Gotra Pravar Nibandh Kadambam

Author(s): P Chentsalrao
Publisher: Government of Mysore
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007198/1

Page #1

Government Oriental Library Series.
BIBLIOTHECA SANSKRITA-No. 25.
गोत्रप्रवरनिबन्धकदम्बम्
THE
PRINCIPLES OF
PRAVARA AND GOTRA.
BY
P. CHENTSALRAO, C. I. E.
SECOND EDITION. Revised under the Supervision of the Curator,
Government Oriental Library, Mysore.
Published under the Authority of the Government of
His Highness the Maharaja of Mysore.
MYSORE
PRINTED AT THE GOVERNMENT BRANCH PRESS.
1900.

Page #2


Page #3

PREFACE TO THE SECOND EDITION.
A collection of Sanskrit tracts treating of Gotra and Pravara was published in 1893 in Teluga character under the direction of Mr. P. Chịntsal Rao, c. I. E. The publication was originally intended for private circulation, and therefore only a very limited number of copies were printed ; and as detached copies of parts of the work were given away as they issued from the press, there remained only between twenty and thirty copies of the entire collection when the printing was completed. Ever since the publication of the first edition there has been a great demand for the work, and a second and revised edition has been therefore undertaken under the orders of the Government of Mysore.
! The several tracts and treatises comprised in the colo lection have been carefully revised by collating the first Edition with the manuscripts since collected for the Oriental Library at Mysore. Since Bodhầyaná’s Mahâpravarâ - dhyâya and the Pravara section of the Matsya-Purâņa are quoted in extenso in Purushottama’s Pravaramanjarî, it has been thought unnecessary to print them separately as was done in the first Edition. An alphabetical index of all GotraRishis forms a new feature of this Edition. A separate dissertation on intermarriage between the Gargas and the Bharad vâjas has been added, while Abhinava-Mâdhava's metrical treatise on the subject is accompanied with a commentary by the author himself.
.L.MS

Page #4


Page #5

CONTENTS.
1. Preface to the First Edition in English
Introduction in English
3. Table of Genealogy in English
4. Preface in Sanskrit
2
5. Pravaramañjarí by Purushottama
6. Pravaradarpana by Kamalákarabhaṭṭa
7.
A dissertation on the intermarriage between the Gargas and the Bharadvajas
...
01.
8.
List of the Gotra-Rishis under their respective Pravaras
10. Pravarasutras of A'pastamba with the com mentary of Kapardi-Svámin...
9. Pravarasútras of A'svaláyana with Nárayana's gloss
11. Gotra-pravara-nirnaya by Abhinava-Mádhava.
12. An alphabetical index of the Gotra-Rishis ...
1
150
189
207
287
302
319
355

Page #6


Page #7

वि प य सू चि का .
: 4
:
21
प्रवरमञ्जरी पुरुषोत्तमपण्डितविरचिता. परिभाषासूत्रकाण्डानि
पुटसङ्ख्या. उपोद्धातः मूत्रकाण्डानुक्रमणिका . .... वोधायनीयमहाप्रवराध्याये परिभाषासूत्रकाण्ड स
व्याख्यानम् ... आपस्तम्बसत्याषाडादिसूत्रोक्तगोत्रप्रवरकाण्डे परि
भाषासूत्रकाण्डं सव्याख्यानम् ... 17 कात्यायनलोगाक्षिप्रणीतप्रवराध्याये परिभाषासूत्र
काण्डं सव्याख्यानम् ... भृगुणां गोत्रप्रवरकाण्डानि
बोधायनीयं भृगुगोत्रकाण्डम् ... आपस्तम्बाद्यक्तं . . , ... लोगाक्षिकात्यायनप्रणीतं , ... आश्वलायनोक्तम्
.. मत्स्यपुराणोक्तः भृगुगोत्रप्रवराध्यायः
एतेषां काण्डानां व्याख्यानम् आङ्गीरसानां त्रिविधगोत्रप्रवरकाण्डे गौतमगोत्रकाण्डानिबोधायनीयं गौतमगौत्रकाण्डम् ... आपस्तम्बाद्युक्तम् लोगाक्षिकात्यायनप्रणीतं ,, आश्वलायनीयम् , एतेषां व्याख्यानम् ...
29
33
34
:: :: ::
39
....89
45
49
: :: ::

Page #8

भारद्वाजगोत्रप्रवरकाण्डानि
बोधायनीयं भरद्वाजगोत्रकाण्डम् ... आपस्तम्बाद्युक्तं कात्यायनलोगाक्षिप्रणीतं , ) आश्वलायनोक्तं , केवलागिरसां मत्स्यपुराणोक्तं , काण्डं च एतेषां व्याख्यानम् .. .. ..
:
केवलाङ्गिरसां गोत्रप्रवरकाण्डानि
बोधायनीयम्-केवलाङ्गिरसां काण्डम् आपस्तम्बीयम् एतेषां व्याख्यानम् ... अत्रिगोत्रप्रवरकाण्डानिबोधायनीयमात्रिकाण्डम् आपस्तम्बायुक्तं , कात्यायनायुक्तं , आश्वलायनोक्तं , मत्स्यपुराणोक्तं ,
एतेषां व्याख्यानम् ... विश्वामित्रगोत्रकाण्डानि
बोधायनीयं विश्वामित्रकाण्डम् आपस्तम्बायुक्तं . , कात्यायनलोगाक्षिप्रणीतं , आश्वलायनोक्तं , मत्स्यपुराणोक्तं
एतेषां व्याख्यानं कश्यपगोत्रप्रवरकाण्डानि
बोधायनीय कश्यपकाण्डम् ...
:: :: ::
:: :: ::
..

Page #9

आपस्तम्बायुक्तं कात्यायन लोगाक्षिप्रणीतं,, आश्वलायनोक्तं मत्स्यपुराणोक्तं एतेषां व्याख्यानम्
सिगोत्रप्रवरकाण्डानि —
अगस्तिगोत्रप्रवरकाण्डानि
""
बोधायनीयं वसिष्ठकाण्डम्
आपस्तम्बायुक्तं कात्यायनोयलोगाक्षिप्रणीतं आश्वलायनोक्तं मत्स्यपुराणोक्तं एतेषां व्याख्यानम्
59
در
"
37
99
""
"
33
"
"
"
बोधायनीयं अगस्तिकाण्डम् आपस्तम्बाद्युक्तं लोगाक्षिकात्यायनोक्तं आश्वलायनोक्तं मत्स्यपुराणोक्तं
एतेषां व्याख्यानम्
क्षत्रियवैश्यविषयप्रवरसूत्रकाण्डानि सव्याख्यानानि असंप्रज्ञातवन्धूनां गोत्रप्रवरकाण्डः गोत्रप्रवरतत्त्वज्ञानमाहात्म्य प्रतिपादनकाण्डः मातृगोत्रविवाह प्रतिषेधकाण्डः सार्ववर्णिकमवरकाण्डः
गोत्रप्रवरसूत्रसमाप्तिकाण्डः
23
⠀⠀⠀⠀⠀
:::
...
::::::
2-24
..
..
...
...
888886
930
98
99 101
102
104
.. 122
123
106
108
109
112
112
119
120
121
123
125
126
128
129
131
133
135

Page #10

प्रवरदर्पणं कमलाकरभट्टविरचितम्.
... 150
160
,
162
भृगवः-सप्त गणाः गौतमाः-दश , भरद्वाजा:-चत्वारः केवलांगिरसाः-पञ्च अत्रयः-चत्वारः विश्वामित्राः-दश कश्यपाः-पञ्च वसिष्ठाः-पश्च
165 167
:::::::::
173 167
अगस्त्याः
..
.. 179
180
द्विगोत्राः ...
गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचारः पट्टाभिरामशास्त्रिविरचितः .. ... 189
प्रवरा गोत्रगणाश्च आश्वलायनापस्तम्बबोधायनकात्यायनमत्स्योक्ताः
प्रवरदर्पणकारप्रदर्शिताश्च ...
आश्वलायनप्रवरकाण्डम् नारायणीयवृत्तियुतम्
आपस्तम्बप्रवरकाण्डम् कपर्दिस्वामिभाष्यसमेतम् ..
गोत्रप्रवरनिर्णयः अभिनवमाधवीयः स्वकृतव्याख्यासमेतः
दशप्रकरणपरिमितः अकारादिक्रमेण गोत्रर्षिसूचिनी
... 287
302
2000000000

Page #11

SIR K. SESHADRI IYER, K. C. S. I.,
SINCERE IN FRIENDSHIP, AND NOBLE AND GENEROUS
IN THOUGHTS AND DEEDS, THE FOLLOWING PAGES ARE DEDICATED
AS A
SMALL MEMENTO OF 5 YEARS OF CLOSE, SYMPATHETIC
AND INSTRUCTIVE COMPANIONSHIP
BY HIS
SINCERE FRIEND
P. CHENTSALRAO.

Page #12


Page #13

PREFACE. “Pravara” and “Gotra,” are terms familiar to all Brâhmans; but their true import and their ethnological importance are so little understood by the modern generation that I have thought it proper to publish a collection of the whole literature on the subject, consisting of the Sútras of A'švaláyana, A'pastamba, and Baudhấyana, the Matsya-Purâna, and the exegetical works thereon by Purushottama, Kainalákara, and Abhinava-Madhaváchárya.
The works I have collected seem to me to show clearly that all the Dvijas, or the twice-born classes, consisting of the Brâhmans, the Kshatriyas and the Vaisyas, are descended from the four eminent Rishis supposed to be the sons of Brahmâ, and that the existing distinctions of caste among them are of a later origin and seem to have resulted from the professions pursued and the methods of life adopted by their descendants. There is also evidence to show that in ancient times there was nothing to prevent a Kshatriya or a Vaisya from becoming a Brahman and vice-versa. These are facts worth being remembered by all desirous of establishing universal brotherhood.
The present restrictions as regards prohibited degrees for marriages do not appear to have been in force among the ancients in the pre-vedic days : since the days of the seven Rishis who chanted some of the hymns of the Rigveda, the ancients appear to have become divided into certain family groups, and within each of these groups all the men were reputed to be brothers and all the women sisters, and inter-marriage between them is strictly forbidden. All Bráhmans are now divided into 18 groups, each group having a common ancestry, and a marriage between persons belonging to one and the same group is looked upon as incestuous. This rule is sufficient in itself to narrow materially the field of matrimonial choice, but to this has to be added various other restrictions of a comparatively modern date based on considerations of religion, clan and maternal consanguinity. Among Bráhmans, therefore, in contracting matrimonial alliances there is little scope for individual preferences,

Page #14

2
as is the case among other nations. How far these restrictions ought to be respected in the future is a problem for reformers to solve. But I wish here merely to point out that the prohibition of intermarriage based on considerations of Pravara and Gotra, though originally founded on cogent grounds when the members of each gotra-group formed a small community occupying continuous portions of territory, has no longer any reason to recommend it, now that each gotra consists of persons who are found in all parts of the great continent of India and often have less in common with oneanother than with members of other gotras in whose midst they happen to live. For instance, the idea that the members of my family should not for all time intermarry with those of my friend Dewan Bahadur R. Raghunátha Rao, because both of us had presumably a common male ancestor in Bharadvája some 3,000 years ago, is, to say the least, unreasonable. No case has as yet come before the courts in which the question of the validity of a marriage between Brahmans belonging to the same Pravara or Gotra is involved; but when a case of the kind does come before them, as no doubt it will sooner or later, they will have to consider whether by a too rigid enforcement of an ancient rule which has lost, by change of circumstances, much of its meaning, they will not be throwing obstacles in the way of the progress of the community.
My grateful acknowledgments are due to Mr. Mahadeva S'ástri, B. A., and Panditaratnam K. Rangáchárya for their assistance in getting through the work.
P. CHENTSALRAO.

Page #15

INTRODUCTION
Bráhmans are interdicted* from marrying women having the same Golra or Pracara as they themselves have. This interdiction is in force not only in Southern India, but throughout the whole length and breadth of India.
To marry a woman belonging to the same Gotra or having the same Pravara is regarded as incest and visited with severe penance. Gotra and Pracara being thus of paramount importance in the social relations of Brahmans, I thought that the publication of the whole literature on the subject would be of some interest to the general reader.
Gotra means a family, or a caste according to families. Pravara means a call or summons.
Every Bráhman is obliged by Law to pronounce the name of his important ancestors who were the founders of his family, whenever he has to perform a sacred act or has to repeat his prayers or invoke the gods, in order to show that, as a descendant of worthy ancestors, he is a fit and proper person to do the act he is performing. Practically, a Brahman repeats their names thrice every day, when he repeats his morning, noon and evening prayers. The latest important Rishi from whom he is descended is known as Gotra-Rishi ; and the ancestors of that Rishi whose names also he is bound to pronounce are known as Pravara-Rishis.
Different families pronounce the names of different numbers of their ancestors though they belong to one and the same family. The rule is that the number of Pravara-Rishis whose names should be pronounced should be either 1, 2, 3 or 5, but no other. There are, however, a few exceptional cases in which 7 names are pronounced,
Gotra-Rishis are numerons, and it is impossible to prepare an exhaustive list of their names, though in the Appendix I have
*Asvaláyana X11, 15; Apastamba II, 11-15; Yájravalkya 1.58.

Page #16

given a list of as many names as I could find out from authentic and authoritative texts. But the Pravara-Rishis are few, they being the remotest antcestors; and an exhaustive list of their names can be easily prepared.
All Bráhmans are supposed to be descended from Brahma. The legend* says that when Brahma made a sacrifice 7 BrahmaRishis came out of it. Their names are :
1. Bhrigu. 2. Angiras. 3. Maríchị. 4. Atri. 5. Pulaha. 6. Pulastya.
7. Vasishtha. The 5th gave birth to Rákshasas (giants), and the 6th to Pißâchas (devils); and the 7th died and appeared again as a descendant of the 3rd. Thus all the existing Brahmans are the descendants of the first four Rishis.
In the days of Sapta-Rishis and their contemporary, Agastya, who were all descendants of the first four Rishis above named, they appear to have divided themselves into families, and those eight Rishis are known as Gotra-káras or family-founders.
The names of these Gotra-kára Rishis are :
i. Jamadagni ... A descendant of Bhrigu-No. 1. ü. Bharad
... Descendants of Angiras–No. 2. iii. Gotama iv. Kasyapa v. Vasishtha ... ŞDescendants of Maríchi-No. 3. vi. Agastya vii Atri
... Said to be No, 4 himself, but probably
his descendant. viii. Vis'yámitra ... A descendant of No. 4.
The descendants of each of the above named Rishis cannot interinarry among themselves; but the descendants of one can intermarry with those of another. This clearly shows that the marriage restriction did not exist prior to their days; for, although several of
*pride Mateya-Purana quoted on page 40.

Page #17

these Gotra-káras are descended from one and the same ancestor. their descendants can freely intermarry. For instance, the descendants of Bharadvája can intermarry with those of Gotama, though both of them have been descended from A'ngiras.
Subsequent to the formation of the above 8 families, 10 more. families have come into existence. They consist of those Bráhmans who having once followed the profession of Kshatriyas (warriors) became again Brahmans and followed either Bhrigu or A'ngiras. These are known as Kevala or isolated Bhargavas or Angirasas and are permitted to marry with all other families. Their names are :
1. Vitahavya 2. Mitravu
Followers of E 3. Suraka 1. Vena 7. Rathitara 6. Mudgala 7. Vishņurviddba 8. Harita
Followers of Angiras. 3. Kaņva
10. Sanksiti These families appear to have been originally descended fronı Marichi and Atri; but they are allowed to marry even in their families, as, owing to the change cf their profession and reconversion to Bráhmauism, they were regarded as new centres.
Thus, all Brâhmans are now divided into 18 groups; and though one group can marry with another group, intermarriage among the members of the same group is strictly prohibited.
Now, the test of finding out to which of the groups a Brahman belongs is to znake him repeat his Pravara. If the Pravara contains one of the 18 names mentioned above, he is at once put down as belonging to that group. There are, however, a few Pravaras which do not contain any of the above-mentioned 18 names. In such cases, the descent of the man is determined by referring to the names of the ancestors of the 18 ancestors above nained, and seeing whether their names occur in the Pravara,

Page #18

I give below the names of the Pravara-Rishis pronounced by all the Bráhmans and I shall try to show how each Pravara-Rishi is connected with the 18 ancestors mentioned above.
Pravaras pronounced by the various descendants of Jamadagni according to the schools they follow :2. A B
C D I. Jamadagni, 1. Bhargava, Chyávana, A'pnavána, Aurva, GENEALOGY.*
Jámadagnya. Bhrigu. B. Chyavan. 2. Bhárgava, Aurva, Jámadagnya. C. Apravdna. 3. Bhargava, Chyávana, A'pnavána. D. Urva.
А
в: E. Richìka. 4. Bhargava, Chyávana, A'pnavána,
A'rshțisheņa,t. Aʼnúpa.t F. Jamadagni, 7. Bhárgaya Arshţishena,t A'núpa.f
B
C
D 6. Bhárgava, Chyâvana, A'pnavána, Aurva,
Baida. I
D
А
в
с
Α
*vide Váyu Purana Vol. II, 4th Adhyaya. According to Sarvinukramanì x, 98 and Nirukta II, 3-1, 2 Devápi, an author of
Vedic hymns, is identical with Arshtishena and is a son of Rishtishena. In Mahá. bharata, Salyaparva XL. 36-37, however, Devapi anl Santanu are said to be sons of Pratipa,a prince of Kuru-Race of Kshatriyas; and Nirukta al 30 says that they belonged to the same race. Moreover, Mahábhàrat: speaks of Arshtishena as quite a different person from Davapi and represents them both as authors of Vedic hymns. Devapi and Arshtishena spoken of in these places my, therefore, refer to the same person or pergons known by those names, though traditions, as recorded therein, betray some confusion. Again, Devapi the son of Pratipa, is saill (Harivamsa XXXII 105-109) to have been a fictitious(Kritrima)son of Chyavana. If Devapi and Arshtishena be identical, it is difficult to explain why, as all Sätrakâras agroe in stating, those who pronounca the Pravara No. 4 should not intermarry with the descendants of Jamadagni ; or why they are classed among the descendants of Jamadagni by Vibandhanakårag, such as Kesava-Daivajna ; or why they should pronounce the name of Apnavana in their Pravara. In deference to the authority of the Sutrakuras and Nibandhanakaras, Arshtishena may be considered as a descendant of Jamadagni, and Anupa of Arshtishena.
Though nothing is said elsewhere about the descent of Bida whos descendants pro
nounce this Pravara, he may be considereủ to be a descendant of Jamadagni, inasmuch as some of them who follow the Katyayana-Sutra pronounce the Prayara 2 given above, which includes the name of Jamadagni.

Page #19

The Pravara pronounced by the descendants of Vítahavya according to the various schools they follow :--
II. Vitahavya. Genealogy. *
Marichi. Kasyapa,
Vivasvat.
Manu.
Ikshvàku.
Simi or Videla.
Janaka.
Sunaya,
1. Bhárgava, Vaitahavya, Sávedasa.†
The following story is told about Vítahavya :“King Dirodasa was attacked by the sons of
Vítahavya, a king, and all his family was slain · by them in battle. The afflicted monarch, Divo
dâsa, thereupon resorted to the sage Bharadvája, who performed for him a sacrifice, in consequence of which a son named Pratardana was born to him. Pratardana, becoming an accomplished warrior, was sent by his father to take vengeance on the Vîtahavyas. Vítahavya was defeated in the battle and had to fly to another sage, Bhrigu, who promised him protection. The avenger Pratardana, followed him and demanded that the refugee should be delivered up. Bhrigu answered, There is no kshatriya here: all these are Bráhmans. Hearing this assertion of Bhrigu, Pratardana departed, while Vitahavya, by the mere word of Bhřigu, became a Bráhman-Kishi and an utterer of the Veda. I."
A. Vitahavya.
From this story it is clear ilat Vítahavya became a Bráhman and that his descendants pronounce the name of Bhrigu in tiieir Pravara because he became a Bráhman by the favor of Bhrigu.
See Bhagavata IX Sk., Ist adhraya, SL. 8-12; and Vishnupurana IV anisa, 1-5 adhyayıs Savedasa is apparently a descendant of Vitahavya. Ivide Mahabharata Anusasanika Parva, 30th adhyaya ; also Mur's Sanskrit Texts - Vol.-I, pp, 228-250,

Page #20

vi
Pravaras pronounced by the descendants of Mitrayu according
to the various schools they follow:
III. Mitrayu.
GENEALOGY. Atri.
I
Soma.
Budha.
Purúravas.
........
GENEALOGY.
Atri.
I Soma.
Budha.
Purûravas.
Ayus. Kshatravrodha.
B
1. Bhargava, Vádhryaśva, Daivodása.
B
A
2. Bhargava, Daivodása, Vádhryaśva.
Dushyanta.
Bharata.
Vitathu.
Suhotra.
Brihatputra.
Ajamidha.
Bharmyasva.
Mudgala,
A. Vadhryasva.t
B. Divodâsa.t
1 Mitrayu.
Pravaras pronounced by the descendants of S'unaka are:
IV. Sunaka.
A Sunahotra.
B. Gritsamada.
A
3. Vádhryaśva.
It is said, in Harivamsa 32nd adhyaya Sl. 75-76, that the descendants of Mitrayu, who was a Kshatriya, became Brahmans and were adopted into the family of Bhrigu. They, accordingly, pronouce the name of Bhrigu in their Pravara.
A
B
1. Bhargava, S'aunahotra, Gártsamada.
B
Gàrtsamada.
2.
3. S'aunaka.§
B
4. Bhargava, Gartsamada.
Gritsamada, who was a kshatriya, being a descendant of King Purúravas, became a Bráhman and went into the family of S'unaka, a descendant of Bhrigu.||
Vide Harivansa, 32nd Adhyaya.
The Pravaras throw a doubt as to whether Divodasa was the son or father of Vadhryasva This difference, however, is not of much consequence.
See Harivamsa, XXV, 1; 42-45. XXVI, 1. XXVII, 1.
§This refers to Sunaka, a descendant of Bhrigu, and into wl.ose family Gritsamada was
adopted:
See Mahabharata, Adiparva, 6th adhyaya; and Katyayana's Sarvanukramani; Introduction to Mandala II. Also Harivamsa, 32nd adhyaya.

Page #21

vii
The Pravara pronounced by the descendants of Vena :
V. Vena.
A
B
GENEALOGY.*
Bhargava, Vainya, Pártha.
tahna (Apava Prajapati)
Uttanapada.
There is a legend which says that, when Svayambhuva Manu. king Vena forbade the worship of gods by the Brahmans, the latter slew him and produced Prithu by rubbing his right thigh, and that Prithu reverenced Bráhmans and had S'ukra, the son of Bhrigu, as his Purohita. It is not known how and when Vena or his descendants became Brahmans and Bhargavas. Probably they were regarded as Bráhmans when Bhrigu's son became their priest. Or, it is possible that Prithu was procreated by Brâhman Rishi, and that, as an allegorical representation of this fact, he is said to have been produced by rubbing Vena's thigh. Pravaras pronounced by the descendants of Bharadvaja :
J. Bharadvaja.
GENEALOGY.
A. Angiras.
B. Brihaspati.
C. Bharadvaja
Anga. A. Vena.
B Prithu.
D. Garga.
A
B
с
1. A'ngirasa, Bárhaspatya, Bháradvája,
A
P
C
2. A'ngirasa, Bárhaspatya, Bháradvája, Vándana,§ Mátavachasa.§
A
E. Amahiya. 3. A'ngirasa, Vándana,§ Mâtavachasa.§
F. Uruksiaya.
A
B
с
Kapi
4. A'ngirasa, Bárhaspatya, Bháradvája Kâtya, A'tkíla. T
Kata was the son of Visvamitra. Atkila was the son of Kata.
A
5. Angirasa, Kátya, TA'tkíla,
*Vide Harivamsa, 2nd adhyaya S'11-23.
†Vide Muir's Sanskrit Texts, Vol. 1, pp. 298-396; Vishnupurana 1. amsa, 13th adhyaya Harivamsa 2nd adhyaya; and Mahabharata, Santiparva, 59th adhyaya Vide Katyayana's Sarvanuk ramani with Shadgurusishya's commentary, p. 127; and
Vishnupurana as quoted by Purushottama in his Pravara-Manjari. SVandana and Matavachas were apparently descendants of Bharadvaja, but it is not clear how they are related to each other.

Page #22

Dii
D
6. A'ngirasa, Bàrhaspatya, Bháradvája Gárgya, S'ainya.*
B 7. A'igirasa, Bárbaspatya, Bháradvája.
D S'ainya, * Gárgya. 6. A'agirasa, Gárgya, s'ainya.* 9. A'ngirasa, s'ainya,* Gârgya. 10. A'ngirasa, A'mahiya, Aurukshaya.
The persons who pronounce the Pravara 10 given above may, according to Aʼśvaláyana and Abhinava-Mâdhaváchárya, intermarry with those who pronounce any other Pravara ; but, according to Purushottama and Kamalákara, they canuot intermarry with any of the descendants of Bharadyâia. The practice seems to be both ways. I consider that Abhinava-Mâdhavâchârya's view is correct, as it is supported by Vishņu Purâņa which says that Urukshaya's son, Kapi, was a kshatriya who became a Brâhman ; but, I have treated him as a Bhâradvâja in deference to the Nibandhanakâras. Pravaras No. 4 and 5 are pronounced by persons who were born of Sunga, a descendant of Bharadyâ ja by a woman married in the family of Kata, a descendant of Viśvâinitra. So, the Rishis of the families of both Bharadrâja and Visvâmitra appear in the Pravara ; and those who pronounce this Pravara cannot intermarry either with Dhara or Visvâmitras.
#sini was the son of Garga. Asvalayana donbts whether (arga was really a descendant of
Bharadvaja. According to Harivamsa, Garga was a kshatriya who became Brahman and hail a sou named Sini; and it is probably with reference to his that Asvalayana doubts. But Katyayana, a more important authority, says thau Garga was the son of Bharadvaja and all writers admit that his descendants cannot intermarry with the descondants of Bharadvaja,

Page #23

Ен
B. Gautama
Pravaras pronounced by the descendants of Gotama :VII. Gotama. GENEALOGY * 1. A'ngirasa, Auchathya, Gautama.
н A. Angiras.
2. A'nyirasa, Rál ügana,f Gautama. C. Uchathyat
3. A'ngirasa, Vâmadevya,f Gautama.
н E or к ☺ 4. A'ngirasa, Gautama, Vâmadevya. I А
к оr Е
м 5. A'ngirasa, Vâmadevyat BârhaDirghatamas or Gautama. I. Gotama. (Saptarshi)
duktha. А
м к оr E J. Kakshirat. K. Vama dova. L. Gautama.
me 6. A'ngirasa, Bârk aduktha, Vâmade
vya. I Kaumandaratha. Brihaduktha. Saradvat.
Α
Η 7. A'ngirasa, Bârhaduktha, Gautama.
H
E. Vamadeva
D. San.varta
F. Ayasya
A
C. l' sija
.
8. A'úgirasa, Aʼyâsya,1 Gautama.
H 9. Aʼngirasa, Auśija, Gautama.
Α
H
10. A'agirasa, S'áradvata,Gautama. 11. A'ngirasa, Saumarāja, Gautama
н
12. A'ngirasa, Auchathya, Auśija.
A
н
13. A'úgirasa, Auchathya, Gautama,
K
Auśija, Kâkshîyata. 14. A'ngirasa, Auchathya, Dairgha
tamasa.
*Vide Matsya Parana, 48 and 195 adh yayas; Aliparva 104th adhyaya; and Sarvanukramani
with Shadgurusishya's Commentary, VI. 52; IV. 1; X. 54 and 58 ; and 1. 74 and 106. +In Katyayana's Anakramani, Gotama, tlie Santa-Rishi is stated to be the son of Rahúgana.
Rahúgana was prolably another une of Uchathya, as, with that supposition, the genealogy above given in accordance with latsya Paraná corresponds with the Pravaras The Pravarus make Vama leva, Avasy, and Usija the ancestors of Gotama: hut the Purana
makes them lis uncles. The difference is of little consequeuse. ŞThe Pravaras speak of Sarıdvat and Soma raja as the ancestors of Gotama; but their names
do not occur in the Paranas or elsewhere. They were also probably the sons of Angiras.

Page #24

H
15. A'ngira si, Auchathya, Kakshî
0 vata, Gautama, Kaumaņdaratha.
C 16. A'ngirasa, Auchathya, Kâkshî
BOI IH
vata, Gautama, Dairgbatamasa
17. A'ngiraya, Gautama, Aušanasa.*
18. Arīgirasa, Gautuma, Käresupála*
А
G H 19. A'ngirasa, A'yàsya, Auśîja, Gau
tania, Kákshîvata.
The Prayaras pronounced by the descendants of Rathîtara :-.
VIII. Rathitara.
Genealogy.
Marichi
Kasyapa
Vivasvat.
Manu.
1. A'igirasa, Vairûpa, Párshadaśva. 2. A'shtádamshtra, Vairûpa, Párshadaśva. 3. A'ngirasa, Párshadaśva, Vairûpa. 4. A'ngirasa, Vairûpa, Ráthîtara.
It is said in the Puranass that the descendants of Rathîtara became Brâhmans and attached themselves to the family of Angiras. They accordingly pronounce the name of Angiras in their Pravara.
Nabhaga.
Nabhaga.
Ambarislu.
A. Sirupt. B. Prisludasvit.
C. Ratluitara.
*Csabas, and Karenupul were probably the sous of Gotama. tho Sapt:a-Rishi. +Vide Vishnupuzana, IV amsa, 2nd adhyaya. Puranas say nothing about Ashtadanshtra, Bat Katyayava's Anukramani VIII, 43
speaks of him as a descendant of Virupa, whereas the Pratara makes him his ancestor. Probably there was also another Ashtadanshtra who was Virupa's ancestor;
or in the Pravara pronounced by tradition, the order was reversed. $Vide Vishnupurana, IV amsa, 2nd adhyaya : and Bhagavata IX Skandha 6tli adliyaya,

Page #25

A
B
GENEALOGY
Soma.
Budha.
Purúinvas.
IX. Kanva.
IX. Pravaras pronounced by the X. Mudgala.
descendants of Kanya :XI. Sankirti,
1, A'ngirasa, A’jamíờha, Káņva. Atri.
2. A'igirasa, Ghaura, Kàņva. X. Pravaras pronounced by the descendants of Mudgala -
D 1. A'rgirasa, Phàrmyaśya, Maud
galya. 2 Tárkshya.ş Bhármyaśva, Maud
galya. XI. Pravaras pronounced by the
descendants of Samkřič :Urukshaya. Brihatputia. E. Sankriti. Sini. 1. A'ngirasa, Gauruvíta,|| SámkļiKapi.t A. Aja midha.
tya. 2. A'ngirasa, Sâmkritya, Gauru
vita.ll D), Mudgalu.
3. S'áktya,'| Gauruvíta,| Sámkri
Dushyanta.
B
Bharata.
Vitatha.
Mahavirya. Suhotra.
Nara.
Garga.
B
1
B, Kanva
C. Bharmyasva.
-
tya.
*Vide Vishnu Purana, IV amsa, 19th adhyaya: Harivamsa, 32nd adbyaya; Matsyapurana
49th adhyaya. Tin regard to Kapi and Garga, see remarks under Bharadvaja. It is doubtful whether
the descendants of Kapi and Garga referred to under Bharadvaja were his real descendants of the Kshatriya family as shewn in the above table. Vitatha, according to Vislınu Purana, was Bharadvaja himself, who had that name after he was adopted by king Bharata; but, according to Harivamsa, Vitatha was the son of Bharata who was born by virtue of sucrifice performed under the auspices of Bharadvaja. It is perhaps with reference to this conflict of opinion that some hold that the Kapis and the Gargas can intermarry with the Bharadvajas while others hold to the contrary. I suppose they were Kshatriyas, because the Samskritis, Kanvas, and Mudgalas, all of whom belong to the same family, are admittedly Kshatriyas and are allowed by all to inter
marry with the Bh:uradvajas. Katyayana's Anukramuni, III, 36 speaks of Ghera as a descendant of Angiras. It was
probably the family of Ghora into which the Kinvas were taken when they became Brahmans. In the Mahabharata, Anusasanika Parra, 85th adhyaya, Ghora is named
as a son of Angiras. STarkshya is stated by Sayana, Rig Veda-Bhishya X. 178, to be the father of Arishtanemi wl.o was an Angirasa. It was probably into his family that the Mudugalas were taken
on they became Brahmans. ||Sakti was the son of Vasishtha and Guruvita son of Sakti (See Anukramani VII. 32
EpX. 73.)

Page #26

X11
The Puranas* say that Kapi, Kanva, Mudgala, Samkriti and Garga, all of them originally Kshatriyas, became Brâhmans and attached themselves to the family of Angiras.
The descendants of Samkriti are said to be Dvyâmushyâyaņas or persons belonging to two families, i, e., of Angiras and Vasishtha. It is probable that the descendants of Samkriti, when they became brâhmans, first became the followers of Angires and afterwards became the descendants of Vasishtha by Niyoga or procreation. They are not, therefore, allowed to intermarry with Vásishthas; but they can intermarry with the other descendants of Anç-iras, as they were not his real offspring.
Manu.
XII. Vishnuvriddha. XII. The Pravara pronounced by the descendXIII. Harita.
ants of Vishnuvșiddl at :GENEALOGY.T
A'ngirasa, Paurukutsa, Trásadasyava. Marichi.
XIII. Pravaras pronounced by the descendKasya pa.
ants of Harita : Vivasvat.
1. A'ngirasa, A'mbarîsha, Yauvanáśva. Ikshvaku. 2. Màndhátra, A'mbarîsha, Yauvanáśva.
H A. Yuvanasva.
The descendants of Haritas and VishņuB. Mandhata. vșiddha'l who had been Kshatriyas, became
Brahmans and attached themselves to the C. Purukutsa. E. Ambarisha.family of Angiras. D. Trasa dasyu. F. Yuvanasva,
Sambhuti. G. Harita.
.....
H. Vishnuvriddha.
*Vide Vishnu Purana, IV amsa, 19th adhyaya ; Larivamsa 32nd adhyaya ; and Matsya
Purana, 49th adhyaya. +Vide Vishnu Purana IV amsa, 2-3 adbyayas.
Vishnuvriddha is evidently a descendant of Trasudasyu. ŞVide Vishnu Purana IV amsa, 3rd adhyaya. || Vide Vishnu Purana IV amsa, 2nd adhyaya, Vishnuchittiya ; and Linga Purana 65th
adhyaya,

Page #27

viii
XIV. Pravaras pronounced by the descendants
XIV. Atri.
GENEALOGY.*
A
of Atri:
A, Atr
B. Archanánasa.
1. А’treya, A'rchananasa, S'yâváśva,
C. Syávásva. D. Gavisthira,
2. A'treya, Gâvishțhira, Paurvå titha.†
A BD
3. Astreya, A'rchananasa, Gâvishțhira.
4. A'treya, A'rchananasa, Paurvâtitha.t А
в 5. A'treya, A'rchananasa, A'titha.I А
в 6. A’treya, A'rchananasa, Vâgbhûtaka.f
Α 7. A'treya, Vâmarathya,t Pautrika 8. Vásishtha, Ş A'treya, Játûkarnya. S
*Vide Katyayana's Anukramani with Shadgurusishya's Commentary V. 1 and 6. *Purvatitha is apparently a descendant of Gavishthira. 1Atithi, Vagbhutaka and Vâmaratha were probably sons of Archananasa, aud Putrika a
descendant of Vamaratha. Vide remark 3 under Vasishtha, XVII,

Page #28

Pravaras pronounced by the descendants of Viśvámitra
XV. Visvamitra.
GENEALOGY.*
Atri.
I
Soma.
Budha.
i
Purûraras.
Ama vasu. 1
.......
T Kusa.
xiv
A. Kusika.
Gadhi. 1
B. Visvamitra.
F. Renumat.
E. Salankayana.
G. Renu.
J. Purana.
M. Gathin.
D. Atkila or Utkila.-C. Kata.
I. Devataras.-H. Devasravas.
L. Udala.-K. Devarata.
O. Aghamarshana.-N. Madhuchchandas.-
Q. Lohita.-P. Ashtaka.
B
K
L
1. Vaiśvâmitra, Daivarâta, Au
dala.
B
H
2. Vaisvamitra, Daivaśravasa,
Ι
Daivatarasa.
B
N
3. Vaiśvâmitra, Mâdhuchchhan
dasa, Dhananjaya.t
B
N
4. Vaisvamitra, Mâdhuchchhandasa, Aja.t
B
N
5. Vaiśvâmitra, Mâdhuchchhandasa, Rauhina.+
B
N
6. Vaiśvâmitra, Mâdhuchchhan
P
dasa, A'shṭaka.
B
P
7. Vaiśvâmitra, A'shṭaka.
B
P
Q
8. Vaiśvâmitra, A'shtaka, Lau
hita.
B
K
J
9. Vaiśvâmitra, Daivarâta, Pau
rana.
B
J
10. Vaiśvâmitra, Paurana.
B
C
D
11. Vaiśvâmitra, Kâtya, A'tkîla or A'kshîla.
*Vide Harivamsa 27th adhyaya; Kat. Sarvanukramani IX. 70, 89, 160 and 190; and Mahabharata, Anusasanika, 5th adhyaya, In Katyayana's Anukramani it is said that Kusika was the son of Ishiratha and that Visvamitra was the son of Kusika. +Aja, Rohina, and Dhananjaya were probably sons of Madhuchchhandas.

Page #29

в
12. Vaišvâmitra, A'śmarathya.* Vâdhûlant
13. Vaišyâmitra, A'ghamarshana, Kauśika.
14. Vaišvâmitra, Gâthina, Raiņava.†
18. Vaišvamitra, Rauksha, Raivaņa.f
B
B
16. Vaišvâmitra, Gâthina, Vaiņava.i 17. Vaišvâmitra, S'alavkâyana, Kausika.
18. Vaišvâtitra, Aindra,* Kausika. Pravara pronounced by the descendants of Kaśyapa :XVI. Kasyapa.
я
в с GENEALOGY
1. Kaśyapa, A'vatsâra, A'sita.
Marichi,
A. Kasyapa.
J
F Devala.
... Kâśyapa, A'vatsara, S'âņdilya.
A B F "E. Aratparn. c. data 3. Kasyapa, A'vatsâra, Daivala.
B C F a. 4. S'âņdilya, Ş A'sita, Daivala. ma. 5. Kaśyapa, A'sita, Daivala. 6. Daivala, A'sita.
А в с 7. Kasyapa, Daivala, A'sita. 8. Kâśyapa, A'vatsâra, Raibhya. 9. Kaśyapa, A'vatsåra, Naidhrnva. 10. Vâsishtha, || A'vatsara, Kâśyapa.
B
B
B
E
в
А
*Asmaratha, Ruksha and Pudra were probably other sons of Visvamitra. +Vadlula was perhaps a son of Asmaratha, Venu of Gathin, and Revana of Ruksha,
Vide Vayu-Purana, Vol. II. $th adhyaya. According to Linga Purana 63rd Chap. 54th Verse, Sandila was the son of Asita and Dera
la his son. Probably the order is slightly altered in Pravara 4, but the occurrence of
the name of Avatsara in Pravara 2 cannot be explained. Vide remark 2 under Vasishtha, XVII,

Page #30

xvi Pravaras pronounced by the descendants of Vazishtha :XVII. Vasishtha. GENEALOGY.*
1. Vâzishtha, A
с
в Marichi.
2. Vâsishtha, A'bharadrasu, AindraKasyapa.
prainada. Mitra and Varuna.
B A. Vasishtha.
3. Vâzishtha, Aindrapramada, A'bhs
a radyasu. Indrapramati. Sakti. Maitravarunait
| 4. Vâsishtha, S'âktya, Parâšarya Abharadvasu. Parasara. Kundina.t D. Upamanyu.
5. Vâsishtha Maitrâvaruņa,* Kaun
dinya. 6. A'ngirasa, Gauruvíta, Sankritya. 7. A'ngirasa Sâņkritya. Gauruvita.
jasa, R . 8. Biruvíta. Sânkritya.
B
F.
yu.
maisvâmit
Nasy.
vatsâra ; Vâsishtha.
10. Vâsishțha, Aʼvatsāra, Kâsyapa.
11. Vâsishtha, A'treya, Jâtukarṇya. 1. As regards persons who pronounce the Pravaras, 6, 7, 8, see remarks and notes under Sankriti, XI.
2. Persons who pronounce the pravaras 9, 10 are Dvyâmushyâyaņas, belonging to the two families of Vasishtha and Kaśyapa and they do not inter-marry with the descendants of either.
3. Those who pronounce the Pravara 11 are also Dvyânushyâyaņas, belonging to the two families of Vasishtha and Atri, and they do not inter-marry with the descendants of either.
*Tide Vayu Purana Vol. 1, 59th adhya ya, and Vol. II. 9th adhyaya. +In Vayu Purana Vol. I. 39th adhyaya, Maitravaruna and Kundina are mentioned as
two distinct persons in a list of Rishis which comprises only descendants of Vasishtha. Following the order of their names in the Pravara, Maitravar'una is here made a son and Kundina a grandson of Vasishtha. Purushottama, however, writes that Kundina ras born to Pasishtha.

Page #31

2. A'gastya.
B
xvii Pravaras pronounced by the descendants of Agastya :XVIII. Agastya. IVIIL. Agastya. 1. A'gastya, Dårdhyachyuta, Aidhmavâha.
idhmavâ ha. GENEALOGY.*
Kasyapa. Mitra and Varuna. 3. Agastya, Dardhyachyuta, Sâmbhavâha.
A. Agastya. B. Dridhachyuta. 4. A'gastya, Dârdhyachyuta, Saumavâha. 7. Idhmaváha. 5. A gastya, Dardhyachyuta, Yâjñavâha.
A 6. A'gastya, Mâhendra, Mâyobhuva.
7, A'gastya, Paurņamâsa, Paraña. Kshatriyas and Vaisyas also pronounce Pravaras similar to ose pronounced by Brâhmans; but the Nibandhanakâras say at the Vaisyas and Kshatriyas have each only one Pravara named glow; and if there are any who are not the descendants of the I săis named in the Pravara, they should pronounce the Pravaras of 1 eir family-priests. * are to regard all the Vaiśyas and Ksha• yas who do not p: Kaśyapa, - single Pravara named below not
be the descendan , D , al Rishis whose names they actuPage #32

xviii
Bhalandana, who appears in the pravara, was the son of bhậga who, originally a Kshatriya, afterwards became a Va See Vishņu Purâna IV, amśa, 1st adhyàya.
There is a rule that, when a man forgets his gotra, he shd pronounce the Pravara of his A'chàrya or Guru, See A'pastam Pravara III. 20.
Another rule is that if, by mistake, men marry women born the same gotra as their own, the offspring should be takenKaśyapas. Vide Baudhảyana-Pravarasût ra, 56. The sense of t rule is not intelligible.
I annex a general table of genealogy of all the eightee;' fan lies above noticed and also a table showing the several gotras each family, the members of which are prohibited from inter-ma rying among themselves.
I must, however, say that the idea of 18 families is my own and not that of the text-writers. They consider that all Brâhmi are the descendants of Sapta or 7 Kishis and of Agastya, the 87 that the general rule is that the descendants of one and the same Rishi should not interinarry, but that there is an exception to this rule in the case of the descendants of Bhřigu and of Angiras exception being that they may intermarry if the majority of the Pravara-Kishis be not same. The reason for the exception is het where explained. I imagine that the reason for the exception that those persons in whose favour the exception is made are l'eally the descendants of Bhrigu or of Angiras, but only thetr 1 lowers, as I have shewn in the foregoing remark. The of my conclusions, however, are exactly the same as to the text-writers,
P. CHENTSAL RON

Page #33

भूमिका.
ह खलु सुविदितामिदमत्रभवतां यत् समानगोत्रा समा
च कन्या नोद्वाहमर्हतीत्यस्माघुर्नः पूर्वे ऋषय इति. तत्र नाम वंशः. कुलं सन्ततिरित्यपि नार्थान्तरम्. यस्माहति सन्ततिरादौ व्यभिद्यत स गोत्रर्षिरित्याख्यायते. नाम प्रकण वरणं प्रार्थनमग्नेः यजमानपूर्वपुरुषानुषीन् दर्शपूर्णमासादिक्रतुषु सुप्रसितिया तत्सम्बन्धाश्च ऋषगोत्रर्वेश व पूर्व जनिताः पराणा- प्रवरऋषय इति
ईदृशगो, वरसमानतामाश्रित्य , स्मृतिषु समानसमानप्रवरायाश्च कन्याया विवाहो निषिध्यते. तत्र टादशैव सङ्घाः परस्परं विवाहार्दा वेदितव्याः तथा हिजातयः पिल सर्वे वृक्षसहक्षस्य ब्रह्मणश्शाखोपशाखायथा-पुरा खलु ब्रह्मणश्चत्वारस्तनयाः प्रादुरभूवन् भृ. र मरीचिः अत्रिः इति. एतेषामेव चतुर्णा सन्ततिअपि भूता भवन्तो भविष्यन्तश्च द्विजातयः । तदनु ले जमदग्निरजनि. अङ्गिरसो गौतमभरद्वाजौ. मरीचेः सिष्ठागस्त्याः. अत्रेश्च विश्वामित्रः त एते वक्ष्यमाणेलोपपदेभ्योऽन्येषां ब्राह्मणानां सन्ताननिदानभूताः जमसमरद्वाजकश्यपवसिष्ठागस्त्यविश्वामित्राः अत्र्यष्टमा गोसत्यने व्यपादिश्यन्त. तदात्वे च "इतः प्रभृति नैकभूताः परस्परं विवाहमर्हन्ति, अधुना च एकसन्ततिसे ययोरन्वयौ निर्वृत्तपरस्परविवाही दृष्टौ तयोरन्वयस्परं विवाहो नैव दुष्यति" इत्यनुशासनमेतदाविरास, गोत्रप्रवरकन्यानिषेध इत्यभिधीयते. अत एव चैते

Page #34

भ्यो गोत्रकारेभ्यः प्राचीनान्, गोत्रकारानेतानपि वा शासनं गोचरचिकार तथा च दृश्यते अङ्गिरस गोतमभरद्वाजबोरवयौ परस्परं विवाहाह, अत्रिविश्व पि चान्वयावन्योन्यमुद्वाहार्हाविति अथ खल्वेतेषाम aकाराणां सन्ततिबहिर्भूता अपि केचित् ब्राह्मणा तेषां च मूलपुरुषाः केचित्क्षत्रजन्मानस्तपः प्रभावादि मित्रवत् अधिगतब्राह्मणभावाः इयांस्तुविशेषः यत् न्माऽपि विश्वामित्रः अधिगतब्राह्मण्यः प्रभावातिरेकेण कं पक्ष प्रवर्तयन गोत्रका भिधामापेदे इतरे त्विमे । नः अधिगतब्राह्मण्या 24 भृगोरङ्गिरसो वा यथाय शिश्रयन् इति.
•
तेषु ये भृगोः पक्षमाश्रितास्ते केवलभार्गवा इत्य अङ्गिरसः पक्षमाश्रिताश्च केवलाङ्गिरसा इति अतश्च वरेषु भृगुरङ्गिरा वा निविष्टो दृश्यते तदेतेषां केव भृगुप्रवरत्वमङ्गिरः प्रवरत्वं दा नोत्पत्तिकमिति इतरै ङ्गिरः प्रवरैश्चोद्वाहाईता निराबाधा स्वस्वगणे तु विवाहयोग्यता, स्वरसतः एकसन्तानान्तः पातित्वात्.
7
तत्र केवल भार्गवाश्चत्वारः, वीतहव्यः मित्रयुः र्थः इति । केवलाङ्गिरसाश्च षट् रथीतरः मुद्गलः हरितः कण्वः संकृतिः इति तदेवं दशसु केवलोप र्थान्यानां नवानामपि भृग्वङ्गिरसोरन्यतरस्य पक्षपरिग्र सैर्निदर्शयामः पार्थे तु केवल भार्गव समाख्याप्रमुखैलि म्भावयामः. तत्र वीतहव्यो वैदेह / परनाम्नो जनक तिजातो ब्रह्मर्षिरभवदिति महाभारते अनुशासनि त्रिंशेऽध्याये विज्ञायते ---
- तमुवाच कृपाविष्टो भृधर्मभृतां वरः । मेहास्ति क्षत्रियः कश्चित् सर्वे हीमे द्विजातयः

Page #35

न तत्तु वचनं श्रुत्वा भृगोस्तथ्यं प्रतर्दनः । सुपादावुपस्पृश्य शनैः प्रहृष्टो वाक्यमब्रवीत् ॥ गावमप्यस्मि भगवन् कृतकृत्यो न संशयः । पष्ट एष राजा वीर्येण स्वजातिं त्याजितो मया ॥ उभृगोर्वचनमात्रेण स च ब्रह्मर्षितां गतः । देवीतहब्यो महाराज ब्रह्मवादित्वमेव च ॥ इति ॥
तथा पुरूरवस्सन्ततिजश्शुनकः दुष्पन्तसन्ततिभवा मि. मुगलकण्वाश्च ब्रह्मर्षितामवापुरिति हरिवंशे एकोनत्रिंशद्वा. ध्याययोः प्रत्यपादि. तथैव च विष्णुवृद्धहरितरथोतरा भावमन्वभूवन्निति विष्णुपुराणादौ प्रतीयते. आर्टिषेणो यद्यपि केवलभार्गवेषु कचित्पठ्यते, तथापि निर्णयादिनिबन्धेषु जामदग्नयेष्वेव स गण्यत इति तमेव | साधीयांसं रोचयामहे. कथमन्यथा जामदग्नयैर्वत्सादिभिमनुद्वाहो निरुह्येतेति, तत्सिद्धं विप्राणामष्टादशैव सङ्घाः प. परं विवाहार्दा इति.
कल्पसूत्रकारास्तु केवलोपपदानां इतरै गुभिरभिरसैश्च हकारणं भङ्गयन्तरेण कथयन्ति. तद्यथाएक एव ऋषिर्यावत्प्रवरेष्वनुवर्तते । तावत्समानगोत्रत्वमन्यत्र भृग्वङ्गिरसां गणात् ॥ ध्यार्षयाणां व्यारेयसाम्ये अविवाहः । पञ्चार्षयाणां ज्यायसाम्येऽविवाहः ॥ इति
वस्तुतस्तु क्वचिदेकर्षिसाम्येऽपि समानप्रवरता अन्यत्र पार्षयादिसाम्ये सत्येवेति वैलक्षण्यकल्पनं सूत्रकृतां प्रागुपदशिविशेषानुसन्धानमूलकमेवेति सुधियो विदांकुर्वन्तु.
-
-
-

Page #36


Page #37

हरिः ओ.
पुरुषोत्तम विरचिता प्रव र मञ्जरी.
यज्जं यत्स्थं यदीयं जगदिदमखिलं यलयं यत्प्रधानं यत्प्रेर्यं यन्निवासस्थिरचरहृदयं यत्पुरा सम्प्रभूतम् । यत्क्रीडास्तुभूतं यदनुभवसुखं यत्स्वरूपानभिज्ञं यत्स्वापं यत्प्रबोधं यदतिहिततमं ब्रह्म तस्मै नमोस्तु ॥१॥ आचार्यान्वेदकल्पान्परहितनिरतान्कल्पसूत्रप्रणेतृन्
सर्वान्बोधायनादीन् प्रणिपतितजनत्राणशीलान्प्रणम्य । तत्सूत्रोपात्तगोत्रप्रवरसुमनसां मञ्जरीं तां करिष्ये यज्ज्ञानात्कर्मकाण्डं फलति निजफलं ज्ञानकाण्डं च सर्वम् ॥२॥
मत्स्यं कूर्मवराहखर्वनृहरीनामांश्च रामानुजं नवाssदौ दश कल्किविष्णुसहितान् ब्रह्मावतारानिमान् । तत्तत्प्रोक्त पुराणभारतगतास्स्मृत्यन्तरोक्ताश्च ये तैर्गोत्रप्रवरैश्च पूर्वगदितां बन्नाम्यहं मञ्जरीम् ॥३॥ कन्यामू द्वा स्वगोत्रप्रवरपुरुषजां मातृवदोषदण्ड- * प्रायश्चित्तादिभाक्स्याज्जनयति च सुतं जातिचण्डालमस्याम् । अज्ञात्वोद्रोपगम्य प्रतिगमनमर्हत्यैन्दवं सा च भार्या गर्भश्चेत्स्याददुष्टस्स मुनिभिरुदितः काश्यपो गोत्रविद्भिः ॥४॥
*शृ—दण्डः.

Page #38

प्रवरमञ्जरी. कृत्वा चान्द्रायणानि प्रतिहतदुरितो मातृवत्पुत्रवच्चाप्यन्योन्यं मन्यमानौ सह परिचरतां दम्पती यावदायुः । अज्ञात्वाऽन्यस्वगोत्रप्रवरमुनिगणान्प्रत्यवाये पतन्तः स्युर्ज्ञात्वाऽन्यस्वगोत्रप्रवरमुनिगणान्ब्रह्मलोके वसन्ति ॥५॥ गोत्राणां कोटिसंख्यात्रितयमितिमतां दुर्ग्रहत्वाच्च तस्मात्सर्वेषां सर्वगोत्रप्रवरमतिफलां मञ्जरीमारभेऽहम् । सेयं गोत्रप्रफुल्ला प्रवरमतिफला मञ्जरी वैदिकानां सर्वज्ञानां बुधानां पदकमलदळेप्वस्तु पुष्पोपहारः ॥६॥ ___ अत्र बोधायनापस्तम्बसत्याषाढकुण्डिनभारद्वाजलौगाक्षिकात्यायनाश्वलायनादिभिः कल्पसूत्रकारैर्मत्स्यादिपुराणकारैर्भारतादीतिहासकारैर्मन्वादिभिस्स्मृतिकाररुप दिष्टान्प्रवराध्यायानुपलभ्यो दाहृत्यो दाहृत्य तत्तद्भाष्यकारमतानुसारेणैव गोत्रस्वरूपं गोत्रसङ्ख्यां समानगोत्रत्वं द्विगोत्रत्वं तत्कृतं चाविवाहं प्रवरस्वरूपं प्रवरसङ्ख्यां प्रवरविकल्पं समानप्रवरतां तत्कृतं चाविवाहं यथोपदेशं* यथाप्रज्ञ चाबहुश्रुतानां मन्दधियामुपकारार्थं ईश्वरप्रसादादाचार्यप्रसादाच्च वर्णत्रयाणां प्रवरान्व्याख्यास्यामः ॥
तत्र कल्पसूत्रपुराणस्मृतिकारैरेकेनैव क्रमेण गोत्रप्रवरकाण्डान्युपदिष्टानि । येनैव क्रमेण तान्युपदिष्टानि तेनैव क्रमेण तानि वक्ष्यमाणानि भूदेवानामबहुश्रुतानामुपकाराय सुखग्रहणाय चानुक्रमिष्यामः ॥
आदितस्तावद्गोत्रप्रवरोपदेशकर्तव्यताहेतुसन्दर्भगर्भाणि परिभाषासूत्रकाण्डान्युपदिष्टानि, तेषु च गोत्रप्रवरतत्सङ्कयाविधिपराः प्रत्यक्षश्रुतयः तैत्तिरीयाः शाखान्तरीयाश्च ॥
*शू-यथोद्देशं.

Page #39

सूत्रकाण्डानुक्रमणिका. ___ परिभाषासूत्रकाण्डेभ्योऽनन्तरं भृगूणां गोत्रप्रवरतत्संख्योपदेशपराणि सूत्रकाण्डान्युपदिष्टानि । ते वत्सा बिदा आष्टिषेणा यस्काश्शुनका मित्रयुवा वैन्या इत्येवमाद्या गोत्रगणा उपदिष्टाः । प्रतिगणं च प्रवरास्तत्सङ्ख्याश्योपदिष्टाः । वत्साष्टिषेणबिदानां त्रयाणां गणानां परस्परं स्वेस्वे गणे चाविवाहश्चोपदिष्टः । यस्कादीनां वैन्यान्तानां स्वस्वं गणं वर्जयित्वा परस्परं च पूर्वोक्तैः वक्ष्यमाणैश्च सर्वैस्सह विवाह उपदिष्टः ॥
भृगुसूत्रफाण्डेभ्योऽनन्तरं आङ्गिरसानां गोत्रप्रवरोपदेशपराणि सूत्रकाण्डानि त्रिविधान्युपदिष्टानि-गौतमानां गोत्रप्रवरोपदेशपराणि सूत्राणि, तदनन्तरं भरद्वाजगोत्रप्रवरोपदेशपराणि सूत्रकाण्डानि, तदनन्तरं केवलाङ्गिरसानां प्रवरोपदेशपराणि काण्डानि । तत्र गौतमसूत्रकाण्डेप्वायास्या गौतमा औचथ्या गौतमा औशिजा गौतमा राहूगणा गौतमाः सोमराजकयो गौतमा वामदेवा गौतमा बृहदुक्था गौतमा इति बहुभेदा गौतमगणाः । प्रतिगणं च प्रवरास्तत्सङ्ग्याश्योपदिष्टाः । गौतमानां सर्वेषामविवाहश्वोपदिष्टः । गौतमसूत्रकाण्डेभ्योनन्तरं भरद्वाजगोत्रसूत्रकाण्डानि । तेषु च केवलभरद्वाजाः शुङ्गशैशिरयो द्वयामुष्यायणाः ऋक्षाः कपयो गर्गा इत्येवमादयो भरद्वाजगणाः । प्रतिगणं च प्रवरास्तत्सङयाश्चोपदिष्टाः । भरद्वाजगणानां सर्वेषां परस्परमविवाहश्योपदिष्टः । भरद्वाजगणेभ्योनन्तरं केवलाङ्गिरसानां प्रवरोपदेशपराणि सूत्रकाण्डान्युपदिष्टानि । तेषु च हरितकुत्सकण्वरथीतरमुद्गलसंकृतिविष्णुवृद्धादयो गणाः । प्रतिगणं च प्रवरास्तत्सक याश्योपदिष्टाः । तेषु च हरितकुत्सानां परस्परमविवाहः । कण्वादीनां परस्परं विवाहश्योपदिष्टः ॥

Page #40

प्रवरमञ्जरी. अतःपरं अत्रीणां गोत्रप्रवरोपदेशपराणि सूत्रकाण्डान्युपदिष्टानि । तेषु केवलात्रयो वाग्भूतका गविष्ठिरा अतिथयः पुत्रिकापुत्राश्चेत्यादयो गोत्रगणाः । प्रतिगणं च प्रवरा उपदिष्टाः । अत्रिगणानां सर्वेषां परस्परमविवाहश्चोपदिष्टः ॥ . अत्रिगणानन्तरं विश्वामित्रगोत्रप्रवरोपदेशपराणि सूत्रकाण्डान्युपदिष्टानि । तेषु च देवराता रौक्षका लोहका लोहिताः
औमताः कता धनञ्जया अघमर्षणाः पूरणा इन्द्रकौशिका आजायनाः रेवणा इत्याद्या गणाः । प्रतिगणं च प्रवरास्तत्सङ्ख्यावोपदिष्टाः । विश्वामित्रगणानां सर्वेषां परस्परमविवाहश्योपदिष्टः ॥
तदनन्तरं काश्यपानां गोत्रप्रवरोपदेशपराणि सूत्रकाण्डान्युपदिष्टानि । तेषु च निध्रुवा रेभाश्शाण्डिला लोगाक्षा इत्याद्या गणाः । प्रतिगणं च प्रवरास्तत्सङ्याश्योपदिष्टाः । कश्यपगणानां सर्वेषां परस्परमविवाहश्योपदिष्टः ॥ .
तदनन्तरं वसिष्ठानां गोत्रप्रवरोपदेशपराणि सूत्रकाण्डान्युपदिष्टानि । तेषु च केवलवसिष्ठा उपमन्यवः पराशराः कुण्डिनास्संकृतयश्चेति च गणाः । प्रतिगणं च प्रवरास्तत्सङ्चाश्योपदिष्टाः । वसिष्ठगणानां सर्वेषां परस्परमविवाहश्वोपदिष्टः ॥
तदनन्तरं अगस्तीनां गोत्रप्रवरोपदेशपराणि सूत्रकाण्डान्युपदिष्टानि । तेषु चेमवाहाः साम्भवाहाः सोमवाहा यज्ञवाहा माहेन्द्राः पौर्णमासाश्चेति गोत्रगणाः । प्रतिगणं च प्रवरास्तत्सड्याश्योपदिष्टाः । अगस्तिगणानां सर्वेषां परस्परमविवाहश्योपदिष्टः ॥
तदनन्तरं क्षत्रियाणामात्मीयप्रवरः पुरोहितप्रवरश्योपदिष्टः । पुरोहितगोत्रैः पुरोहितप्रवरैश्च सह क्षत्रियाणामविवाहो नोपदिष्टः, प्राप्त्यभावात् ॥

Page #41

महाप्रवराध्यायः
तदनन्तरं वैश्यानां क्षत्रियवत् आत्मीयप्रवरः पुरोहितप्रवरश्रोपदिष्टः ॥
तदनन्तरं सार्ववणिकमानव प्रवरोपदेशपराणि सूत्रकाण्डान्युपदिष्टानि । तेषु च त्रयाणां वर्णानामविशेषेणैकार्षेयो मानवः प्रवर उक्तः ॥
सर्वान्ते च समानगोत्र समानप्रवरादियाथार्थ्याविदां प्रवराध्यायाध्ययनस्य च ब्रह्मविदां वेदाध्ययनस्येव ब्रह्मलोकादिफलमा - प्त्युपदेशपराणि शास्त्रसमाप्तिसूत्रकाण्डान्युपदिष्टानि । तेषु चोपदिष्टेषु सत्सु पर्यवसिताः प्रवराध्यायाः ॥
अस्यां च काण्डानुक्रमण्यां परिगणितेषु गणेष्वेकैकस्मिन् गणे यावन्ति गोत्राणि यन्नामकानि यत्क्रमकानि चान्तर्भवन्ति विद्यन्ते तानि सर्वाणि सूत्रपाठक्रमानुसारेणैव परिगणितानि ज्ञातव्यानीति । तथा प्रवरसङ्ख्या पञ्चार्षेयत्र्यार्षेयद्वयार्षेयैकार्षेयविभागे सूत्रपाठक्रमानुसारेणैव ज्ञातव्या । इति वक्ष्यमाणं सर्वमनुक्रान्तं जिज्ञासानिवृत्तये सुखग्रहणाय च ॥
तत्र प्रथमं तावद्बोधायनीयमहाप्रवराध्यायोक्तसूत्रकाण्डान्येव तत्रतत्र प्रथमाध्यायपरिसमाप्तेरुदाहृत्योदाहृत्य
व्याख्याय पश्चादापस्तम्बाद्युक्तसूत्रकाण्डान्युदाहृत्य व्याख्यास्यामः । तत्र श्लोकःसर्वेष्वपि प्रवरशास्त्रगणेष्वतीव श्रीमन्महाप्रवरशास्त्रमिति प्रसिद्धम् । बोधायनीयमिति तत्कृतसूत्रगोत्रकाण्डान्यहं प्रथमतस्सकलानि वक्ष्ये ॥
अथातः प्रवरान्व्याख्यास्यामः ॥
" बन्धोरेव नैत्यथो संतत्यै परस्तादर्वाचो वृणीते तस्मास्परस्तादर्वाञ्चो मनुष्यान्पितरोनु प्रपिपते " इति । तथा दर्शपू -
*तै. सं. २-५-८.

Page #42

६
प्रवरमञ्जरी.
र्णमासयोरेवार्षेयवरणविधिपरं वाजसनेयिब्राह्मणं - " अथार्षेयं प्रवृणीत ऋषिभ्यश्चैवैनमेतद्देवेभ्यश्च निवेदयत्ययं महावीर्यो यो यज्ञं प्रापदिति तस्मादार्षेयं प्रवृणीते परस्तादर्वाक् प्रवृणीते परस्ताद्धय • र्वाच्यः प्रजाः प्रजायन्ते ज्यायसस्पतय उच्चैवेनं निह्नुत इदं हि स पितैवाग्रेऽथ पुत्रोथ पौत्रस्तस्मात्परस्तादर्वाक्प्रवृणीते " इति । तथाऽन्यत्रापि प्रतिशाखमुदाहर्तव्यम् । तथा गोत्रसम्बद्धान्यपि कानि चिदङ्गानि विहितानि यथा - " " त्वं वरुण ं इति वसिष्ठराजन्यानां परिधानीया 'आजुहोत । इतीतरेषां गोत्राणाम् " इति । तथा 'नाराशंसो द्वितीयः प्रयाजो वासिष्ठशुनकानां तनूनपादितरेषां गोत्राणाम्' इति । तथा ' वासिष्ठो ब्रह्मा ज्योतिष्टोमे' इति । तथा 'भृगूणां त्वा देवानाम्' इति भृगूणां यथर्याधानं विहितं, 'अङ्गिरसां त्वा देवानाम् ' t इत्यङ्गिरसां यथधानमिति । तथा 'जमदग्रीनां पञ्चावत्तमन्येषां गोत्राणां चतुरवत्तम्' इति । तथा राजसूये 'भार्गवो होता भवति' इति । तथा सोमे 'आत्रेयाय प्रथमाय हिरण्यं ददाति द्वितीयाय तृतीयाय च' इत्यादीनि तत्रतत्रोदाहर्तव्यानि । तथा स्मृतिकारैरपि सर्वैरकृताधानानामिव पतितानामिव चाकृतविवाहानां पुंसां कर्माधिकारानीतां मत्वा विवाहाविवाह गोत्रप्रवरोपाधिकावेव विहितौ । यथाsse याज्ञवल्क्यः
अरोगिणीं भ्रातृमतीमसमानार्षगोत्रजाम् ।
उद्वहेत्.
इति । तत्रासमानार्षजा असमानप्रवरपुरुषजा, असमान गोत्रजा भिनगोत्र पुरुषजेत्यर्थः 1 आहापस्तम्बः- -" सगोत्राय दुहितरं न
*शतपथब्रा २-४-३.
+तै. बा. १-१-४.
---
+ 'तै,बा.३-५-२. § तै.सं. १-८-१८.

Page #43

महाप्रवराध्यायः.
प्रयच्छेत्"* इति । आह गौतमः “ असमानप्रवरैर्विवाहः "+
इति । तथा सगोत्रागमनं गुरुतल्पसमं मत्वा गौतम एवाह" सखिसयोनिसगोत्रासु स्नुषायां गवि च गुरुतल्पसमं गमनम् "+ इति । आह बोधायनः - " सगोत्रां गत्वा चान्द्रायणं कुर्यात् " इति । आह यमः -
-
:
आरूढपतितापत्यं ब्राह्मण्यां यश्च शूद्रजः । सगोत्रोढासुतश्चैव चाण्डालास्त्रय इरिताः ॥ इति । तथा स्मृत्यन्तरे
आरूढपतितापत्यं ब्राह्मण्यां यश्च शूद्रजः । तावुभौ विद्धि चाण्डालौ सगोत्राद्यश्च जायते ॥ इति । तथा
७
मातुलस्य सुतामूढा मातृगोत्रां तथैव च । समानप्रवरां चैव त्यक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥
इति । तथा श्राद्धे चाहापस्तम्बः -- “ योनि गोत्रमन्त्रान्तेवास्य सम्बन्धान्भोजयेत्" इत्येवमादीनि स्मृतिवाक्यानि तत्रतत्र द्रष्टव्यानि । यस्मादेतानि पूर्वोक्तान्यङ्गानि विवाहादीनि च कर्माणि गोत्र - प्रवरतत्त्वज्ञानायत्तानि तदभावे च य[त ]स्माद्गुरुतल्पदोषचाण्डालेत्यादि • दोषप्रसक्त्या ब्राह्मण्यहानिप्रसङ्गात् मूलोच्छेदप्रसङ्गः ॥
गोत्राणां च कोटिस यात्रयपरिमितत्वाद्रूपांसूनां दिवि तारकाणामिव च दुर्ज्ञेयतां सङ्ख्यानिर्देशेन बोधायनो दर्शयतिगोत्राणां तु सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च । ऊनपञ्चाशदेवैषां प्रवरा ऋषिदर्शनात् ॥
इति । अत्र सहस्त्राणि प्रयुतान्यर्बुदानीति तिसृषु संख्यासु बहुवचनप्रयोगाद्गोत्राणां तिस्रः कोट्यः सम्पद्यन्ते । तस्मात्पूर्ववृत्तात्क -
*धर्म. २-२-१५,२ +धर्म, ४-२. २३-१२.
गृह्य, २१-२.

Page #44

प्रवरमञ्जरी.
र्मकाण्डादनन्तरं तदपेक्षितगोत्रसमानगोत्रसमानप्रवरतत्कृताविवाहतत्त्वज्ञानाय अतो हेतोः प्रवरान्व्याख्यास्यामः, यतस्तदभावे कर्माधिकारानुपपत्तिः, कर्मप्रकरणे तेषामनुक्तत्वात् । इत्यथातश्शब्दौ व्याख्यातौ । प्रवरान्व्याख्यास्यामः । सर्वेषां ब्राह्मणानां वक्ष्यमाणागस्त्याष्टमसप्तर्षिवंशपरंपराशाखोपशाखासहस्रप्रयुतार्बुदानेक - गोत्राणामाहितामीनां सतां प्रतिपुरुषमाहवनीयस्याग्नेहव्यवाहनाम्नः सप्तर्षीणामगस्त्याष्टमानामपत्यसम्बन्धेन तत्सादृश्यसम्बन्धेन वा प्रकर्षण वरणानि प्रार्थनानि प्रवराः । ते च होतुरध्वर्योश्च विहिता द्विप्रकाराः । होतुस्तावद्यथा वत्सानां भार्गवच्यावनाप्नवानौर्वजामदग्न्येतिपञ्चायप्रवरे पञ्चभिर्मन्त्रदृग्भिर्देवप्रसिद्धैः आहवनीयोग्निः संबोध्यते । तथा संबोधितोग्निदेवेभ्यो हव्यं वक्ष्यति नान्यथेति कृत्वा तमग्निं होता वृणीते प्रार्थयते । तथा तैरेव मन्त्रदृग्भिः पञ्चभिस्तद्विपर्ययक्रमेणागस्त्याष्टमसप्तमेपत्यक्रमेण सादृश्यसम्बन्धेन तमेवाहवनीयमग्निमध्वर्युतणीते प्रार्थयते, यथा जमदग्निवदूर्ववदनवानवच्च्यवनवद्भगुवदिति । अस्यायमर्थः—यथा जमदग्नचादयो योग्यतया भोज्यान्नतया च देवैतित्वाद्देवानुद्दिश्य त्वयि हविःप्रक्षेपयोग्याः, तथाऽयमपि यजमानो वत्सस्तदपत्यत्वात्तवोत्पादकत्वन पितृस्थानीयत्वाच्च त्वयि हविःप्रक्षेपयोग्य एवेत्याह । अध्वर्युप्रवरेऽपि स एवाहवनीयोग्निः प्रव्रियते प्रायते । इदमेव च प्रवरपदव्याख्यानं अग्निप्रकाशनार्थसामिधनीमन्त्रलिङ्गानि प्रवरविधायकब्राह्मणानि च दर्शयन्ति । तथाहि-सामिधेनीमन्त्रेषु "अग्निं दूतं वृणीमहे"* "वृणीध्वं हव्यवाहनम् "* इत्यादीनि मन्त्रलिङ्गान्याहवनीयस्याग्नेः प्रवरकर्मतां दर्शयन्ति, द्वितीयानिर्देशात् । तथा 'वृणीध्वं हाव्यवाहनम् '* इत्यस्यैव मन्त्रस्य व्याख्यानपरं तैत्तिरीयाणां दर्शपूर्णमासयोः प्रवरविधिपरं ब्राह्म
*तै. ब्रा. ३-५-२,

Page #45

महाप्रवराध्यायः.
णमेतमेवार्थं स्पष्टीकरोति - " त्रयो वा अग्नयो हव्यवाहनो देवान‍ कव्यवाहनः पितॄणां सह रक्षा असुराणां त एतर्ह्याशंसन्ते मां वरिष्यते मामिति वृणीध्वं हव्यवाहनमित्याह य एव देवानां तं वृणीत आर्षेयं वृणीते बन्धोरेव नैत्यथो संतत्यै " * इति । अत्रापि ' हव्यवाहनं ' ' तं ' ' आर्षेयं' इति च तत्रतत्र द्वितीयानिर्देशात् अरेव वरितव्यतां प्रतीमः । तथा वाजसनेयिनां प्रवरविधिपरं ब्राह्मणमेतमेवार्थं प्रतिभासयति — 'अथार्षेयं प्रवृणीत ऋषिभ्यचैवैनमेतद्देवेभ्यश्च निवेदयत्ययं महावीर्यो यो यज्ञं प्रापदिति तस्मादार्षेयं प्रवृणीते' इत्यादि अध्वर्युप्रवरविधिपरमिदं ब्राह्मणम् । अस्यायमर्थः— आर्षेयः ऋष्यपत्यमाहवनीयोग्निः—– जमानेनेोत्पादितत्वात्, यजमानस्य ऋषिसन्तानत्वात् तं वृणीते । किमर्थमित्याशङ्कय प्रयोजनमाह - " ऋषिभ्यश्चैवैनं यजमानं देवेभ्यश्च निवेदयत्ययं महावीर्यो यो यज्ञं प्रापत् " इति । यस्मादेवं प्रयोजनवान् प्रवरः तस्मादार्षेयं वृणीत इति । तस्मादाऽध्यायपरिसमाप्तेः होतृप्रवरैरध्वर्युप्रवरैश्च तेषां - तेषां मन्त्रदृशामपत्यसम्बन्धेन सादृश्यसम्बन्धेन चाग्निरेवाहवनीयः प्रार्थयते । तस्य प्रकर्षेण प्रार्थनानि तैस्तैर्मन्त्रदृग्भिः एकद्वित्रिपञ्चसञ्ज्याँकैः विशिष्टानि एकार्षेया द्वयार्षेयाः त्र्यार्षेयाः पञ्चार्षेयाः प्रवरा इत्युच्यन्ते ; न पुनः ऋषीणामेव मन्त्रदृशां प्रवरणानि प्रवरा इति ॥
नन्वेतस्मिन्प्रवरपदव्याख्याने सति बहूनि सूत्राणि वक्ष्यमाणानि विरुद्ध्यन्ते । कथं तथाहि सर्वे सूत्रकारा वक्ष्यन्ति 'इत ऊर्ध्वानध्वर्युर्वृणीते अमुतोर्वाचो होता वृणीते' इति । अत्र हि मन्त्रदृशमिवैकद्वित्रिपञ्चसङयाकानां ऋषीणां वरणकर्मता प्रतीयते, तेषां द्वितीयानिर्दिष्टत्वात्, नाग्नेराहवनीयस्य । तथा * तै. सं. २-५-८.

Page #46

प्रवरमञ्जरी.
‘ऊर्ध्वमासीनं होतारं वृणीते' 'अग्निर्देवानां होता देवान्यक्षत्' इत्यत्रापि होतुरेव वरणकर्मता प्रतीयते, नाग्नेः । तत्र कथमिवाविरोध इति ॥
अत्रब्रूमः — पूर्वापरानभिज्ञस्येदं चोद्यम् । कथं ? तथाहिसर्वे सूत्रकाराः ' इत उर्ध्वानध्वर्युर्वृणीते अमुतोर्वाचो होता ' इत्युक्त्वा अनन्तरं होतुरध्वर्योश्च प्रवरानाहुः - ' भार्गवच्यावना - नवानौर्वजामदग्नचेति होता वृणीते, जमदग्निवदूर्ववदमवानवन्चयवनवद्भृगुवदित्यध्वर्युः' इति । न ह्यत्र ऋषीणां वरणकर्मता - वगम्यते, तेषां तद्धितेन निर्देशात्; अध्वर्युप्रवरे च तद्वदिति वतिप्रयोगाच्च । तस्मात्तत्राप्यनेरेव वरणकर्मता वक्तव्येति पूर्वापराविरोधाय सूत्रान्तराविरोधाय च तानि वाक्यानि व्याचक्ष्महे — इत ऊर्ध्वानध्वर्युर्वृणीते । इतो यजमानात् ऊर्ध्वा - नृषीन् संकीर्त्य तद्वत्तद्वदिति तत्सादृश्यसम्बन्धेनाहवनीयं वृणीत इत्यर्थः । तथा अमुतोर्वाचो होता इत्यत्रापि तानेव संकीर्त्य तदपत्यसम्बन्धेन होताऽऽहवनीयमित्युभयत्राग्निरध्याहर्तव्यः । ऊर्ध्व मासीनं होतारम् इत्यत्रापि होतृशब्देनाहवनीय एवाग्निरभि - प्रेतः । कथं ? 'अग्निर्देवो होता देवान्यक्षत्' इत्यादिवाक्यशे षात् । 'अग्निर्देवो होतेति य एव देवानां तमवृणीत ततो देवा अभवन् ' * इति च ब्राह्मणमपि होतृशब्देन आहवनीयमेवोक्तं दर्शयति । तस्माद्यथोक्त एव प्रवरशब्दस्यार्थः ॥
ते च प्रवराः पुनरपि द्विविधाः समाना असमानाश्चेति । तत्र समानानां मन्त्रदृशां ऋषीणां नामसङ्ख्याक्रमैः समानाः प्रवरा येषां ते समानप्रवराः, यथा सार्वणिजीवन्तिजाबाल्यैतिशायनवैरोहित्यावटमण्डमाण्डव्य प्राचीनयोग्यमार्कण्डेयादिगोत्रप्रभेदानां भार्गवच्यावनानवानौर्वजामदग्रचेत्यस्य प्रवरस्य समानत्वात् समानप्र* तै, सं. २-५-११.

Page #47

महाप्रवराध्यायः.
۱۹
वरास्ते । एवं सर्वत्र । असमानप्रवरास्तु नामसंख्याक्रमाणां अन्यतमेनैकेन द्वाभ्यां त्रिभिर्वा भिन्नाः प्रवरा येषां त इति । तत्राविशेषेण सर्वे प्रवरा व्याख्येयत्वेन प्रतिज्ञायन्त इति ॥
सप्तानामृषीणामगत्स्याष्टमानां पक्षा भवन्ति ॥
येषामिह प्रवरा व्याख्येयत्वेन प्रतिज्ञातास्ते सर्वे ब्राह्मणा एव विश्वामित्रजमदग्निभरद्वाजगौतमात्रिवसिष्ठकश्यपानां सप्तानां ऋषीणां अगस्त्याष्टमानां पक्षा भवन्ति; पक्षः वंशः वर्गाः गोत्राणीत्येकार्थाः ॥ ननु भृग्वङ्गिरसोः कस्मादिह पक्षा नोक्ताः, तेऽपि सप्तर्षिपक्षे वक्ष्यन्त एव । अत्रोच्यते—भृग्वङ्गिरसोस्सप्तर्षित्वाभावात् सप्तर्षिपक्षोपदेशेनैव भृग्वङ्गिरसोः पक्षोपदेशस्यान्यथासिद्धत्वाच्च भेदेन नाच्यन्त इति ॥
त्रयः पक्षा भृगूणां पञ्चार्षेया वत्सा विदा आष्टिषेणाः ॥
यथा चैते पञ्चार्षेयाः तथा चैतान् स्वस्थाने वक्ष्यामः ॥ चत्वार एवाङ्गिरसाः कौमण्डा दैर्घतमा रौक्षायणा गर्गाश्व ॥
यथा चैते त्रिपञ्चार्षेयाः तथा स्वस्थाने वक्ष्यामः । एतत्सर्वं स्वाभिप्रायेण द्रष्टव्यं सूत्रान्तरेष्वन्यथाऽपि दर्शनात् ॥ गर्गाणां त्र्यार्षेयो विकल्पः ॥
यथा चैव तथा वक्ष्यामः ॥
विश्वामित्रपक्षे पौरणा द्वयार्षेयाः । शुनकवसिष्ठा एकार्षेयाः ॥

Page #48

प्रवरमञ्जरी.
यथा चैवं तथा वक्ष्यामः ॥ अतोन्ये त्रिप्रवरा भवन्ति ॥
परिगणितेभ्यो वत्सादिभ्यो वसिष्ठान्तेभ्यो येऽन्ये वीतहव्यादयोगस्त्यान्तास्तिसृभिः कोटिसचाभिः संख्याता उत्तरत्रास्माभिर्वक्ष्यन्ते ते सर्वे त्रिप्रवरा भवन्ति । अयमपि स्वाभिप्राय एव, सूत्रान्तरेष्वन्यथाऽपि दर्शनात् । त्रिभिर्वरणं त्रिप्रवरः, स येषां ते त्रिप्रवराः, यायप्रवराः, भवन्तीत्यर्थः । स्वाभिप्रायोयं, एतेषामपि सूत्रान्तरेष्वेकायद्यार्षेयत्र्यायपञ्चार्षेयाणां दर्शनात् । यथा चैतदुभयं तथा वक्ष्यामः ।।
एतेषु भृग्वङ्गिरसो भिन्नविवाहं कुर्वते न चेत्समानार्षेया बहवस्स्युरिति मतं बोधायनस्येति ॥
अस्य सूत्रस्य द्विविधं व्याख्यानम्
एकं तावदुच्यते-एतेषु परिगणितेषु गोत्रेषु भृगोरङ्गिरसश्च जमदग्निगौतमभरद्वाजव्यतिरिक्ताः भृगुत्वेनाङ्गिरस्त्वेन चाभिन्ना अपि सन्तो भिन्नविवाहं कुर्वते । भिन्नवद्विवाहो भिन्नविवाहः । भिन्नश्चासौ विवाहश्चेति भिन्नविवाहः । यथाऽऽगस्त्याष्टमसप्तर्षिपक्षीयाः परस्परभिन्नगोत्रीयाः स्वस्वं पक्षं विहाय पक्षान्तरीयैः भिन्नगोत्रैस्सह विवाहं कुर्वते तथा भृग्वङ्गिरसो जमदग्निगौतमभरद्वाजव्यतिरिक्ताः वीतहव्यशुनकमित्रयुववैन्यहरितकुत्सकण्वरथीतरमुद्गलविष्णुवृद्धादयो भृगुत्वेनाङ्गिरस्त्वेन चाभिन्ना अपि स्वस्वं गणं विहाय गणान्तरीयैः सह विवाहं कुर्वत इत्यर्थः ।
अपरा व्याख्या-अभिन्नविवाहं कुर्वत इति सूत्रच्छेदः । अस्यायमर्थः-भृगवो भृगुत्वेनाभिन्ना अपि स्वस्वं गणं विहाय

Page #49

महाप्रवराध्यायः.
१३
गणान्तरीयैः भृगुभिरेवाभिन्नविवाहं कुर्वते । अभिन्नानां विवाहोऽभिन्नविवाहः । एवमङ्गिरसोपि । तत्र भृग्वङ्गिरसोः सप्तर्षिबाह्यवेन तत्पक्षीयाणां गोत्राभावेन गोत्रसमानत्वाभावात् मिथो विवाहे नास्ति दोषः ; असमानप्रवरत्वात्, असमानगोत्रत्वाच्च । एवं सप्त
ग्रंपत्यबाह्यानां भग्वङ्गिरसां परस्परविवाह उक्तः । अत्रैव विशेषमाह-" न चेत् समानार्षया बहवस्स्युः ” इति । पञ्चायाणां ऋषित्रयसमानत्वं समानर्षिबहुत्वं यथा आर्टिषेणानां बिदानां च । ज्यालैयाणां ऋषिद्वयसमानत्वं समानर्षिबहुत्वं यथा हरितकुत्सानाम् । तदुभयं येषां भृग्वङ्गिरसां नास्ति ते परस्परं विवाहं कुर्वत इत्यर्थः । बोधायनग्रहणमात्मनः पूजार्थं, यथा जैमिनीये सूत्रे 'जैमिनेः परतन्त्रत्वापत्तेः स्वतन्त्रप्रतिषेधस्स्यात् ' * इत्यत्र जैमिनिग्रहणं तद्वत् । इतिकरणमध्यायसमाप्त्यर्थम् ॥
इति श्रीबोधायनीये महाप्रवरे प्रथमोध्यायः.
अथात ऊर्ध्वानध्वर्युर्वृणीतेऽमुतोर्वाचो होतेत्येष
एवोभयोस्सर्वत्रोद्देशः॥
अथ प्रवरकर्तव्यतोपदेशानन्तरं अतो हेतोः, यतो विज्ञाते क्रमविशेषे होतुरध्वर्योश्च वरणमग्निप्रार्थनं बहूनां मन्त्रदृशां वरणं कर्तुं शक्यते नाविज्ञाते, अतः क्रमविशेष उच्यते--अत उभंनित्यादिना । अयमर्थः-अतो यजमानादूर्ध्वान् मन्त्रदृम्भिरव्यवहितान् मूलभूताढषेः क्रमेण संकीर्त्य तद्वत्तद्वदिति सादृश्यसम्बन्धेन आहवनीयं प्रवृणीते प्रार्थयते, यथा वत्सानां जमदग्निवदूर्ववदनवानवच्च्यवनवगुवदिति । अमुतोर्वाचो होता-अमुतो मूलभूताढषेरारभ्या
*मीमां. १२-१-७.

Page #50

प्रवरमञ्जरी.
र्वाग्भूतान्मन्त्रदृशः अध्वर्युप्रवरक्रमविपर्ययक्रमेण तदपत्यसम्बन्धेन प्रार्थयते तमेवाग्निं यथा भार्गवच्यावनानवानौर्वजामदग्न्येति । एवमुभाभ्यां प्रार्थितोनिर्यजमानयोग्यतां ज्ञात्वा तदीयं हविर्देवेभ्यो दास्यति । यथा कर्माङ्गभूतानामृत्विजां वरणं तत्प्रार्थनं यजमानेन प्रार्थितास्सन्तः कर्माङ्गानि करिष्यन्तीति, तथा होतुरध्वर्योश्च वरणमग्निप्रार्थनं ताभ्यां प्रार्थितोग्निर्देवेभ्यो हव्यं वहतीति । एष एव प्रवरक्रमविशेषो होतुरध्वर्योश्चाध्यायपरिसमाप्तिपर्यन्तं सर्वत्रोपदेष्टव्यः ॥
द्वयार्षेयसन्निपातेऽविवाहस्त्र्यार्षेयाणां त्र्यार्षेय
१४
सन्निपातेऽविवाहः पञ्चार्षेयाणामसमानप्रवरैर्विवाहः ॥
----
भृग्वङ्गिरसो भिन्नविवाहं कुर्वते न चेत्समानार्षेया बहव - स्स्युः' इति उक्तमधस्तात् । अनेन सूत्रेण भृग्वङ्गिरसां अविवाहकारणभूतं समानबहृषित्वमाह — त्र्यार्षेयाणां भृगूणां द्वयार्षेयसन्निपातादविवाहः समानर्षिबाहुळ्यात् । अङ्गिरसामपि हरितानां कुत्सानां च त्र्यार्षेयाणां द्वयार्षेयसन्निपातादविवाहः । सन्निपातः समत्वम् । तथा पञ्चार्षेयाणां भृगूणामाष्टिषेणानां वत्सानां बिदानां च त्र्यार्षेयसन्निपातादविवाहः । यथा चैवं तथा स्वस्थाने वक्ष्यामः ॥
9
एक एव ऋषिर्यावत्प्रवरेष्वनुवर्तते । तावत्समानगोत्रत्वमन्यत्र भृग्वङ्गिरसां गणात् ॥
6
गोत्रलक्षणमुपरिष्टाद्वक्ष्यति
विश्वामित्रो जमदग्निर्भरद्वाजोथ गौतमः । अत्रिर्वसिष्ठः कश्यप इत्येते सप्तर्षयः ॥

Page #51

महाप्रवराध्यायः. " सप्तानामृषीणामगस्याष्टमानां यदपसं तद्गोत्रमित्युच्यते" . इति । यत्तु पाणिनीयं गोत्रलक्षणं 'अपत्यं पौत्रप्रभृति गोत्रम्' इति तस्यापत्यमात्रविषयत्वेन सामान्यत्वात् बोधायनीये गोत्रलक्षणे अगस्त्याष्टकसप्तमेपत्यविषये पर्यवसानं, अन्यथा चण्डालादेरपत्यमपि पौत्रप्रभृति गोत्रं प्रसज्यत इत्यतिव्याप्तिप्रसङ्गात् इत्यस्य बोधायनीयस्य सूत्रस्य व्याख्यानावसरे भविष्यति ॥
गोत्रस्वरूपसिद्धवत्कारेण समानगोत्रलक्षणोपदेशपरमिदं सूत्रम् । अस्यायमर्थः-एक एवागस्त्याष्टमसप्तर्षिगोत्राणां अगस्त्याष्टमसप्तर्ण्यपत्यात्मनां तिसृभिः कोटिसंख्याभिः सखचातानां वक्ष्यमाणानां प्रवरेष्वेक द्वित्रिपञ्चायेषु व्रियमाणतया सत्तया चानुवर्तते तावतां गोत्राणां समानगोत्रत्वमुक्तं विज्ञेयम् । एतदुक्तं भवति-अगस्त्याष्टमानां सप्तर्षीणामन्यतममृषिमेकं वा सद्वितीयं वा सतृतीयं वा सपञ्चमं वा ये प्रवृणुते ते सर्वे समानगोत्रा इति । तत्रायं विशेषः---‘अन्यत्र भृग्वङ्गिरसां गणात्' इति । अयमर्थः-जमदग्निव्यतिरिक्तानां भृगूणां गणात् गौतमभरद्वाजव्यतिरिक्तानां अङ्गिरसां गणाच्च अन्यत्र । गणादित्येकवचनं जात्यपेक्ष-गणेभ्योन्यत्र । अगस्त्याष्टमसप्तर्ण्यपत्यानां गणेष्वेवैकर्ण्यनुवृत्त्या समानगोत्रत्वमुक्तं विज्ञेयम् । जमदग्निगौतमभरद्वाजव्यतिरिक्तानां तु भृग्वङ्गिरसामगस्त्याष्टमसप्तमेपत्यबाह्यत्वेन गोत्रत्वासंभवात् गोत्रसिद्धवत्कारपूर्वकं संमानगोत्रत्वं नास्तीति मत्वा 'अन्यत्र भृग्वाङ्गिरसां गणात्' इति पर्युदासः कृतः ॥
नन्वसत्यां प्राप्तौ कथं पर्युदासः, प्राप्त्यपेक्ष्यत्वात्तस्य?सत्यमेवम्, अस्त्यत्रापि भ्रान्तिनिमित्ता अन्यत्र प्राप्तिः । कथं ?अगस्त्याष्टमसप्तमेपत्यभूतान् वत्सादीन् गोत्रशब्दं प्रयुञ्जानान् दृष्ट्वा तत्परमासन्नविवेकाग्रहणात् मित्रयुवशुनकहरितरथीतरमुद्गला

Page #52

प्रवरमअरी. दयोपि सप्तर्षिबाह्याः गोत्रशब्दं प्रयुञ्जते-मित्रयुवगोत्रोहमित्येवम् । इत्थं भ्रान्तिनिमित्तां प्राप्तिमपेक्ष्य पर्युदासः कृतः ‘अन्यत्र भृग्वङ्गिरसां गणात्' इति ॥
अथवा पर्युदासस्य प्राप्त्यपेक्षव नास्ति, एकवाक्यत्वात् । यथा “ यज्ञेषु येयजामहं करोति नानूयाजेषु येयजामहं करोति" इत्यत्रैकवाक्यत्वात् पर्युदास इत्युक्तं “अपि तु वाक्यशेषत्वादितरपर्युदासस्स्यात्प्रतिषेधे विकल्पस्स्यात् "* इति बाधलक्षणे तद्वत् ।।
जमदग्निगौतमभरद्वाजानां त्रयाणां भृग्वङ्गिरसामपि सतामगस्त्याष्टमसप्तर्ण्यन्त वादेव गोत्रत्वसिद्धेः समानगोत्रत्वं युक्तमेवेति न तत्रायं पर्युदासः । इममेव च पर्युदासाभिप्रायं उपरिष्टात् बोधा. यनः स्वयमेव दर्शयिष्यति-' वत्सा विदा आर्टिषेणा इत्येतेषामविवाहः,' 'गौतमानां सर्वेषामविवाहः,' 'भरद्वाजानां सर्वेषामविवाहः,' इति त्रिभिरेभिस्सूत्रैः । ये तु सप्तमेपत्यबाह्याः वीतहव्यशुनकवाध्रयश्ववैन्यहरितकुत्सकण्वरथीतरमुद्गलविष्णुवृद्धाद्याः तद्विषयमिदं सूत्रत्रयमधस्तादुक्तं, 'भृग्वङ्गिरसो भिन्नविवाहं कुर्व ते न चेसमानार्षेया बहवस्स्युः' इति, 'चार्षयसन्निपातेऽविवाहस्त्र्यापैयाणां त्र्यायसन्निपातेऽविवाहः पञ्चोपैयाणाम् ' इति । इति करणमध्यायसमाप्तिद्योतनार्थम् ॥
इति श्रीबोधायनीये महाप्रवराध्याये द्वितीयोध्यायः. इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां सर्वगोत्रप्रवरमञ्जयाँ बोधायनीयमहाप्रवराध्यायसूत्रकाण्डानामाद्यं परिभाषासूत्रकाण्डं समाप्तम्.
*मीमां १०-८-४ भाष्ये तु-“अपितु वाक्यशेषस्स्यादन्याय्यत्वाद्विकल्पस्य विधीनामेकदेशस्स्यात् " इत्येव सूत्रं पश्यते.

Page #53

परिभाषाकाण्डम्.
..:१७
अथेदानीमापस्तम्बाद्युक्तप्रवराध्यायसूत्रकाण्डानामाद्यं परिभाषासूत्रकाण्डमुदाहरिष्यामःप्रवरान्व्याख्यास्यामः॥१॥
आर्षेयं वृणीते बन्धोरेव नैत्यथो संतत्या इति विज्ञायते ॥ २॥
न देवैर्न मनुष्यैराणेयं वृणीत ऋषिभिरेवार्षेयं वणीत इति विज्ञायते ॥३॥
आर्षेयमन्वाचष्ट ऋषिणा हि देवाः पुरुषमनुबुध्यन्त इति विज्ञायते ॥ ४ ॥
यो वाऽन्यस्सन्नथान्यस्यायेण प्रवृणीते स वा अस्य तदृषिरिष्टं वीतं वृते इति विज्ञायते ॥ ५ ॥
त्रीन वृणीते मन्त्रकृतो वृणीते यथर्षि मन्त्रकृतो वृणीत इति विज्ञायते ॥ ६ ॥
अथैकेषामेकं वृणीते द्वौ वृणीते त्रीन् वृणीते न चतुरो वृणीते न पञ्चाति वृणीते इति विज्ञायते ॥
इत ऊर्ध्वानध्वर्युर्वृणीतेऽमुतोर्वाचो होतेति विज्ञायते ॥८॥ __पुरोहितस्य प्रवरेण राजा प्रवृणीत इति विज्ञायते ॥ ९ ॥

Page #54

१८
प्रवरमअरी.
इत्यापस्तम्बाद्युक्तगोत्रप्रवरसूत्रकाण्डानामाद्यं परिभाषासूत्रकाण्डमुदाहृतम् ॥
____ अथेदानीं आपस्तम्बाद्युक्तसूत्रस्य भाष्यकारधूर्तस्वामिकपर्दिस्वामिगुहदेवस्वामिप्रभृतीनां मतानुसारेणेदं काण्डं व्याख्यास्यामः ॥
नित्यं नैमित्तिकं काम्यं कर्मोक्तं त्रिविधं श्रुतौ । तदङ्गगोत्रप्रवरास्सर्वे नोक्ता विभागशः ॥ कर्माधिकारस्सर्वेषां गोत्रप्रवरहेतुकः । विवाहश्चेति मन्वानः प्रवरानाह सूत्रकृत् ॥ समानगोत्रप्रवरां कन्यामू छोपगम्य च । तस्यामुत्पाद्य चण्डालं ब्राह्मण्यादेव हीयते ॥ यतस्ततोहं प्रवरान् गोत्रैस्सर्वैस्सहाधुना । वक्ष्ये ब्राह्मण्यरक्षार्थमित्याचार्योब्रवीदिमान् ॥
प्रवरान्व्याख्यास्यामः ॥ १॥* इत्येतत्सूत्रं महाप्रवरभाष्ये कृतव्याख्यानमिति न व्याख्यातम् ॥१॥
आर्षेयं ...... विज्ञायते ॥२॥
आर्षेयमृष्यपत्यसम्बन्धमात्मनो वृणीते । अथवा आर्षेयमृषेरपत्यमाहवनीयमग्निं यजमानेनोत्पादितत्वाद्यजमानस्य ऋषिसन्तानत्वात् तं वृणीते प्रार्थयते तद्गोत्रतयेति । एवं सति बन्धोरेव नैति । पूर्वर्षिसम्बन्धान च्यवते इत्यर्थः । अथो अ-पि च सन्तत्यै पूर्वेषामात्मनश्च सन्तानायेति ॥ २ ॥
न देवैः ...... विज्ञायते ॥ ३॥ अपि च विज्ञायते श्रूयते शाखान्तरे । न देवैः प्रजाप
*सत्रानन्तरं तदर्थे होतृप्रवरा अध्वर्युप्रवराश्चानुक्तत्वाद्वक्ष्यन्ते ॥ प्रज्ञातबन्धूनां यैरग्नि
बियते ते प्रवराः, तानेतान्विस्तरेण प्रवरान्प्रपञ्चेन वक्ष्यामः ॥ इति कपर्दिभाष्ये विशेषः.

Page #55

परिभाषाकाण्डम्. त्यादिभिरार्षेयं वृणीते । न च मनुष्यैर्विद्वद्भिर्देवदत्तादिभिरायं वृणीते । ऋषिभिरेव वसिष्ठादिमन्त्रदृग्भिरार्षेयं वृणीत इति ॥३॥
आर्षेयं ...... विज्ञायते ॥४॥ अथापरं विज्ञायते श्रूयते शाखान्तरे । आर्षेयमन्वाचष्टे । कस्मात् ? ऋषिणा पूर्वजनकीर्तितेन देवप्रसिद्धेन तदपत्यं पुरुषमनुबुध्यन्ते भोज्यान्नोयं तदपत्यत्वात् इति जानन्ति हीति ॥ ४ ॥
यो वा ...... विज्ञायते ॥५॥ ___ अथ च विज्ञायते यो वै यजमानोन्यगोत्रस्सन् अथान्यगोत्रस्यायेण प्रवृणीते स ऋषिरस्य यजमानस्य तदिष्टं यागफलं वीतं ब्राह्मणतर्पणादिफलं वृते गृह्णातीति ॥५॥
त्रीन् वृणीते ...... विज्ञायते ॥६॥ है त्रीन् मन्त्रकृतो मन्त्रदृशो वृणीते, मन्त्राणां करणाप्रसक्तः करणे चानित्यत्वप्रसङ्गात् । यो यो यस्य यस्य ऋषिः यर्षि मन्त्रदृशो वृणीत इति विज्ञायते श्रूयते शाखान्तरे ॥६॥
अथ ...... विज्ञायते ॥७॥ अथैकेषां शाखिनां श्रुतौ श्रूयते-एकमाणेयं वृणीते, एकमृषि संकीर्त्य तदपत्यमग्निं वृणीते । तथा द्वौ वृणीते त्रीन्वणीते इत्यत्रापि । चतुरो न वृणीते । पञ्चातीत्य षडादीन्न वृणीते । अयमर्थः-आर्षेयवरणस्य मन्त्रटक्त्वं विशेषणत्वेनोक्तमधस्तात् । अतश्चात्मीयानां मन्त्रदृशां यथेष्टसङ्ख्याकानामनियमेन वरणप्राप्तौ सत्यां ' न चतुरो वृणीते ' 'न पञ्चातिवृणीते ' इति चतुर्णामतिपञ्चानां च वरणप्रतिषेध इति वर्णयन्ति । तत्र 'आर्षेयं वृणीते' इति विहिते वरणे ‘एकं वृणीते द्वौ वृणीते त्रीन् वृणीते' इति सङ्ख्या विदधाति वाक्यत्रयमस्यां श्रुताविति कृत्वा

Page #56

प्रवरमञ्जरी.
1
कल्पसूत्रकारा इमामेव श्रुतिमवलम्ब्य प्रवर्तन्ते । या तु पूर्वोदाहृता श्रुतिः ' त्रीन्वृणीते मन्त्रकृतो वृणीते यथर्षिमन्त्रकृतो वृणीते' इति तत्र त्रीन्वृणीत इत्येतावन्मात्रं विधिः । इतरेषां कश्चिदुपक्रमः कश्चिदवयुत्यानुवादः कश्चित्प्रतिषेध इति मत्वैनामेव श्रुतिमवलम्ब्य न्यायविद्भिराचार्यैरधिकारलक्षणे षष्ठेऽध्याये त्रयार्षे - यस्यैवाधिकारो निरूपितः " अत्रचार्षेयस्य हानं स्यादधिकारात् " * इत्यत्र । कल्पसूत्रकाराणां च बहुत्वात्प्रयोगशास्त्रकारत्वाच्च जैमिनेरेकत्वादेकस्य बहूनां मतविरोधे सति बहूनां मतमनुसर्तव्यमिति मत्वा प्रयोगार्थिनो वैदिकप्रयोगशास्त्रकारानेवानुगता इति ॥ ७॥
२०.
इतः विज्ञायते ॥ ८ ॥
इदं सूत्रं महाप्रवरभाष्ये व्याख्यातमिति न व्याख्यायते । इदं सूत्रं शाखान्तरीयं श्रुतिवाक्यमिति मन्तव्यं, विज्ञायते इति प्रयोगात् ॥ ८ ॥
पुरोहितस्य विज्ञायते ॥ ९ ॥
......
***.
पुरोहितः पुर एनं क्षत्रियमभिषिक्तं वैश्यं वा नयतीति पुरोहितः क्षत्रियवैश्ययोः दार्विहौमिकोभिजनविद्यावृत्तादिगुणसम्पन्नः । तस्य हि प्रवरेण राजाऽभिषिक्तः प्रवृणीते । दर्शपूर्णमासयोः अत्र च वचनाद्ब्राह्मणोपि राज्यं प्राप्तः पुरोहितप्रवरेणैव प्रवृणीत इति । इदमपि सूत्रं शाखान्तरीयं श्रुतिवाक्यमेवेति मन्तव्यं, विज्ञायत इत्युक्तत्वादिति ॥९॥
इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमञ्जर्यां आपस्तम्बसत्याषाढादिसूत्रोक्त गोत्रप्रवरकाण्डानामाद्यं परिभाषासूत्रकाण्डं व्याख्यातम्.
*मीमांसा. ६-१-४३. भाष्यधृतसूत्रपाठे अधिकारादित्यंशो न दृश्यते.

Page #57

२१.
परिभाषाकाण्डम्. अथ कात्यायनलौगाक्षिप्रणीतप्रवराध्यायसूत्रकाण्डानामाद्यं परिभाषासूत्रकाण्डमुदाहरिष्यामः
अथातः प्रवरान् व्याख्यास्यामः ॥ १ ॥ तदेतद्ब्राह्मणं भवत्यार्षेयं वृणीते बन्धोरेव नैत्यथो सन्तत्या इति ॥ २ ॥
एकं वृणीते द्वौ वृणीते त्रीन्वृणीते न चतुरो वृणीते पञ्च वृणीते न पञ्चातिवृणीते इति ॥ ३ ॥ ___ अपि हैके मानवेति मनुवदित्येकैकमार्षेयं सार्ववर्णिकं प्रवृणीते । कस्य हेतोरिति । मानव्यो हि प्रजा इति ॥ ४ ॥
तदेतत्रोपपद्यते । न दैवैन मनुष्यैरार्षेयं वृणीते ऋषिभिरेवार्षेयं वृणीते ॥ ५ ॥
यः परार्षेयं वृणीते परं यज्ञस्याशीर्गच्छत्यावृश्च्यते वा एष ओषधीभ्यो वनस्पतिभ्यः पितृभ्य ऋषिभ्यो मनुष्येभ्यो यः परान प्रवृणीते॥६॥
तदेतदन्यत्र ब्राह्मणक्षत्रियाभ्यामितरासां प्रजानां युक्तं भवति ॥ ७॥
इत एवोज़ होता प्रवृणीतेऽन्वगित्यध्वर्युः ॥८॥ इति कात्यायनः ॥

Page #58

प्रवरमअरी.
इत एवोर्ध्वानध्वर्युर्वृणीतेऽमुतोर्वाचो होता ॥ ९ ॥
इति लौगाक्षिरित्येतावन्मात्रे पाठविशेषः । अन्यत्समानमिति ॥ ९ ॥ इति कात्यायन लौगाक्षिप्रणीतगोत्रप्रवरकाण्डानामाद्यं परिभाषासूत्रकाण्डमुदाहृतम्.
२२
इह कात्यायन लौगाक्षिप्रणीतप्रवराध्याययोर्भाप्यादर्शनात् सूत्रान्तराभियोगबलात् गुरुप्रसादाच्च यथावदिदं काण्डं व्याख्यास्यामः - अत्र श्लोक:
――――
बोधायनादिमुनिवृन्दपदारविन्द प्रेमप्रवर्धितमतिः पुरुषोत्तमोहम् | सूत्रान्तरेष्वभिनिवेशबलादिदानीं कात्यायनप्रवरभाप्यमहं करिष्ये ॥
अथातः प्रवरान्व्याख्यास्यामः ॥ १॥
इदं सूत्रं महाप्रवरभाष्ये वृत्तव्याख्यानमिति न व्याख्यायते ॥ १ ॥ तदेतत् सन्तत्या इति ॥२॥
इदमपि सूत्रमापस्तम्बसूत्रभाष्ये कृतव्याख्यानमेव ॥ २ ॥
......
एकं वृणीते . न पञ्चातिवृणीत इति ॥३॥
******
अत्र दर्शपूर्णमासयोरेवार्षेयवरणविधिपरं ब्राह्मणं महाप्रवरभाष्ये अस्माभिरुदाहृतं व्याख्यातं च । " अथार्षेयं प्रवृणीत ऋषिभ्यचैवैनमेतद्देवेभ्यश्च निवेदयत्ययं महावीर्यो यो यज्ञं प्रापदिति तस्मादार्षेयं प्रवृणीते परस्तादर्वाक् प्रवृणीते " इत्यादि । एतद्ब्राह्मणाभिप्रायं व्याचक्षाणेन कात्यायनेनैवमुक्तम् — “ विद्वांश्चिकित्वान्मनुवद्भरतवदमुवदमुवदिति यजमानार्षेयाण्याह । पुरस्तादर्वाचि त्रीणि; यावन्तो वा मन्त्रकृतः " इति । तत्र पुरस्तादर्वाञ्चि त्रीणीत्यस्य पक्षस्य मूलभूता श्रुतिरधस्तादेवोदाहृता “ त्रीन्वृणीते मन्त्रकृतो वृणीते यथर्षिमन्त्रकृतो वृणीते " इति । इदानीं यावन्तो

Page #59

परिभाषाकाण्डम्.
२३
वा मन्त्ररुत इत्यस्य पक्षस्य मूलभूतां श्रुति शाखान्तरगतां स्वयमेवोदाहरति-एकं वृणीत इत्येवमाद्या । व्याख्याता चैषा श्रुतिरापस्तम्बसूत्रभाष्ये । अस्याः श्रुतेरयमभिप्रायः–यस्यैक एव मन्त्रहगस्ति स एकं तमेव वृणीते । यस्य द्वावेव स्तः स हावेव वृणीते । यस्य त्रयस्सन्ति स त्रीनेव वृणीते । यस्य चत्वारस्सन्ति स चतुरो विद्यमानानपि न वृणीते । यस्य पञ्च सन्ति स पञ्च वृणीते । यस्य षडाद्या बहवस्सन्ति स पञ्चातीत्य षडादीन्न वृणीते विद्यमानानपीति । तत्र च यस्य यावन्तस्सन्ति न न्यूनाधिका इत्यत्र कल्पसूत्रकारा एव शरणं प्रमाणान्तराभावाच्च । इमामेव श्रुतिमवलम्ब्य कल्पसूत्रकाराः प्रवृत्ता इत्युक्तमधस्तात् ॥ ३ ॥
अपि हैके ...... प्रजा इति ॥४॥
अपि हेति पक्षान्तरपरिग्रहे । एके शाखिनस्ताण्डिनः छन्दोगाः । मानवेत्येकापेयं प्रवरं होतारः प्रवृणते । एके मनुवदित्यध्वर्यवः प्रवृणत इति । सार्ववर्णिकं सर्ववर्णेषु भवं प्रवरं प्रवृणीते । अत्र अथवा एके शाखिनस्ताण्डिनश्छन्दोगा इत्थं प्रवृणत इत्यामनन्तीति वाक्यशेषोध्याहर्तव्यः । एकार्षेयमानवप्रवरणे हेतुं पृच्छति-कस्य हेतोरिति । कुतो हेतोरित्यर्थः । 'षष्ठी हेतुप्रयोगे' इति पञ्चम्यर्थे षष्ठीस्मरणात् । तत्र हेतुः-मानव्यो हि प्रजा इति । अयमर्थः—यतस्सर्वासां प्रजानामाद्यो मूलभूतो मनुः “एकं वृणीते" इति ब्राह्मणान्तरं अतस्तमेव वृणते प्रजा इति । जातिः सामर्थ्यमर्थित्वं शास्त्रापर्युदासश्च येषां त्रैवर्णिकानां प्रवराधिकाराणां ते प्रनाशब्दवाच्या द्रष्टव्याः ॥ ४ ॥ अस्य ताण्डिनां पक्षस्य दूपणाय ब्राह्मणान्तरमाह-- तदेतत् ...... वृणीते ॥५॥

Page #60

. प्रवरमअरी. व्याख्यातं चेदं ब्राह्मणमापस्तम्बादिसूत्रभाष्ये । युक्त्या च ताण्डिदर्शनं दूषयन्ति बहुविदः । ताण्डिदर्शने हि सर्वेषां त्रैवर्णिकानां समानप्रवरत्वादविवाहः, विवाहे च वर्णसार्यप्रसङ्गः, गुरुतल्पदोषप्रसक्त्या चण्डालोत्पत्तिदोषप्रसक्त्या च ब्राह्मण्यनाशान्मूलोच्छेदः प्रसज्यते इति ॥ ५ ॥ __ यः परार्षेयं ...... वृणीते ॥६॥
यः परार्षेयस्सन् स्वस्मात्परस्यायेण प्रवृणीते तदीयं यज्ञफलं तमेव परं गच्छति स एव भुते इत्यर्थः । किञ्च-आवृश्च्यते आच्छिद्यते वा एषः देवर्षिपितृमनुष्यसाध्याद्यज्ञफलादिति ॥६॥ इदानी ताण्डिश्रुतेरप्रामाण्यं परिहर्तुं विषयान्तरमाह
तदेतत् ...... भवति ॥७॥ ब्राह्मणक्षत्रियाभ्यामन्यत्र वैश्यविषया ताण्डिश्रुतिरित्यदोषः । न हि तत्र 'समानप्रवरदोषोस्ति अवर्जनीयत्वादेकदेशक्षामवत् । वात्सप्रीतिहोता वत्सप्रिवदित्यध्वर्युरित्यत्रापि स्ववर्णप्रवरैस्तुल्यत्वासमानप्रवरदोषो ब्राह्मणविषय एव निश्चीयते । तस्माद्ब्राह्मणानामेकद्वित्रिपञ्चार्षयाणां होतुरध्वर्योश्च प्रवरा व्याख्येयाः ॥ ७ ॥ तत्र बहूनां वरणे क्रमविशेषमाह
इत एवोर्ध्व होता प्रवृणीतेऽन्वगित्यध्वर्युः ॥ ८॥ इति कात्यायनः । इतः प्रवरकर्तव्यताप्रतिपादनादूर्ध्व होता प्रणीते भृग्वादीन्मन्त्रदृशः यथा भार्गवच्यावनाप्नवानौर्वजामदन्येति । अन्वगित्यध्वर्युः । होतुः प्रवरक्रममनुसरन्नध्वर्युः प्रवृ. णीते । इति शब्देन तमेव प्रवरक्रमं दर्शयति—यथा भृगुवच्च्यवेनादमानवदूर्ववजमदनिवदिति । तथाहि-ब्राह्मणमध्वर्युः ।

Page #61

परिभाषाकाण्डम्. प्रवरविधिपरं वाजिनां 'परस्तादर्वाक् प्रवृणीते' इति । स्वयमप्याहयजमानार्षेयाण्याह परस्तादर्वाञ्चि त्रीणीति । लौगाक्षिपाठ इति व्याख्या । 'इत एवोर्ध्व होता' इति कात्यायनादिभिस्समानम् । 'अमुतोर्वाचो होता' इत्यत्र विशेषः । भार्गवच्यावनाप्नवानौर्वनामदग्न्येतिहोतुः प्रवरादमुतोर्वाचोध्वर्युः प्रवृणीते अन्त्यमारभ्य मूलभूतादृषेः यथा जमदग्निवदूर्ववदनवानवच्च्यवनवद्गुवदिति । अत्र सर्वेषामाचार्याणां होतुः प्रवरक्रमस्समानः । अध्वर्युप्रवरक्रमस्तु कात्यायनादन्येषामाचार्याणां समानः । कात्यायनस्य तु होतृप्रवरक्रम एवाध्वर्युप्रवरक्रम इति विशेषः ॥ ८-९॥
इति श्रीपुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमञ्जाँ कात्यायनलौगाक्षिप्रणीतप्रवराध्यायगोत्रसूत्रका
ण्डानामाद्यं परिभाषासूत्रकाण्डं समाप्तम्.
अथेदानीमाश्वलायनप्रणीतगोत्रकाण्डानामाद्यं परिभाषासूत्रकाण्डमुदाहरिष्यामःसर्वे समानगोत्रास्स्युरिति गाणगारिः कथं ह्यापी
सूक्तानि भवेयुः कथं प्रयाजा इति ॥१॥ अपि नानागोत्रास्स्युरिति शौनकस्तन्त्राणां व्यापि
त्वात् ॥२॥ गृहपतिगोत्रान्वया विशेषास्तस्य रातिमनुराद्विस्त
र्वेषां प्रवरास्त्वावर्तेरनावापर्धामत्वादिति॥३ इत्थमाश्वलायनीयप्रवराध्यायसूत्राणां परिभाषासूत्रकाण्डं स
माप्तम् ॥

Page #62

प्रवरमारी.
अत्र भाष्यकारदेवस्वामिमतानुसारेण व्याख्या प्रस्तूयते
सर्वे......प्रयाजा इति ॥ १॥
उक्तानि वैतानिकानि कर्माणि सत्त्रपर्यन्तानि । तेषां मध्ये तिसृभिः कोटिभिस्सयातगोत्राणां ब्राह्मणानां प्रतिगोत्रं प्रवराः कर्तव्यत्वेन विहिताः- “ आर्षेयं वृणीते एकं वृणीते द्वौ वृणीते त्रीन्वृणीते न चतुरो वृणीते पञ्च वृणीते न पञ्चातिवृणीते " इति श्रुतिभिः । सत्त्रेषु बहुयजमानत्वमुक्तं 'ऋद्धिकामास्सत्त्रमासीरन् ' " उपेयुः” इति च बहुवचनान्तासीतोपैतिचोदितत्वात्, 'चतुर्विंशतिपरमास्सत्त्रमासीरन्' इति च सङ्याश्रुतेः । बहुषु च यजमानेषु समानगोत्राश्च संभवन्ति नानागोत्राश्च । तत्रैवं सति सत्त्राधिकारिणी विषयीकृत्य संदेहः-किं समानगोत्रा एव सर्वे स्युरुत नानागोत्रा अपीति । तत्र सर्वे समानगोत्रास्स्युरिति गाणगारिराचार्यों मन्यते । तत्र गोत्रस्वरूपं बोधायनोक्तं द्रष्टव्यं" सप्तानां सप्तर्षीणामगस्त्याष्टमानामेक एव ऋषिर्यावत्प्रवरेष्वनुवतते । तावत्समानगोत्रत्वमन्यत्र भृग्वङ्गिरसां गणात्" इति । तदुभयं गोत्रं समानगोत्रं च हृदये निधाय सर्वे समानगोत्रास्स्युरिति प्रतिज्ञातेऽर्थे हेतुमाह-कथं ह्याप्रीसूक्तानीत्यादिना प्रयाजा इत्यन्तेन ॥
__ अयमर्थः-आप्रीसूक्तानि तावत्प्रतिगोत्रं व्यवस्थितानि'समिद्धोग्निः' इति शुनकानां 'जुषस्व नस्समिद्धम् । इति वसिष्ठानां ‘समिद्धो अद्य' इति वा सर्वेषामिति । तथा प्रयाजा अपि-नाराशंसो द्वितीयः प्रयाजो वसिष्ठशुनकात्रिवाध्यश्वादीनामिति । प्रतिगोत्रं व्यवस्थितास्सन्तो गोत्रनानात्वपक्षे विरुध्यमानास्समानगोत्रपक्ष एव युज्यन्ते ॥ १॥

Page #63

२७
ननु प्रतिगोत्रमाप्रीसूक्तप्रयाजाभ्यासः कस्मान्न भवति प्रवरवत् ? । नेति ब्रूमः समान गोत्रेष्वेवाभ्यासेन विनाऽपि चरितार्थत्वात्प्रकृतौ चानभ्यस्तत्वादिहापि तत्प्राप्तेः । यदुक्तं प्रवरवदिति तस्योत्तरमुत्तरे वक्ष्यामः / अपि च प्रतिगोत्रमभ्यासे सत्यङ्गानां क्रमकोपः प्रसज्यते । गृहपतिब्रह्मोद्गातृहोत्रध्वर्युप्रभृतियजमानधर्माणां बद्धक्रमत्वात् तस्मात्समानगोत्रा एवेति प्राप्ते सिद्धा
न्तमाह—
अपि ..
परिभाषाकाण्डम्.
व्यापित्वात् ॥ २ ॥
अयमर्थः – नानागोत्रा अपि न समानगोत्रा एव । कुतः तन्त्राणां व्यापित्वात् । तन्त्रशब्देन मन्त्राणां साङ्गप्रधानविषयाः प्रयोगा उच्यन्ते । ते ऋद्धिपुष्टिस्वर्गादिफलकामिनस्सत्त्रे स्युः पुरुषमात्रव्यापित्वात् । समानगोत्र पुरुषविषयत्वेन सङ्कोचकल्पनायामङ्गवशेन प्रधानाधिकारसङ्कोचो विना वचनेन कल्पितस्स्यात् । स चान्याय्यः सति निर्दोषे गत्यन्तरे ॥ २ ॥
गत्यन्तरमाह
गृहपतिगोत्रान्वया विशेषाः ....इति ।
ये गाणगारिणा समान गोत्रप्रतिज्ञासिद्ध्यर्था आप्रीसूक्तादयो विशेषा उक्तास्ते गृहपतिगोत्रानुसारेण कर्तव्याः तत्प्रधानत्वात्, तन्मुख्यास्सत्त्रमासीरन्नित्युक्तत्वात्, आपस्तम्बवचनाच्च " सर्व इष्टप्रथमयज्ञा अपि वा गृहपतिरेव " इति । तथा 'गृहपतेरेव सामिधेनीकल्पेनावदा - नकल्पेनेति प्रक्रमेयुर्यानि चान्यान्येवंरूपाणि स्युः' इत्यनेन सूत्रद्वयेन गृहपतिगोत्रान्वयानेव गोत्रादिकृतान्विशेषान् दर्शयति, तस्मादविरोधः । ननु गृहपतिगोत्रानुसारेणाङ्गेषु कृतेषु येषामङ्गं विकलं तेषां फलसिद्धिर्न स्यादित्याशङ्कयाह —- तस्य राद्धिमनुराद्धिस्सर्वेषामिति । तस्य गृहपतेः
,
......

Page #64

૨૮
प्रवरमञ्जरी.
फलसिद्धिमनु पश्चादितरेषामपि फलसिद्धिस्स्यादित्यर्थः । तत्प्रधानत्वात् । नानागोत्राणां यजमानानां प्रतिगोत्रं प्रवरा अनुवर्तेरन् । कुतः ? आवापधर्मित्वात् प्रवरधर्मित्वात् । उप्यन्ते इत्यावापाः आहवनीयाः, 'अग्निं समावपेयुः' इति वचनात् । अथवाउप्यन्ते हवींष्याहवनीयेष्वित्यावापाः आहवनीयाः तेषामाहवनीयानामावापानां प्रवरान् प्रति धर्मित्वात् । तेषां चाहवनीयधर्माणां प्रवराणां प्रतिप्रधानमावृत्तिर्युक्ता, प्रधानवशवर्तित्वादङ्गानाम् । आहवनीयसंस्कारत्वं च प्रवराणामधस्तादेव व्याख्यातम् ॥
"
ननु पूर्वापरविरुद्धमभिहितं कथं नानागोत्रपक्षे विरुध्यमाना विशेषाः गृहपतिगोत्रान्वया इत्युक्तमधस्तात् । नैष दोषः । कथं ! आहवनीयानां सप्तर्ण्यपत्यसम्बन्धसङ्कीर्तनेन सम्बोधनात्मकाः प्रवराः ; प्रवरैश्च सम्बोधिता आहवनीया देवेभ्यो हव्यं वहन्तीत्यधस्तादुक्तं महाप्रवरभाष्ये । तत्र यदि गृहपतेरेव प्रवरः क्रियेत नेतरेषां कश्यपविश्वामित्रात्रिगोत्राणां यजमानानां [तदा] असम्बोधितत्वात् [ तेषामाहवनीया देवेभ्यो हव्यं न वहेयुः ।] तस्मात्तदर्थं काश्यपविश्वामित्रात्रेयेत्यादि प्रतिगोत्रं प्रवरावृत्तिर्युक्ता । किञ्च – गृहपतेराहवनीयोन्येषामनाहवनीय एव; यथा गृहपतेः पुत्रोन्येषामपुत्रः, सम्बन्धिवचनत्वात्पुत्रशब्दस्य । तथाऽऽहवनीयशब्दोपि सम्बन्धिवचन एव । अत एवाहवनीये गतेऽन्यस्याहवनीये नान्यो होमं करोति । अत एव चाहवनीयस्य प्रतिनिधिर्निषिद्धः षष्ठे प्रतिनिधिप्रकरणे देवतानिशब्द क्रियाणामन्यार्थसंयोगात् ' इत्यत्र । तस्मात्साधूक्तं नानागोत्राणां प्रतिगोत्रं प्रवरा आवर्तेरन्निति । स्थितेऽधिकरणे सन्देहःकिं नानागोत्राणामेव प्रवरा आवर्तेरन उत समानगोत्राणामपीति ? । तत्रागृह्यमाणविशेषत्वात्समानगोत्राणां प्रवरास्तन्त्रेणैवेत्येके मन्यन्ते ।
'न
*मीमां. ६-३-१८.

Page #65

भृगुकाण्डम्. अपरे पुनरावृत्तिं मन्यन्ते, नानागोत्रव्यवायात् यजमानधर्माणां बद्धक्रमत्वात्सकृत् प्रयोगे . सति क्रमकृतं वैगुण्यं प्रसज्यत इति । - तथा चापस्तम्बः 'नानागोत्रव्यवायादेव समानगोत्राणामार्षेयवरणमावर्तेतेत्येके मन्यन्ते' इति ॥ ३ ॥
___ इत्याश्वलायनोक्तप्रवराध्यायगोत्रसूत्रकाण्डानामाद्यं परिभाषासूत्रकाण्डं व्याख्यातमिति ॥
उक्तानि सूत्रकाण्डानि सम्यग्ज्ञातवतां सताम् । गोत्रप्रवरकाण्डेषु वक्ष्यमाणेष्वधिक्रिया ॥ इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमञ्जयां परिभाषासूत्रकाण्डानि व्याख्यातानि समाप्तानि.
अतः परं भृगूणां गोत्रप्रवरकाण्डानि क्रमेण वक्ष्यन्ते ॥ अत्र श्लोकःबोधायनादिमुनिपुङ्गवपादपद्मप्राणामशीलशिरसा पुरुषोत्तमेन । प्रारभ्यते प्रवरगोत्रविवाहतत्त्वप्राकाशनाय विदुषां भृगुगोत्रकाण्डम् । इति ॥ तत्र प्रथमं तावद्बोधायनीयं भृगुगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामः--
भृगूणामादितो व्याख्यास्यामो वात्स्या मार्कण्डेया माण्डूकेया माण्डव्याः कांसय आलेखना दार्भायणाइशार्कराक्षा देवतायनाश्शौनकायना माधूकेयाः पार्षिकास्साम्प्रभायनाः पैलाः पैङ्गलायना दाभ्रेषकयो वाह्यकयो वैश्वानरयो वैहीनरयो

Page #66

प्रवरमजरी. विरोहिता बाह्या गौब्जायनाः टैकयः कासकृत्स्ना वाद्भूतका ऋतभागा ऐतिशायना जानायनाः पाणिनिर्वाल्मीकिस्थौलपिण्डयस्सैषातवा जीहीतयस्सावर्णिकायना वालायनास्सौकृतयो मण्डवस्तौविष्टयो हस्ताग्मयस्सौद्धकयो वैकग्रॅ द्रोणजिह्वय अरसयः काम्बरोदरयः काम्बोरकद्वैहलिविरूपाक्षा वृकाश्वा उच्चैर्मन्यवो द्वैमत्या अर्यायणा मार्कायणाः काह्वायना वायवा वयनीनशाङ्करवाः खण्डवश्चान्द्रमसो गाङ्गेन्या नोपेया याज्ञीया जावालिर्बाहुमित्रायणा आपिशलयो वैष्टपुरेया लोहितायना उष्ट्राक्षामालायनारशारद्वन्तायना राजतवाहा वासा वात्स्यायना इत्येते वत्साः। तेषां पञ्चायः प्रवरो भवति । भार्गवच्यावनाप्नवानौर्वजामदग्न्येति होता। जमदग्निवदूर्ववदनवानवच्यवनवद्भगुवदित्यध्वर्युः॥ ___*शं-मार्कण्डया माढका माण्डव्या...शार्कराक्ष्या दैवन्त्यायनास्सौनकायना माण्डुकेया वार्षिकास्सान्तथायनाः 'पैलाः पलायना दधेषकयो वैश्वानरयो वैहीतकयो विरोहिता गौश्रायणा यष्टषकयो काशकृत्स्ना बाद्भुतका ऋतभागा एतिशायनीया आनायनीयः...स्थैलपिण्डयश्शैखवादाजिहीतयस्सावार्णवाकायना बानायनास्सौकृतयो मण्डविशौ विष्टयो हस्त्यघ्नयश्शौद्यकयो 'वैकर्णा द्रौपजिह्वय औरशयः काम्बोदरयः काठोरकृत् ...दैवमत्या आर्कायणाः काढायना वायवापनयश्शाङ्गरवश्चान्द्रमसो गाङ्गेया अनूपया याज्ञिकाः पारिमाण्डलिबाहुमित्रायणा आपिशलेयो वेष्टपुलेयो रोहितायनाश्शारद्वतायना राजितवाहा वाना
वात्याः.

Page #67

भृगुकाण्डम्.
इति महाप्रवरे तृतीयोध्यायः.
३१
विदारौला अवटाशैलाः प्राचीनयोग्या अभवदाताः काण्डरथयो वैतभृतयः पुलस्तय आर्कायणास्ताम्रायणाः क्रौञ्चायना लामला इत्येते विदाः । तेषां पञ्चार्षेयः प्रवरो भवति । भार्गवच्यावनाप्तवानौर्व वैदेति हौता । विदवदूर्ववदप्तवानवच्चयवनवद्भृगुवदित्यध्वर्युः ॥
1
इति महाप्रवरे चतुर्थोध्यायः.
आष्टिषेणा नैरथयो याम्यायनयः काणायना गौराम्बी राभिरित्येते आष्टिषेणास्तेषां पञ्चार्षेयः प्रवरो भवति । भार्गवच्यावनानवानाष्र्ष्टिषेणानूपेति होता । अनूपवदृष्टिषेणवदप्तवानवच्च्यवनवद्भृगुवदित्यध्वर्युः । वत्सा विदा आर्ष्टिषेणा इत्येतेषामविवाहः । एते पञ्चावत्तिनः ॥
इति महाप्रवरे पञ्चमोध्यायः.
यस्का मौनो मूको वाधुलो वर्षपुष्यो मातलयो राजिततायिनो दुर्दिनो भास्करो दैवतायनो वाक
*शृं-...अभयदाताः काटेरवयो... आर्कायणा मार्काीयणा नाष्ट्रायणाः क्रौझ्चा यना भुजङ्गायना जामाला:.
†शृं-...नैरधयो ग्राम्यायणाः पोटकलाय नास्सिद्धास्सुमनायना गौराभिराम्भ

Page #68

प्रवरमभरी.
लयो माध्यमेया वासयः कौशाम्बेयाः कौटिल्यास्सत्यकयश्चित्रसेना भागुरिनूप इत्येते यस्कास्तेषां घ्यायः प्रवरो भवति । भार्गववीतहव्यसावेदसेति होता। सवेदोवद्वीतहव्यवद्धृगुवदित्यध्वर्युः॥
___इति महाप्रवरे षष्ठोध्यायः. मित्रयुवो रौष्ट्यायनस्तापिण्डिनः पुराभिनाया माल्या यावाल्या महावाल्यास्ताायणा उक्षायणा ओजायना माजाधयः कैतवायना। इत्येते मित्रयुवः । तेषां व्यायः प्रवरो भवति । भार्गववाध्यश्वदैवोदासेति होता । दिवोदासवद्वध्यश्ववद्भूगुवदित्यध्वर्युः ॥
इति महाप्रवरे सप्तमोध्यायः. वैन्याः पार्था बाष्कलास्तेषां त्र्यायः प्रवरो भवति । भार्गववैन्यपार्थेति होता। पृथुवढेनवद्भगुवदित्यध्वर्युः ॥
*शृं-...मौको...वर्षपुष्ठो वालेयो राहिततायना उदानो वास्करो रैवन्त्यायनो बालकयो व्याध्यमेया वादायः कौशाम्बयास्सत्यकचित्रसेना भागन्तकया बार्काश्वकय औक्वा और्गचितयो भागुरिरिद्धयः.
+शू-मित्रयूनां रौक्म्यायनानां सायण्डीनां सुरातिनेया वाल्या वाल्यायमाल्यायमहावाल्यायास्ताायणा उरक्षायणा वाचायना मान्दशयः कैतवायन:.

Page #69

भृगुकाण्डम् इति महाप्रवरे अष्टमोध्यायः. शुनकाः गार्ल्समदा यज्ञपयः सौगन्धयः खार्दमायना गार्भायनाः मत्स्यगन्धाः श्रोत्रियास्तैत्तिरीया इत्येते शुनकास्तेषामेकार्षेयः प्रवरो भवति । शौनकेति होता शुनकवदित्यध्वर्युः । गार्ल्समदेति होता गृत्समदवदित्यध्वर्युरिति वा॥
इति महाप्रबरे नवमोध्यायः. इति बोधायनीये महाप्रवरे भृगूणां गोत्रकाण्डमुदाहृतम् ॥
अथापस्तम्बाद्युक्तं भृगूणां गोत्रप्रवरकाण्डमुदाहरिष्यामः
भृगूणामेवाग्रे व्याख्यास्यामो जामदग्न्या वत्सास्तेषां पञ्चायः प्रवरो भवति । भार्गवच्यावनाप्नवानौर्वजामदग्न्येति । जमदग्निवदूर्ववदप्नवानवच्च्यवनवगृगुवदिति । व्यायमुहैके भार्गवौर्वजामदग्न्येति जमदग्निवदूर्ववद्भृगुवदिति । एष एवाविकृतः सावणिजीवन्तिजामाल्यैतिशायनवैरोहित्यावटमण्डुप्राचीनयोग्यानाम् । अथाष्टिषेणानां पञ्चायः भार्गवच्यावनाप्नवानाष्टिषणानपेति । अनूपवदृष्टिषेणवदप्नवानवच्यवनवगृगुवदिति । त्र्या
*शू-शुनका...यपयस्सोमयः . खार्दमायना गाङ्गायना मत्स्यगन्धाश्चैक्षाः
श्रोत्रियास्तित्तिरयः पत्युला.

Page #70

प्रवरमअरी. यमुहैके भार्गवाष्टिषेणानूपेति अनूपवदृष्टिषेणवगुवदिप्ति ॥
इत्यापस्तम्बाद्युक्तप्रवराध्याये प्रथमः खण्डः.
अथ वीतहव्या यास्कवाधूलमौनमौकास्तेषां त्र्यायो भार्गववैतहव्यसावेदसेति सवेदोवद्वीतहव्यवद्भूगुवदिति । अथ गार्समदाश्शुनकास्तेषामेकायो गात्समदेति होता गृर्त्समदवदित्यध्वर्युः । अथ वाध्रयश्वा मित्रयुवास्तेषामेकार्षेयो वाध्रयश्वेति होता वध्रयश्ववदित्यध्वर्युः । अथवैन्याः पार्थास्तेषां त्र्यायो भार्गववैन्यपार्थेति पथवढेनवद्भगुवदिति ॥
इत्यापस्तम्बाद्युक्तं भृगूणां गोत्रप्रवरकाण्डमुदाहृतम् ॥
अथेदानी लोगाक्षिकात्यायनप्रणीतं भृगूणां गोत्रप्रवरकाण्डमुदाहरिष्यामः___ भृगूणामादितो व्याख्यास्यामो भृगवो जमदनयो वत्सा दार्भिर्नालायना वागायनानुसातकिजैद्यतिपलशौनकार्यानजीवन्तिकाम्बलोद रिवैहान रिवैरोहित्यरेखायनिपार्वतिवैश्वा नरिवैरूपाक्षिपाणिलिवृकाश्व कानामुच्चयमानसात्यक णिवैष्टपुरेयिवालाकितौलकेशीनामृतभागातभागमार्कण्डेय मण्डमा

Page #71

भृगुकाण्डस्.
३५
ण्डव्यमाण्डूकेयाजिहातिथीनां स्थौमागौरिस्थौलसौख बर्हिशर्कराक्षिदेवमतीनां आर्कायणाह्वायनगावैशम्पायनसार्भरवगौ
गोह्यानगोष्ठयायन लवचाणूकेयरैकणिसाङ्क त्यैतिशायनानां याज्ञेयनाष्ट्रेयभ्रास्त्रेयला क्षेय लाकुञ्चिलालाटिपारिमाण्डलीनां मालायनातिगौविसौष्मिकीनां पैङ्गलायनसात्यकायनको वहह स्ति चान्द्र मसानु लौ मिकौटचक्षुक्रौञ्श्चाक्षिकानां ससारध्वजिवाद्यापलेपयनैवार्षसाकक
ल्पोष्ट्राक्षिपाकानुमतिजैकजिह्निवै ह्याप्मन्याष्मक्रमणिनिराणिवासिमादानस्योषस्य न्द निकटेर णिलवेरणिसौगौलिकासकृत्स्नमाध्योदा इत्येतेषामवि
*
वाहः,
तेषां पञ्चार्षेयः प्रवरो भवति । भार्गवच्यावनाप्तवानौर्वजामदग्न्येति । भृगुवच्च्यवनवदनवा - नवदूर्ववज्जमदग्निवदिति ॥
इति प्रथमो गणः.
*शृं-... .. वात्सा... वादायना... कम्बलोदरिवैहायन... रेशायनि शार्याति वैश्वानरि... पार्णिलि... माण्डूकेयाजिपीतातिथेयानां स्थौमौगोतिस्थौलपिण्डि शैखाबर्हिशार्कराक्षि... आर्कायण काहायन...वैशम्पायन... शार्ङ्गर... वाणुकय नैकर्णि ... मालायन आविगोवि सौमिकीनां पङ्गलायन सात्यकायन कौचहस्ति... कौटिशक्ति क्रौञ्चाक्षि कांससारभ्वजिवाटितालेपय ने कर्षिशाकत्याष्ट्राक्षिपानुमतिजैकजिं - द्विजैह्मपाष्पक्षेमनिरार्णावासिमदनस्यापस्युन्दतिकण्ठेरणि सौगुलिकाशकृत्स्नमध्योदाः,

Page #72

३६
प्रवरमञ्जरी.
अथ जमदग्नयो विदाः प्राचीनयोग्याः पौलस्त्या वेदभृतः क्रौञ्चायना अभयजातास्त्रैकायना अवटा भ्राज इत्येतेषामविवाहस्तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । भार्गवौर्वजामदग्न्येति । भृगुवदूर्ववज्जमदग्निवदिति ॥
इति द्वितीयो गणः
वात्स्यानां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । भार्गवच्यावनाप्नवानेति । भृगुवच्च्यवनवदप्तवानवदिति ॥ इति तृतीयो गणः ... भृगवेदियामार्गपथाग्राम्यायनिरध्वनैकसिराप
1
स्तम्बिर्भ्रालिः कार्दमायनाष्टिषेण गर्दभयनूपा + इत्येतेषामविवाहस्तेषां पञ्चार्षेयः प्रवरो भवति । भार्गवच्यावनाप्तवानार्ष्टिषेणानूपेति । भृगुवच्च्यवनवदप्रवानवदृष्टिषेणवदनूपवदिति ॥
इति चतुर्थी गणः. आश्वलायनाः साकिताक्षामेक्रयाः अथ साञ्च - र्यो द्रोणायनाः अपिशला आठिकायना हासाजे
*...
. क्रौञ्चायना अभजातास्कायना अवटा भ्राजत्याः.
भृगवेदायार्मार्गपथा ग्राम्यायणिरध्वने सिर पस्तम्बिर्धाल्पि: काम: कार्दमाग्रनार्ष्टिषेणिर्गर्दभिरानूपाः,

Page #73

भृगुकाण्डम्.
३७
ह्वा* इत्येतेषामविवाह:, तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । भार्गववाश्रयश्वदैवोदासेति । भृगुवद्वत्र्यश्ववद्दिवोदासवदिति ॥
इति पञ्चमो गणः.
वीतहव्यायस्कवधूलामाघूनमौद्गलान्त्यायनार्थलेखाः भागलेयभागविज्ञेय कौशाम्बेयवृकाश्वविमदोकिवारेय गौरि क्षितदैर्घ्य चितपञ्चालवपौस्मावरारमोदायना + इत्येतेषामविवाहः । तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । भार्गववैतहव्यसावेदसेति । भृगुवद्वीतहव्यवत्सवेदसवदिति ॥
इति षष्ठो गणः.
याजपयाः सौकराः मांसगन्धाः कर्दमायनावौक्षाश्श्रोत्रियाः प्रत्यूषागृत्समदा । इत्येतेषामविवाहः । तेषामेकार्षेयः प्रवरो भवति । गार्त्समदेति । गृत्समदवदिति । यार्षेयो वा । भार्गवगार्त्समदेति । भृगुवनृत्समदवदिति ॥
इति सप्तमो गणः ॥
*कालायनास्साकिताक्षा मैत्रेया यज्ञशान्तयो द्रोणायना राम्रायणा आपिशला आठिकायना दासजिह्वा:.
+शुं-...यास्कवाधूलमौनमौकयावन्त्य। यूनार्धले भिभागलेय कौशाम्बेय वृका - श्वमिक दोकियारेयगरिहित दैर्ध्यचितपञ्चालव पौष्णावतारमोदयना.
सृ-...गृत्समदाश्शुनका,

Page #74

प्रवरमञ्जरी.
इह कात्यायनपाठानुसारेणाध्वर्युप्रवरक्रम उदाहृतः । लौगाक्षिपाठे तु बोधायनाद्युक्ताध्वर्युप्रवरक्रमा अविशिष्ठा द्रष्टव्याः ।
इति कात्यायनलौगाक्षिप्रणीतं भृगूणां गोत्रकाण्डमुदाहृतम् ॥
अथाश्वलायनोक्तं भृगूणां गोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामः -
जामदग्न्या वत्सास्तेषां पञ्चार्षेयो भार्गवच्यावनाप्तवानौर्वजामदग्न्येति । अथ हाजामदग्न्यानां भार्गवच्यावनाप्तवानेति । आष्टिषेणानां भार्गवच्याव
I
नाप्तवानाष्टिषेणानूपेति । विदानां भार्गवच्यावनाप्नवानौर्ववैदति । यास्कवाधूलमौन मौकशार्कराक्षिसा - ष्टिसावर्णिशालङ्कायनजैमिनि जीवन्त्यायनानां भार्गववैतहव्यसावेदसेति । श्यैतानां भार्गववैन्यपार्थेति । मित्रयुवां वात्र्यश्वेति । त्रिप्रवरं वा भार्गवदैवोदासवाप्रयश्वेति । शुनकानां गृत्समदेति । त्रिप्रवरं वा भार्गवश्चौनहोत्रगर्त्समदेति ॥
इत्याश्वलायनोक्तं भृगूणां गोत्रकाण्डमुदाहृतम् ॥
अथ मत्स्यपुराणोक्तं गोत्रप्रवराध्यायमुदाहरिष्यामःपोलोम्यजनयद्विप्रं देवानां तु कनियसम् । च्यवनं च महाभाग मनवानं तथाप्यसौ ॥
-

Page #75

भृगुकाण्डम सर्वस्थिरचरव्यक्तिसृष्टिस्थित्यन्तकर्मणे । हृद्यन्तश्शुद्धविज्ञानज्योतिषे ब्रह्मणे नमः ॥ प्रोक्तैषा कल्पसूत्रोक्तगोत्रप्रवरमञ्जरी । वक्ष्ये मत्स्यपुराणोक्तां गोत्रप्रवरमञ्जरीम् ॥ मनसा वचसा शिरसा सहसा स्थिरकंप्रगुरुं प्रणिपत्य हरिं ॥ गुरुणा हरिणा मनवे मुनये गदितान्प्रवरान्प्रवदाम्यधुना ॥ सूत उवाचइत्याकर्ण्य स राजेन्द्र ओङ्कारस्याभिवर्णनम् । ततः पप्रच्छ देवेशं मत्स्यरूपं जलार्णवे ॥ मनुरुवाचऋषीणां नामगोत्राणि वंशावतरणं तथा । प्रवराणां तथा साम्यमसाम्यं विस्तराद्वद ॥ महादेवेन ऋषयश्शप्तास्स्वायम्भुवेऽन्तरे । तेषां वैवस्वते प्राप्ते सम्भवं मम कीर्तय ॥ दाक्षायणीनां च तथा प्रजाः कीर्तय मे प्रभो। ऋषीणां च तथा वंशं भृगुवंशविवर्धनम् ॥ मत्स्य उवाचमन्वन्तरेऽस्मिन्संप्राप्ते पूर्व वैवस्वते तथा ।
*-वंशानुचरितं.

Page #76

४०
प्रवरमञ्जरी,
अश्वमेधे सुवितते ब्रह्मणः परमेष्ठिनः। महादेवस्य शापेन त्यक्ता देहान्त्स्वयं ततः॥ ऋषयस्ते समुद्भूता हुते शुक्रे यथेच्छया। देवानां मातरो दृष्ट्वा देवपत्न्यस्तथैव च ॥ स्कन्नं शुक्रं महाराज ब्रह्मणः परमेष्ठिनः । तजुहाव। ततो ब्रह्मा ततो जातो हुताशनः ॥ ततो जातो महातेजा भूगुश्च तपसां निधिः । अङ्गारेष्वङ्गिरा जातो ह्यर्चिभ्योत्रिस्तथैव च ॥ मरीचिभ्यो मरीचिस्तु ततो जातो महातपाः। केशैस्तु कपिशैर्जातः पुलस्त्यस्तु महातपाः॥ केशैः प्रलम्बैः पुलहस्ततो जातो महाशयाः। वसुमध्यात्समुत्पन्नो वसिष्ठश्च तपोधनः॥ भृगुः पुलोम्नश्च सुतां दिव्यां भार्यामविन्दत । यस्यामस्मात्सुता जाता देवा द्वादश याज्ञिकाः॥ भुवनो भौवनश्चैव सुजन्यस्लुजनस्तथा । शुचिः क्रतुश्च मूर्धा च याज्यश्च वसुदश्च ह ॥ प्रभवश्वाव्ययश्चैव दक्षो द्वादशमस्तथा । इत्येते भृगवो नाम देवास्तु द्वादशात्मकाः ॥ *महान् समं.
-तजहार.

Page #77

भृगुकाण्डम्
पौलोम्यजनयद्विप्रं देवानां तु कनीयसम् । च्यवनं च महाभागमप्रवानं तथाऽप्यसौ ॥ अनवानात्मजश्व जमदग्निस्तदात्मजः । और्वो गोत्रकरस्तेषां भार्गवाणां महात्मनाम् ॥ तोत्रप्रवरान्वक्ष्ये भृगोर्दीप्तौजसस्त्वहम् । भृगुश्च च्यवनश्चैव अप्नवानस्तथैव च ॥ और्वश्व जमदग्निश्च वत्सो दर्भिर्नडायनः ।
'वैरायनो वीतहव्यः' 'पैलश्चैवानुसारकिः ॥ शौनकायनिजीवन्ति काम्बोदाः पार्ष तिस्तथा ।
1
2
'वैन्यश्च. 'विष्णुपौलोकिवान्ताकि. शिखापत्तिः.
वैहीनारविरूपाक्षो रौहीत्यायनिरेव च ॥ वैश्वानरिः कपानी लुर्वासावर्णिर्विकश्चरुः । विष्णुः पैलोपि वालाकि 'नैौलिको नान्तभागिनः ॥
3
सृतो भागथ' मार्कण्डुर्जहिनो' वीतिनस्तथा । मण्डुमाण्डव्यमाण्डूकस्फेनपानि भस्तथा ॥ स्थौलपिण्डिश्शिषापत्ति शर्कराक्षिस्तथैवच । जलुपिध्वजकृत्सन्यौ तथाऽन्यः पौगलायनिः॥
2 जीवाप्ति.
सुताभोगोथ. ' रहितो.
: कृच्छः.
'जाला धस्सैध्वजिः
कार्पि. 7 पेगभिन.
10 पैङ्गलायन :.
6

Page #78

प्रवरमञ्जरी.
मार्कायणो 'दिवपतिर्माण्डूम वृषभिस्स च । लवस्साङत्यशालाकिस्तथा चैवानुशातकिः ॥ कोपियज्ञो मित्रयज्ञस्तथा वा मित्रलायनः। मार्गायनो ह्वायनश्च ऋषिर्गोत्सायन स्तथा ॥ गोष्ठयायनो 'हायनिश्च वैशम्पायनगालवौ। वैकणिनि शारिवो यज्ञेयिष्ट्रिकायनिः ॥ लालविर्लाभतिश्चैव लल्यानः परिमण्डलः। शाल्यायनिर्मलायनिः कौटिलिःकोचहस्तिकः॥ सौक्तिस्सकोटर"श्चैव साक्षी सान्द्रमणिस्तथा । नैकजिलो जिह्मशून्यः केसलेढिहिकश्चरिः॥ सौरतिस्स"नैमिश्यो लोष्टाक्षिश्च भवरणिः । वागायनिस्स्वानुमतिःपौर्णसौगन्धिकासिकृत् ॥ सामान्यत स्तथैवैषां पश्चार्षः प्रवरो मतः । भृगुश्च व्यवनश्चैव अप्नवानस्तथैव च ॥ और्वश्च जमदग्निश्च पञ्चैते प्रवरा मताः । अतः परं प्रवक्ष्यामि शृणु त्वन्यान भृगूढहान्॥
'माण्डूक. 5गार्गायनो.
गौत्सायन::
मालयानिः कौठिनिः, कमलिर्वीतकश्चिरः । सारध्वनिः, 13 सम्बुद्धयन्तः,
कापिय.
मार्कायणो. *चैवानिलायन:. गोष्ठायनो. 10शौक्तिस्संकोरवः, 12कासकृत्.
वैकर्णयः.
18...

Page #79

भृगुकाण्डम्.
जमदग्निर्विदश्चैव पौलस्त्यो वैजभृत्तथा । ऋषिश्च भवजातश्व कार्यनिश्शाकटायनः ॥ और्वेया मारुताचैव सर्वेषां प्रवराश्शुभाः । भृगुश्च च्यवनश्चैव अप्प्रवानस्तथैव च ॥ परस्परमवैवाह्मा ऋषयः परिकीर्तिताः । भृग्वन्दीयो मार्गपथो ग्राम्यायनिकटायनी ॥ आपस्तम्बस्तथा भल्विनैकसिः कसिरेव च' । आष्टिषेणो गार्दिभिश्व कार्दमायनिरेव च ॥ आश्वाभिरधितायिश्च पञ्चार्षेयाः प्रकीर्तिताः । भृगुश्च च्यवनश्चैव अप्प्रवानस्तथैव च ॥ आष्टिषेणस्तथाऽनूपिः प्रवराः पञ्च कीर्तिताः । परस्परमवैवाह्मा ऋषयः परिकीर्तिताः ॥ यस्को वचो वीतहव्यो माधवश्चण्डमो दमः । जीवन्त्यायनि मौलिश्च पिलिश्चैव खलिस्तथा ॥ भार्गेलिर्भार्गवविश्व 'कौशाम्बेयिश्व काश्यपिः । बालेयिस्समदागेयिस्सौज्वरिश्व तथैव च ॥ गार्गीयस्त्वथ जावालिस्तथा पौष्ण्यायनो ह्यृषिः । ग्रामदश्च तथैतेषामार्षेयाः प्रवरा मताः ॥
5
3
भृग्वेदायो... वठायनी.
2 कञ्चिरेव च . 4 मौनिश्च लिपिश्चैव... भानुवीर्यश्च,
४३
आश्वाभिराततायिश्च. 'दामेयिस्सौरिज्वरिरथैव च

Page #80

प्रवरमञ्जरी. भृगुश्च वीतहव्यश्च तथा रैवसवैवसौ। परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः ॥ शालायनिश्शाकटाक्षो मैत्रेयः खाण्डवस्तथा । द्रौणायनो रौक्मायनः पिशली चापि कायनिः॥ हंसजिह्वस्तथैतेषामार्षेयाः प्रवरा मताः। भृगुश्चैवाथ वध्रयश्वो दिवोदासस्तथैव च ॥ परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः । एकायनो यज्ञपतिर्मत्स्यगन्धिस्तथैव च ॥ प्रत्यूहश्च तथा श्रोण्यश्चक्षुर्वा कार्द'मायनिः। तथा गृत्समदो राजन् सनयश्च महर्षिकः ॥ प्रवरास्तु तथोक्तानामार्षेयाः परिकीर्तिताः । भृगुर्गृत्समदश्चैव आर्षावेतौ प्रकीर्तितौ ॥ परस्परमवैवाद्या इत्येते परिकीर्तिताः । एते तवोक्ता भृगुवंशजाता __ महानुभावा नृप गोत्रकाराः। येषां तु नाम्नां परिकीर्तनेन
पापं समग्रं पुरुषो जहाति ॥ इति श्रीमत्स्यपुराणे भृगुगोत्रप्रवराध्यायस्समाप्तः. प्रभूतश्च तथा श्रोणाश्चक्षिर्दाकर्णि.
शुनकश्च महर्षयः,

Page #81

भृगुकाण्डम्
अथेदानीमेतानि काण्डानि व्याख्यास्यामः ॥ इहोदाहृतेषु गोत्रगणेष्वप्येकेन सूत्रकारेणान्यैरनुक्तमधिकं यत्किञ्चित् गोत्रं वा गोत्रगणो वा गणान्तर्भूतानि वा गोत्रान्तराणि गोत्रसङ्ख्या वा प्रवरः ऋषिक्रमविशेषो वा* प्रवरविकल्पो वा तत्कृतौ विवाहाविवाही विशेषान्तरं वा तत्सर्वं सर्वैस्सूत्रकारैरुक्तमेवेति मन्तव्यं, प्रामाण्याविशेषादेकत्रोक्त्यैवार्थसिद्धेरविरोधाच्च ; स्मृतिशास्त्रेषु प्रायश्चित्ताशौचदायविभागव्यवहारकाण्डेषु यद्वत् । तथा—गोत्रगणेषु परिगणितानां ऋषीणां नामधेयानि मात्रासङ्ख्याक्रमेयत्तासन्देहात्सन्दिह्यमानरूपाणि निगमनिरुक्तव्याकरणमन्त्रार्थवादेतिहासपुराणलोकतर्केभ्यः सम्यगवधार्य तत्वतो यथाप्रज्ञं विभजनीयानि । तथायत्रयत्रैव नामधेयमेकस्मिन्नेव गणे गणान्तरे वा द्विरुत्वस्त्रिकत्वो वा पठितम्, तत्रतत्र नाभधेयैकत्वेपि तहाच्यस्य ऋषिभेदोध्यवसातव्यः, अभेदे सत्यभ्यासानर्थक्यात् एकस्मिन्नेव गणे गणान्तरे च प्रवरभेदात् । न येकस्यैव प्रवरभेदो युक्तो विना वचनेन । ढश्यते च लोके बहूनां पुरुषाणां एकमेव नामधेयं देवदत्तादिवत् । तथा यत्रयत्रैकर्षिनामधेयमेकस्मिन्नेव गणे अक्षरसङ्ख्यामात्राक्रमाणामेकतमेनैकेन द्वाभ्यां वा विकृतं तेन सूत्रकारेण पठ्यते तत्रतत्र नामैकदेशविकारेऽपि नामैकत्वान्नामवाच्यस्य चैकत्वं द्रष्टव्यं, 'एकदेशविकृतमनन्यवद्भवति' इति न्यायात् । एकत्र एकप्रवरसत्वादन्यत्र तस्याध्याहारविपरिणामव्यत्यासव्यवहितकल्पनाभिः करणैस्सिर्वाणि गोत्रकाण्डानि उक्तानि वक्ष्यमाणानि च समान्ये वेति कृत्वा व्याख्यास्यामः-भृगूणामादितो व्याख्यास्याम इति ॥ भृगोः प्राधान्यात् । प्राधान्यं च 'महर्षीणां भृगुरहम् । इति स्मृतेः, मोक्षधर्मेषु च भृगोर्वासुदेवांशतास्मरणात् । आ
*प्रवर ऋषिविशेषो वा. कल्पनाभिन्नैः, भगवद्ग, १०-२५,

Page #82

प्रवरमअरी.
दितो ये भृगवस्तान्वक्ष्यामः, न द्वचामुष्यायणत्वेन पश्चात् भृगुत्वमापन्नानिति दर्शयितुं वा; द्वयामुष्यायणानामुत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वात् । इह गणाः प्रवराश्च निगदव्याख्याता इति न व्याख्येयाः । जामदग्नयवत्सा इत्यत्र वत्सानां जमदग्निविशेषणं पञ्चावत्तप्रापणार्थ, 'जमदग्नीनां पञ्चावत्तम्' इत्यापस्तम्बवचनात् । 'वत्सा विदा आष्टिषेणा इत्येतेषामविवाहः । एते पञ्चावत्तिनः' इत्यत्र पञ्चावत्तविधिपरे सूत्रे पूर्वोक्तोऽविवाहश्चोन्नेय इति दर्शयति । इह वत्सादीनां त्रयाणां गणानां परस्परमविश्वाहः, पञ्चायत्वात्व्यायसन्निपाताच्च । ये च तत्र वैकल्पिकाः वत्साष्टिषेणाः व्यायप्रवरास्तेषां परस्परमविवाहः, व्यार्षयत्वाद्यायसन्निपाताच्च । तदुक्तमयस्तात् 'न्यायसन्निपाते अविवाहः पञ्चायाणां द्वयोर्षयसन्निपाते अविवाहस्त्यापैयाणाम्' इति । अत्र श्लोकः--
वत्साटिषेणविदगोत्रभाजां पञ्चायप्रवरत्रये स्वे । भृग्वप्नवानच्यवनास्समाना यतस्ततो नास्ति मिथो विवाहः ॥
परेषां यस्कादीनां गणानां स्वस्वं गणं समानप्रवरत्वाद्विहाय परस्परं पूर्वोक्तैर्वक्ष्यमाणैश्च सह विवाहोस्ति, सगोत्रत्वसमानप्रवरत्वयोरभावात् । इति भृगूणां विवाहाविवाही व्याख्यातौ ।। __ अत्र सूत्रकारैश्चत्वारः प्रवराश्शुनकानामुक्ताः । एकस्तावच्छुनकेत्येकार्षेयः । गार्ल्समदेत्येकार्षेयोपरः । भार्गवगार्ल्समदेति व्यारेयोन्यः । भार्गवशौनकहोत्रगार्समदेति व्यायश्चतुर्थः । कथमेते प्रवरविकल्पा इति विचारयन्ति बहुविदः । तत्र व्रीहियवयोरिव विकल्पमेके मन्यन्ते । वंशव्यवस्थया व्यवस्थितविक-, ल्पमपरे । कथं पुनरत्र वंशव्यवस्था ? । अत्राहु:-चतुर्विधाः
*पूर्वोक्तानामवि.

Page #83

४७
भृगुकाण्डम्. शुनकाः परस्परं भिन्नास्सन्ति । शुनकादेव जाताः केचित् । गृत्समदादेव जाताः केचित् । केचिद्भूगोरपत्यं शुनकहोत्रः तदपत्यं गृत्समदः तस्मादेव जाता इति । तत्र शुनकनामधेयमात्र. मेकं, वंशास्तु भिन्नाः । तेषां चतुर्विधानां शुनकानामिमे प्रवरा इति ॥ ___ नन्वेवं कस्मान्न कल्प्यते-भृगोरपत्यं शुनकः, तदपत्यं शुनकहोत्रः, तदपत्यं गृत्समदः, तदपत्यं शुनक इत्येक एव वंश इति । नैवं युक्तम् । कुतः? सत्याषाढचवनविरोधात् । तथाहि सत्याषाढो वदति-'त्रीननन्तरानितउर्ध्वान्मन्त्रकृतोध्वर्युतणीते अमुतोचिो होता' इति । अत्रानन्तरानित्यस्यायमों व्याख्यातो भाष्यकारण मातृदत्तन-'मन्त्रदृम्भिरन्यैरव्यवहितान्' इति । तत्रैकवंशत्वे सति मन्त्रहभिरेव व्यवधानं कल्पितं स्यात् । तस्मादुक्तो व्यवस्थितविकल्पः । एवं वक्ष्यमाणानामपि गर्गहरितकण्वरथीतरशण्डिलादीनां वंशभेदकल्पनया प्रवरविकल्पा व्याख्येयाः ॥ व्याख्याता भृगव इत्युक्तानुभाषणस्य च प्रयोजनं अविद्यमानभृगुशब्दानामपि शुनकमित्रयुवां भृगुत्वं यथा स्यादिति । तेन च प्रयोजनं 'भृगूणां त्वेति यथाधानं' 'भार्गवो होता भवति' इत्यादावुपप्रवेशसिद्धिरिति ॥
नन्विह किमर्थं कात्यायनलोगाक्षी तत्रतत्र प्रतिगणं इत्येतेषामविवाह इति न पुनरेकत्रैवाहतुः । असमानप्रवरैर्विवाह इति गौतमवदेकत्रैव युक्तं वक्तुम्, ग्रन्थलाघवात् । अत्र प्रवराध्यायसम्प्रदायविदः परिहारमाहुः-~मत्स्यपुराणे मत्स्यरूपं भगवन्तं विष्णुं तत्रतत्र गणानुक्त्वा प्रतिगणमेतेषामविवाह इति वदन्तं श्रुत्वा तत्सम्प्रदायात्कात्यायनलोगाक्षी तथैवाहतुरिति । अन्ये वदन्तिबोधायनादिभिरन्यैः सूत्रकारैस्समानगोत्राणामविवाह उक्तो

Page #84

प्रवरमञ्जरी,
न समानप्रवराणामिति तद्दृढीकरणार्थं तत्रतत्राहतुरिति । अपरे वदन्ति — बहुकृत्वोपि तथा वेदितव्यमिति । तथाऽन्ये वदन्ति — सूत्रका - रयोः शैली सेति । अवश्यमेव हि कस्य चित् काचिच्छेली भवति । यथा बोधायनः प्रथमकाण्ड एवं ' इत उर्ध्वानध्वर्युर्वृणीते अमुतो र्वाचो होतेत्येष एवोभयोस्सर्वत्रोद्देशः ' इत्युक्त्वाऽपि तत्रतत्र प्रतिगणं ' होताऽध्वर्युः' इति वदति ग्रन्थगौरवभयं त्यक्त्वा । तथा चापस्तम्बादयोप्ये कार्षेयवसिष्ठशुनकादीनां प्रवरेष्वेव होताऽध्वर्युरिति वदन्ति । तथाऽऽश्वलायनः प्रवरमात्रमेव सर्वत्र वदति नान्यत् किञ्चित् । तथा कात्यायन लोगाक्षी चेति । अपरे वदन्ति यथा भिन्न गोत्रात्समानगोत्रास्सन्निकृष्टा इति कृत्वा तत्रतत्र विवाहे दोषा उक्ताः तथा सगोत्रादपि समानगोत्रः सन्निकृष्टतरः, एकर्घ्यपत्यत्वेन भ्रातृतुल्यत्वात् ; तत्रतत्र विवाहे ततोपि गुरुतरो दोष इति दर्शयितुं तत्रतत्राहतुरिति । अपरे पण्डित - म्मन्याः स्वमनीषया व्याचक्षते - एतेषामेवाविवाहोस्मिन् गणे नान्येषामिति मत्वा तत्रतत्राहतुरिति । एवं तर्हि सूत्रकारयोः श्रोत्रियत्वमापादितं स्यात् । कथम्? तथा सति गणान्तरोक्तानां समान गोत्राणामपि सतां तस्मिन्नेव गणे विवाहप्रतिषेधो न स्यात् । इष्यते च प्रतिषेधः । तस्माद्यथोक्त एवाभिप्राय इति ॥
४८
इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमञ्जर्यां भृगुगोत्रप्रवरकाण्डव्याख्यानं समाप्तम्.
अथ आङ्गिरसानां गोत्रप्रवरकाण्डं त्रिविधमुदाहरिष्यामः । तत्र श्लोकः
--
बोधायनादिमुनिपादगतप्रणाम प्रासादलब्धमतिना पुरुषोत्तमेन ।
* एवं वदद्भिः •

Page #85

गौतमकाण्डम्. व्यक्तीकृतप्रवरगोत्रविवाहतत्त्वं प्रस्तूयते त्रिविधमङ्गिरसां च काण्डम् ॥ अत्राह बोधायनःअङ्गिरसो व्याख्यास्यामः॥ आयास्या आणिचेयाः काचाक्षयो मूढरथास्सत्यकयः स्वैदाहाः कौमाश्वत्यास्तौडिर्दभिर्देवकिस्सात्यको बाद्यबौभ्यानैकऋषिस्तैषिकिः किलालयः कारुणिः कठोरिकासिकाक्षिवा * इत्येते आयास्यगौतमाः । तेषां व्यायः प्रवरो भवति । आङ्गिरसायास्यगौतमेति होता । गौतमवदयास्यवदङ्गिरोवदित्यध्वर्युः॥ .
इति महाप्रवरे गौतमगोत्रकाण्डे प्रथमोध्यायः ॥
शरदन्ता अभिजिता रौहिण्याः क्षीरकरम्भाः सौमुचयाः सौम्यायना औपबिन्दवो राहूगणाः गणयो माषण्य + इत्येते शरद्वन्ता गौतमास्तेषां त्र्यायः प्रवरो भवति । आङ्गिरसगौतमशारदन्तेति होता। शरद्वन्तवद्रौतमवदङ्गिरोवदित्यध्वर्युः॥
इति महाप्रवरे गौतमंगोत्रकाण्डे द्वितीयोध्यायः.
-
*मात्यक्रयः स्तौदेहाः कौमारवत्यस्तौडिनिर्देवकिस्सात्यमुनिकः वभ्या बाध्यानक
ऋष्टिटैषिकः किलालयः कारुणिः काठोरिः काशानाजापार्थिवाः. आभिजिता रौहिण्याः क्रीतकरम्भास्सौमुरयः सौर्यामुनिरौपविन्दवो रहूगणिरायणो
माषाण्डः,

Page #86

प्रवरमारी.
___ कौमण्डा मन्धरेषणा मासुराक्षाः काष्ठरेषय अञ्जायना वाजायना इत्येते कौमण्डगौतमाः। तेषां च पञ्चायः प्रवरो भवति । आङ्गिरसौचथ्यकाक्षीवतगौतमकौमण्डति होता। कुमण्डवगौत. मवत्कक्षीवद्वदुचथ्यवदगिरोवदित्यध्वर्युः ॥
इति महाप्रवरे गौतमगोत्रकाण्डे तृतीयोध्यायः.
दीर्घतमसानां पञ्चायः प्रवरो भवति । आङ्गिरसौचथ्यकाक्षीवतगौतमदैर्घतमसेति होता। दीर्घतमवद्गौतमवत्कक्षीवद्वदुचथ्यवदङ्गिरोवदित्यध्वर्युः॥
इति महाप्रवरे गौतमगोत्रकाण्डे चतुर्थोध्यायः.
औशनसा दिश्याः प्रशस्तास्तुरूपास्या महोदरा विकंहतास्सुबुध्या निहता इत्येते औशनसा गौतमास्तेषां ध्यायः प्रवरो भवति। आङ्गिरसगौतमौशनसेति होता। उशनोवगौतमवदङ्गिरोवदित्यध्वर्युः॥
इति महाप्रवरे गौतमगोत्रकाण्डे पञ्चमोध्यायः.
*कीमण्डा मामन्थरेषणा मासुरुक्षाः कार्टेषय ओजायना वाशयः. +औशनसा दिष्ट्याः प्रशस्ताः सुरूपाक्षा महोदरा यदन्धनानितं हताः सुबुद्धया निहताः
- गुहा......आङ्गिरसौशनसगौतमे...गौतमवदुशनसवदङ्गि...

Page #87

गौतमकाण्डम्.
कारेणपालयो वास्तव्याश्वतीयाः पौञ्जिष्ठा औदजायना मान्धुक्षरा अञ्जगन्ध* इत्येते कारेणपालयो गौतमास्तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । आङ्गिरसगौतमकारेणपालेति होता । कारेणपालवद्गौतमवदङ्गिरोवदित्यध्वर्युः । गौतमानां सर्वे - षामविवाहः ॥
इति महाप्रवरे गौतमगोत्रकाण्डे षष्ठोध्यायः इति बोधायनोक्तं गौतमगोत्रकाण्डं समाप्तम्.
'
अथापस्तम्बाद्युक्तं गौतमगोत्रप्रवरकाण्डमुदाहरिष्यामः -- अथाङ्गिरस अयास्या गौतमास्तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । आङ्गिरसायास्यगौतमेति होता । गौतमवदयास्यवदङ्गिरोवदित्यध्वर्युः । अथौथ्या गौतमास्तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । आङ्गिरसौचथ्यगौतमेति । गौतमवदुचथ्यवदङ्गिरोवदिति । अथौ - शिजा गौतमास्तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । आङ्गिरसौशिजकाक्षीवतेति । कक्षीवद्वदुशिजवदङ्गिरोवदिति + । अथ वामदेव गौतमास्तेषां त्र्यार्षेयः ।
*श्वेदीयाः पौजिष्ट्रय औदुञ्जायना औलूक्या राजगन्धयः.
†अथ बृहदुक्था गौतमास्तेषां त्रयार्षेय आङ्गिरसबार्हदुक्थगौतमेति गौतमवहदुक्थवदङ्गिरोवदिति इति वाक्यमापस्तम्बसूत्रे दृश्यमानमत्र प्रवरमञ्जरीकोशे - नोपलभ्यते.

Page #88

प्रवरमञ्जरी.
आङ्गिरसवामदेवबार्हदुक्थेति । बृहदुक्थवद्वामदेववदङ्गिरोवदिति ॥ इत्यापस्तम्बाद्युक्तं गौतगोत्रप्रवरकाण्डमुदाहृतम् ।
अथ कात्यायनलौगाक्षिप्रणीतं गौतमगोत्रप्रवरकाण्डमुदाहरिष्यामः
अङ्गिरसो व्याख्यास्यामः । औचथ्या गौतमास्तालेया अभिजितो नैषकिलौंगाक्षिः करसोगिण्यः क्षीरकट इति । कटूकराणां सैधवगतवसांकरमौमिनीनां यौपिण्डिभागलतुण्डकुण्डवानां कारोटकाराधारिणामुपबिन्दुर्मान्धर्यो रोहितायन अङ्गायनकास्तौष्ट्यरुणयः पार्थिवा मौदहायनाः स्कार्दसरावकाटिल्या नरोहित्या नीचयोवा समूलयोवा सपुप्पयोवा सस्तेवयोवा सधूपयः कांचाक्षि क्षपा वीरषि करेल कराली * त्येषामविवाहः । तेषां व्यार्षेयः प्रवरो भवति । आङ्गिरसौचथ्यगौतमेत्यङ्गिरोवदुचथ्यवद्गौतमवदिति ॥
॥ इति प्रथमोगणः ॥
*औचिथ्या गौतमास्स्थौलेया अभिजितो नौकिलौगाक्षिकरभोगिण्याक्षारकट
इति कण्टकराणां सोधगतवसांकरकौमेलीनां पैपिण्डिभोगलतुण्डकुण्डवानां काठोरव्यारवारिणामुपबिन्दुमाधर्षेरोहितायनाडायनकासोत्सवयो वासधूपयः काचाक्षिः क्षप्यतारतिकचेलिकराचीही.

Page #89

गौतमकाण्डम्, दैर्धतमसानां ध्यायः प्रवरो भवत्याङ्गिरसौतथ्यदैर्घतमसेति दीर्घतमोवदुतथ्यवदङ्गिरोवदिति ॥
॥ इति द्वितीयो गणः ॥
अयास्या गौतमा इत्येषामविवाहः । तेषां त्र्यायः प्रवरो भवति । आङ्गिरसायास्यगौतमेति। गौतमवदयास्यवदङ्गिरोवदिति ॥
॥ इति तृतीयो गणः ॥
अयास्यौशिजा गौतमा इत्येतेषां पञ्चायः प्रवरो भवत्याङ्गिरसायास्यौशिजगौतमकाक्षीवतेति । कक्षीवगौतमवदुशिजवदयास्यवदङ्गिरोवदिति ॥
॥ इति चतुर्थो गणः ॥
अस्मिन्गौतमकाण्डे तत्रतत्राध्वर्युप्रवरेष्वङ्गिरस्वदङ्गिरस्वदिति लौगा
क्षिपाठो द्रष्टव्यः ॥ इति कात्यायनलौगाक्षिप्रणीतं गौतमगोत्रकाण्डमुदाहृतम् ।
अथाश्वलायनीयं गौतमगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामःगौतमानामाङ्गिरसायास्यगौतमेति । उतथ्यानामाङ्गिरसौतथ्यगौतमेति । राहुगणानामाङ्गिरस

Page #90

प्रवरमअरी.
राहुगण्यगौतमेति । सौमराजकीनां आङ्गिरससौमराज्यगौतमेति । वामदेवानामाङ्गिरसवामदेव्यगौतमेति । बृहदुक्थानामाङ्गिरसबाहदुक्थगौतमेति - पृषदश्वानामाङ्गिरसपार्षदश्ववैरूपेति । ऋक्षाणामा। ङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजवान्दनमातवचसेति । कक्षीवतामाङ्गिरसौचथ्यगौतमौशिजकाक्षीवतेति।दीर्घतमसामाङ्गिरसौचथ्यदैर्घतमसेति ॥
इदमाश्वलायनोक्तं गौतमगोत्रप्रवरकाण्डमुदाहृतम्.
अथेदानीं एतानि गौतमगोत्रकाण्डानि व्याख्यास्यामः-यदुक्तमधस्तनभृगुगोत्रकाण्डव्याख्याने उपलक्षणमस्माभिः ‘इहोदाहृतेषु गोत्रकाण्डेषु' इत्यारभ्य 'व्याख्यास्यामः'* इत्यन्तेन भाष्येण तत्सर्वमिहापि गौतमगोत्रकाण्डोपक्रमे द्रष्टव्यं, तुल्यत्वात् । इहोदाहृतानां गौतमगोत्रगणानां मध्ये पृषदश्वानामृक्षाणामाश्वलायनोक्तानां गौतमवरणादर्शनादुत्तरत्र वक्ष्यमाणरथीतरभरद्वाजैश्च सह समानप्रवरत्वश्रवणात्तत्रैवोत्कर्षः, तैश्च सहाविवाहो द्रष्टव्यः; तथैवान्यैस्सूत्रकारैर्वक्ष्यमाणत्वात् । इह तु गौतमगणमध्यपाठे कारणं किमप्याश्वलायनबुद्धिगम्यमस्तीति कल्प्यम् । उत्तरत्र पाठे तु विस्पष्टं कारणमस्तीत्युक्तम् ॥ इहापि गणाः प्रवराश्च निगदव्याख्यातत्वा. न्न व्याख्येयाः । इह च यत्रयत्रैकस्मिन्नेव गणे प्रवरऋषीणामेकद्वित्रिसङ्ख्याविषया क्रमविषया च विप्रतिपत्तिदृश्यते सूत्रकाराणां तत्रतत्रोक्तप्रयोगावलम्बिनामेव ते प्रवरा इति प्रयोगकृतव्यवस्था
*४५ पृष्टे.

Page #91

भारद्वाजकाण्डम..
द्रष्टव्या ॥ इह गौतमगणानामृक्षप्टषदश्वगणौ वर्जयित्वा सर्वेषां स्वस्वं गणं विहाय परस्परमविवाहो द्रष्टव्यः ; कुतः, समानगोत्रत्वात् । समानगोत्रत्वं च गौतमस्य सप्तऋषरपत्यत्वात् । स्वेषु गणेषु सुतरामविवाहः, समानप्रवरत्वात् ॥ अपि च 'गौतमानां लैवषामाववाहः' इति बोधायनवचनाच्च सर्वेषामविवाहः ॥
इति व्याख्यातं गौतगोत्रप्रवरकाण्डम् ॥
अत्र श्लोकःगौतमानां न सर्वेषां विवाहोस्ति परस्परम् ।
सगोत्रत्वाच्च वाक्याच्च बोधायनमुखोद्गतात् ॥ इति ॥
अतः परं भरद्वाजानां गोत्रप्रवरकाण्डमुदाहरिष्यामः । अत्र श्लोकः
नमस्कारमष्टाङ्गमग्रे गुरूणामृषीणामतिप्रेमपूर्व प्रयुज्य । भरद्वाजकप्यृक्षगर्गद्विगोत्रप्रभेदं प्रवक्ष्ये भरद्वाजकाण्डम् ॥ अत्र बोधायनः
भरद्वाजाः क्षाम्यायणा मगण्डा देवावा उदहव्याः प्राग्वाशयो वाहलवा योगा वासिनायनाः स्तौदेहा आत्रा औक्षा भूरयः परिणद्वेषाः केश
* ५१ पृष्ठे.

Page #92

प्रवरमारी, स्वेयाः सौद्धय उरूढाः खारिग्रीवयः औसयो वयोक्षिभेदा अग्निवेशा वेश्याश्शठा गौरिवायनाः श्वेलकास्तनकर्णा ऋक्षा माणभिद्यः काष्ठोदका ज्वलयो वैलाश्वारुडादयो भरुण्डेय भद्राधयः सौरभरा शुगा देवमतयः इषुमता वौदोदमेघयः प्रवाहणेयाः कल्माश्चराजस्तम्भिसद्योपकृतपराहरयो वलभीकयो रुद्राङ्गपथः शालाहलयो वेदवेला नृत्यायनालालयः शार्दूलयः काक्षलाः बाष्कलाः सेध्यकैधाः कौण्डायनाः कौण्डिल्याः ब्रह्मस्तम्भा राजस्तम्भा अग्निस्तम्भा वायुस्तम्भास्सूर्यस्तम्भास्सोमस्तम्भा विष्णुस्तम्भा यमस्तम्भा इन्द्रस्तम्भा आपस्तम्भा ये चान्ये स्तम्भस्तम्भ (ब) शब्दा आरणसिन्धुकौमुदगन्धयः शिखायना आत्रेयायणा भामाण्यः कुक्षाः कौर्काक्षयो नैतुतयो दाभयः श्यामेया मत्सकायाः कारुणायनाः कारुपथयः कारिषायणाः कावल्या इत्येते भरद्वाजास्तेषां व्यार्षेयः प्रवरो भवति । आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजेति होता । भरद्वाजवबृहस्पतिवदङ्गिरोवदित्यध्वर्यः । रोक्षायणाः कपिलाशिवापिलाइौपिला वैपिण्डिकौतुमोग्निजिह्वी च कण्वी च सूतिश्चै

Page #93

५७
भरद्वाजकाण्डम.. ते रौक्षायणास्तेषां पञ्चायः प्रवरो भवति । आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजवान्दनमातवचसेति हो ता। मतवचोवद्वन्दनवगरद्वाजवबृहस्पतिवदगिरोवदित्यध्वर्युः+ । गर्गास्सांभरायणास्सखीना यौगन्धरायणा बाहुलकयो भ्रष्टयो भृष्टुभिन्दयः कोष्टकयस्सौयामुनिर्भाजिताक्षयो होत्रपचयस्सत्यपचयो जायावता वाटारशाखायनयस्साङ्गहवान्तुल्योवेणुहानिस्सोहर्ता कारी पौचिको बाभ्याराजवतः पौलय इत्येते। गर्गास्तेषां पञ्चायः त्र्यायो वा प्रवरो भवति-आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजगा___ *-भरद्वाजा:...मागण्डा...उद्दालगाः प्राग्वंशयोवाशल...स्तेदेहा आश्ना औक्काभुरयः पारिणयेयाश्शैखेयाश्शीद्वयदूढाः गारिग्रीवाः औपशयो...अग्निवेश्याव्यवाया...खेलकास्तनुकापरोक्षामाणभिन्दव्याः काम्बोदकास्तौज्वलयो वैणा कारुणादयो भारुण्डया माद्रपथयः श्रुतोहगाश्शुंगाः...इषुमतयो वोदमेघयः...कल्माषाराज... सिन्दपकृद्वाराहयो वलभीगयो...शैलाहिलिनो देववेला महोवेला कंजायनाश्शालयः... तत्कलाः वात्कलाः सह्यकसिन्धाः...इन्द्रस्तम्भा ये चान्ये...शब्दारिशष्टा आरुणि सिन्धुकौमुदगन्धिश्शक्तिशाकिकायना आत्रेयाणामामं आधूमगन्धाः काप्यायनामृतन्तयो धार्तयो श्यामेयामत्स्यक्राधाः कौकायणाः कारुपथयः कारीषायणाः काल्मा इत्येते...शिफिलाशैफिलाः वैफिडाः कौधुमो...सूचिश्चैते.
__+ ध्वर्युः । कपयः वैतालानामैतिशायनानां ताण्डिनां भोजसीनां शारवाणां खरशस्ताण्डानां मौषान्तकस्संशयः पौष्पयः इत्येते कपयः । तेषां ध्यायः प्रवरो भवति आंगिरसामहय्योरुक्षयति । उरुक्षयवदमहय्यवदगिरोवदित्यध्वर्युः । इत्यधिकपाठः शृं-कोशे. ___सांभरायणास्सांख्यायना...वाधूलकयो...भ्रष्टविंदवः क्रोष्टुकयः...भाजितीक्षयो हौत्रपचयस्सत्यापचयो दीनवलयः पलाशशाखावन्तः संग्रहवत्तुल्यो वेणुभरिः सोहधाः कारिरोतिः कैवाल्या राजवलोलय इत्येते.

Page #94

५८
प्रवरमअरी र्यशैन्येति होता, आङ्गिरसशैन्यगाग्र्येति वा। गर्गवच्छिनिवद्भरद्वाजवबृहस्पतिवदङ्गिरोवदित्यध्व - युः, गर्गवच्छिनिवदगिरोवदिति वा । भरद्वाजानां सर्वेषामविवाहः॥
इति बोधायनोक्तं भरद्वाजगोत्रकाण्डमुदाहृतम् ॥
अथापस्तम्बोक्तं भरद्वाजगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामःअथ भरद्वाजानां ध्यायः-आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजेति। भरद्वाजवबृहस्पतिवदङ्गिरोवदिति।एष एवाविकृतः कुकाग्निवेश्योर्जायनानां सर्वेषां च स्तम्भस्तम्बशब्दान्तानाम् ॥ अथ द्वयामुष्यायणानां कुलानां यथा शुङ्गौशिरयो भरद्वाजाश्शुङ्गाः कतारशैशिरयः तेषां पञ्चायः प्रवरो भवति । आगिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजकात्याक्षीलेति अक्षीलव-* कतवद्गरद्वाजवबृहस्पतिवदिति । अथ ऋक्षाणां पञ्चायः-आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजवान्दनमातवचसेति । मतवचोवद्वन्दनवगरद्वाजवळूहस्पतिवदङ्गिरोवदिति। व्यायमु हैके आङ्गिरसवान्दनमातवच
* कात्यात्कीलेति, अत्कीलवत.

Page #95

भरद्वाजकाण्डम्.
सेति । मतवचोवद्वन्दनवदङ्गिरोवदिति । अथ कपीनां व्यारेयः-आङ्गिरसामहय्यौरुक्षयेति । उरुक्षयवदमहय्यवदङ्गिरोवदिति । अथ गर्गाणां त्र्याःयः। आङ्गिरसगापूसैन्येति । सिनिव नर्गवदङ्गिरोवदिति । भरद्वाजमु हैकेऽङ्गिरसस्थाने भारद्वाजगार्यशैन्येति शिनिवद्गर्गवद्भरद्वाजवदिति ॥
इत्यापस्तम्बोक्तं भरद्वाजगोत्रकाण्डमुदाहृतम्.
अथ कात्यायनलोगाक्षिप्रणीतं भरद्वाजगोत्रकाण्डमुदाहरिप्यामः
आत्रेयायनिमार्कण्डिवासिनयनिचौपिष्टसौगेययाज्ञवेश्यानां सारावरिवाहिसौङ्गिगिरुणकर्णिप्रावाहणेयानां आश्वलायनिवावाश्रौगिरधिकारग्रीवाणां मैथमतिसाज्यविकाञ्चकिकायनानां त्रैतटिषौरितौचकीनां सामस्तम्बिब्रह्मस्ताम्बतौल्वलिवैयुगोद्वेषीणां सालुटिवालुटितौबुद्धिकाभरद्वाजौदमेघिपरोषमितिदेवागिरिधिदेवस्थानिहरिकर्णिधाडंविधौगयकौमुदगन्धिसात्यमुनिमात्स्यक्षीषमालोहरहालोहारगाङ्गो वदकिकौरुक्षेत्रिद्रोणिजैत्रिजैत्वलायनानां काण्यविजलिरापस्तम्बिसौजपृश्नि
* गार्ग्यशैन्येति । शिनिवत्.

Page #96

प्रवरमञ्जरी. पौलिखङ्खलायना इत्येषां अविवाहस्तेषां ध्यापेयः प्रवरो भवति । आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजेत्यङ्गिरोवबृहस्पतिवद्भरद्वाजवत् ॥ कालायनः केशमर्थोवच्यतरायणा भ्राष्ट्रकद्भाष्ट्रमितिरैन्द्रालिशालङ्कायानाः कौलास्त्रक्रियास्वाक्रिवकालकृन्मातुलयावकन्मालपरौपकर्मयः प्रष्यङ्गाः पैगलायनाश्श्यामाश्शामायना गर्गास्साम्परिवाराः तेषामविवाहस्तेषां पञ्चायः प्रवरो भवति । आङ्गिरसवार्हस्पत्यभारद्वाजसैन्यगाग्र्येति । अङ्गिरोवगृहस्पतिवद्भरद्वाजवत्सिनिवद्र्गवत् ॥ तित्तिरिः कपिभूमिः खन्दिनो गर्गा इत्येतेषामविवाहः । तेषां व्यायः प्रवरो भवति । आङ्गिरससैन्यगा
येत्यङ्गिरोवत्तिनिवद्गर्गवत् । कपिस्तित्तिरिर्विदिर्दण्डिशक्तिः पतञ्जलिर्भूयसीतिवरधिश्चैतकिरध्वासूराजकेशिकलानिकटङ्कोरीरयो वान्यायनः कात्यायन इत्येतेषां ध्यायः प्रवरो भवति । आङ्गिरसामहय्यौरुक्षयेति । अङ्गिरोवदमहय्यवदुरुक्षयवदिति ॥ सङ्कतिपूतिमाषताण्डिसाम्बसैपठनजान

Page #97

भरद्वाजकाण्डम्, कितैराघातरव्यऋषिक्षीवारायणीसहिगाङ्गिलौक्षि - तालागा* इत्येषामविवाहस्तेषां व्यार्षेयः प्रवरो भवति-आङ्गिरससाङ्कत्यगौरिवीतेति । अङ्गिरोवत्सकृतिवद्गुरुवीतवत्। लोमायनाहरितकौत्सपैगदाल्भ्यशङ्खहैमगवहास्त्यदासिवात्स्यपाणिमाद्रिकाभिलवे - णा इत्येतेषामविवाहः तेषां व्यारेयः प्रवरो भवति। आङ्गिरसाम्बरीषयौवनाश्वेति, मान्धात्रम्बरीषयौवनाश्वेति वा । मान्धातृवदम्बरीषवद्युवनाश्ववदिति । अथ विष्णुवृद्धाः शतपत्रिणिजत्रिणिकत्रिणिपुत्रिणिबादरायणा इत्येतेषामविवाहः । तेषां व्यायः प्रवरो भवति । आङ्गिरसपार्षदश्वराथीतरेति । अङ्गिरोवत्पृषदश्ववद्रथीतरवत् । रथी तराणां ज्यालेयः प्रवरो भवति । आङ्गिरसवैरूपराथीतरेति अङ्गिरोवद्विरूपवद्रथीतरवत् । पुरुकुत्सानां ध्यायः
*...वासिनायनि...शौगितुषकर्णप्रवाहरेयानां आश्वलायनिवाश्रौमि...रधिकारिग्री
वाणां...साजम्मिकार्दरूककाय...तुटियोत्रितीचक्रानां समस्तैषितौल्वलिव युगाद्वेषाणां...सौबुधिसातरद्भारद्वाजौ...पटेषुमतिदेववन्तिदेवस्थानिहरितकर्णिध्वाङ्गविधौगेय ...मात्स्यक्वाथसलाहरलोहारगांगोहकि...काष्णिपिंजलि....... मौशपृश्निबौलि...रोपर्कनैषष्ट्यगाः...स्थामायनाः गार्याः...शैन्यगायेति.... शिनिवत्...भूमिस्स्वंगिरोबादिनां गर्ग इत्ये...भूयसातिरथिश्चैतकि...कलाशिकटङ्कारीरावोवात्यायना अमावास्यायनाः...सांकृतिपूतिमाषतण्डिशम्बुशैबुगवानकिराधारतव्यऋषिमिवारायणिसत्त्वहिलेगांगिलौगाक्षितारामह । इत्ये। तेषां,

Page #98

૬૨
प्रवरो भवति । आङ्गिरसपौरुकुत्सत्रासदस्यवेति । अङ्गिरोवत्पुरुकुत्सवत्त्रसदस्युवत् । बृहदुक्था वाम'देवः इत्येतेषामविवाहस्तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । आङ्गिरसबार्हदुक्थवामदेवेति । अङ्गिरोवबृहदुक्थवद्वामदेववत् । हिरण्यस्तम्बिसात्यमुग्रिमौला इत्येतेषामविवाहः तेषां त्र्यार्षेयः प्रवाशे भवति । आङ्गिरसभर्म्यश्वमौद्गल्येति । अङ्गिरोवद्भर्म्यश्ववन्मुद्गलवत् ।
प्रवरमञ्जरी.
भरण्डाश्च हिरण्डाश्च तृतीयाश्शाकटायनाः । ततः प्रागदसौनारी मर्कटो रमणझणः ॥
कण्वा मात्कटया रमणा इशाणायणा इत्येतेषामविवाहस्तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । आङ्गिरसाजमीढकाण्वेति अवदजमीढवत्कण्ववत् ॥ अथेमानि दद्यामुष्यायणकुलानि भवन्ति । भरद्वाजाः ग्राधारशङ्गाश्शैशिरा इत्येतेषामविवाहः । तेषां पञ्चार्षेयः प्रवरो भवति । आङ्गिरसबार्हस्पत्य भार - द्वाजशौङ्गश्शैशिरेति । अङ्गिरोवबृहस्पतिवद्भरद्वाजवच्छुङ्गवच्छिशिरवत् ॥ कपिलाश्च शबराच विभिण्डकौथुमाग्निजिह्वी च कर्णश्व सूतश्च बृहद्भर

Page #99

भरद्वाजकाण्डम्.
हाजा इत्येतेषामविवाहः । तेषा पञ्चार्षेयः प्रवरो भवति । आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजवान्दनमातवचसेति । अङ्गिरोवबृहस्पतिवद्भरद्वाजवद्वन्दनवन्मतवचोवत् ।
इति कात्यायनलागायुक्तं भरद्वाजगोत्रकाण्डमुदाहृतम् ॥
अथाश्वलायनोक्तं भरद्वाजगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामः ॥ आहाश्व
लायनः
भरद्वाजाग्निवेश्यानामाङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजेति । मुगलानामाङ्गिरसभार्याश्वमौद्गल्येति । तार्क्ष्य हैके ब्रुवतेऽतीत्याङ्गिरसं तार्क्ष्य भार्याश्वमौ - गल्येति । विष्णुवृद्धानामाङ्गिरस पौरुकुत्सत्रासदस्यवे । गर्गाणामाङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजगार्ग्यशैन्येति । आङ्गिरससैन्यगाग्र्येति वा ॥ हरितकुत्सपिङ्गशङ्खदर्भभैमगवानामाङ्गिरसाम्बरीषयौवनाश्वेति । मान्धातारं हैके ब्रुवतेऽतीत्याङ्गिरसं मान्धात्राम्बरीपयौवनाश्वैति । सङ्घतिपूतिमाषतण्डिशाम्बुशैवगवानामाङ्गिरसगौरिवीतसाङ्कृत्येति । शक्तिर्वा मूलं शाक्त्यगौरिवीतसाङ्कृत्येति ॥ क
*भरद्वाजाः काता:... .भार्म्यश्वमौद्गल्येति...आङ्गिरसगार्ग्य शन्येति वा.

Page #100

33
प्रवरमञ्जरी.
ण्वानामाङ्गिरसाजमीढकाण्वेति । घोरमुहैके ब्रुवते अवकृष्याजमीडमाङ्गिरसघौरकाण्वेति । कपीनामाङ्गिरसामहय्यवौरुक्षयसेति । अथ य एते द्विप्रवचना यथैतच्छौङ्गशैशिरयो भरद्वाजाश्शौङ्गाः कतारशैशिरयस्तेषामुभयतः प्रवृणीतैकमितरतो द्वावितरतः द्वौ वेतरस्त्रीनितरतो न हि चतुर्णी प्रवरोस्ति न पञ्चानामतिप्रवरणम् | आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजकात्यात्कीलेति ॥
|| इत्याश्वलायनोक्तं भरद्वाजगोत्रकाण्डमुदाहृतम् ॥
अथ मत्स्यपुराणोक्तं त्रिविधमङ्गिरसां गोत्रप्रवरकाण्डमुदाहरि
ष्यामः
मत्स्य उवाच —
मरीचितनया राजन्त्सुरूपा नाम विश्रुता । भार्या साऽङ्गिरसो देवास्तस्याः पुत्रा दश स्मृताः॥ आत्मा ह्यायुर्मनो दक्षो दमः प्राणस्तथैव च । हविष्मांश्च गविष्ठश्च ऋतुस्सत्यश्च ते दश ॥ इत्येते ऽङ्गिरसो नाम देवा वै सामगायिनः । सुरूपा जनयामास ऋषीन्त्सर्वेश्वरानिमान् ॥
1 देवी तस्याः.
" हविष्मान्सहविष्यश्च.

Page #101

भरद्वाजकाण्डम्, बृहस्पति गौतमं च संवतं च महाऋषिम् । अयास्यं वामदेवं च उचथ्यमुशिजं तथा ॥ इत्येते ऋषयस्सर्वे गोत्रकाराः प्रकीर्तिताः। तेषां गोत्रसमुत्पन्नान्गोत्रकारान्निबोध मे ॥ उचथ्यो गौतमश्चैव नैलेयो भिजितस्तथा । बौधिनगस्सौगमाक्षिक्षीरयो रिकिरेव च ॥ राहोः कणिस्सौपत्रिश्च कैरातिस्सामलोमकिः॥ पैष्कातिआर्गतवो घृषिश्चण्डान्तक स्तथा। करोटस्सुतपा वीर उपबिन्दस्सुरैषिणः ॥ रौहिणेयानिचोराणिः कोष्ठश्चेवारुणायंनिः । सोमोदयनिकासोरुकैशिल्याः पार्थिवास्तथा ॥ रौहिणेयानिरोधान्ममूलयो वासुरेव च । कापाक्षिपुष्पवश्चैव क्षारकारण्डिरेव च ॥ क्षयो विश्वन्तिरेविश्व पाचिकारेविरेवत् । व्यायप्रवरा ह्येते तेषां वा प्रवरान् शृणु ॥
पललेयो.
भ्योधिनगस्सगोसाक्षिकिरटोटि:. रोहौर्णिस्सपत्रि.
'पैष्पजिविर्भातयो ऋषिश्चण्डाण्डक...
रूपविन्दवः. तारार्णः काष्टश्चे.
सोमोदयानिकाष्टोर...र्थिव. निरोयान...काणाक्षि...क्षीरकरंसिरे. जयविश्वंभरे विश्वपालिकारिविरेव च.

Page #102

६६
प्रवरमभरी.
अङ्गिराश्च वचोतिश्च' उशिजश्च महानृषिः । परस्परमवैवाह्या इत्येते परिकीर्तिताः ॥ आत्रेयायनिसाविष्ट्यौ अग्निवेशश्शिलास्थलः ।
॥
3
वालिशायनिश्चिकिपिर्वाराहिर्वाष्कलिस्तथा सौटिश्च नृणवर्णिश्च प्रवाहिश्च लभायनिः । वाह्यगच्छश्च दिष्टाकिः स्वारग्रीविस्तथैव च ॥ व्यटाकिर्जित्यद्रोणिश्व जैक्षला यनिरेव च । आपस्तम्बिर्मार्जवृष्टिर्गोस्वपिङ्गलिरेव च ॥ पैलश्चैव महातेजाश्शालङ्कायनिरेव च । त्र्यार्षेयः प्रवरश्चैव सर्वेषा प्रवरो मतः ॥ अङ्गिराः प्रथमस्तेषां द्वितीयश्व बृहस्पतिः । तृतीयश्च भरद्वाजः प्रवराः परिकीर्तिताः ॥ परस्परमवैवाह्या इत्येते परिकीर्तिताः । काण्वायनाः कौजवथः तथा वात्स्यतरायणः ॥ भ्रष्ट्रकृष्ट्रविष्णी च लैत्यालिइशाकलायनः । कौडिवाक्री च वाष्णिव' लातकृन्मधुरावहः ॥
1वरोतिश्च.
'साविष्ठा वनिवेशशिलायान.....
यनिस्स्वकि
'सौहिश्च तृणकर्णिश्च प्रभाहिश्च लभार्यनिः. 'चोरग्रीवि... वटा किर्नित्यरोगिश्च जेजिला. " महवृश्चि. व... कौजिवया... वाश्यांभरा. ' भ्राष्ट्र... भ्रष्टविष्मा च ... क्रौण्डिश्चाकि श्व वामिश्व...

Page #103

भरद्वाजकाण्डम्.
लायकद्भालविद्रोषौ मर्कटः पैलिकायनः।। मृत्सङ्गश्च तथा दामी भागिश्श्या'मायनिस्तथा॥ बालाकिस्साहनिश्चैव पञ्चार्षेयाः प्रकीर्तिताः। अङ्गिरास्तु महातेजा देवाचार्यो बृहस्पतिः॥ भरद्वाजस्तथा गर्गस्सैन्यश्च भगवानृषिः। परस्परमवैवाह्य ऋषयः परिकीर्तिताः ॥ कपैतरस्वदौतरो दिक्ष शक्तिः पतञ्जलिः । भूयसी जलसिम्बिश्च बिन्दुर्दाडः कुशीदकिः ॥ ऊर्ध्वस्तराजकेशी च रोजटी सासविस्तथा । सलिश्च कलसी कण्वा ऋषिः कारीरयस्तथा । क्ष्वजो वान्यायनिश्चैव सावस्यायनिरेव च । व्यायः प्रवरस्तेषां प्रवरो भूमिपोत्तम ॥ अङ्गिराश्चामहय्यश्च तथा चैवाव्युरुक्षयः । परस्परमवैवारा ऋषयः परिकीर्तिताः॥
लावकद्वालविद्रावो...मृत्सङ्गश्च...दामाभ- ग्वालकिस्सहविश्चैव.
ङ्गाश्या... कपिस्तपस्वितेतरोदिक्ष्व..
भूयसाजलसिविश्च भिन्दुर्दाशः कु
सीदनिः. उर्ध्वास्ति...जविस्ससविस्तथा. सालिश्चकलला; वघ्या...सावास्यायनि.

Page #104

६०
प्रवरमञ्जरी.
ज्ञात्वायनो हरिवश्यः पौलगश्च तथैव च । हस्तिवासो वास्यमालिर्माण्डिमालिर्गवेरणिः॥ क्षीमवेगः शाखदर्भि स्सर्वे त्रिप्रवरा मताः । अङ्गिराश्चाम्बरीषश्च युवनाश्वस्तथैव च ॥ परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः । बृहदुक्थो वामदेवस्तथा त्रिप्रवरा मताः ॥ अङ्गिरा बृहदुक्थश्च वामदेवस्तथैव च । परस्परमवैवाद्या गोत्रे ते परिकीर्तिताः || कुम्भगोत्रोद्भवश्चैव तथा त्रिप्रवरा मताः । अङ्गिरास्त्रसदस्युश्च पुरुकुत्सस्तथैव च ॥ कुत्साः कुत्सैरवैवाह्मा एवमाहुः पुराविदः । रथीतराणां प्रवरस्त्र्यार्षेयः परिकीर्तितः ॥
।
4
अङ्गिराश्व विरूपश्च तथैव च रथीतरः । रथीतरा अवैवाद्या नित्यमेव रथीतरैः ॥
विष्णुवृद्धिस्सतोमद्रिर्जनृणः कतृणस्तथा' । अत्रिवश्च महातेजा स्तथा चैवोपरायणाः ॥
'हरितकौत्सः पैङ्गलश्व त. क्षीभवेगश्शासदर्भिः
"विष्णुवृचश्शठो...जतृणः... भत्रिपश्च...तथात्वा,
" हस्तिदासो वत्समालिर्गाण्डिमालिः,
ऋषय परिकीर्तिताः.

Page #105

भरद्वाजकाण्डम्
त्र्यार्षेयोभिमतस्तेषां सर्वेषां प्रवरश्शुभः । अङ्गिराश्च विरूपश्च पृषदश्वस्तथैव च ॥ परस्परमवैवाह्मा ऋषयः परिकीर्तिताः । 1 सत्यमुग्रिर्महातेजा हिरण्यस्तम्बिमुद्गल || त्र्यार्षेयोभिमतस्तेषां सर्वेषां प्रवरो
नृप ।
अङ्गिराश्चैव भार्याश्वः मुद्गलश्च महातपाः ॥ परस्परमवैवाद्या इत्येते परिकीर्तिताः । हंस जो देवजिह्वा आलवालविडादयः ॥ आयाग्रेयास्सुप्रयश्च पाराण्यांत निमौद्गलाः' । त्र्यार्षेयोभिमतस्तेषां सर्वेषां प्रवरश्शुभः ॥ अङ्गिराचैव ताविश्व मौनलश्च महांस्तथा । परस्परमवैवाह्मा ऋषयः परिकीर्तिताः ॥ आर्षादयश्चतुरायः तृतीयश्शकटायनः । ततः प्रागादसौनारी मर्कटो रमणस्सणः ॥ कण्वामर्कटयश्चैव तथा गाढ़ायनो रथिः । श्यामायनिस्तथैवेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो मतः ॥ अङ्गिराश्चाजमीढश्च कण्वश्चैव महातपाः । परस्परमवैवाह्मा ऋषयः परिकीर्तिताः ॥
पौराण्येतानि मौद्गलाः. पार्षदृश्वस्तुरयः... शाकटायनः.
2 भार्म्यश्च मौद्गल्यश्च महातपा:. 'कर्मण्वामर्कटयश्चैव...मादायनो
&S

Page #106

प्रवरमारी
तित्तिरिः कपिभूश्चैव गार्यश्चैव महानृषिः । त्र्यायोभिमतस्तेषां सर्वेषां प्रवरश्शुभः॥ अङ्गिरास्तित्तिरिश्चैव कपिभूश्च महाऋषिः । परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः॥ अश्वरिष्कभरद्वाजौ * ऋथिश्वान्मानवस्तथा । ऋषिमन्त्रवरश्चैव पश्चार्षेयाः प्रकीर्तिताः॥ अङ्गिराश्च भरद्वाजस्तथैव च बृहस्पतिः । ऋषिमैत्रवरश्चैव ऋषिरात्मभव स्तथा ॥ परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः । भारद्वाजो हुतश्शौङ्गरौशिरेयस्तथैव च ॥ इत्येते कथितास्सर्वे व्यामुष्यायणगोत्रजाः ॥ पश्चार्षेयास्तथाषां प्रवरा परिकीर्तिताः। अङ्गिराश्च भरद्वाजस्तथैव च बृहस्पतिः॥ मौद्गल्यौशिरश्चैव प्रवराः परिकीर्तिताः । परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः ॥
*अम्बरीषभरद्वाजौ. ऋिषिर्मानवरः. अत्र कुण्डलितो प्रन्थः कलिकातामुद्रित मत्स्यपुराणे दृश्यते, न क्वचिदप्य
स्मिन्प्रवरमञ्जरीकोशे.

Page #107

५
भरद्वाजकाण्डम एते तवोक्ताङ्गिरसस्त्रिधोक्ता
महानुभावा नप गोत्रकाराः। येषां तु नाम्ना परिकीर्तनेन
पापं समग्रं पुरुषो जहाति॥ इति मत्स्यपुराणे प्रवरानुकीर्तने त्रिविधानामगिरसां प्रवराध्यायो द्वितीयः ॥
इह मत्स्यपुराणोक्ते त्रिविधाङ्गिरसां प्रवरकाण्डे परिकीर्तितानां गोत्राणां मध्ये येषां प्रवरेषु गौतमः सप्तर्षिीयमाणतया सत्तया वाऽनुर्वतते तेषां परस्परमविवाहः, समानगोत्रत्वात्, “गौतमानां सर्वेषामेवाविवाहः” इति बोधायनवचनाच्च । तथा येषां गोत्रगणानां प्रवरेषु भरद्वाजः सप्तर्षिीयमाणतया सत्तया वाऽ नुवर्त ते तेषां परस्परमविवाहः; समानगोत्रत्वात्, “भरद्वाजानां सर्वेषामविवाहः” इति बोधायनवचनाचा ॥ इतरेषां सप्तर्षिबाह्यानां केवलाङ्गिरसां हरितकुत्सकण्वरथीतरपृषदश्वमुद्गलविष्णुवुद्धादीनां परस्परं विवाहः, सगोत्रत्वाभावात्, स्वेस्वे गणे चाविवाहः, समानप्रवरत्वादिति समुदायार्थः ॥
इति पुरषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमार्या मत्स्यपुराणोक्तप्रवराध्याये त्रिविधाङ्गिरसां गोत्रप्रवरकाण्डमुदाहृत्य व्याख्यातम्.
*इंदं पञ्चम्यन्तं शृं-कोशे नास्ति.
अित्र चकारः शृं-कोशे नास्ति.

Page #108

प्रवरमजरी. अथेमानि काण्डानि पिण्डीकृत्य व्याख्यास्यामः
यदुक्तमधस्ताद्धृगुगोत्रकाण्डव्यख्यानारम्भे सति "इहोदाहृतानाम्" इत्यारभ्य " व्याख्यास्यामः "1 इत्येवमन्तेन ग्रन्थेन तत्सर्वमिहापि स्मर्तव्यम् । अत्रोदाहृतेषु सूत्रकाण्डेषु सूत्रकाराणां पाठक्रमव्यत्यासो महानस्ति ; विशेषतश्चाश्वलायनसूत्रपाठे । कथं ? । बोधायनकात्यायनाश्वलायनादिभिः शुङ्गशैशिरयोन्ते पठिताः । आपस्तम्बादिभिः भरद्वाजगणमध्ये पठिताः । ऋक्षाः पुनराश्वलायनेन गौतमकाण्डमध्ये पठिताः इहोत्कृष्यन्ते । कपयस्त्वगिरोभ्यो वा ऋक्षेभ्यः परत उक्ता आपस्तम्बादिभिः । इतरैस्सर्वैरुत्तरत उक्ताः । तथा—सांकृत्यादयोपि बोधायनादिभिरन्तरे पठिताः । वसिष्ठगणान्तस्त्वापस्तम्बादिभिरुक्ताः । तथा—हरितमुद्गलादीनामपि तत्रतत्र पाठक्रमेण भेदः । एवम्भेदे सिद्धे सत्यपि बोधायनापस्तम्बकात्यायनादीनां बहूनां पाठक्रमानुसारेण विवाहाविवाहो वक्ष्यामः-तत्र केवलभरद्वाजानां प्रथमपठितानां शुङ्गशैशिरीणां भरद्वाजग्राथादीनां
यामुष्यायणादीनां परस्परमविवाहः.* कुतः ? समानगोत्रत्वात् । समानगोत्रत्वं च सर्वेषामेषां भरद्वाजस्य सप्तरपत्यत्वात्, वरणाच्च। 'भरद्वाजानां सर्वेषामवाविवाहः' इति बोधायनवचनाच्चाविवाहः । गर्गाणां भरद्वाजत्वं भरद्वाजवरणा देव सिद्धम् । 'त्र्यायगर्गाणां भरद्वाजक्षाणां चाविवाहः' इति गार्ग्यवचनाच्चाविवाहः । कपीनां भरद्वाजत्वं भरद्वाजवर णाभावादसिद्धमिति चेत्नासिद्धम् । आपस्तम्बादिभिर्भरद्वाजगणमध्ये प्रसिद्धभरद्वाजानां ऋक्षाणां गर्गाणां च मध्ये पठितत्वात्, पराशरवचनाञ्च । तथाहि-विष्णुपु
* प्राथादीनां च परस्परमविवाहः. इति शृ-पा. 1४५-पृष्ठे. द्विाजगणत्वादेव. इति शू-पा. * भरद्वाजगणा. शृ-पा.

Page #109

भरद्वाजकाण्डम्
राणे चतुर्थेऽशे एकोनविंशाध्याये पूरो वंशानुकीर्तनप्रस्तावे 'दुष्यन्ताचक्रवर्ती भरतो बभूव ' * इत्यारभ्य यन्नामानो यत्क्रमका यावन्तश्च . कपीनां प्रवरषयोत्र श्रुताः तन्नामानः तत्क्रमकाः तावन्तश्च पराशरेणोपदिष्टाः वंशानुपूर्व्यात् तत्र प्रथमोङ्गिराः, ततो बृहस्पतिः, ततो भरद्वाजः, ततो भरद्वाजादामहय्यः, तत उरुक्षयः, ततः कपिरुत्पन्नः' इति । तत्र सत्स्वेव बहुषु मन्त्रदृक्षु त्रयाणामेव वरणं सूत्रकारैरुक्तं रथीतराणामिवेत्यदोषः । तथाहि व्यासवचनम् -
इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपवृह्मयेत् ।
बिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रतरिष्यति ॥ इति ॥
द्वयामुष्यायणाः शुङ्गशैशिरय इति पुरातनद्विगोत्रकुलं दृष्टान्तत्वेनोदाहृतं इदानीन्तनानां द्विगोत्राणां द्वयोरपि गोत्रयोरविवाहं वक्तुम् । भरद्वाजाश्शुङ्गाः, भरद्वाजगणमध्ये पठितत्वात् । तेषां चायं प्रवर उक्तः -- आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजेति । कताश्शैशिरयो विश्वामित्राः ; विश्वामित्रगणमध्ये पठितत्वात् । तेषां चायं प्रवरो वक्ष्यते —— वैश्वामित्रकात्यात्कलेति । तत्र च -
अपुत्रेण परक्षेत्रे नियोगोत्पादितस्सुतः । उभयोरप्यसौ रिक्थी पिण्डदाता च धर्मतः ॥
७३
इति याज्ञवल्क्यवचनात् द्वयामुष्यायणानां उभयत्र प्रवरे कर्तव्ये सति षण्णां मन्त्रदृशां चतुर्णां च " न चतुरो वृणीते न पञ्चातिवृणीते" इति वरणप्रतिषेधात् पञ्चार्षेयस्वचार्षेयो वा प्रवरः कर्तव्यः । तत्र च द्विप्रवरसन्निपाते पूर्वप्रवर उत्पादयितुरुत्तरः परिग्रहीतुरिति कात्यायन लोगाक्ष्योरुत्तरत्र वचनात् भारद्वाजस्य +२-१२७;
*४-१९०१०.
10

Page #110

७४ .
प्रवरमारी. शुङ्गस्य बीजात् वैश्वामित्रस्य कतस्य क्षेत्रोत्पन्नाः शुङ्गशैशिरय इत्युच्यन्ते । तत्सन्ततिनानां पञ्चायः प्रवरो द्रष्टव्यः-आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजकात्यात्कोलेति । व्यायमपि प्रवरमाहुरापस्तम्बादयः-आङ्गिरसकात्यात्कीलेति । अयमेव दृष्टान्तो द्रष्टव्यः सत्स्वपि बहुषु मन्त्रदा कतिपयानामेव च वरणमस्तीत्यत्र । एवं पुत्रिकापुत्रदत्तक्रीतपुत्रादीनामपि द्वयोरपि गोत्रयोरविवाहः प्रवरश्च द्रष्टव्यः, शुङ्गशैशिरीणां दृष्टान्तत्वेनोक्तत्वात् । 'उर्व सप्तमात् पितृबन्धुभ्यो बीजिनश्च'* इत्येतद्गौतमवचनं द्वयामुष्यायणादन्यविषयं द्रष्टव्यम् । द्वयामुष्यायणानां तु पितृगोत्रमेवोभयमपीत्युभयत्राविवाह एव । सङ्कृत्यादीनामिहाङ्गिरसां गणेषूक्तानां उत्तरत्र आपस्तम्बादिभिः वसिष्ठगणान्ते वक्ष्यमाणत्वात् वासिष्ठस्यापि शक्तेरङ्गिरसां प्रवरेषूपदेशाचा किं वसिष्ठास्सङ्कृतयः? किं वाऽङ्गिरसः? इत्यत्र सन्देहेऽन्यतरपक्षनिश्चयहेतोरभावात् द्वयामुष्यायणास्सङ्कृतय इत्यवसातव्यम्, कात्यायनेनोत्तरत्र यामुष्यायणगणमध्ये प्रसिद्धद्वयामुष्यायणैः शुङ्गशैशिरिभिस्सह वक्ष्यमाणत्वात् । ड्यामुष्यायणत्वे च सङ्कतीनां स्वगणोक्तैरुपमन्युपराशरकुण्डिनादिभिर्वासिष्ठेस्सर्वैस्सह विवाहो नास्ति । तस्मादिह भरद्वाजकाण्डे केवलभरद्वाजानां ऋक्षाणां कपीनां गर्गाणां द्विगोत्राणां च पञ्चानां गणानां परस्परमविवाहः ; सगोत्रत्वात्, बोधायनवाक्याच्च । इति व्याख्यातं भरद्वाजगोत्रकाण्डम् ॥ इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमअाँ
भरद्वाजगोत्रप्रवरकाण्डं समाप्तम्.
*गौतमधर्मसू-४-३, ४. विरणोपदेशाच्च इति पाठान्तर
* विवाहोस्ति, इति पा.

Page #111

। ७५
केवलारिकाण्डम्. उक्तमङ्गिरसां मध्ये सप्तर्षेौतमस्य च । भरद्वाजस्य चाखण्डं गोत्रकाण्डमतःपरम् ॥ सप्तर्ण्यपत्यबाह्यानां केवलाङ्गिरसामपि ।। अधुना वक्ष्यते काण्डं विवाहप्रवरैस्सह ॥ हरितानथ कुत्सांश्च कण्वानपि रथीतरान् ॥ मुद्गलान् विष्णुवृद्धांश्च सप्तर्षिभ्यो बहिष्कृतान् । क्रमेणानेन वक्ष्यामः केवलाङ्गिरसां गणान् ॥ अत्र बोधायनोक्तं केवलागिरसां काण्डमुदाहरिष्यामः
हरितास्साङ्योदभ्यः सौभागा भैरवा ममनायुर्लावादरो महोदरो नैमिश्रया मिश्रोदराः कौतपाः कारीषयः कौलयः पौलयः पौडलोमाधूयोमान्धातुमण्डिकारय*इत्येते हरिताः।तेषां व्यारेयः प्रवरो भवति आङ्गिरसाम्बरीषयौवनाश्वेति होता युवनाश्ववत् अम्बरीषवत् अङ्गिरोवदित्यध्वर्युः । कण्वा औपमर्कट्यायकाः कलाः पौलहलिनो माजिमाजयो मौञ्जिगन्धाविजवाजयावाजश्रवस। इत्येते कण्वाः। तेषां व्यायः प्रवरो भवति आङ्गिरसाजमीढकाण्वेति होता कण्ववदजमीढवदङ्गिरो
*हरिताः कात्सास्सांख्यो दाभ्यों भैंजो भैमगवो गममनायुर्लावो माहोदरो नैमिश्रवो . मिश्रोदरः कौलपाः कौलल पाललः पौण्डरलो माधूपो...द्रिकारः. मिर्कठायनाः वात्कारोशेला...मौजिमौजियोमोमोजिगन्धावाजिवाजयो वाजिश्रवसः.
भजो भमरावो गमलनापावी. मादा

Page #112

७६
5
वदित्यध्वर्युः । रथीतरा हस्तिदासिः काह्नायनाः नैशैलालयोभिलैभिलीभायनसावहवाः
तिरक्षयः भैरुवाहाः हेमगवाः * इत्येते रथीतराः । तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति आङ्गिरसवैरूपराथीतरेति होता आङ्गिरसवैरूपपार्षदश्वेतिवा । रथीतरवद्विरूपवदङ्गिरोवदित्यध्वर्युः । पृषदश्ववद्विरूप वदङ्गिरोवदितिवा | मुला हिरण्याक्षा ऋषभामिता गयोविश्वायना दीर्घजंघा जंघास्तरणबिन्दव इत्येते मुद्गलास्तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति आङ्गिरसभार्म्यश्व मौल्येति होता । मुगलवद्भर्म्यश्ववदङ्गिरोवदित्यध्वर्युः । विष्णुवृद्धाः शठमर्पणाः मद्रणामद्रणा बादरायणामस्तप्रापणम्स्सात्यकिः सत्यङ्कायनः नैतुद्यास्तुत्याभरण्या वैमाडादेवस्थात + इत्येते विष्णुवृद्धाः । तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरः आङ्गिरसपौरुकुत्सत्रासदस्य वेति होता । त्रसदस्युवत् पुरुकुत्सवत् अङ्गिरोवदित्यध्वर्युः। सङ्कृतयः मलकाः पौलस्तण्डिशम्बुशैम्भवयः परिभावास्तारकाया हारिग्रीवाः पैणायाः श्रौतायना
*दासिः कामधेयनाः...कसालपोलैलैभिर्लेभायनाः... भैरुमगवा:.
| शठामठा भङ्गणाः... शाबरायणा वात्समायणवादरायणा... सात्यकायनः नैतुन्द्यास्तुवाया पोडा देवस्थानयः.

Page #113

केवलारिकाण्डम्, आग्रायणा आघ्रापयः पूतिमाषाः* इत्येते संकृतयः। तेषां ध्यायः प्रवरो भवति आङ्गिरससांकृत्यगौरुवीतेति होता । गुरुवीतवत् सङ्कतिवदङ्गिरोवदित्यध्वर्युः । कपयः वैतलानामैति शायननां पतञ्जलानां तरस्विनां ताडिनां भोजसिनां कासवराणां करसिखण्डानां आमौखितकिसागसखपोष्पया इत्येते कपयः तेषां त्र्याईयः प्रवरो भवति आङ्गिरसामहय्यौरुक्षयेति होता उरुक्षयवत अमहय्यवत् अङ्गिरोवदित्यध्वर्युः ॥ इति बोधायनोक्तं केवलाङ्गिरसां प्रवरकाण्डमुदाहृतम् ॥
अथ आपस्तम्बोक्तं केवलाङ्गिरसां प्रवरकाण्डमुदाहरिष्यामः
अथ हरितानां व्यायः आङ्गिरसाम्बरीषयौवनाश्वेति युवनाश्ववदम्बरीषवदङ्गिरोवदिति मान्धातारमुहैकेङ्गिरसस्थाने मान्धात्राम्बरीषयौवनाश्वेति युवनाश्ववदम्बरीषवत् मान्धातृवदिति । अथ कुत्सानां व्यायः आङ्गिरसमान्धात्र कौत्सेति कुत्स*लमकाः पौस्त्यस्तण्डि शम्भुशैभवः परिभवस्तारकाद्या हारिद्राः चैततियाश्श्रौताय
नाश्चारायणा आन्त्यायना आर्षभयश्चान्द्रायणा अवघ्रापयः पूतिभाष्याः. वैितालायनामै...ताण्डिनां बोजसीनां शाङ्गरवाणां तरसिखण्डीनां मौषीतकिः सां
शयः पौषाः.

Page #114

प्रवरमारी, वन्मान्धातृवदङ्गिरोवदिति । अथाजमीढाः कण्वाः तेषां व्यारेयः आङ्गिरसाजमीढकाण्वेति कण्ववदजमीढवदङ्गिरोवदिति । अथ विरूपा रथीतराः तेषां त्र्यायः आङ्गिरसवैरूपपार्षदश्वेति पृषदश्ववद्विरूपवदङ्गिरोवदिति । अष्टादंष्ट्रमुहैकेङ्गिरसस्थाने ब्रुवते-आष्टादंष्ट्र वैरूपपार्षदश्वेति पृषदश्ववद्विरूपवदटादंष्ट्रवदिति । अथ मुद्गलानां व्यायः आङ्गिरसभार्ग्यश्वमौद्गल्येति मुदलवगर्म्यश्ववदङ्गिरोवदिति । तृक्षमुहैकेङ्गिरसस्थाने । तार्भभाHश्वमौद्गल्येति । तक्षवद्भर्म्यश्ववन्मुद्गलवदिति । अथ विष्णुवृद्धानां ध्यार्षेयः आङ्गिरसपौरुकुत्सत्रासदस्यवेति त्रसदस्युवत् पुरुकुत्सवदङ्गिरोवदिति । एष एवाविकृतः शठमन्द्रणभद्रणमन्द्रण *बादरायणापमित्यौपगविसात्यकिसात्यकाम्यारुणिनितुन्दादीनामिति ॥ इत्यापस्तम्बोक्तं केवलाङ्गिरसां गोत्रप्रवरकाण्डम् ॥
लौगाक्षिकात्यायनाश्वलायननिरुक्तानि केवलाङ्गिरसां प्रवरकाण्डान्यधस्तादेवोदाहृतानि ॥
*शृं-शठमर्षणभरणमद्रण.
णमद्रण.
१५९-६४ पुटेषु द्रष्टव्यम्

Page #115

अत्रिकाण्डम्. . __ अथेमानि काण्डानि व्याख्यास्यामः-यदुक्तमधस्तात् भृगुगोत्रकाण्डव्याख्यानारम्भे 'इहोदाहृतानाम्' इत्यारभ्य 'व्याख्यास्यामः' इत्येवमन्तेन भाष्येण तत्सर्वमिहापि स्मर्तव्यम्, प्रयोजनगौरवादि ति । अत्रोदाहृतानां मध्ये हरितकुत्सकण्वरथीतरमुद्गलविष्णुवृद्धव्यतिरिक्तानां चामुष्यायणकण्वादीनां 'भरद्वाजगणेन्तर्भावात् भरद्वाजैस्सह अविवाह उक्तः । बृहदुक्था रथीतरा एवेत्येके मन्यन्ते । अपरे–बृहदुक्थानां रथीतराणां च भेदेन गणमुपदिश्य मत्स्यपुराणे एकप्रवरोपदेशात् रथीतरेभ्योन्ये एषदश्वा इति मन्यन्ते । तस्मिन्नपि पक्षे रथीतराणां एषदश्वानां परस्परमविवाहः, त्र्याईयाणां घ्यायसन्निपातात् । संकृतीनां तु यामुष्यायणत्वाहसिष्ठगणोक्तैः स्वगणोक्तैश्चाविवाह उक्तः ॥
अथेदानी हरितानां विवाहं वक्ष्यामः-हरितानां कुत्सानां च परस्परमविवाहः; न्यायाणां द्यायसन्निपातात्, आपस्तम्बपाठे आश्वलायनपाठे च हरितकुत्सपिङ्गशङ्केत्यादिना समानप्रवरोपदेशात् । इतरेषां कण्वरथीतरमुद्गलविष्णुवृद्धानां परस्परं च पूर्वोक्तैः वक्ष्यमाणैश्चात्र्याभिस्सह विवाहोस्ति, सगोत्रसमानप्रवरत्वयोरभावात् । इति व्याख्यातं केवलाङ्गिरसां प्रवरकाण्डम् ॥ इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमअर्या
केवलाङ्गिरसां प्रवरकाण्डानि समाप्तानि.
अथात्रीणां गोत्रप्रवरकाण्डान्युदाहरिष्यामःबोधायनादि मुनिबृन्दपदारविन्दप्रादुर्भवत्प्रवरगोत्रविवाहभेदम् ।
1शृं-द्वयामुष्यायण जल्णानाम. ही तादीनां.
उक्तः । रथीतरा एवंचेत्येके. *प्रादुर्भवात.

Page #116

प्रवरमजरी. तत्पादपङ्कजदळस्मरणप्रसादादत्रेश्च गोत्रगणकाण्डमहं प्रवक्ष्ये ॥ यथोक्ता भृग्वङ्गिरसां गोत्रप्रवरमञ्जरी । कल्पसूत्रपुराणोक्ता तथात्रीणां च वक्ष्यते ॥ अत्रादौ बोधायनोक्तमत्रिकाण्डमुदाहरिष्यामः
अत्रीन व्याख्यास्याम अत्रयो भूरयस्थांदिस्थां दोगि पौष्टिका मौद्गुलयः सैपास्थपालाश्छागलाः तृणबिंदुर्भागंपथोमालरुचो व्याळयः सांवच्यानयोकार्मर्यायनयोदाक्षिस्तैदेहाः गाणिपटयौदालकिः द्रोणभावा गौरिग्रीवयो गाविष्ठिराविशशुपालाः कृष्णात्रेयाः गौरात्रेयाः रक्तात्रेयाः नीलात्रेयाः* श्वेतात्रेयाः श्यामात्रेयाः महात्रेयो गात्रेया वैलेयास्सौभ्रेया वामरथीना वैतभावादशौद्रयाः कौण्डेया गोपवनाः कालापचया अनीलायनाः आनङ्गिनिङ्गिौरङ्गिष्योरङ्गिन्सौरङ्गिपुष्पयः सैष्पयः साकेतायनाः भारद्वाजनय इन्द्रातिथिरित्येतेऽत्रयः तेषां त्र्यायः प्रवरो भवति । आत्रेयार्चनानसश्यावाश्वेति होता, श्यावाश्ववदर्चनानसवदत्रिव
-gama
-PEN
OHE
*श-'अत्रयो भूरययश्शान्तिश्छान्देगिपष्पि कामांदुरियः शैवाच्छगलाश्चागला...
भागंतकयोमातवकुचयो व्याळयस्सांभाव्यायणः कार्मार्यायणावेदाक्षिस्तदेहा मणिः शान्तय औद्दालकिः...कृष्णात्रेयो' इत्यादि.

Page #117

अत्रिकाण्डम,
१
दित्यध्वर्युः । वाग्भूतकानां व्यायः प्रवरो भवतिआत्रेयार्चनानसवाग्भूतकेति होता। वाग्भूतवदर्चनानसवदत्रिवदित्यध्वर्युः । गाविष्ठिराणां व्यायप्रवरः आत्रेयार्चनानसगाविष्ठिरेति होता । गविष्ठिरवदर्चनानसवदत्रिवदित्यध्वर्युः । मुगलाः व्याधिसन्धिस्वर्णवाबोधाक्षगविष्ठिरावैतवाहास्सिरीषयशालिमनोगौरित्रौ गौरकयो वायवना इत्येते मुद्गलाः तेषां व्यायप्रवरो भवति । आत्रेयार्चनानसपौर्वातिथेति होता, पूर्वातिथिवदर्चनानसवदत्रिवदित्यध्वर्युः । अत्रीणां सर्वेषामविवाहः॥
इति बोधायनोक्तं अत्रिगोत्रकाण्डमुदाहृतम्,
अथापस्तम्बाद्युक्तमत्रिगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामःअथात्रीणां व्यायः आत्रेयार्चनानसश्यावाश्वेति । श्यावाश्ववदर्चनानसवदत्रिवदिति । अथ गविष्ठिराणां व्यायः आत्रेयार्चनानसगाविष्ठिरेति, गविष्ठिरवदर्चनानसवदत्रिवदिति । अथातिथीनां
*महात्रेयो हालेया वालेयालयो वामराथिनो वीतभाबनाश्शौद्रेया स्तान्द्रेया...काराव
यशोभेया आनीषायणाः...द्रौरंगिसौरंगिपुष्पयश्शौखयः......भारद्वाजायन इन्द्रा....वाद्भुतकानां....मुद्गलाः व्यानिसन्धिश्चूर्णवोधवाजकिवैततवश्लेषयः शालिमतो बाहोगौरिवायो वा वायुपोशः.

Page #118

S
apana
घनानना
अवरमारी. “ध्यायः आत्रेयाचनानसातिथेति, अतिथिवदर्चनानसवदत्रिवदिति । एष एवाविकृतो वामरथ्यसुमअलबीजवापानाम् ॥
इत्यापस्तम्बाद्युक्तं अत्रिगोत्रकाण्डमुदाहृतम्.
अथ कात्यायनलौगाक्ष्युक्तमत्रिगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामः-- कार्मर्यायनिशाखलयश्चार्षसाहरयश्च ये आहायनाः वामरथ्याः पयनाश्शाकिर्दिविकिमौद्गलाकिः शौनकर्णिः अथो सौश्रुतयश्च ये कौरग्रीविकैरंजी अथो जैत्रायणा ये च विबाहुतन्त्रवाहा मित्रश्वाजानकितौलेयवौलेयात्रेयपतञ्जनानां भा गमादयनसौपुष्पयः छान्दोगिरित्येतेषामविवाहः तेषां च्या
यः प्रवरः । आत्रेयार्चनानसश्यावाश्वेति अत्रिव“दर्चनानसवत् श्यावाश्ववदिति । दक्षव्यालिखदार्णकुद्भालवना अर्णनाभिवैवेयवैजवापिश्रिमिश्वमौजकेशो गविष्ठिरा इत्येते दश गविष्ठिराः।एतेषामवि
*कार्मर्यायिशाखलयोपवाहरयश्चय आप्यायना वामरथ्या गौपवनास्तार्णविन्दव औद्दा
लनः किः शौनकर्णि...यश्चकारग्रीविकारंजिरधो...णाश्चथष्वानी चिदाहुतस्त्रि. वाहुतवेन्द्रालिसालकिमित्रश्चजातुकिडोलेयात्रेयतंजनानां भागा. दक्षिव्यालिखरार्णकृतद्भालन्दना और्णनाभिः सन्धिरवैजवापि सृजिश्चमौजके
शोगा.

Page #119

अत्रिकाण्डम्, वाहः। तेषां व्यारेयः प्रवरो भवति आत्रेयग्राविष्ठिरपौर्वातिथेति अत्रिवद्गविष्ठिरवत्पूर्वातिथिवत् ॥ पुत्रिकापुत्रान्व्याख्यास्यामः--हादेयवावेयकौणेयवामरथ्यपुत्रिके त्येषामविवाहः । तेषां व्यायप्रवरो भवति । आत्रेयवामरथ्यपौत्रिकति . अत्रिवद्वामरथ्यवत्पुत्रिकवत् ॥
___इति कात्यानलौगाक्ष्युक्तमत्रिगोत्रकाण्डमुदाहृतम्..
अथाश्वलायनोक्तमत्रिगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामःआहाश्वलायन:
अत्रीणामात्रेयार्चनानसगाविष्ठिरेति ॥ पूर्वातिथीनां आत्रेयार्चनानसापौर्वातिथेति ॥ :
इति आश्वलायनोक्तमत्रिगोत्रकाण्डम् ।
अथ मत्स्यपुराणोक्तमुदाहरिष्यामः-..
मत्स्य उवाच
*हालेयवालेयकोद्रेयशोभेयरथ्यपुत्रिके. अिर्चनानसश्यावाश्वेति । गविष्ठिराणामात्रेयगाविष्ठिरपौर्वा..

Page #120

प्रवरमभरी.
अत्रिवंशसमुत्पन्नान गोत्रकारानबोध मे। कर्मर्यायनिसांख्येयस्तथा सारायणाश्च ये ॥ उद्दालकरशौनकार्णरथो सौतवराश्च ये। गौरग्रीविश्व कैरंजिरथो जैत्रायणाश्च ये ॥ आम्रपथा वामरथ्यो गौर्यन्यस्तृणबिन्दवः। कानजिह्वो धुरुग्रीविर्वैडालिश्शकलायनिः॥ तैलपश्च सवैलेय आत्रिगोणिपतस्तथा । प्रलगो भगपादश्च सौपुष्टिश्च महातपाः । छन्दो गेयस्तथैतेषां व्यार्षेयः प्रवरो मतः। श्यावाश्वश्च तथाऽत्रिश्च तथा चैवार्चनासः ॥ परस्परमवैवावाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः । दाक्षिर्बलिः पर्नलिश्च ऊर्णनाभिरिशलार्दनिः । बीजवपी शिरीषश्च मौजकेशो गविष्ठिरः ॥ भलन्दनस्तथैतेषां व्यारेयाः प्रवरा मताः । अत्रिविष्ठिरश्चैव तथा पूर्वातिथिस्स्मृतः । परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः ॥ अत्रेश्च पुत्रिकापुत्रानत ऊर्ध्वं निबोध मे।
कालेयश्च सवालेयो वामरश्वस्तथैव च ॥ *कार्मर्यायनिसांख्येयाः...शारायणाश्च...औद्दालकिश्शैलकाणे...करवाश्च....गौरिग्री
वश्च...अयंपन्थावासरध्यो...कावजिह्वो...वडालिश्शकटायनिः...तैलवश्च... रात्रिगोणिपथः...अलदो भगपालश्च सौ पुष्टिश्च...छान्दो...

Page #121

८५
अत्रिकाण्डम्. सैत्रेयश्चैव सौधेय स्ठ्यार्षेयाः परिकीर्तिताः ॥ . अत्रिश्च वामरथ्यश्च पौत्रिश्चैव महानषिः । परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः ॥ इत्यत्रिवंशप्रभवास्तवोक्ता
महानुभावा नृप गोत्रकाराः। येषां तु नाम्नां परिकीर्तनेन
पापं समग्रं पुरुषो जहाति ॥ इति मत्स्यपुराणोक्ते प्रवराध्याये अत्रिवंशानुवर्णनं नामाध्यायः.
-
-
एतेषामत्रिगोत्राणां गणानां पिरस्परमविवाहः । समानगोत्रत्वात् ॥ समानगोत्रत्वं च सप्तर्षरत्रेस्सर्वेषु त्रिप्रवरेषु प्रवरणात् । द्वयायसन्निपाताच्च । पुत्रिकापुत्राणामुभयोर्गोत्रयोरविवाहः, स्वस्वगणे च सुतरामविवाहः, समानप्रवरत्वाद्वचनाच्चेति । व्याख्यातान्यत्रिगोत्रकाण्डानि समाप्तानि ॥ अत्र श्लोकः
समानमुनिबाहुळ्यात्सगोत्रत्वाच्च नात्रयः । विवाहं कुर्व तेऽन्योन्यं नोभयोरपि पौत्रिकाः ॥ इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां प्रवरमञ्जर्स
अत्रिगोत्रप्रवरकाण्डं व्याख्यातम्.
-
-
*सवालेयो वामदथ्यस्तथैव च । सौश्रेयश्च वसौत्रेया. एतेषामत्रिगोत्रजानां.

Page #122

प्रवरमभरी... भृग्वगिरोत्रिगोत्राणां प्रोक्ता प्रवरमञ्जरी । विश्वामित्रगणानां च ब्रुवे प्रवरमञ्जरीम् ॥ अत्र बोधायनोक्तं विश्वामित्रगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामःआह बोधायनः_ विश्वामित्रान्व्याख्यास्यामः कुशिकाः पार्णजवाः पारक्या औदलिर्माणिव॒हदग्निरा वराध्यहिरापद्यैय्यकामन्तका बद्धकयश्चिकिता लाभकायनाः शालङ्कायनाः साङ्कायनाः रौकागौरास्सौगन्तयो यमता आनभिन्ना स्तारकायणाश्चौवला जाबालयो याज्ञवल्क्या विदडानुवलयस्सौश्रय औपदहनय उदंपरिर्भाष्ठेयाश्श्यामेयाश्चैत्तेयास्तालावता *मयरास्सौमित्याश्विवन्तवयस्स्थतन्तायना अनूनतन्तवो ये चान्ये वशब्दा बाभ्रव्यकालाया, उत्सरय इत्येते कुशिकाः तेषां व्यायः प्रवरो भवति । वैश्वामि
दैवरातौदलेति होता । उदलवदेवरातवद्विश्वामित्रवदित्यध्वर्युः । लोहितारण्डकयश्चात्रवर्णायना व*पारिणजंघा: वालूक्या औदरि...रानचिराघहिरापद्यापा: कामस्तकाद्य
कयस्सिकिणलामनाः सांगतायनाश्शालंकायना लोकांगारा यमदता आनत्रिम्लातास्तारकायणाश्वौबाला...वितण्ड्याभुवनयः सौश्रयः औपदहनय
औदम्बरिोष्टेयाश्श्यामेयाश्चत्रेयास्सारावता. रास्सामाचित्रंतायनाश्श्वेतुन्दायना मनुजयो मातंगयो येचान्ये अन्तशब्दा बाभ्रव्यः कारवान्मुरयः इत्येते.

Page #123

विश्वामित्रकाण्डम्,
आयना वासय इत्येते लोहितास्तेषां ध्यार्षेयप्रवरो भवति । वैश्वामित्राष्टकलौहितेति होता। लोहितवदष्टकवद्विश्वामित्रवदित्यध्वर्युः । रौक्षकास्सोहहला रेवणाश्च तेषां व्यायः प्रवरो भवति । वैश्वामित्ररौक्षरैवणेति होता । रेवणवद्वक्षवद्विश्वामित्रवदित्यध्वर्युः । वैश्वामित्रदेवश्रवसदैवतरसमतिज्योतिज्यामकायनाः कालकायनिनस्तेषां व्यायः प्रवरः। वैश्वामित्रदेवश्रवसदैवतरसेति । देवतरसवदेवश्रवसवद्विश्वामित्रवदित्यध्वर्युः । कतास्सैरिधाः कराया जायनाशिशिराः कौकृत्यः पिण्डिग्रीवा नारायणा राख्या इत्येते कतास्तेषां ध्यायेयः प्रवरो भवति । वैश्वामित्रकात्यात्कीलेति होता। अत्कीलवत्कतवद्विश्वामित्रवदित्यध्वर्युः । धनञ्जयाः कारिवातयः आश्वावतायनाः कौरव्यास्सैन्धवायनयः पुष्टाक्षा महाक्षा इत्येते धनञ्जयास्तेषां व्यायः प्रवरो भवति । वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसधानञ्जयेतिहोता। धनञ्जयवन्मधुच्छन्दोवद्विश्वामित्रवदित्यध्वयुः । अजायनानां व्यायः प्रवरः। वैश्वामित्रमा
*रण्डकयश्चाक्रवर्मायणा वावायना वाशयः. तिौक्षकाचौगृहला मालाश्चीत.

Page #124

૯
प्रवरमञ्जरी.
धुच्छन्दसाजेति । अजवन्मधुच्छन्दोवद्विश्वामित्रवदिति । अघमर्षणाः कौशिकाः तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरः । वैश्वामित्राघमर्षणकौशिकेति । कुशिकवदद्यमर्षणवद्विश्वामित्रवत् । पौरणाः परिधापयन्तस्तेषां दयार्षेयप्रवरः । वैश्वामित्रपौरणेति । पूरणवद्विश्वामिववदिति । इन्द्रकौशिकाः तेषां त्र्यार्षेयप्रवरः । वैश्वामित्रैन्द्रकौशिकेति । कुशिकवदिन्द्रवद्विश्वामित्रवदिति ।
इति बोधायनोक्तं विश्वामित्रगोत्रकाण्डमुदाहृतम् ॥
अथापस्तम्बाद्युक्तं विश्वामित्रगोत्रप्रवरकाण्डमुदाहरिष्यामः - अथ विश्वामित्राणां देवराताश्चिकितमनुतंत्वालकिरारकियाज्ञवल्क्यौलुकबृहदग्निबभ्रुशालावतशालकायनकालभवाः तेषां त्र्यार्षेयः । वैश्वामित्रदेवरातौदलेति डदलवद्देवरातवद्विश्वामित्रवत् । अथ श्रोतस्कामकयनानां त्र्यार्षेयः । वैश्वामित्रदेवश्रवसदैवतरसेति । देवतरसवद्देवश्रवोवद्विश्वामित्रवत् । अथ कात्यायनानां त्र्यार्षेयः । वैश्वामित्रकात्याक्षीलेति । अक्षीलवत्कतवद्विश्वामित्रवदिति ।
* अकीलवत्

Page #125

विश्वामित्रकाण्डम्
अथाघमर्षणाः कुशिकास्तेषां त्र्यार्षेयः - वैश्वामित्राघमर्षणकौशिकेति । कुशिकवदघमर्षणवद्विश्वामित्रवदिति ॥
इत्यापस्तम्बाद्युक्तं विश्वामित्रगोत्रकोण्डमुदाहृतम्.
ष्यामः
अथ कात्यायन लोगाक्षिप्रणीतं विश्वामित्रगोत्रकाण्डमुदाहरि
विश्वामित्रान्वयाख्यास्यामो विश्वामित्रदेवराताश्चैकितगालवतान्तकैः कुशिका वर्तण्डश्च शलंकुवाघो आश्वतायनाश्श्यामायना याज्ञवल्क्या जाबालास्सेन्धुवायनाः बाभ्रव्याः प्ययश्रकार्षिसम्म - त्याः अथ सौश्रुताः आलोप्यापगहनयः पापेदिरयः पार्णर्यः क्षरपापादोलीत्येषा' मेवाविवाहः । तेषां त्र्या
1“ अथ विश्वा... मनुतंत्वौरकिवार कियाज्ञवल्क्योलूक... शाललिशालावतशालकाय - नकालववा:... अथ सौमतकामकायनानां... विश्वामित्रवत् । अथाज्यानां त्र्यार्षेयो वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाज्येति । अजवन्मधुच्छन्दोवद्विश्वामित्रवदिति । अथ माधुच्छन्दसा एवं धनञ्जयाः तेषां त्र्यार्षेयो वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसधानञ्जयेति । धनञ्जयवन्मधुच्छन्दोवद्विश्वामित्रवदिति । अथाष्टका लोहिताः - तेषां द्वयार्षेयो वैश्वामित्राष्टकेति । अष्टकवद्विश्वामित्रवदिति । अथ पूरणाः परिधापयन्त्यः तेषां द्वयार्षेयो वैश्वामित्रपौरणेति । पूरणवद्विश्वामित्रवदिति अथ कात्यायनानां" इत्यतः प्राक् पाठः शृं- कोशे ॥ "व्ययश्च कष्णिसंकृत्याः... ओलोप्या ओपगनयः पार्योदरयः पार्णायः भाः पाजाला
११८८
इत्येतेषा•
12

Page #126

प्रवरमभरी.
र्षेयः प्रवरो भवति । वैश्वामित्रदैवरातौदलेति । उदलवदेवरातवद्विश्वामित्रवत् । देवरातदेवश्रवस देवतरसः सौमुककौमुहायनाः कुशिकास्ते इत्येतेषामविवा हः । तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति वैश्वामित्रदैवश्रवसदेवतरसेति । विश्वामिवद्देवश्रवोवद्देवतरोवदिति । अथाजा माधुच्छन्दसो मार्गमित्ययः कुशिका 'इत्येतेषामविवाहः । तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाज्येति । विश्वामित्रवन्मधुच्छन्दोवदजवदिति । अथ कमदकथनंजयपरिकूटपार्थिवपाणिनीकौशिकाः इत्येतेषामविवाहः । तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसधानंजयेति । विश्वामित्रवन्मधुच्छन्दोवद्धनंजयवदिति । अथाश्मरथ्याः कामुकायनिनो बन्धुलाः कुशिका इत्येतेषामविवाहः । तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । वैश्वामित्राश्मरथ्यवाधूलेति । वधूलवदइमरथ्यवद्विश्वामित्रवत् । अथाघमर्षणाः कौशिकाः तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । वैश्वामित्राघमर्षणकौशिकेति । विश्वामित्रवदधमर्पणवत्कुशिकवदिति । पूरणाः पारिधावन्त इत्येतेषामविवाहः । तेषां द्वया
1
I
।
'अथाज्यमाधुः... मित्रेय,
बान्धूलेति । बन्धूलवत्.

Page #127

विश्वामित्रकाण्डम्.
र्षेयः प्रवरः वैश्वामित्रपौरणेति । पूरणवद्विश्वामित्रवदिति । लोहिता अष्टका इत्येतेषामविवाहस्तेषां त्र्यर्षेयः प्रवरः । वैश्वामित्रलौहिताष्टकेति । अष्टकवल्लोहितवद्दिश्वामित्रवत् । अथोदुम्बरिशैशिलीढैकाकायनितैयनिस्त्रैकायनितार्क्ष्ययणितारुष्यायणिकात्यायनि कारिलादिलावकीनां सालङ्कायनमौजहायनाः कता इत्येतेषामविवाहः । तेपां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । वैश्वामित्रकात्यात्कीलेति अत्कीलवत्कतवद्विश्वामित्रवत् ॥ त्रीणि रैवणकुलानि भवन्ति । अथ कास्वैत रत्यनखोद्वहयश्चेत्येतेषामविवाहः ॥ तेषां त्र्यार्षेयप्रवरः । वैश्वामित्रगाधिनरैवणेति । रेवणवद्गाधिनवद्विश्वामित्रवत् ॥
1
९१
इति लोगाक्षिप्रणीतं विश्वामित्रकाण्डमुदाहृतं, न कात्यायनप्रणीतं, तयोरध्वर्युप्रवरेषु सर्वेषु विशेषज्ञापनार्थम् ॥
अथाश्वलायनोक्तं विश्वामित्रगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामः -- चिकितगालवकालववमवत रुकुशिकानां वैश्वामित्रदेवरातौदलेति ॥ श्रौमत कामकायनानां वै
1 शशिरि... स्तैकायनिस्तेकायनि... ... तार्ष्यायणि...कारीलादि... त्रीणि रैवरैवणकलानि कुलानि भवन्ति । अथ काश्वेतरेणवा श्वेतहर्यश्वेत्येते.
2 कालवमनुतन्तु... सौमत.

Page #128

प्रवरमञ्जरी.
श्वामित्रदैवश्रवसदैवतरसेति । धनञ्जयानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसधानञ्जयेति ॥ अजानां वैश्वामित्र - माधुच्छन्दसाज्येति । रौहिणानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसरौहिणेति ॥ अष्टकानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाष्टकेति । पूरणपरिधापयन्तानां वैश्वामित्रदैवरातपौरणेति । कतानां वैश्वामित्रकात्यात्की लेति । अघमर्षणानां वैश्वामित्राघमर्षणकौशिकेति । रेणूनां वैश्वामित्रगाधिन रैणवेति । शालंकायनशालाक्षलोहिताक्षलोहितजहूनां वैश्वामित्रशालंकायनकौशिकेति ॥
इत्याश्वलायनोक्तं विश्वामित्रप्रवरकाण्डमुदाहृतम्.
९२
अथ मत्स्यपुराणोक्तं विश्वामित्रगोत्रप्रवरकाण्डमुदाहरिष्यामः
मत्स्य उवाच
अरेवापरं वंशं तव वक्ष्यामि पार्थिव । अत्रेस्सोमस्सुतश्श्रीमान् तस्य वंशोद्भवो नृपः ॥ विश्वामित्रस्सुतपसा ब्राह्मण्यं समवाप्तवान् । तस्य वंशमहं वक्ष्ये तन्मे निगदतशृणु ॥ विश्वामित्रो देवरातस्तथा वैकृतिगालवः । वतण्डश्च शलङ्कश्च अथो आश्वा वृतायनः ॥

Page #129

विश्वामित्रकाण्डम. श्यामायना याज्ञवल्क्या जाबालास्सैन्धवायनाः। बाभ्रव्यायश्च कारीषी संसृत्या अथ संसृताः ॥ औलोप्या ओपगवयः पार्योदरयपार्षयः। क्षर पापाभलीभावास्साधिता वास्त कौशिकाः॥ व्यायप्रवरस्तेषां सर्वेषां परिकीर्तितः। विश्वामित्रो देवरात उद्दालश्च महातपाः ॥ परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः । विश्वामित्रस्तथाऽजाश्वो मधुच्छन्दस्तथैव च ॥ परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः। धनञ्जयः कर्मधयः परिकूटस्सपार्थिवः ॥ पाणिनिश्च व्यालेयास्सर्वे ते परिकीर्तिताः । विश्वामित्रो मधुच्छन्दास्तथा चैवाघमर्षणः॥ परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः। कामलायनिनश्चैव आश्मरथ्यस्तथैव च ॥ माधुलाः कौशिकास्तेषां व्यायः प्रवरो मतः। विश्वामित्रश्चाश्मरथ्यो बन्धुलिश्च महातपाः ॥ परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः । विश्वामित्रो लोहितश्च अष्टकः पूरणस्तथा ॥ विश्वामित्रः पूरणश्च तयोौं प्रवरौ स्मृतौ ।
10 डश्च लतांकुश्च...कारिषा संसृत्या...अलिप्या औपदहनयः...हरपापा भलाभा
वाः...उदलश्च महातपाः।

Page #130

९४.
प्रवरमञ्जरी.
परस्परमवैवाद्याः पुराणाश्च परस्परम् ॥ लोहिता अष्टकाचैषां व्यार्षेयः परिकीर्तितः । विश्वामित्रो लोहितश्च अष्टकश्च महातपाः ॥ अष्टका लोहितैर्नित्यमवैवाद्याः परस्परम् । उदवेणुः कथकश्व ऋषिश्चोद्दालकिस्तथा ॥ त्र्यार्षेयोभिमतस्तेषां सर्वेषां प्रवरश्शुभः । ऋणवान्प्रथिनश्चैव विश्वामित्रस्तथैव च ॥ परस्परमवैवाह्मा ऋषयः परिकीर्तिताः । उदुम्बरिस्सैसवटि : इषिस्ताक्ष्यणिस्तथा ॥ कात्यायनः करीरामिशालङ्कायनिलावकाः । मौजायनिश्च भगवान् त्र्यार्षेयः परिकीर्तितः ॥ सतिस्तथासुविद्वारि र्विश्वामित्रस्तथैव च । परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः ॥ एते तवोक्ताः कुशिका नरेन्द्र माहनुभावास्सततं द्विजेन्द्राः ।
येषां त नाम्नां परिकीर्तनेन पापं समग्रं पुरुषो जहाति ॥
इति मत्स्यपुराणे विश्वामित्रगोत्रप्रवराध्यायः.
*एतच्चिह्नमध्यपतितग्रन्थस्थाने 'पारिधापयन्तो न वैवाह्याः पूरणाश्च परस्परस्परम् इत्येव पढ्यते शृ-कोशे. रुवा गाधिनश्चैव.
'उदुम्बरश्शैशिरश्च ऋषिः... लावकिः ।... श्वसनिश्च सुविद्यारि:.

Page #131

कश्यप काण्डम्...
एतानि सूत्रकाण्डानि यदर्थमृषयोब्रुवन् । विवाह गोत्रप्रवरान् तानर्थान्महे वयम् ॥
अत्रोक्तेषु विश्वामित्रगणेषु ये देवरातादयः परिगणिताः तेषां सर्वेषां परस्परमविवाहः; स्वेस्वे गणे तु सुतरामविवाहः समानप्रवरत्वात् ॥ इति व्याख्यातानि विश्वामित्रप्रवरकाण्डानि ॥ अत्र श्लोकः
यावतां प्रवरेष्वेको विश्वामित्रोनुवर्तते । न तावतां सगोत्रत्वाद्विवाहोस्ति परस्परम् ॥
इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां प्रवरमञ्जर्यां विश्वामित्रकाण्डं समाप्तम्.
९५.
अथेदानीं कश्यपगोत्रप्रवरकाण्डमुदाहरिष्यामः - अथ कश्यपगोत्राणामखण्डं काण्डमुच्यते । पिण्डितैः पण्डितैर्विद्यामण्डितैश्श्रूयतामिदम् ॥ अत्रादौ बोधायनोक्तं कश्यपगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामः -
कश्यपान् व्याख्यास्यामः । कश्यपाश्चाङ्गिरयो मठरा ऐतिशायना आभूत्या वैशिप्रा धूम्रायणाः सौम्या अययणास्त्रौववृक्षा राम्रायणाः पैन्धुकयः Maratयाः पाञ्चायनिकाः मेषान्तकिस्सामसयो माघसरा पयस्सौधवयस्सायम्या आसुरायणाश्छगव्यास्सौनद्यस्स्थौलकेशयोवार्धकय

Page #132

प्रवरमञ्जरी औपव्या लाक्षणाः क्रोष्टजीवनयस्स्वार्द्रायणा रोहितायना मितकुम्भाः पिङ्गाक्षय औढलयः मारयणाः पञ्च च वैकर्णेयाः कौशतकयाः धूमलहाणयः सुरागौरीवायनाः महावक्रेयाः पैठीनस्याः पानस्याः विषागणाः दाक्षमाणयो भालदंताः शाश्वमित्रैया हरित्या जारमात्स्योरमाणिसाविश्रवसोवैशंपायनाः स्वैरांकिकासलयः उच्छ्रायनिमार्जलायनाः कांसलायनाः देवोहोतसुचयः खरेभायस्थूणा भागुरयः पाथिकाया गोमायावा हिरण्यवायाग्निदेविस्तासौर्यास्सुसला आविश्रेण्या उत्तरतोगण्डे मादलामन्त्रिता वैकर्णयस्थूलभिदव इत्येते निध्रुवाः कश्यपास्तेषां व्यार्षेयप्रवरः काश्यपावत्सारनैध्रुवेति होता निध्रुववदवत्सारवत्कश्यपवदित्यध्व*कश्यपाश्छागलयोवठरा...आहूत्या...धूमा धूम्रायणा: धौम्या दाायणाः ओधजि
रामायणाः पैंबकयः प्रावार्या हृद्रोगयः कारिण्याता: पांबामिका: मोषीतकिः सांशयो माषशरावयस्सोपस्सौतवयः सामर्थ्या आसुरायणाश्छागव्यास्सौनव्या स्थौलकेशयो बाधकय औपव्या लाक्षाण्याः क्रोष्टाजीवनयः खार्दमायनाः गांगायनाः रोहितायनामितकुम्भाः पिंगलाक्षयः ओडलयः नारायणा एव च वैकर्णेयाः कौषीतकेयाः धमलक्ष्मणयः सुरागौरिवायणाः विमथ्यासाग्निशर्मायणाः औक्वायनयः कांबरोदयः दैववाता वैदोन्ता वेलामहाचक्रेयाः पैठीनसाः पानध्याः वषगणाः दीक्षमाणयो भालंदनयः शांकमित्रेया हरिम्याः पांचाला राजमान्यो वार्षग्वाणिसाविश्रवसो वैशंपायनाः स्तरंकिकांसलयः औक्वायनिर्माजायनाः कांसायना देवोहौदशुचयः...पाथिकार्या गोमयाताहिरण्यपापा अग्निदेविस्तथा...मुसला...तोखण्डमाना मन्त्रवता वैरणयश्शूलभिन्दवः.

Page #133

कश्यपकण्डम्
र्युः । रेभाणां त्र्यार्षेयप्रवरः - काश्यपावत्साररैभेति होता।रेभववत्सारवत्कश्यपवदित्यध्वर्युः। शण्डिलाः कौहलाः पायकाः पायिकाः औद मेघास्सौदनवाः सावचसः कारेयः कौकंठयः स्तैक्षिमहाकयो माहोदकयः कोषयः मौंजायनाः जाणवंशाः खार्वमानया गांगयना वात्सभालयः गोभिलाः वेदायनाः वाश्ययनाः बहूदरयो भागुरिः खार्दतीमुखा हिरण्यबाहुस्तेदेहाः गोमूत्राः वाक्यशठाः * जानंधरिर्जालिंधरिधन्वंतरिरित्येते शाण्डिलास्तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरः-काश्यपावत्सारशाण्डिल्येति होता । काश्यपावत्सारदैवलेति वा । काश्यपावत्सारासितेति वा । शाण्डिल्यासितदैवलेति वा । शण्डिलवदवत्सारवत्कश्यपवदित्यध्वर्युः । देवलवदवत्सारवत्कश्यपवदिति वा । असितवदवत्सारवत्कश्यपवदिति वा । देवलवदसितवच्छण्डिलवदिति वा । लौगाक्षयो दार्भायणा मैत्रवादिर्वेहकालेयः कार्पुटिस्तथा कलयश्च कंसपात्रश्च भालकायनिपरस्ताविरोदकिकौनामिसौतयः सैति
९७
13
-
*... पार्थका औदमेघयः सौदालवत्यावयसः कालेयाः काकुण्डेयः ष्टषकयो माहाकायो महौजकयः कोश्रायनिः मार्जायनाः कामशयो दाणवत्स्वा: खाईमायणा: गांगायनाः मात्स्यबाल्याः गोविला :... वात्स्यायनयो बहूदरयो भागुरिर्गार्दभिः म खाहिरण्यवाहिस्तेद्रेहाः वाक्यशुण्ठाः

Page #134

प्रवरमञ्जरी. किष्टिभेरोनिष्टिष्टैषिकिसोसुकिश्चैरन्ध्रिश्चोप्यणायोधकालकिकलो लौगाक्षयो वाचया जया' इत्येते लौगाक्षयः अहर्वसिष्ठा नक्तंकश्यपाः । तेषां व्यारेयः प्रवरः-काश्यपावत्सारवासिष्ठेति होता। वसिष्ठवदवत्सारवत्कश्यपवदित्यध्वर्युः । वासिष्ठावत्सारकाश्यपेति होता । कश्यपवदवत्सारवद्वसिष्ठवदित्यध्वयुः इति वा । एतेषामविवाहः ॥
इति बोधायनोक्तं कश्यपगोत्रकाण्डमुदाहृतम्.
अथापस्तम्बाद्युक्तं कश्यपगोत्रकाण्डमुदाहरिप्यामः
अथ कश्यपानांत्र्यायः काश्यपावत्सारनैध्रुवेति निध्रुववदवत्सारवत्कश्यपवदिति। अथ रेभाणांच्यार्षेयः काश्यपावत्साररैभेति रेवदवत्सारवत्कश्यपवदिति । अथ शण्डिलानां व्यायो दैवलासितेति असितवद्देवलवदिति। यार्षेयमु हैके काश्यपदैवलासितेति । असितवद्देवलवत्कश्यपवदिति । यार्षयास्त्वेवं न्यायेनेति ॥
1 चामैत्रःबाहिर्वेधा कालेयः...तथा व्रयश्च कांसपत्राश्च वालुकायनिसमस्ताविभेदकिः
सौनामिसैतयः सेलगिः साम्भरणिरारिष्टैषगिसासुणिश्चरण्डिशीबश्वोल्वण र योजाकालीककलोकाक्षयो जागलयः.

Page #135

कश्यपकाण्डम्. 'द्वयोर्षयस्त्वेवं न्यायेन' इत्येतत्सूत्रमेके व्याचक्षते-द्वयार्षया एव सर्वे शण्डिला भवितुमर्हन्ति · न त्र्याचेया इति । तदनुपपन्नम्, 'अन्यायस्य हानं स्यादधिकारात् '* इति जैमिनीय. न्यायविरोधात् । तस्मादयमर्थः । व्यायास्तु एवमनेन प्रकारेण त्र्योर्षया एव न्यायेन भवितुमर्हन्ति, न शण्डिला एव । तस्मादष्टकानां लोहितानां द्वयार्षयाणां त्र्योर्षयत्वमेव द्रष्टव्यमिति ॥
इत्यापस्तम्बाद्युक्तं काश्यपगोत्रकाण्डमुदाहृतम्.
अथ कात्यायनलौगाक्षिप्रणीतं काश्यपगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामः
कश्यपान्व्याख्यास्यामः-आत्रायणा विषगणा मौषकरतिकायना औषप्रतिमासरा गोजावीरधरा वषिसारा हरेयाः कैरजाशवैतैता आसुरायणा मातृत्या वैवकयः प्रैकयो भौवनाः पैठीनसास्सधवाश्च प्रगाधाह्वगायका देवपातास्सोमयागा अथोपश्वायाश्येदुदगव्यायनाइशत्रुहयो हृयोगाः काचायनाचकधर्मी महाचक्रधर्मी श्रेययणा हार्करथो दक्षपाणयो हास्तिदासिवात्स्यपाणिहास्तलायनान्यकृतवौमूल
* मी-सू. ६-१-४३. इदं व्याख्यानं कपर्दिभाष्यगतम् । “...लोहितानां वैश्वामित्रलौहिताष्टकेति
स्मृत्यन्तरस्य विद्यमानत्वात् त्र्यार्षेयत्वमेव स्यात् । पूरणानां पारिधापयन्तीनां वैश्वामित्रदेवरातपौराणेतिस्मृतेस्त्र्यार्षयत्वमेव । तत्र सर्वेषां शण्डिलानां ऋषिबाहुल्यादविवाहः । विश्वामित्रपक्षेऽपि आज्यानां धनञ्जयानां चाविवाहः । अनुक्तानां सहविवाहः । इत्यधिकं दृश्यते कपर्दिभाष्यकोशे.

Page #136

१.०
- प्रवरमअरी. धूम्रायणा स्वबभूस्वाथो आश्ववातापनाः कौसीदकाः खगादा अथो आग्निशर्मायणाश्च ये मौहूज्याः कैकशयः काश्वहायनो द्विवायनो हस्त्यकश्यपसानुश्रुतहरितायनमागसोमभूवा इत्येतेषामविवाहः । तेषां ध्यायप्रवरो भवति काश्यपावत्सारनैध्रुवेति कश्यपवदवत्सारवनिध्रुववदिति॥शाश्वमित्रयो रैषा इत्येषामविवाहः ॥ तेषां व्यायप्रवरो भवति काश्यपावत्साररैशेति । कश्यपवदवत्सारवद्रेभवदिति ॥ संपवाचलुभिश्चोभे उपलोधजलम्बबहुमिडोहैयुरः पर्या मौजीमो गर्दबीमुखो हिरण्यबाहुश्चैरनाभः केशोलकोकिलौ कुहलो वृकखण्डश्चेत्येते देवजातपाः । उदमेघतणबिन्दुसुदानुकौवलयश्चोत्तरश्च सुकेतुश्चेत्येते कौरडजाः शकिला वैदानवसौदानवपैल्यलायूपरिवारीत्येतेषामविवाहः । तेषां व्यायः प्रवरः। काश्यपासितदैवलेति । शाण्डिलासितदैवलति वा । कश्यपवदसितवद्देवलवदिति शण्डि*आग्रायणा वृषगणा मपकिकायना. ओषप्रतिमासरश्च गोजारिटिवीरध्वरा
वाणिशालावनेयाः कारञ्जाश्चेकेता असुरायणा माद्रव्या वैधुलकयः स्वैकयो...सैन्धवास्स्वैध्रका आह्वगायका देवयाता सोमयाता अथो पश्चायावणश्चइगव्या...काचकायनाः...वायगा हाकिरयो दाक्षपागयो...फलमूलधूम्रायगाश्वतश्चायो आश्वलायनाः कौषीतकाः खगादा आश्वो वाग्मिशर्मायणाश्च ये माण्डव्याः कैकयशः काष्ठकायनो जहीयनो हस्त्य...सौ. गभुवा इत्ये.

Page #137

कश्यपकाण्डम्. लवदसितवद्देवलवदिति वा ॥ आनष्टायोप्यकुलयइशाकलयो रावपालयस्सैकीराजवाहिश्वसौरन्धिराजसैवकिसासुचिकापुटपिङ्गगक्षिलौगाक्षिसरतव इत्ये ते प्रातर्वसिष्ठा नक्तं कश्यपा इत्येतेषामविवाहस्तेषां व्यायः प्रवरो भवति कास्यपावत्सारवासिष्ठेति । वसिष्ठवदवत्सारवत्कश्यपवदिति ॥
इति कात्यायनलौगाक्षिप्रणीतं कश्यगोत्रप्रवरकाण्डमुदाहृतम्.
अथाश्वलायनोक्तं कश्यपगोत्रकाण्डमुदाहरिप्यामःआहाश्वलायनः--
काश्यपानां काइपावत्सारासितेति ॥ नैध्रुवाणां काश्यपावत्सारनैध्रुवेति ॥ रेभाणां काश्यपावत्सारैरैभेति ॥ शाण्डिलानां शाण्डिलासितदैवलेति । काश्यपासितदैवलेति वा ॥
इत्याश्वलायनोक्तं कश्यपगोत्रकाण्डमुहृतम्.
जलम्ब बहमियोहै: पुरुषयो माचमम्मो गर्दभामुखो हिरण्यबाहुश्चरभानुः जाके
लकोकिलाकहनावृकखण्डश्चेत्येते देवरातयः उदमेघतृणबिन्दुसुदानकैबलश्चौ... कौरद्वाजाः शम्बिला...पैप्युलायूपरीवरीत्ये...आनष्टयोफाकुलयश्शाक्तयो रावफालयः सैकीराजवाहश्च सैरन्ध्रराजस्तवकि...सरभव इत्ये. .

Page #138

१०२
१०१
प्रवरमञ्जरी. अथ मत्स्यपुराणोक्तं कश्यपगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामःमत्स्य उवाचमरीचेः कश्यपः पुत्रः कश्यपस्य महाकुले। गोत्रकारानृषीन्वक्ष्ये तेषां नामानि मे शृणु ॥ आग्रायणा विषगणा मेषाविरिटिकायनाः । भवनन्दी महाचक्री दाक्षपायण एव च ॥ ग्राष्टेयना ह्यकिरयो हस्तिदस्तु तथैव च । वात्स्यायनानि कृतजा ह्याश्वलायनिनस्तथा ॥ प्राग्रायणः पैलमेलिराश्ववातायनस्तथा । कौषीतकास्स्वावतका अग्निशर्मायणिश्च ये ॥ मेषपाः कैकरसपास्तथा चैव सुचभ्रयः। यौलयो ज्ञानराधश्च अज्ञावस्सर्व एव तु ॥ श्यामोदरा वैवशपास्तथा वैलत्वलायनः। कष्टायनाश्च मारीचा आजिहायनहास्तिकाः॥ वैकर्णेयाः कश्यपाश्च सासिसाहारितायनाः। मतंससावभृगवस्त्र्यायाः परिकीर्तिताः॥ वत्सरः कश्यपश्चैव निध्रुवश्च महातपाः। परस्परमवैवाद्या ऋषयः परिकीर्तिताः॥ नैहास्यसांख्यमित्राश्च व्यार्षेयाः परिकीर्तिताः! वत्सरः कश्यपश्चैव निवश्व महातपाः॥

Page #139

कश्यपकाण्डम्.
परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः। अतः परं प्रवक्ष्यामि ड्यामुष्यायणगोत्रजान् ॥ अनुष्ठेयाभिकुरयस्तानयो राजवन्नयः। .. सैरुषी रोदबर्हिश्च सैरन्ध्री रूपवत्सकिः॥ साम्राकिस्सादृपिङ्गाक्षिसजातम्बिस्तथैव च । दिवा वसिष्ठा इत्येते नक्तं ज्ञेयाश्च कश्यपाः ॥ व्यायश्च तथैतेषां प्रवरः परिकीर्तितः। कश्यपो वत्सरश्चैव वसिष्ठश्च महातपाः ॥ परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः । संपातिश्च बलिश्चोभौ पिप्पलोथ जलन्धरः॥ सुंजोतमानः पर्वश्च कर्दमो गर्दभीमुखः । हिरण्यबाहुकैरातावुभौ कश्यपशोभनौ ॥ कुलहो वृषखण्डश्च मृगकेतुस्तथोत्तरः । तदपासस्ववसवोमहाकैरलयाश्च ये॥ शण्डिला वैदानवसोदनवो वेदपातयः ।
*आग्रायणा वृषगणा मेषकिरिटि...दाक्षमाणयः...श्रेष्ठयवाह्यकिरयो हस्तिदासिस्त
थैव च । वात्सताल्मलिकद्वत्सश्वलायनिनस्तथा ।...राश्वबाणायनिस्तथा । कौशान्तका आश्ववीता...। मौषीरपि कैकिपया...शुचिभ्रयः । पैलयो... अमावस्सर्व...। श्यामाताशिशियश्चैव तथा ये शाद्वलायन: । कष्टायनाश्च नारी वा...विकर्णेयाः...शासिसा...गतंससाव...अवत्सारः कश्यपश्च... आनुष्टयो भाकुरयः तातकोपाजवन्नयः । सौपत्रिरोदवाहिश्च...रोधसावकिः । साम्राक्षिस्साह...काश्यपावत्सारश्च...

Page #140

प्रवरमअरी. पिप्पलादिस्तौवरिव ऋषिर्वा परिकीर्तिताः ॥ त्र्यायोभिमतश्चैषां सर्वेषां प्रवराभः। असितो देवलश्चैव कश्यपश्च महातपाः ॥ परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः । ऋषिप्रधानस्य तु कश्यपस्य
दाक्षायणीभिस्सकलं प्रसूतम् । जगत्समग्रं मनुसिंहमुख्य
किं ते प्रवक्ष्याम्यहमुत्तरं नृप ॥ इति मत्स्यपुराणे प्रवरानुकीर्त ने कश्यपगोत्रप्रवराध्यायः.
एतेषु काण्डेषूक्तानां निध्रुवरेभशण्डिललागाक्षिगणानां परस्परमविवाहः, सगोत्रत्वात् । सगोत्रत्वं च, सर्वेषु प्रवरेषु ब्रीयमाणतया सत्तया च' कश्यपानुवृत्तेः । त्र्यापेयप्रवरेषु व्यायसन्निपाताच्च । लौगाक्षीणां तु द्विगोत्रत्वात्कश्यपैस्सर्वसिष्ठैश्चाविवाहः । इह शण्डिलानां चत्वारः प्रवरा विकल्पेन बोधायनोक्ताः । काश्यपावत्सारशाण्डिल्येति प्रथमः । काश्यपावत्सारदैवलेति द्वितीयः । काश्यपावत्सारासितेति तृतीयः । शाण्डिलासितदैवतेति चतुर्थः । तथा
*संपातिश्च बलिश्चाथ...सुजोधपूर्वः पूर्वश्च गर्दभिर्गर्दभामुखः । कुलिजो वृष
गण्डश्च मृगेतुश्च तथोत्तरम् । तदपोश्चसृवत्सोममहः कोरणयाश्च ये... वेदयातवः । पैप्पलादिश्चोदुम्बरीषदृषिर्वा...ऋषिप्रधानं त्वथ कश्यपस्य... प्रसूते ।

Page #141

कश्यपकाण्डम्
ऽऽपस्तम्बादिभिरुक्तौ विकल्पेन द्वौ प्रवरौ । देवलासितेति प्रथमः । काश्यपदैवलेति द्वितीयः । तत्रैतेषु प्रवरेषु षट्स पञ्च मन्त्रदृशः प्रतीयन्ते-कश्यपावत्सारशण्डिलदेवलासिताः । ततः शण्डिलानां पञ्चार्षेयः प्रवरो वक्तव्यः काश्यपावत्सारशाण्डिल्यदैवलासितेति, 'यथर्षि मन्त्रकतो वृणीते' 'यावन्तो वा मन्त्रदृशो वृणीते' इति श्रुतिभ्याम् । तथा 'यजमानाःयाण्याह परस्तादर्वाञ्चि त्रीणि' इत्युक्ता 'यावन्तो वा मन्त्रकृतस्तावन्तो वृणीते' इति कात्यायनवचनाच्च । तथाऽपि पञ्चायप्रवरः केनापि सूत्रकारेण नोपदिष्टः । तस्मात्समानायामपि शाण्डलसमाख्यायां वंशभेदकल्पनया व्यवस्थिता एते विकल्पा द्रष्टव्याः । वंशैक्ये सति पञ्चायवरणं प्रसज्यत इत्युक्तम् । तस्माद्यथोक्त एवार्थः ॥
शुङ्गशैशिरिरित्येको द्विगोत्रः प्रोच्यते मुनिः । तद्वंशप्रभवाः प्रोक्ताश्शुङ्गशैशिरयो यथा ॥ तथैकोहर्वसिष्ठत्वं नक्तंकश्यपतां गतः । मुनिर्दिगोत्रस्तदंश्या लोगाक्ष्याद्या द्विगोत्रजाः ॥ द्वयोरपत्यसामान्यादग्नेर्वरणमेतयोः। विकल्पेनाहुराचार्या विकल्पो नान्यथा भवेत् ॥ प्रथमः प्रवरः प्रोक्तः पितुरुत्पादकस्य यः । प्रतिग्रहीतुः पाश्चात्यश्शुङ्गशैशिरि[री]णां यथा ॥ इति श्रीपुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमञ्जयां
कश्यपगोत्रप्रवरकाण्डानि व्याख्यातानि.
-
अथ वसिष्ठगोत्रप्रवरकाण्डं व्याख्यास्यामःअतः परं वसिष्ठानां गोत्रप्रवरविस्तरम् ।

Page #142

प्रवरमञ्जरी.
विवाहगोत्रप्रवरव्यक्त्यर्थमधुनोच्यते ।। तत्र प्रथमं बोधायनोक्तं उदाहरिष्यामः
वसिष्ठानेकार्षेयान व्याख्यस्यामः वैतलाकाठरकिसाश्वलागौरिश्रवस आश्वलायना वपिस्वान् सौविवृक्षाः व्याघ्रपादो वाह्यकायनिः गायनिः नयाताः जातका औध्रोमेकोमोजिकोलायनाः सन्दहरिताः काण्डेवाहः सोपवत्सायजः आलम्भायना लोमन्याः स्वस्त्याः कर्षिताः पार्णकायनाः पाणवल्कोदेवनगौरव्याश्च विश्वावनाः वाहकथय आवकितयो वस्वपाजयाः पूतिमाषाः सप्तवेला वसिष्ठा इत्येते वसिष्ठाः । तेषामेकार्षयः प्रवरो भवति वासिष्ठति होता वसिष्ठवदित्यध्वर्युः ॥ कुण्डिना लोहायना गुग्गुलिरश्वत्थो वैकर्णय आविश्वबदरोश्मरथ्यः वाहवः क्रौंकोल्यसांगलिनः कापटवः पेठका नवग्रामा हिरण्याक्षयाः पैप्पलादयो भाज्यकिर्माध्यन्दिनिश्शान्तिस्सौपक्षीरित्येते कुण्डिनाः। तेषां व्यायः प्रवरो भवति-वासिष्ठमैत्रावरुणकोण्डिन्येति होता कुण्डिनवन्मित्रावरुणद्वसिष्ठवदित्यध्वर्युः॥उपमन्यवः औपगवा मण्डलेखयः कपिजला जालागतः जयो लोकास्त्रैवर्णाश्चै वपास्तागि

Page #143

वसिष्ठकाण्डम्...
१०७, रिसाराक्षरा मोलायो महाकर्णायनाः बालशिखा औदाहमानयो बलायनाः भागुरिस्थायनाः कुन्डोदरायणाः लक्ष्मणेयाः कावान्धयो वार्कश्चय आसक्षरय आलवयः कपिकेश* इत्येते उपमन्यवः । तेषां ध्यायः प्रवरो भवति-वासिष्ठेन्द्रप्रमदाभरद्वलव्योत होता आभरद्वसुवदिन्द्रप्रमदवद्वसिष्ठवदित्यध्वर्युः ॥ पराशराः कुहुंशयो वाजयो वाजिमन्तयो वैमतायनग्रावाविरेषां पञ्चम एते कृष्णाः पराशराः परोकों वैकरयः खादायः प्रामुदात्तयो हर्यश्व एषां पञ्चमः गौराः पराशराः । तुल्योयनयो गोपयः स्यातयो वारुणिरेषां पञ्चमः एतेऽरुणाः पराशराः। भालुक्या वाजरिश्चैव काह्वयनाः कौकुलयः क्रौमतिरेषां पञ्चमः एते नीलाः पराशराः । कृष्णाजिनाः कपिमुखाः स्वास्यापनयः श्वेतयूपयः
* वैकलिर्वाशरकिशाकलायना...कपिष्ठलाशौचिवृक्षाः...बाहाकायनिः नादृव्या जतु
कर्णा औतुलुलोमिः पौलायनाः मुन्दहारताः काण्डवृद्धिः साधुसायना जाल. म्भायना लोमन्या...कारुरुक्षिताः योलकायनाश्चोलपार्णवाल्लि: देवनकोनुव्यावहापयः आक्षिपयो वश्यटपयो पूतिमाष्याः...कुण्डिना ताजायना गुल्मुलितापश्चथ्यौ वैकर्णय आविलबदरो...हिरण्याक्षाः पैप्पलादोभाः कक्षिमाद्यन्दि. नारशान्तिस्सोबदरिरित्येते...जालागवयो लोकास्वर्णाश्चाहा वह्नयङ्गारास्स्वराक्षराशलाहलिनोमुहाकर्णयो दाबाखा औद्दाहमानयो...भागवित्तायना:...लाक्ष्मणेयाः वित्थायनाः कासाबयोवर्काश्वकियः अमृक्षरवा आरववाः तषिकेशः.

Page #144

१.८
प्रवरमञ्जरी. पौष्करसादिरेषां पञ्चम एते श्वेताः पराशराः। गाायनयो वार्ण्ययःश्यामेयाः श्लोनहिस्सहवौलि*रेषां पञ्चमः एते श्यामाः पराशराः । कृष्णा गौरा अरुणा नीलाः श्वेताः श्यामाः पराशराः । तेषां त्र्यायः प्रवरो भवति । वासिष्ठशाक्त्यपाराशर्येति होता पराशरवच्छक्तिवद्वसिष्ठवदित्यध्वर्युः । वसिष्ठानां सर्वेषामविवाहः ॥
इति बोधायनोक्तं वसिष्ठगोत्रकाण्डमुदाहृतम्.
अथापस्तम्बाद्युक्तं वसिष्ठगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामः
एकार्षेया वसिष्ठा अन्यत्र पराशरेभ्यः+ वासिष्ठेति होता । वसिष्ठवदिति । व्यायमु हैके वासिष्ठे
*पराशराः कद्वशयो वाजियो वाजिजियो मैमतायनिर्गोपायनिरेषां...खलापयनो गोपा
यनयः स्यातय आतय आरुणि... । वालूक्या बादरिश्चैव काह्वायना: कानुशातयः क्षौमतिरेषां...श्यामायनयश्श्वेतरूपयः वात्स्यायनयो वर्ष्णेयः श्यामे
याश्शौगिलिस्सहचलि. एकार्षेयास्सर्वे वासिष्ठा अन्यत्रोपमन्युकुण्डिनपराशरेभ्य इति हिरण्यकेशिमतिः ।
उपमन्यून् कुण्डिनान्पराशरान्वर्जयित्वेत्यर्थः । किमर्थमुपमन्युप्रभृतीनां प्रतिषेधः क्रियते त्रयायवसिद्धमनेकार्षेयत्वम् । सत्यं सिद्धं । नियमार्थ एतेम्योन्येषां। तद्वैकल्पिकमिति । तेन जातुकर्णिकानां वैकल्पिकत्र्यायसंबन्धो न तु सर्वेषामेव त्र्यायमुहैके इत्ययं प्रवर उक्तो नोपमन्यूनां पराशराणां कुण्डिनानां च प्रवरान्तरमेव वासिष्ठेन्द्रप्रमदाभरद्वसव्योति । इति कपर्दिभाप्यम् .

Page #145

वसिष्ठकाण्डम्. न्द्रप्रमदाभरद्वसव्येति । आभरद्वसुवादिन्द्रप्रमदवद्वसिष्ठवदिति ॥ अथ पराशराणां व्यारेयो वासिष्ठशाक्त्यपाराशयति । पराशरवच्छक्तिवसिष्ठवदिति ॥ अथ कुण्डिनानां व्यायो वासिष्ठमैत्रावरुणकौण्डिन्येति । कुण्डिनवन्मित्रावरुणवद्वसिष्ठवदिति ॥ अथ संकतिपूतिमाषाणां ध्यायः शाक्त्यसांकृत्यगौरिवीतेति । गरिवीतवत्संकृतिवच्छक्तिवदिति ॥
इत्यापस्तम्बाद्युक्तं वसिष्ठगोत्रकाण्डमुदाहृतम्.
अथ कात्यायनलौगाक्षिप्रणीतं वसिष्ठगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामः
वसिष्ठान्व्याख्यास्यामो वसिष्ठानामेकायः प्रवरः येऽन्यत्रोपमन्युपराशरकुण्डिनजातूकर्णेभ्यः। व्याघ्रपदा औपवना औपगवा वेगलाः सात्वलायनाः कपिष्ठलाः औदलोमाः आश्वलायनाः वटीकराः गोपायनाः वौवयश्च वाकव्यः अथ सत्ववाद्यकृत्कीलीव्ययः पलाशयो हरितयो वाकुरयश्च ये आयस्थूलाः शितिवृक्षाः लोमायन्याः ब्रह्मपुरेयाः स्वस्तिकराः काण्डेविद्धिमाण्डुलिगौधिलिवौविविमालोहधिसौ मनसायनब्रह्मवल्लिचौपौरिश्रवसया

Page #146

११०
प्रवरमञ्जरी.
ज्ञवल्क्याः पार्णवल्क्या* इत्येतेषामविवाहः तेषां एकार्षेयः प्रवरो भवति । वासिष्ठेति वसिष्ठवत् । शैलायो Herefणकौरव्यावत्रैवणाः कपिञ्जला: दावालसेविभागवित्तायनाश्चैकोमारायणा लागहयः कौरकृत् भागुरायणाः शार्कर्याः सावेपाः अथो औलपयश्चाथ साङ्ख्यायनास्तदुहितरथोमापसरावयो दानकायना बाह्यवाक्यो गौरथश्वौण्डावरय आलवायनाः प्रालवायनाः औपमन्यवाः नद्यायन्योदसेरकाः पादकायनाः औद्ब्राहमतय औपलेखयो ब्राह्मवलयः पार्णगारिः इत्येतेषामविवाहः । तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति - वासिष्ठाभरद्वस्विन्द्रप्रमदेति । इन्द्रप्रमदवदाभरद्वसुवद्वसिष्ठवदिति । औपस्वस्थाः स्वस्थेयः स्वलोका लोहयश्च अक्षतयः पैप्पलादि"विधङ्कवित्रैशृङ्गा मौहललुलायमित्रावरुणाः । कुण्डि
*... नैगला आश्वलायनाः... .. औडुलोमा... वठीकरा : मौपायनाः बोधयश्च शकटव्याजवशत्यवात्यकृत्कारावयवपाराशयो हरितकयो वांकुरयश्च ये जयमालाः शिनिवृक्षाः तामायन्याः.......काण्डविद्धिमाण्डु लिवेडलिगौधिलिगैविलिगालोहदि... . ब्रह्मबलिगौरिश्रवस... पार्णवल्क्याः पौर्णवल्क्या....
'कौरव्यास्त्रेणवाः कपिंजलोदावालसिचि : भाग... गालग्रहयः गौरकृत् भागुरायणाः ... कशामेयाः अथो... स्वदुहितरथो माषशरावयो शशकायना व्यायकायना वाक्योगौरथश्चान्द्रोदय आलवायनाः पालवायना औजाहमानय औपलेखयो ब्राह्मबलयः पाणिगालि: इत्ये.
†औस्वसाः स्वस्तयश्च लोहालोहयश्च ये माध्यन्दिना अक्षितयः पैप्पलादिवाचक्षुषिशुङ्गामुद्रमौल कुण्डिना मित्रावरुणाः.

Page #147

१११
वसिष्ठकाण्डम्. ना इत्येतेषामविवाहः । तेषां व्यायः प्रवरो भवति । वासिष्ठमैत्रावरुणकौण्डिन्येति । कुण्डिनवन्मित्रावरुणवद्वसिष्ठवदिति । जातका बोधायनाः पाटलय इत्येतेषामविवाहः । तेषां व्यायः प्रवरो भवति । वासिष्ठात्रिजातकण्येति । जातुकर्ण्यवद्वसिष्ठवदत्रिवत् । काण्डूशयो वाहरमो जेमयो भैमयनागोपाणिरेषां* पञ्चम एतेऽरुणाः पराशराः। आविष्ठायना वार्शिश्यामेया श्लोकयाश्च इषीकहस्तः एतेषां पञ्चम एते कृष्णाः पराशराः। प्रारोहयो वाहयः प्रायः कोर्कचादयः पौष्करसादिरेषां पञ्चम एते गौराः पराझाराः। पाठिका बादरश्चैव स्कोम्बिन्याः कोकवादयः क्षौमिरेषां पञ्चम एते श्वेताः पराशराः । कृष्णाजिनाः कपिग्रोथाः आर्कयः शातपाः हयश्रीरेषां पञ्चम एते नीलाः पराशराः। व्याप्यायनिवैरिणेया बैल्वयूपयस्तरणिरेषां पञ्चम एते धूम्राः पराशराः । त्रिंशत्पराशरा इत्येतेषामविवाहः । तेषां व्यायः प्रवरो भवति । वासिष्ठ
* काण्डूषयो वाहयो तयो जेमयो भैसकायनारोगायनिरेषां +ष्णिश्योमयशाकयाश्च...पाक्षयः कौमुदायः पौष्करसादि...कृष्णाजिनाः कापि
ग्रीवाः आर्कर्यः शालशाहयः...काल्यायनि: क्रौख्यायनि: त्रैर्णयो बैल्वियपस्तरणिरेषां.

Page #148

११२
प्रवरमञ्जरी.
शाक्त्यपाराशयति । वसिष्ठवच्छक्तिवत्पराशरवत् ॥
इति लौगाक्षिपाठानुसारेण वसिष्ठगोत्रकाण्डमुदाहृतम्.
अध्वर्युक्रमविशेषज्ञापनार्थम्.
अथाश्वलायनोक्तं वसिष्ठगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामः -
वासिष्ठेति वसिष्ठानां येऽन्य उपमन्युपराशरकुण्डिनेभ्यः । उपमन्यूनां वासिष्ठाभरद्वस्विन्द्रप्रमदेति । पराशराणां वासिष्ठशाक्त्यपाराशर्येति । कुण्डिनानां वासिष्ठमैत्रावरुणकौण्डिन्येति ॥
इति आश्वलायनोक्तं वसिष्ठगोत्रकाण्डमुदाहृतम्
·
अग मत्स्यपुराणोक्तं वसिष्ठ गोत्रप्रवराध्यायमुदाहरिष्यामः -
मत्स्य उवाच
वसिष्ठवंशजान् विप्रान् निबोध गदतो मम । एकार्षेयस्तु प्रवरो वसिष्ठानां प्रकीर्तितः ॥ वसिष्ठा एव वासिष्ठा अवैवाह्मा वसिष्ठजैः । व्याघ्रपादा औपगवा वैष्णवास्सातुलायनाः ॥ कपिष्ठला औपलोमा अध्वला वनटाः कराः । गोपायनाथोवयश्च दासव्या अथ वाह्यकृत् ॥

Page #149

वसिष्ठकाण्डम.
११३ तालीनयः पालिनयाः ततो वायथयश्च ये। आयस्थूणास्सितिवृक्षाः तथा ब्रह्मपुरेयकाः ॥ लोमायनस्स्वस्तिकाश्च चाण्डालिगोण्डलिस्त__ था। व्यलोहपिस्तु सुनाश्वस्सुयाविर्विद्धिरेव च ॥ थौलिजाली ब्रह्मबलः पौलिश्रवस एव च । पौडवो यज्ञवल्क्यश्च एकाया महर्षयः ॥ वसिष्ठ एषां प्रवरस्त्ववैवाद्याः परस्परम् । सेलालयो महाकण्वः कौरव्यःक्रोकिनस्तथा ॥* कपिजलो वालशिखी भार्गविर्नायकाश्च ये। कौमारो रावणात्काललकाः कृष्णास्तरायणाः॥ शाकाह्वयारशाकधियः कण्वा उपलयाश्च ये । शाकायनास्तुहागाश्च अथ माषशरावयः॥ दाकायना बालवयो बाकयो गौरथास्तथा। लम्बायनाश्श्यामवयो ये च क्रोडोदरायणाः॥ प्रलम्बनाश्च ऋषय औपमन्यव एव च । साङ्ख्यायनाश्च ऋषयो तथा ये च दसेरकाः ॥
*...वैवाह्याः सालुलायनाः । ...औललामा अध्वरावलटीकराः...धौवयश्च दासह्या
अथ...ततो वा प्रथयश्चये । तथा ब्रह्मपुरेशायाः...चण्डालिर्गाडिलिस्तथा । व्यालोहरिन्तु सूनाश्वस्सु श्राविश्चिद्धिरेव च । द्यौलिवौली...शौललयो...को. धिनस्तथा.
16

Page #150

प्रवेश.
पालकायन उद्गाहा ऋषयश्च बलेखलाः । मातेया ब्रह्मवलयः पर्णागारिस्तथैव च ॥ त्र्यार्षेयोभिमतश्चैषां सर्वेषां प्रवरश्शुभः । भरद्वसुर्वसिष्ठश्च इन्द्रप्रमद एव च ॥ परस्परमवैवाह्मा ऋषयः परिकीर्तिताः । औपस्वस्था स्वस्थलयो यालोहा लोहयश्च ये ॥ माध्यन्धिको माक्षितयाः पैप्पलादिर्विचत्कषी त्रैसिङ्गायनसौगूलुस्त्रिर्वागुढिनसातमाः ॥* त्र्यार्षेयोभिमतश्चैषां सर्वेषां प्रवरश्शुभः । वसिष्ठमित्रावरुणौ कुण्डिनश्च महातपाः ॥ परस्परमवैवाह्मा ऋषयः परिकीर्तिताः । जातुकयों वसिष्ठश्च जादयाश्च तथैव च ॥ `यार्षेयोभिमतश्चैषां सर्वेषां प्रवरश्शुभः । जातूकर्ण्यो वसिष्ठश्च तथैवात्रिश्च पार्थिव || परस्परमवैवाह्मा ऋषयः परिकीर्तिताः ।
११४
वसिष्ठवंशेऽभिहिता मयैते
ऋषिप्रधाना नृप गोत्रकाराः ।
येषा त नाम्नां परिकीर्तनेन
तु
*रावणात्कीरो लाकोः कृष्णा... शाकायनातुह्यकाश्च... आभरद्वसुर्वसिष्ठश्च... माव्यन्दिनो माक्षितया :... त्रस्तिगायन-सौगुलुगुर्विशांमत:.

Page #151

वसिष्ठकाण्डम्..
पापं समग्रं पुरुषो जहाति ॥
इति मत्स्यपुराणे प्रवरानुकीर्तने वसिष्ठगोत्रप्रवराध्यायः.
११:५
मत्स्य उवाच
वसिष्ठस्तु महातेजा निमेः पूर्वपुरोहितः । बभूव पार्थिवश्रेष्ठ यज्ञस्तस्य समन्ततः ॥ शान्तात्मा पार्थिवश्रेष्ठ विशश्राम हृदा गुरुः । तं गत्वा पार्थिवश्रेष्ठ निमिर्वचनमब्रवीत् ॥ भगवन्यष्टुमिच्छामि तन्मां याजय मा चिरम् । तमुवाच महातेजा वसिष्ठः पार्थिवोत्तमम् ॥ कंचित्कालं प्रतीक्षस्व तव यज्ञैर्भृशं नृप । श्रान्तोस्मि राजन् विश्रम्य याजयिष्यामि ते नृप एवमुक्तः प्रत्युवाच वसिष्ठं नृपसत्तमः । पारलौकिककार्ये तु कः प्रतीक्षितुमुत्सहेत् ॥ न च मे सौहृदं ब्रह्मन्कृतान्तेन बलीयसा । धर्मकार्ये त्वरा कार्या चलं यस्माद्धि जीवितम् ॥ धर्मपथ्याशनो जन्तुर्मृतोपि सुखमश्रुते । श्वः कार्यमद्य कुरुते पूर्वाह्णे चापराह्निकम् ॥ न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतं वाऽपि न वाऽकृतम् ।
* विशश्राम तदा पुरा ।

Page #152

११६
प्रवरमञ्जरी.
1
क्षेत्रापणग्रहासक्तमन्यत्र गतमानसम् ॥ वृकोवोरणमासाद्य मृत्युरादाय गच्छति । नैकान्तेन प्रियः कश्विद्वेष्यश्वास्य न विद्यते ॥ आयुष्ये कर्मणि क्षीणे प्रसह्य हरते कुलम् । प्राणो वायुश्चलत्वं च वायोर्विदितमेव ते ।। यदत्र जीव्यते ब्रह्मन् क्षणमात्रं तदद्भुतम् । शरीरं शाश्वतं मन्ये विद्याभ्यासे धनार्जने ॥ अशाश्वतं धर्मकार्ये ऋणवानस्मि सङ्कटे | सोहं सम्भृतसम्भारो भवन्मूलमुपागतः ॥ न चेद्याजयसे मां त्वमन्यं यास्यामि याजकम् । एवमुक्तस्तदा तेन निमिना ब्राह्मणोत्तमः || शशाप तं निमिं क्रोधात् विदेहस्त्वं भविष्यसि 1 श्रान्तं मां त्वं समुत्सृज्य यस्मादन्यं द्विजोत्तमम् || धर्मज्ञस्तु नरेन्द्र त्वं याजकं कर्तुमिच्छसि । निमिस्तं प्रत्युवाचाथ धर्मकार्यरतस्य मे ॥ विघ्नं करोषि नान्येन यजनं च तथेच्छसि । शापं ददासि यस्मात्त्वं विदेहोद्य भविष्यसि ॥ एवमुक्ते तु तौ जातौ विदेह द्विजपार्थिव । देहहीनौ तयोर्जीवौ ब्रह्माणमुपजग्मतुः ॥ तावागतौ समीक्ष्याथ ब्रह्मा वचनमब्रवीत्

Page #153

वसिष्ठकाण्डम्.
अद्य प्रभृति ते स्थानं निर्जीव ददाम्यहम् ॥ नेत्रपक्ष्मसु सर्वेषां त्वं वसिष्यसि पार्थिव । त्वत्सम्बन्धात्तथा तेषां निमेषस्तम्भविष्यति ॥ चालयिष्यन्ति तु तदा नेत्रपक्ष्माणि मानवाः । एवमुक्ते मनुष्याणां नेत्रपक्ष्मसु सर्वशः॥ जगाम निमिजीवस्तु वरदानात्स्वयम्भुवः । वसिष्ठजीवं भगवान् ब्रह्मा वचनमब्रवीत् ॥ मित्रावरुणयोः पुत्रो वसिष्ठस्त्वं भविष्यसि । वसिष्ठेति च ते नाम तत्रापि च भविष्यति ॥ जन्मद्वयमतीतं च तत्रापि त्वं स्मरिष्यसि । एतस्मिन्नेव काले तु मित्रश्च वरुणस्तथा ॥ बदर्याश्रममासाद्य तपस्तेपतुरव्ययौ। तपस्यतोस्तयोरेव कदाचिन्माधवे ऋतौ ॥ पुष्पितद्रुमसंस्थाने शुभे दयितमारुते । ऊर्वशी तु वरारोहा कुर्वती कुसुमोच्चयम् ॥ सुसूक्ष्मरक्तवसना तयोर्दृष्टिपथं गता। तां दृष्ट्वा सुमुखों सुबूं नीलनीरजलोचनाम् ॥ उभौ चुक्षुभतुधैर्यात्तद्रूपपरिमोहितौ । स्कनं रेतस्ततो दृष्ट्वा शापभीतौ परस्परम् ॥ चक्रतुः कलशे शुक्र तोयपूर्णे मनोरमे ।

Page #154

प्रवरमञ्जरी. तस्मादृषिवरौ जातौ तेजसाऽप्रतिमौ भुवि ।। वसिष्ठश्चाप्यगस्त्यश्च मित्रावरुणयोईयोः । वसिष्ठस्तूपयेमेऽथ भगिनीं नारदस्य तु ॥ अरुन्धती वरारोहां तस्यां शक्तिमजीजनत् । शक्तेः पराशरः पुत्रस्तस्य वंशं निबोध मे ॥ यस्य द्वैपायनः पुत्रस्स्वयं विष्णुरजायत । प्रकाशो जनितो येन लोके भारतचन्द्रमाः॥ पराशरस्य तस्य त्वं शृणुवंशमनुत्तमम् । काण्डर्षपो वाहनपो जैह्मपो भौमतापनः ॥ गोपालिरेषां पञ्चम एते गौराः पराशराः। प्रागेहया बाद्यतयाः पार्येयाः कौतुजातयः॥ हर्यश्व एषां पञ्चमः नीला ज्ञेयाः पराशराः। कार्णायनाः कपिश्रेष्ठाः कार्केयस्यानयातयाः॥ पष्करः पञ्चमश्चैषां कृष्णा ज्ञेयाः पराशराः । आविष्ठायनवालेयस्वायस्वाश्चौषयश्च ये॥ इषीकहस्तः पञ्चम एते श्वेताः पराशराः । पठिका बादरिश्चैव स्तम्भत्याः क्रौञ्चका बकाः॥ क्षौमिरेषां पञ्चम एते श्यामाः पराशराः ।। खल्वायना वार्णायनास्तैलेयाः खलु यूधपाः॥

Page #155

वसिष्ठकाण्डम्, भालिरेषां पञ्चम एते धूम्राः पराशराः । पराशराणां सर्वेषां यार्षेयः प्रवरो मतः ॥ पराशरश्च शक्तिश्च वसिष्ठश्च महातपाः। परस्परमवैवाह्यास्सर्व एव पराशराः ॥ उक्तास्तवैते नृप वंशमुख्याः
पराशरास्सूर्यसमप्रभावाः। येषां तु नाम्नां परिकीर्तनेन
पापं समग्रं पुरुषो जहाति ॥ इति मत्स्यपुराणे प्रवरानुकीर्त ने वसिष्ठगोत्रप्रवराध्यायो द्वितीयः.
व्याचक्ष्महे वसिष्ठानां गोत्रकाण्डान्यमूनि च । विवाहगोत्रप्रवरस्वरूपप्रतिपत्तये ॥
उक्तानामिह पञ्चानां वसिष्ठगणानां परस्परमविवाहः, समानगोत्रत्वात् । समानगोत्रत्वं च पञ्चसु प्रवरेषु वसिष्ठस्य सर्वैस्सत्तया व्रीयमाणतया चानुवृत्तेः । संकृत्यादीनां तु वसिष्ठैः सर्वैः स्वगणोक्तैश्च सहाविवाहः इति पूर्व मेवोक्तमाङ्गिरसकाण्डे । कुण्डिनानां तु प्रवरे वासिष्ठमैत्रावरुणकौण्डिन्येत्यत्र मित्रावरुणसंज्ञकावृषी मन्त्रदृशौ द्रष्टव्यौ । न देवताविशेषौ प्रसिद्धौ ग्राह्यौ । कुतः? “न देवैर्न मनुष्यैरार्षेयं वृणीते । ऋषिभिरेवार्षेयं वृणीते” इति श्रुतेः । तयोश्व मित्रावरुणयोरत्र संहतमृषित्वं द्रष्टव्यम् । न प्रत्येकम् । कुतः । न
*स्तलेयाः श्वेतरूपयः । आरुणिरेषां पञ्चमः.

Page #156

१२०
प्रवरमञ्जरी चतुरो वृणीते' इति चतुर्णा वरणप्रतिषेधात् । मत्स्यपुराणे च मित्रावरुणयोः बदर्याश्रमे तपस्यतोरागतां उर्वशी दृष्टवतोः शुक्र स्कन्नं क्वचित्तोयपूर्णे कलशे गृहीतम् ; ततो वसिष्ठो जातो वसिष्ठात् कुण्डिन इति दृष्टत्वात् तयोः ऋषित्वं तयोः पितृत्वं संहतं सिद्धमिति ॥ अत्र श्लोकः
वसिष्ठानां न सर्वेषां विवाहोस्ति परस्परम् । प्रातर्वसिष्टसंकृत्योर्न द्वयोरपि गोत्रयोः ॥ इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमञ्जर्यां
वसिष्ठगोत्रप्रवरकाण्डानि समाप्तानि.
अथागस्तिगोत्रप्रवरकाण्डमुदाहरिष्यामः
सप्तर्ण्यपत्यकुलसन्ततिगोत्रजानां काण्डानि सप्त विवृतानि गतान्यमूनि । व्यक्तीकृतप्रवरगोत्रविवाहतत्वं
प्रस्तूयते स्मृतिपदैस्त' दगस्तिकाण्डम् ॥ अत्रादौ बोधायनोक्तमगस्तिगोत्रकाण्डमुदाहरिष्यामः
अगस्तीन्व्याख्यास्यामः अगस्तयो विशालाद्यास्कालायनाः औपदहयनः कुल्माषदण्डिः लावर्णाः लाप्यः बवदयो वैरणयो बुधोदयः सैवपथयः शैशाल्वातपाः मौजकयः पाथोहृताः द्वारिग्रीवाः
शृं-स्मतिमदेतदगस्तिकाण्डम् ।।

Page #157

अगस्तिकाण्डम. रोहिष्या मौशलय इत्येते अगस्तयः । तेषां ध्या
यः प्रवरो भवति । आगस्त्यदार्टच्युतैध्मवाहेति होता इध्मवाहबदृढच्युतवदगस्तिवदित्यध्वर्युः । सम्भवाहानां ध्यायः प्रवरो भवति।आगस्त्यदार्टच्युतसाम्भवाहेति होता सम्भवाहवदृढच्युतवदगस्तिवदित्यध्वर्युः । सोमवाहानां ध्यायः प्रवरो भवति । आगस्त्यदाढच्युतसोमवाहेति होता सोमवाहवदृढच्युतवदगस्तिवदित्यध्वर्युः । यज्ञवाहानां व्यारेयः प्रवरो भवति ।आगस्त्यदाढच्युतयाज्ञवाहेति होता यज्ञवाहवदृढच्युतवदगस्तिवदित्यध्वर्युः॥
इति बोधायनोक्तमगस्तिकाण्डमुदाहृतम्. अथापस्तम्बाद्युक्तमगस्तिगोत्रप्रवरकाण्डमुदाहरिष्यामः
अगस्तीनामेकार्षयप्रवरो भवति । आगस्त्येति होता अगस्तिवदित्यध्वर्युः । व्यारेयमु हैके आगस्त्यदाढच्युतैध्मवाहेति होता इध्मवाहवदृढच्युतवदगस्तिवदित्यध्वर्युः॥
इत्यापस्तम्बाद्युक्तमगस्तिगोत्रकाण्डमुदाहृतम्.
*कल्माषदण्डिः धावणिः लावणिः लघ्यावुधो वैरणः सैवपथथः कारिण्याताः
माञ्जिकिः पाथिकार्याः प्राचार्याः हृद्योगयः काण्डहता हारिप्रीवा रोहिष्या मौपसलयः,
16

Page #158

प्रवरमञ्जरी.
अथ लौगाक्षिकात्यायनोक्तमगस्तिगोत्रप्रवरकाण्डमुदा हरिष्यामःअथागस्त्यान्व्याख्यास्यामो ऽथोपकुलसुकलापकारिणिधारिणिमोक्षतिवैरिणिकल्माषदारुतापाय-नास्सौरिभागगोव्यवहैभवहार्मुदानामेदिनीपञ्चपा
१२२
Wond
दावतानामगदद्यहारिग्रीवाणां सौरिइयावत्तमयोरवतानामित्येतेषामविवाहः । तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । आगस्त्यदार्दच्युतैध्मवाहेति होता इध्मवाहवद्दृढच्युतवद्गस्तिवदित्यध्वर्युः । अगस्तयः करम्भयः कुनाडाः कौशाल्याः खमेवसोमयोभुवो गान्धारायणाः पौलस्तयः पुलहः क्रतुरित्येतेषामविवाहः । तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति आगस्त्यमाहेन्द्रमायोभुवेति होता मयोभुववन्महेन्द्रवद्गस्तिवदित्यध्वर्युः । पौर्णमासाः पौरणा इत्येतेषा - मविवाहः । तेषां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति । आगस्त्यपौर्णमासपारणेति होता पूरणवत्पूर्णमासवदगस्तिवदित्यध्वर्युः ॥
1
इति लौगाक्ष्युक्तमगगस्तिगोत्रकाण्डमुदाहृतम्, अध्वर्युक्रमविशेषज्ञापनायैव ॥
अथोपंकुल सुकलोपकारिणि धारिणि मौजिकिवैरिणि... .. मेहिन्यनिष्पञ्चपराण्डावातानामगदध्य... सौरिण्यावत्तयोश्वतानां... कुनाढा: कौशल्यश्वमेधसो.

Page #159

. अगस्तिकाण्डम्. अथाश्वलायनोक्तमगस्तिगोत्रप्रवरकाण्डमुदाहरिष्यामः
अगस्तीनामागस्त्यदाढच्युतैष्मवाहेति । सोमवाहो वोत्तमः । आगस्त्यदाढच्युतसोमवाहेति ॥ इत्याश्वलायनोक्तमगस्तिगोत्रप्रवरकाण्डमुदाहृतम्.
-
अथ मत्स्यपुराणोक्तमगस्तिगोत्रप्रवरकाण्डमुदाहरिष्यामः
मत्स्य उवाचअतः परमगस्त्यस्य वक्ष्ये वंशोद्भवान् द्विजान् । अगस्तयः करम्भयः कौशाल्याः करटास्तथा । सुमेधसो मयोभुवस्तथा गान्धारकायणाः । पौलस्त्याः पौलहाश्चैव ऋतुवंशभवास्तथा ॥ व्यायोभिमतश्चैषां सर्वेषां प्रवरश्शुभः । अगस्त्यश्च महेन्द्रश्च ऋषिश्चैव मयोभुवः ॥ परस्परमवैवाह्या ऋषयः परिकीर्तिताः । पौर्णमासाः पौरणाश्च व्यारेयाः परिकीर्तिताः॥ अगस्त्यः पौर्णमासश्च पौरणश्च महातपाः। परस्परमवैवाद्यः पौर्णमासास्तु पौरणैः ।। एवमुक्त ऋषीणां तु वंश उत्तमपूरुषः।
-
1 करयस्तथाः

Page #160

प्रवरमवारी ___ अतः परं प्रवक्ष्यामि किं भवानद्य कथ्यताम् ॥ मनुरुवाचपुलहस्य पुलस्त्यस्य क्रतोश्चैव महात्मनः ।
अगस्त्यस्य तथा चैव कथं वंशस्तदुच्यताम् ॥ मस्त्य उवाच
क्रतुः खल्वनपत्योस्मिन् राजन्वैवस्वतेऽन्तरे। इध्मवाहं स पुत्रत्वे जग्राह ऋषिसत्तमः॥ अगस्त्यपुत्रं धर्मज्ञं आगस्त्याः कतवस्ततः । पुलहस्य तथा पुत्रास्त्रयश्च पृथिवीपते ॥ तेषां ते जन्म वक्ष्यामि उत्तरत्र यथाविधि । पुलहस्तां प्रजां दृष्ट्वा नातिप्रीतमनास्स्वकाम् ॥ अगस्त्यजं दृढच्युतं पुत्रत्वे वृतवांस्ततः। पौलहाश्च तथा राजन्नागस्त्याः परिकीर्तिताः॥ पुलस्त्यान्वयसंभूतान् दृष्ट्वा रक्षस्समुद्भवान् । अगस्त्यस्य सुतं धीमान पुत्रत्वे वृतवांस्तथा ॥ पौलस्त्याश्च तथा राजन्नागस्त्याः परिकीर्तिताः।
एते तवोक्ताः प्रवरा द्विजानां महानुभावा नृप वंशकाराः॥

Page #161

१२५
१२५
अगस्तिकान्छ, येषां तु नाम्नां परिकीर्तनेन पापं समग्रं पुरुषो जहाति ॥ इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमञ्जयाँ __ मत्स्यपुराणोक्तः भृग्वङ्गिरसामगस्त्याष्टमसप्तर्षी
णां प्रवराध्यायः समाप्तः.
एतेष्वगस्तिगोत्रकाण्डेषु उदाहृतानामगस्तिगोत्रगणानां सर्वेषां परस्परं विवाहो नास्ति, सगोत्रत्वात् । समानगोत्रत्वं चाष्टमस्यागस्तेः सर्वेषु प्रवरेष्वनुवृत्तेः, त्र्योपैयाणां व्यारेयसन्निपाताच्च ॥ इति व्याख्यातमगस्तिगोत्रकाण्डम् । अत्र श्लोकः
न विवाहोस्त्यगस्तीनां सर्वेषामितरेतरम् । समानमुनिबाहुल्यात्सगोत्रत्वाच्च कारणात् ॥ इति ॥ ___ इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवर
मञ्जर्यामगस्तिगोत्रकाण्डं समाप्तम् ।।
इह जमदग्निगौतमभरद्वाजविश्वामित्रात्रिकश्यपवसिष्ठागस्तीनामष्टानां गोत्रकाराणां ऋषीणामपत्यवर्गेषु अष्टसु समानगोत्रत्वात् परस्परमविवाहमुक्त्वा तदनन्तरमापस्तम्बसूत्रभाष्यकारेण कपर्दिस्वामिना परं किञ्चिदुक्तम् ; किं तदिति चेत् ? तदीयभाष्यं पठामःइह भृस्वङ्गिरसो भिन्नविवाहं कुर्वते । न चेत्समानार्षेया बहवस्स्युरिति मतं बोधायनस्येत्येतत्सर्वेषां प्रवराचार्याणां मतम्, न केवलं बोधायनस्यैव । वसिष्टानां कश्यपानां विश्वामित्राणां भृग्वङ्गिरसामिव भिन्नविवाहं गर्ग इच्छति । कठानां प्रवरे चैवम् । अन्ये तेषां भिन्नविवाहं नेच्छन्ति । तत्रैवं तेषां ऋषिपक्षाणां

Page #162

१२६
प्रवरमारी. स्वेस्वे पक्षे न विवाहः । कुतः ? द्वयोर्बहूनां च मतविरोधे सति भूयसां मतमनुष्ठेयम्, विप्रतिषिद्धधर्मसमवाये भूयसां स्यात्सधर्मतेति न्यायात् । ये तु पञ्चानां ऋषिपक्षाणां भिन्नविवाहमिच्छन्ति तेषां वसिष्ठपक्षेऽप्यसमानप्रवरैः सह स्यात् । क. श्यपपक्षेऽपि निध्रुवासितरेभलक्ष्मणाहर्वसिष्ठनक्तंकश्यपानां परस्परतो देवलासितशण्डिलानां च न विवाहः । विश्वामित्रपक्षेप्यजानां चाविवाह इति । एतत्परीक्ष्यं विद्वद्भिरिति ॥
अतः परं क्षत्रियवैश्ययोश्च क्रमेण वक्ष्ये प्रवराविवाहौ ।
पुरोहितानां प्रवराश्रयित्वं पुरोहितापत्यतया च वक्ष्ये ॥ अत्राह बोधायनः___ क्षत्रियाणां व्यारेयो भवति । मानवैलपौरूरवसेति होता पुरूरवोवदिलवन्मनुवदित्यध्वर्युः । वैश्यानां व्यायः प्रवरो भवति । भालन्दनवात्सग्रिमांकीलेति होता मंकीलवद्वत्सप्रिवद्भलन्दनवदित्यध्वर्युः ॥
अत्राहुरापस्तम्बादयः
अथ क्षत्रियाणां यद्युह स्वान्प्रवृणीते एक एवैषां प्रवरो मानवैलपौरूरवसेति । पुरूरवोवदिलवन्मनुवदित्यध्वर्युः । येषामुह मन्त्रकृतो न स्युः सपुरो

Page #163

क्षत्रियवेश्यकाण्डम्
हितप्रवरास्ते प्रवृणीरन् । अथ येषां स्युरपुरोहितप्रवरास्ते सपुरोहितप्रवरास्त्वेवं न्यायेन । एकार्षेया विशो वात्सप्रीत होता । वत्सप्रिवदित्यध्वर्युः ॥
आहतुः कात्यायनलौगाक्षी
पुरोहितप्रवरो राज्ञामेतेनैव वैश्यप्रवरो व्याख्यातो यदि स ऋषीन् प्रवृणीयात् मानवैलपौरूरवसेति ब्रूयादिति ॥
आहाश्वलायनः
१२७
पुरोहितप्रवरो राज्ञामथ यदि सार्धं प्रवृणीरन्मा
नवैलपौरूरवसेति ॥
सार्षं सहार्षेयमित्यर्थः ॥
इत्युक्तानि क्षत्रियवैश्यविषयाणि प्रवरसूत्रकाण्डानि.
1
तत्र द्विविधाः क्षत्रियाः केषांचिन्मन्त्रकृतो न सन्ति । केषां चित्सन्ति । येषां सन्ति आत्मीयमेव ते प्रवृणीरन् । येषां तु न सन्ति ते पुरोहितप्रवरान्प्रवृणीरन्निति पक्षद्वयमुपन्यस्य पुरोहितप्रवरानेव सर्वे क्षत्रियाः प्रवृणीरन्निति सिद्धान्तमाह — सपुरोहितप्रवरास्त्वेवं न्यायेनेति ॥ कः पुनः न्यायोऽभिप्रेतः ? सोयमुच्यते - सर्वेषां पुरोहितस्य विद्यमानत्वात् तेन च विना कर्मानधिकारात् पुर एनं हितमेव सर्वं नयतीति पुरोहितशब्दव्युत्पत्तेः आत्मीयप्रवरपक्षे सर्वेषां

Page #164

१२८
- प्रवरमारी. समानप्रवरत्वादविवाहः प्रसज्यत इति न्यायः । अयमेव न्यायो वैश्यानामपि द्रष्टव्यः; तेषां च पुरोहितस्य प्राडिवाकस्य दार्विहोमिकस्य विद्यमानत्वात्, आत्मीयप्रवरपक्षे समानप्रवरत्वादविवाहप्रसक्तेश्च । राजशब्दस्याभिषिक्तमात्रवचनत्वात् ब्राह्मणाश्च राज्यं प्राप्ताः पुरोहितप्रवरेणैव प्रवृणीरन्नित्येके मन्यन्ते तेषामपि पुरोहितस्य विद्यमानत्वात् । एतस्मिन्पक्षे पुरोहितसमानगोत्रैश्च सहाविवाहश्च ॥
इति व्याख्यातमिदं क्षत्रियवैश्यकाण्डद्वयमपि ॥ अत्र श्लोकः
राज्ञां विवाहप्रवरस्तु कार्यः पुरोहितैर्यः क्रियते स एव ।
येषां न कार्याः प्रवराः कथं चित्कुतस्समानप्रवरत्वदोषात् ॥ इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमअर्या क्षत्रियवैश्यप्रवरकाण्डद्वयं समाप्तम् ।
अथ स्वगोत्रप्रवरानभिज्ञद्विजोत्तमानामधुना प्रवक्ष्ये । स्वाचार्यगोत्रप्रवराविवाहानाचार्यपुत्रत्वबलेन लभ्यान् ॥ स्वगोत्रं प्रवरं वा स्वं ये विप्रा नैव जानते । तेषां विवाहप्रवराः कथं स्युरिति संशये ॥ आपस्तम्बादयः प्राहुः सर्वज्ञाः संशयच्छिदः । अथासंप्रज्ञातबन्धुराचार्यामुष्यायणमनुप्रब्रवी
ताचार्यप्रवरं वृणीत इति । अस्थायमर्थः-बन्धुर्गोत्रं प्रवरो वा सम्यगप्रज्ञातो येन सोसंप्रज्ञातबन्धुः सत्यकामादिः । यथा सत्यकामो जाबालो गौतमाचार्य 'उपेयां भगवन्तं' इत्युक्त्वा शरणं प्रपन्नो गौतमेन च 'किं

Page #165

अज्ञातगोत्रप्रवरकाण्डम.
१२९ गोत्रो नु सोम्यासि' इति च गोत्रं पृष्टस्सन्नाह-'नाहमेतद्वेद भो यद्गोत्रोहमस्मि' इति । एवमसंप्रज्ञातबन्धुराचार्यामुष्यायणमाचार्यगोत्रं प्रवरं वाऽनुब्रवीत आनुपूाद्यात् । 'आचार्यप्रवरं वृणीते' इत्यनेनापि तथाऽर्थमाह ॥ ननु 'यो वा अन्यस्सन्नन्यस्यार्षेयं प्रवृणीते स वा अस्य तदृषिरिष्टं वीतं ग्रह' इत्याद्या दोषश्रुतयो बाध्येरन् । नेत्याहुः-औरसपुत्रादपि शिप्यस्य श्रेष्ठपुत्रत्वात् । यथाऽऽहापस्तम्बः-'एवमस्मै धर्मानाचिनोति स आचार्यस्तस्मै न द्रुह्येत कदाचन स हि विद्यातस्तं जनयति तच्छ्रेष्ठं जन्म शरीरमेव मातापितरौ जनयतः' इति ॥ बोधायनोप्याह-'यानुत्पादयते यानुपनयते यानध्यापयते यान्याजयते ते तस्य पुत्रा भवन्ति' इति ॥ सति चैवमाचार्यगोत्रैः शिष्याणां न विवाहः, समानगोत्रत्वात्समानप्रवरत्वाच्च ॥
इति व्याख्यातं एतदसंप्रज्ञातबन्धूनां गोत्रप्रवरकाण्डम्.
अत्राहु:
असंप्रज्ञातबन्धूनामाचार्यप्रवरास्स्मृताः । पक्षे चास्मिन्विवाहोपि तद्गोत्रैस्सह नेष्यते ॥ इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमञ्जर्याम
संप्रज्ञातबन्धूनां गोत्रप्रवरकाण्डस्समाप्तः. .
उक्तेषु गोत्रप्रवरेषु सत्सु सर्वेषु तेषां विनियोगमाहुः । बोधायनाद्याश्श्रुतितुल्यवाचः किंचित्क्वचित्कर्मणि तं प्रवक्ष्ये ॥
अत्राह बोधायनः
विचित्कचितू.
... 17

Page #166

१३०
.
प्रवरमञ्जरी.
नाराशंसान्व्याख्यास्यामः-आत्रेयवाझ्यश्ववाधूलवसिष्ठकण्वशुनकयस्क राजन्य वैश्या इत्येते नाराशंसाः कीर्तिताः । तनूनपादि. तरेषां गोत्राणां उभयेषां क्षत्रियवैश्यानां पुरोहितप्रवरो भवतीति विज्ञायत इति ॥
आहुरापस्तम्बादयःनाराशंसो द्वितीयः प्रयाजो वसिष्ठशुनकानाम् । तनूनपादितरेषां गोत्राणामिति । तथा-'वसिष्ठो ब्रह्मा ज्योतिष्टोमे यो वा कश्चित्' इति । तथा-'आत्रयाय प्रथमाय हिरण्यं ददाति द्वितीयाय तृतीयाय च' इति । तथा—'न भीतो कण्वकश्यपेभ्यो दक्षिणां दद्यात्' इति तथा—'शक्त्या पष्ट्रिंशत्संवत्सरं भरतः पुरोडाशं कार्याध्वर्यव अगस्त्यगृहपतिकमेव' इत्येवमादीनि कल्पसूत्रवाक्यानि सन्ति । तथा स्मृतिवाक्यान्यपि, यथाऽऽहापरतम्बः-'सगोत्राय दुहितरं न प्रयच्छेत् । इति । आह गौतमः--असमानप्रवरैर्विवाह इति । तथा'सखिसयोनिसगोत्रासु स्नुषायां गवि च गुरुतल्पसमं गमनम् ' इति । आह बोधायन:--' सगोत्रां गत्वा चान्द्रायणं कुर्यात्' इति । आह यमः
आरूढपतितापत्यं ब्राह्मण्यां यस्तु शूद्रजः ।
सगोत्रोढासुतश्चैव चाण्डालास्त्रय ईरिताः ॥ अथाह याज्ञवल्क्यः
अरोगिणी भ्रातृमतीमसमानार्षगोत्रनाम् । उदहेदिति ॥
एवमादीनां गोत्रप्रवरसंबद्धानां श्रुतिस्मृत्युदितानामुदाहरणानामानन्त्यात् प्रदर्शनार्थमेतावन्मात्रमुदाहृत्य ग्रन्थगौरवभयादुपसंहृतम् ॥
कण्वसंकृतियस्कशुनकराजन्य,

Page #167

"
मगोत्रविवाहप्रतिषेधकाण्डम्. एतावता प्रदर्शितेन सर्वकर्मानुष्ठानात्प्रत्यवायपरिहारफलावाप्तिश्चेत्यादिकं गोत्रप्रवरतत्त्वज्ञानायत्तं सिध्यतीत्याचार्याणामभिप्रायः । अत्राहुः
गोत्रप्रवरविज्ञानं स्वधर्मफललिप्सुभिः ।
आपाद्यमाहुर्धर्मज्ञाः प्रत्यवायजिघांसुभिः ॥ इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमञ्जर्या गोत्रप्रवर
तत्त्वज्ञानमाहात्म्यप्रतिपादनपरं सूत्रकाण्डं समाप्तम् ॥
गोत्रप्रवरविज्ञानं प्रोक्तं सर्वफलप्रदम् । किं तन्मातुः पितुर्वेति द्वयोरित्यत्र संशयः ॥ संशयेऽस्मिन्मनुः प्राह सर्वज्ञश्श्रुतितुल्यवाक् ।
तद्धि भेषजमित्याहुश्श्रुतयोपि मनोर्वचः ॥ आह मनुः..... --असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पितुः ।
सा द्विजानां प्रशस्ता स्त्री दारकर्मणि मैथुने ।। अत्र हि मातृपक्षे सपिण्डमात्रैः विवाहप्रतिषेधात् मातृगोत्रे विवाहाभ्यनुज्ञाऽवगम्यते । यदि च मातृगोत्रे विवाहाभ्यनुज्ञा न स्यापितृगोत्रवत् 'असगोत्रा च या मातुरसगोत्रा च या पितुः' इत्यवक्ष्यत् । न चैवं वदति । तस्मादस्ति मातृगोत्रे विवाह इत्येकः पक्षः ॥ पक्षान्तरमाहुः परे स्मृतिकाराः
मातुलस्य सुतामू वा मातृगोत्रां तथैव च । समानप्रवरां चैव त्यक्त्वा चान्द्रायणं चरेत ॥
1 यद्गीतप्रवरज्ञानम् .

Page #168

१३२
प्रवरमञ्जरी. - इदं स्मृत्यन्तरवचनं स्मृतिभाष्यकारैरुदाहृतं व्याख्यातं च । पुत्रिकापुत्रविषयमिदं वचनमित्येके व्याचक्षते । तस्य द्विगोत्रत्वादुभयत्रापि विवाहासंभवादिति । तदपेशलं व्याख्यानम् । यतस्तस्य पुत्रिकापुत्रस्योभयमपि पितृगोत्रमेवेति वचनानर्थक्यं स्यात् । 'असगोत्रा च या पितुः' इत्यनेनैव अविवाहसिद्धेः । ननु च मातृगोत्रविवाहप्रतिषेधेनैव मातुलसुताविवाहप्रतिषेधसिद्धेर्वचनानर्थक्यमत्रापि स्यात् । उच्यते—मातुलग्रहणं मातृगोत्रदोषादपि दोषगौरवख्यापनार्थं सन्निकृष्टतरत्वादित्यदोषः । अपि च-'अगस्त्याष्टमसप्तऋषीणामपत्यं गोत्रम्' इत्युत्तरत्र वक्ष्यते । तच्चापत्यं मातापित्रोईयोरप्यविशिष्टं, जन्यजनकसंबन्धस्योभयोरविशेषात् । अतो मातृगोत्रमपि स्वगोत्रमेवेत्युभयत्राप्यविवाह एव युक्तः । ननु चोभयगोत्रत्वे सति पुत्रस्य ड्यामुष्यायणानामिवोभयत्र प्रवराः प्रसज्यन्ते, विवाहप्रतिषेधवत् । अत्र ब्रूमः-अत्र हि सर्वे प्रवराचार्यास्सर्वगोत्राणां मध्ये शुङ्गशैशिरिप्रभृतीन्येव कानि चिगोत्राणि द्व्यामुष्यायणान्युदाहृत्य तेषामेव द्वयोर्गोत्रयोः प्रवरानाहुः नान्येषाम् । पितृगोत्रप्रवरानेवान्येषामाहुः । अतस्सत्यपि मातृगोत्राभिप्रायेण द्विगोत्रत्वे प्रवराः पितृगोत्रविषया एवेत्यवगच्छामः । यद्यपि मनुस्मृतेस्स्मृत्यन्तरस्य च तुल्यबलत्वात्सन्दिग्धो मातृगोत्रविवाहः । तथाऽपि न कर्तव्यः, दोषप्रायश्चित्तयोर्गुरुत्वात् । पाक्षिकोपि दोषः परिहर्तव्य इति न्यायविदः ॥ तदाहुःसन्दिग्धेऽपि परे लोके त्याज्यमेवाशुभं नरैः । इति । ..
ननु शिष्टाः केचिदाचरन्ति । सत्यमाचरन्ति । मातुलसुताविवाहमप्याचरन्ति, केचिच्छिष्टास्स्मृतिद्वयं पठन्तो व्याचक्षाणाश्च । किंच-सर्वज्ञस्य मनोर्वाक्यं मातृगोत्रविवाहसूचकं पठतामस्माकं

Page #169

सार्ववार्णकप्रवरकाण्डम्, स्मृत्यन्तरं च मातृगोत्रविवाहप्रतिषेधकं दृष्ट्वाऽपि संशयवतामाचारमात्राद्व्यामोहमूलतया सम्भाव्यमानात्कथमिव संशयापनोदः । तस्मात् पितृगोत्रवन्मातृगोत्रेऽप्यविवाह एवेति ॥
व्याख्यतमिदमपि काण्डम्. अत्र श्लोकौ भवतः
पित्रोईयोस्समानत्वादपत्यानां द्वयोरपि ।
गोत्रयोर्न विवाहोस्ति प्रतिषेधस्मृतेरपि ॥ दूषितो बहुभिश्शिष्टैरिष्टोन्यैः कैश्चिदेव सः । संभाव्यमानदोषत्वाद्वर्जनीयो द्वयोरपि ।।
इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमार्यां मातृगात्रविवाहप्रतिषेधकाण्डं समाप्तम्.
एकैकवर्णप्रवरोपदेशात्परं त्रिवर्णप्रवरं प्रवक्ष्ये । विवाहमेषां प्रवरे समानेऽप्यवर्जनीयत्वकृतं च वक्ष्ये ॥ अत्राह बोधायनःमनुवदिति सर्वेषां गोत्राणम् । 'मानव्यो हि प्रजा इति च विज्ञायते' । इति । आहुरापस्तम्बादयः
अथ ताण्डिन एकार्षेयं सावर्णिकं समामनन्ति । मानवेति होता मनुवदित्यध्वर्युः । मानव्यो हि प्रजा इति हि ब्राह्मणमिति हि ब्राह्मणमिति ॥

Page #170

प्रवरमञ्जरी. हि यस्मादेवं तैत्तिरीयाणां ब्राह्मणं प्रत्यक्षमेव पठचते "मानव्यो हि प्रजाः” इति । जातः सामर्थ्यमर्थित्वं शास्त्रापर्युदासश्च येषां ते त्रैवर्णिकाः प्रजाशब्देनोच्यन्ते । द्विरुक्तिरध्यायपरिसमाप्तिद्योतनाथ मङ्गलार्थ वा ॥
आहतुः कात्यानयनलौगाक्षी
अपि हैके मानवेति मनुवदित्येकैकमार्षेयं सार्ववर्णिकं प्रवृणीते । कस्य हेतोरिति । मानव्यो हि प्रजा इति । तदेतन्नोपपद्यते । न देवैर्न मनुष्यैरा
यं प्रवृणीते । तदेतदन्यत्र ब्राह्मणक्षत्रियाभ्यामितरासां प्रजानामुक्तं भवतीति ॥
व्याख्यातमेतदेव सूत्रमादौ परिभाषाकाण्डे ॥ तथा-दर्शपूर्णमा . सप्रकरणे चापस्तम्बः-प्रतिवर्ण प्रवरविशेषान् प्रवरदोषं चोक्ता पश्वादिदमाह-' अपि वा नोर्षयं वृणीते मनुवदित्येवं ब्रूयात् ' इति ॥ अत्र हि मानवे प्रवरकाण्डे सूत्रकाराणामभिप्रायाः पूर्वापरविरोधात्परस्पविरोधाश्चात्यन्तदुरवबोधा इवावभान्ति । कथमिति चेत्--- बोधायनेन तावदिमं सार्वणिकं प्रवरमुक्ता न प्रतिषिद्धो वैशिकः प्रवरः । कात्यायनादिभिस्सार्ववर्णिकं प्रवरं दूषयित्वा वैश्यविषयत्वेनोक्तस्सः । आपस्तम्बाद्यैस्तु दर्शपूर्णमासयोरिह वैशेषिकप्रवरानुक्ताऽन्ते सार्ववर्णिकं प्रवरमुक्ता न प्रतिषिद्ध इति । पूर्वापरविरोधाच्च भवति बहुविदां व्यामोहः । अतो दुरवबोधो गोत्रसूत्रकाराणामभिप्राय इति । अपि च सार्ववर्णिके प्रवरेऽभ्युपगम्यमाने सति सर्वेषां वर्णानां समानप्रवरत्वाद्विवाहासंभवाद्वर्णसङ्करप्रसङ्गान्मूलोच्छेदः प्रसज्यते ॥ अत्र सूत्रकाराणामभिप्रायविदः . परिहरन्ति-यदेतदाप

Page #171

समाप्तिसूत्रकाण्डम्. स्तम्बाद्युक्तं प्रतिवर्ण प्रवरप्रतिषेधपरं न भवति । किपरं तर्हि ? वक्ष्यमाणसार्ववर्णिकप्रवरस्तुतिपरम् । कथम् ? . प्रतिवर्णमुक्ताः प्रवरा दुर्जेयाः बहुप्रयासलभ्याश्च, तस्मान्न कार्याः अयं तु वक्ष्यमाणो लघुतरप्रयत्नलभ्यत्वात्कर्तव्य इति स्तुतिः । कथं पुनरयमभिप्रायोवगम्यत इति चेत्-अन्यथा प्रवराध्यायानारम्भप्रसङ्गात् । आरब्धश्च । यत्तु कात्यायनोक्तं एकापेयप्रवरप्रतिषेधनं तत्प्रतिषेधनपरं न भवति । किं तर्हि ? वर्णद्वयव्युदासेन सार्ववर्णिकप्रवरस्य वैश्यविषयत्वोपदेशपरम्, 'तदेतदन्यत्र ब्राह्मणक्षत्रियाभ्यामितरासां प्रजानामुक्तं भवति' इति वाक्यशेषात् । यत्पुनरेतदुक्तं सार्ववर्णिकप्रवरपक्षे समानगोत्रत्वाद्विवाहाद्यनुपपत्तिरिति । तत्रापि ब्रूमः-योयं समानप्रवरैस्सहप्रतिषेधः सोसौ वैश्यप्रवरविषयत्वेन व्याख्येयः । सार्ववर्णिकप्रवरपक्षे तस्यावर्जनीयत्वादेकदेशक्षाम वत् । वैश्शविषय एवायमेकायो मानवः प्रवरश्चोक्तः । अत्र श्लोकः--
त्रैवर्णिकानां प्रवरे समानेऽप्यस्मिन्नमीषां भविता विवाहः । एकैकवर्णप्रवरस्य सत्त्वात्तत्राविवाहः प्रतिषेधवाचा ॥ इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमञ्जर्यां
सार्ववर्णिकप्रवरकाण्डं समाप्तम्.
वैशेषिकप्रवरगोत्रविदां च मुक्तिं तेभ्यो बहिस्स्थितवतामधमां गतिं च। गोत्रस्वरूपमपि गोत्रवतां च संख्यां गोत्रस्वरूपविदुषामतिशायनं च॥ ईशप्रणामगुरुभक्तिगुरुप्रणामन्यायं च गोत्रगणपाठफलं च मुक्तिम् ।
- मतियोग्यतां च ..

Page #172

१३६
प्रवरमअरी, . श्रेष्ट्यं च सर्वगृहिणामितराश्रमिभ्यः फालं विशिष्टमपि शिष्यहिता
र्थमुक्त्वा ॥ बोधायनादिमुनयश्श्रुतितुल्यवाचस्सर्वे निजप्रवरशास्त्रसमाप्तिमाहुः ॥
अत्राह बोधायनः
सगोत्रां गत्वा चान्द्रायणं कुर्यास्ते परिनिष्ठिते ब्राह्मणी न त्यजेत् मातृवद्भगिनीवत् । गर्भो न दृष्यति कश्यप इति विज्ञायते । अथ सन्निपाते विवाहं तदध्यायैर्वर्जयेत् । बोधायनस्य तत्प्रमाणं हि कर्तव्यम् । मानव्यो हि प्रजा इति विज्ञायते
गोत्राणां तु सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च । ऊनपञ्चादशदेवैषां प्रवरा ऋषिदर्शनात् ॥ विश्वामित्रो जमदग्निर्भरद्वाजोथ गौतमः । अत्रिर्वसिष्ठः कश्यप इत्येते सप्त ऋषयः॥
सप्तानां सप्तऋषीणां अगस्त्याष्टमानां यदपत्यं तद्गोत्रमित्युच्यते । न भवत्ययाजनीयो यः परप्रवरान स्वांश्च जानाति । मन्त्रब्राह्मणं वेद इत्याचक्षते । तस्मात्प्रवरज्ञाने यत्नो महान् द्विजैः कार्यः । श्राद्धविवाहवृद्धयो देवास्स्तोत्र'गोत्रमूलानि च महा
1 विवाहात्विजो देवात् स्तोत्रम् .

Page #173

समाप्तिसूत्रकाण्डम्.
१३७ प्रवरे सन्तिष्ठन्ते । नित्यं पर्वणि स्वाध्याये ब्रह्मलोके महीयत इति ॥
इति बोधायनोक्तो महाप्रवराध्यायः ॥
समानगोत्रामित्यत्र समानप्रवरां चेति द्रष्टव्यम्, उभयोः प्रतिषेधाविशेषात् । चान्द्रायणमित्यत्रापि प्रतिगमनं चान्द्रायणमिति द्रष्टव्यम्, पुष्कलनिमित्तसद्भावात् । ब्राह्मणी न त्यनेदित्यनेन दोषदुष्टतया प्राप्तत्यागप्रतिषेधः । मातृवद्भगिनीवदित्यत्रापि सहशयनमैथुनादिभावे च मातृभगिनीगमनतुल्यदोषप्रायश्चित्तादिभाक्तं विवक्षितम् । गर्भो न दुष्यतीत्यत्र अबुद्धिपूर्वकृतगर्भो विवक्षितः । बुद्धिपूर्वगमनजनितस्य गर्भस्य चाण्डालत्वस्मृतेः
आरूढपतितापत्यं ब्राह्मण्यां यश्च शूद्रनः । ___ सगोत्रोढासुतश्चैव चाण्डालास्त्रय ईरिताः ॥ इति ॥
कश्यप इति विज्ञायते इति ॥ अस्यायमर्थः-स गर्भस्सगोत्रायामुत्पन्नोपि तदन्यगोत्रेऽपि गोत्रतः कश्यपो भवतीति विज्ञायते श्रूयते शाखान्तरे । ततश्श्रुतिप्रामाण्यादन्यगोत्रस्यापत्यमन्यगोत्रं भवतीत्यवगन्तव्यमित्यभिप्रायः । सन्निपाते विवाहं तदध्यायैर्वर्जयेत् बोधायनस्य तत्प्रमाणं हि कर्तव्यं मानव्यो हि प्रजा इति विज्ञायते इत्यनेन सूत्रेण समानगोत्राणामिव समानप्रवराणामपि अविवाहानामुक्तत्वादवक्तव्यत्वाद्वक्तव्यस्यायमर्थः-वत्सादीनां यज्ञवाहान्तानां एकोनपञ्चाशदध्यायसूत्रेषु प्रत्यध्यायं च उक्तेषु गोत्रगणेषु प्रवरेषु सत्सु यावतां गोत्रगणानामेकस्मिन्नध्याये सन्निपातस्सहपाठः तावतां गोत्राणामन्यतमगोत्रविशेषः पुरुषः तदध्यायैर्विवाहं तदध्यायपठितैस्सह विवाहं वर्जयेत् समानप्रवरत्वादित्यर्थः । बोधायनस्य मतमिति चेदं पूर्वोक्तं
18

Page #174

१३८
प्रवरमञ्जरी.
मतमिहापि स्मारयति । यदुक्तं पूर्वं – भृग्वङ्गिरसो भिन्नविवाहं कुर्वते न चेत्समानार्षेया बहवस्स्युरिति मतं बोधायनस्य इति तदिहापि स्मारयति । सप्तर्ण्यपत्यबाह्यानां केवलभृग्वङ्गिरसामेव समानप्रवरतया विवाहप्रतिषेधः, न सप्तर्ण्यपत्यानाम्, तेषां समानगोत्रत्वादेवाविवाहसिद्धेः प्रतिषेधानर्थक्यप्रसङ्गादिति । बोधायनग्रहणमुक्तप्रयोजनम् । यत्तु बोधायनमतं तन्मानुषीभिस्सर्वाभिः प्रजाभिः प्रमाणमेव कर्तव्यम् । कुत इति चेत् — मनुतुल्यत्वाद्बोधायनस्य । मनुमतं च मानवीभिः प्रजाभिरनुष्ठेयम् । कुत इत्यत्र हेतुमाह — मानव्यो हि प्रजा इति च विज्ञायत इति । एवं विज्ञायते श्रूयते तैत्तिरी - यश्रुतौ अग्निप्रकरणे “शिवो भव प्रजाभ्य इत्याह प्रजाभ्य एवैनं शमयति मानुषीभ्यस्त्वमङ्गिर इत्याह मानव्यो हि प्रजा मा द्यावाष्टथिवी अभि शूशुचो माडन्तरिक्षं मा वनस्पतीनित्या हैभ्य एवैनं लोकेभ्यश्शमयति " * इति । गोत्राणां तु सहस्राणीत्यनेन गोत्र - सङ्ख्यामाह तेषामतिदुर्ज्ञेयतां तारकाणां भूषांसूनामिव दर्शयितुम् । कीटशी पुनरियं सङ्ख्या ? उच्यते — सहस्राणीत्यत्र बहुवचनात् त्र्युत्तराणि सहस्राणि प्रतीमः । उपरि तु न जानीमः । तथा प्रयुतान्यर्बुदानीत्यत्रापि त्र्यवराण्यर्बुदानि प्रतीमः । तत्र सहस्त्र दशगुणितं अयुतं, अयुतं दशगुणितं नियुतं नियुतं दशगुणितं प्रयुतं, प्रयुतं दशगुणितमर्बुदमित्युच्यते । तत्र सहस्त्रप्रयुतार्बुदेषु त्रिष्ववि त्रिगुणितेषु कृतेषु 'गोत्राणां तिस्रः कोटिसङचारसंपद्यन्ते, यदि तु बहुवचनानि त्रीणि त्रिसङ्ख्यायामेव पर्यवसितानि । यदा पुनरधिकान्यपि गोत्राणि विषयीकुर्वन्ति तदा कियन्त्यः कोटिस या गोत्राणामिति न विद्मः । तत्र कथमेतावतां गोत्राणां परस्परं विवेकश्श क्योवगन्तुमित्यभिप्रायः ॥
ख
*तै. सं. ५-१-५.
त्रिगुणीकृतेषु.

Page #175

समाप्तिसूत्रकाण्डम.
अत्राह
श्लोकोक्तसर्वगोत्राणां कोटिसयात्रयं श्रुतम् । पठितानां त्वसंपूर्ण सहस्त्रत्रयमञ्जसा ॥ उनपञ्चाशदेवेति प्रवराश्चावधारिताः । अधिकाश्चापि पठ्यन्ते केचित्कात्यायनादिभिः ॥ व्यामोहयन्ति नस्सर्वे गुरवश्शरणं गतान् । आचार्यवचनं सिद्धं प्रमाणं वेदवाक्यवत् ॥ तस्मात्तदर्थसिद्धयर्थ गोत्रसङ्ख्या निरूप्यताम् ।
अत्र ब्रूमः---इह सर्वे प्रवराचार्याः सर्वेषु गोत्रगणेषु गोत्रगणाननुक्रम्येतिशब्दमन्ते प्रयुञ्जते ‘इत्येते वत्साः' 'इत्येते आष्टिघेणाः' ' इत्येतेषामविवाहः' इति च । तत्रेतिशब्दस्य इत्थंशब्दपर्यायत्वादधिकशब्दाच्चायमर्थो गम्यते-एवमादयो वत्साः एवमादयः आटिपेणाः, एवमादीनामविवाह इति, अन्यथेतिशब्दानर्थक्यात् । भरद्वाजगणे कतिचिगोत्रभेदाननुक्रम्य 'ये चान्ये स्तम्बस्तम्भशब्दाः' इति ब्रुवन् बोधायनोऽनुक्तानपि गोत्रभेदान् दर्शयन्नात्मीयश्लोकोक्तां गोत्रसङ्गयां पूरयति । तथाऽऽपस्तम्बोपि तस्मिन्नेव भरद्वाजगणे कानचिद्गोत्राण्यनुक्रम्य प्रवरं च तेषामुक्ता 'सर्वेषां स्तम्बशब्दानां एष प्रवरः' इति ब्रुवन् तामेव सङ्कयां पूरयति । तथा-कात्यायनोपि कतिचिद्गोत्राण्यनुक्रम्य 'ये चान्ये तच्छब्दाः' इति ब्रुवन् अकथितान्यपि गोत्राणि दर्शयति । तस्मात्पूर्वेष्वेव गोत्रगणेषु श्लोकोक्तगोत्राण्यपि कोटित्रयसङ्ग्यानेनान्तर्भूतानि पश्यन् तेषां दुर्गेयताविवक्षया 'गोत्राणां तु सहस्राणि ' इति गोत्रसङ्कयामुपदिष्टवानाचार्यः । उनपञ्चाशदेवेति स्वपाठाभिप्रायेण व्याख्येयम् । ऋषिदर्शनादित्युभयत्रापि हेतुः । पूर्वत्रानुक्तानां एतावत्सङ्ख्याकानां -

Page #176

१४०
षीणां मन्त्रार्थवादेतिहासपुराणादिषु दर्शनादिति पूर्वत्र । एतावन्त एव प्रवरा इति पूर्वाचार्य दर्शनादित्युत्तरत्र । तस्मात्साधूक्तम् - गोत्राणां तु सहस्राणीति ॥
अत्र श्लोकाः
प्रवरमञ्जरी.
पुपूरयिषवस्स्वोक्तं गोत्रकोटित्रयं बुधाः । तत्रतत्र प्रतिगणमितिशब्द प्रयुञ्जते ॥ एवमादीनि गोत्राणीत्येवमर्थमिह स्थितम् । ग्राहयन्नितिशब्दोयमर्थवानेव नान्यथा ॥ इति ज्ञात्वाऽधिकशतमितिशब्द प्रयुञ्जते । ऊनपञ्चाशदेवेति स्वोक्तप्रवरसंख्यया ॥ तस्मात्साधूक्तमेवैतत्सूत्रकारैरिति स्थितम् ।
' विश्वामित्रो जमदग्निः' इत्यादिना गोत्रलक्षणमाह । न ह्यविज्ञाते गोत्रस्वरूपे ससानगोत्रतासिद्धिः । यदपत्यमित्यत्रापत्यग्रहणमपत्यसामान्याभिप्रायम् । एतदुक्तं भवति - अगस्त्याष्टमस - तर्षीणां मध्ये यस्ययस्य सप्तर्षेरपत्यापत्यसन्ततिपरम्पराशाखोपशाखाप्रभवं यद्यदपत्यमृषित्वं प्राप्तं तत्सस्य गोत्रमित्युच्यत इति । यथाविश्वामित्रगोत्राणि देवरातादीनि कतान्तान्यपत्यानि । जमदग्निगोत्राणि मार्कण्डेयादीनामपत्यानि । भरद्वाजस्य क्षम्यायणादीन्यपत्यानि द्रष्टव्यानि ! अपरे तु विपरीतं गोत्रलक्षणमाहुः - अगस्त्याष्टमानां यदपत्यं तद्गोत्रमित्युच्यत इति । यथा - देवरातादीनां गोत्रं विश्वामित्रः । मार्कण्डेयादीनां जमदनचादीनि गोत्राणीति । एतदुक्तं भ वति — अगस्त्याष्टमसप्तर्षीणामष्टौ ऋषयोष्ट गोत्राणि सर्वेषामन्येषा - मिति । महाजनव्यवहारश्चैतदेव गोत्रलक्षणं सूचयति विश्वामित्रगोत्रा वयं अत्रिगोत्रा वयं भरद्वाजगोत्रा वयमित्येवमादि । पूर्वव्याख्याने व
--

Page #177

૧૪૧
समाप्तिसूत्रकाण्डम्
विश्वामित्रगोत्राणि वयं वसिष्ठगोत्राणि वयं इत्येव व्यवहारस्स्यात् । श्रुतिलिङ्गमप्येवमेव दृश्यते— गौतमस्सत्यकामं ष्टच्छति 'किंगोत्रो - सि सौम्य' इति । उत्तरमपि — ' नाहमेतद्वेद तात यगोत्रोह - मस्मि ' इति । पूर्वव्याख्याने तु कस्य गोत्रं त्वमसीति प्रश्नस्स्यात् । उत्तरमपि — नाहमेतद्वेद तात यस्य गोत्रमहमस्मीति स्यात् । तस्मादिदमेव गोत्रलक्षणं शोभनम् । तथाऽभियुक्तव्यवहारोपि दृश्यते— 'गोत्रं च तेजसां भानुस्सिन्धुवत्सकलानां लवणानाम्" इति ॥ अत्र ब्रूमः — बोधायनमतानभिज्ञस्येदं चोद्यम् । कथम् ? ' गोत्राणां तु सहस्त्राणि ' इत्यधस्तने लोके गोत्राणि कोटित्रयसंख्या युक्तान्युक्ता कानि तानि गोत्राणीत्यपेक्षायां विश्वामित्रो जमदग्निरित्यादिना विश्वामित्रादीन्यगस्त्यान्तान्यष्टौ गोत्राणीत्युक्ते पूर्वापरविरोधादसंगतं स्यात् । अस्मदीये पुनः पक्षे नास्ति कश्चिद्दोषः । लोकव्यवहारश्श्रुतिलिङ्गन्चोभयमपि गोत्रशब्दस्योभयलिङ्गत्वादविरुद्धं पुत्रशब्दवत् । यथा च वसिष्ठस्य पुत्रः कुण्डिनः, तथा वसिष्ठस्य गोत्रः कुण्डिन इति । यदेतत्पाणिनीयं गोत्रलक्षणं " अपत्यं पौत्रप्रभृति गोत्रम्" इति तदप्यगस्त्याष्टमसप्तर्ण्यपत्यविषयमेवेति द्रष्टव्यम् । तस्य सामान्यत्वाद्बोधायनीयगोत्रलक्षणस्य विशेषत्वात्सामान्यविशेषयोश्च गोबलीवर्दन्यायेन एकगोत्रोपसंहारो न्याय्यः । इतरथा चाण्डालाद्यपत्यमपि गोत्रं प्रसज्यत इत्यतिव्याप्तिदोषस्स्यात् । उपसंहारे च न दोषः । तस्माद्बोधायनीयमेव गोत्रलक्षणं 'अगस्त्याष्टमानां यदपत्यं तद्गोत्रं ' इति ॥ अत्रापीदं चिन्त्यं - किमिदं गोत्रलक्षणं अगस्त्याष्टमसप्तर्ण्यपत्यमात्रविषयम् ? उत स्विटपिविषयमेव ग्राह्यं अगस्त्याष्टमसप्तर्षीणां यदपत्यमृषित्वंप्राप्तं तद्गोत्रमिति । तत्रापत्यमात्रविषयत्वे सति तद - पत्यसन्ततिजातानामृषीणामनुषीणां च भूतभविष्यवर्तमानानां च संख्यातीतत्वात् 'गोत्राणां तु सहस्राणि' इतिश्लोकोक्तगोत्र संख्या बाध्येत, 1 सकलानां वरणां [ ? ]

Page #178

१४१
प्रवरमारी. महाजनव्यवहारश्च । न हि देवदत्तस्यापत्यं देवदत्तस्य गोत्रं यज्ञदत्तस्यापत्यं यज्ञदत्तस्य गोत्रं इत्यादि व्यवहरन्ति । नापि यज्ञदत्तस्य पुत्री यज्ञदत्तस्य पुत्रं भिन्नगोत्रं मत्वा विवाहयन्ति । सप्तर्घ्यपत्यमात्रे गोत्रे सति तथा व्यवहरेयुः, तथा विवाहयेयुः । तस्मादगस्त्याष्टमसप्तर्ण्यपत्यव्रातमहासमुद्रान्तर्गतानामृषीणामेव मन्त्रहशां अमन्त्रहशां 'च गोत्रत्वमत्र लक्षयितव्यमिति द्रष्टव्यं, अव्याप्त्य. तिव्याप्त्योरभावात्, लोकव्यवहारानुगुण्याच्च । तथाहि लोकव्य. वहारः-मार्कण्डेयगोत्रा वयं याज्ञवल्क्यगोत्रा वयं शालकायनगोत्रा वयं आपस्तम्बगोत्रा वयं आश्वलायनगोत्रा वयमित्यादि । याज्ञयवल्क्यो येषां गोत्रं मूलकारणं ते याज्ञवल्क्यगोत्रा इति बहुव्रीहित्वात्पुल्लिङ्गेन निर्देशाश्च । 'सर्वे समानगोत्रास्स्युरिति गाणगारिरपि नानागोत्रास्स्युरिति शौनकः' इत्याद्या अनुपपन्ना' एव भवेयुरिति साधूक्तमगस्त्याष्टमानां सप्तानां सप्तर्षीणां यदपत्यं तद्गोत्रमिति ॥ अत्राहुः कस्येयमृषिसंज्ञा, किं तदृषित्वं नामति वक्तव्यमिति । अत्र ब्रूमः-गर्भाधानादिभिश्चत्वारिंशता संस्कारैस्संस्कृतानां अष्टभिरात्मगुणैश्चालङ्कतानां अगस्त्याष्टमापत्यानां मध्ये यस्तपसि सान्तत्येन क्रियमाणे जगत्प्रसिद्धः स ऋषिरित्युच्यते । तथा हि वाजिनां अग्निरहस्ये श्रुतिः---' असद्वा इदमग्र आसीत् तदाहुः किं तदसदासीदिति ऋषयो वाव तेऽने सदासीत् तदाहुः के ते ऋषय इति प्राणा वा ऋषयः ते यदास्मा सर्वस्मादिदमिच्छन्तः श्रमेण तपसा · चर्षत तस्मादृषयः' इति । अत्र ऋषयः जगत्प्रसिद्धिं गतवन्त इत्यर्थः । इत्थंलक्षणकानामृषीणां मध्ये ये महत्त्वेन जगति प्रसिद्धास्ते महर्षय इत्युच्यन्ते, ‘महर्षीणां भृगुरहम्' इति दर्शनात् । इत्थंलक्षणकानां ऋषीणां मध्ये येषा
1शृं-कोशे 'अमन्त्रदृशां' इति न दृश्यते. उपपन्नाः ,
___३ ते यत्पूर्वस्मा गगहमिच्छन्तः,

Page #179

प्रवरमञ्जरी.
૧૪૩
मनेकजन्मान्तरेषु वेदाभ्यासतदर्थज्ञानतदर्थानुष्ठानसंस्कारकिणीकृतचेतसां संप्रदायमन्तरेण सुप्तोत्थितानामिव जन्मान्तराभ्यस्ता मन्त्रा ब्राह्मणानि च प्रतिभान्ति ते मन्त्रदृश इत्युच्यन्ते । तथाच तैत्तिरीयाणां स्वाध्यायब्राह्मणे ब्रह्मयज्ञविधेरर्थवादश्रुतिः - ' अजान् ह वैस्तपस्यमानान् ब्रह्म स्वयम्म्वभ्यानर्षत ऋषयोभवन् तदृषीणामृषित्वम् ' * इति । ब्रह्मस्वयम्भ्वभ्यानर्षदित्यस्यायमर्थःवेदो नित्योप्याविर्बभूवेति । तेषामेवैकद्वित्रिपञ्चसंख्याकानां प्रवरणं तदपत्यानामधस्तादवोचाम । इत्थंलक्षणकानां मन्त्रदृशां मध्ये येषामतीतानागतवर्तमानसमस्तवस्तुविज्ञप्तिरस्ति' ते मुनय इत्युच्यन्ते, 'बाल्यं च पाण्डित्यं च निर्विद्याऽथ मुनिर्भवेत्' इति श्रुतेः, 'मननान्मुनिः' इति निर्वचनात् 'वाल्मीकिर्मुनिपुङ्गवः ' 'मुनीनामप्यहं व्यासः' इति दर्शनादित्यलमतिप्रसङ्गेन । तस्मादगस्त्याष्टमानां सप्तऋषीणां पुत्रपौत्रप्रभृति यदपत्यं ऋषित्वं प्राप्तं मन्त्रदृगमन्नदृग्वा तत्तस्य गोत्रं मतम्, यथा जमदग्रेर्मार्कण्डेयादि । यथा विश्वामित्रस्य देवरातादि । एवमष्टानां ऋषीणां यथायथं पुत्रपौत्राद्यपत्यं ऋषित्वं प्राप्तं तत्तस्य गोत्रमिति द्रष्टव्यम् । गोत्रऋषीणां यदपत्यं पुत्रपौत्रादिकं ऋषित्वं प्राप्तं तस्यापि तदेव गोत्रम् । एतदुक्तं भवति — अगस्त्याष्टमसप्तर्प्यपत्यानां ऋषीणां गोत्रत्वमुभयथाऽभिमतम्, गोत्रशब्दस्य संबन्धिवचनत्वात् पुत्रशब्दवत् पित्रादीनामृषीणां पुत्रादीनामृषीणां तदेव गोत्रमिति । एवं च सति मार्क - ण्डेयगोत्रा वयं विश्वामित्रगोत्रा वयं इत्यादिलोकव्यवहारः 'सर्वे समानगोत्रा इति गाणगारिरपि नानागोत्रास्स्युरिति शौनकः' इत्या द्याः सूत्रकारव्यवहाराः 'किंगोत्रोनु सोम्य' इत्यादीनि श्रुतिलिङ्गानि चोपपन्नानि भवन्ति पुत्रादीन्प्रति गोत्रत्वे । तथा पित्रादीन्प्रति गो
*ते. आ. २-९,
वस्तुविषयविज्ञानप्रकर्षोस्ति.

Page #180

१४४ .
समाप्तिसूत्रकाण्डम. त्रत्वे “अपत्यं पौत्रप्रभृति गोत्रम्” इति पाणिनीयसूत्रमगस्त्याष्टमानां यदपत्यं तद्वोत्रमिति च बोधायनीयं सूत्रमुपपन्नाथं भवतीति । स्थितमेतदगस्त्याष्टमानां सप्तर्षीणामपत्यमृषिसंज्ञं पित्रादीनां पुत्रादीनां च गोत्रमिति । भवन्ति चात्र श्लोकाः--
अपत्यं पौत्रप्रभृति गोत्रमित्याह पाणिनिः । सप्तर्ण्यगस्त्यापत्यं तु गोत्रं बोधायनोब्रवीत् ।। पाणिनीयं तु सामान्यं विशेषे पर्यवस्यति । बोधायनीये तदपि सामान्यमृषिसंज्ञिकम् ॥ सप्तयगस्त्यापत्यं यदृषिसंज्ञं तदुच्यते । गोत्रमित्येष पिण्डार्थो गोत्रलक्षणयोईयोः । ऋषीणां प्रवरानुक्ता पूर्व बोधायनः पुनः । गोत्राणां त्वित्यतश्श्लोकाद्गोत्राणां वरणं ब्रुवन् । ऋषीणामेव गोत्रत्वं पूर्वोक्तस्यार्थ मब्रवीत् । आर्षेयवरणं चोक्ता गोत्राणां वरणं ब्रुवन् ।। ऋषीणामेव गोत्रत्वं पूर्वोक्तमवदत्स्फुटम् । सप्तर्घ्यगस्त्यापत्यानां गोत्रत्वं द्विविधं मतम् ।। पित्रादीनां च तद्रोत्रं पुत्रादीनां च तन्मतम् । उभयान्प्रति गोत्रत्वं गोत्रिणामिति गृह्यताम् ।। अगस्त्याष्टमसप्तानां बहुशो गोत्रकारताम् । वदन्मत्स्यो हरिस्तेषां सगोत्रत्वं ब्रवीति नः ।। न भवत्ययाजनीय इत्यनेन गोत्रप्रवरविज्ञानं सर्वपापनाशकं दर्श
पूर्वोक्तार्थ.
त्रिविधं.

Page #181

समाप्तिसूत्रकाण्डम्. यति । कथम् ? अयाज्ययाजनं नाम महापातकादपि गुरुतरपापं गौतमवाक्यादवगम्यते । यथा प्रायश्चित्तनिमित्तानि वदन् ‘अथैतदयाज्ययाजनमनृतवचनं शिष्टस्याक्रिया प्रतिषिद्धसेवनम्' इत्यत्र विहिताकरणप्रतिषिद्धसेवनयोरन्तर्भूतमप्ययाज्ययाजनं पृथगेव प्रथममेव वदति दोषगौरवं पश्यन् । तदपि पापं गोत्रप्रवरविदां नास्तीत्यर्थः । मन्त्रब्राह्मणमित्यादिना प्रवराणां मन्त्रब्राह्मणयोरन्तर्भावात् प्रवरशास्त्रेषु तात्पर्यं कर्तव्यमित्याह । श्राद्धविवाहादीनि गोत्रान्तानि महाप्रवरे सन्तिष्ठन्ते इति वदन्महाप्रवराध्यायं स्तौति । तथा हि
महतोत्साहनीयत्वा*न्महद्भिश्च परिग्रहात् । महाफलप्रदत्वाच्च महाप्रवर उच्यते ॥
नित्यं पर्वणीत्यनेन स्वाध्यायाविरुद्धेषु पर्वसु प्रवराध्यायान्पठतो ब्रह्मलोकावाप्तिलक्षणफलं दर्शयति । ननु ब्रह्मज्ञानाढते ब्रह्मलोकप्रापकं नास्ति ‘नान्यः पन्था विद्यते' इति श्रुतेः । मैवं वोचः । पञ्चाग्निविज्ञानस्य दर्शनात् । केवलकर्मणां च दर्शनात् । यथाऽऽह गौतमः--' यस्यैतञ्चत्वारिंशत्संस्कारा अष्टौ चात्मगुणाः स ब्रह्मणस्सायुज्यं गच्छति' इति । अथवा नित्यकर्मणामङ्गत्वात्प्रवराणां नित्यकर्मणां च मुक्तिहेतुत्वात्तद्वारेण मुक्तिसाधनमित्यदोषः । अथवा वसिष्ठप्रभृतीनां ब्रह्मविदां ब्रह्मकल्पानां संकीर्तनजनितात्पुण्योपचयादेवब्रह्मज्ञानफलत्वेन ब्रह्मलोकप्राप्तिरिति सर्वमनवद्यम् ॥
इति पुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमाया
महाप्रवराध्यायसमाप्तिसूत्रकाण्डव्याख्यानम्.
*मत्सहनीयत्वा.
19

Page #182

प्रवरमञ्जरी.
अथ
लौगाक्षिकात्यायनोक्तप्रवराव्यायसमाप्तिसूत्र काण्डमुदाहारव्यामः -- आहतुः कात्यायनलौगाक्षी
व्याख्याताः प्रवराः उत्पत्तीः प्रतिपत्तीश्व व्याख्यास्यानोयो त्रिविधा ब्राह्मणानां समुत्पत्तयो भवन्ति । उत्पत्तिकुलीनाः संहतकुलीनाः यामुष्यायणकुलीनाश्च । येषां पुरुषतः प्रजोत्पत्तिरविच्छिश्रा भवति ते उत्पत्तिकुलीनाः । ये सप्त भूयः [ पुरुषं ] पञ्चपुरुष वा योनिश्रुतशीलवृचसंपन्नाश्रुतवन्तः पितृमालुसन्तत्या कृषय आर्षेयास्ते संहतकुलीनाः आपीजीना भवन्ति । अथ वृतककोतककृत्रिमपुत्रिकापुत्राः परपरिग्रहेणानार्षेया जाताः ते दद्यामुव्यायणा भवन्ति । यथैतच्छौङ्गशैशिरीणां भरद्वाजौदमेघानां लोगाक्षीणां यानि च अन्यान्येवं समुत्पतीन भवन्ति । तथैव प्रवरास्स्युः । द्विप्रवरसन्निपाते पूर्वः प्रवर उत्पादयितुरुत्तरः परिग्रहीतुः । अपि वा त्रयोन्ये त्रयोन्ये तत्र तथा कुर्यात् न पञ्चातिप्रवृणीत इति ह्याह जीनेव पञ्च वा प्रवृणीयात् । अथ यदि पितृव्येण ज्ञातिनैकार्षेयेण जातास्ते संहतकुलीनाः परिग्रहीतुरेव भवन्ति । अथ यदि तेषां स्वासु भार्यास्वपत्यं स्यात् [ न स्यात् ] रिक्थं हरेयुः
श्रुतिमन्तः पितृमन्तः पेटमत्यः.
१४६

Page #183

.
१४७
2
समाप्तिसूत्रकाण्डम्. पिण्डं चैभ्यः त्रिपुरुषं दधुः। यदि न स्यात् [उभयोर्न स्यात्]उभाभ्यामेवदारित्याचार्यवचनं कुहदेवा पृथगनु [गु] दिश्यैकपिण्डे द्वावनुकीर्तयेत् परिगृहीतारं चोत्पादयितारं च आतृतीयात्पुरुषात् ! आर्वेदज्ञानादेतेषामेव प्रवराणामाद्यं प्रवरं प्रवृणीते प्रतिप्रभेन वा यं यस्योपपन्नं मन्येत तस्य कुर्यात् । तथा पुरोहितप्रवरो वा स्यादेकायप्रवरो राजन्यः। एतेनैव वैश्यस्य प्रवरो व्याख्यातः । यदि सार्व ब्रूयात् मानवैलपौरूरवसेति होता ब्रूयात् । पुरूरवोवदिलवन्मनुवदित्यध्वर्यः । गदि वित्रीयमधीयः न विवहेयुः । पुरोहितप्रवरावेव राजन्य वैश्यो स्यातामिति ह विज्ञायते । दिव्यं वर्षसहस्त्र स्वर्गे मोदते वंशाध्यायी यस्यैवाभाति वंशाध्यायी ग्रहे दिव्यं वर्षसहस्रमेकैकस्य ऋषेरतिधिर्भवति । नान्यवरणे दद्यान्नापुत्राय नाशिष्याय नासंवत्सरोषिताय । सर्वेषां पङिपावनानामुपरिष्टाद्भवति यः प्रवराध्यायमधीते यः प्रवराध्यायमधीते । इति श्रीपुरुषोत्तमपण्डितविरचितायां गोत्रप्रवरमार्यां
गोत्रप्रवर समाप्तिकाण्डं समातम्.
इति प्रवरमञ्जरी समाप्ता.

Page #184


Page #185

श्री गणेशाय नम: .
प्रवर दर्पणम्.
श्रीरामं सपरीवारं गणेशं मारुतिं शिवाम् | श्रीरामकृष्णपितरं नत्वोमाख्यां च मातरम् ॥ १ ॥
श्रीमद्दिनकरभ्रातृचरणावभिनम्य च । नारायणात्मजश्रीमद्रामकृष्णस्य सूनुना ॥ २ ॥
कमलाकरसंज्ञेन गोत्रप्रवरनिर्णयः ।
क्रियते विदुषां प्रीत्यै ग्रन्थानालोच्य सर्वशः ॥ ३ ॥
तत्र ' सगोत्राय दुहितरं न प्रयच्छेत् । असमानप्रवरैर्विवाहः ' इत्यापस्तम्बगौतमाद्यैः सगोत्रा सप्रवरा च निषिद्धा । तत्र गोत्रस्वरूपमाह — प्रवरमञ्जर्यां बोधायनः—
विश्वामित्रो जमदग्निर्भरद्वाजोथ गौतमः । अत्रिर्वसिष्ठः कश्यप इत्येते सप्तर्षयः ॥
सप्तानामृषीणामगस्त्याष्टमानां यदपत्यं तद्गोत्रम् इति । एषां यत्पुत्रपौत्राद्यपत्यमृषिभूतं तत्पूर्वभाविनां अनन्तरभाविनां च गोत्रमित्यर्थः । तदाह पाणिनिः – ' अपत्यं पौत्रप्रभृति गोत्रम् ' इति ऋषित्वं 1 च मन्त्रद्रष्टृत्वम्, दर्शनात् ' इति यास्कोक्तेः । तेनास्मदादीनां तदपत्यत्वेऽपि न गोत्रत्वमिति । ननु भृगुगणान्तर्गतजमदग्नेरङ्गिरोगणान्तर्गतयोर्गौतमभरद्वाजयोश्च युक्तं
'

Page #186

१५०
प्रवरदर्पणम् गोत्रत्वं तेषामुक्तेष्वन्तर्भावात्, उक्तभिन्नेषु तु केवलभार्गवेष्वाष्टिषेणादिषु केवलाङ्गिरसेषु हरितादिषु च कथं गोत्रत्वं भृग्वङ्गिरसा वधिकृत्य तेषां पाठात् । तयोश्च सप्ताद्यनन्तर्ग तेरिति चेन्न । तथाऽप्यत्रष्टापत्तिरिति केचित् । अत एव स्मृत्यर्थसारादिभिः प्रवरैक्यादेवात्राविवाह उक्तः । सगोत्रत्वेनैव निषेधात् 'असमानार्षगोत्रनाम्' इत्यादौ समानप्रवरत्वं पुनरुक्तं स्यात् । अतो गोत्रत्वेन परिज्ञातानां मध्ये यमुपक्रम्य प्रवराम्नानं स तेषां गोत्रं यथा 'अथ ह जामदग्न्यानाम् ' इत्यादि । बोधायनोक्तिस्तु अनुवादत्वादुपलक्षणं तेन भृग्वङ्गिरोगणेषु सप्तऋषिभिन्नत्वेऽप्यधिकारागोत्रत्वम् । अत एवाह विज्ञानेश्वरः ‘गोत्रं वंशपरंपराप्रसिद्धम् ' इति । भट्टाचार्या अप्याहुः—'यथा समाने कुलीने त्रिरिति स्मरणलक्षणं गोत्रम्' इति । न च भृगोरावृत्त्या वत्सार्टिषेणयोरपि सगोत्रत्वापत्तिः, तत्र पर्युदासात् । तदाह बोधायनः
एक एव ऋषिर्यावत्प्रवरेष्वनुवर्तते ।
तावत्समानगोत्रत्वमन्यत्र भृग्वङ्गिरोगणात् ॥ इति । भृग्वङ्गिरोभिन्नैकऋष्यनुवृत्तेः सगोत्रत्वम्, नान्यथेत्यर्थः । अत्र अनुवृत्तिशब्दार्थमाह स्मृत्यर्थसारे
व्रीयमाणतया वाऽपि सत्तया वाऽनुवर्तनम् । एकस्य दृश्यते यत्र तद्गोत्रं तस्य कथ्यते ॥
इति । अस्यार्थः-व्रीयमाणतया प्रवरान्तर्भावेन यथा आद्यानां भृगूणां द्वित्रिप्रवरसाम्ये । सत्तया अधिकारेणोत्पादकत्वेन वा यत्र गोत्रान्तरे एकस्य ऋषेरनुवर्तनं दृश्यते तद्गोत्रान्तरं तस्यानुवर्तमानस्य गोत्रमपत्यम् । तयोस्सगोत्रतेत्यर्थः यथा कपीनां भर

Page #187

प्रवर दर्पणम् द्वाजगोत्रान्वयेन । आङ्गिरसामहथ्यौरुक्षयसेति हि कपिप्रवराः, आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजेति भारद्वाजस्य । अत्र अङ्गिरोगणस्थत्वात् द्विप्रवरसाम्याभावेना समानप्रवरत्वेऽपि सप्तऋप्यन्तर्भूतभरद्वाजापत्यत्वेन सन्देशाद्भरद्वाजानुवृच्या कपेः सगोत्रत्वादविवाहः । वस्तुतस्तु - गोत्रस्य व्रीयमाणतयाऽनुवृत्तिर्दुर्घटैव । न ह्यघमर्षणकौशिकवि श्वामित्रेति गोत्रभूतविश्वामित्रो निर्दिश्यते । एवं हि द्विप्रवरत्वापच्या विश्वामित्राणां त्र्यार्षेय इत्यादिनिर्देशानुपपत्तेः । न चैकस्यैव गोत्रत्वं प्रवरत्वं अभेदे षष्ठयापत्तेः । कथं च सप्तऋषिरूपस्य विश्वामित्रस्य गोत्रत्वं तदपत्यत्वाभावात् । तेन ऋप्यपत्यभूता एव तुल्यनामानो गौतमादयः ऋषयः गोत्रत्वेन प्रवरत्वेन चोच्यन्ते । अत एव वार्तिककारैर्भुग्वादीनां पूर्वभूग्वादिवरणसम्भवादस्त्येवाधिकारस्तेन ऋप्युदाहरणमतन्त्रमित्युक्तम् । अत एव नामैकत्वेऽपि गणभेदे प्रवरभेदे च ऋषीणां भेदाद्भवत्व विवाहः, लोके एकनाम्नामप्यनेकेषां पुंसां दर्शनादित्युक्तं प्रवरमञ्जर्याम् । तेन गोत्रभूतऋषेर्भेदात् व्रीयमाणत्वेन प्रवरेष्वनुवृत्तिरिति त्रिप्रवरभूतस्यैवान्यप्रवरेष्वनुवृत्तिर्ज्ञेया । सत्तयाऽनुवृत्तिश्व गोत्र एव न तु प्रवरेषु साक्षात्पठितानामेव प्रवरत्वादिति दिक् ॥
१५१
प्रवरशब्दार्थस्तु प्रवरणानि प्रवरा इति ' अग्निर्देवो होता' इति मन्त्रे हव्यवाहसंज्ञकाः ऋषिप्रकाशने विशेषणत्वेनोपात्ता ऋषय इति प्रवरमञ्जरी । गोत्रभूतस्य ऋषेः पितृपितामहप्रपितामहादय एव प्रवराः । तेषां च पितृपुत्रपौत्रक्रमेण वरणं होतुः । तथा च शतपथश्रुतौ प्रवराननुक्रम्योक्तं- ' पितैवाग्रेऽथ पुत्रोथ पौत्रः' इति । ' परंपरं प्रथमम्' इत्यत्र वृत्तिकृताऽप्येवमुक्तम् । अत एवाङ्गिरसबा - र्हस्पत्य भारद्वाजेत्यादौ तथैव दृश्यते । आङ्गिरसेत्यादितद्धितस्तु यजमानस्य ऋषिसबन्धबोधनार्थः । पित्रादीनामपि मन्त्रकृतामेव प्रवरत्वम् |

Page #188

१५२
प्रवरदर्पणम्.
'यथर्षि मन्त्रकतो वृणीते' इति सूत्रकारवचनात् । कातीयभिन्नशाखीयाध्वयूणां तु होतृप्रातिलोम्येन वरणं, 'इत उर्ध्वानध्वर्युर॑णीतेऽमुतोर्वाचो होता' इत्यापस्तम्बबोधायनोक्तेः । इतः यजमानादूछन् प्रातिलोम्येनाध्वर्युर्वृणीते । अमुतो यजमानविप्रकृष्टादृग्वादेरारभ्यानुलोम्येन होतेत्यर्थः । होता तद्धितान्तं संबुद्धयन्तं वदेत्, 'होता तद्धितवदामन्त्रवञ्च' इति कातीयसूत्रात् । अध्वर्युस्त्वतत्तद्वितान्तं वत्यन्तं च, 'भृगुवदित्यध्वर्युः' इति सूत्रकाराणां सर्वत्र पाठदर्शनात् । कातीयाध्वयोरपि पाठक्रमोनुलोम एव, ‘परस्ताद
ञ्चि त्रीणि' इति तत्सूत्रात् । तत्र भृग्वङ्गिरोगणयोस्तु पञ्चप्रवरे त्रिप्रवरसाम्यात्, त्रिप्रवरे द्विप्रवरसाम्याच्चाविवाहः । एकप्रवरसाम्ये तु असमानगोत्रत्वाद्भवत्येव विवाहः । यथाऽऽह मञ्जर्यां बोधायनः'भग्वङ्गिरसो भिन्नविवाहं कुर्व ते न चेत्समानार्षेया बहवस्स्युः । द्वयायसन्निपातेऽविवाहस्त्र्यायाणां व्यायसन्निपाते अविवाहः पश्चार्षयाणाम् ' इति । अस्यार्थः–केवलभृग्वङ्गिरसश्च भिन्नगणैविवाहं कुर्व ते कुर्युः । लकारव्यत्ययः छान्दसः । तेषां सप्त
ग्रंपत्यत्वाभावेन गोत्रत्वाभावात् । यद्यसमानापेक्षया प्रवरा बहवस्समाना न स्युः किं त्वल्पे समानाः सर्वे वाऽप्यसमानाः बहवो वा तदा विवाहं कुर्युरित्यर्थः ॥
अविवाहविषयमाह—यत्र त्वसमापेक्षया समा अधिकाः यथा व्योर्षयेष्वेकापेक्षया द्वावधिको समौ पञ्चायेषु च द्वावपेक्ष्य त्रयोधिकास्समास्तदा विवाहो नेति । माधवीये स्मृत्यन्तरेऽपि
पञ्चानां त्रिषु सामान्यादविवाहस्त्रिषु द्वयोः ।
भृग्वाङ्गिरोगणेष्वेवं शेषप्वेकोपि वारयेत् ॥ इति । एकोपि प्रवरो विवाहं वारयेदित्यर्थः । इदं तु केवलभग्वङ्गिरोगणविषयमेव । भृग्वङ्गिरोगणान्तर्गतजमदग्निगौतमभरद्वा

Page #189

१५३
प्रवरदर्पणम. जेषु तु एकप्रवरसाम्ये सर्वेषामप्यसाम्ये वा सगोत्रत्वादेव न विवाहः, सत्तया गोत्रानुवृत्तेरुक्तत्वात् । भृग्वादिषु पाठः 'भृगूणां त्वेति भृग्वङ्गिरसामादध्यात्' इत्याधानविधानार्थ एव । एतेन भृग्वङ्गिरोभिन्नेषु एकप्रवरे साम्ये सप्रवरत्वं सिद्धम् । एवं मातृगोत्राऽपि वा ।
मातुलस्य सुतामू वा मातृगोत्रां तथैव च ।
समानप्रवरां चैव गत्वा चान्द्रायणं चरेत् ।। इति शातातपोक्तेः । इत्थं केचिदेव ।
सगोत्रां मातुरप्येके नेच्छन्त्युद्वाहकर्मणि । जन्मनानोरविज्ञानेऽप्युद्वहेदविशङ्कितः ॥
इति मदनपारिजाते व्यासस्मृतेः, 'मातृगोत्रं माध्यन्दिनीयानाम् । इति सत्याषाढोक्तेश्चेति कश्चित् । वस्तुतस्तु-~-इदं वचनं सत्यापाटसूत्रेऽदर्शनात्प्रवरमञ्जरीकारेणालेखनाञ्च निर्मूलमेव । प्रत्युत मातृगोत्रनिषेधस्य पाक्षिकत्वेऽपि चण्डालत्वादिदोषस्य अतिगुरुत्वात्पाक्षिकदोषस्यापि परिहार्यत्वात्सर्वेषां मातृगोत्रवर्जनमिति प्रवरमञ्जर्यामुक्तम् । पुत्रिकापुत्रैरासुरादिविवाहजैश्च सर्वैर्मातृगोत्रा वा, दानस्यानिष्पत्तेः । अत एव तत्र
पितृगोत्रेण कर्तव्या तस्याः पिण्डोदकक्रिया । इति श्राद्धे पितृगोत्रं दृश्यते । शिष्टास्त्विदं मातृगोत्रवर्जनं गान्धर्वादिविवाहोढमातृपरं, तत्र पितृगोत्रानिवृत्तेः । ब्राह्मादिविवाहचतुष्टये मातामहगोत्रनिवृत्तेर्भवत्येव विवाहः । अत एव मार्कण्डेयपुराणे
20

Page #190

१५४
प्रवरदर्पणम्, गान्धर्वादिविवाहेषु पितृगोत्रेण धर्मवित् । इति ब्राह्मादिषु भर्तृगोत्रं गान्धर्वादिषु च पितृगोत्रमुक्तम् । यदपि
एकस्मिन्प्रवरे तुल्ये मातृगोत्रे वरस्य च ।
तमुद्दाहं न कुर्वीत सा कन्या भगिनी भवेत् ॥ .. इति मञ्जर्यां वचने मातृकुलप्रवरचिन्तनमुक्तं, तदपि पुत्रिकाविषयमेव, अन्यथा
प्रवरं पितृगोत्रेषु मातृगोत्रे न चिन्तयेत् ।
गोत्रमेव त्यजेन्मातुरिति कात्यायनोब्रवीत् ॥ इति मञ्जर्या वचनविरोधस्स्यात् । तत्रैव काठकगृह्येऽपि 'प्रव रान्पितृगोत्रेषु चिन्तयेत्' इति । येषामियं मातृगोत्रा प्राप्ता तेषामपि कलौ तन्निषेध एव ॥
गोत्रान्मातुस्सपिण्डाञ्च विवाहो गोवधस्तथा । इति हेमाद्रिमाधवीयादित्यपुराणे कलिवर्येषूक्तेः ॥
अथ गोत्राणि प्रवराश्चोच्यन्ते । तत्र यद्यपि
गोत्राणां तु सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च ।
उनपञ्चाशदेवैषां प्रवरा ऋषिदर्शनात् ॥ इति बोधायनेन प्रवरगणे संख्योक्ता । अत्र सहस्राणीत्यादो बहुत्वश्रवणात्तित्रः कोट्यो भवन्तीति मञ्जमुक्तम् । तथाऽपि प्रबरे कात्यायनापस्तम्बादिसूत्रमात्स्याद्यालोचनेन न्यूनाधिकभावात् गोत्राणां प्रवराणां च गणसंज्ञास्वरूपसंख्याक्रमप्रवरविकल्पादिभिर्विसंवादाच्च सर्वसूत्रपुराणोपसंहारेण निर्णय उच्यते--

Page #191

१५५
प्रवरदर्पणम्. तत्रादौ भृगोस्सप्त गणाः बोधायनोक्ताः । वत्साः विदाः आटिषेणाः यस्काः मित्रयुवाः वैन्याः शुनका इति । तत्राद्यौ जामदग्नयौ वैदो वात्सः अपीति क्वचित् । आर्टिषेणादयः पञ्च केवलभृगवः । तत्र यद्यपि कल्पसूत्रकारैस्तद्वर्गाभिप्रायेण बहुवचनान्तानि गोत्राण्युक्तानि । तथाऽप्यसन्दहाथमकवचनेनोच्यते ।
तंत्र जामदग्नया वत्साः-मार्कण्डेयो माण्डूकेयः माण्डव्यः कांसेयः आलेखनः दार्भायणः शार्कराक्षः देवतापनः शौनकायनः माधूकेयः पाजिकः सांकः प्रभायनः पैलः पैङ्गलायनः दाभ्रेषकिः वाह्याकिः वैश्वानरिः हीनरिः विलोहितः बाहः गोष्ठायनः सेषिः काशकत्स्नः वा तकः छतभागः ऐतिशायनः जानायनः पाणिनिः वाल्मीकिः स्थौलपिण्डिः सौपातवः जिहीतिः सावणिः वाकायनः वलायनः सुकृतिः मण्डुः सुविष्ठिः हस्तानिः शौद्धकिः सौहाकिः वैकर्ण्यः द्रोणजिह्निः औरासिः काम्बलोदरिः कठोरकृतवेहलिः विरूपाक्षः वाश्वः उच्चैभन्युः द्वैमत्यः आर्यायणः मार्कायणः काहायणः वायवः दैवमत्यः आर्कायणः काङ्कायनः वायनिः करवचन्द्रमसः गाङ्गेयः नोपेयः याज्ञिकः पारिमण्डलिः जाबालिः बाहुमित्रायणः आपिशालिः विष्टपुरिः लोहितायनः उष्ट्रासः मालायनः शारद्वतायनः राजतवाहः वासः वत्सः वात्सायनः एते बोधायनोक्ताः । यद्यपि प्रवरमञ्जरीधृतबोधायनसूत्रे आकरे च सूत्रे भूयान्नयूनाधिकभावः तथाऽप्युभयानुसारेण वदामः । एवमग्रेऽपि ॥ ___ कात्यायनलौगाक्षिसूत्रादौ तु अन्येऽपि जामदग्नाचवत्सा उक्ताः। तत्र केचित्पूर्वोक्तप्वागता एवेति तद्भिन्ना उच्यन्ते-दाभिः नालायनः वागायनः अनुसातकिः जैह्मजिजीवन्तिः रेखायनिः पार्वतिः पाणिनलिः रुचमानः साप्तकणिः वालाकिः तौलकेशी आतभागः आजिहीतिथिः स्थौमाङ्गारिः स्थौलः सौखोवाहिः गार्भा

Page #192

१५६
प्रवरदर्पणम्. यणः गेह्यायनः गोष्ठायनः वैशम्पायनः गालवः वाणूकेयः सांकृत्यः ऐतिकायनः भ्राष्ट्रयः बास्त्रेयः लाक्षेयः लापुः विलालाटिः अविः गौविः सौमिकिः सात्यकायनः कोचिहस्तिः अनुलोमिः क्रौञ्चः क्रौञ्चाक्षिः सारध्वजिः वाघालेपः नैकऋषिः शाकल्यः पाकानुमतिः अंजैकजितिः जैह्मायनिः आश्मक्रमः निराणिः वासिसादनः स्योषः स्पन्दतिः कण्ठेरणिः गवेरणिः सौगोलिः माध्योदः इति ।।
मात्स्ये त्वन्येऽप्युक्ताः---नाडायनः वैरायणः वैतिहयः रोहित्यायनः कपाली विसावर्णिः विकस्वरः विष्णुः तौलिकेशिः जहि-, मोवीतिनः फेलपास्तलिनः शिखापत्रिः जलधिः सैन्यजित् कृत्स्नपैगळायनिः दिवपीतिः ऋषभः सुतः प्लवः कोपयज्ञः मित्रयज्ञः आमिलायनः हायनिः कैलवर्णधिः भाल्लकायनिः ललामः शाल्यायनिः मलपतिः कौटलिः शौक्तिकोटरः साक्षिः सान्द्रमणिः नैकजिह्वः जिह्मशून्यः केझलेटिः हिकश्मरिः सौरकृतिः नैमिष्यः लोटाक्षिः गवेरणिः पौर्णसौगन्धिः कान्तिहत् इति । प्रयोगपारिजातसङ्कहे देवरातोपि जामदग्नयेषु गणितः । एतच्च हरिवंशे स्फुटम् । एतच्चाग्रे वक्ष्यामः ॥ __ केचित्त्वन्यानप्याहुः-विलभृत् सोमदायनः स्वानुमतिः मण्डचित्रः शौक्रायणः त्वाष्ट्रयः कोचहुण्डिः शौनायनः शाकपूणिः त्रीहमतिः कोशनः मौद्गल्यः कारवचः शान्तपायनः गेलः भेल्लकितुषः तत्वः औषधिः वागर्गिः राणिः शेनपागतिः शौद्धकर्णिः इति । एते जामदग्नयाः वत्सास्तेषां पञ्च प्रवराःभार्गवच्यावनाप्नुवानौर्वजामदग्नचेति, भार्गवीर्वजामदग्नयेति त्रयो वेत्यापस्तम्बः । अत्र वत्सानां जामदग्नयत्वं गणे पञ्चावत्तप्राप्तयर्थं 'पञ्चावत्तं जमदग्नीनाम्' इत्यापस्तम्बोक्तेः । केचिदनामनयवत्सानां भार्गवच्यावनाप्नुवानेति त्रिप्रवरत्वमाहुः । तत्त्वं

Page #193

प्रवर दर्पणम.
१५७
तु कात्यायनोक्तवात्सा एव तैरुक्ताः । केवलजामदग्रयगोत्रस्य तु ' भार्गवच्या वनावानेति त्रयः' इत्याश्वलायनः । ' सावर्णिजीवन्तिजामाल्यैतिंशायनवैरोहित्यावटमण्डप्राचीनयोग्यानां भृगुवदित्येकप्रवरः' इत्यापस्तम्वः । ' रेतवाहवाहादीनामेषां भार्गवौर्वजामदग्रचेति वा' इति हिरण्यकेशिसूत्रे ॥
अथ जामदग्रचाः विदाः – बौधायनः विदः शैलः अवटः प्राचीनयोग्यः अभयदाता काण्डरथिः वैनभृतः पुलस्तिः आर्कायणः ताष्ट्रायणः क्रौयनः कामलः इति बोधायनोक्ताः । पौलस्त्यः वेदभृत् अभयजातः कौङ्कायनः भ्राजः श्रदत्यः ष्टैकायनः भञ्जायनः इति कात्यायनोक्ताः । जमदग्निः कटायनिः आर्षेयः मरुतः इति मात्स्योक्ताः बिदाः । तेषां पञ्च भार्गवच्यावनानुवानैौर्वबैदेति । अत्र जामदयविदानां भार्गवौर्वजामदग्नचेति त्रयो वा इति कापञ्च वा कात्यायनेन वत्सानां त्रयः भार्गवच्यावनाप्नुवानेत्युक्तम् । विदानामप्येते इति मात्स्ये । भृग्वन्दीपमार्ग - पथयोः पूर्वोक्ताः पञ्चैवेति कात्यायनः । मात्स्ये त्वेतौ आर्टिषेणेषूक्तौ । एते जामदमचा एव । पञ्चप्रवरे यद्यपि जामदग्न नास्ति, तथाऽप्यौर्वस्य जामदग्नयेप्वेव । वत्सविदौ सगोत्रौ जमदः सप्तर्षिमध्ये पाठात् ॥
त्यायनः,
अथ केवलभृगवः—– आष्र्ष्टिषेणः नैरथिः ग्राम्यायणः कात्यायनः त्वान्द्रायणः पौठिकलायनः सिद्धः समुनायनः गौराम्भिः राम्भिः इति बोधायनोक्ताः । नेकपिः आपस्तम्बिः भाछविः कार्दमायनिः गादर्भिः अनुपः इति कात्यायनोक्ताः । मात्स्ये त्वन्येऽपि । भृग्वन्दीपः मार्गपथः चटायनिः कविः आश्वायतिः इति । एते आष्टिषेणाः एषां पञ्च प्रवराः भार्गवच्यावनानुवानाष्टिषेणानूपेति । भार्गवाष्र्ष्टिषेणानूपेति त्रयो वेत्यापस्तम्बः । एषां वत्सवि -

Page #194

१५८
प्रवरदर्पण. दार्टिषेणानां परस्परमविवाहः, द्वित्रिप्रवरसाम्यात् । यद्यपि त्रिप्रवराष्टिषेणानां न तथा । तथाऽपि 'वत्सा विदा आष्टिषेणा इत्येतेषामविवाहः एते पञ्चावत्तिनः' इति मञ्जर्यां बोधायनोक्रवि. वाहः ।
'भृगूणां न विवाहोस्ति चतुर्णामादितो मिथः' इत्याश्वलायनोक्तेश्च । चतुष्टं च तेन केवलजामदग्नयस्य भिन्नत्वोक्तेः । यद्यप्यार्टिषेणा न जामदग्रयाः तत्पुरस्कारेणेव पञ्चावत्तमुक्तं 'त्रिमिदग्नचानाम्' इति । तथाऽपि ‘पञ्चावत्तिनः' इति बोधायनवचनादेव एषां पञ्चावत्तं ज्ञेयम् । स्मृत्यर्थसारेऽपि
जामदग्नया विदा वत्सा आर्टिषेणास्तथैव च ।
पञ्चावत्तिन एवैते अन्ये चतुरवत्तिनः ॥ इति । केचित्-वत्सपुरोधसयोः पञ्च भार्गवच्यावनाप्नुवानवात्सपौ. रोधसेति भार्गववात्सपौरोधसेति वा । अत्र जामदग्नया एते इति कात्यायनः । आनुवानानां भार्गवच्यावनाप्नुवानेति । बैजवनिमथितयोः पञ्च भार्गवच्यावनाप्नुवानबैजवनैमथितेति । शाठरमाठराणां भार्गवशाठरमाठरेति । कात्यायनेन त्वेते जामदग्नयेषूक्ताः अनयोः प्रवरमञ्जरीकारेण अलेखनाम्मूलं मृग्यम् ॥
अथ यस्काः—यस्कः मौनः मूकः वाधुलः वर्षपुप्यः भागलेयः राजितापिः रोददिनः भागविज्ञेयः दुर्दिनः भास्करः देवन्तायन: जैवतायनः वार्करेलयः मध्यमेयः वासिः कौशाम्बेयः कौटिल्यः सात्यकिः चित्रसेनः भागन्तिः वाकाश्वकिः औक्थः उगवित्रिः भागुरिः नूपः इति बोधायनोक्ताः । वीतहव्यः चण्डमोदनः जैवत्यायनः मौसलिपिलिः खलिः भागलिः भागवित्तिः कश्यपिः वालेयः समदोगेयिः सौरिः ज्वरिः भाङ्गतिः सानुष्टिः मादायनः शाल डायनः तार्कः प्रवारेयः शार्कराक्षिः कौटिल्यः विलेभिः

Page #195

प्रवरदर्पणम्.
१५९ वाहिः हालेयः दीर्घवित्तः गौजिंगः वासोदः इति मात्स्योक्ताः। माधुलः अर्थलेभिः वृकाश्मकिः मदोकिः मञ्चारेयः गैरिक्षितः दैचित्तः पञ्चालवः पाण्यवत्तः पौष्णावतः गोदायनः इति कात्यायनोक्ताः । साटिसावर्णी द्वावधिकावाश्वलायनोक्तौ । एते वैतहव्या इत्यपि कैश्चिदुक्ताः । एषां त्रयः प्रवराः भार्गववैतहव्यसावेदसेति । एषां परस्परमविवाहः । ' तेषामविवाह' इति कात्यायनोक्तेः पूर्वोक्तैः वत्साद्यैः वक्ष्यमाणैर्भार्गवैश्च भवत्येव विवाहः । द्वित्रिप्रवरसाम्याभावात् । एवं वक्ष्यमाणेषु सर्वेषु भृगुगणेषु स्वगणस्थैरविवाहः अन्यैर्विवाह इति ज्ञेयम् ।
अथ मित्रयुवाः-मित्रयुवः रौक्यायणः नाशार्यजनः गेष्टायनः रौक्षायनः सापिण्डिनः सुरभितयः माल्यः यावाल्यः महावाल्यः ताायणः औरुक्षायणः उक्षायणः वाचायनः माजाधिः कैतवायनः इति बोधायनोक्ताः । आश्वलायनः शाकटाक्षः मैत्रेयः साचर्यः द्रोणायनः गोपायनः आपिशल: पाटिकायनः हसजिह्वः इति कात्यायनोक्ताः शालायनिः सान्वयः रौक्थायनः आपिकायनः इति मात्स्योक्ताः । कैश्चिद्रौप्यायणरौक्मायणसात्यकिपिकाक्षमोदायनकापिशायनशाण्डेयसक्षितमित्रयुगापिशायनवाध्रचश्वदिवोदासा अ. प्युक्ताः । एषां त्रयः प्रवराः भार्गववाध्रचश्वदैवोदासेति कात्यायनः । भार्गवच्यावनदैवोदासेति वेति मात्स्ये उक्तम् । अस्मिन् पक्षे प्रवरद्वयसाम्यात्पूर्वैरविवाहः । अन्यपक्षे तु भवत्येव । वाध्रचश्वेत्येको त्याश्वलायनः ।
वैन्यः पार्था बाप्कलः इति वैन्यास्तेषां त्रयः भार्गववैन्यपार्थेति ।
शुनकः याज्ञपिः गार्समदः खादायनः गाङ्गायनः गर्भायणः मात्स्यगन्धः स्वौजः श्रोत्रियः तैत्तिरीयः पत्पूलः इति कात्याय

Page #196

१६.
प्रवरदर्पणम्. नोक्ताः । शाक्त्यायनः श्रोण्यः सनकः इति मात्स्योक्ताः । एषां शुनकानां शुनकेति वा गार्ल्समदेति वैकः प्रवर इति बोधायनः । भार्गवगार्न्समदेति द्वौ वेति कात्यायनः । व्यत्ययो वेति सत्याषाढः । भार्गवशौनहोत्रगार्ल्समदेति त्रयो वेत्याश्वलायनः । एषां वैकल्पिकेऽपि प्रवरे परस्परमविवाहः 'एषामविवाहः' इति कात्यायनोक्तेः । पूर्वैस्तु भवत्येव । वेदविश्वज्योतिषां त्रयः भार्गववैदविश्वज्योतिषेति कात्यायनः ।
इति सप्त भृगवः.
अथाङ्गिरसः-तेऽत्र त्रिविधाः गौतमा भारद्वाजाः केवलागिरसश्चेति । तत्र गौतमानां दश गणाः-आयास्याः शरद्वन्तः कौमण्डाः दीर्घतमसः औशनसाः कारेणुपालयः राहूगणाः सोमराजकाः वामदेवाः बृहदुक्थाः चेति । औतक्थः औशिजश्च हौ गौतमाविति केचित् । काक्षीवता अपीत्याश्वलायनः ।
तत्र आयास्याः श्रोणीचेषकः वाक्षिः मूढरथः सत्यकिः स्वैदेहः कौमारवत्यः ताण्डिः दर्भिः देवकिः सात्यमुग्रीकः बाह्यः बौम्यः नैकरिष्टिः स्तैषकिः किलालिः कारेणिः कठोरः कासीकः काक्षिवः पार्थिवः इत्यायास्यास्तेषां त्रयः प्रवराः आङ्गिरसायास्यगौतमेति ।
शरद्वन्तः-अभिजितिः रौहिण्यः क्षीरकरम्भः सौमुचयः सौयामुनः औपबिन्दुः राहूगणः गणिः भाषण्यः इति एषां त्रयः आङ्गिरसगौतमशारद्वन्तेति बोधायनः । औतथ्याः कात्यायनोक्ताः । तौलेयः अभिजितः नैषकिः लौकाक्षिः करगोण्यः क्षीरकरण्टः क

Page #197

प्रवरदर्पणम्. डूकरः सैन्धवः गतवः साङ्करः सोमनिः पौष्यण्डिः भागलः तुण्डः कुण्डेबः कारोट: कारवारिः उपविन्दुः मान्धर्यः रोहितायनः तोप्यकाणिः पाथिर्वः मैदहायनः स्कान्दः सार्वः कौटिल्यः नरोहित्यः नीचिर्वा समूलिर्वा सपुष्पिर्वा सधूपः कावाक्षिः क्षपोवारषिः करेलिः कराळिः इति कात्यायनोक्ताः । मात्स्ये त्वन्येऽपि-उतथ्यः गौतमः बौधिः नगः सुगोमाक्षिः क्षीरटः टेकिः बाहुकर्णिः सौपुरिः कैरातिः सामलोमकिः पौष्कजितिः भागवित्तिः वाडालकः सुतपाः वीरः सुरैषिणः रौहिणः निचोराणिः कोष्ठः आरुणायनिः सोमदायनः कासोरुः कौशिल्यायनः रोधोमूलिः वासः पुष्पवान् विश्वन्तिः विश्वः पात्विकारेविः इति । औपमन्यः ऐटिकिः शौनरिः शालापिः खरिङ्कः नैकषिः तौदेवः बाल्योदः इति कैश्चिदुक्ताः । एषामौतथ्यानामाङ्गिरसौतथ्यगौतमेति त्रयः प्रवरा इति कात्यायनाश्वलायनौ । आङ्गिरसौतथ्यौशिजेति वेति मात्स्ये । केन चित्त्वेते शारद्वन्तमध्ये गणिताः, स कात्यायनादीनां पौर्वापर्यमपश्यन् पशुतुल्य इत्युपेक्षणीयः ॥
कौमण्डः मामन्धरेषणः मासुराक्षः काष्टरेभिः आजायनः वायनः मासुरेषिः वाशिरिः तेषां पञ्च प्रवराः आङ्गिरसौतथ्यकाक्षीवतो मकौमण्डेति । एत एवौशिजास्तेषां आङ्गिरसौशिजकाक्षीवतेत्यापस्तम्बः । एतेषां आङ्गिरसायास्यौशिजगौतमकाक्षीवतेति पञ्च प्रवरा इति कात्यायनः । एते काक्षीवतास्तेषां पञ्च आङ्गिरसौतथ्यगौतमौशिजकाक्षीवतेत्याश्वलायनः ॥
दीर्घतमस आङ्गिरसौतथ्यकाक्षीवतगौतमदैर्घतमसेति पञ्चेति बोधायनः । आङ्गिरसौतथ्यदैर्धतमसेति त्रयो वेत्याश्वलायनः ॥
औशनसः दिश्यः प्रशस्तः सुरूपाक्षिः महोदरः विकंहन्तः सुबोध्यः निहतः इत्येतेषां त्रयः प्रवराः आङ्गिरसगौतमोशनसेति बोधायनः ॥
21

Page #198

१६२
प्रवरर्दपणभ. __ कारेणपालिः वास्तव्यः श्वेतीयः पौजिष्टः औदाजायनः माधुक्षरः अजगन्धिः । तेषां त्रयः आङ्गिरसगौतमकारेणुपालेति बोधायनः ॥
राहुगणानामाङ्गिरसराहुगणगौतमेति त्रयः । बृहदुक्थानामाङ्गिरसबाहदुक्थगौतमेति त्रयः । एवमेते चत्वार आश्वलायनोक्ताः ।
आपस्तम्बेनैते वामदेवास्तेषामाङ्गिरसवामदेवबाहदुक्थेति त्रय इत्युक्तम् । हिरण्यकेशिसूत्रेऽप्येवम् । राघुवानां आङ्गिरसराघुवगौतमेति त्रय इति केचित् । अत्र मूलं मृग्यम् । एषां सर्वेषां अविवाहः सगोत्रत्वात् ‘गौतमानां सर्वेषामविवाहः' इति बोधायनाक्तेश्च । यद्यप्याश्वलायनेन एषदश्वा ऋक्षाश्च गौतमेषु पठिताः तथाऽपि पृषदश्वानां केवलागिरोमध्ये आपस्तम्बादिभिः रथीतरेषु पाठात् ऋक्षाणां भरद्वाजेषु पाठात्तैरेव सहाविवाहः । गौतमैस्तु भवत्येव विवाह इति नारायणवृत्तौ प्रवरमञ्जर्यां चोक्तम् ॥
इति गौतमाङ्गिरसाः.
अथ भरद्वाजाः । ते चत्वारः । भरद्वाजाः गर्गाः रौक्षायणाः कपयः इति । तत्राद्याः-भरद्वाजः काम्यायणः मङ्गडः देवाश्वः उद्दहव्यः प्राग्वंशी वाहलभ्यः वाह्यः गोवासीनः स्तैदेहः आश्लः आक्षाभूरिः परिणद्वेयः केशरवयः शौद्धिः उरूढः खारिग्रीविः औपसिविः वयोक्षिभेदः आग्नवेश्यः शठः गौरिवायनः चेलकः स्तनकर्णः ऋक्षः माणभिद्यः कादोवमेकः स्वोज्वलिः वेलः खा. रुडः देविः भरुडेयः भद्राधिः सौरभः शृङ्गः देवमतिः इषमतः औदमेधिः प्रवाहणेयः कल्माषः राजस्ताम्भः सघोषकृतिः पहारिः करभीकिः रुद्राङ्गपथः शालाहारिः वेदवेलः महावेलः नृत्यायनः धान्यायनः शालानिः शार्दूलिः कक्षलः बाष्कळ: 'सैहिकेयः कौ

Page #199

प्रवरदर्पणम.
१६३ ण्डायनः कौण्डिन्यः ब्रह्मस्तम्भः अग्निस्तम्भः वायुस्तम्भः सूर्यस्तम्भः यमस्तम्भः इन्द्रस्तम्भः आपस्तम्भः ये चान्ये स्तम्भस्तम्बशब्दान्ताः । अरुणः सिन्धुः कुमुदगन्धिः शिक्षायणः आत्रेयायणः मामन्यः धूमगन्धिः कुक्षः कौकाक्षिः नैसुतिः दाभिः श्यामेयः मत्स्यनाथः कारुणायनः कारुपथिः कारुषायणः कावल्यः इति बोधायनोक्ताः । कात्यायनोक्ताः अन्येऽपि । माण्डिः वालिशायिनिः सौविष्टः सौगेयः सारावरिः वाहिः साङ्गिः तूर्णकर्णिः आश्वलायनिः वाताङ्गिरथिः कारग्रीविः मैथुनमतिः स्वजङ्किः काचकिः कायनः त्रैतुण्डिः धौताम्बकिः सामस्तविः ब्रह्मस्तम्बिः वैषुः गोद्वेषी सालहिः वालुहिः सौबुद्धिकः परेषमतिः देवागारिः देवस्थानिः हरिकार्णः ध्रागविः ध्रौगयः सात्यमुनिः मात्स्यक्षीषः मालोहरः हालोहरः गाङ्गोदकिः कौरुक्षेत्रिः द्रौणिः जैत्रिः जैत्वलायनः काण्यविजलिः आपस्तम्बिः सौजष्टश्निः पौलिः खांखलायनः इति । कृक्वः उर्जायनश्चेत्यापस्तम्बोक्तौ । मात्स्ये त्वन्येऽपि-शिलातलिः चिकीर्षिः वाराहिः बाप्कलिः सौढिः प्रवाहिः लभायनिः वाह्यगच्छिः दशादकिः सारग्रीवी व्याढाकिः भाजष्टश्निः गोश्वपिगलिः पेलः शाकलायनः सौवश्व इति । केचित्-विविपिः जैझलायनः लखायनः चेलारुक्षः वालक्षगौरिवः सौयथः धोरिः कुलकिः किकाजः कुपितः श्रीपथः निद्रागवधः शैखेयः. माधूकर्णः काण्डण्यः औवेयः स्वारणदिः त्र्यम्बकः माषायनः शाक्तलाजः कामकायनः शिंन्धवः इत्याहुः । अत्र मूलं मृग्यम् । एषां त्रयः प्रवराः आङ्गिरसबहस्प त्यभारद्वाजेतिबोधायनः ॥
गर्गाः साम्भरायणः सखीनः गान्धरायणः बाहुलकिः भ्रष्टकः भाष्टुविदुः क्रोष्टकिः सौयामुनिः भ्राजिताक्षिः हात्रायविः सात्यायनिः जायावतः वाटः शाखायनिः सांग्रहवान् तुल्यः वैलहानिः साहतः कारिरात्रिः कैवाल्यः राजिः पौलिः इति बोधायनोक्ताः ।

Page #200

प्रवरदर्पणम.
૧૬૪
कालायनः केषर्मिः वत्सतरायणः ऐन्द्रालिः शालङ्कायनः कौलास्त्रयः क्रियाश्वः क्रीवः कालकृत् मातुलेयः यावक्रिः भाछविः औपमर्कटि: प्रेप्यङ्गः पैगलायनः श्यामायनः गार्ग्यः सापरिवारः इति कात्यायनोक्ताः । साभारः काण्वायनः सांख्यायनः कानाः यनः कैवलायनः वात्सतरायणः भ्राष्ट्रकृत् विदुः नैद्राक्षिः लावद्यकालवित् गाधिः मार्कटिः स्कन्दः स्वश्वः कौण्डायनः भारमतः वैश्यङ्गः पैश्विकायनः विश्वकायनः कौलाक्षिः मधुरावहः बलाकिः शाकलायनिः साहरिः माधुरः वटुः लोपकृत् भालकृत् वासायनः शारायणः श्यामायनः दामी भाङ्गी कारी आश्मी श्वक्रिः डीरायः रातः कौजविः श्यामः इति मात्स्योक्ताः । एषां गर्गाणां आङ्गिरस -- बार्हस्पत्य भारद्वाजशैन्यगार्खेति पञ्चेति बोधायनः । आङ्गिरस - शैन्यगाग्र्म्येति त्रयो वेत्याश्वलायनः । अन्त्ययोर्व्यत्ययो वा भारद्वाज - गार्ग्यशैन्येति वेति हिरण्यकेशिसूत्रे । तित्तिरिः कपिः भूमिः स्वन्दितिः खण्डितः गर्गः इत्येतेषां गर्गभेदानां आङ्गिरसशैन्यगाति त्रय इति कात्यायनः । आङ्गिरसतैत्तिरिकापिभुवेति मात्स्ये उक्तम् ॥
रौक्षायणः कपिलः शवलः शिपिलः शिपिलस्विः त्रिभिण्डिः कौथमः अग्निजिह्नः कर्णसुतः इति मात्स्योक्ताः । रौक्षायणानां आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजवान्दनमातवचसेति त्रयो वेत्यापस्तम्बः ॥
कपिः तरिः स्वस्तरिः विदुः दण्डिः शक्तिः पतञ्जलिः भूयसी तैवरन्धिः चैतकिः अध्वासुः राजिकेशी कलसी कण्ठरिः अमावास्यायनः कात्यायनः इति कात्यायनोक्ताः । वैतलः ऐतिशायनः ताण्डिनः भोजसी कासखः करसिखडः मैषीतकिः सागरः पौष्टिः इति बोधायनोक्ताः । तरस्वान् तिलः विदुः शालुः इन्द्रकिः

Page #201

१६५
जलन्दुः इति हिरण्यकेशिसूत्रेऽधिकाः । कपैतरः स्वैदतरः जलसिन्धकिः ऊर्कसुः कुसीदः गादिः सौजरिः सासविसल्लिः क्षपेयः कायः धान्यायनिः सावस्यायनिः इति मात्स्योक्ताः । एषां कपीनामाङ्गिरसआमहीयवऔरुक्षयसेत्याश्वलायनः । अत्र यद्यपि कपिः केवलाङ्गिरोमध्ये पठितः । तथाऽपि आपस्तम्बेन भरद्वाजमध्ये पाठात् विष्णुपुराणसंवादाच्च भरद्वाजैरविवाह्य एवेति प्रवरमञ्जरीकारः । मात्स्येऽन्येोपि गण उक्तः । अत्वरिः भरद्वाजः आत्मभवः मन्त्रवरः एषां पञ्च आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजमन्त्रवरात्मभवेति । एषां सर्वेषामविवाहः, एषामविवाह इति बोधायनोक्तेः । स्मृत्यर्थसारेऽपि -
प्रवरदर्पणम.
भारद्वाजास्तकपयो गर्गा रौक्षायणा इति । चत्वारोप भरद्वाजा गोत्रैक्यान्नान्वयुर्मिथः ||
इति । एषां गौतमादिभिर्भवत्येव विवाहः ; द्वित्रिप्रवरासाम्यात् सगोत्रत्वाभावाच्च । अत्र ऋक्षाणां पृषदश्वानां च सगोत्रत्वाद्यभावाद्गौतमैः भवत्येव विवाह इति प्रवरमञ्जरीकृत् ॥
इति भरद्वाजाः.
&
अथ केवलाङ्गिरसः । ते पञ्च – हरिताः कण्वाः रथीतराः मुद्गलाः विष्णुवृद्धाश्चेति ॥ तत्राद्याः - हरितः साङ्ख्यः दर्भः सौभागः भैमगवः मत्यायुः वालोदरः महोदरः नैमिश्रीः मिश्रोदनः कातपः कारीषिः पोटल: मौत्स्यः मधूपः मान्धाता मण्डकारिः इति बोधायनोक्ताः । कुत्सः पिङ्गः शङ्खदर्भः इत्याश्वलायनः । खाण्डायनः उमाण्डिः मौलिः गवेरणिः मात्स्यभालिः गणगारिः
21a

Page #202

१६६
प्रवरदर्पणम्. मद्रगारिः हंसः हस्तिवासः पैङ्गलः पलाशिः दादुलः कौमारः हास्तिनः द्रलः हरितः इति मात्स्ये । एषामाङ्गिरसाम्बरीषयौवनाश्वति मान्धात्राम्बरीषयौवनाश्वति वेत्याश्वलायनः । आपस्तम्बस्तु कुत्सानामाङ्गिरसमान्धातृकौत्सेति प्रवरानाह । एषां आगिरसपौरुकुत्सत्रासदस्यवेति मात्स्ये उक्तम् ॥ ___ अथ कण्वाः-भरुण्डः खरुण्डः शाकटायनः प्रसादः सौनारिः मर्कटः रमणः सणः करघः मर्कटिः इति कात्यायनोक्ताः । कण्वः औपमर्कटायनिः भाष्कलः पौलाहलिः मौञ्जिः माञ्जिः मौजिगवः विजिगवः वाजयः वाजश्रवाः इति बोधायनोक्ताः । आर्षादिः चतुरिः आमरनाशनः गोदायनः रथिः श्यामायनिः गर्दभः प्रागावसुः नाडायनः श्यामायणः शैवेरिः नारी इति मात्स्योक्ताः । एषामाङ्गिरसाजमीढकाण्वेति आङ्गिरसधोरकाण्वेति वेत्याश्वलायनः ॥ ___ अथ रथीतराः-रथीतरः हस्ती दासकः द्वायनः नैतदाक्षिः शैलालिः भिलिः भीलीभायनः साहवः भैक्षवाहः हेमगवः वैरूपः अष्टादंष्ट्रः एषदश्वः इति । एषामाङ्गिरसवैरूपराथीतरेति । आङ्गिरसवैरूपपार्षदश्वेति वेति बोधायनः । अष्टादंष्ट्रपार्षदश्ववैरूपेति वेत्यापस्तम्बः । अन्त्ययोर्व्यत्ययो वा ॥
अथ मुद्गलाः—सात्यमुनिः हिरण्यस्तम्बिः मुद्गलः हसजिह्वः देवजिह्वः आलवालः बिडादिः आपाग्रेयः मुनिः पौराः इति मात्स्योक्ताः । सूनिः छत्रयः तारणः कार्यभासितः हिरण्याक्षः ऋषभः मिताक्षः वृप्तः ऋश्यायणः जङ्घः दीर्घनः हिरण्यगर्भः इति बोधायनोक्ताः । एषामाङ्गिरसभााश्वमौद्गल्येति । तार्यभा
श्विमौद्गल्येति वेत्याश्वलायनः । आङ्गिरसताविमौद्गल्येति वेति मात्स्ये ॥ ___ अथ विष्णुवृद्धाः-विष्णुवृद्धः शठः मर्षणः मद्रणः शाबरायणः वात्सप्रायणः सात्यकायनः नैतुन्द्यः स्तुत्यः आरुण्यः वैहोढः

Page #203

प्रवरदर्पणम्.
१६७
देवस्थानः इति बोधायनोक्ताः । मर्षणः उपमितिः नितुन्दिलः औपगविः कुशमित्रः वत्सावनः स्यवनार्षव्यः व्यायनिः कालम्भायनिः ऋणी इति हिरण्यकेशिसूत्रे उक्ताः । जतृणः कतृणः छत्रिणः आपरायणः होत्रिणः पुत्रिणः वज्रिणः इति मात्स्ये । एषामाङ्गिरसपौरुकुत्सत्रासदस्यवेति त्रयः । एषां केवलाङ्गिरसां स्वगणं विहाय सर्वैर्विवाहो भवति । तत्रापि हरितानां कुत्सानां च न विवाहः । द्विप्रवरैकत्वात् । पक्षे कुत्सानां विष्णुवृद्धानां च न विवाहः । यद्यपि शौङ्गशैशिर्यादयो भरद्वाजादिष्वत्रैव वक्तुमर्हाः तथाऽपि असन्देहार्थं द्वयामुष्यायणेषु तान्वक्ष्यामः ॥ इति केवलाङ्गिरसः.
अथात्रेयाः तेषां चत्वारो गणाः प्रथमात्रेयः वाद्भुतकः गवि - 'ष्ठिरः मुद्गलः इति । अन्त्यः पूर्वातिथिरिति कैचिदुक्तः । तत्राद्यः अत्रिः भूमिः छान्दि: छन्दोगिः पौष्टिक : माहुलि: सोपाच्छरालः छागलः तृणबिन्दुः भाङ्गतिः गालरुचः व्यालिः सञ्चव्यानिः काष्र्णायनिः दाक्षिः वैदेहः गाधिपतिः औद्दालकिः द्रोणनामः गौरग्रीविः काविष्टिरः शिशुपालः कृष्णात्रेयः गौरात्रेयः अरुणात्रेयः नीलात्रेयः श्वेतात्रेयः श्यामात्रेयः महात्रेयः दत्तात्रेयः गोलेयः बालेयः सौगयः वामरथ्यः वैतभाविः शोद्रेयः कौद्रेयः गोपवन्यः कालायसिः नीलायनः आङ्गिमान् अङ्गिः दौराङ्गः सौरगिः गौरगिः पुष्पिः सुपुष्पिः साकेतायनः चन्द्रातिथिः इन्द्रातिथिः इति बोधायनोक्ताः ॥
भारद्वाजायनः
शाङ्करिः औषतः हर्यश्वः आहायनः गोपवनः शाकिः विदर्किः शौनकणिः सौभृतिः कैरजि: जैत्रायणः स्वेतकिः बाहुतन्त्रः बाहु

Page #204

. १६८
प्रवरदर्पणम.
मित्रः जानुकिः तैलेयः वैलेयः आत्रेयः पञ्चजनः भागमानः इति कात्यायनोक्ताः ॥
साङ्ख्येयः सारापगः सौत्कवरः आर्यपथः गौर्वन्यः कानजिह्वः उद्गरग्रीविः वैडालिः शाकटायनः गौणिपथः जगलदः भागलिः इति मात्स्योक्ताः । शाकटायनः अर्घायणः बादर्यायणः मतङ्गः बाहुषि: शाकलिः बादन्तिः वैशाखिः शकिलाखिः रायनिः निशायनः दार्भ्यः दुलाभः गणपतिः वैश्वानकिः शाधूलकिः इति केचिदाहुः ||
एतेषामात्रेयाचनानसश्यावाश्वेति प्रवराः ॥
वाद्भुतकानामात्रेयार्चनानसवाद्भुतकेति बोधायनः । धनञ्जयानां आत्रेयार्चनानसधानञ्जयेति केचित् ॥
अथ गविष्ठिराः — लाक्षिः व्याणिः अवरोधकृत् नालन्दनः और्णनाभिः वैवेयः बैजवापनः मौञ्जकाशिः सृपिः गविष्ठिरः इति कात्यायनोक्ताः ॥
पूर्वातिथिः श्यामपुष्यः ललन्दलिः ब्रह्मपुष्पिः व्याघ्रपुष्पिः सौपुष्पिः कृष्णशीर्षक: हिरण्यः कालासिः काकशीर्षिः प्रक्षि: बलधृतिः पाणिः कटुकिः मैत्रेण्यः शिरीषकः इति मात्स्योक्ताः ॥
एषामात्रेयाचनानसगाविष्ठिरेत्यापस्तम्बः । आत्रेयगाविष्ठिरपौर्वातिथेति वेति कात्यायनः ॥
बोधाक्षः गवि -
अथ मुद्गलाः – मुद्गलः व्यालसन्धिः अर्णवः ष्ठिरः वैतभावः शिरीषिः शालिमतः गौरिवीतः गौरकिः वायवानः वायुपूतिः एतेषामात्रेयार्चनानसपार्वातिथेति प्रवराः इति बोधायनः । वामरथ्यसुमङ्गलवैजवापाः इत्यपि । एतेषामात्रेयार्च - नानसपौर्वातिथेति प्रवराः इत्यापस्तम्बः ।
आत्रेयाचनानसगा

Page #205

१६९
प्रवरदर्पणम्. विष्ठिरेति हिरण्यकेशिसूत्रे । सुमङ्गलानामत्रिसुमङ्गलश्यावाश्वेति वेति केचित् ॥
हालेयः वालेयः केरेयः वामरथ्यः पुत्रिकः कालयः सौगेयः श्यैभ्रेय इति अत्रेः पुत्रिकापुत्राः । एषामात्रेयवामरथ्यपौत्रिकेति प्रवरा इति मात्स्यकात्यायनौ ॥
___ एषां सर्वेषामत्रीणामविवाहः सगोत्रत्वात् । 'अत्रीणां सर्वेषामविवाहः' इति बोधायनोक्तेश्च । अत्रेः पुत्रिकापुत्राणां वसिष्ठगणैरप्यविवाहः । अत्र पूर्वोक्तभृग्वादिष्वत्रिषु च यानि तुल्यानि नामानि तत्र गोत्रप्रवरभेदादृषिभेदं ज्ञात्वा विवाहः कार्यः । अन्यथा न । एवं सर्वत्र ज्ञेयम् ।
॥ इत्यत्रयः ॥
अथ विश्वामित्राः ॥ ते दश-कुशिकाः रोहिताः रौक्षाः कामकायनाः अज्ञाः अघमर्षणाः पूरणाः इन्द्रकौशिकाः धनञ्ज. याः कताः इति बोधायनः । अन्येऽपि सन्ति ते वक्ष्यन्ते
___ तत्र कुशिकाः-कुशिकः पर्णजङ्घः वारक्यः औदलिः माणिः बृहदग्निः आलविः राघहिः आपघव्यः कामन्तकः बद्धकथः चिन्तितः लामकायनः शालङ्कायनः शाङ्कायनः लोकोगौरः सौगतयः यमदूतः आनभिन्नः तारकायनः वालकायनः श्वोवलः जाबालिः याज्ञवल्क्यः वितन्दुः भोवनिः सौश्रुतिः औपदहनिः उर्दरिः भाष्टकिः श्यामेयः चैत्रैयः तालवतः मयूरः सौमत्यः चित्रन्तविः श्वेत्यन्तायनः अनूतकिः मान्तवः ये चान्ये मनुशब्दान्ताः बाभ्रव्यः कालायनः उत्सरिः इति बोधायनोक्ताः ॥
22

Page #206

१७०
प्रवरदर्पणम्. देवरातः मनुः तन्तुः औलोकिः चारकिः वालखिल्यः उलूतबZः शालः विशालः कावेपावः इत्यापस्तम्बोक्ताः ॥
यज्ञवान् ईर्भटिः सांशिव्यः शालावतः इति केशिसूत्रे । वैकतिः गवलः वलशङ्कः आश्वतापनः श्यामायनः सैन्धवायनः बाभ्रव्यः कारीषिः संसृत्यः संसृतः औलोप्यः प्रास्त्रोदरिः पार्षिः क्षरयः पाडलिः इति मात्स्योक्ताः ॥
सौरथिः सोमपेयः श्वलायनः क्षीरी इत्यपि केचित् । एषां वैश्वामित्रदेवरातौदालकेति प्रवराः ।
रोहितः दाडकिः श्वात्रवर्णायनः कर्जूरायनः वायनः वासिः अष्टकिः एषां वैश्वामित्राष्टकलौहितेति त्रयः । अन्त्ययोर्व्यत्ययो वा वैश्वामित्राष्टकेति द्वौ वा । वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाष्टका वेत्याश्वलायनः ॥
रौक्षः सौद्धहलः ऋथकः वैतरायणः रेवणः तेषां वैश्वामित्र रौक्षकरैवणेति बोधायनः । वैश्वामित्रगाधिनरेवणेति वेति लौगाक्षिः।
कामकायनः श्रीमतः विश्वामित्रः देवश्रवसः देवतरसः कालकायनः एषां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाजेति बोधायनः । वैश्वामित्राश्मरथ्यवाधुलेति वेति कात्यायनः ॥
अधमर्षणः कुशिकः तयोर्वैश्वामित्राघमर्षणकौशिकेति ॥ पौरणः वारिधापयन्तः तयोर्वैश्वामित्रपौरणेति द्वौ । वैश्वामिदैवरातपौरणेति वेत्याश्वलायनः ॥
इन्द्रकौशिकयोवैश्वामित्रैन्द्रकौशिकेति त्रयः ॥

Page #207

१७१
प्रवरदर्पणम्. धनञ्जयः कारीषिः आश्ववतः तारक्यः सैन्धवायनः उत्साक्षः महोक्षति बोधायनः । कर्मधिः परितः पार्थिवः पाणिनिः मदकः बन्धुलः चैत्रेयः इति मात्स्ये ॥
एषां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाघमर्षणेति प्रवरा इति मात्स्ये उक्तम् । वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसधानञ्जयेति सत्याषाढः ॥
अथ कताः-कतः सैरन्धः करम्भः वाजायनः साहितेयः कौकुल्यः पिण्डग्रीवः नारायणः नाराद्यः इति बोधायनोक्ताः ॥
इन्दुवरिः शौशिरिः नैकायनिः त्रैकायनिः ताायनः तार्यायनिः कात्यायनिः करीराम्भिः शालङ्कायनिः लावलिः मौजायनिः कतः इति लौगाक्षिमात्स्योक्ताः ॥
कश्चित्-तुङ्गायनिः कालिः वेदायनिः गोदायनिः मेदायनिः चोदायनिः वेनायनिः राणिः शतकेरीत्यप्याह ॥ एषां वैश्वामित्रकात्यात्कीलेति प्रवराः ॥
आश्वलायनेन त्वन्येऽपि गणा उक्ताः-रोहिणानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसरौहिणेति । रेणूनां वैश्वामित्रगाधिनरैणवेति । वेणूनां वैश्वामित्रगाधिनवैणवेति । शालकायनः शालाक्षः रोहिताक्ष जहुः एषां वैश्वामित्रशालकायनकौशिकेति सिद्धान्तभाष्येऽपि धृताः ॥ ___ मात्स्ये त्वन्येऽपि-कामलायनः आश्मरथ्यः मधुलः कौशिकः घोटमुखः कामकायनिः पापायनिः नेता लाङ्गलिः एषामाश्मरथ्यानां वैश्वामित्राश्मरथ्यवाधुलेति । उदवेणुः कथकः औद्दालकिः रेणुः गाधिनः उदवासः आज्योहः रौत्थक इत्येके । ऐषां वैश्वामित्रगाधिनरैवणेति । प्रतिलोमाः सर्वे वा ॥

Page #208

प्रवरदर्पणम.
भारते दानधर्मेषु वैश्वामित्रपुत्राननुक्रम्योक्तम्
तपस्विनो ब्रह्मविदो गोत्रकर्तार एव च । मधुच्छन्दोत्र भगवान् देवरातश्च वीर्यवान् ॥ १ ॥ अक्षिणश्च शकुन्तश्च बभ्रुः काप्लपथस्तथा । याज्ञवल्क्यश्च विख्यातस्तथा स्थूणो महाव्रतः ॥ २ ॥ उलूको यमदूतश्च तथर्षिः सैन्धवायनः । वल्गुजङ्घश्च भगवान् गालवश्च महानृषिः ॥ ३॥ ऋषिवज्ञस्तथा ख्यातः सालङ्कायन एव च । नीलाख्यो नारदचैव वक्षो ग्रीवस्तथैव च ॥ ४ ॥ आङ्घ्रिको नैकटकैव शिलापूपः शितश्शुचिः । चक्रं कामो रुतव्यूढः शालव्यूढः कपिस्तथा ॥ ५ ॥ कारीषिरथसंश्रुत्यः परः पौरवतन्तवः महान ऋषिश्च कपिलस्तथर्षिस्ताण्डकायनः ॥ ६ ॥ तथैव चोपगहनस्तथर्षिश्चासुरायनः । मादहर्षिर्हिरण्याक्षो जङ्घारिर्बाभ्रवायणिः ॥ ७ ॥ सूतिर्विभूतिस्सूतश्च सुरकच्च तथैव हि । आरालिर्नाचिकचैव चाम्पेयोतस्तथैव च ॥ ८ ॥
१७२
नवतन्तुर्बक नखः सनयो रतिरेव च । अम्भोरुहश्चारुमत्स्यः शिरीषी चाथ गार्दभिः ॥ ९ ॥
ऊर्जयोनिरुपेक्षी च नारदी च महाऋषिः । विश्वामित्रात्मजास्सर्वे मुनयो ब्रह्मवेदिनः ॥ १० ॥
केचिदन्यानपि गणानाहुः — कथकः कथकः अधुः ऊदूर्णवः एषां वैश्वामित्रकाथकक्राथकेति । साहुलो माहुलो राहुल: काहुल:

Page #209

.. प्रवरदर्पणम्.
१७३ फागुलः औमिलः औहलः कोहलः शातातपः कोमशायनः सातविः जातविः एषां वैश्वामित्रिसाहुलमाहुलेति । हिरण्यरेतसां वैश्वामित्रहैरण्यरेतसेति द्वौ । सुवर्णरेतसां वैश्वामित्रकापातरसेति द्वौ । घृतकौशिकेति द्वौ । एते षट् क्वचित् । एषां वैश्वामित्राणां परस्परं सर्वेषां न विवाहः । यद्यपि
अत्रेरेवापरं वंशं तव वक्ष्यामि पार्थिव । अत्रेस्सोमस्सुतः श्रीमान्तस्य वंशोद्भवो नृपः ॥ विश्वामित्रस्सुतपसा ब्राह्मण्यं समवाप्तवान् ॥ इति मात्स्योक्तेः विश्वामित्रस्यात्रिवंशत्वेन परस्परमविवाहः प्रतीयते । तथाऽपि द्वयोभिन्नगोत्रत्वश्रवणात् विवाहो ज्ञेयः । अन्यथा हि विश्वामित्रत्वेन निषेधो व्यर्थ एव स्यात् अत्रिगोत्रत्वेनैव निषेधसिद्धेरिति कुशकाशावलम्बनेन समाधातव्यम् ॥
इति विश्वामित्राः..
। अथ कश्यपाः । तेषां पञ्च-निध्रुवाः कश्यपाः रेभाः शाण्डिलाः लौगाक्षयश्चेति । ___ तत्राद्याः कश्यपाः-छाङ्गरिः मठरः ऐतिशायनः अभूत्यः वैशिप्रः धूम्रः धूम्रायणः सोम्यः धायणः औटवृक्षः राग्रायणः पैयकिः. प्रावर्यः हृद्रोगः आतपः पञ्चायनीकः मेषातकिः सामविः मापौवविः सायस्यः आसुरायणः छागव्यः सौनघः स्थौलकेशिः वाध्रकिः औपव्यः लाक्षायणः क्रोष्णः जीवन्तः खान्द्रायणः रोहितायनः मितकुम्भः पिङ्गाक्षिः औदलिः मारायणः पौलविः वैकर्णेयः कौशिकेयः धूमलक्ष्मणिः सुरः गौरिवा
22a

Page #210

प्रवरदर्पणम्.
यनः विमत्स्यः अग्निशर्मायणः औस्थकायनः काम्बलोदरिः पातः बैदल : चैलः महाचक्रेयः वैनस्यः पालस्यः विषगणाः दक्षपाणिः भालन्दनः शङ्खमित्रेयः हरित्यः पाञ्चालः जारमात्स्यः रम्भाणिः वार्षकाणिः साविः श्रवसः वैशम्पायनः स्वैरकिः कासलिः उल्कायनिः मार्जालायनः कांसलायनः देवः होता कविः सुरेभः अपः स्थूणः भागुरिः पार्थिकः गोमायनः हिरण्यवायनः अग्निः देविः सूपः सूर्यः मुसलः आविश्रेण्यः उत्तरः गण्डेषुः उदलः मन्त्रितः वैकणिः स्थूलबिन्दुः इति बोधायनोक्ताः ॥
१७४
आग्रायणः मौषकः रतिकायनः औषप्रतिमः सरागोजः वीराध्वरः फणी साराहरेयः कैरजः चैकेतः आसुरायणः मातृप्तः त्रैकिः भौवनः शीघ्रकः आहुगायकः देवयातः सोमयागः उपत्पायविः चेदुः गव्यायनः शत्रेहिः काचायनः चक्रधर्मी त्रैपणयः हार्करिः हास्तिः वात्स्यः पाणिः हासलायनः अन्यकृतः बौभूलः स्ववभ्रष्टः आश्ववातायनः कौशीदकः खगदः अग्निरामायणः श्रयः महूज्यः कैकसिः काश्वहायनः द्विहायनः हस्यः सानुश्रुतः हरितायनः मानगः सोमभ्रुवः इति कात्यायनोक्ताः ॥
भवनन्दिः गोष्टायनः कीरिः हास्तिदः वात्स्यायनः हास्तला यनिः पैललेभिः कौशीतकिः स्वापः मौषरिः वसुः बभ्रुः पौलि ज्ञानराधः अग्रावः सर्वः श्यामः नाशरिः क्षपः पङ्गोडलायनः काष्ठायनः मारीवः आजिहायनः हास्तिकः सासिसः हारितायनः मनसः भृगुः इति मात्स्योक्ताः ॥
स्वापशान्तः वाहुकायनः नागशिराः शौकयः पावामयः ज्ञान नहस्तिः भृगपौरः प्रतिश्रवः प्रातिथेयः कैजालिः काण्डवायनः कौरिह्यः चाक्रायणः कामेपानकि: वेलणिः भिक्षिः इत्येतान् कश्चिदाह ||

Page #211

प्रवरदर्पणम्.
७५
एते निध्रुवास्तेषां काश्यपावत्सारनैध्रुवेति प्रवराः ।
केवलकाश्यपानां काश्यपावत्सारासितेति प्रवराः इत्याश्वलायनः । सिद्धान्तभाष्येऽप्ययमुक्तः।
शाम्भवः मैत्रेयः रेभः एषां रेभाणां काश्यपावत्साररैभेति कात्यायनः ।
अथ शाण्डिलाः-शण्डिलः कोहलः पाचकः वापिकः औदमेघः सौदनुः साववसः कारेयः. कौकण्टकिः तैक्षमाहुकिः बहूदकिः कौशिः मौञ्जायनः माणवंशः कामशिः आयवत्सः खार्वमानयः गाङ्गायनः वात्सबलिः - गोभिलः वेदायनः वात्स्यायनः बहूदरिः भागुरिः खादन्तीमुखः हिरण्यबाहुः अग्निदेहः गोमूत्रः वाक्यशठः जानन्धरिः जालन्धरिः धन्वन्तरिः इति बोधायनोक्ताः ॥
सम्पचः चटुभिः उपलोधः जलन्धवः बहुमिन्धः हैपुरः पर्वमौञ्जिमः गर्दभीमुखः चेरलः केशीभः कोकिलः कुहवः ढकसण्डः देवजातिः तृणबिन्दुः कौवलिः उत्तरः सुकेतुः कौरुण्डजः शाखिलः बैदानवः सौदानवः पैप्पलः पूपरिः वारिः इति कात्यायनोक्ताः ॥ ___ सम्पातिः वलिः सुजातिपूरः पर्यश्वकर्दमः कैरातः कश्यपः सुकेतुः तदपांसः स्ववसुः महाकोरलयः अयः वेदयातिः पैप्पलादिः तोवरिः इति मात्स्योक्ताः ॥
जांवंशः शत्रुगायनः डाजः मुञ्चमयूरः मागीदर्भः कुहनः चटायनः गृहलः मङ्गलः भुञ्जालः इति कश्चित् ।
एषां काश्यपावत्सारशाण्डिल्येति वा काश्यपावत्सारदैवलेति वा काश्यपावत्सारासितेति वा शाण्डिल्यासितदैवलेति वा प्रवराः

Page #212

१७६
प्रवरदर्पणम्. इति बोधायनोक्ताः । काश्यपासितदैवलेति वा काश्यपदैवलासितेति वा दैवलासितेति द्वौ वेत्यापस्तम्बः ॥ ____ लोगाक्षीस्तु द्वयामुष्यायणेषु वक्ष्यामः । एषां काश्यपानां सर्वेषामविवाहः ॥
इति काश्यपाः ॥
अथ वसिष्ठाःते पञ्च । वसिष्ठाः कुण्डिनाः उपमन्यवः पराशराः जातुकण्यश्चेिति ।
तत्राद्याः-वैतालकिः हरकिः सावखाः गौरिश्रवाः आश्वलायनः कपिष्ठलः सौचिवृक्षः व्याघ्पादः काम्यकायनिः वाटक्यः गायनिः नयाप्तः जातूकर्ण्यः औडुलोमिः कौभाोजः कौलायनः सुदहरितः काण्डवृद्धिः सौपवसायनः लोमायनः स्वत्यः कारीषितः पार्णकायनः पार्णवल्कः देवनः गौरव्यः विश्वायनः वाहकथिः अविक्षितिः स्वपानिः पूतिमाषः सप्तवेलः वासिष्ठः इति बोधायनोक्ताः ॥
औपवतः औपगवः नैगलः सात्वलायनः औडुलोमिः वटीकरः गोपायनः धौवपिः नाकव्यः सत्वः वाह्यकत् कालोहविः पलाशिः काकुरिः आपः स्थूणः शितिवृक्षः ब्रह्मपुरेयः स्वस्तिकरः माण्डुलिः गौधलिः कौविधिः मालोहदिः सौमनसायनः ब्रह्मवलिः चौलिः पौरश्रवः याज्ञवल्क्यः पार्णवल्क्यः इति कात्यानोक्ताः ॥
वैष्णव्यः आध्वलः सुदारकः दासव्यः तालिसव्यः वाग्रधिः चाण्डालिः गौडलिः व्यालोहविः सुनाश्वः सुपाचिः दिदिः वोलिः पैडवः इति मात्स्योक्ताः ॥

Page #213

१७७
प्रवरदर्पणम्. रावणिः कौलिः मिथोवलिः सुपत्विः भालिसिः अर्द्धनाक्षिरिति
केचित् ॥ एषां वासिष्ठेत्येकः प्रवरः । वासिष्ठेन्द्रप्रमदाभरद्वस्वित्यापस्तम्बः ॥ __ अर्थ कुण्डिनाः-कुण्डिनः लोहायनः गुग्गुलिः अश्वथ्तः तैकर्णिः तिन्दुः अचिरवलः अश्मरथ्यः बाहुः कौक्रोल्यः सामङ्गलिः कापटुः पेटकः नवग्रामः हिरण्याक्षायणः पैप्पलादिः सौगिः अक्षितः माध्यन्दिनः सौपक्षिः स्वातिः इति बोधायनोक्ताः ॥
औपस्वस्थः स्वसुलिः स्वलोक्यः लोहिः विश्वंकशः त्रैभृङ्गः मौद्गलः लुलायः मित्रावरुणः इति कातीयाः । पालोहः गोपनः इत्यपि कश्चित् ।
एषां वासिष्ठमैत्रावरुणकौण्डिन्येति त्रयः प्रवराः ।
अथोपमन्यवः-उपमन्युः उपगवः माण्डलेखिः कापिञ्जलः जालागतः जयोलोकः त्रैवर्णः पाषागिरिः सुराक्षः सारासः लाहविः महाकर्णायनः वालशिखः औद्गाहयानिः वलायनः भागवित्तायनः कुण्डोदरायणः लाक्ष्मणेयः कावाधिः वाकाश्विः अनुक्षरिः आलवायनः कपिकेशः इति बोधायनोक्ताः ॥
शैलालिः कौरव्यः दावालः सिरिः सारायणः भागहिः कौरकत् भागुरायणः शावार्यः कशानेयः औलपिः आपः साङ्कयाधनः दुहितः मायशराविः दासकायनः वाह्यवाक्यः गोरथः शौण्डोदरिः प्रालम्बायनः साह्यापत्यः दशेरकः पादकायनः औलेखिः ब्रह्मवलिः पार्णगारिः इति कातीयाः ॥
महाकण्वः क्रोधिनः कौमारः रावणः कोक्षः कृष्णः तरोगPr: शाङ्कधियः शाकहयः काण्वः उपलयः शाकायनः सुहकः
23

Page #214

१७८
प्रवरदर्पणम्. दाकायनः बालकिः वाकिः श्यामिः उदाहः वलेखलः मानेयः इति मात्स्ये ॥
रास्फेयः गोपोदन्तिः करचक्रदामिः कारपुलिः कौलकिः शाप्यायनः रौक्षः हेममणिः नाहुलिः वाहुलिः काजपायनः मुञ्चकायनः पादकायनः स्काम्भायनः पाथश्रवाः मारायणः धातुहिः इत्यपि कश्चित् ।
एषां वासिष्ठेन्द्रप्रपदाभरद्वस्विति बोधायनः । वासिष्ठाभरद्वस्विन्द्रप्रमदेत्याश्वलायनः । आभरद्वसुवासिष्ठेन्द्रप्रमदेति वेति मात्स्ये ॥
अथ पराशराः-पराशरः कण्डूः शिवाजिः वाजिमतिः भैमतायनः गोवालिः प्रारोहिः वैकलिः प्लाक्षिः कौमुदिः हार्यश्विः खल्वायनिः गोपिः काक्लि: स्यातिः वारुणिः भालुक्यः वादरिः काह्वायनः क्रौङ्कशारिः ऊमतिः कृष्णाजनिः कपिमुखः श्यामायनिः श्वेतयूपिः पौष्करसादिः गार्गायनिः वार्ष्णेयः श्यामेयः श्री. तहिः सहचौलिः इति बोधायनोक्ताः ॥
वाहनिः जैमिः आविष्टायनः श्लोकमयः इषीकहस्तः वाहिः प्रालिः कौकसादिः पौकरसादिः माण्डिकः वादरिः स्कम्भिन्नः सौमिः कपिस्रोतः अकम्पन्यः तपः व्याप्यायनिः वैरिणेयः बै. ल्वयूपिः तरणिः इति लौगाक्षिसूत्रे ॥
पार्थिवयः कौरजायनः काष्ायनः शौकिः श्यानयानिः 4 टिकः वधिकः खाल्यायनः हविः शिबिः इत्यपि कश्चित् । एष वासिष्ठशाक्त्यपाराशर्येति प्रवराः ।
जातूकर्ण्यः बौधिः पाटलिः इति कातीयाः । वसिष्ठः वज़ पादः अत्यः इति मात्स्ये । दयालुः सौमिकः खगः इति कश्चित् ।

Page #215

प्रवरदर्पणम्.
१७९ एषां वासिष्ठात्रिजातूकण्येति प्रवराः । एषां वासिष्ठानां सर्वेषामविवाहः । जातूकर्ण्यस्यात्रिभिरपीति स्मृत्यर्थसारे । संकतिपूतिमाषौ वासिष्ठावपि द्विगोत्रेषु वक्ष्येते ॥
इति वासिष्ठाः.
अथागस्त्याः-अगस्तिः विशालाद्यः खलायनः औपदहनिः कुल्माषः दण्डिः लावणिः लाव्यः वरण्डिः वैरण्डिः बुधोदरिः सैवपथिः शाल्यातपः मौञ्जिकिः पाथोद्गतः हारिग्रीवः रौहिः मौसीलः इति बोधायनः ॥
उपकुलः सुकलापकारी वारिणिः क्षौमितिः निरिणः सौरभागः गोव्याधिः हैमवाहः अर्बुदः मेदिनीपञ्चकः देवतः अगवः शैरिषः वित्तपः अवतानः इति कात्यायनोक्ताः ॥
सैवकः सौभरायणः वैकर्णायनः गाायनः प्राचार्यः शालडायनिः वाह्यायनः वाह्यकिः साकाक्षिः तण्डिः लाज्यामतिः ह्रद्रोगः प्रादुराक्षिः रम्याक्षिः पण्डोध्वतः कुड्याक्षिः रोवायुधः पटलः वैद्योरदिः वैरण्डिः दामोष्णीषः तन्नरः सौम्यायनिः ब्राह्मण्यः पुत्रिः वासिष्ठायणः शारङ्गरः पाण्डः वचनः इति कश्चित् ॥ ___ अगस्त्यदायच्युतैष्मवाहेति त्रयः । अगस्त्य एको वेत्यापस्तम्बः । अगस्तिः करम्भिः कुरुनाड्यः कौसल्यः खगेवसः मयोभुवः गान्धरायणः पुलस्तिः पुलहः क्रतुः वस्तवः इत्येषामागस्त्यमाहेन्द्रमायोभुवेति कात्यायनमात्स्यौ । सोमवाहानामागस्त्यदैर्घच्युतसोमवाहेति । साम्भवाहानामागस्त्यदैर्घच्युतसाम्भवाहेति । य

Page #216

प्रवरदर्पणम्.
ज्ञवाहानामागस्त्यं दैर्घच्युतयाज्ञवाहेति । एते चत्वारो बोधायनोक्ताः । पौर्णमासः पारणश्चेति तयोरागस्त्यदैर्घच्युत दार्भवाहेति । क्रः शाक्रः शुकः हंसः चाषः भाषः हिमोदकः हेमवर्मिः इत्येषामागस्त्य हैमवर्च हैमोदकेति । विमिलिः मामिकिः पाणिकः पि नायकः नन्दिः मिलिः चिलिः एषामगस्त्यपौनायकपाणिकेति त्रयः एते त्रयो गणाः क्वचित् एषां सर्वेषामागस्त्यानामविवाहः । यद्यपि मञ्जर्या मात्स्ये वसिष्ठागस्त्ययोर्मित्रावरुणोत्पन्नत्वेन द्वयोर्भ्रातृत्वात्परस्परमविवाहः प्राप्नोति । तथाऽपिं भिन्नगोत्र - त्वस्मरणादेव विवाहो भवति । अन्यथा अन्यतरगोत्रनिषेधेनैव सिद्धेरितरगोत्रनिषेधो व्यर्थस्स्यादित्युक्तं प्राक् ॥
इत्यागस्त्या.
.१८०
अथ द्विगोत्रा : - तत्र भरद्वाजगणस्थेन शुङ्गेन विश्वामित्रगणस्थस्य शिशिरेः क्षेत्रजनितः शैौङ्गशैशिरिः पुत्रः तस्य शौङ्गशैशिरेः आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजकात्याक्षीलेति पञ्च आङ्गिरसकात्याक्षीलेति त्रयो वेत्यापस्तम्बः । आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजशौङ्गशैशिरेति कात्यायनः । एषां सर्वेषां भारद्वाजैर्वैश्वामित्रैश्वाविवाहः । सगो -
त्रत्वात्सप्रवरत्वाच्च ॥
अथ संकृतयः - संकृतिः पूतिमाषः मलकः पौल: तण्डिः शम्बुः शैवगवः परिभवः तारकाद्यः हारग्रीवः वैतलेयः शेषयः श्रोतायनः आग्रायण: आर्षभिः चान्द्रायणः अत्रापिरिति बोधायनोक्ताः ॥
सौपवनः जानकिः तैरन्धः सूतव्यः सूषिभिः चासरायणिः सहिः गाङ्गिलोगाक्षिः तालः नगहिरिति कात्यायनः ॥

Page #217

प्रवरदर्पणम्
भिल्लातिः विभातकिः मनुसम्बन्धिः तैलः काद्रव्यः हारिः गलागलिः वैयाघ्रपदः शालायनः इति मात्स्योक्ताः ॥
१८१
एषामाङ्गिरसगौरवीतसाङ्कृत्येति । अन्त्ययोर्व्यत्ययो वा । एषां केवलाङ्गिरोमध्ये वासिष्ठगणमध्ये च बोधायनापस्तम्बादिभिः पाठाद्वासिष्ठस्य शक्तेः पक्षे वरणाच्च स्वगणस्थैः वसिष्ठैश्चाविवाहः इति नारायणवृत्तौ मञ्जर्यां चोक्तम् । एवं लोगाक्ष्यादिभिरहर्वसिष्ठैरप्यविवाहः, वासिष्ठत्वाविशेषात् । कात्यायनाश्वलायनादिभिः प्रसिद्धभरद्वाजकपिसन्देशमध्यपाठात्तस्य च प्रयोजनान्तराभावात्केवलाङ्गिरोमध्यपाठस्य बाधनादनुपयोगेन वैयर्थ्याद्वारद्वाजैरप्येषामविवाहः इति केचित् । अतश्चैषां शौङ्गशैशिरैरप्यविवाहः, तेषामपि भरद्वाजत्वात् । एषां काश्यपेषु पाठात्तैरप्यविवाहः इत्युक्तं प्रयोगपारिजाते । सङ्गहे
काश्यपेयगणस्यापि वासिष्ठस्य गणस्य च । सङ्कृतेः पूतिमाषस्य विवाहो न परस्परम् ॥
इति । एषां गौतमैरप्यविवाहः इति केचित् । तन्न, द्विगोत्रत्व - स्मृतिविरोधात् ॥
अथ लौगाक्षयः — लौगाक्षिः दार्भायणः मैत्रवाहः देहकालयः कापुटिः यकसयः भालङ्कायनिः परस्ताविः औदकिः कौनाभिः सौलिः सैतकिः सारम्भरिः आविष्टिः रैषिकिः सौरसुखि: सैरन्ध्रिः चोष्यनः योधकालकिः कलः वाचयः अञ्जयः इति बोधायनोक्ताः ॥
आनष्टिः फाजलिः शाकबलिः रावलिः सौकिः राजवाहिः
23a

Page #218

१८२
प्रवरदर्पणम्
राजसेकिः सामुचिः कापुटिः पिङ्गाक्षः शरद्वन्तः इति कात्या
यनोक्ताः ॥
भाकुटिः तानिः राजबलिः सैरिषिः औदवाहिः औपकत्सकि : साम्राकिः साद्यः सजातपिः सौषतः इति मात्स्योक्ताः ॥
एषां काश्यपावत्सारवासिष्ठेति काश्यपावत्सारासितेति वेति बोधायनः । एत एवाहवसिष्ठा नक्तंकाश्यपाः । दिनकर्मणि वासिष्ठप्रयुक्तप्रयाजादिभाजः । रात्रिसाध्येच राक्षोने कर्मणि कश्यपप्रयुक्त कार्यवन्त इत्यर्थः । प्रवरमञ्जय एषां सर्वैर्वासिष्ठैः काश्यपैश्चाविवाहः । एषां सङ्कतिपूतिमाषादिभिरप्यविवाह: तेषामपि वासिष्ठगोत्रत्वादित्युक्तं तु प्राक् । एते द्विगोत्राः प्रवरमञ्जरीकारादिभिस्सर्वैरुक्ताः । अन्यत्र त्वन्येऽपि द्विगोत्रा उक्ताः । प्रयोगपारिजाते, यथा सङ्गहे
जमदग्रिगणस्यापि विश्वामित्रगणस्य च । न देवरात गोत्रेण विवाहस्स्यात्परस्परम् ॥
इति । यद्यपि देवरातो बोधायनादिसूत्रेषु क्वापि जामदमयेषु नोक्तः तथाऽपीदं बीजं ज्ञेयम् । ऋचीकाख्यस्य जमदग्निः ज्येष्ठः पुत्रः मध्यमः शुनश्शेफः स देवैस्त्रातः अतो देवरातसंज्ञो विश्वामित्रपुत्रोऽभूत् । एतच्च हरिवंशे स्पष्टम् -
और्वस्यैवमृचीकस्य सत्यवत्यां महायशाः । जमदग्निस्तपोवीर्याज्जज्ञे ब्रह्मविदां वरः ॥ मध्यमश्च शुनश्शेफः शुनः पुच्छः कनिष्ठकः ।
इत्युक्त्वा -
देवैर्दत्तः शुनश्शेफो विश्वामित्राय भार्गवः ॥ देवैर्दत्तस्स वै तस्माद्देवरातस्ततोऽभवत् ॥

Page #219

प्रवरदर्पणम्.
१८३
इति । एतच्च भारते रामायणे चोक्तम् । बहुचब्राह्मणेऽपि -
"
'सह देवरातो वैश्वामित्र आस । तस्यैते कापिलेया बाभ्रवाः ' इति । यद्यपि शुनःपुच्छोपि ज्येष्ठ उक्तः, तथाऽपि जमदग्नेरेव नामान्तरमिति ज्ञेयम् । शुनःपुच्छश्र श्रुत्युक्तः शुनोलाङ्गलस्य पर्यायः अतोस्य जामदग्रचैवैश्वामित्रैश्वाविवाहः । भागवते नवमस्कन्धेऽप्येवम् । अतो येन केन चिदुक्तं देवरातस्य जामदन - त्वं चिन्त्यमिति तदेतच्चिन्त्यमिति संक्षेपः । जातूकर्ण्यानां वासित्रिभिवाविवाहः । तस्यात्रिगणेष्वपाठेऽपि तत्प्रवरेष्वत्रेर्ब्रयमाणत्वात् । एषां लौगाक्षिभिः सङ्कत्याद्यैश्चाविवाहः वासिष्ठत्वात् । धानञ्जयानां वैश्वामित्रैरत्रिभिश्राविवाहः । कपिलानां वैश्वामित्रैभरद्वाजैश्वाविवाहः ||
ननु कापिलस्य वैश्वामित्रेष्वपाठात् कुतस्तान्निषेध इति चेत् ॥ अत्र ब्रूमः – कपिलो भारद्वाजमध्ये ऋक्षेषूक्तः । बहुचब्राह्मणे " तस्यैते कापिलेया बाभ्रवाः' इति वचनात्कपिलस्य विश्वामित्र-सम्बन्धोप्यवगम्यते । न ह्यसति कपिलस्य तत्सम्बन्धे कापिलयस्य स युक्तः अतः कपिलस्यापि भरद्वाजापत्यत्वात् तैर्भारद्वाजैश्च सहाविवाह इत्युक्तमिति दिक् ॥
कतानां सर्वैर्भारद्वाजैर्वैश्वामित्रैश्वाविवाहः । एते द्विगोत्राः स्मृत्यर्थसारोक्ताः । अत्रेः पुत्रिकापुत्राणां वामरथ्यादीनां वासिठैरत्रिभिश्वाविवाहः । सर्व चैतदुक्तं स्मृत्यर्थसारेऽपि -
सतीनां द्विवंश्यत्वाद्वासिष्ठैश्च चतुर्विधैः ।
सावर्गीयैः सगोत्रत्वात् प्रवरैक्याच्च नान्वयः ॥ वासिष्ठैः काश्यपैर्नित्यं लोगाक्षीणामनन्वयः । अहवसिष्ठतोक्तेस्तु वामरथ्यादयस्तथा ।

Page #220

१८४
प्रवरर्पणम्.
तथैव जातूकाश्च वासिष्ठैरत्रिभिस्सह ।
कपिलानां भरद्वानैश्वामित्रैश्च नान्वयः ॥ इति ।
यत्तु विश्वनाथदेवेनोक्तं-सर्वेषां भारद्वाजानां उचथ्यप्रवरवतां गौतमानां च न विवाहः विष्णुपुराणे बृहस्पतेस्सकाशात् भरद्वाजस्य ममतासंज्ञकौचथ्यक्षेत्रोत्पत्तिश्श्रूयत इति ।
ममतासंज्ञकौचथ्यक्षेत्रे वीर्याद्वृहस्पतेः । भरद्वाजः समुत्पन्न इति विष्णुपुराणके ॥ श्रवणात् क्षेत्रनत्वेन भरद्वाजस्य तद्भवैः । भरद्वाजैश्च सकलैश्शौङ्गशैशिरिभिस्तथा ॥ औचथ्यप्रवरो येषां गौतमानां भवेत्तु तैः ।
सकलैर्गौतमैर्युक्तो नोहाह इति भाति मे ॥ इति । अत्र कश्चित्समादधे
क्रियाभ्युपगमात्क्षेत्रं बीजिने यश्च [यत्प्र] दीयते । तस्येह भागिनौ दृष्टौ बीजी क्षैत्रिक एव च ॥ फलं त्वनभिसन्धाय क्षेत्रिणां बीजिनां तथा ।
प्रत्यक्षं क्षेत्रिणामर्थो बीजाद्योनिर्बलीयसी ॥ इति मनुना संवादे एव द्वयामुष्यायणत्वोक्तेर्न परक्षेत्रोत्पत्तिमात्रेण तत्त्वं येन गोत्रद्वयवर्जतं स्यात् न वा तत्र तले प्रमाणमस्ति विष्णुपुराणे संवादानुक्तेः । प्रत्युत सूत्रेषु तद्व्यनक्ति । बोधायनस्य च पूर्वौतमैरुत्तरैश्चाविवाहोक्तिरेव मानमस्ति । किं च गौतमस्य सप्तर्षित्वेन सगोत्रत्वात्सर्वैस्तैरविवाहापत्तिः नौचथ्यैरेवेति तत्रात्यय एव बाणो भवन्तं प्रहरतीति न्यायः । संवा

Page #221

प्रवरदर्पणम्
१८५ दाभावे बीजिनो मा भूत् क्षेत्रिण उचथ्यस्य तु सगोत्रः स्यात् गवादौ पाण्डवादौ च तथा दर्शनात् बोधायनोक्तेः सामान्यत्वेन तद्भिन्नपरत्वासवर्गौतमैरविवाह इति । इष्टापत्तौ मूकत्वापत्तेः । अतोत्रिवंशत्वेऽपि विश्वामित्रवद्गोत्रान्तरत्वस्मृतेरविवाह इति तत्त्वम् ।।
। एवं दत्तकपुत्रकृत्रिमस्वयंदत्तपुत्रिकादीनामुत्पादकपालकयोः पित्रोः गोत्राभ्यां सहाविवाहो द्रष्टव्यः तुल्यन्यायत्वादिति प्रवरमअर्यामुक्तम्, न तु नियोगोत्पादितड्यामुष्यायणमात्रस्येदं गोत्रद्वयवजनमिति भ्रमितव्यम्, मञ्जर्यां दत्तक्रीतादीनामप्युदाहृतत्वात् तेषां च तत्वाभावात् । प्रयोगपारिजातेऽपि सङ्गहे
द्वयामुप्यायणका ये च दत्तकक्रीतकादयः ।
गोत्रद्वयेऽप्यनुबाह्याः शौङ्गशैशिरयो यथा ॥ इति । अत एव नारायणवृत्तौ दत्तकादीनां 'उर्ध्वं सप्तमात्पितृबन्धुभ्यो बीजिनश्च' इति गौतमवचनेन बीजकुले विवाहप्राप्तावपि गोत्रत्वान्निषेधः शौङ्गशैशिरिग्रहणस्य प्रदर्शनार्थत्वादित्युक्तम् । प्रवरमञ्जयाँ कात्यायनोपि-अथ ये दत्तक्रयक्रीतकृत्रिमपुत्रिकापुत्राः परपरिग्रहणादाणेया जातास्ते द्वयामुष्यायणा भवन्ति यथैते शौङ्गशैशिरयो यानि चान्यान्येवं समुत्पत्तीनि कुलानि भवन्तीति ।
यत्तुगोत्ररिक्थे जनयितुर्न भजेद्दत्तिमस्सुतः । गोत्ररिक्थानुगः पिण्डो व्यपैति ददतस्स्वधा ॥
इति मनुवचनं तच्छ्राद्धादिविषयम् । उत्तरार्धे तथैवोक्तेः । अत एव स्मृतिचन्द्रिकायां 'असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पितुः'।
24

Page #222

१८६
प्रवरदर्पणम्. इत्यत्र पितृशब्देन दत्तकस्य जनक एवोक्तः । अन्यथा पितृशब्दवैयर्थ्यात् ।
ये तु-यथा क्षेत्रन अत्रोत्पन्नः पुत्र आवयोरिति संमत्या ड्यामुष्यायणः, अन्यथा क्षेत्रिण एव । तथा दत्तकोप्यावयोरिति भाषया दत्तश्चत् द्वयामुष्यायणः, अन्यथा ग्रहीतुरेव । तत्राद्यस्य गोत्रद्वयं, अन्त्यस्य तु ग्रहीतुरेव गोत्रं वयं, न जनकस्य पूर्वोक्तमनुवचनादित्याहुः । तत्र मूलं त एव प्रष्टव्याः । दानस्यानिष्पत्तेः । किंच पुत्रान्तरसत्त्वे संवादो व्यर्थः । एकपुत्रस्य च 'न त्वेवैकं पुत्रं दद्यात्' इति वसिष्ठनिषेधादेव न दानं, स हि दृष्टार्थः । सम्प्रतिपत्तौ च दातृपुत्रत्वानपगमानिषेधो व्यर्थः । अदृष्टार्थत्वे तु सपिण्डायां भार्यात्ववत् दत्तकवं नोत्पद्यत इति यत्किञ्चिदेतत् । एवं प्रवरो वर्जनीयः । यत्तु कश्चित् जनकप्रवरस्यानिषेधमाह, तदसत् ? विवाहे गोत्रनिषेधो न तत्प्रयुक्तः ॥
इति द्विवंश्याः.
अथ क्षत्रियविशाम्-तत्रापस्तम्बाद्यैः पक्षद्वयमुक्तम् । मानवैलपौरूरवसेति प्रवरः क्षत्रियाणां मनुगोत्रं, वैश्यानां तु भालन्दनवात्समाङ्कीलेति प्रवरः भलन्दनगोत्रमिति. वात्सप्रीत्येव वा । अन्यस्तु पुरोहितगोत्रप्रवरावेव तयोरिति । अयमेव विज्ञानेश्वरानुमतः सिद्धान्तः 'सपुरोहितप्रवरास्त्वेवं न्यायेन' इत्यापस्तम्बोतेश्च । न्यायेनेति । सर्वेषां मनुगोत्रत्वेन सगोत्रत्वाद्विवाहाप्रसङ्गः, मनोः ऋष्य[नान्तर्गतेः गोत्रत्वाभावादित्यर्थः । तस्मात् क्षत्रियवैश्ययोः पुरोहितगोत्रप्रवरौ वाविति सिद्धम् ॥

Page #223

प्रवरदर्पणम्.
१८७ स्वगोत्राज्ञाने तु सत्याषाढः-अथानाज्ञातबन्धोः पुरोहितप्रवरेण वा आचार्यप्रवरेण वेति । यत्तु 'गोत्रस्य त्वपरिज्ञाने काश्यपं गोत्रमिष्यते' । इति तदाचार्यगोत्राज्ञाने श्राद्धादिविषयं ज्ञेयम् ॥
यदपि मीमांसकैः ‘अत्योर्षयस्य हानं स्यात्' इत्यत्र 'एकं वृणीते द्वौ वृणीते' इत्युदाहृत्य 'त्रीन्वृणीते' इति विधिः । एकमित्याद्यवयुत्यानुवाद इत्युक्तं पञ्चायषडाषेयादेरपि त्रयाणामेव वरणे नाधिकार एव, न ह्येवमस्ति त्र्योर्षेय एवाधिक्रियते इति । तदपि नाद्रियन्ते कल्पकाराः । ते हि 'यथर्षि मन्त्रकृतो वृणीते' इति श्रुतेरेकार्षयद्वयोर्षेययोरप्यधिकारमाहुः । कथं तर्हि 'न च तुरो वृणीते न पञ्चातिवृणीते' इति निषेधः । न हि प्रवराः पश्यन्ते ॥ __ उच्यते-तस्य द्विगोत्रप्रवरत्वात् । तथाहि-आश्वलायनेन द्विगोत्रानुक्त्वा 'तेषामुभयतः प्रवृणीते एकमेकतो द्वावितरतो द्वौ वैकतस्त्रीनितरतो न हि चतुर्णा प्रवरोस्ति न पञ्चानामतिप्रवरः' इति द्विगोत्रविषयो न चतुर इत्यादि निषेध उक्तः । नारायणवृत्तावपि मीमांसकमतमुपन्यस्य 'यथर्षि मन्त्रकतो वृणीते न चतुरो न पञ्चाति वृणीते' इति श्रुत्यन्तरवशादत्र्योर्षयस्याप्यधिकारः । तत्र सर्वेषां वरणे प्राप्ते न चतुर इत्यादिना चतुरादिनिषेध इति कल्पकारा इत्युक्तम् । न च वैधस्य निषेधे विका ल्पापत्तिः । 'न प्रथमयज्ञे प्रवृज्यात् दीक्षितो न ददाति न जुहोति' इतिवत्सावकाशनिरवकाशन्यायात् ॥
अथैतत्प्रायश्चित्तं मदनपारिजाते
परिणीय सगोत्रां तु समानप्रवरां तथा । त्यागं कृत्वा द्विजस्तस्यास्ततश्चान्द्रायणं चरेत् ॥

Page #224

१८८
प्रवरदर्पणम्.
आपस्तम्ब:समानगोत्रप्रवरां कन्यामू ढोपगम्य च । तस्यामुत्पाद्य चाण्डालं ब्राह्मण्यादेव हीयते ॥ शातातप:
समानप्रवरां कन्यामेकगोत्रामू वा मातृवत्परिपालयेत् ॥ अत्रायं निर्णयः-सगोत्रादिविवाहमात्रे भ्रमाज्जाते चान्द्रायणम् । 'मातुलस्य सुतामू वा' इति पूर्वोक्तवचनात् । अत्र प्रतिगमनं चान्द्रायणावृत्तिरिति मञ्जरीकारः । त्यागश्योपरिभागे । 'सगोत्रां चेदमत्योपयच्छेन्मातृवदेनां बिभृयात्' इति सुमन्तूक्तेः । इदं ब्रामण्याः । 'ब्राह्मणी न त्यजेन्मातृवत् भगिनीवद्विभूयाद्गर्भो दु. ष्यति स कश्यप इति विज्ञायते' इति बोधायनेन विशेषोक्तेः। एतत् अज्ञानतः, अमत्येति निर्देशात् ॥
आरूढपतितापत्यं ब्राह्मण्यां यश्च शूद्रजः ।
सगोत्रोढासुतश्चैव चाण्डालास्त्रय ईरिताः ॥ इति । यमेन कामकृतगर्भस्य चण्डालत्वस्मृतेश्च । अत्राज्ञाना त्सद्मने चान्द्रायणम् । ज्ञानात् कृच्छूद्वयम् । अज्ञानादेकदि. नेऽभ्यासे त्रैवार्षिकम् । ज्ञानतस्तु एकरात्राभ्यासे षड्डार्षिकम् । एकरात्रादूर्ध्वमकामतोत्यन्ताभ्यासे नववार्षिकम् । तत्रैव कामतो मरणान्तिकमग्निप्रवेशरूपं, एतद्बहुकालाभ्यासेऽनवच्छिन्नाभ्यासे । अल्पकालाभ्यासे तु द्वादशवार्षिकम् । रेतस्सेकादर्वानिवृत्तौ 'मासोपवासश्चान्द्र' इत्यादि मिताक्षरायां स्मृत्यर्थसारे च परिश्रमवतां सुलभमिति दिक् ॥
इति श्रीकमलाकरभट्टकृतं प्रवरदर्पणं समाप्तम्.

Page #225

श्री:.
पट्टाभिरामशास्त्रिकृतः गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचारः.
अत्र तावत्सर्वेषां ब्राह्मणानां विवाहसाधुताऽसाधुतानिर्धारणोपयु- . क्तः सयुक्तिकः प्रवरशास्त्रारम्भ इति सार्वजनीनमेतत् । ___ तत्र भारद्वाजानां गार्याणां च मिथो विवाहस्साधीयान्न वेति सन्देहे प्राञ्चः
भारद्वाजस्त्वग्निवैश्योर्जायनौ शैन्यशशिरी । सर्वस्तम्बः कुशश्शुङ्गः गार्याङ्गिरसवान्दनाः ॥ आत्कीलो मातवचसो बार्हस्पत्यस्तथा कतः ।
ऋक्षस्सप्तदशान्योन्यं न कुर्युः पाणिपीडनम् ॥ इत्यादिना गार्ग्यसामान्यस्य भारद्वाजैविवाहो निषिद्धयते इति वदन्ति । अत्र परे प्रत्यवतिष्ठन्तेपञ्चानां त्रिषु सामान्यादविवाहस्त्रिषु द्वयोः ।
भृग्वङ्गिरोगणेष्वेवं शेषेप्वेकोपि वारयेत् ॥ इत्यनेन पञ्चप्रवरगार्ग्यस्यैव विवाहः प्रतिषिद्धः, न तु त्रिप्रवरस्यापि ; तस्य ऋषिद्वयानुवृत्तिरूपबाधकाभावात् । तथाहि-आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजेति त्रिप्रवरो भारद्वाजानाम् । आङ्गिरसगार्यशैन्येति त्रिप्रवरो गार्याणाम् । तथा च अङ्गिरोरूपैक
25

Page #226

१९०
गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचारः. र्ण्यनुवृत्तावपि त्रषिद्वयानुवृत्तिलक्षणवाधकविरहेण न तयोविवाहनिषेधः पदमादधाति । आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजगार्ग्यशैन्येति पञ्चप्रवरसंवलितस्य गार्ग्यस्य तु पञ्चानामिति निषेधः सर्वधा दुस्समाधेयः । एतेन-'भारद्वाजस्तु' इति वचनेन तयोविवाहप्रतिपेधमादधानः परः प्रत्युक्तः, 'भारद्वाजस्तु' इति वचनस्य समानप्रवरत्वपर्यवसानहारैव निषेधबोधकत्वावश्यंभावन पञ्चोपैयगार्ग्य एव तत्पर्यवसानेन तद्वचनस्य सामान्यविषयस्यापि पञ्चायगार्ग्यविशेषपरत्वादिति ॥
अत्र निष्कर्षानुसारिणः प्रवदन्ति-यदिदमुक्तं 'त्रिप्रवरगार्योणां समानप्रवरत्वादिदोषलेशविरहेण भवत्येव भारद्वाजस्तेषां विवाहः' इति तदिदं धर्मशास्त्रापरिशीलनमूलं अज्ञानविजृम्भितम् । तथाहि-विवाहप्रतिषेधहेतवो दोषाः समानप्रवरत्वसगणत्वादयः । समानप्रवरत्वं च-स्वप्रवरघटकऋषिद्वयादिघटितप्रवरकत्वम् । सगणत्वं तु–एकस्वामिकसमुदायघटकत्वम् । एवं च त्रिप्रवरगाय॑स्य भारद्वाजैस्समानप्रवरत्वविरहेऽपि सगणत्वं दुर्निवारम्, सर्वे पामेव गार्याणां भारद्वाजगणान्तर्गतत्वात् । न च त्रिप्रवरगा.
य॑स्य सर्वथैव भारद्वाजगणानन्तर्भावेन कपिगणानुप्रवेशेन च कुतस्सगणत्वदोषशङ्केति वाच्यम् । भारद्वाजगणान्तःप्रविष्टगार्यातिरिक्तस्य कपिगणान्तर्गतगार्ग्यस्य सत्त्वे प्रमाणाभावात् । अन्यथा हरितादिगणानुप्रवेश एव किं नाभ्युपगम्येत । नन्वापस्तम्बेन ‘प्रवरान् व्याख्यास्यामः' इत्युपक्रम्य भृगुगणाभिधानानन्तरं अङ्गिरोगणाभिधानावसरे स्वतन्त्रकपिमभिधाय 'अथ गर्गाणां त्र्याय आङ्गिरसगार्ग्यशैन्येति । शिनिवगर्गवदगिरोवत्' इति त्रिप्रवरस्य गार्यस्याभिधानात् यदनन्तरन्यायेन तस्य स्वतन्त्रकपिगणानुप्रवेशमीक्षामहे, इति चेत्तथाऽपि स भारद्वाजगणान्तर्भूत इत्येव वक्तव्योर्थः । अत एवै.

Page #227

गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचार,
१९१ तद्रमनिरासायैव 'भरद्वाजमु हैकेऽङ्गिरसस्स्थाने' इति भारद्वाजघटितमेव प्रवरं प्रावोचत् भगवान् सूत्रकारः । कथमन्यथा गणान्तरानुप्रविष्टस्य -भरद्वाजघटितप्रवरप्रकारः प्रामाणिकस्स्यात् । एतेन--सूत्रकारेण 'एके' इति पक्षभेदप्रतिपादनेन स्वानभिमतत्वद्योतनादेतत्सूत्रानुसारिणामापस्तम्बीयानामस्माकं भरद्वानघटितपक्षान्तरप्रवरो नापराद्वयतीति केषां चित्प्रलपितमप्यपास्तम् । एतस्य भारद्वाजगणप्रवेशांशे सूत्रकारस्यानभिमत्यभावात् । किं तु भारद्वाजस्याप्यङ्गिरोगणानुप्रविष्टत्वेन तद्धेतोरिति न्यायेन अङ्गिरोघटितप्रवरत्यैव युक्तत्वं, न तु तद्व्याप्यभारद्वाजघटितप्रवरस्येत्यत्रैव तात्पर्यात् । एतत्सूत्रे सर्वत्र स्वगणानुप्रविष्टैरेव ऋषिभिः स्वस्वगणानुप्रविष्टानां प्रवरनियमदर्शनेन त्रिप्रवरस्य सर्वथा भारद्वाजगणाननुप्रविष्टत्वे आपाततोपि पक्षान्तरानुत्थानात् । अत एव हरितगणऋषिप्रवरप्रस्तावे विरूपगणऋषिप्रवरप्रस्तावे मुद्गलगणऋषिप्रवरप्रस्तावे च ‘आङ्गिरसाम्बरीषयौवनाश्वेति । मान्धातारम् हैकेऽङ्गिरसस्थाने' इति, आङ्गिरसवैरूपपार्षदश्वति अष्टादंष्ट्रमु हैकेऽङ्गि. रसस्स्थाने' इति, 'आङ्गिरसभा→श्वमौद्गल्येति । त्रिक्षुमु हैकेङ्गिरसस्स्थाने तार्यभार्ग्यश्वमौद्गल्येति' स्वस्वगणाननुप्रविष्टैर्मान्धात्रष्टादंष्ट्रत्रिक्षुभिः । प्रवरप्रतिपादनं तत्रतत्र सङ्गच्छते । एवं चैकजातीयपूर्वोत्तरग्रन्थसन्दर्भस्य भावैकरूप्यावश्यंभावेन मान्धात्रादेरिव भरद्वाजस्यापि गणपित्वावश्यकतया भवदुक्तव्यायगाय॑स्य सर्वथा भारद्वाजगणान्तर्भाव एवेति । अत एवैतत्सूत्रानुसारिणा सार्वभौमेन दशनिर्णये प्रवरनिर्णयप्रकरणे भारद्वाजगणाभिधानावसरे गार्ग्यसामान्यस्यैव अनुप्रवेशः कृतः, न तु विशेषोभिहितः। स्वतन्त्रकपिगणे च न गार्यो निवेशितः, किन्तु 'कप्यङ्गिरोमहय्योरुक्षय्याश्चत्वारः परस्परं नोडहेयुः' इत्येवाभिहितम् । सूत्रकारस्य तु क्रमविवक्षायामेदंपर्याभावेन सूत्रान्तरे

Page #228

१९२
गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचारः, भारद्वाजाश्च कपयः गर्गा रोक्षायणा इति ।
चत्वारोपि भरद्वाजाः गोत्रैक्यान्नान्वयुमिथः । इत्यादिना स्वतन्त्रकपीनामपि भारद्वाजगणान्तर्गतत्वेन एतन्मतभेदज्ञापनाय च भारद्वाजगणमध्ये कपिगणप्रवराभिधानानन्तरं सिंहावलोकनन्यायेन भारद्वाजगणानुप्रविष्टगार्ग्यप्रवराभिधानमित्येव ज्ञायते । क्रमस्य विवक्षितत्वे भारद्वाजगणानुप्रविष्टानां सर्वेषां प्रवरमभिधाय तन्मध्ये पञ्चप्रवरमपि गार्ग्यमभिधाय कपिगणमुपक्रमेत सूत्रकारः । अत एवाश्वलायनसूत्रे उत्तरषट् द्वादशाध्याये ‘गर्गाणामाङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजगार्ग्यशैन्येति । आङ्गिरसगार्ग्यशैन्येति वा' इति विकल्पेनैतस्यैव प्रवरद्वयमभिहितम् । तदुत्तरं च हरितकण्वगणावभिधाय कपीनां आङ्गिरसामहय्योरुक्षय्येति प्रवरोभिहितः । इतोपि व्यवधानात् कपिगणाननुप्रविष्टो गार्ग्य इति न किञ्चिदेतत् । ___ यत्तु-गणान्तरप्रविष्टभरद्वाजघटितप्रवरप्रदर्शनमात्रेण कथं त्रिप्रवरगार्ग्यस्य भारद्वाजगणानुप्रवेशः? गणान्तरघटकऋषिघठित प्रवरघटने बाधकाभावात् इत्युच्छृङ्खलमतं तत्तुच्छम्-तथा सति कपिगणानुप्रवेश्यगाय॑स्य विकल्पितप्रवरद्वयपक्षे भारद्वाजणार्यशैन्याङ्गिरोगार्ग्यशैन्यरूपऋषित्रयस्य भारद्वाजीयकतिपयऋषिप्रवरेष्वनुवृत्त्या तैस्समानप्रवरताया वज्रलेपायमानत्वापातात् । न चेष्टापत्तिः
स्वस्वं हित्वा गणं सर्वे विवहेयुगणान्तरैः ।
गणं स्वस्वं विहायाथ विवाहश्शुभदो भवेत् ॥ अष्टमाः कपयः आमहय्योरुक्षय्याः एतेऽन्यैस्सप्तदशभिर्विवाह्याः इत्यतंकोचेन गणान्तरप्रविष्टैस्सैवरेव विवाहस्य सकलनिबन्धनकाराभ्युपगतस्य प्रतिरोधापत्तेः । न च तेष्वेव निबन्धनेषूत्तरत्र

Page #229

गर्ग भरद्वाज कुलविवाहविचारः.
गणान्तरेऽपि तुल्याख्या नोहेयुः परस्परम् ।
इति निषेधादसंकोचेन कपिगणप्रविष्टानां सर्वेषां भारद्वाजगणप्रविटैर्विवाहोऽसिद्ध एवेति वाच्यम् ।
प्रदर्शयामस्तुल्याख्यान् गणभेदेष्ववस्थितान् । स्वतन्त्रश्चास्वतन्त्रश्च द्वौ कपी गणभेदतः ॥
१९३
इत्यनेन गणद्वयप्रविष्टानां सर्वेषां स्वतन्त्रा स्वतन्त्र कपिवर्ज परस्परं विवाहसिद्धेः । यदि गायपि तत्र प्रविष्टस्स्यात्, तर्हि तस्यापि कपिवदेवाभिधानं स्यात् । न तथा गणद्वये पञ्चप्रवरत्रिप्रवरभेदेन गार्ग्याभिधानं दृश्यते । एवं चैतदन्यथानुपपत्या भवदुक्तत्रिप्रवरगार्ग्यस्यापि भारद्वाजगणान्तः प्रवेशे संजातद्रदिनि भारद्वाजानां त्र्यार्षेयाणां च सगणत्वदोषः ब्रह्मणाऽपि दुष्परिहरः । न च गणाधिपत्यतिरिक्तानामेव गणघटकानां सगणत्वं दोष इति वाच्यम् । स्वस्वामिकसमुदायघटकत्वस्य स्वस्मिन्नप्यनपायात् । अन्यथा 'गणं स्वस्वं विहाय ' इत्यत्र गणस्वामिवहिर्भावेन ग णस्य वक्तव्यतापातात् । एवं धर्मप्रवृत्तौ भारद्वाजकुले केषां चित् विवाहो विधीयते ।
एतेषां तु विशेषोयमामहय्याभिधायनैः । औरुक्षय्यैश्च कपिभिः विवाह स्त्रिभिरिष्यते ॥
इत्यत्र कपिभिरिति बहुवचनं तत्पुत्राभिप्रायेणेति तत्तन्नामाभिधानपुरस्सरं भारद्वाजकुले तेषां विवाहसिद्धिमभिधाय तद्गुणं परिसमाप्य गणान्तरमुपक्रान्तम् । न हि तत्र स्वतन्त्र कपिगणे त्रिप्रवरगार्ग्यस्यानुप्रवेशः परिदृश्यते । दृश्यते च प्रत्युत 'विवाह स्त्रिभिरिष्यते' इति संख्यापरिच्छेदेन त्रिप्रवरगार्ग्यव्यावृत्तिः । एवं

Page #230

१९४
गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचारः. ग्रन्थान्तरे स्वतन्त्रकपिगणविभागप्रस्तावे
कपिश्च महदक्षय्योरुक्षय्यौ त्रीणि केवलम् ।
अयं कपिगणस्तस्मिन् न विवाहः परस्परम् ।। इति कपीनां विभागमभिधाय · त्रित्वातिरिक्तसंख्यानिषेधं केवलशाब्देनाभाषिष्ट । इत्थमेव स्मृतिरत्नावल्यां च सङ्ग्रहे स्वतन्त्रक. पिविभागावसरे
कपिमहाय्यारुक्षय्यस्त्रयः कपिगणास्स्मृताः । इति कपीनां त्रित्वसंख्यापरिच्छेद एवानुमोदितः । अनया च प्रणाळिकावेत्रयष्टया कपिगणान्तर्गतापूर्वत्रिप्रवरगार्यप्रत्याशापिशा. चिका दूरोत्सारिता वेदितव्या । अत्र दर्शितस्थलेषु त्रित्वसंख्यापरिच्छेदः तदन्यसंख्याव्यावृत्तिश्च कपिगणप्रविष्टप्रवरघटकऋषिविषयेति जडोक्तिरपि पराहता, प्रवरघटकऋषीणां संख्यापरिच्छेदकथनस्य सन्दर्भविरुदत्वात् । भृगुगणमारभ्य तत्तद्गणानुप्रविष्टऋषीणामेव षोडश-सप्त-त्रयः-अष्टौ-सप्त-दश-त्रय इत्यादिना संख्याभिधानात् । तथाऽभिप्रायकल्पकप्रमाणाभावाच, एवमापस्तम्बसूत्रानुसारिभिः सार्वभौमैः दशनिर्णये प्रवरविवेचनप्रस्तावे भारद्वाजगणनिरूपणावसरे गार्ग्यसामान्यस्यैवानुप्रवेशो विना विशेषाभिधानमादर्शितः । कपिगणप्रकरणे तु कप्यङ्गिरामहय्योरुक्षय्याश्चत्वारः परस्परं नोहहेयुरिति मूलभूताङ्गिरोनुप्रवेशेन चत्वार इति परिच्छेदश्चेति कपिगणानुप्रविष्टमसन्तं गार्ग्यमन्विष्यान्विप्य अलमलमत्यायासेनेति विरम्यते । यत्तु-त्रिप्रवरगार्ग्यस्य स्वतन्त्रकपिगणप्रविष्टत्वेऽपि तद्रूणविभागप्रकरणे तस्य वक्तव्यत्वमनावश्यकम्, गणाधिपतितत्तुल्यप्रवराणामेव निबन्धनग्रन्थेषु विवाहप्रकरणे अवश्यं वक्तव्यतया उक्तत्र्यायगार्ग्यस्य गणाधिपकपिसमानप्रवरकत्वा

Page #231

गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचारः.
१९५ भावेन तद्गणे तस्य वक्तव्यत्वाभावात् । समानप्रवराण' कप्याम हय्योरुक्षय्याणां त्रयाणामेव तद्गणे वक्तव्यत्वाच्च तेषां त्रित्वसंख्यापरिच्छेदे तदितरस्य गार्ग्यस्य व्यावृत्तावपि बाधकाभावात् । अत एवापस्तम्बसूत्रानुसारिभिः सार्वभौमैः समानप्रवरनिर्णये--
वक्ष्ये तान् संकलय्याहं समानप्रवरान् स्फुटम् ।
इति प्रथमश्लोके समानप्रवराणामेव वक्तव्यत्वं प्रतिज्ञातम् । द्वितीयश्लोकेऽपि
ब्रवीम्यग्रे समानाषीनापस्तम्बर्षिसम्मतान् । इति तेषामेव तत्प्रतिज्ञातम् । उत्तरत्र तद्विवरणावसरे ‘अथात
समानप्रवरान्निर्णयामः' इति तथैव प्रतिज्ञातम् । तथैवात्रापस्तम्बोक्ता ये समानार्षेयास्ताननुक्रमिष्यामः इत्यादौ असमानप्रवरा
णामप्यत्र वक्तव्यताभ्रमनिरासदाव्य समानप्रवरवक्तव्यत्वमेवास. - कदुद्धोषितम् । सर्वेष्वपि निबन्धनेषु विवाहप्रकरणे इयमेव रीति- रभिप्रेता, तत्राप्यसमानप्रवरानुक्तेरिति तदपि न विचारसहम् । तथाहि-अस्मत्सूत्रे गौतमगणे गणाधिपतिर्गौतमः, तस्य प्रवरः आङ्गिरसायास्यगौतमेति । तद्गणप्रविष्टाः औशिजकाक्षीवताः तेषां व्यायः आङ्गिरसौशिजकाक्षीवतेति तथा तद्गणप्रविष्टाः वामदेवबृहदुक्थाः तेषां व्यायः आङ्गिरसवामदेवबाहदुक्थेति । एतेषामङ्गिरोगणत्वेन ऋषिद्वयानुवृत्तरभावात् गणाधिपतिगौतमसमानप्रवरकत्वाभावः । एते सर्वेऽपि सार्वभौमैर्दशनिर्णये विवाहप्रकरणे गौतमायास्यौचित्थ्यौशिजवामदेवाङ्गिरसकाक्षीवतबृहदुक्था अमी मिथो नोदहेयुरिति निरूपिताः । एवं हरितगणे हरितो गणाधिपतिः तस्य प्रवरः आङ्गिरसाम्बरीषयौवनाश्वेति । तद्गणप्रविष्टाः

Page #232

१९६
गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचारः. कुत्साः, तेषां प्रवरः आङ्गिरसमान्धातृकौत्सेति । एतेषामङ्गिरोगणत्वेन हरितेन ऋषिद्वयानुवृत्तरभावात् समानप्रवरकत्वाभावः । तेऽपि हरिताम्बरीषयौवनाश्वमान्धातृकुत्साः षट् मिथो नोदहेयुरिति तत्रैव सार्बभौमेन प्रतिपादिताः । एवं कश्यपगणे गणाधिपतिः कश्यपः तस्य प्रवरः काश्यपावत्सारैनध्रुवेति तद्गणप्रविष्टाः शण्डिलदेवलासिताः तेषां व्यायः देवलासितेति तेऽपि काश्यपावत्सारनैध्रुवरेफशण्डिलदेवलासिताः सप्त मिथो नोबहेयुरिति तत्रैव प्रतिपादिताः । एवं वसिष्ठगणे गणाधिपो वसिष्ठः । तस्य वासिष्ठेत्येकः प्रवरः तद्गणप्रविष्टसंकृतिपूतिमाषाणां व्यायः शाक्त्यसांकृत्यगौरवीतेति तेऽपि गणाधिपतिना वसिष्टेनासमानप्रवराः सर्वेऽप्येते वसिष्ठेन्द्रप्रमदभरद्वसुपराशरशक्तिकुण्डिमैत्रावरुणपूतिमाषसंकतिगौरवीताः दश मिथो नोबहेयुरिति दशनिर्णये तत्रैव प्रतिपादिताः तेनैव सार्वभौमेन । ततश्च
एकद्वयर्ण्यन्वयाच्चैक्याब्रिषिहा ये करग्रहे ।
वक्ष्ये तान् संकलय्याहं समानप्रवरान् स्फुटम् ॥ इति प्रथमश्लोकप्रतिज्ञायां 'एकद्वयर्ण्यन्वयाञ्चक्यात्' इति करनहनिषेधकानां एकर्ण्यनुवृत्तिऋषिद्वयानुवृत्तिऋषित्रयानुवृत्तिसगणत्वानां तत्तद्गणघटकेषु येषु सम्भवः तान् समानप्रवरान् संकलय्य वक्ष्ये इति तच्छब्दोपात्तानां पूर्वोक्तविवाहनिषेधकनिमित्तविशिष्टानां तेषा समानप्रवरत्वोक्त्या स्वप्रवरघटकऋषिद्वयादिघटितप्रवरकत्वस्वघटितग
घटकत्वान्यतरत्समानप्रवरत्वमिति सार्वभौमीयाभिप्रायो ज्ञायते । एवं च त्रिप्रवरगार्थस्य कपिगणानुप्रविष्टत्वे तत्समानप्रवरकस्य तस्य सार्वभौमादिभिः तद्गुणेनाभिधानात् पूर्वोक्तसंख्यापरिच्छेदादिविरोधाश्चति न किंचिदेतत् । एवं वाय॑श्वस्य सूत्रकारेण

Page #233

१९७
गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचारः. एकापेयप्रवरोक्तस्तस्यैव धर्मप्रवृत्तौ त्र्यायप्रवरोक्तश्चाविरोधाय प्रवरद्वयविकल्पाभिप्रायकल्पनवत् सूत्रकारीयत्र्यायगार्ग्यप्रवरोक्तेः धर्मप्रवृत्त्युक्तपञ्चार्षयगार्यप्रवरोक्तेश्च प्रवरद्वयविकल्पाभिप्राय एव वक्तुमुचितः, पूर्वोक्तरीत्या कपिगणान्तर्गतगार्ग्यनिरासेन विकल्पाभिप्रायं विना अगतेः । अत एव गार्ग्यविषये एकस्मिन्नेव पञ्चायप्रवरः व्यायप्रवरश्च आश्वलायनसूत्रकृता स्वयं कण्ठत एव विकल्पितः । निर्णयसिन्धौ च--' अथ भरद्वाजाः ते चत्वारः भरद्वाजः गर्गाः ऋक्षाः कपय इति । भरद्वाजानामाङ्गिरसवार्हस्पत्यभारद्वाजेति त्रयः । गर्गाणां आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजशैन्यगायेति पञ्च । आङ्गिरसशैन्यगायेति वा । अन्त्ययोर्व्यत्ययो वा भारद्वाजगायेशैन्येति वा गर्गभेदानां आङ्गिरसतैत्तिरिकापिभुवेति । ऋक्षाणां कपिलानां च आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजवान्दनमातवचसेति पञ्च । आङ्गिरसवान्दनमातवचसेति त्रयो वा । कपीनां आङ्गिरसामहथ्योरुक्षयेति । आत्मभुवां आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजमन्नवदात्मभुवेति पञ्च । भारद्वाजानां सर्वेषां अविवाहः' इत्यनेन भारद्वाजेषु गर्गऋक्षस्वतन्त्रकपीनन्तर्भाव्य तत्र गार्ग्यस्य विकल्पन प्रवरह यमभिधाय परस्परमविवाहश्च प्रतिपादितः । न च तस्य सूत्रान्तरतया तद्विकल्पाभ्युपगमो नास्माकं विवक्षित इति वाच्यम् ; अविरोधेन तदुक्तप्रकारे बाधकाभावात्, तथा बहुधा दर्शनाञ्च । एतेन वैकल्पिकप्रवरद्वयवानाश्वलायनादिसम्मतोऽस्तु कश्चिद्भारद्वाजगार्ग्यः, अस्तु चापरो व्यवस्थितत्रिप्रवरवान् कषिगणान्तर्गतगार्ग्य इति सर्वसमीकरणचोद्यमपि प्रत्युक्तम् । तादृशगार्ग्यसद्भावे प्रमाणाभावस्य बाधकप्रपञ्चस्य च प्रागेव स्फुटमुपपादितत्वात् इति निगर्वः । ननु धर्मप्रवृत्तिप्राचीनकोशे वचित्--
गौतमादिवदेवायं गणः पुत्राष्टकान्वितः । अतो गार्ग्यः कपभर्तुस्स्वातन्त्र्येण विशेषितः ॥
26

Page #234

१९४ . गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचार.
भारद्वाजैस्सहातोस्य विवाहोऽङ्गीकृतोखिलैः । इति पाठो दृश्यते । अस्यार्थः-अतो गार्ग्य इत्यत्र अतश्शब्दः भारद्वाजीयगार्ग्यपरः । भेदश्च पञ्चम्यर्थः । अन्वयश्चास्य गार्ग्य इति प्रथमान्तपदार्थे । तथा च भारद्वाजगा>भिन्नः त्रिप्रवरगार्ग्यः भर्तुः कपेः स्वातन्त्र्येणाधिपत्यलक्षणेन विशेषितः विशेषवान् तद्गणानुप्रविष्ट इति यावत् । अतः कारणात् अस्य त्रिप्रवरगा
य॑स्य भारद्वाजैस्सह विवाहोङ्गीकृत इति । ततश्चैतत्पाठानुसारेण त्रिप्रवरगार्यस्य कपिगणानुप्रवेशप्रतीतेः भारद्वाजगणैक्यं नास्त्येवेति चेन्मैवम् । एतत्पाठानुरोधेन त्रिप्रवरगार्ग्यस्य स्वतन्त्रकपिगणानुप्रवेशे सूत्रकारोक्तभारद्वाजघटितप्रवरविरोधेन बहुतरनिबन्धनकारीयकपिविभा. गप्रकरणोक्तसङ्ख्यापरिच्छेदविरोधेन आपस्तम्बसूत्रानुयायिसार्वभौमीयग्रन्थोक्तगणाघटितकपिगणसंख्याविरोधेन एतद्वचनपूर्वोत्तरसन्दर्भविरोधेन च तादृशपाठस्य प्रामादिकत्वात् । तथा हि-तदुत्तरं तथा चोक्तं स्मृत्यर्थसारे–' कपिप्रसिद्धावुदिताविह द्वौ' इत्यादिना स्वतन्त्रकपेः भारद्वाजकुले विवाहप्रतिपादनं न सङ्गच्छते; पूर्वग्रन्थे त्रिप्रवरगार्ग्यस्यैव भारद्वाजेषु विवाहसम्भवप्रतिपादनेन तत्संवादपरोत्तरग्रन्थेऽपि गार्यविवाहसम्भवप्रतिपादनस्यैव आवश्यकत्वात् । एवमतो गार्य इत्यस्य व्यवहितपञ्चप्रवरगार्ग्यभिन्नगार्य इत्यर्थकथनमप्यसङ्गतम् ; भारद्वाजप्रकरणस्य परिसमाप्तत्वेन 'अथ कपिगणः ' इति प्रकरणान्तरारम्भेण च अत इत्यस्य व्यवहितपञ्चप्रवरगार्ग्य. परामर्शकत्वासङ्गतेः । यत्तु पञ्चम्या भेदोर्थ इति, तत्तु सर्वथा व्याकत्यनभिज्ञतामूलं, पञ्चम्या भेदरूपार्थे अनुशासनस्य पठ्यमानव्याकृतितन्त्रे क्वचिदप्यदर्शनात्, अनादिप्रयोगाभावेन निरूढलक्षणाया असम्भवाच्च । अन्यथा चैत्रान्मैत्र इत्यत्र चैत्रभिन्नो मैत्र इति शाब्दबोधापत्तेः, घटादन्य इत्यत्र पौनरुक्त्यापत्तेश्च । यदपि अतो गार्य इत्यत्र सार्वविभक्तिकस्तसिः, अत्रेति तदर्थः ।

Page #235

भरद्वाज कुल विवाहविचारः.
१९९
तथा च गार्ग्यः भर्तुः स्वातन्त्र्येण अत्र कपिगणे विशेषित इत्यर्थ इति । तदिदं मलयं गच्छतो मन्दरपथान्वेषणं यतः गार्ग्यसामान्यैकदेशस्य त्रिप्रवरगार्ग्यस्य पञ्चप्रवरगार्ग्यद्भेदोपपाद नाय स्वतन्त्र कपिगणप्रवेशाय च प्रवृत्तस्य भवतः गार्ग्यशब्देन सामान्यस्य ग्रहणं । यदप्यत्र — गार्ग्यविवाहप्रतिपादके ' अतो गार्ग्यः कपेर्भर्तुः' इति वचने अतश्शब्देन पञ्चप्रवरभारद्वाजीयगार्ग्यः परामृश्यते । तस्यार्थः प्रतियोगित्वं तस्य विशेषित इत्यत्र भेदपर्याये विशेषेऽन्वयः, अन्तर्भावितणिजयं शब्दः तथा च भर्तुस्स्वामिनः कपेः स्वातन्त्र्येणायं गार्ग्यभारद्वाजीयगार्ग्यवद्विशेषितः आपस्तम्ब - पाठतः स्वतन्त्र कपिगणे अयं गार्ग्यः भारद्वाजीयगार्ग्याद्भिन्नतया बोधित इति यावत् । अतो हेतोरस्य गार्ग्यस्य सगणत्वसमानप्रवरकत्वादिरहिततया भारद्वाजैस्सह विवाहोऽखिलैरङ्गीकृत इति स्वरसार्थ इति तदपि न साधीयः । अत्र गार्ग्यः पञ्चप्रवरगार्ग्यप्रतियोगिकभेदवानिति शाब्दबोधोपपादनं व्युत्पत्तिविरुद्धम् । द्रव्यं न घटः इत्यस्य प्रामाण्यवारणायानुयोगितावच्छेदकस्य प्रतियोग्यवृत्तित्वनियमाभ्युपगमात् । न च घटप्रतियोगिकभेदस्य द्रव्यत्वसामानाधि - करण्येन सत्वात् तद्वाक्यप्रामाण्यं दुर्वारमेवेति वाच्यम् । भेदबोधस्थले तद्धर्मितावच्छेदकविशिष्टे धर्मितावच्छेदकावच्छेद्यानुयोगिता सम्बन्धेन भेदान्वयबोधनैयत्यात् । न चैवमपि घटो न घटपटोभयमित्यत्र घटत्वावच्छेद्यानुयोगितासम्बन्धेन घटपटोभयभेदान्वयबोधो न स्यादिति वाच्यम् । प्रतियोगितावच्छेदकपर्याप्त्यवच्छेदकधर्मावच्छिन्नपर्याप्तिकान्यधर्मस्यैव तद्धर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदानुयोगितावच्छेदकत्वमिति नियमेनोक्तदोषाभावात् । तथाच पञ्चप्रवरगार्ग्यत्वाव च्छिन्नप्रतियोगिताकभेदानुयोगितावच्छेदकत्वस्य त्रिप्रवरगार्ग्यमात्रवृत्तिधर्म एवाभ्युपेयतया तद्धर्मावच्छिन्नस्य प्रकृते अनुपस्थितः । अजा ग्रामं याप्यते चैत्रेणेत्यादिणिजन्तसमभिव्याहारस्थले द्वितीयान्ता
-

Page #236

२..
गर्गभरद्वाजकुलविवाहीवचारः. र्थग्रामकर्मकत्वान्वितस्य चैत्रेणेति चैत्रकर्तृकर्तृकत्वान्वितणिजर्थव्यापारेण स्वनिर्वाह्यकर्तृतानिरूपकत्त्वसम्बन्धनान्वितस्य धात्वर्थस्य कर्मप्रत्ययार्थकर्तृत्वेऽन्वयः, ‘ण्यन्ते कर्तुश्च कर्मणः' इत्यनुशासनात् । तस्य तु प्रथमान्तपदार्थे अजायामन्वयः । तथा च चैत्रकर्तृकव्या पारनिर्वाह्यकर्तृतनिरूपकग्रामकर्मकगमनकर्तृत्वाश्रयीभूता अजेति शाब्दबोधक्रमः । तदृष्टान्तेन 'स्वातन्त्र्येण विशेषितः' इत्यन्त वितणिजन्तपक्ष भेदस्य नित्यत्वेन किञ्चिद्व्यापारप्रयोज्यत्वासम्भवात् अत्र तथा शाब्दबोधोपपादनासम्भवात् इति एवं पूर्वार्धप्रतिपादितार्थहेतुपरत्वेन अतश्शब्दार्थोपपत्ती व्यवहितपरामर्शन क्लिष्टा गतिरप्यन्याय्या । एवं कपिगणे................प्रमाणमन्तरेणैवाप्रसक्तगायेविवाहासम्भवाशङ्कासमाधानपरत्वेन ‘अतो गार्ग्य' इति वचनावतारणात् विचारणीयत्वेन प्रसक्तस्वतन्त्रकपिविवाहासम्भवपरत्वेन तद्वचनावता. रणमेव न्याय्यमित्याकलयामः । इत्थं चोक्तानुपपत्तिभिः दर्शितपाठः प्रामादिक इति सुष्ठूक्तमस्माभिः । वस्तुतः औत्तरीयसुजातग्रन्थेषु 'अथ कपिगणः
गौतमादिवदेवायं गणोप्यत्राष्टकान्वितः । अतो गार्यकर्भर्तुस्स्वातन्त्र्येण विशेषतः ।।
भारद्वाजैस्सहातोस्य विवाहोगीकृतोपरैः ।' इत्येकः पाठः ।
भारद्वाजैस्सहान्योन्यं विवाहोङ्गीकृतोऽखिलैः । इत्यपरः पाठः । अत्र चायमर्थः-गार्यकपेरिति पञ्चमी, षष्ठीतत्पुरुषश्च समासः, भर्तुः स्वतन्त्रस्य कपेः गार्ग्यसम्बन्धिकप्यपेक्षया अस्वतन्त्रकष्यपेक्षयेति यावत् । विशेषतः स्वातन्त्र्येण हेतुना अस्य कपः अतोपरैः स्वतन्त्रकपिभिन्नैः प्रत्येकगणानुप्रविष्टैरिति

Page #237

गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचार यावत् । भारद्वाजैस्सहान्योन्यं वा विवाहोऽङ्गीकृत इत्यर्थः । एवं सत्येव उत्तरग्रन्थस्सङ्गतो भवति । कथमन्यथा स्वतन्त्रकर्भारद्वाजैस्सह विवाहप्रतिपादनं ज्यायः । न चास्मत्पाठेऽपि स्वतन्त्रकपेर्भारद्वाजेषु विवाहप्रतिपादने सति तदनुप्रविष्टगार्ग्यस्य विवाहस्सिद्धयतीति वक्तुं शक्यं, तदनुप्रवेशस्य दर्शितबहुतरप्रमाणविरुद्धत्वेन तदर्थमेवमर्थकरूपनस्यातिक्लिष्टत्वेन सहृदयहृदयङ्गमत्वाभावात् । इत्थं च-त्रिप्रवरगार्ग्यस्य स्वतन्त्रकपिगणानुप्रवेशे सर्वथैव साधकाभावात्, कपिगणविचारप्रस्तावे प्रौढनिबन्धनेषु तत्प्रवरतदनुप्रवेशयोग्नभिधानात्, प्रत्युत 'त्रीणि केवलं त्रयः परस्परं नोहहेयुः । अङ्गिोवैशिष्टयेन चत्वारः परस्परं नोहहेयुः' इति च तत्रतत्र गार्ग्यप्रहाणेन सङ्ख्यापरिच्छेदानुगुण्यात्, अस्मत्सूत्रस्य अग्निहोत्रं जुहोति यवागू पचतीत्यादाविव पाठक्रमस्य त्याज्यत्वतात्पर्यकत्वात्, .
भारद्वाजाश्च कपयो गर्गा रोक्षायणा इति । चत्वारोपि भरद्वाजा गोत्रैक्यान्नान्वयुर्मिथः ॥
इति मतान्तरबोधनतात्पर्यकत्वात्, सूत्रान्तरे प्रवरद्वयविकल्पानुरोधाच्च भारद्वाजगणानुप्रविष्ट एव गायेस्सर्वोपीति सहृदयहृदयङ्गमः पुनः नियंळीकः पन्थाः । ततश्च स्मृतिरत्नावल्यां सगोत्रसमानप्रवरसगणेषु विवाहं कुर्वतां प्रत्यवायमाह संग्रहकारः
गोत्रजां गणजां कन्यां कामतः परिणीय यः ।
प्रजामुत्पादयेत्कुर्याद्गुरुतल्पगमव्रतम् ॥ इत्यादिना गणजाविबाहेऽपि निषेधप्रतिपादनात् ' भारद्वाजास्तु' इत्यादिवचनेषु गर्गशब्दः सगणत्वादिदोषानुबन्धेन गार्ग्यसामान्याभिप्रायक एवेति कृतं पल्लवितेन ॥

Page #238

गर्ण भरद्वाज कुलविवाह विचारः.
वस्तुतस्तु - विद्यारण्यस्वामिकृतनिबन्धेन स्मृतिसङ्ग्रहे 'अथ गोत्रप्रवरनिर्णयः' इत्यारभ्य गोत्रलक्षणमुक्ता
२०२
K
मुनिप्रणीतप्रवरान् ब्रूमः पञ्चाशता वयम् । अनन्तान्यपि गोत्राणि वर्गीकृत्य वदामहे || आपस्तम्बोदितान शेषान् विकीर्णान् प्रवरानहम् । द्विजातीनां हितार्थाय सङ्गृह्णामि पृथक्पृथक् ॥
इति प्रतिज्ञाय 'भृगवो जामदग्न्याश्च' इत्यादिना 'मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः' इत्यन्तेन भृगुगणं समाप्य ' अथाङ्गिरोगणः
आङ्गीरसास्तथाऽऽयास्या उचत्थ्या औशिजास्तथा । काक्षीवता वामदेवाः बृहदुक्थाश्च सप्तमाः ॥ एते गौतमसंज्ञास्स्युः भिन्नप्रवरजा अपि । समानप्रवरत्वेन व्यवहारादितां गताः ॥ मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः । अत्रापस्तम्बकारिका -
आङ्गिरसानां तु भृगोः परेषां आबार्हदुक्थान्नमिथो विवाहः । इति ॥
आङ्गिरसाः बार्हस्पत्याः भारद्वाजास्तथैव च । कुक्कश्चैवाग्निवेश्यश्च तथोर्जायन संज्ञिकाः ॥ तथैव मातवचसः तथैव कपयोपि च । गर्गाश्च कपयश्शैन्या एते एकोनविंशतिः ॥ कपयोपि भरद्वाजास्स्युस्सम्बन्धित्वसम्भवात् । मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः ॥

Page #239

गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचार:, २.३ एतेषां तु विशेषोयं आमहाय्याभिधानकैः ।
औरुक्षय्यैश्च कपिभिः विवाहस्त्रिमिरिष्यते ॥ इति ॥ अत्रापस्तम्बकारिका
नातः परेषां हरितादधस्तान्मिथो विवाहस्तु कपेर्न चास्य ॥ 'कपिना तु चान्यथा' इति. पाठान्तरम् । ग्रन्थान्तरे
कपिप्रसिद्धावुदिताविह द्वौ स्वतन्त्र एकोस्त्यपरोऽस्वतन्त्रः । तत्र स्वतन्त्रस्य कविाहं मिथो भरद्वाजकुलेन चाहुः इति ॥ आङ्गीरसाश्चाम्बरीषयौवनाश्वहरीतकाः । मान्धाता चैव कौत्स्ताश्च पैङ्गाश्चतदनन्तरम् ॥ शङ्खदर्भा हैमगवा एते हरितगोत्रजाः । मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः ॥ अत्र कारिकाप्रागाजिमीढात् शिनितः परेषां आङ्गीरसानां न मिथो विवाहः ।
इति ॥ गौतमभरद्वाजहरितगणानुक्ता तदुत्तरं 'आङ्गिरसा आजिमीढा' इत्यारभ्य
चतुर्दशैते विख्याताः पृथग्गोत्रप्रवर्तकाः ।।
मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्ररा यतः ॥' इत्यन्तेन कण्वविरूपमुद्गलविष्णुवृद्धगणानभिधाय तदुत्तरं एवं सप्तगणविधानात् । अत्र भरद्वाजगणान्तःपातित्वेन स्वतन्त्रकपिगणस्य भरद्वाजगणे प्रवरैस्सःमिथोविवाहसिद्ध्यर्थं पृथगुपादानम् । ततः आङ्गिरसगणानामपि गणाष्टकत्वात् अष्टसङ्ख्या विशिष्टत्वमप्युचितमेव । 'सप्तैते आङ्गिरसगणाः' इति ग्रन्थान्तरे कथनम् । कपिगणस्य भारद्वाजगणान्तःपातित्वाभिप्रायमित्युक्वा तदुत्तरं ग्रन्था

Page #240

२०४
गर्ग भरद्वाजं कुल विवाहविचारः.
न्तरेष्वित्यादिना विष्णुवृद्धगणप्रविष्टान् शाल्यप्रभृतीन् सप्तगोत्रप्रवर्तकान् मतभेदेनाभिधाय आजमीढादीनां चतुर्णां गणानां परस्परं विवाहोस्तीत्यस्मिन्नर्थे—
मिथोपि कुत्सात्परतश्चतुर्णां विवाहमिच्छन्ति कपर्दिशिष्याः इत्यापस्तम्बकारिकां प्रमाणमभिधाय
मिथो विवाह्यास्तुगणाः आद्यमाङ्गिरसं विना । .इत्यङ्गिरोगणसङ्गहः ॥
इत्यभिहितम् । ततश्चैतद्न्थोदाहृतापस्तम्बीय गणनिर्णायक विवाह विधि - निषेधैदंपर्यप्रवृत्तकारिकाऽवलोकनेन श्रौतापस्तम्बीय प्रवरखण्डघटकस्य " अथ भरद्वाजानां त्र्यार्षेयः आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाज ' इत्यारभ्य ' अथ कपीनां त्र्यार्षेयः अथ गर्गाणां त्र्यार्षेयः आङ्गिरसगार्ग्य शैन्येति भारद्वाजगार्ग्य शैन्येति शिनिवत् गर्गवत्भरद्वाजवत्' इत्यन्तस्य ग्रन्थस्य कप्यन्तर्भावेन भारद्वाजगणप्रतिपादकत्वमेवेति निर्णीयते । अतश्चैतत्सूत्रकारस्यापिकपीनां भारद्वाजगणप्रविष्टत्व एव तात्पर्यम् । आश्वलायनसूत्र व्याख्यायां नारायणवृत्तौ — सप्तषीण अगस्त्याष्टमानां आपत्यतया ये स्मर्यन्ते ते तोत्रमित्युच्यते । यथा जमदग्नेर्गोत्रं वत्सादयः तथा गौतमस्या यास्यादयः भरद्वाजस्य ऋगर्गादयः तथा अत्र्यादीनां स्वस्ववयि इत्यनेन गर्गाणां भरद्वाजापत्यत्वनिश्चयेन तत्रैव गर्गप्रवराभिधानावसरे गर्गाणां पञ्चार्षेयस्त्र्यार्षेयो वा प्रवरोविकल्पेन भवति व्यवस्थया गर्ग भेदानवगमादित्युक्तम् । एते च भारद्वाजाः ऋक्षाणाममिवेश्यानां कपीनां भरद्वाजानां गर्गाणां च भारद्वाजत्वात् सर्वेषां च परस्परमविवाह इयुक्त्या, स्मृत्यर्थसारे च जमदग्रिगणमारभ्य एतद्र केषाञ्चिद्भरद्वाजापत्यत्वप्रयुक्तगोत्रैक्यादविवाहः
raटकानां
केषां
चित्प्रवरैक्यादविवाह इति प्रतिपादनावसरे

Page #241

गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचारः. भारद्वाजास्सकपयो गर्गा रोक्षायणा इति । चत्वारस्ते भरद्वाजा गौत्रक्यान्नान्वयुमिथः ॥
इत्यादिना गणां भरद्वाजापत्यत्वेन तहोत्रत्वादविवाह इति दिगिति प्रतिपादनाच, सगोत्रां चेदमत्योपयच्छेत् मातृवदेनां विभृयात् सगोत्रां गत्वा चान्द्रायणमुपदिशेत् व्रते परिनिष्ठिते ब्राह्मणी त्यजेन्मातृवत् भगिनीवत् गर्भो न दुष्यति काश्यप इति विज्ञायते । बुद्धिपूर्वे तु शातातपः
परिणीय सगोत्रां तु समानप्रवरां तथा । कृत्वा तस्यास्समुत्सर्ग अतिरुच्छ्रे समाचरेत् ॥ समानप्रवरां कन्यां एकगोत्रामथापि वा। विवाहयति यो मूढतस्य वक्ष्यामि निप्कृतिम् ।। उत्सृज्य तां ततो भायाँ मातृवत्परिपालयेत् । यदि कश्चित्तु तामेव कन्यामू वोपगच्छति ॥ गुरुतल्पव्रताच्छुध्येत् गर्भश्चत्सोऽन्त्यतां व्रजेत् । चण्डालेषु प्रजाः क्षिप्त्वा व्रतं तु मरणान्तिकम् ॥ कामाद्विवाहमात्रे वा प्रजाऽनुत्पादनेऽपि वा । तस्य चण्डालवासः स्यात् व्रतं प्राणान्तिकं चरेत् ॥
इत्यादिपरस्सहस्त्रप्रत्यवायस्मरणाच्च भारद्वाजानां गर्गाणां च मिथो विवाहो न साधीयानवेत्यलं स्वतोनिहतमुद्गरप्रहरणप्रयासेन । आपस्तम्बेन तावन्न विवाहतात्पर्येण प्रवरा व्याख्याताः, विवाहप्रकरणे तदनिरूपणात् । किंतु ीतकर्मतात्पर्यण, तत्प्रकरणे उक्तत्वात् । तत्र हि 'इत उनिध्वर्युदणीतेऽमुतोर्वाचो होता' इत्यारब्धम् । अत एव च प्रतिप्रवरपाठं अध्वर्युवरणहोतृवरणयोविशेषो दर्शितौ । परंतु विवाहविधिनिषेधविषयेऽपि आपस्तम्बीयप्रवरखण्डो
27

Page #242

२०६ गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचारः. यथासंभवमनुरुध्यते सार्वभौमप्रभृतिभिः । अत एव पञ्चप्रवरगर्गस्य आपस्तम्बेनानाम्नानेऽपि न क्षतिः, आपस्तम्बयिहौत्रादौ तदनुपयोगात् एवं च गर्गप्रवरो यत्र क्वापि आपस्तम्बेन पठ्यतां ; नैतावता विवाहविधिनिषेधयोर्विशेषावगमः । बोधायनप्रभृतिभिस्तु विवाहतात्पर्ये. णैव प्रवरनिरूपणं कृतम् । तत्र च गर्गाणां भरद्वाजान्तर्भावः स्पष्टमवगम्यते । तत्र च केषां चित् गर्गाणां भरद्वाजान्तर्भावः केषां चिन्नेति विशेष कल्पयितुं न वयं प्रभवामः । निबन्धकारैस्तु कैश्चित् सामान्यतो गर्गभरद्वाजविवाहनिषेधः कृतः । चतुर्विंशतिमतविवरणादौ स्पष्टमेव सर्वेषां गर्गाणां भरद्वाजगणप्रविष्टत्वं दर्शितम् । सर्वेषामेव च गर्गाणां भरद्वाजैस्सह विवाहनिषेध उक्तः । तस्माद्गर्गभरद्वाजयोर्विवाहोऽप्रामाणिक एव ॥
गर्गसामान्यसंबन्धो भारद्वाजकुलस्य नो। इति पट्टाभिरामोऽयं मन्यते धर्मशास्त्रतः ॥
इति गर्गभरद्वाजकुलविवाहविचारः समाप्तः.

Page #243

प्रवरा गोत्रगणाश्च.
आश्वलायनापस्तम्बबोधायनकासायनमत्स्योक्ताः
प्रवरदर्पणकारदर्शिताश्च.
गोत्रगणाश्च.
प्रवराः,
(१.) प्रथमः प्रवर:
भार्गव च्यावन आलवान और्व जामदमय
इत्येतं प्रवरमाश्वलायनः, आपस्तम्बः, बोधायनः, कात्यायनः, इत्येते सर्वेऽप्युपदिशन्ति । आपस्तम्बः पुनरस्य विकल्पतया,
भार्गव और्व जामदमय
का
१ अजैकजिह्निः २ अतिगौविः (अविः - गौविः),, ३ अनुलोमी
४ अनुशातकि: ( अनुसातकिः, अनुसारकिः)
इत्येतं प्रवरमाह । तत्राश्वलायनापस्तम्बौ जामदमचा वत्सा इत्युपक्रम्य एनं प्रवरमाहतुः । बोधायनस्तु वत्सा इत्युपक्रम्य । कात्यायनस्तु जमदग्नयो विदा इत्युपक्रम्य ॥
(१.) प्रथमो गणः
जामदग्नया वत्साः•
;;
म
५ अनुसातः (अनुसातकिः ) का
६ अनुसातकिः ४, ५ ७ अनुसारकिः ४
म, का
म
८ अरसयः ३४ ९ अर्यायणाः १७, १९
१० अवटः
११ अवि: २
१२ आजिहीतिथिः
१३ आपिशलयः १४
२०७
१४ आपिशलेयाः १३
१५ आमिलायनः १९१
मत्स्यः
बो
""
आप
का
""
बो
55
여

Page #244

२०८
प्रपरा गोत्रगणाश्च.
-
FistFis
१६ आर्कायणः
का ४७ कास्वरोदरयः ४८ बो १७ आयिणाः ९, १९ ४८ काम्बलोदयः ३७ १८ आर्तभागः
का ४९ काम्बलावारिः १९ आर्यायणाः ९, १७ ५० काम्बोदः २० आलेख (खाय) नाः ५१ काम्बोरकृत् ३६, ४४ २१ आश्मक्रमः २२
५२ काशकृत्स्याः ५३ २२ आश्मक्रमणिः २१ ५३ कालकरताः ५२ २३ आह्वायनः
५४ कासिकृत् ४५ २४ उञ्चयमानः १९९ | ५५ काहायनाः ४३,४६ २५ उच्चैर्मन्यवः
वो ५६ कृतभागाः २९ २६ उष्ट्राक्षा
,,५७ कृत्रमः ३०२ २७ उष्ट्राक्षिः
का ५८ केझलेदिः ५९ २८ लभागः
,, ५९ केसलेडिः ५८ २९ मतभागाः ५६ बो ६० कोचहस्तिः(कौवहःहस्ती)का
म ६१ कोहस्तिका ३१ ऐतिशायनः का,आप ६२ कोटरः ३०१ ३२ ऐतिशायनाः
६३ कोपयज्ञः ३४ ३३ औपजिह्वयः ११३ ६४ कोपियक्षः ६३ ३४ औरसयः ८
६५ कोटचक्षुः ३५ कटेराणः ३७ ३६ कठोरकृत ४४, ५१ ६७ कोडिलिः ६८ ३७ कण्ठराणिः ३५
६८. कौवहः ६० ३८ कपानीलु: ३९ ३९ कपाली ३८
৩০ ঈস্থাঃ ४० करवः २
७१ सण्डवः ४०,१५४ ४१ कांसः
का ७२ गनिमः ३३३८ ४२ कांसयः
७३ गवरणिः ६२,२०७ का, ४३ काकायनाः ४६,५५ ,७४ाझेयाः ४४ काठोरतुः ३६, ५१ , ७५ मार्भा (ा) यणः का ४५ कान्तिकृत् ५४ मा ७६ गालकः ४६ काम्बयनाः ४३, ५५ बो ७७ गयायनः ८१

Page #245

७८ गोत्सायनः ७९ गोष्ठायनः ८०
८० गोष्ठयायनः ७९
८१ गोद्यायनः ७७ ८२ गौब्जायनाः ८४ ८३ गौविः २
८४ गोष्टायनाः ८२
८५ चाणूकेयः २०५
८६ चान्द्रमसः ८७ जलधिः ८८
९२ जिहीतयः ९५ ९३ जिह्मशून्यः
९४ जीवन्तिः ९५ जीहोतयः ९२ ९६ जैलजिः ९८ ९७ जैह्मायनिः
९८ बैद्यतिः ९६
१. जामदग्न्या वत्सा:.
८८ जलूपिः ८७
९९ जहिनः (म)
९० जानायनाः ९१, १६९ ९९ जाबालिः
म १०८ देवताप (य) ना: १०९, १९१२ बो का १०९ देवन्तायनाः १०८, ११२ मका ११० देवमतिः
का
१९१ देवमत्याः ११४
वो
११२ दैवहायनाः १०८, १०९
का
११३ द्रोणजिह्वयः ३३ बो ११४ द्वैमत्याः १११
का ११५ द्वैहलि: २७६
का, बो| ११६ धाननयः २१८
स ११७ ध्वजकृत् ३२५ ११८ नडायनः
""
,, | ११९ नदद्वेषयः १०४ १२० नान्तभागी
१२१ नालायनः
वो | १२२ नाशायनाः १८९
म | १२३ निराणि:
१०५ वार्भाणा:
१०६ दार्भिः १०७ दिवप (पी)तिः
बो वो, आप
१०१ दक्षयः १०३, १०४ १०२ दर्भिः
म, का, आप वो
का
35
९९ ज्ञानायनाः ९०, १६१ वो
१०० तौलकेशि:
35
१०३ दाणयः १०१, १०४
१०४ दाधेषकयः (१०३ दक्षयो
नषयः)
१२४ नैकजिह्मः (ह)
१२५ नैकर्षिः १२७
१२६ नैमिश्यः (यः)
१२७ नैवर्षिः १२५
१२८ नो (नौ) पेयाः
१२९ नौलिकः
99
२०९
55
का | १३६ पार्णिनलिः म १३७ पार्श्वतिः
"5
का
""
""
153
""
""
""
지
""
बो
भ
का
का
१३० परिमण्डल:
वो १३१ परिमण्डलि : १३५ अ १३२ पाकानुमतिः
बो १३३ पाणिनिः
१३४ पाणिलिः
का
१३५ पारिमाण्डलि : १३१, १४२
बो, का
का
बो
का
म
का
셔
का
बो
बो
का
बो
33

Page #246

२१०
प्रवरा गोत्रगणाचं.
१३८ पार्षतिः
म १६८ भ्रास्त्रेयः १६५ १३९ पार्षिकाः १४०, १४१ बो १६९ मण्डः १४० पार्टिकाः १३९, १४१ , १७० मण्डवः १४१ पार्णिकाः १३९, १४० ,, १७१ मण्डुः
आप, म १४२ पालिमाण्डलिः १३५ का १७२ मलपतिः १७३ । १४३ पैगलायनिः १४८ म १७३ मलायनिः १७२ १४४ पैङ्गलायनः का १७४ माण्डव्यः १४५ पैङ्गलायनाः बो १७५ माण्डव्याः १४६ पैलः
म, का १७६ माण्डूकः १४७ पैलाः
बो १७७ माण्डूकेयः १४८ पौगलायनिः १४३ म १७८ माण्डूकयाः १४९ पौर्णसौगन्धिः म १७९ माण्डूमः १५० प्रभायनाः २८०, ३१४ बो १८० मादानः ३०९ १५१ प्राचीनयोग्यः आप १८१ माधूकेयाः १५२ प्लवः २०६
म १८२ माध्योदः १५३ फेनपाः
का १८३ मार्कण्डः १५४ बर्बः ४९,७१
बो १८४ मार्कण्डेयः १५५ बर्हिः २४१
| १८५ मार्कण्डेयाः १५६ बार्हाः १६०
बो १८६ मार्कायणः १५७ बालाकिः २३५ का १८७ मार्गायनः १५८ बाहुः १५९
| १८८ मालायनः १५९ बाहुमित्रायणाः (बाहुर्मि- १८९ मालायनाः १२२ त्रायणाः)
१९० मित्रयज्ञः १६० बाह्याः १५६ , १९१ मित्रलायनः १५ ।। १६१ बौधायनाः ९०, ९९ | १९२ मित्रायणाः १५९। १६२ भवेरणिः ७३ म १९३ यज्ञयिः १९७ १६३ भार्गः
,, १९४ याशिकाः १९५, २३७ बो १६४ भाल्लकायनिः १६६ , १९५ याज्ञीयाः १९४, २३७ १६५ भास्त्रेयः १६८ का १९६ याज्ञेयः १६६ भ्राष्ट्रकायनिः १६४ म १९७ याज्ञयिः १९३ १६७ भ्राष्ट्रयः
का १९८ राज(जि)तवाहः
一mm可打开,开可开可矿开闭前可开闭前开,印訂开,可开可,mm

Page #247

१. जामदग्न्या वत्साः.
५ ५.
. ५ ५
.
.
१९९ रुचमानः २४ २०० रेखायनिः २०१ रैकणिः २०२ रोहितायनाः २१५ २०३ रो(रो)हित्यायनिः २०४ ललामः २०५ २०५ लल्यानः २०४ २०६ लवः १५२ २०७ लवेराणः ७३ २०८ लाकुश्चिः २१३ २०९ लाक्षेयः २१० लाभृतिः २११ लालविः २१२ लालाटः २५० २१३ लाकुः २०८ २१४ लोष्टाक्षिः २१५ लोहितायनाः २०२ २१६ वत्सः । २१७ वत्साः २१८ वयनीनः ११६ २१९ वलायनाः २३६ २२० वाकायनाः २२१ वागायन: २२२ वागायनिः २२३ वाघालेपयः २२९ २२४ वाच्याः २३३ २२५ वाणूकेयः ८५ २२६ वात्साः २३९ २२७ वात्स्यायनाः २९२ २२८ वाद्भु (झू) तकाः -२२९ वाघालेपयः २२३
का २३० वानिनः २३१, २३२ बो ,, २३१ वायनिः २३०, २३२ ,
२३२ वयवाः २३०, २३१ बो २३३ वाराट्यः २२४
२३४ वालाकिः
२३५ वालाकिः १५७ " २३६ वालायनाः २१९ वो
२३७ वाल्मीकाः १९४, १९५ २३८ वाल्मीकिः
२३९ वासाः २२६ ,, २४० वासिः
२४१ वाहिः १५५ २४२ वाह्यः २४३, २४४ बो २४३ वाह्यकयः २४२, २४४
२६०, २६२ म २४४ वाह्याकयः २४२, २४३ बो २४५ विकश्वरुः २४६ म २४६ विकस्वरः २४५।।
२४७ विरूपाक्षः २४८ विरूपाक्षाः २४९ विरोहिताः २५१ २५० विलालाटिः २१२ २५१ विलोहिताः २४९ २५२ विष्टपुरयः २७४ २५३ विष्णुः
२५४ विसावर्णिः ३१७ का २५५ वीतहव्यः २६५, २६६ बो २५६ वीतिनः , २५७ वृकाश्वकः , २५८ वृकाश्वाः २५९ का २५९ वृवाश्वाः २५८ ।।
.
.
.
.
. .
. . .
.

Page #248

२१२
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
५
२६० वैकर्णाः २४३, २६२ बो २९१ शाल्यायनिः २६१ वैकणिनिः
म २९२ शावायना: २२७ बो २६२ वैकाः २४३, २६० । २९३ शिखापतिः(त्रिः) ३१८ म २६३ वैगायनः २६७ २९४ शैखावराः ३२६, ३३६ बो २६४ वैच्छपुरेयिः २७५ का २९५ शीद्धकयः ३३१ ,, २६५ वैतहव्यः २५५, २६६ म २९६ शौनकायनाः २६६ वैतिहयः २५५, २६५ । २९७ शौनकायनिः म,का २६७ वैरायणः २६३ , २९८ टैकयः २९९,३००,३२३,, २६८ वैरूपाक्षिः का २९९ टैटकयः२९८,३००,३२३,, २६९ वैरोहितिः आप ३०० ट्रैकयः२९८,२९९, ३२३.. २७० वैरोहित्यः
३०१ सकोटरः ६२ म २७१ वैशम्पायनः मा,का ३०२ सन्यः ५७ २७२ वैश्वानरयः बो| ३०३ साककल्पः २८४ का २७३ वैश्वानरः का, म ३०४ साक्षिः (क्षी) २७४ वैष्टपुरेयाः २५२ वो ३०५ साङ्काः ३१४ २७५ वैष्टपुरथिः २६४ का ३०६ सावत्यःम, का २७६ वैहलिः ११५ बो ३०७ सात्यकर्णिः ३१३ २७७ वैहानरिः २७९ का,म ३०८ सात्यकायनः २७८ वैहीनरयः
३०९ सादनः १८० २७९ वैहीनारः २७७ म ३१० सानुमतिः २८० वातायनाः १५० बो ३११ सान्तवान्तायनाः ३१४ बो २८१ शर्कराक्षाः २८७ ३१२ सान्द्रमाणेः २८२ शर्कराक्षिः म, का ३१३ साप्तकणिः ३०७ का २८३ शाकरथः २८५, २८९ यो ३१४ साम्प्रभायनाः(साङ्काःप्रभा२८४ शाकल्यः ३०३ का यनाः) ३११ बो २८५ शाङ्करवाः २८३, २८९ बो| ३१५ सारध्वलिः का २८६ शारद्वता (न्ता) यनाः | ३१६ साभैरवः २८७ शार्कराक्षाः २८१ , ३१७ सावर्णिः २५४ बो, म, आप २८८ शारिवः
म ३१८ सिषापत्तिः २९३ ।। २८९ शाङ्गरवाः २८३,२८५ बो ३१९ सुकृतयः ३२४, ३२७ वो २९० शालाकि
| ३२० सुतः
५
५ ५

Page #249

२, अजामदग्न्या वत्साः.
.
२११
:
३२१ सुविष्टयः ३३४, ३३५ बो ३३६ सौषातवाः २९४, ३२६ बो ३२२ सृतः
म ३३७ सौष्मिकिः का ३२३ सेषयः २९८,२९९,३०० बो ३३८ स्थलिनः ७२
म ३२४ सैकतयः ३१९, ३२७ ,, ३३९ स्थौमागा(गौ,ङ्गा)रिः का ३२५ सैन्याजित् ११७ म ३४० स्थौलः ३२६ सैषातवाः २९४, ३३६ बो ३४१ स्थौलपिण्डयः ३२७ सौकृतयः ३१९, ३२४ ,, ३२८ सौक्तिः
म ३४३ स्पन्दतिः ३४४ ३२९ सौखः
का ३४४ स्यन्दनिः ३४३ ३३० सौगो(गोलिः
३४५ स्योषः ३३१ सौद्धकयः २९५ बो ३४६ हस्ताग्नयः ३३२ सौद्वाकिः
,, ३४७ हस्ती ६० ३३३ सौरद्वतिः
म ३४८ हायनिः ३३४ सौविष्ट पयः ३२१, ३३५ ,, ३४९ हिकश्च(श्म)रिः ३३५ सौविष्टयः ३२१, ३३४ वो ३५० ह्वायनः
: :
| : :
(२) द्वितीयः प्रवरः
भागेव च्यावन आप्पवान
इत्येतं प्रवरं अजामदग्नचा इत्युपक्रम्य आश्वलायन आह. कात्यायनस्तु वात्स्या इत्युपक्रम्य आह. मत्स्यस्तु बिदानामेतं प्रवरं ब्रवीति.
(२) द्वितीयो गण:---
अजामदग्न्या वत्साः
नेहावान्तरगोत्रकाराः क्वाप्युपदिष्टाः.
ZR

Page #250

२१४
प्रपरा गोत्रगणाश्च.
. (३) तृतीयः प्रवरःभार्गव च्यावन आप्नवान आर्टिषेण आनूप इत्येतं प्रवरं आश्वलायनादयस्सर्वेऽप्याहुः.
आपस्तम्बस्तु,
भार्गव आर्टिषेण आनूप इत्येतं प्रवरं विकल्पतया ब्रवीतिं.
(३) तृतीयो गण:
आर्टिषेणाः.
१ अधितायिः ३ म। १९ गौराम्भिः २ अनूपः
का २० ग्राम्यायनिः ३६ बो, ३ अरूपिः १, ८ म २१ चटायनिः १० ४ आपस्तम्बिः
२२ चान्द्रायणः २३ ५ आर्टिषेणः
२३ त्वान्द्रायणाः २२ ६ आष्टिषेणाः
२४ नैकषिः २५ ७ आश्वाभिः ९
२५ नैकसिः २४ ८ आश्वायतिः (अरूपिः) २६ नैरथयः ९ आश्वायनिः ७
२७ पैठ(ठि)कलायनः २८ । १० कटायनिः २१
२८ पौठकलायनः २७ ११ कविः(सिः)
२९ भल्विः १२ काणायनः १३
३० भाल्लविः ३३ १३ काण्डा(त्या)यनाः १२ । ३१ भृगवेदीयाः १४ कार्दमायनः १५ ३२ भृग्वन्दीयः १५ कार्दमायनिः १४ म, ३३ भ्रालिः ३० १६ गर्दभिः १७
का ३४ मार्गपथः १७ गादर्भिः १६
| ३५ मार्गपथाः १८ गार्दभिः
३६ याम्यायनयः २०

Page #251

३७ राभिः (म्भिः) ३८ समुनायनाः ४०
(४) चतुर्थः प्रवरः - भार्गव च्यावन आप्तवान और्व बैद
इत्येतं प्रवरमाह. मत्स्यस्तु एषां बिदानां
इत्येतं प्रवरं विदानां आश्वलायनबोधायनावाहतुः. कात्यायनस्तु एषां विदानां
भार्गव और्व जामदग्नय
इत्येतं प्रवरमाह.
१ अभयजातः २६ २ अभयजाताः ३
४. बिदा,
बो | ३९ सिह्नः ४० सुमनायनाः ३८
५ अवटाः ६ आर्कायणाः ४ ७ और्वेयाः
८ काण्डरथयः
33
भार्गव च्यावन आप्तवान
३ अभय (व) दाताः २
४ अर्कायणाः ६
(४.) चतुर्थी गणः - बिदा:.
९ कामलाः १४, ३२ १० कायनिः
११ कौङ्कायनाः १२ १२ क्रौञ्चायनाः ११
म | १३ जमदग्निः
का, बो १४ जामलाः ९, ३२
२१५
श्र
म १९ पुलस्तयः बो २० पौलस्त्यः
२१ पौलस्त्याः
"3
म २२ प्राचीनयोग्याः का २३ बिदः बो, का २४ बिदाः ३३
35
피
बो
बो १५ ताम्रायणाः १६, १८, ३१,,
१६ ताष्ट्रायनाः १५, १८, ३१ १७ त्रैतायनाः
55
बो, का वो १८ नार्वा ( ष्टा ) यणाः १५,१६,३१बो
""
का
33
म
का
बो, का
श्र

Page #252

२१६
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
२५ भञ्जायनाः
२६ भवजातः १
२७ भुजायनाः
२८ भ्रदत्यः
२९ भ्राजाः
३० मारुताः
म
३१ मार्कायणाः १५, १६, १८ बो
३२ लामलाः ९, १४
बो
१ अर्थलेखः (भिः) २ उर्गवित्रयः
३ ओडाः ४ ४ औक्थः ३ ५ और्गवित्रतयः २
का ३३ विदाः २४ म ३४ वेदभृतः बो ३५ बैजभृत्
६ क (का) श्यपिः ७ कौटिल्यः
८ कौटिल्या ३६
९ कौशापिः १०, १२ १० कौशाम्बेयः १२, ९ ११ कौशाम्बेयाः १२ कौशाम्बेयिः १०, ९
१३ खलिः २२ १४ गार्गी (र्गे) यः
३६ वैतभृतयः ३७
,, ३७ वैतभृताः (तिः) ३६
(५) पञ्चमः प्रवरः - भार्गव वैतव्य सावेदस
इत्येतं प्रवरं यस्कानां आश्वलायनादयस्सर्व एवाहु:.
(५) पञ्चमो गण:
यस्काः वतिहव्याः
का १५ गैरिक्षितः १७ बो १६ गोदायनः १८
१७ गौरिक्षतः १५
१८ गोर्जगः
१९ ग्रामदः
35
म २० चण्डमः २१, ३७
55
"
३८ शाकटायनः
३९ शैलाः
33
बो २२ चलिः १३
का, म
बो
म २३ चित्रसेनाः
२४ जाबालिः
२५ जालेयः ५७, ७१
२१ चण्डमोदनः २०, ३७
93
म २६ जीवन्त्यायनः
35
२७ जीवन्त्यायनः ३१
२८ जैमिनिः
बो
का
बो
99
피
बो
का
35
ܕܖ
피
35
55
11
"
क
बो
#
बो
आश्व
म
आश्व

Page #253

५. यस्का वीतहव्याः.
२७
|
.
. . .
कार
4.
२९ जैवतायनः बो ६० भागिलः ५६, ६५ । म ३० जैवन्त्यायनः का ६१ भागुरिः ६२, ४५ ३१ जैवन्त्यायनिः २७ ६२ भागुरुद्धायः ६१, ४५ ३२ ज्वरिः ३५
६३ भाङ्गतिः ३३ ज्वालः १२०
६४ भार्गवात्त्वः ५९ ३४ तार्कः
६५ भार्गेलिः ५६, ६० ३५ तिथिः ३२
६६ भास्करः ३६ त्रसण्डव्याः ८
६७ मञ्चारेयः ९८ ३७ दमः २०, २१
६८ मथिकः ३७ ३८ दीर्घवित्तः .
६९ मदोकिः ३९ दुर्दिनः
७० मध्यमेयाः ७६ ४० दैचितः(त्तः) ४१ का ७१ मातलयः २५, ५७ । ४१ दैर्ध्यचितः ४०
७२ मादायनः ४२ दैवतायनः ४३, ४४ बो |७३ माधवः ६८ ४३ देवतायनयः ४२, ४४ , ७४ माधुलः ७५ ४४ दैवन्तायनः ४३, ४२ , ७५ माधूनः ७४ ४५ नूपः ६१, ६२
७६ माध्यमेयाः ७० ४६ पञ्चालवः
७७ मूकः ४७ पाण्यवत्तः
७८ मोदायनः १६ ४८ पिलिः ८४
७९ मौकः आश्व. आप ४९ पौष्णावतः ५१ ८० मौञ्जः ८३ ५० पौष्ण्यायनः
८१ मौद्गलः
का ५१ पौस्मावरः ४९
८२ मौनः आश्व, आप, बो ५२ प्रवारेयः
८३ मौलिः ८०, ८४ म ५३ बालपिः ५४, १०१ ८४ मौसलिपिलिः (मौलिः, ५४ बालेयिः ५३, १०१
पिलिः) ५५ भागन्तयः
८५ यस्कः आश्व, का, म ५६ भागलिः ६०, ६५ म ८६ यस्काः ५७ भागलेयः २५, ७१ बो, का ८७ यास्कः ५८ भागविज्ञेयः , ८८ राजिततायिनः ८९ बो ५९ भागवित्तिः ६४ म ८९ राजितापिः ८८ ,
५ ५ ५ भाभा
भाभी से
42.
आप

Page #254

२१८
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
९० रोददिनः बो १०६ वीतहव्यः १०८ म ९१ वचः
म १०७ वोतहव्याः आप ९२ वधूलः ९७ का १०८ वीतिहव्यः १०६ म ९३ वर्षपुष्यः(ष्टः)
१०९ वृकाश्मकिः ११० का ९४ वाकर(ल)यः ९९, १०० ,, ११० वृकाश्यकिः १०९ , ९५ वाका(चा)श्वकयः , १११ शार्कराक्षिः आश्व. म ९६ वाधुलः
, ११२ शालङ्कायनः ।, ९७ वाधूलः ९२,९६, आश्व, ११३ श्रमदागेपिः ११५ म
आप, बो, का। ११४ सत्यकयः ११६ ९८ वारेयः ६७ का ११५ समदा(दो)गेयिः ११३ म ९९ वार्करेलयः ९४, १०० बो ११६ सात्यकयः ११४ १०० वार्कलयः ९४, ९९ , ११७ सानुष्टिः १०१ वालेयिः ५४, ५३. म ११८ सार्टिः
आश्व १०२ वासयः
बो ११९ सावर्णिः १०३ वासोदः
म १२० सौज्वलिः(सोरिः-ज्वलिः)म १०४ वाह्निः
,, १२१ सौरः(रिः) १२० , १०५ विलेभिः
,,! १२२ हालेयः
(६) षष्ठः प्रवरः
भार्गव वैन्य पार्थ इत्येतं प्रवरं आश्वलायनापस्तम्बबोधायना आहुः. तत्राश्वलायनः श्यैता इत्युपक्रम्य. आपस्तम्बबोधायनौ तु वैन्या इत्युपक्रम्य.
(६) षष्ठो गणःश्यैताः अथवा वैन्याः
१ पार्थाः २ बाष्कलाः
आप-बो ३ वैन्याः
बो ४ श्यैताः
आप-बो आश्व

Page #255

७. मित्रयुवाः.
(७) सप्तमः प्रवरः
वाघ्यश्व इत्येतं प्रवरं मित्रयुवानां आश्वलायनापस्तम्बावाहतुः. बोधायनकात्यायनमत्स्यास्तु एषां
भार्गव वाध्रयश्व दैवोदास इत्येतं प्रवरमाहुः. आश्वलायनः पुनः
भार्गव दैवोदास वाघ्यश्व इत्येतं प्रवरं विकल्पतयाऽप्याह.
(७) सप्तमो गणः
मित्रयुवाः
१ अपिशलाः ५ २ अपिशालः २० ३ आठिकायनाः १९ ४ आपिकायनः(निः) ५ आपिशलाः १ ६ आश्वलायनाः ७ उक्षायणाः ८ उरुक्षायणाः १० ९ ओजायनाः ३७ १० औरुक्षायणाः ८ ११ कैतवायनाः १२ खाण्डवः १३ गेष्टायनः १४ गोपायनाः १५ ताायणाः
का १६ द्रोणायनः म १७ द्रोणायनाः का १८ नाशायजनः
१९ पाटकायनाः ३ का २० पिशाल:(ली) २ म
२१ पुराभिनायाः ४४, ४५ बो २२ बाल्याः २७ । ,, २३ महावाल्यः
, २४ माजाधयः २५, २६
२५ माञ्जाधयः २४, २६ , २६ मादापयः २४, २५ , म २७ माल्याः २२
| २८ मित्रयुवः का २९ मित्रयुवाः आप, आश्व बो| ३० मैत्रेयः
का,म

Page #256

२२०
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
३१ यावाल्याः
बो ४० शालायनिः ३२ रोकपायणाः ३४, ३६ ,, ४१ साकिताक्षाः ३९ ३३ रोक्था(क्मा)यनः म ४२ साच(श्चर्यः ३४ रोक्यायणाः ३२, ३६
४३ सापिण्डिनः ३५ रोक्षायनः
४४ सुरभितयः २१, ४५ ३६ रोष्ट्यायनः ३२, ३४ , ४५ सुराणयाः २१, ४४ । ३७ वाजायनाः ९
४६ हंसजिह्वः ३८ वाध्रयश्वाः
आप ४७ हसजिह्वाः ४८ ३९ शाकटाक्षः ४१ का, म ४८ हासजिह्वाः ४७
:
(८) अष्टमः प्रवरः
गार्समद इत्येतं प्रवरं शुनकानां आश्वलायनापस्तम्बबोधायनकात्यायना आहुः. आश्वलायनः पुनरेषां .
भार्गव शौनहोत्र गार्समद इत्येतं प्रवरं विकल्पतयाऽऽह. बोधायनस्तु,
शौनक इत्येतं प्रवरं वैकल्पिकमाह. कात्यायनस्तु,
भार्गव गामिद इत्येतं प्रवरं विकल्पेनाह. मत्स्यस्तु,
____ भार्गव गामिद इत्येतमेव प्रवरं उपदिदेश.
(८) अष्टमो गणः
शुनकाः

Page #257

१ एकायनः २ कर्दमायनाः
३ कार्दमायानः
४ ख (खा) दमायनः
५ गाङ्गायनाः ७ ६ गार्त्समदाः ७ गार्भयनः ५
८ गृत्समदः
९ गृत्समदाः १० चक्षुः १२ ११ चौक्षाः
१२ चौक्षिः १० १३ चौश्याः
१४ तत्वीयाः १५ १५ तैत्तिरीयाः १४
१६ पत्पू (ल्पू ) लाः
१७ प्रत्यूषाः
१८] प्रत्यूहः
९. वत्सपुरोधसी.
म १९ भार्गायणाः
का २० मत्स्यगन्दः (न्धः)
म
बो
२१ मत्स्यगन्धाः
२२ मांसगन्धाः
२३ यज्ञपतिः
,;
आप., बी २४ यज्ञपयः
बो २५ याज्ञपयः म २६ वर्ष्याः
का २७ शुनका आप आश्व,
"
म २८ श्रोण्यः ३५
का २९ श्रोत्रियाः
म ३० श्रौत्रियाः
बो ३१ सनकः ३२
बो
३२ सनयः ३१
३३ सौकराः
३४ सौगन्धयः
""
का ३५ सौरिः २८
म
35
(९) नवमः प्रवरः -
भार्गव च्यावन आप्नवान वात्स पौरोधस
इत्येतं प्रवरं भार्गव वात्स पौरोधस
इत्येतं च प्रवरं वस्सपुरोधसयोः दर्पणकारो दर्शयति.
(९) नवमो गण:वत्सपुरोधसौ.
―――
२२१
29
बो
可
बो
का
बो
का
बो
ब
치
का
बो
서
33
का
बो
서

Page #258

प्रपरा गोत्रगणाश्च.
maa
(१०) दशमः प्रवर:भार्गव च्यावन आप्तवान बैजव नैमथित इति प्रवरं बैनवनैमथितयोः दर्पणकारो दर्शयति.
(१०) दशमो गणः
वैजवनैमथितो.
(११) एकादशः प्रवरःभार्गव शाठर माठर इति प्रवरं शाठरमाठराणां दर्पणकारो दर्शयति.
(११) एकादशो गणाः
वेदविश्वज्योतिषः
(१२) द्वादशः प्रवरः
आङ्गिरस आयास्य गौतम इत्येतं प्रवरं आश्वलायनः गौतमानामाह. आपस्तम्बबोधायनकात्यायनास्तु अयास्यगौतमानामाहुः.
(१२) द्वादशो गणःआयास्या गौतमाः.
१ अयास्याः ३ आप, बो ५ काक्षीवाः १०, ११, १२ बो २ आणिचेयाः २८-२९ बो ६ काचाक्षयः ९ ३ आयास्याः १
,, ७ काठोरिः ४ ४ कठोरः(रिः) ७ ,, ८ कारु(रे)णयः

Page #259

१३. उचथ्या गौतमाः.
९ कावाक्षयः ६ १० कासि: ५, ११, १२ ११ कासिवायाः ५, १०, १२,,
१२ कासीकः ५, १०, ११
१३ कि (की) लालयः
१४ कौमारवत्य: १५
१५ कौसाश्वत्याः १४
१६ ताण्डिः १७
१७ तौडि: १६ १८ दभिः (र्भिः) १९ देवकि
२० नैकऋषिः २१ २१ नैकरिष्टिः २० २२ पार्थिवाः
बो २३ वाभ्याः २५
२४ बाह्याः
२५ बौभ्याः २३
35
55
इत्येतं प्रवरमेषां दर्शयति
""
35
59
"
"
رد
""
"
"
"
२६ मूढरथः २७
२७ मूढाः २६
२८ श्रोणिचे (वे) याः २, २९
२९ श्रोणिचेषक : २, २८
३० सत्यकयः ३२
३१ सात्यकः ३३
३२ सात्यकयः ३०
३३ सात्यमुग्रीकः ३१
३४ स्तैषकिः
३५ स्वैदेहाः
(१३) त्रयोदशः प्रवरः - आङ्गिरस औच (त)थ्य गौतम
मत्स्यस्तु
आङ्गिरस औचथ्य ( वाचोति ) औशिज
२२३
(१३) त्रयोदशो गणः -
उचथ्या गौतमाः,
बो
"
2 2 2 2
2,
"
"
"
,"
252 2 2 2
""
""
इत्येतं प्रवरं आश्वलायनापस्तम्बकात्यायनाः औच (त) थ्यगौतमाना
मुपदिशन्ति.
,"
"

Page #260

२२४
प्रवरा गोत्रगणांश्च.
का.,म
१ अङ्गायनकाः का ३२ कौष्टिकिः २ अभिजितः का., म ३३ क्षपाः ३४ ३ आरुणायनिः
म ३४ क्षयः ३३ ४ उचथ्यः ६
३५ क्षारकारण्डिः ५ उचथ्याः आप., आश्व ३६ क्षीरः ६ उतथ्यः ४
३७ क्षीरकटः ३८ ७ उपबिन्दुः का., म ३८ क्षीरकरण्डः ३७ ८ ऐरीडवः
म ३९ गतवः ९ औतथ्याः
४० गौतमः १० कटू(डू)करः
४१ चण्डान्तकः ८० ११ करगोण्यः १२ ,, ४२ णिचोराणिः १२ करसोगिण्यः ११
४३ तालेयाः ४७ १३ कराळिः
४४ तुण्डः १४ करेल:(लिः)
४५ तोष्यकाणिः ४८ १५ करोटः २२
४६ तौलेयः ५३ १६ काचाक्षिः २३
४७ तौलेयाः ४३ १७ काटल्याः ३०
४८ तौष्टयरुणयः ४५ १८ कापाक्षिः २३
४९ नगः ६४,९६ १९ कारवारिः २०
५० नरोहित्याः २० काराधारी १९
५१ निराधान्मः ७६ २१ कारोटः
५२ नीचयः २२ कारोटकः १५ | ५३ नैलेयः ४६ २३ कावाक्षिः १६, १८ का., म | ५४ नैषकिः २४ कासोरुः
म ५५ पाचिकारोवः ५७ . २५ कुण्डबः(वाः) २६ का ५६ पाण्डुः ८२ २६ कुण्डेनः २५ ,, ५७ पात्विकारोविः ५५ ।। २७ कैरातिः
५८ पार्थिवाः का., २८ कौशल्याः ३१ | ५९ पुष्पवः(वान्) २९ कोष्ठः
| ६० पैष्कञ्जितिः ६१ ३० कौटिल्याः १७ का ६१ पौष(क)जितिः ६० ३१ कौशिल्यायनः २८ म ६२ पौष्यण्डिः ७३
,

Page #261

६३ बाहुकणिः ७४
६४ बौधिः ९६, ४९
६५ भागलः
६६ भागवित्तिः ६७, ६८
६७ भार्गतवः ६६, ६८
६८ भार्गवतः ६६, ६७ ६९ मान्धर्यः
७० मूलवः (यः) ७१ मै (मौ) दहायनाः ७२ मौमिनिः १०३
७३ यौपिण्डिः ६२
७४ राहुकर्णिः ६३ ७५ रविः
७६ रोधः ५१
७७ रोहितायनः
७८ रोहिणेयाः
७९. लौका (गा) क्षिः
८० वाडालकः ४१
८१ वारषिः ८५
१४. रहूगणांश्शरद्वतां(न्ता):.
८२ वासुः ५६ ८३ विश्वन्तिः
८४ वीरः ८६ ८५ वीरषिः ८१
피
"
का
म
"
ور
का
म
का
""
""
피
"
"
,,
رد
८६ सजीवी ८४
८७ सधूपः ८८
८८ सधूपयः ८७
८९. सपुष्पयः
का
१०१ सैध (न्ध) वः
피
१०२ सोमदायिनः १०४
का
१०३ सौमनिः ७२
서
१०४ सोमोदयनिः १०२
का
म १०५ सौगमाक्षिः ९२, ९८
१०६ सौपात्रः १०७
९४ साङ्करः
९५ सामलोमकिः
९६ सार्धनेमिः ४९, ६४
९७ सार्वः ९१
इतीमं प्रवरं शरद्वन्तानां दर्शयति.
३२५
९० समूलयः
९१ सरावः ९७
९२ सलोगा (मा) क्षिः ९८,१०५म
९३ सस्तेवयः
का
१०७ सौपुरः १०६
का १०८ स्कार्दः
서
का
(१४) चतुर्दशः प्रवरः -
आङ्गिरस राहूगण्य गौतम
इत्येतं प्रवरमाश्वलायनः रहूगणानामुपदिशति बोधायनस्तु
आङ्गिरस गौतम शारद्वत
"3
ލމ
"
का
९८ सुगोमाक्षिः ९२, १०५ म
९९ सुतपाः
१०० सुरैषिणः
ލމ
ور
피
"
در
का
서
का
서
""
"
"
का

Page #262

प्रवरा गोत्रगणाश्च.
अनयोर्वैकल्पिकता च एतदीययोः गोत्रगणयोर्द्वयोरपि रहूगणानाम
दर्शनादुन्नीयते.
३२६
(१४) चतुर्दशो गुणः --
रहूगणाः शरद्वताः (न्ताः)
१ अभिजिताः (तिः) २ औपविन्दवः
३ क्षीरकरम्भाः
४ गणयः ९
५ प्रभूगणाः ६ भा (मा) र्षण्या : ७
७ भाषण्याः ६
८ रहूगणाः १०
बो
"
33
१२ शरद्वताः (न्ताः) १३ सौमुचयः (याः) बो १४ सौम्यायनाः १५ १५ सौयामुनाः १४
"
आश्व
९ राणयः ४
१० राहूगणाः ८ ११ रौहिण्या:
39
(१५) पञ्चदशः प्रवरःआङ्गिरस सौमराज्य गौतम
इतीमं प्रवरमाश्वलायनः सोमराजकानां निर्दिशति.
(१५) पञ्चदशो गणः - सोमराजकाः.
(१६) षोडशः प्रवरः - आङ्गिरस वामदेव्य गौतम
इत्येतं प्रवरमाश्वलायनः वामदेवानां कथयति. आपस्तम्बस्तु - आङ्गिरस वामदेव बार्हदुक्थ
बो
"
""
""
"
33
35

Page #263

१८. कक्षीवन्तः.
२२७
इत्येतं प्रवरं तेषामुपदिशति. बोधायनस्तु
आङ्गिरस गौतम वामदेव इतीमं प्रवरमेतेषां दर्शयति. मत्स्यस्तु
आङ्गिरस वाहदुक्थ वामदेव्य इत्येतं प्रवरमेषामुपदिदेश.
(१६) षोडशो गणः
१ बृहदुक्थः-म २ वामदेवः--, ३ वामदेवाः-आश्व., आप., बो.
(१७) सप्तदशः प्रवरः
आङ्गिरस बाहदुक्थ गौतम इत्येतं प्रवरं आश्वलायनापस्तम्चौ बृहदुक्थानामाहतुः
(१७) सप्तदशो गणः
१. बृहदुक्थाः ---आश्व., बो.
(१८) अष्टादशः प्रवरः
आङ्गिरस औचथ्य औशिज गौतम काक्षीवत इत्येतं प्रवरं कक्षिवतामश्वलायनो ब्रवीति. आपस्तम्बस्तु
आङ्गिरस औशिज गौतम इत्येतं प्रवरं औशिजगौतमानाम्. कात्यायनस्तु

Page #264

२२८
प्रवरा गोत्रगणाश्च,
आङ्गिरस आयास्य औशिज गौतम काक्षीवत इत्येतं प्रवरं आयास्यौशिजगौतमानाम्. बोधायनस्तु
आङ्गिरस औचथ्य काक्षीवत गौतम कौमण्ड इत्येतं कौमण्डानाम्.
(१८) गणःकक्षीवन्तः
१ अञ्जायनाः १० २ औशिजाः ३ कक्षीवन्तः ४ काष्ठरेभ(ष)यः ५ कौमण्डाः ६ मन्धरेषणाः ७ ७ मामन्धरेषणाः ६
बो ८ मासुराक्षाः . आप, का ९ मासुरेषिः आश्व १० राजायनाः १ बो ११ वाजायनाः १२ , १२ वायनः ११ , १३ वाशरिः ,,
(१९) एकोनविंशः प्रवरः
आङ्गिरस औचथ्य दैर्घतमस इत्येतं प्रवरं आश्वलायनः दीर्घतमसामाह. बोधायनस्तु
आङ्गिरस औचथ्य काक्षीवत गौतम दैर्घतमस इत्येतं प्रवरं दीर्घतमसामाह.
__ (१९) गणःदीर्घतमसः-आश्व., वो.

Page #265

१ औशनसाः
२ दिश्यः ३ निहतः
४ प्रशस्तः
२२. राघवा..
इत्येतं प्रवरं औशनसानां बोधायन आह.
(२०) गणः औशनसाः
(२०) विंशः प्रवरःआङ्गिरस गौतम औशनस
- १ अज (अ) गन्धः १२ औदजायनाः ३ करेणुपालाः ४
बो ५ महोदरः
६ विकंहतः
"
"
ލ
(२१) एकविंशः प्रवरःआङ्गिरस गौतम कारेणुपाल
इत्येतं प्रवरं करेणुपालानां बोधायन आह. (२१) गणः करेणुपालाः
७ सुबुद्धयः
८ सुरूपाक्षः
बो | ४ कारेणुपालयः ३
५ पाजि ( अ ) ष्ठ :
६ माधु (न्धु) क्षर:
:)
"
(२२) द्वाविंशः प्रवर :आङ्गिरस राघव गौतम
इतीमं प्रवरं राघवाणां दर्पणकारो वदति.
(२२) द्वाविंशो गणः -
राघवाः
30
२२९
बो
""
""
""
बो
ر
ޕމ

Page #266

२३०
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
(२३) त्रयोविंशः प्रवरःआङ्गिरस बार्हस्पय भारद्वाज वान्दन मातवचस इत्येतं प्रवरं आश्वलायनापस्तम्बौ ऋक्षाणामाहतुः. बोधायनस्तु, रौक्षायणानामाह. आपस्तम्बः पुनः
आङ्गिरस वान्दन मातवच इत्येतं प्रवरं ऋक्षाणामेव वैकल्पिकतया ब्रवीति.
(२३) गणः मातवचस:
१ अग्निजिह्वी २ ऋक्षाः ३ कणिः(ण्वी) ४ कौतु(थु)मः ५ ५ कौथुयः ४ ६ रोक्षायणाः
बो। ७ वैकिडाः ८ आश्व., आप ८ वैपिण्डी ७
९ श(शि)पिलाः , १० शपिलाः ,, ११ सूतिः
बा
(२४) चतुर्विशः प्रवरःआङ्गिरस बार्हस्पत्य भारद्वाज
इत्येतं प्रवरमाश्वलायनादयस्सर्व एवाहुः.
(२४) गणः भारद्वाजाः
१ अग्निवेशः ३
म ५ अग्निस्तम्भाः २ अग्निवेशाः ४,९
बा ६ अधिकारग्रीवः ४२ ३ अग्निवेश्यः १ ४ अग्निवेश्याः २,९ आश्वं., ७ आक्ताः १०, १६
आप., बो ८ आक्षाः २५
| BE :

Page #267

२४. भारद्वाजाः.
-
का
::
का
ब
:
आप
E
९ आग्निवेश्याः २,४ बो ४० कायन: १० आत्राः ७, १६ ,, ४१ कारकिः ११ आत्रेयायणाः
४२ कारग्रीविः ६ १२ आत्रेयायनिः
४३ कारिषायणाः १३ आपस्तम्बिः
४४ कारुणायनाः १४ आपस्तम्भाः
४५ कारुपथयः १५ आरुणाः
, ४६ कावल्याः ३८ १६ आश्लाः ७, १०
४७ काष्ठोदकाः ३९ १७ आश्वलायनिः १७० का., म ४८ कुक्काः १८ इन्द्रस्तम्भाः
४९ कुक्षाः १९ इषुमताः
,, ५० केशरवयः ५१, २११ , २० उडुपतिः
म ५१ केशस्वयाः ५०, २११ , २१ उद्वहव्याः
बो ५२ कोकाक्षयः ।। २२ उरूढाः
५३ कौण्डिन्याः(ल्याः) २३ ऊर्जायनाः
आप ५४ कौमुदगन्धयः २४ ऋक्षाः १६९
५५ कौमुदगन्धिः २५ औक्षाः ८
५६ कौरुक्षेत्रिः
का., म २६ औदमेघयः
५७ कोरुपतिः २७ औदमधिः
५८ क्रोडायनाः ३६ २८ औपसेयः २९ बो ५९ क्षाम्यायणाः २९ औसेयः २८
६० खाङ्खलायनः ३० कक्षला. ३३, १९९ ६१ खारिग्रीवयः ३१ करभीकयः १७२, १७८ , ६२ खारुडा(णा): २१४ ३२ कल्माश्वः(षाः)
६३ खालडिः ३३ काक्षलाः ३०, १९९ ६४ खेलकाः ७५, २१५ ३४ काचकिः ३५
६५ गाङ्गोदकिः ३५ काञ्चकिः ३४
| ६६ गाङ्गोदधिः ३६ काण्डायनाः ५८
६७ गिरुणकर्णिः ८५ ३७ काण्यविजलिः | ६८ गोद्वेषिः(षी) ३८ काबल्याः ४६
६९ गोमेदगन्धिकः ३९ काम्बोदकाः ४७ ,, ७० गोवासीनः १८२
का
18
का.
का

Page #268

२३१
प्रपरा गोत्रगणाश्च.
में
७१ गोस्वपिङ्गलिः १५८ म १०२ द्वयोगाः १८६ ७२ गौरिवायनाः बो १०३ धान्यायनः १८७ ७३ चिकिपिः ७४ म १०४ धूमगन्धाः ७४ चिकीर्षिः ७३
१०५ धूमितः ७५ चेलकाः ६४, २१५ बो १०६ धौताम्बकिः २१६ ७६ चौपिष्टः २४२ का १०७ ध्रागविः ७७ जित्यद्रोणिः ७९ म | १०८ ध्रौगयः ७८ जैक्षलायनिः ८२, ८३ , १०९ नायकिः १९५, १९६ ७९ जैत्यद्रोणिः ७७ ,, ११० नृत्यायनाः ८० जौत्रः
का १११ नैतुत(न्त)यः ८१ जत्वलायन:
| ११२ पराहरयः १७५ ८२ जैह्मलायनिः ७८, ८३ म ११३ परिणद्धेधाः ११५ ८३ जैढलायनिः ७८, ८२ ,, ११४ परे(रो)षमतिः ८४ ज्वलयः २४८, २५२ बो ११५ पारिणध्येयाः ११३ ८५ तूर्णकर्णिः ६७ का ११६ पुष्पान्वोषिः ८६ तृणवकर्णिः
११७ पैलः ८७ तौल्वलिः
११८ पौलिः ८८ चैतुटि:(ण्डिः )
११९ प्रभुः ८९ दाभयः ९० वो १२० प्रवाहणेयाः ९० दार्भवः ८९
| १२१ प्रवाहिः १२४ ९१ दिष्टाकिः १२७ म १२२ प्राग्वं (ग्वा)शयः ९२ देवमतयः ९९ बो १२३ प्रालेपिः ९३ देवयः
,, १२४ प्रावहिः १२१ ९४ देवरातिः(रिः) म १२५ प्रावाहणेयः ९५ देवस्थानिः का., म १२६ फलाहारः ९६ देवागारिः ९७ का १२७ बर्हिसादी ९१ ९७ देवागिरिधिः ९६ , १२८ बाष्कलाः ९८ देवाश्वाः
बो १२९ बाष्कलिः ९९ दैवमतयः ९२ , १३० बाहलबाः १८३ १०० द्रोणिः
का १३१ ब्रह्मतन्विः १०१ व्याख्येयः म १३२ ब्रह्मस्तम्बिः
भर में

Page #269

.
२४. भारद्वाजाः..
५ ५ ५
. 4
4
में
:
१३३ ब्रह्मस्तम्भाः बो| १६४ यज्ञवेश्यः १३४ भद्राधयः १५३
,, १६५ यमस्तम्बाः १३५ भरद्वाजः
का १६६ राजस्तम्भयः १३६ भरद्वाजाः आश्व., बो १६७ राशुगाः २१० १३७ भरुडेयाः १३८ बो १६८ रुद्राङ्गपथः १३८ भरुण्डेयाः १३७ , १६९ राक्षाः २४ १३९ भामान्याः १५४ , १७० लभायनिः १७ १४० भारद्वाजाः आप १७१ वयोक्षिभेदाः १४१ भूरयः
बो १७२ वलभीकयः ३१, १७८ १४२ मगण्डाः १४३ , १७३ वाताङ्गिरथिः १४३ मङ्गडाः १४२ ,, १७४ वायुस्तम्भाः १४४ मत्स्यकायाः १४५ ,, १७५ वाराहयः ११२ १४५ मत्स्यक्राधाः १४४ ,, १७६ वाराहिः १८५ म १४६ मत्स्याच्छादः (द्यः) म १७७ वालाटः(हिः) का १४७ महाकपिः
, १७८ वालभीकयः ३१, १७२ बो १४८ महावेलाः १४९ बो १७९ वालिशायनिः १८१ का १४९ महावैरिलाः १४८ , १८० वा(बा.)लिशायनिः म १५० माणबिदव्याः १५१ ,, १८१ वासिनयनिः १७९ का १५१ माणभिद्यः १५० ,, १८२ वासिनायनाः ७० बो १५२ मात्स्यक्षीषः
१८३ वाहलवाः १३० । १५३ माद्रपतयः १३४ बो १८४ वाहिः १५४ मामन्याः १३९ ,, १८५ वाहकच्चः १७६ १५५ मारुतः
म १८६ वाह्याः १०२ १५६ मार्कण्डिः
का १८७ विधायनाः १०३ १५७ मार्जवृष्टिः १६३ म १८८ विष्णुस्तम्भाः १५८ मार्टपिङ्गलिः ७१ १८९ वेदवेलाः १५९ मालोहरः
का १९० वेलाः १९३ १६० मूलहरः(रिः) म १९१ वेशाः(श्याः) १६१ मैधुनमतिः १६२ १९२ वैयुः १९४ १६२ मधुमतिः १६१ १९३ वैलाः १९० १६३ मौजवृष्टिः १५७ म १९४ वैषुः १९२
44. ५ ५ : : 4 में काम
५
"

Page #270

२३४
.
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
% 3D
कार में काम
१९५ व्यटाकिः १०९, १९६ म | २२६ सारावरिः १९६ व्याढाकिः १०९, १९५ ,, | २२७ सालडिः १९७ शठाः
२२८ सालहिः २२९ १९८ शलालयः २०२
२२९ सालुटिः २२८ १९९ शाकलाः ३०, ३३
२३० सिन्धवः २०० शार्दूलयः
२३१ सूर्यस्तम्भाः २०१ शालङ्कायनिः
२३२ सेध्यकथाः २१८, २३३ २०२ शालानिः १९८
२३३ सैहिकेयाः २१८, २३२ २०३ शालाहलयः २०४ , २३४ सोमतन्विः २०४ शालाहारः २०३
२३५ सोमस्तम्भाः २०५ शिक्षायनाः २०७।। २३६ सौगेयः २०६ शिखाग्रीविः २५१ | २३७ सौङ्गिः २२१ २०७ शिखायनाः २०५ बो २३८ सौजपृश्निः । २०८ शिलातलिः २०९ | २३९ सौद्धयः २१२ २०९ शिलास्थलिः २०८ ।
२४० सौबुद्धिकः २१० शृङ्गाः १६७
२४१ सौरभः २११ शैकेयाः ५०, ५१
२४२ सौविष्टः ७६ २१२ शौद्धयः २३९
२४३ सौविष्टयः २१३ श्यामेयाः
२४४ स्तनकर्णाः २१४ श्वारुडाः ६२
२४५ स्तम्बस्तम्भशब्दान्ताः । २१५ श्वेलकाः ६४, ७५ ,
आप., बो २१६ षारितोचकिः १०६ का २४६ स्तम्भप्रकृतयः२१७,२१९बो २१७ सघोषकृतिः २१९, २४६बो
२४७ स्तैदेहाः २४९ २१८ सत्यकेयाः २३२, २३३ ,,
२४८ स्तौज्वलयः ८४, २५२ ॥ २१९ सद्योपकृताः २१७, २४६,, २४९ स्तौदेहाः २४७ " २२० सरिद्भविः म २५० स्वज्यङ्कि: २२२ का
म २२१ साङ्गिः २३७ का २५१ स्वारग्रीविः २०६ २२२ साज्यङ्किः २५०
२५२ स्वोज्वलयः ८४, २४८ २२३ सात्यमुनिः
| २५३ हरिकर्णिः २२४ साद्यसुग्रीविः म २५४ हारिकर्णिः २२५ सामस्तम्बिः(विः) का २५५ हालोहरः

Page #271

२५. शैन्याः.
१३५
(२५) पञ्चविंशः प्रवरःआङ्गिरस बार्हस्पस भारद्वाज गार्य शैन्य इत्येतं प्रवरं आश्वलायनबोधायनमत्स्याः गर्गानधिकत्याहुः.
आश्वलायनबोधायनौ पुनः
आङ्गिरस शैन्य गार्य इतीमं प्रवरं विकल्पतया वदतः. कात्यायनस्तु-इममेव त्र्योर्षयप्रवरं गर्गाणां वदति. आपस्तम्बस्तु
आङ्गिरस गार्ग्य शैन्य इत्येतं प्रवरं गर्गाणामुपदिश्य,
भारद्वाज गार्य शैन्य इतीमं प्रवरं विकल्पतयोपदिशति. कात्यायनश्च
आङ्गिरस बार्हस्पत्य भारद्वाज सैन्य गार्य इत्येतं प्रवरं आत्रेयायन्यादीनामुक्ता तित्तिरिकपिभूमिखन्दिनगर्गाणां
आङ्गिरस शैन्य गार्ग्य इत्येतं प्रवरं प्राह.
(२५) पञ्चविंशो गणः शैन्याः
१ ऐन्द्रालिः २ औपमर्कटाः ९१ ३ औपमर्कटिः
का ४ कपिः बो ५ कपिभूः का ६ काकायन

Page #272

२३६
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
में
. . . 444,
५
.
५
५
. .
७ काणायनाः ३६ बो ३८ तित्तिरिः
का., म ८ काण्वायनाः
म ३९ तुल्याः ९ कारिरात्रिः १०,८३ बो ४० दामी ३४ १० कारी ९
४१ नैदाक्षिः ८७, ८८ ११ कालकृत्
४२ पैगलायनाः १२ कालायनः
४३ पैलिकायनः ४६ १३ केवलायनः
४४ पौचकः १४ केशमर्थः १५
४५ पौलयः १५ केष्मरिः १४
४६ पौलिकायनिः ४३ १६ कैवल्यः ५०
बो ४७ प्रेषयङ्गाः १७ कोपचयाः १८, १९ ४८ बलाकिः ५१ १८ कोशचयाः १७,१९ ४९ बहुवीती ३५ १९ कौजपथः १७, १८ ५० बाभ्याः १६ २० कौतुकयः २४
५१ बालाकिः ४८ २१ कौलास्त्रयः
५२ बाहुलकयः २२ क्रियाश्वः
५३ भागिः ३२, ५४ २३ क्रीवः
५४ भागी ३२, ५३ २४ क्रोष्टकयः २०
५५ भालवित् २५ क्रोष्टाक्षिः २६
५६ भाल्लविः २६ क्रौडिः २५
५७ भूमिः २७ खण्डितः २८
५८ भृष्टबिन्दवः ६१, ६७ २८ खन्दिनः २७
५९ भ्रष्टकाः ६० २९ गर्गाः अश्व., बो., ६० भ्रष्टयः ५९ ३० गाधी ८२
| ६१ भ्रष्टुबिन्दयः ५८, ६७ ।। ३१ गान्धरायणः ७७ ६२ भ्रष्ट्रकृत् ६९ ३२ गार्ग्यः
| ६३ भ्रष्ट्रविष्णः ८१, ९४ ३३ गााः ५३, ५४ | ६४ भ्राजिताक्षयः ६५, ६६ बो ३४ चक्री ४०
६५ भ्राजिताक्षिः ६४, ६६ , ३५ चाक्री ४९
६६ भ्राजिनाक्षत्रेयः ६४, ६५ " ३६ जायावताः ७ वो ६७ भ्राष्टुंविदुः ५८, ६१ ॥ ३७ तालकृत् ८४ म ६८ भ्राष्ट्रकृत्
. .
.
५
4
भा५ । ५ ५ ५

Page #273

२५. शैन्या:.
६९ भ्राष्ट्रकृत् ६२ म ९८ शाकलायनः ७० भ्राष्ट्रमितिः का ९९ शालकायनः ७१ मधुरावहः
म १०० शिखायनयः ७२ मर्कटिः ७४ ,, १०१ श्यामायनाः ७३ मातुलेयः
का १०२ श्यामायनिः ७४ मार्कटिः ७२ म १०३ श्यक्रीडी ७५ मृत्सङ्गः ११९, १२०, १२३,, १०४ सखीनाः ९७ ७६ यावक्रिः
१०५ सत्यापचयः १०८ ७७ यौगन्धरायणः ३१ बो | १०६ साङ्ख्यायनः ७८ राजयः
१०७ साङ्ग्रहवान् ७९ रातः
म १०८ सात्यायनिः १०५ ८० रायः
, १०९ सापरिवाराः १११ ८१ राष्ट्रपिण्डी ६३, ९४
११० साभारः । ८२ रोषः ३०
। १११ साम्परिवाराः १०९ का ८३ रौतिः ९
बा ११२ साम्भरायणाः ११३ ८४ लातकृत् ३७
म ११३ साम्भरावणाः ११२ " ८५ लायकृत् ८६
" ११४ सायकायनिः ८६ लावकृत् ८५
, ११५ साहनिः ८७ लैत्यालिः ४१, ८८ ११६ साहरिः ८८ लैन्द्राणिः ४१, ८७ " | ११७ सोहर्ता १२१ ८९ वत्सतरायणः ९० का ११८ सौयामुनिः । ९० वत्सरायणः ८९
" ११९ स्कन्दः ७५,१२०, १२३ म ९१ वाटाः २
१२० स्कन्दसः ७५,११९,१२३ ,, ९२ वात्स्यतरायणाः
१२१ राहतः ११७ बो ९३ वाष्णी १२२ स्वन्दितिः
का ९४ विदुः ६३, ८१
१२३ स्वश्वः ७५,११९,१२० म ९५ वेणुहानिः ९६ बा १२४ हात्रायविः १२५,१२६ बो ९६ वैलहानिः ९५
" १२५ होत्रपचयः १२४, १२६ ,, ९७ शङ्खिनाः १०४
" १२६ होत्रापचयः १२४, १२५ ,, .
बो
31

Page #274

२३८
(२६) पाशः प्रवरः -
आङ्गिरस आमहीयव औरुक्षय ( स )
इत्येतं प्रवरं कपीनां आश्वलायनादयस्सर्वे प्राहुः मत्स्यस्तु - तित्तिरिकपिभूगार्ग्याणां आङ्गिरस तैत्तिरि कापिभुव इति प्रवरमाह.
(२६) गणः कपयः
१ अध्वासुः
२ अमावास्यायनः ५५ ३ ऊर्ध्वस्थः ४, ५
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
४ ऊर्वः ३, ५
५ ऊर्वसुः ३, ४ ६ ऐतिशायनाः ७ औषीतकिः ५० ८ कण्ठरिः
९ कण्वः
१० कपयः ११ कपिः १२
१२ कपिस्तारः ११
१३ कपीतरः १४ १४ कपैतरः १३
१५ करखण्डाः १६ १६ करसखण्डाः १५ १७ कलशीकण्ठाः १८ कलसी
१९ काट्यः २३
२० कात्यायनः २१ कारीरयः
का | २२ कुशीद किः
२३ स्वजः १९
२४ चैतकिः
"
२५ जलसन्धिः २६, २७ २६ जलसिन्धकिः २५, २७
वो २७ जलसिम्बिः २५, २६ २८ तरस्विः
का
२९ ताण्डिनः
म ३० तित्तिरिः ७४
आप - आश्व-बो ३१ तिवरथि: ३२
का ३२ तैरन्धिः ३१
""
"
का ३३ दण्डः
म ३४ दाक्षिः ३६
३५ दाङ: ४९
22
बो ३६ दिक्षः ३४
३७ देवमतिः
22
म ३८ धान्यायनिः ५६
म., का३९ पतञ्जलाः
भ ४० पतञ्जलिः
का ४१ पौष्टयः म ४२ बिन्दुः
भ
"
का
म
"
"
बो
"
का
"
""
"
भ
= = = =4545
"
"
"
बो
का., म
बो
भ

Page #275

४३ भारद्वाजः ४४ ४४ भारद्वाजः ४३
४५ भावास्यायनिः ६९ ४६ भूयसी
४७ भोजसयः ४८
४८ भोजसिनः ४७
४९ मादः ३५ ५० मैषीतकिः ५९ राजकेशी
५२ राजिकेशी ५३ रोजटि: ६० ५४ लघ्वी
: ७
५५ वान्यायनः २ ५६ वान्यायनिः ३८ ५७ विदि: ५८
५८ विदुः ५७ ५९ वैतलायनाः
१ अत्वरः २, ५
२ अश्वरिष्कः १, ५
३ आत्मभवः ४, ६,
२७. आत्मभुवः.
४ आत्महवः ३, ६,
५ ऋक्षः १, २
म ६० वौषडिः ५३
६१ शक्तिः
,, ६२ शम्सपिः ७०
९
"
६३ शाकरवाः ६४
का., म वो ६४ शार्भरवाः ६३
६५ शालिः ६६
"3
म ६६ सलिः ६५ बो ६७ सागरः ६८
(२७) सप्तविंशः प्रवरः -
आङ्गिरस वार्हस्पत्य भारद्वाज मान्त्रवर आत्मभुव
इतीमं प्रवरं आत्मभुवां मत्स्य आह.
म ६८ साम्शयः ६७
म
का ६९ सावस्यायनिः ४५ ७० सासविः ६२ ,, ७१ सौजरिः ७२ का ७२ सौबुद्धिः ७१ म ७३ स्वदीतरः ७५, ७६ का | ७४ स्वस्तरिः ३०
(२७) सप्तविंशो गणः आत्मभुवः -
35
७५ स्वस्तितरः ७३, ७६ बो ७६ स्वैदतरः ७३, ७५
म ६ क्रथिश्वान् ३, ४, ९
७ भरद्वाजः
८ मन्तवरः १०
९ मानवः ३, ४, ६
१० मैत्रवरः ८
"
"
22
"
२३९
ᄑ
का
ᄑ
बो
33
피
""
बो
29
서
55
33
13
"
का
म
""
म
"3
"
33
1

Page #276

२४.
२२४०
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
(२८) अष्टाविंशः प्रवरः____ आङ्गिरस वार्हस्पस भारद्वाज काय आत्की (क्षी)ल इत्येतं प्रवरं आश्वलायनापस्तम्बौ शौङ्गशशिरीणामाहतुः.
आपस्तम्भः पुनः- आङ्गिरस कात्य आक्षील इत्येतं प्रवरं विकल्पतयाऽऽह. कात्यायनस्तु
आङ्गिरस बार्हस्पस भारद्वाज शौङ्ग शैशिर इतीमं प्रवरमेषामाह.
(२८) गणः शौङ्गशैशिरयः
का
१ ग्राधाः २ भरद्वाजाः ३ भारद्वाजः ४ शिशिराः ५ शशिरेयः
का ६ शौङ्गः ,, ७ शौङ्गशैशिरयः आप., आश्व ,, ८ शौङ्गाः | ९ हुतः
का
(२९) एकोनत्रिंशः प्रवरःआङ्गिरस पार्षदश्व वैरूप इत्येतं प्रवरं पृषदश्वानां आश्वलायन आह. स एव पुनः,
आष्टादंष्ट पार्षदश्व वैरूप इतीमं प्रवरं विकल्पतया ब्रूते. आपस्तम्बबोधायनमत्स्यास्तु
आंगिरस वैरूप पार्षदश्व इत्येतं प्रवरं रथीतराणामाहुः.

Page #277

२९. रथीतराः.
कात्यायनस्तु-विष्णुवृद्धाः शठमर्षणा इत्यादिना बोधायनेनोक्तगणा
न्तःपातिनः प्रक्रम्य
आङ्गिरस पार्षदश्व राथीतर इतीमं प्रवरमाह. आपस्तम्बः पुनः
आष्टादंष्ट्र वैरूप पार्षदश्व इतीमं प्रवरमेषां विकल्पमाह. बोधायनमत्स्यौ तु
आङ्गिरस वैरूप राथीतर इत्येतं प्रवरं विकल्पमाहतुः.
(२९) गणः रथीतराः
:
1
१ काश्यायनाः २, ४ २ काहायनाः १,४ ३ दासकः २०, २१ ४ द्वायनः १, २ ५ नैतदाक्षिः ६, ७ ६ नैतिदक्षयः ५, ७ ७ नैतिरक्षयः ५, ६ ८ पृषदश्वाः ९ भिलिः १५ १० भिलीभायनः १४ ११ भैक्षवाहः १२ भैमगवाः २३, २४ १३ रथीतराः
बो| १४ लिप्यायनः १० बो , १५ लोभिः ९ ,, १६ विरूपा रथीतराः आप
| १७ शैलालियः ,, १८ सावहवः १९ , १९ साहवः १८ ,, २० हस्तिदासिः (हास्ती+दाआश्व
सकः) २१ बो २१ हास्तिदासिः २० २२ हास्ती २०, २१ २३ हेमगवाः १२, २४
२४ हेमगवाः १२, २३ बो., म
(३०) त्रिंशः प्रवरःआङ्गिरस भाHश्व मौद्गल्य

Page #278

२४२
इत्येतं प्रवरं मुद्गलानां आश्वलायनापस्तम्बबोधायनमत्स्या आहुः. आश्वलायनापस्तम्बौ पुनः—- तार्क्ष्य भार्म्यश्व मौद्गल्य मत्स्यस्तु — सत्यमुग्रचादिभ्यः
इतीमं प्रवरं विकल्पतया वदतः आङ्गिरस भार्म्यश्व मौद्गल्य इति प्रवरमुक्ता हंसजिह्वादीनां आङ्गिरस ताव्य मौद्गल्य
इतीमं प्रवरमाह
१ अग्निजिह्वः ५ २ अपानेयः ४
(३०) त्रिंशः गणः मुद्गलाः
म | १४ पारण्य : १३
१६ बिन्दुः
१६ मिताक्षाः
३ अश्वयुः २२
४ आयायः २
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
५ आलवालः १
६ ऋध्यायणाः
७ ऋषभाः
८ जङ्घः
९ तारणः
१० तालि: ११ दीर्घजङ्गाः
१२ देवजिह्नः
१३ परण्यः १४
"
3
१७ मुद्गलाः आश्व., आप.,
१८ मौनलः
"
वो १९ विडादयः २०
२० विराडपः १९
99
"
२१ सात्यमुत्रिः
२२ सुग्रयः ३
""
म २३ हं (ह) सजिह्नः वो २४ हिरण्यस्तम्बिः म २५ हिरण्याक्षा:
""
39
(३१) एकत्रिंशः प्रवरः - आङ्गिरस पौरुकुत्स त्रासदस्यव
इतीमं प्रवरं विष्णुवृद्धानामाश्वलायनबोधायनमत्स्या आहुः. (३१) गणः विष्णुवृद्धाः—
ᄑ
बो
""
बो
म
= = = =
در
25
बो

Page #279

१ अत्रिवः १४ २ आरुणिः
३ आरुण्याः १९, ४२
४ उपरायणाः २८ ५ औपगवः
६ औपमित्यः
७ कतृणः ८ कुम्भगोत्रोद्भवः
९ जतृणः
१० देवस्थातयः ११
११ देवस्थानयः १० १२ नितुन्दि: १३ नैतुन्द्याः
१४ पुत्रवः १ १५ बादरायणः
१६ वादरायणाः ३५
१७ भद्रणमन्द्रणः
१८ भद्रणाः
१९ भरण्याः ३, ४२
२० मत्सप्रायणाः २३
२१ मद्रणाः
३२. यौवनाश्वः.
म | २२ मद्रिः ३६
का २३ वात्सप्रायणः २० बो | २४ विष्णुवृद्धः
म २५ विष्णुवृद्धाः का २६ विष्णुवृद्धि: २७ वैमाडाः २९
39
म २८ वैरपरायणः ४
२९ वैहोढः २७
""
३० स्तुत्याः
55
बो ३१ मर्षणः ३४
३२ शठः ३४
53
का
३३ शठमन्द्रणः
बो ३४ शठमर्षणः ३१, ३२
का ३८ सात्यकाम्यः
वो ३९ सात्यकायनः ४०
४० सात्यकिः ३९
४१ सात्यङ्कायनाः
४२ हारुण्याः ३, १९
""
55
""
281
(३२) द्वात्रिंशः भवर:
आङ्गिरस आम्बरीष यौवनाश्व
इतीमं प्रवरं आश्वलायनापस्तम्बबोधायनमत्स्या आहुः. आश्वलायनापस्तम्बौ पुनः -
मान्धात्र आम्बरीष यौवनाश्व
इत्येतं प्रवरं विकल्पतया वदतः आपस्तम्बस्तु– आङ्गिरस मान्धात्र कौत्स
쇠
बो
دو
आश्व
म
बो
여
बो
बो
म ३५ शाङ्खरायणः १६ का ३६ शिवमतिः (सतः + मद्रिः) म बो ३७ सतः ३६
""
""
33
का
बो
35
का
बो
बो., का बो
33

Page #280

२४४
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
इतीमं प्रवरं कुत्सानामाह.
(३२) गणः यौवनाश्वाः
१ कारषियः २ कुत्सः ३ कुत्साः ४ कौतपाः ५ कौलयः ६ क्षेमवेगः ७ गवरणिः ८ ज्ञात्वायन: ९ दश्यः ११ १० दर्भः ११ दर्भः ९ १२ नैमिश्रयः १३ पिङ्गः १४ पौगलः १५ पौडलः १६ पौलयः १७ भैमगवः १८ भैमगवः १९ १९ भैरवाः १८ २० मण्डकारयः २१ २१ माण्डकारयः २०
बो २२ मत्यायुः २३ आश्व २३ ममनायुः २२ आप २४ महोदरः बो २५ माण्डिमालाः
२६ माधूयः
२७ मान्धाता २८ , २८ मान्धातुः २७ ,, २९ मिश्रोदनः ३ बो ३० मिश्रोदराः २९ आश्व ३१ लावादरः ३२ बो ३२ वालोदरः ३१
३३ वाश्यः आश्व ३४ वास्यमालिः
म ३५ शङ्खः बो ३६ शाखदभिः
३७ सालयः ३८ सौभागः
३९ हरिः ,, ४० हरितः ,, ४१ हरिताः , ४२ हस्तिवास्यः
आश्व
ra
आश्व., बो
आप
(३३) त्रयस्त्रिंशः प्रवरः
आङ्गिरस आजमीढ काण्व इत्येतं प्रवरमाश्वलायनादयस्सर्व एव कण्वानामाहुः. आश्वलायनः पुनः

Page #281

३४. संकृतयः.
२४५
आङ्गिरस घौर काण्व इत्येतं प्रवरं विकल्पतया वदति.
(३३) गणः-काण्वा: १ अजमीढाः कण्वाः आप |२२ मर्कटपः २३ २ अपाण्डुः ४
म २३ मर्कटयः २२ ३ आमरनाशनः ,२४ माञ्जिः . ४ आर्षादिः २
, २५ मार्कण्डः २१ ५ औपमर्कटायनाः ६ बो |२६ मौलिः ६ औपमर्कख्यायनिः ५ ,२७ मौगिन्थाः ७ कण्वाः आश्च., बो., म |२८ रथः ८ कलाः १९
|२९ रमणः २० ९ गादायनः ११
३० वाजयः ३१ १० गुरुः १२
म ३१ वाजयाः ३० ११ गोदायनः ९
३२ वाजश्रवसः १२ चतुरिः १०
३३ विजदाः ३४ १३ नाडायन:
|३४ विजिगव: ३३ १४ नारी ४१
|३५ शकटायनः ३६ १५ पौलाहनः १६
|३६ शाकटायनः ३५ १६ पौलाहलिः १५
३७ शिवः ४० १७ प्रागाधमाः १८
|३८ श्यामायनः ३९ १८ प्रागादः १७
|३९ श्यामायनिः ३८ १९ बाष्कलः ८
बो ४० सणः ३७ २० मरणः २९
म ४१ सौनारी १४ २१ मर्कटः २५
(३४) चतुस्त्रिशः भवरः
आङ्गिरस साङ्कस गौरवीत इतीमं प्रवरं सङ्कतीनां आपस्तम्बबोधायनकात्यायनमत्स्या आहुः..
: :
:

Page #282

२४६
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
आश्वलायनस्तु
___ आङ्गिरस गौरुवीत साङ्कृत्य इतीमं प्रवरमेषामुक्ता,
शाक्त्य गौरवीत साङ्कस इतीमं प्रवरं विकल्पतया वदति.
(३४) गणः-संकृतयः
आप., बो
* + F
५ ५
आश्व.,
१ अध्रापिः २ आग्रायणः ३ आर्षभिः ४ गाङ्गिः ५ गार्ग्यहारः । ६ चान्द्रायणः ७ चासरायणः ८ जानकिः ९ तण्डुः १० ताण्डुः ११ तारकाद्याः १२ तालकिः १३ तैरन्धः १४ नगहिः १५ परस्परायण्यः १६ परिभवः १७ १७ परिभावाः १६ १८ पर्णी १९ पूतिमाषः
बो २० पूतिमाषाः
२१ पैणायाः २६ २२ पौलः २३ मलकाः २४ लोगाक्षिः | २५ लौक्षिः | २६ वैतलेयः २१
२७ शम्बुः आश्व., बो २८ शेषयः
का २९ शैम्भवयः ३१ घो| ३० शैवगवः का ३१ शैवगवः २९ ,, ३२ श्रोतायनः ३३ , ३३ श्रौतायनाः ३२ म ३४ सहिः बो ३५ संकृतयः "| ३६ संकृतिः
म ३७ साम्बुः अश्व, का ३८ सूतव्यः
५ ५
आश्व
५ ५
आप., बो आश्व., का

Page #283

३५. श्यावाश्वाः.
२४७
का
३९ सूषिभिः ४० सैपठनः ४१
का ४१ सौपवनः ४० ...| ४२ हारग्रीवाः
(३५) पञ्चत्रिंशः प्रवरः
आत्रेय आर्चनानस श्यावाश्व. इत्येतं प्रवरं आश्वलायनादयस्सर्व एवाहुः.
(३५) गणः-श्यावाश्वाः
।
म यो
:
१ अङ्गिः १०३ बो, २० कर्दमायनः २२ २ अत्रयः आश्व., आप., बो २१ कर्मर्यायणयः २५, २७ ३ अत्रिः ८
म २२ कर्मर्यायनिः २० ४ अरुणात्रेयः
बो २३ कानजिह्वः १९ ५ अर्घपथाः ६
म २४ कारग्रीविः ६ अर्धपण्याः ५
, २५ कार्मर्यायनयः २१, २७ । ७ आङ्गिमान् १० ।
| २६ कार्मर्यायनिः ८ आत्रिः ३
म २७ कार्णायनिः २१, २५ ९ आत्रेयः
का २८ कालापचयाः २९, ३० १० आनङ्गिः ७
बो २९ कालायनिः २८, ३० ११ आनीलायनाः १२, ८२ ,३० कालावयः २८, २९ १२ आनीषायणाः ११, ८२ , ३१ काविष्ठिराः ४१ ।। १३ आहायनाः
का ३२ कृष्णात्रेयः १४ इन्द्रातिथिः
३३ कैरजिः ३४ १५ उद्दालकः (किः) म ३४ कैरञ्जिः ३३ १६ उरुग्रीविः १६५
३५ कैरञ्जिः ५३ १७ औदालकिः
बो ३६ कौण्डेयाः ३७ १८ औषसः
का ३७ कोद्रेयाः ३६ १९ कणाजिह्वः २३ म ३८ गाणिपतयः ३९, ४०
५
: 4 : : : :
का भी
५ ५

Page #284

२४८
प्रपरा गोत्रगणाश्च.
३९ गाणिष्टतयः ३८, ४० ४० गाधिपतिः ३८, ३९ ४१ गाविष्ठिराः ३१ ४२ गोणिपतः ४३ ४३ गोणीपतिः ४२ ४४ गोपनाः ५५ ४५ गोपवनाः ४६ ४६ गोपवन्यः ४५ ४७ गोलेयः १२१, १६७ ४८ गौरगिः १६१ ४९ गौरग्रीवयः ५० गौरग्रीवाः ५१ ५१ गौरग्रीविः ५० ५२ गौराओंः ७७ ५३ गौराजिनः ३५ ५४ गौरात्रेयः ५५ गौर्यन्यः ४४ ५६ चन्द्रातिथिः ५७ चान्द्रिः ६३ ५८ चैत्रायणाः ६८ ५९ छगलाः ६२ ६० छन्दोगिः ६४ ६१ छन्दोगेयः ६२ छागलाः ५९ ६३ छान्दि: ५७ ६४ छान्दोगिः ६० ६५ छान्दोगिः ६६ जलदः ८८ ६७ जानुकिः १४२ ६८ जैत्रायणाः ५८ ६९ ताकाबन्दवः ७०
FREEEEEE : FEE
बो ७० तृणबिन्दवः ६९
७१ तृणबिन्दुः ७२ तैलपः ७३ तौलेयः ७४ दत्तात्रेयः ७५ दाक्षिः ७६ दिविः ७७ दौराणिः ५२ ७८ द्रोणगावाः ७२, ८० ७९ द्रोणनाभः ७८, ८०
८० द्रोणभावाः ७८, ७९ म ८१ नीलानेयाः
८२ नीलायनः ११, १२
८३ मैद्राणिः ११६ म ८४ पतञ्जनः बो ८५ पयनाः
८६ पुष्टयः बो ८७ पौष्टिकाः
८८ प्रगलः ६६
८९ बालेयः ११५ | ९० बाहुतन्नः ९१ बाहुमित्रः ९२ भगपादः | ९३ भागमादयनः ९४ , ९४ भागमानः ९३ ।
९५ भागम्पथः ९६, ९७ | ९६ भाङ्गकतयः ९५, ९७ म ९७ भागतयः ९५, ९६ ।। का ९८ भारद्वाजायनः ,, ९९ भूमिः १०० म १०० भूरयः ९९
,

Page #285

१. श्यावाश्वाः.
२४९
. ::
.
१०१ मङ्गलयः १०७, १०९ बो १३१ शि(शुपालः यो १०२ महात्रेयाः
, १३२ शैवाः १४०, १५१, १५३ ,, १०३ मानङ्गिः १
१३३ शोणकर्णिः १३८ १०४ मालकयः १०५, १०६ ,१३४ शोद्रेयाः १३६ , १०५ मालयः १०४, १०६ , १३५ शौकतवः १५५ १०६ मालरुचः १०४, १०५ ,, १३६ शौद्रेयाः १३४ , १०७ माहुलिः १०१, १०९ १३७ शौनकर्णि १०८ मौद्गलाकिः
। १३८ शौनकर्णिः १३३ म १०९ मौद्गलयः १०१, १०७ ,, १३९ शौभ्रेयाः १५४, १५९ बो ११० रक्तात्रेयः
बो १४० शौवाः १३२, १५१, १५३,, १११ वामरथीनाः ११२ , १४१ झ्यामात्रेयाः , ११२ वामरथ्याः १११ , १४२ श्वाजानुकिः ६७ को ११३ वामरथ्याः का., म १४३ श्वेतात्रेयाः ११४ वालयः १२३
१४४ ष्योरङ्गिः १६० ११५ वालेयाः ८९
, १४५ सञ्चव्यानिः १२९, १४८ ,, ११६ वैडालिः ८३ म १४६ साकेतायनाः ११७ वैतभावयः ११८ १४७ साङ्खयेयः १२८ ११८ वैतभावाः ११७ १४८ साम्पच्यानेयः१२९,१४५वो ११९ वैदेहाः १६३
१४९ सारायणाः १३० म १२० वैलयः
म १५० सुपुष्पिः १५२ बो १२१ वैलेयाः ४७, १६७ यो १५१ सैपास्थपालाः १३२, १२२ वौलेयः
१४०, १५३ १२३ व्याळयः ११४ बो १५२ सैष्पयः १५० १२४ शकलायनिः १२५ म १५३ सोपाच्छरालः १३२, १२५ शाकलायानेः १२४
१४०, १५१ १२६ शाकिः
का १५४ सौगयः १३९, १५९ १२७ शाखलियः , १५५ सौतवराः १३५ १२८ शाखेयाः १४७ म १५६ सौपुष्पयः १२९ शाबव्यायनयः १४५, १५७ सौपुष्पिः
१४८ बो १५८ सौभृतिः १६२ १३० शारयणाः १४९ म १५९ सौभ्रेयः १३९, १५४ यो

Page #286

२५०
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
१६० सौरगिः १४४ १६१ सौरङ्गिः ४८ १६२ सौश्रुतयः १५८ १६३ स्तैदेहाः ११९
बो १६४ स्वेताकः .. ..का ,, १६५ हरप्रीतिः १६ . म का १६६ हर्यश्वः
का बो १६७ हालेयः ४७, १२१ बो
. (३६) पाट्रंशः प्रवरः
आत्रेय गाविष्ठिर पौर्वातिथ इतीमं प्रवरं गविष्ठिराणां आश्वलायनकात्यायनमत्स्या आहुः. आपस्तम्बबोधायनौ तु
आत्रेय आर्चनानस गाविष्ठिर इतीमं प्रवरमाहतुः.
(३६) गणः-गविष्ठिराः
१ अवरोधकृत् ९ का, १५ भलन्दनः २ उर्णनाभिः ४ ,, १६ भालवनिः १० ३ ऊर्णनाभिः
म १७ मौञ्जकाशिः १८ ४ और्णनाभिः २ का १८ मौञ्जकेशः १७ ५ गविष्ठिरः
म १९ मौञ्जकेशः ६ गविष्ठिराः आश्व., आप., | २० लाक्षिः ७
| २१ वैजवापनः २२ ७ दक्षः २०
का २२ वैजवापिः २१ ८ दाक्षिः
|| २३ वैतकिः ९ दार्णकृत् १
२४ व्याणिः २५ १० नालन्दनः १६
२५ व्यालिखः २४ ११ पालिः ११
| २६ शिरीषः १२ पार्णविः १०
, २७ शिलार्दनिः १३ बलिः
२८ श्रिमिश्वः २९ १४ बीजवापी
,,| २९ सृपिः २८

Page #287

३८. वाग्भूतकाः.
(३७) सप्तात्रंशः प्रारः
आत्रेय आर्चनानस पौर्वातिथ इत्येतं प्रवरं मुद्गलानां बोधायन आह. आपस्तम्बस्तु
आत्रेय आर्चनानस आतिथ इत्येतं प्रवरं अतिथीनामाह.
(३७) गणः-अतिथयः
१ अतिथयः २ अर्णवः ३, २२ ३ ऑर्णवाः २, २२ ४ गविष्ठिरः ५ गौरकयः ६ गौरिवतः ७ ७ गौरिवीतः ६ ८ बोधवाञ्जकिः ९ ९ बोधाक्षः ८ १० मुद्गलाः ११ वायपूतिः
आप १२ वायवानः बो १३ वैतभावः १४, २०
१४ वैतवाहः १३, २०
१५ व्याधिसन्धिः १६ , १६ व्यालिसन्धिः १५ ,, १७ व्रीहिमतः
१८ शालिमतः १९ शिरीषिः २१ | २० शैतभावयः १३, १४ , २१ शैषयः १९ । २२ स्वर्णवः २,३
___ (३८) अष्टत्रिंशः प्रवरः
आत्रेय आर्चनानस वाग्भू (द्भु) तक इत्येतं प्रवरं वाद्गु ( ग्भू ) तकानां बोधायन आह.
(३८) गणः-वाग्भूतकाः १ वाग्भूतकाः २ बो २ वाग्भुतकाः १
-
-

Page #288

प्रवरा गोत्रगणाश्च.
(३९) एकोनचत्वारिंशः प्रवरः
आत्रेय वामरथ्य पौत्रिक इत्येतं प्रवरं पुत्रिकापुत्राणां कात्यायनमत्तावाहतुः.
(३९) गणः-पुत्रिकापुत्राः
।
का.,म
१ कालयः २ कालेयः ३ केरेयः ४ धात्रेयाः ५ पुत्रकिः ६ पुत्रिकापुत्राः ७ मैत्रेयाः
का ८ वामरथ्यः म ९ वामरथ्यः ११
| १० वालेयः म। १२ वासरथ्यः ९
| १२ श्यभ्रयः ,,१३ सौगेयः म १४ हालेयः
•
।
(४०) चत्वारिंशः प्रवरःआत्रेय सौमङ्गल श्यावाश्च इत्येतं प्रवरं सुमङ्गलानां दर्पणकारो वदति.
(४०) गणः-सुमङ्गलाः
(४१) एकचत्वारिंशः प्रवरः
वैश्वामित्र दैवरात औदल इत्येतं प्रवरं आश्वलायनादयस्सर्व एव वदन्ति.
(४१) गणः-औदलाः

Page #289

१ अनूतकिः २ २ अनूनतन्तवः (अनूतकिः + मान्तवः )
३ अपगहनयः
४ अभय: ११, १२ ५ आनभिन्नाः
६ आपघव्यः
७ आयतायनः १२, ९८ ८ आलकिः २३
९ आलविः
१० आलोप्याः
११ आश्वः ४
१२ आश्वतापनः (आयता
यनः + अभयः )
१३ उत्सरयः
१४ उदम्बरि: १५ १५ उर्दरिः १४
१६ उलूकः
१७ उलूपाः २४ १८ औefea
१९ औपगवयः २०
२० औपगहयाः १९ २१ औपदहनयः २२ औलकिः २३ २३ औलोकिः ८, २६ २४ औलोप्याः १७
२५ करीषाः २८
४१. औदलाः.
२६ कामन्तकिः
२७ कारीषिः २८ २८ कारीषी २५, २७ २९ कार्बिसम्मत्याः
वो ! ३० कालः ३१ कालायनः
३२ कुशिकः
29
का ३३ कुशिकाः
व ३६ क्षरपापः बो | ३५ क्षरपापाः ३६
३६ क्षरयः ३५, ३७
53
म! ३७ खरवाचः ३६
आप | ३८ गालवः बो ३९ गौराः
का ४० चिकितः म ४१ चिकिताः ४३ ४२ चित्रन्तवयः
” | ४३ चिन्तितः ४१ वो ४४ चैत्रेयाः
४५ जाबालः
,, ४६ जाबालयः
आप ४७ जाबालाः म ४८ डोली
बो ४९ तन्तुः ७७
म
५० तारकायनः
५१ सालवताः ५२ वो ५२ सालविताः ५१
आप | ५३ देवरातः
"
आश्र,
म ५८ पादपाः ६३ ५९ पापेदिरयः
22
५४ नुवलयः ७५ म पयोदजनाः ६२
"
५६ पर्णजङ्घाः वो ५७ पाडलिः ७२
22
का ६० पारक्याः ९१
२५३
आप
बो
आश्व
बो
33
का
म
"
"3
अश्व, म
बो
आश्व., आप बो
"
35
""
का
यो
서
का
आप
बो
35
"
आप., म
बो
बो
서
ཐྭ, ཐྭ ུ
का

Page #290

२५४
प्रवरा गोत्रगणाच.
बो
आप
६१ पार्णर्यः
९१ वारक्याः ६० ६२ पार्योदरयः ६५, ५५ म ९२ वालकायनः ६३ पार्षयः ५८
९३ वालकिः ६४ प्ययः
९४ वास्तुकौशिकाः ६५ प्रास्त्रोदरयः ६२
९५ वितन्तुः ९६ ६६ बद्धकथः
९६ विदडाः ९५ ६७ बभ्रुः
आप ९७ विश्वामित्रः ६८ बवः आश्व., आप ९८ वृकायनः ७ ६९ बाभ्रव्यः
का ९९ वैकृतिः ७० बाभ्रव्याः बो., म १०० शलः ११३ ७१ बृहदग्निः आप., बो| १०१ शालङ्कायनः ७२ भलीभावाः ५७, १२६ म| १०२ शालङ्कायनाः ७३ भाष्टकिः ७४
बो| १०३ शालावतः ७४ भाष्ठेयाः ७३
१०४ शाविनिः ७५ भोवनिः ५४
१०५ श्यामायनाः ७६ मनुः ७७
आप १०६ श्यामेयाः ७७ मनुतन्तुः (मनुः+तन्तुः) | १०७ श्वेत्यन्तायनः १२५
आश्व., आप १०८ श्वोवलाः ७८ मनुशब्दान्ताः बो| १०९ संश्रुतः १११ ७९ मयूराः
११० संश्रुत्यः ११२ ८० माणिः
१११ संसृतः १०९ ८१ मान्तवः २
११२ संसृत्यः ११० ८२ यज्ञवल्कः
११३ सलङ्कः १०० ८३ यमदूताः ८४
११४ साङ्कायनाः ८४ यमह्वताः ८३ , ११५ साधिताः ८५ याज्ञवल्क्याः बो., का., म ११६ सैन्धवायनः ८६ राघहिः
बो ११७ सैन्धवायनाः ८७ लाभकायनाः ८८ ,,| ११८ सौगतयः ११९ ८८ लामकायनाः ८७ , ११९ सौगन्तयः ११८ ८९ लोकाः
,,| १२० सौमत्याः १२१ ९० वतण्डः
म १२१ सौमित्याः १२०

Page #291

४३. धानञ्जयाः.
१२२ सौश्रयः १२४ १२३ सौश्रुताः १२४ सौश्रुतिः १२२
बो| १२५ स्यैतन्तायनाः १०७ ।। का १२६ हलयमाः ७२
बो
(४२) द्विचत्वारिंशः प्रवरः
वैश्वामित्र दैवश्रवस दैवतरस इत्येतं प्रवरं आश्वलायनापस्तम्बबोधायना वदन्ति.
(४२) गण:- दैवतरसाः
१ कामकायनाः४आश्व.,आप.,बो। ७ देवश्रवसः २ कामकायनिनः ३ बो| ८ मतिः ११ ३ कालकायनिनः २ । ९ विश्वामित्रः ४ ज्यामकायनाः १ ,, १० श्रीमताः ५ ज्योतिः
, ११ सौमतिः ८ ६ दैवतरसः
आश्व., आप
(४३) त्रिचत्वारिंशः प्रवरः
वैश्वामित्र माधुच्छन्दस धानञ्जय इतीमं प्रवरं आश्वलायनापस्तम्बबोधायना वदन्ति.
(४३) गणः- धानञ्जयाः
१ आश्ववताः २ २ आश्वावताः १ ३ उत्स्राक्षाः ४ ४ उष्ट्राक्षाः ३ ५ कारव्याः १२ ६ कारीषयः
बो ७ तारव्याः १२
८ धनञ्जयाः आश्व., आप., बो ९ महाक्षाः १० माधुच्छन्दसाः आप ,, ११ सैन्धवायनाः , १२ स्थूलव्याः ५, ७
3
.

Page #292

२५६
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
(४४) चतुश्चत्वारिंशः प्रवरः
वैश्वामित्र माधुच्छन्दस आज इतीमं प्रवरं आश्वलायनापस्तम्बबोधायना अजानां वदन्ति. कात्यायनस्तु- वैश्वामित्र आश्मरथ्य वाधुल = बन्धुल इतीमं प्रवरमेषामाह.
(४४) गण:- आजा:
+ ।
.
१ अजाः
आश्व., का ८ कामलायनिः ७ २ अजायनाः ४
बो ९ काशिकाः ३ अश्मरथ्यः ६
म १० कुशिकाः ४ आजायनाः २ बो ११ चञ्जलिः १३ ५ आज्याः
आप १२ माधुच्छन्दसः ६ आश्मरथ्यः३ म १३ माधुलाः ११ ७ कमलायजिनः ८ , १४ मार्गमित्ययः
म
(४५) पञ्चचत्वारिंशः प्रवरः
वैश्वामित्र माधुश्छन्दस रौहिण इतीमं प्रवरं रोहिणानामाश्वलायन आह.
(४५) गणः- रौहिणाः
१ रोहिणाः आश्च
• (४६) षट्चत्वारिंशः प्रवरः
वैश्वामित्र माधुच्छन्दस आष्टक इतीमं प्रवरं अष्टकानां आश्वलायन आह. आमस्तम्बस्तु

Page #293

वैश्वामित्र आष्टक इतीमं प्रवरमेषामाह. बोधायनस्तु वैश्वामित्र आष्टक लौहित इतीमं प्रवरमेषामाह. कात्यायनमत्स्यौ तु - वैश्वामित्र लौहित आष्टक इतीमं प्रवरमेषां वदतः
(४६) गणः- आष्टकाः
३ कर्जूरायनाः ४ ४ जर्झरायनाः ३
१ अष्टकयः
२ अष्टकाः ८ आश्व, आप, म
५ दण्डकयः ६ ६ दाडकयः
७ रण्डकयः ६
25
6
४७. पौरणाः.
बो |
१ अष्टकः
२ परिधापयन्ताः ४
३ पारणाः ५
४ पारिधापयन्तः २
बो १० वसयः
"
(४७) सप्तचत्वारिंशः प्रवरः -
वैश्वामित्र देवरात पौरण
१२
११ वाञ्जायनाः ९
१२ वासयः १०
५७
,, १३ श्वाश्रवर्णाना: ( चात्रवर्णा
यनाः + चाङ्कवर्मायणाः),
८ लोहिताः २ बो., का., म
वञ्जायनाः ११
बो
इतीमं प्रवरं आश्वलायनः पूरणानामाह. आपस्तम्बादयस्तु–
वैश्वामित्र पौरण इत्येतं प्रवरमाहुः.
(४७) गणः - पौरणाः
२५७
म ५ पूरणाः ३
बो
"
आय.,
आप., बो., का
६ लोहितः
"
25
33
33
आश्व, आप., बो., का., म
म

Page #294

२५०
प्रवरा गोत्रगणाश्च
(४८) अष्टचत्वारिंशः प्रवरः
वैश्वामित्र कात्य आक्षील इतीमं प्रवरं कतानां आश्वलायनापस्तम्बबोधायनकात्यायना आहुः. मत्स्यस्तु- साति (खिलिखिलि) सौलिद्वारि (विद्य) वैश्वामित्र
इतीमं प्रवरमेषामाह.
(४८) गणः- आक्षीलाः
५
५
: 의 최 의 의의 s 의
५
१ इन्दुपरिः ५ का २२ त्रैकायनिः २ इषिः
म २३ नाराद्याः ३ उदुम्बरिः
२४ नारायणाः ४ औदुम्बरायणाः | २५ नैकायनिः ३० ५ औदुम्बरिः १
| २६ पिण्डग्रीवाः ६ कताः आश्व., आप., बो., २७ मौजहायनाः २९ ७ करभावाः ८
२८ मौजायनिः ८ करम्भाः ७
२९ मौजायनिः २७ ९ करीरामिः ११
३० रैकायनिः २५ १० करािम्भिः १४ | ३१ लावकः ११ करीराशिः ९ म ३२ लवकिः ३३ १२ कात्यायनिः ३५ का., | ३३ लावलिः ३२ १३ कारिलादिः १४ का ३४ वाजायनः १७ १४ करिलालिः १३, १० , ३५ शाट्यायनः १२ १५ कौकुल्याः १६ | ३६ शालङ्कायनिः ४२ १६ कोकृत्याः १५ | ३७ शशिरिः ३९ १७ जायमानाः ३४ | ३८ शशिरेयाः १८ तारुण्यायणिः २० | ३९ शैशिलिः ३७ १९ ताायणिः का., म ४० संहितेयाः ४१ २० तार्यायणिः १८ का ४१ सांहितेयाः ४० २१ तैकायनिः
, ४२ सालङ्कायनः ३६
५
५ ५
의는 : : 의의 최 의 의의 최

Page #295

४३ सैरन्धाः ४४ ४४ सैरिन्धाः ४३
५१. क्रथकाः.
बो | ४५ सैसवटिः .
"
(४९) एकोनपञ्चाशः प्रवरःवैश्वामित्र आघमर्षण कौशिक
इतीमं प्रवरं अघमर्षणानां आश्वलायनापस्तम्बबोधायना आहुः. (४९) गणः - कौशिका :
१ अघमर्षणाः २ अघमर्षणाः - कुशिका: आप
आश्व., बो । ३ कौशिकाः
(५०) पञ्चाशः प्रवरःवैश्वामित्र गाधिन taण
इतीमं प्रवरं रेणूनामाश्वलायन आह. (५०) गण: - रैवणाः
१ रेवणः
आश्व
(५१) एकपञ्चाशः प्रवरः - वैश्वामित्र रौत्थक taण
२५९
८
इतीमं प्रवरं रौत्थकानां बोधायन आह. कात्यायनमत्स्यौ तु -
वैश्वामित्र गाधिन रैवण इतीमं प्रवरमाहतुः
दर्पणकारस्तु — वैश्वामित्र काथक क्राथक इति प्रवरं कथकादीनां दर्शयति.
(५१) गणः - ऋथका:

Page #296

२६.
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
१ अथकः ७ २ उदवेणुः ३ उदालकिः ४, ५ ४ औदोवहिः ३ ५ औद्दालकिः ३ ६ कथकः ७ ७ कथकः १,६
का ८ चौदौहलाः १२
९ नखोद्वहयः १० रोक्षकाः ११ ११ रोधकाः १० | १२ सोहहलाः १३, ८
, १३ सौद्धहलाः १२ का., म १४ स्वैतरत्यः
(५२) द्विपञ्चाशः प्रवरः--
वैश्वामित्र गाधिन वैणव इतीमं प्रवरं वेणूनामाश्वलायन आह.
(५२) गणः- वैणवाः१ वेणवः
আম।
AMBAnuTORRORE
आश्व
(५३) त्रिपञ्चाशः प्रवरः
वैश्वामित्र शालङ्कायन कौशिक इतीमं प्रवरं शालकायनादीनां आश्वलायन आह. (५३) गणः- शालङ्कायनाः
आश्व ४ शालङ्कायन. २ लोहतः
, ५ शालाक्षः ३ लोहिताक्षः
(५४) चतुःपञ्चाशः प्रवरः--
वैश्वामित्र ऐन्द्र कौशिक इतीमं प्रवरं इन्द्रकौशिकानामाश्वलायन आह.
(५४) गणः- इन्द्रकौशिकाः

Page #297

५८. कश्यपाः.
१ इन्द्र कौशिकाः बो (५५) पञ्चपञ्चाशः प्रवरः
वैश्वामित्र साहुल माहुल इतीमं प्रवरं साहुलादीनां दर्शयति दर्पणकारः.
(१५) गणः- साहुलाः
(५६) षट्चाशः प्रवरः
वैश्वामित्र हैरण्यरेतस इतीमं प्रवरं हिरण्यरेतसां दर्पणकारो दर्शयति.
(५६) गणः- हिरण्यरेतसः
(५७) सप्तपञ्चाशः प्रवरः
वैश्वामित्र कापातरस इति प्रवरं सुवर्णरेतसां दर्पणकारो दर्शयति.
(५७) गणः- सुवर्ण रेतसः
(५८) अष्टपञ्चाशः प्रवरः
काश्यप आवत्सार आसित इत्येतं प्रवरं कश्यपानामाश्वलायन आह.
(५८) गणः- कश्यपाः१ कश्यपाः
आश्व
34

Page #298

प्रवरा गोत्रगणाश्च.
(५९) एकोनषष्टितमः प्रवरः
शाण्डिल आसित दैवल इतीमं प्रवरं शाण्डिलानामाश्वलायनकात्यायनौ प्रदर्श्य,
काश्यप आसित दैवल इतीमं प्रवरं विकल्पतया वदतः. आपस्तम्बस्तु- दैवल आसित
इतीमं प्रवरमेषां प्रदर्श्य, काश्यप दैवल आसित इतीमं प्रवरं विकल्पतया वदति. बोधायनस्तु
काश्यप आवत्सार आसित इतीमं प्रवरमेषां प्रदर्श्य, काश्यप आवत्सार शाण्डिल्य इतीमं प्रवरं, काश्यप आवत्सार दैवल इत्येतं च प्रवरं, शाण्डिल्य आसित दैवल इत्येतमपि प्रवरं विकल्पतया वदति. मत्स्यस्तु
आसित दैवल काश्यप इतीमं प्रवरमाह.
(५९) गणः-
शण्डिला:
२ उदमेघः ३ उपलोधः ४ औदमेघयः ५ ५ औदमेघाः ४ ६ कर्दमः ७ कामयाः
का.. म ८ कारेयः
का ९ काश्यपः ,, १० कुलहः बो ११ कुहलः , १२ केवलाः ७६ म १३ केशीलः बो १४ कैरातः
में भी

Page #299

१५ कोकिलः
१६ कोषयः २१ १७ कौकण्ठयः १८
१८ कौतुण्डेयः ३७ १९ कौरडजाः २० कौवलयः
२१ कौक्षेयः १६ २२ कौलहाः
२३ खार्दतीमुखाः २४ २४ खार्दभीमुखाः २३ २५ गर्दभीमुखः
२६ गाङ्गयना: २७
२७ गाङ्गायनाः २६
२८ गोबिलः १०१
२९ गोभिलाः ३१ ३० गोमुत्राः
३१ गोविदाः २९ ३२ चलुभिः ३३ चेरनाभः
३४ जलन्धरः
३५ जलन्धवः ३६
३६ जलम्भः ३५
३७ जाणवंशाः ४५ ३८ जानन्तारः ३९
३९ जानन्धरिः ३८
४० जलन्धरिः
४१ तदपासः ५० ४२ तृणबिन्दुः
४३ तौवरिः ४४
४४ तौaरिपः ४३ ४५ दाणवन्तनिः ३७
५९. शण्डिलाः,
का | ४६ देवतातपः
बो ४७ देवजातयः ९४
४८ धन्वन्तरिः
४९ नभः ६६
33
का ५० निदाघः ४१
ފ
बो ५२ पर्याः ५५
५३ पर्वः ६२
५४ पर्वकाः ५७
५५ पर्वमोजिमः (पर्या: + मोजिमः)
"
33
33
का., म
""
"
बो ५६ पायकाः ५८
;
५७ पायिकाः ५४
म ५८ पावकाः ५६ बो | ५९ पिप्पलः
"
का
""
33
५१ परिवारिः ६१,
""
ލމ
६० पिप्पलादिः ६४
का ६४ पैप्पलादिः ६०
६५ पैल्यः ६३
59
बो ६६ बलिः ४९, ८५
६७ बहुमिण्डः ६८
६८ बहुमिन्दः ६७
६९ बहूदयः
""
म | ७० बाह्यायनः ९१
का ७१९ भत्स्याः ११३
म ७२ भागुरिः
६१ पूपरि: (लायु: + परिवारिः)
६२ पूर्य: ५३ ६३ पैप्पलः ६५
७३ भार्वमानयः
७४ भुजातपूरः १११
૧૬૩
ᄑ
बो
서
"
का
32
开元
का
33
99
郓
36
का
म
का
म
새
का
65
19
"
भ

Page #300

२६४
म
७५ मसृणः ११३ ७६ महाकैरलियः (महान्तः + केवलाः)
म
७७ महान्तः ७६
७८ महोदकयः ७९
७९ माहोदयः ७८
८० मृगकेतुः
८१ मीजिमः ५५ ८२ मौञ्जायनाः
९०
८३ लायु: ६९, ८४ वत्सभातयः ८८, ८९ ८५' वलिः ६६
८६ वाक्यशठाः ८७
८७ वाच्यशुष्माः ८६.
८८ वात्यषण्टाः ८४
८९ वात्सभातयः ८४
९० वारि: ५१, ८३
९१ वाश्यायनाः ७०
९२ वृकखण्डः
९३ वृषखण्डः ९४ वेदपातयः ९५, ४७
९५ वेदयातयः ९४ ९६ वेदायनाः ९८ ९७ वैदानवः
are गोत्रगणाच
१ रेभाः
१०१ शोभनः २८
29
बो १०२ प्रैष्टिकयः ११५
१०३ सम्पचः १०४
"
म १०४ सम्पवः १०३
का १०५ सम्पातिः १०६
बो १०६ सम्यातिः १०५
का १०७ सादनवाः
बो १०८ सावचसः १०९
म २०९ सावर्चसः १०८
वो ११० सुकेतुः
,, १११ सुञ्जोतमानः ७४
"
९८ वैलायनाः ९६
बो
९९ शण्डिलाः आभ्य, आप, म, बो
१०० शाखिलः
का
म
"
का | ११६ स्तैदेहाः
म
„
""
बो बो., का., म
११७ हिरण्यबाहुः
११८ हिरण्यबाहुः
११९ हिरण्यभाहुः
१२० हैपुर : १२१
१२१ हैर्युरः १२०
(६०) षष्टितमः प्रवरः
काश्यप आवत्सार रैभ्य (भ)
इत्येतं प्रवरं रेभाणां आश्वलायनास्तम्बबोधायना आहुः,
(६०) गणः
११२ सुदानुः
서
22
११३ सृवत्स्योगः ७५, ७१ का | ११४ सौदानवः
का., म
बो ११५ स्तैचिमहाकयः १०२ बो
रेभा:
आश्व., आप.,
का
बो
""
피
93
बो
"
در
का
म
का
59
म
का
बो
का
""

Page #301

६१. निध्रुवाः.
६५
.
. में
.
(६१) एकषष्टितमः प्रवरः
काश्यप आवत्सार नैध्रुव इतीमं प्रवरं निध्रुवाणां आश्वलायनादयसव एव वदन्ति.
(६१) गण:- निध्रुवाः१ अग्निः
बो २६ उत्तरः २७ । २ अग्निशर्मायणाः बो., का., म २७ उत्तरतः २६ ३ अग्रावः ४
म २८ उग्रजाः ४ अशावः ३
, २९ उदलाः ५ अत्रयः ५१
बो ३० उपत्पायविः ३१ ६ अन्यकृतः
का ३१ उपश्वायाः ३० ७ अयस्थूणाः
३२ उल्कायनिः २५ ८ अररुयः ३९
३३ ऋषगणाः २७७ ९ आग्रायणाः १३
३४ ऋषिगणाः २७७ १० आग्रायणाः १८ . ३५ ऐतिशायनाः ११ आजिहायनः
,, ३६ औक्थ्यायनिः २५ १२ आतपाः ६७
३७ औज्ज्वलयः ३९ १३ आत्रायणाः ९ का ३८ औटवृक्षाः ३५२ १४ आनिष्टः १४९
३९ औडलयः ३७, ४२, ८ १५ आभूत्याः
.४० औत्क्रायणिः २५ १६ आविधेण्याः
४१ औदकिः २५५ १७ आशुगायकाः
४२ औदलयः ३९ १८ आश्रायणिः १०
४३ औपव्याः १९ आश्वलायनिनः ३७१ ४४ औषप्रतिमाः २० आश्ववातापनाः २२ का ४५ औस्थकायनाः २१ आश्ववातायनः २३ म ४६ कंसपात्रः ४७ २२ आश्ववातायना: २० का ४७ कंसपात्रयः ४६ २३ आश्ववातायानेः २१ म ४८ कन्यकाः २४ आसुरायणाः बो., का., म ४९ करोपाः ९० २५ उच्छ्रायनिः३२, ३६, ४० बो ५० कलः
. . .
.
4

Page #302

૬૬
५१ कलयः ५, २४३ ५२ कविः ३२४, ३२६
५३ कश्यपः
५४ कश्यपः ६६
५५ कश्यपाः
५६ कष्टायनः
५७ कांसलायनाः ५८
५८ कांसायनाः ५७
५९ काचायनाः
प्रवरा गोत्रगणाथ.
बो.
६८ काश्वहायनः
६९ किरयः ६४
७० कैकरसपाः २६७ ७१. कैकशयः
७२ कैरजाः ७३
७३ कैरञ्जाः ७२
७४ कौनाभिः ७५
७५ कौनामिः ७४ ७६ कौबेरकाः ८० ७७ कौरिष्टाः
७८ कौशिकेयाः ८१ ७९ कौशितयाः ८१ ८० कौषीतकिः ७६
99
का
ख.
आप.
#T.
बो.
55
eni.
म.
बो
बो.
६० कात्यायनाः
६१ कापुटि:
६२ काम्बरोदरयः ६३ ६३ काम्बलोदरयः ६२ ६४ कार्तिक्यः ६९
99
म.
६५ कार्दमायनाः ९१, ९२, ३५५
खो.
६६ काश्यपेयाः ५४
म.
६७ काश्यातयः १२, ३०३ बो.
""
८१ कौषीतकेयाः ७८, ७९ बो
८२ कौसलयः
८३ कौसीकाः ८४ क्रोधः ८५, ८६
८५ कोष्टाः ८४
८६ क्रोष्णाः ८४
८७ खगदाः ८८
८८ खगादाः ८७
८९ खञ्जः ९०
९० खम्भाः ८९, ४९ ९९ खान्द्रायणाः ६५ ९२ खार्दमानाः ६५
ג,
९३ गण्डवानाः ९४
९४ गण्डेषुः ९३
९५ गदायनाः
९८ गोमयानाः
का.
९९ गोमायनाः ९७ म. १०० गौरिवायणः १०१ ,,)] १०१ गौरीवायणाः १००
का.
१०२ श्रोष्ठायनः २४६
१०३ चक्रधर्मी
९६ गव्यायनाः
९७ गोमयाताः ९९
१०४ चाङ्गत्यः ११२
39
बो. १०५ चेदुः ३०२
१०६ चकेताः : ३०६
स. १०७ चैरन्ध्रिः ३३२
१०८ चोलवालाः १०९
33
बो | १०९ चोष्यणाः १०८
११० छागः
59
म. १११ छागव्याः ३१०
"
का.
बो.
""
95
का.
क्रा.
बो.
७ ७ ७
म.
का.
बो.
म.
बो.
25
55
म.
का.
बो.
का.
"3
बो.
35
95
"
35

Page #303

६१. निध्रुवा
२६७
आ
११२ छाङ्गरयः १०४ बो। १४२ धूमलक्ष्मणयः बो. ११३ छायाभयाः
म. १४३ धूम्राः ११४ जयाः
बो. १४४ धूम्रायणाः बो., ११५ जारमत्स्याः १९६ यो. १४५ धूर्याः ३४६ ११६ जारमान्याः ११५ १४६ नाशिरिः ११७ जितकुम्भाः २०९, २८४ , १४७ निकृतिजाः १२८ जीवनयः ११९
१४८ निध्रुवाः ११९ जीवन्तः ११८
१४९ निष्टिः १४ १२० शानराथः १२६
१५० नैहास्यः १२१ ज्ञानसंज्ञेयाः १२० ,, १५१ पश्चालाः १५४ १२२ तेविः १३७
बो. १५२ परस्ताविः ३०९ १२३ त्रैकयः १६८ का. १५३ पाञ्चायनीकाः १६१ १२४ चैपणयः३०५
१५४ पाचालाः १५१ १२५ दक्षपाणयः १:० चो. १५५ पाणहन्याः १६० १२६ दाक्षपाणयः १२६ म. १५६ पाणिः १२७ दाक्षपायनः १२६. १५७ पाथिकाः १५८, १५९ १२८ दाक्षमाणयः १३० बो. १५८ पाथियाः १५७ १२९ दाक्षपाणिः का. १५९ पाथिव्यः १५७ १३० दाक्षिमाणयः १२५, १२८, । १६० पानस्याः १५५, १६३
१३२ बो. १६१ पाम्बायनीकाः १५३ ।। १३१ दार्भायणाः
१६२ गार्थगाणिः २४९ १३२ दाषिमाणयः १३० १६३ पालस्याः १६० १३३ देवः १३९
१६४ पावर्याः १६५ १३४ देवपाताः ३५ लो., का. १६५ पावार्याः १६४ १३५ देवयाताः १३४ बो., का. १६६ पिनाक्षयः १६७ १३६ देवयानाः म. १६७ पिङ्गाक्षाः १६६ १३७ देविः १२२ यो. १६८ पैकयः १२३ १३८ देहकालेयः ६८१ , १६९ पैठीनसाः १७० वो., का. १३९ दैवततः देवः होता , १७० पैठीजस्याः १६९ १४० द्विहायनः
का. १७१ पैन्धकयः १९० १४१ धायणाः बो. १७२ पैम्बकयः १९०

Page #304

२६८
..
प्रवरा गोत्रगणाश्च.
१७३ पैललेभिः १७५ म. २०३ भोजयापनाः २०० १७४ पोलवयः १७७ बो.| २०४ भोजाः १७५ पौलमौलिः १७३ म. २०५ भौवनाः १७६ पौलयः १८०
, २०६ मठराः १७७ पौलवयः १७४
२०७ मतंसः २१९ १७८ प्रगाथाः
२०८ मत्स्याः १७९ प्राग्रायणाः
२०९ मनकुम्भाः ११७ १८० प्राचेयः १७६
२१० मन्त्रिताः २१० १८१ फणिसाराः २८० का २११ मन्त्रवतः २११ , १८२ फाल्गुकायनिः १९५, २१२ महाचक्रधर्मी का.
१९६ बो. २१३ महाचक्री १८३ फेलयाः १८९, २८४ .. २१४ महाचक्रेयाः २१५ बो. १८४ बब्भ्रवः ३२५
२१५ महावक्रेयाः २१४ । १८५ बहियोगाः
२१६ माघसरावयः २२९ १८६ बिन्दयः १९९
२१७ माटराः १८७ बिन्दवः १९९
२१८ मातङ्गः २२२ १८८ बैदलः २८५
२१९ मातङ्गिनः २०७ १८९ बैलाः १८३
२२० मातृत्याः २२१ १९० बैवकयः १७१, १७२
बक्यः १७१, १७२ ,२२१ मातृप्ताः २२० १९१ बौभूल: २६५ का. २२२ मानङ्गः २१८ १९२ भवनन्दिः १९३ म. २२३ भान्यायनाः २२८ बो. १९३ भवनन्दी १९२ २२४ मापौवविः २२९ १९४ भागुरयः बो. २२५ मारयणाः २२५ बो. १९५ भालकायनिः १८२ २२६ मारायणाः २२६ १९६ भालङ्कायनिः १८२ २२७ मारीचः
म. १९७ भालदन्ताः १९८ बो. २२८ मार्जालायनाः २२३ बो. १९८ भालन्दनाः १९७ २२९ माषशरापयः २१६,२२४,, १९९ भिदवः १८६, १८७ २३० मितकुम्भाः ११७ , २०० सीरुपायनाः २०३ २३१ मुसलाः ३२८ २०१ भृगवः ३२१ , २३२ मेषः २३३ २०२ भेरः ३२१
, २३३ मेषकः २३२

Page #305

६१. निधुवा..
१५ भाभी कभी
२३४ मेषपाः २४१ म २६५ लौमूलः १९१ .. २३५ मेषातकः २३६ बो| २६६ लौहितायनाः २५७ २३६ मेषान्तकिः २३५ ,२६७ वसुः ७० २३७ मैत्रबाहुः २३८
२६८ जाचयाः २३८ मैत्रवादिः २३७, २३९ , २६९ वात्स्यः २३९ मैत्रवाहः २३८ २७० वात्स्यायनाः २७१ २४० मौषकाः
२७१ वात्स्यायनिः २७० , २४१ मौषदिः २३४ म २७२ वार्धकयः २७३ २४२ मोहूज्याः का २७३ वार्धलयः २७२ २४३ य कसयः ५१
२७४ वार्षगाणिः २४४ योजकालकिः २४५ ,, २७५ विनयलक्षणाः म २४५ योधकालकिः २४४२७६ विरिटिकायनः २५३ , २४६ योधयानाः १०२ म २७७ विषगणाः ३३, ३४ बो,. २४७ रतिकायनाः का
का,. म २४८ रमाणिः २४९ बो २७८ वीरधराः २७९ का २४९ रम्भाणिः १६२, २४८ ,, २७९ वीराध्वराः २७८ २५० रामायणाः २५१, २५२ ,,| २८० वृष्टिसाराः १८१ २५१ राघ्रायणाः २५० | २८१ वेहकालेयः १३८ बो २५२ राम्रायणाः २५० बो| २८२ वैकर्णयः २५३ रिटकायनः २७६ म २८३ वैकर्णेयाः २५४ रैषिकिः ३०७ बो २८४ वैणाः १८३ २५५ रोदाकः ४१, २६१ २८५ वैदोम्बाः १८८ २५६ रोहितायनाः २६२ २८६ वैमृगयाः २५७ रोहितायनाः २६६ ।। २८७ वैलत्वलायनः २५८ लक्ष्मण्याः २५९ २८८ वैवकयः २५९ लाक्षणाः २५८, २६० २८९ वैवशपाः २६० लाक्षायणाः २५९ २९० वैशम्पायनाः २६१ लोदकिः २५५ २९१ वैशिप्राः ५२६२ लोहितायनाः २५६ २९२ शङ्खमित्रेयाः २९७ २६३ लौकाक्षयः २६४
२९३ शत्रुहयः २६४ लौगाक्षयः २६३ ।। २९४ शाक्रयाणाः .
५. भाभी
-

Page #306

२७०
प्रवरा गोत्रगणाच.
RAM
nandanimaamanamann
a
२९५ शामित्रयाः २९७ बा| ३२५ सुचभ्रयः १८४ २९६ शालाहतियाः म ३२६ सुचयः ५२ २९७ शाश्वमित्रेयाः २९२, ३२७ सुराः
२९५ बो ३२८ सुसलाः २३१ २९८ शीघ्रकाः
का ३२९ सूयोः ३४६ । २९९ शूलाः ३५१
३३० सैताकः ३३१ ३०० श्याकोराः ३५६ | ३३१ सैतिकिष्टिः ३३० ३०१ श्यामः
,,| ३३२ सैरान्ध्रः १०७ ३०२ श्येदुः १०५
| ३३३ सोनद्यः ३३९, ३४० ३०३ श्राम्भयः ६७
३३४ सोमभूवः ३३५ ३०४ श्रुतयः
म ३३५ सोमभ्रवः ३३४ ३०५ श्रेययणाः १२४ का ३३६ सोमयागाः ३०६ श्वैतेताः १०६ | ३३७ सौतयः ३०७ ष्टैषिकिः २५४
बो ३३८ सोधवयः ३४१ ३०८ सघवाः
का ३३९ सौनघाः ३३३ ३०९ समस्ताविः १५२
३४० सौनद्यः ३३३ ३१० सयागधाः १११
| ३४१ सौवभृवयः ३३८ ३११ सरागोजाः
३४२ सौम्याः ३१२ सर्वः
म ३४३ सोरकिः ३५८ ३१३ सांशयः ३१८ बो ३४४ सौराङ्कः ३५८ ३१४ साख्यमित्रः म ३४५ सौरसुखिः ३४८, ३४९ ३१५ सानुथुतः का ३४६ सौर्याः १४५, ३२९ । ३१६ साभरिः २०२
३४७ सौविश्रवसः ३२२ । ३१७ सामवयः ३१८ ३४८ सौसुकिः ३४५, ३४९ ३१८ सामसयः ३१३, ३१७ ,,| ३४९ सौसुगिः ३४८, ३४५ ३१९ सायस्याः ३२०
३५० स्थलकेशयः ३२० सारस्याः ३१९ ३५१ स्थूलाः २९९ ३२१ साविभृगवः २०१ म| ३५२ स्त्रौववृक्षाः ३८ ३२२ साविश्रवलः ३४७ बो, ३५३ स्वबभृस्वाः ३५४ ३२३ सासिहः
म ३५४ स्ववभ्रष्टाः ३५३ ३२४ सुचनिः ५२ बो| ३५५ स्वार्द्रायणाः ६५
,

Page #307

६९. लोगाक्षयः.
३५६ स्वावतकः ३०० म| ३७० हास्तलायनः ३६९ का ३५७ स्वैरकिः ३५८ यो ३७१ हास्तलायनिः १९ म ३५८ स्वैरङ्किः३४३,३४४,३५७ ,, ३७२ हास्तिकाः ३५९ हरिण्याः ३६१, ३६२ , ३७३ हास्तिदाः ३६४ , ३६० हरितायनः
का ३७४ हास्तिदास्तिः का ३६१ हरित्याः ३५९, ३६२ बो ३७५ हिरण्यपादाः ३७६,३७७बो ३६२ हरिद्राः ३५९, ३६१ , ३७६ हिरण्यपापाः ३७५,३७७,, ३६३ हरेयाः
का ३७७ हिरण्यवायनाः३७५,३७६,, ३६४ हस्तिदानाः ३७३ म ३७८ हृद्योगयः ३८० ३६५ हस्त्यः
का ३७९ हृद्योगाः ३८० का ३६६ हारितायनाः म ३८० हृद्रोगाः३७८,३७९,बो., का ३६७ हारथः ३६८ का ३८१ होता १३९ ३६८ हार्करिः ३६७ ,३८२ ह्वगायकाः ३६९ हासलायनः ३७०
(६२) द्विषष्टितमः प्रवरः
काश्यप आवत्सार वासिष्ठ इत्येतं प्रवरं लौगाक्षीणां बोधायनकात्यायनमत्स्या आहुः.
बोधायनः नुनः
वासिष्ठ आवत्सार काश्यप इतीमं प्रवरं विकल्पमाह.
(६२) गणः-लौगाक्षयः.
१ अनसूयः २ २ अनुष्ठेयाः १ ३ आकुलयः १० ४ आनष्टयः ५ उदवाहिः २१
- म ६ कापुटिः
,, ७ कौढुगाक्षिः ३७ __ का ८ नाकुरयः ११
, ९ पिनाक्षिः म १० फाजिलयः ३

Page #308

२७२
प्रवरा गोत्रगणाव.
॥
..
.
११ भाकुरयः ८ १२ यामुनिः ३३ १३ राजवन्नयः १४ १४ राजवर्तपः १३ १५ राजवाहिः १६ राजसकिः १७ १७ राजसेवकिः १६ १८ रावफालयः १९ १९ रावलयः १८ २० रूपवत्सकिः २२ २१ रोदबर्हिः ५ २२ रोपसेवकिः २० २३ लौगाक्षिः २४ शरद्वन्तः ३० २५ शाकबलयः २६
म २६ शाकलियः २५ ,, २७ शशिरः ३६
२८ सजातबिः २९ २९ सजातम्बिः २८ ३० सरतवः २४ ३१ साकलयः ३२ सामुचिः ३४
३३ साम्राणिः १२ | ३४ सासुचिः ३२ म ३५ सैरन्ध्रिः .
३६ सैरिषिः २७ ,, ३७ सौपिङ्गाक्षिः ७ का ३८ सौरन्ध्रिः ___, ३९ स्तानयः
4. ५ 44
(६३) त्रिषष्टितमः प्रवर:----
वासिष्ठ इतीमं प्रवरं आश्वलायनादयस्सर्व एव वदन्ति.*
(६३) गणः-वासिष्ठाः. १ अकलाः २
मा १० भोलिः ५१
,, ११ औडुलोमिः(औधः + मेकः)बो ३ आस्थूणाः ४ ,, १२ औदलोमाः ४ आयस्थूणाः ३
१३ औधः ११ ५ आयस्थूलाः
१४ औपगवाः का., म ६ आलम्भायनाः
१५ औपलोमाः ७ आवकीतयः८
। १६ औपवनाः ८ आविक्षितयः ७ , १७ कठाः २०
म ९ आश्वलाययनाः बो,. का १८ कपिष्ठलाः ९१ बो., का., म *एषामेवापस्तम्बः 'ध्यार्षेयमु हैके वासिष्ठेन्द्रप्रमदा रद्वसव्येति' इति विकल्पमाह.
최의 최되 2월 쫙
. 4

Page #309

६३. वासिष्ठाः.
१७३
P
RILAM
% 3D
E
. .
:
१९ कपिष्ठिसः ९१ बो| ४९ दासव्याः ४८ २० कराः १७
| ५० देवलः २१ कर्षिताः २७, २८ ५१ धौलिः १०,४४ २२ काण्डवृद्धिः २३, २५ । ५२ धौवतयः ११९ २३ काण्डेवर्षिः २२ ५३ धौवयः ७१ २४ काण्डविद्धिः
५४ नयाप्ताः २५ काण्डेवृद्धिः २२ ५५ नाकव्यः ९५ २६ काम्यकायनिः १०८ , ५६ नैगलाः ११३ २७ काषियक्षिताः २१ , ५७ पलाशयः २८ कारीषितः २१ , ५८ पार्णकायनः ६८ २९ कालोहविः (कीली+व्य- ५९ पार्णवल्कः
यः) का ६० पार्णवल्क्याः ३० कीली २९
,६१ पालिशयाः ६२ ३१ कौमोजिः ७७ बो ६२ पालिसयाः ६१ ३२ कौलायनाः ८५
६३ पूतिमाषाः ३३ कोविधिः १२० का ६४ पैडवः ६५, ६६ ३४ गायनिः
वो ६५ पौडवः ६४, ६६ ३६ गोण्डलिः ३७ | ६६ पौडुवः ६४, ६५ . .३६ गोपायनाः
म ६७ पौरिश्रवसः ३७ गौडिनिः ३५ म ६८ पौर्णकायनः ५८ । ३८ गौधलिः ३९ का ६९ पौलिश्रवसः ३९ गोधिलिः ३८
| ७० बाह्यकाः ४० गौरव्यः
बो ७१ बोधपाः ५३ ४१ गौराजिः ४२
| ७२ ब्रह्मपुरेयकाः ४२ गौरिश्रवसः ४१ | ७३ ब्रह्मपुरे याः ४३ चाण्डालिः १३२ ७४ ब्रह्मबलः ४४ चौलिः ५१
।। ७५ ब्रह्मवलिः ७६ ४५ जातूकाः बो ७६ ब्रह्मवल्लिः ७५ ४६ जालिः ११८ म ७७ भोजिकः ३१ ४७ तालीसयः १०५ ,, ७८ माण्डलिः ४८ दाकव्याः ४९ ,७९ मालोहधिः
4
:
का.,
५ ५ ५
. '
:
..

Page #310

२७४
प्रवरा गोत्रगणाच.
का
१. सभी
८० मुदहरिताः ८१, १४३, [ १०८ वाह्यकायनिः २६
१४४, बो १०९ वाह्यकृत् १०७ ८१ मुन्दहरिताः ८०, १४३, ११० विधिः
१४४, बो १११ विश्वायनाः ११२ बो ८२ मेकः ११
,, ११२ विश्वावनाः १११ ८३ याज्ञवल्क्यः मा ११३ वेगलाः ५६ ८४ याज्ञवल्क्याः
११४ वैकलिः ११६ ८५ लायनाः ३२
११५ वैक्लबाः ११७ ८६ लोमन्याः ८७ | ११६ वैतलकिः ११४ ८७ लोमा यनः ८६
११७ वैष्णवाः ११५ ८८ लोमायनाः
११८ वौलिः ४६ ८९ लोमायन्याः
| ११९ वौवयः ५२ का ९० वटीकराः
| १२० वौविविः ३३ ९१ घपिस्वान् १८, १९ बो १२१ व्ययः २९ ९२ वसटाः १२८, १३४ म १२२ व्यलोहपिः १२३, १२४, ९३ वसिष्ठाःआश्व., आप., बो
१२५ म ९४ वस्वपाजयः १५५ ।। | १२३ व्यलोहविः १२२, १२४ ९५ वाकव्यः ५५
१२५ , ९६ वाकुरयः
१२४ व्यालोहपिः १२२, १२३ ९७ वाग्रन्थयः १०३ ९८ वाघ्रपदाः
| १२५ व्यालोहविः १२२, १२३ ९९ वाटक्यः
१२४ ,, १०० वाटरकिः १०१,१०४,१५९,,। १२६ व्याघ्रपदाः १०१ वाटारकिः१००,१०४,१५९,, १२७ व्याघ्रपादः १०२ वाडोहलिः
म १२८ शठाः ९२ १०३ वायधयः ९७
१२९ शाडलायनाः १३७ १०४ वाराटाकिः १००, १०१ १३० शितिवृक्षाः
१५९ बो| १३१ शीतवृक्षाः १४२ म १०५ वालिशयाः ४७ म, १३२ शौण्डिालः ४३ १०६ वाहकधयः
बो १३३ शौविवृद्धाः १५२ १०७ वाह्यकाः १०९ का १३४ षठाः ९२
का
५
१२५ ॥
:
में
.
4
.
4

Page #311

१३५ सत्त्वः
१३६ सप्तवला:
१३७ सातुलायनाः १२९
१३८ सात्वलायनाः
१३९ सावखाः १४०, १४१
१४५ सुन्दाभ्वः १४७ १४६ सुपाचिः १४८
१४७ सुमनाः १४५
६४. उपमन्यवःः
१ अनुक्षरयः २ २ आनृक्षराः १
३ आपः
४ आलवयः ५
५ आलवायनः ४
का | १४८ सुयावि : १४६
बो १४९ सोपवत्सायनः १५०,१५३बो १५० सौपवसायनः १४९
म
१४० साभ्वलाः १३९, १४१ १४१ साश्वालाः १३९, १४० १४२ सितिवृक्षाः १३१ १४३ सुदहरिताः ८०,८१,१४४बो १४४ सुन्दहरिताः
का
बो
22
१५१ सौमनसायनः १५२ सौविवृक्षाः १३३ १५३ सौव्यवसायनः १४९
१५४ स्वत्याः १५८
१५५ स्वपाजयः ९४
"
१५६ स्वस्तिकराः १५७ का., म १५७ स्वस्तिकाः १५६ १५८ स्वस्त्याः १५४
म १५९ हरकिः १००, १०१, १०४,,
१६० हरितयः
का
"
म
८०, ८३, १४३ बो
މ
73
(६४) चतुष्षष्टितमः प्रवरःवासिष्ट आभरद्रसव्य ऐन्द्रप्रमद
इतीमं प्रवरं उपमन्यूनां आश्वलायनकात्यायनावाहतुः. बोधायनमत्स्यौ तु —
वासिष्ठ ऐन्द्रप्रमद आभरद्वसव्य इतीमं प्रवरमेषामाहतुः.
(६४) गणः उपमन्यवः
बो | ६ आलवायनाः
७ उद्गाहाः ८
35
का ८ उद्गाहाः ७
बो
९ उपमन्यवः
१० उपलपाः ११
*M.
"
25
서
39
का
बो
"
""
बो
का
"
मः
95
ho
आश्व

Page #312

२७६
प्रवरा गोत्रगणोच.
।
म
मा
५
५ ५
११ उपलयाः १० म ४२ क्रोडोदरायणाः ३४ १२ उहाकाः १४४ | ४३ क्रोधिनः ४१ १३ औद्गाहमानयः १४ | ४४ गोरथः ४६ १४ औद्गाहयानयः १३ ४५ गोरथाः ४७ १५ औद्गाहमतयः
४६ गौरथः ४४ १६ औपगवाः
४७ गौरथाः ४५ १७ औपमन्यवः
४८ जयः १८ औपमन्यवाः
४९ जालागतः १९ औपलेखयः
५० तरायणाः ५१, १४३ २० औलपयः
५१ तरोगणः ५० २१ कण्वाः २७
५२ तुहागाः १४४ २२ कपिकेशः
५३ त्रैवणाः २३ कपिजलः
म ५४ त्रैवर्णाः २४ कपिञ्जलाः २८ बो., का ५५ दानायनाः २५ कशानेयाः १३९
५६ दावालः २६ काचाग्नयः ११४ बो ५७ दाशेरकाः ६० २७ काण्वाः २१
म ५८ दासकायनाः २८ कापिञ्जलाः २४ वो ५९ दासेरकाः १२१ २९ कालशिखः १०४ म ६० दासेरकाः ५७ ३० कीलायनः ३६ |६१ दुहितः ३१ कुण्डोदरायणाः
६२ नायकाः ८८ ३२ कृष्णः ३५
म ६३ पर्णागारिः ७१ ३३ कोक्षः ३५
,, ६४ पर्णागारिः ३४ कोडोदरायणाः ४२ , ६५ पादकायनाः ३५ कोरकृष्णाः(कोक्षः कृष्णः),, ६६ पार्णगारिः ६७ ३६ कौमारः ३०
६७ पार्णागारिः ६६ ३७ कौमारायणाः १३७ का ६८ पालकायनः ६९ ३८ कौरकृत्
, ६९ पालङ्कायनः ६८ ३९ कौरव्यः
म ७० पाषागिरिः ७१ । ४० कौरव्याः
का ७१ पास्तागिरिः ६३, ७० ४१ क्रौकिनः ४३ म ७२ प्रलम्बनाः .
FE REFEF AF
:
५
म
का
* ५

Page #313

६४. उपमन्यवः.
भीमा ६
७३ प्रालम्बायनाः ७४ का। १०३ मोलायः १०९ ७४ प्रालवायनाः ७३ १०४ रावणः २९ ७५ बलायनाः १११
१०५ लक्ष्मणेयाः १०७ ७६ बलेक्षवः ७७
१०६ लम्बायनाः ७७ बलेखलाः ७६
१०७ लाक्ष्मणेयाः १०५ ७८ बाकयः ११२
१०८ लागहयः ८९ ७९ बालकयः ११८
१०९ लाहविः १०३ ८० बालवयः ११८
। ११० लोकाः ८१ बालशिखाः
१११ वलायनाः ७५ ८२ बाह्यवाक्यः १२० का ११२ वाकयः ७८ ८३ ब्रह्मबलयः ८४ म ११३ वाकाश्वयः ११६ ८४ ब्रह्मबलिनः ८३
११४ वाधयः २६, ११५ ८५ ब्राह्मवलयः
का ११५ वान्धयः ११४। ८६ भागरिक्थायनाः ९१ बो ११६ वार्कश्वयः ११७ ।। ८७ भागवित्तयनाः ९१वो., का ११७ वालखिल्याः ११९ ८८ भागवित्तायनाः(भार्गविः+ ११८ वालवयः ७९, ८०
नायकाः म ११९ वालशिखी ११७। ८९ भागहयः १०८ का १२० वाह्यवाक्यः ८२ ९० भागुरायणाः
१२१ वेदशेरकाः ५९ ९१ भागुरिस्थायनाः ८६,८७बो १२२ शाकधियः १२७ ९२ भार्गविः ८८ म | १२३ शाकहयः १२५, १२६ ९३ मण्डलेखयः ९८ बो १२४ शाकायनाः २४ महाकण्वः ९५ म १२५ शाकाहार्याः १२३ ९५ महाकर्णः ९४ ,, १२६ शाकाह्वयाः १२३ ९६ महाकायनाः
१२७ शाङ्कधियः १२२ ९७ महाकर्णिः का १२८ शार्कर्याः १२९ । ९८ माण्डलेखयः ९३ बो १२९ शावार्यः १२८ ९९ मातेयाः
१३० शेलालयः १४५ १०० मायाशरावयः १०१ बो १३१ शैलालयः १०१ मावसरावयः १०० ,, १३२ शौण्डावरयः १३३ १०२ माषशरावयः म १३३ शौण्डोदरयः १३२
:::
म
::::
4
-
॥
86

Page #314

१७८
प्रवरा गोत्रगणाय.
१३४ श्यामवयः
म| १४१ सिरिः १४६ १३५ सद्यायन्यः १४० का १४२ सुराक्षराः १३८ १३६ साङ्खयायनाः का., म १४३ सुरायणाः ५० १३७ सामारायणाः ३७ का १४४ सुहकाः १२, ५२ १३८ साराक्षराः १४२ बो १४५ सेलालयः १३० १३९ सावेपाः २५ का १४६ सविः १४१ १४० साह्यापत्यः १३५ ,
(६५) पञ्चषष्टितमः प्रवरः
वासिष्ठ शाक्य पाराशर्य इतीमं प्रवरं पराशराणामाश्वलायनादयस्सर्व एव वदन्ति.
(६५) गणः-पराशराः
E - 1
१ अकयः
का १७ कायस्याः १२ २ आविष्ठायनः
म १८ कार्णायनाः ३ आविष्ठायनाः का १९ काह्वायनाः २८ ४ इषीकहस्तः
| २० कुहुंशयः ५ औपयाः ६
२१ कृष्णाजिनाः ६ औषयः ५
२२ कृष्णायनयः ४० ७ कण्डू: ७६
| २३ कार्कचादयः ८ कण्डूशयः
का २४ कौकुशादयः ३१ ९ कपिग्रोथाः
२५ कौतुजातयः १० कपिमुखाः ११, १६ बो, म २६ कौमुदयः २७ ११ कपिश्रेष्ठाः १० , २७ कौमुनानयः २६ १२ काकेयस्थाः १७
२८ क्राह्वायनाः १९ १३ काक्लयः १५ बो २९ मतिः ३४ १४ काण्डर्षयः
म ३० क्रोधनायनाः ३३ १५ कात्कयः १३ बो ३१ क्रोकुलयः २४, ३२ १६ कापिशुभ्राः १० " ३२ क्रौढुशारयः ३१
3

Page #315

६५. पराशराः.
३३ क्रौञ्चकाबकाः ३० म। ६४ प्रायः ३४ कौमतिः २९
बो ६५ प्रारोहयः ३५ क्षौमिः ३६
म ६६ प्लाक्षयः ३६ क्षौमिः ३५
६७ यादरिः ७७ ३७ खल्वायनयः ५२ बो ६८ बाह्यतयाः ९१ ३८ खल्वायनाः
म ६९ बैल्वयूपयः ३९ ख्यातेयाः ५९
७० भालिः ५० ४० गाायनयः २२ ७१ भालुक्याः ४१ गोपयः ४२, ४३ ७२ भैमतायनः ९४ ४२ गोपवनः ४१, ४३ ७३ भैमयनाः ४३ गोपवयः ४१, ४२ ७४ भौमतापनः ४४ गोपाणिः
का ७५ यूधपाः ४५ गोपालिः ४६ बो, म ७६ वाजयः ७, ९९ ४६ गोवालिः ४५ बो ७७ वाजरिः ६७, ८१ । ४७ जपातयः ५४ म ७८ वाजातयः ७९, ८० ४८ जेमयः
का ७२ वाजिमतयः ७८, ८० ४९ जैह्मपः
| ८० वाजिमन्तयः ७८, ७९ ५० तन्तिः ७०
| ८१ वादरिः ७७ ५१ तरणिः
का ८२ वारुणिः ५२ तुल्योयनयः ३७ ८३ वाय॑यः ८६ ५३ तैलेयाः
८४ वाश्चिः ५४ नयातयाः ४७
८५ वाष्र्णायनाः ५५ पठिकाः ५७
८६ वर्णेयाः ८३ ५६ पराशराः आश्व,. ८७ वालेयाः ५७ पाटिकः ५५
८८ वाहनयः ५८ पारोहयः
८९ वाहयः ५९ पार्ययाः ३९
म ९० वाहरयः ६० पुष्करः
,, ९१ वाह्यमयाः ६८ ६१ पौष्करसादिः
| ९२ वैकलयः ९३ ६२ प्रपोहयाः ६३ म ९३ वैतलेयः ९२ ६३ प्रागेहयाः ६२ ,, ९४ वैमतायनः ७२
: :

Page #316

२८.
प्रवरा गोत्रगणाच.
में
९५ वैरिणेयाः का १०८ सहचौलिः १०९ बो ९६ व्याप्यायनिः , १०९ सहवौलिः १०८ ९७ शातपाः
,, ११० स्तस्बाः १११ ९८ शातयः ११२ बो १११ स्तम्भत्याः ११० ९९ शिवाजिः ७६
, ११२ स्यातयः ९८ १०० शौर्पिभिः १०६ , ११३ स्वायष्टाः ११४ १०१ श्यामायनयः ११५ , ११४ स्वायस्वाः ११३ १०२ श्यामेयाः बो.. का ११५ स्वास्यापनयः१०१, १०३ बो १०३ श्याम्यायनयः ११५ वो ११६ हयश्रीः १०४ श्रौतहिः १०६ ,, ११७ हर्यश्वः ११८ १०५ श्लोकयाः
का ११८ हर्यश्विः ११७ १०६ श्लोनुहिः १००, १०४ बो ११९ हार्यशीः १२० । १०७ श्वेतयूपयः ,, १२० हार्यश्विः ११९ ... ,
: 4:41काम
(६६) षट्वष्टितमः प्रवरः
वासिष्ठ मैत्रावरुण कौण्डिन्य इतीमं प्रवरं कुण्डिनानां आश्वलायनादयस्सर्वे कथयन्ति.
(६६) गणः: -कुण्डिनाः
१ अक्षतयः
का ११ क्रोकोल्यः १० २ अश्मरथ्यः
बो १२ गुग्गुलिः ३ अश्वत्थः
, १३ जातूकण्याः ५४ ४ आबल्लबदरः ५ , १४ जातूकाः ५ आविश्वबदरः ४ , १५ जादयाः २३ ६ औपवस्थाः का,. म १६ तिन्दुः ७ कापटवः
बो १७ तैकर्णयः ५२ ८ कुण्डिनः ४६ म १८ त्रैभृशाः १९ ९ कुण्डिनाः आश्व,आप,बो,का १९ त्रैशृङ्गाः १८ १० कोकोल्यः ११ पो २० त्रैशृङ्गायनः

Page #317

६७. जातूकाः .
:
4
:
२१ नवग्रामाः २२ पाटलयः २३ पादपः १५ २४ पालोहाः ३९ २५ पेटकाः २६ २६ पेठकाः २५ २७ पैप्पलादयः २८ पैप्पलादिः २९ बाहवः ४७ ३० बोधायनाः ३१ ३१ बौधिः ३० ३२ भाज्यकिः ३३ माक्षतयः ३४ ३४ माक्षितयः ३३ ३५ मध्यिन्दिनः ३६ ३६ माध्यन्दिनिः ३५ ३७ मित्रावरुणाः ३८ मौद्गला. ३९ यालोहाः २४ ४० लुलायाः ४१ लोहयः ४२ ४२ लोहलाः ४१ ४३ लोहायनाः ४४ वयः ४५
बो। ४५ वसिष्ठः ४४
४६ वागुढिनः ८, ५६ म ४७ वाहवः २९
४८ विचक्षुषः ४९ बो ४९ विचत्कषिः ४८
५० विथऋषिः ५१ ५१ विश्वङ्कशः ५० ५२ वैकर्णयः १७ ५३ शान्तिः ६७ ५४ शिवकर्णः १३ ५५ साङ्गालिनः ५७ ५६ सातमाः ४६ | ५७ सामङ्गालः ५५
५८ सैवल्काः ५९ बो..म ५९ सौगूलिः ५८
| ६० सौपक्षिः ६१ ६१ सौपथिः ६० ६२ स्वलोकाः ६३
६३ स्वलोक्याः ६२ का ६४ वसुलः ६५
६५ स्वस्थयः ६४ ६६ स्वस्थलयः
६७ खातिः ५३ म ६८ हिरण्याक्षायणाः
5 FEE FREE FREE
1. 9424
(६७) सप्तषष्टितमः प्रवरः
वासिष्ठ आत्रेय जातूकर्ण्य इतीमं प्रवरं जातूकानां मत्स्य उपदिशति.
(६७) गणः-जातूकाः

Page #318

१८३ .
प्रवरा गोत्रगणाच.
६ पादपः
, ७ महाचर्याः
१ अलम्बवाचनाः २ क्रोडोदरायणाः ३ दानकायाः ४ नागेयाः ५ परमाः
८ वयः ९ शिवकर्णः
(६८) अष्टषष्टितमः प्रवरः
आगस्त्य दाळच्युत ऐध्यवाह इतीमं प्रवरं आश्वलायनापस्तम्बबोधायनकात्यायना अगस्तीनां वदन्ति. आपस्तम्बः पुनः
आगस्त्य इत्येकाणे प्रवरं विकल्पमाह. आश्वलायनः पुनः
आगस्त्य दाळच्युत सौमवाह इतीमं प्रवरं विकल्पमाह. बोधायनस्तुइममेव प्रवरं सोमवाहानधिकृत्य कथयति.
(६८) गणः-सौमवाहाः
१ अगवाः
का १० कुल्माषः २ अगस्तयः आश्व, आप,. बो ११ क्षौमितिः २८ ३ अर्बुदाः
का १२ खलायनाः ९ ४ अवतानः
,, १३ गोव्यवाः १४ ५ उपकुलः .
१४ गोव्याधिः १३ ६ औदहयन: ७
बो १५ दण्डिः ७ औपदहनयः ६
,, १६ दारुतापायनाः ८ कल्माषः
का १७ देवताः ९ कालायनाः १२ बो| १८ द्वारिग्रीवाः ५१
1 FEBER
3

Page #319

१९ धारिणिः २३ २० निर्वैरिणः ४४
२१ पायोद्गताः २२ २२ पाथोहताः २१
२३ पारिणिः १९
२४ बवदयः ३९
२५ बुधोदयः २६ २६ बुधोदरः २५ २७ मेदिनपञ्चकः २८ मोक्षतिः ११ २९ मौजिकयः ३०
३० मौञ्जिकयः २९
३१ मौशलयः ३२
३२ मौसलयः ३१
३३ रोहिः ३४
३४ रोहिण्याः ३३
३५ लाप्यः ३७
७०. यज्ञवाहाः.
३६ लावणिः ३८
३७ लाव्यः ३५
"
वो ३८ वावर्णाः ३६
३९ वरण्डिः २४
का
39
का ४० वित्तपः
बो | ४१ विशालाद्याः ४२ वैरणयः ४३
33
४३ वैरण्डः ४२ का | ४४ वैरिणः २०
ܕ
बो ४६ शैरिषः
33
""
29
"
""
४५ शाल्यातपाः
"
४७ सुकुलापकारी ४८ सैवपथयः
४९ सोमवाहाः
५० सौरिभागः
५१ हारिग्रीवा: १८ ५२ हैमवहवाः
(६९) एकोनसप्ततितमः प्रवरःआगस्त्य दाढर्यच्युत साम्भवाद
इतीमं प्रवरं सम्भवाहानां बोधायन आह.
(६९) गणः साम्भवाहाः
१ सम्भवाहाः
बो
( ७० ) सप्ततितमः प्रवरः - आगस्य दाढर्चच्युत याज्ञवाह
इतीमं प्रवरं यज्ञवाहानां बोधायन आह. ( ७० ) गणः -- याज्ञवाहाः
*
Kak
5
",
99
""
का
ུ ཐྭ༴ ལྷ གྲྀ」གྲྀ༴ :
बो
का
बो
का
बो

Page #320

ܘܪ
१ यज्ञवाहाः
बो
( ७१ ) एकसप्ततितमः प्रवरः---
आगस्त्य माहेन्द्र मायोभुव
इतीमं प्रवरं कात्यायनमत्स्यावाहतुः.
१ अगस्तयः
२ करंटाः
३ करम्भयः
४ कुनाडाः ५
५ कुरुनाड्यः ४ ६ कौशल्याः ७
७ कौसल्याः ६
८ ऋतुः ९ क्रतुवंशभवाः १० खगेवसः ११
प्रवरा गोत्रगणांथ.
१ पारणाः
( ७२ ) गणः मायोभुवा:
99
का, म | ११ खमेवसः १०
१२ गान्धरायणाः
१३ गान्धारायणाः
39
""
"
رز
का १४ पुलहः १५ पौलस्तयः
99
का म १६ पौलस्त्याः १७ पौलहाः का १८ मयोभुवः म १९ सुमेधसः
का
( ७२ ) द्विसप्ततितमः प्रवरःआगस्त्य पौर्णमास पौरण
इतीमं प्रवरं कात्यायनमत्स्यावाहतुः.
( ७२ ) गणः - पौरणाः
का.. म २ पूर्णमासाः
(७३) त्रिसप्ततितमः प्रवरः - आगस्त्य हैमवर्च हैमोदक
का
""
29
म
कां
का"
atr
म
95
=
""
का, म

Page #321

७३. पाणिकाः.
इतीमं प्रवरं शाक्रादीनां दर्पणकारो दर्शयतिशाकः शुकः हंसः चापः भाषः हिमोदकः हेमवर्मिः
आगस्य पौनायक पाणिक
इतीमं प्रवरं विमल्यादीनां दर्पणकारो दर्शयतिविमलिः मामिकिः पाणिकः पिनायकः नन्दिः मिलिः चिलिः
(७३) गणः-पाणिकाः (७४) चतुस्सप्ततितमः प्रवरः
____मानव ऐल पौरूरवस इतिमं प्रवरं क्षत्रियाणां आश्वलायनापस्तम्बबोधायनकात्यायना वदन्ति
(७५) पञ्चसप्ततितमः प्रवरः
भालन्दन वात्सपि मौङ्कल इतीमं प्रवरं वैश्यानां बोधायन आह. आपस्तम्बस्तु
वात्समि इत्येकायप्रवरमेषामुपदिशति. तथा आपस्तम्बकात्यायनौ
मानव इत्येकाले प्रवरं क्षत्तियवैश्ययोरुपदिशतः.
इत्याश्वलायनापस्तम्बबोधायनकात्यायन मत्स्योक्ताः दर्पणकृदुक्ताः प्रवरा
गोत्रगणाश्च सम्पूर्णाः.

Page #322

अशुद्धशोधिनी.
अशुद्धम्.
शुद्धम्.
२३ २४ २७ १६ ३२ ३
वैतहव्य
३४
७
३८ १७-१८
४५ २५ ९४ १५ १०१ ७
दूपणाय दूषणाय इति। इति ॥ ३ ॥ वीतहव्य गृर्त्समद गृत्समद पोलोम्यजन.... [श्लोकोऽयमधिकः रैवसवैवसौ। चैव सवेदसः । भगवद्ग भगवद्गी माह
महा कश्य
कश्यप लासितदैवतेति
ल्यासितदैवलेति जातुक जातूक कात्यानो कात्यायनो मगस्त्य
मागस्त्य सर्वषा सर्वेषा कापिलस्य कपिलस्य वाय॑श्वस्य वाध्रयश्वस्य षीर्णा-आपत्य र्षीणां-अपत्य इयुक्त्या मंन्त्रिताः २१० मन्त्रवतः २११ मन्त्रवतः २११ मन्त्रिताः २१० २२५ बो. २२६ बो. २२६ , २२५ , ३२१ ३१६.
१८०५
१८३ १२ १९६ २४ २०४ १६
इत्युक्त्या
६
* * *
,
३१

Page #323

आश्वलायन प्रवर काण्डं
नारा य णी य वृति स हि त म.
आश्वलायनश्रौतसूत्रे उत्तरषटे
षष्ठाध्याये दशमी कण्डिका. सर्वे समानगोत्रास्स्युरिति माणगारिः कथं ह्याप्रीसूक्तानि भवेयुः कथं प्रयाजा इति ॥ ॥ १ ॥
सत्रायुक्तानि तेषां व बहुयजमानत्वमुक्तम् । बहुषु च समानार्षेयाः भिन्नार्षयाश्च संभवन्ति । तत्र भिन्नार्षयाणां सत्रासन नास्तीति गाणगारिराचार्यों मन्यते । कुतः? कथं ह्याप्रीसूक्तानि भवेयुः कथं प्रयाजा इति, भिन्नार्षेयत्वे सत्येवमादीनि कथं भवेयुरित्यर्थः । अतः सर्वे सत्रिणः समानगोत्राः स्युरित्युक्तम् । आर्षेयः प्रवर इति पर्यायौ । ऋषिरिति वंशनामधेयभूता वत्सबिदार्टिषेणादयः शब्दा उच्यन्ते । गोत्रशब्दः 'अपत्यं पौत्रप्रभृति गोत्रम्' इत्येवं पारिभाषिकोऽस्ति । अन्यथा च अपारिभाषिक एवास्ति । यथोक्तं भगवता बोधायनेन-'विश्वामित्रो जमदग्निर्भरद्वाजोऽथ गौतमः । अत्रिर्वसिष्ठः कश्यप इत्येते सप्त ऋषयोऽगस्त्याष्टमानां यदपत्यं तद्वोत्रमित्युच्यते' । अयमर्थः । एतेषामपत्यमिति के स्मर्यन्ते ते तद्गोत्रभित्युच्यन्ते । यथा-जमदग्नेर्गोत्रं वत्सादयः । तथा भौतमस्यायास्थादयः । भरद्वाजस्य दक्षगर्नादयः । तथाऽत्र्यादीनां स्वस्ववा इति । तथाऽऽर्षेयगोत्रशब्दयोः भिन्नविषयत्वं शिष्टव्यवहारे दृष्टम् । यथाऽऽह वाशव

Page #324

૨૮૮
वृत्तियुतं. क्या-'अरोगिणीं भ्रातृमतीमसमानर्षगोत्रजाम्' इति । तथा'पिण्डगोत्रऋषिसम्बन्धा रिक्थं भजेरन्' इत्येवं व्यवहारा बहवः सन्ति । अस्मिंस्तु सूत्रे गोत्रशब्द आप्यादेरनुष्ठेषत्वादनर्थमित्येकत्वादेकोपाधिवचनेनाभिप्रेतः । ‘यावन्तोऽनन्तहिताः समानगोत्रास्तावतां सकृत्' इत्यत्र सूत्रे समानप्रवरमात्रोपाधित्रचनो गोत्रशब्दः प्रयुक्तः । यस्त्वगस्त्याएमानां अन्येष्वपि गोत्र शब्दो लोके प्रयुज्यमानो दृश्यते मित्रयुवगोत्रोऽहं मुद्गलगोत्रोऽ. हमित्येवमादिषु, स चौपचारिकोऽपरामर्शजः प्रयोगः अगस्त्याटमानामपत्येषु भयास्यगर्गकुण्डिनादिषु गौतमभरद्वाजवसिष्ठादिषु गोत्रत्वमास्त, तत्सामान्यं दृष्ट्वा मित्रयुवमुद्गलादिषु अपरामर्शन लौकिकाः प्रयुञ्जते । अस्यायमर्थः इति स्मरन्ति । अतो भगवतो बोधायनस्य स्मृत्यन्तर उक्त एव गोत्रशब्दस्यार्थ इति निश्चिनुमः । व्याकरणस्मृतिचाप्यस्या न बाधिका सामान्यविशेषरूपत्वात्तयोः ॥ ___ अपि नानागोत्राः स्युरिति शौनकस्तन्त्राणां व्यापित्वात् ॥
॥२॥ गाणगारिणा समानविधानानामेव सत्रसम्बन्धे उक्त शौनक आचार्य आह समानगोत्राणामेवेति न नियमः । नानागोत्रा अपि सत्रमासीरनिनि । कुतः? तन्त्राणां व्यापित्वात् । तन्त्रशब्देनात्र सर्वपुरुषसाधारणोऽङ्गसमुदाय उच्यते । तस्य च व्यापित्वमस्त्यये ॥
॥२॥ कथं पुनरसाधारण इति पदार्थ इति तत्राहगृहपतिगोत्रान्वया विशेषाः॥ ॥३॥
अयमर्थः-ये विशेषा असाधारणाः ते गृहपतिगोत्रान्वया प्रहपतिविधानानुगुणाः कर्तव्याः । एतदुक्तं भवति-असमान

Page #325

आश्वलायनप्रनरकाण्डम.
२८९
नविधानानामपि सत्रासनं भवति । प्रायेणाङ्गसमुदायस्य अविराधित्वात् । ये केचन विरोधिनस्ते गृहहपतेरविरोधित्वेन कर्तव्या इति ॥३॥
ननु गृहपत्यविरोधेन सत्रे कृते येषां विरोधस्तेषां फलसम्बन्धो न स्यादित्यत आह
तस्य राहिमनु राशिः सर्वेषाम् ॥ ॥४॥
तस्य गृहपतेः फलसिद्धिमनु सर्वेषां सत्रिणां फलसिद्धि. भवत्येव । कुतः! 'तन्मुखाः सत्राण्यासते' इति वचनात् । अत एव सूत्रकारस्यायमेव पक्ष इति गम्यते ॥ ॥४॥ प्रवरास्त्वावर्तेरनावापधर्मित्वात् ॥ ॥५॥
ओप्यन्त इत्यावापा आहवनीयाः, ते च प्रवरेण धर्मेण धर्मिणः तस्य प्रवरस्याहवनीयसंस्कारत्वादाहवनीयधर्म इत्युच्यते, अत आहयनीयवहुत्वात् प्रतिप्रधानमावर्तन्त इत्युच्यते आवापधर्मित्वादित्ययमर्थः । आवापानामाहवनीयानां प्रवरं प्रति धर्मिस्वादिति । एवं प्रवरानुक्रमणस्य प्रसङ्गमापाद्यानन्तरं प्रवराननुक्रमिष्यति 'जामदग्ना घत्साः' इत्येवमादिना ग्रन्थेन । तत्तदनुक्रमणस्येदं प्रयोजनं श्रुतायेतावन्मात्रमस्ति । कस्यांचिदेवं श्रूयते 'आर्षेयान् वृणीते आम्नातानृषीन् मन्त्रकृतो वृणीते न चतुरो वृणीते न पश्चातिवृणीते ' इति । अयमर्थः, आर्षेयवरणस्य मन्त्रकृत्त्वं विशेषणत्वेनोच्यते । अतो ये आम्नातानामृषीणां मन्त्रकृत्त्वेनाम्नायन्ते तेषामेकाहाहीनानां यथेष्टसङ्ख्याकानां वरणे प्राप्ते 'न चतुरो वृणीते न पञ्चातिवृणीते' इति चतुर्णामति. पश्चानां च प्रतिषेध इति वाक्यत्रयमस्यां श्रुताविति वर्णयन्ति । अन्यस्यामन्यथा श्रूयते । 'आर्षेयं वृणीते एकं वृणीते द्वौ वृणीते त्रीन् वृणीते न चतुरो घृणोते न पश्चातिवृणीते' इति । अवमर्थः । ‘त्रीन् वृणीते' इत्येवात्र विधिः, इतरेषां कश्चिदवयुत्या

Page #326

२९०
वृत्तियुतं. नुवाद इति वर्णयन्ति । इमामेव श्रुतिमुपन्यस्य न्यायविद्भिरयमेवार्थो वर्णितः 'अन्यायस्य हामं स्यादधिकारात्' इति । पूर्वोक्तश्रुत्यनुसारेणान्यायाणामप्यधिकारोऽस्तीति कल्पकाराणां सूत्रकाराणां च प्रवृत्तिरिति सैवानुस्मृताऽस्माभिः । तत्र ये आत्मीया ऋषयस्तेषां ये मम्त्रकृतस्ते प्रोक्तसङ्ख्या बरीतव्या इत्येतावन्मानं श्रुतितोऽवगतम् । तत्रैते आत्मीयाः तेषामेते मन्त्रकृत इति शाने न श्रुतिःस्मृतिरेवात्र शरणम् । तत्र एतावदेव लौकिकानां स्मरणं दृश्यते वयं वत्साः वयं विदाः वयमायास्या वयं रथीतराः वयं कन्वाः वयं गविष्ठिराः धयं कर्षणाः बयं कुण्डिनाः वयं गर्गाः इति नास्माकमेते श्रूयन्ते मन्त्रकृतो मन्त्रकृतः इंति स्मरन्ति । अपि च व्यायास्त्र्यायाः पञ्चाया इति च स्मरन्ति । अपि चास्माकसङ्गिरोमुख्यः प्रबरोऽपादंष्ट्रमुखो वेति च स्मरन्ति । अथ चैतेषां ज्ञानस्य स्मरणादन्यत् प्रमाणं ना. स्ति । आर्षेषवरणविध्यपेक्षितं चैतज्ज्ञानम् । एवं चेत् कल्पसूत्राणां वंशनामधेयभूतमित्रयुवादिविषया श्रुतिलाके उपजीव्या । उद्देशेनास्यत एतावन्तः अस्यैको द्वावस्था पञ्चास्य प्रयोऽस्य प्रयो वा पञ्च वाऽस्य एको वा त्रयो वा पञ्च वा इत्यस्यायं मुखतः पञ्चैवेत्येवमादेपदार्थविषयत्वादिकल्पानां श्रुतिमागच्छन्तोऽयं प्रभ्रंशपरिहारार्थ स्वेस्थे कल्पे सूत्रेण निरुन्धन्ति । प्रवरादिस्वीयसंज्ञाया आपत् प्रवरानुक्रमस्य प्रयोजनमित्यवगन्तव्यम् ॥
इदानी प्रवरा अनुक्रम्यन्ते
जाममा वत्सास्तेषां पञ्चार्षेयो भार्गवघ्यावनाप्नवानौर्वजामदग्नोति ॥
॥६॥ द्विविधा वत्सा जामदग्ना अजामदग्नाश्च । तत्र ये जा*कल्पानामित्यस्य स्थामे कालाबामित्वेकस्मिन् पाल: प्रामादिकः, ।

Page #327

आश्वलायनप्रवरकाण्डम्.
२९१
मदनाः वत्साः वयमिति स्मरन्ति तेषां पञ्चार्षेयः प्रवरो भवति, भार्गवच्यावनानवानौर्वजामदग्नेति ॥
॥ ६ ॥
अथ हाजामदग्न्नानां भार्गवच्यावनाप्नवानेति ॥
ये तु वयमजामदग्ना वत्सा इति स्मरन्ति तेषां त्रयार्षेय: प्रवरो भवति, भार्गवच्यावनानवानेति । एतेषामजामदमत्वादौर्वजामदनशब्दौ न भवतः । अत एव तौ शब्दौ जामदग्न्नत्वप्रयुक्ती । द्विप्रकाराणां वत्सानां परस्परमविवाहः त्रयार्षेयसन्निपातात् । एतदुक्तं भगवता बोधायनेन “त्रयार्षेयाणामविवाहः" इति ॥
॥ ७ ॥
आष्टिषेणानां भार्गवच्यावनाप्रवानार्ष्टिषेणानू
पेति ॥
॥ ८ ॥
अयमपि पञ्चार्षेयः प्रवरः ॥
॥ ८ ॥
बिदानां भार्गवच्यावनानवानौर्ववैदेति ॥ ९ ॥
अयमपि पञ्चा एव । बिदानामोर्वशब्दसमन्वयाज्जमदगोत्रत्वमप्यस्ति । वत्सानां विदानामार्ष्टिषेणानां च कचिहपिसंनिपातात् क्वचित्सगोत्रत्वाच्च परस्परमविवाहः । सर्वेषु च समानप्रवरत्वादविवाहः । सर्वत्र चैवं समानधर्मेषु ॥ ॥ ९ ॥
recarधौलमौन मौकशार्कराक्षिसा हिंसावर्णिशालङ्कायन जैमिनिदैवन्त्यायनानां भार्गववैतहव्यसावेतसेति ॥
119 011
अयं गणः त्र्यार्षेयः
यस्कादीनां दशानां परस्परमविधा
हः । प्रवरेषु कचिच्छास्त्रान्तरवशात् पदविपर्यासो वर्णविपर्या
J

Page #328

२९९
वृत्तितं.
सो वा पदान्यत्वं वाऽस्ति न तेन प्रवरान्यत्वं भवतीति मन्त
व्यम् ॥
11 20 11
॥ ११ ॥
starai भार्गववैन्यपार्थेति ॥
यायोऽयम् ॥
॥ ११ ॥
मित्रयुवां वायश्वेति त्रिप्रवरं वा भार्गवदैवो
दासवायश्वेति ॥
॥१२॥
मित्रयुवामेकार्षेयोऽयं व्यापैयो वा प्रवरो भवति । अयं प्रवरविकल्पः सर्वेषां मित्रयुवां भेदेन स्मरणाभावात् । वत्सानां तु स्मरणादेव वत्सभावतद्वेदात् तत्प्रवरस्य व्यवस्था युक्ता । यत्तु तद्विशेषभेदेन प्रवरान्यग्रहणमिति । तदयुक्तं, अगृह्यमाणस्य भेदस्य सत्त्वे प्रमाणाभावात् । प्रवरणभेदः प्रमाणमिति चेत्, न तत् साधकं, प्रयोगविकल्पेनापि संभवात् । अतो भेदाग्रहणात् व्यवस्थायां प्रमाणं नास्तीति विकल्प एव प्रवरयोरित्यध्यवसितम् । एवमेव व्यापञ्चापैयविकल्पे आद्यपदविकल्पे वा अन्यस्मिन्नप्येवंविधे ऋषिभेदग्रहणे सति व्यवस्था नास्तीति निश्चीयते ॥
॥ १२ ॥
शुनकानां गृत्समदेति त्रिप्रवरं वा भार्गवशौन
होत्रगासमदेति ||
॥१३॥
एकार्षेयोऽयं त्र्यार्षेयो वा शुनकानां प्रवरः ॥
इति दशमी कण्डिका.
॥ १३ ॥

Page #329

आश्वलायनचरकाण्ड म्. गोतमानां आङ्गिरसायास्यगौतमेति । उचथ्या. नां आङ्गिरसौचथ्यगौतमेति । रहूगणानां आङ्गिरसराहूगण्यगौतमेति । सोमराजकानां आङ्गिरससौमराज्यगौतमेति । वामदेवानां आङ्गिरसवामदेव्यगौतमेति । बृहदुक्थानां आङ्गिरसबाहदुक्थगौतमेति । पृषदश्वानां आङ्गिरसपार्षदश्ववैरूपेति । अटादंष्ट्र हैके ब्रुवते तीत्याङ्गिरसं अष्टादंष्ट्रपार्षदश्ववैरूपेति ॥
॥॥ आङ्गिरसाष्टादंष्ट्रयोर्विकल्पः । अतीत्य त्यक्त्वेत्यर्थः ॥ ॥१॥ ऋक्षाणां आङ्गिरलबार्हस्पत्यभारद्वाजवान्दनमातवचसेति ॥
॥२॥ अयं पञ्चायः प्रवरः ॥
॥२॥ कक्षीवतां आङ्गिरसौचथ्यगौतमौशिजकाक्षीवतेति॥
॥३॥ अयमपि पञ्चाय एव ॥ दीर्घतमसा आङ्गिरसौचथ्यदैर्घतमसेति ॥४॥ .... अयं व्यायः । अयास्यौचथ्यरहगणसोमराजकिवामदेवबृहदुक्थकक्षीपदीर्घतमस इत्येते गौतमाः । उचथ्यशब्दसमन्वयादीर्घतमसां गौतमत्वमस्त्येव । गौतमानां सर्वेषामविवाहः । 'पृषदश्वा रथोतरसश्च' इति स्मरन्ति । एतत्पातिन ऋक्षाः पुनर्भारद्वाजाः ॥

Page #330

२९४
वृत्तियुतं. __ भरद्वाजाग्निवेश्यानां आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजेति ॥
॥५॥ भरद्वाजानामाग्निवेश्यानां च अयं प्रवरो भवति ॥५॥
इत्येकादशी कण्डिका.
मुद्गलानां आङ्गिरसभाHश्वमौद्गल्यति । ता. क्ष्य हैके ब्रुवतेऽतीत्याङ्गिरसं तार्यभाHश्वमौ. द्गल्येति ॥
॥१॥ अयं घ्याणेयः आङ्गिरसतार्थ्ययोर्विकल्पः ॥
विष्णुवृद्धानां आङ्गिरसपौरुकुत्स्यत्रासदस्यवेति। गर्गाणां आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजगार्यशैन्येति । आङ्गिरसशैन्यगाग्र्येति वा ॥
॥२॥ ___गर्गाणां पञ्चायस्त्र्यायो वा प्रवरो भवति । व्यवस्थ. या विकल्पः न वर्गभेदानवगमादित्युक्तम् । एते च भरद्वाजाः । अग्निवेश्यानां गर्गाणां च भरद्वाजत्वात् सर्वेषां च परस्परमविवाहः । मुद्गला विष्णुवृद्धाश्च एतत्पातिनः ॥ ॥२॥
हरितकुत्सपिङ्गशङ्खदर्भभैमगवानामाङ्गिरसाम्बरीषयौवनाश्वोति ॥
॥३॥ हरितकुत्सपिङ्गशङ्खदर्भभैमगवा इत्येतेषां षण्णामयं प्रवरो भवति ॥
॥३॥

Page #331

आश्वलायनप्रवरकाण्डम्.
२९५ मन्धातारं हैके ब्रुवतेऽतीत्याङ्गिरसं मान्धात्राम्बरीषयौवनाश्वेति ॥
॥४॥ अयं वा हरितादीनां षण्णां प्रवरो भवति ॥ ॥४॥ सङ्कतिपूतिमाषतण्डिशम्बुशैवगवानामाङ्गिरसगौरिवीतसाङ्कत्येति ॥
॥५॥ सङ्कृत्यादीनां पञ्चानामयं प्रवरो भवति ॥ ॥५॥ शाक्त्यो वा मूलं शाक्त्यगौरिवीतसाङ्कत्येति ॥
सङ्कत्यादीनामयं वा प्रवरो भवति । एते सङ्कत्यादयः प्रकरणादङ्गिरशब्दसमवायाञ्चाङ्गिरसा इति प्रतीयन्ते । शकिगुरुवीतसमन्वयासिष्ठा इत्यपि प्रतीयन्ते । तथा क्वचित् प्रवराम्नायेऽङ्गिरसां प्रकरण एव सङ्कत्यादीनादिश्याङ्गिरोमुखमेव प्र. वरं पठ्यमानं पश्यामः । तथा कस्मिाश्चित् प्रवराम्नाये वसिष्ठानां प्रकरण एतानवोद्दिश्य शाक्त्यमुखं प्रवरं पठ्यमानं पश्यामः। एवं द्वाभ्यामपि सम्बन्धदर्शनादुभयोरन्यतरसम्बन्धिन एवेत्यवगन्तुं न शक्यते । यद्येषां वंशभेदस्थितिरस्ति तदा इमे आङ्गिरसा इमे वासिष्ठा इत्यवगम्येत । तत्राङ्गिरसानामयं वसि. ष्ठानामयामिति निवेशे विकल्पाभावः । अतो वंशाभेदात् विकल्प एव प्रवरयोः । ततः सङ्कृत्यादीनां वसिष्ठत्वाभाचे प्रमाणाभावाद्वसिष्टैरेषामविवाहः ॥
इति द्वादशी कण्डिका.

Page #332

॥२॥
२९६ - वृत्तियुतं. ... कण्वानामाङ्गिरलाजमील्हकाण्वेति । घोरेमु हैके ब्रुवतेऽवकृष्याजमील्हमाङ्गिरसघौरकाण्वेति॥१॥ अवकृष्येति अपोचेत्यर्थः ॥
॥१॥ कपीनामाङ्गिरसामहीयवौरुक्षयसेति । अथ य एते द्विप्रवाचना यथैतच्छौङ्गशशिरयो भरद्वाजाश्शुगाः कतारशैशिरयः॥
अथेदानीमिदमुच्यते । ये एते द्विप्रवाचना ऋषिद्वयव्यपदेश्याः । यथा एते शौनशशिरयो घ्यामुष्यायणाश्शौ यस्य क्षेत्रे शैशिरेयबीजोत्पन्नानां वंशाः । अन्येषां घा भिन्नार्षयक्षेत्रजोत्पन्नानां वंशा इत्येवोदाहरणम् । शौङ्गशैशिरिग्रहणं प्रदर्शनार्थम् । सर्वे हि ते भिन्नार्येवाः । यस्माद्भरद्वाजाइशुङ्गास्तेषामयं प्रवरः आगिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजेति ॥ कतारशशिरयस्तेषां वैश्वामित्रकात्यात्कालति । एवं स्थिते कथमेतेषामार्षयप्रवरणमिति प्रसङ्गमुक्त्वाऽऽह ॥
॥२॥ तेषामुभयतःप्रवृणीतेकमितरतो द्वावितरतः॥३॥
त्र्यायवरणपक्षे एवं भवति ॥ द्वौ वेतरतस्त्रीनितरतः ॥
॥४॥ पञ्चायवरणपक्षोऽयम् ॥ न हि चतुर्णा प्रवरोऽस्ति न पश्चानामति प्रवरणम् ॥
॥५॥
॥४
॥

Page #333

अश्वलायनप्रवरकाण्डेम्.
२९७
अत उभयतो द्वौद्वौ न ग्रहीतव्यौ । कुतः चतुर्णा वरणनिषेधात्, अति पञ्चानां प्रवरनिषेधात् । तत् द्वयोरेकार्षेयत्वेऽपि द्वयार्षेयवरणमनुज्ञातमिति गम्यते ॥
॥ ५॥
आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाज कात्यात्की लेति ॥ ६ ॥
प्रदर्शनमात्रमेतत् । द्वयामुष्यायणलक्षणमुच्यते ॥
अपुत्रेण परक्षेत्रे नियोगोत्पादितस्सुतः । आवयोरप्यसौ रिक्थी पिण्डदाता च धर्मतः ॥ इति याज्ञवल्क्यवचनादेवंप्रकारमेव द्र्यामुष्यायणत्वं नान्यथेति मन्तव्यम् । द्वयामुष्यायणानां सर्वेषां पक्षद्वयेऽप्यविवाहः यामुष्यायणत्वाभावे वा 'ऊर्ध्वं सप्तमात्पितृबन्धुभ्यो वीजिनश्च' इत्यस्य वचनस्याविषयः ॥
॥ ६ ॥
इति त्रयोदशी काण्डका.
1
अत्रीणामात्रेयार्चनानसश्यावाश्वेति । गविष्ठिराणामात्रेयगाविष्ठिरपौर्वातिथेति ॥
11911
अत्र द्विविधा अत्रय उक्ताः । अन्यत्रान्ये च सन्ति । तेषां सर्वेषामत्रीणां परस्परमविवाहः । एवमुत्तरे क्वचिद्दृष्टव्यम् ॥ १ ॥
चिकितगालवकालबवमनुतन्तुकुशिकानां वैश्वा
मित्रदैवरातौदलेति ||
॥२॥
चिकितानां गालवानां कालानां बवानां मनुतन्तूनां कुशि कानामित्येतेषां षण्णामयं प्रवरो भवति ॥
॥२॥

Page #334

१९८
वृत्तियुतं. श्रीमतकामकायनानां वैश्वामित्रदेवश्रवसदैवत
रसेति ॥
॥३॥
श्रीमतानां कामकायनानामयं प्रवरः॥ धनञ्जयानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसधानञ्जयेति । अजानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाज्यति । रोहिणानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसरौहिणेति । अष्टकानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाष्टकति ॥ ॥४॥
धनञ्जबाजरोहिणाष्टकविश्वामित्रास्त्रप्रवराः॥ ॥४॥ पूरणवारिधापयन्तानां वैश्वामित्रदेवरातपौरणेति ॥
पूरणानां वारिधापयन्तानामयं प्रवरः ॥ ॥५॥ कतानां वैश्वामित्रकात्यात्कीलेति । अघमर्षणानां वैश्वामित्राघमर्षणकौशिकेति । रेणूनां वैश्वामित्रगाधिनरैणवेति। वेणूनां वैश्वामित्रगाधिनवैणवेति । शालङ्कायनशालाक्षलोहिताक्षलोहितजस्नां वैश्वामित्रशालङ्कावनकौशिकेति ॥ ॥६॥
पञ्चानामयं प्रवरो भवति । लोहितजलन ति समस्यैके। एते विश्वामित्राः । एतेषां सर्वेषामविवाहः ॥
कश्यपानां काश्यपावत्सारासितेति । निध्रुवाणां काश्यपावत्सारनैध्रुवेति । रेभाणां काश्यपावत्सार

Page #335

आश्वलायनप्रवरकाण्डम्.
रैभ्योति ।शाण्डिलानां शाण्डिलासितदैवलेति ॥७॥
॥७॥
॥८॥
एते कश्यपाः । एतेषां परस्परमविवाहः ॥ काश्यपासितदैवलेति वा ॥ शण्डिलानां काश्यपशाण्डिलयोर्विकल्पः ॥
इति चतुर्दशी कण्डिका.
वासिष्ठेति वसिष्ठानां येऽन्य उपमन्युपराशरकुण्डिनेभ्यः ॥
॥॥ उपमन्युपराशरकुण्डिनातिरिक्ता वासिष्ठा एकार्षेयाः ॥ १ ॥ उपमन्यूनां वासिष्ठाभरतस्विन्द्रप्रमदेति । पराशराणां वासिष्ठशाक्त्यपाराशयति । कुण्डिनानां वासिष्ठमैत्रावरुणकौण्डिन्येति ॥ ॥२॥
उपमन्युपराशरकुण्डिना वासिष्ठाः एतेषां सर्वेषामविवाहः ॥२॥ .
अगस्तीनामागस्त्यदाढव्युतैष्मवाहेति । सोमवाहो वोसमः आगस्त्यदाढच्युतसोमवाहेति ॥३॥
उत्तमपदविकल्पः॥ पुरोहितप्रवरो राज्ञाम् ॥
॥४॥ उत्तरविवक्षार्थमेतत् पौरोहित्यान् राजन्यावशां' इति सिद्धत्वात् ॥
अथ यदि साष्ट प्रवृणीरन् मानवैलपौरूरवसेति।

Page #336

वृत्तियुतं.
राजर्षीन्वा राज्ञां इत्युक्तं तस्य स्वरूपमेतेनोच्यते । यदि राज्ञां राजर्षीन् वृणीते तदेत्यर्थः । ( सात्कुशब्दो वदनोच्यते । अगौरवं साईं सनुत्पत्तिरित्यर्थः) । तथा हि सर्वेषां राजन्यानां मन्विलपुरूरवादयो वंशकारा इति स्मर्यते तेषां वरणमित्यर्थः ॥ ५ ॥
३००
अथ श्रौतसूत्रपरिशिष्टभाग:.
भृगूणां न विवाहोऽस्ति चतुर्णामादितो मिथः । श्यैतादयस्त्रयस्तेषां विवाहो मिथ इष्यते ॥ १ ॥ षण्णां वै गौतमादीनां विवाहो नेष्यते मिथः । दीर्घतमा औचथ्यः कक्षीवांश्चैकगोत्रजाः ॥ २ ॥ भरद्वाजाग्निवेश्यश्शुङ्गारशैशिरयः कताः । एते समान गोत्रास्युर्गर्गानेके वदन्ति वै ॥ ३ ॥
पृषदश्वा मुगला विष्णुवृद्धाः कण्वोऽगस्त्यो हरितस्सङ्कृतिः कपिः । यस्कश्चैषां मिथ इष्टो विवाहः
सर्वैरन्यैर्जामदग्नादिभिश्च ॥
11811
यावत्समान गोत्रास्स्युर्विश्वामित्रो न ( 3 ) वर्तते । तावद्वसिष्ठश्वात्रिश्च कश्यपश्च पृथक्पृथक् ॥५॥ दयार्षेयाणां त्र्यार्षेयसन्निपाते अविवाहः ।

Page #337

आश्वलायनप्रवरकाण्डम्.
त्र्यायाणां पञ्चायसन्निपाते अविवाहः ॥६॥ विश्वामित्रो जमदग्निर्भरद्वाजोऽथ गौतमः।। आत्रर्वसिष्ठः कश्यप इत्येते सप्त ऋषयः॥७॥ सप्तानामृषीणामगस्त्याष्टमानां यदपत्यं तद्गोत्रमित्याचक्षते ॥
॥८॥ एक एव ऋषिर्यावत् प्रवरेष्वनुवर्तते । तावत्समानगोत्रत्वमन्यत्र भृग्वङ्गिरसां गणात्॥ इत्यसमानप्रवरैर्विवाहो विवाहः ॥ ॥१०॥
आश्वलायनीयं प्रवरकाण्डं संपूर्णम् .

Page #338

आप स्तम्ब प्रवरख ण्डं कपर्दिस्वामिभाष्यसमेतम्.
सत्रानन्तरं तदर्थ होतृप्रवरा अध्वर्युप्रवराश्चानुक्तत्वाद्धक्ष्यन्ते-. प्रवरान्व्याख्यास्यामः
॥१॥ प्रज्ञातबन्धूनां यैरग्निीयते ते प्रवराः । तानेतान्विस्तरेण प्रवरान् प्रपञ्चेन वक्ष्यामः आर्षेयं वृणीते
॥२॥ आर्षेयं ऋष्यपत्यसम्बन्धं प्रार्थयते संकीर्तयति । अथवा आर्षेयमृषेरपत्यमग्निं यजमानोत्पादितत्वात् यजमानस्य ऋषिसन्तानत्वात् । तं वृणीते प्रार्थयते होत्रादिरिति ॥ २॥
एवंबन्धोरेव नैत्यथो सन्तत्यै
॥३॥ पूर्वऋषिसम्बन्धात् नैव च्यवते । अथो अपि च सन्तत्यै मात्मनः पूर्वेषां च सन्तानायेति ॥३॥
न देवैर्न मनुष्यैरार्षेयं वृणीते ऋषिभिरेव वाऽऽर्षेयं वृणीत इति विज्ञायते ॥४॥
अपि च विज्ञायते । न देवैः प्रजापत्यादिभिः आर्षेयं वृणीते । न च मनुष्यैर्देवदत्तादिभिरापेयं वृणीते । ऋषिभिरेच मन्त्रद्रभिः बसिष्ठादिभिरार्षेयं वृणीते

Page #339

आपस्तम्बप्रवरखण्डम्.
मन्याचष्ट ऋणा हि देवाः पुरुषमनु
॥५॥
बुध्यन्ते इति विज्ञायते
३०३
अथापरं विज्ञायते आधेयं प्रवरमत्वाचष्टे ऋष्यानुपूर्वीमन्वाचष्टे कस्मादषिणा पूर्वतनेन देवाः तदपत्यं पुरुषमनुबुध्यन्ते जानते हीति
॥५॥
यो वा अन्यस्सन्नथान्यस्यार्षेयेण प्रवृणीते स वा अस्य विरिष्टं वी ं वृते इति विज्ञायते ॥ ६॥
अपि च विज्ञायतेो वै यजमानोऽन्यगोवरसन्नम्यस्यार्षेयेण प्रवृणीते स वा ऋषिः अस्य यजमानस्य तदिष्टं यागफलं वीतं ब्राह्मणतर्पणादिफलं वृ गृह्णातीति ॥ ६॥
त्रीन्वृणीते मन्त्रकृतो वृणीते यथा मन्त्रकृतो वृणीत इति विज्ञायते
119 11
तीन्वृणाते मन्त्रकृतः मन्त्रद्दशः मन्त्राणां करणाशक्तेः कुतौ चानित्यत्वप्रसङ्गात् योयो यस्य ऋषिः यथर्षि मन्त्रकृतो वृणीते इति विज्ञायते श्रुती
119 11
अथैकेषामेकं वृणीते द्वौ वृणीते श्रीन्वृणीते न चतुरो वृणीते न पञ्चाति प्रवृणीत इति विज्ञायते ॥८॥
अथैकेषां शाखिनां श्रुतौ श्रूयते - आर्षेयं वृणीते । एकमृषं वृणीते इति । अथ द्वौ वृणीते त्रीन्वृणीते न चतुरो वृणीते न पञ्चातीय पडादीन्वृणीते
॥ ८॥
39

Page #340

भाध्ययुतं. ___ इत ऊर्ध्वानध्वर्युवणीतेऽमुतोऽर्वाचो होतेति विज्ञायते
॥ ९ ॥ इत आर्षेयादारभ्य ऊर्ध्वानायुयान् अध्वर्युर्वृणीते यथा-- जमदग्निवदूर्ववदप्नवानवञ्चयवनवद्भगुवदिति । अमुतो मूलप्रकृतेरारभ्य अर्वाचः अर्वाक् जातान् होता वृणीते यथा-भार्ग वच्यावनाप्नवानौर्वजामदग्नयेति । एवं सर्वत्र ॥ ॥९॥
पुरोहितस्य प्रवरेण राजा प्रवृणीत इति विज्ञायते
॥ १० ॥
__पुर एनं दधातीति क्षत्रियवैश्ययोर्दाविहोमिकः अभिजन' विद्यावृत्तसहितः तस्य प्रवरेण राजा अभिषिक्तः प्रवृणीते । दर्शपूर्णमासयोरत्र च वचनात् ब्राह्मणोऽपि राज्यं प्राप्तः पुरोहितस्य प्रवरेण प्रवृणीते ॥
॥ १०॥
भृगूणामेवाग्रे व्याख्यास्यामः ॥११॥
प्रवरव्याख्या प्रतिज्ञाता येषां प्रवरा वक्तव्यास्तेषां मध्ये भृगूणामेव गोस्सन्ततिजातानामेव ब्राह्मणानामग्रे प्रथमं व्याख्यास्यामः । किमर्थमिदमुच्यते । वक्ष्यमाणानां वत्सप्रभृतीनां वैन्या. न्तानां भृगुत्वं यथा स्यात् इति ॥ तेन तेषां 'भृगूणां त्वेति यथाधानं स्यात्' इति 'भार्गवो हाता भवति' इति ‘तेषां भार्गवः प्राशिणामेकस्स्यात्' इत्यत्र च ग्रहणमेषां स्यादिति । उक्तिक्रमादेव च सिद्ध अग्रवचनमग्र एव ये भृगवस्त इह वक्ष्यन्ते न द्वयामुप्यायणत्वेन पश्चात् भृगुत्वमापन्ना इति ख्यापनार्थम् । एवमविद्यमानभृगुशब्दानां मित्रयूनां च भृगुत्वमेवेति ज्ञापनार्थम् ।

Page #341

आपस्तम्ब प्रवरखण्डम्.
अथ वा अग्रग्रहणं प्रथममेषां भृगुणा समाख्यानं पश्चादन्यैः ऋषिभिश्चेति ख्यापनार्थम् । तेन जमदग्नीनामौर्वो गौतमः यथाधानं भार्गवस्येत्येवमादौ तदपत्यानां ग्रहणं समाख्यानसिद्धं भवतीति । एवकारस्य तु पूर्वोक्तमेव प्रयोजनम् ॥ ११ ॥
जामदग्ना वत्सास्तेषां पञ्चायो भार्गवच्यावनाप्नवानौर्वजामदग्नयेति । जमदग्निवदूर्ववदनवानवच्चयवनवद्गुवदिति
॥१२॥ जामदग्ना भवन्ति वत्सास्तेषां पञ्चायः प्रवरो भवति॥ भार्गवच्यावनाप्नवानौर्वजामदग्नयेति होता प्रवृणीते । जमदग्निवदूर्ववदन्नवानवञ्चयवनवद्भगुवदिति अध्वर्युः प्रवृणीते । होतुः प्रवरोऽध्वर्योः प्रवर इति वाऽध्याहारः ॥ एवं सर्वत्र ॥ १२ ॥
व्यायम हैक भार्गवौर्वजामदग्नयेति जमदग्निवदूर्ववद्वगुवदिति
॥१३॥ उ हेत्यवधारणे इति होता प्रवृणीते भार्गवीर्वजामदग्नयेति । जमदग्निवदूर्वद्भगुवदित्यध्वर्युः प्रवृणीते ॥ अस्य 'जामदनयोजामदग्नयमामनन्त्येके' इत्येकवचनान्तेन प्रयोगदर्शनात् बहुवचनान्ते 'जामदग्ना वत्सा जमदग्नीनां तु पञ्चावत्तं' इति दशनात् शिवादिषु गर्गादिषु च पाठोऽनुमेयः ॥ जमदग्निशब्दस्य शिवादिषु पाठाजामदग्नः । जमदग्निशब्दस्य गर्गादिषु पाठाजामदग्नयशब्दे बहुष्वंपत्यप्रत्ययस्य लुक् स्यात् ॥१३॥
एष एवाविकृतः सावर्णिजीवन्तिजाबाल्यैतिशायनवैरोहित्यावटमण्डुप्राचीनयोग्यानाम् ॥११॥

Page #342

भाष्ययुतं. - एष प्रवरोऽविकृतस्स्यात् ! सावणिजीवन्तिजाबाल्यैतिशायनवैरोहित्यावटमण्डप्राचीनयोग्या इत्येतेषाम् । जागलशब्दाद्यति जाबाल्याः (जावाल्यावद्वा एव च) एवमन्यबपि गोत्रप्रत्ययान्तेषु समाधिसहितव्यः । विरोहितशब्दाजि बैरोहित्याः । एवं प्राचीनयोग्याः । इह भृग्वाङ्गिरमी सिताविवाह कुर्वते न चेत् समानाया बव इति सर्वे डबराचार्याणां दर्शनम् । वसिष्ठानां काश्यानां च भिन्नविवाहं गई इच्छन्ति । कठानां प्रवरे चैवम् । अन्ये तेषां भिनविवाहं नेच्छन्ति । सौतेषां भयाणां पक्षाणां बाहना ऋषीणां समसनाभावादविवाहः । वत्सा विदा आरिणा एत पञ्चावत्तिनः ए. तेषामविवाह इति बोधायनमतिः॥
इति प्रथमः पटलः.
अथाष्टषेणानां पञ्चायः भार्गवच्यावनाप्नवानाष्टिषेणानपति अनूपवष्टिनेशनदासवानवञ्यवनयगुवदिति । यार्ड गनु है भार्गवार्टिषेणारेति अनूपवणद्भवदिति ॥ १ ॥
अथ बीतः व्या यास्कवाधूल मौनमोकाः॥२॥
अथ बोतइत्यानान् ! शाकनाधूलमोलमो का इति पाटः॥ 'यसादिको मोने' शो या होगानित्यत्वाधारकवाधू इत्येवं बभूव प्रवरे पाठः ॥ प्रवरान्त्ये तु मोक इत्येव पाठः ॥ १-२॥ ।'

Page #343

आपस्तम्बप्रवरखण्डम्.
__ ३०७ तेषां यायो भार्गववैतहव्यसावेदसेति । स वेदोबद्वीतहव्यवगृगुवदिति ॥३॥
अथ गृत्समदाइशुनकास्लेषामेकायो गार्ल्समदेति होला गृत्समदवदित्यध्वर्युः ॥ ४ ॥ ___ प्रवृणीत इत्युभयोश्शेषः । सर्वत्रकायषु होता वाध्रयश्वेति वज्रयश्वदित्यध्वर्युरिति ब्रवीति । अन्यत्राध्याहर्तव्यप्रदर्श. नार्थम् । आचार्यशैली चैया
अथ वाध्यचा मित्रयवस्तेषामेकाईयो वाध्यश्वेति होता वध्रयश्ववदित्यध्वर्युः
मित्रयुवो वाध्रयश्वा भवन्ति तेषामेकायः । वाध्रयश्वेति होता । वध्यश्ववदित्यध्वर्युः
अथ वैन्याः पार्थाः तेषां त्र्यायो भार्गववैन्यपार्थेति पृथुवढेनवद्धृगुवदिति ॥ ६ ॥
बैन्याः पार्थाः वृद्धिभूताः ॥ इमे भगवो व्याख्याताः ॥ तेषां चतुगी पक्षाणां ऋषीणामसमानत्वात् अन्योन्या पूर्वे च सह विवाहः
॥६॥
अथाङ्गिरसाम्
अत्यधिकारः । अनन्तरं २ गुज्योऽङ्गिरसां प्रवरा वक्तुआधिनियन्ते पृथगधिकारकरणं भूयस्त द्विसत्यानाम् । पूर्वोतरत्र च प्रतिप्रवरमथशब्देनाधिक्रियत ॥ अर्थवस्वाच ॥७॥..

Page #344

३.८
॥८
॥
भाध्ययुतं. आयास्या गौतमाः
॥८॥ आयास्याः केचन गौतमा भवन्ति तेषां व्यायः आङ्गिरसायास्यगौतमेति गौतमवदयास्यवदगिरोवदिति ॥ अथौचथ्या गौतमाः तेषां व्यार्षेयः । आङ्गिरसौचथ्यगौतमेति गौतमवदुचथ्यवदगिरोवदिति ॥ अथौशिजा गौतमास्तेषां त्र्यायः आङ्गिरसौशिजकाक्षीवतेति कक्षीवतवदुशिजवदङ्गिरोवदिति ॥ अथ वामदेवा गौतमाः । तेषां व्यायः । आङ्गिरसवामदेवबाहदुक्थेति । बृहदुक्थवद्वामदेववदङ्गिरोवदिति ॥९॥
अथाविद्यमाने गौतमशब्दे औशिजा गौतमा वामदेवा गौतमा इत्येतयोगीतमशब्देन विशेषणं क्रियते अन्यगाँतमैरेतेषां विवाहो मा भूदिति । किंच एतेषामपि मन्त्रकदृषिौतमो विद्यत इति ख्यापनार्थ च
अथ भारद्वाजानां व्यायः । आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजेति भरद्वाजववृहस्पतिवदङ्गिरोवदिति । एष एवाविकृतः
॥१०॥ कुक्कादिशब्दानां एष एव प्रवरः अविकृतस्स्यात् ॥ १० ॥
कुक्काग्निवैश्यौर्जायनानां सर्वेषां च स्तम्बस्तम्भशब्दानाम्
॥११॥

Page #345

आपस्तम्ब प्रवरखण्डम् .
३०९
ब्रह्मस्तम्बा राजस्तम्बा अग्निस्तम्बास्सोमस्तम्बाः इह कुक्काः कौकायना उच्यन्ते ।
दर्शपूर्णमासयोर्द्वगोत्रस्य आर्षेयवरणमुक्तं सूत्रान्तरे 'द्विगोत्रस्य स्त्रीने कस्मात् गोत्रादुपलक्षयेत्' इति । तथा षण्णां प्रवरप्राप्तौ इह 'न पञ्चाति प्रवृणीते' इति त्रयाणां एकस्मात् गोत्रात् उपलक्षणं अपरस्माद्दयोः प्राप्तं तस्य दर्शनार्थं त्र्यार्षेयस्यैवाधिकारे च वरणेऽपि प्रदर्शनार्थं च पुरातनं द्विगोत्र - दाहर्तुमाह- अथ द्वयामुष्यायणानाम्' इति अस्मिन्नेव प्रदेशे भारद्वाजेन पञ्चार्षेयत्वात् उदाह्रियमाणस्य
"
॥ ११ ॥
अथ द्वयामुष्यायणानां कुलानां यथा शुङ्गछौशिरयो भारद्वाजाशुङ्गाः कता शैशिरयः ॥ १२ ॥
अथ द्वयामुष्यायणानां द्विगोत्राणां प्रदर्शनार्थ प्रवरा उच्यन्ते ॥ यथा शुङ्गशैशिरयो नाम पुरातनं द्विगोत्रम् ॥ शुङ्गाश्च शैशिराश्च शुङ्गशैशिरयः भरद्वाजाः शुङ्गाः आङ्गिरसाः कताः शैशिरयो विश्वामित्राः
॥ १२ ॥
तेषां पञ्चार्षेयः । आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजकात्याक्षीलेति अक्षीलवत्कतवद्भरद्वाजवद्दृहस्पतिवदङ्गिरोवदिति ॥ त्र्यार्षेयमु हैके आङ्गिरसकात्याक्षीलेति । अक्षीलवत्कतवदङ्गिरोवदिति ॥ अथ ऋक्षाणां पञ्चार्षेयः । आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजवान्दनमातवचसेति मतवचोवद्वन्दनवद्भरद्वाजवहृहस्पतिवदङ्गिरोवदिति ॥ त्र्यार्षेयमु हैके आङ्गिरसवान्द

Page #346

३१०
भाष्ययुतं.
नमातवचसेति मतवचोवद्वन्दनवदङ्गिरो वदिति ॥ अथ कपीनां त्र्यार्षेयः आङ्गिरसामहय्योरुक्षयेति उरुक्षयवदमहय्यवदङ्गिरोदिति
॥ १३ ॥
यदस्योत्पत्तितं गोत्रं तत्र प्रथमवरणं इतरतो द्वितीयमिति द्वयामुष्यायणप्रवरे अथ द्विगोत्राणां उभयोर्गोत्रयोः अविवाहः तत्सगोत्राणां च ॥ १३ ॥
अथ गर्गाणां त्र्यार्षेय आङ्गिरसगार्ग्यशैन्येति शिनिवद्गर्गवदङ्गिरोवदिति । भरद्वाजभु हैके अङ्गिरसस्थाने भारद्वाजगार्ग्यशैन्येति शिनिवद्गर्गवद्भरहाजवदिति
भरद्वाज हैकेऽङ्गिरसस्स्थान इच्छन्ति व्यार्षेयाः । व्यायस्यैवाधिकारः न पञ्चार्षेयादीनाम् । अतोऽन्योऽनुज्ञायते भरद्वाजादन्येऽप्यार्षेया एषां विद्यन्त इति । तेन बृहस्पतिरपि । एषामृविरिति गम्यते तेन सह पञ्चार्षेयो नाम प्रवरस्स्यात् आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजगार्ग्यशैन्येति । एवं बहुवानां महाप्रव राचार्याणां च वचनं त्र्यार्षेयत्वे प्रवरः पूर्वोक्तो वा स्यात् भरद्वाजादिर्वा । तत्र भरद्वाजस्य सप्तर्षिस्मरणात् तस्यापि परत्वमिति सह परेणेत्येतन्न विरुध्यते । तत्र प्रवरः भारद्वाजगार्ग्यशैन्येति शिनिवद्भगवद्भरद्वाजवदिति । तत्र ऋक्षाणां गर्गाणां भारद्वाजानां परस्परं विवाहो नास्ति । समानार्षेयाणां वहुत्वात् । त्र्यार्षेयत्वे सप्त ऋषयस्सन्तीति अविवाह एव 'ज्यायगर्गाणां भरद्वाजऋक्षाणां चाविवाहः' इति गार्गीयप्रवरे चो क्तम् । पञ्चार्षेयाणां वचनमन्तरेणापि अविवाहसिद्ध इतेि ॥ १४ ॥

Page #347

आपस्तम्वप्रवरखण्ड म.
अथ हरितानां त्र्यार्षेय आङ्गिरसाम्बरीषयौवनाश्वेति । युवनाश्ववदम्बरीषवदङ्गिरोदिति || मान्धातारमु हैकेऽङ्गिरसस्स्थाने मान्धात्राम्बरी - यौवनाश्वेति । युवनाश्ववदम्बरीषवन्मान्धातृवदिति
३११
॥ १५ ॥
मान्धातारमु हैकेऽङ्गिरसस्स्थान इच्छन्ति यतः चतुर्णी प्रवरः प्रतिषिध्यते अतस्तस्य स्मरणमनर्थकं मा भूदिति अङ्गरसा तस्यैव विकल्पो न्याय्य इति वाऽङ्गिरसो यथर्ष्याधाने कृतार्थत्वात् नैव प्रवरो न्याय्य इति ॥१५॥
अथ कुत्सानां त्र्यार्षेय आङ्गिरसमान्धात्रकौत्सेति कुत्सवन्मान्धातृवदङ्गिरोवदिति
॥ १६ ॥
मान्धातुरङ्गिरसश्च तुल्यत्वात् हरितकुत्सानामविवाहः । बहृचानां तु हरितकुत्सपिशङ्गशङ्ख दर्द है मगवानामिति कुत्सानामपि हरित(नामेव प्रवरः ॥ तेन च सुतरामविवाहः
॥ १६ ॥
अथाजमीढाः काण्वास्तेषां त्र्यार्षेय आङ्गिरसाजमीढकाण्वेति । कण्ववदजमीढवदङ्गिरोवदिति ॥ अथ विरूपा रथीतरास्तेषां त्र्यार्षेय आङ्गिरसवैरूपपार्षदश्वेति । पृषदश्ववद्विरूपवदङ्गिरोवदिति ॥ अष्टादंष्ट्रमु हैकेऽङ्गिरसस्स्थानेऽष्टादंष्ट्रवैरूपपार्षदश्वेति । पृषदश्ववद्विरूपवदष्टा दंष्ट्रवदिति
।। १७ ।।
40

Page #348

३१२
. भाष्ययुत. - षडषयो वियन्ते । तत्र पञ्चायोऽपि संभवति स त्व. न्योक्तस्तस्मात् समानायामपि सकुल्यतायां व्यवस्थितेनैव विक ल्पेन स्मृतिसाध्यव्यवस्था स्यात् इत्यवगन्तव्यः ॥ १७ ॥
अथ मुगलानां व्यायः आङ्गिरसभार्यश्वमौ. गुल्येति । मुद्गलवद्भर्म्यश्ववदङ्गिरोवदिति ॥ तृक्षमु हैकेऽङ्गिरसस्स्थाने तायभाHश्वमौद्गल्येति । मुद्गलवद्य॑श्ववत्तृक्षवदिति ॥ अथ विष्णुवृद्धानां ध्यार्षेय आङ्गिरसपौरुकुत्सत्रासदस्यवेति । सदस्युवत्पुरुकुत्लवदङ्गिरोवदिति
॥१८॥ एष एवाविकृतश्ाठमर्षणभद्रणमन्द्रणबादरायणोपमित्यौपगविसात्यकिसात्यङ्काम्यारुणिनितुन्दीनाम्
॥१९॥ शठाः मर्षणाः भद्रणाः मन्द्रणाः बादरायणाः औपमितयः औपगवयः सात्यकयः सात्यङ्कामयः आरुणयः नितुन्दयः एष एवाविकृतः
॥ १८-१९ ॥ अथात्रीणां व्यारेयः
॥ २० ॥ अत्रीणां सर्वेषां ध्यायः । पृथगधिकारी नैव क्रियते अथात इति, अल्पत्वात् प्रवराणाम्
आत्रेयार्चनानसश्यावाश्चेति । श्यावाश्ववदर्चनानसवदत्रिवदिति ॥ अथ गविष्ठिराणां व्यायः
॥२०॥

Page #349

आपस्तम्वप्रवरखण्डम्. आत्रेयार्चनानसगाविष्ठिरति । गविष्ठिरवदर्चनानसवदत्रिवदिति
॥२१॥ अथातिथीनां व्यापेयः । आत्रेयार्चनानसातिथेति । अतिथिवदर्चनानसवदत्रिवदिति ॥ २२ ॥
सर्वेषामत्रीणामविवाहः । ऋषिभूयस्त्वात् ॥२१-२२ ॥ एष एवाविकृतो वामरथ्यसुमङ्गलबीजवापी
॥२३॥ वामरथ्यानां सुमङ्गलानां बीजवापीनां च अविकृतः॥ २३ ॥
इति द्वितीयः पटलः
नाम्
अथ विश्वामित्राणाम्
॥१॥ अथानन्तरमात्रिभ्यो विश्वामित्रा वक्तुमाधिक्रियन्ते ॥१॥
देवराताश्चिकितमनुतन्त्वौलकिवारलकियज्ञवल्कोलूकबृहदग्निबभ्रुशालिनीशालावतशालङ्कायन - कालबलाः
- ॥२॥ तत्र चिकिता मनुतन्तवः औलकयो वारलकयः यशवलकाः उलूका बृहदग्नयः बभ्रवः शालिन्यः शालावताः शालकायनाः कालबलाः इत्येते देवराता भवन्ति
तेषां घ्यायः वैश्वामित्रदेवरातौदलेति। उदल

Page #350

३१४
. भाष्ययुतं. वहेवरातवद्विश्वामित्रवदिति ॥ अथ श्रीमतकामकायनानां त्र्यायो वैश्वामित्रदेवश्रवसदैवतरसेति । देवतरसवद्देवश्रवोवद्विश्वामित्रवदिति
श्रीमताश्च कामकायनाश्च श्रीमतकामकायनाः ॥३॥
अथाज्यानां त्र्यायो वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाज्येति । अजवन्मधुच्छन्दोवद्विश्वामित्रवदिति ॥४॥
अथ माधुच्छन्दा एव धनञ्जयाः तेषां व्यायः वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसधानञ्जय्येति । धनञ्जयवन्मधुच्छन्दोवद्विश्वामित्रवदिति ॥ अथाष्टका लोहिताः तेषां घायः वैश्वामित्राटकेति । अष्टकवद्विश्वामित्रवदिति
अथ पूरणाः पारिधापयन्त्यः तेषां व्यारेयो वैश्वामित्रपौरणेति । पूरणवद्विश्वामित्रवदिति॥६॥
अथ पूरणाः पारिधापयन्त्यः पूरणवदित्येव पाठः ॥४-६ ॥
अथ कतानां ध्यायः वैश्वामित्रकात्याक्षीलेति।अक्षीलवकतवद्विश्वामित्रवदिति ॥अथाघमर्षणाः कुाशकास्तेषां व्यायः वैश्वामित्राघमर्षणकौ. शिकेति । कुशिकवदघमर्षणवद्विश्वामित्रवदिति ॥

Page #351

आपस्तम्बप्रवरखण्डम्.
३१५ ... अथ कश्यपानां व्यारेयः काश्यपावत्सारनैध्रुवे. ति । निध्रुववदवत्सारवत्कश्यपवदिति ॥ ७ ॥
कश्यपानां सर्वेषां व्यायप्रवरो भवति ॥ येषामाहत्य विहितो नास्ति प्रवरस्तेषां काश्यपादीनामपि । पृथगधिकारो न क्रियते पक्षाणामल्पत्वात् । निध्रुवाणां एष एव कश्यपानां प्रवरो न्याय्यः
अथ रेक्षाणां व्यायः काश्यपावत्साररैभैति। रेभवदवत्सारवत्कश्यपवदिति ॥८॥
अथ शाण्डिलानां व्यारेयः दैवलासितेति । असितवद्देवलवदिति ॥ यार्षेयमु हैके काश्यपदैवलासितेति । असितवद्देवलवत्कश्यपवदिति ॥ याणेयास्त्वेवं न्यायेन
॥९ ॥ द्वयार्षया एव शण्डिला भवितुमर्हन्ति न त्र्याईया इत्येके व्याचक्षते ॥ तदनुपपन्नमत्र्यार्षेयस्यानधिकारात् । तस्मादयमर्थः । द्वयार्षेयास्सर्वे एवमनेन प्रकारेण त्र्यार्षया एव भवितुमर्हन्ति न शण्डिला एवोत । तेनाष्टकानां लोहितानां वैश्वामित्रलोहिताष्टकेति स्मृत्यन्तरस्य विद्यमानत्वात् व्यारेयत्वमेव स्यात् । पूरणानां परिधापयन्तीनां वैश्वामित्रदैवरातपौरणोति स्मृतेस्ठ्यार्षेयत्वमेव । तत्र सर्वेषां च शण्डिलानां ऋषिबाहुल्यादविवाहः॥ विश्वामित्रपक्षेऽपि आज्यानां धनजयानां चाविवाहः । अनुक्ता. नां सह विवाहः

Page #352

३१६
माण्यवतं.
एकार्षेया वासिष्ठा अन्यत्र पराशरेभ्यः ॥ १० ॥
एकायास्सर्वे वसिष्ठा भवन्ति ॥ अन्यत्रापमन्यु कुण्डिनपराशरेभ्य इति हिरण्यकेशिमतिः उपमन्यून कुण्डिनान् पराश'रान्वर्जयित्वेत्यर्थः
॥ १० ॥
वासिष्ठेति होता वसिष्ठवदित्यध्वर्युः
119911
प्रवृणीत इति शेषः । किमर्थमुपमन्युप्रभृतीनां प्रतिषेधः क्रियते त्र्यार्षेयवत् सिद्धमनेकार्षेयत्वम् । सत्यं सिद्धम् । नियमार्थं एतेभ्योऽन्येषां तद्वैकल्पिकमिति । तेन जातुकणिकानां वैकल्पिकत्र्यार्षेयसम्बन्धो न तु सर्वेषामेव व्यायम हैक इत्ययं प्रवर उक्तो नोपमन्यूनां पराशराणां कुण्डिनानां च । प्रवरान्तरमेव वासिष्ठेन्द्रप्रमदाभरद्वसध्येति आभरद्वसुवदिन्द्रप्रमदवद्व
सिष्ठवदिति
॥ ११ ॥
अथ पराशराणां त्र्यार्षेयः वासिष्ठशाक्त्यपाराशर्येति । पराशरवच्छक्तिवद्वसिष्ठवदिति ॥ अथ कुण्डिनानां व्यार्षेयो वासिष्ठमैत्रावरुणकौण्डिन्येति । कुण्डिनवन्मित्रावरुणवसिष्ठवदिति ॥ अथ सङ्घतिपूतिमाषाणां त्र्यार्षेयश्शाक्त्य साङ्कृत्य गौरिवीतेति । गुरिवीतवत्सङ्गतिवच्छक्तिवदिति ॥ अथागस्तीनामेकार्षेयः । आगस्त्येति होता । अगस्त्यवादित्यध्वर्युः
॥ १२ ॥
प्रवृणीत इति शेषः
॥१२॥

Page #353

आपस्तम्बप्रवरखण्डम्.
व्यारेयमु हैके आगस्त्यदाय॑च्युतध्मवाहेति । इध्मवाहवदृढच्युतवदगस्त्यवदिति ॥ १३ ॥
अथ क्षत्रियाणां यद्यह सार्ष प्रवृणीरन् एक एवैषां प्रवरः
॥१४॥ __ अथ क्षत्रियाणां गोत्राणि । अथ क्षत्रियाणां व्यायप्रवरो भवति ॥ अहति विनिग्रहार्थः ॥ यदि सर्वे क्षत्रिया एकार्षेयं प्रवरं प्रवृणोरन् सार्ष सहायण एक एवैषां प्रवरः । अनेन ज्ञायते पृथगार्षया अपि क्षत्रियास्सन्तीति ॥ ॥१३-१४॥
मानवैडपौरूरवसेति होता । पुरूरवोवदिडवन्मनुवदित्यध्वर्युः ॥ अथ येषां मन्त्रकृतो न स्युः सपुरोहितप्रवरास्ते प्रवृणीरन् । अथ येषां स्युरपुरोहितप्रवरास्ते
॥१५॥ अथ येषां क्षत्रियाणां मन्त्रकृतस्स्युः भवन्तीत्यर्थः ॥ १५ ॥ पुरोहितप्रवरानेव ते प्रवृणीरन् ॥ १६ ॥ आत्मीयानेव प्रवरान् प्रवृणीरन्नित्यर्थः ॥१६॥ सपुरोहितप्रवरास्त्वेव न्यायेन ॥१७॥
तुशब्दो विशेषणार्थः एवशब्दोऽवधारणार्थः । अयमर्थःक्षत्रियाणां विशेषः । पुरोहितप्रवरा एव ते भवितुमर्हन्ति । न्यायेन सर्वेषां पुरोहितस्य विद्यमानत्वात् आत्मनः कर्मण्यनधि. कारात् पुरोहितप्रधाना एव ते भावतुमर्हन्ति इति ॥१७॥

Page #354

३१८
भाष्ययुतं. .
- एकार्षया विशस्त एव वैश्या उच्यन्ते॥१८॥
विट् क्षत्रमोजीयसी स्यादित्यादिव्यपदेशात् बहुवचनं वि. श इति । सर्वे विशो वैश्याः एकार्षयाः समानार्षेया भवितुमर्हन्तीति
- ॥१८॥ ... वात्सप्रीति होता वत्सप्रिवदित्यध्वर्युः ॥ १९ ॥
अथासंप्रज्ञातबन्धुः आचार्यामुष्यायणमनु प्रबवीत
॥२०॥ आचार्यप्रवरं प्रवृणीत । सम्यक् ज्ञातः प्रवरो यस्य स संप्रज्ञातबन्धुः आचार्यामुष्यायणमाचार्यप्रवरमनुप्रब्रवीत आनुपूव्येण ह्यात् । आचार्यप्रवरेण प्रवृणीतेत्यर्थः ॥ सामर्थ्यात् ब्राह्मणस्यायं विधिः क्षत्रियाणां पुनरसंप्रज्ञातबन्धूनां पुरोहितप्रवर एव
॥ १९-२०॥ अथाह ताण्डिन एकार्षेयं सार्वणिकं समामनन्ति
॥२१॥ अहेति विनिग्रहार्थः । ताण्डिनो नाम छन्दोगाः । एकार्षेयं एकमेवार्षेयं सार्ववर्णिकं समामनन्ति पठन्ति ॥ २१ ॥
मानवेति होता मनुवदित्यध्वर्युः ॥ मानव्यो हि प्रजा इति हि ब्राह्मणमिति हि ब्राह्मणम् ॥२२॥ " , मानवेति होता प्रवृणीते मनुवादेत्यध्वर्युः । कुत एतदवगम्यते । मानव्यः मा [मानव] जातिसामान्याभ्यामित्यधिकारलक्षणयुक्ताः शब्देनोच्यन्ते । यद्यपि ताण्डिनां संदर्शनेन सर्वे मानवगोत्राः प्रभवन्ति । तथापि भिन्नविवाहं कुर्वन्तीत्येव प्रवरणमात्र एव कल्पितत्वात् ॥ यस्माद्धेतोः ब्राह्मणं प्रत्यक्षमेव श्रुतम् । द्विरुक्तिर्मङ्गलार्था
॥२२॥ इति कपदिस्वामिविरचितं आपस्तम्बप्रवरसृत्रभाष्यं
। समाप्तम्.

Page #355

गोत्र प्रवर निर्ण यः. अभिनवमाधवाचार्यविरचितः सव्याख्यः.
प्रणम्य परमात्मानं स्वतस्सर्वार्थदायिनम् । श्रुतीनामादिवक्तारं निमित्तं जगतामपि ॥ १ ॥
श्रीमद्वदिकमार्गप्रवर्तकबोधायनापस्तम्बादिमहामुनिप्रणीतप्रवर*सूत्रेषु वैदिकमार्गरक्षणार्थ सहीतब्रह्ममीमांसादिविविधन्यायोपहितगोत्रप्रवरसूत्रतात्पर्य कलिकालमाहात्म्यानिर्गतुमक्षमाः गतानुगतिकभ्रान्त्या गोत्रप्रवरशास्त्रविरुद्धसमानगोत्रप्रवरवधूवर विवाहाद्यसत्कर्मप्रवर्तकाः वैदिकबालिशा घोरनरकेषु बहुकालं पतन्तीति शास्त्रदृष्टया विचार्य तेषां हितेच्छया गोत्रप्रवरनिर्णयाङ्गकौतस्मातकर्माणि कृत्वा स्वर्गापवर्गो विन्दन्त्विति मनीषया वैदिकमार्गप्रतिष्ठानिष्ठवसिष्ठान्वयसम्भूतोऽभिनवमाधवाचार्यः अत्यन्तगभीरगोत्रप्रवरशास्त्रसरित्पति शास्त्रविचारा. भिधमन्दरेण निर्मन्थ्य गोत्रप्रवरनिर्णयामृतं दुदुहे।
तस्यायमाद्यः श्लोकःसर्वेश्वरं प्रणम्याथ गोत्रसूत्रकृतो मुनीन् । तनुते माधवाचार्यो गोत्रप्रवरनिर्णयम् ॥१॥
*कल्प.

Page #356

३२०
गोत्रप्रवरनिर्णयः. सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं सर्वजगतामाश्रयं मायातीतं सर्वशं सर्वशक्ति स्वलीलाविशेषविहितजगत्सृष्टिस्थितिसंहारहवें निर्विकल्पं परं ब्रह्म प्रणम्य, अथ वक्ष्यमाणगोत्रप्रवरकृतो जामदग्न्यादीन् मुनीन्, सूत्रकृतो बोधायनापस्तम्बसत्याषाढहिरण्यकोशियाक्षवल्क्यप्रभृतीन्मुनींध प्रणम्य माधवाचार्यो गोत्रप्रवरनिर्णयाख्यं ग्रन्थं तनुते ॥ आराधितस्स सर्वेशः श्रौतस्मातक्रियापरैः । सन्तुष्टस्तत्फलं दद्यादैदिकेभ्यो न चान्यथा ॥२॥
अग्न्याधानादिश्रीतकर्मसु सन्ध्यावन्दनादिस्मार्तकर्मसु च निष्णातैवैदिकैः सम्यक्तुष्टस्स सर्वेशस्तेभ्यो वैदिकेभ्यो यथाविधिविहितकर्मफलं दद्यात्. अन्यथा तत्तत्कर्माकरणे तत्तत्कमफलं न ददाति. गोत्रप्रवरनिर्णयाशाने समानगोत्रप्रवरवधूविवाहे पातित्यमेव. न वैदिककर्माधिकारः, ततो नरकाद्यनर्थमेव विन्दतीति तदर्थ गोत्रप्रवरनिर्णयाख्यो ग्रन्थ आवश्यको भवतीत्यर्थः॥ बोधायनापस्तम्बाद्या मुनयो यस्य धारणात् । ब्रह्मलोकप्राप्तिमाहुः ज्ञानाद्राह्मण्यरक्षणम् ॥ ३ ॥ अज्ञानाहाह्मणत्वादिहान्यनर्थपरम्परा । तस्मात्सर्वेष्टसिद्ध्यर्थं सर्वानिष्टानवाप्तये ॥ ४ ॥ अल्पग्रन्थोऽप्यनल्पार्थः सम्यग्बालप्रबोधकः । अवश्यमध्येतव्योऽयं विज्ञातव्यश्च वैदिकैः ॥ ५॥

Page #357

अमिनवमाधवीयः.
३२१ स्पष्टोऽर्थः । तस्मादस्य गोत्रप्रवरनिर्णयाख्यग्रन्थस्य गोत्रप्रवरो विषयः. गोत्रप्रवरनिर्णयोऽवान्तरव्यापारः, स्वर्गापवर्गाद्याः परमप्रयोजनम्. ब्राह्मण्यरक्षणमानुषङ्गिक फलं. तत्र श्रौतस्मातकर्माधिकार्येवाधिकारी. शास्त्रस्य च विषयस्य च प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावस्सम्बन्धः । विषयः प्रयोजनं सम्बन्धोऽधिकारी चेत्यनुबन्धचतुष्टयं विशेयम् ॥ ___ अथानुक्रमाणिकाप्रथमेऽत्र प्रकरणे परिभाषा निरूप्यते । द्वितीये जमदग्नेस्तु गोत्रं शुद्धभृगोस्ततः ॥ ६ ॥ तृतीये गौतमस्याथ भरद्वाजस्य तुर्यके । तत्रैव शुद्धाङ्गिरसः पञ्चमेऽत्रिमुनेस्ततः ॥ ७ ॥ विश्वामित्रस्य षष्ठेऽथ सप्तमे कश्यपस्य तु। वसिष्ठस्याष्टमे गोत्रं अगस्त्यस्य ततः परम् ॥८॥ दशमे क्षत्रियादीनां प्रवराचं निरूप्यते ।
अत्र गोत्रनिर्णयाख्ये ग्रन्थे प्रकरणानि दश । तत्र प्रथमप्रकरणे शास्त्रारम्भसमर्थनपूर्वकं परिभाषा निरूप्यते । द्वितीये प्रकरणे जमदग्निगोत्रं, शुद्धभृगुगणः । तृतीये प्रकरणे गौतमगोत्रकाण्डः । चतुर्थे प्रकरणे भरद्वाजगोत्रकाण्डः, शुद्धाङ्गिरोगणश्च । पञ्चमे प्रकरणे अत्रिगोत्रकाण्डः । षष्ठे प्रकरणे विश्वामित्रगोत्रकाण्डः । सतमे प्रकरणे कशएगोत्रकाण्डः । अष्टमे प्रकरणे वसिष्ठगोत्रकाण्डः । नवमे प्रकरणे अगस्त्यगोत्रकाण्डः । दशमे प्रकरणे क्षत्रियप्रवरवैश्यप्रवरसावर्णिकप्रवरतनूनपान्नाराशंसवि

Page #358

३२२
गोत्रप्रवरनिर्णयः. षयसमानगोत्रप्रवरविवाहप्रायश्चित्तादिप्रकारो निरूपित इति सर्वेषां सुखप्रतिपत्त्यर्थमनुक्रमणिका निरूपिता ॥ गोत्रप्रवरशास्त्रेषु बोधायनमुनीरितम् ॥ ९ ॥ अतिप्रसिद्धं तेनात्र तत्प्राधान्येन कथ्यते ।
गोत्रप्रवरशास्त्रेषु बोधायनमुनिकृतं शास्त्रमतिप्रसिद्धम् . तेनाऽत्र ग्रन्थे बोधायनमतमेव प्राधान्यन निरूप्यते. अस्मिन्मन्वन्तरे गोत्रकृतोऽष्टौ मुनयःस्मृताः॥१०॥ जमदग्निप्रभृतयो न भृग्वङ्गिरसौ तथा ।
ब्रह्मण एकमहरेकः कल्पः. अस्मिन् कल्पे चतुर्दश मनवः ससन्धयो यान्ति अस्मिन् श्वेतवराहकल्पे स्वायम्भुवस्वारोचिषोत्त तामलरैवाचा पायाः अमनवो गताः । इन्द्राश्च चतुदश भवन्ति. इन्द्रा अपि मनुसदृशाः षडतीताः । अस्मिन् वैवस्वतमन्वन्तरे पुरन्दरख्य इन्द्रः । वसवो रुद्रा आदित्याश्च देवाः. विष्णुपुराणे तृीय.शे प्रथमाध्याये - श्लो " वसिष्ठः कश्यपोऽथात्रिर्जमदग्निश्च गौतमः । विश्वामित्रभरद्वाजौ सत सप्तर्षयोऽत्र तु” इति वचनात् सप्तर्षयस्सिद्धाः । भागवो अष्टमस्कन्धे त्रयोदशाध्याये-श्लो " कश्योऽत्रिर्वसिष्ठश्च विश्वामित्रश्व गौतमः । जमदग्निर्भरद्वाज इति सप्तर्षयस्मृताः” इति वचनादपि प्रागभिहिता एव पठिताः ततोऽस्मिन् वैवस्वतमन्वन्तरे जमदगी मभरद्वाजा त्रिविश्वामिभकश्यपवसिष्ठ गस्तयो बो ।. यनादिभिः गोत्र तः क..त... भृग्वाङ्गिरसो तथा कश्यपादिवगोत्रकृतौ नोक्तौ ॥

Page #359

अमिनवमाधवीपः.
३२३
तेषां मध्ये तथाऽष्टानां यस्यापत्यमृषित्वभाक्॥११॥ तदस्य गोत्रमुदितं तदर्थं पाणिनेर्वचः।
यतो भृग्वङ्गिरसोः न गोत्रकर्तृत्वं अतस्तेषामगस्त्याष्टमानां मध्ये यस्यापत्यं सन्तानः ऋषित्वं भजते तदपत्यं तस्य ऋषेः गोत्रमिति बोधायनादिभिरभिहितम् । 'सप्तानामृषीणामगस्त्याष्टमानां यदपत्यं तद्वोत्रमित्याचक्षते' इति आश्वलायनसूत्रे लक्षणस्याभिहितत्वत् — अपत्यं पौत्रप्रभृति गोत्रम्' इति पाणिनीयसूत्रमपि तदर्यमभिदधाति सामान्यविषयं पाणिनीयसूत्रं विशेषविषयबोधायनसूत्रे पर्यवस्यति. गोत्रकर्तृत्वेऽपि भृग्वाङ्गिरसोः गोत्रकर्तृत्वं ‘जीवति तु वंश्ये युवा' इति पाणिन्याभहितयुवसंशावच्छब्दसाधुत्वार्थ मन्तव्यम् । भृगोर्गोत्रकर्तृत्वाभावात् । पुरस्तावक्ष्यमाणाः ‘यस्काः मित्रयुवाः वेनाश्शुनकाः' इति चत्वारश्शुद्धभृगवः. एते भृगवो न. एतेषामपि भृगुगणत्व एकगोत्रत्वाद्विवाहो न स्यात् . यतः पातित्यमापतेत्. एवमङ्गिरा अपि गोत्रकर्तृमुन्यष्टकान्तःपातित्वाभावात् । विष्णुवृद्ध कण्वप्रभृतयः शु. द्धाङ्गिरोगणाः. तेषामेव गोत्रत्वात् स्वस्वगणव्यातरिक्तः शुद्धागिरोभिार्ववाहो न स्यात्. विष्णुवृद्धादिसन्ततेरेव गोत्रशब्दवाच्यत्वम् . न तथाऽगिरगणसन्ततः गोत्रकृन्मुन्यष्टकसन्ततित्वाभावात् । अतो भृगुः यस्कमित्रयुवप्रभृतिषु अङ्गिरोविष्णुवृद्धकण्वादिषु च गोत्रशब्दस्सामान्यतः प्रवृत्तः अमुं गोत्रशब्दार्थ सम्यगज्ञात्वा वक्ष्यमाण*गोत्रव्यवहारो न शायते. जमदग्निगोत्रो भरद्वाजगोत्र इति व्यवहारस्तु जमदग्यादिगोत्रमेव गोत्रमिति मध्यमपदलोपसमासाश्रायणेन युज्यते ॥
*समान.

Page #360

३२४
गोत्रप्रवरनिर्णयः. ऋषयो दश तेषां तु सन्ततावृषितां गताः ॥१२॥ यज्ञे प्रत्रीयमाणास्ते प्रवरा इति कीर्तिताः । ___ भृग्वङ्गिरसौ भरद्वाजादयो गोत्रकृतोऽष्टौ मुनयः. तेषां सन्ततो ये जातास्ते च यज्ञे प्रतीयमाणाः प्रवराः इति बोधायनादिभिः कीर्तिताः॥ गोत्राणां तु सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च ॥१३॥ ऊनपञ्चाशदेवैषां प्रवरा ऋषिदर्शनात् ।
स्पष्टोऽर्थः ।। चत्वाराशुद्धभृगवस्त्रयोऽत्र जमदग्नयः ॥ १४ ॥ एते भृगुगणास्सप्त सप्ताथो गौतमा मताः। भरद्वाजास्त्रयस्सप्त शुद्धाङ्गिरस एव च ॥ १५ ॥ अथाङ्गिरोगणास्सत दशैवं मुनिना स्मृताः । ततोऽत्रयश्च चत्वारो विश्वामित्रास्ततो दश ॥१६॥ कश्यपाश्च वसिष्ठाश्च चत्वारस्स्युः पृथक्पृथक् । चत्वारोऽगस्तयश्चोनपञ्चाशत्प्रवरास्स्मृताः ॥१७॥
स्पष्टोऽर्थः ॥ आपस्तम्बमते पञ्च भृगवोऽष्टाङ्गिरोगणाः। अध्यादयो गणाः पञ्चेत्यष्टादशगणास्स्मृताः ॥७॥

Page #361

भभिनवमाभनीयः..
३२५ स्पष्टोऽर्थः ॥ एको द्वौ वा त्रयो वाऽथ पञ्च वा प्रवरर्षयः। न षडाद्या न चत्वारः तथैव श्रुतिशासनात्॥१९॥
प्रवरे ऋषयः एको द्वौ वा त्रयो वाऽथ पञ्च वा भवितव्याः । न चत्वारो न षडाद्या भवन्ति । श्रुतौ 'एकं वृणीते द्वौ वृणीते त्रीन् वृणीते न चतुरो वृणीले न पश्चाति प्रवृणीते' इति नियमितत्वात् । भृगुगणे यस्कस्य बिदस्यार्टिषेणस्य त्रयाणां पञ्चार्षेयप्रवरः । आशिरोगणे कौमण्डस्य दीर्घतमसः काक्षायणस्य गर्गस्य चेति चतुर्णा पञ्चायप्रवरः । गर्गस्य व्यायप्रवरः । वि. श्वामित्रगणे पूरणाख्यस्य द्वयार्षेयप्रवरः । शुनकानां वसिष्ठानां च एकार्षेयप्रवरः । इतरेषां व्यायप्रवरः ॥ एक एव ऋषिर्यावत् प्रवरेष्वनुवर्तते । तावत्समानगोत्रत्वं अन्यत्राङ्गिरसो भृगोः ॥२०॥
। अङ्गिरसो भृगोरन्यत्र भृग्वङ्गिरोगणी विहाय प्रवरेषु इतरेषु एकः ऋषिर्यावद्वर्तते तावत्समानगोत्रत्वं भवति । 'शुद्धभृगवः शुद्धाङ्गिरसः गौतमो भरद्वाजो जमदग्निरनिर्विश्वामित्रः कश्यपोऽगगस्त्यो वसिष्ठः' इति एते दश गोत्रकर्तारः । तत्र शुद्धभृगुगणं शुद्धाङ्गिरसं च विहाय इतरेष्वष्टसु गणेषु एकऋष्यनुवर्तने स. मानगोत्रत्वम् । भृग्वङ्गिरोगणयोस्तु एकऋष्यनुवर्तनेऽपि न समानगोत्रत्वम् । यथा जमदग्निप्रवरे भृगुप्रवरे च भृगुरनुवर्तते । तथापि जमदनेश्शुद्धभृगूणां च समानप्रवरत्वं न भृगोर्गोत्रकर्तृत्वाभावात् । एवं गौतमप्रवरेषु शुद्धाङ्गिरोगणेषु च अनिरोऽ

Page #362

गोत्रप्रवरनिर्गमः. नुवर्तनेऽपि गौतमानां भरद्वाजानां शुद्धाङ्गिरसां च मियो विवाहोऽस्ति । अङ्गिरसो गोत्रकर्तृत्वाभावात् ॥ व्यायसन्निपातान व्याःयाणां करग्रहः । व्यायसन्निपातान पञ्चायकरग्रहः ॥२१॥ भृग्वङ्गिरोगणेष्वेवं शेषेष्वेकोऽपि वार्यते ।
भृग्वनिरोगणेषु वधूवरयोः यार्षेयप्रवरयोर्मध्ये द्वावृषी यदि समानौ स्यातां तदा न करग्रहः । पञ्चार्षेयप्रवरयोर्मध्ये व्यायसन्निपाते न विवाहः । वधूवरप्रवरयोरर्धाधिकमुनिसाम्ये न विवाहः । व्यायप्रवरसन्निपाते ऋषिद्वयसाम्ये न करग्रहः । पञ्चायसन्निपाते प्रवरस्थऋषित्रयसाम्येऽपि न करग्रहः । एकस्य पञ्चायत्वे इतरस्य घ्यारेयत्वे प्रवरस्थऋषीणामर्धाधिकसाम्ये न विवहः । अयं नियमो भृग्यङ्गिरोगणेषु । इतरत्र एकऋषिसाम्येऽपि न करग्रहः ॥ इत्यूनविंशतिश्लोकैः परिभाषा निरूपिता ॥२२॥ इत्थमेकोनविंशतिश्लोकैः शास्त्रारम्भपूर्वक
परिभाषाप्रकरणं
स मा प्तम्.

Page #363

अभिनवमाधवीयः,
३२७ अथ द्वितीये प्रकरणे भृगुगणः । तत्र गोत्रकर्ता जमदग्निः । तस्य गोत्राणि शुद्धभृगुगणा निरूप्यन्ते - वत्सा बिदा आष्टिषेणा इत्येते जमदग्नयः । ते पञ्चावत्तिनस्तेषां न विवाहः परस्परम् ॥२३॥
मार्कण्डेयमाण्डव्यदार्भायणपौलस्त्यकाशकृत्स्नपाणिनिवाल्मीकिरजतवाहप्रभृतयो वत्साः । तेषां भार्गवच्यावनाप्नवानौर्वजामदग्न्येति पञ्चायप्रवरो भवति । विदप्रभृतीनां भा. र्गवच्यावनाप्नवानौर्वबैदेति पञ्चायप्रवरो भवति । आर्टिषेणप्रभृतीनां भार्गवच्यावनाप्नवानानूपाष्टिषेणेति पञ्चार्षेयप्रवरो भवति। एषु प्रवरेषु भार्गवच्यावनाप्नवानेति ऋषित्रयसाम्येन घ्यायसन्निपातेन न विवाहः पञ्चार्षेयाणामिति परिभाषान्यायेन वत्सा बिदा आर्टिषेणा इत्येतेषां परस्परमविवाहः । ते पञ्चावत्तिन इति बोधायनमुनिवचनेन स्वस्वगणैरितरगणाभ्यां च न विवाहः । एते त्रयः पञ्चावत्तिनः ॥ । चत्वारश्शुद्धभृगवः यस्का मित्रयवस्तथा । वैनाश्च शुनकास्तेषां विवाहोऽस्ति परस्परम्॥२४॥ __यस्काः मित्रयवः वेनाश्शुनका इति चत्वारशुद्धभृगवः । या. स्कमौनमौकवाधूलसंकृतीनां भार्गववैतहव्यसावेदसेति त्र्याषेयप्रवरः । मित्रयूनां भार्गववाध्रयश्वदैवोदासेति व्यारेयः प्रवरः । वैनानां भार्गववैन्यपाति व्यायप्रवरः । शुनकानां शौनकेति वा गार्समदेति वा एकार्षेयप्रवरः । भृगोर्गोत्रकर्तृत्वाभावात् यस्कादिषु त्रिषु प्रवरेषु भृगोरनुवर्तनेऽपि न समानगोत्रता । ज्यायेष्वेषु त्रिषु प्रवरेषु ऋषिद्वयानुवर्तनाभावात् समानश्वरता न च । शुन
42

Page #364

गोत्रप्रवरनिर्णयः. कानां यस्कादिभिस्त्रिभिस्समानगोत्रता न च । यतो यस्कादीनां चतुर्णी गणानां स्वस्वं गणं विहायेतस्त्रिभिर्विवाहोऽस्ति । एषां चतुर्णा भृगुगणानां प्रागुक्तजमदग्निगणत्रयस्य च समानप्रवरत्वं न । भृगोर्गोत्रकर्तृत्वाभावात् समानगोत्रता न च । अत्र स्मृत्यर्थसारवचनमुदाहरणम् ॥
यस्का मित्रयवो वैन्याः शुनकाः प्रवरैक्यतः ।। . स्वस्वं हित्वा गणं सर्वे विवहेयुः परस्परम् ॥ इति बोधायनमते सप्त भृगवो व्याख्याताः । आपस्तम्बमते भृ. गुगणाः पञ्च । तत्र विशेषज्ञानार्थ सङ्ग्रहकारवचनान्युदाहृतानि
जामदग्नया वीतहव्यास्तथा गार्समदा अपि । वाध्रयश्वाश्चैव वैन्याश्च भृगोः पञ्च गणास्स्मृताः ॥ इति । तत्र जामदग्नयाः कथ्यन्ते---
अथ प्रथमो भृगुगणः-- भृगवो जामदग्नयाश्च वत्सश्रीवत्ससंज्ञिकाः । भार्गवाश्चयावनास्तद्वत् आप्तवानास्तथोर्वजाः॥२५ सावर्णयश्च जीवन्तिसंज्ञा जाबालयस्तथा । ऐतिशायननामानो वैरोहित्यास्तथैव च ॥ २६॥ अवट्या भण्डुजाश्चैव ततः प्राचीनयोगजाः ।
आर्टिषेणा देवराता अनूपाश्च सगोत्रजाः ॥ २७॥ मिथो विवाहं नाहन्ति समानप्रवरा यतः। । माण्डव्यर्दर्भसंजैश्च रैवताख्यैस्तथैव च ॥२८॥

Page #365

अभिनवमाधवीयः.
भृगवो जामदग्नयाद्या नविवाद्याः प्रकीर्तिताः। अत्रोक्तानां मुनीनां जमदग्निगणत्वात्तत्रत्यैर्विवाहो न ॥
॥ इति प्रथमो भृगुगणः॥
अथ द्वितीयो भृगुगणःभृगवो वीतहव्याश्च यस्का वाधूलसंज्ञिकाः ॥२९॥ सावेदसा मौनमोकाः न विवाद्याश्च सप्त ते । एते रजतवाहैश्च न विवाह्याः कथंचन ॥३०॥ अत्रत्या भृगवो रजतवाहान्ता अष्टौ मुनयः मिथो न विवाह्याः॥
॥ इति द्वितीयो भृगुगणः ॥
अथ तृतीयो भृगुगणःभृगवो गृत्समदजाश्शुनकाश्च त्रयोऽप्यमी । मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः॥३१॥ स्पष्टोऽर्थः॥
॥ इति तृतीयो भृगुगणः ॥
अथ चतुर्थों भृगुगणःभृगवश्चैव वाध्यश्वाः तथा मित्रयवस्त्रयः । मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः ॥३२॥

Page #366

३३०
स्पष्टोऽर्थः ॥
गोत्रप्रवर निर्णयः.
स्पष्टोऽर्थः ॥
॥ इति चतुर्थो भृगुगणः ॥
अथ पञ्चमो भृगुगणः
भृगवो वैन्यसंज्ञाश्च पार्थिवाश्च त्रयोऽप्यमी । मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः ॥ ३३॥
॥ इति पञ्चमो भृगुगणः ॥
मिथो विवाह्याः पञ्चैते गणा आद्यं भृगुं विना । एते पञ्च भृगुगणाः आद्यं भृगुगणं विना मिथो विवाह्याः ॥ विश्वामित्रा जामदग्रया विवाह्याः स्युः परस्परम् ॥ देवरातान्वर्जयित्वेत्याहुर्धर्मप्रवर्तकाः ।
भृगुगणेषु पञ्चसु मध्ये आद्यं भृगुगणं जमदग्निगणं वर्ज - यित्वा इतरैश्चतुर्भिः भृगुगणैः विश्वामित्रगणानां परस्परं विवा - होऽस्ति देवरातान्वर्जयित्वा । देवरातस्य जमदग्निगणस्थऋचीकपुत्रत्वात् विश्वामित्रेण पुत्रत्वेन स्वोकृतत्वाच्च द्विगोत्रत्वम् । द्विगोत्राणां द्वयामुष्यायणप्रकरणे गोत्रद्वयेन सह मिथो विवाहस्य निषिद्धत्वात् । देवरातस्य द्विगोत्रत्वं द्विगोत्रत्वं शुनश्शेफोपाख्याने स्पष्टमभिहितम् ॥
इति वैदिकमार्गप्रतिष्ठानिष्ठवसिष्ठान्वयाभिनवमाधवाचार्यकृ तगोत्रप्रवर निर्णये द्वितीयं प्रकरणम् ॥
अथाङ्गिरस उच्यन्ते त्रिविधास्तत्र गौतमाः || ३५ ॥

Page #367

अभिनवमाधवीयः.
३३१
आयास्याश्च शरद्वन्तः कुमण्डाह्वास्ततः परम् । तथैव दीर्घतमसः ततः कारेणुपालयः ॥३६॥ वामदेवा औशनसा इत्येषां न मिथोऽन्वयः ।
अथ भृगुगणविवेचनानन्तरं त्रिविधा गौतमा भरद्वाजाश्शुद्धाङ्गिरस इति त्रिप्रकाराः आङ्गिरसा उच्यन्ते
तत्र गौतमाः-आयास्याः शरद्वन्तः कौमण्डाभिधाः दीर्घतमसः कारेणुपालयः वामदेवा औशनसाः इति सप्तविधाः । तत्रायास्यगौतमानां आङ्गीरसायास्यगौतमेति व्यायप्रवरः । शरद्वद्गौतमानां आङ्गीरसशारद्वन्तगौतमेति व्यायप्रवरः । कुमण्डगौतमानामाङ्गिरसौचिथ्यकाक्षीवतगौतमकोमण्डोत पञ्चायः प्रवरः । दीर्घतमोगौतमानां आङ्गिरसौचिथ्यकाक्षीवतगौतमदैर्घतमसेति पश्चार्षेयप्रवरः । कारेणुपालगौतमानां आङ्गीरसगौतमकारेणुपालेति व्यायप्रवरः । वामदेवगौतमनां आनीरसवामदेवगौतमति व्यारेयः प्रवरः । औशनसगौतमानां आङ्गीरसौशनसगौतमेति व्यायः प्रवरः । एवं सप्तसु प्रवरेषु गोत्रकर्तुर्गौतमस्य अनुवर्तनात् 'एक एव ऋषिर्यावत्' इति परिभाषायां सम्याग्विवोचतत्वात् सप्तानामपि समानगोत्रत्वम् । पञ्चार्षयाणां व्यापैयाणां च सनिपाते एकत्र गौतमस्य इतरत्र अङ्गिरोगौतमयोरनुवृत्तिः । समानगोत्रप्रवरत्वं द्वयोः पञ्चार्षेयप्रवरत्वेऽपि अङ्गिरसौचथ्यकाक्षीवतेति त्रयाणामनुवृत्तेः समानप्रवरत्वं, पञ्चार्षेययोस्त्र्याययोर्वा सन्निपाते तु गोत्रकर्तुर्गीतमस्यानुवृत्तेश्च समानप्रवरत्वाद्गौतमानां परस्परमविवाहः । इतरैर्विवाहोऽस्त्येव । तथा चापस्तम्बः
आङ्गिरसास्तथाऽऽयास्या औचथ्या औशिजास्तथा । काक्षीवता वामदेवा बृहदुक्थाश्च सप्त ते ॥

Page #368

२३२
गोत्रप्रवरनिर्णयः. एते गौतमसंज्ञास्युः भिन्नप्रवरजा अपि । समानप्रवरत्वेन व्यवहारार्हतां गताः ॥ मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः । इति वैदिकमार्गप्रतिष्ठानिष्ठवसिष्ठान्वयाभिनवमाधवाचा
योद्धृतगात्रप्रवरानर्णये तृतीयं प्रकरणम्.
भारद्वाजा अथो गर्गाःतथा रोक्षायणा इति ॥३७॥ भरद्वाजास्ततस्तेषां न विवाहः परस्परम् ।
रोक्षायणशुङ्गप्रभृतीनां आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजेति व्याःयप्रवरः । गर्गाणां आङ्गिरसवार्हस्पत्यभारद्वाजगार्ग्यशैन्येति पञ्चा
यो बा, आङ्गिरसगार्ग्यशैन्येति त्र्यायो वा प्रवरः । रौक्षायणानां आशिरसवार्हस्पत्यभारद्वाजवान्दनमातवचसेति पञ्चा
यः प्रवरः । अत्र गोत्रकर्तुर्भरद्वाजस्य त्रिष्वपि प्रवरष्वनुवृत्तेः 'एक एव ऋषिर्यावत्' इति परिभाषया समानगोत्रत्वं पञ्चाययोर्गर्गरौक्षायणयोः अङ्गिरोभरद्वाजबृहस्पतीनां त्रयाणामनुवृत्तेः समानमुनिभूयस्त्वेन गोत्रकर्तुर्भरद्वाजस्यानुवृत्तेश्च समानप्रवरत्वम् । गणां ध्यायपक्षेत्रीयमाणतया भरद्वाजानुवृत्तेः गोत्रकर्तृत्वात् समानगोलत्वम् । आपस्तम्बमतेऽपि भारद्वाजगायेश्यैन्यति व्यायत्वेन भरद्वाजानुवृत्तेस्त्रयाणामपि प्रकाराणां समानगोत्रत्वात् समानप्रवरत्वाच । 'भरद्वाजानां सर्वेषामपि अविवाहः' इति बोधायनमुनिना निरूपेतत्वात् स्वस्वप्रवरैरितराभ्यां च न विवाहः ॥ भारद्वाजेन शुङ्गेन विश्वामित्रस्य शैशिरेः ॥३८॥ क्षेत्रजातो द्विगोत्रर्षिः प्रोच्यते शौङ्गौशिरिः ।

Page #369

अभिनवमाधवीयः.
३३३ विश्वामित्रैर्भरद्वाजैस्तजानां तेन नान्वयः ॥३९॥ कपिलानां भरद्वाजैः विश्वामित्रैश्च नान्वयः ।
भरद्वाजगोत्रोद्भवेन शुङ्गाख्येन सुनिना विश्वामित्रगोत्रोद्भवस्य कतमुनिसुतस्य शशिराख्यस्य मुनेः भार्यायां तन्नियोगेनोत्पादितः शुङ्गस्य शैशिरेश्च सुतत्वात् द्वयामुष्यायणत्वेन शौङ्गशैशिरिरिति संज्ञामलभत । अयं शौङ्गशैशिरिः भरद्वाजसन्तानत्वात् विश्वामित्रसन्तानत्वाच्च भरद्वाजगोत्रो विश्वामित्रगो. त्रश्च द्विगोत्रो भवति । ततस्तजानां शौङ्गशैशिरिजातानां विश्वामित्रर्भरद्वाजैश्च न विवाहः । तथा च याज्ञवल्क्यः
अपुत्रेण परक्षेत्रे नियोगोत्पादितस्सुतः। उभयोरप्यसौ रिक्थी पिण्डदाता च धर्मतः ॥ इति ॥
ततस्तत्सततः सर्वस्या अपि विश्वामित्रभारद्वाजैनन्वि. यः । द्वयामुष्यायणसन्तातत्वात्तस्य शौङ्गशैशिरेस्तत्सन्तानस्य च आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजकात्याक्षीलेति पञ्चार्षेयः प्रवरः । उत्पादकस्य शुङ्गस्य प्रवरे त्रयः क्षेत्रिणशशिरेछौ एवमुभयमपि संयोज्य प्रवरणात् । यद्वा-क्षेत्रिणस्त्रयः उत्पादकस्य द्वौ एवं पञ्चार्षेयः प्रवरः । यद्वा--उत्पादकस्य द्वौ क्षत्रिण एकं च सं योज्य घ्यायः । उत्पादकस्यैक क्षेत्रिणो द्वौ संयोज्य घ्या. र्षेयः प्रवरः कार्यः । तथा च सूत्रम्-'अथैते द्विप्रवचना यथैतच्छौहुशैशिरयस्तेषामुभयतः प्रवृणीतैकमितरतो द्वावितरतो छौ वेतरतस्त्रीनितर.तः' इति । अथ अष्टादशगणस्थशुङ्गस्य गोत्रप्रवरनिर्णयानन्तरं एते वक्ष्यमाणाः द्विप्रवरवचना यामुष्यायणा भवन्ति । यथा शौङ्गशैशिरयः । शौशैशिरिग्रहणं प्रदर्शनार्थम् । वामरथ्यादयो जातुकादयो लोगाश्यादयोऽहर्वसिष्ठाः निशिकश्यपादयश्च व्यामुष्यायणाः ज्ञेयाः । तेषां प्रवरप्र

Page #370

३३४
गोत्रप्रवरनिर्णयः. कारमाह-तेषामुभयतः प्रवृणीतेति । तेषां शौगौशिर्यादीनां द्वयामुष्यायणानामुभयस्मादुभयगोत्रात्प्रविष्टकुलाजनककुलाच्च प्रवृणीत । प्रवरप्रकारमाह-एकमितरतो द्वावितरत इति । इतरतः इतरस्मात्प्रविष्टकुलात् एकमृषि इतरतः जनककुलादावृषी प्रवृणीत । यद्वा-प्रविष्टकुलाद्दौ जनककुलादेकं संयोज्य त्र्यापेयं प्रवरं कुर्यात् । प्रकारान्तरमप्याह-द्वावितरतस्त्रीनितरत इति । अस्यार्थः प्रविष्टकुलाद्दौ जनककुलात्त्रीन् । यहाप्रविष्टकुलात्त्रीन् जनककुलाद्दौ । एवं पञ्चायप्रवरं कृत्वा प्रविष्टजनकगोत्रद्वयवत्त्वं तत्सन्ततेरुभयगोत्रत्त्वं विधेयमित्यर्थः । एतत्कलौ निषिद्धम् । द्वयामुष्यायणात्पुत्रस्वीकारे तस्य त्र्यामुष्यायणत्वम् । उभयोरपि यामुष्यायणत्वे तजनितपुत्रस्वीकारे चतुरामुष्यायणत्वम् । ततोऽपि द्वयामुष्यायणस्य पुत्रस्वोकारे प. ञ्चामुष्यायणत्वादिना गोत्रसाङ्कर्य प्रसज्येत । एवं रौक्षायणप्रवरजनितस्य कपिलस्य द्वयामुष्यायणत्वात् भरद्वाजैविश्वामित्रैश्च विवाहो न । मतान्तरश्लोकःभरद्वाजाश्च कपयो गर्गाः रौक्षायणा इति ॥४०॥ चत्वारोऽपि भरद्वाजा गोत्रैक्यानान्विमिथः।
भरद्वाजाः कपयो गर्गाः रोक्षायणा इत्येते चत्वारोऽपि भरद्वाजाः । गोत्रकर्तुर्भरद्वाजस्य सन्ततित्वात् परस्परं नान्वियुः ॥ नैतत्स्वतन्त्रास्वतन्त्रौ द्वौ कपी कथितौ यतः॥४१॥ स्वतन्त्रस्य कपेस्तत्र भरद्वाजैस्सहान्वयः।
पूर्वश्लोके 'भरद्वाजाश्च कपयः' इति कपीनां भरद्वाजैस्सह विवाहो नेत्येतत् युक्तं नेत्यर्थः । यतः कारणात् कपी स्वतन्त्रास्वतन्त्रौ कथितौ तत्र स्वतन्त्रस्य कर्भरद्वाजैस्सह अन्वयोऽस्ति ।

Page #371

अभिनवमाधवीय.
३३५ अत्रास्वतन्त्रस्य कर्भारद्वौजस्सह नान्वयः । तेषामस्वतन्त्रकपीनां आङ्गिरसवाहस्पत्यभारद्वाजोति वा आङ्गिरसबार्हस्पत्यकापेयेति वा व्यायः प्रवरः । तेषां गोत्रकर्तुर्भरद्वाजस्य उभयत्र वरणात् मिथो नान्वय इति अस्वतन्त्रकपिविषये निषेध इत्यर्थः । बोधायनसूत्रे शुद्धाङ्गिरोगणेषु पठितानां स्वतन्त्रकपीनां आशिरसामहीयौरुक्षय्येति व्यायः प्रवरः । एतेषां भारद्वाजैस्समानगोत्रत्वाभावात् असमानप्रवरत्वाच्च विवाहोऽस्त्येव । अस्मिन्नर्थे प्रयोगदीपिका
आङ्गिरसा भरद्वाजा बार्हस्पत्याश्च कुत्सजाः। अग्निवैश्योर्जायनौ च ऋक्षाश्शुङ्गाः कतास्तथा ॥ सर्वे स्तम्बस्तम्भशब्दा वान्दनःयशैशिराः। कपयो मातवचसाः गार्ग्यश्येनौ च कापिलाः॥ भरद्वाजाभिधानास्स्युरेत एकोनविंशतिः। मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः ॥
अस्यार्थः-अङ्गिर प्रभृत्येकोनविंशतिऋषयः भरद्वाजास्तेषामन्योन्यं न विवाहः । तत्र कतो विश्वामित्रगोत्रः । तेन भरद्वाजानां ने विवाहः ॥
तत्र विशेषःएतेषां तु विशेषोऽयमामहीयाभिधानकैः ॥४॥ औरुक्षय्यैश्च कपिभिः विवाहस्त्रिभिरिष्यते ।
आङ्गिरसामहीयौरुक्षय्येति स्वतन्त्रकपिगोत्रप्रवरः । एतैस्सह भरद्वाजानां विवाहः कार्यः । अस्मिन्नर्थे दीपिका च
कपी प्रसिद्धावुदिताविहं द्वौ स्वतन्त्र एकस्त्वपरोऽस्वतन्त्रः ।
तत्र स्वतन्त्रस्य कपर्विवाह मिथो भरद्वाजकुलस्य चाहुः ॥ इति. आपस्नम्बसङ्ग्रहे

Page #372

३३.६
गोत्रप्रवरनिर्णयः
विश्वामित्रा भरद्वाजा विवाह्यास्स्युः परस्परम् | कतशैशिरशुङ्गांश्च वर्जयित्वा समन्ततः ॥
अस्यार्थः - विश्वामित्रा भरद्वाजाश्च कतशैशिरशुङ्गान् वर्ज - यित्वा मिथो विवाह्याः । एते च भरद्वाजैस्सह न विवाह्नाः ॥
इति भरद्वाजकाण्ड:
अथ शुद्धाङ्गिरोगणाः कथ्यन्ते
शुद्धाङ्गिरोगणास्सप्त तत्र स्युर्विष्णुवृद्धजाः ॥४३॥
कण्वा रथीतराश्चैव हरिता मुला इति । पञ्च स्वस्वगणं हित्वा विवहेयुः परावरैः ॥ ४४ ॥ वसिष्ठान्कश्य पान्त्स्वीयान् विना संकृतयोऽन्वियुः । कपीनामुदितास्सप्त दशाङ्गिरस ईरिता:
॥४५॥
।
विष्णुवृद्धाः कण्वाः रथीतराः हरिताः मुद्गलाः संकृतयः कपय इति सप्त शुद्धाङ्गिरोगणाः । तत्र विष्णुवृद्धगणस्य आङ्गिरसत्रासदस्य पौरुकुत्सेति त्र्यार्षेयः प्रवरः । कण्वगणस्य आङ्गिरसाजमीढकाण्वेति त्र्यार्षेयः प्रवरः । रथीतरगणस्य आ ङ्गिरसबैरूपराथीतरेति आङ्गिरसवैरूपपार्षदश्वेति वा व्यार्षेयः प्र बरः । हरितगणस्य आङ्गिरसाम्बरीषयौवनाश्वति त्र्यार्षेयः प्र वरः । मुद्गलगणस्य आङ्गिरसभायश्वमौद्गल्येति त्र्यार्षेयः प्र वरः । संकृतिगणस्य आङ्गिरससाङ्कत्यगौरिवीतेति त्र्यार्षेयः प्रवरः । स्वतन्त्रकपिगणस्य आङ्गिरसामहीयौरुक्षय्येति व्यार्षेयः तत्र विष्णुवृद्धकण्वरथीतरहरितमुद्गलानां पञ्चानां
प्रवरः
1

Page #373

अभिनवमाधवीयः.
३३७
स्वतन्त्र पिगणस्य च स्वस्वं गणं हित्वा इतरेस्सह विवाहोऽस्ति । संकृतयो यामुष्यायणाः । कश्यपा वसिष्ठाश्च । अतः संकृतीनां वसिष्ठैः कश्यपैश्च विवाहो निषिद्धः । एवं सप्तदशाङ्गिरसस्सम्यग्विवेचिताः । गौतमगणास्सप्त । भरद्वाजगणास्त्र - यः । शुद्धाङ्गिरोगणास्सत एवं सप्तदशेत्यर्थः । तथा चापस्तम्बप्रयोगदीपिका
गौतमाश्च भरद्वाजाः कपयो हरितास्तथा । कण्वो विरूपो मौद्गल्यो विष्णुवृद्धोऽष्टमोऽङ्गिराः ॥
आपस्तम्बमते गौतमा भरद्वाजाः कपयो हरिताः कण्वाः विरूपाः मौहल्याः विष्णुवृद्धाः इत्यङ्गिरोगणाः अष्ट । तत्र गौतमा भरद्वाजाः कपयश्च निरूपिताः ॥
अथ हरितगणः
आङ्गिरसाश्च हरिता अम्बरीषास्ततः परम् । यौवनाश्वाश्च मान्धाता कुत्साः पैङ्गवास्त्वनन्तरम् ॥ शङ्का दर्भा हैमगवा एते च दश गोत्रजाः । मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः ॥४७॥
आङ्गिरसप्रभृतयो हैमगवान्ताः दश हरितगणाः । एषां परस्परं विवाहो न । समानप्रवरत्वात् । अत्र गोत्रशब्दः समानप्रवरवचनः । न तु गोत्रवचनः ॥
अथ कण्वगणः
आङ्गिरसा आजमीढाः कण्वाश्चैव त्रयोऽप्यमी । मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः ॥४८॥

Page #374

गोत्रप्रवरनिर्णयः, ___आङ्गिरसाः आजमीढाः कण्वाः इत्यमी कण्वाः इत्युच्यन्ते । एषां परस्परं विवाहो न । समानप्रवरत्वात् ॥
अथ विरूपगणः-- आङ्गिरसा विरूपाश्च तथा राथीतरा अपि । पृषदश्वा आष्टदंष्टाः तथैते पञ्च गोत्रजाः ॥४९॥ मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः ।
आङ्गिरसप्रभृतयः पञ्च परस्परं विवाहास् न । समानप्रवरत्वात् ॥
अथ मौद्गलगणः-- आङ्गिरसाश्चभायाश्च मौद्गलारुयक्षसंज्ञिकाः॥५०॥ मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः। एते चत्वारो विवाहार्हा न भवन्ति । समानप्रवरत्वात् ॥
अथ विष्णुवृद्धगणःआङ्गिरसा विष्णुवृद्धाः भद्रणा मद्रणास्तथा ॥५१॥ त्रासदस्याः पौरुकुत्साः शठमर्षण एव च । औपमित्यौपगवयः सात्यकिर्बादरायणः ॥५२॥ सात्यकामा अरुणयो नितुन्दाश्च चतुर्दश । मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः ॥५३॥
आङ्गिरसाद्या नितुन्दान्ता विष्णुवृद्धाः । ते च परस्परं वि. वाहार्हा न भवन्ति । समानप्रवरत्वात् ॥
अथ विवाहार्दा गणाः कथ्यन्ते

Page #375

अभिनवमाधवीयः. ३३९ आजमीढा विरूपाश्च मुद्गला विष्णुवृद्धजाः।। एते चतुर्गणाः प्रोक्ताःविवाह्यास्स्युःपरस्परम्॥५४॥
स्वतन्त्रकपीनां भरद्वाजैस्सह विवाहोऽस्तीति निरूपितम् । आपस्तम्बसूत्रे हरितगणानन्तरं कुत्सस्य अभिहितत्वात् । कुत्सानन्तरं चतुर्णा गणानां सङ्ग्रहकारेणाभिधानं कृतम् । ततः स्वतन्त्रकपिगणः एकः हरितगणः कुत्सगणश्चत्येतद्गणत्रयं एको गणः । अजमीढगणः विरूपगणः मुद्गलगणः विष्णुद्धगणः चति षट् शुद्धाङ्गिरोगणाः । एतेषां षण्णां गणानां स्वस्वं गणं विहाय इतरैः पञ्चभिस्सह विवाह इष्टः ॥ मिथो विवाह्योऽष्टगणः आद्यमाङ्गिरसं विना ।
गौतमगणः भरद्वाजगणः स्वतन्त्रकपिगणः हरितगणः कण्वगणः विरूपगणः मुद्गलगणः विष्णुवृद्धगणश्चेत्येतेषामष्टानां स्वस्वं गणमाद्यमाङ्गिरसं विहाय इतरैस्सह विवाहोऽस्ति । अस्मिन्नर्थे प्रयोगपारिजातोक्तसम्मतिश्लोकः
गौतमादिगणा ह्यष्टौ यद्यप्यङ्गिरसो गणः । तथाऽप्येषां गणानां च विवाहः स्यात्परस्परम् ॥
इति । अस्यार्थः-गौतमादयोऽष्टौ गणाः अङ्गिरोगण एव । सर्वत्राङ्गिरसोऽनुवर्तनात् । तथाऽप्याद्यमाङ्गिरसं विना परस्परं विवाहोऽस्ति ॥ इति वैदिकमार्गप्रतिष्ठानिष्ठवसिष्ठान्वयाभिनव
माधवाचार्योद्धृतगोत्रप्रवरनिर्णये __ चतुर्थ प्रकरणम्.

Page #376

गोत्रप्रवरनिर्णयः,
अथात्रिगोत्रकाण्ड उच्यते
अत्रिर्गविष्ठिरश्चैव तथा बाहूदकादयः मुगलश्चेति चत्वारस्सगोत्रत्वान्न चान्वियुः ।
३४०
अत्रीणां आत्रेयार्चनानसश्यावाश्वेति त्र्यार्षेयः प्रवरः । गवि - ष्ठिराणां आत्रेयार्चनानसगाविष्टिरेति त्र्यार्षेयः प्रवरः । बाहूद कानां आत्रेयार्चनानसवाहदकेति व्यार्षेयः प्रवरः । सुहलानां आत्रेयार्चनानसपौर्वातिथेति त्र्यार्षेयः प्रवरः । एतेषु चतुर्षु प्रवरेषु गोत्रकर्तुरनुवर्तनात्समानप्रवरत्वम् । 'एक एव ऋषिर्या - वत्' इति परिभाषया ज्ञेयं, आर्चनानसत्यनुवर्तनाच्च । अतः सगोत्रत्वान्न विवाहः ॥
तत्र विशेषः कथ्यते
विश्वामित्रात्रिगोत्रैश्च नोहेयुर्धनञ्जयाः अस्तु पुत्रिकापुत्रा वामरथ्यादयस्तथा । तथैव जातूकर्ण्याश्च वसिष्ठैरत्रिभिस्तह
॥५५॥
अभ्रातृकां प्रदास्यामि तुझ्यं कन्यामलङ्कृताम् । अस्यां यो जायते पुत्रस्स मे पुत्रो भवेदिति ॥
॥५६॥
॥५७॥
वैश्वामित्रस्य वीजादात्रेयक्षेत्र उत्पन्नत्वाद्धनंजयो द्विगोलो भवति । विश्वामित्रगोत्रोऽत्रिगोत्रश्च शौङ्गशैशिरवद्भवति । अतस्तस्य तत्सन्ततेरत्रिभिर्विश्वामित्रैश्च न विवाहः ।
नियमपूर्वकं दत्तत्वात् । तस्यां कन्यायां वामरथ्यादय उत्यन्नाः । अतस्ते तत्सन्ततिजाश्च विश्वामित्रबीजत्वात् वैश्वामित्राश्च । अतस्तेऽपि द्वयामुष्यायणाः । अत्रिगोत्रजैर्विश्वामित्रगोत्रजैश्च नान्वियुः । एवं जातूकर्ण्याश्च द्वयामुष्यायणत्वाद्वासिष्ठैरत्रि

Page #377

अभिनवमाधवीयः.
३४१ भिश्च सह मिथो नान्वियुः । तथा चापस्तम्बः---- अत्रिजाश्चाथ वक्ष्यन्ते आत्रेयाश्चार्चनानसाः। तथा श्यावाश्वसंज्ञाश्च गविष्ठिरतदुद्भवाः ॥ ५८॥ धनञ्जया अतिथयो वामरथ्यास्तुमङ्गलाः । बैजवापिन इत्येते नवैवात्रिगणास्स्मृताः ॥ ५९ ।। मिथो विवाहं नार्हन्ति समानप्रवरा यतः।
अत्र्यायो नवात्रिगणाः । एतद्गणस्थानां परस्पर विवाहो न॥ इति वैदिकमार्गप्रतिष्ठानिष्ठवसिष्ठान्वयाभिनवमाधवो
वृतगोत्रप्रवरनिर्णये पञ्चमं प्रकरणम् .
अथ विश्वामित्रगोत्रकाण्ड उच्यते - कुशिका रौहिताश्चैव रोक्थकाः कामकायनाः॥६०॥ अजा धनञ्जयाश्चैव कताख्या इन्द्रकौशिकाः। . तथाऽघमर्षणाख्याश्च पूरणा इत्यमी दश ॥ ६ ॥ विश्वामित्रास्सगोत्रत्वानोदहेयुः परस्परम् ।
कुशिकादिविश्वामित्राणां प्रवरा उच्यन्ते-कुशिकानां वैश्वामित्रदैवरातौदलेति व्यायः प्रवरः । रोहितानां वैश्वामित्राटकरौहितेति व्यारेयः प्रवरः । रोक्थकानां वैश्वामित्ररौक्थकरैवतकोत घ्यायः प्रवरः । कामकायनानां वैश्वामित्रदेवश्रवसदैवतरसेति व्यायः प्रवरः । अजानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाजति त्र्यापेयः प्रवरः । धनञ्जयानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसधान

Page #378

३४२
गोत्रप्रवरनिर्णयः.
जयति व्यायः प्रवरः । कतानां वैश्वामित्रकात्याक्षीलेति त्र्यार्षेयः प्रवरः । इन्द्र कौशिकानां वैश्वामित्रैन्द्रकौशिकेति व्यायः प्रवरः । अघमर्षणानां वैश्वामित्राघमर्षणकौशिकोत व्यायः प्रवरः । पूरणानां वैश्वामित्रपरिणति द्वयार्षेयः प्रवरः । एषु दशसु प्रवरेषु गोत्रकर्तुर्विश्वामित्रस्यानुवर्तनात् ‘एक एव ऋषिर्यावत्' इति परिभाषया दशानां प्रवराणां समानगोत्रत्वम् । विश्वामित्राणां सर्वेषामविवाह इति बोधायनसूत्राञ्च परस्परमविवाहः । भृग्वकिरसोः गोत्रकर्तृत्वाभावात् तदनुवर्त नेऽप्यस्ति विवाहः । विश्वामित्रस्य गोत्रकर्तृत्वात् तद्गोत्राणां दशानामविवाहः । अस्मिन्नर्थे स्मृत्यर्थसारसङ्घहीतश्लोकः
जमदग्निर्भरद्वाजो विश्वामित्रात्रिगौतमाः ।
वसिष्ठः कश्यपोऽगस्त्यः मुनयो गोत्रकारिणः ॥ इति । बोधायनसूत्रेऽपि___विश्वामित्रो जमदग्निर्भरद्वाजोऽथ गौतमः अत्रिर्वसिष्ठः कश्यप इत्येते सप्त ऋषयः सप्तानां ऋषीणामगस्त्याष्टमानां यदपत्यं तद्गोत्रमित्याक्षते” इत्युक्तत्वात् विश्वामित्रो गोत्राधिकारी। विश्वामित्रादीनामगस्त्याष्टमानां गोत्रकर्तृत्वात् स्वस्वगणैर्न वि. वाहः । इतरैर्विवाहोऽस्त्येव ॥
अथ विशेषः कथ्यतेदेवरातं च पनसं विनैषां जमदग्निभिः ॥२॥ विवाह इष्यते तद्भरद्वाजैः कतादिकान् । धनञ्जयं वामरथ्यमुखान हित्वा तथाऽत्रिभिः॥६३॥
देवरातः पनसश्च जामदग्नचौ विश्वामित्रेण पालितत्वाद्वैश्वामित्रौ । अतो जामदग्नयैर्विश्वामित्रैश्च न विवाह्यौ तौ विहाय :

Page #379

अभिनवमाधवीयः.
३४३ विश्वामित्राणां जमदग्नीनां च मिथो विवाहः । तथा धनञ्जयं बामरथ्यमुख्यांश्च विहाय विश्वामित्रगणस्य अत्रिगणस्य च मिथो विवाहः । धनञ्जयवामरथ्यादीनां विश्वामित्रैरत्रिभिश्च न विवाहः । कतादिकांश्च शौङ्गशैशिरीन् कपिलांश्च विहाय विश्वामित्राणां भराहजानां च मिथो विवाह इष्टः ॥
तथा प्रयोगपारिजाते आपस्तम्वः - विश्वामित्रो देवरातः मनुस्तन्तुस्तथौलकिः । वाल्मीकिश्चकितोलूको याज्ञवल्क्यश्च वालुहिः ॥ बृहदग्निः कालबलौ शवलो बक्षुलोहितौ । शालङ्कायनवारण्यौ कामकायनपूरणौ ॥ शालावतोऽग्निवैश्यश्च मदनः कौशिकोऽष्टमः । अजो माधुच्छन्दसश्च दैवश्रवधनञ्जयौ ॥ शुङ्गः कतश्शशिरिश्च पारिधाप्योऽघमर्षणः । सूनुः पनश्च धूम्राख्यो जठरस्त्वेकहव्यजः ॥ अष्टत्रिंशञ्च गोत्राणि विश्वामित्रगणस्स्मृतः । एतस्मिन्नपि चान्योन्यं न कुर्यात्पाणिपीडनम् ॥
अस्यार्थः - विश्वामित्रगणस्थानामष्टत्रिंशदृषीणां परस्परं न विवाहः समानश्वरत्वात् , गोत्रकर्तुर्विश्वामित्रस्यानुवृत्तेश्च ॥ इति वैदिकमार्गप्रतिष्ठानिष्ठवसिष्ठान्वयाभिनवमाधचार्यो
दृतगोत्रप्रवरे षष्ठं प्रकरणम् .
अथ सप्तमे प्रकरणे कश्यपगोत्रकाण्डः प्रस्तूयतेकश्यपा अथ तत्र स्युर्निध्रुवा रेभशाण्डलाः। एषां समानगोत्रत्वान्न विवाहः परस्परम् ॥६॥

Page #380

गोत्रप्रवरनिर्णयः,
कश्यपास्त्रिविधाः ; निध्रुवाः रेभा: शण्डिलाञ्चेति । निधुवाणां काश्यपावत्सारनैध्रुवेति व्यार्षेयः प्रवरः । रेभाणां काश्य पावत्साररैभेति त्र्यार्षेयः प्रवरः । शण्डिलानां काश्यपावसारशाण्डिल्येति वा काश्यपावत्सारदैवलोते वा काश्यपावत्सारासितेति वा शाण्डिल्यासितदैवलेति वा व्यार्षेयः प्रवरः । दैवलासितेति वा द्वयार्षेयः प्रबरः । एषां त्रयाणां गोत्रकर्तुः कश्यपस्यानुवृत्तेः ' एक एव ऋषिर्यावत्' इति परिभाषया च नान्योन्यमन्वयः समानगोत्रत्वात् । शण्डिलगोत्रस्य चतुर्थे प्रवरे कश्यपानुवृत्त्यभावेऽपि शण्डिलगोत्रस्य प्राक्तनप्रवरत्रयेऽपि कश्यपस्यानुवृत्तेर्विद्यमानतया अनुवृत्तिरस्ति । अस्मिन् व्यार्षेयप्रवरये काश्यपावत्सारयोरनुवृत्तेः समानमुनिभूयस्त्वात् त्रयाणां न मिथोऽन्वयः ॥
अथ विशेष उच्यते-
लोगाक्षिः कश्यपसुतो वसिष्ठेनोपनीतवान् । अहर्वसिष्ठो रात्रौ तु कश्यपस्तेन स स्मृतः ॥६५॥ नान्वियुस्तेन तद्वंश्या वसिष्ठैः कश्यपैरपि ।
लोग क्षिर्नाम कश्यपसन्तानः वसिष्ठेन कृतोपनयनः । तेनासा वहर्वसिष्ठो रात्रौ कश्यपो जातः । उपनयनं द्वितीयं जन्म | उपनयनस्य दिवा विहितत्वात् अहर्वसिष्ठत्वम् । निषेकस्य प्रथमजन्मनो रात्रौ जातत्वाश्च रात्रौ कश्यपत्वम् । अतस्तज्जानां वसिष्ठैः कश्यपैश्च नान्वयः । द्वयामुष्यायणत्वात् तेषां काश्यपावारवासिष्ठेति वा, वासिष्ठकाश्यपावत्साररोति वा त्र्यार्षेयः प्रवरः । अत एव भिन्नगोत्रे उपनीतस्य द्वयामुष्यायणत्वं, अहरुपदेष्ट्र रात्रौ निषेक्तुरिति । अत एव निधुवरेभशण्डिललोगाक्षीणां मिथो नान्वयः ॥

Page #381

अभिनवमाधवीयः.
तथा च प्रयोगपारिजाते आपस्तम्ब:
कश्यपो रेभरेभौ च शण्डिलो देवलोsसितः । सङ्कृतिः पूतिमापश्चावत्सारो निध्रुवो दश ॥
-
गोत्राणि कश्यपगणाः अन्योन्यं न करग्रहः ।
अस्यार्थः - संकृतिपूतिमाषौ बोधायनसूत्रे शुद्धाङ्गिरोगणे पठितौ कश्यपगणे च । आपस्तम्बसूत्रे वसिष्ठगणे पठितौ । अतस्तयोश्शुद्धाङ्गिरोभिः सङ्कृतिभिः कश्यपैर्वसिष्ठैश्च नान्वयः । अथ लोगाक्षिगण: आपस्तम्बसङ्ग्रहे पठितः -
अनष्टयोsराकुलयस्तातयो राजवारयः । शैराश्च क्षीरजाश्चापि बाहवस्तदनन्तरम् ॥ तथा चाशुचयः प्रोक्तास्सैरन्ध्रयो राजसेवकाः । खापुलिङ्गाश्च लोगाक्षिस्तथैव शरदम्बराः ॥ एते त्रयोदश प्रातर्वसिष्ठा निशि कश्यपाः । गायत्रयोनिसम्बन्धावङ्गीकृत्य प्रवर्तकाः ॥
तेषां गोत्रद्वयं मुक्त्वा वसिष्ठं कश्यपं तथा । सर्वत्रापि विवाहस्स्यादिति वेदविदो विदुः ॥
३४५
अस्यार्थः -- लोगाक्षिप्रभृतीनां त्रयोदशानां गायत्री सम्बन्धादहर्वसिष्ठत्वम् । योनिसम्बन्धान्निशि कश्यपत्वम् । तेषां वसिष्ठैः कश्यपैश्च विवाहो न । इतरैस्तु विवाह इष्टः ॥
इति वैदिकमार्गप्रतिष्ठा निष्ठवसिष्ठान्त्रयाभिनवमाधवागोत्रप्रवरनिर्णये सप्तमं प्रकरणम्.
चार्यो

Page #382

गोत्रप्रवरनिर्णयः. अथाष्टमे प्रकरणे वसिष्ठगोत्रकाण्ड उच्यते-- वसिष्ठकुण्डिनौ तद्वदुपमन्युपराशरौ ॥६६॥ चतुर्णामेकगोत्रत्वान्न विवाहः परस्परम् ।
वसिष्ठगणाश्चत्वारः; केवलवसिष्टाः कुण्डिनाः उपमन्यवः पराशराश्चति । तत्र केवलवसिष्ठानां, वासिष्ठेत्येकाणेयः प्रवरः । कुण्डिनानां वासिष्ठमैत्रावरुणकौण्डिन्येति व्यायः प्रवरः । उ. पमन्यूनां वासिष्ठेन्द्रप्रमदाभर सव्येति यायः प्रवरः । पराशराणां वासिष्ठशाक्त्यपाराशर्येति घ्यायः प्रवरः । एतेषां चतुर्णा गोत्रकर्तुर्वसिष्ठस्यानुवृत्तेस्समानप्रवरत्वात् न मिथो विवाहः ॥
__ अथ विशेष उच्यतेवसिष्ठैरत्रिभिश्चापि जातकर्ण्यस्य नान्वयः॥६७॥ लोगाक्षेस्सन्ते व वसिष्ठैः कश्यपैरपि ।
जातूकर्ण्यः अत्रेः पुत्र्यां विवाहात्पूर्व वसिष्ठवीर्योत्पन्नः । कन्यकानां दानेनान्यगोत्रं ; दानाभावे जनकगोत्रसेव । अतो जातूक
र्यः अत्रिगोत्रो वसिष्ठगोत्रश्च । अतस्तत्सन्ततेस्तस्य च वसिष्ठुरत्रिभिश्च नान्वयः; यामुष्यायणत्वात् । लोगाक्षेस्सङ्क्तेश्च वसिष्ठैः कश्यपैश्च न मिथो विवाहः ॥
तथा चापस्तम्बःवासिष्ठ इन्द्रप्रमदाभरद्वसुपराशराः । शक्तिश्चैवोपमन्युश्च मैत्रावरुण एव च ॥ कुण्डिनः पूतिमाषश्च गरिवीतश्च सतिः । जातूकर्ण्यश्च लोगाक्षिः इति प्रोक्तास्त्रयोदश ॥ एते वसिष्ठप्रभवा न विवाद्याः परस्परम् ।

Page #383

अभिनवमाधवीयः.
३४७
.. अस्यार्थः---
वसिष्ठप्रभृतयस्त्रयोदश वसिष्ठगणाः । एषां मिथो नान्वय इत्यर्थः ॥ इति वैदिकमार्गप्रतिष्ठानिष्ठवसिष्ठान्वयाभिनमाधवा
चार्योद्धृतगोत्रप्रवरनिर्णये अष्टमं प्रकरणम् .
नवभे प्रकरणे अगस्त्यगोत्रकाण्डः कथ्यतेअगस्तयोऽध्मवाहारशाम्भवाहास्तथैव च ॥६॥ सोमवाहा यज्ञवाहास्सगोत्रा न मिथोऽन्वियुः ।
इध्मवाहाः, शाम्भवाहाः, सोमवाहाः, यज्ञवाहाः, इत्यगस्त्य. गणाश्चत्वारः । तेषां परस्परं नान्वयः । तत्रेध्मवाहानां आगस्त्यदाळच्युतम माति व्यायः प्रवरः । शाम्भवाहानां आगस्त्यदायध्युतशाम्भवाहेति व्याधः प्रवरः । सोमवाहानां आगस्त्यदायच्युतसोमवाहोते व्यायः प्रवरः । यशवाहानां आगस्त्यदाळच्युतयाशवाहेति व्यायः प्रवरः । एषां चतुणी गोत्रकर्तुरगस्त्यस्यानुवृत्तेस्तमानप्रवरत्वात्समानमुनिभूयस्त्वाञ्च परस्परं न विवाहः॥
तथा चापस्तम्बःअगस्तिरिमवाहश्च दृढच्युत इति त्रयः ॥६९ ॥ मिथो विवाहं नाहन्ति समानप्रवरा यतः ।
स्पष्टोऽर्थः ॥ प्रवरा ऊनपञ्चाशदोधायनमुनीरिताः ॥ ७० ॥ आपस्तम्बमते प्रोक्ता अष्टादश गणा अपि ।

Page #384

૪૯
गोत्रप्रवर निर्णयः.
परिभाषा प्रकरणे
गोत्राणां तु सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च । ऊनपञ्चाशदेवैषां प्रवरा ऋषिदर्शनात् ॥
इति बोधायनसूत्रप्राक्तानि गोत्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च । तेषां प्रवरा ऋषिभिर्दष्टत्वादूनपञ्चाशदेव । आपस्तम्बमते अष्टादश गणा उदिताः ॥
इति वैदिकमार्गप्रतिष्ठानिष्ठवासेष्ठान्वयाभिनव माधवाचार्योद्धृते गोत्रप्रवरनिर्णये नवमं प्रकरणम्.
अथ दशमे प्रकरणे क्षत्रियविशोः प्रवरः कथ्यते - अथ राज्ञां विशां तद्वर्णानां प्रवरस्स्मृतः ॥ ७१ ॥
क्षत्रियाणां मानवैलपौरूरवसेति त्र्यार्षेयः प्रवरः । वैश्यानां भालन्दनवात्सप्रिमाङ्कीलोत ज्यार्षेयः प्रवरः । वणिजां मानवेत्येकार्षेयः प्रवरः । इमे वो बोधायनेन मुनिना प्रोक्ताः ॥ स्वस्वमन्त्रदृशस्तेषां विवाहप्रवरास्स्मृताः । न चेन्मन्त्रदृशस्तस्य प्रवरास्स्वपुरोधसः ॥ ७२ ॥ अतस्समानप्रवरदोषस्तेषां न विद्यते ।
क्षत्रियादिप्रवराणां परस्परं विवाहो दृष्टः तेषां स्वस्वमन्त्रदृशः स्वेषां मन्त्रद्रष्टार एतेषां प्रवराः स्मृताः । न चेन्मन्त्रद्रष्टारः पुरोहितस्य प्रवरा ज्ञेयाः । स्वस्वपुरोहितभेदादेव तेषां प्रवरभेदः । स्वस्वमन्त्रद्रष्टृणामभावे पुरोहितप्रवरो द्रष्टव्यः । म नुप्रभृतीनां साम्येsपि अवान्तरप्रवरभेदाद्विवाहः समानप्रवरदोषः । क्षत्रियादीनामप्येवम् । तत्र शिष्टाचारो व्यवस्थापकः ॥

Page #385

अभिनवमाधवीयः.
अथ मतान्तरमप्याहअविज्ञातस्वगोत्रश्चेदवेदाचार्यगोत्रकः ॥७३ ॥ आचार्यगोत्रप्रवरोदाहोऽप्यस्मिन्न सम्मतः । विज्ञातनिजगोत्रो यः स्वाचार्यतनुजां न सः॥७॥ तद्गोत्रप्रवरां कन्यां उद्वहेदिति केचन ।
माणवको यद्यविज्ञातगोत्रस्स्यात्तदा कंचिदाचार्य नियुज्य तद्गत्रो भवेत् । अत आचार्यगोत्रप्रवरोडाहोऽपि न कार्यः । अज्ञातकुलगोत्रः पित्राद्युपनयनकर्तभावादन्येन यापनीतः तत्तनुजां नोद्वहेत् । तद्गोत्रे तत्कुले चापि कन्यामुद्वहेदिति केचन वदन्ति ॥
तथा च प्रयोगपारिजातेसावित्रीं यस्य यो दद्यात्तत्कन्यां न स उद्वहेत् ।
तद्गोत्रे तत्कुले वापि विवाहो नैव दोषकृत् ॥ इति । केचनेत्यनेन सावित्रीप्रदातृप्रवर एव विवाहो निषिध्यत इत्यर्थः । लौगाक्षिः कश्यपसुतो वसिष्ठेनोपनीतत्वाद्वासिष्ठः काश्यपश्च । अतस्तद्वदन्यगोत्रोपनीतो द्वयामुष्यायण एवेति तद्ोत्रे त. स्कुले वाऽपि विवाहो निषिध्यत एवेत्यर्थः । यथा देबरातः पनसः शौङ्गशैशिरिः कपिलः धनञ्जयः जातूकर्ण्यः एतेषां पुत्रपौत्रादयश्च द्विगोत्रास्तद्वदित्यर्थः॥ मातुलस्य सुतोताहो बोधायनमुनीरितः ॥ ७५ ॥ दाक्षिणात्यैः स्मृतिव्याख्यानेषु शिष्टैस्सुसाधितः ।
बोधायनधर्म “पञ्चधा विप्रतिपत्तिः दक्षिणतस्तथोत्तरतो दक्षिणतोऽनुव्याख्यास्यामः पर्युषितभोजनं अनुपनीतेन सह भो.

Page #386

३५०
गोत्रप्रवरनिर्णयः. जनं मातुलपितृष्वसृकन्यापरिणयनमिति अथोत्तरतः ऊर्णाविक्रयः शीधुपानं उभयतोदद्भिर्व्यवहारः आयुधीयकं समुद्रयानमिति इतरदितरस्मिन् कुर्वन् दुष्यति” इति विद्यमानत्वात्तद्दक्षिणदेशीयानुत्तरतो विसृजेत् उत्तरदेशीयान् दक्षिणतो विसृजेत् । अतः पराशरमाधवीयादिस्मृतिव्याख्यानेषु दाक्षिणात्यशिष्टाः स्मृतिमन्त्रार्थवादवलादक्षिणदेशे मातुलकन्यापरिणयनं पितृवसृदुहितपरिणयनं च कार्यमिति स्थापयामासुः । तत्र — आयाहीन्द्र पथिभिरीलितेभिः' इति मन्त्रेण मातुलपितृष्वसृदुहितृपरिणयनं कार्यमिति प्रतीयते॥
बुधैर्वधूवरौ भिन्नगोत्रप्रवरजाविति ॥७६ ॥ निर्णीतौ चेहदेल्लग्नं दैवज्ञो न ततोऽन्यथा । ___वरो वधूश्च भिन्नगोत्रप्रवरजाविति बुधैनिर्णीती चेदैवज्ञो लग्नं वदेत् अन्यथा न वदेत् ॥ युग्मेऽब्दे जन्मतस्त्रीणांप्रीतिदंपाणिपीडनम्॥७७॥ तद्वत्पुंसामयुग्मे ऽब्दे व्यत्यये नाशनं तयोः।
वध्वाः जन्मप्रभृति समेऽब्दे विवाहः प्रशस्तः । मुसो जन्मतो विषमे वर्षे प्रशस्तः । वध्वा विषमेऽब्दे पुंसो युग्मे च न शुभदः॥ अष्टवर्षा भवेत्कन्या नववर्षा तु रोहिणी ॥ ७ ॥ दशवर्षा भवेद्गौरी अत ऊर्ध्वं रजस्वला । गौरीप्रदो व्रजेत्स्वर्गं वैकुण्ठं रोहिणीप्रदः ॥ ७९ ॥

Page #387

अभिनवमाधवीय.
३५१
कन्याप्रदो ब्रह्मलोकं रौरवं तु रजस्वलाम् । प्राप्ते तु द्वादशे वर्षे रजः स्त्रीणां प्रवर्तते ॥ ८ ॥ दृष्टे तु कन्यका दुष्टा जनकः पतितः स्मृतः।। आरभ्य जन्मवर्षात्प्राग्रजोदर्शात्तु कन्यका ॥८१ ॥ विवाहार्हा भवेदूर्ध्वं गान्धर्वैकाधिकारिणी। स्ववर्षावित्रिपञ्चाब्दहीनां कन्यां समुद्हेत् ॥ २ ॥ स्वदैर्ध्यादधिकां नैव नातिकुब्जां कदाचन । स तु यद्यन्यजातीयः पतितः क्लोब एव वा ॥३॥ विकर्मस्थः सगोत्रो वा व्यङ्गो दीर्घामयोऽपि वा । दत्ताऽपि देया साऽन्यस्मै सप्रावरणभूषणा ॥८॥ वाचा दत्ता मनोदत्ता दत्ता यादकेन वा । दुष्टं त्यक्त्वा गुणाढ्याय पुनर्देया तु कन्यका ॥५॥ नोदकेन न वाचा वा कन्यायाः पतिरिष्यते । पाणिग्रहणसंस्कारात् पतित्वं सप्तमे पदे ॥८६॥ सगोत्रप्रवराया हि निषिद्धं पाणिपीडनम् । अज्ञानादथवा मोहात् प्राजापत्यव्रतं चरेत् ॥७॥
आपस्तम्बसूत्रे-“सगोत्राय दुहितरं न प्रयच्छेत् ” इति सगोत्रकन्याविवाहो निषिद्धः । आश्वलायनसूत्रे-“असमानप्र
45

Page #388

गोत्रप्रवरनिर्णयः. वरैर्विवाहः” इति समानप्रवरविवाहः पर्युदस्तः । याज्ञवल्क्यस्मृतौ
अरोगिणी भ्रातृमती असमानार्षगोत्रजाम् । इत्यादिषु समानगोत्रप्रवरवधूविवाहस्य निषिद्धत्वात् अज्ञात्वा तादृशीं ऊदा तद्दोषशान्तये वैदिककर्मयोग्यत्वार्थ च प्राजापत्यव्रतं चरेत् ॥ मोहाद्गत्वा प्रतिगमं चरेच्चान्द्रायणं व्रतम् । गर्भश्चेत्काश्यपोऽयं स्यात् भारद्वाजोऽथवा भवेत् ॥
समानार्षगोत्रजामूढां मोहाद्गच्छेद्यावद्वारं गमनं तावञ्चान्द्रायणव्रतं चरेत् । तत्र यदि गर्भस्स्यात् तत्रोत्पन्नः काश्यपगोत्रो वा भारद्वाजगोत्रो वा भवेत् येन पुत्रः [येनतं] काश्यपो वा भारद्वाजो वा पुत्रत्वेन स्वीकुर्यात् । नो चेत् काश्यपो वा भारद्वाजो वा संस्कुर्यात् ॥ साऽपि भार्या प्रतिगमं चरेच्चान्द्रायणं व्रतम् । ब्राह्मणी चेन्मातृवत्तां बिभृयान्मातृहाऽन्यथा ॥९॥ सगोत्रप्रवरां ज्ञात्वा गच्छंस्तु गुरुतल्पगः।। तत्र चण्डालमुत्पाद्य ब्राह्मण्यादेव हीयते ॥ ९० ॥
समानप्रवरां ज्ञात्वा गच्छेच्चद्गुरुतल्पव्रतं चरेत । तत्र यदि गर्भोत्पत्तिस्स्यात् तदा स ब्राह्मण्याद्धीयत एव तत्रोत्पन्नः चण्डालो भवति । तं चण्डालेषु निक्षिपेदित्यर्थः । तथा च यमः
आरूढपतितापत्यं ब्राह्मण्यां यस्तु शूद्रजः । सगोत्रोढासुतश्चैव चण्डालास्त्रय ईरिताः ॥

Page #389

अभिनवमाधवीयः.
३५३ सगोत्रप्रवरां कन्यामूढां ज्ञात्वोपगम्य च ।
तस्यां चण्डालमुत्पाद्य ब्राह्मण्यादेव हीयते ॥ इति । अस्यार्थः-यस्तु संन्यासी सन् स्त्रियं भोगार्थ गच्छात स आरूढपतितः, तद्वोर्यादुत्पन्न एकः । ब्राह्मणस्त्रियां शूद्रादुत्पन्न एकः । सगोत्रप्रवरां ज्ञात्वा विवाहितायां स्त्रियामुत्पन्न एकः । एते त्रयः चण्डालाः ईरिताः ते चण्डालेषु योज्या इत्यर्थः । इतरत् स्पष्टम् । तथा च स्मृत्यन्तरम् -
कन्यामूढां सगोत्रप्रवरपुरुषजां मातृवदोषदण्डप्रायश्चित्तादिभाक्स्याजनयति च सुतं जातिचण्डालमस्याम्॥ अज्ञात्वोहोपगम्य प्रतिगमनमुपेत्यैन्दवं सा च भार्या
गर्भश्चेत्स्यान्न दुष्टस्स मुनिभिरुदितः काश्यपो गोत्रविद्भिः॥ इति तनूनपानराशंसयागोडाहादिकर्म च । याज्यत्वादीनि सिद्धयन्ति गोत्रप्रवरनिर्णयात्॥९१॥ महान्यत्नस्ततः कार्यो गोत्रप्रवरनिर्णये।
गोत्रप्रयरनिर्णये जाते तनूनपाद्याजिनः नराशंसयाजिन इति भेदः सुखेन ज्ञेयः ; उद्वाहादिकर्म च ज्ञयं; याज्यत्वादि च सूखेन ज्ञेयं भवति । बोधायनसूत्रे-“नाराशंसान् व्याख्यास्यामः आवेयवाध्यश्ववाधूलवसिष्ठकण्वसंकृतियस्कशुनकराजन्यमौद्गल्या इत्येते नाराशंसास्तनूनपादन्येषां गोत्राणां” इत्युक्तेः आत्रेयादिमौद्गल्यान्ताः नराशंसयाजिनः इतरगोत्रजाः तनूनपाद्याजिनः वत्सबिदऋष्टिषेणाः पञ्चावत्तिनः इतरे चतुरवत्तिनः । एतद्भेदाज्ञाने श्रौतस्मादि कर्म न सिध्यति । समानगोत्रप्रवराज्ञाने उदाहकर्म न सिध्यति । याज्यत्वादि च याज्यगोत्रप्रवराज्ञाने न
*पुरुषोत्तमप्रवरमार्यामुपक्रमस्थमिदं पद्यम्.

Page #390

गोत्रप्रवरनिर्णयः.
३५४
सिध्यति । यतस्सर्वकर्मसिद्धिः सर्वानर्थपरिहारश्च गोत्रप्रवरनिर्णयादेव भवति अतो गोत्रप्रवरनिर्णये महान्यत्नः कार्यः ॥
गोत्रप्रवरविज्ञानं स्वधर्मफललिप्सुभिः ॥ ९२ ॥ सम्पाद्यमाहुर्धर्मज्ञाः प्रत्यवाय जयेप्सुभिः । सर्वेश्वरस्तवमिमं गोत्रप्रवरनिर्णयम्
118311
विधाय माधवाचार्यः सर्वेशाय समार्पयत् । इमं मुनेरविच्छिन्नान्वयं पर्वणिपर्वणि जपनीशप्रसादेन ब्रह्मलोके महीयते ।
11 9 2 11
इति वैदिकमार्गप्रतिष्ठानिष्ठ वसिष्ठान्वयाभिनवमाधवाचार्यद्धृते गोत्र- वरनिर्णये दशमं प्रकरणं समाप्तम्.
समाप्तोऽयं निबन्धः.
vad?

Page #391

अकारादिक्रमेण गोत्रर्षिसूचिनी. पृ. सं. प. सं. गोत्रपिनाम. ग. सं. पृ. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम. ग. सं.
११०
| अग्निस्तम्भ ५८ १६३ | १ , ५५ १७४ | १९ अग्राव
अघमर्षण
१७८ | १७ | अकम्पन्य
अक्षतय १७२। ४
| अक्षिण ७ अक्षित
अक्षितय १२२ । ५
अगदद्य १७९ | १० अगव
अगस्ति
१७७)
22042
१२२
१७९ १२२ १०३ १७४ १६४
| अगस्त्य | अग्नाव अग्नि अग्निजिह्व अग्निजिह्वी अग्निदवि अग्निदेह
अग्निरामायण २ | अग्निवेश
GAR mms.
अङ्गायनक अनि अङ्गिरस् अङ्गिरोवादिन् अचिरवल अज | अजगन्ध २. अजगन्धि
| अजमीढ ६ अजामदग्न्य १८ अजायन | अजाश्व अजिपीत अजिह | अजिहीतिथि | अजैकजिति
अश | अज्ञाव अञ्जय अआयन
१२ अग्निवेश्य
3.
१९ अग्निशर्मायण
१० आग्निशर्मायणि | ५३

Page #392

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं. गावापनाम.
ग. सं. प. सं. पृ. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
| १७
" * * * *
१६३६ | ११
१७८ / २३
* * * * W *
* * * *
६ अप
| अटोटि
| १५ अनुसातकि ६ अतिगावि
। ८ अनुसारक अतिथि
| अनूतकि आतिथेय
अनूनतन्तु अत्काललक
११ अनूप अत्य
अनूपेय अत्रायण
| अनुक्षरव | अत्रि
| अन्त्यायन
| अन्यकृत अत्रितौचक्र अत्रिप अत्रिव
अपकारिणि १६५ / ७ | अत्वरि
( अपगह अधितायि
| अपमित्य
अपरोक्ष अध्वनेसि
अपवाहरि | अध्वनैकसि
अपिशल | अध्वर
अप्नवान अध्वल
| अभजात १४ अध्वासु
| अभयजात | २६ /१५७, ९ १८ आनिलायन
| अभयदात १३ अनीलायन
| अभवदात | १५ | अनुक्षार
अभिजित् अनुप
आभिजित | ३ | अनुलोमि १०७ | १७ अनुव्यावहापय | ५६ १६० | २२ |
२ | अनुशाताक ११६० १९ अभिजिति १०३ । ३ ( अनुष्ठेय | ५४ १७३ | १६ अभूत्य
अधु
* * * * * * * * * *
२२

Page #393

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं. - गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.प्र. सं. प. सं. , गोत्रर्षिनाम.
अमावास्यायन
३० १५६
१६४
२ आवि १३ अविक्षिति
अश्मरथ्य
१७२
अश्वत्थ
. IN
अश्वमेधस अश्वरिष्क
अष्टक
०. MMM
9.: . V. ..V
on anR...
W.
V.wmvi
| अम्भोरुह
अम्रपि १८ अय
४ अयास्य । ६ अरसि
अरुण अरुणाःपराशयः अरुणात्रेय अर्घायण अर्चनानस अर्णनाभि अर्णव अर्थलेख अर्थलेभि अर्दुनाक्षि अर्थलेभि | अर्बुद अायण अलद अलिप्य
अवघ्रापि १) अवट
-
2022 222
अष्टकि अष्टादंष्ट्र असिमदन | असुरायण
असुरायन | आक्षाभूरि १८ आक्षिपय २ | आगस्त्य | आग्निशर्मायण आग्रायण
"
* * * *
४१७४ / २
022
१२२ ५ अवत
अवतान ૩ર | ૨૦ अवत्तय
| ११ अवरोधकृत्
१७ आघट्टि
| आघ्रापि ६३ १६७ १९ आङ्गिमान् ३६ / ९५ १५ आगिरि
Trma

Page #394

पू. सं. प. सं.
१७२ १० आङ्किक
१६१ १६ आजायन १०२ १४ आजिहायन
१७४ | २०
८९ १४ आज्य १७१ २१ आज्योह ३६ | १७ | आठिकायन ४९ ३ आणिचेय
४३ २० आततायि १७३ | १८ | आतप
१०८ १३ आतय
गोत्रर्षिनाम.
१६५ ७ आत्मभव
५५ | १६ | आत्र
૮૪
७ आत्रि
૧૨ १० आत्रेय
८६
८६
"
१
""
१३ आत्रेयायण
५६
१६३
५९
५७
૮૬
१७६ | २० | आध्वल
८०
१४ | आनङ्गि
१८ आनत्रिम्लात
आनभिन्न
2
""
आत्रेयायनि
१७ | आधूमगन्ध
६ आध्याह
१६९
१८
८६
१७ आनचि
१०१ १ आनष्टाय १०१
१७ | आनाष्ट
ވ
गोत्र सूचिर्नी.
ग. सं. पू. सं. प. सं.
५५ १८१ २२
१८
गोत्रनाम.
39
१९ आनायनीय
१८ आनीषायण
२१ आनुष्टि
२० | आनूप
१८ | आन्त्यायन
३०
५३
८१
६१ १०३
४४ ३६
५०
७७
७ १७६ १७ आप ९१७७ | १८
33
३ १६९ १६ आपभुव्य
१७ | आपद्याप
७ आपद्यैय्य
६१ ८६ |
५७ ८६
२७ १६७
४ आपरायण
१९ ३६ १० | आपस्तम्ब
""
३१ ५९ १९ ३१ ५६ | १२ | आपस्तम्भ ३५ १६३ १९ १६३ १३ आपस्तम्भि
"
२४ १९६६ १९ आपाग्रेय २० १५९ १५ आपिकायन
१९४४
४ | आपिकायनि
२३ आपिझलेय
३६ ३० ६३ ३७
१८ आपिशल
३१ ३० १० आपिशलि
३६ १५९ | १७ | आपिशायन ३६ १५५ १७ आपिशालि
४१ ८२ | १६ | आप्यायन ३६ ११४ | १९ | आभरद्वसु ५४
९५ | १६ | आभूत्य
५४ १६६ | १० | आमरनाशन
ग. सं.
દૂર
१
३३
५४
३
३०
६३
६४
४१
३६
३६
३१
३
२०
१९
२४
२४
३०
१
३१
५८
५३
३३

Page #395

पृ. सं. प. सं.
गोत्रनाम.
१५६ ११ | आमिलायन ६ | आमौखिक
७७
८ आयवत्स
८ आयस्थूण
१७५
९६
११३
१०९
99
१७ | आयस्थूल
९
आयाय
३ आयास्य
१६०
१०
32
૮૯
१२ | आक
५६ |
१३ | आरणसिन्धु
१०७ २२ | आरवव १७२ १७ आराळि ९८ १८ आरिप्रैषगि
१६१ ८ आरुणायनि
६९
४९
५७ १६ आरुणि
७८ १५
"
13
१०८ १३ १६६ २५ आरुण्यः १११ २० आर्कर्य ३० २१ आर्कायण
३१ १११ १३ आर्कि
૮૪
आर्घपथ
३४ १९ आर्तभाग
६१ १६ आर्द्ररूक
१६८ ३ आर्यपथ ३० ७ आर्यायण १८ | भ
७७
23
गोत्रसूचिनी.
ग. सं. पृ. सं प. सं. गोत्रर्षिनाम.
२० |आर्षभि
६ आर्षसाहार
१३ आर्षादि
१ १८०
२२ ८२
५९ ६९
५३ १६६
५५ १५७
५५ ३१
२६ ८८
"
१०. आर्षेय
९ आर्ष्टिषेण
१२ | आलक
७ आलम्भायन
६ आलवि
७
आलव
आलवायन
१०६
१२ ८६
३६ १०७
१९ ११० ७
५६ १७७ १६
""
५५ ६९ ८ ५४ १६६ १९ १३ १६९ १६ आलवि १९ २९ १७ आलेखन २७ ८९ ११ आलोप्य ५७ १०६ ९ आवकित
३१ ३५
१९ आविगोवि
१९ | आविलबदर
५७ १०७ १९६
१० आविश्रेण्य
"
आलवाल
| १७४ ७
""
५७ १०६ १३ आविश्व
३१ १७८ १५
१ १८१ १९ ३० १११ ७
३५ ५७ ११ आश्र
१ १५६
३० ९०
आविष्टायन
आविष्टि
आविष्ठायन
५ आश्मक्रम
१३ | आश्मरथ्य
ग. सं.
३४.
३१
२९
३३
४
३
३६
५५
३६.
५६.
५६.
६४
२६
३०.
४१
१
५५
५६
५३
६१
६५
६२
1-a
५७
१९
१
३९

Page #396

पृ. संप. स.
१७९ १८ आश्मरथ्य १६४ ९ आश्मी
१६२ १६ आश्लः
९२ १९ आश्व
१०० २१
१७०
गोत्रर्षिनाम.
१६३
33
४ आश्वतापन
८९ ९ आश्वतायन १०३ १७ आश्वबाणायनि
३६ १६ आश्वलायन
१०० २१
१०६
१७६
५९
६१ १५
39
""
८
"
११ आश्वलायने
39
35
१०७ ३ आसक्षर ९५ १७३ १९
२० | आसुरायण
पोत्रषि सूचिनी.
ग. सं. पृ.सं.प. सं. गोत्रर्षिनाम.
""
५० ૮૨ ६ | आहायन
२५ |१६७ | २२
२४ १७४ ११
३१ ९६ १४
५३ १००
४१ ३५
३१ १७१
५४ ८१
の
५३ १६९ | १३
५५ ५६
११
६३ १६३ ૨
"
१०२
८ आश्वलायनिन् ५३ १६२
१९ | इषमत
१७१ १ आश्ववत ४३ ९४ ९ इषि १०० १ आश्ववातापन ५३ १११ ८७ १४ आश्ववातायन ३८ १७८ १५ १०२
५३ ५६ ५ इषुमत ६१ ५७ १४ इषुमति
33
९ १७४ १४ १०३ | १८ |आश्ववत ४३ ९ आश्वाभि
५४ १७०
३ ईर्भटि
३ ३२ ७ उक्षायण ३६५ उचथ्य
५
१५७ २३ | आश्वायति ८६ १२ | आश्विवन्तवय ३५ ९ आष्मक्रमणि
३६ । ३४
१८ उच्चयमान
७ उच्चैर्मन्यु
६९ ७ उच्छ्रायनि
१६ उतथ्य
२ | आह्वायन
८ इन्दुवरि
१
इन्द्र
८८ ६ इन्द्रकौशिक
१ ३०
u m
आहुगायक
आहूत्य
१९ आह्वगायक
"
२० ८०
१५ इन्द्रातिथि
३० १६७ | २१ २४ ८२ १८ इन्द्रालि
५६
"
५३ ५३
६१ १६१
35
इन्द्रस्तम्भ
x s
"
८ इषीकहस्त
"
97
ग. सं.
३१
३५
६१
५३
५३
१
४८
३३
४९
४१
१९
२४
३१
३५
३१
२४
४३
५७
६५
१९
१९
४१
७
१०
५३.
१०
१३

Page #397

गोत्रर्षिसूचिनी.
' पृ. सं. प. सं. गोपिनाम.
ग. सं. पृ. स. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
उत्तर
उद्राह उद्वहव्य
५९ १२२
:*:
१९ उपकारिणि
उपकुल
उत्सकि उत्तर उत्स्त्रास उमेघ
उमेधि
उपगव उपगहन उपत्पायवि उपबिन्द
* * *
उपबिन्दु उपमन्यु
rror
उपमिति उपरायण उपलय
११०
उपलोध
| उदम्परि
उदल १७४ १७१ उहवास ९४ उहवेणु १७१
उदसेरक उदान उदाबाल उदुम्बर :
उदुम्बरि १०४ उदुम्बरीष १७२ | २२ उर्णव ,
| उद्गरग्रीवि ११४ | १ उद्गाह
उद्दालक
उहालकि ५७ / ११ । उद्दालग
* * * * * * * * * * * * * * *
उपविन्दु उपश्वाय
उपेक्षा
१६८
उप्यकु उमाण्डि उरक्षायण
उरीरि ५७ | २१ [उरुक्षय

Page #398

पृ.सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
८४
: ५६ १ उरूढ
६ | उरुग्रीवि
१६२ १७
१५८
१६९
9)
२१ उर्गवित्रि
२० उदरि
१३ उलूक
८९
१७२
१७०
१७४
३०
११ | उष्ट्राक्ष
३५
९. उष्ट्राक्षि १६१ २ ऊर्वसु १७२ २० ऊर्जयोनि
५८ ९ ऊर्जायन
१६३
१४
39
८४
१२ ऊर्णनाभि ६७ ९ ऊर्ध्वस्त
६७
१९ ऊर्ध्वास्ति
५४ ४ । ऋक्ष
१६२ | १८
५७ १५ ऋञ्जायन
९४
ऋणवान
६
""
१ | उलूतबन्नु ५ उल्कायनि
"
३ ऋणी
२ | ऋतभाग
२१ | ऋश्यायण
ऋषभ
१६७
३०
१६६. १५६ १० १६६ । २१
"
७६. ७ ऋषभामित
કર
४ ऋषि
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पू. सं. प. सं.
३१ ४३
१९ ६५
२४ १७२
५ ६१
४१ १७२
६
१ ऋषिभि
८ ऋषिवज्र
४४ ९१ ५ एकाकार्यानि
५५ કે ८
एकायन
४१ ३० १९ एतिशायनीय
६१ १२२
४ दिन
१ १६१ ११ ऐटिकि
१ १५६
१३ ३०
५५
५७
२० ७७
२ ऋषि
८
गोत्रर्षिनाम.
२४ ९५ १६
३२ १६४ २२
२२ १७३ | १६ २२ १२१ २ १९ ६० ४
२ ऐतिकायन
२ | ऐतिशायन
२०
"
V9
>>
"
,,
:2
"
ऐध्मवाह ऐन्द्रालि
८ ओजायन
२४ १६४ १ १९ ३२ દ્ ५० १७ ३१ | ९६ | १८ |ओडलि १ ९६ १४ भवजि
""
"
ग. सं.
३० ९३ ३ ओपगवय
१
८९ २१ ओपगहनि
३० ८९
२१ आलोप्य
४
१०
५५
३०
५५
४३
६०
१३
१
१९
२२
५३
२६
६१
६०
२१
२५
१५
५३
५३
३१
३१
३१
२६ १०० १७ | ओषप्रतिमासर ५३
१
३५ १० | ओषस्यति
१

Page #399

गोत्रर्षिसूचिनी,
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
५७
औकायनि औकाभुरि औकायनि औक्थ्य
१५८
औदाहमानि
औदुआयन १९ औदुम्बरि १४ औदाहयानि
औद्राहमति औदालकि
औक
औक्ष
औन
१७३
औचथ्य औचाहमानय औटवृक्ष औडुलोमा औडुलोमि भौढ औतक्थ्य औतुलुलोमि
औदकि २ औदजायन ३ औदमेघ
औदालन औदाहमानि औपकत्सकि औपकर्मी औपगव
१६
औपगवि
औपदह औपदहनि
२०
औदमेधि
औदरि
औदलि
औपदहयन
औपाधि १२ ) औपबिन्दु
औदलोम
औदवाहि १ औदजायन
औपमन्य अपमन्यव

Page #400

१०
गोत्रनाम.
८ औपमर्कटायनि ३ | औषमर्कटि
पू. सं. प. सं.
१६६
३३ १७०
१६४
२५ ९३
७५ १५ औपमर्कट्यायक २९ १७०
११०
२१ औपलेखय
सोपलोज
११०
१७७ २०
"
१९२ १६ औपलोम १७६ १५ औपवत ९६ १ औपव्य
59
१७३ | २० ५७ १२ औपशय १६२ १८ | औपसिवि ११० | १२ |औपस्वस्थ १७७ १७३ १ ओमिल
८
35
८९ १३ | और क २१ औ श १५५ १३ औरसि
३०
१५९ १२ रुक्षायण
३२ | १८ |और्गचिति ८२ १९ और्णनाभि | १६८ १२
"
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. प. सं. पू. सं.
४१ ७ और्व
४३ ३ आर्वेय १७७ १८ औलपि ११३ | १८ औललामा ८८ | १२ | औलुक ५१ १८ ओलूक्य
५६ ६१
६१
५ १६२
३२ १०७
३६ ५४
20 20
४
गोत्रर्षिनाम.
६४
१ औलोकि
३ औलोप्य
""
१६ औल्वलिव
"
५६
६१ | १६ औचित
६४ १६३ १९ औवेय
५५ ५० ११ औशनस
६३ १६० ११
12
५३ १६१ | २४ ६१ ५१ १४ औशिज १९ १६० | १२ २४ ९९ १० औषप्रति ५८ १७४ ९ औषप्रतिम
""
६६ १६७ २२ औषस ५५ ५६ १ औसि ४४ १७४ १ औस्थकायन
१ ११० २३ औस्वस
१ १७३ १ भौहल ७ ९७
१६ कंसपात्र
२२ | कक्षल
१९ | कक्षिमाध्यन्दिन | ५६
५ कक्षीवत्
१५
१ ५२ २० | कचोलि
१०
४३ २० कश्चि
६० १५ कटङ्क
५६ ६१ २१ कटङ्कारी ३६ ४३ ६ | Sarat
१८ १५७ | १०
ग. सं.
"
४१
to a
३१
४१
३०
३०
२४
१७
१२
२०
१५
१२
५३
६१
३५
६१
५८
५५
५४
२४
३
२२
३०
m 20

Page #401

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम,
ग. सं.पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
१३
कटुकर १६८ | १६
कटुकि १० कटेरणि
कठोर कठोरकृतवैहलि कठोरि कडूकर कण्ठरि कण्ठेरणि कण्डू कण्डूकर
कपिकेश
कपिग्रोथ कपिञ्जल | कपिभू कपिमुख
६२ ११ कण्व
कपिल
कण्वा कण्वी
कत
कपिश्रेष्ठ कपिष्ठल
"
| कतृ
कपिस्रोत कपैतर
कत्रिणि कथक
.
कमदक कम्बलोदरि
कर
कद्वशय कपानीलु कपाली
करगोण्य करघ

Page #402

गोत्रषिसूचि
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं..
.
गोत्रनिाम.
१७८
कर्म यायनि
करचक्रदामि करट
करबचन्द्रमस १० करभाय २१ करभीकि
करम्भ ८ करम्भि | १९ ॥
करव ६ करसिखण्ड
कलल कलसी
करसोगिण्य २० कराचीहि १३ करलि
करालि १० करीरामि
९ करािम्भि ५२, १३ करेल
करोलि
करोटि ९ कर्जरायन
करनाषदाण्डि
कारभाषदारु ४३ १५७ २६ कवि
९४/१० १७१
or wowowww
नाक्षानेय शामेय मालप
कश्यप
कर्ण
-
MOM
पश्यपि
कर्णसुत कर्दम कर्दमायन कर्मण्वा कर्मधय कर्मधि
२

Page #403

पृ.सं. प. सं.
४२
३५
९८
गोत्रर्षिनाम.
२० कालि
२० कांस
१७ कांसपत्र
१७ कांसय
८ कांसलायन
२९
९६
१७४
55
९६ २२ | कांसल ९६ | २३ |कांसायन १५५ ७ कांसे १६८ १५ काकशीर्षि ९७ १८ | काकुण्डेय १७६ १७ काकुरि
५६ ८ काक्षल ४९ ७ काक्षिव
५२
९९
१६०
१७
""
१५५ १५ काङ्कायन
१०० २० काचकायन १६३ ८ | काचकि
४९
४ |काचाक्षि
२०
53
१४ | काचायन
„
१७४ | १२ १७८ ४ काजिपायन
५९ १३ काि ५२ | १२ | काञ्चाक्षि
३१ १८ काटेरावे
३० २१ काठोरकृत् ६५ | २० |काणाक्षि
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पू. सं. प. सं.
१ ३१
१ १६३ |
९ | काणायन
१८ | काण्डण्य
३१
२ | काण्डरथि
१ ११८
काण्डप
५३ १७४ | २३ |काण्डवायन
६१ ११०
१७ | काण्डविद्धि ५३ १०७ | १६ | काण्डवृद्धि
५३ १७६ | ११ १ १२१
३६ ५६
५४
33
१९ काण्डहृत ९
काण्डायन
५१ १११
६ काण्डूशय
६३ १११
१८ काण्डूषय
१९ १०९
१८ | काण्डे विद्धि
९. १०६
७
काण्डे वृद्धि
१२ ५९
१९ काण्यंविजलि
१ १६३ १२ | काण्यंविजालि
५३ १७७ २३ काण्व
२४ ६६
१४
९ १६४ ४
१० ६३
५३ १६५
६१ ६०
૬૪ ८८
२० १५७ १९
१० १६४
४ ९१
१ १७१
७५
गोत्रनाम.
१०
२२
काण्वायन
१९ | कात
२० कातप
१५ | कात्यायन
१७
35
33
"
६ कात्यायन
""
१९ कात्स
१३
ग. सं.
२४
x
४
५७
६१
५५
५६
६३
६०
१९
५७
५५
५५
२०
२४
६४
२१
२५
૨૮
३२
२२
४३
३
२६ ४३
ส
૨૮
C

Page #404

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. स.
गोत्रर्षिनाम.
ग. संपृ. सं.प'. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
१६२ १८ कादोवमेक
MMON
१५ कामायण ६ कानजित
४ कानायन
कानुशातय १५६ | १४ | कान्तिकृत
कापटन १७७ कापट
कामल
काललायन १४ कागलायनि
काशय कामशि कामस्त कामान्दुरिय कामि कामुकायनिन् कामेपानकि काम्बरोदि काम्बलोदरि
१११ १७७
कापिनीव कोपिजल कापियश कापिशायन कापुटि
22.5MRAror Mov. 22
काम्बोद काम्बोदरि काम्बोरकृत् काम्भादक काम्यकायनि काम्यायण काय
१७२
- ६१
प्यायन कालपथ
कामिल १७२ ११ काम
कामकायन
कायन
१७०
कामकायनि कामधेयन कानन्तक
कायनि कारग्रीव कारग्रीवि कार कारञ्जिरथ

Page #405

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोर्षिनाम..
ग. सं. पृ. स. प. सं. गोत्रानाम...
१७८
३ कारणले
६४ ५७ १३ कारुणादि
कारुणायन
कारवान्युरि कारमारि
জাহাজ कारुपथि
SEXCARESPEEDHEPEEASERTENMACURUIRPERSESAKASELL.Mara
काहरुक्षित कारुपायण कारेणपालि
कारोणि कारेणुपालि
om
कारेय
८१ १७ कारावय
জাখ
कारिण्यात १२१ २८
कारिन् २६ कारिरात्रि
कारिरोति | कारिलादि
कारिवि ९३ २० कारिय -
कारिवायण कारिहिति कारी
कारीरय ९१ १८ कारीलादि
कारीषायण ७५ | ११ कारीषि १६५ | २०
कारोट
कार्केयस्य कात्सिवि कार्दमायन कार्दमायनि
२८४१ १८
कार्पि कार्बद्यकि कार्मर्यायनि कार्मर्यायि कार्मर्यायण कार्यभासित
१७१ १७२ १२ १७६ | ११ कारीषित ९३ २ कारीषी
कार्षि

Page #406

१६
पू. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
५०
१७ कार्टेषि
११८ १३ काष्र्णायण
१६७ | १५ काणयनि ६१ १८ कार्षिण
"
८९ २१ १७८ १९ कार्यायन
१७०
१५ कालकायन ८७ ७ कालकानि
९८
१ कालकिकल
कालकृत्
६०
१६४
33
૮. १३ कालभव
१६७
१६९
३ |कालय
९१
१६ | कालव
९१ २० ८९ १४ कालवव
V ov
कालम्मानि
८० १३ कालापचय
८६ | १३ | कालाय
१२०
१७ | कालायन
६०
३७
१६४ १६९ २२ १६७ १९ | कालायस
१६८ १५ / कालासि
१७१
૮૪
१८
११
१८
"
"
33
""
कालि
कालेय
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पू. सं. प. सं.
2
१५ ९७
१८ कालेय
५७ ९८
१७
"
३५ १७६ १६ कालोहवि
३० १७८ ११
काल्कि
३१ ५७ १८ काल्म
६५१११ २० काल्यायन
૪
૩ २० कrafta
३७ ५६
१६ | कावल्य
५४ १६३
२१ १६१
४ कावाक्षि
१५ कावाधि
२५ १७७ ३६ १०७ ३ कावान्धि
३१ १६७ १६ कारि
३९ १७० २ | कापाव ३१ ४९
१८ काश
३७ ३०
१८ |काशकृत्स्न
४४ १०१
५ काश्यप
१५ | काश्यपि
गोत्रर्षिनाम.
३१ ४३
३६ १०० ३ | कावहायन ६० १७४ १५ २१ ९१ १९ | काश्वतरेणव
93
७ ६५ | १९ काष्ट
३५ ९६
"
२५ १०० २२ | काष्टकायन
४१ ५० १ काष्ठरेषय ३५ १७४ | २० ३६ १६१ १६ | काष्टिभि
काष्ठायन
४८
५६ ३ काष्ठोदक
कास
9
ग. सं.
५१
५४
६३
३१
१९
२४
१३
५६
३५
४१
५४
१०
५३
१५
६१
१८
१९
५३

Page #407

सं. प. सं. गोत्रषिनाम.
४२
३०
१६४
१७४
२३
१६०
६५
१६१
९१
२१ कासकृत्
१ | कासकृत्स्न
७२
३०
७६
२३ |कासख
४ कासलि
१०७ ४९ ७ काि
કર
कासव
२२ |कासावय
१२ कासिकृत्
१६ |कासीक
११ |कासोरु
„
१० वै
२३ | काहुल
८ काह्वायन
""
१०७
१२
१२
१७८ १६३ | १८ |किकाज
६ किलालि
४९ १६० १६ १७४ १७ कीरि १०९ १६ कीलीव्यय
५८ ९. कुक्र
५६ १४ कुक्ष
,,
""
""
22
१६३ १७९ १४ कुड्या क्ष
५२ ८ कुण्डव १०६ | १३ कुण्डिन
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पृ.सं. प. सं.
१ १०७ १८ कुण्डिन
१ ११२
८
२६ १७७
६१ १६१
२२ १०७
५६ १७७ १५
गोत्रर्षिनाम.
P
"
ލ
२ | कुण्डेब
२ कुण्डोदरायण
६३ | १४ | कुत्स
१२
८६
६१ ८९
१६५ २१ १२ १२२
९
१०
१६३ | १८ १३ १६३
३
४६ ૬ ९ कुम्भगोत्रोद्भव ५५ १७९ १९ कुरुनाज्य |१६३ १८ कुलक
१
२५ १०३
97
५५ १६९ | १५
२०१७० | १८
35
५७ १०४
६५ १७९ ६ कुल्माष
२४ -१२०
कुनाड
कुपित
कुमुदगन्धि
१३ कुलह १७ कुलिज
१७ कुल्माषदण्डि
| १६७ २ कुशमित्र ५ कुशिक
८
23
""
१९
१८ | कुशीदाक
६७
२४ १६५
२ | कुसीद ६८ ६७ ६७ १८ कुसीदनि |
१० १७५
२० कुहन
५८ १००
११ कुहल
१७
ग. सं.
५६
५७
६६
१३
५६
ક
२८
३२
६३
२४
२४
२७
६८
२४
५१
५१
६८
६०
३१
३६
३१
४१
४९
२२
२६
૨૨
५९
५१
d

Page #408

१८
गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
| ग. सं. प. सं. पृ. सं.
गोत्रार्षिनाम. ग. से.
१७५ १३
MMMT
५९ १०३ | १८ कैकिपय ५७ १७४ | २३ कैजालि
कैतवायन
कुहव कुहुंशय कृक्क कृच्छ कृतभाग कृत्स्नपौगहायनि कृष्ण
११३ ११
१० कैरज
कैरजि कैरञ्ज कैरञ्जि
or Mor
20 2299
कैरजी
१७७ २२
१५ कृष्णशीर्षक १०७ कुष्णाः पराशराः १७८ कृष्णाजनि
कृष्णाजिन १० कृष्णात्रेय
कैरात
कैराति
१०७
कैलल
केझलेटि
केरेय
११ कैलवर्णादि १६ कैवल
कैवलायन २५ | कैवल्य
कैवाल्य कैशिल्य कोकिल
२६
| ३ केशमर्थ १७ केशरवय १६ केशस्वय १३ केशिभि ११ केशील
केमि
कैसलेढि २२ कैकयश
कैकरसप
कैकाश | १५ कैकसि
कोकिलाकहन कोक्ष
कोचहस्तिक १५६ | १८ | कोचहुण्डि
कोचिहस्ति | कोपयज्ञ

Page #409

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रांषनाम.
ग. सं.प्र. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम..
ग. सं.
१३२ १ कौटिल्य
३ कोपियज्ञ
कोमशायन
कोरणय | १० कोर्कचादय
कोशन कोथायनि कोषि कोष्ठ
१९ कौठिनि
कोणेय कोण्डायन
| ५१ १६२
कौण्डिन्य कौण्डिल्य
१७३
। १ कोहल
कौण्डेय
कौतप कौतुजाति
कौतुम
कौत्स
कौकण्टकि
कौकाण्ठि १२ कोकवादि १७८ | १६ कोकसादि
कौकाक्षि ५७ १८ कौकायण
कौकुल्य | कोकृत्य कोक्रोल्य कौचहस्ति कौजवथ कौजिवय कौजवि कौटचक्षु कौटलि कौटि कौटिलि
“2422 vw 2022 - 22222224
कौथम कौथुम कौद्रेय
कौधुम कौनाभि कौनामि कौभोजि कौमण्ड
कौमार
रवत्य

Page #410

२०
पृ.सं. प. सं.
૪૦
कौमाश्वत्य
५६ १३ कौमुदगन्धि
५९ १७ १११ १९ कौमुदाय १७८ १० कौमुदि ९० ३ कौमुहायन ५२ १८ कौमेलि ११० ५ कौरकृत्
१७७ / १७
૨
गोत्रर्षिनाम.
ܕ
"
८ कौरग्रीव १९ कौरजायन
१७८
१०० | १३ | कौरडज
१०१
१७ कौरद्वाज
१४ कौरव्य
१६३ १२
८७
११० १९
१७
"
१७७ ११० ३ कौरव्याव
१७४
२४ | कौरिह्य
५९ १८ कौरुक्षेत्रि
"
93
१७५
१४ कौरुण्डज
५६ | १४ कौर्काक्षि १७८ ३ कौलकि ७५ | २० कौल १६४ ७ कौलाक्षि
१७६ १० कौलायन ६० ५ कौला १६४ १ कौलस्त्रय
गोत्रधिसूचिर्नी.
ग. सं. पू. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
७५ ११ कौलि
१९ १७७
१
"
२० १००
१२ कौवाल
५७ १७५
१४
39
६५ ३५
७ कौवह
३७ १७६ १८ कौविधि १० १२२ २० कौशल ५६ १०३ १८ कौशान्तक
६४
३१ ४३
३२ १ कौशाम्बेय १५ कौशाम्बेि कौशल्य
६५ १२२
५१ १७५ ८ कौशि ५४ ९३ १५ कौशिक
३८ १७१ १८ ५६ १७३ २२ | कौशिके ६४ ९६ ३ | कौशितक ६६ १६१ ९. कौशिल्यायन ६१ १७४ १८ कौशीतकि
२० १७४ १४ कौशीदक २४ १०० २१ कौषीतक ५९ ९६ १९ कौषीतकेय १९१७९ १९ कौसल्य ६४ १०० १ कौसीदक
„
२८ ९७ ३ कोहल
२५ ६५
६३ १८०
२१ १२२
२५ १७९ २०
१७ कोहौकर्णि ३ क्र
१० क्रतु
39
ग. सं.
૨૮
६३
५१
५९
१
६३
६३
५४
६३
५९
३९
५०
६१
५३
१३
६१
६१
५३
५३
६८
५३
५१ १० ७३ ६३
६८
& 0.

Page #411

पू. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
१७०
१७२ २२
७०
१३ | क्रथक
:"
५ श्विन्
२ क्रियाश्व
५ क्रियास्वाक्रिव
१९ क्रीतकरम्भ
२ ऋीव
१६४
६०
४९
१६४
११३
कोकिन
२०६
१४ क्रोङ्कोल्य
११३ १३ क्रोडोदरायण
११३ २० क्रोधिन
५७
५ क्रोटकि
१६३ २४
""
९६ १७ क्रोष्टाजीवनि
क्रोष्ण
१७३ | २० १०७ १२ क्रौकुलय १११ २० क्रौख्यायनि १७८ १२ क्रौङ्कुशारि १५६ ३ क्रौञ्श्च ११८ १७ क्रौञ्चक ३५ २० क्रौञ्चाक्षि ३५ ७ क्रौञ्चाक्षिक
३१
३ क्रौञ्चायन
३६
२
६६
६६
१०७ १७८ १२
""
१५ | कौडि
२० क्रौण्डि
१३ क्रौमति
29
गोत्रसूचिनी.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
५१ १५७
५५ ૮૨
२३ ५७
२५ ९६
५६
२१
२१ ५२ १२ क्षप
११ १७४
१९
२५ १६५
५६ १६१
५८ ५२
५६ ६५
८९
९३
२५ १७०
गोत्रषिनाम.
८ क्रौन
१७ क्रोरत्रीवि
२३ कौटकि १ क्रीष्टजीवनि
५७
१
""
२ क्षपेय
४ क्षपोवारषि
२० |क्षप्यतारति
१४ क्षय
१२ |क्षरप
४ क्षरपाप
६
क्षरय
१४ क्षाम्यायण
१३ क्षारकारण्डि
१८ क्षीब
५३ ५५
६१
६५
५७ ६८
५७ ६८ ३ क्षीमवेग ६५ ५२ ७ क्षीरकट
६५ २० क्षीरकरंसिर
१६० २२ क्षीरकरण्ड
४९ ११ क्षीरकरम्भ
१ १६०
१९
४ १६१ ६ क्षीरट
६ क्षोरि
१ ६५ २१ १७० ७ क्षीरी
२१ ३५ २१ क्षेम ५७ १०८ १४ क्षौमति
६५ १११ १२ क्षौमि
31
२१
ग. सं.
४
३१
२१
५३
१०
६१
२६
१३
१०
१०
३१
३१
४१
१९
१०
२८
૨૮
१०
१०
१३
११
१४
१३
१०
४१
१
ខ ខ

Page #412

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. स.
गोत्रर्षिनाग.
ग. सं. पृ. सं.प'. सं.
गोत्रर्षिनाम.
२३ खादर्भायन । ९ खादाय
खारणाधि खारिश्रीवि
૨૨
स्वारुड खाईतीमुस्व खामायण खाईमायन
"
१७८ १७ क्षौमि १७९। ९ क्षौमिति ६७ क्ष्वज
खग खगद खगाद खगेवस खङ्खलायन खण्ड खण्डमान खण्डित खण्डु खन्दिन हाव सरशस्ताण्डव खरार्णकृत खरिक खरुण्ड खरेभ खलापयन
खलायन ४३ १४ खलि ११८ १९ स्वल्वायन १७८ ११
खल्वायनि खांस्वलायन
खाण्डव १६५ २२
२२ खाण्डायन १७५ १० खादन्तीमुख
खार्वमानय खाल्यायन खेलक गणगारि गणपति
गाणि
गण्डेषु गतंसा
७ गतव
गनिभ गममनायु
गर्दभ

Page #413

पू. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
१०१
१५ | गर्दभामुख
१०४
१७
३६ ११ गर्दभि
१०४ १७
""
१०० १० गर्दभीमुख
१७५ १३ १५९ | २३
१८२ २ गलागलि
१७०
८१
८२
८४
१६८
१६८
१७५
६१
१८०
2 2 2 2 2 w s
गवल
६ गविष्ठिर
१५
१५
१२
१९
33
99
गर्भावण
w & a
१.
३० ९
93
33
२ गवेरणि
६८
१५६
55
९९ १४ गव्यायन
१७४
१२
""
३३ | १९ गाङ्गायन
९६
१७
९७
"2
"
39
"
१
गाङ्गि २३ गाङ्गिलोगाक्षि
१६३ १२ गाङ्गोदक
५९ १८ गाङ्गोवद ६१ १८ गाङ्गोहिक
गोत्रसूचिनी.
ग. सं. पृ.सं, प.सं.
५४
१९
८० ८
३ ६८ १७ गाण्डिमालि
५१ ८०
११
गात्रेय
५१ १५७
२२ |गादर्भि
५९ ६९
१५ गादायने
२ गादि
६ गाधे
८१६५
३४ १६४
३१ ९४
३३ १७१ २१
३२ १६७ १५
३५ १६३ २३ गान्धरायण
३६ १७९ २०
९.
૨૨ ૨૮૨
गोत्रर्षिनाम.
२१
१ ९९
५३ १०६
६१ १७६ १०
C
गाडिल
वाणिपटि
३४
७०
१ १६४
गाधिन
"3
गाधिपति
39
गान्धारकायण
१० | गान्धारायण
१३ गायक
५ गायनि
39
५७ १२ | गारिग्रीव
५३ ४२ १८ गार्गायन
५१ १७८ १३ गार्गायनि
५९ ४३ १७ गार्गीय
३० ६१
१९ गार्ग्य
१
"
३
"
२४ १७९ १२ गार्ग्यायन
२० १०८
गार्ग्यानि
३० ३३ २ गार्त्समद
२३
ग. सं.
५६
३१
૨૮
३१
३
२९
२६
२५
૯
५०
३५
२५
६८
६३
६३
५३
५५
६३
१९
५
.३०
२२
२५
५७
V

Page #414

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
गार्दभि
गोत्सायन गोदायन
| २०
१७२ | १९
गार्भायण
م م س م
गोदायनि गोद्वेषि
गार्भायन
गाायन
११०
१९ गालया।
गालरुच गालब
गोपन गोपय गोपवन
ه م م م م م س مه
गालोहदि ९ गाविष्ठिर
गोपवन्य गोपाणि गोपायन
८०
११ गिरुषकर्णि १३ गुग्गुलि
om 222 2029 2222222m womov 24
१०६
૧૮ ૨૦૮
गोपायनि गोपालि गोपि गोपोदन्ति गोभिल
१८ गुलमुलिताप १३ गृत्समद
गृहल गेष्ठायन
गेद्यायन १५६ । १९ गेल
गैविलि गोज गोजारिटि
गोणपत ३ गोण्डलि
गोमयात गोमायन
गोमायाव ८ (गोमूत्र
Po
गोरथ

Page #415

पृ.सं. प. सं.
गोत्रषिनाम.
१६७ १८ गोलेय
१७८ १० गोवालि
१६२ १६ गोवासीन
९७ २० गोविल
१२२ ४ गोव्यव
१७९ १० गोव्याधि १६३ १६ गोश्वपिगलि १९ गोष्टायन
४२
१७४
३५
६६
१७
३ गोष्टधायन
८ | गोस्वपिङ्गलि
३५
३ गोह्यायन
१७६ २१ गौडलि १६८ ४ गौणिपथ
"
५३ १६ गौतम
६५
१६१
>>
४२ १८ atarra १७६ | १८ | गौधलि
१०९ १८ गौधिलि १६ गौपवन
८२
३० १ गौब्जायन ८६ ८ गौर ८१ ७ गौरकि
१६८ | २० ११० १९. गौरकृत् १६७ २० गौराग
1 ८४
४ गौरग्रीव
ܕܐ
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
३५ ८०
१४ गौरनि
६५ ११० ७ गौरथ
२४ १०६
गौरव्य
५१ १७६
६० १०७
६८ ८०
२४ १६७
३१
६१
२०
mmr VM 9
३१
""
१६ १०
गौराम्बि
२० गौराम्भि
७ गौरिक्षित गौरिग्रीव
८४
१९
९ गौरिग्रीवि ૮૭
mr
३७
६३ १६७ १६
३५
१०
१३ ५६
१
गोत्रर्षिनाम.
५५
१२
६३
""
१० गौराः पराशराः ५७
१० गौरात्रेय
३१
३५
गौरित्र
८१
८१ २० गौरिवाय ९६ १९. गौरिवायण
२ गौरिवायन
V
१६२ ६३ १७३ ५५ १६८ २०
२२
३१ १०६
३६ ३७
३३ ९६
1
१ १७६ ८ २०
"
""
गौरिवीत ४ गौरिश्रवस्
23
गौरिहत
४ गैरीवायन
४० १५९ १ | गोर्जिंग
गौर्यन्य
५६ ८४
३५ |१६८ ३ | गौर्वन्य ३१ ३५ ३ गौलव
२५
ग. सं.
३१
५६
my Y
३१
३१
३५
३३
३३
५३
१९
२४
६१
४०
५५
६३
५३
३१
३५
१

Page #416

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रार्षनाम.
ग. सं. प. सं. पृ. सं.
गोत्रर्षिनाम.
११०७ १९ चत्थ्य ।
२१ चन्द्रातिथि १२ चलुभि
चाक्रवमायण २४ १७४ चाकायण
चाक्रि
१५६ ३ गौवि ३० १८ गौश्रायण
ग्रथिन ११३ १९ अधय ६२ १५ ग्राध
ग्रामद ग्राम्यायण
ग्राम्यायणि ३६ / १० ग्राम्यायनि । ८ ग्रावामि
ग्राष्णेयन ९ ग्रीव
घोटमुख
चाणूकेय चाण्डालि
चात्रवर्णायन चान्द्रमस चान्द्रायण
घोर
१७२ ११
चक्र चक्रधर्मिन्
चक्षि चक्षुर्वा चटायन
२९ ११० चान्द्रोदय
चामेत्र ५३ १७२ १७ चाम्पेय
चारायण
चारिकि ८१७२ १९ | चारुमत्स्य
३ चाप
चासरायाण ७ चिकित
चण्डम चण्डमोदन चण्डाण्डक चण्डान्तक
चण्डालि १३ चतुराय
चतुरि
चिकिपि १० १६३ १४ चिकीर्षि
चित्रन्तवि चित्रन्तायन चित्रसेन

Page #417

गोत्रनाम.
पृ.सं. प. सं.
१६९ १७ चिन्तित
ર
२० चिर
१८०
५ चिलि
८९ | १९ १८ चेकेत
१००
६१ २०
चेतकि
१०० २० चेदगव्य
१७४ १२ चेदु १७५ १३ चेरल
चूर्णबोध
१६२ | १८ चेलक
१६३ १८ चेलारुक्ष ११० ४ चैक
८९ ८ चैकित १७४
१० चैत
३३ | १९ | चैक्ष
६० १४ चैतकि
१६४ २१
"
७७ १७ चैततिय
८६ | ११ चैत्रेय
१६९ / २०
99
१७१ ३
59
९८ १८ चैरण्डि
९८ १ चैरन्ध्रि १०१ १५ चैरभानु १७४ २ चैल १७१ १२ चोदायनि ९८ १ चोप्यणाय ६६ १९ चोरग्रीवि
गोत्र सूचिनी.
सं.पू. सं. प. सं.
ग. सं.
४१ १०७
१ १८१
गोत्रषिनाम.
चोल
चोष्यन
१७
२०
७३ ३७
१३ चौक्ष
३३ ११० ७ चौण्डावरय ५३ ५९ ९ चौपिष्ट
३० १०९ १९
५३ १००
६१ १७६
५९
૪
चौपारिश्रवस
.
१० चौरनाभ
१९. चौलि
९८ १८ चौear
८६
९
चौवाल
२४ ११८ | १५ चौषि
५६ ४१ ६ च्यवन
३१ ८० १८ छगल
६१ १६७
४ छत्रिण
८ १६६ २० छत्रिय
२२ १६७
१३ छन्दोग
२६
९ छन्दोगेय
६ । छागल
८४
३० ८० ३६ १६७ | ४१ ९६ १४ छागलि
१४
55
33
४३ ९५ २० छागव्य ५४ १७३ १९ ५४ १७३ १६ छाङ्गरि ५४ ૮૪ २१ छान्द
६१ १६७ १३ छान्दि કેટ १८ छान्दोग ५४ १०० १९ | छायवण
८०
२० १६८ ४ जगलद
२७
ग. सं.
५६.
६२
५६
२०
५५
५१
६३
५४
३६
१.
३१
३१
३०
३५
३१
३१
३५
५३
५३
६१
६१
३१
३५
३१
५३
३५

Page #418

गोत्रपिसूचिर्नी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम..
१६६ २१
जङ्घ
जवारि जडास्तरण जतुकर्ण जतृण
३०१७१ १६ जह ५५१०१ १५ जाकेल २६९७ ५ जाणवंश ५६१७३ २ जातवि
। १२ जातुकर्य | ३१ ८२ १८ जातकिडोलेय
२५ १०६ ६ जातूकर्ण्य | २५१११ ३ ,
जत्रिणि जनृण जमदग्नि
१७८ २२ ५४१११४ १२ जादय ५६ / ६० १८ जानकि
६४९७ ८ जानन्धरि
ADHEMAMALHanuman
१६ जयमाल २० जयविश्वम्भर
जयोलोकः १५६
जलधि जलन्दु | जलन्धर
जलन्धव १००। ९ जलम्ब
"
जानायन ५११६८ १ जानुकि
२ जावाल ५१३० १० जाबालि
१६५ १ जलसिन्धकि
जसिम्बि ४१. १७ जलपि ६७ १९ जवि ४१ १४ जहिन
जहिमोवीतिन २२ जहीयवन
WHAIMILAIMRAMMARRAINIMUNAMISHRAVAAMKHARASHIMBINEEREarmasumcoonis
जाश्य जामदग्नय जामाल जामाल्य

Page #419

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
| ग. सं. | पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
*
जायन जायावत
७ जैक्षलायनि
जौजिल जैत्रायण
* *
जारमात्स्य
जैत्रि
जालधि ८ जालन्धरि
* * * * * * * * ะ
* *
जैत्वलायन
१७५
जैमि
जालपि जालम्भायन जालागत
१०६
२०
| जैमिनि जैवतायन जैवत्यायन जैह्मजिजीवन्ति जैह्मप
जैहलायन
जालागवहय जालि जावंश जित्यद्रोणि जिहीति जिह्मशून्य | जीवन्त जीवन्ति
जीवन्त्यायन ४३ १४ जीवन्त्यायनि
जीवाप्ति जीहीति जेवरायन जेमय जैकजिहि जैकजिति
जैह्मचाम जैह्यति जैह्यायन ज्ञात्वायन ज्ञानरांध
* * * * * * * * * * * * * * * * *
३८
। १९७४ । । ५१७४
ะ * * * * * * * * * * * * *
ज्ञानहस्ति ज्यामकायन
ज्वरि
ज्वलि
-
टोकि
-
डाज डीराय तअन

Page #420

३०
प्र. सं/ प. स.
गोत्रर्षिनाम.
६१ २१ तण्डि
१७९ | १३
१८० १८
19
"
५७ १६ | तत्कल
१५६ | २० | तत्व
१०४ १८ तदप १७५ १८ तद्पांस १०३ | १४ | तदपास ६ तदुहितरथ
११०
१३ तनुकर्ण
५७
१७० १ तन्तु
८२ ९ तन्ववाह
१७९ १५ तन्त्रर
१७८ | १७ | तप
६७ १७ तपस्वितेतर
१११ १५ तरणि
१७८
१८
"
७७
१९|| तर सिखण्डी १६४ | २४ |तरस्वान् ७७
५ तरस्विन्
११३ ११ उायण
१६४ | २० | नारे
१७७
१०७
२२ सरोगण
२३ विकेश
१०७ १८ ताजायन २२ ५ | साडिन्
१७२ | १३ ताण्डकायन ५७ २० ताण्ड
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पृ. सं. प'. सं.
६०
७७
३०
६८
३४ १६०
१९ २६४ |
गोत्रर्षिनाम.
५६
२६ १५८
१८ | ताड
१९
६४ ३२
६६ ११७१
५६
९४
२३ ९१
""
१ १०३ २१
५१ ६६ १५ ताताकृत् ५९ १०३ ३ तानय ५१ १८२ ३ तानि
६५
૨
१२ १७९
१५
२३ |ताडिन
तातक
५६ ८९ ८ तान्तक १९ १२२ ३ तापायन
४१ ११०
"
३१
३१
६८ ७६
६५ १८०
२२ ८६
६७ १६९
६५ १७१ २२ १६६
२६ ६१ २२ | तारामह २३ ६५ १९
तारार्ण
९१ ५ | तारुण्यायण तार्क तायण
१७ सामायन्य
३ ताम्रायण १७ तारकाय
१९
"
तारकायण
१८ तारकायन
१ तारक्य
२० | तारण
"
arefu
areefa
१६ तावन्द ८ | तार्यायनि
ग. सं.
३०
૨૨
१२
२६
५४
२१
५४
દૂર
३१
a so w w x x w w w
३०
३४
३६
४१
४३
३०
३०
१०
४३
૪૮
४३
४३
३१
x

Page #421

पू. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
१८ ताययणि
२३ | ताल
१६९ २० तालवत
६१ २ तालाग
९१
१८०
८६
११ तालावत
तालिसव्य
१७६ २० ११३ तालीनिय ३५ २० तालेपय
१
२०३ १७ ताल्मलिकृत्
१५७
८ ताष्ट्रायण
तित्तिरि
३३ | २०
६० | १०
७० १
59
39
१६४ १३
१७७
१६४ २४ १७१ ११ तुहायनि
६१ | १६ | तुट
५२
१६१ १
""
५ तिन्दु
तिल
८ तुण्ड
७६ १९ तुन्छ' ५७
७ तुल्य
35
१६३ / २५ १०७ १० तुल्योयनय ६१ १५ तुपकर्ण
११३ ११ तुहाग १४
१९ तुहाक
१६३
७ तूर्णकर्णि
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पू. सं. प. सं. गोत्रर्विनाम.
४६ ६६
३६ ८०
१००
३०१०१
३६ १६७ |
६३ १७५
५५ / ९७
१ १७७
५४ १७५
४
९७
८
३३
P ९१
33
१९ तृणकर्णि
७ तृणबिन्दु
१२
१६
१४
२२ १८०
૨૨
२५ ६१
१
६६ १११ २०
२६ १८१ १
४८ १५५ २४
૩
७
१४
93
८ | देह तकर्णि
१०
૯૪ २०
१३ | ११८ | १९
२७ १६८
१
"
४
७ क्षमाडुकि
४ तैक्षि
३
२१ १६४ २१
२६ ९६
१०
५७ १७५ १९
३० १६१
""
८७ २०
५९ १४
५७
१३
"
तैत्तिरीय
तैयनि
तैरन्ध
तैराघात
तेर्णय
तैल
| तैलकेशि
तैलप
तैलव
तैलेय
33
'तैवन्धि
तोगण्ड
तोवरि
तोप्यकाणि
तौक्षक
तौचकि
defe
=
ग. सं
२०
३१
५१
५४
३५
५९
५१
६६
५९
५१
४३
३४
३०
५७
३४
१
३१
३१
६७
३५
२६
५३
५९
१३
૪૬
२०
१९

Page #422

सं. प. सं. गोर्षिनाम.
| ग. स.
42324n
प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
a
५ तौडि
९१.१ १८ स्वाष्ट्रय
तौडिनि तौदेव
arasASAPNRAINOGRANDRHEADharamaATRALA
दक्ष दक्षपाणि
तौलिकेशि तौलेय
दक्षिव्यालि दण्डि
OMov
दत्तात्रेय दभ्रेषकि दभि दश्य
तौल्वलि तौवरिव त्यौष्ट्राक्षि त्रिभिण्डि
त्रिगुडि १५६ १९ त्रीहमति
वेषायण त्रैकायन त्रैकायनि
कि १३ त्रैतुटि
तुण्डि त्रैपणय
दयालु
त्रैमृङ्ग
row
त्रैवण
.
वर्ण
दायण दशादाक दशेरक दसेरक दाकर्णि दाकायन
w
१७७
११४
त्रैशृङ्ग सिङ्गायन त्र्यम्बक त्वान्द्रायण
१५७ २०
दाक्षपाणि दाक्षपायण

Page #423

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रषिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं. गोपिनाम.
९६ ५ दाक्षमाणि १०३ १६ ८० ८ दाक्षि ८४ १२ १६७ १५ , ६७ ८ दाड
दाडकि
दाणवत्स १६६ १ दादुल
दाभ्रेषकि ११० ७ दानकायन १०७ २१ दावाख ५६ । १५ दाभि
। ५३ | ६१ ४ दालभ्य | ५४ १७७ १७ दावाल ३१ ११० ४ दावालसेवि ३२ | ६७ १७ दास ३५ १६६ १३ दासक
दासकायन
दासजिह्न ५१ ११२ १७
१७ दासव्य ३२ १७६ २०
१८ दासह्य
५ दासि ५९] ७६ १८ | ६७ ७ दिक्षशक्ति
१७ दिश्व १७६ २१ दिदि
१ दिवपति १० दिवपीति
दिवावसिष्ठ दिविकि
दिवोदास ३२ ५० ११ दिश्य
६७/ १५ दामा
२ दामी
४३ २० दामयि १७९ १५ दामोष्णीष १२१, २ दार्टच्युत
१३ दार्णकृत् २९ १८ दार्भायण
३४ १५ दाभि ७५ १९ दार्थ्य
विटाकि १८ दिष्ट्य २१ | दीक्षमाणि २४ दोनबलि
दीर्घजङ्घ
| १४ दाायण

Page #424

गोत्रर्षिसूचिनी..
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम,
ग. सं. प. सं. पृ. सं.
गोत्रार्षिनाम.
१९ १६२
५ देवमात १९ १९ देवयात
देवरात
दीर्घतमस.. १६१ २२ १५९ १ दीर्घवित्त
दुर्दिन १६८ ७ दुलाभ
दुहित ५७ १२
दूमगन्धि १७५ १३ हकसण्ड ९६ ८ देव
Sonawune
४९
५ देवकि
देवराति देववन्ति देववेल देवश्रवस
१७५ १४ देवजाति १०० ११ देवजातप
। ८ देवजित
देवस्थाति देवस्थान देवस्थानि
१७९
१० देवत
देवतरस
देवतापन देवतायन
देवन १७६ | १२ १०७ ७७ | देवनक
देवपात
देवागारि
देवाागेरिधि
१४ देवाश्व ६३ १६२ १५ ५६ १६२ १९ देवि ५३ १७४६
२ देवमति
| १८१ १७ देहकालेय

Page #425

गोत्रर्षिसूचिनी.
३५
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
५
३०
(द्विहायन ७ द्वैमत्य -
द्वयोग धनञ्जय
.
"
"
२ दैचित्ति ७ दैयचित १ दैर्ध्यतमस ६ दैवतरस १७ देवतायन
देवन्तायन ३० १६ देवन्त्यायन
२१ दैवमत्य ९६ / २० दैववात ८७ ६ दैवश्रवस ३७ / २० दोकियारेय १९ दौराङ्गि
दौलि
। १ ९७ ९ धन्वन्तरि
29422mm
MovOM
५० द्रोणजिहि
द्रोणनाभ द्रोणभाव द्रोणायन द्रोणि द्रौगय द्रोणायन . द्रौणि
द्रौपजिति ८२ १८ द्रौरङ्गि १६४ २४ द्वन्द्वकि
द्वायन । १९ द्वारिग्रीव १०० ३० द्विवायन
५ धातुहि २२ धान्यायम ३ धान्यायनि ३ धारिणि
१९ , ५७ १८ धार्ति
धाल्पि
धावणि | ९६ : १४ धूम
धूमलक्ष्मणि २० १७३ २२
धूमलहाणि ७१७३ १७ धूम्र
धूम्राः पराशराः धूम्रायण
धोरि
धोगेय ९ धौतम्बर १४ धौम्य

Page #426

गोत्रपिसूचिर्नी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
म. सं.
१.७६ १६ धौवपि ११३ १८ धौवय १६३ ११ ध्रागवि
ध्राङ्गवि ५९ १७ धौगय
ध्वजकृत् " नक्तंकश्यप
नखोहि ६५/६ नग
६३१६६ ११ नाडायन
नाव्य २४ | ४१ १२ नान्तभागि
नायक २०.१७२ ९ नारद
नारदि ५४१७१ ७ नारद्य
नारायण १० ९६ १८
३४ २०३ २० नारी
११०
नगहि नडायन नद्यायन्य नन्दि नयातय | नयाप्त
५६ १६८ ११ नालन्दन ७३ | ३४ १५ नालायन ५७ १७४ १९ नाशरि ५५ १५९ १० नाशार्यजन
नाष्ट्रायण नाहुलि
निकाष्टोर ५८.१०२ ८ निकृतज
निचोराणि
नरोहित्य
"
नवग्राम
नवतन्तु
नसातम १७६ १६ नाकव्य १७४ २२ नागशिरस १७२ नाचिक
नाज नाडायन
५८ ५० १८ नितंहत
७८ १५ नितुन्द ६११६७ १ नितन्दिल ५५ ६६ १९ नित्यरोगि
निद्रागवध निध्रुव
४९
५६

Page #427

पृ.सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
१७३
१४ निध्रुव
३५ १० निराणि
३५
२१ निरार्णव
६५ १२ निरोधान्म
६५
२० निरोयान
९ निर्वैरि
१७९ १६८ ६ निशायन
१२२ ५० १२ निहत
१६१ २५ ५६ ११ नीचि
१६१ ४ नीचिर्वा
१९ | निष्पञ्चपराण्ड
""
२०७
१३ नीलाः पराशराः
१७२
९ नीलाख्य
. ८०
१० नीलात्रेय
१६७ १७ १६७ १९ नीलायन ८६ १० नुवलि
३२ २ | नूप
६६
५६
60
"
५ नृणवर्णि
नृत्यायन
29
१६२ २१ ३५ २० नेकर्षि
१५७ २१ १७१ १९ नेता
६१ १९ नेषष्ट्याग
४९ ५ नैकऋषि
१५६
ܙܕ
"
गोत्रविसूचिनी.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
६१ ફર
१० नैकजिं
१ १५६
१२ नैकज
१९७२
१० नैrea
१० १६० १६ नैकाष्टि
१० ३५ १८ नैकार्ण ४९ १७ नैकर्षि
६८
३५ १६१ १९
६३ ४३ १७ १७१
२० ११० १५ १० १७६ १५
५ ७५
गोत्रर्षिनाम.
59
७ नैकसि
८
१३ १६६
५७ ७६
५५ ७६
३१ ७६
३५ १६६
३५
१६४
३६ २०१ १० नैध्रुव
५०
३० ५२
९ १६०
१
१६३
"
१३ नैतदाक्षि
१ नैतिरक्षि
नैकायनि
नैगल
२५
१२ नैतुद्य
१९ नैतुन्द्य
१० नैमिश्रय
२०
७५ १९ नैमिश्रव
१९ १६५ १९ नैमिश्री
""
५ नैद्राक्षि
२४ १५६ १३ नैमिष्य
१ ३१
९ नैरथि
३ ६५
५ नैलेय
३५
८ नैवार्ष
६ नैष के
૨૨
"
४ नैसुति
३७
ग. सं.
M
५५
१२.
१३
३
५५.
६३
२९
२५
૨૭
२७
३१
२५
५३
२८
२८
३२
१
३
१०
i
१
१०
१३
२४

Page #428

३८
पू. सं. प. स.
३०
A x
५२
૩
કર્
नोपेय
१७ नौक
१८ नौ पुष्टि
१२ नौलिक
गोत्रर्षिनाम.
३५ १९ पङ्गलायन
१७४ १९ पङ्गोडलायन १६८ १ पञ्चजन
१२२ ४ पञ्चपाद १७३ १८ | पञ्चायनीक ३७ ७ पञ्चालव १७९ १५ पटल १७८ १९ पटक ६१ १७ पटेषुमति
११८ १७ पठिक १७९ १४ पण्डोध्वत
८२ १० पतञ्जन ७७ ४ पतञ्जल
६० १४ | पतञ्जलि
१६४
२०
१५९ २४ पत्पूल
३३ | २० |पत्युल
૮૨ ७ पयन १७२ १२ | पर
९७ १७ परस्तावि
१८१
५६
१८
"
Www
"
६ पराहरि
१०९ २ पराशर
१७८
މލ
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पू. सं. प. सं.
९०
५५
३१ १६२
૮
०
ov
१
८९
६१ ९०
३५ ७७
६० १८०
w
६१ ७६
ર
गोत्रर्षिनाम.
परिकूट
१६ परिणद्वेध
१७ | परिणद्वेय
४ परिधापयन्त
१९
37
१६ | परिभाव
७ परिमण्डल
६३ १०० १४ परिवारि ६५ १७१ २ परि ३० १६३ १० | परेषमति
९.
परोकथ
५७ १०७
परोषमिति
६८
१९ परिधापयन्ती
१९ परिधावन्त
१७ | परिभव
५९
१६
३१ १६९ १५ पर्णजङ्घ
૨
पर्णलि
८४
पर्यश्वकर्दम
१२
२२ १७५ १७
२६ १०० १० | पर्य ८ १०३ ११ ८ १७५ १२ पर्वमोजिम
पर्व
३१
३४ १६
५५
६५
५४
५७
६२ १६६
१९ १७६ १६
५७ १०९.
६५ १६२
ލޙް
पलाशेय
ग. सं.
१६ २० |पहारि
* * * * * x
३८
१९
२४
४२
४४
४२
३०
३४
पल
१६ | पललेय
१०
२४ | पलाशशाखावान् २१
पलाशि
३०
१
५१
४३
२४
५७
२०
४१
३२
५९
५१
५१
५९
३२
888 8 8
६३
५५
२४

Page #429

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
५७ १७४
or woM
* * * *
पाथिकार्य
पाथिकि ३ पाथिर्व | पाथोद्गत
पाथोहत ९ पादकायन
१० १७९
३१ ११०
९ पाकामुमति
पाक्षय पाचक
पाचिकारोव २१ पाजवन्नय
पाजाल
पाञ्चायनिक ९६ २१ पाञ्चाल १७४ ३
४ पाटलय
पाटलि पाटिकायन
पाठिक १७० ६ पाडलि
पाणि २७४ १३ १८०४ पाणिक ११०२२ पाणिगालि
पाणिनि
* * * * * * * *
२२ । पाटा
पादो पानध्य पानस्य पानुमति पापायनि पापेदिरि | पाम्बामिक पायक
१४
७१७१
२८
पायिक
* * * *
५६ १८०
३८ ११०
पारक्य पारण पाराण्यान्तनि पाराशय पारिणजङ्घ पारिणद्येय पारिमण्डलि पार्णकायन
| ५७
१७१ २
पाणिलि १७९ १६ पाण्ड
पाण्यवत्त १६१ १० पात्विकारेवि
पाधश्रवा ९ पाथिकाय
पाथिकार्य
१३ १७६
पार्णगारि
* * * *
पार्णजङ्घ

Page #430

गोत्रर्षिसूचिनी.
सं. पं. सं. गोर्षिनाम..
पृ. स, प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं
१२ पार्य
पार्णवल्क
पार्णवल्क्य
१०७ / १७
२१ पालवायन
पालस्य ६३ १७८ १६ पालि
पालिनय ६३ १७७ पालोह ५६ १७४ पावामय
पाषासिरि पाध्वदृश्य
पास्तासिरि ११५९ । १६ पिकाक्ष
१४ पिङ्ग
पार्णवल्लि पार्णागारि पार्णाय पाणिनलि पाणिलि पार्थ पार्थक पार्थिव
१
* * * * * * * * * * * * * *
४९
१८ पिङ्गलाक्षि
२ पिङ्गाक्षि ३८ १७३ २१
१८२ १
१६० १७१ १७८ ११८
पार्थिवय पार्येय पार्योदरि पार्वति | पार्वति पार्षय पार्षि पार्षिक पाणि पाणिक पालकायन
* * * * * * * * * * *
९३
पिञ्जलि पिण्डग्रीव पिण्डिगीव पिनायक पिप्पल पिप्पलादि पिलि
पिशली ३६ १७९ १६ पुत्रि
पुत्रिक पुत्रिण
" ५१ 2.02.2
|१०४
१४४
१६.
१५५ ११४
१

Page #431

गोर्षिसूचिनी.
-
पृ. से. प. सं.
गोत्रपिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोवर्षिनाम.
ग. सं.
२५ /१६६ १५ पृषदश्य
६१ १० पुत्रिणि ३२, ६ पुराभिनाय ६१ १४ पुरुकुत्स १०१, १५ पुरुषि
पुलस्ति १७९ १२२ १० पुलह
२७ ४१ १९ पेगभिन
पेटक पेटिक पैग देगलायन पैङ्गल
१७९
जलायन
पैठीनस
पुष्टाक्ष पुष्पव সুন্ধান पुष्षि
ভাল
पंडव
८१ १८
१६७ २० ७७ २८ पूतिभाज्य ६० १८ पूतिमाष
पैणाय पैन्धु पैपिाण्ड
ऐप्पलाद
पप्पलादि
१८० १८ १७६ १३ १०७ १८ पूतिमाष्य
पूपरि
पैम्बकि पैयकि
पूर्वातिथि
१ पालेकायन

Page #432

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रार्षनाम.
ग. सं. प. सं. पृ. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. स.
१०२ ९ पैलमेलि १०३ १८ पैलय
३० : १७ पैलायन १०० १३ पैल्य १६४ ७ पैश्चिकायन ६५ ८ पैष्कअति
पोटकलायन १६५ २० पोटल १७८ १६ पौकरसादि १६४ ३ पौगलायन ४१ १७ पौगलायनि ५७ ८ पौचिक
पौजिष्ठ पौजिष्ठि पौञ्जिष्ठ
पौठिकलायन ७६ १९ पौड
पौडल पौडुव पौण्डरल पौत्रिक पोप्पल
पौराणि ५४४२ | १२ पौर्ण । ११२२ । १३ पौर्णमास ५१ १८० २ २५/११० १८ पौर्णवल्क्य
१४ पौर्णसौगन्धि
८ पौर्वातिथि ३२ १८० १८ पौल ६५ / ६८ १ ! पौलग २५ / ७५ २० | पौललल
| पौललेखि २१ १७३ २२ पौलवि
१६ पौलस्तण्डि
पौलस्ति
पौलस्त्य
पौलह
पौलहील
पोलि
१७५
पौर पौरण
MMMMM
१२ पौरतन्तु १७६ १९ पौरश्रव
पौलिश्रवस
पौलाहलि १९ पौलोकि

Page #433

गोत्रर्पिसूचिनी.
४
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.पृ. सं. प. सं.
गोर्षिनाम.
ग. सं.
पौलेय
७७
पोष
पौषकजिति
पौकरसादि १७८ | १३ , ५७ २० पौष्णि
३१ १५८ २५ प्रबारेय
प्रवाहणेय १३ १६२ २० ५७ / ६१ १५ प्रवाहरेय .
१५ प्रवाहि
प्रशस्त २६ १६१ २४ ३१ ६० ६ प्रय
प्रसाद प्रागद
न
.५
पौष्णिक
प्रागावसु प्रागेहय प्रागायण प्राग्वंशि
१६७ १३
पौष्णावत पौष्णावतार पौण्यायन
पौष्पजित्रि १८ पौष्पलादि
पौष्पि पौष्यण्डि पौस्त्य पौरमावतार प्यय
प्रगावाह्य १७४ २३ प्रतिश्रव ३७ १३ प्रतूष
प्रत्यूह प्रभायन प्रभाहि प्रभूत प्रलग प्रलम्बन
प्राग्वाशि प्राचार्य
५१२१
३१ १७९
१२
प्राचीनयोग्य
२० १०७
प्रातर्वसिष्ठ ८१७४ २३ प्रातिथेय
प्रादुराक्षि प्रामुदात्तय प्राय
प्रारोहय ५६ १७८ | १० प्रारोहि

Page #434

४४
.प्र. सं. प. सं.
८० ६ | प्राल
१७७ २०
११० ८
९५
१७३
९६
५९
६६
१७०
गोत्रर्षिनाम.
2
प्रालम्बायन
प्रालबायन
१८ माचर्य
१८
55
१५ प्राचार्य
१२ मावाहय
५ प्रवाहि
५ प्राखोदरि
१६४ ३ प्रेष्य ९९ १२ | भकि १६४ ७ वैयि १६८ १५ लक्षित
१५६ १० लक् १७८ १० प्लासि
१७४ १० फणी
१०० २० | फलमूल १०१ १७ | फाकुलि
१७३ १ फागुल ९८१ २२ | फाजल १५६ ९ फेवास्तालेन
१९८ १७ वक
१७२ १८ | वकनख
८४ २० बडालि
१०६ १४ व्यदर
११८ १७ बदरि
१६९ १६ बद्धकथ
८६
७ वद्धकि
गोत्र पसूचिन.
ग. सं. पृ. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
३१
९०
६४ १७१
५६ ८८
५३ १७२
A &
६१
५३ ११६८
२० ११०
8
mr
१३ बन्धुल
३
४१
३६
१२
95
"
૬૮
"
१६ बलधृति
बलायन
२२ १६४ ७ बलारे
४१ ८४ १२ बलि
२५ ११०३ १०
५३ १९९४
१
२५
१८ ववदय
३६
१५
९. बहुमिड
६५ १७५ १२ बहुमिन्ध |
६१९७५
७ महाक
७ बहुदरि
"
बलेखल
anate
५३ ९७
५४ २७५ १०
५५ १११३ १२ वाकय
""
५७ ६ बाजिवाक्षि
१ १६८ ६ वादन्ति
५७ ११११
१९ वादर
५५ ६१
१० वादरायण
३१ ७६
५८ १०८
५७ १६८
११
35
१३ | बादरि
५ वार्यायण
९६ | १७ | वाधक
४९ १७ बाध्य
ग. सं.
३९
४३
३६
५५
६१
३६
५६
૨૦
३२
५४
५९
५९
५१
५९
५६
२१
३५.
५७
२५
२७
५७
३५
५३.

Page #435

प्र. सं. प. सं.
५७ ८
१७२
८६
८९
१०
१६९ । २२
w
बाभ्य
१५ | बाभ्रवायणि
१३
वाभ्रव्य
59
९.३ २ बाभ्रव्याय १७ बाकश्वकि
३२
४३
१५ बाववि
१५५
९ बा
३२ । १७ बालकि १७८ १ ६७ २ बालमि
११३
१२ बालवय
६७ १५ बालविद्राव २०७ १ बालशिख
६७
३ बालाकि
३०४
गोत्रनाम.
K
"
८१ १७ बालेय
१६७ १८
25
४३
१६ | बालेि
३२ १९ बाल्य
बालायन
३२ १९ बाल्याय ११ बाल्योद
१६१
20 9
१३ | बाष्कल
४ बालि
९६३ १५ १६२ २२ | बाष्कळ ३२ १६ | बास्कर
"
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पू. सं. प. सं.
२१ १५६
५५ १०७
३६ ९८
३१ १७७
४१ १६१
३१
८२
गोत्रषिनाम.
२ | बास्त्रेय
१५ बाहाकायनि १७ | बाहिर्वेधा
S
५ | बाहु
६ बाहुकार्ण
१८ बाहुत
२३ | बाहुतन्त्र
८२ १८ | बाहुलव
१९६७ | २३ बाहुमित्र
३०
१० ६४ ५७ ५ बाहुलकि
६१ १६३ | २३
५६ १६८
वाहुमित्रायण
"
५ बाहुषि
१ बाह्य
२१ ३०
५६
४९
२१ १६०
१ २०६
३३ ११८
३५ ११० ७ बाह्यवाक्य
५ १०७ २० बाह
७ १९६६ १९ बिडादि
""
१५
"
५ वाह्यकायनि
११ बाह्यतय
४३
१ विद १३ ६७ ८ बिन्दु
७६
,,
२० १५६ १७ बिलभृत्
२४
बीजवटी
૪ १३
बीजवाप
૨૪
૮૨ ३
५ १२० १८ बुधोदय
४५
ग. सं.
१
५६
५४
६६
k
१३
३१
३५
३१
३५
२१
२५
३.५
१२
५५
५७
५६
५६
३०
૨૨
२६
१
३२
३३
६०

Page #436

४६
पृ. संप. स. गोत्रर्षिनाम.
६ बुधोदरि
१४ बूयसीति
६ बृहदग्नि
१७९
६०
८६
१६९ | १६
५४
33
३ | बृहदुक्थ
६२
१६२
६३
१९ बृहद्भरद्वाज
१७६
१७ बृह्मपुरेय ११३ १९ बृह्मपुरेशाय १६८ १४ बृह्मपुष्टि १७६ १८ बृह्मवलि
१७७ २१
55
१६३
१ | बृह्मस्तम्भ १६३ ९. बृह्मस्तम्भि
१६८ १२ बैजवापन १९ बैजवाप
८२
२ वैदल
72
३ बृहदुक्थ्य
१७४
१११
२० बैल्वयूप २५ वैल्वपि
१११
१७८१७ १९ बोजसि
७७
११० १५ बोधय
बोधाक्ष
"
८१ ६
"
१६८ | १९ ३ बोधायन
१११
६५
१६ बोधि १७५ १५ बौदानव
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पू. सं. प. सं.
६८ १५७
२२ ६५
३६ १६१
४१ १७८
गोत्रर्षिनाम.
१४ १७४
१३ १६०
६ बौधायन
६ | बौधि
""
સર
१३ बौभूल
१६ | बौभ्य
15
१७ ६१ । १९ बैौलि १९ ११३ २० ६३ १०९ १७ ब्रह्मपुरेय ५६ ११३ २ ब्रह्मपुरेयक
३६ ११३
६ | ब्रह्मबल
६३ ११० १७ ब्रह्मबलि
"
६४ ११४
35
२४ १०९ १९ | ब्रह्मवल्लि
२४ ५६
ब्रह्मस्तम्भ
३६ ५९ १४ ब्रह्मस्तम्भि
३२ १७९ १५ ब्राह्मण्य
६१ ११० २२ | ब्राह्मबलय
५७ ११०
९ ब्रह्मवलि
५७ ६७ १५ भङ्गाश्य
६५ १५७
भञ्जायन
२२ ८४
भगपाद
भगपाल
५९
३३ ८२ १० | भगमादयन
४०
८०
७
भगम्पथ
५९ ७६ ११ भद्रण
१०
भद्रादि
५६ ४ ५९ १६२ १९
"
ग.
१०
६७
६१
१२
५५
५५
५५
५५
५६
५५
१९
२०
દર
५६
५६
२१
३१.
३१
३१
२७
१९
२४

Page #437

गोत्रर्षिसूचिनी.
४७
पृ. सं. प. सं.
गोवार्षिनाम.
ग. सं., पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
भरण्ड
२२ ५२ ८ भागल भरण्य भरद्वाज
भागलि
२०१६८ ४ . ६२ १४
६ भागलेय ६ भागविज्ञेय
२१ भागवित्तायन
१७७ १४ ६३ ८ भरद्वाजाग्निवेश्य
भागवित्ति १६२ १९ भरुडय ६ भरुण्ड
भागहि भरुण्डेय
भागि भलन्दन
भागुरायण ९३ २० भलाभाव ९३ ४ भलीभाव
२ भागुरि भल्वि
भवजात
६ भवनन्द १७४ १७ भवनन्दि भवेरणि
भागुरिस्थायन २१ भाः २८२ ३ भाकुटि १०३ २१ भाकुति भाग
भाजपृश्नि | ३२ १७ भागन्तकय
भाजितीक्षय भागन्तकि ३१ १०६
भाज्यकि भागन्ति
भाति भागमान ३५ ४३ २०
भानुवीर्य
29 20 " x 22.12.222
भागति
भाने

Page #438

४८
गोत्रपिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं. गोर्षिनाम..
पृ. से, प. सं.
गोत्रार्षिनाम.
भामाण्य
१९१६४८ भाल्लकृत् २५ १५७, २१ भाल्लवि
भारद्वाज भारद्वाजनि भारद्वाजायन
२०
भारमत १४ भारुण्डेय
भार्ग भार्गव आर्गव
भाष भाष्कल भाष्टकि भाशुविदु भाष्ठेय भास्कर
भिकुरय ५१७४ : २४ भक्षि ६६७ १७ भिन्द
भिलि २ भिलैभित्ती
मिल्लाति ५७ १६६ १४ भोलीभायन
भुजङ्गायन भुञ्जाल
भार्गवि भार्गेलि भार्ग्यश्व भार्लि भाषण्य भालकायनि भालङ्कायनि भालदन्त भालन्दन
भुवनि
भूमि
भूयसाजलसिंवि भूयसी
भालन्दनि
भालवन १७७ । १ भालिसि
| १२ भालुक्य
१०७
भूरयय भूरि
१७८
| ११ भाल्लकायनि

Page #439

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रषिनाम.
| ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
भृगपौर १९ भृगवेदाय
भृगवेदिय
भौमतापन भौवन
३४ | १४ भृगु
१०२
१७४
२३ भृग्वन्दीप
भृग्वन्दीय भृग्वन्दाय भेरोनिष्ठि भेल्लकितुष भैक्षवाह
भैा १४ भैमगव
भ्रदत्य भ्रष्टक भ्रष्टबिन्दु भ्रष्टाभिन्दि भ्रष्टविष्मा भ्राष्ट भ्रष्ट्रकृत् भ्रष्ट्रविष्णी भ्राज
१८ भ्राजत्य २४ भ्राजिताक्षि
भ्रालि ६६ २० भ्राष्ट्र
भैमतायन
भ्राष्ट्रकायनि
भ्राष्ट्रकृत्
भ्राष्ट्रामिति भ्राष्ट्रेय
भैमयन भैरव भैरुमगव जैरुवाह
भोगल २०६६। ६ भोजक
भोजनी भोजासे भोजसिन्
भोवनि १११ भौमकायन
५ भ्रास्त्रेय
मखा मगण्ड मगध्य मङ्गड

Page #440

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रार्षनाम.
| ग. सं. प. सं. पृ. सं.
गोत्रर्षिनाम.
१७५
२१
मधुच्छन्द
मङ्गल मचारेय मठ मठर
*
१५ मधुरावह
*
६१ १७१ १८ मधुल
मधूप मध्यमेय मध्याद मनस मनु मनुजय | मनुतन्तु
* * * * * * * * * * * *
माण मण्ड मण्डकारि मण्डचित्र मण्डलोभ मण्डवि मण्डिकार मण्डु मतल मतङ्ग मतिज्योति मत्यायु सत्सकाय मत्समायण मत्स्यकाथ
मनुसम्बन्धि मन्त्रवत मन्त्रवर
| मन्त्रित
"
* * V * *
| मन्दरेषण मन्द्रण मपकिकायन
ममनायु ११ मयूर
१७१
मत्स्यगन्ध मत्स्यगान्ध मदक मदोक मद्गगारि मद्रण
१५९
१६६
मयोभू
१६६ / २४

Page #441

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोषिनाम.
ग. सं.पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
मरुता
602
मर्कट
मर्कटायन मर्कटि
| १७ महात्रेय २९ | ३२ महावाल्याय
महावक्रेय महावाल्य महावृश्चि महावेल महूज्य महोक्षा महोदर
१६६
मर्षण
मलक
१८०
१५६
मलपति मलायनि महाकण्व
११३ १७७
१०७
महाकणायन
१७७
६४ ११४
११०
१०३
| महाकर्णि | महाकि महाकैरलय महाकोरलय महाक्ष
महाचक्रधर्मी ६ महाचक्री
महाचक्रेय
३८ २०१ ५३ | ३२
महोवेल महौजकि मांसगन्ध माक्षितय मागण्ड
मागीदर्भ १९ माघसरापि
माङ्ग माचमम्म माजाधेि माजायन माजाधि
माञ्जि १९ माञ्जिकि
माञ्जिमाजि माढक
१०२
महातप महात्रेय

Page #442

गोत्रषिसूचिर्नी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
५६ ३ माणभिद्य १६२ १८
माणभिन्दव्य माणवंश माणि
१९ १५९ | २४ मात्स्यगन्ध
मात्स्यबाल्य मात्स्यभालि
मादल ३६.१७२
मादहर्षि मादानसि मादायन
४१
३५
माण्डलेखि माण्डव्य
५३ १५८
माण्डुक माण्डुमाली माण्डुलि
२८/६१
माण्डूक माण्डूकेय माण्डूम मातङ्गय मातलि मातवकुचि मातुल मातुलेय मातृत्य मातृप्त सातय मात्कटय मात्स्य मात्स्यक्षीष
माद्रपाधि ६५ १०० १८ माद्रव्य
माद्रि ५५ ४३ | माधव
माधुक्षर माधुच्छन्द
माधुर १९३ १५ माथुल
माधूकर्ण
माधूतय ३१ ३७ ५ मावून २१ । ७५ २० माप २५ ७५ ११ माघूय | ५३ १५९ २ माथूल
माध्यन्दिक
LLBELADKANDH
onm Gondom
२३ माध्यान्दिन
ANENDRAKALONJAMMADASAREEKHIKITSAREAKLAMA
१६ माध्यन्दिनि
१ माध्यमेय ११ माध्योद

Page #443

गोत्रर्षिसूचिनी,
ar
। पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम. ।
१६ । मानग | १४ मानङ्गि । ५ मानव
मानेय मान्तव मान्दशय मान्धर्य
६ मार्काण्ड १४ मार्कण्ड
मार्कण्डेय मायण
v. 2
m co mms
1 9 v
१० मार्गपथ ६ मार्गमित्यय |मार्गायन |मार्जलानयन
मार्जवृष्टि | मार्जायन मार्जालायन मार्द्रकार
o
माल
१६५ | २० मान्धाता
मान्धातु | २ मान्धुक्षर | ६ | मापसरावय १९ मापौववि
मामन्धरण
मामन्धरेषण १६३ ३ मामन्य
मामिक १९ मायशरावि १२२ मायोभुव
मारयण
मारायण १७३
१८०
मालपर मालयानि मलरुच
मालायन १९ मालायनि
| मालोहादि १९ मालोहधि १७ | मालोहर
ents
AG0m maso
.
१०२ १७४
m au
१४ मारीच
मारीव ३ मारुत
मार्कटि ९ मार्कण्डि... २०११०
| माल्य माल्याय माव्यन्दिन । ५८ |माषष्य | माषशरावय .
२०२०
m

Page #444

गोत्रर्षिसूचिनी.
सं प. स.
गोत्रर्षिनाम.
सं.प'. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
माषशरावि
"
१६३ २०
माषाण्ड माषायन मासर मासुराक्ष
१९ मिश्रोदन
मिश्रोदर मुनि मुखकायन मुञ्जमयूर मुद्गल
मुन्दहरित नुलल
मासुरुक्ष मासुरोषि | माहाकाय | माहुल
माहुलि | माहेन्द्र ४ माहोदकि
माहोदर
| मितकुम्भ १७३ २१
२१ मिताक्ष
| মিস
मुहाकर्णि
मूक ४ मूढरथ
मित्रयु मित्रयुक्
मित्रयुव | मित्रलायन मित्रश्व | সিম
१२ मूलि
मृगकेतु
मृगेतु १७ मृतन्ति
२ मृत्सङ्ग ७१०६ ६ मेक ३६ १६ मक्रय
मेदायनि ५८१७९ १० मेदिनीपञ्चक
| मेष
मषाकरिटे | ७३ १०२ | ११ मेषप
०
१७७
१७७ १ मिथोबलि १८० ५ मिाले

Page #445

पृ.सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
१७३ १८ मेषातकि ९५ | १८ मेषान्तकि
१२२ १९ मेहिन्य ९७ | १५ | मैत्रवादि १८१ १७ मैत्रवाह
१६८ | १६ | मैत्रेय
३७ | १८ | मैत्रेय
१७५ ४
५९
""
१३ मैथुमति
८ | मैथुनमति
३ मैदहायन
१६३
१६१
१०८ १२ मैमतायनि
१६४ २३ मैकि
१२२ ३ मोक्षति
८२ १९ मोजकेशोग
५२ १० मोदहायन
३७ ८ मोदायन
१५९ १६
39
मोलाय
१०७ १ ३२ | १६ |मौक १२० १९ मौजकि ९१ ७ मौजहायन ९४ १९ मौजायनि
१२२ १९ मौजिकि १०० १० मौजीम १६८ १२ मौजकाशि
८२ १४ मौञ्जकेश ९७ ५ मौजायन
गोत्र सूचिनी.
ग. सं. पू. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
८ मौञ्जायन मौञ्जयनि
६१ १७५
५३ १७१
६३ ७५
५४ १६६
२१ मौञ्जि
८
""
६२ /१७९
७ मौञ्जिक
१६ मौञ्जिगन्ध
३६ | ७५ ७ /१६६ ८ मौञ्जगव
६० १६५ २० मौत्स्य
२० ३७ ५ मौहल
२४ । ६२
१३ ११०
५७ १७७
""
२६ ८२ ७ मौद्गलाकि ६० १५६ १९ मौद्गल्य ३२ ११० २४ मौद्गुल १० ८० ६ मौलि
३४ ४ मान
१२१ २० मौपसलय ५६ ११० १५ मौपायन ५२ ७ मौमिनि
१४
"
६० ४३ १४ मौलि ४३ १६५ २२
35
४३
६१ १९ मौशपृश्नि ६३ १२१ १ मौशलि ९९ १० मौषक
५१
३६ १७४
मौकि
३२ १७४ १८ मौषरि
५१
५७ २०
वान्तक
ग. सं.
५९
२९
३३
६८
२९
५५
३३
३२
२६
५८
६६
३१
१
५८
३१
५
६०
५५
१०
५
३२
३०
६०
& ma a of
५३
६१
६१
१९

Page #446

५६
- पृ. सं. प. सं. गोत्रनाम.
१०३
७७
९६
१५
""
१७९
८ मौसाल
१५८ | २३ मौसलिपिलि
१०० २ मौहूज्य
१८१
४४
१८ मौषी
१९ मौषीतकि
३३ २ यज्ञपि
११३
७ यज्ञवल्क्य
३ यज्ञवान्
१७० १२१ ८ यज्ञवाह ३७ १८ यज्ञशान्ति
४२ ६ यज्ञे य
१६३
५० १८ यदन्धन ३३ १९ यपि
-६ १८ यमदूत
१६९
१८
१७२ ६.
५६ ११
८६
१८ यकस्य
८ यज्ञपति
३०
१५८
"
"
यमस्तम्भ
35
यमह्नत
१८ कि
१८ |यस्क
३७ १२ याजपय
१५९ २३ याज्ञपि
૮૮ १२ याज्ञवल्क्य
८९
गौत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पृ. सं, प. सं. गोत्रषिनाम.
५४ ८९ १३ | याज्ञवल्क्य २२ १६९ | १९
५३ १७२
"
५ ५९
५३ ३०
६२ ३०
३५
८ ३१
५५ ११४
४१ ६०
६२ १६४
७ ३७
"
६८ १७६ | १९
१०
२२ याज्ञिक याज्ञीय
४ याज्ञेय
९
याम्यायनि ६ यालोह
६ | यावकृत्
२ यावकि
""
याज्ञवेश्य
२०
यावन्त्यायन
३२ ७
यावाल्य
१७
३४ ४ यास्क
८
६१ १६ युगाद्वेष
३६ ११८ १९ यूधप
४१ १०१ १७ यूपरीवरी
५५ ९८ १८ योजकालाकिक १९ १८९ २० योधकाला
२४ १०७
१७
योलकायन
३६ ५७ ४ यौगन्धरायण
१ ५२
८ यौपिण्डि
५ १०२ १२ यौलय
१० रक्तात्रेय
८०
८६
१५ - रण्डकय
३६ ८७ १९. रण्डकि
३१ १७२ १८
रात
ग. सं.
૪
४१
५५
६३
or on
५८.
२१
२५
५
३०
५७
५४
५४
६२
५६
२१
१०
५३
३१
४१
४१
५५

Page #447

गोत्रर्षिसूचिनी.
n
as
पृ. से. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
५३.५७
रतिकायन १७४ ९ ,, ९१ १० रत्य ५९ १२ रथि
८ राजवत
राजवन्नय - राजवलोलि राजवाह राजवाहि
२९ १०१
१५ रथिकारिग्रीव १२ रथोतर
१५ रथ्यपुत्रिक १० रमण
६२
६ रमाणि
४ रम्भाणि १७९ १४ रम्याक्षि
रवत ६१ १ रव्य
रहित रहूगणि रामायण
राजसेकि २५ १०१ राजसैवकि
राजस्तम्भ ३५, ५६ ६ राजस्तम्भि २९ १६२ २० ,
राजि राजिकशी राजिततायिन्
राजितवाह ६३ १५८ १९ राजितापि
राट्य
राणि ११ १७१ | १२ ७१६४ रात
रात्रिगोणिपथ
२२ राधारतव्य २२ १६९ राधवि १८ ३१ राभि
राम्भि राम्रायण
रायण ५३ १६८ ६ रायनि
५७ १४ राज ६० | १५ राजकोश
राजगन्धि राजतबकि राजतवाह राजबलि राजमान्य

Page #448

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रानाम.
ग. सं. प. सं. पृ. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
२१ राव
रावण १७७ २२
१९ रावणात्कीर १७७ | १ रावणि
२ रावपालि १८१ । २२ रावलि
३ रास्फेय ३२ १६ राहिततायन | २३ राहुल
राहूगण
१६०
३०८७, ४ रेवण | ५६ १७० | १३ ,
रेवन्त्यायन रेशायनि
रैकणि । रैवरणव १ रैवस १८ रोगायनि
९ रोजटी १७ रोदकि
१९ रोददिन १४ १०३ ४ रोदबर्हि
२१ रोदवाहि
रोधसावकि ९ रोधोमूलि १४ वयुध
१ | रोष ४६ / ९२ ३ रोहिण ५५ १७० राहित १९ १७१ | रोहिताक्ष २४ | ३० रोहितायन १०५२
राहोकर्णि
शिक
१८ रिद्धि
रुचमान
CRIGeon 63
रुडादि रुणव
रुतव्यूट
रुद्राङ्गपथ
१६२/ २१
रूपबिन्दु रूपवत्सकि रेखायनि
३४
Am Groom
१७१ / २०
रेम
५२ १२१
५० १७३२१
रोहित्यायन
रोहिष्य ८ रोक
१७५
४

Page #449

गोत्रर्षिसूचिनी.
AMERE
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
रोक्थ्यायन रोक्मायन रोक्म्यायण रोक्न्यायन रौक्यायण
रोक्ष
१७८ ४ ८७ ३ रौक्षक
५६ १९ रोक्षायण १५९ ११ ,
७११३ १३ लम्बायन
१४ ललन्दाल ७/१५६ ११ ललाम
ल्यान ७/४२ २ लव ५१ | ३५ १० लवेरणि
लष्याभुध ५ लाकुञ्चि
लाक्षण लाक्षाण्य लाक्षायण लाक्षि
22 " 2222222°m
लाक्षेय
लाक्ष्मणेय
लागहाये १९ लाङ्गलि
लाज्यामति
१७१ २१ रौत्थक
रौपर्क
रौप्यायण १८१ १९ रौषिकि
रोष्टयायन
रोहि १६१ । ८ रोहिण
रोहिणेय
रोहिण्य १६० १९ . "
रौहित्यायनि लक्ष्मणय लखायन लताङ्कु लबार्यनि लभायनि
लापु
११ १२० १८
७ लाभकायन
लाभूति
१७ | लामक २४ १६९ १७ लामकायन ३१ | ३१
३ लामलि
लायकृत् लायन लायु
more

Page #450

६०.
पृ.सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
७ लालवि
५ लालादि
१९ लाव
૨
३५
७५
९४ १० लावक
९१ ६ लावकि
६७ १५ लावकृत्
१२१ १८ लावाण
१ ११०७
६१
२८ ११३
४३ १७६
११
"
४३ १०९ १७ लोमायन्य
११ लोष्टशक्षि
२१ કર ६० ११० १३ लोहय ६८ १०६ ५ लावद्यकावित् २५ ११७७ ४
१३ लोहायन
""
""
६० १९० २३ लोहालोहय
४८ ११४ ६ लोहि
१७९ ६
१६४ १२० १७ |लावर्ण
१७१ ९. लावलि ७५ १० लावोदर
१७९ ६ लाव्य १७७ १३ लाहवि ४३ २० लिपि
१०० ९. लुभि
१४ लुलाय
११०
१७७
""
७६
१८ |लेभायन
६६ १४ लैत्याल ७६ १८ लैलैभि १०६ २० लोक
९.८
१८ लोकाक्षि १६९ १७ लोकोगौरि
५२ ६ लोगाक्षि
९७ १५
१६४ ८ लोपकृत् १०६ ८ लोमन्य
गोत्र सूचिनी.
ग. सं. पृ.सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.:
"
१७ लोमन्य
४ लोमायन
३
२८ ११७७
६८
६४ ८९ १८
३
"
""
८६ १५ लोहित
12
९३ | १८
59
९२ ९. लोहितजह
५८ ९२
लोहिताक्ष
६६ ३० ११ लोहितायन
२५ १६० २२ लौकाक्षि २१ ८६ १८ लौकाङ्गार
२५ ६१ १ लौक्षि ५६ ६१ २२ लौगाक्ष
५४ १०१ ३
४१ १८१ १७
१० ११० १९ ट्रैणव
५४ १०७ २० लैवर्ण २५ ११४ २० ट्रैस्तिगायन
५५ १७२ ९
वक्ष
39
""
ग. सं.
५६
२८
५५
६३
५५
५८
६६
५८
५८
६६
४१
४४
४२
४८
४८
१
१३
३६
३०
३०
५४
६२
५६
५६

Page #451

गोषिसूचिनी.
। पृ. सं. प. सं.. गोत्रर्षिनाम. .ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
वच
म्स्त
व
१७९
१६
वचन
वच्यतरायण वज्रपाद वज्रिण वञ्जायन
५ १७९ २० वम्स्त व ६८११२, १७ वय
१ वयोक्षिभेद ६७ १६२ | १८ ३१ १७९ ६ ६ वराण्डि
| वरधि १७ वरोति
वर्काश्वकि वर्तण्ड
वर्षपुष्ट
वटकर वटाकि वटीकर वटु वठर वठायनि वठीकर वतण्ड वत्यावय वत्स
वर्षपुष्य वर्णेय वलटीकर वलभीकि वलभीगि वलशङ्क वलायन
वलि
वत्सतरायण वत्समालि वत्सावन वधिक | वधूल | वध्रयश्व वनट वपिस्वन् वश्य वमवतरु
वलेखल वल्गुजङ्घ वशब्द वश्यटपय वसिष्ठ
m

Page #452

गोत्रपिसूचिना.
-
पृ. सं. प. स. गोत्रर्षिनाम..
ग. संपृ. सं.प. सं.
गोत्रर्षिनाम...
*
1 ८१ | १९ वाजकि
| १८ वसु
वसौभ्रेय
वस्वपाजय | वह्नङ्गार
वाजय
वाजरि वाजायन
वाजिंजिय वाजिमति वाजिमन्तया वाजिय वाजिवाजि वाजिश्रवस्
* * * * * * * * * * * * * * * * * *
वाकलि
वाकव्य ३० । ४ वाक
वाकायन २१ वाकाश्वकि
| १५ वाकाश्वि १७८ १ वाकि
वाकुरय | २१ वाक्य
वाक्यशठ १७५ | ११ २१ | वाक्यशुण्ठ
वाक्ष | वागार्ग वागायन वागायनि वागु वाग्भूतक वाग्मि वाग्रधि वाङ्कुरि वाचक्षुषि वाचय
**xx ¥४४ * * * * * * * *
वाजिश्रवस वाआयन
वाट
वाटक्य वाटि वाठरकि वाडालक वाणुकय वाणूकय वाताङ्गिरथि वातान वात्कल वात्कारोशैल वात्य
* * *

Page #453

पू. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
३५ १६ वात्स
१०३ १७
55
१६४
५ वात्सतरायण
७६ १९. | वात्सप्रायण
१६६ २५
१७५
९७
१५५
१०८
35
९ वात्सबलि
६ वात्सभालि
१८ | वात्सायन वात्सायनि
१५६
३१
mc
२९
३६
६१
५
""
१७४ १३ ६६ | १४ | वात्स्यतरायण ९९ | १६ | वात्स्यपाणि
३० १२ वात्स्यायन
१०२
८
१७५
९
"
९७ २० वात्स्यायनि
१६ वात्स्य
55
39
"
35
१७४ | १७ १७८ ११ वादरि
१७ वादाय
३२ ३५१६ वादायन
३०
२. बतक
.39
८१ १९ ३५ ८ वाचालेपय
४ वाधालेप
१६ बाल
गीत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पू. सं. प. सं. गोत्रषिनाम.
१
५७
२३ वाधूल कि
५४ १७३ | २० | वाधकि
२५ | ३४ ८ | वाधयश्व
२७ ३० | २३ वान
३१ ३० २० वानायन
५९ ४१ १९ वान्ताकि
५१ ६० १५ वान्यायनि वापिक
१ १७५
६
५७
१
२ १६० | १२
८५ १८ वामध्य
५१ ५१ १७ वामदेव
२८ ८१
६१ ८०
२१
८२
५३ ८३
१ १६९
"
१७ वामरथि
१२ | वामरथीन
७ वामरथ्य
99
३
५३
८४ | १८ वामस्व
५९ ११३ १ वायथि
"
५१ १६१ १६ वायन
६१ १५५ १६ वायसि
६५
३० ८ वायनीन
३०
८ वायव
१ ८१
७ चायवन
१ १६८ २० वायवान
३३
३० | २२ बायवापनय
वायुपति
१६८ २१ १ ८१ २० वायुयोश
५ ५६ १० वायुस्तम्भ
ग.
सं.
A
२१
६१
१
१
२२
५९
३५
१३..
१६
३३
३१
३१
३५
३९
३५
५५
૨૯
१
१
३३
४०
8
३३

Page #454

गोषिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. स, प. सं. गोत्रर्षिनाम.ग. सं.
वायुस्तम्भ वारक
वारक्य २२ वारायणि १ वारायणीसहि १५ वाराहि
वालकायन
१५ वालकि ४११६३ | १८ वालक्षगौरिव ३० १७० वालखिल्य ३० १७७ वालशिख १९ ११३
वालशिखी
वालाकि १६ वालायन
वालिशायनि
१७५ | १५ वारि
वारिणि
वारिधापयन्त ६५ १० वारुणायनि
वारणि
१०७
वालुकायनि १० | ५९ | १५ वालुटि
वालुहि
वालूक्य | २७ /१०८ | १३ ,
५.३२ १६ वालेय
6
१५०
| ५७ १६९
१११
१९ वारुण्य
वारेय
वार्करेलय ३ वाश्वि २ वार्ण्यय २० वार्धकय ८ वार्शि ४ वार्षकाणि
वार्षग्वाणि ३० । १७ वार्षिक
वार्णायन वाणि
१७४
वालोदर वाल्मीकि वावायन वावाश्रौगि वाशरकि वाशल
वाशि
वार्णय
२१ वार्मि
| १७ वाशिरि
-

Page #455

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रपिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
६८ १ वाश्य ६६ २० वाश्याम्बर ९७ ६ वाश्यायन ६१ १५ वाश्रौमि
८ वाष्कल
१५ वाणि ३० १२ वास ५२ १९ वासधूपि
। ११ वासपणि
२८ १७६ १२ वाहकथि | २१ २२८ ९ वाहनप
१७८ १५ वाहनि १११ ९ वाहय १९१ ६ वाहरम
१६ वाहलभ्य १ ५५ १५ वाहलव २०५९ ११ वाहि
८ वासायन १ वासि
५१०६ १४ वाहु ११७४ २२ वाहुकायन ४६ /१७८ ४ वाहुलि २०१६२ १६ वाह्य
२० वाह्यकि
"
९ वासिनयनि
वासिनायन
वासिनायनि । १६ वासिष्टायण १७६ १३ वासिष्ठ
५ वासिसादन ६५ १२ वासु
६८१०३ १६ वाह्यकिरि
१६ बाह्यकृत्
वाह्यगच्छ १५ बाह्मगच्छि १९ वाह्यवाक्य
। ९ वाह्याकि २१ १७९ १३ बाह्यायन ३१ १५९ १ वाह्नि २८ १२ विकंहत ५५ १६१ २४ विकंहन्त
९३ ४ वास्तुकाशिक
२ वास्यमालि १०६ ९ वाहकथि

Page #456

गोत्रर्षिसूचिपी.
पृ. सं. प. सं./
गोत्रार्षनाम.
ग. सं. प. सं. पृ. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
२९ ११३
१०३ २० विकर्णेय
| ११ विकश्चरु । ८ विकस्वर
विचत्कषो | विजवाजय विजिगव विडादे वितण्ड्य वितन्दु वितप वित्थायन
विरिटिकायन विरूप विरूपाक्ष १ विरोहित
विधि
विलालाटि २५ विलेभि
विलोहित
विविपि २० विशाम्मत
विशाल १६ | विशालाद्य
५६ १७०
२० विश्व
hts
६ १० विदड १६७ २२ विदार्क १६४६ विदु
| २२ ९७७
२५ १६१
विश्वकायन विश्वङ्कश
विश्वन्ति १४ विश्वान्तरेवि
विश्वपालि विश्वामित्र
विधङ्कषि
विबाहु १ विभातकि १९ विभिण्ड १६ विभूति
विभेदकी १ विमत्स्य
| विमद ९६ | १९ विमध्यास १८० ४ विमिलि
विश्वायन
.
विश्वावन विषगण
७३ २

Page #457

पू. सं. प.
सं
P
९६
५ विषाण
१५५ | १७ विष्ठपुरि १२ विष्णु
९ विष्णुवृद्ध
६१
६३ ११
गोत्रनाम
""
१६६ २४ ६८ १५ | विष्णुवृद्धि ५६ ११ विष्णुस्तम्भ १५६ ८ विसावर्णि ४२ २० वीतक
८१ १७ वीतभावन
३४ ४ वीतहव्य
४१
४१ १४ वीति
९ | वीर
१६१
८
""
१०० | १७ वीरद्वराचणी १० वीरघर
१२ १२ वीरषि
१७४ ९ वीराध्वर
१०० ११ वृक
१०१ १६ | वृकखण्ड १५९ २ वृकारकि
V x
८.
33
"
३० ७ वृकाश्व ૨૦ ६
"
३४ १८ वृकाश्वक ३७ २० वृकाश्वमिक ९३ १९ | वृतायन
मोचिनी,
ग. सं. पृ. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
५३ १६६ २१ वृप्त
१ १५५ १४ वृवाश्व
१ १०३ १३ वृषखण्ड
२५ ९६ २१ | वृषगण
२७ १०३
१६
३१ १०४
"
१८ वृषगण्ड
२५ ४२
१ वृषभि
१९ ९९ ११ वृषिसार
१ १०९ १३ वेगल
१ ११० १७ वेडलि
वेण
३३ ६१ ५
५ ५७ २४ वेणुभार
१ ५७ ८ वेणुहानि १ १०३ १५ वेदपाति
१०. ३६
२ वेदभृत्
१३ १५७
९
""
वेदयातक
५३ २०४ १९ ५३ ९७५ १८ वेदयाति
१० ५६
७ | वेदवेल
६१ १६२ २१
५१
८०
५४ ९७
५ १७५
""
१९ वेदाक्षि
६ वेदायन
""
१७१ ११ वेदायनि
५ १६२ । १८ वेल
१ १७४२४ | वेलणि
९६ | २० | वेला
३१ ५६ २ वेश्य
६७
ग. सं.
३०.
१
५१
५३
५४
५१
५३.
५५
५५
૨૮
२१
२१
५१
४.
५१
५९
१९
२४
३१
५१
५९.
४८
૨૩
६१
५३
१९

Page #458

गोत्रषिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
.
२३ वेष्टपुलेय १६ वेहकालेय ९ वैकरय
११७६ १८ वैतभावि ३१ २ वैतभृति ।
१३ वैतरायण १ | ७७ ४ वैतल
वैकर्ण
१७४
४२ १९ वैकर्णय १०७ १७९
१२ वैकर्णायन ९६ | ११ वैकर्णि
१९६४ २२
वैतलेय ६ वैतवाह ५ वैतहव्य
"MRS.
वैताल
2
६ वैकणिनि ३ वैकर्णेय
वैकर्ण्य
काब
वैतालाक वैतालायन वैतिहय
वैदानव १५ वैदेह
वैदोन्त
वैधूलकि ७ वैनभृत
वैनस्य | वैन्य
-
वैर्णय
वैग
वैजभृत्
वैजवापि वैडालि
२० वैपिण्डि
वैफिड ८ वैमतायन
वैमाण्ड वैयाघ्रपद
वैण वैततव वैतभाव
वैयु वैरण
-
-
-

Page #459

गोत्रर्षिसूचिनी.
प्र. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
१२०
१८ | वैरणय
वैरणि
। ४ वैशम्यायन ५३ १६८, ६ वैशाखि
वैशिप
१५६
४१ १२२
७ वैरायण ८ वैरायन ३ वैरिणि
११७३ | १७
, वैश्वानकि वैश्वानरि वैश्वामित्र
१११ १५ वैरिणेय
"
१७९ ६ वैरिण्ड १७९ १५ वैरिण्डि १६६ । १४ वैरूप ३४ १७ वैरूपाक्षि ३३ १५ वैरोहित्य
१३ वैलत्पलायन २५ वैलहानि | वैलाश्व
वैलेय
५३ | ३४
६८ | ३० वैष्टपुरेय
१८ वैष्टषुरोय २९ ११२ १५ वैष्णव ११७६ वैष्णव्य
वैहलि
१६ हानार २५ | ३५ १६ वैहायन
१८ वैहीतकि ३१ / २९
२० वैहोनरि २५ वैहोढ
९ पैह्यष्कनि | १५ वैद्योरदि
१४ वोदमधि ५६ १७६ / २१ वोल ३२ ५६ ५ वौद
वौमूल
* MMMM
वैवकि वैवशप वैवस
वैवाहा
वैवेय
वैशम्पायन
१६ वौवय
१८ वौविवि
व्यटाकि ५३ | ८९२१ व्यय
FFE.
वैशम्यायन

Page #460

७०
पृ.सं. प.स.
११३ ५ व्यलोहाप
५७ १२ व्यवाय
१०९ १३
व्याघ्रपद
१०६
व्याघ्रपाद
१७६
१६८
११०
१६३ | १६ व्याढाकि
१६८ ११ ८१
नाम.
:"
१४ व्याघ्रपुष्पि
ܘܐܕ
१५ व्याजवशत्य
व्याणि व्याधिसन्धि
३२ १७ व्याध्यमेय
८१
१९ व्यानिसन्धि
• १११
१५ व्याप्यायनि
१७८ १७ १६७ २ व्यायनि ५२ १९ व्यारवारी १६८ १९ व्यालसन्धि
८० ७ व्यालि
१६७ १४
25
८२ १३ व्यालिख १९३ २० व्यालोहर १७६
२१ व्यालोहवि
११० २०
व्यााकायन
"
९८ १७ व्रय
६१
२२ वानक
६९ १३ शकटायन
१५ शकटि
८४ ६ शकलायनि
गोत्रसूचिनी.
ग. सं. पृ.सं. प. सं. गोत्रनाम.
१३ शकिल
६ | शकिलाख
५५ १००
१९ (१६८
५५ १७२
५५ ५७
६३ ६०
३६ । ६३
५५ १६४
२४ । ६१
३६ १६९
३३ १७४
५७ ७६
६५ ९६२
३१ १६६
५६
३३ ६८ १९
१० ७६
ন
१७
१४
१८
३५ १९७१
२९
२१
३९
शङ्ख
शङ्खदर्भ
३ शङ्ख मित्रेय
२ शठ
22 V 2 or
१९
४० ६२ १०
१८
२४
शकुन्त
शक्ति
११
""
""
22
"
"3
शण
३१ ९७ २ शण्डिल
१२ शतकेरि
३२ ६१ ९ शतपत्रिणि
५६ ९७५
२०
६३ ९९
१४
५६ १७४
५४ ६२ १८ शवर
"
""
35
शठमर्पण
शत्रुगायन
शत्रुहय
१२ शहि
१०१ १७ शम्बिल
६१ २१ शम्बु ८० १९
33
७७ १७ शम्भुशभव
ग. सं.
५९
३५
५५
१९
२२
३०
२६
२८
३२
६१
१९
2
२७
૨૪
३१
२७
२९
५१
४८
२५
५९
५३
६९
१९
५४
३०
३४
३०

Page #461

गोत्रर्पिसूचिनी.
७१
-
-
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
४९ ११ शरद्वन्त
११ ११३ ११ शाकायन
m
or
। २ शर्कशाक्ष
२१ शर्मायण ९२ १९ शलङ्क
' १९७७ २३ , ५३ ११३ १२ शाकाह्वय ३१ ८२ ७ शाकि
"
0
-
."
शलालि शवल शवतेत शशकायन
शाकिकायन २३ १६३ २० शाक्तलाज । ५३ १०१ १७ शाक्ति
१ शाक्त्यायन .१ १८० ३ शाक।
शाखदर्भि शाखलि शाखायनि
३५ २० शाक
शाकटाक्ष शाकटायन
शाकटायनि १२ शाकधिय १५६ १८ शाकपूणि १८१ / २२ शाकबलि
१४ शाकलायन
शाखिल शाङ्कमित्रेय शाङ्करव शाङ्कायन शाङ्खधिय शाङ्खरि शाङ्गरव शाणायण
| शाण्डिल ५४ १५९ १७ शाण्डेय ३५ १११ १३ शातप ११७३ १ शातातप ६४ १०३ - १९ शाद्वलायन
। ८ शाकलायनि | २ शाकलि
शाकल्य १७७ २३ शाकहय

Page #462

७२
पू. सं. प. सं. गोत्रनाम.
७ शाधूल कि
१६८
१५६ १९
८०
१८
१०६ १६
१०७ २०
१७८
७६
शान्तपायन
शान्ति
५६
53
ܕ
३ शाप्यायन
१९ |शाबरायण
२४
१६६
१७८ १३ शाय
६३ १७ शाम्बु
१७५
४ शाम्भव
१७९
१६ | शारङ्गर
३०
२३ | शारद्वतायन
१६०
१०
शारद्वन्त
३० ११ शारद्वन्तायन १६४ ९ शारायण
२९ १८ शार्कराक्ष ३५ १८ शार्कराक्षि
१५८
३०
११०
३०
५७
??
२५
""
१६ | शार्कराक्ष्य
५. शार्कर्य
२२ |शार्ङ्गरव
२०
"
८ शार्दूल
१६२ २२.
"
३५ १६ शार्याति
१७० २ शाल
८८
१३ | शालकायन
गोत्र सूचिनी.
ग. सं. पृ. सं, प.सं.
३५
१
३१
५८
५६
९२
६४ १६४
२७ १६९
३१ १७१
६५ ६६
९४
on
S
३८
६० ४
८६
८९
५ १७१
२ १६२
५६ १६१
१ १८१
१९ ४४
१९ ૮૮
२४ ८९
१० शालङ्कायन
20
४१ १००
३६ ५६
८
O
AA
Wwwww
१७
१६
गोत्रषिनाम.
9
"
""
३०
६० १७९ ९
६- १७९
१२
१ ८९
१३ | शाललि
१४ १७२
११ शालव्यूड
१ १११ २० शालशाहय
१६२ २१ शालहारि
ર २ शालाकि
१२ ८ शालाक्ष १६ २२ शालानि
""
११ शालापि
१ १७० ३
१८
""
-
"
35
९. शालङ्कायाने
35
11
3.
२
शालायन
३ | शालायनि
१२ | शालात्रत
१३
""
"
शालावनेय शालाहाले
ग. सं.
२१:
३६
४४.
४८
२५.
४१
५३
२०
20 30
४३
४८
६८
४४
५५
५७
ર૪
४८
५३
w x x
२४
१३
३४
७
३६
૪૪
४२
५३
१९

Page #463

प्र. सं. प. सं. गोत्रषिनाम.
५७ | १५ शालि
६७ १९
93
८१
२० शालिमत
२०
55
१६८ ८१ ६ शालिमन
१६४ | २४ |शालु
१७९ ७ शाल्यातप
८ शाल्यायाने
www
४२
१७७
१८ शावार्य
१००
६ शाश्वमित्र
९६
६८
१०३
५३ ५ शाश्वमित्रेय २८ १८ शासदर्भि २० शासिसा १६३ ३ शिक्षायण ४९ २० शिखापत्ति
१५६
शिखापत्र
५६ | १३ शिखायन
१७२
१० शितशुचि १०९ १७ शितिवृक्ष
१७६ १७
""
१२० १६ शिनिवृक्ष १९. शिन्धव
१६३
५६ १९ शिपिल
1:
१६४ १७ १६४ | १७ शिपिलस्त्रि
५७ १९ शिफिल
१७८
८४
गोत्रर्षिसूचिनी.
२०
शिवि १३ | शिरीष
ग. सं. पू. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
१६ शिरीषक
१९ १६८ २२ १६८ २० शिरीबि
३३ १७२ १९ शिरीषी
४० १६३ १४ शिलातल
३३ १७२
१० शिलापूप १७ | शिलायनि
२६ ६६
६८
८४
१२ शिलादनि
१
६६
३ शिलास्थल
६४ १७८ ९ शिवाजि ५२ १०३ १९ शिशिय
८७ १० शिशिर
९. शिशुपाल
८०
५४ १६७
૨૩ ४१
१ १७४
१ |१८०
१९
५६
५७
५५
५८
६३ ११०
५५ १०३
”
१६
१६ शिवापत्ति
११ शीघ्रक
३
११ शुङ्गशशिरि
२४ |शुङ्गामुद्र १८ शुचिभ्रय
३३
२ शुनक
१९ ९८ १८ शुब्रि २३ ९६ २४ शूलविन्दु
ന
शुक ५ शुग
१४ शुङ्ग
२३ ९६२ १९ शृङ्ग १९ १५६ २० शेनपागति
६५ १८० १९ शेषय
३२ ३० १९ शैखवाद
७३
ग. सं.
३६
४०
५५
२४
५५
२०
३२
२०.
६५
५४
४३
३१
३५
१
६१
७३
१९
१९
૨૪
५८
५४
५४
५३
२४
१
३४

Page #464

७४
पृ.सं. प. सं.
ક
९१
३५
५७
१६३
५६
५७
६१
७६
३१
८४
७६
११० । ३
१६६ १४
१७७ १७
१०७ २१ शैलाहली शैलालि
५७
१५
८०
१८
६३ १७
१८० १९
१२०
१९
६२
१५
९४
२२
१७ | शैखाि
१२ | शैखेय
गोत्रनाम.
१८
""
१९ | शैपिल
१९
शैफिल
२१ शैबुग
१६
w
१
१९
शैम्भाव
शैल
शैलकर्ण
शैलालि
""
""
""
शैव
शैवगव
""
शैशाल्वातप
शशिर
""
४ शैशिर
१८
९१ ४ शैशीलीढ १११ १९ शोकय
१६७१८ शोद्रेय
१०३ १२ शाभन २२ | शौक
१७४
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. प. सं. पृ.सं. गोत्रनाम.
१ १७८ १९ शौकि
२० शौक्ति
१२ शौक्तिकोटर
१८ शौक्रायण
१९ ३५
२४ १५६
१९ १५६
१९ ८१ १८ शौखि
३०
६१ | १५ | शौगि
३० १०८ १५ शौगिलि
६२
१५ शौङ्ग
३१ ७० १० शौरीशिरेय २५ १०७ १५ शौचिवृक्ष
५६ १७७ २० शौण्डोदरि २९ १५६ २० | शौद्धकर्ण
६४ १५५ १२ शौद्धकि
५६ १६२ १७ शौद्धि १९ ३० २० शौद्यकि ३१ ८७ २० शौद्रहल
mym
३०
३४
६०
२४ १६७
20
८० १२ शौद्रेय
शौडय
२३
55
२९ १८ शौनकायन
४१ ९. शौनकायनि
४६
३४ १६ | शौनकार्यान ११ शौनार ५७ १५६ १८ शौनायन
४३ १६१
४३
२४
५७
१२
૮૨ ८ शौनकाण
५१
६१
३५ ६३ १९ शौन्य
८१ १७ | शौभि
८३ १५ शौभेय
ग. सं.
६५
१
३३
३०
५७
२४
२३
५६
६४
१
१
२४
४६
३१
१९
३१
m m
३५
१
१३
१
२८
३३
३५

Page #465

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. स. गोर्षिनाम.
ग. सं.पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
१७९ ११ शौरिष ६८१६९ २० श्यामेय ११३ २० शीललय
। ५६ १०२ १३ श्यामोदर ३० २० शौविष्टि
५ श्यावत्तम १६६ ११ शौवेरि ३३ / ९९ १४ श्येदुद १७१ ८ शौशिरि ४८३८ । ११ इयैत १७८ १९ श्यानयानि ६५ १६९ ४ श्यैभ्रय ६० ७ श्याम
२१ १७४ १५ श्रय
२५ १७४ ४ श्रवस १७४ १९ ,
६१ / ९५ १८ श्राम्भय १६८ १४ : श्यामयुष्य
३६ ११३ २० श्राविश्चिद्धि ११३ १३ श्यामवय
शिमिश्व १०८ ३ श्यामाः पराशराः
१८ श्रीपथ श्यामात
५४ / ५७ १४ श्रुतोहग ८० ११ श्यामात्रय
श्रेष्टेय
३५ / ९९ १५ श्रेययण १६६ ११ श्यामायण
१९ श्रोण श्यामायन २१ १६० १४ श्रोणीचेषक
श्रोण्य १०८ १४ श्यामायनय
श्रोतस्कामकयन ६७ २ श्यामायनि
श्रोतायन २९ ! ३३ ३ श्रोत्रिय
२० श्रोदर १७८ १२
१३ श्रीतहि १७८ १ श्यामि
१७ श्रोतायन ५६ / १५ श्यामेय
१७ श्रौद्रेय १५ श्रीमत
१७ श्रीमतकामकायन ३७ १६३, ४ ,
१९ श्लेषि
आण्य

Page #466

गोत्रपिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
| ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
MMMM ~~
१२ संश्रुत्य
१७८
१०८
| १५ | श्लोकमय
१८ टैषकि १११ / ८ श्लोकय
१८ टैषिक श्लोनहि
१ टेषिकि श्वक्रि
१४ प्योरो श्वतश्चाय
२० संशि १७०. ७ श्वलायन श्वलायनी
१० संसार श्वसनि
२ संसृत श्वात्रवर्णायन ४६ १७० ५ , ९१ १९. श्वेत
। २ संसृत्य श्वेतयूपय ५७१७० । ५ , श्वेतयपि
। ९ सकोटर १४ श्वेतरूपय ५७ /१५९ १७ सक्षित ११९ श्वेतरूपी ५७ | ५७ ४ सखीन १०८ १ श्वेताः पराशराः ५७ १६३ २३ ,
। ११ श्वेतात्रेय ३१ | ६५ १६ सगोसाक्षिकि • १६७ | १७
सघोषकृति १ श्वतीय १८/६० १८ सङ्कति १६२ १
श्वेतुन्दायन ३६ / ८९ २१ सङ्कृत्य । श्वेत्यन्तायन ४१४२ २० सङ्कोरव श्वेदीय १८१६३ २५ सङ्गहवान् ।
श्वेलक १९ | ५७ २४ सङ्ग्रहवतुल्य १६९ १८ श्वोवल ४१ १०३ ५ सजातम्वि
श्वौबाल ३६ १६७ १४ सञ्चव्यानि पौरि
२०१८२ ४ साताप टैकायन
४] ६९ । १४ सण
| २०
१५७
टैकि

Page #467

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
*
२५ १५७
११
९४ १२ | सति | १५ सतोमन्द्रि
सत्त्व सत्त्वबाद्यकृत् सत्यक सत्यकि
१०९
५५ /१६१ ५ १७५
२४ समदोगेयि २० समुनायन
समूल ४ समूलिर्वा
सम्पच सम्पव सम्पाति
* * * ง ง ง
१०३
"
सत्यङ्कायन सत्यपचि सत्यमुनि | सत्यापचय ६ सद्योपकृत ४ | सधूप १२ सधूपि
सनक सनय
सम्बुध्यन्त सम्भवाह सम्मत्य । सरतु सरभव सरागोज सर्व
ง * ๕ ร ะ ะ ะ g g g * *
सनैमिश्य
सन्धिर सन्य सपत्रि
सपुष्पि
| सप्तवेल १७६ | १३
| सबालेय
१० सलि
सवालेय सवैलेय ससवि सस्तेवि
सहचोलि १४ सहचौलि १५ सहवि
| सहवौलि
* ง เ *
सहि
* *
सम
साकसिन्ध सांवच्यायनि
| १६ समदागेयि
*
Breap

Page #468

गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. स.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं.प'. सं.
गोत्रर्षिनाम.
४१ २६३
७७, १९ । सांशि ९६ । १६ सांशिय १७०
सांशिव्य १७१ ६ | साहितेय
साकल्य १७९ १३ साकाक्षि
साकिताक्ष
साकेतायन १६७ २० | ९ | साक्षी
सागर सागसख साङ्क साङ्कर
१८ साङ्गतायन १४ साङ्गलि ७ साङ्गि | साङ्ग्रहवान
साचर्य १६ साजस्मिक
साज्यति
साञ्चर्य
७७
१५५
साह सातरत् सातवि सातुलायन सात्यक सात्यकर्णि सात्यकाम्य सात्यकायन
साङ्कायन ६१ २१ साङ्कति ३५ ४ साङ्कृत्य
साङ्खय
२८
७६
सात्याकि
mur cnn.com
साङ्खयमित्र साङ्ख्यायन .
सात्यक्रि सात्यमुनि
मा
३३ १६६
सात्यमुनिक
३५ १६०

Page #469

गोत्रपिसूचिनी.
-
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
| ७ साम्परिवार १९ साम्प्रभायन १८ साम्ब
साम्भरायण
/६७
१८ साम्भरायणि
साम्भव्यायन साम्राकि
५३ १०३ ६१ १८२
१६३ २४ सात्यायनि
१३ सात्वलायन १७६
साद्य साधव
साधित १६ साधुसायन
सानुश्रुत १७४ १५
| सान्तथायन
सान्द्रमणि १७३ २१ सान्द्रायण
सान्वय
सापरिवार ११ सापिण्डिन ६ सापिण्डी
साप्तकर्णि साभार सामङ्गलि
सामर्त्य ९६ १६ सामर्थ्य
सामलोमकि
साम्राक्षि सायाण्ड सायस्य
६१ / ९५
२५ १६३
सारग्रीवि सारध्वज
"22" * * * * * * * * * *
सारध्वनि
| २४ सय
२५ २०७
सारम्भार साराक्षर सारापग सारायण
१० १७७ | १७
सारावत सारावरि
१७३ | १९ सामवि ९५ | १९ सामसि
सामस्तम्बि
सामस्तवि १८२ १ सामुचि
*
१४
२० १७७ १३ | २४ १७४
१३ साल | १० सागर
सारास साराहरेय साभरव

Page #470

:
गोत्रर्षिसूचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. स, प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
३ सार्व
सार्वमानय सार्टि सालकिमित्र सालङ्कायन
REAR
१७२
MOMovowM
सालाह सालुटि सालुलायन साव सावख सावचस सावणि
| m v * * * * * ****85:2012: 15258EERS:8888
* * 2. " " " 20 " 0 0 02
१३ १०१ ३ सासुचि
सासुणि सासुष्टि साहनि
साहरि ५५ १६६ १४
साहव
साहुल २० १७७ साह्यापत्य
सिकिणलामन
सितिवृक्ष २० सिद्ध
सिन्दु
सिन्धु
१५ सिन्धूपकृत् ५९ ११० । १९ सिबि २५ /१७७ | १७ सिरि २२ / ८१ ६ सिरीष १३ १५७ २० सिह ६१ १३२ २ सुकल ५३ १२२ १९
सुरलापकारी ५ १५५ १२ सुकृति
सुकेतु ५५ १७५ २२ १६१ सुगौमाक्षि २६/६९
सुग्रे सुचभ्रि सुजातिपूर
१७४
साववस सावहव
सावास्यायान १६१
सावि साविश्रवस साविष्ट सावेदस
सावप १०६ सावलि
सासवि १६५ सासविसल्लि
सासिस | २० | ,
१०२
१७४ )

Page #471

पृ.सं. प. सं.
(१०३ ११ सुजोतमान १०४ १७ सुजोधपूर्व
१५६
१० सुत
६५
१६१
गोत्रषिनाम.
९ सुतप
""
४१
१९ सुताभोग १७६ ११ सुदहरित
१००
१२ | सुदानु
१६
33
१०१ १७६ २० सुदारक
११३ ५ सुनाश्व १७६ २१ १०६ ७ सुन् १७७ १ सुपत्वि
१७६ २१ सुपाचि १६७ २० सुपुष्पि १६९ ४ सुपुष्पिर्व
ܕ
५० १२ सुबुद्धय २५ सुबोध्य
१६१
८२ २ सुमङ्गल
३१ २० सुमनायन
१२३ ९ सुमेध
११३
५ सुयावि
९६
४ सुर
१७३
२२
""
१७२ १६ | सुरकृत् ११५९ ११ सुरभितय ९६ १९ सुरा
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
५१ १७७
५१ ३२
१ ६४ १३
१० ५०
ow
१३ १६१
१ ५०
६३ १७४
५१ ६५
५४ १६१
"
६३ ९४ १२. सुविद्यारि
५५ १५५ १२ सुविष्टि
६३ ९६ | १०
सुसल
५५ १७७ २३ सुहक
६३
५७ १९ | सूचि
६३ ६२ १९ सूत
३५ १७२ | १६
१३ १८०
१३ सुरक्ष
१९ सुरातिनेय सुरूप
१८ सुरूपाक्ष
२४ सुरूपाक्ष
११ सुरूपास्य ५ सुरेभ
९. सुरौषिण
V
गोत्रर्षिनाम.
V
99
२२ सूतव्य २० सूति
१७ ५६ २० १७२ १६
३३ ११३ २० |सुनाश्व ३ १६६ २० सूनि ६३ १७४ ७ सूप ५५ १७४ ७ सूर्य ५३ ५६ १० सूर्यस्तम्भ
99
19
६१ १६३ १ ५५ १८० २२ सूषिभि
७
८२ १९ सृञ्जि
५३
४१
१४ सृत
૩૧
ग. सं.
६४
9 2
60
२४
१७
२०
१७
६१
१०
१३
४३
१.
५३
६४
१९
१९
५५
३४
१९
५५
५६
३०
६१
६१
१९
२४
३४
३२
१

Page #472

८२
पृ.सं. प. सं.
१०४
१६८
५६
८९
५२
ર
१००
१६१
९८ १८ सेलसि
११३ ९ सेलालय
१५५
सेषि
१०१
सैकि
१८१ १९ सैताक ९८ १ सैतिकिष्टि
९३
१७०
१७१
१७२
૮૭
गोत्रार्षनाम.
१८ सृवत्सोममह
१२ | सृषि
९ सेध्यकैध
१० सेन्धुवायन
सैधव २० सैध्वजि
१९ सैन्धव
67
१
""
१ सैन्धवायन
""
"
१४ सैन्धवायनि
१५६
९ सैन्यजित्
९६
७ सैरङ्कि सैरन्ध्र
१७१ ६
१०१ | १८ | सैरन्ध्रि
१८१ १९
"
१२ २० सैरिण्य
८७
९
सैरिभ्र
१८२
३ सैरिष
१७९ १२ सैवक
गोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. प. सं. पू. सं.. गोत्रनाम.
५१ १२१
१८ सैवपथ
३६ १२०
१८ | सैवपथि
१९ १७९ ७
३१ ३०
५४
"
१३ सैपातव
सैष्पि
८०
१४
५६ ९४ ९ सैसुवटि
१ १६२
२२ सैझिकेय
१५ सोधगतव
७ सोपवत्सायज
५४ | ५२
६२ १०६
५४ १६७१३ सोपाच्छराल
१० १५६ १७ सोमदायन
१ १६१
""
५३ १६१ १ सोमनि
१३ १७०
७ सोमपेय
३१ १००
४ सोमभुव
४१ १७४ १६ सोमभ्रुव
४३ ९९
१३ सोमयाग
११
५५ १७४
३८ १०० १९
१ १६१ १९
५३ १२१ ६ सोमवाह
४८ १२३ २
""
५४ ५६ ११ सोमस्तम्भ
६२ ६५ | १९ सोमोदय ६३ ६५ ११ सोमोदयनि
"
सोमयात सोमराजक
४३ १७३ १७ सोम्य
६२ ९८
१ सोसुकि
६८ ५७
८ सोहर्तृ
ग. सं.
६०
६८
१
३१
४३
२४
१०
५५
३५
- १
१३
१३
४१
५३
६१
५३
દર્
५३
१५
६७
६०
१९
१०
१०
६१
५४
२१

Page #473

गोत्रर्षिसूचिनी.
-
-
-
पृ. सं. प. स.
गोत्रांषनाम.
ग. सं.पृ. सं. | प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
सौकर १८१/ २२ सौकि
सौकृति सौक्ति
सौखबर्हि २५ सौखोवाहि
सौगतय
सौगन्ति २ सौगन्धि
" " "
Vanwr
८१६३ | १५ सौढि
१६ सौतवय
सौतवरी
सौति १४ सौतुति
सौत्कवर सौत्रेय सौदनव सौदनु सौदानव
" "
v
"
सौगभुव
सौगमाक्षि | ९ सौगय
| १८ १७७ ६ सौगि
सौगुलि
सौदाल
सौद्धकि १३ सौदहल
सौद्धि
सौगुल्छु
62 v www
सौगूल सौगेय
moty RR MR
सौताकि सौधाव सौधेय
सौनकायन ३९ १७३ १९ सौनय
| ११ सौगोले
सौनद्य
सौङ्गि सौचिवृक्ष
सौनव्य सौनामिसैति सौनारि
२०६२ १०
६० १९ सौजपृश्नि १६३ | १३ ,
२ सौजरि । १६ सौज्वरि
सौटि
सौप
२६ / ९६ १६
| सौपक्षि सौपक्षीरि
.

Page #474

गोत्रपिसूचिनी.
-
पृ. सं. प. सं. गोपिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
सौमित्य ३ सौमुक १२ सौमुचय
सौमुरि
सौम्य
सौपटन
सौपत्नि १०३ २१ २८० | २२ सौपवन
सौपवसायन सौपास्थ सौपुरि सौपुष्टि
सौपुष्पि १६८ १५
सौबदरि सौबुधि
सौबुधिक १६३
सौभरायण सौभाग
सौम्यायन सौम्यायनि सौयथ सौयामुन सौयामुनि सौराग सौरङ्गि
५९
१७९
सौभृति सौभ्रेय
सौरद्वति सौरान्ध्र सौरभ सौरभर सौरभाग
सौरसुभि ५ सौरि
१२२
सौमत १४ सौमतकामकायन
सौमत्य १९ सौमनसायन १७६ १८ , ५४ १ सोमराजकि
२० सौरिज्वरि
सौरिभाग सौरिवृक्ष
३३ १९ सौमि
सौमिक
| ६७ /१०३
४ सौरुषी

Page #475

गोत्रषिसचिनी.
पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
| १० सौर्य
सौर्यामुनि १८१ १९ सौलि १६३ १७ सौवश्व
सौविष्ट सौविष्टि सौश्रय
५२ ६ । स्तालेय
। १२ स्तुत्य ६२ १६६
|स्तेकायनि स्तैकायनि स्तैदेह
सौश्रि
सौश्रुत
सौश्रुति
स्तैरङ्कि स्तैलेय स्तैषिकि स्तौदेह
१६९ / १९
१५५ ११
१ १६०
स्तोषकि स्तौष्ठयरुणि स्त्रैकायनि
स्थान्दि ५ स्थान्दोगि
૨૨, ૮૦
सौषत सौषातव सौष्मिक सौमिकि सौहध सौहास्य सौहि स्कन्द स्कम्भिन्न स्कान्द स्काम्बिन्य स्काम्भायन स्कार्द स्तनकर्ण
..." 22" " "
22M
૨૦ ૨૭૨ २५ १७४
५ स्थूण
१७४
स्थूलबिन्दु स्थूलभिदव स्थैलपिण्डि स्थौमागोति १ स्थौमागौरि
स्थौमाङ्गारि
स्तम्भत्य स्तादेह ।
| १ स्थौल
स्थौलकोशि

Page #476

गोत्रर्षिसूचिनी.
४ |
पृ.सं. प. स.
गोत्रर्षिनाम.
ग.सं पृ. सं.प'. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
स्ववभ्रष्ट ५३ १०३ १४ स्ववसु
mr
Mov
Maranor Mor_orror
२० स्थौलकेशीय | १७ स्थौलकेश्य ३ स्थौलपिण्डि
स्थौलेय स्पन्दति स्फेनप
स्यवनार्षव्य ११ स्यातय
स्याति स्याप स्यामायन स्युन्दति स्थतन्तायन स्योष
नाववृक्ष २६ राहत
खगाद स्वजङ्कि स्वत्य स्वदुहितरथ
स्वदौतर १६४ स्वन्दिति
स्वपाजि स्वबभृत्स्वा स्वराक्षर
६ स्वर्णवा ११० १३ | स्वलोक
८ स्वलोक्य
१० १६४ ६ स्वश्व । १९७७, ८ स्वसुलि
स्वस्तय
२० स्वस्तरि ५७ ११३, ३ स्वस्तिक
स्वस्तिकर १ १७६ १७
स्वस्त्य
स्वस्थय ६ स्वस्थलि
स्वाति
स्वानुमति २५ १७४ स्वाप
स्वापशान्त १५ स्वायर
स्वारग्रीवि
स्वार्द्रायण २२१०२ १० स्वावतीक २५ १०७ १४ स्वास्यापनय ६३/६६ १८ स्विकि
स्वेतकि ५६ १०० १८
स्वैदतर ५८ ४९ । ४ स्वैदाह ६६ १६० १४ स्वैदेह ।
५३ १७४
or M2
१०७
१७७

Page #477

गोत्रर्षिसूचिनी.
म. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग.
१७४
१००२९ स्वैध्रक
स्वैरकि १६२ १८ स्वोज्वलि २४ स्वौज
हंस
| २२ हर्यश्व १९ हर्यश्वेत्य
हर्यावि १४ हसजिह्व
। ५ हंसजिह्व
१४ हयश्री
हरकि हरपाप हरि हरिकर्णि हरिकार्णी हरित
* : * * * * * * * * * * * * * * * *
हस्ताग्नि हस्तानि ७ हस्ति ७ हस्तिद १७ हस्तिदास
हस्तिदासि हस्तिवास
हस्ती हस्त्य
हस्त्यनि हाकिरि हात्रायवि ३ हादेय
११०१६ हरितकय
१७ हरितकर्णि १७ हरितकोत्स
| १६ हरितय १०० ४ हरितायन १७४ | १६
हरित्य १७४ ३
हरिम्य हरेय हर्यश्व
५ हायनि
हारि
हारिग्रीव
१२१ १९
५३ २८० १९
| १५ हारितायन

Page #478

૮.
पू. सं. प. सं. गोत्रर्षिनाम.
२० हारितायन
१७४
७७ १७ हारिद्र
९९ १५ हार्करथ
१७४ १३ हार्करि
४ हार्मुद
१२२ १७८ १० हार्यवि
८१
१७ M
१५९
95
१६९ ३ १६३ ११ हालोहर ५९ | १८ |हालोहार ३६ १७ हास जिह्व
१७४ | १३ हासलायन ९९
१६ | हास्तलायन १७४ | १७ |हास्तलायनि
१०३ | १६ | हास्ति
१७४ १३
१०२
53
ور
१४ हास्तिक
१७४ २० १७४ १७ हास्तिद ९९ १६ हास्तिदासि
"
१६६ २ हास्तिन ६१ ५ हास्य ર १० किश्वर १५६ | १३ | हिकश्मरि १८० ३ हिमोदक
દર ९ हिरण्ड
१६८ १५ हिरण्य
मोत्रर्षिसूचिनी.
ग. सं. पू. सं, प.सं. गोत्रर्षिनाम.
६१ १६६
२१ हिरण्यगर्भ
२३ हिरण्यपाप
३० ९६ ५३ ९७ ७ हिरण्यवा
६१ १०१ १५
६० १७५ १०
६५ ९६
३३ १७४
९७
३९ ६२
२४ १६६
२० ७६
७. १०७
७३ १७८
२९ १७५
३६ १२२
25
९. हिरण्यवाय
६ हिरण्यवायन
२१ हिरण्यवाहि
55
७ हिरण्याक्ष
१९
६१ १६६
२०
५३ १७२
१५
६१ १०६ ९९ | हिरण्याक्षय ५४ १७७ ६ हिरण्याक्षायण
६१ ७० १० हुत ५३ ९९ १४ हृद्योग
६१ १२१ १९ हृद्योगि
६१ ९५ १८ हृद्रोग ५३ १७३ १८ ३२ १७९ १३ २८ ९६ १५ हृद्रोग १ १६६ १४ हेमगव
१ १८०
३ हेमवर्मि
माणि
१२
"
५१
५ हिरण्यस्तम्भि २६
१८
३०
""
"3
35
हैपुर
४ |हैभव
ग.
३०/
५३
५१
५४
५९
५३
६१
२६
५६
३०
५५
५८
६६
२३
५३
६०
५३
६१
६८
५३
७३
६४
५९
६०

Page #479

त्रासूचिनी.
प. सं.
गोत्रषिनाम.
| ग. सं. पृ. सं. प. सं.
गोत्रर्षिनाम.
ग. सं.
हैमगव
२८ | ५७, ६ होत्रप
होत्रिण
१० हैमवाह
होत ७४, ५ होता
हौत्रपचय हौदशुचि
ह्याकिरय ४ शायन
| ४२
अशुद्धम्.
शुद्धम्.
३०२ १६-१७ ३२३
रेव वा-ऽऽर्षेयं समासाश्रायणेन
रेवार्षेयं समासाश्रयणेन

Page #480
_