Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહોપાધ્યાય શ્રીમદ યશોવિજયજી સ્વાગત
SOUT]G]
ચારિત્રનો સાર મુકિત
અધીશનું મળ શાના
રાાનનો સાર ચારિત્ર
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાન્ત મહોદધિશ્રીવિજ્યમસૂરિપરમગુરુભ્ય નમઃ
એ નમઃ ન્યાયવિશારદ મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજ્ય મહારાજ વિરચિત
જ્ઞાનસાર [ પણ ભાષાર્થ સહિત ભાવાનુવાદ ]
? સયાજક-સંપાદક : સ્વ. સિદ્ધાન્તહેદધિ પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રી પ્રેમસૂરીશ્વરજી મના શિષ્યરત્ન પરમગીતાર્થ આચાર્યદેવ શ્રીહીરસૂરીશ્વરજી મ.ના શિષ્ય પરાર્થપરાયણ પૂ.મુ.શ્રીલલિતશેખર વિજયજી મહારાજના શિષ્ય પૂ. મુનિરાજ શ્રી રાજશેખર વિજયજી
–પ્રકાશકશ્રી આરાધના ભવન જૈનસંઘ [ દાદર-મુંબઈ)
(જ્ઞાનદ્રવ્યમાંથી) પ્રથમ આવૃત્તિ,
નકલ ૧૦૦૦ : : મૂલ્ય રૂ. ૨,૫o :
: વીરસંવત્ ૨૪ :
વિભાવ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમપ ણ
સંસારસાગરને પેલે પાર
લઈ જતી મારી
નૌકાના
સફળ
સુકાની
સયમજીવનની પરમગીતા ૫. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હીરસૂરીશ્વરજી મહારાજના પુનિત પાણિપદ્મમાં. સમ કેઃ– મુનિરાજશેખર વિજ્ય
સંગીતા સેટિંગ વસ,
મુદ્રક : ભોગીલાલ વી. દેસાઈ ૨૬, સત્યમ સાસાયટી, શાહપુર, બહાઈ સેન્ટર, અમદાવા—૧.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદકીય વક્તવ્ય
પૂર્વે જ્ઞાનસાર ગ્રંથનું પણ ભાષાથ સહિત ભાવાનુવાદ રૂપે પ્રકાશન થઈ ગયું છે, જેનું સંપાદન પંડિત શ્રી ભગવાનદાસ હરખચંદે કર્યું છે. એ ગ્રંથ અલભ્ય બની જવાથી મહત્વના સ્થળે વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ કરીને સ્વપજ્ઞ ભાષાર્થ સહિત જ્ઞાનસારગ્રંથનું સંપાદન કાર્ય કરવાની લહેરુચંદ ભેગીલાલ ગ્રંથમાળા તરફથી મને વિનંતિ થઈ. મેં એ વિનંતિ તરફ લક્ય ન આપ્યું. ફરીવાર વિનંતિ થઈ. આખરે મેં આ ગ્રંથનું સંપાદન કરવાનો નિર્ણય કર્યો. પંડિત શ્રી ભગવાનદાસ હરખચંદ સંપાદિત જ્ઞાનસાર ગ્રંથ જ સુધારા-વધારા સાથે પ્રકાશિત થાય એ માટે મેં પ્રયત્ન કર્યો. પણ તેમાં મને સફળતા ન મળવાથી સ્વતંત્ર સંયોજન–સંપાદન કરવાને નિર્ણય કર્યો. સ્વોપાભાષાર્થ શ્રી લાલભાઈ દલપતભાઈ ઈન્સ્ટીટયુટની બે હસ્તલિખિત પ્રતાના આધારે લખ્યો છે. પંડિતજી સંપાદિત ગ્રંથ પણ સાથે રાખ્યો હતો. પ્રાચીન લિપિ વાંચવાને મહાવરે ન હોવાથી ત્યાં અક્ષરે ઉકેલી શકાય નહિ ત્યાં તથા સંદિગ્ધ કઈ કઈ સ્થળે એ ગ્રંથને ઉપયોગ કર્યો છે. પંડિતજીએ જે રીતે ભાષાર્થ લખ્યો છે તે જ રીતે મેં લખે છે. અર્થાત જેમ પંડિતજીએ ભાષાર્થના પૂ. શ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજના શબ્દોમાં ખાસ ફેરફાર કર્યો “ નથી, તેમ મેં પણ તેમાં ખાસ ફેરફાર કર્યો નથી. પંડિતજીએ ક્રિયાપદના પ્રાચીન ભાષાના રૂપોને બદલીને વર્તમાન ભાષાના રૂપે મૂક્યાં છે. મેં પણ તેમ જ છે. પંડિતજીએ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્લેકના દરેક શબ્દના બધા જ અક્ષરે લખ્યા છે, જ્યારે મેં બહુધા જે શબ્દમાં બેથી વધારે અક્ષરે હેય ત્યાં ટુંકાવીને આદિ અક્ષર લખ્યો છે. કર્તાએ (પૂ. શ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજે) ભાષાર્થમાં ઘણા સ્થળે વધારે અક્ષરવાળા શબ્દોને ટુંકાવીને લખ્યા છે. ભાષાર્થમાં કઈ કઈ સ્થળે શબ્દાર્થ ઉપરાંત વિશેષ લખાણ પણ છે. તેને મેં ભાવાનુવાદમાં પ્રાયઃ લઈ લીધો છે.
ભાવાનુવાદમાં જ્યાં જ્યાં વિશેષ સ્પષ્ટીકરણની જરૂર લાગી ત્યાં ત્યાં મેં મારા ક્ષયોપશમ મુજબ સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. ભાવ વિશેષ સમજાય એ માટે કાળજી રાખી છે. પણ
ક્યાં વિરાટકાય રહસ્યપૂર્ણ આ ગ્રંથ અને ક્યાં મારી સાવ. વામણી શક્તિ ! એટલે આમાં કઈ જાતની ખામી નથી. એમ માનવું એ નરી ધૃષ્ટતા જ ગણાય. સંપૂર્ણ ભાવાનુવાદ પંડિતવર્ય શ્રી પુખરાજજી અમીચંદજીએ કાળજીથી. તપાસ્યો છે. આમ છતાં આમાં કંઈ પણ શાસ્ત્રવિરુદ્ધ લખાયું હોય તો તે બદલ અંતઃક@થી ક્ષમા યાચું છું.. આમાં ક્યાંય પણ ભૂલ ખ્યાલમાં આવે તે મને જણાવવાની કૃપા કરે એવી વાચક મહાશયને વિનંતિ કરું છું. સંપાદન સારું થાય એ માટે વિદ્વાન પૂ. મુનિરાજશ્રી રાજેંદ્ર વિ.મ.ની ચીવટ અને પ.પૂ. મારા ગુરુદેવશ્રી (શ્રી લલિતશેખર વિ મ.) ન પ્રફસંશોધનાદિમાં સહગ ચિરસ્મરણીય બની રહેશે. લક્ષ્મીવર્ધક જૈન ઉપાશ્રય, વિ. સં. ૨૦૩૦ મુનિ શાંતિવન, અમદાવાદ-૭ શૈ. સુ. ૧૩ રાજશેખરવિજ્ય
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાકથન
જનશાસનમાં કેવળ તત્ત્વજ્ઞાનની કિંમત નથી, તત્વજ્ઞાન સાથે આચાર હાય, આચારપ્રેમ હોય તે જ તેની કિંમત છે. આથી જ જૈનશાસનમાં થયેલા મહાપુરુષોના તાત્ત્વિક ગ્રંથ ગણુ આચારની પ્રેરણું આપનારા હેય છે. પ્રસ્તુત જ્ઞાનસાર ગ્રંથ તત્ત્વજ્ઞાનપૂર્ણ હવા સાથે વૈરાગ્યપૂર્ણ હેવાથી સાધકોને ઉચ્ચકેટિની સાધના–આચાર માટે માર્ગ દર્શક અને પ્રેરક છે. સામાન્ય છથી આરંભી ઉચ્ચકક્ષાના આરાધક સુધીના સહુ કોઈ તત્ત્વજિજ્ઞાસુઓને સુંદર જીવન જવવામાં આ ગ્રંથ દીવાદાંડીની ગરજ સારે છે. તેમાં ભરેલો વૈરાગ્ય આચારની શિથિલતાને ખંખેરી નાખવાની પ્રેરણું અને બળ આપે છે. સ્વ. પ. પૂ. પં. ૧૦૦૮ શ્રીકાંતિવિજયજી મ. સાહેબ મને વારંવાર કહેતા હતા કે “જ્ઞાનસાર ગ્રન્થ કેવળ ભણવા માટે જ નથી, પરંતુ સતત વિચારપૂર્વક આચરણમાં મૂકવા જેવો છે.”
આ ગ્રંથની પૂર્ણ જરૂરિયાત અને મહત્તા તે જે સાધક આત્માઓ વારંવાર પઠન-પાઠન કરે તે જ જાણું શકે. આ ગ્રંથ સામાન્ય અભ્યાસકોથી આરંભી વિદ્વાન ગીતાર્થ મહાપુરુષને પણ અત્યંત ચિંતન અને મનનીય હોવાથી એને જનશાસનની મહાન ગીતા કહીએ તે પણ અતિશયોક્તિ ભર્યું ન જ કહેવાય. આના ઉપર જેમ જેમ ચિંતન-મનન થાય તેમ તેમ નવું જાણવાનું મળે એ મારો અનુભવ છે. આ ગ્રંથના બત્રીશ અષ્ટકોમાં પ્રત્યેક અષ્ટકમાં એક એક વિષય ટૂંકમાં બતાવેલ હોવા છતાં
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે સચોટ અને રહસ્યપૂર્ણ છે કે એનું પૂર્ણ રહસ્ય સમજવા માટે પ્રત્યેક વિષય ઉપર ભિન્ન ભિન્ન ગ્રંથ લખાય તો પણ ઓછું પડે. આનું પઠન-પાઠન ખૂબ જ વધે એ અત્યારે ઘણું જ જરૂરી છે.
આ ગ્રંથ સર્વ કેઈને ઉપયોગમાં આવી શકે તે દષ્ટિબિંદુથી વિદ્વાન પ. પૂ. શ્રી રાજશેખર વિજ્યજી મહારાજ સાહેબે આ પુસ્તિકા તૈયાર કરી છે. ખાસ મહત્વના
સ્થાને છે તે વિષય ઉપર જરૂરી સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. તથા તે તે વિષય બીજા ક્યા કયા સ્થળે છે તે ટિપ્પણમાં બતાવીને તત્ત્વજિજ્ઞાસુઓને સુગમતા કરી આપી છે.
આજના ભૌતિકવાદના વિષથી બચવા નાના મોટા સહુ કેઈ આરાધકો આ ગ્રંથનું કંઠસ્થ કરવા પૂર્વક ચિંતનમનન કરી પૂજ્યશ્રીના આ પ્રયાસને સફળ બનાવે એ જ શુભેચ્છા. વિ. સં. ૨૦૩૦, પુખરાજ અમીચંદજી કેકારી ૌ. સુ. ૩ શ્રીમદ્દ યશવિજ્યજી જૈન સંસ્કૃત પાઠશાલા તા. ૨૬-૩-૧૯૭૪ મહેસાણું (ઉ. ગુજ)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનસાર ગ્રંથથી લાભ મેળવવાને ઉપાય
જ્ઞાનસાર ગ્રંથ શ્રમણ સમુદાયમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. આ ગ્રંથ સ્વજીવન શુદ્ધિ થાટે સર્વ કેઈ સાધકને ઉપયોગી છે, સાધુઓને તો અતિ ઉપયોગી છે. કારણ કે સાધુને–સાધુના જીવનને ઉદેશીને લખવામાં આવ્યું છે. આ ગ્રંથ તાત્વિક હેવા સાથે વૈરાગ્યમય છે. વર્તમાનમાં વિદ્યમાન વૈરાગ્યપ્રધાન ગ્રંથોમાં આ ગ્રંથ પોતાની આગવી વિશિષ્ટતા ધરાવે છે. એની રચના રેચક અને અસરકારક છે.
ચિંતન-મનન પૂર્વક આનું વાંચન કરવાથી સાધનામાં પ્રબળ પ્રેરણા મળે છે. જે સાધક આ ગ્રંથને સંપૂર્ણ કંઠસ્થ કરીને આત્મનિરીક્ષણપૂર્વક ચિંતન-મનન કરે તો જરૂર એનું જીવન સુવિશુદ્ધ બનતું જાય. જે સાધક સંપૂર્ણ ગ્રંથને કંઠસ્થ ન કરી શકે તે પિતાના જીવનની વિશુદ્ધિ માટે અધિક મહત્ત્વના શ્લોકને ચૂંટીને કંઠસ્થ કરીને આત્મનિરીક્ષણ પૂર્વક તેનું ચિંતન–મનન કરે તે ચેડા લેકેથી પણ ઘણે લાભ થાય. અરે! કઈ એકાદ ક્ષેકથી પણ અચિંત્ય ફળ જોવા મળે. શરત એટલી જ છે કે આત્મનિરીક્ષણ પૂર્વક એનું ચિંતનમનન થવું જોઈએ. ચિંતન-મનન પણ જોઈએ અને આત્મનિરીક્ષણ પણ જોઈએ. જીવનની વિશુદ્ધિ માટે વૈરાગ્યપ્રધાન ગ્રંથોનું આત્મનિરીક્ષણ પૂર્વક ચિંતનમનન અનિવાર્ય છે. આપણે એ ન ભૂલવું જોઈએ કે વૈરાગ્યના કોઈ પણ ગ્રંથનું ચિંતન-મનન કે અધ્યયનઅધ્યાપન આત્મનિરીક્ષણપૂર્વક થાય તો જ સફળ બને, આત્મનિરીક્ષણ એટલે શ્લોક વગેરેના ભાવને પોતાના આત્માને અનુલક્ષીને વિચારો.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિરીક્ષણપૂર્વક આ ગ્રંથનું ચિંતન-મનન કરવામાં આવે તો જીવનમાંથી ઘણું દોષ દૂર થાય અને નવા દે પ્રવેશે નહિ. સંપૂર્ણ ગ્રંથ અસરકારક હોવા છતાં અમુક શ્લેકો જીવનવિશુદ્ધિ માટે ખૂબ જ અસરકારક છે. જેમકે, ચિવિચૂત....(અ. ૪. શ્લેક-૮) એ શ્લેના ભાવનું આત્મનિરીક્ષણપૂર્વક ચિંતન-મનન કરવામાં આવે તે આત્મા સ્વાદિષ્ટ ખાન-પાન, ચિત્તાકર્ષક વસ્ત્ર-પાત્ર, મને રંજક મકાન, ભક્તગણાકર્ષણ વગેરેમાં લેવાઈ ન જાય. કદાચ અનાદિ કાળના મેહના સંસ્કારથી ક્યારેક તેમાં રાગ ભાવ થઈ જાય તે પણ જ્યારે રાગભાવ થાય ત્યારે આ શ્લેકના ભાવને યાદ કરવાથી આત્મા તુરત રાગભાવથી પાછો હટી જાય. તેવી રીતે ચર્ચા જ્ઞાનસુધારિ (અ. ૨
ક-૨) એ ના ભાવને આત્મા સાથે વિચાર કરવામાં આવે તો દુનિયાનું નિરર્થક અવનવું જાણવાનો તલસાટ ન થાય. બહારનું નકામું જોવાની ઉત્કંઠા ન થાય. સાધનામાં બિનજરૂરી બલવાની તલપ ન થાય. ગપ્પા મારવાનું ન પાલવે. સાધનામાં અવરોધક કે બિનજરૂરી કશું જ જાણવાની–સાંભળવાની જરા ય ઉત્કંઠા ન થાય. જીવનને વિશુદ્ધ બનાવવામાં બિનજરૂરી કશું જ જોવા આખે તલપાપડ ન બને.
વરવા મHહ્ય......(અ. ૨ શ્લેક ૪) એ લેકનું ચિંતન-મનન કરનાર સંપત્તિના સંતાપમાં શેકાય નહિ, લલનાઓની લપમાં મશગૂલ ન બને, દુનિયાની પંચાતમાં ન પડે. આ રીતે સાધકના બાહ્યદષ્ટિ બંધ થઈ જવાથી તેને વાસ્થષ્ટિ......(અ. ૨૦ શ્લોક ૧) એ શ્વેમાં કહ્યું
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે તેમ અંતરના વૈભવને અનુભવ થાય છે.
આવા તે અનેક શ્લેાકેા આ ગ્રંથમાં રહેલા છે. આવા વૈરાગ્યમય શ્વેાકેાથી ભરપૂર આ ગ્રંથના અધ્યયન– અધ્યાપનથી લાભ મેળવવા–જીવનને વિશુદ્ધ બનાવવા તેનું આત્મનિરીક્ષણપૂર્વ કે ચિંતન-મનન કરવું જોઈ એ. આવા વૈરાગ્યમય પ્રથા પણ જો તેના આત્મા સાથે વિચાર કરવામાં ન આવે તા લાભપ્રશ્ન ન અને. જ્યાં સુધી વીતરાગ અવસ્થા ન આવે ત્યાં સુધી સાધકમાં દોષો તે રહેવાના જ. હા, કાઈ દોષ વધારે પ્રમાણમાં હોય, તા કોઈ દોષ અલ્પપ્રમાણમાં હેાય એવું બને. ભરતક્ષેત્રમાં વર્તમાનકાળમાં ઉચ્ચકક્ષાના સાધકમાં પણ અપપ્રમાણમાં (સૂક્ષ્મરૂપે) તેા દેષા રહેવાના જ. પણ જે દોષો વધારે પ્રમાણમાં (સ્થૂલરૂપે) હેાય તે દેષ। વતમાનકાળમાં અવશ્ય દૂર કરી શકાય. એ માટે આવા ગ્રંથાનું આત્મનિરીક્ષણપૂર્વ ક ચિંતન–મનન કરવું જોઈ એ.
સાધકે સ`પ્રથમ ગુસ્સા, અહંકાર, સ્વાદિષ્ટ ખાનપાનની લાલસા, માન–સન્માનની ભૂખ, હાસ્ય, કુતૂહલ વૃત્તિ, વજ્રાદિની ટાપટીપ, નિદા–વિકથા વગેરે દોષમાંથી ક્યા દોષ મને વધારે પીડે છે તેનુ નિરીક્ષણ કરવુ જોઈ એ. ચાક્કસાઈ પૂર્વક નિરીક્ષણ કરવાથી જરૂર આને ખ્યાલ આવી જશે. સાથે એ પણ ખ્યાલમાં આવશે કે કાઈ એકાદ દોષની વધારે પડતી પજવણીમાંથી ખીજા અનેક દેષા જન્મે છે. પરિણામે જીવનમાં તેના પ્રત્યાધાતા આવતાં મધ જેવા મધુર જીવનમાંથી પણ કયારેક કયારેક તેા કારેલાના જેવા
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
કડવા ઓડકાર આવે છે. આથી જે દોષ વધારે પજવતા હોય તે દોષને દૂર કરવા જ્યારે જ્યારે તે દોષ વ્યક્ત અને ત્યારે ત્યારે તેને અનુરૂપ આ ગ્રંથના શ્લાકનુ ચિંતન-મનન કરવું જોઈએ. જેમ કે, જો ક્રોધ દોષ હેરાન કરતા હાય તે જ્ઞાનબ્યાન...(અ. ૬ શ્લોક ૫) વગેરે શ્લોકેનું ચિંતન–મનન કરવું જોઈ એ. વસ્ત્રાદિની ટાપ–ટીપના દોષ પરેશાન કરતે હાય તા ત્રત્ર્યશુળ......(અ. ૫ શ્લોક ૫) વગેરે શ્લેાકેાનું ચિંતન–મનન કરવું જોઈ એ. જ્યારે માન–સન્માનની ભૂખ જાગે ત્યારે ગૌરવ વૌરવન્યસ્ત્યાત્.......( અ. ૧૨ બ્લેક–૬ ) વગેરે ક્ષેાકેાનુ ચિંતન મનન કરવું જોઈએ. આહારપાણીની લાલસા કે કામવાસના વગેરે દોષ હેરાન કરે ત્યારે સરિત્સન્ન......(અ. છ ક્લાક-૩) વગેરે શ્લોકાનું ચિંતનમનન કરવું જોઈ એ. દાષાને દૂર કરવાના-ઘટાડવાના આ ઉત્તમ ઉપાય છે. કદ્દાચ પ્રારંભમાં એનું ફળ ન પણુ દેખાય. છતાં પ્રયત્ન ચાલુ રાખવાથી લાંખા કાળે અવશ્ય લાભ થાય. વર્ષોથી ઘર કરી ગયેલા શરીરના દોષો પણ જલદી મટતા નથી, તે। અનંત ભવેાથી જડ ધાલીને રહેલા આત્માના દાષા જલદી દૂર ન થાય એ સહેજ છે. કેટલીક વખત એવું પણ બને કે આ પ્રમાણે ક્રોધ વગેરે દોષને દૂર કરવા જેમ જેમ પ્રયત્ન કરવામાં આવે તેમ તેમ દોષ ઘટવાને બદલે ાણે વધતા હેાય એવું લાગે. છતાં હતાશ ન બનતાં પ્રયત્ન ચાલુ રાખવા જોઈ એ. જેમ દીપક મુઝાતા પહેલાં વધારે પ્રજ્વલિત બને છે, તેમ ચારેક મરવાની અણી ઉપર રહેલા દોષ માટે પણ કેમ ન બનતુ હાય ? મરવાનેા સમય આવે ત્યારે રાગી રાજ કરતાં અધિક
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
સ્કૃતિ અનુભવે, અધિક સ્વસ્થ બને એવું કેટલીક વખત નથી બનતું ? ઔષધ આદિથી શરીરમાં રોગોને દૂર કરવાની પ્રક્રિયા શરૂ થાય ત્યારે પ્રથમ કરતાં પણ વધારે પીડા થાય, પણ, પછી થોડા જ ટાઈમમાં તદ્દન શાંતિ થઈ જાય, રોગ મૂળમાંથી ચાલ્યો જાય એવું નથી બનતું ? જે કઈ સાધક આ રીતે દેને દફનાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે તે ટૂંક સમયમાં કે લાંબા કાળે અવશ્ય સફળ બને છે. અરે ! આ ભવમાં નહિ તે આવતા ભવમાં પણ એ દોષો દૂર થશે. અહીં મહેનત કરવાથી આવતા ભવમાં વગર મહેનતે કે અલ્પ પ્રયત્નથી દેષો દૂર થઈ જશે.
સહુ કે આ ગ્રંથના આત્મનિરીક્ષણપૂર્વક ચિંતન– મનનથી પિતાના દોષ દૂર કરીને-ગુણો પ્રકટ કરીને સ્વનું શ્રેય સાધવા પૂર્વક અનેક પરજીવોનું શ્રેય સાધે એ જ શુભેચ્છા. લક્ષ્મીવર્ધક જૈન ઉપાશ્રય વિ. સં. ૨૦૩૦ મુનિ શાંતિવન, અમદાવાદ-૭ શૈ. સુ. ૧૩ રાજશેખર વિજ્ય
*
ગણતમાં બતાવેલી આત્મદેષ નિરીક્ષણની વિધિ અને દોષોને દૂર કરવાનો ઉપાય દરેક સાધકને સાધનામાં માર્ગદર્શક અને પ્રેરક છે. એના આધારે જ મને અહીં આ લખવાની પ્રેરણા મળી છે. સ્વયં સ્વદોષનું નિરીક્ષણ ન કરે, પણ હિતષીઓ અવસરે શાંતિથી મર્યાદામાં પિતાના દોષ તરફ અંગુલિનિર્દેશ કરે એ પણ જેને ન ગમતું હોય તેવા સાધકને કદાચ આ નાહ ગમે. પણ સુયોગ્ય સાધકને જરૂર આ ગમશે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
»
૨૦
૬ શમ
' ૫૪
જ
A
છે
વિષયાનુક્રમ વિષય પૃષ્ઠ | વિષે પૃષ્ઠ ૧ પૂર્ણ અષ્ટક ૧ | ૧૯ તત્ત્વષ્ટિ , ૧૪૧ ૨ મગ્ન , ૧૦ | ૨૦ સર્વ સમૃદ્ધિ ,, ૧૪ ૩ સ્થિરતા
૨૧ કર્મવિપાકચિંતન ૧૫ર ૪ મેહત્યાગ
૨૨ ભોગ ,, ૧૫૮ ૫ જ્ઞાન
૨૩ જોકસંજ્ઞાત્યાગ ૧૬૩
૨૪ શાસ્ત્રદષ્ટિ , ૧૬૮ ૭ ઈદ્રિયજય
૨૫ પરિગ્રહ ,, ૧૭૪ ૮ ત્યાગ :
૨૬ અનુભવ ,, ૯ ક્રિયા ,
૨૭ ગ ,, ૧૮૬ ૧૦ તૃપ્તિ ,,
૨૮ નિયાગ ૧૧ નિલેપ ,
૭૬
૨૯ પૂજા ૧૨ નિઃસ્પૃહ ,, - ૯૦ ૩૦ ધ્યાન ૧૩ મૌન ,,
૯૫ ૩૧ તપ , ૨૩૪ ૧૪ વિદ્યા , ૧૦૩ ૩૨ સર્વનાશ્રય , ૨૬ ૧૫ વિવેક , ૧૯ ૩૩ ઉપસંહાર ૨૩૪ ૧૬ મધ્યસ્થ = ૧૧૯ ૩૪ ગ્રંથકારની પ્રશસ્તિ૨૪૨ ૧૭ નિર્ભય , ૧૩૦ |. ૩૫ બાલબોધ (ટબા)ની ૧૮ અનાત્મપ્રશંસા | પ્રશસ્તિ ૨૪૫
एन्द्रवृन्दनत नत्वा, वीर तत्त्वार्थदेशिनम् । *
अर्थः श्रीज्ञानसारस्य, लिख्यते लोकभाषया । ઈદ્ધના સમૂહથી નમાયેલા અને તત્વાર્થના ઉપદેશક મહાવીર પ્રભુને નમસ્કાર કરીને જ્ઞાનસારનો અર્થ લેકભાષામાં લખું છું. * ભાષાથના મંગલાચરણનો આ શ્લેક છે.
છ
ને
છ
જ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
न्यायाचार्य श्री यशोविजयोपाध्यायविरचितम्
श्री ज्ञानसारप्रकरणम् ।
રથ પૂર્ણતાછમ છે ? ऐन्द्रश्रीमुखमग्नेन लीलालग्नमिवाखिलम् । सच्चिदानन्दपूर्णेन पूर्ण जगदवेक्ष्यते ॥ १॥
(૧) રુવ =જેમ છે. = ઇંદ્ર સંબંધી લક્ષ્મીના સુખમાં મગ્ન થયેલા પુરુષથી ૩૫. = સર્વ . = જગત જી. = સુખમાં મગ્ન થયેલું મ. = દેખાય છે. (તેમ) સ= (સંત-) સત્તા (વિ) જ્ઞાન અને (માન––) સુખથી પૂર્ણ યોગીથી (સંપૂર્ણ જગત) પૂર્ણ = જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રથી પૂર્ણ દેખાય છે. પૂર્ણજ્ઞાનીની દૃષ્ટિ :
(૧) જેમ ઈંદ્રની લહમીના સુખમાં મશગૂલ સંપૂર્ણ જગતને સુખી જૂએ છે, તેમ સત્તા* જ્ઞાન * સત્તા=સદા સ્વરૂપમાં વિદ્યમાનતા. શ્રી દેવચંદ્રજી
મહારાજે સત ને શુભ અથવા શાશ્વત એવો અર્થ કર્યો છે. એમની દૃષ્ટિએ સન્નિવા. પદને અર્થ શુભ કે શાશ્વત જ્ઞાન અને સુખ એ બેથી પૂર્ણ એવો થાય છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨]
અને આનંદ એ ત્રણથી પૂર્ણ વિશ્વના સઘળા જીને જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રથી પૂર્ણ જુએ છે.
જેમ વ્યવહારમાં સુખમાં મશગૂલ બધાને સુખી જુએ છે, તેમ પૂર્ણ [ સામાન્ય કેવલી, અરિહંત અને સિદ્ધ ભગવાન] બધા જીવોને પૂર્ણ જુએ છે. નિશ્ચય નયની દૃષ્ટિએ બધા આત્માઓ - જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રથી પરિપૂર્ણ છે. पूर्णता या परोपाधेः सा याचितकमण्डनम् ।
या तु स्वाभाविकी सैव जात्यरत्नविभानिभा ॥२॥ * (૨) ૫. = પરવસ્તુના નિમિત્તથી ચા=જે પૂત્ર પૂર્ણ પણું (છે) સી = તે વાં. =માગી લાવેલા ઘરેણું સમાન (છે). તુ= પરંતુ ચા = જે વા.= સ્વભાવસિદ્ધ (પૂર્ણતા છે) ૌર્વ=તે જ ના. = ઉત્તમરત્નની કાંતિ જેવી છે.)
પાધિક અને સ્વાભાવિક
પૂર્ણતાનું વર્ણન(૨) સંપત્તિ આદિ પરવસ્તુથી થતી પૂર્ણતા લગ્નાદિ પ્રસંગે માગી લાવેલા આભૂષણો સમાન છે. જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર રૂપ સ્વાભાવિક પૂર્ણતા તે શ્રેષ્ઠ રત્નની કાંતિ સમાન છે.
જેમ માગી લાવેલા આભૂષણથી થતી શેભા કૃત્રિમ છે અને ઉત્તમ રનની કાંતિભા સ્વા
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવિક છે તેમ અજ્ઞાન એ માનેલી ધનાદિકથી પૂર્ણતા કૃત્રિમ છે, અને જ્ઞાનાદિ આત્મગુણેથી પ્રગટેલી પૂર્ણતા સ્વાભાવિક છે.
अवास्तवी विकल्पैः स्यात्पूर्णताऽब्धेरिवोर्मिभिः । पूर्णानन्दस्तु भगवान् स्तिमितोदधिसन्निभः ॥३॥
(૩) રૂવ = જેમ = તરંગાથી .= સમુદ્રની(અવાસ્તવિક પૂર્ણતા હોય તેમ) વિ. = વિકલ્પોથી (આત્માની)) મી. = અવસ્તુથી થયેલી-કલ્પિત પૂ.= પૂર્ણતા સ્થા= હેય. તુ= પરંતુ પૂર્ણા. = પૂર્ણ આનંદવાળે મ. = શુદ્ધસ્વભાવવાળો આત્મા પ્તિ. = સ્થિર સમુદ્રના જેવો (પ્રશાંત હોય છે.)
પાધિક પૂર્ણતાનું કારણ (૩) જેમ તરંગેથી થતી સમુદ્રની પૂર્ણતા અવાસ્તવિક છે, તેમ હું ધનવાન છું વગેરે વિકલ્પોથી થતી પૂર્ણતા અવાસ્તવિક છે. પૂર્ણાનંદ સ્વરૂપ (સિદ્ધ) ભગવાન વિકલ્પ રહિત હોવાથી સ્થિર સમુદ્ર સમાન છે.
સમુદ્રમાં બે રીતે પૂર્ણતા છે. (૧) તરંગથી અને (૨) સ્થિરતાથી. તેમ આત્મામાં પણ બે રીતે પૂર્ણતા છે. (૧) વિકલ્પથી અને સ્થિરતાથી. વિકલ્પથી થતી પૂર્ણતા અનિત્ય છે, કારણ કે પૂર્વે (બીજી ગાથામાં) કહ્યું તેમ કૃત્રિમ છે. સ્થિરતાથી
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪]
પ્રગટતી પૂર્ણતા પૂર્વે કહ્યુ તેમ સ્વાભાવિક હાવાથી નિત્ય છે. આથી નિત્ય પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરવા હું નવાન છુ. વગેરે વિકલ્પાના ત્યાગ કરવા જોઈ એ. जागर्ति ज्ञानदृष्टिश्चेत्तष्णा कृष्णाहिजाङ्गुली । पूर्णानन्दस्य तत्किं स्याहैन्य वृश्चिकवेदना ? ॥४॥
=
-
(૪) ચેતા = જો 7. = તૃષ્ણારૂપ કાળા નાગના ઝેરના નાશ કરવામાં ગારુડીના (=મદારીના) મંત્રસમાન જ્ઞા. – તત્ત્વજ્ઞાન રૂપ દૃષ્ટિ ના. – પ્રગટે છે તત્ – તા પૂ. – પૂર્ણુ આનંદવાળાને હૈ. – દીનતારૂપ વીંછીની પીડા વિઘ્ન – કેમ સ્યાત્ – હાય.
-
-
પૂર્ણાનંદને
પરવસ્તુની તૃષ્ણા ન થવાનુ કારણ
(૪) જો તૃષ્ણા રૂપ કાળા નાગના ઝેર ઉતારવામાં ગારુડી મત્ર સમાન તત્ત્વજ્ઞાન વૃષ્ટિ પ્રગટે છે તેા પૂર્ણાનંદ ભગવાનને દીનતા રૂપ વીંછીના ડંખની વેદના કેમ હાય ?
સ્વ–પરના વિવેક રૂપ તત્ત્વજ્ઞાનદષ્ટિથી તૃષ્ણાના ક્ષય થવાથી પૂર્ણાનંદ અનેલા આત્મામાં દીનતા હૈાતી નથી. આનાથી તત્ત્વજ્ઞાનદૃષ્ટિ તૃષ્ણાક્ષયના રામબાણ ઉપાય છે એ જણાવ્યુ.
पूर्यन्ते येन कृपणास्तदुपेक्षैव पूर्णता । पूर्णानन्दसुधास्निग्धा दृष्टिरेषा मनीषिणाम् ॥५॥
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૫) રેન – જે ધનધન્યાદિ પરિચહ વહે – હીન સત્ત્વવાળા પૂ. - પૂરાય છે તે. – તેની ઉપેક્ષા જ પૂ.- સ્વાભાવિક જ્ઞાનાદિ ગુણની પરિપૂર્ણતા (છે.) પૂ. – પૂર્ણ આનંદરૂપ અમૃતથી આદ્ર થયેલી gષા – આ દ. – તત્ત્વજ્ઞાન રૂ૫ દૃષ્ટિ મ.– તત્વજ્ઞાનીની (હાય છે.) “તત્ત્વજ્ઞાનીની દૃષ્ટિ-પૂર્ણતાની વ્યાખ્યા
(૫) જે ધનાદિકથી હીન સત્ત્વવાળા જીવે પૂર્ણ બને છે તેની ઉપેક્ષા જ પૂર્ણતા છે. પૂર્ણ આનંદરૂપ અમૃતથી આદ્ર બનેલી આ દષ્ટિ તત્વજ્ઞાનીની હોય છે.
તત્વજ્ઞાની આત્મા ધનાદિકથી નહિ, પરંતુ આત્માના અનંતજ્ઞાનાદિ ગુણોથી પૂર્ણતા માને છે.
अपूर्णः पूर्णतामेति पूर्यमाणस्तु हीयते । ... पूर्णानन्दस्वभावोऽयं जगदद्भतदायकः ॥६॥
(૬) .– ધન–ધાન્યાદિ પરિગ્રહથી રહિત પૂ.– જ્ઞાનાદિની પૂર્ણતાને જુતિ – પામે છે. પૂ. – ધનધાન્યાદિ પરિગ્રહથી પુરાતો હી. – (જ્ઞાનાદિગુણોની) હાનિ પામે છે. અયં – આ પૂ. – આનંદથી પરિપૂર્ણ આત્માનો સ્વભાવ ૫. – જગતને આશ્ચર્ય કરનાર (છે.)
પૂર્ણાનંદ સ્વભાવની અદૂભુતતા- :
(૬) ત્યાગના પરિણામ વડે ધનાદિક પૌગલિક પદાર્થોથી અપૂર્ણ આત્મ જ્ઞાનાદિ ગુણેથી
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણ બને છે, અને પુદ્ગલથી પૂર્ણ થતે આત્મા જ્ઞાનાદિ ગુણેથી હીન બને છે. પૂર્ણાનંદ આત્માને આ સ્વભાવ જગતને આશ્ચર્ય કરનારે છે.
લૌકિક કઢાર વગેરે ધાન્યાદિના ત્યાગથી અપૂર્ણ બને છે અને સંગ્રહથી પૂર્ણ બને છે. જ્યારે પૂર્ણાનંદને સ્વભાવ આનાથી વિપરીત છે. આથી પુદ્ગલાનંદી જીને પૂર્ણાનંદનો સ્વભાવ આશ્ચર્ય કરે છે. परस्वत्वकृतोन्माथा भूनाथा न्यूनतेक्षिणः । स्वस्वत्वसुखपूर्णस्य न्यूनता न हरेरपि ॥७॥
(૭) ૫.– પરવસ્તુમાં આત્મપણાની બુદ્ધિથી કરી છે (૩.-) વ્યાકુલતા જેઓએ એવા મૂ. – રાજાઓ ન્યૂ–પિતાની ન્યૂનતાને જેનારા (છે.) 4. – આત્માને વિશે આત્માપણના સુખથી પૂર્ણ થયેલાને .-- ઇંદ્ર કરતાં પણ ન્યૂ. – ઓછાંપાણું – નથી.
પૂર્ણાનંદ-પુદ્ગલાનંદીને ભેદ
(૭) પુદ્ગલમાં આત્મપણાની બુદ્ધિથી વ્યાકુલ બનેલા રાજાઓ પણ પિતાને અપૂર્ણ જુએ છે. આત્મામાં આત્મસુખથી પૂર્ણ બનેલા મુનિને ઈંદ્રથી પણ કમીના હેતી નથી.
પુદ્ગલાનંદી અને ગમે તેટલી સંપત્તિ મળે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે પણ તૃપ્તિ થતી નથી. તૃણુ અનંત હોવાથી સદા અપૂર્ણ જ રહે છે. પૂર્ણાનંદ આત્મા ઇંદ્રના સુખથી પણ અનંતગુણા સુખને અનુભવ કરે છે.' कृष्णे पक्षे परिक्षीणे शुक्ले च समुदञ्चति । द्योतन्ते सकलाध्यक्षाः पूर्णानन्दविधो: कलाः nen | (૮) કૃષ્ણ પક્ષે રિક્ષીને – કૃષ્ણપક્ષને ક્ષય થયે છતે
સમુન્નતિ –અને શુક્લપક્ષને ઉદય થયે છતે – સર્વને પ્રત્યક્ષ એવી પૂ.– પૂર્ણાનંદરૂપ ચંદ્રના વાઃ અંશેચૈતન્ય પર્યાય થો. – પ્રકાશમાન થાય છે. આત્માની શુદ્ધિને (પૂર્ણતાને) કાળ
(૮) કૃષ્ણપક્ષને ક્ષય અને શુકલપક્ષને ઉદય થતાં પૂર્ણાનંદ આત્મારૂપ ચંદ્રની સર્વ પ્રત્યક્ષ કલાઓ–ચૈતન્ય પર્યાયે પ્રકાશમાન થાય છે.
- જેમ ચંદ્રની કળાઓ શુક્લપક્ષમાં જ પ્રકાશિત બને છે, તેમ આત્માના ચૈતન્ય પર્યાયે શુકલપક્ષમાં જ પ્રકાશિત–શુદ્ધ બને છે.
સુદ પખવાડિયું ચંદ્રને શુક્લપક્ષ છે અને વદ પખવાડિયું કૃષ્ણ પક્ષ છે. આત્માને શુકલપક્ષ અને કૃષ્ણપક્ષ કાળ આ પ્રમાણે છે.–જે કાળ અધ્યા૧. . શા. પ્ર. ૨ ગા. ૧૧૨, ૧૧૪. અ. સા. ગા. ૧૧
પ્ર. ૨. ગા. ૧૨૪ થી ૧૨૮, ૨૩૫ થી ૨૩૮.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્મની પ્રાપ્તિમાં બાધક બને તે કાળ આત્માનો કૃષ્ણપક્ષ અને જે કાળ અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિમાં બાધક ન બને તે આત્માને શુકલપક્ષ છે. અનાદિકાળથી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરી રહેલા જીવેમાં જે જીવને સંસાર પરિભ્રમણ કાલ એક પુદ્ગલ પરાવર્ત જેટલો રહે છે તે જીવને એ (–અંતિમ એક પુદ્ગલ પરાવર્ત) કાળ શુકલપક્ષ છે અને એ પહેલાને બધે કાળ કૃષ્ણપક્ષ છે. કારણ કે ચરમાવર્તમાં (અંતિમ પુદુંગલ પરાવર્તમાં) જ અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. કેઈપણુ જીવને ચરમાવર્તની પહેલાં અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિ થાય જ નહિ. ચરમાવર્તમાં તરત અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિ થાય જ એ નિયમ નથી, પરંતુ જે અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિ થાય તે ચરમાવર્તમાં જ થાય; ચરમાવર્ત પહેલાં અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિ ન જ થાય એ નિયમ છે. આમ, અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિમાં ચરમાવર્ત પહેલાને કાળ બાધક બનતે હેવાથી કૃષ્ણપક્ષ છે, અને ચરમાવર્ત કાળ બાધક ન બને તે ૨ અસંખ્ય વિષે–એક પલ્યોપમ. ૧૦ કલાકેડિ પલ્યોપમ
–૧ સાગરોપમ. ૨૦ કડાકડિ સાગરોપમ અવસર્પિણી - ઉત્સપિણ રૂ૫ એક કાલચક્ર. અનંતા કાળચક્રો = ૧ પુદગલ પરાવર્ત. પુગલ પરાવર્તનું વિશેષ સ્વરૂપ કર્મગ્રંથ, પંચસંગ્રહ વગેરે ગ્રંથથી જાણું હોવું.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
S
હાવાથી શુકલપક્ષ છે.
વિશતિવિશિકા વગેરે ગ્રંથામાં ચરમાવત કાળને ધમ યૌવનકાળ અને અચરમાવત કાળને— ચરમાવતની પહેલાના બધા કાળને ભવમાલકાળ કહ્યો છે. કારણ કે—જેમ બાળકને સમજણના અભાવે ભાગ ઉપર (વ્યક્તરૂપે) રાગ હાતા નથી, આથી તેને ધૂલિક્રીડામાં આનંદ આવે છે. પણ, એ જ બાળક યુવાન અને છે ત્યારે ભોગરાગ ઉત્પન્ન થતાં ખાલ્યાવસ્થાની ધૂલિક્રીડા વગેરે ક્રિયાએ શરમાવા જેવી લાગે છે. તેમ, અચરમાવતમાં રહેલા જીવને અજ્ઞાનતાના યાગે ધૂલિક્રીડા જેવી સંસાર ક્રિયામાં આન આવે છે. પણ એ જીવ ચરમાવત કાળમાં આવે છે ત્યારે ધરાગ ઉત્પન્ન થતાં સંસારક્રિયા શરમભરી (હેય) લાગે છે. આમ, ચરમાવ કાળ શુકલપક્ષ છે અને અચરમાવ કાળ કૃષ્ણપક્ષ છે. શુક્લપક્ષ-કૃષ્ણપક્ષની આ વ્યાખ્યા દશાશ્રુતસ્કંધની ચૂર્ણિના આધારે કરી છે. પસ્થાનાંગ સૂત્ર વગેરેના ૩ વિ. વિ. ચેાથી વિશિકા ગા. ૧૯-૨૦, પાંચમી વિ'શિકા ગા. ૧૮–૧૯. અ. સા. ગા. ૧૮–૧૯ ૪ દશાશ્રુત સ્કંધ છઠ્ઠા અધ્યાયની સૂનિા આધારે. ૫ સ્થાનોંગ પહેલા સ્થાનની ટીકા તથા ચેા. બિ. ગા. કર વગેરેના આધારે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦]
આધારે દેશેાન અ પુદ્ગલ પરાવત કાળ શુલપાક્ષિક અને તે પહેલાના બધા કાળ કૃષ્ણપાક્ષિક છે. આ કથન પ્રમાણે શુકલપક્ષ-કૃષ્ણપક્ષની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે કરી શકાય.
પ્રાપ્તિમાં જે
સમ્યગ્દર્શનાદિ મેાક્ષમાગ ની કાળ ખાધક અને તે કૃષ્ણપક્ષ અને જે કાળ બાધક ન અને તે શુકલપક્ષ. સંસાર પરિભ્રમણ ઢાલ દેશોન અધ પુદ્ગલ પરાવત જેટલેા ખાકી રહે ત્યારે જ સમ્યગ્દર્શનાદિ મેાક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થઈ શકે. દેશેાન અધ પુદ્ગલ પરાવત પહેલા સમ્યગ્દર્શનાદિ મેાક્ષમાગ ની પ્રાપ્તિ ન જ થાય. આમ, દેશેાન અધ પુદ્ગલ પરાવત થી પહેલાના કાળ મેાક્ષમાની પ્રાપ્તિમાં ખાધક બનતા હેાવાથી કૃષ્ણપક્ષ છે અને દેશાન અ પુદ્ગલ પરાવકાળ તેમાં બાધક ન અનતા હેાવાથી શુકલપક્ષ છે.
अथ मग्नताष्टकम् ॥२॥
प्रत्याहृत्येन्द्रियव्यूहं समाधाय मनो निजम् । वधच्चिन्मात्रविश्रान्तिमन इत्यभिधीयते ॥१॥
(૧) ૬. – ઈંદ્રિયાના સમૂહને પ્ર. – વિષયાથી નિવૃત્ત
-
કરીને નિત્ર – પેાતાના મનઃ – મનને સ. – આત્મ દ્રવ્યમાં
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪
એકાગ્ર કરીને વિ.-રૌતન્યસ્વરૂપ આત્માને વિશે સ્થિરતાને ૬. – ધારણ કરતે મ. – લીન થયેલ રૂતિ – એમ મ. – કહેવાય છે.
મગ્નની વ્યાખ્યા (૧) ઇંદ્રિના સમૂહને વિષયેથી નિવૃત્ત કરીને પિતાના મનને આત્મદ્રવ્યમાં એકાગ્ર કરીને, ચૈતન્ય સ્વરૂપ આત્મામાં સ્થિરતા કરતે આત્મા મગ્ન કહેવાય છે.
અહીં યાગના આઠ અંગોમાં આવતા પ્રત્યાહાર અને સમાધિ એ બે અંગે જણાવ્યા છે. ઇંદ્રિયેની વિષથી નિવૃત્તિ કરવી એ પ્રત્યાહાર છે અને આત્મામાં જ મનની એકાગ્રતા એ સમાધિ
G
|
यस्य ज्ञानसुधासिन्धौ परब्रह्मणि मग्नता । विषयान्तरसंचारस्तस्य हालाहलोपमः ॥२॥
(૨) ૨. – જેને જ્ઞા.– જ્ઞાનરૂપ અમૃતના સમુદ્ર – પરમાત્માને વિશે મ. – મનપણું (છે) ત.– તેને વિ.પરમાત્મા સિવાય બીજા વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરવી . – ઝેર
જેવી (લાગે છે.) - ૬ અભિ. ચિંતા. ગા. ૮૩ અને ૮૫.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨]
· મગ્નની રૂપાદિ વિષયામાં અપ્રવૃત્તિ— (૨) જ્ઞાનરૂપ સુધાના સિંધુ સમાન પરમાત્મામાં મગ્ન જીવને જ્ઞાનથી અન્ય રૂપાદિ વિષયમાં પ્રવૃત્તિ ઝેર જેવી લાગે છે.
જેમ અમૃતના આસ્વાદ કરવામાં લીન અનેલે જીવ ઝેરની ઇચ્છા પણ કરતા નથી. માલતી પુષ્પના રસમાં લીન બનેલા ભ્રમર ખાવળ વગેરે વૃક્ષ ઉપર બેસતા નથી, તેમ આત્મસુખમાં મગ્ન જીવ રૂપાદિ વિષયામાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી.
स्वभावसुखमग्नस्य जगत्तत्त्वावलोकिनः । कर्तृत्वं नान्यभावानां साक्षित्वमवशिष्यते ॥३॥
(૩) સ્વ. – સ્વાભાવિક આનંદમાં મગ્ન થયેલા ન. (અને) જગતના તત્ત્વને (=સ્યાદ્બાદથી શુદ્ધ સ્વરૂપને) જોનાર ચેાગીને . – અન્યભાવાનું. – કર્તાપણું TM – નથી, માત્ર સા. – સાક્ષાત્ દ્રષ્ટાપણું . – બાકી રહે છે.
'
-
(૩) સ્વાભાવિક આનંદમાં મગ્ન બનેલા અને જગતના તત્ત્વને યથાર્થ રૂપે જોનાર યાગીને અન્યભાવાનુ =રાગાદિવિભાવ, જ્ઞાનાદિ કર્મી અને ઘટાઢિ રૂપ પર ભાવાનુ કર્તાપણું નથી, કિંતુ દ્રષ્ટાપણું છે. અર્થાત્ આવા આત્મા બાહ્ય ક્રિયાઓમાં આ મે કર્યું" એવા પ્રકારના અહુંકાર કરતા નથી. તે એમ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩
વિચારે કે—માટી વગેરે ભાવા ઘટાદિ રૂપે પરિણમે છે તેમાં કુંભાર વગેરે સાક્ષી માત્ર છે, તે તે કેમ અભિમાન રાખે કે અમે ઘટાઢિ પદાર્થના કર્તા છીએ. એ પ્રમાણે ભાષાવણા દ્રવ્ય વર્ણ પણે, વણુ પટ્ટપણે, પદ્મ વાકયપણે, વાકય મહાવાકયપણે અને મહાવાકય ગ્રંથપણે પરિણમે છે, તેમાં ગ્રંથકાર સાક્ષીમાત્ર છે. તે તે કેમ અભિમાન રાખે કે હું ગ્રંથકર્તા છું. સદ્રવ્યો સ્વસ્વ પરિણામના કર્તા છે, કાઈ દ્રવ્ય પર પિરણામનેા કર્તા નથી. આ દૃષ્ટિએ (શબ્દનયની) આત્મા સ પર કાર્યમાં સાક્ષીમાત્ર હાય છે, કર્તા નહિ.
७
परब्रह्मणि मग्नस्य श्लथा पौद्गलिकी कथा । क्वामी चामीकरोन्मादाः स्फारा दारादाः क्व च ॥
૭ શુદ્ઘનિશ્ચયનયની દષ્ટિએ આત્મા કશુંય કરતા નથી, તદન ઉદાસીનની જેમ રહે છે. શબ્દનયની દૃષ્ટિએ આત્મા સ્વશુદ્ધ સ્વભાવના કર્તા છે, પણ રાગાદિવિ ભાવને કર્તા નથી. ઋજુસૂત્રનયની દૃષ્ટિએ આત્મા રાગાદિ વિભાવના પણ કર્યાં છે, પણ જ્ઞાનાવરણીયાદિ ક ના કર્તા નથી. નૈગમ અને વ્યવહારનયની દૃષ્ટિએ ક`ના પણ કર્યાં છે. આ વિષયની વિશેષ સ્પષ્ટતા માટે પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ૧૧ મા નિલેપ અષ્ટકના ખીજા શ્લાકનું વિવેચન જુએ.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪]
(૪) ૫. – પરમાત્માના સ્વરૂપમાં મ. લીન થયેલાને G. - પુદ્ગલ સંબંધી વધી - વાત કથા –નીરસ લાગે છે, #Rા – ચિત્તને ચમત્કારી મમી – આ વા. – સુવર્ણનું-ધનનું અભિમાન – ક્યાં (હેય)? ૨-અને . – મીના આદરે ક્યાં (હાય) ?
(૪) પરમાત્મ સ્વરૂપમાં લીન બનેલાને પુદ્ગલની વાત નીરસ લાગે છે. એને અજ્ઞાન જીના ચિત્તમાં ચમત્કાર ઉત્પન્ન કરનાર ધનનું અભિમાન ક્યાંથી હોય? અને સ્ત્રી વિશે આદર પણ ક્યાંથી હોય?
तेजोलेश्याविवृद्धिर्या साधोः पर्यायवृद्धितः ।। भाषिता भगवत्यादौ सेत्थम्भूतस्य युज्यते ॥५॥
(૫) મ– ભગવતિ આદિ ગ્રંથમાં . માસાદિ ચારિત્ર પર્યાયની વૃદ્ધિ થવાથી સા.– સાધુની ચા –જે તે. – ચિત્તસુખની વિશેષ વૃદ્ધિ મ.– કહી છે મા – તે – આવા પ્રકારના જ્ઞાનમગ્નને યુ. – ઘટે છે.
(૫) ભગવતી આદિ ગ્રંથમાં કહેલી સાધના સંયમપર્યાયની વૃદ્ધિથી તે જેલેશ્યાની–ચિત્તસુખની વૃદ્ધિ આવા પ્રકારના જ્ઞાનમગ્ન મહાત્માને ઘટે છે. ૮ અધ્યાત્મ. અ. ૨ ગા. ૧૪, અ. સા. મા. ૫૩૫,
ઉ. ૨. ગ. ૧૯૨, ભગ. શ. ૧૪ ઉ. ૧૦, ધ. બિં. અ. ૬ ને અંતિમ શ્લોક.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫
૨
»
૩
'
ભગવતી આદિ ગ્રંથમાં નિર્દિષ્ટ
= તેજોલેશ્યા વૃદ્ધિને ક્રમ = . દીક્ષાપર્યાય.
કયા દેવોથી અધિક. ૧ માસ. વાણવ્યંતર,
ભવન પતિ (અસુર સિવાય). અસુરકુમાર ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા.
ચંદ્ર-સૂર્ય. ૬-૭–૮–૯–૧૦ ક્રમશઃ ૧-૨,૩–૪, ૫-૬,
૭-૮, ૯-૧૨. ૧૧-૧૨
કમશઃ ૯ ગ્રેવે.–૫ અનુ. ज्ञानमनस्य यच्छर्म तद्वक्तुं नैव शक्यते । नोपमेयं प्रियाश्लेषैर्नापि तच्चन्दनद्रवैः ॥६॥
(૬) જ્ઞ.– જ્ઞાનમાં મગ્ન થયેલાને ચત્ –જે શર્મસુખ (છે) તત્ – તે વ.– કહેવાને શ. – સમર્થ થવાય નૈવ – જ નહિ. (તથા) તત્ – તે ત્રિ.– પ્રિય સ્ત્રીના આલિંગન વડે (અ) ૨. – ચંદનના વિલેપન વડે પિ – પણ ૩–સરખાવવા
ગ્ર R – નથી.
(૬) જ્ઞાનમગ્નનું સુખ મુખથી કહી શકાય તેમ નથી. એના સુખની પ્રિયા-આલિંગનના કે ચંદન
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિલેપનના સુખ સાથે સરખામણી થઈ શકે એમ નથી.
જ્ઞાનમગ્નનું સુખ અતીંદ્રિય હોવાથી વાણીને વિષય બનતું નથી. તથા એ સુખ આધ્યાત્મિક હેવાથી સ્વાભાવિક છે, જ્યારે પ્રિયા-આલિંગનનું અને ચંદન વિલેપનનું સુખ કૃત્રિમ છે. આથી એ સુખની પ્રિયા-આલિંગનના અને ચંદન–વિલેપનના સુખની સાથે સરખામણી થઈ શકે જ નહિ.
शमशैत्यपुषो यस्य विषोऽपि महाकथा ।
किं स्तुमो ज्ञानपीयूषे तत्र सर्वाङ्गमग्नताम् ? ॥७॥ " (૭) ય. – જે જ્ઞાનામૃતના વિ. – બિંદુની પણ # – ઉપશમ શીતળતાને પોષનારી મ–મેટી વાર્તાઓ (છે) તત્ર જ્ઞાનપીયૂષે –તે જ્ઞાનરૂપ અમૃતને વિશે સ.–સર્વ અંગે મનપણની નિમ્ – શી રીતે તુમ-સ્તુતિ કરીએ.
(૭) રામ રૂપ શીતલતાની પુષ્ટિ કરનાર જે જ્ઞાનામૃતના બિંદુની પણ મહા કથા છે, તે જ્ઞાનામૃતમાં સંપૂર્ણ પણે મગ્નતાની શી રીતે સ્તુતિ કરીએ?
જેને જ્ઞાન રૂપ અમૃતનું બિંદુ પણ પ્રાપ્ત થયું છે તેના સુખનું વર્ણન કરવું કઠીન છે તે જેને સંપૂર્ણ પણે જ્ઞાનામૃતની પ્રાપ્તિ થઈ છે તેના ૮ અધ્યાત્મ. અ. ૨ ગા. ૧૩.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ સ્થિરતા અષ્ટક
[ ૧૭
સુખનું વર્ણન શી રીતે થઈ શકે ? અર્થાત્ ન થઈ શકે. यस्य दृष्टिः कृपावृष्टिगिरः शमसुधाकिरः । तस्मै नमः शुभज्ञानध्यानमग्नाय योगिने ॥८॥
(૮) ૩.-જેની દે. – ચક્ષુ છું. – કૃપાની વૃષ્ટિરૂપ (છે, અને) : – વાણી શ. – ઉપશમરૂપ અમૃતને છંટકાવ કરનારી (છે) .-પ્રશસ્ત જ્ઞાન અને ધ્યાનમાં લીન થયેલા ત. – તે ચો.-ગીને નમઃ - નમસ્કાર (હા) !
(૮) જેની દષ્ટિ કરુણાની વૃષ્ટિ કરે છે અને વાણી પ્રશમ રૂપ અમૃતને છાંટે છે, પ્રશસ્ત જ્ઞાનધ્યાનમાં મગ્ન તે ગીને નમસ્કાર હો !
૩ ચિતામ્ રૂપા वत्स! किं चञ्चलस्वान्तो भ्रान्त्वा भ्रान्वा विषीदसि । निधिं स्वसन्निधावेव स्थिरता दर्शयिष्यति ॥१॥
(૧) ૩. – હે વત્સ ! . – ચંચલ અંતઃકરણવાળો શ્રી. પ્ર. – ભમી ભમીને વિમ્ – કેમ વિ. – ખેદ પામે છે ? હિ.– સ્થિરપણું ૪. –પિતાની પાસે ઘુવં–જ –નિધાનને . - બતાવશે.
(૧) હે વત્સ! તું ચંચલ ચિત્તવાળો બની સુખ માટે પૌગલિક વસ્તુઓને મેળવવા જ્યાં ત્યાં ભટકી ભટકીને ખેદ પામે છે. પૌગલિક વસ્તુઓ મળતી
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮]
૨ સ્થિરતા અષ્ટક
નથી તે તું દીન બનવાથી વિષાદ પામે છે જ, પરંતુ પૌદ્ગલિક વસ્તુઓ મળવા છતાં અતૃપ્તિ અને ઈર્ષ્યાથી વિષાદ પામે છે. માટે તું આત્મામાં સ્થિર થા. આત્મામાં સ્થિરતા તારી પાસે જ રહેલી અન ત જ્ઞાનાદિ ગુણા રૂપ સપત્તિનું નિધાન ખતાવશે,
ज्ञानदुग्धं विनश्येत लोभविक्षोभकूर्चकैः । अम्लद्रव्यादिवास्थैर्यादिति मत्वा स्थिरो भव ॥२॥ (૨) ૐ. – ખાટા પદાના વ – જેવી અ. – અસ્થિરતાથી જો. લાભના વિકારરૂપ કૂચા થવાથી જ્ઞા. – જ્ઞાનરૂપ દૂધ વિ.-બગડી જાય કૃતિ – એમ મત્લા–જાણીને સ્થિરઃ – સ્થિર
-
-
મન – થા.
(૨) અસ્થિરતારૂપ ખાટા પદ્માથી લેાભના વિકાર રૂપ કૂચા થવાથી જ્ઞાન રૂપ દૂધ બગડી જાય છે એમ જાણીને સ્થિર થા.
अस्थिरे हृदये चित्रा वाङ्नेत्राकारगोपना | पुंश्चल्या व कल्याणकारिणी न प्रकीर्तिता ॥३॥
(૩) અસ્થિરે ચે—ચિત્ત અસ્થિર હેાય તે ચિત્રા-વિવિધ પ્રકારે વા. – વાણી, નેત્ર અને આકારનું સંગેાપન કરવું (તે) ૐ.... – કુલટા સ્ત્રીની જ્ઞ – જેમ હ્ર. – કલ્યાણ કરનાર સ્ત્ર.—કહેલ મૈં ~ નથી.
G
(૩) ચિત્ત અસ્થિર હાય તા, એટલે કે સુખબુદ્ધિથી પૌદ્ગલિક પદાર્થાંમાં ભટકતુ હોય તે
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ સ્થિરતા અષ્ટક [૧૪ વિચિત્ર વાણી, નેત્ર અને આકૃતિ-વેષાદિની સંગેપના (-અંદરની લાલસાને છુપાવવાની ક્રિયા) અસતી સ્ત્રીની જેમ કલ્યાણ કરનારી કહી નથી.
જેમ અસતી સ્ત્રીની દેખાવથી થતી પતિભક્તિ આદિ કિયા દુષ્ટ આશય હોવાથી કલ્યાણ કરનારી અનતી નથી, તેમ પગલિક આશંસાથી થતી દ્રવ્ય ધર્મોકિયા કલ્યાણ કરનારી બનતી નથી. (કેવળ. પૌગલિક તીવ્ર આશંસાથી થતી ધર્મકિયા કપટક્રિયા છે.)
अन्तर्गतं महाशल्यमस्थैर्य यदि नोदधृतम् । क्रियौषधस्य को दोषस्तदा गुणमयच्छतः ॥४॥
(૪)દિ– જે સ. – અંદર રહેલું મ–મહાન શલ્ય રૂપ . – અસ્થિરપણું ૩.- દૂર કર્યું તે – નથી, તા - તે
– ફાયદો . – નહિ આપનાર - ક્લિારૂપ ઔષધો : - શો – દોષ ?
(૪) જે અંતરમાંથી મહાશલ્ય રૂપ અસ્થિરતા દૂર ન કરવામાં આવે તે ગુણ નહિ કરનાર ધર્મ ક્યિા રૂપ ઔષધને શે દોષ? .
શરીરમાં શલ્ય રહેલું હોય તે સારી પણ દવા લાભ ન કરે, એમાં દવાને દોષ નથી. તેમ આત્મામાં પૌગલિક પદાર્થોની આશંસા રૂપ શલ્ય
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦]
૨ સ્થિરતા અષ્ટક
રહેલું હોય તે ધર્મક્રિયાઓ લાભ ન કરે, બલકે નુકશાન પણ કરે. એમાં ધર્મક્રિયાઓને દેષ નથી, કિંતુ શલ્યને દોષ છે. આથી શલ્ય કાઢવું જોઈએ स्थिरता वाङ्मनःकायैर्येषामङ्गाङ्गितां गता । योगिनः समशीलास्ते ग्रामेऽरण्ये दिवा निशि ॥५॥
(૫) છે. જેઓનું ઉચ્છ. – સ્થિરપણું વા.–વાણી, મન અને કાયા વડે . – તન્મયતાને જતા – પ્રાપ્ત થયેલ છે તે – તે ચો. –ગીઓ કામે – ગામમાં મ. – જંગલમાં દિવા – દિવસે (અને) નિશિ – રાતે – સમભાવવાળા (હેય છે.)
(૫) જેમની સ્થિરતા મન, વચન અને કાયાથી ચંદન–ગંધની જેમ એકીભાવને પામી છે, તે
ગીશ્વરે ગામ-નગરમાં અને જંગલમાં તથા દિવસે અને રાતે સમભાવવાળા હોય છે. स्थैर्यरत्नप्रदीपश्चेद् दीप्रः सङ्कल्पदीपजैः । તદિવસહજૈ ધૂમૈત્સંધૂમૈતથssઝઃ આશા . (૬) વે –જે – સ્થિરતા રૂપ રત્નને દી રી:દેદીપ્યમાન છે) તત્ – તે નં.–સંકલ્પ રૂપ દીવાથી ઉત્પન્ન થયેલા વિ.— વિકલ્પ રૂપ ધૂમૈ – ધૂમાડાઓથી તથા – તથા
૧. શ્રી ચિદાનંદ મહારાજ કૃત શ્રી કુંથુનાથ જિન સ્તવન, અ. ક. અધિ. ૯ ગા. ૧૨ વગેરે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ સ્થિરતા અષ્ટક
[૨૧ અરુંધુ – અત્યંત મલિન સ.-પ્રાણાતિપાત વગેરે આસથી અરું – સયું.
(૬) જે સ્થિરતા રૂપ રત્નને દીવો સદા દેદીપ્યમાન છે તો સંકલ્પરૂપ દીપથી ઉત્પન્ન થયેલા વિકલ્પરૂ૫ ધૂમાડાનું તથા અત્યંત મલિન પ્રાણતિપાત આદિ આસવનું શું કામ છે ? અર્થાત્ જે આત્મસ્વભાવમાં સ્થિર રહે છે તેને સંકલ્પ-વિકલ્પ અને આસ હોતા નથી.
પરભાવની ચિંતાને અનુસરનાર અશુદ્ધ ચપલતા એ સંકલ્પ છે અને તેનું વારંવાર સ્મરણ એ વિકલ્પ છે. ૧૧ જેમ તેલાદિને દીપક ડીવાર પ્રકાશ કરીને ઘરને ધૂમાડાથી કાળું બનાવી દે છે, તેમ સંકલ્પ ક્ષણિક હોવાથી ક્ષણવાર રહીને વિકલ્પથી આત્માને મલિન બનાવે છે. ૨ उदीरयिष्यसि स्वान्तादस्थैर्य पवनं यदि । । समाधेर्धर्ममेघस्य घटां विघटयिष्यसि ॥७॥
(૭) ચઢિ–જે હવા.અંતઃકરણમાંથી મ–અસ્થિરતારૂપ ૧૧ અ. સા. ગા. ૨૪૧ ૧૨ જ્ઞાનમંજરી ટીકાના આધારે આ વ્યાખ્યા લખી છે.
બાલાવબોધ (ટોબા)ના આધારે હું ક્રોધી ઈત્યાદિ સંકલ્પ છે અને મારું ધન, મારી સ્ત્રી વગેરે વિકલ્પ છે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨]
૨ સ્થિરતા અષ્ટક 1.– પવનને ૩. – ઉત્પન્ન કરીશ (તે) ધ.ધર્મમેઘ નામની સ.– સમાધિની ઘટ-ઘટાને વિ.– વિખેરી નાંખીશ.
(૭) જે અંતઃકરણમાંથી અસ્થિરતા રૂપે પવન ઉત્પન્ન કરીશ તે ધર્મમેઘ સમાધિની શ્રેણિને વિખેરી નાખીશ. - ઘર્મ વન્યજી મતિ=રતીતિ ધર્મમેઘ –૧૩ જેનાથી
કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય તેવા ધર્મની વૃષ્ટિ કરે તે ધર્મમેઘ સમાધિ. જેમ એકાએક ફેંકાયેલે પ્રચંડ પવન વાદળાની શ્રેણિ વિખેરી નાંખે છે, તેમ સ્થિર પણ આત્મામાં જે તેવા પ્રકારના પ્રમાદાદિના વેગે અસ્થિરતા ઉત્પન્ન થાય છે જેના ાગે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય તેવી ઉત્તમ પ્રકારની સમાધિનો નાશ થાય. પરિણામે કેવળજ્ઞાન અટકી જાય. ' - હવે પાતંજલ યોગદર્શનની અપેક્ષાએ ધર્મ મેઘ સમાધિને અર્થ જોઈએ. પાતંજલ યુગદર્શનમાં સંપ્રજ્ઞાત અને અસંપ્રજ્ઞાત એમ બે પ્રકારની સમાધિ
હી છે. ચિત્તની કુલિષ્ટવૃત્તિઓને નિરોધ એ સંપ્રજ્ઞાત સમાધિ અને કુલિષ્ટ–અલિષ્ટ બંને પ્રકારની ચિત્તવૃત્તિઓને નિરોધ તે અસંપ્રજ્ઞાત'સમાધિ છે. ધર્મ ૧૩ પા. . પા. ૪ સૂ. ૨૯ મણિકાપ્રભા ટીકા. . ૧૪ પી. કે. પા. ૧ સૂ. ૨ ભાવાગણેશવૃત્તિ, તથા પ.
છે. પા. ૧ સ. ૧૭–૧૮
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ સ્થિરતા અષ્ટક
[૨૩
મેઘ સમાધિ સંપ્રજ્ઞાત સમાધિની પરાકાષ્ઠા રૂપ છે. જૈનદર્શનની દષ્ટિએ ક્ષપકશ્રેણિનું ધ્યાન સંપ્રજ્ઞાત સમાધિ છે. કારણ કે તેમાં કલિષ્ટ ચિત્તવૃત્તિઓને નિષેધ છે. કેવલજ્ઞાન અવસ્થા અસંપ્રજ્ઞાતસમાધિ છે. કારણ કે તેમાં સર્વ પ્રકારની ચિત્તવૃત્તિઓને નિરોધ છે. જેનદર્શનની દૃષ્ટિએ અસંપ્રજ્ઞાત સમાધિના સાગ કેવલજ્ઞાન અને અયોગ કેવલજ્ઞાન એમ બે ભેદ છે. પાતંજલ યોગદર્શનમાં જેને ધર્મમેઘ કહેવામાં આવે છે તે જૈનદર્શનની દષ્ટિએ અગ અવસ્થા રૂપ કે કેવલજ્ઞાનરૂપ અસંપ્રજ્ઞાત સમાધિ છે. ૫ તેની ઘટાને વિખેરવી એટલે ક્ષપક શ્રેણિને અટકાવીને કેવલજ્ઞાનને શેકવું. અસ્થિરતાના યોગે ક્ષપક શ્રેણિને પ્રારંભ ન થઈ શકે. ક્ષપક શ્રેણિ અટકવાથી કેવળજ્ઞાન અટકી જાયન થાય. અહીં બાલાવબેધ (ટ) આ પ્રમાણે છે.– “પાતંજલ શાસ્ત્રમાં ધર્મમેઘ નામે અસંપ્રજ્ઞાત સમાધિ કહ્યો છે. તેની ઘટાને વિખેરશે એટલે આવતા કેવળજ્ઞાનને રેશે.”
૧૫
. વિ. ગા. ૨૦ ની ટીકા, પા. . પા. ૧ સે. ૧૭–૧૮ પૂ. શ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજની ટીકા, ઠા. દ્વા.૨૦ ગા.૧૫ થી ૨૧, બિંગા. ૪૧૮, ૪૨૦, ૪૨૧.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪]
૪ મેહ ત્યાગ અષ્ટક
રદ્ધિ સ્થિરતામતઃ હિad यतन्तां यतयोऽवश्यमस्या एव प्रसिद्धये ॥८॥
(૮) . - ચારિત્ર (ગની) 0િ.– સ્થિરતા રૂપ (છે) તઃ – આથી સિ.– સિદ્ધોમાં પણ ચારિત્ર) ડું.-ઈચ્છાય છે. (માટે) . – યતિઓએ - આ સ્થિરતાની ઈવ - જ પ્ર.પરિપૂર્ણ સિદ્ધિ માટે . – અવશ્ય ચ.-યત્ન કરવો જોઈએ.
(૮) ગની સ્થિરતારૂપ ચારિત્ર છે. આથી સિદ્ધોમાં પણ ચારિત્ર કહ્યું છે. માટે યતિઓએ સ્થિરતાની જ પરિપૂર્ણ સિદ્ધિ માટે અવશ્ય પ્રયત્ન કરવું જોઈએ.
अथ मोहत्यागाष्टकम् ॥४॥ अहं ममेति मन्त्रोऽयं मोहस्य जगदाध्यकृत् ।
अयमेव हि नञ्प्रर्वः प्रतिमन्त्रोऽपि मोहजित् ॥१॥ - (૧) મહું મમ – હું અને મારું ત – એવો અર્થ – આ મો–મેહનો નં.– મંત્ર (xદેવાધિષ્ઠિતવિદ્યા) ન.જગતને આંધળું કરનાર છે.) જયમેવ – આ જ ન.-નકારપૂર્વક પ્રવિધી મંત્ર અપિ– પણ મો-મોહને જીતનાર છે.)
(૧) હું અને મારું એ પ્રમાણે મેહરાજાને મંત્ર છે. એ મંત્ર જગતને આંધળું કરે છે. નકાર પૂર્વક આ જ-હું નથી મારું નથી એ પ્રમાણે વિરેાધી મંત્ર પણ છે. તે મંત્ર મેહને જિતનાર છે. કારણ કે તે ધર્મરાજાને મંત્ર છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ મેહ ત્યાગ અષ્ટક
[૨૫
शुद्धात्मद्रव्यमेवाहं शुद्धज्ञानं गुणो मम । नान्योऽहं न ममान्ये चेत्यदो मोहास्त्रमुल्बणम् ॥२॥
(૨) રુ. – શુદ્ધ આત્મદ્રવ્ય પર્વ – જ અટું – હું (છું), જી. – કેવલજ્ઞાન મમ – મારો ગુન: – ગુણ છે.) ૩. – તેથી ભિન્ન અટું – હું ન – નથી, ૨ – અને સ. – બીજા પદાર્થો મમ –મારા - નથી; રૂતિ – એ પ્રમાણે સર - આ ૩. – તીવ્ર મો. –મોહનો નાશ કરવાનું શસ્ત્ર (છે.)
(૨) પુદ્ગલસંગથી રહિત નિજ સત્તા રૂપે રહેલ શુદ્ધ આત્મા દ્રવ્ય જ હું છું, ધનવાન વગેરે રૂપે હું નથી. કેવળજ્ઞાન વગેરે ગુણ મારા છે, સંપત્તિ આદિ પદાર્થો મારા નથી. આવી ભાવના મેહને મારવાનું તીણ શસ્ત્ર છે.
यो न मुह्यति लग्नेषु भावेष्वौदयिकादिषु । आकाशमिव पडून नासौ पापेन लिप्यते ॥३॥
(૩) ઃ –જે .– લાગેલા . – ઔદયિક વગેરે મા.– ભાવોમાં મુ. – મુંઝાતું નથી, ગ – એ ફ4-જેમ કા. – આકાશ . - કાદવથી (લેપાતું નથી તેમ) પ. પાપથી ન કર. – લેપાત નથી.
(૩) જે વળગેલા ઔદયિક આદિ ભાવમાં ૧૬ સંથારા પિરિસિ સૂત્ર gosé વગેરે ત્રણ ગાથા. ૧૭ ઔદયિકભાવ = કર્મના ઉદયથી થતા સુખ, દુઃખ,
ઉચ્ચકુળ, નીચકુળ વગેરે ભાવો. આદિ શબ્દથી ક્ષાપશમિક વગેરે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬]
૨ મેહ ત્યાગ અષ્ટક
રાગ-દ્વેષ કરતો નથી, તે જેમ આકાશ કાદવથી લેપાતું નથી તેમ પાપથી લેપતે નથી. * કર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત થતા કામભેગાદિના નિમિત્ત માત્રથી કર્મબંધ થતું નથી, પરંતુ તેમાં રાગદ્વેષ થાય તે કર્મબંધ થાય છે. કમબંધનું મુખ્ય કારણ રાગ-દ્વેષ છે. આથી કમને ઉદયથી આવતા સુખ-દુઃખમાં રાગ-દ્વેષ ન કરનાર કર્મોથી લેપાત નથી. તીર્થકર વગેરે જીવનું ગૃહસ્થાવાસનું જીવન આ વિષયમાં દષ્ટાંત રૂપ છે. “
पश्यन्नेव परद्रव्यनाटकं प्रतिपाटकम् । भवचक्रपुरस्थोऽपि नामूढः परिखिद्यति ॥४॥
(૪) મ.– ભવચક્ર નામના નગરમાં રહેતો – પણ પ્ર.– પિળે પળે ૫. – જન્મ–જરા-મરણાદિ રૂપ પુદ્ગલ દ્રવ્યના નાટકને જે તે પૂર્વ-જ –મેહરહિત ને ૧.– ખેદ પામતો નથી.
૧૮ અ. સા. ગા. પ૨૯, ૫૩૧, ઉત્તરા. અ. ૩૨ ગા. - ૧૦૧, જ્ઞા. સા. અ. ૧૧ ગા. ૧, સ. સા. ગા. ૧૯૪ વગેરે, તથા ૨૪૨ વગેરે તત્ જ્ઞાનચૈત્ર............ સમયસારકલશ, એ. સ. ગા. ૧૬૪ વગેરે, બિં ગા. ૨૦૩ વગેરે, શા. વા. સ. ગા. ૮ વગેરેની સ્યાદાદ૯૫લતા ટીકા
.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ મેહ ત્યાગ અષ્ટક
[૨૭
(૪) અનાદિ અનંત કર્મ પરિણામ રાજાના પાટનગર રૂપ ભવચક્ર નામના નગરમાં રહેવા છતાં એકેંદ્રિય આદિ નગરની પોળે પળે પુદ્ગલદ્રવ્યના જન્મ, જરા અને મરણ આદિ નાટકને જેતે મેહ. રહિત આત્મા ખેદ પામતે નથી.
ત્રીજી ગાથામાં ઔદચિકાદિ ભાવમાં મેહ, ન પામનાર પાપથી લેપાતો નથી એ જણાવ્યું છે. આ ગાથામાં ઔદયિકાદિ ભાવમાં મેહ ન થાય એ માટે કેવી વિચારણા–ભાવના રાખવી જોઈએ તે જણાવ્યું છે. તેવા પ્રકારના કર્મના ઉદયથી ઊભી થતી અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં આ બધું પુદ્ગલનું નાટક છે, મારું સ્વરૂપ નથી એમ વિચારવાથી રાગ-દ્વેષ રૂ૫ ખેદ થતું નથી. રાજા= કર્મપરિણામ. પિળ=એકેંદ્રિય આદિ. પ્રેક્ષક મેહરહિત આત્મા. પાટનગર=ભવચક. નાટક=જન્મ-- જરા–મરણ-સુખ–દુઃખ વગેરે. विकल्पचषकैरात्मा पीतमोहासवो ह्ययम् ।
भवोच्चतालमुत्तालप्रपञ्चमधितिष्ठति ॥५॥ . (૫) fa.— વિકલ્પ રૂ૫ મદિરા પીવાના પાત્રોથી – જેણે મોહ રૂપ મદિરા પીધી છે એ મર્ચ–આ ચા–જીવ દિ– ખરેખર! જ્યાં હાથ ઊંચા કરીને તાળીઓ આપ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮]
૪ મેહ ત્યાગ અષ્ટક
વાની ચેષ્ટા કરવામાં આવે છે એવા મ.-સંસાર રૂપ દારુના પીઠાને મ. – આશ્રય કરે છે.
(૫) વિકલ્પ રૂપ મદ્યપાનના પાત્રથી મેહ રૂપ મદિરાનું પાન કરનાર આ આત્મા જ્યાં હાથ ઊંચા કરીને તાળીઓ આપવાની ચેષ્ટા કરવામાં આવે છે. એવા સંસાર રૂપ દારૂના પીઠાનો આશ્રય કરે છે.
જેમ દારુના પીઠામાં દારૂ પીને નશામાં રહેલે માણસ સ્વ–પરના વિવેકથી રહિત બનીને તાળીઓ આપવી વગેરે અગ્ય ચેષ્ટાઓ કરે છે તેમ મહાધીન જીવ વિષયસેવનાદિ અનુચિત પ્રવૃત્તિ કરે છે. निर्मल स्फटिकस्येव सहज रूपमात्मनः । अध्यस्तोपाधिसम्बन्धो जडस्तत्र विमुह्यति ॥६॥
(૬) . – આત્માનું સ. –સ્વભાવસિદ્ધ હi – સ્વરૂપ ૫. – સ્ફટિકના જેવું નિ–– સ્વચ્છ (છે.) તત્ર – તેમાં .– આરે છે ઉપાધિનો સંબંધ જેણે એ ગs:- અવિવેકી મુ. – મુંઝાય છે.
(૬) આત્માનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ સ્ફટિકના જેવું નિર્મલ છે. મૂઢ જીવ નિર્મલ આત્મામાં કર્મજન્ય ઉપાધિના સંબંધને આરોપ કરીને મુંઝાય છે.
ફટિક સ્વભાવે નિર્મલ–ત હોય છે. પણ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ માહ ત્યાગ અષ્ટક
[ ૨૯
કાળા કે રાતા પુષ્પના ચેાગથી તે કાળું કે રાતુ દેખાય છે. આથી સ્ફટિકના વાસ્તવિક સ્વરૂપને નહિ જાણુનાર જીવ કાળા કે રાતા પુષ્પના ચાગથી કાળા કે રાતા દેખાતા સ્ફટિકને ખરેખર કાળું કે રાતું માની લે. એ પ્રમાણે આત્માના સ્વાભાવિક સ્વરૂપને નહિ જાણનારા જીવા આત્મા શુદ્ધ હેાવા છતાં કર્મીના ચોગથી મનુષ્ય આદિ રૂપે દેખાતા આત્માને ખરેખર મનુષ્ય વગેરે રૂપે માનીને મુય છે.
अनारोपसुखं मोहत्यागादनुभवन्नपि । आरोपप्रियलोकेषु वक्तुमाश्चर्यवान् भवेत् ॥७॥
(૭) મો. – માહના ત્યાગથી-ક્ષયાપશમથી ૬.– સહેજ સુખને . – અનુભવતા વિ – પણ (યોગી) . - કલ્પિત સુખ જેમને પ્રિય છે એવા લેાકેામાં વ. – કહેવાને . – આશ્ચવાળા મ. – થાય.
-
(૭) માહના ૧૯ ત્યાગથી (- ક્ષયાપશમથી) સહેજ સુખના અનુભવ કરનાર પણ આરોપિત
૧૯ સહજ સુખને સપૂણ અનુભવ તા માહના ક્ષયથી કેવળજ્ઞાનીને થઈ શકે. પણ ખાલાવમાધ( ટખા )માં ત્યાગથી–ક્ષયે પશમથી એવા અ કર્યાં છે. આથી અહીં ક્ષાયિક નહિ, કિંતુ ક્ષાયેાપશમિક સહેજ સુખ વિવક્ષિત છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦]
૫ જ્ઞાન અટક
સુખમાં પ્રીતિવાળા લેાકને સહેજ સુખ કહેવામાં આશ્ચર્ય પામે છે. સહજસુખનું સ્વરૂપ વાણીથી સમજાવી શકાતુ ન હેાવાથી મૂઢ જીવાને આ સહેજ સુખ શી રીતે સમજાવવુ એમ આશ્ચર્ય પામે છે. यश्चिद्दर्पणविन्यस्तसमस्ताचारचारुधीः । क नाम स परद्रव्येऽनुपयोगिनि मुह्यति १ ॥८॥
.
(૮) યઃ – જે વિ. – જ્ઞાન રૂપ દણમાં સ્થાપેલા સમસ્ત જ્ઞાનાદિ આચારાથી સુંદર મુદ્ધિવાળા (છે) સઃ – તે . – કામ ન આવે તેવા ૧. – પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં ૢ – કાં મુ. – માહ પામે ?
-
(૮) જે જ્ઞાન રૂપ દર્પણમાં સ્થાપન કરેલા સમસ્ત (જ્ઞાનાદિ પાંચ) આચારાથી સુંદર બુદ્ધિવાળે છે તે કામમાં ન આવે તેવા પુદ્ગલાદિ પરદ્રવ્યમાં કયાં માઠુ પામે ? અર્થાત્ સભ્યજ્ઞાનપૂર્ણાંક જ્ઞાનાદિ આચારામાં આતપ્રોત બનેલા આત્મા પદ્રવ્યમાં કયાંય માહુ પામતા નથી. ૨૦
અથ જ્ઞાનાષ્ટકમ્ ાણી
मज्जत्यज्ञः किलाज्ञाने विष्ठायामिव शूकरः । ज्ञानी निमज्जति ज्ञाने मराल इव मानसे ॥१॥
૨૦
અ. સા; ગા. ૧૮૪ થી ૨૦૩, પ્ર ૨. ગા, ૨૩૯
૨૪૦.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. જ્ઞાન અષ્ટક
[૩૧
(૧) રૂવ – જેમ ચૂ-ડુકકર વિ-વિષ્કામાં મ–મન બને છે (તેમ) અજ્ઞા–અજ્ઞાની વિર–ખરેખર ! –અજ્ઞાનમાં (મન થાય છે.) ટૂ–જેમ મ-હંસ મા-માનસરોવરમાં નિ–અત્યંત લીન બને છે, તેમ) જ્ઞાની-જ્ઞાનવંત જ્ઞાનેજ્ઞાનમાં (અતિશય મગ્ન થાય છે.)
(૧) જેમ ભૂંડ વિષ્કામાં મગ્ન બને છે, તેમ અજ્ઞાની–સ્વપરના વિવેકથી રહિત જીવ ખરેખર અજ્ઞાનમાં-પુદ્ગલદ્રવ્યમાં મશગૂલ બને છે. જેમ હંશ માનસરોવરમાં અત્યંત મશગૂલ બને છે, તેમ જ્ઞાની–સ્વપરના વિવેકવાળો જીવ જ્ઞાનમાં–આત્મસ્વરૂપમાં અતિશય લીન બને છે. निर्वाणपदप्येक भाव्यते यन्मुहुर्मुहुः । तदेव ज्ञानमुत्कृष्ट निर्बन्धो नास्ति भूयसा ॥२॥
(૨) પડ્યું –એક વિ - પણ નિ. –મોક્ષનું સાધનભૂત પદ મુ.-વારંવાર મા-વિચારાય છે તહેવ -તે જ જ્ઞાનં – જ્ઞાન ૩. – શ્રેષ્ઠ છે. . – ઘણું જ્ઞાનને નિ.– આગ્રહ ના–નથી.
(૨) મેક્ષના સાધનભૂત એક પણ પદની જે વારંવાર ભાવના–આગમ અને મૃતયુક્તિથી મનન ૨૧ આવા પ્રકારના ચિંતન-મનને નિદિધ્યાસન કહેવામાં
આવે છે. निरन्तरं विचारो यः श्रुतार्थस्य गुरोर्मुखात् । तन्निदिध्यासनं प्रोक्तं तच्चैकाग्रयेण लभ्यते ।
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨ ]
થાય તે જ જ્ઞાન ઉત્કૃષ્ટ છે. ઘણું ભણવાના આગ્રહ નથી. સાવધાનીઃ આને અથ એ નથી કે ઘણુ ન ભણુવુ. સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણેાની રક્ષા, શુદ્ધિ અને વૃદ્ધિ માટે ઘણું ભણવાની બહુ જરૂર છે. અહી ઘણુ ભણવાના આગ્રહ નથી એવું થન ભાવનાજ્ઞાનની મહત્તા બતાવવા કરવામાં આવ્યુ છે. ભાવનાજ્ઞાનથી જાણેલું જ વાસ્તવિક જાણેલુ છે અને ભાવનાજ્ઞાન પૂર્વકની જ ક્રિયા શીઘ્ર મેક્ષિ આપનારી બને છે. એક પણ પદ્મના ભાવનાજ્ઞાનથી કલ્યાણ થાય છે. આથી જ સામાયિક પઢ માત્રની ભાવનાથી—ભાવનાજ્ઞાનથી અનંતા જીવા મેાક્ષ પામ્યા છે એમ શાસ્ત્રમાં ૨૨ સાંભળાય છે. ભાવનાસાન થાતુ હાય તા પણ ઘણું છે, અને તે વિના ઘણુ જ્ઞાન પણ પાપટના પાઠરૂપ છે.
જ્ઞાનના ત્રણ પ્રકારઃ— શ્રુત, ચિંતા અને ભાવના એમ ત્રણ પ્રકારનું જ્ઞાન છે. શ્રુતજ્ઞાનઃ– ચિંતન-મનન વિના માત્ર શ્રૃતથી (સાંભળવાથી કે વાંચવાથી) થયેલુ કદાગ્રહ રહિત વાકયા જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન, આ જ્ઞાન કાઠીમાં રહેલા બીજ સમાન છે. જેમ કાઢીમાં પડેલા ખીજમાં ફળની શક્તિ રહેલી છે, જો ચાગ્ય ભૂમિ આદિ નિમિત્તો મળે તેા તેમાંથી ફળ પાક થાય, ૨૨. તત્ત્વાર્થ સબધકારિકા ગા. ૨૭
–
૫. જ્ઞાન અષ્ટક
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. જ્ઞાન અષ્ટક
[૩૩
તેમ શ્રુતજ્ઞાનમાં ચિંતાજ્ઞાન અને ભાવના જ્ઞાન રૂપ ફળ-પાક થવાની શક્તિ રહેલી છે.
શ્રુતજ્ઞાનમાં હિતમાં પ્રવૃત્તિ કરાવવાની અને અહિતથી નિવૃત્તિ કરાવવાની શક્તિ નથી. કેઠીમાં પડેલું બીજ જેમ ઉપયોગમાં આવતું નથી, તેમ માત્ર શ્રુતજ્ઞાનથી લાભ (–હિતમાં પ્રવૃત્તિ અને અહિતથી નિવૃત્તિરૂ૫) થતો નથી. આથી જ ધર્મબિંદુમાં શ્રુતજ્ઞાન ઉપરાગ માત્ર છે એમ કહ્યું છે. જેમ જપા પુષ્પના સાંનિધ્યથી સ્ફટિક મણિમાં જપા પુ૫ના રંગને માત્ર ઉપરાગ થાય છે, પણ મણિ તરૂપ બની જતો નથી. તેમ શ્રુતજ્ઞાનના
ગથી આત્માને માત્ર બાહ્ય બંધ થાય છે, આંતર પરિણતિ થતી નથી. આથી તેનાથી જોયેલ અને જાણેલ અનર્થથી નિવૃત્તિ થતી નથી. " ચિંતાજ્ઞાનઃ સાંભળ્યા કે વાંચ્યા પછી અત્યંત સૂક્ષ્મ અને સુંદર યુક્તિઓથી ચિંતા–વિચારણા કરવાથી થતું મહા વાકયાર્થજ્ઞાન તે ચિંતાજ્ઞાન. આ જ્ઞાન જલમાં પડેલા તેલના બિંદુ સમાન છે. જેમ તેલબિંદુ, જલમાં પ્રસરીને વ્યાપી જાય છે, તેમ આ જ્ઞાન સૂત્રાર્થમાં વ્યાપી જાય છે, અર્થાત્
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪]
૫. જ્ઞાન અષ્ટક
જે વિષયનું ચિંતાજ્ઞાન થાય છે, તે વિષયને બેધ સૂમ બને છે. - ભાવનાજ્ઞાન – મહાવાકયાર્થ થયા પછી એ વિષયના તાત્પર્યનું–રહસ્યનું જ્ઞાન તે ભાવનાજ્ઞાન. આ જ્ઞાનના ગે વિધિ આદિ વિશે અતિશય આદર થાય છે. આ જ્ઞાન જાતિવંત અશુદ્ધ રનની કાંતિ સમાન છે. જેમ શ્રેષ્ઠરન અશુદ્ધ (ક્ષાર આદિના પુટપાકથી રહિત) હોવા છતાં અન્યનેથી અધિક દેદીપ્યમાન હોય છે, તેમ ભાવનાજ્ઞાન અશુદ્ધરત્ન સમાન ભવ્ય જીવ કર્મરૂપ મલથી મલિન હેવા છતાં શેષ (મૃતાદિ) જ્ઞાનથી અધિક પ્રકાશ પાથરે છે. આ જ્ઞાનથી જાણેલું જ વાસ્તવિક જાણેલું છે. ક્રિયા પણ આ જ્ઞાન પૂર્વક જ કરવામાં આવે તે જલદી મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. ભાવના જ્ઞાનથી પદાર્થનું જેવું જ્ઞાન થાય છે તેવું કૃતાદિ જ્ઞાનેથી થતું નથી.૨૩ ' स्वभावलाभसंस्कारकारण ज्ञानमिप्यते ।
ध्यान्ध्यमात्रमतस्त्वन्यत्तथा चोक्त महात्मना ॥३॥ ર૩ ધ. બિં.. અ. ૬ સ. ૩૩ વગેરે, . ૧૧ ગા. ૬ , વગેરે ઉ૫. ગા. ૮૮૨ની ટીમ, લ. વિ. સરણયાણું
પદની પંજિકા.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. જ્ઞાન અષ્ટક
[૩૫
(૩) . – સ્વભાવની પ્રાપ્તિના સંસ્કારનું કારણ શાન – જ્ઞાન .- ઇચ્છાય છે. અત: – એનાથી ૩. બીજું g– તે ધ્યા. –માત્ર બુદ્ધિનું અંધપણું (છે.) ૨- અને તથી - તે પ્રમાણે મ.- મહાપુરુષથી ૩.– કહેવાયું છે. * (૩) જેનાથી આત્મસ્વભાવની પ્રાપ્તિ થાય તેવા સંસ્કારનું–વાસનાનું કારણ બને તે જ્ઞાન ઈષ્ટ છે. તે સિવાયનું જ્ઞાન બુદ્ધિનો અંધાપે છે. તે જ પ્રમાણે મહાત્મા પતંજલ ઋષિએ કહ્યું છે. અહીં પતંજલ ઋષિને પ્રથમ ચગદષ્ટિની અપેક્ષાએ મહાત્મા તરીકે જણાવેલ છે. 'वादांश्च प्रतिवादांश्च वदन्तोऽनिश्चितांस्तथा । तत्त्वान्तं नैव गच्छन्ति तिलपीलकवद् गतौ ॥४॥
(૪) .– તત્ત્વના નિર્ણય વિનાના વા.– પૂર્વપક્ષને જ – અને પ્ર. – ઉત્તરપક્ષને તથા – છ માસ સુધી કંઠશેષ થાય તે પ્રમાણે . – કહેનારા તો – ગમન કરવામાં લિ. – ઘાંચીના બળદની પેઠે . – તત્ત્વના પારને નૈવ .– પામતા જ નથી. - મહાત્મા પતંજલ ઋષિનું વચન* (૪) અનિર્ધારિત અર્થવાળા પૂર્વપક્ષ અને ઉત્તરપક્ષને કહેતાં કહેતાં છ માસ સુધી કઠશેષ કરે, પણ ગમન કરવામાં ઘાંચીના બળદની પેઠે
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. વન સર્જક
તત્વને પાર પામતા નથી.૨૪
स्वद्रव्यगुणपर्यायचर्या वर्या पराऽन्यथा । इति दत्तात्मसंतुष्टिर्मुटिशानस्थितिमुनेः ॥५॥
(૫) ૪. – પિતાના દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયમાં પરિણુતિ વર્યા – શ્રેષ્ઠ (છે) વર – તેનાથી અન્ય પરિણતિ – શ્રેષ્ઠ નથી કૃતિ – એમ મુનેઃ– મુનિની – આપ્યો છે આત્માને સંતોષ જેણે એવી મુ.– સંક્ષેપમાં રહસ્ય જ્ઞાનની અમદા (છે).
(૫) પિતાના શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યમાં, પિતાના શુદ્ધ જ્ઞાન-દર્શન ચાસ્ત્રિાદિ ગુણમાં અને પિતાના શુદ્ધ યંજન–અર્થ પર્યાયમાં રમતા હિતકર છે. વરાવ્યથા–પરદ્રવ્ય ગુણ–પર્યાયમાં રમણતા હિતકર નથી. આ પ્રમાણે મુનિના જ્ઞાનને સંક્ષેપથી સાર છે, જે મુનિના આત્માને સંતોષ આપે છે. - આણ પ્રવચન માતાથી આરંભી ૧૪ પૂર્વે સુધી મુનિનું શ્રુતજ્ઞાન હેય છે. એ બધા જ્ઞાનને સંક્ષેપથી સાર શે? એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં • અહી જણાવ્યું છે કે પોતાના શુદ્ધ આત્મ દ્રવ્ય ગુણ -પર્યામાં રમણતા હિતકર છે અને પર દ્રવ્ય–ગુણ.
ર૪
અ. ઉ. અ. ૧ ગા. ૭૪, ચે. બિં. મા. ૭, મો. શ. ગા. ૧ વિકા, ઠા. . ૩ રા૫. 3
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. જ્ઞાન અષ્ટક
[૩૭
-પર્યાયમાં રમણતા અહિતકર છે. મુનિના શ્રુતજ્ઞાનને સંક્ષેપથી આ સાર છે. સંક્ષેપથી સારવાળું આ જ્ઞાન મુનિના આત્માને પરમ સંતોષ આપે છે. આથી મુનિ બાહ્ય ભાવમાં ન રમતાં કેવળ સ્વભાવમાં જ રમે છે. अस्ति चेद ग्रन्थिभिज्ज्ञान किं चित्रैस्तन्त्रयन्त्रणैः ?। प्रदीपाः कोपयुज्यन्ते तमोघ्नी दृष्टिरेव चेत् ? ॥६॥
(૬) –જે . –ગ્રંથિભેદથી થયેલું જ્ઞાન સ.–છે (તે) વિગૅ – અનેક પ્રકારના ત. – શાસ્ત્રના બંધનથી વિમ્ – શું ? – દે. – આંખ જ ત.- અંધકારને હણનારી (છે તો) પ્ર.–દીવાઓ ઊં– ક્યાં ૩.– ઉપગી થાય ?
(૬) જે ગ્રંથિના ભેદથી ઉત્પન્ન થયેલું આત્મ પરિણતિવાળું જ્ઞાન છે તે વિવિધ પ્રકારના શાસ્ત્રોના બંધનનું શું કામ છે? જો૨૫ દષ્ટિ જ અંધકારને નાશ કરનારી છે. તો દીવાઓની શી જરૂર ?
દીપક અંધકાર દૂર કરવાનું સાધન છે. આથી જેની આંખ જ અંધકારને નાશ કરતી હોય તેને
૨૫ ઘુવડ, ભૂત વગેરે રાત્રે ફરનારા પ્રાણિઓની દષ્ટિ
–આંખ સ્વયમેવ અંધકારને નાશ કરવાની શકિતવાળી હોય છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮ ]
૫. જ્ઞાન અષ્ટક
દિપકની જરૂર પડતી નથી. તેમ, શાસ્ત્રો હેયઉપાદેયના વિવેક રૂપ (આત્મપરિણતિમતું) જ્ઞાનનું સાધન છે, આથી જે ગ્રંથભેદથી (સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિથી) એ જ્ઞાન થઈ જાય તે વિવિધ શાસ્ત્રોની જરૂર પડતી નથી.
લાલબત્તી – આને અર્થ એ નથી કે સમ્યદર્શન પ્રાપ્ત થયા પછી વિવિધ શાસ્ત્રોનું અધ્યયન નકામું છે ? સમ્યગદર્શન થયા પછી પણ સમ્યગદર્શનને વધુ શદ્ધ અને સ્થિર બનાવવા માટે વિવિધ શાસ્ત્રોનું અધ્યયન ઘણું જ જરૂરી છે. અહીં જે ગ્રંથિના ભેદથી ઉત્પન્ન થયેલું જ્ઞાન છે તે વિવિધ શાના બંધનનું કામ નથી એવું કથન ગ્રંથિ ભેદથી થતા આત્મપરિણતિમતુ જ્ઞાનની મહત્તા અને ગ્રંથિભેદ વિના થતા વિષયપ્રતિભાસજ્ઞાનની નિરર્થકતા બતાવવા કરવામાં આવ્યું છે. .
જ્ઞાનના ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) વિષય પ્રતિભાસ, (૨) આત્મપરિણતિમત્ અને (૩) તત્ત્વસંવેદન. હેય કે ઉપાદેય વગેરે પ્રકારના વિવેક વિના આ કઈ વસ્તુ છે અથવા અમુક વસ્તુ છે એ પ્રમાણે માત્ર વિષયને–વસ્તુનો પ્રતિભાસ-જ્ઞાન તે વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન. બાળક વિષ આદિને જોઈને આ કઈ વસ્તુ છે એટલું જ જાણે છે, પણ તે હેય છે કે
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૯
ઉપાદેય છે ? અર્થાત્ ખાવા લાયક છે કે ખાવા લાયક નથી ? એ જાણતા નથી. એ પ્રમાણે જેને જાણેલ વસ્તુ—પદાથ તાત્ત્વિક દૃષ્ટિએ હેય છે કે ઉપાદેય છે અથવા ઉપેક્ષણીય છે એવા નિય ન થાય અથવા વિપરીત નિણૅય થાય, એટલે કે હેય વસ્તુ ઉપાદેય લાગે અને ઉપાદેય હેય લાગે તેનું જ્ઞાન વિષયપ્રતિભાસ રૂપ છે. સમ્યગ્દર્શન રહિત જીવાને આ જ્ઞાન હૈાય છે. જેનાથી તાત્ત્વિક દૃષ્ટિએ હેયઉપાદેયને વિવેક થાય તે જ્ઞાન આત્મપરિણતિમત્ ( આત્મપરિણતિવાળું) છે. આ જ્ઞાન સંયમ રહિત સમ્યગ્દષ્ટિ જીવાને હેાય છે. જેનાથી તાત્ત્વિક દૃષ્ટિએ હૈયેાપાદેયના વિવેક ઉપરાંત હેયથી નિવૃત્તિ અને ઉપાદેયમાં પ્રવૃત્તિ થાય તે તત્ત્વસ ંવેદન જ્ઞાન આ જ્ઞાન મુખ્યતયા વિશુદ્ધ ચારિત્રવાળા સાધુને હાય છે. અભ્યાસના પરિપાકથી ભાવચારિત્રની પ્રાપ્તિ થતાં આત્મરતિમત્ જ્ઞાન જ તત્ત્વ સ ંવેદન રૂપ અની જાય છે. તત્ત્વસંવેદ્યન જ્ઞાન વિના મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થતી ન હેાવાથી આ ત્રણ જ્ઞાનમાં તત્ત્વ સવેદને જ્ઞાન શ્રેષ્ઠ છે. પણ આત્મપરિણતિમત્ જ્ઞાન વિના તત્ત્વસ વેદન જ્ઞાન ન જ થાય. આ દૃષ્ટિએ આત્મપરિણતિમત્ જ્ઞાન શ્રેષ્ઠ છે. ૨૬
હે હા. અ. ૯ સપ્`. . ૫. ગા. ૩૭૩ સટીક
૫. જ્ઞાન અષ્ટક
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. સ્વાન એક
। मिथ्यात्वशैलपलचिछज्ञानदम्भोलिशोभितः ।
निर्भयः शक्रवद्योगी नन्दल्यानन्दमन्दने ॥७॥ - (૭) મિ. – મિથ્યાત્વ રૂપ પર્વતની પાંખને છેદનાર જ્ઞ.– જ્ઞાન રૂપ વજથી શોભિત નિ.- ભય રહિત શાળા –
ગવાળો ભા. – આનંદ રૂપ નંદનવનમાં શ. – ઇદ્રની જેમ નં.-ક્રીડા કરે છે.
(૭) મિથ્યાત્વ રૂપ પર્વતની પાંખને છેદનાર, જ્ઞાન રૂપ વા વડે શોભાયમાન, અને નિર્ભય ગી આનંદરૂપ નંદનવનમાં ઈન્દ્રની જેમ ફીડા કરે છે. અર્થાત્ આવા ગી (સ્વાભાવિક) સુખ અનુભવે છે. पीयूषमसमुद्रोस्थं रखायनमनौषधम् ।। अनन्यापेक्षमैश्वर्य शानमाहुर्मनीषिणः ॥८॥
(૮) મ.– પંડિત જ્ઞાનં – જ્ઞાનને મ. – સમુદ્રમાંથી નહિ ઉત્પન્ન થયેલું વી.– અમૃત, મન.-ઔષધ વિનાનું ૨.– જરા અને મરણને નાશ કરનાર સામણ મ. – બીજાની અપેક્ષા વિનાનું છે. – પ્રભુત્વ માટુ – કહે છે.
(૮) પંડિતે જ્ઞાનને સમુદ્રમાંથી નહિ ઉત્પન્ન થયેલું અમૃત, ઔષધ વિનાનું રસાયણ અને અન્યની અપેક્ષા વિનાનું ઐશ્વર્યા કહે છે.
લેક્મસિદ્ધ અમૃત સમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયું છે. (એવી લોકમાન્યતા છે.) જ્યારે જ્ઞાન રૂપ અમૃત આત્મામાં જ પ્રગટ થાય છે. લક્ષ્મસિદ્ધ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. શમ અષ્ટક
[" રસાયણ માટે ઔષધના પ્રયોગો કરવા પડે છે,
જ્યારે જ્ઞાન રૂપ અમૃત માટે તેવા પ્રાગે કરવા પડતા નથી. લૌકિક આશ્વર્ય માટે સંપત્તિ આદિ બાહ્ય સાધનોની અપેક્ષા રહે છે, જ્યારે જ્ઞાન રૂપ એશ્વર્ય માટે તેની જરૂર પડતી નથી.
વથ રમાઇન્ ા विकल्पविषयोत्तीर्णः स्वभावालम्बनः सदा । જ્ઞાની gિ : ૪ રમઃ પંવિતિઃ શા
(૧) વિ. – વિકલ્પના વિષયથી નિવૃત્ત થયેલ સી.– નિરંતર .– આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવનું આલંબન જેને છે એ જ્ઞા. – જ્ઞાનનો ય: – જે ૫.– પરિણામ સઃ – તે મ:– સમભાવ ૫. – કહ્યો છે.
(૧) જેમાં ઈષ્ટપણાની અને અનિષ્ટપણની કલપના નથી અને નિરંતર આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું આલંબન છે એ જ્ઞાનને પરિપાક એ શમ છે. આ શમ એગના પાંચ ભેદમાં સમતારૂપ ચે ભેદ છે. રોગના અધ્યાત્મ, ભાવના, ધ્યાન, સમાધિ અને વૃત્તિસંક્ષય એમ પાંચ ભેદ છે. ઉચિત વૃત્તિવાળ વ્રતધારીનું મૈત્રી વગેરે ભાવ સહિત જિનપ્રણેત શાસ્ત્રાનુસારે જીવાદિ તત્ત્વનું ચિંતન તે અધ્યાત્મ એગ છે. (૧) જ્ઞાનાવરણ આદિ અશુભ કર્મને ક્ષય, (૨) વિક્લાસ રૂપ સત્યપ્રાપ્તિ, (૩) ચિત્ત સ્વસ્થતા
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨]
૬. શમ અષ્ટક
રૂપ શીલ, અને (૪) શુદ્ધ રત્નના પ્રકાશ જેવા સ્થિર એપ એ ચાર અધ્યાત્મયાગનાં ફળે છે, અધ્યાત્મનું સેવન કરનારને અધ્યાત્મયાગથી માહ રૂપ વિષના વિકારોના વિનાશ થાય છે એવા અનુભવ થાય છે. આથી આ અધ્યાત્મયાગ અનુભવ સિદ્ધ અમૃત છે,
ચિત્તમાંથી કામક્રાધાઢિ ક્લિષ્ટ ભાવાને દૂર ીને અધ્યાત્મયાગના જ વૃદ્ધિ પામતા વારંવાર અભ્યાસ તે ભાવનાયેાગ. (૧) કામ-ક્રાદ્રિ અશુભ અભ્યાસની નિવૃત્તિ, (૨) જ્ઞાનાદિ શુભ અભ્યાસની અનુકૂલતા અને (૩) ચિત્તશુદ્ધિની વૃદ્ધિ એ ત્રણ . ભાવના ચેાગનાં ફળા છે.
સૂક્ષ્મ ઉપયાગ યુક્ત અને પવન રહિત ગૃહમાં રહેલા દીપકની જેમ સ્થિર ચિત્તની કોઈ એક વિષયમાં એકાગ્રતા તે ઘ્યાન. (૧) સર્વકાર્યાંમાં સ્વાવલ અન–પરાધીનતાના અભાવ, (૨) સર્વ કાર્યામાં સ્થિરતા, અને (૩) ભવના અનુબંધને વિચ્છેă, અર્થાત્ ભવની પરંપરા થાય તેવા કેમ બંધના અભાવ એ ત્રણ ધ્યાન યોગનાં ફળા છે.
અજ્ઞાનથી કરેલી વિષયામાં ટ્ટિપણાની અને અનિષ્ટપણાની કલ્પનાના વિવેકથી ત્યાગ કરીને
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. શમ અષ્ટક
[૪૩
સમભાવ રાખવે તે સમતાગ. (૧) તપના પ્રભાવથી પ્રગટેલી આમષ આદિ લબ્ધિઓના ઉપયોગને અભાવ, (૨) ઘાતકર્મ ક્ષય, (૩) અને અપેક્ષા રૂપ બંધનને સર્વથા વિચછેદ એ ત્રણ સમતાગનાં ફળ છે. ૨૭ - અન્યદ્રવ્ય (કર્મ)ના સંગથી થયેલી માનસિક વિકલ્પ રૂપ અને શારીરિક સ્પંદન (હલનચલનાદિ કિયા) રૂપ વૃત્તિઓને ફરીથી ઉત્પન્ન ન થાય તે રીતે નિરોધ તે વૃત્તિસંક્ષય વેગ. માનસિક વિકલ્પ રૂપ વૃત્તિઓને નિરોધ થતાં કેવલજ્ઞાન પ્રગટે છે. શારીરિક સ્પંદન રૂ૫ વૃત્તિઓને નિરોધ થતાં શૈલેશી અવસ્થા થાય છે. (૧) કેવલજ્ઞાન, (૨) શૈલેશી–અવસ્થા અને (૩) મોક્ષ એ ત્રણ વૃત્તિસંક્ષય યેગનાં ફળે છે. अनिच्छन् कर्मवैषम्यं ब्रह्मांशेन समं जगत् । आत्माभेदेन य: पश्येदसो मोक्षगमी शमी ॥२॥
(૨) . – કમથી કરેલા વિવિધ ભેદોને સ. – નહિ ઈચ્છતો – જે ત્ર.– બ્રહ્મના અંશ વડે સમં–એકસ્વરૂપવાળા . – જગતને .– આત્માથી અભિન્નપણે ૫.– જૂએ મન –એ શમી – ઉપશમવાળો મો.- મોક્ષગામી થાય છે. ૨૭ ચો. બિં. ગા. ૩૧ તથા ૩૫૮ થી ૩૬૭. .
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
જજ ]
૬. શમ અષ્ટક
કે (૨) જે કર્મકૃત વર્ણક્રમાદિ ભેદને ઈચ્છતા નથી અને ચૈતન્ય સત્તાની અપેક્ષાએ એકસ્વરૂપવાળા જગતના જીને પિતાના આત્માથી અભિન્નપણે જૂએ છે તે ઉપશાંત ચગી મેક્ષગામી બને છે.
આ જ વાત શબ્દભેદથી ભગવદ્ગીતામાં કહી છે.૨૦ પણે ત્યાં એકાંતે અભેદ દૃષ્ટિ છે, -જ્યારે અહીં અપેક્ષાએ અભેદ દષ્ટિ છે. શુદ્ધ દ્રવ્યાસ્તિક નયની દૃષ્ટિએ દરેક જીવ સમાન છે. કારણ કે દરેક જીવમાં ચૈતન્યસત્તા સમાન છે. અર્થાત્ દરેક જીવમાં ચૈતન્ય હોવાથી ચેતન રૂપે દરેક જીવ સમાન છે. અશુદ્ધ નયની દષ્ટિએ કર્મ ક્ત વિષમતાના ગે દરેક જીવ ભિન્ન છે. આથી જ ચૈતન્યની દૃષ્ટિએ દરેક જીવ સમાન હોવા છતાં બ્રાહ્મણ-ચાંડાળ, ગાય-બળદ, મનુષ્ય-પશુ, ગરીબશ્રીમંત આદિ ભિન્નતાને વ્યવહાર થાય છે.
आरुरुधुर्मुनियोग श्रयेद् बाह्यक्रियामपि । योगारूढः शमादेव शुध्यत्यन्तर्गतक्रियः ॥३॥
- (૩) એi – સમાધિ ઉપર સા.–ચઢવાને ઈચ્છ પતિઃ– સાધુ વા. – બાહ્ય આચારને પણ 8. – સેવે રે. –
૨૮ ૨૯
ભ. ગી. અ. ૫ ગા. ૧૮-૧૯. અ. સા. ના ૫૭૬ થી ૫૪૧
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. જીભ અટક
[ ૪૫
મેગ ઉપર ચઢેલા ન્ત. – અભ્યંતર ક્રિયાવાળા (સાધુ)
-
શ. – શમથી જ ચુ. – શુદ્ધ થાય છે.
-
(૩) સમાધિયાગ ઉપર ચઢવાને ઇચ્છતા મુનિ બાહ્ય આવશ્યકાદિ ક્રિયાને પણ સેવે છે, યેાગ ઉપર ચઢેલા મુનિ અભ્યંતર ક્રિયાવાળા હાય છે, અને ઉપશમથી જ શુદ્ધ થાય છે.
અહી યાગારૂઢ થવા એટલે કે સમભાવને સિદ્ધ કરવા શું કરવુ' જોઈ એ અને યેાગારૂઢ થયા પછી શું કરવાનું રહે છે એ એ પ્રશ્નોના ખુલાસો કરવામાં આવ્યા છે. તેમાં પહેલાં ચાગારૂઢ થવા આવસ્યકાદિ મા ક્રિયાની જરૂર છે એ વાત જણાવી. યાગારૂઢ થવા ઇચ્છનારા મુનિ પ્રીતિ, ભક્તિ અને વચન રૂપ શુભ સંકલ્પમય અનુષ્ઠાન દ્વારા અશુભ સંકલ્પાને હઠાવીને યાગાઢ અને છે સમાધિને સિદ્ધ કરે છે. ચેાગારૂઢ થયા પછી માઘક્રિયાઓની જરૂર નથી. ચેાગારૂઢ મુનિ માહ્ય ક્રિયા વિના માત્ર શમથી સિદ્ધ કરેલી સમતાથી જ શુદ્ધ થાય છે.
પ્રશ્નઃ- તા શું ચાંગારૂઢ સવ થા ક્રિયા રહિત હાય છે ? ઉત્તરઃ– ના ચાગાને અસંગ ક્રિયા હાય છે. પ્રશ્ન કેવા સાધુઓ યાગામઢ કહેવાય ? ઉત્તરઃ—
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક, શમ અષ્ટક
જિનકલ્પી, શ્રેણીએ ચઢેલા વગેરે સાધુઓ યેગારૂઢ છે. આવા સાધુઓને પ્રીતિ, ભક્તિ અને વચન ક્રિયા ન હોય, કિંતુ અસંગ ક્રિયા કે અભ્યતર કિયા હેય. સમાધિ રૂપ એગના અભ્યાસકાળમાં ચિત્તશુદ્ધિ માટે આવશ્યકદિ બાહ્ય ક્રિયાઓની અપેક્ષા રહે છે. એ કિયાઓ કરતાં કરતાં જ્યારે સમાધિ–સમભાવ રૂપ લેગ સહજ સિદ્ધ થઈ જાય છે. ત્યારે કિયાની અપેક્ષા રહેતી નથી, અશક્તિના કારણે લાકડીના ટેકે ચાલનારને શક્તિ આવ્યા પછી લાકડીની જરૂર રહેતી નથી તેમ.૩૧
ध्यानवृष्टेर्दयानद्याः शमपूरे प्रसर्पति । विकारतीरवृक्षाणां मूलादुन्मूलनं भवेत् ॥४॥
(૪) – ધ્યાન રૂ૫ વૃષ્ટિથી .દયા રૂપ નદીનું શ. 5. – ઉપશમ રૂ૫ પૂર વધે છતે વિ. – વિકાર રૂપ કાંઠાના ઝાડનું મૂ. – મૂળથી ૩. – ઉખડવું મ.–થાય છે.
. (૪) ધ્યાન રૂપ વૃષ્ટિથી દયા રૂપ નદીનું કામ રૂપ પૂર વધે છે ત્યારે વિકાર રૂપ કાંઠાનાં વૃક્ષોનું મૂળથી ઉમૂલન થઈ જાય છે. ૩૦ પ્રતિ આદિ ચાર પ્રકારના અનુષ્ઠાનનું વર્ણન પ્રસ્તુત '' ગ્રંથમાં ૨૭મા યોગાષ્ટકમાં કર્યું છે. ૩૧ અ. સા. ચાગ સ્વરૂપ અધિકાર સંપૂર્ણ, વિશેષ રૂપે
ગા. ૨૧ થી ૨૫; અ. ઉ. અ, ૨, ગા. ૩૪. '
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. શમ અષ્ટક
[ ૪૦
અહીં “ ધ્યાનરૂપ વૃષ્ટિથી ” એમ કહીને ધ્યાન એ શમનું સાધન છે એમ જણાવ્યુ છે. ધ્યાન શમનું સાધન છે માટે જ પાંચ પ્રકારના ચેાગમાં ધ્યાન પછી સમતાના નિર્દેશ છે.
ज्ञानध्यानतपः शीलसम्यक्त्वसहितोऽप्यहो ! । तं नाप्नोति गुणं साधुर्ये प्राप्नोति शमान्वितः ॥ ५ ॥
–
(૫) બદ્દો – આશ્ચર્ય ! જ્ઞા.- જ્ઞાન-ધ્યાન-તપ-બ્રહ્મચય – સમ્યક્ત્વથી સહિત ઋષિ – પણ સાધુ: – સાધુ તં – તે શુળ - ગુણને ૧ આ. – પામતા નથી, હૈં – જે ગુણને શ. – શમયુક્ત સાધુ ગ્રા. – પામે છે.
(૫) કેવું આશ્ર્ચર્ય ! શમથી અલંકૃત મુનિ જે ગુણા મેળવે છે તે ગુણ્ણા જ્ઞાન, શીલ અને સમ્યક્ત્વથી સહિત વિના મેળવી શકતા નથી.
ધ્યાન, તપ, પણ સાધુ શમ
જ્ઞાનાદિ ગુણા હેાવા છતાં શમ ગુણુ ન આવે ત્યાં સુધી વીતરાગદશા, કેવલજ્ઞાન વગેરે ગુણા મેળવી શકાતા નથી. જ્ઞાનાદિ ણા શમ દ્વારા જ વીતરાગટ્ટુશા, કેવલજ્ઞાન વગેરે ગુણાનાં કારણ છે. અર્થાત્ જ્ઞાનાદિ ગુણાથી શમના લાભ અને શમના લાભથી વીતરાગ દશા આદિ ગુણાના લાભ થાય છે. આથી જ્ઞાનાદિ ગુણુ ચુક્ત સાધુએ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. શમ અષ્ટક
એ ગુણે દ્વારા શમ ભાવને મેળવવાનું લક્ષ્ય રાખવું જોઈએ એવું અહીં ગર્ભિત રીતે સૂચન
स्वयम्भूरमणस्पर्धिवर्धिष्णुसमतारसः । मुनिर्येनोपमीयेत कोऽपि नासौ चराचरे ॥६॥
(૬) ર. – સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની સ્પર્ધા કરનાર અને વૃદ્ધિ પામતો સમતારસ છે જેનો એવા મુનિ – સાધુ વેન – જેનાથી ૩.- સરખાવાય – એ તોfપ – કેઈપણ વ.જગતમાં ન. - નથી.
(૬) જે મુનિને સમતારસ સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની સ્પર્ધા કરી રહ્યો છે અને હજી ય વધી રહ્યો છે તે મુનિની તુલના કરી શકાય એ કઈ પદાર્થ જગતમાં નથી.૩૩ शमसूक्तसुधासिक्तं येषां नक्तं दिनं मनः । .
कदापि ते न दह्यन्ते रागोरगविषोर्मिभिः ॥७॥ - (૭) શેષાં – જેમનું મન – મન .– રાતદિવસ શ. – શમના સુભાષિત રૂપ અમૃત વડે સિંચાયેલું છે તે તેઓ
sf– કદી પણ . – રાગરૂપ સર્પના વિષની લહરીઓથી જ – બળા નથી. ૩૨. પ્ર. ૨. ગા. ૨૪૩. ૩૩ પ્ર. ૨. ગા. ર૩૫ ૨૩૬, ઉત્ત. અ. ૧૩ ગા. - ૭, આ મિા ગા .
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭. ઈદ્રિયજ્ય. અષ્ટક' ;
[૪૯
: (૭) જેમનું મન સમતાના સુભાષિતે રૂપ અમૃતથી રાત-દિવસ સિંચાયેલું રહે છે તેઓ કદી પણ રાગ રૂપ સર્પના વિષના તરંગથી બળતા નથી. गर्जज्ज्ञानगजोत्तुङ्गरगदध्यानतुरङ्गमाः। जयन्ति मुनिराजस्य शमसाम्राज्यसंपदः ॥८॥
(2) મુ.-મુનિ રૂપ રાજાની 1.–ગર્જના કરતા જ્ઞાન રૂપ હાથીઓ અને ઉંચા, નૃત્ય કરતા ધ્યાન રૂ૫ ઘોડાઓ જેમાં છે એવી શ.- શમરૂપ સામ્રાજ્યની સંપત્તિ છે. - યવંતી–સૌથી ઉત્કૃષ્ટ છે.
. . (૮) જેમાં જ્ઞાન રૂપ હાથીઓ ગર્જના કરી રહ્યા છે, અને ધ્યાન રૂપ અશ્વો ખેલી રહ્યા છે એવી, મુનિરૂ૫ રાજાની શમ રૂપ સામ્રાજ્યની સંપત્તિ સર્વોત્કૃષ્ટ છે.
अथ इन्द्रियजयाष्टकम् ॥७॥
बिभेषि यदि संसारान्मोक्षप्राप्तिं च कांक्षसि । तदेन्द्रियजय कर्तुं स्फोरय स्फारपौरुषम् ॥१॥
(૧) ચઢિ- જે – ભવભ્રમણથી વિ. – તું ભય પામે છે – અને મો.- મોક્ષની પ્રાપ્તિને જી.– ઇચ્છે છે, તા
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦] ૭. ઇન્દ્રિયજ્ય અષ્ટક તે . – ઈદ્રિયોનો જય ર્ત – કરવાને . – દેદીપ્યમાન પરાક્રમને છે. – પ્રવર્તાવ.
(૧) જે તું સંસારથી ભય પામે છે અને મોક્ષ મેળવવાને ઈરછે છે તે ઇંદ્રિયને જ્ય કરવા દેદીપ્યમાન પરાક્રમને ફેરવ, અર્થાત્ મહા પરાક્રમ કર.
ઈદ્રિને પિત પિતાના વિષયથી રોકવી એ વાસ્તવિક ઇંદ્રિય ય નથી, કિંતુ શુભ કે અશુભ રૂ૫ આદિ વિષયમાં રાગ-દ્વેષ ન કરવા એ ઇંદ્રિય જય છે. અલબત્ત, ઇંદ્રિયજય માટે ઇંદ્રિયને વિષાથી દૂર રાખવી એ જરૂરી છે, એથી ઈદ્રિયજય સુકર બને છે, પણ એટલા માત્રથી ઇંદ્રિયય થઈ ગયેલ છે એમ ન કહી શકાય. ઇંદ્રિયને વિષય સાથે સંબંધ થવા છતાં વિવેકના બળે તેમાં રાગ-દ્વેષ ન કરવા એ જ વાસ્તવિક ઇંદ્રિયજય છે. ૩૪
वृद्धास्तृष्णाजलापूर्णैरालवालैः किलेन्द्रियैः । मूर्छामतुच्छां यच्छन्ति विकारविषपादपाः ॥२॥ ૩૪ પ્રસ્તુત ગાથાની જ્ઞાનમંજરી ટીકા, પા.. પા. ૨
સૂ. ૫૫ના ભાષ્યની ૫. ઉપા. શ્રીયશ વિ. મ. ની
ટીકા.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭, ઇંદ્રિયજય અષ્ટક
[૫૧
-
(૨) હૈં. – તૃષ્ણા રૂપ જળથી ભરેલા રૂ. – ઈંદ્રિયારૂપ તા. – કયારાઓથી રૃ. – વૃદ્ધિ પામેલા વિ. – વિકાર રૂપ ઝેરી ઝાડા વિરુ – ખરેખર ૐ. – ઘણી મૂ. – ઘેનની અવસ્થાને મમતાને ય. – આપે છે.
-
-
(૨) ખરેખર ! તૃષ્ણા રૂપ જળ વડે સંપૂર્ણ ભરેલા ઇંદ્રિચા રૂપ કચારાથી મેટા થયેલા વિકાર રૂપ વિષવૃક્ષેા ગાઢ મૂર્છા આપે છે=મેહ પમાડે છે. सरित्सहस्रदुष्पूरसमुद्रोदरसोदरः । तृप्तिमान्नेन्द्रियग्रामो भव तृप्तोऽन्तरात्मना ॥ ३ ॥
•
(૩) સ. – હજારા નદીએથી ન પૂરી શકાય એવા સમુદ્રના પેટ જેવા ફૅ. – ઇંદ્રિયાના સમુદાય 7. – તૃપ્તિવાળા ( થતા ) મૈં – નથી. ( માટે ) . – અંતર આત્માથી 7. – રૃ. સતાષી મવ – થા.
G
-
(૩) હજારા નદીએથી ન પૂરી શકાય એવા સમુદ્રના તળિયા જેવા ઇંદ્રિના સમૂહ ગમે તેટલા વિષયેા આપવામાં આવે તે પણ તૃપ્ત થતા નથી. માટે ઇંદ્રિયાને મનગમતા વિષયેા આપીને તૃપ્ત કરવાની ધાંધલ છેડીને આત્માના સહજ સુખથી તૃપ્ત થા.૩૫
आत्मानं विषयैः पाशैर्भववासपराङ्मुखम् । इन्द्रियाणि निबध्नन्ति मोहराजस्य किङ्कराः ॥४॥
પ્ર. ૨. ગા, ૪૮, ઉપ. મા. ગા. ૧૯૭ થી ૨૦૨.
૩૫
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર ]
૭. ઇંદ્રિયજય અષ્ટક
(૪) મો. – માહરાજાના .િ – દાસ રૂ. – ઇંદ્રિયા મ. સસાર વાસથી વિગ્ન થયેલા બા. – આત્માને ( પણ ) વિ. – વિષયા રૂપ ગૈઃ – બંધનેાથી નિં. – બાંધે છે.
–
–
-
B
(૪) મેહરાજાના ચાકર રૂપ ઇંદ્રિયા સંસાર વાસથી વિમુખ થયેલા આત્માને પણ વિષય રૂપ મધનાથી ખાંધે છે !
• गिरिमृत्स्नां धनं पश्यन् धावतीन्द्रियमोहितः । अनादिनिधनं ज्ञानं धनं पार्श्वे न पश्यति ||५||
(૫) ૬. – ઇંદ્રિયાના વિષયેામાં માહિત થયેલા વિ. – પતની માટીને ધન – ધનરૂપે વ. – જોતા થા. – દોડે છે. ( પણ ) . – પાસે રહેલા 7. અનાદિ–અનંત જ્ઞાન” – જ્ઞાન રૂપ ધન – ધનને TM ૫. – જોતા નથી.
(૫) ઇંદ્રિયાથી મેાહ પામેલા જીવ પર્યંતની માટીને સુવણુ–ચાંદી આદિ ધન રૂપે જોતા ચારે તરફ દોડે છે, પણ પાતાની જ પાસે અનાદિ અનંત જ્ઞાન રૂપ ધનને જોતા નથી.
पुरः पुरःस्फुरत्तृष्णा मृगतृष्णानुकारिषु । इन्द्रियार्थेषु धावन्ति त्यक्त्वा ज्ञानामृतं जडाः ||६|| (ł) g. - આગળ આગળ વધતી જતી તૃષ્ણા જેને
-
છે એવા નકા: – અજ્ઞાની જ્ઞ।. – જ્ઞાન રૂપ અમૃતને હ્ર.છેાડીને રૃ. – ઝાંઝવાના જળ જેવા રૂ. – ઇંદ્રિયાના વિષયામાં થા.- દાડે છે.
-
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭. ઇંદ્રિયજય અષ્ટક
[૫૩
(૬) આગળ આગળ વધતી જતી તૃષ્ણાવાળા મૂર્ખ લેાકા જ્ઞાન રૂપ અમૃતને છેડીને ઝાંઝવાના જળ સરખા ઇંદ્રિયાના રૂપાદિ વિષયામાં દોડે છે.
-
-
पतङ्गभृङ्गमीनेभसारङ्गा यान्ति दुर्दशाम् । एकै केन्द्रियदोषाच्चेद् दुष्टैस्तैः किं न पञ्चभिः ? ॥७॥ (૭) એટ્ – તે વ. – પતંગિયા, ભ્રમર, માલાં, હાથી અને હરણ છે. – એક એક ઈંદ્રિયના દોષથી ૩. – માઠી અવસ્થાને ચા. – પામે છે, (તા) ૩. – દોષવાળા તૈઃ – તે ૧. – પાંચ ઇંદ્રિયાથી નિ–શું ન થાય ?
(૭) જો પત ંગિયું, ભ્રમર, મત્સ્ય, હાથી અને હરણુ એક એક ઇંદ્રિયના દોષથી મરણાદિ રૂપ દશાને પામે છે તેા દુષ્ટ પાંચે ઇંદ્રિયાથી શુ ન થાય ? અર્થાત્ અનેક પ્રકારે દુર્દશા થાય.
૩૬
૩
विवेकद्विपहर्यक्षैः समाधिधनतस्करैः । इन्द्रियैर्यो न जितोऽसौ धीराणां धुरि गण्यते ॥८॥
(૮) fવ. – વિવેકરૂપ હાથીને હવામાં સિંહસમાન સ. – સમાધિ રૂપ ધનને લુટવામાં ચાર સમાન ૬. – ઈંદ્રિચેથી ય: – જે નિતઃ – જિતાયે। । – નથી, સઃ – તે પી.ખીર પુરુષાની વ્રુત્તિ – આદિમાં 7. – ગણાય છે.
–
-
-
(૮) વિવેક રૂપ હાથીને હણવામાં સિંહ
પ્ર. ૨. ગા. ૪૧ થી ૪૭, અ. ૩. અ. ૧૦ ગા. ૧૪
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૪]
૮.ત્યાગ અષ્ટક
સમાન અને સમાધિ રૂપ ધન ચેરવામાં ચાર સમાજ ઇંદ્રિયોથી જે જીતાયે નથી તે ધીર પુરુષોમાં અગ્રેસર ગણાય છે.
अथ त्यागाष्टकम् ॥८॥
संयतात्मा श्रये शुद्धोपयोगं पितर निजम् । धृतिमम्बां च पितरों तन्मां विसृजत ध्रुवम् ॥१॥
(૧) પિ. – હે માતા-પિતા ! નં.– સંયમને અભિમુખ થયેલો હું શું. – શુદ્ધો પગ રૂ૫ નિબં–પિતાના પિ–પિતાને
– અને વૃતિ – આત્મરતિ રૂ૫ – માતાનો આશ્રય કરું છું. તત્ – તેથી માં – મને ઇa – અવશ્ય વિ. – છોડો. ' (૧) હે માતપિતા! સંયમને અભિમુખ થયેલે હું રાગ-દ્વેષ રહિત શુદ્ધ આત્મજ્ઞાન રૂપ પિતાના પિતાને અને આત્મરતિ રૂપ માતાને આશ્રય કરુ છું. આથી હવે તમે મને અવશ્ય છેડો.
૩૭ જેણે સંયમનો સ્વીકાર કર્યો હોય તેને સંયત આત્મા
કહેવાય. છતાં અહીં જેણે હજી સંયમને સ્વીકાર કર્યો નથી, પરંતુ સંયમ સ્વીકારવાને તૈયાર થયું છે તેને પણ સંયત આત્મા કહ્યો એ નિશ્ચય નયની દૃષ્ટિએ ઘટે છે. નિશ્ચય નયની દૃષ્ટિએ જે ક્રિયા કરવા માંડી તે કરી કહેવાય. આથી સંયમ લેવા માંડ્યું એટલે લીધું કહેવાય.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ ત્યાગ અષ્ટક
[૫૫
युष्माकं सङ्गमोऽनादिर्बन्धवोऽनियतात्मनाम् । ध्रुवकरूपान् शीलादिबन्धूनित्यधुना श्रये ॥२॥
(૨) – હે બંધુઓ ! .– અનિશ્ચિત છે આત્મા– પર્યાય જેમને એવા યુ.- તમારે તમેળાપ મ. – અનાદિ (થી) છે. રૂતિ – એથી .– હવે ઈં. – નિશ્ચિત એકસ્વરૂપવાળા સી.– શીલ વગેરે બંધુઓનો બચે – આશ્રય કરું છું.
(૨) હે બંધુઓ ! બંધુ તે શત્રુ થાય અને શત્રુ તે બંધુ થાય એ પ્રમાણે અનિશ્ચિત પર્યાયવાળા તમારે સંબંધ (પ્રવાહથી) અનાદિથી છે. આથી હવે નિશ્ચિત રૂપે એક સ્વરૂપવાળા (નિયમા. હિત કરવાના જ સ્વરૂપવાળા) શીલ, સત્ય, શમ, દમ સંતોષાદિ બંધુઓને આશરે લઉં છું. . कान्ता मे समतैवैका ज्ञातयो मे समक्रियाः । बाह्यवर्गमिति त्यक्त्वा धर्मसंन्यासवान् भवेत् ॥३॥
(૩) વી – એક સ. – સમતા gવ – જ છે – મારી જાન્તા – વહાલી સ્ત્રી છે. સ. – સમાન આચારવાળા સાધુઓ મે – મારા જ્ઞા. – સગાવહાલા (છે.) કૃતિ – એ પ્રમાણે વા. – બાહ્યવર્ગને ૨. – છોડીને ઈ. – ધર્મસન્યાસવાળો મ.- થાય.
(૩) એક સમતા જ મારી વહાલી પત્ની છે, સમાન આચારવાળા સાધુઓ જ મારા સંબંધીઓ છે. આ પ્રમાણે (પહેલી બીજી ગાથામાં અને ત્રીજી
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬ ]
૮ ત્યાગ અષ્ટક
ગાથાના પૂર્વાર્ધમાં જણાવ્યા પ્રમાણે) બાહ્ય પરિવારને ત્યાગ કરીને બાહ્યાદ્ધિ આદિ સંબંધી દયિક ભાવ રૂપ ધર્મના ત્યાગવાળે થાય, અર્થાત્ દયિક ભાવને છેડી લાપશમિક ભાવવાળે થાય.
ગશાસ્ત્રોમાં કેગના ઈચ્છા, શાસ્ત્ર, સામર્થ્ય એમ ત્રણ ભેદ છે. (૧) આગમના બોધવાળા જ્ઞાનીને પૂર્ણ ધર્મ કરવાની ઈચ્છા હોવા છતાં પ્રમાદના યોગે અપૂર્ણ—અતિચારાદિથી ખામીવાળે ધર્મવ્યાપાર ઈચ્છાગ છે. (૨) શ્રદ્ધાળુ અને પ્રમાદ રહિતને શાસ્ત્રના સુમબેધથી શાસ્ત્ર મુજબ અખંડ = અતિચારાદિથી રહિત યથાશક્તિ ધર્મ વ્યાપાર શાસ્ત્રગ છે. (૩) જેના ઉપાયે શાસ્ત્રમાં સામાન્યથી બતાવ્યા છે, પણ વિશેષથી બતાવ્યા નથી, છતાં સાધકની શક્તિની પ્રબળતાથી થતા વિશિષ્ટ (શાસ્ત્રમાં વિશેષ રૂપે નહિ કહેલ) ધર્મ વ્યાપાર સામર્થ્યગ છે.
સામગના ધર્મસંન્યાસ અને વેગસંન્યાસ એમ બે ભેદ છે. ધર્મસંન્યાસના તાત્વિક અને અતાત્વિક એમ બે ભેદ છે. ઔદયિકભાવ રૂપ ધર્મને સંન્યાસ-ત્યાગ એ અતાત્વિક ધર્મ સંન્યાસ છે. ક્ષાપશમિક ભાવ રૂ૫ ધર્મને ત્યાગ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ ત્યાગ અષ્ટક
[૫૭
એ તાત્વિક ધર્મસંન્યાસ છે. મન, વચન અને કાયા એ ત્રણે ગાને ત્યાગ એ યુગ સંન્યાસ છે. અતાત્વિક ધર્મસંન્યાસ પ્રવજ્યાકાલે હોય છે. કારણ કે ત્યારે દયિક ભાવ રૂપ અશુભ ધર્મને ત્યાગ થાય છે. તાત્વિક ધર્મસંન્યાસ ક્ષપકશ્રેણિમાં આઠમા ગુણસ્થાને હોય છે. કારણ કે ક્ષપક શ્રેણિમાં ક્ષાયોપથમિક ભાવના ક્ષમાદિ ધર્મને ત્યાગ થાય છે. એગ સંન્યાસ ૧૪ મા ગુણસ્થાને શૈલેશી અવસ્થામાં હોય છે. ત્યાં ત્રણે પેગોને ત્યાગ થાય છે. ગ રહિત બનેલે આત્મા મેક્ષમાં જાય છે. - આ ગાથામાં અતાવિક ધર્મસંન્યાસને નિર્દેશ કર્યો. એથી ગાથામાં તાત્વિક ધર્મસંન્યાસને અને સાતમી ગાથામાં ગ સંન્યાસને નિર્દેશ છે.૩૯ ૩૮ જો કે, ક્ષાપશમિક ભાવના બધા ધર્મોને ત્યાગ તો ( ૧૨ મા ગુણ સ્થાનના અંતે થતો હોવાથી સંપૂર્ણ
ધર્મસંન્યાસ યોગ ૧૨ મા ગુણ સ્થાને હેય. છતાં, નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ જે ક્રિયા કરવા માંડી તે કરી કહેવાય, ધર્મ સંન્યાસ કરવા માંડ્યો એટલે કર્યો કહેવાય. આથી તાત્વિક ધર્મ સંન્યાસ ક્ષપકશ્રેણીમાં આઠમા ગુણ સ્થાને હોય એવો નિર્દેશ નિશ્ચયનયની
દષ્ટિએ છે. ૩૯ લ. વિ. “નમુથુરું? પદની ટીકા, યો. સ. ગા. ૨
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮ ]
धर्मास्याज्या: सुसङ्गोत्थाः क्षायोपशमिका अपि । प्राप्य चन्दनगन्धाभं धर्मसंन्यासमुत्तमम् ||४|
(૪) ૨. – ચંદનના ગંધ સમાન ૩. – ઉત્તમ ૪. – ધર્મસંન્યાસને પ્રા. – પ્રાપ્ત કરીને મુ. – સત્સ ંગથી ઉત્પન્ન થયેલા હ્તા. – યાપશમવાળા ઋષિ – પણ ધમાં – ધર્માં
-
:
ત્યા. તજવા લાયક છે.
-
૮ ત્યાગ અટક
(૪) ખાવના ચંદનના ગધ સમાન ઉત્તમ ધ સંન્યાસને પામીને સત્સંગથી ઉત્પન્ન થયેલા ક્ષાયેાપશમિક ધર્માં પણ તજવા લાયક છે.
ઉત્તમ ધર્મસંન્યાસ એટલે તાત્ત્વિક ધમ સન્યાસ, ધ સૌંન્યાસથી . ક્ષાયેાપશમિક ભાવાની નિવૃત્તિ થતાં ક્ષાયિક ભાવે! પ્રગટે છે. આથી આ ચાગ તાત્ત્વિક છે. સુગંધ બે જાતની હાય છે. એક સ્વાભાવિક અને ખીજી નૈમિત્તિક, પરના નિમિત્તથી વસ્ત્રાદિમાં આવતી ગધ નૈમિત્તિક છે, નિમિત્ત વિના ચંદન વગેરેની સહજ ગધ સ્વાભાવિક છે. અહી ક્ષાયેાપશમિક ધર્મો નૈમિત્તિક ગંધ જેવા છે. કારણકે તેમાં દેવ-ગુરુ શાસ્ત્ર વગેરે આલખનની અપેક્ષા રહે છે. ક્ષાયિક ધર્માં સ્વાભાવિક ગંધ જેવા છે, જેમ ગંધ ચંદનના સ્વાભાવિક ધર્મ છે, તેમ ક્ષાયિક ભાવ આત્માના સ્વાભાવિક ધમ છે. આથી
અહીં ધ સન્યાસને ચંન્દ્વનગંધ સમાન કહ્યો છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ ત્યાગ અષ્ટક
[૫૯
गुरुत्वं स्वस्य नोदेति शिक्षासात्म्येन यावता। आत्मतत्त्वप्रकाशेन तावत्सेव्या गुरुत्तमः ॥५॥
(૫) વા. – જ્યાં સુધી શિ. – શિક્ષાના સમ્યક્ પરિણામથી માં. આત્મસ્વરૂપના બોધ વડે 4.– પિતાનું – ગુરુપણું ન ૩.-ન પ્રગટ થાય, તા. – ત્યાં સુધી મુ–ઉત્તમ ગુરુ છે. – સેવવા ગ્ય છે.
(૫) જ્યાં સુધી ગ્રહણ અને આસેવન એ બંને શિક્ષાના સમ્યક્ પરિણમનથી શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપના (સંશય અને વિપર્યાસથી રહિત) બેધ વડે પિતાના આત્મામાં ગુરુપણું ન આવે ત્યાં સુધી ઉત્તમ ગુરુ (જ્ઞાનદાતા આચાર્ય) સેવવા જોઈએ૪૦
અહીં ગુરુપણું આવવાનાં બે કારણે નિર્દેશ કર્યો છે. (૧) ગ્રહણ–આસેવન શિક્ષાનું સમ્યક્ પરિણમન. (૨) શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને બેધ. ગ્રહણ–આસેવન શિક્ષાના સમ્યક્ પરિણમનથી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને બોધ થતાં ગુપણું આવે છે. આથી સાધુએ પ્રથમ ગ્રહણ-આસેવન શિક્ષા પિતાના આત્મામાં પરિણમે એવા લક્ષ્ય પૂર્વક ગુરુસેવા કરવી જોઈએ એ ગર્ભિત ઉપદેશ આપે છે.
ગુરુની પાસે સૂત્ર–અર્થને અભ્યાસ એ ૪. વિ. આ. ભા. ગા. ૩૪૫૯
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
* • ]
૮ ત્યાગ અષ્ટક
ગ્રહણશિક્ષા, પ્રતિલેખનાદિની ક્રિયાના અભ્યાસ એ આસેવનશિક્ષા. અર્થાત્ સાધુના આચારાનુ જ્ઞાન મેળવવું એ ગ્રહણશિક્ષા અને એ આચારનુ પાલન કરવું એ આસેવન શિક્ષા.૪૧ અથવા ગ્રહણુ કરેલા—સ્વીકારેલા વ્રતાધિમ નુ જ્ઞાન (શિક્ષા) મેળવવું તે ગ્રહણુશિક્ષા, ગ્રહણ કરેલા વ્રતાધિ નુ આસેવન-પાલન થઈ શકે એ માટે પ્રતિલેખનાદિ આચારાનું જ્ઞાન ( શિક્ષા ) મેળવવુ એ આસેવન શિક્ષા.
ज्ञानाचारादयोऽपीष्टाः शुद्धस्वस्वपदावधि | निर्विकल्पे पुनस्त्यागे न विकल्पो न वा क्रिया ॥ ६ ॥
() જ્ઞ।. – જ્ઞાનાચાર વગેરે આચારો ષિ — પણ જી. – શુદ્ધ એવા પોતપોતાના પદની મર્યાદા સુધી રૂ. – ષ્ટિ છે. પુનઃ - પત્તિ. – વિકલ્પ ચિતાથી રહિત સ્થાને ત્યાગમાં ન વિ. – વિકલ્પ નથી ~ – અને 7 યિા–ક્રિયા નથી.
(૬) જ્ઞાનાચારાદિ પણ પાતપોતાના શુદ્ધપદ્મની મર્યાદા સુધી ઈષ્ટ છે–સેવન કરવા જોઇએ. નિવિકલ્પ ત્યાગની અવસ્થામાં વિકલ્પ નથી અને ક્રિયા પણ નથી.
૪૧ ધ. સ. ભા. ૨ ગા. ૮
2
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ ત્યાગ અષ્ટક
[૬૧
' જ્ઞાનાચારનું શુદ્ધ પદ કેવલજ્ઞાન છે. આથી કેવલજ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી જ્ઞાનાચારનું સેવન જરૂરી છે. દર્શનાચારનું શુદ્ધ પદ ક્ષાયિક સમ્યકત્વ છે. આથી ક્ષાયિક સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી દર્શનાચારનું સેવન જરૂરી છે. એ પ્રમાણે સ્વશુદ્ધ પદ યથાખ્યાત ચારિત્રની પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી ચારિત્રાચારનું સેવન કરવું જોઈએ. સ્વશુદ્ધ પદ પરમ શુકલ ધ્યાનની પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી તપાચારનું પાલન કરવું જોઈએ. આત્મવીર્યની સર્વથા શુદ્ધિ ન થાય ત્યાં સુધી વીર્યાચારનું સેવન જરૂરી છે. - આત્મા જ્યાં સુધી ઉચ્ચકોટિની સમાધિ યા ધ્યાનદશા પ્રાપ્ત ન કરે ત્યાં સુધી અમુક આચારનું સેવન કરવા એગ્ય છે અને અમુક આચારનું સેવન કરવા યોગ્ય નથી વગેરે શુભ વિકપ– સંકલ્પ હોય છે. આથી એ અવસ્થાનો ત્યાગ સવિકલ્પ છે. સાધનાની પ્રારંભદશામાં આવે શુભ વિકલ્પ પૂર્વકનો ત્યાગ જ હિતકર છે. સવિકલ્પ ત્યાગની સાધના કરતાં કરતાં આત્મા જ્યારે ઉચ્ચ કેટિની સમાધિ યા ધ્યાનદશા પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે પૂર્વોક્ત વિકલ્પથી–સંકલ્પથી રહિત બની જાય છે, અને સર્વ પ્રપંચરહિત સ્વાત્માનુભવરૂપ શુદ્ધો
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨]
૮ ત્યાગ અષ્ટક
પગ દશામાં વતે છે. આ દિશામાં વર્તતા ત્યાગીને ત્યાગ નિર્વિકલ્પ ત્યાગ છે. આ દિશામાં હું અમુક (આવશ્યકાદિ) ક્રિયા કરુ વગેરે વિક–સંકલ્પો ન હોવાથી કિયા પણ ન હોય. આથી અહીં કહ્યું કે નિર્વિકલ્પ ત્યાગની અવસ્થામાં વિકલ્પ નથી અને ક્રિયા પણ નથી. આજ વિષયને ભાવ છઠ્ઠા અષ્ટકની ત્રીજી ગાથામાં યહ શમાવ સુષ્યસ્યન્તતબિયઃ એ શબ્દોમાં કહ્યો છે.
योगसन्यासतस्त्यागी योगानण्यखिलांस्त्यजेत् । इत्येवं निर्गुण ब्रह्म परोक्तमुपपद्यते ॥७॥
(૭) .–ચાગનો રોધ કરવાથી ત્યાની - ત્યાગવા . – બધા શાન – યોગેનો પ– પણ ચ. – ત્યાગ કરે. ૬.– એ પ્રમાણે ૧. – બીજાએ કહેલ નિ. – ગુણરહિત બ્રહ્મઆત્મસ્વરૂપ ૩.- ઘટે છે.
(૭) ક્ષાપશમિક ધર્મને ત્યાગી ગના નિરોધથી સર્વગને પણ ત્યાગ કરે. આ પ્રમાણે બીજાએ કહેલ ગુણ રહિત આત્મા પણ ઘટે છે.
- સાંખ્યદર્શનના પ્રણેતા કપિલ વગેરે આત્માને સર્વથા ગુણેથી (જ્ઞાનાદિ ગુણેથી પણ) રહિત માને છે. પણ તે અસત્ય છે. આત્મા જ્યારે ય સર્વથા ગુણ રહિત બનતું જ નથી. આત્મા સર્વથા ગુણરહિત બને તે આત્માનું અસ્તિત્વ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ ત્યાગ અષ્ટક
[ ૬૩
જ ન રહે. પ્રશ્નઃ– તેા પછી આત્માનિર્ગુણુ છે એમ તેઓ કહે છે એ કેવી રીતે ઘટે ? ઉત્તરઃઆ અષ્ટકમાં બતાવ્યા પ્રમાણે ધર્મસંન્યાસ અને ચેાગસન્યાસથી ઔપાષિક ગુણેાથી રહિત મનવાથી આત્મા નિર્ગુણ અને છે. અર્થાત્ મુક્તઆત્મા ઓપાધિક (મતિજ્ઞાન આદ્ધિ અને મનયેાગ આદિ) ગુણ્ણાની દૃષ્ટિએ નિર્ગુણ છે, પણ સ્વાભાવિક ડેવલ જ્ઞાનાદિ ગુણાની દૃષ્ટિએ તે સગુણ છે. આ જ વાત આઠમા લેાકમાં કહી છે.
वस्तुतस्तु गुणैः पूर्णमनन्तैर्भासते स्वतः ॥ रूपं त्यक्तात्मनः साधोर्निरभ्रस्य विधोरिव ॥८॥
(૮) ૬. – પરમાથી તુ – તેા fના. – વાદળથી રહિત વિધાઃ – ચંદ્રની વ – જેમ ત્ય. – ત્યાગી છે. આત્મા જેને
W
એવા ( ચત્ત: સવિમાપ: આત્મા ચેન સઃ ત્યાત્મા ) સાથેૉઃ – સાધુનું હર્ષ – સ્વરૂપ ૬. – અનંત મુનૈઃ – ગુણાથી સ્વ. – સ્વયં મા. – ભાસે છે.
-
(૮) પરમાંથી તેા વાદળાઓથી રહિત ચંદ્રની જેમ સવિભાવાથી રહિત આત્મા કેવલ જ્ઞાનાદિ અનંતગુણાથી પરિપૂર્ણ સ્વયમેવ ભાસે છે—પ્રગટે છે. અર્થાત્ જેમ વાદળ દૂર થતા ચદ્રના સ્વાભાવિક પ્રકાશ ગુણ પ્રગટ થાય છે તેમ સ -
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪]
૯ ક્રિયા અષ્ટક
વિભાવેા દૂર થતાં આત્માના સ્વાભાવિક જ્ઞાનાદ્રિ ગુણા પ્રગટ થાય છે. આથી આત્મા સર્વથા નિર્ગુણ છે એવી માન્યતા મિથ્યા છે.
अथ क्रियाष्टकम् ॥९॥
ज्ञानी कियापरः शान्तो भावितात्मा जितेन्द्रियः । स्वयं तीर्णो भवाम्भोधेः परांस्तारयितुं क्षमः ॥९॥
(૧) જ્ઞાના↑ – સમ્યગ્નાનવાળા, .િ – ક્રિયામાં તત્પર શા. – ઉપશમયુક્ત મા. – ભાવિત છે . આત્મા જેનેા એવા ગિ. – ઇંદ્રિયાને જિતનાર મૈં. સંસાર રૂપ સમુદ્રથી સ્વયં – પેાતે સૌર્જ: – તરેલ છે, ( અને ) ૬. – ખીજાઓને તા. – તારવાને ક્ષમ: - સમય છે.
-
(૧) જ્ઞાની, ક્રિયામાં તત્પર, ઉપશાંત, જ્ઞાનાદ્વિ ગુણાથી ભાવિતાત્મા અને જિતેન્દ્રિય સાધુ સ્વયં સંસાર સમુદ્રથી તરેલા છે અને ખીજાને તારવાને સમર્થ છે.
क्रियाविरहितं हन्त ज्ञानमात्रमनर्थकम् । गतिं विना पथशोऽपि नाप्नोति पुरमीप्सितम् ॥२॥ (૨) દન્ત – ખેદ સૂચક અવ્યય .િ – ક્રિયા વિનાનું જ્ઞા. – એકલું જ્ઞાન જ્ઞ.-નિરક છે. ગતિ વિના-ચાલવાની ક્રિયા વિના વ. – માના જાણનાર પણ હૈં. – ઇચ્છિત પુર – નગર. ના. પહેાંચતા નથી.
—
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ યિા
અષ્ટક
[ ૬૫
(૨) કિયારહિત એકલું જ્ઞાન (મક્ષફળ મેળવવા માટે) નિરર્થક છે. માર્ગને જાણકાર પણ ચાલવાની ક્રિયા વિના ઈચ્છિત શહેરમાં પહોંચતે નથી. ૪૨A. स्वानुकूलां क्रियां काले ज्ञानपूर्णाऽप्यपेक्षते । प्रदीपः स्वप्रकाशोऽपि तैलपूादिकं यथा ॥३॥
(૩) ચણા – જેમ પ્ર.– દીવો . – પોતે પ્રકાશ રૂપ (છે, તો) પિ – પણ તૈ. – તેલ પૂરવા વગેરેની (અપેક્ષા રાખે છે તેમ) રૂા. – જ્ઞાનથી પરિપૂર્ણ–પૂર્ણજ્ઞાની ઉપ–પણ
છે – અવસરે દવા. – સ્વભાવને અનુકૂલ ડ્યિાં – ક્રિયાની . – અપેક્ષા રાખે છે.
(૩) જેમ દીપક સ્વયં સ્વપ્રકાશ રૂપ હેવા છતાં, તેલ પૂરવા આદિ કિયાની અપેક્ષા રાખે છે
કરત અ. સા. અધ્યાત્મ સ્વરૂપ અધિકાર અને યોગ અધિ
કાર, પૂ. શ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કૃત શ્રી સીમંધર સ્વામીના સવા ગાથાના સ્તવનની પાંચમી ઢાળ, અ. ઉ. અ. ૩ ગા. ૧૩ થી ૧૮, શા. સમુ. ગા. ૬૭૮ થી ૬૯૧, અ. ક૫. અ. ૮ ગા. ૯, ઉ. મા. ગા. ૪૨૫-૪૨૬, વિ. આ. ભા. ગા. ૧૧૨૬ વગેરે જ્ઞાન-ક્રિયા પ્રકરણ તથા ૧૫૯૩ મી ગાથા, સ. તર્ક કાં. ૩ ગા. ૬૮, ઉત્તરા. આ. ૨૧ ગા. ૨૭.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિા અષ્ટક તેમ પૂર્ણ જ્ઞાની પણ અવસરે સ્વભાવે રૂપ કાર્યને અનુકૂલ કિયાની અપેક્ષા રાખે છે. RB સાહમાવં પુર જે દિશા વાત એ કે वदने कवलक्षेपं विना ते तृप्तिकाक्षिणः ॥४॥
(૪) છે – જેઓ વા–બાહ્યભાવને ! – આગળ કરીને શ. – વ્યવહારથી ત્રિજ્યાં – ક્રિયાનો (નિષેધ કરે છે). તે–તેઓ ૨. – મેહામાં ૪. વિના – કેળિયો નાંખ્યા સિવાય .– તૃપ્તિને ઈચ્છનારા છે.
(૪) જેઓ બાહ્યભાવને આગળ કરીને વ્યવહારથી કિયાને નિષેધ કરે છે તેઓ મુખમાં કળિયે નાખ્યા વિના તૃપ્તિ ઈચ્છે છે. . સાર:- આવશ્યકાદિ ક્રિયાઓ કરવી એ તે બાહ્યભાવ છે. મુક્તિ બાહ્યભાવથી ન થાય, કિંતુ અંતરના પરિણામથી થાય. આથી મુક્તિ મેળવવા બાહ્ય ક્રિયાઓની જરૂર નથી એમ કહીને ક્રિયાઓને નિષેધ કરનારાઓ મુખમાં કોળિ નાખ્યા વિના તૃપ્તિ ઈચ્છનારા છે. જેમ મુખમાં કેળિયા નાખ્યા વિના તૃપ્તિ ન થાય તેમ આવશ્યકાદિ કિયાઓ વિના પણ મેક્ષ ન થાય. • • • - ' અહીં જ્યાં વારતા એવા પાઠના સ્થાને ૪૨B અ. ઉપ. અ. ૩ ગા. ૩૩ થી ૩૭.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ ક્રિયા અષ્ટક
[ ૬૭
·
યિામ્યવદારત: એવા સમસ્ત પાઠ પણ જોવા મળે છે. આ પાઠના આધારે આવશ્યકાદિ ક્રિયાના વ્યવહારથી = આચરણથી બાહ્યભાવને = પુણ્ય ધથી થતા દેવલાકાઢિ સુખને આગળ કરીને જેએ ક્રિયાના નિષેધ કરે છે તે મુખમાં કેળિચે નાખ્યા વિના
=
તૃપ્તિ ઈચ્છનારા છે.” એવા અથ થાય. તાત્પર્ય :આવસ્યકાદિ ક્રિયાએથી પુણ્યમ ધ થાય છે. આથી આત્મા કર્મોથી છૂટવાને બદલે 'ધાય છે. નિજ શુદ્ધ આત્મામાં લીન રહેવાથી જ આત્મા કર્મોથી છૂટ છે........આમ કહીને આવસ્યકાદિ ક્રિયાઓના નિષેધ કરનારાએ મુખમાં કાળિયા નાખ્યા વિના તૃપ્તિ ઇચ્છે છે.
गुणवद्बहुमानादेर्नित्यस्मृत्या च सत्क्रिया । जातं न पातयेद्भावमजातं जनयेदपि ॥५॥
B
(૫) J. – ગુણિજનના બહુમાન વગેરેથી ૨ – અને નિ. – વ્રતાદિના હુંમેશા સ્મરણથી સ. – શુભ ક્રિયા ઉત્પન્ન થયેલા માવ – ભાવને 7 વા. – ન પાડે ૐ. – નહિ ઉત્પન્ન થયેલા
-
ભાવને ષિ – પણ ૬. –
-
ઉત્પન્ન કરે.
(૫) અધિક ગુણવંતના બહુમાન વગેરેથી અને લીધેલા નિયમેના નિત્ય સ્મરણથી શુભક્રિયા ઉત્પન્ન થયેલા શુભભાવને ન પાડે અને નહિ ઉત્પન્ન
નાત -
(અને)
-
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮]
૯ ક્રિયા અષ્ટક
થયેલા ભાવને ઉત્પન્ન કરે.૪૩
આદિ શબ્દથી પાપની જુગુપ્સા, અતિચારાની આલેચના, દેવ-ગુરુની ભક્તિ અને ઉત્તરગુણની શ્રદ્ધાનું ગ્રહણ કરવું. ઉત્તરગુણની શ્રદ્ધા એટલે ઉત્તરગુણની ઈછા. સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થઈ હોય તો આણુવ્રત વગેરેની ઈચ્છા રાખવી, આણુવ્રતને સ્વીકાર કર્યો હોય તે મહાવ્રતની ઈચ્છા રાખવી એમ મળેલા ગુણેથી ઉપરના ગુણેની ઈચ્છા ઉત્તરગુણ શ્રદ્ધા છે.
क्षायोपशमिके भावे या क्रिया क्रियते तया । पतितस्यापि तद्भावप्रवृद्धिर्जायते पुनः ॥६॥
(૬) ક્ષા. મા–ક્ષાપશમિક ભાવમાં થા–જે ચાતપ-સંયમને અનુકુલ ક્રિયા ક્રિ.– કરાય છે, તયા–તે ક્રિયાથી ૫.– પડી ગયેલાને ગરિ – પણ પુનઃ – ફરીથી ત. – તે ક્રિયાના ભાવની વૃદ્ધિ જી.– થાય છે.
(૬) ક્ષાપશમિક ભાવમાં કરવામાં આવતી કિયાથી શુભભાવથી પડી ગયેલાના પણ શુભભાવની ફરી વૃદ્ધિ થાય છે. અર્થાત્ જેના શુભ ભાવો મંદ પડી ગયા છે તેના પણ શુભ ભાવે
૪૩
શ્રા. ધ. વિં. ગા. ૭ થી ૧૦, પંચા. ૧ ગા. ૩૫ થી ૩૮ ધ. બિં. અ. ૩ સૂ. ૨૮.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ ક્રિયા અષ્ટક
[F
ક્ષાયેાપશમિક ભાવથી ક્રિયા કરતાં કરતાં વધે છે, અને જેના શુભભાવે મઢ પડ્યા નથી તેના શુભભાવા ક્રિયા કરતાં કરતાં અધિક વધે છે. અથવા સ્થિર રહે છે, આ જ વાત હવે પછીના શ્લેાકમાં કહી છે.૪૪
गुणवृद्धयै ततः कुर्यात् क्रियामस्खलनाय वा । एकं तु संयमस्थानं जिनानामवतिष्ठते ॥७॥
(૭) તતઃ - તેથી ૩. – ગુણની વૃદ્ધિ માટે વા—અથવા . નહિ પડવા માટે જ્યાં ૪. – ક્રિયા કરે. – એક સ. – સંયમનું સ્થાનક તુ – તાf. – કેવલજ્ઞાનીને જ્ઞ. રહે છે.
-
-
(૭) ( ક્ષાયેાપશમિક ભાવની ક્રિયામાં શુભ ભાવેાને વધારવાના અને સ્થિર રાખવાના ગુણ છે.) આથી ગુણની વૃદ્ધિ માટે અથવા સ્થિરતા માટે ક્રિયા કરવી જોઈએ. એક જ સયમસ્થાન તા કેવલજ્ઞાનીને જ રહે છે.
કેવલજ્ઞાનીના પરિણામે એક સરખા રહેતા હાવાથી તેમને આવસ્યકાદિ ક્રિયાની જરૂર નથી. પણ કેવલજ્ઞાની સિવાય બીજાઓના પરિણામની હાનિ–વૃદ્ધિ થયા કરે છે, આથી તેમને સારા પરિશુામની રક્ષા અને વૃદ્ધિ માટે આવશ્યકાદિ ક્રિયાની જરૂર છે.
૪૪ ૫ચા. ૩ ગા. ૨૪, ૩. ૫. ગા. ૩૯૧ સટી*.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ ક્રિયા અષ્ટક
वचोऽनुष्ठानतोऽसङ्गा किया सङ्गतिमङ्गति । सेयं ज्ञानक्रियाऽभेदभूमिरानन्द पिच्छला ॥८॥
૭૦ ]
-
(૮) વૈં. – વચનાનુષ્ઠાનથી અસાનિયા – નિવિકલ્પ સમાધિ રૂપ અસંગ ક્રિયા સ.... – ચેાગ્યતાને . – પામે છે. સા–તે રૂચ – આ ( અસંગ ક્રિયા ) જ્ઞ।.− જ્ઞાન અને ક્રિયાની અભેદભૂમિ-એકતા રૂપ છે, (અને) .-આત્માના આનંદથી. ભીંજાયેલી છે.
(૮) વચનાનુષ્ઠાનથી નિર્વિકલ્પ સમાધિ રૂપ અસંગ ક્રિયા૪૫ સંગતિનેયાગ્યતાને પામે છે. અર્થાત્ વચનાનુષ્ઠાનથી અનુક્રમે અસ ંગક્રિયા સિદ્ધ થાય છે. તે આ ( અસંગક્રિયા ) જ્ઞાનક્રિયાની અભેદભૂમિકા છે. કારણ કે અસંગભાવ રૂપ ક્રિયા ૪૫ આ અનુવાદમાં આધારભૂત ખલવમેધયુક્ત જ્ઞાનસારની
·
હસ્ત લિખિત અને પ્રતામાં તથા મુદ્રિત અને પ્રતામાં અસન્ના જ્યા સજ્ઞતિમતિ એવા પાડે છે. એ જ પાઠ ડીક લાગે છે. કારણ કે તેય (સા ચ) પદ અસોંગક્રિયા માટે વપરાયા છે. જો સન્ના ક્રિયા એમ પ્રથમ વિભક્તિવાળા અને ( સન્નતિ પદ સાથે) અસમસ્ત પાર્ટ ન હેાય તે મુય પથી અસક્રક્રિયા ના પરામશ ન થઈ શકે. મુદ્રિત પુસ્તકમાં સજ્ઞયિાસંગતિ એવે પાઠ છે. જે કે, બંને પાઠે પ્રમાણે ભાવ તા એક જ નીકળે છે. પણ ઉપર કહ્યું તેમ સજ્ઞા ત્રિજ્યા એવે પાઠ ઠીક લાગે છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ તૃપ્તિ અષ્ટક
[t
શુદ્ધોપયાગ રૂપ જ્ઞાન અને શુદ્ધવીાલ્લાસ રૂપ ક્રિયા સાથે તાદાત્મ્ય-એકરૂપતા ધારણ કરે છે. તથા તે અસંગક્રિયા સ્વાભાવિક આનંદ રૂપ અમૃતરસથી ભિંજાયેલી છે. ૪૬
अथ तृप्त्यष्टकम् ॥१०॥
पीत्वा ज्ञानामृतं भुक्त्वा क्रियासुरलताफलम् । साम्यताम्बूलमास्वाद्य तृप्तिं याति परां मुनिः ॥ (૧) જ્ઞ।. જ્ઞાનરૂપ અમૃત ↑. – પીને .િ – ક્રિયા રૂપ કલ્પલતાનું ફળ મુ. – ખાઈ ને સા. – સમભાવ રૂપ તાંબુલ મા.-ચાવીને મુનિઃ – સાધુ વના ં – અત્યંત હૈં. યા.તૃપ્તિ પામે છે.
(૧) જ્ઞાન રૂપ અમૃત પીને, ક્રિયા રૂપ કલ્પવેલડીના ફળ ખાઈને અને સમતા રૂપ તાંબૂલના આસ્વાદ કરીને મુનિ ઉત્કૃષ્ટ તૃપ્તિ પામે છે.
स्वगुणैरेव तृप्तिश्चेदाकालमविनश्वरी । ज्ञानिनो विषयैः किं तैयैर्भवेत्तृप्तिरित्वरी ॥२॥
W
-
(૨) શ્વેતા – જો જ્ઞા. – જ્ઞાનીને સ્વ. – પોતાના જ્ઞાનાદિ ગુણાથી પત્ર -- જ મા. – હંમેશા અ.− વિનાશ ન પામે તેવી 7. – તૃપ્તિ મ. – થાય ( તા ) કૈઃ – જેમનાથી ૬. - થાડા
:
૪૬ વચનાનુષ્ઠાન અને અસંગાનુષ્ઠાનનું વષઁન આ ગ્રંથમાં ૨૭માં અભ્રકમાં વિસ્તારથી કર્યુ છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨]
૧૦ તૃપ્તિ અષ્ટક
કાળની તૃ.– તૃપ્તિ (છે) તૈઃ–તે વિ.– વિષયેથી વિમ્ – શું ? (વિષયેની શી જરૂર છે ?)
(૨) જ્ઞાનીને પિતાના જ્ઞાનાદિ ગુણો વડે સદાકાળ વિનાશ ન પામે તેવી તૃપ્તિ થતી હોવાથી ક્ષણિક તૃપ્તિ કરનારા વિષયની જરા ય પડી હતી નથી.
या शान्तैकरसास्वादाद्भवेत्तृप्तिरतीन्द्रिया । सा न जिहन्द्रियद्वारा षड्रसास्वादनादपि ॥३॥
(૩) રા.— શાન્ત રૂપ અદ્વિતીય રસના અનુભવથી . – ઈદ્રિયેથી ન અનુભવી શકાય તેવી ચા –જે તૃતિઃતૃપ્તિ મ– થાય ના – તે નિ. – જિવા ઈદ્રિયથી 9.– ૭ રસ ચાખવાથી અપિ – પણ ન – ન થાય. . (૩) કેઈની તુલનામાં ન આવે તેવા શાંત રસના આસ્વાદથી અનુભવ ગમ્ય જેવી તૃપ્તિ થાય છે તેવી તૃપ્તિ જિહા ઇંદ્રિયથી ષફૂરસના ભજનથી પણ થતી નથી. संसारे स्वप्नवन्मिथ्या तृप्तिः स्यादाभिमानिकी । तथ्या तु भ्रान्तिशून्यस्य सात्मवीर्यविपाककृत् ॥
(૪) સ્વપ્નની જેમ સં.-સંસારમાં મ.-અભિમાનથી થયેલી–માની લીધેલી મિ. – જુઠી નૃતૃપ્તિ તિ–હેય, ત.– સાચી તૃપ્તિ તુ – તો ગ્રા. – મિથ્યાજ્ઞાનથી રહિતને હેય. સા – તે મા.– આત્માના વયની પુષ્ટિ કરનાર છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ તૃપ્તિ અષ્ટક
* [૭૩
(ક) જેમ સ્વપ્નમાં મેંદક ખાવાથી કે જેવાથી વાસ્તવિક તૃપ્તિ થતી નથી, તેમ સંસારમાં વિષયેથી માની લીધેલી જુઠી તૃપ્તિ થાય છે. સાચી તૃપ્તિ તે મિથ્યાજ્ઞાન રહિત સમ્યગ્દષ્ટિને હોય છે. તે તૃપ્તિ આત્મવીર્યને વિપાક–પુષ્ટિ કરનારી છે. અર્થાત્ તૃપ્તિથી આત્મવીર્યની પુષ્ટિ-વૃદ્ધિ થાય છે. (તૃતિનું લક્ષણ આત્મવીર્યની પુષ્ટિ છે.)
पुद्गलैः पुद्गलास्तृप्तिं यान्त्यात्मा पुनरात्मना । परतृप्तिसमारोपो शानिनस्तन्न युज्यते ॥५॥
(૫) પુ. – પુલોથી પુ.– પુદ્ગલે તૃ.– પુદ્ગલના ઉપચય રૂ૫ તૃપ્તિ ચા-પામે છે, પુનઃ – અને કામનાઆત્માથી–આત્મગુણોના પરિણામથી . – આત્મા તૃ–તૃપ્તિ (પામે છે.) તત્ – તેથી જ્ઞા.– સમ્યજ્ઞાનવંતને ૫. – પુદ્ગલની તૃપ્તિમાં આત્માને ઉપચાર યુ.-ઘટતા નથી.
(૫) પુદ્ગલથી પુદ્ગલે જ ઉપચય રૂપ તૃપ્તિ પામે છે. તથા આત્મગુણ–પરિણામથી આત્મા તૃપ્તિ પામે છે. આથી પુગલની તૃપ્તિને આત્મામાં ઉપચાર કરે એ અભ્રાન્ત જ્ઞાનીને ઘટતું નથી. અન્યદ્રવ્યના ધર્મને અન્યદ્રવ્યમાં આપ કરે તે જ્ઞાની કેમ કહેવાય ?
ભાવ – સ્વાદિષ્ટ ભેજનથી શરીરમાં ઉપચય = પુષ્ટિ-વૃદ્ધિ થાય છે. ભેજન પુદ્ગલે છે અને
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪]
૧૦ તૃપ્તિ અષ્ટક
શરીર પણ પુદ્ગલ છે. આથી પુદ્ગલેથી પુગલે તૃપ્તિ પામે છે, નહિ કે આત્મા. આત્મા અને પુદ્ગલ બંને ભિન્ન દ્રવ્ય છે. આથી પુદ્ગલને તૃપ્તિ રૂપ ધર્મ આત્મામાં ક્યાંથી આવે ? આમ છતાં, ભેજનાદિ પુદ્ગલેથી આત્મા તૃપ્તિ પામે છે એમ માનવું એ અજ્ઞાનતા છે. જ્ઞાની આવું ન માને, જ્ઞાની તે આત્મગુણપરિણામથી જ આત્મા તૃપ્તિ પામે છે એમ માને. જેમ અહીં ભેજનના દષ્ટાંતથી પગલેથી પુદ્ગલ તૃપ્તિ પામે છે એની ઘટના કરી તેમ પાંચે ય ઇંદ્રિયના વિષયના દૃષ્ટાંતથી ઘટના કરી લેવી. मधुराज्यमहाशाकाग्राह्ये बाह्ये च गोरसात् । । परब्रह्मणि तृप्तिर्या जनास्तां जानतेऽपि न ॥६॥
(૬) – (મધુરાગ-મ-ss -ડા) મનોહર રાજ્યની મોટી આશા જેઓને છે એવા પુરુષેથી પ્રાપ્ત ન કરી શકાય એવા [ અથવા (મધુર–સાથ–મહારાવISાણે) શાકર, ઘી અને ઉત્તમશાથી ગ્રહણ ન કરી શકાય તેવા]
– અને શો.– વાણુથી અથવા દૂધ, દહીં ઘી આદિ ગોરસથી વા. – બહાર–ન અનુભવી શકાય તેવા પ.પરમાત્મામાં ચા – જે તૃ. – તૃપ્તિ (થાય છે) તાં – તેને ૪. લોકો નાનપ ને – જાણુતા પણ નથી. . (૬) મનહર રાજ્યની મોટી આશાવાળાઓથી
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ તૃપ્તિ અષ્ટક
[૭૫
ન અનુભવી શકાય અને વાણીથી ન કહી શકાય તેવા પરબ્રહ્મમાં જે તૃપ્તિ છે તેને અજ્ઞાન લેકે જાણતા પણ નથી ! તે અનુભવે ક્યાંથી ?
આ શ્લોકનો બીજી રીતે અર્થ – સાકર, ઘી અને ઉત્તમ શાકથી ન અનુભવી શકાય તથા દૂધ-દહી–ઘી આદિ ગેરસથી ભિન્ન એવા પર બ્રહ્મમાં જે તૃપ્તિ છે તેને અજ્ઞાન લેકે જાણતા પણ નથી ! તો અનુભવે કયાંથી ? विषयोर्मिविषोद्गारः स्यादतृप्तस्य पुद्गलैः । ज्ञानतृप्तस्य तु ध्यानसुधोद्गारपरम्परा ॥७॥
(૭) પુ.– પુલોથી . – અતૃપ્તને વિ. – વિષયના તરંગ રૂપ ઝેરનો ઓડકાર યાત્ – હોય છે. જ્ઞા. - જ્ઞાનથી તૃપ્તને તુ- તો ધ્યા. – ધ્યાન રૂપ અમૃતના ઓડકારની પરંપરા હોય છે.
(૭) પુદ્ગલથી અતૃપ્તને વિષયવિલાસ રૂપ વિષના (ખરાબ) ઓડકાર આવે છે. જ્ઞાનથી તેને ધ્યાન રૂપ અમૃતના (મીઠા) ઓડકારની પરંપરા ચાલે છે.
सुखिनो विषयातृप्ता नेन्द्रोपेन्द्रादयोऽप्यहो । ..." મિક્ષુવઃ જે જ્ઞાનતૃaો નિક્કનઃ મટા ( (૮) વિ. – વિષયેથી અતૃપ્ત .– ઈદ્ર, વગેરે – પણ સુ. – સુખી નં.–નથી. મદો – એ આશ્ચર્ય છે. એ –
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬ ]
૧૧ નિલેપ અષ્ટક
જગતમાં જ્ઞા. – જ્ઞાનથી તૃપ્ત નિ.– કમમેલથી રહિત :એક મિસ્ – સાધુ ગુણી – સુખી (છે.)
(૮) કેવું આશ્ચર્ય ! વિષયથી અતૃપ્ત ઇંદ્ર વગેરે પણ સુખી નથી. આ જગતમાં જ્ઞાનથી તૃપ્ત થયેલ અને કર્મ રૂપ અંજનની મલિનતાથી રહિત સાધુ જ સુખી છે.
अथ निर्लेपाष्टकम् ॥११॥ संसारे निवसन् स्वार्थसज्जः कज्जलवेश्मनि । लिप्यते निखिलो लोको ज्ञानसिद्धो न लिप्यते ॥१॥
(૧) . – કાજળના ઘર રૂ૫ સે. – સંસારમાં નિ. – રહેતો (અને) સ્વ-સ્વાર્થમાં તત્પર નિ.– સમસ્ત ચો:લેક જિ. – (કર્મથી) લેપાય છે. (પણ) જ્ઞા. – જ્ઞાનથી સિદ્ધ પુરુષ જ જિ. – લેપાતો નથી.
(૧) રાગ-દ્વેષાદિ રૂપ કાજળના ઘર સમાન સંસારમાં રહેતા અને પિતાના ધન સ્વજનાદિ વગેરે સ્વાર્થમાં તત્પર જગતના બધા જ કર્મથી લેપાય છે, પણ જ્ઞાનસિદ્ધ=હેપાદેયના યથાર્થ બેધથી પિતાના આત્મામાં જ લીન રહેનાર પુરુષ લેખાતો નથી. ૪૭ नाहं पुद्गलभावानां कर्ता कारयिताऽपि च । नानुमन्तापि चेत्यात्मशानवान् लिप्यते कथम् ? ॥२॥ ૪૭ અ. ઉપ. અ. ૨ ગા. ૩૫ થી ૩૯.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ નિલેપ અષ્ટક
છુ. – પૌદ્ગલિક
-
[ GO
ભાવાનાં.
(ર) મદ... – હું કરનાર, ૨ – અને 1. કરાવનાર વિ – પણ ૨ – તથા અ. – અનુમાદનાર કૃષિ – પણ 7. – નથી કૃતિ – એ પ્રમાણે આ. આત્માના જ્ઞાનવાળા – કેમ .િ – લેપાય ?
(૨) શુદ્ધ આત્મા હું પુદ્ગલના ક, શરીર વગેરે ભાવાના કરનાર, કરાવનાર અને અનુમેદન કરનાર નથી એ પ્રમાણે સમભાવવાળા આત્મજ્ઞાની કથી કેમ લેપાય ?
આત્મા કર્યાં છે કે નહિ ? છે તેા ક્યા ભાવાના કર્યાં છે ? એ વિષે જુદા જુદા નયની જુદી જુદી માન્યતા છે. આથી આપણે અહીં જુદા જુદા નચેની આત્માના તૃત્વ સંધી કેવી માન્યતા છે તે વિચારી લઈએ, જેથી આ લેકના અને આ ગ્રંથમાં આવતા બીજા પણ આવા ભાવના શ્લોકાના ભાવ સમજાઈ જાય.
શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિ ક નયની કે શુદ્ધનિશ્ચયનય ( – શુદ્ધનિશ્ચયનય સ્વરૂપ સંગ્રહનય )ની દૃષ્ટિએ આત્મા કોઈ જ ભાવાના ર્યાં નથી. આ નયની દૃષ્ટિએ આત્મા પોતાના શુદ્ધ ભાવાના પણ ર્તા . કર્તા નથી, આ નય · આત્માને ફૂટસ્થ નિત્ય માને છે. [ પ્રસ્તુતમાં ફૂટસ્થ નિત્ય એટલે સ્વભાવની ઉત્પત્તિથી રહિત. ] આથી તેમાં શુદ્ધ સ્વભાવની ઉત્પત્તિ જ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮ ]
૧૧ નિલે પ અષ્ટક
થતી નથી. જેની ઉત્પત્તિ જ ન હોય તેના ઉત્પાક પણ કયાંથી હાય ? આ નયની દૃષ્ટિએ આત્મા તદ્દન ઉદાસીનની જેમ રહે છે. તે કશું ય કરવાની પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. એટલે જેમ આકાશ તદ્ન ઉદાસીન હાવાથી કમથી લેપાતા નથી. તેમ આત્મા પણ ઉદાસીન હેાવાથી કમથી લેપાતા નથી. આ નયની દૃષ્ટિએ દરેક આત્મા સદૈવ શુદ્ધસ્વભાવરૂપ જ છે. આત્મા અને શુદ્ધસ્વભાવ એ એક જ વસ્તુ છે, દીપક અને તેની જ્યેાતિ એક જ છે તેમ.
પ્રશ્ન : જો આત્મા કંઈ જ કરતા નથી તે જાણવાની ક્રિયા કરે કે નહિ ? ઉત્તર ઃ આત્માને નવું ઉત્પન્ન કરવાની દૃષ્ટિએ નિષ્ક્રિય હ્યો છે, નહિ કે જાણવાની દૃષ્ટિએ. જાણવામાં કંઈ નવું ઉત્પન્ન કરવાનું હતુ નથી.જેમ દીવા પ્રકાશ્યા કરે છે, પણ કશું નવું કરતા નથી, તેમ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા સહજ ભાવે જાણ્યા કરે છે, પણ કશું નવું કરતે નથી. આથી આત્મા અકર્તા છે.
પ્રશ્નઃ– આત્મા ભલે પરભાવના કર્તા ન હાય, પણ સ્વશુદ્ધભાવના કર્તા કેમ નહિ ? ઉત્તરઃ— જો . આત્મા સ્વભાવના કર્તા હાય તાજે ક્ષણે તેણે સ્વભાવ ઉત્પન્ન કર્યાં તેની પૂર્વક્ષણામાં તેમાં સ્વભાવ ન હતા એ સિદ્ધ થાય
:
.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ નિલેપ અષ્ટક
[૭૯
છે. કારણ કે હેય તે ઉત્પન્ન કરવાની શી જરૂર ? પૂર્વેક્ષણમાં સ્વભાવ વિનાને તે આત્મા જડ બની જાય. પછી ગમે તેટલા પ્રયત્નો કરવા છતાં જડ બનેલો તે ચેતન બને જ નહિ. આ આપત્તિને નિવારવા શુદ્ધ નિશ્ચયનય આત્માને સ્વભાવને પણ કર્તા માનતો નથી. આમ, શુદ્ધ નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ આત્મા શુદ્ધ સ્વભાવને કર્તા નથી માત્ર શુદ્ધ સ્વભાવ ધારણ કરનારે છે.
, શુદ્ધપર્યાય (શબ્દ) નયથી આત્મા શુદ્ધ સ્વભાવને કર્તા છે. એ નયનું કહેવું છે કે દરેક દ્રવ્ય પોતપોતાના ભાવને કર્તા છે, પણ પરદ્રવ્યના ભાવને કર્તા નથી. જે એક દ્રવ્ય પરદ્રવ્યના ભાવોનો ર્તા બને તે તે પરદ્રવ્યમય બની જાય. હવે એવો નિયમ છે કે જે દ્રવ્ય અન્યદ્રવ્યમય બની જાય તે દ્રવ્યને નાશ થઈ જાય. આથી જે આત્મા પુલના ભાવેને કર્તા બને તે તેને નાશ થવાની આપત્તિ આવે. માટે આત્મા પુદ્ગલાદિભાવને કર્તા નથી, કિંતુ માત્ર પોતાના શુદ્ધ ભાવને કર્તા છે. શુદ્ધ નય પર્યાયાર્થિક નય હોવાથી શુદ્ધક્ષણના પર્યાને આશ્રયીને વિચાર કરે છે. પર્યાય તે પ્રતિક્ષણ ઉત્પાદ–વિનાશશીલ છે. આથી
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮
]
૧૧ નિર્લેપ અષ્ટક
95
આત્મા પ્રતિક્ષણ પિતાના શુદ્ધ ભાવેને ર્તા છે. પ્રસ્તુત કલેકમાં આ નયની દષ્ટિએ આત્માને પરભાવને અર્તા કહ્યો છે.
જુસૂત્ર નયથી આત્મા રાગાદિક વિભાવને પણ કર્તા છે. તેનું કહેવું છે કે, આત્મા સ્વયં
જ્યારે જ્યારે જે જે ભાવને પરિણુમાવે છે, ત્યારે ત્યારે તે તે ભાવને કર્તા આત્મા કહેવાય. આમ,
જુસૂત્ર નય આત્મામાં પોતાના જ ભાવનું કતૃત્વ સ્વીકારે છે, પણ પૌલિક ભાવેનું રૂંવ સ્વીકારતે નથી.
પ્રશ્ન – આત્મામાં પૌગલિક ભાવોનું કર્તૃત્વ સ્વીકારવામાં આવે તે શી આપત્તિ આવે ? ઉત્તર – જે આત્માને પોતાના અને પરના ભાવેને કર્તા માનવામાં આવે તે એક જ આત્મામાં બે ક્રિયા (એક સ્વભાવને કરવાની અને બીજી પરભાવને કરવાની) થવાની આપત્તિ આવે. જિનેશ્વર દેવોને એક જ દ્રવ્યમાં બે ક્રિયા સંમત નથી. - પ્રશ્ન – જે આત્મા પર પિગલિક ભાવોને તું નથી તો કર્મને પણ કર્તા નથી એ સિદ્ધ થયું. કારણ કે કર્મ પુદ્ગલ છે. હવે જે આત્મા
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ નિલેપ અષ્ટક [૮૧ કર્મને કર્તા નથી તો આત્માને કર્મબંધ કેમ થાય છે ? ઉત્તર – સંસાર અવસ્થામાં આત્મા પોતાના રાગાદિ અશુદ્ધ ભાવને કરે છે. આત્માના આ અશુદ્ધ ભાવેને નિમિત્ત માત્ર કરીને પુદ્ગલ સ્વયં જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મ રૂપે પરિણમે છે. (૧) જેમ લેહચુંબક પાસે રહેલું લેતું (લેહચુંબક આકર્ષણની ક્રિયા ન કરતે હોવા છતાં) સ્વયમેવ ખેંચાઈને લેહચુંબકને વળગે છે તેમ (આત્મા પુદ્ગલેને ખેંચવાની ક્રિયા કરતે ન હોવા છતાં) રાગાદિભાવથી કાર્મણવર્ગણાના પુદ્ગલે સ્વયમેવ ખેંચાઈને આત્માને વળગે છે. (૨) જેમ તેલથી ચિકણા શરીરવાળાને ઊડતી ધૂળ સ્વયં ચૂંટે છે, તેમ રાગ-દ્વેષથી ચિકણું બનેલા આત્માને સ્વયં કર્મ રૂપ રજ ચૂંટે છે. આમ, જુસૂત્ર નયની દષ્ટિએ આત્મા સ્વ–અશુદ્ધભાવને કર્યા છે, પણ કર્મ આદિ પૌગલિક ભાને કર્તા નથી.
પ્રશ્ન : જે આત્મા પિતાના જ રાગાદિ ભાવેને ર્તા છે તો તેને કર્મને કર્તા કેમ કહેવામાં આવે છે ? ઉત્તર ઃ જેમ વાદળ પાણી જ વરસાવે છે, છતાં ધાન્ય વરસાવનારું કહેવાય છે, કારણ કે પણથી ધાન્ય પાકે છે, તેમ આત્માએ કરેલા
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨]
૧૧ નિર્લેપ અષ્ટક
રાગાદિ ભાવોથી અવશ્ય કાર્મણ વર્ગણાના પુદ્ગલે ખેંચાઈને આત્માને વળગે છે અને જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મ રૂપે પરિણમે છે. આથી કારણમાં કાર્યના ઉપચારથી (વ્યવહારથી) આત્મા કર્મ કર્તા કહેવાય છે. પરમાર્થથી તે આત્મા રાગાદિ ભાવેને જ કર્તા છે.
નગમ અને વ્યવહાર નય ઉપચારન-વ્યવહારને માને છે. આથી એ બે નાની દષ્ટિએ તે આત્મા કર્મને પણ કર્તા છે. આ બે ને આત્માને કર્મને પણું કર્તા માનવામાં બે યુક્તિ બતાવે છે. (૧) આત્માએ કરેલા રાગાદિ અશુદ્ધ ભાનું સુખદુઃખાદિ ફળ કાલાંતરે આવે છે. આથી રાગાદિ રૂપ કારણ અને સુખ-દુઃખાદિ રૂપ ફળની વચ્ચેના કાળમાં એ કઈ વ્યાપાર માને જોઈએ, કે જે ફળપર્યત રહીને સુખ–દુઃખાદિ ફળ પ્રત્યે રાગાદિકની પૂર્વવૃત્તિતા રૂપ કારણુતાને જાળવી રાખે. એ વ્યાપાર તે જ કર્મ. આમા પ્રથમ રાગાદિ ઉત્પન્ન કરે, પછી કર્મ ઉત્પન્ન કરે. એ કર્મ દ્વારા આત્મા સુખ–દુઃખાદિ ફળ પામે. હવે બીજી યુતિ. (૨) આત્મામાં રાગાદિ ભાવે અને કર્મ રૂપ પુદ્ગલપર્યા. ક્ષીર–નીરની જેમ એકમેક થઈને રહેલા છે. આથી આ રાગાદિ ભાવે છે કે આ કર્મ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ નિલેપ અષ્ટક
[૮૩
પુગલના પર્યાયે છે એવો ભેદ પાડવે મુશ્કેલ છે. એટલે જે આત્મા રાગાદિને ક્ત હોય તે કર્મને પણું કર્તા કેમ ન કહેવાય ? આમ, રાગાદિની જેમ કર્મનું પણ કર્તત્વ આત્મામાં માનવું જોઈએ એવું નૈગમ-વ્યવહાર નાનું મંતવ્ય છે.
लिप्यते पुद्गलस्कन्धो न लिप्ये पुद्गलैरहम् । . चित्रव्योमाञ्जनेनेव ध्यायन्निति न लिप्यते ॥३॥
(૩) પુાઃ – પુદ્ગલથી પુ.– પુદ્ગલેને સ્કંધ – લેપાય છે, (પણ) મહું – હું .િ – લેખાતો નથી. ફુવ – જેમ સં.-અંજનથી વિ. – વિચિત્ર આકાશ (લેપાતું નથી તેમ). ત– આ પ્રમાણે ધ્યા. – ધ્યાન કરતો આત્મા ન . – લેપાતો નથી.
(૩) પુદ્ગલને સકંધ પુદ્ગલ વડે લેપાય છે પણ હું પુદ્ગલથી લેપાત નથી, જેમ ચિત્રામણવાળું –વિવિધ રંગવાળું આકાશ અંજનથી–કૃષ્ણ રંગના દ્રવ્યથી લેવાતું નથી તેમ. આ પ્રમાણે ધ્યાન કરતો આત્મા કર્મોથી લેપાત નથી.
કર્મો એટલે કામણ શરીર. રાગાદિના યોગે કાર્મણવર્ગણના પુગલે કર્મ રૂપ બને છે, એટલે કે કાર્મણ શરીર સાથે મળી જાય છે. કાર્પણ ૪૮ ઉપલક્ષણથી કોઈ પણ રંગના દ્રવ્યથી. ' .
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪ ]
૧૧ નિલે પ અષ્ટક
શરીર પણ પુદ્ગલરૂપ જ છે. આથી કાણ વણાના પુદ્ગલોથી કાણુ શરીરરૂપ પુદ્ગલ લેપાય છે. આમાં આત્માને લેપાવાની વાત જ કયાં આવી ? અલબત્ત, કાણુ શરીરના આત્મા સાથે સંબંધ થાય છે, પણ તેટલા માત્રથી આત્મા લેપાય છે એમ કેમ કહેવાય ? જેમ અનેક પ્રકારના (ઇંદ્ર ધનુષ વગેરે) ર્ગાના આકાશ સાથે સંબંધ થાય છે, પણ આકાશ એ ર'ગોથી થાતું જ લેપાય છે ? કા ણવગણા રૂપ પુદ્ગલોના આત્મા સાથે સંચાગ સંખંધ છે, નહિ કે તાદાત્મ્ય સંબંધ.
નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ આત્મા કર્મોથી કયારે ય લેપાયા જ નથી, શુદ્ધ જ છે. જેમ કાળા કે લાલ રંગના કાગળની ઉપાધિથી–સંબંધથી શ્વેત સ્ફટિક કાળું કે લાલ દેખાવા છતાં તે રંગથી અશુદ્ધ અનતું નથી–નિલ જ રહે છે, તેમ કના સંબધથી ( સંચાગથી) આત્મા રાગી કે દ્વેષી દેખાતા હેાવા છતાં પરમાર્થથી શુદ્ધ જ છે, રાગાઢિથી અને કૅમેર્માથી રહિત છે.
लिप्तताज्ञानसम्पातप्रतिघाताय केवलम् । निर्लेपज्ञानमग्नस्य क्रिया सर्वोपयुज्यते ॥ ४ ॥
(૪) નિ. – ( આત્મા નિલેપ છે એ પ્રમાણે) નિલે પ જ્ઞાનની ધારાએ રૃઢને સ યિા – બધી આવશ્યકાદિ
-
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ નિલેપ અષ્ટક
[ ૮૫
ક્રિયાઓ છે. – કેવળ જિ.—(આત્મા કર્મથી લિપ્ત છે એવા) લિપ્તપણુના જ્ઞાનના (સંવત –) આગમનને (પ્રતિવાતાય –) રેવા માટે ૩. – ઉપયોગી થાય છે.
(૪) પ્રશ્ન – આત્મા નિર્લેપ છે એવી જ્ઞાનધારામાં ચઢેલા ઉચ્ચ કક્ષાના ગીઓ કર્મથી બંધાતા નથી. આથી આવા રોગીઓને બાહ્ય આવશ્યકાદિ ક્રિયાઓની શી જરૂર છે ? એ કિયા તે ચિત્તશુદ્ધિ દ્વારા કર્મબંધથી અટકવા માટે છે. નિર્લેપ જ્ઞાનમાં મગ્ન ગીઓ તે ચિત્તશુદ્ધિ થવાથી નિર્લેપ જ્ઞાનના ગે જ કર્મ બંધથી અટકી ગયા છે, પછી એમને એ કિયાએની શી જરૂર ? ઉત્તર – (અહીંથી ચેથી ગાથાને અર્થ શરૂ થાય છે. ) આત્મા નિર્લેપ છે એવી જ્ઞાનધારામાં વર્તતા મેગીને આવશ્યકાદિ સર્વ ક્રિયાઓ કેવળ જિજ્ઞતાજ્ઞાન...........લિપ્તપણાના જ્ઞાનના સંપાતનું–આગમનનું નિવારણ કરવા ઉપગી છે. અર્થાત્ નિર્લેપ જ્ઞાનમગ્ન ગી અશુભ નિમિત પામીને આભા કર્મથી લેપાયેલે છે એવા જ્ઞાન દ્વારા સંસારમગ્ન ન બને–પરભાવમાં ન આવી જાય એ માટે એને શુભ નિમિત્ત–આલંબન રૂપ આવશ્યકાદિ ક્રિયાઓ ઉપયોગી છે, બાકી કર્મબંધથી અટકવા એ ક્રિયાઓ ઉપગી નથી. આવશ્ય
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮]
૧૧ નિલેપ અષ્ટક
કાદિ ક્રિયાઓ અલિપ્તપણાના જ્ઞાનને ટકાવી રાખીને લિપણાનું જ્ઞાન આવવા દેતી નથી. આથી જ ધ્યાનાઢને પણ આવસ્યકાદિ ક્રિયા તેવા પ્રકારની ચિત્તશુદ્ધિ દ્વારા આત્મધ્યાનની ધારાથી પડતા બચાવવા માટે જ આલમન કહી છે. અધ્યાત્મની આવી ઉચ્ચ કક્ષાએ પહેાંચેલા સાધકને એ જે કક્ષામાં છે તે કક્ષાથી પતન થવાના સંભવ હેાવાથી પતન ન થાય એટલા માટે પેાતાની કક્ષા મુજબ ક્રિયાની જરૂર છે. એવા આ શ્લોકના ભાવ છે. तपः श्रुतादिना मत्तः क्रियावानपि लिप्यते । भावनाज्ञानसम्पन्नो निष्क्रियोऽपि न लिप्यते ॥५॥
(૫) તા. – તપ અને શ્રુત વગેરેથી મત્તઃ – અભિમાનવાળા યિાવાનવિ – ક્રિયાવાન હાય તે। પણ જિ. – લેપાય છે. મા. – ભાવનાજ્ઞાનવાળા નિયિડપિ – ક્રિયા રહિત હોય તા પણ નહિ. – લેપાતા નથી.
(૫) તપ, શ્રુત આદિથી અભિમાનવાળા આવસ્યકાદિ ક્રિયાઓ કરતા હાય તેા પણ કથી લેપાય છે, જ્યારે ૪૯Aભાવનાજ્ઞાનવાળા ક્રિયારહિત હાય તે! પણ કથી લેપાતા નથી.૪ B ૪૯A પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં પાંચમા જ્ઞાન અષ્ટકના બીજા શ્લોકમાં ભાવનાજ્ઞાનનું વર્ણન આવી ગયું છે.
૪૯B સૂયડાંગ અધ્ય. ૧૨ ગા. ૧૫
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ નિલેપ અષ્ટક
[૮૭
अलिप्तो निश्चयेनात्मा लिप्तश्च व्यवहारतः । शुद्धयत्यलिप्तया शानी क्रियावान् लिप्तया दृशा ॥६॥
(૬) નિ.– નિશ્ચયનયથી જા. – જીવ ગ– કર્મથી બંધાયેલો નથી. ૨ –અને ચ. – વ્યવહારનયથી . – કર્મથી બંધાયેલ છે. જ્ઞાની – જ્ઞાનવાળો ૩. – અલિપ્ત દષ્ટિથી (અ) કિ. – ક્રિયાવાળા જિ. ૨. – લિપ્ત દષ્ટિથી જી.– શુદ્ધ થાય છે,
. (૬) નિશ્ચયનયથી આત્મા કર્મથી લેપાયેલો નથી, વ્યવહારનયથી લેપાયેલો છે. જ્ઞાનગી શુદ્ધ ધ્યાનથી અલિપ્ત દષ્ટિએ શુદ્ધ થાય છે. કિયાવાળે લિપ્ત દષ્ટિથી શુદ્ધ થાય છે.
અહીં બે પ્રકારના સાધકની વાત કરી છે. આ બે સાધકેમાં એક છે જ્ઞાનગી અને બીજા છે કર્મચાગી. વ્યવહાર નયથી આત્મા કર્મથી લેપાયેલો છે, માટે અલિપ્ત બનવા આવશ્યકાદિ કિયાઓની જરૂર છે એવી સમજપૂર્વક જિનવચનાનુસાર ક્રિયાઓમાં રક્ત બનીને ચિત્તશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કર્યા પછી નિશ્ચયધર્મને જ આત્મામાં ભાવિત કરનાર (નિશ્ચયથી હું અલિપ્ત છું એવી જ્ઞાનધારામાં મગ્ન) સાધક જ્ઞાનગી છે, આવા જ્ઞાનયેગીને શુદ્ધ થવા માટે આવશ્યકાદિ ક્રિયાઓનું ખાસ પ્રયજન રહેતું નથી. તે (મુખ્યતયા)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮] ૧૧ નિલેપ અષ્ટક પોતાના જ્ઞાનેગથી શુદ્ધ બને છે.
જેઓ હજી વ્યવહારદશામાં જ છે–કિયાઓથી હજી વિશિષ્ટ ચિત્તશુદ્ધિ પામ્યા નથી તેઓ કર્મચગી છે. તેમને શુદ્ધ થવા માટે આવશ્યકાદિ કિયાઓ અત્યંત જરૂરી છે. તેઓ આભા કર્મથી લેપાયેલે છે એવી સમજથી કર્મલેપને દૂર કરવા જિનવચનાનુસારે આવક્ષ્યાદિ ક્રિયાઓને અભ્યાસ કરતાં કરતાં ચિત્તશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. પછી તેઓ કર્મયેગી મટીને જ્ઞાનગી બની જાય છે, અને (મુખ્યતયા) જ્ઞાનથી શુદ્ધ થાય છે. આમ પ્રથમ કર્મવેગ (ક્રિયા કે વ્યવહાર)ની જરૂર છે. કર્મ
ગથી ચિત્તની શુદ્ધિ થયા પછી જ્ઞાનગ (નિશ્ચય)ની જરૂર છે. शानक्रियासमावेशः सहवोन्मीलने इयोः । . भूमिकाभेदतस्त्वत्र भवेदेकैकमुख्यता ॥७॥
(૭) દ્રયો- બંને દૃષ્ટિનો સ.– સાથે જ ૩. – વિકાસ થતાં જ્ઞ. – જ્ઞાન-ક્રિયાની એક્તા થાય છે. તુઅને મુ–ગુણ સ્થાનક રૂપ અવસ્થાના ભેદથી રાત્રે – જ્ઞાન-ક્રિયામાં એક એકનું મુખ્યપણું મ.- હેય છે.
(૭) ઉપરના વિષયને સાર એ આવ્યો કે શુદ્ધિ માટે બંને પગની જરૂર છે. હવે આપણે આમાં જરા
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ નિલેપ અષ્ટક
[૮૯
ઊંડા ઉતરીએ. સૂફમદષ્ટિથી જોતાં એ બંને યોગ સાથે હોય છે. હા, એ બંનેમાં ગૌણુતા પ્રધાનતા અવશ્ય હોય છે. ઉપર કહ્યું તેમ પ્રથમ કર્મચંગ હોય છે. પણ કર્મવેગ વખતે જ્ઞાનાગ ન જ હોય એમ નહિ, કિંતુ ગૌણ રૂપે હોય છે. કર્મયોગ પ્રધાન રૂપે હોય છે. કર્મયોગ સિદ્ધ થયા પછી જ્ઞાનયોગ હોય છે. જ્ઞાનગ દશામાં કર્મળ ગૌણ રૂપે હોય છે, અને જ્ઞાન મુખ્યરૂપે હોય છે. આ જ વાત અહીં (સાતમા શ્લોકમાં) કહે છે–
વ્યવહાર અને નિશ્ચય (કિયા અને જ્ઞાન) એ બંને દૃષ્ટિનો એકી સાથે (એક જ કાળે) વિકાસ થતાં જ્ઞાન અને ક્રિયાને સમાવેશ=એક્તા હોય છે. હા, ગુણસ્થાનક રૂપ ભૂમિકાના ભેદથી અહીં (જ્ઞાન-ક્રિયામાં) એક એકની મુખ્યતા જરૂર હોય છે. ધ્યાન (જ્ઞાન) દશામાં જ્ઞાનની મુખ્યતા અને વ્યવહારમાં ક્રિયાની મુખ્યતા હોય છે.
सज्ञानं यदनुष्ठानं न लिप्तं दोषपङ्कतः। शुद्धबुद्धस्वभावाय तस्मै भगवते नमः ॥८॥
(૮) ૩.– જ્ઞાનસહિત ૨.– (યાનુષ્ઠાને ચરનુષ્ટાન્ન) જેનું ક્રિયા રૂપ અનુષ્ઠાન છે. – જરૂ૫ કાદવથી જિ. – લેપાયેલું નથી (એવા) .– શુદ્ધ (-) કેલ્કીર્ણ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦ ]
૧૨ નિઃસ્પૃહ અષ્ટક
જ્ઞાન રૂપ સ્વભાવવાળા તા. – તે મ. – ભગવંતને નમઃ નમસ્કાર હો.
(૮) જેનુ જ્ઞાનપૂર્વક અનુષ્ઠાન (ક્રિયા) દોષ રૂપ કચરાથી લેપાયેલું નથી તે નિલ જ્ઞાનમય સ્વભાવવાળા ભગવંતને નમસ્કાર હા.૫૦
અથ નિ:સ્પૃહાઇમ્ ॥॥
स्वभावलाभात् किमपि प्राप्तव्यं नावशिष्यते । इत्यात्मैश्वर्यसम्पन्नो निःस्पृहो जायते मुनिः ॥१॥
-
(૧) સ્વ. – આત્મસ્વભાવની પ્રાપ્તિથી ક્રિમપિ – ખીજુ કઈ પણ પ્રા. – પ્રાપ્ત કરવા યેાગ્યા. – બાકી રહેતું નથી. કૃતિ – એમ આ. – આત્માના ઐશ્વયને પામેલ મુનિઃ – સાધુ નિ. – સ્પૃહારહિત ગા. – થાય છે.
(૧) આત્માના સ્વભાવ સિવાય બીજું કંઈ પશુ મેળવવાનું ખાકી રહેતું નથી એ પ્રમાણે આત્માના અશ્વને પામેલો મુનિ નિઃસ્પૃહ થાય છે.પ૧
YA શા. સમુ. ગા. ૬૮૧ થી ૬૯૧
૫૦B આ અષ્ટકના વિશેષ મેધ માટે અધ્યાત્મસારના (ચેાગસ્વરૂપ અધિકારમાં) ૪૯૬ થી પર૦ વગેરે તથા ( આત્મનિશ્ચય અધિકારના) ૭૫૮ થી ૭૯૯ વગેરે શ્લાર્કા જોવા.
અ. ઉપ. અ. ૨ ગા. ૩૫ થી ૩૯.
૫૧
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ નિસ્પૃહ અષ્ટક
[૯૧
संयोजितकरैः के के प्रार्थ्यन्ते न स्पृहावहः ? । अमात्रज्ञानपात्रस्य निःस्पृहस्य तृणं जगत् ॥२॥
(૨) સં.-જોડેલા છે હાથ જેમણે એવા ધૃ.– સ્પૃહાવાળા પુરુષોથી છે ? – કણ કણ ન પ્રા.– પ્રાર્થના કરાતા નથી ? – અમર્યાદિત જ્ઞાનના પાત્ર નિ.-નિઃસ્પૃહમુનિને ગ. – જગત તૃM – તૃણ જેવું છે.
| (૨) સ્પ્રહાવાળા જ બે હાથ જોડીને કેની કેની પાસે માગતા નથી? અર્થાત્ જે જે દાતા મળે તે તે બધાની જ પાસે માગે છે. અપરિમિત જ્ઞાનના પાત્ર નિઃસ્પૃહ મુનિને તો આખું જગત તૃણ તુલ્ય છે. छिन्दन्ति शानदात्रेण स्पृहाविषलतां बुधाः । मुखशोषं च मूच्छां च दैन्यं यच्छति यत्फलम् ॥३॥
(૩) ચBરું -- લાલસારૂપ વિષલતા)નું ફળ મુ.મુખનું સુકાવું, મૂ.– મૂછ ૨- અને હૈ. – દીનપણું – આપે છે (તે) પૃ.– સ્પૃહા રૂપ વિષવેલીને વુધા -પંડિત જ્ઞા.– જ્ઞાન રૂપ દાતરડા વડે ઉછે. - છેદે છે.
(૩) જેનું ફળ પરમુખશેષ, મૂછી અને
પર જેમ વિષવેલીને ખાવાથી મુખશેષ–મોટું સુકાઈ જાય,
મૂછ–બેભાન દશા થાય, અને ન્ય-મેઢા ઉપર ફીકાશ આવે, તેમ સ્પૃહાથી યાચના કરતાં (બલવાના
ગે) મુખશોષમેટું સુકાય; (ધનરાગના ગે) મૂછઆસક્તિ થાય અને (ન મળવાથી) દીનતા થાય.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨] ૧૨ નિસ્પૃહ અષ્ટક દીનતા આપે છે તે પૃહારૂપ વિષવેલીને અધ્યાત્મના જ્ઞાન પંડિત જ્ઞાનરૂપ દાતરડા વડે કાપી નાખે છે. निष्कासनीया विदुषा स्पृहा चित्तगृहाद बहिः । अनात्मरतिचाण्डालीसंगमङ्गीकरोति या ॥४॥
(૪) ચા – જે . – આત્માથી ભિન્ન પુલમાં રતિ રૂપ ચંડાલણને સંગ .– અંગીકાર કરે છે (તે)
– તૃષ્ણ વિ-વિદ્વાને વિ.– મન રૂ૫ ઘરમાંથી વદિબહાર નિ–કાઢી મૂકવા ગ્ય છે.
(૪) આત્મવિરુદ્ધ પુદ્ગલરતિ રૂપ ચાંડાલીને સહવાસ સ્વીકારનારી સ્પૃહાને પંડિતે ચિત્તરૂપ ઘરમાંથી બહાર કાઢી નાખવી જોઈએ.
स्पृहावन्तो विलोक्यन्ते लघवस्तृणतूलवत् । महाश्चर्य तथाप्येते मज्जन्ति भववारिधौ ॥५॥
(૫) પૃ. – સ્પૃહાવાળા તૃ-તણખલા અને આકડાના રૂની જેમ સ.– હલકા વિ.– દેખાય છે, તથાપિ – તે પણ તે-એએ મ. – સંસાર સમુદ્રમાં મ. – બુડે છે. (આ) મ. – મોટું આશ્ચર્ય છે.
૫) સ્પૃહાવાળા છ તૃણ અને આકડાના રૂ જેવા હલકા દેખાય છે, તે પણ તેઓ સંસાર રૂપ સમુદ્રમાં ડૂબે છે ! આ મહાન આશ્ચર્ય છે. કારણ કે હલકી વસ્તુ ડૂબે નહિ.
આ વિશે એક વિદ્વાને કહ્યું છે કે –
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ નિ:સ્પૃહ અષ્ટક
[૯૩
तूलं तृणादपि लघु, तूलादपि हि याचकः ।
वायुना किं न नीतोऽसौ, मामयं प्रार्थयिष्यति ॥ તૃણથી આકડાનું રૂ હલકું છે, અને યાચક તે આકડાના રૂથી પણ હલકે છે. (ઉત્તરાર્ધ ભાવ-)
પ્રશ્ન – તો પછી તૃણ અને રૂની જેમ યાચકને વાયુ કેમ ખેંચી જતો નથી ? ઉત્તર – મારી પાસે માગશે એવા ભયથી વાયુ તેને ખેંચી જ નથી. અર્થાત્ યાચક જેમ બીજાની પાસે માગે છે તેમ જે હું તેને લઈ જઈશ તે કદાચ મારી પાસે પણ માગશે એ ભય લાગવાથી વાયુ તેને ખેંચી જ નથી. गौरवं पौरवन्द्यत्वात्प्रकृष्टत्वं प्रतिष्ठया । ख्यातिं जातिगुणात्स्वस्य प्रादुष्कुर्यान्न निःस्पृहः ॥६॥
(ક) નિ. – સ્પૃહાહિત મુનિ .- નગરવાસીઓને વંદન કરવા યોગ્ય હોવાથી ૪. – પિોતાની . – મોટાઈને, .- પ્રતિષ્ઠાથી પ્ર.– સર્વોત્તમપણાને, (અને) ના – ઉત્તમ . જાતિ ગુણથી ચાર્તાિ – પ્રસિદ્ધિને પ્રા. – પ્રગટ ન કરે. . (૬) સ્પૃહા રહિત સાધુ અહો ! હું તે નગરના લેકેને વંદનીય છું એવા ઘમંડથી પિતાની મોટાઈનાં બણગાં ન ફેંકે, જૂઓ, લેકમાં મારી કેવી પ્રતિષ્ઠા-ખ્યાતિ છે એમ જ્યાં ત્યાં કહેતો ન
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪ ]
૧૨ નિઃસ્પૃહ અષ્ટક
ફરે, હું કેવા ઉચ્ચકુળના છું એવા ગવથી પેાતાની પ્રસિદ્ધિથી દૂર રહે.
भूशय्या भैक्षमशनं जीर्णे वासो वनं गृहम् । तथापि निःस्पृहस्याहो चक्रिणोऽप्यधिकं सुखम् ॥७॥
-
(૭) શ્રદ્દો – આશ્રય છે કે નિ. – સ્પૃહારહિત મુનિને મૈં. – પૃથ્વી રૂપ શય્યા, મૈક્ષ` . – ભિક્ષાથી મળેલ ભોજન, નીñ વાસ: – જૂતુ. વસ્ત્ર, ( અને ) વન હૈં – વન રૂપ ધર (છે), તથાપિ – તેા પણ ૬. – ચક્રવતીથી ષિ — પણ ઞ.— અધિક મુલ – સુખ છે.
-
D
-
(૭) પૃથ્વી એ જ શય્યા, ભિક્ષાથી મળેલે આહાર, જુનું વસ્ત્ર, અને વન એ જ ઘર હાવા છતાં પૃહારહિતને ચક્રવતીથી પણ અધિક સુખ છે ! આ એક આશ્ચય છે !
परस्पृहा महादुःखं निःस्पृहत्वं महासुखम् । एतदुक्तं समासेन लक्षणं सुखदुःखयोः ॥८॥
-
-
(૮) વ. – પર વસ્તુની ઈચ્છા મ. – મહાદુ:ખ રૂપ છે. નિ. – નિઃસ્પૃહપણું મ. – મહાસુખ રૂપ છે. ૬. – આ સ. – સક્ષેપથી ૩. – સુખ અને દુઃખતું . – ચિહ્ન હતા કહ્યું છે. (૮) પરની-પુદ્ગલની ઈચ્છા મહા દુઃખ છે અને પરની–પુદ્ગલની ઈચ્છાના અભાવ મહા સુખ છે. સુખ અને દુઃખનું સક્ષેપથી આ લક્ષણ છે.૧૩ ૧૩ અ.પ. અ. ૨ ગા. ૧૨.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૯૫
૧૩ મીન અષ્ટક अथ मौनाष्टकम् ॥१३॥
मन्यते यो जगत्तत्त्वं स मुनिः परिकीर्तितः ।। सम्यक्त्वमेव तन्मौनं मौनं सम्यक्त्वमेव वा ॥१॥
(૧) :- જે . – જગતના સ્વરૂપને મ.– જાણે છે : - તે મુનઃ – મુનિ ૫.– કહેલ છે. તત્ – તેથી સ. સમ્યક્ત્વ gવ – જ મૌનં – મુનિપણું (છે.) વા–અથવા મૌ– મુનિપણું સ. – સમ્યકત્વ gવ – જ છે.
(૧) જગતના તને જાણે તે મુનિ એમ તીર્થકરેએ કહ્યું છે. આથી સમ્યકત્વ જ મુનિપણું-મુનિને ધર્મ છે, અથવા મુનિપણું એ સમ્યકત્વ જ છે.
અહીં એવંભૂતનયની દષ્ટિએ મૌનની-મુનિધર્મની વ્યાખ્યા કરી છે. એવંભૂત નય તે જ જ્ઞાનને પરમાર્થથી જ્ઞાન માને, કે જે જ્ઞાનથી સમ્યકત્વ રૂપ ફળ મળ્યું હોય. એ નય સમ્યકત્વને પણ ત્યારે જ માને કે જ્યારે સમ્યકત્વનું આત્મરમણતા રૂપે ફળ મળ્યું હોય. આવું સમ્યક્ત્વ મુનિમાં જ હોય. કારણ કે મુનિમાં જ આત્મરમણતા હેય. આભરમણતા મુનિપણું–મુનિ ધર્મ છે. હવે બીજી વાત. નિશ્ચય (એવંભૂત) નયની દષ્ટિએ ઉપાદાન કારણ અને કાર્ય અભિન્ન છે–
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬].
૧૩ મૌન અષ્ટક
એક જ છે. પ્રસ્તુતમાં સમ્યકત્વ મનનું–મુનિધર્મનું કારણ છે. આથી નિશ્ચયનયની (એવંભૂત નયની દષ્ટિએ સમ્યકત્વ અને મૌન જુદા નથીએક જ વસ્તુ છે. આનો અર્થ એ થયો કે સમ્યકત્વ એ જ મુનિપાડ્યું છે, અથવા મુનિપણું એ સમ્યકત્વ જ છે. એવું મૌન અને સમ્યકૃત્વ (મુખ્યતયા સાતમે ગુણસ્થાને) અપ્રમત્ત મુનિને હેય છે.૫૪
आत्माऽऽत्मन्येव यच्छुद्ध, जानात्यात्मानमात्मना । सेयं रत्नत्रये ज्ञप्तिरुच्याचारकता मुनेः ॥२॥
(૨) બારમા – આત્મા કામના – આત્માથી સામનિ– આત્મામાં પૂર્વ – જ શુદ્ધ – કર્મોપાધિ રહિત સામાનં – આત્માને – જે બા.- જાણે છે માં – તે રૂચે - આ ૨. જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર રૂ૫ ત્રણ રત્નમાં જ્ઞ. – જ્ઞાન-શ્રદ્ધાઆચારની અભેદ પરિણતિ મુને – મુનિને હેય છે.
(૨) આત્મા આત્માથી આત્મામાં જ શુદ્ધ આત્માને જાણે એ જાણવું) જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર રૂપ ત્રણ રત્નો વિશે જ્ઞાન, રુચિ અને આચારની એક્તા છે. આવી એક્તા મુનિને હોય છે. ૫૪ આચા. અ. ૫ ઉ. ૩ સ. ૧૫૫, શ્રી સીમંધર સ્વામીનું
સવાસે ગાથાનું સ્તવન ત્રીજી ઢાળ ગાથા ૨૬, અ. * સી. “ગા. ૧૫૭.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ મૌન અષ્ટક
[૯૭
જ્ઞાતા આમા છે, માટે ક્ત આત્મા છે. શુદ્ધ સ્વભાવ રૂ૫ આત્મામાં જ જાણવાનું છે, માટે આધાર પણ આત્મા છે. આત્મા જ્ઞાન રૂપ છે અને જ્ઞાન રૂપ વીર્ય વડે જાણવાનું છે, આથી આત્મા જ કરણ છે. શુદ્ધ-કર્મની ઉપાધિથી રહિત આત્માને જાણવાનું હોવાથી આત્મા જ કર્મ છે.
મુનિનું આ પ્રમાણે જાણવું એ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એ ત્રણે રૂપ છે. કારણ કે જાણવા રૂપ પ્રવૃત્તિમાં શુદ્ધ આત્માને બેધ એ જ્ઞાન છે, (બેધથી થત) આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવને નિર્ધાર એ રુચિ છે, અને (રુચિથી થત) આચારને અભેદ પરિણામ એ આચાર છે. આથી મુનિને એવભૂત નયની દૃષ્ટિએ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એ ત્રણે એક સ્વરૂપ જ છે, જુદા નથી. મુનિના જ્ઞાનાદિ રત્નત્રયમાં અભેદ પરિણામ હોય છે. અર્થાત આ જ્ઞાન છે, આ દર્શન છે, અને આ ચારિત્ર છે એ ભેદ પાડી શકાતું નથી. એક સ્વરૂપ બની ગયેલા દૂધ-પાણીમાં આ દૂધ છે અને આ પાણું છે એ ભેદ ન પાડી શકાય. તેમ પ્રસ્તુતમાં નિશ્ચયનયથી મુનિના જ્ઞાનાદિરત્નત્રયને ભેદ પાડી શકતું નથી. પ પપ . પ્ર. ૪ ગા. ૨
૧૧'
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ મૌન અષ્ટક
चारित्रमात्मचरणाद, ज्ञानं वा दर्शन मुनेः । યુદ્ધજ્ઞાનનયે સાધ્યું, શિયાણામાત્ યિાનચે રૂ
૯૮ ]
(૩) ૩. – શુદ્ધ જ્ઞાન નયના અભિપ્રાયે મુનેઃ – મુનિને મા. – આત્મામાં ચાલવાથી . – ચારિત્ર, જ્ઞાન” – જ્ઞાન વા - અથવા હૈં. – દુર્શીન સા. – સાધ્યું છે. .િ – ક્રિયાનયના અભિપ્રાયે .િ – જ્ઞાનના ક્લરૂપ ક્રિયાના લાભથી [ મુનિને નાન–દન–ચારિત્ર સાધ્ય છે.]
-
(૩) આ ગાથામાં મુનિને જ્ઞાન—દન— ચારિત્ર કેવી રીતે સાધ્ય અને છે—પ્રાપ્ત કરી શકાય છે તે જણાવ્યુ` છે. ક્રિયાનયના અભિપ્રાય મુજબ ક્રિયાલાભથી જ્ઞાન—દેશન—ચારિત્ર સાધ્ય છે—પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. ચારિત્રનું પાલન કરવાથી એટલે કે આવસ્યકાદિ ક્રિયાઓ કરવાથી ચારિત્ર સાધ્ય છે. અર્થાત્ જે શ્રદ્ધાપૂર્વક ચારિત્રની આવશ્યકાદિ ક્રિયાઓ કરતા હાય તેનામાં ચારિત્ર, જ્ઞાન અને દર્શન એ ત્રણે છે. શ્રદ્ધાપૂર્વક જિનઢ નાદિ ક્રિયાથી દર્શન–જ્ઞાન સાધ્ય છે, અર્થાત્ જે શ્રદ્ધાપૂર્વક જિનદર્શનાદિ ક્રિયા કરતા હાય તેનામાં દન–જ્ઞાન છે. આવું મંતવ્ય ક્રિયાનયનુ' છે.
હવે જ્ઞાનનયનુ મંતવ્ય જોઈ એ. શુદ્ધજ્ઞાન નય(જ્ઞાનાદ્વૈતનય)ના અભિપ્રાય મુજમ આત્મ ચરણથી એટલે કે નિજ શુદ્ધસ્વભાવમાં રમણતાથી,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ મૌન અષ્ટક
[૯
જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર સાધ્ય છે–સિદ્ધ થાય છે. નિજશુદ્ધસ્વભાવમાં રમણતા વિના ન તે જ્ઞાન સિદ્ધ થાય, ન તે દર્શન સિદ્ધ થાય અને ન તે ચાત્રિ સિદ્ધ થાય. અર્થાત્ જે નિજશુદ્ધસ્વભાવમાં રમણતા કરતે હોય તેનામાં જ ચારિત્ર-જ્ઞાનદર્શન છે. ચારિત્રની આવશ્યકાદિ ક્રિયાઓ કરવા છતાં જે નિજશુદ્ધસ્વભાવમાં રમતા કરતો નથી તેનામાં ચારિત્ર તો નથી, પરંતુ દર્શન–જ્ઞાન પણ નથી.
પ્રકન – પરમાર્થથી નિજ શુદ્ધસ્વભાવમાં રમણતા રૂપ ચારિત્ર છે. આથી શુદ્ધજ્ઞાનનયની દૃષ્ટિએ નિજ શુદ્ધસ્વભાવમાં રમણુતા વિના ચારિત્ર ભલે સાધ્ય ન બને, પણ જ્ઞાન-દર્શન સાધ્ય કેમ ન બને ? દર્શનમેહ કર્મના ક્ષપશમાદિથી દર્શન સાધ્ય બને છે. જ્યાં દર્શન હોય ત્યાં જ્ઞાન હોય જ. આથી ચતુર્થાદિ ગુણસ્થાને રહેલા જેમાં ચારિત્ર નથી, છતાં દર્શન-જ્ઞાન છે. ઉત્તર – પહેલાં તમે અમારે (શુદ્ધ જ્ઞાનનયને) સિદ્ધાંત સમજી લે. પછી તુરત તમારા પ્રશ્નનું સમાધાન થઈ જશે. જે જ્ઞાન-દર્શન પોતાનું કાર્ય કરે તેને જ અમે પરમાર્થથી જ્ઞાન-દર્શન કહીએ છીએ. જેમ કે સિગારેટ પીવાથી શરીરને નુકશાન થાય છે
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦ ]
એવું જ્ઞાન થયું, રુચિ (સિગારેટને છેડી દેવાની ભાવના) પણ થઈ, છતાં જો તે સિગારેટને છેડે નહિ તો એ જ્ઞાન અને રુચિ શા કામનાં ? જે વસ્તુ પેાતાનુ કાર્ય ન કરે-ફળ ન આપે તે વસ્તુ શા કામની ? એટલે અમે અહી આવાં જ્ઞાનરુચિને માનતા જ નથી. હા, જો એ ખરેખર સિગારેટ પીવાનુ ાડી દે તા અમે એનાં જ્ઞાન— રુચિને માનીએ. પ્રસ્તુતમાં જ્ઞાન–શ્રદ્ધાનું ફળ કાં નિજ શુદ્ધ સ્વભાવમાં રમણુતા રૂપ ચારિત્ર છે. આથી જ્યાં સુધી નિજ શુદ્ધસ્વભાવમાં રમણતા ન આવે ત્યાં સુધી અમે દર્શન-જ્ઞાન માનતા જ નથી. આ જ હકીકત પૂ. ઉપાધ્યાયજી શ્રી યશે।-વિજયજી મહારાજ હવે પછીના એ શ્લેાકેાથી સ્પષ્ટ કરે છે.
૧૩
મૌન અષ્ટક
यतः प्रवृत्तिर्न मणौ, लभ्यते वा न तत्फलम् । अतात्त्विकी मणिज्ञप्ति - मणिश्रद्धा च सा यथा ॥ ४ ॥ तथा यता न शुद्धात्म-स्वभावाचरणं भवेत् । फलं दोषनिवृत्तिर्वा न तज्ज्ञानं न दर्शनम् ॥५॥
-
-
-
(૪–૫) યથા – જેમ યતઃ – જેથી મળ – મણિમાં . – પ્રવૃત્તિ હૈં – ન ( થાય ), વ – અથવા ત. – પ્રવૃત્તિનુ′′ ફળ ૬૭. -~ મળે નહિ, સા – તે મૈં. – મણિનું જ્ઞાન - અને – મણિની શ્રદ્ધા જ્ઞ. – અવાસ્તવિક છે. (૫) તથા—
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ મૌન અષ્ટક
[ ૧૦૧
તેમ ચતઃ– થી . - શુદ્ધ આત્મસ્વભાવમાં આચરણ વ - અથવા તો.– દોષની નિવૃત્તિ રૂ૫ – ફળ ન મ.ન થાય તત્વ – તે જ્ઞાન ને – જ્ઞાન નથી, (અને) . ૧ – શ્રદ્ધા નથી.
(૪–૫) જેમ મણિ લેવાની પ્રવૃત્તિ ન થાય, અથવા (પ્રવૃત્તિ તે થઈ પણ) પ્રવૃત્તિનું અલંકારાદિમાં જડવા આદિ રૂપ ફળ ન મળે તે તે મણિનું જ્ઞાન અને “આ મણિ છે” એવી મણિની શ્રદ્ધા અતાત્ત્વિક–અસત્ય છે; તેમ જેનાથી નિજ શુદ્ધ સ્વભાવમાં રમણતા ન થાય અથવા રાગદ્વેષાદિ દોષની નિવૃત્તિ રૂપ ફળ ન આવે તે જ્ઞાન નથી અને તે દર્શન પણ નથી." યથા રોચ ગુણવં, ચણા વા વષ્યમv[ ! तथा जानन् भवोन्माद-मात्मतृप्तो मुनिर्भवेत् ॥
(૬) ચણા – જેમ છે.- સેજાનું પુ. – પુષ્ટપણું જા - અથવા વ.- વધ કરવા એગ્ય પુરુષને કરેણની માળા વગેરેથી શણગારવો તથા – તેમ મ. – સંસારની ઘેલછાને ના. – જાણતો મુનઃ – મુનિ મ.– આત્મામાં જ સંતુષ્ટ મ.– થાય.
(૬) સંસારના ઉન્માદને સોજાની પુષ્ટિ અને ૫૬ લ. વિ. સિદ્ધ મો પચો નમો......... ની ટીકા,
તથા મેવા મવતિ........
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨]
૧૩ મૌન અષ્ટક
વધ કરવા લઈ જતા પુરુષને કરેણલની માળા વગેરેથી કરવામાં આવતા શણગાર સમાન (પરિણામે દુઃખનું કારણ ) જાણતે મુનિ આત્મામાં સંતુષ્ટ થાય. g૪ વાગુદાર, નમેજિત पुदगलेष्वप्रवृत्तिस्तु, योगानां मौनमुत्तमम् ॥७॥
(૭) વ. - વાણુને નહિ ઉચ્ચારવા રૂપ મૌનં – મૌન g. – એકેદિમાં અપ– પણ . – સુખેથી પ્રાપ્ત થઈ શકે એવું છે. તુ – પરંતુ પુ. – પુલેમાં થો. – મનવચન-કાયાની મ.– પ્રવૃત્તિ ન થવી તે ૩.- શ્રેષ્ઠ મૌન – મૌન છે.
(૭) નહિ બોલવા રૂપ મૌન તે એકેંદ્રિમાં પણ સુલભ છે. પુગમાં મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિ રેકવી એ ઉત્કૃષ્ટ મૌન છે. . ज्योतिर्मयीव दीपस्य, क्रिया सर्वापि चिन्मयी । . - यस्यानन्यस्वभावस्य, तस्य मौनमनुत्तरम् ॥८॥
() રૂવ -જેમ હી.– દીવાની સ.– બધી ય રિયા – તિનું ઊંચે નીચે આડું અવળું જવું વગેરે ક્રિયા કયોપ્રકાશમય છે, (તેમ) ૩. – અન્ય સ્વભાવે નહિ પરિણમેલ
–જે આત્માની (સર્વ ક્રિયા) વિ.– જ્ઞાનમય છે ત.– તેનું મૌનં – મુનિપણું સ.– સર્વોત્કૃષ્ટ છે.
(૮) જેમ દીપકની ઊર્ધ્વગમન, અધેગમન
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ વિદ્યા અષ્ટક
[૧૦૩
વગેરે સઘળી ય કિયા પ્રકાશમય હોય છે, તેમ પુદ્ગલના ભાવમાં નહિ પરિણમેલા (= આત્મામાં રમણ કરતા) જે મુનિની આહાર-નવાર આદિ સઘળી કિયા જ્ઞાનમય છે, તેનું મૌન ઉત્કૃષ્ટ છે.
૩૧ વિઘાષ્ટકમ્ ૨કા
नित्यशुच्यात्मताख्याति-रनित्याशुच्यनात्मसु । अविद्या तत्त्वधीविद्या, योगाचार्यः प्रकीर्तिता ॥१॥
(૧) વો. – યોગાચાર્યોએ સ.– અનિત્ય, અશુચિ અને આત્માથી ભિન્ન પુગલાદિમાં નિનિત્યપણાની, શુચિપણની અને આત્મપણાની બુદ્ધિને .અવિદ્યા (તથા) ત.–શુદ્ધ આત્મ દ્રવ્યમાં નિત્યપણાની, શુચિપણની અને આત્મપણુની બુદ્ધિને (યથાર્થ જ્ઞાનને) વિદ્યા – વિદ્યા ૫. – કહી છે.
(૧) અનિત્ય પર સંગમાં નિત્યપણાની, નવ દ્વારેથી અશુચિ વહેવડાવતા અપવિત્ર શરીરમાં પવિત્રતાની અને આત્માથી ભિન્ન પુદ્ગલાદિમાં આત્મપણાની (હુંપણની અને મારાપણાની) બુદ્ધિ એ અવિદ્યા છે, તત્ત્વબુદ્ધિ એટલે કે આત્મામાં જ નિત્યપણાની, પવિત્રપણાની અને આત્માણની બુદ્ધિ એ વિદ્યા છે, એમ ગદષ્ટિસંપન્ન પાતંજલિ આદિ ગાચાર્યોએ કહ્યું છે.૫૭ ૫૭ પા. એ. પા. સૂ. ૫, ઠા. ઠા. ૨૫ ગા. ૧૯
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪]
૧૪ વિદ્યા અષ્ટક
यः पश्येन्नित्यमात्मान-मनित्यं परसङ्गमम् । छल लब्धुन शक्नोति, तस्य मोहमलिम्लुचः ॥२॥
(૨) – જે .– આત્માને નિ.– સદા અવિનાશી (અ) પ.– પરવસ્તુના સંબંધને . – વિનશ્વર – જૂએ ત. – તેનું જીરું – છિદ્ર . –મેળવવાને મો. –મેહ રૂપ ચોર ને શ. – સમર્થ થતો નથી.
જે આત્માને નિત્ય-સર્વકાળે અવિચલિત સ્વરૂપે જુએ છે અને પરસંગને અનિત્ય જુએ છે તેનું છિદ્ર મેળવવાને મેહ રૂપ ચાર સમર્થ અનતે નથી. तरङ्गतरलां लक्ष्मी-मायुर्वायुवदस्थिरम् । अदभ्रधीरनुध्याये-भ्रवद् भङ्गुरं वपुः ॥३॥
(૩) સ.– નિપુણ બુદ્ધિવાળો . – લક્ષ્મીને ત.સમુદ્રના તરંગ જેવી ચપલ નાયુઃ – આયુષ્યને વ. – વાયુના જેવું કા. – અસ્થિર (અને) વહુ – શરીરને મ. – વાદળ જેવું મ. – વિનશ્વર મ.– વિચારે.
(૩) વિદ્વાન લક્ષમીને સમદ્રના તરંગની જેમ ચપળ, આયુષ્યને વાયુની જેમ અસ્થિર અને શરીરને વાદળની જેમ વિનાશશીલ ચિતવે. शुचीन्यप्यशुचीकर्तु, समर्थेऽशुचिसंभवे । देहे जलादिना शौच-भ्रमो मूढस्य दारुणः ॥४॥ (૪) રુ. પવિત્ર પદાર્થોને પે – પણ ગ– અપવિત્ર
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ વિદ્યા અષ્ટક
[ ૧૦૫
કરવાને સ. – સમર્થ (અને ) મ.– માતાનું રુધિર અને પિતાનું શુક્ર એ બેથી ઉત્પન્ન થયેલા રે – શરીરમાં પૂ.મૂઢ પુરુષને ગ. – પાણી વગેરેથી શી.- પવિત્રતાનો ભ્રમ .– ભયંકર છે.
(૪) પવિત્ર પદાર્થોને અપવિત્ર બનાવવામાં સમથ અને અશુચિમાં ઉત્પન્ન થયેલ શરીરમાં મોહથી મુંઝાયેલ બ્રાહ્મણ વગેરેને પાણી આદિથી પવિત્રતાનો ભ્રમ (–સ્નાનાદિથી શરીર પવિત્ર થાય છે એવી ખોટી માન્યતા) ૮ ભયંકર છે.પ૦
यः स्नात्वा समताकुण्डे, हित्वा कश्मलज 'मलम् । पुनर्न याति मालिन्यं, सोऽन्तरात्मा परः शुचिः ॥
(૫) યઃ— જે . – સમતા રૂ૫ કુંડમાં સ્ના. – સ્નાન કરીને .– પાપથી ઉત્પન્ન થયેલા મરું –મેલને દિ.તજીને પુનઃ – ફરીથી માં.– મલિનપણને ન ચાતિ – પામતો નથી ત: – તે નં.- અંતરાત્મા પર: – અત્યંત સુવિ: – પવિત્ર છે.
(૫) જે સમતા રૂપ કુંડમાં સ્નાન કરીને પાપથી થયેલા મેલને દૂર કરીને ફરી પાપ રૂપ
૫૮ સમજાવવા છતાં કદી દૂર કરી શકાય તેમ ન હોવાથી
ભયંકર છે. ૫૯ પા. યો. પા. ૨ સૂ. ૫ મણિપ્રભા ટીકા.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬ ]
૧૪ વિદ્યા અષ્ટક
મેલથી મલિન બનતા નથી તે અંતરાત્મા ઉત્કૃષ્ટ પવિત્ર છે.
અંતરાત્મા એટલે . સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા, સમ્યદૃષ્ટિ અંશે સ્નાતક—ભાવસ્નાન કરનાર છે. કારણ કે એક વાર પણ સમ્યગ્દર્શન પામ્યા પછી કચારે ય (સમ્યગ્દર્શન ચાલ્યું જાય તેા પણ) આયુષ્ય સિવાય સાત ક`સ ંધી અંતઃકોડાકોડિ સાગરાપમથી અધિક સ્થિતિના અને ઉત્કૃષ્ટ રસના બંધ થતા નથી.૬૦ આથી સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા ઉત્કૃષ્ટ પાપ રૂપ મેલથી કયારેય મલિન અનતા નથી.૬૧
आत्मबोधो नवः पाशो, देहगेहधनादिषु । यः क्षिप्तोऽप्यात्मना तेषु, स्वस्य बन्धाय जायते ॥
(!) à. – શરીર, ધર અને ધનાદિમાં આ. - આત્મપણાની બુદ્ધિ તે નય: – નવા-લેાકેાત્તર વાદઃ – પાશ છે. યઃ – જે તેષુ – શરીરાદિમાં મા. – આત્માએ ક્ષિપ્તઃ –નાખેલા સ્વ. – પેાતાના વ. – અધ માટે ના. થાય છે.
(૬) શરીર, ઘર, ધન
વગેરે પદાર્થમાં આત્મ
૬૦ સિદ્ધાંતના મત પ્રમાણે આ મતે તેા કરી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ રસ ધાતા નથી.
હા. અ. ૨ ગા. ૮.
1
ww
લખ્યુ છે. કામ ગ્રંથિક બંધાય છે, પણ ઉત્કૃષ્ટ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ વિદ્યા અષ્ટક
[૧૦૭
પણાની (=હું પણુની અને મારાપણાની) બુદ્ધિ એ નવીન લેકેત્તર) પાશ (–બંધન) છે. કારણ કે એ પાશ આત્માએ શરીર આદિમાં નાખ્યો હોવા છતાં પિતાના જ બંધ માટે થાય છે. લૌકિક દેરડું વગેરે પાશ છે જેના ઉપર ના હોય તેને બાંધે છે. જ્યારે શરીરાદિમાં આત્મબોધ રૂપ પાશ તે દેહાદિ ઉપર નાખે છે, તો પણ તેમને બાંધતે નથી, ઉલટું નાખનારને જ બાંધે છે. આ એક આશ્ચર્ય છે ! - मिथोयुक्तपदार्थाना-मसंक्रमचमक्रिया । चिन्मात्रपरिणामेन, विदुषैवानुभूयते ॥७॥
() મિ. - પરસ્પર મળેલા જીવ–પુદગલાદિ પદાર્થોને સ. – ભિન્નતા રૂ૫ ચમત્કાર વિ.– જ્ઞાનમાત્ર પરિણામવાળા વિ. – વિદ્વાનથી gવ - જ મ. – અનુભવાય છે.
(૭) પરસ્પર મળેલા જીવ–પુદ્ગલાદિ (દ્રવ્યપર્યાય રૂ૫) પદાર્થોની લક્ષણ અને સ્વરૂપથી ભિન્નતાના ચમત્કારને જ્ઞાનમાત્રના પરિણામવાળા વિદ્વાન જ અનુભવે છે.
જીવ અને શરીર જુદાં હોવા છતાં પરસ્પર એવા ઓતપ્રોત થઈ ગયા છે કે જેથી આ દેહ છે અને આ જીવ છે, આ પર્યાયે શરીરના છે કે આ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ ]
૧૪ વિદ્યા અષ્ટક
પર્યાયે જીવના છે એવા વિભાગ અજ્ઞાન વાક અનુભવી શકતા નથી, વિશિષ્ટ જ્ઞાની જ અનુભવી શકે છે. વિશિષ્ટ જ્ઞાની શરીર અને જીવના લક્ષણાથી બંનેને ભિન્ન અનુભવી શકે છે. જીવ અને શરીર કેવા ઓતપ્રેત છે તે વિશે સન્મતિ ગ્રંથમાં કહ્યુ` છે કે—
अण्णोष्णाणुगयाणं इमं च तं चति विभयणमसकं । जह दुद्धपाणियाण जावन्त
विसेसपज्जाया ॥
કાં. ૧ ગા. ૪૭
દૂધ અને પાણીની જેમ થયેલા જીવ અને (દેહ રૂપ) જેટલા વિશેષ પર્યાય છે તેમાં છે અને આ પુદ્ગલના=શરીરના પર્યાય છે એવા વિભાગ કરવા અશકય છે.
પરસ્પર ઓતપ્રાત પુદ્ગલ દ્રવ્યના આ જીવના પર્યાય
अविद्यातिमिरध्वंसे, दृशा विद्याञ्जनस्पृशा । पश्यन्ति परमात्मानमात्मन्येव हि योगिनः ||८||
-
(૮) ચો. – ચેાઞીએ . – અજ્ઞાન રૂપી અંધકારના નાશ થતાં વિ. – તત્ત્વમુદ્ધિ રૂપ અજનના સ્પર્શી કરનારી રૃ. – દૃષ્ટિથી આ. આત્મામાં વૅ – જ ૧. – પરમાત્માનૈ ૬. – જુએ છે.
(૮) ચેાગીઓ મિથ્યાજ્ઞાન રૂપ અંધકારને નાશ થતાં તત્ત્વમુદ્ધિ રૂપ અજનના સ્પ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ વિવેક અષ્ટક
[ ૧૦૯
કરનારી દષ્ટિથી પિતાના આત્મામાં જ પરમાત્માને જુએ છે.
બાહ્યાત્મા = મિથ્યાજ્ઞાની, પહેલા ગુણઠાણે રહેલા જી. અંતરાત્મા = સમ્યગ્દષ્ટિ, ચેથાથી બારમા ગુણ સ્થાન સુધીના જી. પરમાત્મા કેવલજ્ઞાની, ૧૩–૧૪ ગુણસ્થાને રહેલા છે. ૨
વિવેઇન્મ મરણ
कर्म जीवं च संश्लिष्ट, सर्वदा क्षीरनीरवत् । विभिन्नीकुरुते योऽसौ, मुनिहंसो विवेकवान् ॥१॥
(૧) ૨. – હમેશાં ક્ષી. – દૂધ-પાણીની જેમ નં.મળેલાં વર્ક્સ ગીવં – કર્મ અને જીવને યઃ- જે મુ. – મુનિરૂ૫ રાજહંસ વિ.– ભિન્ન કરે છે મન –એ વિ.– વિવેકી છે.
(૧) સદા દૂધ-પાણીની જેમ પરસ્પર મળેલાં જીવ અને જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મને લક્ષણાદિના ભેદથી ભિન્ન કરનાર–સમજનાર રાજહંશ જેવા સાધુ વિવેકી છે. અજીવથી જીવના ભેદનું જ્ઞાન તે વિવેક. देहात्माद्यक्वेिकोऽयं, सर्वदा सुलभी भवे । ' भवकोट्यापि तदभेद-विवेकस्त्वतिदुर्लभः ॥२॥ ૨ ચો. શા. પ્ર. ૧૨ ગા. ૬ વગેરે, અ. સા. ગા.
૯૦૮ વગેરે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ વિવેક અષ્ટક
(૨) મવે – સ ંસારમાં સ. – હમેશાં à. – શરીર અને
-
-
પ્રાપ્ત થઈ શકે એવા
૧૧૦]
આત્મા વગેરેને અવિવેક મુ. સુખેથી
તા. – તેવું ભેદ જ્ઞાન
છે. પર ંતુ ) કવિ – પણ ૧. – અત્યંત દુર્લભ છે.
-
-
મ. – કેાટિ જન્મથી
-
(૨) સંસારમાં શરીર-જીવાદિના અભેદજ્ઞાન રૂપ અવિવેક સદા સુલભ છે. સદા સુલભ છે. તેનું ભેદજ્ઞાન કોટિજન્મેાથી પણ અતિશય દુ ભ છે.
દુર્લભ
સૌંસારમાં સઘળા ય ભવસ્થ જીવેા શરીરજીવના અભેદની વાસનાથી વાસિત જ છે, ભેદ્મજ્ઞાની કાઈક જ હાય છે, એવા ભાવ આ શ્લોકનો છે.૬૩ शुद्धेऽपि व्योम्नि तिमिराद्, रेखाभिर्मिश्रता यथा । विकारैर्मिश्रता भादि, तथात्मन्यविवेकतः ॥ ३ ॥ (૩) યથા – જેમ શુદ્રે – સ્વચ્છ વિ – પણ યો. આકાશમાં તિ. – તિમિર રાગથી રે. – નીલ-પીતાદિ રેખાએથી મિ. – મિશ્રપણું. માતિ – ભાસે છે, તથા – તેમ (શુદ્ધ પણ) આ. – આત્મામાં ૬. – અવિવેકથી વિ. – વિકારાથી મિ. – મિશ્રપણું ( ભાસે છે. )
-
(૩) પ્રશ્નઃ– શરીર અને જીવ તદન જુદા છે એ વાત સમજાઈ ગઈ. હવે જીવનું સ્વરૂપ કેવું છે તે કહેા, જીવમાં ક્રોધ, માન, માયા, લોભ વગેરે વિચિત્ર ભાવો દેખાય છે. એથી અમને જીવ ક્રોધાદિ સ્વ
૬૩ સ. સા. ગા. ૪
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ વિવેક અષ્ટક
[૧૧૧
ભાવવાળો દેખાય છે. અમારી આ દષ્ટિ બરોબર છે? ઉત્તરઃ- ના. આત્મા કોધાદિ વિકારેથી રહિત શુદ્ધ છે. પ્રશ્ન – આત્મા શુદ્ધ છે તો તેમાં અમને ક્રોધાદિ વિકારે કેમ દેખાય છે ? ઉત્તર – અવિવેકથી= અજ્ઞાનતાથી. વિવેકીને તે આત્મા ક્રોધાદિ વિકારથી રહિત શુદ્ધ દેખાય છે. જેમ શુદ્ધ પણ આકાશમાં તિમિર રોગથી નીલ–પીતાદિ રેખાઓ વડે ચિત્ર-વિચિત્રતા દેખાય છે, તેમ શુદ્ધ પણ આત્મામાં અજ્ઞાનતાથી કામ-ક્રોધાદિ વિકારે વડે મિશ્રતા–કર્મ આદિ વિકારો દેખાય છે. આત્મા તે નિર્વિકાર શુદ્ધ છે. અજ્ઞાનતા તિમિર રેગ સમાન છે. કામ-ક્રોધાદિ વિકારે નીલ–પીતાદિ રેખા સમાન છે. આત્મા સ્વચ્છ આકાશ સમાન છે. ૧૪ यथा यौधेः कृतं युद्ध, स्वामिन्येवोपचर्यते । शुद्धात्मन्यविवेकेन, कर्मस्कन्धोजितं तथा ॥४॥
(૪) ચા – જેમ ચૌધે – યોદ્ધાઓએ નં – કરેલું યુદ્ધ – યુદ્ધ સ્વા. – રાજા વગેરે સ્વામીમાં પર્વ – જ ૩. – આપાય છે, તથા – તેમ .અવિવેકે શતં – કરેલે – કર્મ પુદગલના પુણ્ય-પાપ રૂ૫ ફળનો વિલાસ . – શુદ્ધ આત્મામાં (આપાય છે.)
(૪) પ્રશ્ન- જીવમાં કર્મ આદિ વિકારે ૬૪ અ. સા. ગા. ૭૫,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨]
૧૫ વિવેક અષ્ટક
કરનાર તે જીવ જ છે ને ? ઉત્તર- ના. પ્રશ્ન- તે જીવ કર્મ બાંધે છે એમ કેમ કહેવાય છે ? ઉત્તર – ઉપચારથી. જેમ સુભટોએ કરેલા યુદ્ધને (રાજાએ યુદ્ધ કર્યું એમ) રાજામાં ઉપચાર થાય છે, સુભટોએ કરેલે જય-પરાજય રાજાને કહેવાય છે, તેમ અવિવેકે કરેલા કર્મપુદ્ગલના પુણ્ય–પાપ રૂપ વિલાસને શુદ્ધ આત્મામાં આરોપ કરવામાં આવે છે.
અવિવેકના ગે કોધાદિ પરિણામ થાય છે, ક્રોધાદિ પરિણામના યોગે કામણવર્ગણાના પુદ્ગલે શુભાશુભ કર્મરૂપે પરિણામે છે. આથી કર્મોનું મૂળ. કારણ અવિવેક–અજ્ઞાન છે. આમ, અવિવેકથી થયેલા. કર્મ રૂપ વિકાને શુદ્ધ આત્મામાં “આત્માએ કર્મો કર્યા” એમ ઉપચાર થાય છે. પણ इष्टकाद्यपि हि स्वर्ण, पीतोन्मत्तो यथेक्षते । आत्माऽभेदभ्रमस्तद्वद्, देहादावविवेकिनः ॥५।।
(૫) યથા – જેમ વ. – જેણે ધતૂરો પીધો છે એવો ૬. – ઈટ વગેરેને મfપ – પણ સ્વ.– સુવર્ણ (રૂપે) .જુએ છે, ત. – તેમ મ. – અવિવેકીને રે. – શરીરાદિમાં કા. – આત્મા સાથે એકપણાનો વિપર્યાસ (જાણવો). " ૫ સ. સા. ગા. ૧૦૬, અ. સા. ગા. ૭૯૬–૭૯૭,
અ. ઉપ. અ. ૨ ગા. ૨૯-૩૦-૩૧..
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક અટકે. [૧૧૩ (૫) જેણે ધતૂરે પીધે છે તે જેમ ઈંટ વગેરેને પણ ખરેખર સુવર્ણ રૂપે જુએ છે તેમ વિવેક રહિત જીવને શરીરાદિને વિશે આત્મા સાથે એક્તાને વિપરીત બંધ થાય છે, અર્થાત્ તે શરીરાદિને જ આત્મા રૂપે માને છે. इच्छन् न परमान् भावान् , विवेकानेः पतत्यधः । પરમં માવજિજીન, નાગરિ નિમતિ દા
(૬) ૫. મ. પરમભાવને ૬.– નહિ ઈચ્છિત વિ.– વિવેક રૂ૫ ગિરિના અપ્રમત્તતા રૂપ શિખરથી અધ:નીચે ૧.– પડે છે. (અને) ૬. મા. – પરમ ભાવને – ઈચ્છતો ૩. – અવિવેકમાં ન નિ. – નિમગ્ન થતો નથી.
(૬) પરમભાવેને નહિ ઈચ્છતે, એટલે કે સાત્વિક, રાજસ અને તામસભાવની ઈચ્છા થવાથી પરમભાવ ગ્રાહક (નિશ્ચય) નય સંમત શુદ્ધ ચૈતન્યની ઉપેક્ષા કરતા, આત્મા વિવેક રૂપ પર્વતના અપ્રમત્તભાવ રૂપ શિખર ઉપરથી નીચે પડે છે. સર્વવિશુદ્ધ આત્મભાવનું અન્વેષણ કરતો આત્મા અવિવેકમાં નિમગ્ન થતું નથી. ૬૬ આ લેકને ભાવ બાલાવબેધ (બા)ના આધારે
લખ્યું છે. નીચેનું વિકેન એના આધારે લખ્યું છે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪]
૧૫ વિવેક અષ્ટક
પ્રશ્ન – રાજસ અને તામસ ભાવ અશુભ હોવાથી તેની ઈચ્છા થવાથી વિવેક રૂપ પર્વતથી નીચે પડે એ બરાબર છે. પણ સાત્વિક ભાવ (ક્ષાપશમિક ભાવ) શુભ હેવાથી તેને ઈચ્છનાર શા માટે વિવેક રૂપ પર્વતથી નીચે પડે? ઉત્તરજે સાધક હજી અધ્યાત્મની ઉચ્ચ કક્ષાએ પહોંચે નથી તેને માટે સાત્વિક ભાવની ઇચ્છા લાભ કરે છે. પણ અધ્યાત્મની ઉચ્ચ કક્ષામાં તે શુદ્ધ ચૈતન્ય ભાવમાં રમણતા જ લાભ કરે છે. આથી અધ્યાત્મની ઉચ્ચકક્ષાએ પહોંચેલે સાધક તે શુદ્ધ ચૈતન્યભાવને જ ઈચછે છે.
આને ભાવ આ પ્રમાણે છે: - ઉચ્ચકક્ષાના સાધકને તપ વગેરેના પ્રભાવથી અનેક વિશિષ્ટતાઓથી ભરેલી અનેક પ્રકારની અદ્ધિ-લબ્ધિઓ પ્રગટે છે. પણ આત્મરમણતામાં લીન બનેલા મહાત્માઓ પ્રગટેલી દ્ધિ-લબ્ધિઓ પ્રત્યે ઉપેક્ષા ભાવ ધારણ કરે છે, લબ્ધિઓને ઉપયોગ કરવાની ઈચ્છા રાખતા જ નથી, તથા લબ્ધિઓ મળવા બદલ અહંકાર કરતા નથી. જેમ અનાજ મેળવવાના આશયથી ધાન્ય વાવતા ખેડૂતને અનાજની સાથે સાથે ઘાસ મળી જાય તે બદલ અભિમાન થતું નથી, તેમ મુક્તિની કામનાથી તપ–ધ્યાનમાં મગ્ન
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ વિવેક અષ્ટક
[૧૧૫
રહેતા (ચકવતી મહાભા સનકુમાર વગેરે) ઉચ્ચકક્ષાના સાધકને (આનુષંગિક ફળ રૂ૫) લબ્ધિઓ મળી જાય તે તેનું અભિમાન થતું નથી.
હવે જે કઈ સાધકને તેવા પ્રકારના નિમિત્તિથી ત્રાદ્ધિ-લબ્ધિઓમાં આસકિત કે અહંભાવ આવી જાય તો એ મહાત્મા આ લેકમાં કહ્યું તેમ વિવેક રૂપ પર્વતના અપ્રમાદ રૂપ શિખરથી નીચે પડે છે. લબ્ધિઓને ઉપયોગ કરે એ પ્રમાદ છે. કામના ઘરમાં પેશીને કામને મારનારા મહાત્મા સ્થૂલિભદ્રજી સાધ્વીજી બહેને વંદનાથે આવતા લબ્ધિને ઉપગ કર્યો એ બીના પ્રમાદ તરીકે સુપ્રસિદ્ધ છે.
આનો સાર એ આવ્યું કે ઉચ્ચ કક્ષાના સાધકેમાં પણ જે સાધકને વિષયેચ્છા આદિ રાજસ-તામસ ભાવની ઈચ્છા અને લબ્ધિઓ વગેરેની ઈચ્છા (આસક્તિ કે અહંકાર) રૂપ સાત્વિક ભાવની ઈચ્છા એ ત્રણ ઈચ્છાઓમાંથી કઈ પણ ઈચ્છા થઈ જાય તેનું અધઃપતન થાય છે. જે સાધક આ ત્રણે ભાવો પ્રત્યે ઉદાસીન બની કેવળ શુદ્ધચૈતન્ય ભાવને જ ઈચ્છે છે તે આગળ ધપે છે.'
આ જ વિષયને પાતંજલ યોગશાસ્ત્રમાં વિષય
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬]
૧૫ વિવેક અષ્ટક વૈરાગ્ય અને ગુણ વૈરાગ્ય એ બે પ્રકારના વૈરાગ્યથી કહેવામાં આવ્યું છે. વિષય વૈરાગ્ય એટલે વિષય પ્રત્યે અનાસક્તિ. ગુણ વૈરાગ્ય એટલે તપથી પ્રગટતી લબ્ધિ વગેરે ગુણ પ્રત્યે અનાસકિત. નીચલી કક્ષાના સાધકમાં વિષયવૈરાગ્ય હોય છે. ઉચ્ચકક્ષાના સાધકમાં બંને વૈરાગ્ય હોય છે. ઉચ્ચકક્ષાના સાધકે જેમ વિષયે પ્રત્યે ઉદાસીન હોય છે, તેમ તપ આદિથી પ્રગટેલી ઋદ્ધિ-લબ્ધિઓ રૂપ ગુણો પ્રત્યે પણ ઉદાસીન હોય છે. આવા મહામાઓ સાધનામાં ખૂબ આગળ વધે છે ત્યારે તે તેમનામાં મેક્ષની ઈચ્છા પણ ન રહેવાથી સંસાર અને મેક્ષ બંને પ્રત્યે નિઃસ્પૃહ બની જાય છે.
[મૂળ શ્લેકમાં રહેલા વિવારે: એ પદને બાલાવબોધ (ટબા)માં “વિવેક રૂપ પર્વતના અપ્રમત્તભાવ રૂપ શિખર ઉપરથી” એ અર્થ કર્યો છે. આથી અહીં પણ તે જ અર્થ લખે છે.]
आत्मन्येवात्मनः कुर्याद्, यः षट्कारकसंगतिम् । काविवेकज्वरस्यास्य, वैषम्यं जडमजनात् ? ॥७॥ ૬૭ અ. સા. વૈરાગ્યવિષય અધિકાર સંપૂર્ણ, પ્ર. ૨.
ગા. ૨૫૫, અ. ઉપ અ. ૨ ગા. ૬-૭, પા. એ. પા. ૧ સૂ. ૧૫–૧૬.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ વિવેક અષ્ટક
[૧૧૭
(૭) યઃ – જે મા. – આત્મામાં 4 – જ મા.આત્માના . – છ કારકને સંબંધ ૩. – કરે, . – એને ગ. – પુદ્ગલમાં મન થવાથી સ. – અવિવેક રૂપ વરનું હૈ.– વિષમપણું – ક્યાંથી હોય) ?
(૭) આત્મામાં જ આત્માના છ કારકના અર્થને ઘટાવનારને પુગલની મગ્નતાથી થતા અવિવેક રૂપ જવરની વિષમતા ક્યાંથી હોય ? - જાણવાની ક્રિયાથી આત્મામાં જ છે કારકની ઘટના આ પ્રમાણે છે– જે સ્વતંત્રપણે કિયા કરે તે ર્તા. આત્મા સહજભાવથી સ્વતંત્રપણે જાણવાની ક્રિયા કરે છે માટે આત્મા કર્તા છે. કિયાના ફળને આશ્રય તે કર્મ. અહીં જાણવાની કિયાનું ફળ જ્ઞાન છે. તેને આશ્રય આત્મા છે. કારણ કે આત્માએ જાણવાની કિયાથી શુદ્ધ આત્માને જ જાણવાનો છે. (આત્મા સિવાય બીજું કશું જાણવાનું નથી) કિયામાં જે સાધકતમ-પ્રકૃષ્ટ ઉપકારક હોય તે કરણ જાણવામાં જ્ઞાનપગ અત્યંત જરૂરી છે. જ્ઞાનપગ વિના ન જાણું શકાય. આત્મા જ્ઞાનોપયોગમય છે. આથી આત્મા જ કરાયું છે. કિયાથી જે અભિપ્રેત હોય તે સંપ્રદાન. જાણવાની ક્યિાથી આત્મા જ અભિપ્રેત છે. ૬૮ ધાત્રથરિયાકાશ્રયā જર્મતત્વમ્ (શબ્દેન્દુ શેખર)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮]
૧૫ વિવેક અષ્ટક
કારણ કે આત્મા માટે જ જાણવાનું છે. છૂટા પડવાની અવધિ-હદ તે અપાદાન. જાણવાની ક્રિયામાં પૂર્વ પૂર્વ જ્ઞાનપર્યાયથી ઉત્તર ઉત્તર જ્ઞાનપર્યાયે વધારે શુદ્ધ છે. આથી પૂર્વ પૂર્વ જ્ઞાનપર્યાથી ઉત્તર ઉત્તર જ્ઞાનપર્યાયે છૂટા પડે છે–જુદા પડે છે. અહીં ઉત્તર ઉત્તર જ્ઞાનપર્યાયાની જુદા પડવાની અવધિ–હદ પૂર્વ પૂર્વ જ્ઞાનપર્યાય છે. આત્મા જ્ઞાનપર્યાય રૂપ છે. આથી આત્મા અપાદાન છે. કિયાને આધાર તે અધિકરણ. આત્મામાં જ જ્ઞાન થવાનું છે માટે જાણવાની કિયાને આધાર આત્મા છે. આમ જાણવાની ક્રિયાથી આત્મામાં છ કારક ઘટાવવાથી આત્મા આત્માવડે આત્મા માટે આત્મામાંથી આત્મામાં આત્માને જાણે છે એ અર્થ થાય.૭૧ સંગમાä વિન, નાલિતં મુને ! વૃતિષાહલ વર્મ-
પાછલામં મત ઢા
૬૯ અહીં બુદ્ધિસંસર્ગ પૂર્વક અપાદાન છે. ૭૦ અધિકરણની આ વ્યાખ્યા સામાન્યથી લખી છે.
વ્યાકરણના નિયમની દૃષ્ટિએ તે કર્મ કે કર્તાને આધાર તે અધિકરણ. આત્મામાં છ કારકની ઘટના અનેક રીતે થઈ શકે છે. અહીં કરેલી ઘટના બાલ જીવો સમજી શકે એટલા માટે બહુ જ સ્થૂલથી છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ માધ્ય
અષ્ટક
[૧૧૯
(૮) વિ. શા.– વિવેક રૂપ સરાણથી ૩ – અત્યંત તીર્ણ કરેલું (અને) પૃ.– સંતેષ રૂપ ધારવડે ઉગ્ર મુઃમુનિનું સં.– સંયમ રૂપ શસ્ત્ર – કર્મ રૂપ શત્રુને છેદ કરવામાં સમર્થ મ. – થાય.
(૮) સંતેષ રૂપ ધારથી ઉત્કટ અને વિવેક રૂપ સરાણથી અતિશય તીક્ષણ કરેલું મુનિનું સંયમ રૂપ શસ્ત્ર કર્મ રૂપ શત્રુનું છેદન કરવા સમર્થ છે.
अथ माध्यस्थ्याष्टकम् ॥१६॥
स्थीयतामनुपालम्भ, मध्यस्थेनान्तरात्मना । कुतर्ककर्करक्षेपैस्त्यज्यतां बालचापलम् ॥१॥
(૧) સં. – શુદ્ધ અંતરંગ પરિણામથી મ.– રાગ-દ્વેષને બંને પડખે રાખીને–મધ્યસ્થ થઈને સ. – ઠપકે ન આવે તેવી રીતે સ્ત્રી. – રહો. ૩. –કુયુક્તિ રૂપ કાંકરા નાખવાથી વા. - બાલ્યાવસ્થાની ચપળતાને ચ. – છડી દો.
(૧) શુદ્ધ અંતરંગ પરિણામેથી મધ્યસ્થ થઈને ઠપકે ન આવે તેમ રહો. ઠપકે ન આવે એ માટે કુયુતિ રૂપ કાંકરા નાંખવાની બાલચપલતાને ત્યાગ કરો. ૭૨ શુદ્ધ અંતરંગ પરિણામેથી એટલે દેખાવથી નહિ,
કિંતુ અંતરથી.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦ ]
૧૬ માધ્યસ્થ્ય અષ્ટક
मनोवत्स युक्तिगव, मध्यस्थस्यानुधावति । तामाकर्षति पुच्छेन, तुच्छाग्रहमनः कपिः ॥२॥
(ર) મ. – મધ્યસ્થ પુરુષના મ. – મન રૂપ વાછરડા
·
-
યુ. – યુક્તિ રૂપ ગાયની . પાછળ દોડે છે. ૩. – તુચ્છ
w
-
આમ્રહવાળા પુરુષને મન રૂપ વાંદરા તાં – યુક્તિ રૂપ ગાયને પુ. – પુછડાથી મા. - ખેંચે છે.
SUG
-
(૨) મધ્યસ્થ પુરુષના મન રૂપ વાછા યુક્તિ રૂપ ગાયની પાછળ દોડે છે. કદાગ્રહવાળા પુરુષના મન રૂપ વાનર યુક્તિને પુછડાથી ખેંચે છે.
મધ્યસ્થનું ચિત્ત જ્યાં યુક્તિ હૈાય ત્યાં જાય છે, અને કદાગ્રહીનું ચિત્ત યુક્તિની કદના કરે છે. મધ્યસ્થ યુક્તિ પ્રમાણે સિદ્ધાંતને સિદ્ધ કરે છે, જ્યારે કદાગ્રહી યુક્તિની ઉપેક્ષા કરીને કે યુક્તિને ગમે તેમ ખેંચીને ચેન કેન પ્રકારેણુ સ્વપક્ષ-પેાતે માનેલું સિદ્ધ કરવા મથે છે. યુક્તિને યોગ્ય રીતે ઉપયાગ ન કરવા એ યુક્તિની કન્નુથના છે. કદાગ્રહી સ્વપક્ષ સિદ્ધ કરવા યુક્તિને અયેાગ્ય રીતે ઉપયાગ કરીને યુક્તિની કદના કરે છે, મધ્યસ્થની દૃષ્ટિ તત્ત્વ તરફ હાય છે, અને કદાગ્રહીની દૃષ્ટિ સ્વપક્ષ તરફ હાય છે.૩
૭૩ અ. સા. ગા. ૪૮૪, અ. ઉપ. અ. ૧ ગા. હું
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ માધ્યશ્ય અષ્ટક [૧૨૧ नयेषु स्वार्थसत्येषु, मोघेषु परचालने ।
समशील मनो यस्य, स मध्यस्थो महामुनिः ॥३॥ - (૩) દવા. –પોતપોતાના અભિપ્રાયથી સાચા (અને) ૫. – બીજા નાના વક્તવ્યનું નિરાકરણ કરવામાં મો.નિષ્ફળ નં. – નમાં ૨.– જેનું મન – મન .– સમસ્વભાવવાળું છે : મ. – તે મહાન મુનિ મ–મધ્યસ્થ છે.
(૩) પોતપોતાના અભિપ્રાયે સાચા અને બીજા નાના વક્તવ્યનું નિરાકરણ કરવામાં નિષ્ફળ નમાં જેનું મન સમાનભાવ ધારણ કરે છે, અર્થાત્ આ ન સાચા છે અને આ ન જુઠ્ઠા છે એમ વિભાગ કર્યા વિના બધા ને પ્રત્યે સમભાવ રાખે છે તે મહામુનિ મધ્યસ્થ છે. 'स्वस्वकर्मकृतावेशाः, स्वस्वकर्मभुजो नराः न रागं नापि च द्वेष, मध्यस्थस्तेषु गच्छति ॥४॥
(૪) નર – મનુષ્ય સ્વ. – પોતપોતાના કર્મમાં જેણે આગ્રહ કર્યો છે એવા, અર્થાત્ સ્વકર્માપરવશ (અને) ૨૩પોતપોતાના કર્મને ભોગવનારા છે. તેવું – તેવા મનુષ્યમાં મ. – મધ્યસ્થ પુરુષ ૨ – રાગને ક. – પામતો નથી, ૨ – અને દ્વેષ – હેપને વિ– પણ ન .– પામતો નથી. - (૪) પોતપોતાના કરેલા કર્મને વશ બનેલા,
૭૪
અ. ૧
ગા.
વિ. આ. ભા. ગા. ૨૨૭૨, અ. ઉપ. ૬૧ થી ૬૪, સ. તર્ક કાંડ ૧ ગા. ૨૮
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨]
૧૬ માધ્યસ્થ અષ્ટક
અને પિતપોતાના કર્મના ફળને ભેગવનારા મનુષ્યમાં મધ્યસ્થ પુરુષ રાગ-દ્વેષ કરતે નથી.
मनः स्याद् व्यापृतं, यावत्परदोषगुणग्रहे । कार्य व्यग्रं वर तावन्मध्यस्थेनात्मभावने ॥५॥
(૫) જા. – જ્યાં સુધી મન: – મન ૫.– પારકા દોષ અને ગુણને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા.– પ્રવર્તેલું ચાતુ – હોય તા.– ત્યાં સુધી મ. – મધ્યસ્થ પુરુષે મા. – આત્મધ્યાનમાં કચ' – આસક્ત થૈ – કરવું વરં – શ્રેષ્ઠ છે.
(૫) જેટલે ટાઈમ પારકાના દેષ અને ગુણ ગ્રહણ કરવામાં મન રેકાયેલું રહે છે, તેટલે ટાઈમ તેને મધ્યસ્થ પુરુષે આત્મધ્યાનમાં રત રાખવું સારું છે.
પ્રશ્ન- બીજાના દોષો જેવા, વિચારવા કે બોલવા એ દોષરૂપ છે. પણ બીજાના ગુણો વિચારવા જેવા કે બોલવા એ તે ગુણ છે. આથી પારકાના ગુણે શા માટે ગ્રહણ ન કરવા? ઉત્તર – મગનું પાણી અને દૂધ બંને પૌષ્ટિક અને ઉત્તમ છે. છતાં રેગીને તે મગનું પાણી જ લાભ કરે, પણ નિરંગી માણસને આ બેમાં કેનાથી વધારે લાભ મળે? મગનું પાણી લે તો તેને નુકશાન નથી, પણ દૂધપાનથી મળતા અધિક લાભથી વંચિત રહી જાય છે. સૂક્ષમદષ્ટિથી વિચારીએ તો આમાં નુકશાન પણ છે. અધિક લાભથી વંચિત રહેવું એ જેવું તેવું
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ માધ્યસ્થ અષ્ટક
[ ૧૨૩
નુકશાન નથી. રેગી પ્રાથમિક અવસ્થામાં મગના પાણીનું સેવન કરીને નિરોગી બની જાય અને દૂધનું સારી રીતે પાચન કરવાની શક્તિ આવી જાય, છતાં મગનું પાણી જ પીવાનું ચાલુ રાખે તે શું એ પૂર્ણ શક્તિ મેળવી શકે ? પછી તે એ ધીમે ધીમે મગના પાણીના સ્થાને દૂધનું સેવન કરે અને અંતે મગનું પાણી સર્વથા છેડી કેવળ દૂધનું જ સેવન કરે. એ જ પ્રમાણે પ્રસ્તુતમાં પરગુણગ્રહણ મગના પાણી તુલ્ય અને આત્મધ્યાન દૂધ સમાન છે. નીચલી કક્ષાના સાધક માટે પરગુણગ્રહણ લાભદાયી છે, પણ ઉચ્ચ કક્ષાના સાધકને પરગુણગ્રહણથી થતા લાભની અપેક્ષાએ આત્મધ્યાનથી અધિક લાભ થાય છે. આથી જ પ્રસ્તુત ગ્રંથકાર મહાત્માએ બાલાવબેધ (ટબા)માં લખ્યું છે કે–“પરને વિશે મન તે ચિંતા સ્વરૂપ છે, અને આત્માને વિશે મન તે સમાધિ સ્વરૂપ છે. ચિંતામાં જ રહેનાર સમાધિ ન પામી શકે. આથી ગુણ–દોષ સર્વ છેડીને આત્માથી અભિન્ન જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર રૂ૫ રનત્રયીમાં લીન રહેવું જોઈએ.૭૫
૭૫
પ્ર. ૨. ગા. ૧૮૪
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪]
૧૬ માધ્યસ્થ અષ્ટક
[સાથે સાથે એ પણ ન ભૂલવું જોઈએ કે, જ્યાં સુધી સમાધિની અવસ્થામાં પહોંચવાની યેગ્યતા ન આવે ત્યાં સુધી પરગુણગ્રહણ આદિ ચિંતા આવશ્યક છે.] વિમિત્ર ૩ જુથાર , સમુદ્ર સંહિતામવા मध्यस्थानां परं ब्रह्म, प्राप्नुवन्त्येकमक्षयम् ॥६॥
(૬) રૂવ – જેમ સ.– નદીઓના જુદા જુદા પણ માર્ગો એક) સ. – સમુદ્રને મળે છે, તેમ) મ.- મધ્યસ્થાના વિ. પ પ. – જુદા જુદા પણ માર્ગો ઇ – એક . – ક્ષય રહિત વરં ચૈહ્ન - ઉત્કૃષ્ટ પરમાત્મ સ્વરૂપને પ્રા. – પ્રાપ્ત કરે છે.
(૬)જેમ નદીઓના જુદા જુદા પણ માર્ગો સમુદ્રને મળે છે, તેમ અપુનબંધક, સમ્યગ્દષ્ટિ વગેરે મધ્યસ્થના (મુક્તિપદના) જુદા જુદા માર્ગો–ઉપાય ક્ષય રહિત એક પરબ્રહ્મને પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાત મધ્યસ્થ બનીને મુક્તિની સાધના કરનારા બધા મેડા વહેલા કેવલજ્ઞાન પામીને પરમાત્મા બને છે. स्वागमं रागमात्रेण, द्वेषमात्रात् परागमम् । न श्रयामस्त्यजामो वा, किन्तु मध्यस्थया दृशा ॥७॥
(૭) સ્વ.– પિતાના શાસ્ત્રને રા. - કેવળ રાગથી . – સ્વીકારતા નથી, વા.અથવા વ.– પરના શાસ્ત્રને દે.– કેવલ દ્વેષથી ચ.– તજતા નથી. વુિં – પરંતુ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ માધ્યશ્ચ અષ્ટક
[ ૧૨૫
૫. દ-મધ્યસ્થ દષ્ટિથી સ્વીકાર અને ત્યાગ કરીએ છીએ,
(૭)અમે (સત્યાસત્યનો વિચાર કર્યા વિના) કેવળ રાગથી પિતાના સિદ્ધાંતને સ્વીકાર કરતા નથી, તેમ કેવળ ષથી પર સિદ્ધાંતનો ત્યાગ કરતા નથી. કિંતુ મધ્યસ્થ દષ્ટિથી વિચાર કરીને
સ્વસિદ્ધાંતને સ્વીકાર અને પર સિદ્ધાંતને ત્યાગ કરીએ છીએ. मध्यस्थया दृशा सर्वेष्वपुनर्बन्धकादिषु । चारिसंजीविनीचार-न्यायादाशास्महे हितम् ॥2॥
(૮) . મ.– અપુનબંધકાદિ બધામાં મ. ટ. – મધ્યસ્થ દૃષ્ટિથી વા. – (ચારિ = ઘાસ) ઘાસ સાથે સંજીવની ચરાવવાના દૃષ્ટાથી હિત – કલ્યાણ સા.- ઇચ્છીએ છીએ.
(૮) અમે અપુનબંધક આદિ સર્વ પ્રકારના માં મધ્યદષ્ટિથી ચારિસંજીવનીચાર ન્યાયથી હિત ઈચ્છીએ છીએ. અહીં આદિ શબ્દથી માર્ગાભિમુખ, માર્ગ પતિત, અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ, દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિ જ સમજવા. ૭૬ લો. ત. નિ. ગા. ૧૮ થી ૨૦, ૩૨ – ૩૩ તથા
૩૮ – ૩૯, અગવ્ય. ઠા. ગા. ૨૯. ચે. બિં. ગા. પ૨૪.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬]
૧૬ માધ્યસ્થ અષ્ટક
- સંક્ષેપમાં ચારિસંજીવની ચાર ન્યાય સંબંધી કથા– શ્રાવસ્તી નગરીમાં એક બ્રાહ્મણપુત્રી હતી. તેની એક અત્યંત પ્રીતિપાત્ર સખી હતી. વિવાહ થવાથી બંને જુદી પડી. એક વાર સખી બ્રાહ્મણપુત્રીને મળવા ગઈ. બ્રાહ્મણપુત્રીને ઉદાસીન જોઈને સખીએ ઉદાસીનતાનું કારણ પૂછ્યું. બ્રાહ્મણપુત્રીએ કહ્યું. મારા પતિ મને આધીન નથી તેથી હું દુઃખી છું. સખીએ તેને શાંત્વન આપતાં કહ્યું : હું વનસ્પતિની જડી આપું છું. તે જડી તું તારા પતિને ખવડાવી દે છે, જેથી તે બળદ બની જશે. બ્રાહ્મણપુત્રીએ પતિને જડી ખવડાવી બળદ બનાવી દીધું. પછી તેને દુઃખ થયું. તે હંમેશાં તેને બહાર ચરાવવા લઈ જતી હતી. એક દિવસ તે એક વડવૃક્ષની નીચે બળદને ચરાવતી બેઠી હતી. આ વખતે એક વિદ્યાધરયુગલ એ વડની શાખા ઉપર બેસી આરામ લેતું હતું. બંનેના વાર્તાલાપમાં વિદ્યાધરે કહ્યું : આ બળદ સ્વાભાવિક નથી, જડીના પ્રયોગથી મનુષ્ય મટી બળદ થયો છે. હવે જે આ વૃક્ષ નીચે રહેલી સંજીવની નામની જડી ખવડાવવામાં આવે તો તે ફરી બળદ મટી મનુષ્ય બની જાય. બ્રાહ્મણપુત્રીએ આ સાંભળી બળદને સંજીવની ખવડાવવાનું વિચાર ૭૭ છે. બિં. ગા. ૧૧૯
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ માધ્યસ્થ અષ્ટક
[ ૧૨૭
કર્યો. પણ તે સંજીવનીને ઓળખતી ન હતી. આથી તેણે વડવૃક્ષ નીચે રહેલી બધી વનસ્પતિ બળદને ચરાવી દીધી. બધી વનસ્પતિની સાથે સંજીવની પણ આવી ગઈ. આથી તેને પતિ બળદ મટી મનુષ્ય થયે. જેમ અહીં બળદ બધી વનસ્પતિને ચરતાં ચરતાં સંજીવની પણ ચરી ગયે, એથી બળદ મટી મનુષ્ય થયું. તેમ પ્રસ્તુતમાં અપુનબંધક વગેરે જીવ શુદ્ધ મોક્ષમાર્ગને જાણતા નથી, પણ પિતે માનેલા દર્શનમાં કહેલી મેક્ષ માટેની કિયા કરતાં કરતાં શુદ્ધ મેક્ષમાર્ગ પામે છે અને આત્મહિત સાધે છે.
અપુનબંધકઃ- જે જીવ રાગાદિદને હાસ થવાથી આયુષ્ય સિવાય સાત કર્મની અંતઃકેડાર્કડિ સાગરેપમથી અધિક સ્થિતિને ખપાવે છે અને ભવિષ્યમાં ફરી ક્યારે ય અંતઃકેડાર્કડિ સાગરેપમથી અધિક સ્થિતિને બંધ કરે નહિ તે અપુનબંધક છે.
પ્રશ્ન-એગશાસ્ત્રોમાં અપુનબંધકની વ્યાખ્યા માં ફરી (સાત કર્મની) ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ન બાંધે એિ ઉલ્લેખ છે. આથી અહી અંત:કેડાર્કેડિ સાગરેપમથી અધિક સ્થિતિ ન બાંધે એમ કેમ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮]
૧૬ માધ્યશ્ચ અષ્ટક
કહ્યું ? ઉત્તર – અપુનબંધક જીને શાસ્ત્રમાં ધર્મપ્રાપ્તિને એગ્ય કહેલા છે. યથાપ્રવૃત્તિકરણમાં આવ્યા વિના ધર્મપ્રાપ્તિની યોગ્યતા આવે નહિ. યથાપ્રવૃત્તિકરણમાં આયુષ્ય સિવાય બધા કર્મોનો સ્થિતિબંધ અંતઃકડાકડિ સાગરેપમથી વધારે ન થાય. તથા અપુનબંધકને ગશામાં (પ્રાયઃ) વર્ધમાન ગુણવાળે કહ્યો છે. આથી તે પ્રાપ્ત થયેલી અવસ્થાથી પાછો પડતો નથી. આમ, અર્થપત્તિથી સિદ્ધ થાય છે કે અપુનબંધક જીવ અંતઃકડાકડિ સાગરોપમથી અધિક સ્થિતિને બંધ ન કરે.
- અપુનબંધક જીવ નિયમા ચરમાવર્તકાળમાં આવેલ હોવાથી શુકૂલપાક્ષિક હોય છે. કેઈ પણ જીવના આધ્યાત્મિક વિકાસના પગરણ અપુનબંધક અવસ્થાથી મંડાય છે.
અપુનબંધકના લક્ષણે – (૧) તીવ્રભાવથીઉત્કટ રાગાદિપૂર્વક પાપ કર્મ ન કરે. (૨) ભયાનક સંસાર પ્રત્યે બહુમાન-આદરભાવ ન હોય, અર્થાત્ તેમાં તીવ્ર આસક્તિ ન હોય. (૩) સર્વત્ર ઉચિત રીતે વર્તે, એટલે કે ધન મેળવવામાં ન્યાય રાખવે, આંગણે અતિથિ આવે તે એગ્ય સત્કાર કરે વગેરે ઔચિત્યને જાળવે. ધર્મસ્થાન, બજાર,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ મધ્ય
અષ્ટક
[ ૨૯
મુસાફરી, ઘર, કુટુંબ, સમાજ વગેરે સ્થળે જ્યાં જેવું ઔચિત્ય સાચવવાનું હોય ત્યાં તેવું ઔચિત્ય સ્વશક્તિ અદિ મુજબ સાચવે. જેમ મયૂરશિશુના પછામાં આકર્ષક ગ–ચિત્ર સ્વાભાવિક હોય છે, પીછાને કઈ ચીતરતું નથી, તેમ અપુન"ધક જીવમાં આ ગુણે પરના દબાણ કે ભય આદિ વિના સ્વાભાવિક–સહજભાવે હોય છે.
માર્ગાભિમુખ-માગપતિતઃ– જ્યારે રાગાદિ વિશેષ રૂપે ઘટે છે ત્યારે અપુનબંધક જીવ માર્ગભિમુખ અને માર્ગ પતિત બને છે. માર્ગ એટલે વિશિષ્ટ (ચતુર્થાદિ) ગુણસ્થાનની પ્રાપ્તિ કરાવનાર સ્વાભાવિક (મિથ્યાત્વમેતાદિના) પશમ વિશે ષથી થતી સર્ષને પિસવાની લાંબી નળીની જેમ ચિત્તની સરળ ગતિ. ચિત્તની સરળ ગતિ એટલે ચિત્તમાં કદાગ્રહ, વિષયતૃષ્ણા આદિ રૂપ વકતાના ત્યાગથી મધ્યસ્થતા સંતેષ આદિ ગુણેને પ્રાદુર્ભાવ ૭૮ કેઈના મતે આ બે અવસ્થાઓ અપુનબંધથી
ઊતરતી કેટિની છે. ૭૯ જંગલમાં સર્ષ વાંશ વગેરેની નળીમાં પેસી જાય છે.
આ નળી સરળ હોય છે. જે નળી વાંકી હોય તે સર્યા તેમાં પેસી શકે નહિ.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦]
૧૭ નિભ, અષ્ટક
જે જીવ આવા માર્ગ તરફ વળે હેય, અર્થાત્ માર્ગમાં પ્રવેશવાની યેગ્યતા પ્રાપ્ત કરી હોય, પણ માર્ગમાં પ્રવેશ ન કર્યો હોય તે માર્ગાભિમુખ કહેવાય અને જેણે એ માર્ગમાં પ્રવેશ કરી દીધું. હોય તે માર્ગ પતિત કહેવાય.”
अथ निर्भयाष्टकम् ॥१७॥
यस्य नास्ति परापेक्षा, स्वभावाऽद्वैतगामिनः । तस्य कि न भयभ्रान्ति-क्लान्तिसन्तानतानवम् ? ॥१॥
(૧) સ્વ.– સ્વભાવની એકતાને પામેલા .– જેને – બીજાની અપેક્ષા ના.–નથી, ત.– તેને મ.– ભયની બ્રાનિતથી થયેલ ખેદની પરંપરાનું અલ્પપણું જિં ન – શું ન હોય ?
(૧) કેવળ આત્મસ્વભાવમાં રમનારા અને પરની (દેવલેાકાદિ સુખની) અપેક્ષાથી રહિતને ભયની ભ્રાન્તિથી થતા ખેદની પરંપરા પાતળી બની જાય છે.
૮૦ છે. બિં. ગા. ૧૭૯, ઉ. ૫. ગા. ૨૫૩, તા. ઠા.
૧૪ ગા. ૨-૪, પંચા. ૩ મા. ૩, લ. વિ. મગ્નખાણું પદ,
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ નિર્ભય અષ્ટક
[૧૩૧
. આવા મુનિએ સાત પ્રકારના ભયથી રહિત હોવાથી ભયથી થતા દુઃખથી રહિત હોય છે. જગતના મૂઢ અને હાય ! ધન જતું રહેશે તે ? હાય આપણે લૂંટાઈ જઈશું તો ? આવી આવી અનેક જાતની ભ્રાન્તિ–શંકા થાય છે, અર્થાત્ ભય આવવાની શંકા રહ્યા કરે છે. ભયની શંકાના કારણે ખેદ–ચિંતા અનુભવે છે. એક ભયની શંકા થઈ. મન ચિંતાતુર બન્યું. આ ભયની શંકા દૂર થઈ ન થઈ ત્યાં તે બીજી ભયશંકા ઊભી થઈ અને મને ચિંતામાં પડ્યું. જેમ તેમ કરીને એ ચિંતા ગઈ ત્યાં તો વળી ત્રીજી ભયશંકા ઉત્પન્ન થઈ અને મનમાં ચિંતા ઊભી થઈ આમ મૂઢજીને ભયશંકાથી થતા ખેદનીચિંતાની પરંપરા-પ્રવાહ ચાલ્યા કરે છે. આનું કારણ પરની અપેક્ષાથી પરભાવમાં રમણતા છે. મુનિઓ પરની અપેક્ષાથી રહિત બની આત્મસ્વભાવમાં
૮૧ હિલેક (મનુષ્યને મનુષ્યથી ભય... ), પરલેક
(=મનુષ્યને દેવાદિથી ભય), આદાન (કોઈ મારું ધન વગેરે લઈ લેશે એવો ભય), અકસ્માત (=ધરતી કંપ વગેરે), આજીવિકા (= જીવનનિર્વાહ), અપજશે અને મરણ એમ સાત પ્રકારે ભય છે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨]
૧૭ નિર્ભય અષ્ટક
રમનારા હેાવાથી એમને ભયભ્રાન્તિથી થતા ખેઃ– ચિતા ન હાય,
भवसौख्येन किं भूरि- भयज्वलनभस्मना ? | सदा भयोज्झितज्ञान- सुखमेव विशिष्यते ॥२॥
-
(૨) મૈં. – ઘણા ભય રૂપ અગ્નિની રાખ જેવા મ.. સંસારના સુખથી ત્રિં – શું ? સા – હમેશાં મેં. – ભયરહિત જ્ઞાન સુખ જ વિ. – સર્વાધિક છે.
-
(ર) બહુ ભય રૂપ અગ્નિની રાખ સમાન સંસાર સુખાથી શું? અર્થાત્ સંસારસુખ ભય રૂપ અગ્નિથી ખળી ગયેલું હાવાથી નકામું છે. સદા ભયથી રહિત જ્ઞાનસુખ જ સર્વ સુખાથી ઉત્તમ છે.૨
न गोप्यं क्वापि नारोप्यं, हेयं देयं च न क्वचित् । વ મચેન મુનેઃ સ્પેય, ધૈર્ય જ્ઞાનેન પશ્યત: ? રૂ।
-
w
(૩) જ્ઞેય” – જાણવા યાગ્યને જ્ઞ. – જ્ઞાનથી ૧. – જોતા મુનેઃ – મુનિને વાર્ષિ – કયાં ય પણ ન મળે. – છુપાવવા ચેાગ્ય નથી. । . – મૂકવા ચેાપ્ય નથી, દૈવ – છાડવા યાગ્ય ૬ – અને તેય – આપવા નથી. આથી મુનિમાં મ. – ભય વ – કયાં શ્રેય – રહે ? (૩) જાણવા યાગ્ય વસ્તુને જ્ઞાનથી જાણતા મુનિને કયાંય છુપાવવા જેવું નથી, તેની પાસે
ત્ર – કાં ય ચેાગ્ય ૬ –
૮૨ પ્ર. ૨. ગા. ૧૮૪
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ નિર્ભય અષ્ટક
[ ૧૩૪
કયાંય રાખી મૂકવા જેવું નથી, ક્યાંય છોડવા જેવું નથી, અને ક્યાંય આપવા જેવું નથી. આથી મુનિને ક્યાંય ભય હોતો નથી.
एकं ब्रह्मास्त्रमादाय, निघ्नन्मोहचमू मुनिः । बिभेति नैव संग्राम-शीर्षस्थ इव नागराट् ॥४॥
(૪) U – એક વ્ર.– આત્મજ્ઞાન રૂપ શસ્ત્રને મા. - લઈને મો.– મોહની સેનાને નિં.– હણતા મુનિ – મુનિ સંસંગ્રામના મેખરે રહેલા ના. – ઉત્તમ હાથીની રૂવ – જેમ ન વિ. – ભય પામતો નથી.
(૪) શુદ્ધજ્ઞાન રૂપ શસ્ત્ર પકડીને મેહની સેનાના ચૂરેચૂરા કરતા મુનિ યુદ્ધના મોખરે રહેલા શ્રેષ્ઠ હાથીની જેમ ભય પામતા જ નથી. ' मयूरी ज्ञानदृष्टिश्चेत्, प्रसर्पति मगोवने । वेष्टनं भयसर्पाणां, न तदानन्दचन्दने ॥५॥
(૫) જે- જે રૂા. ૪.– જ્ઞાનદષ્ટિ રૂ૫ ઢેલ મ.મન રૂપ વનમાં – વિચરે છે, તે – તો મા.- આત્માનંદ રૂ૫ ચંદન વૃક્ષમાં મ. – ભય રૂપ સાપનું છે. – વીંટાવું – થતું નથી.
(૫) મન રૂપ વનમાં મેરલી જેવી જ્ઞાનદષ્ટિ ફરતી હોય તો આનંદ રૂપ ચંદનવૃક્ષમાં ભય રૂપ સર્પો ન વીંટાય.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪ ]
૧૭ નિર્ભય અષ્ટક
कृतमोहास्त्र वैफल्य, ज्ञानवर्म बिभर्ति यः ।
क्व भीस्तस्य क वा भङ्गः कर्मसङ्गरकेलिषु ? ॥६॥ (!) . – કર્યુ છે. મેાહ રૂપ શસ્ત્રનુ નિષ્ફળપણુ જેણે એવું જ્ઞા. જ્ઞાન રૂપ બખ્તર યઃ – જે વિ. – ધારણ કરે છે ત. – તેને - કર્મીના સંગ્રામની ક્રીડામાં મીઃ ભય ૬ – કાંથી ( હાય ) કયાંથી ( હાય ) ?
-
? વા — અથવા મશઃ - પરાજય -
-
(૬) મેહના શસ્રને નિષ્ફળ કરનાર જ્ઞાન અખ્તરને જે પહેરે છે તેને કમના યુદ્ધની ક્રીડામાં ન ભય હાય અને ન તા પરાજય હાય.
तूलवल्लघवो मूढा, भ्रमन्त्य भयानिलः । મૈજડ રોમાવિ તેોન-ચ્છિાનાં તુવàાડા
-
(૭) તૂ. આકડાના રૂની જેમ રુ. – હલકા મૂદ્દાઃ અવિવેકી જતા મ. – ભય રૂપ વાયુથી અત્રે – આકાશમાં શ્ર. – ભમે છે. તુ – પણ જ્ઞ।.જ્ઞાનથી અત્યંત ભારે પુરુષોનું . રોમાવિ – એક રૂંવાડુ પણ ન . – ફરકતું નથી.
-
(૭) આકડાના રૂની જેમ હલકા મૂઢ જીવા ભય રૂપ પવનથી આકાશમાં (લાકાકાશમાં) ભ્રમે છે. જ્ઞાનથી ભારે બનેલા મુનિનુ તેનાથી (-ભય રૂપ પવનથી) એક રૂવાડું પણુ ફરકેતુ નથી. ૮૩ હલકા કેમ છે તે જણાવવા મૂઢ વિશેષણુ મૂકયુ છે. તત્ત્વજ્ઞાન રહિત હોવાથી હલકા છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ અનાત્મપ્રશંસા અષ્ટક
चित्ते परिणतं यस्य, चारित्रमकुतोभयम् । अखण्डज्ञानराज्यस्य, तस्य साधोः कुतो भयम् ॥८॥
[૧૭૫
(૮) ચં.– જેના ચિત્તે – ચિત્તમાં શ્ર. – જેનાથી કાઈને ભય નથી ( અથવા જેમાં કાઈથી ભય નથી ) એવું ચા. – ચારિત્ર ૫. – પરિણમેલું છે, ત. – તે જ્ઞાન રૂપ રાજ્યવાળા સાથેાઃ – સાધુને ભય હાય ?
જ્ઞ. – અખંડ
ત
મય – કાંથી
(૮) જેમાં કેાઈથી ભય નથી એવું ચારિત્ર જેના ચિત્તમાં પરિણમ્યું છે, અને અખંડિત જ્ઞાન રૂપ સામ્રાજ્ય જેને પ્રાપ્ત થયું છે તે સાધુને ચાંથી ભય હાય ૪
अथ अनात्मप्रशंसाष्टकम् ॥१८॥
गुणैर्यदि न पूर्णाऽसि कृतमात्मप्रशंसया । गुणैरेवासि पूर्णश्चेत् कृतमात्मप्रशंसया ॥१॥
>
-
-
-
(૧) દ્દિ – જો શુÎ: – કેવલજ્ઞાનાદિ ગુણાથી ધૂળ : - પરિપૂર્ણ । સિ – નથી, (તા ) . – પોતાની પ્રશંસાથી મ્રુત –સયુ`.. ચેત્ – જો મુનૈઃ – ગુણાથી પૂ`: – પૂર્ણ વ–જ અત્તિ – છે ( તેા ) આ. – પેાતાની પ્રશંસાથી તં – સ (૧) મહાનુભાવ ! જો તુ` કેવળજ્ઞાન આદિ
૮૪ પ્ર. ૨. ગા. ૧૧૯
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬]
૧૮ અનાત્મપ્રશંસા અષ્ટક
ગુણેથી પૂર્ણ નથી તે જાત પ્રશંસા નકામી છે. જે તું ગુણેથી પૂર્ણ છે તે પણ જાત પ્રશંસાની જરૂર નથી.
જે ગુણેથી અપૂર્ણ છે તેને આત્મપ્રશંસા કરવી એગ્ય નથી. કારણ કે તેનાથી ફેગટ ફુલાવાનું થાય છે. જે ગુણોથી પૂર્ણ છે તેને આત્મપ્રશંસા કરવાની જરૂર જ રહેતી નથી. કારણ કે એના ગુણે ગુલાબપુષ્પની સુવાસની જેમ સ્વતઃ ચેતરફ ફેલાય છે. સવાર; ૩૦મીથાતિ આચરણ જ કુળને કહે છે એ ન્યાયે સ્વયમેવ ગુણે પ્રગટ થાય છે. આ
योद्रमस्य मूलानि, स्वोत्कर्षाम्भःप्रवाहतः । पुण्यानि प्रकटीकुर्वन्, फलं किं समवाप्स्यसि ? ॥२॥
(૨) છે. – કલ્યાણ રૂપ વૃક્ષના પુ. મૂ.– પુણ્ય રૂપ મૂળીયાને . –પિતાના ઉત્કર્ષવાદ રૂપ પાણીના પ્રવાહથી પ્ર. - પ્રગટ કરતા કહ્યું " સ. – ફળ શું પામીશ ?
(૨) સ્કર્ષ રૂપ પાણીના પ્રવાહથી કલ્યાણ રૂ૫ વૃક્ષનાં મૂળિયાં જેવાં સુકૃતોને પ્રગટ કરતા તું ફળ નહિ પામે. જે વૃક્ષનાં મૂળિયાં પ્રગટ થઈ જાય તે વૃક્ષમાં ફળ ન આવે. ૫
૮૫
અ. ક. અધિ. ૧૧ ગા. ૧૦
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ અનાત્મપ્રશંસા અષ્ટક
[૧૩૭
आलम्विता हिंताय स्युः परैः स्वगुणरश्मयः । , अहां स्वयं गृहीतास्तु, पातयन्ति भषोदधौ ॥३॥
-
(૩) શ્રંદ્દો – આશ્ચય છે કે – ૧૨ઃ – ખીજાઓએ મા.ગ્રહણ કરેલા વ. – પેાતાના ગુણરૂપ દોરડાં દિ. – હિત માટે યુઃ – થાય છે, સ્વયં – પાતે રદ્દીતાસ્તુ - ગ્રહણ કર્યા હેય તેા મ. – ભવસમુદ્રમાં વા. – પાડે છે.
-
(૩) ખીજાઓએ ( સ્તુતિ આર્દિથી ) ગ્રહણુ કરેલા સ્વગુણુ રૂપ દોરડાં હિત માટે થાય—ભવ રૂપ કૂવામાંથી બહાર કાઢે; પણ જો સ્વયં ગ્રહણુ કર્યાં. હાય તા ભવ રૂપ સમુદ્રમાં પાડે છે.
उच्चत्वदृष्टिदोषोत्थ- स्त्रोत्कर्षज्वरशान्तिकम् । पूर्वपुरुषसिंहयो, भृशं नीचत्वभावनम् ||४|
(૪) પૂ. – પૂર્વે થયેલા મહાપુરુષા રૂપ સિ ંહૈાથી માં અત્યંત શૈ.-ન્યૂનપણાની ભાવના ૩. ઉચ્ચપણાની દૃષ્ટિના દોષથી થયેલ સ્વાભિમાન રૂપ જ્વરની શાંતિ કરનાર છે.
(૪) પૂર્વે થઈ ગયેલા મહાપુરુષે રૂપ સિહાથી અતિશય હીનપણાની ભાવના ઉચ્ચપણાની દૃષ્ટિ રૂપ દોષથી ઉત્પન્ન થયેલ સ્વાભિમાનના ભાવ રૂપ જ્વરને મટાડે છે.
જ્ઞાનાદ્દિગુણાથી ભરેલા ગૌતમસ્વામી વગેરે પૂર્વીના મહાપુરુષ કયાં ? અને નિર્ગુણુ હું કયાં ? એ મહાપુરુષાની અપેક્ષાએ મારામાં કંઈ જ નથી
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮]
૧૮ અનાત્મપ્રશંસા અષ્ટક
એમ વિચારવાથી અહંકાર ઘટે છે. અહંકાર ઘટવાથી ત્કર્ષ પણ ઘટે છે. જેમ કફ આદિ દેષથી તાવ આવે છે તેમ હું કંઈક છું એવી ઉચ્ચપણુંની દષ્ટિ રૂપ દેષથી અહંકાર થાય છે. એટલે જેમ કફ વગેરે દેષ દૂર થતાં તાવ દૂર થાય છે તેમ ઉક્ત ભાવનાથી અહંકાર દોષ દૂર થાય છે.
शरीररूपलावण्य-ग्रामारामधनादिभिः । उत्कर्षः परपर्यायश्चिदानन्दघनस्य कः ? ॥५॥
(૫) વિ.– જ્ઞાન અને આનંદથી ભરપૂર આત્માને શ. શરીરના રૂપ અને સૌંદર્ય, ગામ, બગીચા અને ધન આદિ રૂપ .- પરદ્રવ્યના ધર્મોથી ૩. – અભિમાન :-શે ?
(૫) ચિદાનંદથી પૂર્ણને શરીર, રૂપ, લાવણ્ય, ગામ, બગીચો, ધન આદિ પરદ્રવ્ય ધર્મોથી અતિશય અભિમાન છે ? અથાત્ શરીર આદિથી અભિમાન કર એ ચિદાનંદપૂર્ણ માટે ઠીક ન ગણાય. ,
ઉત્તમ પુરુષ પારકા ધનથી પિતાને ધનવાન ન માને, કારણ કે તેનાથી એને કઈ લાભ થતો નથી, આથી તે પારકા ધનથી અભિમાન ન કરે. તે પ્રમાણે વિવેકી આત્મા શરીર આદિ પરપર્યાથી પિતાને ગુણવાન ન માને, કારણ કે એનાથી
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ અનાત્મપ્રશંસા અષ્ટક
[૧૩૯
પિતાને કઈ લાભ થતું નથી. આથી તે શરીર આદિથી અભિમાન ન કરે.
शुद्धा: प्रत्यात्मसाम्येन, पर्यायाः परिभाविताः । अशुद्धाश्चापकृष्टत्वान्नोत्कर्षाय महामुनेः ॥६॥
(૬) ૫.– (શુદ્ધનયની દૃષ્ટિથી) વિચારેલા શુદ્ધાર ૫. – શુદ્ધ પર્યાય ઇ. – દરેક આત્મામાં સભાનપણે હોવાથી (અમે) અશુદ્ધ – વિભાવ પર્યાય ૩.– તુચ્છ હોવાથી મ.– મહામુનિને ૩. ને – અભિમાન માટે થતા નથી.
(૬) શુદ્ધનયથી વિચારતાં સહજ શુદ્ધ પર્યા દરેક આત્મામાં (એકેંદ્રિયાદિમાં પણ) તુલ્ય હેવાથી અને અશુદ્ધનયથી વિચારતાં વિભાવ પર્યાયે તુચ્છ હેવાથી સર્વનામાં પરિણત સાધુને તે (શુદ્ધ અને અશુદ્ધ) પર્યાયે અભિમાન માટે થતા નથી.
શુદ્ધપર્યાયે દરેક આત્મામાં સમાન હોવાથી અમુક જીવ ઉચ્ચ છે, અમુક જીવ નીચ છે, અમુક જીવ માને છે, અમુક જીવ મોટો છે, એ ભેદ ન રહેવાથી હું અમુક જીવથી ઉચ્ચ છું, મારામાં અમુક જીવથી અમુક વિશેષતા છે એમ અભિમાન કરવાને પ્રસંગ જ રહેતું નથી. શરીર, ધન, રાજ્ય વગેરે પુદ્ગલ પર્યાયે તે સદા સાથે રહેતા ન
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦]
૧૮ અનાત્મપ્રશસા અષ્ટક
હાવાથી તથા અન્ય જીવાએ પણ ભાગવેલા હેાવાથી ( એઠા અન્નની જેમ ) તુચ્છ છે. તુચ્છ વસ્તુઓના અભિમાન શે! ? આમ, મહામુનિ અને પ્રકારના પર્યાયાથી અભિમાન કરતા નથી.
क्षोभं गच्छन् समुद्रोऽपि स्वोत्कर्षपवनेरितः । गुणौघान् बुदबुदीकृत्य, विनाशयसि किं सुधा ॥७॥
(૭) સમુદ્રોપિ – મર્યાદા સહિત હોવા છતાં પણ સ્વો. – પેાતાના અભિમાન રૂપ પવનથી પ્રેરાયેલા ક્ષોમાં ૧.વ્યાકુલતાને પામતા ૩. – ગુણના સમુદાયને વુ. – પરપોટા રૂપ કરીને મુધા – ફોગટ વિ.-કેમ વિનાશ કરે છે ?
(૭) મહાનુભાવ ! સમુદ્ર=સાધુવેશની મર્યાદા સહિત હાવા છતાં, સ્વેત્કર્ષી રૂપ પવનથી પ્રેરાઇને ક્ષેાભ પામતા તુ જ્ઞાનાદ્વિગુણેાના પુંજને પરપોટા રૂપે કરીને ફોગટ શા માટે વિનાશ કરે છે ? જેમ સમુદ્રને પવનના બળે પાણીને પરપોટા રૂપે કરીને વિનાશ કરવે। ચાગ્ય નથી, તેમ ઉત્તમ પુરુષને ઉત્કષથી પેાતાના ગુણેાના વિનાશ કરવા ચેાગ્યુ નથી,
निरपेक्षानवच्छिन्ना - ऽनन्तचिन्मात्रमूर्तयः । योगिनो गलितेोत्कर्षा - Sपकर्षानल्पकल्पनाः ॥ ८॥
(૮) ૨૪. – ગળી ગયેલી છે (રત્ન − ) અધિકતા અને ( અપ — ) હીનતાની ( અન ્ − ) શ્રેણી ( પના – )
-
-
કલ્પનાઓ જેમની એવા ચૉ.-ચેાગીએ નિ. – ( નિરપેક્ષ – )
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ તત્વષ્ટિ અષ્ટક
[ ૧૪૧
અપેક્ષારહિત (મનવછિન્ન-) દેશની મર્યાદારહિત (મનન્ત – ) કાળની મર્યાદા રહિત (વિમાત્રમૂર્તાયઃ–) જ્ઞાનમાત્ર શરીર છે જેમનું એવા બને છે. [ નિરપેક્ષ વગેરે ત્રણ વિશેષ વિદ્ ના-જ્ઞાનના છે.]
(૮) ઉત્કર્ષ—અપકર્ષની ઘણું કલ્પનાઓથી રહિત ચેગીઓને અપેક્ષા, દેશમાન અને કાલમાનથી રહિત જ્ઞાનમાત્ર શરીર રહે છે, અર્થાત્ મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. મુક્તિમાં ઔદારિકાદિ શરીર ન હય, કિંતુ કેવલજ્ઞાન રૂપ શરીર હોય.
૩થ તસ્વછચછE ?
रूपे रूपवती दृष्टि-दृष्ट्वा रूपं विमुह्यति । मज्जत्यात्मनि नीरूपे, तत्त्वदृष्टिस्त्वरूपिणी ॥१॥ * (૧) . . – રૂપવાળી દૃષ્ટિ પં હવા-રૂપ જોઈને કરે વિ.– રૂપમાં મોહ પામે છે. . ત. – રૂ૫ રહિત તત્ત્વની
૮૬ મતિ આદિ જ્ઞાનમાં ઇન્દ્રિયો વગેરેની અપેક્ષા રહે છે,
જ્યારે કેવલજ્ઞાનમાં તેની અપેક્ષા રહેતી નથી. મતિ આદિ જ્ઞાન નિયત ક્ષેત્ર સુધી જ થતું હોવાથી દેશમાનથી સહિત છે, જ્યારે કેવલજ્ઞાન તેનાથી રહિત છે. મતિ આદિ જ્ઞાનમાં કાલની પણ મર્યાદા હોય છે,
જ્યારે કેવલજ્ઞાન કાલની મર્યાદાથી રહિત છે. અહીં નિરપેક્ષ આદિ ત્રણે વિશેષ જ્ઞાનનાં છે ? ' ,
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨ ]
૧૯ તત્ત્વદષ્ટિ અષ્ટક
દૃષ્ટિ તુ – તા ની. . – રૂપ રહિત આત્મામાં મેં. – મગ્ન થાય છે.
(૧) પૌલિક દૃષ્ટિ ( રૂપવાળી હોવાથી ) રૂપ જોઈ ને તેમાં મેહુ પામે છે. જ્યારે તત્ત્વદૃષ્ટિ ( રૂપ રહિત હેાવાથી) રૂપ રહિત આત્મામાં મગ્ન થાય છે.૮૭
भ्रमवाटी बहिष्टि - श्रीमच्छाया तदीक्षणम् । अभ्रान्तस्तत्त्वदृष्टिस्तु, नास्यां शेते सुखाशया ॥२॥
(૨) વૈં. – બાહ્ય દૃષ્ટિ સ્ત્ર. – ભ્રાન્તિની વાડી છે. તા.ખાદ્ય દૃષ્ટિના પ્રકાશ સ્ત્ર. – ભ્રાન્તિની છાયા છે. તુ – પરંતુ . ત. – ભ્રાન્તિ રહિત તત્ત્વની દૃષ્ટિવાળા માં – ભ્રમની છાયામાં છુ. – સુખની ઈચ્છાથી ન શેતે – સૂતા નથી.
-
―
(૨) બાહ્યદૃષ્ટિ ભ્રાન્તિની વાડી છે. ખાદ્યદૃષ્ટિના પ્રકાશ ભ્રાન્તિની છાયા છે, ભ્રાન્તિ રહિત તત્ત્વષ્ટિવાળા આત્મા સુખની ઇચ્છાથી ભ્રાન્તિની છાયામાં શયન કરતા નથી.
પૌદ્ગલિક વસ્તુઓમાં સુખ છે એવી બુદ્ધિ એ ખાદ્યષ્ટિ છે. આવી બુદ્ધિ ( = ખાદ્યષ્ટિ ) ભ્રાન્તિથી–વિપરીત જ્ઞાનથી થાય છે. આથી અહી બાહ્યષ્ટિને ભ્રાન્તિની વાડી કહી છે. બાહ્યદૃષ્ટિના પ્રકાશ એટલે કે માદ્યષ્ટિથી જોવુ એ ભ્રાન્તિની ૮૭ યા. શા: પ્ર. ૧૨ ગા. ૧૦
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ તત્વદષ્ટિ અષ્ટક
[૧૪૩
(વાડીમાં રહેલા બ્રાનિરૂપ વૃક્ષેની) છાયા છે. જેમ વિષવૃક્ષની છાયા વિષ રૂપ હોય છે, તેમ બ્રાન્તિની (બ્રાન્તિની વાડીમાં રહેલા બ્રાન્તિ રૂપ ક્ષેની) છાયા પણ ભ્રાન્તિ રૂપ હોય છે, મેહાધીન જીવે એ છાયામાં સુખની ઈચ્છાથી શયન કરે છે, અર્થાત્ સુખની ઈચ્છાથી વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. પણ તત્ત્વદૃષ્ટિ જી વિષયમાં સુખ નથી એમ સમજતા હોવાથી સુખની ઈચ્છાથી એ છાયામાં શયન કરતા નથી–વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. તત્વદૃષ્ટિ આત્મા વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરે નહિ, અને કરે તે પણ સુખની આશાથી તે ન જ કરે. ગ્રામમિત્ર દાય, ચરુ દષ્ટ વાહ્ય રા ' तत्त्वदृष्ट्या तदेवान्त-नीतं वैराग्यसंपदे ॥३॥
(૩) વા. ૨. – બાહ્ય દષ્ટિથી દષ્ટ – જોયેલા થર્ – જે પ્રા.– ગામ-ઉદ્યાન વગેરે મો.– મેહમાટે થાય છે, ત– તત્વદૃષ્ટિથી . – આત્મામાં ઉતારેલા તવ – તે જ ગામઉદ્યાન વગેરે વૈ. – વૈરાગ્યની સંપત્તિ માટે થાય છે.
| (૩) બાહ્યદષ્ટિથી જોયેલા ગામ–ઉદ્યાન વગેરે પદાર્થો મેહ માટે થાય છે, તે જ પદાર્થો તત્વદૃષ્ટિથી જોયા હોય તે વૈરાગ્યની સંપત્તિ માટે થાય છે,
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪ ]
૧૯ તત્ત્વષ્ટિ અષ્ટક
અહી માહ્યાદ્ધિ અને તત્ત્વદૃષ્ટિમાં કેટલેા ભેદ છે તે બતાવ્યું છે. એક જ ક્રિયા દષ્ટિના ભેદથી ભિન્ન ભિન્ન પરિણામ આપનારી અને છે. બાહ્યદષ્ટિથી જોતાં જે વસ્તુ મેહ વધારે છે, તે જ વસ્તુ તત્ત્વદૃષ્ટિથી જોતાં મેાના નાશ કરે છે.૮૮ बाह्यदृष्टेः सुधासार-घटिता भाति सुन्दरी । વાઘદÈ: तत्रदृष्टेस्तु सा साक्षाद, विण्मूत्रपिठरांदरी ||४|
(૪) વા. – બાહ્ય દૃષ્ટિને સું. – રૂપાળી સ્ત્રી મુ. – અમૃતના સારથી ઘડેલી માતિ – ભાસે છે. 7. – તત્ત્વદૃષ્ટિતે તુ – તા સા – તે સ્ત્રી સા. – પ્રત્યક્ષ řિ. — વિષ્ટા અને મૂત્રની હાંડલી જેવા ઉદરવાળી ( લાગે છે. )
(૪) બાહ્યદૃષ્ટિને રૂપાળી સ્ત્રી અમૃતના સારથી ઘડેલી ભાસે છે. તત્ત્વષ્ટિને તે તેનું ઉત્તર પ્રત્યક્ષ વિશ્વા– મૂત્રથી ભરેલી હાંડલી ભાસે છે.
लावण्यलहरीपुण्यं वपुः पश्यति बाह्यहम् |
तत्त्वदृष्टिः श्वकाकानां भक्ष्यं कृमिकुलाकुलम् ||५||
-
(૫) ૧. – આઘદૃષ્ટિ વપુઃ – શરીરને . – સૌના તરંગાથી પવિત્ર ૧. – જુએ છે. તા. – તત્ત્વદષ્ટિ . મ. –
LL
"
સ. સા. ગા. ૧૯૫ થી ૧૯૭, આયા. અ. ૪ ઉ. ૨ સૂ. ૧૩૦, અ. સા. ગા. ૧૧૨ વગેરે તથા ૧૮૪ વગેરે, ચા. સ. ગા. ૧૬૧ થી ૧૬૬, દ્વા. દૂા. ૨૪ ગા. ૧૦ થી ૧૬, શા. સ. ગા. ૫૬૦ વગેરે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ તત્ત્વદૃષ્ટિ અષ્ટક
[૪૫
કૂતરા અને કાગડાને ખાવા ચાગ્ય (અને ) . – કૃમિના સમૂહથી ભરેલુ` (જુએ છે.)
(૫) ખાદ્યષ્ટિ શરીરને સૌ ની લહેરીએથી કૂતરા-કાગડાઓને
પવિત્ર જુએ છે. તત્ત્વદષ્ટિ તેને ભક્ષણ કરવા ચેાગ્ય અને કૃમિઓના સમૂહથી ભરેલુ જુએ છે.
गजाश्वैभूपभवनं, विस्मयाय बहिर्डशः । तत्राऽश्वेभवनात्कोऽपि भेदस्तत्त्वदृशस्तु न ॥६॥
-
(૬) વૈં. – બાહ્યદૃષ્ટિને 7. – હાથી અને ધેડાએથી સહિત મૂ. – રાજમંદિર વિ. — વિસ્મય માંટે ( થાય છે. ) તા. – તત્ત્વદૃષ્ટિને ૩ – તે। તત્ર – ત્યાં રામ"દિરમાં . - ઘેાડા અને હાથીઓના વનથી જોવ – કઈ પણ મેઃ – અંતર ન નથી.
w
D
-
(૬) ખાદ્યષ્ટિને હાથી-ઘેાડાઓથી ાલતુ રાજમદિર આશ્ચય માટે થાય છે. પણ તત્ત્વષ્ટિને તે આવું. રાજમંદિર અશ્વ-હાથીઓનું વન જ
લાગે છે.
भस्मना केशलोचेन, वपुर्धृतमलेन वा । महान्तं बाह्य
वेत्ति, चित्साम्राज्येन तत्त्ववित् ॥७॥
(!) વા. – બાહ્યદૃષ્ટિ મ. - રામ ચાળવાથી, વે કેશના લેાચ કરવાથી, વ। – અથવા ૬. – શરીર ઉપર મેલ
·
૧૦
-
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬]
૨૦ સર્વ સમૃદ્ધિ અષ્ટક
ધારણ કરવાથી મ. – મહાત્મા વેત્તિ - જાણે છે, ત. – તત્ત્વજ્ઞાની વિ.– જ્ઞાનની પ્રભુતાથી (મહાન જાણે છે.)
(૭) બાહ્યદષ્ટિ શરીરે રાખ ચળવાથી, મસ્તકે મુંડન કરવાથી અને શરીર ઉપર મેલ ધારણ કરવાથી “આ મહાત્મા છે” એમ જાણે છે, માને છે. પણ તત્વજ્ઞાની જ્ઞાનની પ્રભુતાથી મહાન માને છે. न विकाराय विश्वस्यो-पकारायैव निर्मिताः । स्फुरत्कारुण्यपीयूष-वृष्टयस्तत्त्वदृष्टयः ॥८॥
(૮) . – સ્કુરાયમાન કરુણારૂપ અમૃતની વૃષ્ટિ છે જેઓથી એવા તે. – તત્વની દૃષ્ટિવાળા પુરુષો વિ.– વિકારને માટે – નહિ, (પણ) વિ. – જગતના ૩ – ઉપકાર માટે gવ – જ નિ. – ઉત્પન્ન કરેલા છે.
(૮) વિકાસ પામતી કરુણું રૂપ અમૃતની વૃષ્ટિ કરનારા તરવષ્ટિ પુરુષનું નિર્માણ (-જન્મ) વિકાર માટે નહિ, કિંતુ વિશ્વના ઉપકાર માટે છે.
अथ सर्वसमृद्धयष्टकम् ॥२०॥
बाह्यदृष्टिप्रचारेषु, मुद्रितेषु महात्मनः ।
अन्तरेवावभासन्ते, स्फुटा: सर्वाः समृद्धयः ॥१॥ ૮૯ છે. ૧ ગા. ૨, ઉત્તરા. આ. ૨૫ ગા. ૩૧-૩૨
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ સર્વીસમૃદ્ધિ અષ્ટક
[ ૧૪૭
(૧) વ. – વિષય સેવન આદિ બાહ્યદષ્ટિનેા પ્રચાર મુ. - મધ થતાં મૈં. – મહાત્માને અઁ. – આત્મામાં જ સાંક સ. – સવ સમૃદ્ધિએ સ્કુટા: – સ્પષ્ટ ‰. –ભાસે છે.
(૧) વિષય સેવન આદિ બાહ્ય પ્રવૃત્તિ રાકવાથી મહાત્માઓને આત્મામાં જ સઋદ્ધિ સ્વાનુભાવથી સ્પષ્ટ દેખાય છે.૯૦
હું સ્વરૂપે આનંદમય છું, નિર્મળ, અખંડ અને સર્વ પ્રકાશક જ્ઞાનવાળા છું; ઇંદ્રાદ્ઘિ સંપત્તિઓ ઔપચારિક છે, હું અવિનાશી છું; ઇંદ્રાદિ સંપત્તિ વિનાશી છે, આવા પ્રકારના આત્મસ્વરૂપના જ્ઞાનવાળા મહાત્માને પેાતાના આત્મામાં જ સ સંપત્તિ ભાસે છે. પણ, ઇંદ્રિયાની વિષયેામાં થતી પ્રવૃત્તિ રવી જોઈ એ. આત્મજ્ઞાન થવા છતાં જો ઇંદ્રિયેાની વિષયેામાં પ્રવૃત્તિ ચાલુ રહે તે આત્મામાં રહેલી સંપત્તિના અનુભવ ન થાય.
સમાધિનેંન્ટન થય", મેજિ: સમતા રાત્રી ज्ञानं महाविमानं च वासवश्रीरियं मुनेः ॥२॥ (૨) સ. નં. – સમાધિ રૂપ નંદનવન, ધૈર્ય . - ધૈય રૂપ વ, સ. રાત્રી – સમભાવ રૂપ ઇંદ્રાણી, જ્ઞાનમ. - સ્વરૂપતા અવાધ રૂપ માટું વિમાન. ચં વા. – ઈંદ્રની આ લક્ષ્મી મુનેઃ – મુનિને ( છે. )
-
G
૯૦ પ્રસ્તુત ગ્રંથ અ ૩ ગા. ૧.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮ ]
૨૦ સર્વીસમૃદ્ધિ અષ્ટક
(૨) ઇંદ્રની ઋદ્ધિ મુનિમાં પણ ઘટે છે. મુનિને સમાધિ (−ધ્યાતા, ધ્યાન અને ધ્યેયની એક્તા) રૂપ નંદનવન, ધૈય રૂપ વા,૧ સમતા રૂપ ઇંદ્રાણી, સ્વરૂપબાધ રૂપ મહાન વિમાન હોય છે.
विस्तारितक्रियाज्ञान- चर्मच्छत्रो निवारयन् । मोहम्लेच्छमहावृष्टि, चक्रवर्ती न किं मुनिः ? ॥३॥
(૩) વિ.-વિસ્તારેલા છે ક્રિયા અને જ્ઞાન રૂપ ચત્ન અને છત્રરત્ન જેણે એવા (અને) મો. – મેહ રૂપમ્લેચ્છાએ કરેલી મહાવૃષ્ટિને નિ. – નિવારતા મુનિઃ – સાધુ – શુ ૬. ન-ચક્રવતી નથી ?
(૩) ક્રિયારૂપ ચ રત્ન અને જ્ઞાનરૂપ છત્રરત્નને વિસ્તારીને માહરૂપ મ્લેચ્છેાની (વાસનારૂપ) વૃષ્ટિને રાખ્તા મુનિ શું ચક્રવતી નથી ?
ભરત ચક્રવતી દક્ષિણ ભરતને સાધીને ઉત્તર ભરતમાં આવ્યા ત્યારે ત્યાંના પરાક્રમી મ્લેચ્છાએ ચક્રવતીના સૈન્યો ઉપર હુમલા કર્યાં. તેમાં નહિ ફાવવાથી અટ્ઠમ તપ કરી પોતાના કુળદેવ મેઘમુખ દેવની આરાધના કરી. પ્રગટ થયેલા દેવે ચક્રવતીના સૈન્યને હેરાન કરવા મુશળધાર વર્ષાદ વરસાન્યા. આથી ચકીએ ચરત્નના સ્પા કર્યા ૯૧ પરીષહ રૂપ પર્વતને છેદવા..
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ સર્વસમૃદ્ધિ અષ્ટક
[૧૪૯
એટલે તે ભૂમિમાં બાર જન વિસ્તાર પામ્યું. તેના ઉપર સઘળું સૈન્ય રહ્યું. ચકીના સ્પર્શથી રત્ન પણ બાર જન વિસ્તૃત બનીને ઉપરના ભાગમાં છવાઈ ગયું. છત્રરત્નના બરાબર મધ્યભાગમાં મણિરત્ન રાખવાથી સર્વત્ર પ્રકાશ ફેલાઈ ગયે. સાત રાત પછી વૃષ્ટિ બંધ થઈ ગઈ. આ પ્રમાણે ભરત ચક્રવતીએ ચર્મરત્ન અને છત્રરત્નના વિસ્તારથી સૈન્યનું રક્ષણ કર્યું. આ ઘટનાને અહીં ગ્રંથકાર મહાત્માએ આધ્યાત્મિક દષ્ટિએ મુનિમાં ઘટાવી છે. नवब्रह्मसुधाकुण्ड-निष्ठाधिष्ठायका मुनिः । नागलोकेशवद्भाति, क्षमां रक्षन् प्रयत्नतः ॥४॥
(૬) . – નવ પ્રકારના બ્રહ્મચર્ય રૂ૫ અમૃતકુંડની સ્થિતિના સ્વામી (અને) . – કાળજીથી ક્ષમાં – સહિષ્ણુતાને (પૃથ્વીને) ૨. – રાખતા મુનઃ – સાધુ ના. – શેષનાગની જેમ માતિ – શેભે છે. •
() નવપ્રકારના બ્રહ્મચર્ય રૂપ અમૃતકુંડેની સ્થિતિના સ્વામી અને પ્રયત્નથી ક્ષમાનું પાલન કરતા મુનિ નાગલોકના સ્વામી શેષનાગની જેમ શેભે છે.
શેષનાગ નવ અમૃતકુંડેને અધિષ્ઠાતા છે અને ક્ષમાને–પૃથ્વીને ધારણ કરે છે એવી લેકેપ્તિ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦] ૨૦ સર્વ સમૃદ્ધિ અષ્ટક છે. આ લેકોક્તિને અહીં મુનિ સાથે ઘટાવવામાં આવી છે. બ્રહ્મચર્યની નવ વાનું પાલન કરવામાં સમર્થ હોવાથી મુનિને તેના સ્વામી કહ્યાં છે. मुनिरध्यात्मकैलासे, विवेकवृषभस्थितः । शोभते विरतिज्ञप्ति-गङ्गागौरीयुतः शिवः ॥५॥
(૫) ૫. – અધ્યાત્મ રૂપ કૈલાસમાં વિ. – વિવેક રૂપ વૃષભ ઉપર બેઠેલા વિ.– ચારિત્રકલા અને જ્ઞાનકલા રૂ૫ ગંગા અને પાર્વતીથી સહિત મુઃિ શિવઃ – મુનિરૂપ મહાદેવ માતિ – શોભે છે.
(૫) અધ્યાત્મ રૂપ કૈલાસ પર્વતમાં વિવેક (=સત્યાસત્યને નિર્ણય) રૂપ વૃષભ ઉપર બેઠેલા અને વિરતિરૂપ ગંગા અને જ્ઞાનરૂપ ગૌરીની સાથે રહેતા મુનિરૂપ મહાદેવ શેભે છે.
મહાદેવ સ્ફટિકમય કૈલાસ પર્વતમાં વાસ કરે છે. વૃષભ તેનું વાહન છે. ગૌરી -પાર્વતી) અને ગંગા તેની પત્નીઓ છે. शानदर्शनचन्द्रार्क-नेत्रस्य नरकच्छिदः । सुखसागरमग्नस्य, किं न्यूनं योगिनो हरेः ? ॥६॥ .
જ્ઞાન-દર્શન રૂપ ચંદ્ર-સૂર્ય નેત્ર છે જેનાં એવા, ન.-નરક ગતિનો (નરકાસુરને) નાશ કરનારા અને સુ-સુખરૂપ સમુદ્રમાં મગ્ન થયેલા ચો-યોગીને દુઃ– કૃષ્ણથી વિ – શું ઓછું છે ?
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ સિસમૃદ્ધિ અષ્ટક [૧૫૧ (૬) જ્ઞાન-દર્શન (=વિશેષ અને સામાન્ય બેધ) રૂપ ચંદ્ર-સૂર્ય જેનાં નેત્રો છે એવા, નરકગતિનો નાશ કરનારા અને સુખરૂપ સમુદ્રમાં લીન થયેલા ભેગીને કૃષ્ણથી જરા ય ઓછું નથી.
કૃષ્ણનાં ચંદ્ર અને સૂર્ય એ બે નેત્રો છે. તે નરકાસુરનો નાશ કરે છે. તે અષાઢ સુદ અગિયારસથી ક્ષીરસમુદ્રમાં શેષનાગની શય્યામાં પઢી જાય છે અને કારતક સુદ અગિયારસે જાગે છે એવું શિવધર્મના અનુયાયીઓ માને છે.
या सृष्टिब्रह्मणो बाह्या, बाह्यापेक्षावलम्बिनी । । मुनेः परानपेक्षान्त-गुणसृष्टिस्ततोऽधिका ॥७॥
(૭) 2. – બ્રહ્માની વ.– બાહ્ય કારણની અપેક્ષા રાખનાર ચા – જે વાહ્યા વૃદિ:- બાહ્ય જગત રૂપ સૃષ્ટિ છે, તતઃ– તેનાથી (બ્રહ્માની બાહ્ય સૃષ્ટિથી) મુનેઃ – મુનિની ૫. – બીજાની અપેક્ષાથી રહિત સં.-અંતરંગ ગુણની સૃષ્ટિ .- અધિક છે.
(૭) બ્રહ્માની બાહ્ય સૃષ્ટિ(=વિશ્વનિર્માણ)થી મુનિની આંતરિક ગુણસૃષ્ટિ (=આત્મગુણનું પ્રકટીકરણ) ઉત્કૃષ્ટ છે. કારણ કે બ્રહ્માની બાહ્યસૃષ્ટિ બાહા કારણની અપેક્ષા રાખે છે, જ્યારે મુનિની આંતરિક ગુણષ્ટિ પરની અપેક્ષાથી રહિત છે.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર ]
૨૧ કર્મવિપાકચિંતન અષ્ટક
रत्नस्त्रिभिः पवित्रा या, स्त्रोतोभिरिव जाह्नवी । सिद्धयोगस्य साप्यहत्पदवी न दवीयसी ॥८॥
(૮) શ્રોતામિ નાવી રૂવ - (ત્રણ) પ્રવાહથી ગંગાની જેમ ચા – જે રસૅબ્રિમિક પવિત્રી – જ્ઞાનાદિ ત્રણ રત્નોથી પવિત્ર છે – તે મ.– તીર્થકર પદવી ગઈ – પણ લિ. – સિદ્ધયોગવાળાને ૨. ન – બહુ દૂર નથી.
(૮) ત્રણ પ્રવાહથી પવિત્ર ગંગાનદીની જેમ સમ્યગ્દર્શનાદિ ત્રણ રત્નથી પવિત્ર અરિહંત પદવી પણ સિદ્ધયેગ સાધુને દૂર નથી.
સિદ્ધગીને સમાપત્તિ આદિ ધ્યાનથી તીર્થંકરનાં દર્શન થાય છે. ગંગા પાતાલ, મનુષ્ય અને સ્વર્ગ લેકમાં વહે છે, આથી તેના ત્રણ પ્રવાહે છે.
अथ कर्मविपाकचिन्तनाष्टकम् ॥२१॥
दुःखं प्राण्य न दीनः स्यात्, सुखं प्राप्य च विस्मितः। मुनिः कर्मविपाकस्य, जानन् परवशं जगत् ॥१॥
(૧) .– જગતને – કર્મના વિપાકને ૫. – પરાધીન ના.– જાણતા મુનિ – સાધુ દુર્વ પ્રા.– દુઃખ પામીને નર ન ચાલૂ – દીન ન થાય, -અને સુવું વ્ર - સુખ પામીને વિ.– વિસ્મયયુક્ત (ન થાય). ૯૨ . બિં. ગા. ૬૪
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ વિપાકચિંતન અષ્ટક [ ૧૫૩
(૧) જગતના જીવા કરૈના શુભાશુભ પરિણામને આધીન થયેલા છે એમ જાણુતા સુનિ દુ:ખમાં દીન ન અને અને સુખમાં હર્ષોં ન પામે, येषां भ्रूभङ्गमात्रेण, भज्यन्ते पर्वता अपि । तैरहो कर्मवैषम्ये, भूपैर्भिक्षापि नाप्यते ॥ २ ॥
-
-
(૨) મડ઼ે – આશ્રય છે કે ચેવાં – જેઓના ત્રૂ. - ભમ્મરના ચાલવા માત્રથી વ. ઋષિ – પતા પણ મ.-તૂટી પડે છે, તે મૃત્યુ – તે રાજાઓને . – કર્મીની વિષમદશામાં મિક્ષાઽષિ — ભિક્ષા પણુ 7. . – મળતી નથી.
(ર) આંખનાં ભવાં ફેરવવા માત્રથી પ`તાના પણ ચૂરેચૂરા કરી નાખનારા રાજાઓને અશુભ કાંના ઉત્ક્રય થતાં માગી ભિક્ષા પણ મળતી નથી. આ કેવુ' આશ્ચય છે!
जातिचातुर्यहीनोऽपि, कर्मण्यभ्युदयावहे । क्षणाद रंकोऽपि राजा स्याच्छत्रच्छन्नादिगन्तरः ॥३॥
(૩) ૧. . – અભ્યુદ્ય કરનારા કર્મના ઉદ્દય થતાં ના. – જાતિ અને ચતુરાઈથી હીન પણ ( અને ) ર્.... – રાંક પણ છે. – છત્રથી ઢાંકવા છે દિશાઓના ભાગ જેણે એવા
-
राजा
રાજા યાત – થાય.
-
(૩) જાતિ અને ચતુરાઈથી હીન પણ પુણ્યક ના ઉત્ક્રય થતાં નંદ આદિની જેમ ક્ષણવારમાં છત્રથી દિશામ`ડલને ઢાંકનાર રાજા થાય છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪]
૨૧ કવિપાકચિંતન અષ્ટક
विषमा कर्मणः सृष्टि-दृष्टा करभपृष्ठवत् । जात्यादिभूतिवैषम्यात् , का रतिस्तत्र योगिनः ? ॥४॥
(૪) . સૃ.– કર્મની રચના ની. – જાતિ આદિની ઉત્પત્તિના વિષમ પણાથી – ઊંટની પીઠના જેવી વિ. – સરખી નહિ–અસમાન રઈ – જેઈ છે. (આથી) યો. – ગીઓને તત્ર – તેમાં રતિઃ-શી પ્રીતિ (થાય) ?
(૪) કેઈ ઉચ્ચ જાતિમાં જન્મે, તે કઈ નીચ જાતિમાં જન્મે, કેઈ રાજા બને, તે કઈ ભિખારી બને; કાઈ પંડિત શિરોમણિ બને, તો કેઈમૂર્ખશેખર બને...આમ કર્મની સૃષ્ટિ ઊંટની પીઠની જેમ વિષમ (=અસમાન) છે. કર્મસૃષ્ટિની આવી વિષમતા જેનારા યેગીને એમાં શાને આનંદ આવે ?
आरूढाः प्रशमश्रेणि, श्रुतकेवलिनोऽपि च । भ्राम्यन्तेऽनन्तसंसार-महो दुष्टेन कर्मणा ॥५॥
(૫) સો – આશ્વર્ય! ઇ. સ. – ઉપશમ શ્રેણિ ઉપર ચઢેલા ૨ – અને હૃ. – ચૌદપૂર્વધરે – પણ ટુ. – દુષ્ટ કર્મ વડે મ. – અનંત સંસાર પ્રા. ભાડાય છે.
(૫) અરે ! ઉપશમ શ્રેણિમાં અગિયારમાં ગુણસ્થાનક સુધી પહોંચેલાઓને અને ચૌદપૂર્વ ધને પણ દુષ્ટ કર્મ અનંત કાળ સુધી સંસારમાં પરિભ્રમણું કરાવે છે. ૯૩ પ્ર. ૨. ગા. ૧૦૨
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ કવિપાકચિંતન અષ્ટક [૧૫૫ अर्वाक सर्वापि सामग्री, श्रान्तेव परितिष्ठति । विपाकः कर्मणः कार्य-पर्यन्तमनुधावति ॥६॥
(૬) સર્વાહ – નજીક (રહેલી) સર્વાઇપ – બધી ય સા. – કારણુયોજના ગ્રાન્તા ફુવ – જાણે થાકી ગઈ હોય તેમ . – રહે છે. . વિ. – કર્મનો વિપાક . – કાર્યના અંત સુધી ૩.– પાછળ દોડે છે.
(૬) નજીકમાં રહેલી બીજી બધી સામગ્રી ( કારણે) કર્મવિપાક વિના જાણે થાકી ગઈ હોય તેમ ઊભી રહે છે. કર્મને વિપાક કાર્યના છેડા સુધી દોડે છે.
કેઈ પણ એક કાર્યમાં અનેક કારણે હોય છે. એ બધા કારણોમાં કર્મવિપાક પ્રધાન કારણ છે. બીજા બધા કારણે હાજર હોવા છતાં જે કર્મવિપાક રૂપ કારણ ન આવે તે કાર્ય ન થાય. આ હકીકતને સમજવા ટૂંકમાં દષ્ટાંત જોઈએ. એક ગામમાં લગ્ન હતાં. લગ્નના સમયે બધા માણસો માંડવામાં હાજર થઈ ગયા. ગેરબાપા પણું આવી ગયા. વર-કન્યાને બેસાડવા માટે પાટલા ગોઠવાઈ ગયા. કન્યા પણ શણગાર સજીને તૈયાર હતી. પણ વરરાજા આવ્યા નહિ. પિતા વરરાજાને બોલાવવા ગયા. પણ વરરાજા દેખાયા નહિ. ક્યાંથી દેખાય ? વરરાજા ક્યારના ય રીસાઈને
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬].
૨૧ કર્મવિપાકચિંતન અષ્ટક
રફૂચક થઈ ગયા હતા. બધા ય વરરાજની શેધ માટે દોડાદોડ કરવા લાગ્યા. મહા મહેનતે એક કલાક પછી વરરાજા મળ્યાં. સમજાવીને પરણવા માટે પાટલા ઉપર બેસાડ્યા અને લગ્ન થયાં. જેમ અહીં કન્યા, ગેર વગેરે હાજર હોવા છતાં વરરાજા વિના એક કલાક સુધી લગ્ન થયાં નહિ, તેમ બીજા બધા કારણે હાજર હોવા છતાં કર્મવિપાક વિના કાર્ય ન થાય. કર્મવિપાક વરરાજા જેવું છે. આ વિષયને બીજા દષ્ટાંતથી સમજીએ. રેગ દૂર કરવા કુશળ વૈદ્ય, સારી દવા, પથ્યપાલન વગેરે બધું જોઈએ. એ બધું હોવા છતાં જે કર્મવિપાકરોગીને સાતવેદનીય કર્મનો ઉદય હાજર ન હોય તે એ બધી સામગ્રી કંઈ જ કરી શકતી નથી.
असावचरमावर्ते, धर्म हरति पश्यतः । चरमावर्तिसाधोस्तु, छलमन्विष्य हृष्यति ॥७॥
(૭) ગ – આ કર્મવિપાક . – છેલ્લા પરાવર્તન સિવાયના પરાવર્તમાં ૫.– દેખતાં છતાં ધર્મ – ધમને હરે છે. તુ – પણ વ. ચરમ પરાવર્તામાં વર્તતા સાધુના છરું . – છિદ્રને શોધીને રૃ. – ખુશ થાય છે.
(૭) આ કર્મવિપાક ચરમ પુદ્ગલપરાવત સિવાયના કાળમાં જવા છતાં–જાણવા છતાં ધર્મને લઈ લે છે, અને ચરમ પુદ્ગલપરાવર્તમાં રહેલા
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ કર્મવિપાકચિંતન અષ્ટક
[૧૫૭
સાધુનું છા-અતિચાર આદિ દે શોધીને હર્ષ પામે છે. - જે જીવની જે પુદ્ગલપરાવતમાં મુક્તિ થાય તે જીવને તે પગલપરાવર્ત ચરમ–અંતિમ કહેવાય. એ પહેલાના બધા પુદ્ગલપરાવતું અચરમ પુદ્ગલપરાવર્તે છે. ચરમ પુદ્ગલપરાવર્તાને અને અચરમ પુદ્ગલપરાવર્તને ટૂંકમાં અનુક્રમે ચરમાવર્ત અને અચરમાવર્ત પણ કહેવામાં આવે છે. અચરમાવર્તમાં રહેલા જીવને જિનેશ્વરાદિ પાસેથી સંસાર દુઃખસ્વરૂપ છે, મેક્ષમાં જ સાચું સુખ છે, મોક્ષ સમ્યગ્દર્શન પૂર્વક ચારિત્રથી મળે છે..................આવું સાંભળવા છતાં મેક્ષ માટે ધર્મ કરવાની ભાવના જ ન થાય. એ જિનદર્શન આદિ સમ્યગ્દર્શનની ક્રિયા કરે તે પણ દર્શનમેહના ક્ષપશમાદિથી થતા સમ્યગ્દર્શનના પરિણામ વિના જ કરે. એ પ્રમાણે ચારિત્રનું પાલન કરે તે પણ ચારિત્રમેહના ક્ષપશમાદિથી થતા ચારિત્રના પરિણામ વિના જ કરે. આમ, અચરમાવર્તમાં સમ્યગ્દર્શન કે ચારિત્ર વગેરે ધર્મને જાણવા છતાં ભાવથી એના પાલન માટે જરૂરી પરિણામેને કર્મવિપાક થવા દેતું જ નથી. આ પ્રષ્ટિએ અહીં કહ્યું કે અમાવર્ત માં જાણવા છતાં કવિપાક
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮]
૨૨ ભાગ અષ્ટક
ધર્મને હરે છે. ચરમાવર્તમાં કર્મવિપાકનું બળ ઘટી જાય છે. છતાં ત્યાં પણ એ સખણે રહેતે નથી. એ ચરમાવર્તમાં પણ ભાવથી ચારિત્રનું પાલન કરતા સાધુને શંકાદિ અતિચારે લગાડે છે. આ દૃષ્ટિએ અહીં કહ્યું કે ચરમાવતી સાધુના છિદ્રો જોઈને કર્મવિપાક હર્ષ પામે છે.
साम्यं बिभर्ति यः कर्म-विपाकं हृदि चिन्तयन् । स एव स्याच्चिदानन्द-मकरन्दमधुव्रतः ॥८॥
(૮) :- જે દ્રિ – હૃદયમાં . – કર્મના વિપાકને ચિં.- ચિંતવેતો સી.– સમભાવ વિ. – ધારણ કરે છે, a ga – તે જ (યોગી) વિ. – જ્ઞાનાનંદ રૂપ પુષ્પ રસને ભેગી ભ્રમર ચાત – થાય.
(૮) કર્મના શુભાશુભ વિપાકને હદયમાં વિચારીને જે સમતા ધારણ કરે છે, તે જ જ્ઞાનાનંદ રૂપ પુષ્પપરિમલને ભેગી ભ્રમર બને છે.
अथ भवोद्वेगाष्टकम् ॥२२॥
यस्य गम्भीरमध्यस्या-ऽज्ञानवज्रमयं तलम् । रुद्धा व्यसनशैलोधैः, पन्थानो यत्र दुर्गमा: ॥१॥
पातालकलशा यत्र, भुतास्तृष्णामहानिलैः । .. कषायाश्चिनसंकल्प-वेलावृद्धिं वितन्वते ॥२॥
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ ભોગ અષ્ટક
[૧૫૯
स्मरौर्वाग्निचलत्यन्त-र्यत्र स्नेहेन्धनः सदा । यो घोररोगशोकादि-मत्स्यकच्छपसंकुलः ॥३॥ दुर्बुद्धिमत्सरद्रोहै-विद्युददुर्वातर्जितैः ।। यत्र सांयात्रिका लोकाः, पतन्त्युत्पातसंकटे ॥४॥ ज्ञानी तस्माद्भवाम्भोधे-नित्योद्विग्नोऽतिदारुणात् । तस्य संतरणोपायं, सर्वयत्नेन काङ्क्षति ॥५॥
(૧) – ગંભીર છે મધ્યભાગ જેને એવા ચર્ચા - જે સંસારસમુદ્રનું બ. તરું – અજ્ઞાનરૂપ વજુથી બનેલું તળિયું છે, ચત્ર – જ્યાં ચ.– સંકટ રૂપ પર્વતના સમૂહથી શ્રદ્ધા –ધાયેલા (અને) ડું.– મુશ્કેલીથી જઈ શકાય તેવા ૬. માર્ગો છે.
(૨) ચત્ર – જ્યાં તૃ-તૃષ્ણારૂપ મહાવાયુથી મૃતા – ભરેલા – ક્રોધાદિ ચાર કષાયરૂપ પ– પાતાળ કળશે વિ. – મનના સંકલ્પ રૂ૫ ભરતીને વિ. – વિસ્તારે છે.
(૩) ચત્ર – જ્યાં અન્તર – મધ્યમાં સહ–હમેશાં ને સ્નેહ–રાગ (જલ) રૂ૫ ઈંધન છે જેનું એવો ભૈ. – કામ રૂપ (મૌર્વા#િ–) વડવાનલ કa. – બળે છે. ૨ – જે ઘો.– ભયંકર રોગ-શેકાદિ રૂપ માછલાં અને કાચબાઓથી ભરેલો છે.
(૪) ચત્ર – જ્યાં સુ.- દુષ્ટ બુદ્ધિ, મત્સર અને દ્રોહ રૂ૫ વિ.-વિજળીઓ, વાવાઝોડાં અને ગર્જનાઓથી સાં.– વહાણમાં બેઠેલા મુસાફરો – લેકે ૩.– કાન રૂપ સંકટમાં ૧. – પડે છે.
(૫) ત–તે મ–અતિ ભયંકર મ.સંસારરૂપ સમુદ્રથી નિ. – હમેશાં ભયભીત થયેલ જ્ઞાની – જ્ઞાની સ.– બધે ઉદ્યમ કરીને ત૨ – તે સંસારસમુદ્રને સં– તરવાના ઉપાયને છે. ઇચછે છે.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
!
૨૨ ભવાડુંગ અષ્ટક
(૧–૫) સંસાર સમુદ્રના મધ્યભાગ અગાધ છે, તળિયુ અજ્ઞાન રૂપ વાથી બનેલુ' છે, ત્યાં જવાના માર્ગોં સંકટ રૂપ પતાથી ઘેરાયેલા અને મુશ્કેલીથી જઈ શકાય તેવા છે. (૨) એમાં તૃષ્ણા રૂપ મહાવાયુથી ભરેલા ક્રોધાદિ કષાયા રૂપ ચાર પાતાળ કળશા ચિત્તસંકલ્પરૂપ વેલાની ૪ ભરતી કરે છે. (૩) એના મધ્યભાગમાં સ્નેહપ રૂપ કાષ્ટોથી કામ રૂપ વડવાનલ સળગી રહ્યો છે. એ ભયકર રાગ–શાકાદિ રૂપ મત્સ્ય-કાચબાથી સંકીણું છે.
૧૬ ૦ ]
૯૪ લવણ સમુદ્રના અતિ મધ્યભાગમાં તળિયે મેટા ઘડાના આકારવાળા ચાર દિશામાં ચાર પાતાળ કળશેા છે. દરેક કળશના નીચેના ત્રીજા ભાગમાં કેવળ વાયુ, મધ્યના ત્રીજાભાગમાં વાયુ-જળ મિશ્ર અને ઉપરના ત્રીજા ભાગમાં કેવળ જળ હેાય છે. જેમ મનુષ્યના પેટમાં રહેલા શ્વાસાચ્છ્વાસ રૂપ પ્રાણવાયુ પેટમાં સ્વભાવથી જ ઉત્પન્ન થઈ છૂવાસ રૂપે બહાર નીકળે છે તેમ, કળશમાં મહાવાયુ ઉત્પન્ન થઈ કળશની બહાર નીકળવાના પ્રયત્ન કરતા હાય તેમ ઊછળે છે. આથી સમુદ્રની વેલા વૃદ્ધિ પામે છે. એક અહા–રાત્રમાં મે વખત આમ બને છે. આનું વિશેષ વર્ગુન ક્ષેત્રસમાસ વગેરે ગ્રંથામાંથી જોઈ લેવું.
૯૫ સંસારપક્ષે સ્નેહ-સ્નેહરાગ અને સમુદ્રપક્ષે સ્નેહ-જળ.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ ભવપ્રંગ અષ્ટક
[rr
૮૦
(૪) એમાં પાબુદ્ધિ, મત્સર, ૬ દ્રોહ માહિ રૂપ વિજળીઓ, વાવાઝોડાં અને ગર્જનાઓથી વહાણમાં બેઠેલા મુસાફી ઉત્પાત રૂપ સંકટમાં પડે છે. (૫) આવા અતિભયંકર સંસાર–સમુદ્રથી સદા કંટાળેલા જ્ઞાની સ પ્રકારના ઉદ્યમથી–કાઈ પણ રીતે તેને તરવાના ઉપાય ઇચ્છે છે.
तैलपात्रधरो यद्वद्, राधावेघोद्यतो यथा । क्रियास्वनन्यचित्तः स्याद्, भवभीतस्तथा मुनिः ॥ ६ ॥
-
(૬) (!) ય. – જેમ તે.– તેલપાત્રને ધારણ કરનાર (અને) યથા - જેમ રા. – રાધાવેધ સાધવામાં તત્પર ( એકાગ્ર મનવાળા હાય છે ) તથા – તેમ સ. મુનિઃ - સૌંસારથી ભય પામેલા સાધુ યિાપુ – ચારિત્રની ક્રિયાએામાં ન એકાગ્ર ચિત્તવાળા યાત – હાય છે.
--
-
(૬) જેમ મૃત્યુભયથી રાજાની આજ્ઞા મુજબ સંપૂર્ણ ભરેલું તેલનું પાત્ર લઈને સંપૂર્ણ નગરમાં ફરનાર શ્રેષ્ઠિપુત્રે રસ્તામાં નાટક વગેરે થવા છતાં, તેલનું એક પણ ટીપું પડી ન જાય એ માટે નાટક
૯૬ મસર = ગુણગુણી પ્રત્યે રાષ. ૯૭ દ્રોહ = અપકારની બુદ્ધિ.
૯૮ સંસારપક્ષે એક ગતિમાંથી બીજી ગતિમાં જવાની મુસાફરી કરનારા જીવા.
૧૧
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨]
૨૨ ભોઢેગ અષ્ટક
વગેરે તરફ દષ્ટિ કર્યા વિના તેલપાત્રમાં જ ચિત્ત રાખ્યું હતું, તથા રાધાવેધ સાધવા તૈયાર થયેલા સુરેંદ્રદત્ત રાજકુમારે મસ્તક છેદના ભયથી રાધાવેધ સાધવાની ક્રિયામાં જ ચિત્ત રાખ્યું હતું, તેમ ભવથી ભય પામેલા મુનિ ચારિત્રક્રિયાઓમાં જ એકાગ્ર ચિત્તવાળા હોય છે.૯૯ विष विषस्य वढेश्व, वह्निरेव यदौषधम् । तत्सत्यं भवभीताना-मुपसर्गेऽपि यन्न भीः ॥७॥
(૭) વિ.– વિશ્વનું સૌ.-ઓસડ વિષે – વિષ છે – અને વહે – અગ્નિનું–અગ્નિથી દાઝવા આદિનું (ઓસડ) વઃિ – અવિન (-ગરમ શેક વગેરે) છે. તત્ – તે સત્યં–સાચું છે. – કારણ કે મ.– સંસારથી ભય પામેલાઓને ૩. – ઉપસર્ગો આવવા છતાં મીટ – ભય થતું નથી.
(૭) ઝેરનું ઔષધ ઝેર છે, અગ્નિનું ઔષધ અગ્નિ છે એમ જે કહેવાય છે તે સત્ય છે. કારણ કે ભવથી ભય પામેલા મુનિઓને ઉપસર્ગમાં પણ ભય હેતું નથી. - ભવભય દુઃખભયને દૂર કરવાને ઉપાય છે. આથી જ ભવના ભયવાળા મુનિઓને ઉપસર્ગ આદિથી આવતા દુઃખને ભય હોતું નથી. ૯૯ ઉ. ૫. ગા. ૯ર૦ થી ૯૪૨, ઉ. ૨. ગા. ૧૮૧,
પંચા. ૧૪ ગા. ૨૯
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ લાકસનાત્યાગ અષ્ટક
स्थैर्ये भवभयादेव, व्यवहारे मुनिर्व्रजेत् । स्वात्मारामसमाधौ तु तद्यन्तर्निमज्जति ॥८॥
[૧૬૩
-
-
-
વ્યવહાર નયે મુનિઃ – સાધુ મ. સંસારના (૮) વ્ય. ભયથી વ – જ થયૅ – સ્થિરતા ત્રનેત્ – પામે. તુ – પરંતુ સ્વા. – પેાતાના આત્માની રતિ રૂપ સમાધિ અવસ્થામાં (નિવિકલ્પ ઉપયેગમાં રહે ત્યારે) તદ્ધિ – તે ભવભય પણુ ં. – સમાધિમાં જ મગ્ન થાય છે. ( અર્થાત્ સમાધિમાં ભવભય ન હાય.)
(૮) મુનિ વ્યવહાર દશામાં—પ્રાથમિક (નીચલી) કક્ષામાં હાય ત્યારે ભવભયથી જ ચારિત્રમાં સ્થિરતા પામે છે, પણ તે મુનિ જ્યારે ઉચ્ચકક્ષા પ્રાપ્ત કરીને આત્મરમતા રૂપ સમાધિમાં રહે છે ત્યારે ભવભય પણ સમાધિમાં જ વિલીન થઈ જાય છે.૧૦૦
અથ ઢસંજ્ઞાવાનામ્ ॥૨॥
प्राप्तः षष्ठ गुणस्थानं, भवदुर्गाद्रिलङ्घनम् । लोकसंज्ञारतो न स्यान्मुनिलेोकोत्तरस्थितिः ॥१॥
(૧) મૈં. – સંસાર રૂપ વિષમ પ°તને ઓળંગી જવા રૂપ ષષ્ઠ યુ. – પ્રમત્ત નામના છૂટ્ટા ગુણસ્થાનને પ્રાપ્તઃપામેલા ( અને ) ો. – લેાકેાત્તર માર્ગીમાં સ્થિતિ છે જેની
૧૦૦ યા. શ. ગા. ૨૦
Grip
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪] ૨૩ લેક્સસાત્યાગ અષ્ટક એવા નિઃ - સાધુ શો.– લેક સંજ્ઞામાં પ્રીતિવાળા થાત્ – ન થાય.
(૧) સંસાર રૂપ વિષમ પર્વતના ઉલ્લંઘન રૂપ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનને પામેલા અને સમ્યગ્દર્શનાદિ મોક્ષમાર્ગની મર્યાદાવાળા મુનિ “લેકેએ કર્યું તે જ કરવું, શાસ્ત્રાર્થને વિચાર ન કર.” આવી દુર્બુદ્ધિ રૂપ લેકસંજ્ઞામાં રત ન થાય. यथा चिन्तामणि दत्ते, बठरो बदरीफलैः ।। हहा ! जहाति सद्धर्म, तथैव जनरञ्जनैः ॥२॥
(૨) દુહા – અરે ચા – જેમ ૩.– ભૂખ વ.બેરેથી (બેર લઈને) વિ. – ચિંતામણિરત્ન દ્ર- આપે છે, તથૈવ – તે જ પ્રમાણે (મૂઢ) ૪. – કરંજનથી સ. - સારા ધર્મને . – તજે છે.
(૨) કેવી દુઃખની બીના ! જેમ મૂર્ખ બેર લઈને ચિંતામણિ આપી દે છે, તે જ પ્રમાણે અવિવેકી વિવિધ લેક રંજનેથી સુધર્મને ત્યાગ કરે છે. અર્થાત્ તપ-ત્યાગ વગેરે ધર્મ યશકીર્તિ,
કાકર્ષણ વગેરે માટે કરે છે, આથી તેને ધર્મનું જેવું ફળ મળવું જોઈએ તેવું ફળ મળતું નથી.૧૦૧
૧૦૧ રત્ના. ૫. ગા. ૮-૯
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ લાસ જ્ઞાત્યાગ અષ્ટક
[૧૫
लोकसंज्ञामहानद्या - मनुश्रोतेोऽनुगा न* के ? | प्रतिश्रोतोऽनुगस्त्वेकेा, राजहंसेो महामुनिः ॥३॥
(૩) છો. – લેાકસ ના રૂપ મેાટી નદીમાં અનુ. પ્રવાહને અનુસરનારા જે હૈં – કાણુ નથી ? પ્ર.– સામે પ્રવાહે ચાલનાર તુ – તા ઃ – એક મ. રા. – મહામુનિ રૂપ રાજસ છે.
-
(૩) લાકસંજ્ઞા રૂપ મહાનદીના પ્રવાહમાં તણાઈ જનારા કાણુ નથી ? રાજહુંસ સમાન એક મહામુનિ જ એ પ્રવાહની સામે ચાલે છે.
H
–
लोकमालम्ब्य कर्तव्य कृतं बहुभिरेव चेत् । तदा मिथ्यादृशां धर्मो, न त्याज्यः स्यात्कदाचन ॥४॥ (૪) ચેર્ – જો હો – લોકને આ. – અવલખીને ૫.ધણા માણસાએ વ – જ ધ્રુતં – કરેલું F. - કરવા ચેગ્ય હાય તદ્દા – તામિ. ધઃ – મિથ્યાદષ્ટિને ધમ ા. કયારે પણ ત્યા. તવા યાગ્ય ન મ્યાત્ – ન થાય.
-
-
--
-
(૪) જો લેાકને અનુસરીને ઘણાઓએ જે કર્યુ હાય તે જ કરવાનું હાય તા ચારે પણ મિથ્યાદૃષ્ટિએના ધમ નહિ ોડી શકાય. કારણ કે તેને આચરનારા ઘણા છે. ૧૦૨
* इन्द्रियाणामनुकूलतया प्रवृत्तिरनुस्रोतः । ૧૦૨ ૭. ૨. ગા. ૧૭૯–૧૮૦, ચેા. વિ. ગા. ૧૬, ઉપ. ગા. ૯૯ થી ૯૧૩, અ. સા. ગા. ૨૭૮.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬]
૨૩ લોકસંજ્ઞાત્યાગ અષ્ટક
श्रेयोऽर्थिनो हि भूयांसा, लोके लोकोत्तरे न च । स्तोका हि रत्नवणिजः, स्तोकाश्च स्वात्मसाधकाः ॥५॥
(૫) છે. –મેલના અથી કો – લેકમાર્ગમાં – અને જો. – કેત્તર માર્ગમાં 5. – ઘણાં ન હિનથી જ. ૨– રત્નના વેપારી સ્તીવાદ – થોડા દિ –જ (છે) ૨-અને સ્વા.– પિતાના આત્માનું સાધનારા સ્તો:– થડ (છે.)
(૫) મેક્ષના અર્થીઓ લૌકિક માર્ગમાં અને લોકેત્તર માર્ગમાં થોડા જ હોય છે એ નિશ્ચિત છે. જેમ રત્નના વેપારી થેડા જ હોય છે, તેમ પિતાના આત્માની સાધના કરનારા થોડા જ હોય છે. ચોથા કલેકમાં કહેલા “મિચ્છાદષ્ટિ ઘણા છે અને સમદૃષ્ટિ બહુ જ થોડા છે” એ ભાવને આ ગાથામાં સાબિત કર્યો છે. लोकसंज्ञाहता हन्त !, नीचैर्गमनदर्शनैः । शंसयन्ति स्वसत्याङ्ग-मर्मघातमहाव्यथाम् ॥६॥
(૬) દૂત – અફ્સોસ ! છો.– લોકસંજ્ઞાથી હણાયેલા ની. – ધીમે ચાલવાથી અને નીચે જેવાથી સ્વ. – પિતાના સત્યવ્રતરૂપ અંગમાં મર્મપ્રહારની મહાવેદનાને શ.-જણાવે છે.
(૬) કેવી અફસની વાત ! લેકસ જ્ઞાથી હણાયેલા જીવે, ધીમું ચાલવું, નીચું જેવું વગેરે કિયાથી પિતાના સત્યવ્રત રૂપ અંગમર્મમાં પ્રહારની મહાપીડાને જણાવે છે.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ લોકસંજ્ઞાત્યાગ અષ્ટક
[૧૬૭
શરીરે પીડા થવાથી જીવે ધીમે ચાલે છે, આથી ધીમે ચાલનાર માણસ મારા અંગમાં પીડા છે એમ વગર બેલે જણાવે છે. એ પ્રમાણે માયા અને સત્યવ્રતના ભંગથી છ દુઃખ પામતા હોવાથી, લોકસંજ્ઞાવાળા જીવ કપટપણે નીચું જોવું આદિ કિયાથી સત્યવ્રતના ભંગથી અમે વર્તમાન ભવમાં રખે મારી માયા ખુલ્લી થઈ જશે એ ભય વગેરે દુઃખ પામીએ છીએ અને આવતા ભવમાં દુર્ગતિનાં દુઃખ ભેગવવા પડશે એમ વગર બોલે જણાવે છે. (એમ ગ્રંથકારે ઉપેક્ષા કરી છે.)
आत्मसाक्षिकसद्धर्म-सिद्धौ किं लोकयात्रया । तत्र प्रसन्नचन्द्रश्च, भरतश्च निदर्शने ॥७॥
(૭) મ–આત્મા સાક્ષી છે જેમાં એવા સાચા ધર્મની પ્રાપ્તિ થતાં ઢો. વિમ્ – લેક–વ્યવહારથી શું કામ છે ? સત્ર – તેમાં પ્ર. - પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ મવશ્વ – અને ભરત મહારાજા (એ બે) નિ. – દષ્ટાંતો છે.
() ધર્મની સિદ્ધિ આત્મસાક્ષીએ (આત્મપરિણામથી) થાય છે, નહિ કે લેસાક્ષીએ. આથી લેકને પિતાને ધર્મ જણવવાથી શું લાભ? આત્મસાક્ષીએ જ સાચા ધર્મની સિદ્ધિ થાય છે એ વિષયમાં પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ અને ભરત મહારાજ દૃષ્ટાંત રૂપ છે.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮ ] ,
૨૪ શાસ્ત્રદષ્ટિ અષ્ટક
પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિમાં બાહ્ય દેવેશ વગેરે) ચાસ્ત્રિ હોવા છતાં શ્રેણિક મહારાજના દુર્મુખ નામના સિનિકનાં વચને સાંભળી રૌદ્રધ્યાન થવાથી સાતમી નરગતિ પ્રાપ્ય કર્મબંધ થશે. ભરત મહારાજાને દ્રવ્ય ચારિત્ર વિના પણ શુભભાવનાથી શુક્લધ્યાનમાં ચઢી જવાથી કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ
થઈ.૧૦૩
लोकसंशोज्झितः साधुः, परब्रह्मसमाधिमान् । सुखमास्ते गतद्रोह-ममतामत्सरज्वरः ॥८॥
(૮) - લેકસંજ્ઞાથી રહિત, ૫.– પરબ્રહ્મમાં સમાધિવાળા (અને) . – ગયો છે દ્રોહ, મમતા અને મત્સર રૂપ વર જેનો એવા સાધુ – મુનિ સુરતમાતે – સુખે રહે છે.
(૮) લેખસંજ્ઞાથી મુક્ત, પરબ્રહ્મમાં લીન, દ્રોહ, મમતા અને મત્સર રૂપ જવરથી રહિત સાધુ સુખે રહે છે.*
अथ शास्त्रदृष्ट्यष्टकम् ॥२४॥
चर्मचक्षुर्भूतः सर्वे, देवाश्चावधिचक्षुषः ।
सर्वतश्चक्षुषः सिद्धाः, साधवः शास्त्रचक्षुषः ॥१॥ ૧૦૩ ઉ. મા. ગા. ૨૦ ૧૦૪ પ્ર. ૨. ગા. ૧૨૯
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ શાસ્ત્રદૃષ્ટિ અષ્ટક
[૧૯
-
(૧) સવે – સધળા મનુષ્યા ૬. – ચમચક્ષુને ધારણ કરનારા છે. વાઃ – દેવા ૬. – અવધિજ્ઞાન રૂપ ચક્ષુ છે જેમને એવા છે. સિદ્રા: – સિદ્ધો સ. – સર્વ આત્મપ્રદેશ કેવલજ્ઞાન-દર્શન રૂપ ચક્ષુ છે જેમને એવા છે. સાધુએ શા. – શાસ્ત્ર રૂપ ચક્ષુ છે જેમને એવા છે.
साधवः
(૧) સઘળા મનુષ્યાને ચમની આંખ હેાય છે. દેવાને અવિધજ્ઞાન રૂપ ચક્ષુ હાય છે. સિદ્ધોને કેવલજ્ઞાન રૂપ ચક્ષુ હાય છે. સાધુઓને શાસ્ત્ર એ જ ચક્ષુ હોય છે. ૧ ૦ ૫
-
पुरः स्थितानिवोर्ध्वाध - स्तिर्यग्लोकविवर्तिनः । सर्वान् भावानवेक्षन्ते ज्ञानिनः शास्त्रचक्षुषा ॥२॥ (૧) જ્ઞ।. – જ્ઞાનીએ શા. શાસ્ત્ર રૂપ ચક્ષુથી ઊર્ધ્વ, અધા અને તિાઁલાકમાં ( નિતિનઃ – ) પરિણામ પામતા સ. મા.-સભાવાને પુ. વ–સન્મુખ રહેલા હોય તેમ છ. – દેખે છે.
-
-
(૨) જ્ઞાનીઓ શાસ્ત્ર રૂપ ચક્ષુથી (સૌધમ દેવલેાકાદિ] ઊર્ધ્વ લેાકમાં, [નરકાદિ] અધેાલેાકમાં, અને [ જમૂદ્રીપા≠િ ] તિર્થ્ય લેાકમાં રહેલા સભાવાને જાણે આંખ સામે રહ્યા હાય એમ પ્રત્યક્ષ જુએ છે.૧૦૬ અહીં શ્રુતસહચરિત માનસ અચક્ષુદશ નથી
૧૦૫ પ્ર” સા. ગા. ૨૩૪, અ. ઉપ. અ. ૧ ગા ૧ ૧૦૬ મ. સા. ગા. ૨૩૫
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦ ]
૨૪ શાસ્ત્રદૃષ્ટિ અષ્ટક
દેખે છે એમ જાણવું. અર્થાત્ શ્રુતના ખળે મનથી
જુએ છે.
,
शासनात्त्राणशक्तेश्च बुधैः शास्त्र निरुच्यते । वचनं वीतरागस्य, तत्तु नान्यस्य कस्यचित् ॥३॥
(૩) વુધઃ – પડિતા વડે શા. – હિતેાપદેશ કરવાથી ૨ – અને ત્રા. – સવ જવાનું રક્ષણ કરવાના સામર્થ્યથી
-
શાસ્ત્ર નિજ્યંતે – શાસ્ત્ર શબ્દની વ્યુત્પત્તિ કરાય છે. સત્ તુ
-
તે શાસ્ત્ર તેા વી. – વીતરાગનું વ. વચન છે, ૬. – ખીજા . — કાઈનું ī – નથી.
-
(૩) હિતના ઉપદેશ આપીને રક્ષણ કરે તે શાસ્ત્ર. વિદ્વાનાએ શાસ્ત્રશબ્દની આવી વ્યુત્પત્તિ કરી છે. આવું શાસ્ત્ર વીતરાગનુ જ વચન છે. અન્ય કોઈનું વચન શાસ્ત્ર નથી. ૧૦૭
शास्त्रे पुरस्कृते तस्माद्, वीतरागः पुरस्कृतः । पुरस्कृते पुनस्तस्मिन् नियमात् सर्वसिद्धयः ॥४॥
,
-
(૪) તા. – તેથી રાઘે પુ. – શાસ્ત્રને આગળ કર્યો છતે ૧. પુ. – વીતરાગ આગળ કર્યાં. પુનઃ તથા તા. પુ. – તે વીતરાગને આગળ કયે તે નિં. – અવશ્ય સ. – સધળી સિદ્ધિ થાય છે.
(૪) વીતરાગનું વચન શાસ્ત્ર હાવાથી શાસ્ત્ર આગળ કર્યું. એટલે વીતરાગ જ આગળ કર્યાં. કારણ ૧૦૭ અ. ઉ. અ. ૧ ગા. ૧૨, પ્ર. ૨. ગા. ૧૮થી૧૮૮
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ શાસ્ત્રદૃષ્ટિ અષ્ટક
[ ૧૭૧
કે શાસ્ત્રના ઉપયાગથી વીતરાગની સ્મૃતિ થાય છે. સ પ્રવૃત્તિમાં વીતરાગને આગળ કરવાથી અવશ્ય સવ` અર્થાની સિદ્ધિ થાય છે.૧૦૮
-
-
अदृष्टार्थेऽनुधावन्तः, शास्त्रदीपं विना जडाः । प्राप्नुवन्ति परं खेदं प्रस्खलन्तः पदे पदे ॥ ५ ॥ (૫) શા. વિના – શાસ્ત્ર રૂપ દીવા વિના. – પરાક્ષ અમાં મૈં. – પાછળ દોડતા ન૬ઃ – અવિવેકી જતા વઢે વે – પગલે પગલે ત્ર. – ઠોકરા ખાતા પર્શ્યું – અત્યંત ફ્લેશ પ્રા. – પામે છે.
-
(૫) નહિ જોયેલા મોક્ષમાર્ગ વગેરે વિષયમાં શાસ્રરૂપ દીપ વિના (મેાક્ષમા વગેરે અની) પાછળ દોડતા અવિવેકી પુરુષા પગલે પગલે ઠોકર ખાઈ ને મહુ કલેશ પામે છે.
માક્ષમા માં શાસ્ત્રની ઉપેક્ષા કરીને પેાતાની મતિકલ્પનાથી પ્રવૃત્તિ કરનારા જડ જવા દુર્ગતિ રૂપ ખાડામાં પડીને બહુ દુઃખ પામે છે એ આ ગાથાના ભાવ છે. ચુદ્દોચ્છાવિ શાસ્ત્રાજ્ઞા-નિરપેક્ષમ્ય નો િદતમ્ । भौतहन्तुर्यथा तस्य पदस्पर्श निवारणम् ॥६॥
B
(!) યથા – જેમ મૌ. – ભૌતમતિને હણનારને તસ્યભૌતમતિના ૫. – પગે સ્પર્શ કરવાને નિષેધ કરવા ( હિતકર નથી તેમ ) શા. – શાસ્ત્રાજ્ઞાની અપેક્ષારહિતને–સ્વચ્છ દમતિને ૧૦૮ ૫ા. ૨ ગા. ૧૪, અ. ઉ. અ. ૧ ગા. ૧૪.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨]
૨૪ શાસ્ત્રદષ્ટિ અષ્ટક
શુ. – શુદ્ધ ભિક્ષા વગેરે બાહ્ય આચાર પણ હિંd નો -- હિતકર નથી.
(૬) જેમ ભૌતમતિને હણનાર ભીલને ભૌતમતિના પાદસ્પર્શનું નિવારણ હિતકર ન હતું, તેમ શાસ્ત્રાજ્ઞાથી નિરપેક્ષ સાધુને બેંતાળીશ દોષથી રહિત શુદ્ધ આહારની ગવેષણ પણ હિતકર નથી.
ભૌતમતિ સાધુ એકવાર પિતાના ભક્ત ભીલરાજા પાસે આવ્યું. રાણીએ ભૌતમતિ પાસે સુન્દર મયૂરપિચ્છનું છત્ર જોયું. તેને એ ગમી ગયું. રાણીની ઇચ્છાને પૂર્ણ કરવા રાજાએ ગુરુ પાસે છત્રની માગણી કરી. ગુરુએ ના પાડી. ગુરુના ગયા પછી રાજાએ ગુરુને વધ કરીને છત્ર લઈ આવવા સુભટને આજ્ઞા કરી. ગુરુના ચરણ પૂજ્ય હેવાથી ચરણસ્પર્શ કર નહિ, બાણુ ગુરુના ચરણને સ્પશે નહિ તેવી રીતે વધ કરવે એવી સૂચના આપી. આથી સુભટે ચરણને સ્પર્શ કર્યા વિના શસ્ત્રથી ગુરુને મારીને છત્ર લઈ લીધું. ભીલરાજાની ગુરુ ઉપર જેવી ભક્તિ હતી તેવી જ શાસ્ત્રનિરપેક્ષ સાધુની શુદ્ધઆહારની ગવેષણ આદિ પ્રવૃત્તિ છે. ૧૦૮
ગા. ૧૧, ધર્મર. પ્ર. ગા. ૧૨૮,
૧૦૯ અ. ઉ. અ. ૧
ઉ. ૫. ગા. ૬૭૭
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ શાસ્ત્રદષ્ટિ અષ્ટક
अज्ञानाऽहिमहामन्त्रं, स्वाच्छन्द्यज्वरलङ्घनम् । धर्मारामसुधाकुल्यां, शास्त्रमाहुर्महर्षयः ॥७॥
[ ૧૭૩
ઋષિએ શાસ્ત્ર” – શાસ્ત્રને . –
(૭) મ. – માટા અજ્ઞાન રૂપ સર્પનું ઝેર ઉતારવામાં મહામંત્ર સમાન, સ્વા.સ્વચ્છંદતા રૂપ જ્વરને નાશ કરવામાં લાંઘણુ સમાત, (અને) ૪. – ધમ રૂપ બગીચાને વિકસાવવામાં અમૃતની નીક સમાન માત્રુ: – કહે છે.
(૭) મહર્ષિઓ શાસ્ત્રને અજ્ઞાનરૂપ સર્પનું ઝેર ઉતારવા માહામંત્ર સમાન, સ્વચ્છ ંદતારૂપ રને દૂર કરવા લાંઘણુ સમાન, ધરૂપ બગીચાને વિકસાવવા અમૃતની નીક સમાન કહે છે.
શાસ્રોતાચારતો ચ, શાસ્રશઃ શાશ્ત્રાઃ । शास्त्रैकरमहायोगी, प्राप्नोति परमं पदम् ॥८॥
-
(૮) શાસ્ત્રોī. – શાસ્ત્રમાં કહેલા આચારને પાળનાર, શાસ્ત્રજ્ઞ – શાસ્ત્રને જાણુનાર, શાસ્ત્રવે. – શાસ્ત્રના ઉપદેશ
-
A
કરનાર ૨ - અને શાશે. – શાસ્ત્રમાં એકદિષ્ટ છે જેની એવા મ.બહાન યાગી મદ્દ – મેાક્ષને ગ્રા. – પામે છે.
-
(૮) શાસ્ત્રમાં કહેલા આચારાનુ પાલન કરનાર, શાસ્ત્રના જ્ઞાતા, શાસ્ત્રના ઉપદેશ આપનાર અને શાસ્ત્રમાં જ દૃષ્ટિવાળા ચાગી મેક્ષ પામે છે.
૧૧૦ ચે. બિ. ગા. ૨૨૧થી૨૩૦
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪]
૨૫ પરિગ્રહ અષ્ટક
વથ વિહાઇ રશા
न परावर्तते राशे-र्वक्रतां जातु नोज्झति । परिग्रहग्रहः कोऽयं, विडम्बितजगत्त्रयः ? ॥१॥
(૧) રારો – રાશિથી ૫.– પાછો ફરતો નથી, નાતુ – કદી પણ વ. – વકતાને ન ૩. – તજતો નથી, વિવિટંબણા પમાડી છે ત્રણે જગતને જેણે એવો સમય – આ પ-પરિગ્રહ રૂપ ગ્રહ – કો છે ?
(૧) અરે આ પરિગ્રહ રૂ૫ ગ્રહ વળી કર્યો છે ! તે રાશિથી પાછો ફરતો નથી, અર્થાત્ એક રાશિ છેડીને બીજી રાશિમાં જતો નથી, ક્યારે પણ વકતાને છોડતો નથી, એટલે કે પાછળ પડતું નથી, અને ત્રણે જગતના જીવને વિટંબણા પમાડે છે.
અહીં ચંદ્રાદિ ગ્રહથી પરિગ્રહ રૂપ ગ્રહની ત્રણ વિલક્ષણતા જણાવી છે : (૧) ચંદ્રાદિ ગ્રહ મેષ આદિ એક રાશિને છેડીને વૃષભ વગેરે બીજી રાશિમાં જાય છે, અર્થાત્ સદા એક જ રાશિમાં રહેતા નથી. જ્યારે આ પરિગ્રહ રૂપ ગ્રહ સદા
ના સમૂહ રૂપ એક જ રાશિમાં રહે છે. (૨) ચંદ્રાદિ ગ્રહો ક્યારેક ક્યારેક મંદગતિ થવાથી (રાશિથી) પાછળ પડી જાય છે, જ્યારે આ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ પરિગ્રહ અષ્ટક
[૧૭૫
પરિગ્રહ રૂપ ગ્રહ તે સદા જીના સમૂહ રૂપ રાશિની સાથે જ રહે છે. (૩) ચંદ્રાદિ ગ્રહો બધા જ જીવને દુઃખી કરી શક્તા નથી. પુણ્યશાળી જીને એ ગ્રહો હેરાન કરી શક્તા જ નથી. જ્યારે આ પરિગ્રહ રૂપ ગ્રહ તે જગતના તમામ ને હેરાન કરે છે. परिग्रहग्रहाऽऽवेशाद, दुर्भाषितरजःकिराम् । श्रूयन्ते विकृता: किं न, प्रलापा लिङ्गिनामपि ? ॥२॥
(૨) ૫.– પરિગ્રહ રૂપ ગ્રહને (આત્મામાં) પ્રવેશ થવાથી ૩.– ઉત્સુત્ર ભાષણ રૂપ ધૂળ ઉડાડનારા ઢિં.— વેષધારીઓના પણ વિ. પ્ર.– વિકારવાળા બકવાદો ઉ– શું ન – સંભળાતા નથી.
(૨) પરિગ્રહ રૂપ ગ્રહને (આત્મામાં) પ્રવેશ થવાથી ઉત્સુત્ર વચન રૂપ ધૂળને ફેકનારા જૈન વેશધારી સાધુઓના પણ લેવાની ઈચ્છા આદિના વિકારવાળા અસંબદ્ધ વચને સંભળાય છે. ત્યારે બીજાઓની તો વાત જ શી કરવી ? यस्त्यक्त्वा तृणवद् बाह्य-मान्तरं च परिग्रहम् । उदास्ते तत्पदाम्भोज, पर्युपास्ते जगत्त्रयी ॥३॥
(૩) –જે .- તણખલાની જેમ વાહ્ય – બાહ્ય ૨- અને માં.– અંતરંગ – પરિગ્રહને . – તજીને
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬]
૨૫ પરિગ્રહ અષ્ટક
-
વાસ્તે – ઉદાસીન રહે છે.ત. – તેના ચરણકમલને જ્ઞ. – ત્રણે જગત વ. – સેવે છે.
(૩) જે ખાદ્ય-અભ્ય તર૧૧૧ પરિગ્રહને તણખલાની જેમ છોડીને સમભાવે રહે છે, તેના ચરણકમળને ત્રણે જગતના જીવે સેવે છે.
चित्तेऽन्तर्ग्रन्थगहने, बहिर्निर्ग्रन्थता वृथा । त्यागात्कञ्चुकमात्रस्य, भुजगो न हि निर्विषः ||४||
(૪) વિશે... – ચિત્ત અંતર્ગ પરિગ્રહથી વ્યાકુલ હાય તે। હૈં. – બાહ્ય નિ થષ્ણુ. ઘૃષા – ફોગટ છે. ૐ – માત્ર કાંચળી ત્યા—ાડવાથી મુ. – સપ` નિ. – વિષરહિત ન – નદિ − જ ( થાય. )
-
(૪) જો ચિત્ત અભ્યંતર પરિગ્રહથી ખીચાખીચ ભરેલું હાય તેા બાહ્ય પરિગ્રહના ત્યાગ નિક જ છે. માત્ર ઉપરની કાંચળીના ત્યાગથી સર્પ વિષરહિત બની જતા જ નથી.
त्यक्ते परिग्रहे साधोः प्रयाति सकलं रजः । पालित्यागे क्षणादेव, सरसः सलिलं यथा ॥ ५ ॥
',
(૫) યથા – જેમ વા. – પાળને નાશ થતાં સરસ: - સરેાવરનું સ. – પાણી ( ચાલ્યું જાય છે તેમ) ચતે વ. –
-
૧૧૧ મિથ્યાત્વ, ચાર કષાય, હાસ્ય ષટ્ક અને વેત્રિક એમ ૧૪ પ્રકારે અભ્યતર પરિગ્રહ છે.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ પરિગ્રહ અષ્ટક [૧૭૭ પરિગ્રહને ત્યાગ થતાં તા:- સાધુનું સ. – સઘળું રગઃ - પાપ લ. – ક્ષણમાં જ . – જાય છે.
(૫) જેમ પાળ નીકળી જતાં સરોવરમાંથી ક્ષણવારમાં સઘળું પાછું ચાલ્યું જાય છે, તેમ પરિગ્રહને ત્યાગ થતાં સાધુનાં સઘળાં પાપ ચાલ્યાં જાય છે. त्यक्तपुत्रकलत्रस्य, मूर्खामुक्तस्य योगिनः । चन्मात्रप्रतिबद्धस्य, का पुद्गलनियन्त्रणा ? ॥६॥
(૬) ત્ય.– છોડડ્યા છે પુત્ર અને સ્ત્રી જેણે એવા, મૂ. – મમત્વથી રહિત (અને) વિ. – જ્ઞાનમાં જ આસક્ત ચો. – યોગીને પુ.– પુદ્ગલનું બંધન ! – કર્યું હોય ?
(૬) પુત્ર, સ્ત્રી આદિ સઘળા બાહ્યપરિગ્રહથી અને મૂછ રૂપ આંતર પરિગ્રહથી મુક્ત બનીને જ્ઞાનમાં જ રત રહેનારા મુનિને કયું પુદ્ગલબંધન હેય? અર્થાત્ તેને કર્મબંધ ન થાય.
આવા મેગીને રાગ-દ્વેષ પ્રત્યય કર્મબંધ ન થાય, ગુણસ્થાન પ્રત્યય કર્મબંધ તો થાય. પણ એ બધામાં રસાદિ નહિવત્ હોવાથી એનું ફળ પણ નહિવત મળે છે. આ દષ્ટિએ અહીં કર્મબંધ ન થાય એમ જણાવ્યું છે. આવા રોગીને થતો પુણ્ય૧૨
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮ ]
૨૫ પરિચહ અષ્ટક
બંધ પણ આત્મસાધનામાં બાધક બનતું નથી. चिन्मात्रदीपको गच्छेद, निर्वातस्थानसनिभैः । निष्परिग्रहतास्थैर्य, धर्मापकरणैरपि ॥७॥
(૭) વિ. – જ્ઞાનના જ દીપક રૂપ અપ્રમત્ત સાધુ નિ.પવન રહિત સ્થાનના જેવા છે. – ધર્મના ઉપકરણોથી અપપણ નિ.– પરિગ્રહના ત્યાગ રૂપ સ્થિરતાને .– પામે છે.
(૭) જ્ઞાનના (જ) દીપક રૂપ અપ્રમત્ત સાધુ પવનરહિત સ્થાન તુલ્ય ધર્મોપકરણથી પણ નિષ્પરિગ્રહતાની સ્થિરતા પામે છે, અર્થાત્ ધર્મોપકરણ જ્ઞાન અને ચારિત્રમાં સહાયક હોવાથી અપ્રમત્ત સાધુ ધર્મોપકરણ રાખવા છતાં પરિગ્રહ રહિત છે.
મૂછ વિના ધર્મોપકરણનું ગ્રહણ થાય જ નહિ, આથી ધર્મોપકરણે પણ પરિગ્રહ જ છે એવી દિગંબરેની માન્યતા ખોટી છે, એ જણાવવા આ કલેક છે. દીપકની સ્થિરતા માટે બે સાધનની જરૂર છે. (૧) તેલ અને (૨) પવનરહિત સ્થાન. દીપકમાં પ્રમાણસર તેલ હોવા છતાં જે પવનના ઝપાટા લાગે તે તે બુઝાઈ જાય. તેમ જ્ઞાનના દીપક રૂપ અપ્રમત્ત સાધુની સ્થિરતા માટે ગ્ય આહાર અને ધર્મોપકરણ એ બે સાધનની જરૂર છે. તેલના સ્થાને યુક્ત આહાર છે અને પવન રહિત
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ પરિગ્રહ અષ્ટક
[૧૭
સ્થાનના સ્થાને ધર્મોપકારણે છે. યુક્ત આહારની જેમ યુક્ત ધર્મોપકરણે પણ મેક્ષમાર્ગની આરાધનામાં સહાયક છે. આથી એગ્ય આહારથી મૂછ ન થાય અને ધર્મોપકરણથી અવશ્ય મૂછ થાય એવું દિગંબરેનું માનવું યુક્તિસંગત નથી. યુક્ત આહાર અને ધર્મોપકરણ એ બંને સમાન રૂપે મેક્ષમાર્ગમાં સહાયક હેવા છતાં એકથી મૂછ ન થાય, અને એકથી મૂછી થાય એમ માનવું એ કેવું હાસ્યાસ્પદ છે!૧૧૨
मूच्छिन्नधियां सर्व, जगदेव परिग्रहः । मूर्छ या रहितानां तु, जगदेवापरिग्रहः ॥८॥
(૮) મૂ.-મૂછથી ઢંકાયેલી છે બુદ્ધિ જેમની એવાઓને સર્વ – સઘળું . – જગત જ ૫.– પરિગ્રહ રૂ૫ છે. મૂ. ૨. મૂછીથી રહિતને તુ – તે ગ. – જગત જ સ.– અપરિગ્રહ રૂપ છે.
(૮) જેમની બુદ્ધિ મૂછથી આચ્છાદિત બની ગઈ છે તેમને સંપૂર્ણ જગત જ પરિગ્રહ છે, અને મૂછથી રહિત ભેગીઓને તે સંપૂર્ણ જગત જ અપરિગ્રહ છે. ૧૩ ૧૧૨ પ્ર. ૨. ગા. ૧૪૦ થી ૧૪૨ ૧૧૩ . શા. પ્ર. ૧ ગા. ૨૪, વિ. આ. ભા. બેટિક
મતોત્પત્તિ પ્રકરણ ગાથા ૨૫૭૩ વગેરે, અ. મ. પ. ગા.૪ વગેરે.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦ ]
૨૬ અનુભવ અષ્ટક
अथानुभवाष्टकम् ॥२६॥
सन्ध्येव दिनरात्रिभ्यां केवलश्रुतयोः पृथक् । बुधैरनुभवो दृष्टः, केवलार्काऽरुणोदयः ||१||
-
(૧) વ – જેમ ૢિ. – દિવસ અને રાત્રિથી સંધ્યા સંધ્યા (જુદી છે, તેમ).-કેવલજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનથી પૃથ ્— જુદો . – કેવલજ્ઞાન રૂપ સૂના અરુણાય સમાન . – અનુભન વુધઃ – પંડિતાએ દૃષ્ટઃ – દીઠો છે.
--
-
(૧) જેમ સ ંધ્યા દિવસ અને રાતથી જુદી છે, તેમ કેવલજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનથી જુદો કેવલજ્ઞાન રૂપ સૂર્યના અરુણાદય સમાન અનુભવ પંડિતાએ જોયા છે.
અનુભવ જ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનનું કાર્ય છે, અને કેવલજ્ઞાનનું અસાધારણ કારણ છે. અર્થાત્ શ્રુતજ્ઞાનના અભ્યાસથી અનુભવજ્ઞાન થાય છે, અને ઉષા પછી તુરત સૂર્યોદય થાય છે તેમ અનુભવ જ્ઞાન પછી તુરત–અંતર્મુહૂતમાં કેવલજ્ઞાન થાય છે. જેમ સૂર્યાંય થવાના હેાય ત્યારે પહેલાં ઉષા પ્રગટે છે, તેમ કેવલજ્ઞાન થવાનુ હોય ત્યારે પહેલાં અનુભવ જ્ઞાન થાય છે. અનુભવજ્ઞાનને પ્રાતિભજ્ઞાન પણ કહેવામાં આવે છે. આ જ્ઞાન ક્ષેપકશ્રેણમાં
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬ અનુભવ અષ્ટક
[ ૧૮૧
હાથ છે. ૧૪ व्यापारः सर्वशास्त्राणां, दिकप्रदर्शन एव हि । पारंतु प्रापयत्येको-ऽनुभवो भववारिधेः ॥२॥
(૨) સ. – સર્વશાસ્ત્રોનો ચા – ઉદ્યમ રિ.– દિશાને બતાવનાર gવ – જ છે. મ. – સંસાર રૂ૫ સમુદ્રને પારંપાર તુ તે જ – એક . – અનુભવ પ્રા. – પમાડે છે. દિ – નિશ્ચિત. (સંસારને પાર અનુભવ જ પમાડે છે એ હકીકત નિશ્ચિત-ચોક્કસ છે.)
(૨) સવશાસ્ત્રોનો ઉપાયપ્રદશન રૂથ વ્યાપાર દિશાસૂચન માટે જ છે, અર્થાત્ શાસ્ત્ર મોક્ષના ઉપાયે બતાવીને માત્ર દિશા સૂચન કરે છે. સંસાર સમુદ્રને પાર તે એક અનુભવ જ પમાડે છે.
જેમ અજાણ્યા મુસાફરને માર્ગને જાણકાર માત્ર માર્ગ બતાવે છે, પણ ઈષ્ટ સ્થાને પહોંચાડતું નથી. ઈષ્ટ સ્થાને પહોંચવા તે સ્વયં પ્રવૃત્તિ કરવી પડે છે. તેમ પ્રસ્તુતમાં શાસ્ત્રો તે ભવ રૂપ સમુદ્રને પાર પામવાનો માત્ર માર્ગ બતાવે છે, પાર પમાડતા નથી, પાર તો અનુભવ જ પમાડે છે.૧૧૫A ૧૧૪ લ. વિ. નમોડલ્થ શું અરિહંતાણું પદનું વિવેચન,
પા. . પા. ૧ સે. ૪૯ ના ભાષ્યની પૂ. મહે. - શ્રીયશ વિ. મ.ની ટીકા, યો. સ. સામર્થ્ય વેગનું
વિવેચન. ૧૧૫A અ. સા. ગા. ૨૬૩
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨]
૨૬ અનુભવ અષ્ટક
अतीन्द्रियं परं ब्रह्म, विशुद्धानुभवं विना । शास्त्रयुक्तिशतेनापि, न गम्यं यद् बुधा जगुः ॥३॥ ज्ञायेरन् हेतुवादेन, पदार्था यद्यतीन्द्रियाः । कालेनैतावता प्राज्ञैः, कृतः स्यात् तेषु निश्चयः ॥४॥
(૩) . – ઈદ્રિથી ન જાણી શકાય એવો વરં–સર્વ ઉપાધિથી રહિત–શુદ્ધ બ્રહ્મ–આત્મા વિ. વિના–વિશુદ્ધ અનુભવ સિવાય સી.– શાસ્ત્રની સેંકડો યુક્તિઓથી પણ – – જાણુ શકાય નહિ. અત્ – જેથી વુધા – પંડિતાએ નપુ – (નીચે મુજબ) કહ્યું છે.
() દ્રિ – જે .– ઇદ્રિથી ન જાણું શકાય એવા પ-પદાર્થો સે.-યુક્તિથી રૂા.– (હથેલીમાં રહેલા આમળાની જેમ) જણાય (તો) . –એટલા કાળે પ્રા –પંડિતોએ તેવું – તે અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં નિ.– નિશ્ચય કૃતિઃ સ્ત્રાત – કરી લીધો હોય.
(૩-૪) ઇંદ્રિથી ન જાણી શકાત અને સઘળી ઉપાધિથી રહિત શુદ્ધ આત્મા વિશુદ્ધ અનુભવ વિના સેંકડે શાસ્ત્રયુકિતઓથી પણ જાણી શકાય નહિ. આથી જ પંડિતાએ કહ્યું છે કે
જે અતીન્દ્રિય પદાર્થો શાસ્ત્રોક્ત યુક્તિઓથી હથેલીમાં રહેલા આમળાની પેઠે જાણી શકાતા હેત તે પંડિત પુરુષોએ આટલા કાળ સુધીમાં ક્યારે ય તે પદાર્થોમાં અમુક પદાર્થો અમુક સ્વરૂપે જ છે એમ અસંદિગ્ધ નિર્ણય કરી નાખે હેત.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬ અનુભવ અષ્ટક
[૧૮૩
જે પંડિતોએ અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં અસંદિગ્ધ નિર્ણય કરી નાખ્યું હોત તે એ વિષમાં કઈ જાતને વિવાદ ન રહેત. આત્મા અતીંદ્રિય છે. તેના પર્યાયે પણ અતીન્દ્રિય છે. આથી તે તે વ્યક્તિને મેક્ષના ચક્કસ ઉપાયને બંધ થાય એ માટે સામર્થ્યાગ રૂપ અનુભવ પ્રમાણ અવશ્ય માનવું જોઈએ એવો આ શ્લોકનો ભાવ છે.૧૧૫B જેવાં ન રહપનાર્દીિ, સ્ત્રીના દિન विरलास्तद्रसास्वाद-विदेोऽनुभव जिह्वया ॥५॥
(૫) ફેષ – કેની . – કલ્પના રૂપ કડછી -શાસ્ત્ર રૂપ ક્ષીરામાં (ખીરમાં) પ્રવેશ કરનારી નથી ? (પણ)
. – અનુભવ રૂપ જીભથી ત. – શાસ્ત્ર રૂપ ક્ષીરાન્નના રસના (રહસ્યના) આસ્વાદને જાણનારા વિર:–થોડા છે.
(૫) કેની કલ્પના રૂપ કડછી શાસ્ત્રરૂપ ક્ષીરાનમાં પ્રવેશ કરનારી નથી ? અર્થાત્ શાસ્ત્ર દ્વારા આત્માની વિચારણા બધા પંડિતે કરે છે. પણ અનુભવ રૂપ જિલ્લાથી તેના રસાસ્વાદને અનુભવ કરનારા તે વિરલા જ હોય છે.
શાસ્ત્રજ્ઞાન બાહ્યજ્ઞાન છે. સાક્ષાત્ અનુભવ ૧૧૫B અ. ઉ. અ. ૧ ગા. ૮થી૧૦, ચે. બિં. ગા. ૬૭ થી
૬૯.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪]
૨૬ અનુભવ અષ્ટક
અંતરંગ જ્ઞાન છે. શાસ્ત્રજ્ઞાન ધરાવનારા પંડિતમાં વિરલા જ અનુભવ જ્ઞાન પામે છે. पश्यतु ब्रह्म निर्द्वन्द्र', निर्द्वन्द्वानुभव विना । कथं लिपीमयी दृष्टि-र्वाङ्मयी वा मनोमयी ? ॥६॥
(૬) નિ. વિના – કલેશરહિત-શુદ્ધ અનુભવ (–પ્રત્યક્ષ સાક્ષાત્કાર) વિના ઈ-પુસ્તક રૂપ વા–વાણી રૂપ વા–અથવા મ. – અર્થજ્ઞાન રૂપ રિ - દષ્ટિ નિ. – રાગદ્વેષાદિથી રહિત શુદ્ધ ગ્રંહ્મ – આત્મસ્વરૂપને વર્ય પ.– કેવી રીતે જુએ ?
(૬) લેશરહિત આત્માને કુલેશરહિત પ્રત્યક્ષ સાક્ષાત્કાર (અનુભવ) થયા વિના લિપીમયી, વામયી કે મને મયી દૃષ્ટિ કેવી રીતે જુએ?
ભાવાર્થ – (લિપીમયી દૃષ્ટિ–) પુસ્તકના વાંચનથી થતે બેધ, (વામયી દષ્ટિ–) આત્મા સંબંધી ચર્ચા–વાદવિવાદ આદિથી થતે બેધ, અને (મને મયી દષ્ટિ–) આત્મા સંબંધી ચિંતન-મનન આદિથી થતે બેધ સર્વ પ્રકારના ફલેશથી રહિત શુદ્ધ બ્રહ્મને ન જઈ શકે, કિંતુ અનુભવ રૂપ બેધ જ જોઈ શકે. न सुषुप्तिरमोहत्वाद्, नापि च स्वापजागरौ । कल्पनाशिल्पविश्रान्ते-स्तुर्यैवानुभवो दशा ॥७॥ (૭) અનુમત્ર:– અનુભવ અમો. – મેહરહિત હેવાથી
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬ અનુભવ અષ્ટક
[૧૮૫
૩. – ગાઢ નિદ્રા રૂપ સુષુપ્તિ દશા ī – નથી, ૬ -અને . –
G
-
કલ્પના રૂપ કારીગરીના વિરામ(-અભાવ) હેાવાથી સ્વા.-સ્વપ્ન
અને જાગ્રદ્ દશા પ–પણ ન—નથી, (કિંતુ) તુર્યાં દ્દ-ચેાથી અવસ્થા છે.
०४ दशा
-
(૭) નિદ્રા, સ્વપ્ન, જાગૃદ્ અને ઉજ્જાગર એમ ચાર દશા છે. તેમાં અનુભવ નિદ્રાદશા નથી, સ્વપ્ન દશા કે જાગૃત્ દશા પણ નથી, કિંતુ ચેાથી જ ઉજ્જાગર દશા છે. નિદ્રાદશામાં મેાહ છે, જ્યારે અનુભવ દશામાં મેાહ હાતા નથી. આથી અનુભવ નિદ્રા દશા નથી. સ્વપ્ન અને જાગ્રદૂ દશામાં કલ્પનાઆ—વિકલ્પા હાય છે, જ્યારે અનુભવ દશામાં કલ્પનાને અભાવ હેાય છે. આથી અનુભવ સ્વપ્ન કે જાગ્રતૢ દશા પણ નથી, કિંતુ ચેાથી ઉજ્જા
ગર દશા છે.
अधिगत्याखिलं शब्द - ब्रह्म शास्त्रदृशा मुनिः । स्वसंवेद्यं परं ब्रह्मानुभवेनाऽधिगच्छति ॥८॥
(૮) મુનિઃ – મુનિ શા.- શાસ્ત્ર રૂપ દષ્ટિથી ૧.-સમસ્ત ર. – શબ્દ બ્રહ્મને ઋષિ. – જાણીને અનુ. – અનુભવથી સ્ત્ર.સ્વપ્રકાશ રૂપ (સ્વથી જ જાણી શકાય તેવા) પર ા–વિશુદ્ધ આત્માને ૧.-જાણે છે.
(૮) મુનિ શાસ્રરૂપ દૃષ્ટિથી સપૂર્ણ શબ્દબ્રહ્મને (—શ્રુતને) જાણીને અનુભવ જ્ઞાનથી સ્વપ્રકાશ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬ ]
૨૭યોગ અષ્ટક
રૂપ વિશુદ્ધ આત્માને જાણે છે. આત્મા સ્વપ્રકાશ રૂ૫ છે, એટલે કે એને જાણવા–જોવા માટે અન્ય સાધનની જરૂર પડતી નથી. જેમ ઘટ વગેરેને જેવા સૂર્ય આદિના પ્રકાશની જરૂર રહે છે, તેમ આત્માને જેવા આત્મા સિવાય અન્યના પ્રકાશની જરૂર નથી. આત્મા દીપકની જેમ સ્વયં પ્રકાશરૂપ છે.
अथ योगाष्टकम् ॥२७॥
मोक्षेण योजनाद् योगः, सर्वोऽप्याचार इष्यते । विशिष्य स्थानवार्था-लम्बनैकाग्रयगोचरः ॥१॥
(૧) મે. –મેક્ષની સાથે છે.– (આત્માને) જોડવાથી એડવિ – બધે ય કા. – આચાર યોઃ – ગ – ઈચ્છાય છે. કહેવાય છે. વુિં.– વિશેષ કરીને સ્થાન. – મુદ્રા, અહાર, વર્ણને અર્થ, આલંબન (–પ્રતિમાદિ) અને એકાગ્રતા (વર –) સંબંધી આચારગ છે.
(૧) આત્માને મોક્ષની સાથે જોડે તે ગ. ગશબ્દને આ વ્યુત્પત્તિસિદ્ધ) અર્થ ધર્મના સઘળા આચારમાં ઘટતો હોવાથી સામાન્યથી ધર્મના સઘળા ય આચારે વેગ રૂ૫ છે. વિશેષ રૂપે સ્થાન, વર્ણ, અર્થ, આલંબન અને એકાગ્રતા એમ પાંચ પ્રકારે ચાગ છે.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ ચેાગ અષ્ટક
[ ૧૮૭
૧૧ સ્થાન=કાયાત્સગ, પદ્માસન વગેરે આસન, ૧૧વણુ =શબ્દ, ક્રિયામાં ખેલાતા સૂત્ર. અથ = ક્રિયામાં ખેલાતા સૂત્રેાના અથ, આલંબન=માહ્ય પ્રતિમા વગેરેનું ધ્યાન, એકાગ્રતા=બાહ્ય અલમન વિના નિવિકલ્પ ચૈતન્યમાત્રની સમાધિ. આ અનાલખન ચેાગ છે.૧૧૮
कर्मयोगद्वयं तत्र, ज्ञानयोगत्रय विदुः । विरतेषदेव नियमाद्, बीजमात्रं परेष्वपि ॥२॥
જ્ઞા.
(૨) તત્ર – તે પાંચ યાગમાં . – એ કયાગ (અને) ત્રણ જ્ઞાનયેગ (છે એમ જ્ઞાનીએ ) વિદ્યુઃ – જાણે છે. ( આ યાગ ) વિ. – વિરતિવ ́તમાં નિ. – અવશ્ય (હાય છે.) વરેષુ વિ – માર્ગાનુસારી વગેરે ખીજામાં પણ વી. કેવળ ખીજ રૂપ હાય છે.
(૨) પાંચ ચેાગમાં પ્રારંભના એ યાગ (સ્થાન, વણુ) કયેાગ છે, અને અંતિમ ત્રણ (અથ, આલ૧૧૬ ચૈત્યવંદન ભાષ્યમાં નિર્દિષ્ટ મુદ્રાત્રિક પણ સ્થાન ચેાગ છે.
-
૧૧૭ વ-અર્થ-આલંબન એ ત્રણ વેગ ચૈત્યવંદન ભાષ્યમાં નિર્દિષ્ટ આલંબનત્રિક (વત્રિક) સ્વરૂપ છે. ૧૧૮ આ અષ્ટકના આઠે ય શ્લોકાના બધા જ પદાર્થોં યેાગવિશિકાની પૂ. મહા. શ્રીયશા વિ. મની ટીકામાં વિસ્તારથી છે.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮]
૨૭ યોગ અષ્ટક
બન, એકાગ્રતા) જ્ઞાનયોગ છે, એમ જ્ઞાનીઓ જાણે છે. પાંચ પ્રકારને આ રોગ દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિ માં અવશ્ય હોય છે, અપુનબંધક અને સમ્યગ્દષ્ટિ જમાં કેવળ બીજ રૂપ હોય છે.
આ વેગ ચારિત્રમેહનીય કર્મના ક્ષેપશમ આદિથી પ્રાપ્ત થતું હોવાથી દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ રૂપ ચારિત્રવાળાને જ હોય છે. અપુનબંધક અને સમ્યગ્દષ્ટિને આ યોગ બીજરૂપે હોય છે. અર્થાત્ જેમ યંગ્ય ભૂમિમાં બીજ પડ્યું હોય તો અનુકૂલ સામગ્રી મળતાં તેમાં ફળ આવે છે, તેમ અપુનબંધક અને સમ્યગ્દષ્ટિને ભવિષ્યમાં
અનુકૂલ સામગ્રી મળતાં (ચારિત્રાવરણ કર્મના શિયાપામાદિથી) આ ચાગની અવશ્ય પ્રાપ્તિ થાય છે. આથી એ બેમાં વ્યવહારથી (કારણરૂપે) યોગ હોય છે. સમૃદુબંધક આદિને તે બાહ્ય ધર્મકિયા કરવા છતાં વ્યવહારથી પણ આ યુગ ન હોય. कृपानिर्वेदसंवेग-प्रशमोत्पत्तिकारिणः । भेदाः प्रत्येकमच्छा-प्रवृत्तिस्थिरसिद्धयः ॥३॥
(૩) સત્ર – અહીં પ્રત્યે – દરેક યુગના પ્રચ્છ. ઇચ્છા, પ્રવૃત્તિ, સ્થિરતા અને સિદ્ધિ એ ચાર મેઢા –ભેદો છે. (ત ભેદો) કૃ.-કૃપા, નિર્વેદ, સંવેગ અને પ્રશમની ઉત્પત્તિ કરનારા છે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ ચેાગ અષ્ટક
[૧૮૯
(૩) સ્થાન આદિ પ્રત્યેક યાગના ઈચ્છા, પ્રવૃત્તિ, સ્થિરતા અને સિદ્ધિ એમ ચાર ભેદ છે. એ ચાર ભેદ કૃપા, નિવેદ્ય, સંવેગ અને પ્રશમને ઉત્પન્ન કરનારા છે.
કૃપા=પ્રાણીઓના દુઃખને અને દુઃખનાં કારણેાને યથાશક્તિ દૂર કરવાની ઈચ્છા રૂપ અનુકંપા. નિવેદ = ભવનું સ્વરૂપ જાણવાથી સંસાર અસાર લાગતાં તેનાથી છૂટવાની ઈચ્છા રૂપ વૈરાગ્ય, સંવેગ= મેાક્ષની ઇચ્છા, પ્રશમ= કામ–ક્રોધની શાંતિ, ચેાગના સ્થાન આદિ ૫ X ઇચ્છા આદિ ૪=૨૦ ભેદા થયા. આ ૨૦ ભેદના દરેકના ચાર ચાર ભેદો સાતમી ગાથામાં કહેશે. આથી યાગના કુલ (૨૦૪૪=) ૮૦ ભેન્દ્ર થયા. ઈચ્છા આદિ ચાર યાગના અથ ચાથી ગાથામાં છે.૧૧૯
इच्छा तद्वत्कथाप्रीतिः, प्रवृत्तिः पालनं परम् । स्थैर्य बाधकभीहानिः, सिद्धिरन्यार्थसाधनम् ||४||
-
(૪) તા. – (તટ્ઠાન – ચોળવાન – યાગી) ચેાગીની કથામાં પ્રીતિ એ ફ્રેન્છા – ઈચ્છાયાગ છે. વર” – અધિક પ્રયત્નથી તા. – શુભ ઉપાયાનું પાલન કરવું એ પ્રવૃત્તિ: – પ્રવૃત્તિયાગ છે. યા. – ( ખાધક–અતિચાર) અતિચારના ભયને ત્યાગ એ
CO
૧૧૯ મ. સા. ગા. ૨૯૪ અને ૨૯૮, ૬ા. હ્રા. ૨૩ મા. ૨૪.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦ ]
૨૭ યોગ અષ્ટક
રાજ
– સ્થિરતા ગ છે. –બીજાના અર્થનું સાધન થાય -જેનાથી બીજાનું પણ હિત થાય) એ સિદ્ધિ-સિદ્ધિયોગ છે.
(૪) ગીની પેગ સંબંધી વાત સાંભળતાં પ્રીતિ થાય એ ઈછાયેગ. શાસ્ત્રોક્ત વિધિ મુજબ સંપૂર્ણ ગપાલન એ પ્રવૃત્તિયેગ. એગના પાલનમાં અતિચારના ભયનો અભાવ તે સ્થિરતા ગ. સ્થાનાદિયેગ બીજાઓના પણ હિતનું કારણ બને એ સિદ્ધિયોગ છે.
ઈચ્છા આદિ ચાર અવસ્થાઓ ઉત્તરોત્તર ચઢિયાતી છે. વેગને જાણવાની ઈચ્છા થાય. વેગને જાણીને આનંદ થાય. આનંદથી શાસ્ત્રોક્ત વિધિ મુજબ સંપૂર્ણપણે ગપાલનને ઉલ્લાસ જાગે. પણ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર આદિ અનુકૂલ સાધનની ન્યૂનતાના કારણે સંપૂર્ણ રીતે યોગપાલન ન થઈ શકે, અલ્પ પ્રમાણમાં થઈ શકે, તેમાં પણ અનેક દોષો લાગે.
ગની આ અવસ્થા ઈચ્છાગ છે. આ યુગમાં વિધિનું સંપૂર્ણ પાલન થતું નથી. પણ વિધિ પ્રત્યે અને વિધિપાલન કરનારાઓ પ્રત્યે બહુમાન અવશ્ય હોય છે. એટલે ફલિતાર્થ એ થયો કે વિધિ અને વિધિ આચરનારાઓ પ્રત્યે બહુમાનપૂર્વક યથાશક્તિ અલ્પ ગપાલન–ગાભ્યાસ એ ઈચ્છાગ છે. પ્રબળ વીલ્લાસથી શાસ્ત્રોક્ત વિધિ મુજબ સંપૂર્ણ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ ચેગ અષ્ટક
[ ૧૯૧
ચેાગપાલન એ પ્રવૃત્તિયેાગ છે. સુ ંદર અભ્યાસથી પ્રવૃત્તિયોગ સ્થિર બની જાય છે ત્યારે તેમાં અતિચારના ભય રહેતા નથી. ચેાગની આ અવસ્થા સ્થિરતા યાગ છે. સ્થાનાદ્વિ યેાગે એવા સિદ્ધ થઈ જાય કે જેથી એનુ પાલન કરનારના આત્મામાં તા શાંતિ વગેરે ગુણા પ્રગટે જ, પણ એની પાસે આવેલા જીવા ઉપર પણ એ ગુણાની અસર થાય, ચેગની આ અવસ્થા સિદ્ધિયેાગ છે. સિદ્ધિયેાગવાળા પાસે આવેલા હિંસક પ્રાણીએ પણ હિંસા કરતા નથી, અસત્ય ખેલનારા અસત્ય ખેલતા નથી, નિત્યવૈરવાળા ( સાપ–નેાળિયા જેવા) પ્રાણીઓ પણ વૈર ભૂલી જાય છે............
ઈચ્છાદિ ચાર યાગના સંક્ષેપથી સારઃ— ઈચ્છાયાગમાં અપ અને સાતિચાર યાગપાલન હાય છે. પ્રવૃત્તિયોગમાં સંપૂર્ણ ચેાગપાલન હેાય છે, પણુ દોષો લાગવાને ભય હાય છે. સ્થિરતા ચેગમાં સપૂર્ણ યાગપાલન અને દોષભયના અભાવ એ અને હાય છે. સિદ્ધિયાગમાં સંસગ માં આવનારા પ્રાણીઓનુ પણ હિત થાય છે.૧૨૦
૧૨૦ અ. સા. ગા. ૨૫-૨૯૬, દા. ઠા. ૧૯ ગા. ૨૬ થી
૨૮.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨]
૨૭ યોગ અષ્ટક
। अर्थालम्बनयोश्चैत्य-वन्दनादौ विभावनम् । श्रेयसे योगिनः स्थान-वर्णयोर्यत्न एव च ॥५॥
(૫) ૨. –ચૈત્યવંદનાદિ ક્રિયામાં ૩. – અર્થ અને આલંબનનું વિ. – સ્મરણ કરવું, ૨ – અને દવા. – સ્થાન અને વર્ણમાં યત્ન ઇવ – ઉદ્યમ જ (કાળજી જ) છે.યેગીના છે.– કલ્યાણ માટે (થાય છે.)
(૫) ચૈત્યવંદનાદિ ક્રિયામાં અર્થ અને આ લંબન યેગનું વારંવાર સ્મરણ જ તથા સ્થાન અને વર્ણમાં ઉદ્યમ જ રોગીના હિત માટે થાય છે.
ભાવાર્થ – ચૈત્યવંદનાદિ ક્રિયામાં (અર્થ-) સૂત્રના અર્થને વિચાર કરતા રહેવું જોઈએ, (આલંબન–) દૃષ્ટિ પ્રતિમાદિ આલંબન ઉપર સ્થિર રાખવી જોઈએ, (સ્થાન–) જે વખતે જે મુદ્રા જોઈએ તે મુદ્રા છે કે નહિ તેને ઉપયોગ રાખવું જોઈએ, (વર્ણ—) સૂત્રો હીનાક્ષર આદિ દેષથી રહિત શુદ્ધ બેલાય છે કે નહિ તેને ઉપ
ગ રાખવો જોઈએ. અર્થાત્ ચિત્તને સ્થાનાદિ ચારમાં એકાગ્ર બનાવવું જોઈએ. પ્રશ્ન – સ્થાનાદિ ચારેમાં એક સાથે ચિત્તને ઉપગ કેવી રીતે રહે? ઉત્તર- અહીં ચિત્તને ઉપયોગ સ્થાનથી ખસીને વર્ણ ઉપર, વર્ણથી ખસીને સ્થાન ઉપર કે અર્થ ઉપર, અર્થ ઉપરથી ખસીને આલંબન ઉપર
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ ચેત્ર અષ્ટક
[૧૯૩
કે વણુ ઉપર........એમ ફરતા હાજા છતાં બહુ જ ઝડપથી ફરતા હેાવાથી ઉપલશતપત્રના ભેદની જેમ સ્થાનાદિ ચારેમાં ચિત્તની એકાગ્રતા કહેવાય. આમાં મુખ્યપણે મનમાં અને વિચાર ચાલે અને વચ્ચે વચ્ચે આલંબનાદિ ખાખર છે કે નહિ તેના પણ સૂક્ષ્મ ઉપયોગ થતા રહે. ૨૧
आलम्बनमिह ज्ञेयं, द्विविधं रूप्यरूपि च । अरूपिगुणसायुज्य - योगोऽनालम्बनः परः ||६॥
-
(!) ૬૪ – અહીં બા. – અલંબન ષિ – રૂપી ત્ર–અને અષિ – અરૂપી ( એમ ) ટ્વિ. – એ પ્રકારે છે. (તે એમાં) મૈં. − ( અરૂપી = સિદ્ધ, ગુણ્=સ્વરૂપ, સાયુજ્ય = તન્મયપણું) સિદ્ધના સ્વરૂપ સાથે તન્મયપણા રૂપ યાગ એ . – અનાલંબન ચેાગ છે. ( આ યાગ ) વર્: – ઉત્કૃષ્ટ છે,
(૬) અહી' આલંબનના રૂપી અને અરૂપી એમ બે ભેદ છે. સિદ્ધસ્વરૂપની સાથે તાદાત્મ્ય (–એકતા) એ અનાલંબન યેાગ છે. અનાલ અન યેાગ ઉત્કૃષ્ટ યાગ છે.
આલમનના (જેનું આલંબન-ધ્યાન કરવાનું છે તેના) એ ભેદ હાવાથી આલંબન યોગના એ
૧૨૧ ચૈત્યવંદન મહાભાષ્ય ગા. ૨૪૧ વગેરે
૧૩
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪]
૨૭ વેગ અષ્ટક
ભેદ છે. આલંબનના મુખ્યતયા રૂપી અને અરૂપી એ બે ભેદ છે. વીતરાગની મૂર્તિ આદિનું ધ્યાન રૂપી આલંબન છે. સિદ્ધ પરમાત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણે સાથે પોતાના આત્માની એક્તા અરૂપી આલંબન છે. રૂપી આલંબનને સાલંબન અને અરૂપી આલંબનને અનાલંબન યુગ કહેવામાં આવે છે. મૂળ ગાથામાં અપશુળ..... એમ કહીને અનાલંબન ગની વ્યાખ્યા કરી છે. અહીં સાલંબન ગની વ્યાખ્યા કરી નથી, પણ અર્થપત્તિથી આવી જાય છે. અરૂપીનું ધ્યાન (-તાદામ્ય) નિરાલંબન યોગ છે, એટલે રૂપી (પ્રતિમાદિ) નું ધ્યાન સાલંબન ચાગ છે એ સિદ્ધ થાય છે. સાલંબન યેગનો અહીં જણાવેલા વેગના સ્થાનાદિ પાંચ ભેદે પૈકી આલંબનગમાં સમાવેશ થાય છે, અને અનાલંબનને એકાગ્રતાયેગમાં સમાવેશ થાય છે.
પ્રશ્ન–અનાલંબન શબ્દનો અર્થ આલંબન રહિત એવે છે. અનાલંબનગમાં અરૂપી આલંબને તે હોય છે. આથી તેને અનાલંબન કેમ કહી શકાય ? ઉત્તર– જેમ વ્યવહારમાં થોડા પૈસા હેવા છતાં ગરીબને નિર્ધન-ધનરહિત કહેવામાં આવે છે તેમ અહીં અરૂપી આલંબન બહુ અલપ આલંબન
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭ એગ અષ્ટક
[૧૯૫
હોવાથી તેની વિવક્ષા કરવામાં આવી નથી.૧૨૨ દીતિમવિક, થાના િવિજ્ઞા तस्मादयोगयोगाप्ते-मेक्षियोगः क्रमाद् भवेत् ॥७॥
(૭) પ્રી.– પ્રીતિ, ભક્તિ, વચન અને અસંગથી ચા. – સ્થાનાદિ વેગ પણ ૨. –ચાર પ્રકારે છે. ત.– તે (સ્થાનાદિ) વેગથી માત્ - અનુક્રમે ૩. – (ા : – યોગામાવ:–ગનિધિ) યોગનિરોધ રૂપ ગની પ્રાપ્તિ થવાથી મો. –મેક્ષનો વેગ મ.– થાય.
(૭) પૂર્વે (ગા. ૧–રમાં) જણાવેલા યુગના સ્થાન આદિ ૨૦ ભેદમાં પ્રત્યેક ભેદ પ્રીતિ, ભક્તિ, વચન અને અસંગ એ ચાર પ્રકારે છે. સ્થાનાદિ
ગથી અનુકમે શૈલેશી અવસ્થા રૂપ અાગની પ્રાપ્તિ થવાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.
જે અનુષ્ઠાનમાં અન્ય સઘળાં કાર્યો છેડીને અતિશય પ્રીતિથી એ અનુષ્ઠાન માટે જ તીવ્ર પ્રયત્ન થાય તે પ્રીતિ અનુષ્ઠાન. જેમાં બહુમાનભાવ અને વિશુદ્ધિ પ્રીતિ અનુષ્ઠાનથી અધિક હોય તે ભક્તિ અનુષ્ઠાન.
પ્રીતિ–ભક્તિ અનુષ્ઠાનમાં ભેદ – વિશિષ્ટ પ્રકારનું પ્રીતિ અનુષ્ઠાન જ ભક્તિ અનુષ્ઠાન છે. તેમાં વિશેષતા આ પ્રમાણે છે– પ્રીતિ અનુષ્ઠાનની અપે. ૧૨૨ ધો. ૧૪ ભા. ૧, ઘો. ૧૫ ગા. ૮-૯
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬]
૨૭ વેગ અષ્ટક
ક્ષાએ ભક્તિ અનુષ્ઠાનમાં આલંબનના વિષય પ્રત્યે આદરભાવ અધિક હોય, અને આદર અધિક હેવાના. કારણે વિશુદ્ધિ વધારે હોય. જેમ કે–પત્ની અને માતા એ બંનેની ભેજનાદિ દ્વારા પાલન-પોષણની કિયા એક સરખી હોવા છતાં બંને પ્રત્યે ભાવમાં અંતર હોય છે. પત્ની પ્રત્યે પ્રીતિનો અને માતા પ્રત્યે ભકિતને ભાવ હોય છે, પત્નીના પાલનની કિયાની અપેક્ષાએ માતાના પાલનની ક્રિયામાં ચેકકસાઈ કાળજી વગેરે દ્વારા વિશેષ વિશુદ્ધિ હોય છે. આ રીતે અંતરના ભાવ અને ક્રિયાની વિશદ્ધિના. ભેદથી એક જ અનુષ્ઠાનના પ્રીતિ અને ભક્તિ એવા. બે ભેદ છે.
સઘળી ધર્મક્રિયાઓમાં શાસ્ત્રને લક્ષ્યમાં રાખીને સાધુઓની ઉચિત પ્રવૃત્તિ વચન અનુષ્ઠાન છે. વચન અનુષ્ઠાનના અતિશય અભ્યાસથી શાસ્ત્રના.
સ્મરણ વિના ચંદનગંધની જેમ સહજ ભાવે થતી પ્રવૃત્તિ અસંગ અનુષ્ઠાન છે.
વચન–અસંગ અનુષ્ઠાનમાં ભેદ – વચન અનુછાનમાં દરેક ઉચિત પ્રવૃત્તિ શાસ્ત્રમાં આમ વર્તવાની આજ્ઞા છે એમ શાસ્ત્રને યાદ કરીને થાય છે. અસંગાનુષ્ઠાનમાં દરેક ઉચિત પ્રવૃત્તિ શાસ્ત્રને યાદ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ વેગ અષ્ટક
[૧૯૭
કર્યા વિના જ સહજ ભાવે થાય છે. અસંગ અનુકાનમાં સંસ્કાર એટલા બધા દઢ થઈ ગયા હોય છે કે પ્રવૃત્તિ કરતી વખતે શાસ્ત્રસ્મરણની જરૂર જ રહેતી નથી. જેમ પ્રારંભમાં ચકને ફેરવવા દંડની પ્રેરણાની જરૂર રહે છે, ભ્રમણને વેગ વધી ગયા પછી દંડની પ્રેરણું વિના પણ સંસ્કારથી જ તે ફરે છે, તેમ પ્રસ્તુતમાં પ્રારંભમાં ઉચિત પ્રવૃત્તિ માટે શાસ્ત્રપ્રેરણાની આવશ્યકતા રહે છે. શાસ્ત્રપ્રેરણાથી પ્રવૃત્તિને બહુ અભ્યાસ થઈ ગયા પછી આત્મામાં એ પ્રવૃત્તિના સંસ્કાર અતિશય દઢ થઈ જવાથી, જેમ ચંદનમાં સુગંધ સ્વાભાવિક હોય છે તેમ, સહજપણે પ્રવૃત્તિ થયા કરે છે. જિનકલ્પી આદિ વિશિષ્ટ સાધુને અસંગ અનુષ્ઠાન હેય છે.
પહેલીબીજી ગાથામાં બતાવેલા સ્થાનાદિ ૨૦ ભેદના પ્રત્યેકના પ્રીતિ આદિ ચાર ચાર ભેદ કહેવાથી યેાગના કુલ (૨૦૪૪s) ૮૦ ભેદ થયા.૨૩
स्थानाद्ययोगिनस्तीर्थो-च्छेदाद्यालम्बनादपि । सूत्रदाने महादोष, इत्याचार्याः प्रचक्षते ॥८॥
(૮) સ્થા.–સ્થાનાદિ વેગથી (સર્વથા) રહિતને તી. – ગમે તેવાને પણ સૂત્ર ન ભણાવવામાં આવે તે ૧૨૩ છે. ૧૦ ગા. ૨થી૯, અ. ઉ. અ. ૩ ગા. ૪૧
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮]
૨૮ નિયાગ અષ્ટક
તીર્થને ઉશ્કેદ થાય ઈત્યાદિ આલંબનથી પણ સુ. –ચત્યવંદનાદિ સૂત્ર શિખવવામાં મ. - મોટો દેશ છે. કૃતિ – એમ સા.– શ્રીહરિભદ્રસૂરિ વગેરે આચાર્યો છ– કહે છે.
(૮) જેવા તેવાને પણ સૂત્ર ન ભણાવવામાં આવે તે તીર્થને ઉછેદ થાય ઇત્યાદિ કારણે પણ સ્થાનાદિ વેગથી સર્વથા રહિતને ચૈત્યવંદનાદિ સૂત્ર ભણાવવામાં સૂત્રની આશાતના રૂપ મહાદેષ છે એમ પૂજ્ય શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજ વગેરે આચાર્યો કહે છે. ૧૨YA
સાથ નિયામ ૨૮
यः कर्म हुतवान् दीप्ते, ब्रह्माग्नौ ध्यानधाय्यया । स निश्चितेन यागेन, नियागप्रतिपत्तिमान् ॥१॥
(૧) :– જેણે તે – પ્રદીપ્ત કરેલા . – બ્રહ્મ -જ્ઞાનમય આત્મા) રૂપ અનિમાં થા.– ધ્યાન રૂપ વેદની
ચા (મંત્રથી વર્ષ – કર્મને ફુ. – હેમ્યાં છે, – તે મુનિ નિ. – નિર્ધારિત–ભાવ ચી. – યાગથી નિ. -(નિયાની પ્રતિપત્તિ-પ્રાપ્તિઃ વારે ઘા – નિયાપ્રતિપત્તિ, ગયાતીતિ નિચા પ્રતિપત્તિમાન) નિયાગને પામેલા છે.
(૧) જેણે પ્રદીપ્ત જ્ઞાનમય આત્મા રૂપ અગ્નિમાં ૧૨૪A અ. સા. ગા. ૩૦૧-૩૦૨, લ. વિ. પ્રારંભમાં
ચીત્યવંદનના અધિકારીનું વર્ણન.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ નિયાગ અષ્ટક
[ ૧૯૯
ધ્યાન રૂપ ધાગ્યાથી જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મોના હામ કર્યાં છે તે મુનિ ભાવયાગથી નિયાગને પામ્યા છે. निश्चितो ચા:-નિયા: નિશ્ચિત યાગ તે નિયાગ, નિશ્ચિત એટલે નિર્ધારિત નિશ્ચય કરેલું. પ્રસ્તુતમાં ભાવયાગ નિશ્ચિત-નિર્ધારિત છે. અર્થાત્ જેમાં પશુવધ થાય છે તે યાગ-યજ્ઞ નિર્ધારિત નથી, કર્મીને ખાળવા રૂપ ભાવયાગ નિર્ધારિત છે. પશુવધ વગેરે રૂપ યાગ દ્રવ્યયાગ છે. કને ખાળવા રૂપ યાગ ભાવયાગ છે. દ્રવ્યયાગ યજ્ઞ છે અને ભાવયાગ નિયાગ છે. ધ્યાનથી બ્રહ્મમાં જ્ઞાનમય આત્મામાં કર્માં ખપી જાય છે. આથી અહીં કહ્યું કે—જેણે પ્રદીપ્ત બ્રહ્મ રૂપ અગ્નિમાં ધ્યાન રૂપ ધાગ્યાથી ૧૨૪B ધામ્યા એટલે સામધેની ઋચા (–મંત્ર વિશેષ). આ ચાના પાòપૂર્વક યજ્ઞમાં સમિધ્ (વિશિષ્ટ પ્રકારનું કાષ્ઠ) નાખવામાં આવે છે.
........
=
पापध्वसिनि निष्कामे, ज्ञानयज्ञे रतो भव ! | સાવધૈ: વર્મયજ્ઞ: વિજ, મૂતિષ્ઠામનયાવિહૈઃ ? રા (૨) વા. – પાપને નાશ કરનાર (અને) નિ. – કામના રહિત જ્ઞા. જ્ઞાન રૂપ યજ્ઞમાં રતઃ • આસક્ત સવ – થા. મૈં. – સુખની ઇચ્છાથી આ. – મલિન ક્ષા. – પાપસહિત .ક રૂપ યજ્ઞાથી વિમ્ – શું ( પ્રયાજન છે ) ?
--
૧૨૪B ઉત્તરા. અ. ૧૨ ગા. ૪થી૪૪
-
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦ ]
૨૮ નિયાગ અષ્ટક
(૨) મહાનુભાવ ! પાપને નાશ કરનાર નિષ્કામ જ્ઞાનરૂપ યજ્ઞમાં આસક્ત થા. ભૌતિક સુખની ઇચ્છાથી મલિન અને પાપયુક્ત તિક્ટોમાદિ કર્મયનું શું કામ છે ? મુતિમઃ પશુમાસમેત વગેરે શ્રુતિના આધારે તિક્ટોમ વગેરે યજ્ઞો સકામ છે. વેરાવામિનશુદ્ધ, યજ્ઞપિ યોજનઃ | बह्मयज्ञ इतीच्छन्तः, श्येनयाग त्यजन्ति किम् ॥३॥
(૩) રે. –વેદમાં કહેલ હેવાથી મ. – મનની શુદ્ધિ દ્વારા .– કર્મયજ્ઞ પણ યો– જ્ઞાનગીને ત્ર. - બ્રહ્મયજ્ઞ રૂપ છે ત –એમ રૂ.– ઈચ્છતા–માનતા (વેદાનુયાયીઓ) .ચેનયજ્ઞને f– કેમ ચ. – છેડે છે?
(૩) કર્મયજ્ઞ વેદોક્ત–વેદવિહિત હોવાના કારણે તેનાથી મનની શુદ્ધિ થતી હોવાથી જ્ઞાનગીને કર્મયજ્ઞ પણ બ્રહ્મયજ્ઞ થાય છે એમ માનનારા (કેટલાક વેદાનુયાયીઓ) ચેનયાગને કેમ ત્યાગ
બીજી ગાથામાં કર્મયજ્ઞ સાવદ્ય અને સકામ છે એમ કહ્યું છે. આ વિષયમાં વેદાંતીઓ જવાબ આપતાં કહે છે કે કર્મયજ્ઞ સાવદ્ય અને સકામ જ છે એ એકાંત નિયમ નથી. ઈહલૌકિક-પારલૌકિક
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ નિયામ અષ્ટક
[૨૦૧
ફળની આશાથી યજ્ઞ કરનારા અજ્ઞાની જીવો માટે ભલે કર્મયજ્ઞ સાવદ્ય અને સકામ હોય, પણ જ્ઞાન
ગીઓ માટે કર્મયજ્ઞ સાવદ્ય નથી અને સકામ પણ નથી, કેતુ બ્રહ્મયજ્ઞ–જ્ઞાનયજ્ઞ છે. કારણ કે જે ચિત્તની શુદ્ધિ કરે તે બ્રહ્મયજ્ઞ–જ્ઞાનયજ્ઞ. જ્ઞાનયેગીને આત્માનું જ્ઞાન થયું હોવાથી કર્મયજ્ઞમાં સ્વર્ગફળનો સંકલ્પ હોતો નથી. તથા તે પશુ વગેરેને દ્વેષપૂર્વક મારવા માટે નહિ, કિંતુ વેદવિહિત છે માટે કર્મયજ્ઞ કરે છે. આથી તેને કર્મયજ્ઞમાં હિંસાનું પાપ પણ લાગતું નથી. પશુ વગેરેને દ્વેષપૂર્વક મારવાની બુદ્ધિએ મારવાથી હિંસા થાય. ૨૫ આ પ્રમાણે જ્ઞાનગીને કર્મયજ્ઞમાં ફળસંક૯૫ને અને હિંસકબુદ્ધિને અભાવ હોવાથી તથા વેદવિહિત છે માટે કતવ્ય છે એ શુભ આશય હોવાથી ચિત્તશુદ્ધિ થાય છે. વેદાનુયાયીએની આવી દલીલને લક્ષ્યમાં રાખીને ગ્રંથકાર મહાત્માએ આ કલાકમાં તેમને પ્રત્યુત્તર આપે છે. [વનસ્વાર્ મન:શુઢવા=] વેદવિહિત હોવાથી કર્તવ્ય છે એવી બુદ્ધિથી ચિત્તની શુદ્ધિ થતી હોવાથી (યોનિ =) ગીને (કર્મયાંs ત્રહ્મયજ્ઞ =) કર્મયજ્ઞ
૧૨૫
પૂર્વ
બાળિવથ a fહેલા (મીમાંસાસૂત્ર ૧/૧/૨)
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨]
૨૮ નિયાગ અષ્ટક
પણ બ્રહ્મયજ્ઞ-જ્ઞાનયજ્ઞ અને છે (ફીઇન્ત:=) એમ માનનારા ચેનયાનું ત્યન્તિ વિમ્ =) Åનયાગ કેમ કરતા નથી ? ક્યેનયાગ પણ વેદવિહિત છે. •ચેનેનામિચરણ્ યને” જેણે શત્રુવધ કરવા હોય તેણે સ્પેનયજ્ઞ કરવા એમ વેદ્યમાં કહ્યુ` છે. હવે જો Àનયાગથી ચિત્તશુદ્ધિ થતી ન હોય તે અગ્નિહોત્રાઢિ યોથી પણ ચિત્તશુદ્ધિ ન થાય, કારણ કે અગ્નિહાવાઢિ યજ્ઞોમાં અને ચેનયજ્ઞમાં હિંસાની દૃષ્ટિએ કાઈ તફાવત નથી. આથી એ નક્કી થયું કે જેમ Àનયાગથી ચિત્તશુદ્ધિ થતી નથી, તેમ અગ્નિહેાત્રાદિ યજ્ઞાથી પણ ચિત્તશુદ્ધિ થતી નથી. માટે અગ્નિહેાત્રાદિ કયજ્ઞ ત્યાજ્ય છે.
ब्रह्मयज्ञः परं कर्म, गृहस्थस्याधिकारिणः । पूजादि वीतरागस्य, ज्ञानमेव तु योगिनः ॥ ४॥
(૪) . – અધિકારી–ચેાગ્ય હૈં. – ગૃહસ્થને ` કેવળ વી. – વીતરાગની રૃ. – પૂજા વગેરે વમ – ક્રિયા ત્ર. – બ્રહ્મયજ્ઞ છે, યો. – યાગીને તુ – તે જ્ઞાનમેય – જ્ઞાન જ (ત્રયજ્ઞ— બ્રહ્મયજ્ઞ છે.)
(૪) ન્યાયસંપન્નવૈભવ વગેરે ગુણાથી ચેાગ્ય ગૃહસ્થને કૈવલ વીતરાગની પૂજા વગેરે સ્વરૂપથી સાદ્ય અનુષ્ઠાન બ્રહ્મયજ્ઞ છે. યાગીને સવ
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ નિયાગ અષ્ટક
[૨૦૩
' ઉપાધિથી રહિત શુદ્ધ જ્ઞાન જ બ્રહ્મયજ્ઞ છે.
भिन्नोद्देशेन विहित, कर्म कर्मक्षयाक्षमम् । क्लप्तभिन्नाधिकार च, पुढेष्टयादिवदिष्यताम् ॥५॥
(૫) મિ. –મોક્ષ સિવાય બીજા ઉદેશથી વિદિતં – (શાસ્ત્રમાં) કહેલું ૨ – અને -કલ્પેલ છે ભિન્ન અધિકાર જેને એવું કર્મ – અનુષ્ઠાન . – પુત્રપ્રાપ્તિ માટે વેદશાસ્ત્રમાં વિહિત યા વગેરેની જેમ – કર્મને ક્ષય કરવામાં અસમર્થ રૂ.– ઇ –માનો.
(૫) ત્રીજી ગાથામાં જ્ઞાનગીને વેદવિહિત હેવાથી ર્તવ્યબુદ્ધિથી (પશુઓ પ્રત્યે દ્વેષ વિના, થતા કર્મયજ્ઞથી ચિત્તશુદ્ધિ થતી હોવાથી કર્મયજ્ઞ પણું બ્રહ્મયજ્ઞ બને છે એવું વેદાનુયાયીઓ માને છે એમ પૂર્વપક્ષ રૂપે જણાવ્યું છે. તેનું આ કલેકમાં ખંડન કરવામાં આવ્યું છે. એટલે કે જ્ઞાનગીને કર્મયજ્ઞ બ્રહ્મયજ્ઞ રૂપ બને નહિ એમ સિદ્ધ કર્યું
છે. તેમાં બે હેતુ આપ્યા છે. તેમાં પહેલે હેતુ મિશન વિદિત વાર્મ રક્ષાક્ષમK એ છે, અને બીજે હેતુ વસ્તૃતમિનાધિવાર (વર્મલયાલમમ) એ છે. આ બે હેતુના સમર્થનમાં પુત્રેષ્ટિયજ્ઞનું દષ્ટાંત આપ્યું છે.
જ્ઞાનગીને પણ કર્મયજ્ઞ બ્રહ્મયજ્ઞ રૂપ બની
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪] ૨૮ નિયાગ અષ્ટક શકે નહિ. કારણ કે મિત્રનો શેના મોક્ષના ઉદ્દેશ સિવાય સાંસારિક સુખપ્રાપ્તિ આદિ ઉદ્દેશથી વિહિત અનુષ્ઠાન કર્મક્ષય કરવા માટે અસમર્થ છે. વેદમાં અગ્નિહોત્રાદિ બધા યજ્ઞો સાંસારિક સુખપ્રાપ્તિ આદિ ઉદ્દેશથી વિહિત છે, તેમાં મોક્ષને ઉદેશ છે જ નહિ. આથી તે અનુષ્ઠાનથી જ્ઞાનને પણ કર્મ ક્ષય થાય નહિ. જેનાથી કર્મક્ષય ન થાય તે અનુષ્ઠાન ચિત્તશુદ્ધિનું કારણ ન બનતું હોવાથી બ્રહ્મયજ્ઞ રૂપ બની શકે જ નહિ. હવે બીજી વાત. જેનો અધિકાર ભિન્ન કપેલે છે, અર્થાત્ જેના અધિકારી ભિન્ન છે એવું અનુષ્ઠાન કર્મક્ષય કરવા અસમર્થ છે. જેમ કે, ગીને અનુષ્ઠાન ભિન્ન છે, અને ગૃહસ્થને ગ્ય અનુષ્ઠાન ભિન્ન છે. ગીને અને ગૃહસ્થને પિતાની યોગ્યતા મુજબ ભિન્ન ભિન્ન અનુષ્ઠાનને અધિકાર છે. આથી જે યેગી ગૃહસ્થને યોગ્ય (જિનપૂજાદિ) અનુષ્ઠાન કરે અને ગૃહસ્થ ગીને (ભિક્ષાથી નિર્વાહ વગેરે) અનુષ્ઠાન કરે તે તે કર્મક્ષય કરવા માટે અસમર્થ છે. પ્રસ્તુતમાં યોગીને કર્મયને અધિકાર છે જ નહિ. આથી જ્ઞાનગીથી કર્મયજ્ઞ કરી શકાય જ નહિ. છતાં કરે તો તેનાથી કર્મ ક્ષય ન થાય.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ નિયાગ અષ્ટક
[૨૦૫
વેદમાં પુત્રેષ્ટિ યજ્ઞનું વિધાન છે. પુત્રેષ્ટિ યજ્ઞ સંતાનપ્રાપ્તિના ઉદ્દેશથી વિહિત છે, તથા ગ્રહસ્થને માટે વિહિત છે. અહી શ્વવર્ષીય પુત્રેષ્ટિ પ્રથમ રેટૂ–પૃહસ્થ પ્રથમ પાંચ વર્ષ સુધી પુત્રેષ્ટિ યજ્ઞ કરે. આમ પુત્રેષ્ટિ યજ્ઞ મેક્ષ સિવાય ભિન્ન ઉદેશથી વિહિત હોવાથી તથા જ્ઞાનગીને તેમાં અધિકાર ન હોવાથી જ્ઞાનયોગી પુત્રેષ્ટિ યજ્ઞ કરે તે તેનાથી કર્મક્ષય ન થાય અને એથી તે બ્રહ્મયજ્ઞ રૂપ ન બને. આ વાત તો તમારે (વેદાનુયાયીઓને) પણ માન્ય છે. આથી જ અમે કહીએ છીએ કે જ્ઞાનગીને પણ કર્મયજ્ઞ બ્રહ્મયજ્ઞ રૂપ બની શકે નહિ.
વ્રાર્ધમપિ બ્રહ્મ-જ્ઞાતિમવાધનમ્ | ब्रह्माग्नौ कर्मणो युक्तं, स्वकृतत्वस्मये हुते ॥६॥
(૬) .– બ્રહ્મયજ્ઞમાં અંતર્ભાવનું સાધન ત્ર.- બ્રહ્મને –પરમાત્માને અર્પણ કરવું એ અપ – પણ .-પિતાના કર્તાપણુંના ભાવ રૂપ અહંકાર દુતે – હોમાયે છતે (અર્થાત અહંકારનો ત્યાગ કરીને) વ્ર.– બ્રહ્મ રૂપ અગ્નિમાં જર્મન – કર્મનું (અર્પણ કરવું) યુ – યુક્ત છે.
(૬) પૂર્વપક્ષ – અમે જે કઈ અનુષ્ઠાન કરીએ છીએ તેમાં મેં કર્યું એવા ભાવ રૂપ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬ ]
૨૮ નિયાગ અષ્ટક
અહંકારને ત્યાગ કરીને બ્રહ્મને–પરમાત્માને અર્પણ કરી દઈએ છીએ. આથી દરેક અનુષ્ઠાનમાં આ કાર્ય પરમાત્માએ કર્યું છે, મેં નથી કર્યું એવી બુદ્ધિ રહે છે. બ્રહ્માર્પણ કરવાથી આવી બુદ્ધિ રહેતી હોવાથી બ્રહ્માર્પણ બ્રહ્મયજ્ઞના અંતર્ભાવનું કારણ છે, એટલે કે પ્રેહ્માર્પણથી કર્મયજ્ઞને બ્રહ્મયજ્ઞમાં અંતર્ભાવ ( સમાવેશ) થઈ જાય છે. આથી જ્ઞાનયજ્ઞની જેમ કર્મયજ્ઞથી પણ આધ્યાત્મિક ભાવ રૂપ ફળ મળે છે.
ઉક્ત પૂર્વપક્ષનું આ ગાળામાં સમાધાન કરવામાં આવ્યું છે. બ્રહ્મયજ્ઞના અંતર્ભાવનું સાધન –કારણ બ્રહ્માર્પણ પણ યુક્ત છે. પણ કેવી રીતે? તમે જેવી રીતે બ્રહ્માર્પણ કરે છે તેવી રીતે નહિ! કિંતુ, (49તવમ દુતે=) પિતાના ર્તાપણના ભાવ રૂપ અહંકારને હામ થયે છતે જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મને (બ્રહ્માનૌક) જ્ઞાન રૂપ અગ્નિમાં હેમ કરવા રૂપ બ્રહ્માર્પણ યુક્ત છે. અર્થાત્ અહંકારને ત્યાગ કરીને જ્ઞાન રૂપ અગ્નિમાં જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મોને નાખવા જોઈએ. આ જ ઉત્તમ બ્રહ્માર્પણ છે. પિતે કરેલા અનુષ્ઠાનનું–કર્મનું ફળ પરમાત્માને અર્પણ કરવું, અને કાર્ય પિતે
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ નિયાગ અષ્ટક
[૨૦૭
કર્યું" હાવા છતાં ઈશ્વરે કર્યું છે, મેં નથી કર્યું" એમ માનવું એ તેા નરી અજ્ઞાનતા જ છે.
ब्रह्मण्यपित सर्वस्वो, ब्रह्मदृग् ब्रह्मसाधनः । ब्रह्मणा जुहृदब्रह्म ब्रह्मणि ब्रह्मगुप्तिमान् ||७|| બ્રહ્માષ્ટયનનિષ્ઠાવાન, બ્રહ્મસમાહિત:। ब्राह्मणो लिप्यते नाघै - नियागप्रतिपत्तिमान् ॥८॥
--
-
(૭-૮) ૬. અર્પિત.-બ્રહ્મમાં જેણે પોતાનું બધું અણુ કયુ" છે, ત્રા – બ્રહ્મમાં જ દૃષ્ટિ છે જેની એવા, ત્રાसाधन: બ્રહ્મ રૂપ જ્ઞાન સાધન છે જેનું એવા, વાળા ઉપયાગ રૂપ બ્રહ્મથી નળિ – બ્રહ્મમાં અન્નદ્મ-અજ્ઞાનને ૩. – હેામતા, ક્ષત્રુપ્તિમાન – બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિવાળા, (૮) મમાध्ययन. બ્રહ્મ અધ્યયનની નિષ્ઠાવાળા, ૧. – પરબ્રહ્મમાં સમાધિવાળા, નિ. – ભાવયનને સ્વીકારનાર શ્રાદ્ઘળઃ – નિત્ર"થ થૈઃ – પાપાથી ૬ જિ. – લેપાતા નથી.
-
>
-
-
(!9–૮) જેણે બ્રહ્મમાં પોતાનુ અધુ અણુ કર્યું. છે, અર્થાત્ જેણે ક્ષાયેાપશમિક ભાવાને આત્મમાં સ્થાપન૧૨૬ કર્યા છે, જેની આત્મામાં જ દૃષ્ટિ છે, જેનું બ્રહ્મરૂપ જ્ઞાન સાધન છે, અર્થાત્ જે જ્ઞાનથી જુએ છે—પ્રવૃત્તિ કરે છે, ઉપયાગ રૂપ બ્રહ્મ વડે આધાર રૂપ બ્રહ્મમાં અજ્ઞાન રૂપ અબ્રહ્મને હેામતા, ૧૨૬ ક્ષાયેાપમિક ભાવાના આત્મા માટે જ ઉપયોગ કરે છે એ ભાવ છે.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮ ]
૨૯ ભાવપૂજા અષ્ટક
બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરનાર, (૮) આચાર’ગના ૧૨૭ પ્રથમ શ્રુત સ્કંધના નવ અધ્યયનામાં પ્રતિપાદિત આચારોની પરિણતિવાળા, પરબ્રહ્મમાં સમાધિવાળા, અર્થાત્ પરમાત્મામાં એકતાની પરિણતિવાળે, અને ભાવયજ્ઞને સ્વીકાર કરનાર સાધુ પાપથી લેપાતા નથી.
अथ भावपूजाष्टकम् ॥२९॥
दयाम्भसा कृतस्नानः, संतोषशुभवरूभृत् । विवेकतिलकभ्राजी, भावनापावनाशयः ॥ १ ॥ भक्तिश्रद्धानघुसृणोन्मिश्रपाटीरजद्रवैः । नवब्रह्माङ्गतो देव शुद्धमात्मानमर्चय ॥ २ ॥
-
(૧-૨) ૩. .—યા રૂપ જળથી કર્યુ” છે. સ્નાન જેણે એવા, સં. – સતાપરૂપ ઉજ્જ્વળ વસ્ત્રને ધારણ કરનાર, વિ. – વિવેક રૂપ તિલકથી શાભતા, મા. – ભાવનાથી પવિત્ર આશય છે જેના એવા, (૨) મૈં. – ભક્તિ અને શ્રદ્ધા રૂપ ૧૨૭ આચારગ પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના નવ અધ્યયને બ્રહ્મચના અને આચારાના પાલન માટે કહેલા હોવાથી બ્રહ્મચય' અધ્યયન છે. (નિશીથસૂત્ર પીકિા પ્રથમ ગાથાની ચૂર્ણિ`). વ્યાકરણના નિયમ પ્રમાણે બ્રહ્મચય'નુ બ્રહ્મ થવાથી બ્રહ્મના બ્રહ્મચર્યના અધ્યયનેાની નિષ્ઠાવાળા=પરિણતિવાળા એવા અથ થાય.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯ ભાવપૂજા અષ્ટક
[૨૦૯
કેશરમિશ્રિત ચંદન રસથી . – નવ પ્રકારના બ્રહ્મચર્ય રૂપ નવ અંગે રુદ્ધ મા. – શુદ્ધ આત્મા રૂ૫ રેવં - દેવને મ. – પૂજ.
(૧-૨) મહાનુભાવ ! દયા રૂપ જળથી સ્નાન કરીને, સંતોષ રૂપ શુભ વસ્ત્રો પહેરીને, વિવેક રૂપ તિલક કરીને અને ભાવનાથી પવિત્ર આશયવાળે બનીને ભક્તિ-શ્રદ્ધા રૂપ કેશર મિશ્રિત ચંદન રસથી નવપ્રકારના બ્રહ્મચર્ય રૂપ નવ અંગે શુદ્ધ આત્મા રૂપ દેવની પૂજા કર.
ક્ષમાપુપત્ર ધર્મ-યુમક્ષમદશં તથા ! ध्यानाभरणसार च, तदङ्गे विनिवेशय ॥३॥
(૩) તથા – તથા ત.– તે શુદ્ધ આત્માના અંગે લ ક્ષમા રૂપ પુષ્પની માળા, ધ.– નિશ્ચય અને વ્યવહાર ધર્મ રૂ૫ બે વસ્ત્રો, – અને ધ્યા.– ધ્યાન રૂપ શ્રેષ્ઠ અલંકાર વિ.– પહેરાવ.
(૩) શુદ્ધ આત્મા રૂપ દેવના અંગે ક્ષમા રૂપ પુષ્પમાળા, નિશ્ચય અને વ્યવહાર એ બે ધર્મ રૂપ ઉત્તમ વસ્ત્રયુગલ અને ધ્યાન રૂ૫ ઉત્તમ આભૂષણે મનના ભાવથી પહેરાવ. मदस्थानभिदात्यागै-लिखाऽग्रे चाष्टमङ्गलम् ।
शागनो शुभसंकल्प-काकतुण्ड च धूपय ॥४॥ ૧૪
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦ ]
૨૯ ભાવપૂજા અષ્ટક
(૪) ૨તથા મ – આત્મા આગળ મ. – મદસ્થાનના ભેદના ત્યાગથી . – સ્વસ્તિકાદિ આઠ મંગલ äિ – આળેખ. ૧ – અને જ્ઞા.– જ્ઞાન રૂ૫ અગ્નિમાં શુ – શુભ સંકલ્પ રૂપ કૃષ્ણાગરુને ધૂ. – ધૂપ.
(૪) એ દેવની આગળ આઠમદના ત્યાગ રૂપ અષ્ટમંગલનું આલેખન કર, જ્ઞાન રૂપ અગ્નિમાં શુભ સંકલ્પ રૂપ કૃષ્ણાગને ધૂપ કર.
અહીં ધૂપપૂજાથી શુભ સંકલ્પ જ્ઞાનાગિનમાં , બળી જવાથી શુદ્ધ ઉપગ રૂપ નિર્વિકલ્પસમાધિ પૂજા થઈ. સાધુને અશુભ સંકલ્પને ત્યાગ થઈ ગયે છે અને ધૂપપૂજાથી શુભસંકલન પણ ત્યાગ થયો. આથી નિર્વિકલ્પ સમાધિ દશા પ્રગટી.
प्राग्धर्मलवणोत्तारं, धर्मसंन्यासवह्निना । कुर्वन् पूरय सामर्थ्य-राजन्नीराजनाविधिम् ॥५॥
(૫) ઘ. – ધર્મસંન્યાસ રૂપ અગ્નિથી પ્રા. કું-પૂર્વના લાયોપથમિક ધર્મ રૂ૫ લવણનો ઉતાર કરતો (-લવણ ઉતારતો) સી.– સામર્થ્ય યોગ રૂપ શેભાયમાન (નીરાગના-) આરતિની વિધિ પૂ. – પૂર્ણ કર.
(૫) એ દેવની સમક્ષ ધર્મસંન્યાસ રૂપ અગ્નિથી ઔદયિક અને ક્ષાપશમિક ધર્મ રૂપ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯ ભાવપૂજા અષ્ટક
[૨૧૧
લવણ ઉતારીને ૧૨ સામગ રૂપ શોભતી આરતિની વિધિ પૂરી કર. स्फुरन्मङ्गलदीपं च, स्थापयानुभवं पुरः । योगनृत्यपरस्तौर्य-त्रिकसंयमवान् भव ॥६॥
(૬) પુર – આત્મા આગળ સ. – અનુભવ રૂ૫ - ઝગમગત મંગલ દીવો થા. – મૂક. ચો. – સંયમયેાગ રૂપ નાટ્યપૂજામાં તત્પર (થઈને) ત. – ગીત, નૃત્ય અને વાજિંત્ર એ ત્રણના સહયોગ જેવા સંયમવાળો ભવ – થા.
(૬) એ દેવની આગળ ૧૨અનુભવ રૂપ ઝળહળતા મંગલદીપની સ્થાપના કર. સંયમયોગ રૂપ નૃત્યમાં તત્પર બનીને ગીત, નૃત્ય અને વાજિંત્રની એક્તા જેવા સંયમવાળે થા.
ત્રયમેવત્ર સંયમ (પા.. પા. ૩ સૂ. ૪) એક વિષયમાં ધારણ, ધ્યાન અને સમાધિ એ ત્રણનો સહ૧૨૮ સામર્થગના ધર્મસંન્યાસ અને યોગસંન્યાસ એમ
બે ભેદ છે. તેમાં ધર્મસંન્યાસનો ઉલ્લેખ આ શ્લોકના પૂર્વાર્ધમાં કર્યો છે. આથી અહીં સામર્થગથી ચગસંન્યાસ રૂપ સામર્થ્યોગ સમજ. પ્રસ્તુત ગ્રંથના આઠમા અષ્ટકમાં સામર્થ્યાગનું વર્ણન આવી
ગયું છે. ૧૨૯ અનુભવનું સ્વરૂપ આ ગ્રંથમાં અનુભવ અષ્ટમાં
આવી ગયું છે.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨]
૨૯ ભાવપૂજા અષ્ટક
યોગ સંયમ ૧૩°છે. અહીં ગીત-નૃત્ય–વાજિંત્ર એ. ત્રણના સ્થાને ધારણા-ધ્યાન–સમાધિની ઘટના છે. ગીત, નૃત્ય અને વાજિંત્રની એક્તા જેવા સંયમવાળો થા એટલે એક વિષયમાં (પરમાત્મામાં) ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિવાળે થા. અર્થાત્ નિર્વિકલ્પ સમાધિદશા પ્રાપ્ત કર. ગીત, નૃત્ય અને વાજિંત્ર એ ત્રણને એક સાથે વેગ એ તૌત્રિ કહેવાય છે. उल्लसन्मनसः सत्य-घण्टां वादयतस्तव । भावपूजारतस्येत्थं, करकोडे महोदयः ॥७॥
(૭) ૩. – ઉલ્લસિત મનવાળા ૩. વી.– સત્યરૂપ ઘંટ વગાડતા રૂલ્ય – આ પ્રમાણે મા – ભાવપૂજામાં લીન થયેલા તવ – તને મ.–મોક્ષ – હથેળીમાં છે.
(૭) આ પ્રમાણે મનના ઉલ્લાસથી ભાવપૂજામાં લીન અને સત્ય રૂપ ઘંટને વગાડતા તને મેક્ષ હથેળીમાં છે. द्रव्यपूजोचिता भेदो-पासना गृहमेधिनाम् । भावपूजा तु साधूना-मभेदोपासनात्मिका ॥८॥
(૮) . – ગૃહસ્થને મે.– ભેદપૂર્વક ઉપાસના રૂપ પ્ર.– દ્રવ્યપૂજા વિતા –ગ્ય છે. – અભેદ ઉપાસના રૂપ મા.– ભાવપૂજા તુ-તે સી. – સાધુઓને (યોગ્ય છે.) ૧૩૦ ગદર્શનમાં એક વિષયમાં ધારણાદિ ત્રણના સહન
યોગની સંયમ સંજ્ઞા છે.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ ધ્યાન અષ્ટક
[૨૧૩
(૮) ગૃહસ્થોને ભેદોપાસના રૂપ દ્રવ્યપૂજા ઉચિત છે–ગ્ય છે અને સાધુઓને અભેદોપાસના રૂપ ભાવપૂજા ઉચિત છે.
પ્રભુ સેવ્ય છે, હું તેમને સેવક છું એમ સેવ્ય–સેવકના ભેદપૂર્વક થતી દ્રવ્ય ઉપાસના=સેવા એ ભેદોપાસના છે અને પરમાત્મા સાથે આત્માની એકતાથી=અભેદ બુદ્ધિથી થતી ભાવસેવા એ અભેદોપાસના છે.
૩થ થનાષ્ટકમ્ રૂા.
ध्याता ध्येयं तथा ध्यानं, त्रयं यस्यैकतां गतम् । मुनेरनन्यचित्तस्य, तस्य दुःखं न विद्यते ॥१॥
(૧) ચર્ચ – જેને ધ્યાતા –ધ્યાન કરનાર, યે – ધ્યાન કરવા યોગ્ય, તથા – અને ધ્યાનં – ધ્યાન ત્રયં – એ ત્રણ 9.– એકપણાને જીત – પામેલ છે, એ. –જેનું ચિત્ત અન્ય સ્થળે નથી એવા સર્ચ મુને – તે મુનિને ટુર્વ – દુઃખ ન વિ. – નથી.
(૧) ધ્યાન કરનાર, ધ્યાન કરવા ગ્ય વિષય અને ધ્યાન એ ત્રણની એકતાને પામેલા અને આત્મસ્વરૂપમાં એકચિત્ત બનેલા મુનિને દુઃખ નથી.
તાત્તારમા ચતુ, તમામ પ્રવર્તિતઃ | ध्यानं चैकाग्रयसंवित्तिः, समापत्तिस्तदेकता ॥२॥
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪]
વ. – પરમાત્મા .
(૨) ધ્યાતા ધ્યેય – ધ્યાન કરવા યોગ્ય તુ – તે કહેલ છે. ચ-અને ધ્યાન – ધ્યાન . – એકાગ્રતાની બુદ્ધિ છે. ત. તે ત્રણેની એકતા એ સ. – સભાપત્તિ છે.
-
-
૩૦ ધ્યાન અષ્ટક
ધ્યાન કરનાર .... – અંતરાત્મા છે.
-
(૨) ધ્યાતા સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા છે. ધ્યેય સિદ્ધ-અરિહંત ભગવાન છે. વિજાતીય ૩૧ જ્ઞાનના અંતર રહિત સજાતીય જ્ઞાનની ધારા રૂપ ધ્યાન છે. તે ત્રણની એકતા એ સમાપત્તિ છે.
मणाविव प्रतिच्छाया, समापत्तिः परात्मनः । क्षीणवृत्तौ भवेद् ध्याना-दन्तरात्मनि निर्मले ||३||
---
-
B
(૩) મળૌ ચ – મણિની જેમ ક્ષી. – ક્ષય પામી છે ધનમલ રૂપ વૃત્તિ જેની એવા નિ. – નિર્મ્યૂલ . – અંતરાત્મામાં ધ્યાાત – ધ્યાનથી પ.-પરમાત્માનું પ્ર. – પ્રતિબિં મ. – હાય–પડે એ સ. – સમાપત્તિ ( કહી છે. )
(૩) જેવી રીતે નિર્મલ મણિરત્નમાં અન્ય વસ્તુનુ પ્રતિષિંબ પડે છે, તેમ ગાઢ રાગાદિ રૂપ મલિન વૃત્તિએ ક્ષીણ થઈ જવાથી નિલ અનેલા અંતરાત્મામાં ધ્યાનથી પરમાત્માનુ' પ્રતિબિંબ તે સમાપત્તિ છે.૧૩૨
૧૩૧ પા. યા. પા. ૩ સૂ. ૨
૧૩૨ યા. સ. ગા. ૬૪, પા. ચે।. પા. ૧ રૂ. ૪૧
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ ધ્યાન અષ્ટક
[૨૧૫
आपत्तिश्च तत; पुण्य-तीर्थकृत्कर्मबन्धतः । तद्भावाभिमुखत्वेन, संपत्तिश्च क्रमाद् भवेत् ॥४॥
| (૪) તતઃ – તે સમાપત્તિથી પુ.– પુણ્ય પ્રકૃતિ રૂપ તીર્થંકર નામ કર્મના બંધથી સ.– આપત્તિ નામે ફળ થાય, ૨– અને .– તીર્થંકરપણાના અભિમુખપણાથી - અનુક્રમે સં- સંપત્તિ રૂ૫ ફળ મ. – થાય.
(૪) સમાપત્તિથી પુણ્યપ્રકૃતિ રૂપ તીર્થકર નામ કર્મને બંધ થવાથી આપત્તિરૂપ ફલા મળે છે. અને તીર્થકર નામ કર્મનો ઉદય નજીક આવતાં ક્રમશઃ સંપત્તિ રૂપ ફળ થાય છે.
અરિહંત પરમાત્મા જે ભવમાં તીર્થકર થાય તે ભવમાં ચ્યવન કલ્યાણકથી જ ઇંદ્રસ્તુતિ વગેરે અનેક રીતે સંપત્તિની શરૂઆત થાય છે. તીર્થકર : નામ કર્મને વિપાકેદય તો કેવલજ્ઞાન થયા પછી થાય છે. આથી અહીં તમારામિમુનિ એમ કહ્યું. કમશઃ એટલે પ્રથમ ચ્યવન સમયે ઇંદ્રસ્તુતિ વગેરે, પછી જન્મ સમયે દિકુમારિકાઓનું આગમન વગેરે, પછી જન્માભિષેક વગેરે...........એમ ૧૩૩ બાલાવબોધ (ભાષાર્થ)માં આપત્તિનો “આપત્તિ નામનું
ફળ” એ અર્થ કર્યો છે, અને “જિનનામકર્મ બંધ જ આપત્તિ જાણવી” એવો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬]
૩૦ ધ્યાન અષ્ટક
કમશઃ અનેક પ્રકારે સંપત્તિ થાય. અથવા કમશઃ એટલે પ્રથમ સમાપત્તિ થાય, પછી આપત્તિ થાય, પછી સંપત્તિ થાય. इत्थं ध्यानफलाद युक्त, विंशतिस्थानकाद्यपि । कष्टमात्र त्वभव्याना-मपि नो दुर्लभं भवे ॥५॥
(૫) રૂ– આ પ્રમાણે ધ્યા. – ધ્યાનના ફળથી વિં.વિશ સ્થાનક તપ આદિ – પણ યુ – ઘટે છે. . – માત્ર કષ્ટ રૂપ (વીશ સ્થાનક આદિ) તુ – તે .અ ને કવિ – પણ એવે – સંસારમાં ટુ. – દુર્લભ નો નથી.
(૫) પ્રશ્ન – ધ્યાનથી સમાપતિ, આપત્તિ, અને સંપત્તિ એમ ત્રણ ફળ મળે છે. આથી એ એ સિદ્ધ થયું કે વિશસ્થાનક વગેરે તપ વિના પણ ધ્યાનમાત્રથી તીર્થકર નામ કર્મને બંધ થઈ શકે છે. જ્યારે શાસ્ત્રમાં તે વીશ સ્થાનકમાંથી ઓછામાં ઓછા કેઈ પણ એક સ્થાનકની આરાધના વિના તીર્થકર નામ કર્મ ન બંધાય એવું વિધાન છે. આથી અહીં શાસ્ત્રના આવા વિધાન સાથે વિરોધ નહિ આવે ? ઉત્તર-ના. ધ્યાનના ફલથી વીશસ્થાનકની આરાધના વગેરે પણ ઘટે છે. જેમ ધ્યાનથી સમાપત્તિ આદિ ત્રિવિધ ફલની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેમ વીશસ્થાનકની આરાધના વગેરેથી પણ પરંપરાએ ધ્યાનનું ત્રિવિધ ફળ મળે છે.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ ધ્યાન અષ્ટક
[ ૨૧૭
વીશસ્થાનક વગેરે આરાધનાથી રાગાદિ મલિન વૃત્તિઓ ક્ષીણ થતાં આત્મા નિર્મલ બને છે. એથી ધ્યાન કરવાની યોગ્યતા આવે છે. ધ્યાનની યેગ્યતા આવ્યા પછી ધ્યાન થાય. ધ્યાનથી સમાપત્તિ આદિ ત્રિવિધ ફળ મળે. આમ વિશસ્થાનકની આરાધના વગેરે પણ (પરંપરાએ ધ્યાનનું ફળ મળતું હોવાથી) જરૂરી છે. હા, એટલું ખરું કે વીશસ્થાનક વગેરે તપ-અનુષ્ઠાને સમ્યગ્દષ્ટિ ભવ્ય જીવને જ સફળ બને છે, અભવ્યને નહિ. અભવ્યને તે એ કાયકષ્ટ રૂપ જ છે. અભવ્યને કાયક્લેશ રૂપ બનતા આવાં તપ-અનુષ્ઠાનો સંસારમાં જરા ય દુર્લભ નથી. અભવ્યે ગમે તેટલી વાર આવાં તપ-અનુષ્ઠાને આચરે તો પણ તેમનું કલ્યાણ ન થાય. જિતેન્દ્રિય ધીરથ, પ્રશાન્ત થિજામનઃ | लुखासनस्य नासाग्र-न्यस्तनेत्रस्य योगिनः ॥६॥ रुद्धबाह्यमनोवृत्ते-र्धारणाधारया रयात् । प्रसन्नस्याप्रमत्तस्य, चिदानन्दसुधालिहः ॥७॥ साम्राज्यमप्रतिद्वन्द्व-मन्तरेव वितन्वतः । ध्यानिनो नोपमा लोके, सदेवमनुजेऽपि हि ॥८॥
(–૮) નિ.– જિતેંદ્રિય, ધી. – વૈર્યવાન, પ્ર–અત્યંત શાંત, 0િ.– જેનો આત્મા સ્થિર-ચપલતા રહિત છે, સુસુખકારી આસને રહેલ, ના. – જેણે નાસિકાના અગ્રભાગે
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮ ]
* ૩૦ ધ્યાન અષ્ટક
લેચન રાખ્યાં છે, યો. - જે પ્રવૃત્તચક યોગી છે, (૭) ધા.-શેયમાં ચિત્તની સ્થિરતા રૂપ ધારણની ધારાથી રાતવેગથી – જેણે બાહ્ય ઇન્દ્રિયને અનુસરનારી મનની વૃત્તિ રેકી છે, .– અકલુષિત ચિત્તવાળા, મ. પ્રમાદરહિત, વિ-જ્ઞાનાનંદ રૂપ અમૃતને આસ્વાદ લેનારા, (૮) અન્ત: gવઅંતરમાં જ સ. – વિપક્ષ રહિત તા. –મોટા રાજ્યને વિ.વિસ્તારતા થા. – ધ્યાનીને સ, રો – દેવસહિત મનુષ્ય લેકમાં પિ–પણ ૩.-ઉપમા હિં–નથી જ.
(૬૮) હવે ત્રણ કલેકમાં ધ્યાની મહાત્મા કેવા હોય છે તે જણાવે છે. ધ્યાની મહાત્મા જિતેંદ્રિય, સત્વશાલી, ઉપશાંત, સ્વરૂપમણે તામાં સ્થિર, સુખાસને ૩૪ બેઠેલા, નાસિકાના
અગ્રભાગ ઉપર દષ્ટિવાળા, પ્રવૃત્તચક ૩૫ યેગી, ૧૩૪ ધ્યાન કરવા માટે અનેક આસને છે. તેમાં જેને જે
આસનથી મન સ્થિર બને તેને માટે તે આસન સુખાસન કહેવાય. (એ. પ્ર. ૪ ગા. ૧૩૪) પ્રારંભમાં જે આસનથી મન સ્થિર ન રહેતું હોય, તે જ આસનથી લાંબા કાળ સુધી અભ્યાસ કરવાથી મન સ્થિર
રહે છે. આથી તે સુખાસન બની જાય છે. ૧૩૫ મેગીના ચાર ભેદ છે. ગોત્ર યેગી, કુલયોગી, પ્રવૃત્ત
ચક્ર ગી અને નિષ્પન્નગી. (૧) ગીના ગેત્રમાં જન્મેલા હેય, પણ ગીની કુલમર્યાદાથી રહિત હોય,
(સામે નીચે ચાલુ)
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ ધ્યાન અષ્ટક
[૨૧૯
ઇંદ્રિયને અનુસરનારી મનની બાહ્ય વૃત્તિઓને
અર્થાત ગધર્મને અનુસરનારા ન હોય તે ગેત્ર
ગી. (૨) યોગીઓના કુલમાં જન્મેલા હોય અને તેના ધર્મને અનુસરનારા હોય તે કુલયોગી. જેમ કુલવધૂ સ્વભાવથી જ પરપુરુષની સોબત ન કરવી વગેરે કુલધર્મની મર્યાદા સાચવે છે, તેમ કુલગી સ્વભાવથી જ પોતાના કુલમાં પ્રવર્તતી યોગની. સ. ગા. ૨૦૯માં બતાવેલી) મર્યાદાને જાળવે છે. જે ઈચ્છીયમ અને પ્રવૃત્તિયમને પામ્યા છે અને સ્થિર યમ તથા સિદ્ધિયમને પામવાની તીવ્ર ઈચછાવાળા છે તે પ્રવૃત્તચક્ર એગી. જેમનું મેગ રૂપ ચક્ર પ્રવૃત્ત થયું છે ચાલવા માંડયું છે તે પ્રવૃત્તચક્ર. અર્થાત પ્રવૃત્તચક્ર યોગીની યોગસાધના શરૂ થઈ ગયેલી હોય છે. ગોત્ર યોગીની કે કુલગીની યોગસાધના શરૂ થઈ નથી. જેમને સંપૂર્ણપણે યોગસિદ્ધિ થઈ ગઈ છે તે નિષ્પન્નયોગી. ત્રાગી યોગને લાયક જ નથી. કુલયોગી યોગને લાયક છે, પણ તે હજી વેગ પામ્યો નથી. નિષ્પન્નયોગીને યોગની સિદ્ધિ થઈ ગઈ છે. આથી યોગ–ધ્યાન કરનાર પ્રવૃત્તચક્ર યોગી હોય છે. આથી જ અહીં ચોળી શબ્દથી પ્રવૃત્તચક્ર ગીનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ ચારે યોગીઓનું વિશેષ સ્વરૂપ યો. સ. ગા. ૨૦૬ વગેરે સ્થળેથી અને ઈચ્છાદિ યમનું સ્વરૂપ . સ. ગા. ૨૧૨ વગેરે સ્થળેથી જોઈ લેવું.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦]
ધારણાની૧૩૬ ધારાથી જલદી રોકનારા, અક્લુષિત ચિત્તવાળા, પ્રમાદરહિત, જ્ઞાનાનંદ રૂપ અમૃતના આસ્વાદ કરનારા અને અંતરમાં જ શત્રુરહિત સામ્રાજ્યના વિસ્તાર કરનારા હાય છે, મનુષ્યલેાકમાં તે શુ, દેવલાકમાં પણ એવા કાઈ નથી, જે આ મહાત્માની તેાલે આવી શકે.
૩૧ તપ અષ્ટક
अथ तपोऽष्टकम् ॥३१॥
ज्ञानमेव बुधाः प्राहुः, कर्मणां तापनात् तपः । तदाभ्यन्तरमेवेष्ट, बाह्यं तदुपबृंहकम् ॥१॥
(૧) વુધા: – પ ંડિતા . તા. – કર્માને તપાવવાથી
જ્ઞા. – જ્ઞાનને જ તવઃ – તપાğ: - કહે છે. તારૂ – તે તપ
F
E
. – અંતરંગ જરૂર – ષ્ટિ છે. ( અને ) તા. – તેને અંતરંગ તપને વધારનાર ( હેાય તે જ ) વાઘ” – બાહ્ય તપ (તપ રૂપે ઈષ્ટ છે. )
(૧) કને તપાવે-ખાળે તે તપ. મુખ્યતયા જ્ઞાન જ કને ખાળતુ હાવાથી પડિતા જ્ઞાનને જ તપ કહે છે. ખાદ્ય અને અભ્યંતર એ એમાં
૧૩૬ ધ્યેયના હૃદયકમળ આદિ કોઈ એક ભાગમાં ચિત્તને
સ્થિર કરવું તે ધારણા. (પા. યા. પા. ૩ સુ. ૧, અભિ. ચિ. ગા. ૮૪) ધારણાની ધારા એટલે ધારણાના પ્રવાહ નિર ંતર પ્રવૃત્તિ.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧
મુખ્યતયા અભ્યંતર તપ જ તપ રૂપે ઈષ્ટ છે. બાહ્ય તપ તે અભ્યંતર તપની હાય તા જ તપરૂપે ઈષ્ટ છે,
પુષ્ટિ વૃદ્ધિ કરનાર
૩૧ તપ અષ્ટક
आनुश्रोतसिकी वृत्ति - बलानां सुखशीलता । प्रातिश्रोतसिकी वृत्तिर्ज्ञानिनां परमं तपः ॥२॥
(૨) ૧. – અજ્ઞાનીઓને આ. – લેાકપ્રવાહને અનુસરનારી વૃત્તિઃ – વૃત્તિ રૂપ મુ. – સુખશીલપણું હાય છે. જ્ઞા.જ્ઞાનીઓને ત્રા, – સામે પ્રવાહે ચાલવાની વૃત્તિઃ – વૃત્તિ રૂપ પરમં તવઃ — ઉત્કૃષ્ટ તપ હાય છે.
-
(૨) અજ્ઞાનીઆ સંસારના પ્રવાહમાં તણાઈ જવાની વૃત્તિવાળા હેાવાથી સુખશીલિયાપણુ સેવે છે. જ્ઞાનીએ સંસારના પ્રવાહની સામે ચાલવાની વૃત્તિવાળા હાવાથી માસક્ષમણ આર્દ્રિ ઉત્કૃષ્ટ તપનું સેવન કરે છે.
धनार्थिनां यथा नास्ति, शीततापादि दुःसहम् । तथा भवविरक्तानां तत्त्वज्ञानार्थिनामपि ॥३॥
सदुपायप्रवृत्तानामुपेयमधुरत्वतः । ज्ञानिनां नित्यमानन्द - वृद्धिरेव तपस्विनाम् ॥४॥
-
-
(૩) યથા – જેમ ધ. – ધનના અથી એને શી. ઠંડી–ગરમી વગેરે કષ્ટ ૩. – દુસ્સહ નાસ્તિ – નથી, તથા–તેમ મ. – સંસારથી વિરક્ત થયેલા ત. – તત્ત્વજ્ઞાનના અથી ને વિ – પણ ( તપ દુઃસહ—દુષ્કર નથી. )
-
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨]
૩૧ તપ અષ્ટક
(૪) ૩. – સારા ઉપાયમાં પ્રવૃત્ત થયેલા જ્ઞા. – જ્ઞાની ત. – તપસ્વીઓને ૩. – માલ રૂપ સાધ્યની મીઠાશથી નિ. – હમેશાં . – આનંદની વૃદ્ધિ જ થાય છે. ) (૩–૪) જેમ ધનના અથી એને ઠંડી–ગરમી વગેરે કષ્ટ દુઃસહ નથી-ઉદ્વેગ કરતું નથી, તેમ સંસારથી વિરક્ત અનેલા તત્ત્વજ્ઞાનના અથી આને પણ ઠંડી-ગરમી વગેરે કષ્ટ રૂપ તપ દુષ્કર નથી. અલ્કે, સારા ઉપાયમાં પ્રવતેલા જ્ઞાની તપસ્વીએના આનંદમાં સદા વધારો જ થાય છે. કારણુ કે એમની આંખ સામે મેક્ષ રૂપ સાધ્યની મીઠાશ હાય છે.૧૩૭
જેની આંખ સામે ધનની મીઠાશ હાય છે તેને ધનપ્રાપ્તિ માટે ડૅંડી-ગરમી વગેરે કષ્ટ સહન કરવા છતાં સ્ક્રિન-પ્રતિદિન આનંદમાં શું વધારા નથી થતા ? મેાક્ષની મીઠાશ આગળ ધનની મીઠાશ તે કોઈ વિસાતમાં નથી.
इत्थं च दुःखरूपत्वात्, तपो व्यर्थमितीच्छताम् । बौद्धानां निहता बुद्धि - बौद्धानन्दापरिक्षयात् ॥५॥
(૫) કૃત્ય – આ પ્રમાણે વૌ. – (તપથી ) જ્ઞાનાનંદના નાશ નહિ થવાથી ૩:લ. – દુઃખ રૂપ હોવાથી તવઃ – તપ
--
૧૩૭ હા. અ. ૧૧ ગા. ૬-૭
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧ તપ અષ્ટક [૨૩ ચર્થ – નિષ્ફળ છે, કૃતિ –એમ – ઈચ્છનારા-માનનારા વ.– બૌદ્ધોની વૃદ્ધિ – બુદ્ધિ નિ.– હણાયેલી-કુંઠિત થઈ ગયેલી છે.
(૫) આ પ્રમાણે તપથી જ્ઞાનના આનંદમાં જરા પણ ન્યૂનતા આવતી ન હોવાથી તપ દુઃખ રૂપ છે જ નહિ. એટલે તપ દુઃખ રૂપ હેવાથી પશુઓના કષ્ટની જેમ વ્યર્થ છે એમ માનનારા બૌદ્ધોની બુદ્ધિ બેર મારી ગઈ છે–તેમાં યુક્તાયુક્તને વિચાર કરવાની શક્તિ જ મરી પરવારી
છે. ૧૩૮
यत्र ब्रह्म जिनार्चा च, कषायाणां तथा हतिः । सानुबन्धा जिनाज्ञा च, तत् तपः शुद्धमिष्यते ॥६॥
(૬) ચત્ર –જેમાં ત્રહ્મ – બ્રહ્મચર્ય (વધું), ૨- અને . – જિનપૂજા (થાય), તથા – તથા . તિઃ – કષાયોની હાનિ (થાય), ૨ – અને સા.– અનુબંધ સહિત જિ. – જિનની આજ્ઞા (પ્રવર્તે) તત્ તા:- તે તપ શુદ્ધ – શુદ્ધ ૬.– ઈછાય છે-મનાય છે.
(૬) જેમાં બ્રહ્મચર્યની વૃદ્ધિ થાય, જિનેશ્વરની પૂજા થાય, કષાયની હાનિ થાય અને અનુબંધ સહિત વીતરાગની આજ્ઞા પ્રવર્તે તે તપ શુદ્ધ કહ્યો છે. ૧૩૮ હા. અ. ૧૧ ગા. ૧ વગેરે
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪]
૩૧ તપ અષ્ટક
બ્રહ્મચર્ય = મૈથુનત્યાગ કે વિષયે પ્રત્યે અનાસક્તિ. જિનપૂજા – જિનવચને પ્રત્યે આદરભાવ. સાનુબંધજિનાજ્ઞા = સાપેક્ષપણે જિનવચન સ્વીકાર. ૧૩૯
तदेव हि तपः कार्य, दुान यत्र नो भवेत् । येन योगा न हीयन्ते, क्षीयन्ते नेन्द्रियाणि च ॥७॥
(૭) - નિશ્ચયથી યંત્ર – જેમાં ડું. – અશુભ ધ્યાન નો મ. – ન થાય, ચેન – જેનાથી ચા :– સંયમવ્યાપાર
દી.– હાનિ ન પામે, ૨ – અને ડું.-ઇદ્રિ ક્ષી–ક્ષય ન પામે તવ – તે જ તા: કાર્ય – તપ કરવો જોઈએ.
(૭) જેમાં અશુભ ધ્યાન ન થાય, જેનાથી સંયમ વ્યાપારેને બાધા ન પહોંચે, અથવા ઇંદ્રિય સ્વકાર્ય કરવા અસમર્થ નથાય તે જ તપ કરવો જોઈએ.
मूलोत्तरगुणश्रेणि-प्राज्यसाम्राज्यसिद्धये ।। बाह्यमाभ्यन्तर चेत्थं, तपः कुर्यान्महामुनिः ॥॥
() મ.-મેટા મુનિ મૂ-મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણની શ્રેણિ રૂ૫ વિશાલ સામ્રાજ્યની સિદ્ધિ માટે રૂલ્ય – આ. પ્રમાણે વાઈ –બાહ્ય – અને સી. – અંતરંગ તા: ૩.તપ કરે. ૧૩૯ પંચા. ૧૯ ગા. ૨૬
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧ તપ અષ્ટક
[૨૫
(૮) મહામુનિ મૂલગુણ ૪° અને ઉત્તરગુણના સમુદાય રૂપ વિશાળ સામ્રાજ્યને સિદ્ધ કરવા પૂર્વોક્ત મુજબ બાહા–અત્યંતર તપ કરે.૧૪૧
નિત્ય કરવામાં આવે તે મૂલગુણ. કારણ ઉપસ્થિત થતાં કરવામાં આવે તે ઉત્તરગુણ. જેમ કે, સાધુઓને મહાવ્રતનું પાલન સદા જ કરવાનું હોય છે, વ્રતનું પાલન ન હોય એવો કેઈ કાળ જ નથી. આથી તે મૂલગુણ છે. પિંડ વિશુદ્ધિ વગેરે ગુણે સુધાદિ કારણે ઉપસ્થિત થતાં સેવવા માં આવે છે માટે ઉત્તરગુણ છે.૧૪૨ અથવા જેમ વૃક્ષનું મૂળ શાખા-પ્રશાખા વગેરેના આધાર રૂપ છે, તેમ શેષગુણોનો આધાર તે મૂલગુણ. મૂલ૧૪૦ મ. વ્ર. . ધ. , સંયમ, હૈ. બ. ગુ. મો. મા.
૫ ૧૦ * ૧૭ * ૧૦ * ૯ + ૩ . તપ , ક. નિ. મ. એ. (ચરણસિત્તરી) પિં. વિ. સ. , ભા. પ્રતિમા , ઇ. નિ., રતિલે.
* ૫ +૧૨ + ૧ “+
૧ ૧૨ ૧૨ ' ૫ " - ગુ. અભિ- ઉ. ગુ. (કરણસિત્તરી)
* ૩ + ૪ = ૭૦ ૩ ૧૪૧ ૫. વ. તપઠાર ગા. ૮૪૦ થી ૮૬૪. ૧જર ઓપનિ. ભાષ્ય ગા. ૨ ની ટીકા, ધર્મસં. સ૧૮
ની ટીકામાં અંતે.
-
૪
-
1
*
૧૫
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬]
૩૨ સર્વયાશ્રય અષ્ટક
ગુણેનું રક્ષણ–પાલન કરવામાં કારણુ-સાધન તે ઉત્તરગુણ.૧૪૩
अथ सर्वनयाश्रयाष्टकम् ॥३२॥
धावन्तोऽपि नयाः सर्वे, स्युर्भावे कृतविश्रमाः । चारित्रगुणलीनः स्या-दिति सर्वनयाश्रितः ॥१॥
(૧) ઘા. – (પિતાપિતાના પક્ષને સિદ્ધ કરવા) દોડતા મપિ–પણ સર્વેનયા: –નૈગમાદિ સર્વનયો મા–વસ્તુસ્વભાવમાં . – કરી છે સ્થિરતા જેણે એવા શુ: – હોય છે. રૂતિ – આથી વાં.– ચારિત્રગુણમાં લીન સાધુ – સર્વ નયને આશ્રિત (-માનનારા) ચાત – હેય.
(૧) પોતપોતાના પક્ષને સિદ્ધ કરવા પ્રતિપક્ષ નયમાં નિરપેક્ષણે દેડતા પણ સર્વ ન આખરે તે વસ્તુ સ્વભાવમાં સ્થિર થાય છે. અર્થાત ન પરસ્પર એકબીજાના મંતવ્યનું ખંડન કરતા હોવા છતાં વસ્તુના સ્વભાવને તે સ્વીકાર કરે જ છે. અલબત, પિતાની માન્યતા પ્રમાણે વસ્તુસ્વભાવને સ્વીકાર કરે છે, પણ વસ્તુસ્વભાવને સર્વથા નિષેધ કરતા નથી. તથા તે તે નય જે પ્રમાણે જે વસ્તુના જે સ્વભાવનો સ્વીકાર કરે છે તે પ્રમાણે તે વસ્તુમાં ૧૪૩ ધર્મસં. ગા. ૧૧૭ ની ટીકા.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨ સર્વનયાશ્રય અષ્ટક
[૨૨૭
તે સ્વભાવ છે જ. કારણ કે દરેક વસ્તુમાં અનંત ભા–ધર્મો છે. એટલે કઈ પણ નય વસ્તુના સ્વભાવની બહાર જ નથી. આને અર્થ એ થયે કે સર્વ ન વસ્તુના સ્વભાવમાં જ સ્થિર છે. હવે બીજી વાત. દરેક નય વસ્તુના કેઈ એક ભાવને (—ધર્મને) સ્વીકારે છે, જ્યારે વસ્તુ અનેકભાવાત્મક છે. (વારિત્રગુણીન: યાહિતિ સર્વનરાશ્રિતઃ=) આથી ચારિત્રગુણમાં લીન મુનિ સર્વ નને આશ્રય કરનારા હોય. અર્થાત્ સર્વનયોને માનનારા હોય. સર્વનયોને માનવાથી અનેક ધર્માત્મક વસ્તુ સિદ્ધ થાય.
દરેક નય પોતપોતાના અભિપ્રાયે સાચા હોવાથી સાધુએ સર્વનને સ્વીકાર કર જોઈએ એ આ ગાથાને સાર છે. આથી જ વિશેષાવશ્યક ભાષ્યમાં કહ્યું છે કે, “બધા ય નનું પરસ્પર વિરુદ્ધ બહુ પ્રકારનું વક્તવ્ય સાંભળીને સર્વનાથી શુદ્ધ તત્ત્વનું ગ્રહણ કરવું. કારણ કે ચારિત્ર અને જ્ઞાનમાં સ્થિત સાધુ મેક્ષ સાધક છે” (ત્રક્રિયા અને જ્ઞાન એ અને નાના સ્વીકાર કરનાર સાધુ મેક્ષ - સાધક છે.) ૧૪૪ વિ. આ. ભા. ગા. ૩૫૯૩
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮]
૩૨ સર્વનયાશ્રય અષ્ટક
પર પ.- વાદ
નરેને
અને અનુભવ છે (અથી)
पृथग्नया मिथः पक्ष-प्रतिपक्षकदर्थिताः ।
समवृत्तिसुखास्वादी, ज्ञानी सर्वनयाश्रितः ॥२॥ . (૨) પૃ.– જુદા જુદા નો મિથ: – પરસ્પર પ.- વાદ અને પ્રતિવાદથી વિડંબિત છે. (આથી) સમ.– મધ્યસ્થપણાના સુખને અનુભવ કરનાર જ્ઞાની – જ્ઞાની છે. – સર્વ નોને આશ્રિત (–માનનાર) હોય.
(૨) (અન્યનયથી નિરપેક્ષ) જુદા જુદા ન. પરસ્પર વાદ–પ્રતિવાદથી વિટંબણુ પામેલા છે. આથી મધ્યસ્થભાવના સુખનો આસ્વાદ કરનાર જ્ઞાની સર્વનને સ્વીકારે છે. અર્થાત્ દરેક નય પિતપિતાના અભિપ્રાયે સાચા છે એમ માનીને-કેઈ પણ નય પ્રત્યે દ્વેષભાવ ન રાખે.
આથી જ કહ્યું છે કે– “હે નાથ ! પરસ્પર પક્ષ–પ્રતિપક્ષ ભાવથી અન્ય પ્રવાદ દ્વેષયુકત છે, પણ સર્વનને સમાનપણે ઈચ્છનાર આપને સિદ્ધાંત પક્ષપાતી નથી.”૧૪૫
नाप्रमाणं प्रमाणं बा, सर्वमप्यविशेषितम् । विशेषितं प्रमाणं स्या-दिति सर्वनयशता ॥३॥
(૩) સમfપ – બધાં ય વચને સ. – વિશેષરહિત (હોય તો) ને મ. – એકાંતે અપ્રમાણ નેથી, થા – અથવા ૧૫ અન્ય વ્ય. ઠા. ગા. ૩૦
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨ સર્વનયાશ્રય અષ્ટક
[ રદ્ધ
5.– એકાંતે પ્રમાણ (૫ણ નથી.) વિ.– વિશેષસહિત (-સાપેક્ષ હોય તે) . – પ્રમાણુ ચાલૂ – થાય. કૃતિ – એ પ્રમાણે સ.– સર્વનયાનું જાણપણું (થાય છે.)
(૩) બધાં ય વચને અવિશેષિત હોય તે એકાંતે અપ્રમાણ નથી અને એકાંતે પ્રમાણ પણ નથી. જે વચન વિશેષિત છે તે પ્રમાણે છે. આ પ્રમાણે સ્યાદ્વાદદષ્ટિએ વિચારવાથી સર્વનનું જ્ઞાન થાય. *
જેના વિષયની નયદષ્ટિએ ઘટના કરવામાં ન આવી હોય તે અવિશેષિત વચન. જેના વિષયની નયદષ્ટિએ ઘટના કરવામાં આવી હોય તે વિશેષિતવચન. સ્વસિદ્ધાંતનું વચન પણ જે નયદષ્ટિએ ઘટાવવામાં ન આવ્યું હોય તો અપ્રમાણુ છે, તથા જે વચનના વિષયની નયદષ્ટિએ ઘટના કરવામાં આવી હોય તે વચન અન્યદર્શનનું હોય તો પણ પ્રમાણભૂત છે. અર્થાત્ સાપેક્ષ વચન પ્રમાણ છે અને નિરપેક્ષ વચન અપ્રમાણ છે. આથી જ કહ્યું છે કે “પર આગમમાં પણ દ્વેષ ન કરવો, ડુિ (તેના) વિષયને પ્રયત્નથી વિચાર. પર આગમનું પણ જે પ્રવચનાનુસારી છે તે સ૬ વચન છે, અને જે પ્રવચનાનુસારી નથી તે બધું
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦]
૩૨ સર્વનયાશ્રય અષ્ટક
જ અસદુવચન છે.”૧૪. આ પ્રમાણે બધાં ય વચનના વિષયની નયની દષ્ટિએ ઘટના કરનાર સાધુ સર્વનને જ્ઞાતા બને છે.
लोके सर्वनयज्ञानां, ताटस्थ्यं वाप्यनुग्रहः । स्यात् पृथग्नयमूढानां, स्मयातितिविग्रहः ।
(૪) ૩.- સર્વનયના જાણકારોને રોકે – લેકમાં તા.મધ્યસ્થપણું વી – અથવા સ. – ઉપકાર બુદ્ધિ ચાતું – હાય. પૃથ7.– જુદા જુદા નામાં મૂઢ બનેલાઓને મ.– અભિમાનની પીડા વી–અથવા અતિ- અત્યંત કલેશ ( હોય.) | (૪) સર્વનના જાણકારોને લોકમાં મધ્યસ્થ બુદ્ધિ અથવા ઉપકાર બુદ્ધિ હોય છે. તેઓ જે લોકે. કદાગ્રહ આદિથી ન સમજવાને અયોગ્ય હોય તેમને વિશે મધ્યસ્થબુદ્ધિ રાખે છે–ષ કરતા નથી. જે જીવે નયેને સમજતા નથી, પણ સમજાવવાને લાયક છે તે જો વિશે “આ કયા ઉપાચેથી માર્ગમાં આવે એવી ઉપકાર બુદ્ધિ રાખીને તે જ માગે આવે તે માટે શક્ય એગ્ય ઉપાય કરે છે. જુદા જુદા નમાં મૂઢ બનેલાઓને અહં. કારની પીડા અને ઘણે કુલેશ થાય છે. श्रेयः सर्वनयज्ञानां, विपुलं धर्मवादतः ।।
शुष्कवादाद्विवादाच्च, परेषां तु विपर्ययः ॥५॥ ૧૪૬ જે. ૧૬ ગા. ૧૩, ઉ. મા. ૪૧૫
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨ સનાશ્રયં અષ્ટક
[ ૨૩૧
(૫) સ. – સ་નયના જાણનારાઓનુ` Ă. – ધર્માવાદથી
-
―
વિ. – ધાણુ* શ્રેય: – કલ્યાણ થાય છે. વ. – ખીજા એકાંત દૃષ્ટિએનું તુ – તે શુ.- શુષ્કવાદથી ચ—અને વિ.-વિવાદથી વિ. વિપરીત–અકલ્યાણ થાય છે.
(૫) સવષઁનયાના જ્ઞાતાઓનું ધમ વાદથી ઘણું કલ્યાણ થાય છે. એકાંતષ્ટિ જીવાનુ તેા શુષ્કવાદ અને વિવાદથી ઘણું અકલ્યાણ થાય છે.
તત્ત્વજિજ્ઞાસુ પૂછે અને તત્ત્વજ્ઞાતા તેને સમજાવે તે ધર્મવાદ. અથવા પરલેાકને મુખ્ય રાખનાર, સ્વ–પરદનમાં મધ્યસ્થ, બુદ્ધિમાન અને સ્વશાસ્ત્રના પરમાને જાણનારા વિદ્વાનાની તત્ત્વપ્રાપ્તિ માટે જે ચર્ચા-પ્રશ્નોત્તરી વગેરે થાય તે ધ વાદ. આવા ધમવાદમાં સાધુના વિજય થાય તેા પ્રતિવાદી જૈનધમના સ્વીકાર કરે વગેરે લાભ થાય. પ્રતિવાદીથી સાધુનેા પરાજય થાય તે સાધુની અજ્ઞાનતા દૂર થાય—પેાતાની ભૂલ સમજાય. આથી ધમવાદથી જય થાય તા પણ કલ્યાણ થાય, અને પરાજય થાય તે પણ કલ્યાણ થાય. જે વાદ્ગથી તત્ત્વસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ રૂપ લાભ ન થાય, કેવળ ક–તાલુ શે!ષ થાય તે શુષ્કવાદ અથવા અતિશય ગર્વિષ્ઠ, અતિક્રૂર, ધર્માંદ્વેષી અને મૂઢ આ ચારમાંથી કોઈ પણ પ્રકારના વાઢી સાથે વાદ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨ ]
૩૨ સનયાશ્રય અષ્ટક
તે શુવાદ. આવા વાદીની સાથે વાદ કરવાથી લાભ થતા નથી, કેવળ કંઠે–તાલુના શેાષ થાય છે. અત્યંત ગર્વિષ્ઠ જીતાય તેા પણ જીતનારના ગુણુના (–પક્ષના) સ્વીકાર ન કરે, અતિક્રૂર જીતાય તા વૈરી અને. જિનધર્મ દ્વેષી જીતાય તે પણ જિનધના સ્વીકાર ન કરે. મૂઢ યાગ્યાયેાગ્યના જ્ઞાનથી રહિત હાવાથી વાદ્યને અધિકારી જ નથી. આ રીતે શુષ્ટવાદથી અકલ્યાણ થાય.
ધનાદિપ્રાપ્તિના આશયથી પરપક્ષના પરાજય કરી સ્વપક્ષનું સ્થાપન કરવા જે વાદ થાય તે વિવાદ છે. વિવાદમાં તત્ત્વજ્ઞાનીને ઉત્તમ નીતિપૂર્વક વિજય દુલભ છે. કદાચ વિવાદમાં વિજય મળે તા પણુ અંતરાય આદિ દોષો ઉત્પન્ન થાય છે. આ દાષા પરલાક બગાડે છે. પરાજિત થયેલા પ્રતિવાદીને રાજાતિ પાસેથી ધન ન મળે, બલ્કે પૂર્વે અન્ય વાદીની સાથે વાદ કરીને ક ંઈક મેળવ્યુ હાય તે પણ લઈ લેવામાં આવે. આથી ધનને અંતરાય થાય, તથા શાક, દ્વેષ, અશુભ કમ અંધ વગેરે દોષા પશુ ઉત્પન્ન થાય. આથી વિવાદથી અકલ્યાણુ
૧૪૭
થાય.
૧૪૭ હા. અ. ૧૧મું વાદ અષ્ટક.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨ સર્વનયાશ્રય અષ્ટક
[૨૩૩
प्रकाशितं जनानां यै-मंतं सर्वनयाश्रितम् ।। चित्ते परिणतं चेद, येषां तेभ्यो नमोनमः ॥६॥
(૬) – જેઓએ – સર્વનયને આશ્રિત(સાદગર્ભિત) માં-પ્રવચન – લેકોને .– પ્રકાશિત કર્યું છે, ચ–અને શેષાં–જેઓના રિ-ચિત્તમાં રૂટું–આ પ્રવચન - પરિણમેલું છે, તેઃ – તેઓને ન. - વારંવાર નમસ્કાર છે.
(૬) જેમણે (=અરિહંતાદિએ) લેકેને સ્યાદ્વાદગર્ભિત પ્રવચન બતાવ્યું છે અને જેમના (=ચતુવિધ સંઘના) ચિત્તમાં એ પરિણામ પામ્યું છે તેમને વારંવાર નમસ્કાર હે निश्चये व्यवहारे च, त्यक्त्वा ज्ञाने च कर्मणि । एकपाक्षिकविश्लेष-मारूढाः शुद्धभूमिकाम् ॥७॥
કૂદક્યા: સર્વત્ર, પક્ષurdવતિઃ વયન્તિ માન-મથાઃ સર્વનાશ્રયાઃ મેટા
(૭-૮) નિ–નિશ્ચયનયમાં, રી-વ્યવહારનયમાં, જ્ઞાનેજ્ઞાનજ્યમાં ચ–અને . – ક્રિયાનમાં ઇ.– એકપક્ષમાં રહેલા બ્રાન્તિના સ્થાનને .–ડીને -જ્ઞાન પરિપાકરૂપ શુદ્ધ ભૂમિકા ઉપર ૩. – ચઢેલા, (૮) -લક્ષ ન ચૂકે એવા, સ. – સર્વભૂમિકામાં છે. – પક્ષપાતરહિત, – પરમ આનંદથી ભરપૂર, (અને) સ. – સર્વનયને આશ્રય કરનારા (જ્ઞાનીઓ) . – જયવંતા વર્તે છે.
(૭–૮) નિશ્ચય-વ્યવહાર નયમાં અને જ્ઞાનકિયા નયમાં એક પક્ષ સંબંધી ભ્રાંતિને ત્યાગ કરીને
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪ ]
ઉપસ હાર
શુદ્ધભૂમિકાએ પહેાંચેલા, અર્થાત્ નિશ્ચયનય સાથે કે વ્યવહારનય સાચા ? જ્ઞાનનય સાચા કે ક્રિયાનય સાચા ? આવી ભ્રાંતિથી રહિત બનીને અને નયા પાતપેાતાના સ્થાને સાચા છે એવા નિણ્યથી જ્ઞાનપરિપાકરૂપ શુદ્ધભૂમિકાએ પહેાંચેલા, સ ભૂમિકામાં સ્વલક્ષ્યને (=સ્વસ્વરૂપને) નહિ ભૂલનારા, દાગ્રહથી રહિત, સર્વોત્તમ આનંદ રૂપ અને સનયાના સ્વીકાર કરનારા જ્ઞાનીએ જયવંતા વર્તે છે.
॥ અથ પસંઘાર: ||
पूर्णा मग्नः स्थिरोऽमोहो, ज्ञानी शान्तो जितेन्द्रियः । त्यागी क्रियापरस्तृप्तो, निर्लेपो निःस्पृहो मुनिः ॥ १ ॥ विद्याविवेकसंपन्ना, मध्यस्थो भयवर्जितः । अनात्मशंसकस्तत्त्व-दृष्टि: सर्वसमृद्धिमान् ॥२॥ ध्याता कर्मविपाकाना - मुद्विग्नो भववारिधेः । હે સંજ્ઞાવિનિમુત્ત, સાશ્ત્રમ્ નિશ્રિહઃ || शुद्धानुभभवान् योगी, नियागप्रतिपत्तिमान् । भावार्चाध्यानतपसां भूमिः सर्वनयाश्रितः ॥४॥
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસ હાર
ઉપસંહાર ( ચૂલિકા )
ચાર શ્લોકો સુધી ૩૨ અષ્ટકોનાં નામ જણાવવા પૂર્વક મુનિના સાધ્ય-સાધનનું વર્ણન:
[ ૨૩૫
-
જ
(૧-૪) મુનિ (૧) પૂ: – જ્ઞાનાદિ ગુણાથી પૂર્ણ, (૨) મનઃ – એથી જ જ્ઞાનમાં મગ્ન, (૩) સ્થિર: – એથી જ ચેગામાં સ્થિર, (૪) અમોદ્દઃ – એથી જ મેાહરહિત, (૫) જ્ઞાની – એથી જ જ્ઞાની, (±) રશાન્તઃ – એથી જ ઉપશાંત, (૭) નિ. – એથી જ જિતે ંદ્રિય, (૮) ત્યાની – એથી ત્યાગી, (૯) ત્રિ. – એથી જ ક્રિયામાં તત્પર, એટલે કે વચન– અનુષ્ઠાનથી ઉત્તીર્ણ થઈ અસંગ અનુષ્ઠાનમાં સ્થિત, (૧૦) તૃપ્ત: – એથી જ આત્મામાં સંતુષ્ટ, (૧૧) નિ. – એથી જ પાપ રૂપ લેપથી રહિત, (૧૨) fન. – તેથી જ સ્પૃહા રહિત, (૧૩) મુનિઃ - તેથી જ ભાવ મૌનવત,
-
-
(૧૪) વિ. – એથી જ વિદ્યાસંપન્ન, (૧૫) તેથી જ વિવેકસ’પન્ન. (૧૬) મ. - મધ્યસ્થ, (૧૭) મ. – સ સવ પ્રકારના ભયથી રહિત, (૧૮) ના. – આત્મશ્લાધા નહિ કરનારા, (૧૯) ત. – તેથી જ તત્ત્વદષ્ટિ, (૨૦) સ. – અંતરમાં પ્રગટેલી સસમૃદ્ધિવાળા,
(૨૧) ધ્યાતા . – અંતરમાં પ્રગટેલી સર્વીસમૃદ્ધિની સ્થિરતા માટે ક્ર`વિપાકના વિચાર કરનારા, (૨૨) મ. ૩.તેથી વ્યવહારદશામાં સંસાર સમુદ્રથી ઉદ્વિગ્ન, (૧૩) અે.એથી જ લાકસ ંજ્ઞાથી મુક્ત, (૨૪) શા. – એથી જ લેાકેાત્તર માગની પ્રાપ્તિ થઈ હાવાથી શાસ્ત્રમાં દષ્ટિ રાખનારા, (૨૫) નિ. – એથી જ દ્રવ્ય-ભાવ પરિગ્રહથી રહિત,
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ ]
ઉપસ દ્વાર
-
(૨૬) જી.-એથી જ શુદ્ અનુભવવાળા, (૨) યોની– એથી જ ભાવયેાગસ’પન્ન, (૨૮) નિ. – એથી જ નિયાગને ( = ભાવયનને ) પામેલા, (૨૯-૩૧) મા. મૂમિઃ – એથી જ ભાત્રપૂજા, ધ્યાન અને શુદ્ધ તપની ભૂમિ, (૩૨) સ. – સ વિશુદ્ધિથી સર્વાંનયાના આશ્રય કરનારા હોય. અહી પૂર્ણતા સાધ્ય છે. બીજા બધા ગુણા જુદી જુદી અપેક્ષાએ અનંતર કે પરંપરાએ તેનાં સાધન-કારણ છે.
स्पष्ट निष्टङ्कितं तत्त्व - मष्टकैः प्रतिपन्नवान् । मुनिर्महोदय ज्ञान - सारं समधिगच्छति ॥५॥ અષ્ટકના અધ્યયનનું ફળ
----
-
-
(૫) અ. – અષ્ટકાથી વ્ય. – સ્પષ્ટ નિં. – નિશ્ચિત કરેલા તત્ત્વ' – તત્ત્વને ત્ર. – પામેલા મુનિ: – સાધુ મ.-મહાન ઉદય છે જેનાથી એવા જ્ઞાઁ. – જ્ઞાનના સાર ( –ચારિત્ર )ને સ.-પામે છે. શુદ્ધ ચારિત્ર અને પરમમુક્તિ એ જ્ઞાનના સાર (વેલ) છે. આથી જ કહ્યું છે કે—સામાયિકથી માંડી ચૌદમા પૂર્વ બિંદુસાર સુધી શ્રુતજ્ઞાન છે, તેનો પણ સાર ચારિત્ર છે, અને ચારિત્રને સાર નિર્વાણ-મોક્ષ છે,”૧૪૮
निर्विकार निराबाधं, ज्ञानसारमुपेयुषाम् । विनिवृत्तपराशानां, मोक्षोऽत्रैव महात्मनाम् ||६||
ત્રણ શ્લોક સુધી જ્ઞાનસારને પામેલા મુનિની વિશેષતા અતાવવા દ્વારા જ્ઞાનસારના માહાત્મ્યનું વર્ણન-૧૪૮ વિ. આ. ભા. ગા. ૧૧૨૬.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર
[૨૩૭
(૬) નિર્ષિ. – વિકાર રહિત (અને નિરા. – પીડા રહિત શ.-જ્ઞાનસારને ૩-પામેલા (અને) વિ-નિવૃત્ત થઈ છે પરની આશા જેમની એવા મ.– મહાત્માઓને ફુદૈવ – આ જ ભવમાં મોક્ષ –(બંધની નિવૃત્તિ રૂ૫) મેક્ષ છે.૪૯ નિત્તમાર્ટીતં જ્ઞાન-સારસારસ્વમિઃ | नाप्नोति तीव्रमोहाग्नि-लोषशोषकदर्थनाम् ॥७॥
(૭) જ્ઞા.– જ્ઞાનસાર રૂપ સરસ્વતીના (–વાણીના) તરંગથી મા. કોમળ કરેલું ચિત્ત – મન તી. – આકરા મેહ રૂ૫ અગ્નિના દાહના શોષની પીડાને ન મા. – પામતું નથી. કવિત્યા કવિ સાધૂનાં, નાછિતા | गतिर्ययोर्ध्वमेव स्या-द्धःपातः कदापि न ॥८॥
(૮) સા.– મુનિઓની જ્ઞ– જ્ઞાનસારની ગુરુતા (ભાર) sfપ – કેઈક .-ન ચિંતવી શકાય તેવી છે. થયા–જેનાથી . – ઊંચે જ તિઃ-ગતિ થાત્ – થાય. વફા – ક્યારે પણ .-નીચે પતન ને – ન થાય. ભારે પદાર્થ નીચે જાય છે. પણ આ ભાર ઊર્ધ્વગતિનું કારણ છે. આથી આ ભાર (સામાન્ય લોકો માટે) આશ્ચર્ય રૂપ હોવાથી અચિંત્ય છે. ચાર ક સુધી ક્રિયાથી જ્ઞાનની અધિક મહત્તાનું વર્ણન : સોરાયો હિ અઘદૂર-૨ તુરઃ માતઃ दग्धत्तम्पूर्णसहशो, शानसारकृतः पुनः ॥९॥
૧૪૮ ક. ૨. ચા. ૨૩૮.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮]
ઉપસંહાર
(૯) ક્રિ. . – ક્રિયાથી કરેલે રાગાદિ લેશોને ક્ષય મં.- દેડકાના શરીરના ચૂર્ણ (અવયવોના ટુકડા) તુલ્ય છે, પુનઃ – અને જ્ઞા.– જ્ઞાનસારથી-શુદ્ધ ક્ષયોપશમભાવથી કરેલ કુલેશને ક્ષય – બાળેલા દેડકાના શરીરના ચૂર્ણ સમાન છે. f. – નિશ્ચિત-ચોકકસ. આ હકીકત નિ:સંદેહ છે.૧૫૦
નહિ બાળેલા દેડકાના શરીરના ચૂર્ણમાંથી વર્ષાદ થતાં ફરી અધિક દેડકાઓની ઉત્પત્તિ થાય છે. પણ બાળી નાખેલા દેડકાના શરીરમાંથી નવા દેડકાઓની ઉત્પત્તિ થતી નથી. તે પ્રમાણે જ્ઞાનરહિત કેવલ કિયાથી ક્ષય પામેલા કુલેશની નિમિત્ત મળતાં ફરી અધિક ઉત્પત્તિ થાય છે. ક્ષાપથમિક ભાવ રૂપ જ્ઞાનસારથી ક્ષય પામેલા લેશેની ફરી ઉત્પત્તિ થતી નથી. આ વિષયમાં અભ, દુર્ભ અને ભરત મહારાજા વગેરે સમ્યગ્દષ્ટિ જો દષ્ટાંત રૂપ છે. અભવ્ય કે દુર્ભવ્ય જીવ ઉચ્ચકેટિની કિયાના પ્રતાપે દેવલોકનાં કે મનુષ્યલકના રાજ્યાદિ સુખ પામે છે. પણ ત્યાં - સુખમાં ભાન ભૂલે છે. દબાવેલી સ્પ્રીંગની જેમ રાગાદિ દોષો જોરથી ઊછળે છે. સુખમાં આસક્ત બનીને પાપકર્મો બાંધે છે. પરિણામે દુર્ગતિમાં અનંત દુઃખ અનુભવે છે. ભરત મહારાજા જેવા ૧૫૦ કે. શ. ગા. ૮૬, , ૫. ગા. ૧૯૧–૧૯૨. '
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર
[૨૩૯
।
સમ્યગ્દષ્ટિ જીવે રાજ્યાદિ સંપત્તિમાં આસક્ત બનતા નથી, સદા વિરાગ ભાવે રહે છે. ज्ञानपूतां परेऽप्याहुः, कियां हेमघटोपमाम् । युक्तं तदपि तदभावं, न यद् भग्नापि सोज्झति ॥१० આ સિદ્ધાંતને અન્યદર્શનમાં પણ સ્વીકાર :
(૧૦) વરેડપિ–બીજાઓ (બૌદ્ધ વગેરે) પણ જ્ઞા. ત્રિાં– જ્ઞાનથી પવિત્ર બનેલી ક્રિયાને સે. – સુવર્ણઘટ તુલ્ય સાદુ – કહે છે. તાવ યુ – એમનું આ વચન પણ ગ્ય છે. થતુ – કારણ કે ના માપ – જ્ઞાનયુક્ત ક્રિયા (તેવા પ્રકારના કર્મોદયથી) ભગ્ન બને-બંધ થાય તે પણ તમાä તેના (ત્રક્રિયાના) ભાવને ન. ૩. – છડતી નથી.
જેમ માટીનો ઘડો ભાંગે તે નકામો જાય છે, પણ સેનાને ઘડે ભાંગે તે નકામે જ નથી. કેમ કે સુવર્ણને ભાવ ઉપજે છે. તેમ જ્ઞાનપૂર્વક થતી કિયા કદાચ તેવા પ્રકારના કર્મોદયથી બંધ થઈ જાય તે પણ ક્રિયા કરવાને ભાવ જાતે
નથી. ૧૫૧
કિયા ભગ્ન બને તે પણ તેને ભાવ જો નથી એ વિષયની ઘટના ત્રણ રીતે થઈ શકે છે? - (૧) સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા સમ્યગ્દર્શનથી રહિત બને તે પણ ક્યારે ય કર્મના ઉત્કૃષ્ટ રસને અને ૧૫૧ ચો. શ. ગા. ૮૭, ઉ. ૫. ગા. ૨૪૦ થી ૨૪૨.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦ ]
ઉપસ દ્વાર
(સાત કર્માંની) અંતઃકોડાકોડ સાગરાપમથી અધિક સ્થિતિના અધ થતા નથી. આના અથ એ થયે કે ઉત્કૃષ્ટ રસબ ંધ-સ્થિતિમ ́ધની નિવૃત્તિ રૂપ ભાવ જતા નથી. તથા એ આત્મા ભવિષ્યમાં શુભ આલખન વગેરેના યાગ થતાં અવશ્ય ફરી સમ્યક્ત્વ પામે છે.
(૨) સવરિત કે દેશિવરતિને પામેલા જીવ તેવા પ્રકારના કમેયથી સવિરતિ કે દેશિવરતિની ક્રિયાથી સર્વથા રહિત મને, તે પણ સમ્યગ્દર્શન ગુણ હાવાથી સર્વાંવિતિ કે દેશવિરતિની ક્રિયા કરવાના ભાવ જતા નથી.
(૩) સાધુ વગેરે તેવા પ્રકારના કર્માંયથી શાસ્ત્રવિહિત અમુક અમુક ક્રિયા ન કરી શકે તે પણ તે ક્રિયા કરવાના ભાવ જતા નથી. ક્રિયા ન કરી શકવા અદ્દલ તેના હૃદયમાં અપાર દુઃખ હોય છે.
क्रियाशून्यं च यज्ज्ञानं ज्ञानशून्या च या क्रिया । અનયાત' ય', માનુવદ્યાતરિવા
➖
(૧૧) .િ – ક્રિયાર હિત ચટ્ જ્ઞાન – જે જ્ઞાન ૨ – અને જ્ઞ।. – જ્ઞાન રહિત યા નિયા – જે
ક્રિયા. અં. – એ
અને
ખજૂઆ
જેટલુ
તેનું અંતર મા. ૬ – સૂર્યાં
-
જ્ઞેય” – જાવું.
-
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર
[૨૪૧ ક્રિયાહિત જ્ઞાન સૂર્યની જેમ અતિશય પ્રકાશવાળું છે. જ્ઞાનરહિત કિયા થોરની જેમ અલ્પપ્રાશવાળી છે. આથી જ જ્ઞાનીઓએ ઉચ્ચકેટિની ચારિત્ર કિયા કરનાર અભખ્ય વગેરેની જરા ય પ્રશંસા કરી નથી, અને વિરતિની ક્રિયાથી રહિત હોવા છતાં ચેથા ગુણસ્થાને રહેલા સભ્યદૃષ્ટિ જીવની પ્રશંસા કરી છે. અભવ્ય વગેરેની ચારિત્રની ઉચ્ચકેન્ટિની ક્રિયા પણ જ્ઞાનથી રહિત છે. ચેથા ગુણસ્થાને રહેલા સમ્યગ્દષ્ટિ જીવમાં વિરતિની કિયા ન હોવા છતાં જ્ઞાન છે. આથી ઉચ્ચકોટિની ચારિત્ર ક્રિયા કરનાર અભવ્ય આદિથી વિરતિક્રિયાથી રહિત સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ અતિશય ઉચ્ચ છે.
વાર્ષિ વિલિઃ , શનિ 0 હિ ફાતબર્શે છરે સવારે જ
(૧૨) પૂળ વિ. - પૂર્ણવિરતિ રૂ૫ .– ચારિત્ર હિનિશ્ચયથી ફા. ૩. ga – જ્ઞાનને ઉત્કર્ષ જ છે. તત – તેથી વો. – ગની સિદ્ધિ માટે જ્ઞા. – કેવળ જ્ઞાનનયમાં ચિ – દષ્ટિ રાખવી.
- જ્ઞાનપૂર્વક ક્રિયા કરવી એ આ શાકને ભાવ છે. જ્ઞાનના ચારિત્રને જ્ઞાનસ્વરૂપ માને છે. ચારિત્ર જ્ઞાનથી નિનન નથી. કેમ કે ચરિત્ર
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨ ]
ગ્રંથકાર પ્રશસ્તિ
જ્ઞાનનું જ કાર્ય છે. ચાગ ક્રિયા-જ્ઞાન ઉભય રૂપ છે. જ્ઞાનનયની દૃષ્ટિએ ક્રિયાના જ્ઞાનમાં સમાવેશ થઇ જવાથી જ્ઞાનની સિદ્ધિથી ( ક્રિયા–જ્ઞાન ઉભય રૂપ ) યાગની સિદ્ધિ થાય છે. આ દૃષ્ટિએ અહી કહ્યું કે ચાગની સિદ્ધિ માટે જ્ઞાનનયમાં દૃષ્ટિ રાખવી. જ્ઞાનનયની દૃષ્ટિએ ક્રિયા જ્ઞાનનુ કાર્ય હાવાથી, યાગની સિદ્ધિ માટે જ્ઞાનનયમાં દૃષ્ટિ રાખવી એનેા ભાવ એ થયેા કે, ક્રિયા-જ્ઞાન રૂપ ચાગની સિદ્ધિ માટે જ્ઞાનપૂર્વક ક્રિયા કરવી.
॥ અથ પ્રથત્રરાન્તિઃ ॥
सिद्धिं सिद्धपुरे पुरन्दरपुरस्पर्धावहे लब्धवान्, चिद्दीपोऽयमुदारसार महसा दीपोत्सवे पर्वणि । एतद्भावनभावपावनमनश्चञ्श्चच्चमत्कारिणां, तैस्तैर्दीपशतैः सुनिश्चयमतैर्नित्योऽस्तु दीपोत्सवः | १ |
G
-
(૧) યં – આ ( પ્રસ્તુત ગ્રંથ ) વિદ્દીવ: – જ્ઞાનરૂપ દીવા પુ. – ઈંદ્રનગરની સ્પર્ધા કરનાર સિ. – સિદ્ધપુરમાં ૩.મહાન અને મનહર મહાત્સવપૂર્ણાંક લી. ૧.—દીવાળી પર્વમાં સિદ્ધિ હૈં. – પૂર્ણ થયા. .- આ ગ્રંથની ભાવનાના રહસ્યથી પવિત્ર થયેલા મનના ચમતા ચમત્કારવાળા જીવાને ૩. - શ્રેષ્ઠ નિશ્ચયનયને ષ્ટિ તૈઃ સૈઃ – તે તે ઇં. − સેંકડો (જ્ઞાનરૂપ) દીવાઓથી ટી. – દીવાળીના ઉત્સવ નિત્યઃ – સદા અસ્તુ હા.
.
-
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથકાર પ્રશસ્તિ
[૨૪૩
અર્થાત્ જ્ઞાનસાર જેવા સેંકડો ગ્રંથના ચિંતન-મનન આદિ દ્વારા સદા ભાવ દીવાળી મહોત્સવ થાઓ. केषाश्चिद्विषयज्वरातुरमहो चित्तं परेषां विषाऽऽवेगोदर्क कुतर्क मूच्छितमथान्येषां कुवैराग्यतः ।। लग्नालर्कमबोधकूपपतितं चास्ते परेषामपि, स्तोकानां तु विकारभाररहितं तज्ज्ञानसाराश्रितम् ।२।
(૨) દો – આર્યું છે કે . – કેટલાકનું વિત્તમન વિ. – વિષય રૂ૫ તાવથી પીડિત છે. ૧. – બીજાઓનું મન વિષા. – વિષ સમાન આવેગવાળા અને ૫૨ (૩–) તત્કાલ ફળ આપનાર કુવિચારથી મૂર્ણિત છે. મા–બીજાઓનું મન ૩.-દુઃખગર્ભિત અને મોહગર્ભિત વૈરાગ્યથી રુ.લાગે છે હડકાયા કૂતરો જેને એવું છે. અર્થાત્ હડકાયો કૂતરે કરડે તો કાલાંતરે મૃત્યુ થાય તેમ દુઃખગર્ભિત–મેહગર્ભિત વૈરાગ્યવાળા જીવો કાલાંતરે અશુભ પામે છે. ૧.-બીજાઓનું પણ મન મ. – અજ્ઞાન રૂપ કૂવામાં પડેલું છે. તેનાં તુંથોડાઓનું જ મન ત. – તે જ્ઞાનસારને આશ્રિત (છે, અને તેથી) વિ. – વિકારના ભારથી રહિત માર્ત – છે.
जातानेकविवेकतोरणततौ धावल्यमातन्यते,
हृदगेहे समयोचितः प्रसरति स्फीतश्च गीतध्वनिः । ૧૫ર વિષ શરીરમાં ઝડપથી પ્રસરીને તત્કાલ અશુભ ફળ
આપે છે. કુવિચારે પણ મનમાં જલદી પ્રસરીને તત્કાલ અશુભ ફળ આપે છે. વર્ષ તત્કાલ ફળ આપનાર,
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪]
ગ્રંથકાર પ્રશસ્તિ
पूर्णानन्दघनस्य किं सहजया तभाग्यभङ्गयाऽभवन्नैतद्ग्रन्थमिषात् करग्रहमहश्चित्रं चरित्रश्रियः ! ॥३॥
(૩) ના. – જ્યાં ( –) વૃદ્ધિ પામેલા વિવેકરૂપ તોરણની શ્રેણિ છે એવા – હૃદય રૂ૫ ઘરમાં ઘ. મી.ઘણી શુદ્ધિ કરાય છે. –અને સ. – સમયને યોગ્ય રીતઃ– ઘણો જી.– ગીતધ્વનિ પ્ર.– ફેલાય છે. (તેથી) .– આ ગ્રંથની રચનાના બહાનાથી સ. – સ્વાભાવિક ત.– તેના ભાગ્યની રચનાથી પૂ. – પૂર્ણાનંદથી ભરપૂર આત્માના (અને) ૨. – ચારિત્ર રૂપ લક્ષ્મીના .– પાણિગ્રહણને મહોત્સવ ન સ. – નથી થયે વિં–?
भावस्तोमपवित्रगोमयरसैलिप्तैव भूः सर्वतः, संसिक्ता समतोदकैरथ पथि न्यस्ता विवेकस्रजः । अध्यात्मामृतपूर्णकामकलशचक्रेऽत्र शास्त्रे पुरः, पूर्णानन्दधने पुरप्रविशति स्वीयं कृतं मङ्गलम् ॥४॥
(૪) સત્ર શાસે – આ શાસ્ત્રમાં મૃ. – ભૂમિ મા. – ભાવનાના સમૂહ રૂપ પવિત્ર કામધેનુના છાણથી તૈવ – લીપેલી જ છે. અય – ત્યાર બાદ સર્વતઃ – ચોતરફ સ.સમભાવ રૂપ પાણીથી નં.– છાંટેલી છે. રૂચિ – માર્ગમાં વિ. – વિવેક રૂપ પુષ્પમાળાઓ ચતા: – મૂકી છે. પુર:- આગળ ૩. – અધ્યાત્મ રૂપ અમૃતથી ભરેલો કામકુંભ ચ – કર્યો છે. (આ પ્રમાણે) પૂ. – પૂર્ણ આનંદથી ભરપૂર આત્માએ પુર ઘ.– ( આ ગ્રંથમાં કહેલા ૩૨ અધિકારથી અંતરંગ વાસુઓને જીતીને અપ્રમાદ રૂ૫) નગરમાં પ્રવેશ કરતાં સ્ત્ર – પોતાનું મર૪ – મંગલ નં – કર્યું છે.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાલબધ પ્રશસ્તિ
[૨૪મ
છે વિવિપુઃ છે ગુણાનાં જળ, બોદ્ધિ પ્રદ્ધિમાનિ કવિ કાશિઃ ઉપાય: તતાતી મૃત તથા વાચઘરનાનાં શિશ , श्रीमन्न्यायविशारदस्य कृतिनामेषा कृतिः प्रीतये ।।५।।
(૫) સુગુરુ શ્રીવિજયદેવસૂરિના ગુણના સમૂહથી નિર્મલ અને બુદ્ધિના ધામ ગચ્છમાં શ્રીજિતવિજય પંડિત ઉત્કૃષ્ટ બુદ્ધિ પામ્યા. તેમના પંડિતમાં શ્રેષ્ઠ શ્રીન વિજય ગુરુભાઈ હતા. નયવિજયના શિષ્ય ન્યાયવિશારદ શ્રીયશોવિજયજીની આ રચના વિદ્વાનની પ્રીતિ માટે થાઓ.
બાલબધ પ્રશસ્તિ–]. बालालालापानवद् बालबांधो, ચા(ના)વં રિતુ ચારમાકુયઃ | आस्वाद्यैन मोहहालाहलाय (लस्य), ज्वालाशान्तेधी विशाला भवन्तु ॥१॥
(૧) આ બાલબધ ( –ગુજરાતીમાં અર્થ કરવા રૂપ) બાળાના લાલ ચાટવાના જે (અનુચિત) નથી. કિંતુ ન્યાયમાલા (–ઉચિત પ્રણાલિકા) રૂપ અમૃતના પ્રવાહ સમાન છે. એનો રસ ચાખી. ને મેહ રૂપ ઝેરની અગ્નિ જ્વાળાઓ ( –ગરમ જ્વાળાઓ ) ની શાંતિથી વિશાળ બુદ્ધિવાળા બને. आतन्वाना भा-रती भारती, नस्तुल्याशा संस्कृते प्राकृते वा ।
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪]
બાલબોધ પ્રશસ્તિ
शुक्तिसूक्तियुक्तिमुक्ताफलानां भाषाभेदो नैव खेदोन्मुखः स्यात् ॥२॥
(૨) અમારી ભારતી–વાણું મારતી = પ્રતિભા અને પ્રીતિને વિસ્તાર કરનારી, સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતચાલુ ભાષામાં સમાન આગ્રહવાળી, યુક્તિ રૂપ મોતીઓની સુવચન રૂપ શુક્તિ (છીપ) જેવી છે. (આથી વિદ્વાને) ભાષાનો ભેદ ખેદજનક ન જ થાય. सूरजीतनयशान्तिदासहृन्मोदकारणविनोदतः कृतः ।
आत्मबोधधृतविभ्रमः श्रीयशोविजयवाचकरयम् ।।२।। - તિ શ્રી જ્ઞાનના કvi સમાપ્ત .
(૩) આત્મજ્ઞાનમાં વિશ્રાંતિ આપનાર આ બાલબધ શ્રીયશવિજય ઉપાધ્યાયે સૂરજના પુત્ર શાંતિદાસના હૃદયમાં પ્રમોદ કરાવનાર રમતથી કર્યો છે. અર્થાત્ બાલબધ કરવામાં શ્રીયશોવિજય ઉપાધ્યાયને રમત જેવું થયું (–સહેલાઈથી કર્યો.) અને તેનાથી શાંતિદાસને (પિતાની વિનંતીને સ્વીકાર થવાથી અથવા પિતાને આ ગ્રંથનું ગુજરાતીમાં રહસ્ય મળવાથી) આનંદ થશે.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્રક [ કોઈ કેઈ સ્થળે સંસ્કૃત શબ્દોમાં માત્રા, રેફ, અનુસ્વાર વગેરે બાબર ઊડ્યા ન હોય તેવા અને ગુજરાતી શબ્દોમાં હસ્વ-દીર્ધ વગેરેની અશુદ્ધિવાળા કેટલાક શબ્દો શુદ્ધિપત્રકમાં લીધા નથી. વાંચકોએ સ્વયં સુધારી લેવા ] પૃષ્ઠ પંક્તિ
અશુદ્ધ ૧ ૪
-मुखमग्नेन -सुखमग्नेन ૬ ૧૫
ઓછાં– ઓછા૧૦ ૧૯
-विश्रान्ति मग्न -विश्रान्ति मग्न परब्रह्मणि परब्रह्मणि
૧૧ ૧૫
મ
ઉપશમ સમાધિ
ઉપશમ રૂપ સમાધિ
વિ
- ૧૩
-पदप्येक સેવાकांक्षसि
- વચ્ચે સ – - काङ्कसि
૪૯ ૧૭
૫૩
૮
દર
૭
આજ કેવલ કેવલ
આ જ કેવલકેવલपुद्गले
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮]
ૐ
૧૩
७८
૯૧
૯૨
૯૫
૧૦૨.
૧૦૩
૧૩
૧૧૫ ૧૨
૧૨૦ ૭
૧૨૦
૧૪
૧૨૭
૧૯
૧૩૩ ૧૦
૧૩૩ ૧૦
૧૩૪ ૧૨
૧૩૫
૧૮
૧૩૯
૧૪૯
૩
૧૫૦ ૧૦
૧૫૩ ૧૦
૧૫૩ ૧૩
૧૫૩ ૧૯
૧૫૬
૧૬૦ ૧૭
૧૯૩ ૧૦
७
ૐ
જ
.
૨૨૦ ૧૪
૨૩૪
૧૮
શુદ્ધિપત્રક
લેખાત
मूच्छां
ચડાલણ
તે
पुद्गल -
૧.
આવતા
પુછડાથી
ઉપેક્ષા
ચેાગશાસ્ત્રોમાં
न
પામતા
भयानिलः
સૂત
(અને)
રત્ન
માતિ
ન. મા
कोsपि
પણ
મળ્યાં.
ઉચ્છ્વવાસ
અલખન
અંતર ગ - नुमभवाम्
લેપાતુ
मूर्च्छा
ચંડાલણી
તેને
पुद्गल
9.
આવતાં
પૂડાથી
ઉપેક્ષા ચેગશાસ્ત્રોમાં
ਜੈਕ
પામતે જ भयानिलैः
ત
૬-અને
·
છત્રરત્ન
शोभते
ના.
कोsपि
પણ ક્ષ.—ક્ષણમાં
મળ્યા.
ઉચ્છ્વાસ
આલખન
=અંતરંગ
-સુમવવાનું
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ @ સંપાદિત અનુવાદિત ગ્રંથ સાઈઝ (1) જ્ઞાનસાર પોકેટબુક મૂળ શ્લોકો (2) યોગશાસ્ત્ર (3) ધર્મબિંદુ ક્રાઉન 16 પેજી ગુજરાતી અર્થ સાથે મૂળસૂત્રે (4) તત્ત્વા પોકેટબુક ગુજરાતી અર્થ સાથે મૂળસૂત્રે (5) પ્રશમરતિ ફલસ્કેપ 16 પેજી ગુજરાતી અછ–મૂળગાથા (6) હારિભદ્રીય અષ્ટક , , ગુજરાતી અર્થ-મૂળગાથાઓ (7) જ્ઞાનસાર - , , ગુજરાતી અર્થ મુળગાથા (8) વીતરાગસ્તોત્ર ક્રાઉન , ગુજરાતી અર્થ–મૂળગાથા પૂજ્ય સાધુ-સાધ્વીજી મહારાજોને કંઠસ્થ કરવા ઉપરના ગ્રંથોની જરૂર હોય તેઓશ્રીએ નીચેના સરનામે જણાવવાથી શ્રી લહેરુચંદ ભેગીલાલ ગ્રંથમાળા ઠે. શ્રી નગીનદાસ જૈન પૌષધશાળા, પંચાસરાજી પાસે મુ. પાટણ, (ઉત્તર-ગુજરાત) આવરણ * દી૫ક પ્રિ ટરી * અમદાવાદ