Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-prakaraNa dhavalA kAlAnugama (pustaka 4 kA aMza) guNasthAna-prakaraNa anuvAdaka: paNDita phUlacandajI siddhAnta zAstrI, vArANasI sampAdaka: bra. yazapAla jaina, ema.e., jayapura prakAzaka : paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura (rAjasthAna) 302015 phona : (0141) 2705581, 2707458 : 2704127,E-mail : ptstjaipur@yahoo.com phaiksa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa 1 janavarI 2014 mUlya : 7 rupaye viSaya prakAzakIya sampAdakIya : mudraka : zrI prinTarsa 2,000 kahA~ / kyA ? pRSTha saMkhyA viSaya 3 sUtra 19, 20, 21 4 pramattApramatta guNasthAna 5- 14 sUtra 22, 23, 24, 25 15-30 cAroM upazamaka SaTkhaNDAgama sUtra - 1 sUtra 2,3,4, mithyAtva guNasthAna sUtra 5, 6,7,8 sAsAdana guNasthAna sUtra 9,10,11,12 samyagmithyAtva guNasthAna sUtra 13,14,15 avirata samyaktva guNasthAna sUtra 16, 17, 18 dezavirata guNasthAna 31-33 sUtra 26, 27, 28, 29 cAroM kSapaka, ayoga 34-36 kevalI guNasthAna 37-39 40-41 kImata kama karane 1001 rupaye pradAna karane vAle 1000 rupaye pradAna karane vAle 600 rupaye pradAna karane vAle 501 rupaye pradAna karane vAle TAipa saiTiMga : 500 rupaye pradAna karane vAle trimUrti kampyUTarsa sUtra 30,31,32 sayogakevalI guNasthAna nakzoM meM guNasthAna guNasthAnoM kA kAla pRSTha saMkhyA 42-43 43-45 46-47 47-48 49-62 63-64 vAle dAtAroM kI sUcI zrImatI seThAnI caMndrakAntA devI / DaoN. anila jain| zrI maheza jain| : : zrImatI DaoN. jyoti bAlA, umeza rAginI jaina / zrI pavana jaina, zrI ema. ke. jaina, zrI Ara. ke. jaina, zrImatI kamalIbAI divAkara, zrI iMjI. saMtoSa zarmilA jaina, ku. mukti, dRzi siMghaI, zrI anila kIrti jaina, DaoN. eca. vI. jaina saritA jain| 251 rupaye pradAna karane vAle zrI zikharacanda jaina, zrI AzISa jaina, e-4, zrImatI nItA jaina, zrImatI kusumalatA DaoN. ke.sI. bhArilla, zrImatI guNamAlA bApUnagara, jayapura jaina, zrImatI mInA jaina goMdiyA, zrImatI nizA paTela, zrImatI prabhA jaina, zrImatI zazi bAlA jaina, zrImatI subhadrA jaina, samyakataraMga mahilA maMDala, zrI mahendra jaina, zrI iMjI. mukeza jain| 250 rupaye pradAna karane vAle zrImatI lalitA jaina, ku. AyuSI AjJA jaina, zrI kevalacanda zazi baisAkhiyA, zrI Aloka suSamA jaina, zrI suzIla kauzala, zrImatI urmilA jaina, zrImatI kavitA jaina, zrI dineza kiraNa jaina, zrI hukamacanda vikAsakumAra jaina / 150 rupaye pradAna karane vAle zrImatI kIrtikI mAtAjI / 125 rupaye pradAna karane vAle zrI prabhAta anItA paTela, zrI abhaya umA jaina eDa. 100 rupaye pradAna karane vAle zrImatI nannUmala pramoda jaina / mAlavIyanagara, sabhI dAtAra sivanI (ma.pra.) nivAsI haiN| kula yoga : 13,616/ jayapura 2 prakAzaka paNDita ToDaramala smAraka TrasTa ke mAdhyama se bra. yazapAlajI dvArA sampAdita guNasthAna viSaya para aneka kRtiyoM kA prakAzana samaya-samaya para kiyA gayA hai| aba unakI isI viSaya para navInatam kRti 'guNasthAna - prakaraNa' prakAzita kI jA rahI hai, jo Apake hAthoM meM hai| pUrva meM prakAzita guNasthAna- pravezikA, caudaha guNasthAna, samayasAranATaka garbhita guNasthAna tathA guNasthAna- vivecana jaisI mahatvapUrNa kRtiyA~ prakAzita kI gaI haiM; jinakA samAja ne samucita samAdara kiyA hai| isa guNasthAna prakaraNa kI viSaya-vastu isake nAma se hI jJAta ho jAtI hai| isakI upayogitA ke saMbaMdha meM bra. yazapAlajI dvArA likhita sampAdakIya dRSTavya hai / prAtaHsmaraNIya AcArya puSpadanta aura AcArya bhUtabali dvArA racita SaTkhaNDAgama mahAna graMtha, jisakI dhavalA TIkA AcArya vIrasenajI kRta hai isa pustaka kA hArda hai| ukta grantha ke anuvAdaka prakANDa jaina manISI paNDita phUlacandajI siddhAnta zAstrI haiN| cU~ki bra. yazapAlajI kA guNasthAna pra viSaya rahA hai aura ve samaya-samaya para ziviroM meM kakSAoM ke mAdhyama se jijJAsu pipAsuoM ko guNasthAna viSaya kA yathAzakya jJAna karAte rahe haiM tathA isa viSaya ke niSNAta vidvAna haiN| unhoMne isa pustaka kA sampAdana kara mahatI kArya kiyA hai| unake dvArA kI gaI jinavANI kI mahanIya sevA ke lie TrasTa unakA AbhArI hai| isa pustaka kI prakAzana vyavasthA meM sAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga ke prabhArI zrI akhila baMsala kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai evaM isa pustaka kA kaMpojiMga kA kArya zrI kailAzacandajI zarmA ne kiyA hai, ataH ve donoM badhAI ke pAtra haiN| pustaka Apa sabhI AtmArthiyoM ko kalyANakArI ho isI bhAvanA ke sAtha / - DaoN. hukamacanda bhArilla mahAmaMtrI paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakIya dhavalA pustaka 4 ke guNasthAna prakaraNa meM maiMne apanI ora se nayA kucha bhI nahIM kiyA; tathApi saMpAdana ke nimitta se jo kucha bana pAyA usakA jJAna karAnA cAhatA huuN| zrI ToDaramala di. jaina mahAvidyAlaya meM guNasthAna kA viSaya par3hAne kA sahaja hI suavasara milA hai| isalie kahIM bhI guNasthAna kA viSaya dikhe to use bArIkI se dekhane-par3hane kA bhAva hotA hai| dhavalA pustaka 4 meM guNasthAna kA viSaya AyA hai, yaha jAnane ko milaa| use aneka bAra pddh'aa| isameM guNasthAna ke saMbaMdha meM aneka naye-naye prameya par3hane ko mile| unakA lAbha sAmAnya pAThakoM ko bhI ho, yaha bhAvanA mana meM utpanna huii| ataH jo dhavalA pustaka 4 meM hindI bhASA meM AyA hai, use hI choTe-choTe pariccheda banAkara diyA hai| pAThakoM se nivedana hai ki prAraMbha meM viSaya kucha jaTila tathA sUkSma AyA hai; tathApi bAda meM aneka viSaya sulabharUpa se bhI prApta hote haiN| ataH pAThaka dhairya se pddh'eN| AcArya puSpadanta tathA AcArya bhUtabali racita SaTkhaMDAgama ke mAtra 32 sUtra hai aura una sUtroM kI AcArya vIrasena dvArA likhita dhavalA TIkA bhI hai| hindI anuvAda paNDita zrI phUlacandajI kA hai| sAtha hI unakA bhAvArtha bhI diyA hai| bIca-bIca meM haiDiMga to maiMne apanI ora se diye haiN| caudaha guNasthAnoM kA vibhAjana bhI maiMne apanI ora se kiyA hai| guNasthAna meM Agamana tathA gamana zabdoM kA prayoga bhI maiMne apanI ora se jor3A hai| yahA~ mUla grantha meM guNasthAna meM Agamana kA viSaya prathama diyA hai aura gamana kA viSaya ko bAda meM rakhA hai| dhavalA kA viSaya samApta hone ke bAda maiMne apanI ora se 14 hI guNasthAnoM ke gamanAgamana ko nakzoM se samajhAne kA prayAsa kiyA hai| vahA~ gommaTasAra jIvakANDa ke vibhAga kA vizeSa upayogI aMza sAtha meM jor3a diyA hai| tadanaMtara guNasthAnoM ke kAla kA bhI jJAna karAyA hai| sampAdana meM zrI gomaTeza caugule, zAstrI kA bhI sahayoga milA hai| kampoja karane kA usameM bhI vizeSa rUpa se nakzA banAne kA kaSTasAdhya kArya zrI kailAzacandajI zarmA ne kiyA hai| sivanI nagaranivAsI sAdharmiyoM ne kImata kama karane ke lie Arthika sahayoga diyA hai| sAtha hI kavara peja tathA chapAI kA kArya prakAzana vibhAga ke prabhArI zrI akhilajI baMsala ne hI pUrNa manoyoga se kiyA hai; una sabako dhanyavAda / - bra. yazapAla jaina 3 AcArya zrIpuSpadanta-bhUtabali - praNitaH SaTkhaMDAgamaH AcArya zrIvIrasena viracita dhavalA TIkA samanvitaH anuvAdaka paNDita zrI phUlacandajI siddhAntazAstrI, vArANasI dhavalA kAlAnugama ( pustaka 4 kA aMza) guNasthAna- prakaraNa maMgalAcaraNa kammakalaMkuttiNaM vibuddhasavvatthamutta vatthamaNaM / maUNa sahaseNaM kAlaNiogaM bhaNissAmo / / artha - karmarUpa kalaMka se uttIrNa, sarva arthoM ke jAnanevAle aura asta rahita arthAt sadA udita, aise vRSabhasena gaNadhara ko namaskAra karake aba kAlAnuyogadvAra ko kahate haiM / sUtra - kAlAnugama se do prakAra kA nirdeza hai, oghanirdeza aura Adeza- nirdeza // 1 // nAmakAla, sthApanAkAla, dravyakAla aura bhAvakAla, isaprakAra se kAla cAra prakAra kA hai| unameM se 'kAla' isaprakAra kA zabda nAmakAla kahalAtA hai / 1. zaMkA - zabda apane ko kaise svIkAra karAtA hai?
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaNDAgama sUtra-1 guNasthAna-prakaraNa samAdhAna - yaha koI doSa nahIM hai: kyoMki. zabda ke svaparaprakAzAtmaka pramANa ke pratipAdaka zabda pAye jAte haiN| 'vaha yahI hai' isaprakAra se anya vastu meM buddhi ke dvArA anya kA AropaNa karanA sthApanA hai| vaha sthApanA sadbhAva aura asadbhAva ke bheda se do prakAra kI hai| anukaraNa karanevAlI vastu meM anukaraNa karanevAle anya padArtha kA buddhi ke dvArA samAropa karanA sadbhAvasthApanA hai| usase bhinna yA viparIta asadbhAvasthApanA hotI hai| unameM se pallavita, aMkurita, kalita, karalita, puSpita, mukulita tathA sundara koyala ke kalakala AlApa se paripUrNa vanakhaNDa se udyotita, citralikhita vasantakAla ko sadbhAvasthApanAkAla nikSepa kahate haiN| gairuka, maTTI, ThIkarA ityAdika meM yaha vasaMta hai' isaprakAra buddhi ke bala se sthApanA karane ko asadbhAvasthApanAkAla kahate haiN| Agama aura noAgama ke bheda se dravyakAla do prakAra kA hai| kAlaSiyaka prAbhRta kA jJAyaka; kintu vartamAna meM usake upayoga se rahita jIva AgamadravyakAla hai| jJAyakazarIra, bhavya aura tadvyatirikta ke bheda se noAgamadravyakAla tIna prakAra hai| unameM jJAyakazarIra noAgamadravyakAla 1. bhAvI, 2. vartamAna aura 3. tyakta ke bheda se tIna prakAra kA hai| vaha bhI pahale bahuta bAra prarUpaNa kiyA jA cukA hai, isalie yahA~ para punaH nahIM kahate haiN| bhaviSyakAla meM jo jIva kAlaprAbhRta kA jJAyaka hogA, use bhAvInoAgamadravyakAla kahate haiN| jo do prakAra ke gaMdha, pA~ca prakAra ke rasa, ATha prakAra ke sparza aura pA~ca prakAra ke varNa se rahita hai, kumbhakAra ke cakra kI adhastana zilA yA kIla ke samAna hai, vartanA hI jisakA lakSaNa hai aura jo lokAkAza-pramANa hai, aise padArtha ko tadvyatiriktanoAgamadravyakAla kahate haiN| paMcAstikAyaprAbhRta meM kahA bhI hai - gAthArtha - 'kAla' isaprakAra kA yaha nAma sattArUpa nizcayakAla kA prarUpaka hai; aura vaha nizcayakAladravya avinAzI hotA hai| dUsarA vyavahArakAla utpanna aura pradhvaMsa honevAlA hai; tathA AvalI, palya, sAgara Adi ke rUpa se dIrghakAla taka sthAyI hai||1|| vyavahArakAla pudgaloM ke pariNamana se utpanna hotA hai aura pudgalAdikA pariNamana dravyakAla ke dvArA hotA hai, donoM kA aisA svabhAva hai| yaha vyavahArakAla kSaNabhaMgura hai; parantu nizcayakAla niyata arthAt avinAzI hai||2|| vaha kAlanAmaka padArtha na to svayaM pariNamita hotA hai aura na anya ko anyarUpa se pariNamAtA hai| kintu svataH nAnA prakAra ke pariNAmoM ko prApta honevAle padArthoM kA kAla niyama se svayaM hetu hotA hai||3|| lokAkAza ke eka-eka pradeza para ratnoM kI rAzi ke samAna jo eka-eka rUpa se sthita haiM, ve kAlANu jAnanA cAhie / / 4 / / jIvasamAsa meM bhI kahA haigAthArtha - jinavara ke dvArA upadiSTa chaha dravya, athavA paMca astikAya, athavA nava padArthoM kA AjJA se aura adhigama se zraddhAna karanA, samyaktva hai|||5|| usIprakAra se AcArAMga meM bhI kahA hai gAthArtha - paMca astikAya, SaTjIvanikAya, kAladravya tathA anya jo padArtha kevala AjJA arthAt jinendra ke upadeza se hI grAhya haiM, unheM yaha samyaktvI jIva AjJAvicaya dharmadhyAna se saMcaya karatA hai, arthAt zraddhAna karatA hai||6|| tathA gRddhapicchAcArya dvArA prakAzita tattvArthasUtra meM bhI 'vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva, ye kAladravya ke upakAra haiM' isa prakAra se dravyakAla prarUpita hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-prakaraNa jIvasthAna Adi granthoM meM dravyakAla nahIM kahA gayA hai, isalie usakA abhAva nahIM kaha sakate haiM; kyoMki, yahA~ jIvasthAna meM chaha dravyoM ke pratipAdana kA adhikAra nahIM hai| isalie 'dravyakAla hai' aisA svIkAra karanA caahie| athavA, jIva aura ajIva Adi ke yoga se bane hue ATha bhaMgarUpa dravya ko noAgamadravyakAla kahate haiN| vizeSArtha - jIva aura ajIvadravya ke saMyoga se kAla ke ATha bhaMga isaprakAra hote haiM - 1. eka jIvakAla 2. eka ajIvakAla 3. aneka jIvakAla 4. aneka ajIvakAla 5. eka jIva eka ajIvakAla 6. aneka jIva eka ajIvakAla 7. eka jIva aneka ajIvakAla 8aura aneka jIva aneka ajIvakAla / (dekho maMgalasambandhI ATha AdhAra, satpra. 1, pR. 19) kAla ke nimitta se honevAle eka jIvasambandhI parivartana ko eka jIvakAla kahate haiN| isaprakAra se AThoM bhaMgoM kA svarUpa jAna lenA caahie| TIkA - Agama aura noAgama ke bheda se bhAvakAla do prakAra kA hai| kAla-viSayaka prAbhRta kA jJAyaka aura vartamAna meM upayukta jIva AgamabhAvakAla hai| dravyakAla se janita pariNAma yA pariNamana noAgamabhAvakAla kahA jAtA hai| 2. zaMkA - pudgala Adi dravyoM ke pariNAma ke 'kAla' yaha saMjJA kaise saMbhava hai? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM; kyoMki, kArya meM kAraNa ke upAcAra ke nibaMdhana se pudgalAdi dravyoM ke pariNAma ke bhI 'kAla' saMjJA kA vyavahAra ho sakatA hai| paMcAstikAyaprAbhRta meM vyavahArakAla kA astitva kahA bhI gayA hai - SaTkhaNDAgamasUtra-1 gAthArtha - sattAsvarUpa svabhAvavAle jIvoM ke, tathaiva pudgaloM ke aura 'ca' zabda se dharmadravya, adharmadravya aura AkAzadravya ke parivartana meM jo nimittakAraNa ho, vaha niyama se kAladravya kahA gayA hai / / 7 / / samaya, nimiSa, kASThA, kalA, nAlI tathA dina aura rAtri, mAsa, Rtu, ayana aura saMvatsara ityAdi kAla parAyatta hai; arthAt jIva, pudgala evaM dharmAdika dravyoM ke parivartanAdhIna hai||8|| vartanArahita cira athavA kSipra kI, arthAt paratva aura aparatva kI, koI sattA nahIM hai| vaha vartanA bhI pudgaladravya ke binA nahIM hotI hai, isalie kAladravya pudgala ke nimitta se huA kahA jAtA hai||9|| 3. zaMkA - Upara varNita aneka prakAra ke kAloM meM se yahA~ para kisa kAla se prayojana hai? samAdhAna - noAgamabhAvakAla se prayojana hai| vaha kAla; samaya, AvalI, kSaNa, lava, muhUrta, divasa, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara, yuga, pUrva, parva, palyopama, sAgaropama Adi rUpa hai| 4. zaMkA - to phira isake 'kAla' aisA vyapadeza kaise huA? samAdhAna - nahIM; kyoMki, jisake dvArA karma, bhava, kAya aura AyukI sthitiyA~ kalpita yA saMkhyAta kI jAtI haiM arthAt kahI jAtI haiM, use kAla kahate haiN| isaprakAra kI kAla zabda kI vyutpatti hai| kAla, samaya aura addhA, ye saba ekArthavAcI nAma haiN| samaya Adi kA artha kahate haiN| eka paramANu kA dUsare paramANu ke vyatikramaNa karane meM jitanA kAla lagatA hai, use samaya kahate haiN| arthAt, caudaha rAju AkAza pradezoM ke atikramaNa mAtra kAla se jo caudaha rAjU atikramaNa karane meM samartha paramANu hai, usake eka paramANu atikramaNa karane ke kAla kA nAma samaya hai| asaMkhyAta samayoM ko grahaNa karake eka AvalI hotI hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 guNasthAna- prakaraNa tatprAyogya saMkhyAta AvaliyoM se eka uzvAsa - niHzvAsa niSpanna hotA hai| sAta uzvAsoM se eka stoka saMjJika kAla niSpanna hotA hai| sAta stokoM se eka lava nAma kA kAla niSpanna hotA hai| sAr3he ar3atIsa lavoM se eka nAlI nAma kA kAla niSpanna hotA hai| do nAlikAoM se eka muhUrta hotA hai| gAthArtha - una tIna hajAra sAta sau tehattara (3773) ucchvAsoM kA eka muhUrta kahA jAtA hai // 10 // vidvAnoM ne eka muhUrta meM pA~ca hajAra eka sau daza (5110) nimeSa gine haiM / / 11 / / tIsa muhUrtI kA eka dina arthAt ahorAtra hotA hai| muhUrtoM ke nAma isa prakAra haiM 1. raudra, 2. zveta, 3. maitra, 4. sArabhaTa, 5. daitya, 6. vairocana, 7. vaizvadeva, 8. abhijita, 9. rohaNa, 10. bala, 11. vijaya, 12. naiRtya, 13. vAruNa, 14. aryaman aura 15 bhAgya - ye pandraha muhUrta dina meM hote haiM / / 12-13 / / 1. sAvitra, 2. dhurya, 3. dAtraka, 4 yama, 5 vAyu, 6. hutAzana, 7. bhAnu, 8. vaijayanta, 9. siddhArtha, 10. siddhasena, 11. vikSobha, 12. yogya, 13. puSpadanta, 14. sugandharva aura 15 aruNa / ye pandraha muhUrta rAtri meM hote haiM, aisA mAnA gayA hai / / 14-15 / / | rAtri aura dina kA samaya tathA muhUrta samAna kahe gaye haiN| hA~, kabhI dina ko chaha muhUrta jAte haiM aura kabhI rAtri ko chaha muhUrta jAte haiM / / 16 / / vizeSArtha - samAna dina aura rAtri kI apekSA to pandraha muhUrta kA dina aura itane hI muhUrtoM kI eka rAtri hotI hai / kintu sUrya ke uttarAyaNakAla meM aThAraha muhUrta kA dina aura bAraha muhUrta kI rAtri ho jAtI hai| tathA sUrya ke dakSiNAyanakAla meM bAraha muhUrta kA dina aura aThAraha muhUrta kI rAtri ho jAtI hai| isalie zloka meM kahA hai ki chaha 6 SaTkhaNDAgama sUtra - 1 muhUrta kabhI dina ko aura kabhI rAtri ko prApta hote haiM / arthAt dina ke tIna aura rAtri ke tIna, isaprakAra chaha muhUrta kabhI dina se rAtri meM aura kabhI rAtri se dina kI ginatI meM Ate jAte rahate haiN| 11 TIkA - pandraha dinoM kA eka pakSa hotA hai| dinoM ke nAma isaprakAra hai gAthArtha - naMdA, bhadrA, jayA, riktA aura pUrNA, isaprakAra krama tithiyA~ hotI haiM / inake devatA krama se candra, sUrya, indra, AkAza aura dharma hote haiM / / 17 / / vizeSArtha - nandA Adi tithiyoM ke nAma pratipadA se prAraMbha karanA cAhie, arthAt pratipadA kA nAma nandAtithi hai| dvitIya kA nAma bhadrAtithi hai| tRtIyA kA nAma jayAtithi hai| caturthI kA nAma riktAtithi hai| paMcamI kA nAma pUrNAtithi hai / punaH SaSThI kA nAma nandAtithi hai, ityAdi / isaprakAra se pratipadA, SaSThI aura ekAdazI kA nAma nandAtithi hai| dvitIyA saptamI aura dvAdazI kA nAma bhadrAtithi hai / tRtIyA, aSTamI aura trayodazI kA nAma jayAtithi hai / caturthI, navamI aura caturdazI kA nAma riktAtithi hai / paMcamI, dazamI tathA pUrNimA kA nAma pUrNAtithi hai| isI krama se inake devatA bhI samajha lenA caahie| TIkA - do pakSoM kA eka mAsa hotA hai| ve mAsa zrAvaNa Adika ke nAma se prasiddha haiN| bAraha mAsa kA eka varSa hotA hai| pA~ca varSoM kA eka yuga hotA hai| isaprakAra Upara Upara bhI kalpa utpanna hone taka kahate jAnA caahie| yaha saba kAla kahalAtA hai| 5. zaMkA - yaha kAla kisakA hai, arthAt kAla kA svAmI kauna hai ? jIva aura pudgaloM kA, arthAt ye donoM kAla ke samAdhAna -
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 guNasthAna- prakaraNa svAmI haiM, kyoMki, kAla tatpariNAmAtmaka hai| athavA, parivartana yA pradakSiNA lakSaNavAle isa sUryamaNDala ke udaya aura asta hone se dina aura rAtri Adi kI utpatti hotI hai| 6. zaMkA - kAla kisase kiyA jAtA hai, arthAt kAla kA sAdhana kyA hai ? samAdhAna - paramArthakAla se kAla arthAt vyavahArakAla niSpanna hotA hai| 7. zaMkA - kAla kahA~ para hai, arthAt kAla kA adhikaraNa kyA hai ? samAdhAna - trikAlagocara ananta paryAyoM se paripUrita ekamAtra mAnuSakSetrasambandhI sUryamaNDala meM hI kAla hai| arthAt kAla kA AdhAra manuSyakSetrasambandhI sUryamaNDala hai / 8. zaMkA yadi ekamAtra manuSyakSetra ke sUryamaNDala meM hI kAla avasthita hai, to sarva pudgaloM se anantaguNe tathA pradIpa ke samAna svaparaprakAzana ke kAraNarUpa aura yavarAzi ke samAna samayarUpa se avasthita usa kAla ke dvArA chaha dravyoM ke pariNAma kaise prakAzita kiye jAte haiM? samAdhAna- yaha koI doSa nahIM, kyoMki, mApe jAnevAle dravyoM se pRthagbhUtamAgadha (dezIya) prastha ke samAna mApane meM koI virodha nahIM hai| na isameM koI anavasthA doSa hI AtA hai; kyoMki, pradIpa ke sAtha vyabhicAra AtA hai| - arthAt jaise dIpaka, ghaTa, paTa Adi anya padArthoM kA prakAzaka hone para bhI svayaM apane ApakA prakAzaka hotA hai, use prakAzita karane ke lie anya dIpaka kI AvazyakatA nahIM huA karatI hai| isIprakAra se kAladravya bhI anya jIva, pudgala Adi dravyoM ke parivartana kA nimittakAraNa hotA huA bhI apane ApakA parivartana svayaM hI karatA hai, usake lie kisI anya dravya kI AvazyakatA nahIM par3atI hai / isIlie anavasthA doSa bhI nahIM AtA hai / 9. zaMkA - devaloka meM to dina-rAtri rUpa kA kAla kA abhAva 7 SaTkhaNDAgama sUtra - 1 hai, phira vahA~ para kAla kA vyavahAra kaise hotA hai ? samAdhAna - nahIM; kyoMki, yahA~ ke kAla se devaloka meM kAla kA vyavahAra hotA hai / 13 10. zaMkA - yadi jIva aura pudgaloM kA pariNAma hI kAla hai, to sabhI jIva aura pudgaloM meM kAla ko saMsthita honA cAhie / taba aisI dazA meM 'manuSya kSetra ke eka sUryamaMDala meM hI kAla sthita hai' yaha bAta ghaTita nahIM hotI hai? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM hai; kyoMki, ukta kathana niravadya (nirdoSa) hai| kintu loka meM yA zAstra meM usaprakAra se saMvyavahAra nahIM hai, para anAdinidhanasvarUpa se sUryamaNDala kI kriyA-pariNAmoM meM hI kAla kA saMvyavahAra pravRtta hai| isalie isakA hI grahaNa karanA caahie| 11. zaMkA - kAla kitane samaya taka rahatA hai? samAdhAna kAla anAdi aura aparyavasita hai / arthAt kAla kA na Adi hai, na anta hai / 12. zaMkA - kAla kA pariNamana karanevAlA kAla kyA usase pRthagbhUta hai, athavA ananya ( apRthagbhUta) ? pRthagbhUta to kahA nahIM jA sakatA hai, anyathA anavasthAdoSa kA prasaMga prApta hogaa| aura na ananya (apRthagbhUta) hI; kyoMki, kAla ke kAla kA abhAva-prasaMga AtA hai| isalie kAla kA kAla se nirdeza ghaTita nahIM hotA hai ? samAdhAna - yaha koI doSa nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki pRthak pakSa meM kahA gayA doSa to saMbhava hai nahIM; kyoMki, hama kAla ke kAla ko kAla se bhinna mAnate hI nahIM hai| aura na ananya yA abhinna pakSa meM diyA gayA doSa hI prApta hotA hai; kyoMki, vaha to hameM iSTa hI hai, (aura iSTa vastu usI ke lie doSadAyI nahIM huA karatI hai)| tathA, kAla kA kAla se nirdeza nahIM hotA ho, aisI bhI bAta nahIM hai; kyoMki anya sUryamaNDala meM sthita kAladvArA usase pRthagbhUta sUryamaNDala
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-prakaraNa meM sthita kAla kA nirdeza pAyA jAtA hai| athavA, jaise ghaTa kA bhAva, zilAputraka kA (pASANamUrtikA) zarIra; ityAdi lokoktiyoM meM eka yA abhinna meM bhI bheda vyavahAra hotA hai, usI prakAra se yahA~ para bhI eka yA abhinna kAla meM bhI bhedarUpa se vyavahAra bana jAtA hai| 13. zaMkA - kAla kitane prakAra kA hotA hai? samAdhAna - 1. sAmAnya se eka prakAra kA kAla hotA hai| 2.atIta, anAgata aura vartamAna kI apekSA tIna prakAra kA hotA hai| 3. athavA guNasthitikAla, bhavasthitikAla, karmasthitikAla, kAlasthitikAla, upapAdakAla aura bhAvasthitikAla isaprakAra kAla ke chaha bheda haiN| 4. athavA kAla aneka prakAra kA hai; kyoMki pariNAmoM se pRthagbhUta ___ kAla kA abhAva hai, tathA pariNAma ananta pAye jAte haiN| yathArtha avabodha ko anugama kahate haiM, kAla ke anugama ko kAlAnugama kahate haiN| usa kAlAnugama se nirdeza, kathana, prakAzana, abhivyaktijanana, ye saba ekArthaka nAma hai| vaha nirdeza do prakAra kA hai, oghanirdeza aura Adezanirdeza / ukta donoM prakAra ke nirdezoM meM se oghanirdeza-dravyArthikanaya kA pratipAdana karanevAlA hai; kyoMki usameM samasta artha saMgRhIta hai| Adezanirdeza paryAyArthikanaya kA pratipAdana karanevAlA hai; kyoMki, usameM arthabheda kA avalaMbana kiyA gayA hai| 14. zaMkA - vRSabhasenAdi gaNadharadevoM ne do prakAra kA nirdeza kisalie kiyA hai? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM; kyoMki, dravyArthika aura paryAyArthika, ina donoM nayoM ko avalambana karake sthita prANiyoM ke anugraha ke lie do prakAra ke nirdeza kA upadeza kiyA hai| mithyAtva guNasthAna sUtra - ogha se mithyAdRSTi jIva kitane kAla taka hote haiM? nAnA jIvoM kI apekSA sarvakAla hote haiN|||2|| 'jisaprakAra se uddezya hotA hai, usIprakAra se nirdeza kiyA jAtA haiM'; yaha bAta jatalAne ke lie sUtra meM 'ogha' pada kA nirdeza kiyaa| 'mithyAdRSTi' pada kA nirdeza, zeSa guNasthAnoM ke pratiSedha ke lie hai| 'kAla se' arthAt kAla kI apekSA jIvoM ke saMbhAlane para 'kitane kAla taka hote haiM' isaprakAra kI yaha pRcchA 'yaha sUtra jinaprajJapta hai' isa bAta ke batAne ke lie hai| jIvoM ke bahuta hone para bhI 'nAnA jIva' isaprakAra kA yaha eka vacana kA nirdeza jAtinibaMdhanaka hai, isalie koI doSotpAdaka nahIM hai| 'sarvAddhA' yaha pada kAlaviziSTa bahuta se jIvoM kA nirdeza karanevAlA hai; kyoMki, sarva addhA arthAt kAla jina jIvoM ke hotA hai, isaprakAra se 'va' samAsa arthAt bahubrIhi samAsa ke vaza se bAhya artha kI pravRtti hotI hai| ___ athavA 'sarvAddhA' isa pada se kAla kA nirdeza jAnanA cAhie; kyoMki, mithyAdRSTiyoM ke kAlatva se abhinna pariNAmI ke pariNAmoM se kathaMcit abheda kA Azraya karake mithyAdRSTiyoM ke kAlatva kA koI bheda nahIM hai| arthAt nAnA jIvoM kI apekSA mithyAdRSTi jIvoM kA sarvakAla vyuccheda nahIM hotA hai, yaha kahA gayA hai| sUtra - eka jIva kI apekSA kAla tIna prakAra hai, 9. anAdi ananta, 2. anAdi sAnta aura 3. saadi-saant|| inameM jo sAdi aura sAnta kAla hai, usakA nirdeza isaprakAra hai - eka jIva kI apekSA mithyAdRSTi jIvoM kA sAdi-sAnta kAla jaghanya se antarmuhUrta hai||3||
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 guNasthAna- prakaraNa abhavyasiddhika jIvoM ke mithyAtva kI apekSA 'kAla anAdiananta hai' aisA kahA gayA hai; kyoMki, abhavya ke mithyAtva kA Adi, madhya aura anta nahIM hotA hai| bhavyasiddhika jIva ke mithyAtva kA kAla eka to anAdi aura sAnta hotA hai, jaisA ki varddhanakumAra kA mithyAtvakAla / tathA eka aura prakAra kA bhavyasiddhika jIvoM kA mithyAtvakAla haiM, jo ki sAdi aura sAnta hotA hai, jaise kRSNa Adi kA mithyAtva-kAla / unameM se jo sAdi aura sAnta mithyAtvakAla hotA hai, usakA yaha nirdeza hai| vaha do prakAra kA hai, jaghanyakAla aura utkRSTakAla / unameM se jaghanyakAla kI prarUpaNA kI jAtI hai, yaha batalAne ke lie 'jaghanya se' aisA pada khaa| muhUrta ke bhItara jo kAla hotA hai, use antarmuhUrtakAla kahate haiM / isa pada se mithyAtva ke jaghanyakAla kA nirdeza kahA gayA hai, jo ki isaprakAra hai - mithyAtva guNasthAna meM Agamana - 1. koI samyagmithyAdRSTi athavA 2 asaMyatasamyagdRSTi athavA 3. saMyatAsaMyata, athavA 4 pramatta saMyata jIva, pariNAmoM ke nimitta se mithyAtva ko prApta huaa| sarva jaghanya antarmuhUrtakAla raha karake (rahatA hai) / mithyAtva guNasthAna se gamana - phira bhI 1. samyagmithyAtva ko athavA 2. asaMyama ke sAtha samyaktva ko athavA 3. saMyamAsaMyama ko athavA 4. apramattabhAva ke sAtha saMyama ko prApta huA / isaprakAra se prApta honevAle jIva ke mithyAtva kA sarvajaghanya kAla hotA hai / 15. zaMkA - sAsAdanasamyagdRSTi jIva mithyAtva ko kyoM nahIM prApta karAyA gayA? arthAt sAsAdanasamyagdRSTi ko bhI mithyAtva pahu~cAkara usakA jaghanyakAla kyoM nahIM batalAyA ? meM SaTkhaNDAgama sUtra 2, 3, 4 samAdhAna- nahIM; kyoMki, sAsAdanasamyaktva se pIche AnevAle, atitIvra, saMklezavAle mithyAtvarUpI tRSNA se viDambita mithyAdRSTi jIva ke sarva jaghanya kAla se guNAntarasaMkramaNa kA abhAva hai, arthAt 17 sAsAdana guNasthAna se AyA huA mithyAdRSTi ati zIghra anya guNasthAna ko prApta nahIM ho sakatA / aba mithyAtva ke utkRSTa kAla ko batalAne ke lie uttarasUtra kahate haiM - sUtra - eka jIva kI apekSA sAdi-sAnta mithyAtva kA utkRSTa kAla kucha kama arddhapud galaparivartana hai // 4 // 16. zaMkA - arddhapudgalaparivartana kise kahate haiM? samAdhAna - isa anAdi saMsAra meM bhramaNa karate hue jIvoM ke 1. dravyaparivartana 2. kSetraparivartana 3. kAlaparivartana 4. bhavaparivartana aura 5. bhAvaparivartana, isa prakAra pA~ca parivartana hote rahate haiN| isameM se jo dravyaparivartana hai, vaha do prakAra kA haiM - 1. nokarmapudgalaparivartana aura 2. karmapudgalaparivartana / unameM se pahale nokarmapudgalaparivartana ko kahate haiM / vaha isa prakAra hai - yadyapi pudgaloM ke gamanAgamana ke prati koI virodha nahIM hai, to bhI buddhi se (kisI vivakSita pud galaparamANupuMja ko) Adi karake nokarmapudgalaparivartana ke kahane para vivakSita pudgalaparivartana ke bhItara sarvapudgala rAzi meM se eka bhI paramANu nahIM bhogA hai, aisA samajhakara pudgala parivartana ke prathama samaya meM sarva pudgaloM kI agRhIta saMjJA karanA caahie| atItakAla meM bhI sarva jIvoM ke dvArA sarva pudgaloM kA anantavA~ 1. tIsare, cauthe, pA~caveM tathA chaThaveM guNasthAna se mithyAtva meM AnevAle jIva kI apekSA sAsAdana guNasthAna se mithyAtva meM AnevAlA jIva, adhika saMkleza pariNAmI hone se mithyAtva ko alpakAla meM chor3a nahIM sktaa| dekho pariNAmoM kI vicitratA !
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-prakaraNa bhAga, sarvarAzi se anantaguNA aura sarva jIva rAzi ke uparima varga se anantaguNahIna pramANavAlA pudgalapuMja bhogakara chor3A gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki abhavyasiddha jIvoM se anantaguNe aura siddhoM ke anantaveM bhAga se guNita atItakAlapramANa sarva jIva rAzi ke samAna bhoga karake chor3e gaye pudgaloM kA pariNAma pAyA jAtA hai| 17. zaMkA - yadi jIva ne Aja taka bhI samasta pudgala bhogakara nahIM chor3e haiM, to - gAthArtha - isa pudgalaparivartanarUpa saMsAra meM samasta pudgala isa jIva ne eka-eka karake punaH punaH ananta bAra bhoga karake chor3e haiN||18| isa sUtragAthA ke sAtha virodha kyoM nahIM hogA? samAdhAna - ukta sUtragAthA ke sAtha virodha prApta nahIM hotA hai; kyoMki, gAthA meM sthita sarva zabda kI pravRtti sarva ke eka bhAga meM kI gaI hai| tathA sarva ke artha meM pravartita honevAle zabda kI ekadeza meM pravRtti honA asiddha bhI nahIM hai; kyoMki, grAma jala gayA, pada (janapada) jala gayA - ityAdika vAkyoM meM ukta zabda grAma aura padoM ke eka deza meM pravRtta hue bhI pAye jAte haiN| ataeva pudgalaparivartana ke Adi samaya meM audArika Adi tIna zarIroM meM se kisI eka zarIra ke niSpAdana karane ke lie jIva abhavyasiddhoM se anantaguNeM aura siddhoM ke anantaveM bhAgamAtra agRhIta saMjJAvAle pudgaloM ko hI grahaNa karatA hai| una pudgaloM ko grahaNa karatA huA bhI apane Azrita kSetra meM sthita pudgaloM ko hI grahaNa karatA hai; kintu pRthak kSetra meM sthita pudgaloM ko nahIM grahaNa karatA hai| kahA bhI hai - gAthArtha - yaha jIva eka kSetra meM avagAr3harUpa se sthita aura karmarUpa pariNamana ke yogya pudgala paramANuoM ko yathokta (Agamokta mithyAtva Adi) hetuoM se sarva pradezoM ke dvArA bAMdhatA hai| ve pudgalaparamANu sAdi bhI hote haiM, anAdi bhI hote haiM aura ubhayarUpa bhI hote haiM / / 19 / / SaTkhaNDAgama sUtra -4 dvitIya samaya meM bhI vivakSita pudgalaparivartana ke bhItara agRhIta pudgaloM ko hI grahaNa karatA hai| isaprakAra utkRSTa kAla kI apekSA ananta kAla taka agRhIta pudgaloM ko hI grahaNa karatA hai| kintu jaghanya kAla kI apekSA do samayoM meM hI agRhIta pudgaloM ko grahaNa karatA hai; kyoMki, prathama samaya meM grahaNa kiye gaye pudgaloM kI dvitIya samaya meM nirjarA karake akarmabhAva (karmarahita avasthA) ko prApta hue ve hI pudgala punaH tRtIya samaya meM usI hI jIva meM nokarma paryAya se pariNata hue pAye jAte haiN| 18. zaMkA - prathama samaya meM gRhIta pudgalapuMja dvitIya samaya meM nirjIrNa ho, akarmarUpa avasthA ko dhAraNa kara, punaH tRtIya samaya meM usI hI jIva meM nokarmaparyAya se pariNata ho jAtA hai, yaha kaise jAnA? samAdhAna - kyoMki, AbAdhAkAla ke binA hI nokarma ke udaya Adi ke niSekoM kA upadeza pAyA jAtA hai| yaha pudgalaparivartanakAla tIna prakAra kA hotA hai - 1. agRhIta grahaNakAla 2. gRhItagrahaNakAla aura 3. mizragrahaNakAla / 1. vivakSita pudgalaparivartana ke bhItara agRhIta pudgaloM ke grahaNa karane ke kAla kA nAma agRhItagrahaNakAla haiN| 2. vivakSita pudgalaparivartana ke bhItara gRhIta pudgaloM ke hI grahaNa karane ke kAla kA nAma gRhItagrahaNakAla haiN| 3. tathA vivakSita pudgalaparivartana ke bhItara gRhIta aura agRhIta ina donoM prakAra ke pudgaloM ke akrama se arthAt eka sAtha grahaNa karane ke kAla kA nAma mizragrahaNakAla hai| isataraha ukta tInoM prakAroM se jIva kA pudgalaparivartanakAla vyatIta hotA hai| vizeSArtha - jina pudgalaparamANuoM ke samudAyarUpa samayaprabaddha meM 10
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 guNasthAna- prakaraNa kevala pahale grahaNa kiye hue paramANu hI hoM, usa pudgalapuMja ko gRhIta kahate haiN| jisa samayabaddha meM aise paramANu hoM ki jinakA jIva ne pahile kabhI grahaNa nahIM kiyA ho; usa pudgalapuMja ko agRhIta kahate haiN| jisa samaya prabaddha meM donoM prakAra ke paramANu ho, usa pudgalapuMja ko mizra kahate haiN| TIkA- aba yahA~ para ukta tInoM prakAra ke kAloM ke parivartana kA krama kahate haiN| vaha isa prakAra hai - pudgalaparivartana ke Adi samaya se lekara ananta kAla taka agRhItagrahaNa kA kAla hotA hai; kyoMki, usameM zeSa do prakAra ke kAloM kA abhAva hai| punaH agRhItagrahaNa kAla ke anta meM eka bAra mizrapudgalapuMja ke grahaNa karane kA kAla AtA hai| phira bhI dvitIya bAra agRhItagrahaNa kAla ke dvArA ananta kAla jAkara eka bAra mizrapudgalapuMja ke grahaNa karane kA kAla AtA hai| isI prakAra tRtIya bAra bhI agRhItagrahaNa kAla ke dvArA ananta kAla jAkara eka bAra mizragrahaNakAlarUpa se pariNamana hotA hai| isaprakAra se mizragrahaNa kAla kI bhI zalAkAe~ ananta ho jAtI haiN| punaH ananta kAla gRhItagrahaNa kAla ke dvArA bitA kara eka bAra gRhItagrahaNakAlarUpa se pariNamana hotA hai| isa krama se ananta kAla vyatIta hotA huA taba taka calA jAtA hai jaba taka ki gRhItagrahaNakAla kI zalAkAe~ bhI anantatva ko prApta ho jAtI hai (isaprakAra prathama parivartana bAra vyatIta huA) punaH isake bAda ananta kAla mizragrahaNa kAla kI apekSA bitAkara eka bAra agRhItagrahaNa kAla pariNata hotA hai| isaprakAra ina donoM prakAra ke kAloM se ananta kAla bitAkara eka bAra gRhItagrahaNa kAla hotA hai| 11 SaTkhaNDAgama sUtra - 4 21 isataraha ukta prakAra se jIva kA kAla taba taka vyatIta hotA huA calA jAtA hai; jaba taka ki yahA~ kI gRhItagrahaNakAla sambandhI zalAkAe~ bhI anantatA ko prApta ho jAtI haiN| isaprakAra do parivartana bAra vyatIta huI / punaH ananta kAla mizra grahaNa kAla ke dvArA bitAkara eka bAra gRhItagrahaNa kAla kA pariNamana hotA hai / isIprakAra se gRhItagrahaNa kAla kI zalAkAe~ anantatA ko prApta ho jAtI haiN| tatpazcAt eka bAra agRhItagrahaNa - kAlarUpa se pariNamana hotA hai / punaH isaprakAra se bhI anantakAla taba taka vyatIta hotA hai jaba taka ki yahA~ para bhI agRhItagRhaNakAlasaMbaMdhI zalAkAe~ anantatA ko prApta hotI hai, yaha tIsarA parivartana hai / aba caturtha parivartana ko kahate haiN| vaha isaprakAra hai - ananta kAla gRhItagrahaNakAlasambandhI bitAkara eka bAra mizragrahaNa kAla kA parivartana hotA hai| isaprakAra ina donoM prakAra ke kAloM dvArA ananta kAla bitAtA hai jaba taka ki yahA~ kI mizragrahaNakAlasambandhI zalAkAe~ anantatA ko prApta hotI haiN| isake pazcAt eka bAra agRhItagrahaNakAlarUpa se pariNamita hotA hai| isake pazcAt phira bhI isake Age isa hI krama se pudgalaparivartana ke antima samaya taka kAla vyatIta hotA jAtA hai| ( isa caturtha parivartana ke samApta ho jAne para) nokarmapud gala parivartana ke Adima samaya meM jIva ke dvArA nokarmasvarUpa se jo pudgala grahaNa kiye the, ve hI pudgala dvitIyAdi samayoM meM akarmabhAva ko prApta hokara ke jisa kAla meM ve hI zuddha pudgala Ane lagate haiM; vaha kAla 'pudgalaparivartana' isa nAma se kahA jAtA hai| vizeSArtha - parivartana pA~ca prakAra kA hai - 1. dravyaparivartana 2. kSetraparivartana 3. kAlaparivartana 4. bhavaparivartana aura 5. bhAvaparivartana /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna- prakaraNa inameM se dravyaparivartana ke do bheda haiM- nokarmadravyaparivartana aura karmadravyaparivartana | yahA~ nokarma-dravyaparivartana kA svarUpa batalAyA gayA hai| usI svarUpa se samajhAne ke lie mUla meM saMdRSTi dI gaI hai| + 1 22 o + + O 1 I o 1 + 0 jisase agRhItasUcaka zUnya (0) punaH mizrasUcaka haMsapada (+) aura gRhItasUcaka eka kA aMka (1) diyA gayA hai| prathama koSThaka - isakA abhiprAya yaha hai ki ananta bAra agRhIta paramANupuMja ke grahaNa karane ke bAda eka bAra mizra paramANupuMja kA grahaNa hotA hai / punaH ananta bAra ukta krama se mizragrahaNa karane ke bAda eka bAra gRhIta paramANupuMja kA grahaNa hotA hai| isaprakAra ananta bAra gRhItagrahaNa ho jAne para nokarmapudgalaparivartana kA prathama bheda samApta hotA hai / yaha saMdRSTi kI prathama koSThaka-paMkti kA artha hai / dUsarA koSThaka - tatpazcAt ananta bAra mizra kA grahaNa hone para eka bAra agRhIta kA grahaNa hotA hai| aura ananta bAra agRhIta kA grahaNa ho jAne para eka bAra gRhIta kA grahaNa hotA hai| isaprakAra se ananta bAra gRhIta kA grahaNa ho jAne para nokarmapudgalaparivartana kA dUsarA bheda samApta hotA hai| yahI dUsarI koSThaka-paMkti kA abhiprAya hai / tIsarA koSThaka - punaH ananta bAra mizra kA grahaNa ho jAne para eka bAra gRhIta kA aura ananta bAra gRhIta kA grahaNa ho jAne para eka bAra agRhIta kA grahaNa hotA hai| isaprakAra se ananta bAra agRhItagrahaNa hone para nokarmapudgala kA tIsarA bheda samApta hotA hai / yahI tIsarI koSThaka paMkti kA artha hai / cauthA koSThaka - punaH ananta bAra gRhIta kA grahaNa hone ke pazcAt eka bAra mizra kA aura ananta bAra mizra kA grahaNa hone para eka bAra agRhIta kA grahaNa hotA hai| isaprakAra se ananta bAra agRhIta kA grahaNa 12 SaTkhaNDAgama sUtra - 4 23 | ho jAne para nokarmapudgalaparivartana kA cauthA bheda samApta hotA hai| isa sabake samudAya ko nokarmadravyaparivartana kahate haiN| tathA isameM jitanA samaya lagatA hai usako nokarmadravyaparivartana kA kAla kahate haiN| TIkA - aba ukta agRhIta, mizra aura gRhItasaMbaMdhI tInoM prakAra ke kAloM kA alpabahutva kahate haiM - 1. sabase kama agRhItagrahaNa kA kAla hai / 2. agRhItagrahaNa ke kAla ke mizragrahaNa kA kAla anantaguNA hai| 3. mizragrahaNa ke kAla ke jaghanya gRhItagrahaNa kA kAla anantaguNA hai| 4. jaghanya gRhItagrahaNa ke kAla se jaghanya pudgalaparivartana kA kAla vizeSa adhika hai| 5. jaghanya pudgalaparivartana ke kAla se utkRSTa gRhItagrahaNa kA kAla anantaguNA hai| aura 6. utkRSTa gRhItagrahaNakAla se utkRSTa pudgalaparivartana kA kAla vizeSa adhika hai| 19. zaMkA -agRhItagrahaNakAla ke sabase kama hone kA kAraNa kyA hai ? samAdhAna - * jo pudgala, nokarmaparyAya se pariNamita hokara punaH akarmabhAva ko prApta ho, usa akarmabhAva se alpakAla taka rahate haiM, ve pudgala to bahuta bAra Ate haiM; kyoMki, unakI dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa cAra prakAra kI yogyatA naSTa nahIM hotI hai| kintu jo pudgala vivakSita pudgalaparivartana ke bhItara nahIM grahaNa kiye gaye haiM, ve cirakAla ke bAda Ate haiM; kyoMki, akarmabhAva ko prApta hokara usa avasthA meM cirakAla taka rahane se dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa saMskAra kA vinAza ho jAtA hai| kahA bhI hai gAthArtha - jo karmapudgala pahale bRddhAvasthA meM sUkSma arthAt alpa sthiti se saMyukta the, ataeva nirjarA dvArA karmarUpa avasthA se mukta
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 guNasthAna- prakaraNa arthAt rahita hue, kintu Asanna arthAt jIva ke pradezoM ke sAtha jinakA eka kSetrAvagAha hai, tathA jinakA AkAra anirdiSTa arthAt kahA nahIM jA sakatA hai, isa prakAra kA pudgala dravya bahulatA se grahaNa ko prApta hotA hai / / 20 / / isa sUtrokta kAraNa se agRhItagrahaNa kA kAla alpa hotA hai| isaprakAra isa sabakA nAma nokarmapudgalaparivartana hai| jisaprakAra se nokarmapudgalaparivartana kahA hai, usIprakAra se karmapudgalaparivartana bhI kahanA cAhie / vizeSa bAta yaha hai ki nokarmapudgala, AhAravargaNA se Ate haiM / kintu karmapudgala, kArmaNavargaNA se Ate haiN| nokarmapudgaloM ke mizragrahaNa kA kAla tRtIya samaya meM hI hotA hai; kintu karmapudgaloM ke mizragrahaNa kA kAla tIna samaya adhika AvalIpramANa kAla ke vyatIta hone para hotA hai; kyoMki, jo bandhAvalI se atIta haiM, eka samaya adhika AvalI ke dvArA apakarSaNa ke vaza se jo udaya ko prApta hue haiM aura do samaya adhika AvalI ke rahane para jo akarmabhAva ko prApta hu haiM, aise karmapudgaloM kA tIna samaya adhika AvalI ke dvArA karmaparyAya se pariNamana hokara anya pudgaloM ke sAtha jIva meM baMdha ko prApta honA pAyA jAtA hai| vizeSa bAta yaha hai ki donoM hI pudgalaparivartanoM meM prathama samaya meM tadbhavastha arthAt utpanna hue, tathA prathama samaya meM hI AhAraka hue sUkSma nigodiyA labdhyaparyApta jIva ke dvArA jaghanya upapAdayoga se gRhIta karma aura nokarmadravya ko grahaNa karake Adi arthAta parivartana kA prAraMbha karanA cAhie / yahA~ para upayukta gAthA isa prakAra hai - gAthArtha - karmagrahaNa ke samaya meM jIva apane guNAMza pratyayoM se, arthAt svayogya baMdhakAraNoM se, jIvoM se anantaguNeM karmoM ko apane sarva pradezoM meM utpAdana karatA hai / / 21 / / 13 SaTkhaNDAgama sUtra - 4 isa prakAra dravyapudgalaparivartana samApta huA / kSetra, kAla, bhava aura bhAvapudgalaparivartanoM ko kahalAkara grahaNa karA denA caahie| una parivartanoM kI (saMkSepa se artha-pratipAdaka) gAthAe~ isaprakAra haiM - gAthArtha - 1. isa jIva ne isa pudgalaparivartanarUpa saMsAra meM ekaeka karake punaH punaH anantabAra sampUrNa pudgala bhoga karake chor3e haiM / / 22 / / 2. isa samasta lokarUpa kSetra meM eka pradeza bhI aisA nahIM hai, jise ki kSetraparivartanarUpa saMsAra meM kramazaH bhramaNa karate hue bahuta bAra nAnA avagAhanAoM se isa jIva ne na chuA ho / / 23 / / 3. kAlaparivartanarUpa saMsAra meM bhramaNa karatA huA yaha jIva, utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke sarva samayoM kI AvaliyoM meM niraMtara bahuta bAra utpanna huA aura marA hai / / 24 / / 4. bhavaparivartanarUpa saMsAra meM bhramaNa karatA huA yaha jIva, mithyAtva ke vaza se jaghanya nArakAyu se lagAkara (tiryaMca, manuSya aura ) uparima graiveyaka taka kI bhavasthiti ko bahuta bAra prApta ho cukA hai / / 25 / / 5. yaha jIva mithyAtva ke vazIbhUta hokara bhAvaparivartanarUpa saMsAra meM paribhramaNa karatA huA sampUrNa prakRtiyoM ke prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza baMdhasthAnoM ko aneka bAra prApta huA hai / / 26 / / jina - vacanoM ko nahIM pA karake isa jIva ne atIta kAla meM pA~coM hI parivartana punaH punaH karake ananta bAra parivartita kiye haiM / / 27 / / jisaprakAra koI puruSa nAnA prakAra ke vastroM ke parivartana ko grahaNa karatA hai arthAt utAratA hai aura pahanatA hai, usIprakAra se yaha jIva bhI pudgalaparivartana kAla meM nAnA zarIroM ko chor3atA aura grahaNa karatA hai / / 28 / /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-prakaraNa 1. atItakAla meM eka jIva ke saba se kama bhAvaparivartana ke bAra haiN| 2. bhavaparivartana ke bAra bhAvaparivartana ke bAroM se anantaguNe haiN| 3. kAlaparivartana ke bAra bhavaparivartana ke bAroM se anantaguNe haiN| 4. kSetraparivartana ke bAra kAlaparivartana ke bAroM se anantaguNe haiN| 5. pudgalaparivartana ke bAra kSetraparivartana ke bAroM se anantaguNe haiN| 1. pudgalaparivartana kA kAla sabase kama hai| 2.kSetraparivartana kA kAla pudgalaparivartana ke kAla se anantaguNA hai| 3. kAlaparivartana kA kAla kSetraparivartana ke kAla se anantaguNA hai| 4. bhavaparivartana kA kAla kAlaparivartana ke kAla se anantaguNA hai| 5. bhAvaparivartana kA kAla bhavaparivartana ke kAla se anantaguNA haiN| (ina parivartanoM kI) vizeSa jAnakArI ke liye dekho sarvArthasiddhi adhyAya 2, 10; va gommaTasAra jIvakANDa gAthA 560 TIkA) ina Upara batalAye gaye pA~coM parivartanoM meM se yahA~ para pudgalaparivartana se prayojana hai| 20. zaMkA - karma aura nokarma ke bheda se pudgalaparivartana do prakAra kA hai, unameM se yahA~ para kisase prayojana hai? samAdhAna - yahA~ donoM hI pudgalaparivartanoM se prayojana hai; kyoMki, donoM ke kAla meM bheda nahIM hai| 21. zaMkA - yaha bhI kaise jAnA jAtA hai? samAdhAna - pudgalaparivartanakAla ke alpabahutva batAte samaya donoM hI pudgalaparivartanoM ko ikaTThA karake kAla kA alpabahutvavidhAna kiyA gayA hai| isase jAnA jAtA hai ki donoM pudgalaparivartanoM ke kAla meM bheda nahIM haiN| isa pudgalaparivartanakAla kA kucha kama ardhabhAga sAdi-sAnta mithyAtva kA kAla hotA hai| 22. zaMkA - sAdi-sAnta mithyAtva kA kAla kucha kama arddhapudgala-parivartana kaise hotA hai? SaTkhaNDAgama sUtra -4 samAdhAna - eka anAdi mithyAdRSTi aparItasaMsArI (jisakA saMsAra bahuta zeSa haiM aisA) jIva, adhaHpravRttakaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa - isaprakAra ina tInoM hI karaNoM ko karake samyaktva grahaNa ke prathama samaya meM hI samyaktvaguNa ke dvArA pUrvavartI aparIta saMsArIpanA haTAkara va parItasaMsArI ho karake adhika se adhika pudgalaparivartana ke Adhe kAla pramANa hI saMsAra meM ThaharatA hai| ___ tathA, sAdi-sAnta mithyAtva kA kAla kama se kama antarmuhUrtamAtra hai| kintu yahA~ para jaghanyakAla se prayojana nahIM hai, kyoMki, utkRSTa kAla kA adhikAra hai| samyaktva ke grahaNa karana ke prathama samaya meM hI mithyAtva paryAya naSTa ho jAtI hai| 23. zaMkA - samyaktva kI utpatti aura mithyAtva kA vinAza ina donoM vibhinna kAryoM kA eka samaya kaise ho sakatA hai? ___ samAdhAna - nahIM; kyoMki, jaise eka hI samaya meM piNDarUpa AkAra se vinaSTa huA aura ghaTarUpa AkAra se utpanna huA mRtikA rUpa dravya pAyA jAtA hai; usIprakAra koI jIva sabase kama antarmuhUrtapramANa upazamasamyaktva ke kAla meM rahakara mithyAtva ko prApta huaa| isalie mithyAtva se vaha Adi sahita utpanna huA aura samyaktvaparyAya se vinaSTa huaa| tatpazcAt mithyAtvaparyAya se kucha kama arddhapudgalaparivartana pramANa saMsAra meM paribhramaNa kara, antima bhava ke grahaNa karane para manuSyoM meM utpanna huaa| (1) punaH antarmuhartakAla saMsAra ke avazeSa raha jAne para tInoM hI karaNoM ko karake prathamopazamasamyaktva ko prApta huaa| (2) punaH vedakasamyagdRSTi huaa| (3) punaH antarmuhUrta kAla dvArA anantAnubaMdhI kaSAya kA visaMyojana krke| 14
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 (4) usake bAda darzanamohanIya kA kSaya karake, (5) punaH apramattasaMyata huA / (6) phira pramatta aura apramatta, ina donoM guNasthAnoM sambandhI sahastroM parivartanoM ko karake, (7) kSapakazreNI para car3hatA huA apramattasaMyataguNasthAna meM adhaHpravRttavizuddhi se zuddha hokara, (8) apUrvakaraNa kSapaka, (9) anivRttikaraNa kSapaka, (10) sUkSmasAmparAya kSapaka, (11) kSINakaSAyavItarAgachadmastha, (12) sayogikevalI, (13) aura ayogikevalI hotA huA siddha ho gayA / (14) isa prakAra ina caudaha antarmuhUrtoM se kama arddhapudgalaparivartana pramANa sAdi aura sAnta mithyAtva kA kAla hotA hai / guNasthAna- prakaraNa 24. zaMkA - mithyAtva nAma, paryAya kA hai| vaha paryAya, utpAda aura vinAza lakSaNavAlA hai; kyoMki usameM sthiti kA abhAva hai| aura yadi usakI sthiti bhI mAnate haiM to mithyAtva ke dravyapanA prApta hotA hai; kyoMki 'utpAda, sthiti aura bhaMga, arthAt vyaya hI dravya kA lakSaNa hai|' isaprakAra ArSa vacana hai? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM; kyoMki, jo akrama se (yugapat ) utpAda, vyaya, dhrauvya ina tInoM lakSaNoMvAlA hotA hai, vaha dravya hai| aura jo krama se utpAda, sthiti aura vyayavAlA hotA hai vaha paryAya hai| isaprakAra se jinendra kA upadeza hai / 25. zaMkA - yadi aisA hai to pRthivI, jala, teja aura vAyu ke paryAyapanA prasakta hotA hai? samAdhAna - bhale hI unake paryAyapanA prApta ho jAve; kyoMki vaha hameM iSTa hai| 26. zaMkA - kintu una pRthivI AdikoM meM to dravya kA vyavahAra loka meM dikhAI detA hai ? 15 SaTkhaNDAgama sUtra - 4 samAdhAna - nahIM, vaha vyavahAra zuddhAzuddhAtmaka saMgraha-vyavahArarUpa nayadvaya - nibaMdhanaka naigamanaya ke nimitta se hotA hai| 29 zuddha dravyArthikanaya ke avalaMbana karane para chahoM hI dravya haiN| aura azuddha dravyArthikanaya ke avalambana karane para pRthivI, jala Adi aneka dravya hote haiM; kyoMki vyaMjanaparyAya ke dravyapanA mAnA gayA hai / kintu zuddha paryAyArthikanaya kI vivakSA karane para paryAya ke utpAda aura vinAza, ye do hI lakSaNa hote haiM / azuddha paryAyArthikanaya ke Azraya karane para krama se tInoM hI paryAya ke lakSaNa hote haiM, kyoMki vajrazilA, stambhAdi meM vyaMjanasaMjJika utpanna huI paryAya kA avasthAna pAyA jAtA hai| mithyAtva bhI vyaMjanaparyAya hai, isalie isake utpAda, sthiti aura bhaMga, ye tInoM hI lakSaNa krama se aviruddha haiM, aisA jAnanA caahie| gAthArtha - paryAyanaya ke niyama se padArtha utpanna bhI hote haiM aura vyaya ko bhI prApta hote haiM / kintu dravyArthikanaya ke niyama se sarva-vastu sadA anutpanna aura avinaSTa hai, arthAt dhrauvyAtmaka hai / / 29 / / yaha ukta gAthA bhI virodha ko nahIM prApta hotI hai; kyoMki, isameM kiyA gayA vyAkhyAna zuddha dravyArthikanaya aura zuddha paryAyArthikanaya ko avalambana karake sthita hai| 27. zaMkA- 'jina jIvoM kI siddhi bhaviSyakAla meM honevAlI hai, ve jIva bhavyasiddha kahalAte haiM' isa vacana ke anusAra sarva bhavya jIvoM kA vyuccheda honA cAhie, anyathA bhavyasiddhoM ke lakSaNa meM virodha AtA hai| tathA, jo rAzi vyayasahita hotI hai, vaha kabhI naSTa nahIM hotI hai, aisA mAnA nahIM jA sakatA hai; kyoMki anyatra vaisA pAyA nahIM jAtA; arthAt savyaya rAzi kA avasthAna dekhA nahIM jAtA hai? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM; kyoMki bhavyasiddha jIvoM kA pramANa ananta hai| aura ananta vahI kahalAtA hai jo saMkhyAta yA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-prakaraNa sAsAdana samyaktva asaMkhyAtapramANa rAzi ke vyaya hone para bhI anantakAla se bhI nahIM samApta hotA hai| kahA bhI hai - gAthArtha - vyaya ke hote rahane para bhI ananta kAla ke dvArA bhI jo rAzi samApta nahIM hotI hai, use maharSiyoM ne 'ananta' isa nAma se vinirdiSTa kiyA hai|||30|| 28. zaMkA - yadi aisA hai, to vyayasahita arddhapudgalaparivartana Adi rAziyoM kA anantatva naSTa ho jAtA hai? samAdhAna - unakA anantapanA naSTa ho jAya, isameM kyA doSa hai? 29. zaMkA - kintu una arddhapudgalaparivartana Adi ko meM ananta kA vyavahAra sUtra tathA AcAryoM ke vyAkhyAna se prasiddha huA pAyA jAtA hai? samAdhAna - nahIM, kyoMki una pudgalaparivartana Adi meM anantatva kA vyavahAra upacAra nibandhanaka hai| aba isI upacAranibandhanatA ko spaSTa karate haiM - ___jo pASANAdi kA stambha pratyakSa pramANa ke dvArA upalabdha hai, vaha jisaprakAra upacAra se 'pratyakSa haiM' aisA loka meM kahA jAtA hai, usI prakAra se avadhijJAna ke viSaya kA ullaMghana karake jo rAziyA~ sthita haiM, ve saba ananta pramANavAle kevalajJAna ke viSaya haiM, isalie upacAra se 'ananta haiM' isaprakAra se kahI jAtI haiN| ataeva sUtra aura AcAryoM ke vyAkhyAna se prasiddha ananta ke vyavahAra se yaha vyAkhyAna virodha ko prApta nahIM hotA hai| athavA, vyaya ke hote rahane para bhI sadA akSaya rahanevAlI koI rAzi hai jo ki kSaya honevAlI sabhI rAziyoM ke pratipakSa sahita pAI jAtI hai| isIprakAra yaha bhavyarAzi bhI ananta hai, isalie vyaya ke hote rahane para bhI anantakAla dvArA bhI yaha nahIM samApta hogI, yaha bAta siddha huii| sUtra-sAsAdanasamyagdRSTi jIva kitane kAla taka hote haiM? nAnA jIvoM kI apekSA jaghanya se eka samaya taka hote haiN|||5|| isa sUtra kA avayavArtha pahale kahA jA cukA hai, isalie punarukta doSa ke bhaya se yahA~ para nahIM kahate haiN| aba yahA~ para eka samaya kI prarUpaNA kI jAtI hai| vaha isa prakAra se hai - do athavA tIna, isaprakAra eka adhika vRddhi se bar3hate hue palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra upazamasamyagdRSTi jIva upazamasamyaktva ke kAla meM eka samaya mAtra kAla avaziSTa raha jAne para eka sAtha sAsAdana guNasthAna ko prApta hue, eka samaya meM dikhAI diye| dUsare samaya meM sabake saba mithyAtva ko prApta ho gye| usa samaya tInoM hI lokoM meM sAsAdanasamyagdRSTiyoM kA abhAva ho gyaa| isaprakAra eka samaya pramANa sAsAdana guNasthAna kA nAnA jIvoM kI apekSA kAla prApta huaa| sUtra - sAsAdanasamyagdRSTi jIvoM kA nAnA jIvoM kI apekSA utkRSTakAla palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai||6|| do, athavA tIna, athavA cAra isaprakAra eka-eka adhika vRddhi dvArA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra taka upazamasamyagdRSTi jIva eka samaya ko Adi karake utkarSa se chaha AvaliyA~ upazamasamyaktva kA kAla avaziSTa rahane para sAsAdana guNasthAna ko prApta hue| ve jaba taka mithyAtva ko prApta nahIM hote haiM, tabataka anya bhI upazamasamyagdRSTi jIva sAsAdana guNasthAna ko prApta hote rahate haiN| ___16
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 guNasthAna- prakaraNa isaprakAra se grISmakAla ke vRkSa kI chAyA ke samAna utkarSa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kAlataka jIvoM se azUnya (paripUrNa) hokara, sAsAdana guNasthAna pAyA jAtA hai| 30. zaMkA- so vaha kAla kitanA hai? samAdhAna - apanI arthAt sAsAdana guNasthAnavartI rAzi se asaMkhyAtaguNA hai| vaha isaprakAra hai - sAsAdana guNasthAna ke nirantara upakramaNa kA kAla AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai / kintu sAntara upakramaNa ke bAra to palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra haiN| ye bAra isaprakAra hote haiM, aisA mAnakara sAsAdana guNasthAna ke utkRSTa kAla kI utpatti kA vidhAna kahate haiN| vaha isaprakAra hai - eka jIva ke sAsAdana guNasthAna ke upakramaNa bAra kA yadi madhyama pratipatti se AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra sAsAdana guNasthAna kA kAla pAyA jAtA hai, athavA saMkhyAta AvalI mAtra, athavA AvalI ke saMkhyAtaveM bhAga mAtra kAla pAyA jAtA hai; to palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra upakramaNa bAroM kA kitanA kAla prApta hogA ? isaprakAra icchArAzi se guNita phalarAzi ko pramANarAzi se apavartita karane para apanI rAzi se asaMkhyAtaguNA sAsAdana guNasthAna kA kAla hotA hai, aisA grahaNa karanA caahie| yadyapi isa viSaya meM koI sUtrapramANa upalabdha nahIM hai, to bhI yaha vyAkhyAna sUtra ke samAna zraddhAna karane yogya hai| sUtra eka jIva kI apekSA sAsAdanasamyagdRSTi kA jaghanya kAla eka samaya hai // 7 // aba isa sUtra kA artha kahate haiM - eka upazamasamyagdRSTi jIva upazamasamyaktva ke kAla meM eka samaya avaziSTa rahane para sAsAdana guNasthAna ko prApta huA / 31. zaMkA - yadi upazamasamyaktva kA kAla adhika ho, to kyA doSa hai ? 17 SaTkhaNDAgama sUtra 7, 8 33 samAdhAna nahIM, kyoMki upazamasamyaktva kA kAla adhika mAnane para sAsAdana guNasthAna kAla ke bhI bahutva kA prasaMga prApta hotA hai, arthAt sAsAdanaguNasthAna kA kAla bahuta mAnanA pdd'egaa| isakA kAraNa yaha hai ki jitane upazamasamyaktvakAla ke zeSa rahane para jIva sAsAdanaguNasthAna ko prApta hotA hai, utanA hI sAsAdana guNasthAna kA kAla hotA hai, aisA AcArya paramparAgata upadeza hai| kahA bhI hai gAthArtha - jitane pramANa upazamasamyaktva kA kAla avaziSTa rahatA hai, usa samaya sAsAdana guNasthAna ko prApta honevAle jIvoM kA bhI utane pramANa hI usakA, arthAt sAsAdana guNasthAna kA kAla hotA hai / / 31 / / isa pUrva meM batalAe hue prakAra se ukta jIva eka samaya mAtra sAsAdana guNasthAna ke sAtha, arthAt usa guNasthAna meM dikhAI diyA aura dvitIya samaya meM mithyAtva ko prApta ho gyaa| isaprakAra sAsAdana guNasthAna kA eka jIva kI apekSA jaghanyakAla eka samayapramANa upalabdha huA / sUtra eka jIva kI apekSA sAsAdanasamyagdRSTi kA utkRSTa kAla chaha AvalIpramANa hai // 8 // aba isa sUtra kA artha kahate haiM - eka upazamasamyagdRSTi jIva upazamasamyaktva ke kAla meM chaha AvaliyoM ke zeSa rahane para sAsAdanaguNasthAna meM gyaa| usa sAsAdana guNasthAna meM chaha AvalI raha karake mithyAtva meM gayA; kyoMki sAdhika chaha AvaliyoM ke zeSa rahane para sAsAdana guNasthAna prApta hone kA abhAva hai| kahA bhI hai gAthArtha - yadi upazamasamyaktva kA kAla chaha AvalIpramANa avaziSTa hove, to jIva sAsAdana guNasthAna ko prApta hotA hai| yadi isase adhika kAla avaziSTa rahe, to sAsAdana guNasthAna ko nahIM prApta hotA hai / / 32 / / ( isa prakAra eka jIva kI apekSA chaha AvalIpramANa hI sAsAdana- guNasthAna kA utkRSTa kAla hai|)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagmithyAdRSTi sUtra - samyagmithyAdRSTi jIva kitane kAla taka hote haiM? nAnA jIvoM kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta taka hote haiN| // samyagmithyAtva meM Agamana - isa sUtra kA artha kahate haiM - mohakarma kI aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA rakhanavAle 1. mithyAdRSTi, athavA 2. vedakasamyaktvasahita asaMyatasamyagdRSTi, 3. saMyatAsaMyata tathA 4. pramattasaMyata guNasthAnavAle sAta ATha jana athavA AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra jIva athavA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra jIva pariNAmoM ke nimitta se samyagmithyAtvaguNasthAna ko prApta hue| samyagmithyAtva se gamana evaM kAla - vahA~ para sabase kama antarmuhUrta-kAlapramANa raha karake 1. mithyAtva ko athavA 2. asaMyama ke sAtha samyaktva ko prApta hue| taba samyagmithyAtva naSTa ho gyaa| isaprakAra samyagmithyAtva kA antarmuhUrtapramANa kAla siddha huaa| 32. zaMkA - yahA~ para apramattasaMyata jIva, samyagmithyAtvaguNasthAna ko kyoM nahIM prApta karAyA? samAdhAna - nahIM; kyoMki, yadi apramattasaMyata jIva ke saMkleza kI vRddhi ho to pramattasaMyataguNasthAna ko, aura yadi vizuddhi kI vRddhi ho, to apUrvakaraNa guNasthAna ko chor3akara dUsare guNasthAna meM gamana kA abhAva hai| yadi apramattasaMyata jIva kA maraNa bhI ho to asaMyatasamyagadRSTi guNasthAna ko chor3akara dUsare guNasthAnoM meM gamana nahIM hotaa| SaTkhaNDAgama sUtra 9,10,11 33. zaMkA - samyagmithyAtvadRSTi jIva apanA kAla pUrA kara pIche saMyama ko athavA saMyamAsaMyama ko kyoM nahIM prApta karAyA gayA? samAdhAna - nahIM; kyoMki, usa samyagmithyAdRSTi jIva kA mithyAtva sahita mithyAdRSTi guNasthAna ko athavA samyaktva sahita asaMyata guNasthAna ko chor3akara dUsare guNasthAnoM meM gamana kA abhAva hai| 34. zaMkA - anya guNasthAnoM meM nahIM jAne kA kyA kAraNa hai? samAdhAna - aisA svabhAva hI hai| aura svabhAva dUsare ke prazna yogya nahIM huA karatA hai, kyoMki usameM virodha AtA hai| satra - nAnA jIvoM kI apekSA samyagmithyATaSTi jIvoM kA utkRSTakAla palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiN||10|| isa sUtra kA artha kahate haiM - pUrvokta guNasthAnavI jIva samyagmithyAtva ko prApta hokara aura vahA~ para antarmuhUrta kAla taka rahakara jabataka ve mithyAtva ko athavA asaMyamasahita samyaktva ko nahIM prApta hote haiM, jabataka anya anya bhI pUrvokta guNasthAnavartI hI jIva samyagmithyAtva ko prApta karAte jAnA cAhie, jabataka ki sarvotkRSTa nAnA jIvoM kI apekSA rakhanevAlA palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAgamAtra kAla pUrA ho| vaha kAla apane guNasthAnavartI jIvarAzi se asaMkhyAtaguNA hotA hai| isakA bhI kAraNa pUrva ke samAna hI (svabhAva) kahanA caahie| usake pazcAt niyama se antara ho jAtA hai| sUtra - eka jIva kI apekSA samyagmithyAdRSTi jIva kA jaghanyakAla antarmuhUrta hai|199|| isa sUtra kA artha kahate haiM - eka mithyAdRSTi jIva vizuddha hotA huA samyagmithyAtva ko prApta huaa| punaH sarvalaghu antarmuhUrtakAla raha kara vizuddha hotA huA hI asaMyamasahita samyaktva ko prApta huaa| 35. zaMkA - saMkleza ko pUrita karake, arthAt saMklezapariNAmI hokara, samyagmithyAdRSTi jIva mithyAtva ko kyoM nahIM prApta huA? 18
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 guNasthAna- prakaraNa samAdhAna - nahIM, kyoMki vizuddhi ke saMpUrNakAla taka apane guNasthAna meM raha karake aura saMkleza ko dhAraNa karake mithyAtva ko jAnevAle jIva ke samyagmithyAtvasaMbaMdhI kAla ke bahutva kA prasaMga ho jaaygaa| isakA kAraNa yaha hai ki eka bhI vizuddhi ke kAla se saMkleza aura vizuddhi, ina donoM kA hI kAla, donoM ke antarAla meM sthita pratibhAga kAla sahita nizcaya se saMkhyAtaguNA hotA hai, isaprakAra ke abhiprAya se vaha vardhamAna vizuddhivAlA samyagmithyAdRSTi jIva mithyAtva ko nahIM prApta karAyA gyaa| athavA saMkleza ko prApta honevAlA vedakasamyagdRSTi jIva samyagmithyAtva guNasthAna ko prApta huA aura vahA~ para sarvalaghu antarmuhUrtakAla raha karake avinaSTasaMklezI huA hI mithyAtva ko calA gyaa| yahA~ para bhI kAraNa pUrva ke samAna hI (svabhAva) kahanA cAhie / isa taraha do prakAroM se samyagmithyAtva ke jaghanyakAla kI prarUpaNA samApta huii| sUtra eka jIva kI apekSA samyagmithyAdRSTi jIva kA utkRSTakAla antarmuhUrta hai // 12 // vaha isaprakAra hai- eka vizuddhi ko prApta honevAlA mithyAdRSTi jIva samyagmithyAtva ko prApta huaa| vahA~ para sarvotkRSTa antarmuhUrta kAla rahakara aura saMklezayukta ho karake mithyAtva ko prApta huaa| pahale batalAye gae isI guNasthAna ke jaghanyakAla se yaha utkRSTa kAla saMkhyAtaguNA hai; kyoMki vaha sarvotkRSTa trikAla ke samUhAtmaka hai| athavA saMkleza ko prApta honevAlA vedakasamyagdRSTi jIva samyagmithyAtva ko prApta huaa| vahA~ para sarvotkRSTa antarmuhUrta kAla raha karake asaMyatasamyagdRSTi ho gyaa| yahA~ para bhI kAraNa pUrva ke samAna (svabhAva) hI kahanA caahie| * 19 4 aviratasamyaktva sUtra - asaMyatasamyagdRSTi jIva kitane kAla taka hote haiM? nAnA jIvoM kI apekSA sarvakAla hote haiM // 13 // isakA kAraNa yaha hai ki atIta, anAgata aura vartamAna - ina tInoM hI kAloM meM asaMyatasamyagdRSTi jIvoM kA vyuccheda nahIM hai| 36. zaMkA - trikAla meM bhI asaMyatasamyagdRSTi rAzi kA vyuccheda kyoM nahIM hotA? samAdhAna aisA svabhAva hI hai| 37. zaMkA - asaMyatasamyagdRSTi rAzi kA aisA svabhAva hai, yaha kaise jAnA ? samAdhAna- sUtra - paThita 'sarvAddhA' arthAt sarvakAla rahate haiM, isa vacana se jAnA / 38. zakA - vivAdastha pakSa hI hetupane ko kaise prApta ho jAyegA ? samAdhAna - nahIM; kyoMki, pratyeka jinavacana sAdhya-sAdhanarUpa ubhaya pakSa kI zakti se yukta hotA hai, isalie vaha eka hI jinavacana vivakSita pakSa ke sAdhana karana meM nizcaya se samartha hai, isameM ubhaya pakSa ke bhI koI virodha nahIM AtA / 39. zaMkA - 'divAkara svataH udita hotA hai' isa vacana ke samAna kriyAvizeSaNa hona se 'savvaddhaM' aisA pATha honA cAhie? samAdhAna - nahIM; kyoMki, usa prakAra kI vivakSA kA abhAva hai| 40. zaMkA - to yahA~ para kisa prakAra kI vivakSA hai? samAdhAna vaha vivakSA isaprakAra kI hai- sarvakAla jina jIvoM hotA hai, ve sarvAddhA kahalAte haiM arthAt 'sarvakAlasambandhI 'jIva' yaha 'sarvAddhA' pada kA artha hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-prakaraNa sUtra - eka jIva kI apekSA asaMyatasamyagdRSTi jIva kA jaghanyakAla antarmuhUrta hai||14|| 41. zaMkA - yaha kAla kaise saMbhava hai? avirata samyaktva meM Agamana - samAdhAna - jisane pahale asaMyamasahita samyaktva meM bahuta bAra parivartana kiyA hai, aisA koI eka mohakarma kI aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA rakhanevAlA 1. mithyAdRSTi jIva athavA 2. samyagmithyAdRSTi athavA 3. saMyatAsaMyata athavA 4. pramattasaMyata jIva asaMyatasamyagdRSTi huaa| avirata samyaktva se gamana - phira vaha sarvalaghu antarmuhUrta kAla raha karake 1. mithyAtva ko athavA 2. samyagmithyAtva ko athavA 3. saMyamAsaMyama ko athavA 4. apramattabhAva ke sAtha saMyama ko prApta huaa| Upara ke guNasthAnoM se saMkleza ke sAtha jo asaMyatasamyaktva ko prApta hue haiM, ve jIva usI avinaSTasaMkleza ke sAtha mithyAtva athavA samyagmithyAtva ko prApta karAnA caahie| jo adhaHstana guNasthAnoM se vizuddhi ke sAtha asaMyama sahita samyaktva ko prApta hue haiM, ve jIva usI avinaSTavizuddhi ke sAtha saMyamAsaMyama ko athavA apramattabhAva ke sAtha saMyama ko le jAnA cAhie, anyathA asaMyatasamyaktva kA jaghanyakAla nahIM bana sakatA hai| sUtra - asaMyatasamyagdRSTi jIva kA utkRSTa kAla sAtireka tetIsa sAgaropama hai ||15|| 42. zaMkA - yaha sAtireka taitIsa sAgaropamakAla kaise saMbhava hai? samAdhAna - eka 1. pramattasaMyata athavA 2. apramattasaMyata athavA 3. cAroM upazAmakoM meM se koI eka upazAmaka jIva eka samaya kama taitIsa sAgaropama Ayukarma kI sthitivAle anuttara vimAnavAsI devoM meM utpanna huA aura isaprakAra asaMyamasahita samyaktva kI Adi huii| isake pazcAt vahA~ se cyuta hokara pUrvakoTivarSa kI AyuvAle SaTkhaNDAgama sUtra-13,14,15 manuSyoM meM utpanna huaa| vahA~ para vaha antarmuhUrtapramANa Ayu ke zeSa raha jAne taka asaMyatasamyagdRSTi hokara rhaa| tatpazcAt (1) apramattabhAva se saMyama ko prApta huaa| punaH pramatta aura apramattaguNasthAna meM sahasro parivartana karake, (2) kSapakazreNI ke prAyogya vizuddhi se vizuddha ho, apramattasaMyata huaa| (3) punaH apUrvakaraNakSapaka, (4) anivRttikaraNakSapaka, (5) sUkSmasAmparAyakSapaka, (6) kSINakaSAyavItarAgachadmastha, (7) sayogikevalI, (8) aura ayogikevalI, (9) hokara ke siddha ho gyaa| ina nau antarmuhUrtoM se kama pUrvakoTi kAla se atirikta taitIsa sAgaropama asaMyatasamyagdRSTi kA utkaSTakAla hotA hai| 43. zaMkA - Upara asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna kA utkRSTa kAla batalAte hue ukta jIva ko eka samaya kama taitIsa sAgaropama Ayu kI sthitivAle devoM meM hI kisalie utpanna karAyA gayA hai? samAdhAna - nahIM, anyathA, arthAt eka samaya kama taitIsa sAgaropama kI sthitivAle devoM meM yadi utpanna na karAyA jAya to, asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna ke kAla meM dIrghatA nahIM pAI jA sakatI hai; kyoMki yadi pUre taitIsa sAgaropama Ayu kI sthitivAle devoM meM utpanna karAyA jAyegA to varSapRthakatvapramANa Ayu ke avazeSa rahane para nizcaya se vaha saMyama ko prApta ho jaayegaa| kintu jo eka samaya kama taitIsa sAgaropama Ayu kI sthitivAle devoM meM utpanna hokara manuSyoM meM utpanna hogA, vaha antarmuhUrta kama pUrvakoTi pramANa kAla asaMyama ke sAtha rahakara punaH nizcaya se saMyata hogaa| isalie, arthAt, asaMyatasamyaktva ke kAla kI dIrghatA batAne ke lie eka samaya kama taitIsa sAgaropama Ayu kI sthitivAle anuttaravimAnavAsI devoM meM utpanna karAyA gayA hai| 20
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 dezavirata guNasthAna sUtra - saMyatAsaMyata jIva kitane kAla taka hote haiM? nAnA jIvoM kI apekSA sarvakAla hote haiM // 16 // isa sUtra kA artha sugama hai, kyoMki, asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna ke kAla meM usakA prarUpaNa kiyA jA cukA hai| eka jIva kI apekSA saMyatAsaMyata kA jaghanyakAla antarmuhUrta hai // 17 // vaha kAla isaprakAra saMbhava hai - dezavirata meM Agamana - jisane pahale bhI bahuta bAra saMyamAsaMyama guNasthAna meM parivartana kiyA hai aisA koI eka mohakarma kI aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA rakhanevAlA 1. mithyAdRSTi athavA 2. asaMyatasamyagdRSTi athavA 3. pramattasaMyata jIva punaH pariNAmoM ke nimitta se saMyamAsaMyama guNasthAna ko prApta huA / vahA~ para sabase kama antarmuhUrta kAla raha karake vaha yadi pramattasaMyatacara hai, arthAt dezavirata se gamana - pramattasaMyataguNasthAna se saMyatAsaMyata guNasthAna ko prApta huA hai, to 1. mithyAtva ko athavA 2. samyagmithyAtva ko athavA 3. asaMyatasamyaktva ko prApta huaa| athavA 4. yadi ve pazcAtkRta mithyAtva yA pazcAkRta asaMyamasamyaktvavAle haiM, arthAt saMyatAsaMyata hone ke pUrva mithyAdRSTi yA asaMyatasamyagdRSTi rahe haiM, to 5. apramattabhAva ke sAtha saMyama ko prApta hue, kyoMki yadi aisA na mAnA jAya to saMyatAsaMyata guNasthAna kA jaghanyakAla nahIM bana sktaa| 21 SaTkhaNDAgama sUtra 16, 17, 18 41 44. zaMkA - samyagmithyAdRSTi jIva saMyamAsaMyama guNasthAna ko kisalie nahIM prApta karAyA gayA ? samAdhAna- nahIM, kyoMki, samyagmithyAdRSTi jIva ke dezaviratirUpa paryAya se pariNamana kI zakti kA honA asaMbhava hai| kahA bhI hai gAthArtha - samyagmithyAdRSTi jIva na to maratA hai, na saMyama ko prApta hotA hai, na dezasaMyama ko bhI prApta hotA hai| tathA usake maraNAntikasamudghAta bhI nahIM hotA hai / / 33 / / sUtra - saMyatAsaMyata jIva kA utkRSTa kAla kucha kama pUrvakoTi varSapramANa hai // 18 // vaha kAla isa prakAra saMbhava hai - mohakarma kI aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA rakhanevAlA eka tiryaMca athavA manuSya mithyAdRSTi jIva, saMjJI paMcendriya aura paryAptaka aise saMmUrcchana tiryaMca maccha, kacchapa, meMDakAdikoM utpanna huA, sarvalaghu antarmuhUrtakAla dvArA sarva paryAptiyoM se paryAptapa ko prApta huA / (1) punaH vizrAma letA huaa| (2) vizuddha ho karake / (3) saMyamAsaMyama ko prApta huaa| vahA~ para pUrvakoTi kAla taka saMyamAsaMyama ko pAlana karake marA aura saudharmakalpa ko Adi lekara AraNa acyutAnta kalpoM ke devoM meM utpanna huaa| taba saMyamAsaMyama naSTa ho gyaa| isaprakAra Adi ke tIna antarmuhUrtoM se kama pUrvakoTipramANa saMyamAsaMyama kA kAla hotA hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-7 pramattApramatta guNasthAna sUtra pramatta aura apramattasaMyata kitane kAla taka hote haiM? nAnA jIvoM kI apekSA sarvakAla hote haiM / 19 // cUMki tInoM hI kAloM meM pramatta aura apramattasaMyatoM se virahita eka bhI samaya nahIM hai, isalie ve sarvakAla hote haiN| sUtra - eka jIva kI apekSA pramatta aura apramattasaMyata kA jaghanya kAla eka samaya hai // 20 // vaha isa prakAra hai - pahale pramattasaMyata kA eka samaya kahate haiN| eka apramattasaMyata jIva, apramattakAla kSINa ho jAne para tathA eka samayamAtra jIvita (jIvana) zeSa rahane para pramattasaMyata ho gayA / pramattaguNasthAna ke sAtha eka samaya dikhA aura dUsare samaya meM marakara deva utpanna ho gayA / taba pramAdaviziSTa saMyama naSTa ho gyaa| isaprakAra se pramattasaMyata ke eka samaya kI prarUpaNA huii| aba apramattasaMyata ke eka samaya kI prarUpaNA karate haiM - eka pramattasaMyata jIva pramattakAla ke kSINa ho jAne para tathA eka samayamAtra jIvana ke zeSa raha jAne para apramattasaMyata ho gyaa| taba apramattaguNasthAna ke sAtha eka samaya dikhA aura dUsare samaya meM marakara deva ho gayA / punaH apramattaguNasthAna naSTa ho gayA / athavA upazamazreNI se utaratA huA apUrvakaraNasaMyata eka samayamAtra jIvana ke zeSa rahane para apramatta huA aura dvitIya samaya meM marakara devoM meM utpanna ho gyaa| isa taraha donoM prakAroM se apramattasaMyata eka samaya kI prarUpaNA kI gii| 22 SaTkhaNDAgama sUtra 19, 20, 21, 22 sUtra pramatta aura apramattasaMyata kA utkRSTa kAla antarmuhUrta hai // 21 // 43 pahale pramattasaMyata kA utkRSTa kAla kahate haiM - eka apramattasaMyata, pramattasaMyataparyAya se pariNata hokara aura sarvotkRSTa antarmuhUrta kAlapramANa raha karake mithyAtva ko prApta huaa| isaprakAra pramattasaMyata ke utkRSTa kAla kI prarUpaNA huii| aba apramattasaMyata kA utkRSTa kAla kahate haiM - eka pramattasaMyatajIva, apramattasaMyata hokara, vahA~ para sarvotkRSTa antarmuhUrta kAla taka raha karake pramattasaMyata jIva ho gyaa| yaha apramattasaMyata ke utkRSTa kAla kI prarUpaNA hai| 8 se 11 cAroM upazAmaka guNasthAna sUtra - cAroM upazamaka jIva kitane kAla taka hote haiM? jIvoM kI apekSA jaghanya se eka samaya hote haiM // 22 // vaha isaprakAra hai- upazamazreNI se utaranevAle do, athavA tIna anivRttikaraNa upazAmaka jIva eka samayamAtra jIvana ke zeSa rahane para apUrvakaraNa guNasthAnavartI upazAmaka hue| taba eka samayamAtra apUrvakaraNa guNasthAna ke sAtha dikhe / punaH dvitIya saMyama meM mare aura deva ho gaye / isaprakAra apUrvakaraNa upazAmaka ke eka samaya kI prarUpaNA kI / 45. zaMkA - apramattasaMyata ko apUrvakaraNa guNasthAna meM le jA karake aura dvitIya samaya meM maraNa karAke apUrvakaraNa guNasthAna ke eka samaya kI prarUpaNA kyoM nahIM kI?
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 guNasthAna- prakaraNa - samAdhAna - isalie nahIM kIM, ki apUrvakaraNaguNasthAna ke prathama samaya se lekara jaba taka nidrA aura pracalA, ina do prakRtiyoM kA baMdha vyucchinna nahIM ho jAtA hai, taba taka apUrvakaraNaguNasthAnavartI saMyatoM kA maraNa nahIM hotA hai| isIprakAra zeSa tIna upazAmakoM ke eka samaya kI prarUpaNA nAnA jIvoM kA Azraya karake karanA cAhie / vizeSa bAta yaha hai ki anivRttikaraNa aura sUkSmasAmparAya guNasthAnavartI upazAmaka jIvoM ke eka samaya kI prarUpaNA upazamazreNI car3hate hue aura utarate hue jIvoM ko Azraya karake donoM prakAroM se karanA cAhie / kintu upazAntakaSAya upazAmaka ke eka samaya kI prarUpaNA car3hate hue jIvoM ko hI Azraya karake karanA cAhie / sUtra - cAroM upazAmakoM kA utkRSTakAla antarmuhUrta hai // 23 // vaha isaprakAra hai- sAta ATha se lekara cauvana taka apramattasaMyata jIva eka sAtha apUrvakaraNa guNasthAnI upazAmaka hue| jaba taka ve anivRttikaraNa guNasthAna ko nahIM prApta hote haiM, taba taka anya anya bhI apramattasaMyata jIva apUrvakaraNa guNasthAna ko prApta karAnA caahie| isI prakAra se upazamazreNI se utaranevAle anivRttikaraNa guNasthAnI upazAmaka bhI apUrvakaraNa guNasthAna ko prApta karAnA cAhie / isaprakAra car3hate aura utarate hue jIvoM se azUnya (paripUrNa) hokara apUrvakaraNa guNasthAna usake yogya utkRSTa antarmuhUrta kAla pUrA hone taka rahatA hai| isake pazcAt nizcaya se viraha (antarAla) ho jAtA hai| isIprakAra se tInoM hI upazAmakoM ke utkRSTa kAla kI prarUpaNA karanA caahie| vizeSa bAta yaha hai ki upazAntakaSAya upazAmaka ke utkRSTa kAla 23 SaTkhaNDAgama sUtra - 23, 24, 25 ko kahane para eka upazAntakaSAya jIva car3ha karake jaba taka nahIM utaratA hai, taba taka anya anya sUkSmasAmparAyika saMyata upazAntakaSAya guNasthAna ko car3hAnA caahie| 45 isaprakAra se punaH punaH saMkhyAta vAra jIvoM ko car3hAkara upazAntakAla usake yogya antarmuhUrta prApta hone taka bar3hAnA caahie| sUtra - eka jIva kI apekSA cAroM upazAmakoM kA jaghanyakAla eka samaya hai // 24 // vaha isaprakAra hai - eka anivRttikaraNa upazAmaka jIva eka samayamAtra jIvana zeSa rahane para apUrvakaraNa upazAmaka huA, eka samaya dikhA aura dvitIya samaya meM maraNa ko prApta huA, tathA uttama jAti kA anuttaravimAnavAsI deva ho gyaa| isIprakAra zeSa tInoM upazAmakoM ke eka samaya kI prarUpaNA karanA caahie| vizeSa bAta yaha hai ki anivRttikaraNa aura sUkSmasAmparAya guNasthAnI upazAmakoM ke car3hane aura utarane ke vidhAna kI apekSA donoM prakAroM se tathA ArohaNa kA Azraya karake upazAntakaSAya upazAmaka kI eka prakAra se eka samaya kI prarUpaNA karanA caahie| sUtra eka jIva kI apekSA cAroM upazAmakoM kA utkRSTakAla antarmuhUrta hai // 25 // vaha isaprakAra hai - eka apramattasaMyata jIva apUrvakaraNa guNasthAnI upazAmaka huaa| vahA~ para sarvotkRSTa antarmuhUrta rahakara anivRttikaraNa guNasthAna ko prApta huA / isIprakAra se tInoM upazAmakoM ke eka samaya kI prarUpaNA kahanA cAhie /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 se 12 va 14 ayogakevalI guNasthAna cAroM kSapaka, sUtra - apUrvakaraNa Adi cAroM kSapaka aura ayogikevalI kitane kAla taka hote haiM? nAnA jIvoM kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta taka hote haiM // 26 // vaha isaprakAra hai - sAta ATha jana athavA adhika se adhika eka sau ATha, apramattasaMyata jIva, apramattakAla ke kSINa ho jAne para, apUrvakaraNa guNasthAnavartI kSapaka hue| vahA~ para antarmuhUrta kAla raha karake anivRttikaraNa guNasthAna ko prApta hue| isIprakAra se anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya, kSINakaSAyavItarAgachadmastha aura ayogikevalI, ina cAroM kSapakoM ke jaghanyakAla kI prarUpaNA jAna karake kahanA caahie| sUtra - cAroM kSapakoM kA utkRSTa kAla antarmuhUrta hai // 27 // vaha isaprakAra se hai - sAta ATha jana athavA bahuta se apramattasaMyata apUrvakaraNa guNasthAnI kSapaka hue| ve vahA~ para antarmuhUrta raha karake anivRttikaraNa guNasthAnI ho gye| usI hI samaya meM anya apramattasaMyata jIva apUrvakaraNa kSapaka hue / isaprakAra punaH punaH saMkhyAtavAra ArohaNakriyA ke karane para nAnA jIvoM kA Azraya karake apUrvakaraNa kSapaka kA utkRSTa kAla hotA hai| isIprakAra se cAroM kSapakoM kA kAla jAna karake kahanA caahie| sUtra - eka jIva kI apekSA cAroM kSapakoM kA jaghanya antarmuhUrta hai // 28 // vaha isaprakAra hai - eka apramattasaMyata jIva apUrvakaraNa guNasthAnI kSapaka huA aura antarmuhUrta raha karake anivRttikaraNa kSapaka huA / isIprakAra se cAroM kSapakoM ke jaghanyakAla kI prarUpaNA karanA caahie| sUtra - eka jIva kI apekSA cAroM kSapakoM kA utkRSTa kAla antarmuhUrta hai // 29 // 24 SaTkhaNDAgama sUtra 26, 27, 28, 29 eka apramattasaMyata jIva apUrvakaraNa kSapaka huaa| vahA~ para sarvotkRSTa antarmuhUrta kAla taka raha karake anivRttikaraNa guNasthAna ko prApta huaa| yaha eka jIva ko Azraya karake apUrvakaraNa kA utkRSTa kAla huaa| isIprakAra se cAroM kSapakoM kA kAla jAna karake kahanA caahie| yahA~ para jaghanya aura utkRSTa, ye donoM hI kAla sadRza haiM; kyoMki, apUrvakaraNa Adi ke pariNAmoM kI anukRSTi kA abhAva hotA hai| vizeSArtha - yahA~ para apUrvakaraNa Adi ke pariNAmoM kI anukRSTi ke abhAva kahane kA abhiprAya isaprakAra haivivakSita samaya meM vidyamAna jIva ke adhastana samayavartI jIvoM ke pariNAmoM ke sAtha sAdRzatA hone ko anukRSTi kahate haiM / adhaH pravRttikaraNa meM bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAmoM meM sadRzatA pAI jAtI hai, isalie vahA~ para anukRSTi racanA batalAI gaI hai| kintu apUrvakaraNa Adi meM uparitana samayavartI jIvoM ke pariNAmoM kI adhaH stana samayavartI jIvoM ke pariNAmoM ke sAtha sadRzatA nahIM pAI jAtI hai, isalie apUrvakaraNa Adi meM anukRSTi racanA kA abhAva hotA hai| isIkAraNa apUrvakaraNa Adi guNasthAnoM ke jaghanyakAla aura utkRSTa kAla sadRza batalAye gaye haiN| 13 le sayogakevalI guNasthAna sUtra - sayogikevalI jina kitane kAla taka hote haiM? nAnA jIvoM kI apekSA sarvakAla hote haiN|| 30 // cU~ki, tInoM hI kAloM meM eka bhI samaya sayogikevalI bhagavAn se virahita nahIM hai, isalie sarva kAlapanA bana jAtA hai| 13 sUtra eka jIva kI apekSA sayogikevalI kA jaghanya kAla antarmuhUrta hai // 31 //
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtva 48 guNasthAna-prakaraNa vaha isaprakAra hai - eka kSINakaSAyavItarAgachadmastha saMyata jIva sayogikevalI ho, antarmuhUrta kAla raha, samudghAta kara, pIche yoganirodha karake ayogikevalI huaa| isaprakAra sayogijina ke jaghanya kAla kI prarUpaNA eka jIva ke Azraya karake kahI gii| satra - eka jIva kI apekSA sayogikevalI kA utkRSTakAla kucha kama pUrvakoTi hai||22|| vaha isaprakAra hai - eka kSAyikasamyagdRSTi deva athavA nArakI jIva pUrvakoTi kI AyuvAle manuSyoM meM utpanna huaa| sAta mAsa garbha meM raha karake garbha meM praveza karanevAle janmadina se ATha varSa kA huaa| (8) ATha varSa kA hone para (1) apramattabhAva se saMyama ko prApta huaa| punaH pramatta aura apramattasaMyata guNasthAna sambandhI sahasroM parivartanoM ko karake, (2) apramattasaMyata guNasthAna meM adhaHpravRttakaraNa ko karake, (3) kramazaH apUrvakaraNa, (4) anivRttikaraNa, (5) sUkSmasAmparAyakSapaka,(6) aura kSINakaSAyavItarAgachadmastha hokara, (7) sayogikevalI huaa| punaH vahA~ para ukta ATha varSa aura sAta antarmuhUrtoM se kama pUrvakoTi kAlapramANa vihAra karake ayogikevalI huaa| isaprakAra ATha varSa aura ATha antarmuhUrtoM se kama pUrvakoTi varSa pramANa sayogikevalI kA kAla hotA hai| (isaprakAra ogha prarUpaNA samApta huI) Age caudaha guNasthAnoM kA nakzoM ke mAdhyama se gamanAgamana kA jJAna karAyA hai aura vahA~ hI gommaTasAra jIvakANDa meM Aye hue mahattvapUrNa viSaya kI jAnakArI bhI dI hai| pAThaka usakA lAbha leveN| anta meM 14 guNasthAnoM ke jaghanya, madhyama, utkRSTa kAla kA bhI kathana saMkSepa meM kiyA hai| mithyAtva darzanamohanIya mithyAtva karma ke udaya ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle jIva ke tattvArthoM ke viparIta zraddhAnarUpa bhAva ko mithyAtva guNasthAna kahate haiN| usake pA~ca bheda haiN| __ prathama guNasthAna meM audayika bhAva hote haiM, aura dvitIya guNasthAna meM pAriNAmikabhAva hote haiN| mizra meM kSAyopazamikabhAva hote haiN| aura caturthaguNasthAna meM aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika isaprakAra tInoM hI bhAva hote haiN| trikAlI nija zuddhAtmA ke nirvikalparUpa dhyAna se mithyAtva kA nAza hotA hai aura mokSamArga pragaTa hotA hai / isa kArya ke lie adha:karaNAdi tInoM karaNa pariNAma Avazyaka rahate haiN| 7 apramattavirata meM) 6 pramattavirata se 5 dezavirata meM |5dezavirata se avirata samyaktva meM) (3 mizra meM 4 avirata samyaktva se 2mizrase mithyAtva meM pA~ca guNasthAnoM se Agamana / kSAyika samyaktvI ko chor3akara mithyAtva se cAra guNasthAnoM meM gamana dravyaliMgI munirAja, dravyaliMgI zrAvaka)/ dravyaliMgI munirAja) OM dravyaliMgI munirAja, dravyaliMgI) zrAvaka, bhadramithyAdRSTi sAdi mithyAdRSTi) 2sAsAdana se mithyAtva gamana mithyAtva meM Agamana 25
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 sAsAdana prathamopazama samyaktva ke aMtarmuhUrta kAla meM se jaba jaghanya eka samaya yA utkRSTa chaha AvalI pramANa kAla zeSa rahe, utane kAla meM anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha meM se kisI eka kaSAya ke udaya meM Ane se samyaktva kI virAdhanA hone para zraddhA kI jo avyakta atattvazraddhAnarUpa pariNati hotI hai, usako sAsana yA sAsAdana guNasthAna kahate haiN| samyaktvarUpI ratnaparvata ke zikhara se girakara jo jIva mithyAtvarUpI bhUmi sammukha ho cukA hai, ataeva jisane samyaktva kI virAdhanA (nAza) kara dI hai, aura mithyAtva ko prApta nahIM kiyA hai, usako sAsana yA sAsAdana guNasthAnavartI kahate haiN| 9 sAsAdana guNasthAna se Upara ke kisI bhI guNasthAnoM meM jIva kA gamana nahIM hotaa| mAtra mithyAtva meM gamana hotA hai| sAsAdana se gamana 1 mithyAtva meM guNasthAna- prakaraNa mAtra tIna guNasthAnoM se sAsAdana meM Agamana 6 pramatta virata se 4,5,6 ina guNasthAnoM se mAtra prathamApazama 9 Ate haiM, kSAyopazamika, kSAyika samyaktvI kA sAsAdana meM Agamana nahIM hotA / samyagdRSTi hI sAsAdana meM 5 dezavirata se 4 avirata samyaktva se sAsAdana Agamana mithyAtva se sAsAdana meM Agamana nahIM hotA / mithyAtva 26 samyagmithyAtva samyagmithyAtva samyagmithyAtva nAmaka darzanamohanIya karma ke udaya ke samaya meM arthAt nimitta se gur3a mizrita dahI ke svAda ke samAna honevAle jAtyantara pariNAmoM ko samyagmithyAtva guNasthAna kahate haiN| tRtIya guNasthAnavartI jIva sakala saMyama yA dezasaMyama ko grahaNa nahIM karatA aura na hI isa guNasthAna meM Ayukarma kA bandha hotA hai| tathA guNasthAnavAlA jIva yadi maraNa karatA hai to niyama se samyaktva yA mithyAtvarUpa pariNAmoM ko prApta karake hI maraNa karatA hai, kintu isa guNasthAna meM maraNa nahIM hotA hai / 4 avirata samyaktva meM samyagmithyAtva se gamana 1 mithyAtva meM kSAyika samyagdRSTi cauthe guNasthAna se nIce nahIM AyegA 6 pramattasaMyata se 5 dezavirata se 4 avirata samyaktva se samyagmithyAtva meM Agamana sAdi mithyAdRSTi mithyAtva se
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-prakaraNa aviratasamyaktva jo pariNAma samyagdarzana se sahita ho, parantu indriya-viSayoM se aura trasasthAvara kI hiMsA se avirata ho arthAt ekadeza yA sarvadeza kisI bhI prakAra ke saMyama se rahita ho; usa pariNAma ko aviratasamyaktva guNasthAna kahate haiN| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma ke udaya se asaMyata hone para bhI pA~ca, chaha yA sAta (anantAnubandhI kI cAra aura darzanamohanIya kI tIna) prakRtiyoM ke upazama, kSaya, kSayopazama kI dazA meM honevAle jIva ke aupazamika, kSAyika tathA kSAyopazamika bhAvoM ko aviratasamyaktva guNasthAna kahate haiN| isa guNasthAna ke sAtha 'asaMyata' zabda kA jo prayoga kiyA hai vaha antadIpaka hai| ataeva asaMyata bhAva prathama guNasthAna se lekara isa caturtha guNasthAna taka hI pAyA jAtA hai| kyoMki Upara ke guNasthAnoM meM se pA~caveM ke sAtha dezasaMyata yA saMyatAsaMyata aura phira usake Upara ke sabhI guNasthAnoM ke sAtha saMyata vizeSaNa pAyA jAtA hai| dezavirata dezavirata pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma ke udaya kAla meM arthAt nimitta se pUrNa saMyamabhAva pragaTa nahIM hone para bhI samyagdarzanapUrvaka, aNuvratAdi sahita tathA do kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vyakta honevAlI vItarAga dazA ko dezavirata guNasthAna kahate haiN| yahA~ para pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya rahane se pUrNa saMyama to nahIM hotA, kintu yahA~ itanI vizeSatA hotI hai ki apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya na rahane se ekadeza vrata hote haiN| ataeva isa guNasthAna kA nAma dezavrata yA dezasaMyama hai| isI ko pA~cavA~ guNasthAna kahate haiN| bAraha aMga ke jJAtA saudharma indra, laukAMtikadeva jitane aura jaise sukhI haiM unase bhI dezavirata guNasthAnavartI tiryaMca evaM manuSya adhika sukhI haiM; kyoMki indra asaMyamI hai aura tiryaMca aura manuSya samyaktva ke sAtha saMyamAsaMyamI bhI hai| (7 apramattavirata meM) 6 pramattavirata se (7 apramattavirata meM 6 apramattavirata se maraNa kI apekSA se 5 se 11veM guNasthAnoM meM se kisI se bhI cauthe guNasthAna meM Agamana | dezavirata se gamana dezavirata meM Agamana (5 dezavirata meM) 5 dezavirata avirata samyaktva se gamana avirata samyaktva meM Agamana 14 avirata samyaktva meM) 4 avirata samyaktva se (3 mizra meM) 43 mizra meM 12. sAsAdana meM D dravyaliMgI sAdhu ora zrAvaka sAdi mithyAdRSTi ho to 2 mizra se (2. sAsAdana meM (1 mithyAtma meM 9. mithyAtva se ra 1 mithyAtma meM) | 1 mithyAtva se
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ apramattavirata guNasthAna-prakaraNa pramattavirata jo (tIna kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka) vItarAga pariNAma, samyaktva aura sakala vratoM se sahita ho; kintu saMjvalana kaSAya aura nau nokaSAya ke tIvra udaya nimitta, pramAda sahita ho; use pramattavirata guNasthAna kahate haiN| jo mahAvratI saMpUrNa (28) mUlaguNa aura zIla ke bhedoM se yukta hotA huA bhI vyakta evaM avyakta donoM prakAra ke pramAdoM ko karatA hai vaha pramattasaMyata guNasthAnavAlA hai| ataeva vaha citrala AcaraNavAlA mAnA gayA hai| ___isa chaThe guNasthAnavartI muni kA AcaraNa saMjvalana kaSAya ke tIvra udaya se yukta rahane ke kAraNa citrala-citakabarA - jahA~ para dUsare raMga kA bhI sadbhAva pAyA jAya, aisA huA karatA hai| aura yaha vyakta avyakta donoM hI prakAra ke pramAdoM se yukta rahA karatA hai| (7 apramattavirata meM) apramattavirata se apramattavirata saMjvalana kaSAya tathA nau nokaSAyoM ke maMda udaya ke samaya meM arthAt nimitta se pramAda rahita honevAlI vItarAgadazA ko apramattasaMyata guNasthAna kahate haiN| jinake vyakta aura avyakta sabhI prakAra ke pramAda naSTa ho gaye haiM; jo vrata, guNa aura zIloM se maMDita haiM, jo niraMtara AtmA aura zarIra ke bhedavijJAna se yukta haiM, jo upazama aura kSapaka zreNI para ArUr3ha nahIM hue haiM aura jo dhyAna meM lavalIna haiM; unheM apramattasaMyata kahate haiN| adhaHpravRttakaraNa ke kAla meM se Upara ke samayavartI jIvoM ke pariNAma nIce ke samayavartI jIvoM ke pariNAmoM ke sadRza - arthAt saMkhyA aura vizuddhi kI apekSA samAna - hote haiM, isaliye prathama karaNa ko adha:pravattakaraNa kahA hai| pramattavirata meM Agamana pramattavirata se gamana 8 upazamakaapUrvakaraNa se) | 8. apUrvakaraNa meM upazamaka pakSapaka apramattavirata se gamana apramattavirata meM Agamana 15 dezavirata meM (4 avirata samyaktva meM 6 pramattavirata se prathamopazama samyagdRSTi -yadi maraNa ho jAye to (3 mizra meM nIce se kisI bhI guNasthAna se pramattavirata meM pramattavirata guNasthAna zubhopayogamaya hai| zuddhopayogarUpa apramatta guNasthAna se nIce girate samaya hI pramattavirata guNasthAna kI prApti kA niyama hai; anya kisI bhI guNasthAna se pramattavirata Agamana nahIM hotaa| guNasthAna kI prApti nahIM hotii| (5 dezavirata se D nIce ke cAra guNasthAnoM se apramatta meM Agamana hotA hai| |6 pramattavirata meM (3 sAsAdana samyaktva meM EEK4 avirata samyaktva se) avirata samyaktva meM 1 mithyAtma meM 1 mithyAtma se)
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 guNasthAna-prakaraNa anivRttikaraNa apUrvakaraNa adhaHpravattakaraNa saMbaMdhI aMtarmuharta kAla parNa kara prati samaya anaMtagaNI zuddhi ko prApta hue pariNAmoM ko apUrvakaraNa guNasthAna kahate haiN| isameM anukRSTi racanA nahIM hotii| yahA~ para (apUrvakaraNa meM) bhinnasamayavartI jIvoM meM vizuddha pariNAmoM kI apekSA kabhI bhI sAdRzya nahIM pAyA jAtA; kintu ekasamayavartI jIvoM meM sAdRzya aura vaisAdRzya donoM hI pAye jAte haiN| isa guNasthAna kA kAla antarmuharttamAtra hai aura isameM pariNAma asaMkhyAta loka pramANa hote haiM aura ve pariNAma uttarottara pratisamaya samAnavRddhi ko liye hue haiN| isa guNasthAna meM cAra Avazyaka kArya huA karate haiN| (1) guNazreNI nirjarA (2) guNasaMkramaNa (3) sthitikhaNDana (4) anubhAgakhaNDana / ye cAroM hI kArya pUrvabaddha karmoM meM huA karate haiN| inameM anubhAgakhaNDana pUrvabaddha sattArUpa aprazasta prakRtiyoM ke anubhAga kA huA karatA hai| kyoMki inake binA cAritramoha kI 21 prakRtiyoM kA upazama yA kSaya nahIM ho sktaa| ataeva apUrva pariNAmoM ke dvArA ina kAryoM ko karake upazama-kSapaNa ke liye yahIM se vaha udyata ho jAyA karatA hai| 9 anivRttikaraNa meM |9 upazamaka anivRttikaraNa se upazamakakSapaka anivRttikaraNa atyanta nirmala dhyAnarUpI agni zikhAoM ke dvArA, karma-vana ko dagdha karane meM samartha, pratyeka samaya ke eka-eka sunizcita vRddhiMgata vItarAga pariNAmoM ko anivRttikaraNa guNasthAna kahate haiN| ____ yahA~ para eka samayavartI nAnA jIvoM ke pariNAmoM meM pAI jAnevAlI vizuddhi meM paraspara nivRtti-bheda nahIM pAyA jAtA, ataeva ina pariNAmoM ko anivRttikaraNa kahate haiN| anivRttikaraNa kA jitanA kAla hai utane hI usake pariNAma haiN| isaliye pratyeka samaya meM eka hI pariNAma hotA hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ para bhinnasamayavartI jIvoM ke pariNAmoM meM sarvathA visadRzatA aura eka samayavartI jIvoM ke pariNAmoM meM sarvathA sadRzatA hI pAI jAtI hai| ina pariNAmoM se hI Ayukarma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI guNazreNi nirjarA, guNasaMkramaNa, sthitikhaNDana, anubhAgakhaNDana hotA hai aura mohanIya karma kI bAdarakRSTi sUkSmakRSTi Adi huA karatI hai| ( 10 sUkSmasAmparAya meM ) upazamaka kSapaka 10 upazamaka sUkSmasAmparAya se apUrvakaraNa se gamana | apUrvakaraNa meM Agamana anivRttikaraNase gamana |anivRttikaraNa meM Agamana R IIIIIII AN yadi maraNa ho yadi upazamaka anivRttikaraNavAle ho to nIce gamana yadi maraNa ho jAye to jAye to yadi maraNa ho jAye to yadi upazamaka anivRttikaraNavAle ho to nIce gamana | 7 sAtizaya apramatta se 8 apUrvakaraNa se 7 sAtizaya apramatta meM avirata samyaktva 8 apUrvakaraNa meM avirata samyaktva meM || avirata samyaktva meM |
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-prakaraNa sUkSmasAmparAya dhule hue kausuMbhI vastra kI sUkSma lAlimA ke samAna sUkSma lobha kA vedana karanevAle upazamaka athavA kSapaka jIvoM ke yathAkhyAta cAritra se kiMcit nyUna vItarAga pariNAmoM ko sUkSmasAparAya guNasthAna kahate haiN| karmoM ke phala dene kI zakti ko anubhAga aura usa zakti ke sabase choTe aMza ko jisakA ki phira dUsarA bhAga nahIM ho sakatA avibhAgapraticcheda kahate haiN| kRSTi zabda kA artha kRza karanA hotA hai| yahA~ para isakA Azaya anubhAga zakti ko kRza karane se hai| jahA~ taka sthUla khaNDa hote haiM, vahA~ taka bAdarakRSTi aura jahA~ sUkSma khaNDa hote haiM vahA~ sUkSmakRSTi kahI jAtI hai| ye saba kArya nauveM guNasthAna meM usake saMkhyAta bahubhAga bIta jAne para eka bhAga meM anivRttikaraNa pariNAmoM ke dvArA sattA meM baiThe hue karmoM meM huA karate haiN| kintu sUkSmakRSTigata lobha kaSAya ke ina karmaskandhoM kA dazaveM guNasthAna ke prathama samaya meM udaya hokara vedana huA karatA hai| upazAMtamoha upazAMtamoha nirmalI phala se sahita svaccha jala ke samAna athavA zaradakAlIna sarovarajala ke samAna sarva mohopazamana ke samaya vyakta honevAlI pUrNa vItarAgI dazA ko upazAMtamoha guNasthAna kahate haiN| isa guNasthAna kA pUrA nAma "upazAntakaSAya vItarAga chadmastha" hai| chadma zabda kA artha hai jJAnAvaraNa darzanAvaraNa / jo jIva inake udaya kI avasthA meM pAye jAte haiM, ve saba chadmastha haiN| chadmastha bhI do taraha ke huA karate haiM - eka sarAga, dUsare vItarAga / gyArahaveM bArahaveM gaNasthAnavartI jIva vItarAga aura inase nIce ke saba sarAga chadmastha haiN| kardama sahita jala meM nirmalI DAlane se kardama nIce baiTha jAtA hai aura Upara svaccha jala raha jAtA hai| isIprakAra isa guNasthAna meM mohakarma ke udayarUpa kIcar3a kA sarvathA upazama ho jAtA hai aura jJAnAvaraNa kA udaya rahatA hai| isIlie isa guNasthAna kA yathArtha nAma upAzAntakaSAya vItarAga chadmastha hai| yahA~ para cAritra kI apekSA kevala aupazamika bhAva aura samyaktva kI apekSA aupazamika aura kSAyika isa taraha se do bhAva pAye jAte haiN| (12kSINa moha meM 11 upazAMta moha se 11 upazAMtamoha meM Upara gamana nahIM Upara se Agamana nahIM sUkSmasAmparAya segamana ROO sUkSmasAmparAya meM Agamana Roma upazAMtamoha se gamana upazAMtamoha meM Agamana KARAN yadi maraNa ho jAye to Inst RE | 9 anivRttikaraNa se 9 anivRttikaraNa meM avirata samyaktva meM ) 4 30 190 upazamakasUkSmasAmparAyase | (10 upazamaka sUkSmasAmparAya meM) HAI avirata samyaktva meM |
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-prakaraNa kSINamoha sphaTikamaNi ke pAtra meM rakhe hue nirmala jala ke samAna saMpUrNa kaSAyoM ke kSaya ke samaya honevAle jIva ke atyanta nirmala vItarAgI pariNAmoM ko kSINamoha guNasthAna kahate haiN| jisa chadyastha ke, vItarAgatA ke virodhI mohanIya karma ke dravya evaM bhAva donoM hI prakAroM kA athavA prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezarUpa cAroM hI bhedoM kA sarvathA baMdha, udaya, udIraNA evaM sattva kI apekSA kSaya ho jAtA hai; vaha bArahaveM guNasthAnavAlA mAnA jAtA hai| isalie Agama meM isakA nAma kSINakaSAya vItarAga chadmastha aisA batAyA hai| yahA~ chadmastha zabda antadIpaka hai| aura vItarAga zabda nAma, sthApanA aura dravyarUpa vItarAgatA kI nivRtti ke lie hai| tathA yahA~ para pA~ca bhAvoM meM se mohanIya ke sarvathA abhAva kI apekSA se eka kSAyika bhAva hI mAnA gayA hai| vizeSatA - 1. mAtra sAtA vedanIya kA IryApathAsrava hI hotA hai| 2. isake aMtima samaya meM tIna ghAtiyA karmoM kA kSaya hotA hai| 3. caturtha guNasthAna se yahA~ taka sabhI jIva "antarAtmA" saMjJaka haiN| 4. "kSINamoha" zabda Adi dIpaka haiN| yahA~ se uparima sabhI jIva kSINamohI hI haiN| jaise kSINamohI sayogakevalI aadi| sayogakevalI sayogakevalI ghAti catuSka ke kSaya ke kAla meM audayika ajJAna nAzaka tathA asahAya kevalajJAnAdi nava labdhisahita hone para paramAtmA saMjJA ko prApta jIva kI yogasahita vItarAga dazA ko sayogakevalI guNasthAna kahate haiN| jina ke do bheda haiM - sayoga aura ayoga / gommaTasAra gAthA naM. 64 meM sayoga kA aura Age kI gAthA naM.65 meM ayoga jina kA vizeSa svarUpa batAyA gayA hai| ekatvavitarka zukladhyAna ke prabhAva se terahaveM guNasthAna ke pahale hI samaya meM chadmasthatA kA vyaya aura kevalitva-sarvajJatA kA utpAda eka sAtha hI ho jAyA karatA hai| kyoMki vastu kA svabhAva hI utpAda, vyaya, dhrauvyAtmaka hai| yahA~ para "sayoga" yaha jina kA vizeSaNa hai aura vaha anta dIpaka hai| vizeSatA-1.yahA~ se"paramAtmA" saMjJA prAraMbha hotI hai| 2. samyaktva ke AjJA Adi dasa bhedoM meM se yahA~ paramAvagar3ha samyaktva hotA hai| kSAyika samyaktva ko hI kevalajJAna ke sadbhAva se paramAvagADha samyaktva kahate haiN| 3.yahA~ "sayoga" zabda anta-dIpaka hai| yahA~ paryaMta ke sabhI jIva yoga sahita haiN| jaise - sayoga mithyAtva, sayoga sAsAdanasamyaktva aadi| 4. "kevalI" zabda Adi-dIpaka hai| sarvajJatA yahA~ pragaTa hotI hai aura siddhAvasthA meM anantakAla taka rahatI hai| (13 sayoga kevalI meM) (14 ayogakevalI meM || Upara se Agamana nahIM | Upara se Agamana nahIM sayogakevalI segamana sayogakevalI meM Agamana kSINamoha se gamana kSINamoha meM Agamana kSA nIce gamana nahIM 10kSapaka sUkSmasAmparAya se nIce gamana nahIM 31 12kSINamoha
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ayogakevalI sampUrNa zIla ke aizvarya se sampanna, sarva Asrava nirodhaka, karmabaMdha rahita jIva kI yogarahita vItarAga sarvajJa dazA ko ayogakevalI guNasthAna kahate haiN| guNasthAna- prakaraNa Agama meM zIla ke 18 hajAra bhedoM ko aneka prakAra se batAyA hai, kintu unameM se eka prakAra jo ki zrI kundakunda bhagavAn ne apane mUlAcAra ke zIlaguNAdhikAra meM batAyA hai, use hama yahA~ de rahe haiN| matalaba yaha hai ki tIna yoga, tIna karaNa, cAra saMjJAe~, pA~ca indriya, pRthvIkAyika Adi daza jIvabheda aura uttama kSamA Adi daza zramaNa dharma, inako paraspara guNA karane se zIla ke 18 hajAra bheda hote haiN| yoga, saMjJA, indriya aura zramaNa dharma kA artha prasiddha hai| azubhakarma ke grahaNa meM kAraNabhUta kriyAoM ke nigraha karane ko arthAt azubhayogarUpa pravRtti ke parihAra ko karaNa kahate haiN| nimitta bheda se isake bhI tIna bheda haiM- mana, vacana aura kAya | rakSaNIya jIvoM ke daza bheda haiM: yathA - pRthivI, jala, agni, vAyu, pratyeka, sAdhAraNa vanaspati aura dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya / guNasthAnAtIta siddhAvasthA meM ayogakevalI se gamana nIce gamana nahIM Upara se Agamana nahIM ayogakevalI meM Agamana 13 ayogakevalI 32 guNasthAnoM kA kAla 1. mithyAtva - anAdi kAla; kyoMki pratyeka jIva paryAyagata svabhAva se sahaja hI mithyAdRSTi rahatA hai| phira eka bAra mithyAtva chUTane se samyagdRSTi hokara bAda meM jIva jaghanyakAla aMntamuhUrta paryaMta mithyAdRSTi rahegA hI / utkRSTakAla kiMcitnyUna arddhapudgala praarvtn| 2. sAsAdana - jaghanyakAla eka samaya / utkRSTakAla 6 AvalI / 3. mizra - jaghanyakAla sarvalaghu aNtrmuhuurt| utkRSTakAla sarvotkRSTa aMtarmuhUrta / 4. avirata samyaktva - jaghanyakAla aMtarmuhUrta / utkRSTakAla sAdhika 33 sAgara / 5. dezavirata - jaghanyakAla aMtarmuhUrta / manuSya kI apekSA utkRSTakAla ATha varSa eka aMtarmuhUrta kama eka pUrva koTI / tiryaMca kI apekSA tIna aMrtamuhUrta kama eka pUrva koTi varSa / 6. pramattavirata - maraNa kI apekSA jaghanya kAla eka samaya / utkRSTakAla kevalajJAnagamya aMtarmuhUrta / 7. apramattavirata - maraNa kI apekSA jaghanya kAla eka samaya / utkRSTa kAla kevalajJAnagamya aMtarmuhUrta ; tathApi chaThaveM guNasthAna ke kAla se AdhA kAla 8. apUrvakaraNa nauveM guNasthAna se nIce patana ke samaya apUrvakaraNa meM Akara maraNa ho jAya to jaghanyakAla eka samaya / 8veM guNasthAna se car3hate samaya prathama bhAga meM maraNa nahIM hotaa|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 guNasthAna- prakaraNa utkRSTakAla aMtarmuhUrta; tathApi sAtaveM guNasthAna se alpakAla / 9. anivRttikaraNa - kSapaka anivRttikaraNa ke kAla kA jaghanyautkRSTa bheda nahIM arthAt kevalajJAnagamya aMtarmuhUrta / upazamaka anivRttikaraNa kA jaghanyakAla maraNa kI apekSA eka samaya aura utkRSTakAla kevalajJAnagamya aMtarmuhUrta / 10. sUkSmasAmparAya - kSapaka sUkSmasAmparAya kA kAla kevalajJAnagamya aMtarmuhUrta / isake jaghanya utkRSTa bheda nahIM; tathApi anivRttikaraNa ke kAla kI apekSA kama kAla / upazamaka sUkSmasAM parAya kA jaghanya kAla maraNa kI apekSA eka samaya, utkRSTa kAla kevalajJAnagamya aMtarmuhUrta / 11. upazAMtamoha - maraNa kI apekSA jaghanyakAla eka samaya / utkRSTa kAla kevalajJAnagamya aMtarmuhUrta arthAt 2 kSudra bhava kA kAla / 12. kSINa moha - cAra kSudra bhava kA kAla / jaghanya- utkRSTa bheda nahIM / 13. sayogakevalI - jaghanyakAla aMtarmuhUrta / utkRSTa kAla - garbhakAla sahita ATha varSa tathA ATha aMtarmuhUrta kama eka pUrva koTI / 14. ayoga kevalI - pA~ca hrasva svaroM (a, i, u, R, lR) kA uccAraNa kAla mAtra / jahA~ jaghanya tathA utkRSTa kAla batAyA hai - unake bIca ke yathAsaMbhava honevAle kAla ke bhedoM ko madhyama kAla samajha sakate haiN| * 33
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAnoM kI apekSA jIvoM kA kSetra, sparzana aura kAla kA pramANa (pu. 4 prastA . pR. 29) 1. mithyAdRSTi ekasamaya guNasthAna sparzana kAla nAnAjIvoM kI apekSA ekajIva kI apekSA vartamAnakAlika | atIta anAgatakAlika jaghanyakAla / utkRSTakAla sarvaloka sarvaloka sarvaloka sarvakAla (sA.sAM.mi.) antarmuhUrta dezonaarghapudgalaparivartana 2. sAsAdanasamyagdRSTi| loka kA asaMkhyAtavAM | loka kA asaMkhyAtavAM dezona aura 22 rAju jaghanya utkRSTa eka samaya chaha AvalI ekasamaya palyo, asaM. bhAga 3. samyagmithyAdRSTi antamuhUtaM " antamuhUtaM antamuhUrta 4. asaMyatasamyagdRSTi sarvakAla | sAdhika tetIsa sAgaropama 5. saMyatAsaMyata dezona pUrvakoTI varSa 6. pramattasaMyata loka kA asaMkhyAtavAM bhAga antarmuhUrta 7. apramattasaMyata 8. apUrvakaraNa jaghanya utkRSTa 9. anivRttikaraNa upa. ekasamaya antarmuhUrta ekasamaya kSapaka. antamuhUMta antarmuhUrta 10. sUkSmasAmparAya upa.. ekasamaya " ekasamaya 11. upazAntamoha kSapaka antamuhUrta antarmuhUrta 12. kSINamoha upa. ekasamaya ekasamaya kSapaka antamuhUrta " antarmuhUrta 13. sayogikevalI ekasamaya ekasamaya antarmuhUrta antarmuhUrta loka kA asaMkhyAtavA bhAga | loka kA asaMkhyAtavA bhAga loka kA asaMkhyAtavA bhAga " kA asaMkhyAta bahu" | " kA asaMkhyAta bahu" | " kA asaMkhyAta bahu" sarvakAla dezona pUrvakoTI varSa sarvaloka - sarvaloka sarvaloka 14. ayogikevalI loka kA asaMkhyAtavAM bhAga | loka kA asaMkhyAtavAM bhAga loka kA asaMkhyAtavAM bhAga antarmuhUrta antarmuhUrta | antarmuhUrta