Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરુ દર્શન
[ સુગુરુનુ' સ્વરૂપ ]
556
95
εξία
AS1221-22
પુષ્પ : ૫ :
4:
POP
**
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
FREEધધ ગ્રંથમાળા-પુષ્પ પાંચમ
ગુરુ દર્શન
[ સુગુરુનું સ્વરૂપ ]
6
: લેખક :
જિનભક્ત ’
-
: પ્રકાશક :
શ્રી મુક્તિમ્મલ જૈન મેાહનગ્રન્થમાળા. કાર્યાધિકારી–લાલચ નલાલ શાહ
ઠે. રાવપુરા, ઘીકાંટા, વાલીઆ-વડાદરા.
22
RBRRRRRRRRRRR
-----
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પ્રકાશક :
મુક્તિમક્ષ જૈન મેહન ગ્રંથમાળા રાવપુરા–વડાદરા.
આવૃત્તિ પહેલી.
પહેથી વાર દેશ આના
વિ. સં. ૨૦૦૭ અક્ષયતૃતીયા
• મુદ્રક ઃ
શા. ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ શ્રી મહેાધ્ય પ્રીં. પ્રેસ-ભાવનગર.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમ.
૧ ગુરુનું મહત્વ.
ગુરુને વિનય કરવા સંબંધી રાજા શ્રેણિકનું દષ્ટાંત. ગુરુનું સ્થાન. એછિપુત્ર કમલનું દષ્ટાંત.
[ચાર પુત્રવધૂઓનું દૃષ્ટાંત ]
૨ કુગુરુ.
ઠણુઠણપાલનું દષ્ટાંત. વાંઝણું ગાયને ખરીદનારા મુગ્ધ મનુષ્યનું દષ્ટાંત.
બા બેઠે જપે અને જે આવે તે ખપે. ? ‘રામનામ જપના, પરાયા માલ અપના.”
નામ ધરાવે ગુરુ, કામ કરે બૂરું.” છ પ્રકારના કુગુરુઓ. કુગુરુની વ્યાખ્યા.
૩ સદૂગુરુ,
છ પ્રકારના સદ્દગુરુએ. સદ્દગુરુની વ્યાખ્યા.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવ્રતાને ધારણ કરનારા. મહામુનિ મેતાનું દૃષ્ટાંત.
સહનશીલ.
વૃદ્દપુત્રનું દૃષ્ટાંત.
ભિક્ષા ઉપર જીવનારા. મુનિઅષાઢાભૂતિનું દૃષ્ટાંત.
સામાયિકમાં રહેનારા.
ધમના ઉપદેશ કરનારા.
અનવસ્થિત ચિત્ર ઉપર ગામતી ડેાશીનુ દૃષ્ટાંત. બહેરા કુટુંબનું દૃષ્ટાંત.
ઉપસ દ્વાર
ROY
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧ :
ગુરુદર્શન
ગુરુનું મહત્ત્વ.
એકડો ઘુંટવા માટે ગુરુની જરૂર પડે છે; કક્કો અને ખરાખડી શીખવા માટે પણ ગુરુની જરૂર પડે છે; લેખાં, વ્યાજ અને નામું શીખવા માટે પણ ગુરુની જરૂર છે; તે જ રીતે સાહિત્ય, સંગીત કે વિવિધ કલાઓનું જ્ઞાન મેળવવા માટે પણ ગુરુની જરૂર પડે છે. પુરુષની બહાંતેર કલા અને સ્રીની ચાસઠ કલાનું જ્ઞાન કાબેલ ગુરુ વિના પ્રાપ્ત થઈ શકતુ નથી.
**
કેટલાક મનુષ્ય પેાતાની મેળે પુસ્તક વાંચીને કે જોઈ જોઇને પણ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરે છે; પરંતુ તેવું જ્ઞાન પદ્ધતિસરનું કે ધેારણસરનું નહિ હોવાથી જોઇએ તેવું વિશદ હેતુ નથી. તેથી જ અનુભવી પુરુષાએ કહ્યું છે કે ‘ જાર પુરુષથી ઉત્પન્ન
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા
:
૨
:
* પુષ્પ
થયેલ પુત્ર જેમ શોભાને ધારણ કરતું નથી, તેમ આપમેળે પ્રાપ્ત કરેલું જ્ઞાન શેભાને ધારણ કરતું નથી.'
ગુરુપદનું મહત્વ ભારતવર્ષના નીતિકાએ કેવું આંકયું છે, તેને ખ્યાલ નીચેના લેક પરથી આવી શકશે.
एकमप्यक्षरं यस्तु, गुरुः शिष्यं निवेदयेत् । पृथिव्यां नास्ति तद्व्यं, यत् प्रदानायानृणीमवेत् ।।
જે ગુરુ શિષ્યને એક જ અક્ષર બતાવે છે, તેનું ઋણ આ પૃથ્વીના કેઈ પણ દ્રવ્યથી વળી શકતું નથી.
તેમજएकाक्षरप्रदातारं, यो गुरु भिमन्यते । स श्वयोनिशतं गत्वा, चाण्डालेष्वपि जायते ।।
જે એક પણ અક્ષરનું જ્ઞાન આપનારને ગુરુ માનતા નથી, તે સો વાર કૂતરાને અવતાર લઈને પાછો ચાંડાલેને ત્યાં જન્મ છે. તાત્પર્ય કે-જ્ઞાન આપનાર ગુરુને ભૂલી જવા કે તેમના પ્રત્યેની માનવૃત્તિ અંતરમાંથી ઓછી કરવી એ મહાદુર્ગતિનું કારણ છે.
જ્ઞાન કે વિદ્યાની પ્રાપ્તિ ગુરુના ચોગ્ય વિનય વિના થઈ શકતી નથી. તે સંબંધી રાજા શ્રેણિકનું દૃષ્ટાંત વિચારવા યોગ્ય છે. - ગુરુને વિનય કરવા સંબંધી
રાજા શ્રેણિકનું દષ્ટાંત રાજગૃહી નગરીમાં એક વિદ્યાસિદ્ધ માતંગ રહેતે હતે. તેની સ્ત્રીને એક વાર અકાળે કેરી ખાવાની ઈચ્છા થઈ, તેથી
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું :
ગુરુદન તેણે પતિને કહ્યું કે “હે સ્વામીનાથ ! મને કેરી ખાવાનું ઘણું મન થયું છે, માટે સુંદર કેરી લાવી આપે.” માતંગે કહ્યું “અરે ગાંડી! આ ઋતુમાં કેરી કેવી? એ તે ઋતુનાં ફલ ઋતુએ જ મળે.” સ્ત્રીએ કહ્યું: “રાણી ચેલણના બાગમાં છ યે ઋતુનાં ફલ પાકે છે. ત્યાંથી કેરી મળી શકશે.” તે સાંભળીને માતંગ રાત્રિના સમયે તે બાગની પાસે ગયે. આ બાગ સદા ફલ-ફૂલ આપનારાં અનેક વૃક્ષેથી સુશોભિત હતે અને રાણું ચલ્લણાને અતિ પ્રિય હતું. તે સદા ફૂલ આપનારાં વૃક્ષ પરથી વિવિધ રંગનાં લે જયણાપૂર્વક ચૂંટતી અને તેના વડે રેજ શ્રી વીતરાગદેવની પૂજા કરતી.
માતંગ આ બાગમાં ઊગેલાં વૃક્ષને ધારી ધારીને જેવા લાગે, ત્યાં પાકેલી કેરીઓવાળું એક મહાન આમ્રવૃક્ષ તેના જેવામાં આવ્યું. પરંતુ તે ઘણું ઊંચું હતું. એટલે માતંગે અવનામિની વિદ્યા વડે તેની ડાળીઓને નીચી નમાવી દીધી અને તેના પર જે કેરીઓ પાકી હતી, તે તેડી લીધી.
પ્રાતઃકાલ થતાં રાણી ચેલ્લણા હાથમાં ફૂલની છાબડી લઈને પુષ્પો ચૂંટવાને નીકળ્યા. તે વખતે પેલા આમ્રવૃક્ષની ડાળીઓ કરી વિનાની લેવામાં આવી, આથી તેઓ વિચારમાં પડી ગયા કે “આવા સુરક્ષિત બાગમાં રાત્રે કેણ આવ્યું હશે અને તેણે કેવી રીતે આ કેરીઓ ચેરી હશે?” પછી એ વાત તેણે રાજા શ્રેણિકને કહી એટલે રાજા શ્રેણિકે મંત્રીશ્વર અભયકુમારને બોલાવીને જણાવ્યું કે “આજ રાત્રે આપણા બાગમાં કઈક ચરે પ્રવેશ કર્યો છે અને કેરીઓ તેડી લીધી છે, પરંતુ તે એટલે બધો ચાલાક છે કે તેનું એક પણ પગલું પડવા દીધું
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા
:
૪
:
ઃ પુષ્પ
નથી. આ ચેર કેઈ વાર અંતઃપુરમાં પણ પ્રવેશ કરી શકે. માટે તેને શોધીને મારી આગળ હાજર કરે.” મંત્રીશ્વર અભયકુમારે રાજા શ્રેણિકની આ આજ્ઞા માથે ચડાવી.
ચેરની શોધમાં મશગૂલ બનેલા મંત્રીશ્વર એક વાર ફરતાં ફરતાં નગરજને તરફથી નાટક થતું હતું ત્યાં જઈ પહોંચ્યા અને નાટકને શરુ થવાની વાર હતી તે જોઈને બોલ્યા કે “હે નગરજને ! જ્યાં સુધી નાટક કરનારા નટે આવ્યા નથી ત્યાં સુધી હું એક વાત કહું તે સાંભળે.
વસંતપુરમાં જીર્ણનામે શેઠ હતું. તેને એક રૂપવતી કન્યા હતી. આ કન્યા મેટી થવાથી ઈચ્છિત વરને મેળવવા માટે રેજ કામદેવની પૂજા કરવા જતી, પરંતુ તે વખતે પૂજામાં જે પુપ જોઈએ તે કઈ બાગમાંથી ચોરી લાવતી. હવે એક વખત બાગના માળીએ તેને પુપો ચરતાં પકડી પાડી અને તેનું મનહર રૂપ જોઈને તેની આગળ અનુચિત માગણી કરી. તે વખતે પેલી બાળાએ કહ્યું: “અરે માળી! તું મને અડકીશ નહિં. હું હજી કુંવારી છું અને પુરુષના સ્પર્શને ગ્ય નથી.” તે સાંભળીને માળીએ કહ્યું કે “જે એમજ હોય તે હે બાળા ! તું વચન આપ કે પરણીને પહેલી રાત્રીએ તું મારી પાસે આવીશ.” પેલી બાળાએ પિતાનું કૌમારવ્રત અક્ષત રાખવાને તે પ્રમાણે વચન આપ્યું અને માળીના પંજામાંથી મુક્ત થઈ
હવે સમય જતાં તે બાળાનાં એક ઉત્તમ પતિ સાથે લગ્ન થયાં. રાત્રે તે વાસગૃહમાં ગઈ ત્યારે તેણે પતિને કહ્યું કે હે આર્યપુત્ર! કારણવશાત્ મારે એક માળીને એવું વચન આપવું
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું :
ઃ પ :
ગુરુદન
પડયું છે કે પરણ્યા પછી પહેલી રાત્રીએ તારી પાસે આવીશ; માટે મને આજ્ઞા આપા તા તેની પાસે જઇ આવુ. એક વાર આ પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરી લઉં એટલે કાયમ હું તમારે જ આધીન છું.” તેનાં આવાં વચનેા સાંભળીને પતિને લાગ્યું કે આ બાળા શુદ્ધ હૃદયવાળી અને વચનને પાળનારી છે.' એટલે તેણે જવાની રજા આપી.
"
માળીને મળવા માટે જઇ રહેલી તે ખાળાને રસ્તામાં કેટલાક ચારા મળ્યા અને તેમણે એને વિવિધ અલકારોથી વિભૂષિત જોઇને રાકી લીધી. એટલે તે માળાએ તેમને માળીવાળી વાત કહી સંભળાવી અને જણાવ્યું કે હું ભાઇએ ! જ્યારે હું પાછી ફરુ ત્યારે મારાં આભૂષણ્ણા ખુશીથી લઇ લેજો, ’ ચારાએ તેને સત્ય પ્રતિજ્ઞાવાળી જાણીને જવા દીધી.
(
અહીંથી આગળ વધતાં એક ક્ષુધાતુર રાક્ષસ સામે મળ્યે જે એને ખાઈ જવાને તૈયાર થયા. ત્યારે તે ખાળાએ તેને પણ માળીવાળી વાત કહી સભળાવી અને વળતી વખતે ખુશીથી ભક્ષણ કરજે.' એમ જણાવ્યું. એટલે રાક્ષસે પણ તેને સત્ય પ્રતિજ્ઞાવાળી જાણીને જવા દીધી.
હવે તે ખાળા પેલા અગીચામાં પહોંચી અને માળીને
•
:
જગાડીને કહ્યું કે હું પેલી પુષ્પા ચારનારી ખાળા છું કે જે લગ્ન કરીને પહેલી જ રાત્રે તારી પાસે આવી ’ આ વચને સાંભળતાં જ માળીને તેની સત્યપ્રિયતા અને ટેક માટે અત્યંત માન થયું, તેથી એને માતા ગણીને પ્રણામ કર્યાં અને વચનથી મુક્ત કરી. અહીંથી પાછાં ફરતાં તે ખાળા પેલા રાક્ષસને
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધચંથમાળા : ૬ :
* પુષ્પ મળી અને તેને માળી સાથે જે કાંઈ બન્યું હતું, તે કહી સંભળાવ્યું. આ સાંભળીને રાક્ષસને વિચાર આવ્યું કે “શું હું માળીથી પણ ગયે?” એટલે તેણે પણ એને વચનથી મુક્ત કરી. પછી તે બાળા ચેરેની આગળ ગઈ અને કહેવા લાગી કે “હે ભાઈઓ ! હવે તમારે મને લૂંટવી હોય તે લૂંટી લે. મારા વચન મુજબ હું તમારી આગળ હાજર થઈ છું.” અને તેમને માળી તથા રાક્ષસવાળે વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યો. આથી ચોરોએ પણ તેને સત્ય ટેકવાળી જાણીને જતી કરી. આ રીતે માળી, રાક્ષસ અને ચેરથી બચેલી તે બાળા પિતાના પતિ પાસે આવી અને જે જે હકીકત બની હતી તે બધી કહી સંભળાવી. આથી તેને પતિ અત્યંત હર્ષ પામ્યા અને તેણે એને પોતાના હૃદયની રાણું બનાવી.
હવે હે લેકે! તમે જવાબ આપ કે આ સઘળામાં દુષ્કર કાર્ય કરનારું કેણુ?”
તે વખતે સ્ત્રીના ઈર્ષાળુ લેકે બોલી ઉઠ્યા કે “સર્વમાં દુષ્કર કામ કરનાર તેને પતિ છે કે જેણે પિતાની નવોઢા સ્ત્રીને બીજા પુરુષ પાસે જવાની રજા આપી. સુધાતુર લેક બેલ્યા કે “સર્વમાં દુષ્કર કાર્ય કરનાર રાક્ષસ ગણુય કે જેણે અત્યંત ભૂખ્યા હોવા છતાં હાથમાં આવેલાં ભક્ષ્યને છેડી દીધું. જાર પુરુષે બોલ્યા કે “આ સર્વમાં દુષ્કર કામ કરનારે માળી જ ગણાય કે જેણે પોતાની પાસે સ્વયમેવ આવેલી એક રૂપવતી રમણને ભેગવી નહિ. છેવટે પેલે વિદ્યાસિદ્ધ માતંગ ત્યાં ઊભો હતો, તે બેભે કે “સર્વથી દુષ્કર કાર્ય કરનારા તે ચાર લેકે જ ગણાય કે જેમણે સુવર્ણના
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું :
ગુરુદર્શન આભૂષણોથી અલંકૃત કન્યાને લૂંટ્યા વગર જવા દીધી. આ જવાબથી મંત્રીશ્વર અભયકુમારે તેને ચાર જાણુને પકડી લીધો અને એકાંતમાં લઈ જઈને પૂછયું કે “ રાજાના બાગમાંથી કેરીઓ કેવી રીતે ચેરી હતી?” પેલે માતંગ મંત્રીશ્વરના હાથમાં આબાદ સપડાઈ ગયે હતું એટલે તેણે કહ્યું કે વિદ્યાના બેલથી.” પછી મંત્રીશ્વર અભયકુમારે તેને રાજા શ્રેણિક આગળ હાજર કર્યો અને જણાવ્યું કે “હે દેવ ! પહેલાં આની પાસેથી વિદ્યા મેળવી લેજો અને પછી જે કરવું હોય તે કરો.”
રાજા શ્રેણિકને અભયકુમારની આ સૂચના યોગ્ય લાગી, એટલે તેણે માતંગ પાસેથી વિદ્યા શીખવાનું શરુ કર્યું. પરંતુ કેટલાક દિવસે જવા છતાં જ્યારે વિદ્યાને પ્રવેશ તેના મનમાં થયે નહિ ત્યારે તેણે પિલા માતંગને તિરસ્કાર કરતાં કહ્યું કે “તારા પેટમાં જરૂર કઇંક પાપ છે, નહિ તો આ વિદ્યા મને કેમ આવડે નહિ?” તે વખતે મંત્રીશ્વર અભયકુમારે કહ્યું કે “હે સ્વામી ! આ માતંગ અત્યારે તમારે વિદ્યાગુરુ છે અને ગુરુને એગ્ય વિનય કરવાથી જ વિદ્યા સ્કુરે છે, તેથી એને સિંહાસન પર બેસાડે અને તમે પોતે હાથ જોડીને તેની સામે જમીન પર બેસો એટલે વિદ્યા આવડશે.”
વિદ્યાના પિપાસુ રાજા શ્રેણિકે તે મુજબ કર્યું, એટલે તેને ઉજ્ઞામિની અને અવનામિની એમ બંને વિદ્યાઓ તરત જ સિદ્ધ થઈ. પછી તેણે ગુપણાને પામેલા વિદ્યાસિદ્ધ માતંગને છેડી મૂક. તાત્પર્ય કે-જ્ઞાન અથવા વિદ્યાની પ્રાપ્તિ ગુરુના ગ્ય વિનય વિના થઈ શકતી નથી.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૮ : - આજને ભૌતિકવાદને જમાને આ વાત ભૂલી ગયે છે, પરંતુ તેનું પરિણામ એ આવ્યું છે કે કોડે રૂપીઆના ખર્ચે શાળાઓ, પાઠશાળાઓ, વિદ્યાલય, મહાવિદ્યાલય અને વિદ્યાપીઠ જેવી અનેક સંસ્થાઓ નભાવવા છતાં પ્રજાને જોઈએ તેવું સંગીન જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી કે તેનામાં સુસંસ્કારોની વૃદ્ધિ થતી નથી.
ગુરુનું સ્થાન આધ્યાત્મિક કે ધાર્મિક ક્ષેત્રમાં ગુરુના માર્ગદર્શન વિના પ્રગતિ સંભવતી નથી. તેથી તેમનું સ્થાન દેવ કે ઈશ્વર પછી તરત જ માનવામાં આવ્યું છે. આ વાત સુપ્રસિદ્ધ નમસ્કાર મંત્રની યેજના જેવાથી તરત જ ધ્યાનમાં આવી શકશે.
નમસ્કાર મહામંત્રના પ્રથમ પાંચ પદે નીચે મુજબ વ્યવસ્થિત થયેલાં છે.
१ नमो अरिहंताणं । २ नमो सिद्धाणं ।
३ नमो आयरियाणं । - ૪ નો કવન્નાયા !
५ नमो लोए सव्वसाहूणं ।। આમાં પહેલાં બે પદો અહંત તથા સિદ્ધને નમસ્કારનાં છે કે જે દેવ છે, અને બાકીનાં ત્રણ પદે આચાર્ય, ઉપાધ્યાય તથા સાધુને નમસ્કારનાં છે કે જે ગુરુ છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું :
ગુરુદર્શન ગુરુનું અતિ મહત્વ બતાવવા માટે કેટલાક તેમને દેવની કેટિમાં પણ મૂકે છે. જેમકે
गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णु-गुरुर्देवो महेश्वरः ।
गुरुः साक्षात् परब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवे नमः॥ ગુરુ જ બ્રહ્મા છે, ગુરુ જ વિષ્ણુ છે, ગુરુ જ મહાદેવ છે અને ગુરુ જ સાક્ષાત્ પરબ્રહ્મ છે. તેવા શ્રી ગુરુને મારા નમસ્કાર હો.
કેટલાક આથી પણ આગળ વધીને ગુરુનું સ્થાન દેવ કરતાં પહેલું માને છે. જેમકે –
ગુરુ ગોવિંદ દેનું ખડે, કિસકો લાગું પાય ?
બલિહારી ગુરુદેવકી, ગોવિંદ દિયો બતલાય. મારી સામે બે જણ ઊભા છે. એક ગુરુ અને બીજા ગોવિંદ, તેમાં ગુરુ કણ અને ગોવિંદ કેણ તેને હું ઓળખતે નથી. મારી આ સ્થિતિ જોઈને ગુરુએ મને ઈશારાથી ગોવિંદ બતાવી દીધા.
આ રીતે ગોવિંદને ઓળખાવનારા ગુરુ હોવાથી તે આસન્ન(નજીકના) ઉપકારી છે, તેથી પહેલે નમસ્કાર તેમને કરું છું.
અપેક્ષા વિશેષથી તેમનું આ કહેવું પણ ઠીક છે, કારણ કે આ જગના મનુષ્ય બહુધા મોહગ્રસ્ત હોય છે, તેથી દેવ કોને કહેવાય અને તે કેવા હેય?” અથવા “ગુરુનું મહત્વ શું છે અને તેમની સાથે પિતાના આધ્યાત્મિક કલ્યાણને કે સંબંધ છે?” અથવા તે “ધર્મની વ્યાખ્યા શું અને ધર્મ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધ-ગ્રંથમાળા : ૧૦ : કે હેય?” તે વિષે કાંઈ પણ જાણતા નથી. તેઓ તે મેટા ભાગે પિતાના ધંધાધાપામાં જ મશ્યા રહે છે અને પોતાનાં બાળકોને રમાડવામાં મશગૂલ રહે છે; અથવા તો સ્ત્રીના હાવભાવ અને લટકામટકા પર મરી પડે છે. આવા લેકેને ધર્મની વાતમાં રસ પડતું નથી, પણ કેઈની કુથલી કરવી હોય કે કેઈની પેટભરીને નિંદા કરવી હોય તે તેમાં ખૂબ રસ પડે છે. વળી તેઓને સાધુ-સંતનાં વ્યાખ્યાને ગમતાં નથી પણ ભાડભવાયા અને નટ-વિટની વાત બહુ પસંદ પડે છે. તે જ રીતે તેઓ ઘરની સુશીલ અને શાણી પત્નીને છેડીને દેહવિક્રયને ધંધો કરનારી કૂતરાની ચાટ જેવી વેશ્યાના પ્રેમમાં પડે છે અને ખુવાર થાય છે; તથા જુગારના નાદે ચડીને પિતાનું સર્વસ્વ ગુમાવે છે.
આવા મૂહ, મિથ્યાભિમાની અને અનેક અપલક્ષણેથી ભરેલા મનુષ્યને ધર્મને બોધ પમાડવાનું કામ સહેલું નથી, છતાં ગુરુ તેમને ધર્મને બોધ પમાડે છે અને તેમના જીવનને ન જ ઘાટ ઘડે છે. આ વાતની વિશેષ પ્રતીતિ શ્રેષ્ઠિપુત્ર કમલનું દૃષ્ટાંત જાણવાથી થઈ શકશે.
- શ્રેષિપુત્ર કમલનું દૃષ્ટાંત કેઈ નગરમાં ધનપાળ નામને એક શ્રીમંત શેઠ વસતે હતું. તેને કમલ નામને એક પુત્ર હતો. તે અનુક્રમે બધી કલાઓમાં પ્રવીણ થયે પણ ધર્મ કલામાં પ્રવીણ થયો નહિ કે જે બહોતેર કલાની શિરતાજ ગણાય છે. આથી ધનપાલ શેઠ વિચાર કરવા લાગ્યું કે “જે પિતા પિતાના પુત્રને માત્ર
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું :
ગુરુશન પૈસેટકો કે માલમિલકત આપે છે, પણ તેની સાથે સારા સંસ્કારોની કે ધર્મની મૂડી આપતું નથી, તે એને દુર્ગતિનું ભાજન બનાવે છે માટે હું કઈ પણ ઉપાયે મારા પુત્રને ધર્મ પમાડું.”
ધનપાળ શેઠે કમલને ધર્મ સંબંધી ઉપદેશ દેવે શરૂ કર્યો, પરંતુ કમલે તેના પર જરા પણ લક્ષ્ય આપ્યું નહિ. જ્યારે ધનપાળ શેઠ તેને ધર્મને મર્મ સમજાવવા માંડતાં ત્યારે તેને બગાસાં આવતાં અને તે ઉઠીને ઊભું થઈ જતું. કેઈએ ઠીક જ કહ્યું છે કે –
જેનું મન જે શું વસ્યું, તેને તે જ સુહાય; દ્રાક્ષતણે તછ માંડે, કાગ લીળી ખાય. જેનું ચિત્ત જેમાં ચાટયું હોય છે, તેને તે જ વસ્તુ સારી લાગે છે; પણ બીજી વસ્તુ સારી લાગતી નથી. દાખલા તરીકે કાગડે લીંબળીને ખાંતે ખાતે ખાય છે, જ્યારે દ્રાક્ષથી ભરેલા મંડપને અડતા પણ નથી. અથવા તે
જેને ભાળે તે ભલું, નહિ સદ્ગુણ-વિચાર;
તજી ગજમુક્તા ભીલડી, પહેરે ગુંજાહાર. મુગ્ધ મનુષ્ય પિતાને જે પસંદ પડે તેને જ સારું માની લે છે, પણ તેના ગુણદોષને વિચાર કરતા નથી. જે એમ ન હોય તે જગલમાં રહેનારી ભીલડી હાથીનાં મસ્તકમાંથી નીકળેલાં મહામૂલ્ય મોતીને પહેરવાનું છેડી દઈને ચડીને હાર શામાટે પહેરે?
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા
: ૧૨ :
: પુષ્પ
હવે એક વખત નગરની સમીપે રહેલા ઉદ્યાનમાં કાઈ સાધુ મહાત્મા પધાર્યાં. તે જાણીને ધનપાળ શેઠ તેમને વંદન કરવા ગયા અને તેમના ઉપદેશ પૂરા થતાં હાથ જોડીને એલ્યુ કે ‘ હે ગુરુદેવ ! મારે પુત્ર કમલ બધી વાતમાં હોશિયાર છે, પણ ધર્મથી વિમુખ છે. તેથી તેમને ધર્મના માધ પમાડવાની કૃપા કરા. ’ સાધુ મહાત્માએ તે વિનતિના સ્વીકાર કર્યાં પછી ધનપાળ શેઠે ઘેર આવી કમલને કહ્યું કે ‘ હે વત્સ ! ગામ બહાર ઉદ્યાનમાં એક સાધુ મહાત્મા પધાર્યાં છે. તેઓ ઘણા જ્ઞાની અને ચારિત્રવાન છે, માટે જઈને તેમનાં દર્શન કરી આવ.
"
પિતાના કહેવાથી કમલ તે સાધુમહાત્મા પાસે ગયા અને વંદન કરીને તથા નીચું મુખ રાખીને તેમની સામે બેઠા. એટલે સાધુ-મહાત્માએ તેને ધર્મના ઉપદેશ આપવા માંડ્યો. એ ઉપદેશમાં તેમણે ધર્મની જરૂરીઆત, ધર્મનું સ્વરૂપ અને ધર્મના અનેક પ્રકારે વર્ણવી મતાન્યા. પછી ઉપદેશના અંતે તેમણે કમલને પૂછ્યું કે ‘ હૈ ભદ્રે ! અમારી ધમ દેશનામાંથી તેં શું જાણ્યું ? ' ત્યારે કમલે કહ્યુ કે ‘ આપની નજીક મેરડીનું જે ઝાડ છે, તેના થડમાં રહેલા દરમાંથી એક સે ને આઠ મ કાડા બહાર નીકળ્યા અને પાછા તેટલા જ અંદર ગયા.' કમલને આવેા જવાખ સાંભળીને પેલા સાધુ મહાત્મા સમજી ગયા કે
આ તા પત્થર પર પાણી રેડયું છે. એટલે તેમણે એ વાત ધનપાળ શેઠને કરી અને ત્યાંથી તે અન્યત્ર વિહાર કરી ગયા.
થાડા દિવસ બાદ એક બીજા સાધુ મહાત્મા તે જ ઉદ્યાનમાં પધાર્યાં. ત્યારે ધનપાલ શેઠે તેમને પણ પેાતાના પુત્ર કમલને ધર્મના એધ પમાડવાની વિનતિ કરી અને પહેલાં જે
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ : : ૧૩ :
ગુરુદન હકીકત બની હતી, તે કહી સંભળાવી. આથી સાધુ-મહાત્માએ કહ્યું કે “બહુ સારું. તમારા પુત્રને અમારી પાસે મોકલજે અને શિખામણ આપજે કે તે નીચું મુખ રાખીને બેસે નહિ પણ અમારા સામું જોયા કરે.”
ધનપાળ શેઠે તે પ્રમાણે શિખામણ આપીને કમલને તે સાધુમહાત્મા પાસે મેકલ્યો. એટલે તેણે વંદન કરીને ગુરુની સામે બેઠક લીધી અને ગુરુના મુખ ભણ તાકી રહ્યો. તે વખતે ગુરુએ પૂછયું કે “હે ભદ્ર! તું તત્વનું કાંઈ સ્વરૂપ જાણે છે ખરો !”
કમલે કહ્યું કે “ત્રણ તને જાણું છું. મનગમતું ખાવું-પીવું, લહેરથી હરવું-ફરવું અને નિરાંતે ઊંઘી જવું.” એ સાંભળીને સાધુ મહાત્માએ કહ્યું કે “આ તે ગામડિયાની ભાષા થઈ. પણ જે ત્યાગ કરવાનું, જાણવાનું તથા આદરવાનું છે તેમાંથી તું કાંઈ પણ જાણે છે કે કેમ ? ” કમલે કહ્યું:
એની મને કાંઈ ખબર નથી.” તેથી સાધુમહાત્માએ તેને હેય, રેય અને ઉપાદેયના સ્વરૂપવાળી દેશના આપવા માંડી. પછી દેશનાના અંતે કમલને પૂછ્યું કે “હે મહાનુભાવ ! આ દેશનામાંથી તું શું સમજ્યો?” કમલે કહ્યું કે “બીજી વાતની મને સમજ પડી નથી પણ હું એટલું સમજી શકે કે આ દેશના દરમિયાન તમારા ગળાને હડિયે એક સે ને આઠ વાર ઊંચે નીચે થયે હતે.”
કમલને આ જવાબ સાંભળીને તે સાધુ મહાત્મા બેદ પામ્યા થકાં વિચારવા લાગ્યા કે “આ તો અંધને દર્પણનું
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધ ગ્રંથમાળા : ૧૪ :
8 પુષ્પ દર્શન કરાવવા જેવું થયું. અને તેમણે બનેલી હકીકત ધનપાળ શેઠને જણાવી ત્યાંથી અન્યત્ર વિહાર કર્યો.
કેટલાક સમય પછી પાછા તે જ ઉદ્યાનમાં પાંચ મહાવ્રતના પાલણહાર, ચાર કષાયોના ટાળણહાર, સમતાના સાગર અને ગુણના આગર એવા એક ધર્માચાર્ય પધાર્યા. એટલે સહુ તેમને વાંદવાને ગયા. તે વખતે કમલને પિતા પણ તેમને વાંદવાને ગયે અને દેશનાને અંતે હાથ જોડીને બે કે “હે ગુરુદેવ! મારો પુત્ર ધર્મ અને તત્વના વિચારમાં અત્યંત મૂર્ખ છે. પ્રથમ અહીં પધારેલા બે સાધુ મહાત્માએ તેને ધર્મને બેધ પમાડવાને વિદ્વત્તાભરી દેશના આપી, ત્યારે એ મૂર્ખ પહેલી વાર દરમાંથી નીકળતા મકડાની ગણતરી કરી અને બીજી વાર તેમના ગળાને હડિયે કેટલી વાર ઊંચનીચે થયે તે જ ગણ્યા કર્યું. તે સાંભળીને ધર્માચાર્યે કહ્યું કે
તમારા પુત્રની બુદ્ધિ લૌકિક વ્યવહારમાં કેવી છે?” ધનપાલ શેઠે કહ્યું “ધર્મ સિવાય તે બધા વ્યવહારમાં કુશળ છે. ” ત્યારે ધર્માચાર્યે કહ્યું “તે એને સુખેથી ધમને બેધ પમાડી શકાશે. અવસરે તેને અમારી પાસે મોકલજે.”
ઘેર જઈને ધનપાલ શેઠે કમલને કહ્યું કે “હે પુત્ર! તે અત્યાર સુધીમાં જે ગુરુઓ જોયા તે કરતાં આ ગુરુ જુદી જ જાતના છે, માટે તું એમનાં દર્શન કરી આવ.” એટલે કમલ તેમની પાસે ગયો અને વંદન કરીને સામે બેઠે.
ધર્માચાર્યું તેનું મન જાણવા માટે કહ્યું કે “હે કમલ ! તારા હાથના મણિબંધ ઉપર મત્સ્યના મુખ સહિત મોટી
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું : : ૧૫ :
ગુરુદન ધનની રેખા દેખાય છે.” તે સાંભળીને કમલે પૂછ્યું કે “તેનું ફળ શું? ” ત્યારે ધર્માચાર્યે કહ્યું કે “મસ્યની રેખાથી ઘણું ધન પ્રાપ્ત થાય છે. વળી તારા હસ્તની રેખા પરથી જણાય છે કે તારે જન્મ શુકલપક્ષમાં થયેલે હે જોઈએ અને તે વખતે અમુક ગ્રહ અમુક સ્થાનમાં પડેલા હોવા જોઈએ. તે સાંભળીને કમળ આશ્ચર્ય પામ્યું અને તરતજ ત્યાંથી ઉઠીને ઘેર ગયે તથા પોતાની જન્મપત્રિકા લાવીને તેમની આગળ ધરી. એ જન્મપત્રિકા જોઈને ધર્માચાર્યે તેનાં લગ્ન કયારે થયાં હતાં અને તેને એક મેટી બિમારી કયા પ્રકારની સહન કરવી પડી હતી વગેરે વાત કહી સંભળાવી. આથી કમલને લાગ્યું કે “આ ગુરુ ઘણુ જ્ઞાની દેખાય છે.”
બીજા દિવસે કમલ પિતાની મેળે ગુરુની પાસે ગયા અને વિનયપૂર્વક વંદન કરીને ગુરુની સામે બેઠે એટલે ગુરુએ કહ્યું કે “હે કમલ !
બુદ્ધિ વિના નર બાપડે, બુદ્ધિથકી બલવાન; બુદ્ધિથકી સુખ સંપજે, બુદ્ધિ ગુણનું સ્થાન. બુદ્ધિ ન હોય તે માણસ બિચારો–બાપડો થાય છે અને બુદ્ધિ હોય તે માણસ ખરેખર બળવાન ગણાય છે. આ જગતનાં સર્વ સુખે બુદ્ધિ વડે મેળવાય છે, તેથી બુદ્ધિને જ ગુણનું સ્થાન કહી છે. તે ઉપર એક નાનકડી વાત કહું તે સાંભળઃ
ચાર પુત્રવધૂએનું દષ્ટાંત ધનાવહ નામે એક શેઠ હતા, તેને ચાર પુત્રો હતા. આ ચારે પુત્રે વિનયી અને વિવેકી હતા. તે જ્યારે એગ્ય ઉમરના
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ બોધ-ગ્રંથમાળા
: ૧૬ :
પુષ્પ
6
થયા ત્યારે પિતાએ તેમને સારા ઘરની કન્યાઓ સાથે પરણાવ્યા. હવે એક દિવસ ધનાવહ શેઠને વિચાર થયા કે હું ઘરડા થતા જાઉં છું ને મારા આયુષ્યમાંથી હંમેશાં એક દિવસ આછે થતા જાય છે, એટલે આ દેહ કયારે પડશે તે કહેવાય નહિ, માટે હું મૃત્યુ પામું તે પહેલાં આ ઘરના કારભાર ખરાખર વ્યવસ્થિત ચાલે તે માટે વહુઓની પરીક્ષા કરું. તેમાં જેની જે પ્રકારની ચેાગ્યતા જણાય તેને તે પ્રકારનું કામ સોંપું; કારણ કે અધિકારની પ્રાપ્તિ માટે ચેાગ્યતા એ મુખ્ય વસ્તુ છે. • પછી તેણે એક દિવસ પાતાના કુટુ બીઓ વગેરેને જમવા નાતર્યાં અને ભાતભાતનાં જમણુ કર્યાં. એ જમણુ પત્યા પછી તેણે બધાની સમક્ષ પેાતાની ચાર પુત્રવધૂને ખેલાવી અને તે દરેકને ડાંગરના પાંચ પાંચ દાણા આપતાં કહ્યું કે- આ દાણા જાળવી રાખજો અને હું માગું ત્યારે મને પાછા આપજો.’
આ દાણા લીધા પછી માટી વહુએ વિચાર કર્યાં કે ‘ઘરડા થાય ત્યારે અક્કલ ઓછી થાય, એમ કહેવાય છે, તે ખાટુ નથી. નહિ તેા સસરાજી આખા કુટુંબને તેડાવી તેમની સમક્ષ ડાંગરના પાંચ દાણા સાચવવા કેમ આપે? આપણા ઘરમાં તે તેની કાઠીએ ભરી છે માટે જ્યારે તે માગશે ત્યારે તેમાંથી પાછા આપીશ.' અને તેણે પેલા પાંચ દાણા ફેંકી દીધા.
આપ્યા ?
બીજી વહુએ વિચાર કર્યાં કે ‘ સસરાજીને આ શું સૂઝયું હશે ? કાંઈ નહિ ને ડાંગરના પાંચ દાણા સાચવવા પરંતુ વડીલની આપેલી વસ્તુ ફેંકી દેવાય નહિ. પેલા દાણા ફાલીને ખાઈ ગઈ.
"
અને તે
ત્રીજી વહુએ વિચાર કર્યાં કે ‘સસરાજીએ ગમે તે કારણુ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમ :
: ૧૭ :
ગુરુદન
થી આ દાણા સાચવવા આપ્યા છે, માટે તેને સાચવી રાખવા એટલે તેણે એ પાંચ દાણાને ઘરેણાના ડાબલામાં સાચવીને મૂકયા.
.
ચેાથી વહુ બહુ ડાહી હતી. તેણે વિચાર્યું કે ‘ સસરાજીએ આપેલ દાણાની આપણે વૃદ્ધિ કરવી જોઇએ.' એટલે તેણે એ પાંચ દાણા પેાતાના ભાઇને આપ્યા અને કહ્યું કે આ પાંચ • દાણા એક જુદો કયારેા કરીને વાવો. પછી તેમાંથી જેટલા દાણા પાકે તે બીજા વર્ષે જુદા ક્યારામાં વાવજો અને એ રીતે જ્યાં સુધી હું ન કહેવરાવું ત્યાંસુધી તેને વાવ્યા કરો.’ભાઈઆએ તેનું વચન અંગીકાર કર્યું અને કહ્યા મુજબ માંડયું. એટલે પહેલા વર્ષે અધી પાલી થયા, ખીજા વર્ષે આઠ દશ પાલી થયા, ત્રીજા વર્ષે તેથી દશ ખારગણા થયા, ચાથા વધે તેના પણ દશ ખારગણા થયા અને પાંચમે વર્ષે.તે માટે કાહાર ભરાણા. ભાઇઓએ આ બાબતની ખબર બહેનને આપ્યા કરી.
કરવા
:
અહીં પાંચ વર્ષ પૂરા થયા એટલે ધનાવહુ શેઠે ફ્રી કુંટુંબને જમવા નેાતયું અને તેની સમક્ષ ચારે વહુઓ પાસેથી પેલા દાણા માગ્યા. એટલે પહેલી વહુએ ઘરમાંથી લાવીને આપ્યા. તે જોઇને સસરાએ કહ્યું કે આ દાણા મારા આપેલા
,
..
નથી. ' પછી બહુ આગ્રહથી સોગન દઈને પૂછ્યું ત્યારે તેણે કબૂલ કર્યું કે ' આ દાણા તે નથી. ’ એટલે શેઠે ફરીને પૂછ્યું કે ‘ એ દાણાનું શું કર્યું ?' ત્યારે વડુએ કહ્યું કે ‘એ તે મે ફેંકી દીધા. ' જે સાંભળીને શેઠને ઘણું દુઃખ થયું.
,
પછી બીજી વહુને પાસે દાણા
માંથી લાવીને આપ્યા. ત્યારે શેઠે
ર
માગ્યા એટલે તેણે પણ ઘર
6
કહ્યું કે
આ દાણા મારા
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
૫
બે-ચથમાળ : ૧૮ : આપેલા નથી. એટલે તેણે તરત જ કબૂલ કર્યું કે “ વાત સાચી છે, એ દાણા તે હું ખાઈ ગઈ હતી.”
પછી ત્રીજી વહુને વારો આવ્યો. ત્યારે તેણે ઘરેણાના ડાબલામાંથી એક વસ્ત્રની પિટલી કાઢી અને તેના છેડે બાંધેલી ગાંઠ છોડીને દાણ આપ્યા.
પછી ચેથી વહુને વારો આવ્યું ત્યારે તેણે કહ્યું કે સસરાજી! એ દાણું એમ ન આવે. એને લાવવા માટે તે ગાડાં જોઈએ, કારણ કે એ દાણાથી આખો કે ઠાર ભરાયેલે છે.” અને તેણે દાણની જે વ્યવસ્થા કરી હતી તે કહી સંભળાવી. આથી શેઠ ઘણા ખુશી થયા.
હવે હે કમલ! તું કહે કે ધનાવહ શેઠે આ વહુઓને શું શું કામ મેંપવું?”
ત્યારે કમલે કહ્યું કે-જે વહુએ સસરાના આપેલા દાણા વાસીદામાં ફેંકી દીધા તેને વાસીદુ વાળવાનું કામ સેપવું. જે વહુ સસરાના આપેલા દાણુ ખાઈ ગઈ તેને ભેજન બનાવવાનું કામ સોંપવું. જે વહુએ સસરાના આપેલા દાણુ સાચવી રાખ્યા તેને ઘરેણાં-ગાંઠા વગેરે સાચવવાનું ઑપવું અને જે વહુએ તેની ઘણી વૃદ્ધિ કરી તેને આખા ઘરની ઉપરી બનાવવી.”
આ સાંભળી ગુરુએ કહ્યું કે “કમલ! ધન્ય છે તારી બુદ્ધિને, તે બરાબર ન્યાય કર્યો. ધનાવહ શેઠે પણ તેમજ કર્યું હતું. હવે વિચારવાનું એ છે કે-જે રીતે બુદ્ધિશાળી વહુએ પાંચ દાણાની વૃદ્ધિ કરી તે રીતે બીજી વસ્તુઓ સંબંધમાં પણ કરવું ઘટે કે નહિ?”
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું: : ૧૯ :
ગુરુદર્શન કમલે કહ્યું: “ અલબત્ત, એની જગાએ રૂપીઆ હોય તે તેનું પણ એમજ કરવું ઘટે. જે રૂપીઆ ફેંકી દે તે મહામૂર્ખ કહેવાય. જે રૂપીઆને વટાવી ખાય તે મૂર્ખ કહેવાય. જે તે રૂપીઆને સાચવી રાખે તે ડાહ્યો કહેવાય અને જે તે રૂપીઆની વૃદ્ધિ કરે તે ઘણે ડાહ્યો કહેવાય.”
ગુરુએ કહ્યું કે “વાહ વાહ! તે એ દાખલાને બરાબર ઘટા. આપણું આ જીવન છે, તે પણ એક પ્રકારની મૂડી છે. જે તેને ગમે તેમ ફેંકી દે છે, તે મહામૂર્ખ છે; જે તેને ભેગવિલાસમાં જ ઉપયોગ કરે છે, તે મૂર્ખ છે. જે તેને સાચવી રાખે છે તે ડાહ્યો છે અને જે તેને વિકાસ કરે છે તે ઘણું ડાહ્યો છે. વારુ, આજે તે હવે વ્યાખ્યાનને વખત થયે છે, એટલે આ વાત આટલેથી બંધ રાખીશું. વળી અવસરને યોગ્ય બીજી વાત કાલે કરીશું.”
આ વાતથી કમલને ઘણે આનંદ થશે. એટલે ત્રીજા દિવસે પણ તે પિતાની મેળે જ ગુરુની આગળ ગયે અને તેમને વિનયપૂર્વક વંદન કરીને સામે બેઠે.
ગુરુએ કહ્યું કે “હે કમલ! ગઈ કાલે તે ચાર વહુઓને જે ન્યાય છે , તેના પરથી મને ખાતરી થઈ છે કે તું બહુ બુદ્ધિશાળી છે, પણ તને એક વરત પૂછું. તું તેને ઉત્તર આપ.
નારી બેઠી ગેખમાં, કરે સઘળાં એ કામ; રાતી રસભીની રહે, છોડે નહિ નિજ ઠામ, ચાકર ચેકીદાર શા, બહુલા રાખે પાસ; કામ કરાવે તે કને, વિલસે આપ વિલાસ.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ એધ-ગ્રંથમાળા
: ૨૦ :
જોડે પ્રીતિ બહુ થકી, તાડૅ પણ તિણ વાર; કરવી વશ તેને ઘટે, સુખ વાંછે જે સાર
કમલે એના પર બહુ બહુ વિચાર કર્યાં, પરંતુ તેને જવાબ જડ્યો નહિ ત્યારે ગુરુએ કહ્યું કે- એના ઉત્તર જીભ છે. એ સુખરૂપી ગેાખમાં બેઠેલી છે અને ત્યાં બેસીને જ પેાતાનાં સઘળાં કામ કરે છે. તે રંગે રાતી છે અને હમેશાં રસથી ભીની રહે છે. તે પેાતાનું સ્થાન છેડીને કાંઈ જતી નથી. તે દાંતરૂપી ચાકરાને પેાતાની પાસે રાખે છે અને ચાવવાનું કામ તેની પાસે કરાવે છે; જ્યારે પાતે તે તેને સ્વાદ માણુવારૂપ વિલાસ જ કરે છે. આ જીભ સારું ખોલીને ઘણાની સાથે મૈત્રી બાંધે છે અને ખાતું કે તેાછડુ. મેલીને ઘણાની સાથેના સ્નેહ તેાડી પણ નાખે છે. તેથી જે માણસે ઉત્તમ પ્રકારનું સુખ ઇચ્છતા હાય તેમણે જીભને વશ કરવી ઘટે છે.
- પુષ્પ
આ સાંભળી કમલને ગુરુના બુદ્ધિચાતુર્ય માટે અતિ માન થયું અને તે મનમાં ને મનમાં તેમની પ્રશંસા કરવા લાગ્યું, પછી ગુરુએ ખીજી વરત પૂછ્યું.
ડાળે એડી સુડલી, પણ નવ આવે પાંખ; ચરવા તેા ચે નિસરે, જોયુ આંખે આંખ.
દેહ વરણ કાળેા નહીં, તેા પણ કાળી ચાંચ; ચાંચે ઈંડાં મેલતી, પળમાંહીં એ પાંચ.
તે ઈંડાં ચાંપે ઘણું, તેાય ન ફૂટે એક; વદ તું વત્સ વિચારીને, ધરી હુંચે વિવેક.
આ વરતે કમલને મુંઝન્યા. તેણે ઘણા ઘણા વિચાર કર્યાં,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
: ૨૧ :
પાંચમું :
ગુરુદર્શન પરંતુ તેને સાચે ઉત્તર તે મેળવી શકે નહિ. એટલે ગુરુએ કહ્યું કે “એને ઉત્તર કલમ છે. તે હાથરૂપી ડાળ પર બેસે છે. તેને પાંખ હોતી નથી-આવતી નથી છતાં તે ફરવા નીકળે છે. તેને રંગ લાલ, પીળે, સેનેરી વગેરે હોવા છતાં તેની ચાંચ તે કાળા રંગની જ હોય છે અને તે ચાંચ વડે જ તે ડીવારમાં અક્ષરારૂપી બે પાંચ ઈંડાં મૂકે છે. તે ઈંડાં એવાં હોય છે કે ઘણું ચંપાવા છતાં તેમાંનું એક પણ ઈંડું ફૂટતું નથી. તાત્પર્ય કે-અક્ષરે લખાઈને સૂકાઈ ગયા પછી તેના પર હાથ ફેરવવામાં આવે તે તે ભૂંસાતા નથી, પણ એવા ને એવા રહે છે.
હે કમલ ! આવી કલમ વડે ધર્મશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર, કામશાસ્ત્ર અને મેક્ષશાસ્ત્ર લખાય છે.”
તે વારે કમલે પૂછ્યું કે “એ દરેક શાસ્ત્રમાં શું શું હકીકત આવે છે?”
ગુરુએ કહ્યું કે મનુષ્ય આ જીવનમાં કે આચારવિચાર રાખવે અને તેનું શું પરિણામ આવે છે તેને વિચાર ધર્મશાસ્ત્રમાં કરેલું હોય છે; મનુષ્ય વ્યાપાર-ધંધે કેવી રીતે કર, લેકે સાથે કેવી રીતે વર્તવું અને કેવી રીતે પિતાનો તમામ વ્યવહાર કુશળતાપૂર્વક ચલાવે તેને વિચાર અર્થશાસ્ત્રમાં કરેલ હોય છે, મનુષ્ય કેવી રીતે કામસુખ ભેગવવું અને તે ભેગવવાની સાચી રીત કઈ છે, તેને વિચાર કામશાસ્ત્રમાં કરેલું હોય છે, અને મનુષ્ય આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિમાંથી મુક્ત થઈને પરમ આનંદ કે પરમ સુખ કેમ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૨૨ : પામી શકે તથા તેનાં સાધને શું શું છે તેને વિચાર મેક્ષશાસ્ત્રમાં કરેલે હોય છે. આ સંબંધી તારે વિશેષ જાણવાની ઈચ્છા હોય તે અવસરે કાલ કહીશું.'
ગુરુની વાતમાં કમલને રસ પડવા માંડ્યો. “ધર્મગુરુઓ સ્વર્ગ અને નરકની તથા પુણ્ય અને પાપની જ વાત કર્યા કરે છે અને લેકેનું માથું ફેગટનું પકવે છે.” એ તેને ખ્યાલ આ ગુરુના પરિચયથી દૂર થશે.
ચોથા દિવસે પણ તે રજની માફક બરાબર સમયસર હાજર થયે અને વિનયપૂર્વક વંદન કરીને સામે બેઠે.
ગુરુએ કહ્યું કે “હે કમલ! તું વ્યવહારમાં ઘણે કુશલ છે અને લેખાં, વ્યાજ તથા ગણિત સારી રીતે જાણે છે. તેથી તને એક સવાલ પૂછું છું કે એકડામાંથી એકડે જાય તે બાકી શું રહે?”
કમલે તેને ઝટ લઈને પ્રત્યુત્તર આપે કે “કાંઈ બાકી ન રહે.”
ગુરુએ કહ્યું –“બરાબર વિચારીને જવાબ આપે કે એકમાંથી એક બાદ થાય તે બાકી શું રહે ?”
ત્યારે કમલે વિચારીને કહ્યું કે “એકમાંથી એક જાય તે મીંડું બાકી રહે. ૧-૧=૦.” - ગુરુએ કહ્યું: “આ જવાબ બરાબર છે. હવે તેને પૂછું છું કે એકડાની કિસ્મત શું અને મીંડાની કિસ્મત શું?”
કમલે કહ્યું કે “એકડાની કિસ્મત એક અને મીંડાંની કિસ્મત કાંઈ નહિ.'
ગુરુએ કહ્યું: “જે એમ જ હોય તે એકડાની આગળ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું: : ર૩ :
ગુરદર્શક એક પછી એક મીંડાં ઉમેરતે જા અને તેની કિસ્મતમાં શું ફેરફાર થાય છે, તે જે.”
કમલે કહ્યું: “એમ તે દરેક મીંડું આંકડાની કિંમતમાં દશ દશગણે વધારે કરે છે.”
ગુરુએ કહ્યું: “તે મીંડાની કિસ્મત શું ગણાય ?'
કમલે કહ્યું “જે એકડે હોય તે બધાં મીંડા કામનાં છે, નહિ તે તેની કિસ્મત કાંઈ નથી.”
ગુરુએ કહ્યું: “આ જવાબ બરાબર છે. જે મીંડું એકલું હોય તે તેની કિસ્મત કાંઈ નથી પણ એકડે તેમાં ભળે તે તેની કિસ્મત દશગણી વધી જાય છે. આ જ વસ્તુ આપણું જીવન પરત્વે સમજવાની છે. આપણું જીવન છે, તે મીંડાં સમાન છે. એટલે જીવનમાં ધર્મ ભળે તે તેની કિસ્મત અનેકગણી વધી જાય છે, અન્યથા તેની કિસ્મત કાંઈ નથી. ખાવું-પીવું ને હરવું-ફરવું તે જાનવરે પણ કરે છે એટલે માત્ર ખાવું-પીવું ને હરવું-ફરવું કે મોજમજાહમાં જિંદગી પૂરી કરવી એ જીવન મીંડાં જેવું છે, શૂન્ય છે, મનુષ્યત્વના સાચા અર્થથી રહિત છે. તેથી પ્રત્યેક બુદ્ધિમાન મનુષ્ય પિતાના જીવનને ધર્મરૂપી એકડાથી મૂલ્યવાન બનાવવું જોઈએ.”
ગુરુના મર્મભેદી શબ્દો કમલના હૃદયની આરપાર નીકળી ગયા અને તેના મોઢામાંથી “આહ!” એવો ઉદ્દગાર નીકળી ગયે.
આ જોઈ ગુરુએ કહ્યું: “કમલ! જે વાત બની ગઈ તેને અફસેસ કરો નકામે છે; પણ તેમાંથી સાર ગ્રહણ કરીને વર્તમાન જીવનને સુધારવું એ સાચું ડહાપણ છે. આયુષ્ય
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
માધ-ચંથમાળા : ૨૪ :
Lઃ પુષ્પ પળે પળે ઓછું થતું જાય છે, સંગે કયારે પલટાશે તેની ખાતરી નથી અને રાંધેલા અન્ન જે આ દેહ કયારે બગડી જશે તેને કેઈ ભરોસો નથી. તેથી જરા પણ સમય ગુમાવ્યા સિવાય ધર્મનું આરાધન કરવું ઉચિત છે. તારા જેવા બુદ્ધિશાળી અને વ્યવહારકુશળ મનુષ્યને આથી વધારે શું કહેવાનું હોય ?”
કમલ તે દિવસથી ધર્મના રંગે પૂરેપૂરો રંગાઈ ગયે અને દિનપ્રતિદિન તત્વને વિશેષ બોધ પામતે એક દિવસ મહાન ધર્માત્મા બન્યું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-ગમે તેવા વક અને જડ મનુષ્યને પણ ગુરુ ધર્મને બેધ પમાડી શકે છે અને તેના જીવનને ન ઘાટ ઘડી શકે છે. તેથી જ અનુભવી પુરુષોએ જણાવ્યું છે કેविना गुरुभ्यो गुणनीरधिभ्यो
जानाति धर्म न विचक्षणोऽपि । विना प्रदीपं शुभलोचनोऽपि
__निरीक्षते कुत्र पदार्थसार्थम् १ ॥
સુંદર આંખેવાળે હોવા છતાં કોઈ પણ મનુષ્ય અંધારામાં રહેલા પદાર્થોને બરાબર જોઈ શક્તા નથી. તે જ રીતે મનુષ્ય ગમે તે વ્યવહારકુશલ હોય અને દુનિયાની દૃષ્ટિએ ડાહ્યો ગણાતો હોય તે પણ ગુણના સમુદ્રરૂપ ગુરુની સહાય વિના ધર્મના મર્મને જાણી શક્તા નથી.
એક સંત કવિ કહે છે કે – ગુરુ દીવો ગુરુ દેવતા, ગુરુ વિણ ગમ નવિ હૈય; ' ગુરુ કહિયે માતાપિતા, ગુરુથી અધિક ન કેય.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરુદન
પાંચમું :
: ૨૫ : ગુરુ દીવા સમાન છે કે જે બધી વસ્તુઓને બરાબર બતાવે છે. ગુરુ દેવતા સમાન છે કે જે અનેક દિવ્ય ગુણેથી વિભૂષિત હોય છે. ગુરુ વિના આપણને સાચી ગમ પડતી નથી. વળી ગુરુ માતા અને પિતા સમાન છે, કારણ કે તે આપણું (ધાર્મિક દૃષ્ટિએ) લાલન અને પાલન કરે છે. વધારે શું કહું? આ જગતમાં ગુરુથી વધારે ચડિયાતું કઈ જ નથી. વળી બીજી એવી એક પ્રસિદ્ધ ઉક્તિ છે કે— ગુરુ દી ગુરુ દેવતા, ગુરુ વિણ ઘોર અંધાર;
જે ગુરુવાણી વેગળા, તે રડવડિયા સંસાર. પ્રથમની બે ઉપમાઓને અર્થ તે કહેવાઈ ગયું છે. હવે આ જગતમાં શું કે આપણું જીવનમાં શું, જે ધર્મશાસ્ત્ર દ્વારા જીવનમાં સાચે પ્રકાશ આપનાર ગુરુદેવ ન હોય તે ભયંકર અંધકાર વ્યાપી જાય, એથી જ જેઓ સદ્દગુરુદેવની વાણું કદી સાંભળતા નથી, ખરેખર તેઓ સદુમાર્ગને છેડી અસદુમાર્ગમાં ચાલીને આ સંસારના ચોરાસીના ચકરાવામાં રખડતા થઈ જાય છે.
ધર્મનાં ગૂઢ રહસ્યની પ્રાપ્તિ ગુરુ વિના થઈ શકતી નથી, તે જ રીતે યોગ અને અધ્યાત્મની અનેકવિધ કિયાએ ગુરુના માર્ગદર્શન વિના બરાબર જાણી શકાતી નથી. એટલું જ નહિ પણ જ્યારે સાધના કરતાં સંશય ઉઠે છે અને હૈયું હચમચવા લાગે છે ત્યારે વહારે ચડનાર પણ ગુરુ જ હોય છે. તેથી ધાર્મિક કે આધ્યાત્મિક પ્રગતિ ઈચ્છનારે ગુરુનું શરણ શોધવું જ જોઈએ અને તે જેટલું વહેલું શોધાય તેટલું વધારે સારું.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
:R:
કુગુરુ
હીરાની ખાણુ વિરલ હાય છે; માતીનાં મથકે ખૂજ હાય છે; ચંદનનાં વૃક્ષે અતિ અલ્પ સખ્યામાં નજરે પડે છે. તે જ રીતે ગુરુપદની ચેાગ્યતા ધારણ કરનાર ગુરુએ આ જગતમાં વિરલ ડાય છે, ભ્રૂજ હાય છે અથવા તો અતિ અલ્પ સંખ્યામાં નજરે પડે છે. વ્યાપારની પરિભાષામાં કહીએ તે ખજારમાં સારા માલની હમેશા અછત હાય છે; જ્યારે નખળે માલ જોઇએ ત્યારે, જોઈએ તેટલા પ્રમાણમાં મળી રહે છે. તેથી જ કાઈએ કહ્યું છે કેઃ
गुरवो बहवः सन्ति, शिष्यवित्तापहारकाः । दुर्लभः सद्गुरुर्भुवि, शिष्यहृत्तापहारकः ॥
'
આ જગતમાં એક યા બીજા મહાને શિષ્યનાં ગજવા
ના ભાર હળવા કરનારા ગુરુઓ ઘણા હોય છે, પણ શિષ્યાના
હૃદયના સંતાપરૂપી ભાર હળવા કરનાર સદૂગુરુ દુર્લભ હાય છે.’
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું: : ર૭ :
ગુરુદન. આ સ્થિતિ મુમુક્ષુઓને સ્પષ્ટ ચેતવણી આપે છે કે “ઓ. મુમુક્ષુઓ ! જેના આધારે તમે સંસારસાગરને પાર પામવા ઈચ્છતા હો તે ગુરુરૂપી નૌકાને બરાબર તપાસજો. જે તે સુદઢ અને છિદ્ર વિનાની હશે તે તમને સામે પાર લઈ જશે પણ ખખડી ગયેલી કે છિદ્રવાળી હશે તે પિતે પણ ડૂબશે અને તમને પણ ડુબાડશે. વળી આ દુનિયામાં પીળું તેટલું સોનું નથી અને તેટલું દૂધ નથી તેમ ગુરુનું નામ ધારણ કરનારા સર્વ કેઈ ગુરુ નથી. જે બધામાં નામ પ્રમાણે ગુણ હેત તે ઠણઠણપાલ પિતાનું નામ બદલ્યા વિના રહેત નહિ.
ઠણઠણપાલનું દષ્ટાંત. એક શેઠને ઘેર પુત્રનાં પારણાં છ વાર બંધાયાં, પરંતુ તેમાંનો એક પણ પુત્ર બાર મહિના કરતાં વધુ વખત જી નહિ; તેથી સાતમા પુત્રનું ખોટીલું નામ ઠણઠણપાલ પાડયું. અને બન્યું પણ એવું કે તે પુત્ર બાળમરણમાંથી બચી ગયે અને કાલક્રમે યુવાન થયે.
એક વાર ઠણઠણપાલને તેનાં નામ માટે મિત્રોએ ખૂબ જ ચીડ, એટલે તે ઘેર આવીને પિતાને કોંવા લાગ્યો કે “હે પિતાજી ! આ દુનિયામાં નામની કયાં ખોટ હતી કે તમે મારું નામ ઠણઠણપાલ પાડયું ? આવું ખરાબ નામ રાખવાથી બધા માણસો મને ચીડવે છે, માટે મારું નામ બદલી નાખે.”
પિતાએ કહ્યું: “બેટા ! નામ તે જિંદગીમાં એક જ વાર પડે. વળી જે નામ લેકની જીભે ચડી ગયું હોય તે આપણું બદલ્યું બદલાય નહિ, માટે તારે જરા પણ ચીડાવું નહિ.”
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૨૮ :
' પુષ્પ ઠણઠણપાલે કહ્યુ “પરંતુ પિતાજી! આવું લજામણું નામ તે કેઈનું પણ જોવામાં આવતું નથી ! વળી સાંભળવામાં પણ તે કેવું કઠોર લાગે છે? કણ-કણ-પાલ!!! જાણે કઈ ખાલી વાસણ ખખડતું ન હોય !”
પિતાએ કહ્યું: “બેટા ! એ તે દૃષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ. કોઈને એ નામમાં કઠોરતા લાગતી હશે તે અમને તેમાં મધુરતા જણાય છે. અમારા લાડીલા ઠણઠણપાલનું નામ સાંભળતાં જ અમારું લેહી શેર શેર ચડી આવે છે; અને બધાં નામે કાંઈ સાર્થક હોતા નથી. દાખલા તરીકે કોઈનું નામ કચરો હોય છે, કેઈકનું નામ પૂજે હોય છે, કેઈકનું નામ ગાંડે હોય છે અને કેઈકનું નામ ભી હોય છે. તેથી એમ સમજવાનું નથી કે તે માણસ કચરા જે પંજા જે, ગાંડે કે ભિક્ષુક હોય છે. ખરી વાત તે એ છે કે નામ ગમે તેવું હોય તે પણ તેની પાછળ કામે સારાં થાય તે એ નામ સહુને પ્યારું થઈ પડે છે. ત્રાષભ, કૃષ્ણ, યુધિષ્ઠિર, ભીમ, અર્જુન, નકુલ વગેરે નામે એ રીતે જ કપ્રિયતાને પામેલાં છે. ઋષભ એટલે બળદ, કૃષ્ણ એટલે કાળો, યુધિષ્ઠિર એટલે યુદ્ધમાં સ્થિર રહેનારે (પર્વત), ભીમ એટલે ભયંકર, અર્જુન એટલે સાદડનું વૃક્ષ અને નકુલ એટલે નેળીઓ. તારી દષ્ટિએ આમાં કંઈ પણ નામ સુંદર નથી છતાં તે નામે આજે હજારો હૈયાનું આકર્ષણ કરી રહ્યા છે અને લાખે મસ્તકનાં વંદન પામી રહ્યાં છે, માટે નામ કરતાં કામ પર જ વધારે ધ્યાન આપવું.”
આમ છતાં ઠણઠણપાલના મનનું સમાધાન થયું નહિ અને
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરુદશીન
પાંચમું :
: ૨૯ : તેણે પિતાનું નામ બદલવાનો આગ્રહ ચાલુ રાખે, તેથી પિતાએ તેને કેઈસુંદર નામ શોધી લાવવાનું જણાવ્યું.
એક વાર કઈ કામપ્રસંગે ઠણઠણપાલ ગામની બહાર ગયે. ત્યાં એક આધેડ ઉંમરની સ્ત્રી તેના જેવામાં આવી. તેણે જાડાં અને ફાટેલાં વચ્ચે પહેરેલાં હતાં તથા હાથ, પગ, નાક અને કાનમાં સાવ મામૂલી કિંમતનાં ચેડાં ઘરેણું ધારણ કરેલાં હતાં. તે સવારના પહેરમાં અહીં આવી હતી અને બપોર ચડવા આવ્યા ત્યાં સુધીમાં રખડી-રવડીને અડાયાં છાણને એક ટોપલો ભરી શકી હતી. તેણે ઠણઠણપાલને કહ્યું કે “ અરે ભાઈ આ ટેપલે માથે ચડાવવામાં જરા મદદ કર” આથી ઠણઠણપાલ તેની નજીક ગયે અને છાણને ટેપલે તેના માથે ચડાવતાં બે કે “બહેન! તમારું નામ શું ?”
પેલી સ્ત્રીએ કહ્યું: “લખમી.” આ સાંભળીને આશ્ચર્યચકિત થયેલા ઠણઠણપાલે તેને ફરી પૂછ્યું કે “બહેન! તમારું નામ તો લખમી છે અને તમે છાણ વિણવાનું કામ કેમ કરે છે?”
લખમીએ કહ્યું, “ મારા વીરા ! આ નામ મેટાં અને દરસણ ખાટાં છે. મારું નામ લખમી હોવા છતાં હું અતિ ગરીબ છું અને છાણાં–લાકડાં વણને પેટને ગુજારે કરું છું. જે આ રીતે મહેનત-મજૂરી ન કરું તો મને ખાવાનું કેણ આપે ?”
લખમી ચાલતી થઈ અને ઠણઠણપાલ પોતાના રસ્તે પડશે, પરંતુ લખમીનું ચિત્ર તેના મનમાંથી ભુંસાયું નહિં. લખમી, છાણુ વીણે તે વિચાર જ તેને અસહ્ય થઈ પડે. આ સ્થિતિમાં
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ આધ-ગ્રંથમાળા
- ૩૦ :
: પુષ્પ
તે થોડુ'ક ચાલ્યા કે રસ્તામાં એક માણસ સામેા મળ્યું. તેને
6
આ
6
ઋણુગુપાલે પૂછ્યું કે ‘ ભાઈ ! તમારું નામ શું ? ' પેલા માણસે કહ્યું ધનપાલ !' સાંભળીને ઋણુપાલ ખેલી ઉઠયા કે · વાહ ! કેવું સુંદર નામ છે ? ભાઈ ! તમારું નામ સાંભળીને મને અતિ આન થાય છે. ’ તે વખતે ધનપાલે કહ્યું કે ‘ ભાઈ ! મારું નામ સાંભળીને તમને આનંદ થાય છે, પરંતુ હું શું કરું છું તે જાણા છે ? ' શુશુપાલે કહ્યુ: - ધનપાલ છે એટલે ધનસંઘરતા હશે અને મનમાન્યું વાપરતા હશે.. • એ સાંભળીને ધનપાલે કહ્યું કે · અરે ભાગ્યશાળી ! મારી પાસે તેા એક ફૂટી બદામ પશુ નથી. હું સવારથી સાંજ સુધી આ ગામમાં ભીખ માગું છું ત્યારે મારું પૂરું થાય છે. ફાઈએ મારું નામ ધનપાલ પાડયું, તેમાં શે દહાડા વળ્યે ? નામનાં કાંઇ થોડાં જ બચકાં ભરાય છે ?
6
"
'
આ સાંભળી તણુઠણુપાલ ઠરી ગયા. લખમી છાણાં વીણે અને ધનપાળ ભીખ માગે એ તે અજબ કહેવાય ! અહીંથી આગળ જતાં એક સ્મશાન આવ્યું. ત્યાં એક મડદાંને અગ્નિદાહ દેવાઈ રહ્યો હતા. તે જોઈને ઠંગુઠણુપાલે ડાઘુમાંનાં એક જણને પૂછ્યુ` કે ‘ અરે ભાઈ! કાણુ મરી ગયું ? ' એટલે તે માણસે કહ્યું કે ‘ અમરશીભાઈ ગુજરી ગયા. બિચારા ભગવાનનું માણુસ હતા ! કાઇ દિવસ મરતાંને પણ મર કહેતા નહિ. વળી તેમના નખમાં એ રાગ ન હતા, છતાં શુ થયું કે તે એકાએક ઢખી ગયા ! ' શુશુપાલે કહ્યું · પણ અમરશીભાઈ મરે ખરા ?' આવે વિચિત્ર પ્રશ્ન સાંભળીને પેલે માણુસ શુશુપાલ સામું તાકી રહ્યો અને કહેવા લાગ્યું કે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું : : :
ગુરુદન ભલા ભાઈ ! આ ગાંડે સવાલ કેમ પૂછે છે? જેનું નામ છે, તેને નાશ છે. આ દુનિયામાં કોઈ પણ અમરપટે લઈને આવ્યું નથી, પછી તે અમરશીભાઈ હોય કે અભયચંદ હોય, અક્ષયકુમાર હોય કે અનંતરાય હોય અથવા ઈશ્વરલાલ, ભગવાનદાસ, મહાદેવપ્રસાદ, મુરારિ કે ગમે તે હોય.”
આ જવાબ સાંભળીને ઠણઠણપાલ ગુપચૂપ ઘેર આવ્યું અને પિતાના કામકાજમાં લાગી ગયે. પછી જ્યારે પિતાએ પૂછ્યું કે “બેટા! તે કોઈ સારું નામ રોધી કાઢયું કે નહિ?” તે વખતે તેણે કહ્યું કે –
લખમી છાણુ વીણતી, ભીખ માગે ધનપાલ,
અમરશી મરતાં દીઠે, ભલે હું ઠણઠણપાલ, “લક્ષ્મીને મેં છાણ વિણતી જોઈ, ધનપાળને મેં ભીખ માગતા , અને અમરશીને મેં મરતાં દીઠે. સારાંશ કે આ કેઈમાં નામ પ્રમાણે ગુણ દીઠા નહિ, તેથી હું એવા નિર્ણય પર આવ્યો છું કે મારું નામ ઠણઠણપાલ છે, તે જ ઠીક છે.”
તેના આ નિર્ણયને પિતાએ વધાવી લીધો અને શાબાશી આપી. કહેવાની જરૂર ભાગ્યે જ છે કે વખત જતાં એ ઠણઠણપાલ એક મેટે શ્રીમંત થયો અને વિવિધ પ્રકારનાં લોકે પયેગી કાર્યો કરીને યશ તથા કીર્તિને ભાગી થયે.
આ દૃષ્ટાન્તથી એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે બધામાં નામ પ્રમાણે ગુણ હોતા નથી, તેથી ગુરુનું નામ ધારણ કરનારા સર્વ કેઈમાં ગુરુના ગુણે હેાય તે બનવાજોગ નથી.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધગ્રંથમાળ
: ૩૨ :
જે મુગ્ધ મનુષ્યો ગુરુના ગુણદોષની તપાસ કર્યા વિના માત્ર બાહ્ય આડંબરથી આકર્ષાય છે અને તેમના ચરણે શિર ઝુકાવે છે, તેઓ દૂઝણી ગાયને બદલે વાંઝણી ગાય પાળે છે. તે આ રીતે– વાંઝણી ગાયને ખરીદનારા મુગ્ધ મનુષ્યનું દૃષ્ટાંત.
કઈ મુગ્ધ મનુષ્યને વૈદ્યોએ માત્ર ગાયના દૂધ ઉપર રહેવાની સલાહ આપી. આ રીતે દૂધ ઉપર રહેતાં રેજનું પાંચ શેર કે છ શેર દૂધ જોઈએ, તેથી તેણે એક ગાય ખરીદી લેવાને વિચાર કર્યો અને તે માટેના ખાસ બજારમાં ગયે. ત્યાં અનેક પ્રકારની ગાયે ઊભેલી હતી. તેમાં કેટલીક રાતી હતી, કેટલીક પીળી હતી, કેટલીક કાળી હતી, કેટલીક કાબરી હતી અને કેટલીક સાવ ધળી હતી. વળી તેમાં કેટલીક ગાય દુબળી જણાતી હતી, કેટલીક ગાયો મધ્યમ જણાતી હતી અને કેટલીક ગાયે રૂછપુષ્ટ જણાતી હતી. તેમાં એક રૂછપુષ્ટ ગાયના ગળે સુંદર ઘંટ બાંધેલ હતું. આ જોઈને મુગ્ધ મનુષ્ય વિચાર કર્યો કે “અન્ય કઈ ગાયના ગળે ઘંટ બાંધેલો નથી અને આ ગાયના ગળે જ ઘંટ બાંધે છે, માટે તે સહુથી સારી હોવી જોઈએ. વળી શરીરમાં પણ તે રૂષ્ટપુષ્ટ છે, માટે બીજી ગાય કરતાં વધારે દૂધ આપતી હશે.” આથી તેણે વધારે પૂછપરછ કે તપાસ ન કરતાં તે ગાયને મેં–માગ્યું મૂલ્ય આપીને ખરીદી લીધી અને ઘેર લા.
તેની સ્ત્રી ચતુર હતી. તેણે એ ગાયને જોતાં જ પૂછયું કે “આને કેટલાં વેતર થયાં છે ?? ધણીએ કહ્યું: “એ તો મેં
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમુ :
: ૩૩ :
ગુરુદન
<
6
6
આઉં તપાસ્યું ? ’
6
પૂછ્યુ... નથી. ' સ્ત્રીએ કહ્યું : વારુ, એ દૂધ કેટલું આપે છે ?? ધણીએ કહ્યું: ‘એ પણ મે' પૂછ્યુ નથી.' સ્ત્રીએ કહ્યું: તે શુ એને દોહીને લીધી ?’ ધણીએ કહ્યું: ના, મે એને દોહી પણુ નથી. ’ સ્ત્રીએ કહ્યું: ‘ ત્યારે તમે શું એનું ધણીએ કહ્યું: ના, મેં એનું આઉ` પણુ તપાસ્યું નથી. ’ સ્ત્રીએ કહ્યુ’: ‘ત્યારે તમે એને ખરીદી કેવી રીતે ?' ધણીએ કહ્યું: ‘ બધી ગાયામાં એ રૂપુષ્ટ હતી અને તેનાજ ગળામાં ઘંટ બાંધેલા હતા, તેથી મેં માન્યું કે તે સહુથી વધારે દૂધ આપતી હશે એટલે માં-માગ્યું. મૂલ્ય આપીને ખરીદી લાન્યા.’ સ્રીએ કહ્યુંઃ તા એ બધા પૈસા પાણીમાં ગયા, કારણ કે આ ગાય તે પાંકણુ છે એટલે જરાપણુ દૂધ આપશે નહિ.’
આ સાંભળીને મુખ્ય મનુષ્ય વિમાસણુમાં પડી ગયા. પછી થોડી વારે કહ્યું કે • જો એમજ હાય તે આ ગાય આપણે બીજાને વેચી નાખીશુ. ' સ્ત્રીએ કહ્યું': હૈયાફૂટા ખીજા કાણુ હશે કે જે ખરીદશે ? એટલે આટલેથી જ સયું.
"
6 પણ તમારા જેવા વગર તપાસ્યે આ ગાયને
'
આ રીતે મુખ્ય મનુષ્યને ગાય માથે પડી અને તેના બધા પૈસાનું પાણી થયુ.
અહીં જુદા જુદા રંગની ગાયા તે જુદા જુદા વેશવાળા ગુરુએ સમજવા. તેમાં પાતળાપણું, મધ્યમપણું અને રૂદ્ર્ષ્ટપુષ્ટપશુ, ત્યાગ અને તપશ્ચર્યાં અંગે સમજવું. જે ગુરુ આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ કરવા માટે ત્યાગના માર્ગ સ્વીકારે છે અને વિવિધ
૩
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમાધ-ચંથમાળા
: ૩૪ :
પ્રકારની તપશ્ચર્યાવડે ઈદ્રિયે તથા દેહનું દમન કરે છે તેઓ દુબળા શરીરવાળા જણાય છે, જે ગુરુઓ અતિ ઉત્સાહથી ત્યાગ માર્ગને સ્વીકાર કરે છે પણ તપશ્ચર્યાનું જોઈએ તેવું અવલંબન લેતા નથી, તેઓ મધ્યમ શરીરવાળા જણાય છે; જ્યારે સાધુપણું લીધા પછી ત્યાગ અને વૈરાગ્યને ભૂલી જઈ મનગમતા માલમલીરા ઉડાવનાર ગુરુએ રૂછપુષ્ટ શરીરવાળા જણાય છે. વળી આવા ગુરુઓ યુક્તિબાજ, દાંભિક તેમજ ધૂર્ત હોવાથી બાહ્ય આડંબર અતિશય રાખે છે તે ગળામાંને સુંદર ઘંટ સમજ. આવા ગુરુઓનું શરણું સ્વીકારવાથી તત્ત્વબોધપી દૂધ મળતું નથી. •
ગુણહીન ગુરુઓ કેવા હોય છે, તેનું પ્રતિબિંબ નીચેની કહેવામાં પડે છે.
બાવો બેઠે જપે અને જે આવે તે ખપે.' ગુરુ થઈને બેઠેલા બાવાજીઓ બેઠા બેઠા ભગવાનના નામને જાપ જપે છે, પણ ભેગ-ઉપગની કોઈપણ સાધન-સામગ્રી છોડતા નથી. તેમને રહેવા માટે સુંદર મઠ કે સગવડ ભરેલાં આશ્રમ જોઈએ છે. તેમને પ્રવાસ કરવા માટે હાથી, ઘેડા, પાલખી, ગાડા, રથ, સીગરામ, ઘોડાગાડી, મોટર કે રેલ્વે જેવાં વાહને જોઈએ છે. તેમને અંગ ઢાંકવા માટે સુંદર અને મુલાયમ રેશમી વસ્ત્રો જોઈએ છે અથવા કશબી શેલા અને દુપટા જોઈએ છે. તેમને ગળામાં કૂલનાં હાર જોઈએ છે, હાથમાં ફૂલની કલગીઓ જોઈએ છે અને સૂઈ રહેવા માટે રેશમી તળાઈઓ તથા ફૂલની પથારીઓ જોઈએ છે. વળી વાતાવરણ સ્વચ્છ રાખવા માટે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરુદન
પાંચમું :
: ૩૫ : ઊંચી જાતના અત્ત, સેન્ટ અને વિધવિધ જાતિના ધૂપ જોઈએ છે, ખાવા માટે દૂધપાક, માલપુઆ, લાડુ, પેંડા, બરફી ને બુંદી જોઈએ છે; સવારના શિરામણ તરીકે કેશરિયા દૂધ ને હલવા જોઈએ છે તથા બપોરના સૂક્ષ્મ આહાર માટે સંતરા, મોસંબી, દાડમ, સફરજન, ચીકુ વગેરે ફળ જોઈએ છે. અને સહુથી મોટી વાત એ કે તેમને ગાદી ચાલે તે માટે વારસ જોઈએ છે અને તે વારસ ઉત્પન્ન થાય તે માટે સ્ત્રી જોઈએ છે. વળી એ સ્ત્રી તથા પુત્રના ક્ષેમકુશળ માટે જમીન–જાગીર જોઈએ છે અને ઘરેણુંગાંઠું તથા રોકડ નાણું જોઈએ છે. આ રીતે “ બા બેઠે જપે અને જે આવે તે ખપે ” એ કહેવત ગુરુના નામે ચાલેલી બૂટી બુવાબાજીનું એક બદબાભર્યું ચિત્ર રજૂ કરે છે.
રામ નામ જપના, પરાયા માલ અપના.'
કેટલાક ગુરુને વેષ ધારણ કરવાવાળા સાધુઓ મહાન મહાત્મા હોય કે પરમ ભકત હોય તે રીતે આખો દિવસ “રામ રામ ” “ સીતારામ ” વગેરે શબ્દો ઉચ્ચાર કરે છે પણ તેમની નિયત તે ધનમાલ એકઠો કરીને મે જમજાહથી જીવન ગુજારવાની જ હોય છે. આથી તેઓ અનેક પ્રકારની પૂર્વ વિદ્યાઓ અજમાવે છે અને લાલચુ લોકોને પોતાના પંજામાં ફસાવે છે. કોઈ માણસની સ્થિતિ સામાન્ય જોઈને પહેલાં તે તેઓ એને મીઠા શબ્દથી આશ્વાસન આપે છે. પછી જ્યારે પેલે માણસ એમના પર વિશ્વાસ મૂકીને પોતાની હૈયાવરાળ ઠાલવે છે અને પિતાની આર્થિક મુશીબતનું ગાન કરે છે, ત્યારે આ ગુરુઓ ધીરે રહીને એમ કહે છે કે “એ બધાને ઉપાય તે થઈ શકે,
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૩૬ :
ઃ પુષ્પ પણ તમારું નશીબ હાલ બરાબર નથી.” તે વખતે નશીબને સુધારવા ઇરછતે તે ગરજુ એને પણ કેઈ ઉપાય કરવાની વિનંતિ કરે છે, ત્યારે પેલા ગુરુ કહે છે કે એ માટે અમુક ગ્રહની શાંતિ કરવી પડશે અથવા અમુક દેવ-દેવીને બલિદાન આપવું પડશે અથવા મંત્ર જપની અમુક ક્રિયામાં આટલે ખર્ચ થશે.” એટલે તે “ભગત” ની પાસેથી અમુક રકમ પડાવે છે અને તેમને માટે ભાગ કેડે ચડાવીને થોડા પૈસાથી કાંઈક જંતરમંતર કર્યાને દેખાવ કરે છે. પછી આ ધૂર્ત ગુરુઓનું કામ આગળ વધે છે. તેઓ પિતાની યોગસાધનાની કે મંત્રસિદ્ધિની મોટી મોટી વાત કરે છે અને અનેક પ્રકારના ચમત્કારો કરી શકવાનું રસભર્યું વર્ણન કરે છે, તે સાંભળીને ગરજી ભગતના મેંમાં પાણી આવે છે. આ ગુરુઓ ચલણી નોટને બમણું બનાવી શકે છે! અને ત્રાંબાનું સેનું પણ બનાવી શકે છે ! પરંતુ તેમ કરવાને પ્રારંભમાં થોડી ચલણી નોટ અને ચેડા સેનાની જરૂર જણાવે છે ! તેઓ જાણતા હોય છે કે ગરજુ માણસ શેડાથી સંતોષ પામવાને નથી એટલે ને કે સોનું તેની શકિત પ્રમાણે વધારેમાં વધારે આપવાને છે. પછી એક રાત્રે નેટને બમણું બનાવવાને પ્રયોગ કરવામાં આવે છે, જ્યારે ઘરના બધા માણસને એક ઓરડામાં બેસી રહેવાનું આવશ્યક હોય છે. અને જ્યારે ઘરના બધા માણસે એક ઓરડામાં બેસે છે ત્યારે ગુરુજી એવી રીતે મંત્ર ભણવા લાગે છે કે તેને કેટલાક સ્કૂટ–અક્ટ શબ્દો તેમના કાને પડે. પછી એ મંત્રનું ઉચ્ચારણ ધીમું પડતું જાય છે અને તે છેક જ બંધ પડી જાય છે એ જ વખતે
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું :
: ૩૭ :
ગુરુદર્શન
ઘણે ભાગે પેલા માણસવાળા એરડાને સાંકળ ચડી જાય છે અને ગુરુજીને હાથ ઘરની બધી કિસ્મતી વસ્તુઓ પર ફરી વળે છે. અલબત્ત, તેઓ આ કામ ઘણું જ ચૂપકીથી અને ઘણું જ સ્કુતિથી કરે છે અને જોત-જોતામાં અદશ્ય થઈ જાય છે! અથવા તે ત્રાંબાનું સેનું બનાવવું હોય છે તે પહેલાં કેટલુંક સોનું આપે છે (!) અને પછી ભગત વિશેષ સેનું આપે ત્યારે ગુસજ્યિા કરતાં કરતાં ગુરુજી એકદમ અદશ્ય થઈ જાય છે. .
જે લોકોને આવી બાબતમાં ઈતબાર હોતે નથી તેઓને ગુરુજી બીજો ચમત્કાર બતાવે છે. તેમને ગુરુજી ફીચર ( અમેરિકન રૂના ભાવ બંધ રહે તેને છેલ્લે આંકડે કે જેના પર માટે જુગાર રમાય છે.) આપે છે, તે મંદી બતાવે છે અને રૂ, શેર, સોનું, ચાંદી તથા તેલીબીયાંના ઊંચાનીચા ભાવે બતાવે છે. અલબત્ત, આ ભાવ બતાવવા માટે તેમને કેટલાક “પ્રાથમિક ખર્ચ” ની જરૂર પડે છે અને તે
પ્રાથમિક ખર્ચ” લીધા પછી ગુરુજી વધારે સારા ભાવ મેળવવા કેઈક ઠેકાણે સાધના કરવા ચાલ્યા જાય છે. હવે તેમની રૂખ સાચી પડે તે તેઓ તરત જ પાછા ફરે છે અને બીજી વધારે સુંદર રૂપ આપીને તેના બદલામાં વધારે પ્રાથમિક ખર્ચ” લે છે. પછી ભગત તે પ્રમાણે દાવ નાખે છે પરંતુ દુષ્ટ નશીબ આડું ચાલે છે અને રૂખ ખાટી જતાં ગુરુજી પોબારા ગણે છે !
જેઓને પૈસાટકાની ચિંતા હોતી નથી પણ કુટુંબને કલેશ સતાવી રહ્યો હોય છે તેમને પણ આ ગુરુઓ સહાય
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા
: ૩૮ ૪
કરવા મેદાને પડે છે. આ માટે પ્રથમ તેઓ કુટુંબના માણસોને જુદા જુદા પિતાની પાસે બોલાવીને શાણી સલાહ આપે છે ને પછી તેમને કઈ તાવીજ કે દોરો બનાવી આપવાનું જણાવે છે. તેઓ સ્ત્રીને કહે છે કે “આ તાવીજથી તમારે ધણી તમારે વશ થઈ જશે અને કોઈ દિવસ તમારું વચન ઉથાપી શકશે નહિ.” તેઓ ધણીને કહે છે કે “આ તાવીજ એટલું ચમત્કારિક છે કે તમે એને ધારણ કરશે કે તમારી સ્ત્રી ગરીબ ગાય બની જશે અને તમારી સામે બોલવાની કદી હિમ્મત કરશે નહિં” અથવા તેઓ પિતાને એવું કહે છે કે “તમારે પુત્ર તમારે આધીન રહે તે જાતનું આ તાવીજ છે” અને પુત્રને એવું કહે છે કે “આ તાવીજ ધારણ કરવાથી પિતાની લાગણી તમારા પર વધી જશે અને તેઓ પિતાને બધો વારસ તમને જ આપશે.” કલહથી ખદબદી (!) રહેલાં કુટુંબમાં ગુરુજીનું મહત્વ વધે છે અને તેમનું કામ ધમધોકાર ચાલે છે. પછી સારી એવી કમાણી કરીને એક દિવસ ગુરુજી વધારે યોગસાધના કરવા માટે હિમાલય તરફ પ્રયાણ કરે છે અથવા મોટી રકમ તફડાવીને એકાએક અદશ્ય થાય છે.
જેઓને દમ, મીઠી પેશાબ, રક્તચાપ, કઢ, ધાતુની નબળાઈ અને નામરદી જેવા રોગો લાગુ પડયા હોય છે, તેઓને આ ગુરુ “ચમત્કારિક દવાથી સારા કરી દેવાનું બીડું ઝડપે છે અને તે
ચમત્કારિક દવા બનાવવા માટે ખર્ચની રકમ માગી લે છે. પછી કઈ વનસ્પતિના મૂળનું કે પાંદડાનું ચૂર્ણ અથવા ધૂણીમાંની રાખ એક પડીકામાં આપીને શ્રદ્ધાપૂર્વક તે દવા વાપરવાનું જણાવે છે અને શ્રદ્ધાથી કોને કોને કે કે ફાયદો થયે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ : ૩૯ :
ગુરુદન તેનું વિગતવાર વર્ણન કરે છે. હવે જે રોગીને કાંઇ ફાયદા જેવું જણાય તે ગુરુજી વધારે સારી દવા બનાવવા માટે બીજા પૈસા પડાવે છે અને ખાસ ફાયદો ન જણાય તે શ્રદ્ધાની ખામી જણાવી વધારે વખત દવા ચાલુ રાખવાનું જણાવે છે અને ધીમે ધીમે પૈસા પડાવતા રહે છે. એમ કરતાં જ્યારે ગુરુજીને જણાય છે કે હવે વાતમાં દમ રહ્યો નથી ત્યારે ગુરુજી કઈ પણ તીર્થની યાત્રા કરવા ચાલ્યા જાય છે.
આ રીતે આવા ગુરુઓ ગૌશાળાના નામે, બ્રહ્મચર્યાશ્રમના નામે કે ગાશ્રમના નામે પણ પૈસા પડાવતા જ રહે છે અને રામ નામ જપના ઔર પરાયા માલ અપના” એ ઉક્તિને ચરિતાર્થ કરી બતાવે છે.
નામ ધરાવે ગુરુ અને કામ કરે બૂરું ? કેટલાક ગુરુ નામધારીએ ધર્મશ્રદ્ધાને લાભ લઈને ધર્મના નામે એવા એવા સિદ્ધાંતને પ્રચાર કરે છે કે જે તેમની પિતાની વાસનાઓને પૂરી કરવા માટે અતિ અનુકૂળ થઈ પડે. દાખલા તરીકે તેઓ પ્રથમ ઈશ્વરના મંગલમય સ્વરૂપની વાત કરે છે, પછી તેની ભકિત કરવાનું સૂચન કરે છે, પછી તે માટે પ્રેમ ભરેલા હદયની હિમાયત કરે છે અને છેવટે પ્રેમલીલાને પ્રત્યક્ષ પ્રયોગ કરે છે. અથવા તેઓ લક્ષ્મીની ચંચલતાની વાત કરે છે, તેના પર મોહ ઉતારી નાખવાની આવશ્યકતા જણાવે છે અને છેવટે તે બધું ગુરુને સમર્પણ કરી દેવાની હિમાયત કરી સેવકની બધી માલમિલકતના સ્વામી બની જાય છે. અથવા કઈ વાર બ્રહ્મચર્યનું અત્યંત મહત્વ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા
: ૪૦ :
: પુષ્પ
પ્રકાશે છે, તેનાથી ઉત્તમ સંતતિ પેદા થાય છે એ વાત સિદ્ધ કરે છે અને પાતે બ્રહ્મચારી છે એ વાત જણાવી સ્ત્રીઓને ઉત્તમ સંતતિના લાભ મળે તે માટે તેની સાથે કૅવ્યવહાર કરવાનું પણ ચૂકતા નથી.
છ પ્રકારના ગુરુઓ.
કુગુરુની ઓળખાણ કરાવવા માટે શાસ્ત્રકારોએ તેમને છ પ્રકારની ઉપમાએ આપી છે, તે આ રીતેઃ (૧) સાપ જેવા, (૨) ચાર જેવા, (૩) ઠગ જેવા, (૪) વાણિયા જેવા, (૫) વાંઝણી ગાય જેવા અને (૬) નટ જેવા.
(૧) સાપ સ્વભાવે અતિક્રૂર હોય છે, આકારે ભયંકર હોય છે, કુંફાડા મારીને ડરાવનાર હાય છે તથા લાગ મળતાં "ખ મારીને પ્રાણનો નાશ કરે છે. તે જ રીતે જે ગુરુએ સ્વભાવે અતિ ક્રૂર હોય, આકારમાં ભયંકર હાય, શાપ વગેરે આપવાના ભયથી ડરાવનાર હાય અને લાગ મળતાં લેાકેાનું સર્વસ્વ હરણુ કરે, તેમને સાપ જેવા જાણવા.
(૨) ચાર લોકો યુક્તિ-પ્રયુક્તિથી કે ડરાવીને ધનમાલ લૂટી જાય છે અને વખતે પ્રાણની પણ હાનિ કરે છે. તે જ રીતે જે ગુરુએ યુક્તિ-પ્રયુક્તિથી કે શાપ વગેરેના ભયથી લેાકેાનાં ધનમાલ લૂંટી લે છે તથા ધર્મરૂપી પ્રાણનું પણ હરણુ કરે છે, તેમને ચાર જેવા જાણુવા.
(૩) ટૅગ લેાકેા અનેક જાતની કપટ ક્રિયાએ કરીને લેાકેાના ધનમાલ તથા પ્રાણ હરી લે છે. તેવી રીતે જે ગુરુઓ સાધુતાના ડાળ રાખે છે, પણ હૃદયથી નાસ્તિક હોય છે અને
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરુદર્શન
પાંચમું : - અનેક પ્રકારના દંભ કરીને લોકોના ધનમાલ તથા ધર્મરૂપી પ્રાણનું હરણ કરી લે છે, તેમને ઠગ જેવા સમજવા.
(૪) વાણિ મૂલ્ય લીધા વિના કઈ વસ્તુ આપતું નથી. વળી ગ્રાહકોને મીઠા શબ્દોથી સંબંધે છે અને તેમને બીજી દુકાને જવા દેતું નથી. પછી તેમને સરલતાથી લુંટે છે. તે જ રીતે જે ગુરુઓ કોઈ પણ પ્રકારનું મૂલ્ય લઈને ધર્મને ઉપદેશ કરે છે તથા ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરાવે છે અને ખુશામતભર્યા શબ્દથી લેÁને પિતાના તરફ આકર્ષ પિતાનું શાસન ચલાવે છે, તેમને વાણિયા જેવા સમજવા.
" (૫) વાંઝણું ગાય હમેશાં ઘાસ વગેરે ખાય છે, પરંતુ દૂધ આપતી નથી. તેવી રીતે જે ગુરુઓ હમેશા સારાં સારાં આહાર-પાણી તથા વસ્ત્ર–વાનાં ગ્રહણ કરે છે અને લેકેનાં પૂજા-સત્કાર વગેરે પામે છે, પરંતુ સત્ય ધર્મને ઉપદેશ કરી લોકેના હૃદયમાં ધર્મશ્રદ્ધા, ધર્મજ્ઞાન અને ધર્માચરણને પ્રકટાવતા નથી, તેમને વાંઝણી ગાય જેવા સમજવા.
૬. નટ લેકે અનેક પ્રકારનાં અભિનય કરીને હાસ્ય, વૈરાગ્ય, શૃંગાર, કરુણું આદિ રસોની લેકહુદયમાં જમાવટ કરે છે, પરંતુ તે પિતે એ બધાથી અલિપ્ત રહે છે. તેવી રીતે જે ગુરુઓ શાસ્ત્રમાં વર્ણવેલાં વિવિધ ધર્મસાધનેને છટાપૂર્વક બધ કરે છે, પરંતુ પિતાના જીવનમાં તેમનું કાંઈપણ ઉતારતા નથી, તેમને નટ જેવા સમજવા.
આવા કુગુરુઓ પિતે ડૂબે છે તથા ભક્તોને પણ ડુબાવે છે;
રોની લાઈટ
તે પોતે એ
જે ગુરુ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધગ્રંથમાળા
: ૪૨ :
ઃ પુષ્પ
તેથી તેમનું શરણુ સ્વીકારવું એ જાણીને વિષનું ભક્ષણ કરવા સમાન કે અગ્નિમાં પ્રવેશ કરવા સમાન છે.
કુગુરુની વ્યાખ્યા.
પરિસ્થિતિ આવી હાવાથી જ શાસ્ત્રકારાએ સ્પષ્ટ કહ્યું
છે કેઃ
सर्वाभिलाषिणः सर्वभोजिनः सपरिग्रहाः । अब्रह्मचारिणो मिथ्योपदेशा गुरखो न तु ॥ परिग्रहारंभ मग्नास्तारयेयुः कथं परान् । स्वयं दरिद्रो न परमीश्वरीकर्तुमीश्वरः ||
જેમને ધન, ધાન્ય, સોનું, રૂપું, ધાતુ, ક્ષેત્ર, હાટ, હવેલી, અનેક પ્રકારના પશુઓ અને સ્ત્રીની અભિલાષા છે; જે મધુ, માંસ, મદ્ઘિરા, અનંતકાય, અભક્ષ્યાદિક સર્વ વસ્તુઓનુ ભાજન કરનારા છે; જે પુત્ર, કલત્ર, ધન, ધાન્ય, સુવર્ણ, રૂપ, હીરા, માતી તથા ક્ષેત્ર વગેરેના પરિગ્રહ રાખનારા છે, જે અશ્રાચારી છે; અને જે મંત્ર, તંત્ર, વૈદક, નિમિત્ત, જ્યાતિષ આદિને ઉપદેશ કરે છે તથા જૂઠા ધર્મના પ્રચાર કરે છે, તે ગુરુઓ નથી–ગુરુપદને ચેગ્ય નથી.
જેએ માલમિલકત અને પૈસાટકાને સંગ્રહ કરવામાં તથા અનેક પ્રકારની સાંસારિક પ્રવૃત્તિ કરવામાં મગ્ન છે, તે ખીજાઓને કેવી રીતે તારી શકે ? જે સ્વયં દરિદ્ર છે તે મીજાને લક્ષ્મીવંત કરવાને સમર્થ થતા નથી.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
: ૩ :
સગુરૂ
જન્મ, જરા અને મૃત્યુની ભયાનકતાથી ભય પામેલાં જગતના જીવોને સાચું શરણ આપી શકે તેવી વસ્તુઓ ચાર છેઃ (૧) અરિહંત (૨) સિદ્ધ (૩) સાધુ અને () કેવલીપ્રણીત ધર્મ. તેથી જ મુમુક્ષુઓ વડે નિરંતર કહેવાય છે કે –
“ રારિ સરપf gવામા
अरिहंते सरणं पवजामि । सिद्धे सरणं पवजामि । साहू सरणं पवजामि ।
केवलीपनत्तं धम्म सरणं पवजामि ॥"
ચારનું શરણ અંગીકાર કરું છું. અરિહંતનું શરણ અંગીકાર કરું છું. સિદ્ધનું શરણું અંગીકાર કરું છું. સાધુનું શરણું અંગીકાર કરું છું. કેવલી ભગવતેએ કહેલા ધર્મનું શરણ અંગીકાર કરું છું.'
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબંધ-ચંથમાળા : ૪૪ :
આ ચાર શરણેમાં પહેલું અને બીજું શરણ સદેવનું, ત્રીજું શરણુ સદ્દગુરુનું છે અને ચોથું શરણ સદ્ધર્મનું છે; તેથી એમ કહેવું પણ ઉચિત જ છે કે “આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિથી ભરેલા આ સંસારસાગરને તારનારી વસ્તુઓ ત્રણ છેઃ ‘(૧) સદુદેવ, (૨) સદ્દગુરુ અને (૩) સદ્ધર્મ.”
સદ્ધર્મનું પ્રવર્તન સદેવ દ્વારા થાય છે અને તેની અવિચ્છિન્ન પરંપરા સદ્દગુરુ વડે જ જળવાઈ રહે છે, તેથી એમ કહેવું પણ યોગ્ય જણાય છે કે “અશાંતિની આગમાં તરફડી રહેલી આ દુનિયાને સાચે આધાર સદેવ અને સદ્ગુ રુનો છે.”
સદેવની અસાધારણ મહત્તા તેમના જગદ્ગુરુત્વ કે પરમ ગુરુત્વને લીધે જ માનવામાં આવી છે, તેથી એમ કહેવું પણ સર્વથા સંગત જ છે કે “સકલ દુઃખનો અંત સદ્ગુરુના શરણથી આવે છે. અને તેમ હોવાથી અનુભવીઓનું એ કથન સાર્થક કરે છે કે
સદગુરૂનું શરણુ જ મળે, તો જન્મ, જરા ને મૃત્યુ ટળે.'
છ પ્રકારનાં સદ્દગુરુએ. સદ્દગુરુની ઓળખાણ કરાવવા માટે શાસ્ત્રકારોએ તેમને છ પ્રકારની ઉપમાઓ આપી છે. તે આ રીતે (૧) ગાય જેવા, (૨) મિત્ર જેવા, (૩) બંધુ જેવા, (૪) પિતા જેવા, (૫) માતા જેવા અને (૬) કલ્પવૃક્ષ જેવા.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમુ' :
: ૪૫ :
ગુરુદત
"
(૧) ગાય ઘાસ, અનાજ વગેરે વસ્તુઓ ખાય છે; તેના બદલામાં તે દૂધ, દહીં, છાશ અને ઘી જેવી ઉપયાગી વસ્તુઓ આપે છે. વળી વર્ષે એ વર્ષે નવાં વાછરડાંને જન્મ આપતી રહે છે, તેથી માલિકની સમૃદ્ધિમાં ઉત્તરાત્તર વધારા થતા રહે છે. તેવી રીતે જે ગુરુએ ગૃહસ્થ તરફથી સૂઝતા આહારપાણી અને વસ્ત્ર-ઉપકરણ વગેરે મેળવીને તેમને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપરૂપ ધર્મના મૂળ તત્ત્વ સમજાવે છે તથા હતુ, યુક્તિ અને દૃષ્ટાંતાવડે તેમના હૃદયમાં ધર્મ પ્રત્યેની અડગ શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન કરી તેમની આત્મસમૃદ્ધિમાં ઉત્તરાત્તર વધારા કરતા રહે છે, તેમને ગાય જેવા સમજવા.
( ૨ ) મિત્ર પેાતાના મિત્રને લક્ષ્મીની લાલચ વિના કે ખીજા કોઈ પણ જાતના સ્વાર્થ સાધવાની ભાવના વિના માત્ર હિતબુદ્ધિથી જ સલાહ-શિખામણ આપે છે અને તેને ચેાગ્ય માગે પ્રવર્તાવે છે, વળી કેાઈ મુશીખત, મુશ્કેલી કે આફતને પ્રસંગ આવી પડે તે તેમાંથી તેને બચાવવાના પ્રયત્ન કરે છે. તેવી રીતે જે ગુરુએ કાઈ પણ પ્રકારની લાલચ કે સ્વાર્થ સાધવાની ભાવના વિના માત્ર હિતબુદ્ધિથી જ ધર્મના ઉપદેશ કરી મુમુક્ષુઓને ચેાગ્ય માર્ગે પ્રવર્તાવે છે. અને તેઓ પર અજ્ઞાન, મેહ, કામ, ક્રોધ વગેરે આંતરિક શત્રુઓને હલ્લા થતાં તેમાંથી તેમને ઉગારવાના પ્રયત્ન કરે છે, તેમને મિત્ર જેવા સમજવા.
(૩) બધુ હંમેશાં સ્નેહપૂર્ણ હૃદયવાળા હોય છે અને પેાતાના અને અવસરાચિત સલાહ-શિખામણ આપે છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધબોધ ગ્રંથમાળા : ૪૬ : વળી તેમ કરવામાં તે બંધ તરફથી ભક્તિ કે વિનયની અપેક્ષા રાખતું નથી. તેવી રીતે જે ગુરુએ મુમુક્ષુઓ પ્રત્યે અકૃત્રિમ સ્નેહવાળા હોય છે અને ભક્તિ કે વિનયની અપેક્ષા રાખ્યા વિના જ અવસરચિત સલાહ-શિખામણ આપે છે, તેમને બંધુ જેવા સમજવા
(૪) પિતા એકાંત પ્રેમને ધારણ કરનાર હોય છે તથા પિતાના પુત્રને શિખામણ અને તાડન વડે સુશિક્ષિત કરી ઉચ્ચ સ્થિતિ પમાડે છે, તેવી રીતે જે ગુરુઓ એકાંત હિતબુદ્ધિ રાખીને શિખામણું અને ઠપકો આપવા વડે મુમુક્ષુઓને સુશિક્ષિત કરે છે અને ક્રમશઃ ઉન્નતિના માર્ગે લઈ જાય છે, તેમને પિતા જેવા સમજવા.
(૫) માતા અત્યંત વાત્સલ્યભાવને ધારણ કરનારી હોય છે અને અનેક ઉપાયે વડે પોતાના પુત્રનું હિત કરવાને સદા મથનારી હોય છે, તેવી રીતે જે ગુરુએ મુમુક્ષુઓ પ્રત્યે અત્યંત વાત્સલ્ય ભાવ રાખીને અનેક ઉપાય વડે તેમનું હિત કરવાને મથે છે, તેમને માતા જેવા સમજવા. . (૬) કલ્પવૃક્ષ સર્વ મનોરથોને પૂર્ણ કરે છે, તેવી રીતે ગુરુઓ મુમુક્ષુઓના મોક્ષને લગતા સર્વે મને રથ પૂર્ણ કરે છે, તેમને કલ્પવૃક્ષ જેવા સમજવા.
આ છ પ્રકારના સદ્દગુરુઓ કાષ્ઠ-નીકાની જેમ પોતે સંસારસાગરને તરી જાય છે અને મુમુક્ષુઓને પણ સંસાર-સાગરમાંથી તારે છે, માટે તેમનું શરણ સ્વીકારવા યોગ્ય છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરુદન
પાંચમું :
: ૪૭ :
સદ્દગુરુની વ્યાખ્યા શાસ્ત્રકારોએ સદ્દગુરુની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે કરી છે. " महाव्रतधरा धीरा, भैक्ष्यमात्रोपजीविनः ।
सामायिकस्था धर्मोपदेशका गुरवो मताः॥" (૧) જેઓ મહાવ્રતને ધારણ કરનારા છે, (૨) સહનશીલ છે, (૩) ભિક્ષા ઉપર જીવનારા છે, (૪) સામાયિકમાં (સમભાવમાં) રહેનારા છે અને (૫) ધર્મને ઉપદેશ કરનારા છે, તેઓ ગુરુ કહેવાય છે.
મહાવ્રતોને ધારણ કરનારા. (૧) ગુસ્પદની પ્રથમ યોગ્યતા એ છે કે તેઓ નીચેનાં પાંચ મહાવ્રતને ધારણ કરનારા હોવા જોઈએ –
૨ કાળાતિઘાર-વિમળ-ત્રત–પ્રાણને અતિપાત [વિગ] કરતાં અટકવાનું વ્રત-અહિંસા વ્રત.
૨ યુવાવાર-વિમળ-ત્રત–મૃષાવાદ [ અસત્યવાદ] કરતાં અટકવાનું.
અરારા-fજા-ત્રત–આણદીધી વસ્તુ નહિ લેવાનું ત્રત–અસ્તેય–વત.
જમૈથુન-વિમળ-ત્રત–મૈથુન [સ્ત્રી-પુરૂષને સગ] કરતાં અટકવાનું વ્રત-બ્રહ્મચર્ય—વ્રત.
૧ પgિ -વિમળ-ત્રત-પરિગ્રહ [ ધન-ધાન્ય વગેરેને સંચય ] કરતાં અટકવાનું વ્રત–નિષ્કિચન વ્રત.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૪૮ :
જેણે અહિંસા-વ્રત ધારણ કર્યું છે તે કેઈના પ્રાણની હાનિ કરે નહિ, કેઈને દુઃખ આપે નહિ, કેઈને સતાવે નહિ, કેઈનું બૂરું તાકે નહિ કે કેઈના અહિતમાં રાજી થાય નહિ. તે જ રીતે કેઈના ભેગે પિતાને સ્વાર્થ સાધવાની ઈચ્છા રાખે નહિ.
જેણે સત્ય-વ્રત ધારણ કર્યું છે તે ગાળો બેલે નહિ, કઠેર વાણીને પ્રયોગ કરે નહિ, અહિતકર વચન ઉચ્ચારે નહિ તથા તથ્યથી રહિત હકીકત રજૂ કરે નહિ. તે જ રીતે કેઈને છેતરવાની કે બનાવવાની બુદ્ધિ રાખે નહિ.
જેણે અસ્તેય વ્રત ધારણ કર્યું છે તે કેઈની કઈ પણ પ્રકારની વસ્તુ ચેરે નહિ કે તેના માલિકે રાજીખુશીથી આપ્યા વિના કઈ પણ વસ્તુ ગ્રહણ કરે નહિ.
જેણે બ્રહ્મચર્યવ્રત ધારણ કર્યું છે તે કઈ પણ પ્રકારનું મૈથુન સેવે નહિ તથા કેઈની માબેન કે વહુ-બેટી પર કુદૃષ્ટિ કરે નહિ, પરંતુ મોટી તેટલી માતા અને નાની તેટલી બહેને ગણે.
જેણે નિષ્કિચન-વત ધારણ કર્યું છે તે પિતાના થકી કઈ પણ પ્રકારની માલમિલક્ત કે ધનદોલત એકઠી કરે નહિ કે પાસે રાખે નહિ. તેમજ તેના પર મમત્વ ધારણ કરે નહિ.
વ્રતનું પાલન કરવાની રીત પરથી તેના બે પ્રકારે પડે છેઃ (૧) દેશ અથવા સામાન્ય અને (૨) સર્વ અથવા મહા. તેમાં જે વ્રતમાં કેઈપણ પ્રકારને અપવાદ કે છૂટ રાખવામાં
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમુ : ૪૯ : : ૪૯ :
ગુરુદર્શન આવે છે તે દેશ અથવા સામાન્ય કહેવાય છે અને જે વ્રતમાં કોઈપણ પ્રકારનો અપવાદ કે છૂટ રાખવામાં આવતી નથી તે સર્વ અથવા મહા કહેવાય છે. દાખલા તરીકે એવું વ્રત ધારણ કરવામાં આવે કે “ હું સામાન્ય રીતે સર્વ સંગમાં અહિંસાનું પાલન કરીશ પણ કઈ અસાધારણ સંજોગો ઊભા થાય અને મારા પિતાના પ્રાણ જવાનો વખત આવે તે મને આક્રમકને સામને કરવાની છૂટ રહેશે” તે એ વ્રત દેશ અથવા સામાન્ય કહેવાય; અને એવું વ્રત ધારણ કરવામાં આવે કે “ હું સર્વ સંગમાં અહિંસાનું પાલન કરીશ” તે એ સર્વ કે મહા કહેવાય. આ વાતની વધારે સ્પષ્ટતા મહામુનિ મેતાર્યની જીવનકથા જાણવાથી થઈ શકશે.
મહામુનિ મેતાર્યનું દષ્ટાંત. ક્ષત્રિયપુત્ર મેતા સંસારના સર્વ કામભોગને અસાર જાણું એક દિવસ ગૃહ ત્યાગ કર્યો અને ગુણિયલ ગુરુરાજ આગળ પાંચ મહાવ્રતે ધારણ કરી સાધુજીવનની દીક્ષા અંગીકાર કરી. તેમને વૈરાગ્ય ઉત્કટ હતું, તેમને ત્યાગ અસાધારણ હતે, તેમને કઈ પણ ભૌતિક વસ્તુ પર માયા-મમતા રહી ન હતી. તેઓ દેહને દમવા માટે તથા મનને મારવા માટે બાહ્ય તેમજ અત્યંતર તપશ્ચર્યા કરતા અને દિવસ તથા રાત્રિને ઘણેખર ભાગ સ્વાધ્યાય અને ધ્યાનમાં પસાર કરતા.
એક વખત એક મહિનાના ઉપવાસને પારણે તેઓ સૂઝતે આહાર લેવાને નીકળ્યા અને સાધુજીવનના નિયમ પ્રમાણે ગોચરી
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધ-ચંથમાળા
: ૫૭ :
પુષ્પ
ફરતાં ફરતાં એક સેનીને ત્યાં “ધર્મલાભ” કહીને ઊભા હ્યા. એ વખતે તેની જવના આકારના સેનાના દાણુ ઘડી રહ્યો હતું અને તેને બને તેટલા સુંદર બનાવવા માટે કાળજીપૂર્વક મથી રહ્યો હતો. તેણે “ધર્મલાભ” શબ્દ સાંભળે એટલે પિતાના કામમાંથી માથું ઊંચું કર્યું અને પિતાની સામે એક સાધુ–મહાત્માને ઊભેલા જોઈને હાથ જોડ્યા. પછી ઊભા થઈને તેણે આ મહાત્માને પોતાને ત્યાંથી આહાર–પાણી ગ્રહણ કરવાની વિનંતિ કરી અને તે લેવા સારૂ બાજુમાં આવેલા પિતાના ઘરની અંદર દાખલ થયે.
હવે બન્યું એવું કે તે જ વખતે એક કૅચ પક્ષી ત્યાં આવ્યું અને સોનાના જવને સાચા જવ સમજીને તેને ચણ ગયું. પછી તે ઊડીને પાસેના ઝાડ પર બેસી ગયું. આ બનાવ બની ગયા પછી થેડી વારે પેલે સેની ભિક્ષાને યોગ્ય કેટલીક વસ્તુઓ લઈને ઘરમાંથી બહાર આવ્યું અને જુએ છે તે ત્યાં એક પણ જલે મળે નહિ. આથી તેના પેટમાં ફાળ પડી અને તેણે મુનિવરને પૂછ્યું કે “મારા ગયા પછી અહીં કેઈ આવ્યું હતું ?”
મહામુનિ મેતાર્યો જે કંઈ બની ગયું તે બધું નજરે. નજર જોયું હતું પણ આ પ્રશ્નને જવાબ આપતાં એક જીવની હાનિ થાય તેમ હતું, કારણ કે તેઓ કોંચ પક્ષી આવ્યાની અને તે ઝાડે બેઠાની વાત કરે તે સોની તે પક્ષીને મારી નાખી, તેનું પેટ ચીરીને પણ જવલા કાઢયા વિના રહે નહિ. તેથી તેમણે એ પ્રશ્નને કાંઈ પણ જવાબ ન આપતાં મીન ધારણ કર્યું.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું : : ૫ :
ગુરુદર્શન પિતાના પ્રશ્નને કાંઈ પણ જવાબ ન મળે એટલે સોનીએ વિચાર્યું કે “સેનું દેખી મુનિવર ચળે” એ વાત સાચી લાગે છે. હું અંદર ગયે એટલે આ મહાત્માએ જવલા ચેરી લીધા અને કેઈક જગાએ સંતાડી દીધા. હવે પિતાના મોઢેથી એને એકરાર કરતાં શરમાય છે એટલે મૂંગા રહ્યા છે. અન્યથા મારા પ્રશ્નનો જવાબ કેમ ન આપે ?” અને તેણે ફરીને પૂછ્યું કે “એ મહાત્મા ! હું ઘરમાં ગયો ત્યારે સોનાના જવલા અહીં મૂકીને ગયે હતો અને ઘરમાંથી બહાર આવું છું કે તેમને એક પણ જવલે દેખાતું નથી. તે હકીકત શું બની છે, તેને કૃપા કરીને જવાબ આપે. આપ તે અહીં હું અંદર ગયે ત્યારના જ ઊભેલા છો.” પરંતુ મહામુનિ મેતાયે તેને ઉત્તર આપવા માટે પિતાના હોઠ ખેલ્યા નહિ અને તેઓ શાંત તથા સ્વસ્થ ચિત્ત ત્યાં ઊભા રહ્યા.
આ જોઈને સૌને વહેમ પાકો થયો. “જે પોતે જ ચાર ન હોય તે જવાબ આપવામાં વાંધે શું ? વળી આટલી વારમાં બીજું કઈ આવે કેશુ? અને કદાચ આવે તે પણ આ સાધુ–મહાત્માની હાજરીમાં તેને ઉઠાવી જવાની હિમ્મત કેમ કરે? એટલે એ વાત નકકી છે કે આ કામ આ મહાત્માના હાથે જ થયું છે. અને તેણે પોતાના જવલા કઢાવવાને માટે ઉગ્ર રૂપ ધારણ કર્યું. તેણે મહામુનિ મેતાર્યને ઉદ્દેશીને કહ્યું: ‘હું તે માનતે હતું કે આપ કઈ સાધુ મહાત્મા લાગે છે અને નિર્દોષ ભિક્ષા વડે આજીવિકા ચલાવે છે, પણ હવે જણાય છે કે તમે સાધુતાના સ્વાંગ નીચે છુપાયેલા એક શેતાન છે અને અમારા જેવા ગરીબનાં ગળાં રેંસી નાખતા જરાયે
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: પર :
અચકાતા નથી, તે મારે પણ તમને કાંઈક ચમત્કાર બતાવ પડશે. તે સિવાય તમે માને તેમ લાગતું નથી.”
આવી કર્ણકઠોર વાણી સાંભળવા છતાં મહામુનિ મેતાર્યની શાંતિ કે સ્વસ્થતાને ભંગ થયે નહિ, કારણ કે તેમણે ગુસ્સાને સદંતર ગાળી નાખ્યું હતું અને માનને તદ્દન મારી નાખ્યું હતું. તેઓ પોતાના નિર્ણયમાં મક્કમ રહ્યા.
આથી અત્યંત ક્રોધાયમાન થયેલા તે સોનીએ ચામડાની એક લીલી વાધરી તેમના મસ્તક પર જોરથી બાંધી અને તેમને લઈ જઈને તડકામાં ઊભા રાખ્યા. આ વખતે મહામુનિ મેતાર્ય પિતાના આત્માને કહેવા લાગ્યા કે “હે જીવ! બળિયે થા. તું આ ઉપસર્ગથી જરા પણ ગભરાઈશ નહિ. આ કરતાં અનેકગણુ ભયંકર ઉપસર્ગો તે ભૂતકાળમાં વિના સમયે સહન કર્યા છે, તે આ ઉપસર્ગ તું સમજણપૂર્વક સહન કરી લે. વળી આ તારા તપ અને ત્યાગની કસોટી છે, તારા મહાવ્રતની મહાપરીક્ષા છે, તે તેમાં જરા પણ પાછા હઠીશ નહિ.” અને તેઓ ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર થયા. - તડકે જોરથી પડી રહ્યો હતે. તેના તાપથી વાધરી સકેચાવા લાગી અને મસ્તકના સ્નાયુઓને જોરથી ભીંસવા લાગી. શરીરનાં અન્ય ગાત્રે પણ બેશુમાર તાપથી–ભઠ્ઠીમાં અનાજ શેકાય તેમ-શેકાવા લાગ્યાં. પરંતુ મહામુનિ મેતાયે જરા પણ ઉંકારો કે અરેકાર કર્યો નહિ. તેઓ તે ધર્મધ્યાનમાં જ મગ્ન રહ્યા.
એમ કરતાં વાધરી વધારે સંકેચાણ અને મસ્તકના સ્નાયુઓ પરનું દબાણ ભયંકર રીતે વધી ગયું એટલે તે
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું : : ૫૭ :
ગુરુદન મહામુનિની આંખ મસ્તકમાંથી બહાર નીકળી ગઈ અને ખેપારી ફાટી જતાં તેઓ નિર્વાણ પામ્યા.
આ જ વખતે કઈ કઠિયારણે સોનીને ત્યાં આવીને પિતાના માથા પરની લાકડાની ભારી જમીન પર પછાડી અને તેના અવાજને લીધે ચમકી ગયેલું કૈચ પક્ષી ચરકી પડતાં તેમાંથી સોનાના જવલા બહાર નીકળી આવ્યાં. આ દશ્ય જોતાં જ સોનીને ભયંકર પશ્ચાત્તાપ થયે કે “મેં મહામૂર્ખ આ શું કયું? એક નિર્દોષ મહામુનિની હત્યામાંથી હું કેવી રીતે છૂટીશ? અને રાજ્યને ખબર પડશે તે મારી શી વલે થશે?” એટલે તેણે મુનિના મડદાને ઠેકાણે પાડી દીધું અને તેમને જ સાધુને વેશ પહેરીને ચાલી નીકળે. એ વેશ કાયમ તેના શરીર પર રહ્યો અને તેણે પણ આકરો સંયમ પાળીને પિતાના આત્માની શુદ્ધિ કરી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જેઓ મહાવ્રતને ધારણ કરે છે તેઓ કઈ પણ અપવાદ સિવાય તેનું અણિશુદ્ધ પાલન કરે છે અને પ્રાણુતે પણ તેને ભંગ કરવાને તૈયાર થતા નથી.
સહનશીલ. (૨) ગુરુપદની બીજી યેગ્યતા એ છે કે તેઓ નીચેના બાવીશ પરીષહેને સહન કરનારા હોવા જોઈએ –
(૧) સુધાને પરીષહ, (૨) તૃષાને પરીષહ, (૩) ટાઢને પરીષહ, (૪) તાપને પરીષહ, (૫) ડાંસ-મચ્છરને પરીષહ, (૬) અવશ્વને પરીષહ, (૭) અપ્રીતિને પરીષહ, (૯) સ્ત્રીને પરીષહ, (૯) ગમનને પરીષહ, (૧૦) બેઠકને પરીષહ, (૧૧)
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધબોધ ગ્રંથમાળા : પ૪ :
: પુષ્પ શાને પરીષહ (૧૨) આક્રોશ વચનને પરીષહ (૧૩) વધને પરીષહ, (૧૪) યાચનાને પરીષહ, (૧૫) અલાભને પરીષહ, (૧૬) રોગને પરીષહ, (૧૭) તૃણસ્પર્શને પરીષહ, (૧૮) મેલને પરીષહ, (૧૯) સત્કારને પરીષહ, (૨૦) બુદ્ધિને પરીષહ (૨૧) અજ્ઞાનને પરીષહ અને (૨૨) દર્શનને પરીષહ
૧. દેહ ભૂખથી ઘેરાયેલો હોય, શ્વાસોચ્છવાસ ધમણની જેમ ચાલતું હોય અને સર્વ અંગે કાગડાની ટગ જેવા દુર્બલ થઈ ગયાં હોય છતાં ચિત્તને પ્રસન્ન રાખવું અને સૂઝતે આહાર મળે તે જ ગ્રહણ કર એ સુધાને પરીષહ સહન કર્યો ગણાય છે. '
૨. દેહ તૃષાથી પીડાતો હોય, મુખ અત્યંત સૂકાતું હોય અને જીભ તાળવે ચોટતી હોય છતાં જરાએ દીનતા ધારણ કર્યા વિના સૂઝતું પાણી મળે ત્યારે જ તેને ઉપયોગ કરે, એ તૃષાને પરીષહ સહન કર્યો ગણાય છે.
૩. ઠંડી કડકડીને પડતી હાય, હાથ-પગ કરી જતાં હોય અને શરીર આખું પૂજતું હોય, છતાં અગ્નિની હુંફ ન ઈચ્છતા ધારણ કરેલાં જીર્ણ-શીર્ણ વથી જ ચલાવી લેવું, એ ટાઢને પરીષહ સહન કર્યો ગણાય છે.
૪. ધોમ ધખી રહી હય, તાપ સખત પડતું હોય અને ઊને ઊને પવન શરીરને શેકી નાખતા હોય છતાં સ્નાનની, શીતલતાની કે પંખા વગેરેની ઈચ્છા ન કરતાં જેવી સ્થિતિ હોય તેવી સ્થિતિથી જ ચલાવી લેવું, એ તાપને પરીષહ સહન કર્યો ગણાય છે.
. .
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું : : ૫૫
ગુરુદન પ. વરસાદની ઋતુમાં ડાંસ-મચ્છર કરડવા લાગે અથવા ધયાન ધરતી વખતે શુદ્ર જંતુઓ લેહી–માંસ ખાવા લાગે છતાં તેમને હણવાને કે વારવાનો પ્રયત્ન ન કરતાં સમભાવમાં રહે, તે ડાંસ મચ્છરને પરીષહ સહન કર્યો ગણાય છે.
૬. અચેલ પરીષહ-વસ્ત્ર સર્વથા ન મળે, અથવા જીર્ણ પ્રાય મળે, તે પણ દીનતા ન ચિંતવે, તેમજ ઉત્તમ બહમૂલ્યવાન વસ્ત્ર ન ઈ છે, પરંતુ અલ્પ મૂલ્યવાળું જીર્ણ વસ્ત્ર ધારણ કરે તે અચેલ પરીષહ.
૭. અરતિ પરીષહ–અરતિ એટલે ઉદ્વેગભાવ, સાધુને સંયમમાં વિચરતાં જ્યારે અરતિનાં કારણ બને, ત્યારે સિદ્ધાન્તમાં કહેલાં ધર્મસ્થાને ભાવવા, પરન્તુ ધર્મ પ્રત્યે ઉદ્દેદભાવ ન કરે, કારણ કે ધર્માનુષ્ઠાન તે ઈન્દ્રિયેના સંતેષ માટે નથી, પરન્તુ ઈન્દ્રિયેના અને આત્માના દમન માટે છે, તેથી ઉદ્વેગ ન પામવે, તે અરતિ પરીષહને જય કર્યો કહેવાય.
૮. સ્ત્રી પરીષહ–સ્ત્રીઓને સંયમમાર્ગમાં વિદ્ધ કરનાર જાણીને તેમને સરાગ દષ્ટિએ ન જેવી, તેમજ સ્ત્રી પિતે વિષયાથે નિમંત્રણ કરે તે પણ સ્ત્રીને આધીન ન થવું, તે સ્ત્રી પરીષહને વિજય કહેવાય, તેમજ સાવીને પુરુષ પરીષહ આમાં અંતર્ગત સમજે.
. ચર્યા પરીષહ–ચર્યા એટલે ચાલવું, વિહાર કરે, અર્થાત્ મુનિએ એક સ્થાને અધિક કાળ ન રહેતાં માસકલ્પની મર્યાદા પ્રમાણે (૮ શેષકાલના અને ૧ વર્ષાકાલના ચેમાસાને
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબેધ-ચંથમાળા એ રીતે) નવકલ્પી વિહાર કરે પણ તેમાં આળસ ન કરવું, તે ચર્ચા પરીષહને વિજય કહેવાય. - ૧૦. નિષેધિકી–શૂન્યગૃહ, સ્મશાન, સર્પબિલ, સિંહગુફા ઈત્યાદિ સ્થાનમાં રહેવું અને ત્યાં પ્રાપ્ત થતાં ઉપસર્ગોથી ચળાયમાન ન થવું અથવા સ્ત્રી, પશુ, નપુંસક આદિ રહિત અને સંયમના નિવહ એગ્ય સ્થાનમાં રહેવું, તે નષેધિકી પરીષહ છે. પાપ અથવા ગમનાગમનને નિષેધ જેમાં છે, તે નૈધિકી એટલે સ્થાન કહેવાય, આનું બીજું નામ નિષધા પરીષહ અથવા સ્થાન પરીષહ પણ કહેવાય. ( ૧૧. શય્યા પરીષહઊંચી નીચી ઈત્યાદિ પ્રતિકૂળ શમ્યા મળવાથી ઉદ્વેગ ન કરે તેમજ અનુકૂળ શય્યા મળવાથી હર્ષ ન કરે, તે શય્યા પરીષહ.
૧૨. આકેશ પરીષહ–મુનિને કોઈ અજ્ઞાની મનુષ્ય તિરસ્કાર કરે તે મુનિ તે તિરસ્કાર કરનાર પ્રત્યે દ્વેષ ન કરે, પરન્તુ તેને ઉપકારી માને, તે આક્રોશ પરીષહ છ ગણાય. ન ૧૩. વધુ પરીષહ–સાધુને કેઈ અજ્ઞાની પુરુષ દંડ, ચાબૂક આદિકથી આકરા પ્રહાર કરે, અથવા વધ પણ કરે તે પણ અંધક સૂરિના ઘાણીમાં પીલાતા ૫૦૦ શિષ્યની પેઠે વધ કરનાર ઉપર દ્વેષ ન કરતાં ઉલટ મોક્ષમાર્ગમાં ઉપકારી છે, એમ માને, અને એવી ભાવના ભાવે કે કેઈ જીવ મને (મારા આત્માને) હણ શક્તિ નથી, પુદ્ગલરૂપ શરીરને હણે છે, અને તે શરીર તે મારાથી ભિન્ન છે, શરીર તે હું નથી અને હું તે શરીર નથી, તથા મને આ પુરુષ જે દુઃખ આપે છે,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમ
: ૫૭ :
ગુરુઅન
તે પણ પૂર્વ આંધેલા કમના ઉદય છે, જે તેમ ન હાય, તે એ પુરુષ મને છેડીને ખીજાને કેમ હણુતા નથી ? આ હણુનાર તેા કેવળ નિમિત્ત માત્ર છે, ખરુ' કારણુ તા મારાં પૂર્વ ભવનાં કર્મ જ છે ઇત્યાદિ શુભ ભાવના ભાવે, તે વધ પરીષહ જીત્યા કહેવાય.
૧૪. યાચના પરીષહ—સાધુ કાઇ પણ વસ્તુ ( તૃણુ, ઢકુ ઇત્યાદિ પણું ) માગ્યા વિના ગ્રહણ ન કરે, એવા તેમના ધર્મ છે, તેથી હુ` રાજા છું, ધનાઢય છુ, તા મારાથી ખીજા પાસે કેમ માગી શકાય ? ઈત્યાદિ માન અને લજ્જા ધારણ કર્યાં વિના ઘેર ઘેર ભિક્ષા માગવી તે યાચના પરીષહ જીત્યું કહેવાય.
૧૫. અલાલ પરીષહ—માન અને લજ્જા છેાડીને ઘેર ઘેર ભિક્ષા માગવા છતાં પણ વસ્તુ ન મળે તે 66 લાલા-તશય કર્મના ઉદય છે અથવા સ્હેજે તપવૃદ્ધિ થાય છે. ’ સમજીને ઉદ્વેગ ન કરવા તે અલાભ પરીષહ છે.
એમ
૧૬. રાગ પરીષહ—વર ( તાવ), અતિસાર ( ઝાડા ) આદિ રાગ પ્રકટ થતાં જિનકલ્પી આદિ કલ્પવાળા મુનિએ તે રાગની ચિકિત્સા ન કરાવે, પરન્તુ પેાતાના કર્મના વિપાક ચિંતવે, અને સ્થવિરકલ્પી (ગચ્છવાસી) મુનિ હાય,તે આગમમાં કહેલી વિધિ પ્રમાણે નિરવદ્ય (નિર્દોષ) ચિકિત્સા કરાવે અને તેથી રાગ શાન્ત થાય અથવા ન થાય, તે પણ હષ ઉદ્વેગ ન કરે, પરન્તુ પૂર્ણાંકના વિપાક ( ઉદય ) ચિંતવે, તે રાગ પરીષહ જીત્યા ગણાય.
૧૭. તૃણુપ પરીષહ—ગથી નિકળેલા જિન
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધગધગ્રંથમાળા
: 46:
પુષ્પ
કલ્પ આદિ કલ્પધારી મુનિને તૃણુના (ડાભ આદિ ઘાસના અઢી હાથ પ્રમાણ ) થારા હાય છે, તેથી તે તૃણુની અણીએ શરીરમાં વાગે તે પણ વસ્ત્રની ઈચ્છા ન કરે, તથા ગચ્છવાસી (સ્થવિરકલ્પી ) મુનિને વજ્રના પણ સથારા હાય છે, તે પણ પ્રતિકૂળ પ્રાપ્ત થયેા હાય, તેા દીનતા ધારણ ન કરે, તે તૃણુ, સ્પર્શ પરીષહ છે.
૧૮. મલ પરીષહ—સાધુને વિષયના કારણરૂપ જળસ્નાન હાય નહિં, તેથી પરસેવા વગેરેથી શરીરે મેલ ઘણા લાગ્યા ઢાય અને દુર્ગંધ આવતી હાય, તે પણ શરીરની દુર્ગંધી ટાળવા માટે જળથી સ્નાન કરવાનું ચિંતવન પણ ન કરે, તે મલપરીષહ જીત્યા ગણાય.
૧૯. સત્કાર પરીષહ—સાધુ પાતાના ઘણા માન–સત્કાર લેકમાં થતા ઢેખી મનમાં હષ ન પામે, તેમજ સત્કાર ન થવાથી ઉદ્વેગ ન કરે, તે સત્કાર પરીષહ ત્યા કહેવાય.
૨૦ પ્રજ્ઞા પરીષહ—પોતે બહુશ્રુત ( અધિક જ્ઞાની ) હાવાથી અનેક લેાકેાને પ્રશ્નોના ઉત્તર આપી સ`તુષ્ટ કરે. અને અનેક લોકો તે બહુશ્રુતની બુદ્ધિની પ્રશંસા કરે, તેથી તે બહુશ્રુત પાતાની બુદ્ધિના ગવ ધરી હષૅ ન કરે, પરન્તુ એમ જાણે કે- પૂર્વે મારાથી પણ અનંત ગુણુ બુદ્ધિવાળા જ્ઞાનીઓ થયા છે. હું કાણુ માત્ર છું? ” ઈત્યાદિ ચિંતવે, તે પ્રજ્ઞા પરીષહ ત્યા કહેવાય.
૨૧. અજ્ઞાન પરીષહ—સાધુ પાતાની અલ્પ બુદ્ધિ હાવાથી, આગમ વિગેરેનાં તત્ત્વ ન જાણું, તે પાતાની અજ્ઞા
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમુ :
: ૫૯ :
ગુરુદન
નતાના સંયમમાં ઉદ્વેગ ઉપજે એવા ખેદ ન કરે, કે “ ‘હું આવી ઉગ્ર તપશ્ચર્યાદિ સયમવાળા છું. તા પણ આગમ તત્ત્વ જાણુતા નથી, બહુશ્રુતપણું પ્રાપ્ત થતું નથી ?” ઈત્યાદ્રિ ખેદ– ઉદ્વેગ ધારણ ન કરતાં મતિજ્ઞાનાવરણીયને ઉદય વિચારી સચમભાવમાં લીન થાય, તે અજ્ઞાન પરીષહ જીત્યા ગણાય.
૨૨. સમ્યક્ત્વ પરીષહ—અનેક કષ્ટ અને ઉપસર્ગ પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ સર્વજ્ઞભાષિત ધર્મની શ્રદ્ધાથી ચલાયમાન ન થવું. શાસ્ત્રાના સૂક્ષ્મ અર્થ ન સમજાય તે વ્યામાહ ન કરવા, પરદર્શનમાં ચમત્કાર દેખી મેાહ ન પામવા ઇત્યાદિ સમ્યક્ત્વ. પરીષહ કહેવાય.
ટૂંકમાં તિતિક્ષા વધુ સહનશક્તિ કેળવવી અને ગમે તેવા પ્રતિકૂલ સાગામાં કે અગવડભરી સ્થિતિમાં પણ પેાતાના વ્રત–નિયામાં સ્થિર રહેવું, એ ગુરુપદની ખીજી ચેાગ્યતા છે. જેએ તેમ ન કરતાં સુખ-સગવડાને ઇચ્છે છે, તેનું અંતે વૃદ્ધપુત્રની જેમ પતન થાય છે.
વૃપુત્રનું વૃત્તાંત.
કાઈ વૃદ્ધ પુરુષે અને તેના પુત્રે સાથે દીક્ષા લીધી અને અંને જણુ સાધુજીવન ગાળવા લાગ્યા. તેમાં પિતાને પુત્ર પર ઘણી મમતા હતી અને પુત્રથી સાધુજીવનની કઠિનતા સહન થતી ન હતી, તેથી એક વાર પુત્રસાધુએ પિતાસાધુને કહ્યું કે - હૈ પૂજ્ય ! કાંટા—કાંકરાવાળા માર્ગ પર ચાલતાં મારા પગ સારાઈ જાય છે અને તાપથી તળવાઈ જાય છે. ' ત્યારે પિતાસાધુએ તેને પહેરવા માટે કાઈક ઠેકાણેથી યાચીને કંતાનના માજા લાવી આપ્યા.
"
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચથમાળા : ૬૦ :
* પુષ્પ આ વાતને થોડા દિવસ વીતી ગયા બાદ પુત્રસાધુએ પિતાસાધુને જણાવ્યું કે “હે પૂજ્ય ! ઉઘાડા માથે ફરતાં મારું મસ્તક બહુ તપી જાય છે અને દુખવા લાગે છે.” ત્યારે પિતાસાધુએ તેનું માથું ઢાંકવા માટે કેઈક ઠેકાણેથી યાચીને ટપી જેવું લાવી આપ્યું. ' વળી થડા વધુ દિવસ વ્યતીત થયા અને પુત્રસાધુએ પિતાસાધુને જણાવ્યું કેઃ “હે પૂજ્ય ! ભિક્ષા માટે જ્યાં ત્યાં રખડવાનું મને ફાવતું નથી. કેઈ લેકે છતી વસ્તુઓ ભિક્ષા આપતા નથી, તે કઈ લેકો જાણીબૂઝીને અપમાન કરે છે. વળી ગમે તેવા માણસ આગળ ભિક્ષા માટે હાથ લંબાવતાં મને ઘણી જ શરમ આવે છે. ” ત્યારે પિતાસાધુ તેને ભિક્ષા લાવીને આપવા લાગ્યું.
વળી થોડા વધુ દિવસ પસાર થયા અને પુત્રસાધુએ પિતાસાધુને જણાવ્યું કે “હે પૂજ્ય! ખરબચડી જમીન પર માત્ર એક કાંબળીભેર સૂતાં મારું આખું શરીર ખૂબ દુખે છે તેથી વિદ્યાભ્યાસ વગેરેમાં ધ્યાન આપી શકાતું નથી. ત્યારે પિતાસાધુએ તેને સૂવા માટે વધુ સગવડ કરી આપી.
જેમ જેમ પુત્રસાધુને વધારે સગવડે મળતી ગઈ તેમ તેમ તેનું મન વધારે ઢીલું પડતું ગયું, તેથી એક વાર તેણે પિતાસાધુને જણાવ્યું કે “હે પૂજ્ય ! મારાથી કેશને લેચ કરાવાતું નથી, તેથી મને ઘણે જ ત્રાસ થાય છે અને મારી આંખો નબળી પડે છે. ત્યારે મમત્વઘેલા પિતાસાધુએ હજામત કરવા માટે કઈ પણ ઠેકાણેથી યાચીને તેને એક અત્રે
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું: : ૬૦ :
ગુરુદર્શને લાવી આવ્યું. અને તે સાધુ અસ્ત્રાવડે હજામત કરવા લાગ્યું. ત્યારબાદ ચેડા દિવસે વળી તે પુત્રસાધુએ નવી ફરિયાદ કરી કે-“હે પૂજ્ય ! મારાથી નાન વિના રહેવાતું નથી. આખા શરીરે મેલ ચડવાથી મને બહુ અકળામણ થાય છે. ત્યારે પિતાસાધુએ તેને નહાવાની સગવડ કરી આપી. આમ એક પછી એક વધુ સગવડને ભગવતે તે પુત્રસાધુ સંયમમાં ઘણે જ શિથિલ બની ગયો અને છેવટે એક દિવસ પિતાને કહેવા લાગે કે “હે પૂજ્ય ! હવે મારાથી સ્ત્રી વિના રહી શકાતું નથી!” ત્યારે પિતાસાઘુએ તેને શઠ જાણીને કાઢી મૂક્યું.
કહેવાનો મતલબ એ જ છે કે જે સાધુઓ પંચમહાવ્રત ધારણ કર્યા પછી તેના પાલનમાં ઉત્કટ ઉત્સાહ રાખતા નથી કે તેના અંગે જે જે મુશ્કેલીઓ, મુશીબતે કે અગવડો આવી પડે, તેને ધૈર્યપૂર્વક સામને કરતા નથી તેઓ ધીમે ધીમે સુખશીલિયા થઈ જાય છે અને પતનના પંથે પડતાં ગુરુપદની યેગ્યતા ગુમાવી બેસે છે.
ભિક્ષા ઉપર જીવનારા. (૩) ગુરુપદની ત્રીજી યેગ્યતા એ છે કે તેઓ પિતાના થકી રસોડું ચલાવે નહિ કે જાતે રાંધે નહિં; પરંતુ ગૃહસ્થોએ પિતાના માટે જે આહાર–પાણી તૈયાર કર્યા હોય તેમાંથી ખપ પૂરતાં નિર્દોષ આહાર-પાણી ભિક્ષા માગીને ગ્રહણ કરે અને તેના વડે જ પોતાનું જીવન નભાવે.
* આ દષ્ટાન્ત અહિં પ્રસંગ પૂરતું જ આપ્યું છે. પુત્ર આગામી ભવમાં પાડા તરીકે અવતાર લે છે, વગેરે પ્રસંગ ઉપદેશપ્રાસાદાદિ પ્રન્થમાંથી જોઈ લે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમ બધ-ગ્રંથમાળા
ક દર :
: પુષ્પ
,
સાધુની ભિક્ષા માગવાની રીત એવી હાવી જોઈએ કે જેથી સામાને અપ્રીતિ કે ત્રાસ ઉત્પન્ન થાય નહિ કે તેની જરૂરીઆતમાં વાંધા આવે નહિ. તાત્પર્ય કે સાધુએ હંમેશાં ‘માધુકરી’ કે ‘ ગાચરી ’કરનારા જ હોય છે. તે માટે શ્રીદશવૈકાલિકસૂત્રમાં કહ્યું છે કે- સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાવાળા પુરુષો સયમ વડે આંતર અને ખાદ્યગ્રંથીઓ છેઠ્ઠી, તપસ્યાપરાયણુ ખની ભમરા જેમ પુષ્પને જરા પણ પીડ્યા વિના તેમાંથી રસ પીને તૃપ્ત થાય છે, તેમ બીજાએ આપેલી, તથા પોતે માગીને મેળવેલી નિર્દેíષ ભિક્ષાથી નિર્વાહ કરતા વિચરે છે. આપણા નિર્વાહ થાય અને મીજા કોઈને પીડા ન થાય એ ભાવનાથી જ્ઞાની પુરુષા ભમરાની પેઠે ગૃહસ્થા વગેરેએ પાતાના પ્રત્યેાજન અર્થે તૈયાર કરેલા આહારવટે જ જીવે છે. અને સ્વાદને કારણે શ્રીમંતના ઘામાંથી ભિક્ષા મેળવવાના ખ્યાલ રાખ્યા વિના, ઈંઈંદ્રિયનિગ્રહપૂર્વક તેઓ જુદા જુદા ઘરમાંથી આહાર મેળવે છે. આ કારણે તે સાધુ કહેવાય છે.
ગોચરીના ૪ર દાષા નીચે મુજબ ગણવામાં આવે છે. તેમાં ૧૬ ઢાષા શ્રાવકાના ચેાગથી લાગે છે. તે આ રીતે
૧. સાધુને માટે જ બનાવીને આપે.
૨. અમુક સાધુને માટે ખાસ બનાવીને આપે.
૩. શુદ્ધ આહારમાં આધાકર્મી(સચિત્ત વસ્તુ)ના અંશ પણ ભેગા કરીને આપે.
૪. સાધુને માટે ખાસ રહેવા દઈ પાતે ખીજું વાપરે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું : : ૬૩ :
ગુરુશન ૫. સાધુને માટે ખાસ રહેવા દીધેલા આહારમાંથી સાધુને પણ વહેરાવે અને પોતે પણ વાપરે.
૬. સાધુને હરાવવા માટે પણને જમાડવાને દિવસ આગળ-પાછળ કરીને આપે.
૭. સાધુને માટે અંધારાની જગાએ અજવાળું કરીને આપે. ૮. સાધુ માટે જ ખરીદીને આપે. ૯. સાધુ માટે જ ખાસ ઉછીનું લાવીને આપે. ૧૦. સાધુ માટે જ અદબદલો કરીને લાવે અને આપે. ૧૧. સાધુને સામું લઈ જઈને આપે. ૧૨. મેટા કબાટનું બારણું ખેલીને આપે.
૧૩. ઊંચી અભરાઈ વગેરે જગાએથી અયનાએ ઉતાવળ કરીને આપે.
૧૪. નબળા પાસેથી ઝુંટવીને આપે. ૧૫. ભાગીદારીની વસ્તુ વગર પૂછયે આપે. ૧૬. રાંધવામાં વધારે નાખીને આપે. બીજા સેળ દે સાધુના વેગથી લાગે છે, તે આ રીતે– ૧૭. ધાઈની માફક લે તે. ૧૮. દૂતનું કાર્ય કરીને સંદેશા વગેરે કહીને લે તે. ૧૯. ભવિષ્ય કહીને લે તે. ૨૦. પિતાની જ્ઞાતિ-જાતિ જણાવીને લે તે. ૨૧. પિતાની ગરીબાઈ ગાઈને લે તે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધ-માળા
૨૨. વૈદું કરીને લે તે. ૨૩. ક્રોધ કરીને લે તે. ર૪. માન કરીને તે તે. ૨૫. માયા અથવા કપટ કરીને લે તે. ૨૬. લેભ કરીને લે તે.
૨૭. દાન લીધા પહેલાં કે લીધા પછી દાતારના ગુણ ગાઈને લે તે. .
૨૮. વિદ્યા-કામણ કરીને લે તે. ૨૯. મંત્રાદિ કરીને લે તે.
૩૦. ગળી-ચૂરણ વગેરેના પ્રયોગથી લે તે. ' ૩૧. સુભાગ્ય-દુર્ભાગ્ય કરીને લે તે.
૩૨. ગર્ભ પડાવીને, ગર્ભ ધરાવીને કે ગર્ભ સ્થાપન કરીને લે તે.
આ ઉપરાંત દશ ષે શ્રાવક અને સાધુ બંનેના વેગથી લાગે છે, તે આ રીતે –
૩૩. શંકા સહિત આપે . ૩૪. સચિત્તથી હાથ ખરડ્યા હોય અને આપે છે. ૩૫. સચિત્ત ઉપર મૂકેલું આપે તે. ૩૬. સચિત્તથી અડકતા હોય અને આપે છે.' ૩૭. સચિત્તથી ઢાંકયું હોય અને આપે તે. ૩૮. આંધળા-પાંગળા પાસેથી આપ-લે તે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ઉપસ્થિત
અધ્યયન શરીર સશકે
પાંચમું : : ૬પ :
ગુ દર્શન ૩૯. સચિત્ત-અચિત ભેગા થયેલા આપે–લે તે. ૪૦. બરાબર અચિત્ત થયા વિના આપે–લે તે. ૪૧. ફેંકીને નાખતે નાખતે આપે તે. ૪૨. તત્કાલના લીંપેલા આંગણ પર જઈને આપે તે.
સાધુઓએ આ પ્રકારની ગોચરી પણ નીચેનાં છ કારણે પૈકી કેઈ કારણ ઉપસ્થિત થાય તે જ કરવાની છે, એમ શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના છ વીશમા અધ્યયનમાં જણાવ્યું છે.
(૧) સુધી વેદનાની શાંતિ માટે. (૨) શરીર સશક્ત હોય તે ગુરુ તથા સાધર્મિક વગેરેનું બરાબર વૈયાવૃત્ય થઈ શકે તે માટે. (૩) ખાધા વિના આંખે અંધારાં આવતા હોય તો તે મટાડી અને ગમન કરી શકાય તે માટે. (૪) સંયમ પાળવાને માટે. (૫) જીવન નભાવવા માટે અને (૬) ધર્મધ્યાન તથા ચિંતન માટે. આ કારણેનું ખરું તાત્પર્ય એ છે કે સાધુએ રસલુપી થઈને આહાર પણ ભેગવવાનાં નથી, કારણ કે તેમ કરવાથી અષાડભૂતિની જેમ સાધુજીવનમાંથી પતિત થવાય છે.
| મુનિ અષાડાભૂતિનું દષ્ટાંત.
યુવાન મુનિ અષાડાભૂતિ ભિક્ષા અર્થે ફરતાં ફરતાં નટેના મહોલ્લામાં દાખલ થયા અને મહદ્ધિક નામના એક
* આ કથા ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની ટીકાના આધારે લખાયેલ છે. પિંડનિયુક્તિની ટીકામાં આ કથાના કેટલાક પ્રસંગે બીજી રીતે પણ જેવામાં આવે છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
થમ આધ-ગ્રંથમાળા
: ૬ :
પુષ્પ
સુવિખ્યાત નટને ત્યાં ‘ધર્મલાભ’ કહીને ઊભા રહ્યા. આ નટને જીવનસુંદરી અને જયસુંદરી નામની બે યુવાન પુત્રીએ હતી, જે રૂપ અને કલાના ભંડાર હતી. તે બંને પુત્રીએ વસ્ત્રવિષા કરીને તથા મનેાહર અલંકાર ધારણ કરીને પેાતાનું સાંય. અરીસામાં જોતી પાસેના ખંડમાં જ ઊભેલી હતી. તેમણે આ ધર્મલાભ શબ્દ સાંભળ્યે એટલે પેાતાના ખંડમાંથી બહાર આવી અને એક યુવાન તેજસ્વી સાધુને ભિક્ષા અર્થે ઊભેલા જોઇને સહસા નમી પડી. પછી તેમણે ઘરમાંથી એક લાડુ લાવીને આ મુનિને વહેારાન્ચે અને મુનિ તે લઈને ઘરમાંથી બહાર નીકળ્યા.
હવે આ લાડુ અનેક પ્રકારનાં ઉત્તમ વસાણાથી બનાવેલા હતા અને સુગંધથી મહેકી રહ્યો હતા. તે જોઇને મુનિ અષાડાભૂતિને વિચાર આન્યા કે · આ લાડુ અતિ સુંદર છે અને ભાગ્યે જ પ્રાપ્ત થાય એવા છે; પણ તે ગુરુને આપવા પડશે, તેથી મારા ભાગમાં નહિ આવે માટે એક બીજો લાડુ લઈ આવું; પરંતુ ત્યાં ફ્રીને કેમ જવાય ? એટલે વિદ્યાના મળે રૂપ બદલીને જ ત્યાં જાઉં ' અને મુનિ અષાડાભૂતિ વિદ્યાના ખળે જુદી જાતના યુવાન સાધુનું રૂપ ઘરમાં ભિક્ષા માટે ફરી દાખલ થયા. કન્યાઓએ તેમને નમસ્કાર કર્યાં અને એક લાડુ વહેારાબ્યા.
આ લાડુ લઇને મુનિ પાછા તેમને વિચાર આવ્યો કે
"
ધારણ કરીને તે જ
ત્યારે
પણ પેલી બે લાડુ પૈકીના જ
પેલા
અષાડાભૂતિ ઘરની બહાર આવ્યા કે
આ લાડુ તે ધર્માચાર્યને
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું :
ગુરુદર્શન આપવો પડશે, એટલે તેમણે એક વૃદ્ધ સાધુનું રૂપ ધારણ કર્યું અને ત્રીજે લાડુ વહેરી લાવ્યા. છતાં યે તેમને સંતોષ ન થયે; કારણ કે એ લાડુ ઉપાધ્યાયના ભાગમાં જવાને સંભવ હતો. આથી તેમણે એક કુબડા સાધુનું રૂપ ધારણ કર્યું અને એથી વાર લાડુ લઈ આવ્યા. પરંતુ એ લાડુ પણ તેમના ભાગમાં આવે તે સંભવ જણાયે નહિ; કારણ કે સંઘાડાના બીજા સાધુઓને તેમાંથી ભાગ આપ પડે તેમ હતું. આથી થોડે દૂર જઈને તેમણે એક કેઢિયા સાધુનું રૂપ ધારણ કર્યું અને પાંચમી વાર લાડુ મેળવ્યું. પરંતુ તે લાડુ પણ ગુરુભાઈના ભાગમાં જશે એમ લાગવાથી તેમણે એક વધુ વાર રૂપનું પરિવર્તન કર્યું અને એક બાળસાધુ બનીને છઠ્ઠી વાર લાડુ મેળવ્યું. પછી સંતુષ્ટ થઈને તેઓ ગુરુ પાસે ગયા અને ગોચરી રજૂ કરી.
અહીં મહદ્ધિક નટ ગોખમાં બેસીને મુનિ અષાડભૂતિની સર્વ લીલા જોઈ રહ્યો હતો. એ જોઈને તેણે વિચાર્યું કે “જે આ રૂપ પરિવર્તન કરનાર માણસ મારા કબજામાં આવી જાય તો મારો બેડો પાર થઈ જાય. ” તેથી તેણે જે હકીકત બની હતી તે બધી પુત્રીઓને કહી સંભળાવી અને સૂચના આપી કે “આમ તે એ સાધુ વિદ્યાસિદ્ધ અને ઘણે હાશિચાર જણાય છે પણ જીભને કાંઈક લાલચુ જણાય છે તેથી ફરીને પણ આપણા ઘેર ભિક્ષા લેવાને આવશે. તે વખતે તમે એની ખાતર બરદાશ બરાબર કરશે અને તે કઈ પણ રીતે આપણે બને તે ઉપાય અજમાવજે.” પુત્રીઓએ તે વાતને સ્વીકાર કર્યો.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૬૮ :
પુ૫ લાડુના અસાધારણ સ્વાદ પર મુગ્ધ બનેલા મુનિ અષાડાભૂતિ બીજા દિવસે પણ તે જ મહોલ્લામાં દાખલ થયા અને તે જ ઘરે ધર્મલાભ કહીને ભિક્ષા લેવા માટે ઊભા રહ્યા કે જે ગોચરીના નિયમથી તદ્દન વિરુદ્ધ હતું. પરંતુ રસનાને આધીન થયેલા મુનિ અષાડભૂતિ એ વાત છેક જ ભૂલી ગયા કે જાણી બૂઝીને તેણે તેના તરફ આંખમીંચામણાં કર્યા.
ભુવનસુંદરી અને જયસુંદરીએ આજે અપૂર્વ શૃંગાર સ હતા અને તેમના હાવભાવમાં પણ અનુપમ છટા આવી હતી. તેમણે મુનિ અષાડભૂતિને અતિમાનપૂર્વક ભિક્ષા આપી અને જણાવ્યું કે “હે મુનિરાજ ! આપના પ્રતાપે અમારા ઘરમાં રિદ્ધિ સિદ્ધિને પાર નથી, માટે જરૂર આવતી કાલે પણ પધારજે. ત્રીજા દિવસે પણ મુનિ અષાડાભૂતિ ગોચરી માટે તેજ ઘરમાં ગયા અને અનેક મશાલાથી મઘમઘતે દૂધપાક વહોરી લાવ્યા.
ચોથ, પાંચમ, છઠ્ઠો અને સાતમે દિવસ પણ એ જ રીતે પસાર થયે અને આઠમે દિવસ આવી પહોંચ્યું. એટલે નિયમ મુજબ મુનિ અષાડભૂતિ ભિક્ષા લેવાને પધાર્યા. તે વખતે ભુવનસુંદરીએ કહ્યું કે “હે મુનિવર્ય! તમારાં મધુર દર્શનથી અમારા હૃદયકમલમાં કેઈ અનેરો જ આનંદ જાગે છે અને એમ જ થાય છે કે જાણે બધે વખત તમારાં દર્શન કર્યા કરીએ.” અને તેણે એક અવને કટાક્ષ કરતાં સરિમતવદને મુનિના સામે જોયું.
મુનિ કાંઈ બોલ્યા નહિ, પરંતુ તેમનાં હૃદયમાં ભારે મંથન
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું :
ગુરુદર્શન થવા લાગ્યું. આજ સુધી તેમણે જે વૃત્તિઓને વૈરાગ્ય અને તપના બળથી દબાવી હતી, તે એકાએક સળવળવા લાગી અને છેલ્લા સાત દિવસના માદક આહારે તેને પ્રબળ ટેકે આપે. | મુનિના મનમાં ચાલી રહેલું આ અજબ મંથન પેલી ચતુર નટપુત્રીઓ પામી ગઈ. આથી જયસુંદરી બોલી કે “હે મુનિરાજ ! અમે તમને મનથી વરી ચૂકેલી છીએ, માટે આ વેશ છોડી દો અને અમારી સાથે રહીને મનગમતું સુખ ભેગે.”
આ શબ્દોએ મુનિ અષાડભૂતિના વિહલ મનને એક જ વિઠ્ઠલ બનાવી દીધું અને તેઓ સંસારસુખ ભોગવવાને તત્પર બન્યા. પણ આવું પગલું ગુરુને જણાવ્યા સિવાય ન ભરવું એમ વિચારીને બેલ્યા કેઃ “પહેલાં, મને મારા ગુરુની રજા લેવા દે; પછી હું અહીં આવીને તમારી સાથે રહીશ.”
આ સાંભળીને ભુવનસુંદરી તથા જયસુંદરીએ કહ્યું કે જે એમજ કરવું હોય તે વચન આપીને જાઓ.” એટલે મુનિ અષાડાભૂતિએ સાંજ પહેલાં આવી જવાનું વચન આપ્યું. પછી તેમણે ગુરુ પાસે જઈને કહ્યું કે “હે ગુરુજી ! મેં નાની ઉમ્મરમાં જ દીક્ષા લીધી છે અને સાંસારિક સુખ ભેગવ્યું નથી. હાલ મને અપ્સરા જેવી નટની બે પુત્રીઓ અંતરથી ચાહે છે અને મારું મન પણ તેમની પાસે જ છે, તે આ એ ને મુહપત્તિ લઈ લે અને મને જવાની રજા આપો.” | મુનિ અષાડભૂતિનાં આવાં વચન સાંભળીને પ્રથમ તે ગુરુએ વાઘાત અનુભવ્યું પરંતુ કર્મની ગહન લીલાને વિચાર કરીને મનને સ્વસ્થ બનાવ્યું અને “અષાડાભૂતિ ગમે તેટલે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પુપ
ધમધ-ચંથમાળા : ૭૦ : પતિત થયે છે છતાં મારી રજા લેવા આવ્યા છે, માટે તેનામાં હજી વિનયગુણ ટકી રહ્યો છે” એમ વિચારી બેલ્યા કે “અષાડાભૂતિ! વ્રત-આરાધનના ફળથી દેવલોકની અવર્ણનીય સાહેબી મળે છે, તે મૂકી તું નપુત્રીઓમાં મેહિત થયેલ છે તે ખરેખર ઘણું જ શોચનીય છે, તે પણ તું દારુ–માંસને કદી અડકીશ નહિ કે તેને વાપરનારને સંગ કરીશ નહિ. મારું આટલું વચન તું જરૂર અંગીકાર કર.” એટલે અષાડાભૂતિએ હાથ જોડીને તે પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞા કરી.
અષાડભૂતિ સાધુ મટીને સંસારી બન્યા. તેમની વર્ષોની સાધના પાણીમાં ગઈ. એક જીભલડીને વશ નહિ રાખવાનું એ ફલ હતું; ગોચરીના સિદ્ધ નિયમને નહિ અનુસરવાનું એ ભયંકર પરિણામ હતું.
અષાડાભૂતિએ નટપુત્રીઓને પિતાની પ્રતિજ્ઞાથી વાકેફ કરી અને જણાવ્યું કે “જે તમે દારુ અને માંસ ન વાપરવાની પ્રતિજ્ઞા કરે તે હું તમારી સાથે રહી શકીશ.” આથી તે બંને નટપુત્રીઓએ તે જાતની પ્રતિજ્ઞા કરી અને તેમની સાથે સાંસારિક સુખ ભોગવવા લાગી.
અષાડાભૂતિ થોડા વખતમાં જ નવિદ્યામાં પારંગત થયા અને ઘણું ધન કમાવા લાગ્યા. એ રીતે સંસારસુખ ભેગવતાં તેમને બાર વર્ષ વીતી ગયા, ત્યારે એક પરદેશી નટ જોડે વાદ કરવા માટે રાજાની સભામાં ગયા. આ વખતે ભુવનસુંદરી તથા
જ્યસુંદરીએ વિચાર કર્યો કે “આજે સ્વામીનાથ ઘેર ઘણું મોડા આવશે, માટે ઘણા દિવસથી નહિ વાપરેલા દારૂ અને માંસને
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
•પાંચમું : A : હ૧ ઃ
ગુરુદશના સ્વાદ લઈએ.' પછી તેમણે માંસની વાનીઓ બનાવીને ખાધી અને ખૂબ દારૂ પીધે. એ દારૂના ઘેનમાં તે બેભાન થઈને જમીન પર પડી. એવામાં અષાડાભૂતિ વાદમાં પ્રતિપક્ષને જીતીને ઘેર આવ્યા અને જોયું તે બંને સ્ત્રીઓના મુખમાંથી માંસ તથા દારૂની વાસ આવી રહી હતી. એ જ વખતે તેમને પોતાની પ્રતિજ્ઞા યાદ આવી એટલે તેઓએ બંને સ્ત્રીઓને જણાવી દીધું કે “તમે પ્રતિજ્ઞા તોડી છે માટે આપણે સંબંધ પૂરો થશે.” એ વખતે સ્ત્રીઓએ બહુ કલ્પાંત કર્યું અને પિતાની ભૂલ દરગુજર કરવા ઘણી ઘણી વિનંતિ કરી, પણ અષાડભૂતિ પિતાની પ્રતિજ્ઞાથી ચન્યા નહિ. તે વારે સ્ત્રીએ કહ્યું કે “સ્વામીનાથ ! જે તમારે નિર્ણય આ જ હોય તે અમને પુષ્કલ ધન આપીને પછી જાઓ.”એટલે અષાડાભૂતિએ રાજા આગળ જઈને ભરત ચક્રવર્તીનું નાટક કર્યું અને પિતાના અપૂર્વ અભિનય તથા વેશવિભૂષાથી તેનું દિલ ખુશ કરીને બહુમૂલ્ય રત્ન ભેટમાં મેળવ્યાં અને તેનું સ્ત્રીઓને દાન કરીને સાધુજીવનને સ્વીકાર કર્યો.
મુનિ અષાડભૂતિનું હવે પછીનું જીવન આદર્શ હતું, એટલે કે તેમણે પાંચે ઈદ્રિયેને બરાબર જીતી લીધી હતી અને દેહને ભાડું આપવા માટે જે કાંઇ આહાર-પાણી મેળવતા હતા તે ગોચરીના નિયમને અનુસરીને જ મેળવતા હતા. આથી તેઓ આત્માને અપૂર્વ વિકાસ કરી શક્યા અને બીજા પણ ઘણું મુમુક્ષુઓને તારવાને શક્તિમાન થયા.
તાત્પર્ય કે જે સાધુ રસલુપ થઈને આહાર-પાણી
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: ૭૨ :
: પુષ્પ
ભેગવે છે અને ગોચરીના નિયમોને તોડે છે તેઓ સાધુજીવનથી પતિત થાય છે અને ગુરુપદની લાયકાત ગુમાવે છે.
સામાયિકમાં રહેનારા (૪) ગુરુપદની ચેથી યોગ્યતા એ છે કે તેઓ સદા સામાયિકમાં રહેનારા હોય છે. સામાયિક એટલે સાવદ્ય અથવા પાપયુક્ત પ્રવૃત્તિઓને ત્યાગ અને નિરવઘ કે સપ્રવૃત્તિને સ્વીકાર. આયેગ્યતા જાળવવા માટે સાધુએ કેવું જીવન જીવવાનું હોય છે, તેને ખ્યાલ તેઓ સાધુજીવનને સ્વીકાર કરતી વખતે કેવી જાતના સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા લે છે, તે જાણવાથી આવી શકશે. તે પ્રતિજ્ઞા નીચે મુજબ હોય છે
करेमि भंते ! सामाइयं, सवं सावजं जोगं पञ्चक्खामि । जावजीवाए तिविहं तिविहेणं,
मणेणं वायाए काएणं ॥ न करेमि, न कारवेमि, करंतं पि अन्नं न समणुजाणामि । तस्स भंते ! पडिकमामि निंदामि,गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि ।।
અર્થ “હે ભગવંત! હું સામાયિક કરવાને ઈચ્છું છું, તે માટે સર્વ પાપવ્યાપારને જીવન પર્યત ત્રણ રોગ અને ત્રણ કરણથી ત્યાગ કરું છું. તે આ રીતે –મનથી, વચનથી અને કાયાથી હું કઈ પાપ કરું નહિ, કરાવું નહિ અને અન્યને કરતે સાર માનું નહિ. તે સંબંધી (ભૂતકાળને વિષે) હે ભગવંત! મેં જે કંઈ પાપમય પ્રવૃત્તિ કરી હોય તેથી પાછા ફરું છું,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમ :
: 93 :
ગુરુદન
તેને નિૐ છું, તેના આપના સમક્ષ એકરાર કરું છું અને તેવી પાપમય પ્રવૃત્તિ કરનાર મારા કષાય-આત્માના ત્યાગ કરું છું.’
સામાયિકના અથ શ્રી હેમચંદ્રાચાયે ચેોગશાસ્ત્રના સ્વાપન્ન વિવરણુમાં આ રીતે કર્યાં છેઃ- રાજદ્વેષ-વિનિમુળથ લત: आदौ ज्ञानादीनां लाभः प्रशमसुखरूपः समायः, समाय एव સામાવિશ્વમ્ ॥ ’”
66
રાગ અને દ્વેષથી મુક્ત થયેલા આત્માને જ્ઞાન વગેરેને પ્રશમ સુખરૂપ જે લાભ થાય, તે સમાય અને તેવા જે સમાય (અર્થાત્ સમતાના લાભ) તે જ સામાયિક.’” તાત્પર્ય કે-રાગ અને દ્વેષથી મુક્ત થવુ... અને સમભાવમાં સ્થિર થવું એ સામાયિક છે. તે સંબધી જૈનશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કેઃ—
“ નસ સામાળિયો બપ્પા, સંગમે નિયમે તવે । સપ્ત સામાË ઢોર, રફ વહ્રિ-માસિયં || *
“ જેના સમભાવવાળા આત્મા સયમ, નિયમ અને તપમાં સારી રીતે આવેલે હાય, તેને · સામાયિક” થાય છે; એમ શ્રી કેવલી ભગવંતનું કથન છે. ”
“ગો સમો સમૂભુ, તોપુ થાવરજી ચ
તક્ષ્ણ સામા હોય, હફ શેવહિ—માસિયં || '
6
ત્રસ ( હાલતાંચાલતાં ) અને સ્થાવર (સ્થિર હાલવા
ચાલવાની શક્તિ વિનાના) એવા સર્વ જીવા પ્રત્યે જે રાગ-દ્વેષ રહિત ચિત્તથી વર્તે છે, તેને ‘સામાયિક’ થાય છે; એમ શ્રી કેવલી ભગવ ંતનું કથન છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: ૭૪ :
પાપ વ્યાપાર શબ્દથી હિંસા, અસત્ય, અદત્તાદાન, મિથુન અને પરિગ્રહ સમજવાનાં છે. જગતમાં થઈ રહેલાં તમામ જાતનાં નાનાં મોટાં પાપે એક યા બીજી રીતે આ પાંચ મહાપાપમાં અંતર્ગત થઈ જાય છે.
જીવન પર્યત એટલે જીવનના છેલ્લા શ્વાસોશ્વાસ સુધી. મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિને નિર્ગથ–પરિભાષામાં ગ”ની સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે. યોગ એટલે વ્યાપાર; મનુષ્ય જે કાંઈ પ્રવૃત્તિ કરે છે તે આ ત્રણ પ્રકારમાંથી એક યા વધારે પ્રકારની હોય છે.
કરવું, કરાવવું અને અનુમોદવું એ ત્રણ પ્રકારની ક્રિયાએને નિર્ચથ-પરિભાષામાં કરણ કહેવામાં આવે છે. કરવું એટલે જાતે કરવું, કરાવવું એટલે બીજા પાસે કરાવવું અને અનુમોદવું એટલે કેઈ પણ તે કામ કરી રહ્યો હોય તેને અંતરથી સારું માનવું. - જે વસ્તુ સ્વયં કરવા જેવી નથી તે બીજા પાસે કરાવવી એ તાત્વિક દષ્ટિએ નથી. જેમકે એક માણસ પોતે ચોરી કરતું નથી, પણ બીજા પાસે કરાવે છે, તે ચેરી તેના મનમાંથી ગઈ નથી કે તેના પ્રત્યે સભાવ મટ્યો નથી. અથવા એક માણસ પોતે પ્રાણને મારતે નથી પણ બીજા પાસે કરાવે છે, તે હિંસા તેના મનમાંથી ગઈ નથી કે તેના પ્રત્યેને સદ્ભાવ મટ્યો નથી. તેથી હિંસા, અસત્ય વગેરે પાપની વૃત્તિ મનમાંથી કાઢી નાખવી હોય તો તે પ્રવૃત્તિ બીજા પાસે પણ ન જ કરાવવી જોઈએ. અને તે જ કારણે એ પાપકારી પ્રવૃત્તિ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરુદર્શન
પાંચમું :
: ૭૫ : એનું અનુમાન પણ નિષિદ્ધ જ કરે છે. એક પ્રવૃત્તિ પિતે કરે નહિ ને બીજા પાસે કરાવે નહિ પણ તેની અનુમોદના કરે તે તેનું વાસ્તવિક પરિણામ તે એ જ આવે કે તે પ્રવૃત્તિમાં વધારો થાય. એટલે પાપપ્રવૃત્તિમાંથી સદંતર ટા થવા માટે તેની અનુમોદના પણ નિષિદ્ધ જ માનવામાં આવી છે.
આ રીતે સાધુઓ પાપકારી પ્રવૃત્તિઓને ત્યાગ કરવાની જે મહાપ્રતિજ્ઞા ધારણ કરે છે તેના પ્રકાર (કેટિ) નવ બને છે.
(૧) હું મનથી પાપ કરું નહિ. (૨) હું મનથી પાપ કરાવું નહિ. (૩) હું મનથી પાપકારી પ્રવૃત્તિની અનુમોદના કરું નહિ. (૪) હું વચનથી પાપ કરું નહિ. (૫) હું વચનથી પાપ કરાવું નહિ. (૬) હું વચનથી પાપકારી પ્રવૃત્તિની અનુમોદના કરું નહિ. (૭) હું કાયાથી પાપ કરું નહિ. (૮) હું કાયાથી પાપ કરાવું નહિ. (૯) હું કાયાથી પાપકારી પ્રવૃત્તિની અનુમોદના કરું નહિ.
પાપકારી પ્રવૃત્તિઓને છેડતી વખતે તેના વિષે જરા પણ સદ્દભાવ ન રહે તે જરૂરી છે. તેથી તેમાંથી પાછા ફરવાનું, આત્મસાક્ષીએ તેને નિંદવાનું અને તેને ગુસ્સાક્ષીએ નિંદવાનું જરૂરી માનવામાં આવે છે અને પાપ પ્રવૃત્તિઓમાં પ્રવૃત્ત થવાનું કષાયઆત્માને લીધે-કષાને લીધે બને છે તેથી તેને
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબેધ-ગ્રંથમાળા : ૭૬ :
: પુષ્પ ત્યાગ પણ જરૂરી મનાય છે. આ સઘળી બાબતે સામાયિકની પ્રતિજ્ઞામાં યોગ્ય રીતે ગોઠવાયેલી છે.
આ પ્રકારનું સામાયિક ગ્રહણ કરવાથી “સામાયિક નામના પ્રથમ ચારિત્રને અંગીકાર થયો ગણાય છે કે જે ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્ર કે યથાખ્યાત ચારિત્ર સુધી પહોંચવાનું પહેલું પગથિયું છે.
ટૂંકમાં સાધુએ રાગ અને દ્વેષને જન્મ આપનારી પ્રવૃત્તિઓથી દૂર રહી પિતાના આત્માને સમભાવથી ભાવિત કરવાને હોય છે કે જેથી તે ક્રમશઃ વીતરાગ બની પિતાનું અંતિમ ધ્યેય સાધી શકે તથા મુમુક્ષુઓને પણ સત્ય માર્ગનું દર્શન કરાવી શકે.
ધર્મને ઉપદેશ કરનારા. (૫) ગુરુપદની પાંચમી ગ્યતા એ છે કે તેઓ ધર્મને ઉપદેશ કરનારા હોય છે. કહ્યું છે કે
વર્ગ ધર્મ , સા ધર્મગ્રવાલ सत्त्वेभ्यो धर्मशास्त्रार्थदेशका गुरुरुच्यते ॥"
જે ધર્મને જાણતા હોય, ધર્મને આચરતા હોય, ધર્મને પ્રવર્તક હોય અને ધર્મશાસ્ત્રના અને ઉપદેશ આપનાર હેય, તે ગુરુ કહેવાય છે.”
જે ગુરુ ધર્મને જાણ ન હોય તે અન્યને ધર્મને ઉપદેશ કેવી રીતે આપી શકે? એટલે ગુરુષદ ધારણ કરનાર ધર્મના વાસ્તવિક સ્વરૂપથી પરિચિત હે જ જોઈએ, પરંતુ આ રીતે પરિચિત થવાનું ત્યારે જ બની શકે છે કે જ્યારે
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું : : ૭ :
ગુરુદર્શન વિવિધ શાસ્ત્રોને ઊંડો અભ્યાસ કરવામાં આવ્યું હોય અને તેમાં ચર્ચેલા ભિન્ન ભિન્ન મુદ્દાઓ પર મનન તથા પરિશીલન કરેલું હોય.
જે ગુરુ ધર્મશાસ્ત્રોને અભ્યાસ બરાબર કરે પણ જીવનમાં ઉતારે નહિ. તે બીજાને ધર્મને ઉપદેશ ક્યા મેઢે આપી શકે? એવા ઉપદેશની કિસ્મત પોથીમાંનાં રીંગણુ” કરતાં વધારે ભાગ્યે જ લેખી શકાય. “આચરણ એ મૂંગે ઉપદેશ છે” એ વાત કોઈ પણ સુજ્ઞ ગુરુ કદી પણ ભૂલી શકે નહિ.
જે ગુરુ ધર્મનું પ્રવર્તન કરવાને બદલે ભળતી પ્રવૃત્તિએમાં જ પડી જાય તે ધર્મને ઉપદેશ કરવાને અધિકારી કેવી રીતે થઈ શકે? ધર્મ એ વ્યક્તિગત વિકાસનું મૂળ છે, સમાજસુધારણુની ચાલ છે અને રાષ્ટ્રીય ઉત્થાનનો સાચે કીમિય છે. તેનું મહત્ત્વ પ્રકાશવું અને કેને તેમાં શ્રદ્ધાવાન બનાવવા એ ગુરુનું પરમ કર્તવ્ય છે.
જે ગુરુ ધર્મશાસ્ત્રને ઉપદેશ કરવાને બદલે તિષ, વૈદક, રસાયણ અને મંત્રતંત્ર વગેરેનું મહત્ત્વ પ્રકાશે છે અને લોકોને તેમાં રસ લેતા કરે છે, તે પિતાનું મૂળ કર્તવ્ય સૂકી જાય છે, કારણ કે આવી પ્રવૃત્તિના પરિણામે લોકેની ધર્મભાવના મંદ પડી જાય છે અને ન્યાય અને નીતિવિષયક ખાલે પણ વિકૃતિને પામે છે. પરિણામે સર્વત્ર દુર્દશાનાં દર્શન થાય છે, તેથી ગુરુ હમેશા ધર્મને ઉપદેશ કરનારા જ હોય છે. આ ઉપદેશ તેઓ યોગ્ય મનુષ્યને એગ્ય રીતે કરે છે, પણ અનવસ્થિત કે બધિર કુટુંબ સરખા મનુષ્યને કરતા નથી.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ બાધ-ગ્રંથમાળા
: ૭ :
: પુષ્પ
અનવસ્થિત ચિત્ત ઉપર ગામતી ડેાશીનું દૃષ્ટાંત
શ્રીપુર નગરમાં વસુ નામે એક શેઠ હતા. તેને ગેામતી નામે સ્ત્રી હતી અને ધનપાલ નામે પુત્ર હતા. હવે વખત જતાં વસુ શેઠ મરણ પામ્યા અને વડીલ તરીકેના સર્વ ભાર ગામતી ડેાશી પર આવ્યા. એ વખતે તેણે ધીરજ તથા કુનેહથી કામ લેવાને બદલે ખૂબ જ કડવી વાણીના ઉપયોગ કરવા માંડ્યો અને તેથી ઘરમાં રાજ કકાસ થવા લાગ્યું. આથી એક વાર ધનપાલે કહ્યું કે ૮ માજી ! હવે તમારે ધર્મ કરવાના દિવસે છે, માટે બધી ડ્રીકર-ચિ'તા છેોડીને ધર્મ કથાનું શ્રવણ કરો. આવતી કાલથી આપણે ત્યાં એક વિદ્વાન શાસ્ત્રી દ્વારા ધર્મકથા વંચાય તેવા હું પ્રધ કરીશ.' અને ધનપાલે તે મુજબ સઘળે પ્રબંધ કર્યાં.
બીજા દિવસે શાસ્ત્રીજી મહાભારતની પાર્થી લઈ ને આવ્યા અને એક ઊંચા આસન પર બેઠક જમાવીને મહાભારત વાંચ વાની શરૂઆત કરી તેમાં તેમણે પહેલુ વાક્ય વાંચ્યું કે મીમ રવાન' - ભીષ્મ આલ્યા.’ તે વખતે કથા સાંભળવા બેઠેલી ડાશીનું ધ્યાન ખડકીમાં ઉભેલા કૂતરા તરફ ગયુ’. એટલે ‘ હડ હડ' કરતા ઊભા થયા અને લાકડી વડે તેને ફટકાર્યાં, પછી લાકડી ઠેકાણે મૂકીને કથા સાંભળવા બેઠા. ત્યારે શાસ્ત્રીએ ફરી વાંચ્યું કે ‘ મીલ્મ ૩વશ્વ' પરંતુ તેમનું આ વાકય પૂરું થયું ત્યાં તા ડાશીની નજર રસોડા તરફ પડી. ત્યાં એક ખીલાડી ધીમા પગલે દૂધની તપેલી ભણી જઈ રહી હતી, એટલે ડોશી • છી છી ’ કરતી ઊભી થઇ અને રસોડામાં બધું આછું-પાછું કરીને કથા સાંભળવા એડી. હવે શાસ્ત્રીજીએ કરીને શરૂઆત
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું :
ગુરુદર્શન કરી કે “મીન્ન સવાર ? એટલામાં ડેશીનું ધ્યાન પાસેની ગમાણ પર પડ્યું. ત્યાં વાછડો છૂટી ગયે હતો, તેથી “છુ છુ” કરતા ડેશી ઊભા થયા અને વાછડાને ઠેકાણે બાંધ્યા. ત્યાંથી આવીને ફરીને કથા સાંભળવા બેઠા. એટલે શાસ્ત્રીજીએ કહ્યું કે “મીણ કવાર” પરંતુ ડેશીને કંઈ ચેન ન હતું. આ વખતે તેની નજર છાપરા ભણી ગઈ ત્યાં એક કાગડો બેઠે બેઠે કાકા કરી રહ્યો હતો એટલે ડેશી ઊભા થયા અને હાથમાં લાકડી લઈને તેને ઉડાડો. પાછા ડેશી પિતાના ઠેકાણે આવીને કથા સાંભળવા બેઠા અને શાસ્ત્રીજીએ “ભીમ વાર ” એ વાક્યથી ફરી શરુઆત કરી. પરંતુ તે જ વખતે કઈ ભિખારી ત્યાં ચડી આવતાં ડોશીનું ધ્યાન તે તરફ ગયું અને તેઓ એને તગડી મૂકવાને ઉઠયા. આ રીતે લગભગ એક પહેર વ્યતીત થઈ ગયે પણ શાસ્ત્રીજી “મોમ વાર” થી એક પણ પદ વધારે વાંચી શક્યા નહિ. આથી કંટાળી તેઓ બીજા દિવસે આવ્યા જ નહિ. તાત્પર્ય કે જેમનું ચિત્ત વ્યવસ્થિત નથી અને અનેક વસ્તુઓમાં ભમ્યા કરે છે તેને ધર્મને ઉપદેશ આપે નકામે છે.
બહેરા કુટુંબનું દષ્ટાંત. પૂરક નામના ગામમાં ડોસ, ડેસી, પુત્ર અને પુત્રની વહુ એમ ચાર જણાનું કુટુંબ બહેરું હતું. તેમાં પુત્ર હળ હાંક્ત હતું. તેને એક વાર કેઈ મુસાફરોએ પૂછ્યું કે “ભાઈ! આ માર્ગ કઈ તરફ જાય છે?” ત્યારે તેણે જવાબ આપ્યો કે “ આ બળદે મારે ઘેર જન્મેલા છે.” મુસાફરેએ કહ્યું કે “અમે બળદની વાત પૂછતા નથી, પણ માર્ગ સંબંધી પૂછીએ છીએ.” ત્યારે તેણે જવાબ આપે કે “એ વાત આખું ગામ જાણે છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમએધ-ગ્રંથમાળા
: ૮૦ :
: પુષ્પ
જો તમને ખાતરી ન થતી હોય તેા ગામમાં જઇને પૂછી જુઓ.' આ જવાબથી મુસાા સમજી ગયા કે આ માણુસ મહેરા છે. એટલે તેઓ ચાલ્યા ગયા.
"
એવામાં તેની પત્ની ભાત લઈને આવી, ત્યારે તે કહેવા લાગ્યા કે આજે તા બળદને આંકયા છે.’ એ સાંભળીને પત્નીએ કહ્યું કે ‘ કઢી ખારી છે કે મેાળી એ વાત તમારી મા જાણે, કારણુ કે મીઠું એમણે નાખ્યું છે, ' ત્યારે પેલાએ કહ્યુ કે ‘ આજે કેટલાક માણસો આવીને આપણા બળદ માટે પૂછપરછ કરતા હતા, પણ મેં તેમને હાંકી કાઢયા છે. ' તે સાંભળીને પત્નીએ કહ્યુ કે સાસુ બેઠા હાય ત્યાં વહૂનુ શું ચાલે ??
"
વહુએ ઘેર આવીને સુતર
કાંતી રહેલી સાસુને કહ્યુ' કે
'
તમારા પુત્ર આજે કઢી ખારી થઇ છે, એમ કહેતા હતા. એ સાંભળીને ડોશીએ કહ્યુ કે * સુતર ભલે ગમે તેવું કંતાય પણ તેનું ડાસાને માટે વસ્ર વાશે.' એટલે વહૂએ કહ્યું કે મે તેમને એવા જવાખ આપ્યા કે એમાં મારું શું ચાલે ? હું ગમે તેમ તે ચે વહૂ ગણાઉં. ' ડાશીએ કહ્યું કે ‘હવે ડાસાને ઝીણાં કપડાં પહેરવાના વખત નથી.’
*
ܕ
ડાસા તલની રખેવાળી કરતા હતા તે ઘેર આવ્યે એટલે ડાસીએ તેને કહ્યું કે ‘વહુ આજે એમ કહેતી હતી કે આ સૂતર જાડું કતાય છે.' એ સાંભળી ડાસાએ કહ્યુ કે - એ વાત ખોટી છે. મેં તલ ખાધા નથી. ’ ડાસીએ કહ્યું: '7' એના જવાબમાં સાફ કહી દીધુ કે હવે ઝીણાં કપડાં પહેરવાના
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું :
ગુરુદર્શન વખત ગયે. ત્યારે ડોસાએ કહ્યું કે “જો એમ જ હોય તે હું આજથી તલની રખેવાળી કરવાનું નથી. તમે જાણે ને તમારા તલ જાણે, એક તે બરાબર કામ કરવું ને બીજી બાજુ આક્ષેપ સાંભળવા, તે મારાથી નહિ જ બની શકે.”
તાત્પર્ય કે- કહેવાય કંઈ ને સંભળાય કંઈ ત્યાં ધર્મને ઉપદેશ સફળ થવાને સંભવ હેતું નથી. તેથી જ ગુરુઓ યેગ્યને એગ્ય ધર્મોપદેશ આપે છે.
ઉપસંહાર આ રીતે પંચમહાવ્રતને ધારણ કરનાર, બાવીશ પરીષહેને જીતનાર, નિર્દોષ ભિક્ષાવડે આજીવિકા ચલાવનાર, સઘળી પાપમય પ્રવૃત્તિઓથી દૂર રહેનાર અને ધર્મને ઉપદેશ કરનાર હોય તે જ ગુરુ થવાને યોગ્ય છે.
આવા ગુરુઓનું શરણ સ્વીકારવાથી જ જન્મ, જરા અને મૃત્યુ ટળે છે તથા માનવભવને ફેરે ફળે છે.
સદ્દગુરુને સદા વંદન હે!
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુસંગતિનાં માઠાં ફળ
दुर्जनेन समं सख्यं प्रीतिं चापि न कारयेत् । उष्णो दहति चाङ्गारः, शीतः कृष्णायते करम् ॥
અઃ—દુનની સાથે મૈત્રી કે પ્રીતિ પણ કરવી યાગ્ય નથી કારણ કે અંગારા ઉના હોય તે તે બાળે છે અને ઠંડા હોય તા તે હાથને કાળા કરે છે.
અર્થાત્ અંગારા જેવા દુલ્હન માણસ રીઝે અથવા ખીજે તા તે બંને પ્રકારે દુ:ખદાયી છે.
સસંગતિનાં મીઠાં ફળ
कीटोsपि सुमनःसङ्गादारोहति सतां शिरः । अश्मापि याति देवत्वं, महद्भिः सुप्रतिष्ठितः ॥
અકડા પણ પુષ્પના સંગથી સત્પુરુષાના મસ્તક પર ચડે છે અને મહાપુષે પ્રતિષ્ઠા કરેલા પત્થર પણુ દેવપણાને પામે છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Dાથી એક અણાલ તક માનવજીવનના મહાપ્રશ્નોને આબાદ ઉકેશ કરતી, જગત અને જીવનને જોવાની સાચી દષ્ટિ રજૂ કરતી, સુખ, શાંતિ અને સામર્થ્યપ્રાપ્તિને સાચે શહુ બતાવતી, જૈનધર્મની પરમપવિત્ર વિચારધારાઓને ધર્મબોધ-ગ્રંથમાળા’ નવીન ઢંગે, નૂતન રૂપે, સુંદર શૈલીમાં, રોચક ભાષામાં તમારી સમક્ષ રજૂ થાય છે. 1 આ ગ્રંથમાળા સિદ્ધહસ્ત લેખકોના હાથે, પરમપૂજ્ય ઉપાધ્યાય શ્રી “ધર્મવિજયજી મહારાજ' તથા 'મુનિ શ્રી યશોવિર્જયજી મહારાજ' વગેરેની સીધી રાહબરી નીચે તૈયાર થાય છે. 2 ક્રાઉન સોળ પેજ 80 પાનાં, સુંદર ટાઈપ, સારા કાગળ અને સુધડ પુકાઓમાં તેનું દરેક પુસ્તક તૈયાર થશે. 3 આ ગ્રંથમાળામાં હાલ નીચેના 20 પુસ્તકે પ્રગટ થશે ને સવાથી દેઢ વર્ષના ગાળામાં પાંચ પાંચના ચાર ગુચ્છમાં બહાર પડશે, 4 દરેક પુસ્તકની ટક કિંમત દસ આના રહેશે, જ્યારે પૂરા સેટની કિંમત અગિયાર રૂપિયા રહેશે. પુસ્તકોનાં નામ 1 ત્રણ મહાન તકે 8 જ્ઞાનોપાસના 15 બે ઘડી યોગ 2 સફળતાની સીડી 9 ચારિત્ર વિચાર સામાયિક | [ પુરુષાર્થે ] 10 દેતાં શીખો | દાન ] 16 મનનું મારણ 3 સાચું અને ખાટું [ ધ્યાન ! 11 શીલ અને સૌભાગ્ય [ સ્યાદ્વાદ ] " શીલ | 14 પ્રાર્થના અને પૂજા 4 આદર્શ દેવ [સુદેવ] 12 તપનાં તેજ [ તપ ] [ આવશ્યક ક્રિયા ] 5 ગુરુદન સુજે 13 ભાવનાસકિ સિારો 18 ભચાભશું. 6 ધર્મામૃત [ સુધર્મ] 14 પાપને પ્રવાહ 19 જીવનવ્યવહાર 7 શ્રદ્ધા અને શક્તિ [18 પાપસ્થાનક] 20 દિનચર્યા આ ગ્રંથમાળાનું લવાજમ નીચેનાં ઠેકાણે ભરી શકાશે, (1) શા. લાલચંદ નંદલાલ, ઠે. રાવપુરા, ધી કાંટા, વડલીઆ-વડોદરા. (2) મેઘરાજ જૈન પુસ્તક ભરાર, ઠે. ગુલાલવાડી, કીકા ટીટ, ગોડીજીની 'ચાલ ન. 1 સુબઈ. (3) સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર, ઠે. રતનપાળ, હાથીખાના-અમદાવાદ. - તા. કઃ-દરેક જૈન કુટુંબમાં આ પુસ્તકો હોવાં જ જોઇએ. અન્ય ધમીઓને જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતથી વાકેફ થવા માટે પણ આ પુસ્તક અતિ ઉપયોગી હશે.