggA ( maggA) yarieNa bohio puNo mao / evaM puNo pugoM mamaNAgamaNaM / tadA gaggAyArapaNa vijayANaMdarariparaMparAsIso haribhadAyario mahattaro bohamayaANago buddhimato viNNavio-siddho Na tthaaaate| haribhaheNa kahiaMkovi ubAo (phamA ubAya) krissaami| so Agao bAhio Na ThAti / tAce haribhaddeNa bohaNatyaM laliavidharA bisI raiA nakamaMtharA / haribhaddI (heNa NiakAlaMNazA maggAyAreyassa samAppaA agatagega devayaM to| tao kAlaMtaraNa AgaA | magmeNa digNA / so bi ho aho! apAMDeo haarmhguruu| sa. mma paDibamo jiNabayaNe bhAviyapA ummatavaM caramANo bihrh|' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhadrAcAryasya - etAnulekhAn pUrvoktaprAkRtagAthAnirdiSTaharibhadrasvargagamana samayasya bAdhakatvena sUcayantaH kesiddharSi - haribhadrayoH samakAlInatvam - arthAt haribhadraM siddharvaiH sAkSAdgurutvenA'' mananti / DaoN. yAkobImahAzayasyApi idameva mataM sammatam / etanmataM savizeSaM samarthayituM ca tena haribhaviracitAdevaikasmAd granthAt kAnicidAntarapramANAnyapi samupasthApitani / tathAhi - SaDdarzanasamuccayanAmakamabandhe haribhadrasUriNA dignAgazAkhIya bauddhanyAyasya saMkSepeNa karo darzitaH / tatra pratyakSapramANasya lakSaNamevaM pradarzitamasti ' pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntaM tatra budhyatAm / idaM ca lakSaNaM, nyAyabindugatena AcAryadharmakIrtilakSitena pratyakSalakSaNenAkSarazaH sAmyaM bhajati / bauddhanyAyapratiSThApakAcAryadinAgena tu pramANasamuccayAdau " ' pratyakSaM kalpanApoDhaM nAmaja. tyAdyasaMyutam / ityevaM pratyakSasya lakSaNaM vihitaM dRzyate / tatra ' abhrAntam ' iti padaM na prayuktam / idaM hi Avazyaka padamAcArya dharmakIrtilakSite pratyakSalakSaNe saMprA yate / ata etad jJAyate - haribhadreNApi yadidaM 'abhrAntam ' padaM pratyakSalakSaNe nivezitaM tad dharmakIrterevAnukaraNam / dharmakIrteH sattAsamayaH prAkRtagAthAdarzita. d haribhadrIyasvargagamanasaMvatsarAt pazcAt zatAbdImamANaM nizcIyate purAvidbhiH / ata eva dharmakIrtilakSita-tyakSalakSaNAnukaraNakarturharibhadrasya pUrvoktagAthayA sUcitaH svargagamanasamayaH-asambaddhaH prtibhaati| evamanyAnyapIdRzAni katipayAni pramANAni svamata samarthanArtha tena viduSA saMsUcitAni santi / DaoN. yAkobImahAzayenetthaM hArebhadrasya dharmakIrtyattarakAlavartitvaM yadanumitaM tattvasmanmatenApi satyameva / to haribhadreNa na kevalaM dharmakIrtikRtaM pratyakSalakSaNamevAnukRtam, kintu svakIyeSu anekAntajayapatAkAdigranyeSu dharmakIrtikRtahetuvendumabhRtibhyo granyebhyaH - anekAnyavataraNAnyapi samuddhRnAni, asacca tasya mahAmatena miprAhaM nirdezo'pi kRtaiH / parantu, naitAvataiva hetunA siddharSi - haribhadrayoH samasamayavartitvAnumAnaM vayaM saMmanyAmahe / yataH - asmAbhirekametAdRzamapi nizcitaM pramANanupalabdham, yat tayoH samasamayavartitvasaca kollekhaiH spaSTaM virodhamAvahati / I eva, DaoN. yAkobI matena sunizcite'pi samaye balavataH sandehasya samutpannatvAt punarapi tannirNayA gaveSayitumArabdhamasmAbhiH / gaveSaNAnte ca yo niSkarSaH samupalabdhaH sa evAdhunA'tra vidvatsamAje savistaraM puraskriyate / tatra, svagaveSaNAphalabhUtvena prAptAni pramANAnyAzritya haribhadrIyasattAsamayaviSaye savistaropUrva sthirIkartavyasya svAbhiprAyasya varNanAt pUrvaM pAThakAnAM smRtisaukaryAyAcaiva tatsAraM saMkSipya nivedayAmaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 30 upamitibhavaprapaJcAyAH kathAyAH prastAvanAyAM ( pR0 8 draSTavyam / ) 31 agre vakSyamANaM dRSTavyam / www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ smynirnnvH| tamA hi-haribhadrAcAryo noktAkRtagAthAnirdiSTasamayAnusAreNa SaSThayAM zatAbyAM vidyamAno'bhUt, nApi ca yAkobIprabhRtipaNDitakathanAnusAreNa siddharSivad dazamyAM zatAbvAm , parantu, etayordvayoH pratAnyoH samAntarAlakAle-arthAd aSTamyAM zatAbdyA sa sUriH zramaNabhagavat-zrImahAvIratIrthaMkaraprabodhita-anekAntavAda-vijayadyotakAM jayapatAkAM bhAratavarSIya AdhyAtmike gaganAGgaNa upestarAM sagaurakhaM samullAsayan viharati sma / ___ asmadIyametanmatamAkalayya jijJAsUnAM manasyayaM prazna utpadheta-yadi pUrvoktarItyA sirSiNA svakathAprazasto haribhadraH svakIya-dharmabodhakaragurutvena varNitaH, tadA tayormadhye zatAbdIdvayapramitamantaraM kathaM saGgaccheta ? / tatredaM samAdhAnam - haribhadramuddizya siddhArSikRtasya dharmabodhakaragurutvavarNanasya tAtparya na khalu sAkSAdgurutve, kintu parampara gurutve-arthAt parokSagurutve-vijJeyam / yadyapi, DaoN. yAkobImahAzayena siddharSikRtaM tadvarNanaM sAkSAdgurutvenaiva svIkRtya siddharSi-haribhadrayoH parasparaM vAstavikaguru-ziSyabhAvasambandha darzayituM prayAsaH kRtaH / parantu, tatkRtakalpanAyA prAntimUlatvamasmadIyena nimnalikhitakathanena spaSTaM bhAvaSyatIti / siddhAstavikagurustu dellamahattaraziSyo marpirAsIt / etadviSayaka ullekhaH spaSTatayA tasyA eva kathAyAH prazastau saptame padye kRto vartate / pathA " sadIkSAdAyakaM tasya svasya cAhaM guruttamam / namasyAmi mahAbhAgaM garSimunipuGgavam // " vayaM tvevaM sambhAvayAmaH-haribhadrAvaracitAyA lalitavistarAkhyavRttyA avalokanena siddharSemithyAbhrAntirvinaSTA, samyagdRSTeizva samutpannA bhavet / atastena svakathAprazastI, pUrva vAstavikaguruM varNayitvA, pazcAt pakSAntaravAcakaM ' athavA ' zabdaM ca prayujya prakArAntareNa saddharmaprAptau nimittabhUtatvAtharibhadro'pi dhamabodhakaragurutyenopavarNita iti / 'siddharharibhadrasya sAkSAtkAraH sanAtaH' etadarthapratyAyakaM tvekamApa vAkyaM tasyAM mahatyAM kathAyAM kvApi na dRSTipathamAyAti / pratyuta, tadiparItAyAni kila nekAni vAkyAni darzayituM shkynte| tathA hi-pUrvollikhiteSu prazasnigata haribhadraprazaMsAgarbhiteSu triSu padyadhu, antimapapastha bhAvAyo vizeSeNa vicAraNIyaH / Asman padye sidapirevaM sUcayati-AcAryaharibhadraH [ viziSTajJAnavalena] 'anAgatam / arthAd bhaviSyatkAlavartinaM mAM jJAtvA, [manye ] mama hitAyaiva ' lalitavistarA' nAnI caityabandanasUtravRtti viracitavAn , iti / atratya ' anAgataM' zabdasya 'bhaviSyatkAlavartinam ' itye. 32 lalitavistarAvRttyA upari paJjikAnAmaTIkAkA municandramariNA svaThIkAprArambhe nimnAgisvitaM paya sandRndhaM, tasyAvalokanenApi asmatkRtasambhAvanA sapramANA pratibhAti / yathA "yAM budambA kila siddhasAdhurakhihavyAkhyAtRcUDAmANa: sambuddhaH sugasapraNItasamayAbhyAsAcalacetanaH / yatkartaH svakRtau punamurutayA cakra namasyAmasau ko khenAM vivRNotu nAma vibRti smRtya tathA'yAtmanaH // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ woojepueuquebeueun MM eins ejeun-Jepueuquerg wemseweypns awjus harinAcAryatatadarya vihAya na kazcidaparo'rtho'tra saGghaTate / punaH, etadbhAvArthasaMvAdi kathanaM kathAmAge'pi prathame prastAva spaSTatayA likhitaM dRzyate / yathA " ye ca mama sadupadezadAyino bhagavantaH sUrayaste viziSTajJAnA eva, yataH kAlavyavahitairanAgatameva taitiH samatto'pi madIyavattAntaH / svasaMvedanasiddhametadasmAkAmati / " asmiavataraNe siddharSiNA 'ye ca mama sadupadezadAyano bhagavantaH surayaH' ityAdivAkyena upanayarUpeNa yasya 'dharmabodhakara ' sarervarNanaM kRtam , tad haribhadrAcArya ne lakSyokRtya; iti prazastigatena haribhadraprazaMsAtmakena prathamapadyena ('AcAryaharibhadro me dharmabodhakaro guruH / prastAve bhAvato hanta sa evAghe niveditaH / ityanena ) spaSTamavagamyate / punazcAvevAvataraNe 'kAlavyavahitaranAgatameva' ityAdi-vAkyagatena 'kAlanyavahitaH' iti, 'anAgata' hI ca padavyena. kramazaH sadupadezadAyinAM svAbhimA roNAM svasmAt sudUraparvavartitvam , svasya ca vyavahitaM taduttaravartitvaM spaSTamevAveditam / __ evaM coktaH sidareva vacobhiH 'siddharSi-haribhadau na samakAlavalinI, kintu tayormadhye kAlakRtaM kimapi vyavadhAnamavazyamAsIt / ' iti nirvivAda siddhyati / kica, tapoIyoH samakAlavartitvAbhAvanizcAyakamadhikaM spaSTamanyat pramANaM prAkRtabhASAnivadAyAM 'kuvalayamAlA' nAmnyAM bRhatyA kathAyAmupalabhyate / iyaM ca kathA dAkSiNyacihnopanAnA udyotanariNA viracitA / asyA racanA, ekadivasanyUne satazatItame zakIye saMvatsare-arthAt 699 33 upami0 pRSTha 8. paMkti / 34 patasyAH kathAyA ullaMkhaH prabhAvakacaritre'pi siddharpipravandhe samupalabhyate / tatra, asyAH kartA pAkSi nnycinhmuuriHsiruvndhutvenopvrnnitH|siddhH svakIyAyAH kathAyAH praNayane'pi.iyameva kathA nimittIbhUtA'bhUt, ityapi tatra spardhanirdiSTamAsta / caritrakArasyaitatkathanaM vayaM samyag nAbagacchAmaH / pataH kuvalayamAlA-upamitibhavaprapaJcayoIyoH kathayo: prazastigatAbhyAM samayajJApakAbhyAM nidezAbAM spaSThameva jJAyate-et tayoH kathayo racanAsamaye sAviMzatyadhikazatavarSapramANaM myvdhaanmaasiit| prabhAvakacaritrastha etadviSayaka ullekha IdRzaH" sUridAkSiNyacandrAkhyo gurubhrAtAsti tasya saH / kathAM kuvalayamAlAM pake zRGgAranirbharAma // kiJcisiddhakRtagranthasonprAsaH so'vadattadA / likhitaiH kiM namo granthastadavasthAgamAkSaraH // zAnaM zrIsamarAdityacaritaM kItyate bhavi / yadasAmiplutA jIvAH bhuttaDhAca na jAnata // athotpattirasAdhikyasArA kiJcitkathA'pi me / aho ! te lekhakasyava pranthaH pustakapUraNaH // atha siddhakaviH prAha mano dunopi no varam / vayo'tikrAntapAThAnAmIdRzI kavitA bhavet // kA spardhA samarAdityakavikhe pUrva sUriNA / khadyotasyeva sUryega mAdRgmandamateriha // isthamuddAjatasvAntastanAsau nimama budhaH / anyadujoSasammA prastAvASTakasambhRtAm // myAmupamitibhavaprapaJcAkhyAM mahAkathAm / subodhakArthatAM viduttamAGgavidhUnanIm // andhaM pyAkhyAnayogyaM yadenaM cakre zamAzrayam / ataH prabhRti so'sya gyAlyAtRvirudaM dadau // " prabhAvakaritram . pRSTha 201-02 DaoN. yAkobImahAzayenapA zlokAnAM punarAglabhASAyAM viparIta pavA'nuvAdaH kRtH| tena vi ivalayamAlAkathAM siddhapareva kRtitvena vijJAya tadanurUpa padAthoM visivaH /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavanirNayaH / 11 zakavarSIyacaitrakRSNacaturdazyAm, samAptimagamat / etadarthako nirdezaH kathAkRtaiSa prazastimAnte kRto ' sti / yathA " aha codasIe citassa kiNhapatrasvammi / nimpaviyA bohakarI bhavvANaM hoDa sabvANaM // ' .... "sagakAle bologe varisANa saehiM satahiM gaehiM / egadiNe gaNehiM esa samatA varaihammi // " bAkavikRtAyAM havakhyAyikAyAm, ghanapAla kaviviracitAyAM ca tilakamaJjaryAmiva etasyAmapi kathAyAmAdo kavinA katipaye prAcInAH kavayaH prazaMsitAH / tatra mAnte haribhadrasUrirapi matramarasaparipUrNa' samarAditya ' caritrakartRtvena samyak prazaMsitaH / ' jo icchA bhavavirahaM bhavavirahaMko na bandha (nda 1 ) e suyaNo / samaya saya satyagurU go samaramiaMkA ( rAiccA ? ) kahA jassa // 36 ( evaM hi kathAmAnte'pi prazastibhAge haribhadrasyollekho vartate; kintu, vizeSavicAraNIyatvAt tadviSaye purastAdvicAraM kariSyAmaH / ) anena pramANena spaSTameva yan - haribhadrasya, saptazatItamAt (700) zakAbdAt - arthAt, paJcatriMzadadhikASTazata mAt ( 832 ) vikramAbdAt, aSTasaptatyadhikasaptazatItamAt (778) sRSTAbdAd vA - arvAcInatvaM kathamapi nAbhyupagantuM zakyate / athAtrAyamaparaH prazna udbhavati - ' yadi haribhadrasya ' kuvalayamAlA-kathA ' gatenoktenAsandiudhapramANena siddharSisana kAlavartitvaM na siddhyate, tadA punaH pUrvoktamAkRtagAthAmAmANyena tasya vikrama/yaSaThazatAbdIvartitvasvIkAre kaH pratyavAyaH 1 ' tatrApIdaM samAdhAnam - etatprabhamayuktena haribhadrIyAnekagranthamatyavekSagenAsmAkametAdRzAni bahUni pramANAni prAptAni yAni tatmAkRtagAthAmAmANyastha balabadbAdhakAni santi / teSAM (pramANAnAM ) aitihAsikadRSTyA paurvAparyaparyAlocanAyAM kRtAyAM haribhadrasya gAthAdinirdiSTaM paJcAzItyadhika paJcazatItame ( 585 ) vikramAbde svargagamanaM kathamapi sAdhayituM na zakyate / vayaM pUrvamevAvocAma, yat-iribhadreza svaraciteSu grantheSu pramANatayA naikeSAM brAhmaNa-bauddha-jainazAkArANAM vicArAH, nAmAni ca likhitAni dRzyante / tatra suparyAlocitasamayAnAM katipayavyakInAM pUrvAparIbhAvAnusayAnenAsmatkRtasya mArutagAthAmAmANyanirAkaraNasya satyanA setsyati, tathA prastutaviSayasya nirNayo'pi sunizcito bhaviSyati / athAtra prasaGgavazAd viduSAM paricayAya haribhadreNa svagranyeSu svatAni bhinnabhinAnakArAjAM nAmadheyAni tAvad nirdizyante -- 35 ' DekkanakAleja ' saMsthitarAjakIya grantha sadasyapustakam / pR0 136 36 tadeva pustakam pR0, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhadrAcAryaspabrAhmaNAH bauddhA:-.. jainaa:avdhuutaacaaryH| kukkaacaaryH| bhaajityshaaH| bhaasuriH| divAkaraH (1) / smaasvaatiH| IcarakRSNaH / dignaagaacaaryH| jinbhdrkssmaashrmnnH| kumaarilH| dhrmpaalH| devvaackH| pataJjalirbhASyakAraH / dharmakIrtiH / bhadrabAhuH / ptnyjliryogaacaaryH| dhrmottrH| mllbaadii| pANinirvaiyAkaraNaH / bhdntH| smntbhdrH| bhagavadgopendraH / bhadantadinnaH / siddhasenadivAkaraH / bhartRharirvaiyAkaraNaH / vsubndhuH| vindhyvaasii| zAntirakSitaH / shivdhrmotsrH| zubhaguptaH / (1) asyAM nAmAvalyAM vaiyAkaraNabhartRharerapi nirdezo dRzyate / asya hi mahAvaiyAkaraNasya nAmadherya hArebhadreNa * anekAntajayapatAkAyAM' dvitreSu sthaleSu smRtam , uddhRtAni ca ' vAkyapadoya 'nAmakAt prasiddhAt tadIyagranthAt kAnicit padyAni / tathA hi(1) auha ca zabdArthatattvavid [ bhartRhariH-TIkA ] __" vAyUpatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarvaM zabdena jAyate // " iti' (2) uktaM ca bhartRhariNA-" yathAnuvAkaH zloko vA / " iti 38 vRSTIyasaptamazatAbdyuttarabhAge bhAratabhramaNakAriNaH 'itsiMga' nAmadheyasya cInadezavAstavyasya viduSaH kathanAnusAreNa, adhyApaka-kAzInAtha-bApU-pAThakamahAzayana svalikhite ' bhartRhariH-kumArilazca ' ityetanAmake AMglabhASAnibaddhe nibandhe," bhartRharermRtyusamayaH pazcAzadadhikaSaTzatItame (650) khuSTAbde ( 693-4 vikramAbde ) sapramANaM sthirIkRtaH / talaiva nibandhe punaH, bhartRharikRta-vAkyapadIya-gatavicArANAM tantravArtikanAmni prasiddha grantha anekazaH khaNDitatvAt tatkartumahAmImAMsakasya kumArilasyApi saptazatI (700) tamavRSTAbdanikaTe vidyamAnatvaM nirNItam / / itazca-haribhadreNa svakRta ' zAstravArtAsamuccaya' nAmakagranthasya caturthastabakagatasya37 anekAntajayapatAkA ( ahamadAvAde muvitA ) pR0 41; kAzyAM mudrite vAkyapadIye pR0 46-7 upari draSTavyam / 38 bAkyapadIye sampUrNaH zloka patAdRzaH" yathAnuvAkaH zloko vA soDhatvamupagacchati / AvRtyA, na tu sa granthaH pratyAvRttyA nirUpyate // 8 // " 39 ja0 ro050 sI0 bo. bre. pu018, pR. 213-238. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayanirNayaH / " Aha cAlokavadvede sarvasAdhAraNe sati / dharmAdharmaparijJAtA kimarthaM kalpyate naraH 1 // ityasya zlokasya svopajJavyAkhyAyAM 'Aha ca-kumArilAdiH' ityanena vAkyena pratyakSa kumArilasyApi nAma ullikhitamupalabhyate / tathA-asya zlokasya pUrvArddhamapi ' mImAMsAzlokavArtikAdeva AdizabdaparAvartanena tadavasthaM samuddhRtamasti / ato nizcIyate-haribhadraH saptazatItama (700) vRSTAbdavartinaH kumArilAdarvAcInaH, sutarAM samakAlIno vA, iti| ( 2 ) api ca-anekAntajayapatAkAyAmeva bauddhatArkikacUDAmaNyodharmapAla-dharmakIrtyAcAryayorapi haribhadrasUriNA spaSTatayA nAmollekhaH kRto'sti / tatrApi ' nyAyavAdi '-dharmakIrtestu nAmadheyaM prAyaH pazcAzatkRtvaH saMsUcitam , avatAritaM ca tatkRtAd -- hetubindu' prabhRtipramANagranthAna anekAvataraNajAtam / udAharaNArtha kAnicidavataraNAnyatra pradarzyante / yathA(1) ' uktameva naH-asmAkaM pUrvAcAryaiH-dharmapAla-dharmakIrtyAdibhiH, dvividhA hi yasmAd rUpAdInAM zaktiH-sAmAnyA-ekA, pratiniyatA c-apraa|'' (2) evaM ca yadAha nyAyavAdI dharmakotiH" bIjAda kurajanmAne--mAtsiddhiAretIdRzI / bAhyArthAyiNI yA'pi kArakajJApakasthitiH // 1 // sA'pi tadpanirbhAsA tathA niyatasaGgamAH / buddhArAzritya kalpyeta yadi kiM vA virudhyate // 2 // ___ ityaadi| tadasAmpranAmeti darzitaM bhavati / ' ( 3 ) ' grAhyagrAhakabhAvalakSaNa eva tayoH pratibandha iti cet, na asya dharmakIrtinA [ bhavattArkikacU DAmaginA ] 'naGgIkRtatvAt / ' ( 4 ) ' dharmakIrtinA' pyabhyupagatatvAd hetuvindau " bhinnasvabhAvebhyazcakSurAdibhyaH sahakAribhya ekakAryotpattau na kAraNabhedAt kAryabhedaH syAt / " ityAzaGkaya " na yathAsvaM svabhAvabhedena tAvazeSopayogatastadupayogakAryasvabhAvavizeSAsaGkarAt' ityAdeH ] svayamevAbhidhAnAt anayorgu ziSyayobauddhatArkikayoH satAsamayaH, mahAmahopAdhyAyasatIzacandravidyAbhUSaNena kramazaH sraSTAdaH 600-635, 635-650 paryantaH sthirIkRtaH / 5 adhyApakakAzInAthapAThakamahAzayalikhitapUrvoktAnebanyollekhAnusAreNa mImAMsAzAstrapAradRzvanA kumArilena ( tantravArtike bhartRhareriva ) zlokavAte ke dharmako vArANAmapi pratikSepaH kRta, iti jJAyate / bhartRharoriva dharmakIrterapi sattAsamayatvena vRSTIyasaptamazatAbdIpUrvArddhasya nirNItatvAt , tadvicArapratikSepakArI kumArilAcAryo hi prAkpradarzita 40 zAsavArtAsamuccayaH (de0 lA jainapustaka0 phaM0 ) pR0 354. 41 anekAntajayapatAkA (amadAbAda) pR0 50. 43 45 'hisTarI oNpha dhI giDIvala skUla oNpha iNDiyana laoNjika ' pR0 102-103 / . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimaprAcAryasvanirNayavat , saptazatItame ( 700 ) hRSTAbda eva vidyamAnaH sambhAvyate / haribhadreNa kumArilasya nAma nirdiSTamiti tu prAgeva pradarzitam / atazca, bauddhatArkikacUDAmaNerdharmakIrtyAcAryAt , tatmatikSepakAt mahAmImAMsakakumArilAcca, tadubhayasiddhAntAlocanAkArI haribhadro'rvAcInaH, iti sunizcitam / / ___khuSTIyasaptazatItamAbda (700 ) vartinaM kumArilaM haribhadraH smarati, haribhadraM puna:-aSTasaptatyadhikasaptazatItama ( 778 ) vRSTAbdavartI kuvalayamAlAkathAkAro daakssinnycihnmriH| ato hetoH, etayoIyorantarAle kAle-arthAt khuSTIyASTamazatAbdImadhyabhAge-haribhadro vidyamAno bhavet , iti niHsandehamanumIyate / (3) anyacca-haribhadrAcAryeNa ' nandIsUtra ' nAmakajainAgamasya saMkSiptaM saMskRtavivaraNaM likhitamasti / asmin vivaraNe bahuSu sthaleSu 'jinadAsagaNimahattara ' viracita-' cUrNi' nAmakamAkRtavyArUyAto'neke prAkRtapAThAstadavasthA eva samuddhRtAH santi / iyaM ca cUrNi: 'zakarAjJaH (0 jasya) paJcasu varSazateSu vyatikrAnteSu aSTanavatiSu nanyadhyayanacUrNiH smaaptaa|' ityanenaiva tatpAntasthita-muSpikAlekhena, zakIyaSaSThazatAbyA antimaprAye varSe --arthAt 676 vRSTAnde 733 vikramAbde vA, viracitA, iti spaSTa jJAyate / ayaM hi cUrNiracanAkAlaH prAkRta gAthAnirdiSTaharibhadrIyamRtyusaMvatsarAt prAyaH saarddhshtvrsspraamto'rvaaciinH| api nAma cUrNiracanAnantaraM paJcaviMzatA pazcAzati vA varveSu vyatikrAnteSveva haribhadreNa strIya vivaraNaM viracitaM bhavet / ato'nayA gaNanayA'pi haribhadrasya vidyamAnatvaM khaSTIyAyAmaSTamazatAbdyAmeva sampadyate etAdRzAnAmanekeSAM sunizcitabAdhakapramANAnAM sadbhAvAt , masihaprAkRtagAthAnirdezAnusAreNa haribhadrasya SaSThazatAbdIvartitvaM kathamapi sAdhayituM na zakyate / tathaiva kuvalayamAlAkathAprAptA'sandi - - 46 namdIsUtrIyasthavirAbalyAH 37 tanamAthAyA vyAkhyA haribhadreNetthaM kRtA'sti'jesi imo' gAhA, vyAkhyA-yeSAmanuyogaH pracarati, adhApi adabharate vaitATyAdArataH / bahumagaroha nirgata prasRtaM prasiddhaM yazo yeSAM te bhngrnirgtyshsH| tAn vnde| sidhavAcakazimyAna skandhi chAcAryAn / kahaM puNa tose aguogo! ucyate-bArasasaMvaccharie mahaMte dubhikkhe kAle bhattA phiDiyANaM (!) gahaNaguNaNaNuppahAbhAvato mutte vipaNaTTha puNo subhikkhe kAle jAte maharAe mahaMte sAdhusamurae vaMdilAyariyappamuhasaMgheNa jo jaM sNbhri| evaM saMpaDiya kaaliymyN| jamhA-payaM maharApa kaya tamhA mAhurIvAyaNA bhnnnni| sA ya khaMdilAyariyasaMmata tti kAuM tassatio aNuogo bhaNNati / aNNe maNaMti jahA suyaM Na nnttuN| tAmma dunbhikkhe kAle je ane pahANA aNuogadharA te viNahA / page khadilAyArapa saMdhire / teNa mahurAe puNo aguogo pavattio ti mahurovAyaNA bhaNNai / tassaMtio aNuogI bhaNNai iti gaathaarthH|" papa sarvo'pi prAkRtapATho haribhavasariNA nandIcUrNitaH samuddhRtaH / evamanyevari anekeDa sthalo braSTuM zakyate / 47 bRhaTTippanikAnAmadheyAyAM prAcInAyAM jainavAGmayasUcyAmapi etadracanAsamayaH sallikhitaH / tathA" nandIsUtraM 700 [ zlokapramANaM ] cUrNiH 733 varSe kRtA, staMbha. ( taMmatIrtha ) vinA [anyatra ] mAsti " (asmaspArthasthaH prAcImA istalekhaH / ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ smynirnnyH| gdhapramANabalAt siddharSisamasamayavartitvamapi na siddhayati / itthaM cAsmadupajhaM vRSTIyASTamazatAbdIvartitvameva tasya mahAmaterniSpatyUhaM sthirIbhavati / na khalvevaM kevalamanumAnasiddhaH kumArilasattAsamaya evAsmatkRtasyAsya nirNayasya mUlAdhArabhUtaM pramANam , kintu sAkSAd haribhadrasUreH sakAzAt saMprAptapramANa nyAyazAstrapANDityasya tacchiSyIbhUtasyaikasya viduSastadviSayakaM kathanamapi mukhyamasti / nanu ko'sau vidvAn ? kiM punastatkathanam ? iti cedudhyate-sa eva pUrvanirdiSTo dAkSiNyacinAparanAmA udyotanasUriharibhadrAllabdhanyAyavidyo vidvAn , kathanaM punastasyA eva kubalayamAlAkathAyAH prazastigrathitam , iti| tatkathAbhazastau kathAkAreNa svapAracAyakamAvazyakaM kiyad varNanaM kRtamasti tatra haribhadrasyApi nirdezaH savizeSa dRSTigocaratAmupayAti / kizcid vistRtA'pi sA prazastiratyupayogitvAt , adyAvadhi purAvidbhiradRSTapUrvatvAcAta tAvat samudriyate 1 atthi payaDA purINaM pavvaiyA nAma rayaNasohillA / tatya TThieNa bhuttA puhaI siritArasANeNa // 2 tassa gurU hariyatto Ayario Asi guttvNsiio| tIe nayarIe dino jiNa-niveso tahiM kAle // 3 [ tassa ] bahukalAkusalo siddhantaviyANao kaI dakkho / Ayariya-devagutto ajjavi vijja(ttharae [se] kittI // 4 sivacandagaNI aha mahayaro tti so ettha Ago desA / siArebhillamAlanayarammi saMThio kapparukkho vv| 5 tassa khamAsamaNaguNo nAmeNaM jakkhadattagANinAmo / sisso mahaimahappA Asi tiloe vi payaDajaso / 6 tassa ya sIsA behuyA tava-vIriya-laddha-caraNa-saMpaNNA / rammo gujjaradeso jehiM kao devaharaehiM // 7 AgAsavappanayare vaDesaro Asi jo khamAsamaNo / tassa muhadasaNe ciya avi pasamai jo ahavvo vi / / saMskRtacchAyA. 1 asti prakaTA. purINAM parvatikA nAma ratnazobhAvatI / tatra sthitena bhuktA pRthvI zrItorasANena // 2 tasya guruharidatta AcArya AsIda guptvNshiiyH| tasyAM nagayoM datto jinanivezastasmin kaale|| 3 tasya bahukalAkuzalaH siddhAntavijJAyakaH kAvardakSaH / AcAryadevagupto'dyApi vistarati yasya kiirtiH|| 4 zivacandragaNI atha mahattara iti so'trAmato dezAt / zrIbhillamAlanagare saMsthitaH kalpavRkSa iva // 5 tasya kSamAzramaNagugo nAmnA ykssdttgaannnaamaa|shissyo mahAtimahAtmA AsIt triloke'pi prkttyshaaH|| 6 tasya ca ziyA bhkaastpo-viirylbdhcrnnsmpnnaaH| ramyo gurjaradezo yaiH kRto devamUhakaiH // 7 AkAzavapranagare vaTezvara AsIt yaH kSamAzramaNaH / tasya mukhadarzanenaivApi prazAmyati yo'bhnyo'pi|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhadrAcAryasya8 tassa ya AyAradharo tattAyario ti nAmasAraguNo / Asi tavateyanijjiyapAvatamoho diNayaro vva / / 9 jo dUsamasalilapavAhavegahIrantaguNasahassANa / sIlaGgaviulasAlI laggaNakkhaMbho vva nikaMpo // 10 saM.seNa tassa esA hiridevIdinnasaNamaNeNa / raiyA kuvalayamAlA vilasiradakkhiNNaindheNa // 11 dinajahicchiyaphalao bhukittiikusumrehiraabhoo| Ayariya-vIbharaddo avA ( hA ) varo kapparukkho vva // . 12 so siddhaMta [mmi] guru (rU ), pamANa-nAeNa ( a ) jassa hArebho / bahugganthasatthavittharapayaDa-[ samattasua] scctyo|| 13 rAyA [ya] khattiyANaM vaise jAo vaDesaro nAma / tassujjoyaNanAmo taNao aha viraiA teNa // asyAM prazastau prathamaM dazabhirgAthAbhirdAkSiNyacihnana svakIyA mala (dIkSA ) guruparamparA varNitA / tadanantaraM ca tisRbhirgAthAbhirvizeSopakAriNaH pUjyaguravaH prkiirtitaaH| teSu guruSu-anyatamo haribhadro'pi / asya gAthAkulakasyaiSa sphuTArthaH-~yaH-aparaH kalpavRkSa iva yatho sataphalapado bahukIrtikusumasamalaGkRtazca, sa AcAryavIrabhadrastu yasya siddhAnte-arthAt siddhAntAdhyApako guruH, yena ca bahUn granthAn praNIya samasta zrutasya-nikhilajainAgamasya satyo'rthaH prakaTIkRtaH sa AcAryaharibhadro yasya pramANa-nyAya-arthAt pramANa-nyAyazAstrAdhyApako guruH, kSatriyANAM vaMze samutpanno vaTezvaro nAma rAjA yasya ca pitA, tena ' udyotana ' iti mUlanAmnA eSA kathA gunphitA, iti / __ anenollekhena spaSTaM jJAyate yat -kathAkRtA dAkSiNyacinhane haribhadrasUrisamIpe pramANa-nyAyazAstrANAmadhyayanaM kRtam / atra punarviduSAM pura etanivedanasya na kAcidAvazyakatA, yat-AsminnavataraNe varNito'sau haribhadraH, sa eva prAmANikagrAmApraNIH, yasya sattAsamayaM nirNetumayaM nivandha upakrAnto'smAbhiH / yataH 'bahugranthasArthabistaraprakaTasamastazrutasatyArtha-' iti vizeSaNaviziSTaH kazcidaparo haribhadrasUriradyAvadhi jainavAGmaye na kvApi dRSTaH, zruto vaa| tadevam-kevalavizuddha-prazamarasaparipUrNa-samarAdityakathAkartA haribhadrasUriH, zAntarasamizri .8 tasya cA''cAradharastattvA(tA.)cArya iti naamsaargunnH| AsIt tapastejonirjitapApatamautho dinakara iv|| 9 yo duSamasalilapravAhavegahiyamANaguNasahasrANAm / zIlAGgavipulazAlo lagnastambha iva niSkampaH // 10 ziSyeNa tasyaiSA hIdevIdattadarzanamanasA / racitA kuvalayamAlA vilasada-dAkSiNyacihnana // 11 dattayathepsitaphalako bahukIrti kusumarAjamAnA''bhogaH / AcArya-vIrabhadro'thAparaH kalpavRkSa iva / / 12 sa siddhAnte guruH, pramANa-nyAye ca yasya haribhadraH / bahugranthasArthavistaraprakaTasamastazrutasatyArthaH / / 13 rAjA ca kSatriyANAM baMze jAto vaTezvaro nAma / tarayodyotananAmA tanayo'tha viracitA tena // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ snvnirnvH| tabhRGgArarasaparipluta-kuvalayamAlAkathAkRd dAkSiNyacinasUriya-etau dvau guru-ziSyo nissandoM samasamayavartinAveva iti nirNayaH / tAdRza 'bahugranthasArtha ' racanAkAriNaH, paropakAracikIrSayA sarvanA'pratibaddhavihAriNo viduSa bAyuH SaSTiH, saptatirvA varSANi-avazyaM bhavet , iti sambhAvanayA tasya mahApuruSasya jIvanakAlaM vayaM saptazatItamAt vRSTAndAdArabhya saptatyadhikasaptazatItama ( aGkataH 700-770) paryantam , athavA saptapaJcAzadadhikasaptazatItamAd vikramAndAdArabhya saptaviMzatyadhikASTazatItama (aGkataH 757-827) paryantam , sthirIkarmaH / iti zamastu zramaNasaGghAya / pariziSTam / haribhadraH-zAntarakSitazca / mAcAryaharibhadreNa ' zAstravArtAsamuccaya ' nAmake anye kSaNikavAdavicAramImAMsAyA pUrva nyAyapAdino dharmakItarmatamAlocya, tadanantaraM nimnalikhitena zlokena sUkSmabuddheH zAntarakSitasyA'pi pata" syAlocanA ArabdhA / yayA ___ etenaitatpratikSiptaM yaduktaM suukssmbuddhinaa| " nA'sato bhAvakartRtvaM tadavasthAntaraM na saH // " 'asya zlokasya svopajanyAkhyAyAM ' sUkSmabuddhinA' ityasya padasya 'kuzAgradhiyA-bAntarakSitena ' ityevaMrUpAM vyAkhyAM kRtvA spaSTarUpeNa zAntarakSitasya sAkSAnirdezaH kRtaH / __athA'trAyaM praznaH samutpadyate-ko'sau zAntarakSitaH ? kadA ca saJjAtaH 1 iti / etatpaznaparyAlocane kRte sati-idaM jJAyate-ma0ma0 satIzacandravidyAbhUSaNena svIye 'madhyakAlInabhAratIpanyAyazAstretihAsa' nAmaka pustake yasyaikasya bauddhanaiyAyikasya zAntarakSitasya varNanaM likhitamasti, sa evAyaM haribhadrasmRtaH zAntarakSitaH, iti sambhAvyate / tasya zAntarakSitasya sattAsamayo vidyAbhUSaNamahAzayena sva0 749 nikaTavartI sthirIkRtaH / tena hi 'vAdanyAyavRtti-vipazcitArthaH / iti, 'tattvasaGgrahakArikA' iti caitannAmAnau dvau granyo viracitau stH| tatra, dvitIyasya granthasa tu 48 zAkhavArtAsamuccayaH (de0 DA0 jainapu0 ke0 pu. 14.) 49 10 124 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhadrAcAryasva- 10 . 50 'paJjikA 'nAnI ekA TIkA'pi tatsamakAlasaMjAtenaiva nAlandAvidyApIThIyatantrazAsrAdhyApakena mAcAryakamalazIlena likhitA'sti / asya saTIkasya granthasyaikaH prAcIno hastalekho'smAbhirgurjaranApurAtanarAja dhAnyAmaNahilapurapaTTaNanAmnyAM pratiSThitajaina pustakabhANDAgAre dRSTacaraH / haribhadrasUriviracita ' zAstravArtAsamuccaya ' granthasadRza eva sarvadarzanAlocanAtmakaH sa granthaH / prastutanibandhalevanasamaye tasya granthasya purovartitvAbhAvAd naitadvaktuM zaknumo vayaM yat, haribhadrasUriNA zAntarakSitakartRkasupari nirdiSTaM yat zlokArthe samuddhRtaM tad etattattvasaGgrahAntargataM kiM vA anyagranthAntargatam, iti / parantu, etAvA~stu dRDhavizvAso'smAkam - ukta zlokArddham, kiM vA tadukto vicAraH prastutasyaiva zAntarakSitasya nirmite kasminnapi granthe bhavediti / tathA sati, yadi vidyAbhUSaNamahAzayena likhitaH zAntarakSitasamayo vAstavastadA haribhadraH, zAntarakSita - etau dvau samasamayavartamAnAvevAstAm / iha khalu kazcidvidvAnityamAzaGketa - yadi haribhadra-zAntarakSitau dvau samasamaya eva vartamAnAvabhUtAm, tarhi haribhadrakRtaH zAntarakSitavicArapratikSepaH kathaM saGgatimApnuyAt 1 yataH - tasmin purAtane samaye, idAnImupalabhyamAnAni mudraNayantra - samAcArapatra-dhUmazakaTAdisadRzAni sAdhanAni nAsan, sAhAyyAt svalpenaiva kAlena kazcid vidvAn, tadIyo vicAro vA sarvatra vizruto bhavituM zaknuyAta, tathA, tasya jIvitAvasthAyAmeva dezAntarIyAH, sampradAyAntarIyA vA vidvAMso nAmasmaraNam, vicArAlocanaM vA kartuM pArayeyuH / yeSAM asmAkamidaM matam - idaM kila satyam, uktasAdhanavirahite tAdRze purAtane samaye sAdhAraNapaNDitasyAssdhunika samayavat svalpenaiva kAlena sarvatra prasiddhIbhavanaM na sulabham ; tathApi, asAdhAraNamajJAzAlino viduSo vikhyAterdazabhirviMzatyA vA varSeH dezadezAntareSu yatheSTamasaraNaM naivA' zakyam / yataH purA kAle bhAratavarSe etAdRzI paddhatirevAsIt yadA kadA yaH ko'pi - asAdhAraNo vidvAn prAdurbhavati, tadA sa svakIyaM vaiduSyaM prakhyApayitum, digvijayaM ca kartuM deza-dezAna, reSu paribhramaNArthe nirgacchati sma / anekAsu vidvatsabhAsu rAjasabhAsu ca samupasthAyA'parAparaiH prasiddhavidvadbhiH saha vAdavivAdaM karoti sma / sthale sthale svavicArAnuyAyinaH ziSyAna sthApayati / tathaiva yadA kadA yaH kazcid vidvAn navInamapUrvai granthaM likhati, tadA taM granthamanekeSu AdarzeSu avatArya prasiddhaprasiddhatarapustakAgAra - rAjamandira -devAlayAdiSu sthAneSu upahArarUpeNa, prakhyAtatarapaNDitAnAM samIpeSu vilokanAya ca preSayati / iti hetostAdRzaviduSaH svajIvitAvasthAyAmeva yatheSTaprasiddhI prAptavyAyAm, anyAnyavidvadbhizca tadIyagranyAnAM AlocanA- pratyAlocanAyAM kartavyAyAmapi na ca kAcidasambhavanIyatA / 50 aghumA vaTapatrIya ( baDodarA ) rAjyadvArAprakAzita ' gAyakavADas orienTalasIrIkSa' nAmyAM granthamAlAyAM mudrayate para granthaH / 51 ' DekkakamakAleja ' saMsthitarAjakIyagrantha saGagrahasya pustakam, 50 21 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayanirNayaH / haribhadraH-dharmottaraza haribhadrAcAryeNa baudanyAyazAstrasUtraNAsUtradhArAcAryadignAgaviracitasya 'nyAyapravezamakaraNa' nAmakapramANapranyasyaikA 'zibhyahitA' nAnI saMkSiptA vyAkhyA likhitA'sti / etasyA vyAkhyAyA pAdAce 'anumAna ' zabdasya vyAkhyAM kurvatA tena sUriNA (na jAne kena kAraNena-kadAcitspatimrabhena) ekazcintya ullekhaH kRtaH / sA vyAkhyA itthamasti "mIyate'neneti mAnama-paricchidyata ityarthaH / anu' bhandaH pazcAdarthe-pazcAnmAnamanumAnampakSadharmagrahaNa sambandhasmaraNapUrvakamityaryaH / vakSyati ca " trirUpAlliGgAliGgini haanmnumaanmiti"| etadavataraNaprAnte vakSyAte ' iti kriyApadamullikhyAne " trirUpAliGgAlliGgini zAnamanumAnam." iti, yat sUtraM nirdiSTa tadupari kenacit prAcInena paNDitena nimnalikhitA TippaNI kutAssti / yathA ___nanvetatsUtraM dharmottarIyam, na tu prakRtazAstrasatkam / etatzAkhasatvametat sUtram-'liGga punarityAdi / tat kathaM vakSyati ceti ' procyate ? / satyametat- yadyapyatraivaMvidhaM sUtraM nAsti tathA'pi dharmottarIyasUtramatra sUtroktAnumAnalakSaNAbhidhAyakameva, ityaryato'natya-dhotarIyasUtrayoH sAmyameva, ityarthApekSayA vakSyatIti vyAkhyeyamiti na virodhaH / " TippaNIkArasyAnenollekhena spaSTaM nAyate- yat , ' vakSyati' iti kRtvA haribhadreNa yat mUtraM samu. ghRtaM tama dinAgAcAryaracitam , kintu dharmottAviracitam / dimAgIyasUtraM vihAya dharmotarIyaM sUrNa phayamullikhitamAcAryeNa ?' ityasya praznasya vicAraNayA nAstyatra kimapi prayojanamasmAkam / amArka svatredameva vicAraNIyam-yadi haribhadrasamuddhRtasya tasya sUtrasya kartA, TippaNIkArollekhAnusAreNa dharmAtarAcArya eSa, (-TippaNIkArakathane na kasyA api zaGkAyA avakAzaH, kAraNAbhAvAt ) tAI ke'sau dharmottaraH 1 kaya tatkAlaH 1 iti / / adyAvadhi tAvat purAvitsu dharmakIcAryaviracita ' nyAyavindu ' TIkAkartRtvenaika eca.dharmotaraH suprasiddho'sti / parantu, sa haribhadrAnerdiSTasUtrakartA siddho bhavituM naaiiti| yatastasya sacAsamayo vidvadbhiH saptacatvAriMzadadhikASTazatItama ( 847 ) svaSTAndanikaTavartI niiitH| "yadi cAyaM samo vAstavikastarhi sa dharmottaro haribhadrAt prAyaH zatAbdImamitasamayapadhAstI siddhyati / tatatha tatkRtaM sUtraM haribhadrega nirdeSTuM na zakyate / yadi punaranyAnyaiH pramANaistatsUtramasyaiva dharmottarasya kRtitvena saMsiddhyet , tarhi tasya samayo'pi haribhadrasamayAt pUrvavartI, tasmAdabhitro kA svIkartavyo bhavet / 52 mahAmahopAdhyAyasatIzacandravidyAbhUSaNaviracitaM hilarI Ava di mIDIvara skUla bhAva nivana DaoNjika' nAmaka pustakaM (pR. 131) brahandham / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhavAcAryasthaasmanmatena tu haribhadranirdezasUcito dharmottaraH prasiddhadharmottarAtkazcidaparaH purAtano dharmottaraH sambhAvyate / etatsambhAvanAparipoSakaM punardharmottaranAmakavyaktidvayasUcanaparamekaM spaSTaM pramANamapi praaptmsmaabhiH| tathA hi suprasiddhajainatArkikavAdidevasUrinAmnA AcAryeNa svaracita ' syAdvAdaratnAkara' nAmake pratiSThite tarkagranthe prathame paricchede " svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam " ityasya dvitIyasUtrasya vyAkhyAyAM lakSya-lakSaNavAcakazabdayorvidheyA-' vidheyatAmImAMsAvasare prasiddhadharmonarasya tadviSayakA vicArAH savistaraM pratyAlocitAH / tatra cAyaM dharmottarodharmakIrtikRta 'nyAyavinizcaya'-'nyAyabindu' prakaraNayonyokhyAkAratvenopavarNitaH, uddhRtAni ca tatkRtavyAkhyAmadhyataH kAnicid avataraNavacAsyapi / tatraiva punaretasya dharmottaraspa 'vRddhadharmottarAnusArI' iti, 'vRddhasevApasiddhaH' iti ca vizeSaNe api datte dRzyate / prAnte ca eSa vRddhadharmottaravicArAdharIkArakatvena upAlabhyatA'pi / " 53 etadarthasUcakA vAdidevamarikRtA ullevAstvatAdRzAH(1). atrAha dharmottaraH-lakSyalakSaNabhAvavidhAnavAkye lakSyamanUdya lakSaNameva vidhIyate / lakSyaM prisiddha bhavati tatastadanuvAdyam , lakSaNaM punaraprasiddhAmati tadidheyam / ajJAtajJApanaM vidhirityabhidhAnAt / siddheta lakSyalakSaNabhAve lakSaNamanUdya lakSyameva vidhIyata iti |'(syaahaadrtnaakrH, pR.1.) (2) sAdho ! saugata ! bhUbhartudhamakItaniketane / vyavasthA kuruSe nanamasthApitamahattamaH // sahi mahAtmA (dharmakIrtiH)vinizcaye (nyAyavinizcaye) pratyakSamekam, nyAyabindautu pratyakSAnamAne de apyaprasAdhyaiva tahakSaNAni praNayati sma / kiMJca, zandAnityatvAsaddhaye kRtakatvamasiddhamapi sarvaupanyasya pazyAt , tatsitimabhidadhAno'pi na lakSaNasya tAmanumanyase iti svAbhimAnamAtram / api pa, pratyakSalakSaNavyAkhyAlakSaNe lakSyalakSaNabhAvavidhAnavAkye ' ityAdinA lakSaNasyaiva vidhimAbha. pise vidherevAparAdhAna buddhaH, yato 'nyAyavinizcayaTIkAyAM svArthAnamAnasya lakSaNe tatkathaM trirUpachinamAhiNa eva darzanasya nAnumAnatvaprasaGgaH' iti paryanuyujAnaH / etadeva sAmarthyAcaM darzayati yadamume ye'rthe jJAnaM tatsvAmiti / ityanumanyamAnazvAnamApayAsa svayameva lakSyasyApi vIdham / spaSTamedhAbhirabhAsa ra nyAyabinduvRttau etasyaiva lakSaNe " trirUpA lilAdyadanumeyAlambanaM brAnaM tatsvArthamanumAmamiti" (nyAyabinduTIkA, piTarsanasaMpAditA; pR0 21)vinizcayaTIkAyAmeva ca parArthAnumAnalakSaNe "trirUpasya liGgasya yadAkhyAnaM tatparArthamanumAnAmiti / " ca vyAcakSANaH, ityakSaNNaM te vaickssnnymiti|' (syAdvAdaratnAkaraH, pR0 10.) 'api ca bhavadbhavanasUtraNAsUtradhAro dharmakItirapi nyAyavinizcayasyAdya-ditIya-tRtIya-pariccheda "pratyakSa kalpanApoDamabhrAntamiti / 1 / "tatra svArtha trirUpAlliGgato'rthaTTagiti / / " " parArthamana mAnaMda svArthaprakAzanAmiti / 3 / " trINa lakSaNAni; "timirAzubhramaNanIyAnasaMkSobhAdhanAhitavibhramamavikalpakaM jJAnaM pratyakSAmiti / 1 / " " trilakSaNAllikAdyadanumaye'rthe jhAnaM tatsvArthamanumAmamiti / / " " yathaiva hi svayaM trirUpAlliGgato liGginisAnamutpanaM tathaiva paratra linizAnotpipAdAyiSayA trirUpalilAkhyAnaM parArthamanumAnamiti / 3 / " ca vyAcakSANo lakSyasyaiva vidhimanvakItayat / tathA " lakSyalakSaNabhAvavidhAnavAkye" ityupakramya lakSaNameva vidhIyata ityabhidhAnaH karSa na svavacanAvirodhamavabudhyase / ' ( syAdvAdaratnAkaraH, pR0 11) (4)baladevabalaM svIyaM darzayana nidarzanam / vRddhadharmottarasyavaM bhAvamatra nyarUpayat // ( syAhAdaratnAkaraH, pR0 11) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayanirNayaH anena pramANena spaSTIbhavati, yat-bauddhatArkikeSu dharmottaranAmAnau dvau vidvAMsAvabhUtAm / tatra ca nyAyabinduTIkAkAro'rvAcInaH, aparaH prAcInaH / so'paraH punarvidvatsu 'vRddhadharmottara' nAnA prasiddho'bhUt / arvAcIno dharmottaro'pi tasyaivAnuyAyI AsIt iti / / ___ evaM sati, yadi tameva vRddhadharmottaraM haribhadranirdiSTasUtrakartRtvena sambhAvayAmastarhi nAtra kAzcida. saGgAtimutpazyAmo vayam / api ca nyAyavinduTIkAkAradharmottarasya haribhadrAt pUrvavartitvAbhAve'nyata pramAgamapi darohazyate / yathA-dharmottarIyAyA nyAyavinduTIkAyA upari ' malavAdI' nAnakena jainAcAryeNa TippaNI likhitA vartate / tasyASTipaNyA vilokanena jJAyate yam-dharmottareNa svaTokAyAmanekeSu sthaleSu pUrvaTIkAkartuvinItadevasya TIkA duSitA, khaNDitA ce / vinItadevasya sattAsamayaH pratnatattvajJaiH khu. 700 nikaTavartI saMsthApyate / 16 atastatkRtaTIkAyA dUSako dharmottarastasmAt samayAt tu paravatyeka, ityatra tu na ko'pi vivadeta / etAdRzyAM sthitI, kadAcit sa haribhadrasamasamayavartI mantuM zakyeta / parantu, tibbatIyetihAsalekhakasya tArAnAthasya yadidaM kathanam-' AcAryadharmottaraH ' 847 vRSTAbda (5) 'vRddhasevAprasiddho'pi brubennavaM vizaGkitaH / bAlabatsAdupAlabhyavidyaviduSAmayam // ' tathA hi-so'yaM vRddhadharmottarAnusAryapyalIkavAcAlatayA tulyasvarUpayorapi vyutpatti vyavahArakAlayoMratulyatAmupakalpayan bAla ivaikAmapyAgAlaM vegavattayA caLayana dvayIkRtya darzayatItyevamupAla bhyate trvidykovidaiH|' (syAdvAdaratnAkaraH, pR012) (6)'yazcAvAci "ata evetyAdi" tatrAyamAzayaH, lakSyaM hi prasiddhamanuvAdyaM bhavatItyasmAd bhUtavibhakto dvitIyAdyAH samupAdIyante ' lakSaNaM punaraprasiddhaM vidheyamityato bhavyavibhaktiH prathamaiva prayujyata iti / so'yaM sAhityajJatAbhimAnAta tatra vRddhadharmottaramadharayati, svayaM tvevaMbyAcaSTe iti kimanyadastha devAnApriyasya zlAghanIyatA prjnyaayaaH|' (syAdvAdaratnAkaraH, pR0 13) [mAgIla pAnAvarIla TIpa samApta.] 54 iyaM TippaNI samprati bigliothikA buddhikA ' nAmnyAM pranthamAlAyAM ( rAsiyAdaze ) muvyale 55 TippaNIkArasyaitadarthasUcakAni kAnicidAkyAnAmAni(1) samyagjJAnetyAdinA vinItadevavyAkhyAM dUSayati / ( pR03) (2) 'heyo'rtha ityAdinA vinItadevasya vyAkhyA dUSitA / ' ( pR0 13) (3) uttareNa granthena 'sarvazabda ' ityAdinA TIkAkRtAM vyAkhyAM duussyti| vinItadeva-zAntabhadrA pAne. vamAzaGkaya vyAkhyAtam / ' (pR13) ( 4 ( 'anena lakSyalakSaNabhAvaM darzayatA vinItadevavyAkhyAnaM sajJAsaJjisambandharUpaM pratyuktam / ' ( 1027) (5) tena yadvinItadevena sAmAnyayorvAcyAcakabhAvanaGgIkRtya nirvikalpakatvAnindriyavijJAnasya prA. ditaM tad dUSitaM bhaGgyA / (pR. 23-4) 56 ma0 ma0 satIzacandravidyAbhUSaNalikhita 'hisTAra Apha di miDivalasphUla Ava inDiyana laoNnika ' . nAmaka pustakaM draSTavyam / (pR0 119) . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhadrAcAryasya 57 vidyamAnasya baGgadezazAsakanRpativanapAlasya samavartI AsIt ' iti / tasya kimapi pramANamadyAvadhi na prasiddhimAyAtam, ato'sya dharmottarasya haribhadrAdavakAlavartitvasvIkAre na ' dasAmaJjasyam / 22 '_ haribhadraH - malavAdI ca / haribhadra-dharmottarayoriva haribhadra-mallavAdinorapi paurvAparye ekA jaTilA samasyA samupati jainatattvajJAna mUlAdhArabhUta - nayavAda siddhAntapratipAdakasya ' dvAdazAranyacakra' nAmakamahAgranthasya ' mallavAdI 'nAmAcAryo jain|ye itihAse suprasiddhaH / enameva tArkikaziromaNiM haribhadrasUriranekA patAkAyAM dvitreSu sthaleSu Aha ca vAdimukhyo mallavAdI sammatiTIkAyAm ' ityetAdRze khena jaina sAhityazekharAyamANa -' sammatiprakaraNa ' nAmaka mahAtapranthasyA'pi TIkAkAratvena i vAn / ayaM cAcAryo'dyAvadhi jaina paraMparAyAM sAdhAraNataH vRSTIyacaturthazatAbdIvartI manyate / 58 6 itaca, uparitana pariziSTasUcanAnusAreNa dharmottara kRtanyAyavinduTIkAyASTippaNIkAratvenAi vAdana eva nAma avApyate / sAmAnyato jainavAGmaye'dyApi mallavAdinAmna ekasyaivAcAryasya / tatvAt, uktamasiddhatArkikamalavAdi-nyAyabinduTe) kA TeppaNakAramadhvAdinA ra kyasvIkAre viduSa ntiH sAhajikI / anayaiva bhrAntyA vidyAbhUSaNamahAzayena masiddhatArkikamavAdinaH khaSTIyanava dIvartitvaM sthApayituM prayAsaH kRtaH / 59 parantu, asau prasiddhatArkikastu haribhadreNa svayaM spaSTaM smRtatvAt tasmAt prAcIna eva, trAghunA na svalpo'pi kasyAzcit zaGkAyA avakAzaH / tathaiva, uparitane pariziSTe dha haribhadrAt pazcAdvartitvena pradarzitatvAt TippaNIkAroM malavAdI hi haribhadrAdarvAcInaH ityapi meva / tatazca - dharmottaranAmAnau dvau bauddhAcAryAviva malavAdinAmAnau jainAcAryAvidhi dvAveva svIkara ityasmAkamatra nirNayaH / 4 haribhadraH - zaGkarAcAryazca / haribhadrasUreH samayanirNayena, tatsAhityAvalokanena ca mAyAvAdamatiSThApakasyA''dimazaGkara, yasasamaya viSaye'pi kiyAn nirNayaH kartuM zakyate / tatra tAvat purAvidAM viduSAmasmin viSaye'nekAni matAni vilokyante / kasyacinmatena 57 tadeva pustakam ( pR0 131 ) 58 anekAntajayapatAkA [ yazovijayagranthamAlAyAM mudritA ] pR0 47-48; 99 59 ' hisTarI Ava di miDivalaskula Ava inDiyana laoNjika pR0 34. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayanirNayaH / 26 rAcAryaH khalu vRSTAbdAt zatazo varSANi pUrvavartI, kasyacinmatena vRSTIyapaJcamazatAbdIvartI, keSAMcintena ca SaSTha- saptamA'STamAdizatAbdIvartI vA iti / asmanmatena punaH sa hi - advitIyo'dvaitavAdI mahAtmA haribhadrAtvarvAcIna eva, na prAcInaH; haribhadreNa svagranthe kvApi tatsUcanasyAkRtatvAt / haribhadrayagranthAnAM vilokane spaSTameva jJAyate, yat - tena sUriNA svapUrvavartinAM prAyeNa sarveSAM prasitarajJAnAM matAni mImAMsitAni, nAmasmaraNAni ca kRtAni / yadi zaGkarAcAryasadRzo hi mahAn tatrajJaH svasmAt pUrvavartI, jAto bhavet, tarhi tasyApi nAmasmaraNam, matamImAMsanaM vA haribhadreNAvazyaM kRtaM bhavet / zaGkarAcAryasya matamImAMsane tu haribhadrasya viziSTaH prasaGgo'pi prApta AsIt / yataH -- zaGkarAcAryega hi svakIyazArIrikabhASye dvitIyAdhyAyaga nadvitIyapAdIya' naikasminnasambhavAt ' ityAdi ( 2, 2, 33-36 ) sUtravyAkhyAvasare jainadarzanamUlabhUta - ' anekAntavAda ' ( syAdvAda ) siddhAntasya upari nai ke sadAkSepAH kRtAH santi / hArebhadrega punaH -- ' anekAntajayapatAkA ' granthaH samagrapratipakSidAzIne kakRtAne kAntavAdaviSaya kadoSAropaNadUrIkaraNAya, svasidvAntasthApanAyaiva ca vi , to'sti / tathA sati yadi zaGkarAcAryo haribhadrAt pUrvavartI tadA kathaM na zaGkarakRtAne kAntavAdaviDambanaM haribhadreNa prativiDambitaM dRzyeta ? iti / tathaiva, haribhadrega strIyeSu grantheSu naikeSu sthaleSu samucitarUpeNa brahmAdvaimanasya yathAbhimataM mImAMsA kRtA varIvRtya, tatrApi na kutracit zaGkarAcArya - vicArANAmanusaraNam Alocanam, vivecanaM vA kRtamupalabhyate / ato jJAyate haribhadrAdarvAcIna eva zaGkarAcAryaH / evaM ca sati, prasiddhadezabhakta lokamAnyena sugRhItanAmayeyena tilakopanAmnA bAlagaGgAdhareNa svakRta 'karmayogazAstrAparanAma ' ' gItArahasya' granye zaharAcAryasya vidyamAnatvaM 688-720 vRSTAbde yadanumitaM tana samyagava bhAsate, kintu, adhyApakakAzInAthapAThaka mahArAna vRSTAbda 788-820 yAtrad yaH samayaH sthirIkRtaH sa eva asmAkaM sayuktikaH, sunizcitaH pratibhAti / ityalaM prasaGgena / Eo 60 ' jarnala bo0 0 0 e0 so0 pustaka 10 pR0 88 96 ityAdi / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com