Gobhil Gruhya Sutram

Author(s): Chandrakant Tarkalankar
Publisher: Calcutta Rajdhani
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020355/1

Page #1

Page #2

PREFACE.
The manuscripts used in editing the portion comprised in this volume are the same as those referred to in the preface to the Volume I,
A. M. S.

Page #3

BIBLIOTHECA INDICA;
ECTION OF ORIENTAL WORKS
PUBLISHED BY THE
ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.
Nos. 229, 241, 246, 277, 300, 346, 383, 415,
416, 423, 425, 418.
THE
OBHILI'YA GRIHA SU'TRA,
WITII A
COMMENTARY BY THE EDITOR.
EDITED BY
ANDRAKANTA TARKALAÑKARA.
CALCUTTA :
D BY J. W. THOMAS, BAPTIST MISSION PRESS.
1880.

Page #4

गोभिल-गृह्यसूत्रम्।
सह्यासङ्गह-श्राद्धकल्प-तत्परिशिप-सन्थ्यासूत्र खान सरकार
तत्परिशियसमेतम् ।
श्रीचन्द्रकान्ततकालङ्कारकृतभाष्यसहितम् -----
तेनैव परिशोधितम् ।
श्रीलश्री
वङ्गदेशीयासिया तिकसेामाइत्याख्यसमाजानामनुमत्या
व्ययेन च
कलिकाताराजधान्यां
वाप्तिलमिघणयन्ते
मुद्रितम्। शाकाः १८०२।

Page #5

शुद्धिपत्रम् ॥
रह्यसूत्रस्य
पृष्ठे की। थिमकाण्ड
प्रथमकाण्डिका .. .. 'देत्यभिप्रायः .. .. दित्यप्याजः .. .. .. नाशपक्षता .. .. नाशिष्यता .. .. फुरुषार्थ .. .. पुरुषार्थ .. कृतः .. .. .. कुतः? ... प्यन्नप्राशनादिषु .. पि केघुचित्.. .. ल्पते .. .. .. कल्यते .. .. ..
यवस्था .. .. तत्फलवाद .. .. .. पीत .. .. .. श्वेत .. .. .. .. पश्चिमस्या
पश्चिमायां (एवं परत्र) .. शुक्ल .. .. पीत .. .. .. .. "सप्त .. .. सप्त .. .. .. .. अपिञ्च स्मर्य्यते .. .. प्रकारान्तरं ग्टह्यासंग्रहे .. इति .. .. ..
वघ्न .. .. .. प्रमा .. .. .. प्रामा.. .. .. .. ४२ .. २१ मध्यसातुम् .: .. मध्यवसातुम् .. .. ४३ .. ३ "नस्मादग्नार्थी.. .. तस्मात्-'अग्नार्थाः .. "प्राञ्चं नीत्वावर्त्य स्थाप) x x x ] यन्ति” इति स्मरणाञ्च) x x x "
88 .. १०,११ तथा नीत्वा आवर्त्य )
___x x x .. ४४ . .११,१२ सम्यक भ्रामयित्वा च ।
:: : : : : : : : : : : : : :
X
X
XX
X

Page #6

शङ्कम्
पृष्ठे पतौ। प्रौर्छ .. .. .. प्रौष्ठ .. .. .. ४७ .. २१ ज्येष्ठेन .. .. .. ज्येय न .. .. .. ४६ .. । वैश्व .. .. .. वैश्वा .. .. .. ५५ .. . निरूप्य .. .. .. निरुप्य .. .. .. ५५ .. . अग्निहोत्रलक्षण .. x x x (एवं परत्र) ५८ .. १५,१६ लोय .. .. .. अतिपात .. .. .. ६१ .. ५ जुहुयात् .. .. .. जुड्यात् प्रायश्चित्तमकृत्वा ६९ .. स्याग्निहोत्र .. .. स्य सायं प्रात:म .. ६७ .. १२ श्रवणौ .. .. .. श्रवणे .. .. .. . मांस्यं स्यात् , संस्पशेत् .. मास्यस्यात् , सस्पृशेत् ६६ नानव .. .. .. नानवे .. .. .. ७१ वाह्यांसः .. .. .. वाह्यासः .. .. ७२ कारणे .. .. .. करणे .. .. .. ७७ पय्यु .. .. .. पर्यु .. .. .. ७६ कंसेन .. .. .. कसेन .. .. .. तुल्यवद्द .. .. .. तुल्यवदि .. . पुनरग्निहोत्र .. .. पुनः सायंप्राताम .. वाद्यमग्निहोत्रहोम .. वाद्यं सायंप्रातम .. ८० श्रुयते .. .. .. श्रूयते .. .. .. ८० जुङतात् .. .. जुहुयात् .. ग्टह्य ..
ह्य .. टणी .. .. .. तूष्णी .. .. .. महायज्ञः ..
ब्रह्मयज्ञः .. पुजनम् .. .. .. पजनम् .. .. .. ६३ खल्वा .. .. .. खल्वाचा .. .. .. ६ .. ११
: :: : : : : : : : : : : : : : : : : :

Page #7

तथा
'यथा
:: ::
: : : : : : :
प्रधान
:
:
यादम् प्राद्धम्
पृष्ठे पंकी। चानुद्य .. .. .. चानद्य .. .. .. ६६ ..
आग्नेथ्या .. .. .. आगेय्या .. .. .. ६७ तथा .. .. .. “यथा .. .. .. १०२ सन्ध्योपासनस्य सन्ध्योपासनं ..
प्रधान
__.. .. .. १.६ कालभेदे .. .. कालखरूपयोर्भेदे .. १०६ भेदे .. .. .. खरूपयोर्भेदे .. .. इति । अपिच .. .. इति। खरूपभेदश्चा-1
नयोर्निमूलकाचं कध- .. १०६
ति तन्त्रताम् । अपिच धार
धारय .. .. दन्त .. .. .. दन्ते.. .. .. .. ११२ पांशु .. .. .. पाशु .. .. .. ११४ कामं
काम! .. .. प्रजापत्या .. .. .. प्राजापत्या .. .. गोतमेन .. .. गौतमेन (एवं परत्र) .. ११८ .. नवगमाच्च.. .. .. नवगमात् “यावद्य
जुरनादियान्तान्म
न्वान्” इतिसूत्रणाच्च । श्रियते .. .. .. श्रीयते .. .. .. १३७ संस्रूपं .. .. .. सस्तूपy .. .. .. १४० .. पसलवि ..
वसलवि (एवं परत्र) तमतं .. .. .. तमतां .. .. .. १६२ .. १८ रङ्गं .. .. : रङ्ग .. .. .. .. १६४ .. ग्रहस्थानां .. .. विभक्तानां .. .. .. १७७
: : : : : :
: : : : : :
:
: : : :
:

Page #8

xxx
xxx
xxx
२२०
:
चशद्धम्
शुद्धम् कञ्चका .. .. .. कम्बूका (एवं परत्र) .. १८९ .. न्त्रभाः .. .. .. न्द्रमाः .. .. .. १८८ .. १३ मांश .. .. .. मांशः .. .. .. १८२ .. २१ "एघावैसमलानामेरिः")
३ )
x '
x x .. १६६ .. इति च ब्राह्मणम्
२१ अतएव--"दस्तित्रनिमित्तं) x x x वैकालश्चब्रह्मयात्मकः” इति ( x x x .. २०१ ११,१२,१३ क्षीणामावस्याविषयं स्मर
विषय सर) x x x णम् । इति वाक्य .. .. इत्याहितार्वि .. .. २२० .. हुत्वा पाहूएव.. .. हुत्वा अथ परिसमूहनान्तं ....
विधाय, पूवाहरव - 'आवमाः .. ... .. आवसेः .. .. .. २२२ नात्र .. .. .. 'नात्र .. .. .. २२३ 'उप .. .. .. उप.. .. .. .. २२३ अन्यापि .. .. .. अन्या तु .. .. .. २२८ द्रव्याण्यासाद्य संप्रोक्ष्यच ब्रह्मस्थापनानन्तरं .. त्यालभ्यते .. .. त्यर्थः .. .. .. पवित्रान्तहितां .. .. पवित्रान्तर्हिताए .. कतमं .. .. कतमत् .. .. .. पिञ्जल्या .. .. पिङ्ग्ल्या (एवमन्यत्र) .. २४१ वपेत्” .. वपेत् .. .. .. यान्वशक्य .. .. अन्वरक्य .. .. .. एतन .. .. .. एतेन .. .. .. २५२ ति- .. ..
:: :: : : :
: : : : : : : : : : : : :

Page #9

शुद्धम्
पंक्त।
:
: : : : : : : :
-
:
पृष्ठे "नरकाय प्रदातव्योदीपः) सम्पूज्य देवताः। इति वन्नित्तौ .. .. इति निवृत्ती .. .. अन्येतु .. .. .. अथवा। .. .. .. व्याचक्षते- .. .. x x x .. खल्वतत् .. .. .. खल्वेतत् .. .. वधि- .. .. .. वर्हिषः .. .. स्तुत्यर्थत्वात् .. .. स्तुत्यर्थत्वात् .. .. एष .. .. .. एव.. :: .. ऐन्द्रामन .. .. .. ऐन्द्रामेन .. .. .. २७२ स्मृत्यन्तरदर्शनात् .. अन्यत्राप्येवं कल्पयितु
मुचितत्वात् वाधान .. .. .. राधान .. .. हेमादौ .. .. .. छोमादौ .. .. .. सव्व .. .. .. सर्व .. .. याददानं .. .. .. आददानां .. .. मपीत्ये .. .. .. मपि त्वे ... ... ... सम्भार्यमपि ... ... सम्भार्यमपि तु ... ... वरुणा सुराऽरविन्दानी) "धरुणम् , सुरा, अररियुदकनाम
न्दिानि"-इत्युदकनामसु ।
नघण्टककाण्डे ) चरणेन ... ... ... अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा
चरणेन
... २६७ पाणिग्रहो
पाणिग्राहो ... ... वं ... ... ... ... वध्व ... ... ... ३०२ द ... ... ... ... दे ... ... ... ...
: : : : ::
२८६
..
: :: :

Page #10

शुद्धम्
दव
याग्यताया
दोषा
स्यैतदर्थत्वात्
मघ्ना
नामसु
पव्यमाण
:
मन्त्र
कर्त्तव्या
...
...
⠀⠀
...
***
...
शास्त्रान्तरेषु
कर्म्मणा
गर्भः
कौड़
पूर्व्वण्यां
मन्त्रकम्
इत्याद्युक्तः
दर्शनात् न नवमेकि
::
...
4.5
...
1.0
यस्येद तूष्णीमित्यर्थः
...
⠀⠀
***
...
...
***
⠀⠀
...
...
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
...
...
***
...
...
***
...
...
...
...
...
...
...
...
..
***
...
***
***
शुद्धम्
देव...
पृष्ठे
३०६
३१६
३२६
स्यैतदर्थत्वादादरार्थत्वाद्दा ३३४
३३७
वाग्यताया
दोषो
मनग
नाम्नि न
पव्यमान
मन्त्रे
समिध
धर्म
उद्धतादि... यद्यप्येतदुदगयनोपाकरणा
X
X
भिप्रायं वचनं तथाप्युपाक रणसामान्यादचाप्येवंकल्प- X यितुमुचितम् ।
...
समिध्य
धर्म
उद्धृताभि
...
...
X X X
***
...
...
::
कर्त्तव्येत्याज्डः
शास्त्रान्तरे
कर्म्मणो
गर्भः - इति
कर्मचौड़ ..
पूर्व्वस्यां व्याहृतिभिः (एवमन्यत्र )
***
...
***
8.4
इति चैवमाद्युक्तः... दर्शनादितितत्त्वकारः
प्रतिपदहि ...
एण्याइद
X
× + x
::
व्याहृतिभिरित्यर्थः
...
...
...
...
...
***
...
***
...
***
...
...
...
...
***
...
***
...
***
***
...
...
...
...
::
३३७
३४१
३४३
३४८
४४६
३५८
३५६
३६०
३८७
४०१
४०४
४१३
४१४
४१५
४२२
४३३
४५३
४७६
...
...
***
...
...
...
***
...
...
...
...
..
6.0
...
...
...
...
...
पंनौ ।
६
१५
१८
१४
१२
१४
१४
8
१६
१३
१७
१६
r
११
१२
१४
४७६ १४,१५,१६

Page #11

अशुद्धम्
प्राइम
.. ५०५
...
५.
प्रष्ट पंक्तौ । श्चैवएतेषां ... ... चैकरवैयां ... ... ... xcc श्रोत्रिय ... ... ... श्रोत्रिये ... ... ... वोणा ...
गन्त्री ... स्पर्श ... दर्श ... ... ... सम्बेशाभागो ... संवेशोभोगो ... दशा ... ... ... देशा ... ... ... ५२७ धनयेत्” ... ...
धूनयेत्”-इति । नचैवमपि बङवासस्त्वदोषशङ्का (५३३ ... २ कर्त्तव्या । कुतः?।
.: ५२४
नचैवमपि बहुवासस्वदोषा) . शङ्का कर्त्तव्या । कुतः ? इति ... ... ... x x पाय ... ... ... पायस ... महाव्याहृतिभिरि ... इ ... ... वा घि ... वहिघि न्यच्चा ... ... ... न्यञ्चौ ... ... ज्ञानन् ... ... ... ज्ञानम् ... मत ... ... ... तु... ... त्रिसंख्याका ... ... त्रिसंख्याकाः चास्मदीये ... ... चास्मदीयं ... ... असौ-इत्येतस्मिन् स्थाने x x x x ... हेतुवनिगदस्तु न मुख्यार्थः) किन्तु स्तुतिपरएव इति x x xx ... ६३६ ... ३,४ प्रमाणलक्षणे दर्शितम् ) दवणं ... ... ... दरणं ... ... ... ६३६ ... १५

Page #12

डम्
"पिय ...
पंतो। स्तत ... ... ... स्तत ... ... ... ... ६४६ ...
उत्तानं यात्रं कृत्वा ... x x x x ... ६५१ तथा स्मृत्यन्तरम्। ... x x x ... ... इति ... ... ... x x ... ... पिय ... ... ... स्थितम् ... ... ... निहितम् (तन्नरत्याच मन्त्रोपिताव.] x मात्रः तदीया निवर्तते । x तेन,"एतदः पितरोवामः' | 'x -~-इति श्राद्धकल्पोक्तेनैव । ____x ... ... ... मन्त्रेण वाससानिधानं सिध्यति) । एकवचनसंयोगा।
११...२,३,४,५,६ चैकमेवात्रवासः स्यात् । अपूर्व खल्चत्रवासे विधीयते । अतस्तदेकत्वमपि पश्वेकत्ववद्विवक्षितुमुचित- । मेव भन्न ... ... ... मन्त्र ... ...
... ५ त्य ... ... ... इत्य ... दनाहायं
दन्वाहाय्य भूसि ... ... ...
भूरि उभयेष ... उभयेधू ... भिगं ... ...
भोगं ... कुछ सूत्रे ... ... सूत्र ... ... यज्ञ ... ... ... वास्तु ... ... विध
... विशेष ... ...
xx x x x x x x xxx
xx x x x x x x x x
x
ल
भिग
उन्माद

Page #13

असहम
"अभ्या ...
७४५
पृष्ठे पंकी। मासाभि ... ... ... मस्माभि ... ... ... ७२५ ... १ कार्वा ... अवाङ (एवं परत्र यंती) ७२८ ...
अभ्या ... ... ... प्रधमा
प्रथमाहितीयश्च ... ... इतरेषु
इतरयोः ... ... तूष्णोमेव ... व्याहृतिभिः
मानं ... ... ...
..
७
.. ७७५
७OO
.. ७७६
:: :: :: : :: :: :: :: :: :: :: SEARCH...
७g
.. ७७८
..
OsU
सह्यासंग्रहस्य । परे... ... ... ... पार ... ... ... प्रागल्भो ... ... ... प्रगल्भो ... ... कर्भ
कर्म (एवं परत्र)... णाम्रा ..
नाना ... अतिभयदेभि
अतिभयदेति सन्धन्धात्
संबन्धात् ... पर्णनाथ ... पणे नाथ ...
स्मृतं... ... ... विधा
बेधा (एवं परत्र)... कणीयांश्च ...
कनीयांश्च ... स्त्राचार्या ...
याचा- ... ... विस्फुलिङ्गोत्र विस्फुलिङ्ग च प्राज .. ... ... "प्राज ... ... ... २१८ तथा ॥ ६२॥
तधा। ... ... ... प्रदक्षिणाम् ।
प्रदक्षिणम्" । इति ... ॥६३॥ ... ...
॥ ४२ ॥ (एतदनुसारात् ... ८१६. ... परचाङ्काः शोध्याः।)
स्मतं
Coy

Page #14

अहम
प्राइम
पंतौं।
: :
गार्भ..
:
पूर्व..
:
: :
श्वस्या
:
:
:
:
:
पृष्ठे ग्रहणम .. .. .. ग्रहणम् .. .. .. ८२४ माणिः .. .. .. मानिः .. .. सर्पिस्तैल .. सर्पितैलं .. गार्भे - पूर्व . माचार्यः .. माचायः र्थत्वात .. र्थत्वात् .. वल्मा .. .. .. श्वस्था .. .. यस्मात् .. .. .. यस्मात् .. पितामहाः .. पितामहाः.. मादाय, .. .. .. मादयः .. प्रावल्या ..
अर्थप्रावल्या जीरन्द्र .. खस्त्रीयं ..
खसीयं .. राजा ..
राजो .. दैत्यादि ..
इत्यादि इतरे .. तइमे गरान्ते ... गवाहते पूर्व ...
पूर्व ... विशिष्ठ
विशिष्य प्रति ...
प्राङ्
नाशः ... प्रकृतादेव..
प्रकृतिवदेव सब्बान् .. .. .. सर्वान् .. .. .. ईति .. .. .. इति.. .. .. ..
जीवरन्ध्र ..
: : : : : : :: :: : : : : : : : : : : : :: :: :: :: :: :: : :
:: : : :: :: :: : :
: : :: :: :: : : : : : : : : : : : : : : : : :
:
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
:
::
:
:
:
:
वासः
:

Page #15

प्राइम
पृष्ठे पतो। यदा ... ... ... पदा... ... ... ... देव ... ... ... देव ... ... ... कैकस्याच
नैकैकस्यात्र... मन्त्रो ...
मन्त्रः धान ...
धानं... निस्तारः ...
विस्तारः नीतान ... नीतान् वेदैः ... ... ... वेदे ... ... ॥ १६॥ ... ... ... ... ... सबरव ... ... सर्वेभ्यएव ... प्रथम ... ... ... प्रथमं ... ... इत्येवाधिकः ... ... इत्यधिकः ... ... खधानिनयनीया ... येभ्यः खधानिनयनीया ... तदेतत्सूत्रं ... तदुत्सूत्रं ... ... ... वेदाः ... ... ... वेदः ... ... ... ...१००२ वाजिनो ... ... वाजिनानो... ... ...१००३ यितरा ... ... ... 'पितरा ... ... नयमिकस्याग्दि
नयमिकस्याग्नि ... ...१ वश्वदेवे ... वैश्वदेवे मस्थ .. .. .. मस्य.. .. .. ..१०१४ .. ५ बेव.. .. .. .. नवे .. .. .. ..१०२० .. स्पछन् .. .. .. तुष्यन् .. .. ..१०२८ .. १४ सद्धिदिनञ्चेति वृद्धिश्चेति .. .. ..१०३० .. अन्ये .. .. .. अन्य .. .. ..१०३२ .. सेचन .. .. .. सेचनं .. .. ..१०३६
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
o
०
०

Page #16

अाडम
:
पंकी। विभजते-विभाग .. विभजतेविभाग .. ..१०३७ .. . दत्ते .. .. .. ददते .. .. ..१०३७ .. सूत्रान्तरं.. .. .. सूत्रानन्तरं .. ..१.३८ .. ७ इत्युहितव्यं .. .. इत्यूहितव्यं .. .. ..१०४१ .. ३ निषेध, .. .. .. निषेधः, .. .. ..१.४१ .. १६ निर्वय॑ति .. .. निवत् स्यति .. ..१०४१ .. पाड्मुमुख .. .. प्राङ्मुख .. .. ..१०४२ पिण्डान .. .. पिण्डान् .. .. ४२ .. प्रयुयाक्षतं .. प्रयुयुक्षितं .. .. ..१०४५ .. विशिष्यो.. विशिष्यो .. .. . .१०४५ .. इहि .. .. .. इति..
..१०४६ नाम् .. .. ..
नाम.. .. १०४६ .. यस्त्वर्थः
चत्वर्थः
..१०४८ प्रीयता .. .. .. प्रीयन्ता .. .. ..१०५० .. ११ श्राद्धान्वितः
श्रद्धान्वितः.. ..१०५३ तदेव .. .. .. तदैव .. .. ..१०५४ .. ११ काखैन .. .. .. कालान .. .. ..१०५८ .. २ मसः .. .. .. सासः.. .. .. ..१०६३ .. १८ तृतीयायां .. .. .. द्वितीयायां (एवं परत्र पंक्तौ)१०६६ .. न्ववाय .. .. .. न्ववाये .. .. ..१०७३ .. १०
: :
:
:
श्राद्धकल्प परिशिवस्य । .. तच्च .. .. ..
तत्र
..
..
..१०७६
..
७
स्वानसूत्र परिशियस्य । .. अपवित्रकरे ..
अपवित्र
..
..१.८६
..
.

Page #17

गृह्यस्वचाणामकारादिक्रमेण सूची।
पृष्ठे ।
३६६
सूत्रं ।
ठे। सूत्र। अकृतञ्चत् ... ... ८३ अतऊद्धं प्राचीनावीतिना... ६४१ अक्षतधाना-... ... ४५ अतऊद्धं रद्धशीली... ... अक्षभङ्गे ... ... ३३३ अतऊईमसमालम्भन- .... अक्षिणी नासिके ... ... ६६ अत्रायमित्याहुः ... ... ३२७ अक्षीरिण्यो.... ... ७०७ अत्रैनमाचा-- ... ... अग्नये साहेतिपब्बा... ६ अथ जन्यानामेको- ... ... अग्नये खाहेतिमध्ये... २५१ अथ जपति यत्ते ... ... अनये खिष्टकृते ... अथ जपत्यायमगात् ... अग्निमभिमुखो- ... | अथ जुहोति... अमिमाज्य- ... ... ... १६७ अथ दर्शपूर्णमासयोः ... अनिमुपसमाधाय कुशैः ... २३४ अथ निहते ... ... अनिमुपसमाधाय परिसमूह्य ___७६ अथ पश्चात् ... ... ... अग्निमुपसमाधाय प्रायश्चित्ता- ३४० अथ पिटदैवत्येषु ... ... अग्निं यजेत ... ... ... ५४४ अथ पिटनावायत्येत ... अग्निः प्राश्नातु ... ... ५७३ अथ पूर्ण चात्रेण ... ... व्यग्ने बतपतइति ... ... ११७ अथ पूर्वाह्नएव प्रातरातिं असौ कयाल.... ... ... ५५० हत्वाग्रेणाग्निं ... ... २२० अनौ करिष्यामी- ६३३ अथ पूर्वाह्रएव प्रातराहुति अग्रेण नाभिं... ६०२, हुत्वा दीन् ... ... ५७५ अङ्गुष्ठाभ्याञ्चोप
अथ प्रत्युपस्पर्शनानि ... ७४ अजः केश- ...
अथ प्रातः सूर्याय खाहेति ८७ अजेन वा ... ... ७१६ अथ ब्राह्मणान् ... ... २६६ अतऊई पतित- ... 88१ अथ भैक्षं ... ... ... ४२६

Page #18

bu
M
[2] सू।
पृष्ठे। सूचं। श्रथ माता श्रुचिना वसनेन अथ सीमन्तमूई- ... ... कुमारमाच्छाद्य दक्षिणत अथ साष्यन्तीहोमः ...
उदच्चं कर्त्रे ... ... ३-४ अथ संस्तूपं ... ... ... १४० अथ माता शुचिना वसनेन अथ खिरकृत- ... ... कुमारमाच्छाद्य दक्षिणत अथ हविर्निर्बपति ... २३०
उदञ्च पित्रे ... ... ३८० अथ हविषउप- ... ... २५० अथ माता शुचिना वसनेन अथ हविष्यस्यानस्यानो ...
कुमारमाच्छाद्य पश्चादग्ने- ३६८ अथ हविष्यस्यान्नस्योद्धय ... अथ यथार्थ ... ... ३५३।३५७ अथाञ्जलिकृतो- ... ... अथ यदस्यान्यदन्न- ... ... २६५ अथातश्चतुर्थीकर्म ... ... ३३६ व्यय यदहः पूर्णेभिवति ... २०३ अथातस्तृतीये ... ... ३६५ अथ यदहरुपवसयो- ... २०४ अथातोग्टह्या- ... ... ३ अथ यदहश्चन्द्रमा ... ... १५ अथातोहलाभियोगः ... अथ यदाधिगच्छेत् ... ... २७८ अथातः श्रवणाकर्म ... ५४८ अथ यदि योनौ ... ... २७२ अथातः घोडशे ... ... ४३६ अथ यदि दधिपयो- ... ३ अथापरं ... ३५३।५०६।६६३।७३३॥ अथ यस्तत् करिष्यन् भवति अथापरं बलिं ... ... १३६
पश्चात् ... ... ... ३६८ अथापरान् ... ... ... १३८ स्पथ यस्तत् करिष्यन् भवति अथापराहरवा- ... ... २१२
पश्चादने.... ... ... ३८३ अथापि रौकि ब्राह्मणं ... ४५६ अथ यस्याः पाणिं ... ... २६३ अथाप्युदाहरन्ति ८०।१७८२७७ स्यथ येऽतउद्धं ... ... ३८२ अथाप्लवनं ... ... ... ५१४ अथ बलीन् हरेत् ... ... १३१ अथामुभाच्च ... ... अथ वाग्यताबलीन् ... ११५ अथायसेन ... ... अथ वीरतरेण ... ... ३६७ अथेमानुपकल्ययते ... अथ सीमन्तकरणं ... ... ३५८ अथैतदाज्य- ... ... ...
"
"

Page #19

पृष्ठे।
.
अथैने अद्भिरनु ...
30
[3] सूत्र।
पृष्ठे। सूत्रं । यथैतलिशेष- ... ... १४१ | अनुप्रवचनीयेष्वेवं ... ... ४७० अथैतद्धविरुच्छिछ-... २६४ अनुप्रहरति ... ... ... ६०५ अथैनमङ्कि- ... २६१ अनुष्टछ पतिः ... ... अथैनामनु ... ... ... ३२० अनुएछं परिक्रम्योत्तरतउप- ३८४ अथैनामुद- ... ...
अनुप्ट; परिक्रम्योत्तरतोऽव- ३८०
अनुमतेऽनु ... ... ... अथेने अद्भिरभ्युक्ष्य ... अनुमन्त्रिता ... ... ... अथैनं त्रिः प्रदक्षिण
अन्ततः प्रत्युपस्पृश्य... ... अथैनं प्रदक्षिण ... ... ४२२
४२२ अन्तीम- ... ... ... अथैनं संप्रेष्यति ...
अन्तरेणानाचार्या... ... अथोदयात्रान्
अन्नस्य तमेवेति ... ... अथोपसीदत्यधीहि ... अन्नस्य राधिरसी.... ... अथोलखलमुघले ...
| अन्यतस्तु धनं अद्भुते कुलपत्योः
अन्यत्र यज्ञात् ... ... अधएवैतां ... ... ... २१७ अन्यत्र वामाच ... ... ६०६ अध्वनि चतुध्यथा- ... ... ३३२ अन्यत्र शाक- ... ... ५२६ अनड्वान् कंसे- ...
अन्यां हिरण्यखजः ... अनन्तराअवरे ...
अन्वछक्यस्थालीयाकेन ... अनन्तराश्च भा•ः... अपउपस्पृश्य यथार्थ ... अनवेक्षमाणः ... अपउपस्पश्याथ ... ... अनाज्ञातेषु यथादेशं ६७५ अपउपस्पृश्यैवमेवेतरयोः ... ... अनियमावा ... ... ४६३ ... ६३२।६४३६४४१६४८६५९। अनीश्वरोह ... ... ... २१६ अपश्यदायी ... ... ... ४५८ अनुगुप्ताअप ... ... ३३ अपपोरत्त्या- ... ... ६४७ अनुज्ञातोदारान् ५१० अपवर्गेऽभिरूप- ... ... अनुहारञ्च ... ... ७१२ अपरत्ते कर्मणि

Page #20

[4]
पृष्ठे।
सूत्रं ।
पृष्ठे। सूत्रं । अपरश्वोवा ... ... ... ६१७ अवान्तरदेशेषु ... ... ७२१ अपरिमितं ... ... ... २१ अभिधारयत्यवदानानि ... २५१ अपरेण कधूः
६२५ अभितश्चत्वार्युपलिम्पन्ति ५४६ अपरेणाग्निमानडुइं
३१७ अभिवादनीयं ... ... ४२० अपरेणामिमोदको- ... ३११ अभूनोदूतो.... ... ... ६५५ अपाच्चैवोपरिक्षात् ... ... ५६६ अमन्त्रानित्यौदाहमानिः ... ५८५ अपि वा कुम्भादा ... ... ५७ अमावस्यायां ... ... ६६६ अपि वा गोर्यास- ... ... ६१३ अमुष्मै त्वा ... ... अपि वा नमाविष्णवइति २२६ अमोघं ... ... ... अपिवान्योब्राह्मणः ... १५४ अयुदान्तं ... ... ... अपिवान्यं मथित्वा ... ... ५२ अरण्ये प्रपदं ... ... अपि वा वजयाजिन- ५१ अरिएं सामअपि वा यज्ञियाना- ... २७५ अरुन्धतीच ... ... अपि वाऽरण्ये कक्ष- ... ६१३ अर्द्धमासमभुक्त्वा ... अपि वाऽरण्ये तिष्ठे- ... १६६ अर्यमणं ... ... ... अपि वा सायं ... ... ५७ अलक्ष्मीनिर्णोदः अपि वा स्थालीपाकं ६१२ अलाभे वा ... अपि वा हिताग्ने- ... २६० अविमिथुनं ... ... अपिह सुदाः... ... २७२ अविमिथुनयोः ययः पानाय ... ... ... ६०० अशक्ती वा ... अप्यपरवान्ततो- ... ... २७६ अश्वत्थादग्निभयं अस पिण्डान् ... ... ... ६५५ अश्वमिथुनं ... ... ... १४० अवद्यन्त्यवदानानि ... ६०६ अटकामावस्यासु ... ... अवलेखन- ... ...
अटकायै खाहेति ... ... अवसिक्तायाः ... ... ३१३ अटका रात्रिदेवता अवजवादी ... ... ... २१२ अरग्रहीतं ... ... ... ७१८
888

Page #21

पृष्ठे ।
०
०
०
०
.
.
. 0
m
m
[5] सूत्रं ।
पृष्ठे। सूत्रं । अौचापूपान् ... ... ५६४ आचितशतकामा-... ... ७०१ असगोत्रान् ... ... ५११ आचितसहस्रकामा. असंखादं
५७० आच्छादयेद्गुरु- .... यस्तमिते चमस- ... ५५१ आज्यमादित्य- ... अस्तमिते समिध.... ४३१ आज्यलिप्ते वा ... ... बहरहस्तूषणों
५५८ आज्याङतिम्वनादेश अहतस्य ... ... २७६ आज्यातिवाज्यमेव अहोरात्र ... ... ... ५०३ आज्यं स्थालीपाकीयान् ...
आदितश्छन्दसोऽधीत्य ... आ
आदित्यच्च नान्तर्दधते आखुराजञ्चोत्करेषु ... ६८० आदित्यदेवतो- ... ... ७१३ आगतेवित्येके ... ... ३२८ आदित्यवतन्तु ... ... ४५२ आग्नेयएवानाहिताग्ने- ... २५६ आदेशनात् ... ... यामेयी पिच्या वा ... ... ५८ आनडुहे गोमये ... ...
१७२ आनडुहोगोमयः ... ... यानयोवानीघोमीयोवा २५६ आनुपूर्बेग्णाव्यतिहरन् ... ७२१ आग्रहायण्यां ... ... ५७४ आमावास्येन हविषा ... आचान्तोदकाय ... ... ७६५ आयसान् ... ... ... आचान्तोदकाः खाण्डिकेभ्यो- ४८६ आश्वयुज्यां ... ... याचान्तोदकाः प्रत्यभिम्शेरन् ५७१ आघोड़शादीद्- ... आचार्यऋत्विक् ... ... ७६८ आसायमाहुतेः आचार्याणाञ्चोदकोत्सेचन- ४८ आसीत नक्तं .... आचार्याधीनोभवान्यत्रा- ...
___४४३ आसीनएवाग्नौ ... याचार्याधीनः ... ... ४५८ आसीनः पिटभ्यो- ... ... आचार्याय भैक्षं ... ... ४३१ आस्थाता तेजयतु ... ...
५२० आहस्पत्यं मासं ... ...
ह

Page #22

...
ईक्षकान्
इतरदन्वाहार्थं इति कौत्सः
इति गृहमेधित्रतं
इति विकल्पः
इदमहमिमां
इन्द्राण्याः स्थालीपाकः इन्द्रामवदादिति च...
इन्द्रायेति पुरस्तात्... इन्द्रियाण्यद्भिः इमं स्तोममिति
...
स्वत्रं । व्याज्डतेराज्डतेस्तु सम्पात मद
पात्रे
३४४ | उत्तरतोग्न- .
आहुतेराहुतेस्तु सम्पातं मूर्द्धनि ३१८ उत्तरतोऽपां पूर्णः
इ
***
***
...
800
...
...
ई
tur
उ
उच्छिष्टवतो उत्सृजेत् कृतार्थान
उत्सृज्यापा- ..
...
उत्सृप्य नाभि
उत्सृप्य हृदय
उत्तमायां
:
...
...
...
***
030
...
...
...
...
***
***
...
:
***
...
8.0
...
***
...
:
***
***
[ 6 ]
पृष्ठे
६६६
५६१
७४०
७२३
सूत्रं । | उत्तरतोगां
६
७५४ | उदक् प्रवणं
६८० उदकपूबैं
६३
३११
१५५ | उत्थाप्य कुमार
४५४ | उदक्कूलेषु
~.99
...
| उत्तरतः पुरस्ताद्दा
उत्तरस्यां
...
...
***
| उत्तरामित्येके
| उत्तरार्द्धे परिवृतस्य
...
| उदकसाधवोहि
***
| उदगयने च...
उदगयने पूर्व्वपक्षे उदञ्चं मात्रे..
७४ उदपात्रान्तः
५७७ उड़ताभिरद्भि
४२१ | उद्धृत्य
४२२ | उन्दनप्रभृति ..
स्थालीपाकं
***
6.0
***
:
...
***
४२३ | उपनयनेनैवेापनयनं
६४६ उपनिनयत्यपां
...
...
***
***
...
...
...
...
..
..
...
..
...
उदग्दारं
| उदगग्नरुत्स्टप्य कुशली
४०३
उदगग्नरुत्सृप्य प्रक्षाल्य
६७
| उदगग्नरुत्स्टप्य प्राङाचार्य- ४२५
उद्गग्रैस्तृणैः...
५८१
४८७
१६
३८१
६७०
***
***
...
600
***
...
...
***
***
...
...
...
...
...
..
..
..
पृष्ठे ।
७३
E
..
२३
५१४
६१०
१८४
६१
३३६
६
५८१
६३१
४६२
७११
४७६
३२६
४०२
४४१
५५३

Page #23

सूत्रं ।
उपन्याहृत्य
उपमूललनाः .
a
उपयाताया
..
उपरि शय्यां .. उपरिष्टाचाचार्य्यस्य
उपरिष्टाद्देक्षं
उपसन्ने
उपेत्यवसनवतः उपात्यायादित्यउपोपविश्य .
उपेोषिताय ..
उपोष्य तु उभयत के
..
..
उभयेषूभयउभाभ्यां पाणिभ्यां
उल्कापाते
उल्मुकेन
उष्णोन वाय
..
..
..
ऊर्द्धं त्रिरात्रात्
..
..
ज
..
ऋण प्रज्ञायमाने ऋतेऽभगया वाचा
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
[7]
पृष्ठे ।
स्वचं ।
५०८ | ऋषभपूजा
२०८
५२२
४४३ एककपालान्
४१६ | एकधान्य
६८७ | एकविंशति -.
..
..
..
५०४ एकभूयां स्यात्म
७४६ एका कर्षू ः
५१७ एकाक्षर्य्यया
५२० एकैकं वानुनिधान- ..
३४४
..
..
४०२
daar कपुच्छलं ४६६ एतयैवानृताऽपरौ ५६६ एतयैवावृता श्यामाक
३६८ | एतयैवावृता खियाः
एतयेात्तरां
तस्यैव
एतावदेवता
एतानि समावृत्तव्रतानि |रताचैव देवता
..
..
..
| एतेनैवावकाशेन
६७६ एतेनैवेतराणि
११३ एवमतऊडें
४६४ | एतदवद्धितं
६८७ एतद्व्रतमर्द्धमास
४८८ | एतद्यज्ञवास्त्वित्याचक्षते .
६ एतमुत्यं मधुना
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
·
..
..
..
..
..
..
..
..
पृष्ठे
પૂ
५८४
४७५
२६६
६६०
६६
७३१
१३४
३८१
६६१
२६१
५७३
४०१
७०३
५७२
४०२
४०२
१७८
६७८
५३६
७१५
२७५
४१७

Page #24

पृष्ठे।
: : : :
[8]
पृष्ठे। सूत्र । एवमप्यस्य व्रतं .. .. २७८
क एवमाज्यस्य .. .. .. २४३ कबूंश्च.. .. .. .. एवमितरेभ्यः .. .. ७३६ कंसमपां .. .. .. एवमितरे स्तोत्रीये .. .. ४६३ कसे रसमवासिय .. .. एवमेवावरे चतुर्थी पञ्चमीभ्यां ६९९ कसं चमसंवा .. .. एवमेवावरेषां .. .. कामन्तत्र संखादयेरन् .. एवमेवाहितामे .. .. कामं योनौ .. एवं खलु चरतः .. .. ४६२ काम्येष्वतऊद्धं .. .. एवं त्रिरभ्यात्म- .. .. ५८४ काम्येषु च .. एवं त्रिः .. .. ३०८५७० काम्येषु त्रिरात्रा- .. एवं त्रिः सर्वाणि .. .. ४६७ काशक्तिकः .. .. एधपरिस्तरणन्यायः .. २३७ किं पश्यसीत्युक्त्वा .. रघोऽतऊद्धं .. .. .. २७६ कुमारस्य .. ..
कुमारान् ह स्म ..
कुरुतेत्यधियज्ञ ऐन्द्रोवेन्द्रायोवा .. .. २५६ कुञ्चित्युक्ती ..
२५६ कुर्वित्युक्ते .. .. ऐन्द्रः स्थालीपाक. .. .. ४७० कुशलपूटतमिव ..
कृत्वा चानुमन्त्रयेत .. .. कृन्तत नाभि- ..
कृसरोनापिताय .. योषधयः सुमनसे- .. ..
कसरः स्थालीपाक-.. ओषधिमन्तर्धाय .. ..
कृष्णपांशु .. .. .. योषधे त्रायखैन- .. ..
कृष्णभक्षः .. .. | कृष्णवस्त्रः .. ..
कोनामासीति .. औदुम्बरान् .. .. .. ७४१ कौतोमतेन .. .. ..
श्रा
: : : : : : : : : : : : : : :
४००
ना

Page #25

५४५
..
५४४
४४५
[9] सूत्र। ठे। सूबं।
ठे। कौलीलब ... ... ... ४४४ गोदानिक- ... ... ... ४५१ क्रोधाटते ... ... ४४३ गोनामभिश्च... ... सीतकर्यवैमाची
गोमिथुनं ... ... क्षुरकृत्यं ...
गोयज्ञेनैवाश्वयज्ञो-... क्षौमदशाञ्च...
गोयज्ञे पायस- ... क्षौमशाण ... ...
गोयुक्तारोहणं ... क्षौमंशाणं वा ... गोयुक्तं रथ- ... ... ...
गोर्बालान् ... ... ... ७३६
गोछे पशुकामः ... ... ७४३ खादिरपालाशालाभे ... २०७ गोदक्षिणा... ३३१।३८२।४०५/४३४
गौवव ... ... ... १४०.
गौरपांशु ... ... ... ७०७ गणेवेकं .... ... રપૂ૭ गन्धासीति ... ... ५२० चक्षुरसोत्यनु ... ... ५१८ गन्धैरभ्युक्षणं...
५.४५ चतुर्ट हीतमाज्यं ग्टहीत्वा गर्भहादशेषु ...
४०६ पञ्चावत्तन्तु ... ... २४८ गर्भारमेषु ... ४०६ चतुर्य हीतमाज्यं ग्टहीत्वायर्च ६१० गर्भकादाघु ...
४०६ चतुर्थे मासि... ..... ... गले बदः ... ... ७३ चतुर्थादित्य-... ... ... गवे वा ... ...
चतुरवराान् ... ... गाः प्रक्षाल्यमाना....
चतुरएको- ... ... गीतवादित-... ...
चरणौ न प्रसार्या च ... एहदारं ... ...
चरस्थाल्यौ मेक्षणे... ...
३३५ चरोरुद्धत्य ... सहानवेक्षेत... ... ६५० चित्ययूपोपस्पर्शन-... ... गोत्राश्रय- ... ...
४२१ चूड़ाकरणेन ... ... ...
.
टहागता ...

Page #26

खूचं।
पूछे।
MY
६४
[10] पृष्ठे। सूत्रं ।
तोते त्रयः ... ... ... ५३० जननाद्दशरात्र
३८३ तथा गन्धान्... ... ... जननाद्यस्तृतोया- ...
३७६ तथा गौतमजपेद्दा ... ...
५०८ तथा तिधिनक्षत्र- ... जातरूपेण वादाय... ३७६ तथा तैलं ... ... जातशिलासु ...
५७८ तथा प्रत्यवरुह्य जायाया वा पाणिं ... ३२ तथामुखैः .... जुगुप्सेयाता- ... तथाऽऽयतं ... ... ज्ञातिकमर्मतत् ... २६० तथा सुरभि ज्वलन्त्यां ... ... ... ७३४ तथैव मेधाजननं ज्येष्ठसाम्रो. ... ... ४७४ तदलाभे ... ...
तन्तों प्रसार्य्यमाणां ...
तपश्च तेजश्चेति ... तत् श्रवणेनैव ... ... ५७४ तपखो ... ... ... नतएव वर्हिषः कुशमुष्टि- २६० तस्माअन्वाह ... ... ततएव वर्हिषः प्रादेशमात्रे २४० तस्मादयत् ... ... ततश्चैवातिप्रणयः ... ... तस्मिन् प्रत्ययाकरणे तत्र प्रागग्रेषु ... ... ५१४ तस्मिन् प्रथमं ... ... ६६१ सत्रामियसमाहिता
तस्मिनहता ... ... ... नत्रावसानं ... ... ... ११ तस्मिन्नेनां ... ... ... ३१७ तत्रास्मा- ... ...
६२० तस्मिन्नेवाला अपयत्योदनचरुञ्च तत्रैतदाङः ...
७० भांसचमच्च पृथङमेक्षणाभ्यां तत्रैतानि ...
| प्रदक्षिण-... ... ... ६०७ तत्रैतान्यहरहः ... ... ५४४ तस्मिन्नेवामा अपयन्योदनचरञ्च तत्रैतान्याचााः ... ५२४ मांसचरञ्च पृथङ्भेक्षणाभ्यां तब्रतान्यप- ... .. ... ३६६ प्रसव्य- ... ... ... १२३
:: :: :: :: :: :: :: :: :: ::
२६
६५
४५४
४२७
863

Page #27

सूत्रं । तस्मै शकलाटानज्ञ्जला
तस्य कणानपरासु
तस्य जुहुयात्
तस्य जुहुयात् प्रथमा
तस्य जुहुयात् श्रवणाय
तस्य जुहुयादानामित्रा
तस्य जुहुयादेकाटका तस्य दक्षिणतो
तस्य देवतान्यग्निः
तस्य पूर्व्वहे ..
...
...
...
तस्य मुख्यान् प्राणातर मुख्यां हवितस्याञ्चैवाञ्जनं...
तस्यादक्षिणतो
तस्यान्ते
तस्याः कुमार
मानखस्थानस्थान
तामिश्रान्तरेषु aratमेन पाणिना तावुता तत्प्रभ्टति
...
...
...
..
...
::
...
***
:
...
ताख नुसवन - .
तां शाखाविशाखयेाः
तां सन्धिवेला
ताः सर्व्वीः
...
...
...
...
तिङङितरजनेभ्योतिषु कार्त्तिक्यां
...
...
***
...
***
***
...
...
***
***
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
***
...
...
0.0
:
...
[ 11 ]
पृष्ठे ।
सूत्रं ।
३३५ | तिष्ठत्यहः शेषं
७०३ | तिष्ठेद्दिवा
६७२ तुरगोपायेति
५८० | तूष्णीं .
...
५५७ | तूष्णीं चतुर्थं
५६१
६८०
४१८
३२८
७५२
३८६
५६७
६२
६६६
४३३
३३५
७१४
७०४
४००
...
| तेषामलाभ
...
raateer चन्द्रमसि .
...
तृतीयस्य गर्भमासस्यादि
तीये चरिते
तेनचैवास्य
तेनैनां सकेशनखा -...
...
***
...
| तेषामुत्तमः
तेषु सायं प्रात
तेषां पुरस्तात्
तैलञ्चाप
| तैलपात्र
...
***
..
..
..
***
५८१ त्रिर्भूगणां
७२८ त्रिरात्रमक्षार
५०२ | त्रिरात्रमाचार्य्ये
•
...
...
५१७/५७०१७६४
***
***
..
..
...
..
***
तैषीमुत्सृजन्ति
| तैष्याऊई
| तौ खलु
३२६ तं तितर्पयिषेत्
४५७ तं सा स्वयं
६०२ | तं सेापस्तीर्णाभिधारित- .
..
५८७ | त्रयः पैौर्णमासी
..
...
...
...
...
...
**
***
***
..
...
..
..
..
..
..
..
पृष्ठे ।
४३९
..
७५०
४०३
६६४
३५१
દર
५५
३४४
२०१
५३१
४५२
२२१
६२६
५३४
४६०
५७
२१७
२६४
३७०
३०३
२०१
५६६
४३३
५०३

Page #28

सूचं । त्रिरात्रोपोषितः चिः फलीकृतां
यम्बक
treasure
चीणि वा भक्तानि .
-
***
...
दक्षिण मे दक्षिणपूर्व्वे . दक्षिणस्य पाणेदक्षिणाम दक्षिणायैः
***
...
दक्षिणादार... दक्षिणाप्रवणं दक्षिणार्डे
...
⠀⠀⠀⠀
...
...
...
***
b
...
::
⠀⠀⠀
044
...
***
...
600
...
***
***
***
...
...
***
:
...
***
***
***
***
040
दक्षिणाशिरसं
दक्षिणेन पाणिना दक्षिणमंसमन्ववम्टश्यानन्तर्हितं
दक्षिणेन पाणिना दक्षिणमंस
...
...
मन्वालभ्य.. दक्षिणेन पाणिनापच्चादाय दक्षिणेन पाणिनेोपस्थदक्षिणेन प्रक्रम्य दक्षिणोत्तराण्यग्राणि
...
मन्वारब्धायाः
दक्षिणेन पाणिना दक्षिणमंस
...
***
***
20.
[ 12 ]
पृष्ठे । सूचं । ७३८ | दक्षिणं बाज्डमुद्धृत्य ..
२३२ | दनः प्राश्नन्ति
६८६ | दम्पती एव
५६१ | 'दर्भसम्मितं
५६१ दर्भान् प्रदाय
***
...
दीर्घायु व ५५१ दुःखप्नेष्वद्य
६१७ दूरादपि
३७४ | टूशत्पुत्रश्च
६६८ दूशदं प्रक्षाल्य
...
| दर्भे वा पौर्णमासे वा
***
६२६ | दृश्यमानेप्येकदा
७११ | देवताश्रयं
६२६ | देवदैवत्येषु
६२३| देवसवितः ६०१ दैवतमिवा
***
***
...
...
...
...
..
४२३
३६६
३४६ | धूमे व्यवरार्द्धयाः ३१० ध्रुवमसि २७३
...
***
..
000
0.0
***
040
...
240
...
***
दन्दं पात्राणि
४२२ दादश महानानिकाः
दाद कुम्भौ २८ द्वितीययादित्ये
द्वैौचेत्
***
...
***
...
***
ध
..
..
...
***
***
***
...
***
...
***
...
D
२६३
३५५
२०१
... ४२०
६७४
७८.
***
...
***
***
***
***
..
4
..
पृष्ठे ।
६४
४८५
..
१५५
७०८
६३०
४
१८५
પૂ
२११
३८२
४५ ४
५७८
६६४
७६०
७३४
३१६

Page #29

...
५२५
३२७
४७१
[13] पृष्ठे। सूत्र।
न रजखलय न काटत्या ... ... ... ५३५ । नवयज्ञ ... ... ... ५६७ नमिका तु ... ...
न वर्षति ... न च सापानकः ... ...
न वाह्यांसः ...
७२ म चाननुचर
न विलोकयय
न घलैः .. .. न तदहः ... ... न तिष्ठन् ... ...
न शूद्रामुपेयात् ... न विहाहतं ... ...
न सफेनाभिः.. .. न त्वेव न कुर्वीत ... ...
न समाना... म द्विपक्कं ... ...
न सशब्दं न नावमारोहेत् ...
न सुरभि न निहवनं ... ...
न सवन्तीन पक्षिमांसं... ...
न खुवमनु न पर्युषितं ... ...
न खस्तरः न पापरोगायं
न इसन् .. न पिवेत् ... ... ४७६ नागन्धां .. न प्रतिसायं ... ... ५३४ नाङ्गुलीभिः .. .. न प्रत्यग् दारं ... ७१२ नाचरिष्यन्तं.. न प्रत्यनत्यवदान- ... ...
२५३ नाजातलामा न प्रवसन्नुपवसेदित्याहुः ...
२१६ नाञ्जनाभ्यञ्जने न फलानि ... ... ... ५२७ नातीर्थेन .. नव घट् त्रयः ... ४५8 नात्रोल्मुक- .. न रक्षमारोहेत् ...
५३४ नादृशं .. न मनुष्यस्य ... ... ५३३ नानवेक्षितं .. .. न मालोक्तां ... .... ५२८ नानुपस्पृश्य .. .. .. नमः एथिव्या- ... ... ५७५ नान्तरीयैकदेशस्य .. ..
२५६
: : : : : : : : : : :: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
: : : : : : :
५२७
882
५२४
४५७

Page #30

عم
ه
م
ع
م
و
[ 14 ] सूत्र।
पृष्ठे। सूत्र। नापरया द्वारा .. .. ५२५ । पत्नी चोदकमादाय .. ६०१ नापोभ्यवयत्यूद्धं .. .. ४५३ पत्नी वहिघि .. .. ६२८ नाप्रणतः .. .. ७१ पत्नयावतं .. .. नायज्ञीयां .. २२६ परिणदो- ... .. नायुगवा ..
५२४ परिणहनान्ते नादें परिदधीत
५३२ परिणीता .. ... नालङ्कारः .. ४४१ परिधीनप्येके .. नावतोब्राह्मणः
परिसंवत्सरानहि .. नाश्रुतं .. .. .. ५३३ पर्युच्य स्थालीपाक... .. २४५ नित्यप्रयुक्तानान्तु
पवित्रान्तहितां- .. .. नित्यप्रयोगः..
पशुकामावत्ममिथुनयाः .. निधाय जपत्यत्र .. ६६ पशुवस्त्ययन- .. ... ६८ निर्माते च .. ..
पशूनाश्चेच्चिकीर्ष- ... .. निकालनप्रवेशने ...
पशूनां त्वा .. .. .. निधिते सायमाश
पश्चात्कर्पूणां .. .. .. नेत्रीवास्थो- .. ..
पश्चात्पतिरवस्थाय दक्षिणस्य ३५६ नैकं परिदधीत
पश्चात्पतिरवस्थाय दक्षिणेन ३५२ नैकः .. .. .. .. ५३५ | पश्चात्पतिरवस्थाय युग्मन्त- ३६५ नैनानुपनयेयुः .. • ४१२
पश्चादमे मो न्यञ्चा पाणी नोदयान- .. .. .. ५२७
__ प्रतिष्ठाप्य .. .. ५५६ नोपस्पृशेद ..
पश्चादग्ने मौ न्यश्चौ पाणी नोपानही .. .. .. ५२७
प्रतिष्ठाप्येदं .. .. ६८२ नोष्णाभिः .. .. .. ७२ पश्चादनेस्लखलं दृहयित्वाव
हन्त्युद्देचं .. .. .. ५५० पक्षान्ताउपवस्तव्याः ___ .. १८६ पश्चादमेरुलूखलं दृहयित्वापञ्चम्यादित्यमुपस्थाय .. ६८५ सकृत् .. .. .. ६९६
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
: : : : : : : : : :।
: : : :
"
و
ع
م
6
ع
م
و
و
و

Page #31

पृष्ठ।
७४१
[15] सूत्र।
पृष्ठे। सूत्र । पश्चादग्रहिघि ... ... ५८० । पुरुषाधिपत्यकामा-... ... पश्चादमे संवेशितं ... ... २९६ पुरोदयात् प्रातः ... ... ५८ पश्चादनेः खस्तर- ... ... ५८० पुछिकर्म... ... ... ५८६ पश्चादुपसञ्चरः
६१८ पुरिकामरव संप्रजातासु ५४० पश्चादास्तीर्य
२३७ पुटिकामएव संप्रजाताखोदुपाकयज्ञघु ... २७० म्बरेणासिना ... ... ५४१ पाणावाधाय ... ... ... २८७ पुरिकामः प्रथमजातस्य ... ५३६ पाणिग्रहणे ...
पर्णपात्रोदक्षिणा ... ... पाणिग्राहा-...
पर्णपात्रोवमः ... ... पादयोरन्यं ...
पर्णहामा- ... ... पादावभ्युच्य ... ... ... ६८ पूर्वमन्यमपर- ... ... पायसेन वा ... ... ... ७१७ पूर्वमाज्यमपरः ... पार्णवैनाश्वत्था- ४१६ पूर्वस्यां की पिण्डानवेक्षते
६५० पूर्वस्याः काः ... पिटयज्ञे त्वेव... ६६ पूर्वा माता ... पातशेधमधस्तात् ... पूर्वे कटान्ते... पुण्यस्वेवानर्द्धको- ... ... पर्वेषां चतूणीं पुण्ये नक्षत्रे दारान्... ... २८४ पर्वेषु पुण्ये नक्षत्रे स्थालीपाकं ... ६७७ पर्वैश्चेत् श्रुतापुनर्यज्ञविवाहयोश्च ... ०६६ पूर्वोपक्रमाः .. .. .. पुमानयं ... ... ... ३७२ यूथगेवैतस्य .. पुरस्ताच्छालायाउपलितेऽग्नि- पूघातकं ___ रुपसमाहितोभवति ३८६४१७ पौर्णमासीषु च .. .. ५०१ पुरस्ताच्छालायाउपलिप्य ... ५४६ पौर्णमास्यां कृत्यं पुरा प्रादुष्करणवेलायाः ... ५७ पौर्णमास्यां रात्रावविदासिनि ६९२ परास्तमयादमिं ... ... ५८ पौर्णमास्यां रात्रौ .. .. ७३२
:: :: :: :: : : : : :: :: :: :: :: : : : : :

Page #32

प्रत्यनत्यवदान
: : : :
[16 ] पृष्ठे। सू ।
रष्ठे। प्रक्षाल्य वैनेनावृत्य .. २५८| तुष्पथेऽमिमुपसमाधाय.. ७४१ प्रजापतइत्युत्तमा .. .. ६८ प्रावोदवा ग्रामानिष्कम्य प्रणीते वामौ.. .. .. ६५५ चतुष्पमिमुपसमाधाय हये प्रतिजपत्योमित्युच्चै-.. ..
११४ राक- .. .. .. ७२६ प्रतिदिशं .. ५४६ पाड्वोदवा ग्रामानिष्कम्य प्रतितये
७४६ चतुष्पथे पर्वते वा .. ७३३ प्रतिछिते .. .. ३१ प्रावोदवा ग्रामानिष्कम्यप्रत्यङ्माणवको
४२६, यायापा-.. .. .. प्रत्यनत्यवदान- .. .. २५१ प्रावादड्वाभिप्रयाय .. ५२१ प्रत्यागताइमा
५३८ प्राडुत्क्रम्य .. ... प्रत्येत्याचार्य
४७३ प्राचीमेकशूला .. प्रथमयादित्य
६६३ प्राच्यउदीच्यावा .. प्रथमे विकल्पः .. .. ४६६ प्राच्यावाचीभ्यो- .. .. प्रदक्षिणमनिं .. .. ८८ प्राजनेनान्यः.. .. .. प्रदक्षिणमुपचारः .. .. ६५७ प्राजापत्या .. .. .. प्रदक्षिणं प्रतिदिशं .. .. ७२१ प्राणसंशये .. .. .. १६९ प्रदोषे पायसश्चशः .. ५५६/५७६ प्रातरहस्येति .. .. ७.. प्रतुपिच्यतायां
प्रातः सशिरस्काप्लुतोदगग्रेषु प्राक्कूलेघु .. .. .. ८८ दर्भेषु पश्चादमे रुदगग्रेधु दर्भेषु प्राक्शिरस... .. .. ६०० प्राक्शिराः .. .. ३५६ प्राक् खिरकृत- .. .. २५४ प्रातः सशिरस्काप्नुवोदगग्रेषु प्रागौर]- ... .. .. २३६ दर्भेषु पश्चादनेरुदगग्रेधु दर्भेषु प्रागुदीच्यां दिशिन्यग्रोधशुङ्गा- ३५३, प्राच्युपविशति .. ३५२।३६५ प्रागुदीयां दिशि यद्ब्राह्मणकुलं ३१६ प्रादेशायामा- .. .. ६२४ प्रागब्रह्मचार्युदगग्रेषु .. ५१५ प्राप्तेषु वामदेव्यं .. ... ३३४ प्रावोदवा प्रमानिष्कम्य च- प्रास्तां यज्ञोपवीतिनी- .. २६५

Page #33

[17] सूत्र। पृष्ठे। स्वत्र।
पृष्ठे । प्रेक्षमाणो- ... ... ४१६ ब्राह्मणान् भोजयित्वा स्वयं प्रेते वा गृहपता ४५ भुक्का जातुधान् ... ... ५६४ प्रोक्त नक्षत्रे... पौष्ठपदी ... ... ... १७८ सक्षशाखावति ... ... ६०८ भद्रमिति ब्रूयात् ... ... ५२६
भद्रमित्येतां .. ... ... ५२८
भावे नवा- .... ... फलानि वा ... ... ... ३३५ भाषेत यज्ञसंसिद्धि- ... २२५
भाघेतान्नसंसिद्धि- ... ...
भक्कोच्छिदं ... ... ... ३३० बसामान्यं ... ... ... १७ भूर्भुवःखरित्यभिमुखमनिं ... ४४ बखन्तं रात्रौ ... ... ६८३ भूयएवावदाय ... ... ५७० बहुलमयुग्म-...
भूयएवाभियाय ... ... ७६५ विष्णोदयोसी- ... ... ४०० भूरित्यनकाममारं ... ... ६६६ बोरसूर्जीवसूवृहत्तण- ... ब्रतन्तु भूयः ... ... ... ४५५ मण्डलदीप- ... ... ... ब्रह्मचर्यमागा- ... ४२० मधुमांसे- ... ... ... ब्रह्मचारी केशान्तान् ... ४३६ मध्यमायां सव्योत्तानौ ब्रह्मचारी वेदमधीत्य ... ५०६ मध्यमं पिण्ड... ... ... ब्रह्मचारी वेदमधीत्यान्त्यां ... ३१ मध्यात् पूर्वार्द्धवा- ... ... ब्रह्मैवैकऋत्विक् ... ... २७० मध्येनिमुयसमाधाय ... ब्राह्मणस्य टप्तिमनु... ... २६५ मन्त्रवर्णेभिवति ... ... ब्राह्मणं वा ... ... ... ६५६ मन्त्रान्ते ... .... ... ब्राह्मणान् भोजयित्वा वयं मन्त्रेण तु ... ... ...
भुक्का केशश्मश्रु-... ... ५१८ महाव्याहृतयः ...

Page #34

पृष्ठे।
[ 18 ] सूत्रं ।
ठे। सृचं । महाव्याहृतयश्च ... ... ६६६ । यज्ञोपवीतिना ... ... महाव्याहृतिभिराज्ये- ... २५४ यज्ञोपवीतं कुरुते ... ... महाव्याहृतिभिश्च ... २६८ यतादेवीरित्यपः ... ... महाव्याहृतीच
४२८ यत्तद्गुह्यमेव भवति माध्याऊई ... ६७२ यत्र वा श्वभ्राः .. .. मातरमेवाग्रे... ४३० यत्रात्मानं .. .. .. ६६१ माता रुद्राणां...
यत्रैनमईयिष्यन्तः स्युः .. ७५४ मातुरसपिण्डान्
५११ यथा कामयेत तथा कुर्यात् ५४।२१६ मात्रे चैव ... ... ... ३८२ यथाज्येष्ठं .. .. .. ३६४ मानतन्तव्यो.... २१५ यथादेशश्च .. .. .. माभैवीन ... ... ... ७५० यथा न प्रागमे मि .. ६०३ मा सव्येन
३११ यथा न संलोको स्यात् .. मासीनं
६६७ यथा पाणिग्रहणे .. .. मुच्च गां ... ... ... ७६६ यथा मांसाभिधाराः .. ६२२ मुञ्जकाश
४१५ यथार्थ .. .. .. ४०५.४३४ मूधिम- ... ... ... ६६७ यथालिङ्ग वा .. .. ५१८ म्दुटणैः ... ७०६ यददश्चन्द्रमसीति .. .. मेखलाधारण- ४४६ यदपां घोरं .. .. मेखलामेव ... ... ... ५१८ यदर्तुमती .. .. .. ३५६ मैथन... ... ... ... ४४३ यदहरुयष्यन् .. .. १३
यदहत्वेव चन्द्रमा-.. ..
यदा वाईयेयुः यौपवसथिकं ... ... २१६ यदा वितुषाः स्युः .. .. ६२१ यच्चाम्नाया विदध्यात् ... २२० यदास्मै कुमारं .. .. ३७२ यजनीयप्रयोगः ... ... ६६७ यदि नामानि यज्ञादेव निवर्तते ... ... १७६ यद्यमीमांस्यं .. .. ६
:
:

Page #35

सुत्रं यद्ययज्ञीयां यस सौ
...
...
...
...
***
य पञ्चावती
यद्यु वा उपस्तीर्णाभिघारितं
घु वाउभयं
यद्यु वाल्पतरसम्भारः
यद्येकस्मिन् काले पुनः पुनरनं यद्येकस्मिन् काले ब्रीहियवौ
यद्येकस्मिन् कुले यवमतीभिरद्भिः यवैस्तिलार्थः ... यमवरुणौ
...
....
...
***
...
***
यशसे तेज से
यशसोभोसि यशोसीत यशस्कामः पूर्व्व यसीत्याचमनीय
यो भवामीति यस्य त्वेषामग्रतः
यस्यात्मनि प्रसादमिच्छे
तस्मै
योजघन्यं याोषधीरित्युदञ्चं... या तिरश्चीति
यानमारोहत्यां
यानि च शिष्टाविदध्युः
...
...
...
...
::: ::
...
...
**G
***
...
...
...
***
***
...
...
...
***
...
...
***
...
8.0
...
***
...
sse
...
...
***
***
***
***
[ 19 ]
पृष्ठ | सूत्रं ।
पृष्ठे
२२६ | यानि चानुकल्पमुदाहरिष्यामः २११
३५४ यावन्न व्हयेताभोजनेनैव
२७७
ये कावतरग्नयः
२५२
ये चरन्त्येकवाससेाभवन्ति
२४७
२२७ | येन पूषावृहस्पते
येन स्त्रिय
६११
| योरोचन
७६२
७००
१७७
***
श्राष्टमी ·
१७६
१७५ यार्डवमाग्रहायण्यास्तामि
१७६
५६ यावा तेषां
६५७ यः परमेाविप्रकर्ष : ...
% 89
५१७
७६३
७६२
७४०
...
...
...
लक्षण प्रशस्तान्
लक्षणावदेषा
लोहितपांशु .
***
...
***
...
रुद्राहमस्मीत्येवमेव...
व
६६० ७३० वर्जयेत् पूर्व्वताश्वत्थं
१७७ वर्षति च
...
र
ल
...
***
७५ वर्षन्तं ब्रूयात..
६८ वर्हिषि स्थालीपाके...
...
३३२ | वर्हिषान्तं
५३८ | वशङ्गमौ शङ्खश्चेति...
...
...
...
...
...
***
444
...
: :
:
...
...
...
...
***
110
५१६
४५२
४०१
५१७
५१६
५६३
६५२
१८७
३२०
२८४
३८
७०७
७१३
8
४६०
२३६
२०७
७२६

Page #36

पृष्ठे।
[20] सूर्य।
पृष्ठे। सूचं। वामदेव्यचः ... ... ६६८।१८ वेद्याः सीतायाः .. .. २६ वामदेव्यं गोत्वा ... ... ३३४ वरूपाक्षः .. .. .. ६३ वामं सक्थ्यन्वएक्याय ... ६०७ वैश्यकुलाहा- .. .. ५१ वार्डञ्चास्मै दण्डं प्रयच्छन् वाच- वंशमध्यमयोर्मणिके वा .. ५०६
यति ... ... ... ४२८ व्याहृतिभिर्जत्वा .. .. ४८० वार्तञ्चास्म दण्डं प्रयच्छन्नादिशति ... ... ... ४४२
श वाससस्तन्तन् ... ... ७३६ शक्करीणां .. .. .. ५६ वासस्तु निदध्यात् ... ... ६७० शमीपलाशमिश्रांश्च .. २६२ वास्तोष्यतइति ... ... ७१८ शाकं व्यञ्जनमन्वाहायें .. ६७२ विदूयमाने ... ... ७४४ शादासम्मितं .. विद्यास्नातको- ... शान्तिं कृत्वा .. .. विद्युत्स्तनयित्नु- ... ... ४६४ शालानावनाहिताः विद्योतमानं ... ... ... ४६० शिष्टाचारोऽतोन्यत्र विप्रोष्य ज्येष्ठस्य ३६३ शुचौ देशे .. .. विशाखानि.. .. .. २०८ पटतमभिधा-- .. विश्राणिते .. .. .. १८१ पूटतानभिघार्योद-.. विष्ठरपाद्यााचमनोय- .. ७५५ पूटतामभिघा-- .. बीहियवौ पेघये. .. .. ३७३ पटतावभिघा-- .. बीहियवैस्तिलमाधै- .. ३६७ फूटतावभिघार्यो- .. .. ६०७ वृक्षश्वेति पञ्चर्चः .. .. ६६० शेघमवदाय .. .. .. वृत्त्यविच्छित्तिकामाहरितगो- श्वस्ततोऽक्षतसक्तून् . . ..
मयान् .. .. .. ७३५ श्वस्ततोऽन्वएक्यं .. .. वृत्त्यविच्छित्तिकामः कम्बकान् ७५० श्वोभूतेऽरण्ये .. .. रद्धिपूर्तेषु .. .. .. ६५७ श्वोभूते वा .. .. .. कृषीच्चोयदध्यात् .. .. ६२७ श्रवणाग्रहायणी- .. ..
है

Page #37

४५५
[21] सूत्र।
पृष्ठे। सूत्र। श्रवणादित्येके .. .. ४७७ | समाप्तासूदहन्ति ... ... श्रवणामेकउपावत्यैव- .. ४८८ समाप्यच सम्भवतः ... ३४७
समिधमाधायानुपर्म्युच्य तथैघडाहीभवन्ति ... ... ७६८ वोदकाञ्जलीन् ... ... ८७
समिधमाधायानुपर्युच्य यज्ञ
वास्तु करोति ... ... सरवास्थ ... ... ...
समिधमाधेह्य पोशान ... सकत्संटहोतान् ... ...
समुपविशेषु ... ... ... सकृत्संग्टहीतं
समं लोमा- ... ... ... सकृदयामुप-...
सम्पूयोत्पुनात्युसकृदपोनिनीय
सम्भार्थमपि त्वेके .. सकृदाच्छिन्नं ... ... ... ६२५
सम्बत्मरमप्येके सकृदेव सुफली. ...
स यत्प्रथमं ... ... सकृदा त्रिव॑तेन ... ...
स यदेवान्त्यां... सत्यं विवदिघेत् ... ...
सरखत्यनुमन्यसन्धिवेलयोण्यस्थानं
सर्पिस्तलं ... ... सन्ध्यां पौर्णमासी- ... ...
सर्वतस्त्रिवतं ... सन्नीतात् टतीय- ... .. ६१० सर्बत्राचा ... ... ... ४७१ सपायसाभ्यां ... ... ७१६ सर्वस्य त्वेवानस्यैतान् ... १६६ सब्रह्मचारिण- ... ... ४७३ साण्यङ्गालोमानि ... ... १४० सब्रह्मचारिणि- ... ... ५०३ साण्येवान्वाहार्य्यवन्ति ... २२ समस्ताभिश्चतुर्थी ... ...
सर्वावान्ते .. .. .. समय पञ्चमी ... ... ३४१ सर्वेभ्यः समवदाय .. .. २५८ समान् कृतलक्षणान् ... २८६ सर्वेभ्यः सम्भायं ... ... २८६ समाप्तायां ... ... ... ५८३ साघधि. .. .. .. ५१५ समाप्तासु समिधमाधाय ... ३३७ सत्येन पाणिना ..
४

Page #38

स्वचं । सव्येन सव्यं
सव्येनैव पाणिना दब्ब सव्येनैव पाणिना दर्भपिञ्जलों सव्येनैव पाणिना सूत्रतन्तुं
सव्येनैव पाणिनोदपात्रं गृहीत्वा
बसलवि पूर्व्वस्यां सव्येनैव पाणिनेाल्मुकं
सव्यं पादमवनेनिजे
सव्यं वाज्जमन्वावृत्त्य
सव्यं वाज्डमुद्धृत्य
वसलवि पिण्डान् सव्येनैव पाणिनेादपात्रं गृहीत्वा
सहायानाञ्च .
..
सायमुपस्पृश्य
सायं गाः
सावित्रमहः
सीतामाशा-..
..
..
..
..
साखल्वास्तएवानक्षत्र
साधिके प्रक्रमे
सामसावित्रीञ्च सायमाज्जत्युपक्रमएवात ऊर्द्धं
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
सुकृतान् सक्तन्
सुवा भुक्का चुत्वा सूर्पेस शेषमभावेोप्य प्रागु
दीचीसूर्प शेषममावाप्यानति
..
..
..
[ 22 ]
पृष्ठे ।
स्वत्रं । ४२४ | सूर्ये सक्तूनावपति
६४३ सेामं राजानं
६४८ सास्य वाग्विसर्गः ६५० | सास्यावाग्विसर्गः संज्ञप्तायां
६५१ | संवत्सरे संवत्सरे
| स्तनयन्तं
६४३
६४२
..
..
..
३०८ खरभिव्यख्यं . .
५५५ खस्ति हासां
..
स्तम्ब है के
स्थालीपाकारता तण्डुलास्थालीपाकावृतान्यत्
..
..
..
..
..
..
..
..
७६१
५५३
६६
६७६।६८०
७४७ स्थालीपाकावृतावदानानां ... ६०८
३१७ स्थालीपाकावृतावदाय
५४८ स्थालीपाकाटता वपा
४८३ स्थिराघातमेक
५६ खात्वालङ्कत्या
४५७ खानं.
५६६ | खगिति वाचयेत्
४८७| खयन्त्वेवाशस्यं
६७७ | खयन्त्वेवैतान्
५५१ स्वयमिन्द्रियमेाचनं ..
७
स्वर्यमिव तु
| स्वयं जपेदजयन्त्यां
..
..
५६३|५६८|५८०५६६।६०४६७२१
..
...
..
..
..
हडे ।
५५२
gg
F
३२५
६०१
७२५
४६१
४०४
..
५३
५५/
..
६०३
७०८
५१८
४४४
५२८
१७६
१५४
४४६
५१५
२८७
४६७
५६७

Page #39

सूत्रं । स्वस्त्ययनानि. स्वस्त्ययनार्थं
स्वस्त्ययनं
...
...
स्त्रियास्तणों स्त्री. सायं
...
विष्टकृत
खेच भूमिपतौ
स्वाध्यायविरोधिनोस्वाहाकारान्ताभिः
...
***
***
***
::
046
***
:
...
...
***
...
...
...
***
...
***
...
040
***
000
[ 23 ]
सूचं ।
पृष्ठे
પૂ
७५१ | हतस्ते व्यत्रिया
७२६ | हविरुच्छिष्ट
५३३ हविष्यमन्नं
७४७ ते पतिर्थथेतं
६०६ | जत्वा चानुमन्त्र
040
***
...
::
...
...
५०३ जत्वा दश
३६६ हुत्वैतन्मेक्षणमन
१५६ | त्वो पोत्तिष्ठतः इत्वा पत्यायोपनिष्कृम्य
904
...
400
...
444
:
10.
***
...
...
444
हृदयस्पृशस्त्वेवापञ्चाचामेत् गृह्यसूत्र सूची समाप्ता ।
पृष्ठे ।
७५१
३२०
३०६
५६६
७१८
२५८
३००
३१८
७४

Page #40

अथ श्राद्धसूचसूची।
... १०२३
सूच। पृष्ठे। सूत्रं ।
ठे।
अमावस्यायां पिटभ्योदद्यात् ८८१ अघोराः पितरः सन्तु ... ६६३
अमावस्यायां सर्वमित्यमावअत्र गन्धपुष्पधूपदोपाच्छादनानां ६६३
स्यायां... ... ... १०७२ अथ काम्यानां तिथयः ... १०६६ अयुग्मान् यथाशक्ति ... १६ अथ टप्तीः ... ... ... १०६० अवदविद्भिराक्रान्तां ... १०५४ अथ धमाः... ... ... १०५४ अश्वास्तृतीयायां ... ... १०६९ अथ पिट्टनावाहयिष्याति
अश्म्यां वाणिज्यं ... ... १०७० अथ श्राद्ध... ... ... ८८८ अर
असो वाराहेण ... ... १०६३ अथ सपिण्डीकरणं १०२३ अस्तु खधेत्युक्ते ... ... ६६७ अधाक्षय्यटप्तीः ... ... १०६ अथाभ्युदयिके श्राद्धे ... १०३६
श्रा अथैकादिर ... ... १०११ याचान्तेषूदकं ... ... १ अध्वमैथुनश्रमखाध्यायान् १०५६ आमावाजस्य ... ... १००४ अनवद्यान् ... ... ... ६०६ आरोग्यं नवम्यां ... ... १०७० अनिन्छनोयामन्त्रितानाप- आवाहनादिवज वागयतः १०५७
क्रामेत् ... ... ... ६०५ आवाहयेत्यनुज्ञात उशन्तस्वा- ६४० अपउपस्पृश्यैवमेवेतरयोः ५२ आवाहयेत्यनुज्ञाताविश्वेदेवा- ६३८ अपहताअसुरारक्षांसि ... ८४१ आसनेषु दीनास्तीयं ... ६३२ अपि गायत्रीमात्रसारः ... १०६६ यासहखात् पंक्ति... ... १०६८ अपि चात्रोदाहरन्ति ... १०५७ अभावेपि ... ... ... ६१० अभिरम्यतामिति विसर्गः १.२२ इति पंक्तियावनाः ... १०६८

Page #41

[25] पृष्ठे। सूत्रं ।
सूत्र।
उद्धृत्य ताक्तमन्नं ... ... ६६६ खगः... ... ... ... १०६४ उपतिष्ठतामित्यक्षय्यस्थाने १०२१
हस्थ साधन वा ... ८०७ ऋजवादर्भाः ... ... १०४० ग्राम्याभिरोषधीभिर्मासं... १०६०
छ
एकादशू पार्घतेन... ... १०६३ चतुरः शाकुनेन ... ... १०६२ एके यतीन्... ... ... ६०६ चतुर्थी क्षुद्रपशवः... .... १०६६ एकैकमुभयत्र वा... ... रकै कस्मिन्नपासिञ्चति ... ४३ एककस्मिन्नेव यवानावपति ४३ छागोसमेघा पालभ्याः ... १०६१ एकैकस्यैककेन ... ... ६४६ एकोऽयं ... ... ... १०१५ ज्ञातिश्रेष्यञ्च ... ... १०७० एक पवित्रं ... ... १०१२ ज्येष्ठसामगः ... ... १०६६ एक पिण्डः ... ... १०१७/ एतेनैव पिण्डोव्याख्याताव्याख्यातः ... ... २०३८ तदलाभे श्रारण्याभिः ... १०६०
तदहब्राह्मणानामन्त्रा ... ६०२
१०३३ योपस्पर्शनात् ... ... १०५७ तदहश्चत्वायुंदकपात्राणि
| तदहस्तत्परः ... ... १०५६
तन्त्र वा वैश्वदेविकं ... ८२२ कालपणाकं ... ... ... १०६४ टप्ताः स्मइत्युक्ते ... ... ६ कुवित्यनुज्ञातः .. ... ८६६ टप्तिं ज्ञात्वाऽनं प्रकीर्य ... ८४ कृषिः सप्तम्यां ... ... १०७० त्रिणाचिकेतः ... .. १०६७

Page #42

प्रठ।
[26] सूत्र।
ठे। सूर्व। त्रिमधः ... ... ... १०६७ नावाहनं .. .. .. १०१७ त्रिसुपर्णः ... ... ... १०६७ नियोन्यानामभावे .. १०५८ त्रीणि पिटणामेकं प्रेतस्य १०३४
प
पञ्चमीप्रभति वा .. .. ८६७ दधिवदराक्षतमिश्राः पिण्डाः १०४२ पञ्चम्यां पुत्रभागी.. .. १०६६ दश माहिषेण ... ... १०६३ पञ्च रौरवेण .. .. १.६२ दशम्यां गावः ... ... १०७० पञ्चामिः .. .. ... १०६७ दातारोनोभिबईन्तां ... १००१ पत्रपुटेघु .. .. .. ६६ देवा श्राद्धं कुर्वीत ... ८२२ परिचारका एकादश्यां .. १०७० दैवे वाचयित्वा ... ... १०५० पवित्रपाणिर्दद्यादासीनः ६३० धू तर्द्धिः घयां ... ... पात्रमालभ्य जपेत् .. ९७२ हादश्यां धनधान्यं ... पायसेन वा .. .. द्वितीयायां स्त्रीजन्मा ... पिण्डपिटयज्ञवदुपचारः.. २३ दिनमशुक्ला- ... ... ११ पिटनेकैकस्मिन्नेव .. .. ६४५ द्वौ वा देवे ... ... १७ पिये द्विगुणांस्तु दीन .. ८२६
पुत्रोऽभिरूयः .. .. १०६६
पताः .. .. .. १०६६ धर्मज्ञः ... ... ... १०६८ पूर्ण संवत्सरे घण्मासे त्रिपक्षे
___ वा .. .. .. १०२४
प्रथमपात्र संखवान् .. ५५ नव मेघमांसेन ... ... १०६३ प्रदक्षिणमुपचारः .. १०४० न खधां प्रयुञ्जीत ... ... १०५१ प्रेतपात्रं पिटपात्रेवासिञ्चति १०३५ नागौकरणं ... ... नात्र विश्वेदेवाः ... ... १०२० नान्दीमुखाः पितरः ... १०४३ बाणसस्य मांसेन .. १०६३
--
१०१८

Page #43

सूत्रं । वैष्णव्यची .. ब्राह्मोढ़ापुत्रस्ख..
म
मधु
मधुवता इति चं
मन्त्रब्राह्मणवित् •
..
मन्त्राध्यायिनः
..
..
..
..
य
यत्रियवृक्षचमसेषु eeruuda
यदी वृद्धिराद्येत
..
..
महाशल्कः • • मातामहानाचैवं
१०६२ | वृद्धान्
मासद्दयं मत्स्यैः मासत्रयं हारिणेन म्टगमांसेन १०६२ व्याहृतिपूर्व्वं
मासि मासि वोऽशनमिति
१०५५
मलफलैरद्भिर्व्वा
१०६०
यश्व व्याकुरुते शब्दान्
यादिव्यायामः पयसा यानि वा विद्यन्ते..
..
युग्मानाशयेत् युग्वानस्तत्र म्रियन्ते
..
..
..
..
..
..
यवानादायेोङ्कारं कृत्वा .. यवैस्तिलार्थः
..
..
..
..
..
..
..
[ 27 ]
पृष्ठे । सूचं ।
නොත්.
१०६८ लोहितच्छागः
१०६४
Co
व
वर्षासु मघाश्राद्धं..
१०६७
वागीश्वरोयाज्ञिकश्ञ्च
१०६६ वाच्यतामित्यनुज्ञातः
वाजे वाजे.
४१
Ga
१०२५
३०
१०६४
२२ विश्वे देवाः प्रीयन्तामिति
..
•
5
१०४१
१०५७ श्रोत्रियान्..
६४८
४६
१०३८
१.७१
घट् छागेन..
घड़ङ्कवित् ..
...
..
श
शस्त्रहृतस्य चतुर्दश्यां
| शाकेनापि नापरपक्षमति
क्रामेत् ..
शाखाध्यायी
..
.
प
..
वाणि क्रीत्वा
श्रद्धान्वितः श्राद्धं कुर्व्वीत
..
..
..
..
..
..
.
पृष्ठे ।
१०६४
१०६५
१०५८
TEE
१००३
हहह
६०८
८०
१.७१
१०५४
१०६६
१०६१
१०५३
६०८
१०६२
१°६६

Page #44

सूत्रं ।
स
सकृत् सकृदपादत्त्वा
सकृत सकृदपादत्त्वा पुनर्मधु
वातां.
सवय.. सप्त कौ
•
..
सर्व्वीन वा.. सहान्नेनेात्तरास्तर्पयन्ति
सम्पन्नमिति तृप्तिप्रनः सर्व्वत्र प्रश्नेषु सर्व्वमन्नमेकत्रोद्धृत्योच्छिष्टसमीपे ..
..
..
..
..
..
..
ग्रन्थनाम
गृह्यसूत्रं वासंग्रहः
प्राद्धकल्पः
श्राद्धकल्पपरिशिष्टं
सन्ध्यासूत्रं
स्नानसूत्रं
खानसूत्रपरिशिष्टं
..
..
...
..
..
..
[ 28 ]
पृष्ठे ।
सूचं । सौवर्ण राजतौदुम्बर
९७६ संवत्सरन्तु गव्येन
ग्रन्थसूची |
स्नातकः
हप्पू | स्नातकान्
१४
१००२ स्नातकान् श्रचीनाचान्तान् १०६२ खकर्म्मस्थान्
£°E
१०४१ खदितमिति टप्तिप्रश्नः १०२० ९३० खर्गे लोके महीयते
३
..
..
240
ह
८३१ | हस्तिच्छायायाञ्च .. १०६१ जतशेषं ब्राह्मणाय दत्त्वा ..
...
..
***
पृष्ठतः
१
७७३
CCE
१०७६
१०७८
१०८०
२०८३
ग्रन्धसूची समाप्ता ।
..
..
..
..
पृष्ठे |
४६
१०६३
१०६७
१०६५
C७१
पृष्ठं ৩৩২
CCC
१०७५
१०७७
१०७६
१०८२
१०८७

Page #45

विषयः ।
अक्षत होमः... यक्षभङ्गादौ प्रतीकारः
ग्नियेोनयः...
च्यग्निस्थापनप्रकारः...
गृह्यसूत्राणामकारादिक्रमेण विषयस्तची ।
अद्भुतादिषु प्रायश्चित्तं
च्यनध्यायः
चावटकां
...
...
अन्वाहार्य श्रजं
चंपूपाष्टका
कालः
अर्घ्यप्रकार....
***
...
***
...
लक्ष्मी निदः
***
0.0
0.0
...
व्यनाज्ञातेष होमादौ विशेषः ६७५२६७६ व्यनुप्रवचनीयत्रतान्ते ऐन्द्रः } ४७०|४७१
***
कन्टक् श्राद्धं
***
...
::
...
...
...
...
***
...
::
:
***
***
010
***
-
***
पृष्ठाङ्काः । ७२६/७२७/७२८,७२६
३२२/३३४
५१/५२
३३/३४
५०५|५०६।५०७/५०८
४८७|४८८|४८ε|४ε३ | ४६४१४६६। ४६६/५०१/५०२/५०२/५०३ |५०४
६२८|६३०|६३१/६३२/६३३।६३४१६४१|
_६४२\६४३६१४ ६ १६६४७१६४८१६४९॥ ६५०।६५१।६५२।६५/६६
६१६/६१७१६११६१६१६२१/६२२/६२३|
६२४।६२०|६२६।६२७६२१६२९
६६६६६
५६३/५८४|५६५|५हई
३२७/३२०
७५३|७५ ४|७५५।७५/७६०/०६१/०६२
७६३|७६४|७६५/७६६७६७/०६८
ई ६९६।६७/६८|६CC

Page #46

विषयः । अवसानविधिः
व्यश्वयज्ञः
अष्टका
...
व्याग्रहायीकर्म्म
च्याचमनं
...
...
बन्यभाग होमः
च्याश्वयुजीक
...
:
***
चितकामस्य कर्म
...
...
...
...
...
...
व्याधानकालः ...
च्याधानदिने प्रातर्हेौमः
लवनं
...
...
यज्य संस्कारः
च्यान्यस्थालीपाकयेाः स्थापनं न्याहुतिषु विशेषः aferralरिणां धर्म्मीः... aferrearer विकल्पः
...
...
माः इन्द्राण्याः स्थालीपाकः
...
...
***
ogs
...
***
[ 30 ]
***
***
...
...
000
...
...
पृष्ठाङ्काः ।
७०६।७०७|७०८७०/७१ ०/७११/७१२
७१३।७१४/७१५
५४५।
५८६।५८७५८८.५८०५१
श्रा
५७४|५७५५७७/५ ७८|५७£|५८०
६७/६८६९/७०/७१/७२/०३/७४/७५
७०१/७०३/७०४
२४८
२३८|२४१/२४२/२४३
२४५
२००|२८१/२८२ ४५२/४५३
४५२
३१ |३२|४५ ४६ | ४८
५५
५१४।५१५/५१६।५१७/५१८५१/५२०
५२१/५२२
_५६११५६३५६४|५६६।५६७
२०५।२०७
६०.

Page #47

[ 31 ]
विषयः।
पृष्ठाडाः।
ईक्षकप्रतिमन्त्रणं ... ... ३११ ।।
उत्स र्गः ... ... ... 880 उत्तरविवाहः... ... ३१६३१७।३१८३१६।३२०३२५।३३१ उदकाञ्जलयः ... ... ... ७६७८७ उद्दहनं
३१५५३१६ उपघातहोमः...
२४५ उपनयनकालः
४०६18०७ उपनयनं
४१३।४१५। ४१६।४१७/०१८४१९४२ ४२११४२२।४२३।४२४१४२५ । ४२६।४२७
४२४२९४३०१४३११४३३।४३४ उपवसथः ... ... ... २०४।२०५।२०७२०२०६२१०२११।
२१।२१५२१६।२१७२१६२२० उपवासकालः... ... ... १८३१८४१५१८६।१८२०१।२५३ उपस्तीर्णाभिधारित हामः ... २४७२५०।२५१।२५२ उपाकर्म ... ... ... १७४८०४८३।४८४४५४८६।४
४८८४६२
ऋणे प्रज्ञायमाने होमः ... ६७६ .

Page #48

विषयः ।
कम्बकहोमः
a
काम्येषु दीक्षाः
कुमारस्य
कृमिप्रतीकारः कौतामतप्रयोगः
***
गोदानं ... गोयज्ञः
गवां पुष्टिकमणि ... गृह्याग्निः गोदानादिवतच कालः गोदानादिव्रतधर्म्मी....
...
...
***
जन्मतिथ्यादौ कृत्यं ३८२
*
...
चतुर्थीक चतुष्पथप्रतिमन्त्रणं चन्द्रदर्शनं
चमसः
चरुः
चड़ाकरणं
...
...
...
***
...
...
...
*
...
...
...
...
...
...
...
...
...
***
...
...
***
...
...
...
***
...
..
...
...
[ 32 ]
...
क
७५०
६८६६८७६६१
पृष्ठाङ्काः ।
७५१।७५२
६ष्टा६६०
ग
५३८५४०/५४१ | ५४३/५४४
४५१
४४३/४४४४४५ ४४६४४७४५२
४३६ । ४३७/४३८|४३६/४४०/४४१1४४२
५४४५४५
च
AD
३३८/३४०/३४१।३४४.
३३२
३७८ ३८०/३८१/३८२
२३०/२३१/२३२/२३३/२३४ ३८५/३६६।३८७/३८१३६६ | ४०० ४०१ | ४०२/४०३/४०४/४०५

Page #49

विषयः ।
जातकर्म
ज्ञातिक ज्येष्ठसामग्रतं
⠀⠀⠀
प्रतिमः
...
दक्षिणा
दण्डोपनिधानं दर्शपौर्णमासयेाः
दारकरणकालः
नवयज्ञः
नामकरणं
न्यकर्म
***
...
***
***
...
:
...
...
...
:
...
...
4.0
...
...
...
...
दारकर णोपयुक्तस्त्रीनिर्णयः ... २८४/५११
हिराचमननिमित्तानि
७५
***
...
G
::
[ 33 ]
...
ज
पृष्ठाङ्काः ।
३७२।३७३|३७४ ३७६ । ३७८
२व्हा २८०
४७४|४७५|४७६४७७
द
६६
७५ ० / ७५१
१८३/२८६।२५८|२६०
२८४१५०/५१०
ध
३३६।३३७
न
५६७|५६८|५६६|५७० | ५७१ | ५७२|५७३
३८३ ३८४ ३८६|३८७ | ३६१
६२/६३
प
पण्य होमः
७३८|७३C
प्रतिग्टहमागतायां वध्वां कृत्यं ३३४ | ३३५
5

Page #50

[34]
पृष्ठान:।
विषयः। पतितसावित्रीकाः ... ... ४११॥४१२ परिणयनं ... ... ... ३०६ परिधयः ... ... २३८ परिभाषा ...
८१८२१।२२।३०।३८६६।२५४२५७)
२५२७६।२८०२८।२२६२ परिसमहनं ... ... ... ६८३ परिस्तरणं ... ... २३४।२३५।२३६।२३७ पर्वदक्षिणा ... ... ... ४७२ पर्युक्षणं ...
७१७६ पवित्रं ... ... ... ... २४०।२४१ पाकयज्ञ विधिः ... ... २७०/२०१।२७२ पाणिग्रहणेऽमिस्थापनादिकं २६१।२६।२६।२६४२५।२६६२६७/
२६८ पाणिग्रहणे आज्यहोमः ... २९२६E पाणिग्रहणं ... ... ... ३१३ पाणिग्राहवध्वोरवसेकः ... ३११ पिण्डपिटयज्ञः ... ... ६६५।६६६६६६६६६६।६७० पिण्डप्रतिपत्तिः ... ... ६५५।६५६ पित्रादिनामाज्ञाने विधिः ... परीषहामः ... ... ... ७४६७५० परुषाधिपत्यकामस्य कर्म ... ७४१७४२।७४३७४४ पंसवनं ... ... ... ३५१।३५२।३५३।३५४३५५/३५६।३१७ पूर्णपात्रं ... ... ... २६६ पूर्ण होमः ... ... ... ७३६/७४० पौर्णमास्यमावस्ययोर्लक्षणे... १८७

Page #51

विषयः ।
प्रणीता
पदप्रयेोगः
प्रपदः
...
***
...
प्राचीनावीतिलक्षणं .. प्रोषितागतकर्म
***
***
ब्रह्मणस्तुत्यु त्पादनं • ब्रह्मस्थापनं
***
भूतप्रवाचनं भूरित्यनकाममारप्रयेोगः
महाव्याहृतिहोमः
...
मणिप्रतिष्ठा
महानाम्नीनां श्रावणं महानाम्नीव्रतदक्षिणा
महानाम्नीव्रतान्तकृत्यं
महानाम्नीव्रतं ..
...
***
...
...
***
...
...
***
***
...
...
...
...
...
...
...
...
[ 35 ]
पृष्ठाङ्काः ।
२३८
६
६८४६५
६६
३८३/३८४
ब
२६४/२६५
२२०|२२१/२२४।२२५|२२६२२०
भ
११२/११३।११४
ලද්දේ
म
५७८
४६ ३ | ४६४ |४६५।४६६ | ४६७/६८
४६६
४७०|४७१।४७३
४५४४५५।४५६।४५७|४५८|४५८|४६°/
२५४
४६१/४६२/०६३

Page #52

[36]
विषयः । मांसाएका ... ... ...
पृष्ठाङ्काः। ५६७५६६६ ० ० ६ ०१।१०।६०३।६०४। ६०५६०६६०७६०८/६०८।६१०१६११॥ ६१२१६१३१६१४ ३७६
मेधाजननं ...
...
...
यज्ञवास्तुकरणं ... ... २६०।२६१ यज्ञोपवीतिखरूपं ... ... यज्ञोपवीतं ... ... ... यशस्वामस्यादित्योपस्थापनं... यानारोहणं ... ... ... ३३२
लक्षणं ... ... ... ... ३३:३८ लाजहामः ... ... .. ३००।३०१।३०२।३०३।३०६ ३०८३०६
वपाहामः ...
६०२।६०३।६०४।६७३।६७४ वर्हिः ... ... ... ... २०८/२०६ बलिहरखं ... ...
११५।१९६।१३१।१३३।१३४।१३५१३६ २४०।१४१।२५३११५४।१५५।१५६१६६।
१७४।१७५।१७६।१७७।१७८/१७६।१८१ वस्त्रदशाग्रन्थिबन्धन... ... ७४६१७४७

Page #53

विषयः । वास्तुकर्म्म
शत्रु होमः
शाकाटका
श्रवणाकम्भ
विवाहात्प्रभ्टति दम्पत्योर्नियमाः
विघवता दष्टस्य विधिः
वृक्षइवेति पञ्चर्चः डिपर्त्तश्राद्धेषु विशेषः
वैरूपाक्षः
वैश्वदेवः
व्रीहियवहोमः
सक्नुहामः सप्तपदीगमनं
...
...
...
...
...
***
...
...
:
...
***
...
: : :
: : :
:::
...
6.4
...
...
***
...
***
...
...
सम्भवः
सर्पिमः
सायंप्रातर्हेमादौ कालाति
पावे विधिः सायंप्रात
...
...
***
...
...
***
7.4
...
[ 37 ]
पृष्ठाङ्काः ।
७१६।७१७/७१ १७१६/७२१/७२३/७२४ |
७२५
३२६
७५०
६८० | १८१/६६२२६६३२६६४।६६५
६५७
$< =પૂ ११६।११७/५३
६८८|७२८|७३ ०|७३१
श
७३२/७३३
६७२
५४८|५४६५५०/५५१/५५२५५३।५५५। ५५६५५७/५५ ८|पू
स
७४७
३०८/३१०/३११
३४४|३४६।३४७
७३३/७३४/७३५
२७२|२७३|२७५|२७६/२७७|२७८ ५६/५७|८०|८३|८६च्छा

Page #54

[38]
विषयः ।
पृष्ठाङ्काः । सावित्रचरः ... ... ... १३३ सीतायज्ञादयः ... ... ६७/६८० सीमन्तकरणं ... ... ३५८३६२।३६५/३६६।३६७३६८३६६।
सोष्यन्तीहोमः __... ... ३०१॥३७२ खातकविवेकः ... ... ५३०५३१ खातकव्रतानि... ... ५२३५२४५२५५२६।५२१५२८५२६।
५३२।५३३।५३४।५३५५३६५३८ खस्तरारोहणं ... ... ५८०५८।५८।५८३५८४ खस्त्ययनकामस्यादित्योप
स्थानं ... ... ... ७०० खिएकद्धामः... ... ... २५२।२५३ स्त्रीलक्षणपरीक्षा ... ... २८दार८७/२८८
हरितगोमयहोमः ... ... ७३५ हलाभियोगः ... ... ६७६।६७७ हामानादेशे विधिः ... ... २८०।२८१।२८२
ग्टह्यसूत्राणां विषयसूची समाप्ता ।

Page #55

गृह्यासंग्रहस्याकारादिक्रमेण विषयसूची।
पृष्ठागः।
विषयः। अकृतादिहव्यानि ... .. १६ अमिजिहाः ... ... ... ७७६.७८०७८२७८३ अमिधमनं ...
८०४८०५ अग्निनामानि... ... ৩৩৩৩৩৩৩৩৩ अग्निप्रणयनं ...
८०२०८०३ अभिमुखं ... ... ... ७८२ अमेः स्वरूपं ... अजिनादिधारणं अनुदयः ... ... अन्त्या समित् ... ... ८६० अपराजिता ... अभिरूपः ... अर्घ्यः ... ... ... ... ६३ अविदासी हदः अष्टकाविधा कपालसंख्या ... ६८ अशाङ्गार्थ्य: ... ... ... ६३
आग्रयण विषयः ... ... आचार्यानुमतवाक्यनिर्णयः
प्रा
८४ २४

Page #56

[40]
विषयः।
पृष्ठाकाः। आज्यं ... ... ... ... २६८२२८ आधानकालः ... ... ८०७
इध्मादीनां टणी करणं ... २३ इध्मः ... ... ... ... २२/२३
०६
उदकुम्भधारिणोधाः ... उदयः ... .. ... उपधात होमः उपलेपनं उपवेशः ... ...
८१४
कयालं ... ... ... दह कर्मक्रमः ... .. ... ८६/१६ कर्मणां कालातिपाते विधिः ८७१ क्षुतादौ दक्षिणश्रवणस्पर्शः ८७६
ग
ग्टह्या... ... ... ... ७८८ गोचर्म ... ... .. ७८८७६०

Page #57

विषयः ।
गोनामानि
गोभिलग्टह्ये पुनरुक्तादेर्ग्रहणं
चरुविधिः
...
...
ह
***
चूड़ाकरणादौ निर्व्वपणाभावः ८४६
...
300
चूड़ाकरणे मुण्डनप्रकारः
८००|०१
तन्त्रधारकादिः दर्भादीनां निम्माल्यताविवेकः ८०६०८७८
दारलक्षणं
४२
देवयोनिः
८१२/१३
८४३
८३/८४०
ध्रुवाच्यायः नग्निकाऽननिके परमेष्ठिविभक्तयेाराः प्रातराजतिः तयेाः प्रातराजत्यु
पक्रमच ...
पवित्रपरिधी. पाणिग्रहणे कामिप्रदक्षिण
...
...
...
***
4.0
442
...
***
...
...
...
...
चरुपाकाभावः
***
***
***
...
***
प्रकारः ...
३
पाणिग्रहणे गौड़ी सुरा पाणिग्रहणेतिकर्त्तव्यता पारतन्त्रिककर्त्तव्याकर्त्तव्यविवेकः ८०
८४४
fuent प्रवप्रयेोगप्रकारः ८७०
...
***
...
***
पृघातकः
प्रणीता... प्राङ्नीचादिफलं प्राजनिनः पाणिग्राहस्यानुगमनं ८४७
७६१
प्रातर्हेमकालः
ન્યૂ
७६२
८३४
१६
...
...
...
...
...
***
बरः
बलौ बीरतरः ब्रह्मचारिणोव्रतादेशें व्रतनामव्रतचर्य्यीकालवाचनं
6
...
***
[ 41 ]
च्हर
ह
***
...
...
८१०
८१४
६१
८२०
५१
पृष्ठाङ्काः।

Page #58

[42] विषयः।
पृष्ठाङ्काः । ब्रह्मविष्ठरौ ... ... ... ८१६०८१७ ब्रह्मस्थापने विशेषः .. ... १७१८१८ ब्राह्मयादिविवाहभेदात् होम__ परिणययाः क्रमभेदः ... ८ge मधुपर्कादियाने विधिः ... ८६२२६४ मधुपर्कः ... ... ... ६३२६८६५ मन्थनयन्त्रं ... ... ... २११।१२ मन्थः ... ... ... ... ८५ मन्त्रानुपदेशे व्याहृतिप्रयोगः ८३५ मेक्षणं ... ... ... ... ८१३/२३ यज्ञवास्तक्रिया ... ... ३१॥३२ यज्ञोपवीतविधिः ... ... प्यू५/५६ाप्यूप्यू८५६ लक्षणं (लेखविधिः)... ... ७६8I७६५.७६६/७६७७६८ लाजहोमः ... ... ... ८४६८४७ वपाहामादौ व्याहृतिप्रयोगा
भावः ... ... ... ८७० विवाहे दाम्पत्यवाचकमन्त्राणां
वरेण पाठः ... ... ८४३ वैरूपाक्षादयः... ... ... २१ व्याहृतिप्रसंशा ... ... ३५/३६ व्रतान्ते अन्द्रचरुः ... ... ५३ शङ्कः ... ... ... ... १४ प्रलली... ... ... ... ८१६ श्राद्धे ब्राह्मणस्यैकत्वे ८७४/७५/७६/७८ समयाध्युषितं... समिधः ... ... ... ७८५७८६।२३ सम्पातः ... ... सम्यूयनं ... ... ... २६ "सर्वतः" प्राब्दस्यार्थः ... २० सावित्रवतचर्याकालः सीमन्ते दर्भपिङ्गेलीसंख्या ...

Page #59

[ 43 ]
विषयः।
पृष्ठाडाः। मुरा ... ... ... ... ३६ सुरोत्तमशब्दार्थः ... ... ५१ स्तरण विशेषः ... ... १६ 'स्थालीपाकारतान्यत्" इत्य
स्थार्थः ... ... ... ३१ सुक्स वा ... ... ... स्त्रीप्लावनं (विवाहे)... ... ३८ स्त्रीलक्षणपरीक्षायां वेदि
पिण्डादिग्रहणफलं ... ८४१ हविष्यं... ... ... ... ८७२ होमकाले एघातकस्य स्थानं ८६१ होमविधिः ... ... ... ७८०७८१७८३१७८४७६३२२ होमीयव्याणां प्रसेचनादि २५ होमीयाग्निः ... ... ... ३७०३८ हासनानि ... ... ... ८४६
ग्टह्यासंग्रहसूची समाप्ता ।
श्राइलचाणामकारादिक्रमेण विषयसूची।
६८४
विषयः।
पृष्ठाङ्काः। अक्षय्य टप्तिः ... ... ... १०६४।१०६५।१०६६।१०६७।१०६८ अमौकरणं ... ... ... ९६६ अङ्गठनिधानं... ... ... ६७६ अन्नप्रकरः ... अपप्रदानं ... ... ... ६७६ अय: ... ...
६४१६४३।६४५/६६।६४/६५२६५५ बाचमनादि ... ... ... ६६१ आभ्युदयिकश्राद्धं ... ... १०३६।१०४०।१०४१।१०४२।१०४३।
१०५०।१०५१ यामन्त्रणीयाब्राह्मणाः ... ६०५६०६ ८०७/६०८/६०६६१०६११।
१०५७१०५१०५६।१०६६।१०६७/१०६८

Page #60

विषयः । ग्रामन्त्रितस्य धम्मः वाहनं च्याशीः प्रार्थनं
***
यसनं • एकोद्दिष्टं
...
...
...
...
...
काम्यानां तिथयः
गन्धादिदानं
टतिप्रश्नः
तिः
दक्षिणा धम्मः निषिद्धब्राह्मणाः
परिभाषा
पात्रालम्भः
पिण्डदानं
पिण्ड पिटयज्ञातिदेशः
...
...
***
...
***
...
...
प्रदक्षिणादि ब्राह्मणसंख्या.
...
...
मातामह श्राद्धं विसर्जनं
श्राद्धकालः ...
श्राद्धस्यावश्यकत्वं
...
श्राव्यजयः
सपिण्डीकरणं...
ब्राह्मणामन्त्रणकालः
ब्राह्मणेोपवेशनं
मधुवातादिजपः
...
600
...
***
...
...
...
...
...
***
...
...
...
...
...
0.0
...
***
...
...
...
...
...
...
***
...
...
...
...
...
...
***
...
440
***
...
***
...
...
...
...
404
...
...
...
[ 44 ]
***
पृष्ठाङ्काः ।
८३७ ६३८ ६३८|६४०/६४१
१००१११.०२
३२
१०११/२०१२/१०१५/१०१७/१०१८/
१०२०११०२१।१०२२ १०६६/१०७०/१ ०७१ /१०७२
६३
हप्यू
१०६०/१०६१।१०६२/१०६३
हहह
१०५६ । १०५७/१०५८ २०५
११
६२२/६२६/६३०|६३१
७२
इच्छाह
२३
१००४
[१४|ε१६।१७
०३
१४
£50
२२
१००३
स्वधानिनयनीये धारादानं... ६६७
खधावाचनं
शेषदानं
१६०१
१०५३/१०५४ । १०५५
CCCC३
१०२३।१०२४।१०२५/१०३३/१०३४१
१०३५/१०३८
६६३९६६
८७१ सूत्रसूची समाप्ता ।

Page #61

विज्ञप्तिः ।
गोभिलसूत्रमेतदतिप्राचीनमत्यन्तप्रयोजनीयं दुष्प्राप्यञ्च श्रीमदामियातिकसमाजस्यानुमत्या व्ययेन च मुद्रितमभूत् । तदत्र, गृह्यसूत्रं गृह्यासंग्रहनामकं गृह्यपरिशिष्टं श्राद्धकल्पनामधेयं श्राद्धसूत्रं तत्परिशिष्टं, सन्ध्यासुत्रं, स्नानस्त्रं, तत्परिशिष्टञ्चेति सप्त ग्रन्थामुद्रिताः । तत्राद्यं ग्रन्थत्रयं सभाष्यं मुद्रितं शिष्टं ग्रन्थचतुष्कन्तु मूलमात्रं । प्रथमग्रन्यत्रयभाष्येन पुस्तकस्य गुरुकलेवरता जातेति समाजाध्यक्षैः पराचीनग्रन्थचतुष्कस्य मूलमात्रस्यैव मुद्रणमन्वमेादि । छन्दोगपरिशिष्टापरनामधेयस्य कर्म्मप्रदीपस्य गोभिलपरिशिष्टस्यावश्यमुद्रणीयस्याप्यत्रामु द्रले तदेव वीजं ।
तदस्य गोभिलस्रुत्रस्याभ्यर्हिततया दुष्प्राप्यतया च मुद्रणं स्थिरीकृत्य तत्शोधनमुद्रणार्थं मामुक्तसभा नियुक्तवती । ग्रन्यस्यातिकठिनतया च व्याख्यासहितस्यैव तस्य मुद्रणं सभा निरदिक्षत् । ततश्च यतमानापि सन्तस्य कामपि व्याख्यां महतापि कालेनासादितवती । श्रस्माभिस्तु यतमानैर्बहुतरक्लेशेन दुर्मूल्येन च गृह्यसूत्रमात्रस्य भट्टभाष्यमेकं काशीतः क्रीतं । तदप्येकमाचं पुस्तकमपरिश्ऽद्धिभूयिष्ठं खण्डितञ्चेति सर्व्वथैव मुद्रणानहं । यदा चैवमवस्था समजनि, तदाSनायत्या मूलमात्रस्यैव मुद्रणाय संसदाहमादिश्ये । श्रस्माभिस्त्वतिकठिनतरस्यैतस्य मूलमात्रस्य मुद्रणं न खल्बभीप्सितमिद्भूयेऽलमिति विवेचयद्भिरभिनवं किञ्चिद्भाष्यमत्र निर्मित्सुभिः कतिपयसूत्राणं भाव्यं निर्माीय समितेरालोकनपथं नीतं । तद्वाचयित्वालोच्य च विचारचतुरैः सभ्येर्विद्यासमुद्रैर्मुद्रणायास्यानुमतिरकारि । गोभिलसूत्रपाठा
1
9

Page #62

र्थिनान्तदर्थावगतयेऽवशिष्टसूत्राणं भाष्यरचनार्थञ्चाहमन्वरुत्सि। तदस्माभिरप्येवमुत्साहितैर्टह्यसूत्रम्य, ग्टह्यासंग्रहस्य, श्राद्धकल्पस्य च भाष्यं यथाबुद्धि निरमायि । न जाने कियत्यस्माकमस्मिन् कृतकृत्यता जातेति। ग्रन्थस्य गुरुकलेवरतया च समाजाज्ञया भाव्येषु क्वचित् नचित् संक्षिप्ता रीतिरवलम्बितेति न ततः प्रयोगस्य पूर्णाऽवगतिरिति ध्रुवं । परन्तु यावता सूत्राणामर्थः स्पष्टमवगम्य ते, तावान् विस्तरः कृतएव । तदनेन यदि मान्यायाः समितेः पाठकानाञ्च विचारचतुराण कथञ्चित् परितोषः स्यात् , तदा वयमपि कृतकृत्याभवेम इति ।
यानि पस्तकान्यबलम्बैरतस्य शोधनमकरवं तानि तावत् वर्णयामः। ग्टह्यसूतस्य तावदेकं पुस्तक काशीतः क्रीतं नवीनं वङ्गाक्षरलिखितं सभाष्यमउद्धिभूयिष्ठं खण्डितञ्च। द्वितीयमामियातिकसमितेरागतं नवीनं नागराक्षरलिखितं पूर्वीपरखण्डितं मध्ये कियदंशमात्र सभाथ्यमशद्धञ्च । हतीयं तस्याएव समितेरागतं नागराक्षरलिखितं प्राचीनं परिशुद्धतरं सूत्रमात्र। चतुर्थमपि तथाविधमेव नवीनमशुद्धञ्च । पञ्चमं स्कन्दपल्ली(कान्दापाड़ा)निवासि-रघुनाथमार्वभौमलिखितं वाङ्गाक्षरं प्रायः शुद्धं सूत्रमात्रमेव । षष्ठं काशीतः क्रीतं नागराक्षरलिखितं नवीनं सूत्रमात्र शुद्धप्रायञ्च-दति षट् पुस्तकान्याहृतानि । ग्टह्यासंग्रहस्य त्वेकमेव पुस्तकमासियातिकसमाजम्थं नागराक्षरलिखितं दीक्षितभाव्यमहितं प्राचीनं परिशद्धयायचाहृतं । श्राद्धकल्पस्य त्वेकं महायश:तभाव्यसहितमस्मल्लिखितं वाङ्गाक्षरमभिनवमउद्धञ्च । दितीयमासियातिकममाजस्थं नागराक्षरलिखितं नातिप्राचीनं परिउद्धं सूत्रमात्रं । हतीयं ५ वामनदासमुखोपाध्यायमुद्रितं सूत्रमात्रमिति

Page #63

त्रीणि पुस्तकान्याहृतानि। श्राद्धकल्पपरिशिष्टस्यापि तान्येव । सन्ध्यासूत्रस्यैकमासियातिकसमाजस्थं नागराक्षरलिखितं नातिप्राचीनं परिशुद्धञ्च। द्वितीयं काशीतः क्रीतं तथाविधमेव नवीनं । हतीयं पूर्ववन्मद्रितमिति त्रीणि पुस्तकान्यहृतानि । खानसूत्रस्यैकं काशीतः क्रीतं नागराक्षरलिखितं नवीनं परिशुद्धप्रायञ्च । द्वितीयं पूर्ववन्मुद्रितमिति दे पुस्तके प्राहृते । नानसूत्रपरिशिष्टस्य तु पूर्ववन्मुद्रितमेकमेव पुस्तकमाहतमिति। अथैतेषां पुस्तकानामिह व्यवहतानि साङ्केतिकचिहानि,चिहं।
अर्थः । से प्रा.आसियातिकममितिस्थं प्राचीनपुस्तकं (ग्टह्यसूत्रस्य हतीयपुस्तक) मो० न०. " नवीनपुस्तकं । (टह्यसूत्रस्य चतुर्थपुस्तक) सोपु. " पुस्तकं । सो. भा०
ग्टह्यसूत्रस्य द्वितीयं पुस्तकं। का० की. . . काशीतः क्रीतं पुस्तकं । मु. . . मुद्रितपुस्तकं ।
तदन्त्र रह्यसूत्रं गोभिलप्रणीतमित्यत्र न संशयलेशोपि । ग्टह्यामंग्रहे* कर्मप्रदीपे चौ तथैवाभिधानात् । ग्टह्यासंग्रहस्तु गोभिलपत्रस्य कृतिरित्यपि तत एवाव गम्यते । परमत्रभवतोगोभिल
* पुनरुक्तमतिक्रान्तं यच्च सिंहाबलोकितं। .
गौभिले ये न टहन्ति न ते ज्ञास्यन्ति गौभिलं । (८०२ प्र०६४ स्लो०) + अथातोगोभिलोक्तानामन्येषाञ्चैव कर्मणां ।
अस्पष्टानां विधिं सम्यग्दर्शयिष्ये प्रदोपवत् । (क० १ प्र० १ ख ० १ लो०) | गोभिलाचार्यपत्रस्य योधीते संग्रहं पुमान् ।
सर्वकर्मखसंमः परां सिद्धिमवाप्यात । (ट० २ प्र० ६५ श्लो०)

Page #64

[४]
पुत्रस्य किं नामधेयमिति न खल्वधिगच्छामि। श्राद्धकल्पाख्यं श्राद्धसूत्रमपि गोभिलप्रणीतमिति श्रीदत्त-महायशः-ट्रलपाणि-वाचस्पति मिश्र-रघुनन्दनादीनां मतं । प्रसिद्धिश्चैवं । अस्माकन्तु गोभिलकृतमेवैतदित्यत्र न निश्चयः । तथाहि। छन्दोगपरिशिष्ठे वृद्धिश्राद्धप्रयोगप्रारम्भे, “वशिष्ठोकोविधिः कृत्स्नोद्रष्टव्योऽत्र निरामिषः”इति । अन्तेच, “इदं शास्त्रञ्च रह्यञ्च परिसंख्यानमेवच । वशिष्ठोकञ्च योवेद स श्राद्धं वेद नेतरः" इति कात्यायनेनोकं । एवमन्वछक्यकर्मणि ग्टह्मोनस्य प्रयोगस्थासम्पूर्णतया तत्पूर्णत्वार्थं, "आसनाद्यर्थ्यपर्यन्तं वशिष्ठेन यथोदितं । कृत्वा काथ पात्रेषु उक्तं दद्यात्तिलोदकं”-इत्यपि तेनैवोत। यदि गोभिलकृतमेवैतत् श्राद्धसूत्र स्यात्, तर्हि एतस्योल्लेखमकृत्वा वशिष्ठोक्तस्य तत्र तत्रोल्लेखः कात्यायनस्यानुचितः स्यात्। गोभिलस्यैव ग्रन्थान्तरे सम्पूर्णप्रयोगस्यापेक्षित विशेषस्य चावस्थितौ तदनुभिख्य तथाविधन्यूतनापरिहारार्थं मुन्यन्तरीयग्रन्थस्योल्लेखनं कथमनुचितं न भवेत् । श्रासनाद्यर्थ्यपर्य्यन्तकर्मकलापः खल्वत्र सुस्पष्टमुपदिष्टोवर्त्तते । तस्मात् नेदं श्राद्धसूत्रं गोभिलप्रणीतं किन्तु वशिष्ठकृतं परिशिष्टरूपमिति तावत् प्रतिभाति । तथा, “यवैस्तिलार्थः” (४, ३, ३७) इति ग्टह्यसूत्रस्य भाव्ये, “अन्योपि प्रातरामन्त्रितान् विप्रानित्येवमादिकः कर्मप्रदीपोकोविशेषः, वाशिष्ठश्च कल्पउपलब्धव्यः” इति भट्टनारायणेनोक। अनयालिखनभङ्ग्या श्राद्धसूत्रमिदं वाशिष्ठमिति तस्य मतं लक्ष्यते । इदमपि हि श्राद्धसूत्रं 'श्राद्धकल्प:'-इत्याख्यायते । अन्यश्च वाशिष्ठः कल्पोन दृश्यते । तस्मादयमेव वाशिष्ठः कल्पदूति नानुचिता सम्भा

Page #65

[ ५ ]
वना । परमत्रापि संशयउदेति । वशिष्ठकृतस्तावत् कचिद् ग्रन्थच्छन्दोगानामस्तीत्यविवादं । स च ग्रन्थः क्वचित् ( भट्टभाय्यादौ ) कल्पतया, क्वचित (परिशिष्टप्रकाशादौ) छान्दोग्यग्टह्यतया, कश्चिच (शुद्धितत्वादी) परिशिष्टतया उल्लिखितः । तत्र च वशिष्ठकृत च्छन्दोगपरिशिष्टे वृषोत्सर्गस्य कालविधिरस्तीति शुद्धितत्त्वादौ व्यक्त | अत्र तु नास्ति वृषोत्मर्गस्य कालविधिरिति नेदं खितत्त्वाद्युल्लिखितं वशिष्ठकृतच्छन्दोगपरिशिष्टं । नाप्येतत् परिशिष्टप्रकाशानुमतं छान्दोग्यगृह्यं * । कृह्यकर्मणां विधानस्यात्राभावात् । श्राद्धकल्पसमाख्यत्वाच्च । एवं " प्राणसम्मितइत्यादि वाशिष्ठं बाधितं यथा" - इति कात्यायनोकोबाधितविषयपि। नात्रेोपलभ्यते । यदि तु ग्रन्थत्रयं वशिष्ठकृतं स्यात्, ग्रन्थोयं वाशिष्ठः कल्पइति शक्यते वक्तुं । श्रथ त्वेकएव वशिष्ठकृतग्रन्थः क्वचित् कल्पतया, क्वचित् ग्टह्यतया, कचिच्च परि
* छान्दोग्य-गृह्यनामा एकाग्रन्थोऽस्माभिरुपलब्धः, तत्र गृह्यकर्मणामेव विधिर्न स्य । स च ग्रन्थोन गोभिलीयानामिति सम्भाव्यते । क्वचित् क्वचित् गोभिलग्टह्यापेक्षया वैलक्षण्यस्य तत्रोपलम्भात् । छन्दोगापरसूत्रनामकं छन्दोगानां पिटमेधसूत्रमप्येकं दृष्टं । तत्र श्राद्धस्य विधिरस्ति वृषोत्सर्गस्य तु नास्ति । श्राद्धविधिरपि तत्रत्योगोभिलविलक्षणइति (सम्भावयामः) सेापि श्राद्धविधिर्न गोभिलीयानामिति ।
+ वाधितविषयेाऽत्रेवेापलब्धव्यइत्यत्रापि न निश्चयः । अन्यत्रापि तत्सम्भवात् ।
+ "वशिष्ठोक्तं च येावेद" इत्येकचैव वशिष्ठोक्तोग्रन्थोवाशिष्ठः कल्पइति भट्टनारायणस्य छान्दोग्यग्टह्यनामा इति नारायणोपाध्यायस्य च मतदर्श - नात् ग्रन्थत्रयं वशिष्ठकृतमस्तीत्यत्रापि न निश्चयः । यदि तु भट्टनारायणोक्तः कल्पः तत्त्वोक्तं छन्दोगपरिशिष्टञ्चेति ग्रन्यदयं वशिष्ठकृतं स्यात्, कल्पोयं वाशिष्ठोभवितुमर्हति ।

Page #66

शिष्टतया कल्पितः, न त यं श्राद्धकल्पोवाशिष्ठीभवितुमर्हति । तदेवं नियूढं निश्चेतुमशक्यत्वात् प्रख्यातनाम्नां श्रीदत्तादोनां प्रसिद्धेश्चानुरोधः अत्राश्रितः ।
गोभिल्लरह्यसूत्रस्य खण्डाः कैश्चित् कण्डिकानाम्ना कैश्चिच्च काण्डिकानाम्ना व्यवहृताः । अस्माभिस्तु भट्टनारायण-रघुनन्दनादीनां मतमनुरुन्धानरुत्तरएव पक्षोऽवलम्बितति ज्ञेयं । तदस्मिन् ग्टह्यसूत्रे प्रपाठकनामानश्च त्वारोऽध्यायाः सन्ति । प्रथमेऽध्याये काण्डिकानामानः खण्डानव विद्यन्ते, शिष्टेष्वध्यायेषु प्रत्येकं दश । तदेवमुनचत्वारिंशद्भिः खण्डैर्बिभनायं ग्रन्थः। तत्र प्रथमेऽध्याये, श्राधानकाल-सायंप्रात:म-वैश्वदेव-बलिकावश्यक होमेतिकर्त्तव्यता-दर्शपौर्णमास-ब्रह्मस्थापन-चरुश्रपण-पुनराधानव्यवस्थाः परिभाषाश्च काश्चिदभिहिताः । द्वितीयेऽध्याये,-विवाह-(गर्भधानापरनामधेय) भम्भव-पुंसवन-सीमन्तकरण-सेय्यन्तीहोम-जातकर्म-(निष्क्रमणापरनामधेय) चन्द्रदर्शन-चन्द्रोपस्यान-नामकरण-जन्मतिथ्यादियाग- (प्रोषितागतकापरनामधेय) मूर्द्धाभिघ्राण-चूड़ाकरणोपनयनविधयः प्रदहिताः । तीयेऽध्याये,-गोदानव्रत-वातिकब्रतादित्यव्रतोपनिषदव्रत-ज्येष्ठमामव्रत-महानाम्निकव्रतोपाकात्सर्गानध्यायागुतप्रायश्चित्त(समावर्तनापरनामधेय) प्राप्तावन-स्नातकव्रत-गोपुष्टिकर्मा-गोयज्ञाश्वयज्ञ-प्रवणाकाश्वयुजीकर्म-नवयज्ञाग्रहायणीकर्म-स्वस्तरारोहणाष्टका काणि व्युत्पादितानि। चतुर्थेऽध्याय,-वपाश्रयणीहोमाटकाकर्मशेषान्वष्टक्य-पिण्डपित्यज्ञावाहार्य-वपाहोम-हलाभियोग-सीतायज्ञखलयज्ञ-प्रवपणयज्ञ-प्रलवनयज्ञ-पर्यायणयज्ञेन्द्राणीस्थालीपाक-काम्य

Page #67

[ 9 ]
होमेतिकर्तव्यता-दीक्षाऽनेकप्रकारकाम्यकावसाननिर्णय-वास्तुशमन(मधुपर्कापरनामधेय) अर्हणान्युपदिष्टानि । असङ्गागतञ्चान्यत् ।
गोभिलः कदा प्रादुरभूत् कदा वा तेनेदं गृह्यसूत्रं निर्मितमिति तत्त्वतानिश्शेतुं न शक्यते । परमयं बहुप्राचीनइत्यत्र न सन्देहः । (सम्भावयामः) यदा गोभिलोग्रन्थमेतं रचितवान् , तदा लौकिकपद्यरचनायां लोकस्य कियदौत्सुक्यमजनि। यताऽनेन ग्टह्यसूत्रस्य चतुर्थप्रपाठकस्य सप्तमकाण्डिकायां त्रीणि सूत्राण्यनुष्टुपछन्दमा निर्मितानि । तत्रापि द्वितोयश्लोकस्य प्रथमचरणे नवाक्षराणि* हतीयश्लोकस्य द्वितीयचरणे सप्ताक्षराणि इति वैदिकवदेवाक्षरसमता नास्ति । वैदिकेषु छन्दःसु खल्वेकाक्षरन्यूनाधिक्यमगणनीयमेव । गोभिलपुत्रेणापि पद्यैरेव ग्टह्यासंग्रहाऽरचि । तत्रापि वैदिकवदेव बहुताक्षरन्यूनाधिक्यं गुरुलघुभावव्यत्यासश्चापलभ्यते । तदेवमनुमीयते ; यदा गोभिल-तत्पुत्राभ्यां ग्रन्थोनिरमायि, तदा लौकिकपद्यरचनाप्रणाली न सुटङ्खला जाता। यदयं गोभिलः पद्यत्रयमा निर्मिमाणोपि पद्यद्दयेऽक्षरन्यूनाधिक्यं कुर्वन् लौकिकछन्दसोलक्षणं न सुष्टु रक्षितवान्। तचैतन्त्राशक्तिकृतं किन्तु तात्कालिकरीत्यनुगतमिति लिय्यते। ततोग्रन्थोयं मन्वादिमंहिताभ्योबहुप्राचीनः, कैव कथा पुराणादीनां । पुराणादिप्रतिपाद्यदेवार्चनादिकं * अश्वत्थादग्निभयं विद्यात् लक्षाब्रूयात् प्रमायुकान् ।
न्यग्रोधाच्छस्त्रसंपीड़ामच्यामयमुदुम्बरात् ॥ + आदित्यदेवतोऽश्वत्थः लक्षोयमदेवतः ।
न्यग्रोधोवारुणोरक्षः प्राजापत्यउदुम्बरः॥ । नोकस्मादक्षराद्विराधयन्ति । (ताण्ड्यब्राह्मण, १५ प्र. १२ ख०)

Page #68

[ - ]
किमप्यत्र नोपलभ्यते । ग्टह्यशास्त्रस्य तु पुराणेषु मन्वादिस्मृतिषु च बहुत्रोले खोवर्त्तते । गोभिलग्रन्थे च 'आगाहमानि : ' - इति, 'वार्कखण्डि : ' - इति चाश्रुतपूर्वं ऋषिनामदयं श्रूयते । तावेतावृषी ईदृक्प्राचीनौ यत् परवर्त्तिग्रन्थेष्वनयोनामापि न श्रूयते । श्रतेोपि गोभिलस्वातिप्राचीनत्वं ज्ञायते ।
--
अपि च | कलौ तावद्वालम्भोमांसदानञ्च * श्राद्धे निषिद्धं । गोभिलेन तु मध्यमाष्टकायां वास्तुकर्मणि च गवालम्भोविहितः । मांसचरुश्चान्वष्टश्राद्धे । ततः कलेः पूर्व्वमयं ग्रन्थोनिर्मितइति गम्यते । गोभिलश्चास्मिन् शास्त्रे वैदिकानपि शब्दान् प्रयुक्तवान् । सुराशब्दः खल्वनेन उदकार्थे प्रयुक्तः ( ट ० २प्र ० १ का ० १ ० ० ) । स तु वैदिकrat | एवमन्येपि शब्दानुसन्धेयाः । सायं सुराशब्दः कस्मिंश्चिदतीते काले उदकार्थे व्यवहृतत्रासीत् । स च कालोऽतीततमः | स्मार्त्तेषु ग्रन्थेषु तददर्शनात् । उपवसतिरपि अनेन कैश्चिन्नियमैर्विशिष्टस्य नियमितस्य वस्तुन एकस्मिन्नाहारे प्रयुक्तः । सेोपि तस्मिन्नर्थे तदानीं व्यवहृतएवेति । ग्टह्यत्रकालात् परतस्त्वयमहोरात्राभोजनार्थे व्यवहृताऽभूत् ? । रचनारीतिरपि गोभिलस्य ब्राह्मणसम्बन्धिनों रचना
1
* अश्वमेधं गवालम्भं सन्यासं पलपैटकं । देवरेण सुतात्पत्तिं कलौ पच्च विवर्जयेत् । (मलमास तत्त्वष्टतवचनं ) ।
† सुराशब्दोहि नैघण्टुककाण्डे (१, १२) उदकनामसु पठितः । तच्च तत्र पञ्चविंशतितमं नाम ।
+ “सन्ध्यां पौर्णमासीमुपवसेत्” – इति, " व्यथापराहस्वानुत्यौपवसथिकं दम्पती सञ्जीयातां ” इत्यादिसूत्र सन्दर्भादयमर्थेऽवगम्यते ।
$ नित्योपवासीयामर्त्यः सायं प्रातर्भुजिक्रियां । सन्त्यजेन्मतिमान् विप्रः सम्प्राप्ते हरिवासरे । ( एकादशीतत्त्वष्टतं कात्यायनवचनं ) ।

Page #69

[C]
रीतिमनुसरति । तस्मादनुमीयते - ब्राह्मणसमये प्रादुर्भूतोऽयमिति । स चायं पारस्कराश्वलायनाभ्यामपि पूर्व्वकालीनइति ज्ञायते । यतः " प्रेते वा ग्टहपतौ परमेष्ठिकरणं” (१ प्र ० १ का ० १२० ) इति सूत्रयता गोभिलेन ग्टहपतौ प्रेते धानमुकं । " आधानस्य तु चत्वार
उक्ताः कालाः पृथक् पृथक् । त्या ममिवाश्च विभागः परमे - ष्ठिनः” – (ग्टह्या ० १५० १६ श्लो० ) इति गोभिलपुत्रेण विभाग - कालोप्याधानका लतयोकः । पारस्करेण तु "दायायकाल एकेषां " ( १ का ० १६० ) इति सूत्रयता तद्मयमुपन्यस्तं । एवं " श्रपिवान्यं मथित्वाऽभ्यादध्यात् ” (१ प्र ० १ का ० १७० ) इत्यारणेयोऽग्निगीभिलेनेाक्तः । “अरणिप्रदानमेके” (१ का ० १८०) इति पारस्करेणकेषां मतमिति कृत्वा तदुपन्यस्तं । तथा " अष्टका राचिदेवता " ( ३५० १० का ० १ ० ) इति सूत्रतया गोभिलेनाष्टकाया - रात्रिदेवतात्वमुकं । श्राश्वलायनेन तु श्रष्टकादेवताप्रस्तावे “रात्रिदेवतामेके” ( २ ० ४० १२० ) इति सूत्रयता गोभिलीयं मतमेतन्निर्दिष्टं । 'अतः पारस्कराश्वलायनाभ्यां गोभिलः प्राचीनतमः ग्रन्थश्चायं तत्तदुग्रन्याभ्यामिति श्लिष्यते । श्राश्वलायनाप्यतीव प्राचीन:, स हि शाकलसमाम्नायस्य वाष्कलसमाम्नायस्य च कल्पसूत्रं प्रणिनाय । तत्प्रणीतञ्च महाव्रतप्रयोगप्रतिपादकं कल्पसूत्रं पञ्चमारण्यकतया वेदत्वेन प्रसिद्ध * । श्रश्वलायनप्रोक्तं ब्राह्मणमप्यस्ति ।
* वक्चामध्यापकामहाव्रतप्रयोगप्रतिपादकमाश्वलायननिर्मितं कल्पसूत्रमरण्येऽधीयमानाः पञ्चममारण्यकमिति वेदत्वेन व्यवहरन्ति । (जै०न्या० ६ ० २ पा० १ ० २ ० ) ।
+ कठशाखाश्वलायनब्राह्मणं । श्रश्वलायनब्राह्मणं । ( मलमास तत्त्वे ) ।

Page #70

[१०]
aai शाखाभेदोपि श्राश्वलायनस्य नाम्ना प्रचरति । योहि ब्राह्मणस्य प्रवक्ता यदीयकल्पसूत्रस्यारण्यकतया प्रसिद्धि:, यन्नाम्नाच वेदशाखाप्रचारः, स तु वैदिकसमये प्रादुर्भूतोऽतीत्रप्राचीनत्यच कः सन्देहः । गोभिलस्त्वाश्वलायनादपि पूर्व्ववर्त्तीत्यतीव प्राचीनतोयं वैदिककालीनश्चेति ।
दूदञ्चाच द्रष्टव्यं । मन्त्रभागोक्तानां मन्त्राणां विनियोगः ब्राह्मणेषु व्युत्पादितः । ब्राह्मणो मन्त्राणाञ्च विनियोगः प्रायः कल्पसूत्रेषु । गृह्यसूत्रे त्वस्मिन् उपनिषद् ब्राह्मणापरनामधेय - मन्त्रब्राह्मलोकानां 'देवसवितः ' – इत्यादि मन्त्राणां विनियोगोऽनुशिष्टः । मन्त्र ब्राह्मणे तु सर्व्वे संस्कारमन्त्राः पठिताः । संस्काराश्चातिप्राचीनतम - कालएव सुव्यवस्थाः इति ग्रन्थोप्ययमुपनिषद्द्ब्राह्मणप्रचारात् परतः प्राचीनतमकालएव निर्भितइत्यनुमीयते ।
गोभिलस्रुत्रेभ्यस्तदानीन्तनेा लोकाचारः कियानुपलभ्यते । सचेत्थं । चैवर्णिकाः साग्निकाः । वैदिक-दर्शपौर्णमासादि-स्मातीष्टकादि-यज्ञादि-धर्माचरणपराः । शूद्राणान्तु न कोपि धर्मस्तत्रेापलभ्यते । शूद्रैः सह गमनमपि निषिद्धं । ब्रह्मचर्याश्रमस्य बाहुल्येनाचरणं । विवाह: सुव्यवस्थः । ग्टहस्थानां दण्डादिधारणं । उपानद्धिरण्यस्त्रक्क्त्रादिकं सुव्यवहृतं । रथस्य बाहुल्येन व्यवहारः । गावोधनमभ्यर्हितं । श्रश्वीऽप्यभ्यर्हितएव । कृषिकर्म्मणां बाहुल्येन प्रचारः । ऋणादानं प्रवृत्तं । वाणिज्यस्य विस्तारः । श्रौमशालौर्णवसनानां व्यवहारः । कृष्णसारादिचर्मणां व्यवहारः । गोयानं व्यवहृतं । शकटं व्यवहृतं । नौर्व्यवहृता । मणिक व्यवहृतः । श्रपूपाः व्यवहृताः । मांसभक्षणं व्यवहृतं । विस्तृतः

Page #71

[ ११ ]
पन्थाः । वंशादिनिर्मितं निवेशनं । दएका प्रचरिता। सानुचरविचरणं । ऋतुमत्यापि विवाहः । पत्युदक्षिणतः स्त्रियाउपवेशनं । रात्री स्त्रियाबलिहरणं । ग्टह्येऽना पत्न्याअपि होमः। बान्तशब्दस्य पुंसिव्यवहारः । ग्टहागतानां ऋत्विगादीनामईणं। विवाहकाले स्त्रियापि कस्यचित् मन्त्रस्य पाठः। पाणिग्रहणात् परं तस्मिन्नेव दिने बध्वा सह श्वरग्रहात् प्रस्थानं । वरस्य एकेनैव रथेन वरवध्वो: स्वग्रहगमनं । विवाहात् प्रभृति त्रिरात्रं वरबध्वोरक्षारलवणाशनं भूमौ सह शयनञ्च। पतिग्टहमागताया बध्वाधानडुहे चर्मण्टुपवेशनं । द्युतं प्रवृत्तं । वास्तुविद्या प्रचरिता। ज्योतिर्विद्या सुव्यवस्थिता। विवाहे सुराव्यवहाराऽपि गोभिलपुत्रवाक्यादवगम्यते । सोऽयमाचारोऽतीव प्राचीनति ग्रन्थोप्ययमतीव प्राचीनत्यवधार्यते ।
अपिच । वंशवाह्मणनामा याऽयं सामवेदस्याप्टमाब्राह्मणग्रन्थः, तत्र ब्रह्मणप्रारभ्य सामगाचार्याणामनुक्रमोऽस्ति। तत्र गोभिलस्योल्लेखोवनते। अतोमन्त्रब्राह्मणप्रचारात् परत: वंशब्राह्मणप्रचारा___ * गौड़ी पैठी च माध्वी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा। पाणिकर्मणि गौड़ी स्यात् सत्या माध्वाधमा सुरा। (ग्टह्या० २ प्र० १६ श्लो०)। __+ नयनर्यमभूतेः कालववादय॑मभतिः कालववोभद्रशर्मणः कोशिकाद्भद्रशम्मी काशिकः पुष्पयशसादबजेः पुष्पयशाऔदवजिः शङ्कराद्गीतमात् शङ्करोगौतमायमराधाच्च गौतमात् पूघमित्राच गाभिलात् पूषमित्रोगोभिलोऽश्वमित्रानोभिलादश्वमित्रोगोभिलावरुणमित्रानोभिलाहरुणमित्रोगोभिलामूलमित्राद्गोभिलान्मलमित्रोगोभिलोवत्समित्रानोभिलादत्ममित्रोगोभिलागौग्गुलवीपुत्रागोभिलाद्गौग्गुलवीपुत्रोगोभिलारहदसाः पितुर्खहदसुभिलागोभिलादेव गोभिलोराधाच्च गौतमात् समानं परं समानं परं। (वंशब्राह्मण ३ प्र०)। + मन्त्रब्राह्मणोक्तानां मन्त्रणामत्र विनियोगस्य सूत्रणात् ।

Page #72

[ १२ ]
चाबीक् गोभिलः प्रादुर्भूतइति ध्रुवं । ब्राह्मणानां वेदतता यद्ययपौरुषेयत्वं भगवतेाजैमिनेरनुमतं, तथापि तेषां प्रवचनकालभेदो न शक्योऽपलपितुं । श्रस्मिंश्वार्थे, “पुराणप्रोकेषु ब्राह्मणकल्पेषु ” ( पा० ४ श्र० ३पा० १० ५ ० ) इति सूत्रयतः पाणिनेः स्वरसेाऽप्यवगम्यते । अस्मात् खल सूत्रादिदमवगम्यते; यद्ब्राह्मणकल्पाः पुराणप्रोका अवाचीनप्रोक्ताश्च सन्तीति । तथाच, "पुराणप्रोक्तेष्विति किं याज्ञवल्क्यानि ब्राह्मणानि श्राश्मरथ्यः कल्पः । याज्ञवल्क्यादयोऽचिरकालाइत्याख्यानेषु वाती, तया व्यवहरति सूत्रकारः”— इति जयादित्येनेाक्तं । एवं " पुराणप्रोकेषु ब्राह्मणकल्पेषु याज्ञवल्क्यादिभ्यः प्रतिषेधस्तुल्यकालत्वात् ” - इनि वार्त्तिककारेणाभिहितं । तथा, "पुराणप्रोक्रेव्वित्यत्र याज्ञवल्क्यादिभ्यः प्रतिषेधोवक्तव्यः । याज्ञवल्क्यानि ब्राह्मणानि सौलभानीति । किं कारणं । तुल्यकालत्वात् । एतान्यपि तुल्यकालानीति" - इति व्याकरणमहाभाष्यं । तदनेनावगम्यते सर्व्वाणि ब्राह्मणानि नैकस्मिन् समये प्रोकानि, किन्तु कालभेदेन तदमीषां कानिचित् चिरकालं प्रोक्तानि कानिचिच्चाचिरकालमिति । ब्राह्मणाञ्च मन्त्रव्याख्यानरूपतया भन्त्रभागात् पराचीनत्वं ज्ञायते - इत्यन्यदेतत् । भगवतावात्स्यायनस्य तु मतं ऋषिरुपदेष्टा ब्राह्मणानामिति लक्ष्यते । तथाच तेनाकं न्यायभाष्ये । “न भिद्यते च लौकिकाद्वाक्याद्वैदिकं वाक्यं प्रेक्षापूर्व्वकारि पुरुषप्रणीतत्वेन, तत्र लौकिकस्तावदपरीक्षकोपि न जातमात्रं कुमारकमेवं ब्रूयादधीष्व यजस्व ब्रह्मचर्यं चरेति कुतएवं ऋषिरुपपन्नानवद्यवादी उपदेशार्थेन प्रयुक्त उपदिशति” (न्या० भा० ४० १ ० ६ ० ० ) इति ।

Page #73

[ १३ ]
तथा “यएव मन्त्रब्राह्मणस्य द्रष्टारः प्रवकारश्च ते खल्वितिहासपुराणस्य धर्मशास्त्रस्य चेति”-(न्या ०भा० ४ अ० १०६२ सू०) इति । यद्यपि स्नानग्रन्थे वंशब्राह्मणोकस्य “नमोब्रह्मणे"-इत्यादिकस्य तर्पणे विनियोगोदृश्यते, तथापि गोभिलस्य वंशब्राह्मणप्रचारात् पराचीनत्वं न शङ्कितुमहं। स्नानग्रन्थस्य गोभिलपरिशिष्टरूपतया वीरमित्रोदयादावुकत्वात् । अतएव तद्ग्रन्थशेषे “इति गोभिलीयाः” इत्यभिधानं सङ्गच्छते । गोभिलकृतत्वे तस्य तन्नोपपद्यते ।
परन्त वंशब्राह्मणे बहवोगोभिलाउल्लिखिताः। तत्र, कतमा गोभिलोग्टह्यसूत्रस्थास्य कर्जेति न तत्त्वतोऽधिगच्छामः। (सम्भावयामः) योयं निरुपपदोगोभिलोहदोराचार्य: शिव्यश्च राधगौतमस्य, सायं ग्टह्यसूत्रस्य कती इति । यतागोभिलकृतितयैवास्य प्रसिद्धिर्न नामान्तरेण । ग्रह्यासंग्रहेऽपि गौभिलतयैवास्योल्लेखः । गोभिलश्च निरुपपदः मएव। स ख त्वयं गोभिलसम्प्रदायानामादिभूतः पूर्वतनोऽष्टमश्चेति वंश ब्राह्मणप्रचारकालादपि चिरन्तन:-इति
शिवं ।
सहर सेरपुर। १३ आषाढ़। १८०२ शकाब्द ।
(तीलङ्कारोपनामक । श्रीचन्द्रकान्तशर्मणः ।

Page #74

Page #75

गोभिलगृह्यसूचभाष्ये क्रोड़पचाणि ।
६ पृष्ठे १० पंको “नरह्यसंग्रहः' इति।" इत्यतः परं निवेश्यम् । तथाचाचार्य्यपुत्राह। “पत्न्यः पुत्राश्च कन्याश्च जनिय्याश्चापरे सुताः। ग्टह्याइति समाख्यातायजमानस्य दायकाः । तेषां संस्कारयोगेन शान्तिकर्मक्रियासुच। आचार्यविहितः कल्पस्तस्माद् ग्टह्याइति स्थितिः"।
इति ।
३० पृष्ठे ६ पंको "चेत्याहुः"-इत्यतः परं निवेश्यं । स खल्वयमभिरूपः,-"यत्र विद्या च वित्तञ्च सत्यं धर्मः शमोदमः। अभिरूपः स विज्ञेयः स्वाश्रमे योव्यवस्थितः” इति ग्टह्यामंग्रहाको द्रष्टव्यः ।
३५पृष्ठे १० पंकी निवेश्यं । इति । “पार्थिवी चैव भौमीच लेखे द्वे द्वादशाङ्गले । एकविंशतिरामेयी प्रादेशिन्ये उभे स्मृते। षड़ङ्गलान्तराः का आग्नेयीसंहितास्तु ताः । पार्थिवायास्तु रेखायास्तिनस्ताउत्तरोत्तराः ।
३५पृष्ठे १३ पंको निवेश्यं । "एषलेखविधिः प्रोकोग्टह्याकर्मसु सर्वसु” इतिच । एतस्मादचनाद्
* यत्र यत्र 'पंक्तौ निवेश्यं-इत्युच्यते, तत्र पंक्तिघे निवेशोबाध्यः ।

Page #76

क्रोडपत्राणि ।
गृह्याकस्वयमेव लेख विधिरादरणीयः । श्रन्यत्र पुनः कात्यायनेोक्त इति बोद्धव्यम् । एवञ्च रेखा देवतवर्णयोरपि गृह्यासंग्रहाककल्पएवाभिनिवेशः तत्रैवाभिधानात् ।
३८ पृष्ठे १२ पंक्ती “समान्नानात् " - इत्यतः परं निवेश्यम् । परमार्थतः पुनर्गृह्येोकसु पारशाखिकगुणोपसंहारोनास्ति, किन्तु श्रोतेष्वेव स इति गृह्यासंग्रहभाष्ये निपुणतरमुपपादयिष्यामः ।
४६ पृष्ठे (पंती “ किञ्चिदनुचितम् ” - इत्यतः परं निवेश्यं । श्राचार्यपुत्रेोप्येतस्माद्भेदेनैव विभागस्याधानकालत्वमाह । तथाच ग्टह्यासंग्रह: । “ श्रधानस्य तु चत्वारउक्ताः कालाः पृथक् पृथक् । समिaिre विभागः परमेष्ठिनः” इति ।
अन्त्या
५४ पृष्ठे १३पंक्ती 'रचेदित्येतत्' - इत्यतः परं निवेश्यं । श्रथैवमुत्तरसूत्रे, 'सएव' - इत्यस्यैवाग्नेः परामर्शात् 'प्रेते वा ग्टहपती'इत्यादिकालाहितानामग्नीनां गृह्यत्वं न प्राप्नोति ? । नैष दोषः । प्राधान्यात् खल्वाचार्य : 'सएव' इत्याह | aavarरभ्य खल्वमा erभवति । श्रन्यस्याप्यग्गृह्यत्वं वास्तवमिति न शक्यं निरसि तुम् । स्मार्त्तः खल्वग्निरेवमभिधीयते ।
परतरेण वा सुत्रेणैतत संभस्यते । कथं कृत्वा ? | यदेवान्यां समिधमभ्यादधाति यदेव च जायायाः पाणिं जिघृक्षन् जुहोति, तं होममभिसंयच्छेत् —- श्रभिमुख्येन सम्यक् कुर्य्यात्, तेन चैव होमे

Page #77

कोड़पत्राणि ।
नास्थ प्रातराहुतिर्हता भवतीति । सायमित्थं परतरेणास्याभिसंबन्धः । अस्याञ्च वर्णनायामुत्तरसूत्रे 'मएव'-इति पूर्वप्रकृतः साप्यग्निः परामर्थव्योभवति । कथं पुनरतिक्रम्य परसूत्रं परतरेण सूत्रेण संभंस्यते ? । अतिक्रान्तसंबन्धस्याचार्यानुमतत्वादित्याह। कथं ज्ञायते ?। “पुनरुतमतिक्रान्तं यच्च सिंहावलोकितं । गौभिले ये न ग्टहन्ति न ते ज्ञास्यन्ति गौभिलं" इति ग्टह्यासंग्रहवचनात्। उत्तरसूत्रएव वा 'मएव'-दूति व्यवहितोपि साग्निः परामृश्यतामिति न किञ्चिदनुचितम् ।
५७पृष्ठे २ पंको 'क्रियते' इत्यतः परं निवेश्यं । अन्यत्र परमेष्ठिविभकयोरग्न्योः । तथाच ग्टह्यामंग्रहः । “परमेष्ठी विभक्तश्च जुहुयादक्षतान् सकृत्। प्रातस्तूष्णीं घृतं वापि प्रातराहुत्युपक्रम."-इति ।
६२ पृष्ठे ११ पंकी 'अत्रच' इत्यतः परं निवेश्यं । "गोभिर्वालपवित्रेण धार्यमाणेन नित्यशः । न स्पशन्तीह पापानिश्रियं गात्रेषु तिष्ठति" इति ।
१०३पृष्ठे ८पको 'मधस्तादेव'-इत्यतः परं निवेश्यं । अभ्यपगम्य चेमं तर्पणयोः प्रकृतिविकारभावमेतावदस्माभिर्विचारितम् । परमार्थतः पुनरनयोः प्रकृतिविकारभावएव नास्ति । कुतः ?। इयोरेव सपरिकराभिहितत्वात् । स्नानाङ्गतर्पणं खल्वाचार्येण मपरिकरमभि

Page #78

क्रोडपत्राणि |
हितं स्नानग्रन्थे । तथैव प्रधानतर्पणं कात्यायनेन कर्मप्रदीपे। कः खल्चनुन्मत्तः सपरिकराभिहितयोरनयोः प्रकृतिविकारभावमाचक्षीत ! । तस्मादन्यादृशमेव तर्पणं स्नानाङ्गं सवितुरुपस्थानात् परतः करणीयमाचार्येणोक्तम् , अन्यादृशमेव च प्रधानं तर्पणं ब्रह्मयज्ञात् परस्तात् कर्त्तव्यं कात्यायनेनोक्तमिति न किञ्चिदनुचितम् ।
२११पृष्ठे ८ पंको ‘सूचयति' इत्यतः परं निवेश्यं । उपकल्पनञ्चामीषामनेरुत्तरतउदगग्राणं प्राञ्चं प्राञ्चं प्रयोजनानसारेण करणीयम्। तथाच कर्मप्रदीपः । “प्राञ्चं प्राञ्चमुदगग्नेरुदगग्रं समीपतः। तत्तथाऽऽसादयेत् द्रव्यं यद्यथा विनियुज्यते” इति । उपकल्पितानाञ्चामीषां वीक्षणं प्रोक्षणञ्चाद्भिः कर्त्तव्यम्। कुतः ? । "द्रव्याणामुपक्लूप्तानां होमीयानां यथाविधि । प्रसिञ्चन् वीक्षणं कुर्यादभिरभ्युक्षणन्तथा” इति ग्टह्यासंग्रहवचनात्। तदिदं द्रव्यामादनं स्थण्डिलोपलेपनात् परतएव करणीयम् । तथैवाचार्येण सूत्रणात् । प्राचार्यपत्रीऽपि ग्टह्यासंग्रहे । “भूमेः समूहनं कृत्वा गोमयेनोपलिप्य च । द्रव्याण्युत्तरतः स्थाप्य वृषों कुर्य्यादुदमुखीम्"इत्युपलेपनात् परं द्रव्यासादनमभिधाय, पश्चाल्लक्षणकरणमग्निस्थापनादिकञ्चाभिहितवान् । एवञ्च, “पुरोडाशकपालेन तुषानुपवपति"इत्यत्र यथा भविष्यता पुरोडाशेन कपालस्याभिसंबन्धः, तददत्रापि भविष्यतैवाग्मिना उत्तरस्याभिसंबन्धोबोद्धव्यः । अग्निस्थापनात् पूर्वमेव द्रव्यासादनस्योपदेशादनन्यगतेर्वचनात् ।

Page #79

क्रोडपत्राणि ।
२२° पृष्ठे १३ पंक्ती 'ग्टह्यान्तरम्' – इत्यतः परं निवेश्यं । सेयममङ्गता वर्णना । कस्मात् ? । श्राचार्य्यपुत्राभिहितक्रमविरोधात् । तथाच गृह्यासंग्रहः । “लेखनाभ्युक्षणे कृत्वा निहितेऽग्नौ समिद्ददत् । ततेाभूमिग्रहं कृत्वा कुर्य्यात् परिसमूहनम् । ब्रह्माणमुपसंकल्प्य चरुश्रपणमारभेत्" - इति । कर्मप्रदीपाकस्तु क्रमश्राधानविषयः । कुतः ? | तत्रैव तदभिधानात् । गृह्यान्तरमपि श्रन्येषामेव नास्माकम् । कात्यायनादिभिर्हि तत् सूचितम् । ते किल कालादिशाखिनां चकाराः ।
1
२२८पृष्ठे ८ पंक्ती, 'तत्त्वकार:' - इत्यतः परं निवेश्यं । परमार्थतः पुनर्व्विकल्पएवानयोर्वक्तव्यः । कथं नाम ? । पञ्चाशद्भिर्वा - कुशैर्भवेत् अपरिमितैर्वा, - इति । कुत: ? । संख्यावचनस्याप्यस्माच्छाखाविषयत्वात्। ग्टह्यासंग्रहे खल्वाचार्यपुत्रः “पञ्चाशद्भिः कुशैर्ब्रह्मा", -
इत्याह ।
२२८ पृष्ठे १६ पंक्ती, 'उक्तम्' - इत्यतः परं निवेश्यं । इदन्त्विह वक्तव्यम् । कर्मप्रदीपकृता पदार्थानामुपन्यासमात्रं कृतं न तु क्रमोप्यमीषामभिहितः । तथाविधवचनव्यक्तेरभावात् । तत्र, चर्व्वङ्गमभिधाय भूमिजपप्रकाराभिधानात् खल्वानुमानिकः क्रमः परिचिकल्पयिषितः । स चायमाचार्यपुत्राभिहितप्रत्यतक्रमविरोधाद्भवितुं नाईति । तथाच " लेखनाभ्युक्षणे कृत्वा " - इत्यादि पुरस्तादुदाहृतम् । तस्मादाचार्य्यपुत्रवचनात् भूमिजपं त्यृचेन परिसमूहनञ्च कृत्वा ब्रह्मस्थापनं कर्त्तव्यं, ततश्चरुश्रपणमित्यादरणीयम् । न चेदेवम्, कर्मप्रदीप

Page #80

क्रोड़पत्राणि ।
कृता दक्षिणामभिधाय चर्चङ्गस्याभिधानात् दक्षिणानन्तरं चरुः स्यात् । प्राचार्यापि ब्रह्मस्यापनात् परम् , “अथोलूखलमूषले"इत्यादिना चरुश्रपणं सूत्रयिष्यति । तस्मात् 'अन्यत्' चरुश्रपणादिकम्, इति वर्णनीयम् । अनर्थकं तर्हि ; ननु 'अथोलूखलमूषले'इति सूत्रयिष्यत्येव । नानर्थकम् । कुतः ? । सामान्यविशेषभावापपत्तेः । अन्यत् चेष्टेत, इति सामान्यतः सूत्रयित्वा, अथोलूखलमूषले, इत्यादिना विशेषतः सूत्रणमुपपद्यते । आदरार्थत्वाच्च । आदरार्थं पुनरुपादानं खल्वाचार्याणं बहुलमुपलभ्यते । शास्त्रे चास्मिन् पुनरुक्तिराचार्य्यस्यानुमतेति पुरस्तान्निवेदितमस्माभिः। यत्र तु चरुनास्ति, तत्र, अन्यत् अाज्यसंस्कारादिकम् , इत्यभिप्रेत्य वा वचनमेतदुपपादनीयम्। द्रव्यामादनन्तु प्रास्तां तावदिदानी, यावदग्निस्थापनादपि पूर्व करणीयमिति पुरस्तादेव व्यवस्थापितमित्यास्तां विस्तरः ।
२३ १ पृष्ठे २० पंकी, 'ब्वपीत्यर्थ:'- इत्यतःपरं निवेश्यं । प्रकारान्तरमाह ग्टह्यासंग्रहः । “चतुर्मुष्टिश्चरुः कार्यश्चवर्णामुत्तरोऽपि वा"-दुति । मुष्टिः पलमिति ग्टह्यासंग्रहभाय्ये वक्ष्यामः ।
२३४ पृष्ठे ११पंकी निवेश्यं । अभिधारणञ्चेदं स्टतं पवित्रान्ततिं कृत्वा करणीयम् । तथाच सह्यासंग्रहः । “पवित्रान्तहितं कृत्वा चरुं प्राज्ञो भिघारयेत्। उदास्य चैव विधिना एवं तन्त्रं न लप्य ते” इति ।

Page #81

कोड़पत्राणि ।
२३७पृष्ठे १८ पंक्री ' प्रातर्हेमादिभ्यः' - इत्यतः परं निवेश्य । यत्र पुनश्चरुर्न क्रियते, तत्र ब्रह्मैव स्तरणकार्यं करोति, नत्वन्यत् परिस्तरणं करणीयम् । कुत: ? । " ब्रह्माणं स्तरणं विद्याचरुर्यत्र न कल्पितः " - दूति गृह्यासंग्रहवचनात् ।
२३८ पृष्ठे १२ पंत, 'इति' - इत्यतः परं निवेश्य । तमे परिधयोग्टह्याकर्मसु न करणीयाः । तथाच ग्टह्यासंग्रहः " परिधस्तु न कुर्वीत ह्याकर्मसु याज्ञिकः । उदकाञ्जयस्तिस्रस्ते वै परिधयः स्मृताः " - दूति ।
२३८ पृष्ठे २ पंक्ती, 'मन्यन्ते' - इत्यतः परं निवेश्य 1 सेयं विहितप्रतिषिद्धा प्रणीता ग्टह्याकसु नापकल्पयितव्या । कुतः ? | “विहितप्रतिषिद्धाञ्च प्रणीतां ने।पकल्पयेत्” - इति ग्टह्या संग्रहवचनार
२ ४१ पृष्ठे १ ८ पंक्री निवेश्यं ।
" एतत् सम्पूयनं नाम पश्चादुत्पवनं स्मृतम्” ।
२४३पृष्ठे ११ पंत्री, 'भट्टभाष्यम्' – इत्यतः परं निवेश्यं । गृह्यासंग्रहस्त्वाह । “ज्यानां सर्पिरादीनां संस्कारे विधिचोदिते । अनधिश्रयणं दभ्रः शेषाणां श्रयणं स्मृतम् - इति ।

Page #82

कोड़पत्राणि ।
२५५पृष्ठे १४ पक्रो निवेश्यं । येषान्त प्रतिपत्त्यर्थकर्म स्विष्टकदितिदर्शनम् , तेषां खल्वेतदपचारेपि शेषम्याज्येन होतव्यं भवति ।
२६३पृष्ठे. १७पंकी निवेश्यं । तदेतत् सवं पूर्वनिबद्धां मतमनुसरभिरस्माभियाख्यातं विचारितञ्च । परमार्थतस्तु प्रतिपत्तिरेवैतन्न भवति । कुतः ? । निर्देशसामान्यात् । "ततएव वर्हिषः प्रादेशमात्र पवित्र कुरुते"-इति वदत्रापि, “ततएव वर्हिषः कुशमुष्टिमादाय"-इति निर्दिश्यते । अस्माञ्च निर्देशसामान्यात् तत्रव अत्रापि स्तुतशेषाणि वीं षि हृदयमागच्छन्ति । श्रागच्छन्ति चेत्, न युज्यते विनाकारणमुत्स्रष्टुम् । स्तृतानां वहिषामिदानी प्रतिपिपातयितत्वादिति चेत् । न। प्रमाणभावात् । प्रतिपत्तिप्राय बचनादिति चेत् । न । असिद्धेः । कथमसिद्धिः ? ।
आग्नेयादीनामप्रतिपत्तीनां सन्निहिततरत्वात् । तदेवं प्रमाणविशेषस्याभावात् विनियुक्तविनियोगोन खल्वपि युक्तोवर्णयितुम् । प्रतिपत्तिप्रायेवचनात् खल्वानुमानिकं प्रतिपत्तित्वं परिचिकल्पयिषितम् । तच्चैतत् न्यायविरोधान से मईति । तस्मात् “विरोधे च श्रुतिविशेषादव्यक्तः शेषे” इति सिद्धान्तात् स्ततशेषादेव वर्हिषः कुशमुष्टिमादाय, -इति व्याख्येयम् । तदेतदाचार्य्यपुत्रः स्पष्टयाञ्चकार ग्टह्यासंग्रहे । "स्तृतेभ्यान प्रचिनीयात् यातयामं स्तृतं स्मृतम्। स्तृतशेषात्ततोग्टह्य यज्ञवास्तुक्रिया तथा" इति। यज्ञवास्तुक्रियां कृत्वा चाज्येन पूर्णाहुतिहातव्या । तथाच ग्रह्यासंग्रहः । “यज्ञवास्तुक्रियां कृत्वा

Page #83

क्रोड़पत्राणि ।
विधिदृष्टेन कर्मणा । श्राज्यधारामविच्छिन्नां जुहुयात् सार्वकामि
कीम् ” – इति ।
-
६
२६९पृष्ठे ३पको निवेश्यं ।
"
सूत्रद्वयं वैतत् - 'पूर्णपाचोदक्षिणा' - इति, 'तं ब्रह्मणे दद्यात् - इति च। तत्र, 'पूर्णपात्रोदक्षिणा' - इत्यनेन पूर्णपात्रं दक्षिणा भवति कर्म्मणाम्, अनुच्यमानायां दक्षिणायाम् - इत्युच्यते । कथं ज्ञायते ? । अनुच्यमानायां दक्षिणायां पूर्णपात्रादिका दक्षिणा भवति, इति कर्म्मप्रदीपवचनात् ।
---
'तं ब्रह्मणे दद्यात् ' - इत्यनेन ब्रह्मणे दक्षिणायादानमुपदिश्यते । तदनेन तत्शब्देन दक्षिणैव परामृश्यते न पूर्णपात्रम् । कस्मात् ? । सन्निहिततरत्वात् दक्षिणायाः, व्यपेतत्वाच्च पूर्णपात्रम्य । श्रर्थवत्वाच्च । दक्षिणादानेन हि नः प्रयोजनं न पूर्णपात्रदानेन । लिङ्गव्यत्ययस्तु भवताऽपि समानः । ' ब्रह्मले दक्षिणा देया' - इति कात्यायनवचनाचैतदेवं प्रतिपत्तव्यम् । स खल्वस्पष्टानां गोभिलोकानां प्रतीपवत् स्पष्टमुपदेष्टा - इत्यवोचाम |
२७० पृष्ठे १२ पंक्तौ निवेश्यं ।
श्रथ वा । एकेाब्रह्मैव ऋत्विगिति ब्रह्मणे दक्षिणादाने हेतुवचनमेतत् । हाताप्यस्त्यन्यऋत्विगित्याशङ्कायामुत्तरं सूत्रं प्रवर्त्स्यति ।

Page #84

क्रोडपत्राणि ।
२८ पृष्ठे ३पको 'वाभिषेकः' इत्यतः परं निवेश्यं । तथाच सह्यासंग्रहः। “सर्वयज्ञेषु विप्राणामभिः पूर्ण प्रवर्त्तते । तस्मात् सुरोनभाह्यापोऽगिरेवाभिषेचयेत्” इति ।
२८१ पृष्ठे २१पंको 'रित्येतत्' इत्यतः परं निवेश्यं । तथाच ग्टह्यासंग्रहः । “महानदीषु या आपः कौप्यान्याश्च हुदेषु च। गन्धवर्णरसैर्युक्ता६वास्ताइति निश्चयः” इति । तदेवं ध्रुवाभिरभिः
२८२ पृष्ठे २पको 'इत्यन्ये' इत्यतः परं निवेश्यं । रस्तुतस्तु गन्धमाल्यैरुदकुम्भमलङ्कृत्य प्रावृतांसाधारयेत्। कथं ज्ञायते ? । “गन्धमाल्यैरलङ्कृत्य मकुम्भोवाग्यतः शुचिः । धारयेत् त्रिषु वर्षेषु प्रावृतांसाद्विजोत्तमः” इति यह्यासंग्रहवचनात् ।
२८३पृष्ठे १५पंनी निवेश्यं । अत्र च, “स्ववर्णभिरनिन्द्याभिरभिरक्षतमिश्रितैः । स्नानं चतुर्भि:कलसैः स्त्रीभिः स्त्री यत्र प्लावनम्"- इति ग्राह्यासंग्रहाको विशेषो द्रष्टव्यः ।
२८७पृष्ठे २ पंको निवेश्यं । तथाच गृह्यामंग्रहः । “यदा निष्कामयेत् कन्यां वरः पाणिं जिघृक्षयन्। अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा कटस्तीर्ण पदंव्रजेत्। पदा प्रपद्य पन्थानं पतियानं मंजपेद्वधूः । वरोवाऽत्र जपेन्मन्त्रमाकटान्तादितिस्थितिः” -इति ।

Page #85

क्रोडपत्राणि ।
३ ० ५ पृष्ठे ३पनी, 'इति'-इत्यतः परं निवेश्यं । वस्तुतस्तु, “तथा लाजाञ्जलिर्बध्वा हयतेऽङ्गलिपर्वभिः” इति ग्टह्मामंग्रहोकप्रकारेणास्माकमयं होमोभवति, न शाखान्तरोकप्रकारेण । स्वशाखाश्रयमुत्सृज्य परशाखाश्रयकरणस्य निषेधादिति द्रष्टव्यम् ।
३०८पृष्ठे ४ पंको निवेश्यं । "प्राजग्राहमुदग्राहं ब्रह्माणविजं तथा । एतानि वाह्यतः कृत्वा शेषाणान्तु प्रदक्षिणम्” इति। यश्चाय होमात् परतः परिणयः, सायं ब्राह्यादिषु विवाहेषु द्रष्टव्यः । गान्धर्वादिषु पुनर्विवाहेषु प्रथममेव परिणयः ततोहामः करणीयः । तथा च ग्टह्यासंग्रहः । “ब्रह्मस्थार्षस्य दैवस्य प्राजापत्यस्य याज्ञिकैः। पूर्व होमविधिः प्रोक्तः पश्चात् परिणयः स्मृतः । गान्धासुरपैशाचाविवाहाराक्षसाश्च ये । तेषां परिणयः पूर्वं पश्चाद्धामो विधीयते” इति । स खल्वयमाचा-ब्राह्मादीन् प्रशस्तान् विवाहानभिप्रेत्य होमात् परतः परिणयनं सूत्रयाञ्चकार, इति लिय्यते ।
३०८ पृष्ठे १२ पंको 'ग्टह्यान्तराच'-इत्यतः परं निवेश्यं । नैतत् समीचीनम् । कुतः ?। स्वशास्त्रविरोधात् । तथा च ग्टह्यासंग्रहः । “एवं लाजहविः शेषं हूयते सर्पजिहया” इति । तस्मादस्माकं सर्पजिव्हयैतद्धोतव्यं भवति ।

Page #86

कोड़पत्राणि ।
३१२ पृष्ठे ७पनी, निवेश्यं । तथाच ग्टह्यासंग्रहः । “विवाहे यो विधिः प्रोक्तोमन्त्रादाम्पत्यवाचकाः । वरस्तु तान् जपेत् सर्वान् ऋत्विकाजन्यवैश्ययोः', इति ।
३१८पृष्ठे १७पको 'रुच्यते' इत्यतः परं निवेश्यं । तथाच ग्टह्यासंग्रहः । “हुत्वाऽऽज्यं परिशेषेण यत् द्रव्यमुपकल्पितम् । सुवेणैव तु तत् स्पृष्टं सम्पातञ्चैव तं विदुः” इति ।
३२ ३ पृष्ठे पंको 'प्रमाणाभावात्' इत्यतः परं निवेश्यं । वस्तुतस्तु आसुरादिविवाहोढ़ायाः प्रेतकृत्यं पिटगोत्रेण कर्त्तव्यमिति वृद्धशातातपेनोकम् । यथा। "श्रासुरादिविवाहेषु पित्गोत्रेण धर्मवित्" इति । सपिण्डीकरणत्वस्यास्तन्मात्रादिभिः करणीयमित्याह सएव । “तन्मात्रा तपितामह्या तत्श्वा वा सपिण्डनम्। श्रासुरादिविवाहेषु विन्नानां योषितां भवेत्” इति । एवमपि, सपिण्डीकरणेनैकभूर्त्तित्वप्राप्तहेतुत्वेनोपादानात् प्राचीनं वचनम्-चतुर्थोतः पूर्वमेव या संस्थिता, तद्विषयमेव पर्यवस्यति, इति ध्येयम् ।
३२७पृष्ठे ७पंकी निवेश्यं । परमार्थतस्तु, तत्र ‘हविष्यमन्नम्'-इति सूत्रयन् एतदेवाक्षारलवणं व्याकरोति । तस्मात् ,-"अयुक्रमम्सलवणैरपर्युषितमेवच । इविष्यमेतदन्नाद्यमसुरैश्चाप्यसंयुतम्” इति ग्टह्यासंग्रहातस्याशनं बोद्धव्यम्।

Page #87

क्रोडपत्राणि।
३४ ४ पृष्ठे १५पक्की ‘एवायमर्थः'-दूत्यतः परं निवेश्यं । वस्तुतस्तु, उवर्त्तनं नखरोमच्छेदनं मेखलाया: स्टेसनञ्च हासनमुच्यते । कथं ज्ञायते?। “उदर्त्तनं नखच्छेदोरोमच्छेदनमेवच । संसनं मेखलायाश्च हासनानि विदुर्बुधाः” इति ग्टह्यासंग्रहवचनात्। एतदविद्यांसएव 'क्रामयित्वा'-दूति पठन्ति । तदश्रद्धेयम् ।
३५३पृष्ठे ३पंकी निवेश्यं । वस्तुतस्तु मन्त्रानादेशे व्याहृतयः प्रयोक्तव्याभवन्ति । कुतः ? । “यत्र मन्त्रान विद्यन्ते व्याहृतीस्तत्र योजयेत्”–दति रह्यासंग्रहवचनात् । चरुश्रपणादिकमेव वृष्णों कर्त्तव्यमिति तत्रैव ज्ञेयम् । तस्मात् व्याहतिभिरंशस्याभिमर्शनं मन्त्रेण नाभिदेशस्य, इत्यादरणीयम् ।
___ ३६ ६ पृष्ठे १ पंको 'मिद्धम् ) ।'-इत्यतः परं निवेश्यं । अथ वा । युग्मम्-इति च्छेदः । युग्ममुभयतः फलम् , तं पूर्व माहृतम्,
३६ ७ पृष्ठे १८ पंकी निवेश्यम् । तत्र ब्रूमः । यत्तावदुक्तम्, प्रथमएवोनयने तिस्रोदर्भपिचल्योव्या प्रियन्ते एवमुत्तरयोः, दूति, एतद्गृहीमः। यत् पुनरुक्तम्,-उन्नयमत्रित्वाद्दर्भपिचल्योपि नवैव सम्पद्यन्ते, इति, एतन्नानुजानीमः । किं कारणम् ? । मानाभावात् । 'भूरितिदर्भपिञ्जलीभिरेव प्रथम भुवरिति द्वितीयं खरिति हतीयम्'-इति वचनात् खलु तिमृणामेव

Page #88

कोड़पत्राणि ।
दर्भपिञ्जलीनां सङ्घरुनयनैः संबन्धोऽवगम्यते । नासौ युज्यते विनाकारणमुत्स्रयुम् । तस्मात्-एकैकया पिञ्चल्या एकैकमुन्नयनम्,इत्यसङ्गतं वचनन् । तथाच ग्टह्य संग्रहः । “मीमन्ते दर्भपिचल्यस्तिखस्ताभिस्त्रिरुनयेत्”-दूति। तस्मात् तिखएव दर्भपिचल्यस्ताभिरेव प्रथमभुन्नयनं ताभिरेव द्वितीप ताभिरेव हतीयमित्यास्थेयम् ।
३६८ पृष्ठे २ पंको ‘प्रक्षालनम्' इत्यतः परं निवेश्यं । निवपणन्त्वत्र नास्ति । तथाच ग्टह्यासंग्रहः । “चूडाकर्मणि सीमन्ते यश्च पाकः सदा ग्टहे । विवाहेचैव लाजानां नोकोनिवपणो विधिः" -इति ।
४.४ पृष्ठे १पको निवेश्यं । इति । “दक्षिणाकपट्टीः शिष्टात्रात्रेयास्त्रिकपर्दिनः । आङ्गिरमः पञ्चचूड़ामुण्डामगोः शिखिनोऽन्ये” ।
४३८पृष्ठे ७पंकी, 'शब्दस्यार्थः'-दूत्यतः परं निवेश्य । वस्तुतस्तु सावित्रव्रतमष्टभिर्वर्षेमासैर्दिनैवी करणीयम् । कुतः ? । "समामासाहोरात्रास्तुल्याब्राह्मणचोदिताः। सावित्रमयभिवर्षः कार्य मार्दिनैश्च वा"-इति ग्टह्यामंग्रहवचनात् । तस्मात् नात्र संवतमरव्रताचरणनियमः । 'नाचरिष्यन्तं संवत्सरमुपनयेत्' इति गोदानादिव्रतविषयम्। कथं ज्ञायते ? । गोदानव्रतएव तदभिधानात् ।

Page #89

कोड़पत्राणि ।
४ ४ २ पृष्ठे ११पंनी निवेश्यं । वस्तुतस्तु गोदानादिवतएवोपनयने नियमायं न प्राचीनेप्युपनयने । तत्र विशेषस्थाभिधानात्। अतिक्रम्याभिधानाचास्य । सेायमुपनयतिः सन्निहितमेवोपनयनमभिधत्ते न प्राचीनमपि । व्यक्तिवचन: खल्वयं मन्निहितां व्यक्ति शक्नोति वदितुं, नत्वन्याम्। आग्नेयोन्यायात् । परतोवक्ष्यमाणानां धर्माणं यथा प्राचीनोपनयनगोचरत्वमपि, तथाऽभिहितमस्माभिः,-"वार्तञ्चास्मै दण्डं प्रयच्छन् वाचयति"-दूत्यत्र । परतश्चैतद्वक्ष्यामः ।
४८२ पृष्ठे ३ पती निवेश्यं । वस्तुतस्तु, अस्माकमुपाकरणद्वैविध्येप्युत्सर्गस्य न वैविध्यम् । उत्सर्गः खल्वेकएवोभयोरप्युपाकरणयोः प्रौष्ठपदे तैय्यां स्यात्। कुतः ? । उभयमुपाकरणं सूत्रयित्वा परतस्तैय्यामुत्सर्गस्य सूत्रणात्तथाऽवगतेः । अतएव कात्यायनोपि 'प्रौष्ठपदे तिय्येण वहि:'.--इत्यादिना तथैवाह । नचेदमुदगयनोपाकरणाभिप्रायं वचनमित्यत्र प्रमाणमस्ति । तथात्वेचोत्सर्गान्तरं नस्यादेव । अनुपदेशात् । तस्मादेकएवात्मर्गः प्रौष्ठपदे तिय्येणेत्यवधार्यते। अतएवाभयमुपाकरणमुपदिश्य “उत्सर्गश्चैकएवेषां तैय्यां प्रौष्ठपदेऽपि च”-दूत्येकमेवोत्सर्गमुभयेषामभिधत्ते । न च प्रौष्ठपदे इस्तेनोपाकरणकर्तुस्तत्रैव पुनस्तिथ्येोत्सान सम्भवतीतिवाच्यम् । वन्तिरे प्रौष्ठपदे इस्तेनोपाक वर्षान्तरे तत्रैव तिय्येणोत्सर्गसम्भवात् । तथा गार्य: । "सिंहे रवौ तु पुष्यः पूर्वाहेऽविवरे वहिः । छन्दोगामिलिताः कुर्युरुत्सर्ग खखच्छन्दसाम् । एक्ल

Page #90

कोड़पत्राणि ।
पनेतु इस्तेन उपाकर्मापरालिकम्" इति सिंहे रवी पुर्ने उत्सर्गमभिधाय हस्तेनोपाकरणमभिदधानएतदेवाह । अस्मादचनादस्माकमुपाकरणे अपरालः कालः स्यात् । “अध्यायानामुपाकर्म कुर्यात् कालेऽपराहके । पूर्वाह्ने तु विसर्गः स्यादिति वेदविदोविदुः” इति परिशिष्टवचनाच्चैतदेवं प्रतिपत्तव्यम्। गोभिलस्यैतदिति हेमाद्रिः । यदा पुनः सिंहस्थे सूर्ये शक्लपचे योहस्तः तस्मात् प्राचीनः पुष्यः कर्कटस्थे रवौ भवति, तदा तत्रैव पुष्ये उत्सर्ग: करणीयः । कुतः ? । “मासे प्रौष्ठपदे हस्तात् पुष्यः पूर्वाभवेद् यदा। तदा तु श्रावणे कुर्य्यादुसर्ग छन्दस दिजः" इति परिशिटोकः । तथा प्रौष्ठपदे इस्तस्य दुष्टत्वे तत्रोपाकरणं निषेधति चतुर्वर्गचिन्तामणौ स्मृतिः । “उपाकर्म न कुर्वन्ति क्रमात् सामर्यजुर्विदः । ग्रहसंक्रान्तियुक्तषु हस्तश्रवणपर्वसु" इति। तदेवम्भूतस्यले श्रावणएव हस्ते उपाकरणं कर्त्तव्यं भवति । “वहचाः श्रवणे चैव इस्तः सामवेदिनः" इति परिशिष्टवचनात। श्रावणे हि वहृचाः श्रवणेनोपाकुर्वन्ति । गोभिलस्यैतदिति निर्णयामृतकारः । “धनिष्ठाप्रतिपयुक्तं त्वाष्ट्रऋक्षसमन्वितम् । श्रावणं कर्मकुर्बोरन् ऋगयजु:मामपाठकाः" इति परिशिष्टवचनान्तरेपि श्रावणं कर्मेति समाख्यया तथाऽवगम्यते । विशेषमाहतुद्धमनुकात्यायनी । “अर्द्धराबादधस्ताच्चेत् संक्रान्तिग्रहणं तदा । उपाकर्म न कुर्वीत परतश्चेन्न दोषकत्" इति।
तस्मादियमेवावधारणा,-प्रौष्ठपदी इस्तेनोपकृत्य देवपाणिगेयगानादीनि तावदधीयीत यावत् अब्दान्तरे प्रौष्ठपदे तिय्यः भवति। उदगयने चोपाकृत्योत्तरारण्यकादिकं यावत् षण्मासानधीयीत । ततः

Page #91

क्रोडपत्राणि ।
पौष्ठपदे तिष्येण द्वयोरुत्सर्ग कुर्यात् । उत्सर्गात् परतस्तु यावदन्यदुपाकरणं न क्रियते, तावद्वेदं त व्याहरेदन्यत्र ब्रह्मयज्ञात् । अस्मछास्त्रे तथैवोपदेशात्। एवञ्च, उत्सात् परमपि शुक्लपक्षेषु छन्दसामध्ययनबोधकानि यानि मन्वादिवचनान्युदाहृतानि, तानि अस्मड्यतिरिक्त विषयाणि बोद्धव्यानि । अस्मच्छास्त्रे प्रौष्ठपदशक्लपचे तिथेणोत्सर्गात् परतः पुनस्तत्रैव हस्तेनोपाकरणविधानात् तेषां वचनानां न खल्वत्रावकाशोभवतीति।
५१५पृष्ठे ५पंकी निवेश्यं । "क्षुले द्रव्यपले सम्यक् जलमुष्णं विनिःक्षिपेत् । मृत्पात्रे कुड़वान्मानं ततस्तु स्रावयेत् पटात् । सस्थाचूर्णद्रवः फाण्ट:"-इत्युक्त লবাসি
५६ ० पृष्ठे १ पंको 'येत्यर्थः” इत्यतः परं निवेश्यं । अथवा । वृष्णीमिति वचनादमन्त्रकमेवैतान् बलीन् हरेत् ।
५६ १पृष्ठे ८ पंको ‘बोद्धव्यः'-'-इत्यतः परं निवेश्यं । सेयममङ्गता वर्णना भट्टनारायणस्य । कस्मात् ? । “दधि सर्पिश्च संपूतः प्रोकोहोषपृषातकः। होमकाले तु तस्यानेः स्थानमुत्तरपूर्वतः" इति सह्यासंग्रहविरोधात्। तस्मादग्नेरुत्तरपूर्वतः समासादिते सतीति वर्णनीयम्।

Page #92

क्रोडपत्राणि ।
६ ५० पृष्ठे १८पंक्ती निवेश्यं । अत्र किञ्चिदतव्यमस्ति। सूत्रतन्तुनिधानचेदं-"एतदःपितरोवामः" -इति मन्त्रमुचार्य सूत्रितप्रकारेण करणीयम् । कथं ज्ञायते ? । पद्यमानमन्त्रकाण्डे अस्मिन्नवसरे मन्त्रस्य॑तस्य पठितत्वात् । सचेन्न विनियुज्येत, अनर्थकस्तस्य पाठः स्यात् । नचार्थवानाम्नायोऽनर्थक: कर्त्तव्यः। कथन्तस्मिन्नर्थ सूत्रं न दृश्यते ? । प्रत्येकमभिलापं सूत्रयितुं प्रवृत्तः खल्वयमाचा-विनियोग मन्त्रस्य न सूत्रयाञ्चकार । सकृद्धि त्रीन् पित्रादीनुद्दिश्य मन्त्रायं पठितव्योभवति । लिङ्गाक्षात्रैव कर्मणि विनियोग मन्त्रस्य सुज्ञानं मन्यते, इति। कथं पुनरवगम्यते चीन पित्रादीनुद्दिश्य मकदेव मन्त्रः पठितव्यदति । बहुवचनादित्याह । 'नमोवः पितरः'-इत्यादौ खल्वस्मिन् वाक्यप्रवाहे पित्रादिषु त्रिवेव बहुवचनान्तपिटपदप्रयोगादत्रापि तथैवावधार्यते । न खल्वस्यैव पूर्वस्मिन् परस्मिंश्च वाक्यप्रवाहे पित्रादित्रिके बहुवचनान्तपिपदस्य प्रयोगेऽवधते दहैवाकस्मादर्बुजरतीयन्यायेन एकैकस्मिन् पित्रादी तथाप्रयोगदति शक्यमवगन्तुम् । कारणाभावात् । तस्मात् सकृदेव मन्त्रपाठः, अभिलापस्तु प्रत्येकमिति सिद्धम् ।
७५७पृष्ठे १८ पंकी 'इत्यादिना'-इत्यतः परं निवेश्यं । "साक्षतं सुमनोयुक्त उदकं दधिमिश्रितम् । अध्य, दधिमधुभ्याञ्च मधुपर्काविधीयते । कांस्येनेवाईनीयस्य निनयेदर्थमञ्जलौ । कांस्यापिधानं कांस्यस्यं मधुपर्क निवेदयेत्”-दूति कर्मप्रदीपवचनेनच

Page #93

कोड़पत्राणि ।
७५८पृष्ठे ११ पंक्ती, ‘भवति' इत्यतः परं निवेश्यं । अपिच । 'साक्षतं सुमनोयुक्तम्'-इत्यादिवचनेन द्वितीयं मधुपर्कमभिधाय 'कांस्येनैव'-इत्यादि तत्परवचनेन तस्यापि कांस्थापिधानत्वं कांस्यस्थत्वञ्च कात्यायनः प्राह। सत्वेकदेशदर्शी परवचनमजानानामन्यते, द्वितीये मधुपर्के पात्रस्यानुपदेशः, इति ।
७८७ पृष्ठे १० पंकी निवेश्यं । तत्र ग्टह्याकर्मस्वाचार्य्यपुत्रोकएवप्रकारः। कस्मात् ? । “एषलेखविधिः प्रोताग्रह्याकर्मसु सर्वसु”–दूत्युपसंहारात्। कात्यायनोकस्तु प्रकारः पारिशय्यादन्यत्र निविशते इति द्रष्टव्यं ।
६ ० ० पृष्ठे ५पको “देवलवचनात्” । इत्यतः परं निवेश्यं । पक्षकल्पेऽपि शस्त्रहतानां श्राद्धमेव चतुर्दश्यां भवति नान्येषां। कथं ज्ञायते ? । “नैव श्राद्धं चतुर्दश्यां कुर्याच्छ स्त्रहतादृते । पक्षश्राद्धपि कर्तव्ये श्राद्धन्यैव मा तिथिः” । इतिवचनादिति कल्पतरुप्रभृतयः । चतुर्दशीत्यागे पञ्चदशादिश्राद्धसम्पत्तये पौर्णमास्यां श्राद्धमुक्तं स्मृतिसागरे । “निखिलन्तु यदा पतं श्राद्ध कर्तुमिहेच्छति । पौर्णमामी समारभ्य तदा श्राद्धं समाचरेत् । पौर्णमास्यान्नु पूर्वाहे श्राद्धं नान्दीमुखं चरेत् । प्रपितामहाच्च ये पूर्व त्रयोनान्दीमुखास्तु ते"। इति । युक्तस्तु कामाजिनिवचनादनयोर्विकल्पइति ।

Page #94

Page #95

[३ प्र. ६ का.]
ग्रह्यसूत्रम्।
इति । न च नित्यानित्यमयोगविरोधः शङ्खनीयः । अस्यापि नित्यत्वे प्रमाणाभावात् । न खलु शेषाणां प्रतिपत्तिरियमित्यम्या वर्णनायाम् अस्य नित्यत्वं शक्य तेवकुम्। न चाचान्यत् किमपि प्रमाणं पश्यामः । स्यादेतत् । अप्रकृतानामसंशब्दितानामसन्निहितानां कथं प्रतिपत्ति वर्ण्य ते ? । उच्यते। नात्यन्त मप्रकृता असन्निहिताश्चाक्षतमतवः । कथम् ? । इत्यम् । ये खल्वक्षतमको वर्षावहरहर्बलिहरणार्थं स्थापिता स्तैरेव आग्रहायणीपर्यन्तं बलयो हर्त्तव्याः, इति स्थितम्। एवञ्चात्येव तेषां कियन्मात्रमपि प्रकृतत्वं सन्निहितत्वञ्चाग्रहायण्या । तथाच मत्य किञ्चित्करमसंश ब्दितत्वम्। अपि च । अस्मिन् शास्त्रे “पानव्यापच्च तदत्”इत्यादिवत् व्यवहितस्याप्यभिसम्बन्धः प्राचार्य्यस्यानुमतः । कथं ज्ञायते ?। आचार्य्यपुत्रवचनात्। तथा च ग्टह्यासंग्रहः ।
“पुनरुक्तमतिक्रान्तं यच सिंहावलोकितम् ।
गोभिले ये न गृहन्ति न ते ज्ञास्यन्ति गौभिलम्'। इति । तस्मादसन्निहितानामप्यस्तु सम्बन्धः । तदत्र भवन्तो भूमिदेवाः प्रमाणम् ॥ ॥ ४ ॥०॥
___ उत्सृजेत् कृतार्थान् सम्भारान् ॥५॥ अर्थः प्रयोजनम् । तच्च धूमशातनलक्षणम्। कृतोऽर्थो यैः, तान् सम्भारान् दीदीन् उत्सृजेत्। अर्थात्प्राप्तस्यात्सर्गस्य वचनमानन्नार्थम् । कथं नाम?। धूमशातनानन्तरक्षण एवोत्सृजेत् न क्षणमपि ग्टहे धारयेत-इति ॥०॥ ५ ॥०॥
4
D

Page #96

५७
गाभिलीयं
[१ प्र. ६ का.]
एतस्मिन् क्रमे औपवमथिकं स्थण्डिलोपलेपनादि कृत्वा,
जातशिलास मणिकं प्रतिष्ठापयति वास्तोष्यत इत्येतेन दिकेन सर्चेन ॥६॥ जातशिलाः,_ “घना विमिकताशङ्काः स्मृता जातशिलास्तु ताः'। इत्युकलक्षणाः। तासु, बहुवचनात् त्रिप्रभृतिषु, मणिकमलिञ्जरं महदुदकभाण्डमित्येतत् । प्रतिष्ठापयति स्थापयति । वास्तोष्यते, -इत्येतस्यां ऋचि गीयमानेन दिकेन साना-सर्चन प्रकृतयैव ऋचा मह वर्त्तमानेन,-दूत्यर्थः । दिकेन साना ऋचा चेति यावत्। ननु, एतेन-इति शक्यमवकुम , अथोच्यते, कारणं वक्तव्यम् ?। क्रमार्थमित्याह । दिकेन सईन-इत्येतावन्मात्रमच्यते ; न ज्ञायते,-किं दिकात् पुरस्तादृक् स्यात् ? आहोखिदुपरिष्टात् ? उताहामध्ये ? अथ वा प्रतिमाम? यदा मुत्रन्यायाभयत: ?-दति । तदेतविरासार्थमाचार्यः एतेन-इत्याह। एतेन एवम्भूतेन यथाक्रमोपन्य स्तेनेत्यर्थः। तेन, पूर्व विकमचार्य पश्चादृचमुच्चारयेत् ॥०॥ ६ ॥०॥ ___ हावुदकुम्भौ मणिक आसिञ्चेत् समन्यायन्तीत्येतयची ॥ ७॥ द्वी उदकपूर्णा कुम्भा प्रतिष्ठापिते मणिके आसिञ्चेत् समन्यायन्ति, इत्येतया ऋचा। ऋग्रहणं मामप्रतिषेधार्थम् । अत्र

Page #97

[३ प्र. ६ का. ]
गृह्यसूत्रम् ।
प्रतिकुम्भम् मावृत्तिबेोद्धव्या । कस्मात् ? । “भेदे मन्त्रावृत्तिः" - इति सूत्रणात् । तथा चोक्तम् । “प्रतिकुम्भम्टचं पठेत्” – इति । सेाऽयं मणिक संस्कारः । एवञ्च, “मणिकादा गृहीयात् " - इति यदुक्तं तदेतस्मात् संस्कृतान्मणिका ग्रहणीयम्। यच्च, उदधानस्य बलिहरणमुक्त, तदप्येतस्यैव बोद्धव्यम् ।
श्रदं सन्दिह्यते । श्राग्रहायण्या ऊईं यदि मणिको नष्टो विनष्टो वा भवति, तदा किमेतावन्तं कालमपेच्य पुनराग्रहायण्यामागतायामेव मणिकान्तरं संस्करणीयम्, उत यदैव विपद्यते तदेवान्यदाहृत्य ? - इति । तदेव - इति ब्रूमः । कस्मात् ? । श्रस्य कमीर्थत्वात् । तावन्तं कालं मलिकाभावे हि कर्मणे नाभिनिष्पत्तिः स्यात्, स्यादा न सुकरा भवेत् । तथा चोक्तम् । "नटो विनष्टो मणिक: शिलानाशे तथैव च । तदैवात्य संस्कार्थे नापेक्षेदाग्रहायणीम्” ।
इति । यदि पुनरन्यस्यामाग्रहायण्यामागतायामपि पूर्वसंस्कृत एव मfear दृढो वर्त्तते, तदोदकुम्भा से चनमात्रं कर्त्तव्यम् ।
कुत: ? ।
" दृढ़ श्वेदाग्रहायण्यामावृत्तावपि कणः । कुम्भो मन्त्रवदासिञ्चेत् प्रतिकुम्भम्मृचं पठेत्” ।
इति वचनात् ॥ ० ॥ ७ ॥ ० ॥
५७
प्रदोषे पायसश्चरुः ॥ ८ ॥
आग्रहायण्यामित्येव । श्रग्रहायण्यै त्वा जयं निर्व्वपामि, इति
1
जुष्टं
4 D 2

Page #98

५९०
गोभिलोयं
[३ प्र. ६ का.]
निर्वापः। कुतः ?। देवतान्तरस्थानुपदेशात् मन्त्रस्य चाव्यक्त - लिङ्गवात् श्रुताया एवाग्रहायण्यादेवतात्वस्य कल्पयितुमुचितत्वात्। “अनाज्ञातेषु तथादेशम"-हत्यग्रे सूत्रणाच ।। ०॥८॥०॥
तस्य जुहुयात् प्रथमा हव्युवाससेति ॥ ६ ॥ व्याख्यातप्रायमेतत् ॥०॥ ८ ॥०॥
स्थालीपाकास्ताऽन्यत् ॥ १० ॥ कृतभाष्यं सूत्रम् ॥०॥ १० ॥०॥
पश्चादग्ने वर्हिषि न्यच्चा पाणी प्रतिष्ठाप्य प्रतिक्षत्र इत्येता व्याहृती जपति ॥ ११ ॥ अग्नेः पश्चिमतः व षि कुशोपरि न्यच्चा अधामुखी पाण पूर्वोक्तप्रकारेण प्रतिष्ठाप्य, प्रतिक्षत्र इत्येता: प्रतिशब्दा व्याहृती जपति । व्याहतिग्रहणं स्तुत्यर्थम् । अत्राग्रहायणीकर्मणः परिसमाप्तिः । वामदेव्यमिदानी गातव्यम्। यदि कैश्चित् कथञ्चित श्रवणाकर्म न कृतं, तदा ते राग्रहायण्यां बलयो न हर्त्तव्याः, सर्वमन्यत् पूर्ववदेव करणीयम्। तथा चोक्तम्। .. "श्रवणाकर्म लुप्तञ्चेत् कथञ्चित् सूतकादिना ।
___ आग्रहायणिकं कुर्याइलिवजमशेषतः” । इति ॥ ॥ ११ ॥०॥ अथेदानों स्वस्तरारोहणं प्रस्तूयते,
पश्चादग्नेः स्वस्तरमास्तारयेत् ॥ १२॥

Page #99

[३ प्र. ६ का.
ग्टह्यसूत्रम्।
પૂર
जुरक्षरार्थः । अत्र किन्त्रिबक्तव्यमस्ति । पश्चादग्नेरिति करणमग्न्यागारनियमार्थम् । तेन, अग्न्यागार एव स्वस्तरास्तरणं कर्त्तव्यम् । एवञ्च, अग्न्युपदेशस्थान्यार्थवादहोमकोऽयम्-दूति केचित् । पुंसवनादिवत्तु अयमपि सहोमक एव स्यात्-इति अपरे। प्राग्वमन्तादुदगयने यत् पुण्यमह स्तत्र पूर्वमन्वाहार्यश्राद्धं कृत्वा सायं बलिहरणान्ते नित्यकर्मणि कृते, स्वस्तरास्तरणं करणीयम् । तथा च ग्टह्यान्तरम् । “प्राग्वमन्तादुदगयने पुण्येऽहि सायं स्वस्तरमुदगग्रमास्तीर्य"-इत्यादि । अस्मद्ह्यकारपरिभाषामिद्धमुदगयनादिमात्रं वा खस्तरारोहणस्य कालः स्यात् । केचितु,-"ऊई स्वस्तरशायो स्यात्" इति वचनमालोचनमात्रेण पश्यन्तः, आग्रहायण्यङ्गत्वं स्वस्तरारोहणस्य मन्यमानाः, तत्रैवावमरे स्वस्तरास्तरणम्-दूच्छन्ति । तदमङ्गतम्। ऊईमित्यनेनाग्रहायण्या जीवमात्रस्यावगमात्।
“पारिभाषिक एव स्थात् कालो गोवाजियज्ञयोः।
अन्यस्यानुपदेशात्तु स्वस्तरारोहणस्य च" । इति परिशिष्टवचनविरोधाच्च ॥०॥ १२ ॥०॥
उदगग्रैस्तृणैः ॥ १३॥ स्वस्तरमास्तारयेदिति वर्तते ।।०॥ १३ ॥०॥
उदकप्रवणम्॥१४॥
उत्तरस्यां दिशि क्रमनिम्नं स्वस्तरमास्तारयेत् ॥०॥१४॥०॥

Page #100

५८२
[३ प्र. ९ का . ]
तस्मिन्नहतान्यास्तरणान्यास्तीर्य दक्षिणता गृह
पति रूपविशति ॥ १५ ॥
॥ ० ॥ १५ ॥ ० ॥
तस्य चोन्तरतः, -
गोभिलीयं
तस्मिन् स्वस्तरे अहतान्यखण्डितानि श्रस्तरणानि कम्बलादीनि आस्ती, दक्षिणतः - स्वस्तरस्य दक्षिणे भागे, ग्टहपतिरुपविशति ॥
अनन्तरा अवरे यथाज्येष्ठम् ॥ १६ ॥
अवरे कनिष्ठा, अनन्तराः श्रव्यवहिताः सन्तो यथाज्येष्ठं ज्येष्ठानुक्रमेणेोपविशन्ति । यो यो ज्येष्ठः स स ग्टहपतेरनन्तरो यथा
1
स्यादित्यर्थः ।
पवं वा, --
अनन्तरा श्रव्यवहिताः - एकपाकेोपजीविनः तद्ग्टच्ह्या इत्येतत् । तदेवम्भूता श्रवरे यथाज्येष्ठमुपविशन्ति ॥ ० ॥ १६ ॥ ० ॥
तेषामप्युत्तरतः,—
अनन्तराश्च भार्य्याः सजाताः ॥ १७ ॥
अनन्तराः,—इत्युक्तार्थम् । भाया: गृहपतिप्रभृतीनां पत्न्यः सजाताः सापत्या उपविशन्ति । जातमपत्यम् । चशब्दः उपवेशनक्रम विशेषद्योतनार्थः । कथं नाम ? । येन क्रमेण ग्टहपतिप्रभृतय उपविष्टाः, तेनैव क्रमेण तेषां भायी श्रप्युपविशेयुः । श्रपत्यान्यपि स्वस्याः स्वस्या मातुरुत्सङ्गे उत्तरतो वा उपविशेयुः, इति ।

Page #101

[३ प्र.९ का. ]
अथैवम्, अत्र यथाज्येष्ठमुपवेशनं न स्यात् ? । मा भवतु, का नो हानिः । श्रथवा । पत्युरेव वयसा स्त्रीणां वृद्धत्वस्मरणात् पतीनाञ्च यथाज्येष्ठमुपवेशनात् भायीणां स्वस्वपतिक्रमेोपवेशने यथाज्येष्ठत्वमपि कथञ्चिदनुग्टह्यत एव । परमार्थतस्तु, सजातानां भार्य्यीणामुपवेशनं स्वत्रयन्नाचार्थे नात्र यथाज्येष्ठमुपवेशनमनुजानातीत्यवगम्यते । एतदर्थं चशब्दं प्रयुक्तवान् । भार्य्याः पुनः सापत्या उपविशन्ति न पुनरत्रापि यथाज्येष्ठत्वनियमः, -इत्यभिप्रायः । न खल्वेवमपत्यानां यथाज्येष्ठमुपवेशनं सम्भवति । अन् पुनरत्रापि यथाज्येष्ठमुपवेशनमिच्छन्ति ॥ ० ॥ १७ ॥ ० ॥
गृह्यसूत्रम् ।
५८३
समुपविष्टेषु गृहपतिः स्वस्तरे न्यज्वा पाणी प्रतिष्ठाप्य स्योना पृथिवि नेो भवेत्येताम्मृचं जपति ॥ १८ ॥ समुपविष्टेषु, – सम्यक् — प्राङ्मुखेषु उपविष्टेषु सर्व्वेव्वित्यर्थः । कस्मात् ? । “प्राङ्मुखकरणञ्चानादेशे ” – इति सूत्रकारवचनात् । स्पष्टमन्यत् । एतामिति स्वरवर्णसम्पादनार्थं छन्दोविज्ञानार्थमविलापार्थञ्च । कथं नाम ? । एतामेवम्भूतां मेतिकरणामेव जपतीति । अन्यथा खल्चितिकरण विलोपमपि कश्चिदाशङ्कीत ||
॥ ॥ १८ ॥ ० ॥
समाप्ताया: संविशन्ति दक्षिणैः पार्श्वः ॥ १८ ॥
समाप्तायामेव ऋचि दक्षिणैः पार्श्वः संविशन्ति खपन्ति । तस्मि नेव स्वस्तरे ॥ ० ॥ १८ ॥ ० ॥

Page #102

५८४
गोभिलीयं
[३ प्र. C का. ]
एवं चिरभ्यात्ममादृत्त्य ॥ २० ॥
एवमनेन प्रकेारेण दक्षिणपार्श्वनेत्यर्थः । अनन्तरोक्तं संवेशनमेव न तु स्वस्तरास्तरणमपीति द्रष्टव्यम् । चिरावृत्त्य त्रिःकत्वोऽभ्यस्य । किमविशेषेणैव ? | न । कथन्तर्हि ? । श्रभ्यात्मम् । श्रात्मनेो गृहपतेराभिमुख्येन - श्रात्मन श्रारभ्येत्यर्थः । कथं नाम ? | येनैव क्रमेणेपविष्टाः तेनैव क्रमेण संवेशनं चिरावर्त्तयेयुः, – इति । प्रथमेन सहैव त्रिम् ॥०॥ २० ॥०॥
,
स्वस्त्ययनानि प्रयुज्य यथाज्ञानन् ॥ २१ ॥
स्वस्त्ययनानि अप्रतिरथादीनि यथाज्ञानं प्रयुज्य – यो यत जानाति स तदुच्चार्य ॥ ० ॥ २१ ॥ ० ॥
अरिष्ट सामसंयोगमेके ॥ २२ ॥
अरिष्टं अरिष्टभङ्गाख्यं मामसंयोगं इतस्ततो विप्रकीर्णीनां सान्नामेकीकरणं - सामममुदायं प्रयुज्य - इत्येके श्राचार्य मन्यन्ते ॥ 11011 11011
अप उपस्पृश्य यथार्थम् ॥ २३ ॥
अप उदकमुपस्पृश्य दक्षिणेन पाणिना स्पृष्ट्वा, यथार्थमिति कण: परिसमाप्तिं दर्शयति । तेन वामदेव्यगानमिदानीं स्यात् । अन्ये तु, – स्वस्त्ययनात् परत एव वामदेव्यगान मिच्छन्ति । यथार्थमिति, — दूदानीं कर्म्मणः परिसमाप्तत्वात् यस्य यदभिप्रेतं सतत्
-

Page #103

[३ प्र. ६ का.
रह्यसूत्रम् ।
પૂછ્યું
कुर्यात्, न तु तत्रैवावस्थाननियमः,-इति व्याकुर्वन्ति च । ग्टहपतेः किल बहवः पक्षाः स्वस्तरशयने ग्रन्थान्तरे पद्यन्ते। म यदि मद्यःपक्षमाश्रयेत् , तदा खस्तरादुत्याय अभिप्रेते शयनान्तरे शयीत । अथान्यपक्षमाश्रयेईि तत्रैव खपेत् । तथा चोकम् ।
"ऊ खस्तरशायो स्यान्मासमर्द्धमथापि वा । सप्तराचं त्रिरात्रं वा एका वा मद्य एव वा । नोर्द्ध मन्त्र प्रयोगः स्थानापन्य गारं नियम्यते।
नाहतास्तरणञ्चैव न पार्श्वञ्चापि दक्षिणम्"। इति। प्रथमाया रात्रे रुर्द्धमन्यासु रात्रिषु खस्तरशयने खल्वयमुत्तरश्लोकोनोविशेषाद्रष्टव्यः ॥०॥ २३ ॥०॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्तसिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततर्कालङ्कारस्य कृती गोभिलीयग्टह्यसूत्रभाव्ये बतीयप्रपाठकस्य नवमी काण्डिका ॥०॥

Page #104

गोभिलीय-गृह्यसूत्रे
तृतीयप्रपाठके दशमी काहिका ।
श्रथेदानीमष्टकाकर्भ प्रस्तूयते -
11011 11011
मा खल्वियमष्टका, -
अष्टका रात्रिदेवता ॥ १ ॥
अष्टका - इत्येकवचनमधिकारार्थम् । उपरिष्टादष्टकाबहुत्वस्योपदेशात् । तथाच, या काचिदएका वक्ष्यमाणा सा सर्व्वऽपि रात्रिदेवता प्रत्येतव्या न पुनरानन्तर्य्यद पूपाष्टकैव । रात्रि देवता यस्याः सेयं राचिदेवता श्रष्टका, कर्त्तव्या - इति सूत्रशेषः ॥
पुष्टिकर्म ॥ २ ॥
"
पुष्टये फलाय क्रियते, इति पुष्टिक । श्राह । ननु परस्तादप्यष्टकादेवताः स्वत्रयिष्यन्ते, तत् किमिति पुष्टिक, – इति मध्ये - चित्वा रात्रिदेवतायाः सूत्रयिष्यमाणानाञ्च देवतानां व्यवायः क्रियते ? । उच्यते । श्रष्टका राचिदेवता, - इति निर्व्विशेषितमएकाकीपदिश्य, पुष्टिक, इति परतः कुर्व्वन् नित्यत्वमस्यादशयति । कथं नाम ? | रात्रिदेवता अष्टका कर्त्तव्या, पुष्टि: फलमप्यस्या एव भवति, न पुनः पुष्टिकाम एवाष्टका स्वधिक्रियते ।

Page #105

[३ प्र. १. का.]
ग्टह्य सूत्रम् ।
५७
कथं ज्ञायते ?। कर्त्तव्यचोदनायां फलाश्रवणात्। अधिकारवेलायां तदनुपदेशाच्च । यदि पुनरटका पुष्टिकर्म, इति कुर्यात् , तईि रात्रिमत्रन्यायेन सन्निहिततरं पुष्टिफलमेव कामयमान स्तामधिकरोति, इत्यपि कस्यचिदाशङ्का स्यात्। मा माभूदिति खल्वाचार्यः अष्टका रात्रिदेवता पुष्टिकम्म, दूति व्यत्यासेन प्रयते। काम्यतैवाष्टकानां कुतो न स्यात् ?। व्यत्यासेन फलवादाम्नानानित्यत्वावगतेरिति ब्रूमः । नित्यप्रकरणेचोपदेशात्। नित्यानां हि श्रवणाकादीनां प्रकरणे अष्टका उपदिश्यते। तस्मात सापि नित्या भवितु महति। तथा गौतमेनापि नित्यानामेव पुरुषसंस्काराणां मध्ये,-"अटका पार्वणश्राद्ध श्रावण्याग्रहायणोचैयाश्वयुजो"-इत्यरका सुत्रिता । कर्मप्रदीपोप्याह ।
"संस्काराः पुरुषस्यैते स्मर्य्यन्ते गौतमादिभिः ।
अतोऽयकादयः कार्या: सर्वे कालक्रमोदिताः”। इति । उपदेशादेव सर्वेषामविशेषेण करणे सिद्धे पुनः करणेोपदेशोऽवश्यंकरणमेव बोधयति । अष्टका दिपक्रमे तदकरणे दोषश्रवणाच्च । तथा चोक्तम् ।
“यस्त्वाधायानिमालस्याद्देवादीभिरिष्टवान् ।
निराकाऽमरादीनां स विज्ञेयो निराकृतिः” । इति। तस्मादष्टका नित्येति सिद्धम्। अत्राह। यदि नामाष्टका नित्या, तर्हि पुष्टिकापि कथं भवति ? । उच्यते। अस्तु नाम नित्या, काम्यापि भविष्यति । कस्मात ?। फलोपदेश स्थार्थवत्वात् । यद्दा । फलवाद एवायमष्टका स्ताति, न पुनः फलमय
422

Page #106

पू
गोभिलीयं
[३ प्र. १० का . ]
नेनेापदिश्यते । किं कारणम् ? । उभयविधाने वाक्यभेदः । श्रथवा ।
नित्यत्वेऽप्यानुषङ्गिकमेव पुष्टिफलं भविष्यति ।
" नित्यक्रियां तथा चान्ये धनुषङ्गफलां श्रुतिम्” । दूति स्मरणात् । श्रथैवं समस्ता एव देवता उपदिश्य परत एव पुष्टिक, — दूति कुतो न सूचितम् ? | श्रन्ये त्वाहुः - " तथात्वे पुष्टिक चतुरष्टको हेमन्तः, -इत्युत्तरसूत्रेणैकस्रुचताशङ्का स्थात् श्रतस्तथा न कृतम् " - दूति ॥ ० ॥
परत एव वच्यामः ।
॥ २ ॥ ० ॥
यी पिल्या वा प्राजापत्यर्तुदेवता वैश्वदेवीति देवताविचाराः ॥ ३ ॥
श्रग्नेरियमाग्नेयी । प्रकृतत्वादष्टकेति सम्बध्यते । पितॄणामियं पित्र्या । प्रजापतेरियं प्राजापत्या । ऋतवो वसन्तादयः, देवता यस्याः सेयमृत देवता । विश्वेदेवाः सर्व्वेदेवा:, तेषामियं वैश्वदेवी । वा शब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते । श्रग्नेयी वा पित्र्या वा प्राजापत्या वा ऋतुदेवता वा वैश्वदेवो वा । इति एते देवताविचारा भवन्ति । इदमिदानीं सन्दिह्यते । किं पशुप्रोक्षणनिर्व्वी पहा मेब्वेतद्विकल्पोक्तानां देवतानां मध्यादिच्छया श्रन्यतमस्या श्रभिसन्धानं कर्त्तव्यम् ? श्रहेोखित् सर्व्वासाम् ? उताहो नैकस्या अपि ? इति । नैकस्या अपि — इति ब्रूमः । किं देवताका तर्ह्यष्टका ? ; न खल्वदेवताका भवितुमर्हति । उच्यते । वयमदेवताकामष्टकामा चाहे, रात्रिदेवताकान्तु ब्रूमहे । कस्मात्

Page #107

[३ प्र. १० का.]
ग्टह्यसूत्रम।
५
पुनः कारणात् सतीवेतदिकल्पोकावन्यास्वपि देवतासु रात्रिदेवतैवाटकाऽभ्युपगम्यते ?। सूत्रप्रमाण्यादित्याह । अष्टका रात्रिदेवता, इति खल्वाचार्येण सत्रितम्। तत्प्रामाण्यात् रात्रिदेवता अष्टका अभ्युपगम्यते । ननु, आग्नेयी पिया वा,-इत्येतदप्याचाय॑स्यैव सूत्रम् ? । सत्यमाचार्य्यस्यैव सूत्रमेतत्, किन्तु नैतत् देवता विधानार्थं परन्तु परमतोपन्यासार्थम् । कथं पुनरवगम्यते,परमतोपन्यामार्थमेतदिति । श्टण यथाऽवगम्यते । अष्टका रात्रिदेवता, दूति देवतामष्टकायाः सूचयित्वा, पुष्टिकर्म, इति च फलम्, आग्नेयोत्यादिकं सूत्रयन्ना चार्यः परमतमेतदिति दर्शयति। तदिदमर्थं पुष्टिकर्म, इति मध्ये सूत्रितम्। अन्यथा देवतोपदेशानांमध्ये फल वादोपन्यासेाऽनुचित एवस्यात्। यच्च,उत्तरेण सूत्रेण सहैक सूत्रता-शङ्का निरासाथ मध्य एव फलवादोन्यासः, इति वर्णितम्। तदपि नातीव समीचीनम् । कस्मात्?। तदाशङ्काया अकिञ्चित् करत्वात् । एकसूत्रतायामपि क्षतेरभावाच्च। तस्मात्, अष्टका रात्रिदेवता पुष्टि कर्म,इत्यनेन खमतमभिधाय श्रानेयोत्यादिना परमतमादर्शितमइत्यादरणोयम् । ग्टह्यान्तरेप्येकैकमतपरतयैवैतासां देवतानामुपन्यासो दृश्यते। तथाच ग्टह्यान्तरम् । “तांहैके वैश्वदेवी ब्रुवत
आग्नेयीमेके * * प्राजापत्यामेके रात्रिदेवतामेके * * ऋतुदेवतामेके पिटदेवतामेके"-इति । तस्मादेता देवता नैकस्याभिमताः अपि त्वेकैका देवता एकैकस्याचार्यस्य । तत्र, “रात्रिदेवतामेके"इत्येतदस्मदाचार्य्यमतस्थापन्यामः, इति बोद्धव्यम् । अतएव,

Page #108

५९.
गोभिलीयं
[प्र.१० का.]
आचार्येण,-"अष्टका रात्रिदेवता"-इति सूत्रयित्वा, “इति देवता विचाराः" इति सुत्रितं, न देवता विकल्पा:-इति । एतासां देवतानां स्वाभिमतत्वेतु, “नवषट्त्रय इति विकल्प:'इतिवत् “देवताविकल्पाः, इत्येवकुर्यात् । तस्मात,-देवताविचारा एवैते, न पुनरेता देवता भवन्ति । देवतात्वस्माभिरुकैव,-अष्टका रात्रिदेवता, इति । सायमाचार्य्यस्याभिप्रायःइत्ययमम्मदीयः पन्थाः। देवताविचारप्रकारश्च बुद्धिमद्भिरूहनीयः। ग्रन्थगौरवभयादपारम्यतेऽस्माभिः । यच्च मन्त्रलिङ्गमग्न्यादीनामस्ति, न तद्देवताश्रुतिचोदितां रात्रिं वाधितु मोष्टे । दुर्बलं हि लिङ्गं श्रुतेरिति खल्ववाचाम। यथा च, मन्त्रलिङ्गावगतापि देवता तद्धितशिष्टया देवतया वाध्यते, तथैव देवताशब्दशिष्टयापि वाधिष्यते । न्यायस्याविशेषात् । अन्येतु मन्यन्ते,"अन्यतरस्या देवताया अभिसन्धानं न घटते। कुतः ?। मध्यमाष्टकायाम्, अनावग्निः, इति मन्त्रलिङ्ग विरोधात् । तस्मात्, सामामभिमन्धानं कर्नु युक्रम् । अत्रापि यत्र मन्त्रान्तरेण होमः, तत्र होमकाले मन्त्रदेवतामेवाभिध्यायेत् । तयैव तत्राभिध्यातया भक्तिमाहचर्यात् मा अप्येकदा देवता अभिध्याता इष्टदाश्च भवन्ति”-इति ॥ ॥ ३ ॥०॥ कियत्यः पुनरष्टका भवन्ति ?। उच्यते,
चतुरष्टकाहेमन्तः ॥ ४॥
चतस्रोऽष्टका यस्मिन्, सेोऽयं चतुरष्टको हेमन्तः ऋतुविशेषः ।

Page #109

गृह्यसूत्रम् ।
[३ प्र. १० का. ]
પૂ
तदिदं त्र्यृतुसंवत्सराभिप्रायं सूत्रम् । एतदुक्तं भवति । हेमन्त - मामचतुष्टये चतस्त्रोऽष्टका भवन्ति इति ॥ ० ॥
४ ॥ ० ॥
ताः सर्व्वीः समाःसा चिकीर्षेत् ॥ ५ ॥
ताः सर्व्वाश्चतस्त्रोऽप्यष्टकाः समांसा: मांससहिता चिकीर्षेत् कर्त्तुमिच्छेत् । चिकीर्षित्,—इति गुरुकरणं केनाप्युपायेन मांससम्पत्तिं कर्त्तुमिच्छेदित्युपदेशार्थम् ॥ ० ॥ ५ ॥ ०॥
इति कैात्सः ॥ ६ ॥
>
इति, अनन्त रोकं – चतस्त्रोऽष्टकाः - इति, तासु सर्व्वीसुमांसम्इति च कुत्सस्यापत्यं कौत्स श्राचाय्यौ मन्यते ॥ ० ॥ ६ ॥ ० ॥
चाष्टक इत्यौहाहमानिः ॥ ७ ॥
तिस्रोऽष्टका यस्मिन्, सायं चष्टको हेमन्तः, – दूत्यौहा हमानिराचा मन्यते । उद्गाहमानस्यापत्यमाद्गाहमानिः ॥ ० ॥ ७ ॥ ० ॥ यथैौद्गाहमानिराचार्य्य मन्यते,
तथा गौतमवार्कखण्डी ॥ ८ ॥
चावपि मन्येते । एवञ्च चैगाहमानि गौतम वार्कखण्ड़ीनामाचार्य्यीणामनुमत स्यष्टकपक्ष एवास्मदाचार्य्यस्याप्यभिप्रेतः,— इत्यवगच्छामः । कस्मात् ? । तिसृणामेव परतः कर्मोपदेशात् । श्रस्मिंश्च पते मध्यमाष्टकैव समांसा कर्त्तव्या । कस्मात ? । प्रथमा

Page #110

५२
गाभिलीयं
[९ प्र. १० का.]
मतिक्रम्य मध्यमायामेव तदुपदेशात् । दूतरयो:व्यान्तरोपदेशाच्च । एवमेतस्मिन् पक्षे अन्वष्टक्यमपि मध्यमायामेव भवति । कस्मात् कारणात् ? । तस्याष्टकामंज्ञपितपशुसाध्यत्वात् । भध्यमाष्टकायामेव च पमंज्ञपनोपदेशात् । तथाच वक्ष्यति,-"वामं सक्थ्यन्वष्टक्याय निदध्यात्" इति । तथा चोक्तम् ।
"अन्वष्टक्यं मध्यमायामिति गोभिलगौतमी। वार्कखण्डिश्च, सर्वासु कौत्सो मेनेऽष्टकासु च"।
इति । वचनस्य खल्वेतस्थोकन्यायमूलतया व्यष्टकपक्ष एव गोभिलाचार्यस्थानमतः, इति, भङ्ग्यन्तरेण कात्यायनः स्पष्टयाञ्चकार । कौत्मस्य पुनराचार्य्यस्य मते मामामेवाष्टकानां समांमत्वात् मात्रैवान्वष्टक्यं सम्भवति,-इति द्रष्टव्यम्। तस्मादाचार्येण चतुर्थी अटकायाः कर्मासूत्रणात अटकपक्ष एवादरणीयः। चतुरटकपक्षस्तु कौत्सानुमतोऽपि बहुभि विरोधादुपरोद्ध व्यः। अथाच वाक्यार्थविद्भिरभिहितम् ।
"अल्पानां यो विघातः स्यात् म वाधो बहुभिः स्मतः । प्राणमम्मित इत्यादि वाशिष्ठं वाधितं यथा । विरोधी यत्र वाक्या नां प्रामाण्यं तत्र भूयसाम् । तुल्यप्रमाणसत्त्वे तु न्याय एव प्रवर्तकः ।
इति ॥०॥ ८ ॥०॥ अथेदानी तिस्रोऽष्टकाः कमेणोपदेष्टुमाह,

Page #111

[३] प्र. १० का . ]
येाऽर्द्धमाग्रहायण्या स्तामि श्राष्टमी तामपूपाष्टके - त्याचक्षते ॥ ९ ॥
66
गृह्यसूत्रम् ।
इति ॥ ० ॥ ८ ॥ ० ॥
आग्रहायण्याः पौर्णमास्या ऊर्द्ध परतो या तामिश्रा कृष्णपक्षीया अष्टमी, (तमिश्राष्टमी - इति केचित् पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः) तां श्रपूपाष्टका - इति श्रचक्षते कथयन्ति श्राचार्य्यः । यथेयमपूपविधानादपूपाष्टका भण्यते, तथा मध्यमापि मांसविधानामांसाष्टका, अन्तिमाऽपि शाकविधानात् शाकाष्टकेोच्यते, — इति द्रष्टव्यम् । श्रथैवम् — अपूपविधानादेवाभिधाने सिद्धे 'अपूपाष्टके - त्याचक्षते', — इत्येतदवाच्यम् ? । उच्यते । एवन्तर्हि गुणार्थेौऽयमनुवादो भविष्यति । कथं नाम ? | ब्राह्मणभोजनार्थमप्यपूपाः कर्त्तव्याः, इति । एवञ्च अष्टका विहितमन्यदपि यत् क — श्राद्धं, तदप्यपूपैः करणीयमिति सिध्यति । तथाच पुराणेषु स्मर्य्यते ।
"
“श्राद्याऽपूपैः सदा कार्य्यी मांसैरन्या भवेत् सदा ।
शाकैः कार्य्य तृतीया स्यादेष द्रव्यगतेा विधिः” ।
:
५८३
स्थालीपाकादृता तण्डुलानुपस्कृत्य चरुः श्रपयति ॥
॥ १०॥
स्थालीपाकरीत्या पूर्वोक्तया, तण्डुलानुपस्कृत्य संस्कृय चरु श्रप
यति ॥ ० ॥ १० ॥ ० ॥
4 F

Page #112

५६४
गोभिलीयं
[३ प्र. १० का.]
अष्टौ चापूपान् कपालेऽपरिवर्तयन् ॥ ११ ॥ अष्टमङ्ख्याकान् अपूपान् मण्ड कान्। तथा चोक्तम् ।
"त्रैयम्बकं करतलमपूपा मण्डकाः स्मृताः ।
पालाशा गोल काश्चैव लोहचूर्णञ्च चीवरम"। इति। कपाले,
“कपालं मृण्मयं पात्रं चक्राघटितमुच्यते ।
प्रासुरं चक्रघटितं दैवे पैत्रे च वर्जयेत्' । इत्यकलक्षणे, अपरिवर्तयन् परिवर्तनमकुर्वन् । चशब्दात् श्रपयति, इत्यनुषज्य ते ॥ ० ॥ ११ ॥॥
किमेकस्मिन्नेव. कपाले अष्टावपूपान् अपयति? । न । कथन्तईि? । उच्यते,
एककपालान् ॥ १२॥ एकै ककपालान-इत्यर्थः । तथाच, एकैकस्मिन् कपाले एकैकमपपं श्रपयति । कथं ज्ञायते ?। सूत्रारम्भस्यार्थवत्त्व दित्याह । कपाले, इत्येतावन्मात्रसूत्रणादप्यविशेषादेकस्मिन्नेव कपाले भविष्यति, किं सूत्रान्तरारोण ?। तस्मात् सूत्रान्तरारम्भादवगच्छामः,-एकैकस्मिन् कपाले एकैकस्यापूपस्य श्रपणम्-इति। ननु, अविशेषात् वे चोणि वा कपालान्यपि प्राप्नुवन्ति ? । प्राप्नुवन्तु नाम, तावताप्ये कस्मिन् कपाले क्रियत एव। क्रियते चेत, तत्रैव क्रियताम् , अलं कपालान्तरकल्पनया ?। तस्मादेकैककपालान्-इत्यस्मद कैव वर्णना। तथा चोक्तम् ।

Page #113

[३] प्र. १० का . ]
ह्यसूत्रम् ।
“पृथक्कपालान् कुर्वीत अपूपान एकाविधे।" 1
५६५
इति ॥ ० ॥ १२ ॥ ● ॥
कपालप्रसङ्गात् पुरोडाशधर्माणामपि प्रसङ्गं कश्चिदाशङ्गीत, श्रत
स्तन्निषेधार्थमाह
मन्त्रानित्यौहाहमानिः ॥ १३ ॥
श्रमन्त्रान् मन्त्ररहितानष्टात्रपूपानित्याद्वाहमानिराचार्थी मन्यते ॥ ० ॥ १३ ॥ ० ॥
अपूपानां प्रमाणेनेव कपालानामपि प्रमाणं सेत्स्यति - इत्यभिप्रायेणापूपानामेव प्रमाणमुपदिशति -
त्रैयम्बकप्रमाणान् ॥ १४ ॥
--
19
श्रष्टावपूपान् श्रपयति, - इति सम्बध्यते । त्र्यम्बक प्रमाणान् करतलप्रमाणान्—इत्यर्थः । तथा चोकम् । “त्रैयम्बकं करतलम् "ह्यासंग्रहातं प्रमाणमपि द्रष्टव्यम् ।
इति । एतस्य पुनरसम्भवे
तथाच गृह्मासंग्रहः ।
“चतुर्मुष्टिश्वरुः कार्य्यश्चतुर्णामुत्तरोऽपि वा । कपालस्य प्रमाणेन अपूपानष्टकाविधो । चतुभगं पाणितलात् कपालं याज्ञिका विदुः । पृथक्-कपालान् कुर्व्वीत श्रपूपानष्टकाविधो” । दूति ॥ ० ॥ १४ ॥ ० ॥
4 F 2

Page #114

५९६
गोभिलीयं
[३ प्र. १० का.
शृतानभिघार्योदगुद्दास्य प्रत्यभिधारयेत् ॥ १५ ॥ श्टतान् पक्कानपूपान् घृतेनाभिघार्य अग्नरुत्तरतोऽवतार्या पुनघृतेनाभिघारयेत् । कपालानां स्थालीपाकधमानतिदेशादेवं सृत्रितम् । एवञ्च, यावदुक्कत्वात् नात्राभिघारणे पवित्रान्नहितत्वमपेक्षितम् । चरी तु स्थालीपाक धर्मातिदेशादेवैतानि प्राप्नवन्ति ॥०॥ १५ ॥०॥ स्थालीपाका ताऽवदाय चराश्चापूपानाञ्चाष्टकायै
स्वाहेति जुहोति ॥ १६ ॥ स्थालीपाकधर्मेण चरोश्च अपूपानाञ्च सर्वेषां पृथक् पृथगवदाय अष्टकायै स्वाहेति तन्त्रेणैव जुहोति । अत्र सन्दिह्यते । किं चरोरपूपानाञ्च सर्वेषां मध्येभ्योऽवदाय ततः पूर्वार्दूभ्योऽवद्यति ? आहाखिदेकैकस्य मध्यात् पूर्वाद्धाचावदाय पुनरपरापरस्यावधति ?। एकैकस्य मध्यात् पूर्वाद्धाचावदाय पुनरपरापरस्थापि तथैवावधति, इति प्रतिपद्यामहे। कस्मात्? । चरोश्चापपानाच,इति शब्दद्दयकरणात् । प्रत्येकं चशब्दबलात् प्रत्येकमेव तावत् यथोक्तावदानमवगम्यते । अवगम्यते चेत् , न युज्यते विनाकारणमुत्स्न टुम् । अन्यथा चरोरपूपानाञ्च,-इति कुर्यात् ॥ ॥१६॥०॥
स्थालीपाकाहताऽन्यत् ॥ १७॥ कृतभाव्यमेतत् । अत्रापूपाटका कर्मणः परिसमाप्तिः॥०॥१७॥०॥ अथेदानों मामाष्टका प्रकरणं प्रस्तुयते,

Page #115

[३ प्र. १० का.
ग्टह्यसूत्रम् ।
तैष्या अर्द्धमष्टम्यां गौः ॥ १८॥ तैषी पौषीपौर्णमामी। तस्या ऊई-तस्याः परस्यामष्टम्यां गौरालब्धव्या, इति सूत्रशेषः ॥०॥ १८ ॥०॥ कथमालब्धव्या ?। उच्यते,
ता सन्धिवेलासमीपं पुरस्तादग्नेरवस्थाप्योपस्थितायां जुहुयात्-यत्पशवः प्रध्यायतेति ॥ १६ ॥ राञ्चहोः सन्धिरेव मन्धिवेला । सा चार्थात् पूर्वैव बोद्धव्या, न पश्चिमा। उषैव मन्धिवेलाशब्दार्थः, इति केचित् । तस्याः मन्धिवेलायाः समोपं-(“कालावनारत्यन्तमयोगे"-दूति दितोया) मन्निधावित्यर्थः । पुरस्तात् पूर्वस्यां दिश्य नेः, तां गां अवस्थाप्य प्रत्यमखों स्थापयित्वा, उपस्थितायामागतायां सन्धिवेलायां, यत् पशवः, इत्यनेन मन्त्रेण जुहुयात् । द्रव्यानुपदेशादाज्येन। स्रवेण चायं होमः स्यात्। एतदनं भवति । मन्धिवेलाया अल्पत्वात् तदानों होतुं तस्याः समीपमेवाग्नेः पूर्वतो गामवस्थापयति, तत आगतायां मन्धिवेलायां जुहोति, इति । नन, उपस्थितायां गवि जुहुयात्,-दूत्ययमेव सम्बन्धः कस्मा न वर्ण्यते ?। विरोधादि त्याह । कथं नाम ?। यदि नामापस्थितायामेव गवि हयते, न तहमेः पुरस्तात्तामवस्थाप्य जुहोति । अथानेः पुरस्तात्तामवस्थाप्य जुहोति, व्यतं तर्हि तस्यामुपस्थितायामेव न जुहोति-अपि तु अग्नेः पुरस्तादवस्थापितायामिति । अथापि स्यात्, नेयमुपस्थितिरवस्थानाभिद्यते । यत् खल्वव

Page #116

પૂર
गोभिलीयं
[१ प्र. १० का . ]
"
स्थापनं “पुरस्तादग्नेरवस्थाप्य " - इत्यनेन सूचितं तत्र याऽवस्थितिः सेवेापस्थितायामित्यनेन परामृश्यते । न – इत्युच्यते । कस्मात् न—इत्युच्यते ? । श्ट्णु, यथा न - इत्युच्यते । यदि नाम सैवावस्थितिः परामृश्येत, नूनमवस्थितायामित्यकरिय्यत् । तदकरणाच्चावगच्छामः, -नात्र मैवावस्थितिः परामृश्यते, - इति । न खल्ववस्थितिमभिप्रयन्नुपस्थितायामिति च कुर्व्वन्नाचार्योऽस्माकं प्रतीतिं स्थगयति इति युक्तमभ्युपगन्तुम् । श्रानर्थक्यञ्चैवमापद्येत । पुरस्तादग्नेरवस्याप्य जुहुयात्, - इति ह्यभिप्रेतम् । तस्मात् सन्धिवेलायामुपस्थितायाम् - इत्यस्मदुक्त एवार्थ आदरणीयः । श्रवणमात्रादष्ययमेवार्थेऽवगम्यते । अवगम्यते चेत्, न युज्यते परित्यक्तुम् । अतएव, सन्धिवेलासमीपं गोरवस्थापनं सन्धिवेलायामुपस्थितायां हामार्थम् । सन्धिवेलासमोपम्, – इत्यस्य प्रातराजत्यनन्तरपरतया वर्णनायाञ्च तदेवानर्थकं स्यात् । परिभाषा - बलादेव तत्प्राप्तेः । नापि सन्धिवेलासमोपमित्यनेनास्येनैतदवगम्यते । तस्मान्न किञ्चिदेतत् ।
कश्चिदिदं सूत्रम् — उपस्थितायां गवि - इत्यन्यथा व्याख्याय, बहुप्रकारं वर्णनाञ्चकार । "ननु, अवस्थाप्य इत्युक्का, पुनरुपस्थितायामिति कस्मादुच्यते ? | अत्राह । श्रस्य होमस्य पशूपस्थापनेन महातिसम्बन्धार्थम् । पश्वभावे स्थालीपाकं कुर्वोत, - इत्यस्मिन् पक्षे निवृत्तिरेव स्यात् । प्रोणपर्य्यग्निकरण मन्त्री स्थालोपाकपक्षेऽप्यविरोधात् पठनीयो । श्रथवा । आज्यसंस्कार - प्रतिषेधार्थम् उपस्थितायामिति पुनर्व्वचनम् । कथन्नाम ? |
तु

Page #117

३ प्र. १० का . ]
उपस्थितायां जुहुयादेव, न तावदाज्यं संस्कुर्य्यात्, दूति । श्रथवा । श्रसादनीये श्रासादिते कर्माणः कृताकृत प्रत्यवेक्षणकर्त्तरि ब्रह्मणि चोपविष्टे तत्रापि होमस्य प्राप्तत्वात् तथा माभूदित्यानार्थं पुनर्व्वचनम् । तेन किम् ? । उपस्थितायामनन्तरमेव जुहुयादेव, न तावत् किञ्चिदपि कुर्य्यात् " - इति ॥ ० ॥
112511011
हुत्वा
गृह्यसूत्रम् ।
पूर्वह
चानुमन्त्रयेतानुत्वामातामन्यतामिति ॥ २० ॥
डवा, अनुत्वा माता, — इति मन्त्रेण गामनुमन्त्रयेत, श्रनामिकाग्रेण स्पृशन् । हुत्वा, - इति वचनं हत्वैवानुमन्त्रयेत न तु तन्त्रसमापनमपि कृत्वा, — इत्येवमर्थम् । चशब्दश्च यवमिश्रोदका - दोनामासादनार्थः । तेन, - यत्र मिश्रमुदकं, पवित्रं, चुरः, शाखाविशाखे पलाशकाष्ठे, वर्हिः, दूध्मः, आज्यं, समिधा, स्रुवः, - इत्येतानि यथावदासाद्य, अनन्तरमनुमन्त्रयेतेत्यर्थः ॥ ० ॥२०॥ ॥ यवमतीभिरद्भिः प्राक्षेदष्टकायै त्वा जुष्टां प्राक्षामीति ॥ २१ ॥
पूर्वमासादिताभि र्यवमतोभिरद्भि गीं प्रोक्षेत्-प्रकर्षेण सिञ्चेत् अष्टकाये, - इति मन्त्रेण ॥ ० ॥ २१ ॥ ० ॥
--
उल्मुकेन परिहरेत् परिवाजपतिः कविरिति ॥ २२ ॥ उल्मुकमलातमित्यनर्थान्तरम् । तेन गां परिहरेत् प्रदक्षिणोकुर्य्यात् परिवाजपतिरिति मन्त्रेण ॥ ० ॥ २२॥ ० ॥

Page #118

६००
गोभिलीयं
[३ प्र. १० का . ]
अपः पानाय दद्यात् ॥ २३ ॥
तस्यै गवे पानायोदकं दद्यात् - मन्त्रानुपदेशात् व्याहृतित्रितयं
जपन् । कथं ज्ञायते ? |
"यत्र मन्त्रा न विद्यन्ते व्याहृतित्रितयं जपेत् । मन्त्राणामेव चादेशे मन्त्रात् कर्म समाचरेत्” । इति गृह्मासंग्रहवचनात् । एवमन्यचापि बोद्धव्यम् । मन्त्रानुपदेशादमन्त्रकमिति बर्णनन्तु उक्तवचनानवलेोकनेनेति हेयमेव । दुध्मादीनामेव केवलं तृष्णों करणमाचार्य्यपुत्रेणोपदिष्टम् ॥०॥ ॥ २३॥०॥
पीतशेषमधस्तात् पशोरवसिच्वेदात्तं देवेभ्यो हवि - रिति ॥ २४ ॥
तस्याः पीतावशिष्टमुदकं पशो स्तस्या एव गो रधस्तादवसिञ्चेत् अवाचीनं सिञ्चेत् श्रान्तं देवेभ्यः, -इति मन्त्रेण || ० || २४ ॥ ० ॥ अथैनामुदगुत्सृष्य संज्ञपयन्ति ॥ २५ ॥
अथ, — श्रनन्तरमेव, एनां गां उदगुत्तरस्यामग्नेरुत्सृप्य नोला मज्ञपयन्ति । कर्त्तुर नियमः । सञ्जपनं हननम् ॥ ० ॥ २५ ॥ ० ॥ कोदृशीं सञ्ज्ञपयन्ति ? । उच्यते, -
प्राक्शिरसमुदक्पदीं देवदैवत्ये ॥ २६ ॥
प्राक्शिरसं पूर्व्वभिमुखशिरस्कां उदकपदी मुदङ्मुखपदीं सजपयन्ति । देवदैवत्ये, — देवानुद्दिश्य यत् क्रियते, तस्मिन् ॥० ॥
॥ २६ ॥ ०॥

Page #119

[३ प्र. १० का.)
रह्यसूत्रम्।
दक्षिणाशिरसं प्रत्यक्पदों पितृदैवत्ये ॥ २७॥ पूर्वसूत्रव्याख्यानेनैवेदमपि सूत्रं व्याख्यातम् । सेयमएका-प्रभङ्गात् माधारणकर्मपरिभाषा क्रियते । ततश्च, देवतान्तरेषु प्रोक्षणमन्त्रमुहेत । • तेन,-वास्तुकर्मणि, वास्तोष्यतये वा जुष्टा प्रोक्षामि, दूति। पिये,-पिढभ्यस्वा, इति। एव मन्यत्रापि । तथा चोकम् ।
"अहः प्रोहणमन्त्रस्य लिङ्गदेवतयोर्वशात्" । इति ॥०॥ २७ ॥०॥ संज्ञप्तायां जुहुयात् यत् पशुमायुरकृतेति* ॥ २८॥ तस्यां संज्ञप्तायां सत्यां जुहुयात् यत्पारितिमन्त्रेण॥ ॥२८॥०॥
पत्नी चोदकमादाय पशाः सर्वाणि श्रोता सि प्रक्षालयेत् ॥२६॥ पत्नी उदकमादाय, चवब्दाद्दर्भकूर्चमप्यादाय, पशाईताया गोः सर्वाणि श्रोतांमि
"सप्त तावन्मूर्द्धन्यानि तथा स्तनचतुष्टयम्।
नाभिः श्रोणि रपानञ्च गो: श्रोतांमि चतुर्दश”। इत्युक्तलक्षणानि । प्रक्षालयेत्,-दर्भकूर्चेण श्रोतांसि प्रकर्षणाकृष्य क्षालयेदित्यर्थः । श्रोतसां क्षालनञ्चेदं वृष्णी करणीयम् । क्रमश्वेच्छाधीन एव भवति। तथा चोकम् ।
* मायमचति,-दूति पाठान्तरम् ।

Page #120

गोभिलीयं
[३.१० का.
"क्षालनं दर्भकूःण सर्वत्र श्रोतमां पशाः ।
वृष्णीमिच्छाक्रमेण स्यादपार्थ पार्णदारुणो" । इति ॥०॥ २६ ॥०॥
अग्रेण नाभिं पवित्र अन्तधीयानुलाममाकृत्य वपामुद्धरन्ति ॥ ३०॥ अग्रेण नाभिं नाभेरग्रतः-श्रदूरप्रदेशे इत्यर्थः । पूर्वमामादिते पवित्रे अन्तीय । दिवचनं दलापेक्षम्, इति भट्टनारायणः । अनुलोम लोनामनुकूलं यथा भवति, तथा आकृत्य-पूर्वमासादितेन चरेण पाटयित्वा, वपां मांमचर्मणरन्तवर्तिनी वशां उद्धरन्ति । कर्तुरनियमः । यद्यप्यत्र मन्त्रो नोपदिश्यते, तथापि व्याहृतिजपो न कर्त्तव्यः । कस्मात् ।
"वपाहोमे मुखेनैव होमे खिष्टकते तथा।
व्याहृति न प्रयोक्तव्या मुखे नासु च लक्षणम्” । इति ग्टह्यामंग्रहवचनात्। ननु, वपाहाम एव व्याहृतिप्रयोग निषेधः साक्षादचनादवगम्यते ? । सत्यम् । किन्तु वपाहोमे आचायेण मन्त्रोपदेशात् व्याहृतिप्रयोनासक्तिरेव नास्ति, इति व्यर्थस्तत्र निषेधः । तस्मादवगच्छामः,-वपाहोमे कर्त्तव्ये यत्किञ्चित् क्रियते तदनुकूलं, तत्रैवासी निषेधः, इति ॥०॥ ३० ॥०॥
ताशाखाविशाखयाः काष्ठयोरवसज्याभ्युक्ष्य अपयेत् ॥ ३१॥

Page #121

[२ प्र. १० का.]
रह्यसूत्रम्।
शाखा एकशाखं काष्ठम्। विशाखा नानाशाखं काष्ठम् । शाखा च विशाखा च शाखाविशाखे, तयोः-शाखाविशाखयोः काष्ठयोः। ते च काष्ठे पालाशे वोद्धव्ये। कस्मात् ? । “वपार्थे पार्णदारुणो" इति वचनात् । तयोः काष्ठयोः तां वां अवमज्य भारोप्य, उदकेनाभ्युच्य अपयेत् ॥०॥ ३१ ॥०॥
प्रश्शुपतितायां विशसथेति ब्रूयात् ॥ ३२॥ प्रश्चतितायां प्रक्षरितायां । श्चतिर क्षरणे,-इति स्मरणात् । प्रश्चतितायां वपायां विशमथ, इति ब्रूयात् । विशमथ, गां अपगतचर्मदेहां कुरुत, इत्यर्थः । सेोऽयं महायानां प्रैषः । महायान् खल्ववं प्रेव्य, अन्यदपि तानवबोधयेत् ॥०॥ ३२॥०॥ किन्तत् ? । उच्यते,
यथा न प्रागग्नेभूमि शोणितं गच्छेत् ॥ ३३ ॥ यथा येन प्रकारेण, विशस्यमानाया गाः शोणितं, प्रागनभूमि अनेः पुरस्ताद्भूमिभागं न गच्छेत् न इयात, तथा विशमथ,इत्यर्थः । एतस्माच कारणादवगच्छामः,-अग्नेः समीप एव गौ विशमनीया,-दति ॥०॥ ३३ ॥१॥
शृतामभिधा-दगुदास्य प्रत्यभिधारयेत् ॥ ३४ ॥ श्टतां वपाम् । कृतभाव्य मन्यत् ॥०॥ ३४ ॥०॥
स्थालीपाकारता वपामवदाय,-स्विष्टकृदाता वा ऽष्टकायै स्वाहेति जुहोति ॥ ३५ ॥
4 G2

Page #122

६०४
गोभिलीयं
[२ प्र. १० का . ]
स्थालीपाकावृता,–“अथ हविष उपस्तीव्यावद्यति मध्यात् पूर्व्व
द्धीत्”– इत्याद्युक्तप्रकारेणेत्यर्यः । पूर्व्वमासादितेन चुरेण वपा - मवदाय, स्विष्टकृदावृता वा कृत्स्नां वपामादाय, अष्टकायै स्वाहा, — इत्यनेन मन्त्रेण जुहोति । तथा चोक्तम् ।
“क्षरो मांसावदानार्थः, कृत्स्नां स्विष्टकृदावृता । वपामादाय जुहुयात् तच तन्त्रं समापयेत्” । इति । अनन्तरमेवान्यस्य कण उपदेशादेककशङ्का माभूदिति, “तत्र तन्त्रं समापयेत्” – इत्यनेन कर्मणो नानात्वं स्पष्टीकृतम् ॥ ० ॥ ३५ ॥ ० ॥
स्थालीपाकादृताऽन्यत् स्थालीपाकाष्टताऽन्यत् ॥ ३६ ॥
कृतभाष्यमेतत् । श्रस्मादपि वचनादिदानीमेकस्य कर्मणः परिसमाप्तिरवगम्यते । द्विर्व्वचनं प्रपाठक समाप्ति प्रज्ञापनार्थम् ॥ ० ॥ ३६ ॥ ॥
इति महामहोपाध्या यराधाकान्त सिद्धान्तवागीश भट्टाचार्य्यत्मजस्य श्री चन्द्रकान्ततकीलङ्कारस्य कृतो गोभिलीयग्गृह्मसूत्रभाष्ये तृतीयप्रपाठकस्य दशमी काण्डिका समाप्ता ॥
समाप्तश्चायं तृतीयः प्रपाठकः ॥

Page #123

गोभिलीय-गृह्यसूत्रे
चतुर्थप्रपाठके प्रथमा काण्डिका ।
aurat aur पण्योः पलाशशाखयोः प्रतिपत्तिमाच, - प्रहरति वपापण्यौ ॥ १ ॥
कथं प्रहरति ? । उच्यते, -
―
ययोः शाखाविशाखयोरवसृज्य वपा श्रपिता, ते शाखाविशाखे वपाश्रपण्यैौ उच्यते । ते वपाश्रवख श्रनु पश्चात् प्रहरति । कस्य पश्चात् ? । द्रव्यासादन तदीचण प्रोक्षणपर्य्यन्तस्य । कस्मात् ? । श्रारम्भसामर्थ्यादित्याह । पूर्व्वप्रपाठक परिसमाप्तौ पूर्व्वस्य कर्मण: तन्त्रसमापनस्याभिधानात् श्रग्रे च चरुश्रपणस्य सूत्रयिष्यमाणत्वात् दूदानों खल्वनुशब्देन चरुश्रपण - पूर्व्वकर्त्तव्यानामेव कर्मणां परतः, -इत्यवगम्यते । तत्र च क्षुरः, कंसपात्रचयं, प्लक्षशाखावान् प्रस्तरः, -- इत्येतेषामेव वैकृतानामासादनमत्राधिकम् । प्राकृतानामपि मध्ये, चरुस्याली पवित्र मेक्षणनि द्वन्दश श्रासादयितव्यानि विनियोगसामर्थ्यात् । सर्व्वमन्यत् प्रकृतवदेवासादयितव्यम् । प्रहरतिश्च यजतिवचन:, - दूति प्रस्तर - प्रहरण - न्याये निर्णीतम् । “गार्हपत्ये प्रहरामः " - इति च श्रूयते । तथा सूत्रकारोऽप्याह । “अष्टावष्टौ सकलान्याहवनीये प्रहरेयुः " इति । तस्मात् हेामोऽयम् ॥ ० ॥ १ ॥ ० ॥

Page #124

गोभिलीयं
[प्र. १ का.]
प्राचीमेकशूलां प्रतीचीमितराम् ॥२॥
एक लमग्रं यस्याः सेयमेकश ला, तां-शाखां, प्राची प्रागाँ प्रहरति । इतरां विशाखां प्रतीची प्रहरति ॥ ॥२॥॥
अवद्यन्त्यवदानानि साङ्गभ्यः ॥३॥ अवदीयन्ते, इत्यवदानानि मांसा न्यभिधीयन्ते। प्रकृतस्य पशो: अवदानानि मांसानि अवद्यन्ति सुरेणोद्धरन्ति। बहुवचनादनियतः कती । कुतोऽवद्यन्ति ? । साङ्गेभ्यः
"ह जिहा क्रोड़ मक्थीनि यकृद्धको गुदं स्तनाः । श्रोणिः स्कन्धसटा पार्श्व पश्वङ्गानि प्रचक्षते । एकादशानामङ्गानामवदानानि संख्यया ।
पार्श्वस्थ वृक्कमक्योश्च द्वित्वादाश्चतुर्दश” । इत्युक्तलक्षणेभ्यः। ननु, सर्वग्रहणं किमर्थम् ? । ___ "हृदयं जिका कोई मव्यसक्थि पार्श्वनड़क पार्श्व च ।
यकृदथ वृक्की च गुदं दक्षिणश्रोणि रितरा नाभिः” । इति वचनान्तरोतानामङ्गानामेवावदानानामिह ग्रहणं माभूत, किन्तु सर्वेषाम्-इत्येतदर्थमिति ग्रहाण ॥ ॥ ३ ॥०॥ सवाङ्गेभ्यः, इत्यस्यापवादमाह,
अन्यत्र वामाच सक्नः लोम्नश्च ॥ ४ ॥
सक्थि उरुः । क्लोम तिलकम् । वकादूई पिपासास्थानं लोम,

Page #125

[४ प्र. १ का. ]
इत्याचचते वैद्यकाः । वामात्— सव्यात् सक्नः । क्लोनश्चान्यत्र सर्व्वाङ्गेभ्य श्रवद्यन्ति । चशब्ददयं दयो स्तुल्यत्वप्रज्ञापनार्थम् । प्रयोजनञ्चास्योत्तरसूत्रे वक्ष्यामः ॥ ० ॥ ४ ॥ ० ॥
वामं क्वष्टाय निदध्यात् ॥ ५ ॥
गृह्यसूत्रम् ।
,
वामं सक्थि, अपवादमा मर्थ्यात्तुल्यत्वप्रज्ञापनाच्च - क्लोम च, श्रन्वटक्याय, - तादर्थे चतुर्थी वच्यमाणान्वष्टक्यकमर्थं निदध्यात् स्थापयेत् ॥ ० ॥ ५ ॥ ० ॥
६०७
तस्मिन्नेवानौ श्रपयत्योदनचरुश्च मासचरुश्च पृथङ्मेक्षणाभ्यां प्रदक्षिणमुदायुवन् ॥ ६ ॥
अग्निदये चरुदयस्य श्रपणं माशङ्कीत, — इति तस्मिन्नेवाग्नावित्याह । तत्राग्नौ श्रोदनचरुञ्च श्रपयति, मांसचरुञ्च श्रपयतिअखण्डितैरेवावदानैः । पृथक् नाना श्रपयति । किं कुर्व्वन् ? | मेक्षणाभ्यां प्रदक्षिणमुदायुवन् । प्रदक्षिणं यथा उदायुवन् ऊर्द्धमीषन्मिश्रयन् । श्रदनचरुञ्च मांसचरुञ्च – इत्यसमामकरणं चरुद्वय श्रपणस्य पृथक्कालत्व प्रज्ञापनार्थम् । श्रपणक्रमश्चानयोः पाठक्रमादेव कल्पनीयः ॥ ० ॥ ६ ॥ ० ॥
भवति, तथा
9
शृतावभिघादिगुद्दास्य प्रत्यभिघारयेत् ॥ ७ ॥
व्याख्यातप्रायमेतत् । ननु, मांसचरो: स्थालीपाकधमानतिदेशात् तस्मिन्नेव चरावेतद्विधातव्यम् । तथाच श्टतमित्येकवचनं मांसचरुमिति वा कर्त्तुमुचितम् । कस्मात् द्विवचनं क्रियते ? |

Page #126

गोभिलीयं
[४ प्र. १ का.]
असंमोहार्थमित्याह । अन्यथैकवचने कृते मांसचरुमिति वा सूत्रिते, तस्यैव चरोरभिधारणं न पुनरन्यस्यापि,-इति शिष्याः समुह्येरन् । अथवा । यावदुक्कत्वादस्मिन्नोदनचरावपि अभिधारणे पवित्रान्तर्हितत्वं न करणीयमित्येतदर्थं ऐटताविति द्विवचनं कृतम् ॥०॥ ७ ॥०॥ एतस्मिन् क्रमे श्राज्यभागान्तं कृत्वा,
करसे रसमवासिच्य॥८॥ कसे,-पूळमामादितानां कंसपात्राणामेकस्मिन कंसपात्रे, रसं अवदानमांसयूषं अवामिच्य निनोय ॥ ॥ ८ ॥०॥
लक्षशाखावति प्रस्तरेऽवदानानि कृत्वा ॥४॥ लक्षावृक्षविशेषः। प्रस्तरः कुशमुष्टिः। सक्षस्य शाखा लक्षशाखा। मा यस्यास्ति सोऽयं लक्षशाखावान्, तस्मिन् लक्षशाखावति प्रस्तरे भूमौ प्रागग्रनिहिते, अवदानानि अपनीतयूषान्यवदानमांसानि, कृत्वा स्थापयित्वा ।। ०॥ ८ ॥on
स्थालीपाकाहताऽवदानानां करसेऽवति ॥ १० ॥ स्थालीपाकावृता मध्यात् पूर्वार्द्धादित्युक्तया रीत्या, प्रत्येक सर्वेषामवदानानां-अपनीतयूषाणं मांसानां, कंसे अपरस्मिन् कंसपात्रे,-यत्र यूषो नावसिक्त स्तस्मिन-इत्यर्थः । अवद्यति क्षुरेणावदाय स्थापयति। अवदानानामिति संबन्धलक्षणा षष्ठो ॥०॥ १० ॥०॥

Page #127

[8 प्र. १ का. ]
4
गृह्यसूत्रम् ।
2
स्विष्टकृतश्च पृथक् ॥ ११ ॥
स्विष्टकृतः स्विष्टकृदर्थं । चशब्दात् - स्थालीपाका वृताऽवदानाम कंसे श्रवद्यति । किं तस्मिन्नेव कंसे ? | न । कुत्र तर्हि ? 1 पृथक्,—अन्यस्मिन् कंसे, — इत्यर्थः । अत्र च विष्टकदर्थवादवदानमांसानामुत्तरार्द्धपूर्व्वीर्द्धभ्योऽवदातव्यम् ॥ ० ॥ ११ ॥०॥
चरोरुहृत्य विल्वमात्रमवदानैः सह यूषेण सन्नयेत् ॥ १२ ॥ चरोः प्रकृतत्वादोदनचरेरा: विल्वमात्रं विल्वपरिमाणं ( परिमाणे मात्रट् ) उद्धृत्य पूर्वोक्तयैव रीत्या मेवलेन ग्टहीत्वा । पात्रे स्थापयेदित्यर्थः । किमेकस्मिन्नेव पात्रे ? | न | पृथक् । कथं ज्ञायते ? | अत्रापि पृथगिति सम्बध्यते । कस्मात् ? । मध्यमणि न्यायात् । तेन, पृथक् पृथगेव मेचणेनावदाय पृथक् पृथगेव पात्रे स्थापयेत् । एतदुक्तं भवति । मध्यात् पूर्व्वद्धीदित्युक्रक्रमेण मेचणेन चरोर्विल्वमात्रमवदाय यत्र मांसावदानानि स्थापितानि तस्मिन् कंसपाचे स्थापयति । एवमुक्तरार्द्ध पूर्व्वर्द्धीदित्युक्तरीत्या स्विष्टकृदर्थमपि चरोर्विश्वमात्रं पृथगवदाय स्विष्टकृत्कंसपात्रे पृथगेव स्थापयति, इति । श्रतएव यथा सर्व्वैरप्यवदानेविल्वमात्रमेवेाद्भुतं भवति नाधिकं तथेोद्धरेदिति बेोद्धव्यम् । ततञ्च तदुद्धृतं विल्वमात्रं पूर्व्वग्टहोतै ममावदाने: यूषेण च पूर्व्वावसिक्तेन सह सन्नयेत् सम्यगेको कुर्य्यात् मिश्रयेदित्यर्थः ॥ ० ॥
१२ ॥ ० ॥
६०६

Page #128

गोभिलीयं
[४ प्र. १ का.]
चतुर्थहीतमाज्यं गृहीत्वाऽष्टप्रथमया जुहुयादमावग्निरिति ॥ १३॥
चतुर्टहीतमाज्यं गृहीत्वा, इत्युक्तार्थम्। अनावग्निरिति योऽयमष्टर्चः,-अष्टानामृचां समाहारः, तस्य प्रथमया ऋचा जुहुयात् । भृगुणामपि चतुर्टहीतमेवैतत् । कुतः ?। विशेषवचनारम्भस्यार्थवत्त्वात् । पूर्ववत्तेषां विशेषस्यानुपदेशाच्च । सेयमाज्याहुतिः ॥ ०॥ १३ ॥०॥ अथ चाहुतिरभिधीयते,
सन्नीतात् तृतीयमाचमवदाय दितीयातीयाभ्यां जुहोति ॥ १४॥ यत् प्रथमपात्रे मन्नीतं मांसावदानं चर्ववदानं यूषश्च, तस्मात् मन्त्रोतात हतीयमात्र त्रिभागेकभागमित्येतत्। अवदाय ग्टहीत्वा, प्रकृतस्थाष्टकस्य द्वितीया बतीयाभ्यां मृगभ्यां मिलिताभ्यां जुहोति ॥०॥ १४ ॥०॥ मन्त्रान्ते स्वाहाकारः, इति सूत्रणात् प्रतिमन्त्रमेव स्वाहाकारं कश्चिदाशङ्कोत, अतस्तदपवादार्थमिदमाह,
उत्तरस्या५ स्वाहाकारं दधाति ॥ १५ ॥ उत्तरस्यां चि न पूर्वस्यां, वाहाकारं दधाति करोति । तत्रैव च जुहोति ॥ ॥ १५ ॥०॥

Page #129

[४ प्र. १ का. ]
स्वमेवावरे चतुर्थीपञ्चमीभ्याः षष्ठीसप्तमोभ्याञ्च
॥ १६ ॥
एवमेव पूर्व्वीतेनैव विधिना, अवरे द्वे तृतीयमात्रे श्रवदाय, प्रकृतस्याष्टस्य चतुर्थी पञ्चमीभ्यां ऋगभ्यां मिलिताभ्याम् एकामाजति जुहाति, षष्ठी सप्तमोभ्याञ्चापराम् । अत्राप्युत्तरस्यामुत्तरस्यां स्वाहाकारं करोति, तत्रैव च जुहोति ॥ ० ॥
१६ ॥ ० ॥
सूत्रम् ।
६१९
शेषमवदाय सौविष्टकृतमष्टम्या जुहुयात् ॥ १७ ॥ शेषं स्त्रिष्टकदर्थमुत्तरार्द्धपूर्व्वीर्द्धभ्यो यद्गृहीतं, तदवदाय, प्रकृतस्यैवाष्टस्य अष्टम्या ऋचा स्वाहाकारान्तया अग्नेरुत्तरार्द्ध
पूर्व्वीर्द्धे जुहुयात् ॥०॥ १७ ॥०॥
एवन्तावत् गवा यथोक्तेन विधिना यागः कर्त्तव्यः, -इत्ययं प्रथमः कल्पः । यदा पुनगैनं सम्पद्यते, तदा कथं कर्त्तव्यम् ? । तदिदानीमभिधीयते -
यद्युवा अल्पसम्भारतमः स्यादपि पशुनैव कुर्य्यात् ॥ ॥ १८ ॥
Hagga
सम्भ्रियते, — इति सम्भारो द्रव्यम् । श्रल्पः सम्भारो यस्य सोऽयमल्पमम्भारः । तस्यैवातिशयस्तमप्प्रत्ययार्थः । उत्रे – इति निपाता। यद्युवा, - इति निपातसमुदायो यद्यर्थे, - इति केचित् । यदि अत्यल्पद्रव्यवान् स्यात्, अपि तदापि पशुनैव कुर्य्यादष्टकायागम् । पशुरपि छाग एव स्यात् । कस्मात् ? । “अनादेशे पशु
4 H 2

Page #130

६१२
गाभिलीयं
[प्र. १ का.]
ग्छागः" इति रह्यान्तरवचनात् । “छागपक्षे चरावपि"इति च लिङ्गात् । एवकारकरणं पूर्वोतवत्नविधिनियमार्थम् । तेन, अत्रापि कल्ये सर्व एव पूर्वा को होमः स्यात् ॥ ॥१८॥०॥ छागस्थाप्यरुम्भवे कथं कर्त्तव्यम् ? । तदुच्यते,
अपि वा स्थालीपाकं कुर्वीत ॥ १६ ॥
सुजुरक्षरार्थः । स खल्वयं स्थालीपाक ओदनचरोः परस्तान्मांसचरस्थाने सवत्सायास्तरुण्या गो: पयसि अपयितव्यः । तथा चोकम् ।
"स्थालोपाकं पशोः स्थाने कुर्य्याद् यद्यानुकल्पिकम् ।
अपयेत्तं सवत्मायास्तरुण्या गोः पयस्यनु" । इति । पशोःस्थाने, इति करणात पकार्यकारित्वमस्यावगम्यते । तेन, अत्राप्यष्टर्चन होमः स्यात् । एवञ्च, पशुपचे यावन्ति पशारवदानानि प्रस्तरे क्रियन्ते, स्थालीपाकपक्षेऽपि तावतः पायमान् पिण्डान् तत्र कुर्वीत । तथा चोक्तम् ।
"चरितार्थी श्रुतिः कार्या यस्मादप्यनुकल्पशः । अतोऽटर्चन हामः स्थाच्छागपक्षे चरावपि । अवदानानि यावन्ति क्रियन्ते प्रस्तरे पशोः ।
तावतः पायमान् पिण्डान् पश्वभावेऽपि कारयेत्"। इति । ननु, अपि वा स्थालीपाकेन, दूति वनव्ये किमर्थं प्रकृतविभक्त्यतिक्रमः क्रियते । कस्यचित् कर्माणाऽतिक्रमसूचनार्थमित्याह । कथं नाम ? । अष्टाहोमवत्, पश्वभावेऽप्यविलापार्ट

Page #131

[४ प्र. १ का.]
सह्यसूत्रम्।
वपाहोमोऽपि स्थालीपाकेनैव स्यात्। अतो वपाहोमस्य निवृत्तिप्रज्ञापनार्थं प्रकृतविभक्त्यतिक्रमः क्रियते,-इति। अत एव, परिशिष्टकारेणाप्यवदानसङ्ख्ययैव पायसपिण्डकरणमुपदिष्टम् ॥०॥॥१८॥०॥
अपि वा गाग्रीसमाहरेत्॥ २० ॥ अपि वा अथ वा,-स्थालीपाकस्याप्यसम्भवे, गोः, विशेषेणोपदेशात् श्रात्मीयस्य परकीयस्य वा कस्यचिदनडुहः, ग्रासमाहरेद्दद्यात् । तावताप्यटकाकर्म कृतं भवतीत्यभिप्रायः । तथा च सह्यान्तरम् । “अप्यनडुहो यवसमाहरेत्" इति । केचिदत्र गोशब्दस्य स्त्रीगवीपरत्वं वर्णयन्ति । ग्रस्यते, इति ग्रामस्तुणयवसादिः। स च यावता गोर्दिवसाहारः सम्पद्यते, तावान् दातुमुचितः । कस्मात् ? ।
“यतः कुतश्चित सम्प्राप्य गाभ्यो वाऽपि गवाहिकम् । __ अभावे प्रीणयन्नस्मान् श्रद्धायुक्तः प्रदास्यति"। इति श्राद्ध करणाश तस्य तथा दर्शनात् ॥०॥ २० ॥०॥
अपि वाऽरण्ये कक्षमुपधाय ब्रूयादेषा मेऽष्ट केति ॥
अपि वा, गो ग्रीमाहरणस्थाप्यसम्भवे, इत्येतत् । अरण्ये, कक्षं बाहुमूलकोटरप्रदेश, उपधाय,-( उप होनार्थे ) होनाधानं कृत्वा,-कक्षतिरोधानमपनीय अर्द्धबाहुभूत्वा,-इति यावत् । एषा मेऽटका, इत्येतं मन्त्रं ब्रूयात् कथयेत्। तथा च, श्राद्धाशको गवाहिकप्रदान स्याप्यसम्भवे पुराणस्मरणम् ।

Page #132

गोभिलीयं
[४ प्र. १ का.
"साभावे वनं गला कक्षमूल प्रदर्शकः । सूर्यादिलोकपालानामिदमुच्चैः पठिय्यति । न मेऽस्ति वित्तं न धनं न चान्यत् श्राद्धोपयुक्त, खपिहनतोऽस्मि । प्यन्तु भक्त्या पितरो, मयेतो
भजी कृती वम नि मारुतस्य" । इति । तस्मादत्राप्येतत्परतया वर्णना शक्यते कर्तुम् । दृष्टपरिकल्पनाया न्याय्यत्वात् । एवं वाअरण्ये, कक्षं दणसङ्घमुपधाय, अग्मिना सन्धुक्ष्य, एषा मेऽटकेति ब्रूयात् । तथा च ग्टह्यान्तरम् । “अमिना वा कक्षमुपोषेत्"इति ॥०॥ २१॥०॥
न त्वेव न कुर्वीत न त्वेव न कुर्चीत ॥२२॥ नेवाष्टकां न कुर्वीतेति नञ्दयेनावश्यं करणमुपदिशति । न वक्रव्यं तईि ? । अवश्यं करणस्य पूर्वमेव मिद्धत्वात्। उच्यते । मुख्यकल्पानुकल्पभेदात्तावदत्र पञ्चपक्षाः सूत्रिताः। शास्त्रान्तरेऽपि यानि पक्षान्तराण्युनानि,-"अपि वा अनूचानेभ्य उदकुम्भमाहरेत्"इत्येवमादीनि, तानि वा कुर्यात , न वेव न कुर्बोत, इत्येतदर्थमिदमच्यते। तुशब्दः स्थालोपाकपक्षेऽप्यन्वष्टक्यस्यावश्यकरण प्रज्ञापनार्थः । इतरथा, पश्वभावेन मांसाभावादस्य लोपः स्यात्। मध्यमाएका संज्ञपितपशमांसेनान्वष्टक्यविधानात् । तथा चोक्तम् ।

Page #133

[प्र. १ का.]
गृह्यसूत्रम्।
६१५
"श्रीदनव्यञ्जनार्थ न्तु पश्वभावेऽपि पायसम् । ___ मद्रवं अपयेदेतदन्वष्टक्येऽपि कर्मणि" । इति। दिर्वचनमादरार्थ, मध्यमाएकाकर्मणः परिसमाप्यर्थ, वोमया साखेवाष्टकासु यथासम्भवमनुकल्पप्रात्यञ्च । इदमिदानों चिन्त्यते । किमेतेऽष्टकादयः पाकयज्ञाः सकृत् कतव्याः? उत प्रत्यब्दम् ?-इति । तत्र, केचित् मकृदमीषां करणम्-दूच्छन्ति। कस्मात् ? । एतेषां पुरुषसंस्कारत्वात् , सकृत कृतेनैव च कर्मणा पुरुषसंस्कारस्य वृत्तवात्, पुनः करणे हेतोरभावात् ,-दूति। अन्ये वाहुः;
"तस्मादुत्सृज्य कौन्तेय ! गोवृषान् प्रति वत्सरम्"। इति पौराणिक-लिङ्गदर्शनात् श्रावृत्तिरेवामीषाम् । न च पुरुषसंस्कारस्य वृत्तत्वात् किमर्थमावृत्तिरिति वाच्यम् । पुरुषसंस्कारस्य वृत्तत्वेऽपि प्रत्यवायपरिहारार्थमावृत्ते युक्तत्वात,इति । वयन्तु पश्यामः । मकदवश्यमेव करणं, आवृत्ती तु नात्यन्तं नियमः । ततश्च, श्रावृत्तावभ्युदयः, अनादृत्तावपि न प्रत्यवायः । तथा चोक्तम् ।
“मकृदप्यष्टकादीनि कुर्यात् कर्माणि यो विजः।
स पंक्तिपावनो भूत्वा लोकान् प्रति घृतश्चरतः । इति । अत्र खल्वपिशब्दादावृत्तिरपि अवगम्यते ॥०॥ २२ ॥०॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्तसिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततीलङ्कारस्य कृती गाभिलीयग्टह्यसूत्रभाव्ये चतुर्थप्रपाठकस्य प्रथमा काण्डिका समाप्ता ॥०॥ .

Page #134

गोभिलीय-गृह्यसूत्रे
चतुर्थप्रपाठके द्वितीया काण्डिका ।
श्वस्ततोऽन्वष्टक्यम् ॥ १॥ ततस्तस्मादनन्तरोपदिष्टान्मांमाष्टकाकर्मणः, श्वः अनागतेऽहिनवम्यामित्यर्थः । एवमेके । अष्टकाकर्मदिनात् परदिन एव, न नवम्या नियमः । एवमपरे। अन्वष्टक्यं कर्त्तव्यमिति वाक्यशेषः । अटकायाः पश्चाद्भवतीत्यन्वष्टका, तत्र साधु अन्वष्टक्यमिति कर्मणे नामधेयम् । कश्चित् सर्वत्रैवान्वष्टक्यं मन्यमानः सूत्रे ततः शब्दस्य वीमां कृत्वा व्याचटे, ततस्ततः अन्वष्ट क्यम्, इति । तदसङ्गतम् । मामाष्टकाकर्मण एवानन्तरत्वात्। वोमाया अश्रुतत्वाच। सर्वत्रान्वष्टक्यपक्षस्थाचार्य्यमम्मतत्वाभावाच्च । तदिदमधस्तादेवास्माभिरभिहितं,-"तथा गौतमवार्कखण्डी"-इत्यत्र । अथैवं ततः, इत्यनर्थकम्, अधिकारादेव मांसाष्टकाकर्मणे लाभात् । नियमार्थं तर्हि । किं नियम्यते ?। तस्मान्मांसाष्टकाकर्मण एव नान्यस्मादित्येतन्नियम्यते । किमर्थं पुनर्नियम्यते ।। अधिकाशङ्का-निरामार्थमित्याह । कापुनरत्राधिकाशङ्का? । उच्यते। अन्वष्टक्यम्, इति समाख्याबलात् माओवाट कासु अन्वष्टक्यं कदाचिदापातेन प्रतिभायात् कस्यचित् । सेयमधिकाशङ्का ॥०॥ १ ॥०॥

Page #135

[प्र.२ का.
वसूचम्।
अपरश्वा वा ॥२॥
अपरश्वः,-एकान्तरिते अहनि वा अन्वष्टक्यम् कर्त्तव्यम्। तिथिवृद्धि पक्षेऽयं विकल्पः, दूति नवम्यामन्वष्टक्यवादिनः । दिनवादिनस्वाहः,-अशक्कावयं विकल्पः, इति ॥०॥ २ ॥०॥ अथेदानीम् अन्वष्टक्यं कर्म विवतुराह,
__ दक्षिणपूर्वेऽष्टमदेशे परिवारयन्ति ॥३॥ बेश्मनो दक्षिणपूर्वं अष्टमदेशे उभयदिगष्टमभागे,-आग्नेय्यामित्येतत् । परिवारयन्ति, सर्वतोभावेनाच्छादयन्ति कटादिभिः किञ्चित् स्थानम् । बहुवचनादनियतः का ॥०॥ ३ ॥ ॥ कथं परिवारयन्ति। उच्यते,
तथाऽऽयतम् ॥ ४॥ तथेति दक्षिणपूर्वाष्टमदेशोभण्यते । दक्षिण पाष्टमदेशायतं यथा भवति, तथा परिवारयन्ति । अायतमायामोदर्थमित्यनथान्तरम् ॥ ॥ ४ ॥ ॥
तथामुखैः कृत्यम् ॥५॥ यवक्ष्यमाणं कर्म, तत् तथा मुखैः दक्षिणपूर्वाष्टमदेशाभिमुखैः कृत्यं करणीयम्। लाघवार्थमवैतत् सत्रितम् । अन्यत्र सूचणे हि दक्षिणपूर्वाष्टमदेशमुखैरिति सूचयितव्यं भवति ॥०॥ ५ ॥०॥ कियत्परिमितं स्थानं परिवारयन्ति ।। उच्यते,
41

Page #136

गोभिलीयं
[प्र. २ का.]
चतुरवरायान् प्रक्रमान् ॥ ६ ॥ चत्वारोऽवरायः निकृष्टा येषां, तान् चतुरवरायान् प्रक्रमान् परिवारयन्ति । तदस्थातिकान्ततरेण सूत्रेण संबन्धो बोद्धव्यः । प्रक्रमः श्रवणाकर्मण्येव व्याख्यातः । एतदुक्तं भवति । सर्वनिकृष्टोऽयं पक्षः;-यचतुर्ण प्रक्रमाणां परिवारणम्, इति । दूच्छया पुनरधिकमपि परिवारयन्ति ॥०॥ ६ ॥०॥ तस्य खलु परिवृतस्य,
पश्चादुपसच्चारः ॥ ७॥ पश्चात् पश्चिमदिशि उपसञ्चारः कर्त्तव्यः। उपमञ्चरत्यनेनेत्यपसञ्चारो द्वारमुच्यते ॥ ॥ ७ ॥०॥
उत्तरार्दै परितस्य लक्षणं कृत्वाऽग्निं प्रणयन्ति
परिवृतस्य स्थानस्योत्तरार्द्ध पूर्वोक्तं लक्षणमंज्ञकं कर्म कृत्वा अग्निं प्रणयन्ति । बहुवचनात् कर्तुरनियमः । एवञ्चात्र यावदुक्कवादृह्मासनादीनां निवृत्तिरवगम्यते । तथाच ग्टह्यासंग्रहः ।
"एकाग्न पित्यजे च ब्रह्माणं नोपकल्पयेत्।
सायं प्रातच होमेषु तथैव बलिकर्मसु"। इति । इदमिदानों मन्दिह्यते। किमेतदग्निप्रणयनं उपवीतिना प्रामखेन करणीयम्, उत प्राचीनावोतिना दक्षिणपूर्वाष्टमदिङ्मखेन ?- इति । उपवीतिना प्रामुखेन, इति ब्रूमः । कस्मात् ।

Page #137

[प्र. २ का.
ग्रह्यसूत्रम् ।
३१९
"लक्षणावृदेषा सर्वत्र" इति सर्वत्रग्रहणेन व्यायवगमात् । दूह च, लक्षणं कृत्वा,-दति वचनस्यैवमर्थत्वात् । अन्यथा खल्वग्निप्रणयने लक्षणं प्राप्तमेवेति पुनर्वचनमनर्थकमेव स्यात् । तस्मात् , लक्षणे रेखानां प्राग्गतत्वानुरोधात् तत्र प्रामुखकरणवधारणाच्च, अत्रापि प्राङ्मुख एव कुर्यादित्यवगच्छामः। एवञ्च, यथा अन्यत्रलक्षणमुपवीतिना क्रियते, तथा अत्राप्यस्मिन् कर्मण्यपवीतिनैव भवितव्यम् । उपरिष्टात् खल्वाचार्यः,-"प्रत उद्धं प्राचीनावीतिना" इति कुर्वन् , अधस्तात् किञ्चित् कर्म प्राचीनावोतिना, किञ्चिदुपवीतिना, किञ्चिच्चोभयथैव कर्तव्यमित्यपदिशति । एतच्चापरिष्टादेव व्याख्यास्यामः । अतएव कर्मप्रदीपः ।
"दक्षिणं पातयेज्जानु देवान् परिचरन् सदा ।
पातयेदितरज्जानु पिढन परिचरन्नपि" । इति स्मरति । तदिदं वचनम् ,-पिट कर्मान्तःपात्यपि देवपरिचरणं दक्षिणजानुपातेन एवं दैवकर्मान्तर्गतमपि पिटपरिचरणं इतरजानुपातेन करणोयम्, इत्याह । कथं ज्ञायते?। सदा शब्दस्यैवमर्थत्वात् । एवञ्च, उपवीतित्वादावपि तथैव वर्णयितुमुचितम् । कस्मात् ? । कारणस्याविशेषात्। अग्निं किल देवमाचक्षते नैरुनाः ॥०॥ ८॥०॥
पश्चादग्नेरुलूखलं दृश्हयित्वा सकृत् संगृहीतं वोहि मुष्टिमवहन्ति सव्योत्तराभ्यां पाणिभ्याम् ॥६॥ उत्तरशब्द उपरितनवचनः। सव्यः पाणिरुत्तरो दक्षिणश्चाधरो
12

Page #138

६२०
गाभिनीयं
[प्र.१ का.]
घयोः पाण्याः, ताविमौ सव्योत्तरी, ताभ्यां मव्योत्तराभ्यां पाणिभ्यां मुषलेनावहन्ति । उतार्थमन्यत् । म कृत संग्टहीतमिति वचनात अनुनिळपयोरत्र निवृत्तिमिच्छन्ति । ब्रीहिग्रहणं हविरन्तर प्रतिषेधार्थम्। यद्यप्यत्र सकृत्संग्टहीतस्य मुष्टिमात्रस्य ग्रहणम् अवगम्यते, तथापि तथा ग्रहीयात् यथा होमस्य पिण्डानाञ्चाभिनिवृत्ति: स्यात् । कुतः । श्रेदमागहणस्य । श्रतएवाचार्यपुत्रेण,___चतुर्मुष्टिवरुः कार्यश्चतुर्णीमुत्तरोऽपि वा”। इति सामान्यत एवोपदिष्टम् । तदिदं हविनिर्वपनादिकं प्राची. नावीतो दक्षिणपूर्वाष्टमदिमुखः कुर्यात्। कुतः ?। पिश्यत्वात्। कस्मात् पुनः कारणात् सत्यपि देवतानां माधारण्ये पियत्वमेव हविषः कथ्यते ?। प्राधान्यादित्याह। पितॄणां खल्वत्र कर्मणि प्राधान्यमवगम्यते । तस्मात् पित्र्यमिदं भवितुमर्हति। प्रधानवशाद्धि नियमो वर्णयितुमुचितः। कुतः पुनरत्र पितृणामेव प्राधान्यमवगम्यते न देवतानामपि ?। तथा मुखैः कृत्यमिति वचनात्-इति ब्रूमः। अपिच । इविषः महदहणात, सव्योत्तराभ्यां पाणिभ्यामवहननात्, सकृत् फलीकरणात् , यथा मांसाभिघाराः पिण्डा भवन्ति तथा मांसच्छेदनात् , प्रसव्यमुदायवनात् , दक्षिणस्यामुद्वासनात्, इत्येवमादिभिरुपदेशशतैः पितृणामेवात्र प्राधान्यमवगम्यते। मनुरपि स्मरति।
"देवकार्यात् दिजातोनां पिनकायं विशिष्यते । दैवं हि पित्तका- पूर्वमाप्यायनं स्मृतम्" ।

Page #139

[४ प्र. २ का.
ह्यसूत्रम् ।
इति। तस्मात् पितृणामेव प्राधान्यम् । एतचापरिष्टात्तत्र तत्र स्फटीभविष्यति।
इदमिदानी मन्दिह्यते । किमत्र पिश्यत्वात् पिढभ्यस्वा जुष्टं निर्वपामि, इति मन्त्रेण निवपणम्, श्राहाखित् यावदुक्तवादमन्त्रकम् , उताहो श्राचार्य पुत्रपरिभाषाबलात् व्याहृतिचितयेम?-इति। पिलभ्य स्वा जुई निर्बपामि, इति मन्त्रेण,-दूति ब्रूमः । कस्मात् ? । प्रकृती तथा दर्शनात् । लिङ्गाच्च । अग्नौकरणहोम-विचारलाके खल्वेतस्वार्थस्य लिङ्गमपलभ्यते । तथाच कर्मप्रदीपः।
"अपसव्येन वा कार्यो दक्षिणाभिमुखेन तु ।
निरुप्य इविरन्यस्मा अन्यस्मै नहि हयते” । इति । एतस्मात् लिङ्गात् मन्त्रवद्ग्रहणमवगम्यते । पित्र) निर्वापः खल्वस्य हविषः हेतुतयोपन्यस्यते। तचैवं मति आञ्जस्थोनोपपद्यते। तथाच पुराणस्मरणम् ।
"अग्निमान् निर्वपेत् पित्र्यं चरुं वा शस्य मुष्टिभिः ।
पित्भ्यो निर्वपामीति सव्यं दक्षिणतोन्यसेत्” । इति ॥॥६॥०॥
यदा वितुषाः स्युः ॥१०॥
यदा यस्मिन् काले वितुषाः विगततुषाः स्युर्भवेयुः ॥०॥ १० ॥०॥ तदा,

Page #140

६२२
गोभिलीयं
[४ प्र. २ का . ]
सकृदेव सुफलीकृतान् कुव्वत ॥ ११ ॥
सहदेवावारमेव, सुफलीकृतान् - सुशब्दः शोभनवचन:, शोभनं यथा भवति तथा फलीकृतान् निष्पन्नोकृतान् तण्डुलान् कुर्व्वीत पूर्व्वमेव खल्बवघातेन तण्डुला निष्पन्नाः । इदानीन्तु शोभनं निष्पन्त्रीकरणमुपदिश्यते । तेन प्रच्छट्टनमिदानीं कुर्वीत ॥ ० ॥ ११ ॥ ० ॥
अथामुष्माच्च सक्नो मासपेशीमवकृत्य नवाया स्वनायामणुशच्छेदयेत् ॥ १२ ॥
अथ शब्द श्रानन्तर्य्यीर्थः । श्रथ तण्डुल प्रक्षालनानन्तरम् । प्रचालनञ्च सकृदेव स्यात् दविषः पित्र्यत्वात् । व्यवहितस्वापि बुड्या सन्निकृष्य श्रमुनादित्यनेन परामर्शः । श्रथ शब्दः पूर्व्वप्रकृताथवा । श्रमुभात् पूर्व्वप्रकृतात् मांसाष्टकायां निहितात् सक्नः, चशब्दात् क्लोम्नश्च, मांसपेशीं, - मांसपेशी प्रसिद्धा, तां श्रवत्य अवच्छिद्य, नवायां सुनायां सुना नाम काष्ठमयः पाचविशेषः, तस्यां सुनायां अणुशः सूक्ष्मं सूक्ष्मं कृत्वा छेदयेत् ॥ ० ॥ १२ ॥ ० ॥ कथं छेदयेत् ? । उच्यते,—
यथा मासाभिघाराः पिण्डा भविष्यन्तीति ॥ १३ ॥
यथा येन प्रकारेण मांसाभिघारा: मांसव्यञ्जनाः पिण्डा भवि - व्यन्ति इति तथा छेदयेत् ॥ ० ॥ १३ ॥ ० ॥

Page #141

[8 प्र. २का. ]
तस्मिन्नेवानौ श्रपयत्ये । दनचरुश्च
पृथङ मेक्षणाभ्यां प्रसव्यमुदायुवन् ॥ १४ ॥
गृह्यसूत्रम् ।
६२३
माँसचरुश्च
प्रसव्यं श्रप्रदक्षिणम् । कृतभाष्यमन्यत् । अत्रापि, मांसाभावे पायसः स्यात् । तदिदमुक्तमस्माभिरधस्तादेव, “श्रोदनव्यञ्जनार्थन्तु " - इत्यादिना ॥ ० ॥ १४ ॥ ० ॥
--
शृतावभिघार्य दक्षिणोदास्य न प्रत्यभिघारयेत् ॥ १५ ॥
दक्षिणा दक्षिणस्याम् । गतमन्यत् ॥ ० ॥ १५ ॥ ०॥ दक्षिणा परिवृतस्य तिस्रः कर्पू: खानयेत् पूर्वोपक्रमाः ॥ १६ ॥
परिवृतस्य स्थानस्य दक्षिणा दक्षिणांगे, तिस्र: त्रिसंख्याका कर्षूः केनचित् खानयेत्। श्रन्यस्य पुनरसम्भवे स्वयमपि खनेत् । कर्षूनाम अक्टो गर्त्त इत्यनर्थान्तरम् । कथम्भूता: ? । पूर्बीपक्रमाः । पूर्व्वस्यां दिश्युपक्रमा यासां ताः, तथाविधाः, -- इत्यर्थः । तथाच, पूर्व्वस्यां दिग्युपक्रम्य पश्चिमायां दिशि खननं समापनीयम् । पित्र्यत्वात् प्रसव्यखननमित्यभिप्रायः । श्रथवा । उपक्रम्यते, - इत्युपक्रमः । पूर्व्वकर्षुरुपक्रमेा यासां कर्षूणां ताः तथोक्ताः । तथाभूताः खानयेत् । का पुनः पूर्व्वी ? या खल्वात्मनः पुरतः क्रियते । एतदुक्तं भवति । प्रथमतः पूर्व्वं कर्षू खानयेत्, ततो मध्यम, तत उत्तमाम्, - इति । तथा चोत्रम् ।
---

Page #142

गोभिलीयं
[४ प्र.९ का.]
। “पुरतो याऽऽत्मनः कः सा पूर्वा परिकोयते ।
मध्यमा दक्षिणेनास्यास्तद्दक्षिणत उत्तमा"। इति । तथाच, दमाः का दक्षिणसंस्था भवन्ति । खननञ्चामूषां शगुना करणीयम् । स च,
“शङ्कुश्च खादिरः प्रोको रजतेन विभूषितः ।
शङ्ख श्चैवोपवेशश्च द्वादशाङ्गुल व्यते" । इति कर्म प्रदीपोतलक्षण: ॥०॥ १६ ॥०॥ कीदृशीः कः खानयेत् ? । उच्यते,
प्रादेशायामाश्चतुरङ्गुलपृथ्वीस्तथाऽवखाताः ॥ १७॥ प्रादेशायामाः प्रादेशदीधीः । पृथुशब्दो धर्मवचनः । चतुरङ्गुलं पृथु यामां, ताः चतुरङ्गुलपृथ्वीः। पृथु पृथुत्वं परिणाहः,इत्येतत् । तथा चतुरङ्गुल अवखातं यामां, ताः तथाऽवखाताः । विशेषमाह कर्म प्रदीपः ।
“वाय्वमिदिङ्मुखान्तास्ताः कार्याः माझाङ्गुलान्तराः ।
तीक्षणाग्रा यवमध्याश्च मध्ये नाववोतकिरेत्" । इति ॥ ॥ १७॥॥ पूर्वस्याः कधीः पुरस्तालक्षणं कृत्वाऽग्निं प्रणयन्ति
॥१८॥ सुजुरक्षरार्थः । अत्रापि, लक्षणग्रहणस्य पूर्वोतमेव प्रयोजन बोद्धव्यम् । बहुवचनात् कर्तुरनियमः ॥०॥ १८ ॥०॥ कश्चिदत्र विशेषमाइ,

Page #143

[४ प्र. २ का. ]
गृह्यसूत्रम् ।
६२५
अपरेण कर्षुः पर्य्याहृत्य लक्षणे निदध्यात् ॥ १९ ॥
परया दूरवर्त्तिन्या दिशा - इत्यर्थे एप् प्रत्ययान्तोऽयमपरेणशब्दः । तद्योगात् कर्षूरिति दितोया । तथाच श्रयमर्थः । कर्षूणाम दूरवर्त्तिन्या पश्चिमया दिशा, श्रग्निं पाहृत्य सर्व्वताभावेनाहृत्य लक्षणे निदध्यात् ॥ ० ॥ १८ ॥ ०॥
सक्कदाच्छिन्नं दर्भमुष्टिःस्तृणोति ॥ २० ॥
S
;
श्रच्छिन्नं श्रा सम्यक् - उपमूले च्छिन्नं दर्भमुष्टिं सकृदेकवारं स्तृणोति, – “पश्चाद्वाऽऽस्तीर्य' – इत्युक्तया रीत्या प्रकृतस्याचतुर्द्दिक्षु । श्रत्र, श्रच्छिन्नमिति वचनस्यार्थवत्त्वादुपमूललू नत्वावगमात् तस्य च पित्रर्थत्वात् प्राचीनावीतिनैतत् कर्त्तव्यम्, — इत्यवगम्यते ॥० ॥ २० ॥०॥
कर्पूश्च ॥ २१ ॥
स्तृणोति - इत्यनुवर्त्तते ॥० ॥ २१ ॥०॥ किमनियमेन ? । न । कथन्तर्हि ?
·
4K
पूर्वोपक्रमाः ॥ २२ ॥
व्याख्यातोऽक्षरार्थः । अत्र किञ्चिदक्तव्यमस्ति । कर्षूणां स्तरणं खल्विदं दक्षिणपूर्व्वष्टमदिगयैः कुशैः दक्षिणान्तादारभ्यकरणीयम् । तदाह कर्म्मप्रदीपः ।
“अग्न्याशाग्रैः कुशैः काय्यें कर्षूणां स्तरणं घनैः । दचिणन्तात्तदग्रैस्तु पिढयज्ञे परिस्तरेत्” ।
·

Page #144

कर्षणामपि तथव स्तरमा
६२६
गोभिलीयं [ प्र. २ का.) इति । इदमिदानी मन्दिह्यते। किमभितः कर्पूण स्तरणं कर्तव्यम् ? आहोविन्मध्यतः ?-इति । अग्निवदभितः, इति बमः। कुतः ?। अग्निस्तरणममभिव्याहारेणोपदेशात्तथावगतेः । अग्नेः खल्वभित एव स्तरणमिति तावनिर्विवादम्। तत् मामान्यात्
। तथैव स्तरणमित्ययमर्थोऽस्माकमागच्छति हृदयम् । प्रागच्छति चेत्, न युज्यते विनाकारण मुत्सृष्टम् । लेखाकरणेपपत्तेश्च । कर्पूणां मध्यतः किल लेखाकरणं व्याख्यास्यामः । तदुपपत्तये च अभितः कर्पूण स्तरणमिति प्रति पद्यामहे । न खलु कुणैः स्तृतानां कर्पूणां मध्यतो लेखा कर्तुं शक्यते। अपरे पुनरेतदविद्वांसो भाषन्ते,-स्तरणमिदं कर्पूणां मध्यतः करणोयम्,इति ॥०॥ २२ ॥०॥
पश्चात् कर्पूणा५ स्वस्तरमास्तारयेत् ॥ २३ ॥
व्याख्यात प्रायमेतत् ॥ ॥ २३ ॥०॥ केन?
दक्षिणायैः कुशैः ॥ २४ ॥ उज्वर्थं सूत्रम् ॥ ॥ २४ ॥०॥ कीदृशं खस्तरमास्तारयेत् ?
दक्षिणाप्रवणम् ॥ २५॥
इदमपि व्याख्यातप्रायमेव ॥ २५ ॥०॥

Page #145

[
प्र २ का.]
एचसूत्रम्।
__षीञ्चोपदध्यात् ॥२६॥ वृषो नाम काष्ठमयो दादशाङ्गुलपरिमित श्रासनविशेषः, उपवेशश्वाख्यायते । ताञ्च उपदध्यात् स्थापयेत्। चशब्दः खस्तरेण सम्बन्धकरणार्थः । तेन, वस्तरोपरि वृष्या उपधानम् , इति केचित्। चशब्दात् उपशब्दाच्च स्वस्तरस्थोप समोपे कृषीं दध्यात् । अतएव परतः स्वस्तरोपरि द्रव्याणामासादनं मुत्रयिष्यते । अस्या अपि स्व स्तरोपर्येवासादने दूदमपि तत्रैवासूत्रयिष्यत् , अत्रैव वा स्पष्टार्थ 'तत्र' ग्रहणमकरिष्यदाचार्यः । तदकरणादवगच्छामः,नास्याः स्वस्तरोपासादनम्, इति । एवमपरे । तदत्र भवन्तो भूमिदेवाः प्रमाणम्। उपदयादिति वचनादुपधानमेवास्थाः कर्त्तव्यमदृष्टार्थ, न पनरुपवेशनार्थं तदामादन मिति नारायणेपाध्यायप्रभृतयः ॥ ॥ २६ ॥०॥
तचास्मा अाहरन्त्ये कैकशः सव्यं बाहुमनु ॥ २७ ॥
सत्र, इत्यतिक्रान्तस्य स्वस्तरस्य परामर्शा न दृष्याः । कथं ज्ञायते ? । "खस्तरे सर्वमासाद्य” इति परिशिष्टकारवचनात् । तत्र खस्तरे वक्ष्यमाणानि द्रव्याण्येकैकश: श्राहरन्ति । कथमाहरन्ति ? । अस्मै सव्यं बाहुमनु । अस्मै, इत्यत्र “षष्ठ्यर्थे चतुर्थी वक्रव्या"-इति वचनात् षष्ठ्यर्थ चतुर्थो । अस्य यजमानस्य सव्यं बाहुं अनु लक्ष्मीकृत्य,-अप्रादक्षिण्येनेत्यर्थः । अथवा । अस्मै,इति तादी चतुर्थो । अस्मै यजमानाय, अन्ये शिव्यादय पाह
+K2

Page #146

६२
गोभिलीयं
[४ प्र. २ का. ]
रन्ति । समान मन्यत् । अन्यस्य पुनरसम्भवे स्वयमेवाचरेत् ॥० ॥
२७ ॥०॥
कानि पुनस्तानि द्रव्याणि ? । उच्यते,—
चरुस्थाल्यौ मेक्षणे कसं दवमुदकमिति ॥ २८ ॥ श्रदनचरुमांसचरुमहिते पूर्वोक्त्रे चरुम्यायो श्राहरन्ति । एवमुत्तरचापि । इतिकार करणात् श्रन्येषामप्यलेखन पिञ्जली यव तिल पुष्पप्रभृतीनां येषामुपरिष्टाद्विनियोगः स्त्रयिष्यते, तानिचासादयन्ति ॥ ॥ २८ ॥०॥
पत्नी वर्हिषि शिलां निधाय स्थगरं पिनष्टि ॥ २९ ॥
स्थगरं चन्दनादिगन्धद्रव्यम् । तथा चोक्तम् ।
" स्थगरं सुरभि ज्ञेयं चन्दनादि विलेपनम्" ।
इति । स्पष्ट मन्यत् ॥ ०॥ २८ ॥० ॥
तस्याञ्चैवाज्जनं निष्टष्य तिस्रो दर्भपिञ्जली रञ्जयति सव्यन्तराः ॥ ३० ॥
तस्यामेव शिलायाम्, - एव शब्दाद्वर्द्धिषि निहितायां, चशब्दात् प्रकृता पत्नी, अञ्जनं निघुष्य विशेषेण घर्षयित्वा । निघर्षणपदेशात् श्रञ्जनपदेन मोवोराञ्जनमभिप्रेतमित्यवगच्छामः । कुत: ? । इतरस्य घर्षणानुपपत्तेः । तथा चोक्रम् । “सैौवीराञ्जनमित्युक्तं पिञ्जलीनां यदञ्जनम्” ।

Page #147

[४ प्र. २ का.]
रह्यसूत्रम् ।
इति । तेनैवाञ्जनेन तिस्रः त्रिसंख्याकाः, दर्भपिञ्जलीः पूर्वाकलक्षणाः, अञ्जयति प्रक्षयति पत्नी। किं यथेच्छम् ? । न । कथन्तर्हि ?। मव्यन्तराः । विशेषेणान्तरमवकाशोव्यन्तरं तत् सहिताः सव्यन्तराः। श्वावि छलाकावदिति यावत् । अथवा । सव्यशब्दो नानावचनः । तेन, नानाऽन्तराः, इति पूर्वात एवार्थः ॥०॥ ३० ॥०॥
तैलञ्चोपकल्पयेत् ॥ ३१ ॥ चशब्दात् स्वस्तर एव । तदस्थातिक्रान्तेन स्वस्तरेण सम्बन्धी बोद्धव्यः ॥०॥ ३१ ॥०॥
क्षौमदशाञ्च ॥ ३२॥ अतमीस्त्रदशाञ्च स्वस्तर एवोपकल्पयेत् ॥०॥ ३२ ॥०॥ शुचौ देशे ब्राह्मणाननिन्द्यानयुग्मानुदङ्मुखानुपवेश्य
शची पवित्रे, देशे-गोमयेनोपलेपिते । कथं ज्ञायते ? ।
“शुचिं देशं विविक्तञ्च गोमयेनोपलेपयेत्” । इति मनु स्मरणात् । ब्राह्मणान् ब्राह्मणग्रहणात् क्षत्रियादिप्रतिघेधः। अनिन्द्यान,-निन्द्याः निन्दाः , ते न भवन्तीत्यनिन्याः, तान् अनिन्द्यान् । अयुग्मान् विषम संख्याकान् ,-बहुवचनात् त्रिप्रभृतीन् , उदङ्मुखान् उपवेश्य । उपवेशनञ्चामीषां कर्पूण दक्षिणतः स्यात् । एवं खल्वग्रता ब्राह्मणानां कपिण्डा भवन्ति ।

Page #148

६३०
गे। भिलीयं
[४ प्र. २ का. ]
इदमिदानीं सन्दिह्यते । किमत्र वैश्वदेवार्थं ब्राह्मणमुपवेश
2
।
येत्, उत यावदुक्तत्वान्न ? – इति । तच श्रविधानादिह वैश्वदेवस्यैवाभावः - इति केचित् । तदसङ्गतम् । कस्मात् ? । वैश्वदेवपूर्व्वस्यैव श्राद्धस्य शास्त्रान्तरे विधानात् । तथाच मनुः । “तेषामारचभूतन्तु देवं पूर्वं नियोजयेत् । रक्षांसि हि विलुम्पन्ति श्राद्धमारचवर्जितम्” । इति । “खातान् शुचीनाचान्तान् प्राङ्मुखानुपवेश्य देवे युग्मानयुग्मान् यथाशक्ति पित्र्ये" - इति, "देवपूवं श्राद्धं कुर्वीत" - इति चास्मदीये श्राद्धकल्पे । तस्मात् — वैश्वदेवार्थं युग्मान् ब्राह्मणान् प्राङ्मुखानुपवेश्य ततः पिब्राह्मणानुपवेशयेत् इति सिद्धान्तः । तथाच कर्मप्रदीपः ।
“स्वस्तरे सर्व्वमासाद्य यथावदुपयुज्यते । देवपूर्व्वन्ततः श्राद्धमत्वरः शुचिरारभेत्” । इति | किमर्थं तर्हि वैस्य देवस्याचणम् ? । उच्यते । प्रधानस्य पितृयज्ञस्य स्वत्रणे तदङ्गं वैश्वदेवमनुचितमपि प्राप्यत एवेति मन्यमानः खल्वाचाय्यैौ नात्र वैश्वदेवं सूचयाञ्चकारेति निष्यते । श्रथवा । अनिन्द्यानित्यनेन ब्राह्मणपरीक्षां सूचयन् देवञ्चाचास्सृत्रयन् देवे ब्राह्मणपरीचायामसम्मतिं दर्शयति । तथाच मनुः । “ब्राह्मणं न परोक्षेत दैवे कर्मणि धर्म्मवित् । पित्र्ये तु कर्माणि प्राप्ते परीक्षेत प्रयत्नतः” ।
इति ॥ ० ॥ ३३ ॥ ० ॥
दीन् प्रदाय ॥ ३४ ॥
"

Page #149

[प्र. १ का.
एह्यसूत्रम् ।
दर्भानामनेषु दत्त्वा। तथा चाम्मदीये श्राद्धकल्प-सूत्रम्। "प्रासनेषु दीनास्तीर्य'-इति। श्रादिशब्दोऽत्रलुप्तवत् द्रष्टव्यः । तेन दीदीनयपर्यन्तान् प्रदाय-अय पर्यन्तं कर्म कृत्वा, इत्येतत् । तथाच कर्मप्रदीपः।
"श्रासनाद्यर्थपर्यन्तं वशिष्ठेन यथोदितम् ।
कृत्वा कमीथ पात्रेषु उक्तं दद्यात्तिलोदकम्" । इति ॥०॥ ३४ ॥०॥
उदकपूर्वन्तिलादकं ददाति पितुनीम गृहीत्वाऽ सावेतत्ते तिलोदकं येचाच त्वा मनु यांश्च त्व मनु तस्मै ते स्वधेति ॥ ३५॥ उदकं पूर्व यस्य तदुदकपूर्व तिलोदकं तिलमित्रमुदकं ददाति । एतदुक्तं भवति । प्रथमं केवलमुदकं दत्त्वा ततस्तिलमिश्रमुदक ददाति इति । केन मन्त्रेण ददाति ? । असावेतत्ते तिलोदकमित्यनेन मन्त्रेण । किं कृत्वा ?। असो-इत्येतस्मिन् स्थाने सम्बोधनविभक्त्या पितुर्नाम ग्टहीत्वा उच्चार्य । "नामग्रहनवचनमेकदेशोत्कीर्तनाभिप्रायम् । तेन गोत्रादेरप्यलेखः" इति बदन्ति । तथा चास्मदीयं स्नानसूत्रपरिशिष्टम् ।
"गोत्रं स्वरान्तं सर्वत्र गोत्रस्याक्षय्यकर्मणि । गोवस्तु तर्पणे प्रोकः कर्ता एवं न मुह्यति । सर्वत्रैव पितः प्रोक्तं पिता तर्पणकर्मणि । पितुरक्षय्यकाले तु की एवं न मुह्यति ।।

Page #150

६३२
गोभिलोयं
[
प्र. ९ का.]
शर्मन्नादिके कार्ये शर्मा तर्पणकर्मणि ।
शर्मणोऽक्षय्यकाले तु कर्ता एवं न मुह्यति"। इति। इदश्च तिलोदकदानं पात्रेवेव कर्त्तव्यं न ब्राह्मण हस्तेषु । कस्मात् । “पात्रेषु उतं दद्यात्तिलोदकम्" इति वचनात् । तिलोदकदानपात्रञ्च
"अासुरेण तु पात्रेण यस्तु दद्यात्तिलोदकम् । पितरस्तस्य नामन्ति दशवर्षाणि पञ्च च । कुलालचक्रनिष्यन्न मासुरं मृण्मयं स्मृतम् ।
तदेव हस्तघटितं स्याल्यादि दैविकं स्मृतम्" । इत्युक्तलक्षणं बोद्धव्यम् । आह । किमानन्तर्यात् तिलोदकमेव मन्त्रेण ददाति, उत केवलोदकमपि ?-इति । तिलोदकमेव,इति ब्रूमः । कस्मात् ? । आनन्त-देव । तथाच कर्मप्रदोपः ।
"वृष्णीं पृथगपो दद्या मन्त्रेण तु तिलोदकम् । इति ॥०॥ ३५ ॥०॥
अप उपस्पृश्यैवमेवेतरयाः ॥ ३६ ॥
अप उदक, उपस्पृग्य स्पृष्टा, एवमेव वृष्णीमुदकदानपूर्वकं मन्त्रण तिलोदकदानं, इतरयोः पितामहप्रपितामहयाः, नाम ग्टहीत्वा कर्त्तव्यम् । तिलोदकदानाच्च परतो गन्धोदकमपि मन्त्रेण पात्रेम्वेव दद्यात् । तथा चोक्तम् ।
"वृष्णीं पृथगपो दद्यान्मन्त्रेण तु तिलोदकम् । गन्धोदकञ्च दातव्यं मत्रिकर्षक्रमेण तु” ।

Page #151

[8 प्र. २ का. ]
इति । अत्र च 'गन्धोदकञ्च - इति चकारं कुर्व्वन् गन्धोदकस्थापि, तिलोदकवत् मन्त्रेण पात्रेषु दानं बोधयति । " श्रस्मिन्नवसरे तिलगन्धादकैः पात्राणां पूरणं कर्त्तव्यम् । उपयोग स्ववने - जनार्थतया पश्चात् स्वत्रयिष्यति” – इति नारायणपाध्यायाः ॥ ● ॥ ३६ ॥ ०॥
गृह्यसूत्रम् ।
तथा गन्धान् ॥ ३७ ॥
प्रकारेण—नामग्रहणपूर्व्वकं मन्त्रोच्चारणेनेत्यर्थः ।
तथा तेनैव गन्धान् - बहुवचनात् गन्धादीन्, ददाति । दानञ्चामोषां ब्राह्मण हस्तेष्वेव न पात्रेषु । कस्मात् ? । “गन्ध पुष्प धूप दीपाच्छादनानां प्रदानम्”–इत्यस्मत् श्राद्धकल्पहृत्रात् ।
“गन्धान् ब्राह्मणसात् कृत्वा पुष्पाण्यतुभवानि च । धूपञ्चैवानुपूर्वेण श्रम कुर्य्यादतः परम्" ।
इति च कर्मप्रदीपवचनात् ॥ ० ॥ ३७ ॥ ०॥
६३३
करिष्यामीत्यामन्त्रणः हाष्यतः ॥ ३८ ॥
होय्यतः होमं करिष्यते। यजमानस्य ' अग्नौ करिष्यामि'इत्यामन्त्रणं कर्त्तव्यम् । ननु, आमन्त्रणं करोति, — इति वक्तव्ये किमर्थं होय्यतः, — इति विभक्तयतिक्रमः क्रियते ? । उच्यते । श्रामन्त्रणं करोति — इत्युक्ते गन्धादिप्रदानादनन्तरमेव श्राम - न्त्रणं स्यात् । होय्यतः - इति तु कुर्व्वन् होमं करिष्यत एव आमन्त्रणं न गन्धादिप्रदानात् परत एव – इत्युपदिशति । तेन,
4 L

Page #152

६३४
गोभिलीयं
[४ प्र. २ का.]
मध्ये अन्यदपि किञ्चित् कर्म अस्ति, दूत्यवगच्छामः। किं तत् ?। भूमिशोधनमण्डलकरणादि । तदिदमर्थ होव्यतः, इति विभत्यतिक्रमः क्रियते । एवमेके । 'अग्नी कुर्यादतः परम्"इति वचना नात्रास्मिन्नवसरे भूमिशोधनादि । एवमपरे । तदत्र भवन्तो भूमिदेवाः प्रमाणम् ।
तदिदमामन्त्रणं सर्वेषां ब्राह्मणानां मकदेव स्थात्, प्रधानस्यैकस्यैव वा। कस्मात् ? । “सर्वत्र प्रश्नेषु पनि मर्द्धन्यं पृच्छति सर्वान् वा” इति ग्रन्थान्तरात् ॥०॥ ३८ ॥०॥
तैश्च ब्राह्मणैः,
कुर्वित्युक्ते क से चरू समवदाय मेक्षणेनापघातं जुहुयात्-स्वाहा सेोमाय पितृमत इति पूवी५ स्वाहाऽमयेकव्यवाहनाय इत्युत्तराम् ॥ ३९ ॥
ऋजुरक्षरार्थः । अत्र किञ्चिदतव्यमस्ति । यथानिर्देशमेवैष होमः कर्तव्यः, न पुनर्मन्त्रान्ते वाहाकारः प्रयोक्तव्यः । परन्तु, स्वाहाकारेण हुत्वा पश्चात् सोमाय पिटमते, इत्यादि मन्त्रशेषः समापनीयः । ॐकारश्च प्रत्येकं मन्त्रादौ न करणीयः । तथाच कर्मप्रदीपः।
"स्वाहां कुर्य्या नचात्रान्ते नचैव जुहुयाद्धविः ।
स्वाहाकारेण हुत्वाऽग्नौ पश्चान्मन्त्रं समापयेत"। इति ।

Page #153

[४ प्र. २का. ]
गृह्यसूत्रम् ।
"नाङ्कुर्य्याद्धाममन्त्राणं पृथगादिषु कुत्रचित् । अन्येषाञ्च विष्टानां कालेनाचमनादिना" । इति च । अत्राह । निर्देशसामर्थ्यादेव पूर्व्वीपरत्वे सिद्धे, पूर्व्वम् - इति, उत्तराम् - इति च वचनमनर्थकम् । अथेोच्यते, कारणं वक्तव्यम् । उच्यते । “अग्नये च सोमाय च जुहोति"इत्यध्वर्युशाखादिषु देवताविपर्य्यमः श्रूयते, तन्निरासार्थमाचार्यः “पूर्णीम्” “उत्तराम्” – इत्याह ।
,
दूदमिदानीं मन्दिह्यते । किमयमगौकरणहामः प्राचीनावीतिनैव कर्त्तव्यः, आहे । खिदुपवीतिना, उताहो अनियमेन ? - इति । अनियमेन – इत्याह । कस्मात् ? । इतः परं प्राची - नावीतिमा कृत्येोपदेशात् । इतः परं खल्वाचार्य्यः प्राचीनावीतिना कृत्यमुपदिशन् अत्रामैाकरणहामे प्राचीनावीतित्वोपवीतित्वयोरनियमं दर्शयति । तथाच कर्म्मप्रदीपः ।
“अग्नौकर होमश्च कर्त्तव्य उपवीतिना । प्राङ्मुखेनैव देवेभ्यो जुहोतोति श्रुतिश्रुतेः । अपसव्येन वा कार्यो दक्षिणाभिमुखेन च । निरुप्य हविरन्यस्मा अन्यस्मै न हि हयते” । इति । तथाच श्रूयते । “अग्नीकरणहेामे प्राचीनावोतो भूत्वा"इत्यादि । “स उद्वास्यानो द्वे श्राती जुहोति देवेभ्यः” इति च माध्यन्दिनीये ब्राह्मणे ।
“श्रग्निमान् निर्व्वपेत् पूर्व्वं चरुं वा शस्यमुष्टिभिः । पितृभ्यो निर्व्वपामीति सव्वं दक्षिणतो न्यसेत्” ।
4L 2
६३५

Page #154

६३६
गोभिलीयं
[४ प्र. २ का.]
इति च मात्स्ये पुराणे । न खल्वस्म च्छाखायां अत्र विशेषः श्रूयते । तस्मादुभयवरसादिकल्पः, दूति परिशिष्टकृतः कात्यायनस्याभिप्रायः। हेतुवन्निगदस्तु न मुख्यार्थः किन्तु स्तुति पर एव,-दूति प्रमाणलक्षणे दर्शितम् । तस्मात, ऊर्द्ध प्राचीनावोतित्वोपदेशात अनौकरण होमे प्राचीनावीतित्वोपवीतित्वयोरनियमः सूत्रकारस्थाभिप्रायोऽस्पष्टः परिशिरकता स्पष्टीकृतः,इति भट्टनारायण शलपाणि रघुनन्दनादिमतमादरणीयम् ।
यच्च केनचिद् वर्णितम् ,-"येषान्तिस्र पाहुतयो यन्ते, येषां चाग्निः पूर्वमिज्यते, वधाकारान्ताश्च मन्त्राः, तद्विषयं प्राचीनावीतित्वम् । येषान्तु वे आहुती, सोमश्च पूर्व हयते, स्वाहाकारान्ताश्च मन्त्राः, तेषामुपवीतित्वम् । 'अथोपवीती सामं पिलमन्तमग्निं कव्यवाहनञ्च यजेत, प्राचीनावीतो चेत् अग्निं पूर्व, खाहास्थाने स्वधापदश्च दत्त्वा जुहोति' इति सूत्रान्तरात्"इति । तदसङ्गतम् । अस्मदृह्ये सोमपूर्वाहुतिदयस्यैव सूत्रणात् । अस्मत् परिशिष्टकारणैव इयोरेव पक्षयोः खहस्तितत्वाच्च । अपिच । अग्न्याद्याहुतित्रयपक्ष एवोपवीतित्वं दृश्यते । तथाच मत्स्य पुराणे,
"अग्नेः सोमयमाभ्याञ्च कुर्यादाप्यायनं बुधः" । इत्यभिधाय,
"यज्ञोपवीती निर्वयं ततः पर्युक्षणादिकम् ।
प्राचीनावीतिना कार्य्यमतः सव्व विजानता" । इत्युक्तम् । श्रादिपदाद्धोम उतः, इति वाचस्पति मिश्राः ।

Page #155

[४ प्र. २ का.
ग्टह्यसूत्रम्।
तथा तैत्तिरीयशाखायामापस्तम्बसूत्रम्। “अथ पुनरूपवीती दक्षिणजान्वालाव्य मेक्षणेनोपस्तीयं तेनावदायाभिघायं सोमाय पिटमते खधानम इति दक्षिणानो जुहोति, यमायाङ्गिरसे खधानम इति द्वितोयाम् , अग्नये कव्यवाहनाय स्वधानम इति हतीयाम"-दति। तथा मांख्यायनसूत्रम् । “दक्षिण जान्वालाव्य यज्ञोपवीती प्रागामीनो मेक्षणेन जुहोति अग्नये कव्यवाहनाय"-दत्यादि । तस्मात् , सूत्रान्तराणि तत्तच्छाखिनामेव प्राचीनावीतित्वादिकमुपदिशन्ति नास्माकम् । यदपि शौनकवचनम्,__ "स्वाहाकारेण होमे तु भवेद्यज्ञोपवीतवान् ।
तत्र मागग्नये हुत्वा पश्चात् सोमाय हूयते" । इति । तदपि वहचविषयम् । तथाचाश्वलायनकल्पसूत्रम् । "प्राचीनावीतीनमपसमाधाय मेक्षणेनावदायावदानसम्पदा जहुयात् सोमाय पिटमते खधानमोऽनये कव्यवाहनाय खधानम इति, वाहाकारेण वाऽग्निं पूर्व यज्ञोपवीतो"-दूति ।
परिशिष्टीयवचनदयस्य व्यवस्थितविषयत्वं गोभिलीयानामगौकरणामे उपवीतित्वञ्च ब्रुवन् परिशिष्टप्रकाशोऽप्यप्रकाशकलुषमात्मानं न वेद । न खलु व्यवस्थायां किमपि प्रमाणमुपलभामहे । शाखान्तरविषयत्वादचनान्तराणाम्। न खल्वत्र व्यवस्था परिशिष्टकारेण दर्शिता । कल्यते, इति चेत् , निरङ्कुश त्वात्ते मनस एवं कल्पयमि । न तु प्रमाणोपेतं कल्पयसि । एवं खल्वपहस्तितैव शास्त्र मर्यादा स्यात् । अस्मत्परिशिष्टं खल्वेतत् कात्यायनकृतं

Page #156

६३८
गोभिलीयं
[४ प्र. २ का.]
कर्माप्रदीपाख्यम् । कथं ज्ञायते ? । अध्येट सम्प्रदाय प्रमिद्धेः । अतएव च्छन्दोगपरिविष्टमित्याख्यायते। भवानपि नाच विप्रतिपद्यते । एवञ्च, अस्माकमेवैष विकल्पः कात्यायनेनोपदिष्टःइत्यकामेनापि वक्तव्यम् । न खल्वस्मात्परिशिष्टे शाखान्तरेषां विधिरुचितोवर्णयितुम । सायं परिशिष्ट प्रकाशः, इत्यात्मानं ख्यापयन् , परिशिष्टञ्च दुव्याख्यातममा समावृण्वन् परीक्षको भवान, इति किमत्र वक्तव्यम् ।
अस्मद् गृह्यकारेण परतः प्राचीनावीतित्वोपदेशात व्यक्तिमग्नो करणहोमे उपवीतित्वं दर्शितम,-इति वर्ण यन् वाचस्पतिरपि वाचायुक्त्यनभिज्ञ एव। परतः प्राचीनावोतित्वोपदेशस्य पुरत उपवीतित्वाभिप्रायकत्वे प्रमाणाभावात् । तस्यानियममात्रपरताया एव परिशिष्टकृता स्पष्टीकृतत्वाच। परिशिष्टवचने सव्यापसव्ययोर्विकल्पः, इति भवानेवाह ।
“परिशिष्टोयं पूर्ववचनं पूर्वपक्षाभिप्रायं, उत्तरवचनन्तु सिद्धान्ताभिप्रायम्, अतएव तत्र सिद्धान्तद्योतनार्थी वाशब्द:"-इति वर्णयता महायशमाऽपि महदयश: प्रकटितम्। कस्मात् ? । वाशब्दस्य विकल्पार्थत्वात्। श्रुति-वैविध्येन विकल्पस्योपपन्नतरत्वाच्च । अपिच । एवं खल्वग्नौकरणहामेऽपि नियमतः प्राचीनावोतित्वे, 'श्रत अई प्राचीनावीतिना'-इति सूत्रणमाचार्यस्थासङ्गतं स्यात् । तस्मादाचार्यविरुद्धोऽयं पक्षः । अलमति प्रमङ्गेन ।
प्रकृतमधुनोच्यते । अनग्मिमता खल्वत्र पियब्राह्मणपाणे अनौ करणहामः करणीयः । तथा चान्वष्टक्यकर्मणि कर्मप्रदीपः ।

Page #157

[8 प्र. २ का. ]
गृह्यसूत्रम् ।
६ ३६
“पित्र्ये यः पंक्तिमूर्द्धन्य स्तस्य पाणावनग्निमान् । त्वामन्त्रवदन्येषां तृष्णीं पात्रेषु निःचिपेत्” ।
---
इति । यच्च, – 'अग्निमतामेवात्राधिकारः । " श्रन्वष्टकास्वष्टकावदग्न हुवा मात्रे पितामह प्रपितामच पूर्व्ववद्राह्मणान् भोजयित्वा " - दूति विष्णुवचे, "वह जला दद्यात् " - इति कात्यायनसूत्रे च, अग्निवचनात् विप्रपाण्यादे र्व्यवच्छेदात् । शरमयवर्हिषा कुशमयवधिवत् । पितृयज्ञीय होमस्य लौकिकाना निषेधाच्च' - इति तत्त्वकारवचनम् । तदप्यतत्त्ववचनमेव । कस्मात् ? । अस्मत् परिशिष्टकारेण श्रस्मिन्नेव कणि अनमितेोऽपि विप्रपाणौ होमोपदेशात् । श्रचार्येणापि 'जुहुयात्' - इति सूचितं न पुनर् 'अग्नी जुहुयात् ' - इति । होमोपदेशस्तु कठादिअनी शाखिविशेषाणामेव नास्माकम् । कथं ज्ञायते ? | विष्णुप्रभृतीनां तत्स्वचकारत्वात् । 'श्रन्वष्टकासु' – इति बहुवचनेोपन्यासाच्च ।
-
मध्यमायां खल्वस्माकमन्वष्टक्यक - इत्यवोचाम | न खलु स्वशास्त्रोपरोधेन परशास्त्रादवणं कर्त्तुमुचितम् । तथात्वे वा तदुक्तमात्रादिश्राद्धमप्यस्माकं स्यात् । न चैवं त्वयापि दूष्यते । तस्मादनादरणीयमेतत् ।
श्रावसरे पात्रेषु जतशेषदानादिकं करणीयम् । कुतः ? | "तृष्णों पात्रेषु निःक्षिपेत्” - इत्यादि वचनात् । ब्राह्मणभोजनादिकमप्यस्मिन्नेवावसरे कर्त्तव्यम् । न च श्रनुपदेशात् नास्त्येव ब्राह्मणभोजनादिकम् — इति वक्तव्यम् । तस्यास्मत् श्राद्धकल्पादि सिद्धत्वात् । " यो वा तेषां ब्राह्मणानामुच्छिष्टभाक् स्वात्"

Page #158

६४०
गोभिलीयं
[४ प्र. २ का.]
इति च लिङ्गात्। ब्राह्मणोपवेशनस्य पात्रेषु इतशेषदानादेचार्थवत्त्वोपपत्तेश्च । प्रमाणान्तराणि विचारान्तराणि चास्माभिग्रन्थगौरवभयादुपेक्षितानि बुद्धिमनिरहणीयानि ॥ ०॥ ३८ ॥०॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्तसिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततीलङ्कारस्य कृतो गोभिलीयग्टह्यसूत्रभाव्ये चतुर्थप्रपाठकस्य द्वितीया काण्डिका ॥०॥

Page #159

गोभिलीय-गृह्यसूत्रे
चतुर्थप्रपाठके तृतीया काण्डिका ।
श्रत ऊर्द्ध प्राचीनावीतिना वाग्यतेन कृत्यम् ॥१॥
ऋजुरतरार्थः । वाग्यमनेोपदेशात् मनमैव मन्त्रोच्चारणम् । “वाम्यतेन, — इति लौकिक्या वाचः प्रतिषेधो न मन्त्राश्रयायाः, मन्त्रोपदेशसामर्थ्यात् " - इति केचित् । तत्तु नातीव समीचीनम् । कुतः ? | इतः पूर्व्वमपि तदविशेषात् । न खलु कृत्यमध्ये लौकिक्या वाचः कथनं शिष्टैरनुमन्यते ॥ ॥ १ ॥०॥
सव्येन पाणिना दर्भपिज्ञ्जलों गृहीत्वा दक्षिणाग्रां लेखा मुल्लिखेदपहता असुरा इति ॥ २ ॥
सव्येन वामेन पाणिना दर्भपिञ्जलीं पूर्वोक्तलक्षणां ग्टहीत्वा दक्षिलाग्रां लेखां-रेखां उल्लिखेत् कुर्य्यादित्यर्थः । ( प्रत्ययार्थमात्र विवक्षा 1) अपहता इति मन्त्रेण । कस्मिन् लेखामुल्लिखेत् ? । कर्षूणां मध्यतः, – इति ब्रूमः । कुत: ? । प्रकृतत्वात् । पिण्डदानार्थं हि लेखालेखनम् । पिण्डाश्च कर्ष्वेव दास्यन्ते ।
इदमिदानीं मन्दिते । सव्येन पाणिना – इत्युपादानात्,किं मयेनैव पाणिना लेख लेखनं कर्त्तव्यम्, आहोस्वित् मन्निधाना
AM

Page #160

गोभिलीयं
[४ प्र. ३ का.
तिशयात् सव्येन दर्भपिञ्चल्या ग्रहणमात्रं करणीयम् ?-इति। ग्रहणमात्रम्-इत्याह । कुतः? । सन्निधानातिशयादेव। एतदुक्तं भवति । प्रथमं भव्येन पाणिना स्वस्तरात् दर्भपिञ्जलीमादत्ते, ततः सव्यात् हस्तात् दक्षिणेन हस्तेन दर्भपिञ्जली ग्टहीत्वा, सव्येन अन्वारभ्य लेखामुल्लिखेत्, इति । एवमुत्तरचापि वर्णनीयम्। तथाच कर्मप्रदीपः ।
"भव्येन पाणिनेत्येवं यदत्रासकृदीरितम् । परिग्रहणमात्रन्तत् सव्यस्यादिशति व्रतम् । पिचल्याद्यभिमंग्टह्य दक्षिणेनेतरात् करात् ।
अन्वारभ्य च सव्येन कुर्य्यादुल्लेखनादिकम्” । इति । अत्र च, तिमृणामेव कर्पूणां मध्ये लेखोझेखनं बोद्धव्यम् । मन्त्रावृत्तिरुना ॥०॥ २ ॥०॥
सव्येनैव पाणिनाल्मुकं गृहीत्वा दक्षिणाड़े कपूणां निदध्याद्ये रूपाणि प्रतिमुञ्चमाना इति ॥३॥
व्याख्यातप्रायमेतत् ॥०॥ ३ ॥०॥
अथ पितृनावाहयत्येत पितरः सेोम्यास इति ॥ ४॥ अथ, इत्यानन्तार्थम्। कर्तेषु दर्भस्तरणानन्तरमित्यर्थः । कस्मात्?। उत्तरत्र कर्षषु दर्भेषु अवनेजनस्य पिण्डदानस्य च सूत्रणात् । “अथ शब्दोऽन्यकर्तृकत्वपक्षेऽपि यजमानपितृणामेव नियमार्थः' इत्यपरे व्याचक्षते । पिन्, इति बहुवचनात् पितामहप्रपितामहयोरपि ग्रहणम् । ऋज्वन्यत् ॥०॥ ४ ॥ ॥

Page #161

[४ प्र. ३ का.]
गृह्यसूत्रम् ।
. अथादपात्रान् कर्पूषु निदध्यात् ॥ ५॥ अथशब्दः पूर्वप्रकृतार्थः । उदपात्रान्, इति पुंस्त्वं छान्दसम् । उदकपात्राणि,-इति केचित् पठन्ति । कर्तेषु, इति, “अथाग्निषोमीयेन चरन्त्युत्तरवेद्याम्” इतिवत् मामीप्ये सप्तमी । अयमर्थः । पूर्वपूरितान्युदकपात्राणि कर्तृणं सन्निधावानुपूर्येण स्थापयेत् ॥०॥५॥०॥
सत्येनैव पाणिनोदपात्रं गृहीत्वाऽवसलवि पूर्वस्यां कधी दर्भेषु निनयेत् पितुर्नाम गृहीत्वाऽसाववनेनिच ये चात्र त्वामनु याश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधेति ॥६॥ अवसलविशब्देन पिलतीर्थमुच्यते,-दूत्यवाचाम । तेन, पिटतीर्थन पूर्वस्यां कवी दर्भेषु उदकं निनयेत् । कृतभाष्यमन्यत् ॥०॥६॥०॥
अप उपस्पृश्यैवमेवेतरयाः ॥ ७॥ अपरकषूदये, इति वाक्यशेषः । व्याख्यातमन्यत् ॥०॥ ७ ॥०॥
सव्येनैव पाणिना दव्वी गृहीत्वा सन्नीतात्ततीयमात्रमवदायावसलविं पूर्वस्यां कधीं दर्भेषु निदध्यात् पितुनाम गृहीत्वाऽसावेषते पिण्डो ये चाच त्वामनु याश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधेति॥
दझे पूर्वमेव व्याख्याता। तया दया, सन्नीतात्-एकीकृतात् चरुहविषः, हतीयमात्र हतीयांशमवदाय यथोकेन प्रकारेण निदध्यात्
1M2

Page #162

६४
गोभिलीयं
[४ प्र. ३ का०]
निर्व्वपेत् । शिष्टमन्यत् । सन्नीतात्, - दूति लिङ्गात् सन्नयनं तावदवगम्यते । सन्नयनं नाम एकीकरणम् । न ज्ञायते : - केन सह कस्य सन्नयनम् - इति । तद्वक्तव्यम् । उच्यते । सर्व्वस्मात् हविषः अल्पमल्पमुद्धृत्य तेषां चरुणा सह सन्नयनं कर्त्तव्यम् । तस्माच्च सन्नीतादवदाय पिएडा दातव्याः, -इति । कुत एतत् ? ।
" यावदर्थमुपादाय हविषेोऽर्भकमकम् । चरुणा सह सन्नीय पिण्डान् दातुमुपक्रमेत्” । दूति कर्म्मप्रदीपवचनात् ॥०॥ ८ ॥० ॥
अप उपस्पृश्यैवमेवेतरयेाः ॥ ९ ॥
व्याख्यातोऽक्षरार्थः । अत्र च मध्यमायां कवीं पितामहस्य पिण्डदानं, दक्षिणस्यां प्रपितामहस्य, — दूति बेोद्धव्यम् । तथा चोकम् । “पितुरुत्तरकर्व्वन्ते मध्यमे मध्यमस्य तु ।
दक्षिणे तत्पितुश्चैव पिण्डान् पर्व्वणि निर्व्वपेत्” ।
इति ॥ ० ॥ ८ ॥ ० ॥
स खल्वयं यजमानः, पितृपितामहप्रपितामहानाम्
यदि नामानि न विद्यात् ;- स्वधा पितृभ्यः पृथिवीषय इति प्रथमं पिण्डं निदध्यात्, स्वधा पितृभ्योऽन्तरीक्षसद्भ्य इति द्वितीयः स्वधा पितृभ्यो दिविषय इति तृतीयम् ॥ १० ॥
ऋजुरक्षरार्थः । तदनेन सूत्रेण, पित्रादिनामाज्ञाननिमित्तं मन्त्रा

Page #163

[४ प्र. ३ का.]
एह्य सूत्रम्।
६४५
न्तरमेव पिण्डदाने विधीयते, इत्यादरणीयम् । तेन, ये चात्र त्वा,इत्ययं मन्त्रोऽस्मिन् पक्षे निवर्त्तते। स्वधाशब्दस्य प्रदानार्थस्योपादानाच्च। अत्र च, अन्यतरस्यापि नाम्यज्ञायमाने सर्वेषामेव अनेन मन्त्रान्तरेण पिण्डदानं कर्त्तव्यम् , त्रितयसम्बन्धेनैव विधानात् । एवमेके। यस्य नाम ज्ञायते तस्य नामोचारणपूर्वकं पूर्वणैव मन्त्रेण पिण्डदानम्, यस्य च नाम न ज्ञायते, तस्यैवानेन मन्त्रान्तरेण । तदेतद् यथार्थमभिप्रेतम् । एवमपरे । तदत्र भवन्तो भूमिदेवाः प्रमाणम् ।
अत्र पृच्छामः । नामाज्ञाने तिलोदकादिदानं कथं कर्त्तव्यम् ? -इति । तुल्यहेतुत्वादनेनैव मन्त्रान्तरेण कर्त्तव्यम्-दूति केचित् । तदसङ्गतम् । कस्मात् ? । अतिक्रम्य विधानात् । तिलोदकादिकं खल्वतिक्रम्य पिण्डदान एवैतन्मन्त्रान्तरमाचार्येण विधीयते । कः पुनरत्राभिप्रायः ? । पिण्डदानमेवानेन मन्त्रान्तरेण कर्त्तव्यम् इति । तस्मात्,-पिण्डदानप्रयोगविधिरेवायम् । तस्मात्,-अतीतं तिलोदकादिकमनागतच्चाननादिकमनेन मन्त्रेण न देयमेव । अपर पाह। मन्त्रान्तराविधानादमन्त्रकमेव तेषां दानम् इति। तदप्युपेक्षणीयम्। कुतः ? । तेषामपि समन्त्रकदानोपदेशात्। पिण्डदानवत् तत्रापि समन्त्रकत्वस्थोचितत्वाच्च । श्राह। एवं भवता दावपि पनौ प्रतिक्षिप्ती, कतमस्तमुत्र पक्षः ?। उच्यते । अनेन मन्त्रान्तरेण तावन्न कर्त्तव्यमेव, नाप्यमन्त्रकम् । किन्तु, प्राचीनं तिलोदकादि पराचीनञ्चाअनादि यथासूत्रितेनैव मन्त्रेण देयम् । ननु, “नाम ग्टहीत्वा" -इति तत्र तत्र सूत्रणमस्ति, नाम्न्यज्ञायमाने कथं यथासूत्रितेन मन्त्रेण दानममीषां सम्भवति ?। उच्यते । नाम्नरज्ञायमाने नामस्थाने

Page #164

६४६
गोभिलीयं
[४ प्र.३ का.)
पृथिवीषदादयः शब्दाः प्रयोकव्याः । कथं ज्ञायते ?। ग्ण यथाज्ञायते । पित् पितामहप्रपितामहानां नामाज्ञाने विहितेषु मन्त्रान्तरेषु:-पृथिवीषदिति, अन्तरीक्षमदिति, दिविषदिति च विशेषश्रवणात् तेषामेव पित्राद्यभिधानस्थानपातित्वमवगच्छामः । तेन, पृथिवीषदेतत्ते तिलोदक, अन्तरीक्षसदेतत्ते तिलोदकं, दिविषदेतत्ने तिलोदकम्-दूति प्रयोगे विशेषः । ये चात्र त्वा मन यांश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधा, दूति तु मत्रैव प्रयोज्यम् । पिण्डदाने तु खधापदवन्मन्त्रान्तरविधानात् पूर्वस्य मन्त्रस्य निवृत्तिरेव स्यादित्यवोचाम । तथाच स्मरणम् ।
“पृथिवीषत् पिता वाच्यस्तत्यिता चान्तरीक्षमत् ।
अभिधानापरिज्ञाने दिविषत् प्रपितामहः”। इति । तदिदं स्मरणमाचार्य्यसंवादितमर्थं वदतीत्यादरणीयम् । रघुनन्दनस्तु च्छन्दोगोऽप्येतदजानानः,-"नामान्यविद्वांस्तत् पितामहप्रपितामहेति" इति पिण्डपिढयज्ञीयमाश्वलायनकल्पसूत्रमाकुलीकृत्य,-"नामान्यविद्यास्तत्पिपितामहप्रपितामहाः” इति परिकल्प्य लिखित्वा बहुविरुद्धं वर्णयाञ्चकार ॥०॥ १०॥०॥
निधाय जपत्यत्र पितरो मादयध्वं यथाभागमारषायध्वमिति ॥ ११॥
पिण्डान् निधाय, अत्र पितरः-दुतिमन्त्र जपति। अथ, निधायइत्येतदवाच्यमिति चेत् । न । प्रतिनिधानं जपप्रतिषेधार्थत्वात् । कथं नाम ? । सान् पिण्डान् निधाय जपति न प्रतिपिण्डनिधा

Page #165

[४ प्र. ३ का.]
ह्यसूत्रम्।
६४७
नम्-इति । ननु, सर्वेषां पिण्डानां निधानं सूत्रयित्वा परतः सूत्रणादेव प्रतिपिण्डनिधानं जपो न भविष्यति। एवन्तर्हि अन्यथा वर्णयिष्यामः । निधायैव जपति न पुनरन्यदपि किञ्चित् कृत्वाइति । किमतः ?।
"अवनेजनवत् पिण्डान् दत्त्वा विल्वप्रमाणकान् ।
तत्याचक्षालनेनाथ पुनरप्यवनेजयेत्” । इत्युक्तं पुनरवनेजनमत्र न कर्त्तव्यम् । एतदतः ॥०॥ ११॥०॥
अपपर्यावृत्त्य पुरोच्छासादभिपर्यावर्त्तमाना जपेदमीमदन्त पितरो यथाभागमाषायिषतेति ॥
॥१२॥ अप,-दूत्यप्रादक्षिण्यार्थम् । अप्रादक्षिण्येन पर्यावृत्त्य परिक्रम्य, वामावर्त्तनेत्यर्थः । “वामं पर्यावृत्त्य”-दूति नारायणोपाध्यायः पठति । तदा व्यक एवार्थः । दूदञ्च पर्यावर्त्तनं केचिद्दगन्तं मन्यन्ते । गौतमादयस्तु दक्षिणापर्यन्तमिच्छन्ति । तथा चोक्तम् ।
“वाममावर्त्तनं केचिदगन्तं प्रचक्षते ।।
सव्यं गौतमशाण्डिल्यौ शाण्डिल्यायन एव च”। दूति। तेन उदङ्मुखो दक्षिणामुखो वा भूत्वा,-दूदानों प्राणान् संयम्य, 'पुरा' पूर्व, ‘उच्छासात्' प्राणविमोकात्, अमीमदन्त,इति मन्त्र जपेत् । किं कुर्वन् ? । अभिप-वर्तमानः । येनैव पथागतः, तेनैव पथा पर्यावर्त्तमानः। आगत्य च प्राणान् विमोचयेत् । तथा चोक्तम् ।

Page #166

६४८
गोभिलीयं
"श्रावृत्त्य प्राणानायम्य पितृन् ध्यायन् यथार्हतः । जपं स्तेनैव चावृत्त्य ततः प्राणान् विमोचयेत्” । इति ॥ ० ॥ १२ ॥ ॥
सव्येनैव पाणिना दर्भपिज्जलों गृहीत्वाऽवसलवि पूर्व्वस्यां कीं पिण्डे निदध्यात् पितुनीम गृहीत्वाऽसावेतत्त चाज्ञ्जनं ये चाच त्वामनु याश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधेति ॥ १३ ॥
[४ प्र. ३ का. ]
दर्भपिञ्जलों, पूर्वमञ्जनेनाञ्जितानां तिसृणामेकाम् | आञ्जनंसम्यक् ऋञ्जनं । व्याख्यातमन्यत् ॥ ० ॥ १३ ॥०॥
अप उपस्पृश्यैवमेवेतरयेाः ॥ १४ ॥
कृतभाष्यमेतत् । अत्रापरयोर्दर्भपिज्ज त्योर्विनियोगः ॥ ० ॥ १४ ॥ ० ॥ तथा तैलम् ॥ १५ ॥
तथा तेनैव प्रकारेण तैलं – पूर्व्वमासादितं, पिण्डेषु निदध्यात् । एतदुकं भवति । पितुनीम ग्टहीत्वा एतत्ते तैलं ये चात्र वेति पिटपिण्डे दत्त्वा अप उपस्पृश्यैवमेवेतरयेोर्दद्यात् ॥ ० ॥ १५ ॥ ० ॥
तथा सुरभि ॥ १६ ॥ पूर्व्वत्रव्याख्यानेने वेदमपि व्याख्यातम् ॥ ० ॥ १६ ॥ ० ॥
अथ निहुते ॥ १७ ॥

Page #167

[१ प्र. ३ का.]
ग्रह्यसूत्रम्।
अथ, इत्यानन्सार्थम् । अन्यथा खल्वनुषङ्गविधानात् अञ्जनतैलसुरभीणं प्रत्येकम् , अानन्तातिरेकात् सुरभिमावस्यैव वा निहवमाशङ्कीत कश्चिन्मन्दमतिरिति तन्निरामार्थमथेत्याह। अञ्जनतैलसुरभीणि निधाय अथ अनन्तरं निहते,-पिण्डान् श्राच्छाद्य नमस्करोति ॥०॥ १७॥०॥ कथं निहते ? । उच्यते,पूर्वस्यां कधीं दक्षिणात्तामौ पाणी कृत्वा नमो वः पितरो जीवाय नमो वः पितरः श्रूषायेति ॥
॥१८॥ जपति, इति वक्ष्यमाणं सिंहावलोकितन्यायेन संबध्यते । दक्षिणः पाणिरुत्तानो ययोः पाण्यो स्ती दक्षिणोत्तानी। एवमुत्तरचापि व्याख्येयम् । मृज्वन्यत् ॥०॥ १८ ॥०॥
मध्यमाया” सव्योत्तानौ नमो वः पितरा घेराय नमा वः पितरो रसायेति ॥१६॥
जपति । मध्यमायां काम् । सव्योत्तानो पाणी कृत्वा ॥१॥ १८ ॥०॥
उत्तमायां दक्षिणोत्तानी नमो वः पितरः स्वधायै
नमो वः पितरो मन्यव इति ॥२०॥ इदमपि पूर्ववयाख्येयम् ॥०॥ २० ॥०॥
4 N

Page #168

गोभिलीयं
[४ प्र. ३ का.
श्रथाञ्जलिकता जपति नमो वः पितरः पितरा
नमा व इति ॥ २१ ॥ अथशब्दः पूर्वप्रकृतार्थः । पूर्वप्रकृतं कर्षवयं अभिसन्धाय, अञ्जलिकृतः सन् , नमोव इति मन्त्र जपति । अञ्जलिकृतः, इति व्याव्यासेन प्रयुझे। कृताञ्जलिरित्यर्थः । “अञ्जलिश्चात्र संहतः कर्त्तव्यो न व्याकोषः। कुतः ? । निगवे संहतस्योपयोगित्वात् व्याकोषस्य चन्द्रदर्शनाधुपयुक्तत्वात्” इति भट्टनारायणोपाध्यायाः॥०॥२१॥०॥
गृहानवेक्षते गृहान् नः पितरो दत्तेति ॥ २२॥ ग्टहान् पनीम् । एवमेके । ग्टहप्रार्थनयैव पत्नीप्रार्थनाया अपि चरितार्थत्वात् ग्टहशब्दस्य पत्न्यामरूढ़त्वाच निवेशनमेवार्थः । एवमपरे । तदत्र भवन्तो भूमिदेवाः प्रमाणम् ॥ ॥ २२ ॥॥
पिण्डानवेक्षते सदा वः पितरो देष्मेति ॥२३॥ ऋज्वयं सूत्रम् ॥०॥ २३ ॥०॥
सव्येनैव पाणिना सूचतन्तुं गृहीत्वाऽवसलवि पवस्यां कधी पिण्डे निदध्यात् पितुर्नाम गृहीत्वाऽसावेतत्ते वासा ये चात्र त्वामनु याश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधेति ॥ २४ ॥ सूत्रतन्तुम्,-प्रकरणसामर्थात् क्षौमदशाम्। व्याख्यातमन्यत् ॥०॥ २४ ॥०॥

Page #169

[४ प्र. ३ का.]
ग्टह्यसूत्रम् ।
__ अप उपस्पृश्यैवमेवेतरयोः ॥ २५ ॥
कृतभाष्यमेतत् ॥०॥ २५ ॥०॥
सव्येनैव पाणिनादपाचं गृहीत्वाऽवसलवि पि-. ण्डान् परिषिञ्चेदूज वहन्तीरिति ॥ २६ ॥
जुरक्षरार्थः। अत्र पूर्ववत् 'एक्मेवेतरयो:'-इत्यकरणात् पिण्डान्-इति बहुवचनाच सकृदेव मन्त्रमुच्चार्य बीन् पिण्डान् परिषिञ्चत् इति बोद्धव्यम् । इदञ्च परिषेचनम्
“गन्धादीन् निक्षिपेतूष्णीं तत श्राचामयेत् दिजान्” । इत्यादि,
"प्रार्थनासु प्रतिप्रोत साखेव द्विजोत्तमैः ।
पवित्रान्तर्हितान् पिण्डान् सिञ्चेदुत्तानपाचकृत्"। इत्यन्तकर्मप्रदीपोत कर्मक्रमेण करणीयम् । एवमेके। यावदुक्कत्वादन कर्मप्रदीपोतः कर्मक्रमो न कर्त्तव्यः । एवमपरे । एतस्मिन्नेव क्रमे,
"युग्मानेव स्वस्तिवाच्यानङ्गुष्ठग्रहणं सदा ।
कृत्वा धर्य्यस्य विप्रस्य प्रणम्यानुव्रजेत्ततः” । इति कर्मप्रदीपायुक्तम्- “उत्तानं पात्रं कृत्वा दक्षिणं ददाति"इति श्राद्धकल्पाद्युक्तञ्च कर्म कुर्यात् ॥०॥ २६ ॥०॥
मध्यमं पिण्डं पत्नी पुचकामा प्राश्रीयादाधत्त पितरो गर्भमिति ॥२७॥
4 N 2

Page #170

६५९
गोभिलीयं
[४ प्र. ३ का.]
जुरक्षरार्थः । मा तु भोजनकाले प्राश्नीयात् न पुमरेतस्मिन्नेवक्रमे, इति द्रष्टव्यम् । मन्त्रञ्च पतिः पठति । कस्मात् ? । 'यथेह पुरुषः स्यात्'-दूति मन्त्रलिङ्गात् ॥०॥ २७ ॥०॥
यो वा तेषां ब्राह्मणानामुच्छिष्टभाक् स्यात्॥२८॥
उच्छिष्टशब्दोऽत्र भुक्तावशिष्टपाकवचनो न तु भोजनपात्रावशिष्टवचनः । यः तेषां ब्राह्मणानां उच्छिष्टभाक्-उच्छिष्टं भजते, इत्युच्छिष्टभाक्-उच्छिष्टभजनाईः, स्यात् , स 'प्राश्नीयात्-दूत्यनुषज्यते । किं प्राश्नीयात् ? । तेषामुच्छिष्टम् । कुतः ? । उपस्थितत्वात् । वाशब्दः समुच्चये । अयमपि स्वभोजनकाल एव प्राश्नीयात्। कः पुन स्तेषामुच्छिष्टभाक् ?। यजमानादिः, इत्याह । कस्मात् ?। “शेषमिष्टेभ्योदत्त्वा स्वयञ्च भुञ्जीत" इति वचनात् । तथा स्मृत्यन्तरम्। इति । तथा देबलः ।
"निवृत्ते पिवमेधे तु दीपं प्रच्छाद्य पाणिना। श्राचम्य पाणीन् प्रक्षाल्य ज्ञातीन् शेषेण भोजयेत् । ततो ज्ञातिषु भुनेषु स्वान् मृत्यानपि भोजयेत् ।
पश्चात् खयञ्च पत्नी च श्राद्धशेषभुदाहरेत्” । इति । तैत्तिरीयशाखायामापस्तम्बसूत्रम् । “सर्वतः समवदाय ग्रासावरार्द्धमनीयाद् यथोकम्” इति। अत्र भूरिद्रव्य-कृत्स्नवाचि सर्वशब्दान्नियमोऽयमदृष्टार्थः, इत्याचक्षते । श्लोकमपि उदाहरन्ति ।
"श्राद्धं कृत्वा तु यः शेषं नानमनाति मन्दधीः । लोभान्मोहानयादाऽपि तस्य तनिष्पस्नं भवेत्” ।

Page #171

[
प्र. ३ का.]
ग्रह्यसूत्रम् ।
इति। एिश्यमानेयं तन्नैव प्राशितं नैवाप्राशितञ्च भवति"-इति,
"उपवासा यदा नित्यः श्राद्धं नैमित्तिकं भवेत् ।
उपवास तदा कुर्यादाघ्राय पिटसेवितम्” । इति च श्रुतिस्मृती नियममवगमयतः । श्राचार्योऽपि “प्राश्नीयात्" -इति प्रशब्देनैतदेव दर्शयति । सेयमुच्छिष्टस्य प्रतिपत्तिः। श्रतो यत्रोच्छिष्टं न शिष्यते, तत्र नैष नियमः। प्रतिपत्तेः प्रतिपाद्याप्रयोजकत्वात्। यत् पुनर्यमवचनम्
"भक्ष्यं भोज्यं तथा पेयं यत्किञ्चित् पच्यते ग्टहे ।
न भोक्रव्यं पितृणान्तदनिवेद्य कथञ्चन" । इति। यच्च शववचनम्
“यत्किञ्चित् पच्यते गेहे भक्ष्यं भोज्यमथापि वा।
अनिवेद्य न भुञ्जीत पिण्डमूले कथञ्चन" । इति। तत् श्राद्धार्थपाकादन्यदपि यत्किञ्चिद् भक्षणार्थं ग्टहे पच्यते, तदपि पितॄणां निवेद्यैव भोकव्यम्-दूत्युपदिशति । न पुनः श्राद्धशेषातिरिक्रस्य भोजनं निषेधयति। कथं ज्ञायते ?। अनयोरेव श्राद्धशेषष्यतिरिकस्यापि पिढणं निवेद्य भोजनोपदेशात् । यत्किञ्चित्इति ग्रह-इति च करणाश्चैवमवगच्छामः। अतएव पिण्डमूलेपिण्डान्तिके निवेदनमुपदिश्यते, न तु तेनैव पिण्डदामं ब्राह्मणभोजनं बा।
आह । कुतः पुनरियमवधारणा;-पिण्डमूले निवेदनं न ब्राह्मणभोजनार्थम् इति । ननु, येषां पिण्डदानात् परतो ब्राह्मणभोजनं तेषां ब्राह्मणभोजनार्थमपि पिण्डमले निवेदनं सम्भ

Page #172

गोभिलीयं.
[४ प्र.३ का.]
वति। उच्यते । सत्यं सम्भवति । न तु तेषामयमुपदेशः। केषां तर्हि ? । येषां ब्राह्मणभोजनात् परतः पिण्डदानं, तेषाम्-इति ब्रूमः । कस्मात् कारणात् ? ।
उच्छिष्टमनिधी कार्य पिण्डनिळपणं बुधैः”। इति तेनैव ब्राह्मणभोजनात् परतः पिण्डदानोपदेशात् । शङ्खवचनस्य तु पूर्वार्द्ध शङ्खमंहितायामेवं पश्यामः,
“पतिविदात्मनो गेहे भक्ष्यं वाऽभक्ष्यमेव वा”। इति। तदा व्यक्त एवायमों-यः खल्वस्माभिर्वर्णितः । कुतः? । अभक्ष्यमपि भुञ्जतः पिण्डमले निवेदनोपदेशात् । “शववचनं न श्राद्धेतरभोजनव्यावर्त्तकं, किन्तु यत्किञ्चित्-इति श्राद्धार्थत्वेन विशेषणीयम् । अन्यथा श्राद्धप्रतिषिद्धद्रव्याणं भक्ष्यत्वं न स्यात्। तेन श्राद्धार्थपक्वं यत्, तददत्त्वा न भोक्तव्यम्-इति तस्यार्थः” इति वचनतात्पर्य्यमप-लोचयतो रघुनन्दनस्य स्वच्छन्दकल्पनान्तु नाभिनन्दामहे । प्रमाणाभावात् । युतश्चाकिञ्चित्करत्वात् । भिन्नौ खल्वेतौ पदार्थों-यत् पिण्डमूले निवेदनं,यच्च श्राद्धावशिष्टम्, इति । साहसिकः खल्वसौ यो महर्षेरभिप्रायमनालोच्य स्वरुच्यैवान्यथा वर्णयन्नापत्रपते । अलमसदावेशेन । प्रकृतमनुमरामः । ___ कश्चित् पुनरन्यथेमं ग्रन्थं वर्णयाञ्चकार,-"यो वा तेषां प्रामणानाम्" इत्यादिम् । “यः तेषां ब्राह्मणानामुच्छिष्टं भजते, तस्योछिष्टभाजो यजमानज्येष्ठस्य पुत्रपौत्रादेः पत्नी मध्यमं पिण्डं प्राश्नीयात्” इति । तन्मते, ज्ञातिप्रभृतीनामपि तदुच्छिष्टभाक्त्वात्

Page #173

[४ प्र. ३ का. ]
तेषामपि पत्न्यः प्राश्नन्तु । न चैवमिय्यते । तस्मान्न किञ्चिदेतत् ॥ ० ॥
॥ २८ ॥ ॥
भूना दूतो हविषेो जातवेदा इत्युल्मुकमद्भिरभ्युक्ष्य ॥ २९ ॥
गृह्यसूत्रम् ।
उल्भुकं दक्षिणार्द्धं कर्षूणां स्थितम् । चिष्टमन्यत् ॥ ० ॥ २८ ॥ ० ॥ द्वन्द्वं पाचाणि प्रक्षाल्य प्रत्यतिहारयेत् ॥ ३० ॥
पात्राणि चरुस्याल्यादीनि प्रक्षाल्य निर्निज्य, प्रत्यतिहारयेत् — केनचित् शिष्यादिना श्रनयेत् । असम्भवे स्वयमपि हरेत् । प्रतिशब्दकरणात् येन यन्त्रtतमामीत्, तेनैव तत् हारयेत् । अतिशब्दोऽसम्प्रतिक्षेपार्थः । तेन कालविलम्बमकुर्व्वन् हारयेत् — इत्यर्थः । “अभिहारयेत्” - इति केचित् पठन्ति । पात्राणि कथं प्रत्यतिहारयेत् ? । 'द्वन्द्वं' यथा भवति, तथा प्रत्यतिहारयेत् । दन्दशः प्रक्षाल्य इति वा वर्णनीयम् ॥०॥ ३० ॥०॥
1
अप्सु पिण्डान् सादयेत् ॥ ३१ ॥
उदके पिण्डान् निक्षिपेत् । पिण्डान्-इति बहुवचनं व्यक्त्यपेक्षं, द्वयोरेवावशिष्टत्वात् । पत्न्याः प्राशनस्यानावश्यकत्वात्तदभावपचाभिप्रायं वा वर्णनीयम् । अपरे पुनरेतदविद्वांसो भाषन्ते, – “पिण्डान्इति बहुवचनं षट् पिण्डश्राद्धविषयम् ” - दूति ॥ ० ॥ ३१ ॥ ० ॥
---
प्रणीते वाऽग्नौ ॥ ३२ ॥ ‘पिण्डान् सादयेत्”– इत्यनुवर्त्तते ॥ ० ॥ ३२ ॥ ० ॥
--

Page #174

गोभिलोयं
[४ प्र. ३ का.
ब्राह्मणं वा भोजयेत् ॥३३॥
पिण्डान्-इत्येव ॥ ॥ ३३ ॥०॥
गवे वा दद्यात् ॥ ३४ ॥
पिण्डानेव । इदमिदानों विचार्य्यते। किमत्र मात्रादिश्राद्धं मातामहादिश्राद्धञ्चास्ति, उत यावदुतत्वान्न ?-दति। न, इति ब्रूमः । कुतः ? । यावदुतात्वादेव । योषित्श्राद्धं खल्वस्माकमवमानदिनव्यतिरेकेण पृथक् नास्ति । तथा च कर्मप्रदीपः ।
“न योषिद्भ्यः पृथग् दद्यादवमानदिनादृते ।
स्वभर्नु पिण्डमात्राभ्य स्तृप्तिरासां यतः स्मृता” । इति । वचनबलात्तु क्वचित् क्रियते। तदप्याइ, स एव ।
"मातुः प्रथमतः पिण्डं निर्बपेत् पुत्रिकासुतः ।
द्वितीयन्तु पितुस्तम्या स्तृतीयञ्च पितुः पितुः” । इति ।
"मातुः सपिण्डीकरणं पितामह्या महोदितम्"। इति च । न च परशास्त्रमप्यादत्तुं शक्यते। स्वशास्त्रोपरोधप्रसङ्गात्। तस्मात्, मात्रादिश्राद्धं तावदत्र न कर्त्तव्यमेव। मातामहादिश्राद्धमप्यत्र न करणीयम् । तथा च कर्मप्रदीपोप्याह।
"कर्षुसमन्वितं त्यक्ता तथाऽऽद्यं श्राद्धषोड़शम्।
प्रत्याब्दिकञ्च, शेषेषु पिण्डाः स्युः षड़िति स्थितिः”। इति । तस्मात् पित्रादित्रयाणामेवात्र श्राद्धम-इति सिद्धम् ॥०॥ ॥ ३४ ॥०॥

Page #175

[४ प्र. ३ का. ]
अथेदानीमनेनैव श्राद्धविधिना श्राद्धान्तराण्यपि व्याख्यातानि - इति मनसि कृत्वा, वृड्यादिषु तावत् कञ्चिद्विशेषमुपदिदिक्षुराह, दृद्धिपूर्त्तेषु युग्मानाशयेत् ॥ ३५ ॥
गृह्यत्रम् ।
“वृद्धिः पुरुषसंस्कारः,”–इति भट्टभाष्यम् । पूर्त्तम्— " वापीकूपतड़ागादि देवतायतनानि च । अन्नप्रदानमारामाः पूर्त्तमित्यभिधीयते” ।
इत्याद्युक्तलक्षणम् । तेषु, पित्रर्थमपि युग्मान् ब्राह्मणान् भोजयेत् । अस्मादपि लिङ्गात् श्रन्वष्टको ब्राह्मणभोजनमवगम्यते ॥ ० ॥ ३५ ॥ ० ॥
प्रदक्षिणमुपचारः ॥ ३६ ॥
40
प्रदक्षिणं यथा भवति, तथा दर्भासनादिक उपचारः कर्त्तव्यः - इति सूत्रशेषः । “दृद्धिपूर्त्तषु”- इत्यनुवर्त्तते ॥ ० ॥ ३६ ॥ ॥
यवैस्तिलार्थः ॥ ३७ ॥
६५०
तिलैयाऽर्थः प्रयोजनं क्रियते स यवैः कर्त्तव्यः । दृद्धिपूर्तेषु - इत्येव । सेोऽयं संक्षेपतः श्राद्धविधिः । विस्तरतस्तु, कर्मप्रदीपे वाशिष्ठे च कल्पे द्रष्टव्यः । श्राद्धमन्त्राश्च परिसंख्यानादुपलब्धव्याः |. अतएव कर्मप्रदीपे कात्यायनेनेाक्तम् ।
" एष श्राद्धविधिः कृत्स्न उक्तः संक्षेपता मया । ये विदन्ति न मुह्यन्ति श्राद्धकर्मसु ते क्वचित् ।
दर्द शान्त्रञ्च ग्टञ्च परिसंख्यानमेव च । वशिष्ठञ्च यो वेद स श्राद्धं वेद नेतरः” ।

Page #176

गोभिलीयं
[४ प्र.
का.]
इति । इदमिदानों मन्दिह्यते । किं ब्राह्मणभोजनमत्र प्रधानम् , आहाखित् पिण्डदानम्, उताहो उभयम् ?-दुति । आह । शेषेण पिण्डदानविधानात् पिण्डदानं प्रतिपत्तिरेव; कस्मादियं विचारणा ?। उच्यते । मत्यमत्र शेषः प्रतिपाद्यते, तथापि नामी प्रतिपत्तिः । बलिहरणे शेषस्य प्रतिपादनेऽपि न तत्प्रतिपत्तिः, इति यथा । किं कारणम् ? । अर्थकर्मणि तस्य प्रतिपादनात् । कथं ज्ञायते ? । फलार्थवादोपपत्तेः। तच्च तत्र तत्र उदाहरिष्यामः । विनाऽपि शेषं पिण्डदानदर्शनाच्च । क ? । पिण्डपित्यज्ञादौ। ब्राह्मणभोजनस्य खल्वभावे कस्य शेषः प्रतिपादयिष्यते। ब्राह्मणभोजनस्य पुरस्तादपि केषाञ्चित् पिण्डदानविधानाच्चैवमवगच्छामः । तस्मात्,-अर्थकमवासी, न प्रतिपत्तिः । तत्रैव च शेषः प्रतिपाद्यते। अथवा। प्रतिपत्त्यर्थकर्म पिण्डदानं न प्रतिपत्तिरेव । तस्मात्,-भवति विचारणेषा । तत्र, उभयं प्रधानम्-इति भट्टनारायणप्रभृतयो मन्यन्ते । श्लोकानपि उदाहरन्ति ।
"प्राधान्यं पिण्डदानस्य केचिदाहुमणीषिणः । गयादी पिण्डमात्रस्य दीयमानस्य दर्शनात् । भोजनस्य प्रधानत्वं वदन्त्यन्ये महर्षयः । ब्राह्मणानां परीक्षायां महायत्नप्रदर्शनात् । श्रामश्राद्धविधानस्य विना पिण्डं क्रियाविधेः । तदालभ्याप्यनध्याय-विधानश्रवणादपि । मतवैधमुपादाय मम वेतत् हृदि स्थितम् । प्राधान्यमुभयोर्यस्मात् तस्मादेष समुच्चयः” ।

Page #177

[४ प्र. ३ का.]
ग्टह्य सूत्रम्।
६५६
इति । अत्र च, निमित्ततो ब्राह्मणभोजमस्य पिण्डदानस्य चाननुछानेऽपि उभयोः प्राधान्यं नानुपपन्नम्। असोमयाजिपक्षे दधिपयोयागवत् । फलश्रुतिश्चोभयत्राप्यस्ति । ब्राह्मणभोजनं प्रधानं पिण्डदानमङ्गम्-दूति शूलपाणिप्रभृतयः । अन्नोत्सर्गः प्रधानम्-दूति वाचस्पतिमिश्रादयः । स्मरन्ति च ।
"श्राद्धं कृत्वा प्रयत्नेन त्वराक्रोधविवर्जितः ।
उष्णमन्नं दिजातिभ्यः श्रद्धया प्रतिपादयेत्” । इति । अत्र खल्वन्नोत्सर्गे श्राद्धपदं प्रयुतम् । तथा स्मृत्यन्तरम् ।
"संकृतं व्यञ्जनाढ्यान्नं पयोदधिघृतान्वितम् ।
श्रद्धया दीयते यस्मात् , तेन श्राद्धं निगद्यते” । इति । अपिच । नित्यश्राद्धादौ तावत् पिण्डनिषेधोऽवगम्यते । म च प्राप्तस्यैव भवति । प्राप्तिश्चातिदेशादेव। स खल्वङ्गानामेव न प्रधानस्य । कस्मात् ? । उपकारकन्वेनैवातिदेशस्य सप्तमाध्याये सिद्धान्तितत्वात् । तस्मात् पिण्डदानमङ्गमेव । अङ्गेषु फलश्रुतिरर्थवाद एव। केवलपिण्डदानविधिस्तु अङ्गभूतपिण्डदानात् कान्तरमेव । प्रकरणाधिकरणन्यायात्,-दूति श्राद्धविवेकः ।।
दूदन्त्विह वक्तव्यम् । “मासमनिहोत्रं जुहति"-दूति कुण्डपायिनामयने यथा अग्निहोत्रवत् जुहति, दूति वचनव्यक्त्या नैयमिकस्थाग्निहोत्रस्य धी अतिदिश्यन्ते ; प्रधानश्च होमो-योऽनये च प्रजापतये च,-ति, यथा वा “उद्भिदा यजेत" इत्येवमादौ अव्यक्तयजतो, मौमिकधर्मा व प्रधाना अपि यजतयः प्रदिश्यन्ते, तयोः रूपान्तराभावात् । तददत्रापि स्यात्। श्रानर्थक्यात् हि प्रधा
4 02

Page #178

गोभिलीयं
[४ प्र. ३ का.)
नस्थानतिदेश उक्तः । न चैवमानर्थक्यं शक्य ते वनुम्। अथ मन्यसे,नासौ प्रधानस्यातिदेशः । कस्य तर्हि ?। अङ्गस्यैव । प्रधानं खल्वत्र जुहोतिना यजतिना च विहितं, द्रव्यदेवते पुनरङ्ग एवातिदिश्येते, अशान्तरवत्-इति । एवन्तर्हि प्रकृतेऽपि श्राद्धचोदनया प्रधानं विहितम्-दूति न प्रधानस्यातिदेशः, अपितु अङ्गमेव-इतिकर्त्तव्यता कलापः प्रदिश्यताम् । कथन्तर्हि पिण्डदानस्य निषेधः क्रियते ? । इतिकर्त्तव्यतानिषेधाभिप्रायतया, इति ग्रहाण । नायं पिण्डदानस्य निषेधः, अपितु तदितिकर्त्तव्यताया एव। तस्थाश्च निषेधात् पिण्डोऽपि न दीयते । उत्तरवेदेनिषेधात् वैश्वदेवे सुनासीरीये च यथा न अग्निः प्रणीयते, तद्वत् । अपिच । कस्मात् कारणादुभयो: प्राधान्यपक्षे पिण्डदानस्य निषेधो न घटते, दूति तावदसौ प्रष्टव्यः । स यदि ब्रूयात्;-प्राप्तेरभावात्-दूति । तं प्रति ब्रूयात्;-विध्यन्तेन प्राप्तेरभावेऽपि विध्यादितः प्राप्तिरस्त्येव । कुतः ?। श्राद्धपदस्यैवैवमर्थात् । तत्र, विध्यादितः प्राप्तः पिण्ड: प्रतिषिध्यमान स्तदितरकरणमेव प्रयोजयति। सेोऽयं पर्य्य दासो न निषेधः । यथा, सर्वस्वं दद्यात्, इत्यत्र, भूम्यादि प्रतिषेधात् तदितरत् सर्वस्वमर्थः, तथैवात्रापि पिण्डेतरत् श्राद्धमर्थः, इति न किञ्चिदनुचितम् ।
एतेन "श्राद्धं सपिण्डकं कृत्वा"-इत्यादिवचनान्यपि व्याख्यातानि । गोषन्यायात् खल्वेवमुच्यते प्रसंशार्थम्। तदेवमादिवचनवैचित्र्यम्षीणामबुद्धा न बुद्धिमनिर्भमितव्यम् । यत् पुनरङ्गभूत पिण्डदानादितरदेव कमान्तरं प्रधानं पिण्डदानम्-इति वर्णितम् । नत्र पृच्छामः । तस्य श्राद्धत्वमिव्यते न वा ?-इति । यदि तावत्

Page #179

[प्र.३ का.
रह्यसूत्रम् ।
प्रथमः पक्षः, तदा विफलः प्रयासः । पिण्डदानस्यापि श्राद्धत्वाभ्युपगमात् । कान्तरवचनानुपपत्तिश्च स्यात् । सति ब्राह्मणभोजने पिण्डदानमङ्गम् , असति प्रधानम्, इति ब्रवीमि, इति चेत् । निरङ्कुशत्वात्ते तुण्डस्यैवं ब्रवीषि, न तु प्रमाणोपेतं ब्रवीषि। रूपभेदाभावात्। यदेव खल्वस्थ रूपमङ्गस्य तदेव प्रधानस्थापि, इति सति ब्राह्मणभोजने अङ्ग, विपरीतमन्यथा, इत्यत्र विशेषहेतुर्नास्ति । फलश्रुतेरुभयत्राप्यविशेषेणैकशेषस्य दुष्करत्वात्। अपि च। एतावतापि श्राद्धशब्दाभिधेयत्वमस्याभ्युपगच्छत्येव भवान्, इति असतीव ब्राह्मणभोजने, सत्यपि तस्मिन् प्राधान्यमेवास्य अभ्युपगम्यताम् , कृतम - जरतीयेन । कुत्रचिदेकस्य कुत्रचिच्चान्यस्य प्राधान्ये पुनरभ्युपगम्यमाने अनेकार्थत्वमस्य कल्पनीयं स्यात् । तच्चान्याय्यम्।उत्तर इति चेन्नाचार्यविरोधात् । इति चेत् पश्यमि, उत्तरः पक्षः तर्हि समाश्रयिष्यते,इति। एतदपि न पारयसि । कस्मात् ?। आचार्याविरोधात् । "तत् श्राद्धम्” इति सूत्रयन्नाचार्य: पिण्डपित्यज्ञस्यापि श्राद्धृत्वमुपदिशति। विरुध्यते खल्वेतद्भवताम । पिण्डप्रधाना हि सः । तस्मात् , पिण्डमन्तरेणेव ब्राह्मणभोजनमन्तरेणापि श्राद्धदर्शनात् नैतदेकतरस्मिन्नेव पक्षे चोदयितव्यं भवति; दयोः समानत्वात्-इति सन्तोएव्यम् । समुच्चयपक्षः खल्वेवमुपादलितो भवति । यस्तु, ब्राह्मणभोजनमात्रं प्रधानमाह, स कथं पिण्डदानमात्रस्य श्राद्धवं समर्थयितुं शक्ष्यति, इति न विद्मः ।
यदपि शङ्खवचनमुपन्यस्तं'श्राद्धं कृत्वा प्रयत्नेन'–इत्यादि, सोऽयं केवलान्नोत्सर्ग श्राद्धपदप्रयोगः, दूति वर्णितञ्च । तदप्यनभिज्ञवचनम् । कुतः ?।

Page #180

६६२
गोभिलीयं
"भोजयेदथवाऽप्येकं ब्राह्मणं पङ्गिपावनम्” ।
[४ प्र. ३ का. ]
इति ।
“उच्छिष्टमन्निधौ कार्य्यं पिण्डनिर्व्वपणं बुधैः” ।
इति च ब्राह्मणभोजनं पिण्डनिर्व्वपणञ्चाभिधाय, पश्चात् तद्वचनारम्भात् । तदनेनायमपि समुच्चयपतमुपालयति - इत्यवगच्छामः । यच्च पुलस्त्यवचनमुपदर्शितम् — 'संस्कृतं व्यञ्जनाय्यान्नम् - इत्यादि, तस्यापि,—श्रद्भूया यस्मादत्रानं दीयते - तस्मादिदं कर्म श्राद्धमित्युच्यते, - इति वचनव्य क्त्या अन्नदानादतिरिक्तमपि किञ्चिदवगम्यत एव । तदिदम् - " संज्ञायाम् ” - इति वा, " तेन कृतम् " - इति वा, " तस्येदम् ” - इति वा भवति । जयादित्यस्तु “चूड़ादिभ्य उपमया - नम्” – इत्यभिधाय, चूड़ा प्रयोजनमस्य-चौड़म् । श्रद्धा प्रयोजनमस्य–श्राद्भूम्”–इत्युदाजहार । रघुनन्दनस्तु पुलस्त्यवचनमालोचन - मात्रेण पश्यन्, – श्रद्धया अन्नादेर्यद्दानं तत् श्राद्धमिति वैदिकप्रयोगाधीनयोगिकम् - इति वर्णयाञ्चकार । तदमङ्गतम् । कुतः ? | योगार्थस्याशब्दत्वात्। न खलु श्रद्धया अन्नादेदीनम् - इत्ययं योगार्थ : श्रद्भूशब्दादवगम्यते । न खलु दानार्थे तद्भितमुपदिशन्त्याचायाः । सेाऽयम् अशाब्दीं व्युत्पत्तिं परिकल्प्य शिव्यान् व्यामोहयति, इति किमत्र ब्रूमः । दर्शितञ्चास्माभिः पिण्ड पिढयज्ञस्यापि श्राद्धलमाचायानुमतम् । तदपि न प्रस्मर्त्तव्यम् । यच्च
।
“अदैवं भोजयेत् श्राद्धं पिण्डमेकञ्च निर्व्वपेत्” । इति वचनम् । तत्र खल्वन्ने श्राद्धशब्दः प्रयुक्तः । यदपि, “आमश्राद्धं यदा कुर्य्याद् विधिज्ञः श्राद्धदः सुतः । तेनान करणं कुर्य्यात् पिण्डांस्तेनैव निर्व्वपेत्” ।

Page #181

[४ प्र. ३ का.]
रह्यसूत्रम् ।
इति वाक्यम् । तत्रापि, तेनाग्नौकरणम् इति हेतुत्वेनोपादानम् , यतस्तेनाग्नाकरणम्, अतस्तेनैव पिण्डदानम् इति तस्यार्थः । अग्नीकरणशेषेण एिण्डदानम्-इत्ययमत्र हेतुः। तदिदं वाक्यम्
"आमश्राद्धं यदा कुर्यात् पिण्डदानं कथं तदा ।
ग्टहादाहृत्य पक्वान्नं पिण्डं दद्यात् तिलैः सह" । इत्येतत्पक्षाननुज्ञानार्थम्। तथा मनुः ।
"महपिण्डक्रियायान्तु कृतायामस्य धर्मतः ।
अनयवास्ता कार्य पिण्डनिळपणं सुतैः”। इति। न च, पिण्डनिवपणं पित्रे दानम्-इति रघुनन्दनव्याख्यानं युक्तम्-इति वाच्यम् । यथाश्रुतार्थ-परित्यागे मानाभावात् । अस्य, इति करणाच्च पिण्डदानस्यैवावगतेः । पित्रुद्देश्यकदानमात्रस्यैव तदितिकर्त्तव्यतापत्तेश्च । “न निर्बपति यः पिण्डम्” इति, "पिण्डदोऽशहरः” इति, "पिण्डं दद्याद्धनं हरेत्”-इति, "त्रिषु पिण्डः प्रवर्त्तते"-इति, "पिण्डोदकक्रियाहेतोः” इति, "नरकस्याश्च हप्यन्ति पिण्डैर्दत्तैः” इति चैवमादिषु शतश: पिण्डदानस्य प्राधान्यावगमाच्च ।
“एवं निर्बपणं कृत्वा पिण्डांस्तांस्तदनन्तरम्” । इति परतस्तेनैव पिण्ड निवपणस्योपसंहाराच्चैवमवगच्छामः । (उपसंहारः खल्वयं श्राद्धप्रकरणशेषे दृश्यते। तस्मात्,-पिण्डप्रदानस्यैवायमुपसंहारो न श्राद्धकर्मणः, इत्यपि न शक्यते वकुम् ।) अपिच । पिण्डदान एव पिण्डनिळपणपदं प्रयुक्तवान् मनुः,इत्यवगच्छामः। कथं कृत्वा ? । श्टण । पुरस्तात्तावत्,

Page #182

गोभिलीयं
[प्र. ३ का.]
"त्रोंस्तु तस्माद्धविः शेषात् पिण्डान् कृत्वा समाहितः ।
औदकेनैव विधिना निवपेद्दक्षिणामुखः” । इति। परस्तादपि,
"पिण्डनिवपणं केचित् पुरस्तादेव कुर्वते” । इति,-पिण्डप्रदान एव पिण्डनिपणपदप्रयोगो दृश्यते । अपिच । कस्यचित् पिण्डदानम्, कस्यचिच्च ब्राह्मणभोजनं प्रधानम्-इत्यतो हि कारणात् समुच्चयपक्षः प्रादुर्भवति। तत् किमत्र करिष्यन्ति अन्यतरप्राधान्यावेदकानि वचनानि । स खल्वयमलङ्कारः समुच्चयपक्षस्य न दोषः । अथवा । क्वचित् पिण्ड: प्रधानम्,- यथा गयापिण्डपित्यज्ञादौ । क्वचित् ब्राह्मणभोजनम्, यथा नित्यश्राद्धादौ । कचिच्चोभयम,-यथा मपिण्डीकरणादौ । इत्यस्तु किं विस्तरेण ॥०॥ ३७ ॥०॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्तसिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततीलङ्कारस्य कृतो गोभिलीयग्टह्यसूत्रभाष्ये चतुईप्रपाठकस्य तृतीया काण्डिका ॥०॥

Page #183

गोभिलीय-गृह्यसूत्रे
चतुर्थप्रपाठके चतुर्थो काण्डिका ।
अथेदानी प्रसङ्गालाघवाञ्च अन्वष्टक्यविधिं पिण्डपित्यज्ञेऽप्यतिदिशबाह,
अन्नष्टक्यस्थालीपाकेन पिण्डपित्यज्ञो व्याख्यातः
अन्वष्टक्यकर्मणि यः स्थालीपाकः विहितः, तेनैव विधिना पिण्डपिटयज्ञो व्याख्यातः। ननु, अन्वष्टकोन, इति वक्तव्ये किमर्थम् अन्वष्टक्यस्थालीपाकेन, इति स्थालीपाकग्रहणं क्रियते ?। मांसचरुनिवृत्त्यर्थमित्याह। कथं नाम ? । अन्वष्टकोनेतिकृते स्थालीपाको मांसचरुश्चेतिद्वयमेव प्राप्यते । तत्र यत् पुनः स्थालीपाकग्रहणं करोति, तद्बोधयति मांसचरूरत्र नास्तीति । तहि पित्यज्ञः, इति वक्रव्ये पिण्डपिढयज्ञः, इति कथं पिण्डग्रहणं क्रियते ?। उच्यते। पित्यज्ञः,दूति कृते खल्वन्वाहा-दावपि अयमतिदेशः स्यात् । मचानिष्टः । पिण्डपिढयज्ञधर्मः खल्चेतेषु श्राद्धकल्ये अतिदिश्यते । एतस्मात् कारणात् पिण्ड पिढयज्ञः, इति सूचितम् । अथवा। पिण्डग्रहणं कुर्वनेतस्य पित्यज्ञस्य पिण्डप्रधानतां दर्शयति । कथं नाम ?। पिण्डैरेव यत्र पितर दूज्यन्ते सोऽयं पिण्डपिढयज्ञः । तथाच निगमः । “आहिताः पित्रर्चनं पिण्डैरेव, अपि वा ब्राह्मणान्
4P

Page #184

गोभिलीयं
[४ प्र. ४ का.]
भोजयेत्” इति पिण्डस्यासम्भवे ब्राह्मणभोजनमुपदिशति ॥१॥ ॥ १ ॥०॥ अतिदेशवशानवम्यामेव माभूदित्यतः कालान्तरविधानार्थमिदमाह । एवं वा। कः पुनः पिण्डपित्यज्ञो नाम, योऽयमन्वष्टक्यस्थालीपाकेन व्याख्यातः, को वा तस्य कालः ? । उच्यते ।
अमावस्यायां तत् श्राद्धम् ॥२॥ तत् पिण्डपित्यज्ञाख्यं श्राद्धममावस्थायां कर्तव्यमिति सूत्रशेषः । अविहिते पिण्डपिढयज्ञे कथं तत्र धर्मप्रदेशः इति इदमर्थतः सूत्र पूर्व द्रष्टव्यम् ॥०॥ २ ॥०॥ अमावस्याप्रसङ्गादाह,
__ इतरदनाहार्यम् ॥३॥ इतरदपरं द्वितीयमित्यर्थः। अनु पश्चादाह्रियते, इत्यवाहार्यं नाम श्राद्धममावस्यायां कर्त्तव्यमित्यनुवर्त्तते । कस्य पश्चात् ? । पिण्डपिटयज्ञपिण्डानां, तस्यैव वा, इति ब्रूमः । कस्मात् ? । उपस्थितत्वात् । अत एव पिण्डान्वाहार्यकम्-इत्याख्यायते । तथाच ग्टह्यान्तरम् ।
“यत् श्राद्धं कर्मणामादौ या चान्ते दक्षिणा भवेत् ।
अमावास्यां द्वितीयं यदन्वाहायं तदुच्यते” ॥ इत्यमावस्थायां द्वितीयस्य श्राद्धस्थान्वाहार्यत्वं स्मरति । न च,
"पिण्डानां मासिकं श्राद्धमन्वाहावें विदुर्बुधाः” ।

Page #185

[४ प्र. ४ का.]
ग्रलसूत्रम्।
इति स्मरणात् पिण्डानां पितॄणामन्वाहार्य मासैकटप्तिजनकं यत्ततथेति तत्त्वकारोक्तं युक्तमिति वाच्यम् । केवलान्वाहार्यपदे तदर्थासम्भवात्। व्युत्पत्तेरशब्दवाच । पूर्वाकग्टह्यान्तरविरोधाच्च । प्रकरणश्चैवमुपरुड्येत । तस्मादनग्गेरमावस्याश्राद्धं नान्वाहार्यमित्यादरणीयम्।
तदत्र ब्राह्मणभोजनं पिण्डदानञ्च षणां कर्त्तव्यम् । तथा च ग्टह्यान्तरम् । “मध्यमं पिण्डं पन्यै प्रदाय ब्राह्मणान् भोजयित्वा तथैवमेतेभ्यो मातुश्च पिसभ्यस्त्रीन पिण्डानवनेनिज्य निदध्यात्" इति। अत्र, मध्यमं पिण्डम्-इति पिण्डपित्यज्ञविषयम् । ब्राह्मणान् भोजयित्वा, इत्यादिकमन्वाहार्यश्राद्धपरम् । एतेभ्यः, दूति पिण्डपित्यज्ञोपात्ताः स्वपितरः पराम्नश्यन्ते। एवञ्च, पिण्डपिढयज्ञेऽपि त्रयाणमेव पिण्डदानं स्यात् । तथाच कर्मप्रदीपः ।
"कसमन्वितं मुक्त्वा तथाऽऽद्यं श्राद्धषोडशम् ।
प्रत्याब्दिकञ्च, शेषेषु पिण्डाः स्युः षडिति स्थितिः”॥ इति । कर्पूश्च पिण्डपित्यज्ञेऽप्यस्ति । ॥ ३ ॥०॥ मकृत्कृतेनैव कृतं मामस्त, इत्येतदर्थमाह,
__ मासीनम् ॥ ४॥
मामि मासि क्रियते, इति मासीनम् । अधिकारात् श्राद्धदयमपि, न पुनरानन्तातिरेकात् अन्वाहार्य्यमेव ॥०॥ ४ ॥०॥ समाप्ता प्रासङ्गिकी कथा । प्रकृतमधुनोच्यते,
4 P2

Page #186

ईईड
गोभिलीयं
[8 प्र. ४ का. ]
दक्षिणा हविषः सँस्करणम् ॥ ५ ॥
अतिदेशखरसादाहिताग्नेरपि शालाग्नावेव माभूदित्येतदर्थमिदमुच्यते । यो गाईपात्यादानीय प्रणीयते सेोऽयं दक्षिणाग्निः । ऋज्वन्यत्
॥ ० ॥ ५ ॥ ० ॥
ततश्चैवातिप्रणयः ॥ ६॥
ततस्तस्माद्दक्षिणाग्नेरेवाग्निमुद्धृत्य अतिप्रणयः पूर्वोक्तलक्षणः कर्त्तव्यः । च शब्दात् हामोऽपि तत्रैव स्यात् ॥०॥ ६ ॥०॥
शालाग्नावनाहिताग्नेः ॥ ७ ॥
श्रनाहिताग्नेः स्मान्तीः शालाग्नौ हविषः संस्करणं होमश्च कर्त्तव्यम | अतिप्रणयश्च तस्मादेव स्यात् । ननु, एतदवाच्यं शालाग्निः खल्वेतदर्थं एव । उच्यते । दक्षिणाग्नेरुपदेशादनाहिताः पिण्डपितृयज्ञ एव न स्यादित्यपि कस्यचिदाशङ्का स्यान्मन्दमतेः । श्रतस्तन्निरासार्थमेतदुच्यते ॥ ० ॥ ७ ॥ ॥
एवन्तावत् श्रहिताग्निशालाग्न्यो यौ विशेषः स सूत्रितः, अथेदानीमुभयसाधारणणें इतिकर्त्तव्यतां वकुमुपक्रमते ।
एवं वा
किं समस्त एवं अन्वष्टक्यप्रकारः सूचितविशेषव्यतिरेकेण पिण्डपित - यज्ञे स्यात् ? । एवं खलु प्राप्तम् । एवं प्राप्ते इदमारभ्यते,—

Page #187

[
प्र. ४ का.]
रह्यसूत्रम्।
एका कः॥८॥ कर्त्तव्या, इति सूत्रगेषः । अतिदेशात् तिमृणं प्राप्तत्वादेकेत्युच्यते । सा खल्वियं दक्षिणाग्रा स्यात् । कस्मात् ?। अन्वष्टक्यकर्मणि आग्नेय्य भिमुखीनां कर्पूणमाग्नेय्यभिमुखीभिः कुशैः स्तरणदर्शनात्, दह च दक्षिणायैः कुणैः परिस्तरणेपदेशात् का अपि दक्षिणाग्रत्वावगमात् । तथा चोक्तम्।
“दक्षिणान्तात्तदोस्तु पित्यज्ञे परिस्तरेत्” । इति । दक्षिणाग्रामिति पाठे व्यकमेव का दक्षिणाग्रत्वम् ॥०॥८॥०॥
तस्या दक्षिणतोऽग्नेः स्थानम् ॥६॥
तस्याः की दक्षिणतो दक्षिणस्यां दिशि अग्नेः स्थानं, न पुनरन्वष्टक्यकर्मवत् पूर्वतः ॥०॥ ८ ॥०॥
.. नाचोल्मुकनिधानम् ॥ १० ॥ दक्षिणार्द्ध कर्पूणां यदुलमुकनिधानं तत्रोक्तमासीत्, तदत्र न कर्त्तव्यम् ॥०॥ १० ॥०॥
न स्वस्तरः॥ ११ ॥ तत्र कर्पूणां पश्चात् यदुक्तमासीत्, सोऽयं स्वस्तरोऽत्र न कर्त्तव्यः ।। ॥०॥ ११ ॥०॥
नाञ्जनाभ्यञ्जने ॥ १२॥
अत्र कर्त्तव्ये । अञ्जनञ्च अभ्यञ्जनञ्च ते अञ्जनाभ्यञ्जने । अञ्जनं

Page #188

गोभिलीयं
[४ प्र. 8 का.]
सौवीराञ्जनं व्याख्यातमेव । अभ्यज्यतेऽनेन, इत्यभ्यञ्जनं तैलम् ॥०॥
न सुरभि ॥१३॥ अत्र कर्त्तव्यम् ॥०॥ १३ ॥०॥
न निहूवनम् ॥ १४ ॥ निहवनं नमस्कारोपलक्षितै मन्त्रैः-दक्षिणेत्तानो पाणी कृत्वा,इत्येवमादिना तत्र यदुक्तमासीत्, तदत्र न कर्त्तव्यम् । ते खल्विमे अतिदेशागता दह प्रतिषिध्यन्ते ॥०॥१४॥०॥
उदपावान्तः ॥ १५ ॥
पिण्डपरिषेकार्थमुदपात्रमन्तो यस्य, सोऽयमुदणत्रान्तः पिण्डपिटयज्ञः स्यात् । ननु, एतदवाच्यम्, अतिदेशादेव प्राप्तत्वात्। उच्यते । यावदुक्तकरणार्थमेतदुच्यते। तेन, गन्धादीन् निःक्षिपेत्तूष्णीम्'-दूत्यादिकं कर्म अत्र न भवति । अन्यदपि प्रयोजनमुत्तरत्र वक्ष्यामः ॥०॥ ॥१५॥०॥
वासस्तु निदध्यात् ॥ १६ ॥ ऋजुरक्षरार्थः । ननु, किमर्थमिदमुच्यते, वास: खल्वतिदेशादेव लभ्यते ? । वासोऽन्तरविधानार्थम्-इत्याह । तुशन्देन किं वासो व्यवच्छिद्यते । कथं ज्ञायते ? । पूतिं खलु वासोऽतिदेशादेव प्राप्यते,इति तदर्थं पुन: सूत्रणमनर्थकमेव स्यात् । तस्माद् वासा

Page #189

[8 प्र. ४ का. ]
ऽन्तरमत्र विधीयते, — इत्यवगच्छामः । एककार्य्यर्थत्वात् पूर्वस्य वाससेा निवृत्तिः स्यात् । (तन्निवृत्त्या च मन्त्रोऽपि तावन्माचः तदीयो निवर्त्तते 1 तेन, " एतदः पितरो वासः " - इति श्राद्धकल्पोक्रेनैव मन्त्रेण वाससेा निधानं सिध्यति) । एकवचनसंयोगाच्चैकमेवात्र वासः स्यात् । अपूर्वं खम्वच वासेो विधीयते । अतस्तदेकत्वमपि पश्येकत्ववदिवचितुमुचितमेव ।
ह्यसूत्रम् ।
६९१
इदमिदानीं सन्दिह्यते । किं श्रौतस्य गृह्येोकस्य च पिण्डपिढयज्ञस्य समुच्चयः, होखित् विकल्प:, अथवा स्मार्त्तस्य निवृत्तिः, उताहेा श्रौतस्यैव ? - इति । उच्यते । स्मार्त्तस्य निवृत्तिस्तावन्न भवति । कस्मात् ? । उपदेशस्यानर्थकत्वापत्तेः । समुच्चयोऽपि न युज्यते; एकार्थत्वात् । विकल्पोऽप्यसङ्गतः; श्रतुल्यबलत्वात् । पक्षे स्वशाखाश्रयं खल्वेवं परित्यज्येत । तच्चानिष्टम् । तस्मात् श्रीतस्यैव निवृत्तिरित्यवगच्छामः । पिण्डपितृयज्ञः खल्वस्मच्छाखायां नास्ति । न खलु स्वशास्त्रोक्तमुपेच्य पारशाखिकं श्रतमुपादातुमुचितम् । तथाच कर्म्मप्रदीपः ।
"क्रिया त्रिविधा प्रोक्ता मुनिभिः कर्म्मकारिणाम् । अक्रिया च परोक्ता च ढतीया चायथाक्रिया |
स्वशाखाश्रयमुत्सृज्य परशाखाश्रयन्तु यः । कर्त्तुमिच्छति दुर्मेधा मोघं तत्तस्य चेष्टितम्” । इति । श्रपिच । पूर्व्वच उदपात्रान्तत्वं पिण्डपितृयज्ञस्य सूत्रयनाचार्यः पारशाखिकं श्रीतं नानुमन्यते । श्रोते पिण्डपितृयज्ञे खल्ववधाना जिघ्रणादिकमपि उदकनिषेकात् परतः श्रूयते । अपर श्राह । निमतः मार्च एवाचार्य्यसम्मतः पिण्डपिढयज्ञः, श्रीताग्निमतस्तु

Page #190

६७२
गोभिलीयं
[४ प्र. ४ का. ]
पारशाखिकेोपि श्रत एव श्रग्निहाचादिवत् - इति ॥ ० ॥ १६ ॥ ॥ अवसिता प्रासङ्गिकी कथा । श्रथेदानीमष्टका कर्म्मशेषमेवानुवतीमहे -
माघ्या ऊर्द्धमष्टम्या स्थालीपाकः ॥ १७ ॥
कर्त्तव्यः, — इति सूत्रशेषः । श्रष्टकायै त्वा, - इति निर्व्वीपः ॥ ० ॥ १७॥०॥
तस्य जुहुयात् ॥ १८ ॥
तस्य स्थालीपाकस्यैकदेशं जुहुयात् ॥ ० ॥ १८॥ ० ॥
अष्टकायै स्वाहेति जुहोति ॥ १६ ॥
कृतभाष्यमेतत् ॥ ० ॥ २०॥०॥
ऋजुरक्षरार्थः । पूर्वेणैव जुहोतिना सिद्धे पुनर्जुहोतिग्रहणं शाकचरोरपि होमप्रज्ञापनार्थम् ॥ ० ॥ १८ ॥ ० ॥
स्थालीपाकानृताऽन्यत् ॥ २० ॥
शाकं व्यज्ञ्जनमन्वाहार्य्यम् ॥ २१ ॥
"
अनु पश्चादोदनचराराहियते - इत्यन्वाहार्थं शाकं व्यञ्जनं कुर्य्यात्, - इति सूत्रशेषः । एतदुकं भवति । श्रस्यामष्टकायामादन्चरोः पश्चात् शाकचरुः कर्त्तव्यः । स च शाकचरु रोदनचरोर्व्यञ्जनार्थ : मांसादिचरुवत् । तथाच पूर्व्वीष्टकायामुक्तम् ।
" श्रोदनव्यञ्जनार्थन्तु पश्वभावेऽपि पायसम्” ।

Page #191

[ ४ प्र. ४ का. ]
होमो ऽपि पूर्ववत्तन्त्रेणैव स्यात् । कुतः ? | न्यासेन स्वातन्त्र निराकरणात् । तथा चोक्तम् ।
गृह्यसूत्रम् ।
६७३
शाकस्य व्यञ्जनतयोप --
“शाकञ्च फाल्गुनाष्टम्यां स्वयं पत्त्यपि वा पचेत् । वास्तुशाकादिहेामश्च कार्य्यः पूर्णाष्टकाssवृता” |
-
इति । अन्वाहार्य्यः, -इति केचित् पठन्ति । तत्र च, छान्दसत्वमाश्रयणीयम् । श्रन्वाहार्य्यश्च रुरिति चरुसम्बन्धविवक्षया वा कथञ्चित् समाधेयम् । अन्वाहार्थे – इति पाठे श्रम्वाहार्ये पूर्वीकायाः प्रकृतत्वादोदनचरोः पश्चादाह्रियमाणे मांसचरी - तत्स्थाने, — इत्येतत् । तथाच तदीयमांमचरुस्थाने अत्र शाकं व्यञ्जनं कुर्य्यात्, – इत्यर्थः । अन्वाहार्यश्राद्धे, — इति कथं न वर्ण्यते ? | 'नाष्टकासु भवेत् श्राद्धम्'– इत्यष्टकाकर्म्मण्यन्वाहार्य्यश्राद्धनिषेधात् — इत्याह । तस्माद् यथोक्त
एवार्थः ॥ ० ॥ २९॥ ॥
अथ पितृ देवत्येषु पशुषु - बह वपां जातवेदः पितृभ्य इति वपां जुहुयात् ॥ २२ ॥
अथशब्दः पूर्वोक्तायाः पश्वितिकर्त्तव्यताया श्रनुवृत्त्यर्थः । पित्रर्थं ये पशव श्रलभ्यन्ते त इमे पितदैवत्याः पशवः । तेषु पिढदैवत्येषु पशुषु ववपामिति मन्त्रेण वषां जुहुयात् । पिढदैवत्याश्च पशवः, - “श्रोत्रियेऽभ्यागते श्राद्धं महेाचेण महाऽजेन वा दद्यात् " - इत्येवमादयस्तन्त्रान्तरोक्ता आदरणीयाः । कुतः ? | स्वशास्त्रे विधानाभावात् । श्रदनचश्चात्र, पितृभ्यस्त्वा - इति निब्र्व्वीपः स्यात् । कस्मात् ? । पित्रर्थत्वात् । एवं सव्योत्तराभ्यां पाणिभ्यां सकृदवहन्यात् । सकृत्
4Q

Page #192

६७४
गोभिलीयं
[४ प्र. ४ का.]
फलीकुर्यात्। सकृत् प्रक्षालयेत् । प्रमव्यमवघट्टयेत् । दक्षिणत उद्दासयेत् । न च प्रत्यभिधारयेत् । अष्ट स्य चात्र निवृत्तिः स्यात् । कुतः ? । मन्त्रलिङ्गविरोधात् । एवञ्च, अवदानानि सन्नीय त्रिधाविभागमकृत्वैव स्थालीपाकाहता मौविष्टकदाता वा अवदाय, पिलभ्यः स्वाहा,-इति मकदेव जुहुयात् । प्रोक्षणनिळपप्रधानहोमाश्च प्राचीनावीतिनैव कर्त्तयाः । कुतः ? । पित्रर्थत्वात् । तथा चोक्तम् ।
"प्राचीनावीतिना कार्य पित्येषु प्रोक्षणं पशः । दक्षिणोदासनान्तञ्च चरोनिर्वपणादिकम् । मन्नयश्चावदानानां प्रधानार्थी न हीतरः ।
प्रधानहवनञ्चैव शेषं प्रकृतिवद्भवेत्” । इति ॥ ॥२२॥०॥
देवदैवत्येषु-जातवेदो वपया गच्छ देवानिति ॥२३॥
देवार्थं ये पशव पालन्यन्ते त मे देवदैवत्याः पशवः । तेषु जातवेद इति मन्त्रेण, वां जुहुयात्,-इत्यनुवर्त्तते । आह । के पुनर्देवदैवत्याः पशवः ? । उच्यते । योऽयं वास्तुकर्मणि 'कृष्णया गवा यजेत'इत्येवमादिना सूत्रयिष्यते: ये च तन्त्रान्तरे,-'हिरण्यकामा वा याम्यायां मणिभद्रं रोहितेन यजेत, गोऽश्वकामः पौर्णमास्यां श्वेतेन', इत्येवमादयः, त दमे देवदैवत्याः पशवः । तत्र, वास्तुकर्मणि वास्तोष्यतये त्वा, दूति निर्वापः । हामे तु विशेषं वक्ष्यति । मणिभद्रयागादिषु मणिभद्राय वा, इत्यादिनिर्वापः । मणिभद्राय साहा, इत्यादिको होमः ॥ ॥२३॥०॥

Page #193

गृह्यसूत्रम् ।
[४ प्र. 8 का. ]
६७५
कथं पुनज्ञीयते यन्मणिभद्रयागादिषु मणिभद्राय — इत्यादिना निव्र्वापहामी भवतः, इति ? । उच्यते ।
अनाज्ञातेषु तथाऽऽदेशं यथाऽष्टकायै स्वाहेति जुहोति ॥ २४ ॥
--
श्री सम्यक् ज्ञातं श्रज्ञातं तन्न भवतीत्यनाज्ञातम् । तेषु यथैव श्रूयते, तथैवादेशो यथा भवति तथा कर्त्तव्यम् । एतदुक्तं भवति । येषु समशनीयचरु होमोपनयनत्रतान्त सावित्रचरु होमादिषु देवता निर्दिश्यन्ते न मन्त्राः; तेषु यदेव श्रूयते तदेवादिश्य निर्व्वपेत् जुहुयाच्च । एवञ्च, समशनीयचरौ श्रग्नये त्वा, इत्यादिर्निर्वापः, श्रग्नये स्वाहा,इत्यादिकश्च होमः । एवं सावित्रचरुहोमादिषु यथायथमूहनीयम् । येषु पुनराग्रहायण्यादिषु देवता नोपदिश्यते होममन्त्रञ्चाव्यक्तलिङ्गः: तेषु यावन्मात्रं वाक्यादवगम्यते, तावत एवादेशः निर्व्वीपे । श्रादिष्टमन्त्रेण तु होमः। येषु पुनश्चैत्र्यादिषु मन्त्रो नोपदिश्यते नापि देवता : तेषु चैत्ये त्वा, — इत्यादिना निर्व्वीपः, चैत्यै स्वाहा, –— इत्यादिना च होमः स्यात्। अत्र दृष्ठान्तः। ‘यथाऽष्टकायै स्वाहेति जुहोति' – इति । यथा खल्वष्टकायै स्वाहेति यदेव कर्म्मणो नामधेयं तेनैव जुहाति, एवं चैव्यादिष्वपि - इति बेोद्धव्यम् । श्राह । ननु, विषम उपन्यासः, - चैत्र्यादिषु देवता मन्त्रश्च नोपदिश्यते, न चैवमष्टका । तत्र हि देवता उपदिष्टा । उच्यते । सत्यमुपदिष्टा तत्र देवता, तथापि तु अन्तिमाटकायां 'अष्टकाये स्वाहा' – इति कनामधेयेनैव होमः क्रियते, सूत्रप्रामाण्यात् । स खल्वयं कर्म्मनामधेयेन होमोऽच दृष्टान्तीकृतः । तस्माददोषः ॥ ० ॥ २४ ॥ ०॥ 4Q 2

Page #194

गोभिलीयं
[४ प्र. ४ का.]
स्थालीपाकारताऽन्यत् ॥ २५ ॥ व्याख्यातार्थ सूत्रम् ॥ ॥२५॥ कणे प्रज्ञायमाने गोलकानां मध्यमपर
यात्-यत् कुसीदमिति ॥ २६ ॥ ऋणं प्रसिद्धम् । तस्मिन् प्रज्ञायमाने प्रकर्षेण ज्ञायमाने गोलकानां पलाशानां मध्यमपणेन मध्यमच्छदेन जुहुयात् यत् कुसीदमितिमन्त्रेण । अथ, प्रज्ञायमाने, दूत्येतदवाच्यम् ? –इति चेत् । न । यत् खलु ऋणं प्रकर्षण ज्ञायत एव केवलं, न पुनरपाकतुं शक्यते, तत्रैव होमोऽयं यथा स्थादित्येवमर्थत्वात् । एतदुक्तं भवति । ऋणमवश्यमपाकरणीयम् । अन्यथा दोषश्रवणात् । तथाच स्मर्यते ।
“तपस्वी चाग्निहोत्री च ऋणवान् म्रियते यदि ।
अग्निहोत्रं तपश्चैव तत्सर्वं धनिनो भवेत्” । इति । “ऋणानाञ्चानपक्रिया” इति चोपपातकगणनायां मननोकम् । यदि पुनरत्यन्तमेवाधनो न शक्नोति तदपाकर्तुम्, तदैवं जुहुयात्, इति । अन्ये तु वर्णयन्ति,-नष्टे धनिके तदृक्थभागिनि च, ऋणापाकरणासम्भवे जुहुयात् , इति । तदसङ्गतम् । कस्मात् ? । राज्ञोऽप्यन्ततस्तदृक्थभाक्त्वात् । नहि कदाचिदपि राज्ञोऽभावोऽस्ति । तमिमं हामं यावत्सङ्ख्यम्टणं तावत्मङ्ख्यमिच्छन्ति । क्षिप्रहामञ्च मन्यन्ते ॥ ॥२७॥०॥
अथातो हलाभियोगः ॥ २७ ॥ बर्मियते, ति सूत्रशेषः । अथशब्दः पूर्वप्रकृतापेक्षः । कथं

Page #195

[8 प्र. 8 का. ]
गृह्यसूत्रम् ।
ළු
नाम ? । यथा पूर्व्वान्यष्टकादीनि श्रवश्यकर्त्तव्यानि एवमिदमप्येतस्मिन् निमित्ते सत्यवश्य मेव कर्त्तव्यम्, इति । श्रतः शब्दो हेत्वर्थ: ।
यस्मात्;
" ऋतामृताभ्यां जीवेत्तु मृतेन प्रम्टतेन वा " ।
इति कृव्यापि जीवनं मन्वादीनामनुमतम् । अतः एतस्मात् कारणात् । हलं लाङ्गलं तस्य आभिमुख्येन योगो हलाभियोगः, -कृषिप्रारम्भः, —इत्येतत् ॥०॥२७॥° ॥
पुण्ये नक्षत्रे स्थालीपाकः श्रपयित्वैताभ्यो देवताभ्यो जुहुयात्, - इन्द्राय मरुद्भ्यः पर्य्यण्यायाशन्यै भगाय || ॥ २८ ॥
ऋजुरक्षरार्थः । देवतानां विसमामकरणं निर्वापहामयेोः पृथक्त्वप्रज्ञापनार्थम् ॥०॥२८॥०॥
सीतामाशामरडामनघाश्च यजेत ॥ २८ ॥
ऋजुरक्षरार्थः । विभ्रमासकरणं पूर्ववत् । अथ पूर्व्ववत् चतुर्थकनिर्देशेनैव सिद्धे किमर्थं विभक्तिमतिक्रम्य यजेत - इति पुनः क्रियते ? | आज्येनामूषां देवतानां होमप्रज्ञापनार्थमित्याह । कथं नाम ? | पूर्व्वविभक्रिमतिक्रामन् यजेत - इति च पुनः कुर्व्वन्, पूर्वासामेव देवतानां चरुभागाभिसम्बन्धः नामूषाम्, -इति दर्शयति । आसां पुनर्देवतानामाज्येनैव होमः स्यात् । तथा चोक्तम् ।
"श्राश्वयुज्यां तथा कृयां वास्तुकर्मणि याज्ञिकाः । होममेवं प्रचक्षते ।
यज्ञार्थतत्त्ववेत्ता

Page #196

गोभिलीयं
[४ प्र. ४ का.]
दे पञ्च दे क्रमेणेता हविराहुतयः स्मृताः ।
शेषा आज्येन होतव्या इति कात्यायनोऽब्रवीत्" । इति ॥०॥२६॥०॥
एता एव देवताः सीतायज्ञ खलयन प्रवपणप्रलवनपर्यायणेषु ॥ ३०॥ यजेत, इत्यनुवर्त्तते । मीता लागलपद्धतिः, तत्र यो यज्ञः म सीतायज्ञः । स चायं कष्टस्य क्षेत्रस्य पूर्वोत्तरार्द्ध स्यात् । पक्वव्रीहियवमध्ये क्षेत्रस्य पूर्वार्द्धात्तराई, इति केचित् । स खल्वयं मीतायज्ञः शरदि वसन्ते च स्यात् । कस्मात् ? । विशेषाभावात् । पक्कं शस्य छेदनात् परतः क्षेत्रादाकृष्य यत्र परिष्कृते देशविशेषे स्थाप्यते, सोऽयं खलः । तत्र खलयज्ञः कर्त्तव्यः । स खल्वयं खलयज्ञोऽप्युभयत्रैव करणीयो भवति:-यवानां खले, बीहीणं खले च । प्रवपणं वीजवपनम् । प्रशब्दात् समस्तेषु वीजेषु उप्तेष्वयं यज्ञः स्यात् । प्रलवनं धान्यानां छेदनम् । प्रशब्दः पूर्ववत् । पर्ययणं-परि सर्वतोभावेन धान्यानां खलाद्ग्रहनयनम् । एतेषु सीतायज्ञादिषु एता एव देवताः यजेत । ___ ननु, प्रवपणक्रमस्य युक्त्वात् कस्मात् क्रमभेदः क्रियते ? । उच्यते। सीतायज्ञखलयज्ञयोस्तावदादितो निर्देश: ब्रीहियवयोईयोरेव धान्ययोस्तयोः करणप्रज्ञापनार्थः । प्रवपणादीनां क्रममतिक्रम्याभिधानं शारदधान्यमतिक्रम्य तेषां करणप्रज्ञापनार्थम् । तेन, सीतायज्ञखलयज्ञयोरुभयत्र करणात् चत्वारो यज्ञा भवन्ति, प्रवप

Page #197

[४ प्र. ४ का.]
ग्टह्यसूत्रम्।
णादीनां सत्करणाच त्रयः, मिलिवा संवत्सरे मीतायज्ञादयः सप्त सम्पद्यन्ते । अष्टमश्च इलाभियोगः, इति । अत एवोतम् । “सप्त सीतामखादयः” इति ।
इदमिदानी मन्दिह्यते। एता एव, इति किमनन्तरोनाः सीतादयो देवताः पराश्यन्ते ? श्राहाखित् पूर्वी इन्द्रादयः ? उताहो सा एव ?-इति । तत्र, पूर्वाः पञ्च, इति केचित् वर्णयन्ति । कुतः ? । देवताशब्दसामान्यात् । पूर्वत्र तावत् एताभ्यो देवताभ्यः, -इति देवताशब्दः श्रूयते, अत्रापि, एता देवताः, दूति देवताशब्दः कृतः । तस्मात्, पूर्वावेव देवताशब्दप्रयोगात् पूर्वा एव ग्टह्यन्ते नोत्तराः। तदसङ्गतम् । कस्मात् ? । यस्मादुत्तरासामग्रहणे सीतायाः ग्रहणं न स्यात् । न च सीतायज्ञे सीतायाः परित्यागः कर्तुमुचितः । अन्ये तु, मासामेव ग्रहणमिच्छन्तः, पूर्ववत् पूलाः पञ्च चाहुतयः उत्तराश्चाज्याहुतयः, इति मन्यन्ते । तदप्यमङ्गतम् । कस्मात् ? । एवम्-इत्यकरणात् । एवं खल्वेवमिति कुर्यात् । न खलु देवतायाः परामर्श द्रव्यमपि परामर्टव्यम्, इति किञ्चिन्नियामकमस्ति । तस्मात्, एताः, इति सर्वनाम्नः प्रकृतपरामर्शकत्वात् एवकारकरणाच्चाविशेषेण सर्वासामेव देवतानां परामर्शः, इत्येतद्ग्टहीमः । पूर्वासां चरुणा उत्तरासामाज्येन होमः, इति तु नानुमन्यामहे । प्रमाणाभावात् । तस्मात् सर्वासामाज्येनैवात्र होमः स्यात् । तथा चोकम् ।
“केवलाज्यहविष्काः स्युः सप्त सीतामखादयः" । इति । अतिक्रान्तपरामर्शश्च नाचार्य्यस्याननुमतः, इत्यसकृदावेदितम् ॥०॥३०॥०॥

Page #198

६८०
गोभिलीयं.
प्र. ४ का.]
आखुराजच्चोत्करेषु यजेत ॥ ३१ ॥ आखुराजो मुषिकानां राजा । तञ्च उत्करेषु यजेत । उत्कीर्य्यन्ते, -इत्युत्कराः पशवो भण्यन्ते । चशब्दात् सर्वेषामेव मीतायज्ञादीनामन्ते आज्येनायमाखुराजस्य होमः स्यात् । तथा चोकम् ।
“केवलाज्यहविष्काः स्युः सप्त सीतामखादयः ।
प्राज्येनाखुं यजेदनौ तदन्ते, नित्यमेव तत्” । इति । श्राखुराजाय स्वाहा,--इति होमः । सीतायज्ञादिषु पाखुराजहोमे च क्षिप्रहामन्यायमिच्छन्ति । यजेत, इति पुनः करणं पूर्वेणैककाशङ्कानिरासार्थम् ॥०॥३१॥०॥
इन्द्राण्याः स्थालीपाकः ॥३२॥ कर्त्तव्यः, इति सूत्रशेषः ॥०॥३२॥०॥
तस्य जुहुयादेकाष्टका तपसा तप्यमानेति॥३३॥ ऋज्वर्थमेतत् ॥०॥३३॥०॥
स्थालीपाकारताऽन्यत् स्थालीपाकारताऽन्यत् ॥३४॥ कृतभाव्यं सूत्रम् । दिर्वचनं प्रकरणसमाश्यर्थम् । अत्र किञ्चिदतव्यमस्ति । तत्र तावत् पृच्छामः । कः पुनरिन्द्राण्याः स्थालीपाकस्य काल: ?। तत्र केचिदाहुः । चतुरटको हेमन्तः, इति अष्टकाचतुष्टावगमात् तिसृष्वेव च कर्मोपदेशात् चतुर्थटकायामेतत् कर्त्तव्यम्,इति । तदमङ्गतम् । कस्मात् ? । चतुरटकपक्षस्याचा-ननुमतत्वात् । तदिदमभिहितमस्माभिः,-"तथा गौतमवार्कखण्डी"

Page #199

[४ प्र. ४ का.] रह्यसूत्रम् ।
६१ इत्यत्र । अपरे तु, चैत्याः पाकयज्ञपक्षे कर्मण स्तत्रानुपदेशात् तद्विषयताम् एतस्य मन्यन्ते । तदप्यसमीचीनम् । कुतः ? । अनाज्ञातेषु तथाऽऽदेशम्-इत्यनेनैव तत्र कर्मण: सिद्धत्वात् । अन्ये तु, पारिभाषिकमेव अस्य कालम् इच्छन्ति ।
तत्र वदामः । एकाप्टका, दूति भन्त्रलिङ्गादेकाष्टकायामेतत् कर्त्तव्यम् । तदिदं मामर्थ्यम् नाम प्रमाणं वाक्यस्य बाधकम् । श्राह । का पुनरियमेकाष्टका नाम ? । तत्र व्याख्यातारो विवदन्ते । माध्यः मन्तराऽष्टका एकाएका, इति पूर्वमीमांसाभाष्ये प्राचार्येण शवरखामिना निर्णतम् । “माघी वैकाष्टका श्रुतेः” इति सूत्रयता भगवतो जैमिनेरप्येष एवाशयोऽवधार्यते । तथा आपस्तम्बोऽपि । "माध्याः पौर्णमास्था उपरि षड़टका, तस्यामष्टमी ज्येष्ठा या सम्पद्यते तामेकाष्टकेत्याचक्षते"-इति सूत्रयन्नेतदेवाह। महाब्राह्मणभाव्ये तु चैत्यनन्तरायामप्यष्टम्यामेकाटकाशब्दप्रयोगः समर्थितः । केचित्तु, प्रौष्ठपद्या ऊर्द्धकालभाविन्यामष्टकायामेतेन भाव्यम्,-दूति वदन्ति । तदत्र भवन्तो भूमिदेवाः प्रमाणम् ॥०॥३४॥०॥
दूति महामहोपाध्यायराधाकान्तमिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततीलङ्कारस्य कृतौ गोभिलीयग्टह्यसूत्रभाय्ये चतुर्थप्रपाठकस्य चतुर्थी काण्डिका ॥०॥
-

Page #200

गोभिलीय-गृह्यसूत्रे चतुर्थप्रपाठके पञ्चमी काण्डिका ।
उको नित्यनैमित्तिकविधिः, अथेदानी काम्यविधयो वक्रव्याः । तेषु तावत्,
काम्येधत ऊर्द्धम् ॥ १॥ वक्ष्यमाणा विधयो वेदितव्याः ॥ ॥ १ ॥०॥
पूर्वेषु चैके ॥२॥ पूर्वेषु नित्यनैमित्तिकेष्वपि वक्ष्यमाणा विधयो भवन्ति, इति एके प्राचार्या मन्यन्ते ॥०॥ २ ॥०॥ के पुनस्ते विधयः ? । उच्यते,पश्चादग्ने भूमी न्यच्चा पाणी प्रतिष्ठाप्येदं भूमे
भजामह इति ॥३॥ जपेत्, इति सूत्रशेषः । पादग्नेरित्याधुतार्थम् । न्यञ्चपाणि प्रतिठापनञ्च,
"दक्षिणं पामतो वाह्यमात्माभिमुखमेव च ।
करं करस्य कुर्वीत करणे न्यश्चकम्मणः" । इति कर्मपदीपोकप्रकारेण कर्त्तव्यम् । स खवयं-"भूमिजपः"इत्याख्यायते ॥०॥ ३ ॥०॥

Page #201

[४ प्र. ५ का.] ग्रह्य सूत्रम् ।
६३ वस्वन्त रात्रौ धनमितिदिवा ॥ ४ ॥ रात्री क्रियमाणे कर्मणि 'वसु' शब्दान्त,-दिवाक्रियमाणे कर्मणि 'धनम्'-दूत्यन्तं कृत्वा, इदं भूमेरिति मन्त्र जपेत् ॥०॥ ४ ॥०॥
इम स्तोममिति तृचेन परिसमूहेत् ॥ ५ ॥ इमं स्तोमम्, इत्यादिना ऋक्त्रयेण परिसमूहेत्-विक्षिप्तानग्न्यवयवानेकीकुर्यात् । अन्यत्र क्षिप्रहामेभ्यः । तथा चोक्तम् । . “न कुर्यात् क्षिप्रहामेषु द्विजः परिसमूहनम्” । इति । तिमृणाम्चां ममाहारः वचः । “ऋचि त्रे रुत्तरपदादिलोपश्च छन्दसि"-इति तत्पदं सिद्धम् । “छन्दोवत् सूत्राणि कवयः कुर्वन्ति"--दूत्यभ्युपगमात् । तदिदं परिसमूहनं यथाकरणीयं तदाह कर्मप्रदीपः ।
"कृत्वाऽग्न्यभिमुखो हस्ती स्वस्थानस्थौ सुमंहितौ ।
प्रदक्षिणं तथाऽऽसीनः कुर्यात् परिसमूहनम्" ॥ इति । तस्मात्,-दक्षिणहस्तेन कुशान् ग्टहीत्वा, इत्यसङ्गतैषा कल्पना भवदेवस्य ॥०॥ ५ ॥०॥
वैरूपाक्षः पुरस्तावोमानाम् ॥ ६ ॥ वैरूपाक्षः,-उपश्च तेजश्च, इत्यादि जपः, इति केचित् । विरूपाक्षशब्दो यस्मिन् विद्यते, सोऽयं वैरूपाक्ष:-भूर्भुवः स्वरोम् इत्यादिकामन्त्रः, इति तत्त्वकारः। पद्यामान मन्त्रकाण्डे तु "भूर्भुवःस्वर ॐ महान्तमात्मानं प्रपद्ये"-इति प्रतीकं प्रपदशेषतयैव पद्यते । "विरूपाक्षोऽसि दन्ताजिः” इत्येतदारभ्य वैरूपाक्ष: पद्यते । स
4 R2

Page #202

६८४
गोभिलीयं
[४ प्र. ५ का.
खल्वयं वैरूपाक्ष: हामानां पुरस्तादग्रतो जप्तव्यः । हामानामिति कुर्वन् सहोमकेष्वेव काम्येष्वेतस्य कर्त्तव्यतां दर्शयति । पूर्वाणि तहहोमकेष्वपि कर्त्तव्यानि ? । न, इत्युच्यते । कस्मात् ? । अग्निसम्बन्धन विधानात् । न्यञ्चकरणं परिममूहनञ्च खल्वग्निसंबन्धेन विधीयते । न खल्वहोमकेऽग्निरस्ति । अथापि स्यात्, एतस्मादेव कारणात्तत्राप्यनिमुत्पादयिष्यामहे, इति । अत्रोच्यते । नाप्रयोजकत्वात् । नैषा साध्वी कल्पना । कस्मात् ?। अप्रयोजकत्वात्। सिद्धं खल्वग्निमनूद्य तत्संबन्धेन जपादिकमेव वाक्यानि विदधति, न पुनरग्निमुत्पादयितुमपि प्रयोजयन्ति । कथं ज्ञायते ? । वाक्यस्य तत्रासामर्थ्यात् । उभयपरत्वे वाक्यभेदापत्तेश्च । कथम् । अग्निमंबन्धेनेतानि कर्त्तव्यानि, अग्निश्चोत्पादनीयः, इति यदि दावण्या विधित् सितौ, भिद्येत तर्हि वाक्यम् । अन्यदस्य रूपं विधीयमानस्य अन्यचानूद्यमानस्य भवति । तस्मात्,-महोमकेम्वेव एवमन्तानां करणम् , -इति सिद्धम् । तत्त्वकारस्तु, हामानां वक्ष्यमाणप्रागुननित्यनैमित्तिकानाम्, इति वर्णयाञ्चकार ॥०॥ ६ ॥०॥
काम्येषु च प्रपदः ॥ ७॥
प्रपदः, तपश्च तेजश्च, इत्यादिकोमन्त्रः, काम्येषु पुरस्तात् जप्तव्यः । चशब्दात् हामेष्वपि । एतदुक्तं भवति । द्विविधानि तावत् काम्यानि भवन्ति-होमसंयुतान्यहोमकानि च । तत्र, वैरूपाक्षोहामसंयुकेम्वेव, प्रपदस्तु सर्वत्रैव स्यात्, इति । तदिदं काम्यपदं होमादन्येषामपि काम्यानां ग्रहणार्थम् । काम्येष्वत अर्द्धम्-इति खल्वाचार्य: म

Page #203

[४ प्र. ५ का. ]
|
होमकान्येव काम्यान्यभिप्रेत्य सूचयाञ्चकार, - इति श्लिष्यते । श्रतएव चशब्दः सहोमकानां समुच्चयार्थः । श्रथवा । पूर्वेषु चैके, - इत्युभयेषामधिकारात् पूर्वेष्वप्ययं विधिः स्यात् । अतस्तन्निरासार्थं काम्यग्रहणम् । चशब्द मेवकारार्थं वर्णयतस्तत्त्वकारस्याप्येषैव वर्णना अनुमतेति गम्यते । एवञ्च पूर्खाणि पूर्वेय्वपि पक्षतः प्राप्तानि – इति बोद्धव्यम् ॥ ० ॥ ७ ॥ ० ॥
अथेदानों प्रपदवैरूपाक्षयोर्जपप्रकारोऽभिधीयते -
गृह्यसूत्रम् ।
तपश्च तेजश्चेति जपित्वा प्राणायाममायम्यार्थमना वैरूपाक्षमारभ्योच्छुसेत् ॥ ८ ॥
तपश्च तेजश्च - इत्यादिमन्त्रं ( प्रपदरूपं ) जपित्वा तत्परिसमाप्तौ, प्राणानामायमनं प्राणायामः, – “त्रिरभ्यस्तः पूरककुम्भकरेचकाख्यः प्राणायामः, ” -- इति सन्ध्यासूत्रोक्तलक्षणः, तमायम्य कृत्वा, - इत्यर्थः । प्रथमं प्राणानायम्य पश्चात्तपश्च तेजश्च – इत्यादिमन्त्रजपः, -ईत्यसङ्गतैषाकल्पना । 'अर्थमना: ' श्रर्थः प्रयोजनम्, तस्मिन् मनो यस्य, सोऽयमर्थमनाः, -- यः कश्चिदर्थः साधयितुमभिप्रेतः, तं ध्यायन्, - इत्येतत् । ‘वैरूपाक्षमारभ्य' 'उच्छूसेत्' प्राणान् विमुञ्चेत् — इत्यर्थः । आवृत्य – इति कश्चित् पठति, वैरूपाक्षं जघा वायुं रेचयेत् इति व्याचष्टे च । प्राणायामोऽप्यत्र काम्येय्वेव स्यात् न पूर्व्वेषु । कथं ज्ञायते ? । श्रर्थमनाः, -इति करणात् । प्रपदजपानन्तरविधानाच्च । पूर्वेषु तु यथाम्नातमेव करणीयं न कश्चिद्विशेषः ।
,
कश्चिदाह । प्राणानां संयमनमेवात्र कर्त्तव्यमुपदिश्यते, न तु

Page #204

गोभिलीयं
[४ प्र. ५ का.]
प्राणायामो यथोक्तलक्षणः, इति। तदसङ्गतम् । कस्मात् ? । प्राणायाममायम्य, इति सूत्रणात्। अन्यथा, प्राणानायम्य, इति कुर्यात्। एतेन, प्राणधारणमात्रं वदता रघुनन्दनेनैतदनुपपत्तिभिया, प्राणानायम्य, दूति यत् परिकल्प्य लिखितं, तदप्यनादरणीयम्। प्राणयाममायम्य, इत्येतस्यैव पाठस्य सर्वत्रोपलम्भात् । पूर्वाख्याटभिस्तथैव वर्णणाच । शिष्टाश्च प्राणायाममेव यथोक्तलक्षणमाचरन्ति, न प्राणधारणमात्रम् । म खल्वयं प्रपदो वैरूपाक्षश्च क्षिप्रहामेषु न भवति । कुतः?।
“न कुर्यात् क्षिप्रहामेषु द्विजः परिसमूहनम् ।
वैरूपातञ्च न जपेत् प्रपदञ्च विवर्जयेत्” । दूति वचनात् ॥०॥ ८॥०॥
काम्येषु चिरावाभोजनम् ॥ ६ ॥ काम्येषु कर्मसु कर्त्तव्येषु त्रिरात्रमभोजनं प्रथमतः करणीयम् । श्राह । काम्येषु, इति किमर्थं क्रियते? ननु काम्येष्वत ऊर्द्धम्, इत्यधिकृतान्येव काम्यानि। नैष दोषः। पूर्वेषु चैके, इत्युभयेषामधिकारात् पूर्वव्वेतत् कदाचिदपि माभुदित्येवमर्थत्वात् काम्यग्रहणस्य ॥०॥६॥०॥
चीणि वा भक्तानि ॥ १० ॥ त्रिरात्रमत्रापि सम्बध्यते। त्रीणि वा भकानि भोजनानि कर्त्तव्यानि। त्रीण्येवेति नियमार्थतया पर्यवसानात् भनान्तराणं निवृत्तिरवगम्यते। एतदक्तं भवति। त्रिरात्रमेकभनं नक्तं वा कुर्यात्, इति। अभकानि, दूति पाठेपि त्रीण्येव अभकानि, इति भनत्रयमात्रमेव

Page #205

[४ प्र. ५ का. ]
लभ्यते, - इति समान एवार्थः । वाशब्दात् जघन्योऽयं पक्षः, तेनाशक्तस्यैव स्यात्, न तु शक्तस्यापि ॥ ० ॥ १० ॥ ०॥ नित्यप्रयुक्तानान्तु प्रथमप्रयेोगेषु ॥ ११ ॥
गृह्यसूत्रम् ।
नित्यमहरहर्यीनि कर्माणि प्रयुज्यन्ते तानि नित्यप्रयुक्तानि, – “मृषिस - त्यनकाममारं नित्यं प्रयुञ्जीत " - इत्येवमादीनि । तेषां प्रथमप्रयोगेषु प्रथमारम्भेषु त्रिरात्राभोजनादिकं न तु प्रतिप्रयोगमित्यर्थः । श्रशक्यत्वादित्यभिप्रायः । तदनेन, अनित्य प्रयुक्तानां प्रतिप्रयोगं करणं दर्शयति । तुशब्दोऽनर्थकोनिपातो मुखसुखार्थे वा ॥ ० ॥ ११ ॥ ० ॥ उपोष्य तु यजनीयप्रयेागेषु ॥ १२ ॥
-
cම්
यजनीयेति पक्षादियज्ञमाहुः । तेषां यजनीयानां यः प्रयोगोऽनुठानं तेषु उपोष्य प्रयोगः कर्त्तव्यः, न तत्र त्रिराज भोजनादिकभित्यर्थः । तुशब्दः पूर्व्ववत् बेोद्धव्यः ।
,
श्राह । अथ, इदमवाच्यं ननु तत्रापवासविधानादेव स प्राप्यते, श्रयेोच्यते, कारणं वक्तव्यम् । उच्यते । नित्ये तावत् पचादिचरी उपवामः सूचितः, न म काम्येषु प्राप्नोति, अत: काभ्येऽपि तस्य प्राप्य - र्थमेतत् सूत्रितम् । श्रथवा । उपवासवत् त्रिरात्राभोजनादिकमपि स्यात्, अतस्तन्निवृत्त्यर्थमेतदुच्यते । कथं नाम ? । उपोय्यैव न पुनस्त्रिरात्राभोजनादिकमपि कृत्वा इति । एवञ्च तुशब्दः त्रिरात्राभोजनादिव्यवच्छेदकेोऽपि भवति ॥ ० ॥ १२ ॥ ० ॥
उपरिष्टाद्देक्ष सान्निपातिकम् ॥ १३ ॥
यत् किल सन्निपतितमेव ज्ञायते, तत् सान्निपातिकमनियतनिमित्तं

Page #206

६८
गोभिलीय
परिवेषादिकमाचमहे । तदिदं सान्निपातिकमुपरिष्टाद्वैतं भवति । दीक्षा. पुरश्चरणं त्रिरात्राभोजनादिकमित्येतत् । उपरिष्टात् कर्मणः पश्चात् दीक्षा यस्य तदिदमुपरिष्टाद् देवम् ॥ ० ॥ १३ ॥०॥ काम्यपरिभाषामभिधाय, अथेदानीं काम्यानि कर्माण्यभिधीयन्ते, - अरण्ये प्रपदं प्रयुञ्जीत दर्भेपासीनः ॥ १४ ॥
[४ प्र. ५ का. ]
अरण्ये प्रपदं यथोक्तलक्षणं प्रयुञ्जीत । कथम् ? । श्रासीनः उपविष्टः । क्क ? | दर्भेषु कुशेषु ॥ ० ॥ १४ ॥०॥ दर्भेषु, — इत्येतदिदानीं विशिनष्टि,— प्राक्कूलेषु ब्रह्मवर्चसकामः ॥ १५ ॥
ब्रह्मवर्चसमध्यवनाश्रयं तेजः । तत् कामयते इति ब्रह्मवर्चसकामः । स खल्वयं ब्रह्मवर्चसकामः, प्राक्कूलेषु प्रागग्रेषु, दर्भेय्वामीनः श्ररण्ये प्रपदं प्रयुञ्जीत —– इति सम्बध्यते । केचित् पूर्व्येण सूत्रेण महास्यैक सूत्रतामिच्छन्ति ॥ ० ॥ १५ ॥ ० ॥
उदक्कूलेषु पुत्रपशुकामः ॥ १६ ॥
पुत्रान् पशूंश्च यः कामयते, – सेाऽयं पुत्रपशुकामः, उदक्कूलेषु उदगग्रेषु दर्भेय्वासीनः अरण्ये प्रपदं प्रयुञ्जीत इत्यनुवर्त्तते ॥०॥
१६ ॥०॥
उभयेषभयकामः ॥ १७ ॥
ब्रह्मवर्चसकामः पुत्र पशुकामश्च
उभयं कामयते,—इत्युभयकामः मिलितेोभयकामः - इत्येतत् । अपर श्राह । “उभयकामः ' - ब्रह्म
;

Page #207

[४ प्र. ५ का.]
रह्यसूत्रम्।
वर्चमकामः पुत्रकामश्च । अथवा । ब्रह्मवर्चसकामः पाएकामश्च"इति । स खल्वयमुभयकामः, उभयेषु प्रागग्रेषु उदगग्रेषु च मिलितेवित्यर्थः । दर्भेष्वामीनः, अरण्ये प्रपदं प्रयुञ्जीत, इत्यनुवर्त्तत एव । सेयं त्रिसूत्री काम्यकर्मविधानार्था । काम्येषु च प्रपदः, इत्यस्य विशेषार्था,-इति केचित् ॥०॥ १७ ॥०॥ पशुस्वस्त्ययनकामा व्रीहियवहोमं प्रयुञ्जीत सहस्र
बाहुर्तीपत्य इति ॥ १८॥ पशूनां स्वस्त्ययनं मङ्गलमारोग्यमित्येतत् । तत् कामयते, इति पशुस्वस्त्ययनकामः। ब्रीहियवौ प्रसिद्धी। ताभ्यां होमो ब्रीहियवहोमः। तं प्रयुञ्जीत कुर्य्यात् , सहस्रबाहुरिति मन्त्रेण । क्षिप्रहोममत्रेच्छन्ति । पशुशब्देनात्र गावोऽभिप्रेयन्ते, इत्यवगच्छामः । कस्मात् ? । गौपत्य इति मन्त्रलिङ्गानुग्रहात् । वृहत् क्षुद्रपानामुपरिष्टाद्विशेषोपदेशाच्च ॥०॥ १८ ॥०॥
कातामतेन महावृक्षफलानि परिजप्य प्रयच्छेत् ॥
महागुणयोगात् महावृक्षोऽभिप्रेतः, न परिमाणमहत्त्वात् । एवमेके । महागुणयोगात् परिमाणमहत्त्वाच महावृक्षः । एवमपरे । कः पुनरमौ ? । यः कश्चिद्भोज्यफल: चूतनारिकेलादिः, इत्याह । महावृक्षम्य फलानि महावृक्षफलानि । कौतोमतेन कौतोमतशब्दवता मन्त्रेण :-"कौतोमतं संवननं"-इत्यादिना मन्त्रणेत्येतत् । परिजप्य प्रयच्छेत् दद्यात् ॥ ॥ १६ ॥०॥

Page #208

६६०
गोभिलोयं
[
प्र. ५ का.]
कस्मै प्रयच्छेत् ?
यस्यात्मनि प्रसादमिच्छेत्तस्मै ॥ २०॥ आत्मनि स्वस्मिन् विषये यस्य प्रसन्नतामिच्छेत्, तस्मै प्रयच्छेत् ॥०॥ ॥॥२०॥०॥ कि परिजपितानि साण्येव फलानि तस्मै प्रयच्छत् ? । न । किन्तर्हि ?
एकभूया स्यात्मनेा युग्मानि कुर्यात् ॥ २१ ॥ तेषां फलानां मध्यात् एकभूयांसि-युग्मानि समानि, फलानि श्रात्मनः श्रात्मार्थं कुर्यात् कल्पयेत् । एकेन भूयांसि एकभयांमिएकाधिकानीत्यर्थः । एतदुक्तं भवति । कानिचित् फलानि परिजप्य तेषां मध्यात् कियन्ति अयुग्मानि फलानि तस्मै प्रयच्छेत् , तेभ्यश्च एकेन फलेनाधिकानि अतएव युग्मानि फलानि श्रात्मनोऽर्थे कुर्यात्, इति । आह । ननु, सन्धिसाम्यात् अयुग्मानि, इत्यपि शक्यते वर्णयितुम् ? । उच्यते । सत्यं शक्यते वर्णयितुं, कल्पनागौरवापत्तेस्तु न तथा वर्ण्यते । माङ्गलिकत्वाचात्मनो युग्मानामेव वर्णयितुमुचितत्वात् । युग्मानि किल माङ्गलिकानि भवन्ति । “वृद्धिपूर्तेषु युग्मानाशयेत्”-दूत्यादिदर्शनात् ॥०॥ २१॥०॥
वृक्षइवेति पञ्चः ॥ २२॥
पञ्चानामृचां समाहारः पञ्चर्चः। वृक्ष दव, इत्येवमादिकः पञ्चीऽधिकृतो वेदितव्यः ॥ ॥ २२ ॥०॥

Page #209

[४ प्र. ५ का.]
रह्यसूत्रम्।
तस्मिन् प्रथमं पार्थिवं कर्म ॥ २३॥ तस्मिन् अधिकृते पञ्चई, तद्विषये, इत्यर्थः । प्रथममाद्यं कर्म पार्थिवम् । पृथियर्थं क्रियते, इति पार्थिवम्-ग्रामक्षेत्राद्यर्थम्इत्यर्थः । वर्त्तिव्यते,-इति सूत्रशेषः ॥०॥ २३ ॥०॥
अईमासमभुक्त्वा ॥ २४ ॥ कुर्थात्, इति सूत्रशेषः । अस्मात् विशेषोपदेशात् अत्र सामान्यस्य पुरश्चरणस्य त्रिरात्राभोजनादेनिवृत्तिरिति बोद्धव्यम् ॥ ० ॥ २४ ॥०॥
अशक्ती वा पेयामन्यतरं कालम् ॥ २५ ॥ अर्द्धमामाभोजनस्य खल्वशको प्रकृतमईमामं व्याप्य पेयां वा पीत्वा पार्थिवं कर्म कुर्यात् । “पेया श्राणाऽच्छमण्डयोः"--इत्याभिधानिकाः । किं सायम् ? । न । 'अन्यतरं कालम्' । प्रातवी मायं वा, इत्यनियमः ॥०॥ २५ ॥०॥
यत्रात्मानं परिपश्येत् ॥ २६ ॥ यत्र यस्मिन् काले पेयां पिवेत्, तस्मिन् काले प्रात्मानमात्मच्छायां परिपश्येत्-दर्पणादावितिवाक्यशेषः । एवं वा,यत्र यस्यां पेयायामात्मानं परिपश्येत् , तां पेयां पीत्वा, इति पूर्वोकां पेयामनेन विशिष्टि ॥०॥ २६ ॥०॥
एतद्दतमईमासव्रतेषु ॥ २७ ॥ यत्र यत्रा मामव्रतमुपदेच्यते, तत्र तत्र,-"आचितशतकामाऽई
482

Page #210

गाभिलीयं
[४ प्र. ५ का.
मामव्रतः" इत्येवमादी, एतत् अनन्तरोकं व्रतं बोद्धव्यम् ॥ ॥०॥ २७ ॥०॥ प्रासङ्गिकमभिधाय अथेदानी प्रकृतं पार्थिवं कमीह,
पौर्णमास्याराचावविदासिनि हदे नाभिमाचमवगाह्याक्षततण्डुलान्टगन्तेष्वास्येन जुहुयात्-स्वाहेत्युदके ॥२८॥
पौर्णमास्यां रात्री, इत्यतिरोहितार्थम् । “विदामः शोषः, म यस्य हुदस्यास्ति स विदामी । अविदामी ग्रीमेऽप्यक्षीणजलः, इत्यर्थः । तस्मिन् अविदासिनि हुदे” इति केचित् । श्राचार्य्यपुत्रस्तु श्राइ ग्टह्यासंग्रहे ।
"मध्ये स्थण्डिलमन्ते च वारिणा परिसंवृतम् ।
अविदामिनं इदं विद्यात्तादृशं कर्मणे विदुः” । इति । तदेतस्मिन् अविदासिनि हुदे, नाभिमानं नाभिपरिमितम् उदकम् अवगाह्य अवतीर्य्य, अक्षततण्डुलान्-अक्षता यवाश्च तण्डुलाश्च तान्–यवमिश्रान् ब्रीहितण्डुलान्, इति केचित् । अक्षतानां यवानां तण्डुलान्, इत्यन्ये । अपरे पुनर् अक्षतशब्देन तण्डुलानेव विशेषयन्ति ;-अक्षतानखण्डितान् तण्डुलान् , इति । तदत्र भवन्तो भूमिदेवाः प्रमाणम् । तानिमानक्षततण्डुलान् ऋगन्तेषु प्रकृतानां पञ्चानामृचामवसानेषु श्रास्येन मुखेन जुहुयात् वाहेत्युच्चार्य । कुत्र जुहुयात् ?। उदके जले। अनग्निकत्वादस्मिन् होमे स्वाहाकारविलोपं कश्चिदाशङ्कीत मन्दमतिरिति खल्वाचार्यः स्वाहेति सूत्रयाञ्चकार ।

Page #211

[प्र. ५ का.]
ग्रह्यसूत्रम्।
६६३
तस्मात्, स्वाहाकारावमान एव होमोऽयं स्यात् । गन्तेषु,-इति तर्हि किमर्थम् ? । प्रत्येकं ऋगवमानेषु होमप्रज्ञापनार्थमित्याह । अन्यथा खल्वेकैवाहुतिः पञ्चर्चन स्यादित्यपि कश्चिदाशङ्कीत । अत्र च, अनग्निकत्वात् यावदुक्कमेव कर्त्तव्यमिति द्रष्टव्यम्॥ ॥ २८ ॥०॥
__ अथापरम् ॥ २६ ॥ अथशब्दः पूर्वक्रित्रिरात्राभोजनाद्यानन्तार्थः । पूर्वप्रकृतपञ्च_नुसन्धानार्थः वा । अथ एतस्मिन्नेव पञ्चचे अपरं अन्यत् कर्म, वर्त्तिय्यते, इति सूत्रशेषः ॥ ॥ २६ ॥०॥ तदपरं कर्म अभिधीयते, श्रा काण्डिकापरिसमाप्तेः,
प्रथमयाऽऽदित्यमुपतिष्ठेत भोगकामाऽर्थपति
चक्षुर्विषये सियत्यर्थः ॥ ३० ॥ प्रकृतस्य पञ्चर्चस्य प्रथमया ऋचा,-वृक्ष व पक्वस्तिष्ठति, इत्यादिकयेत्येतत् । श्रादित्यमुपतिष्ठेत आराधयेत् । उपम्यानञ्चेदम्,
“तदमसक्रपापिया एकपादर्द्धपादपि ।।
कुर्यात् कृताञ्जलिापि ऊर्द्धबाहरथापि वा”। इति कर्मप्रदीपोकप्रकारेण करणीयम् । कः उपतिष्ठेत ? । 'भोगकामः' । भोगं कामयते,-इति भोगकामः । कस्मिन् प्रदेश उपतठेत ? । अर्थपतिचक्षुर्विषये । यस्मादर्थपतेः सकाशात् भिग कामयते, तस्यार्थपतेः चक्षुर्विषये चर्पीचरे प्रदेशे । एवं कृते खल्व स्य, 'सिद्ध्यति' 'अर्थ:' प्रयोजनम् ॥०॥ ३० ॥०॥

Page #212

गोभिलीयं
[४ प्र. ५ का.
द्वितीययाऽऽदित्ये परिविष्यमाणेऽक्षततण्डुलान् जुहुयात् हत्पत्रस्वत्ययनकामः ॥ ३१ ॥
पदं त्रायते,-दति पत्रं वाहनमाचन्महे । वृहत्शब्दो महदचनः । वृहत् च तत् पत्रञ्चेति वृहत्पत्रं इस्त्यश्वादिकमुच्यते । तेषां वस्त्ययनमारोग्यं कामयते, इति वृहत्पवस्वस्त्ययनकामः:-प्रकृतस्य पवर्चस्य द्वितीयया ऋचा,-मृतं सत्ये प्रतिष्ठितम्,इत्येवमादिकयेत्येतत् । श्रादित्ये सवितरि परिविष्यमाणे, अक्षततण्डुलान् जुहुयात् , -दूत्युतार्थम् । परिवेषः परिधिरित्यनर्थान्तरम् । यत्र खल्वादित्यस्य किरणाः वातेन मण्डलीभूताः तस्य परितो नानाभाः लक्ष्यन्ते, सोऽयमादित्यस्य परिवेषः, इत्याचक्षते । तथा चोकम् । _ “वातेन मण्डलीभूताः सूर्याचन्द्रमसेाः कराः ।
नानाभा व्याहितन्वन्तः परिवेषाः प्रकीर्तिताः" । इति । तदिदमुपरिटादै क्षम् । क्षिाहोममत्रेच्छन्ति ॥०॥ ३१ ॥०॥
तृतीयया चन्द्रमसि तिलतण्डुलान् क्षुद्रपशु स्वस्त्ययनकामः ॥ ३२॥
प्रकृतस्य पञ्चच॑स्य हतीयया ऋचा,-अभिभागोऽमि, इत्यादिकये। त्येतत् । चन्द्रमसि परिविष्यमाणे तिलतण्डुलान् जुहुयादित्यनुवर्तते । तिलतण्डुलान्,-इति, अक्षततण्डुलान्,-इतिवद्व्याख्येयम् । को जुहुयात् ? । क्षुद्रपखस्दयनकामः । क्षुद्रपशब्देनाजाविकाधुच्यते । सर्वमन्यत् पूर्ववत् ॥०॥ ३२ ॥०॥

Page #213

[४ प्र. ५ का.]
रह्यसूत्रम्।
६५
चतुर्थाऽऽदित्यमुपस्थायाथीन् प्रतिपद्येत स्वस्त्यर्थवा
नागच्छति ॥ ३३॥ प्रकृतस्य पञ्चच॑स्य चतुर्था ऋचा,-कोश व पूर्ण वसना, इत्यादिकयेत्येतत् । पूर्ववत् प्रादित्यमुपस्याय, अर्थान् प्रति लक्षीत्य, तान् साधयितुमिति यावत् । पद्येत गच्छत् । अर्थान् प्रपद्येत, इति पाठेऽपि, अर्थान् माधयितुमिति पूर्वोक्त एवार्थः । एवं गच्छन् खल्वयं गन्ता, स्वस्त्यर्थवानागच्छति । यमर्थमभिसन्धाय गच्छति, तद्वान् स्वस्तिमांश्चागच्छति ग्रहम् ॥०॥ ३३ ॥०॥ पञ्चम्याऽऽदित्यमुपस्थाय गृहान् प्रपद्येत, स्वस्ति
गृहानागच्छति स्वस्ति गृहानागच्छति ॥३४॥ प्रकृतस्य पञ्चस्य पञ्चम्या ऋचा, आकाशस्यैष आकाशः, इत्यादिकयेत्येतत् । तदनया ऋचा पूर्ववदादित्यमुपस्थाय ग्टहान् प्रति लक्षीकृत्य प्रपद्येत गच्छेत,-प्रवासस्थः, इति वाक्यशेषः । अथवा । ग्टहान् परित्यज्य प्रपद्येत गच्छेत् प्रवसेदित्यर्थः । गृहात् प्रपद्येत,इति पाठे, ग्टहात् सकाशात् प्रपद्येत,-इति स एवार्थः । एवं प्रपद्यमानः खल्वयं स्वस्ति मङ्गलं यथा भवति तथा ग्रहानागच्छति । दिवचनं पञ्चाधिकारसमाप्तिप्रज्ञापनार्थम् ॥०॥ ४४ ॥०॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्तसिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततर्कालङ्कारस्य कृतौ गोभिलीयग्टह्यसूत्रभाय्ये चतुर्थप्रपाठकस्य पञ्चमी काण्डिका ॥०॥

Page #214

गोभिलीय-गृह्यसूत्रे
चतुर्थप्रपाठकस्य षष्ठी का ण्डिका ।
1998
भूरित्यनकाममारं नित्यं प्रयुञ्जीत ॥ १ ॥
भूरित्ययं मन्त्रप्रतीकः । भूरित्यादिकमनकाममारं मन्त्रं नित्यमहरहः प्रयुञ्जीत । श्रनकाममारशन्देन, “भूर्भुवः स्वरो‍ सूर्य्य व दृशे " - इत्यादिका मन्त्रो भण्यते । कुतः ? | योगात् प्रसिद्धेश्व । योगस्तावत् । मरणं मारः, काम इच्छा | कामेन मारो यस्मात् सेrऽयं काममारः, स न भवतीत्यकाममारः । न काममारोऽनकाममारः । इच्छयैव मरणं यस्मादित्यर्थः । प्रभिद्भिश्चाध्येत्तसम्प्रदायागता वोद्धव्या ॥ ● ॥ १ ॥०॥
न केवलमिच्छयैव मरणमस्मान्मन्त्रात् सम्पद्यते, अपि तु यः खन्वेतं मन्त्रमहरहः प्रयुङ्क्ते, तस्य, -
न पापरोगान्नाभिचाराद्भयम् ॥ २ ॥
पापरोगः कुष्ठराजयक्ष्मादिः । श्रभिचारः श्येनसन्दंशादिः । तस्मात् भयं न भवति ॥ ० ॥ २ ॥०॥
अलक्ष्मीनिर्णेीदः ॥ ३ ॥
अलक्ष्मीः प्रसिद्धा । तस्या निर्णेौदो निहीरो नाशकः, -- इत्येतत् । कः पुनरमा ? | वच्यमाणो होम: ॥ ० ॥ ३ ॥ ०॥

Page #215

[
प्र. ६ का.]
ग्टह्यसूत्रम् ।
O
स ख त्वयमलहमीनिर्णदो हामः,
यजनीयप्रयोगः । ४॥ यजनीयेऽहनि प्रयोगोऽनुष्ठानं यस्य, सोऽयं यजनीयप्रयोगः । पक्षादियज्ञदिने कर्त्तव्यः, इत्यर्थः । यद्यपि, यजनीयप्रयोगोऽयं, तथापि तदीयचरूणा न करणीयः, किन्तु द्रव्यानादेशादाज्येनैव स्यात् । एवं वायजनीयस्य प्रयोगोऽनुष्ठानं यस्य सोऽयं यजनीयप्रयोगः । न ख चस्य यजनीयप्रयोगत्वं विज्ञातं येनायमनुवादः स्यात्, किन्तु अविज्ञातं विधीयते । तेन, यजनीयवत् प्रयोगः, इत्यर्थः, सिद्धो भवति। तस्मात् धर्मप्रदेशोऽयम् । “उपोव्य तु यजनीयप्रयोगेषु”इति सृत्रित उपवासाऽत्र प्रदिश्यते । कथं पुनरसति वतिप्रत्यये वत्यर्थः शक्योऽवगन्तुम् ? । शक्यः, इत्याह । कथम् ? । यजनीयशब्दोऽयं कर्मणा सम्बन्धः तत् सहचरितं उपवासधर्म शक्नोति लक्षणया गमयितुम् । शक्नोति बेगमयितुं, प्रदेशुमपि पाहोति । एवं खल्वन्तरेणापि वतिप्रत्ययं वत्यर्थः शक्योऽवगन्तुम् । स खल्वय मर्थः मप्तमाध्याये प्रपञ्चितः, तत्रैवानुसन्धयः ॥०॥४॥ ० ॥ अथेदानीमलक्ष्मीनिर्णदो होमोऽभिधीयते,
मनाधिम इत्येकैकया ॥ ५॥
महाधिमे, इत्यादिकोऽष्टाऽत्राभिप्रेतो बोद्धव्यः । तामां खल्दयानाचामेकैकया ऋचा एकैका आहुति हातव्या । अलक्ष्मी

Page #216

ਗੇ।ਮਿਥੀ ਹੱ
६१८
[8 प्र. ६ का.]
निर्णेौदः, — इत्येकवचनात् सर्व्वीभिरेवाहुतिः स्यादित्यपि कदाचि
"
दाशङ्का स्यात् कस्यचिन्मन्दमतेः श्रतस्तन्निरासार्थमाचार्य एकैक
येत्याह ॥ ० ॥ ५ ॥ ० ॥
किं मन्त्राणं पाठक्रमेणैव श्रष्टावाजतयो होतव्या: ? । न । कथन्तर्हि ? |
या तिरीति सप्तमी ॥ ६ ॥
या तिरीत्यनया ऋचा सप्तमी इतिहीतव्या । सेयमृक् प्रदेशान्तरपठितेति द्रष्टव्यम् । तदेवमष्टर्श्वस्य षड्भिर्ऋग्मिः पाठक्रमात् षड़ातीला, या तिरश्चीत्यनया ऋचा प्रदेशान्तरपरिपठितया सप्तम्यतितव्या । स्थिता तावदविनियुक्तैवाष्टर्चस्य सप्तमी ऋगटमी च ॥ ० ॥ ६ ॥ ० ॥
तदनन्तरम्,—
वामदेव्यर्च्चः ॥ ७ ॥
वामदेवो नाम ऋषिः, तदीया ऋच: वामदेव्यचः । श्रथ वा । वामदेव्यं नाम साम, तत् यासु ऋतु गीयते ता वामदेव्यर्थः । 'कयानश्चित्र आभूवत्' – इति व्यूचा भष्यते । तामामध्येककयैव ऋचा
--
हेामः स्यात्, न तु व्यूचेनैव । कुतः ? । एकैकया, -- इत्यनुवर्त्त - नात् । तदिदमुपरिष्टात् स्पष्टीकरिष्यामः ॥ ० ॥७॥०॥
एतदनन्तरञ्च,

Page #217

[प्र. ६ का.
ग्रह्यसूत्रम्।
६६९
महाव्याहतयश्च ॥८॥
महाव्याहृतयो भूराद्यास्तिस्रः । तासामप्येकैकया एकैका आहुतिहातव्या ॥॥॥॥
प्रजापत इत्युत्तमा ॥६॥
प्रजापते न त्वदित्यष्टचस्याटम्या ऋचा उत्तमा अन्या आहुतिहातव्या। तदेवमष्टर्चस्याटम्या ऋचा विनियोगः मृत्रितः। श्राह। अथ, उत्तमा,इत्येतदवाच्यं पाठक्रमादेवैतस्या उत्तमत्वसिद्धेः, अथोच्यते, कारणं क्तव्यम् ? । उच्यते । अस्या उत्तमत्ववचनादुपोत्तमापि काचिदाहुतिविज्ञायते । का पुनरुपोत्तमा नामाहुतिरभिप्रेता? । श्टणु । येयमष्टर्चस्य सप्तमी क्-अपेहि त्वम्, इत्यादिका साम्प्रतमप्यविनियुक्तव स्थिता, सेयमुपेोत्तमा इत्यवगच्छामः । कस्मात् कारणात् ? । तस्या विनियोगान्तरानवगतेः, उपस्थितत्वाच । तदेवमष्टर्चस्य क्रमपरिपठिताः 'परिबाधं यजामहे'-इत्येवमन्ताः षट् ऋचः, प्रदेशान्तरपठिता या तिरश्चोत्येका, वामदेव्यर्चस्तिस्रः, महाव्याहृतयस्तिस्रः । एवन्तावत् त्रयोदशाहुतयो भवन्ति । · अपेहि त्वमिति चतुर्दशी । प्रजापते न त्वदिति पञ्चदशी बोद्धव्या । तथा चोक्तम् ।
"विहारो वामदेव्यची व्याहृतीनां तथैव च ।
अलक्ष्मीनाशके होमे स्यादपेहि चतुर्दशी" ॥ इति ॥०॥६॥॥ पर्यावसितोऽलक्ष्मीनिर्णादः । अथेदानी कर्मान्तरं वन मारभते,
4 T2

Page #218

७०.
गाभिलीयं
[४ प्र. ६ का.]
यशोऽहं भवामीति यशस्काम आदित्यमुपतिष्ठेत पूर्वाह्नमध्यन्दिनापरालेषु ॥ १० ॥ यशोऽहं भवामीति पञ्चाऽत्राभिप्रेतः। तेनादित्यमुपतिठेत। कः?। यशस्कामः । यशः कामयते यः, सोऽयं यशस्कामः । कस्मिन् काले ?। पूजा हमध्यन्दिनापराह्पु । तिसृष्वपि सन्ध्यासु, इत्यर्थः । कुतः ? । परतः सन्धिवेलयोः पूर्वाहापराह्नपदप्रयोगदर्शनात् । एवञ्च, नित्योपस्थागादनन्तरमेतदुपस्थानं स्यात् । यथाश्रुतार्थ एव मम्यक् इति केचित् ।। ० ॥१०॥०॥ किं बधापठितेनैव पञ्चर्धन ? । न । कथन्तर्हि ?
प्रातरलस्येति सन्नामयन् ॥ ११ ॥ प्रातरहस्य, इति मन्त्रभागं संनामयन् , सम्यक्-यथालिङ्ग, नामयन् परिणमयन्-अहं कुर्वनित्यर्थः । एतदुतं भवति । प्रातरङ्गम्य तेजसः, इत्येतस्मिन् मन्त्रम्थाने,-मध्यन्दिनस्य तेजमः, इति मध्यन्दिने, अपराह्नस्य तेजसः,-दूत्यपराहे, ऊहं कुर्यादिति ॥ ॥ ॥११॥०॥ कान्तरमाह,
सन्धिवेलयोरुपस्थान५ स्वस्त्ययनमादित्यनावमित्युद्यन्तं त्वाऽऽदित्यानूदियासमिति पूवीरू, प्रतिति
ष्ठन्तं त्वाऽऽदित्यानुप्रतिष्ठासमित्यपराह्ने ॥ १२ ॥ सन्धिवेलयो: प्रातः सायमित्येतत् । उपस्थानं कर्त्तव्यमिति सूत्रशेषः ।

Page #219

[8 प्र. ६ का. ]
केन ? | आदित्यनामित्यनया अनुष्टुभा यजुर्द्वयमचितया । कस्य उपस्थानम् ? । आदित्यस्य । कथं ज्ञायते ? | अधिकारात् । मन्त्रलिङ्गाच | किमर्थं पुनरिदमुपस्थानम् ? | स्वस्त्ययनम् । स्वस्ति मङ्गलं अयति गच्छति प्राप्नोत्यनेनेति स्वस्त्ययनम् — मङ्गलफलकमित्यर्थः । किं द्वयोरपि सन्ध्ययोरविशेषेण यजुई यस्याभिनिवेश: ? । न । किन्तर्हि ? | उद्यन्तं त्वा — इत्येतद्यजुः पूर्व्वा विनियोक्तव्यम्। प्रतितिष्ठन्तं त्वा,—इत्येतद्यजुरपराह्ने प्रयोक्तव्यम् । तथा च, लिङ्गवशादनयोर्व्विनियोगः - इत्यभिप्राय: ॥ ० ॥१२॥०॥ कर्मान्तरमाह-
गृह्यसूत्रम् ।
चितशत काम मासव्रतस्तामिश्रादौ व्रीहिकासोदनं ब्राह्मणान् भोजयित्वा ॥ १३ ॥
,
७०१
चितशब्देन शकटो भव्यते । कुतः ? । " श्राचितं शकटं प्राजः "इति वचनात् । शतशब्द बहुत्ववचनः शतवचना वा । श्राचितानां शतं कामयते, इत्याचितशतकामः । यद्यप्याचितशब्देन शकटो भण्यते, तथाप्यत्र शाकटो भार: : - तावत् परिमितं सुवर्णमिहाभिप्रेतमित्यवगच्छामः । कस्मात् ? । शकटमात्रस्यानतिप्रयोजनत्वात् । तावति सुवर्णेऽप्याचितशब्दस्य सङ्केतितत्वाच्च । तथा चोकम् । "सुवर्णवितो हेमेोऽचे कुरुविस्तस्तु तत्पले |
तुला स्त्रियां पलशतं भारः स्याद्विंशतिस्तुला । आचिता दश भाराः स्युः शाकटा भार श्रचितः " । इति । अपर ह । " श्राचितशब्देनात्र बहुपशुधनधान्यमात्मनः

Page #220

गाभिलीयं
[प्र. ६ का.
प्रार्थ्यते । तथा हि चरितार्थत्वादाचितानाम्" इति । स खल्वयमाचितशतकामोऽईमासब्रतः सन्,-पूचीकन विधिना' अर्द्धमासं ब्रतं कृत्वा, इत्येतत् । तमिश्र एव तामिश्रः । तामिश्रस्य कृष्णपक्षस्य, आदी प्रतिपदीत्यर्थः । 'नीहिकांमौदनं ब्राह्मणान् भोजयित्वा' । ब्रीहयः प्रसिद्धाः । कांसशब्देन द्रोणपरिमाणं भएयते । कस्मात् ? । “ट्रोण: स्यात् कांसमानकः” इति वचनात् । बीहोणं कांसं व्रीहिकांस, व्रीहिकांसस्य ओदनो भतः ब्रीहिकांसौदनः, तं व्रीहिकांसौदनं ब्राह्मणान् भोजयित्वा । आह । व्रीहिकांसस्य, ब्रीहिकांमयोः, व्रीहिकांसानाम्, इति धैव विग्रहस्य मम्भवादेकत्वेन विग्रहे कारणं वक्तव्यम् ? । उच्यते । प्रथमोपस्थितत्वादेकवचनमयोगाच एकत्वेनैव विग्रहमाचक्ष्महे । व्रीहिकांमौदनमित्येकवचने श्रूयमाणे खल्वेकत्वमागच्छति हृदयम्, आगच्छति चेत्, -न युज्यते विनाकारणमुत्स्रष्टम् । उत्तरत्रापि, 'तस्य', इत्येकवचनमयोगेन ब्रीहिकांसस्य परामर्शाच्चैवमवगच्छामः । अपि च । द्वित्वबहुत्वाभ्यां विग्रहे ब्राह्मणबहुत्वं स्यात् । तच्चानिटम् । कस्मात् कारणात् ? । श्राद्धे तस्य दोषदर्शनात् । कारणस्य चाविशेषात् । तथा च मनुः ।
"मकियां देशकाली च द्रव्यं ब्राह्मणसम्पदः ।
पञ्चैतान् विस्तरो इन्ति तस्मान्नेहेत विस्तरम्” ॥ इति । तस्मात्, मक्रियाद्यनुरोधादत्राप्येकत्वेनैव विग्रहः, इत्यादरणीयम् ॥०॥१३॥०॥ तदेवं ब्राह्मणान् भोजयित्वा,

Page #221

[४ प्र. ६ का. ]
गृह्यसूत्रम् ।
तस्य प्रकृतस्य व्रीहिकांसस्य, कणान्, -
तस्य कणानपरासु सन्धिवेलासु प्रत्यग् ग्रामान्निष्कृम्य चतुष्पथेऽग्निमुपसमाधायादित्यमभिमुखा जुहुयाद्-भलाय स्वाहा भल्लाय स्वाहेति ॥ १४ ॥
७०३
“कञ्चुकाश्च कणाश्चैत्र फलीकरणकक्कुशाः” ।
दूत्युक्तलक्षणान् । जुहुयात्, - इति सम्बन्धः । ते खल्विमे कणाः तुषाः - इत्याचक्षते । अपरासु सन्धिवेलासु श्रस्तमयमन्ध्यासु — दूत्यर्थः । बहुवचनात् तामिश्रपक्षमभिव्याप्य सव्वीस्वेवास्तमयमन्ध्यासु श्रयं होम: स्यात् न पुनः प्रतिपद्येव, - इति द्रष्टव्यम् । प्रत्यक् पश्चिमायां दिशि चतुष्पथे, - इति सम्बन्धः । ग्रामात् निवासभूतात् निष्क्रम्य निर्गत्य गत्वा वा । चतुष्यथः प्रसिद्धः । तस्मिन् श्रग्निं उपसमाधाय यथोक्तेन विधिना, आदित्यमभिमुखः, -- श्रभिमुख्येनादित्यमुखः, प्रत्यङ्मुखः, - इत्येतत् । “भलाय स्वाहा” “भल्लाय स्वाहा” – इत्येताभ्यां यजुभ्धीं पृथक् जुहुयात् । 'श्रमुपसमाधाय, - इति वचनात् विप्रहामोऽयम् । कथं नाम ? । श्रग्निमुपसमा - धायैव जुहुयात्, न सर्व्वमप्यावृतं कृत्वा - इति ॥ ० ॥ १४ ॥ ० ॥
१
एतयैवावृताऽपरी तामिश्री ॥ १५ ॥
एतयैवानन्तरयैवावृता रीत्या परावपि तामिश्री कृष्ण पक्षावभिव्याण अपरासु मन्धिवेलास जुहुयात् । इदमिदानीं मन्दिते । एतया - इति किं ब्राह्मणभोजनादेः परामर्शः, श्रहेोस्विदर्द्धमासव्रतादेः ?

Page #222

७.४
गोभिलीयं
[४ प्र. ६ का. ]
- इति । ब्राह्मणभोजनादे:, - इत्याह । कस्मात् ? । श्रावृता,इति करणात् । न खल्वर्द्धमासव्रतमावृत् । कर्तृधर्मः खल्वेतत् । कथं ज्ञायते ? | “ श्राचितशत कामोऽर्द्धमासव्रतः " - इति कर्तृविशेषणतयेोपन्यासात् । तस्मादर्द्धमामव्रतस्य न परामर्शः । श्रपि च । तस्यैव कर्मण श्रवृत्तिरिहेोपदिश्यते । अभ्यस्ते च कर्मणि सहदेव व्रतमन्यत्रेोपदिष्टम्,–“ नित्यप्रयुक्तानान्तु प्रथमप्रयोगेषु ” – इत्यत्र । तद्वदिहापि वर्णयितुमुचितम् । अपर श्राह । तामिश्रान्तरेषु ब्रह्मचारी स्यात् - इति व्रतान्तरोपदेशान्नार्द्धमामव्रतस्य परामर्शः । इतरथा अर्द्धमासव्रतादेव ब्रह्मचर्यस्य प्राप्तत्वात् तदवाच्यं स्यात्, - इति । तदपि न समीचीनम् । कुत: ? । श्रर्द्धमास्त्रते ब्रह्मचर्य्यस्य पूर्व्वमाचार्येणानुपदेशात् । प्रथमतामिश्रे तर्हि न प्राप्नोति ब्रह्मचर्यम् ? । मा प्रापत्, का नो हानिः । अर्द्धमामव्रतस्य पुरश्चरणरूपतया तवापि न तावतैव प्रथमतामिश्रे ब्रह्मचर्य्यस्य प्राप्तिः । यथा तु प्रथमेऽपि तामिश्रे प्राप्नोति ब्रह्मचर्यं तथा परता वर्णयिष्यामः || २ || १५ ॥ ० ॥
तामिश्रान्तरेषु ब्रह्मचारी स्यादासमापनादासमा - पनात् ॥ १६ ॥
अन्तरशब्देो मध्यवचनः । तामिश्रपक्षयोरन्तरे मध्ये यान्यहानि, तानि तामिश्रान्तराणि । पूर्व्वीपरयोस्तामिश्रयोर्निर्देशात् तन्मध्यपतितानि शुक्लपक्षदिनान्यपि सन्दंशपतितन्यायेन गृह्यन्ते । तेषु श्रहः सु ब्रह्मचारी मैथुनवज्र्जी, स्यात् भवेत् । श्रसमापनात् क समापन पर्थन्तम् । कर्मसमापनदिनस्य तामिश्रान्तरत्वेऽपि समापनात् परता

Page #223

[४ प्र. ६ का.]
ग्राह्यसूत्रम्।
७०५
न तत्र ब्रह्मचर्यनियमः, इत्येतदर्थम् :-'आसमापनात्'-इत्याह । यद्यपि, पर्वत्वेन तत्रापि मैथुननिषेधोऽस्येव, तथापि निमित्तान्तरप्रयुक्तस्य तस्य काङ्गत्वं नास्ति,-इत्यभिप्रायः । एवं वा,तामिश्राणामन्तरे मध्ये यान्यहानि, तानि तामिश्रान्तराणि, तेषु तामिश्रान्तरेषु अहःसु ब्रह्मचारी स्यात् । बहुवचनात् प्रथमेऽपि तामिश्रे ब्रह्मचर्य प्राप्नोति । तामिश्रान्तरेषु कर्मोपदेशादवान्तरेष्वहःसु ब्रह्मचर्यं न स्यात्, इत्याशङ्कायामाह ;-आसमापनात्,-दूति । कर्मसमापनपर्यन्तमित्यर्थः । द्विवचनं प्रकरणकाण्डिकयो: समाप्लर्थमादरार्थञ्च ॥०॥१६॥०॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्तसिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततीलङ्कारस्य कृतो गोभिलीयग्टह्यसूत्रभाय्ये चतुर्थप्रपाठकस्य षष्ठी काण्डिका ॥०॥
40

Page #224

गोभिलीय - गृह्यसूत्रे
चतुर्थप्रपाठकस्य सप्तमी का ण्डिका ।
अथेदानीं प्रकरणान्तरमारभते,
अवसानं जोषयेत* ॥ १ ॥
>
श्रवस्यन्ति निवसन्त्यस्मिन् — इत्यवसानं गृहार्थं भूम्यानमिहाभिप्रेतम्, न गृहमेव । कथं ज्ञायते ? । 'समं लोमशम्' - इत्यादि विशेषणानां सामर्थ्यात् । ' तत्रावसानं प्रागद्वारम् - इत्यादिसूत्रेणोपपत्तेश्च । तदिदमवसानं जोषयेत, - 'जुषी प्रोतिसेवनयो: ' - इति स्मरणात् सेवेत, परिगृह्णीयादित्येतत् ॥ ० ॥ १ ॥ ०॥ श्रवमानमिदानीं विशिनष्टि, चयोदशभिः सूत्र:
"
ममं लोमशमविभ्रशि ॥ २ ॥
समं समानम्, अनिम्नाच्चमित्यर्थः । लोमशम् । लोमानीव कोम - लानि तृणानि यत्र विद्यन्ते, तदिदं लोमशमित्युच्यते । अथ वा । 'तृणानि भूमेर्लेीमानि' – इति वचनात् यथाश्रुत एवार्थः । श्रविभ्रंशि । यत्र कृतस्य मनो नदीतीरभेदवृक्षपातमतङ्गजादिभिर्विभ्रंशो विनाशो न सम्भाव्यते, तदिदमविभ्रंशि । 'श्रवमानं जोषयेत' – इति सर्व्वत्र सम्बध्यते ॥ ० ॥ २ ॥०॥
* जोषयेत्, - इति पाठान्तरम् ।

Page #225

[प्र. ७ का.]
सह्य सूत्रम्।
प्राच्य उदीच्यो वा यत्रापः प्रवर्तेरन् ॥३॥ प्रायः प्रामुख्यः । उदीच्यः उदमुख्यः । वाशब्दो विकल्पार्थः । यत्र यस्मिन् स्थाने, पापः प्रवर्तेरन्, प्रकर्षेण स्वभावतो वर्तेरन् न तु क्रियेरन् । प्रवर्तेरन् स्वभावतो गच्छेयुः, न तु प्रयत्नान्तरेण, दति वा वर्णनीयम् । 'अवमानं जोषयेत'-इत्यनेन सम्बध्यते । यच्छब्दोऽयमुत्तरवाक्यगतः सामर्थात् पूर्ववाक्यगतं तच्छब्दं नापेक्षते । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम् ॥०॥ ३ ॥०॥ अक्षीरिण्याऽकण्टका अकटुका यौषधयः स्युः ॥
॥४॥ क्षीरमिव क्षीरं भ्रो निर्यामा भण्यते । क्षीरं विद्यते यासां ताः क्षीरिण्यः, ता न भवन्तीत्यक्षीरिण्यः,-अर्कादिभ्यो भिन्नाः, इत्येतत् । अकण्टकाः, कण्टकरहिताः, मदनादिभ्योऽन्याः । अकटकाः । कटकाः कटुगुणयुक्ताः, ता न भवन्तीत्यकटुकाः निम्बादिभ्यो भिन्नाः । कटुस्तितम् । तदेवम्भूता ओषधयो यत्र यस्मिन् स्थाने, स्युः स्वभावता भवेयुः ॥०॥ ४ ॥०॥
गौरपाशु ब्राह्मणस्य ॥ ५ ॥ गौराः शक्लवर्णा: पांशवो रेणवो यस्मिन् , नत् गौरपांगु ब्राह्मणस्थ, अवमानम्, इति सम्बध्यते ॥०॥ ५ ॥०॥
लाहितपाशु क्षत्रियस्य ॥६॥
अवमानम् ॥०॥ ६ ॥०॥
+ ! 2

Page #226

गोभिलीयं
[४ प्र. ७ का.]
कृष्णपाशु वैश्यस्य ॥ ७॥ अवसानम् , दोव ॥०॥ ७ ॥०॥ त्रैवर्णिकानां विशेषमभिधाय, अयेदानों सामान्येनावमानं विशिनष्टि,स्थिराघातमेकवर्णमशुष्कमनुषरममरुपरिहितम
किलिनम् ॥८॥ योद्धभिरभिहन्यमानं यन्न विदीयंते, तत् स्थिराघातम् । एकवर्णमभिन्नवर्णम् । यत्रोत्पद्यमाना ओषधयो न शय्यन्ति, तदएकम् । यत्रोप्तं वीजं न प्ररोहति, तदुपरमिरिणमित्यनान्तरम् । तन्न भक्तीत्यनुषरम् । यत्र दूरं खनभिरल्पमेवोदकमुपलभ्यते, तन्मरूरित्यच्यते । तथा चोक्तम् ।
“दीपमुन्नतमाख्यातं शादा चैवेटका स्मृता ।
किलिनं सजलं प्रोनं दूरखातादको मरुः” । इति । मरुभूम्या सर्वतो वेष्टितं यत् स्यानं तन्मरूपरिहितम् । तत् न भवतीत्यमरुपरिहितम्। किलिनं, सजलं स्थानम् । तत् न भवतीत्यकिलिनम् ॥०॥ ८ ॥०॥ पुनरपि विशेषेणावसानं विशिनष्टि, त्रिभिः सूत्रः,
दर्भसम्मितं ब्रह्मवर्चसकामस्य ॥ ६ ॥ ब्रह्मवर्चसं व्याख्यातम् । तत्कामल, दर्भगम्मितम्-दर्भः कुशै: सम्यक् मीयते ज्ञायते परिच्छिद्यते वा यत् , तथाविधं,-दर्भयुक्त

Page #227

[४ प्र. ७ का.]
ग्टह्यसूत्रम् ।
मित्येतत् । तथा च ग्टह्यान्तरम् । “यस्मिन् कुशवीरणप्रभूतम्”इति । वास्तुविद्याविद्भिरप्यभिहितम् । ___“कुशयुक्ता शरवहुला
टूबीकाशाता क्रमेण मही" । इति । केचित् पुनरेतदविद्वांसो भाषन्ते,–'दर्भमम्मितं कुशनिर्मितम्'-दूति ॥०॥ ८ ॥०॥
वृहत्तृणैर्वलकामस्य ॥ १० ॥
वृहत्तोरणारादिभिः सम्मितं यजाम् ॥०॥ १० ॥०॥
मृदुणैः पशुकामस्य ॥ ११ ॥ मृणैर्दूादिभिः । सम्मितमिति वर्तते । सेयं त्रिरात्री, यथाक्रम ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानामवसानस्य विशेषणार्था । कथं ज्ञायते ? । तथैव ब्रह्मवर्चस-बल-पाएकामनानामाञ्जस्येनोपपत्तेः । तथा चोकम् ।
“कुशयुका शरवहुला दूळकाशाता क्रमेण मही। अनुवर्ण वृद्धिकरी
मधुरकषायाम्नकटुका च”। इति ॥०॥ ११ ॥०॥
शादा सम्मितम् ॥ १२॥ भादा, इति, दृष्टकामाहुः । कस्मात् ?। “शादा वेष्टका स्मृता"-- इति वचनात् । तया सम्मितं तुल्यं-चतुरस्त्रमित्यर्थः । अत्र, सम्मि

Page #228

ভ१०
गाभिलीयं
[४ प्र. ७ का. ]
तम् — इति क्रियते, पूर्व्वस्मात् सम्मितशदादेतस्य सम्मिशब्दस्यार्थ -
,
भेदप्रज्ञापनार्थम् ॥ ० ॥ १२ ॥०॥
मण्डलद्वीपसम्मितं वा ॥ १३ ॥
मण्डलं वर्त्तुलम् । द्वीपशब्देनान्नतमुच्यते । कुत: ? । “द्वीपमुन्नतमाख्यातम् ” - इति वचनात् । मण्डलञ्च तत् द्वीपञ्चचेति मण्डलद्वीपं तत्सम्मितं तदाकारम् । वाशब्दो विकल्पार्थः । सम्मितशब्दः पूर्ववत् ॥ ॥॥ १३ ॥ ॥
यत्र वा श्वभ्राः स्वयं खाताः सर्व्वतोऽभिमुखाः स्युः ॥ १४ ॥
यत्र यस्मिन् स्थाने वा, श्वभ्रा अवटा, स्वयं खाता:- न तु कृत्रिमाः, सर्व्वतः सर्व्वसु दिक्षु विदिनु च अभिमुखा इतरेतराभिमुखाः, स्टुः स्वभावता भवेयुः । एतदनेनेाकं भवति । सर्व्वत उच्छ्रितं मध्यतश्च किञ्चिनिम्नम् इति । यत्र किल दिशां विदिशाञ्च विचारणा नाभिप्रेयते, तत्र सर्व्वतः - इति करोत्याचार्थः । तथाच टह्यासंग्रहः ।
"दिशाञ्च विदिशाचैव यत्र नोक्ता विचारणा ।
सर्व्वतस्तच शब्दोऽयं विधियोगे निपात्यते" ।
इति ।
एवं वा, -
सर्व्वताऽभिमुखाः, श्राभिमुख्येन सर्वदिग्विदिङ्मुखाः । एतदनेनेाक

Page #229

[४ प्र. ७ का. ]
गृह्यसूत्रम् ।
,
भवति । मध्यतः किञ्चिदुच्चम् श्रभितश्च मखातम् । तथैवावटानां सर्व्वतेाऽभिमुखत्वसम्भवात् । इयमपि त्रिसूत्री यथाक्रमं ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानामवमानस्य विशेषणाथी, - इति केचित् । सामान्येनावसानस्य विशेषणार्थ, - इत्यपरे ॥ ० ॥ १४ ॥ ० ॥
११
तचावसानं प्राग्द्वारं यशस्कामेा बलकामः कुर्व्वीत ॥ ॥ १५ ॥
,
तत्र तस्मिन् स्थाने । श्रवस्यन्त्यस्मिन् — इत्यवसानं गृहं प्राग्द्वारं कुर्वीत । कः ? | यशस्कामा बलकामः । यशस्कामा वा बलकामा वा — दूत्यर्थः । तदत्र, “खादिरे बध्नाति, पालाशे बध्नाति, रोहित के बध्नाति ”, — दूतिवद्दिकन्यो बेाद्धव्यः । कस्मात् ? । कामशब्दाभ्यासात् । यदि पुनरुभयकामोऽभिप्रेतः स्यात्, तर्हि यशो बलकाम:, - इति कुर्य्यात्, अलं कामशब्दाभ्यासेन । तस्मात्, कामशब्दाभ्यासादवगच्छामः, -विकल्पोऽयम्, - दूति ॥ ० ॥ १.५ ॥ ० ॥
उदग्दारं पुत्रपशुकामः ॥ १६ ॥
तत्रावसानं कुर्व्वीत, — इत्यनुवर्त्तते ॥ ० ॥ १६ ॥ ० ॥
दक्षिणाद्दार सर्व्वकामः ॥ १७ ॥
दक्षिणाद्वारं दक्षिणा नाम दिक्, तत् द्वारम् - श्रवमानं कुर्वीत - इत्यनुवर्त्तत एव । मर्व्वकाम:, - इति, यत् किञ्चित् यशोबलादिकं कामयते, तत् सर्व्वमेतस्माद्भवतीत्यर्थः ॥ ० ॥ १७ ॥ ॥

Page #230

०१२
गोभिलीयं
[४ प्र. ७ का.] न प्रत्यगद्दारं कुर्वीत ॥ १८ ॥ पश्चिमद्वारमसानं न कुर्बोत ॥०॥ १८ ॥०॥
अनुहारञ्च ॥ १६॥ अनुपश्चात् द्वारं यस्य, तदनुद्वारमवमानं न कुर्वीत । चकारो न कुर्वीतेत्यनुषङ्गार्थः । किमनेनोनं भवति ? । एतदनेनोनं भवति । ग्रहाङ्गनाभिमुखमेव ग्रहदारं करणीयं न तु तद्वैपरीत्येन, इति । अथ वा । अनुदारमित्यनेन द्विद्वारं गृहं निषिध्यते । कथं नाम ?। संमुखदारं पश्चात्दारञ्च ग्टहं न करणीयम्, इति ॥ ॥०॥ १६ ॥०॥
गृहदारम् ॥२०॥
अनुदारमवमानं न कुर्बोत, इत्यनुवर्तते । ग्टहद्वारमनुलक्ष्यीकृत्य द्वारं यस्य, तथाविधमवसानं न कुर्बीत । अन्यग्टहद्वाराभिमुखं ग्रहदारं न कुर्बोत, इत्येतत् । तथा च वाम्म विद्याविद्भिरुतम् ।
"दारगवाक्षस्तम्भैः कर्दमभित्त्यन्तकोणवेधैश्च ।
नेटं वास्तु दारं विद्धमनाक्रान्तमन्यैश्च” । इति ॥०॥ २० ॥०॥ तथा च ग्रहदारं कुर्यात् ;
यथा न संलाकी स्यात् ॥ २१ ॥ यथा येन प्रकारेण ग्टहाभ्यन्तरे मन्योपासन-होम-भोजनादिक्रियां

Page #231

[४ प्र. ७ का.]
ग्टह्यसूत्रम् ।
कुर्वाणो ग्रहपतिर्न पतित-श्व-चाण्डालादीनां मंलोकी-आलोकीआलोकनीयः, इत्येतत् । स्यात् भवेत् । 'संलाकि'-इति पाठे, ग्टहमध्यगतं धनादिकं यथा न वहिःस्थितस्य जनस्य, संलोकि, श्रालोकनगम्यं स्यात्, इति वर्णनीयम् ॥०॥ २१ ॥०॥
वर्जयेत् पूर्वतोऽश्वत्थं लक्षं दक्षिणतस्तथा ।
न्यग्रोधमपराद्देशात्तराचाप्युदुम्बरम् ॥ २२॥ पक्षा जटीपर्कटीत्यनान्तरम् । न्यशोधो वटः । अपरः पश्चिमः । स्पटमन्यत् ॥०॥ २२ ॥०॥ किं पुनरेतरेतासु दिच्ववस्थितैर्भवति ?। उच्यते,
अश्वत्थादग्निभयं विद्यात् लक्षाब्रूयात् प्रमायुकान्। न्यग्रोधाच्छस्त्रसंपीड़ामक्ष्यामयमुदुम्बरात् ॥ २३ ॥ अश्वत्थात्-पूर्चतः स्थितात्। लक्षात्-दक्षिणतः स्थितात्। प्रमायुकान,-प्रकर्षण हुस्वान , नष्टायुषः, इत्येतत् । मायकः, इति निघण्टौ हस्वनामस चतुर्थं पदम्। प्रमायुकान् प्रकृष्टपित्तान्, इति केचित् । न्यग्रोधात्-पश्चिमतःस्थितात् । अक्ष्यामयमक्षिरोगम् । उदुम्बरादत्तरतः स्थितात् ॥०॥ २३ ॥०॥
आदित्यदेवताऽश्वत्यः ला यमदेवतः। न्यग्रोधे वारुणा वृक्षः प्राजापत्य उदुम्बरः ॥ २४ ॥ ऋजुरक्षार्थः । सो यमदेवतः, इत्यत्रैकाक्षरन्यूनतायामपि न छन्दो भङ्गदोषश्चादयितव्यो भवति । भवति चात्र ब्राह्मणम् । “न येकम्मा

Page #232

७१४
गोभितोयं
[8 प्र. ७ का. ]
दक्षराद्विराधयन्ति” – इति । देवताकीर्त्तनमुत्तरार्थम् ॥ ० ॥ २४ ॥ ० ॥ यदि पुनः पूर्व्वादिष्वश्वत्यादयः स्युः, तदा किं कुर्य्यात् ? - इत्यपेक्षायामाह -
इति ।
तानस्वस्थानस्थान् कुर्व्वीत ॥ २५ ॥
तानश्वत्थादीन् पूर्व्यादिष्ववस्थितान् श्रस्वस्थानस्थान् कुर्वीत । खेषु पूर्वोक्त्रेषु स्थानेषु तिष्ठन्ति इति स्वस्थानस्थाः, न स्वस्थानस्थाः अस्वस्थानस्थाः, तथाविधान् कुर्वीत । यथा ते स्वस्थानेषु पूर्व्वादिषु न तिष्ठन्ति तथा कुर्य्यादिति यावत् । तथाकरणञ्च च्छेदनादुद्धरणादा बोद्धव्यम् । तत्र चोत्तररात्रोको विशेषो द्रष्टव्यः ।
“तान् खम्यानम्यान् कुर्वीत " - इति पाठे, तानश्वत्थादीन् स्वस्थानम्थान् स्वेषु स्थानेषु स्थितान् कुर्य्यादिति व्याख्येयम् । यस्मात् पूर्वादिष्ववस्थितेष्वश्वत्यादिषु श्रग्निभयादिकं स्वम्यान स्थितेष्वप्यभ्युदयः, तस्मात्तान् स्वम्यानस्थितान् कुर्वीत – स्वेषु स्थानेषु रोपदंदित्यर्थः । श्राह । कानि पुनरमीषां स्वस्थानानि । ? | पूर्वविपरीतानि, — इति ब्रूमः । कस्मात् ? | वास्तुविद्याविदां वचनात् । तथा चोकम् ।
"याग्वादिय्वशुभफला
जातास्तरवः प्रदक्षिणेनैते । उदगादिषु प्रशस्ताः लक्षत्रटोडुम्बराश्वत्थाः” ।

Page #233

[म. ७ का.
ग्रह्यसूत्रम् ।
७१५
“भवनस्य वटः पूर्व जातः स्यात् सार्वकामिकः । उनम्बरस्तथा याम्ये वारुणे पिप्पल: शुभः ।
प्लनचोत्तरतो धन्यो विपरीतो विपर्यये” । इति चैवमादि ॥०॥ २५ ॥०॥ यदा खल्वेतानश्वत्थादीनुद्धरेत् च्छेदयेद्दा, तदा तद्दोषशान्यर्थन्,
एताश्चैव देवता अभियजेत ॥ २६ ॥ एता अनन्तरोका देवता अभियजेत । एवशब्दात् यं वृक्षमुद्धरेत्
छेदयेदा तस्यैव देवतामभियजेत, न पुनः सर्वाः । चशब्दः पूर्वोतकल्पेन मम्वन्धकरणार्थः । सम्बन्धकरणस्य प्रयोजनम्,-यदा
खचिमे अस्वस्थानस्याः क्रियन्ते, तदेवायं कल्पो यथा स्यात्,इति । वृत्ते चैवं मम्बन्धकरणे, एवशब्दः पूकिप्रकारेण विशेषवोधको द्रष्टव्यः । अथवा । चशब्दः च्छेदनपने मनूतप्रायश्चित्तान्तरानुसन्धानार्थः । कथं नाम ? । एता देवताश्च अभिवजेत, ऋचञ्च जपेत्, इति । तथा च मनुः ।
“फलदानाञ्च वृक्षाणं छेदने जय्यमृक्शतम् ।
गुल्मवल्वीलतानाञ्च पुष्पितानाञ्च वीरुधाम्" । इति । कल्पान्तरसमुच्चयार्थमपि चशब्दं वर्णयन्ति । कथं नाम ? । यदि तानस्वस्थानस्यान् न कुर्थात् , तदा,
“छिन्द्याद् यदि न तरूं स्तान् तदन्तरे पूजितान् वपेदन्यान् । पुन्नागाशोकारिष्टवकुलपनमान् शमीशालौ” ।
42

Page #234

०१६
"
गोभिलीयं
इति वास्तुविद्याविदुक्तं कुर्य्यात् इति । तदिदं कल्पान्तरं चशब्देन समुच्चीयते इति मन्यन्ते ॥ ० ॥ २६ ॥ ॥
मध्येऽग्निमुपसमाधाय कृष्णया गवा यजेत ॥ २७ ॥
[४ प्र. ७ का. ]
मध्ये प्रकृतस्य गृहस्याभ्यन्तरे, न तदर्थपरिग्टहीताया भूमेः । कथं ज्ञायते ? | सन्निहितपरित्यागे व्यवहितपरिग्रहे च कारणविशेषस्याभावात् । “पूर्वैः प्रोष्ठपदैर्गृहेऽग्निं प्रतिष्ठाप्य” – इति च सामविधाने ब्राह्मणे दर्शनात् । श्रग्निम् उपसमाधाय, — इत्युक्तार्थम् । कृष्णया कृष्णवर्णया गवा यजेत । मेयं स्त्रीगवी अभिप्रेता, - गच्छामः । कस्मात् कारणात् ? । कृष्णया – इति स्त्रीलिङ्गनिर्देशात् ॥०॥ २७ ॥ ॥
-- इत्यव
अजेन वा श्वेतेन ॥ २८ ॥
यजेत, — इत्यनुवर्त्तते । ऋजुरक्षरार्थः । वाशब्दाद् गोरभावे सत्ययं कल्पो बेोद्धव्यः ॥ ० ॥ २८॥॥
किं केवलया गवा ? केवलेन वा अजेन ? न । कथन्तर्हि ? -
सपायसाभ्याम् ॥ २६ ॥
पयमि भवश्चरुः पायसः । तत्महिताभ्यां गोऽजाभ्यां यथालाभमन्यतरेण यजेत । लाघवं चिकीर्षुः खल्वयमाचार्य्य:, सपायसाभ्याम्, —इति सूत्रयाञ्चकार, न पुनर्गेऽजयोः साहित्यं प्रतिपिपादयिषया । कथं ज्ञायते ? | अजेन वा इति वाशब्देन तयोर्विकल्पप्रतिपादनात् ॥ ० ॥ २८ ॥ ० ॥ गोरजस्य चालाभे. -

Page #235

[8 प्र. ७ का. ]
गृह्यसूत्रम् ।
पायसेन वा ॥ ३० ॥
केवलेन यजेत । तदत्र, पशुप्रोक्षणे निर्वपेच, वास्तोष्पतये त्वा,
इति देवतानिर्देशः स्यात् ॥०॥ ३० ॥०॥
ततश्च प्रकृतिवत् पायममांसचरू श्रपयित्वा -
वसामाज्यं मासं पायसमिति संयूय ॥ ३१ ॥
१७
तावदानमांमयूषमाः । तद्धि वसा सम्पृक्तं
वसाम् इति भवति । ते खलु मां निर्गच्छन्ती वमा यूषेणैव मिश्रीभवति न पृथगुपलभ्यते । श्राह । एतस्मात् लिङ्गात् पूर्व्वमेव वसां पृथगुद्धरिय्यामः ? । न इत्युच्यते । कुतः ? | कल्पनागरवापत्तेः । प्रमाणविशेषस्य चाभावात् । तस्मात्, चरुद्वयस्यैव श्रवणमात्रादवगतेरन्यथोपपन्नं लिङ्गं न चर्व्वन्तरमनुमापयति, — इत्यास्थेयम् । दृश्यते खरचन्यत्रापि तत्सम्बन्धात्ताच्छन्द्यम् ;– दण्डयेोगाद्दण्डः पुरुषः, -
इत्येवमाद। बहुलम् ।
सूत्रशेषमिदानीं वर्ण्यते । श्रज्यं व्याख्यातम् । मांसं पश्ववदा नमांमम् । पायमं पूर्वोक्तम् । 'इति' एतानि चत्वारि, संयूय“यु मिश्रणे, " - इति स्मरणात् सम्यक् मिश्रयिला ।
कर्भक्रमस्तु — अवदानानि पायमञ्च श्रपयित्वा कंसेऽवदानरसमवामिच्य, स्वस्तरेऽवदानानि कृत्वा न वायां सुनायामणुक - दयित्वा कंसपात्रे चामज्य, वसादिभिः सह संमिश्रयेत् इति ॥
॥ ॥ ३९ ॥ ॥
ततश्च,
"

Page #236

गोभिलीयं
[४ प्र. ७ का.]
अष्टगृहीतं गृहीत्वा जुहुयात् ॥ ३२ ॥ अष्टग्टहीतं ग्टहीत्वा श्रष्टकृत्वो ग्रहोतं कृत्वा, इत्येतत् । कस्मात् अष्टग्टहीतं ग्टहीत्वा ? । संमिश्रितात्, इत्याह । कुतः ? । मिश्रणस्य तदर्थत्वात् । पूर्व च तथैव दृष्टत्वात् । अत्र च, मध्यात् पूर्वाछादिति प्राकृतो धर्मा निवर्त्तते । कस्मात् ? । वैकृतस्य विशेषोपदेशण्यार्थवत्त्वात् । भृगणामपि नात्र कश्चिद्विशेषः । अन्ये त्वाः,"मन्त्रीतस्य मध्यपूर्वाद्धाभ्यां त्रिः ग्रहणात् षड़वदानानि भवन्ति, भृगूणान्तु मध्यपूर्वार्द्धपश्चादर्दुभ्यो दिः ग्रहणम्-तेन षड़ेव भवन्ति, पुरस्ताच्चोपरिटाचाज्यस्य, एवमटग्टहीतं भवति" इति । अवदानस्थानमत्रापि प्रत्यञ्जयेत् । कुतः ? । “प्रत्यनत्यवदानस्थानानि"इत्यविशेषेणेपदेशात् । तदाधे च कारणविशेषस्याभावात् ॥०॥ ॥ ३२ ॥०॥ जुहयात्, इति सामान्यत उनम्, अथेदानों तत्रैव विशेषोऽभिधीयते,
वास्तोष्यत इति प्रथमा॥३३॥
वास्तोष्यते, इति मन्त्रेण प्रथमा आहुतिहातव्या । अत्र किञ्चिइतव्यमस्ति । परस्तात् तदच्यामः ॥०॥ ३३ ॥०॥
वामदेव्यर्चः ॥ ३४ ॥
तिसः । ताभिः तिस्र आहुतयो होतव्याः ॥०॥ ३४ ॥०॥

Page #237

[४ प्र. ७ का. ]
गृह्यसूत्रम् ।
७१६
महाव्याहृतयः ॥ ३५ ॥
तिस्र एव । ताभिरपि तिस एवाजतयो होतव्याः || || ३५ ॥ ० ॥
प्रजापतय इत्युत्तमा ॥ ३६ ॥
प्रजापतये स्वाहा, - इत्यनेन मन्त्रेण उत्तमा अन्त्या श्रतिहतव्या । ह | निर्देशबलादेव प्रथमोत्तमले सिद्धे, प्रथमा, – इति उत्तमा, - इति चावाच्यमिति चेत् । न । श्रर्थवत्त्वात् । कः पुनरर्थः ? | उच्यते । अनयोः प्रथमात्तमत्वमभिदधानः खल्वनयेोरेवाजत्योश्चरुभागाभिसम्बन्धं ज्ञापयत्याचार्य्यः, न सर्व्वी सामाजतीनाम् । तस्मात्, 'वामदेव्यचः ' ' महाव्याहृतयः ' - इत्यन्तरालसूचिताः षड़ाजतय श्राज्येनैव स्युः, न चरुणा । तथा चोकम् ।
“आश्वयुज्यां तथा कृष्यं यज्ञकर्मणि याज्ञिकाः । यज्ञार्थतत्त्ववेत्तारो होममेवं प्रचक्षते ।
द्वे पञ्च द्वे क्रमेणैता हविराजतयः स्मृताः ।
शेषा आज्येन हातव्या इति कात्यायनोऽब्रवीत्" । इति । सोऽयमर्थः । रघुनन्दनादयस्त्वेतदजानन्तः सदी एवं चबीजतीरिच्छन्ति । तदशास्त्रम् ॥ ० ॥ ३६ ॥ ०॥
हुत्वा दश वलीन् हरेत् ॥ ३७ ॥
ऋजुरतरार्थः । श्रभिधानादेव प्राप्तत्वात् हत्वा - इत्येतदवाच्यमिति चेत् । न । सम्बन्धकरणार्थत्वात् । हुत्वा – इति पुनर्वचनं खलु हामवलिहरण्योः सम्वन्धकरणार्थम् । सम्बन्धकरणस्य च प्रयोजनम्,

Page #238

७२०
गोभिलीयं
18 प्र.७ का.
- हामशेषेणैव वलिहरणं यथास्थात्, इति । अथ वा । हुत्वा,इत्येतदवचने, 'प्राक् विष्टकत आवापः' इति सूत्रणात् उपन्यासक्रमाच्च खिष्टकद्दामादागेव वलिहरणम्, इत्यपि कदाचिदाशङ्का स्यात् कस्थचिदिति, हुत्वा, इत्याह । कथं नाम ? । विष्टकदादिकमपि हुत्वा वलीन् हरेत्, इति । अन्ये त्वाहुः । “कापवर्गविहितं वामदेव्यगानमिदानी माभूदित्यतः, हुत्वा, इति वचनम् । कथं नाम ? । हुत्वा वलीन् हरेत् ततो वामदेव्यं गायेत्”-- इति ।
ननु, दश,-इत्यपि अनर्थकम् , दशानामेवोपरिष्टादपदेशात् अन्तरेणाप्येतद्वचनं, वलीनां दशत्वं लभ्यत एव । उच्यते । "प्राच्यूछावाचीभ्योऽहरहनित्यप्रयोगः” इति सूत्रयिय्यमाणत्वादस्मिन् कर्मणि अनित्यत्वमपि कश्चिदाशङ्कीत । अतस्तन्निगमार्थं दश, दुति सूत्रञ्चकार । अथ वा । “प्रजापतये स्वाहेति मध्य उपहरेत्” इति सामविधानब्राह्मणे एकादशानां वलौनां हरणदर्शनात् अत्रापि मध्यतोऽप्यधिकं वलिहरणं स्थादितीमामधिकाशङ्कामपनेतुं दश,इत्याह । दशैवात्र वलयो भवन्ति न पुनः मामविधानवदंकादश । प्रजापतये स्वाहा, दूति होम एवात्र स्यात् न वलिः,—इत्यभिप्रायः । न चैवं ब्राह्मणविरोधः, इति शङ्कनीयम् । तस्मात् कल्पात् कल्पान्तरत्वादेतस्य । अत एव हामेऽपि तत्र विशेषः श्रूयते । स च तत्रैवानुसन्धेयः । तस्मात् , ब्राह्मणं कौथुमादिव्यतिरिक्तविषयं श्रौताग्निविषयं वा,-दूत्याम्येयम् ॥०॥ ३७ ॥०॥ अथेदानों क वलयो हर्तव्याः ? कथञ्च ?-इत्येतदतव्यम्। तदुच्यते,

Page #239

[ प्र. ७ का.] रह्यसूत्रम् ।
प्रदक्षिणं प्रतिदिशम् ॥ ३८॥ वलीन् हरेत्, इत्यनुवर्तते । जुरक्षरार्थः । अथ, प्रदक्षिणम्,इत्येतदवाच्यम् ? ; ननु प्रकृतावेव प्रादक्षिण्यस्य सिद्धेः । नैष दोषः । कस्मात् ? । यस्मात् प्रकृतस्याग्नेः प्रादक्षिण्येनात्र वलिहरणमित्येतत् प्रतिपिपादयिषया प्रदक्षिणमित्याह । अन्यथा विशेषाभावात् कर्त्तरपि प्रादक्षिण्यं स्यात् ॥०॥ ३८ ॥०॥ किं केवलासु दिक्षु ? । न । क्व तर्हि ?
अवान्तरदेशेषु ॥ ३९ ॥ बलीन् हरेत्, इत्यनुवर्त्तत एव । चशब्दोऽत्र लुप्तवत् द्रष्टव्यः । अवान्तरदेशेषु च बलीन् हरेदित्यर्थः। दिशोर्दिशोरन्तरालमवान्तरदेशः,-इत्याख्यायते ॥०॥ ३८ ॥१॥ अथेदानी, कथं बलीन् हरेत् ?, इत्येतत् प्रति वकुमारभते,
आनुपयेणाव्यतिहरन् ॥ ४० ॥ पूर्वं पूर्वमनु,-इत्यनुपूर्वम्, तस्य भाव आनुपूर्व्यम्, तेन श्रानुपूर्थेण, बलीन् हरेत्, इत्यनुवर्त्तत एव । किं कुर्वन् ? । अव्यतिहरन् । व्यतिहारमकुछन् । व्यतिहारो व्यत्यास: पौर्वापर्यविपर्ययः, इत्यनर्थान्तरम् ।
कस्य पुन य॑तिहारो निषिध्यते ? । श्रानुपूर्व्यस्थेत्याह । कुतः? । सन्निधानात् । मन्त्राणम्, इति च प्रतिपद्यामहे । कस्मात् ? । तेषामपि बौद्धमन्निधानस्य सम्भवात्। न क्तव्यं तर्हि ? ननु विधानमाम देव व्यतिहारो न भविष्यति, अथोच्यते; कारणं वक्तव्यम् ।
4Y

Page #240

७२२
गोभिलीयं
[४ प्र. ७ का.]
श्रादरार्थम्, इति ब्रूमः । श्राह । ननु, सूत्रमेवैतदवाच्य, पूर्वसूत्राभ्यामुत्तरसूत्रेण चैतस्य गतार्थत्वात् । उच्यते। नैष दोषः। कस्मात् ? । सामान्यप्राप्तेविशेषकथनस्यापुनरुतत्वात् । लेखशैली खल्वियमाचा-- णाम्। ते खल्वादितः सामान्येनाभिधाय पुनस्तदेव विशेषेणाभिदधते । सोऽयमलङ्कारो न दोषः। एतस्मिन् खल्वनुक्ने पूर्वसूत्रदयक्रमानुरोधान्मन्त्रान् विहृत्य किमादितः सर्वासु दिक्षु बलिहरणं ततोऽवान्तरदेशेषु ? उत उत्तरसूत्रानुसारात्तदुक्रेनैव क्रमेण ? उताहो उभयत्रापि पाठक्रमस्याविशेषात् विकल्प: ?, दूति कदाचित् शिव्या मुह्येयः, अतः परमकारुणिक श्राचार्यः सूत्रमिदं रचयाञ्चकार । नन तथापि न ज्ञायते ;-प्राचीनस्य पराचीनस्य वा क्रमस्यानुपर्व्यमभिप्रेतम्, इति । पराचीनस्य,-इत्याह । कुतः ?। यतः प्राचीनस्य क्रमस्यानपूर्व्य खल्वभिप्रेयमाणे मन्त्राणां व्यतिहारः स्यात् । तच्चानिष्टम् । उत्तरसूत्रतात्पर्य्यपालोचनाच्चैवमवगच्छामः । यदितावत् प्राचीनस्य क्रमस्यानुपूर्वीमिहाभिप्रेतमभविष्यत् , नूनमुत्तरत्र पुरस्तात् , इति, अवान्तरदेश, इति चैवमादिदेशकीर्तनं नाकरिव्यत् । अकार्षांचाचार्यः । तस्मादवगच्छामः.-न प्राचीनस्य क्रमस्थानुपूर्व्यमिह प्रतिपिपादयिषितम्, इति । अथ, तथाप्युत्तरसूत्रे देशकीर्त्तनमनर्थकम् ;-ननु मन्त्राणं व्यतिहारनिषेधादेव प्राचीनस्य क्रमस्थानुपूर्व्यमत्र न भविष्यति, इत्युतम् । सत्यमुक्तम् । तत् खल्वेतदुत्तरत्र देशकीर्त्तने सति शक्यते वक्त म्। न पुनरन्यथा । कथम् ? । देशकीर्तनबलात्तत्तद्देशानामेव बलीनां ते ते मन्त्राः भवन्ति । तत्रादितो दिक्षु, ततो विदिक्षु च बलिहरणे मन्त्राणं व्यतिहारोऽवर्जनीयः

Page #241

[४ प्र. ७ का. ]
स्यात् । देशकीर्त्तनस्य खल्वभावे, तत्तद्देशानामेव वलीनां ते ते मन्त्राः, — इत्यत्र कारणविशेषाभावात् यथापठितैरेव मन्त्रैरादिता दिनु ततेा विदिक्षु बलिहरणोपपत्तेर्व्यतिहारस्य वक्तुमशक्यत्वात् इत्यस्तु किं विस्तरेण ॥ ० ॥ ४० ॥ ० ॥
गृह्यसूत्रम् ।
७२३
यस्यानुपूर्व्यस्य येषाञ्च मन्त्राणां व्यतिहारो निषिद्धः, त इदानीमभिधीयन्ते देवताश्च बलीनाम्, -
इन्द्रायेति पुरस्ता हायव इत्यवान्तरदेशे यमायेति दक्षिणतः पितृभ्य इत्यवान्तरदेशे वरुणायेति पश्चान्महाराजायेत्यवान्तरदेशे सोमायेत्युत्तरता महेन्द्रायेत्यवान्तरदेशे वासुकय इत्यधस्तादूर्द्धं नमो ब्रह्मण इति दिवि ॥ ४१ ॥
ऋजुरक्षरार्थः । अधस्तादिति नीचेदीनमुपदिशति । ऊर्द्धमिति ब्रह्मबलावन्वेति । ऊर्द्धम्, -इति ऊर्द्धमुत्क्षिप्य दानार्थम् । दिवि - इति दिवं मनसि निधाय निक्षेपार्थम् । वलिहरणमन्त्राणाञ्चामी - षामन्ते नमस्कारः स्यात् । कुतः ? |
"मुझे नम इत्येवं बलिदानं विधीयते ।
बलिदानप्रदानार्थं नमस्कारः कृतो यतः” ।
इति प्रकृतौ तथादर्शनात् । पितृभ्यः, -- इत्यत्र चान्ते स्वधाकारः स्यात् ।
कस्मात् ? ।
“स्वधाकारेण निनयेत् पित्र्यं बलिमतः सदा” ।
इति वचनात्। ब्रह्मबलौ तु यावदुक्तत्वादादित एव नमस्कारः स्यात् ।
4 y 2

Page #242

७२४
गोभिलीयं
[४ प्र. ७ का. ]
विशेषवचनस्य खल्वर्थवत्त्वार्थं सामान्यवचनस्योपरोध दुव्यत एव । न च विकल्प:, अतुल्यबलत्वात् । सामान्यविशेषयोर्विकल्पस्य क्वचिदप्यदर्शनात् । उपजीव्यश्च खल्वाचार्यः कात्यायनस्य, इति नैतदन्यथयितुं शक्यम् । सामविधानब्राह्मणेऽप्येवमेवैतत् समाम्नायते इति नात्र विकल्प युक्तः कल्पयितुम् । अपरे पुनरेतदविद्वांसेा भाषन्ते,— “ब्रह्मणे, — इत्यत्रान्ते नमस्कारः स्यात् । कुत: ? । प्रकृतौ तथा दृष्टत्वात् । यथेोपदेशं वा स्यात् । उपदेशमामर्थ्यात् । एवञ्चेत्, विकल्प:, तुल्यबलत्वात् " - इति ।
सुभूमिकरणमुभयतश्चाद्भिः परिषेकश्च प्रकृतिवदत्रापिकर्त्तव्यः ॥ ॥ ० ॥ ४१ ॥ ० ॥
प्राच्चूर्द्धावाचीभ्योऽहर हर्नित्यप्रयोगः ॥ ४२ ॥
'3
प्राच्चूर्द्धावाचीभ्यः,—तत्तद्देवताभ्यः, — इत्येतत् । श्रवाची खन्दिहाधोदिगभिप्रेयते । कथं ज्ञायते ? । तद्वलेरवाचीनं दीयमानत्वात । सन्निहित पठितस्योर्द्धस्य वैपरीत्याच्च । तथाच नित्यबला कर्माप्रदीपः । “इन्द्राय वासुकये ब्रह्मणे” – इति । एताभ्यः खलु देवताभ्योऽहरहः प्रत्यहं, नित्यप्रयोगः - नित्यमवश्यं प्रयोगोऽनुष्ठानं कर्त्तव्यः बलीनाम् । एताभ्यो देवताभ्यः प्रत्यहं बलिहरणमवश्यं कर्त्तव्यमित्यर्थः । तदिदं प्रसङ्गादव सूचितम् । अहरहरिति प्रत्यहकरणार्थम् । नित्यपदमावश्यकत्वार्थम् । क्रमश्च पूर्वसूत्रोक्त एव स्यात् । वैपरीत्ये कारणाभावात् । क्रमभेदः खल्वि है। ईवैपरीत्येनावाची ग्रहणार्थ:, - इत्यवोचाम । स्वस्तितः खल्दयमेवक्रमः कर्मप्रदीपकृता ।

Page #243

[४ प्र. ७ का.]
एहसूत्रम्।
७२५
अभिहितञ्चैतत् सर्वमासाभिरधस्तात्,-"अथ मस्तूपं स रक्षोजनेभ्यः”इत्यत्र ॥०॥ ४२ ॥०॥ प्रासङ्गिकमभिधाय प्रकृतमेव पुनर नुवतीमहे,
संवत्सरे संवत्सरे नवयज्ञयावी ॥४३॥ वाशब्दस्योभयत्रान्वयः कर्त्तव्यः । नवयज्ञयोः,-दूत्येतदपि वीमितं द्रष्टव्यम् । तेनायमर्थः । संवत्मरे संवत्मरे वा नवयज्ञयोर्नवयज्ञयो वा नित्यप्रयोगः, इत्यनुवर्तते । नवयज्ञयोरिति द्विवचनकरणात् बीहियवयज्ञयोरिति बोद्धव्यम् । श्यामाकयज्ञस्य तु वनस्थविषयत्वादिह नोल्लेखः ।
आह । कस्य नित्यप्रयोगः ? । यथोक्तस्य कर्मणः, इत्याचक्ष्महे । कस्मात् ? । “अव्यक्तं प्रधानगामि"-इति वचनात् । तथाच मामविधाने ब्राह्मणे । “अथातो वास्तुशमनम्"-इत्येतस्मिन् प्रकरणे, "बहुपधनधान्यहिरण्यमायुमत्पुरुषं वीरसः सुभगा अविधवस्त्रीकं शिवं पुण्यं वास्तु भवति, चतुषु मासेषु प्रयोगः संवत्सरे वा पुनः प्रयोगः”-इत्याम्नातम् । तस्मात् ,-प्रकृतस्य बलित्रयस्य प्रयोगः,इत्यसङ्गतैषा वर्णना। मामविधाने खवहरहर्बलित्रयस्योपदेशविरहात् प्रकृतस्यैव कर्मणः पुनः प्रयोगोऽवगम्यते । तस्मादिहापि तथैव वर्णयितुमुचितम् ॥०॥ ४ ३ ॥०॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्तसिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततकालङ्कारस्य कृतो गोभिलीयग्टह्यसूत्रभाष्ये चतुर्थप्रपाठकस्य सप्तमी काण्डिका |॥०॥

Page #244

गोभिलीय-गृह्यसूत्रे चतुर्थप्रपाठके अयमी काण्डिका ।
श्रवणाऽग्रहायणीकर्मणोरक्षताञ्छिष्ट्वा ॥१॥ व्याख्याते श्रवणाग्रहायणी कर्मणी । तयोः कर्मणाः, अक्षतान् यवान् शिष्टा, अवशिष्टान् कृत्वा उर्वरितान् कृत्वा, इत्येतत् । अक्षतान् , -इति वचनादामादितानां यवानां मध्यात् पूर्वमेव भजनादवशेषः कर्त्तव्यः, न भर्जनात् परतः । कुतः ? । अनक्षतत्वात्तेषाम् । तथा चोकम् ।
“अक्षतास्तु यवाः प्रोका भृष्टा धाना भवन्ति ते" । इति । शिष्ट्वा, दूति करणाच्च, एतत् कभकरणार्थमक्षतानामवशोष; करणीयः, न तु यदि दैवादक्षताः शिय्यन्ते, तदैवतस्य कर्मण. करणम्, इत्युपदिशति ॥०॥ १ ॥०॥ प्राङ्वोदङ्वा ग्रामान्निष्कम्य चतुष्यथेऽग्निमुपसमाधाय हयेराक इत्येकैकयाऽञ्जलिना जुहु
यात् ॥ २॥ प्राङ्मुखो वा उदङ्मुखो वा ग्रामानिर्गत्य । चतुष्पाथः प्रसिद्धः । तस्मिन् ‘अग्निमुपसमाधाय'-दूत्युतार्थम् । हयेराके, इति चतस्र ऋचः । तामामेकैकया ऋचा, अञ्जलिना-व्याकाषीकृतेन पाणिदयेन जुहुयात् ;-प्रकृतानक्षतान् । अथ, अग्निमुपसमाधाय, इत्ये

Page #245

[४प्र.का. ]
तदवाच्यम् ; ननु जुहोति चोदनया खन्चेतत् प्राप्नोति । न - इत्याह । कस्मात् ? । यस्मादग्निमुपसमाधाय - इत्येतदवचने चतुष्पथे खल्वमौ हामः स्यात् उदकद्रवाक्षततण्डुलानाम् । तस्मादेतदुच्यते ॥ ॥ २ ॥ ॥
गृह्यसूत्रम् ।
प्राङुत्क्रम्य वसुवन रधीत्यूर्द्ध मुदीक्षमाणो देवजनेभ्यः ॥ ३ ॥
,
७२७
प्राङ् प्राङ्मुखः, उत्क्रम्य श्रग्नेः सकाशात् कतिचित् पदानि गत्वा । वसुवन एधि,—– इति यजुषा चिरभ्यस्तेन, - इत्यर्थः । कुतः ? । पद्य - मानमन्त्रकाण्डे तथैवैतस्य यजुषः पाठात् । ऊर्द्धम् उपरिष्टात् । उदीक्षमाणः ऊर्द्धमवलोकयन्, देवजनेभ्यः देवजनानुद्दिश्य । प्रकृतानामक्षतानामञ्जलिमुत्सृजेत् इति सूत्रशेशः । " ऊर्द्धम् ” - इति पदस्योत्सर्गेण संबन्धो न तु ईक्षणेन । कथं ज्ञायते ? । उदीक्षमाणः,इति उपसर्गेव तदवग तेरनर्थकत्वापत्तेः ।
इदमिदानीं मन्दिह्यते । वसुवन एधि - इत्येतद्यजुः किमुत्क्रमणेन संवध्यते, आहोस्विडुदीक्षणेन, उताहो उत्सर्गेण ? –इति । उत्कमणेन, - इति केचित् । तदसङ्गतम् । कस्मात् ? | यस्मादेवं सति अक्षतबलिरमन्त्रकः स्यात् । तच्चानिष्टम् । श्रव्यक्तस्य प्रधानसंबन्धसिद्धातोऽप्येवमुपरुध्येत । श्रतएव, उदीक्षणेन संबन्धः, -- इत्यपि नाद्रिया - महे । अपरेतु, – देवजनेभ्यः, -इति चतुर्थीनिर्देशादयमेव नमस्कारान्तो बलिमन्त्रः, -- इति मन्यमानाः, -वसुवनेति मन्त्रस्योत्क्रमणेन संबन्धम् इच्छन्ति । तदप्यसुन्दरम् । कस्मात् कारणात् ? । इति करणाभावात्। एवं खल्वभिप्रेयमाणे, “इन्द्रायेति पुरस्तात्” – इत्ये

Page #246

५२८
गोभिलीयं
[४ प्र. ८ का.]
वमादिवत् , देवजनेभ्यः, इत्यत्रापि इतिः क्रियेत । तदकरणादवगछामः, नायं बलिमन्त्रः, इति। तस्मादुत्सर्गेणैव यजुषः संबन्धः । तथा चोक्तम् ।
"ऊई वखितिमन्त्रेण देवेभ्योत्सृज्य वा बलिम् ।
तथेतरजनेभ्यश्च प्राञ्चमन्यद् यथाविधि”। इति। उत्क्रमणमुदीक्षणञ्च इयमपि मन्त्रानुपदेशाद् व्याहृतियोगेन स्यात्। वृष्णीमिति केचित् ॥०॥ ३ ॥०॥
तिर्यडितरजनेभ्योऽाङवेक्षमाणः ॥ ४ ॥
तिर्यङ् तिरश्चीनं यथा भवति, तथा,-इति क्रियाविशेषणमेतत् । अथवा । “प्राञ्चमन्यद् यथाविधि" इति वचनात् प्राञ्चमेतं बलिं हरेत्। ततश्च एवं व्याख्यायते । तिर्यङ् तिरश्चीन: सन् , इतरजनेभ्यः देवजनेतरजनेभ्यः, अक्षताञ्जलिमुत्सृजेत्। प्रकृतेन वसुवन एधीत्यनेन मन्त्रेण । किमविशेषेण ? । न। कथन्तर्हि ? । अदाङवेक्षमाणः । अधोऽवलोकयन् । अवाङवेक्षमाणः, इति पाठेऽपि स एवार्थः। अाङ् अधोमुखः, अवेक्षमाण बलिदेशम्, इति वा वर्णनीयम् ॥०॥ ४ ॥०॥
अनवेक्षमाणः प्रत्येत्याक्षतान प्र सह ॥५॥ अनवेक्षमाणेऽनवलोकयन् । अनपेक्षमाणः, इति पाठेऽपि, अपेत्ययमुपसर्गः, इति स एवार्थः । किमनवेक्षमाणः ? । प्रहतान् बलि

Page #247

[४ प्र. ८ का.]
रह्यसूत्रम्।
७२६
दिग्देशान् । प्रत्येत्य पुनरागत्य । किम् ? । अग्निसमीपदेशम् । कुतः ?। प्रकृतत्वात् । प्रतिशब्दस्वरसाच्च । अक्षतान्,-प्रकृतान् होमवल्योरवशिष्टान् इत्यर्थः । प्राश्नीयात् भुञ्जीत । किमेक एव प्राश्नीयात् ? । न । उपेतैरमात्यैः सह । उपेतैः समीपमागतैरमात्यैः सह मिलित्वा । अमात्यशब्देन पुत्रभ्राटप्रमतयो ग्टह्या उच्यन्ते । एतरनं भवति । यावदयं ग्टहानिकान्तो जुहोति वलि चोतमृज्य प्रत्येति, तावदमात्या अप्यस्य समीपमागच्छेयुः ;-येन तैः मार्द्धमक्षतप्राशनमम्योपपद्यते, इति। स खल्वयमर्थः उपेतपदस्खरमादवगम्यते ॥०॥ ५ ॥०॥ काम्येन खल्चेतेन कर्मणा भवितव्यम् । किं पुनरस्मिन् कर्मणि कृते फलं स्यात् ? । तदुच्यते,
स्वत्ययनम् ॥ ६॥ व्याख्यातोऽक्षरार्थः । तदिदं कर्मणः फलवचनपरं सूत्रं न वामदेव्यगानविधानार्थम् । अनर्थकत्वापत्तेः । परिभाषाप्राप्तं वामदेव्यगानं खन्वन्तरेणाप्येतद्वचनमिदानों कर्त्तव्यं भवति । उत्तरतः कान्तरसूत्रणादिदानीमेतम्य कर्मणोऽपवावगमात् । अपर आह । कर्मापवर्गविहितं वामदेव्यगानमिह स्वस्त्ययनम्-इति ॥०॥ ६ ॥०॥
वशङ्गमौ शङ्खश्चेति पृथगाहुती व्रीहियवहोमौ
प्रयुञ्जीत ॥ ७॥ वशङ्गमौ, इति मन्त्रेण, शङ्खच, इति मन्त्रेण च, पृथक् नाना
17

Page #248

गोभिलीयं
و
७३०
,
श्रती ययोः तौ पृथगाजती ब्रीहियवहोमो प्रयुञ्जीत कुर्य्यात् । ननु, पृथगाती, - इत्येतदवाच्यं; ब्रीहियव हामौ - इति द्विवचनबलात् होमयोर्द्वित्वावगतेः । न इत्याह । कस्मात् ? । यस्मात् व्रीहियत्रयोर्द्वन्द्वबलादितरेतरयोगावग तेर्मिलितयोर्त्रीहियवयोर्हेोमः स्यात् । तस्मादे केकमन्त्रेणैकैकस्य होमार्थं पृथगाड़ती, इति वचनम्। एवञ्च, वङ्गमाविति मन्त्रेण व्रीहिहोमः शङ्खश्वेत्यनेन च यवहोमः स्यात् । तथा चोक्तम् ।
४ प्र. का. ]
" वशङ्गमाविति व्रीहीन शङ्खशेति यवांस्तथा ।
सावित्यत्र नामोक्का जुहुयात् क्षिप्रहेामवत्" ॥ इति । श्रस्माद्वचनात् चिप्रहामोऽयम् । श्राह । श्रमौ — इत्येतस्मिन सर्व्वनाम्नि नाम ऊहित्वा जुहुयात्, — इतुकम् । न ज्ञायते ; कस्य नाम्न ऊहः ? — इति । तद्वक्तव्यम् । यस्यात्मनि प्रमादमिच्छति, तस्य,—इति ब्रूमः । कस्मात् ? | औचित्यात् । उत्तरसूत्रपर्थ्यालाच -
७
नाच्च ॥ ० ॥ ७ ॥ ॥
यस्यात्मनि प्रसादमिच्छत्तस्मै ॥ ८ ॥
2
यम्य - अविशेषात् स्त्रिया: पुरुषस्य वा आत्मनि स्वस्मिन् विषये, प्रसादं प्रसन्नतामिच्छेत् अभिलषति, तस्मै, इति व्यत्ययाच्चतुर्थी ।
"
तस्य नाम ऊहित्वा, -- इति सूत्रशेषः । श्रथवा । तस्मै, - इति ताद चतुर्थी बोद्धव्या । यस्यात्मनि प्रसादमिच्छेत्तदर्थं तमुद्दिश्य व्रीहियवामी प्रयुञ्जीत - इति गतेन संबन्धः । श्रन्याऽपि वचन व्यक्त्या तस्यैव नाम्न ऊहः, — इत्यवगच्छामः । तं प्रसादयितुम् - इति

Page #249

[४प्र.का.)
गृह्यसूत्रम् ।
०३१
वा वर्णनीयम् । अस्यामपि वर्णनायां गतेनैवास्य संबन्धो द्रष्टव्यः ॥
॥ ॥ ८ ॥ ० ॥
farस्य व्रीहियवहोमस्य सकृत् प्रयोग: ? । न
नित्यप्रयोगः ॥ ८ ॥
नित्यमहरहः प्रयेोगः–श्रर्थादाप्रसादात् प्रत्यहमनुष्ठानम् ॥ ० ॥ ८ ॥ ० ॥
एकाक्षय्यायाम ईमासव्रते हे कर्म्मणी ॥ १० ॥
" श्राकृतीं देवीं मनसा प्रपद्ये " - इत्यादिकाम्मृचमेकातर्य्यमाचा है । कस्मात् ? । तस्या इदानों क्रमप्राप्तत्वात् । प्रसिद्धेश्व । प्रसिद्धि वीजञ्च - " यस्यास्त एकमक्षरम्" - इति मन्त्रवर्णः । तदस्यामेकाक्षीयाचि चत्वारि कर्माणि सूत्रयिष्यति । तेषां मध्यात् द्वे कर्मणी अर्द्धमासव्रते स्थाताम् । के पुन र्हे कर्मणी श्रर्द्धमासव्रते स्याताम् ? | । आयुष्काम ग्रामकामकर्मणी, - इति भूमः । कथं ज्ञायते ? | अनयो विशिष्टफलकत्वात् । साध्यानुगुणत्वाच्च साधनस्य । तथा चोक्तम् ।
" चत्वारि चैकार्य्यायां कमणि फलभेदतः । तत्रार्द्धमास्त्रतता न द्वितीयचतुर्थयोः” ।
इति । द्वितीय चतुर्थयोस्तु परिभाषिकव्रततैव स्यात्, विशेषस्यानुपदेशात्, - , - इति द्रष्टव्यम् ॥ ॥ १० ॥०॥ तानि चत्वारि कर्माणि मपरिकर्मिदानोमभिधीयन्ते, श्रष्टभिः सुत्रैः, -
4 z 2

Page #250

७३२
गोभिलीयं
[
प्र. ८ का.)
__ पौर्णमास्या५ रात्रौ खदिरशङ्कुशतं जुहुयादायुः
कामः ॥ ११ ॥ पौर्णमास्यां रात्री, इत्युक्तार्थम् । खदिरः प्रसिद्धः। तन्मया: शङ्कवः कीलका:-खदिरशङ्कवः । तेषां खदिरशङ्कनां शतम्,--(शतशब्दः संख्यावचनः)-जुहुयात्, प्रकृतया एकाक्षर्यया ऋचा, क्षिप्रहामन्यायेन, इत्यर्थः । शङ्कवच प्रकृतिधमानुरोधात् समित्प्रमाणा: समिलक्षणयुक्ताश्च कर्त्तव्याः । तथा चोक्तम् ।
“सत्वचः शङ्कवः का• स्तीक्षणग्रा वीतकण्टका: ।
समिल्लक्षणमंयुक्ताः सुचीतुल्यास्तथाऽऽयताः” । इति । को जुहुयात् ? । आयुःकामः । आयुर्जीवितं कामयते यः, सोऽयमायुःकामः । कस्य श्रायुःकामः ? । अविशेषादात्मनः पुत्रा-- दीनां वा। कथं पुनः “शास्त्रदेशितं फलमनुष्टातरि” इति स्थिते सिद्धान्ते पुत्रादीनामप्यायुःकामयमानोऽधिकरोति, इति वर्ण्यते ? । ग्टह्याकर्मत्वादित्याह । ह्याकर्म खल्विदं ग्टह्यानामपि फलजनक भवितुमर्हति, न केवलं यजमानस्थैव । ग्टह्याश्च पुत्रादयः । न खत्वसौ यजमानोऽन्तरेणेतान् स्वमेवाभ्युदयं कामयमानो भवति, निर्वृतः । तत् मारत्वात्तस्य । तथाच ग्टह्यामंग्रहः ।
"पत्न्यः पुत्राश्च कन्याश्च जनिय्याश्चापरे सुताः । ग्टह्या इति समाख्याताः यजमानस्य दायकाः । तेषां संस्कारयोगेन शान्तिकर्मक्रियासु च ।
प्राचार्यविहितः कल्पस्तस्माद् ग्टह्या इति स्थितिः” ॥ इति ॥०॥ ११ ॥०॥

Page #251

[४ प्र. ८ का.
ग्टह्यसूत्रम् ।
७३३
७३३
प्रायसान् बधकामः ॥ १२॥
अयो लौहम् । तद्भवान् श्रायसान् शङ्कन्,-प्रकृतत्वाच्छतमंख्याकान् , प्रकृतेनैव विधिना जड्यात् । कः? । बधकामः । हननं बधः,इत्यनान्तरम् । तं कामयते यः, सेोऽयं बधकामः । कस्य बधकामः ? । शत्रूणामर्थात् ॥०॥ १२ ॥०॥
___ अथापरम् ॥ १३॥ अथशब्दः,-बधकामकर्मणा व्यवहितस्यापि पूर्वप्रकृतस्यार्द्धमासवतस्यानुमन्धानार्थः । अईमामव्रते दे कर्मणी,-इल कम्। तत्रैकमायुःकामस्योक्तम् । अथापरमपि अर्द्धमासव्रतं कर्म ग्रामकामस्य वर्त्तिव्यते,इत्यर्थः ॥०॥ १३ ॥०॥
प्राङ् वादङ् वा ग्रामानिष्कम्य चतुष्यथे पर्वते वाऽऽरण्यैीमयैः स्थण्डिलं प्रताप्यापोह्याङ्गारान मन्त्रं मनसाऽनुद्रत्य सर्पिरास्येन जुहुयात् ॥ १४ ॥
'प्राङ् वोदङ् वा ग्रामानिष्क्रम्य', इत्युक्तार्थम् । 'चतुष्पथे पर्वते वा' । चतुष्पथपर्वतौ प्रसिद्धौ। तयोरन्यतरस्मिन् । 'अरण्ये भवन ग्राम्यैः, 'गोमयैः', न दारुभिः, 'स्थण्डिल' लोहपात्रं, 'प्रताप्य' प्रकर्षणातिशयं तापयित्वा, तस्मात् स्थण्डिलात् 'अङ्गारान्' अग्निमयान् , 'अपोह्य' अपाकृत्य, ‘मन्त्र' प्रकृतमेकाक्षामन्त्रं, ‘मनसा' हृदयेन, 'अनुद्रुत्य' अनुस्मृत्य, 'मर्पिः' घृतं, 'श्रास्येन' मुखेन,

Page #252

७३४
इति ॥ ० ॥ १४ ॥ ० ॥
तस्याञ्च सर्पिराजत्याम्
गौभिलीयं
“जुहुयात्' । कुत्र जुहुयात् ? । प्रतप्ते स्थण्डिले, — इत्याह । कुतः ? | प्रकृतत्वात् । अथापि स्यात्, – जुहोति चोदनाबलाद पाढेष्वेवाङ्गारेषु होम: ?, - इति चेत् । नैतदेवम् । कस्मात् ? । यस्मादेवंमति स्थण्डिलप्रतापनोपदेशोऽनर्थकः स्यात् । अपोहनेोपदेशेन चाङ्गाराणां स्याण्डल - प्रतापनमात्रार्थतया कमीनङ्गत्वावगतेः । एवञ्च अनग्निकत्वादत्र क्षिप्रहामधी न स्यात्, किन्तु उदकहोमवत् यावदुक्तमेव स्यात्, -- इति द्रष्टव्यम् । अत्र च स्थण्डिल प्रतापनादौ यद्यपि मन्त्रो नोपदिश्यते, तथापि न व्याहृतिप्रयोगः, किन्तु द्वष्णीमेव करणीयम् । तथा च ग्टह्यामंग्रहः ।
" पाहोन मुखेनैव होमे स्विष्टकृते तथा ।
व्याहृतीने प्रयोक्तव्या मुखे नानु च लक्षणम्” ।
४ प्र.का.)
ज्वलन्त्यां द्वादशग्रामाः ॥ १५ ॥
अस्य भवन्ति । फलविधिरयं न फलार्थवादः । कथं ज्ञायते ? | काम्यानां श्रूयमाणफलत्वस्य रात्रिमत्रन्यायेन वर्णयितुमुचितत्वात् । तस्मात् ग्रामकामस्यात्राधिकारः ॥ ० ॥ १५ ॥ ०॥
धूमे चप्रवराड्याः ॥ १६ ॥
श्रहुत्यामज्वलन्त्यां केवले धूमे जायमाने यवरायः ग्रामाः श्रस्य भवन्ति । श्रवरार्द्धशब्दो हीनवचनः । त्रयोऽवरायाः हीना येषां ते

Page #253

[४ प्र. ८ का.
ग्टह्यसूत्रम्
७३५
तथोकाः। अवरायशब्देनैतत् दर्शयति, धूमप्रमाणान्यत्वबहुत्वाभ्यां फलान्यत्वबहवं भवति, परन्तु न्यूनकन्येऽपि त्रयो ग्रामा: सम्पद्यन्ते,इति । अपरे तु मन्यन्ते,-ज्वालादीप्तितारतम्येनापि फलतारतम्यं भवति, इति ॥०॥ १६ ॥०॥
अमोघं कर्मेत्याचक्षते ॥ १७॥ इदं ग्रामकामकर्म अमोघं अव्यर्थमिति प्राचक्षते कथयन्नि प्राचार्याः । अमोघवचनेनैतदर्शयति, यदि ज्वाला न भवति, धूमाऽपि न जायते, तथापि नैवेदं कर्म मोघं भवति, अपितु कियदपि ग्रहक्षेत्रादिक फलमस्य स्यादेव, इति । कुतः ? । अमोघवचनस्यैवमर्थत्वात् ॥ ॥०॥ १७ ॥०॥
वृत्त्यविच्छित्तिकामा हरितगोमयान सायं
यात् ॥ १८॥
वृत्तिवर्त्तनमुपजीवनमित्यनान्तरम् । अविच्छित्तिरविच्छेदः-अविच्युतिरित्येतत् । वृत्तेरविच्छित्तिः वृत्त्यविच्छित्तिः । तां कामयते,इति वृत्त्यविच्छित्तिकामः । आह । कतमा पुनरिह वृत्ति रभिप्रेता ?। शिलाञ्छादिरूपा,इति ब्रूमः । कुतः ? । तस्या एव ब्राह्मणदि वृत्तितया प्रमंशनात् । तथाच दृत्तिमुपक्रम्य मारति भगवानत्रिः ।
“मचैष धाऽभिहितः संस्थिता यत्र वर्णितः ।
बहुमानमिह प्राप्य प्रयान्ति परमां गतिम्" ! इति । मनुरपि ।

Page #254

७३६
इति ।
गोभिलीयं
“अद्रोहेणैव भूतानामल्पट्रोल वा पुनः । या वृत्तिस्तां समास्थाय विप्रो जीवेदनापदि । यात्रामात्रप्रसिद्ध्यर्थं स्वैः कर्मभिरगर्हितैः । क्लेशेन शरीरस्य कुर्वीत धनमञ्चयम् । ऋतामृताभ्यां जीवेत्तु मृतेन प्रमृतेन वा । सत्यानृताभ्यामपि वा न ववृत्त्या कदाचन" |
"
"न लोकवृत्तं वर्त्तेत वृत्तिहेतोः कथञ्चन । श्रजिह्मामशठां शुद्धां जीवेद्वाह्मणजीविकाम्" |
इति च । तस्मात् युक्ता अभ्युदयहेतेाः शुद्धाया वृत्ते रविच्छित्तिकामना । अपर आह । वृत्तिशब्देन श्रुतिस्मृतिविहितकर्मानुष्ठानमुच्यते । कुतः ? |
" यावज्जीवमविच्छिन्नां वृत्तिं यस्त्वनुतिष्ठति । crissarda विधिना म परं ब्रह्म विन्द ते” ।
इति स्मरणात् । मनुवचनाञ्च ।
४ प्र.का.]
" एषोदिता गृहस्थस्य वृत्तिर्विप्रस्य शाश्वती । स्नातकव्रतकल्पश्च सत्वशुद्धिकरः शुभः” ।
इति । तदसङ्गतम् । कुतः ? | वृत्तिशब्दस्यैदमर्थ्याप्रसिद्धेः । स हि जीवनोपायमाह - इति स्मृतिषु प्रसिद्धम् । यदपि स्मरणम् - " याव - ज्जीवमविच्छिन्नाम्” – इत्यादि, तदपि श्रस्मदुक्तामेव वृत्तिं स्तौति । तस्या अपि प्रसंशार्हत्वात् । न भवदुक्काम् । अप्रमिद्धेरेव । मनुरपि चतुर्थे - ऽध्याये प्रथममस्मदुपवर्णितां वृत्तिं परतस्तु खातकव्रतमभिधाय

Page #255

[४ प्र. ८ का.)
ग्टह्यसूत्रम्।
प्रकरणशेषे “एषोदिता ग्रहस्थस्य"-इत्यादिना यथाक्रमं तदुभयमेवोपसंहरति, इत्यवगच्छामः । कथम्? । उपक्रमोपसंहारयोरेकार्थवोपपत्तेः । अन्यथा खल्वसावन्यदपक्रम्यान्यदुपसंहरन्ननवधेयवचनः स्यात् । भवत्परिकल्पितायाश्च वृत्तेराश्रमान्तरसाधारण्यात् ग्रहस्थ मात्रपरं मनुवचनं पीयेत । न खल्वेकैव वृत्तिरनेकसाधारणी एकस्य प्रशस्यते नापरस्येति किञ्चित् कारणमत्र शक्यमुत्प्रेक्षितुम् । तस्मादस्मदक एवार्थी विदभिरादरणीयः । ___स खल्वयंवृत्त्यविच्छित्तिकामः,-हरितगोमयान् सायं प्रात र्जुहुयात् । प्रकृतेनैकाक्षामन्त्रेण । हामश्चायं क्षिप्रहामन्यायेन स्यात् । इरिताश्च ते गोमयाश्च, इति हरितगोमयाः, तान्-हरित गोमयान् । यैः खल्नु गोमयः मङ्कले प्रदेश हरितानि हृणानि प्रशस्तान्युत्पद्यन्ते, तान् किल गोमयान् हरितगोमयान् आचक्षते। ते खल्वाटी दहाभिप्रेयन्ते । कथं ज्ञायते ? । तेष्वेव तत्प्रसिद्धेः । हरितगोमयान्, इति बहुवचनं सायंप्रातरावृत्त्यपेक्षम् । श्राहुतेरावृत्त्य पेक्षमेव कुतो न स्यात् ?-इति चेत् । न । एकमन्त्राधिकारात् । अभ्यासानुपदेशाच्च । तस्मात्,-एकवेयमाहुतिः सायंप्रातःकालयोहातव्या । मा खल्वियमाहुतिः, सायं-सायमाहुतेः पुरस्तात् स्थात्। प्रातश्चः प्रातराहुतेः,-परस्तात्। कस्मात् ? । सायंप्रातामयोरव्यवायोपपत्तेः । एवं खल्वव्यवायः सायंप्रात:मयोरुपपद्यते । इतरथा व्यवायः स्यात् । म चानिष्टः । कुतः? ।
"नैकस्मिन् कर्मणि तते कान्यत् तायते यतः” । इति वचनात्। अथ, एवमपि प्राइष्करणहामयोर्यवाथः स्थादेव ?।

Page #256

गोभिलीयं
[४ प्र. ८ का.
स्थादेव । अनन्यगतिकत्वात् । किं पुनरत्र कारणम् ? ;-प्रादुष्करण होमयोळवाय आश्रयितव्यो न सायं प्रात हामयोः, इति । उच्यते । आश्रयिष्यामः प्रादुष्करणहोमयोर्यवायम्, अनाश्रमन्तः सायं प्रातहामयार्यवायं करिष्यामः। न च गुणस्य अव्यवायं उपपादयितुं प्रधानयोर्यवायः युक्त श्राश्रयितुम् । तस्मात्, यथोतमेवास्तु । म खन्वयं होमो वर्षासु प्रत्यहं करणीयः। कुतः ?। तत्रैव हरित गोमयोपपत्तेः । तथा चोकम् ।
"मायं होमस्य पुरतः परस्तात् प्रातराहुतेः ।
आर्द्र वर्षासु जुहुयात् प्रत्यहं गोमयाहुतिम्" । इति । एवन्तावदेकाक्षायां चत्वारि काण्यभिहितानि॥०॥१८॥०॥ मन्त्रान्तरविनियोगं विवक्षुः कान्तरमिदानीं वकुमारभते,-- विरात्रोपोषितः पण्य हामं जुहुयादिदमहमिमं
विश्वकमाणमिति ॥ १६ ॥ त्रिरात्रोपोषितः, इत्युक्तार्थम् । 'काम्येषु त्रिरात्राभोजनम्'-इति सिद्धत्वादेतदवाच्यम्, इति चेत् । न । मिद्धमेव पुनरुच्यते । किमर्थम् ? । आदरार्थम् । अथवा। नियमार्थमेतद्भविस्यति,-त्रिरात्रीपोषित एव पण्यहोमं जुहुयात्, इति । किमतः ? । एतदता भवति,–'त्रीणि वा भकानि'-इत्येतत् पक्षान्तरमिह न भवति,--- इति ।
पण्यं विक्रयद्रव्यं भण्यते। पण्याय होमः पण्यहोमः । तम्पण्यहोमम् , 'ददमहम् ,' इति मन्त्रेण क्षिप्रहामन्यायेन जुहुयात् ।

Page #257

गृह्यसूत्रम् ।
[8 प्र.का. ]
७३९
आह । केन द्रव्येण जुहुयात् ? | द्रव्यानादेशादाज्येन । एवमेके । उत्तरसुचदर्शनात् पण्यावयवेन । एवमपरे । येषां पठानामवयव होमाद् विनाश:, - यथा मणिरत्नादीनाम्, तेषामाज्येन, येषां पुनवयवामादपि न विनाश:, - यथा धान्यादीनाम्, तेषामवयवेनैव होमः । एवमन्ये । किं पुनरत्र युक्तम् ? । पण्यावयवेन - इत्याह। कुतः?। उत्तरसुचादेव । पण्यशब्दो वृद्धावपि प्रयुज्यते,— इति तस्याप्यत्र ग्रहणमिच्छन्ति । एका चेयमाहुतिः । सकृच्च प्रयोगः ॥
॥ ० ॥ १८ ॥ ० ॥
वाससस्तन्तून् ॥ २० ॥
वासमः पण्यस्य तन्तून् दशासूत्राणि जुहुयात्, पूर्वेकेन विधिना ॥
11 0 11 3 0 11 0 ||
गोबीलान् ॥ २१ ॥
गाः पण्यस्य बालान् लाङ्गूललोमानि जुहुयादित्यनुवर्त्तते ॥ ० ॥ २१ ॥ ० ॥ एवमितरेभ्यः पण्येभ्यः ॥ २२ ॥
इतरेभ्यः पण्येभ्यः सकाशात्, एवमवयवमुद्धृत्य जुहुयात् । अत्र पण्यहोमकर्मणः परिसमाप्तिः । फलमप्यस्य कर्मणः पण्यमेव कल्पयितव्यं भवति । कुतः ? | उपस्थितत्वात् । पद होममिति वचनाच्च ॥०॥
॥ २२ ॥ ॥०॥
पूर्ण होमो यजनोयप्रयेागः ॥ २३ ॥
'पूर्ण हामं यशसे जुहोमि' - इति पूर्णशब्देोपलक्षितेन मन्त्रेण हामः
512

Page #258

७४०
गोभिलीयं
1. प्र. ८ का
पूर्णहोमः । कर्त्तव्यः, इति सूत्रशेषः । स खल्वयं पूर्णहोमो यजनीयप्रयोगो भवति । व्याख्यातमेतत्। होमश्चायमाज्येन करणीयः । द्रव्यानुपदेशात् । एका चेयमाहुतिः क्षिप्रहामन्यायेन स्यात् । एवमुत्तरत्रापि ॥०॥ २३ ॥०॥
इन्द्रामवदादिति च ॥ २४ ॥ 'इन्द्रामवदात्तमोवः' इति मन्त्रेण च होमो यजनीयप्रयोगः ॥०॥ ॥ २४ ॥ ॥०॥ अनयोः खलु यजनीयप्रयोगात्योर्मध्यात्,
यशस्कामः पूर्वा५ सहायकाम उत्तराम् ॥ २५ ॥ यशस्कामः पूर्वामाहुतिं जुहुयात् । सहायकाम उत्तरामाहुति जुहुयात् ॥ ॥ २५ ॥०॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्तमिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततकीलङ्कारस्य कृतो गोभिलीयग्टह्यस्वभाव्ये चतुर्थप्रपाठकस्य अष्टमी काण्डिका ॥ ॥

Page #259

गोभिलीय-गृह्यसूत्रे
चतुर्थ पाठके नवमी काण्डिका ।
पुरुषाधिपत्यकामाऽष्टराचमभुक्का ॥ १ ॥
पुरुषाणामाधिपत्यं सैनापत्यादिकं कामयते, -- इति पुरुषाधिपत्य कामः । अष्टरात्रम्, अष्टौ अहोरात्राणि, मुक्का उपोष्य ॥ ० ॥
॥ १ ॥ ॥
औदुम्बरान् स्रुवचमसेध्यानुपकल्पयित्वा ॥ २ ॥
उडुम्बरस्यैतान् औदुम्बरान् । तान् खल्विमान् वानेव न तेजमान्, — इत्यवगच्छामः । कथम् ? । दूमेन सहैकयेोगनिर्देशात् । स्रुवचमसेध्माः व्याख्याताः। तान् उपकल्पयित्वा – उपकल्प्य सम्पाद्य, — इत्येतत् । चममस्योपकल्पनं प्रणीतार्थम् । इभानामुपकल्पनम् — श्राज्यतन्त्रेण हामप्रज्ञापनार्थम् । कथं ज्ञायते ? । एवं खल्वमीषामुपकल्पनं दृष्टार्थं भवति । अन्यथा दृष्टार्थत्वमेषां कल्पनीयं स्यात् । नचैतदुचितम् - सम्भवति दृष्टे अर्थ ॥ ॥ २ ॥ ॥
प्राङ् वादङ् वा ग्रामान्निष्कम्य चतुष्पथेऽग्निमुपसमाधाय ॥ ३ ॥
कृतभाष्यं सूत्रम् ॥ ०॥ ३ ॥०॥

Page #260

७१२
गोभिलीयं
(
प्र. ६ का.
आज्यमादित्यमभिमुखा जुहुयात;-अन्नं वा
एकच्छन्दस्य श्रीवा एषेति च ॥ ४ ॥ श्रादित्यमभिमुखः,-आभिमुख्येनादित्यमुखः, अन्नं वा, दुति मन्त्रेण, श्रीवा, इति मन्त्रेण च, श्राज्यं जुहुयात् । पृयमन्त्रद्वयनिर्देशः,आहुतिदयार्थः । आदित्यमभिमुखः, इति वचनात् प्रातराहुत्यनन्तरमेव होमोऽयं करणीयः, इत्यवगच्छामः । कथं कृत्वा ?। एवं खल्वादित्याभिमुखता प्रामुखता च होतुः मम्पत्स्यते । तथाच मति, न कस्यापि शास्त्रस्य उपरोधो भविश्यति । इतरथा प्रामखशान्वं वा उपरोत्स्य ते, आदित्याभिमुखशारत्र वा। तच्चानिशम् । ननु, आज्यम् -इति किमर्थम् ?। आज्येन होमार्थम् । नन, अवचनेऽपि तदेव प्राप्नोति ? । प्राप्नोति । अनर्थकं तर्हि ? । न, इत्युच्यते । कस्मात् ? । यस्मात् प्राज्यमित्यवचने अनादेशबलात् तत् प्राप्नोति, वचनेऽपि आदेशबलात् तदेव प्राप्नोति । तत् किमत्र चोद्यम् ?-इति न खल्वधिगच्छामि। आदेशे खल्वेतत् वचनमाज्यस्य प्रापकं भवति, अनादेशे चान्यद्वचनम् । अनादेशे प्रापकं तु वचनमवष्टभ्य, श्रादेशवचनमाचिक्षिपति भवान्। नचैतदुचितम् । प्राचार्यच्छाधीनत्वादादेशानादेशयोः ।
अथ, प्रयोजनान्तरमन्तरेण न ते परितोषः ;-रण, तदपि । आज्यमित्यवचने मन्त्र लिङ्गादन्नेन होममपि कश्चिदाशवीत कदाचित्, इति इमामधिकामाशङ्कां निरमितुम्,-आज्यम् , इत्याचार्य: सूत्रयाञ्चकार, इति लिप्यते । अपर आह । “ 'मर्पितैलं

Page #261

[४ प्र. ६ का.
ग्रह्यसूत्रम् ।
७४३
दधि पयो यवागू वा', इत्येतस्य व्यावृत्त्यर्थं पुनराज्यग्रहणम् । एवञ्च, अत्र आज्यमेव नियम्यते” इति ॥०॥ ४ ॥०॥
अन्नस्य घृतमेवेति ग्रामे तृतीयाम् ॥ ५ ॥ अन्नस्य घृतम्, इत्यनेन भन्त्रेण हतीयामाहुतिं ग्रामे जुहुयात् । यमप्याहुतिराज्येनैव स्यात्। कुतः ?। द्रव्यान्तरानुपदेशात् । आज्यस्य च प्रकृतत्वात् । ग्रामेऽप्यनावेव होमो न ग्राम एव । 'ग्रामानिक्रम्य,' इत्येतद्वैपरीत्यमभिप्रयन् खल्वाचार्य:,-'ग्रामे,'-इत्याह,इति मिय्यते । ‘अग्निमुपममाधाय'-दुति खल्वनुवर्तत एव ।
ददमिदानी मन्दिह्यते। किमियमप्याहुतिरोदुम्बरवचममादिना आज्य तन्त्रेण स्यात्, उत क्षिप्रहामन्यायेन, ?-इति । अाज्य तन्त्रण, -इति ब्रूमः । कस्मात् ? । अधिकारात् । फलान्तरानुपदेशात् ; तृतीयत्ववचनाच्च ; बैककमर्यावगतेश्च । अन्यथा खल्वभिधानादेव तृतीयत्वप्राप्तेस्तृतीयामिति वचनमनर्थकं स्यात् । तस्मात् ,-संख्यावचनादककम्यं प्रतिपादयन् पकिधर्मसम्बन्धमत्रापि दर्शयति,इत्याम्थेयम् ।। ०॥ ५ ॥०॥
गोष्ठे पशुकामः ॥ ६ ॥ गोष्ठे गवामावासे, अग्निमुपसमाधाय प्रकृतामाहुतिं जड्यात् । कः ?। पएकामः । पशब्देन गौरेवाभिप्रेयते। कथं ज्ञायते ? । गोष्ठे,-इति तस्वैव हृदयागतत्वात् , तत् परित्यागे च कारणविशेषाभावात् । पशब्देनाविशेषात् गामेषमहिषादय उच्चन्ते, इति केचित् ।

Page #262

७४४
[8 प्र. का. ]
मिदानों मन्दिह्यते । किं कृत्स्नमेवाडतित्रयं पशुकामस्य गो उपदिश्यते, उताहो अनन्तरा तृतीयैवाजतिः ?, – इति । अनन्तरा तृतीयैव,—इति ब्रूमः । कस्मात् ? । आनन्तर्य्यतिरेकात् । श्रभ्यामानुपदेशाच्च । तस्मात् — टतीयाम्, - इत्यनुवर्त्तते, - इति बोद्धव्यम् । अपर आह । श्रविशेषात् उत्तरचापि मन्त्रच यस्यानुवृत्तिदर्शनाच्च कृत्स्नमेवाज्जतित्रयमिहोपदिश्यते इति ।
,
गोभिलीयं
..
स खल्वयं होमः पुरुषाधिपत्यकामस्यैव सतः पशुकामस्य गोष्ठे उपदिश्यते । दर्शपैौर्णमास्याजिन एव सतः पशुकामस्य गोदोहेन प्रणयनेोपदेश:, इति यथा । कथं ज्ञायते ? । तस्यैवाधिकारात् । तृतीयाम् इत्यनुवर्त्तककार्थप्रतिपत्तेश्च । ' गोष्ठे पशुकाम:'इत्येतावन्मात्रं खल्वि हाच्यते, न तु किञ्चिदपि कर्त्तव्यमुपदिश्यते । भवितव्यन्तु तेन । तस्मात्, - श्रनन्तर्य्यतिरेकात् टतीयामाजतिं जुहुयात्, -इत्यनुषञ्जनीयम् । तस्मात्, –येयं तृतीया आहूतिः केवलं पुरुषाधिपत्यकामस्य ग्रामे उपदिष्टा, मैव तस्यैव पशुकामस्य सतः गोष्ठे उपदिश्यते, - इति शय्यते । तस्मादधिकृताधिकारोऽयमुपदेशः ॥ ० ॥ ६ ॥ ॥
विदूयमाने चीवरम् ॥ ७ ॥
विदूयमाने, – “टु दु उपतापे ” - इति स्मरणात् विशेषेण उपतप्यमाने । कस्मिन् ? | गोष्ठे । कथं ज्ञायते ? | अधिकारात् । सप्तमी निर्देशाच्च । एतदनेनेोकं भवति । गोठे अग्निमुपसमाधायैव होमो न कर्त्तव्यः, किन्तु निमुपसमाधायापि तावत् प्रतीक्षणीयं यावद्गोष्ठ

Page #263

[४ प्र. ट का. ]
5 B
गृह्यसूत्रम् ।
मुपतप्यमानं भवति । तत उपतप्यमाने सति गोष्ठे होमः करणीयः, - दूति । अपरे पुनरेतदविद्वांसो भासन्ते – “गोष्ठस्योपतापासम्भवात् गोष्ठसंबन्धागोषु उपतप्यमानासु - इति द्रष्टव्यम् " - इति । तदेवं विदूयमाने गोष्ठे चीवरं जुहुयात् । चीवरशब्देन लौहचूर्णमुच्यते । कुतः ? । “लोहचूर्णञ्च चीवरः” – इति वचनात् । तदत्र चीवरविधानादाज्यस्य निवृत्तिः स्यात् । पूर्खेाकधमंबधस्तु त्रापि स्यादेव । तत्सम्बन्धेनैवोपदेशात् । या खल्वियं तृतीयाऽऽतिराज्येन ग्रामे स्यात् सैव पश्शुकामस्य सतः चीवरेण गोष्ठे भवति, इति खल्ववोचाम | अत्र पुरुषाधिपत्यकामकलोऽपवर्गः ।
"
श्रन्यः पुनरन्यथेमं ग्रन्थं वर्णयाञ्चकार, - ' गोष्ठपशुकामः - इत्यादिम्, – “पशुकामा गोष्ठे तृतीयामाज्यातिं जुहुयात् । पशुकाम:, - इति निरपेक्षश्रवणात् अधिकृताधिकारे च प्रमाणाभावात् सर्व्वस्यैव पश्शुकामस्य होमोऽयं, न पुरुषाधिपत्यकामस्यैव सतः पशुकामस्य – इति । तस्मात् पुरुषाधिपत्यकामकर्म्मणः कर्मान्तरमिदम् । एवञ्च श्रत्र अष्टरात्रोपोषणं न स्यात्, न वा उडुम्बरखुवादि - इति । कमान्तरमाह । 'विदूयमाने चीवरम्' । गोष्ठस्यो - पतापासम्भवात् गोष्ठसंबन्धाद्गोषु उपतप्यमानासु चीवरं लोहचूर्णं जुहुयात् । इदमपिकमान्तरम् । चिप्रचेामश्चायम् । एतेषां त्रयाणामपि कर्मणां सकृत् प्रयोगादेव फलं स्यात् । कुतः ? | “ श्रभ्यामानुपदेशात् " - इति ॥ ० ॥ ७ ॥०॥ अथेदानों कीन्तरमाह -
७४५

Page #264

गोभिलीयं
[४ प्र. ६ का.]
प्रतिभयेऽध्वनि वस्त्रदशानां ग्रन्थोन बध्नीत ॥८॥ भयमेव प्रतिभयम् । प्रतिरुपसर्गः । प्रकर्षवाची वा । तेन, प्रकपण भयं प्रतिभयम्, इत्यर्थः । अथवा । प्रटासन्नं भयं प्रतिभयम् । अध्वनि पथि, प्रतिभये,-प्रत्यासन्ने भयहेतौ मति, इत्येतत् । वस्त्रदशानाम,-वस्त्रं वासः, अविशेषादधरीयमुत्तरीयच्च स्वकीयमेव भयते । तस्य दशानां ग्रन्थीन् , बहुवचनात् त्रीनेव, बध्नीत । अन्नं वा एकच्छन्दस्यम्, इत्येतत्प्रभृतिभिस्तिस्मृभिर्चग्भिः । कुतः । एतामामेव प्रकृतत्वात् । मन्त्रान्तरानुपदेशाच्च । आह । श्रानन्तातिरेकात् तृतीययैव स्यात् ? । उच्यते । “स्वाहाकारान्ताभिः'-दूति वक्ष्यमाणसूत्रात् तिहभिरेव स्यात्, न पुनरानन्तातिरेकात् त्तीययैव । अतिक्रान्तसंबन्धस्थाप्याचा-नुमतत्वात् ॥०॥ ८ ॥॥ खवाससोदशाभावे कथम्? । उच्यते,
उपेत्य वसनवतः॥६॥
वसनवतः, दशायुक्त वसनवतः, 'वस्त्रदशानां ग्रन्थीन् बध्नीत,'--इत्यनवर्त्तते । किं कृत्वा ? । उपेत्य । उप,-समीपम्, इत्वा-गत्वा ।
यमपरा सूत्रद्दययोजना,अध्वनि पथि, प्रतिभये मति, वस्त्रदशानां चीन ग्रन्थीन् बनीत, प्रकताभिर्मभिः । किमात्मनो वस्त्रदशानाम् ? । न । कस्य तईि? । 'उपेय वसनवतः'। वसनवतः सहगन्तुः कस्यचित्, वस्त्रदशानां ग्रन्थीन् बध्नीत । किं कृत्वा? । उपेत्य । एवं वा,'प्रतिभयऽध्वनि वस्त्रदशानां ग्रन्थीन् बध्नीत' । अर्थादात्मनः । न

Page #265

[४ प्र. ६ का.
ह्यसूत्रम् ।
केवलमात्मन एव । किं तर्हि ? । 'उपेत्य वमनवतः' । चशब्दोऽत्र लुप्रवत् द्रष्टव्यः । वसनवतः, इति च द्वितीयाबहुवचनान्तं पदम् । तदयमर्थः । वसनवतश्चैकसार्थगन्तुन् सहायानुपेत्य तेषामपि वस्त्रदशानां ग्रन्थीन् बध्धीत ॥०॥ ६ ॥०॥ अहोमकत्वात् कर्मणः खाहाकारविलोपं मा प्रशासीत्, इत्यत श्राह,
__ स्वाहाकारान्ताभिः ॥ १० ॥ प्रकताभि ग्भिः ॥ ॥ १० ॥०॥ किं पुनरस्मिन् कर्मणि कृते फलं भवति ? । उच्यते,
सहायानाञ्च स्वस्त्ययनम् ॥ ११ ॥ महायानां श्रात्मनः मह गन्नृणां, चशब्दादात्मनश्श, स्वस्ति मङ्गलं तस्यायनं प्राप्तिः,-भयनिवृत्तिरित्येतत् । तस्या एवाभिप्रेतत्वेन मङ्गलरूपत्वात् । भवति, इति सूत्रशेषः । अभिप्रेतार्थसिद्धिवा स्वस्ति शब्देनोच्यते । तस्यायनं प्रापकमेतत् कर्म,-दत्ययमर्थस्तदानीं वर्णनीयः । तदिदमुपरिटा वेदितव्यम् । भयस्यानियतकालत्वात् ॥ ॥०॥ ११ ॥०॥ आचितसहसकामेाऽक्षतसक्काहुतिसहसं जुहु
यात् ॥ १२॥ श्राचितशतकामः, इत्येतदाख्यानेनैव, श्राचितसहस्रकामः,-इटेतदपि व्याख्यातम् । अक्षतैर्यवेर्निष्यन्नाः मकवोऽक्षतसक्तवः, तेषामा
582

Page #266

8
[४ प्र. ८ का. ]
हुतिसहस्रं (चिप्रहामन्यायेन) जुहुयात्, अन्नं वा एकच्छन्दस्यम्इत्येताभिर्ऋग्भिः । कुतः ? । एतासामेवप्रकृतत्वात् । मन्त्रान्तरानुपदेशाच्च ।
गोभिलीयं
इति ॥ ॥ १२ ॥ • ॥
किञ्चिदव्यमस्ति । श्राजतिमहस्रं हातव्यमुपदिश्यते, ऋचश्च तत्र तिस्रः करणतयेोच्यन्ते तत् कथमयं होमः स्यादिति तावत् सन्दिह्यते । किं तिसृणाम्टचामनुरोधात् आहुतिसहस्रस्य चिरभ्याम: कर्त्तव्यः, श्रहेोखित् तिसृभिरेव ऋग्भिरेकैका श्राद्धतिहातव्या, उताहो श्रद्धतिसहस्रं त्रिधा विभज्य पक्त्रयेण होतव्यम् ? - इति । तत्र न तावदाद्यः पक्षः । कुतः ? । गुणानुरोधेन प्रधानाभ्यासस्यायुक्तत्वात् । आजतिसहस्रमिति संख्यावचनाच्च । नापि द्वितीयः । कस्मात् ? । एकैकस्या एव होमनिर्वाहमामर्थ्यात् । तथात्वे खल्वन्त्याया एव ऋचः व्यवायाभावेन करणत्वापत्त्या आद्ययोः ऋचाः करणत्वाभावप्रसङ्गाच्च । तस्मात् पारिशेष्यात् तृतीयः पक्षो ज्यायान् । तस्मात्, आहुतिसहस्रं त्रिधा विभज्य प्रथमया ऋचा तस्य प्रथमं भागम्, द्वितीयया ऋचा द्वितीयं भागम्, तृतीयया च
,
तृतीयं भागं जुहुयात्, इति । श्रथ एवमपि श्रन्त्या एका श्रजतिः शिव्यते, कतमया पुनः ऋचा श्रमी होतव्या ? । श्रद्यया, — इति ब्रूमः । कस्मात् ? । मालान्यायेन पुनरपि तस्या एव उपस्थितत्वात् । तथा चाक्रम् ।
" मक्काडतिसहस्रञ्च पुरीषाणाञ्च कीर्त्तितम् । त्रिधाऽभ्यासेन तत् कुर्य्यादाद्यमन्त्राऽऽजतिर्भवेत्” ।

Page #267

[४ प्र. ८ का. ]
गृह्यसूत्रम् ।
पशुकामेो वत्समिथुनयेाः पुरीषाहुतिसहस्रं जुहुयात् ॥ १३ ॥
७४६
पशून् कामयते, — इति पशुकामः । वत्सश्च वत्सा च वत्समिथुनम् । कथं ज्ञायते ? | मिथुनशब्दस्य इन्दवाचित्वात् । तयोः वत्समिथुनयो:, पुरीषाणां शकृताम् श्राजतयः - पुरीषाजतयः, तेषां महस्रं जुहुयात् । अन्नं वा एकच्छन्दस्यम् - इत्येवमादिभिऋग्भिः । कुतः ? । एतासामेव प्रकृतत्वात् । मन्त्रान्तरानुप
देशाच्च ।
1
इदमिदानों मन्दिह्यते । किं यदेव यदेव पुरीषं सम्पद्यते, तदैव जुहुयात्। उत पूर्व्वमेव सर्व्वं पुरीषं संग्टह्य एकस्मिन्नेव पूर्खाले श्राद्धतिसहस्रं जुहुयात् ?, - इति । एकस्मिन्नेव पूर्व्वाले, इति ब्रूमः कस्मात् ? । प्रधानस्य होमकर्मणो नानादिनकल्पनायां पारिभाषिककालबाधे च कारणविशेषाभावात् । पुनरपि सन्देहः । किं प्रकृतयोरेव वत्ममिथुनयो: पुरीषसंग्रहः कार्य्यः, उत प्रकृतयोरन्ययोश्च कयोश्चिदनियमेन ? - इति । प्रकृतयोरेव - इति ब्रूमः । कुतः ? | प्रकृतपरित्यागे हेत्वभावात् । तथा चोक्तम् ।
" चतुणी वत्सवत्मानां प्रकृतानाञ्च गोमयम् । एकस्मिन्नेव पूर्व्वह्ने जुहुयात् सक्नुहेामवत्” ।
इति । 'मक्कु होमवत्' – इति वचनादत्रापि आहुतिसहस्रं त्रिधा विभज्य पूर्व्ववत् जुहुयात्, - इति द्रष्टव्यम् ॥ ० ॥ १३ ॥०॥

Page #268

७५०
७५०
गोभिलीयं
[४ प्र. ६ का.]
अविमिथुनयाः क्षुद्रपशुकामः ॥ १४ ॥ क्षुद्रपाएकामः, अविमिथुनयोः-मेषमिथुनयोः, पुरीषाहुतिसहस्रं प्रकृताभिर्मग्भिः पूर्चवदेव जुड़यात् ॥०॥ १४ ॥०॥ वृत्त्यविच्छित्तिकामः कम्बूकान् सायं प्रातर्जुहुयात्
शुधे स्वाहा क्षुत्पिपासाभ्याः स्वाहेति ॥ १५ ॥ वृत्त्यविच्छित्तिकामः, इत्युक्तार्थम् । कम्कान् फलीकरणकक्कुशान् । सायं प्रातर्जुहुयात् , दुधे स्वाहा क्षुत्पिपासाभ्यां वाहेत्याभ्यां यजुगम्। अत्रापि मायमाहुतेः पुरस्तात् प्रातराहुतेश्च परस्तात् हामः स्यात् । क्षिप्रहामश्चायम् ॥०॥ १५ ॥०॥ माभैषीन मरिष्यसीति विषवता दष्टमद्भिरभ्युक्षन्
जपेत् ॥ १६॥ विषमस्यास्तीति विषवान् सर्पादिः । तेन दष्टम् ,-अविशेषात् पुरुष स्त्रियं वा। अनिरुदकेन अभ्युक्षन् श्राभिमुख्येन सिञ्चन्, माभैषीरिति मन्त्र जपेत् ,-श्रा विषप्रक्षयात् । कथं ज्ञायते ? । प्राणिपोडाऽपनयार्थत्वात् कर्मणः । अभ्युक्षन जपेत्, इति कुर्वन् अभ्युक्षणजपयोगिपद्यं दर्शयति ॥०॥ १६ ॥०॥ तुरगोपायेति स्नातकः सम्बेशनवेलायां वैणवं
दण्डमुपनिदधीत ॥ १७॥ सातको ग्टहमेधी। सम्बेशनं शयनं स्वापो निद्रा, इत्यनर्थान्तरम् ।

Page #269

[४ प्र. ८ का.]
रह्यसूत्रम् ।
७५१
तस्य वेलायां रात्रावित्यर्थः । कुतः? । दिवाखापस्य निषेधात् । वैणवम्-वेणवंशः तद्भवं, दण्डं यष्टिम् , तुरगोपाय, इति मन्त्रण उप समीपे-शयनमन्निधौ, इत्येतत् । निदधीत धारयेत्। दध धारणे । निशब्दप्रयोगात्तत्रैव निश्चलं धारयेत् , न तु मन्त्रप्रयोगं कृत्वा अन्यचापनयेत् ॥०॥ १७ ॥ ॥ किमर्थं धारयेत् ?
स्वस्त्ययनार्थम् ॥ १८॥
मङ्गलप्राप्त्यर्थम्-चौराद्युपद्रववारणार्थमित्येतत् ॥०॥ १८ ॥०॥
हतस्ते अविणा कृमिरिति कृमिमन्तं देशमद्भिर
भ्युक्षन् जपेत् ॥ १६॥ कृमयः प्रसिद्धवाः व्रणेषु जायन्ते । कमयो विद्यन्ने यस्मिन् , तं कृमिमन्तम्, देशम्-प्राणिव्रणप्रदेशम् , न तु गोमयादि। कथं ज्ञायते ? । प्राणिपीडापनयनकर्माधिकारात् । तत्राप्युत्तरसूत्रस्य पशुविषयत्वादेतस्य नरविषयतामवगच्छामः। तमिमं कृमिमन्तं देशं अभिरभ्युक्षन, इतस्ते, इत्यादि कृमिमन्त्रान् सानेव जपेत् । कथं पुनीयते सर्वेषां कृमिमन्त्राणामत्र विनियोग: ?- इति । उच्चते । कृमिमतो देश त्याभ्युक्षणे विनियोगविधानात् सर्वेषां कृमिमन्त्राणामत्रैव विनियोगमवगच्छामः । अन्येषां कृमिमन्त्राणं विनियोगान्तरादर्शनात् । न खच विनियुका एवान्ये कृमिमन्त्राः पद्यन्ते, इति युक्तम् । तस्मादत्तरत्राईणमन्त्राणां विनियोगोपदेशादिह सर्वेषामेव कृमि

Page #270

७५२
गोभिलीयं
मन्त्राणं विनियोगः,— इत्यादरणीयम् । अत्राप्यभ्यु क्षणसमकालमेव मन्त्रजपः । एवं कृते किल कृमिपीड़ोपशान्तिर्भवति ॥ ० ॥ १८ ॥ ० ॥ पशूनाञ्चेचिकीर्षेदपराले सीतालाष्टमाहृत्य वैहायसं निदध्यात् ॥ २० ॥
[४ प्र. ८ का. ]
पशूनां गवाश्वादीनां चेत् यदि, चिकीर्षेत् कर्त्तुमिच्छेत् । किम् ? । कृमिपीड़ोपशान्तिम् । कथं ज्ञायते ? । अधिकारात् । तदा, श्रपरान पूर्वा । सीता लाङ्गलपद्धतिः । तस्या लोटम्, लोष्ट: प्रसिद्धः, तमाहृत्य श्रानीय, वैहायसं श्राकाशस्यं निदध्यात् धारयेत्, - ग्टहपटलादिम्यं धारयेदित्येतत् । निशब्दः पूर्व्ववत् ॥ ० ॥ २० ॥०॥
तस्य पूर्व्वीह्णे पाश्शुभिः परिकिरन् जपेत् ॥ २१ ॥
तस्य लेाष्टस्य । पूर्वाह्णे - न पराते । श्रथ सिद्धत्वादेतदवाच्यम् ? श्रथेोच्यते,—कारणं वक्तव्यम् । उच्यते । एतदवचने खल्वपराह्ने, इत्यनुवर्त्तेत श्रतस्तन्निवृत्त्यर्थम्, - पूर्वाह्ने, – इत्युच्यते । पांशुभिः रेणुभिः, परिकिरन् – प्रकृतस्य पशेा: कृमिमन्तं देशम् । प्रकृतमेव मन्त्रं जपेत् । कुतः ? । तस्यैव प्रकृतत्वात् । मन्त्रान्तरानुपदेशाच्च । परिकिरणसमकालं मन्त्रजपा व्याख्यातः ॥ ॥ २१ ॥ ॥
-
,
इति महामहोपाध्यायराधाकान्त सिद्धान्तवागीशभट्टाचार्य्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततकीलङ्कारस्य कृतौ गोभिलीयग्टह्यसूत्रभाष्ये चतुर्थप्रपाठकस्य नवमी काण्डिका ॥ ० ॥
--

Page #271

गोभिलीय-गृह्यसूत्रे चतुर्थप्रपाठके दामी काण्डिका ।
क्रमप्राप्तानां मन्त्राणं विनियोगमिदानी वक्तुमारभते,
उत्तरता गां बसोपतिष्ठेरनहणा पुत्रवाससेति॥१॥
उत्तरतः उत्तरस्यां दिशि । कस्य ?। अर्हणप्रदेश य । कथं ज्ञायते ?। 'यत्रै नमर्हयिष्यन्तः म्युः' इति सूत्रयिष्यमाणत्वात्। गां स्त्रीगवीं बवा। स्त्रीगवीमिति कुतो वर्ण्यते ?। लिङ्गादित्याह । धेनुः, इति पयस्वती-इति चैवमादिमन्त्रलिङ्ग खल्वेवमनुग्रह ते । न च पुंगव परिग्रहे कारणं पश्यामः । तस्माद् यथोक एवार्थः । तदेवं गां बध्वातामेवाभिमुखाः मन्तः, अर्हण पुत्रवासमा, इति मन्त्रेणोपतिष्ठेरन्आराधयेयुः । उपस्थितत्वान्मन्त्रलिङ्गाच तामेवोपतिष्ठेरन् न पुनरहणीयमिति बोद्धव्यम् । के उपतिष्ठेरन्? । ये अर्हयिय्यन्तः स्यः । कथं ज्ञायते? । उपस्थितत्वात् । बहुवचननिर्देशाञ्च । यदि पुनरहणीय ऐवोपतिष्ठेत, तीकवचनं कुर्यात् । 'यत्रैनम्'-इत्यहणीयस्यैकवचनेन निर्देशात्। आह । अर्हयितुरेकत्वात् अस्यामपि वर्णनायां नैव बहुवचनस्थार्थवत्तां पश्यामः । एवन्तर्हि बहुवचनं कर्तुर नियमार्थ भविष्यति । कथं नाम? । ये केचिद्गृह्या उपतिष्ठेरन् , न पुनरईयितेवेत्यस्ति नियमः, इत्यभिप्रायः । अथवा । बहुवचनं कुर्वन्नाचार्यः सर्वेरेव स्टोरहणीयाईणार्थमप्रमत्तैर्भवितव्यमित्युपदिशति ।

Page #272

७५४
गोभिलीय
[४ प्र. १० का . ]
तथाच वाजसनेयके प्रवचने । “यत्रचा श्रागच्छति, सबै ग्टह्या इतरे तत्र वेष्टयन्ति, अथेह परित्राता भवति " - इति ॥ ० ॥ १ ॥ ० ॥
एवम विषूपतिष्ठमानेषु खल्वयमर्हणीयः -
"
कुत्र प्रतितिष्ठमाना जपेत् ?
इदमहमिमां पद्यां विराजमन्नाद्यायाधितिष्ठामीति प्रतितिष्ठमाना जपेत् ॥ २ ॥
प्रतितिष्ठमानः ऊर्द्धस्तिष्ठन्, इदमहमिति मन्त्रं जपेत् । श्रर्थात् जपानन्तरमासने उपविशेत्। कथं ज्ञायते ? | 'इदम्' श्रमनम् अधितिष्ठामि - इति मन्त्रलिङ्गात् । समस्तमन्त्रान्नानं किमर्थम् ? । निराकाङ्क्षत्वार्थमहममुक इति नामादेशो नास्तीति प्रज्ञापनार्थम् । समाम्नायप्रज्ञापनार्थञ्च ॥ ० ॥ २ ॥ ॥
و
यचैनमर्हयिष्यन्तः स्युः ॥ ३ ॥
यत्र यस्मिन् प्रदेशे, एनमर्हणीयमर्हयिष्यन्तः - श्रईणं करिष्यन्तः श्रईयितुमिच्छन्तः इत्येतत् । स्युः भवेयुः ग्टह्याः । बहुवचनं व्याख्यातम् । तत्र प्रदेशे प्रतितिष्ठमानो जपेत् ॥ ० ॥ ३ ॥०॥
यदा वाऽर्हयेयुः ॥ ४ ॥
यदा यस्मिन् काले, अर्हयेयुरर्हणं कर्त्तुमारभेयुः । बहुवचनं पूर्व्यवत् । तदा वा प्रतितिष्ठमानो जपेत् इति गतेन संबन्धः ।
एवं वा

Page #273

[४ प्र. १० का.)
ग्रह्यसूत्रम्।
वाशब्दः तुशब्दार्थः। यदा पुनरेनमहयेयुस्तदा विष्टरादीनि वेदयेरन् , इत्यनागतेनाभिसंबन्धो वर्णनीयः ॥०॥ ४ ॥१॥ अथेदानीमईणविधिविवक्षयेदमाह,विष्टरपाद्यार्थ्याचमनीयमधुपकानेकैकशस्त्रिस्त्रिर्वे
दयेरन् ॥५॥ विष्टरः,
"ब्रह्मविष्ठरयोश्चापि सन्देहे समुपस्थिते । ऊकेशो भवेद्ब्रह्मा लम्वकेशस्तु विष्टरः । कतिभिस्तु भवेद्ब्रह्मा ? कतिभिर्विटरः स्मृतः ? ।
पञ्चाशद्भिः कुशैब्रह्मा तदर्द्धन तु विष्टरः” । इति आचार्यपुत्रेण ग्टह्यासंग्रहे व्याख्यातः। कात्यायनेन तु कर्मप्रदीपे,
"यज्ञवास्तुनि मुख्याञ्च स्तम्बे दर्भवटी तथा ।
दर्भमंख्या न विहिता विष्टरास्तरणेष्वपि”। इति विटरे दर्भसंख्या निषिद्धा । तदनयोर्विकल्पः,-पञ्चाशदी कुशैविटरः स्यात् , असंख्यातेवा, इति । कथं ज्ञायते ? । दयोरेवास्मदाचार्याभ्यामनुशिष्टत्वात् अनन्यगतेर्वचनात् । सम्भवे पञ्चाशदर्द्वरसम्भवे पुनरपरिमितैरपि कुशेर्विटरो भवति, इति नारायणोपाध्यायाः । रघुनन्दनस्तु दर्भमंख्यावचनमाचार्य्यपुत्रस्येत्येतदजानान: कात्यायनवचनविरोधात् तद्वचनं शाख्यन्तरीयमितिवर्णयन् कत्यनारसिकत्वमात्मनः ख्यापयाञ्चकार । अन्यदपि दर्भवटुप्रसङ्गात् पूर्वमेव व्याख्यातम्।
5C

Page #274

गोभिलीयं
[४ प्र. १० का.]
स खवयं विष्टरः एको वा स्यात् द्वौ वा, इत्यनियमः । कथं ज्ञायते ? । 'दौ चेत्' इति वक्ष्यमाणसूत्रपालोचनात् ।
पाद्यम्-पादप्रक्षालनार्थमुदकम्। तथाच लायायनसूत्रम्। “तत्रैतदाहरन्ति,-विष्टरं पादप्रक्षालनम् अर्यम् आचमनीयं मधुपर्कमिति" इति । द्राह्मायणसूत्रम् । “अर्हयिष्यन्त श्राहरन्ति,-विष्टरी पाद्यमय॑म्" इत्यादि । “विटरः पाद्यमी माचमनीयं मधुपर्को गैरित्येतेषां त्रिस्त्रिरेकै वेदयन्ते” इति च गृह्यान्तरम् ।
“पादार्थमुदकं पाद्यं केवलं जलमेव तत् ।
तत्तैजसेन पात्रेण भवेनापि निवेदयेत्” । इति च स्मयते पुराणेषु । तस्मात्,-'पाद्यम्'-दूत्येवमेव प्रयोगो भट्टनारायणाद्यनुमत आदरणीयः । यच्च भवदेवभट्टेन ‘पाद्याः',इति लिखितम् , यदपि सरलायाम्-'पाद्याः', दूति प्रयोगमभिधाय, पाद्याः-इति अप्संबन्धात् स्त्रीबहुवचनम्, इति वर्णितम् । तदसङ्गतम् । कुतः ?। अस्मच्छास्त्रे पाद्यमिति निर्देशात् । न खल वीक्षणविधी मन्त्रे च 'अपः' इति दर्शनादत्रापि तथा कल्पनायां किञ्चित् प्रमाणमस्ति । तस्मादस्मक एव प्रयोगः । अर्यम्
“दध्यक्षतसुमनस आपश्चेति चतुष्टयम् । अर्थ एष प्रदातयो रह्ये ये अाहा: सत्ताः । दध्यक्षतसुमनसो घृतं सिद्धार्थका यवाः । पानीयश्चैव दर्भाश्च अष्टाङ्गो ह्यय॑ उच्यते” ।

Page #275

[४ प्र. १० का . ]
इति ग्टह्यामंग्रह कलक्षणम् । स खल्वयमर्थः कांस्यपात्रेणार्हणीय
'
स्याञ्जलौ निनेतव्यः । कस्मात् ? ।
इति ।
गृह्यसूत्रम् ।
"कांस्येनैवार्हणीयस्य निनयेदर्घ्यमञ्जली” |
इति वचनात् — इति वर्णयन्ति । श्राचमनीयम् श्राचमनार्थमुदकम् । मधुपर्क:
" सर्पिषा मधुना दना श्रर्चयेदयन् सदा । ऋषिप्रोक्तेन विधिना मधुपर्केण याज्ञिकः । कंसे त्रितयमामिच्य कंसेन परिसंवृतम् । परिश्रितेषु देयः स्यान्मधुपर्क इति ध्रुवम्” ।
" दधनि पयसि वाऽथवा कृताने
मधु दद्यान्मधुपर्कमेतदाहुः ।
दधि मधु मलिलेषु सक्तवः पृथते विहिता स्वयस्तु मन्थाः " ।
তত
इति च गृह्यासंग्रहातलक्षणः । तदेवं छन्दोगानां स्वशाखापरिभाषितश्चतुर्विधा मधुपकी भवति ; - सर्पिर्मधुदधि, दधनिमधु, पयसि मधु कृताने मधु च इति । तत्र प्रथमा मधुपर्क: कंसस्यः कंस परिवृतश्च भवति । इतरेषु पुनर्नेष नियमः । कस्मात् ? । “कंसे चितयमामिच्य”– इत्यादिना तत्रैव तदभिधानात् । यथा खल्वभिक्रमणं प्रयाजमात्रस्यैवाङ्गं नानुयाजादीनाम्, तद्वदत्रापि स्यात् । रघुनन्दनस्तु छन्दो गोप्येतदजानानः, -

Page #276

७५८
गोभिलीयं
[ ४ प्र. १० का . )
“माक्षतं सुमनोयुकं उदकं दधिमिश्रितम् । श्र, दधि मधुभ्याञ्च मधुपर्केो विधीयते " । इति वचनं लिखित्वा 'दधिमधुमात्रेण मधुपर्काभिधानं घृतासम्भवपरम् ' - इति स्वच्छन्दादेव परिकल्प्य 'तत् सम्भवे गोभिल: ' - इत्यभिधाय, “मधुपर्कं दधिमधुघृतमपिहितं कांस्ये कांस्येन” – इति पारस्करगृह्यसूत्रम्,–“पिहितं कांस्यस्यम् " - इत्याकुलीकृत्य लिखित्वा, 'पूर्व्ववचने पात्रानुपदेशात् कांस्यपात्रं विनापि मधुपर्के दीयते' - इति ब्रुवन्नात्मनः कल्पनानैपुण्यं स्थापयाञ्चकार । पृथगमीषां मधपकीणामेकविशेषस्यान्यत्राप्रसक्तः किमर्थमेतावान् प्रयास:, इति न विद्मः । परमार्थतः पुनर्मधुपकीणां पृथक्त्वमविदुषा वृथैव प्रलपितमिति प्रेक्षावतामनपेक्षणीयं भवति । श्रपि च । मध्वसम्भवे घृतेन मधुपर्कं ग्टह्यान्तरकाराः स्मरन्ति, स तु स्वातन्त्र्यातिशयान्मन्यते, — घृतासम्भवे दधिमधुमात्रेण मधुपर्कः - इत्य होप्रमादः । तथाच टह्यान्तरम् । " दधनि मध्वानीय सर्पिवी मध्वलाभे " - इति । अपि च ।
वतायं साहसिका, - , - यः पारस्करीयं सूत्रमाचार्थीयं ब्रुवम् पारमर्षञ्च सूत्रमाकुलयन्नापचपते । तत् किमच ब्रूमः ! विस्तरतश्चैतत् गृह्यासंग्रहभाव्ये वक्ष्यामः । श्रग्निखामिनेोपि प्रथमं मधुपर्कमविद्वांस व कल्पवृत्तौ भाषन्ते - मधुना पृक्तं दधिपयः कृतान्नं वा मधुपर्क: - इति । 'मधुपर्के दधि मधुयुक्तम्' - इति ब्रुवाणो भट्टनारायगोप्यसम्यग्दर्शित्वमात्मनो नातिशेते । तदस्तु किं विस्तरेण ? |
सूत्रशेषमिदानीं वर्णयामहे । तानेतान् विष्टरादीन् मधुपकान्तान् द्रव्यविशेषान् एकैकशः प्रत्येकं त्रिस्त्रिरुच्चार्य्य, वेदयेरन्– निवेदयेरन्,—

Page #277

[४ प्र. १० का.]
ग्टह्यसूत्रम् ।
७५६
इत्यल्पत्वादहयितुः कर्म प्रथमं सृत्रितम् । वेदयेरन्- ज्ञापयेयु:इति केचित् । निवेदनञ्च दक्षहस्तेनादाय कर्त्तव्यम् । कर्तुरङ्गस्योपदेशाभावे तस्यैव करस्य कर्मपारगत्वात् । तथा चोकम् ।
"कपिदिश्यते यत्र कर्तुरङ्गं न चोच्यते ।
दक्षिणस्तत्र विज्ञेयः कर्मणां पारगः करः”। इति । तस्मात्,-विष्टरनिवेदने उत्तानहस्ताभ्याम्-इत्यमङ्गता कल्पना भवदेवभट्टस्य । सुखावबोधार्थं प्रयोगः प्रदर्श्यते । विष्टरो विष्टरो विष्टरः, पाद्यं पाद्यं पाद्यम् , अWमर्थ्यमय॑म् , आचमनीयमाचमनीयमाचमनीयम् , मधुपर्की मधुपर्को मधुपर्कः,-प्रतिग्टह्यताम्-इति सर्वत्र वाक्यशेषं समापयेत् । कुतः ? । तथा प्रमिद्धेः । योग्यत्वाच । विष्टरदयपक्षे द्विवचनान्तेन प्रयोगः, इति भट्टनाराय
पाध्यायाः । पृथङ निवेदनम्, इति भवदेवभट्टः ॥०॥ ५ ॥०॥ अथेदानीमहणीयकर्मविधिर्वक्रव्यः। स खल्वर्हयित्रा दत्तं विष्टरादिकंविष्टरं प्रतिग्टह्णामि, इत्यादिना ग्टह्णीयात् । कथं ज्ञायते ? । योग्यत्वात् । प्रसिद्धेश्च । अयमधुपर्कयोस्तु विशेषं वक्ष्यामः । स खल्दयमहणीयः विष्टरं ग्टहीत्वा,
या ओषधीरित्युदञ्चं विष्टरमास्तीयाध्युपविशेत् ॥
या ओषधीः, इत्यनया ऋचा उदञ्चमुत्तराग्रं विष्टरमास्तीर्य, विष्टरम् अधिलक्ष्मीकृत्य श्रासनस्योपरि उपविशेत् । क्व आस्तीर्य ? श्रासने । कथं ज्ञायते ?। “तामह्यमस्मिन्नामने"-इति मन्त्रलि

Page #278

७६०
गोभिलीयं
[8 प्र. १० का.
ङ्गात् । स खल्वयं मन्त्रः विष्टरस्थासनास्तरणे विनियुक्तः । कुतः ? । उपवेशनस्य पूर्वमेव मिद्धत्वात् , इति व्याख्यातारः ॥०॥ ६ ॥०॥
हौ चेत् पृथगृग्भ्याम् ॥ ७॥
चेत् यदि, द्वौ विष्टरौ अर्हयित्रा दत्तौ स्याताम् , तदा पृथक-- नाना, ऋग्भ्याम्-या ओषधीरित्येताभ्यामित्यर्थः । श्रास्तीय्याशुपविशेत, इत्यनुवर्तते । ग् दयं मन्त्रब्राह्मणादवगन्तव्यम् । अत्र, पृथक-दति करणात् निवेदनं युगपदवगम्यते । चेत्, इति करणाच्च नातीव दयारावश्यकत्वम्, इति ॥०॥ ७ ॥॥ किं द्वितीयमपि विष्टरमविशेषेणामन एवास्तीर्य उपर्युपविशेत् ? । न । किन्तर्हि ?
पादयोरन्यम् ॥८॥
अन्यमपरम्-दितीयं विष्टरम् , या ओषधीरितिमन्त्रेण पादयोरधस्तादास्ती-युपविशेदित्यर्थः । पादयोरध आस्तीर्य उपरि पादी वृष्णीं कुर्यात्, इति भट्टभाय्यसरले ॥०॥ ८ ॥०॥
यता देवीरित्यपः प्रेक्षेत ॥॥
यतो देवीः, इत्यनेन मन्त्रण, अपः,-पादप्रक्षालनार्थमुदकम् - पाद्यमित्येतत् । प्रेक्षेत अर्हणीयः ॥०॥ ८ ॥०॥ तेनेोदकेन खन्च यमईणीयः,

Page #279

[४ प्र. १० का.
ग्रह्यसूत्रम् ।
सव्यं पादमवनेनिज इति सव्यं पादं प्रक्षालयेत्, दक्षिणं पादमवनेनिज इति दक्षिणं पादं प्रक्षालयेत्
सव्यं पादम्, इति मन्त्रेण, मव्यं वामं, पादं प्रक्षालयेत्। अनेनैव सूत्रशेषो व्याख्यातः । प्रक्षालयेत्, इति क्रियाभ्यामः ; निर्देशकमेण पादयोः प्रक्षालनार्यः । अन्यथा उदकसंस्थतानुरोधात् दक्षिणं प्रक्षाल्य ततः सव्यस्य प्रक्षालनं स्यात् । तच्चानिष्टम् । तथा च स्मरणम् ।
“पादं प्रक्षालयेद्विप्रो दक्षिणं प्रथमं मदा ।
शूद्रग्तु वामं प्रथमं सामवेदी तथा बधूः” । इति ।
"मामगः क्षालयेत् सव्यमादावन्यस्तु दक्षिणम्” । इति चैत्रमादि ॥०॥ १० ॥०॥
पूर्वमन्यमपरमन्यमित्युभौ शेषेण ॥ ११ ॥
पूर्वमन्यमिति मन्त्रेण उभौ पादौ शेषेणावशिष्टेनोदकेन प्रक्षालयेत्अईणीयः । मन्त्रिकर्षातिशयाइक्षिणस्यैव पादस्य प्रक्षालनं स्यात्,इति तन्निरासार्थम्-उभौ,--इत्याह । श्राह । पूर्वमन्यमित्युभौ शेषेण, इति वक्रव्ये, पूर्वमन्यमपरमन्यमित भी शेषेण, इति गुरुकरणं किमर्थम्?। क्रमविशेषार्थम्, इति ब्रूमः । कथं नाम ? । एकैकपादप्रक्षालने यस्य पूर्व प्रक्षालनं यस्य च पश्चात् , उभयपादप्रक्षालनपक्षेऽपि तस्यैव पूनं तस्यैव च पश्चात् प्रक्षालनम् इति ।
50

Page #280

द्द‍
| ४ प्र. १० का . ]
तदेतत् क्रमविशेषसूचनार्थं पूर्वापरत्वानुकीर्त्तनमिति बेोद्धव्यम् ॥
॥ ॥ ११ ॥ ॥
अन्नस्य राष्ट्रिरसीत्ययं प्रतिगृह्णीयात् ॥ १२ ॥
·
गोभिलीयं
अन्नस्य राष्ट्रिरमि — इत्यनेन मन्त्रेण श्रर्घ्यं यथोकलक्षणं प्रतिग्टहीयात् - श्रईणीयः । श्रर्घ्यं प्रतिगृह्णामि, -- इत्यर्थं प्रतिगृहीयादित्यसङ्गतैषा कल्पना भवदेवभट्टस्य । 'प्रतिग्टलीयात् - इत्यस्य अञ्जली ग्टहीत्वा शिरसि दद्यात् इति रघुनन्द नव्याख्यानेऽपि प्रमाणं न पश्यामः । मन्त्रानुपदेशात् तृष्णीमेव शिरस्यर्घ्यं दद्यात्, -इति तु स्यात् ॥ ० ॥ १२ ॥ ० ॥
यशोऽसीत्याचमनीयमाचामेत् ॥ १३ ॥
__
,
•
यशोमि, — इति मन्त्रेणाचमनीयमाचमनार्थमुदकम् श्राचामेत् सम्यक् भक्षयेत् — श्रईणीयः । श्रचामेत् - इति करणात्, -वारत्रयमुदकं भक्षयेत्, श्रथ ययोक्तेन विधिना इन्द्रियाण्युपस्पृशेत्, – इत्यवगच्छामः । 'तच्च सन्मन्त्रेण भक्षयित्वा द्विस्तूष्णीं भक्षयेत्' - इति भट्टभाष्यम् ॥ ॥ ॥ १३ ॥ ॥
यशसा यशासीति मधुपर्क प्रतिगृह्णीयात् ॥ १४ ॥ यशसेा यशोसि, – इत्यनेन मन्त्रेण मधुपर्कमर्हणीयः प्रतिग्टतीयात् । अपरे पुनरेतदविद्वांसो भाषन्ते - मधुपर्कं प्रतिगृहामीति मधुपर्कं प्रतिगृह्णीयात्, - इति ॥ ० ॥ १४ ॥ ० ॥
तस्य खन्वस्य मधुपर्कस्य, -
·

Page #281

[४ प्र. १० का.
ग्टह्यसूत्रम् ।
यशसा भशोसि महसा भासि श्रीभक्षासि श्रियं मयि धेहीति त्रिः पिवेत् ॥ १५॥
यशसा भक्षोमि, इत्येवमादिना मन्त्रेण, त्रि:-वारत्रयं पिवेदहणीयः । श्राह । समस्तमन्त्राम्नानं किमर्थम् ?। उच्यते । मन्त्रे भक्षशब्दस्य त्रिः पाठात् त्रिः पानविधानाच्च भक्षश दान्नेरेव मन्त्रावयवैः पानं स्थात्, इत्यपि कदाचिदाशङ्का स्यात् कम्यचिन्मन्दमतेः । अतस्तन्निरामार्थ मन्त्रान्तेन पानप्रतिपादनार्थम्, ममाम्नायप्रज्ञापनार्थश्च समस्तमन्त्राम्नानम्, इति भट्टनारायणप्रातयः। तस्मात्, कौथुमादीनां मन्त्रान्तेनैव पानम् । येषान्तु 'श्रियो भक्षोसि’---इति मन्त्रपाठः, तेषां मन्त्रावयवैरेव पानं स्यात् । तथा च छन्दोगग्टह्यान्तरम् । "मधुपर्क त्रिः पिवेद् यशसा महस: श्रिय इति, वृष्णी चतुर्थम्" दति । तदत्र, मन्त्रप्रतीकोपादानात् प्रतीकैरेव पानमवगम्यते । 'श्रीभदोमि'-दति खल्वरमच्छाखायां मन्त्रपाठः।
दमिदानीमत्र मन्दिह्यते । किं प्रतिपानं मन्त्रावृत्तिः, उत सकृन्मन्त्रेण पानत्रयम् ?-इति। सकृन्मन्त्रप्रयोगः, इति केचित् । कुतः ? । “एकद्रव्ये काहनी सकृन्मन्त्रवाचनं कृत्वा,” इति वचनात्। तदमङ्गतम्। कस्मात् ?। ट्रव्यभेदात्। द्रव्यभेदः खल्वत्र भवति। न हि यदेवादितः पिबति, परस्तादपि तदेव पिवति,इत्यप्रमत्तः शक्नोति वदितुम् । तस्मादस्यत्र द्रव्यभेदः। उत्तरत्र वृष्णीमिति करणाचात्र प्रतिपानं मन्त्रावृत्तिमवगच्छामः। आह । मध्ये तर्हि पाचमनं प्राप्नोति ? अन्यथोच्छिष्टः कथं द्वितीयं
5 D2

Page #282

७६४
गोभिलीय
aate पानं करिष्यति, मन्त्रं वा पठिष्यति । उच्यते । उत्तरच श्रचान्तोदकाय, इति करणादिहाच्छिष्टतैव न भवतीत्यवगच्छामः । तस्मात् प्राणाग्निहोत्रवत् सेोमभक्षणवच हाताचमनस्यैव मन्त्रपाठ: स्यात् । तथाच ग्टह्यासंग्रहः ।
" मधुपर्के तथा सो अनु प्राणाहुतीषु च । च्छिष्टो भवेद्विप्रो यथा वेदविदो विदुः । प्राणाहुतिषु सेोमेषु मधुपर्के तथैव च । स्यामेषु सर्वेषु नेोच्छिष्टो भवति द्विजः " |
मधुपर्कस्य पिवेत् ॥ ० ॥ १६ ॥ ० ॥
18 प्र.
• का. ]
इति । इदमपरं चिन्त्यते । मधुपर्कस्य पिवति - चोदना तावदुपलभ्यते, मन्त्रे च भक्षशब्दश्रुतिः । तत्र किं पात्रेण पातव्यम् ? श्रहेोस्वित् हस्तेन भक्षयितव्यम् ? — इति । तत्र केचिदाहुः । मन्तलिङ्गात् प्रमिद्धेश्व हस्तेन भक्षयितव्यम् । पिवति चोदना तु भोजनस्य पूर्वापरद्विराचमना देर्निवृत्त्यर्थतयाणुपपद्यते इति । अपरे ब्रुवन्ति । मन्त्राणामविधायकत्वात् प्रमिद्धेानैकान्तिकत्वात् विधिवलीयस्त्वाच्च पात्रेण पातव्यम्, - इति । अन्ये तु मन्यन्ते । मधुमंयोगात् द्रवश्चेन्मधुपर्क: स्यात्, तदा पात्रेण पातव्यम् । अथ दध्नः काठिन्यात् पानानुपपत्तिः, प्रागेव तु कृतान्नस्य तदा इस्तेन भक्षयितव्यम्इति । तदत्र भवन्तो भूमिदेवाः प्रमाणम् ॥ ० ॥
१५ ॥ ०॥
तृष्ण चतुर्थम् ॥ १६ ॥
१. +

Page #283

[४ प्र. १० का.
यसनम्।
भूय एवाभिपाय शेषं ब्राह्मणाय दद्यात् ॥ १७॥
भूयः-पुनरपि, एवकारकरणात, वृणीमेव, अभिपाथ प्राभिमुख्यन पीत्वा, शेषमवशिष्टं ब्राह्मणाय दद्यात्। तञ्च पुत्राय शिव्याय वा, न पुनरविशेषेण यम् कस्मैचित् । कथं ज्ञायते ?। “उच्छिष्टं कस्यचि न पातव्यं नापि दातव्यम्'-दति शास्त्रानारे अन्यस्मै उच्छिरदानस्य अन्योछिटभक्षणस्य च निषेधनात् । गुबीद्युच्छिष्टभोजनन्तु प्रसिद्धसेवेति न तपपादनार्थमुक्रमः । तदभावे पुजरब्राह्मणायापि दद्यात्, तच अद्भिरभ्युजय, इति विशेषः । तथा च द्राह्यावणरत्रम् । “तदभावेऽद्भिः मन्योच्याब्राह्मणाय” इति । लाग्यापनोप्येवमेव सूत्रया नकार ॥०॥ १७ ॥१०॥
आचान्तोदकाय गौरिति नापितस्विब्रूयात् ॥१८॥
आचान्तोदकाय अहणीयाय । तार्थ चतुर्थ । आचानोदकमईणीयमुद्दिश्य,इति वा वजीयन् । नापिता गोरिति बिधारवयं यात् । आचान्तोदकाय, इति कुर्वन उवैरत्वं द्योतयति । कथं नाम ? । यथा ख वर्गणीयः ग्णोति, तथाच्चै—यात्, इति । एवं खत्वाचान्तोदकार्थता कथास्य सम्पन्स्यते । अन्ये तु वर्णयन्ति । ‘ाचान्तोदकाय, ति सप्तम्यर्थे चतुर्थी । तेन, अहणीये श्राचान्तारके सतीत्यर्य:,'-ति। मधुपर्कभक्षले उच्छिता न प्राप्नोति, इति खवाचार्य श्राचान्तोदकाय, इत्याह । तेन, इतः पूर्व नास्त्येवाचमनम् ॥ ॥ १८ ॥॥

Page #284

७६६
गोभिलीयं
[ प्र. १० का.
नापितेन त्रिगारित्युक्ते खल्वयमहणीयः, तमेव नापितम्,
मुञ्च गां वरुणपाशाद् द्विषन्तं मेऽभिधेहीति तं जह्यमुष्य चोभयोरुत्सृज गामत्तु तृणानि पिवतूदकमिति ब्रूयात् ॥ १६ ॥
मुञ्च गामिति मन्त्रं ब्रूयात् । श्राह। समस्तमन्त्रानान किमर्थम् ? । समाम्नाय प्रज्ञापनार्थम् । एवमेव मन्त्रस्य पाठार्थञ्च । तेन, मे,इत्यादौ निराका झवा) न नामप्रयोगः । तेन, अमुव्य, इत्यप्यनूह एव स्थात्, इति केचित्। ते खलु, 'मेऽभिधेहीति'-इत्यत्र, इतिकारं किमिति न लिखितवन्तः, इति प्रष्टव्याः । तस्मात्, 'अमुष्य'पदस्थाने तावदईयितु मादेशः कर्त्तव्यः । कुतः ?। अदः पदस्थाने नामादेशस्यास्माभिः पूर्वमुपपादितत्वात् । “समस्तमन्त्राम्नानं 'जहि' 'अमध्य-इति पदयोरन्तरा शब्दान्तराध्याहारशङ्कानिवृत्त्यर्थम् । अन्यथा, मम विष्णदत्तस्य च, इत्येवं प्रयोगः स्यात्। तचायुक्रम् । मेऽभिधेहीति मे-शब्देन तदर्थसिद्धेः” इति केचित् । तेषामपि तदुक्तयेव युक्त्या अध्याहारशङ्काया अप्रसनः समस्तमन्त्राम्नानं किमर्थमिति न विद्मः । मेऽभिधेहीति, इत्यत्र इतिकरणं किमर्थम् ? । परस्तान्मन्त्रपदस्य रूपान्तरत्वप्रज्ञापनार्थम्। प्रागिति शब्दप्रक्षेपात् यथाऽवस्थितानामेव मन्त्रपदानां प्रयोगार्थञ्च । तेन, 'अमुव्य'-पदस्थाने नामादेशः स्यात् । तर्हि 'तम्' इत्यात्रापि स्यात् ? । नैष दोषः । इति करणात् प्राकनेन 'द्विषन्तम्'-इति पदेन तस्य सम्बन्धात् ।
तस्मादियमेवावधारणा ;-'समस्तमन्त्रानानं समाम्नाय प्रज्ञापना

Page #285

[४ प्र. १० का
ग्रह सूत्रम्।
र्थम् । मध्ये इतिकारकरणं ततः प्राकनस्य मन्त्रभागस्य यथाश्रुतपाठार्थम्, पराचीनस्य 'अमुथ्य'पदस्य स्थाने नामादेशसूचनार्थञ्च । अन्यस्य पराचीनत्वेऽपि न नामादेशः, प्रमाणभावात् । नाप्यध्याहारः, समस्तमन्त्रानानात्'-दति। तथा च छन्दोगग्टह्यान्तरम्। “मचोदितामनुमन्त्रयेत मुञ्च गामित्यमुव्य चेत्यर्हयितु म ब्रूयात्” इति। भट्टभाय्येप्युक्तम्,-"मेऽभिधेहीत्यत्रेति शब्दप्रक्षेपात् 'मेऽभिधेहि'-दूत्येव प्रयोगः । न तु निराकानीकरणाय मे वनुरिति । अमुव्यपदस्थाने अर्हयितु मादेशः” इति । अत्र च, पद्यमानमन्त्रकाण्डे 'इति'पदं न पद्यते, केवलमाचार्येणैव उकमर्थं प्रतिपिपादयिषुणा प्रक्षिप्तं तदिति बोद्धव्यम् । भट्टनारायणोऽपि प्रक्षिप्तत्वमितिकारस्य स्पष्टमाचष्टे । व्याख्यातारोऽपि पूर्वीचार्या एवमेव प्रतिपन्नाः । भवदेवभट्टोऽपि मन्त्रे दूतिकारं न लिल्लेख । यच्च,-उतभट्टभाष्यप्रतीकं लिखित्वा, रघुनन्दनेनोक्तम्,–“मेऽभिधेहीत्यत्र भवदेवभट्टेन यत् इतिपदं न लिखितम्, तद् हेयम्, भट्टभाव्यविरोधात्, प्रमाणभावाच्च,"इति । तदेव हेयम् । कस्मात् ? । भट्टभाव्यविरोधाभावात् । तत्र खल्वितिशब्दस्य प्रक्षेपत्वकथनायकमितिशब्दस्य मन्त्रानङ्गत्वमुक्तम् । प्रमाणञ्चात्र मन्त्रसमाम्नायोऽध्येटसम्प्रदायश्च । तस्मात्,-भट्टभाष्यपतस्तात्प-पालोचनात् ममाम्नायाद्यनवलोकनप्रमादाच्च अप्रमाणं प्रमाणविरुद्धञ्च यदृच्छयैव प्रलपितमित्यनादरणीयम् ॥०॥१८॥०॥ ततो नापितेन मुतां तामेव गामवलोकयन्नईणीयः,
माता रुद्राणामित्यनुमन्त्रयेत ॥२०॥ ज्वर्थं सूचम् ॥ ॥ २० ॥०॥

Page #286

७६
गोभिलीयं
किं सर्व्वत्रैवाईणकर्मणि नापितेन गौरि रुद्राणामित्यनेन तामनुमन्त्रयेदर्हणीयः ? । प्राप्ते इदमारभ्यते,—
४ प्र. १० का . ]
मुञ्च गामिक्ता माता एवं खलु प्राप्तम् । एवं
अन्यत्र यज्ञात् ॥ २१ ॥
यज्ञोऽग्निष्टोमादिः । तस्मादन्यत्रैवं कुर्य्यात् ॥ ० ॥ २१ ॥ ॥ यज्ञे तर्हि किं कुर्य्यात् ? । उच्यते, -
कुरुतेत्यधियज्ञम् ॥ २२ ॥
यज्ञमधिकृत्य, - इत्यधियज्ञम् । यज्ञमधित्य यदणं क्रियते, तत्र नापितेम गौरिने खत्ययमर्हणीय: 'कुरुत' - इति नूयात् । कुरुत श्रलभध्वमित्यग्निस्वामिप्रभृतयः । " कुरुतेति गवि प्रोक्तायां ब्रूयात्”
- इति च लाट्यायनसूत्रम् ॥० ॥ २२ ॥ ० ॥
कति पुनरर्हणीया भवन्ति ? । उच्यते, -
षड़र्ष्याही भवन्ति ॥ २३॥
श्रमणम् । तदर्हन्तीत्ययाहीः । ते खल्विमे षट्सयका भवन्ति
॥ ॥ २३ ॥ ॥
इमे षड़ईणीया नामतो निर्दिश्यन्ते --
श्राचार्य ऋत्विक स्वातको राजा विवाह्यः प्रियोऽतिथिरिति ॥ २४ ॥

Page #287

[४ प्र. १० का.]
ग्टह्यसूत्रम् ।
७६९
प्राचार्य:,
"उपनीय तु यः शिष्यं वेदमध्यापयेत् दिजः ।
सकल्यं सरहस्य च्व तमाचार्य प्रचक्षते" । इत्युक्तलक्षणः । ऋत्विक्,
"अग्न्याधेयं पाकयज्ञानग्निटोमादिकान् मखान् ।
यः करोति वृतो यस्य स तस्यविगिहाच्यते” । इत्युक्तलक्षणः । स्नातकास्त्रयो व्याख्याताः । राजा अभिषेकादिगुणयुक्तो नरेश्वरः । विवाह्यो विवाहयितव्या जामाता, इत्येतत् । प्रियः,-विद्यातपःप्रमतिर्गणे: प्रीतिविषयोऽतिथिर्यथाकलक्षणः । इत्येते षड़याही नामता निर्दिष्टाः । प्रियः, इति विशेषणात् विद्यादिगुणवानेवातिथिरा: भवति, न यः कश्चित्,-दूति दर्शयति ॥०॥ २४ ॥०॥ किमेतानाचार्यादीन् मकृदेवाईयेत् ? । न । किन्तईि ?,. परिसंवत्सरानहयेयुः ॥ २५ ॥ परिगतः मंवत्सरो येषां, तान् परिसंवत्सरान् श्राचार्यादीन् अईयेयुः । 'पुनर,' इति पराचीनमिहाप्यन्वीयते । मध्यमणिन्यायात् । तेन, एकम्मादहणकालादारभ्य संवत्सरादूर्द्धमागतानेतानाचार्यादीन् पुनरईयेयुरित्यर्थः ॥०॥ २५ ॥॥
पुनर्यविवाहयोश्च पुनर्यज्ञविवाहयोश्च ॥ २६ ॥ यज्ञविवाही व्याख्यातौ। तयोर्निमित्तभृतयोः संवत्सरमध्येऽप्यागतानाचार्यादीन् पुनरर्हयेयुः । अपर प्राह । यज्ञविवाहयोनिमित्तयो री

Page #288

गोभिलीयं
[४ प्र. १० का.
गपि संवत्सरादृत्विगाचार्यो प्राप्ती पुनरर्हयेयुः,'–दति । 'चः समुच्चये परिमंवत्मरकालमेव समुच्चिनोति। पुनर्यज्ञविवाहयोश्च पुनर्यज्ञविवाहयोश्च, इति सूत्राभ्यासः शास्त्रपरिसमाप्तिं द्योतयति ॥०॥ २६॥०॥
अव शिवम्। शाण्डिल्यस्य महामुनेरकलुषे वंशे प्रसंशोत्तरे क्षीराधावकलङ्कम लवपुः कान्तः कलानां निधिः । वाक्पीयूषकरैर्हरन्नतितरां चेतांवरीणामपि क्षान्तोऽभूत् परिपूर्णसुन्दरकलोऽप्युबासनावासभूः ॥ राधाकान्त: म खलु विदितो मौलिरुच्चैर्गुणानां मेधोत्कर्षप्रथितमहिमा धीमतामग्रगण्यः । शास्त्रालापव्यसनरसिकः सन्नित्तोऽन्यदोषात् साक्षात् दोषाकर इव सतामाकरः सद्गुणानाम् ।।
सिद्धान्तवागीश इति प्रसिद्धा यः मसिद्धान्तगणेष्वभिज्ञः । काले मितं वाक्यमुदर्कपथ्यं
योपदेष्टाऽऽगमवज्जनानाम् ॥ कृपापारावारः स खल्लु शरणं रूढविपदां परानिष्टद्देष्टा परमभिनिविष्टः श्रुतिविधौ । स्फुरद्भकिश्रद्धाविमलमतिरुचैगिरिसुतापदाम्भोजवन्दप्रचुरमकरन्दे मधुकरः ॥
योऽध्यापयामास परःसहस्राननन्यकाम्यानपि शिव्यसङ्घान् ।

Page #289

[४ प्र. १० का . ]
गृह्यसूत्रम् ।
यश्चान्तकाले विससर्ज देहं सुरापगातीररसान्तरस्थः ॥
अद्वैतवादनिरतो नवावतार दूव भक्तियोगस्य । अपरिमिता यत् प्रेमा रोमाञ्चमिषादलति वाच्येऽपि ॥ श्रीचन्द्रकान्तनामा ब्रह्मविदः कौथुमो धरादेवः । तस्मान्महानुभावात्तकीलङ्कारलाञ्छना जातः || सेाऽयं ब्रह्ममयीसुता मतिमतामाराधनेषूत्सुकः पित्रैवामरगुर्व्वनूनमतिना भूयो विनीतोऽस्पृशत् । तस्याच्चैश्चरणारविन्दकृपयाऽन्येषां गुरूणान्तथा किञ्चिद्बोधलवोदयातिचपलः शार्दूलविक्रीडितम् || कामरूपब्रह्मपुत्रावन्तरा कैकयेषु यः ।
पुण्ये सेरपुरे रम्ये करोति वसतिं द्विजः ॥ श्रीमद्विजयिनी देवी साम्प्रतं भारतेश्वरी ।
यदङ्गसाम्राज्यगतं तद्राधिकृताज्ञया ॥ मन्त्रादीनां सम्यक् तथा वचांसि च निबन्धकर्तृणाम् । बुद्या विचार्य भूयो मीमांसादितयमप्यथालोच्य ॥ गौतम कणादतन्त्रमवलोक्य कपिलमुनिरचिततन्वमपि । अपि च पतञ्जलितन्त्रं सामानि विशेषतः समालोच्य ॥ लाट्यायनीयकल्यं द्राह्यायणरचितमाश्वलायनकृतम् । ह्यान्तरकर्तृणां परिशिष्टकृताञ्च विचार्य्यं वचः ॥ रचयाञ्चकार भाव्यं कठिनच्छन्दोगग्गृह्यसूत्रेषु । श्रीचन्द्रकान्त एतत्तरलाल्पमतिर्यथा बुद्धि ||
5 E2
७७१

Page #290

७७२
गोभिलीयं
[४ प्र. १० का]
वेदाङ्कशैलचन्द्रे शकनरपतिहायने समाप्तेषा । आश्विनमङ्गलवारे रसेन्दुदिवसे कृतिस्तस्य ॥ स्वलितं यदत्र दैवात्तदखिलमखिलेश्वरः शमं नयतु । प्रीणातु परपिताऽसौ बालकपरिचापलादस्मात् ॥ मन्दोत्तममध्यानामुपासकानामनुग्रहार्थं यः । धत्ते विविधशरीरं म हरतु दुरितं ममेशानः ॥ यस्याज्ञाविवशाऽचलापि चलति भ्राम्यन्ति शून्ये ग्रहावातो वाति तपत्यथापि तपनो मृयस्तथा धावति । व्यत्यासेा विपुलस्य यस्य नियमस्याल्पोऽपि ना लक्ष्यते सोऽयं श्रीपरमेश्वरः प्रकुरुतादन्तेऽपि मे मङ्गलम् ॥ पित्रोश्चरणसरोज विकसतु हृदये ममानिशं वल्गु । तममां विघटनदक्षाः स्फरन्ति नखरेन्दवो यत्र ॥ सन्तः सन्ति जगत्सु ये परगुणं दोषोत्करैरावृतं सम्माघ परिशोध्य साधु बहुलीकुर्वन्ति निवासनाः । तेषां तद्बतमेव, तेषु विफला सत्यं कृपागार्थना तद्भकिप्ततमानसास्तु शिरसा तेभ्यो नमस्तुर्महे ॥ दूति महामहोपाध्यायराधाकान्तसिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततीलङ्कारभट्टाचार्य्यस्य कृतौ गोभिलीयग्टह्यसूत्रभाष्ये चतुर्थप्रपाठकस्य दशमी काण्डिका समाप्ता ॥०॥
समाप्तश्चायं चतुर्थः प्रपाठकः ॥०॥ समाप्तञ्चेदं गोभिलग्टह्यसूत्रभाव्यम् ॥०॥
शुभमस्तु ॥ श्रीरस्तु ॥

Page #291

गृह्यासङ्ग्रहः ।
( गोभिलग्टह्यपरिशिष्टरूपः )
गोभिलपुत्रकृतः ।
प्रथमप्रपाठकः ।
***
नमः सामवेदाय | श्रीगणेशायनमः ।
नवा गुबाचार्य्यन् विचार्य्य बुद्ध्या वचांसि पूर्व्वेषाम् । गृह्यासंग्रहभाष्यं स्वन्पग्रन्थं करिय्यामः ॥
इह खलु तत्रभवान् गोभिलपुत्रः गोभिलग्टह्यसूत्राण्यव्यक्तानि व्यक्तं व्याचिख्यासुर्गेौभिलानुपदिष्टमपि किञ्चिदुपदिदिक्षुर्गोभिलग्टह्यपरिशिघृरूपं गृह्यासंग्रहाख्यमिमं ग्रन्थं रचयाञ्चकार । यस्यायमादिमः श्लोकः, -
श्रथातः संप्रवक्ष्यामि यदुक्तं पद्मयोनिना । ब्राह्मणाना हितार्थाय सरस्कारार्थे तु भाषितम् ॥१॥
तत्रायमथशब्द श्रानन्तर्य्यार्थः संबन्धकरणार्थश्च । उच्चार्य्यमाणश्च मङ्गलप्रयोजन भवति । श्रानन्तर्य्यार्थस्तावत् । गोभिलग्गृह्यसूत्राध्ययनानन्तरम् अनुद्भिन्नपदार्थग्टह्यसूत्रार्थीवधारणार्थं तदनुक्तविशेषप्रतिपत्त्यतत् शास्त्रमध्येतव्यमित्येतदर्थः । संबन्धकरणार्थः खल्वपि । गोभि

Page #292

७४
ग्टह्यासंग्रहः।
[१ प्र.]
लग्टह्यसूत्रशास्त्रेणाम्य शास्त्रस्य मंबन्धं करोति । प्रयोजनञ्चास्य,गोभिलग्टह्यसूत्रवदेतदपि शास्त्र गोभिलीयधोपदेशपरमेव,-इति प्रतिपत्तिः ।
अतः शब्दो हेत्वर्थः। यस्मात् अग्निनामादीनि गोभिलेन नाकानि, यस्माच अनुद्भिन्नार्थ गोभिलग्टह्यसूत्रम्, अत:-एतस्मात् कारणात्,
गोभिलपुत्रोऽहं ब्राह्मणानां हितार्थाय सम्यक् प्रकर्षण वक्ष्यामि। किम् ? । पद्मयोनिना ब्रह्मणा यदुक्तमग्निनामादिकम् । यच्छब्दस्योत्तरवाक्यगतत्वेनोपादानादिह तच्छब्दापेक्षा नास्ति । तु पुनः । संस्कारार्थे संस्काररूपप्रयोजने,-तत् सिद्ध्यर्थमित्येतत् । ब्रह्मणा भाषितमिति प्राधान्यात् पुनरुपादानम् । किमतः ? । गर्भाधानादिषु केषुचित् संस्कारेषु गोभिलेनाग्निपिदिष्टः, तेष्वपि मंस्कारप्रयोजनसिद्ध्यर्थमम्मटुकनामाऽनिर्भवति । एतदतः ।
अपर प्राह । “यस्मिन् कर्मणि गोभिलेनाग्निरुक्तस्तत्रैवामिनाम ज्ञातव्यं नान्यत्र । ब्रह्मणा साधारण्येन सर्चकर्मसु अग्निनाम उनम्, तेन हेतुना गोभिलपुत्रेणापि सर्वकर्मसु अनि नाम उनम् । ततश, गोभिलोले गर्भाधानादौ अग्निनाम न भवति”-दूति । तदसङ्गतम्। गोभिलपरिशिष्टरूपत्वादेतस्य । न खलु गोभिलेन नोक्रमिति गोभिलपुत्रेणोकमपि नोपादेयमिति किञ्चिदत्र कारणमुपलभामहे । तथात्वे वा गोभिलानुकानां बहनामपि विशेषाणामत्रोक्तानामनुपादेयतापत्तेः । उपादीयन्ते च । तस्मादसङ्गतैषा कल्पना, गोभिलाके गर्भाधानादौ अग्निनाम न भवति, इति । गोभिलोऽप्यस्माकमुपदेष्टा, तत् पुत्रोऽपि । यत् खलु पित्रा नोपदिष्टं तदेव पुत्रेणो

Page #293

[१ प्र.]
ग्टह्यासंग्रहः ।
৩
पदेष्टव्यम् । मन्दिग्धश्चार्थी निर्णतव्यः । न हि गोभिलेनापि तत्र तत्राग्निनिषिद्धः। न खल्वेतत् परेशाखिक शास्त्रम्। न च गोभिलेन नोक्तमिति स्वशाखायामेव ग्रन्थान्तरोतमपि परित्यकव्यम् । परिशिष्टानामानर्थक्यप्रसङ्गात् । अनुक्तानां खल्वर्थानामुपदेशस्तेषु भूयोपलभ्यते । अलममदावेशेन ॥ एवं शास्त्रारम्भं प्रतिज्ञाय प्रथमन्तावदग्मिनामान्यभिधीयन्ते नवभिः श्लोकः,
लौकिकः पावको ह्यग्निः प्रथमः परिकीर्तितः।
अग्निस्तु* मारुतो नाम गर्भाधाने विधीयते ॥ २॥ हिशब्दो निश्चयार्थः । लौकिकोऽमिः पावकः कथितः । रघुनन्दनस्तु, -“लौकिके” इति पठित्वा, लौकिके-गृहप्रवेशे, इति वर्णयाञ्चकार। गर्भाधाने पुनारुतो नामानिर्विधीयते । यद्यपि, गोभिलेन तत्राग्निपिदिष्टः, तथाप्यस्माभिस्तत्पुत्रैस्तदुपदिष्टार्थवेदिभिमारुता नामाग्निस्तत्र विधीयते । तस्मादस्ति गोभिलोतऽपि गीधानेऽग्निरिति बोद्धव्यम्। विधीयते, इति करणाच्चैवमवगच्छामः । यदि नाम केवलं ब्रह्मणा उन इति गर्भाधाने, अग्निरुच्यते, इत्यभिप्रायः, तदा परिकीर्तितः, इत्येव कुर्यात्, न-विधीयते,-इति ॥
पुरसवने चान्द्रमसः शुङ्गाकर्मणि शोभनः । सीमन्ते मङ्गला नाम प्रागल्भा जातकर्मणि ॥३॥ सबने चान्द्रमा नामाग्निः । 'चन्द्रनामा'-दूति रघुनन्दनः पठति ।
* अमेस्तु, इति पाठान्तरम्।

Page #294

गृह्यासंग्रहः ।
"प्रागुदीच्यां दिशि न्यग्रोधराङ्गामुभयतः फलामखामामकृमिपरितृप्तां त्रिः सप्तैर्यवैमासेवा परिक्रीयोत्थापयेत्” - इत्यादि
के राङ्गा
कर्माणि शोभनो नामाग्निः । सीमन्ते सीमन्तकरणे । स्पष्टमन्यत् ॥
[१. प्र.]
こ
नाम्नि च पार्थिवा ह्यग्निः प्राशने च शुचिस्तथा । सभ्यनामाऽथ चूड़े तु व्रतादेशे समुद्भवः ॥ ४ ॥
"
नामकरणे पार्थिबेा नामाग्निः । श्रन्नप्राशने शुचिर्नामाग्निः । चूड़ाकरणे सभ्यो नामाग्निः। ‘सत्यनामा' - इति रघुनन्दनः पठति । व्रतानाम्गोदाने विशेषस्य वच्यमाणत्वात् व्रातिकादित्यव्रतमहानाम्निकोपनिषदज्यैष्टमाम्नाम्, श्रदेशे उपदेशे समुद्भवो नामाग्निः कथितः ॥
गोदाने सूर्य्यनामा तु केशान्ते यग्निरुच्यते । वैश्वानरा विसर्गे तु विवाहे योजकः स्मृतः ॥ ५ ॥ गोदाने गोदानिकते सूर्य्यनामा श्रमि: । गोदानाङ्के मयाले केशान्ते कर्माणि श्रग्निनामाग्निः । विसर्गे - व्रतप्रस्तावात् व्रतानन्तरं करणीये मीत्यागे समावर्त्तनापरनामधेये गृह्येोके श्रानावनाख्ये कर्म्मणि - इत्येतत् । “मौञ्जीविसर्गे त्यागे वैश्वानरा नामाग्निः”— इति दीक्षितभाष्यम् । विसर्गे दाने, - इति केचित् । विवाहे योजका नामाग्निः ||
I
चतुर्थ्यान्तु शिखीनाम धृतिरग्निस्तथाऽपरे । आवसथ्ये भवेा ज्ञेया वैश्वदेवे तु पावकः ॥ ६ ॥
* नाम्नि स्यात्, – इति पाठान्तरम् ।

Page #295

गृह्यासंग्रहः ।
[१] प्र.]
चतुर्थ्याम्- गृह्येोके चतुर्थीकर्म्मणि शिखी नामाग्निः । श्रपरे श्राचार्य्यीस्तथा चतुर्थीकणि ष्टतिनामानमग्निमाज : - इति दीक्षितरामकृष्णः । श्रपरे धृतिहोमादौ धृतिर्नामाग्निः - इति रघुनन्दनः । तत्र ब्रूमः । धृति मे धृतिर्नामाग्निर्युक्तः । कुतः ? | शब्दसाम्यात् । धृतिनामा खलनिर्धृतिहो मे श्रागच्छति हृदयम् । श्रागच्छति चेत्, न युज्यते विनाकारण मुत्त्रष्टुम् । एवञ्च श्रग्निनाम्नां सप्तत्रिंशत्स्याप्याजयेनोपपत्स्यते । मतान्तरत्वे खज्वेतस्य सा नातीव समञ्जमा स्यात् ।
श्रावसथ्ये गृह्येऽग्नौ भवो नामाग्निज्ञातव्यः । ग्टह्यः, औपासनः, श्रावसथ्यः, — इति ह्यनर्थान्तरम् । वैश्वदेवे कणि पुनः पावको नामाग्निः ॥
ब्रह्मा वै गार्हपत्ये स्यादीश्वरो दक्षिणे तथा । विष्णुराहवणीये तु अग्निहेाचे चयेाऽग्नयः॥ ७ ॥
गार्हपत्येऽमी ब्रह्मा नामाग्निः स्यात् । एवमुत्तरचापि । दक्षिणे दक्षिणानौ । श्रौते खत्वग्निहोत्रे एते चयोऽग्नयो भवन्ति ॥
लक्षहेामे वह्निनीम* कोटिहोमे हुताशनः । प्रायश्चित्ते विधिश्चैव पाकयज्ञे तु साहसः ॥ ८॥
७७७
प्रायश्चित्ते प्रायश्चित्तहामे विधिर्नामाग्निः । 'विधु:', - इति रघुनन्दनः पठति । पाकयज्ञे साहसेा नामाग्निः । श्लिष्टमन्यत् । श्राह । कः पुनः
* लक्षहेामे तु वह्निः स्यात्,- - इति पाठान्तरम् ।
5 F

Page #296

७७
एह्यासंग्रहः।
पाकयज्ञो नाम ? । उच्यते । यः खल्वेकानिमाध्यः यज्ञः, तं पाकयज्ञमाचक्ष्महे । किं कारणम् ? । “पाकरज्ञा इत्याचक्षते एकाग्री यज्ञान्”-इति लाट्यायनरत्रात् । ट्राह्यायोऽप्येतत् सूत्रयाञ्चकार। "पाकयज्ञा इत्याख्या यः कश्चैकानी” इति च छन्दोगग्टह्यान्तरम् । "श्रावण्टाश्वयुज्याग्रहायण्ट एकान्वष्टकैकाष्टकाः पाकयज्ञाः",-इति दीतितरामकृष्णः । “पाकयजे,-पाकाङ्गकयजे वृषोत्मर्गदेवप्रतिष्ठाहोमादौ” इति रघुनन्दनः । पाकयज्ञः प्रशस्तयज्ञः, इति भाखान्तरीयग्टह्यत्तिकृतः ॥
देवानां हव्यवाहस्तु पितॄणां कव्यवाहनः । पर्णाहुत्यां मुड़ा नाम शान्तिके वरदस्तथा ॥६॥ निगदव्याख्यातोऽयं श्लोकः ॥ पौष्टिके बलदश्चैव क्रोधाग्नि*श्चाभिचारके ।
वश्यार्थे कामदो नाम वनदाहे तु दूतकः ॥ १० ॥ पौष्टिके,-शरीरस्य धनस्य वा पुष्टिजनके कर्मणि, वलदो नामाग्निः । पुष्टिरुपचयः । अभिचार एवाभिचारकः । तस्मिन्नभिचार के कर्मणि क्रोधाग्निः । अभिचरणमभिचारो मारणमित्येतत् । वश्यं वशीकरणम् । तदर्थं कर्मणि कामदो नामानिः । वनदाहे दूतको नामानिः ।
काष्ठे तु जठराग्निश्च। क्रव्यादा मृतभक्षणे। समुद्रे वाड़वो ज्ञेयः क्षये संवर्तको भवेत् ॥ ११॥
* क्रोधोऽमिः, इति पाठान्तरम् । + जठरो नाम, इति पाठान्तरम् ।

Page #297

[१ प्र. ]
गृासंग्रहः ।
कोठे उदरे । मृतभक्षणे शवदाहे । क्षये, सर्वेषां नाशे प्रलये, -
इति यावत् । चिष्टमन्यत् ॥
एवमग्निनामान्यभिधाय तेषां श्रावणं ज्ञानञ्चेदानीं विधत्ते, -
एतेऽग्नयः समाख्याताः श्रावयेद् ब्राह्मणः सदा । सप्तत्रिशतिविख्याता ज्ञातव्याश्च द्विजेन तु ॥ १२ ॥
एते पूर्वोक्ता श्रग्नयः मम्यक् कथिताः । तानेतान् ब्राह्मणः सदा द्विजं श्रावयेत् । द्विजेन तु सप्तचिंशतिविख्याता: ( श्राषीयं प्रयोगः ) सप्तत्रिंशत्सङ्ख्यया विशेषेण कथिताः, -प्रमिद्धा वा अमयो ज्ञातव्याः । तदिदमर्थं कस्वविनियुक्तानामप्यग्निनाम्ना पूर्व्वं परिकीर्त्तनमिति
द्रष्टव्यम् ॥
सप्त जिह्वाः स्फुरन्त्येता हुताशनमुखे स्थिताः । याभिर्द्दव्य' समश्नन्ति हुतः सम्यक् द्विजेात्तमैः॥ १३ ॥
5 2
909
मुखे स्थिता एता वच्यमाणाः सप्तजिहाः स्फुरन्ति । द्विजेात्तमैः, - निषादग्यपतिवत् कर्मधारय समासस्यैव युक्तत्वादविशेषाच्च उत्तमद्विजैः, सम्यक् हतं हव्यं याभिर्जिहाभिः समश्नन्ति – दिवैौकसः, - इति वाक्यशेषः ॥
काली कराली च मनेाजवा च सुलोहिता चैव सुधूम्रवर्णी । स्फुलिङ्गिनी चैव शुचिस्मिता च बेलायमाना इति सप्त जिह्वाः ॥ १४ ॥

Page #298

०७०
गृह्यासंग्रहः ।
[१ प्र.]
इत्येताः सप्त जिहा: नामतो निर्दिष्टाः । लेलायमानाः, - हव्यं भक्षि
तुमि न्यः । लल ईसायाम् ॥
तासां खवासां जिह्नानां मध्यात्,
p
शान्ति पौष्टिके द्वे च तिस्रोऽभिचारिण्यः । एताश्चाक्ता विशेषेण ज्ञातव्याश्च द्विजेन तु ॥ १५ ॥
शान्ति के कर्माणि द्वे जिहे । पौष्टिके च कर्मणि द्वे जिहे । तिस्रस्वाभिचारकर्म्मण्णुपयुक्ताः । एताश्वोक्ता जिहा द्विजेन विशेषतो
ज्ञातव्याः ॥
श्रयैव तु* हातव्यं येा यच विहिता विधिः ।
यत्र कर्मणि यो विधिरुक्तः, तत्र तेन विधिना हातव्यम् । किं कृत्वा ? | विहितमग्निमाहय । “यत्र यो विहितोऽनलः” इति daar: पठति । तत्र च यत्र योऽनलो विहितस्तत्र तमनलमाहूय saarमिति व्यक्त एवार्थः ॥
श्रविदित्वा तु येा ह्यग्नि होमयेदविचक्षणः ॥ १६ ॥ न हुतं न च सरस्कारो न च कर्म्मफलं लभेत् ।
यः खल्वविचक्षणोऽग्निमज्ञात्वा होमयेत् तेन तं न भवति, - ( जतं हामः । भावे निष्ठा ) कृतेाऽपि हामो न सिध्यतीत्यर्थः । न च तेन होमेन तस्य शरीरस्य संस्कारो भवति । न चासौ कर्मफलं लभते ॥
व्याय चैव, – इति पाठान्तरम् ।

Page #299

ग्टह्यासंग्रहः।
ज्ञात्वा स्वरूपमाग्नेयं योऽमेराराधनं चरेत् ॥ १७॥ ऐहिकामुष्मिकैः काम्यैः सारथिस्तस्य पावकः । निःस शयकरैरथैः पुत्रशिष्यहितैषिणः ॥ १८ ॥ यः पुनरमेरिदमाग्नेयं स्वरूपं वक्ष्यमाणलक्षणं ज्ञात्वा अग्नेराराधनमाचरति, तस्य पुत्रशिष्यहितैषिणः, इत्याग्नेयं स्वरूपं विदुषः पुत्रशिष्यहितैषित्वं वदन्-तदविदुषः पुत्रशिय्यानिष्टमपि द्योतयति । 'निःसंशयकरैः'-नि:संशयं यथा भवति तथा क्रियमाणैः, 'काम्यैःकमनीयैः अभिलसनीयः, 'ऐहिकामुनिकः'-दहलोके परलोके च भवेः मौभाग्यस्वादिभिः, 'अर्थः'-प्रयोजनैः फलैः,-दूटेतत् । 'पावकः' 'मारथिः'-मारथिवदनुकूलः तत्तत्फलनिर्बाहक इत्यर्थः । तयाविधैरथैः पुत्रशियहितैषिणस्तस्य पावकः सारथिः-फलदाता, इति वा वर्णनीयम् । तदनेन तस्य पुत्रशिष्याणामपि तत्तदर्था: सम्पद्यन्ते, दूल के भवति ॥ न चात्र संशयः कर्त्तव्यः इत्याह,
गाभिलाचार्यपुत्रेण कृत५ शास्त्र५ सुनिश्चितम् ।
पावकस्य मुखं वक्ष्ये यदुक्तं पद्मयोनिना ॥ १६ ॥ शास्त्रं पूतिमग्निनामादिप्रतिपादकं गोभिलाचार्यपुत्रेण मया सुनिश्चितं कृतमिति गोभिलानुकोऽपि मनोऽग्निर्गर्भाधानादिष्वस्तीत्यभिप्रायः । उक्रस्यापि पुनरुक्तिः शिष्याणं दृढ़प्रत्ययार्था । अपर श्राह । शा त्वं ग्रह्यासंग्रहाख्यम्, इति। अथेदानीमहमनेर्मुखं वक्ष्ये
व्याख्यातमन्यत् ॥

Page #300

७८२
ग्टह्यासंग्रहः।
[१
]
सप्तजिह्वा-प्रमाणन्तु प्रादेशं परिकीर्तितम् ।
प्रमाणं चतुरस्रञ्च वर्तुलं मुखमण्डलम् ॥ २० ॥ पूर्वोक्तानां वक्ष्यमाणानाञ्च सप्तजिहानां प्रमाणं प्रादेशं विस्तृततर्जन्यङ्गष्ठरूपम्। अपर पाह। बद्धमुष्टिः करो रनिः, रत्न्यर्दू प्रादेशम्, इति । प्रमाणं पूर्वोकप्रादेशप्रमाणं, चतुरस्त्रं चतुकोणञ्चाग्निमुखं कथितम् । मुखमण्डलन्तु वर्तुलम् ॥ ___ यदर्थं हूयते वह्नौ तां जिह्वां परिकल्पयेत् । यत्काथ इयते, तां तदिहितां जिहामनी परिकल्पयेत् चिन्तयेदावाहयेदा॥ पूर्वोक्ताभ्यः सप्तभ्यो जिताभ्योऽन्याः सप्त जिहा आह,.. कराली धमिनी श्वेता लोहितामहालाहिता॥२१॥
सुपर्णी पद्मरागी च सप्तैताः परिकीर्तिताः । सप्तता जिताः कथिताः । ऋज्वन्यत् ॥ करालों राक्षसाश्नन्ति धमिनीमसुरास्तथा ॥ २२॥ श्वेतां नागाः समश्नन्ति पिशाचा लोहितां तथा।
महालोहितां गन्धवाः सुपर्णीच यमस्तथा ॥२३॥ करालों-कराल्या जिकया, कराली जिहां प्राप्येति वा वर्णनीयम् । एवमुत्तरत्रापि व्याख्येयम् । राक्षसाः प्रश्नन्ति । अत्र विसर्गलोपे सन्धिरार्षः ॥

Page #301

ग्रमासंग्रहः।
पद्मरागी च विख्याता दिव्या जिह्वा हुताशने ।
तस्यान्तु होमयेन्नित्य सुसमिद्धे हुताशने ॥ २४ ॥ यया देवाः समश्नन्ति, मा दिव्येशुच्यते । हुताशने हुताशनस्य । पद्मरागी हुताशनस्य जिहा दिव्या विख्यातेत्यर्थः । तस्यां दिव्यायां जिह्वायां पद्मराग्यामित्येतत् । सुसमिद्धे प्रज्वलिते। लिष्टमन्यत् ॥ विधमे लेलिहाने च होतव्यं तन्त्रसिद्धये ।
न धूमा न तथा ज्वाला विशुद्धो भुवि चक्षुषः ॥२५॥ विधूमे धूमरहिते, लेलिहाने दीप्यमाने चाग्नौ, तन्त्रस्य कर्मविस्तारस्य सिद्धये होतव्यम् । तत्र हेतुरुत्तरार्द्धनोकः । न धूमः चक्षुषो विशुद्धः विद्धिहेतुः, अपि तु धूमश्चक्षुषोऽविशुद्धिहेतुरित्यर्थः। तथेति धूमयुक्रेत्यर्थः । धूमयुक्ता ज्वालापि न चक्षुषो विद्धिहेतुः, अपि तु मापि चक्षुषोऽविश्वद्धिहेतुरेव। तदत्र धूमशब्देन केवलधूमस्य, ज्वालाशब्देन तु धूमयुक्तज्वालाया अपि दोष उक्त: । 'भुवि'-दूत्यत्रापि ज्वालेत्यन्वीयते । भुवि ज्वाला न चक्षुषो विद्धिहेतुः, इति भुवं लिइत्यमा होमो निन्द्यते । तथा च स्मर्यते।
"क्षुत् लट् क्रोध त्वरा युको हीनमन्त्रं जुहोति यः । अप्रवद्धे मधूमे वा सेोऽन्धः स्यादन्यजन्मनि । अल्पे रुक्षे सस्फुलिङ्ग वामावर्ते भयानके । श्राकाष्ठः सुसम्पन्ने फुत्कारवति पावके । कृष्णार्चिषि सुदुर्गन्धे तथा लिहति मेदिनीम् । आहुतिं जुड़याद् यस्तु तस्य नाशो भवेद् ध्रुवम्” ।

Page #302

७८४
धासंग्रहः।
[१ प्र.]
इति । 'तथाज्वालः' इति पाठे, अज्वाल इति च्छेदः। अज्वाला ज्वालारहितोऽग्निर्न विशुद्ध इत्यर्थः । तथा च कर्मप्रदीपः ।
“योऽनर्षिषि जुहोत्यग्नो व्यङ्गारिणि च मानवः ।
मन्दाग्निरामयावी च दरिद्रश्च स जायते” । इति । 'विश्राद्धोष्णविचक्षुषा' इति पाठे, “विशुद्धेन विगतोष्णन चक्षुषा यत्राग्नौ धूमो न दृष्टस्तत्र हातव्यम्” इति दीक्षितभाव्योतव वर्णना ॥
प्रभया भाति यव भगवांस्तत्र तिष्ठति । तत्र पूर्णाहुतिं दद्यात् सर्वकामप्रसिद्धये ॥ २६ ॥
यत्रैवाना प्रभया भाति ज्वालेत्यर्थः। तत्रैव भगवान् विष्णुस्तिष्ठति । 'तत्र पूर्णहुतिं दद्यात्';-सर्वेषां कामानामभिलसितफलानां प्रकपेण सिड्यर्थम् । पूर्णाहुतिदानोपदेशेन होमोऽपि तत्रैव कर्त्तव्यः,इत्यपि भङ्ग्यन्तरेणोपदिशति । अत्र च, यस्मिन् कर्मणि यः कामः शास्त्रेणानुशिष्टः, स एव कामस्तत्र सिध्यति, न पुनरन्योऽपीति द्रष्टव्यम् । तत् कस्य हेतोः ? । “सर्वत्वमाधिकारिकम्” इति सिद्धान्तात् ।
पूर्णहुतिन्तु ऊर्धः सन् दद्यात्, नोपविष्टः । कुतः ? ।
____ “दद्यादुत्थाय पूर्ण वै नोपविश्य कदाचन" । इति भविष्यपुराणात् । एवमेके । गोभिलीयकर्मणुपविष्ट एव पूर्णइतिं दद्यात्, न पुनरूद्धः सन् । कस्मात् ? ।
"आसीन ऊर्द्धः प्रहो वा नियमा यत्र नेदृशः । तदासीनेन कर्त्तव्यं न प्रथेन न तिष्ठता"।

Page #303

[१ प्र.]
इति कर्मप्रदीपवचनात् । एवमपरे । तदत्र भवन्तो भृमिदेवाः
प्रमाणम् ॥
श्रथेदानीं वर्जनीयाः समिध श्राह -
ह्यासंग्रहः ।
मारणी राक्षसी रौद्री क्रव्यादी ब्रह्मराक्षसी । स्थूलजङ्घा कराली च वज्जहस्ता तथैव च ॥ २७ ॥ यमदूती च विज्ञेया इत्येताः समिधा नव ।
इत्येता नव समिधो नामतेा विज्ञेयाः ॥ यथाक्रममासां लक्षणं ब्रुवन् वर्ज्जनीयत्वमाह -
७
विशीणी विदला हस्वा वक्रा स्थूला हशा द्विधा ॥ २८ ॥ कृमिदष्टा च दीर्घी च वज्र्जनीयाः प्रयत्नतः ।
विशीर्णी त्रुटिता पाटितेत्येतत् । द्रयं मारणीत्युच्यते । विदला दलरहिता, त्वचा वियुक्रेति यावत् । द्वयं राचसी । ह्रस्वा प्रादेशप्रमाणात् न्यूना । द्वयं रौद्री । वक्रा प्रसिद्धा । द्वयं क्रव्यादी । स्थला
श्रङ्गुष्ठात् स्थूला । द्वयं ब्रह्मराक्षसी । कृशा अङ्गुष्ठात् कृशा, श्रृङ्गुष्ठस्थौल्यस्य विहितत्वात् । द्वयं स्थूलजङ्घा । द्विधा दिशाखिका । दूयं कराली । कृमिदष्टा कृमिभिर्दष्टा । द्वयं वज्रहस्ता । दीर्घी प्रादेशात् दीर्घा । द्वयं यमदूती । ता एताः समिधो यत्नतेो वर्जनीयाः । तथाच कर्मप्रदीपः ।
“नाङ्गुष्ठादधिका ग्राह्या समित् स्थूलतया क्वचित् । न वियुक्ता त्वचा चैव न सकीटा न पाटिता ।
5 G

Page #304

सह्यासंग्रहः।
[१ प्र.]
प्रादेशानाधिका नोना न तथा स्याद् दिशाखिका ।
न सपा न नि:- होमेषु च विजानता” ॥ इति ॥ अथेदानी विशीर्णदीनां वजनीयत्वे हेतुमुक्त्वा वजनममूषामुपसंहरति,विशीर्णाऽऽयुःक्षयं कुर्याद्विदला व्याधिसम्भवा ॥२६॥ हस्वा मृत्यकरी रौद्री दर्भगवन्तु वक्रया। विनानि कुरुते स्थूला कृशा च रिपुवर्धिनी ॥३०॥ विधा नाशयते ह्यथं भायाच्च प्रियबान्धवान । कीटदष्टाऽतिभयदा दीर्धा चैव सुतान हरेत् ॥३१॥
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन वर्जनीयाश्च वर्जयेत् । व्याधिसम्भवा, व्याधेः सम्भवो यया, मा तथाविधा । हुस्खा रौद्रीति सामानाधिकरण्यम् । अस्मादप्यवगच्छामः, विशीर्णत्वादीनि यथाक्रम मारण्यादीनां लक्षणानि, इति। वक्रया दुर्भगत्वं प्राप्नोति । विघ्नानि विघ्नान् । अतिभयदेभिच्छेदः । निगदव्याख्यातमन्यत् । यस्मादेवं, तस्मादजनीया एताः समिधो यत्नेन वर्जयेदिति विशीर्णदीनां वर्जनस्योपसंहारः ॥ अथेदानीं सर्वकामदाः समिध आह,
अकृशा चैव न स्थूला अशाखा चापलाशिनी ॥३२॥ सक्षीरा नाधिकाऽन्यूनाः समिधः सर्वकामदाः।
कृपादयो व्याख्याताः । तद्वैपरीत्येनाकृशादयो व्याख्यातव्याः। अशाखा,

Page #305

[१ प्र.]
ग्रयासंग्रहः।
-न द्विशाखिका। अपस्लाशिनी, न सपत्रा। मनीरा-ज मिर्वीर्यो। क्षीरमच वृक्षग्धम् । न अधिकाः नाधिकाः-अनधिका इत्यर्थः । निपातसमानार्थेन नशब्देन समासः । न न्यूनाः अन्यूनाः । निपातेन समासः ।. नाधिकाश्च अन्यूनाश्च, इति पश्चात् इन्दः । न, इति भिन्नं वा पदम् । न अधिकाः, न च न्यूनाः, दूत्यनुषङ्गेन व्याख्येयम्। एवंविधाः समिधः, सर्वान् कामान् ददति इति सर्वकामदा उच्यन्ते ॥ गोसिलानुक्तं विशेषमभिधाय, अथेदानीं गोभिलोकेष्वपि केषुचित् विशेषं विविशुः प्रतिजानीते,
गृह्याकर्मसु सर्वेषु हात्रे प्रतिविधिं ध्रुवम् ॥ ३३ ॥ क्रमशः संप्रवक्ष्यामि यो यत्र विहिता विधिः।
ग्टह्या गाभिलोकारह्यशास्त्रम्। तदुक्तेषु सर्वेषु कर्मसु, हात्रे, होतुः सुखार्थम् , यस्मिन् कर्मणि यो विधिर्विहितः, तत्र प्रतिविधि प्रतिकर्मविधानं, क्रमशः सम्यक् प्रकर्षणाहं वक्ष्यामि ॥ ननु म विधिराचार्येणैवोक्तः, किमपरं वक्रव्यमवशिष्यते, यदर्थोऽयमुपक्रमाऽर्थवान् भवति, इत्याशङ्कायामाह,
अनुनिन्नपदार्थानि गृह्यावाक्यानि यानि तु ॥३४॥ तेषां वक्ष्यामि सिद्ध्यर्थ श्लोकसंग्रहसंज्ञकैः ।
अनुनिन्नपदार्थानि यानि ग्टह्यावाक्यान्याचार्येण पठितानि, तेषामर्थानेदसियर्थम्,-लोकसंग्रहमंज्ञकैरिति व्यत्यासेन प्रयुके। संग्रह
542

Page #306

ग्यासंग्रहः।
[१ प्र.]
मंजकः श्लोकरित्यर्थः । ग्टह्यासंग्रहः-इति खल्वयं ग्रन्थोऽभिधीयते । अहं वक्ष्यामि । तथा च, प्राचार्याको विधिरनुभिन्नार्थ इति तदर्थीड्रेदार्थमयमुपक्रमोऽर्थवानेवेति भावः। उभिन्नः व्यकः। न उभिन्नः अनुनिनः। पदानामाः पदार्थाः। अनुनिनाः पदार्थाः येषु वाक्येषु, तानि अनुनिन्नपदार्थानि ॥ तत्र प्रथमन्तावत्,-"अथातो रह्याकाण्युपदेक्ष्यामः" इति गोभिलसूत्रस्थं ग्टह्यापदमनुभिन्नार्थं व्याकरोति द्वाभ्याम्,
पन्यः पुचाश्च कन्याश्च जनिष्याश्चापरे सुताः ॥३५॥ गृह्या इति समाख्याता यजमानस्य दायकाः। जनिष्या जनिव्यमाणाः । दायकाः दायहराः ॥ तेषा सरस्कारयोगेन शान्तिकर्मक्रियासु च॥३६॥ प्राचार्यविहितः कल्पस्तस्माद् गृया इति स्थितिः। तेषां पत्न्यादीनां संस्कारयोगेन,-संस्कारलाभार्थमित्यर्थः । तदिदमर्थं या विवाहादिक्रियाः क्रियन्ते, तासु;-शान्तिकर्मण शान्यर्थकर्मणामलक्ष्मीनिर्णादादीनां क्रियासु करणेषु च, यः कल्पः शास्त्रविधिरपेक्षितः, स खल्वाचार्यविहितः-प्राचार्यण गोभिलेन विहितः । तदर्थं ग्राह्यसूत्र कृतमित्यर्थः । यस्मादृह्यानधिकृत्य प्राचार्येण सूत्राणि रचितानि, तस्मात् कारणादाचार्यग्टह्यसूत्राणं ग्टह्या इति स्थितिः। ग्टह्यसन्धन्धात् स्मृतिरपि ग्राह्या, इत्युच्यते । दण्डयोगाद्दण्डः पुरुष इति यथा ॥ "अनुगुप्ता अप पाहत्य प्रागुदकप्रवणं देशं समं वा परिममूहोपखिष्य"-इत्यादि गोभिलो क्रमं स्पष्टयति,

Page #307

गृह्यासंग्रहः ।
[१ प्र.]
भूमेः समूहनं कृत्वा गोमयेनोपलिप्य च ॥ ३७ ॥ द्रव्याण्युत्तरतः स्थाप्य दृषों कुर्य्यादुदङ्मुखीम् ।
ܘܕܕ
यागार्थं भूमेः समूहनं कुनै मानं कृत्वा, गोमयेोदकेनोपलिप्य द्रव्यायुदकादीनि प्रयोजनोपयोगीनि उपलिप्तभूमावुत्तरतः स्थापयित्वा, वृषीम् — ऋषीणामासनम् — विहितमासनमित्येतत् । उदङ्मुखी मुदगयां कुर्य्यात् । मुखमग्रम् । तदिदानीं प्रयोजनोपयोगिद्रव्यासादनमस्माकं न ब्रह्मस्थापनाद्यनन्तरमिति द्रष्टव्यम् । श्राह । कस्य उत्तरतः ? | अग्नेरिति ब्रूमः । तथाच कर्मप्रदीपः ।
“प्राञ्चं प्राञ्चमुदगरुदगग्रं समीपतः ।
तत्तथाऽऽसादयेद् द्रव्यं यद् यथा विनियुज्यते” ।
इति । यद्यप्यग्निरिदानीं न स्थापितः, तथापि भविष्यतैवाग्निना 'उत्तरतः’–इत्यस्य संबन्धो बेाद्धव्य: । “ पुरोडाशकपालेन तुषानुपवपति” – इति भविष्यता पुरोडाशेन कपालस्य संबन्धो यथा ॥ यज्ञादौ स्थानपरिमाणमाह -
गोचर्म्ममाचं कुर्व्वीत चतुरस्रमनूषरे ॥ ३८ ॥ सर्व्वतेारत्निमाचः स्यात् सायं प्रातस्तु होमयेाः ।
ऊपरमिति बालुकामयं स्थानमुच्यते । तत् न भवतीत्यनूषरम् । तस्मिन् प्रदेशे, चतुरस्त्रं चतुष्कोणं गोचर्भमात्रं गोचपरिमाणं स्थानं कुर्वीत | सायंप्रातमयोः पुनः सर्व्वता दिनु रनिमात्रं अरत्निमात्रं वा स्थानं स्यात् । उभयत्र परिमाणे मात्रच् । बद्धमुष्टिः करो रनिः ।

Page #308

.30
ह्यासंग्रहः ।
[१ प्र. ]
निष्कनिष्ठः करे।ऽरत्निः। मार्द्धद्वाविंशत्यङ्गुलोऽरन्निः - इति केचित् ॥ प्रसिद्धत्वात् स्वयमेव गोचर्मपरिमाणं व्याकरोति, -
ऋषभैकशतं यच गवां तिष्ठति संवृतम् ॥ ३८ ॥ बालवत्संप्रहृतानां गाचर्म इति तं विदुः ।
इति स्मृत्यन्तरदर्शनाच्च ॥
ऋषभो वृषभः । तेन सममेकशतं बालवत्सप्रसूतानाम् - बालाः वत्साः प्रस्रुताः यासां सद्यःप्रस्रुतवत्सानामित्यर्थः । विशेषणसामर्थ्यात् बालवत्ससहितानां गवामेकशतमेकेन वृषभेन सह यत्र प्रदेशे संवृतम् - सम्यगसङ्कोचेन वर्त्तमानं, तिष्ठति, तं प्रदेशं गोच इति विडुजीनन्त्याचायाः । अपर श्राह । यस्मिन् स्थाने ऋषभानां शतं बालवत्सप्रसूतानां गवाञ्च शतं संवृतमेकीभूतं तिष्ठति, तत् स्थानं गोचर्म, – इति । तदमङ्गतम् । कुतः ? | शतशब्दस्यानुषङ्गकल्पनायां मानाभावात् ।
"गवां शतं वृषयेको यत्र तिष्ठेदयन्त्रितः । एतद्गोचमाचन्तु प्राहुर्वेदविदो जनाः” ।
षट् पञ्च चतुरे। वाऽपि चयेा द्दौ वा शफौ स्मृता ॥ ४० ॥ गोचर्म इति शब्दोऽयं विधियोगे निपात्यते ।
चतुरः - इति व्यत्यासेन प्रयुङ्क्ते । चत्वारः - इत्यर्थः । वाऽपि - इत्यपि व्यत्यासेन प्रयुङ्क्ते । श्रपि वा — इत्यर्थः । तदयमर्थः । षट् शफाः, पञ्च वा चत्वारो वा त्रयो वा शफाः गोच इति स्मृताः, द्वौ वा शौ गोच इति स्मृतौ । योग्यत्वादुपस्थितत्वाच्च शफवतीनां गवामेव ग्रहणं वाच्यम् ।
و

Page #309

गृह्यासंग्रहः ।
[१ प्र. ]
तदेवं गोचप्यानानामनियतपरिमाणत्वादाह, – विधियोगे, -इति । पूर्वेषु परिमाणेषु विधियोगे विधानयोगे मति, गोच इत्ययं शब्दो निपात्यते । यत्र विहिते कर्म्मणि यावत् स्थानमपेक्षितं, तत्र तावत् परिमितमेव स्थानं ग्राह्यमित्यभिप्रायः ॥
७८१
प्राङ्नीचं ब्रह्मवर्चस्यमुदङ्नीचं यशेात्तमम् ॥ ४१ ॥ पित्यं दक्षिणतानीचं प्रतिष्ठालम्भकःसमम् ।
।
पूर्व्वता निम्नं स्यानं ब्रह्मवर्च्चस्यं ब्रह्मवर्च्च विषये साधु भवति । ब्रह्मवर्त्तममध्ययनप्रकर्षजं तेजः । उत्तरतानीचं यशोत्तमम् । उत्तमं यशो यस्मात् इति तथाविधम् । राजदन्तादिवत् परनिपातः । ' सान्ता श्रप्यदन्ताः' - इत्युक्ते र्यशेोत्तममिति निर्देशः साधुः । 'पिण्डं दद्याद् गयाशिरे' – इतिवत् । श्रार्षेीवा विसर्गलेोपे सन्धिः । पित्र्यं स्थानं दक्षिणतो नीचं भवति । समं पुनः प्रतिष्ठाया लम्भकं प्रापकम् । तदनेन, “प्रागुदक्प्रवणं देशं समं वा " - इति गोभिलसूत्रं व्याख्यातम् । तत्वकरोऽप्येवमेव श्लोकमिमं पपाठ । प्रागुदक्प्रवणं देशम्इत्येतत् विवरणपरतयैव चेमं वर्णयाञ्चकार । एवमेव पित्र्ये कर्मणि दक्षिणालवनदेशत्वं कर्भप्रदीपाद्यनुशिष्टमनु ते । केचित्तु -
प्राग्ग्रीवं ब्रह्मवर्च्चस्यमुदग्गीवं यशोत्तमम् ।
पित्र्य' दक्षिणतेा नीचं प्रतिष्ठालम्भुकं समम् ।
प्राङ्म
दूत्यन्यथा श्लेोकमिमं पठन्तः, - 'ब्रह्मवर्चसकामस्य प्राक् ग्रीवं स्तकमासनं कर्त्तव्यम्, यशस्कामस्य उदक्मस्तकम्, पित्र्यमासनं दक्षिएते। नीचं कर्त्तव्यम्, प्रतिष्ठाकामस्य लम्भुकं सुन्दरं समम् ' - इत्यास -
.

Page #310

७६२
यासंग्रहः ।
[१ प्र.]
नपरतया वर्णयन्ति । तदप्यसमीचीनमिति लक्ष्यते। कुतः ?। अनुनिबार्थग्टह्यसूत्रार्थपरत्वाइन्थस्य । स्थानप्रस्तावाचानुपस्थितामनपरताया अन्याय्यत्वात् । अन्यथा वृषों कुर्य्यादुदमुखीम्-इत्यस्मिन्नेव प्रक्रमे इदमपि कुर्यात् । वर्णनापि तेषां न शब्दमनुसरतीत्यलमसदावेशेन ॥
वरं गान्तु विजानीयाच्चतुर्वषीमिति स्थितिः॥४२॥
दक्षिणानां विशिष्टं वै वरं तमपरं विदुः। चतुर्वर्षी गां वरं जानीयादिति शास्त्रमादा । दक्षिणानां मध्ये विशिष्ट श्रेष्ठं, तं गाम् , अपरं पूर्वानादन्यं वरं जानन्याचार्याः । तम्, इति विधेयप्राधान्यविवक्षया पुंसा निर्देशः, लिङ्गव्यत्ययादा । नात्र कल्पे वर्षनियम इत्यभिप्रायः । तथा चोकम् ।
"गौविशिष्टतमा लोके शास्त्रेऽपि च निगद्यते ।
न ततोऽन्यदरं किञ्चित् तस्मागौरमुच्यते" ॥ इति। तदनेन,-"अनवान् कसा वासा वर इति दक्षिणाः"इति सूत्रस्थोऽनुभिनार्थी वरशब्दो व्याख्यातः ॥ "पूर्णपात्रो दक्षिणा" इति सूत्रस्थं पूर्णपात्रपदं व्याकरोति,
चतुर्मुष्टिर्भवेत् किञ्चित् पुष्कलं तच्चतुर्गुणम्॥४३॥
पुष्कलानि च चत्वारि पूर्णपाचं विधीयते । चतुर्मुष्टिः 'किञ्चित्' भवेत् । किञ्चिच्चतुर्गुणं-घोड़शमुष्टिः पुष्कलं भवेत् । चत्वारि पुष्कलानि-चतुःषष्टिमुष्टिः पूर्णपात्रमिति दीक्षित भाव्यम् । 'अष्टमुष्टि भवेत् कुञ्चिः कुञ्चयोऽटौ च पुष्कलं' इति नारायोपाध्यायादयः पठन्ति । अत्र च, “कसं चमसं वाऽत्रस्य पूरयित्वा
॥

Page #311

संग्रह: ।
[१ प्र. ]
कृतस्य वाऽकृतस्य वाऽपि वा फलानामेवैतं पूर्णपात्रमित्याचचते”— इत्याचार्य्यस्त्रोतस्य एतस्य च पूर्णपात्रस्य सम्भवासम्भवाभ्यां व्यवस्था बोद्धव्या । श्रत्यन्तासम्भवे तु -
" यावता बहुमोच टप्तिः पूर्णेन जायते । नवरा ततः कुर्य्यात् पूर्णपात्रमिति स्थितिः” । द्रष्टव्यम् ॥
इति कर्मप्रदीप यज्ञद्रव्यसमाहारे भोजनाचमने तथा ॥ ४४ ॥ जपे वा होमकाले वा दक्षिणं बाहुमुद्धरेत् । यज्ञद्रव्याणां वादीनां समाहरणे ग्रहणे इत्यर्थः । जपे जपकाले । एषु दक्षिणं बाजं यथासम्भवमूर्तं कुर्य्यात् । वाशब्दा समुच्चयार्थे ॥
७३
होमः प्रतिग्रहेो दानं भोजनाचमनानि च ॥ ४५ ॥ अवहिर्जीनु कमणि साङ्गुष्ठान्येवमाचरेत् । आरम्भः सर्व्वहामानामाहुर्यज्ञविदा जनाः ॥ ४६ ॥ श्रवहिर्जीनु यथा भवति, तथैतान्याचरेदिति क्रियाविशेषणमेतत् । 'कमणि' सन्ध्यावन्दनादीनि । होमादेर्विशेषतः कथनमादरार्थम् । श्रवहिर्जीनु, – इति श्रन्तर्जीनु इत्यर्थः । जानुनोर्मध्ये हस्तौ कृत्वेत्येतत् । “अन्तजीनु शुचौ देशे उपविष्ट उदङ्मुखः” ।
इति । “अन्तरूबाररत्नी कृत्वा " - इति चैवमादिस्मृत्यन्तरदर्शनात् । जानुमध्ये दक्षिणं बाजं कृत्वा, – इति केचित् । 'साङ्गुष्ठानि' अङ्गुष्ठाङ्गुलिमहितानि चैतानि कभीयाचरेत् । सर्व्वहामानामारम्भोऽप्येव
5

Page #312

ग्टह्यासंग्रहः।
मेव करणीय इति यज्ञविदो जनाः कथयन्ति। होम इति वचनादारम्भे नियमो न स्यादिति वा; श्रादरातिशया) वा; 'श्रारम्भः सर्वहोमानाम्'-दूति पुनराह॥ "मध्यतः प्राची रेखामुल्लिख्यादीचीञ्च मंहतां पश्चात्" इत्यादि सूत्रेण स्थण्डिले रेखादिकरणमभिधाय, “लक्षणादेषा सर्वत्र” इति सूत्रेण तेषां लक्षणत्वमुनं गेभिलेन। तदिदं विशेषतो विवतुः प्रतिजानीते,
लक्षणं तत् प्रवक्ष्यामि प्रमाणं दैवतञ्च यत् । गोभिलेन रेखाकरणदिरूपं लक्षणमुकं, तदहं प्रकर्षेण वक्ष्यामि। रेखाणां यत् प्रमाणं, यच्च दैवतं देवता, तत् सर्वं प्रवक्ष्यामि ॥
न नखेन न काष्ठेन नाश्मना मृण्मयेन वा ॥४७॥
प्रालिखेलक्षणं विप्रः सिद्धिकामस्तु या भवेत्।। अश्मना पाषाणेन । लक्षणं रेखाम् ॥ नखादिना रेखाकरणे दोषमाह,
नखेन कुनखी चैव काष्ठेन व्याधिमृच्छति ॥४८॥ अश्मना धननाशः स्यात् मृण्मयेन को
पृच्छति गच्छति प्राप्नोति, इत्येतत् । कलिः कलहः ॥ नखादीनां दोषमभिधाय, अथेदानी फलादीनां गुणमाह,
फलेन फलनी चैव पुष्येण श्रियमृच्छति ॥ ४६॥ पर्णेन धनलाभः स्यात् दीर्घमायुः कुशेन तु।

Page #313

[१ प्र.
ह्यासंग्रहः।
७६५
फलेन लक्षणं लिखन् फलनी स्यात् । फलनं फलम् । तद्विद्यतेऽस्थति फलनी फलवान् इत्यर्थः। फलिनी, इति पाठे, फलेन लिखिता रेखा फलिनी फलप्रदा स्यादिति व्याख्येयम्। पर्णन पत्रेण ॥ यस्मादेवम्,
तस्मात् फलेन पुष्येण पर्णनाथ कुशेन वा ॥५॥ पालिखेलक्षणं विप्रः सिड्विकामस्तु कर्मसु । ऋज्वर्थः श्लोकः ॥ सव्यं भूमी प्रतिष्ठाप्य प्राल्लिखेद्दक्षिणेन तु ॥५१॥
तावन्नोत्थापयेत् पाणिं यावदग्निं निधापयेत् । सव्यं वामं पाणिं भूमौ प्रतिष्ठाप्य दक्षिणेन पाणिना लक्षणं प्रोल्लिखेत् । यावदग्निं स्थण्डिले स्थापयेत्, तावद् वाम पाणिं नोत्थापयेत-भूमावेव स्थापयेदित्यर्थः ॥ अथेदानी रेखानां देवतामाह,प्राकृता* पार्थिवी रेखा आग्नेयी चाप्युदक् स्मता
प्राजापत्याच ऐन्द्रीच सामी च प्राककृता स्मता।
पार्थिवी पृथिवीदेवताका रेखा प्रासंस्था प्राचार्येण कृता। श्राचार्येण प्राक् संस्था या रेखा प्रथममभिहिता सेयं पार्थिवी,-इति
* प्राग्गता, इति पाठान्तरम्। । ज्ञेया,-इति पाठान्तरम्। । गता,-इति पाठान्तरम्। प्राजापत्या तथा चैन्द्री,-इति पाठान्तरम् ।
5 H2

Page #314

‍ඒ
ह्या संग्रहः ।
[१ प्र. ]
वक्तव्ये, - प्राक् कृता पार्थिवीरेखा - इति भयन्तरेणाह । श्रनेनैव श्लोकशेषो व्याख्यातः । श्रासाञ्च रेखानां पाठक्रमेणैव करणं बेोद्धव्यम् । तदनेन, “मध्यतः प्राचीं लेखा मुल्लिख्योदीचीञ्च संहतां पञ्चान्मध्ये प्राचीस्तिस्र उल्लिख्याभ्युक्षेत्”– इति सूत्रेोक्तानां रेखाणां दैवतमुक्तम् ॥
उत्करं गृह्य रेखाभ्योऽरत्निमाचे निधापयेत् ॥ ५३ ॥ द्वारमेवन्तु द्रव्याणां प्रागुदीच्यां दिशि स्मृतम् । रेखाभ्य: पूर्वोक्राभ्यः, उत्करं ग्टह्य गृहीत्वा, अरनिमात्रे देशे निधापयेत् स्थापयेत् । उद्धृत्य कीर्य्यते विक्षिप्यते इत्युत्करो रेखात्कीर्णम्टत्तिका भष्यते । कस्यां दिशि निधापयेत् ? । उच्यते । प्रागुदीच्या धान्यां दिशि पुनर्द्रव्याणामुत्कराणामेवं द्वारं निधापनद्वारं मुनिभिः स्मृतम् । द्वारमेतत् पदार्थानाम्, - इति तत्त्वकारपाठेऽपि तथैवार्थः । 'एवमैशान्यां दिशि होमद्रव्याणामानयनार्थं द्वारं स्मृतम्' - इति दीक्षितरामकृष्णः ॥
--
रेखाणां मानमाह,
पार्थिवी चैव सैामी च लेखे हे द्वादशाङ्गले ॥ ५४ ॥ एकविंशतिराग्नेयी प्रादेशिन्ये उभे स्मृते ।
पृथिवीदेवताका सामदेवताका च दे रेखे द्वादशाङ्गुलपरिमिते । अग्निदेवताका रेखा एकविंशत्यङ्गुलपरिमिता । उभे श्रवशिष्ठे प्राजापत्यैन्द्रीरेखे प्रादेशिन्ये प्रादेशपरिमिते स्मृते । एतदुकं भवति । प्रथमं प्राक्संस्थां द्वादशाङ्गुलपरिमित पार्थिवीं रेखामुहि खेत्

Page #315

ह्यासंग्रहः ।
[१ प्र. ]
तत उदक्संस्थामेकविंशत्यङ्गुलामाग्नेयीं रेखामुल्लिखेत् । ततः प्राक्संस्थां प्रादेशपरिमितां प्राजापत्यामैन्द्रीञ्च रेखामुल्लिखेत् । ततः पुनरपि प्राक्संत्र्यां द्वादशाङ्गुलपरिमितां सौमीं रेखामुल्लिखेत्, दूति । कात्यायनस्तु कर्मप्रदीपे,
SCS
"लक्षणे प्राग्गतायास्तु प्रमाणं द्वादशाङ्गुलम् तन्मूललग्ना योदीची तस्था एवं नवोत्तरम् । उदग्गतायाः संलग्नास्तिस्र: प्रादेशमात्रिकाः । सप्तसप्ताङ्गुलांस्त्यक्त्वा कुशेनैव समुल्लिखेत्” । इति प्रकारान्तरं स्मरति । तदनयोः प्रकारयोर्विकल्पो बोद्धव्यः । कुतः ? | द्वयोरेव स्वशास्त्रोक्तत्वात् ॥
श्रीलग्नानां रेखाणामन्तरालमुलेखनप्रकारञ्चाह -
षड़ङ्गुलान्तराः कार्य्यी आग्नेयी संहितास्तु ताः ॥ ५५ ॥ पार्थिवायास्तु रेखायास्तिखस्ता उत्तरोत्तराः ।
श्राग्नेय्यामुदकसंस्थाया मेकविंशत्यङ्गलमितरेखायां मंहिताः संलग्नः, ता श्वतस्त्रो रेखाः प्रत्येकं षड़ङ्गलव्यवहिताः कर्त्तव्या: । "सप्त सप्ताङ्गुलांस्टक्का कुशेनैव समुल्लिखेत्” ।
इति कर्मप्रदीपाक्रमन्तरं तदुक्तकरपे बोद्धव्यम् । पार्थिवाया: पार्थिव्या रेखाया अन्या यास्तिस्रो रेखाः, ता उत्तरोत्तराः कार्य्यीः । सा खल्वियं पार्थिवी रेखा स्थण्डिलस्य दक्षिणतः स्यात् । कथं ज्ञायते ? । श्रन्यासां तिसृणां रेखानामुत्तरोत्तरत्वषङ्गुल न्तरत्वयोरनुरोधात् ॥

Page #316

७
ह्यासंग्रहः ।
[१ प्र. ]
रेखाणं वर्णमाह -
शुक्लवर्णी पार्थिवी स्यादाग्नेयी लेाहिता भवेत् ॥ ५६ ॥ प्राजापत्या भवेत् कृष्णा नीला मैन्द्रों विनिर्दिशेत् । पीतवर्णेन सैमी स्याद्रेखाणां वर्णलक्षणम् ॥ ५७ ॥
पीतवर्णेन, दूति इत्थम्भावे तृतीया । पीतवर्णेन विशिष्टा स्यादित्यर्थः । श्लिष्टमन्यत् । तदित्थमेनं सार्द्धश्लोकं दीक्षितरामकृष्ण: पपाठ व्याचष्टे च । रघुनन्दनस्त्वन्यथेमं ग्रन्थं पठति । तद्यथा,
पार्थिवी पीतवर्णी स्यादाग्नेयी लोहिता भवेत् । प्राजापत्या भवेत् कृष्णा नीला चैन्द्री प्रकीर्त्तिता । श्वेतवर्णी च सैामी स्याद्रेखाणां वर्णलक्षणम् ॥
इति । भवदेवभट्टोऽप्येवमेव पद्धतौ लिलेख । पीतं रूपं पृथिव्या:, श्वेतं सोमस्य – इति तन्त्रान्तरेऽपि दृश्यते । तदच भवन्तो भूमिदेवाः प्रमाणम् ॥
एष लेखविधिः प्रोक्तो ह्याकर्मसु सर्व्वसु । स्वक्ष्मास्ता ऋजवः काय्र्य्यी लेखास्ताः सुसमाहिताः ॥ ५८ ॥ लेख विधिः, - रेखाणामुलेखनविधिः । श्रथवा । लिख्यते, — इति लेखो रेखा भण्यते । तासां विधिरित्यर्थः । सर्व्वसु, –- इति एत्वाभावम्छान्दमः । ताः पृर्व्वक्ता रेखा:, सूक्ष्मा न स्थूलाः, ऋजवो न वक्राः, कर्त्तव्याः । ताः खल्विमा रेखाः सुसमाहिताः, -शोभनं सम्यक् — यथेोक्तप्रकारेणाहिताः करणीयाः, -- इत्यादरार्थमुक्तम् ॥

Page #317

[१ प्र.]
राधासंग्रहः।
७EE
एतानि तत्त्वतो ज्ञात्वा गृह्याकर्मणि कारयेत् । एतानि परिसमूहनादीनि तत्त्वतो ज्ञात्वा ग्रह्याकर्मणि कर्त्तव्ये कारयेत्। एतानि, इत्येव । ग्टह्याकर्माणि, इति पाठे, एतानि ज्ञात्वा ग्टह्याकर्माणि कारयेदिति व्यक्त एवार्थः ॥ "प्रागुदक् प्रवणं देशं समं वा परिसमूहोपलिप्य" इति सूत्रण भूमेरुपलेपनं गोभिलेनोक्तम्। 'गोमयेनोपलिप्य च'-इत्यनेन स्वयमप्येतदनुशिष्टम्। तत्र पृच्छति,विष्णुपादपरिक्रान्ता वाराहेणोद्धृता च या ॥ ५ ॥
शुचिर्मेध्या च पूता च किमर्थमुपलिप्यते ।। येयं भूमिर्विष्णुपादेन परिक्रान्ता कृतपरिक्रमणा, वाराहेण वराहरूपिणा भगवता प्रलयार्णवादुद्धता च, सेयं चिरनुपहता, मेध्या यज्ञाही च, (मेधो यज्ञ इत्यनान्तरम्) पूता पवित्रा च । अथ वा ।
चिर्मेध्या पवित्रेति पर्यायशब्दानां कथनभङ्ग्या पवित्रत्वातिशयो भूमेरभिप्रेयते । मा खल्वियं किमर्थं पुनरुपलिप्यते गोमयेन ? ॥ अत्रोत्तरमाह,
इन्द्रेण वज्जाभिहतः पुरा रचो महासुरः॥ ६ ॥ मेदसा तस्य संक्तिन्ना तदर्थमुपलिप्यते ।
पुरा पूर्वसिमन् काले वृत्रो नाम कश्चिन्महासुरः इन्द्रेण की वज्रेण करणेनाभिहतः, तस्य वृत्रस्य मेदसा धातुविशेषेण संक्लिन्ना

Page #318

...
एह्यासंग्रहः।
[१ प्र.]
पार्टी (निदू आर्द्रभावे) यं पृथिवी एतस्मात् कारणादुपलिप्यते गोमयेन ॥ ननु कस्मिंश्चिदतीते काले वृत्रस्य मेदसा संक्लिन्ना भूमिरासीत्, तदपि मेदः पूर्वमेवोद्धतं, तत् किमिदानीमुपलेपनेन ?-इत्याशङ्कायामाह,मेदमुनियमाणस्य शेषं यत् किञ्च तिष्ठति ॥६१ ॥
अन्तधीनं मृदा चैव दीयते वेदनिश्चयः। 'उद्धियमाणस्थ' उद्धतस्य मेदमः, 'शेषम्' अवशिष्टम्, 'यत्' 'किच्च' किमपि, 'भेदम्' भेदः, 'तिष्ठति' अस्थात्, ‘मृदा' 'एव' 'तस्य' 'अन्तधानम्' 'दीयते' दत्तम्। उभयत्र कालसामान्ये लट् । अथ वा। उद्धृतस्य मेदसोऽवशिष्टं किञ्चिन्मेदोऽद्यापि तिष्ठत्येव । तिष्ठति चेत्, कथं न दृश्यते ? । तवाह। दैव तस्यान्तर्धानमद्यापि दीयते । अतो न दृश्यते, दूति भावः । इत्ययं 'वेदस्य' 'निश्चयः । एतस्मात् कारणादिदानीमप्युपलिप्यते, इत्यभिप्रायः। ___ दीक्षितस्त्वन्यथेमं ग्रन्थं वर्णयाञ्चकार,-मेदमुद्धियमाणस्य, इत्यादिम्। “वृत्रस्य मेदं रुधिरमुद्रियमाणस्योद्धृतस्य यत् शेषं किञ्च तिष्ठति, तन्मदैव मृत्तिकया अन्तर्धानं दीयते-स्थण्डिलं क्रियते इत्यर्थः" इति ॥
द्यूते च व्यवहारे च प्रवृत्ते यज्ञकर्मणि ॥६२॥ यानि पश्यत्युदासीनः* कता तानि न पश्यति ।
* पश्यन्त्युदासीनाः, इति पाठान्तरम् ।

Page #319

[१ प्र.]
द्यूते
गृह्यासंग्रहः ।
“श्रप्राणिभिर्यत् क्रियते तल्ले के द्यूतमुच्यते” ।
――
5 1
इत्युक्तलक्षणे । व्यवहारे,—
"वि नानार्थे ऽव सन्देहे, हरणं हार उच्यते । नानासन्देह-हरणाद्व्यवहार इति स्मृतः” । इत्याद्युक्तलक्षणे विवादनिर्णये, यज्ञकर्माणि च प्रवृत्ते, यान्युदासीनः पश्यति, द्यूतादिकर्त्ता तानि न पश्यति । 'प्रवृत्ते ' - इत्यत्र 'प्रव्रते' - इति रघुनन्दनः पठति । 'प्रव्रते प्रकृष्टते' - इति व्याकरोति च । यस्मादेवं, तस्मात्,
एकः कर्म्मणि युक्तः स्यात् द्वितीयस्तन्त्रधारकः॥६३॥ तृतीयः प्रश्नं प्रब्रूयात् * ततः कर्म्म समाचरेत्। ।
८०१
एकः पुरुषः कर्म्मणि युक्तः स्यात् । द्वितीयः पुरुषः, तन्त्रस्य कविस्तारस्य शुद्धाशुद्धकर्मणे धारको धर्त्ता स्यात्, - दूति दीक्षित भाष्यम् । म खल्वयं पुरुषः सब्रह्म के कर्म्मणि ब्रह्मैव स्यात् । कथं ज्ञायते ? | " भाषेत यज्ञसंसिद्धिम् ” - इति गोभिलस्टचस्वरसात् । श्रब्रह्मके पुनरन्येोपि । तन्त्रधारकः पुस्तकवाचक:, - इति रघुनन्दनः । हृतीयः पुरुषः कर्मणः शुशुद्धिविषयकं प्रश्नं प्रब्रूयात् प्रकर्षेण शास्त्रादिना ब्रूयात् कथयेत् — निर्णयेदित्यर्थः । स खल्वयं सदस्योभयते ॥
-
* प्रश्नकं ब्रूयात्, — इति पाठान्तरम् । + समारभेत्-इति पाठान्तरम् ।

Page #320

८०२
ह्यासंग्रहः।
[१ प्र.]
अथेदानी "भूर्भुवः स्वरित्यभिमुखमग्निं प्रणयन्ति" इति सूत्रोकमग्निप्रणयनं व्याकुरुते सार्द्धशतुर्भिः,
कपालैभिन्नपावा नत्वामैगीमयेन वा ॥६४ ॥ अभिप्रणयनं काय्य यजमान-भयावहम्।
कपालैर्घटखण्डै:
"कपालं मृण्मयं पात्रं चक्राघटितमुच्यते” । इत्युक्तलक्षणेवा । भिन्नपात्र:-भद्मपात्री । श्रामेरपक्वपात्री । (तुशब्दो वाशब्दार्थः)। गोमयेन वा, अग्निप्रणयनं न कर्त्तव्यम् । कपालादिपात्रैः कृतं खल्वनिप्रणयनं यजमानस्य भयमावहति ॥
अल्पः प्रणीता विच्छिन्नोऽसमिद्धश्चापरिश्रुतः॥६५॥ त्वरया पुनरानीता यजमान-भयावहः ।
अल्पः । विच्छिन्नोऽन्तराच्छेदसहितः-विक्षिप्त इति यावत् । श्रममिद्धोऽप्रदीप्तः । अपरिश्रुतः शास्त्रोक्ततिकर्त्तव्यतारहितः । श्रुतं शास्त्रमिति ह्यनर्थान्तरम्। त्वरया चानीतः प्रणीतोऽमिर्यजमानस्य भयमावहति । पुनः शब्दश्चशब्दार्थः ॥ यस्मादेवम्,--
तस्माच्छभेन पावेण अविच्छिन्नाकृशं बह ॥ ६६ ॥ अग्निप्रणयनं कुर्याद् यजमान-सुखावहम् ।

Page #321

[ १ प्र. ]
गृह्यासंग्रहः ।
अविच्छिन्नम्, अकृशं समिद्धम्, बहु - नाल्पं यथा भवति, तथा
श्रग्निप्रणयनं कुर्य्यात् ॥
शुभं पाचन्तु कर्त्तव्यं यजमान - सुखावहम् ॥ ६७ ॥
शुभं पात्रमित्यादरार्थं पुनरुपादानम् ॥
शुभं पात्रमाह
८०३
शुभं पाचन्तु कास्यः स्यात्तेनाग्निं प्रणयेदुधः । तस्याभावे शरावेण नवेनाभिमुखच्च तम् ॥ ६८ ॥
तस्य कांस्यस्याभावे नवेन शरावेणाग्निं प्रणयेदिति गतेन संबन्धः । श्रभिमुखं यथा भवति, तथा 'तम्' श्रग्निं प्रणयेदिति कल्पइयेऽपि संबध्यते । यश्च,
“शरावे भिन्नपात्रे वा कपाले बाल्मुकेऽपि वा । नाग्निप्रणयनं कुर्य्याद् व्याधिहानिभयावहम् ” |
इति शरावनिषेधः । स पुरातनशरावविषयः, कांस्यपाचमद्भावविषयः, गोभिलीयव्यतिरिक्तविषयो वा ॥
श्रग्नेः स्वरूपमाह,—
सर्व्वतः पाणिपादान्तः सर्व्वताऽक्षिशिरोमुखः । विश्वरूपा महानग्निः प्रणीतः सर्व्वकर्म्मसु ॥ ६६ ॥
अन्तशब्दः स्वरूपार्थः । सर्व्वतः पाणिपादस्वरूपं यस्य स तथा । सर्व्वतेाऽचीणि चक्षूंषि, शिरांसि मुखानि च यस्य, म तथेोक्तः ।
512

Page #322

5.8
एह्यासंग्रहः।
[१ प्र.]
म खल्वयं विश्वरूपो महानमिः सर्वकर्मसु प्रणीतो भवति । “ज्ञात्वा खरूपमाग्नेयम्”-दूत्यनेः खरूपं विदुषः फलवादः पुरस्तादभिहितः । नदेव खल्वग्नेः स्वरूपमनेन लोकेनौकमिति बोद्धव्यम्। रघुनन्दनस्तु, -विशेषतोनामाज्ञाने सर्वत्र विश्वरूपोनामानिर्भवति, इति कल्पयाञ्चकार। अग्निप्रणयनानन्तरं पठनीयोमन्त्रोऽयम्, इति चाचचक्षे॥
न वस्त्रेण धमेदग्निं न सूर्पण न पाणिना। मुखेनोपधमेदग्निं मुखाड्येषोऽध्यजायत ॥ ७० ॥
वस्त्रेण सूर्पण पाणिना वा, अग्निं न धमेत् नोद्दीपयेत् । किन्तु मुखेनानिमुपधमेत् । तत्र हेतुः । हि यस्मादेषोऽमिः प्रजापतेमुखादध्यजायत उत्पन्नः । मुखादुपजातस्य मुखेनापधमनं युक्तमिति भावः । मुखादुत्पत्तिश्चाग्नेस्ताण्ड्य ब्राह्मणे समाम्नायते । "सोऽकामयतः-यजं सृजेयेति, स मुखत एव त्रिवृतमसृजत, तं गायत्रीच्छन्दोऽन्वसृज्यताग्निर्देवता ब्राह्मणो मनुथ्यो वसन्त ऋतुस्तस्मात् त्रिवत् स्तोमानां मुखं, गायत्री छन्दसा, मग्निर्देवतानां, ब्राह्मणे मनुष्याणां, वसन्त ऋतूनां, तस्माद् ब्राह्मणे मुखेन वीर्य करोति, मुखतो हि सृष्टः” इति । "मुखादग्निश्च वायुश्च”इति च पुरुषसूक्ते । रघुनन्दनस्त्वेतदजानानः-'मुखात् मुखपायमन्त्रात्, इति यदृच्छयैव कन्पयाञ्चकार । तदनादरणीयम् ।
तदिदं मुखेनामेरुपधमनं लौकिकाग्निव्यतिरिक्तविषयम् । तथाच, कर्मप्रदीपः ।

Page #323

[१ प्र.]
ह्यासंग्रहः।
८०५
"जुषंश्च हुते चैव पाणि-सूर्प-स्फा-दारुभिः । न कुर्य्यादग्निधमनं कुर्याद् वा व्यजनादिना । मुखेनैके धमन्यग्निं मुखाड्येषोऽध्यजायत ।
नाग्निं मुखेनेति च यल्लौकिके योजयन्ति तत्" । इति ॥ वस्त्रादिना अग्निधमने दोषम्, मुखेन धमने फलञ्चाह,
वस्त्रेण तु भवेद् व्याधिः सूर्पण धननाशनम् ।
पाणिना मृत्युमादत्ते मुखेन सिद्धिभाग्भवेत् ॥७१॥ सयुमादत्ते ग्टह्णाति, अचिरान् म्रियते, इत्यर्थः ॥ अथेदानों त्रिधा प्रात:मकालमाह,
उदितेऽनुदिते चैव समयाध्युषिते तथा । सर्वथा वर्त्तते यज्ञ इतीयं वैदिकी श्रुतिः ॥ ७२ ॥ ऋज्वर्थः श्लोकः ॥ वस्तुक्रमानुरोधादुद्देशक्रममुहद्ध्य प्रथममनुदितं कालं लक्षयति,
रात्रः षोड़शमे भागे ग्रहनक्षत्रभूषिते ।
अनुदयं विजानीयाद्दोमन्तच प्रकल्पयेत् ॥ ७३॥ रात्रे:-घोड़शधा विभक्तायाः, षोड़शमे भागे । स खल्वयं कालोअन्तिममुहलादपि किञ्चिन्यूनो भवति। तमिमं कालं विशिनष्टि । ग्रहनक्षत्रैभूषिते अलङ्कृते । यावद्हनक्षत्राणि दीप्यन्ते, तावदित्यर्थः । तमिमं कालमनुदयं जानीयात्। तत्रानुदयकाले हामं कुर्यात् ॥

Page #324

९०६
ग्टह्यासंग्रहः ।
[१ प्र.]
समयाथुषितं कालमाह,
ततः प्रभातसमये नष्टे नक्षत्रमण्डले। रविविम्ब न दृश्येत समयाध्युषितं स्मृतम् ॥ ७४ ॥
ततः-तदनन्तरं, प्रभातसमये,-भातं दीप्तिः; "भा दीप्ती"-इति स्मरणात्, रविकिरणानां प्रदीप्तिसमये इत्यर्थः । अतएव नक्षत्रमण्डले नष्टे विलीने विरले इत्येतत् । पुनर्विशिनष्टि। रविविम्ब सूर्यमण्डलं यावन्नदृश्यते, तावदित्यर्थः । स खल्वयं कालः समयाथुषितं स्मृतमाचार्यः । विधेयप्राधान्यविवक्षया नपुंसकनिर्देशः । उदयकालमाह,
रेखामाचन्तु दृश्येत रश्मिभिश्च समन्वितम । उदयं तं विजानीयाद्दोमं कुर्यादिचक्षणः॥ ७५ ॥
रश्मिभिः किरणोर्युक्त सूर्यमण्डलस्य रेखामात्रं यदा दृश्यते, तं का. लमुदयं जानीयात् । पुरस्तात्तावत् 'रविविम्बं न दृश्येत'-इत्युक्तम् । तदत्र, रविविम्बस्यैव रेखामात्रं दृश्यते, इत्यर्थमवगच्छामः । स खल्वयमुदयकालस्यारम्भः । उत्तरावधिस्त्वस्य,
"हस्तादूर्द्ध रवियर्यावगिरि हित्वा न गच्छति ।
तावद्धोमविधिः पुण्यो नान्योऽभ्युदितहामिनाम्" । इति कर्मप्रदीपे कात्यायनेनोक्तः। तस्मात् ,-'स्थण्डिल खाया एकविंशत्यङ्गलपरिमाणदर्शनात् रेखामात्रमेकविंशत्यङ्गुलमात्र रवेरुदयं दृश्येत'-इत्यसङ्गतैषा कल्पना दीक्षितस्य ।

Page #325

[१ प्र.]
राधासंग्रहः।
ननु “पुरोदयात् मातः प्रादुष्कृत्योदितेऽनुदिते वा प्रातराहुति जुहुयात्” इति सूत्रयता गोभिलेन प्रातहोमस्य कालदयमुकम्, अनेन तु कालत्रयमुच्यते । तदनयोः पितापुत्रवचसेाविरोधः । नैषदोषः । अभिप्रायभेदात्। गोभिलः खल्वाचार्य: उदयात् पूर्वमेवानुदयकालमभिप्रयन् समयाथुषितस्थापि कालस्य तत्रैवान्तर्भावं भन्यमान: ‘उदितेऽनुदिते वा'-इति कालइयं सूत्रयाङ्कार। अनेन तु “उदिते जुहोति, अनुदिते जुहोति, समयाध्युषिते जुहोति”इति श्रुतिमनुसरता एकस्यैवोदयपूर्वकालस्यानुदयममयाधुषितत्वेन वैविध्यमभिप्रेत्य कालत्रयमुपदिष्टम् । तस्मादभिप्रायभेदात् इयोरविरोधः। अथेदानीमग्न्याधानस्य कालानाह,
श्राधानस्य तु चत्वार उक्ताः कालाः पृथक् पृथक् । अन्त्या समिदिवाहश्च विभागः परमेष्ठिनः ॥ ७६ ॥
अग्न्याधानस्य पुनः पृथक् पृथक् चत्वारः काला प्राचार्यरुक्ताः। तान् कालान् गणयति,-अन्या समिदित्यादिना । विभागो अंशविभागः ।
अत्र किञ्चिदतव्यमस्ति । तत्र तावत्,-"ब्रह्मचारी वेदमधीत्यान्यां समिधमभ्याधास्थन्” इति सूत्रेण यः प्राधानकाल उन:, स दहान्यसमिद्योगादन्या समिदिति निर्दिश्यते । “जायाया वा पाणिं जिघृक्षन्”-इति सूत्रेण य प्राधानकाल उनः, स दह विवाह इत्युच्यते । यः पुनः परमेष्ठिनोऽनराधानकाल:-"प्रेते वा ग्रहपतौ परमेष्ठिकरणम्”, इत्यनेन सूत्रेणेपदिष्टः; स दह परमेष्ठिन इत्य

Page #326

ग्टह्यासंग्रहः।
[१ प्र.]
भिधीयते । विभागकालः पुनर्गेििभलेन नोपदिष्टः, तत् कथमाधानस्य चत्वारः काला उता इत्युच्यते ?। उच्यते । एते चत्वारः कालाः गोभिलेनोक्ताः, इत्येतदिह नोच्यते। किन्तर्हि ? । प्राचार्यरुताः,इति । गौतमः खल्वाचार्य्य:,-"भार्यादिरमियादिवा” इति सूत्रयाञ्चकार। सेोऽपि किल च्छन्दोग एव। तत्र तावत् , एक एव भा
र्यादिरमिः,-'अन्त्यां समिधमभ्याधास्यन्'-इति, 'पाणिं जिघृक्षन्'इति च कालदयाहितो भवतीत्याचार्येण दर्शितः। एकः खल्वपि दायादिरनिः,-रहपतेर्मरणं, दायविभागश्चेति कालदयाहिता भवति, -इत्याचार्यसूत्रादाचार्यपुत्रवाक्याचावगच्छामः । तस्मात्,-चत्वारः कालाः,-इति उपपन्नतरम् ।
_ "प्रेते वा ग्रहपतौ"-दूति सूत्रयता गोभिलेन ग्टहपतौ प्रेते यदाधानमुक्त, तत् ज्येष्ठस्यैव भ्रातुन कनिष्ठस्य । कथं ज्ञायते ? ।
“ज्येष्ठः कुर्यात्तथाऽऽधानं कणीयांश्च विवर्जयेत्” । इति कर्मप्रदीपवचनात्। कनिष्ठस्य तु विभागकाल एव दायादिरग्निभवति । तस्मात्,-आचार्या ज्येष्ठं प्रधानमभिप्रेत्य प्रेते वा ग्रहयतौ' -इति सूत्रयाञ्चकार, प्राचार्य्यपुत्रस्तु कनिष्ठाभिप्रायेण 'विभागः'इत्याह, इति श्लिप्यते । तदिदं गोभिलानुक्त विशेषाभिधानपरं वचनम्।
ननु, “तथा तिथिनक्षत्रपर्वसमवाये” “दर्श वा पौर्णमासे वाऽग्निसमाधानं कुर्बोत"-इति सूत्राभ्यामन्येप्याधानकाला गोभिलेनोकाः, तत् कथमाधानस्य ‘चत्वारः काला:'-इत्युच्यते। उच्यते। सत्यमुक्का अन्येष्याधानकालाः, परन्तु ग्टह्यकर्मणां योऽग्नि, स्तचैते चत्वार एव कालाः सनिष्यन्ते नेतरे। कुतः ? । इतरेषां कालानामाश्रमा

Page #327

गृह्यासंग्रहः ।
[१ प्र. ]
न्तरसाधारण्यात् । श्रौताग्निसाधारण्याच्च । चत्वारः खल्वमी कालाः गृह्यकर्मणामनेरसाधारण भवन्ति । कस्मात् ? । यस्मादन्त्यसमिदाधानात् विवremerit गृहस्थो भवति । पूर्व्वं खल्वयं ब्रह्मचारी श्रासीत् । सत्यपि गार्हस्था पितरि जीवति न खातन्त्र्यं कमीदिषु पुत्राणामिष्यते । “पितरि जीवति पुत्राणामर्थाीदानविसर्गाचेपेषु न स्वातन्त्र्यम्” - इत्यादिस्मरणात् । तेषामपि ग्टह्यतया पिकृतैरेव ग्टह्यक्रर्मभिः फलवत्ताया न्याय्यत्वाच्च । श्रतएव गृहपतौ प्रेते कर्मणामग्नेराधानं ज्येष्ठस्य । जीवति ज्येष्ठे कनीयसा
मध्यविभक्तानामस्वातन्त्र्यं मुनयः स्मरन्ति । तथाच मनः ।
७
" पितेव पालयेत् पुत्रान् ज्येष्ठ भ्रातृन् यवीयसः । पुत्रवच्चापि वर्त्तेरन् ज्येष्ठे भ्रातरि धर्मतः” ।
इति । नारदः ।
इति । श्रतएवांशविभागकालोऽमीषामाधानकालः । श्रतएव मनुः । " एवं मद्दवसेयुवा पृथग्वाधर्मकाम्यया” । इति विभागे धर्मकाम्यां हेतुतया निर्दिशति । गौतमप्याह । “विभागे तु धर्भवृद्धिः" - इति । यस्मात् – परेते ग्टहपतावने राधानं ज्येष्ठस्यैव कनीयसान्तु विभागकाल एव तस्मादविभक्तानामेकमेव ग्टह्मकमादिकं विभक्तानान्तु पृथक् पृथक्, – इति मतीरः स्मरन्ति । तथाच वृहस्पतिः ।
" एकपाकेन वसतां पिढदेवदिजार्चनम् । एकं भवेदिभकानां तदेव स्याद्गृहे गृहे” ।
Com

Page #328

ग्टह्यासंग्रहः ।
[१ प्र.]
"भ्रातृणामविभकानामेकोधर्मः प्रवर्त्तते । विभागे मति धोऽपि भवेत् तेषां पृथक् पृथक् ।
इति । तस्मात् ,-रह्यकर्मणामनेरसाधारणाश्चत्वारः कालाः, इति तथोकम् । तथाच गौतमः । “भार्यादिरनियादिवा, तस्मिन् ग्टह्याणि"-इति । एतत्सूत्रोक्तस्यैव खत्वग्नेश्चत्वार मे प्राधानकालाः भवन्ति, इत्यवोचाम ॥ भार्यादेस्तावदग्नेः प्रथमप्रातराहुतिप्रकारः,-"तेन चैवास्य प्रातराहुति हुता भवति"-दूति सूत्रेणेतः । दायादेरग्नेः प्रथमप्रातराहुतिप्रकारमाह,
परमेष्ठी विभक्तश्च जुहुयादक्षतान् सकृत् । प्रातस्तूष्णीं घृतं वाऽपि प्रातराहुत्युपक्रमः ॥ ७७ ॥
येन परमेष्टिनाऽनेराधानं कृतं, स इह परमेष्ठी भण्यते । येन च विभागकाले कृतमनेराधानं, स विभक्त इत्युच्यते । स खल्वयं परमेष्ठी विभकश्च, अक्षतान्–'अक्षतास्तु यवाः प्रोक्ताः' इति वचनात् यवान्, घृतम् वा सकृदेकवारं वृष्णीममन्त्रकं प्रातर्जुहुयात्। सेयं दायादेरग्नेः प्रथमा प्रातराहुतिर्भवति। श्रपरस्तु सकृत् पदमनर्थकं कुर्वनाह,–'द्वितीयामपि वृष्णीं जुहुयात्, इति ।
तदनयोः परमेष्ठिविभकयोरन्योः प्रातराहुतिभ्यामुपक्रमः प्रारम्भः । तदनेन, “सायमाहुयुपक्रम एवात ऊई ग्रोऽनौ होमाविधीयते”इति गोभिलसूत्र दायाद्यग्निव्यतिरिक्तविषयं व्याख्यातम् ॥

Page #329

[१ प्र.]
रह्यासंग्रहः ।
८९९
"अपिवाऽन्यं मधित्वाऽभ्यादध्यात्” इति सूत्रेणारणेयोऽनिरुपदिष्टः । तत्रारणिस्वरूपादिकमाह
आश्वस्योन्तु शमीगभीमरणिं कुर्वीत सोत्तराम्। उरोर्दोघी रत्निदीघीं चतुर्विंशाङ्गुलां तथा ॥ ७८॥
चतुरङ्गुलाच्छ्रितां कुर्यात् पृथुत्वेन षड़गुलाम् । श्राश्वत्थामश्वत्थसंबन्धिनीम् । शमीगी शमीगर्भसंबन्धिनीम् । तत्संरुन्धात्ताच्छब्दाम् । शमीगर्भश्च,
__"संसक्तमूला यः शम्या: स शमीगर्भ उच्यते” । इति कर्मप्रदीपोकलक्षणः । मुख्योऽयं पक्षः । असम्भवे अाश्वत्थीमेव कुश्यात् ।
"अलाभे वशमीगीदुद्धरेदविलम्बितः” । इति कर्मप्रदीपवचनात् । सोत्तरामुत्तरारणिसहितामरणिं कुर्वीत । कीदृशीं कुर्वीत ?। उच्यते । उरोः सक्थिनादीधीम्। रनि याख्याता । तत्परिमाणदीर्घाम् । चतुर्विंशाङ्गलदीधीम् । तथेति दैर्घपरामर्शः । “खादिरे बध्नाति, पालाशे बधाति, रोहितके बधाति" इतिवदमीषां परिमाणानां विकल्पो बोद्धव्यः । चतुरङ्गलोच्छितां चतुरङ्गलोच्चाम्, पृथुत्वेन विस्तारेण षड़ङ्गलां कुर्यात् । अत्र, चतुर्विंशाङ्गलादि परिमाणमङ्गठाङ्गलाभिप्रादेण। अविशेषाञ्च दयोरप्यरण्योरेतत् परिमाणं बोद्धव्यम् । तथाच कर्मप्रदीपः ।
"चतुर्विंशतिरङ्गष्ठा दैव्यं षड़पि पार्थवम् । चत्वार उच्छ्रये मानमरण्याः परिकीर्तितम्” । 552

Page #330

ग्रह्यासंग्रहः।
[१ प्र.]
इति । अन्योऽपि विशेषः,-"तस्य या प्रामुखी शाखा"-इत्यादिकः कर्मप्रदीपादुपलब्धव्यः ॥ प्रमन्थचात्रोबिलीनां परिमाणमाह,
अष्टाङ्गलः प्रमन्यः स्याचाच स्यात् दादशाङ्गुलम्॥६॥ आबिलो दादशैव स्यादेतन्मन्यनयन्त्रकम् ।
चारगर्भस्यो मन्थनार्थः काष्ठविशेषः प्रमन्यः । सोऽयं प्रमन्थोऽष्टाङ्गलः स्थात्। स खल्वयं प्रमन्थः उत्तरारणे: काष्ठशकलमुद्धृत्य कर्त्तव्यः ।
“उत्तरारणिनिष्यन्नः प्रमन्थः सर्वदा भवेत्” । इति कर्मप्रदीपवचनात् । चात्रम्-मन्थनदण्डरूपं द्वादशाङ्गलपरिमितं स्यात् । ओबिली च-चात्रोर्द्धस्थलौहशङ्कशिरसि निबद्धकाष्ठविशेष रूपा बादशाङ्गलैव स्यात् । एतत् सर्वं यथाविधि विन्यस्तं मन्थन यन्त्रमित्युच्यते । चात्रमाबिली च मारवद्दारुणा निर्मातव्यम् ।
“मारवद्दारवं चात्रमाबिली च प्रशस्यते” । इति कर्मप्रदीपवचनात्। विन्यामप्रकारत्खमीषां कर्भप्रदीपादुपलब्धव्यः । अथेदानी देवयोनिसंज्ञकं मन्यनस्यानमाह,मलादष्टाङ्गलमुत्सृज्य चीणि चीणि च पार्श्वयाः॥८॥ देवयोनिः स विज्ञेयस्तत्र मथ्यो हुताशनः । अरण्या मूलदेशादष्टाङ्गलं त्यत्वा, पार्श्वयोश्च त्रीणि त्रीण अग्लानि त्यत्वा यः सन्धिप्रदेशो लभ्यते, स खल्वयं देवयोनिविजेयः । तत्रानिर्मथ्यः । प्रकारान्तरमाह,

Page #331

[१ प्र.
एघासंग्रहः
८१३
मूलादष्टाङ्गुलं त्यका अग्रात्तु हादशाङ्गुलम् ॥ ८१॥
देवयोनिः स विज्ञेयस्तच मथ्या हुताशनः । ऋज्वर्थः श्लोकः । प्रकारान्तरं मन्थनप्रकारश्च कर्मप्रदीपादुपलब्धव्यम् ॥ सुवस्वरूपमाह,
खादिरोऽरत्निदीर्घः स्यात् सुवोऽङ्गुष्ठपर्ववृत्तः॥८॥ खदिरकाष्ठनिर्मितोऽरनिदीर्घः सुवः स्यात् । अरनिदि वितस्तिरिति दीक्षितभाष्यम् । अङ्गुष्ठपर्बपरिमाणेन वृत्तोवर्तुलः । सुवस्य धारणदण्डः खल्वयमङ्गुष्ठपर्ववृत्तः स्यात् । अग्रे पुनरस्य नाशारन्धवत् मध्यस्थितमादमङ्गष्टदयपरिमाणं वर्तुलं विलं विज्ञेयम् । तदाह कर्मप्रदीपः ।
"खादिरो वाऽथ पालाशो दिवितस्तिः सुवः स्मृतः । खुग्वाडमात्रा विज्ञेया वृत्तस्तु प्रग्रहस्तयोः । सुवाग्रे घाणवत् खातं यङ्गुष्ठपरिमण्डलम् ।
जुहाः शराववत् खातं मनिर्वाहं षडङ्गलम्” । इति। अग्रभागे अङ्गष्ठपर्वभ्यां वृत्तोवलः, इति वा वर्णनीयम् ।। सुचः खरूपमाह,
पाणी खुचं वाहुमावों पाणितलाकारपुष्कलाम्। त्वग्विलां त्वग्रे कुर्चीत मेक्षणं सुकसुवादिवत् ॥८३॥ पर्णः पलाशः-दत्यनान्तरम्। पार्णी पलाशसंबन्धिनीम्, बाहुमात्री बाहुपरिमिताम् , अग्रे अग्रदेशावच्छेदेन,-पाणितलाकार

Page #332

८१
ह्यासंग्रहः।
[१ प्र.]
पुष्कलां-पाणितलस्याकारेण पुष्कलां विस्तीर्णाम् , त्वग्विलां-खकपर्यन्तखातां त्वचि खातां वा । (एतेन त्वक्युक्रमेवास्था अयं स्यात् )। तदेवम्भूतां सुचं कुर्बोत। दूयमेव जुहरित्युच्यते। अत्रापि विशेषः कर्मप्रदीपे द्रष्टव्यः । मेक्षणमपि सुनुवादिवत् काष्ठनिर्मितम् । विशेषस्तु कर्मप्रदीपे।
"नजातीयमिमा प्रमाणं मेक्षणं भवेत् । वृत्तं चाङ्गुष्ठपृथ्वग्रमवदानक्रियाक्षमम् । एषैव दर्वी यस्तत्र विशेषस्तमहं वे ।
दर्वी ड्यङ्गुलपृथ्वग्रा तुरीयोनन्तु मेक्षणम्” । इति ॥
शङ्खश्चैवोपवेशश्च द्वादशाङ्गुल इष्यते । अन्वष्टक्यादिकर्मणि कर्पूणं खननार्थः शङ्कुर्भवति, 'कृषी चोपदध्यात् , -इति सूत्रोको दृष्यपरपर्याय उपवेशः,' इति नारायणोपध्यायाः । 'उपवेशी हस्ताप्रतिरूपकः,' इति दीक्षितभाव्यम् । स खल्वयं शङ्करूपवेशश्च द्वादशाङ्गुल दुय्यते प्राचार्योः । अत्रापि,
“शङ्कुश्च खादिरः प्रोनोरजतेन विभूषितः” । इति कर्मप्रदीपोकोविशेषो द्रष्टव्यः ॥
नवैः शोभनैरगर्भ पवित्रन्तु कुशाग्रजम् ॥ ८४ ॥ ललाटाच्चिवुकं प्राहुबाहुमात्राः परिधयः । नवैर्न पुनरास्ततेरित्यर्थः। शोभनेः कुशैः पवित्रं प्राडराचार्याः । बहुवचनं व्यक्तिभेदाभिप्रायम् । कथं ज्ञायते ? ।

Page #333

[ १ प्र. ]
ह्यासंग्रहः ।
"अनन्तर्गर्भिणं सायं कौशं द्विदलमेव च । प्रादेशमात्रं विज्ञेयं पवित्रं यत्र कुत्रचित्" ।
इति कर्मप्रदीपे द्विदलस्योक्तत्वात् । पविचं विशिनष्टि, गर्भ अन्तर्गशून्यम् । कुशाग्रजं साग्रकुशेन जातम् । ललाटात् ललाटमारभ्य ( यक्लोपे पञ्चमी), चिबुकं चिवुकपर्य्यन्तम्- ललाटावधि चिवुक - पर्यन्तपरिमाणमित्यर्थः । तदनेन - " तत एव वर्हिषः प्रादेशमात्रे पवित्रे कुरुते " - इत्यादिचोकं पवित्रं व्याख्यातम् | " ललाट प्रमाणेन चिबुकं सन्दंशं प्राजराचार्य्य:" - इति दीक्षितभाष्यम् ।
"परिधीनप्येके कुर्वन्ति शामीलान् पाणीन् वा " - इतिस्र चोक्रान् परिधीन व्याचष्टे । परिधयो बाहुमात्रा भवन्ति । विशेषस्तु कप्रदीपे ।
" बाहुमात्रा: परिधयो ऋजवः सत्वचोऽव्रणाः । यो भवन्त्यशीणीया एकेषान्तु चतुर्दिशम् ” ।
८१५
इति ॥
दीप्तामै विस्फुलिङ्गेऽच वने दग्धेषु दारुषु ॥ ८५ ॥ न च संस्कार दोषोऽस्ति तथा चरुकपालयेाः ।
'विक्षिप्ते दीप्ताग्नौ’— इति दीक्षितभाव्यम् । विस्फुलिङ्गे अग्निकणे, वने दवाग्निना दग्धेषु काष्ठेषु, चरौ च माजीरादिदृष्टाद्यल्पोपघाते, कपाले च, संस्कारे प्रोक्षणादौ कृते सति दोषो नास्ति ॥ श्रथेदानीं कक्रममाह -

Page #334

१६
सह्यासंग्रहः।
[१ प्र.]
लेखनाभ्युक्षणे कृत्वा निहितेऽनौ समिद्ददत् ॥८६॥ ततो भूमिग्रहं कृत्वा कुर्यात् परिसमूहनम् । समिदित्या विभकिलोपः। दददिति शचन्तम् । तदयमर्थः । रेखोल्लेखनमभ्युक्षणञ्च कृत्वा निहिते स्थापितेऽमो समिधं दद्यात् । ततः,-"पश्चादग्नेभूमी न्यची पाणी प्रतिष्ठाप्येदं भूमेर्भजामह इति" -दुतिसूत्रोक्तं भूमिग्रहं कृत्वा, “इमं स्तोममितिलचेन परिसमूहेत्" -इतिसूत्रोत परिसमूहनं कुर्यात् ॥
ब्रह्माणमुपसंकल्प्य चरुश्रपणमारभेत्॥ ८७॥ ब्रह्माणं स्तरणं विद्याचर्यच न कल्पितः।
ततो ब्रह्माणमुपसंकल्प्य, अग्निममीपे सम्यक् ग्रह्योकप्रकारेण स्थापयित्वा, चरुश्रपणमारभेत । तस्मात्, भूमिजपादः पूर्व ब्रह्मस्थापनमित्यसङ्गतं वचनम् । यत्र कर्मणि चर्न कल्पितस्तत्र ब्रह्माणमेव स्तरणं जानीयात् । न तत्र ग्टहोतं स्तरणं कुर्यादित्यर्थः ॥ ब्रह्मविष्टरयो*श्चापि सन्देहे समुपस्थिते ॥८॥
अर्द्धकेशो भवेद्ब्रह्मा सम्बकेशस्तु विष्टरः । ब्रह्मविष्टरयोः स्वरूपसन्देहे निर्णयमाह,-अर्द्धकेशो ब्रह्मा भवेत् । अधोलम्बितकेशो विष्टरो भवेत्। केशोऽग्रम् ॥
* ब्रह्माविष्ठरयोः,इत्यादर्शपुस्तके अशुद्धः पाठः ।

Page #335

[१ प्र.]
गृह्यासंग्रहः ।
कतिभिस्तु भवेद्ब्रह्मा ? कतिभिर्विष्टरः स्मृतः १ ॥८९॥ पञ्चाशद्भिः कुशैर्ब्रह्मा तदर्हेन तु विष्टरः ।
८१७
ऋजुरक्षरार्थः । श्रभ्यां स्लोकाभ्यां गोभिलोक्को दर्भवटुविष्ट व्याख्याती । कर्मप्रदीपे तु
"यज्ञवास्तुनि मुष्याञ्च स्तम्बे दर्भवटा तथा । दर्भ संख्या न विहिता विष्टरास्तरणेष्वपि” ।
"
इति दर्भवटा विष्टरे च दर्भ संख्या निषिद्धा । तदनयोर्विकल्पः, - पञ्चाशद्भिर्वा कुशैर्भवति, अपरिमितैर्वा कुशैः - इति । कुतः ? | द्वयोरप्यस्मच्छास्त्रेऽभिधानात् । 'सम्भवे पञ्चाशद्भिः कुरसम्भवे अपरिमितैरिति व्यवस्थितेाऽयं विकल्पः - इति नारायणेोपाध्यायाः । रघुनन्दनस्तु च्छन्दोगोऽपि श्राचार्यपुत्रस्यैतद्वचनमित्यजानानः, - शाख्यन्तरीयमेतत् संख्यावचनम्, इति ब्रुवन् कल्पनानैपुण्यमात्मनः
ख्यापयाञ्चकार ॥
उदग्धारामविच्छिन्नामाग्नामारभ्य दक्षिणाम् ॥१०॥ दद्याद्ब्रह्मासनस्थाने सर्व्वकर्म्मसु नित्यशः ।
अमेरिदं श्रग्यं स्थण्डिलमारभ्य दक्षिणां दक्षिणणग्रामितिदीक्षितभाव्यम् । अग्निमारभ्य, - इति तत्त्वकारः पठति । तदेवं ब्रह्मासनस्य स्थाने अविच्छिन्नमुदकस्य धारां दद्यात् । तदनेन, – “दक्षिणतोऽने ब्रह्मामनमास्तीर्य्य” – इति सूत्रोक्तं ब्रह्मासनास्तरणम्, तत्स्थाने इत्यमुदकधारां दत्त्वा करणीयमिति व्याख्यातम् । प्रागग्रवारिधारादानम् - इति केचित् ॥
5 1

Page #336

१८
ह्या संग्रहः ।
[१] प्र. ]
एकामा * पितृयज्ञे च ब्रह्माणं नोपकल्पयेत् ॥ ११ ॥ सायं प्रातश्च हेामेषु तथैव वलिकर्मसु ।
,
htऽग्निर्यस्मिन् तस्मिन्नेकामी पिढयज्ञे इति सामानाधिकरण्येन संबन्धः, श्रीतस्य वहनिसाध्यस्य पिण्डपित्तयज्ञस्य निरासार्थ: । चकारः पुनरर्थः । एकाग्नौ पिटयज्ञे पुनर्ब्रह्माणं नेोपकल्पयेत् । पिढयज्ञे श्रवक्कणि पिण्डपितृयज्ञे च इति दीक्षितभाव्यम् । एकाझी, पितृयज्ञे च — इत्युभयच ब्रह्माणं नेच्छन्त्यन्ये । तदसङ्गतम् । एकाग्न्योरपि दर्शपैार्णमासयोर्ब्रह्मोपवेशनस्याचार्येण गृह्ये श्रभिधानात् । अपिच, एवं खल्वेकाग्निसाध्ये टोलकर्ममात्र एव विवाह होमादी ब्रह्मा न स्यात् । इष्यते च । लिङ्गञ्च विवाहहोमे ब्रह्मणः पश्यामः । तथाच वक्ष्यति ।
प्राजग्राहमुदग्राहं ब्रह्माणमृत्विजं तथा ॥ १२ ॥ एतानि वाह्यतः कृत्वा शेषाणान्तु प्रदक्षिणम् । तस्माद् यथाक्रमेवास्तु | 'राकानी ' -- इति पाठे, राकायां पौर्णमास्यां योऽग्निः, तत्र ब्रह्माणं न कल्पयेदित्यर्थः । तथाच गोभिलसूत्रम् ।
"
“पैौर्णमास्यां रात्रौ खदिरशङ्कुशतं जुहुयादायुः कामः” – इति ।
सायं प्रातमेषु चशन्दादन्येय्वपि चिप्रहामेषु, बलिकर्मसु - चेत्य होम के वित्यर्थः । तदेतेषु ब्रह्माणं नोपकल्पयेत् । तथाच ग्टह्मान्तरम् ।
* राकामौ — इति परिशिष्टप्रकाशधृतः पाठः
-

Page #337

[१प्र.]
ग्यासंग्रहः ।
"एकमाध्येश्ववहिषु न स्यात् परिसमूहनम् ।
नोदगासादनञ्चैव क्षिप्रोमा हि ते स्मृताः” | इत्येकसाध्यत्वम्-होलमात्रमाध्यत्वं क्षिप्रहामानामाह || "अथ हविष्यस्यान्नस्थामा जुङयात् कृतस्य वाऽकृतस्य वा"-इत्यादि सूत्रोक्तं कृतादिपदं व्याचष्टे,
यवतीयकृतं शेयं तण्डुलादि कृताकृतम् ॥ १३ ॥ आदनन्त कृतं विद्यात् न तस्य करणं पुनः।
मुजुरक्षरार्थः । यवत्रीहि, इति इन्दैकवद्भावः । तच्च गोधूमादीनामयुपलक्षणम् । तण्डुलादि, इत्यादिपदात् माषमुहादिवेदलादीनां ग्रहणम्। ओदनपदम्-मोदकपिष्टकादीनामयुपलक्षणम् । 'तण्डुलादि, इत्यादिपदात् मनुग्रहणम्',' इत्यमङ्गतैषा कल्पना दीक्षितस्य । कुतः ? । तस्य कृतत्वात् । कथं ज्ञायते ? । यदयमोदनस्य कृतत्वे 'न तस्य करणं पुनर्' इति हेतुतया निर्दिशति । अविशिष्टं खल्वेतत् सक्तौ । न हि तस्थापि पुनः करणमस्ति । तथाच कर्मप्रदीपः ।
"कृतमोदनसत्वादि तण्डुलादि कृताकृतम् ।
ब्रीह्यादि चाकृतं प्रोतमिति हव्यं त्रिधा मतम्" । दति ॥
सीमन्ते दर्भपिचूल्यस्तिस्वस्ताभिस्त्रिरुन्नयेत् ॥ १४ ॥ विभिः श्वेतैश्च शललो, प्रोक्तोवीरतरः शरः।
5 1 2

Page #338

८२०
ग्टह्यासंग्रहः ।
[१ प्र.]
सीमन्तकरणे कर्मणि तिलोदर्भपिल्यो भवन्ति । ताभिस्तिस्मृभिरेववारत्रयं सीमन्तमुन्नयेत् । तदनेन,-"अथ मीमन्तमूर्द्धमुन्नयति भूरिति दर्मपिञ्जूलीभिरेव प्रथमं भुवरितिदितीयं खरितिवतीयम्” इति सूत्रोता दर्भपिचूल्य उन्नयनञ्च व्याख्यातम् । भवदेवभट्टस्वेतदजानानः, नव दर्भपिञ्जूलीराह। दर्मपिलीनां त्रित्वमभ्युपगच्छन्नपि भट्टनारायण:-एकैकया पिङ्गल्या एकैकमुन्नयनं वदन्ननादेयवचन एव ।
त्रिभिः स्थानत्रये स्थितैः श्वेतैः-अन्तरा वर्णन्तरसम्भिन्नैरित्यर्थः । इत्यम्भावे वतीया । तदेवम्भूतैः श्वेतैः,-"त्रिश्वेतया च शलल्या"इति सूत्रोका शलली व्याख्याता। “अथ वीरतरेण” इति सूत्रोक्तो वीरतरः शरः प्रोकः ॥ दिशाञ्च विदिशाच्चैव यत्र नोक्ता विचारणा॥५॥
"सर्वतः” तत्र शब्दोऽयं विधियोगे निपात्यते । यत्र विधियोगे-विधानयोगे, दिशां पूवादीनां विदिशामागेय्यादीनाञ्च विचारणा, न प्रोक्ता नाभिप्रेता, तत्र ‘सर्वतः,'–इत्ययं शब्दोनिपात्यते क्रियते । तथाच गोभिलसूत्रम् । “यत्र श्वभ्राः स्वयं खाताः सर्वतोऽभिमुखाः स्यस्तत्रावसानं प्रारदारं यशस्कामाबलकामः कुर्बोत" इति । दीक्षितः पुनः-"एवं दक्षिणेवं प्रतीच्येवमुदीची"इति सूत्रमत्रोदाजहार ॥
विहितप्रतिषिद्धाञ्च प्रणीतां नोपकल्पयेत् ॥६६॥ पूर्व विहिता पश्चात् प्रतिषिद्धा या प्रणीता, सेयं विहितप्रतिषिद्धा । तामिमां प्रणीतां नोपकल्पयेत् ,-'ग्टह्याकर्मसु'-इति पराचीन

Page #339

१ प्र. ]
गृह्यसंग्रहः ।
मनुषज्य संबन्धनीयम् । श्राह । केयं विहितप्रतिषिद्धा नाम ? | उच्यते । महतः पात्रान्तरस्य सद्भावे श्रपां पूर्णः स्रुवः । तथाच गोभिलस्रुत्रम्। “उत्तरतोऽपां पूर्णः स्रुवः प्रणीता भावे न वा स्यादित्येके " - इति ॥
२१
वैरूपाक्षं जपेन्मन्त्रं प्रपदश्चैव यज्ञवित् । परिधीरस्तु न कुर्व्वीत ह्याकर्म्मसु याज्ञिकः ॥९७॥ उदकाज्ञ्जलयस्तिस्रस्ते वै परिधयः स्मृताः ।
“वैरूपाक्षः पुरस्ताद्धोमानाम् " - इति सूत्रोक्तं वैरूपाक्षं मन्त्रम्, प्रपदञ्च - " तपश्च तेजश्चेति जपित्वा" - इति सूत्रोक्तम्, -गृह्याकसु जपेदन्यत्र क्षिप्रहेामेभ्यः । तथाच कर्मप्रदीपः ।
" न कुर्य्यात् क्षिप्रहेामेषु द्विजः परिसमूहनम् । वैरूपाक्षञ्च न जपेत् प्रपदञ्च विवर्जयेत्” । इति । “पूर्व्वेषु चैके” – इत्युपक्रम्य वैरूपाक्षादीनामुक्तत्वात् प्रणीताद्विहितप्रतिषिद्धतया एतान्यपि गृह्याकर्मसु न कर्त्तव्यानीति मा प्रशाङ्गीदिति खल्वाचार्य्यपुत्रः, वैरूपाक्षं जपेत्, – इत्याह । परिधींस्तु, – “परिधीनप्येके कुर्व्वन्ति" - इति सूत्रोक्तान्, ग्टह्याक न कुर्वीत । तत्र हेतुः । श्रदितेऽनु, –— इत्यादि मन्त्रैर्ये चयः– (तिस्रःइति व्यत्ययेन स्त्रीत्वम्, त्रय इत्यर्थः) उदकाञ्जलयः, तएव परिधयोsस्माकमाचार्यैः स्मृताः । तस्मात् यत्रापि परिस्तरणं नास्ति,
v
तत्रापि परिधीन् न कुर्व्वीत ॥

Page #340

२२
ग्टह्यासंग्रहः।
[१ प्र.]
सर्वेषामेव होमानां समिदादैा विधीयते ॥८॥ कमान्ते चैवमेव स्यात् स्वाहां तब न कारयेत् ।
। तत्रच
सर्वेषामेव होमानामाद्यन्तयोः समिदगी दातव्या । तत्रच वाहां न कुर्यात् । खाहापदं मन्त्रोपलक्षणम् । दैवतमप्यस्था नास्ति । तथाच कर्मप्रदीपः ।
"ममिदादिषु हामेषु मन्त्रदैवतवनिता ।
परस्ताच्चोपरिष्टाच्च इन्धनार्थं समिद्भवेत्” । इति ॥ "अथेमानुपकल्पयते खादिरान् पालाशान् वा”-दूति सूत्रोकानिभान् व्याकुरुते,
इधामष्टादश दारु प्रवदन्ति विचक्षणाः ॥६॥ दर्श च पौर्णमासे च, क्रियास्वन्यासु विंशतिः ।
दर्शौर्णमासयोरष्टादशमंख्यक दारु दुभं वदन्ति पण्डिताः। अपरासु क्रियासु विंशतिरिमा भवन्ति । अन्यत्राङ्गहोमादिभ्यः । तथाच कर्मप्रदोपः।
"अङ्गहोमममित्तन्त्रमण्यन्याख्येषु कर्मसु । येषाञ्चैतदुपर्युक्त तेषु तत्सदृशेषु च । अक्षभङ्गादिविपदि जलहोमादिकर्मणि ।
सोमाइतिषु सासु नैतेवियो विधीयते”। इति ॥

Page #341

[१ प्र.]
ग्टह्यासंग्रहः।
प्रादेशमाचं कुबीत मेक्षणं समिधस्तथा ॥ १० ॥
इधः समानवृक्षाणां विप्रादेशप्रमाणतः। मेवणं समिधश्च प्रादेशमात्रं कुर्यात् । दूधस्तु विप्रादेशप्रमाणतः कर्त्तव्यः । म चायमिधः-समानजातीयानां वृक्षाणं (संबन्धलक्षणा षष्ठी) करणीयः । न पुनः कतिचिदिभाः खादिराः, कतिचिच्च पालाशाः कर्त्तव्याः ॥ प्रागग्राः समिधादेयास्ताश्च काम्येष्वपाटिताः ॥१०॥ शान्त्यर्थेषु सशक्ताऽऽद्री विपरीता जिघांसति ।
समिधः प्रागग्राः कृत्वा अग्नौ देयाः । ताश्च ममिधः काम्येषु कर्मखपारिताः कर्त्तव्याः । शान्यर्थेषु कर्मसु, सशका,-शन शक्तिः (भावे निष्ठा) तया सहवर्तमाना:-समर्थाः सवीर्या इति यावत् , प्राी च समित् कर्त्तव्या । जिघांसति हन्तुमिच्छति कर्मणिअभिचारकर्मणीत्येतत् । एतदिपरीता समित् कर्त्तव्या निर्वार्थी
का चेत्यर्थः । एतविपरीता ममित् की कर्मकतारं हन्तुमिच्छति, -इति वा वर्णनीयम् ॥ इध्मः सन्नहनादानं चरुश्रपणमेव च ॥ १०२॥
तूष्णीमेतानि कुर्वीत समस्तञ्चेममाददेत् । इध्मः पूर्वोक्तः । मन्नहनम्-“कसमपां पूरयित्वा सर्वोषधीः कृत्वा हस्तावबधाय प्रदक्षिणमाचार्योऽहतेन वसनेन परिणोत्”-दूति

Page #342

८२४
संग्रहः ।
[१ प्र. ]
सूत्रोकं परिणहनमित्यर्थः । कुतः ? । तत्रापि सन्नहनपदप्रयोगात् । तथाच, 'अक्षिसन्नहनत्याग: ' - इति तदेव परिणनं निर्दिशति । सन्नहनं बन्धनरज्जुः–“तन्तीं प्रसार्यमाणाम् " - इत्यादि सुत्रका - इति केचित् । श्रदानं हविषां ग्रहणम । चरुश्रपणञ्च । उपलक्षणञ्चैतत् । अन्यस्यापि हविषः श्रपणं बेोद्धव्यम् । एतानि तूष्णीं कुर्य्यात् । समस्तच्चेमा दद्यात् ॥
श्राचार्य्यानुमतं वाक्यमेकीयं गृह्यते क्वचित् ॥१०३॥ शेषाणि चैव वाक्यानि आचार्यो न प्रसंशति ।
यत्र क्वचिदुच्चावचानि वाक्यान्याचार्येण गोभिलेन पठितानि तत्र यद्वाक्यमेकीयमेकीभूतम् — यन्मतं बहूनामभिन्नमित्येतत् । तदाचायानुमतं ते-तदेवाचार्य्यस्यानुमतमिति ज्ञायते दूत्यर्थः । शेषाraat मतविरुद्धानि वाक्यानि क्वचिदप्याचार्यै न प्रसंगति । अत्रायमर्थः । “चतुरष्टको हेमन्तः ताः सव्वैः समांसाश्चिकीर्षेदितिकात्मः”इत्याचार्येण चतुरष्टकपक्षः सूचितः । " अष्टक इत्याद्गाहमाणिः” " तथा गौतमवार्कखण्डी” – इत्यनेन त्र्यष्टकपक्षेोऽपि सूत्रितः । न च किमत्र स्वमतमित्येतत् कण्ठत उक्तम् । तच, त्र्यष्टकपक्षएवानुमत आचार्यस्य – इति प्रतिपद्यामहे । कस्मात् कारणात् ? । तत्रैव बहूनामेकमत्यात् । श्रतएव परतः कर्त्तव्योपदेशादिभिस्त्राष्टकपक्षएवाचार्येणानुग्टहीतः, न चतुरष्टकपक्षः । चतसृष्वष्टकास्वाचाण कमीनुपदेशात् । मध्यमाष्टकायामेवान्वष्टक्य कर्मविधानाच्च । चतुरष्टकपक्षे हि सर्व्वत्रैव मांससद्भावात् सर्व्वत्रैवान्यष्टक्यं स्यात् । श्रष्टका

Page #343

[१ प्र.]
इति ॥
ह्या संग्रहः ।
संज्ञापितपसाध्यत्वात्तस्य । तदिदमुक्तम् - शेषाणि वाक्यानि वचि दप्याचार्ये न प्रसंशति, – इति । तथाच कर्मप्रदीपः ।
---
"agri मध्यमायामिति गोभिल गौतमी । वार्कखण्ड सर्व्वीस कौत से मेनेऽटकासु च ।
यथाविधि -
द्रव्याणामुपक्लृप्तानां होमीयानां यथाविधि ॥ १०४ ॥ प्रसिञ्चन्* वीक्षणं कुर्य्यादद्भिरभ्युक्षणमेव च । ।
८२५
"प्राञ्चं प्राञ्चमुदगग्नेरुदयं समीपतः । तत्तथाऽऽसादयेद्द्रव्यं यद्यथा विनियुज्यते” ।
इति कर्मप्रदीप विध्यनुसारेण, उपक्लृप्तानाम्, समामादितानामित्यर्थः । होमीयानां होमसम्बन्धिनां द्रव्याणाम् । ( षष्ठीचेयं वीक्षणाभ्युक्षण संबन्धापेचया द्रष्टव्या । तथा चोक्तम् । “प्रधानशक्त्य - भिधाने गुणशक्तिरभिहितवत् प्रकाशते " - इति । ) अद्भिः प्रसिञ्चन् वीक्षणं दर्शनं, अभ्युक्षणञ्च
“उत्तानेनैव हस्तेन प्रोक्षणं समुदाहृतम् ।
न्यञ्चताऽभ्युक्षणं प्रोकं तिरश्चावोक्षणं मतम् ” ।
इत्युक्तलक्षणं कुर्य्यात्। एव च, - इति निपातसमुदायः समुच्चयवाची ॥ गोभिलोकं सम्पूयनं व्याकुरुते,—
* सादयन्, – इति तत्त्वकारधृतपाठः । । तथा, - इति पाठान्तरम् ।
5 M

Page #344

ग्टह्यासंग्रहः।
[१ प्र.]
पवित्रमन्तरे* कृत्वा स्थाल्यामाज्यं समावपेत्॥१०५॥ एतत् सम्पूयनं नाम पश्चादुत्पवनं स्मृतम् | अन्तरे मध्ये पवित्रम्
“अनन्तर्गर्भिणं मागं कौशं द्विदलमेवच । प्रादेशमात्रं विजेयं पवित्रं यत्र कुत्रचित् । एतदेव हि पिङ्गेल्या लक्षणं समुदाहृतम् ।
आज्यस्योत्पवनार्थं यत् तदप्येतावदेव तु"। इति कर्मप्रदीपोतलक्षणं, कृत्वा संस्थाप्य, श्राज्यस्थाल्यामाज्यं प्रक्षिपेत् । तदेतत् सम्पूयनं नाम स्मृतम् । एतदनन्तरमुत्पवनम् । तथाच गोभिलसूत्रम् । “सम्पूयोत्पनात्युदगग्राभ्यां पवित्राभ्याम्” इति ॥ "आज्यं संस्कुरुते” इति सूत्रोक्रमाज्यं व्याकुरुते,
अग्निना चैव मन्त्रेण पवित्रेण च चक्षुषा ॥ १०६ ॥
चतुर्भिरेव यत् पूतं तदाज्यमितरबृतम् । अमिना अधिश्रयणं, मन्त्रेण-देवस्थत्वा, इत्यादिना ; पवित्रण च यथोक्त लक्षणेनोत्पवन, चक्षुषा वीक्षणम् । एभिश्चतुर्भिर्यत् पूर्त तदाज्यमित्युच्यते । एतदन्यदसंस्कृतं यत् तहतम् ॥
तं वा यदि वा तैलं पयो वा दधि यावकम॥१०७॥ आज्यस्थाने नियुक्तानामाज्यशब्दो विधीयते ।
* अन्तरा,-इति पाठान्तरम् ।

Page #345

[१ प.]
ह्यासंग्रहः ।
२७
पयोदुग्धम् । यावकं यवागूः । श्राज्यस्याभावे आज्यस्थाने नियुकानामेषामाज्यशब्दोविधीयते। तदनेन “श्राज्यं संस्करते मर्पिस्तेल दधि पयो यवागू वा” इति गोभिलमत्रं व्याख्यातम् ॥
आज्यानां सर्पिरादीनां संस्कारे विधिचोदिते॥१०॥
अनधिश्रयणं दधः शेषाणं श्रयणं स्मृतम् । विधिचोदिते संस्कारे, तद्विषये इत्यर्थः । दध्नोऽधिश्रयणं नास्ति, शेषाणामधिश्रयणं स्मृतमाचार्यैः । श्लिष्टमन्यत् । एवं वाविधिचोदिते संस्कारे कृते मति प्राज्यशब्दाविधीयते, इति गतेन संबन्धः । तत्र विशेषमाह अनधिश्रयणम्-इत्यादि । पूर्ववड्याख्यानम् ॥ यथा सीमन्तिका* नारी पूर्वगर्भेण संस्कृता॥१०॥
एवमाज्यस्य संस्कारः संस्कारे विधिनादिते । यथा सीमन्तिका नारी पूर्वगर्भण-प्रथमगर्भेण संस्कृता भवति;द्वितीयादिगर्भे न पुनः सीमन्तकरणसंस्कारो यथेत्यर्थः । तथाच गोभिलसूत्रम्। “अथ सीमन्तकरणं प्रथमगर्भ" इति । विधिना उक्ने संस्कारे-तद्विषये इत्येतत् । श्राज्यस्य संस्कारोप्येवमेव भवति । संस्कारविधिचोदितः, इति पाठे, संस्कारवियुक्त श्राज्यस्य संस्कारोप्येवमिति व्याख्येयम् । एतदनेनातं भवति। सीमन्तकरणसंस्कारो
* सीमन्तिनी,-इति पाठान्तरम् ।

Page #346

२८
ग्टह्यासंग्रहः।
[१ प्र.]
गर्भस्य पात्रस्य च, इति सकृत् संस्कृतपात्रजातानां सर्वेषां गाणं संस्कृतत्ववत् आज्यसंस्कारोप्याज्यस्य तत्पात्रस्य च, दूति सकृत् संस्कताज्यपात्रे यान्याज्यानि निःक्षिष्यन्ते तानि सर्वाणि संस्कृतानि भवन्ति, न पुनरमीषां पृथक् संस्कारः करणीयः, इति । तथाच श्राश्वलायनग्रह्यपरिशिष्टम् । “सीमन्तोन्नयनं प्रथमे गर्भ, सीमन्तोनयनसंस्कारो गार्भे पात्रसंस्कारः” इति ॥ एतदेवाह,
आज्यस्य हविषां चैव आज्ये पूर्व क्रियाविधिः॥११०॥ तस्य संपवनं पूर्व चरोः पर्युक्षणं परम् ।
यस्मात् प्राज्ये आज्यविषये आज्य-संस्कारविषये इत्येतत् । अाज्यस्य आज्यस्थाने ग्टहीतानां हविषाश्च मध्ये, पूर्व प्रथममेव क्रियायाः संस्कारस्य विधिविधानम्, तस्मात् तस्य पूर्व प्रथममेव संपवनं पवित्रीकरणं संस्कारः, इति यावत् ; न पुनः पश्चाहहीतस्थापीत्यर्थः । चरोस्तु परं केवलं परि सर्वतोभावेन उक्षणं प्रोक्षणमेव संस्कारः इत्यर्थः । एवं वापूर्वमेव तस्य संपवनं सम्यूयनादि विधिचोदितः संस्कारः । चरोः,-- उपलक्षणत्वात् पश्चाहीतस्य हविषः, पर्युक्षणमेव परं संस्कारः । प्रश्वाहाह्यं हविः-संप्रोच्य ग्रहीतव्यमित्यर्थः । दीक्षितग्लाह । चरोः देवसवितः-इति पर्युक्षणं परं पश्चात्, इति ।।

Page #347

[१ प्र.]
महासंग्रहः।
२६
अथोदानीम्-“पर्युक्ष्य स्थालीपाक श्राज्यमानीय मेक्षणेनोपघातं हातुमेवोपक्रमते"-इति सुत्रोकमुपघातं व्याकुरुते,
पाणिना मेक्षणेनाथ खुवेणैव तु यद्धविः ॥ १११॥ हूयते चानुपस्तीर्य्य उपघातः स उच्यते।
पाणिना मेक्षणेन वा सुवेणैव वा यत् हविईयते, स खल्वयं होम उपघात उच्यते । यत्, इति होमक्रिया विशेषणम् । किं कृत्वा इयते?। अनुपस्तीर्थ । उपस्तरणमभिधारणञ्चाकृत्वा । स्वेण मुचि प्रथमं यदाज्यं दीयते तदुपस्तरणम्, यत् पुनराज्यं चरमवदाय अनन्तरं दीयते तदभिधारितम्, इत्याचक्षते याज्ञिकाः । आचार्य्यपुत्रस्तु पूर्वापरकालकृतमवान्तरभेदमनादृत्य उपस्तरणमभिघारणश्चोभयमेवोपस्तरणं मन्यमानः-'अनुपस्तीर्य'–इत्याह ॥
यापघातं जुहुयाचरावाज्यं समावपेत् ॥ ११२॥ मेक्षणेन तु होतव्यं नाज्यभागौ न स्विष्टकृत् ।
यदि उपघातं जुहुयात् , तदा स्वालीपाके चरी श्राज्यं प्रक्षिपेत् । भेक्षणेन हातव्यम् । तुशब्दश्चशब्दार्थः समुच्चय, पूर्वोकपाण्यादिकमपि समुच्चिनोति । तत्र च आज्यभागौ न होतव्यो, न च विष्टकृत् होतव्यः ।
स खवयमुपघातहोमः समशनीयचरुपित्यज्ञचाः , अन्यत्रापि बहुदैवत्ये चरी, अन्वटक्यचरौ च भवति । तथाच कर्मप्रदीपः ।

Page #348

ह्यासंग्रहः ।
[१ प्र.]
"चरी समशनीये तु पित्यज्ञचरी तथा।
होतव्यं मेक्षणेनान्यदुपस्ती-भिधारितम् । इति।
“चरौ तु बहुदैवत्ये होमस्तस्योपघातवत्" । इति च परिशिष्टप्रकाशादी स्मृत्यन्तरम् । तथा अन्वष्टक्यकर्मणि गोभिलसूत्रम् । “कसे चरु समवदाय मेक्षणेनोपघातं जुहुयात्"इति। वृषोत्सर्गहोमस्य तु बहुदैवतत्वेऽपि नापघातत्वम। तदाह कर्मप्रदीपः ।
"एतेभ्य एव जुड़यानोक्षणेनावदाय च ।
सुच्याहुतीश्वराः पृथक् सिञ्चेदाज्याभिघारितम्” । इति। यत्रापि गोभिलेन “स्थालीपाकावृताऽन्यत्" इति मुवितम्, तत्रापि होमस्य नोपघातत्वमिति वक्ष्यामः ॥
हुत्वाऽज्यं परिशेषेण यत् द्रव्यमुपकल्पितम् ॥११॥ सुवेणैव तु तत् स्पृष्टं सम्पातं चैव तं विदुः ।
आज्यं कृत्वा होमावशिष्टं यदाज्यद्रव्यं उपसमीपे पात्रान्तरे कल्पितं स्थापितं, तत् सम्पातं विदुः। श्राज्यं हुवा हामावशिष्टं यदाज्यं सुवेण बड्या मस्तके स्पृष्टं, तदपि सम्पातं विदुः। तथाच चतुर्थीकर्मणि गोभिलसूत्रम्। “आहुते(हुतेस्तु सम्पातमुदपात्रेऽवनयेत्” इति। तथोत्तरविवाहे । “आहुतेराहुतेस्तु सम्पातं मूर्द्धनि बवा अवनयेत्” इति ॥

Page #349

[ १ प्र. ]
ह्यासंग्रहः
स्थालीपाकादृताऽन्यत्तु यच संज्ञा निपात्यते ॥ ११४ ॥ तत्राज्यभागौ हुत्वैव सुचमांस्तीर्य्यवद्यति ।
श्लोकाः - ११३ ॥
यत्र यत्र गोभिलेन, " स्थालीपाकावृतान्यत्" - इतीयं संज्ञा निपात्यते,—श्रयंशब्दः प्रयुज्यते दूत्यर्थः । तचाज्यभागौ हत्वा सुचमास्तीर्य श्राज्येनोपस्तीर्य्य, श्रवद्यति श्रवदानं गृह्णाति । न पुनरुपधात होमः स्यात् । यथा, श्रावण्यां प्रदोषे चरोर्बहुदेवतत्वेऽपि, 'स्थालीपाकावृताऽन्यत्' – इति सूत्रणात् तत्रोपघात होमो न भवति । एव मन्यत्राप्यनुसन्धेयम् ॥ ० ॥
इति महामहोपाध्याय राधाकान्त सिद्धान्तवागीशभट्टाचार्य्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततकीलङ्कारभट्टाचार्य्यस्य कृतौ गृह्यासंग्रह भाष्ये प्रथमः
प्रपाठकः ॥ ● ॥ ● ॥
३१

Page #350

गृह्यासंग्रहः ।
factय प्रपाठकः ।
यज्ञवास्तुकर्मणि गोभिलेन " तत एव वर्हिषः कुशमुष्टिमादाय " - इति चितम् । तत्र, ' तत एव वर्हिषः -- इत्येतदनुङ्गिन्नपदार्थं वाक्यं व्याकुरुते,—
स्तृतेभ्यो न प्रचिन्वीयात् यातयामं स्तृतं स्मृतम् । स्तृतशेषात्ततो गृह्य यज्ञवास्तुक्रिया तथा ॥ १ ॥
यज्ञवास्त्वर्थं स्तुतेभ्यः कुशेभ्यः कुशं न चिनुयात् । कस्मात् ? । यस्मात् स्तु॒तं वर्हिर्यतयामं निर्वोर्थं स्तमाचार्यैः । यस्मादेवं तस्मात् स्तृतशेषादर्हिषः कुशमुष्टिं ग्टहीत्वा तथा-गोभिलोकेन प्रकारेण, यज्ञवास्तुक्रिया कर्त्तव्या । स च प्रकारो जादुपलभ्धव्यः । अपरे ग्टह्यसूत्रादुपलब्धव्यः पुनरेतदविद्वांसः स्मृतादेव वर्हिषः कुशमुष्टिमादाय यज्ञवास्तुकरणम्इति प्रलपन्ति । तदशास्त्रम् ॥
>
यज्ञवास्तुकियां कृत्वा विधिदृष्टेन कर्मणा । श्राज्य धारामविच्छिन्नां जुहुयात् सार्व्वकामिकीम् ॥ २॥
विधिदृष्टेन कर्मणा यज्ञवास्तुक्रियां कृत्वा, अविच्छिन्नां सन्ततां साकामिकीं सर्व्वकामप्रदामाज्यधारां जुहुयात् । विधिदृष्टेन कर्मणा

Page #351

[२ प्र.]
मलासंग्रहः
८३३
सार्वकामिकीमाज्यधारां जुहुयात्-इति वा वर्णनीयम् । तदनेन मोमिलानुक्काऽपि पूर्णहुतिविधीयते । कथं ज्ञायते ? । मार्चकामिकीम् , इतिवचनात् । “पूर्णत्या सर्वान् कामानाप्नोति"इति हि ब्राह्मणम् । सेयं पूर्णाहुतिः,-"वसुभ्यः स्वाहा," इति मन्त्रेण होतव्या, इति दीक्षितभाष्यम् । “पूर्णहामं यशसे जुहोमि"इत्यादिमन्त्रेण, इति भवदेवभट्टप्रभृतयः ॥
सायंप्रातर्वैश्वदेवे पितृयज्ञे तथैव च । कंवूके गोमये नित्यं व्रतानां समिधासु च ॥ ३ ॥ चैत्ये यूपे ब्रीहियवे भूमावसु च याज्ञिकैः । व्याहृतीन प्रयोक्तव्या यज्ञवास्तुक्रिया तथा ॥ ४ ॥
सायंप्रातामे, वैश्वदेवहामे, पित्यजे-अन्वष्टक्यकर्मणि पिण्डपिलयजे च, कंवूके-"वृत्त्वविच्छित्तिकामः कंबूकान् सायंप्रातर्जुहुयात्” इति सूत्रोक्ने कंबूकहोमे । कंकाच.
"कंवूकाश्च कणाश्चैव फलीकरणकक्कुशाः” । इत्युक्तलक्षणाः । गोमये-"वृत्त्यविच्छित्तिकामो हरितगोमयान् मायंप्रातर्जुहुयात्” इति सूत्रोके गोमयहोमे, ब्रतानां वेदवतानां ममिधासु समिद्धोमेषु, ( हलन्तलक्षण: टाप्प्रत्ययः) चैत्ये चिताकर्मणि, यूपे यूपकर्मणि, ब्रीहियवे-नवयज्ञोक्ने, “वशङ्गमा शङ्कवेति पृथगाहुती ब्रीहियवहोमो प्रयुञ्जीत"-इत्यादिसूत्रोके वा बीहियवहामे, भूमी-"वृक्ष वेति पञ्चः तस्मिन् प्रथमं पार्थिवं

Page #352

३
ह्यासंग्रहः ।
क” – इति सूक्के पार्थिवकणि, भूम्यां हेोमे वा अप्सु च“पौर्णमास्यां राचावविदामिनि हूदे नाभिमात्रमवगाह्या चतण्डुलामृगन्तेय्वास्येन जुहुयात् स्वाहेत्युदके” – इति सूत्रेोके जलहामे च याज्ञिकैथतयो न प्रयोक्तव्याः, यज्ञवास्तुक्रियाऽष्येषु न कर्त्तव्या । व्याहतीः – इति पूर्व्वसवर्णे द्रष्टव्यः ॥
-
.
[२ प्र.]
चरवे येाविधिः प्रेाक्तः स यज्ञइति निश्चयः । बलिन्तेभ्यो न कुर्वीतापसिद्धार्थबलीन् हरेत् ॥ ५ ॥ चरवे, — इति तादर्थे चतुर्थी । चर्व्वर्थं यो विधिरुक्तः स खलु यज्ञे ज्ञातव्यः - इत्याचार्याणां निश्चयः । श्रतो बलिकर्मार्थं तान् विधीन न कुर्वीत । बलये तान् न कुर्वीत - इति वक्तव्ये, बलिन्तेभ्यो न कुर्वीत – इति व्यत्यासेन प्रयुङ्क्ते । बलिकरणार्थं चरुर्न पक्तव्यः - इत्यय
1
1
भत्र विवक्षिताऽर्थः । श्रतायत्र कारणान्तरात् चरुः पच्यते, तत्र तस्मादपि बलिहरणमविरुद्धम् । तथा च गोभिलसूत्रम् । “सर्व्वस्य त्वेवान्नस्यैतान् बलीन् हरेत् — पित्रस्य वा स्वस्त्ययनस्य वा श्रथार्थस्य वा ” – इति ।
1
उप-समीपे महानसे सिद्धार्थैरन्नैर्बलीन् हरेत् । होमशेषेणैव बलिहरणस्य कर्त्तव्यत्वात् वैश्वदेवहेामोऽप्यनेन व्याख्यातः । मनुरप्याह “वैश्वदेवस्य सिद्धस्य गृह्येऽमा विधिपूर्वकम् । श्राभ्यः कुर्य्याद्देवताभ्यो ब्राह्मणो होममन्वहम्” ।
इति । विश्वे देवाः सर्व्वे देवा: ते यस्य पाकस्य देवताः सेोऽयं वैश्वदेवोऽहरहर्महानसे यत् पच्यते, तदुच्यते । “वैश्वदेवादन्नात् पर्युच्य जुहोति ” - इति च गृह्यान्तरम् । तथा कात्यायनः ।

Page #353

[२ प्र.]
यासंग्रहः।
"खशाखाविधिना इवा तच्छषेण बलिं हरेत् । इति ॥
यत्र मन्त्रा न विद्यन्ते व्याहृतीस्तव योजयेत् ।
मन्त्राणामेव चादेश मन्त्रात् कर्म समाचरेत्॥६॥ यत्र मन्त्रा नोपदिश्यन्ते, तत्र व्याहतीर्वक्ष्यमाणलक्षणाः योजयेत्अन्यत्र मायंप्रातर्वैश्वदेवादिभ्यः मादिभ्यश्च । मन्त्राणं पुनरुपदेश मन्त्रात् कर्म कुर्यात्, इत्यादरार्थमुक्तम् ।। भूरादयोव्याहृतयोवेदेभ्योनिःसृताः पुरा ।
महत्त्वं व्याहृतित्वञ्च प्राप्ताः स्वेनैव कर्मणा ॥७॥ भूर्भुवःखरिति तिस्रोव्याहतयः, वेदेभ्यः-ऋग्यजु:मामलक्षणेभ्यः पूत्र निर्गताः। ताः खल्वेताः स्खेनैव कर्मणा वक्ष्यमाणलक्षणेन महत्त्वं व्याहृतित्वञ्च प्राप्ताः। महतोभावोमहत्त्वम् । व्याहतीनां भावो व्याहृतित्वम् ॥
ॐकारजननात्तासां महत्त्वं परिभाष्यते । व्याहृता व्याहृतित्वञ्च तेन चैविद्यतां ययुः ॥८॥ ॐकारस्य जननात् तासां महत्त्वमाचार्यरुच्यते। ताश्च वेदेभ्यो व्याहताः सत्यः व्याहृतित्वं ययुः। तेनैव वेदत्रयेभ्योव्याहृतत्वेन हेतुना त्रैविद्यताञ्च ययुः । त्रिवेदेषु भवास्त्रविद्याः । तद्भावस्वैविद्यता । अथ वा। विद्या,-इति वेदमाचक्ष्महे। तिहणं विद्यानां भावः त्रैविद्यम् । यस्माद्वेदत्रयेभ्यो व्याहताः, तस्माद्वेदत्रयभावं ययुरित्यर्थः ॥

Page #354

सह्यासंग्रहः।
[२ प्र.]
ॐकारश्चाथशब्दश्च दावेती ब्रह्मणः पुरा । अण्डं भित्त्वा विनियोती तेनैती मङ्गलावुभा॥१॥ कारश्च अथशब्दश्च दावेतो ब्रह्मणोऽण्डं भित्त्वा पूर्व निर्गती । 'कण्ठं भित्त्वा'-दूति पाठे व्यक एवार्थः । तेनैतावुभौ मङ्गलजनको । 'तेन माङ्गलिकावुभी'-इति पाठेऽपि स एवार्थः ॥
अर्थताः स्वव्याहृतयोऽयवीयस्यः पराः स्मृताः। ऐरावतः प्रतिक्षेचे वेदान्तेषाश्रिताश्च याः॥१०॥
अथ पूर्वाना एताः स्वखवेदस्य व्याहृतयः अयवीयस्यः ज्येष्ठाः, पराः उत्वष्टाः कथिताः। याश्च ऐरावतः प्रतिक्षेत्रे दरावतः स्थाने(इराशब्दस्यादिवृद्धिः)-जहगाने, इत्येतत्। वेदान्तेषु च श्राश्रिताः, -इति ता एव व्याहृतयः स्तुयन्ते। जहगाने उदाहरणम् । “भूः । भुवाः। सुवाः”। वेदान्तेषु खल्वपि । “भूः प्रपद्ये भुवः प्रपद्ये वः प्रपद्ये इत्युग्वेदं प्रपये यजुर्वेदं प्रपद्ये सामवेदं प्रपद्ये” इति ॥
मध्ये स्थण्डिलमन्ते च वारिणा परिसंवृतम् ।
अविदासिनं इदं विद्यात्तादृशं कर्मणो विदुः॥११॥ मध्ये स्थण्डिस् स्थल, अन्ते च वारिणा परि सर्वतोभावेन संवृतं बेष्टितम् । एवम्भूतं इदमविदासिनं जानीयात् । तादृशं हुदं कर्मणो विदर्जानन्याचार्याः। कर्मणः, इति सम्बन्धलक्षणा षष्ठी। तदनेन, -"पौर्णमास्यां रात्रावविदामिनि हुदे नाभिमात्रमवगाह्याक्षततण्डु

Page #355

[२ प्र. ]
ह्यासंग्रहः ।
लामृगन्तेय्वास्येन जुहुयात् स्वाहेत्युदके” – इति सूत्रेोक्तः श्रविदासी
हदो व्याख्यातः ॥
" श्रपवर्गेऽभिरूपभोजनं यथाशक्ति " - इति सूत्रेोक्रमभिरूपं व्याकु
स्ते, –
यच विद्या च वित्तश्च सत्यं धर्म्मः शमादमः । अभिरूपः स विज्ञेयः स्वाश्रमे या व्यवस्थितः ॥ १२ ॥
वित्तम् - इति भावप्रधानो निर्देशः । ख्यातिर्विचारो वा तदर्थः । श्रथ वा । वित्तं धनमिति यथाश्रुत एवार्थः । वृत्तञ्च - इति पाठे, वृत्तम्——
“गुरुपूजा घृणा शौचं सत्यमिन्द्रियनिग्रहः । प्रवर्त्तनं हितानाञ्च तत् सर्व्वं वृत्तमुच्यते” ।
३७
इत्युक्रलचणम् । तत्र सत्यादीनां पुनरुपादानमादरार्थम् । शमावहिरिन्द्रियनिग्रहः । दमेोऽन्तरिन्द्रियनिग्रहः । प्रसिद्धमन्यत् । यचैतानि विद्यन्ते, यश्च स्वाश्रमे – ग्टह्याकर्मकर्त्तुरात्मीयाश्रमे - समानाश्रमे व्यवस्थितः,–गृहस्थः,—इति यावत् । सेोऽयमभिरूपो विज्ञेयः ॥
लौकिके लाकसामान्ये क्रव्यादान वृथा हुतम् । याज्ञिकं पुण्यमायुष्यं कर्म्मणा नोपपद्यते ॥ १३ ॥
सामान्यं साधारणमित्यनर्थान्तरम् | लोकसामान्ये- संस्कृते इत्यर्थः । लौकिकस्याग्नेर्विशेषणमिदम् । तदयमर्थः । श्रसंस्कृते लौकिके श्रमी, क्रव्यादानौ श्मशानाग्नौ च, हुतम् (भावे निष्ठा) होम:, वृथा भवति

Page #356

गृह्यासंग्रहः।
[२ प्र.]
तदेव विवृणेति । आयुष्यम्-आयुषे हितम् , याज्ञिकम्-यज्ञोद्भव पुण्यं तेन कर्मणा नोत्पद्यते-इति । तथा च, संस्कृतं लौकिकमग्निमभिप्रेत्य तत्र होतुः फलवादं वक्ष्यति । लौकिकस्याप्यग्नेः संस्कारात् परं न लौकिकत्वम्, इत्यसङ्गतैषा कल्पना रघुनन्दनस्य । कस्मात् ? । प्रमाणभावात् । तथा त्वस्याभ्युपगमे च लौकिके नौ हातुः फलवचनं न खन्वपि उपपत्स्यते । न खल्वसंस्कृते लौकिके अग्नौ हामं मन्यसे । अपि चैवं सति, “अन्वष्टकावष्टकावदग्नी इला" इति विष्णुसूत्रे अग्रिग्रहणात् पिढयज्ञहोमस्य लौकिकाना निषेधाच्च अन्वष्टकायामनग्निमतां नाधिकारः, इति खोकमपि व्याहन्येत । लौकिकस्याप्यग्नेः संस्कारात् परं लौकिकत्वाभावे तत्रैव होमस्योपपत्तेः कथमनग्निमतां तत्रानधिकारमात्थ । तदास्तां तावदार्षवचनविरोधो यावत् खवचो व्याघातमपि नालोचयमि, दूति किमत्र ब्रूमः। यथा चानग्निमतामप्यस्त्यधिकारोऽन्वष्टकायां तथा ग्टह्यभाव्येऽभिहितमस्माभिः॥
वैदिके लौकिके वाऽपि यज्जुहोति प्रयत्नतः । वैदिके ब्रह्मलोकः स्यात् लौकिके पापनाशनम्॥१४॥
वैदिके लौकिके वा संस्कृते अमो यज्जुहोति, तस्य फलवचनमुक्तरार्द्धम् ॥ स्ववाभिरनिन्द्याभिरभिरक्षतमिश्रितैः । स्नानं चतुर्भिः कलसैः स्त्रीभिः स्त्रों यत्र लावनम्॥१५॥
यत्र विवाहादी स्त्रीभिः स्त्रों कन्यां प्रति प्लावनं विधीयते, तत्र

Page #357

[२ प्र. ]
ह्यासंग्रहः ।
श्रनिन्दिताभिः स्ववर्णभिः समानवर्णभिः स्त्रीभिः - ब्राह्मण्याः ब्राह्मणीभिः, क्षत्रियायाः चत्रियाभिः, वैश्यायाः वैश्याभिरित्यर्थः । चतुर्भिः कलमैः, श्रक्षतमिश्रितैः ( लिङ्गव्यत्ययोऽत्र द्रष्टव्यः ) यवमिश्रिताभिरद्भिः पनं कर्त्तव्यम् ॥
छह
गाड़ी पैष्टीच माध्वी च विज्ञेयाः विविधाः सुराः । पाणिकर्म्मणि गाड़ी स्यात् सत्या माध्वाधमा सुरा ॥ १६ ॥ पाणिकर्मणि गोड़ी सुरा सत्या स्यात्, माध्वी पुनरधमा । पैष्टी मध्यमेत्यर्थादुक्तं भवति । श्लिष्टमन्यत् ॥
" नग्निका तु श्रेष्ठा " - इति सूत्रां ननिकां व्याकुरुते, -
नग्निकान्तु वदेत् कन्यां यावन्नर्त्तुमती भवेत् । ऋतुमती त्वननिका तां प्रयच्छेत्त्वननिकाम् ॥ १७ ॥ यावन ऋतुमती रजखला भवेत्, तावत् कन्यां ननिकां वदेत् । ऋतुमती पुनरनग्निका भवति । तां कन्यामननिकाम्टतुमतीमपि दद्यात् । तुरप्यर्थेौभिन्नक्रमेण योजनीयः । तदेवमनग्निकामपि दद्यात्, ननिका पुन: श्रेष्ठा, न पुनरनग्निकायाविवाहएव न भवतीत्यभिप्रायः । मनुरपि,
“काममामरणात्तिष्ठेद्ग्टहे कन्यर्त्तुमत्यपि ।
न चैवैनां प्रयच्छेत्तु गुणहीनाय कर्हिचित् ” । इति स्मरन् ऋतुमत्या अपि विवाहमनुजानाति । यानि पुनरननिकानिन्दापराणि स्मृतिवचनानि तेषामननिकाया: श्रप्राशस्त्ये

Page #358

cg.
[२ प्र.]
नग्निकाया: प्राशस्त्ये च तात्पर्यम्, गोभिलीयव्यतिरिक्तविषयत्वं वा
वर्णनीयम् ॥
गृह्यासंग्रहः ।
अप्राप्ता रजसेा गौरी प्राप्ते रजसि रोहिणी । श्रव्यञ्जिता भवेत् कन्या कुचहीना च ननिका ॥ १८ ॥
रजसः, – इति सम्बन्धलक्षणा षष्ठी । रजः, -इति चतुर्भण्यते । रजसा श्रप्राप्ता गौरी भवति ;- तां ददद् गौरीदानफलं लभते इत्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि वर्णनीयम् । रजसि प्राप्ते रोहिणी । अनेनापि प्राप्तरजस्काया श्रपि विवाहं दर्शयति । व्यञ्जितं व्यञ्जनं (भावे निष्ठा) । व्यञ्जनं चिह्नमित्यनर्थान्तरम् । तच्चार्था यौवनस्य । न व्यञ्जितं यस्याः सेयमव्यञ्जिता - श्रनागतयौवनचिहेत्येतत् । कुचहीना ननिकेत्यपरां नग्निकामाह ॥
व्यञ्जनैस्तु समुत्पन्नैः सेामा भुञ्जीत कन्यकाम् । पयोधरैस्तु गन्धर्व्वी रजसाऽग्निः प्रकीर्त्तितः ॥ १८ ॥
भुञ्जीत भुङ्क्ते । पयोधरैः समुत्पन्नैर्गन्धर्व्वा भुञ्जते । रजसा समुत्यनेनाग्निभीका कथितः ॥
यस्मादेवम्, -
तस्म।दव्यज्ञ्जनेापेतामरजामपयाधराम् । अभुक्ताश्चैव सेोमाद्यैः कन्यकान्तु प्रशस्यते ॥ २० ॥
रामरजस्काम् । तदीदृशीं कन्यकामभिप्रेत्य, प्रशस्यते ( सक

Page #359

[२ प्र.]
ह्यासंग्रहः।
८४१
कादपिभावे तिङ्) प्रशंसा क्रियते, प्राचार्येण, इति वाक्यशेषः । तथा च गोभिलसूत्रम्। “नग्निका तु श्रेष्ठा" इति । लिष्टमन्यत्॥ विवाहे स्त्रीलक्षणविदोऽलाभे नवपिण्डान् कृत्वा स्त्रीलक्षणं परीक्षितव्यमित्याचार्येणोकम्। तथा च गोभिलसूत्रम् । “तदलाभे पिण्डान्"। “वेद्याः सीताया हुदागोष्ठाच्चतुष्पथादादेवनादादहनादीरिणात्” । सर्वेभ्यः सम्भावें नवमम्' इति । “पूर्वेषां चतुर्ण ग्रन्तीमुपयच्छेत्” इति च । तत्र, वेदिपिण्डादिग्रहणे फलार्थवादमाह,
वेदिपिण्डात् क्रियावती सीतायाः फलते कृषिः। अक्षोभ्या च हृदे ज्ञेया गोष्ठे भवति गोमती ॥ २१॥ चतुष्यथे प्रकीणी स्यात् द्यूतस्थाने कलिप्रिया । श्मशाने म्रियते भत्ती बन्ध्या भवति चाषरे ॥ २२ ॥
नवमे सर्वएवैते कन्यायाः परिगृह्यन्ते । वेदिपिण्डात् ग्टहीतात् क्रियावती भवति। सीतापिण्डात् ग्रहीतात् कृषिः फलते,-कृषिभूयिष्ठा भवतीत्यर्थः । सीता कृष्टक्षेत्रम्। इदपिण्डे ग्टहीते अक्षोभनीया ज्ञातव्या । गोष्ठपिण्डे ग्टहीते गोमती भवति । चतुष्पथपिण्डे ग्टहीते प्रकीर्ण विक्षिप्ता-रहेग्टहे गमनशीलेत्येतत् । द्यूतस्थानपिण्डे ग्टहीते कलहप्रिया भवति। कलिः कलहः । श्मशानपिण्डे ग्रहीते भी म्रियते-विधवा भवतीत्यर्थः । उषरपिण्डे ग्टहीते बन्ध्या भवति । नवमपिण्डे ग्टहीते कन्यायाः सर्वएवते पूर्वोताः फलवादाः परिग्टह्यन्ते। किं कारणम् ? । नव मस्य सर्वघटितत्वात् । तस्मात् नवमं पिण्डमाददानामिच्छयोपयच्छदा

Page #360

८४२
सह्यासंग्रहः ।
[२ प्र.]
नवोपयच्छेदित्यभिप्रायः । तथाच गोभिलसूत्रम् । “सम्भार्यमपित्वेके" -इति । शाखान्तरेऽप्येवमेव प्रायः कलवादाः पद्यन्ते । परन्तु तत्र क्रियाववादयोऽपत्यगताः श्रूयन्ते। तथा चोकम् ।
"ग्रहाना वेदिपिण्डच्च प्रसते याज्ञिकान् सुतान् । सीतापिण्डन्तु ग्रहाना सुतान् सते कृषीवलान् । सर्वकामसम्मवांश्च हतीयस्य परिग्रहात् । गोष्ठपिण्डग्रहाच्चापि गोमिनः सुखिनस्तथा ।. दूतश्चेतश्च गन्तारः पञ्चमेनास्थिताः सुताः । षष्ठेन तु ग्टहीतेन भवन्ति छतसेक्निः । श्मशानपिण्डग्रहणविधवा जायते ध्रुवम् । बन्ध्या वा विधवा वा स्वादष्टमग्रहणादपि । मिश्रमेतद्भवेत् सर्वं यतः पूर्वोदितं फलम् ।
नवमस्य ग्रहस्तस्मात् भो वा यदि वाशुभः" । इति ।।
पाणिग्रहणमन्त्रैस्तु नियतं दारलक्षणम् ॥ २३ ॥
पाणिग्रहणमन्त्राः ग्टह्याताः ग्रनामिते-इत्यादयः। हतीया चेयं प्रकृत्यादित्वादभेदे द्रष्टव्या । पाणिरहणमन्त्राः निश्चितं दारलक्षणमित्यर्थः । तथाच मनुः ।
“पाणिग्रहणिकामन्त्रा नियतं दारलक्षणम् ।
तेषां निष्ठा तु विज्ञेया विद्भिः सहमे पदे”। इति ॥

Page #361

[२ प्र. ]
या संग्रहः ।
विवाहे या विधिः प्रोक्तो मन्त्रा दाम्पत्यवाचकाः । वरस्तु तान् जपेत् सर्व्वीन् ऋत्विग्राजन्यवैश्ययेः॥ २४ ॥
"
विवाहे यो विधिरनिर्दिष्टकर्त्ता क:, - " प्रोके नक्षत्रे षड़ाज्याजती- 'हाति” – इत्यादिक आचार्येणोक्तः, तान् वरः कुर्य्यात् । अपर श्राह । 'विवाहे योविधिरग्निस्थापनादिः प्रोक्तः तं विधिं वरः कुर्य्यात् -
,
इति । ये च दाम्पत्यवाचकामन्त्राः तान् वरोजपेत् ।
१३
एवं वा
"
विवाहे योविधिराचार्येणोक्तः, तत्र दाम्पत्यवाचका ये मन्त्राः, तान् सर्व्वान् वरो जपेत् । क्षत्रियवैश्ययोः पुनस्तान् मन्त्रान् ऋत्विक् जपेत् । तस्मात्, –“अपरेणाग्निमादक ऽनुमंत्रज्य पाणिग्राहं मूर्द्धदेशेsafeति तथेतरां समन्वित्येतयची " - इति सूत्रे 'औदकएव मन्त्रं पठति' - दूति वर्णयन्ती सरला सरलैव ||
“अथ जन्यानामेकेाधुवाणामपां कलमं पूरयित्वा ” – इत्यादिसूत्रोक्ता ध्रुवा अपो व्याकुरुते,—
महानदीषु या आपः कैाप्यान्याश्च हदेषु च । गन्धवर्णरसैर्युक्ता ध्रुवास्ता इति निश्चयः ॥ २५ ॥
"
महानदीषु गङ्गाद्यासु या श्राप:, याश्च कूपाङ्गवाभ्योऽन्यास्तडागादिसम्भवा श्रपः, इदेषु अगाधजलेषु या आपः, ता दुमाः शोभनगन्धवर्णरसैर्युक्ताः सर्व्वी श्रापः ध्रुवा : - इत्ययमाचार्यस्य निश्चयः । श्रन्ये तु वर्णयन्ति, - ' कूपे या श्राप:, श्रन्याश्च तड़ागादिषु या श्राप:' इति । तेषाम् — 'कौप्यान्याः' - इति विसर्ग लोपे सन्धिरार्ष: द्रष्टव्यः ॥

Page #362

588
एह्यासंग्रहः ।
[२]
"अथ जन्यानामेकोध्रुवाणामपां कलमं पूरयित्वा सहोदकुम्भः प्रावृतो बाग्यताऽग्रेणाग्निं परिक्रम्य दक्षिणत उदङ्मुखोऽवतिष्ठते"-दति सूत्रोक्तमुदकुम्भधारिणेऽवस्थानं विशिनष्टि,
गन्धमाल्यैरलङ्कृत्य सकुम्भो वाग्यतः शुचिः ।
धारयेत् त्रिषु वर्णेषु प्रावृतांसा दिजोत्तमः ॥ २६ ॥ गन्धमाल्यैरुदकुम्भमलङ्कृत्य सकुम्भो नियमितवचनः शुचिः, प्रावृतांसः -प्राकृतौ अंसौ यस्य मोऽयं प्रावृतांसो वस्त्राच्छादितस्कन्धयःइत्येतत् । द्विजोत्तमः-उत्तमो दिजः, त्रिषु वर्णेषु धारयेत्,-ध्रुवा अपः, इत्यर्थः ॥
यदा निष्कामयेत् कन्यां वरः पाणिं जिघृक्षयन् ।
अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा कटस्तीर्ण पदं व्रजेत् ॥ २७॥ यदा पाणिं ग्रहीय्यन् वरः कन्यां ग्टहान्निष्कामयेत्, तदा सा कन्या अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा कटस्तीर्ण कटविशिष्टं स्तरणयुक्तं पदं स्थानं व्रजेत्। एतदनेनोक्तं भवति । गच्छन्ती कन्या अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा कटमास्तृतकुशपर्यन्तं नयेत्, इति । तथाच गोभिलसूत्रम् । “वहिषोऽन्तं कटान्त प्रापयेत्”-इति । अथवा । पदं कटस्तीर्णं कृत्वा-कटे पदं मंस्थाप्य व्रजेदित्यर्थः ॥
पदा प्रपद्य पन्यानं पतियानं संजपेद्दधुः । वरो वाऽत्र जपेन्मन्त्रमाकटान्तादिति स्थितिः॥२८॥ पदा चरणेन प्रपद्य प्राप्य, कटमित्यर्थात्। बधूश्चरणेन कटप्राप्तेरनन्तरं

Page #363

[२ प्र.]
सह्यासंग्रहः।
८४५
पदा कटं प्रवर्तयन्तीत्येतत्। पन्यानं पतियानं-पथिलिङ्ग प्रमे पतियानः, इति मन्त्रं संजपेत् । अजपन्यां बध्वां वरो वा अत्र मन्त्र जपेत् । श्राकटान्तात्-कटस्य वहिरन्तप्राप्तिपर्यन्तम्-"वहिषोऽन्तं कटान्तं प्रापयेत्”-दतिसूत्रोककर्मपर्यन्तं जपेदित्येषा स्थितिः शास्त्रमर्यादा ॥
लाजानाज्यं सुवं कुम्भं प्राजनाश्मानमेवच | प्रदक्षिणानि कुर्चीत दम्पती तु विना ग्रही॥२६॥
"हुते पतिर्यथेतं परिव्रज्य प्रदक्षिणमग्निं परिणयति" इतिसूत्रोकानिप्रदक्षिणकाले दम्पती लाजादीनामपि प्रदक्षिणं कुर्वीत-कुर्याताम्। कचित्तथैव पाठः। ग्रही विना । 'अन्यतोऽपिच' इति ग्रहेरिः। ग्रही इति द्वितीयाद्विवचनान्तं पदम् । उदकग्राहं प्राजनग्राहच्च विनेत्यर्थः । तुशब्दः पुनरर्थः । रघुनन्दनेन तु चतुर्थचरणमाकुलीकृत्य पठितम्'दम्पती न विनाऽनिकम्'-दति । तदनाकरम् ।। तदेतत् सुव्यक्तमाह,
प्राजग्राहमुदग्राहं ब्रह्माणमृत्विजं तथा ।
एतानि वाह्यतः कृत्वा शेषाणान्तु प्रदक्षिणम्॥३०॥ प्राजनग्राइमुदकग्राइं ब्रह्माणम्मृत्विजञ्च, एतानि--(सामान्यविवक्षया व्यत्ययादा नपुंसकनिर्देशः) एतान् वाहृतः कृत्वा, शेषाणां लाजादीनां प्रदक्षिणं कुर्याताम् ॥ प्राजग्राहादीनां वाह्यतः करणे हेतुमाह,

Page #364

८४६
गृह्यासंग्रहः ।
[२ प्र. ]
दक्षिणां दिशमास्थाय यमा मृत्युश्च तिष्ठतः । तयेास्तु रक्षणार्थाय तस्माद् ब्रह्मा वहिर्भवेत् ॥ ३१ ॥
यस्मात् दक्षिणां दिशमभित्य यमोम्टत्युश्च तिष्ठतः, तस्मात् तयोर्वरasar: रक्षणार्थीय ब्रह्मा वद्दिर्भवेत् । तुशब्दचशब्दार्थः समुच्चये भिन्नक्रमेण योजनीयः । ब्रह्मा च वहिर्भवेत्, – इति । स खल्वयं प्राजग्राहादीन् समुच्चिनेोति ॥
अथेदानीं लाज हेाममधिकृत्याह -
सोमः प्रकृतिरेखा हि लाजानाश्रित्य तिष्ठति । विरुद्धमाज्यं सेोमेन नाभिघारणमर्हति ॥ ३२ ॥
सोमः चन्द्र:, प्रकृतिरेखा सामदेवत्या लाजानाश्रित्य तिष्ठति, श्राज्यञ्च सोमेन विरुद्धम्, तस्मात् न श्रतिधारणमर्हति लाजः ॥ कथन्तर्हि गोभिलेन, – “तं सेोपस्तीणीभिघारितम् ” - इत्यादिसूत्रेण लाजानामुपस्तरणमभिघारणञ्चोक्तम् ? । तत्राह -
शमीपलाशमिश्राणां लाजानामभिघारणम् । पूर्व्वीणां घृतमिश्राणामाचार्यः कल्पितं तथा ॥३३॥
शमीपलाशभिश्राणाम् - शमीपत्र मिश्राणाम्, घृतमिश्राणां वा । “खादिरे बाति पालाशे बध्नाति रोहितके बनाति” - इतिवत् विकल्पोऽत्र द्रष्टव्यः । तदेवम्भूतानां पूर्व्वाणाम् पूर्वमासादितानां लाजानामभिघर करणीयम् । व 'आचार्यै:' गोभिले:, ' तथा ' शमीपलाश -

Page #365

[२ प्र.]
ग्टह्यासंग्रहः ।
१७
मिश्राणामेव लाजानामासादनं तेषामेव चाभिधारण कल्पितम् । तथाच गोभिलसूत्रम् । “शमीपलाशमित्रांश्च लाजांश्तुरचलिमात्रान् सूर्पणोपसादयन्ति पश्चादग्नेः"-इति । “महत् संग्टहीतं लाजानामञ्जलिं भ्राता बध्वनलावावपति" इति। "तं सोपस्तीर्णाभिधारितमग्नौ जहति" इति च । तस्मात् , केवलानां लाजानां नास्यभिघारणाहता, किन्तु शमीपलाशमिश्राणां घृतमिश्राणं वा पूर्वमामादितानामित्यभिप्रायः । अपर आह । शमीपलाशमिश्राणां घुतमिश्राणाञ्च लाजानामासादनम् , घृतमित्राणामासादनादेव आचार भिघारणं कल्पितम् , न पुनः परमार्थता.भिधारणमवास्ति, इति ॥
तथा लाजाचलिर्बध्वा इयतेऽङ्गलिपर्वभिः । एवं लाजहविशेष होतव्यं स्वपंजिकृया ॥३४॥
तथा-गोभिलोकप्रकारेण, अङ्गलिपर्वभिल जालिबध्या इयते । एवं लाजहविःपोषं सूर्पजिहया होतव्यम्। गोभिलोकप्रकारश्च ग्टह्यसूत्रादुपलब्धव्यः ॥
अवसिक्तन्तु विधिना पाणिग्राहन्तु प्राजनी । रक्षणार्थमनुगच्छेत् सप्ताहं चाहमेव वा ॥३५॥
विधिना-"अपरेणानिमौदकोऽनुसंबज्य पाणिग्राहं म देशेऽवमिति तथेतराम्”–इत्यादिसूत्रोकप्रकारेण, उदकग्राहिणा अवसिक्तं पाणिग्राहं वरम् , तुशब्दात् बधूञ्च, सप्ताहं यहमेव वा प्राजनी अनुगच्छेत् । अहमेव च, इति पाठेऽप्ययमेवार्थावर्णनीयः । किमर्थमनुगच्छेत् ? ।

Page #366

ग्टह्यासंग्रहः।
[२ प्र.
रक्षणार्थम् । तदनेन, “प्राजनेनान्यः" इति सूत्रोपदिष्टस्य प्राजनिनो विनियोगो दर्शितः॥ ब्राह्मास्यार्षस्य दैवस्य प्राजापत्यस्य याजिकैः ।
पूर्वं होमविधिः प्रोक्तः पश्चात् परिणयः स्मृतः॥३६॥ ब्राह्यादयः शब्दाः विवाइविशेषाणां वाचकाः। तथाच मनुः ।
"चतुर्णमपि वर्णनां प्रेत्य चेह हिताहितान् । अष्टाविमान् समासेन स्त्रीविवाहान् निबोधत । ब्रायोदेवस्तथैवार्षः प्राजापत्यस्तथाऽसुरः ।
गान्धी राक्षसश्चैव पैशाचश्चाष्टमोऽधमः” । इति । लक्षणममीषामन्यत्रानुसन्धेयम् । ब्राह्मदेवार्षप्राजापत्यविवाहेषु, प्रथमं लाजहामविधिरुक्त, पश्चात् परिणयः-अग्नेः परिणयनमुक्तं याज्ञिकैः। तथाच गोभिलसूत्रम्। “हुते पतिर्यथेतं परिव्रज्य प्रदक्षिणमग्निं परिणयति"-दूत्यादि। ब्राह्मणार्षस्य, दूति पाठेऽपि* ब्रह्मणोऽयं ब्राह्मण:-ब्रायः इत्येतत् । तस्यार्षस्य चेति पूर्वोक एवार्थः ।
गान्धवासुरपैशाचा विवाहा राक्षसाश्च ये।
तेषां परिणयः पूर्व पश्चावोमो विधीयते ॥ ३७॥ गान्धवादिषु विवाहेषु पूर्वमग्नेः परिणयनं पश्चालाजहोमो विधीयते
* ब्राह्मास्यास्य'–इत्ययमेव पाठः संग्रहकारैर्धतः। आदर्शपुस्तके तु, -'ब्राह्मणाघस्य'-इति पाठो दृश्यते ।

Page #367

[२ प्र.]
ग्टह्यासंग्रहः।
18
अस्माभिः। स ख वयमाचार्यानुपदिष्टोविशेषः प्राचार्यपुत्रेणोपदिष्टः। प्राचार्य्यस्तु प्रशस्तान् विवाहानभिप्रेत्य हामानन्तरं परिणयनं सूत्रयाञ्चकार, दूति स्लिव्यते । तथाच स्मरणम् ।
"चतुरो ब्राह्मणस्याद्यान् प्रशस्तान् कवयोविदुः”। इति। कश्चित् पुनर्बाह्यादिशब्दानां विवाहनामत्वमविद्वानन्यथेमं ग्रन्थं वर्णयाञ्चकार, 'बायस्यार्षस्य'-इत्यादिम्। 'ब्राह्मणस्य ऋषेर्देवस्य प्रजापतेर्विवाहे पूर्व लाजहोमः, पश्चादनेः परितोनयनम् । गन्धासुरपिशाचानां विवाहे, राक्षसानां रावणादीनाञ्च विवाहे, पूर्व परिणयः पश्चालाजहोमः' इति । तदश्रद्धेयम् ॥ अथेदानीम्-"तत्रैनां सकेशनखामभ्यज्य हासयित्वाऽऽसावयन्ति"इतिसूत्रोक्तं हासनं व्याकुरुते,
उद्दत्तनं नखच्छेदारोमच्छेदनमेवच। संसनं मेखलायाश्च हासनानि विदुर्बुधाः॥३८॥ उद्वर्त्तन-कल्केन शरीरादाज्यादीनां दूरीकरणम् । मेखलाया: काञ्चयाः संसनम्-अधःपातनम्। प्रसिद्धमन्यत्। एतानि हासनानि जानन्ति पण्डिताः ॥
चूडाकर्मणि सीमन्ते यश्च पाकः सदागृहे। विवाहे चैवलाजानां नाता निवपणो विधिः॥३६॥
चूडाकर्मणि,-"प्रानडुहागोमयः कृसरः स्थालोपाकोवृथापक्वइत्युतरतः” इतिसूत्रोनोयः स्थालीपाकः, यश्च मीमन्तकरणे,-"कृमरः
5"

Page #368

५.
ह्यासंग्रहः ।
[२ प्र.]
स्थालीपाकउत्तरघृतस्तमवेक्षयेत्” इति सूकोतः स्थालीपाकः, यश्च सर्वदा भोजनाद्यर्थं ग्टहे पाकः, यश्च विवाहे लाजानां पाकः, तेव्वेतेषु निळपणेविधिः-(निर्वपण:-इति अणन्तत्वेपि वृद्धेरभावः।)निर्वपणसंबन्धी विधिः, निर्वपणरूपोवा विधिः,-'अमुष्मै त्वा जुष्टं निळपामि'-इत्येवंरूपः, प्राचार्यंकः ॥
दक्षिणाकपाः शिष्टा आत्रेयास्त्रिकपर्दिनः। आङ्गिरसः पञ्चचूड़ा मुण्डा भृगाः शिखिनाऽन्ये॥४॥
शिष्टाः कौण्डिन्यादयः' इति दीक्षितभाव्यम्। दक्षिणस्यां कपर्दी थेषां तदमे दक्षिणाकपर्दाः भवन्ति । कपर्दीजटा शिखेत्यनान्तरम् । मस्तक-दक्षिणभागे शिखिनोभवन्यमी,-इत्यर्थः । अपरे पुनरेतदविद्वांसोभासन्ते,–'शिष्टाः कौण्डिन्यादयोविवाहे चीन कपीन् प्रयकुन्ति दक्षिणाः' इति । पात्रेयास्त्रिकपर्दिनोभवन्ति । श्राङ्गिरमः पञ्चचूड़ा:-पञ्चशिखाभवन्ति । भूगोवंशजाता:-भार्गवाः, मुण्डितशिरसोभवन्ति। उतभ्योऽन्ये, शिखिन:-अनियतशिखाः भवन्तीत्यर्थः । एतदपि,
“वाशिष्ठाः पच्चचूड़ाः स्युस्त्रिचूड़ाः कोण्डपायिनः” । इत्यादिविशेषविधिव्यतिरिक्तविषयं द्रष्टव्यम् । कौथुमराणयनादीनामपि सशिखमेव वपनं ग्टह्यसूत्रभाष्ये समर्थितमस्माभिः । तदनेन,"उदगनेरुतसृप्य कुशलीकारयन्ति यथागोत्रकुलकल्पम्” इति सूत्रोकोगोत्रकुलकल्पोव्याख्यातः ॥

Page #369

[ २ प्र.]
ह्यासंग्रह।
५१
सर्वयज्ञेषु विप्राणामद्भिः पवं प्रवर्तते।
तस्मात् सुरोत्तमायापोऽभिरेवाभिषेचयेत् ॥४१॥ सर्वकर्मसु विप्राणं प्रथममद्भिः क्रिया प्रवर्त्तते । तस्मात् कारणात्श्रापएव सुरोत्तमाः । अतः, अभिरेव कन्यामभिषेचयेत् । तदनेन, -"सुहृत् सुरोत्तमेन सशरीरां त्रिमुर्धन्यभिषिञ्चेत्” इति सूत्रस्थं सुरोत्तमपदं व्याख्यातम् । श्राह । कस्मात् पुनः कारणादापः सुरोतमाः उच्यन्ते?। उच्यते । नेद्यण्टुककाण्डे तावत् ‘सुरा'--इत्युदकनामसु पठितम् । तच तत्र पञ्चविंशतितमं नाम । तस्मादुत्तममुदकमेव सुरोत्तमशब्दस्यार्थः ॥
ब्रह्मचारी व्रतादेशे व्रतनाम प्रवाचयेत्।
चरिष्ये यावदन्ताय सावित्रे चान्तकीर्तनम् ॥ ४२ ॥ "अमेवतपते इति हुत्वा"-इति सूत्रोके व्रतादेशे । अथवा । व्रतस्थादेशोयत्र तस्मिन् , व्रतादेशे,-'अग्ने व्रतपते व्रतं चरिष्यामि'इत्यादिमन्त्रपञ्चके, इत्येतत् । ब्रह्मचारी व्रतस्य नाम प्रवाचयेत्प्रकथयेत् । यावदन्ताय व्रताचरणं तस्याप्यन्तस्य कीर्तनं कुर्यात् । बतादेशशब्दात्,-"ममिधमाधेहि" इत्यादि सूत्रोक्तं व्रतानामादेश मा प्रशाङ्क्षीदिति 'सावित्रेच'-इत्याह । मावित्रे व्रते-सहप्रवचनीयापरनामधेये, उपनयनव्रते, इत्येतत् । तस्य सावित्र्यध्ययनार्थत्वात सावित्रत्वम् । च-शब्दादनप्रवचनीये च गोदानादौ । तत्रोदाहरणम् । 'अग्ने व्रतपते व्रतं चरिष्यामि, इत्येवमादयः पञ्च मन्त्राः पद्यमान
5 P2

Page #370

५२
ग्टह्यासंग्रहः।
[२ प्र.]
मन्त्रकाण्डे पद्यन्ते । तत्र च, अग्ने व्रतपते व्रतं सावित्रं अष्टवर्षे अष्टमासं अष्टदिनं वा चरिष्यामि, इति ब्रूयात्। एवमपरेवपि मन्त्रेषु ऊहनीयम् । एवं गोदानादिवतेवाहनीयम् ॥
समामासाअहोराचास्तुल्याब्राह्मणचादिताः।
साविचमष्ठभिवर्षे कार्य मासैदिनैश्च वा ॥ ४३ ॥ समाः-संवत्मराः, मासाः, अहोरात्राश्च, ब्राह्मणेन तुल्या: कथिताः । अतः सावित्रं व्रतमष्टभिर्वर्षमार्दिनैरपिवा करणीयम् । अयमर्थः । प्राचार्य्यण,-"गर्भारमेषु ब्राह्मणमुपनयेत्”-दूति गभीष्टमे उपनयनं सूत्रयित्वा, “अथातः षोडशे वर्षे गोदानम्” इति षोड़शवर्षे गोदानस्य सूत्रणात् अष्टौ वर्षाः सावित्रव्रतस्य कालाः लभ्यन्ते । ब्राह्मणेन तु समामासाहोरात्राणं तुल्यत्ववचनात् अष्टा मासाः अष्टा दिनान्यपि तस्य कालः, इति निर्णयते । तस्मात्,-"आषोड़शाद ब्राह्मणस्यानतीतः कालोभवति" इत्येतस्मिन्नपि कल्पे, अन्ततोऽटौ दिनान्यपि सावित्रव्रतमाचरणीयम्, इति सिद्धम् । तथा च ब्राह्मणम्। "योवै मासः संवत्सरः” इति । “आदित्योवा सर्वतवः, सयदेवोदेत्यथ वसन्तो, यदा सङ्गवोऽथ ग्रीभो, यदा मध्यन्दिनोऽथ वर्षा, यदाऽपरान्होऽथ शरत्, यदाऽस्तमेत्यथ हेमन्तशिशिरी” इति च । अत्र खलु “सर्वान् ऋतन् अहनि सम्पादयति, सर्वं च ऋतवः संवत्मरः, तस्मात् अहः संवत्सरशब्देनोच्यते” इति पूर्वमीमांसाभाष्ये शवरखामिनः । केचित् पूनरेतदविद्वांसः,-"द्वादश वै रात्रयः संवत्सरस्य प्रतिमा” इति ब्राह्मणवाक्यमिहोदाहरन्ति। तदसङ्गतम् ।

Page #371

[२ प्र.]
एह्यासंग्रहः।
५३
कस्मात्?। तत्र संवत्सरशब्दस्य साक्षात् प्रतिमाशब्देन संयोगात् । एतच्च षष्टाथायें प्रपञ्चितं, तत्रैव द्रष्टव्यम् । अलमिइ ग्रन्थगौरवेण ॥
सावित्रं यावदन्ताय धाय्यं सव्वाश्रमस्थितैः ।
चूड़ाकरणधर्मेण गोदाने चास्य वापनम् ॥ ४४ ॥ सर्वैराश्रमस्थितैः-प्रस्तावात् ब्रह्मचर्याश्रमस्थितैः मरित्यर्थः । यावदन्ताय मावित्रं व्रतं धार्य्यम्-इत्यादरार्थमुक्तम् । तेन, गोदानादि अतान्तराणं यथावदनुष्ठानासम्भवेऽपि, सावित्रव्रतमवश्यमनुष्ठेयमिति सिध्यति । अपराह । 'सर्वाश्रमस्थितैः-सर्वेषां ; ब्रह्मचारिग्टहस्थ-वानप्रस्थ-यतीनामाश्रमस्थितैविप्रेः, सावित्रम्-सवितुरिदं मन्त्र; साविया अभिवन्त्रितं यज्ञोपवीतं धार्य्यम्, यावदन्ताय मरणपर्यन्तम्' इति । अनयोयुकायुकन्वे सूरिभिरुन्नेये । मम तु, 'पूर्वाश्रमस्थितैः' इत्येव पाठः प्रतिभाति । गोदाने गोदानाङ्गकेशान्तकरणे चूड़ाकरणोकप्रकारेण अस्य ब्रह्मचारिणोवापनं करणीयम् । तथा च गोदानोपक्रमे गोभिलसूत्रम् । “चूड़ाकरणेन केशान्तकरणं व्याख्यातम्”-दति ॥
विप्राणामग्निराचार्य इन्द्रस्त्राता व्रते व्रते।
तस्मात् सर्वव्रतान्तेषु चरुरैन्द्रोविधीयते ॥ ४५ ॥ यस्मात् अग्निर्विप्राणामाचार्यः, इन्द्रश्च सर्वेषु व्रतेषु पालनकर्ता, तस्मात् कारणात् सर्वव्रतान्तेश्चन्द्रश्चरुः क्रियते । सखल्वयमनप्रवचनीयवतान्तेषु विधिष्टव्यः । सहप्रवचनीयापरनामधेयस्योपनयनव्रतस्यान्ते

Page #372

જૂ
ह्यासंग्रहः ।
[२ प्र.]
तु साविव चरुर्भवति । तथा च गोभिलसूत्रम् । “ऐन्द्रः स्थालीपाकस्तस्य जुहुयादृचं साम यजामहइत्येतयची मदमस्पतिमद्भुतमितिचेोभाभ्यां वा” " श्रनुप्रवचनीयेवं वं सर्व्वत्र" - दूति । " तस्यान्ते साविवरुः " - इति च ॥
अजिनं सर्व्वदैवत्यमैन्द्रादण्डइति स्मृतः । साविचों मेखलामाहुस्तस्मात् सर्व्वाणि धारयेत् ॥ ४६ ॥ यस्मात्,–“ऐणेयरौरवाजान्यजिनानि ” - इति सूत्रे कमजिनं सर्व्वदैवत्यं, “पार्णवैल्वाश्वल्मादण्डाः " - इति सूत्रोकोदण्डइन्द्रदैवत्य इत्याचार्यैः स्मृतः ; “मुञ्जकाशताम्बल्योरशनाः” – इति सूत्रोक्तां मेखलां सावित्रीम् — सवितृदेवताकामाजराचार्य्यीः, तस्मात् कारणात् सर्व्वीतानि धारयेत् — ब्रह्मचारी । तथा च गोभिलसूत्रम् । “मेखला - धारण-भैक्षचर्य - दण्डधारण-समिदाधानोदकोपस्पर्शन-प्रातरभिवादाइत्येते नित्यधमः” – इति । मनुरपि
" यद् यस्य विहितं च यत् स्वचं या च मेखला । योदण्डेोयच वसनं तत्तदस्य व्रतेय्वपि " ।
इति स्मरति ॥ ० ॥
मेखलामजिनं दण्डमुपवीतं कमण्डलुम् । असु प्रास्येद्विनष्टानि गृहीत्वाऽन्यानि मन्त्रतः ॥४७॥ विनष्टानि मेखलादीनि असु उदके प्रास्येत् प्रक्षिपेत् । किं कृत्वा ? | अन्यानि मेखलादीनि मन्त्रेण ग्टहीत्वा । तत्र, मेखलादण्डमन्त्री गृह्यसूत्रोक्ती । 'अजिनमन्त्रश्च स्वशाखायामभावात्, - - " मित्रस्य
-
-

Page #373

[२ प्र. ]
ह्यासंग्रहः ।
वरुणं बलीयः” – इति तैत्तिरीयशाखापरिपठितो द्रष्टव्यः । उपवीतमन्त्रोऽपि - ( “यज्ञोपवीतमसि ” - इति) शाखान्तरादुपादेयःइति भट्टनारायणोपाध्यायाः । उपवीते विशेषं वच्यति । कमण्डलु - मन्त्रोऽप्यनुसन्धेयः ॥०॥
अथेदानीम् - "यज्ञोपवीतं कुरुते सूत्रं वस्त्रं वा " - इत्यादिकं यज्ञोपवीतं व्याकरोति, -
५५
यज्ञोपवीतं कुर्वीत त्रेण नवतान्तवम् । देवतास्तच वक्ष्यामि श्रनुपूर्व्येण याः स्मृताः ॥ ४८ ॥
सूत्रेण यज्ञोपवीतं कुर्वीत । कीदृशम् ? | नवतान्तवम् । नवतन्तुघटितमित्यर्थः । तत्र - तेषु तन्तुषु श्रानुपूर्व्येण - क्रमेण, या देवता श्राचार्यैः स्मृताः, ता अहं वक्ष्यामि || ||
ॐकारः प्रथमस्तन्तुर्द्वितीयश्चाग्निदेवतः । तृतीयेानागदैवत्यश्चतुर्थः सामदैवतः ॥ ४८ ॥ पञ्चमः पितृदैवत्यः षष्ठश्चैव प्रजापतिः 1 सप्तमेा वासुदैवत्योऽष्टमेा यमदैवतः ॥ ५० ॥ नवमः सर्व्वदैवत्यइत्येते नवतन्तवः । द्विगुणं चिगुणं वाऽपि एकग्रन्थिकृतं विदुः ॥ ५१ ॥ ॐकारादयस्तन्तुदेवताः। वासुदैवत्यः - इत्युभयपदवृद्धिः । तदेतन्नवतन्तुकं यज्ञोपवीतं द्विगुणं द्विसरम् । श्रपि वा त्रिगुणं त्रिसर एकेन -

Page #374

५६
एह्यासंग्रहः।
[२ प्र.]
ग्रन्थिनाकृतं विदुः जानन्याचा-ः। 'वाऽपि'-दूति व्यत्यासेन प्रयुके, -अपि वा इत्यर्थः । द्विगुणम्-दूति त्रिगुणत्वासम्भवे दिगुणत्वं बोद्धव्यम्, इति नारायणेपाध्यायाः । कात्यायनेनापि चैगुए मेवोकम् । तथाच कर्मप्रदीपे,
"त्रिदूर्द्धववृतं कार्यं तन्तुत्रयमधोवृतम् ।
त्रिवृतञ्चोपवीतं स्यात्तस्यैकोग्रन्थिरिष्यते" । इति । अयमपि परतस्वैगुण्यमभ्यसिष्यति । “कापसमुपवीतं षटतन्तु त्रिदाह्मणस्य” इति पैठिनसिवचनं गोभिलीयव्यतिरिक्तविषयम् । कथं ज्ञायते ? । शाखान्तरसूत्रकारत्वात्तस्य । नवतन्त्वसम्भवे षटतन्तु विधायकम्-इति परिशिष्टप्रकाश: ॥ अत्र पृच्छति,केनैवोत्यादितं सूचम्? केन वा त्रिगुणीकृतम् ।
केनवाऽस्य कृताग्रन्यिः? केनमन्त्रेण मन्त्रितम् ॥५२॥ ऋज्वर्थः श्लोकः ॥ उत्तरमाह,-- ब्रह्मणोत्पादितं सूत्रं विष्णुना त्रिगुणीकृतम्।।
रुद्रेण तु कृताग्रन्थिः सावित्रयाचाभिमन्त्रितम्॥५३॥ ब्रह्मणसूत्रमुत्पादितम् , विष्णुना तत् त्रिगुणीकृतम्, रुद्रण तत्र ग्रन्थिः कृतः, माविया तदभिमन्त्रितम् । सावित्री गायत्री । तुशब्दः स्वस्खमन्त्रसंबन्धद्योतनार्थः, सर्वत्र संबन्धनीयः, इति दीक्षितरामकृष्णस्य खरसः । 'इदानीम्-"ब्रह्मयज्ञानम्” इति मन्त्रेण सूत्रोत्पादनम् ,

Page #375

[२ प्र. ]
ह्या संग्रहः ।
“द्रदं विष्णुः " - इति मन्त्रेण | त्रिगुणीकरणम्, “श्रवेोराजानम्”— इति मन्त्रेण तत्र ग्रन्थिकरणम्, “ तत्सवितुः " - इति मन्त्रेणाभिम न्त्रणम्, ततेोधार्य्यम्, – इति दीक्षितभाव्यम् ॥ ० ॥ यज्ञोपवीतस्य परिमाणमाह -
चू
स्तनादूर्द्धमधानाभेर्न कर्त्तव्यं कथञ्चन । स्तनादुद्धे श्रियं हन्ति नाभ्यधस्तात्तपः क्षयः ॥ ५४ ॥
स्तनादूर्द्धं नाभेरधश्च यज्ञोपवीतं कथञ्चन न करणीयम् । स्तनादूर्डे यज्ञोपवीतं कुर्व्वन् श्रियं हन्ति । नाभेरधस्तात् कुर्व्वतस्तपः तयेोभवति । अत्र किञ्चिदव्यमस्ति । तत्र तावत्, -
" पृष्ठवंशे च नाभ्याञ्च धृतं यद्विन्दते कटिम् । तद्भार्य्यमुपवीतं स्यान्नातोलम्बं न चोच्छ्रितम्” । इति कर्म्मप्रदीपे नाभ्यां ष्टतस्योपवीतस्य कटिपर्य्यन्तं लम्बनमनुशिष्टम् । तदनेन विरुध्यते । कथं कृत्वा ? । नाभेरधस्तात् करणस्याच निषेधात् । उच्यते । उपवीतस्य धारणं न नाभेरधस्तादित्येतदत्र प्रतिपिपादयिषितम् । लम्बता पुनः कटिपर्यन्तमेवानुशिष्टा न निवा
1
ते । श्रतेोन विरोधः । ननु तथापि विरोधः । कुतः ? | यतो " न चोच्छितम्” – इत्यनेन नाभेरूर्द्धमेव धारणं कात्यायनस्याननुमतमवगच्छामः । श्राचार्य्यपुत्रस्तु “स्तनादूर्द्ध न कर्त्तव्यम्” — इति वदम् नाभेरूर्द्धमपि स्तनादधस्तात् करणमनुजानाति । नैष दोषः । कस्मात् ? । यस्मात् स्तनादूर्द्ध न कर्त्तव्यमिति वाक्यं स्तनादूर्द्ध करणं शक्रेोति निषेडुम्, न नाभेरूर्द्ध करणमनुमन्तुम् । तत्रास्य
5 Q

Page #376

સૂર
ह्या संग्रहः ।
[२ प्र. ]
सामर्थ्याभावात् । श्रर्थद्धि खल्वयमर्थेऽवगम्यते । सचायमवगम्यमानोपि वचनान्तर- विरोधान्न शक्नोत्यात्मानं लब्धुम् । यद्धि नाभेरूर्द्धं न क्रियते, न क्रियतएवैतत् स्तनादूर्द्धमिति नास्ति विरोधः । किमर्थं तर्हि स्तनादूर्द्धमित्यभिधानम् ? । ननु स्तनादधोपि नाभेरूईञ्चेत् न कर्त्तव्यम्, – इत्युक्तम् । दोषातिशयार्थम् इति ग्टहाण | श्रथवा । उभयोरप्यस्तच्छाखायामुपदेशात् सम्भवासम्भवाभ्यामनयो र्व्यवस्था भविष्यति । कथं नाम ? । सम्भवे कर्म्मप्रदीपेोक्तम् परिमाणम्, असम्भवे पुनरत्रोक्तम्, – इति न विरोधः । तदत्रैव कल्पे नाभेरधःकरणं निषिध्यते, न कर्म्मप्रदीप कल्पे, – इति तत्र कटिपर्य्यन्तं लम्बनमविरुद्धम् । निन्दाप्यत्रोक्ता न कर्मप्रदीपोकं परिमाणं निन्दति । विवक्षितार्थ- स्तुतिपरत्वात्तस्याः । " न निन्दा निन्द्यं निन्दितुं प्रवर्त्तते, श्रपितु इतरत् स्तोतुम्” – इति हि तन्त्रस्थितिः । तदिदं वचनमाचार्य्यपुत्रस्येत्येतदविदुषो नारायणेोपाध्यायस्य, – 'कर्म्म प्रदीपकम् परिमाणं गोभिलीयानाम् । श्रन्येषान्तु —
" स्तनादूर्द्धमधोनाभने कर्त्तव्यं कथञ्चन ।
इति देवलोक परिमाणम्' - इति प्रलापानादरणीयः || || " सुत्रेण नवतान्तवम् " - इत्येतत्तावदुक्तम्, सूत्रमिदानों व्याकुरुते -
गोभिबील पवित्रेण धार्य्यमाणेन नित्यशः । न स्पृशन्तीह पापानि श्रियं गात्रेषु तिष्ठति ॥ ५५ ॥
गोभिः - इति व्यत्ययात् षष्ठ्यर्थे तृतीया । एवमुत्तरचापि बोद्धव्यम् । गवां ये बालाः - केशा:, तन्निर्मितेन पवित्रेण यज्ञोपवीतेनेत्यर्थः ।

Page #377

[२.]
यासंग्रहः।
यूक्ष
कुतः? । “यज्ञोपवीतं परमं पवित्रम्” इति दर्शनात् । अभिधानकाण्डे पाठाच । तथा देवलोऽपि,
“कापास-क्षौम-गोवाल-शर-वल्क-हणोनवम् ।
सदा सम्भवतोधार्यमुपवीतं द्विजातिभिः” । इति गोवालनिर्मितयज्ञोपवीतस्य धारणं स्मरति। तदनेन गोवालनिर्मितपवित्रेण नित्यशोधार्यमाणेन दह शरीरे, दह लोके वा, पापानि न स्पृशन्ति । पवित्रपापयाविरोधात् । तथा, गात्रेषु श्रीलमीस्तिछति । श्रियम्, इति व्यत्ययात् प्रथमार्थे द्वितीया ॥
गोभिबीलपवित्रण यस्तु सन्ध्यामुपासते। गोधर्मे वेव वर्तन्ते न स पापेन लिप्यते ॥५६॥
उपासते-उपास्ते । वर्त्तन्ने-वर्त्तते । गेधर्मः पवित्रत्वम् । कथं ज्ञायते ?। “गावः पवित्रं परमम्” इति स्मरणात्। श्रतएव, म पापेन न लिप्यते, इति पूर्ववदर्थः । अपर पाह। 'गोधर्मेषु गोदानधर्मेषु वर्त्तते,-गोदान पुण्यं भवतीत्यर्थः' इति ॥
गोभिबालपवित्रण यस्तु ह्यग्निमुपासते । पञ्चामया हुतास्तेन यावज्जीवं न संशयः ॥५७॥
यावज्जीवं पञ्चामयस्तेन हुता:,-यावज्जीवं पञ्चाग्निहोमफलं म प्राप्नोतीत्यर्थः । पञ्चामयश्च,
"पवनः पावनस्त्रेता यस्य पञ्चामयो रहे" । 502

Page #378

एह्यासंग्रहः।
[२ प्र.]
इत्युक्तलक्षणाः । व्याख्यातमन्यत् । तदत्र, गोवालनिर्मितयज्ञोपवीतस्य प्राशस्यमात्रावगतेरप्रतिषेधाच्च कार्पासादिसूत्रनिर्मितमप्युपवीतं भवति। तथाच स्मृत्यन्तरम् ।
"कासमुपवीतं स्यादिप्रस्योर्द्धतं त्रिवृत् ।
शणसूत्रमयं राज्ञोवैश्यस्याविकसौत्रिकम्" । इति । गोवालनिर्मितपवित्रन्त्वस्माकं प्रशस्यते, इति द्रष्टव्यम् । नारायणपाध्यायः पुनरेतसुद्धा, गोभिलीयानामपि कापासाद्यसम्भवे गोवालैर्यज्ञोपवीतमिच्छति ॥ अथेदानी ब्रह्मचारिणाऽन्या समित् यत्र होतव्या, तमग्निमाह,
आचार्येणाभ्यनुज्ञाताचाय-नौ विधिर्यथा। प्रणोतेऽसौ समिद्दद्यादन्त्या सा ब्रह्मचारिणाम्॥५८॥ आचार्येणाभ्यनुज्ञातोब्रह्मचारी, यथा विधिस्तथा, श्राचार्य्यस्यामा समित्-समिधं, दद्यात्-जुहुयात् । खयं प्रणीते वा अनी समिधं जुहुयात् । मेयं ममित्, ब्रह्मचारिणमन्या समिदित्युच्यते । तत्र, यद्याचाऱ्यांनी अन्यां समिधं जुहोति, तदा नासावनिरस्थ ग्टह्यो भवति । तदा खलु विवाहामिरेव ग्टह्यः स्यात् । यदा पुनः स्वयं प्रणीतेऽमौ जुहोति, तदा मएवास्थ रह्योऽनिर्भवति । "ब्रह्मचारी वेदमधीत्यान्यां ममिधमभ्याधास्यन्”-इत्यादिना अन्यममिदाधामार्थमग्निप्रणयनं सूत्रयित्वा, "भएवास्य ग्रहोऽग्निर्भवति"-इति सूत्रयनाचार्याप्येतदेवाह । अनेनाप्युतम्,-'अन्या ममिदिवाइश्च'इति । 'अन्या सा ब्रह्मचारिणम्' इति च ब्रुवन् प्रणीतस्यैवाग्नेर्ट

Page #379

-
[ २ प्र. ]
ह्या संग्रहः ।
1
ह्यत्वं भयन्तरेणाह । कथं ज्ञायते ? | अन्या समित्, - इत्याधानकालाभिधानात् प्रणीते चाग्नी हुतायाः समिधो ऽन्त्यत्ववचनात् । तथाच, 'अन्या सा ब्रह्मचारिणाम् ' - इत्यत्र, सा, इति सन्निहिततराणी हातव्यैव समित् परामृश्यते इति न किञ्चिदनुचितम् । स खल्वयम्, –“ खादिरे बनाति, पालाशे बध्नाति, रोहितके बभ्राति" इति वद्विकल्पः - श्राचार्य्यौ वा जुहुयात्, प्रणीते वा श्रग्नौ जुहुयात्, – इति । श्रचार्य्याग्नौ – इति, प्रणीतेऽग्मा - इति चाग्निशब्दस्य द्विरुच्चारणस्याप्येतदेवप्रयोजनम् । श्रन्यथा अनर्थकत्वापत्तेः । दीक्षितस्त्वेतदजामान: व्याचष्टे – 'आचार्य्यांनी स्थण्डिले प्रणीते' - इति । तदसङ्गतम् । न खल्वाचार्य्यग्ने र ग्निप्रणयनस्यार्थवत्तां
-
८६१
पश्यामः ।
“म स्वेऽनावन्यामः स्यान्मुकां समिदा तिम्” । इति कर्मप्रदीपे श्राचार्य्यग्नावपि ब्रह्मचारिणः समिद्धोमानुज्ञानात् । श्राचार्य्यग्नौ – इति चाधिकरणनिर्देशात् । श्रलं पल्ववितेन ॥
1
,
श्रथेदानीम् - "आश्वयुज्यां पैार्णमास्यां पृषातके पायमच रुरीद्र: " - इति सूत्रेोकं पृषातकं, तस्य स्थानञ्चाह -
दधि सर्पिश्च संयुक्तः प्राक्तोष पृषातकः । होमकाले तु तस्याग्नेः स्थानमुत्तरपूर्व्वतः ॥ ५६ ॥
दधि प्रसिद्धम् । सर्पिर्धृतम् । तदेतत् इयं संयुक्तं सत्, पृघातकः प्रोक्तम् । संयुक्तः, — इत्यादी व्यत्ययात् पुंस्त्वम्, विधेयप्राधान्य- विवक्षया वा समर्थनीयम् । होमकाले तु तस्य पृषातकस्य स्थानम्,

Page #380

८६२
सह्यासंग्रहः।
[२ प्र.]
अनेरुत्तरपूर्वतः,-वैशान्यां दिशि, स्यात् । भट्टनारायणस्वेतदजानानः, -अमेरुत्तरतः पृषातकस्य स्थानमाह ॥ आश्वयुजीकर्मण्येव ;-“गानामभिश्च पृथक् काम्यासीत्येतत्प्रभृतिभिः” -इति सूत्रोकानि गोनामान्याह,काम्या प्रिया च हव्या च इड़ा रन्ता सरस्वती । मही विश्रुता चाघ्रयाच गोनामानि विदर्बधाः॥६॥
सुजुरक्षरार्थः । चकाराः 'अमि' शब्दस्याध्याहारार्थाः, इति दीक्षितभाव्यम् । 'अना'-नाम्ना खल्वत्र होमोनास्तीत्यष्टाबाहतयो भवन्ति । तथाच कर्माप्रदीपः ।
"तिहामे न प्रयुञ्जगहोनामसु तथाऽटसु ।
चतुर्थीमन्ना इत्येतहोनाम्नि न हि इयते” । इति ॥ मधुपर्क पिवेन्मन्यमन्तताहृदयं स्पृशेत् । अयूपानां चरोश्चापि सव्वस्थानान्यनक्ति च॥६१॥
मधुपर्क वक्ष्यमाणलक्षणं पिवेत् । मन्थमपि वक्ष्यमाणलक्षणम्-दधिमन्थमधुमन्योदमन्थभेदात् त्रिविधं, पिवेत् । अन्ततः-पानात् परं, हृदयं स्पृशेत् । अष्टकाविधी अपूपानां चरोश्च माण्यवदानस्थानानि, अनति च घृतेनाप्लावयति च । तदेतद्यथार्थमभिप्रेतम्। कथं नाम?। चतुरवत्तिनां वे अवदानस्याने भवतः-मध्य पूर्वार्द्धश्च । पञ्चावत्तिनां

Page #381

[२ प्र.]
ह्यासंग्रहः ।
पुनस्त्रीण्यवदानस्थानानि भवन्ति-मध्य पूर्वार्द्धः पश्चार्द्धश्च, इति । तदेतत् सर्वमस्मत्कृतग्टह्यसूत्रभाथ्यादुपलब्धव्यम् । अलमिह ग्रन्थ गौरवेण ॥ अथेदानीम्,-"विष्टरपाद्यार्थाचमनीयमधुपर्कानेकैकशस्विस्त्रिर्वेदयेरन्”-इति सूत्रोक्तमादिकं व्याकुरुते,
दध्यक्षतसुमनसापश्चेति चतुष्टयम् । अर्यरष प्रदातव्या गृह्ये ये अर्थाहाः स्मृताः ॥६२॥
दधि, अक्षताः-यवाः, सुमनमः-पुष्पाणि, आपः-उदकम्, इत्येतत् चतुष्टयं मिलितमः । स खल्वेष प्रदातव्यः । कस्मै ? । “षा भवन्ति" इति सूत्रेण रह्ये ये अाहीः स्मृताः, तेभ्यः । अपरमर्थमाह,
m
दध्यक्षतः सुमनसोघृतं सिद्धार्थकाः यवाः। पानीयञ्चैव दीश्च अष्टाङ्गोह्यर्थ उच्यते ॥६॥ अक्षतस्तण्डुलः । यवानां पृथगुपदेशात् । सिद्धार्थकाः श्वेतसर्षपाः । पानीयमुदकम् । प्रसिद्धमन्यत् । अष्टावङ्गानि यस्य, सेोऽयमष्टाङ्गोsyउच्यते ॥ मधुपर्केणार्थनप्रकारमाह,
सर्पिषा मधुना दना अर्चयेदयन् सदा । ऋषिप्रोक्तेन विधिना मधुपर्केण याज्ञिकः ॥ ६४ ॥

Page #382

गृह्यासंग्रहः।
[२ प्र.]
याज्ञिकः, सदा-"परिसंवत्सरानहयेयुः” “पुनर्यज्ञविवाहयोश्च”-इति सोकसर्वकाले, मधुपर्केणाईयन्-पूजयन्, ऋषिप्रोकन गोभिलोकेन विधिना, मर्पिषा मधुना दधा-इत्येतत् त्रितयेनार्चयेत् ॥
कसे चितयमासिच्य कसेन परिसंवृतम् । परिश्रितेषु देयः स्यान्मधुपर्कइति ध्रुवम् ॥ ६५ ॥ कसे कांस्यपात्रे, त्रितयम्-सर्पिर्मधु दधि चासिच्य, कंसेन परि सर्वतोभावेन संवृतम्-सम्यगाच्छादितं कृत्वा, परिश्रितेषु-अहणीयस्थ सर्वतः समाश्रितेषु ग्टह्येषु, इत्यर्थः । तथाच वाजसनेयके प्रवचने । “यत्र चाह्र श्रागच्छति, सर्व ग्राह्यादतरे तत्र वेश्यन्ति”-इति । अपर प्राह । 'कटादिना परितः श्रितेषु सर्वतो वेष्टितेषु स्थानेषु', -इति । तदेवं मधुपर्कोदेयः स्यात्, इति ध्रुवं निश्चयः ।। मधुपर्के तथा सेमे असु प्राणाहुतीषु च ।
अनुच्छिष्टो भवेदिप्रायथा वेदविदोविदुः ॥ ६ ॥ मधुपर्कभक्षणे, सोमभक्षणे, अम-उदके प्रास्येन होमे पूर्वोक्रे, प्राणाइतीषु च-उपनिषदाह्मणेतेषु प्राणव्यानापानसमानोदानरूपपञ्चातिषु, विप्रोनोच्छिष्टाभवति, यथा वेदविदोजानन्ति ॥ प्राणाहुतिषु सोमेषु मधुपर्के तथैव च ।
आस्यहोमेषु सर्वेषु नाच्छिष्टोभवति हिजः ॥६॥ श्रास्यहोमेषु-“मर्पिरास्येन जुहुयात्”–इत्यादि सूत्रोकेषु । सर्वेषु,

Page #383

[२ प्र.]
ग्टह्यासंग्रहः।
इतिकरणादन्येश्वप्येवंविधेषु-उपाकरणादावक्षतधानाभक्षणादिषु, द्विजानोच्छिष्टोभवति । तदेतद्विशेषाभिधित्सया पुनरारम्भः । पूर्व विप्रपदोपादानात् राजन्यो श्ययोरुच्छिष्टताऽऽशङ्कापि स्यात् कस्यचिन्मन्दमतेरिति वा पुनरारम्भः । समादरार्थो वा ॥ अन्यमपि मधुपर्कमाइ,
दधनि पयसि वाऽथवा कृतान्ने मधु दद्यान्मधुपर्कमेतदाहुः । दधि मधु-सलिलेषु सक्तवः पृथगेते विहितास्त्रयस्तु मन्याः॥ ८॥
दधनि, पयसि-दुग्ध वा, कृतान्ने-ओदनादौ वा, . मधु दद्यात्क्षिपेत् । दध्यात्, इतिपाठे धारयेदित्यर्थः । एतन्मधुपर्कमाहुराचार्याः । दधि-मधु-सलिलेषु सतवादेयाः । तदमे त्रयोमन्था भवन्ति ;-दधिमन्थः, मधुमन्यः, उदमन्थश्च, इति । तदिदम्"रसाऽसि वानस्पत्यारसं मयि धेहीति मधुमन्यस्य पिवेदिति गौतमः वानस्पत्यइति प्रवचनम् , तथा दधिमन्योदमन्ययोः” इति द्राह्यायणादिकल्पसूत्रोक्तानां दधिमन्थमधुमन्योदमन्थानां निर्वचनं प्रसङ्गागतमिति बोद्धव्यम् ।
कल्पसूत्रवृत्तिकाराअग्निस्वामिनाप्येवमेव लोकमिमं पठितवन्तः दिक्षीतस्वन्यथेमं लोकं पठति
(दधनि पयसि वा कृताने मधु निदध्यानमधुपर्कमाइः । 5R

Page #384

०६६
सह्यासंग्रहः।
[२ प्र.]
दधिमधूदकं वापि सनावित्येते विहितास्त्रयस्तु मन्थाः ।) इति । अत्रापि पाठे पूर्वोतएवार्थः ।
एवम्तावत् च्छन्दोगानां स्वशाखापरिभाषितश्चतुर्विधोमधुपर्को भवति; दधि-मधु-घृतम्, दधनि मधु, पयसि मधु, कृतान्ने मधुचेति । एवञ्च, सर्वत्रैव मधुपर्कः-इति समाख्याऽनुग्टह्यते । तत्र प्रथमोमधुपर्कः कांस्यस्थः कांस्थापिधानश्च भवति । द्वितीयेऽप्यमुं विशेषं वक्ष्यामः । शिष्टयोरनियमः । कथं ज्ञायते ? । पूर्वस्मिन्नेव मधुपर्के तदभिधानात्। शिष्टयोरनभिधानाच्च । नचेदं वाक्यं घृतासम्भवपरम् । प्रमाणाभावात्। श्राराच्चाभिधानात् । यदि हि घृतासम्भवएव विधिरयं स्यात् । तदनुपदमेवैतदपि कुर्यात् । तस्माद् व्यवहितकरणादवगच्छामः,-पृथगेवेते मधुपर्कप्रकाराः, इति । अपिच। 'अथवा' 'वा' शब्दयोरुपादानादेकार्थत्वाच्च विकल्पएवामीषां युक्रोवर्णयितुम् । तथा चोकम् । “एकार्थास्तु विकल्पेरन्” इति। 'पृथक्' इति वचनाच्चैवमवगच्छामः। तच्च यद्यपि पराचीनम् , तथाप्यविशेषात् पूर्वबाप्यनुषञ्जनीयम् । पयःकृतान्नाभ्यामपि मधुपर्काभिधानममुमर्थमुपोइलयति । घृतालाभे,-इत्यकरणाच्च । तस्मादियमेवावधारणा,प्रथमएव मधुपर्कः कांस्यस्थः कांस्थापिधानश्च भवति, नान्तिमौइति । 'कंसे त्रितयमासिच्य'-इति ब्रुवन्नाचार्यपुत्रस्त्रितयस्यैव कसे समासेचनं कंसेनापिधानञ्च, न इयोः, इति दर्शयति । यथा खल्वभिक्रमणं प्रयाजमात्रस्यैवाङ्गं न पुनरनुयाजादीनां प्रकरणेपातानाम्, इति हतीयाध्याये सिद्धान्तितम्, तद्वदत्रापि स्यात् ।

Page #385

[] प्र २. ]
ह्यासंग्रहः ।
" साचतं सुमनोयुक्तमुदकं दधिमिश्रितम् ।
2
श्रयं दधिमधुभ्याञ्च मधुपर्केविधीयते । कांस्येनैवार्हणीयस्य निनयेदमचलौ ।
६
कांस्यापिधानं कांस्यस्थं मधुपर्कं निवेदयेत्” । इति कर्म्मप्रदीपेऽपि मधुपर्कपदं स्वामेव मधुपर्कमाह, नापरम् । व्यक्तिवचनं खल्वेतत् सन्निहितामेव व्यक्तिं शक्नोति वदितुं नामन्निहिताम् । श्रग्नेयीन्यायात् । तस्मादाद्यैो मधुपर्के कांस्यापिधानौ कांस्यस्थौ च भवतः, नापरौ - इति सिद्धम् ।
--
यच्च - " दधनि मध्वानीय सर्पिवी मध्वलाभे" - इति गृह्यान्तरम् । तदन्येषामेव नास्माकम् । कस्मात् ? । प्रच्छास्त्रे तदनुपदेशात् । विशेषस्योपदेशाच्च ।
रघुनन्दनस्तु च्छन्दोगोष्येतदजानानः, - दधिमधुमात्रेण मधुपर्की - भिधानं घृतासम्भवपरम्’— इति स्वच्छन्दादेव परिकल्प्य ' तत्सम्भवे गोभिल:' – इत्यभिधाय, “मधुपर्कं दधिमधुघृतमपिहितं कांस्ये कांस्पेन - इति पारस्करगृह्यसूत्रम् ; "पिहितं कांस्यस्यम्” - इत्याकुलीकृत्य लिखित्वा, 'पूर्ववचने पात्रानुपदेशात् कांस्यपात्रं विनापि मधुपकौदीयते' - इति ब्रुवन् कल्पनानैपुण्यमात्मनः ख्यापयाञ्चकार ।
"
तदसङ्गतम् । मधुपर्कान्तरे मधुपर्कान्तरोक्तविशेषस्य संश्लेषाभावात् । 'यद्धि यदुपक्रम्य श्रुतं तत्तत्रैवाङ्गं नान्यत्र - इति भवानेवाह । प्रथमयोर्हि मधुपर्कयोर्विशेषः श्रूयते, नापरत्र । स खल्वयं विशेषएवान्यत्र नास्ति । तत्कुतएव तत्र पात्रानुपदेशात् प्रथमावपि मधुपकी कांस्यपात्रं विना देया स्याताम् । तस्मात् न किञ्चिदेतत् । श्रपिच ।
I
5 R2

Page #386

ह्यासंग्रहः ।
[२ प्र.]
मध्वभावे घृतेन मधुपर्क ग्राह्यान्तरकाराः स्मरन्ति, भवान् पुनः खातन्यातिशयान्मन्यते,-घृतासम्भवे दधिमधुमात्रेण मधुपर्क:इत्यही प्रमादः । घृतासम्भवे वचनस्य विषयत्वे खल्वशक्तविषयमेव वचनमिति कांस्यपात्रासम्भवेपि शक्यं नेतुम्। तस्याशनविषयत्वस्य भवतामविवादात् । तत् कथमेतद्वचनावष्टम्भेन दधिमधुघृतवाक्ये श्रूयमाणस्थापि कांस्यपात्रस्योपलक्षणतां भङ्ग्यन्तरेणाभ्युपगच्छति । वाक्ययोरनयोः परस्परमसम्बन्धात् । सोऽयं भवदीयएव वाणभवन्तं प्रहरति । अपिच । साहसिकः खलु भवान् यः पारस्करीयं सूत्रं गोभिलीयमिति ब्रुवन् पारमर्षञ्च सूत्रमाकुलयन्नापत्रपते, इति किमत्र ब्रूमः ॥ अथेदानीम्-" "ग्टतमभिघार्योदगुदास्य प्रत्यभिधारयेत्”-दूति सूत्रोक्तं चरोरभिधारणं प्रत्यभिधारणञ्च व्याकुरुते,
पविचान्तर्हितं कृत्वा चरुं प्राज्ञोऽभिधारयेत् ।
उदास्य चैव विधिना एवं तन्त्रं न लुप्यते ॥ ६॥ प्राज्ञोबद्धिमान् , उदगग्रेण पवित्रेण चरुमन्तर्हितं व्यवहितं कृत्वा ; चरमध्ये उदगग्रं पवित्र निधायेत्यर्थः । अभिघारयेत्-घतत्रवेणालावयेत्। चरुमुत्तरयां दिशि उदास्य उत्तार्य च, पूर्वाननैव विधिना पुनरभिधारयेत् । एवं कृते तन्त्रमनविस्तारोन लुप्यते ॥
चतुर्मुष्टिश्चरुः कार्यश्चतुर्णीमुत्तरोऽपि वा ।
कपालस्य प्रमाणेन अपूपानष्टकाविधौ ॥ ७० ॥ चस्तन्त्रे चतुर्मुष्टिपरिमितश्चरुः कर्त्तव्यः । अपि वा,-अथवा, बहु

Page #387

[ २ प्र. ]
गृह्यासंग्रहः ।
देवत्ये चरा चतुर्णां मुष्टीनामुत्तरोऽधिकेोऽपि चरुः कर्त्तव्यः । श्रष्टका - विधौ तु कपालस्य प्रमाणेन श्रपूपान् - मण्डकान् कुर्य्यात् । मुष्टिः पलमित्यनर्थान्तरम् । बद्धपाणिः कस्मान्नोच्यते ? । श्राचार्य्यविरोधादित्याह । एवं खन्वेकदैवत्येपि च चतुर्मुष्टिकरणे श्राचार्य्यसूत्रं विरुध्येत । तथाच सूत्रम् । “मुझे त्वा जुएं निर्व्वपामीति देवताना - मादेशं सकृत् द्विस्तुष्णीम् ” – इति । तस्मात् — मुष्टिरच पलमेव, - इति प्रतिपद्यामहे । तदिदं चविः परिमाणपरं वचनम्। श्रतएव क
,
प्रदीपेऽपि -
६
"देवतासंख्यया ग्राह्या निर्व्वपाश्च पृथक् पृथक् । तृष्ण द्विरेव गृह्णीयाद्धामश्चापि पृथक् पृथक् । यावता होमनिर्वृत्तिर्भवेदा यत्र कीर्त्तिता । शेषञ्चैव भवेत् किञ्चित्, तावन्तं निर्वपेच्चरुम्" । इत्यत्र परवचनेन हविः परिमाणमेवेोक्तम्, न मुष्टिसंख्या । तस्याः पूर्व्ववचनेनैवाक्तत्वात् । ' तावन्तं चरुं निर्वपेत्' – इत्यस्यावचनव्यक्तेर्हविः परिमाणएव तात्पर्य्यवगतेश्च । तदनयोः परिमाणयोर्विकल्पो बेोद्धव्यः । द्वयोरप्यस्माच्छास्त्रोक्तत्वात् । कात्यायनोऽपि भवेद्वा' - इति वा शब्देन परिमाणान्तरं सूचयति ॥
चतुर्भागं पाणितलात् कपालं याज्ञिकाविदुः । पृथक्कपालान् कुर्व्वीत अपूपानष्टका विधौ ॥ ७१ ॥
पाणितलाच्चतुर्भागं कपालं याज्ञिकाः जानन्ति । तदिदं कपालं यज्ञ एवोपयुक्तम् । श्रष्टकाविधैा पुनर्नैतादृशं कपालं, किन्तु तत्र पृथक्

Page #388

ग्टह्यासंग्रहः।
[२ प्र.]
कपालान्-अन्यादृशकपालसंस्कृतानपूपान् कुर्वीत। अथवा । करतलाचतुर्भागं कपालमित्येकं वाक्यम् । तदिदं न्यूनतरकपालपरिमाणाभिप्रायं वचनम्, न पुनरतोऽपि न्यूनपरिमाणं कपालं कुर्य्यादित्ययमत्रार्थः। एवं खल्वनेन वाक्येन,-"त्रयम्बकप्रमाणान्" इति सूत्रम्
“त्रयम्बकं करतलमपूपामण्डकाः स्मृताः” । इति वचनञ्च न विरोत्स्यते । अष्टकाविधौ पृथककपालान्-नाना कपालसंस्कृतान् अपूपान् कुर्वीत, इत्यपरं वाक्यम् । तदनेन,"एककपालान्” इति सूत्रं व्याख्यातम् ।।
वपाहोमे मुखेनैवहोमे स्विष्टकृते तथा। व्यहृतीन प्रयोक्तव्या मुखे नासु च लक्षणम् ॥ ७२॥ "स्थालीपाकावृता वपामवदाय विष्टकदातावाऽष्टकायै स्वाहेति जुहोति" इति सूत्रोत वपाहोमे, मुखेन होमे-पूर्वोके, खिष्टकहोमे च, मन्त्रानादेशे प्रयोक्तव्यत्वेन पूर्वमभिहिता: व्याहतयोन प्रयोकव्याः। एषु मन्त्रस्योपदेशात्-एषु कर्त्तव्येषु एतदनुकूलं यत् किञ्चित् क्रियते, तत्र न व्याहृतिप्रयोगः, इत्ययमत्रार्थः । व्याहतीः, इत्यत्र पूर्वसवर्णोद्रष्टव्यः। “जातरूपेण वाऽऽदाय कुमारस्य मुखे जुहोति" -इत्यादिसूत्रोक्त मुखहामे, उदकहोमे च पूर्वोक्ने, लक्षणं गाभिलोक न कर्त्तव्यम् ॥
सन्ततः प्रणवः कार्याः पिढयज्ञेषु ब्राह्मणैः । उपांशुकरणञ्चापि सह कत्रा समस्वरैः ॥ ७३ ॥

Page #389

[२ प्र. ]
गृह्यासंग्रहः ।
पितृयज्ञेषु पिटक, कची कर्मकत्री सह, समस्खरै ब्राह्मणैः सन्ततोऽविरतः, -- प्रतिमन्त्रमित्यर्थः । प्रणव ॐकारः करणीयः । होमे, अन्यत्र च - “नाङ्कुर्य्याद्धाममन्त्राणां पृथगादिषु कर्हिचित् । श्रन्येषाञ्च विष्टानां कालेनाचमनादिना " |
इति कर्मप्रदीपकं द्रष्टव्यम् । उपांशु“शनैरुच्चारयेन्मन्त्रमीषदोष्ठी प्रचालयन् ।
८०१
किञ्चिच्छन्दं स्वयं विद्यादुपांः स जपः स्मृतः” ।
इत्युक्तलक्षणं यथा भवति, तथा करणञ्च ज्ञेयम् । श्रथवा । उपांशुशब्दो विविपर्य्यायेोऽव्ययम् । तदयमर्थः । उपांशु विविके पिढयज्ञस्य करणं बेाद्धव्यम् । तथाच मनुः ।
" चिं देशं विविकञ्च गोमयेनेोपलेपयेत्" |
इति ॥
“श्रासायमाहुतेः प्रातराजतिनात्येति” - इत्यादि रतीत होमानामागामिहेामकाले करणमुपदिष्टम् । तत्र किमतीत हेोमं कृत्वा श्रागामिहोमः कर्त्तव्यः, श्रहेोखित् श्रगामिहेोमं कृत्वा श्रतीतामः करणीयः ? - इत्येतदिदानीं वर्णयिष्यामः, -
कालातीतेषु है।मेषु उत्तरेष्वागतेषु च । कालातीतानि हुत्वैव उत्तराणि समारभेत् ॥७४॥
ज्वर्थः लोकः ॥ यान्यतीतान्यतिक्रम्य उत्तराणि समारभेत् । न देवाः पितरस्तस्य प्रतिगृह्णन्ति तद्धविः ॥ ७५ ॥

Page #390

ह्यासंग्रहः ।
[२ प्र.]
यः पुमानि श्रतीतानि कमीत्वा उत्तरायारभते, देवाः पितरश्च तस्य तत् — श्रतीत होमीयं हविर्न प्रतिगृह्णन्ति । श्रथवा । 'यानि'इति यः, -- इत्यर्थे व्यत्ययात् पदम् । यः श्रतीतान्यक्कृत्वा उत्तराण्यारभते, देवाः पितरश्च तस्य तत्- सर्व्वमपि हविर्न प्रतिग्टहन्ति ॥ अथेदानीम् — “अग्नये स्वाहेति पूर्व्वं तूष्णीमेवोत्तरां मध्ये चैवापराजितायाञ्चैव दिशीतिसायम् ” - इति सूत्रोक्तामपराजितां दिशं
व्याकुरुते,—
प्रक्रमणे तथा होमे स्विष्टकृते तथा । यस्यां दिशि विधिं प्राहुस्तामाहुरपराजिताम् ॥ ७६ ॥
प्रक्रमणे - बध्वाः सप्तपदीगमने, तथोत्तरविवा है, स्विष्टकृद्धो मे च, यस्यां दिशि विधानं प्राज्राचार्य्य:, तां दिशमपराजितां ब्रुवन्त्याचार्य: ; प्रागुदीची मैशानीमित्यर्थः । तथाच प्रक्रमणे गोभिलसुत्रम् । “सूर्पण शेषमग्नावेोप्य प्रागुदीचीमभ्युत्क्रामयन्ये कमिषद्वति” – इति । तथेोत्तरविवाहे । " प्रागुदीव्यां दिशि यद्ब्राह्मण कुलमभिरूपम् ” - इति । तथा स्विष्टकृद्भामे। “अग्नये स्विष्टकृते स्वाहेत्युत्तरार्द्धपूर्व्वद्धे जुड़यात्”
--
इति ॥
अयुक्तमम्ललवणैर पर्युषितमेवच । हविष्यमेतदन्नाद्यमसुरैश्चाप्यसंयुतम् ॥ ७७ ॥
अम्ललवणैर्न युक्तम्, न च पर्युषितम्, नाप्यसुरैर्भिश्रितम् । तदीदृशमादनाद्यं हविष्यमाहुः । श्रसुरः - इति नैघण्टुककाण्डे मेघनामसु

Page #391

د.
[२ प्र. ]
पठितम् । तच्च तत्रेोनत्रिंशत्तमं नाम । तथा च, असुर मैच में धजलेन मिश्रितमित्येतत् । मेघेोदकस्यापवित्रत्वात् । तथाच स्मरणम् । " स्नानमाचमनं दानं देवतापितृतर्पणम् । शूद्रोदकैर्न कुर्वीत तथा मेघाद्विनिःसृतैः” ।
--
दूति । अथ वा । असुरैः - क्षारविदाहिभिरमिश्रितमित्यर्थः । कथं ज्ञायते ? | श्टणु यथा ज्ञायते । श्रसुरुपतापः - इति नन्तरम् । असुंरान्ति ददति ये क्षारादयस्ते खल्विमे असुराः भवन्ते । असुरैः - इति लिङ्गव्यत्ययादा पदं द्रष्टव्यम् । श्रसुराभिरित्यर्थः । सुरा रजनी हरिद्रेत्यनर्थान्तरम् । बहुवचनादन्यैरप्येवंविधैरमिश्रितम् - इति । श्रपरश्राह । 'श्रसुरैरश्वादिभिर्न भक्षितम् ' - इति ।
"
तदनेन, -- “ हविष्यमत्रं प्रथमं परिजपितं भुञ्जीत ” - इति सूत्रोकं वियमन्नं व्याख्यातम् । " तावुभौ तत्प्रभृति त्रिरात्रमचारलवणाशिन" - इत्यादिना सूचितमचारलवणमप्यनेनैव व्याख्यातं वेदितव्यम् । एतदनुपदमेव 'हविव्यमन्नम् - इति सूत्रणात् । तस्यैव खल्वचारलवणाशनस्य प्रथमे श्रशने विशेषविवक्षया सूत्रमिदं प्रववृते'हविष्यमन्नम् ' - इत्यादि । तदत्र, लवणमाचप्रतिषेधात्, - चारमृत्तिकादिकतलवएभिन्नं लवणमचारलवणम्, -इति रघुनन्दनव्याख्यानं नादरणीयम् । यच्च, – “लवणे सैन्धवसामुद्रे " - इति हविष्यान्नविषयं स्मरणान्तरम्। तदप्येतद्व्यतिरिक्तविषयं बेोद्धव्यम् । कस्मात् कारणात् ? । स्वशास्त्र परिभाषायाः शीघ्रमुपस्थितत्वात् ॥
संग्रहः ।
७३
इक्षवः सर्व्वखल्वाश्च कोद्रवा वरटैः सह । श्रकृताग्रयणाभक्ष्या येषां नेोक्ता हविर्गुणाः ॥ ७८ ॥
5 s

Page #392

८७४
या संग्रहः ।
[ २प्र. ]
इत्तवः सर्व्वखल्वाः चणकाः, कोद्रवाः प्रसिद्धाः, वरटोवरटीत्यनथीन्तरम् । तैर्वरटैः सह, इमे क्षुप्रभृतयः श्रकृताग्रयणाः भक्षणीयाः । येषां हविर्गुणाः नेोकाः - येषां हविष्टं नाकं तदमे क्षुप्रभृतयः दूत्यर्थः । न कृतं श्रग्रयणं नवशस्येष्टियैः, तदूमे श्रकृताग्रयणाः -
श्रकृतनवशस्येष्ठयोभयन्ते ॥
नवयज्ञेऽधिकारस्थाः श्यामाकात्रीहयायवाः । नाश्नीयान च हुत्वैवमन्येष्घनियमः स्मृतः ॥ ७९ ॥
नवयज्ञे योऽधिकारः, तत्र तिष्ठन्ति - इति नवयज्ञेऽधिकारस्याः, - नवयज्ञे अधिकृताः – इत्येतत् । तदित्थम्भूताः श्यामाकादयः न हवाहोममकृत्वा नवयज्ञमकृत्वा - इति यावत् । नाश्रीयाः नाशनीयाः । श्रन्येषु पुनर्गेधूमादिषु एवमनिमय: होमस्थानियमः स्मृतः । श्रतएव गोभिलेन ब्रीहियज्ञमभिधाय " एतयैवावृता श्यामाकयवानाम् "इति त्रिष्वेव नवयज्ञः सृतिः । गोधूमादिषु तु करणेऽभ्युदयः, अकरणेऽपि न प्रत्यवायः । सोऽयमाचार्य्यनुको विशेषः । श्यामाकयज्ञेोऽपि वनस्थस्यैव । " श्यामाकोवनिनः स्मृतः " - इति वचनात् ॥ श्रथेदानीं श्राद्धमधिकृत्य पृच्छति, -
श्राद्धे ब्राह्मणएकश्चेत् स्वल्पञ्च प्रकृतं यदि । वैश्वदेवं कथं तच इति मे संशयेामहान् ॥ ८० ॥
श्राद्धे यद्येकेाब्राह्मणः स्यात्, प्रकृतं श्राद्धोपयुक्तमन्नं वा यद्यल्पं स्यात्, तदा तत्र कथं वैश्वदेवं भवति, - इति मम महान् संशयः । तदिदं

Page #393

[२ प्र.]
ग्टह्यासंग्रहः।
८७५
प्रश्नदयम्-बहद्रव्यसद्भावेऽपि ब्राह्मणासम्पत्त्या एकब्राह्मणपक्षे कथं वैश्वदेवं स्यात्, इति । ब्राह्मणसम्पत्तिमम्भवेऽपि द्रव्यस्याल्पत्वेन बहुब्राह्मणभोजनासम्भवे कथं वैश्वदेवं स्यात्, इति च ॥ अनोत्तरमाह,
प्रणीतान्नाद्यमुद्धृत्य सर्वस्य प्रकृतस्य तु । ब्राह्मणाय प्रदातव्यम् , एवं भवति सम्पदि ॥८॥
प्रकृतस्य श्राद्धार्थमुपकल्पितस्य सर्वस्य, प्रणीतं प्रणेतुं योग्यमन्नाद्यमु
त्य पृथक् कृत्वा, वैश्वदेवार्थमित्यर्थः । देवस्य प्रश्नविषयत्वादत्तरमपि तदिषयमेव भवति । तदेवं दैवार्थमन्नं पृथक् कृत्वा निवेद्य श्राद्धात् परं तदन्नं ब्राह्मणाय कस्मैचित् प्रदातव्यं प्रतिपादयितव्यम् । तथा च वशिष्ठः ।
"यद्येकं भोजयेत् श्राद्धे दैवं तत्र कथं भवेत् ? । अन्नं पात्रे समुद्धत्य सर्वस्य प्रकृतस्य तु । देवतायतने कृत्वा ततः श्राद्धं समापयेत् ।
प्रास्येदगौ तदन्नन्तु दद्यादा ब्रह्मचारिणे" । दति।
“एकस्मिन् ब्राह्मणे दैवे माग्नेरगिर्भवेत् सदा ।
अनग्नेः कुशमुष्टिः स्थात् श्राद्धकर्मणि सर्वदा" । इति च स्मृत्यन्तरम् । स खल्वयं बहुद्रव्यमद्भावेऽपि ब्राह्मणासम्पत्तौ विधिः । कथं ज्ञायते ?। द्रव्यविशेषणतया सर्वस्येति श्रुतेः । महि भूरिद्रव्यवत्स्नवाची । अतोऽवगच्छामः-भूरिद्रव्यसद्भावेऽपि ब्राह्मण
552

Page #394

गृह्यासंग्रहः।
[२ प्र.]
सम्पत्ती विधिरयम्-इति। तमिमं विधिं ब्राह्मणसम्पत्तावपि द्रव्यस्याल्पत्वे, अतिदिशति,-एवं भवति सम्पदि, इति । ब्राह्मणसम्पत्तावपि द्रव्यस्याल्पत्वे एवमेव कर्त्तयमित्यर्थः ॥ तत्र सामगस्य प्रमंशामाइ,
यद्येकं भोजयेत् श्राद्धे च्छन्दोगं तच भाजयेत् ।
ऋचा यजूंषि सामानि विद्यं तच तिष्ठति ॥ ८२॥ पूर्वार्द्धस्य हेतुरूपमुत्तरार्द्धम् । विद्यं वयोवेदाः । स्वार्थ तद्धितः । तत्र च्छन्दोगे। ऋज्वन्यत् ॥ तत्र फलार्थवादमाह,ऋग्भिस्तु पितरः प्रीतायजुर्भिस्तु पितामहाः।
सामभिः प्रपितामहास्तस्मात्तं तत्र भाजयेत् ॥३॥ तं छन्दोगम् । तत्र श्राद्धे । लिष्टमन्यत् ॥
अटेत पृथिवीं कृत्वां सशैलवनकाननाम् ।
लभेत यदि पिचर्थे साम्नामक्षरचिन्तकम् ॥८४ ॥ वनकाननयोरवान्तरभेदविवक्षया पृथगुपन्यासः । अथवा । वनं नीरं जलमित्यनर्थान्तरम् । काननशब्दस्य ग्रहमोऽस्ति । एकस्य पुनः पुनः श्राद्धभोकृत्वेऽपि दोषोनास्तीति प्रसङ्गादाह,
दभाः कृष्णाजिनं मन्त्राब्राह्मणाश्च विशेषतः। नैते निर्माल्यतां यान्ति नियेाज्यास्तु पुनः पुनः॥८॥

Page #395

[२ प्र.]
ग्टह्यासंग्रहः।
कृष्णाजिनं स्मृगचर्म । प्रसिद्धाअन्ये । एते दर्भादयोनिर्माल्यतां निवीर्यतां न प्राप्नुवन्ति । तस्मात् , पुनः पुनरपि नियोज्याः। तत्त्वकारस्वन्यथेमं लोकं पठति ;
दर्भाः कृष्णाजिनं मन्त्राब्राह्मणाहविरग्नयः ।
श्रयातयामान्येतानि नियोज्यानि पुनः पुनः । इति । एवं खल्वग्रिमलाके,-"निर्माल्याश्चितिपावकाः" इति वचनमाञ्जस्येनेोपत्स्यते । तत्र, अयातयामत्वम् अपि अनिर्माल्यता पर्यवसायि बोद्धव्यम्। कुतः ?।
“जीर्णञ्च परिभुतञ्च यातयाममिदं दयम्” । इत्युक्तेः । स्मृत्यन्तरेतु विशेषः;
"संग्रहादत्सरं यावत् शुद्धिः स्यादिभवहिषाम् ।
अतः परं न गृह्णीयात् जपादौ यज्ञकर्मणि" । इति । 'अत्रच,
"मासे नभस्यमावस्या तस्यां दर्भचयोमतः ।
अयातयामास्ते दीविनियोज्याः पुनः पुनः”। इति मरीचिवचनात् श्रावणामस्थायामेव चितानां दर्भाणामयातयामत्वम् । एवमेके । 'सर्वदेव चितानां दर्भाणामयातयामत्वम्। मरीचिवचनन्तु,
“वार्षिकांश्चतुरोमासान् नाहरेत् कुशम्मृत्तिकाः ।
श्राददीत त्वभावे तु मयोयस्योपयोजनम्” । इत्यस्य निषेधस्यापवादकम् । एवमपरे। तदत्र भवन्तोभूमिदेवाः प्रमाणम्॥

Page #396

ग्टह्यासंग्रहः ।
[२ प्र.]
किममीषां न भवत्येव निर्माल्यता?। एवं खलु प्राप्तम् । ततद्दमारभ्यते,दभीः पिण्डेषु निमील्याविप्राः प्रेतान्नभोजने । मन्त्राः शूद्रेषु निर्माल्यानिमील्याश्चितिपावकाः॥६॥
पिण्डेषु प्रक्षिप्ताद निर्माल्याभवन्ति-कर्मानाइत्यर्थः । प्रेतान्नस्यप्रेताशौचिनामन्नस्य प्रेतश्राद्धान्नस्य वा भोजने कृते, विप्रानिर्माल्याभवन्ति । शुद्रषु प्रयुक्तामन्त्रानिर्माल्याभवन्ति । चितायां ये अमयः ते निर्माल्याभवन्ति ॥ पिण्डार्थं ये स्तृतादभीस्तर्पणन्तु कृतन्तु यैः ।
धृतैः कृते च विण्मुत्रे त्यागस्तेषां विधीयते ॥८॥ ये दर्भाः पिण्डनिळपणार्थं स्तृताः, यैश्च दर्भः,-"थे, कृतं पितर्पणम्" -इति स्मरणात्-पिटतर्पणं कृतम्, तैर्दर्भः-(इत्यम्भावे हतीया) -विण्मुत्रे कृते च, तेषां दर्भाणं परित्यागः क्रियते ॥ अमिता प्रासङ्गिकी कथा । प्रकृतामिदानीमनुवतीमहे,
उरसि पितरोभुत वामपार्श्वे पितामहाः । प्रपितामहादक्षिणतः पृष्ठतः पिण्डतक्षुकाः ॥८८ ॥ श्राद्धे एकस्य ब्राह्मणस्य भोजने, तस्योरसि हृदये-अग्रतइत्येतत् । पितरोभुञ्जते। परताप्येवं वर्णनीयम् । 'पिण्डतत्काः पिण्डलेपभुज श्चतुर्थाद्याः पितरः', इति दीक्षितभाव्यम् । तदमे पृष्ठताभुचते॥

Page #397

[२ प्र.]
क्षुते निष्ठीवने चैव दन्तोच्छिष्टे तथाऽन्टते । पतितानाञ्च संभाषे दक्षिणं श्रवणं स्पृशेत् ॥ ८६ ॥
स्मरणम् ।
गृह्याग्रहः ।
ते कृते । निष्ठीवनेनादिनिरसने कृते । दन्तोच्छिष्टे - दन्तलग्नोच्छिष्टे, जिहाभिमर्षणयोग्ये निगीर्णे वा - इत्यभिप्रेतम् । कथं ज्ञायते ? । “दन्तश्चिष्टे दन्तवदन्यत्र जिह्वाभिमर्षणात्, प्राक् च्युतेरित्येके । च्युतेराखाववदिद्यान्निगिरन्नेव तत् शुचिः” इति स्मरणात् । तथा अनृते मिथ्यावचने कथिते, पतितानां सम्भाषे च, दक्षिणं कर्णं स्पृशेत् । स खत्वयं कर्मकाले विधिरित्यवगच्छामः । " सुधा भुक्का चुत्वा खात्वा पीत्वा विपरिधाय च रथ्यामाक्रम्य श्मशानञ्चाचान्तः पुनराचामेत्”इति गोभिलसुत्रमपि कर्मकालादन्यत्र, इति च प्रतिपद्यामहे । किं कारणम् ? । परस्परविरोधान भविष्यति इति ।
तथाच
इति ॥ दक्षिणकर्णस्पर्शे हेतुविवचया दूदमाह -
“क्षुते निष्ठीविते सुप्ते परिधानेऽश्रुपातने । कर्म्मस्थएषु नाचामेत् दक्षिणं श्रवणं स्पृशेत्” ।
-
cod
मरुतः सेोमइन्द्राग्नी मित्रावरुणौ तथैव च । एते सर्व्वे च विप्रस्य श्रोत्रे तिष्ठन्ति दक्षिणे ॥ १०॥
एतस्मात् कारणात् दक्षिणश्रवणं स्पर्ष्टव्यम् । मरुते वायवः श्रमरा

Page #398

ग्टह्यासंग्रहः।
[२ प्र.]
वा । सोमादीनां पृथगपन्यासेविशेषविवक्षया भविष्यति । मित्रावरुण, इति देवताबन्दे दीर्घः ।।
आत्मतन्त्रेषु यन्त्रोक्तं तत् कुर्यात् पारतन्त्रिकम् । विशेषाः खलु सामान्याये चोक्ता वेदवादिभिः॥१॥ तन्त्र शास्त्रमित्यनान्तरम् । श्रात्मनस्तन्त्रेषु यन्नोन, तत् परतन्त्रोक कुर्यात् । ये च सामान्याः सर्वशाखिसाधारणाः, विशेषाः,
"नित्यं स्नात्वा एचिः कुर्याद्देवर्षिपिटतर्पणम्” । इति ।
“मन्तोषं परमास्याय सुखार्थी संयताभवेत्” । इति चैवमादाय, वेदवादिभिर्मन्वादिभिरुका:, ते च कर्तव्याः । एवं वाये च साधारणाविशेषाः-आचमनादयः, मन्वादिभिरुकास्तेच कर्तव्याः । तदिदं श्रौताभिप्रायं वचनम् । कथं ज्ञायते ? ।
"स्मात साधारणं तेषु ग्राह्यं श्रौतेषु कर्मसु"। इति ग्रह्यपरिशिष्टान्तरदर्शनात् । एवं वाये च सामान्याः साधारणा:-परिभाषारूपाः इत्येतत् । विशेषाः"उच्चैर्ऋचा क्रियते उच्चैः साना उपांशु यजुषा" इत्येवमादयः, वेदवादिभिरुक्ताः, ते च कर्त्तव्याः । वेदं वदितुं शीलं येषां तदमे वेदवादिनो वेदप्रवकारः कठादयो भण्टन्ते । न खलु तत्र भवन्तो मन्वादयो वेदवादिनः, स्मतारोहि ते वेदार्थस्य । एवं वा

Page #399

[२ प्र.]
सह्यासंग्रहः।
८८१
सामान्याः-समानकम्माश्रयाः ये विशेषाः वेदवादिभिरुताः, ते च करणीयाः । तदनेन,-माखान्तरीयगुणानामपि शाखान्तरे उपसंहारः कर्त्तव्यः-इत्युक्तं भवति । तथाच ग्रह्यपरिशिष्टान्तरम् ।
"श्रौतेषु सर्वशाखोतं सर्वस्यैव यथोचितम्" । इति । सेयं शाखान्तराधिकरणन्यायमूला स्मृतिरिति द्रष्टव्यम् । किं भवति तर्हि प्रयोजनं पूर्वार्द्धस्य ? ननु परार्द्धनैव गुणेपसंहार उपदिष्टः । उच्यते । यदात्मतन्त्रे उपदिष्टं तत्र परतन्त्रोक्तगुणोपसंहारः परार्द्धस्यार्थः । यत् पुनर्नोपदिष्टमेवात्मनस्तन्त्रे, तदपि परतन्त्रोतं करणीयमिति प्रयोजनं पूर्वार्द्धस्य । यथा खल्वग्निहोत्रमसमछाखायां नोपदिष्टं, तदपि याजुर्वेदिकमनुष्ठीयतेऽस्माभिः । तदेतत् परिशिष्टकृतः कात्यायनस्य वचनसंवादेनावधार्यते । तच्चोदाइरिय्यामः ॥
जनावाऽप्यतिरिक्तोवा यः स्वशास्त्रोक्तमाचरेत् । तेन सन्तनुयात् यज्ञं न कुर्यात् पारतन्त्रिकम् ॥१२॥ खशास्त्रे न्यूनोवा अधिको वा योविधिरक्ताः तं स्वशास्त्रोक्त विधिमाचरेत् । तेनैव यज्ञं विस्तारयेत् । परतन्त्रोक्तं न कुर्यात् ॥
यः स्व शाखाक्तमुत्सृज्य परशाखक्तमाचरेत् । अप्रमाणमृर्षि कृत्वा सेोऽन्धे तमसि मज्जति ॥१३॥
यः पुनः स्वशाखोकं त्यक्त्वा परशाखोतमाचरति, स खल्वयम्मृषि खशाखाचार्य्यमप्रमाणं करोति । स खल्वृषिमप्रमाणं कृत्वा अन्धे तमसि-नरके पतति ।
T

Page #400

प्र
ह्यासंग्रहः ।
[२ प्र.]
इदमिदानीं सन्दिह्यते । एवन्तावत्- 'श्रात्मतन्त्रेषु यन्नोक्रम् - इत्यनेन पारतन्त्रिकमपि कर्त्तव्यतयोपदिष्टम्, 'ऊऩोवाप्यतिरिक्रोवा' — इत्यनेन ‘यः स्वशाखोक्तमुत्सृज्य' – इत्यनेन च पुनरेतन्निषिद्धम्, किं पुनरत्र तत्त्वम् । उभयं तत्त्वमित्याह । कुत: ? । उभयोरेवोपदेशात् । विरुद्धं तर्हि ? | न । विषयभेदात् । कथम् ? । उच्यते । 'आत्मतन्त्रेषु यत्रोक्तम्' - इति तावत् श्रौताभिप्रायम् । 'जनेोवा'इत्यादिकन्तु ग्टह्यशास्त्राभिप्रायकम्; इति विषयभेदादुभयं तत्त्वमिति निश्चीयते । कथं पुनर्झीयते ; - गृह्यशास्त्राभिप्रायेणोत्तरः पक्षः - इति ? । पारिशेष्यादिति ब्रूमः । श्रौताभिप्रायेण पूर्व्वः पक्ष इति खल्वबोचाम । तस्मादुत्तरः पक्षः पारिशेष्यागृह्यशास्त्राभिप्रायेण भविष्यति ।
इतचैतदेवं भविष्यति, — श्रप्रमाणमृषिं कृत्वेत्यभिधानात् । नो खल्वपि श्रतेषु पारशाखिकमाचरन् ऋषिमप्रमाणं करोति । न खल्वृषिः कती वेदस्य । नित्यो हि वेदराशिर्मीमांसकानाम्, अपौरु यश्चान्येषाम् । 'प्रवक्तेतिचेत्, - इति चेद्भवान् पश्यति ; माभूत् कती ऋषिर्वेदस्य, प्रवक्ता तु भवति' । 'भवतु, किमतो भवति ?' | 'एतदता भवति, यद्येवं श्रतेय्वपि पारशाखिकमाचरन् प्रवक्तारम्टषिमप्रमाणं करोति' । ‘नैतत् साधु मन्यामहे । पूर्व्वसिद्धां हि वाचम्टषिः प्रोवाच । पारशाखिकञ्चाचरन् तामेव वाचमप्रमाणं करोति, न ऋषिम्। न वा, नित्यनिर्देषस्य पूर्व्वसिद्धस्य वेदस्य श्रप्रामाण्यमनुपन्यस्य परसिद्धस्य प्रव धेरप्रामाण्यं युक्तमुपन्यसितुम् । तदधीनसिद्धत्वात्तस्य । ग्टह्यशास्त्राभिप्रायत्वे तु वाक्यस्यैतत् स्यात् । वेदार्थ
S
·

Page #401

[२ प्र.]
सह्यासंग्रहः।
मनुस्मरन् खल्वृषिः प्रयोगशास्त्र रचयाञ्चकार । तच्चातिक्रामन् नूनमृषिमप्रमाणं करोति । तदनुमितां श्रुतिमपि,-ऋषिमप्रमाणं कुर्वन्नेव अप्रमाणं करोति'। शास्त्रान्तरदर्शनाच्चैवमवगच्छामः । तथाच ग्टह्मपरिशिष्टान्तरम् ।
"प्रयोगशास्त्र रह्यादि न समुच्चीयते परैः । प्रयोगशास्त्रताहानेरनारम्भविधानतः । वहल्यं वा खग्रह्योक्तं यस्य कर्म प्रकीर्त्तितम् । तख तावति शास्त्रार्थ कृते सर्वः कृताभवेत् ।
औतेषु सर्वशाखोक्न सर्वस्यैव यथोचितम् ।
स्मात् साधारणं तेषु ग्राह्यं श्रौतेषु कर्मसु”। इति। 'यथोचितम्'-दति कुर्खनविरोधिनएव परोक्तस्य करणमनुजानीते । कात्यायनोऽपि कर्माप्रदीपे,
"अक्रिया विविधा प्रोक्ता मुनिभिः कर्मकारिणाम् ।
प्रक्रिया च परोक्का च हतीया चायथाक्रिया"। इति गृह्यशास्त्राभिप्रायेण परोकां क्रियां निन्दित्वा,
“यन्नाम्नातं स्वशाखायां परोक्रमविरोधि च ।
विदभिस्तदनुष्ठेयमग्निहोत्रादिकर्मवत्" । इति श्रौतमेवाग्निहोत्रादिकं पारशाखिकं कर्त्तव्यमुपदिशति । तदेवमादिभिर्वचनैरवगच्छामः, श्रौतेषु पारशाखिकं करणीयं न ग्रहोकेषु, दूति । ___ आह । 'यदि प्रयोगशास्त्र ग्रह्यादि परैर्न समुच्चीयते, परं तईि सामान्यं विधानमनर्थकं भवति' । 'यदि भवत्यनर्थक, किमिति
5 T2

Page #402

cc8
ह्यासंग्रहः ।
[२ प्र.]
,
वयमुपालभ्येमहि' । 'न युनानुपालभामहे, किन्तु, माभूदनर्थ - कमिति तदपि समुच्चिनुमः, -इति ब्रूमहे ' । 'निरङ्कुशत्वात्ते तुण्डस्यैवं ब्रवीषि न तु प्रमाणोपेतं ब्रवीषि । प्रयोगशास्त्रविरोधाद्धि नायं समुच्चयः सेडुमईति । योहि सामान्यस्यविधानस्यानर्थक्यं परिजिहीस्तदपि समुच्चिनाति स खल्वयं स्वशास्त्राचार्य्यमृषिं प्रमाणं सन्तमप्रमाणं करोति । क्रममपि प्रयोगशास्त्रीयं विरुणद्धि । उत्सृजति च स्वशाखाश्रयं विधानम् । सेयं पितरमुपेच्य श्वरे गाढ़ा भक्तिः । कात्यायनेाऽपि -
1
" स्वशाखाश्रयमुत्सृज्य परशाखाश्रयन्तु यः । कर्त्तुमिच्छति दुर्मेधा मोघं तत्तस्य चेष्टितम्” ।
इत्यनेन एनं निन्दति । येोहि ऋषिभिर्निन्द्यते, स कथं श्रद्धेयस्तत्र भवतां शिष्टानाम्' । 'अथ यथोभयमपि न विरात्स्यते, तथा करिव्यामः' । ‘नैवं शक्यम्’। 'कस्मात् ?' | 'असम्भवात् । स्वशाखाश्रयस्य खन्वन्तराऽन्तरा किमपि किमपि सामान्यं विधानं निवेशयन् सामान्यमपि विधानमाकुलयति स्वशाखाश्रयमपि । सायं समुच्चयो न प्रयोगशास्त्रं नापि सामान्यं विधानमुपकरोति क्रममन्यथयन् प्रधानमपि विगुणयति । तथाच वृद्धिमिष्टवतो मूलमपि नष्टम्' । 'अथ, क्रमः पदार्थानामुपकारे वर्त्तते । पदार्थप्राप्तेरुत्तरकालं हि क्रम श्रपतति । यदा च पदार्थः प्राप्नोति तदा क्रमएव नास्ति । न खलु पश्चिमसिद्धेन क्रमेण विरोधात् पूर्वंसिद्धः पदार्थएव न कर्त्तव्योभवति । तस्मात्, न्यायविरोधस्त्वत्पते दोष:' । 'भवेदेतदेवम्, - यदि वचनमचार्थे प्रमाणं न स्यात् । अस्ति च वचनम् -

Page #403

[२]
ग्टह्यासंग्रहः।
प्रयोगशास्त्रम्-इत्यादि । किमिवहि वचनं न कुर्यात् । नहि वचनस्य कश्चिदतिभारोनाम । भवदीयेऽपि पक्षे न्यायान्तरविरोधोजागर्ति । न च पदार्थोऽपि पूर्वसिद्धः । सिसाधयिषितः खल्वेष भवता । विषमश्चायमुपन्यासः । सर्वपदार्थानां शेषभूताः खल्वाचमनादयः प्रावल्यादनुष्ठीयन्ते, न सङ्घ । नचात्रानुतिष्ठासितानां शेषत्वं प्रामाणिकम्।
भिन्नानि चेमानि कर्माणि प्रयोगशास्त्रीयाणि सामान्यानि च नाम साम्येऽपि, यथासम्भव रूपभेदादिभ्योहेतुभ्यः । संयोगचोदनाभेदमप्येतेषु बहुलमुपलभामहे । तत्रैवंसति कुत्र कस्य गुणानुपसंहरसि । कर्मभेदे गुणोपसंहारन्यायस्याविषयात् । श्राद्धोसि चेत्, प्रयोगशास्त्रीय विधानमनुष्ठाय यथासम्भवं सामान्यमपि विधानं काम पृथगेवानुतिष्ठ । किमित्युभयमपि विधानमन्यथयित्वा नरसिंहाकारमभिनवं विधानान्तरं खरुच्यैव निर्मिणेषि । यथा खल्वेकस्माद्दाक्यादाख्यातपदमन्यस्माच्च नामपदं ग्टहीत्वा योवाक्यार्थः सम्पद्यते पुरुषकल्पनामूलः, तादृशोह्ययं परिचिकल्पयिषितः प्रयोगोभवति । स खल्वनपेक्षणीयस्तत्रभवताम् । तथाचोकम् । “धर्मस्य शब्दमूलत्वादशब्दमनपेतं स्यात्” इति । अतएव स्वशाखाश्रययोर्वैश्वदेवबलिकर्मणोरन्ते सामान्ययोरपि तयोः काममनुष्ठानं कात्यायनः स्मरति कर्मप्रदीपे,___. “न स्यातां काम्यसामान्यजुहोतिबलिकर्मणी। .
पूर्वं नित्यविशेषोतजुहोतिबलिकर्मणः । काममन्ते भवेयातां न तु मध्ये कदाचन ।

Page #404

eded
ह्यासंग्रहः ।
नैकस्मिन् कर्मणि तते कमन्यत्तायते यतः” । इति । यदि समुच्चयं कात्यायनोऽभिप्रेष्यत्, नूनमवदिष्यत् । श्रवदनाच्चावगच्छामः, – नैष समुच्चयः कात्यायनस्याभिप्रेतः, -- दूति । तस्मादियमेवावधारणा, - श्रीतेषु पारशाखिकं सामान्यञ्च विधानं कर्त्तव्यम्, गृह्येोक्तेषु तु पारशाखिकं न कर्त्तव्यमेव, सामान्यञ्च विधानं गृह्येोक्तविधानानुष्ठानादनन्तरमिच्छया प्रयोगान्तररूपेण करणीयम् इति । तदेवं सति “प्रयोगशास्त्रम्" - इत्यादीनि वच - नान्यनुग्टहीतानि भवन्ति नान्यथा । श्रौतेषु च तासु तासु शाखासु तत्तत्शाखिनामेवर्त्विजां कभीपदिष्टं न सर्व्वेषाम् सर्व्वशाखिभिश्चविग्भिः प्रायोयो निर्व्वहति, न तावन्मात्रैः - इति विशेषोऽप्यस्ति । श्रन्येपि विशेषा: शाखान्तराधिकरणे शारीरके च द्रष्टव्याः' ।
,
[२ प्र. ]
रघुनन्दनस्त्वेतदबुद्ध्वा वचनञ्चाजानानः, – 'सर्व्वत्रैवाविशेषेणाकाचितं पारशाखिकं करणीयं न श्रनाकाङ्क्षितम् - इति स्वरुच्चैव कल्पयाञ्चकार । तदश्रद्धेयम् । श्राकाङ्क्षाऽपि तदभिप्रेता न प्रामाणिकी । यत्र हि यावती इतिकर्त्तव्यता निर्दिष्टा तत्र ततएव श्राकाङ्क्षा निवर्त्तते - विशेषहेतुं विना – इति हि तान्त्रिकानां निर्णयः । श्रवश्यञ्च तेनाप्येतद्वक्तव्यम् । अन्यथा पारशाखिकगुणेोपसंहारेप्याकाङ्क्षा न निवर्त्तेत । इत्यस्तु किं विस्तरेण ॥
-
पुनरुक्तमतिक्रान्तं यच सिंहाबलाकितम् । गौभिले ये न गृह्णन्ति न ते ज्ञास्यन्ति गौभिलम् ॥
॥ ९४ ॥

Page #405

[२ प्र.]
एह्यासंग्रहः।
८८७
पुनरुक्तम्-उकस्य पुनःकथनम् । अतिक्रान्तम्-अतिक्रम्य संबन्धः व्यवहितयोजना इति यावत्। यच्च सिंहावलोकितम्-सिंहावलोकितन्यायेन पराचीनस्य पूर्वत्रान्वयः । ये खल्वेतत् त्रयं गौभिलेगोभिलग्टह्यशास्त्रे न ग्टतान्ति, ते गोभिलग्टह्यशास्त्र तत्त्वता न ज्ञास्यन्ति । उदाहरणममीषां ग्टह्यसूत्रादस्मतकृततद्भाव्याञ्चोपलअव्यम् । विस्तरभयान्नेह प्रस्तूयते ॥ एततशास्त्राध्ययनफलमाह,
गोभिलाचार्यपुत्रस्य योऽधीते संग्रहं पुमान् । सर्वकर्मस्वसंमूढः परां सिड्निमवाप्नुयात् ॥ ६५ ॥
गोभिलाचार्यपुत्रस्य संग्रहमिमं ग्टह्यासंग्रहाख्यं यः पुमानधीते, स खल्वयं सर्वकर्मसु ग्टह्योनेषु असमूढ़ः मोहरहितः परामुत्कृष्टां सिद्धिं प्राप्नोति ॥
अत्रैव शिवम् ॥
श्लोकाः-८५ श्रादितः श्लोकाः-२०८॥
कैकयेषु वसता दिजन्मना तन्त्रजालमवलोक्य निर्मितम् । जीरन्धमणिचन्द्रसमिते वत्सरे वृषगते रवाविदम् ॥ १ ॥

Page #406

Gee
सह्यासंग्रहः ।
[२ प.]
सर्गस्थितिप्रत्यवहारहेतौ अलोकसामान्यनयप्रवृत्तौ। दोषाकरेप्यादरमादधाने
समर्पित भाष्यमिदं स्मरारौ ॥ २ ॥ सत्यपि दोषकलापे गुणलेशनिबद्धपक्षपातानाम् । जनयतु विदुषां तोषं कृतिरेषा चन्द्रकान्तस्य ॥ ३ ॥ यद्यपि भवति कृतीनामुपहास्थमिदं गुणेन हीनत्वात् । परिशीलयन्तु शिव्यास्तथापि गुरूगौरवाईमनसामे॥ ४ ॥ अन्ध इव स्फुटदोषे गुणेषु विरलेषु वैनतेयव । जयति जगत्यां लोकः कतिपयदह नौमि तं भक्त्या ॥ ५ ॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्तसिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततीलङ्कारभट्टाचार्य्यस्य कृती ग्रह्यासंग्रहभाव्ये द्वितीयः प्रपाठकः समाप्तः ॥ समाप्तश्चायं ग्टह्यासंग्रहः ॥
शुभमस्तु ॥ श्रीरस्तु ॥

Page #407

श्रावकल्पः।
गोभिलप्रणीतः।
तत्र
प्रथमा काण्डिका।
वातायस्य चिराय चामरधरोवेदादयोवन्दिनः सूर्याचन्द्रमसौ प्रदीपसदृशी खस्मिन् महिनि स्थितिः । मौरक्षणमप्ययश्च जगतां कृत्यं गुणामन्त्रिणोभृत्यास्ते कृतवाविचित्रविभवाः कस्मैचिदस्मै नमः ॥ उदयतु मानसगगने पित्रोः पद-नख-सुधाकर-श्रेणी । अन्तर्गतमपि भूयोया तमसां राशिमुपहन्ति ॥ विलोक्य पारमाणि तन्त्राण्यालोच्य संग्रहान् ।
छन्दोगश्राद्धकल्पस्य भाव्यमाभाष्यतेऽधुना ॥ तत्रभवान् सूत्रकारोग्टह्यसूत्रोद्दिष्टस्यान्वाहार्य्यस्यान्येषाञ्च श्राद्धानां प्रयोगं प्रतिपिपादयिषुः श्राद्धकल्पाख्यमिदं शास्त्र रचयाञ्चकार । छन्दोगश्राद्धप्रयोगजिज्ञासूनां सुखावगतये तस्येयमल्पग्रन्था वृत्तिरारभ्यते । व्याचिख्यामितस्य श्राद्धकल्पशास्त्रस्येदमादिमं सूत्रम्
अथ श्राद्धम् ॥ १॥ वर्तियते, इति सूत्रशेषः । तत्रायमथशब्दानन्तार्थः । सम्बन्धकरणर्थश्च । उच्चार्यमाणच मङ्गलप्रयोजनोभवति । श्रानन्तार्थस्तावत् ,-"अमावस्थायां तत् श्राद्धम्” “इतरदन्वाहार्य्यम्”-दूति

Page #408

०
[१ का.)
सूत्रयता भगवता ग्टह्यकारेणाग्निमतामन्वाहार्थं नाम श्राद्धं विहितम् । न च तस्येतिकर्त्तव्यता काचिदभिहिता । भवितव्यन्तु तथा । श्रननिमतामपि श्राद्धं सपरिकरं वक्तव्यम् । श्रतेो ग्टह्यशास्त्राध्ययनानन्तरं श्राद्ध-प्रयोग- प्रतिपित्मया श्राद्धकल्पाख्यमिदं शास्त्रमध्येतव्यमि - त्ययमर्थः । श्रावसथ्याधानादीनि कर्माणि ग्टह्यकारेणोकानि । श्राद्धन्तु न तथोक्तम् । तदिदानीमस्माभिर्वक्तव्यमित्यभिप्रायः ।
श्राद्धकल्पः ।
1
सम्बन्धकरणस्य च प्रयोजनम् ; - गृह्योकाः परिभाषाः कथमत्रापि प्राप्नुयुः - इति । कथं च न प्राप्नुयुः ? | शास्त्रान्तरत्वादस्य, गृह्यकर्म्मविषयत्वाच्च परिभाषाणाम् । शास्त्रान्तरं खल्वेतत् श्राद्धकल्पाख्यं गृह्यशास्त्रात् । परिभाषाश्च ग्टह्यकर्म्मविषयाभवन्ति, - इति भाष्येऽवोचाम । श्रथापि स्यात्, - श्रन्वाहार्यस्य गृह्येोक्तत्वात् तत्र गृह्येोकाः परिभाषाः प्राप्नुयुः ? - इति । श्रवेोच्यते । सत्यं प्राप्नुयुरग्निमतामेव । तेषामेव श्राद्धस्यान्वाहार्य्यपदाभिधेयत्वात् । श्रनग्निमतामपि श्राद्धे कथं नु ताः प्राप्नुयुरिति खल्वसौ सम्बन्धः क्रियते । उच्यते । अनग्निमतामपि प्राप्नुयुः - इति पश्यामः । किं कारणम् ? | यदयं पिण्डपियज्ञधीनच प्रदेष्यति । एवन्तर्हि सम्बन्धकरणात् कौथुमादिविषयत्वमस्यावगम्यते । तस्मात्, - गोभिलग्गृह्येोकस्यैव पिण्डपितृयज्ञस्य धर्माच प्रदिश्यन्ते । अन्यथा न ज्ञायते, — कस्य पिण्डपितृयज्ञस्य धर्माः प्रदिश्यन्ते इति ।
श्राद्धम्, – इति कर्म्मणोनामधेयम् । तथाचापस्तम्बसूत्रम्। “अर्थतन्मनुः श्राद्धशब्दं क प्रोवाच " - इति । तदिदम् - "तस्येदम्”— इति वा, “तेन कृतम्” – इति वा, “ चूड़ादिभ्य उपसंख्यानम्”
ww

Page #409

"
[१ का. ]
इति वा भवति । सेयं यथाकथञ्चिद्युत्पत्तिः । प्रसिद्धिस्तु वच्यमाणलक्षणे कर्मणि द्रष्टव्या । यच रघुनन्दनेन -
"संस्कृतं व्यञ्जनान्यानं पयोदधि घृतं मधु । या दीयते यस्मात् तेन श्राद्धं निगद्यते” । इति पुलस्त्यवचनं श्राद्धशब्दस्य कर्म्मनामधेयतायां प्रमाणम् - इति, तद्वचनबलेनैव, — श्रद्धया श्रन्वादेर्यद्दानं तत् श्राद्धम् - इति चाभिहि तम् । तदसङ्गतम्। दानार्थे तद्धितस्याननुशासनात् । श्रपिच । दीयते इति कर्मणि तिङः श्रवणादन्नं खल्वच विशिष्यते । तेन, दीयमानस्यान्नादेरच श्राद्धत्वमुच्यते, न कर्म्मणः । दृश्यते खल्वन्यत्राप्यन्नस्य श्राद्धव्यपदेशः, – “ श्रदैवं भोजयेत् श्राद्धम्” - इति, “श्राद्धभुक् चाष्ट वर्जयेत्” – इति, “ श्राद्धभोक्ता च कर्त्ती च " - इति, “श्रशको श्राद्धभोजने " - इति चैवमादी बहुलम् । तदिदं पुलस्त्य - बचनं न श्राद्धशब्दस्य कनामधेयतायां नवेोकार्थतायां प्रमाणमित्यफलमेव प्रलपितम् । न खल्वन्नादेदीनमेव श्राद्धं । किन्तु यत्रतत् श्रद्धया दीयते, तदेव कर्म श्राद्धशब्दाभिधेयं भवपि । कथं ज्ञायते ? |
श्राद्धकल्पः ।
८६१
"प्रेतं पितॄंश्च निर्दिश्य भोज्यं यत् प्रियमात्मनः । श्रद्धया दीयते यच तत्श्राद्धं परिकीर्त्तितम् " ॥
इति पृथ्वीचन्द्रोदयादिधृतमरीचिवचनात् । इत्यास्तां विस्तरः ॥ १ ॥ ० ॥ अमावस्यायां पितृभ्यो दद्यात् ॥ २ ॥
ऋजुरतरार्थः । श्रमावस्थायाम्, - इति सप्तमीनिर्देशात् निमित्तत्वमस्याश्रवगच्छामः । स्मरन्ति च ।

Page #410

श्राद्धकल्पः।
[१ का.]
___ "न निर्बपति यः पिण्डं प्रमीतपित्कोनरः ।
इन्दुक्षये मासि मासि प्रायश्चित्तीयते तु मः”। इति। न च, कृष्णपक्षनिमित्तकएव श्राद्धे प्रशस्तकालोऽमावस्येत्यभिप्रायेणेदं वचनम् इति भ्रमितव्यम्। प्रशस्तकालस्यातिक्रमे प्रायश्चित्ताभ्यनुज्ञानानुपपत्तेः । नचात्र कृष्णपक्षस्य नामापि श्रूयते । तथा याज्ञवल्क्यः ।
"अमावस्याऽष्टका वृद्धिः कृष्णपक्षोऽयनदयम्” । इति कृष्णपक्षा देनेवामावस्यां स्मरति । तथा मत्स्यपुराणे,
"अमावस्याष्टकाकृष्णपक्षपञ्चदशीषु च”। इत्यादीन्यभिधाय,
"एतच्चानुपनीतोऽपि कुर्यात् सर्वेषु पर्वसु । श्राद्धं-साधारणं नाम सर्वकामफलप्रदम् । भार्याविरहितोऽप्येतत् प्रवासस्थाऽपि नित्यशः ।
शूद्रोऽप्यमन्त्रवत् कुर्य्यादनेन विधिना बुधः" । इत्यमावस्यायां कृष्णपक्षे च पृथक् पृथक् श्राद्धमभिहितम्। तदिदं साधारणं नाम श्राद्धम् , इत्यननिमतामप्यमावस्थायां कृष्णपक्षे च करणीयं भवति । अन्यथा माधारणत्वमस्य पीडोत । अपि च मात्स्ये तावत् पुराणे, पूर्वस्मिन्नध्याये,
__ "पित्यजन्तु निर्वत्यै तर्पणाख्यं दिजोऽग्निमान्" । इत्यादिना,
“तत्रानेन विधानेन देयमग्निमता सदा"। . इत्यन्तेन ग्रन्थेनाग्निमतां श्राद्धमभिधाय,

Page #411

[१ का.]
श्राद्धकल्पः।
"अतः परं प्रवक्ष्यामि विष्णुना यदुदीरितम् ।
श्राद्धं माधारणं नाम भुक्रिमुनिफलप्रदम्" । इत्यादिना, “एतच्चानुपनीतोऽपि”-इत्याद्यन्तेन ग्रन्थेन अमिमतामननिमताञ्च साधारणं श्राद्धं परस्मिन्नध्याये समुपदिष्टम् । अतएव, 'अग्निमत्श्राद्धम्'-दति, ‘साधारणाभ्युदयकीर्त्तनम्'-इति चेतावध्यायावाचक्षते । तात्पर्य्यभेदकल्पनारसिकोरघुनन्दनस्वेतदजानानः कण्ठोक्कमपि साधारणत्वच्चान्यथयन् ,-'श्रमावस्थायां यन्नित्यत्वाभिधानं तत्साग्निपरं कृष्णपक्षस्य यन्नित्यत्वाभिधानं तत्सामिभिन्नस्य'इत्यतत्त्वमेवाईजरतीयं ब्रुवन् तत्त्वप्रवक्तारञ्चात्मानं ख्यापयन् नापनपते । तथा मार्कण्डेयपुराणम् ।
“कार्यं श्राद्धममावास्यां मासिमास्युडुपक्षये ।
तथाऽटकाखप्यवश्यमिच्छाकालं निबोध मे" । इति । उडुपक्षयोऽमावस्या । सायं निमित्तकालयोरभेदोनित्यतामस्थ सूचयति । एतदपि तत्रैव सुव्यक्तमुक्तम् ।
"दर्शस्तत्र निमित्तं वै कालचन्द्रक्षयात्मकः ।
नित्यतां नियतः कालस्तस्याः संखचयत्यथ" । इति। चन्द्रक्षयात्मकः कालोऽपि दर्शएव । अतएव, यदेव निमित्तं मएव काल:-इति निमित्तनियतः कालस्तस्य नित्यता सूचयति,इत्याह । अपरे पुनरेतदविद्वांसोव्याचक्षते,-"मासि मासि कार्य यत् श्राद्धं तत् चन्द्र क्षयेऽमावस्यां प्राप्यातिप्रशस्तम् । चन्द्रक्षयाभावेऽपि वर्द्धमानायां श्राद्धविधानेन अमावस्याऽभावेऽपि चतुर्दश्यन्तयामे

Page #412

६४
श्राद्धकल्पः।
[१ का.]
श्राद्धविधानेन च विशिष्टविधित्वानुपपत्तेः” इति । तदिदमनाई कपोलकल्पितञ्चेत्युपेक्षणीयम् । ___ तस्मात् , नेदं कृष्णपक्षनिमित्तश्राद्धस्य प्रशस्तकालाभिप्रायं सूत्र वर्णनीयम् । अमंशब्दितत्वात् । प्रमाणभावाच्च । इत्यास्थेयम् ।
पिटभ्यः, इति चतुर्था पितॄणामत्र देवतात्वम् । तथाचापस्तबरखत्रम् । “तत्र पितरोदेवताः” इति। देवतात्वन्तु देशनादेशितचतुर्थन्तपदनिर्देण्यत्वं वेदमेयत्यागोद्देश्यत्वं वा, इत्यन्यदेतत् । तस्मात्,यागोऽयम् । “यजतिचोदना द्रव्यदेवताक्रिय समुदाये कृतार्थत्वात्" -दति जैमिनिसूत्रात् । ददातिप्रयोगश्च गौणः । उद्देश्यगतस्वामित्वजनकस्त्यागोहि दानम्। न च पित्रादीनां खामित्वमस्ति । ब्राह्मणस्थेति चेन्नानद्देश्यत्वात् । इति चेत् पश्यसि,-माभूत् पित्रादीनां स्वामित्वं ब्राह्मणस्य तु भविष्यति, इति। तदपि नास्ति। कस्मात् ? । अनुद्देश्यत्वावाह्मणस्य । कथं पुनरनुद्देश्यत्वं ब्राह्मणस्य ? । प्रमाणाभावात् । पितृणामेव तथात्वापदेशाच। तथा आपस्तम्वोऽपि । "ब्राह्मणाश्चाहवनीयार्थ"-इति सूत्रयन् अनुद्देश्यत्वं स्वामित्वाभावञ्च ब्राह्मणानां दर्शयति । यथा खल्वाहवनीयोऽगिरनुद्देश्योऽपि प्रतिपत्तिस्थानं देवतोद्देशेन त्यकस्य द्रव्यस्य, एवमिहापि पितरएवोद्देश्याः ब्राह्मणास्तु प्रतिपत्तिस्थानमेव परं न पुनरुद्देश्याः, इति । त्यागोऽयं ब्राह्मणस्य स्वामित्वमुत्पादयतीत्यत्रापि न प्रमाणम् । पित्रुद्देशेन त्यकस्य खल्वस्वामिकतया ब्राह्मणे तस्य प्रतिपत्तौ उपादानमेव हि तस्य खामित्वमुत्पादयेत् , नासौ त्यागः प्रामाणाभावात्, इति लिप्यते । न हि भवन्ति वतारः,-पितॄणां श्राद्धमितिवत् ब्राह्मणानां श्राद्ध

Page #413

श्राद्धकल्पः ।
[१ का० ]
मिति । श्रपिच । “अप्स पिण्डान् सादयेत्” “प्रणीते वाऽमी " "ब्राह्मणं वा भोजयेत्” “गवे वा दद्यात् ” – इत्यस्म गृह्यकारेण ब्राह्मणस्य भोजनमाचेोपदेशात् तस्य स्वामित्वं नोत्पद्यते, — इत्यवगच्छामः। न खलु येन ब्राह्मणं भोजयति, तत्रास्य स्वामित्वम् । तदुद्देशेन त्यागस्याभावात् । तस्य प्रतिग्रहाभावाच्च । श्रन्यथा यावद्भवति-परानमसौ भुङ्क्ते – इति, तावद्भवति - परान्नमसौ प्रतिगृह्णाति इति । तथाच तत्रभवताम्टषीनामुभयोस्तुल्यदोषवादोन स्यात् । न चैवं शिष्टाः प्रतियन्ति । श्रवादिसामान्याचैतदेवं प्रतिपत्तव्यम् । न खल्व पिण्डानां सादने प्रणीते वा श्रम, गवे वा दाने तत्र स्वामित्वमवादीनामुत्पद्यते । तस्मात्, तत्सामान्यात् ब्राह्मणस्यापि न तत्र स्वामित्वमुत्पद्यते, — इत्यास्थेयम् ।
---
हामस्तर्ह्ययं स्यात्, प्रणीतेऽग्नौ सादनोपदेशात् । न - इत्युच्यते । श्रासेचनाधिकं हि यजतिं होममाचक्षते मीमांसकाः । न खल्वच यजतिरासेचनाधिकः, किन्तु पश्चाद्भाविनी प्रतिपत्तिरेव निमित्तान्तरप्रणीते श्रग्नावुपदिश्यते, – इति नासौ हामः । यदि वा होमोऽयं भवेदपि, किन्तव तेन भविष्यति, दानं खल्वमौ न भवत्येव । तस्मात्,–'ब्राह्मणाश्चाहवनीयार्थे - इत्यनेन स्वामित्वजनकस्त्यागोदानम्, - इति दानलक्षणमत्रास्ति इति सूचितम् इति, 'अस्तिचोद्देश्यताऽपि ब्राह्मणस्य तद्गतस्वामित्वाभिसन्धानेन द्रव्यत्यागात्'
Mam-diam
८५
"
इति च वदन् शूलहस्तः परास्त: ।
पितृभ्यः, -इति च पितृपितामह प्रपितामहपरम् । कथं ज्ञायते ? | पिण्डपियज्ञे तेषामेवेोद्देश्यत्वात् । अत्रापि तस्यैव धर्मप्रदेशाच्च ।

Page #414

हाई
[१ का. ]
I
मातामहादीनान्तु श्राद्धं पृथग्वचनेनापदेच्यति । तदिदं बहुवचनम्, - "चौमे वमानामग्निमादधीयाताम् ” - इत्यादिवदभिधानक्रियाऽपेaar साहित्यं बाधयति । उद्देशक्रिया हि प्रत्येकं परिसमाप्यते, - इति न तामपेक्ष्य साहित्यं सम्भवति । त्यागक्रियापेक्षयेति चेन्न नानात्वात् । इति चेत् भवान् पश्यति, - माभूत् उद्देशक्रियापेक्षया साहित्यं त्यागक्रियापेक्षया तु भविष्यति । नैष दोषः । कस्मात् ? । नानात्वात् त्यागक्रियायाः । त्यागक्रिया हि प्रत्येकमेवेोपदिष्टा गृह्यकारेण । तथाच गृह्यस्रत्रम् | " पितुनीम गृहीत्वाऽसावेषते पिण्डोये चात्रत्वामनु यांश्च त्वमनु तस्मै ते स्वधेति” “अप उपस्पृश्यैवमेवेतरयोः” – इति । यद्यपि, श्रन्वष्टक्यक येतत् स्वचितम्, तथापि - “अन्वष्टक्यस्थालीपाकेन पिण्डपितृयज्ञोव्याख्यातः " - इति सूत्रेणान्वयस्य पिण्डपितृयज्ञेऽतिदेशात इहापि पिण्डपितयज्ञधर्मप्रदेशात् श्रचापि प्रत्येकमेव त्यागः सिध्यति । सूत्रकारोऽप्यत्रार्थ्यादौ प्रत्येकं त्यागमुपदेच्यति । पितृभ्यः, - दूति चतुर्थ्या श्रन्यथानुपपत्याहि देवतात्वं पितृणं कल्पनीयम् । तच बहुवचनात् सहितानां परिचिकल्पयिषितम् । साहित्यस्य च त्यागक्रियापेक्षया परिचिकल्पविषया त्यागस्यैकत्वमानुमानिकम् । प्रत्यक्षस्तु प्रत्येकं त्यागेोपदेशः । तस्मात्, —श्रनन्यथासिद्ध प्रत्येकत्यागोपदेश बलात् न मिलितानां देवतात्वम् । शक्यं हि बहुवचनमभिधानक्रियापेक्षयापि नेतुम् । “असावेतत्ते,— इति यजमानस्य पित्रे, असावेतत्ते, - इति यजमानस्य पितामहाय, असावेत, इति यजमानस्य प्रपितामहाय, ” - इत्यपि निगमा - भवति ॥ ० ॥ २ ॥ ० ॥
श्राद्धकल्पः ।
,

Page #415

[ १ का. ]
-
2
श्राद्धकल्पः ।
पञ्चमीप्रभृति वाऽपरपक्षस्य ॥ ३ ॥
''पितृभ्योदद्यात्' – इत्यनुवर्त्तते । श्रपरपक्षस्य कृष्णपक्षस्य । तथाच श्रूयते । “पूर्व्वः पतेादेवानामपरः पचः पितृणाम् ” – इति 1 " योऽपचीयते सेोऽपरपच: " - इत्यपि निगमोभवति । वाशब्दो वैकल्पिकं कल्पान्तरं समुचिनोति । कथं नाम ? | पञ्चमीप्रभृति वा दद्यात् प्रतिपत्प्रभृति वा इति । तथाच गौतमः । “पञ्चमीप्रभृति वाऽपरपक्षस्य, यथाश्राद्धं सर्व्वस्मिन् वा” – इति । वच्यमाणकल्पापेक्षया विकल्पार्थः ॥ ० ॥ ३ ॥ ० ॥
श्रथवा । वाशब्दो
यदहरुपपद्येत ॥ ४ ॥
67
'वाऽपरपक्षस्य ' - इत्येतदिहापि सम्बध्यते । कुतः ? | मध्यपठितस्य विशेषाभावात् । तदयमर्थः । श्रपरपक्षस्य यदर्यस्मिन्नहनि उपपद्येत सम्पद्येत द्रव्यादिकम्, तदहवी पितृभ्योदद्यात्, - इति । उपपद्यते, - इति पाठेऽपि तथैवार्थः । सोऽयं विकल्पः – पञ्चमीप्रभृति वा दद्यात्, यदहरुपपद्यते तदवी दद्यात् इति ।
तदनेन सूत्रद्वयेन कृष्णपक्ष निमित्तमपि श्राद्धमुपदिष्टं भवति । तदिदं श्राद्धइयम् — श्रमावस्यानिमित्तं कृष्ण पतनिमित्तञ्च – इति । तत्र, कृष्णपक्षनिमित्तएव श्राद्धे प्रशस्तकालेोऽमावस्येति तन्त्रान्तरकाराः स्मरन्ति । तथाच निगमः । " अपरपचे यदहः सम्पद्यते श्रमावस्यायान्तु विशेषेण” – इति । नचैतावता अमावस्यायाः निमित्तत्वं शक्यमपहोतुम् । न खल्वन्यस्य प्रशस्तकालो न भवत्यन्यस्य निमित्त - मित्यच किञ्चित् प्रमाणमस्ति । श्रभिहितञ्चैतदस्माभिरधस्तादेव ।

Page #416

श्रादकल्पः।
[१ का.]
निगमवचनमात्रदर्शी रघुनन्दनस्वाह,-'श्रमावस्था न निमित्तान्तरं, किन्तु कृष्णपक्षनिमित्तश्राद्धस्य प्रशस्तकालः' इति । तदश्रद्धेयम् । अपरपने यदहः सम्पद्यते तदहः कुर्यात् , कृतेप्यपरपक्षे यस्मिन् कस्मिंश्चिदइनि, अमावस्यायान्तु विशेषेण यत्नेन कुर्यात् , तुशब्दात् पूर्वस्मादन्यदिदं श्राद्धम् इति यदि निगमवचनस्यार्थः, तदा तदपि तन्मतमुन्मूलयति, इत्यस्तु किं विस्तरेण ॥०॥ ४ ॥०॥ यमपरा सूत्रद्दययोजना,
पञ्चमीप्रकृति वाऽपरपक्षस्य ॥३॥
अपरपक्षस्य,
"आषाढीमवधिं कृत्वा यः स्यात् पक्षस्तु पञ्चमः ।
स विज्ञोऽपरः पक्षः कन्यां गच्छतु वा नवा" । इत्यादि स्मृत्युक्तलक्षणस्य । वाशब्दः,
"अश्वयुकृष्णपक्षे तु श्राद्धं कुर्याद्दिने दिने ।
त्रिभागहीनं पक्ष वा त्रिभागन्त्वमेव वा”। इति ब्रह्मपुराणाद्युक्तकल्पान्तरापेक्षया विकल्पार्थः। तत्र, 'अर्द्धम'इति पक्षस्यार्द्धमटम्यादिकमर्थः। अर्द्धं पक्षम् , इत्यन्वयोपपत्तेः । न तु विभागस्थार्द्धम्। अर्द्धविभागयोईयोरपि पक्षविशेषणतया समत्वेन परस्परमन्वयानुपपत्तेः । तथाच गौतमः । “अथापरपक्षे श्राद्धं पिटभ्योदद्यात् पञ्चम्यादि दर्शान्तमष्टम्यादिदशम्यादि सर्वस्मिंश्च" इति। यन्न,
“पञ्चम्या उत्तरे दद्यादुभयोबंगयोच॑णम्” ।

Page #417

[१ का. ]
इति वचनम् । पञ्चमीमारभ्योत्तरतिथिषु - इति तस्यार्थः । “पञ्चम्योरन्तरे दद्यादुभयोरपि पक्षयोः” – इति हेमाद्रिप्रभृतयः पठन्ति । श्रश्विनकृष्णशुक्लपक्षपञ्चम्योर्मध्ये, – इति वर्णयन्ति च । सेोऽयमपरपक्षश्राद्धस्य गौणकालः ।
" भौजड़ीं तिथिमासाद्य यावच्चन्द्रार्कसङ्गमम् ” |
श्राद्धकल्पः ।
इत्यपि वचनं भवति । एतेन, -
“पञ्चम्यूईञ्च तत्रापि दशम्यूद्धं ततोऽप्यति” ।
इति विष्णुधर्मोत्तरवचनमपि व्याख्यातं वेदितव्यम् । पञ्चमीमारभ्य - करणेऽपि त्रिभागहीनत्वं पक्षस्य नानुपपन्नम् । प्रतिपदादितिथिचतुकस्य चतुर्द्दश्याश्च त्यागेन तदुपपत्तेः । स्मरन्ति च । " श्राद्धं शस्त्रहतस्यैव चतुर्दश्यां महालये” ।
रहह
इति । त्रिभागादिकल्पेप्येषैव रीतिरनुसर्त्तव्या । पचकल्पाश्रयणे तु चतुर्दश्यामपि श्राद्धं कर्त्तव्यमेव भवति । पक्षव्यापकतायाः प्रकारान्तरेणानुपपत्तेः । तथाच कार्ष्णाजिनिः ।
"नभस्यस्यापरे पचे श्राद्धं कुर्य्याद्दिने दिने । नैव नन्दादि व स्थानेव वर्ज्य चतुर्दशी” | इति । तथा ब्रह्माण्डपुराणम् ।
" कन्यां गते सवितरि दिनानि दश पञ्च च । पार्व्वणेन विधानेन श्राद्धं तत्र विधीयते” । इति । तथा तव ।
"कन्यां गते सवितरि यान्यहानि तु षोड़श । क्रतुभिस्तानि तुल्यानि देवानारायणोऽब्रवीत् ” ।

Page #418

६००
[१ का. ]
इति । इदञ्च षोड़शत्वमाश्विन शुक्लप्रतिपदा सह द्रष्टव्यम् । कथं
ज्ञायते ? |
श्राद्धकल्पः ।
इति । वृद्धमनुः ।
" श्रहः षोड़शकं यत्तु शुक्लप्रतिपदा सह । चन्द्रयाविशेषेण साऽपि दर्शात्मिका स्मृता"।
दूति देवलवचनात् । कन्यां गते सवितरि - इति कन्यासम्बन्धस्य प्राशस्त्यमभिप्रेत्येोक्तम् । तदाह शाय्यायनिः ।
" कन्यास्थाकीन्वितः पक्षः सोऽत्यन्तं पुण्य उच्यते” ।
" मध्ये वा यदि वाऽप्यन्ते यत्र कन्यां व्रजेद्रविः । स पक्षः सकलः श्रेष्ठः श्राषोड़शकं प्रति" ।
दूति । एवञ्च 'कन्यां गच्छतु वा नरा' - इति समस्त पक्षाभिप्रायं वचनं भवति । ब्रह्मपुराणवचने, 'एववा' - इति निपातसमुदायो विकल्पवाची । 'एवच' - इति यथा । न तु एवशब्दो नियमार्थः, वाशब्दो विकल्पार्थः - इति निपातद्वयम् । विभागकरणे, 'श्रर्द्धमेव' -इति नियमानुपपत्तेः । श्रतएव सकृत्करणमप्याह नागरखण्डम् । " श्राषायाः पञ्चमे पने कन्यासंस्थे दिवाकरे । यो श्राद्धं नरः कुर्य्यादेकस्मिन्नपि वासरे ।
इति । एकस्मिन्नपि - इत्यपिकारादनुकल्पोयम् । न चैतत् कन्यास्थारवि निमित्तश्राद्धपरं वचनम् । एकस्मिन्नपि - इत्यपिकारलभ्यस्यानेकत्रकरणस्य तत्राभावात्। सकृद्धि तत्करणमिय्यते । तथाच गर्गः । “पचश्राद्धं यदा कुर्य्यात्तर्पणन्तु दिने दिने । सकृन्महालये चैवं परेहनि तिलोदकम् ” ।

Page #419

[१ का.]
श्राद्धकल्पः।
इति । तथा नारदः।
"सचन्महालये काम्ये पुनः श्राद्धेऽखिलेषु च ।
अतीतविषये चैव सर्वमेतत् विचिन्तयेत्” । इति मन्महालयं दर्शयति । एतत्, इति नन्दादिवर्जनम्। तथा कात्यायनः।
"अशकः पक्षमध्ये तु करोत्येकदिने यदा ।
निषिद्धेऽपि दिने कुर्यात् पिण्डदानं यथाविधि" । इत्येकदिनेऽपि करणं सुस्पष्टमुपदिशति । तदत्र अपरपक्षश्राद्धे बहुवक्रव्यमस्ति । ग्रन्थगौरवभयादुपारम्यतेऽस्माभिः ।
अथैवमपरपक्षस्य पारिभाषिकवे कृष्णपक्षमात्र श्राद्धकालो न सूत्रितं भवति ?। माभूदनेन ग्रन्थेन, सूत्रयिष्यते तु ॥०॥ ३ ॥०॥
यदहरुपपद्येत ॥ ४॥ यदव्यदेशपात्रमुपपद्येत, तदहः पिटभ्यो दद्यात् । तथाच गौतमसूत्रम् । “द्रव्यदेशब्राह्मणमन्निधौ वा” इति। द्रव्यसम्पत्तिरच नवशस्यादिप्राप्तिरूपा । स्मरन्ति च।
“यष्टव्याः पितरोराजन् ! नवशस्यफलोदकैः ।
पावणेन विधानेन खड्गमांसे तथाऽऽगते” । इति । नवशस्यमपि ब्रीहियवरूपं द्रष्टव्यम् । कुतः ?। नवयज्ञे तथा दर्शनात् । तथाच च्छन्दोगपरिशिष्टम् ।
"परदसन्तयोः केचिन्नवयज्ञं प्रचक्षते ।
धान्यपाकवशादन्ये श्यामाकावनिनः स्मृतः” । इति ।

Page #420

श्राद्धकल्पः।
[१ का.]
"ब्रीहिपाके च कर्त्तव्यं यवपाके च पार्थिव! ।
न तावाद्यौ महाराज ! विना श्राद्ध कथञ्चन" । इति च स्मर्यते पुराणेषु। तदनेन नवशस्यादिप्राप्तिः श्राद्धनिमित्तमित्युक्तं भवति । नवान्नेन कानुष्ठानं निमित्तम्, इत्यसङ्गतैषा कल्पना । प्रमाणभावात् ।
"नक्षत्रग्रहपीड़ासु दुष्टस्वप्नावलोकने ।
इच्छाश्राद्धानि कुर्वीत नवशस्थागमे तथा" । इति पुराणवाक्येऽप्यागमस्य प्राप्तिरूपत्वात् ।
"वृश्चिके एक्लपक्षे तु नवान्नं शस्यते बुधैः” । इति कालान्तरन्त्वन्येषां मन्तव्यम् । कस्मात् ? । 'धान्यपाकवशादन्ये' -इति नवयज्ञे तथा दर्शनात् । अन्ये खल्वाचार्याः धान्यान्तरपाकवभादपि नवयज्ञमिच्छन्ति। शालयः किल वृश्चिके पच्यन्ते । रघुनन्दनस्तु नवशस्येटिदृष्टपरिकल्पनां श्राद्धेऽभ्युपगच्छन्नप्याए । 'वृश्चिकालपक्षो न कालान्तरं किन्वतिपतितब्रीहिश्राद्धस्थ गौणकालमध्ये तस्य प्राशस्त्यमात्रम्' इति । देशसम्पत्तिस्तीर्थप्राप्तिरूपा। कथं ज्ञायते ?।
"गत्वैव तीर्थं कर्त्तव्यं श्राद्धं तत्प्राप्तिहेतुकम् ।
पूर्वाहेऽप्यथवा प्रातर्देशे स्थात् पूर्वदक्षिणे"। इत्यादिवचनेभ्यः । पात्रसम्पत्तिः श्रोत्रियब्राह्मणप्राप्तिरूपा । कुतः ?।
"तस्मात् दद्यात् मदोद्युकोविद्वत्सु ब्राह्मणेषु च । इत्यादि स्मरणात् । तदेतासु द्रव्यदेशपात्रोपपत्तिषु यत् श्राद्धं, न तत्र कृष्णपक्षाद्यपेक्षा अवश्यं कर्त्तव्या । कथं ज्ञायते? । यदहरमीषामुपपत्तिस्तदहः श्राद्धविधानेन तदसम्भवात् । स्मरन्ति च ।

Page #421

[ १ का. ]
दूति ।
श्राद्धकल्पः ।
" तीर्थद्रव्योपपत्तौ च न कालमवधारयेत् ।
पाचञ्च ब्राह्मणं प्राप्य सद्यः श्राद्धं विधीयते” ।
१०१
“यथा चैवापरः पक्षः पूर्व्वपत्ताद्विशिष्यते ।
तथा श्राद्धस्य पूर्वाह्लादपरा हो विशिष्यते” । इत्यादिकमप्येतद्विषयं द्रष्टव्यम् । गौतमोऽपि । “ द्रव्यदेश ब्राह्मण fast at कालनियमः शक्तितः " - इति सूत्रयन्नेतदेवाह ॥ ● ॥
11 8 11 11
तदहव्रीह्मणानामन्त्र्य पूर्वेद्युवी ॥ ५ ॥
यदहः श्राद्धं तदहः पूर्व्वस्मिन् वा अहनि ब्राह्मणानामन्यू निमन्यु, 'पिढभ्योदद्यात्' – इत्यनुवर्त्तते । ' तदहवी ' - इति पाठे पूर्व्वत्राच चोभयचैवैतत् सम्बन्धनीयम् । कुतः ? | मध्यपठितस्य विशेषाभावात् । कथं नाम ? | यदहरुपपद्येत तदहवी पिढभ्योदद्यात् इति । तदवी पूर्वेद्युव ब्राह्मणानामन्य पितृभ्योदद्यात्, – इति च ।
ब्राह्मणग्रहणं राजन्यादिनिरासार्थम् । यद्यप्यामन्त्रणमिहापदिभ्यते, तथापि निमन्त्रणमेवार्थः । श्रतिक्रमनिषेधोत्र सूत्रयिष्यते । "यत्र प्रत्याख्याने प्रत्यवायस्तनिमन्त्रणम्” - इति हि स्मरन्ति । अभिलापे त्वामन्त्रणमेवास्मच्छास्त्रानुशिष्ठं प्रयोज्यं, न निमन्त्रणम्, - इति द्रष्टव्यम् ।
अत्र चामावस्यादौ पूर्व्वद्युर्निमन्तणम्, श्रसम्भवे तदहरपि । तथाच स्मर्य्यते ।

Page #422

१०४
श्राइकख्यः।
[१ का.]
"निमन्त्रयीत पूर्वेद्युः सम्यग्विप्रान् यथोदितान् ।
असम्भवे परेधुवा ब्राह्मणस्तान् निमन्त्रयेत्” । इति ।
"श्वः कोऽस्मीति निश्चित्य दाता विप्रान् निमन्त्रयेत् । निरामिषं मक्कडत्वा सर्वसुप्तजने ग्रहे।
असम्भवे परेवी ब्राह्मणस्तान् निमन्त्रयेत्” । इति चैवमादि। द्रव्याद्युपपत्तेस्तु भाविन्याः पूर्वंद्यनिश्चयासम्भवेन तदहरेव निमन्त्रणं भवति । एतेन,
"पूर्वेचुरपरेधुर्वा श्राद्धकर्मण्युपस्थिते ।
निमन्त्रयीत अवरान् सम्य विप्रान् यथोदितान्” । इत्याद्याः स्मृतयोऽपि व्याख्याताः । 'असम्भावितमैथुनान् यत्यादींस्तदहरामन्त्रयेत् अङ्गानां प्रधानकालत्वनियमात्, सम्भावितमैथुनांस्तु पूर्वंद्युः' इति नीलाम्बरोपाध्यायाः । वचनमप्युदाहरन्ति ।
"निमन्त्रयेच्च पूर्व्वद्युः पूर्वानांस्तु द्विजोत्तमान् ।
अप्राप्तौ तद्दिने वाऽपि हित्वा योषित्प्रसङ्गिनम्"। इति । महायशमाऽप्येषैव व्यवस्था वर्णिता। प्रमाणभावात् पुनरुपेक्षिताऽस्माभिः। अनिर्दिष्टकालं खल्वङ्ग प्रधानस्य काले क्रियते । निर्दिष्टश्चेह कालः । वचनमपि पूर्वारप्राप्ती तद्दिने निमन्त्रणमाह, न प्राप्ता। तत्रैव, 'हित्वा योषित्प्रसङ्गिनम्' इति विशेषः। म खल्वयं विशेषो न यतिवेवावतिष्ठते। प्रमाणविशेषाभावात् । तस्मादस्मदुक्तंव व्यवस्था शास्त्रार्थः ॥ ॥ ५ ॥०॥

Page #423

[१ का. ]
तथाच मनुः ।
श्राद्धकल्पः ।
अनिन्दोनामन्त्रितानापक्रामेत् ॥ ६ ॥
अनिन्द्योलोकापवादरहितः । तेनामन्त्रितेो निमन्त्रिते त्राह्मणः, नापक्रामेत् न प्रत्याचक्षीत । प्रत्याख्याने प्रत्यवायापत्तेरित्यभिप्रायः ।
"केतितस्तु यथान्यायं हव्यकव्ये द्विजेोत्तमः । कथञ्चिदप्यतिक्रामन् पापः शुकरतां व्रजेत्” ।
,,
इति । यथैतत् तथा निमन्त्रयिताऽपि निमन्त्रितान् यथान्यायमपूजयन् प्रत्यवैति – इत्यर्थात् सिद्धम् । स्मरन्ति च ।
-
७ ॥०॥
“श्रामन्य ब्राह्मणं यस्तु यथान्यायं न पूजयेत् । श्रतिकासु घोरासु तिर्य्यग्योनिषु जायते” ।
इति । श्रस्मिन्नवसरे, – “ श्रामन्त्रितावा नान्यदन्नं गृहीयात् " - इति सूत्रमधिकं पठन्ति गौड़ाः । निगदव्याख्यातं तत् ॥०॥ ६ ॥०॥ श्रथेदानों निमन्त्रणीयान् ब्राह्मणान् विशिनष्टि, -
स्नातकान् ॥ ७ ॥
'श्रामन्त्य', - इति, 'पितृभ्योदद्यात्', - इति च इयमितः प्रभृति स सम्बन्धनीयम् । योग्यत्वात् । श्लोकमपि उदाहरन्ति ।
પૂ
“येन यस्याभिसम्बन्धोदूरस्थस्यापि तस्य सः । अर्थताह्मसमर्थानामानन्तर्य्यम कारणम्” ।
इति । यः खातकाः चे निर्दिष्टाः – विद्याखातकव्रतस्नातकोविद्याव्रतकखेति । उत्तराधरभावोऽप्यमीषां तत्रैव द्रष्टव्यः ॥ ० ॥

Page #424

श्राद्धकल्पः।
[१ का.]
एके यतीन* ॥८॥
यतयस्त्रिदण्डिनदहाभिप्रेयन्ते । कथं ज्ञायते? ।
“यतिस्त्रिदण्डः करुणा राजतं पात्रमेव च" । इति । __“शिखिभ्याधातुरक्तिभ्यस्त्रिदण्डिभ्यः प्रदापयेत्” । इति चैवमादि स्मरणात् । तदमे यतयोनिमन्त्रणीयाः, इत्येकेषांमतम् । अस्मादवगच्छामः,-यतयोन निमन्त्रणीयाः, इत्यन्येषां मतम् , इति । कस्मात् पुनः कारणात् यतयोन निमन्त्रणीयाः,इति तत्र भवन्तोमन्यन्ते ? । स्मारोह्यमीषां भोजने अभ्युदयविशेषं स्मरन्ति ।
"सारम्भनिवृत्तानां यतीनां दत्तमक्षयम्” । इत्यादि बहुलम्। उच्यते । श्राद्धे किल मधुमांसः पितरोऽतिशयं प्रीयन्ते । एषा हि तेषामाशंसा ।
“योदद्यादन्नमस्माकं तत्सर्वं मधुना सह ।
श्रामिषेण समायुक्तं शस्तेन मृगपक्षिणम्” । इति । तथाचोपदेच्यति हप्तिविशेषं मांसविशेषेण । यतयस्त्वमधु मांसाशिनोभवन्ति । अतएव, “यतिपात्रकं श्राद्धं मधुमांसवर्जितं कार्य्यम्” इति वामनपद्धतिः । तदिदमनिमन्त्रणकारणं यतीनाम् ।
कस्य देतोस्तीमी निमन्त्रणीयाः भवन्यन्येषाम् ? । यतिपात्रकश्राद्धस्य महाफलवादित्याह ।
* एके यतीन् वा,-इति कस्यचिन्मते सूत्रपाठः ।

Page #425

[१ का.]
श्राद्धकल्पः।
"अपि स्यात् म कुले जन्तुजयेद् यस्तु योगिनः ।
विप्रान् श्राद्धे प्रयत्नेन तेन हण्यामहे वयम्" । इत्यपि पिटगीता गाथा भवति । दक्षोऽपि स्मरति ।
"विना मांसेन मधुना विना दक्षिणयाऽऽशिषा।
परिपूर्ण भवेत् श्राद्धं यतिषु श्राद्धभोजिषु” । इति ॥०॥ ८ ॥॥
गृहस्थसाधून वा ॥६॥
ग्टहस्थाश्च माधवश्च, तान् ग्टहस्थसाधून। वाशब्दः स्नातकापेक्षया विकल्पार्थः। तत्र, स्नातकाः-गृहस्थाश्रमप्रवेशोन्मुखाः। ग्रहस्थास्तु तत्र कृतप्रवेशा भार्यासहिताः । भार्थी हि हमाचक्षते, इति सभा-एव ग्रहस्थावहाभिप्रेयन्ते । तथाच स्मरणम् ।
"न ग्टई ग्टहमित्याडर्टहिणी ग्रहमुच्यते ।
तया हि महितः मवान् पुरुषार्थान् मम श्रुते” । इति। ये पुनर्टहस्थाश्रमे कृतप्रवेशाअपि मृतभार्याः समः पुनभामर्थयमानाः स्नातकव्रतानुष्ठानपरावा भवन्ति, तदमे माधवो भण्यन्ते । कन्यायाः खल्वलाभे,
"अलाभे चैव कन्यायाः स्नातकव्रतमाचरेत्” । इति स्वातकव्रतानुष्ठानमस्य मुनयः स्मरन्ति । शास्त्रानुमतच्चानुतिष्ठन् कथं न साधुः स्यात् । 'माधुलं ग्रहस्थविशेषणम् ,' इत्यसङ्गतैषा वर्णना महायशसः । “सातकान्" "एकेयतीन्" "रहस्यमाधून वा" -इत्याश्रमविशेषावस्थायिनएव हि निमन्त्रणीयादहोपदिश्यन्ते ।

Page #426

श्राद्धकल्पः।
[१ का..
धर्मास्तु पश्चादुपदेक्ष्यति । न खल्वसाधूनपि स्नातकान् निमन्त्रणीयान् मन्यसे, कथं माधुत्वं ग्रहस्थस्य विशेषणमात्थ ! । अथ मन्यसे,पश्चादुपदिष्टधर्मेरसाधवः स्नातकाः व्यावनिष्यन्ते, इति । ग्टहस्था अप्यसाधवस्तथैव तर्हि व्यावर्त्तिव्यन्ते, इति विफलोऽयमारम्भः। काव्यायनोऽपि,-"गृहस्थान्” “साधून् वा"-इति ग्रहस्थानेदेनैव साधून सूत्रयाञ्चकार ॥॥ ८ ॥०॥ तदेवं खरूपतोनिमन्त्रणीयानभिधाय धर्मानमीषामुपदिशति,
श्रोत्रियान् ॥ १० ॥
"एकां शाखां सकल्पां वा षड्भिरङ्गैरधीत्यवा ।
षट्कर्मनिरताविप्रः श्रोत्रियोनाम धर्मवित्" । इत्युकलक्षणन् ॥०॥ १० ॥०॥
ड्वान् ॥ ११ ॥
"न तेन डा
देवाः स्थविर
पि निमन्त
"न तेन वृद्धो भवति येनास्य पलितं शिरः ।
योवै युवाऽप्यधीयानस्तं देवाः स्थविरं विदुः” । इत्युकलक्षणान् । श्रोत्रियाणं खल्वसम्भवे, ज्ञानवृद्धवापि निमन्त्रणीयाः, इत्येवमर्थोऽयमारम्भः । एवं वावृद्धवान् अधिकवयस्कान् । तथाच वशिष्ठः । “परिणतवयसः” इति । अपिच । गौतमः खल्वाचार्य:,-"युवभ्येदानं प्रथममेके पिटवत्"इति सूचयन् यद्वयस्कः पित्रादिः प्रमीतः तदयस्काएव ब्राह्मणाः

Page #427

[१ का.]
श्राद्धकल्पः।
निमन्त्रणीयाः, इत्येकेषां मतं दर्शयति । सेोऽयं वृद्धोपदेशो वृद्धश्राद्धविषयः पर्यवस्थति । अवृद्धवान्, इति वा पाठः । युवभ्योदानं प्रथमम्-इति सूत्रसमानार्थः ॥०॥ ११ ॥॥
अनवद्यान् ॥ १२॥
न अवद्यान् अनवद्यान्। अवद्योनिन्द्यदूत्यनर्थान्तरम् । लोकापवादरहितानित्यर्थः । अथवा । विशद्धमातापिलकाः स्वयमपि लोकापवादरहितावहाभिप्रेयन्ते । कथं ज्ञायते ? । शास्त्रान्तरदर्शनात् । तथाच वशिष्ठः । “यस्य दशपुरुषं पित्मालवंश: श्रोत्रियोविज्ञायते विद्वांसः स्नातकाश्चेति पंक्तिपावनाः” इति । तथोशना । “पञ्चपुरुषपारम्प-दखण्डितचारित्रमादः पंक्तिपावनः" इति । मनरपि स्मरति । _ "अय्याः सर्वेषु वेदेषु सर्वप्रवचनेषु च ।
श्रोत्रियान्वयजाश्चैव विज्ञेयाः पंक्तिपावनाः" । इति। अवद्याश्च विस्तरेण तन्त्रान्तरेषूपदिष्टास्तेभ्यएवावगन्तव्याः । ग्रन्थगौरवभयापारम्यतेऽस्माभिः ॥०॥ १२ ॥०॥
स्वकर्मस्थान् ॥ १३॥
खवर्णाश्रमोचितकर्मनिष्ठान् । स्मरन्ति च ।
“अव्युत्क्रान्ताः खधर्मभ्यस्तेदिजाः पंक्तिपावनाः” । इति ॥०॥ १३ ॥॥ पूर्वोक्तानां खल्वमीषाम् ,

Page #428

श्राद्धकल्पः ।
[१ का.]
अभावेऽपि शिष्यान् स्वाचारान् ॥ १४ ॥
अपिर्भिनक्रमे । पूर्वोकानामभावे, शोभनाचारान् शिष्यानपि,इत्यर्थः । अपि शब्दोमातामहादीन् समुच्चिनोति । तथाच मनुः ।
"एष वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः । अनुकल्पस्वयं ज्ञेयः सदा मभिरनुष्ठितः । मातामई मातुलञ्च खस्त्रीयं श्वशरं गुरुम् ।
दौहित्रं विट्पति बन्धविग्याज्यौ च भोजयेत्” । इति । तदत्र, 'स्वाचारान्', इति पुनः कुर्वन् श्राचारवत्तयैवामीषां निमन्त्रणीयत्वं न पुनः श्रोत्रियत्वादेरत्यन्तमपेक्षा,-इति दर्शयति । अन्यथा, 'अनवद्यान्'-इत्यादेः सूत्रितत्वात् खाचारानित्यनर्थक स्यात् । मनुरपि, श्रोत्रियादीनभिधाय मातामहादीनामनुकल्पत्वमभिदधानएतदेवाह। यचाहतुर्वशिष्ठकात्यायनी ।
“यस्य चैव ग्टहे मूर्खदूरे चैव बहुश्रुतः । बहुश्रुताय दातव्यं नास्ति मूर्ख व्यतिक्रमः । ब्राह्मणतिक्रमोनास्ति विप्रे वेदविवर्जिते ।
ज्वलन्तमग्निमुत्सृज्य न हि भस्मनि हयते” । इति । तदपि बहुश्रुताय दातव्यम्, इति, ज्वलन्तमग्निमुत्सृज्य,इति चाभिधानात् मुख्यकल्पगोचरमितिपर्यवस्यति। तथा भविष्यपुराणे।
"तस्मानातिक्रमेत् प्राज्ञो ब्राह्मणान् प्रातिवेशिकान् । सम्बन्धिनस्तथा सर्वान् दौहित्रान् विटपति तथा ।

Page #429

[१ का.]
श्राद्धकल्पः।
भागिनेयं विशेषेण तथा बन्धून् ग्टहाधिपान् ।
नातिक्रमेन्नरश्चैतान् समर्खानपि गोपते!"। इति । तदनेन,
"श्रोत्रियायैव देयानि इव्यकव्यानि नित्यशः ।
अश्रोत्रियाय दत्तानि हप्तिं नायान्ति देवताः”। इति वशिष्ठादिवचनानामपि मुख्यकल्पविषयत्वं व्याख्यातम् । तस्मादनुकल्पमातामहादिषु नैष नियमः, इति सिद्धम् ॥०॥ १४ ॥०॥ अथेदानीं ये न निमन्त्रणीयाः, तानाह,दिनन-शुक्ल-विविध-श्यावदन्त-विद्धप्रजननव्याधिताधिक-व्यङ्गि-श्विवि-कुष्ठि-कुनखिवज॑म् ॥
दिर्ननादिवज्ज पूर्वानान् निमन्त्रयेत् । तत्र, दिर्नगः,. “यस्य त्रिपुरुषादामीदुभयो!त्रयोरपि ।
वेदस्याग्नेश्च विच्छेदोदिर्नग्नः स प्रकीर्तितः” । इति सुमन्तुनोक्तः । रघुनन्दनस्वेतदजानन्नाह,–'दिर्नग्रोदुश्चमा अप्रातमेढ़ः, इति । तदश्रद्धेयम् । न खलु दिननशब्दोदुश्चर्माणमभिधत्ते । तत्रास्य मामर्थविरहात्। अतएव,-"दिर्ननः कीलदुची शक्लोऽतिकपिलस्तथा"। इत्येकस्मिन् वचने दयोरुपादानं मङ्गच्छते । 'एक्लोऽतिगौरः' इति नीलाम्बरोपाध्यायादयः। 'शक्लोमण्डलकुष्ठी अमरत्मादी षण्डकुष्ठीतिवा, अतिगौरोवेत्ये के'-इति महायशाः । विक्लिधः,

Page #430

१२
श्राद्धकल्पः ।
[१ का. ]
" यस्य नैवाधराष्ठाभ्यां छाद्यते दशनावली ।
विधिः स तु विज्ञेयेोब्राह्मण: पंक्तिदूषकः” । इति सुमन्तुनेोक्तः । 'विक्तिधोविचर्चिकाबहुल : ' - इति कल्पतरुः । 'नाभेरधोविचर्च्चिकादियुक्तः - इति रघुनन्दन: । 'गलहाण : ' – इति शङ्खधरः । 'पूतिगन्धिघाणः चैौदुम्बरकुष्ठीतिवा' - इति महायशाः ।
4
marar aar वा दन्ताः यस्य श्यावा: भवन्ति, सोऽयं श्यावदन्तः - स्वभावकृष्णदन्तोभयते । श्यावः कृष्णः - इत्यनर्थान्तरम् । 'शावदन्त' – इति केचित् पठन्ति । दन्तद्वयमध्यगतक्षुद्रदन्तः, -इति तत्रार्थः ।
विद्धं प्रजननं यस्य, सोऽयं विप्रजननः । “लिङ्गचर्मणि केषा - चिद्वेधः क्रियते, तत्र स्त्रीचित्तरञ्जनार्थं काष्ठशकलमर्प्यते इति दाक्षिणात्ये प्रसिद्धम् ” – इति नीलाम्बरोपाध्याया: । 'श्रश्मयीदिदोष विद्धं प्रजननं यस्य स:' – इति केचित् । 'मृतापत्यः' – इत्यन्ये । तत्वकारस्तु वेधकर्त्तनयोर्भेदमजन्नाह, - 'विद्धप्रजननः कर्त्तितशिश्न:'दूति ।
व्याधितः पापरोगयुक्तः, उभयभागनेदितव्रणे वा । तथाच देवल: । “ उन्माद, स्वग्दोषो, राजयक्ष्मा, श्वासा, मधुमेहो, भगन्दरो, महोदरोऽश्मरीत्यष्टौ पापरोगाः । जड़ान्धवधिरकुणिरिति विकलेन्द्रियाः । उभयभागक्लेदितव्रणाः । पापिष्ठतमाचेति । एते पञ्चविधाः प्रोक्तावर्ज्जनीयानराधमाः " - इति । अत्र चोभयभागक्तेदितव्रणस्य नाभेरधोभागगतत्वेनोपरिभागगतत्वेन च द्वैविध्यात् पञ्चविधत्वं नानुपपन्नम् । स्वनुरपि ।

Page #431

[ १ का.]
श्राद्धकल्प.
“वीक्ष्यान्धो नवतेः, काणः षष्टेः, श्वित्री शतस्य तु ।
पापरोगी सहस्रस्य दातुर्नाशयते फलम्" । इति पापरोगिणेवर्जनं स्मरति । पापरोगपदार्थानभिज्ञस्तु कुल्लकभट्टः,-'पापरोगी रोगराजापहतः'-इत्येतावन्मात्रं व्याचटे। तदनादरणीयम् । 'व्याधिताइश्चिकित्स्यव्याधिः' इति महायशाः । 'सदारोगो' इति रघुनन्दनः । ___ अधिकाऽधिकाङ्गः । कस्मात् ? । 'व्यङ्गि'-इत्यत्राणेन वैगुण्यदर्शनादत्रापि तेनैवाधिक्यस्य वर्णयितुमुचितत्वात् । तथाच शङ्खः ।
हीनाङ्गा अतिरिक्ताङ्गा ब्राह्मणाः पंक्तिदूषकाः” । इति । 'अधिकाङ्ग'-इत्येव केचित् पठन्ति । व्यङ्गी विकलाङ्गः, हीनाङ्गोवा । 'विकलेन्द्रियः', इति केचित् । केचित् न पठन्येव । श्वित्री श्वेतकुष्ठो, दूति भानूपाध्यायप्रभृतयः । स्थलपादः इति कल्पतरुः । कुष्ठी उक्तातिरिक्तकुष्ठगेगवान् । बहवः कुष्ठभेदाः पराणेषु पद्यन्ते । तथाच भविष्ये ।
"श्टण कुष्ठगणं विप्र ! उत्तरोत्तरतागुरुम् । विचिका तु दुश्चमा चर्चरीयस्तृतीयकः । विकर्चुणताम्रौच कृष्णश्वेते तथाऽटकम् । एषां मध्ये तु यः कुष्ठी गर्हितः सर्वकर्मसु ।
वणवत् सर्वगात्रेषु गण्डे भाले तथा नमि” । ईत्यादि । कुनखी स्वभावतः सङ्कुचितनखः । इतरे दिननादयो न निमन्त्रणीयाः ।
पाह। अनर्थकोऽमीषां वर्जनोपदेशः ? । यदा स्नातकादयो

Page #432

६१४
पाइकल्पः।
[१ का.]
निमन्त्रणीयाः-इत्युच्यते ; ज्ञायत एव, एभ्योऽन्ये न निमन्त्रणीयाः, -इति । नैषदोषः । स्नातकादीनामपि शक्लत्वादिसम्भवात् तेषां वर्जनार्थोऽयमुपदेशो भविष्यति,-इति। ननु, दिनमत्वस्य तत्रासम्भवः ? 'श्रोत्रियान्'–दति हि सूचितम् । अवद्याश्चैते शुक्लादयः कथं निमन्त्रणीयाः स्युः । 'अनवद्यान्'-दति हि सूचितम् । अपिच । श्रोत्रियाणां शारीरदूषणैर्युकानामध्यवर्जनीयत्वमेव मुनयः स्मरन्ति । यथा वशिष्ठः ।
“अथ चेत् मन्त्रविद्युक्तः शारीरैः पंक्रिदूषणैः ।
अदव्यं तं यमः प्राह पंक्तिपावन एव सः” । इति । एवन्तर्हि अन्यथा वर्णयिष्यामः । पर्वोकानां निमन्त्रणीयानामसम्भवे द्विग्नादिवर्जमन्येऽपि निमन्लणीयाः, इत्येतदर्थाऽयमुप देशः, इत्यनवद्यम् ॥०॥ १५ ॥०॥ अथेदानीं श्राद्धस्य प्रयोगं वतुमुपक्रमते,स्नातान् शुचीनाचान्तान् प्राङमुखानुपवेश्य दैवे
युग्मान् ॥ १६॥ स्नातान् कृताप्लवनान् । प्राप्तस्यापि स्नानस्य पुनः कथनमावश्यकत्वार्थम् । तेन, अस्नाताः श्राद्धं भुञ्जानाः प्रत्यवायिणे भवन्ति,इति विज्ञायते । तथाच भारते।
"दैवं वा यदि वा पित्यं योऽनीयाहाह्मणादिषु ।
अनातो ब्राह्मणेराजन् ! तस्याधींगरानते" । इति । अथवा । स्नातान , इति विशिष्टम्नानाभिप्रायं वचनम् । तथाच वायवीये।

Page #433

[१ का.]
श्राद्धकल्पः।
"सुरभीणि तु स्नानानि गन्धवन्ति तथैवहि ।
श्राद्धेष्वेतानि योदद्यादश्वमेधफलं लभेत्” । इति । शचीन् तृतकाद्यशौचरहितान् । अन्यत्याशौचस्य स्नानाचमनाभ्यामेवापगमात् । श्राचान्तान् कृताचमनान् । तदनेन, पादप्रक्षालनमपि देयमियुतं भवति । पादप्रक्षालनपूञ्चमाचमनस्य ग्टह्यसूत्रेऽभिधानात्। तथाच ग्ट ह्यवत्रम् । "प्रक्षाल्य पाणी पादौ च चिराचामेत् दिः परिमजोत"-दत्यादि। सदाचारसिद्धं खल्वेतत् पादप्रक्षालनदानादिकमिति न विशिष्टसूत्रितमिति लिय्यते । तदिदमर्थं परिभाषाप्राप्तस्याप्याचमनस्य पुनरिहोपदेशः । अथवा । “यज्ञोपवीतिनाऽऽचान्तोदकेन कृत्यम्” इति परिभाषया कर्तुरेव प्राप्नोत्याचमनं न भोः, इत्याचान्तान्–इत्याह ।
तदित्थम्भूतान् ब्राह्मणान् प्राङ्मुखान् , युग्मान्-समान दिचतुरादीनित्येतत् । दैवे उपवेश्य,-प्रागग्रेषु कुशेषु, इत्यर्थः। कथं ज्ञायते ? । प्रतिमुखानामुपवेशनस्थ सूत्रणात् प्राची दिक् खल्वागतैव हृदयमस्माकम् । अागतैव चेत्, न युज्यते विना कारणमुत्सद्युम् । "प्राङ्मखकरणञ्चानादेशे"-इति सूत्रकारवचनाच्चैवमवगच्छामः । कात्यायनोऽप्याह
“यत्र दिनियमो न स्याज्जपहोमादिकर्मसु ।
तिस्रस्तत्र दिशोज्ञेयाः प्राची सौम्यापराजिता" । इति । देवलीयेऽपि प्रयोगे,
"ये चात्र विश्वदेवार्थ विप्राः पूर्वं निमन्त्रिताः ।
प्राङ्मुखान्यासनान्यषां विदर्भापहितानि च” । इत्युक्तम् ॥ ०॥ १६ ॥०॥

Page #434

१६
श्राद्धकल्पः ।
“देशकालधनाभावादेकैकमुभयत्र वा । शेषान् वित्तानुसारेण भोजयेदन्यवेश्मनि । यस्मात् ब्राह्मणबाहुल्यादोषो बहुतरोभवेत् । श्रद्धानाशो मौनवासः श्राद्धतन्त्रस्य विस्मृतिः । उच्छिष्टोच्छिष्टसंस्पर्शो निन्दा दाषु भोतृषु । वितण्डया चापवादो जल्पन े ते पृथग्विधाः " ।
[ १ का.
श्रयुग्मान् यथाशक्ति पिचारकैकस्येादङ्मुखान् ॥
11 2011
श्रयुग्मान् विषमान् त्रिप्रभृतीन् शक्त्यनतिक्रमेण पित्र्ये, उपवेश्य - इति योजना । 'खातान् राचीनाचान्तान्' - इत्येतत् सर्वमत्रापि सम्बन्धनीयम् । किमविशेषेण पित्रेन सर्व्वेषामर्थे एक एवायुग्मवर्ग उपवेशनीयः ? । न । कथन्तर्हि ? | एकैकस्य पित्रादेरयुग्मान् उपवेश्य – इति सम्बन्धः । कथन्नाम ? । त्रित्वपक्षे तावत्, – पितुस्त्रीन्, पितामहस्य चीन् प्रपितामहस्य चीन्, इति । तदेतस्मिन् पक्षे नव ब्राह्मणाः सम्पद्यन्ते । एवमन्यत्राप्यूहनीयम् । तथाच गौतमः । "नवावरान् भोजयेदयुजायथेोत्साहं वा" - इति । “ यद्यप्ययुग्मान् यथाशक्ति" - इति सूचितम्, तथाप्यतिशयविस्तारो न करणीयः श्रनिष्टापत्तेः । तथाच वशिष्ठः ।
"
" द्वौ देवे पिकृत्ये चीनेकैकमुभयत्र वा । भोजयेत् सुसम्टद्धोऽपि न प्रसज्येत विस्तरे । सत्क्रियां देशकालौ च द्रव्यं ब्राह्मणसम्पदः । पञ्चैतान् विस्तरोहन्ति तस्मान्नेत विस्तरम्" । इति । तथा श्राद्धभाष्ये ब्रह्माण्डपुराणे, -
]

Page #435

[१ का.]
श्राद्धकल्पः।
६१७
इति । ब्रह्मपुराणस्यैतदिति शूलपालि: । स खल्वयं हेपनिबन्धनोब्राह्मणबाहुल्यनिषेधः, इति सर्वेषामेव भवति। सर्वत्रैव तत्सम्भवात् । तदसम्भवे तु बाहुल्यकरणेऽप्यदोष एव ।
कथमुपवेशयेत्?। उदङ्मुखान् । श्रासनानि चामीषां दक्षिणाग्रकुशानि भवन्ति । कथं ज्ञायते ? । दक्षिणाया:दिशः पिश्यत्वात् ।
"दक्षिणाप्लवने देशे दक्षिणाभिमुखस्य च ।
दक्षिणागेषु दर्भेषु एषोऽन्यत्र क्रमः स्मृतः”। इत्याभ्युदयिकप्रकरणे कात्यायनेन तथोक्तत्वाच्च ।
“दक्षिणामुखयुक्तानि पितृणामामनानि च” । इति च देवलीये प्रयोगे ॥०॥ १७ ॥०॥ पक्षान्तरमाह,
दौ वा दैवे चीन पिचेर ॥१८॥
वाशब्दोविकल्पार्थः । देवे द्वौ ब्राह्मणो, पित्रे, त्रीन् ब्राह्मणान् , उपवेश्य, इति सम्बन्धः । अवकल्ये,-पितुरेकं पितामहस्यैकं प्रपितामहस्यैकमुपवेशयेदिति मिलित्वा त्रयोब्राह्मणाः भवन्ति ॥०॥१८॥ अन्यमपि पक्षमुपदिशति,
एकैकमुभयत्र वा ॥ १६ ॥
देवे एक पिये चैकमित्यर्थः । तदेवं दावपि ब्राह्मणावुपदियो यदा पुनरेक एव ब्राह्मणोलभ्यते, अनेकब्राह्मणवयौपयिकमन्नाद्यं वा न सम्पद्यते, तदाऽपि न श्राद्धलेापः । किन्त्वेकस्मिन्नेव ब्राह्मणे श्राद्धं

Page #436

८१८
[ १ का. ]
करणीयम् । यद्यप्यच, एकब्राह्मणपक्षेोनेोपदिश्यते, तथापि न्याथा
गतत्वाद्ग्रन्थान्तरोपदेशाच्चादरणीयः । तथाच ग्टह्यासंग्रहः ।
“श्राद्धे ब्राह्मण एकश्चेत् स्वल्पञ्च प्रकृतं यदि । वैश्वदेवं कथं तत्र ? इति मे संशयोमहान् । प्रणीतान्नाद्यमुद्धृत्य सर्व्वस्य प्रकृतस्य तु । ब्राह्मणाय प्रदातव्यमेवं भवति सम्पदि" । इति । श्राद्धकल्पपरिशिष्टे ।
श्राद्धकल्पः
इति । शङ्खः ।
“एकस्तु ब्राह्मणः श्राद्धे ह्यल्पन्तु प्रकृतं भवेत् । त्रयस्तु पितरः प्रोक्ताः कथं चाश्नन्ति ते त्रयः । उरसि पितरेrभुङ्क्ते वामपार्श्वे पितामहाः । प्रपितामहादक्षिणतः पृष्ठतः पिण्डतका : " । इति । परवचनं गृह्यामंग्रहेऽपि । तथा वशिष्ठः ।
" अपि वा भोजयेदेकं ब्राह्मणं वेदपारगम् । शुभशीलापसम्पन्नं सर्व्वीलक्षणवर्जितम् । यद्येकं भोजयेत् श्राद्धे देवं तत्र कथं भवेत् ? । अन्नं पात्रे समुद्धृत्य सर्व्वस्य प्रकृतस्य तु । tarted कृत्वा ततः श्राद्धं समापयेत् । प्रास्येदग्नौ तदन्नन्तु दद्याद्दा ब्रह्मचारिणे” ।
"भोजयेदथवाऽप्येकं ब्राह्मणं पंक्तिपावनम् । दैवे कृत्वा तु नैवेद्यं पश्चादौ तु तत्क्षिपेत्" |
इति । तथा महायशोधृतं वचनम् ।

Page #437

[१ का.]
श्राद्धकल्पः।
१६
"पितृणं ब्राह्मणेयोज्योदेवे त्वग्निं नियोजयेत् ।
प्रणीतान्नाद्यमुद्धृत्य ततः श्राद्धं समापयेत्” । इति । देवेवग्निमिति सान्यभिप्रायं वचनम्। तथाच पृथीचन्द्रोदये प्रचेताः।
"एकम्मिन् ब्राह्मणे दैवे मानेरनिर्भवेत् सदा ।
अनग्रेः कुशमुष्टिः स्यात् श्राद्धकर्मणि सर्वदा" । इति। माढश्राद्धे तु विप्रालाभे सुवासिनीरपि पूजयेदित्याहापरार्के वृद्धवशिष्ठः ।
माटश्राद्धे तु विप्राणामलाभे पूजयेदपि ।
पतिपुत्रान्विता भव्या योषितोऽटौ कुलोद्भवाः” । इति । अष्टाविति वृद्धिश्राद्धविषयमिति कमलाकरः ।
अाह । यदा पुनरेकोऽपि ब्राह्मणे न लभ्यते, तदा किं ब्राह्मणाभावात् श्राद्धलोपः, अथवा ब्राह्मणप्रतिनिधिमुपादाय श्राद्धं करणीयम् ? इति । ब्राह्मणप्रतिनिधिमुपादाय श्राद्धं करणीयमिति ब्रमः । कुतः ? । उच्यते। ब्राह्मणेहि गुणभावेन श्राद्धमुपकरोति । न च गुणस्य लोपे प्रधानमपि लोपनीयं भवति । "गुणलोपेच मुख्यस्य” इति सिद्धान्तविरोधात् । गुणोहि नाम स भवति, यो मुख्यस्योपकारे वर्त्तते । सचेदुपादीयमानोमुख्यमुपरुणद्धि, गुणएवासौ न भवेत् । मुख्यं कथं सगुणं स्यात्, इति खल्वमौ गुणेषु प्रवर्त्तते, न मुख्यं कथमुपरुध्येत, इति । तस्मात् ब्राह्मणप्रतिनिधिमुपादाय श्राद्धं करणीयमिति प्रतिपद्यामहे । मुख्यालाभे प्रतिनिधिरुपादेयः, -इति दर्शितञ्च षष्ठेऽध्याये । तथाच्छन्दोगपरिशिष्टम् ।

Page #438

श्राद्धकल्पः।
[१ का.]
“यथोक्तवस्वसम्पत्तौ ग्राह्य तदनुकारि यत् ।
यवानामिव गोधूमाः बीहीणामिव शालयः” । इति । कः पुनीह्मणस्य प्रतिनिधिः ?। दर्भवटुरित्याह। कथं ज्ञायते ?। ब्राह्मणकार्य तस्य दर्शनात् । तथाच ग्टह्यसूत्रम् । "यावा उभयं चिकीर्षद्धौवञ्चैव ब्रह्मत्वञ्चैव, तेनैवकल्पेन छत्रं वोदकमण्डलुं दर्भवटुं वा ब्रह्मासने निधाय" इति। तथोपाकर्मणि छन्दोगपरिशिष्टम् । “कौशानुषीन् स्थलस्थान्" इत्यादि। स्मरन्ति च।
"ब्राह्मणानामसम्पत्तौ कृत्वा दर्भमयान् दिजान् ।
कृत्वा श्राद्धं विधानेन पश्चाविप्रेषु दापयेत्” । इति। तदत्र कुशमयब्राह्मणेऽपि श्राद्धकरणे प्रश्नप्रत्युत्तरादिकं सर्वमेव विधानं प्रकृतादेव भवति, इत्यवगच्छामः । कुतः । यतः कुशमयब्राह्मणपक्षेऽपि तेनैव कन्पेन'-इत्यनेन तत्र भवान् ग्राह्यकारः । सर्वमेव प्राकृतं कल्पमनुजानाति, ततोऽन्यत्रापि तथैव युक्तं प्रतिपत्तुम्। कारणस्थाविशेषात् । न पुन: खमणीषिकोत्प्रेक्षया कस्यचिल्लोपः कल्पयितुमुचितः । तथाच श्राद्धे सत्यव्रतः ।
“विधायाथ दर्भचयमासनेषु समाहितः ।
प्रैषानुप्रैषसंयुक्त विधानं प्रतिपादयेत्” । इति । प्रेषः प्रश्नः । प्रेषादनु-पश्चात् यो भवति, सायमनुप्रेषः प्रत्युत्तरम् । तत्संयुक्तस्य विधानस्योपदेशात् सर्वमेव प्रश्नप्रत्युत्तरादिकं कर्त्तव्यमिति दर्शयति । तेन, हप्नोस्मि, इत्यादि प्रत्युत्तरमचापि भवत्यदृष्टार्थम् । समवेतत्वाभावात् प्रत्युत्तरविलापोमा प्रशाङ्कीदिति

Page #439

[१ का. ]
हि प्रेत्रानुप्रेषयुक्रमियाह । श्रन्यया अनर्थकं स्यात् । प्रतिनिधावपि हि सर्वे प्राकृती इतिकर्त्तयता प्राप्नोति किमिति प्रेषानुप्रेषविशेषतेाऽभिधते । न हि तिस्मृतिज्ञानार्थः । तस्य प्रकारान्तरेणोपपत्तेः । प्रश्नात् पूर्वं खचेतदर्त्यति । तचावसरे वच्यामः । निमन्त्रएन्तु उपस्थित्यादिदृष्टार्थतथा अत्र लुप्यते । तस्यादृष्टार्थले तु तदपि करणीयमेव ।
श्राद्धकल्पः ।
१२१
1
श्राह । कुशमयब्राह्मणपत्ते प्रत्युत्तरमस्तीक्तम् । कः पुनरेतत् करिव्यति ? । श्राद्धकर्त्ता, - इति ब्रूमः । कस्तात् ? । श्रन्यन्य प्रटुतरवितुरभावात् । 'तेनेव वान्पेन' - इति वचनेन, कुत्राह्मणपने पि कर्त्तुरेव, "श्रवसेोः सदने सीदामि " - इति मन्त्रपाठोपदेशाच्च । प्रतिनिधितया खल्वेतन्मन्त्रपाठः कर्त्तरिष्यते । सचेहापि भवति । तथाचारिपुगणीयं वचनम् ।
"अलाभे ब्राह्मणाञ्च श्राद्धं स्यात् कुशपत्र के । प्रश्नोत्तरे स्वयं कुय्यादिति धीव्यवस्थितः” । इति । रघुनन्दनस्वेतदजानानः, -" प्रेषानुषैषसंयुक्तमित्यनेन यस्य प्रेषस्य प्रश्नस्य प्रत्युत्तरमवाधितं तसुक्रकर्म्मणेोविधानात् दर्भत्रटुरूपदर्भचयमादाय कर्मकरणे 'निमन्त्रितोऽस्मि' 'तृप्ताः साः - इति प्रत्युतराभावात् निमन्त्रणटप्तिप्रश्रयेोरभावः, ॐ कुरुम्व' – इत्यादि प्रत्युत्तराणान्त्वन्येनापि सम्भवादनुज्ञादीनां कर्त्तव्यतैव” – इत्याह । तदसङ्गतम् । पूर्वौक्तकारणात् । प्रेषानुप्रेषसंयुक्तम् — इत्यस्य तथार्थ - त्वाभावाच्च । कल्पनारसिकोहि भवानेवं कल्पयति । 'प्रतिनिधौ यथाश्रुतमन्त्रपाठ: - इति, 'सर्व्वतिनिधावेव नोहोन बाध:'
5

Page #440

८२५
श्राद्धकल्पः ।
इति ॥ ० ॥ २० ॥ ॥
इति च भवानेवाह । श्रन्येन प्रत्युत्तराभ्युपगमे चान्योऽपि यदा न लभ्यते, श्राद्धलोपश्रापद्येत । नचैतचितम् ॥ ० ॥ १८ ॥ ॥
मातामहानाञ्चैवम् ॥ २० ॥
मातामहानामप्येवं ब्राह्मणानामन्य श्राद्धं कुर्वीत - इति कृत्स्नविध्यतिदेशः । पितृश्राद्धप्रयोगमध्ये कथनात् चशन्दाच पितृणां मातामहानाञ्चकेनैव प्रयोगेन श्राद्धं स्यात् । मातामहानाम् - इति मातामहप्रमातामहप्रमातामहपरं वचनम् । स्मरन्ति च ।
" मातुः पितरमारभ्य त्रयोमातामहाः स्मृताः ।
"
तेषान्तु पिढवत् श्राद्धं कुर्य्यर्पु हिटसूनवः” ।
तन्त्रं वा वैश्वदेविकम् ॥ २१ ॥
[१ का. ]
वैश्वदेविकं तन्त्रं पितृणां मातामहानाञ्चैकं वा कुर्व्वीत । वाशब्दोविकल्पार्थः। श्रस्मिन् कल्पे, मातामहानां वैश्वदेवश्राद्धं पृथक् न करणीयं, किन्तु पितॄणां मातामहानाञ्चैकमित्यर्थः ॥ ० ॥ २१ ॥०॥
"
देवपूर्व्व श्राद्धं कुर्व्वीत ॥ २२ ॥
श्राद्धकर्मणि यत् किञ्चित् पित्रे क्रियते, तत्सर्वं देवे कृत्वा करणीयम् — ऋते पिण्डदानादिभ्यः । यथैतत् तथाऽवसरे वक्ष्यामः । तच पदार्थानुमयेन कर्त्तव्यम् । कथं ज्ञायते ? | श्रावाहने तथा दर्शनात् । श्रावाहनं खज्वादिते। देवानां सूचयित्वा परतः पितॄणां सूत्रयिष्यति ।

Page #441

[१ का. ]
अस्मादवगच्छामः – पदार्थानुसयेोऽस्मत्वचकारस्याभिप्रेतः, -इति ॥
"
॥ ॥ २२ ॥ ॥
श्राद्धकल्पः ।
पिण्डपितृयज्ञवदुपचारः ॥ २३ ॥
,
कर्त्तव्यः, -इति सूत्रशेषः । एतदनेनेोकं भवति । सैवेतिकर्त्तव्यता, तएवमन्त्राः तादृशाएवधमीः श्रचापि भवन्ति, - इति । तेन श्रपसव्यं दक्षिणामुखेन वामजानुपातेन पित्रा कर्म करणीयम् दैवन्तु सव्येन प्राङ्मुखत्वादिना दक्षिणजानुपातेन, - इति । तथाच च्छन्दोगपरिशिष्टम् ।
,
“दक्षिणं पातयेज्जानु देवान् परिचरन् सदा । पातयेदितरज्जानु पितृन् परिचरन्नपि " ।
८२१
इति । " प्राची सौम्यापराजिताः " - दूति च । तथा ग्टह्यसूत्रम् । "पितृयज्ञे त्वेव प्राचीनावीती भवति" - इति । एवं देवं देवतीर्थेन, पित्रंत्र पिटतीर्थेन कर्त्तव्यम् । पात्रपूरणादिकमपि दैवपित्र्ययोस्तत्ततीर्थेन करणीयं भवति । कथं ज्ञायते ? |
"पात्राणां पूरणादीनि देवेनैव हि कारयेत्” ।
इत्याभ्युदयिकश्राद्धे च्छन्दोगपरिशिष्टदर्शनात् ।
तदस्मात् पिण्डपितृयज्ञधर्भप्रदेशात् पित्रर्थं चरुरच पृथक् पक्तव्यो भवति । " तस्मिन्नेवानौ श्रपयत्योदनचरुञ्च मांसचरुञ्च" - इत्यन्वष्टक्यकर्म्मणयस्मद्गृयकारेण पृथक् चरूपदेशात्, पिण्डपितृयज्ञे च - " श्रन्वष्ट - क्यस्थालीपाकेन पिण्डपितयज्ञो व्याख्यातः " - इति तेनैवादनचरारतिदेशात् । "सर्व्वस्य त्वेवान्नस्यैतान् बलीन् हरेत् — पित्र्यस्य वा

Page #442

१२४
श्राद्दकल्पः।
[१ का.)
वस्त्ययनस्य वाऽर्थार्थस्य वा"-इत्यपि ग्टह्यसूत्र पिचं पृथक् पार्क दर्शयति । च्छन्दोगपरिशिष्टे अग्नौकरणविचारलोकेऽप्येतस्यार्थस्य लिङ्गदर्शनमस्ति । तच्चोपरिष्टावक्ष्यामः । सखल्वयं चरु: ब्रीहिभिः स्यात् , न चवैः । कस्मात् ? । “मकृतसंग्टहीतं व्रीहिमुष्टिमवहन्ति"इत्यन्वष्टक्ये ग्टह्यसूत्रात्। अपरे पुनरेतदविद्वांसाभाषन्ते,–'सार्थादेव पाकात् श्राद्धमपि कर्त्तव्यं न पृथक पाकान्तरं कार्यम् , अस्मछाखायां पृथकपाकानभिधानात्' इति । __ यदपि,-'यावटुक्रत्वे क्रियमाणे पादपक्षालनादि न प्राप्नोति । ब्रीहिगोधूमादीनामुपादानं न प्राप्नोति। लगनादिवर्जनं न प्राप्नोति । एवं याबकानुष्ठाने विहिताकरणं निषिद्धकरणञ्च प्राप्नोति । शाखान्त यानुष्ठाने परिशिष्टकारैरभ्यनुज्ञा कृतेति यावत् सम्भवं पारतत्रि कमपि कार्य नैतड्यतिरेकेण कर्म कर्न शक्यम्"इति महायशसा वर्णितम् । तदप्यमङ्गतम् । कस्मात् ? । यस्मात् पादप्रक्षालनादि यथा प्राप्नोति तथा पूर्वमस्माभिर्थवश्थापितम् । लाहुनादिवर्जनमपि मामान्चनर्भविष्यति। शाखान्तरीयानुष्ठाने परिशिटकाराणं कुत्राभ्यनुज्ञा,-दति न ख बधिगच्छामि । अनभ्यन जैव तु विज्ञायते । तथाच च्छन्दोगपरिशिष्टम् !
"अक्रिया त्रिविधा प्रोता मुनिभिः कर्मकारिणाम् ।
अक्रिया च परोक्ता च हतीया चायथाक्रिया" । इति । तदनेन पराका अयथाक्रिया च खस्माकमक्रियेवेति कात्यायनोब्रवीति । त्वन्तु मन्यसे,–'परोक्कानुष्ठानमन्तरेण न कर्म कर्न शक्यम'--इति । तथा ग्टह्यासंग्रहः ।

Page #443

[१ का.]
श्राइकल्पः।
१२५
"ऊनोवाऽप्यतिरिकोवा यः स्वशास्त्रोकमाचरेत् ।
तेन सन्तनुयात् यज्ञं न कुर्यात् पारतन्त्रिकम्” । इति । यावती इतिकर्तव्यता म्वशाका, तावत्यैव यज्ञं तनात् , न तत्र पारतन्त्रिकं कुर्यात्, इति गोभिल्लपुत्रः समुपदिशति । कायायनोऽपि,-अययाक्रियां निन्दन्नेतदेवानुजानाति । स्वशास्तोकस्य प्रयोगस्य ख वन्तराऽन्तरा पारतन्त्रिकस्य विशेषस्याभिनिवेश, यथा खल्वेषाच्यते, नेषा तथा भवतीति व्यक्तमयथाक्रियैव सम्पद्यते । तदेवं पारतन्त्रिकमनुतिष्ठन् न स्वशाखाश्रयं विधानमनुतिष्ठसि, नापि पारशाखिकम् , किन्तु दयमप्यन्यथयित्वा नरसिंहाकारमभिनवं प्रयोगान्तरं निर्मिणोषि !। तच्चानुतिष्ठसि !। स्वशास्त्रातस्य प्रयोगल्यान.राऽन्तरा परशा स्त्रोतं विशेषं निवेशयन् व्यक्त खल्वेतभयमेवान्यथयसि । तथाच, द्धिमिष्टवतामूलमपि ते नष्टम्, इति किमत्र ब्रमः !। यत् पुनर्सह्यासंग्रहवचनान्तरम्,
"अात्मतन्त्रेषु चन्नोने तत् कुर्थात् पातन्त्रिकम् ।
विशेषाः खल्नु मामान्या: ये चोक्तावेदवादिभिः । इति पारतन्टिकं कर्त्तगमुपदिशति । तत् श्रौताभिप्रायम् । तथाच कात्यायनः । __ “पन्नानातं स्वशाखायां परोकमविधि च ।
विद्वद्भिस्तदनष्ठेचग्निहोत्रादिवर्मवत्" । इति श्रौतमेवामिहोत्रादिकं पार शाखिकं कर्त्तव्यमाह । न च शाखान्तराधिकरणन्यायात् पारतन्त्रिकगुणोपसंहारोग्टह्याद्युतप्रयोगऽपीति भ्रमितव्यम् । श्रौतविषयत्वातस्य । श्रौतेषु हि स्वेषु रूषु

Page #444

६२६
श्राद्धकल्पः।
[१ का.]
वेदेषु स्वस्ववेदिनामेवविजां कभीपदिष्टम् न सर्वेषाम् । सर्ववेदिभिश्वविग्भिर्यज्ञोनिर्वहति, न तावन्मात्रैः, इत्यस्ति विशेषः । ग्टह्याद्युके तु प्रयोगे नैषविशेषोऽस्ति । प्रत्यक्षथात्र परिशिष्टकाराणं निषेधः, -'ऊनोवाऽप्यतिरिक्तोवा'-इति, 'अक्रिया त्रिविधा'-इति चैवमादिः । अथवा । यदात्मनस्तन्त्रेषु नोक्कमेव, तदेव पारतन्त्रिक कर्त्तयमित्युपदिशति, न पुनः स्वशास्त्रोक्तस्य प्रयोगस्यान्तराऽन्तरा परोक्तस्य विशेषस्याभिनिवेशस्तस्यार्थः । वचनान्तरेण सुव्यनमस्य निषेधनात् । सामान्याश्रयाणं विशेषाणामप्यभिनिवेशोऽनारभ्याधीतानामेव न प्रयोगान्तरोकानाम् । तथा चोकम् ।
"प्रयोगः सूत्रकारोकोन समुच्चयमहति ।
समुच्चये यतस्तस्य न निष्पत्ति च क्रमः” । इति । तथाच नीलाम्बरोपाध्यायतिं ग्टह्यपरिशिष्टम् ।
"प्रयोगशास्त्रं ग्टह्यादि न समुच्चीयते परैः । प्रयोगशास्त्र ताहानादनारम्भविधानतः । वहल्यं वा टोतं यस्य कर्मा प्रकीर्तितम् । तस्य तावति शा वार्य कृते सर्वः कृताभवेत् । श्रौतेषु सर्वशाखोतं सर्वस्यैव यथोचितम् ।
स्मात साधारणं तेषु ग्राह्यं श्रौतेषु कर्मसु” । इति । तदिदं वचनम्, प्रयोगशास्त्रं ग्टह्यादि, अनारम्भविधानतः परैन समुच्चीयते, इति वदत् , आरभ्याधीतैः सामान्यशास्त्रोतः परशास्त्रोकैश्च समुच्चयं वारयति । ये पुनरनारभ्याधीताः सामन्यधमाः स्मर्यन्ते, तैस्तु समुच्चयमनुजानाति । तम्मात् , परिशिष्टोकाइव

Page #445

[१ का.]
श्राद्धकल्पः ।
अनारभ्याधीता: सामान्याश्रयाविशेषाः स्वशास्त्रोक्तेऽपि प्रयोगे सन्निविशन्ते । अनन्यगतेज़चनात् । परिशिष्टकारः खल्वम्माकमेतदनुजानाति,–'विशेषाः खलु सामान्याः' इति ब्रुवाणः । पारतन्त्रिकस्य तु विशेषस्याभिनिवेशः सर्चतन्त्रविरुद्धएव । तदमे सामान्याश्रयाविशेषाः स्वशास्त्राविरोधिनएव समुच्चीयन्ते, न पुनः स्वशास्त्र विरोधिनोऽपीत्यवगन्तव्यम् ।
तेषां खल्वेषां सामान्याश्रयाणां विशेषाणामननुष्ठानेऽपि फलं भवत्येव । अनुष्ठाने पुनर्महानभ्युदयः । कथं ज्ञायते ? । परिशिष्टकारैस्तथाऽनुशिष्टेः । तथाच पुरस्तादाहृतम्,-'बकल्पं वा स्वग्टह्योकम्', इति । 'अनोवाप्यतिरिकोवा'-इति च। तदनेन अल्पेपि खशास्त्रोक्त कर्मणि कृते सर्वः कृतोभवति, इति वचनेन तावन्मात्रकरणस्योपदेशेन च अन्तरेणापि सामान्याश्रयानां विशेषाणामनुष्ठानं फलसिद्धिर्विज्ञायते । मदनपारिजातोऽपि,-"असमर्थश्चेत् स्वग्टह्योतमात्रमेव करोति, तावतैव तस्य शास्त्रार्थमिद्धेस्तत्वात्”इति ब्रुवन्नेतदेवाह । अशक्यञ्च सर्वेषां सामान्याश्रयाणां विशेषाणामनुष्ठानम् । विक्षिप्ताः खल्वेते भूयःसु प्रदेशेषु प्रभृततराश्च भवन्ति, न शक्यन्ते सामस्त्येन ज्ञातुमनुष्ठातुञ्च । न चाणक्यमर्थं क शास्त्रमस्मान् प्रेरयति। तथा मति तदेव न प्रमाणं भवेत् । विलुप्यन्ते किल कालवशाच्छास्त्राणि, इत्यपि स्मारोभवन्ति । तदेवं मामान्याश्रयाणं विशेषाणामननुष्ठानेऽपि फलमिद्धिर्भवतीति स्थितम् । अनुष्ठाने त्वमीषामभ्युदयविशेषोऽपि विज्ञायते। कुतएतत् ? । यतमोषामप्यनुष्ठानाय शास्त्रमस्मान् प्रयुके। न हि तस्थानुष्ठानाय शास्त्र

Page #446

श्राहकल्पः।
[१ का.]
मम्मान् प्रयुत-यस्यार्थीनास्ति । तथाच छन्दोगपरिशिष्टम् ।
“यत्र स्यात् कछश्रेयस्त्वं श्रेयसा:पि मणीषिणः ।
भूयस्त्वं त्रुवते तत्र छात् श्रेयो ह्यवाप्यते” । इति । अयेवं सामान्याप्रयाः ये प्रयोगविशेषा: पुराणादिषु स्मर्य्यन्ते, तेषामनर्थकत्वं प्राप्नोति। नेषदोषः। येषां स्वशाखायां प्रयोगविशेषोनोपदिश्यते, तेषां तद्विषयत्वोपपत्तेः। येषामप्य स्ति स्वशाखायां प्रयोगविशेषस्योपदेशः तेषामपि इच्छया तदनुठानोपपतेश्च । यो हि मामान्यश्रयः प्रयोगः, स सर्वेषामेव भवितुमुचितः । सामान्याश्रयत्वादेव । स्वशास्त्रोक्तस्तु प्रयोगः स्वस्थाभ्यर्हितः । तस्मात् स्वशास्त्रोतं प्रयोगमनुष्ठायान्ते काम, मामान्याश्रयोऽपि प्रयोगो नर्थकामाभूत्-इति सेाऽप्यनुष्ठीयताम् । न तु तदपाश्रयेण स्वशास्त्रोक्तः प्रयोगोऽन्यथयितुं युक्तः । वैश्वदेवबलिकर्मणोः कात्यायनेन सुव्यक्तमेतत्यार्थ योपदेशाच्च सर्ववमवगच्छामः । तथाच च्छन्दोगपरिशिष्टम् ।
"न स्ातां काम्यमामान्ये जुहोतिबलिकर्मणी । पूर्व नित्यविशेषोक्कनुहोतिबलिकर्मणोः । काममन्ते भवेयातां न तु भो कदाचन ।
नैकस्मिन् कर्मणि तते कर्मान्यतायते यतः” । इति। तदत्र, सामान्यविशेषयोः प्रयोगयोः कमान्यत्वं सुव्यक्तमेवकात्यायनो ब्रवीति । तत् कुत्र कस्य गुणोपसंहारोभविष्यति । न खल्वन्यथ कर्मणोगुणानामन्यस्मिन् कर्मए पसंहारोभवति । तस्ादियमेवावधारणा, स्वशास्त्रोके प्रयोगे परतन्त्रोकोविशेषोन करणीयः ।

Page #447

[१ का. ]
सामान्याश्रयाः श्रनारभ्याधीतास्तु विशेषाः कर्त्तव्याः । परमेषामकरणेऽपि स्वशास्त्रोक्रमाचस्यानुष्ठानादेव फलं भवति । करणे त्वभ्युदयः । सामान्याश्रयं प्रयोगान्तरन्तु, स्वशास्त्रोक्तप्रयोगस्यान्ते द्रच्छया पृथगनुष्ठेयम् । ततख, सामान्याश्रयम्य प्रयोगान्तरस्यानुष्ठाने महानभ्धुदयः । श्रननुष्ठानेऽपि न फलहानि:, इति । तदित्थं शास्त्रार्थ - मनुरुन्धानैरस्माभिः स्वशास्त्रोक्त प्रयोगे परेशानां सामान्याश्रयप्रये - गान्तरोकानाञ्च विशेषाणां समुच्चयादुपारम्यते । पूर्व्वे तु निबन्धारः, - एतदननुसन्धानाद्वा, पाण्डित्यातिशयख्यापनादा, स्वशास्त्रोकस्य प्रयोगस्यान्तराऽन्तरा येभ्योयावन्तोऽरोचन्त ते तावतः परोकान् सामान्याश्रयप्रयोगान्तराभिहितांश्च विशेषानभिन्यवीविशन्त । तथाऽन्यत्रापि, प्रयोगान्तरविशेषान् प्रयोगान्तरे समुदचैषुः । तदश्रद्धे
यम् ॥०॥ २३ ॥ ● ॥
श्राद्धकल्पः ।
पि द्विगुणास्तु दर्भान् ॥ २४ ॥
६२६
डिगुणान् द्विगुणीकृतान् दर्भान् पित्र्ये कुर्य्यात् । दैवे तु जवएव दर्भीभवन्ति । बौधायनोऽप्याह ।
"प्रदक्षिणन्तु देवानां पितॄणामप्रदक्षिणम् । देवानामृजवादभी: पितृ द्विगुणाः स्मृताः” ।
इति । तदनेन, यत् किञ्चित् पित्र्ये उत्स्रष्टव्यं तदपि द्विगुणैर्दर्भः कर्त्तव्यम्, - इत्यर्थदुक्तं भवति । तथाच हारीतः । “दर्भैरद्भिस्तिलैर्दत्तं तूष्णीमप्याशुते दिवम् ।
विधिना त्वानुपूर्व्येण श्रचयं परिकल्पते” ।
6

Page #448

६.३०
[१ का. ]
1
इति । तुशब्दोविशेषार्थः । कथं नाम ? | सपिण्डीकरणादूर्द्धं यत् क्रियते, तत्रैव पित्र् द्विगुणाः दर्भाः भवन्ति, मपिण्डीकरणान्तेषु तुऋजवएव दर्भा:, इति । तथाच सालङ्कायनः ।
“सपिण्डीकरणं यावदृजुदर्भैः पिढक्रिया । सपिण्डीकरणादूर्द्धं द्विगुणैर्विधिवद्भवेत्” ।
इति ॥ ० ॥ २४ ॥ ॥
श्राद्धकल्पः ।
पवित्रपाणिर्दद्यादासीनः ॥ २५ ॥
सर्व्वत्र, इति वक्ष्यमाणमिहापि संबध्यते । मध्यपरितस्य विशेषाभावात् । यत् किञ्चिदिह कर्मणि देवे पित्र्ये च देयं तत् स पवित्रपाणिरामीनश्च दद्यात् । कात्यायनोप्याह ।
" सव्ये पाणौ कुशान् कृत्वा कुर्यादाचमनक्रियाम् । ह्रस्वाः प्रवरणीयाः स्युः कुशादीर्घाश्च वर्हिषः । दर्भाः पवित्रमित्युक्तमतः मन्ध्यादिकर्मणि । सव्यः सेापग्रहः कार्य्येदक्षिणः सपवित्रकः” । इति । अत्रच -
" द्वयोस्तु पर्व्वणोर्मध्ये पवित्रं धारयेद् बुधः" |
स्मृत्यन्तरोकोविशेषोयथासम्भवं द्रष्टव्यः ।
इत्यादिकः
केचित्तु,
" पविचाणि ईद्यात्” – इति, “ श्रासीनः सव्र्व्वं करोति” – इति च
त्रयमत्र पठन्ति । तत्र व्यक्तएवार्थः ॥ ० ॥ २५ ॥ ० ॥
"
सर्व्वच प्रश्न पंक्तिमईन्यं पृच्छति ॥ २३ ॥

Page #449

[१ का.]
श्राइकल्पः।
६३१
सर्वत्र–दैवे पिये च प्रश्नेषु कर्तव्येषु पंक्तिश्रेष्ठं ब्राह्मणं पृच्छति ॥ ॥०॥ २६ ॥॥
सव्वान् वा ॥ २७ ॥
सर्वत्र प्रश्श्रेषु सर्वान् वा ब्राह्मणान् पृच्छति ॥०॥ २७ ॥॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्तसिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततीलङ्कारभट्टाचार्यस्य कृती श्राद्धकल्यभाव्ये प्रथमा काण्डिका ॥

Page #450

श्राद्धकल्पः।
द्वितीया काण्डिका। श्रासनेषु दीनास्तीर्य ॥१॥
येवासनेषु श्राद्धिब्राह्मणाः पूर्वमुपविष्टाः, तेष्वासनेषु दर्भानास्तीयं । तदिदमासनेषु दर्भदानं तन्त्रेण करणीयम् । नैयायिकी हि तन्त्रतानोपेक्षितुं युक्ता । कात्यायनोऽपि,
"अर्थेऽक्षय्योदके चैव पिण्डदानेऽवनेजने ।
तन्त्रस्य विनिवृत्तिः स्यात् स्खधावाचनएवच" । इत्यर्थादावेव तन्त्रनिषेधमुपदिशन्नन्यत्र तन्त्रमनुजानाति। तदमेकुशाः देवे ब्राह्मणदक्षिणपार्श्वे पित्ये तु वामपार्श्वे दातव्याः, इति महायशाः । वचनमप्युदाहरति ।
"पिरणामासनं दद्यादामपार्श्वे कुशान् सुधीः ।
दक्षिणे चैव देवानां सर्वदा श्राद्धकर्मसु । इति । तानिमान् दीन् दैवे, विश्वेभ्योदेवेभ्यः स्वाहा,-इति वा, वषट्, इति वा, नमः, इति वा, पित्र्य च "पिलभ्यः स्वधा"इत्युत्सृज्य दत्त्वा, तेषु ब्राह्मणानुपवेशयेत् । तथाच कात्यायनः ।
"स्वाहाकार-वषट्कार-नभस्कारादिवौकसाम् ।
खधाकारः पिढणाञ्च इन्तकारोनृणं मतः”। इति।

Page #451

[२ का.]
श्राद्धकल्यः।
६३३
"पिटभ्यति दत्तेषु उपवेश्य कुशेषु तान् ।
गोत्रनामभिरामन्य पिढनयं प्रदापयेत्” । ईति च । तथा व्यासः ।
"चतुर्थी चासने नित्यं सङ्कल्पे च विधीयते ।
प्रथमा तर्पणे प्रोक्ता संबुद्धिमपरे जगुः” । इति। तदिदं वचनमस्माकमपि भवति । कथं ज्ञायते ? । अस्मत् परिशिष्टकता कात्यायनेनैतस्थार्थस्य सुस्पष्टमुपदेशात् । 'संबुद्धिमपरे' -इत्यभिधानाच्च । तर्पणे हि संबुद्धिरन्येषां भवति । अस्माकन्तु प्रथमैव तत्र प्रयुज्यते । 'गोत्रस्तु तर्पणे प्रोक्नः' इति गोभिलीयवचनात् ।
तदेवम् , पितभ्यः, इति दत्तेषु कुशेषु, इत्यभिधाय,गोत्रनामभिः पिहनामन्त्य अर्थं दद्यादिति ब्रुवाण: कात्यायनः कुशदाने पितृणं गोत्रनामभिरामन्त्रणं नानुजानाति, इत्यवगच्छामः । 'पिटभ्यति दत्तेषु' इति च 'इति' करणेन सुव्यकमेवमुपदेशात् ।
"आसनावाहने पाये अन्नदाने तथैवच ।
अक्षय्ये पिण्डदाने च षट्सु नामादि कीर्तयेत्” । इति श्लोकसंग्रहकारवाक्यमस्मतप्रयोगव्यतिरिक्तविषयम्। कुतः? । अस्मत्परिशिष्टविरोधात् । षणामन्यत्राप्यादावस्माकं नामादिकीर्तनस्योपदेशाच्च । यत्तु,
"उपवेश्य कुशान् दद्यादृजुनैव हि पाणिना" । इत्युकप्रकारेण पित्भ्योदत्तेषु कुशेषु,-इति नारायणोपाध्यायवर्णनम्। तदमङ्गतम् । यथाश्रुतार्थपरित्यागे मानाभावात्। व्यवहित

Page #452

श्राद्धकल्पः।
[२ का.]
योजनया खल्वेषोऽर्थः परिचिकल्पयिषितः,-'इति उन्न प्रकारेण पितभ्योदतेषु', इति । न चैषोऽलमात्मानं पारयति, शब्दस्य श्रव
मात्रात् योऽर्थोऽवगम्यते, तं बाधित्वा । अनर्थकत्वापत्तेश्च । पानर्थक्यं खल्वेवमितिकारस्यापद्येत । कथम् ? । सृजना पाणिना कुशानां प्रदानं ख चनेनैव पूर्वमुपदिष्टम् । तदर्थं पुनरितिकरणमिति कोनाम सचेतनाऽभिदध्यात् । त्यागवाक्योपदेशपरत्वे वितिकारस्योपादानमर्थवत् स्यात्। नचार्थवत् शास्त्रमनर्थकं कर्तुमुचितम् । तस्मान्न किञ्चिदेतत् ।
यच रघुनन्दनेनोक्तम्,-'इति इत्यनेन गोत्रनामभिरामन्य इति प्रक्रस्यमानप्रकारेण पितृभ्योदतेषु', इति । तदपि न समीचीनम् । इति शब्दस्य प्रक्रान्तपरामर्शकतयैवोपपत्तौ सम्भवन्त्यां प्रक्रस्थमानपरामर्शकवस्थासम्भवात् । यथाश्रुतार्थश्चैवमुपरुध्यते । तत्रच प्रमाणं नास्तीत्यवोचाम ।
यच्चापरमुक्तम्,-'अक्षय्योदकदानेतरत्र कुशासनदानादौ सर्वत्रछन्दोगानां येचारवेति पाठः' इति । तदप्यमङ्गतम् । तत्रभवता ग्राकारेण दर्भदानमतिक्रम्य तत्र तत्र तिलोदकादिदाने विशिष्ययेचात्रत्वेतिमन्त्रस्योपदेशादासनदानादावप्रसनः । ग्टह्यकारः खल्वस्माकं तेषु तेषु बहुवेव येचाचवेतिमन्त्रमुपदिश्य कुत्रचिदेव दर्भदानादौ नोपदिदेश । अयमपि तत्र भवान् सूत्रकारोग्टह्यानुके कुत्रचित् तन्मन्त्रमुपदिशन्नपि दर्भदानादौ नोपदिशति । नचैवं मति, दर्भदानादावपि येचात्रवेतिमन्त्रपाठः, इति साध्वी कल्पना भवति ।
यदप्यमम् ,

Page #453

[२ का.
श्राद्धकलाः।
१३५
“बहुनामेकधर्माणामेकस्यापि यच्यते ।
सर्वेषामेव तत् कुर्यादेकरूपाहि ते स्मृताः” । इति बौधायनोकाकाङ्क्षया प्रसक्तः, इति। तदप्ययनम् । कस्मात् ? । यम्माबहूनां लब्धात्मनामेकं सिद्धवदनूद्य यत्र यत् किञ्चिदुच्यते, तत्र तथाविधानां सर्वेषामेव तद्भवतीत्यर्थीबौधायनवचनस्य । न खचत्र बहनां लब्धात्मनामेकं सिद्धवदनूद्य येचात्रवेतिमन्त्रोविधीयते, किन्तु येचात्रत्वेतिमन्त्रविशिष्टमेव तत्तदङ्ग विशिव्य विधीयते । तच्च तथा विहितं मदहनामेकं भवति, इति नात्र बौधायनवचनस्यावसरः । यापरमुकम्,
"अक्षय्योदकदानञ्च अयंदानवदिव्यते ।
षट्य व नित्यं तत् कुर्य्यानचतुर्था कदाचन" । इति च्छन्दोगपरिशिष्टवचनेनापि तथा ज्ञाप्यते । न चतुर्था,-इति तस्मै ते इत्यन्तस्य निषेधः । षष्ठ्यव, इत्यनेन गोत्रसंबन्धनान्नी षष्ट्यन्तताप्रतीतेः, इति । तदपि न सुन्दरम् । वचनस्य तथार्थवेप्रमाणाभावात् । षष्ठ्यैव इत्यनेन गोत्रसंबन्धनाम्नां षष्ठ्यन्तताप्रतीतेश्च । येचाचवेतिमन्त्रोहि संबोध्यमानविषयएव भवितुमर्हति, न सर्वत्र । कथं ज्ञायते ? । ते, इति युष्मदः संबोध्यमानार्थ वाचितया षष्ठ्यन्तस्थलेऽप्रमतः। भवानपि नात्र विप्रतिपद्यते । सोऽयं भवदीयएव वाणोभवन्तं प्रहरति । आह । न चतुर्था कदाचन,-इति तर्हि वचनमनर्थकं स्यात् । षष्ठेयव, इत्यनेनैव सिद्धेः । नैषदोषः। यदेव सिद्धं तदेवाचानूद्यते सुखावबोधार्थम् । परेषां वा मतमनेन प्रतिषिध्यते । तस्मात् नित्यानुवादोविहितप्रतिषेधोवा

Page #454

३
श्राद्धकल्पः।
[२ का.]
ऽयम् । विहितं केषाञ्चित् चतुर्था अक्षय्योदकदानम् । तदिह प्रतिषिध्यते । तथाच ब्राह्मेर पुराणे ।
“नान्दीमुखेभ्यश्चाक्षय्यं पिटभ्यद्दमस्विति” । इति । तथा चोकम्। “परोनित्यानुवादः स्यात्" इति । “विहितप्रतिषेधो वा” इति च । एवकारेणैव तड्यावच्छिद्यते, इति चेत्, तदेवैतेन दर्शयति । “तमेव विदित्वा अतिमृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यते अनाय” इति, "महेश्वरस्त्यम्बकएव नापरः" इति चैवमादिवत् । प्रथाक्षयोदकदानेऽपि ये चात्रवेति मन्त्रस्य प्रसङ्ग, तस्यैव च 'न चतुर्था' इत्यनेन निषेधं विना न तुष्यसि । तई 'अर्घ्यदानवत'-दूत्यतिदेशेन तत्र मन्त्रस्य प्रसङ्गः तस्यैवच निषेधः,इति सन्तुष्यताम् । श्रासनादिदानेऽप्यनेन वचनेन समन्त्रः कथं ज्ञाप्यते,-इति न खल्वधिगच्छामि ।।
अथ, मा तावत् बौधायनवचनेनासनदानादौ मन्त्रः प्रमन्नि, च्छन्दोगपरिशिष्टवचनेनचासौ मा विज्ञापि, तथापि भूयःसु प्रदेशेषु गोभिलोयं विभिव्योपदे प्रदर्शकमभ्युपगम्य येवल्येषु स मन्त्रोनापदिष्टः, तेव्वपि स कल्पनीयः, इति ब्रवीमि, इति चेत् । निरङ्कुशवात्ते तुण्डस्यैवं ब्रवीषि, न तु प्रमाणेपेतं ब्रवीषि। परिशिष्टकारः खल्वस्माकं दर्भासनदाने चतुर्थन्नं वाक्यमुपदिशति, वन्तु कल्पनारमिकस्तत्रापि येचात्रत्वेतिमन्त्र कल्पयसि, तत् किमत्र ब्रूमः । ननु,
"सर्वत्रैव पितः प्रोक्तं पिता तर्पणकर्मणि ।
पितुरक्षय्यकाले च की एवं न मुह्यति” । इति स्नानसूत्रपरिशिष्टवचने 'सर्वच' ग्रहणेन व्याप्यवगमात् श्रामन

Page #455

[२का.]
श्राद्धकल्पा
दानेऽपि संबोधनविभत्तया वाक्यरचना प्राप्नोति?। सत्यं प्राप्नोति, 'पिढभ्यति दत्तेषु'-इति कात्यायनीयविशेषवचनानुरोधात्तु नैवं क्रियते । न हि सामान्यवचनव्यपाश्रयेण विशेषवचनमुपरोद्धव्यं भवति । यदाहवनीयादौ हि सामान्यस्य विशेषपरत्वमुक्तम् । न सामान्यव्यपाश्रयेण विशेषस्योपरोधः। ‘पदार्थान्तरमाकाङ्क्षविशेषमपहाय तदितरत्र सामान्यमन्वेति'-इति भवानेवाह । अपिच । स्नानसूत्रपरिशिष्टकारः खल्वासनादौ संबोधनविभकि नोपदिदेभ, किन्वादावेव । कथं ज्ञायते ? ।
“शर्मनादिके कार्ये शमा तर्पणकर्मणि ।
शर्मणोऽक्षय्यकाले तु कर्ता एवं न मुह्यति" । इति तत्परवचने तेनैव सुव्यकमस्यार्थस्योपदेशात् । इत्यस्तु किं विस्तरेण ॥०॥ १ ॥०॥ यवानादायोङ्कारं कृत्वा विश्वान देवानावाहयिष्य
इति पृच्छति ॥२॥ घवानक्षतान् दक्षहस्तेनादाय । कुतः ? ।
"कोपदिश्यते यत्र कर्तुरङ्ग न चोच्यते ।
दक्षिणस्तव विज्ञेयः कर्मणां पारगः करः” । इति छन्दोगपरिशिष्टवचनात् । एवमन्यत्रापि । निगदव्याख्यातमन्यत् । ॐकारश्चात्र सन्ततः करणीयः । तथाच ग्टह्यासंग्रहः ।
"मन्ततः प्रणवः कार्यः पित्यज्ञेषु ब्राह्मणैः ।
उपांशकरणञ्चापि सह की ममखरैः”। इति ॥ ॥ २ ॥

Page #456

३
श्राद्धकल्पः ।
,
श्रावाहयेत्यनुज्ञाता विश्वेदेवास श्रागत शृणुताम इम हवमेदं वर्हिर्निषीदत, विश्वेदेवाः शृणुतेमहम्मे ये अन्तरीक्षे ये उपद्यविष्ठ ये ि जिह्वा उतवा यजचा सद्यास्मिन वर्हिषि मादयध्वम्, ओषधयः संवदन्ते सेोमेन सह राज्ञा यस्मै कृणोति ब्राह्मणस्तं राजन् पारयामसीति ॥ ३ ॥
[२ का. ]
श्रावाहय – इति ब्राह्मणैरनुज्ञातः कृतानुज्ञः कर्त्ता, विश्वेदेवासः,— इत्यादिभिस्त्रिभिर्मन्त्रैः, 'आवाहयेत्' - इति सूत्रशेषः । तत्र खल्वाद्यौ हो मन्त्रावावाहनप्रकाशनसामार्थ्या दावाहने समवेतार्थवेव, ढतोयस्त्वसमवेतार्थतया सर्व्वथैवादृष्टार्थः । यद्यपि, पूर्व्वमादत्तानां यवानां विनियोगविशेषोन सूत्रितः, तथापि इदानों तैरन्ववकिरणं करणीयम् । कृतार्थः खल्विमे यवाः श्रवश्यं केनचित् प्रकारेण त्यक्तव्याः । तच्चेत्थं कर्त्तव्यम् । किं कारणम् ? । पित्रावाहने खल्वावाहनात् परतस्तिलैरन्ववकिरणं स्रुत्रयिष्यति । तदत्रापि तथैव वर्णयितुं युक्रम्, - इति । स्मृतिष्वप्येवं पश्यामः । तथाच याज्ञवल्काः । "यवैरन्ववकीर्य्यीथ भाजने सपवित्रके” ।
इत्यादि बहुलम् । यवैरन्यव किरणश्चेदं मन्त्रस्यानुपदेशादमन्त्रकं करणीयम् इति पितृदयितापिढभक्तिमहायशः प्रभृतयः । यवोऽसीति
मन्त्रेण - इति कल्पतरुकृत्य प्रदीपादयः । श्रच केचित् शाय्यायनीयं कात्यायनश्राद्धसूत्रञ्च पश्यन्तः, विश्वेदेवास:, - इति प्रथममन्त्रेणा

Page #457

[२ का.]
प्राहकल्पः।
वाह्य यवान् विकीर्य, विश्वेदेवाः श्टणुतेमं हवमे, इत्यादिमन्त्रदयं जप्तव्यम्, इति वर्णयन्ति । तदसङ्गतम्। उत्तरमन्त्रयोर्जपे विनियोजकप्रमाणभावात्। अस्मत्सूत्रकारेण मन्त्रत्रयपाठानन्तरम् 'इति' कारकरणान्मन्त्रत्रयस्यैवावाहने विनियोगावगतेः । जपस्याबानुपदेशाच्च । “तत उत्तरजतं जपति"-इत्यभिधाय, शाव्यायनस्योत्तरमन्त्रयोपदेशः तच्छाखिना भविष्यति। कात्यायनोऽपि माध्यन्दिनीयानां सूत्रकारः, इति तदुपदेशोप्यस्माकं न भवति । यच्च रघुनन्दनेन, एवं वर्हिर्निषीदत,-दूत्यनन्तरम् ,-"इत्यावाह्य विकिरेत्” इति लिखितम् । तत् न सूत्रप्रतीकम् , अपितु सूत्रस्य खाभिमतं व्याख्यानम्, इति लिव्यते। कुतः ?। सूत्रग्रन्थे तदभावात् । तन्मतवादिनापि भाष्यकारेण शात्यायनवचनावष्टम्भेन तथा वर्णनाच्च । यदपि, “आवाहयेत्यनुज्ञाताविश्वेदेवासागत दाश्वसो दाशम: सत इति वा यवैरवकीर्य विश्वेदेवाः ग्टणुतं हवं मे ये अन्तरीचे यउपद्यविष्ठ ये अग्निजिता उतवा यजत्रासद्यास्मिन् वर्हिषिमादयध्वम्" इतिच्छन्दोगापरसूत्रम् । तदपि नैतत्प्रयोगे विनिशते । तदुक्तस्य वैकल्पिकमन्त्रान्तरात्रानुपदेशात् । अत्रोपदिष्टस्य 'श्रोषधय'-इत्यादि मन्त्रान्तरस्य तत्रानुपदेशाच्च । 'विश्वेदेवाः' इति मन्त्राप्येतस्मादिलक्षणएव तत्र पठितः ॥ ॥ ३ ॥०॥
__ अथ पितृनावाहयिष्यइति पृच्छति ॥ ४ ॥ अथेत्यानन्तार्थम् । कथं नाम?। दक्षहस्तेम तिलानादाय ॐकारं कृत्वा पिहनावाहयिष्ये,-इति पृच्छति, इति। कथं ज्ञायते ? ।

Page #458

g.
धाहकल्पः।
[२ का.]
देवानामावाहने यवानामिव पितृणामावाहनेऽपि तिलानामादानस्य ॐकारकरणस्य चोचितत्वात् । परतस्तिलविकरणस्य सूत्रणाच्चैवमवगच्छामः ।. "तिलानादायोङ्कारं कृत्वाऽथ पिढनावाहयिष्यति पृच्छति" इति तत्वकारपाठे व्यकोऽयमर्थः । च्छन्दोगापरसूत्रेऽप्येवमेव सूत्रपाठः । पिहन, इत्याधुपादानात् पिढनावाहयिव्ये, इत्येव वक्रव्यम्, न तु तेषां नामगोत्राद्युल्लेखः, इत्युक्तप्रायम् ॥०॥ ४ ॥०॥
आवाहयेत्यनुज्ञातउशन्तत्वा निधीमह्यशन्तः समिधीमहि उशन्नुशत आवह पितॄन् हविषे अत्तवे, एत पितरः सोम्यासोगम्भीरेभिः पथिभिः पूर्बिणेभिदत्तास्मभ्यं द्रविणेह भद्र रयिञ्च नः सर्ववीरं नियच्छत, आयन्तु नः पितरः सोम्यासेोऽग्निस्वात्ताः पथिभिर्देवयानैरस्मिन् यज्ञे स्वधयामदन्तोऽधि ब्रुवन्तु तेऽवत्वस्मानिति ॥५॥
'इति' एतैमन्त्रः, पिहनावाहयेत्, इति सूत्रशेषः । अत्रच, ‘एत पितरः, इत्यनन्तरं उशन्तस्वेति मूलभूतगोभिलग्टह्ये तझाय्यदये च पिटदयितायाञ्च लिखितेन मैथिलानामेतद्विपरीतलिखनं हेयम्'इति तत्त्वकारेणकम् । वयन्तु मूलभूतश्राद्धकल्पे उशन्तस्त्वेत्यनन्तरमेव एत पितरति मन्त्रं पश्यामः । तद्भाव्यकृता महायशसाऽपि सथैव क्रमेण मन्त्रावेतौ पठितौ। ग्टह्ये च गोभिलीये न खल्वावाहनं सूचितं न वैतौ मन्तौ पठितौ,-इति ॥०॥ ५ ॥०॥

Page #459

[२ का.]
श्राद्धकल्पः।
१५१
अपहता असुरारक्षासि वेदिषदइति तिलैरन्धव
की-पउपस्पृशति ॥ ६॥ ऋज्वर्थं सूत्रम् । तदत्र, अपामुपस्पर्श पित्र्यमन्त्रोच्चारणं वीजम् । तस्मादन्यत्राप्येवंविधस्थले अपामुपस्पर्श: करणीयः । तथाच च्छन्दोगपरिशिष्टम् ।
"पियमन्त्रानुहरणे श्रात्मालम्भे अवेक्षणे । अधोवायुसमुत्सर्ग प्रहासेऽनृतभाषणे । माजीरमषिकस्पर्श श्राको क्रोधसम्भवे ।
निमित्तेष्वेषु सर्वेषु कम्मै कुर्खन्नपः स्पृशेत्” । इति। तदिदमावाहनं पिटपक्षे मातामइपक्षे च पृथक् पृथक् करणीयम् । कथं ज्ञायते ? । 'मातामहानाञ्चैवम्'-इति सूत्रेण मातामहपोऽपि कृत्स्नविध्यतिदेशात् पृथगेव करणं वर्णयितुमुचितम्,इति। तन्त्रं वा वैश्वदेविकम्' इति च सूत्रयन् वैश्वदेविकादन्यत्र तन्त्रं नानुजानात्याचार्यः, इत्यवगच्छामः । अलमास्त्वत्रापि तन्त्रमनुतिष्ठन्ति ॥०॥ ६ ॥॥ अथेदानीमघ वकुमुपक्रमते,___ यज्ञियवृक्षचमसेषु पविचान्तर्हितेषु ॥ ७ ॥ यज्ञेभ्योहिताः ये वृक्षास्तदमे यज्ञियवृक्षाः । ते खलिमे खादिराः पालाशाश्च भवन्ति । अभावे पुनरमीषां विभीतकादिवज सर्च वनस्पतयः । कथं ज्ञायते?। अस्मदृह्यकारणमीषां यज्ञकर्मणपदेशात् । तथाच गृह्यसूत्रम् । “अमानुपकल्पयते खादिरान् वा

Page #460

९४२
श्राद्धकल्पः ।
[२ का. ]
पालाशान् वा" इति । " खादिरपालाशालाभे विभीतक तिल्वकबाधक - नीव - निम्ब-शालाल्रलुदधित्थ- कोविदार-लेभातक व स वनस्पतीनामिमोयथार्थं स्यात् " - इति च । स्मरन्ति च ।
।
" पालाशे ब्रह्मवर्चः स्यादाश्वत्थ राजयोग्यता । सर्व्वभूताधिपत्यञ्च लक्षे नित्यमुदाहृतम्” । इत्यादि । पलाशविकङ्कतकाश्मरीविल्व खदिरोडुम्बरानपरे यज्ञियवृक्षान् मन्यन्ते । “ते वै पालाशाः स्युरथवा वैकङ्कतविल्याः खादिरौडुम्बराः काश्मर्य्यमयाः एते हि वृत्ता: " - इत्यपि निगमो भवति । यज्ञियवृक्षाणां चमसेषु । यज्ञियवृक्षशाखाभिर्निर्मिताः श्रविषमाः प्रादेश दोर्घःश्चतुरङ्गुलविस्तृताश्चतुरङ्गुलोङ्खाश्चतुरस्त्राः मध्यविलाश्च पात्रविशेषाश्च मसाः भण्यन्ते । तथा चोकम् |
“तच्छाखाश्च समादीर्घः प्रादेशाश्चतुरङ्गलाः । तथैवात्सेधतेाज्ञेयाश्चतुरस्त्रास्तइत्यपि” ।
1
इति । तेषु खल्वियम्भूतेषु चमसेषु पवित्रान्तर्हितेषु । पवित्रैः, "अनन्तर्गर्भिणं माग्रं कौशं द्विदलमेवच ।
प्रादेशमात्रं विज्ञेयं पवित्रं यत्र कुत्रचित्" | इत्युक्रलक्षणे, अन्तर्हितेषु व्यवहितेव्वित्यर्थः । पवित्राणि उलचलानि अन्तर् मध्ये हितानि निहितानि वा येषां तेषु पविचान्तर्हितेषु, यज्ञियवृक्षच ससेषु श्रप श्रसिञ्चति' - इति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । एतदुकं भवति । चमसान् स्थापयित्वा तेषु देवे प्रागग्रं पित्र्ये च दक्षिणाग्राणि पविचाणि स्थापयेत् इति । तानि खल्वेतानि पवि
'आणि 'पविचे स्थोवैष्णव्यो'- इत्यनेन किवा, 'विष्णोर्मनसा पूते स्वः' -
----

Page #461

[ २ का. ]
इत्यनुमाव्यानि । ततश्चमसेषु स्थापयितव्यानि । कथमनुक्रं क्रियते ? | उच्यते । प्रादेशमात्रं हि पवित्रमुपदिशन्ति । न खल्वच्छिन्नानां भवति प्रादेशमात्रता । न च विनैवानुमार्जनं कमीहता युक्ता । तदेवं के इनमनुमार्जनञ्चैषमार्थप्राप्तम् । एवमनुक्रमपि करिय्यते । पवित्रविधौ च खन्वस्माकमित्यमुपदेशः । तथाच गृह्यसूत्रम्। " ततएव वर्हिषः प्रादेशमाचे पवित्रे कुरुते" " श्रोषधिमन्तर्धीय छिनत्ति न नखेन पवित्रे स्थोवैष्णव्याविति” “श्रथैने श्रद्भिरनुमार्ष्टि विष्णोर्मनसा पूते स्य इति" - इति ॥ ० ॥ ७ ॥०॥
एकैकस्मिन्नपचसिष्वति - शन्ना देवीरिति ॥ ८॥
,
एकस्मिन् एकस्मिन् चमसे अपउदकम् सिञ्चति शन्नोदेवीरितिमन्त्रेण दैव पर्व्वम् । एकैकस्मिन् — इति वीप्सया प्रतिपाचं मन्त्रावृत्तिं दर्शयति । तेनाच तन्त्रमनुष्ठानं न भवति । कात्यायनोऽपि 'अ' saय्योदके चैव' - इत्यादिना तन्त्रस्य निवृत्तिमाह ॥ ० ॥ ८ ॥ ० ॥
श्राद्धकल्पः ।
२४३
एकैकस्मिन्नेव यवानावपति यवाऽसि यवयास्मद्द्वेषो यवयारातीरिति ॥ ८ ॥
एकैकस्मिन्नेव पात्रे यवानावपति यवासीतिमन्त्रेण । तदिदं देवार्थपात्राभिप्रायं सूत्रम् । कथं ज्ञायते ? | यaraपनस्योपदेशात् । उत्तरत्र 'पितृन्' - इति करणाच्च । वीमा तर्ह्यनर्थिका भवत्यमङ्गता च । किं कारणम् ? । एकं खल्वर्घ्य पात्रं दैवे भवति, - इति । कथं पुनर्ज्ञायते, – एक मर्घ्यपात्रं दैवे भवति ? – इति ।

Page #462

माइकल्यः।
[२ का.]
"यवैरन्ववकी-थ भाजने सपवित्रके"। इति याज्ञवल्कादि स्मृतिम्चेकवचनोपदेशात्, इति चेत् । किमत्र भवतः सूत्रकारस्थ 'एकैकस्मिन्'-इति वीमां न पश्यसि ।। याज्ञवल्कास्तु नास्मत्प्रयोगस्योपदेष्टा । तथापि तवचनम्थमेकवचनं दृष्ट्वा पात्रमेकं निश्चिनोषि । अस्मत्सूत्रकारोकां वीणां पश्यन्नपि तत्र सन्देक्षि । सेयं पितरमुपेक्ष्य श्वशरे गाढ़ा भक्तिः । अव्यवस्था तर्हि प्राप्नोति? न खलु ज्ञायते,-कियत्सु पात्रेय्वेषा वीमा विश्रमिव्यति, -इति । एवन्तहि सामर्थ्याड्यवस्था भविष्यति । पात्रे खल्वेकस्मिन् अचरितार्था वीसा पात्रद्वयं कल्पयिष्यति, इति । ननु त्रिचतुरादोन्यपि शक्नोति कल्पयितुम् ? । शक्नोति । द्वयोः कृतार्थत्वात्तु न कल्पयति । या हि वीमा त्रिचतुरादीनि पात्राणि कल्पयति,कल्पयत्यसौ दे अपि पात्रे। कल्पयति चेत् , तत्र चरितार्थी सती नाधिककल्पनायै भवति, इति। अथ, शास्त्रान्तरदर्शनं विना न ते परितोषः, दृश्यतां तदपि । यथा मत्स्यपुराणम् ।
"विश्वान् देवान् यवैः पुष्पैरन्यासनपूर्वकम् । पूरयेत् पात्रयुग्मन्तु स्थाप्य दर्भपवित्र के ।
शन्नोदेवीत्यपः कुर्यात् यवोऽसीति यवांस्तथा" । इति । पुरूरवामाद्रवोरभयत्वादर्घाभयत्वं प्रीत्यतिशयार्थम्,इति शूलपाणि: । विश्वदेवस्याने अर्थ पात्रमेकं देवा, इति मदनपारिजातः ।
केचित् इदं सूत्रम् , उत्तरसूत्रे 'पिहन्' इति च, न पठन्ति । तेषां देवेऽपि पात्रे उत्तरसूचानमारात् तिलानामावपनं स्यात्, यवानां

Page #463

[२ का.]
श्राडकल्पः।
श्राद्धकल्पः ।
वा?-इति विचारणीयम् । यवानाम्-इति ब्रूमः । कुतः ? । यतः,
"मदा परिचरेद्भक्त्या पिढनप्यच दैववत्" । रति कात्यायनेन वृद्धिश्राद्धे पिहां देववत् परिचरणमुकम् । “यवैस्तिलार्थः" इत्यनेन वृद्धिश्राद्धे यवैस्तिलार्थः करणीयः, इति सूत्रकारोऽप्युपदेक्ष्यति । अस्मात् कारणादवगच्छामः,-पिवणं योऽर्थस्तिस्लैः क्रियते, देवानां सेोऽर्थायवैः करणीयः, इति । अपरे पुनरेतदविद्वांसः सूत्रञ्चेदमपठन्तः,-दैवेऽपि पात्र तिलानावपन्ति । ॥०॥ ८ ॥॥
पितृनेकैकस्मिन्नेव तिलानावपति,-तिलोऽसि सोमदेवत्योगासवोदेवनिर्मितः प्रत्नमद्भिः पृक्तः वधया पितॄन् लोकान् प्रीणाहि नः स्वाहेति ॥
पिढन्, इति व्यत्ययात् षष्ठ्यर्थे द्वितीया । पितृणमेककस्मिन्नेव पाचे, इत्यर्थः । पिढन् उद्दिश्य, इति वा वर्णनीयम् । केचित् 'पिहन्' इति न पठन्ति । आह । एकैकस्मिन् , इत्यनुवर्मियते, किमर्थं पुनर्निर्दिश्यते ? । उच्यते । तिलावपनमन्त्रे बहुवचनान्तपिटपदश्रवणात् मक्वन्मन्त्रपाठेन एकैकस्मिन् पाचे तिलवयनं कश्चिदाशपोत, नन्माप्रशाङ्गीदित्येतदर्थं पुनरिह निर्देशः ॥ ॥ १ ॥॥

Page #464

४६
श्राद्धकल्पः ।
[ २ का. ]
सै।वर्णराजतै।दुम्बरखड्गमणिमयानां पाचाणामन्यतमेषु वा ॥ ११ ॥
दुम्बरं ताम्रमयम् । कथं ज्ञायते ? | सौवर्णादिमाहचर्य्यात् । वृक्षमयानां ' यज्ञियवृक्षचमसेषु' – इत्यनेनैव गतार्थत्वाच्च । खड्गमयं गण्डकशिरोस्थिनिर्मितम् । मणिमयानि मारकतस्फाटिकादीनि । तेषां खन्वेषां पात्राणामन्यतमेषु पात्रेषु वा 'पवित्रान्तर्हितेषु ' - इत्यादिगतेन संबन्धः । वाशब्दो विकल्पार्थः । तानि खल्वेतानि पात्राणि वैकल्पिकानि, - इत्येकजातीयान्येव सर्व्वीयर्घ्यपात्राणि कर्त्तव्यानि । न पुनः कानिचित् सौवर्णानि कानिचित् राजतानि, कानिचिच्चापरापराणि । किं कारणम् ? । 'विकल्पे हि नोभयः शास्त्रार्थः’—–इत्युक्तम् ॥०॥ ११॥०॥
पचपुटेषु ॥ १२ ॥
वाशब्दोऽत्र लुप्तवत् द्रष्टव्यः पूर्व्वस्मादा अनुषञ्जनीयः । यज्ञियवृक्षाणां पत्रपुटेषु वा पवित्रान्तर्हितेषु इत्यादिपूर्व्ववदर्थः ॥ ॥ १२ ॥०॥
यानि वा विद्यन्ते ॥ १३ ॥
यानि वा श्रनिषिद्धानि कदली वृक्षत्वगादीनि लभ्यन्ते तेषु वा पविचान्तर्हितेषु — इत्यादिगतेन संबन्धः ॥ ० ॥ १३ ॥०॥
एकैकस्यैकैकेन ददाति सपविचेषु हस्तेषु ॥ १४ ॥
एकैकस्य पित्रादेः एकैकेन प्रत्येकेन ददाति उत्सृजति । सपवित्रेषु

Page #465

[२ का.]
श्राद्धकल्पः।
९४७
पवित्रसहितेषु ब्राह्मणानां हस्तेषु सत्म, इत्यर्थः । एतदनेनोन भवति । ब्राह्मणानां इस्तेषु प्रथमं पवित्राणि दत्त्वा पश्चादर्घमुत्सएव्यम-इति । एवं वाएकैकस्य पित्ब्राह्मणादेः सपवित्रेषु हस्तेषु सत्म, प्रत्येकेनायं ददाति । तस्मात्, प्रत्येकब्राह्मणहस्तेषु पवित्राणि दातव्यानि, न त्वाभ्युदयिकवत् मिलितेषु हस्तेषु, इति सिद्धं भवति ।
इदमिदानी मन्दिह्यते । मपवित्रेषु हस्तेषु, इत्यनेन ब्राह्मणइस्तेषु पवित्राणां प्रदानं तावगम्यते, न ज्ञायते,-किमीपात्रस्थान्येव पवित्राणि ब्राह्मणानां हस्तेषु इदानी दातव्यानि, अथवा तेभ्योन्यानि ?-इति। तेभ्योऽन्यानि,-इति प्रतिपद्यामहे । कुतः? । सपवित्रेषु इस्तेषु अयं ददाति, दूत्युत पवित्रान्तरस्यैवावगतेः । न खन्वय पवित्ररहितं देयमिति युक्रमभ्युपगन्तुम् । पवित्रसहितं ह्यर्थ भवति । पवित्रं खल्वेतदर्थ्यस्योपकरोति, इत्यत्र न विवादः। उपकरोति चेत्, नूनं पवित्रसहितमेवार्थं भवति । तदेवं सति न युज्यते विनैव वचनं तद्र हितमर्यमुत्मट म्। शक्यं हि सपवित्रेषु इस्तेषु,इति वचनमन्यथाऽपि वर्णयितुम् । उत्मात् पूर्वमेव चेत् पवित्राणि प्रतिपाद्यन्ते, अर्थार्थतेवामीषां न स्यात्। कात्यायनोऽपि,
“गोत्रनामभिरामन्य पिहनय प्रदापयेत्' । इत्यर्थोत्सर्गमभिधाय,
"ज्येष्ठोत्तरकरान् युग्मान कराग्राग्रपवित्रकान् । कृत्वाऽयं संप्रदातव्यं नैकैकस्याञ्च दीयते”।

Page #466

६४८
[ २ का. ]
इति परता ब्रुवम् उत्सर्गानन्तरमेव अर्थीयपवित्राणां ब्राह्मणेषु प्रतिपादनमनुजानाति । अपरे पुनरेतदविद्वांसेाभाषन्ते, — दीनां निमीख्यत्वाभावात् श्रर्घ्यपात्रीयायेव पवित्राणि इदानीं ब्राह्मणहस्तेषु दत्त्वा ततोऽर्घ्यमुत्सृष्टव्यम्,—– इति ॥०॥ ९४ ॥०॥ केन मन्त्रेण ददाति ? | उच्यते, -
श्राद्धकल्पः ।
इति ।
यादिव्यापः पयसा संवभूवुर्या अन्तरिक्षा उतपार्थिवीयी हिरण्यवर्ण यज्ञियास्तानचापः शिवाः शंस्योनाः सुह वा भवन्तु असावेतत्ते अर्थं येचाच त्वामनु याश्श्च त्वमनु तस्मै ते स्वधेति ॥ १५ ॥
यादिव्या इति मन्त्रं पठित्वा असावित्यादिना दद्यात् । श्रचासाविति संबोधनान्तनामाद्युल्लेखाभिप्रायं वचनम् । तथाच कात्यायनः ।
" गोत्रनामभिरामन्त्रा पितृन प्रदापयेत्” ।
" गोत्रं खरान्तं सर्व्वच गोचस्यात्क्षय्य कर्म्मणि । गोचस्तु तर्पणे प्रोक्तः कर्त्ती एवं न मुह्यति । सर्व्वचैव पितः प्रोतं पिता तर्पणकर्मणि । पितुरचय्यकाले च कर्त्ती एवं न मुह्यति । शर्मन्नर्धनादिके कार्ये शभी तर्पणकर्मणि ।
शर्मणोऽचय्यकाले च कती एवं न मुह्यति” ।
S

Page #467

[२ का.]
श्राद्धकल्पः।
288
इति चास्मदीये स्नानसूत्रपरिशिष्टे। निर्देशकमश्चामीषामस्मादेव पाठक्रमात् कल्पनीयः । तेन, यादिव्या, इति मन्त्रमुच्चार्य, अमुकगोत्र पितरमुकशर्मन्नेतत्ते अर्थं येचात्र त्वाममु यांश्च त्वमनु तस्मै ते खधा, इत्ययमस्माकमुत्मर्गवाक्यप्रयोगः । यत् पुनः स्मरणम् ,
"संबन्धं प्रथमं ब्रूयागोत्रं नाम तथैव च ।
पश्चाद्रूपं विजानीयात् क्रमएष सनातनः” । इति । तदस्मत्प्रयोगव्यतिरिक्तविषयम् । अस्मच्छास्त्रे रूपोल्लेखस्याननुशासनात् । वकृचानां खल्वमावस्ति । “गोत्रनामरूपाणं पिलणमिदमासनम्" इत्याद्याश्वलायनग्टह्यपरिशिष्टदर्शनात् । गोत्रादीनामेतद्विपरीतक्रमेणास्मत्परिशिष्टे पाठाच्च । अनयैव युक्त्या, -
"मकारेणैव कर्त्तव्यं गोत्र सर्वत्र धीमता ।
सकारः कुतपोज्ञेयस्तस्मात् यत्नेन तं वदेत्” । इति वचनोपदिष्टं सगोत्रपदमप्यस्माभिल्लेिखनीयम् । किन्त्वस्मत्परिशिष्टकारानं गोत्रपदमेव । एवमस्मत्परिशिष्टे पिटपदमात्रकीर्तनात् पितरित्यादिकमेव वक्तव्यं नत्वस्मपितरित्यादि। संबन्धिशब्दः खल्वेष खमेव संबन्धिनमुपस्थापयति, इति सुकरोयजमानपित्रादीनामवगमः । कथमन्यथा अस्मदन्नमित्यपि नालिख्यते। अतएव “पदपशिना यूपमनति” “सप्तमं पदं ग्टहाति"-दूत्यत्र सोमक्रयार्थमुपस्थितायाअरुणायाएव पदप्रतिपत्तिरिति सिद्धान्तः । सेोऽयं पदिन्यायोऽत्र शरणम् । अस्मपितरित्याद्युल्लेखे तु शब्दाध्याहारनयोमूलम् । तदेवं नयभेदादुभयमप्युपपन्नम् । तथाचोभयथादर्शनम् ।

Page #468

श्राहकल्पः।
[२ का.]
'एत पितरः' इति । 'श्रा यन्तु नः पितरः' इति च । परिशिष्टकारोतः पितरित्याद्युल्लेखएव त्वस्माकमादरणीयः ।। __स खत्वयं पियर्थदानप्रकारः। दैवाय॑न्तु या दिव्या-दति मन्त्रं पठित्वा विश्वेदेवाएतत्तेऽयं स्वाहा,-इति वा, नमः-इति वा, वषट्-इति वा दद्यात् । पितृणामेव स्वधाकारस्य कात्यायनेनोक्तत्वात् वधापदयुक्तयेचात्रत्वेतिमन्त्रस्य देवेऽनभिनिवेशात् । अस्तु तर्हि मन्त्रस्थस्खधापदण्व स्वाहादिपदोहः ?। नैतत् शक्यम् । विकृतावेवोहस्य अध्वरमीमांसायां मिद्धान्तितत्वात् । नचात्र प्रकृतिविकारभावोऽस्ति । असमवेतार्थत्वाच्च । दैवे खवयं मन्त्रोन समवैति। किं कारणम् ? ।
"मपिण्डीकरणादूई यत् पिलभ्यः प्रदीयते ।
सर्वध्वंशहरा माता इति धर्मेषु निश्चयः” । इत्यादिवचनैर्यथा पिहननु मन्ति भोकारः, नैवं देवाननु केऽपि भुञ्जते । तस्मादसमवेतार्थामन्त्रोकथमिव दैवेऽप्यङ्गभावमुपगच्छतु । अर्थाभिधानसामाद्धि मन्त्राणामङ्गभावं तत्रभवन्तामन्यन्ते । तथा चोकम् । “अर्थाभिधानसामान्मन्त्रेषु श्रेषभावः स्यात्” इति । अथ, मन्त्रस्यादृष्टार्थत्वे किं बाधकम् ? । अदृष्टार्थत्वे च देवेऽपि पठनीयो भविष्यति । बाधकमपि वक्ष्यामः । साधकमपि श्टणमः । सामान्येनाभिधानमिति चेत् । इति चेत् पश्यमि, सामान्येनाभिधान देवेऽपि मन्त्रपाठस्य साधकम्-इति । तत्र ब्रूमः । सामान्ये नाभिधानमर्याविशेक्ष्यति । अर्थाभिधानसामाद्धि मन्त्राणामङ्गभावमवाचाम । एवन्तावत् साधकं नास्तीत्युक्तम् । बाधकमपि स्टणु । यस्य

Page #469

श्राद्धकल्पः ।
[ २ का. ]
हि मन्त्रस्य क्वचित् दृष्टार्थतासम्भवः, तस्य नादृष्टार्थतामनुमन्यन्ते
मीमांसकाः । तथा चोकम् ।
ह५१
“यस्य दृष्टं न लभ्येत तस्यादृष्टप्रकल्पनम् । लभ्यतेऽर्थस्मृतिर्दृष्टा मन्त्रोच्चारणतस्विह । अर्थस्मृतिः प्रयोगार्थ प्रयोगाच्च फलोदयः । इति दृष्टार्थसम्पत्तौ नादृष्टमिह कल्प्यते । इति । श्रपिच । यस्मादयं सूत्रकारोऽनुपदमेव, "पउपस्पृश्यैवमेवेतरयेोः” – इति करोति, तस्मादवगच्छामः - पित्रमभिप्रेत्येव येचात्रत्वामिति मन्त्रः पठितः, -इति । या दिव्या, — इति मन्त्रोऽपि तर्हि देवेन प्राप्नोति । प्राप्नोति इति पश्यामः । समवैति खल्वयमाशंसा मन्त्रा देवेऽपि । समवैति चेत् — प्राप्नोत्यपि । श्रनयैव
"
1
-
युक्त्या एतत्ते अर्घ्यमित्यपि देवे प्रयोच्यते । कथमर्द्धजरतीयं वण्यंते, - एतते श्रमित्यन्तं दैवसाधारणं ये चात्रत्वामिति मन्त्रः पुनरसा - धारणः पित्र्ये, – इति ? । किं क्रियतां यत्रान्या गतिर्न सम्भवति । भवतामप्येतत समानम् । कथमन्यथा मन्त्रस्यः स्वधाशब्दोऽपि देवे न प्रयुज्यते । प्रयुज्यतामिति चेत् । न । यस्मादेवं सति - “स्वाहाकारवषट्कारनमस्कारा दिवौकसाम् ।
स्वधाकारः पितृणान्तु हन्तका रोनृणां मतः” । इति । छन्दोगपरिशिष्टवचन विरोध श्रपद्येत । सर्व्वे च परीक्षका व्याकुप्येरन् । न चैवं त्वयाऽपि दूव्यते । तस्मात् सामर्थ्यादेषा व्यवस्था भविष्यतीत्यकामेनापि वाच्यम् । श्रतएव महायशसा देवेऽपि यादिव्या इति मन्त्रोलिखितः न येचाचत्वामिति । श्रथवा । प्राधान्यात् पित्र्यं

Page #470

६५२
[ २ का. ]
पक्षमभिप्रेत्यैव इयमावृत् सूचिता । दैवेऽपि यावत् शक्यं पिटदृष्टं करिष्यामः । ये चात्रत्वामिति मन्त्रस्तु देवे न शक्यते कर्त्तुम् । श्रसमवेतार्थत्वात् । तस्मात् कात्यायनेोक्तयैव रीत्या देवे उत्सर्गवाक्यं रचयितव्यं भवति ॥ ० ॥ १५ ॥ ० ॥
श्रप उपस्पृश्यैवमेवेतरयेाः ॥ १६ ॥
श्रद्धकल्पः ।
*
अप उदकमुपस्पृश्य स्पृष्ट्वा एवमेव पूर्वीक्रियैवादृता इतरथेोः पितामहप्रपितामहयोरप्ययं ददाति, -- इति गतेन संबन्धः । मातामहादीनामपि "मातामहानाञ्चैवम् " - इति वचनात् सर्व्वमेवैतत् कर्त्त - व्यम् । तदिदमुत्सृष्टमर्घ्यमिदानीं ब्राह्मणेषु प्रतिपादयितव्यं भवति । पित्रर्थं खल्वेतदुत्सृष्टं पिटस्थानीया मे ब्राह्मणा भवन्ति । उत्तरत्र संस्त्रवमवनयनस्स्रुचणाचैवमवगच्छामः । संस्त्रवशब्दो हि "मंत्रवान् प्रामाति” - इत्यादौ स्वादिपाचलग्नप्रतिपादितावशिष्टाज्यादिद्रव्यवचनादृष्टः । स इहापि ग्रहीतव्यो भवति । श्रविरोधात् । प्रतिपादनप्रकार माह कात्यायनः ।
“गोत्रनामभिरामन्त्य पितृनर्थं प्रदापयेत् ।
** * **
ज्येष्ठोत्तरकरान युग्मान् कराग्राग्रपविचकान् । कृत्वाऽर्घ्यं संप्रदातव्यं नैकैकस्याच दीयते" |
दूति । तदत्रादौ ' गोत्रनामभि:' - इत्यादिना श्रर्थदानमुपदिश्य, परतः - 'ज्येष्ठोत्तरकरान् - इत्यादिना तत्प्रतिपादन प्रकारोऽभिहितः ।

Page #471

"
[२ का. ]
करायाग्रपवित्रकान् कृत्वा श्रर्घ्यं दातव्यमिति ब्रुवन् प्रथमं पवित्राणि ब्राह्मणेषु प्रतिपाद्य पश्चाज्जलादिकं प्रतिपादयितव्यमिति भज्यन्तरेणोपदिशति । ‘नैकैकस्याच दीयते ' - इत्याभ्युदयिके कुर्व्वन् पार्व्वणे एकैकस्य दानं दर्शयति । तेषां खन्वेषां पवित्राणामुत्तराग्राणामेव ब्राह्मणहस्तेषु दानं करणीयम् । कुतः ? | 'करायायपवित्रकान्’— इत्यनेन तथाऽवगतेः । न हि शब्दस्य श्रवणमात्रात् येोऽर्थे - ऽवगम्यते, स युज्यते विनाकारणमुत्सृष्टुम् । नचाभ्युदयिकविषयत्वात् वचनस्य पार्व्वणे तदुक्तं नस्यादितिवाच्यम् ।
“अन्यत्राप्येषएव स्याद् यवादिरहितेाविधिः
इति तेनैव यवादिव्यतिरेकेणाभ्युदयिकेोक्तस्य सर्व्वस्यैव पार्व्वणेऽपि करणेोपदेशात् । श्रथ -
" वशिष्ठोकोविधिः कृत्स्नोद्रष्टव्योऽच निरामिषः । श्रतः परं प्रवच्यामि विशेषह योभवेत्” ।
I
इत्युपक्रमात् 'कराग्राग्रपवित्रकान्' - इति विशेषाभिधानमेव किमिति नापेयते ? । श्टणु यथा नापेयते । श्रामिषमन्तरेण वशिष्ठो - ऋस्य कृत्स्नस्य विधेरतिदेशात् वशिष्ठोक्कस्यैव योविशेष: - 'प्रातरामन्त्रितान् विप्रान्' - इत्यादिः, तस्यैव तन्मात्रविषयत्वं गम्यते । न वशिष्ठानुक्तस्वापि विशेषस्य । 'अन्यत्राप्येषएव स्यात् ' - इत्यस्यानर्थकत्वापत्तेः । श्रतएव, 'प्रागग्रेष्वथ दर्भेषु' - इत्यादि विशेषाणामपि पार्श्वणे करणप्रसक्ती, तदपवादार्थम्, -
श्राद्धकल्पः ।
" दक्षिणावने देथे दक्षिणाभिमुखस्य च । दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु एषोऽन्यत्र विधिः स्मृतः” ।
9
६५३

Page #472

६५४
[२] का. ]
-
इति वचनारम्भोघटते । इतरथा खल्वयमारम्भोऽनर्थकः स्यात् । नचे देवं, तत्रोक्तानां भूयसामपि विशेषाणां तन्मात्रपरत्वापच्या पार्व्वणे करणं न स्यात् । क्रियन्ते च । तस्माद् यथेोक्तमेवास्तु | यस्य हि विशेषस्य पार्व्वणे करणं नाभिप्रैति, कयाचिद्भया तमवबोधयति । कृत्यप्रदीपेऽप्युक्तम्, – “कराग्राग्रपवित्रत्वमाभ्युदयिके विशेषः - इत्यायाति, तथा चैतद्वैपरीत्यं पार्व्वणे स्यात् ?- दूति चेत् । नैवम् । मिलितहस्तोपरि दानमभिधाय, 'नैकैकस्याच दीयते' - दूति यत् पुनरभिधत्ते, तेन ज्ञापयति, — इदमेवाच विधीयते, कराग्राग्रपवित्रकत्वन्त्वनूद्यते”— इति । यचोकं रघुनन्दनेन, - 'नैकैकस्याच दीयते - इत्यभिधानं विना पित्रादित्रयत्राह्मणानां मिलितहस्तो परि दानानुपपत्त्या नैकैकस्याच दीयते, — इत्यस्य पुनरभिधानानुपपत्ति:'इति । तदयुक्तम् । ज्येष्ठोत्तरकरत्वेनैव मिलितहस्तलाभात् । यदप्युक्रम्,–“ज्येष्ठोत्तरकरत्वस्य पित्रादिप्रत्येक ब्राह्मणापेचयाऽपि सम्भवेन तथात्वानुपपत्तेः' – इति । तदप्यसङ्गतम् । ज्येष्ठोत्तरकरान् युग्मान्,इति बहुवचनेन बहूनामपि युग्मानां ज्येष्ठोंत्तरकरत्वकथनात् पिचादि प्रत्येक ब्राह्मणापेक्षया वर्णनस्यानुचितत्वात् । निषिद्धोहि ब्राह्मणानां निस्तारः । तन्मात्रपरत्वे प्रमाणाभावाच्च । यच्चापरमुक्तम्, - ' कराग्राग्रपवित्रत्वस्य पार्व्वणेऽनुक्तत्वादनुवादानुपपत्ते:' इति । तदपि नास्ति । श्रस्मादेवानुवादात्तत्र विधेरनुमानेोपपत्तेः । तथा चोक्तम् । “लिङ्गादपि विधिर्ज्ञेयो दर्भेषु विकिरोयथा” ।
इति । अनुवादोवा मा उपपादि । तथापि, अन्यत्राप्येषएव स्यात्' - इति वचनात् पार्व्वणेऽप्येतत् प्राप्नोति । 'नैकैकस्याच दीयते'
श्राद्धकल्यः ।
wede

Page #473

मादकल्पः ।
[२ का.]
— इत्यपि तर्हि प्राप्नोतु ? । न, इति ब्रूमः । किं कारणम् ? | अचेति विशेषोपदेशात् । 'एकैकस्यैकैकेन ददाति' – इति सूत्रणाच्च । द्वैतनिर्णयेऽप्युक्तम्, - 'कराग्राग्रपवित्रत्वमाभ्युदयिक एव, च्छन्दोगपरिशिष्टे विशेषाभिधानस्वरसादिति न वाच्यम् । नैकैकस्याच दीयते, - इति तदुपसंहारात् मिलितदानस्यैव विशेषस्य तत्राभिधानात् । एषोऽन्यच विधिः स्मृतः, -- इति पश्चादभिधानाच्च ' -- इत्यन्तेन ॥ ॥ १६ ॥ ० ॥
પ
प्रथमे पाचे सरत्रवान् समवनीय पाचं न्युव्जं कृत्वा शुन्धन्तां लेोकाः पितृषदनाः पितृषदनमसि पितृभ्यः स्थानमसीति ॥ १७ ॥
प्रथमे पात्रे, इति पितृपात्रं ब्रूमः । 'अप उपस्पृश्यैव मे बेतरयेो:'इति चणात् तत्रैवप्राथम्यावगतेः । मन्त्रलिङ्गे पितॄणां श्रवणाचैवमवगच्छामः । तेन, दैवे न्युजकरणं नास्ति । 'पेटकं प्रथमं पात्रम्'इत्यपि स्मर्त्तीरोभवन्ति । अपरे पुनरेतदविद्वांसेाभाषन्ते, प्रथमं पात्रमत्र दैवपात्रम्, – इति । देवे श्रमन्त्रकं न्युजीकरणमिच्छन्त्यन्ये ।
तदस्मिन् प्रथमेपाचे संस्रवान् श्रपाचलग्न जलादीन्, समवनीय सम्यगवनीतान मिश्रितान् कृत्वा यचावनीताः संस्रवाः, तत् पितृपाचं न्युजमधोमुखं करोति शुन्धन्तामित्यादिमन्त्रेण । तदेवं न्युजं कृत्वा बक्ष्यमाणं कर्म कुर्य्यात् । 'शुन्धन्तां लोका: पितृषदना: पितृषदनमसि' – इति प्रतीकं केचिन्न पठन्ति ।
तदिदं पिटप न्युजीकरणं सूचितम् । मातामहपक्षेऽपि माता

Page #474

५६
प्राडकल्पः ।
[२ का.]
महपात्रे मंसवान् समवनीय तत् पात्रं न्युजं कर्त्तव्यम् । कुतः ? । 'मातामहानाञ्चैवम्' इत्यतिदेशस्यार्थवत्तोपपत्तेः । 'तन्त्र वा वैश्वदेविकम्' इति च कुर्वन् वैश्वदेविकादन्यत् पृथगेव करणीयमित्युपदिशतीत्यवाचाम ।
तेषां खल्वेषां संस्रवाणं समवनयनं कथं करणीयम् ?-इति वक्तव्यम् । उच्यते । मस्रवोऽर्ध्वपात्रस्थं दत्तशेषजलम् , तच्चादौ पितामहपात्रस्य पिलपात्रे प्रक्षेप्तव्यं ततः प्रपितामहपात्रस्थ, प्रावर्तिकक्रमखरसात्, इति वाचस्पतिमिश्रप्रभृतयः । तदस्य पिलपात्रस्य अपिधानमस्माकं नास्ति । अनुपदेशात् । न खल्वनुपदिष्टमपि करणीयं भवति । यच्च शौनकवचनम् ,-"प्रपितामहपात्रेण निधाय प्रतिष्ठापयति"-इति । तदपि वऋचानामेव नास्माकम् । कथं ज्ञायते ? । तस्य तत्सूत्रकारत्वात् । शौनकीये च प्रयोगे पिटपात्रस्य प्रतिष्ठापनमात्रमेवकरणीयम् , न न्युजीकरणमपि । प्रतिष्ठापनमात्रस्यैव तेनापदेशात् । अस्माकन्तु न्युजीकरणमुपदिश्यते । तत् कोऽयमनयोः संबन्धः । येन शौनकीयमपिधानमस्माकमपि करणीयं भवेत्। श्राश्वलायनग्टापरिशिष्टेऽपि,-"तत् पात्रं शुचौ देशे पिढभ्यः स्थानममीति निधाय प्रपितामहाग्रंपात्रेण निदध्यात्, न्युजं वा तत् कुर्यात्" इति निधानन्युनीकरणयोर्वैकल्पिकत्वमुक्तम्। तदत्र, न्युज वा तत् कुर्यात्, इति वचनात् न्युजकरणपक्षे प्रपितामहपात्रेण न तत्पात्रस्य निधानम्, प्रपितामहपात्रेण निधानपने च न न्युनीकरणमिति व्यकमवगम्यते । रघुनन्दनस्वेतदबुद्ध्वा आश्वलायनग्रह्यपरिशिष्ठञ्चाजानानः,-शौनकवचनात् प्रपितामहपात्रेणधाकृतं पिलपान

Page #475

श्राद्धकल्पः ।
[ २ का. ]
मूर्द्धमुखावस्थितं न्युजमधोमुखं करोति – इति प्रलपति । एवम्, -
-
"पैतृकं प्रथमं पात्रं तत्र पैतामहं न्यसेत् । प्रपितामहं ततोन्यस्य नोद्धरेन्न च चालयेत् । स्पृष्टमुद्धृतमन्यच नीतमुद्दाटितन्तथा ।
पात्रं दृष्ट्वा ब्रजन्त्याशु पितरस्तं शपन्ति च । इति यमोक्रेऽपि कल्पे नास्त्येव न्युब्जीकरणम् । पिढपाचे पितामह प्रपितामहपात्रयोर्न्यमानन्तरमेव स्पर्शस्योद्धरणस्यान्यत्र नयनस्य चालनस्य च निषेधात् । न खल्वन्तरेण स्पर्शमुद्धरणं चालनञ्च शक्यं न्युआं कर्त्तुम् । रघुनन्दनस्त्वाज्ञापयति, – 'यमवचनेन पितामह प्रपितामहपात्रद्वयपिधानमुक्का वचनान्तरात् न्युजीकृतस्य तत्पात्रस्य उद्धरणादिनिषेध उक्तः - इति । यदपि -
“पितृभ्यः स्थानमसीति न्युजं पात्रं करेरात्यधः" | इति याज्ञवख्करस्मरणम् । तदपि तदुक्तप्रयोगविषयम् । तस्यापि, पात्रमधेोभूमौ न्युज करोतीत्ययमर्थ: । 'अधः शायी' - इत्यादी यथा । न पुनरधःस्थितं पात्रं न्युजं करोति, - इत्यर्थः । येनापि - धानमनेनाचिप्येत । नाधः पदमधः स्थितं शक्नोति वक्तुम् । तत्रास्य सामर्थ्यविरहात् । कथमन्यथा, 'अधः शायी' - इत्यादावप्यपिधानं नाक्षिष्येत । तस्मात्,–'अधः स्थितं पाचं न्युज' करोति, — इत्यन्वयानुपपत्त्या पिधानमचाक्षिप्यते, अन्यथा श्रधः पदवैयर्थ्यापत्तेः - इति ब्रुवाणः शूलहस्तापि परस्तोभवति । अधोभूमावित्यर्थतयाऽन्यथोपपत्तेराक्षेपायोगाच्च । यदप्युक्तम्, 'अधोभूमावितिकल्पतरुव्याख्यानमयुक्त साङ्गप्रधानार्थतया वेदैः प्राप्तत्वात् ' - इति । तदेवायुक्तम् ।
६५७

Page #476

५८
बाडकल्पः।
[२ का.]
अधोभूमावेव न्युज करोति, न कुशपरि, इत्यभिप्रायेणार्थ वत्त्वोपपत्तेः । केचित् किल भूमौ तिलकुशान् निःक्षिण्य तेषामुपरि न्युज कुर्वन्ति । 'अधः' इति कुर्वन् तत् नानुजानाति । "दक्षिणायकुशस्तम्बं भूमौ निधाय तस्योपरि * * तत् पात्रं न्यजमधोमुखं करोति" इति व्याकुळणे विज्ञानेश्वरोऽविज्ञानवानपि पिधानं नोवाच । रघुनन्दनस्तु छन्दोगोऽपि, 'याज्ञवल्क्येन सत् पात्रस्थाधःस्थत्वाभिधानात् पात्रान्तरेण पिधानमाक्षिप्तम्' इति तदुपजीव्यशलपाण्युतमेवोनवान् । तदश्रद्धेयम् । यदि नाम याज्ञवस्क्यीये पिधानमाक्षिप्येतापि, तावता कथमस्मदीयेऽपि प्रयोगे तत् शक्यं कल्पयितुम् । नह्ययमनारम्भविधिः । न वा अम्मत्प्रयोगममावुपदिशति । काण्डानुसयोहि कियाननेनोपदिष्टः । पदार्थानमयश्चात्र भवतः सुत्रकारस्याभिप्रेतः, इत्यवाचाम । “प्रथमे पात्रे संसवान् समयनीय पित्तभ्यः स्थानमसीति पात्रं न्युज करोति" इति कातीयेऽपि कल्ये न्युनीकरणमेवोपदिष्टं न पिधानम्। तदेवम्,-पिधानपने न न्युजीकरणम्, न्युनीकरणपक्षे च न पिधानम्, इति तत्रभवताषीनां समयः । निबन्धारएव केचिदत्रापरितुष्यन्तः प्रयोगान्तरविशेषान् प्रयोगान्तरे निवेशयन्ति ।।
थच्चापरमुक्तं तत्त्वकारेण,-"गोभिलसूत्र, पिल्पात्रे इत्यभिधानात् , संसवान्, इति बहुवचनात् , मन्ने पिबभ्यति पिनत्वेन,
"श्रावृतास्तत्र तिष्ठन्ति पितरः शौनकोऽब्रवीत्” । इत्याश्वलायनग्रह्यपरिशिष्टवचनेऽपि पिटत्वेन षडुपस्थितेरावाइनवत् पस्थितिमुद्दिश्य मदेव न्यु बीकरणम्, न तु मातामहानां मैथि

Page #477

[२ का.
J
श्रद्धवाल्पः ।
६५६
,
लोकं पृथक् करणम्” इति । तदप्यमङ्गतम् । 'पिटपात्रे' - इति तावदस्माकं सूत्रपाठेोन भवति । 'प्रथमे पाचे' - इति खल्वच भवान् सूत्रकारः पठति । सेोऽप्येवमेव सूत्रमिदं पपाठ । 'प्रथमेपात्रे पिटपाचे' - दूति व्याचक्रे च । स खल्वेवं सूत्रं लिखन् व्याकुव्च, कथं पुनरन्यथा लिखति, इति न खल्बधिगच्छामि । संस्रवान्, - इति बहुवचनमपि पात्रत्रयमंस्त्रवपरतया नानुपपन्नम् । तथाच, समवनयनं पाचचयसंस्त्रवानामेव, प्रथमपाचन्तु तस्याधारः, - इति न किञ्चिदनुचितम् । अथ, 'प्रथमे पात्रे संस्त्रवान् समवनीय' - इत्युक्ते प्रथमपात्रातिरिक्तसंस्त्रवानामेव समवनयनं गम्यते ? । गम्यमानोऽप्ययमर्थे। मिथ्या - इति ब्रूमः । कस्मात् ? । श्रस्यामवगतौ प्रमाणविशेषस्याभावात्। यथा, "यस्य पर्णमयी जुहर्भवति न स पापश्लोकं स्टोति” – इत्यत्र, पालाभ्यां जुहां जातायां ततएव तत् फलं भवति इति जायमानमपि विज्ञानमप्रमाणमूलत्वान्मिथ्या विज्ञानम्, - इति चतुर्थाध्याये सिद्धान्तितम् । तद्वदचाप्यवगन्तव्यम् । अशक्यत्वाच्च । न खलु प्रथमपात्र संस्त्रवेणासमवनीय पाचदयसंस्त्रवौशक्यौ समवनेतुम् । किं कारणम् ? | पात्रदयसंस्त्रवावपि हि प्रथमे पात्रे निःक्षेप्तव्ये । योहि प्रथमे पात्र पात्रद्वयमंसवौ समवनयति, समवनयत्यसौ पात्रत्रयसंस्त्रवानवश्यम् । अपरिहार्य्यत्वात् । पितृत्वेन षडुपस्थितिसम्भवेऽपि, 'मातामहानाञ्चैवम्' – इति वचनागतं पृथक् करणं न शक्यते वारयितुम् । श्रावाहनवत् दूत्यपि नेोदाहरणम् । श्रावाहनेऽपि पृथक्करणस्योक्तत्वात् । सेोऽयं स्वयमेवावाहने सदनुष्ठानं वर्णयति, स्वयमेव च तत् दृष्टान्तयति इति किमत्र ब्रूमः
1

Page #478

६६०
श्राद्धकल्पः।
[२ का.]
'पैटकं प्रथम पात्रम्'-इत्यादि यमवचनविरोधोऽपि तस्यापरिहार्यः स्थात् । कथम् ? । तद्धिवचनं न्युजकरणपरतया स्वयं वर्णितम् । तत्र च पिटपितामहप्रपितामहपात्राण्युकानि। षणां युगपत्करणे कथं न विरोधः ।
तदिदं न्युनीकरणं कर्तुवामपार्श्वे करणीयम् । मौकात् । प्रयोगान्तरेऽप्येवं पश्यामः । “न्युजमुत्तरतोन्यसेत्" इति हि स्मरन्ति। उत्तरशब्दश,
"उत्तरे चास्य सौवर्ण लक्ष्म पार्श्व भविष्यति"। इति भारते, "तस्मात् यस्य दक्षिणतोलक्ष्म भवति, तं पुण्यलक्ष्मीकमित्याचक्षते, उत्तरतः स्त्रियाउत्तरायण हि स्त्री"-दूति शातपथीये च ब्राह्मणे, वामवचनोदृष्टः । महापि ग्रहीतव्योभवति । अविरोधात् । पिये च कर्मणि प्राचीदिगुत्तरा भवति । “या दक्षिणा मा प्राची, या पूर्वा सेत्तरा"-इति हि पियामिष्टिमुपक्रम्य ब्राह्मणं भवति ।
अस्मिन्नवसरे दूष्णीमुदकं दत्त्वा तिलोदकञ्च मन्त्रेण दातव्यम् । कुतः ?। “दीन् प्रदायोदकपूर्व तिलोदकं ददाति पितुर्नाम रहीत्वाऽसावेतत्ते तिलोदकं ये चात्र वामनु यांश्च त्वमनु तस्मै ते खधेति" "अप उपस्पृश्यैवमेवेतरयोः" इति ग्टह्यकारवचनात् ।
"वृष्णीं पृथगपोदद्यान्मन्त्रेण तु तिलोदकम् ।
गन्धोदकञ्च दातव्यं सन्निकर्षक्रमेण तु" । इति कर्मप्रदीपवचनाच्च । तदत्र, मन्त्रेण तिलोदकं गन्धोदकञ्च दातव्यम्, इति वदन् गन्धोदकमपि तिलोदकवत् ये चाच त्वाम्

Page #479

[२ का.]
प्राहकल्पः।
इति मन्त्रेण दातव्यम्, इत्युपदिशति । यच 'अनुलेपनेयोग्यागन्धो गन्धोदकम्' इति नीलाम्बरेण वर्णितम् । तदसङ्गतम् । उद. कपदस्यानर्थकत्वापत्तेः । घृष्टोहि मलयजोगन्धोभवति। न च घृष्टानां विष्कानां नास्त्यनुलेपनयोग्यतेति तनिरासार्थमुदकपदमिति वाच्यम् । यातयामतयैव तस्य निरामात् । न चादृष्टार्थं घर्षणम् , येनैवमापाद्येत । दृष्टोहि तस्यार्थाऽनुलेपनयोग्यता नाम । अन्यथा भूयासु प्रदेशेषु गन्धमात्रीपादानादेवं प्रसज्येत । तस्मादमङ्गतैषा कल्पना। यद्यप्यन्वष्टक्यकर्मणि तदुपदिष्टम् , तथाप्यन्वष्टक्यधर्माणं पिण्डपित्यजे, पिण्डपित्यज्ञधर्माणाञ्चात्र प्रदेशादत्रापि करणीयं भवति । नात्र तन्निषिद्धम् । तदिदं तिलोदकदानं पात्रेषु करणीयम् । तथाच कात्यायनः ।
"श्रासनाद्यपर्यन्तं वशिष्ठेन यथोदितम् ।
कृत्वा काथ पात्रेषु उन दद्यात्तिलोदकम्" । इति । महायशास्वाह,-"नात्र तिलोदकदानं पृथक्कार्यं विधेरभावात् । * * पिण्डपित्यजेतिकर्त्तव्यताविधानात्तत्र चाप्रतिषेधादिति चेत् । न । अर्थान्तराभावात्तत्राप्रतिषेधः । किञ्च यदि तत्राप्रतिषिद्धमत्र क्रियते, तदा सकृदाच्छिन्नदर्भमुष्टिस्तरणमष्टमदेशपरिवारणं मांसचरुश्रपणञ्च स्यात्" इति । तदश्रद्धेयम् । अर्थपर्यन्तकानन्तरमेव तत्र तिलोदकदानं-कात्यायनः स्मरति । त्वं पुनरात्थ, तत्रान्तिराभावः, इति । “मकदाच्छिन्नं दर्भमुष्टिस्तोति"-दूति, “कर्षश्च" इति चैताभ्यां सूत्राभ्यां भगवता सह्यकारेण कर्षणामभितादर्भमुष्टिस्तरणस्योपदेशात् काश्चात्र निवृत्ते
10

Page #480

दर
श्राद्धकल्पः।
श्राद्धकल्पः।
[२ का.]
वक्ष्यमाणत्वात् तस्यापि निवृत्तिर्विज्ञायते । अमिमतामग्निप्रणयनं यद्यत्रापि भवति, स्तरणमपि दर्भमुष्टस्तदभितः कर्तुमुचितम्। अष्टमदेशपरिवारणमपि यद्यत्र क्रियते,-किनाम तवानिष्टं भवति,इति न खबधिगच्छामि। विशेषं विना परिवृतएव पिश्यं कर्म सधैरनुमन्यते । तथा हि हविषः श्वादिदृष्ट्यपघातान भविष्यतीति ।
"पण्डापविद्धचाण्डालपाषण्डपन्मत्तरोगिभिः । कृकवाकुश्वननैश्च वानरयामसूकरैः । उदक्यास्तकाशीचिमताहारैश्च वीक्षिते । श्राद्धे, सुरान पितरोभुजते पुरुषर्षभ ! । तस्मात् परिश्रिते कुर्यात् श्राद्धं श्रद्धासमन्वितः ।
उर्ध्वाञ्च तिलविक्षेपायातुधानान् निरामयेत्” । इति च स्मरन्ति पौराणिकाः। पिण्डपित्याएव तावन्मांमचरनास्ति । "अन्वष्टक्यस्थालीपाकेन पिण्डपित्यज्ञोवाख्यातः" इति सूत्रे स्थालीपाकग्रहणात् । कथमसौ अत्र श्रष्येत । परन्तु, तत्राक्षय्यहप्तेः सूत्रयिष्यमाणत्वात् मांसमप्यचेच्छया पच्यते । तदिदं तिलादकदानम्,
"आसुरेण तु पात्रेण यस्तु दद्यातिलोदकम् । पितरस्तस्य नामन्ति दशवर्षाणि पञ्च च । कुलालचक्रनिष्यन्नमासुरं मृण्मयं स्मृतम् ।
तदेव हस्तघटितं स्थाल्यादि दैविकं भवेत् । इति कात्यायनोकपात्रेण करणीयम् । तिलोदकञ्चदम्,-'अमुकगोत्र पितरमुकवर्मन् असावेतत्ते तिलोदकं येचात्र वामन यांश्च

Page #481

[२ का. ]
त्वमनु तस्मै ते स्वधा' - इत्यन्वष्टकयोक्रेनैव प्रकारेण दद्यात् । तत्र हि भगवता ग्टह्यकारेण, 'पितुनीम ग्टहीत्वा' - इत्युपदिश्य, 'असावे - तत्ते'–इत्यमावित्यस्य पुनरुपदेशात् इयमेव प्रयोज्यं भवत्यदृष्टार्थम् । प्रत्यवोपस्थितेनादः पदार्थेन ब्राह्मणेन पिचादीनामभेदबुद्ध्यर्थञ्च । ‘एतत्ते’– इति, ‘तस्मै ते’– इति च द्वयं यथा प्रयुज्यते । सर्व्वच चैवं पिण्डपितृयज्ञातिदेशस्यले सावित्यस्य पुनरुले खोद्रष्टव्यः । महायश - साऽपि पिण्डदाने नामो लेखानन्तरमसाविति लिखितम् । अर्घ्यदाने त्वत्रभवता सूत्रकारेण नाम ग्टहीत्वा' - इत्यकरणात् श्रमावित्यस्यैव नामोल्लेखतात्पर्य्यकत्वान्न तत्रासावित्यस्य पुनरुल्लेखः ॥ ० ॥ १७॥ ॥ अच गन्धपुष्पधूपदीपाच्छादनानां प्रदानम् ॥ १८ ॥ श्रचेत्यवसरानुवादकम् । तेन तिलोदकादिदानं कृत्वा, - इति ज्ञापयति । एवं वसरानुवादोऽर्थवान् भवति । इतरथा अर्घ्यदानासरस्य पाठादेव लाभेनानर्थक्यमस्यापद्येत । श्रचेतिवचनादच गन्धादीनामेवप्रदानं तेन गोहिरण्यादीनां श्राद्धान्ते दक्षिणारूपेण प्रदानं कार्य्यम्, - इति गार्ग्यनारायणः । तथा च दक्षिणामुपक्रम्य स्मरन्ति पौराणिकाः
श्राद्धकल्पः ।
“सावर्णरौप्यपात्राणि मनोज्ञानि शुभानि च हस्त्यश्वरथयानानि समृद्धानि ग्टहाणि च ।
उपानत्पादकां छत्रचामरव्यजनानि च । यज्ञेषु दक्षिणामुख्यादति संचिन्तयन् हृदि । दरिद्रोऽपि यथाशक्त्या दद्याद्विप्रेषु दक्षिण”
२६

Page #482

६
इति । अन्येत्वाड:, -
Ext
इति ।
श्राद्धकल्पः ।
“यथोपदिष्टांस्तान् सर्व्वीनलङ्कविभूषणैः । खग्दामभिः शिरावेष्टैर्धूपवासेाऽनुलेपनैः” ।
इति देवलादिवचनात् श्रलङ्कारादिकमप्यचैव दातव्यम् । श्रत्यर्थी - भावादवसरानुवादमाचम् इति । देवलादिवचनानां स्वोक्तप्रयोगविषयत्वात् प्रयोगान्तरविषयत्वं नास्ति । येतु कञ्चित् प्रयोगमनारभ्यैवाधीताः, तेष्वेव परं पूर्वेकं द्वैतमुपतिष्ठते । तदचभवन्तोभूमिदेवाः प्रमाणम् ।
"चामरं तालवृन्तञ्च श्वेतच्छत्रं च दर्पणम् । दत्त्वा पितृणामेतानि भूमिपालेो भवेदिह ” ।
दूति ।
"यः कञ्चुकं तथेोष्णीषं पितृभ्यः प्रतिपादयेत् । ज्वरोद्भवानि दुःखानि स कदाचिन्न पश्यति ॥ स्त्रीणां तु सिन्दूरं दद्युश्चण्डान्तिकानि च । निमन्त्रिताभ्यः स्त्रीभ्योये ते स्युः सैाभाग्यसंयुताः” ॥१८॥
इति ।
[२ का. ]
"अलङ्काराः प्रदातव्यायथाशकि हिरण्मयाः ।
केयूरहारकटकमुद्रिका कुण्डलादयः । स्त्रीश्राद्धेषु प्रदातव्या श्रलङ्काराश्च योषिताम् । मञ्जीरमेखलादाम कर्णिकाकङ्कणादयः” ।

Page #483

[२ का. ]
श्राद्धकल्पः ।
"आदर्शव्यजनं छत्रशयनासनपादुकाः । मनोज्ञाः पटवासाश्च सुगन्धाश्चूर्णमुष्टयः । अङ्गारधानिकाः शीते योगपट्टाश्च यष्टयः । कटिसूत्राणि रौप्याणि मेखलाश्चैव कम्बलाः । कर्पूरादेश्च भाण्डानि ताम्बूलायतनं तथा । भोजनाधारयन्त्राणि पतद्गाहांस्तथैवच ।
हद्दपू
तथाञ्जनशलाका केशानाञ्च प्रसाधनम् ।
एतान् दद्यात्तु यः सम्यक् सेाऽश्वमेधफलं लभेत्” । इति चैवमादीनान्तु युक्तमस्मिन्नवसरे दानमिति । पितॄणां दत्त्वेत्यभिधानाचैवं गम्यते । श्राच्छाद्यते अनेनेत्याच्छादनं वस्त्रम् । तदभावे यज्ञोपवीतं देयमित्युकं ब्रह्मवैवर्त्ते ।
"यज्ञोपवीतं दातव्यं वस्त्राभावे विजानता । पितृभ्योवस्त्रदानस्य फलं तेनाश्रुतेऽखिलम्” ।
इति । पाद्म ेतु, -
“निष्क्रयोवा यथाशक्ति वस्त्राभावे प्रदीयते” । इति वस्त्रमूल्यमपि दातव्यम् - इत्युक्तम् । श्रदित्यपुराणे तु यज्ञोपवीतस्यावश्यकत्वमुक्तम् । यथा ।
“पिहृन् सत्कृत्य वासेोभिर्दद्याद्यज्ञोपवीतकम् । यज्ञोपवीतदानेन विना श्रान्तु निष्फलम् ” ।
दूति । एतद्यतिस्त्रीश्ठद्र श्राद्धेष्वपि देयम्, -इति हेमाद्रिः । पुष्पादिविधिनिषेधाश्च स्मृत्यन्तरेभ्यो यथासम्भवमवगन्तव्याः । ग्रन्थगौरवभयादुपारम्यतेऽस्माभिः

Page #484

श्राद्धकल्पः।
[२ का.]
तेषां खल्वेषां गन्धादीनां इन्दनिर्देशात् , लाघवात्,
"अर्थेऽक्षय्योदके चैव पिण्डदानेऽवनेजने ।
तन्त्रस्य विनिवृत्तिः स्यात् स्वधावाचनएवच” । इति छन्दोगपरिशिष्टे, अादिविशेषोपादानमहिम्ना तदितरत्रासतिवाधके तन्त्रानुष्ठानाभ्यनुज्ञानाञ्च तन्त्रेणैव प्रदानं करणीयम् । तदेवं द्रव्यतन्त्रतेवामीषां भवति, न पुनरुद्देश्यतन्त्रताऽपि । एतदनेनकि भवति । पितरमुद्दिम्य गन्धादिपञ्चकं तन्त्रेणेमष्टव्यम्। पवं पितामहम् । एवं प्रपितामहम् । मातामहपतेप्येवम्, इति। कथं ज्ञायते ? । स्टणु यथा ज्ञायते । “उदकपूर्व तिलोदकं ददाति पितुनर्नाम ग्टहीत्वा असावेतत्ते तिलोदकं ये चात्र वामनु यांच त्वमनु तस्मैते खधेत्यप उपस्पृश्यैवमेवेतरयोः, तथा गन्धान्" इति तावदन्वष्टक्यकर्मणि ग्राह्यकारेण सत्रितम् । तदत्र, तिलोदकस्य प्रत्येकेन प्रदानं सूत्रयित्वा, 'तथा गन्धान्' इति सूचयन् गन्धादीनां मिलितानामपि, पित्रादिप्रत्येकाद्देशेनैव दानमतिदिशति । अन्वष्टक्यधर्माः पिण्डपिढयज्ञे, नद्धाश्चात्र प्रदिश्यन्ते, इत्यवोचाम। अस्मादेव कारणात् संबोधनान्तनाम्ना ये चात्र त्वाम्, इति मन्त्रेणचामीषां गन्धादीनामुत्सर्गः कर्त्तव्यः, इत्यवगच्छामः । तदमे मिलिता गन्धादयः प्रत्येकं पित्रादिमुद्दिश्य पूर्वाकप्रकारेणात्मृज्य ब्राह्मणेषु प्रतिपादयितव्याभवन्ति । प्रतिपादनञ्चामीषामेकैकशः करणीयं न मिलितानाम् । कुतः? ।
"गन्धान ब्राह्मणसात् कृत्वा पुष्यामृतुभवानि च । धूपञ्चैवानुपूर्व्यण अगौ कुर्य्यादतः परम्" ।

Page #485

[२ का. ]
इति कात्यायनेन तथेोपदेशात् । 'धूपञ्चैव' - इत्यनेन दीपाच्छादनयोरपि परिग्रहः । हरिहरस्वेतद्वचनमात्रदर्शी ब्राह्मणेोद्देशेन गन्धादीनामुत्सर्गमाह । तदसङ्गतम् । पश्चिमप्रतिपत्त्य भिप्रायकत्वादस्य । ' तथा गन्धान्' - इति सूत्रयता ग्टह्यकारेण खवमीषां पित्राद्युद्देशेन दानमनुशिष्टम् ।
श्राद्धकल्पः ।
entrada
इदमिदानीं सन्दिह्यते । किमेतद्गन्धादिपञ्चकमेव श्रादौ पितृब्राह्मणाय प्रतिपाद्य, तथैव पितामहब्राह्मणाय प्रतिपादनीयम्, - इत्येवं क्रमेणामीषां प्रतिपत्तिः करणीया, श्रहेोखित् पित्रादिप्रत्येकब्राह्मणेभ्यएवादितागन्धान् प्रतिपाद्य, तथैव पुष्पादीनां प्रतिपादनं करणीयम् ? - इति । पित्रादिप्रत्येक ब्राह्मणेभ्यएवादिता गन्धान् प्रतिपाद्य, तथैव पुष्पादीनां प्रतिपादनं कर्त्तव्यम्, इति ब्रूमः । कस्मात् ? । यस्मादानुपूर्व्येण इति वचनात् विभिगमनाविरहेण ब्राह्मणानामिव गन्धादिप्रतिपादनस्यापि भवति प्रतीतिः । भवति चेत्, कथमुत्स्त्रक्ष्यते । तस्मात् सर्व्वैएव ब्राह्मणेभ्यश्रादौ गन्धान् प्रतिपाद्य, तथैव क्रमेण पुष्यादयोऽपि प्रतिपादयितव्याः । यथा हि वाजपेये सप्तदशानां प्राजापत्यानां पशूनां क्रमेण प्रोक्षणं कृत्वा, तेनैव क्रमेणान्येऽपि चोदकप्राप्ताधर्माः कर्त्तव्याः श्रालम्भाश्च न सर्वे प्रोक्षणादयएकस्मिन् पशौ श्रनुष्ठाय पुनरन्यस्मिन्ननुष्ठातव्याः, - इति पञ्चमाध्याये सिद्धान्तितम् । तद्वदचापि पिचादिब्राह्मणेभ्यः क्रमेण गन्धान् प्रतिपाद्य तेनैवक्रमेण पुष्पादीनामपि प्रतिपादनं करणीयम्, न पुनः सर्व्वमेव गन्धपुष्पादिकमेकमै ब्राह्मणाय प्रतिपाद्य पुनरन्यस्मै प्रतिपादयितव्यम् - दूति । नारायणोपाध्यायोऽप्याह “प्रथम गन्धं
විව
Ad

Page #486

श्राद्धकल्पः ।
[२ का.]
पित्रादित्रयब्राह्मणेभ्यः, पश्चात् पुष्पाणि, इत्येवंक्रमेण ब्राह्मणनिष्ठान् कृत्वा" इति । तस्मात् ,-'एकस्य सकलं गन्धादिकं प्रदायापरस्य देयम्' इत्यसङ्गतम् वचनम् । प्रतिपादनञ्चामीषाममन्त्रकं करणीयम् । तत्रमन्त्रस्यानुपदेशात् । तत्त्वकारस्वाइ । 'गन्धादीनां मिलितानां तन्त्रेणेवोत्सर्गः, निवेदनन्तु प्रत्येकशः । तथा च शाय्यायनः । "एषते गन्धः, एतत्ते पुष्पम् , एषते धूपः, एषते दीपः, एतत्त आच्छादनमिति" इति । तदसङ्गतम् । शाश्यायनेन ह्ययमुत्सर्गप्रकारोगन्धादीनामुपदिष्टः । न निवेदनप्रकारः। प्रतिपत्तौमन्त्रसंयोगस्थानावश्यकत्वात् । 'एषते पिण्डः' इत्यपि अनुपदं तस्य सूत्रणमस्ति । न हि पिण्डोऽप्युत्सृज्य प्रतिपाद्यते । तस्मात् पिण्डे तावदुत्सर्गप्रकारोऽयमित्यविवादम् । तत्मामान्यागन्धादीनामपि तथैवास्तु । अलंप्रतिपत्तौ मन्त्रान्वयवर्णनेन । तस्मात् , प्रत्येकममीषामुत्सर्गः शाट्यायनस्यानुमतः । सेोऽयं तदीयएव प्रयोगे निविशते न पुनरस्मदीयेऽपि । एतेन,
"एतदःपुष्पमित्युत्वा पुष्पाणि च निवेदयेत्” । इति ब्रह्मपुराणादिवचनान्यपि व्याख्यातानि । भवदप्येतत् प्रतिपादनमन्त्र तत्तत्प्रयोगएव भविष्यति, इत्यनुदाहरणम् । . अस्मिन्नवसरे भूमिशोधनमण्डलकरणभोजनपात्रस्थापनमिच्छन्ति । हुतशेषदानानन्तरमेव पात्रालम्भनोपदेशेन पर्व पात्रस्थापनस्थावगतेः । मण्डलमन्तरेण भोजने दोषश्रवणच । एतत् सर्वं स्मृत्यन्तरेभ्योयथासम्भवमवगन्तव्यम् ॥०॥

Page #487

श्राद्धकल्पः ।
[२ का. ]
ද්විද්වී
उद्धृत्य घृताक्तमन्नं पृच्छत्यग्नौ करिष्यामीति ॥ १९ ॥
ऋजुरतरार्थः । घृताक्तमिति कुर्व्वन् व्यजनचारादेरननुज्ञां दर्शयति । घृताक्रमेवान्नमुद्धृत्य – इत्यर्थः । तदेतद्गुणविधानार्थं पिण्डपितृयज्ञप्रदेशप्राप्तोऽपि प्रोऽनूद्यते ॥ ० ॥ १८ ॥ ० ॥
कुर्व्वित्यनुज्ञातः पिण्डपितृयज्ञवद्दुत्वा ॥ २० ॥
ऋजुरचरार्थः । पिण्डपित्तयज्ञ प्रदेशप्राप्तस्यापि कुर्व्वित्यनुज्ञानस्य पुनरुपादानम्,–“प्रत्याहुः क्रियतामित्यर्थकामं कुरुष्वेति परकामं कुर्व्विति पुत्रकामं" - इति च्छन्दोगापरसूत्रोक्ताधिकारिविशेषाननुज्ञानार्थम् । 'पिण्डपित्टयज्ञवदुपचारः - इति सिद्धे पिण्ड पिटयज्ञधर्मप्रदेशे, 'पिण्ड पिटयज्ञवद्धुत्वा' - इति पुनर्व्वचनं तन्त्रान्तरानुमतानां मन्त्रदैवतप्रकाराणां निरासार्थमादरार्थं वा । अनग्निमता खल्वत्र पिब्राह्मणहस्ते हातव्यम् । तथाचान्वष्टक्यकर्मणि कात्यायनः । " पित्र्ये यः पङ्क्तिमूर्द्धन्यस्तस्य पाणावनग्निमान् ।
वा मन्त्रवदन्येषां तृष्णीं पात्रेषु निःक्षिपेत्” ।
इति । यः पंङ्क्तिमूर्द्धन्यस्तस्य पाणौ मन्त्रबद्धुवा, श्रन्येषां पाणौ तूष्णीं हत्वा - इत्यर्थः । नचानुषङ्गे मानाभावादन्येषां पात्रेषु तूष्णीं निःक्षिपेत् । एवञ्च श्रन्येषामित्यभिधानात् तत्पात्रे हुतशेषं न देयमिति व्याख्यानं युक्तमिति वाच्यम् । मन्त्रवदित्यस्यानर्थकत्वापत्तेः । तत्पात्रे जतशेषदानाभावस्यादृष्टार्थतापत्तेश्च । शाखान्तरेऽपि सर्व्वेषां पाणौ होमोदृश्यते । किन्तु तत्र सर्व्वत्रैव मन्त्रसम्बन्धः, -इति विशेषः । यथा शौनकः
T
11

Page #488

067
श्राद्धकल्पः ।
"सर्वेषामुपविष्टानां विप्राणामथ पाणिषु । विभज्य जुहुयात् सर्व्वं सोमायेत्यादिमन्त्रतः” ।
[२ का. ]
इति । तथा श्रश्वलायन: । “ श्रभ्यनुज्ञायां पाणिष्वेव वा " - इति । यदा पुनर्ब्राह्मणालाभात् कुशमयब्राह्मणे श्राद्धं क्रियते, तदा तत्रैव श्राद्धवदनौकरणहेामोऽपि कर्त्तव्यः । ब्राह्मणकार्ये तस्य विधानात् । अग्नौकरणहेामोहि गुणभावेन श्राद्धस्योपकरोति । तस्यापि विप्रपाणिः । मुख्यं कथं सगुणं स्यादिति खलसौ गुणेषु प्रवर्त्तते । स यदि गुणस्य गुणं विनिपातयति, नास्य किञ्चिद्धीयते । श्रथ तु गुणस्य गुणमनुरुन्धानामुख्यं विनिपातयति, स्वार्थेऽस्य हीयते । नचैतदुचितम् । तन्त्रान्तरदृष्टं जलादिकमचेच्छन्त्यन्ये ।
इदमिदानीं सन्दिह्यते । किमयमनौकरणहामः उपवीतिना प्राङ्मुखेन करणीयः, श्रहेोखित् प्राचीनावीतिना दक्षिणामुखेन ?इति । उभयथा, - इत्याह । तथाचोभयथा दर्शनम् । “स उदास्वाना द्वे ती जुहोति देवेभ्यः " - इति माध्यन्दिनीये ब्राह्मणे । "प्राचीनावीती भूत्वा दक्षिणासीनः * * म उद्वास्य द्वे श्राजती जुहाति" - इति च ज्ञातपथीये ब्राह्मणे । सोऽयं विकल्पः । श्राह । गृह्यकारविराधस्तर्हि स्यात् । स खल्वनौकरणहाममुपदिश्य, “ श्रत ऊर्द्ध प्राचीनावीतिना वाग्यतेन कृत्यम् " - इति सूत्रयन्ननौकरणहामे उपवीतित्वमभिप्रेति, - इति गम्यते । नायं दोषः । परतः प्राचीनावीतित्वोपदेशस्य पुरस्तादनियमाभिप्रायकतयैवे । पपत्तेर्नित्यवदुपवीतित्व प्रापकले मानाभावात् । तस्मादनौकरण होमे प्राचीनावीतित्वोपवीतिवर्विकल्पमभिप्रेति ग्टह्यकारः - इत्यवगच्छामः । स खल्वयम स्पष्टः सूत्रकारस्याभिप्रायः परिशिष्टकारेण स्पष्टीकृतः । यथा ।

Page #489

[२ का. ]
श्राद्धकल्पः ।
"नौकरणहोम कर्त्तव्यउपवीतिना । प्राङ्मुखेनैव देवेभ्योजुहातीति श्रुतिश्रुतेः । अपसव्येन वा कार्यो दक्षिणाभिमुखेन च । विरुय हविरन्यस्मान्यस्मै न हि हयते " |
७१
दूति । तथा चास्मदीये गृह्यसूत्रे । “ तस्मिन्नेवानौ श्रपयत्योदनचरुञ्च मांसचरुञ्च”–इति । " सर्व्वस्यत्वेवान्नस्यैतान् बलीन् हरेत् पित्र्यस्य वा" - इति च । तदत्र पित्र्यस्य चरोरभिधानान्निबी पोपि पितृभ्य एव ज्ञायते ।
अपरे पुनरेतदबुद्धा विभिन्नशाखिविषयाणां परस्परविरुद्धानासुच्चावचवचनानां समन्वयं कर्त्तुमिच्छन्तोयेभ्यो यथाऽरोचिषत, ते तथैव बहुप्रकारं प्रालपिषन्त । तदुपेचणीयम् । प्रत्यादेशश्चामीषामेकैकशेोग्टह्यभाष्ये प्रदर्शितोऽस्माभिरित्युपारम्यते ॥ ॥ २० ॥०॥
हुतशेषं ब्राह्मणाय दत्त्वा ॥ २१ ॥
C
I
ऋजुरन्तवार्थ: । 'ब्राह्मणाय' - इत्युद्देश्यगतमेकत्वं ग्रहकत्वमिव न विवचितम् । एवञ्च, ब्राह्मणाय - इति सामान्येनोपदेशात् देवब्राह्मणायाप्येतत् देयम् । सेाऽयं वैकृतेोविशेषोपदेशः प्राकृतं पात्रेषु दानं निवर्त्तयति । शरमयवर्द्धिरुपदेशव कुशमयं वर्द्धिः । कात्यायनः खल्वन्वष्टक्यकर्मणि हुतशेषस्य पात्रेषु दानमुपदिशति । चोदकाञ्चाचैतत् प्रापयति । तच्च वचनेनेोपरोद्धव्यं भवति । " पिण्ड पिढयज्ञवद्रुत्वा जतशेषं पाणिषु दद्यात् पाणिमुखाः पितरद्रति श्रुतेः” – इति च च्छन्दोगापरसूत्रम् । रघुनन्दनस्त्वेतदजानानोऽचापि पात्रेषु हुत
-

Page #490

C
[ २ का. ]
शेषदानमाह । समुचयरसिका सौ प्रयोगान्तरविशेषानपि प्रयोगान्तरे समुच्चिनोति । स खल्वयं “जतेोच्छिष्टं ब्राह्मणेभ्य: प्रदाय"इति यमवचनं लिखन्नपि कथं पुनः पाचेषु जतशेषदानमाह, इति न खल्वधिगच्छामि ।
श्राद्धकल्यः ।
- तदिदं ब्राह्मणेभ्योदत्तं हुतशेषमन्नमर्थादुपकल्पितैरन्नैर्मिश्रीकृत्य तैरुपयोक्तव्यमित्याजः । श्लोकमप्युदाहरन्ति ।
“अन्नं पाणितले दत्तं पूर्व्वमनन्यबुद्धयः । पितरस्तेन वप्यन्ति शेषान्नं न लभन्ति ते । यच्च पाणितले दत्तं यच्चान्नमुपकल्पितम् । एकीभावेन भोक्तव्यं पृथग्भावो न विद्यते । इति । अस्मिन्नवसरे, अन्नादिपरिवेशनं कर्त्तव्यमिति वच्यामः । तविधिनिषेधाच यथासम्भवं स्मृत्यन्तरेभ्योऽवगन्तव्याः ॥ ● ॥ २१ ॥ ० ॥
-
पाचमालभ्य जपेत्, – पृथिवी ते पाचं द्यौः पिधानं ब्राह्मणस्य मुखे अम्मृते अमृतं जुहामि स्वाहेति ॥ २२ ॥
पाचमित्येकवचनमविवक्षितम् । भोजनपाचाण्यालभ्य स्पृष्ट्वा पृथिवी ते पाचमित्यादि मन्त्रं जपेत् । स चायमालम्भोदक्षिणहस्तेन कर्त्तव्यः । कुतः ? । अङ्गानभिधानात् । यच्च - “देवेऽनुत्तानपाणिभ्यामुत्तानाभ्याञ्च पैढके” ।
इति यमवचनम् । तत् तयुक्तप्रयोगविषयभित्य सक्कदा वेदितम् । स खल्वयं पाचालम्भोऽन्नं परिविश्य करणीयः । कथमनुचितमन्नपरिबेशनं क्रियते ? | अर्थतोऽवगतेरित्याह । श्रनुपदं खल्वाचाऽने

Page #491

[२ का.]
ऽङ्गाष्ठनिवेशनमशनञ्च ब्राह्मणानां सूत्रयिष्यति । तदेवं साक्षादसूत्रितमप्यर्थादवगतमन्त्रपरिवेशनं कर्त्तव्यं भवति। यदि कर्त्तव्यम् , विशेषाभावात् जपात् परतएव क्रियताम् ? । न, इत्युच्यते । अन्नसंस्काराहि जपोन पात्रसंस्कारार्थः । अन्नेन हि संस्कृतेन नः प्रयोजनम्। तद्धि ब्राह्मणाउपयोक्ष्यन्ति । संस्कृतमपि हि पात्रं गुणभावेनान्नस्यैवोपकरिष्यति । करिष्यति चेत्, तस्यैवोपकारः कल्यताम् । अलं पात्रस्याप्युपकारान्तरकल्पनया। न हि जपेन दृष्टः कश्चिदुपकारः क्रियते, इत्यवश्यमदृष्टं कल्पनीयम्। सचेदन्नस्योपकरोति, एकमेवादृष्टं कल्पयितव्यं भवति। अथ तु, पात्रस्योपकुर्वनस्योपकरोति, इति कल्यते, हे तावददृष्टे कल्पयितव्ये भवतः । नचैतत् न्याय्यम् । अपूर्वप्रयुक्ताः खल्वालम्भजपादयः पदार्थाः प्रधानस्यैवाङ्गम्। तत्र, 'पात्रमालभ्य'-इति वचनात् पालम्भः पात्रस्योपकारद्वारा प्रधानस्योपकरोतु । जपे तु नैतदस्ति । प्रमाणाभावात् । मन्त्रो ह्यस्य अन्नार्थतां गमयति । 'पृथिवी ते पात्रम्'-दति ह्याह ! अन्नं हि ब्राह्मणस्य मुखे जुहोति, न पात्रम् । अन्नेऽपि तर्हि नायं मन्त्रार्थोघटते । न खल्वन्नस्य पात्रं पृथिवी, द्यौर्वा तस्य पिधानम् , ब्राह्मणस्य मुखं वा अमृतम् , न वा अन्नमप्यमृतं नाम । नेष दोषः । पञ्चाग्निविद्यादिवदुपपत्तेः । यथा हि पञ्चानिविद्यादिषु योषिदादिवन्यादिबुद्धिः, तथैवात्र पात्रादिषु पृथिव्यादिबुद्धिरभिप्रेयते। अन्नेचामृतबुद्धिः। संस्कारार्थम् । एवं खल्वेतदनुध्यातं मत् मंस्कृतं भविव्थति। संस्कृतञ्च सत् ब्राह्मणानामुपयोगेन महते कल्याणयोपकल्पिव्यते, इति । अमरणहेतुः खल्वन्नं शक्यममतमिति वकुम्। तथाच ब्राह्म पुराणे ।

Page #492

₹७४
श्राद्धकल्पः।
[२ का.]
"पृथिवी पात्रमित्यन्नमस्तं चिन्तयेत् पठन्” । इत्यन्नेऽमृतचिन्तामुपदिशति । रघुनन्दनस्वेतदबुद्धा, परिवेशनात् परताजपे मन्त्रलिङ्गविरोधमाह। यच्चापरमुकम्, मन्त्रे अस्तमित्यनेन यज्ञशेषमात्रावगतेस्तत्प्रक्षेपानन्तरमेव पावालम्भोजपश्च, ततः परिवेशनम्, इति। तदप्यसङ्गतम् । मन्त्रलिङ्गविरोधात् । कथम् ? । हुतशेषस्थात्र ब्राह्मणाय दानेन पात्रे प्रक्षेपाभावात् पृथिवी ते पात्रमित्याद्यनुपपत्तेः। जुहोमि, इत्यनुपपत्तेश्च। यद्धि पूर्व ब्राह्मणाय दत्तं, कथमिदानीं तयेत। अन्नं खल्विदानी हयेत। अमृतशब्दस्य यज्ञशेषवचनत्वेऽपि तन्मात्रवचनवे न प्रमाणम्। तस्मात् परिवेशनात् परताजपेऽपि न कश्चिद्विरोधः । न खल्वपरिवेशितेऽन्ने तवाहतबुद्धिस्तत्पात्रादिषु वा पृथिव्यादिबुद्धिर्युका । तस्मात् परिवेशनात् परं पात्रालम्भोजपश्च कर्त्तव्यः। ___ आह । परिवेशनात् परतः पात्रालम्भे, इतशेषं दत्त्वा पात्रमालभ्य, इति वचनं विरुध्यते ? । न। यस्मादेवमपि हुतशेषदानस्य पूर्वकालता न विरोत्यते । तत्र हि वा स्मर्यते न प्रानन्तयें । न हि 'भुत्वा गच्छति'-इत्युक्त भोजनानन्तयं गमने गम्यते, किन्तु भोजने गमनात् पूर्वकालता। न हि भुत्वा अनाचम्यैव कश्चिद्गच्छति। अस्तु इह्यालम्भस्य पात्रार्थत्वात् पात्रालम्भात् परतः परिवेशनम् , ततो जपः ? । तदपि नास्ति । कुतः ? । यतः परिवेशनात् परमप्यालम्भे न तस्य पात्रार्थता हीयते, इत्यनैकान्तिकोहेतुः। अपिच । पालभ्य जपेत्, इति वचनात् पालम्भानन्तरं पात्रमत्यजन्नेव जपति, इति गम्यते। तदपि कथम्? इति चेत् । किमनेन प्रमकानुप्रसकेन ? ।

Page #493

[२ का.]
त्राहकल्पः।
पू
गम्यते तावदेवम् । गम्यते चेत्, न युज्यते विनाकारणमुत्सष्टम् । पालम्भात् परतश्चेत् परिविश्यते, नूनमवगतिरियमुत्सृज्येत । तथाच. यथा 'उपविश्य मुझे इत्युपवेशनं भोजनकालमनुवर्त्तते, तथा 'बालभ्य जपेत्' इत्यालम्भोऽपि जपकालमनुवर्तते । तस्मात् परिवेशनात् परं पात्रालम्भः, ततोजपः, इति सिद्धम् । तन्त्रान्तरकारा अप्येवं स्मरन्ति । यथा याज्ञवल्क्यः ।
_ "दत्त्वाऽनं पृथिवीपात्रमिति पात्राभिमन्त्रणम्” । इति। पात्राभिमन्त्रणं पात्रस्थान्नाभिमन्त्रणम् । तथाच ब्रह्मपुराणम् । ____ “देवपूर्वं पिलभ्योऽन्नमाज्ययुक्तं मधुमुतम् ।
मन्त्रितं पृथिवीत्येवं मधुवातत्यूचं जपेत्” । इति मन्त्रितमन्नमित्यनस्य मन्त्रणमाह । यद्यप्येतत् सर्वं तत्तत्प्रयोग विषयम, तथापि न्यायागतस्थार्थस्योपोहलकं भवतीति तदुदाहरणार्थतयोपन्यस्तं परोकसमुच्चयवादिनां प्रत्यादेशार्थञ्च । यच मार्कण्डेयपुराणवचनम्,
"हुतशेषं प्रदद्यात्नु भाजनेषु दिजन्मनाम्। भाजनालम्भनं कृत्वा दत्त्वाचान्नं यथाविधि ।
यथासुखं जुषध्वं भोरितिवाच्यमनिष्ठुरम्"। इति । तत्रान्नस्य दानमुत्मान परिवेशनमिति समुच्चयवादिभिः सन्तोछुव्यम्। अनुपदम् , 'यथासुखं जुषध्वम्'-इति वचनोपदेशाच्चैतदेवं प्रतिपत्तव्यम् । अन्नोत्मगीत् परं हि तवचनं तैरियते । परमार्थतस्त्वेतदपि वचनं तदुक्तप्रयोगविषयमित्यस्माकं नास्त्यनुपपत्तिः। भाजनेषु हुतशेषप्रदानचैतदपोद्दलयति। न च तत्र जपोऽप्यस्ति, अनपदेशात् ।

Page #494

श्राडकल्पः।
[२ का.]
समुच्चयवादिनान्वियमनुपपत्तिरवर्जनीया स्यात् । 'मन्त्रितं पृथिवीत्येवम्'-दत्यनन्यगतेर्वचनात्, इत्यास्तां विस्तरः । सोऽयं न्यायलभ्योऽर्थः, इति कृत्वा न खल्वच भवान् सूत्रकारः परिवेशनमन्त्रस्य सूत्रयाञ्चकार, इति लिव्यते ॥०॥ २२ ॥०॥
वैष्णव्यची यजुषावाऽङ्गुष्ठमन्नेऽवधाय ॥ २३ ॥ वैष्णवी ऋक्,-'दूदं विष्णुर्विचक्रमे-इत्यादिका । यजुः,-'विष्णो ! हव्यं रक्षस्ख'-इति केचित्। 'कृष्ण! कव्यमिदं रक्षस्व मदीयम्'इति केचित् । उभयत्रैव, देवे 'हव्यम्'-दूति, पिये च 'कव्यम् ,इति पठन्ति । तदत्र भवन्तो भूमिदेवाः प्रमाणम्। वाशब्दाविकल्पार्थः । अङ्गुष्ठमन्नेऽवधाय निधाय । इदच्चाङ्गुष्ठनिवेशनमन्नसंस्कारार्थतया कुशमयबाह्मणपनेऽपि करणीयं भवति । स्मरन्ति च ।
"निरङ्गुष्टञ्च यत् श्राद्धं वहिर्जानु च यत् कृतम् ।
वहिर्जानु च यद्भुक्तं सर्वं भवति चासुरम्"। इति। अन्ने, दूति वचनाचान एवाङ्गुष्ठावधानं न जलादाविति द्रष्टव्यम्। अस्मिन्नवसरेऽन्ने तिलविकरणं करणीयम् । कथं ज्ञायते ? ।
"त्रीणि श्राद्धे पवित्राणि दौहित्रः कुतपस्तिलाः" । इति ।
"प्राचीनावीतमुदकं तिलाः सव्याङ्गमेव च।
* * * * * * * * *
वालभानि प्रशस्तानि सदैवेतानि पैसके” । इति च कञ्चित् प्रयोगमनारभ्य सामान्यतः स्मरणात् । “यद्ह्याय

Page #495

[२ का.]
1७७
दद्यात्तद्धवियैरुपसिच्च" इति च परिभाषितम् । 'इविष्य'-इति तिलानामाख्या, इति महायशाः । देवे च यवविकरणं कर्त्तव्यम् । यः कश्चिदर्थः पिश्ये तिलैः क्रियते, म हि दैवे यवैः करणीयोभवति । यवविकरणञ्चेदं 'यवोऽसि' इति मन्त्रेण स्यात् । कुतः ? । मन्त्रविशेषस्यानुपदेशेन अर्घ्यपात्रीययवकिरणमन्त्रस्थादर्जुमुचितत्वात् । कथम्? । यवविकरणमामान्यात् । मन्त्रलिङ्गाच्च । तस्मात् , सूत्रानुपात्तत्वात् समन्त्रकयवविकरणं न, इत्यसङ्गतं वचनम् । यवविकरणस्याप्येवमकरणापत्तेश्च । क्रियते च । तस्मात् मन्त्रोऽपि पूर्वातयुक्त्या पद्यताम् । पिश्यदव देवेऽपि समन्त्रकत्वस्योचितत्वात् । विहिताविहितत्वसन्देहेचाविहितकरणमेव न्याय्यम्, इति भवानेवाह । पिश्ये तिलविकरणञ्च 'तिलोऽसि'-इति मन्त्रेण स्यात् । कुतः ? । मन्त्रलिङ्गात् । 'पृक्तः वधया' इति ह्याह । 'स्वधा' इति पितृणामन्नं ब्रूमः । 'खधा वै पिढणामत्रम्-दति हि निगमोभवति ।
मध्धयन्ने देयम् । एवं हि मधुमन्त्रपाठीमधुजपश्च दृष्टार्थी भविष्यति । - "यो दद्यादन्नमस्माकं तत् सर्वं मधुना सह" । इत्यपि पित्गीता गाथा भवति ।
अस्मिन्नवसरेऽन्नस्योत्सर्गः करणीयः । कथं ज्ञायते ? । अन्नसंस्कारो ह्यङ्गुष्ठनिधानान्तेन परिसमाप्यते । न च तावतैव नः कृतकृत्यता । अतोऽन्नमिदानीमुत्स्रष्टव्यम् । उत्सृष्टं खल्वन्नं ब्राह्मणैरुपयुकं महते कल्याणाय कल्पस्यति, इति । अनर्थकस्तीत्सर्गः, ननु ब्राह्मणानामुपयोगेनैव कृतार्थता नः सम्पत्स्यते । वाढमेवं सम्पत्स्यते कृता
12

Page #496

७
आडकल्पः।
[२ का.]
र्थता। तथापि, तत्रभवन्तो ब्राह्मणाः कथमनुत्सृष्टं परखानमुपयोध्यन्ति । तस्मात्तदर्थमन्त्रोत्सर्गः। __"श्रद्धासमन्वितैर्दत्तं पितृणं नामगोत्रतः । - यदाहारास्तु ते जातास्तदाहारत्वमेति तत्" । इति च स्मरन्ति । अनुपदमापोशानार्थानामपां प्रदानस्थ सूचणाचास्मिन्नेव क्रमे तत्करणमवगच्छामः । उत्सर्गस्य वृत्तत्वे खल्विदानीमुपयोगोब्राह्मणानामापततीत्यनुपदमापोशानार्थानामपां प्रदानमुपपन्नतरं भवति। दत्ते खल्वन्ने पूर्व पाणिषु दत्तं इतशेषमन्ने निक्षिप्यापोशानं कृत्वा ब्राह्मणाअन्नमुपयोक्ष्यन्ति, इति। कात्यायनोऽप्यस्मिन्नवसरेऽनोत्सर्गमुपदिशति। तथाच कात्यायनसूत्रम् । “वैष्णव्यच्ची यजुषा वाऽङ्गुष्ठमन्नेऽवगाह्यापहताइति तिलान् विकीर्योष्णं खिष्टमन्नं दद्यात्” इति । तथा छन्दोगापरसूत्रम् । “अङ्गुष्ठमन्नेऽवधायासावेतत्तेऽनमिति, मकृत्मकृदयः प्रतिष्य"-इति । सोऽयं न्यायावगतोऽर्थदति कृत्वा न खल्वत्रभवान् सूत्रकारउत्सर्गमन्नस्य सूत्रयाञ्चकार, इति स्लिव्यते । रघुनन्दनस्तु,-"वैष्णव्यची यजुषा वाऽङ्गुष्ठमन्ने निधायापहतेति तिलान् विकीर्योषणमन्नं दद्यात्" इति सूत्रं पठति । क्वचिगौडीये सूत्रग्रन्थेऽप्येवमेव सूत्रपाठोदृश्यते । तदा व्यक्तमस्मिन्नवसरेऽन्नस्थोत्सर्गः, इति । परन्तु पाश्चात्यसूत्रग्रन्थेष्वदर्शनात् भाव्यकृता महायशमाऽपठितत्वाञ्च तत्र नात्यन्तमास्थेत्यन्यथै तदस्माभिर्व्यवस्थापितम् । रघुनन्दनोकसूत्रपाठस्य प्रामाणिकत्वे तु तदुक्कापहताइति मन्त्रेणैव तिलविकरणमिति द्रष्टव्यम् ।
स खल्वयमनस्यात्मर्गः संबोधनपदेनामन्व्य स्वधापदेन करणीयः ।

Page #497

[२ का.]
कथं ज्ञायते ?। 'असावेतत्तेऽनम्'-दूति दर्शनात् । 'गोत्रं खरातम्'-दूति, 'स्वधाकारः पितृणाम्' इति चैवमादिवचनात् । ये चात्र त्वाम्, इति मन्त्रस्यात्रोपदेशाभावाच्च । अादिविशेषेषु तन्त्रतानिषेधेन च पित्रादीनां त्रयाणं युगपदेव करणीयोभवति । तत्र, 'विश्वेदेवाददमन्नं यद्दत्तं यच्च दास्यामि तत्तृप्तिपर्यन्तं तत्मा ते वाहा'-इत्यादिकं त्यागवाक्यं महायशसा लिखितम् । इदमन्नं परिविष्ठं परिवेक्ष्यमाणञ्चादप्तेः' इति विज्ञानेश्वरोप्याह। नैतत् न्याय्यम् । 'असावेतत्ते'-इति सर्वत्रास्मच्छास्त्रे त्यागप्रकारसूत्रणादत्रापि तावन्मात्रस्यैव वकुमुचितत्वात् । दास्यमानान्यपि ह्यनानि बुड्या मनिष्कृयतच्छब्देन निर्देषु शक्यन्ते । कथं भविय्यदन्नमिदानी व्यक्तुं शक्यते ?। शक्यते, इति पश्यामः । न हि दानमिदं येन 'तादानमफलम्'-दूति वचनं विरुध्येत। यागोऽयमिति एवोचाम। यागे च भविष्यन्तीनामपि समिधा त्यागोदृश्यते। अपिच। भवदेवाबमिह त्यज्यते, प्रतिपत्तिरेव परं भविष्यन्ती, इत्यदोषः ॥०॥ २३॥०॥
सकृत् सकृदपादत्त्वा ॥ २४॥
ब्राह्मणानां इस्तेषु देवादिक्रमेण सकृत् सकृदुदकं दत्त्वा । इदचोदकदानं भोजनात् पूर्वमापोशानार्थम् । कथं ज्ञायते ? । 'प्रश्नत्सु'इति वक्ष्यमाणसूत्रेणाशनममीषां तावगम्यते । अशनञ्चापोशानं कृत्वैव शिष्टाः कुर्वन्ति, इति। __ "दत्त्वाऽऽपोशानमामीनः सावित्री बिर्जपेदथ ।
मधुवाता इति चं मध्वित्यन्तेन भोजयेत्” ।

Page #498

६०
त्राद्धकल्पः ।
[२ का.]
इति च स्मृत्यन्तरम् । तदिदमुदकदानं संबोधनविभक्त्या गोत्रादिकमुल्लिख्य स्खधाकारेण करणीयम् । कुतः ? । 'गोत्रं खरान्तम्'इति वचनात् । 'खधाकारः पितृणाम्' इति वचनाच्च । ब्राह्मणाच, 'अटतस्योपस्तरणममि स्वाहा' इति मन्त्रणपोशानं कुर्युः ॥ ॥०॥ २४ ॥०॥ मधुवाता इति तचं जपित्वा मधु च विवाऽनत्सु
जपेत् ॥२५॥ बचम्, इति, “ऋचि रुत्तरपदादिलोपश्च छन्दसि"-दति सिद्धं भवति । 'छन्दोवत् सूत्राणि कवयः कुर्वन्ति'-इति ह्यभियुक्तानां समयः । तथाच, मधुवाता-दूति ऋत्रयं जपित्वा, मधु-इति च वारत्रयं जवा, अश्नत्सु ब्राह्मणेषु वक्ष्यमाणं जपेत् । प्रश्नत्सु, दूति वचनादशनसमकालत्वं जपस्य । मोऽयं मधुमन्त्रजपोगायत्रीजपादनन्तरं करणीयः । कथं ज्ञायते ?।
"मधुमधिति यस्तत्र निर्जपोऽशितुमिच्छताम् ।
गायत्र्यनन्तरं, सोऽत्र मधुमन्त्रविवर्जितः" । इति च्छन्दोगपरिशिष्टवचनेनात्र तथा प्रतीतेः । 'गायत्री मधुवाताञ्च जपित्वा'-इति गौडीयपाठे व्यक्तएवायमर्थः ॥०॥ २५ ॥०॥ अश्नत्सु जपेत्, इत्युक्रम् । किं जपेत् ? । उच्यते,व्याहृतिपूर्वी सावित्रों तस्याञ्चैव गायचं पिचमाञ्च
सहितां माधुच्छन्दसीश्च ॥ २६ ॥ जपेत्। व्याहतयोभूराद्यास्तिस्रः। ताः पूर्वाः यस्याः, तां सावित्रीम् ।

Page #499

[२ का.]
श्राद्धकल्पः।
ॐकारोऽपि व्याहतीनां पूर्व प्रयोकव्यः । कस्मात् ? । अस्माकं सन्ध्याकर्मणि तथैव सावित्रीजपोपदेशात् । अत्रापि जपतिचोदनासाम्यात् । तथाच कात्यायनः ।
_ "प्रणवोभूर्भुवः स्वश्च सावित्री च स्तीयिका” । इति । “पूर्वत्रिकं जपन्” इति च । 'व्याहृतिपूवी सावित्री सप्रणवाम्'-दूति गौडीयपाठे व्यक्तएवायमर्थः । रघुनन्दनस्तु छन्दोगोऽपि,
"प्रणवं पूर्वमुच्चार्य भूर्भुवः स्वस्ततः परम् ।
गायत्री प्रणवश्चान्ते जपएवमुदाहृतः”। दूति योगियाज्ञवल्क्यवचनादन्तेऽपि प्रणवमाह । तदनादरणीयम् । 'पूर्वत्रिकम्'-इति वचनविरोधात् । अन्ते प्रणवकरणे तु चतुष्कापत्तिः । न च, 'प्रणवत्वेन द्वयोरक्यादविरुद्धम् ,-इति तदुक्तसमाधानं युक्तमिति वाच्यम् । अस्मच्छास्त्रे श्रादितः प्रणवस्यैव पूर्वमुक्तत्वात् 'पूर्वत्रिकम्' इत्येतावन्मात्रीतश्चान्ते प्रणवकल्पनाया असम्भवात् । योगियाज्ञवल्क्यस्तु तैत्तिरीयति तद्वचनमवष्टभ्य स्वशास्त्रस्यान्यथावर्णनमयुक्तम् ।
'तस्थाञ्चैव' माविश्यां ऋच्युत्पन्नं यत् 'गायत्र' नाम साम । गायत्रस्य सानः ऋगन्तरेऽपि गीयमानत्वात् 'तस्याश्चैव'-इत्युक्तम् । तदिदं गायत्रं माम दैवतब्राह्मणे गानग्रन्थारम्भे च गीयते ।। ___ “यदाउ विश्पतिः" इति, "मनादग्ने”-इति, “अक्षन्नमीमदन्त हि"-इति, "अभित्रिपृष्ठम्" इति, “अक्रांत्ममुद्रः"-दूति, “कनिक्रन्ति" इति चैतासु ऋतु गीयमानानि सामानि पिया नाम संहिता

Page #500

श्राद्धकल्पः ।
[ २ का. ]
भण्यन्ते । तथाच सामविधाने ब्राह्मणे । “याउ विश्पतिः सनादग्रेऽचन्नमीमदन्तह्यभित्रिपृष्ठमक्रांत्समुद्रः कनिक्रन्तीति द्वे एषा पित्र्या नाम संहिता, एतां प्रयुञ्जन् पितृन् प्रीणाति ” - इति । सर्व्वणि चैतानि सामानि गाने पद्यन्ते । चश्चैताः सर्व्वीएव च्छन्दस्यार्चिके । “ददं ह्यन्नोजसासुतम्”–इत्यस्याम्टत्युत्पन्ने द्वे सामनी, "वाविदाह्योनरोपीप्यन्”–दृत्यस्यां च्युत्पन्नमेकं साम, “स पूर्व्यं महानाम्”–इत्यस्यां ऋच्युत्पन्नमेकं साम, “पुरां भिन्दुर्युवाकविः”इत्यस्याष्टच्युत्पन्नमेकं साम, “उपप्रक्षे मधुमति चियन्तः ”—इत्यस्यामृच्युत्पन्नमेकं साम, “परस्ख साम मधुमा ऋतावा ” - इत्यस्था - मृत्युत्पन्नमेकं साम, “सुरूपकृनुम् ” – इत्यस्यामृच्युत्पन्नमेकं साम । तानि खल्वेतानि सामानि 'माधुच्छन्दसी' संहितेत्युच्यन्ते । यथा सामविधाने ब्राह्मणे । “दं नोजसेति प्रथमेोत्तमे त्वाविदानरः, स पूर्व्योमिहोनां, पुराभिन्दुर्युवाकविरूपप्रक्षे मधुमति चियन्तः, परख सोम मधुमाऋतावा, सुरूपक, -राहसं माधुच्छन्दसमेषा माधुच्छन्दसी नाम संहिता " - दूति । सामानि चैतानि गेयगान एव प्रायोगीयन्ते । एकमारण्यकेऽपि । ऋचच सर्व्वएव च्छन्दस्यार्थिके समाम्नायन्ते ।
"
तदेतत् सर्व्वं स्वशास्त्रोक्तं जपित्वा स्मृतिपुराणादिषु सामान्यतः श्राव्यतया विहितान्यपि इच्छया पठितव्यानि । रघुनन्दनस्तु, 'तस्याञ्चैव गायत्रम् - इत्यादि सूत्रप्रतीकमलिखन् खशास्त्रोकान्यपि जप्यानि सामान्यनुपदिश्य स्मृतिपुराणादिविहितेषु श्राव्येय्वेव यथा रुचि कतिचिल्लिलेख । सेयं पितरमुपेच्य श्वशुरे गाढ़ा भक्तिः ।

Page #501

[२ का.]
बाडकाल्पः।
ह
दूदमिदानी मन्दिह्यते । किमयं जपः उपवीतिना प्रामुखेन करणीयः, श्राहाखित् प्राचीनावीतिना दक्षिणामुखेन ? इति। कुतः पुनरयं संशयः ? । यताजपोयं पिलदत्तस्याक्षयत्वाय, श्रात्मनश्चाभ्युदयाय भवति, इति वक्ष्यति । ततः संशयः । उच्यते । प्राचीनावीतिना दक्षिणामुखेन, दूति ब्रूमः । कस्मात् ? । यस्मात् प्राधान्येन पिलदत्तस्थादयत्वफलकोऽयं जपः पित्र्यमेव कर्म । प्रकरणाच्च । तत्र खल्वस्माकं प्राचीनावीतित्वमेव प्राप्तं । पिण्डपित्यज्ञे च योजपः,-'नमोवः पितरोजीवाय' इत्येवमादिः, सायं नियमतः प्राचीनावीतिनैव क्रियते। "तऊर्दू प्राचीनावीतिना वाग्यतेन कृतम्' इति ग्ह्यकारसूत्रणात् । तच्चेहापि चोदकः प्रापयति । यत् पुनर्जमदग्निवचनम्,-.
"अपसव्येन कर्त्तव्यं सर्वं श्राद्धं यथाविधि ।
सूक्तस्तोत्रजपं मुक्का विप्राणाञ्च विसर्जनम्" । इति । तदपि नैतदिषयम्। सूतस्तोत्रजपविषयत्वात्तस्य । न खल्वत्र सूक्तजपः स्तोत्रजपो वा विहितः । किन्तु माम्नामेव। तस्मात् यथोकमेवास्तु ॥०॥ २६ ॥॥ जपफलमाह,
स्वर्ग लोके महीयते दत्तञ्चास्याक्षयं भवति ॥२७॥
तान्येतानि जपन् स्वयमपि स्वर्ग लोके महीयते । जपतश्चास्य पित्रभ्योदत्तमन्नादिकमक्षयं भवति । अस्येति संबन्धलक्षणा षष्ठी ॥०॥ ॥२७॥०॥

Page #502

E8
श्राद्धकल्पः।
[२ का.]
तृप्तिं ज्ञात्वाऽन्न प्रकीर्य ये अमिदग्धाजीवा येप्यदग्धाः कुलेमम भूमादत्तेन तृप्यन्तु तृप्तायान्तु परांगतिमिति ॥ २८॥
ब्राह्मणानां तृप्तिमवधाऱ्या प्रकृतं किञ्चिदन्नं 'ये अमिदग्धाः' इति मन्त्रेण प्रकीर्य, न सर्वमेव भुक्तावशिष्टमन्नम् । कथं ज्ञायते ? । पिण्डदानस्याप्यनेनैवानेन वक्ष्यमाणत्वात् । 'ये अमिदग्धाजीवाः'इत्यत्र, 'अग्मिदग्धाश्च ये जीवाः' इति केचित् पठन्ति ।
कथं पुनरिदानी बप्तिीतुं शक्या, परतोहि उप्तिप्रश्नं सूत्रयिव्यति? । उच्यते । यदा दीयमानमन्नं नेच्छन्ति, बहु चान्नं पात्रे विद्यते, भवति तदा विज्ञानम्-दमे हप्ताः, इति । दृप्तिप्रश्नस्तह्यनर्थकोभवति ? । किं क्रियताम् यस्यार्थानास्ति । अनर्थकेऽप्रवृत्तिरिति चेत्। भवेदेतदेवं यदि वचनमचार्थे न स्यात् । “किमिव हि वचनं न कुर्यात् नास्ति वचनस्यातिभारः” इति खल्वाहुः शास्त्रतात्पर्य्यविदः । अपि च । न तदेवानर्थकं यस्य दृष्टोऽर्थानास्ति । अदृष्टमपि ह्याभवति। तस्मात् तदेव तिप्रश्नस्यार्थीभविष्यति।
तदिदमन्नं भूमावेवास्माकं प्रकरितव्यं भवति, न कुशेोपरि । कुतः ? । 'भूमौ दत्तेन'-इति मन्त्रलिङ्गात् ।
"दीयमानं न ग्टहन्ति अन्नञ्च बहु विद्यते ।
ज्ञात्वा दृप्तिं ततोदेयोदर्भेषु विकिरश्च यः” । इति वृहस्पतिवचनं तदुक्कप्रयोगविषयम् । एवं मत्स्यपुराणाहु के येषां न माता'-इत्यादि मन्त्रान्तरमपि तत्तत्प्रयोगविषयमेव ।

Page #503

[ २ का. ]
तिला अपने मिश्रयितव्याः । पित्र्ये कर्मणि सर्व्वचैव तिलानामभ्यर्हितत्वात् । तथाचाभ्युदयिके छन्दोगपरिशिष्टम् ।
“यस्तत्र प्रकरोऽन्नस्य तिलवत्, यववत्तथा । उच्छिष्टमन्निधौ सोऽत्र तृप्तेषु विपरीतकः " । इति । श्रस्माच्च वचनादुच्छिष्टसन्निधावयमन्नप्रकरः स्यात् । "मतिलमन्त्र विकीर्य्य” इति तत्त्वकारपाठे सुत्रोपान्त एवायमर्थे भवति ।
श्राद्धकल्पः ।
પ્
सोऽयमन्नप्रकरः प्राधान्यात् पित्र्य एव सूत्रितः । स खल्वयं देवे - ऽपि करणीयः । कुतः ? | "देवपूवें श्राद्धं कुर्व्वीत" - इति वचनात् । पिण्डोऽपि तर्हि दैवे दीयताम् ? | न दास्यते । किं कारणम् ? | उत्तरचैव तत् वक्ष्यामः । सचायं 'ये श्रग्निदग्धा जीवाः' - इति मन्त्रोलिङ्गात् पित्र्यएवान्नप्रकरे विनियुज्यते । देवे मन्त्रस्तु - “श्रसेामपाश्च ये देवायज्ञभागविवर्जिताः ।
तेषामनं प्रदास्यामि विकिरं वैश्वदेविकम्" ।
इति गोभिलपरिशिष्टोक्रोग्राह्यः । गोभिलस्यैतदिति हेमाद्रिप्रभृतयः ॥ ॥ ॥ २८ ॥ ॥
सकृत् सकृदपादत्त्वा पुनर्म्मधुवातां मधुच चिर्जल्ला तृप्ताः स्थेति पृच्छति ॥ २८ ॥
' सकृत् सकृत् ' - इति वीसया सर्वेषां ब्राह्मणानां हस्तेषु जलदानं दर्शयति । सर्व्वेषां ब्राह्मणानां हस्तेषु श्रपः उदकं दत्त्वा । उदकदानञ्चेदं प्रत्या पाशानार्थम्, - पूर्व्ववत् सम्बोधनविभक्त्या गोत्रादिकमुल्लिख्य
13

Page #504

इच्छ
[२ का. ]
स्वधापदेन करणीयम् । ब्राह्मणाश्च - 'श्रमृतस्यापिधानमसि स्वाहा'
इति मन्त्रेण तदुदकं पिवेयुः ।
तदेवमपादत्त्वा 'मधुवात' मधुवाताइति त्र्यृचं 'मधु' त्रिबीरचयं जवा, तृप्ताः स्य,, – इति पृच्छति । कथं पुनरत्र त्र्युचलाभ: ? । "ढचवतानामादिग्रहणेन विधिरनादेशे ” - इति लाग्यायनसृचात् । तदीयश्च विधिगृह्येऽपि ग्रहीतव्योभवति । तदुक्तमग्निस्वामिना," तत्रापि (प ) एषएवविधिः कृत्स्नमन्त्रप्रयोगस्य " - इति । पुनःशब्दाच्च । यथा हि पूर्वं मधुवाताजपस्तथेदानीमपि - इत्येतत् पुनःशब्दस्य सामर्थ्यम् । पूर्व्वञ्च न केवलस्य मधुवाता इत्यस्य जपः, अपितु त्र्यस्यैव । तस्मादिदानीमपि त्र्वस्यैव जपः - इति सिध्यति । श्रजपच माययाः । विहितं केषाञ्चिदिदानीमपि गायचीजपः । सेोयमस्माकं नास्ति, — इति ज्ञापयितुं 'पुनर्मधुत्रातां मधुच त्रिर्जत्वा' - इत्याह । अनयोरेव पुनर्जपो न गायत्र्याश्रपि - इत्यर्थः ।
सायं तृप्तिप्रश्नोऽदृष्टार्थेन तृप्यवगमार्थः । पूर्वं खल्वियमवगता । स खल्वयमदृष्टार्थइति कुशमयब्राह्मणपक्षेप करणीयेो भवति । रघुनन्दनस्त्वेतदबुद्धा, –'कुशमयब्राह्मणपक्षे तृप्तिमनोनास्त्ययेोग्यत्वात्'इत्याह । 'टप्तिस्तावत् सर्व्वसाधारणी सा सर्व्वान् प्रति प्रष्टव्या'इति ब्रुवाणोमहायशाश्रप्यदृष्टार्थतामस्य तावन्न वेद । यावत् “प्रश्नेषु पंक्तिमूर्द्धन्यं पृच्छति सर्व्वान् वा " - इति सूत्रमपि न स्मरति ॥ ० ॥
॥ २८ ॥ ॥
तृप्ताःस्म इत्युक्ते शेषमन्नमनुज्ञाप्य ॥ ३० ॥ ऋजुत्तरार्थः । कथं पुनरिदमनुज्ञापनं भवति, तदेव परंवकुमवशिष्यते ।
श्राद्ध कल्पः ।
-

Page #505

[२ का.]
श्राडकाल्पः।
तत्र, 'अन्नशेषः किं क्रियताम्' इति प्रश्यम् । इटैः सहोपभुज्यताम्' इति चानुज्ञातव्यम् । कस्मात् ? । खशाखाभेदे पठितत्वात् । तथाच च्छन्दोगापरसूत्रम् । “शेषमन्त्रमनुज्ञाप्यानशेषैः किं क्रियतामिष्टेः सहोपभुज्यतामिति" इति ॥ ॥ ३० ॥०॥ पितरोग्टह्यादयश्चेष्टाभवन्ति, इति प्राधान्यात् पिणामुपयोगं तावदाह,सर्वमन्त्रमेकचोइत्योच्छिष्टसमीपे दर्भेषु चौंस्त्रीन्
पिण्डानवनेनिज्य दद्यात् ॥ ३१ ॥ सर्वमनुज्ञापितं शेषमन्नं एकत्रैकस्मिन्पात्रे उद्धृत्य । 'एकता'इति पाठेऽपि मएवार्थः । उच्छिष्टममीपे दर्भेषु त्रीस्त्रीन् पिण्डान् दद्यात्। किं कृत्वा ? । अवनेनिज्य । अवनेजनं कृत्वा । अत्र, "दर्भेषु”इत्यनन्तरम्, “मधुमध्वित्यक्षनमीमदन्तेति जपित्वा"-इत्येवाधिकः पाठः क्वचिदौड़पुस्तके दृश्यते । नैवं पाश्चात्यपुस्तके पद्यते । महायशसाप्येतन्न पठितम् । समुच्चयरमिकोरघुनन्दनापि, “मधुवाता इति सक्त्रयं मधु मधु मधु च जपित्वा पितुर्नाम ग्टहीत्वा ग्टह्योक्रविधिना पिण्डं दद्यात्" इत्येतावन्मात्रमाह । ___ सर्वमिति द्रव्याभिप्रायेण वचनं न निरवशेषार्थम् । कथं ज्ञायते ?। “यो वा तेषां ब्राह्मणानामुछिएभाक् स्यात्”-दूत्यन्वष्टक्यकर्मणि ग्यकारेण शेषभोजनस्याप्युपदेशात् । न खल्वबाधेन सम्भवति शास्त्रार्थे, वचनम् इति कृत्वा सामान्यस्यापि शास्त्रस्य बाधः कल्पयितुमुचितः, -इति हि चमसिनां श्रेषभक्षाधिकरणे निर्णीतम् । पिण्डाश्चास्माकं
महा

Page #506

¿cc
श्राद्धकल्पः ।
[२ का. ]
विल्वप्रमाणाभवन्ति । न चैतत् शेषान्नानां प्रभूततरत्वे, निरवशेषेण शेषान्नेन पिण्डदानमित्यस्यां वर्णनायामुपपद्यते । 'दुष्टैः सहोपभुज्यताम्' – इत्यनुज्ञानाच्चैतदेवं प्रतिपत्तव्यम् । तस्मात् यत् किञ्चिदन्नव्यञ्जनादिकमवशिष्टं तस्मात् सर्व्वस्मादेव किञ्चित् किञ्चिङ्गृहीत्वा एकस्मिन् पात्रे कृत्वा, तेन पिण्डदानं कर्त्तव्यम्, इति सिद्धम् । तथाचान्वष्टक्यकर्मणि कात्यायनः ।
" यावदर्थमुपादाय हविषेोऽर्भकमर्भकम् । चरुणा सह सन्नीय पिण्डान् दातुमुपक्रमेत्” ।
इति । तस्मात्, –— श्रवशिष्टं मधुतिलादिकमपि पिण्डार्थं ग्रहीतव्यं भवति । ‘दर्भेषु’–इति वैकृतेाविशेषेोपदेशश्चादकप्राप्तां प्राकृतों कर्षू निवर्त्तयति । श्रन्यन्तु सव्वं प्राकृतमिहापि प्रवर्त्तते । 'दर्भेषु' - इति वचनात् दर्बोनिवृत्तिरित्यसङ्गतैषा कल्पना । श्राधाराः खल्विमेदभीः प्राकृतमाधारान्तरमेव निवर्त्तयन्ति न करणभूतामतिदेशागतां afafe | तस्मादवयवदत्रापि कर्मणि चोदकप्राप्तया दव पिण्डादातव्याः ।
त्रींस्त्रीन् - इति वीणा मातामहपक्षापेक्षया । तेन, “देवपू श्राद्धं कुर्वीत " - इति वचनात् देवेऽपि पिण्डदानं स्यादासनादिवत् - इति पर्य्यनुयोगोपि निरस्तः । " मातामहाना चैवम् ” - इति वचने त्यपि यदयं सूत्रकारस्त्रींस्त्रीनिति वीसामभिधत्ते, तद्बोधयति षडेवात्र पिण्डाभवन्ति, न पुनर्देवेऽपि पिण्डदातव्यः - इति । तथाच छन्दोगपरिशिष्टम् ।

Page #507

[२ का.]
श्राद्धकल्पः ।
“कर्षूसमन्वितं मुक्ता तथाऽऽद्यं श्राद्भूषाडृशम् । प्रत्याब्दिकञ्च शेषेषु पिण्डाः स्युः षड़िति स्थितिः” ।
इति । दैवेऽपि चेत् पिण्डोदीयते, सप्तैव पिण्डाः स्युः । विकिरस्तु न पिण्डः, येन संख्यावचनमिदमुपरुह्यत ।
,
अत्र च चोदकबलात् प्राप्तं रेखोल्लेखनं कृत्वा, तत्र दर्भानास्तीर्य, चोदकप्राप्तं पितृणामावाहनं कृत्वा श्रवनेजनं कर्त्तव्यम् । श्रथेदानी - मन्नमुद्धृत्य, श्रन्वष्टक्योक्ररीत्या पिण्डदानं करणीयमित्ययं कक्रमः । 'उद्धृत्य' – इति 'अवनेनिज्य' - इति च द्वयमेव पिण्डान् दद्यादित्यनेनान्वेति । “अव्यक्त प्रधानगामि" - इति वचनात् । नत्वनयेोरपि परस्परमस्त्यभिसंबन्धः । कस्मात् ? । द्वयोरपि पिण्डदानार्थतया समत्वात्। प्रमाणाभावाच्च । तस्मादुद्धरणावनेजनयेाः पिण्डदानपूर्व्वकालतामात्रमत्रोच्यते, न पुनस्तयोरपि पूर्वापरीभावः । श्रुतः कथं प्राकृतमनयोः पौर्वापर्यं चोदकप्राप्तमुत्सृज्येत । अथ, वैकृतात् पाठक्रमादनयोः क्रमः कल्पयते ? । नैतत् शक्यते । परिचिकल्पयिषिताह्यनयेाः पाठक्रमात् क्रमः । क्लृप्तस्तु प्राकृतः क्रमोऽस्ति तेन च विरुद्धः परिचिकल्पयिषितः क्रमोन खन्यपि सेडुमईतीति । नचाविरोधेन सम्भवति वचनार्थे विरोधः कल्पयितुमुचितः । कात्यायनेोपि - " प्रागग्रेव्वथ दर्भेषु श्राद्यमामन्त्रा पूर्व्ववत् । श्रपः चिपेन्यूलदेशेऽवनेनिच्क्ष्वेति निस्तिलाः । द्वितीयञ्च तृतीयञ्च मध्यदेशाग्रदेशयोः । मातामहप्रभृतीं स्त्रीनेतेषामेववामतः । सर्व्वस्मादन्नमुद्धृत्य व्यञ्जनैरुपखिच्य च ।

Page #508

श्राद्धकल्पः।
[२का.
मंयोजा यवकर्कन्धदधिभिः प्राङ्मुखस्ततः । श्रवनेजनवत् पिण्डान् दत्त्वा विल्वप्रमाणकान् ।
तत्पात्रक्षालनेनाथ पुनरण्यवनेजयेत् । इत्यवनेजनात् परतोऽनस्योद्धरणं पिण्डदानञ्चाह। यद्यप्येतदाभ्युदयिके कात्यायनेनोक्र, तथापि,
"अन्यत्राप्येषएव स्यात् यवादिरहिताविधिः । दक्षिणप्लवने देशे दक्षिणाभिमुखस्य च ।
दक्षिणायेषु दर्भेषु एषोऽन्यत्र विधिः स्मृतः" । इत्यनुपदं तेनैवान्यचापि तस्य विधेरतिदेशादत्राप्येतत् सिध्यति । यश्चान्यत्र विशेषोदक्षिणाप्लवनदेशादिस्तस्य विशेषतोऽभिधानाचैतदेवं । प्रतिपत्तव्यम् । एषएव, इति चैवकारेण तस्यार्थस्य व्याप्तेापनात् । तस्मादवगच्छामः,-उपदिष्टविशेषव्यतिरेकेण सर्वमन्यदन्यत्र भवसीति । नचेदेवम् , 'अन्यत्राप्येषएव स्यात्'-दत्यनर्थकमापद्येत । तस्माद्यथोकमेवास्तु ।
एतदनन्तरं वृद्धप्रपितामहादिभ्यः लेपोदातव्यः । “लेपभाजश्चतुाद्याः" इति वचनात् । स चायं लेपः, संबोधनपदेनामन्त्रय स्वधापदेन करणीयः । मातामहपने पृथक् करणमुक्तम्। अथेदानी कात्यायनोकमवनेजनं चोदकप्राप्तानि जप-टहावेक्षण-पिण्डावेक्षणवासानिधानानि च कर्त्तव्यानि । तत्प्रकारस्तु ग्टह्यसूत्रादुपलब्धव्यः । तदमे अतिदेशागताः, इति कृत्वा, तत्रभवान् सूत्रकारोनैतान् सूत्रयाम्बभूवेति निष्यते ॥ ॥ ३१ ॥०॥

Page #509

[२ का.]
श्राद्धकल्पः।
१.
आचान्तेषूदकं पुष्पाण्यक्षतानक्षय्योदकञ्च दद्यात् ॥
॥३२॥ आचान्तेषु ब्राह्मणेषु सत्म उदकादिकं दद्यात् । तस्मादाचमनमिदानी दातव्यम् । तचैतत् पिण्डेषु वृष्णीं गन्धादिकं निःक्षिप्य करणीयम् कुतः ? ।
"गन्धादीन् निःक्षिपेत्तणी तत श्राचामयेत् दिजान्”। इति छन्दोगपरिशिष्टवचनात् । पिण्डप्रदानं प्रस्तुयेतस्याभिधानात् पिण्डेब्वेव गन्धादीनां निःक्षेपः । पिण्डस्था हि पितरो भवन्ति । "पिण्डानवेक्षते सदोवः पितरोदेम” इति ह्यतम् । 'गन्धादीन्'इत्यनेन च यथासम्भवं गन्धपुष्पादयोगम्यन्ते । पूजार्थत्वादस्य । वासस्तु पूर्वमेवप्रदत्तम् । तस्माइन्धपूष्यधूपदीपाः इदानी दातव्याः । "तथा गन्धान्”-इतिवत्पुंमा निर्देशात् पूर्वोक्ताएव गन्धादयोहदयमागच्छन्ति । श्रागच्छन्ति चेत् , किमित्युत्सृज्येरन् । तत्र वाससः पूर्व प्रदानादवशिष्टानामिदानी दानम् । तदमोषां पिण्डेषु निःक्षेपविधानात् देवेच पिण्डाभावात् पिटमातामहपक्षयोरेव करणमिति द्रष्टव्यम् ।
तदेवं गन्धादीन् निःक्षिप्य, पित्रादीनां बयाणं गोत्रादिकमुलिख्य एतत्ते पाचमनं स्वधा,-इति तन्त्रेणाचमनं देयम् । एवं मातामहपत्तेऽपि । नात्र गन्धादिविव बूष्णीमिति करोति । येनामन्त्रकमस्य प्रदानं स्यात् । तदिदं दैवपूर्वमेव देयं भवति । कस्मात् । "दैवपूर्व श्राद्धं कुर्वोत"-इति वचनात् । देवलाद्युक्रस्तु क्रमव्यत्ययस्तत्तत्प्रयोगविषयः । प्राचान्तेषु यदिदमुदकदानं, तदासेचनरूपम् ।

Page #510

६२
श्राद्धकल्पः।
[२ का.]
तचैतदविशेषात् ब्राह्मणाग्रभुमेब्राह्मणानाञ्च भवति । अक्षतायवाः । कुतः ?।
___ "अक्षतास्तु यवाः प्रोक्ताभृष्टाधानाभवन्ति ते" । इति वचनात् । मन्त्रोदकादीनां कात्यायनोकोग्राह्यः । तथाच कात्यायनः ।
"प्रथायभूमिमासिञ्चत् सुसुप्रोक्षितमस्विति । शिवाापः मन्विति च युग्मानेवोदकेन तु । सौमनस्यमस्विति च पुष्पदानमनन्तरम्।
अक्षतञ्चारिष्टञ्चास्वित्यक्षतानपि दापयेत्” । इति । युग्मानेव, इत्याभ्युदयिकविषयम्। पुष्पाक्षतयोब्राह्मणहस्तएवदानम्। कस्मात्? । युग्मानेव, दूत्यनेन तेषामेव मन्निहितत्वात् । अच, 'अस्तु'-दूति सन्तु'-इति च यथासम्भवमुत्तरम् । योग्यत्वात्।
"प्रार्थनासु प्रतिप्रोत सास्वेव द्विजोत्तमैः” । इति कात्यायनवचने सर्वशब्देन व्यायवगतेश्च । एतदनन्तरं श्राद्भस्याक्षय्यार्थमुदकं दद्यात्। तत्रच,
"अक्षय्योदकदानञ्च अर्घ्यदानवदिव्यते ।
षष्ठेव नित्यं तत्कु-न चतुर्थी कदाचन"। इति कात्यायनवचने, 'अक्षय्योदकदानञ्च' इति चकारेण 'अक्षतञ्चारिष्टञ्चास्तु'-इति पूर्ववचनोपात्तमस्तु-इत्यनुषञ्जनीयम् । अर्थदानवदितिविशेषाभिधानात् एतदपि अर्ध्यवत् प्रत्येकब्राह्मणहस्तेषु देयम्। तचैतत् 'अमुकगोत्रस्य पितरमुकशर्मण: एतदक्षय्यमस्तु'-इत्यादिना उदकं दद्यात् । “देवे दत्तं श्राद्धं देवानामक्षय्यमस्विति ब्रूतेति पृथक्

Page #511

[२ का.]
श्राद्धकल्पः।
यवाम्बु दत्त्वा"-इत्यादि ह्याश्वलायनीये मृापरिशिष्टे दृश्यते । "अक्षय्यमस्विति वाचयित्वा"-इति च छन्दोगापरसूत्रे । एवञ्च "उपतिष्ठतामित्यक्षय्यस्थाने"-इति वक्ष्यमाणसूत्रमाञ्जस्येनोपपत्यते -दति । “दत्तमिदमन्नपानादिकमक्षय्यमस्तु"-दति गौड़ाः । "येषामुद्दिष्टं तेषामक्षय्यमस्तु"-इति महायशाः । ब्राह्मणाश्च स्त, -इति ब्रूयः। तदेतत् सर्वमेवोदकादिकं दैवपूवं करणीयम् । न हि पिण्डसंबन्धेनामीषां विधानम्। येन देवे पिण्डाभावानिवतेरन् ॥ ॥ ३२ ॥ ॥
अघोराः पितरः सन्तु, सन्वित्युक्ते, गोचं नावहतां, वर्द्धतामित्युक्ते, स्वधा निनयनीयान् दीन् सपवित्रानास्तीर्य, स्वधां वाचयिष्यइति पृच्छति ॥ ३३॥ खधा,-इत्युदकमाचमहे। कस्मात्? । 'खधास्थ'-इति मन्त्रलिगात्। सेयं वधा निनीयते येषु दर्भेषु, तदमे खधानिनयनीयाः, तान् वधानिनयनीयान् । खधानिनयनीयेषु हि दर्भेषु वारिधारां सूत्रयिष्यति । रघुनन्दनस्वेतदजानानाह,-'स्वधानिनयनीयान् खधावाचनमात्रार्थान्'-दति । तदशब्दम् । न हि निनयतिर्वाचनमभिधत्ते। तस्मानिरङ्कुशत्वात्तुण्डस्यैवमुक्तं । नन्वेवं शब्दस्यार्थीभवति । दीनास्तीर्य, इति मिद्धे, यत् स्खधानिनयनीयान् , इति करोति, तद्बोधयति-खधामिनयनमात्रममीषामर्थीनत्वन्यत् किञ्चिदिति । तस्मादकृतप्रयोजनान्तराअन्यएव दीइदानीमास्तृतव्याः । तानिमान् दर्भान् विशिनष्टि । सपवित्रान् पवित्रसहितान् । तदेतत् पवित्र
14

Page #512

CC8
[र का. ]
मिदानीमुत्पादयितव्यम् । न खल्वनुत्पाद्य पवित्र शक्यन्ते दर्भाः सपविचाः कर्त्तुम् । ननु, सन्ति पविचाण्यर्ध्वपात्र संबन्धीनि ? । सत्यं सन्ति । ब्राह्मणाय प्रतिपादितानि तु तानि कथमचापि नियुज्येरन् । पितरोहि तैस्तर्पिताः । श्रपिच । किमेतत् पविचम संबन्धि, श्रहेाविदन्यदित्यस्मिन् संशये, अन्यदिति प्रतिपद्यामहे । किं कारणम् ? | स्वधानिनयनार्थीह्यन्ये दभीः सन्निकृष्यन्ते । स्वधानिनयनीया दभीगृह्यन्ते । तस्मात् पविचाण्यपि तेभ्यएव कर्त्तव्यानि भवन्ति । व्यपेतानि खल्वर्घ्यपवित्राणि न बुद्धिमागच्छन्ति । श्रागच्छन्ति त्वितरे दर्भा: ; येभ्यः स्वधानिनयनीयाग्टह्यन्ते । यथा दर्शपौर्णमासयोर्विष्टती पवित्र च न वेदिस्तरणार्थदर्हिषः क्रियेते, किन्त्वव्यक्तत्वात् ततोऽन्यस्मात् परिभोजनीयादर्हिषः । तथाऽत्रापि नापात्रसंबन्धि पवित्रमादेयं किन्त्वव्यक्तत्वात् स्वधानिनयनार्थादर्भात् । नचेदेवम्, पिण्डदानार्थरेखाstriमंबन्धिना पवित्रेण क्रियताम् । नचैवं क्रियते । तस्मात्, - तदर्थमिव एतदर्थमपि पवित्रमुत्पादयितव्यम् । तथा चोत्रम् | “विरोधे च श्रुतिविशेषादव्यक्तः शेषे ” - इति ।
श्राह । दभीनास्तीर्य - इत्यक्तम् । न ज्ञायते कुत्र इमे दभी श्रास्कृतव्याः - इति । पिण्डेषु - इति ब्रूमः । कुतः ? । “पवित्रान्तर्हि - तान् पिण्डान्,”–इति कात्यायनवचनात् । श्रतएव दैवे नैतत् स्यात् । तच पिण्डाभावात् । 'स्वधां वाचयिष्ये' - इत्ययञ्च प्रश्न: पितृपक्षे मातामहपचे च सकृदेव भवति । कथं ज्ञायते ? | यदयं सूत्रकारः
प्र सूत्रयित्वा उत्तरत्र षणामेव स्वधावाचनं सूत्रयिष्यति, ततेाऽवगच्छामः, -षणामुद्देशेन सकदेव प्रश्नोऽयं भवतीति । श्रन्यथा
tantयः ।
-

Page #513

[२ का.]
श्राद्धकरूपः।
मातामहानां खधावाचनसूत्रणमनर्थकं स्यात् । “मातामहानाञ्चैवम्" -इति हि सूचितम् । 'अघोराः पितरः सन्तु'-इत्येषा तु प्राथना उभयत्रैव कर्त्तव्या। गोत्रं नोवर्द्धताम्'-दति त्रिवपि पक्षेषु । सा खल्वियमाशीःप्रार्थना पिञ्चे दक्षिणामुखेन प्राचीनावीतिना कर्त्तव्या । "पिण्डपिढयज्ञवदुपचारः" इत्यनेन सर्वत्र तथाऽवगतेः ।
"दत्त्वाऽऽशीः प्रतिग्टहीयात् दिजेभ्यः प्राङ्मुखोबुधः ।
अधोराः पितरः सन्तु मन्त्वियुक्तः म तैः पुनः" । इति मत्स्यपुराणवचनं तदुप्रयोगविषयम् । समुच्चयमुपपिपादयिषुवाचस्पतिस्तु,
“दक्षिण दिशमाकान् याचेतेमान् वरान् पिन्”। इति मनुवचनं मत्स्यपुराणवचनञ्च पूतिं पश्यन् , 'पूर्वाभिमुखोदक्षिण दिशं मनसा पश्यन् कुर्यात्'-दूति कल्पयन् वाचोयुक्त्यनभिज्ञ एव । दक्षिण दिशम्'-दत्यनन्तरश्च मनुना दातारो नोभिवर्द्धन्ताम्' -इति पठितं, नत्वघोराः पितरः सन्तु इति । मत्स्यपुराणे तु,
"अथ पुष्याक्षतान् पश्चादक्षय्योदकमेव च । सतिलं नामगोत्रेण दद्याच्छत्या च दक्षिणाम् । * * * * * * * * * * ततः खधावाचनिकं विश्वदेवेषु चोदकम् । दत्त्वाऽऽशीः प्रतिग्रहीयात् दिजेभ्यः प्रामुखोबुधः । अघोराः पितरः सन्तु मन्त्वित्युक्तः पुनईिजैः । गोत्रं तथा वद्धतां नस्तथेत्युक्तश्च तैः पुनः । दातारोनोऽभिवईन्तामिति चैवमुदीरयेत्” ।

Page #514

श्राद्धकल्पः।
[२ का.
इति तस्मादन्यादृशमेव पठितम् । तदेतदपि मतदयं कथं समुच्चिचीपति, इति न खल्वधिगच्छामि । समुच्चयरसिकारघुनन्दनस्वनयोः समुच्चयमुपपादयितुमपारयन् साधारणत्वञ्च मत्स्यपुराणीयप्रयोगस्याजानामः कल्पनाकुशलः शाख्यन्तरीयत्वं तस्य कल्पयाञ्चकार । तदश्रद्धेयम् । साधारणाभ्युदयकीननाध्याये खल्वयं प्रयोगस्तत्रोपदिष्टः सर्वसाधारणएव भवति । स कथं शाख्यन्तरीयः शक्यः कल्पयितुं ऋते निरङ्कशत्वं मनसः । शाख्यन्तरीयत्वे च नास्य साधारणत्वं स्यात् । शाख्यन्तरीयत्वकल्पना चैवंविधस्थले भवतामबलम्बनम् । सालिह न सम्भवतीत्यकामेनाप्यस्मत्सिद्धान्तोऽत्राभ्युपगन्तव्यः, इत्यस्तु किं विस्तरेण ॥०॥ ३३ ॥०॥
वाच्यतामित्यनुज्ञातः पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यो मातामहेम्यः प्रमातामहेभ्योवप्रमातामहेभ्यश्च स्वधाच्यतामिति ॥ ३४ ॥
ऋजुरक्षरार्थः । चशब्दात् ‘वोच्चताम्'-दत्यस्य प्रत्येकमतिसंबन्धः । तेन, 'पिटभ्यः खोच्यताम्'-दत्यादिकं वक्रव्यं भवति । अतोनात्र तन्त्रता । तथाच कात्यायनः ।
"अर्थेऽक्षय्योदके चैव पिण्डदानेऽवनेजने । तन्त्रस्य विनिवृत्तिः स्यात् खधावाचनएवच ।
इति। अत्र, मातामहाद्युपादानस्थाभिप्रायः पूर्वसूत्रे वर्णितास्माभिः॥ ॥०॥ ३४ ॥०॥

Page #515

[ २ का.]
श्राद्धकल्पः।
६७
अस्तु स्वधेत्युक्ते स्वधानिननीये धारा दद्यादूर्जवहन्तीरित्युत्तानं पाचं कृत्वा ॥ ३५॥ अस्तु स्वधेति प्रत्येकं ब्राह्मणैरुने, स्वधानिनयनीये पूर्वोक्तास्तृतदर्भ । जात्यभिप्रायेणैकवचनम् । स्वधानिनयनीयेषु, इत्यर्थः । क्वचित्तथैव पाठः । रघुनन्दनस्तु ‘खधानिनयने'-दूति पठित्वा 'खधावाचने कृते'इति व्याचष्टे । तदशब्दमित्युतम् । तत्पाठेऽपि, अधिकरणे ल्युटा दर्भ एवार्थः । तदेतेषु दर्भेषु उदकधारां दद्यात्, ऊज वहन्तीरिति मन्त्रेण । किं कृत्वा ? । यत् पात्रं पूर्व संस्रवान् समवनीय न्युज कृतं, तत् पात्रमुत्तानमूर्द्धमुखं कृत्वा । तथाच कात्यायनः ।
"प्रार्थनासु प्रतिप्रोत साखेव द्विजोत्तमैः ।
पवित्रान्तहितान् पिण्डान् सिञ्चदुत्तानपात्रकृत्" । इति । भट्टनारायणेऽपि, उत्तानपाचवदिति परिषेचनक विशेषणतयेव व्याचष्टे। यच्च, 'चोत्तानपात्रकृदिति यथाश्रुतदर्शनात् परि
चनकर्तृविशेषणतया भट्टेन यड्याख्यातं तद्गोभिलश्राद्धसूचादर्शनात् । तथाच प्रागुनपरिषेचनसूत्रानन्तरं गोभिलः । उत्तानं पात्रं कृत्वा यथाशक्ति दक्षिणां दद्यादिति’-दति रघुनन्दनेनोक्तम् । तदसङ्गतम् । यस्मादुत्तानं पात्रं कृत्वा, इत्यस्य परसूत्रप्रतीकत्वे खल्वेतदेवं स्यात् । पूर्वसूचप्रतीकत्वे पुनर्नवं भवति। न चैतस्योत्तरसूत्रप्रतीकत्वे किञ्चित् प्रमाणमस्ति । कात्यायनस्त्वे तत्सूत्रप्रतीकत्वमेव तस्य स्पर ज्ञापयति । स खल्वस्पष्टानां प्रदीपवत् स्पष्टमुपदेष्टा । तस्मादुत्तानं पात्रं कृत्वेत्येतदेतत्सूत्रप्रतीकमेव, नोत्तरसूत्रप्रतीकमिति स्लिव्यते ।

Page #516

CE
श्राद्धकल्पः।
[ २ का.]
ननु, उत्तरसूत्रप्रतीकत्वमस्य गम्यते ?। सत्यं, गम्यते भवताम् , न कात्यायनस्य । तस्य त्वेतत्सूत्रप्रतीकत्वमेवैतस्यागमिषत । भवतामपि कथमेतगम्यते,-इति वक्तव्यम् । उभयथा हि दर्शनं भवति । यथा खन्वभ्युदिते तरण देवदत्तः प्रातराशं भुत चंक्रमणं कृत्वा मध्याहे स्नात्वा वासमी परिधायापूपान् भक्षयति, इति । अत्र यदि अभ्युदिते तरणौ देवदत्तः प्रथमं चंक्रमणं करोति, तत: प्रातराणं मुझे तदा चंक्रमणं कृत्वा'-इत्येतत् पूर्वस्यैव वाक्यस्य प्रतीकं भवति । अथ, प्रादौ प्रातराशं भुने, ततश्चंक्रमणं करोति अथ स्वाति, तदोत्तरवाक्यस्यैव प्रतीकं । तत्रैवमुभयथा दर्शने मति, 'उत्तानं पात्रं कृत्वा'-इत्येतदुत्तरस्यैव सूत्रस्य प्रतीकं, नैतस्य-इत्यस्यां कल्पनायां न किञ्चित् कारणं पश्यामः । पक्षपातेन हि भवाने मन्यते । परतन्त्रप्रज्ञाहि जनाः स्वयं शास्त्रार्थ निर्णतुमशनुवन्तः प्रख्यातवर्णनाखबलम्बेरन् । स्वतन्त्रप्रज्ञानान्तु नैवमकस्मात् पक्षपातायुक्तः । पुरुषमतिवैश्वरूप्येण तत्त्वाव्यवस्थानप्रसङ्गादित्यस्तु किं विस्तरेण ?। न च, 'उत्तानपात्रदित्यस्य,
“युग्मानेव खस्तिवाच्यानङ्गुष्ठग्रहणं सदा ।
कृत्वा धूर्यस्य विप्रस्य प्रणम्यानुव्रजेत्ततः" । इत्युत्तरलोकेनान्वयः' इति नारायणोपाध्यायमतं युक्रमिति वाच्यम् । यथा श्रुतार्थपरित्यागे मानाभावात् । शब्दस्य श्रवणमात्रात् योऽर्थोऽवगम्यते, मोऽयं श्रुत्याऽवगम्यते । अवगम्यते चेत्, कथं परित्यज्येत।

Page #517

[ २का. ]
तदेतत् स्वधामिनयनीये धारादानम् - श्रन्वष्टकयोप्रकारेण
,
श्राद्धकख्यः ।
वामाम्वारब्धदक्षिणहस्तेन करणीयम् । यच -
EEE
" श्राद्धे सेचनकाले तु पाणिनैकेन दापयेत् ।
तर्पणे तुभ्यं कुर्य्यादेषएव विधिः स्मृतः” । इति स्नान परिशिष्ठे 'पाणिनैकेन' - इत्युक्तम् । तदञ्जलिकरणाभावाभिप्रायेण, नत्वन्वारम्भनिषेधार्थम् । कथं ज्ञायते ? |
"देवतानां पितृणाञ्च जले दद्यान्नलाञ्जलीन् । संस्कृतप्रमीतानां स्थले दद्याज्जलाञ्जलीन्” ।
इत्यनुपदमेव तर्पणे श्रञ्जलिविधानस्वरसात् । तदस्य परिषेचनस्यातिदेशलभ्यत्वेपि सूत्रणमाशी : प्रार्थनानन्तरं दभीस्तरणानन्तरञ्चैतत् करलीयमित्येतदर्थम् । न पुनवारिधारान्तरविधानार्थम् । कल्पनागौरवापत्तेः ॥० ॥ ३५ ॥ ० ॥
विश्वेदेवाः प्रीयन्तामिति दैवे वाचयित्वा पिण्डपात्राणि चालयित्वा यथाशक्ति दक्षिणां दद्यात् ॥ ३६ ॥
'विश्वेदेवाः प्रीयन्ताम्' - दूति देवे ब्राह्मणं वाचयित्वा । 'वाचयित्वा ' - इति कुर्व्वन्, 'विश्वेदेवाः प्रीयन्तामिति ब्रूहि - इति वाचयितुरध्येषणाऽथीयातेति दर्शयति । 'विश्वेदेवाः प्रीयन्ताम् ' - इति प्रश्नः, ' सुप्रीता भवन्तु' - इत्युत्तरमिति महायशाः । तदेतत्सूत्रम् । 'पिण्डपात्राणि चालयित्वा' । पिण्डाश्च पात्राणि च पिण्डपात्राणि तानि चालयित्वा - इत्यर्थः । ' पात्राणि'-- इति भोजनपात्राणि परामृशति । कथं ज्ञायते ? । पिण्डपाचस्यैकत्वाइज्डवचनानुपपत्तेः । सर्व्वमन्नमेक

Page #518

१०००
[ २ का. ]
चोद्धृत्य' - इति हि सूचितम् । श्रन्वष्टकोऽपि एकस्मिन् पात्रे हवींषि सनीय तस्मादवदाय पिण्डदानं गृह्यकारेणेोक्तम् । ननु, व्यक्तिभेदाइज्डवचनमुपपत्स्यते ? | सत्यमुपपत्स्यते, अगतिरियमितित्वेतदुपेक्षणीयं भवति सम्भवन्त्यां गतौ । श्रतएव, पिण्डानां पात्राणि, – इत्यपि न वर्ण्यते । तस्मात् यथेोक्तमेवास्तु |
इदानों 'यथाशक्ति' भक्त्यनतिक्रमेण दक्षिणां दद्यात् । 'हतोयज्ञस्त्वदक्षिणः ' - इति हि स्मरन्ति । " यज्ञेो गन्धर्व्वस्तस्य दक्षिणा - रसः " - दूत्यपि निगमेाभवति । तस्मादत्यन्ताशक्तावपि पणं काकिनीं फलं पुष्पमपि वा दक्षिणां दद्यात् । एवमपि सदक्षिणोयज्ञोन खल्वात्मानं धच्यति – इति । शको तु, पित्र्ये रजतस्याभ्यर्हितत्वात् तद्देयम् । देवे पुनरमङ्गलं रजतं न देयं, किन्तु हिरण्यादिकमेवेत्यादिकं यथासम्भवमूहनीयम् ।
सेयं दक्षिणा देवपूर्ध्वं दातव्या । कुतः ? | "देवपूर्व्वं श्राद्धं कुर्वीत " - इति वचनात् । दक्षिणाऽपि खल्वङ्गं श्राद्धख । तस्मात् मापि देवपूर्व्वमेव करणीया भवति । विष्णुपुराणोक्तस्तु क्रमविपर्य्ययस्तदुक्त प्रयोगविषयः । यथ
"ब्रह्मणे दक्षिणा देया यत्र या परिकीर्त्तिता । कमीन्तेऽनुच्यमानायां पूर्णपात्रादिका भवेत्” ।
इति च्छन्दोगपरिशिष्टवचनेन दक्षिणादानस्य कमान्तत्वाभिधानात्, - "देवाद्यन्तं तदीत पिचाद्यन्तं न तद्भवेत् ।
पित्राद्यन्तन्वहमानः चिमं नश्यति सान्वयः " |
इति मनुवचनाच्च श्रादौ पितृपक्षे दक्षिणा, - इति तत्त्वकारेणोक्तम् ।
श्राद्धकल्पः ।

Page #519

[२ का.]
श्राडकास्यः।
तदयकम्। परतोपि कर्माभिधानादिदानों कन्तित्वानुपपत्तेः । छन्दोगपरिशिष्टवचनस्य सामान्यस्यापवादविषयेऽप्रवृत्तेश्च । मनुवचनञ्च तदुक्कप्रयोगविषयमित्यनदाहरणम् । __ मा खल्वियं दक्षिणा,-पित्र्ये प्राचीनावीतिना दक्षिणामुखेन कर्त्तव्या, पियकाङ्गत्वात्, इति नीलाम्बरोपाध्यायाः । मदनपारिजाते तु,
"सर्व कापसव्येन दक्षिणादानवर्जितम्"। इति जमदग्दिवचनादुपवीतिना प्रामुखेन कर्त्तव्या, इत्युक्रम् ॥ ॥ ॥ ३९ ॥०॥ अथेदानीम्,
दातारोनोऽभिवईन्तां वेदाः सन्ततिरेव च श्रद्धा च नोमा विगमहहुदेयञ्च नो अस्तु अन्नञ्च नो बहु भवेदतिथीश्च लभेमहि याचितारश्च नः सन्तु मा च याचिष्म कञ्चनेत्येताएवाशिषः सन्तु ॥ ३७॥
'इति' एतं मन्त्रं पठित्वा, ‘एताएवाशिषः सन्तु'-इति प्रार्थयेत् । 'वेदाः, इति बहुवचनान्तमेव पदम् , अत्र, छन्दोगापरस्त्रे, कातीयकल्पादौ च पद्यते । मन्वादिभिरष्येवमेवेदं पठितम् । विज्ञानेश्वरकुलकभट्टादिभिरपि तथैव व्याख्यातम् । दीपकलिकामात्रदर्शी रघुनन्दनस्वाह,-'वेदश्चाध्ययनाध्यापन-तदर्थबोध-तदर्थानुष्ठानैदृद्धिमेतु' इति याज्ञवल्क्यदीपकलिकायां व्याख्यानात् वेद
15

Page #520

१००२
श्राद्धकल्पः ।
[२ का. ]
इत्येवपाठोन तु वेदाइति, - इति । तदेतदुपजीव्यशूलपाणिभक्त्यतिशयख्यापनमित्युपेक्षणीयं भवति ।
'माव्यगमत् ' - इति केचित् पठन्ति । 'बहुदेयञ्च नेोऽस्त्विति' - इति मन्वाद इतिकारस्य स्वरूपार्थत्वमबुद्धा तदेव पठन्त्यन्ये ॥
॥०॥ ३७॥॥
सन्त्वित्युक्ते स्वस्तिवाच्याशिषः प्रतिगृह्य ॥ ३८ ॥ सन्तु,—इति ब्राह्मणैरुक्ते, सर्व्वानेव ब्राह्मणान् स्वस्ति – इति वाच - यित्वा पूर्वोक्ताएवाशिषः प्रतिग्टह्य इदानों मनमा स्वीकृत्य । स्वस्तिवाच्य, — इति वचनात् स्वस्ति ब्रूहि - इति ब्राह्मणेषु वाच - यितुः प्रनोऽर्थायातः, – इति । सर्व्वे च ब्राह्मणाः खन्वेतत् स्वस्ति वाचयितव्याः । कुतः ? । “युग्मानेव स्वस्तिवाच्य” – इति कात्यायनदर्शनात् । युग्मान्, – इत्याभ्युदयिकाभिप्रायं वचनम् ।
-
रघुनन्दनम्त्वन्यथेमं ग्रन्थं पठति, – 'उत्तानं पात्रं कृत्वा' - इत्यादिम् । “उत्तानं पात्रं कृत्वा यथाशक्ति दक्षिणां दद्यात्, विश्वेदेवाः प्रीयन्तामिति देवे वाचयित्वा दातारोनोऽभिवर्द्धन्तां वेदाः सन्ततिरेवच श्रद्धा च मो माव्यगमदेयञ्च नोस्थिति अन्नञ्च नो बहु भवेदतियोंश्च लभेमहि याचितारश्च नः सन्तु मा च याचिन - कञ्चन अन्नं प्रवर्द्धतां नित्यं दाता शतं जीवतु येभ्यः सङ्कल्पिताद्विजास्तेषामच्या तृप्तिरस्तु एताः सत्याश्राशिषः सन्तु इत्याशिषः प्रतिग्टह्म ” – इति । महायशः प्रभृतयो यथा पठन्ति तथैव त्वस्माभिः पठिताव्याख्यातश्च ग्रन्थः ॥ ० ॥ ३८ ॥०॥

Page #521

[२ का.]
श्राद्धकल्पः।
वाजेवाजे वतवाजिनाधनेषु विप्राअसतातज्ञा अस्य मध्वः पिवत मादयध्वं तृप्तायात पथिभिर्देवयानैरित्येतया विसृज्य ॥ ३९ ॥
वाजेवाजे, इत्येतया ऋचा ब्राह्मणान् विसृज्य । विसर्जनप्रकारश्च छन्दोगपरिशिष्टोतोग्राह्यः । यथा,
"युग्मानेव स्वस्तिवाच्यानङ्गष्ठग्रहणं सदा ।
कृत्वा, धूर्यस्य विप्रस्य प्रणम्यानुव्रजेत्ततः” । इति। अस्मादचनादवगच्छामः, सकृन्मन्त्रमुच्चार्य धूर्य्यस्य विप्रस्यानङ्गुष्ठं पाणिं ग्टह्णीयात् । तावतैव सर्वे ब्राह्मणाविसृष्टाभवन्ति,इति। मायं धू-विप्रः पियएव भवति । किं कारणम् ?। पित्र) हि श्राद्धं देवाश्च तदङ्गतयेज्यन्ते । तत्रैवं मति, ब्राह्मणेषु यः श्रुतादिभिरन्यानत्येति, सायं धूर्यः पित्र्यएव नियोकव्योभवति, न खल्वपि देवे। न हि प्रधानमतिक्रम्य तच्छेषे विशेषस्थाभिनिवेशः प्रधाने तु सामान्यस्येति साध्वी कल्पना भवति । तस्मात् पियएव विप्रोर्यः । तस्य च पाणिं ग्रहीत्वोत्थापनं करणीयम् । तावता न केवलमयमेवैकः, यावत् सर्व्वपि श्राद्धिब्राह्मणउत्थापिताविसृष्टाश्च भवन्ति। तदेवं धूयं ब्राह्मणमनु परेषामुत्थानावगतेः पश्चादेव दैवब्राह्मणः समुत्थितोविसृष्टश्च भवति, दूत्यर्थात् मिद्धम् । अथात्रापिदैवपूर्खत्वमिथ्येत, धूर्य्यस्येतिवचनमनर्थकं स्यात् । कथम् ? । धूर्य्यस्येतिवचने धूर्य्यस्यान्यस्य च हस्तग्रहणं प्राप्नोति। अवचनेपि तथैव प्राप्नोति। किमिति धर्यस्येति करोति । तस्मात् , परिसंख्यानार्थमेवेत

Page #522

१००४
[ २ का. ]
द्वचनमिति प्रतिपद्यामहे । पित्रधीनः खल्वन्येषां यागः, -इति पितृब्राह्मणे विसृष्टे सर्व्वएवैते सुतरां विसृष्टाभवन्ति, - इति । तदिदं देवा
मादकस्यः ।
न्तत्वं श्राद्धस्य । तदेवं धूर्यं ब्राह्मणमुत्थाप्य, समुत्थितान् सर्व्वीन्
ब्राह्मणान् तन्त्रेण प्रणमेत् ॥०॥ ३८ ॥ ० ॥
आमा वाजस्य प्रसव जगम्या देमे द्यावापृथिवीविश्वरूपे अमा गन्तां पितरा मातरा चामा सामा अमृतत्वेन गम्यादित्यासीमान्तमनुब्रज्याभिवाद्य प्रदक्षिणीकृत्य वामदेव्यं गीत्वा प्रविशति ॥ ४० ॥
2
श्रमा वाजस्य – इति मन्त्रेण सकृत्पठितेनैव सर्व्वान् ब्राह्मणान् सीमापर्यन्तमनुब्रज्य सर्व्वानभिवाद्य प्रदक्षिणीकृत्य च वामदेव्यं नाम साम गीत्वा श्रथ प्रविशति गृहम् । 'कयानश्चित्रमाभूवत्' – इति यूचे वक्रे गीयमानं साम वामदेव्यम् । रघुनन्दनस्त्वन्यथेमं ग्रन्थं पठति पितरा मातरा' - इत्यादिम् । “ पितरा मातरा युवमामा सामोऽमृतत्वाय गम्यादित्येतयाऽनुब्रज्य प्रदक्षिणीकृत्याभिवादयेत् तवामदेव्यं गीला ग्टहं प्रविशति” – इति ।
-
एतत्पर्यन्तं कृत्वा, “ मध्यमं पिण्डं पत्नी पुत्रकामा श्राश्रीयादात्त पितरोगर्भमिति, योवा तेषां ब्राह्मणानामुच्छिष्टभाक् स्यात् ” - इति, " द्वन्द्वं पात्राणि प्रक्षाल्य प्रत्यतिहारयेत्” – इति च चोदकप्राप्तं कर्त्तव्यम् । तत्र, 'योवा तेषाम्' - इति सूत्रेण श्राद्धशेषभोजनमुक्तम् । तचैतत् स्वभोजनकाले स्यात् न पुनरेतस्मिन्नेव क्रमे - इति । पिण्डप्रतिपत्तिश्चान्वष्टकयोक्ता ग्राह्या ।
1

Page #523

[२ का.]
बाइकाल्पः।
१००५
श्राद्धदिने बलिवैश्वदेवौ च श्राद्धोत्तरकाले श्राद्धशेषेण करणीयौ। कुतः ?।
श्राद्धालि श्राद्धशेषेण वैश्वदेवं समाचरेत्” । इति स्मरणात् । अपिच । पिलभ्योहविनिरूप्य तेभ्योऽदत्त्वा न खन्वन्येभ्यस्तस्य दानमुचितम् । तदुक्तं निरुते नैगमकाण्डे । “अगस्त्यइन्द्राय हविनिरूप्य मरुद्भ्यः सम्प्रदित्साञ्चकार, स इन्द्रएत्य परिदेवयाञ्चक्रे"-इति। तस्मात् श्राद्धशेषेणैतयोःकरणं न ततः पूर्वम्,इति। विस्तरेण चैतदस्माभिर्ट ह्यसूत्रभाष्येऽभिहितमित्युपारम्यते । ___ अथैतस्मिन् कर्मणि किं प्रधानमित्यस्य निरूपणार्थं संक्षेपताविचारणं करिष्यामः । किं भवति प्रयोजनम् ?। यत् प्रधानं तावन्माचे निवृत्ते अतिपतितेप्यन्यस्मिन् कस्याञ्चिदवस्थायां पुरुषोन प्रत्यवैष्यति, इति । तत्र, इदं तावत् नः परीक्ष्यम्,-किं ब्राह्मणनिमन्त्रणादि सर्व प्रधानम् , उत एषु मध्ये किञ्चित् , इति । सबै तावन्न भवति प्रधानम् । किं कारणम्? । प्रत्यक्षं खल्वेषु कस्यचित् परार्थत्वम् । यथा निमन्त्रणादे जनाद्ययंत्वम् । रेखाकरणदेश्च पिण्डदानाद्यर्थत्वम् । वचनमत्रार्थ नास्ति, इति चेत् । मासीदचनं प्रत्यक्षं तावदेतत् । यच्च परार्थं न तत् प्रधानम्। शेषः खल्वसौ । तथाचोकम् । “शेषः परार्थत्वात्” इति । न च, सर्वत्र तत्र भवन्तः फलमामनन्ति । फलवतः सन्निधौ च यदफलं श्रूयते, तत् फलवतो भवत्यङ्गमिति । तस्मात् किञ्चिदेषु प्रधानं न सर्वम्,इति स्थितम् । एवं स्थिते चिन्ता । किं ब्राह्मणभोजनं प्रधानम् , आहाखित् पिण्डदानम् , उताही उभयम् ?-इति। कुतः संशयः ? ।

Page #524

१००६
माइकल्पः।
[२ का.]
उभयत्रैव फलश्रुतिदर्शनात् । नन, शेषेण पिण्डदानविधानायक प्रतिपत्तिरियम् । नैषदोषः । अर्थकर्मणि प्रतिपादनोपपत्तेः । बलिहरणवत् । यथा खल्वर्थकर्मणि बलिहरणे वैश्वदेवशेषस्य प्रतिपादनं, तथा अर्थकर्मणि पिण्डदाने शेषोयं प्रतिपाद्यते, इति । कथं ज्ञायते ?। फलवादोपपत्तेः। पिण्डे फलवादः खल्वेवमुपपत्स्यते । अफलायां प्रतिपत्तौ नैतस्योपपत्तिः । तस्मादर्थकर्मेतत् पिण्डदानमिति पश्यामः । इतश्चैतदेवं पश्यामः । श्रभावेऽपि दर्शनात् । शेषस्थाभावेऽपि पिण्डदानं दृश्यते। व?। पिण्डपित्यज्ञादौ । ब्राह्मणभोजनं तत्र नास्ति । ब्राह्मणभोजनस्य चाभावे कस्य शेषः प्रतिपादयिष्यते । तस्मादर्थकमॆवासौ न प्रतिपत्तिः । तत्रैव शेषः प्रतिपाद्यते । प्रतिपत्त्यर्थकर्म वैतत् स्यात् न प्रतिपत्तिरेव । ब्राह्मणभोजनात् पुरस्तादपि केषाञ्चित् पिण्डदानदर्शनाचैवमवगच्छामः ।
तत्र, उभयं प्रधानम्, इति भट्टनारायणप्रभृतयोमन्यन्ते । श्लोकानप्युदाहरन्ति ।
"प्राधान्यं पिण्डदानस्य केचिदाहुमणीषिणः । गयादौ पिण्डमात्रस्य दीयमानस्य दर्शनात् । भोजनस्य प्रधानत्वं वदन्यन्ये महर्षयः । ब्राह्मणस्य परीक्षायां महायनप्रदर्शनात् । श्रामश्राद्धविधानस्य विना पिण्डैः क्रियाविधेः । तदालभ्याप्यनध्यायविधानश्रवणदपि । विद्वन्मतमुपादाय मम त्वेतत् हदि स्थितम । प्राधान्यमुभयोर्यस्मात्तस्मादेष समुच्चयः" ।

Page #525

[२ का.]
श्राद्धकाल्पः।
इति । तदमे श्लोकाः छन्दोगपरिशिष्टस्यान्तिमे खण्डे पद्यन्ते । ग्राह्यसूत्रभाष्ये भट्टनारायणेन च पठिताः । परिभिष्टप्रकाशकृता तु नारायणोपाध्यायेन च्छन्दोगपरिशिष्टस्य हतीयप्रपाठकस्यान्तिमाः कतिचित् खण्डा न पठिताः न च व्याख्याताः । तदत्र भवन्तोभूमिदेवाः प्रमाणम्। अत्रच, निमित्तताब्राह्मणभोजनस्य पिण्डदानस्य चाननुष्ठानेऽप्युभयोः प्राधान्यं नानुपपन्नम् । असोमयाजिपक्षे दधिपयोयागवत् । फलश्रुतिश्चोभयत्राप्यस्ति । तदेवं न्यायोऽप्यनुग्टहीतो भवति ।
यच्च,-'नित्यश्राद्धादौ पिण्डनिषेधात् ब्राह्मणभोजनमात्रं प्रधानम्। निषेधोहि प्राप्तस्य, प्राप्तिश्चातिदेशात्, म चाङ्गानामेव,इति । अङ्गे च पिण्डदाने फलश्रुतिरर्थवादएव । पिण्डदानमात्रविधिस्वगभूतपिण्डदानात् कर्मान्तरम्'-इति शूलपाणिनोकम् । तत्र ब्रूमः । 'माममग्निहोत्रं जुहति'-इति कौण्डपायिनामयने, अग्निहोत्रवत् जुहति इति वचनव्यक्त्या यथा नैयमिकस्याग्दिहोत्रस्य धाश्रतिदिश्यन्ते, प्रधानश्च होमोयोगये च प्रजापतये च, इत्यादिः, यथा वा 'उद्भिदा यजेत'-इत्येवमादौ अव्यक्तयजतौ सौमिकधादव प्रधानापि यजतयः प्रदिश्यन्ते, तयोरूपान्तराभावात् । तददत्रापि स्यात् । प्रधानस्यातिदेशे न कश्चिदर्थः, इति खल्वसौ न प्रदिश्यते । यथाचावोचाम,-महानर्थस्तस्य भवति, इति कथमसौ न प्रदिश्येत ।
अथ मन्यसे, नासौ प्रधानस्यातिदेश: किन्त्वङ्गस्यैव । प्रधानं खल्वत्र जुहोतिना यजतिनाच विहितम् । द्रव्यदेवते पुनरङ्गे एव प्रदिश्येते अङ्गान्तरवत् , इति। एवन्तर्हि प्रकृतेऽपि श्राद्धोदनया

Page #526

१००८
[ २ का. ]
प्रधानं विहितम् इत्यङ्गमेवेतिकर्त्तव्यता प्रदेक्ष्यते । कथन्तार्ह नित्यश्राद्धादौ पिण्डदानस्य निषेध: ? । दूतिकर्त्तव्यतानिषेधाभिप्रायेण, - इति ग्टहाण । इतिकर्त्तव्यतायाश्च निषेधात् पिण्डेोपि न दीयते । उत्तरवेदेर्निषेधात् वश्वदेवे सुनासीरीये च यथा न श्रग्निः प्रणी - यते । न हि विहितमपि इतिकर्त्तव्यताभिरनुपकृतमधीय कल्पते । eta चार्थेनास्ति, सेापि किमिति क्रियेत । श्रपिच । न चोदकएव प्रापयति, किन्तर्हि चोदनापि । तस्मादुभयेोः प्राधान्यपते चोदकेन पिण्डामा प्रापि । चोदनया तु प्रास्यते । तत्र, चोदनया प्राप्तः पिण्डः प्रतिषिध्यमानस्तदितरत् चोदनाप्राप्तं कर्त्तव्यमनुजानीते | सायं पर्य्युदासेान निषेधः ।
,
श्राद्धकल्पः ।
पिण्डदानमात्रविधिस्त्वङ्गभूतपिण्डदानात् कर्मान्तरम्, इति यदुक्तम् । तत्र पृच्छामः । तस्य श्राद्भूत्वमस्ति न वा ? । अस्ति चेत्, विफलः प्रयास: । कमीन्तरञ्चैतदेवं न स्यात् । सति ब्राह्मणभोजने पिण्डदानमङ्गम्, असति तस्मिन् प्रधानमिति चेत् । न । रूपभेदाभावात्। यदेव खल्वस्य रूपमङ्गस्य तदेव प्रधानस्यापि । तत्रैवं सति, सति ब्राह्मणभोजने तदङ्गं विपरीतमन्यथाः - इत्यत्र न खलु कारणमस्ति । श्रपिच । एवमपि पिण्डदानस्य श्राद्धत्वमभ्युपगतं भवति । तथा वास्तव ब्राह्मणभोजने सत्यपि तस्मिन् प्रधानमेवैतत् स्यात् ।
अस्तु तर्हि, पिण्डदानस्य श्राद्धत्वं नास्ति, - इति । तदपि नास्ति । यतः तत्र भवान् ग्टह्यकार: 'तत् श्राद्धम्' - इति सूत्रयन् पिण्डपिटयज्ञस्य श्राद्धलमाह । पिण्डप्रधानस्तु सः । पिण्डैरेव तत्र पितरज्यन्ते । न पुनर्ब्राह्मणभोजनमस्ति । तस्मात्, पिण्डमन्तरेणेव ब्राह्मण

Page #527

[ २का. ]
१००६
भोजनादृतेपि श्राद्धनिष्पत्तिदर्शनात् नैतदेकतरस्मिन्नेव पक्षे चोदयितव्यं भवति । द्वयोः समानत्वात् । समुच्चयपचः खन्वेवमुपाद्दलिताभवति । श्रथ, अनयोरेकतरस्यैव प्राधान्यमिति निर्बन्धः ; पिण्डदानमात्रं तर्हि प्रधानमुच्यताम् । पिण्डदानएव तंत्र भवताग्टह्मकारस्य महायत्नदर्शनात् । तथा मनुरपि ।
" महपिण्ड क्रियायान्तु कृतायामस्य धर्मतः श्रनयैवावृता कार्यं पिण्डनिर्व्वषणं सुतैः” । इति पिण्डदानस्य प्राधान्यमाह । सर्व्ववचनसामन्जस्य करणाभिमानिनान्त्येतन्मनुवचनविरोधादुष्परिहरः स्यात् । श्रस्माकन्तु नैषविरोधः । विभिन्नविषयत्वाद्वचनानाम् । यच्च - पिण्ड निर्व्वपणं पित्रे दानमिति वर्णितम् । तदसङ्गतम् । यथाश्रुतार्थपरित्यागे हेत्वभावात् । पित्रुयकदानमात्रस्यैव तदितिकर्त्तव्यतापत्तेश्च । 'अस्य', - इति करणाचै - वमवगच्छामः ।
16
श्राद्धकल्पः ।
" एवं निर्वणं कृत्वा पिण्डोस्तांस्तदनन्तरम् ” । इति तस्यैव वचनान्तरदर्शनाच्चैवं गम्यते । 'न निर्व्वपति यः पिण्डम् - इति चैवमादौ तथैव निर्दिश्यते । प्रसिद्धिश्चैवमनुग्रहीष्यते । तस्मादपवर्णितं तत् । तदेवं कस्यचित् पिण्डदानस्य कस्यचिच्च ब्राह्मणभोजनस्य प्राधान्ये स्वरमः,—इत्यतः कारणात् समुच्चयपचः प्रादुर्भवति । श्रतः एकतरप्राधान्यावेदकानि वचनानि न खल्वेतत्पचे चोदयितव्यानि भवन्ति। सायमलङ्कारो न दोषः । परेषां पुनरयं पर्य्यनुयोगोऽवर्जनीयः स्यात् । तथाचेाभयथादर्शनम् । श्रन्वष्टक्यादौ तच भवान् ग्टह्यकारः पिण्डदानं महता प्रबन्धेनेापदिदेश, न ब्राह्मणभोजनम् ।

Page #528

१०१०
श्राद्धकल्पः
[२ का. ]
“श्रप्येकमाशयेद्विप्रम्" - इति च नित्यश्राद्धे कात्यायनश्राह । तस्मात्, - क्वचित् पिण्डमाचं प्रधानम्, यथा पिण्डपितृयज्ञादौ । कचित्राह्मणभोजनमात्रम्, यथा नित्यश्राद्धादौ । क्वचिचोभयम्, यथा सपिण्डीकरणादौ । इत्यस्तु किं विस्तरेण ॥ ० ॥ ४० ॥०॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्त सिद्धान्त वागीशभट्टाचार्य्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततकीलङ्कारभट्टाचार्य्यस्य कृतौ श्राद्धकल्पभाष्ये द्वितीया काण्डिका ॥

Page #529

श्राद्धकल्यः।
टतीया काण्डिका। एवन्तावत् पार्वणश्राद्धप्रयोगोऽभिहितः। अथेदानी तविकृतीभूतमेकादिष्टं वनु प्रतिजानीते,
अथै कोद्दिष्टम् ॥ १॥ वर्त्तिव्यते, इति सूत्रशेषः । अथ पार्वणश्राद्धानन्तरम् । एकउद्दिष्टो यत्र, तदेकोदिष्टम्, इति कर्मणोनामधेयम् । तदेतदादिकं श्राद्धजातं पावणेन विक्रियते । कथं ज्ञायते । श्टणु यथा ज्ञायते । सपरिकराभिहिता प्रकृतिविकृतिरन्या, इति तावन्मीमांसकसमयः । पार्वणश्चात्र सपरिकरमभिहितं नवेकोद्दिष्टादिकम् , इति । अपिच ।
आवाहनादिकं तावदत्र निषेत्स्यते । नचाप्राप्तस्य निषेधः । नचात्रवचनात् प्राप्तिः । तस्मात् चोदकप्राप्तमावाहनादिकं निषिध्यते, इति गम्यते । एतस्मात् कारणात् पश्यामः,-पार्वणस्य धर्मात्र प्रदिश्यन्ते, इति। दीक्षणीयादिषु 'अप्रयाजास्ताः' इति निषेधस्यान्यथानुपपत्त्या तासु दर्शपौर्णमामधर्मप्रदेशोयथा। "उपतिष्ठतामित्यक्षय्यस्थाने” इति सूत्रणाच्चैवमवगच्छामः । पार्वणे खल्वक्षय्योदकं विहितं, तस्य स्थाने चाचोपतिष्ठतामिति विदधत् पार्वणस्य धर्माण प्रदेशमत्र बोधयति।
तदिदमेकोद्दिष्टं विविधं भवति, प्रेतकोष्टिं प्रत्याब्दिकैकादिटञ्च । तदुभयमिह लाघवार्थमेकेन ग्रन्थेनाभिधीयते । अतः प्रेत

Page #530

१०१२
श्राहकल्पः।
[३ का.]
पदप्रयोगोऽत्र नोपदिष्टः । एवं खल्वसौ प्रत्याब्दिकेपि प्रमज्येत । कथं नु म मा प्रमन्नि, इति यदुभयसाधारणं तदेवोपदिष्टम्। प्रेतैकोद्दिष्टे तु शास्त्रान्तरात् प्रेतपदप्रयोगः स्यात् । तेन, प्रत्याब्दिकमप्येकोद्दिष्टमेव । न पुनरेतेन तधि क्रियते । तस्मात् , तस्याप्ये कोद्दिष्टतयैवोल्लेखोनवेकोद्दिष्टविधिकतया, इति द्रष्टव्यम्। “प्रथैकोद्दिष्टं तत् बेधा भवति नवं मित्रं पुराणञ्च"-दूति शाखान्तरेपि प्रत्याब्दिकस्यैकोद्दिष्टत्वमुक्तं नत्वेकोद्दिष्टविधिकत्वम्, इति ।
गौड़ास्तु एतत्प्रकरणशेष “एतत् प्रेतश्राद्धम्” इति, एतत् काण्डिकापरिसमाप्तौ, “अत ऊई संवत्सरे संवत्सरे प्रेतायान्नं दद्यात् ; यस्मिन्बहनि प्रेतः स्यात्" इति च सूत्रद्वयमधिकं पठन्तः,प्रेतैकोद्दिष्टमेवैतत् प्रत्याब्दिकेऽप्यस्यैव धर्मप्रदेशः, इति मन्यमानाः प्रत्याब्दिकमेकादिष्टविधिकतयोग्लिखन्ति। पाश्चात्यस्त्रग्रन्थे तु नैतत् सूत्रद्वयं पद्यते। भाष्यकारैरपि चिरन्तन पठितं न खल्वपि व्याख्यातम् । छन्दोगापरसूत्रेऽपि न तादृशं किञ्चित् पद्यते। पारस्करोपि नैवं किञ्चित् सूत्रयाञ्चकार । कात्यायनएव मपिण्डीकरणात परम्,"अत ऊर्ध्वं प्रेतायान्नं दद्यात्; यस्मिन्नहनि प्रेतः स्यात्” इति सूत्रयाम्बभूव । परममावपि, “एतत् प्रेतश्राद्धम्” इति नोवाच । यदापि तत् पद्यते, तदापि प्रेतश्राद्धमिति प्रेतपदस्य, ‘प्रेतायावं दद्यात्'-दूतिवत् प्रेमीतोऽर्थः, इति दयमेकेनैव ग्रन्थेनोच्यते, इति न किञ्चिदनुचितम् ॥०॥ १ ॥०॥
एक पवित्रम्॥२॥ पार्वणवत् पवित्रबहत्वप्राप्ता, एकमित्यनेन तस्यैकत्वं विधत्ते। तदिदं

Page #531

[३ का.]
श्राइकल्पः।
१०१३
न्यायमूलं सूचम् । तत्रोद्देश्याना बहुत्वादर्थवत् पवित्रबहुत्वम् , अत्रउद्देश्यस्यैकतया न खल्वोऽस्तीति निवर्त्तते,-इति न्यायोऽत्र मूलम्। 'खयं कृता वेदिर्भवति' इति उद्धननखननपरिलेखनानि यथा निवर्तन्ते । सौर्य वा चरौ पेषणादीनि यथा लुप्यन्ते । तथा चोकम् ।
अपिचाभिधानसंस्कारद्रव्यमर्थे क्रियेत तादात्" इति । एककरणमाध्यं खन्वेकोद्दिष्टापूर्वमेककरणधर्मानेवाकाङ्क्षति, इत्येकमेव पवित्रमत्रप्रदिश्येत । सौर्यचरोरपूर्वस्यैककरणमाध्यतया, प्रकृतौ दर्शपर्णमामापूर्वस्य षट्करणमाध्यत्वेऽप्येकस्यैव करणस्य धास्तत्र प्रदिश्यन्ते,इति यथा।
वैकृतोवाऽयं विशेषोपदेशः स्यात् । सायं श्रुत्या पदार्थ प्रापयति, इति शीघ्रप्रवृत्तः चोदकं बाधते । चोदकेन हि विप्रकृयाधीतः पदार्थोऽन्वीयते, इति विलम्वेनासौ पदार्थानतिदिशति। यथा वाजपेये सप्तदशशरावनेवारचरोरुपदेशात् चोदकप्राप्ता मुष्टिर्निवर्तते। चथा वा चित्रायां तण्डुलानामुपदेशात् चोदकप्राप्ताव्रीहयोनिवर्तन्ते; --बैहा अत्रैहाश्च तण्डुलाउादातव्याः, इति। साद्यस्वे च 'खलेबाली यूपोभवति' इत्युपदेशात् चोदकप्राप्तः खादिरोनिवर्त्ततेखादिरी अखादिरी वा खलेबाली स्थात्,इति। तदत्रापि, 'एक पवित्रम्' इत्युपदेशात् प्राकृतं पविचबहुत्वं निवर्त्तते । किं कारणम् ? । प्रत्यक्षा हि श्रुतिः, परोक्षश्च चोदकः, इति । अतएव, -अयस्यैकत्वादेव पवित्रस्यैकत्वं प्राप्नोति, इत्यस्यापि पर्यनुयोगस्यानवकाशः। नचाचार्योऽयं स्यैकत्वं सूत्रयित्वा पवित्रस्यैकत्वं सूत्रयाञ्चकार । कात्यायनाहि तथा सूत्रयति । एतेन, तदृष्टा, ‘एको

Page #532

१०१४
श्राद्धकल्पः।
[३ का.]
ऽयः एकं पवित्रम्'-दूति यदिपर्य्यस्य पठितं रघुनन्दनेन, तदनाकरम् । भाष्यकारैरपि चिरन्तनैः, 'एक पवित्रमेकोऽर्थः' इति क्रमवदेवैतत् सूत्रदयं पठितम् । तथात्वेपि वा, अय॑स्यैकत्वेऽपि, एक स्मिन्नेवार्थे चोदकप्राप्तं पवित्रबहुत्वमदृष्टार्थं स्यादित्यधिकाशङ्कानिरामार्थमस्थ सूत्रणं नानुपपन्नम् । ___यच्चापरमुकम्,-अर्थेक्यात् दिदलरूपसङ्केतितपवित्रैक्यप्राप्ती एक पवित्रमिति पुनरभिधानमार्थकत्वाय तदवयवपरम्, इति । तदपि न सुन्दरम् । यतो न्यायमूलं विशेषोपदेशपरं वा वचनम् । उभयथापि,
"अनन्तर्गर्भिणं साग्रं कौशं द्विदलमेवच ।
प्रादेशमात्रं विज्ञेयं पवित्रं यत्र कुत्रचित्" । इति स्वशास्त्रोक्त विशिष्टमेव पवित्रं पार्वणवदत्रापि प्राप्नोति। 'यत्र कुत्रचित्'-दूति व्यायवगतेश्चैवमवगच्छामः । “ततएव वर्हिषः प्रादेशमात्रे पवित्रे कुरुते"-दूति ग्रह्यसूत्रे, “पवित्रस्थोवैष्णव्यौ"इत्युपपत्यर्थी दललक्षणा तु,--
"आज्यस्योत्पवनार्थं यत्तदप्येतावदेव तु” । इति कात्यायनेनैव स्पष्टीकता। अत्र तु तत्परिग्रहे न किञ्चित् कारणमस्ति । इतरथा पावणेप्येकदलं पवित्रं स्यात् । नचैवमिष्यते । दिवचनान्त: खल पवित्रशब्दोदलं लक्षयति, नत्वेकवचनान्तोऽपि । कथं ज्ञायते ?। “पवित्रस्थोवैष्णव्यौ”-दूति, “पवित्रे कुरुते"इति चैवमादिषु तथा दर्शनात् । “अच्छिद्रण पवित्रण"-दुति, "पवित्रमन्तरा कृत्वा"-इति चैवमादिषु तथाऽदर्शनाच्च । तदेवं

Page #533

[ ३ का. ]
द्विवचनमेवास्य लक्षणायां तात्पर्य्यग्राहकमित्यवधार्य्यते । तस्मात्, प्रमाणाभावान्नात्र दललक्षणा | प्रमाणान्तरविज्ञेयत्वात्तस्याः । तथा चाक्रम् ।
-
श्राद्धकल्पः ।
"गौणे सदपि सामर्थ्यं न प्रमाणान्तरं विना । श्राविर्भवति मुख्ये तु शब्दादेवाविरस्ति तत् । तात्पर्य्यञ्च स्वतोमुख्ये गौणार्थपरता पुनः । प्रमाणान्तरविज्ञेया तदभावान्न सिध्यति” ।
।
इति । तस्मात् एकं पवित्रमिति पुनरभिधानसार्थकत्वाय, इति रिक्तं वचः । एकेोऽर्थः - इति एकः पिण्डः, - इति चेतयोरनर्थकत्वापत्तिचैवमवनीया स्यात् । तदनयोर्न्यायमूलत्वं विशेषविधित्वं वा श्रकामेनापि वाच्यम् । तत्सामान्यात् श्रस्यापि तथात्वमेवाच्यताम् । कृतमर्द्धजरतीयेन । यत्तु भार्गवनाम्ना वचनं पठन्ति
" पार्व्वणेषु तु सर्व्वेषु पवित्रं द्विदलं स्मृतम् । नैकाद्दिष्टे तु तत् प्रोक्तं पवित्रं द्विदलं नृप !” । इति । तदस्मत्प्रयोगव्यतिरिक्तविषयम् । श्रस्माच्छास्त्रे, 'यत्र कुत्रचित् " — इति व्याप्यवगतेस्तद्विराधेनैतस्यादरणासम्भवात् । स्वशास्त्रविरुद्धं खल्वपरशास्त्रं नादर्त्तव्यमिति परोक्तसमुच्चयवादिनापि मन्यन्ते । तस्मात्, - पार्व्वणवदेव द्विदलरूपमत्र पवित्रमिति वाचस्पतिमिश्राद्युक्रमादरणीयम् ॥ ० ॥ २ ॥ ० ॥
एकोऽर्घ्यः ॥ ३ ॥
पूर्व्ववयाख्यानम् । पवित्रस्यैकत्वविधानेऽपि तद्रहितमेवान्यदर्घ्यपात्रं
१०१५
-

Page #534

१०१६
[ ३ का. ]
---
स्यात्, - दूतीमामधिकाशङ्कां निरसितुमिदं सूत्रं प्रववृते । तदत्रैकाऽर्घ्यइत्यनेन प्राकृतयेोर्द्वितीयढतीयार्ध्ययोर्व्युदासं कृत्वा प्रथममवस्थापयति। तथाच, 'वैष्णव्यएककपाल : ' - इत्यच प्रथमोपस्थितत्वात् प्रथमकपालधर्म्मानुष्ठानवत् अत्रापि प्रथमपाचधमनुष्ठानमिति । तस्मात्, चोदक्रप्राप्तं न्युजकरणमचापि कर्त्तव्यं भवति । यच्च, संस्त्रवमवनयनाभावात् प्रथमपात्राभावाच्च नात्रा पाचन्युजता - इति वर्णितम् । तदसङ्गतम् । चादकप्राप्तस्य विनावचनं वारयितुमशक्यत्वात् । संस्रव - समवनयनञ्च प्रतिपत्तिः - इति तदभावोऽकिञ्चित्करः । संस्रवाः खल्वेवं प्रतिपाद्यन्ते । सेयं प्रतिपत्तिः प्रतिपाद्याभावात् मा भवतु, कथं नु न्युब्जतापि न कर्त्तव्या । प्रकृतौ खज्वेतत् न्युजकरणमुपस्थितत्वात् प्रथमपात्रपर्य्यवसितं भवति । इह तु पात्रान्तराभावात् संशयेोनास्ति । अतेा यदेवात्र पात्रं तदेव न्युजं कर्त्तव्यम् । चोदको हि न पात्रं प्रापयति, किन्तु तस्य न्युजकरणमात्रम् । तत् कथं न क्रियेत । तदेवं वैकृतविशेषपरत्वेप्यस्य, न्युजकरणं कर्त्तव्यम्, इत्युक्तं भवति । प्राकृतस्य प्रथमपात्रस्यावस्थानमनेनेाच्यते, — इत्येतस्मिंस्तु पक्षे न किमपि चोदयितव्यं भवति ।
श्राद्धकल्पः ।
—
ननु, 'पात्रं न्युजं करोति' - इति वचनात् न्युजकरणं पात्रार्थं गम्यते । वैकृतविशेषपरत्वे तु सुत्रस्यैतन्निवर्त्तेत । नैषदोषः । वैकृतस्यापि पात्रविशेषस्य प्राकृतवत् संस्कारोपपत्तेः । चादको हि तत् प्रापयति । अपिच । नैतत् न्युजकरणं पाचार्थं किन्त्वपूर्व्वार्थम् । कृतप्रयोजनं खल्विदानीं पात्रम् । न तेन संस्कृतेन किञ्चित् प्रयोजनम् । तदर्थञ्चेत् न्युजकरणं तदप्यनर्थकं भवति । नचार्थवत् शास्त्रमनर्थकं

Page #535

[३ का.]
श्राद्धकल्पः।
१०१७
कर्त्तव्यम् । तस्मादपूर्वार्थ न्युञ्जकरणं न पात्रार्थम्। ननु पात्रार्थेपि न्युजकरणे अवश्यमदृष्टं कल्पयितव्यम् । सत्यं कल्पयितव्यम् । पाचसंस्कारद्वारं तत् । तेन च प्रयोजनं नास्तीत्युक्रम् । तथाच, 'उत्तानं पात्रं कृत्वा'-इति श्राद्धार्थतामस्य ज्ञापयति । तस्मात् 'मनन् जुहाति' इत्यादिवदिदमप्यदृष्टार्थं न द्रव्यार्थम् । तस्मात् , नैवं विज्ञायते, न्युजकरणेन पात्रं संस्कुर्यात्, इति। कथं तहि ?। पात्रस्य न्युजकरणेनादृष्टं साधयेत्, इति ॥ ३ ॥
एकः पिण्डः ॥ ४॥ पूर्ववर्णनीयम् । तदत्र, पिण्डस्यैकत्वविधानादनप्रकरस्य न निषेधः । न यमौ पिण्डः, इत्यवोचाम। यत्तु पठन्ति,
“एकाद्दिष्टे एिण्डमेकं विकिरन्तु न कारयेत्”। इति। तदस्मत्प्रयोगव्यतिरिक्तविषयम्। समुच्चयरसिकास्तत्त्वकारादयस्तु, वचनमेतदजानन्लएवात्र विकिरमभ्युपगच्छन्तीति लिव्यते ॥४॥
नावाहनम् ॥५॥ तत्र पिणामावाहनं यदि हितं तदत्र न कर्त्तव्यम्। तत्रैष मांशयिकोऽर्थः । किं श्राद्धमंबन्ध्याबाहनमनेन निषिध्यते, पिण्डदानसंबन्धि वा ?-इति। तत्र, “नावाहनं नाग्नौकरणमिति निषेधयोः पौर्वापयादग्नौकरणपूर्वकालीन प्रधानसंबन्धि श्राद्धसूत्रोद्दिष्टं श्राद्धार्थाबाइनमेव निषिध्यते, नत्वप्रधानसंबन्धि पिण्डपित्यज्ञवदित्यतिदेशप्राप्तं पिण्डार्थावाहनम्” इति तत्त्वकारः । तदसङ्गतम्। 'एकः पिण्डः'इत्यभिधाय, श्रावाहननिषेधात् पिण्डावाहनस्यैवाय निषेधो न

Page #536

१०१०
[ए का. ]
प्रधानार्थस्य - इति वैपरीत्यस्यापि वकुं शक्यत्वात् । प्रधानार्थस्यैक निषेधो नत्वङ्गार्थस्य, — इत्यस्यामपि कल्पनायां प्रमाणं न पश्यामः । उपदेशातिदेशतेोऽपि विशेषेोनास्ति । चोदकः खल्वच सर्व्वं प्रापयति । चोदकप्राप्तस्यैव निषेधो नतृपदिष्टस्य, इति न किञ्चिदेतत् । श्रृङ्गसंबन्धिनश्रावाहनस्य बाधेनेोपपत्तौ संभवन्त्यां न पुनः प्रधान संबन्धिनोऽपि बाधः, -इत्यपि शक्यं कल्पयितुम् । श्रस्तु तर्हि पिण्डार्थीवाचनस्यैवायं निषेधोन प्रधानार्थस्य – इति । न इत्युच्यते । चोदक
--
प्राप्तस्य खल्वयं निषेधो न वचनप्राप्तस्य । वचनञ्चैतत् निषेधति । न च निषेधतावचनस्य कश्चिदतिभारोऽस्ति । तस्मात् विनिगमनाविरहात् अनौकरणपूर्व्वकालीनस्येव पिएडाथी वाहनस्याप्ययं निषेधः, -इत्या
स्थेयम् ॥ ५ ॥
श्राद्धवारणः ।
नाग्नौकरणम् ॥ ६ ॥
ऋजुरतरार्थः । अत्रानौकरणनिषेधेन हुतशेषदानाभावात् इतशेष ब्राह्मणाय दत्त्वा पात्रमालभ्य जपेत् पृथिवीत्यादि सूत्रप्राप्तपाचालम्भनस्यापि बाधः, श्रानन्तर्य्यभावादमृतत्वाभावादस्मृतमिति मन्त्रलिङ्गविरोधाच्च, — इति रघुनन्दनः । नैतदेवम् । कस्मात् ? । 'गुणलेोपे च मुख्यस्य' - इति सिद्धान्तविरोधात् । क्रमेोहि पाचालम् गुणभावेनापकरोति । न च गुणानुरोधात् पदार्थएव न कर्त्तव्यो भवति । गुणेोहि नाम स भवति यः पदार्थस्योपकारे वर्त्तते नापकारे । स खल्वयं क्रमागुणभूतान पदार्थं निवर्त्तयितुमुत्सहते । चोकोहि पदार्थं प्रापयति । नासौं गुणस्यानुरोधादुत्त्रष्टव्यदूति । यथा महापिढयज्ञे
।

Page #537

[ ३ का. ]
faftary धानासु यदि चोदकप्राप्तोऽवहन्तिः क्रियेत, धानाचं विहन्येत ; कोहि तदा भवेयुः । यदि वा न क्रियेत, चोदकप्राप्तोगुणोऽस्य लुप्येत, शक्यते हि स कर्त्तुम् । तस्मात्, यथा धानावस्य न विघातः यथा च चोदकप्राप्तस्य न लोप:, तथा क्रियते, - पूर्व्वं हन्तिं कृत्वा पाकः क्रियते, ततेोहि धानाभवन्ति । एवं धानावं न विहनिष्यते चोदकञ्चानुग्रहीष्यते, - इति । विपर्य्यसे हि क्रममा न कृतं भवति, पदार्थस्तु न निवर्त्तते इति दशमाध्याये सिद्धान्तितम् । तद्वदचाप्यवगन्तव्यम् । तथा चोक्तम् । “अर्थेन च विपर्य्यसे तादर्थ्यात्तत्त्वमेव स्यात् ” — इति । श्रपिच । क्वा हि पूर्व्वकालतामा - चष्टे, नत्वानन्तर्य्यम्, – इति शास्त्रतात्पर्य्यविदां समयः । तत्रैवं मति, हुतशेषदाने पात्रालम्भनपूर्व्वकालतां क्वाप्रत्ययोबोधयति, न पाचालम्भे जतशेषदानानन्तर्य्यम् । तदेवं हुतशेषदानएव पात्रालम्भनपूर्वकालता गुणेभवति न तु पात्रालम्भेपि सुतशेषदानानन्तर्य्यम् । प्रमाणाभावात् । इतरथा, उत्तानं पात्रं कृत्वा दक्षिण दातव्येति स्वयं वर्णितत्वात् संस्रवसमवनयनाभावेन न्युजकरणाभावस्यचाभ्युपगमात् दक्षिणाप्यत्र न स्यात् । द्रव्यते च । तस्मादमीमांसकवचनमेतदित्युपेक्षणीयम् । ‘श्राद्रारहिते बोधने मन्त्रान्तरस्यानुपदेशात् तद्युक्तमन्त्रः प्रणवयुक्तत्वेन प्रयुज्यते ' - इति भवानेवाह । तत् किमिति मन्त्रलिङ्गविरोधात् बाधं वर्णयमि, - इति न खल्व धिगच्छामि । परमार्थतः पुनरच मन्त्रलिङ्गविरोधोनास्ति । श्रन्नसंस्कारार्थः खल्ब बं जपोऽन्ने चेयमम्मृतबुद्धिः संस्कारार्थी, - इत्यवोचाम । एवं खलु तत् स्तूयते, – इति नैष दृष्टमर्थं वदति । तस्मान्न किञ्चिदेतत् । य
1
श्राद्धकल्पः ।
१०१८

Page #538

१०२०
[श्का. ]
प्रचेतानाम्ना वचनं पद्यते, – “ नावाहनं नाग्नौकरणं न पात्रमालभ्य तत् तदुक्रप्रयोगविषयमस्मत्प्रयोगव्यतिरिक्तविषयं
जपति" - इति ।
वा ॥ ६ ॥
ऋजुरक्षरार्थः ।
श्राद्धकल्यः ।
नाच विश्वेदेवाः ॥ ७ ॥
“ यस्मिन्नेव पुराणे वा विश्वेदेवा न लेभिरे । श्रासुरं तद्भवेत् श्राद्धं वृषलं मन्त्रवर्जितम्" ।
इति वचनं बहुचविषयम् । तत्परिशिष्टोक्तत्वात् । महायशास्तु,“श्रसपिण्डीकृतैकेाद्दिष्टविषयमेतत् सपिण्डीकृतानां विश्वेदेवाभावात् " — इति प्रलपति । तदसङ्गतम् । इदं हि पूर्व्वमुक्तम् । "नवश्राद्धं दशाहानि नवमिश्रन्तु षडृनन् ।
अतः परं पुराणं स्यात् त्रिविधं परिकीर्त्तितम्” । इति । तस्मात् बह्वृचानामपि नवसंज्ञके दशाहपर्य्यन्तक्रियमाणे पुराणसंज्ञके च सपिण्डनेोत्तरं क्रियमाणे एकोद्दिष्टएव विश्वेदेवाभवन्ति, न नवमिश्रसंज्ञकेषु मासिकेषु, - दूति । श्रस्माकन्तु न कुत्राप्येकोद्दिष्टे विश्वेदेवाः सन्तीति ॥ ७ ॥
--
स्वदितमिति तृप्तिप्रश्नः ॥ ८ ॥
पार्व्वणे तृप्ताः स्य इति वप्तिप्रनः । सेोऽच न भवति । किन्वच खदितम्,—इति त्वप्तिप्रश्नः कर्त्तव्यः । येोग्यत्वात् सुखदितमित्युत्त
रम् ॥ ॥ ८ ॥ ० ॥

Page #539

[ ३ का. ]
वचनम्, -
-
श्राद्धकल्पः ।
उपतिष्ठता मित्यक्षय्यस्थाने ॥ ९ ॥
वक्तव्यम् ।
अक्षय्य मस्तु, -- इत्य क्षय्यशब्दस्याने, उपतिष्ठताम् इति श्रस्तु पदमप्यनिवर्त्तते । " प्रेतायाक्षय्यमस्तु ” – इति ब्रह्मपुराण
१०२१
,
"ततावदेत् पुनर्धीमानचय्यमुपतिष्ठताम्” ।
इति मार्कण्डेयपुराणवचनञ्च तत्तत्प्रयोगविषयम् । तदचाक्षय्यस्थानमात्रे, उपतिष्ठतामिति विधानात् “सर्व्वत्रार्थादौ उपतिष्ठतामित्यनेनोत्सर्गः” – इत्यमङ्गतैषा कल्पना । यच्च, -
“प्रेतान्तनामगोत्राभ्यामुत्सृजेदुपतिष्ठताम् ” ।
इति शातातपवचनम् । तत् तदुक्तप्रयोगविषयम् । बहुचानां प्रेतश्राद्धे चोपतिष्ठतामित्यनेनेात्सर्गस्तत्परिशिष्टे लिखितः । एतदजानानएव शूलपाणिराश्वलायनीयानामपि हविस्त्यागवाकये स्वधापदमिच्छति ।
" प्रेतश्राद्धेषु सर्व्वेषु न स्वधा नाभिरम्यताम् ” । इत्याश्वलायनग्टह्यपरिशिष्टान्तरेपि प्रेतश्राद्धेषु स्वधाप्रयोगोनिषिद्धः । श्रस्माकन्तु प्रेतश्राद्धे स्वधापदस्य निषेधाभावात् तेनैवेोत्सर्गः । “ खधाकारः पितृणाम् ” – इत्यत्र पितृपदं प्रमीतमाचपरम् । इतरथा प्रेतश्राद्धे त्यागप्रकारस्यानुपदेशादनध्यवसायः प्रसज्येत । व्यश्टङ्गोऽपि ।
“न स्वधाञ्च प्रयुञ्जीत प्रेतपिण्डे दशाहिके” । इत्यत्र दशाहिकग्रहणं कुर्व्वान्यच खधाप्रयोगमनुजानाति । समुच्चय

Page #540

२०२२
श्राडकाल्पः।
[३ का.]
रमिकोरघुनन्दनस्तु, भातातपवचनोक 'उपतिष्ठताम्' इत्यनेनात्मर्गप्रसङ्गादिभ्यत् एकाद्दिष्टप्रकरणे तवचनस्य 'उपतिष्ठतामिति' इति प्रतीकमपन्हुवानः, प्रेतश्राद्धे संबन्धोलेखाभावसाधकरूपेण, 'प्रेतान्तनामगोत्राभ्यामुत्सृजेत्' इति पूर्वप्रतीकमा लिलेख । सायमेकस्यैव वचनस्य खाभिमतमंशं प्रमाणयति, खानभिमतञ्चांशमपन्हुते, इति किमत्र ब्रूमः ॥ ६॥
अभिरम्यतामिति विसर्गः ॥ १० ॥
वाजे वाजे, इति मन्त्रेण पार्वणे विसर्जनमुक्तम् । अत्र तु, 'अभिरम्यताम्'-इत्यनेन तत् कर्त्तव्यम् । योग्यत्वात् 'अभिरतास्मि'इति, 'अभिरताः स्म'-इति वा प्रतिवचनं द्रष्टव्यम् । यच्च,
"प्रेतश्राद्धेषु सर्वेषु न स्वधा नाभिरम्यताम् ।
खस्त्यस्तु विसृजेदेवं सकृत् प्रणववर्जितम्" । इत्याश्वलायनग्टह्यपरिशिष्टवचनात् अभिरम्यताम्' इति विसर्गः प्रत्याब्दिकैकाद्दिष्टविषयः । प्रेतकोद्दिष्टे तु 'स्वत्यस्तु'-इत्यनेनैव विसर्गः, -दूति श्रीदत्तादिभिर्वर्णितम् । तदसङ्गतम् । श्राश्वलायनग्टह्यपरिशिष्टस्य बड़चपरतयाऽस्मत्प्रयोगपरत्वाभावात् । अस्मत्सूत्रकारेण विशेषस्थानुपदेशाच। तदेवं सूत्रितविशेषव्यतिरेकेणान्यत् मर्च पार्वणवदेव कर्त्तव्यं भवति । चोदकोहि तत् प्रापयति । यच्च प्रचेतानाम्ना वचनं पठन्ति । "नाशिषः प्रति ग्रहीयात्” इति । तदपि तदुक्तप्रयोगविषयम् । इतरथा प्रत्याब्दिकैकोद्दिष्टेप्येतनस्यात्। इष्यते च। तस्माद् यथोक्तमेवास्तु । "खधोच्यतामिति वाचं विसृजेत्”

Page #541

[१ का.]
१०२३ इत्याश्वलायनवचनमपि बकृचमात्रविषयम् । तदवेकोद्दिष्टे मन्त्रस्योहापोहेषु अभिलापवाक्ये च बहु कक्रव्यमस्ति । ग्रन्थगौरवभयादुपारम्यते ॥ १० ॥ प्रकरणान्तरमाइ,
अथ सपिण्डीकरणम् ॥ ११ ॥ वर्त्तिव्यते, इति सूत्रशेषः । समानः पिण्डायस्य, असौ सपिण्डः प्राप्तपिहलोकोभण्यते । तस्य हि पिण्ड: समानः साधारणोभवति । कथम् ? । सपिण्डीकरणात् परतः खल्वयं पार्वणभागी भवति । तत्र च पितामहादिभिः सममस्य पिण्डदानं भवति। तदानीञ्च यदस्मैदास्यते मात्रादीनामपि तत्र भाग इति। सायं पिण्डो न परमस्यैव । समानाहि म माचादीनां भवति । तेषामपि तत्र भोगस्याविशेषात्। पूर्वञ्च मपिण्डकरणात् न पितामहादिभिः समानोऽस्य पिण्डोभवति, न वा तत्रान्यस्य भोगदति । तस्मादमपिण्डस्य मपिण्डस्य करणं मपिण्डीकरणमिति कर्मणानामधेयम्।
पार्वणमेकोद्दिष्टञ्चाभिधायेतस्याभिधानात् पावणेकादिष्टाभ्यामेतदिक्रियते, इत्यवगच्छामः । स्मरन्ति च ।
"श्राद्धदयमुपक्रम्य कुर्बीत सहपिण्डताम् ।
तयोः पार्वणवत् पूर्वमेकोद्दिष्टमथापरम्" । इति ॥ ११ ॥ अथास्य कालमाह

Page #542

श्राडकाल्पः।
[३ का.]
पूणे संवत्सरे षण्मासे विपक्षे वा ॥१२॥ पूर्ण संवत्मरे मृततिथावेव । कथं ज्ञायते? ।
"पितुः मपिण्डीकरणं वार्षिके मृतवासरे"। . इत्युशनसातः । यच,
"ततः मपिण्डीकरणं वत्मरात् परतः स्थितम्" । इति भविष्यपुराणवचनम् । तत् , यस्यां तिथौ मृतस्तां तिथिमादाय वर्षगणनया बोध्यम्। प्राचार्य्यस्तु प्रायणतिथिमवधिंकृत्वा तत्परवर्तिनी तिथिमादाय वर्षगणनामभिप्रयन् 'पूर्णसंवत्सरे'-दूत्याह । एतदभिप्रायेणैव,
"पितुः पितृत्वप्राप्यर्थं पूर्ण संवत्सरे सुतः ।
ताहात् परतः कुर्यात् सपिण्डीकरणं बुधः । इति वचनमुपपद्यते । कथं नाम ?। मृताहात् मरणदिनात् परत:परां तिथिमादाय वर्षगणनया संवत्सरे पूर्ण सपिण्डीकरणम्-इति । शूलपाणिस्वमुमर्थमबुद्धा विरोधभिया वचनमेतदनाकरमाह।
षण्मासे, दूत्यपरः कालः एकवचनसंयोगादेकएवायं कालः । पूरणप्रत्ययश्चात्र लुप्तवत् द्रष्टव्यः । तेन षष्ठमासे इत्यर्थः सिद्धाभवति। अवापि मृततिथिरेवकालोबोद्धव्यः । त्रिपजे, इत्यन्यः कालः । अयमपिकालामृततिथिरेवावधार्यते । किं कारणम् ? । पूर्णसंवत्सरादिसाहचर्यादयमपि चान्द्रएवावगम्यते । गणना चास्य तहदेव प्रायणतिथिमवधिं कृत्वा तत्परवर्त्तिनी तिथिमारभ्य, इति। वाशब्दाविकल्यार्थः । अत्रच,

Page #543

१०२५
[३ का.]
श्राद्धकल्पः। "वृद्धिश्राद्धविहीनस्तु प्रेतश्राद्धानि यश्चरेत् ।
सश्राद्धी नरके घोरे पिटभिः सह मज्जति” । इत्यूशनोवचनात् संवत्सरमध्ये वृद्धिसम्भावनायामेव षण्मासत्रिपक्षकल्पाविति केचित् । नैतदस्माकं भवति । कस्मात् । यस्मादत्र भवान् सूत्रकारः 'पूर्ण संवत्सरे षण्मासे त्रिपचे वा'-दूति सूत्रयित्वा, 'यदहवा दृद्धिरापद्येत' इति विकल्येन पृथगेव सूत्रयति, ततोऽवगछामः-विनापि वृद्धिसम्भावनामेतौ कल्यौ भवतः, इति । सोऽयं तुल्यवद्धिकल्पः, पूर्ण संवत्सरे षण्मासे त्रिपक्षे वा कुर्यात् , यदहर्टद्धिरापद्येत तदा कुर्यादिति। कुतः?। उभयत्रैव वाशब्दोपादानात् ॥ १२॥
यदहा वृद्धिरापद्येत ॥ १३ ॥
वृद्धिरभ्युदयो मङ्गलमित्यनर्थान्तरम् । तच्च पूतीदन्यदभिधीयते । कथं ज्ञायते ? । “वृद्धिपूर्तेषु युग्मानाशयेत्” इति ग्टह्यसूत्रे तत्रैव वृद्धिपदप्रयोगात् । वृद्धिः पुरुषसंस्कारः, इति भट्टनारायणः । वृद्धिराशास्यमानं-पुंसवनादिकं कर्म इत्यपरे । यदहर्यस्मिन्नहनि वृद्धिरापद्येत ;-'गत्यर्थाः प्राप्त्यर्थाः ज्ञानार्थाः', इत्युक्तः, श्रा-सम्यक् ; अवश्यकर्त्तव्यतया उत्कटकाटिकतया च प्राप्येत ज्ञायेत-यस्मिन्नहनि श्रावश्यक वृद्धिप्राप्तिरुत्कटकोटिकतया सम्भाव्यते इत्यर्थः । सम्भावनायां लिङ् । 'तदहश्चत्वार्युदकपात्राणि', इति वक्ष्यमाणेन, तदहः मपिण्डीकरणमिति गतेन वा सम्बन्धः । तेन यस्मिन् दिने श्रावश्यकद्धरुत्कटकोटिका सम्भावना भवति, तदिने सपिण्डी
18

Page #544

१०२६
[३ का. ]
करणम्। न तु तत्पूर्व्वदिने । तस्याशब्दत्वात् । निमित्तनैमित्तिकयोः समानदिनत्वस्यैात्सर्गिकत्वाच्च । वृद्धिर्हि निमित्तमपकर्षस्य । तथा च मदनरत्ने पुलस्त्यः ।
“निरग्निकः सपिण्डत्वं पितुर्मातुश्च धर्मतः । पूर्ण संवत्सरे कुर्य्यादृद्धिब्बी यदहर्भवेत् ।
इति यदहर्वृद्धिर्भवेत् तदहः सपिण्डीकरणमभिधत्ते, न तत्पूर्वेदिने । अत्रापि भवेत्, - इति सम्भावनायां लिङ् । तथा चतुर्विंशतिमते । “सपिण्डीकरणं चाब्दे संपूर्णेऽभ्युदयेऽपि वा " ।
इति । तदेतेषु वचनेषु व्यवहितपूर्व्वदिनस्य कुत्राप्यनभिधानात् वृद्धिदिनपूर्व्वदिने सपिण्डीकरणमिति व्यामेाहएव । एवञ्च श्रपकर्षात् परतएव नान्दीमुखश्राद्धं करणीयं भवति ।
श्रपद्येत - इति कुर्वन् वृद्धेरुत्कटकोटिकसम्भावनैवापकर्षनिमितमिति दर्शयति । तेन तादृशसम्भावनया सपिण्डीकरणे कृते पश्चात् विघ्नेन वृद्धेरभावेऽपि न सपिण्डीकरणमावर्त्तनीयम् । वृद्धिमम्भावनया करणेन यथाकालकृतत्वात् । कृतेऽपि त्वपकर्षे प्रथमवत्सरे काम्यकर्मणां निषेधात् तेषामपकर्षनिमित्तत्वं नास्ति । तथा च स्मृतिसागरे वृहस्पतिः ।
श्राद्धकल्पः ।
“प्रत्यवायो भवेद् यस्मिन्नकृते वृद्धिकर्मणि । तन्निमित्तं समाकृष्य पित्रोः कुर्य्यात् सपिण्डनम् । प्रत्यवायाश्रया वृद्धिः पुनश्च निपतेद् यदि । प्रेतान्दे सापि कर्त्तव्या नान्यत् कर्म कदाचन । व्रतोद्वाहप्रतिष्ठादि यज्ञदानत्रतानि च ।

Page #545

[३ का.]
श्राद्धकल्यः।
१०२७
न कुर्यात् सावकालानि आकृष्टेऽपि सपिण्ड ने। मपिण्डीकरणं यत्र समावष्टं समासिकम् ।
तत्राप्यन्दं न कुर्वीत यज्ञोदाव्रतानि च”। इति । यच्च,-"अनावश्यकस्येष्टापू देरपकर्षनिमित्तता नास्ति, पावश्यकनिमित्तेन त्वपकर्षे अनावश्यकमिष्टापूतादिकमपि वत्मरमध्ये कर्तुमर्हति"-दूति रघुनन्दनेनोकम् । तदुक्रवचनानवलोकनन ।
"महपिण्डक्रियां कृत्वा कुर्यादभ्युदयन्ततः ।
तथैव काम्यं यत् कर्म प्रथमादत्मरादृते" । इति तद्भुतलघुहारीतवचमविरोधश्च तस्यावर्जणीयः स्यात् । एवमपकर्षात् परमपि तदब्दे व्रतोदाहनिषेधात्तदर्थमप्यपको न कर्त्तव्यः । अनन्यगतेर्वचनात्। तस्मात् समयाद्भिवत् तदब्दे नैतयोः करणमिति। न च 'नकुर्यात् सावकाशानि'-इत्यभिधानात् निरवकाशप्रताराहार्थमपक भवत्विति वाच्यम् । तत्परवचनेन व्रतोद्याइयोनिरवकाशयोरपि निषेधावगतेः। अन्यथा तदनर्थकं स्यात् । परमार्थतस्तु यज्ञदानव्रतानां विशेषणतयैव सावकाशत्वस्योपादानात् व्रतोवाहप्रतिष्ठादेर्निरवकाशस्यापि निषेधः सिध्यति। पुनरुपादानञ्चामेयद्विरुक्तिवत् स्तुत्यर्थं भविष्यति। 'व्रताद्वाहप्रतिष्ठादि'-दूत्यत्र व्रतपदमुपनयनवताभिप्रायम्। उदाहसाहचर्यात् । 'यज्ञदान व्रतानि च'इत्यच व्रतपदन्त्वनन्तादिव्रतपरम् । यज्ञदानसाहचर्यात् । यच्च,
"व्रतबन्धात्मवादीनि व्रतस्योद्यापनानि च । विवाहादि भवेन्नैव मृते च सहमेधिनि ।

Page #546

१०२०
श्राडकल्यः।
[३ का.]
भिक्षुर्भिक्षां न ग्रहाति हन्तकारो न रह्यते । नित्यं नैमित्तिकं लुप्येत् यावत् पिण्डं न मेलितम् । कर्मलोपात् प्रत्यवायी भवेत्तस्मात् मपिण्डनम्।
निरग्निकः साग्निकोवा दादशाहे समाचरेत्” । इति गारुड़ेऽभिहितम् । तत्र, व्रतबन्धादेः सर्वथैव निषेधः, अन्यस्य तु मपिण्डनात् पूर्वमिति बोद्धव्यम्। अतएव व्रतबन्धादिनिषेधे 'नैव भवेत्' इति 'सहमेधिनि मते'-दूति चाभिहितम्। कः पुनरभिप्रायः ?। ग्टहमेधिमरणनिमित्तएवामीषां सर्वथा निषेधः, न पुनः मपिण्डनाकरणनिमित्तः, इति। 'भिनुर्भितां न सहाति' इत्यादी च, यावत् पिण्डं न मेलितम्' इत्युक्तम्। सपिण्डनात् परतः करणममीषां यथा स्यात्, इति । न चेदेवम्, काम्यानामप्युत्सवादीनामविशेषात् मपिण्डनात् परतः करणं प्रसज्येत। तच्चानिष्टम् । पूर्वोतलघुहारीतवचनविरोधात् । तस्मात् यथोकएवार्थः । श्रथात्रापरिस्पष्टन् सपिण्डनात् परतो व्रतबन्धादीनामपि करणस्य प्रतीतिं मन्यसे, तथापि सैव प्रतीतिर्वाधितव्या भवति । किं कारणम् ?। आनुमानिकी हि तादृशी प्रतीतिः, प्रत्यक्षस्तु निषेधः । न खल्वनुमानं प्रत्यक्षविरुद्धमादर्त्तव्यं भवति । स्मृतिपुराणयोश्च विरोधे दुर्बलत्वं पुराणस्थावाचाम। तस्मात् व्रतोदाव्यतिरिक्तसंस्कारार्थमपकर्षः कर्त्तव्यदति सिछम्। हतमाटकस्य पुत्रस्य चूड़ान्तसंस्कारं कुर्वता च पित्रा तदर्थं पुत्रमातुः मपिण्डनं नापकर्यव्यम् । तथा च स्मृतिसागरे वृद्धवशिष्ठः ।
"मृतमानकपुत्रस्य पिता संस्कारमाचरेत् । अपकृष्य न कर्त्तव्यं पुत्रमातुः सपिण्डनम्"।

Page #547

[ ३ का. ]
इति ।
" जातकमादि चूड़ान्तं किन्तु कुर्वीत नाधिकम् । महागुरुनिपाते तु यस्मात्तत्र सुतेोऽशुचिः” । इति च तत्रैव वचनान्तरम् । न च जातकर्मादिचूड़ान्तसंस्कारकलापोऽपि कथं कर्त्तव्यः, तत्रापि सुतस्याशचित्वाविशेषादितिवाच्यम् । "शिशेः पञ्चाब्दपर्यन्तं नाशाचं नैव पातकम् । न चास्य राजदण्डोऽस्ति प्रायश्चित्तं न विद्यते" ।
श्राद्धकल्पः ।
१०२९
इति वृद्धमनुवचनेन तदानों तस्याशौचाभावात् । यच्च स्मरन्ति,— " जाते पुत्रे तु पुत्रस्य माता यदि विनश्यति । तन्मातरमसंस्कृत्य न संस्कुर्य्यात् पिता सुतम् । न स्यात् यद्यपि तन्मातुर्हद्धिश्राद्धे प्रवेशनम् । तथाप्यवश्यं संस्कार्य्य महागुर्वी हि सा शिशाः” । इति । तन्निर्मूलमिति स्मृतिसागरः । तस्य समूलत्वे तु विधिप्रतिषेधसन्निपाताद्विकल्पएव मन्तव्यः । मृतपिटकस्य पुनरेवंविधस्य चूड़ान्तसंस्कारार्थमपि पितुः सपिण्डीकरणमपकर्ष्टव्यम् । कुतः ? |
"स्वपितृभ्यः पिता दद्यात् सुतसंस्कारकर्म्मसु । पिण्डनेनात्तेषां तस्याभावे तु तत्क्रमात् ” ।
इति छन्दोगपरिशिष्टवचनेन तस्य तदानीं नान्दीमुखश्राद्धात्वात् । अन्तरेण च सपिण्डीकरणं तदयोगात् । तथा च स्मृतिसागरे गर्गः । "वृद्धा नान्दीमुखश्राद्धे प्रवेशो यस्य विद्यते ।
तस्यैवाव्य कुर्वीत मासिकञ्च सपिण्डनम् ” ।
इति । तदेवमस्माकं चत्वारः सपिण्डीक (एकाला : - पूर्णः संवत्सरः,

Page #548

श्राद्धकल्पः।
[३ का.]
षण्मासस्त्रिपक्षोद्धदिनञ्चेति । ते खल्विमे कालाः माग्निनिरग्निमाधारणा भवन्ति । वाक्याविशेषानवेगमात् ।।
अत्र च, सपिण्डीकरणस्थापकर्षविधानादेव तत्पूर्वमासिकानामप्यपकर्षः सिध्यति। अग्निषोमीये पणी प्रयाजस्थापकर्षविधानात् प्रयाजान्तकर्मकलापस्थापकर्षः, इति यथा। तथाचोकम् । “तदादि वाऽभिसंबन्धात्तदन्तमपकर्षे स्थात्" इति । तथा च,
“मपिण्डीकरणं यत्र समाकृष्टं समासिकम्” । इति स्मरन्ति । तथा गर्गः ।
"तस्यैवाकय्य कुर्वीत मासिकञ्च सपिण्डनम्” । इति । तथा चतुर्वर्गचिन्तामणी शान्यायनिः ।
"प्रेतश्राद्धानि शिष्टानि मपिण्डीकरणं तथा ।
अपकृय्यापि कुर्बोत कर्तुं नान्दीमुखं द्विजः" । इति मासिकानां मपिण्डीकरणस्य चापकर्षमुपदिशति । विज्ञानेश्वरस्वेतदविज्ञाय, मासिकानि सपिण्डनादूई स्वकालएव कार्याणि, अपकर्षस्खनुकल्पः, इत्याह । निषेधमप्याह गोभिलपरिशिष्टम् ।
__"श्राद्धानि षोड़शादत्त्वा नैव कुर्यात् मपिण्डनम्"। इति । गोभिलस्यैतदिति मदनपारिजातः । तथा लोगाक्षिः ।
"श्राद्धानि षोड़शापाद्य विदधीत सपिण्डनम्" । इति । श्राभ्यां यत् घोड़शश्राद्धेभ्यः परतः मपिण्डीकरणमुक्त, तत्
"बादशाहे त्रिपक्षे च षण्मासे मासिकाब्दिके । श्राद्धानि षोड़शैतानि संस्मृतानि मनीषिभिः"।

Page #549

[३ का.]
श्राद्धकल्पः।
इति व्यामाधुक्तकल्पे बोद्धव्यम्। तत्रैव कल्ये मपिण्डीकरणस्य तत्रानन्तभीवात् ।
"दादशप्रतिमास्थानि श्राद्यं पाएमासिके तथा ।
मपिण्डीकरणञ्चैव इत्येतत् श्राद्धषोड़शम्” । इति छन्दोगपरिशिष्टोत तु कल्ये षोड़शश्राद्धेम्वेव मपिण्डीकरणमन्तभवति । पूर्वकल्ये, द्वादशाहे क्रियमाणमूनमासिकमिति द्रष्टव्यम् । तथा च गोभिलपरिशिष्टम् ।
___मरणात् द्वादशाहे स्यान्मास्यूने वोनमासिकम्” । इति । गोभिलस्यैतदितिमदनपारिजातः । तदस्माकं दावयेतो कल्या भवतः। दयोरेवास्मत्परिशिष्टानुमतत्वात्।
यदा त्वपक्कय्य षोड़शश्राद्धानि सपिण्डीकरणच करोति, तदा मपिण्डीकरणात् परं पुनरपि षोडशश्राद्धानां यथाकालमनुष्ठानं कर्त्तव्यं प्रेतशब्दोल्लेखस्तु तच न करणीयः । तदाह कात्यायनः ।
“दादशाहेऽथ सवाणि संक्षेपेण समापयेत्।
तान्येव तु पुनः कुर्यात् प्रेतशब्द न कारयेत्”। इति। प्रेतशब्दकरणनिषेधात् द्वादशाहसपिण्डीकरणात् परं तदानीमेव प्रेतत्वनिवृत्तिरवगम्यते । कालमाधवीये गोभिलपरिशिष्टम् ।
“यस्य संवत्मरादाक् विहिता सुमपिण्डता ।
विधिवत्तानि कुर्चीत पुनः श्राद्धानि षोड़श। इति। गोभिलस्यैतदिति माधवाचार्यः । तत्रैव गालवः ।
"अवाक् संवत्मराद् यस्य सपिण्डीकरणं कृतम्। घोड़शानां द्विरावृत्तिं कुर्यादित्याद गौतमः" ।

Page #550

१०३२
श्राद्धकल्पः।
[३ का.]
इति । षोड़शानां हिरावृत्तिश्चैकादशाहसपिण्डनपक्षे । तत्रोनमासिकस्य कालसत्वात् । अन्ये पने तु यथासम्भवं द्रष्टव्यम्। तथा च काणाजिनिः ।
"अागब्दाद्यत्र यत्र सपिण्डीकरणं भवेत्।
तदुर्द्धमासिकानां स्याद्यथाकालमनुष्ठितिः” । इति । मदनरत्ने अङ्गिराः।
“यस्य संवत्मरादाक् गपिण्डीकरणं भवेत् ।
मासिकञ्चोदकुम्भच्च देयं तस्यापि वत्सरम्” । इति । पैठिनमिः ।
"मपिण्डीकरणादाक् कुर्वन् श्राद्धानि षोड़श । एकोद्दिष्टविधानेन कुर्यात् सर्वाणि तानि तु । सपिण्डीकरणादूद्धं यदा कुर्यात्तदा पुनः ।
प्रत्यब्दं योयथा कुर्यात्तथा कुर्यात् स तान्यपि” । इति । तदेवं व्यासाद्युक्तकल्पेऽपकर्षपक्षे यथासम्भवं षोड़शश्राद्धानां द्विरावृत्तिर्नियता। प्रत्याब्दिकवच्चामीषां पुनः करणम् । छन्दोगपरिशिष्टोत तु कल्पे मासिकानां पुनरनुष्ठानं न नियतम्। एकोद्दिष्टविधानेन चैषां पुनरनुष्ठानं भवति न प्रत्याब्दिकवत् । तथा च च्छन्दोगपरिशिष्टं कात्यायनः ।
"मपिण्डीकरणादूई न दद्यात् प्रतिमासिकम् ।
एकोद्दिष्टविधानेन दद्यादित्याह शौनकः” । इति। 'नदद्यात् प्रतिमासिकमेकाद्दिष्टविधानेनेति संबन्धादद्यादित्याह शौनक इत्यनेनैकोद्दिष्टस्यैवापर मपिण्डीकरणादूई विकल्पो दर्शितः'

Page #551

[३ का.]
श्राडकल्पः।
१.३३
-इति शूलपाणिः । यत्तु स च विकल्पोऽप्राप्तप्रेतभावविषयदति शूलपाणिः ; यच्च, अप्राप्तप्रेतभावविषयवचमपतितमासिकविषयोपीति मन्तव्यमिति रघुनन्दनचाह। तदुभयमपि प्रमाणभावापेक्षणीयम्। दृद्धिनिमित्तेन त्वपकर्षे वृद्धेरवागेव पुनरपवय्य षोड़शश्राद्धानां पुनरनुष्ठानम् । यथा कार्णाजिनिः ।
"मपिण्डीकरणादागपकृय्य कृतान्यपि ।
पुनरप्यपकृष्यन्ते वृड्युत्तरनिषेधनात्” । इति। निषेधमाह कात्यायनः ।
"निवर्त्य वृद्धितन्त्रन्तु मासिकानि न तन्त्रयेत् ।
अयातयामं मरणं न भवेत् पुनरस्य तु”। इति ॥ १३॥ अथेदानीमितिकर्त्तव्यतायां योविशेषः, सोऽभिधीयते,तदहश्चत्वार्य्यदकपात्राणि सतिलगन्धोदकानि
पूरयित्वा ॥ १४॥ तदहस्तस्मिन्नहनि, तिलगन्धोदकसहितानि चत्वार्यय॑पात्राणि पूरयित्वा तथा च भविष्यपुराणम् ।
"गन्धोदकतिलयुक्तं कुर्यात् पात्रचतुष्टयम् ।
अार्थ पिलपात्रेषु प्रेतपाचं प्रसेचयेत्” । इति । गन्धोऽत्र वैकृताविशेषः । तद्विशेषात् प्राकृतस्य तिलोदकस्य निवृत्तिं मा प्रशाङ्गीदिति 'मतिलगन्धोदकानि,'–इत्याह। पवित्रन्त न निवर्त्तते । कथं कृत्वा ?। प्राकृतानि पात्राण्यनद्य तव चतुष्टं
19

Page #552

१०३४
श्राद्धकल्पः।
[३ का.]
सतिलगन्धोदकत्वञ्च वैकताविशेषदहोच्यते । पात्राणि च तत्र पवित्रान्तहितानि भवन्ति । तस्मात् पात्रस्य विशेषः पवित्रान्तस्तित्वमचापि भवत्येव। नचेदेवम्, यज्ञियवृक्षचमसत्वादिकमपि तद्विशेषोऽत्र न स्यात्। दुय्यते च । तस्माद्यथोक्तमेवास्तु ।
तदत्र, पात्राणं चतुष्टुविधानात् मातामहपक्षोऽत्र न भवति । तथा च च्छन्दोगपरिशिष्टम् ।
"कसमन्वितं त्यक्त्वा तथाऽऽद्यं श्राद्धषोडशम् ।
प्रत्याब्दिकञ्च, शेषेषु पिण्डाः स्युः षड़िति स्थितिः”। इति । देवपक्षस्त्वत्रापि भवत्येव । प्रकृतस्य दैवपूर्वत्वस्य वाधायोगात् । तस्यारक्षभूतत्वाच्च । चतुष्टुं खल्वर्ण्यपात्राणां प्रेतपिटपक्षाभिप्रायेण वक्ष्यति । तथा च शातातपः ।
"मपिण्डीकरणश्राद्धं दैवपूर्व नियोजयेत् ।
पिहनेवाशयेत्तत्र पुनः प्रेतं न निर्दिशेत्” । इति ॥ १४ ॥ चत्वारि पात्राणि, इत्युतम्। तदिदानी विशेषेणाभिधत्ते,
त्रीणि पितृणामेकं प्रेतस्य ॥ १५ ॥
त्रीणि पात्राणि पिहां शिष्टमेकं पात्रं प्रेत त्य, 'पूरयित्वा'-इति गतेन सम्बन्धः । तदत्र, पाठक्रमात् प्रथमं पिणां पार्वणमनुष्ठेयं ततः प्रेतस्यैको द्दिष्टम्, इति । तथाचोक्तम् । “क्रमेण वा नियम्येत कन्वेकवे तद्गुणत्वात्” इति ॥ १५ ॥

Page #553

३ का.]
श्राद्धकल्पः।
प्रेतपात्रं पितृपावासिञ्चति,-ये समानाः समनसः पितरोयमराज्ये तेषां लेोकः स्वधा नमो यज्ञोदेवेषु कल्यतां । ये समानाः समनसेाजीवा जीवेषु मामकास्तेषां श्रीमयि कल्पतामस्मिन् लाके शतं समाइति ॥ १६ ॥
प्रेतपात्रं प्रेतपात्रम्थमुदकं पित्पात्रेषु श्रामिञ्चति-ये समानाइति मन्त्रद्वयेन । अत्र किञ्चिद्वक्रव्यमस्ति । पाठक्रमानुरोधात् पदार्थानुशयेन पिढणामय॑मुत्सृज्य प्रेतस्यार्थ्यमुत्स्रष्टव्यम्। ततः पितृणामयंपात्रस्थानि पवित्राणि पिढब्राह्मणेभ्यः प्रतिपाद्य, प्रेतार्यपात्रस्थमपि पवित्रं तद्ब्राह्मणाय प्रतिपादनीयम्। अथ पिचर्यपात्रस्थमुदकं पिटब्राह्मणेभ्यः प्रतिपाद्य, प्रेतार्थपात्रस्थमुदकं त्रिधा विभज्य तेषामेकैकं भागं ये समाना इत्यादिमन्त्रदयेन प्रत्येकं पिटपात्रेषु सिञ्चेत्। कुतः ?। “आगन्तुकानामन्तेऽभिनिवेशः” इति न्यायात् । आसेचनञ्चोपदिशन् प्रेतार्यपात्रस्थं पवित्रं तद्ब्राह्मणय प्रतिपाद्य उदकमात्रस्य पित्पात्रेषु प्रक्षेपं ज्ञापयति। कथं कृत्वा ?। उदकमात्रस्यैव खल्वासेचनं सम्भवति न पवित्रस्य । ‘एकैकस्मिन्नप भासिञ्चति'-दूति पूर्वबाप्याप एवासेचनकर्मतया श्रूयन्ते। इदानीमप्यामेचने सूत्रिते आपएव हृदयमागच्छन्ति । तस्मादियमेवावधारण,प्रेतार्थपात्रीयं पवित्रमात्रं तद्ब्राह्मणाय प्रतिपाद्य तदुदकं पिटपात्रेव्वा सेक्तव्यम्, अथेदानी चोदकप्राप्तं संस्रवसमवनयनादिकं करणीयम्, इति । प्रेतपात्रस्थस्य तिलोदकस्य तु न भवति ब्राह्मणाय

Page #554

१०३६
[ ३ का. ]
1
1
प्रतिपादनम् । 'प्रेतपात्रं पितृपात्रेष्वा सिञ्चति' - इति वचनेन तस्यान्यथा प्रतिपादनोपदेशात् । सायं वैकृतोविशेषेोपदेशश्चोदक प्राप्तां प्रतिपत्तिं वाधते । तदत्र प्रत्यासेचनमन्त्रावावर्त्तते । तैौ हि गुणभावेनासेचनमुपकुर्व्वीते । गुणानाञ्च यावत् प्रधानमावृत्तिरित्यविवाद एव । श्रह | प्रेतपात्रपदं खल्वेतत् प्रेतपात्रस्योदकपरमित्यत्र न विवादः । तत्सामान्यात् पिढपाचपदेऽपि भवति तथा प्रतीतिः । भवति चेत्, न युज्यते विना कारणमुत्त्रष्टुम् । तस्मात् पितृपात्राणामुदकस्य प्रतिपादनात् प्रागेव तत्र प्रेतपात्रस्यासेचनमस्तु । नैतत् शक्यम् । किं कारणम् ? । श्रनुमानिकं तावत् पात्रस्यमुदकं परिचिकल्पयिषितम् । प्रत्यक्षन्तु पात्रमासेचनाधिकरणम् । पात्रपदं खल्वेतत् पात्रं वदति, न पात्रस्थमुदकम् । यदि तु तेन प्रयोजनं भवति, शक्नोति पात्रसम्बन्धं तत् खक्षयितुम् । श्रासेचनकत्वं तावत् पात्रस्य नोपपद्यते इति तत् सम्बन्धमुदकं - तेन लच्यते । श्रासेचनाधिकारणत्वन्तु पित्तपात्राणां न खल्वपि नोपपद्यते । येनैतदुदकं लक्षयेत्। श्रगतिः खल्वेषा यासा लक्षणा नाम । तस्मात् यथोक्तमेवास्तु । तदस्य प्रेतपाचस्यस्योदकस्य पात्रत्रयेष्वासेचनं विभागमन्तरेणानुपपद्यमानं चिधा विभागमेव तस्याक्षिपति, न पुनश्च तुद्धी । त्रिधा विभागस्या क्षेपेणैवानुपपत्तिनिरासेनाधिककल्पनानुपपत्तेः । येयमनुपपतिचतुधी विभागमाक्षिपति, इति मन्यसे, श्राचिपत्यमौ त्रिधापि विभागम् । तत्रैवं सति, चिधा विभागमाक्षिप्य चरितार्थं शास्त्रं न पुनरधिकमाक्षेतुमर्हति । तदत्र विभागे, ये समाना इति मन्त्रद्वयं न संभत्स्यते । कल्पितस्य मन्त्रसम्बन्धानुपपत्तेः । यत्तु शातातपवचनम्, -
श्राद्धकल्पः ।

Page #555

[इका.]
श्राइकल्पः
१०३७
"निरूप्य चतुरः पिण्डान् पिण्डदः प्रतिनामतः । ये समानाइति द्वाभ्यामाद्यन्तु विभजेत् त्रिधा ।
एषएव विधिः पूर्वमर्थ्यपात्रचतुष्टये" । इति । तत्र विभजते-विभागपूर्वकं मिश्रणमर्थः । कथं ज्ञायते ?। यदयं विभजेदित्यभिधाय तमेव विधिमर्ध्वपात्रेष्वतिदिशति, ततः प्रतिपद्यामहे, विभागपूर्वकमिश्रणं तस्यार्थः, इति । न हि विभागमात्रं करणीयं न मिश्रणमिति शक्यं वतुम् । ततप्रयोगविषयवेदमित्यनुदाहरणम्। एवममावपि विधा विभागमाइ न चतुर्धा । यत् पुनर्ब्रह्मपुराणवचनम्,
"चतुर्थ्यश्चार्थपात्रेभ्यएक वामेन पाणिना। गृहीत्वा दक्षिणेनैव पाणिना मतिलोदकम् । संम्जतु त्वा पृथिवी ये समानाइति स्मरन् । प्रेतविप्रस्य हस्ते तु चतुर्भागं जलं क्षिपेत् । ततः पितामहादिभ्यस्तनमन्त्रैश्च पृथक् पृथक् । ये समानाइति द्वाम्यां तज्जलन्तु समर्पयेत् । अर्यन्तेनैव विधिना प्रेतपात्राच पूर्ववत् ।
तेभ्यश्चार्थं निवेद्यैव पश्चाच्च स्वयमाचमेत्” । इति। तदपि तदुक्क्रप्रयोगविषयम्। न हि 'संजतु त्वा पृथिवीइत्ययमपि मन्त्रोऽस्माकं भवति। तस्मात् नैतदस्मत्प्रयोगविषयमित्यतिरोहितमेतत्। केचित् पुनः स्वशास्त्रमात्रात् कर्मक्रम निर्णतुमशाक्नुवन्तोऽर्द्धजरतीयकुशलाः प्रयोगान्तरविषयस्य वचनस्यैकमंशमुपादत्ते, परञ्चांशं शाख्यन्तरीयं वदन्ति । तदश्रद्धेयम् ॥ १६ ॥

Page #556

१०३८
श्राद्धकल्पः ।
[३ का.]
एतेनैव पिण्डोव्याख्याताव्याख्यातः ॥ १७ ॥ एतेनार्थमिश्रणप्रकारेणेव पिण्डमिश्रणप्रकारोऽपि व्याख्यातोवेदितव्यः । एतदनेनोनं भवति । प्रेतपिण्डं त्रिधा विभज्य ये समाना इति मन्त्राभ्यां पिलपिण्डेषु मिश्रयेत्, इति । मन्त्रावृत्तिरुता। द्विवचनं प्रकरणसमाप्तिप्रज्ञापनार्थमादरार्थञ्च । तदत्र सपिण्डीकरणे बहुवक्तव्यमस्ति । तत्सर्वं छन्दोगपरिशिष्टादो जेयम् । ग्रन्थगौरवभयादुपारम्यतेऽस्माभिः । एतत्सूत्रान्तरम्,–“अतऊद्धं संवत्सरे संवत्सरे प्रेतायान्नं दद्यात् यस्मिन्नहनि प्रेतः स्यात्” इति सूत्रं रघुनन्दनः पठति । तदनाकरमित्युतम् ॥ १७॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्त सिद्धान्त वागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततीलङ्कारभट्टाचार्य्यस्य कृतौ श्राद्धकल्यभाव्ये हतीया काण्डिका समाप्ता ॥

Page #557

श्राद्धकल्पः।
चतुर्थी काण्डिका । अथाभ्युदयिके श्राद्धे ॥१॥
अथेदानीमाभ्युदयिके श्राद्धे याविशेषः सेोऽभिधीयते । अभ्युदयो मङ्गलं विवाहादिकमित्येतत् । यत्र यत् क्रियते श्राद्धं तदिदमाभ्युदयिकं श्राद्धमितिकर्मणेनामधेयमेतत् । तेनाभिलापे श्राभ्युदयिकश्राद्धमित्युल्लेख्यम्। तदिदं श्राद्धं मारपूजा-वसाधीराऽऽयुष्यमन्त्रजपं कृत्वा करणीयम् । तथा च छन्दोगपरिशिष्टं कात्यायनः ।
"कादिषु च सर्वेषु मातरः सगणाधिपाः । पूजनीयाः प्रयत्नेन पूजिताः पूजयन्ति ताः । प्रतिमासु च एभ्रासु लिखिता वा पटादिषु । अपिवाऽक्षतपुजेषु नैवेद्यैश्च पृथग्विधैः । कुडालना वसोधीरां सप्तवारान् घृतेन तु । कारयेत् पञ्चवारान् वा नातिनीचां न चोच्छ्रिताम् ।
आयुष्याणि च शान्यर्थं जवा तत्र समाहितः ।
षड्भ्यः पितृभ्यस्तदनु श्राद्धदानमुपक्रमेत्” । इति । तदिदं श्राद्धं यत्र यत्र न भवति, तदपि तत्रैव द्रष्टव्यम्॥ १ ॥
युग्मानाशयेत् ॥२॥ पितृ णामप्यत्र युग्मान् ब्राह्मणानाशयेत्। ब्राह्मणानाञ्चात्रापि कर्मणि

Page #558

१००
श्राद्धकल्पः।
[४ का.]
देवे प्रामुखवं पिये चोदङ्मुखत्वं पार्वणवदेव भवति । तत्रापवादकवचनाभावात्। तथा च कात्यायनः ।
"प्रातरामन्त्रितान् विप्रान् युग्मानुभयतस्तथा ।
उपवेश्य, कुशान् दद्यादृजुनैव हि पाणिना” । इति तथा-पार्वणवदेवोपवेशनं ब्राह्मणानामाह। कता पुनरत्र प्राङ्मुखः स्यात् । कथं ज्ञायते ? । तत्र पित्र्ये कर्मणि दक्षिणामुखत्वं दक्षिणायादिशः पिश्यत्वादुपपन्नतमम् । दुइ तु,
“मदा परिचरेत्या पिढनप्यत्र देववत्" । इति कात्यायनेन पितॄणां देववत् परिचरणस्योपदेशात् अमाङ्गलिक दक्षिणामुखत्वं न युक्तं वर्णयितुम्-इति । तथा च, पिण्डदाने प्रामखत्वस्य तेनाभिधानात् सर्वत्र तथात्वमवगच्छामः ॥ २ ॥
प्रदक्षिणमुपचारः॥३॥
प्रदक्षिणं यथा भवति, तथोपचारः कर्त्तव्यः । अस्माच्च विशेषाभिधानात् तत्राप्रादक्षिण्यमुपचारस्थावगम्यते। अन्येऽपि विशेषाः,
"निपातो न हि सव्यस्य जानुनोविद्यते क्वचित् ।
मदा परिचरेत्या पिढनष्यत्र देववत्”। इत्येवमाद्याः कात्यायनोकाः च्छन्दोगपरिशिष्टादुपलब्धव्याः ॥ ३॥
काजवादीः ॥ ४ ॥ दी अत्र ऋजवोभवन्ति, न द्विगुणभुनाः ॥ ४ ॥

Page #559

[४ का.]
श्राद्धकल्पः ।
यवैस्तिलार्थः॥ ५॥ तत्र तिलैयाऽर्थः प्रयोजनं क्रियते, सोऽत्र यवैः कर्त्तव्यः । तेन 'तिलोमि,' इति मन्त्रे, 'यवोमि,' इत्युहितव्यं भवति ॥ ५ ॥
सम्पन्नमिति तृप्तिप्रश्नः॥६॥ 'हप्ताः स्थ,' इति दप्तिप्रश्नस्थाने 'सम्पन्नम्'-इति वक्तव्यम् । तेच, 'सुसम्पन्नम्' इति ब्रूयुः । तथा च कात्यायनः ।
"सम्पन्नमिति 'हप्ताःस्थ' प्रश्नस्थाने विधीयते ।
सुसम्पन्नमिति प्रेत शेषमन्नं निवेदयेत्” । इति । केचिदत्र,
"मधु-मध्विति यस्तत्र त्रिर्जपोऽशितुमिच्छताम् ।
गायथनन्तरं सोऽत्र मधुमन्त्रविवर्जितः" । इति च्छन्दोगपरिशिष्टे मधुमन्त्रजपनिषेधात् मधुनो वजनमाहुः । तदसङ्गतम्। कस्मात् ।
___वशिष्ठाको विधिः कृत्स्नो द्रष्टव्योऽत्र निरामिषः" । इति छन्दोगपरिशिष्टे आमिषव्युदासेन वशिष्ठोक्तस्य कृत्स्नस्य विधेरतिदेशात् मधुनः प्राप्तेः । मधुमन्त्रजपनिषेधात् मधुनो निषेध,इत्यसङ्गतैषा कल्पना । प्रमाणभावात् । मधुमन्त्रजपनिषेधाच्च मधुनोऽस्तित्वावगतः । इतरथा मधुनोऽभावादेव मन्त्रापि तत्प्रकाशको निवर्त्यति किमित्यसौ निषिध्यते। ननु गुणस्य मन्त्रस्य वर्जनोपदेशादेव द्रव्यस्य वर्जनमिति नायमनर्थकोनिषेधः। नैतदस्ति । कुतः?। “गुणलोपे च मुख्यस्य"-इति सिद्धान्तविरोधात् । अथ,
20
AMULT.
। प्रमाणा

Page #560

१०४२
प्राडकल्पः।
[ का.]
मा तावत् मन्त्रवर्जनोपदेशात् द्रव्यस्य वर्जन सेधि, किन्तु मन्त्रवर्जनोपदेशात् द्रव्यवर्जनमनुमास्यामहे । एवं खल्वसौ निषेधोन्यायमूलोभविष्यति, इति । तदपि नास्ति । मन्त्रवर्जनस्य न्यायमूलत्वोपपिपादयिषया तावत् द्रव्यवर्जनमनुमित्मति भवान् । तत्रैवं मति क्व ते लाघवम् ? । तदरं मति द्रव्ये मन्त्रवर्जनं वाचनिकमिथ्यताम्। अलं द्रव्यस्य वर्जनानुमानेन । यतोऽवश्यमेकस्य वाचनिकत्वं भवताऽप्यभ्युपगन्तव्यम्। एवं खलु सिद्धान्तोऽप्यनुग्रहीय्यते । अनेकान्तिकञ्चैतत् लिङ्गं न खल्वपि द्रव्यस्य वर्जनं शक्नोत्यनुमापयितुम् । 'मधु'-इत्येतस्य त्रिर्जपोपदेशोप्येवं मति न स्यात् । तस्मात् यथोकमेवास्तु ॥ ६ ॥
दधिवदराक्षतमिश्राः पिण्डाः ॥७॥
दधिवदरे प्रसिद्धे। अक्षतायवः । कुतः ? । “अक्षतास्तु यवाः प्रोक्ताः" -इति स्मरणात् । तैर्मिश्राः पिण्डाभवन्ति । तथा च कात्यायनः ।
"सर्वस्मादन्नमुद्धत्य व्यञ्जनैरुपसिच्य च। संयोज्य यवकर्कन्धूदधिभिः प्रामुमुखस्ततः । अवनेजनवत् पिण्डान दत्त्वा विल्वप्रमाणकान् ।
सत्पात्रक्षालनेनाथ पुनरप्यवनेजयेत्”।। इति। तदनेन शेषट्रव्यघटितपिण्डानां दधिवदराक्षतमित्रत्वरूपगुणमात्रविधानात् नात्र ब्राह्मणभोजने दध्यादिकमवश्यं प्राप्नोति। फलचमसन्यायवैषम्यात् । राजन्यवैश्यकर्टकज्योतिष्टोमे हि संस्कारस्य तदर्थत्वात् होमविशेषवचनात चममेरु ल्यकालखात् लिङ्गदर्शनाच फल

Page #561

[8 का.]
बाइकपः।
चमसस्येज्या विकारत्वम्, इह तु म तदत् किञ्चित्कारणमस्ति दध्यादीनां ब्राह्मणभोजनेऽप्यवश्यं प्राप्तौ। राजन्यवैश्यकढकज्योतिष्टोमे भक्षणं प्रतिपत्तिः, तत्र फलचममविधानात् यागावशिष्टस्य च ऋत्विजां भक्ष्यत्वात् यागेऽपि फलचममप्राप्तिरिति तु मीमांसानभिज्ञानां भ्रम एव । हविः-संस्कारार्थ खल्वेतद्भवणं न प्रतिपत्तिरित्यध्वरमीमांसायास्तृतीयेऽध्याये द्रष्टव्यम् । पिण्डदानन्तु,
"प्रागग्रेवथ दर्भेषु पाद्यमामन्त्रर पूर्ववत् । अपः चिपेनालदेशेऽवनेनिच्छेति निस्तिलाः। द्वितीयञ्च हतीयञ्च मध्यदेशानदेशयोः ।
मातामहप्रभृतींस्तु एतेषामेव वामतः” । इति कात्यायनोकप्रकारेणावनेनिज्य करणीयम्। एतेषामेव वामतः'इत्यभिधानादावाहितानां पित्रादीनामेव वामतो न कर्तुरिति । तदनेन पिपक्षास्तृतदर्भाणं दक्षिणतोमातामहपक्षदर्भास्तरणं कर्त्तव्यं भवति । एवं किल प्रदक्षिणोपचारत्वमुपपत्स्यते, इति ॥ ७ ॥
नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्तामित्यक्षय्यस्थाने ॥८॥
"उपतिष्ठतामित्यक्षय्यस्थाने"-इति वदर्णनीयम् । एवञ्च,
"अक्षय्योदकदानञ्च अर्घ्यदानवदिव्यते ।।
षष्ठेव नित्यं तत्कार्यं न चतुर्था कदाचन"। इति च्छन्दोगपरिशिष्टवचनात् षष्ठ्यन्तं पितुर्नामादिकमुल्लिख्य "नान्दीमुखाः पितरः प्रीयताम्" इत्युच्चार्य उदकं दद्यात् । एवं पितामहादिवपि । 'नान्दीमुखाः पितरः' इत्यत्र, पिपदस्य प्राप्तपित्त

Page #562

१.४४
श्राडकाल्पः।
[ का.]
खोकपरतया न तत्र पितामहादिपदप्रयोगः । केचितु, षष्ठेरव नित्यं तत्कार्यम्-इति कात्यायनवचनं पठन्तोपि नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्ताम्' इत्येतावन्मात्रेणाक्षय्योदकदानं इच्छन्ति । ये तु 'अक्षय्यमस्तु'-इत्यन्तं वाक्यमुच्चार्य 'नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्ताम्'-दूति वदन्ति । ते खल्वेकोद्दिष्टेऽपि तथैव वाक्यमुल्लिख्य 'उपतिष्ठताम्'इति किमिति न वदन्तीति प्रष्टव्याः। तुल्यं खल्वनयोः सूत्रणम्'उपतिष्ठतामित्यक्षय्यस्थाने'-इति, 'नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्तामित्यक्षय्य स्थाने'-इति च। तचैतद्दाक्यं वैकल्पिक मन्तव्यम् । कुतः ? । 'अक्षय्योदकदानञ्च'-इति च्छन्दोगपरिशिष्टवचनादव कर्माणि 'अक्षय्यमस्तु'-इत्यस्यापि प्राप्तेः। ___ अत्र किञ्चिदक्रव्यमस्ति । तत्र तावत्, नान्दोमुखाः पितरः,इति वचनात् नान्दीमुखानां पितॄणामत्र देवतात्वं गम्यते। तदेवं वैकृतादिधेरनुमानात् प्राकृतानां केवलपित्रादीनां देवतात्वमत्र निवतते । यथा चातुर्मास्येषु माकमेधे रतीये पर्वणि "अमयेऽनीकवते प्रातरष्टाकपालोमरुद्भ्यः सान्तपनेभ्योमध्यन्दिने चरुः मरुद्भ्यो ग्रहमेधिभ्यः मामां दुग्धे मायमोदनम्”-दूति प्रातमध्यन्दिने मायमित्यहः कालेषु दृष्टीनां समानानात्-यथा देवदत्तः प्रातरपूपान भक्षयति मध्यन्दिने विविधमन्नमनाति अपरान्हे मोदकान् खादति,इत्येकस्मिनहनि, इति गम्यते, तथाऽत्रापि गम्यते, इत्येकस्मिन्नहनि दृष्टीनामवगमात् सद्यस्कालता विकृतीनाममूषामिटीनामिति चोदकप्राप्तं दैयहकाल्यं वाध्यते, इति पञ्चमेऽध्याये सिद्धान्तितम्, तबादत्रापि बोद्धव्यम् । तथाचोक्तम्। "अपि वा क्रमकालसंयुक्ता मद्यः

Page #563

[४ का.]
श्राद्धकल्पः।
१०४५
क्रियेत तत्र विधेरनुमानात् प्राकृतधर्मलोपः स्यात्" इति। तस्मात् नान्दीमुखविशेषणविशिष्टानां पित्रादीनामत्र देवतात्वावगमात् चोदकप्राप्तं केवलानां पित्रादीनां देवतात्वं निवर्तते। तेनाभिलापे नान्दीमुख पितरित्यादिकं प्रयोज्यम् । भन्नेम्वपि, 'श्रावह नान्दीमखान् पिन्'-इति ‘एत नान्दीमुखाः पितरः' इति चैवमादिकं यथासम्भवमूहनीयम्। न चागन्तुकानामन्तेऽभिनिवेशः, इति न्यायात् पित्रादिनाम्नः परतानान्दीमुखपदमुल्लेखनीयमिति वाच्यम् । प्राकृतदेवतावाधेनात्रामीषां देवतात्वेनागन्तुकवाभावात् । नान्दीमुखाः पितरः इति सूत्रोपात्तक्रमस्यान्यथाकरणस्थानुचितत्वाच्च । ननु, अक्षव्योदकदाने स्वधावाचने च विशिष्य नान्दीमुखपदोपादानादितरत्र नान्दीमुखपदोल्लेखो नास्ति-इति गम्यते । अन्यथा इयोविशिष्योपादानमनर्थकं स्यात् । नैष दोषः । तस्यार्थवत्त्वोपपत्तेः । कथम् ? । वैकृतः खल्वमा विशेषोपदेशोऽक्षय्यस्थाने, दूति अत्र तावदेतत् वक्तव्यमेव । उच्यतां तर्हात्रैव, स्वधावाचने च 'नान्दीमुखेभ्यः'-दत्यनर्थक वचनम् ; नन्वस्मादेव वचनात् नान्दीमुखानां पितॄणां देवतात्वमनुमास्यते। उच्यते । खधावाचने यद्येतत् न पुनरुच्येत, न तत्र नान्दीमुखपदस्थोल्लेखोभवेत् । किं कारणम् ? । नान्दीमुखपदस्थ खल्ववचने, ' "पिढभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यो मातामहेभ्यः प्रमातामहेभ्यो वृद्धप्रमातामहेभ्यश्च खाहोच्यताम्" इत्येतावन्मात्र तत्रोच्येत। मोऽयं वैकृताविशेषोपदेशः स्यात्। तत्कथं नान्दीमुखपदमधिकं तत्र प्रयोच्यते । आनुमानिकं खल्वेतत् प्रयुयाक्षतम् ! प्रत्यक्षश्चोपदेशः । एतस्मात् कारणात् इयोविशिष्योपदेशोऽर्थवानेव भवति, न बनर्थकः ।

Page #564

१०४६
श्राडकास्पः।
[४ का.]
अथापि स्यात्,-'आवह पिढन्'-दूति, 'एत पितरः' इति चैवमादिकमपि प्रत्यक्षमुपदिश्यते । कथं तत्रानुमानिकस्य नान्दीमुखपदस्य प्रयोग: ?। नायं दोषः । पार्वणे हि तत् प्रत्यक्षमुपदिश्यते, नत्वाभ्युदयिके । चोदकः खल्वत्र तत् प्रापयति । तस्मात् तदप्यानुमानिकमेव, इति न किञ्चिदनुचितम् ।
सूत्रव्यं वैतत्,-'नान्दीमुखाः पितरः', दति, 'प्रीयन्तामित्यक्षय स्थाने' इति च। तत्रापि, 'नान्दीमुखाः पितरः' इति इयीमतिः स्यात् ;-नान्दीमुखानां वा पिढत्वम्, पितृणं वा नान्दीमुखवमनेन सूत्रेणोच्यते, इति । तत्र, प्रथमस्तावत् पक्षो न सम्भवति। कुतः ?। यतो नो खल्वपि ज्ञायते,-कदमे नान्दीमुखानाम् ? इति। यद्धि नैव जायते, कथं तदनद्य विशेषस्य विधिर्भविष्यति । अथ, तदपि विधास्यसि, मेन्स्यसि तर्हि वाक्यम्। अन्यत् खलु रूपमस्य विधीयमानस्य, अन्यच्चानूद्यमानस्य स्यात् । अथ मन्यसे, तन्त्रान्तरसिद्धान् नान्दीमुखाननूद्य पिटत्वममीषां विधास्यते, इति। तदपि नास्ति । कस्मात् ? । अन्यशास्त्रसोतस्यान्यत्रानुपयोगात्। स्वशास्त्रविरोधश्चैवमापत्स्यते । तच्च वक्ष्यामः । विधिमितं पिटलमपि किमिहाभिप्रेयते, तदपि वक्तव्यम् । तच्च यदि प्राप्तपिटलोकत्वं, यदि वा परम्परया जनकत्वम्, उभयथापि प्रज्ञातमेव तदिति न पुनर्विधातव्यं भवति। पितृणामिव श्राद्धोद्देश्यत्वं विधीयते, इति चेत्, नैषा साध्वी कल्पना भवति। लक्षणाशब्दः खल्वेवमसी स्यात् । श्रुतिलक्षणाविषये च श्रुतियायसीत्याचक्षते । विधी च न परः शब्दार्थस्तान्त्रिकानामनुमतः । तस्मात् पारिशेष्यात् चोदकप्राप्तान पिटननूद्य

Page #565

[४ का.]
श्राद्धकल्पः।
१०४७
तेषां विशेषोनान्दीमुखत्वमनेन विधीयते, इति वक्रव्यं भवति । तदेवं नान्दीमुखविशेषणवन्तः पितर देवताभवन्ति, इति न किमपि विरोत्स्यते । कथं पराचीनमुद्दिश्य प्राचीनस्य विधिरिति चेत् । किं क्रियतां, यत्र प्राचीनमुद्दिश्य पराचीनस्य विधिर्न सम्भवति। न चैवमत्रैव केवलं भवति । "मधुरः सुधावदधरः" इत्यादी बहुत्र तदुपलम्भात् । किं भवति प्रयोजनं व्यत्यस्योपदेशस्य ? । नान्दीमुखपदस्य पित्रादिपदात् पूर्व प्रयोगप्रज्ञापनमिति ब्रूमः । तस्मात्,'नान्दीमुखाः पितरः'-इत्यनेन वृद्धप्रपितामहादीनामत्र देवतात्वम् , खधावाचने पित्रादिपदमेव वृद्धवप्रपितामहादिवोधकम् , इत्यसङ्गतं वचनम्। 'पिढभ्यः पितामहेभ्यः' इत्यादिस्पष्टार्थपराणां वाक्यानामन्यार्थपरत्ववर्णनस्यानुचितत्वाच्च । तथा कात्यायनः ।
"खपिटभ्यः पिता दद्यात् सुतसंस्कारकर्मसु ।
पिण्डानोदहनात्तेषां तस्याभावे तु तत्क्रमात्” । इति 'खपिलभ्यः-इति ब्रुवाण: पित्रादीनामेवात्र देवतात्वं ज्ञापयति । "खपदस्य प्रपितामह-पित्रादिव्यावर्तकतयैव सार्थकत्वात्" इति नारायणोपाध्यायाः। यत्पुनर्ब्रह्मपुराणोयं वचनम्,
"पिता पितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः । त्रयोह्यश्रुमुखा ते पितरः परिकीर्तिताः । तेभ्यः पूर्वतराये च प्रजावन्तः सुखोचिताः । ते तु नान्दीमुखाः, नान्दी-समृद्धिरितिकथ्यते । कर्मण्यथाभ्युदयिके मङ्गल्यवति शेभने । जन्मन्यथोपनयने विवाहे पुत्रकस्य च ।

Page #566

१०४
श्राहकल्पः।
[४ का.]
पिढन् नान्दीमुखान्नाम तर्पयेदिधिपूर्वकम्” । इति । यच्च मार्कण्डेयपुराणस्य,
“ये स्युः पितामहादुई ते स्युनीन्दीमुखाइति" । इति। तदुभयमपि तत्तदुक्तप्रयोगविषयम् । अस्मच्छास्त्रविरोधेनैतविषयत्वासम्भवात् । अनयोस्तत्तत्प्रयोगविषयत्वादेव, एकत्र प्रपितामहादूद्धानाम्, अन्यत्र प्रपितामहमारभ्य नान्दीमुखमंज्ञाविधानमुपपद्यते । तदनेन,
"वृद्धमुख्यास्तु पितरोवृद्धिश्राद्धेषु भुञ्जते”। इति स्मृतिरपि व्याख्याता। अस्मादचनात्,-पित्रादिष्वेव वृद्धशब्दप्रयोगः, इत्यहृदयव्याहृतम्। न ह्यत्र पित्रादीनां वृद्धसंज्ञा विधीयते । वृद्धमुख्यास्तु पिहननूद्य भोक्रत्वं तेषामुच्यते, इति। अनयैव दिशा
"नान्दीमुखे विवाहे च प्रपितामहपर्वकम् ।
वाक्यमुच्चारयेद्विद्वानन्यत्र पिटपूर्वकम्” । इति वृद्धवशिष्ठादिवचनान्यपि व्याख्येयानि । रघुनन्दनस्वेतदजानानोव्याचष्टे,-'नान्दीमुखे पुचादिसमृद्धीनामादिभूते विवाहे । यस्त्वर्थः -अन्यत्रप्राप्तपित्रादिक्रमव्यवच्छेदाय'-इति। तदश्रद्धेयम् । हेमाद्रिस्तु,
“नान्दीमुखानां श्राद्धन्तु कन्याराशिगते रवी ।
पौर्णमास्यान्तु कर्तव्यं वराहवचनं यथा" । इति प्रौष्ठपदीविषयएव वृद्धप्रपितामहादीनां देवतात्वमित्याह । तदमङ्गतम्। पूर्वोक्तब्रह्मपुराणे वृद्धप्रपितामहादीनां नान्दीमुखसंज्ञा

Page #567

[ 8 का. ]
मभिधाय, 'कर्म्मण्यथाभ्युदयिके' - इत्यादिना तेषामेवाभ्युदयिकदेवता
त्वाभिधानात् । यदपि, -
श्राद्धकल्पः ।
66
"अमावस्यायां पितरः पूज्यानान्दीमुखा पि” ।
इति ब्रह्मपुराणीयकन्यागतापरपक्षविषयं प्रागुक्तनान्दीमुखसंज्ञाविधानम्, -इति । तदप्यसङ्गतम् ।
"
“ये स्युः पितामहादूर्द्धं ते स्युनान्दीमुखास्त्विति” । इति कन्यागतापरपक्षस्यब्रह्मपुराणएव तत्र पृथङ्नान्दीमुखसंज्ञाविधानात् । " खजनकादीनां देवतात्वप्रतीतेर्ब्रह्मपुराणीयप्रपितामहपि - चादित्रिकपचेोजीवत्पिचादित्रिकयजमानविषयः । यस्य त्रयोजीवन्ति स नैव कुर्य्यादिति विष्णूकनिषेधेोवृद्धिश्राद्धेष्यतिदेशात् प्राप्तद्वति चेन्न, उपदेशेनातिदेशवाधात्” – इति कल्पतरुः । “युक्तञ्चैतत् । पित्रा - दीनां त्रयाणामपि विद्यमानत्वात् चतुर्थादयः प्रजावन्तः, चतुर्थादिसन्निहितत्वेन पित्रादित्रयाणां तद्विषयदुःखभाजनत्वेन सन्निहितमरणधर्म्मकत्वाच्चाश्रुमुखत्वम्” – इति मदनपारिजातः । शूलपाणिस्त्वेतदबुद्धा, यदा जयः प्रब्रजिताः पतिता वा म्टतास्तदा ब्रह्मपुराणीयवचनमित्याह । तदपि न सुन्दरम् । तदानों वृद्धप्रपितामहादीनां प्रजावत्त्वाभावात् ।
१०४६
"ब्राह्मणादिहते ताते पतिते सङ्गवर्जिते ।
व्युत्क्रमाच मृते देयं येभ्यएव ददात्यसौ ” ।
इति च्छन्दोगपरिशिष्टवचनेन तन्मते तेषां पार्व्वणादिसकलश्राद्धातथा श्राभ्युदयिकमात्र गोचरे वचनारम्भश्च न पुनरास्येनेोपपद्यते । एवन्तावत्पर्यवसिता पूर्व्वसूचवर्णना । 'प्रीयन्तामित्यतव्यस्थाने' -
21

Page #568

१०५०
श्राद्धकल्पः।
[४ का.]
इति चोत्तरसूत्रे प्रीयन्तामित्यस्य साकाङ्क्षतया तत्र "नान्दीमुखाः पितरः” इत्ययमेव परिपूरणसमर्थावाक्यशेषोभवति । तस्मात् , तस्थानुषङ्गः कर्त्तव्यः । तथाचोक्तम् । “अनुषङ्गोवाक्यसमाप्तिः सर्वेषु तुल्ययोगित्वात्” इति । तेन, 'नान्दोमुखाः पितरः प्रीयन्ताम्'इति पूर्वोतएवमन्त्रोभवति ॥ ८ ॥
दैवे वाचयित्वा नान्दीमुखेभ्यः पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्योमाताहेभ्यः प्रमातामहेभ्यो प्रमातामहेभ्यश्च स्वाहोच्यताम् ॥१॥
ऋजुरक्षरार्थः । दैवे वाचयित्वा, इत्यत्र, किम् ?–इत्याकाङ्क्षायां पूर्वोकमनुषञ्जनीयम्। तेन, इदानीं नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्तामिति दैवे वाचयेत् । प्रीयतामित्युत्तरम्। अथ, 'स्वाहां वाचयिव्येइति पृच्छति। वाच्यतामित्युक्त, नान्दीमुखेभ्यः पिटभ्यः खाहोयतामित्यादिकं वदेत्। ते च, अस्तु स्वाहा, दूति प्रत्येकं ब्रूयुः ।
स खल्वयं ग्रन्थएवमेव महायशःप्रभृतिभिः पठितोव्याख्यातश्च । अन्ये पुनरन्यथेमं ग्रन्थं पठन्ति, नान्दीमुखाः पितरः, इत्यादिम्। "नान्दीमुखाः पितरः, प्रीयन्तामिति दैवे वाचयित्वा, नान्दीमुखेभ्यः पिटभ्यः पितामहेम्यः प्रपितामहेभ्योमातामहेभ्यः प्रमातामहेभ्यो वृद्धप्रमातामहेभ्यश्च प्रीयन्ताम्" इति । तेषां नान्दीमुखेभ्यः पिढभ्यः प्रीयन्तामित्यादिवत्, प्रीयन्तां वाचयिव्ये, दूति, अस्तु प्रीयन्ताम्,इति च, न किमपि समवैति, इति द्रष्टव्यम्। रघुनन्दनस्तु प्रीयन्तां वाचयिव्ये, दूति, नान्दीमुखेभ्यः पित्भ्यः प्रीयन्ताम्-इति चैवमा

Page #569

[ 8 का.]
श्रादकल्पः।
१०५१
दिकम् प्रयोगमभ्युपगच्छन्नपि, अस्तु खधेतिवत् अस्तु प्रीयन्तामिति प्रत्युत्तरं नाभ्युपगच्छति, किन्तु प्रीयन्तामित्येतावन्मात्रम् । तदत्र भवन्तोभूमिदेवाः प्रमाणम् ॥ ८ ॥
न स्वधां प्रयुञ्जीत ॥ १० ॥
ऋजुरक्षरार्थः । सोऽयं चोदकप्राप्तस्वधानिषेधः । किं पुनरत्र त्यागवाक्यादी प्रयोक्तव्यं भवति?। 'स्वाहा'-इति ब्रूमः। कथम् ? । स्वाहाच्यतामित्यत्र खधापदस्थाने वाहापददर्शनात् खधानिषेधे सर्वत्रैव वाहेत्येतदागच्छति हृदयम् । आगच्छति चेत्, न सुतरामुत्स्रष्टव्यम्। स्वाहाशब्दः खल्वसौ वधाशब्दस्याने प्रयुक्तः मर्च तत् प्रयोजनमभिनिवर्त्तयति। अभिनिवर्त्तयति चेत्, नूनमन्यत्राप्यभिनिवर्तयिष्यति । न च शब्दान्तरप्रयोगे प्रमाणं पश्यामः । रघुनन्दनस्वेतदबुद्धा, श्राद्धे स्वाहाशब्दप्रयोगे प्रमाणं नास्ति,-इत्याह! । यदपि,
"मदा परिचरेनत्या पिढनप्यत्र देववत्"। इति च्छन्दोगपरिशिष्टवचनात् देवपक्षीयं नमएवायाति, इत्युक्तम् । तदप्ययुक्तम्। देववत्परिचरणमात्राभिधानेन मन्त्रस्य तदीयस्थाप्राप्तेः। इतरथा श्रावाइनादावण्यत्र देवपक्षोक्तएव मन्त्रः स्यात्। न चैवमिय्यते अतएव,
"निपातो न हि सव्यस्य जानुनोविद्यते क्वचित्” । इति पूर्वार्द्धन भव्यजानुपातनिषेधाद्दक्षिणजानुपातादिकमुत्तरार्द्धनाभिधत्ते । अपि च । एवमपि,

Page #570

१०५२
श्राद्धकल्पः ।
स्वाहाकारवषट्कारनमस्कारादिवैौकसाम् ।
इति च्छन्दोगपरिशिष्टएव देवे खाहाकारस्योपदेशान्नित्यवत्तन्निषेधानुपपत्तिः । तस्मात् उक्तयुक्तः स्वाहाशब्दएव प्रयोक्तव्योभवति । उभयमपि खल्वेवमनुग्रहीष्यते । तेन, 'येचात्र त्वामनु यांश्च त्वमनु तस्मै ते स्वाहा' - इति वक्तव्यम् । एवं 'पृक्तः स्वधया' – इत्यत्र, 'पृक्तः स्वाहया' - इति, 'स्वधास्य' - इत्यच, 'स्वाहास्य' - इति चेोहनीयम् । “स्वधयेति पदस्थाने पुड्याशब्दं वदेदिह ” ।
इति वचकारिका तु तन्माचपरा । तेषामेव गृह्यपरिशिष्टे 'पृक्तः पुया' - इति पठितत्वात् ।
तदत्र, ब्राह्मणानामेव युग्मत्वोपदेशात् अर्घ्यपिण्डादीनां न युग्मत्वम् । प्रकृतैौ ब्राह्मणबहुत्वेप्येकस्यार्थस्य दर्शनात् । यत्तु
" एकं नाम्ना परं तृष्णों दद्यात् पिण्डान् पृथक् पृथक्” । इति चतुर्विंशतिमतवचनम् । तदस्मत्प्रयोगव्यतिरिक्तविषयम् । नचेदेवम्, -
" तिस्रः पूज्याः पितुः पत्ते तिखेोमातामहे तथा । इत्येतामातरः प्रोक्ताः पितृमातृस्वसाऽष्टमी ।
[ 8 FT.]
ब्राह्मण्याद्यास्तथासप्त दुर्गा क्षेत्रगणाधिपान्” ।
इति तदुक्तमातरोप्यस्माकं भवेयुः । न त्वेवमिय्यते । श्रस्माकन्तु — "गौरी पद्मा शची मेधा सावित्री विजया जया ।
देवसेना स्वधा स्वाहा मातरोलोकमातरः । धृतिः पुष्टिस्तथा तुष्टिरात्मदेवतया सह । गणेशेनाधिकाोता वृद्धा पूज्याश्चतुर्दश” ।

Page #571

[8 का.
श्राद्धकल्पः।
१०५३
इति कात्यायनोकाएव मातरः पूजितव्याभवन्ति । एतदविद्वांसएव वडचण्टापरिशिष्टाकानां माढणं पूजनं वदन्ति । तदेतद्वचनं परिशिष्टग्रन्थेषु दृश्यते। मदनपारिजातादावपि कात्यायनीयमिति कृत्वैवैतलिखितम्। परन्तु, "गणेशेनाधिकाः” इत्यर्द्धं तत्र नास्ति । तस्मात् , तदुक्तमात्र पजावत् तदुक्तपिण्डइयमप्यस्माकं न भवति । तथा भविष्ये।
"पिण्डनिर्वपणं कुन्निवा कुर्यादिचक्षणः ।
वृद्धिश्राद्धे महावाहो ! कुलधर्माद्यवेक्ष्य तु" । इति । "पिण्डनिळपणमित्युपलक्षणम्, अतोयत्कुले यावती इतिकर्त्तव्यता वृद्धिश्राद्धे तावत्येव कर्त्तव्या, नाधिका” इति मदनपारिजातः। गोभिलादयः खल्वस्माकं कुलधीपदेशगुरवः, इत्यवोचाम। गौड़ास्तु प्रत्येकमग्रंपात्रादिकं किञ्चित् युग्मं पिण्डादिकञ्च किञ्चिदयुग्ममित्यर्द्धजरतीयं कुर्वन्ति ॥ १० ॥ एवन्तावत् सर्वोऽपि श्राद्धविधिरभिहितः। तत्र विशेषाभिधित्मयोत्तरोग्रन्थः प्रववृते,
श्राडान्वितः श्राद्धं कुर्वीत ॥ ११ ॥ श्रद्धा,
"प्रत्ययो धर्मकार्येषु सदा श्रद्धेत्युदाहृता"। इत्युनलक्षण । तया अन्वितायुक्तः सन् श्राद्धं कुर्चीत । न लोकाचारमात्रबुड्या । न च नास्तिक्यमाश्रित्य न कुर्वीत । स्मरन्ति च ।
"उच्छास्त्रवर्त्तिनोये च पापोपहतबुद्धयः ।

Page #572

१०५४
श्राद्धकल्पः।
[४ का.]
नास्तिक्यभावमाश्रित्य कर्मलोपव्यवस्थिताः । न तत्र वीरा जायन्ते नारोगा न शतायुषः । न च श्रेयोऽधिगच्छन्ति यत्र श्राद्धं विवर्जितम् । न मन्ति पितरश्चेति कृत्वा मनसि योनरः । श्राद्धं न कुरुते तत्र तस्य रक्तं पिवन्ति ते। कर्मलोपात् समूढात्मा नरके पच्यते चिरम् । लोकगही भवेत्तस्य नास्तिक्यपथसंश्रयात्। तस्मादिधेरवष्टम्भात् कर्त्तव्यन्वौर्द्धदेहिकम् ।
प्रेतानामुपकारार्थमात्मनोऽभ्युदयाय च" । इति । एवं वाश्रद्धा आकाङ्क्षेत्यनान्तरम्। यदैव श्राद्धं कर्तुमाकासोदेति, तदेव श्राद्धं कुर्वीत । तथा च याज्ञवल्करः ।
"अमावस्याऽष्टका वृद्धिः कृष्णपक्षोऽयनद्वयम् । ट्रव्यं ब्राह्मणसम्पत्तिर्विषुवत्सूर्यसंक्रमः । व्यतीपातोगजच्छाया ग्रहणं चन्द्रसूर्ययोः ।
श्राद्धं प्रतिरुचिश्चैव श्राद्धकालाः प्रकीर्तिताः”। इति ॥ ११॥
शाकेनापि नापरपक्षमतिकामेत् ॥ १२ ॥ शाकेनापि श्राद्धं कुर्बोत। अपिकारात् जघन्योऽयं कल्पः । तदेवमपि कुर्वीत, न पुनरपरपतं कृष्णपक्षमतिकामेत् ॥ १२ ॥ कुतएतत् ?।

Page #573

[४ का.]
श्राद्धकल्पः
श्राद्धकल्यः
१०५५
मासि मासि वोऽशनमितिश्रुतेरितिश्रुतेरिति ॥ १३ ॥ हे पितरः ! मासि मासि वायुभाकमशनम्-इति पिन् प्रतिप्रजापतेरुक्तिरियम् । इति श्रुतेः नापरपक्षमतिकामेत्-इति गतेन सम्बन्धः। 'इतिश्रुतेरितिश्रुतेः' इति द्विवचनमादरार्थम् । 'इति' करणं प्रकरणसमाप्त्यर्थम् । केचित् द्विवचनमितिकारञ्च न पठन्ति । - आभ्यां सूत्राभ्यां कृष्णपक्षनिमित्तमपि श्राद्धमवश्यं कर्त्तव्यम्,इत्युक्तं भवति ॥ १३ ॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्तसिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततीलङ्कारभट्टाचार्य्यस्य कृती श्राद्धकल्पभाय्ये चतुर्थी काण्डिका ॥

Page #574

श्राद्धकल्पः।
पञ्चमी काण्डिका ।
अथ धमाः।
अथेदानीमस्मिन् कर्मणि यजमानस्य भोक्तश्च यथासम्भवं धाःनियमाः, वर्तिव्यन्ते, इति सूत्रशेषः ॥ १ ॥
तदहस्तत्परः शुचिरक्रोधनोऽत्वरिताऽप्रमत्तः
सत्यवादी स्यात् ॥ २॥
यस्मिनहनिश्राद्धं भवति, तदहस्तस्मिन्नहनि । तत्परः तदाचरण चतुरः । चिः वाह्याभ्यन्तरीचवान् । वाह्यं शौचं स्नानादि, श्राभ्यन्तरं मनःप्रसादादि। अक्रोधनः-यः क्रोधं करोति, स क्रोधनः, स न भवतीत्यक्रोधनः। अत्वरितः, त्वरा संजाता यस्य मोऽयं वरितः, म न भवतीत्यत्वरितः । अप्रमत्तः प्रमादरहितः। प्रमादोऽनवधानतेत्यनर्थान्तरम् । सत्यवादी, सत्यं वदितुं शीलं यस्य, स भण्यते । 'स्थात्,' इति सर्वत्र संबन्धनीयम् ॥ २ ॥
अध्वमैथुनश्रमस्वाध्यायान् वर्जयेत् ॥ ३॥
तदहरित्येव । श्रध्वनावर्जनमध्वगमनाभावः । खाध्यायोवेदाध्ययनम् ॥ ३॥

Page #575

श्राद्धकल्पः।
[५ का.]
१०५७ आवाहनादिवज वाग्यतः ॥ ४॥ श्रावाहनादिप्रश्नप्रत्युत्तरादीन् विहाय, वाग्यतोनियमितवचनः। 'स्यात्' इति पूर्वस्मादनुवर्त्तते ॥ ४ ॥
ओपस्पर्शनात् ॥ ५॥ पाउपस्पर्शनात् श्रोपस्पर्शनात्। उपस्पर्शनं प्राचमनमित्यनर्थान्तरम् । श्राउपस्पर्शनात् आचमनपर्यन्तम्,-"प्राचान्तेषूदकम्” इत्यादिसूत्रो पात्तब्राह्मणाचमनपर्यन्तमित्येतत् । 'वाग्यतोपस्पर्शनात्' इति सूत्रपाठे विसर्गलोपे सन्धिराद्रष्टव्यः । - ते खल्चमी नियमाभोरपि भवन्ति। अविशेषेणाभिधानात् । कात्यायनोऽप्येतत् सर्वमुपदिश्य, "आमन्त्रिताश्चैवम्” इति सूत्रयन्नेतदेवाह ॥ ५ ॥
अपिचाचोदाहरन्ति ॥ ६॥ अपिचात्रैतस्मिन् कर्मणि ब्राह्मणप्रसंशामुखेन कतिचिद्धोधमानुदाहरन्याचार्याः ॥ ६ ॥
यश्च व्याकुरुते शब्दान् यश्च मीमासतेऽध्वरम । सामस्वरविधिन्नश्च पंक्तिपावनपावनाः,-इति ॥७॥ यः शब्दान् व्याकुरुते मवैयाकरणः, यश्चाध्वरं यज्ञं मीमांसते सोऽयं मीमांसकः, साम्नः स्वराणं-क्रुष्टादीनां विधिं योजानाति स मामखरविधिज्ञश्चैते पतिपावनपावनाः । ये खल्वपात्रोपहतां पति पुनन्ति त दुमे पतिपावनाभण्यन्ते । स्मरन्ति च ।

Page #576

१०५०
श्राद्धकल्पः
[५ का.]
"अपात्रोपहता पङ्क्तिः पाव्यते यैईिजोत्तमैः ।
तान् निबोधत कार्नेन ब्राह्यणान् पङ्क्तिपावनान्” । इति । ये पुनस्तानपि पतिपावनान् पुनन्ति, ते खल्विमे पत्रिपावनपावनाउच्यन्ते । 'इति' उदाहरन्तीतिगतेन संबन्धः ॥ ७॥ वागीश्वरायाज्ञिकश्च पङक्तिपावनपावनः, इति
__ च ॥८॥ वाचामीश्वरः-संस्कृतां वाचं यः प्रयुक्त महाभिप्रेयते। तस्याः प्रयोगे ह्यभ्युदयमामनन्ति । “एकः शब्दः सुप्रयुक्तः सम्यक्ज्ञातः खर्गे लोके च कामधुगभवति”-दूति। 'यश्च व्याकुरुते शब्दान्'इत्यत्र ज्ञानमात्र विवक्षितम् । तदपि खल्वभ्युदयहेतुरितियोरुपादानम् । एतद्दा वचनं ज्ञानमात्रमभिप्रेत्य, प्रयोगञ्चाभिप्रेत्यान्यवर्णनीयम् । अथवा । 'यश्च व्याकुरुते शब्दान',-इति वैयाकरणपरं वचनम् । यस्त्ववैयाकरणेऽपि संस्कृतां वाचं जानाति प्रयुत वा, सायं वागीश्वरः। याज्ञिकोयज्ञानुष्ठाता। सखल्वयं पति-पावनपावन इति पूर्ववदर्थः । 'इति च' उदाहरन्तीति गतेनाभिसंवन्धः । केचिदेतत् सूत्रं न पठन्ति । महायशःप्रभृतिभिस्तु पठितं व्याख्यातञ्च ॥ ८॥ नियाज्यानामभावेऽप्येकं वेदविदं पक्तिमूर्द्धनि
नियुञ्जयात् काममितरान् ॥६॥ ये ब्राह्मणाः श्राद्धे नियोज्यतयाऽभिहिताः, यावद्भिब्राह्मणैः प्रयोजनं यदि तावन्तस्तथाविधान प्राप्यन्ते, तदाऽपि वेदविदमेकं ब्राह्मणं

Page #577

[ ५ का. ]
पङ्क्तमूर्द्धनि प्रधानस्थाने नियुञ्जगत् । इच्छया पुनरवेदविदोपि तस्या - मेव पङ्क्तौ नियुञ्जयात् । सेोऽयं श्राद्धकर्त्तुर्धर्मः ॥ ८ ॥ कस्मात्पुनः कारणादेकं वेदविदं नियुज्या वेदविदोपि नियुञ्जगदित्युच्यते ? |
" यावताग्रसते ग्रासान् हव्यकव्येय्वमन्त्रवित् । तावताग्रसते प्रेत्य दीप्तशूलर्च्चयेोगुड़ान्” ।
इति तत्रभवन्तो मन्वादयस्त्वमीषां भोजने दोषमुदाहरन्ति । उच्यते, - श्रावेदविद्भिराक्रान्तां पंक्ति योजनमायताम् । पुनाति वेदविकानियुक्तः पंक्तिमूईनि नियुक्तः पंक्तिमूईनि ॥ १० ॥
श्राद्धकल्पः ।
rve
वेदविदोन भवन्तीत्य वेदविदः । हि यस्मात् श्रवेदविद्भिराक्रान्तां योजन विस्तृतामपि पतिं । पतिमूर्द्धनि नियुक्तएको वेदवित्युनाति, एतस्मात् कारणात् एकं वेदविदं पतिमूर्द्धनि नियुज्य काममितरान् नियुञ्जगत् । द्विर्व्वचनं प्रकरणसमाप्त्यर्थमादरार्थञ्च ॥ १० ॥
दूति महामहोपाध्यायराधाकान्तसिद्धान्तवागीशभट्टाचार्य्यत्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततकीलङ्कारभट्टाचार्य्यस्य कृतौ श्राद्धकल्पभाये पञ्चमी कामिका समाप्ता ॥

Page #578

श्राद्धकल्पः। षष्ठी काण्डिका ।
अथ तृप्तीः ॥१॥ वक्ष्यामः, इति सूत्रशेषः ॥ १ ॥ तत्र इविर्विशेषात् दप्तिविशेषमाह,
ग्राम्याभिरोषधीभिर्मासं तृप्तिः॥२॥ ग्राम्याभिामे भवाभिः। श्रोषधीभिः,
"ब्रीहयः शालयोमुगागोधूमाः सर्षपास्तिलाः ।
यवाश्चोषधयः सप्त विपदोघ्नन्ति धारिताः”। इत्युक्तलक्षणाभिः, फलपाकान्ताभिवा, मासं व्याप्य पितृणणं बप्तिर्भवति। तन्त्रान्तरे ग्राम्यतिलनिषेधोऽस्मयतिरिक्तविषयः ॥ २ ॥
तदलाभे पारण्याभिः ॥३॥ तामां ग्राम्याणामोषधीनामलाभे, श्रारण्याभिरोषधीमिः, 'मासं तृप्तिः', इत्यनुषज्यते। अनुकल्पोऽयम् ॥ ३ ॥
मूलफलैरद्भिवी ॥ ४॥ मासं सृप्तिः, इत्यनुवर्तते । मूलैः,
"कशेरुः कोविदारश्च तालकन्दं तथा विसम् ।
तमालं शतकन्दच्च कहारं शीतकन्दकम्” । इत्यादिभिर्बहुलं तन्त्रान्तरेषूपदिष्टः। फलैः,
"विल्वामलकम्मृद्दीकापनसाम्रातदाडिमम् । भव्यं यानेरताक्षोटं खजूराम्रफलानि च”।

Page #579

[ [ का. ]
श्राद्धकल्पः
१०६१
इत्येवमादिभिस्तन्त्रान्तरोक्तैरेव । अद्भिर्जलेन वा । श्रयमप्यनुकल्प
एव । तथा च ब्राह्म पुराणे ।
“पयोमूलफलैः शाकैः कृष्णपक्षे च सर्व्वदा ।
पराधीनः प्रवासी च निर्धनावाऽपि मानवः । मनसा भावरद्धेन श्राद्धे दद्यात्तिलोदकम् ” । इति। अपरे पुनरेतदविद्वांसेोवच्यमाणेनेात्तरशब्देन मूलादीनां ग्रहणं वर्णयन्ताभाषन्ते, - 'मूलादयोऽपि पदार्थाः सहैवान्नेन तर्पयन्ति - इति ॥ ४ ॥ सहान्नेनेात्तरास्तर्पयन्ति ॥ ५ ॥
उत्तराः–वक्ष्यमाणाश्छागादयः पदार्थः, अन्नेन सहिताः सन्तस्तृप्तिं जनयन्ति, न केवलाः ॥ ५ ॥
तर उत्तराः पदार्थ श्रभिधीयन्ते, - श्राकाण्डिकापरिसमाप्तेः,
छागोतमेषा श्रलभ्याः ॥ ६ ॥
उस्रोतृषोवलीवर्द्धदूत्यनर्थान्तरम् । प्रसिद्धावन्यैौ । ते खल्विमे च्छागोस्रमेषोत्रालभ्याः सन्तस्तर्पयन्ति, नत्वन्यथा । श्रालम्भश्चामीषां ग्टह्योऋविधिना करणीयः ॥ ६ ॥
शेषाणि क्रीत्वा लब्धा वा स्वयंमृतानां वा हृत्य पचेत् ॥ ७ ॥
शेषाणि छागादिभ्योऽन्यानि वच्यमाणानि मांसानीत्यर्थः । " शेषाणीतरेषाम् " - इति पाठे, शेषाणि छागादिभ्योऽन्यानि इतरेषां मत्स्यादीनां मांसानि - इति पूर्वी एवार्थः । इतरेषां क्रीत्वा लब्धा वा - इति वा वर्णनीयम् । यदा क्रयलाभाभ्यां संबन्धः, तदा 'इतरे -

Page #580

१०६२
[ ६ का. ]
षाम्' इति संवन्धलक्षणा षष्ठी । तानि खल्वेतानि मांसानि कुतश्चित् क्रीत्वा वा, लब्धा वा, अथ वा स्वयंम्टतानामात्य, पचेत्, - गृह्येोक्तप्रकारेण चरुपाकविधिना ॥ ७ ॥
श्राद्धकल्पः ।
श्रथेदानीं येन पदार्थेन यावन्तं कालं पितरस्तृप्यन्ति, तदुच्यते,— मासदयं मत्स्यैः ॥ ८॥
तृप्तिः ॥ १२ ॥
मत्स्यैः पाठीनादिभिर्मासदयं पितॄणां तृप्तिर्भवति ॥ ८ ॥ मासचयं हारिणेन मृगमांसेन ॥ ८ ॥
मृगः पशुरित्यनर्थान्तरम् । मृगस्य पशोमांसेन मामत्रयं तृप्तिः । तदेव मांसं विशिनष्टि । हारिणेन हरिणसंवन्धिना पशुमांसेन । 'हरिणम्मृगमांसेन,' - इति पाठेपि, सामान्यवचनाम्मृगशब्दोविशेषवाचिना हरिणशब्देन विशिष्यते, — इति सएवार्थेभवति ॥ ८ ॥ चतुरः शाकुनेन ॥ १० ॥
वप्तिरित्येव ॥ १३ ॥
चतुरोमासान् तृप्तिः शाकुनेन मांसेन । शकुनः पचीत्यनर्थान्तरम् । सच कपिञ्जललावकादिः ॥ १० ॥
पञ्च रौरवेण ॥ ११॥
रौरवेण मांसेन पञ्च मासान् तृप्तिः । एवमुत्तरचापि । रुरुर्मृगवि
शेषः ॥ ११ ॥
षट् छागेन ॥ १२ ॥
सप्त कैाण ॥ १३ ॥

Page #581

[६ का.]
श्राद्धकल्पः।
अष्टौ वाराहेण ॥ १४॥ हप्तिः ॥१४॥
नव मेषमांसेन ॥ १५॥ सखल्वयं मेषत्रालभ्योबोद्धव्यः ॥ १५ ॥
दश माहिषेण ॥१६॥ मांसेन, इत्येव ॥ १६ ॥
एकादश पार्षतेन ॥१७॥ पूषतोगविशेषः ॥ १७॥
संवत्सरन्तु गव्येन पयसा ॥ १८॥ प्तिः ॥ १८॥
पायसेन वा ॥ १६ ॥ संवत्सरं बप्तिः। वाशब्दश्चशब्दार्थः समुचये ॥ १८ ॥
वार्बीणसस्य मांसेन हादशवर्षाणि ॥ २० ॥ प्तिरित्येव । वार्डोणमञ्च,
"त्रिपिवन्विन्द्रियक्षीणं श्वेतं वृद्धमजापतिम् । वार्डीणसन्त तं प्राहुयाज्ञिकाः पिटकर्मणि । कृष्णग्रीवारक्तशिराः श्वेतपक्षोविहङ्गमः ।
सवै वार्डीनमः प्रोतइत्येषानैगमी श्रुतिः”। इत्यूतलक्षणः । जरत्च्छागइति मेधातिथिः ॥ २० ॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्तसिद्धान्तवागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततीलङ्कारभट्टाचार्य्यस्य कृतौ श्राद्धकल्पभाव्ये षष्ठी काण्डिका समाप्ता ॥

Page #582

श्राइकल्पः। सप्तमी काण्डिका।
अथाक्षय्यतृप्तीः॥१॥ वक्ष्यामः ॥ १ ॥
खड्गः ॥२॥ खड्गारण्यः पश्य विशेषः। सोयमक्षय्यटप्तिहेतुः पितृणाम् । एवमग्रेऽपि ॥ २ ॥
कालशाकम् ॥३॥ प्रसिद्धमेतत् । कालशाकः, इति पाठेऽपि नाभिद्यते ॥ ३ ॥
लोहितच्छागः ॥ ४॥ रक्तवर्णच्छागः । “च्छागोवा सर्वलोहितः” इति च स्मृत्यन्तरम् ॥४॥
मधु ॥५॥ मधु चौद्रं माध्वीकभित्यनान्तरम् ॥ ५ ॥
महाशल्कः ॥६॥ महाशल्कोमस्यविशेषः । मच रोहितादिरिति वाचस्पतिमिश्रः । रोहितमत्स्यः, इत्यपरे । तथा च ब्राझेर पुराणे।
"रोहितामिषमुत्पन्नं दत्त्वा तु स्वकुलोद्भवाः ।
अनन्तां विप्र ! यच्छन्ति हप्तिं गौरीसुतस्तथा" । इति।
"एकशल्कोऽर्द्धचन्द्रश्च ललाटे खड्गसंयुतः ।
शशक्लवर्णश्च योमत्स्योमहाशल्कः मउच्यते”। इति पुलस्त्यवचनोक्तस्तु युक्तः ॥ ६ ॥

Page #583

[ ७ का. ]
इति ॥ ७ ॥
श्राद्धकल्पः ।
वर्षासु मघाश्राद्धम् ॥ ७ ॥ ऋजुरचरार्थ: । 'वर्षासु श्राद्धम्' - इति पाठे, वर्षासु सर्व्वचैव श्राद्धमचयतिहेतुरिति मन्तव्यम् । तथा च विष्णुधर्मोत्तरे ।
"उत्तरात्त्वयनात् श्राद्धे श्रेष्ठं स्याद्दक्षिणायनम् । चातुर्मास्यञ्च तत्रापि प्रसुते केशवे हितम्” ।
हस्तिच्छायायाच्च ॥ ८॥
श्राद्धमित्यनुषज्यते । हस्तिच्छाया च कुञ्जरस्य च्छाया, बहुप्रकारपारिभाषिक्यपि स्मृतिषूपदिष्टा । कुञ्जरस्य च्छाया तावत्" हस्तिच्छायासु विधिवत् कर्णव्यजनवीजितम्” । इति भारते । पारिभाषिकी खल्वपि । प्रचेताः ।
"सू हस्तस्थिते या तु मघायुक्ता चयोदशी । तिथि श्रावणी या तु सा च्छाया कुञ्जरस्य च” । इति । यमः । हंसे करस्थिते या तु श्रमावस्था करान्विता सा ज्ञेया कुञ्जरच्छाया इति बौधायनी श्रुतिः” । इति । वायुपुराणे ।
" वनस्पतिगते सेामे या च्छाया प्रामुखी भवेत् । गजच्छाया तु सा प्रोक्ता तस्यां श्राद्धं प्रकल्पयेत्” । इति । ब्रह्मपुराणे ।
“मैंहिकेयेोयदा भानुं ग्रमते पर्व्वसन्धिषु ।
गजच्छाया तु सा प्रोक्ता तस्यां श्राद्धं प्रकल्पयेत्”
इति । एवमादिकमनुसन्धेयम् ॥ ८ ॥
१०६५

Page #584

इत्युक्रलक्षणानि ॥ १२ ॥
१०६६
श्रथेदानों ब्राह्मणविशेषाश्रभिधीयन्तेऽक्षयत्वप्तिहेतवः, -
मन्त्राध्यायिनः ॥ ८ ॥
मन्त्रब्राह्मणात्मकस्य वेदस्य मध्यात् मन्त्रभागमात्रं ये श्रधीयते ते
मन्त्राध्यायिनः ॥ ८ ॥
श्राद्धकल्पः ।
[ ७ का. ]
पूताः ॥ १० ॥
पूताः पविचाः श्रुत्युक्ताचारादिभिरित्यर्थः । श्रथवा । मन्त्राणामध्ययनमकुर्व्वीणाश्रपि वेदव्रतानुष्ठानं ये कृतवन्तः, तदमे पूताः ॥ १० ॥ शाखाध्यायी ॥ ११ ॥
वीर्या शाखां मन्त्रत्राह्मणात्मिकां योऽधीते, स खल्वयं शाखाध्यायी ॥ ११ ॥ षड़ङ्गवित् ॥ १२ ॥
षड़ङ्गानि योवेत्ति सेोयं षड़ङ्गवित्। तेषां मध्यादेकमपि योवेत्ति, सोऽपि - इति महायशाः । श्रङ्गानि च -
“शिक्षा कल्पोव्याकरणं निरुतं ज्योतिषाञ्चितिः ।
छन्दसां विचितिश्चैव षड़ङ्गो वेदद्दय्यते” ।
ज्येष्ठसामगः ॥ १३ ॥
ज्येष्ठसामान्यारण्य गीयन्ते । तानि योगायति, सेोऽयं ज्येष्ठसामगः । ज्येष्ठसामग्रतं येन चीर्णं सेाऽपि - इति महायशाः ।। ९३ ।। अपि गायचीसारमाचः ॥ १४ ॥
अपिर्भिन्नक्रमे । गायत्रीसारमात्रः - इति व्यत्यासेन प्रयुङ्क्ते । गायश्रीमाचसारोऽपि - इत्यर्थः । स्मरन्ति च ।

Page #585

[ ७ का.]
श्राद्धकल्पः ।
"गायत्रीमात्रमारोऽपि वरं विप्रः सुयन्त्रितः ।
नायन्त्रितश्चतुर्वेदः सर्वाशी सर्वविक्रयो” । इतिगायत्रीव्रतमात्र सहप्रवचनापरनामधेयं येन चीण सचैव मुच्यते॥१४॥
चिणाचिकेतः॥१५॥ चिणचितोऽध्वयंशाखायां प्रसिद्धः। एतद्वतमपि, तद्योगात् पुरुषोऽपि त्रिणचिकेतः ॥ १५॥
त्रिमधुः ॥ १६ ॥ त्रिमधु अध्वर्युवेदभागस्तद्वतच्च। तद्योगात् पुरुषोऽपि त्रिमधुः ॥१६॥
चिसुपर्णः ॥ १७॥ सुपर्णमन्त्रास्तैत्तिरीयके प्रसिद्धवाः। बड़वां वेदभागश्चैवमुच्यते । तद्प्रतञ्च । तद्योगात् पुरुषोऽपि ॥ १७॥
पञ्चाग्निः॥१८॥ पञ्च-पवनपावनदक्षिणगार्हपत्याहवनीयाश्रमयोयस्य, श्रमीपञ्चाग्निः। तथा च हारीतः ।
"पवनः पावनस्त्रेता यस्य पञ्चामयोग्टहे।
सायं प्रातः प्रदीप्यन्ते सविप्रः पत्रिपावनः" । इति। केचिदेतत्सूत्रम,-'त्रिणाचिकेतः' इत्यतः पूर्वं पठन्ति ॥१८॥
स्नातकः ॥१९॥ विद्यास्नातकोत्तानातकोविद्याव्रतस्नातकश्चेति त्रिप्रक्रारोग्टह्यसूत्रोक्तः ॥ ॥ १६ ॥
मन्त्रब्राह्मणवित्॥ २० ॥ मन्त्रब्राह्मणात्मकसमग्रवेदवेत्ता। केचिदेतत् सूत्रदयं न पठन्ति ॥२०॥

Page #586

[७ का.]
धर्माजः ॥२१॥ धर्मशास्त्राध्यायी धर्मवेत्ता वा। “धर्मद्रोणपाठकः,” इति पाठे, 'मनुवशिष्ठयाज्ञवल्करगोतमशास्त्राणि धर्मद्रोणशब्देनोच्यन्ते, तेषां मध्ये एकस्यापि पाठकः' इति महायशाः ॥२१॥
ब्राह्मोढ़ापुत्रश्च ॥ २२॥ ब्राह्मण विवाहेन या विवाहिता स्त्री, तस्याः पुत्रः। च शब्दात् बाहादेयाप्रदात्रादयोभूयांमः समुच्चीयन्ते । तथा च मात्स्ये पुराणे।
"ब्रह्मदेयाऽऽत्मसन्तानो ब्रह्मदेयाप्रदायकः ।
ब्रह्मदेयापतिश्चैव ब्राह्मणः पतिपावनः" । इति । ते खल्वमी बहुलं तन्त्रान्तरेवभिहितास्ततएवोपलब्धव्याः ॥२२॥
इति पंक्तिपावनाः ॥ २३॥ इत्येते मन्त्राध्यायिप्रभृतयो ब्राह्मणाः पतिपावनाः ‘पतिपावनपावनाः' इति केचित् पठन्ति ॥ २३॥ कुतः पुनरमीषां पतिपावनत्वम् ? श्रासहस्रात् पंक्तिं पुनातीति वचनादासहस्रात
पंक्तिं पुनातोति वचनात् ॥ २४ ॥ एजुरक्षरार्थः। द्विवचनमादरार्थं प्रकरणसमाप्यर्थञ्च । “वागीश्वरोयाज्ञिकासहस्त्रात् पति पुनातीति वचनादासहस्रात् पति पुनातीति वचनात्" इति केचित् पठन्ति ॥ २४ ॥
इति महामहोपाध्यायराधाकान्त सिद्धान्त वागीशभट्टाचार्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्ततीलङ्कारभट्टाचार्य्यस्य कृतौ श्राद्धकल्पभाव्ये सप्तमी काण्डिका समाप्ता॥

Page #587

श्राद्धकल्पः ।
मी काण्डिका ।
अथ काम्यानां तिथयः ॥ १ ॥
अथेदानीं काम्यानां फलानां श्राद्धानां वा तिथयोवच्यन्ते इति
शेषः ॥ १ ॥
पुचोऽभिरुपः प्रतिपदि ॥ २ ॥
प्रतिपदि श्राद्धकर्त्तुरभिरूपोविद्वान् रमणीयोवा, — "यत्र विद्या च वित्तञ्च सत्यं धर्मः शमोदमः । अभिरूपः सविज्ञेयः स्वाश्रमे योव्यवस्थितः” ।
इत्युक्तलक्षणो वा, पुत्रेोभवति ॥ २ ॥
तृतीयायां स्त्रीजन्मा ॥ ३ ॥
तृतीयायां श्राद्धं कुर्व्वन् पुरुषः स्त्रीजन्मा भवति । स्त्रीणां जन्म यस्मात् सेोऽयं स्त्रीजन्मा । स्वापत्यजनकदूत्यर्थः ॥ ३ ॥
क्षुद्रपशवोऽजादयः ।। ५ ॥
श्रश्वास्तृतीयायाम् ॥ ४ ॥
तृतीयायां श्राद्धकर्त्तुरश्वाभवन्ति । केचिदश्वाइति न पठन्ति । तोयायामपि क्षुद्रपशवः फलमितिवदन्ति च ॥ ४ ॥
चतुर्थ्यां क्षुद्रपशवः ॥ ५ ॥
पञ्चम्यां पुचभागी ॥ ६ ॥
पुत्रभागी पुत्रवाम् । “पुत्राः पञ्चम्याम्” – इति पाठे, व्यक्तोऽर्थः ॥ ६ ॥

Page #588

१०७०
श्राद्ध कल्पः।
[
का.]
द्यूतहिः पद्याम् ॥ ७॥ द्यूतेन,
"अप्राणिभिर्यत् क्रियते तल्लोके द्यूतमुच्यते”। इत्युक्तलक्षणोन, ऋद्धिर्धनोपचयः ॥ ७ ॥
कृषिः सप्तम्याम् ॥८॥ कृषिः कृष्याधनोपचयः । तथाचापस्तम्बः। “सप्तमे कृषिद्धिः"इति ॥८॥
अष्टम्यां वाणिज्यम् ॥ पूर्ववदर्थः ॥८॥
___ आरोग्यं नवम्याम् ॥ १० ॥ ज्वयं सूत्रम् ॥ १० ॥
दशम्यां गावः॥११॥ इदमपि ऋज्वर्थम् ॥ ११॥
परिचारकाएकादश्याम् ॥१२॥ ज्वर्थमेव ॥ १२॥
हादश्यां धनधान्यं कुप्य५ हिरण्यञ्च ॥ १३ ॥ धनपदं धान्यादिभिनधनपरम्। कुष्यं सुवर्णरजताभ्यामन्यत्। 'कुष्यं रौप्यं हिरण्यञ्च'-इति केचित् पठन्ति ॥ १३ ॥
ज्ञातियञ्च त्रयोदश्याम् ॥ १४ ॥ चशब्दात् धनधान्यादिकञ्च ॥ १४ ॥
* वाणिज्यमठम्याम्, इति पाठान्तरम्।

Page #589

[ ८ का. ]
श्राद्धकल्पः ।
युवानस्तच म्रियन्ते ॥ १५ ॥
तत्र चयोदश्यां श्राद्धं कुर्व्वीणस्य युवानो म्रियन्ते, - इत्ययमेकादोषः । तदेतद्दोषसहिष्णुज्ञातिश्रेष्ठ्यादिफलमर्थयमानस्तचाधिक्रियते
इति लिष्यते । महायशास्त्वाह, – 'एतद्दोषपरिहारार्थं पिण्डरहितमत्र श्राद्धं कर्त्तव्यम्' - इति ॥ १५ ॥
शस्त्रचतस्य चतुर्दश्याम् ॥ १६ ॥
शस्त्रेण हतस्य श्राद्धं चतुर्दश्यां कर्त्तव्यम् । स्मरन्ति च । "शस्त्रेण तु हताये वै तेषां दद्याच्चतुर्दशीम्” । इति । फलञ्चात्र शस्त्रहतस्य तृप्तिरेवेति मन्तव्यम् । " पचिदशता ये च दंष्ट्रिटङ्गिनरैईताः । पतनानशनप्रायैरुद्रन्धाशनिबन्धनैः ।
१०७१
मृता जलप्रवेशेन ते वै शस्त्रचताः स्मृताः” । इत्युक्रलक्षणे वा शस्त्रहतोद्रष्टव्यः । तथाच मरीचिः ।
"विषशस्त्रश्वापदाहि तिर्य्यग्ब्राह्मणघातिनाम् । चतुर्दश्यां क्रिया कार्य्य श्रन्येषान्तु विगर्हिता” | इति । न च
" शस्त्रवितानाञ्च श्टङ्गिदं सिरीसृपैः । श्रात्मनस्त्यागिनाञ्चैव श्राद्धमेषां न कारयेत्” ।
इति च्छागलेयवचनात् शस्त्रादिहतानां श्राद्धमेव नास्ति इति वाच्यम् । बुद्धिपूर्वकटतानामेव तथात्वात् । प्रमादहतानान्तु श्राद्धमस्त्येव । तथाचाङ्गिराः ।
“श्रथ कश्चित् प्रमादेन म्रियतेऽदकादिभिः ।

Page #590

१०७२
इति ।
ननु,
श्राद्धकल्पः ।
शौचं तस्य कर्त्तव्यं कर्त्तव्या चोदकक्रिया" |
इति । तथा गौतमः । " प्रायोनाशकशस्त्राग्निविषोदकोद्बन्धनप्रपतनैश्वेच्छताम् ” – इति । श्रात्मघातिनोऽपि विशेषमाह वृद्धगार्ग्यः ।
-
“वृद्धः शौचस्मृतेर्लुतः प्रत्याख्यातभिषक्क्रियः । श्रात्मानं घातयेद्यस्तु जलाग्न्यनशनादिभिः । तस्य रामाशौचं द्वितीये त्वस्थिमञ्चयः । art हृदकं कृत्वा चतुर्थे श्राद्धमिष्यते” ।
"ब्राह्मणादिहते ताते पतिते मङ्गवर्जिते । व्युत्क्रमाच्च मृते देयं येभ्यएव ददात्यसौ ” ।
[ ८ का. ]
इति च्छन्दोगपरिशिष्टवचनात् ब्राह्मणादिहतस्य श्राद्धानईत्वमवगम्यते । नैष दोषः । एतस्यापि बुद्धिपूर्वक विषयत्वात् । श्रथ वा । ब्राह्मणादिहतानां सामान्यतः श्राद्धाभावेऽपि चतुर्दश्यां श्राद्धं वचनबलाद्भविष्यति, इति न किञ्चिदनुचितम् ॥ १६ ॥
-
अमावस्यायाः सर्व्वमित्यमावस्यायाः सर्व्वमिति
॥ १७ ॥
श्रमावस्यायां श्राद्धकर्त्तुः सर्व्वं पूर्वेकं फलं भवति । कथं पुनज्ञायते पूर्वोक्तमेव सर्व्वं न त्वन्यदपि - इति । “सर्व्वत्वमाधिकारिकम्” - इति सिद्धान्तादित्यवेहि । तथा मनुः ।
"पचत्यादिविनिर्दिष्टान् विपुलान् मनसः प्रियान् । श्राद्धदः पञ्चदश्यान्तु सर्व्वान् कामान् समश्रुते” ।

Page #591

[८ का.]
श्राद्धकल्पः।
१०७३
इति पनत्यादिविनिर्दिष्टान् सवान् कामान् समन्नते, इत्याह । तदस्य सर्वशब्दस्य प्रकृतवाचितया एकैकतिथिफलस्यैव च कामना विषयत्वेन प्रकृततया तस्यैव दर्थेऽपि फलवं योगसिद्धिन्यायात् । एवमेके । तत्र, “एकैकस्मै वा कामायान्ये यज्ञक्रतवाहियन्ते, सर्वेभ्योदर्शपौर्णमासौ” इति श्रवणेन एकैकफलस्यैव विशेषतः प्रकृतत्वेनोपस्थितत्वादस्तु तथा, प्रकृते तु तथाविधवचनाभावात् “पक्षत्यादि विनिर्दिष्टान्” इति वचनाच सकलतिथिफलानां विनाऽपि प्रयोगभेदं दर्शश्राद्धफलत्वम्। एवमपरे। इतिशब्दः प्रकरणसमाप्तिज्ञापनार्थः। सूत्राभ्यासः शास्त्रपरिसमाप्तिं द्योतयति ॥ १७ ॥
अत्रैव शिवम् ।
शाण्डिल्यनाम्नाविमलेऽन्ववार मुनेरनूचानवरोमुनीनाम् । अनूनसत्वोविनयप्रधानः शाण्डिल्यवद्भनिनयप्रवीणः॥ अभूत् दिजोभूतदयः स राधाकान्तो नितान्तश्रुतिमार्गनिष्ठः । सिद्धान्तवागीशइति प्रसिद्धियं शिश्रिये तत्त्वतएव धीरम् ॥ केनापि कस्मिन्नपि वा कथञ्चित् प्रवर्त्तिते विश्वपतेः प्रसङ्ग !
24

Page #592

याडकल्पः ।
[८ का.]
वाष्पप्रपूरः परितः प्रसर्पन्
वपुर्विभोः लावयतेस्म यस्य ।। तस्मादजनि योविप्रश्चन्द्रकान्तोमहात्मनः । वसता कैकयेष्वेतत् तेन भाव्यं विनिर्मितम् ॥ व्योमाम्वरचन्द्रे शकवर्षे मिथुनमुपगते सूर्ये । परिपूर्णतामगच्छत् कृतिरेषा चन्द्रकान्तस्य ।।
प्रीयतां तदनया हरिः स्वयं धर्मकर्मनिवहैर्यज्यते । अप्यबद्धवहुला सरस्वती तस्य काममखिलात्मनः स्तुतिः ।। साधवाऽन्यगुणलेशहर्षिताः शोधयन्तु खलु वीक्षितैरिदम् । जातरूपरमभावितं ह्ययो
जातरूपमिव लक्ष्यते जनः ।। स्खलितमिह यदामीदुद्धिदोषैर्मदीयेस्तदमलमतिमभिः शोधनीयं कृपाभिः । न खलु कथमपि स्यात् सत्पथस्याध्वनीनः स्खलितगतिरकस्माद्दाच्यएषोऽनकम्पाः ।।
"धर्मस्य तत्वं निहितं गुहायाम्"इत्थं यदि स्पष्टवचोमुनीनाम् । तदाऽल्पवागबुद्धिबलोऽल्पदर्शी काहं बुधास्तत् खलु चिन्तयध्वम्॥

Page #593

[ - का. ]
श्राद्धकल्पः ।
वस्तुनोऽतिगभीरत्वाद्यदवोऽभवदन्यथा । तदीश्वरामे शमयेत् करुणासिन्धुरच्युतः ॥ तत्प्रेरितां खल्ववलम्बा बुद्धिमिदं मया भाव्यमकारि यस्मात् । तस्मादहं चन्तुमिहार्हएनेान किङ्करे कुर्व्वति भर्त्तुराज्ञाम् ॥
शुभमस्तु ॥ श्रीरस्तु ॥
इति महामहोपाध्याय राधाकान्त सिद्धान्तवागीशभट्टाचार्य्यात्मजस्य श्रीचन्द्रकान्त तक लङ्कारभट्टाचार्य्यस्य कृता श्राद्धकल्पभाष्ये श्रष्टमी काण्डिका समाप्ता ॥ समाप्तञ्चदं श्राद्धकल्पभाष्यम् ॥
१०७५

Page #594

[ १०७६ )
श्राद्धकल्पपरिशिष्टम् ।
अनधीत्य पदस्तोभानतीषङ्गांश्च पुत्रक ! । ऋषभांश्चाज्यदोहांश्च कथं श्राद्धेषु भोक्ष्यसे ॥
आमन्त्रिताजपेद्दोहान् नियुक्तवृषभान जपेत्। अतीषशांश्च तत्रैव जवाऽश्नीयात् द्विजोत्तमः ॥ भुत्वाऽऽचम्य पदस्तोभान जपेत्तत्र समाहितः । गौषतञ्चाश्वसूक्तञ्च इन्द्रशद्धे च सामनी ॥ तरन्तस्य च यत्माम तत्र जव कधीर्बुधः । गत्वाऽऽसीनः शुचौ देशे वामदेव्यं ततोजपेत्॥ एवं सामभिराच्छन्नो भुञ्जानस्तु विजोत्तमः । श्राद्धभोजनदोषैस्तु महद्भिपिलिप्यते ॥ अन्यथैव हि भुञ्जानोहव्यकव्येव्वमन्त्रवित्। आत्मानमनदाश्च गमयत्यासुरों गतिम् ॥ यत्नेन भोजयेत् श्राद्धे वकृचं वेदपारगम्। शाखान्तगमथाध्वयं छन्दोग वा समाप्तिकम् ॥ यद्येकं भोजयेत् श्राद्धे छन्दोगं तत्र भोजयेत्।
* अयं ग्रन्थः श्राद्धकल्पभाष्यएव महायशसा व्याख्यातः । एषोऽभः श्राद्धकल्पस्यैयान्तिमोऽध्यायः, इति तस्य मतम् । इदं हि तेनोक्तम्,-"इत्येषोऽध्यायश्चिरन्तनभाष्यकारर्न व्याख्या तोनापि दर्शितः, अस्माभिस्तु सासु प्रदृश्यमानत्वाद्दर्शितः'रति । परमत्र सूबल्लक्षणाभावात् चिरन्तनभाष्यकारैरव्याख्यातत्वात् सूचग्रन्यशेषे दहत्वाच्च एष ग्रन्थः परिशिष्टतथा व्यवहतोऽस्माभिः ।
+ विशेषतः, इति पाठान्तरम् ।

Page #595

श्राद्धकल्पपरिशिष्टम् ।
ऋतोयजूभूषि सामानि त्रैविद्यं तत्र तिष्ठति ॥ ऋभिस्तु पितरः प्रीतायजुर्भिस्तु पितामहाः । सामभिः प्रपितामहास्तस्मात्तं तच भोजयेत् ॥ एकस्तु ब्राह्मणः श्राद्धे खल्पन्तु प्रकृतं भवेत् । त्रयस्तु पितरः प्रोक्ताः कथं चानन्ति ते चयः ? | उरसि पितमु वामपार्श्वे पितामहाः । प्रपितामहादक्षिणतः पृष्ठतः पिण्डकाः ॥ लेपभाजश्चतुर्थाद्याः पिचाद्याः पिण्डभागिनः । पिण्डदः सप्तमस्तेषां सा तृप्तिः साप्तपौरूषी ॥ टेत पृथिवीं कृत्स्नां सशैलवनकाननाम् । लभेत यदि पिच साम्रामक्षर चिन्तकं साम्ना मक्षरचिन्तकम् ॥
इति श्राद्धकल्पपरिशिष्टं समाप्तम् ॥ ० ॥
१०७७

Page #596

[ १०७८ ]
सन्ध्याचम् । गोभिलप्रणीतम् ।
श्रथातः सन्ध्योपासनविधिं व्याख्यास्यामः * सुप्रचालितपाणिपादवदनउपविश्य प्रागग्रेषु दर्भेषु प्राङ्मुखउदङ्मुखोवा बद्धशिखी यज्ञोपवीती तत। ॐ पूर्व्वी भूर्भुवः स्वर्महर्जनस्तपः सत्यमिति सप्त व्याहृतयः सप्रणवा ? गायत्र्यापेाज्येोतीरसेोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवः स्वरोमिति शिरोदशप्रणवसंयुक्तस्त्रिरभ्यस्तः पूरककुम्भकरेचकाख्यः प्राणायामएवं त्रिः || कृत्वा सप्त वा षोड़शवाऽऽचामेत्ततेामार्ज्जनं प्रणवेन महाव्याहृतिभिस्तिभिर्गीययाऽऽ पोहिष्ठाभिस्तिसृभिरथेोदकं हस्ते कृत्वा तत्र नासिकामवधायायतासुरनायतासुखी महत् चिव जपेदृतञ्च सत्यञ्चेति चीनुदकाञ्जलीनादित्यं प्रतिक्षिपेत् ** सावित्र्या ततउपस्थानी मुद्दत्यं चित्रमिति ध्यानयुक्रमावर्त्तयेदोंपूवीं गायत्रीमष्टकृत्वएकादशकृत्वा द्वादशकृत्वः पञ्चदशकृत्व: शतकृत्वः सहस्रकृत्वश्चेत्यष्टकृत्वः प्रयुज्य पृथिवीमभिजयत्येकादशकृत्वो ऽन्तरीचं द्वादशकृत्वोदिवं पञ्चदशकृत्वः सर्व्वी दिशेोजयति शतकृत्वः सर्व्वान् कामान् सहस्रकृत्वोयत् किञ्चित् सर्व्वमित्यथेमां सन्ध्यां नापास्ते नाचष्टे न स जयति । ये तूपासते श्रोत्रियाभवन्तीत्युपनीताश्छेदनभेदन
*
वक्ष्यामः, — इति सो० पाठः ।
+ उपविश्येोपस्पृश्य ततः, इति व० ।
+ पूर्व्व/मोङ्कार,—इति ষা० ।
$ प्रतिप्रणवाद्याः -- इति य० ।
|| चीन, - इति य० ।
ना महाव्याहृतिभिस्तिभिरन्ते वा गायत्रा वा, दूति मा० ।
** प्रक्षिपेत, इति का० ।
++ साविचुप्रपस्थानम्, इति व० ।
ff अथ य इमां सन्ध्यां नोपास्ते न म जयति इति य० ।

Page #597

सन्ध्यासूचम् ।
भोजन मे युनस्वप्न स्वाध्यायानाचरन्ति ये सन्ध्याकाले ते श्ववकर श्टगालग भसर्प योनिष्वभिसम्पद्यमानास्तमोभि" सम्पद्यन्ते तस्मात् सायं प्रातः सन्ध्यामुपासीतादुत्यं चित्रमुदयं तमसस्परि भामं प्रागन्यदनुर्त्तते प्राङ्मुखस्तिष्ठन् जपेदन्त ? षोड़शाब्दमा वुन्द || चहाददे ऋजु तीतिनेावरुणः प्रत्यु श्रदीयत्युदभि श्रुतावमिति वर्गमस्तं गते शतशेोधाराश्रवकीर्य्य गायत्र्या तु विस्सृज्य प्राङ्मुखा" उपविश्य जपेन्मध्यन्दिने विभ्राड् वृहदासीनेो जपेदासीना जपेदिति * * ॥
इति गोभिलप्रणीतं सन्ध्यासूत्रं समाप्तम् ॥
-
* ममोभिः इति मु० ।
+ तमसस्तमभिपद्यन्ते
इति मो० ।
+ प्रागन्यदनुवर्त्तते उद्मयं गायत्रानुगानं प्रातः, इति ।
· अच, — इति सेो० म० ।
|| एषोड़शा चपूखी खावुन्द – इति य० ।
ना व्यवकीर्य्य प्रत्यङ्मुखः, इति व० ।
** विभ्राड टहद्वएमहां सीति वणमहां असीति, इति ष० दिपाठानास्ति का० मु० ।
"
१०७६

Page #598

[१०८० ]
स्वानसूत्रम्।
गोभिलप्रणीतम् * । अथ स्नानविधि व्याख्यास्यामा। नदीदेवखातगर्त्तप्रस्रवणादीन् गत्वा एची देशे मृत्तिलकुशगोमयाक्षतानुपकल्या पारक्यनिपाने? पञ्च पिण्डानुद्धत्य॥ नमस्कृत्य तीर्थं पावकानः सरखतीति पादावारभ्य मृद्भिगात्राणि प्रक्षाल्योपविशेद शिखी नित्यं यज्ञोपवीतीत्याचम्य। प्रामुख* * उदमखोवा कुशहस्तः शुचिः समाहिती ऽथ सप्तव्याहृती: सावित्रीञ्च जवा? सप्तकृत्वः मावियानुमन्त्रितं|||| सकृदुदकमाचामेत्तताचम्यापायथाविध्याचम्यापायथाविधिा ॥ १॥
अथ देवताधिसन्धि*** कृत्वा महस्रशीर्षा घृतवत्यश्वक्रान्ताभि
* अन्धोऽयं गोभिलप्रपाीन इनि प्रसिद्धिः। मुद्रितपुस्तके तथैव लिखिनाच । वीरमित्रोदये तु "गाभिलीयपरिशिहै"-इति कृत्वा ग्रन्योऽयमद्दतः। तेनैतस्य न गोभिलप्रणीतत्वं किन्न तत्परिशियरूपत्वमिति लक्ष्यते। अतएव अन्य शेषे "इति गोभिलीयाः" इति साधु संगच्छते । इह तु प्रसिद्धिरनुसृतेति ज्ञेयम् ।
+ प्रवक्ष्यामा-इति व. । , + मृत्तिलगोमयानुपकल्पा, इति व० ।
पारक्यजले, दूति का० || पारक्यभिपाने पञ्चपिण्डानुडत्य, इति मास्ति मु. व. पुस्तकयोः । पा यज्ञोपवीताचम्य, इति वीरमित्रोदये पाठः। ** प्रक्षाल्योपविश्य वशिखायज्ञोपवीतीप्रामख, इति व० । ++ कुशाहस्तः समाहितो,-इति व०।
tf सप्तव्याहृतयः, इति का० म० । वीरमित्रोदयेऽप्येवं पाठः । व्यायामचैतदेवं तब,- 'सप्तव्याहृतयः सप्तव्याहृतीरित्यर्थः । क्वचित्तथैव पाठः" इति ।
55 सज्जया, इति वीरमित्रोदये पाठः।
|| सावित्रानमन्त्रितं, ति व०। सप्तव्याहतयः सप्तकृत्वः साविधानमन्त्रितम,-दूति का. म. पुस्तकयाः पाठः। वीरमित्रोदयेऽपि । .
पापा द्विवचनं नास्ति व. पुस्तके।। *** देवताभिसन्धि, इति वीरमित्रोदये। देवतासन्धि,-इति य० ।

Page #599

स्वानसूत्रम्।
भित्तिकामादायेदं विष्णुर्विचक्रम इति षडचेन संमृज्यो* इयं तमसस्परि उत्तममिति चोर्द्धा पाणीकृत्वाऽऽदित्यमवेक्षतोडुतामि वराहेणामोमीति च प्रतिलोमान्यङ्गान्यभिमशेरन्। दिरेतयैवाताकृत्वा गावश्चिद्धास? मन्यव इत्येतेन|| गोमयं गात्रेषु मृत्तिकावदृतञ्च सत्यञ्चेति त्रिः शुष्काघमर्षणं जपेत्ततादेवताभिसन्धि** कृत्वा नाभिमाजले स्थित्वा शन्नोदेव्यापोहिष्ठीयाभिः पावमानीभिस्तरत् समन्दीभिरेतान्चिन्द्रं तमुष्टवाम न कि इन्द्रत्वदुत्तरमिति पवित्रवतीभिमार्जयित्वा चिः प्राणायामं कृत्वा त्रि: प्लत्य?? सहस्रशीर्षा इति ढचेनाघमर्षणं जपेत्ततस्विराजुत्य॥ पुनः शन्नोदेव्यादिभिर्मार्जनञ्च मार्जनचा ॥ २ ॥
अथ नित्यवत् सन्ध्यामुपासीतादुत्यं चित्रमायं गौरपत्येतातरणिरुद्यामेव्याभिर्क गभिः सवितु*** रुपस्थानं नमोब्रह्मणदत्युपजाय
* इदं विष्णुर्विचक्रमे इति सहाचमनं संस्मृत्यो,--इति प० । + उड़ितासि,-इति म० का। * मुहिगावाणि प्रतिलोमान्यभिम्शेत्, इति व० । मद्भिर्गावाणि प्रति
लोमान्यमान्यभिमशेत, इति वीरमिवोदये। गावचिहास,-इति का० पुस्तकणः पाठः । ॥ इत्यनेन, इति वीरमिनोदये। | मृत्तिकां दत्वा तस, दूति व.। ** देवतासन्धि, इति व. tहिटीयाभिः,-रति का। वीरमिनोदये च । tt न कि इन्द्र इत्याभिमुग्भिः, -इति व० । 56 'निः मृत्य' इति नास्ति वीरमिचोदये। ||| चिः प्राणायाम कुर्यान् सहसमीर्षा ऋचेनाधमर्षणं नतस्विराजत्य, इति ___4. । समसमीषा, इत्यतः पूर्व 'सवनः' इत्यधिक वीरमिबोदये। पापा विर्वचनं नास्ति ब• पुस्तके। *** 'सवितुः' इति नास्ति वीरमिवोदये ।
25

Page #600

१०८२
स्नानसूत्रम् ।
चेत्येवमन्ते* नाग्निस्तृप्यत्विति च तृप्यतां वा सर्व्वत्र सव्येनैतां स्तर्पयेदथापसव्येन राणायणी शटीत्यथ कव्यबालादयोदिव्यान्मनुष्यांश्चा-थात्मीयांश्च चीन् पितृतस्त्रीन्मातामातामहांश्च तत्पन्नाश्च पिट - तर्पणं ॥ सनकादयोनिवीत्यथमनुष्यधभी " स्ततोगायचाष्टशतमादीकृत्वा * * भासं दशस्तोभमुन्नयं गायत्रीसामाशना: । शुद्धाशुद्धीये राजनरौहिण के वृहद्रथन्तरे पुरुषगतिर्महानाम्ननो महादिवाकीत् । ज्येष्ठसामानि ?? देवव्रतानि पुरुषव्रतानुगानं तवश्यावीयमादित्यव्रतमेकविंशत्यनुगानं पकीदारभ्य यथाशक्त्याहर हर्ब्रह्मयज्ञदूति गोभिलीया गोभिलीयाः || || || ३ ॥
इति गोभिलीयं स्नानसूत्रं समाप्तम् ॥ ॥
* चेत्यन्ते, दूति वीरमिवोदये पाठः । वेत्यन्त्ये, इति भयकारः पाठः
का० मु० ।
† टयत्विति च देवांस्तर्पयेयुरपसव्येन पाणिना दूति व० । वीरमित्रोदये चैवं 'पाणिना' इति विहाय ।
| दिव्यायमाच — इति व० । वीरमित्रोदये च ।
$ मातामहांस्त्वतः लाख - दूति मु० ।
|| पितृन् तर्पणम्, इति का० । मातृतः पलग्राच तर्पणम्, — इति व० । भारतस्तत्पलाचेति पितृतर्पणम्, - इत्युद्दाहतत्वादो । 'इति' शब्दं विहाय, एवमेव वीरमिवोदये ।
॥ सनकादयश्च निवीतमिति मनुष्यधर्मः, -इति व० । वीरमित्रोदये चैवम् । किन्त मनुष्यधर्माः,—इति बहुवचनान्तस्तत्र पाठः।
** तचोपस्थानं गायचाष्टशतादीन् कृत्वा, दूति व० ।
++ सामोसनम, इति वीरमित्रोदये ।
†† उन्नयं गायत्रानुगानं शब्दशदीयं राजनरोहिणं वृहद्रथन्तरं पुरुषगतिमहानाम्ना महावैराजं महादिवाकीर्त्ता, इति व० ।
म०
-
$$ ज्येष्ठ सामानं, दूति मु० 1
|||| यथा स्यात्तदचरचर्ब्रह्मयज्ञाय इति गोभिलीया गोभिलीयाः, -इति का [ । यथाशक्त्याच र हर्ब्रह्मयनं गोभिलीयाः, इति व० ।
My
नाना इति खानविधिप्रन्यः समाप्तः, दूति का० ।

Page #601

[ १०८३ ]
स्नानच परिशिष्टम् । ।
वने तु सम्प्राप्ते तर्पणं तदनन्तरम् । गायत्रीञ्च जपेत् पश्चात् स्वाध्यायञ्चैव शक्तितः * ॥ श्रावने तु सम्प्राप्ते गायत्रों जपतः पुरा । तर्पणं कुर्व्वतः पश्चात् स्नानमेव वृथा भवेत् * ॥ कदाचिदपि नेो विद्वान् गायत्रीमुदके जपेत् । गायत्र्यग्निमुखी यस्मात्? तस्मारुत्थाय तां जपेत् ॥ यज्जले शुष्कवस्त्रेण स्थले चैवार्द्रवाससा । जपहामौ तथा दानं सर्व्वं तन्निष्फलं भवेत् ॥ गृहेषु तत्समं जप्यं गोष्ठे शतगुणं भवेत् । नद्यां शतसहस्रञ्च अनन्तं देवमन्निधौ ॥ दशभिर्जन्मजनितं शतेन तु पुराकृतम् । त्रियुगन्तु सहस्रेण गायत्री हन्ति दुष्कृतम् ॥
+ अयमंशः स्नाननूचान्तर्गततयैव व पुस्तके उपलभ्यते । का० पुस्तके
T
वीरमित्रोदये च *चिह्नाङ्कितौ श्लोको स्नानग्रन्ये दृश्येते । अस्यैव केचित् श्लोकाः मोभिलीयनया स्मार्तेनोद्धृताः । श्रीदत्तादिभिर्गोभिलीय ग्रन्यतया एतदीयघच लिखितं । चचत्यानां केषाञ्चित् श्लोकानां गोभिलप्रणीतत्वं प्रायः सर्व्वनिबन्धकार राणामनुमतं लक्ष्यते । परमत्र सूत्रलक्षणाभावात् स्वानमन्ये दर्शनाच्च तत्परिशिष्टतया व्यवहृतो ग्रन्थोऽयमस्माभिः ।
+ नित्यं - इति पाठान्तरम् ।
•
प्रोफ़ा, इति पाठान्तरम् ।

Page #602

१०८४
खानसूत्रपरिशिष्टम् ।
महपरमां देवों शतमध्यां दशावराम् । गायत्रीन्तु जपन् विप्रान स पापेन लिप्यते ॥ व्याहृतिभिः प्रतिप्रणवां गायत्रीञ्च प्रतिप्रति । षट्प्रणवसंयुक्तां गायचीजपलक्षणम् ॥ ब्राह्मणं स्वातमायान्तं पथि गच्छन्ति देवताः । पितरस्तच गच्छन्ति वायुभूताजलार्थिनः ॥ निराशास्त्रे निवर्त्तन्ते वस्त्रनिष्पीड़ने कृते । तस्मान्न पीडयेदस्तमकृत्वा पितृतर्पणम् ॥ जलमध्ये तु यः कश्चित् द्विजातिज्ञीनदुर्बलः । निष्पीडयति चेद्रस्त्रं खानन्तस्य वृथा भवेत् ॥ ये चास्माकं कुले जातान्त्रपुजागोचिोटताः । ते प्यन्तु मया दत्तं वस्त्रनिष्पीड़नोदकम् ॥ अन्वावधेन सव्येन पाणिना दक्षिणेन च । तृप्यतामिति सेतव्यं * नाम्ना च प्रणवादिना ॥ श्राप देवगणाः सर्व्वे श्रापः पितृगणा: स्मृता: । तस्मादापोजले देयाः पितॄणां दत्तमक्षयम् ॥ प्रक्षालितैस्तिलैः कृष्णणैस्तर्पयेत्तु पितृन् सदा । जलस्योजलमध्ये तु त्रिस्त्रिरेकन्तु तर्पयेत् ॥ श्राद्धे सेचनकाले तु पाणिनैकेन दापयेत् । तर्पणे तुभ्यं कुर्य्यादेषएव विधिः स्मृतः ॥ देवतानां पितॄणञ्च जले दद्याज्जलाञ्जलीन् ।
* बक्तव्यं, - इति पाठान्तरम् ।

Page #603

स्वानसूत्रपरिशिष्टम् |
संस्कृतप्रमीतानां स्थले दद्याज्जलाञ्जलीन् ॥ गोत्रं खरान्तं सर्व्वत्र गोत्रस्याक्षय्यकर्मणि । गोत्रस्तु तर्पणे प्रोक्तः कर्त्तीएवं न मुह्यति ॥ सर्व्वचैव पितः प्राकं पिता तर्पणकर्मणि । पितुरक्षय्यकाले च कर्त्ती एवं न मुह्यति ॥ शर्मनादिके कार्ये शभी तर्पणकर्मणि । शर्मणोऽतय्यकाले च कती एवं न मुह्यति ॥ asarन्धवबान्धवावा येऽन्यजन्मनि बान्धवाः ।
ये चास्मत्तोयकाङ्क्षिणः ॥
ते तृप्तिमखिलां यान्तु उदकएवेोदकस्थः स्थलगस्तु शुचिस्थले । पादौ कृत्वोभयचैव श्राचम्योभयतः शुचिः ॥ कष्ठाधः प्रविशत्यापस्तावत् पूताभविष्यति । अन्यथा न भवेत् शौचं मुक्तकण्ठश्च नाचमेत् ॥ पविचं न भवेत् पाद्यमाचान्ते न कदाचन । उच्चारे भोजनस्यान्ते तस्य त्यागोविधीयते ॥ जानुभ्यामूर्द्धमाचम्य जले तिष्ठन्न दुष्यति । ताभ्यामधस्तथा तिष्ठन्नाचामेत विचक्षणः ॥ वामहस्तकृतैर्दर्भे दक्षिणेनेोदकं पिवेत् । रुधिरं तद्भवेत्तोयं पीत्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ दक्षिणन कुशान् ग्टह्य दक्षिणेनेोदकं पिवेत् । सेामपानेन तत्तुल्यं यथापाणिस्तथा हि सः ॥ पवित्रेण हस्तेन ब्राह्मणाश्राचमन्ति ये ।
૧૦૬૪

Page #604

खानसूत्रपरिशियम् ।
सोमपानं भवेत्तेषामन्नच क्रतुमादिशेत् ॥ कुशापूतं भवेत् स्नानं कुशेनोपस्पृशेत्ततः । कुशेन चोद्भुतं तोयं मामपानेन तत्समम् ॥ अकुशेन तु यत् स्नानं यद्दानं तायवर्जितम् । अमङ्मया च यज्जप्तं तत् सर्वं निष्फलं भवेत् ॥ अपवित्रकैईस्तैर्दत्तं भुकं हुतञ्च यत् । देवा इव्यं न ग्रहन्ति कव्यञ्च पितरस्तथा ॥ चितिजातं पथिजातं स्वाध्यायं पिटतर्पणम्। स्तरणासनपिण्डेषु षट् कुशान् परिपर्जयेत् ॥ जलमध्ये श्मशाने वा वल्मीके मूषिकोत्करे। कृतशौचच्च यच्छषमयाह्याः पञ्च मृत्तिकाः ॥ न कुर्थाद्दन्तसंहर्ष भालूनोदेहभाजनम् । अपमृज्य च न मायात् गात्रमम्बरपाणिना ॥ खातोगाचाणि संज्यात् स्नानशाच्या न पाणिना। न च निर्धू नयेत् केशान् श्राचामेत्त्वेव चोत्थितः ॥ दुःखप्नं यदिवा पश्येदान्ते वा चुरकर्माणि । मैथुने कटधूमे च स्नानमेव विधीयते ॥ दिजायः स्वाति नित्यायं पञ्चाङ्ग विधिपूर्वकम् ।
अश्वमेधफलं तस्य गोभिलीयवायथा॥ इति ॥ मन्त्राः, पावकानइत्यादि, सप्तव्याहतयः, सावित्रीच मप्रणवामाद्यन्ते, महसशीर्ष त्यादि, घृतवतीत्यादि, अश्वक्रान्तेत्यादि, इदं विष्णु रिति, चीणि पदेत्यादि, तद्विष्णोः कमाणीत्यादि, तदिप्रामदत्यादि, अतो

Page #605

खानसूत्रपरिशिष्टम् ।
देवाइत्यादि, उदयमित्यादि, उत्तममित्यादि, मृत्तिके ब्रह्मदत्तेत्यादि, अमोमीत्यादि, गावश्चिदित्यादि, ऋतञ्चत्यादि, शन्नोदेवीत्यादि, अपोहिष्ठेत्यादि, तरत्ममन्दीत्यादि, एतान्विन्त्रमित्यादि, तमुष्टवामेत्यादि, महस्रशीर्षेत्यादि, त्रिपादूर्द्धत्यादि, पुरुषएवेत्यादि, कातच्चेत्यादि, पुनः शन्नोदेव्यादयः ।
अथ नित्यवत् सन्ध्यामुपासीत। उदुत्यमित्यादि, चित्रमित्यादि, पायं गौरित्यादि, अपत्येताइत्यादि, तरणिरित्यादि, उद्यामेमीत्यादि।
इति स्वानसूत्रपरिशिष्टं समाप्तम् ॥०॥

Page #606