Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 02
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022379/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya guNa paryAyano rasa - mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI ma.sA. dravyAnuyogaparAmarza - paMnyAsa yazovijaya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrutadharma vinA cAritradharma phalavaMta na hoI, 'je mATaI zaMkAsahita cAritrIo paNi 'samAdhi na pAmaI.. (rAsa : 4/1 svopanna Tabo) kaM jaM jiNeDiM maveDa tamava satvaMNIsaMkaja yu mAtranA huM paNa trano huM zAyaka mAtra chuM.. va sacca NIsaMkaM ja mAtra che jaM jiNeIi pave mAtrano huM jJAyaka mAtra chuM. ya mAtrano he, vasatvaM pIje jiNeDiM paveDam... Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | iii 2 di 1235.IDUS KHE **** Hotel iii 123 IPIS Klle A voTTa | "tele] iii ilay ID, x 1p113 Klle h3 boleld te ita 'na rAma... na Sa... mAtra 2 tra zAdi draSTA !! na rAtre tra jJAtAdrasya!!!'na* S kile P Ft 12% IPIS NI leja h3 to ..., ( OMSa.. mAtra zodha 133 IPIIS Kile : |123 IPIS Klle : Rolele b. Tell ifi 123 124 12 n lela le iii 13 etete Lounge na rANa..." bha...na dveSa AtmAno mULabhUta svabhAva mAtra-jJAyaka che. rAga-dveSa vinAnI 'zuddhacinmAtra-pariNati vinA zuddha cAritra saMbhavita nathI. ' aho! sarvotkRSTa jJAna = sarvotkRSTa cAritra!!! Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpazam tvadIyaM tubhyaM samarpayAmi yANa paryAyo rAsa parama pUjaya sakala saMgha hitaciMtaka AcAryadeveza zrImad vijaya bhuvanabhAnu sUrIzvarajI mahArAjA guma Helena121 mAnAtItamatiprApta nyAyabhUtyA prabhAsvaram / bhuvanabhAnusUrIzam, bhIme bhAvAdbhaje bhave // 2 // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramane pAmavAnuM paripUrNa paribaLa ' dravya DI paryAyano *, zaraNa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpo ane vibhAvothI banAve ukAsa Atmadravyano karAve pratibhAsa zudhdha karAve nivAsa AnaMdaghanasvarUpamAM evo che A dravya-guNa-paryAyano rAsa. vadhArye vyartha vAto ne vithAono vyAsa mATe ja veThyo no anahada trAma have pragaTI che pAmavAnI pAvana vyAsa tethI ja vAMcavo che dravya-guNa-paryAyano rAsa. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI AdinAthAya namaH | / / Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa / / paMnyAsa yazovijaya racita dravyAnuyogaparAmarza-dravyAnuyogaparAmarzakarNikA-karNikA suvAsathI vibhUSita mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI ma.sA. dvArA viracita svopajJaTabArtha yukta dravya-guNa-paryAyano rAsa (bhAga-2) * divyAziSa * parama pUjya nyAyavizArada sva.AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA * zubhAziSa 0 parama pUjya siddhAntadivAkara gacchAdhipati AcAryadeveza zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA * dravyAnuyogaparAmarzAdikAra + gurjaravivecanakAra + saMpAdaka * parama pUjya pUnA jillA uddhAraka paMnyAsa pravara zrIvizvakalyANavijayajI mahArAjanA ziSyANa paMnyAsa yazovijaya 0 prakAzaka che zreyaskara zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha IrlAbrIja, 106, esa.vI.roDa, vilepArlA (vesTa), muMbaI-4OO056, phona : (022) 26719357 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * granthanuM nAma : dravya-guNa-paryAyano rAsa * mULakAra + svopajJa TabAkAra : mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI ma.sA. eka dravyAnuyogaparAmarza : navanirmita saMskRta padyo * dravyAnuyogaparAmarzakarNikA : svopajJa TabArtha anusArI vistRta saMskRtavyAkhyA eka dravyAnuyogaparAmarzakarNikA suvAsa | karNikAsuvAsa : gurjara vivecana * saMzodhaka : pa.pU.AcAryadeveza zrImad vijaya puNyaratnasUrIzvarajI ma.sA. Adi * AvRtti : prathama * kula bhAga : sAta * mUlya : saMpUrNa seTanA 2 5OOO/ prakAzana varSa : vi.saM. 2069 0 vI.saM.2539 0 I.sa.2013 * * (c) sarva hakka zramaNa pradhAna jaina saMghane AdhIna che ke * prApti sthAna : (1) prakAzaka (2) zrI divyadarzana TrasTa 39 kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA-387810. ji.amadAvAda.phona : 02714-225482 (3) zrI satISabhAI bI. zAha 5, maulika phaleTsa, operA phaleTsanI sAme, sukhIpurA, pAlaDI, amadAvAda-380006. mo. : 9825412402 (4) DaoN. hemantabhAI parIkha 21, tejapAla sosAyaTI, phatahanagara basa sTenDa pAse, pAlaDI, amadAvAda-380007. mo. : 9427803265 (5) zrI mahendrabhAI jhaverI pa02, saMskRti koplekSa, atithi cokanI pAse, kAlAvADa roDa, rAjakoTa-360005. mo.9825168834 0 0 0 * mudraka : zrI pArzva komyuTarsa, amadAvAda. phona : (079) 25460295, mo.9909424860 * Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che kyAM zuM nihALazo ? 8-12 ke je prakAzakIya nivedana ......... zruta anumodanA..... ( prastAvanA : pUjya paMnyAsapravara zrIakSayacaMdrasAgarajI ma.sA. .... dvitIya bhAganI viSayamArgadarzikA * DhALa-3 .... * DhALa-4 ja DhALa-5 ..13-28 ....... 243 - rU58 * * *............ ***. 261 - 662 ......... 56 2 - 674 O OOOOO Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // IrlAmaMDana zrIAdinAthAya namaH | prakAzakIya nivedana mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja viracita 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' tathA te upara vidvadvarya paMnyAsa zrIyazovijayajI mahArAja dvArA viracita vistRta nUtana racanA vagerene 7 bhAgamAM prakAzita karI zrIsaMghanA caraNomAM samarpita karatA anahada AnaMda anubhavIe chIe. A navalA graMthanA prakAzanano lAbha amArA zrIsaMghane prApta thayAno amone anero AnaMda che. bhagavAnanA vacano sAMbhaLavA, tenA upara gahana vicAra karavo, niraMtara vAgoLavA, satata ghUMTavA jethI AtmA taddarUpa banI jAya te zubha pravRtti che. arthAt jIva azubhathI dUra thaI zubhamAM joDAya che ane jIvane puNya baMdhAya che. A puNyabaMdha evA prakArano paDe che ke jenA phaLa svarUpe jIvane mokSa ( zAzvata sukha) prApta thAya che. vaLI, zAzvata sukha prApta thatAM jeTalA bhavo lAge te daramyAna jIvane anukULa sAmagrI ane saMyogo prApta thatA rahe che - A pramANe parama zraddheya gurubhagavaMto pAsethI jANyuM che. | prastuta graMtha jinavacana sApekSa che. tema ja A graMthanuM udagama sthAna paNa jinavacana ja che. tethI A saMpUrNa graMthanuM zravaNa, manana, nididhyAsana vagere zubha pravRtti rUpa ja che. A kAraNe amArA zrIsaMghane prakAzanano lAbha prApta thayAno viziSTa AnaMda hoya e svAbhAvika che. ( saMskRta bhASAmAM racAyelA aneka graMthonA gujarAtI bhASAmAM anuvAda thayela che. paraMtu A graMthanI vizeSatA e che ke tenI racanA gujarAtI bhASAmAM thayela che ane tenA upara ekathI vadhu saMskRta bhASAmAM anuvAda thayela che. prAcIna 300 varSa junI bhASAnA bhale Apa jANakAra ho, tema chatAM gurugama tema ja zAstranA ucca kakSAnA abhyAsa vinA, prastuta graMthano samyapha bodha thavo saraLa nathI. kema ke A graMthano viSaya dravyAnuyoga che. - jaina-jainetara darzananA aneka graMthonuM vizada vAMcana, gahana ciMtana ane adbhuta upasthiti jeozrIne prApta che evA viziSTa kSayopazamathI yukta vizvakarya parama pUjya paMnyAsa zrIyazovijayajI mahArAje eka mAtra paramArthanA hetuthI, sarve jijJAsu yogya jIvone bodha sugama banI rahe te mATe 7 varSathI adhika samayano parizrama laI A pramANe graMthanuM AMtarika svarUpa goThavela che :- (1) dravya-guNa-paryAyano rAsa - mULa graMtha. (2) te upara svopajJa (upAkita) vyAkhyA - Tabo. (3) tenA upara dravya-guNa-paryAya rAsane a dravyAnuyoga parAmarza. (4) tathA svopajJa TabAne anusaratI dravyAnuyoga-parAmarzakarNikA nAmanI saMskRta vyAkhyA. (5) karNikA suvAsa nAmaka gujarAtI vivecana (AdhyAtmika upanaya vagere sahita). pa.pU.paMnyAsajI mahArAje athAga prayatnathI 36 hastaprato dvArA mULa graMtha tathA svopanna TabAnuM saMzodhana karela che. je atyaMta stutine pAtra che. amAro zrIsaMgha teozrIno sadAya RNI raheze. paramazraddheya siddhAntamahodadhi AcAryadeva zrIpremasUrIzvarajI mahArAja, paramArAthyapAda sakalasaMghahitaciMtaka AcAryadeva zrIbhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanI divyakRpA amArA zrIsaMgha upara sadaiva varasatI rahe che. parama pUjya siddhAMtadivAkara AcAryadeva zrIjayaghoSasUrIzvarajI mahArAja amArA zrIsaMghanuM sadaiva yogakSema karI rahyA che. parama pUjya tarkanipuNamati AcAryadeva zrIjayasuMdarasUrIzvarajI mahArAjanuM maMgala mArgadarzana amArA zrIsaMghane satata maLatuM rahe che. parama pUjya paMnyAsapravara zrIvizvakalyANavijayajI mahArAjanuM paNa A avasare ame atyaMta AdarabhAve smaraNa karIe chIe. A graMthanA mudraNa-prakAzana vagere kAryomAM sAkSAt ke parokSa sahakAra ApanArA nAmI-anAmI sauno amAro zrIsaMgha AbhAra mAne che. sarve vAcakone A graMtha kalyANakArI banI rahe tevA prakAranI maMgala kAmanA. tathA vadhune vadhu AvA aNamola lAbha amArA zrIsaMghane maLatA rahe tevI zAsanadevane prArthanA. 4 zreyaskara zrIaMdherI gujarAtI jaina saMgha, IrlA-muMbaI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMdhya-guNa-payayano zasa bhAga - 1 thI 7 * saMpUrNa lAbhArthI * zreyakara zrI aMgherI gujarAtI jaina saMgha IrlA, muMbaI dhanya kRtabhakti ! dhanya, zrutaprebha ? dhanya kRtalagaLI ! bhUri - bhUri anumodanA.. noMdha :- A sAteya pustako jJAnadravyamAMthI chapAyela hovAthI mUlya cUkavyA vinA gRhastha mAlikI karavI nahI. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || caramatIrthapati zrIvardhamAna svAmine namaH | | pU. AgamoddhAraka AnaMdasAgarasUraye namaH || (1) dravyAnuyoga, (2) pU. mahopAdhyAya zrIyazovijayajI ma., (3) pU. gaNivarya zrIyazovijayajI ma. - A traNathI saMkaLAyela dravya-guNa-paryAya rAsanuM (prAstAvika pravacana I. . pUjya paMnyAsapravara zrIakSayacaMdrasAgarajI ma.sA. prabhunI vANI cAra anuyogamAM vibhakta thayela che. (1) dravyAnuyoga, (2) gaNitAnuyoga, (3) caraNa-karaNAnuyoga ane (4) dharmakathAnuyoga. yughnanA thoDA - jenA dvArA AtmAmAM sIdhesIdhu mokSanuM joDANa thatuM hoya tene yoga-anuyoga kahevAya che. A cAre cAra anuyoga dvArA sIdhe-sIdhuM (direct) mokSanuM joDANa thAya che. A cAre cAra dvArA mokSanuM joDANa thatuM hovA chatAM tene sAdhavAmAM sarala -kaThinano taphAvata che. sauthI sarala dharmakathAnuyoga ane sauthI vadhu kaThinatama dravyAnuyoga che. dravyAnuyogamAM vizvanA eka-eka padArthone ati jhINavaTapUrvaka tapAsavAnA hoya che. jema ke, prabhunuM jJAna ghaDAne ghaDo kahe che. to dravyAnuyoga e viSayamAM UMDI tapAsa kare che ke "ene ghaDo zA mATe kahe che ? ghaDA sivAya bIjuM kema na kahevAya ? koI ene ghaDAnA badale mATaluM kahe to? vaLI koI ghaDI kahe to? koI vaLI mATInA piMDane ghaDo kahe to ? vaLI koI ghaDo dekhavA chatAM tene ghaDo na kahe to ?' eka mAtra ghaDAne AvA aneka dRSTikoNathI dravyAnuyoga dvArA tapAsAya che. bhale enI tapAsa mATe zabdo game te vaparAya, jemake bheda, abheda, bhAva, abhAva, naigamanaya, saMgrahanaya, vyavahArAdinaya, dravyArthikana, paryAyArthikanaya. emAM paNa zuddhatva-azuddhatva ke saptabhaMgI - AvA aneka dRSTikoNathI ghaDA (ghaTa) vagere eka-eka vastu tapAsAtI hoya che. abhyAsamAM aruci dharAvanAra ke sAmAnya mAnavIne A viSayamAM cAMca mAravAnuM paNa mana na thAya tevo kliSTa A viSaya che. chatAM mahApuruSoe potAnA viziSTa-viziSTatara-viziSTatama kSayopazama anusAra prabhudarzita vAstavika dravyAnuyoganA jJAnane TakAvavA ne vadhAravA pracaMDa puruSArtha phoravyo che. pU. haribhadrasUrijI ma., pU. abhayadevasUrijI ma., pU. zIlAMkAcArya bhagavaMta, pU. hemacaMdrAcArya bhagavaMta Adi aneka pUjyono puruSArtha ApaNI samakSa tAjetara che. emAM ya vaLI AgaLa vadhatA chellA traNa saikA pUrve thaI gayelA pU. mahopAdhyAya zrIyazovijayajI ma. no puruSArtha gajabano hato. emanI vidvattA paNa gajabanI hatI. mAtra eka ja pracalita prasaMgathI teozrInI vidvattAno khyAla AvI jaze. teo jyAre kAzImAM traNa varSano abhyAsa karI pUjya gurudevazrI sAthe gujarAtamAM punaH padhAryA, tyAre sAMjanA pratikramaNa samaye ArAdhakonI bhAvanAthI sakjhAya saMbhaLAvavAno Adeza teozrIne ApavAmAM Avyo. paraMtu evI sakjhAya to temaNe yAda karelI nahotI. tethI namrabhAve na AvaDavAno bhAva vyakta karyo. eTale koIka TIkhaLI gRhastha ToNo mAryo ke "zuM bAra varasa kAzImAM ghAsa kApyuM ?' A ToNo pU. mahopAdhyAyazrInA hRdayamAM soMsaravI utarI gayo. bIje divase sAMje pratikramaNamAM temaNe svaicchika Adeza mAMgyo. ane sakjhAya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA : lalakAravA mAMDI. sajhAyanA pado navA navA banAvatA jAya ane lalakAratA jAya. ema bolatA ja gayA, bolatA ja gayA, bolatA ja gayA. pelo TIkhaLI gRhastha babaDyo : sakjhAya keTalI lAMbI che, kyAre pataze ? tarata ja pU. mahopAdhyAyazrI bolyA : "kAzImAM je ghAsa vADhyuM hatuM, temAMno haju pahelo pULo baMdhAya che !" AvA pU. mahopAdhyAya yazovijayajI ma. dravyAnuyoganA khAM hatA. temaNe dravyAnuyoga TakAvavA abhuta kamAla karI che. ghara ghara ne ghaTa ghaTa sudhI dravyAnuyoganuM jJAna pahoMcADavA sAva saraLa ne sohAmaNo mArga apanAvyo. padyAtmakamAM paNa kAvyAtmaka paddhati, geya paddhati, gAtA jAva ne jJAna meLavatA jAva. jethI rasa paNa jAmato jAya ne saraLatAthI bodha paNa maLyA kare. Ama to Agamika jJAna meLavavuM hoya to saMyamanI sAdhanA sAthe zArIrika - mAnasika parizramayukta yogohana karavA paDe, tyAre Agamika bodha maLe. jyAre pU. mahopAdhyAya yazovijayajI ma.zrIe stavana, sakjhAya, rAsa AdinA mAdhyame sahune Agamika jJAna saraLatAthI maLe - tevo abhigama apanAvyo. "bhagavaI aMge bhAkhiyo re, sAmAyika artha; sAmAyika paNa AtmA re, dhAro sUdho artha." A rIte sAmAyikanA vAstavika arthanuM nirUpaNa bhagavatI sUtranA mAdhyame savAso gAthAnA stavananI trIjI DhALamAM samAvI dIdhuM. AvI to ghaNI khUbIothI AgamajJAna saralatama banAvela che. prastuta graMtha 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' che. AmAM paNa rAsanI paddhatie saMkSipta padomAM vistRta dravyAnuyoga ThAlavyo che. A pustakamAM dravya-guNa-paryAya rAsanI 3jI, 4thI ane pamI DhALa saMkaLAyelI che. 3jI DhALamAM 15 gAthA, 4thI DhALamAM 14 gAthA ane pamI DhALamAM 19 gAthA che. kula 48 gAthAmAM mukhyatayA vastunA bheda-abhedane samajAvavA prayatna karyo che. A bheda-abhedanI samajaNa mATe anya darzananuM khaMDana ane jaina darzananuM khaMDana karavA pUrvaka naya ane saptabhaMgIno bharapUra sahAro lIdho che. trIjI DhALamAM dravya-guNa ane paryAya vacce abhedanI siddhi karI che. pahelI gAthAmAM dravya ane guNa-paryAya vacce ekAMte bheda mAnavAmAM guNa-guNIbhAvanA ucchedanI Apatti darzAvI che. bIjI gAthAmAM dravyamAM guNa-paryAyane rahevA mATe samavAya saMbaMdha kalpavAmAM anavasthA doSa dekhADela che ane abheda saMbadha ja svIkAravo joIe - te sayuktika sAbita karela che. A gAthAmAM naiyAyika kalpita samavAyasaMbaMdhanuM gajaba khaMDana upalabdha thAya che. trIjI gAthAmAM dravya ane guNa-paryAya vacce ekAMte abheda mAnatAM vyavahArauccheda batAvela che. cothI gAthAmAM dravya ane paryAyanI jema ja avayava-avayavI vacce ekAMte bheda mAnatAM paTa vagere avayavInuM vajana dviguNita thavAnI Apatti darzAvI che. pAMcamI gAthAmAM jema ghara IMTa-cUno-simenTa vagerethI bhinna nathI, tema dravya-guNa-paryAya vacce paNa ekAMte bheda nathI - tema siddha karyuM che. chaThThI gAthAmAM dharmAstikAyAdi dravyono je niyatarUpe vyavahAra thAya che, te paNa dravyAdinA abhedane AbhArI che - A vAta jaNAvI che. sAtamI gAthAmAM dravya-guNa-paryAyanI jema kArya-kAraNamAM paNa bheda mAnavAmAM zazazRMganI utpattinI Apatti ApI che. AThamI gAthAmAM satkAryavAdanI siddhi che. navamI gAthAmAM taiyAyikanI zaMkA dekhADIne dazamI-agiyAramI gAthA dvArA tenuM nirAkaraNa karela Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 * prastAvanA : che. bAra-tera-cauda gAthAmAM asatu vastunI jJapti ane utpatti ubhayano niSedha karI asatkAryavAdane ayuktika sAbita karela che. paMdaramI gAthAmAM bIjI-trIjI DhALano ekIsAthe upasaMhAra karatA jaNAvela che ke dravya-guNa-paryAya vacce ekAMte bheda taiyAyika mAne che. sAMkhya ekAMte abheda mAne che. A baMnne ekAMtavAdI hovAthI mithyA che. bhedabheda mAnavAmAM ja zreya rahela che, suyaza rahela che. cothI DhALanI pahelI gAthAmAM : ziSyae virodha ubho karyo che ke eka vastumAM bheda ane abheda zI rIte saMbhave ? kema ke te prakAza ane aMdhakAranI jema arasa-parasa virodhI che. enA javAbamAM guruzrIe zrutajJAnanI mahattA batAvavA pUrvaka samajAvavA prayatna karyo che. vaLI trIjI gAthAmAM : pratyakSa pramANa ane tarka sAthe jaNAvyuM che ke jema eka ja kerImAM khATo-mITho baMne rasa sAthe hoya che, lIlopILo raMga paNa sAthe hoya che. emAM koIno virodha nathI. vaLI cothI gAthAmAM-pahelA ghaDo zyAma hoya che pachI rAto thAya che. evI rIte ghaDAmAM paNa zyAmatva-raktatva baMne bhAva sAthe ja che, AvA ja tarkathI AgaLa vadhatA gAthA 5 mI mAM : eka ja vyaktimAM bALakapaNuM, juvAnapaNuM vagere saMbhave ja che. temAM sahuno avirodha ja che. gAthA chaThThImAM : te rIte eka ja dharmImAM bhinna bhinna dharma sAthe hoya ja. gAthA 7mI mAM : bhedabhedamAM jainamatanI ja jIta batAvI che. e ja bhedabhedanI siddhi mATe gAthA 8 mI ane 9 mI thI naya ane saptabhaMgInI prarUpaNA prAraMbhela che. 10 mI gAthAmAM : paryAyArthikanayathI dareka vastu bhinna che ane dravyArthikanayathI abhinna che - evI cokhavaTa bAda 14 mI gAthA sudhI prAyaH karIne saptabhaMgIthI vastune bhinnabhinna cakAsI che. chellI gAthA 14 mI mAM saptabhaMgInA abhyAsathI ja jainatva gaNavA lAyaka darzAvela che. bAda 5 mI DhALamAM 1 lI traNa gAthAmAM : tritayAtmaka dravya-guNa-paryAyano nayasApekSa vicAra karyo che. gAthA 4 thImAM : naya aMge zakti ane lakSaNAnI vicAraNA karAI che. gAthA 5 mI mAM : eka nayamAM bIjA nayanI sApekSatA sUcavI che. gAthA chaThThImAM bhedabhedanA nirNaya mATe zAstra-graMthonA AdhAro mUkyA che. gAthA 7 mI : mAM digaMbaranA naya-upanayanI vaMcanAne ughADI pADavA saphaLa prayAsa karyo che. gAthA 8 ane 9 mAM : digaMbara matAnusAranA dravyArthikAdi nava naya ane traNa upanayanI vivakSA karI che. gAthA 10 thI 19 sudhImAM digaMbarIya devasenajI matAnusAra dravyArthikanayanA daza bhedo prarUpyA che. A rIte kula 48 gAthAmAM pU. mahopAdhyAya yazovijayajI ma. zrIe ghaNuM ghaNuM gUMcyuM che. keTaluM gUMcyuM che - te huM to zuM kahuM ? A pustaka ja kahI zakaze ke keTaluM gUMcyuM che. huM to mAtra eTaluM ja kahIza ke A pustaka eTale pU. mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje racela dravya-guNa-paryAya rAsanuM saMkSipta vivaraNa. hA; saMkSipta vivaraNa. pU. mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje 3-4-5 DhALamAM racela 48 gAthA para gaNivara zrIyazovijayajI mahArAja dvArA parAmarza(TIkA)rUpe vistArAyela vivaraNa uparathI anumAna karuM chuM ke sujJa gaNivaryazrIe paNa saMkSiptamAM ja vivaraNa karyuM che. hA, Ama to parAmarzarUpe ghaNuM ghaNuM vivaraNa karyu che. DhALa - 3 jI, 4 thI ane 5 mI DhALanA vivaraNa parathI sahaja samajAya che ke teozrIno jJAnAbhyAsa ghaNo bahoLo che. teozrIe jaina-jainetara Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA 0 11 banne zAstrano UMDo abhyAsa karyo che. kema ke, traNa DhALanA vivaraNamAM jaina zAstro tarIke zrIAcArAMga sUtra, pU. siddhasenadivAkarajIkRta saMmatitarka prakaraNa, jIvAbhigama sUtra, syAdvAdakalpalatA, pU.abhayadevasUrikRta saMmatitarkanI vAdamahArNava nAmanI vyAkhyA, pU. haribhadrasUrikRta anekAMtajayapatAkA, pU. vAdidevasUrikRta syAdAdaratnAkara, aSTasahastrIvivaraNa, zAstravArtAsamuccaya, amarakoSa, pU. hemacaMdrAcAryakRta abhidhAnaciMtAmaNIkoSa, anuyogadvAra, Avazyakaniryukti, pU. jinabhadramaNikSamAzramaNakRta vizeSAvazyaka -bhASya, anekAMtavyavasthA, narahasya, nizIthasUtra, zrIharibhadrIya SoDazaka, upadezapada, dvAtrizadvatrizikA, pU. vinayavijayakRta nayakarNikA, pramANa-nayatattAlokAlaMkAra tathA jainetara zAstra tarIke mAdhvAcAryakRta tattvaviveka graMtha, kumArillabhaTTaracita mImAMsA zlokavArtika graMtha, prabhAcaMdrajIkRta nyAyakumudacaMdra graMtha, digaMbarIya akalaMkakRta tattvArtharAjavArtika, pazupAla vidvAna kathita anavasthAdoSonuM varNana, mAdhvAcAryakRta dazaprakaraNa, gAgAbhaTTakRta bhAkRciMtAmaNi, pArthasArathimizrakRta zAstradIpikA, vidyAraNyakRta paMcadazI, vanamAlimizrakRta vedAntasiddhAntasaMgraha, vAcaspatimizrakRta brahmasUtrazAMkarabhASya upara bhAmatI vyAkhyA, digaMbara devasenakRta nayacakra ane AlApapaddhati, anyadarzananA siddhAMto, akSapAdaRSikRta nyAyasUtra graMtha, mAIlladhavalakRta nayacakra graMtha, digaMbara nemicaMdrajIkRta bRhadravyasaMgraha, digaMbara kuMdakuMdasvAmikRta pravacanasAra, zivasUtra graMtha, digaMbara akalaMkasvAmikRta tattvArtharAjavArtika, dhavalA graMtha, pazupaTalakRta pauSkara Agama, dravyasvabhAvaprakAza, pataMjaliRSi kRta vaiyAkaraNamahAbhASya, vAtsyAyanabhASya - AvA aneka graMthonA purAvAne kAraNe gaNivaryazrInuM jJAna bahoLuM che. ema anubhava karuM chuM. AvA ja graMthIya jJAnanA AdhAre teozrInuM vaidyakIya jJAna paNa A pustakamAM chatuM thatuM anubhavAya che. pR. naM. 395 mAM dADamamAM snigdhatA-uSNatA jaNAvela che. to te pittanAzaka ne kaphanAzaka paNa che. te rIte pR. 403 para goLa ane sUMThanuM jJAna paNa pIrasyuM che. goLa kapha kare, sUMTha pitta kare ane baMnuM mizraNa kapha-pittanuM nivAraNa kare. pUjyapAda AgamoddhAraka zrIAnaMdasAgarasUrIzvarajI bhagavaMte Agama-TIkA AdimAM bAvana viSayanA vibhAjanamAM vaidyakIya viSayanuM vibhAjana paNa karela che. vaLI, gaNivaryazrIe A parAmarzAtmaka TIkAmAM pR. naM. 437 upara zujhAhikA nyAya, pR. naM. 445 upara ardhajaratIya nyAya AvA vibhinna nyAyanA prayogathI paNa vidvattAnI vizeSa jhAMkhI thAya che. ane tethI ja A rAsa upara vidvattApUrNa parAmarza (TIkA), ane karNikA suvAsa (bhASAMtara) jagadhrAhya banaze. A pustakamAM TIkA/parAmarza, bhASAMtara karNikAsuvAsamAM ghaNI-ghaNI vizeSatAo che, je kramazaH joIe. sau prathama huM eTaluM jaNAvIza ke gaNivaryazrIe dareka gAthAnI pUrNAhutimAM je "AdhyAtmika upanaya' darzAvyo che. te acUka vAMcI levo. zakya hoya to avataraNikA pachI turata ja AdhyAtmika upanaya vAMcavo. jethI gAthA, Tabo, parAmarza, zlokArdha-vyAkhyA, karNikAsuvAsa, spaSTatA - badhuM ja AtmasparzI banaze. tathA bIjI vAta : bolDa TAIpamAM ApelA zIrSako dvArA gaNivaryazrInI vidvattA upasI Ave 1. A graMthamAM kula 185 nyAyaprayoga thayelA che. juo bhAga - 7, pariziSTa - 9. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 * prastAvanA - che. ekavAra te mathALA paNa avazya vAMcI levA. bIjA bhAganI DhALa aMge keTalIka vizeSatAo joIe. * 4 thI DhALanI prathama gAthAmAM - eka vastumAM bhedabheda mAnavAmAM virodhAdi sattara doSonuM nirUpaNa karyuM che. to trIjI gAthAmAM te doSonuM mArmika ane vistRta rIte nirAkaraNa paNa karyuM che. * pR. naM. 403-404 mAM dravya-guNamAM bhedabheda che to dravya-paryAyamAM paNa bhedAbhedanI vAta TAMkI che. * pR. 438 para paryAyano nAza thayo chatAM temAM paryAyIno nAza nathI. * pR. 450 mAM anya darzanakAronA mate paNa bhedabhedanI siddhi prasiddha karI che. * pR.598 upara jJAnAtmaka nayanuM ane zabdAtmaka nayanuM atisuMdara varNana karela che. * nayanA sAmAnya vivecanamAM ema kahevAya che ke koI paNa naya bIjA koI paNa nayano apalApa nathI karato, ne svIkAra paNa nathI karato. jyAre pR. pa68 upara "eka naya bIjA nayano apalApa na kare. paNa bIjA nayano gauNabhAve svIkAra kare' - A matalabanI vAtamAM gauNabhAve svIkAra karavAnI khUbI paNa atisuMdara che. * pR. 610-611mAM sunaya, durnaya, sApekSanaya, nirapekSanaya, gauNanaya, laukikasaMketa nayasaMketa vagere vagere bhinna rIte nayanI vAto majAnI jaNAvI che. AvI vizeSatAo uparAMta alaga-alaga bhaMDAranI pragaTa-apragaTa (prinTeDa-anaprinTeDa) aneka prationA AdhAre graMthane samRddha banAvavA gaNivaryazrIe pUrato prayatna karyo che. vartamAna kALamAM vibhinna bhaMDAronI prata-prApti sulabha banI rahI che. jethI vidvajjano saphaLa puruSArtha AdarI zake che. pUrva kALamAM pU. vinayavijayajI ma., pU. vIravijayajI ma., pU. AnaMdasAgarasUrijI ma. vagerenA samayamAM prata-prApti durlabha hatI. mAMDa mAMDa prata maLatI. kyAreka vaLI kramazaH thoDA thoDA pRSTha karIne prata maLatI. jethI judA judA bhaMDAronI prata meLavIne saMzodhana karavuM duSkara hatuM. vaLI te pUrvarSio jJAtA hovA chatAM pApabhIru hovAthI potAnI sanmati anusAra paNa ekeya akSara ke kAno-mAtra suddhAM paNa pherabadalI vinA graMthanuM prakAzana-saMpAdana karavA tatpara rahetA. pUjyapAda AgamoddhAraka zrIAnaMdasAgarasUrIzvarajI bhagavaMta dvArA seMkaDo graMtho saMpAdanapUrvaka prakAzita thayA. prAyaH tamAma vidvadratnoe teno saharSa svIkAra karI vibhinna graMthonA prakAzana, saMpAdana ke saMzodhananA kAryamAM acUka sahayoga lIdho che. vaLI, pU. AgamaprabhAkara zrIpuNyavijayajI ma. jevA zramaNaratnoe ane zrIprabhudAsabhAI pArekha, zrIsukhalAlajI jevA paMDitaratnoe nirvivAda taTasthatApUrvaka te graMthone zabdapuSpathI vadhAvyA che. TUMkamAM : vartamAnakALe graMtho/pratonI prApti sulabha hovA chatAM saMpAdana-saMzodhanamAM ghaNAM ochAne rasa hoya che. emAM pU. gaNivaryazrIe pUrato rasa dAkhavI vidvajjana samakSa A pustaka rajU karyuM che. sahu koI A pustaka vAMcI nija-para caitanyamAM vikAsa sAdhe - e ja abhyarthanA. mahA vada - 10, 2062 (dIkSAdina), ... pU. A. zrI hemacaMdrasAgarasUrijI-ziSya akSayacaMdrasAgara valasADa. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya zAkhA - 3 dravya-guNa-paryAyA'bhedasiddhiH TUMDasAra (zAkhA - 3) dravyAdyekAntabhede dUSaNam dravya-guNAdino ekAMte bheda amAnya guNa-guNibhAvocchedApAdanam . bhedapakSamAM guNa-guNibhAva asaMbhava abhede'pi SaSThIprayogasamarthanam dravya-guNAdi vacce bhedazaMkA chaThThI vibhakti ekAMte bhedasAdhaka nathI . guNa-guNinorabhedasamarthanam gueza-guzilAva 'sva35' saMbaMdha che AtmapuSTyupAyanirdezaH AtmahatyA nivAro abhedasAdhakayuktipradarzanam. dravyAdinA bhedapakSamAM anavasthA guNa-guNI vacce abhedasaMbaMdhamAM lAghava dharmakalpanA laghIyasI asamaniyata hovAthI guNa-guNI bhinna : pUrvapakSa . kAlagarbhavizeSaNatAdivimarzaH svakAle guNa-guNImAM abheda : uttarapakSa kALagarbhita abhinnatA viSayamArgadarzikA bhedasambandhapakSe'navasthApAdanam .. kALagarbhita vizeSaNatAnI spaSTatA atirikta samavAya saMbaMdhanuM nirAkaraNa guNa-guNinoH svarUpasambandhasthApanam . naiyAyikamatamAM gaurava.. guNa-guNisvarUpasambandhaprayojanaprasthApanam jainamatamAM saMbaMdhalAghava abhedasaMbaMdhamAM vilaMbano abhAva bhedaikAnte vyavahArabAdhaH ........ 243-358 244 245 * 245 246 'svarNaM dravyIbhUtam' ApattinuM nivAraNa . 246 dharma upalakSita dharmitAnayano viyAra pRSTha pRSTha . 256 257 . 257 258 . 258 259 . 259 . 259 260 . 260 261 261 261 262 . 262 263 . 263 263 263 264 264 . 264 252 dugdhameva dadhi bhavati. 265 253 | kheDAMta hanuM, vibhAganuM bhane pRthastvanuM nirA2. 265 253 avayava avayavImAM ameha : bhImAMsa 265 bhinne dharmatvAbhAvaH . 266 .....266 266 266 267 267 268 viSaya . 247 248 . 248 lokavyavahArathI dravya-guNAdino abheda ccipratyayArthamImAMsA 247 | 'manuSyo devIbhUtaH' iti vAkyaprayogasaGgatiH 247 yatheccha lakSazA samAnya dravya-paryAyano abheda : aSTasahasrItAtparyavivaraNa avicchinnadravyasya kAryabhAvasiddhiH 'cci' pratyayanA arthanI vicAraNA dharmitAnayamImAMsA 255 . 255 dravya - paryAyA'bhede paradarzanasammatiH vizeSAvazya bhASyano saMvAha. dravya-paryAyano meha : vehAMtI avayavA'vayavinorabhedaH avayava avayavI vayye ameha : zvetAMjara avayavAvayavyabhedasAdhanam avayava-avayavImAM ekAMtabheda asaMgata vastra24 viyAra. sadvRtti prayogamAM lakSaNA samAnya 249 . 249 . 250 . 250 250 251 . 251 mRdghaTA'bhedapradarzanam 252 pratyabhijJA pUrvottarAsIna dravyamAM ameha siddhi 252 dravya-paryAyamAM ameha . 253 254 avayava avayavImAM ameha - zrIharibhadrasUri . 254 avayava avayavI meha: zaMrAyArya laugAkSibhAskaramata vicAra sadguNa - paryAyahAniparihArAya yatitavyam mehanayanuM cita khAlaMjana 13 255 256 | bhedaikAnte dviguNagauravApAdanam . Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamArgadarzikA viSaya pRSTha viSaya ... bamaNA bhAranI taiyAyikane samasyA ................ 268 | abhedanaya saMyamasAdhaka ........................... 271 atyantIna" avavigurutvam adhum .................. 261 vijJAtIyadranibannavimarza . avayavabhAra karatAM avayavIno bhAra anekadravyaniSpanna eka paryAyano vicAra ............ 280 atyaMta hIna : navya naiyAyika .......... vacce dravya-kuLa-paryAyavAcaritram ............ navya taiyAyikamata nirAkaraNa : syAdvAdI ........... 262 dravya-paryAyanA abhedamAM Apatti pUramAno utkRSTapurutvavivAra: .......................... 270 | 'makAna' AvI pratItinI Apatti mithyA ........ 282 paramANumAM utkRSTa gurutva : navya naiyAyika .......... prAsAdAdigataikatvAdivicAraH avayavI nIrUpa thavAnI Apatti....... .......... ekatva-anekatvamAM virodha : naiyAyika............ avanamanavizeSa vicAra .............. 270 ekatva-anekatvamAM avirodha : jaina ................282 anyAyavinossSTarutvavimarza .................... 271 makAnagata ekatva-anekatva mImAMsA ............... 282 avayavImAM apakRSTa gurutva: navyarnayAyika ......... 272 meto vyAvahAri:, meDha: naiRyi: ................ 28 navya naiyAyika matamAM gaurava ...................... 271 | sakhaMDa-akhaMDadravyagrAhaka nayano vicAra ............ navyarnayAyikamate cAra navI kalpanAnuM gaurava ........ 272 | vivekRtya nairAzyAdAramu i.................... tadvandAvavitvena vaIRLatAlivimarza ............... 272 ekatvanA aneka prakAra. ............. avayava-avayavI abheda : dharmakIrti .. ............... ra72 nizcaya-vyavahAranuM yathocita joDANa ............... 284 gatirijIvavijayo juna-pavanam ................. ra7rU vivekadRSTyA AtmasaMrakSaNam .. 285 manorathanaMdI AcAryano mata ..................... 273 ane vAmanadrageDanetvIpana-nirAvarane ........ 286 anya vini gurutvavizeSane vAdha ......... ra74 niyata, yathAvasthita dravyavyavahArano vicAra ......... 286 kAraNabhede kAryabheda Avazyaka : tarkakaumudI........... 274 abhedapakSamAM niyata dravyavyavahAra saMbhava ........... 286 ekAMtabhedamAM pratyabhijJA Adi asaMbhava ........... 274 nIvaviniyativyavahAropapAlana ....................... 287 gurutvamatIndriyam ................. 275 atyaMta bhedapakSamAM niyata dravyavahAra asaMgata ..... 287 aprAmANika padArtha AdhArita tarka aprAmANika ...... 287 adhika bhAra pratyakSamAM ApAdakaviraha .............. 275 adhika bhAranI anumitinuM ApAdana .............. 27, svajAtyA dravyAdipariNAmaikyam . ...... 288 adhika bhAranI anumitinA ApAdakano abhAva .... 276 dravya-guNa-paryAyamAM abhedasiddhi. ..... 286 parama dharmimukhena jJAnavimarzaH gatigurutvavizrAmApanam............... ra76 atyaMta hIna bhAranI kAraNatAno vicAra.......... dravya-guNa-paryAyamAM aikyapariNati. aMtya avayavImAM apakRSTa gurutva : naiyAyika ........ ..........28 ekavidha padArthanuM spaSTIkaraNa dravyAdisaGkhyodbhUtatvavicAraH . ................. .......... 26 0 paramALa kadarUpavizrAmApanam .............. 277 paramANuvizrAnta rUpAdinI Apatti ............... 277 ekavacana-bahuvacanagarbhita vyavahAranuM samarthana jainamatanuM tAtparya ................................... 277 malayagirisUrimatavidyotanam .. lAina .............. ............. 26? avayavIvavinomesiddhiH ............................ 278 dravyAdi udbhUta-anubhUtavivekSA ............... avayavabhAranuM avayavIbhArarUpe pariNamana..........278 akhaMDa svarUparamaNatA meLavIe. atirikta avayavI mImAMsakamatamAM paNa asvIkRta .. 278 akhaNDasvarUparamaNatAyAH zuddhadravyadehAtmAbhedanayasya bhojanAdisaMyama-sAdhakatAprakAzanam279 gunAvimulya yoganatvam ... *.... 262 *. 288 ******* 282 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 je je 296 je sa 0 0 ja 0 ja jaja ja ja ja ja 0 ja 299 ja * viSayamArgadarzikA * viSaya pRSTha | | viSaya pRSTha sAdhakanI aMgata javAbadArI ........ ........ 262 | kalpanAlAghava paNa doSarUpa ! ......... ........ re 07 TravyAdhimetinimonama ........... 293 AvirbhAva-tirobhAvamAM syAdvAda ...... ......... 2 07 asat kAryanI utpatti asaMbhava 293 asatkAryavAdanuM nirAkaraNa ..... ......... rU 07 35lAnavaraVAsya nurUpatA .... 294 prALu pada mRtti svarUpe ............... upAdAna-kAryA'bhedasAdhakahetupaJcakavimarzaH .... 295 syAdvAdarahasya saMvAdanuM tAtparya ........ ......... rU 08 satkAryavAdasAdhaka pAMca hetu .. 8Arya-prAmAvavirodhaH ............................... 3 06 sato'bhivyaktiH abhivyakti pUrve kAryadarzana vicAraNA .............. rU 06 satanI abhivyakti ...... pratiyogI-prAgabhAva vacce virodha : naiyAyika........ rU 02 vRddhasAsammatiH ... astitva-nAstitva pariNAmamAM aikya ............. 3 01 satkAryavAdanuM samarthana .. ....... 267. tirAditaparamatmisvarUpavinAzanaM vArya ............. sarvasaMbhavaabhAva satkAryavAdasAdhaka tirohita paramAtmAno AvirbhAva = sAdhanA. ....... zaktasya zakyakaraNam tirohita paramAtmasvarUpajhAdurbhAvane varyam............. kAryasya kAraNAtmakatA 299 sarva jIvomAM paramAtmasvarUpadarzana dvArA zreSavilaya .... rU 22 zakyakaraNa satkAryavAdasAdhaka 299 saMjJAnotsaddhivimarza ...... .............. 322 kArya upAdAnakAraNasvarUpa che - sAMkhya ...... asatunI jJapti-utpattino saMbhava : naiyAyika ......... 312 asatkAryavAdI-satkAryavAdI vacce sAmAnya lakSaNapratyAttiparAmarza ....... matabhedanI vicAraNA 299 sAmAnyalakSaNA prayAsatti..... sadasatkAryavAdimatabhedopadarzanam 3 0 0. tatra tatkAryotpattiniyAmakavicAraH satkAryavAvopayo............. | #Ara pravezaH nAti ... satkAryavAdanuM AdhyAtmika prayojana 301 kAraNamAM kAryano praveza : sAMkhya ... sa DakanavivAra............. kapAlatvAdirUpeNa kAraNatAvimarzaH . tirobhAva zaktinA lIdhe kAryanuM adarzana kAraNamAM kAryano apraveza : naiyAyika gosvAmigiridharamatapradarzanam ............ | sa ryavAvastha gauravaprastatA ............... 317 AvirbhAva-tirobhAvanI vedAMtIsaMmata vyAkhyA....... naiiyAyikapakSamAM lAghava, sAMkhyapakSamAM gaurava ... AvirbhAva-tirobhAvanI bIjI vyAkhyA sAMkhyamatamAM lokavirodha. zuddhAdvaitamArtaNDasaMvAdaH ............. dravyaghaTa ane bhAvaghaTa aMge vicAraNA .... rU?7 gosvAmigiridharamatane samajIe kAryapakSasthApanam ........ AvirbhAva-tirobhAva kAryanA paryAya .......... 04 vyavahAranaya asatkAryavAdI . 318 pra iryasattADasarvavimarza ............ ekAntasatkAryavAda amAnya : zrIzIlAMkAcArya ....... pUrve upAdAnakAraNarUpe upAdeya sat asatkAryavAdopayogapradarzanam .......................... 266 vizeSarUpe AvirbhAva vizeSarUpe kAryadarzaka dravya ane guNAdi vacce bhedasiddhi . 319 AvirbhAva-tirobhAvakalpanAvicAra: dvividha asahvAdanuM AdhyAtmika mUlyAMkana anubhavanA AdhAre padArthanI kalpanA. asatkAryavAdadUSaNam phalAbhimukha gaurava nirdoSa ......... ......... rU 06 | atIta Adi viSaya paryAyArthathI asatu ............ rU 20 niyatakArya-kAraNabhAvavimarza .......... 3 0 7 atIta Adi viSaya dravyArthathI sat ................ 320 llh ! ja ja = llh ja llh = 301 ..... ja ja llh = ja llh ja 3 0 3 llh 02 llh 0 rU llh 317 317 llh ........... llh 2 04 l 04 318 llh ...... ll s S. ' l lh sh l 2 06. ja ja sh ********* 220 lh sh lh Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 *viSayamAhA. viSaya pRSTha viSaya m m m m m M m " m m m l l l l l l l l naSTaghaTaH mRttikArUpeNa asti ........... ..............321 pAya pahArthane sApekSa zAnavizeSatA............... bAya 54Athana sApa zAnApara rUpAntareNa sattvasiddhiH ................ ............... 322 methI prAritAmeha......... ........... svataMtra sAdhana bhane prasaMgamApAna vize sama49 .... 322 | mithyAvAsanAvazAdasadbhAnApAdanam .................... 337 me'35 vastu masat, anya35 sat : haina .......... 322 | | naiyAyino satyatithI sAme 52||4y ........ 337 asatkAryavAdaikAntanirAkaraNam ......... ................. asatyAlivAhanI spaSTatA ........ ............ sarvathA asalAryavAha naiyAyibhate. asaMgata .........323 asadabhAnanyAyena nindakakSamAyAcanA .................. 338 thita vyavahAra ane humAvatyA : nayayaprayojana ..323 matIta viSaya thita sata : haina ................. 338 dravyArthikanayAnusaraNena dvaSatyAgaH ........ 324 | bhUkha svI10 athavA ni pratye madhyastha bano ..... 338 asatpratibhAsaparAmarzaH ............. 325 kArya-kAraNayoH tAdAtmyam .............................. 339 naiyAyi dvaa2|| yo yAra ma4ya : haina ............. 325 asatnI zaHi-utpattino mama ................ 339 yogAcAramatapratikSepA'sambhavaH .......................... 326 | 'AdAvante'sad madhye'pyasad' iti nyAyadyotanam ... 340 bauddhanA yAra saMgrahAyanI sama49 ................ 26 | sahavyavahAra satya vAhano sA4 ................. 340 asato jJaptirapi na, kuta utpattiH ? .............. dravyakarmAdinimittakasaGklezo na kAryaH .............. 341 sarvathA asanuM bhAna azakya 327 tri dhruva mAtmatatvamA sthira thame ............. 341 stambhAdikaM na jJAnAkAramAtrAtmakam .................. 328 | kArya-kAraNayoH bhedAbhedapakSasthApanam ................ 342 yogAyArabhatanirAsa .......... ... 328 | mevAhI naiyAyi: - amevAhI sAdhya ............ 342 dRSTasAmayI 4nya zAna mithyA : zAbarabhASya......... ekAntapakSadoSopadarzane sammatitarkasaMvAdaH ............. 343 paripakva-prabala-parizuddhajJAnamAhAtmyena Asiduawi 238 // dUSo vAstavi cha............ 343 ___ AtmA bhAvanIyaH .......................... 329 kAryotpatticAturvidhyam ... ...........344 yogAyAra bhatarnu mAdhyAmi bhUlyAina ............. Aryotpatti aMgena yA2 mato ................... atItapratItipratipAdanam .......... .............. jainapravacanam apakSapAti ............. satAta pahA! 5 vartamAna paryAyathI sat .......... 330 dravya-zuhino mehAmeha : haina ....... atItajJeyAkArasattvavicAraH ..............................331 ekAntavAdino mitho hatAH............ ................ 346 satAta. zeyAra dravyArthathI sat ........ 524zanAko pratye zrI ubhadrAyAya- maMtavya ....... 346 jJAnaviSayatA viSayasvarUpA | 52pravAhImAno 52252 matsa2(mA............... 346 viSayatA viSayas135 cha ........................ | syAdvAdasiddhAntaH mAtsaryazUnyaH ................... 347 atIte vartamAnatvAropakaraNam 333 | bhagavatsamayaH sarvadarzanamayaH ............. 348 atItamA vartamAnatAno 65yAra : naigamanaya ........ | syAtA dvArA sarva nayonI maitrI .. ............ upacAranimitta vicAra, | matsaraH parAjayahetuH . ................. 52niM: - svaprazaMsA jIme : naigamanaya........... jainadarzanamAM sarva darzanano samAveza namA sa zananA sabhAvaza .............. atItasattvAbhyupagamena dveSAdityAgaH .................... | me vAhI 52252 52|(r)t ..................... 349 zazazRGgabhAnApAdanam . ............... 335 | jainaM jayati zAsanam ............. ............. 350 asatanamAna mAnavAmA mApatti ..... ..........335 | nityavAhInI sthApanA ....... .........350 arthenaiva dhiyAM vizeSaH ...... .......... 336 | sattvam arthakriyAvyApyam .......... 351 l l llh s 344 l l 345 llh l s l pipapatvarUpA........... mr mr .......... mr m mr 348 m ...... 349 m m mm mr 334 mr m ......... Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamArgadarzikA - 17 viSaya pRSTha viSaya pRSTha 352 367 ja ja ja ja ja ... 366 ja + pha = . ! kAka ja ja ja u-dha62 ja ekAMta anityapakSamAM arthakriyA asaMbhava........... rU52 | jaino sAme siddhasAdhyatA doSAropaNa ................ rU 6 6 ekAMta nityavAdamAM arthakriyA asaMbhava .... HISmAneloSAropama .......................... 367 syAdvAdamaJjarIsaMvAdaH ... ........... nirapekSa anekAMtamAM virodha doSa ...... ekAntapakSomAM viruddha Adi doSo..... ......... rU52 | anekAntarUpatA kramathI ke yugapat? ................ 367 ekAntapakSahetavaH virodha-vyabhicArAdidoSagrastAH .... 353 niyatAthaDhiyochetapatti ............. .......... rU 68 jainazAsanam pRthak .......... .......... 364 | aneka guNadharmamAM ekatva Apatti ......... 368 sunda-upasunda nyAya vicAra. .... 364 | anekasvabhAvavyAptimAM anavasthA. 368 madhyasthabhAve tattvanirUpaNa niMdAsvarUpa nathI ......... 364 | anekAMtamAM aniyata pravRttino AkSepa ......... pattivAsamAnonA nindrAvira.......... rUpaka | proDakAmAkhyA vinam ekAMtavAdIo parasparaniMdaka pramANa paNa anekAMtamAM apramANa : AkSepa . sva pratye kaThora ane para pratye komaLa bano .......... rU56 | sarvajJasyA'sarvajJatApattiH ..................... rU 70 mAna-matAgrahAdayaH tyAjyAH. syAdvAdamAM sarvajJa paNa asarvajJa : AkSepa ........... rU70 zAkhA - 3 - anuprekSA ....... ......... 367 jaina matamAM siddha paNa asiddha : AkSepa ........... 370 anekAMtamAM pramANanI niSphaLatA : AkSepa ..... zAkhA-4 dravya-guNa-payAryabhedA'bheda hAvidha vivAra: ......... ............. rU 72 -siddhiA saptamaGgIsthApanaJca parataH anekAMtarUpatA anavasthAjanaka ............ TUMkasAra (zAkhA - 4)................. anekAMtamAM bAdhaka pramANa ............. ........... rU72 meDhAme virodhAkSepa ............. ......... 366 bheda-abhedamAM vaiyadhikaraNyano AkSepa .............. rU76 anekAMtavAdamAM AkSepa ...... zrutazraddhAnamAhItyam ................... ............. 272 cAre satazatUpAkSepa ............................. 362 zrutazraddhA acala banAvo ......... ........ anekAMtavAdamAM sattara doSono AkSepa.. zratadharma pratye vizvAsa atiAvazyaka ............ 272 virodha-dhira meTroparzanam . ......... | vicikitsAyAH samAdhibAdhakatvam ......... rU73 bheda-abhedane ekatra mAnavAmAM virodhano apalApa... rUdra jinavacanamAM saMzaya samAdhino pratibaMdhaka anekAMtamAM vaiyadhikaraNya doSano apalApa ........... rU63 zeya padArthanA traNa bheda ... virodha ane vaiyadhikaraNya vacce taphAvata ............. sAdhunindrA tyAkhyA .......... syAdvAda svIkAramAM vyatikara ane saMkara doSa.... rU63 | sAdhuniMdA samAdhimAM bAdhaka ....... * ...... 374 vyatikara-saGkarabhedanirUpaNam ... nirvinitsitvoparzanama ..... ......... 27 vyatikara ane saMkara vacce taphAvata .............. day | phalazaMkAnivAraNa viziSTa bodha vinA azakya ........ rU 7 saMzayaparAma......... .......... rU ba | arvAcanA: parityAkhya ............. ................. rU 76 bhedabhedarUpa anekAMtamAM anavasthA zraddhA mokSamArgamApaka ......... ........... rU 76 syAdvAdamAM saMzaya doSa.......... .......... rU 66 satarazatUpanirAkaranopama * ...................... rU 77 siddhasAgataritoSavimarza ............................ ekatra bhedAbhedamAM avirodha ........ ......... 277 jainamatamAM daSTahAni - aSTakalpanA doSano AkSepa.. rUda6 | 3mayanayataH vastuvyavasthA ........... .............. 378 | bhedanaya ane abhedanaya dvArA vastuvyavasthA ......... rU78 *..... 36 0 ja 361 0 ja 362 ja "'" 'T * * * * * 364 ja ******** 2 66 | ja Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamAhA. viSaya pRSTha viSaya pRSTha ......... 380 llh llh l l s l s l 398 l llh bhedakAlpanikatA'pAkaraNam .......... ... 379 | sattara hoparnu ni2|425. ............393 mahAmehavyavahAra anyasApekSa ........ 379 | avirodhakalpanAyAM nirdoSatA ............ . 394 asattvasyaiva mithyAtvaprayojakatA ........ 380 viroSa hoSa asaMgata.............................394 kAlpanikatAnuM nimitta asattva che, mAmebhA metra vyApyavRttitA : prAcIna hainAyArya .394 anya apekSA nahi....... virodhasya viziSya vizrAntatvam ................ 395 vivis135 amehAMza satya : advaitavAhI ...... 380 254ii - hama dRSTAntano nirdeza .................395 dravya-guNAdyabhedazrutidyotanam .. .............. 381 / 24 bhane zyAma [ma meM bhavyAyavRttitA ..... 395 amehAMza satya : vehAntI.......... ........... . 381 nRsiMhodAharaNaparAmarzaH ..... bhedAMzamithyAtvanirAsaH .................................. 382 sniyatA bhane yAta bhetra vyApyavRtti ........... 396 stakSasva35 mehAMza satya : bauddha.... 382 | bhedabhedano ekatra avacchedakabhedathI anubhavasiddha mahAmeha satya : syAvAhI ............ 382 samAveza : navya haina .................396 bhedAbhedAnyatarApalApe ubhayApalApApattiH ............. 383 | narasiMha dRSTAMtanI viyaa29|| ...................... mahAhanA vIranaM AdhyAtmi: prayozana .........383 | zaGakhezvarapArzvanAthastotrasaMvAdaH ......................... 397 bhedanayo maitryAdibhAvopaSTambhakaH ........................ 384 | ekapradezatvamabhedaH, atabhAvaH = bhedaH ............... pratyakSato bhedAbhedA'virodhasAdhanam narasiMDadRSTAMtane samame ........................ 398 bheda-bhedamA aviro5 pratyakSasiddha ...............385 | hima2 saMmata mahAmehanI viy||29|| ............... 398 kAlabhedena bhedAbhedAvirodhasiddhiH ekAntavAde'nyo'nyAzrayaH ................................. ajamethI mahAmehamA avirodha .................. .. 386 vizeSa mAnavAmA anyonyAzraya .................. pratItyA ekatra ekadA bhedAbhedasiddhiH 387 syAdvAde pratiniyatasvarUpabhAnavicAraH .. paryAya-paryAyI vayye mehame : vizeSAvazyamASya ..387 vaiyapi427ya hoSanu ni2|729 ......... mAsamakchehena mehatramehAmehanI siddhi........387 | sN|2-vyti32 ghoSana ni2|425 ............... sarvathAbhedAdau vyavahAravirodhaH .......................... 388 anavasthA doSa asaMgata. meti mehano meta samehano svii||2 asaMgata .. 388 kAraNatvAdeH padArthAntaratA ............ .401 sAmAnAdhikaraNyAdito bhedAbhedAvirodhasiddhiH ....... 389 | vitihAmihanI bhane 129tAnI viyaa29||...401 sAmAna4i27ya bhane vaiyapi 27ya aMga viyaa29|| ... 389 avacchedakabhedenaikatrobhayasamAvezaH 402 pratyakSaprasiddha arthamA vizeSa - na ....... bhedabhedajAti atirikta, pratyakSaviSaye virodhA'sambhavaH ........................... 390 mahAsamaya anatirita :*na......402 dravyanI.nivRtti-anivRttino vi485 ............... saMzaya ghoSa asaMgata ....... ............402 anubhavasya balAdhikatve zrIharibhadrasUrisammatiH ...... jAtyantarAtmakabhedAbhedasamarthanam ............ vikalpa karatAM anubhava baLavAna ...........391 14Ani-26448yana yutizUnya................. bhane tapAibha anyazananI saMmati............... 391 guru-zue8. GELS29 vimarza.......... pratyakSasiddhe udAharaNA'nAvazyakatA .................... 392 | anirvacanIyapratikSepaH .................... 5hama ane pArthamA aneta ........ tyaMtarAtma mahAmeha vAstavis .................404 virodhadoSamImAMsA............ ...........393 | maniyanIya prtimaasistyniiviyaa29|| .......404 llh m mm m m mmm>>>>>> 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 l llh 400 llh llh 0 llh s ......... llh 0 lh 0 0 sh l 0 sh Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *viSayamArgadarzi. 19 viSaya pRSTha viSaya 405 407 .411 .........425 anekAntArthaspaSTIkaraNam ........... .......... 405 pramANa paNa prameyAtmaka ...............419 siddhasAdhana hoSana nivaa25| ........ pazupAlamatanuM nirUpaNa . kramikA'kramikAnekAntapradarzanam ......................... 406 grAhyAnavasthA'pAkaraNam .................................. 420 nimitta thA bhi-mi bhane id.............406 pazupAlamatano nirAsa ......... ......420 anekAntAtmakatAyA anatiprasaJjakatvam .............. bhanetanA avyA5tAno bhaya nibhUga............. -sane svabhAvAtma vastunI utpatti ........... 407 anekAntasya samyagekAntagarbhatA ......................... bhane santAtma vastu 5 niyata yArI .......... 407 sAntamA manavasthA ni25|| ................. sarvaM sarvAtmakamasarvAtmakaJca ............................. 408 syAdekAntaH syAdanekAntaH ................................ sarva vastu sarvAtmaka ane asarvAtmaka ..............408 anentamA maneAnta .......... .......422 pramANanI apramANarUpatA : jaina ...............408 | manesit 59 // anetas135......................422 gatirUpatAnekAntavicAraH 409 anekAntAnekAnta ekAntasvarUpaH ....................... 423 gatiparita dravya sarvathA gati35 nathI : saMbhatikAra..409 bhanetamai sid sanetispa35 .................423 TAti maniSTagativi24sA54 ....... ..........409 jJapteH jijJAsAnusAritvam ............................... 424 gatisvarUpe'nekAntAtmakatA ............. 4 410 utpatti-siMdhI virodhano bhanetima saMbhava...424 samA56 prabhAsAmAnyatmehamA54 : naiyAyi: ....410 niSi anavasthA ||127y ........ .424 pararUpApekSayA sarvajJasyA'sarvajJatvama 411 arpitA'narpitadRSTyA pratItiparAmarzaH .............. 425 zavyutpatti 55 tAtparyasApekSa : haina ............. pazupAlamatavimarza .. sva35-5235 vaa2| aneta saMmata ..... 411 sAvachinna-niravachinna pratAtinuM samarthana...........425 apasiddhAntanirAkaraNam ................. anekAntaH samyagekAntA'vinAbhAvI .................... 426 prathama-prathama sarva mAhinA viyaa25|| .......... anenta sabhyaganta vyAta.....................426 sarvajJAdau sarvajJabhedAdisAdhanam ......... ...........413 mahAmenu sAmAnAdhi427ya pratyakSasiddha ............426 naMhIsUtrAno matiza........ samyaktvadAyeM cAritradAyama..........................427 siddhanAme ......... ......413 naizcayi sabhyatvaane yAstriyye samavyAti.....427 apekSAvizeSeNaiva siddhatvAdisiddhiH ...... ....... 414 bhudrita pustomA mahatpanI 46 24 // 42..........427 chadmastha jIva paNa sarvajJa 414 samyaktvazuddhyA cAritrAntaraGgazuddhiH .............. 428 AMzika-pUrNasarvajJatAdivimarzaH ................. yAritrana yAsa : samyakatva ................... rucyanusAreNa vidhi-niSedhakathanam ................... 416 pudgale bhedAbhedavyavahAropadarzanam ..................... viziSTa vastuno vidhi-niSedha : naiyAyika 416 pulamA gurAno mahAme........................429 naiyAyika matamAM vinigamanAviraha. ................... 416 setra meM ANe mahAmeno samAveza..............429 ghaTAstitvasya ghaTatvAvacchinnatA 417 avacchedakabhedAdekatra bhedAbhedobhayasiddhiH ............. 430 vidhi-niSedha dharmavizeSathI avachinna ...............417 bhakche64(methI meM deg4 gurAno dravyamA bheAme ... 430 cetanasya sva-parAnekAntarUpatAparicchetRtvam .......... 418 ameviSaya dvandvasamAsa dvArA mehame siddhi......430 bhaneta35tA prabhAemA anavasthA ayuta ...418 dvandvasamAsabalenaikatra bhedAbhedobhayasiddhiH . ............... 431 anekAntA'navasthAmImAMsA ............ .. 419 | gu-gumA mahAme ubhaya : zrIharibhadrasUri ......431 ........413 0 0 0 0 03 ......... 0 0 0 0 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - tArI .......4rUda ....437 * viSayamArgadarzikA * viSaya pRSTha viSaya ekAntabhedA'bhedayoH pratikSepaH ........... 432 dharmanAtyavimarza ............. .............................. 44 dharmI anizcaya guNa-guNIbheda sAdhaka ...............432 dharmInA paNa utpAda-vyaya : jaina ........ ..........446 avayava-avayavI vacce bhedabheda .................. naiyAyika pAse tarka che paNa tathya nathI ...............446 #Arya-IRyomeDhAme siddhiH ... ............. 4rU rU. dharSinANIbhadravIrakhavadhavimarza ........................ 446 jJAnInA bahumAnathI jJAnanuM bahumAna : abheda naya ..433 | dharmInA utpAda-vyayamAM kAraNabAdha : naiyAyika .......446 bhedanaya abhimAna choDAve......... ..............4rUrU | dharmInA utpAda-vyayamAM kAraNa abAdhita : jaina ......446 adhyAtmanA mekamelomayanopojhanama........ 434 | game nayaH sadAranAza: ............................. 447 Atmani bhedAbhedobhayasiddhiH . ............. ahaMno bhAra utAravA abhedanaya upayogI ..........447 AtmAmAM paryAyano bhedabheda 435 nainamartAvinaya ............. ...................... 448 gva nAnAviruddhasiddhiH......................... 436 jaDa-cetanano bhedabheda ............ ...........448 nizcayika ane vyAvahArika paryAyanI vicAraNA.. pattItra melAme samAveza ....................... 446 riminityatA-sAvaMyadhvaMsaTcupa ..............437 nabanyAyanI paribhASAmAM bhedabhedane oLakhIe....446 zRMgagrAtikAtyAyanuM spaSTIkaraNa . bhedabhedanI sArvatrikatA .......................... 446 dravya-guNa-paryAyamAM bhedabheda - zrIharibhadrasUrijI ....437 gvatra meme praveze gharanasaMmati ................... 460 IntivADhi te tanAvagrasa: ................. 438 bhedabhedamAM anyadarzanakAronI saMmati , 40 paryAyabhede paryAyIno sarvathA bheda asaMgata ............428 | vedAMtimate paNa kArya-kAraNano bhedabheda mahAbhaDha *********... 46 0 kRtanAza ane akRtaAgama doSanI chaNAvaTa ......... 428 nAmAdibhedabhinnAnAm abhinnatvasAdhanam ......... 4 yujhuimavanam 35yam........................................432 pAMca daSTAMtathI bhedabheda : jaina ....................462 paradarzananI satya vAta AdaraNIya .................4rUra dravyathI guNAdi bhinnabhinna .......... ..........462 meniyastha kAryAddhisAdhatA .......................... melAmenAnAl legAsamu i........................... kSamA Adi guNone meLavavA bhedanaya upakAraka ......440 | bhedabhedanA AlaMbane cittavRttine UMcakIe ....... dharmamemAne ghaffmemAnavivAra: ...... ............. 441 arpaNAnarpaNAto bhedAbhedasiddhiH ............ 453 bheda vyApyavRtti : prAcIna naiyAyika 441 bhedanA AzramamAM abhedanI siddhi ................. dharmabhede dhamano bheda : jaina.. ................442 | sUtre vizime pratipAlanam ............. ........ 464 naiyAyikasya dharmibhedocchedApattiH .. ....................442 | arpaNA-anarpaNA dvArA bhedabhedasiddhi .............. sarvathA dharmabheda mAnavAthI pitA-putra #Arja-riNamananA ........... .... 456 vagere pratItinI anupatti ...........442 upAdAna-upAdeya vastuparyAya hovAthI bhinnabhinna....465 bheda svapratiyogitAnA avacchedakano pratyeka vastu sAmAnya-vizeSAtmaka...... virodhI : naiyAyika ....... ..........442 nayAnAM saMtazatAni pafja .......... .......... 456 zyAma re ra melAmeii ........ ........... 443 nayanA bAra bheda : malavAdisUri................. zyAma ghaTamAM rakta ghaTano bhedabheda : jaina ...........44rU 26 nayabheda aMge jijJAsA .......... 456 putra -paryAyamelAme sAdhanam ...................... 444 dvAlizanayAnAM nAmo samAveza ........ 457 udAharaNatrikathI bhedabhedamAM avirodha ............444 vividha navibhAgono parasparamAM samAveza ...... dharmInA badale dharmanA utpAda-vyaya : naiyAyika ........444 | nanana imAlakinI. ...................... 468 . - 457 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamArgadarzikA * viSaya pRSTha viSaya pRSTha * * ******* 472 460. ......... *********.... 47 rU 46. , * , , , , , , samatA TakAvavA vividha dRSTikoNa svIkArya ........... 468 .468 | upAdAnakAraNanuM svakAryarUpe pariNamana... ghaTacAturvidhyanirUpaNam .......... 466 | | astitva-nAstitva svataMtra guNadharma ........... ...47ra dravya-kSetrAdisaMbaMdhathI bhedAbhedanI vicAraNA ..........462 paraparyAya nAstitvena saMkhyadvaE ........... 473 turvidhaghaTapratipAvana......... ......... saptabhaMgI avyAhata........ ... 473 ghaDAnA cAra prakAra ... 460 virAdhaka tarIkenuM astitva choDIe............. dravyapadasaptamanirveza: ................................. 461 virAdhatvena astitve tyAkhyam ........... ............ dravyaghaTa sadasalUpa : syAdvAdI ................... 461 vAnviripAmitvArthavarNanama ...... ......... dravyaghaTane vize saptabhaMgI ........ bhedabhedamAM saptabhaMgInI yojanA................ astitvAkInAM triH AvRtti: ............................ 462 | memesatama nirUpaNam..................... prathama traNa bhaMga dvArA pAchalA cAra bhaMganI niSpatti..4ra | guNa-paryAya dravyanI avasthAvizeSasvarUpa : sattASHvasatamIjharzana ............ dravyArthikanaya .......... sattva-asattva dvArA saptabhaMgInI yojanA .........46 rU | bhedabheda saptabhaMgInA trIjA bhAgamAM nayAnAM koTizo bhaGgAH 464 vizeSa khulAso 476 nayanA karoDo prakAra : mallavAdisUri ........... 464 ] vibhinnanayadRSTyA apramattatA-maitryAdibhAvopabRMhaNam 477 dvAdazAranayacakravRttikRnmatadarzanam . 465 nayano kevI rIte upayoga karavo ? te zIkhIe ......477 vacanatulya nayanA bheda saMmatikAra avaktavyabhaGgaparAmarzaH ............. 478 bhagavatIsUtramAM saptabhaMgInuM mULa.............. 465 avaktavyatva vize vaktavya ......... 478 sAtamIjhalane bhAvatIsUtrasaMvA? ............. 466 puSpadantAdipade pratipAdakatAvicAraH ... ................ 476 dvAdazAMgImAM syAdvAda jhaLahaLe .... ...466 sAMketika zabda paNa azakta ........... .....476 mAma purataH sattapratiSa: .......................... 467 | | gvasthA arthapratipAddina rAma ............ .... syAdvAdamAM vAcaspatimizranI saMmati ..... bhAvasthAnamagnanA samAta ************...467 | puSpadaMtAdi sthale zAbdabodhanI vicAraNA ........... parataH sattvapakSamAM vastunI niyatarUpatAno uccheda .... 467, mitrovacA nirUpAsamarthanam ........................... anettinayatAsaMvAda ........... tevA ............................... 468 ekoktithI ane bhinnoktithI svataH asattvapakSamAM vastumAtrano uccheda............468 arthapratipAdana vicAra ................ layopazamAnusAreja vastasvarUpAvavo ................. 'savRkurita...' cAyaprayoga ............................... 482 naiyAyikamatamAM ghaDo ghaDArUpe nahi rahe ................... eka vAra bolAyelA zabdathI eka ja arthanuM bhAna ....482 zUnyavAdano pratikAra................ | "saidhava sthaLe zAbdabodha vimarza ...................482 yopazama mujaba vastusvarUpano bodha 469 lavara pArtha thazvat, na sarvathA .............. 483 kSayopazamamAndyAdinA viparyAsasambhavaH .......... 470 avaktavya bhAMgAnI siddhi . mithyAtvano aparAdha. ............. 470 yugapa6 arpaNAmAM padArtha kathaMcit avaktavya ........ 483 prathama-dvitIyamatho : pArthavacam ....................... 471 sarvathA avAcyatA anubhavAdithI bAdhita syAdvAdamAM kumArilabhaTTanI saMmati .................. | zuddhAtmadravyam anubhavaikagamyam . 484 astitva ane nAstitva pariNamana vibhinna...........472 svAnubhUtigamya svAtmA akathya ..................484 astitva-nAstitvariAmavivAra: ....................472 | zuddhAtmadravya zadra-tarvayuvAnIm .................... 486 K K 469 .....483 - V ja V Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 500 ........ ......... ............... .490 ......... ........ * viSayamArzi. viSaya viSaya pRSTha 206mo nAla, 204yo| 54Ime ................485 | prastha sUtranayano samiprAya .............499 kramA'kramArpaNAdyotanam .............. 486 | prastha vize 206nayano abhima................. 499 samAno pAyamo mAMgo ......... ....486 | prasthake evambhUtAbhiprAyaH .......................... 500 paryAyArthikanayo bhedavijJAnopayogI ..... 487 prastha dRSTAMtabhA samami38nayanuM tavya........... bhavizAnane 10 me ........................ ..487 | prastha : mevabhUtanayanI dRSTimA 500 SaSThabhaGgavidyotanam .... 488 | miyAthI aparita vastu mithyA : mevabhUta.. ........500 saptabhaMgInA chellA be bhAMgAnuM nirUpaNa .. 488 prasthake nayasaptabhaGgyaH ................. ......... 501 anyavidhasaptabhaGgyatidezaH ................... 489 prastha satasaMgInotrI - yotho mAMgo ...........501 nityaniyatva prakAraka saptabhaMgI 489 prastha satagAma zeSatramain................501 adhikabhaGgAkSepaH 490 ekaviMzatiH prasthake nayasaptabhaGgyaH .................... 502 prasthaka ane pradeza daSTAMtamAM nayamImAMsA.. | prastha64STAMtamai7 nayasI : pAvasUri ....502 adhikabhaGgapratikSepaH ..............491 pusa 21 bhUsanayasAno matiddeza..............502 samAmA maMgavRddhi amAnya ................. .......491 / | prasthakodAharaNe vizeSavimarzaH ........................... 503 prasthakodAharaNe nayasaptabhaGgI ..................... 492 vibhinna matomA virodhanI parihAra ................503 prastha dRSTAMta samA ..... 492 sthaabaa2tn|72 bhane naya2425 graMthabhA matame .....503 prasthake saptabhaGgyantaram .............. 493 | catasro mUlanayasaptabhaGgyaH .. ............. 504 prastha dRSTAMtabhI saHill...... ............ prastha dRSTAMtamA vizeSa viyaa29|| .................504 me nayanI bhujyatA, anya nayonI gauta......... 493 | niSedhajITibha sahIsAthe anenayapraveza saMmata........504 prasthake nayAtirekAnatirekavicAraH ..................... 494 ekasminnapi bhaGge kRtsnArthabodhaH .................... 505 prastha aMge saMya- sUtramA matabheda ............494 prabhAvAzyatuM sakSae ............................505 prasthake sapta saptabhaGgyaH ............. ............ 495 niyamita bhAvanikSe5 sarvanayasaMmata... ............... ..505 traNa dRSTAMtamAM sAta nayanI sAta saptabhaMgI ........ ......495 nayavAkye pramANavAkyAtivyAptinirAsaH ............ 506 prasthaka-vasati daSTAMtamAM cAra saptabhaMgI . ......... 495 nyAyadarzanasaMmata paryApti aMge khulAso vasati 31325 viyaa25|| .. .....................495 ekAda nayavAkya pramANa nathI ......506 prasthake nayasaptabhaGgI ........... yugapadakhilanayasamAvezasaMmatiH. .............. 507 prasthanI nayasatamagAma vAhivasUrino mata .....496 | 12 mama prabhAkSarAnI yona .............507 prasthakopacArasya pAramArthikatvam .......................497 | niSeTibha me.sAthe bhane nayapravRtti mAnya ...... 507 saM85 aupayAra pArtha : saMbhAvanA...............497 vyaJjananaye dvibhaGagI ...... .............508 saMkalpita prastha: 59 vAstavi: naigamanaya.........497 | marthanaya-vyaMjananaya viyAra .......... .............508 prasthakodAharaNamImAMsA .... .......... 498 / arthaparyAyasaptabhaGagI ...................... ............... 509 prastha aMge saMgranayano mata ........ ...... 498 | arthaparyAyama satanA : saMbhatira ....... ......509 prastha ge vyavahAranayanu bhaMtavya .................498 vyaJjanaparyAyasaptabhaGgI .............. ...................510 naigama-saMDaviruddha vyavahAranaya ....... ............498 | vyaM04nayama salamA : saMbhativRtti 2...........510 prasthakodAharaNe RjusUtrAdinayAbhiprAyaH .............. 499 | nirvikalpavastuvicAraH ........ ............. 511 : : : .496 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamArgadarzikA pRSTha viSaya 511 saptabhaMgInI sArvatritanuM samarthana : usmAntara . 511 paripUrNArthaprApakatvameva tAttvikaprAmANyam . 511 paripUrNaarthajodhaDatAnI viyAraezA . 512 sUkSmabuddhyA arthAvadhAraNam ita bhevaMbhUtanayanA bhate nirvilpatAnI viyArA 512 vyaMnaparyAyanI saptabhaMgIno trIbhe lAMgo512 samabhirUDha-evaMbhUtamata mujaba vastu nirvikalpa anekAMtavyavasthA graMtha mujaba vicAraNA phakta samabhirUDhanayanA mate nirvikalpatAnuM samarthana vyaJjanaparyAyA'vAcyatA kheDanA jJAnamAM sarvenuM jJAna . yAsanIya nyAya viyAra.... dvibhaGgIvimarzaH .. vyaMjanaparyAyanI saptabhaMgInA chellA cAra bhAMgA vyaMjanaparyAyamAM dvibhaMgInI pArzvabhUmikA : bIjI vyAkhyA viSaya arthanayasvarUpa-viSayamImAMsA. vyaMjanaparyAyanA svarUpanI vicAraNA savikalpa-nirvikalpasvarUpanI vicAraNA vyaJjananayasvarUpa-viSayamImAMsA saptabhaMgImAM ekIsAthe sarvanayapravRttino saMbhava saMmatitarkagAthAnI trIjI vyAkhyA vyaJjananayato virodhaH, na pramANAditaH virodhano parihAra avaktavyatvasvarUpavimarzaH avaktavya paNa kathaMcitvaktavya. anekAntavyavasthAsaMvAdaH . vyaMjanaparyAyanI dvibhaMgI : . 515 | saptabhaGgIlakSaNapadArthAnvayaH . vyaMSThanaparyAyamAM avAyya vagere lAMgAno asaMbhava 515 saptabhaMgIdRrza prabhAzanayatattvA saiddhAntikabAdhaparihAraH. anekAMtavyavasthAkAranI STimAM khaNDazaH zaktyA bodhavicAraH khaMDazaH zastithI bhavatavyatvano jodha asaMbhava anekArthakazabdasthaLe zAbdabodhavicAra . vyaJjananaye dvau bhaGgau sarvatra sAta bhAMgA Avazyaka nathI sArvatrikasaptabhaGgyAgrahaH tyAjyaH cAlanIyanyAyena saptabhaGgIbodhaH AgamAnusArI matanuM samarthana. 513 .513 kadAgrahamuktamanaskatA kartavyA vicAraNAnI dizAone khullI rAkhIe AtmAditattvadarzane jainatvasAphalyam. . 513 | saptabhaMgInA abhyAsathI Atmatattvaddarzana . 514 syAdvAdaparijJAne naizcayikasamyaktvam bhedAbhedasamarthanopasaMhAraH . * 514 . 514 sAdhane sarvanayamAM samatA .519 520 520 516 .516 saptabhaGgIsUtramImAMsA . .516 517 517 518 . 518 519 lokAlaMkArasUtranuM arthaghaTana saptabhaMgIdarzaka sUtranI mImAMsA naya-pramANasaptabhaGgIlakSaNapradarzanam pramANasamabhaMgI ane nayasAbhaMgI aMge judA-judA lakSaNa nyUnabhaMga hoya to saptabhaMgI apramANa nirAkAGkSabodhasyaiva prAmANyam pramANa, naya ane durnaya vacce bhedarekhA . | abhedavRttiprAdhAnyA'bhedopacAravicAraH sakalAdezanI samajaNa meLavIe. vRttithI saDasAhezanI pravRtti sakalAdezavimarzaH. - 520 521 kAlAdyabhedavRttivicAraH. . 521 522 kALa vagere ATha tattvano paricaya .. 523 kAlAdyaSTakApekSA'bhinnatvaprayojanAvedanam . 523 sakalAdezasvarUpaparAmarzaH ameha upayArathI saDasAhezanI pravRtti. vizlAdezane samakhe 23 pRSTha 523 524 524 . 525 .525 .525 526 .526 527 .527 . 528 529 .529 530 530 531 . 531 532 .532 .532 533 533 534 534 .534 535 . 535 . 535 536 .536 537 538 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayamArgadarzikA viSaya pRSTha viSaya ............. 554 amANasyApi apramANatvApadazanama.....................541 / Sir..... samAheza- visAhezavayye tasavata ................538 saptabhaGgIgocaranAnAbhiprAyopasaMhAraH ................. vikalAdezavimarzaH ..................................539 | hinarasaMhAya 59 // bhUta-uttaranayasamA ......554 paryAyArthikasammatabhedavRttiprAdhAnyavimarzaH ............ 540 | saptabhaGgyAm akhaNDa-sakhaNDapratItivicAraH ......... 555 pramANasyApi apramANatvopadarzanama ..... A wiu sasAheza, yA2 maion viza.......555 amehavRttino tyAga.......... ..........541 saptabhaGgyAM kRtsnAMzapratipAdanavimarzaH ............. 556 sa.sAheza prabhArI, visAheza sabhA ............541 112.pratAlina sAheza, viparIta visAheza .556 sakala-vikalAdezatvabIjadyotanama ............ 542 sUtrakRtAGgavRttikAra-sammativRttikAramatabhedadyotanam 557 sasAheza re... 542 | samAheza-visAzanI anya saMbhAvanA ...........557 visAhezale prahAre ...... .....542 | evakArazUnyasunayasya vyavahArAGgatAniSedhaH .......... 558 sakSauayodhana .......... | hurnaya, sunaya aMga viyaa29|| .....................558 ................542 jayadhavalAyAM sakala-vikalAdezanirUpaNam ............ 543 zuddha AtmA sAkSAtkAryaH ........... ................ 559 deg452nI dRSTi sAheza-vivAheza .......543 sAno pasaMhAra ..... ..........559 vyutpattibhedena nayasaptabhaGgIvimarzaH ................... 544 salamagInA malyAsana prayo4na ...... ........559 AMzika vastusvarUpane vikalAdeza jaNAve . adhyAtmarohaNAcalA''rohaNam .. pAThazAva............544 nyssmgiin.viyaa29|| ......... ...........544 // 5- 4 - anuprekSA ........... ..........561 ghaTamA nyslaaviyaa29||........ ............544 zAkhA-5 nayasaptabhaGgIvidyotanam ..... naya-pramANA'pekSabhedAbhedasiddhi sunaya-dra yasaptabhaGgI . ........ 546 -dravyArthikanayanirUpaNam ...........563-674 sunaya-dunayasatamA ......... .546 sarvanayasaGkalanaM pramANam ........... .547 | TUsa.2. (5 - 5).................... ...564 pramANasaptabhaGagIgocaranAnAbhiprAyopadarzanama ......... 548 trayAtmakaH padArthaH .......... .565 vivi5 prabhAsamAnI samadeg45! ................ 548 5hArtha dravya-gu-paryAyAtma cha ............. 565 prameye pramANasaptabhaGgI.... 549 pramANataH zaktyA tritayAtmakatApratipAdanam ......... 566 prakArAntareNa pramANasaptabhaGgIpradarzanam ........... 550 bhuNya vRttithI pArtha tritayAtma : prbhaae| ..........566 ekaviMzatiH mUlanayasaptabhaGgyaH nayato'rthanirUpaNam .......... ............. 567 ghaTabha prabhAsalI ........... ........551 zakti-lakSaNA dvArA padArthamAM uSAyasasamA .................. ...............551 tritayAtmatAnuM mAna : naya...........567 vividha salaga pAvisUrino mata .......551 manezanta = sabhyagoantasamanvaya ...............567 uttaranayasaptabhaGgIvicAraH .... ..........552 sunayasya dezagamakatve'pi sarvagamakatvam .............. 568 bhUganayanI mevIsa. sA ........ dravyArthihimate vastusva35no vimarza ..............568 ..........552 mUlottaranayasaptabhaGgIbhedopadarzanam .... ekataradharmapratipAdane jayantabhaTTasammatiH ............... 569 bhavAntara nayanI mane 5 A lo ................ 553 'gaGgAyAM matsya-ghoSau' iti vAkyArthavimarzaH ....... 570 nayasamAvimAzis135........ bheTIsAthe zati-sakSaunI pravRtti mAnya ...........570 ..........553 ........ 545 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayamArgadarzikA 25 viSaya viSaya ......................571 prasiddha-mAprAsada zAtiyAzANA5. pArA gauNapadArthapratipAdanam .... prasiddha-aprasiddha zaktithI zAlopa: vaiyA729 ....583 paribhASenduze52 vyAyAnI samatoyanA ........... 571 nayavAdataH zAbdA''rthabodhavimarzaH ....................... 584 prayojanAdyanusAreNa lakSaNA'bhyupagamaH .................. 572 dvivi5 lo5 vaa2|| tritayAtmatAnuM mAna ............584 GauniyAmatra tattva ........................572 dravyArthamate'pi paryAyAH santi ........................... 585 'ojpu'pahanA pahale 'dhoSa'pahanI lakSa : bhAzaM ...572 zisa bhu045 pratipAdana, tAtparya mu40 015 .....585 yugapaTTattidvayapravRttimImAMsA ................573 | pramANAdyupekSaNe'yuktArthapratibhAsaH ........................ 586 'ghoSa' 5hanI skss9|| amAnya : samAdhAna ...........573 nayAntarasApekSa naya arthabodha ....................586 niSprayo4 tAtparyalA5 lakSa amAnya........573 naya-prabhA dvA2pArthaparIkSA mAvazya: ...........586 sunayasya anantadharmAtmakavastubodhakatvam ............. 574 nayagauNa-mukhyabhAvapradarzanam .. .........................587 yugapat vRttidvaya4nya anaMtayAtmAlo5 .........574 satya hakIkatanuM samarthana kartavya ... 587 AvRttyA arthadvayapratipAdanavicAraH ..................... 575 nizcaya-vyavahArano gau-bhuNyabhAva samAse.......587 meM za6 me arthano bodha: syAntara nivehana ...575 naya-prabhASTino mAdhyAmi upayoga............. 57 bhavitavyatAparipAkopAyadyotanam .......................588 nayavAsyathA pahArthamA maza: tritayAtmatAno poSa..575 nayavAkyena vastunaH trayAtmakatAsiddhiH ................ 576 bhavitavyatAne pari541 me... .................588 guNa-paryAyA'bhinnadravye zabdazaktiH ...................... 589 avaktavyabhAgA saMbaMdhI mImAMsA ..................576 prAtisvi:35 yugapat savatavyatva..... .576 dravyAbhi mulyavRttithI sameha : dravyArthinaya .......589 dravyabhinnaparyAye padalakSaNA ......... .............. 590 avaktavyabhaGgamImAMsA . ................ 577 avatavya bhaMga nirAlA ..................... 577 e-paryAya dravyAtma : dravyArthinaya...............590 aSTasahasrItAtparyavivaraNaspaSTIkaraNam ................. 578 Topya nivADa bhATe sakSaeu : dravyArthi514 .....590 zatithI pratisvi:35 yugapat bhavatavyatva .......578 dravyadRSTyA mAdhyasthyopalabdhiH ......................... 591 ArthabodhotthAnabIjavidyotanam ........... 579 dravyArthikana saMmata lakSaNAnuM tAtparya.. ..............591 sAvRttithI arthabodhatAno vidyAra...... Aja mAtmadravya 752 dRSTi sthApI ...............591 nayanAcatAnA vidyAra.................579 zAbodha bhane sArthabodha: syAnta25zana .....579 | dravyArthikopayogopadarzanam ................................ 592 paramalaghumaJjUSAdisaMvAdaH .......................... 580 meha-amehano upayoga 2di zAjA.............592 AlaMkArikamate lakSaNAnA pAMca nimitta . .580 | paryAyanayato bhedaH zakyaH, abhedo lakSyaH ............ 593 vaiyAkaraNamate lakSaNAnA pAMca nimitta ............ .580 | dravyAhimA bhuNyavRttithA bhe : payAyArthinaya .......593 AlaGkArikaparibhASAnusRtamatadyotanam .............. dravya-guNayoH ghaTAdipadazakti-lakSaNAvicAraH.......... 594 vyaM nA vRtti vidyAra.......................... ....581 | dravyAhimameha sakSyArtha : paryAyArthinaya.............594 vyAvRttinA2..........................581 | sAtmadravyane maratAvI.......... .594 vastunaH dravya-guNa-paryAyAtmakatvabhAnavicAraH .......... 582 | paryAyArthikopayogato'haGkArAdityAgaH ........ nayavAzyanya bodhanI viyaa29|| ....... ..582 nirmaNa gue|-5yaaymi Anuj mastitva ............595 vAcyaprakAzA'vinAbhAvI vyaGgyaprakAzaH ............... 583 | tarkalakSaNaprakAzanam ........... ................596 pAya-vyaMyanA yugapat pratala.................... 583 | zati-GauniyAma bhunny-gaue| saMta ...........596 .581 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamAhA. viSaya viSaya ...... 615 0 ............. 0 0 gaGgApadasaGketadvitayapradarzanam .......................... 597 | 'sakRduccaritaH.....' nyAyavimarzaH ....................... 612 vyASTibha zagata vAyata ........597 / 'asti' 56nI 15 // amAnya ...................612 sAkSAtsaGketa-vyavahitasaGketavimarzaH ................. 598 pratinayaM bhedAbhedAdau mukhyaviSayatA .................. 613 nAtma bhane 206Atma naya....................598 | 'asti'5hanA 96kss5|| - 1varuddhasAkSa amAnya..613 dravyAhi mAM sAkSAt saMta : payAyArthi: ..........598 | | zaktyupacArau nayaparikarau, na tu nayagocarau ....... 614 paryAyaudAsInyena AtmadravyAnveSaNam ................. 599 | drvyaarthi:-pryaayaarthin| bhunny-ge| marthane samame . 614 sAdhakanI dRSTimAM paryAyo gauNa bane , zasti bhane 75yAra na55242 ...................614 sarvathA nayAntaraviSayA'bhAne durnayatvam .............. 600 | bhedabhAnopacaritatvavimarzaH .. mithyASTi pAse hunaya ............ 'syAt' 54nI zatithI gau marthana mAna........... 615 parakIyAnUcitavyavahAre karma aparAdhyate ..............601 | 'syAt' pahanu arthata: mAna ....................... 615 anya vyatinA abhiprAyane sama4vo 43rI ........601 | prabhAepari42 tanaya sunaya...... .........615 nirapekSanayadvayAbhyupagame'pi mithyAtvam ................ 602 laukika-nayasaGketAnusRtabodhavicAraH ................. 616 vaizeSi zAsa mithyA : saMbhAta 2 ................. | bhujya-gau arthanI viyaa25|| .....................616 vaizeSikatantramithyAtvabIjadyotanam . sautithI zAbodha, nayatithI sArthabodha...616 nirapekSa bhane nayAno samUDa 59 mithyA ........... | pramANasyeva nayasya ubhayAMzagrAhitvasamarthanam ......... 617 gauNarUpeNA'pi nayAntara 'syAt' 56 vinA anya aMzana mAna............... 617 viSayAnabhyupagame mithyAtvam ........... 604 | svAbhiprAyagrAhaNA''grahe mithyAtvApattiH ............. 618 jainone sApekSa no svIkArya . ...................604 naya dvaa2|| 54 // mahAme vyavahAra saMbhava ............618 zvetAmbarAmnAye nayalakSaNanirUpaNam ............... 605 pAMya prare hunayanI saMbhAvanA ............ ..........618 zvetAMbaramatAnusAra nayalakSAne bhopajAme .........605 | mAnasikasahiSNutAdikam AtmasAt kAryam ......... 619 pramANagocarAMzaprakAzako nayaH .......................... 606 navanaya-trividhopanayakalpanopanyAsaH .................... 620 niramatAnusAra nayasakSanI viyaa29|| .......... 606 samAnataMtra siddhAntanI mogA ......... digambarasampradAye nayalakSaNaparAmarzaH .................. samAnatantrasiddhAntapratipAdanam naya-sunaya-durnayalakSaNanirUpaNam ...................... 608 samAnataMtranI spaSTatA .......... sunaya-hunayalakSa viy||29|| .................... .608 digaMbarakalpita nayavicAraNAnuM prayojana gauNarUpeNA'pi nayAntaraviSayA anuvAde'vakratayA bhAvyam . grAhakatvam anucitam ................ .609 ... to sanatA Ta . ................... ...... 622 sunayasvarUpano vicAra . 609 AdhyAtmikanayanirUpaNam ................................ 623 sApekSanayasamUhaH pramANam ............ 610 naya nava, upanaya 25 : hinA2mata ............. .623 nirapekSa naya = hunaya, sApekSa naya = sunaya ...... bhUganaya, avAMtara naya asaMdhya : nayaya: ........623 nayato bhedAbhedabhAnavicAraNam ........................ navavidhanayanirUpaNam ............. ...................... 624 ulUkasvIkRta banne naya nirapekSa ...............611 nizcaya-vyavahAranayaviSayavidyotanam 625 dau saMta bhane nayasaMta samajhe ..............611 | mAdhyAmi zailIthI naya dvividha... 625 khn 607 ........ ...... 621 fn yN 1 khr Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha e 4 ................ 26 640 *. 642 : .................. ......... : : : nh : - * viSayamArgadarzikA * 27 viSaya pRSTha viSaya taIiSSdhyAtmiSTisamanvaya kArya ................ 626 | dharaLatasya dhaSatA ......... 636 pUrvApara anusaMdhAna...... dravyArthikanayanA cothA bhedane samajIe................ tArkika paddhati ane AdhyAtmika mAtmA rAmI ............ 640 paddhatino samanvaya sAdho . ........ 626 upayogamaya jIva : vizeSAvazyakabhASya ......... 640 avyAbAdhasukhaM siddhAnAm . ............ AtmAnA ATha bheda : bhagavatIsUtra dravyArthikanayaH dazavidhaH .......... 28 sAGkhyamate mokSapuruSArthocchedaH dravyArthikanayanI vyAkhyA ....... 628 aupAdhika bhAvothI AtmA pariName che........... 641 rkopInAmu 3 yatA ........................... 26 sAMkhyamatanuM nirAkaraNa ...................... 641 karmopAdhizanya zuddha dravyArthikanaya : prathama bheda ....... 26 vAparAdhasvIkAra: zreyastara.............................. 42 nirupAdhika AtmasvarUpane pragaTAvIe.... .......... 626 azuddha dravyArthikanI vyAkhyA ........ .......... 642 vRddhasadasaMvAda ............ cothA dravyArthikanuM prayojana................... prathama dravyArthikanayano viSaya......... | cAkisAvedArthanathaprajJApanam ....................... 43 azuddha-zuddha nizcayanayanI vicAraNA.. dravyArthikanayanA pAMcamA bhedane samajIe........ 643 dravyArthinayathArtha ........... *... 62 ? utpAda-vyaya-dhrauvya samakAlIna .......... saMsArI jIva paNa siddhasvarUpa. ......... 636 nayasyApi trailakSaNyagrAhakatA. ...................... 644 zuddhavyiArthinathati sarvAtmabhAvArbhAivaH ......... caitramAditveri naya-pramANameLotana............ 646 zuddhadravyArthikanI vyAkhyA ................ ......... 622 nayamAM pramANarUpatnI zaMkA ........... ****.646 zuddha dravyArthikanayanuM prayojana apanAvIe ........... 622 nayamAM pramANarUpatAnuM nirAkaraNa .................. 645 sattAprAdhAnyAmAM ........... pramANa sarva dharmone mukhyarUpe ja grahaNa kare .......... 646 dravyArthikanayano bIjo bheda samajIe ..... ........ 6 33 tarasya samudratveri samudro tAra......... 646 navakrAtisaMvAlA ............................. ............ 634 bIjA ane pAMcamA dravyArthika vacce bheda ............. 646 nityatAnI oLakhANa ........ ****** 634 nayAntaraviSayagrAhakatva nayagata azuddhatva .......... 646 mRtyubhaye'maratvavicAraH kAryaH 635 | paJcamadravyArthikA'zuddhatvabIjadyotanam lAvavAghAtanam .......................... 647 sattAgrAhaka dravyArthikanayanuM prayojana .... vAkyapadIyano saMdarbha .......... ......... 47 sarvatra udvegane TALIe , sakalAdezanI arpaNAthI naya paNa pramANa svarUpa ..... 647 gukha--TkhyAribADame pratipAlanam.................... | dhrauvyane mukhya karavAnuM AdhyAtmika prayojana. ...... 647 bhedakalpanAnirapekSa zuddha dravyArthika tRtIya bheda...... 636 abhyantarA'pavargamArgA'bhisarpaNam .. ..................... 48 trIjA dravyArthikano viSaya samajIe ................ 6 36 mokSanI AgavI oLakha .................. T-TkhyAtivatuSaTSmevavrudAttapratipAvana.............. 6 27 mevalpanA dracAryano zuddhatvAtivA ................. 646 guNa-guNI AdimAM abhedanA udAharaNa ............ 637 | dravyArthika nayano chaThTho bheda jANIe ....... dravyArthikatRtIyabhedanA upayogano atideza.......... chaThThI vibhakti bhedarzika ... nirvikalpadazA meLavavA trIjo dravyArthika upayogI .... 6 rU7 | | dravya-kuNAlInA mena prarUpaNam .... .......... 60 siddhasuNasvarUpasandarzanam ................................. 6 38 | bhedakalpanAprayukta azuddhi ....... ........ 660 ............. 636 *.... 648 ****** 646 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha ...... 664 ................... ........ 67 * viSayamArgadarzikA viSaya pRSTha viSaya sarva guNono akhaMDa piMDa eTale dravya .............. 610 | nizvayata yAtmanaH mAtmapravezapu sthiti .............. 663 kUca-rimenyanAprayoganavivaraNama ............ 661 | AThamo dravyArthika samAdhi TakAvavA upayogI ........ 63 chaThTho dravyArthika mokSapuruSArthamAM preraka ............... ? paradravyAdito vastuno nAstitvam . ........ mohApuruSArthaDanuche... ................ 662 | paradravyAdigrAhaka dravyArthika : navamo bheda............ 664 guNa-jayasvamAva: Tram ............................. dUbarU sApekSa nAstitvane oLakhIe . .......... 664 sAtamA dravyArthikanuM pratipAdana ......... ...... darU | trayodazAlAziH .. ........... 666 sAmAnyalakSaNApratyAttijanya anvayabuddhi .......... 663 | padravyAdisApekSa nAstitva ................... dravyajJAne takIyA-yajJAnam ...... .............. 664 vibhAvadazAthI aTako ............. ......... 666 dravyamAM paryAyano anvaya aniSTa 664 | yAtmanaH caitanyatA .................... .............. 666 sAmAnyapratyAsattiparAmarzaH 666 | paramabhAvagrAhaka dravyArthika : dazamo bheda ............ 666 naiyAyikamata ane jainamata vacce samanvaya ........... jIva caitanyasvarUpa ........ ekajJAne sarvajJAnavimarzaH .. ............. 656 vetananakSaNo navA .. ekanA jJAnamAM sarvanuM jJAna....................... 666 | jJAna guNa sarva guNomAM zreSTha ........ ......... 667 dravyasvamAvakAza mAthAbhArthI ............................. 667 | jJAna upajIvya, darzanAdi upajIvaka ................ 6 67 dravyasvabhAvaprakAza graMthanI gAthAnuM spaSTIkaraNa ...... 617 gumAvyapravRtisaMvA i............................ gukhAvo dravyavRddhisthApanam ............................... 618 | paradarzananI saMmati ... ......... 668 AlApapaddhatinuM spaSTIkaraNa ..................... | caitanya eTale AtmA : zivasUtra .................. dravya-guNa-paryAyamAM paraspara anvayabuddhi. caitanya eTale jJAna .............................. 668 nayacakranI gAthAnuM spaSTIkaraNa ......... asAdhAraNaTUTE paramamAvatI reyA: ............... 6 66 aupAdhikabhAvAnAm upekSA .. 659 | AtmA jJAnasvarUpa . guNa-paryAyamAM dravyatvano Aropa ..... ....... 666 dravyArthikanA daza prakAra. .... 666 vibhinna pAThasaMgati svIkArya .. ............. 661 | dazavidhadravyArthikanaye dravya svAdvisvabhAva............ tevadravAhitopalanam ..... ApaNA guNa-paryAyamAM AtmadravyanI zubhacaMdrajI devasenajInA anuyAyI ....... ......... 670 anubhUti karIe ........ *********. 66 0 anyavidha daza dravyArthikano nirdeza .... ...... 670 svAmika vastum......... ................ 662 gharamAvajadhAnopaleza .......................... svadravyAdigrAhaka dravyArthika AThamo bheda ........... 666 dravyArthikanA anya traNa bheda ........ .......... 672 sApekSa astitvanuM nirUpaNa caitanyasvarUpanI ruci keLavIe ...... ......... 672 aSTamadravyArthikopayogA'tidezaH paJcamazAkhopasaMhAraH .. .......... svadravyAdinA AdhAre vastu Take .... zAkhA - 5 - anuprekSA.. 668 *... da68 658 658 .... 666 ....... 6 ......... 66 0. 662 | rA' Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-guNa-paryAyanI rAsa 2100 dravya - guga-paryAya abhedasiddhi dravya gu paryA aba yaha ya dravyAnuyogaparAmarza: zAkhA-3 dravya-guNa-paryAyA'bhedasiddhiH Page #34 -------------------------------------------------------------------------- Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drazca-guNa-paryAyano zAsa 20-3 dravyAnuyogaparAmarza: zAkhA-3 dravya-guNa-paryAyA'bhedasiddhiH Page #36 -------------------------------------------------------------------------- Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkhA - 3 : dravya-guNa-paryAyA'bhedasiddhiH ekAntadravyAdibhedakhaNThanam (3/1) 'tailasya dhArA' itiprayogavimarzaH (3/1) samavAyaprakalpane anavasthAdoSaH (3/2) 'kAJcanaM kuNDalIbhUtam' ityAdiprayogeNAbhedopapAdanam (3/3) dharmitAnayena 'manuSyo devIbhUta' ityAdiprayogopapAdanam (3/3) bhedapakSe skandhe dviguNagauravA''pattiH (3/4) ekadravye guNaikatAyAH ucitatvam (3/5) guNAdhabhedataH eva dravyabhedavyavastisambhavaH (3/6) dravyAdInAM pariNAmaikyAdaikyam (3 / 6) bhedapakSabAdhakatarkopadarzanam (3/7) asataH vastunaH utpattiniSedhaH (3/7) asatkAryavAdakhaNDanaM mAkhyatattvakaumughanusAreNa (3/7) kAryotpAdapUrva kAryakya tirobhAvazaktiH (3 / 8) asajjJaptivadamadutpattisamarthakapUrvapakSotthAnam (3/9) ____uktanaiyAyikamate prasaGgA''pAdanam (3/10) .. jJAnAdvaitavAdinA naiyAyikaparAbhavApAdanam (3/11) atItapratItipratipAdanam (3/12) zazazRGgajJAnA''pattiH naiyAyikamate (3/13) upasaMhAravyAnena amanjJaptyutpattiniSedhaH (3/14) ubhayapakSasamAvezena jinamatasyA'vyAhatatvam (3/15) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 - TUMkasAra - : zAkhA - 3 : ahIM dravya, guNa ane paryAya vacce abhedanI siddhi karavAmAM Ave che. dravya, guNa ane paryAya sarvathA bhinna nathI. jIvadravya ane caitanyaguNa vacce sarvathA bheda nathI. jJAnane jIvathI sarvathA bhinna mAnavAmAM jIva ajJAnI banavAnI Apatti Ave. ghaDo raktasvarUpe ane AtmA caitanyasvarUpe pratyakSasiddha che. mATe temAM abheda siddha thAya che. (3/1-2) A ghaDo lAla thayo' - A vAkya lAla raMga ane ghaDA vacce abhinnatAne jaNAve che.(33) mATImAMthI ghaDo bane che. mATI ane ghaDo eka ja = abhinna che. mATe mATInA jeTaluM vajana ghaDAmAM jaNAya che. jo be alaga hoya to ghaDAmAM ghaDAnuM + mATInuM ema bamaNuM vajana maLe.(3/4) A abheda samUhakRta ekatvasvarUpe hoya. jema ke senA ane sainiko vacce abheda. dravyapariNAmakRta ekatvasvarUpe paNa abheda hoya. jema ke makAna ane IMTa-simenTa vagere vacce abheda.(3/5) dravya potAnA guNathI ane paryAyathI abhinna che. jema ke sonuM pILA raMga svarUpa guNathI ane hArasvarUpa paryAyathI abhinna che. mATe pILA hAra vagerene joIne "A sonuM che' - evuM bolAya che. tathA "je sonuM che te ja hAra che ane pILuM paNa te ja che' - evuM paNa bolAya che.(3/6) A abheda na mAno to upAdAnakAraNabhUta suvarNamAMthI hAra saMbhavI na zake. tathA upAdAnakAraNabhUta AtmAmAM kevaLajJAna vagere kSAyika paryAyo pragaTa thaI na zake. (3/7) sAme na dekhAtA guNo ane paryAyo dravyamAM suSupta rIte rahelA hoya che. tene dravyanI "tirobhAva zakti kahevAya. tathA dravyamAM pragaTa thayelA je guNo ane paryAyo che tene dravyanI "AvirbhAva zakti kahevAya. tethI siddhamAM siddhatvanI AvirbhAvazakti jANavI. chamasthamAM siddhatvanI tirobhAva zakti jANavI. (38) naiyAyika asatkAryavAdI che. tenA mate "mATImAMthI ghaDo bane te ghaDo mATImAM pUrve kadApi hAjara na hoya." paNa A vAta saMgata nathI thatI. kAraNa ke ghaDo ghaDAsvarUpe hAjara na hoya te samaye paNa mATI svarUpe hAjara hoya ja che. AthI yogAcAra nAmanA bauddhane yAda karAvato naiyAyikano asakAryavAda yogya nathI. (39-10-11) "A mATImAMthI ghaDo banAvIza' - AvuM kuMbhAranuM vAkya mATImAM ghaDAnA astitvane sUcave che. te ja rIte pApI vyaktine vize paNa "A siddha thaze' - ema vicArI jIvamaitrIne vikasAvavI.(3/12) ghaDo mATImAM yogyatA svarUpe na hoya ane chatAM ghaDo bane to asat ghaDAnI jema asat zazazRMga paNa temAMthI bane tevuM mAnavuM paDe. tathA kuMbhAra mATImAMthI ghaDAne pragaTa kare tema koIka ApaNAmAM doSone jaNAve tyAre kheladilIthI tene svIkArIne sudhAraNA karavI. (3/13) je asatuM hoya tenuM jJAna ke utpatti azakya che. tethI ApaNAmAM kSAyika jJAna, vItarAgadazA vagere kSAyika guNo kevalIoe joyA che. tethI tene pragaTAvavAnA prAmANika prayatna karavA. (3/14) vAstavamAM dravya, guNa ane paryAya vacce bhedabheda ubhaya che. mATe bhedane lakSamAM rAkhI prApta guNane TakAvavA tathA je guNo maLela nathI tene meLavI abhinnarUpe pariNamAvavA prayatnazIla banavuM. 3/15) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 OM dravyAdyekAntabhede dUSaNam / DhALa - 3 (prathama govAlaNa taNAI jI. e dezI. rAga - jayaMtasirI.) hivai trIjaI DhAlaI ekAMti je bheda mAnaI chaI, tehanaI abhedapakSa anusarIne dUSaNa diI chaI.? ekAMtaI jo bhAkhiI jI, dravyAdikano re bheda; to paradravya pari huI jI, guNa-guNibhAva uccheda re II3/1aaaa (26) bhavikA ! dhAro guruupadeza. (AMkaNI) dravyAdikano = dravya-guNa-paryAyano jo ekAMtaI bheda bhAkhiI, 'abheda na jANIi to paradravyanaI * dravyAnuyopirAmarza * zAkhA - 3 sAmprataM dravya-guNa-paryAyANAm ekAntabhedaM yo'bhimanyate tanmataM dravyAdyabhedapakSAnusAribhiH taH tUpati - "vyAvInAmitinA dravyAdInAM mitho bhedo yokAntena bhaassyte| tamunyadravyavatsvIye gunn-gunnidshaakssyH||3/1|| bho ! maLyA ! nitya re, ghAyata vitA dhruvapavA * dravyAnuyopirAmavALA , prakRte daNDAnvayastvevam - yadi dravyAdInAM mithaH ekAntena bhedaH bhASyate tarhi anyadravyavatsvIye gukha- zAkSaya (viSyati) //rU/. moH ! bhavyI ! nityaM re, gurUvita thAyata | dhruvapavam II | caDhi vyAvInAM = dravya-TUT-paryAyAnAM mitha = parasparam vijona = sarvarthava meDhaH = dravyAnuyogaparAmarzakarNikA suvAsa avataraNikA :- have trIjI zAkhAmAM dravya, guNa ane paryAyamAM je vyakti ekAMta bhedane daDhapaNe mAne che tenA matanuM nirAkaraNa dravyAdinA abhedapakSane anusaranArI evI yuktio dvArA karatA graMthakArazrI jaNAve che ke : A dravya-guNAdino ekAMte bheda amAnya , zlokAthI - jo dravyAdimAM paraspara sarvathA bheda kahevAmAM Ave to paradravyanI jema svadravyamAM paNa guNa-guNIdazAno uccheda thaze. (mATe dravya ane guNAdi vacce abheda mAnavo.) (3/1) gra he bhavyAtmAo ! A rIte gurubhagavaMte jaNAvela A tattvane hRdayamAM dhAraNa karo. (dhruvapada) vyAkhyArtha :- jo dravya, guNa ane paryAya vacce paraspara sarvathA bheda (= bhinnatA = pArthakya - ko.(11+12)mAM "hariA deje mAraga sAra- e dezI' pATha. 3. ko.(13)mAM "pAchilI DhALa madhye bheda kahyo. have abheda kahe che' pATha. 6. pustakomAM "ekAMti' pATha. ko.(4)mAM "ekAMte pATha. ko.(3)no pATha lIdho che. je A.(1)mAM hovai" pATha... ( citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9)+si.mAM che. ko.(13)mAM "abheda na mAnII pATha che. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/2 246 0 guNa-guNibhAvocchedApAdanam / pari svadravyanaI viSe paNi svaguNa-svaparyAyaTyU* *zAstraprasiddha guNa-guNibhAvano paryAya-paryAyibhAvano rI uccheda (huIs) thai jAi. jIvadravyanA guNa jJAnAdika, tehano guNI jIva dravya. pudgala dravyanA guNa sa rUpAdika, guNI pudgala dravya - e vyavasthA chaI zAstra prasiddha. bheda mAnatAM te lopAI. jIvadravyanai pudgalaguNasuM jima bheda chaI, tima nija guNasuM paNi -- pArthakyaM bhASyate tarhi anyadravyavat = paradravyeSviva svIye = svadravye api svaguNa-svaparyAyayoH guNa-guNidazAkSayaH = zAstraprasiddhaguNaguNibhAva-paryAyaparyAyibhAvocchedaH syAt / tathAhi - yathA gRhAdeH 5. jJAnAdekAntabhinnatvena jJAna-gRhAdyoH na guNa-guNibhAvaH sambhavati tathA Atmano'pi jJAnAdekAntabhinnatve ma jJAnAtmanorguNa-guNibhAvaH naiva syAt, ekAntabhedA'vizeSAt / na caivamiSTam, 'Atmadravyasya jJAnAdayo ze guNA AtmA ca teSAM guNIti jJAnAdi-jIvayoH guNa-guNibhAvaH sambandhaH, evaM pudgaladravyasya rUpAdayo guNAH pudgaladravyaJca teSAM guNIti rUpAdi-pudgalayoH guNa-guNibhAvAkhyaH sambandha' iti vyavasthAyAH zAstraprasiddhatvAt / yadi ca tatra bheda eva kevalaH syAt tadA tatra guNa-guNibhAvo na syAt / yathA jIvasya kA pudgalaguNAditaH sarvathA bhedaH tathA jJAnAdisvaguNebhyo'pi sarvathA bhede 'ayameSAM guNI, ete ca = svataMtratA) kahevAmAM Ave to je rIte paradravyomAM anyanA guNanI apekSAe guNa-guNibhAva hoto nathI ane anyanA paryAyanI sAthe paryAya-paryAyibhAva nathI hoto te ja rIte svadravyamAM paNa potAnA guNanI apekSAe guNa-guNibhAva ane potAnA paryAyanI apekSAe paryAya-paryAyibhAva saMbhavI nahi zake. A rIte svadravyamAM svaguNAdino zAzvaprasiddha guNa-guNiAdibhAva uccheda pAmaze. te A rIte - jema ghara, dukAna vagere AtmAnA jJAnaguNathI ekAMte bhinna hovAnA kAraNe jJAna ane ghara vagerenI che vacce guNa-guNibhAva saMbhavI zakato nathI. tema AtmAne paNa jo jJAnathI ekAMte bhinna mAnavAmAM Ave @aa to jJAna ane AtmAnI vacce paNa guNa-guNibhAva nahIM ja saMbhave. kAraNa ke ekAMte bheda banne sthaLamAM samAna che. paraMtu AvuM to ISTa nathI. kAraNa ke "AtmadravyanA guNa jJAnAdi che. tathA AtmA teono gra guNI che. tethI jJAnAdi guNa ane Atmadravya vacce guNa-guNibhAva saMbaMdha che. A rIte rUpa vagere pudgala dravyanA guNo che ane pudgala dravya teono guNI che. tethI rUpAdi guNa ane pudgala dravya vacce guNa-guNibhAva saMbaMdha che' - A pramANe vyavasthA zAstra prasiddha che. # bhedapakSamAM guNa-guNibhAva asaMbhava che (re.) jo dravyamAM guNAdino mAtra bheda ja hoya to dravya ane guNo vacce guNa-guNibhAva saMbhavI zake nahi. jema jIvano pugalanA guNAdithI sarvathA bheda che tema potAnA jJAnAdi guNathI jIvano sarvathA bheda mAnavAmAM Ave to "A jIva jJAnAdi guNano AdhAra (= guNI) che ane A jJAnAdi e *.cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. *.* cihnayamadhyavartI pATha phakta ko.(12)mAM che. ja ko.(9+13)+A.(1)mAM "jima ghaTaguNane paTaDhuM bhede (guNaguNI) saMbaMdha nathI tima ghaTasyuM paNi kima hoI pATha. 8 dha.mAM 'nija pATha nathI. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 abhede'pi SaSThIprayogasamarthanam / bheda chaI to "ehano eka guNI, ehanA eha guNa*, ehano e paryAya*" e vyavahArano vilopa rI thaI AvaI, SaSThII ja bheda thAyaeN Ima na kahevuM. "tainasya dhArA', "rAda: zira', " Taca svAtivalupattei " se asya guNAH asya ceme paryAyAH' iti prasiddhazAstrIya-laukikavyavahArocchedaH prasajyeta / na ca SaSThyA eva bhedaH sidhyediti vAcyam, 'tailasya dhArA', 'rAhoH ziraH', 'ghaTasya svarUpami tivadabhedasyA'pi upptteH| tasmAt sApekSatayA ma jIvanA guNa che tathA saMsAritva Adi e jIvanA paryAyo che' - A pramANe je zAstravyavahAra ane lokavyavahAra prasiddha che teno uccheda thavAnI samasyA sarjAze. L) dravya-guNAdi vacce bhedazaMkA ). zaMkA :- (gha) "AtmAnA guNo' AvA prasiddha vAkyamAM chaThThI vibhaktino prayoga karavAmAM Ave che. A chaThThI vibhakti dvArA AtmA ane guNa vacce bheda siddha thaze. kAraNa ke je be padArtha vacce bheda hoya tenI ja vacce chaThThI vibhaktino prayoga thaI zake che. jema ke "catranuM ghara." ahIM caitra ane ghara vacce ekAMte bheda rahelo che. caitra mRtyu pAme to paNa ghara TakI zake che. tathA ghara paDI jAya to paNa caitra jIvI zake che. Ama caitra ane ghara banne judA judA hovAthI "caitranuM ghara - A pramANe vyavahAra thAya che. jema caitra pada pachI rahela chaThThI vibhakti (= "nuM pratyaya) ja caitra ane ghara vacce bhedane siddha kare che tema "jIvanA jJAnAdi guNo' - A vAkyamAM "jIva' pada pachI rahela chaThThI vibhakti ja jIva ane jJAnAdi vacce bhedane siddha kare che. mATe jIva dravya ane jJAnAdi che guNo vacce ekAMte bheda hovA chatAM paNa guNa-guNibhAva ane "jIvanA jJAnAdi guNo" tathA "jJAnAdi | guNano Azraya jIva che' - Avo vyavahAra saMgata thaI zake che. 6 chaThThI vibhakti ekAMte bhedasAdhaka nathI . samAdhAna :- ('tai7.) chaThThI vibhaktino prayoga je be padArtha vacce bheda hoya tyAM ja thAya' - evo koI niyama nathI. je be padArtha vacce abheda hoya tyAM paNa chaThThI vibhaktino prayoga thaI zake che. jema ke "telanI dhArA", "rAhunuM mAthuM" ane "ghaTanuM svarUpa' vagere sthaLe pUrvottara padArthamAM bheda na hovA chatAM paNa chaThThI vibhaktino prayoga nirvivAdarUpe thAya che. tela karatAM telanI dhArA koI atirikta padArtha nathI. dhArA telasvarUpa ja che. rAhu karatAM rAhunuM mastaka e koI svataMtra padArtha nathI. rAhu kapAyelA mastaka svarUpa ja che. tema ja ghaTa karatAM ghaTanuM svarUpa pRthapha nathI. ghaTanuM svarUpa ghaTAtmaka ja che. tema chatAM tyAM SaSThI vibhaktino prayoga thAya ja che. tema prastutamAM paNa kahI zakAya che ke caitanya Adi guNo cetana dravya karatAM sarvathA pRthapha nathI, cetana caitanyasvarUpa ja che. caitanya cetanAtmaka ja che. tema chatAM pUrvokta trividha vAkyaprayoganI jema "cetananA caitanya Adi guNo' - A pramANe chaThThI vibhaktithI garbhita vAkyaprayoga saMgata thaI zake che. tathA dravya-guNAdimAM abheda paNa saMgata *...* citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. . ( citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko. (9)si.mAM che. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 2/2 rA te mATaU dravya-guNa-paryAyano abheda ja saMbhavaI. ehavo abhedanayano guruno upadeza "lahInaIM tume bhavya prANI ! dhAro. *jima bhAvArtha jANo* Dbhavika jana !J ||3/1|| dravya-guNa-paryAyANAmabheda eva svIkartavyaH / pa bho ! bhavyA ! ittham abhedanayapuraskAraprakAreNa idaM guruditaM sva-paratantrapAradarzigurUktaM rAtattvaM dhArayata nijahRdi / / dhruvapadavyAkhyAnam / / idamatrAkUtam - yayoH lokavyavahAreNa ekAntato bhedo jJAyate tayoH saMyogAdisambandhaH sambhavati, ghaTa-paTAdivat kintu tAdAtmyasambandhaH svarUpasambandho vA naiva sambhavati / guNa-guNibhAvaH paryAya -paryAyibhAvazca svarUpasambandha eva apRthagbhAvalakSaNaH / ghaTa- tatsvabhAvayoH apRthagbhAvasambandha iva jJAnAdiguNa-cetanadravyayoH guNa - guNibhAvaH saMsAritvaparyAya- cetanadravyayozca paryAya -paryAyibhAvaH svarUparNi sambandhalakSaNaH tayorabhede eva sambhavati / tatazcedaM sidhyati yaduta AtmA jJAnAdisvarUpa eva, saMsAritvalakSaNA AtmAvasthA AtmasvarUpaiva / itthaM svaguNa - paryAyaiH sahAtmanaH kathaJcidabhedAdeva guNa kA -guNibhAvAdisambandhaH saGgacchata ityvdheym| thaI zakaze. mATe dravya, guNa ane paryAya vacce sApekSarUpe abheda ja svIkAravo joIe. (4.) he bhavya AtmAo ! A rIte sva-paradarzananA pAragAmI evA guru bhagavaMte abhedanayane mukhya banAvavA dvArA darzAvela tattvane tame potAnA hRdayamAM dhAraNa karo. (dhruvapadavyAkhyA) * guNa-guNibhAva 'svarUpa' saMbaMdha che. Cu (ma.) ahIM tAtparya e che ke ghaTa-paTAdi je be padArtha vacce lokavyavahArathI ekAMte bheda jaNAto hoya tyAM saMyoga vagere saMbaMdha hoI zake che. paraMtu tAdAtmya ke svarUpasaMbaMdha na ja saMbhavI zake. guNa -guNibhAva saMbaMdha ane paryAya-paryAyibhAva saMbaMdha to svarUpasaMbaMdha che. svarUpasaMbaMdha to apRthakbhAvAtmaka che. je padArthone paraspara judA pADI na zakAya te padArtho vacce paraspara apRthakbhAva hoya che. te ja svarUpasaMbaMdha che. jema ke ghaTa ane ghaTanA svabhAvane ekabIjAthI chUTA pADI zakAtA nathI. tethI ghaTa ane ghaTasvabhAva vacce apRthabhAvAtmaka svarUpasaMbaMdha kahevAya che. arthAt je padArtho ekabIjAthI judA lAgavA chatAM vAstavamAM judA na hoya, bhinna na hoya tevA padArtho vacce svarUpa saMbaMdha hoya che. jJAnAdi guNo ane saMsAritva Adi paryAyonI sAthe cetana dravyano guNa-guNibhAva saMbaMdha ane paryAya-paryAyibhAva nAmano svarUpa saMbaMdha prasiddha ja che. te to ja saMbhavI zake, jo Atmadravya ane tenA guNa-paryAya vacce abheda hoya. tethI evuM siddha thAya che ke AtmA jJAnAdisvarUpa ja che. saMsAritva AtmAnI eka avasthA che ke je AtmasvarUpa ja che. Ama potAnA guNanI sAthe ane potAnA paryAyanI sAthe Atmadravyano kathaMcit abheda hovAthI ja guNa-guNibhAva Adi suprasiddha svarUpasaMbaMdha susaMgata thaI zake che. navApu guNa-guNinorabhedasamarthanam rza a = a = * pustakomAM 'bhaNInaI-bhavya...' pATha che. pA.no pATha ahIM lIdhela che. *...* cihnadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. I...I cihnadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. lA.(2)mAM che. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AtmapuSTyupAyanirdezaH / 249 ___ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'Atma-tadguNa-paryAyANAM mithaH abhedaH' iti siddhAntaM cetasi-pa kRtya svakIyazuddhaguNa-paryAyANAM pramAdAdivazataH nAze tatsvarUpeNa svAtmano'pi nAzaH bodhyH| ... AtmahAnaM ca mahat pApam / tatparihArAya samprAptasadguNa-zuddhaparyAyasthiratAkRte abhinavasadguNapavitraparyAyaprAdurbhAvakRte ca yatitavyam / itthameva aatmpusstti-shuddhismbhvH| tatprakarSe ca "sAdikamanantamanupamamavyAbAdhasukhamuttamaM praaptH| kevalasamyaktva-jJAna-darzanAtmA bhavati muktaH / / " (pra.ra.289) iti prazamaratau ze umAsvAtivAcakoktaM muktAtmasvarUpaM sampadyate / / 3/1 / / AtmahatyA nivAro che AdhyAtmika upanaya :- "AtmA ane tenA guNa-paryAyo vacce abheda che' - A siddhAntane manamAM rAkhIne AdhyAtmika dRSTikoNathI e rIte vicAravuM che ke jo potAnA zuddha guNo ane nirmaLa paryAyono pramAdavaza nAza thAya to te svarUpe potAno paNa nAza thaI jAya. arthAta potAnA zuddha guNono ane vimaLa paryAyono uccheda karavo e paramArthathI AtmahatyA che. ApaghAta bahu moTuM pApa che. mATe AvI ghI AdhyAtmika AtmahatyAthI bacavAnA abhiprAyathI saMprApta thayelA saguNone ane zuddha paryAyone TakAvavA mATe tathA navA saguNone ane pAvana paryAyone pragaTAvavA mATe satata prayatnazIla rahevuM. Ama karavA che. dvArA AtmAne paripuSTa banAvavo. AtmapuSTi ane Atmazuddhi A rIte ja zakya che. puSTi ane zuddhi - banneno prakarSa thatAM prazamaratimAM umAsvAtivAcake darzAvela mukta AtmAnuM svarUpa pragaTe che. tyAM jaNAvela che ke "sAdi-anaMtakAlIna, anupama, pIDArahita, uttama sukhane prApta karanAra tathA kevala samyakta, kevalajJAna, kevaladarzanasvarUpa AtmA mukta kahevAya che." (3/1) lakhI rAkho DAyarImAM......8 * vANI-vartananA sudhArAthI sAdhanA saMtuSTa thAya che. dA.ta. aMgAramardaka AcArya AtmAne sudhArIne upAsanA tRpta thAya che. - dA.ta. sthUlibhadra svAmIjI * sAdhanA jaMgalanI keDI samAna che. upAsanA bhavATavImAM bhomIyA samAna che. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 pa rA abhedasAdhakayuktipradarzanam /ra valI, abheda Upara yukti kahai chai - dravyai guNa-paryAyano jI, chai abheda saMbaMdha; [3]. bhinna teha jo kalpiI jI, to anavasthAbaMdha re / / 3/2 (27) bhavikA. dravyaI kahatAM dravyanaIM viSai, guNa-paryAyano abheda ja saMbaMdha chai. atirikta samavAyasaMbaMdhatva kalpiIM tehathI tRpta svarUpaTTayarniM abhedatvaU saMbaMdhapaNuM kalpiIM. Ima ja ucita chaI. dravyAdyabhedasAdhikAmaparAM yuktimAha - 'dravya' iti / dravye'sti guNa paryAyA'bhedasaMsarga IkSitaH / vibhedakalpane tatrA'navasthA hi prasajyate / / 3/2 / / prakRte daNDAnvayastvevam - dravye guNa-paryAyA'bhedasaMsargaH IkSitaH asti / tatra vibhedakalpane anavasthA prasajyate hi / / 3/2 / / ka dravye guNa-paryAyA'bhedasaMsargaH = svaguNa-paryAyayorabhedasambandhaH eva pratyakSapramANata IkSitaH = dRSTaH Ni asti| atirikte samavAye sambandhatvakalpanA'pekSayA klRptAnuyogi-pratiyogisvarUpadvaye abhedatvarUpeNa avataraNikA :- dravya ane guNa-paryAya vacce abhedane siddha karanArI eka yukti batAvyA bAda have graMthakArazrI bIjI yuktine jaNAve che : - dravyAdinA bhedapakSamAM anavasthA zlokArtha :- dravyamAM guNa-paryAyano abheda saMbaMdha dRSTa che. temAM bhedanI kalpanA karavAmAM Ave to anavasthA doSa lAgu paDaze ja. (3/2) vyAkhyArtha :- dravyamAM potAnA guNa ane paryAya sAthe abhedasaMbaMdha pratyakSa pramANathI dRSTa che. naiyAyika :- AtmA ane jJAnAdi guNo vacce abhedasaMbaMdha nathI, paraMtu samavAya nAmano eka atirikta saMbaMdha mAnavAmAM Ave che. * guNa-guNI vacce abhedasaMbaMdhamAM lAghava :- AtmAdi dravya ane jJAnAdi guNo vacce te banne karatAM atirikta samavAya nAmanA padArthanI kalpanA karI temAM saMbaMdhatva nAmanA guNadharmanI kalpanA karavI - Ama naiyAyikamate be kalpanA jarUrI bane che. jyAre jainamata mujaba eka ja kalpanA karavI Avazyaka hovAthI lAghava che. te A rIte ke prastutamAM anuyogI (= Azraya) evA cetana Adi dravya ane pratiyogI (= Azrita) jJAnAdi guNo to pratyakSa Adi pramANathI prasiddha ja che. tema ja te bannenA svarUpa paNa pramANasiddha che. kema ke svarUpazUnya koI vastu hotI nathI. tethI pramANasiddha (= kluma) evA anuyogInA svarUpamAM ane * ko.(2)mAM 'avasthA' azuddha pATha. x lA.(2)mAM '...dhArA' pATha. | A.(1)mAM 'cita ghaTavartI tihAM tAI raktAdika pariNAma nathI.' pATha adhika che. cha pustakomAM 'ja' nathI. ko.(10+12+13)mAM che. ka... cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. si.+ko.(9)mAM che. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ /2 cha dharmakalpanA laghIyasI . 251 "ghaTa vartaI tihAM tAI raktAdipariNAma nathI vartatA, tehane abheda kima huI?' e zaMkA na karavI. za sambandhatvakalpanAyA eva 'dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasI tinyAyena aucityAt / etannyAyArthastvevam - pa kvacid atiriktapadArthakalpanAM vinA prasiddhapadArthA'nupapattau tatsAGgatyakRte'tiriktadharmikalpanAM vihAya klRptadharmiNyeva atiriktadharmakalpanA kartavyA, dharmikalpanAyAm atiriktadharmadharmidvayakalpanAgauravAt / / prakRte naiyAyikaH 'jJAnavAn AtmA' iti prasiddhavyavahAropapattikRte samavAyAkhyam atiriktadharmiNaM ma prakalpya tatra sambandhatvAkhyaM dharmaM kalpanAviSayIkaroti, vayaM syAdvAdinastu pramANaprasiddha AtmasvarUpeza jJAnasvarUpe cA'bhedasambandhatvAkhyaM kevalamekaM dharmam abhyupagacchAmaH iti dravye guNa-paryAyA'bhedapakSe / atiriktasamavAyA'kalpanena lAghavaM spaSTameva / na ca ghaTAstitve sati ghaTe raktAdipariNAmo vartata eveti niyamAbhAvAt kathaM ghtt-tdruupaadiipratiyogInA svarUpamAM abhedatvarUpe saMbaMdhatvanI kalpanA amArA mate karavAmAM Ave che. Ama pramANasiddha svarUpamAM abhedasaMsargatyanI kalpanA karavI e ja ucita che. kAraNa ke AvI kalpanA karavAmAM lAghava che. A lAghavane jaNAvanAra "dharmahatvanAto dharmaRtvanA nadhIyasI' A mujabano nyAya prasiddha che. prastuta nyAyano artha e che ke koIka sthaLamAM prasiddha evI koI paNa vastunI ke ghaTanAnI saMgati anya koIka padArthanI kalpanA karyA vinA asaMgata banI jatI hoya to tevA sthaLamAM atirikta dharmInI (= guNadharmaviziSTa padArthanI) kalpanA karavA karatAM pramANaprasiddha dharmImAM ja apekSita guNadharmanI kalpanA karavAmAM lAghava che. AnuM kAraNa e che ke dharmInI kalpanA karavAmAM atirikta dharmI ane dharma ema be kalpanAo karavI jarUrI bane che. tathA atirikta dharmI ane dharma - Ama be padArthano svIkAra 21 karavo paDe che. jyAre dharmanI kalpanAmAM to te sthaLamAM prasiddha evA dharmamAM mAtra eka dharmano ja svIkAra che karavo paDe che. prastutamAM "jJAnavALo AtmA' - AvA prasiddha vyavahAranI saMgati mATe taiyAyika AtmA vI ane jJAna vacce "samavAya" nAmanA atirikta dharmInI tathA temAM "saMbaMdhatva' nAmanA dharmanI kalpanA kare che. jyAre ame jaino pramANasiddha AtmasvarUpamAM ane jJAnasvarUpamAM abhedasaMsarga- nAmanA dharmanI sa kalpanA karIe chIe. atirikta samavAya nAmanA dharmInI kalpanA karavAnI AvazyakatA amane nathI. mATe dravya ane guNa-paryAya vacce abheda mAnavAmAM lAghava spaSTa ja che. ja asamanicata hovAthI guNa-guNI bhinna H pUrvapakSa eka naiyAyika :- (na 2) ghaTanuM svarUpa hAjara hoya che tyAre ghaTa hAjara hoya che. tathA jyAre ghaTa hAjara hoya tyAre ghaTanuM svarUpa paNa avazya hAjara hoya che. Ama ghaTa ane ghaTanuM svarUpa samaniyata hovAthI te banne vacce abheda mAnI zakAya che. paraMtu ghaTa ane ghaTanuM rakta Adi rUpa - A banne samaniyata nathI. ghaTanuM astitva ghaTamAM jyAre vidyamAna hoya tyAre ghaTamAM raktAdi pariNAma hoya ja tevo koI niyama nathI. kyAreka ghaDo lAla hoya, kyAreka kALo hoya. Ama ghaTanA zyAma, rakta Adi pariNAma parivartanazIla # ko.(13)mAM "ucita ghaTavartI tihAM tAI raktAdi pariNAma nathI. guNa-guNIpramukhane jo bhinna samavAyarUpa saMbaMdha kahII to tehane piNa saMbaMdhotara gaveSaNA karatA anavasthA pAsano baMdha thAI pATha che. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 0 kAlagarbhavizeSaNatAdivimarza: 6 3/2 ii je mATaI svakAli abheda tihAM paNi saMbhavaI. kAlagarbhavizeSaNatA-AdhAratAdika paraMpariNAmane che." pa nAmabhedaH ? yena tattatsvarUpadvaye'bhedatvena sambandhatvakalpanA jyAyasI bhavediti zaGkanIyam, rA svakAle ghaTarUpAdInAM ghaTe'pyabhedasambhavAt, kAlagarbhavizeSaNatA''dhAratAdeH parapariNAme sattvAt, agnikAle taptAyogolakA'nalayorabhedasya tathaiva sammatatvAt, 'vahnipariNato'yaspiNDa' iti - pratItyA'yaspiNDe vaDhyabhedasyA'bhISTatvAditi (bR. syA.raha.kA. 1/pR.86) bRhatsyAdvAdarahasye vyaktIkRtaM za mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivaraiH / ku prakRte "jaM jAhe jaM bhAvaM pariNamai tayaM tayA tao'NannaM" (vi.A.bhA.2668) iti vizeSApivazyakabhASyavacanam, "pariNamadi jeNa davvaM tatkAlaM tammayatti paNNattaM" (pra.sA.1/8) iti pravacanasAravacanaJcAvazyaM che, jyAre ghaTa sthira che. tethI sthira evo ghaTa ane parivartanazIla rakta, zyAma Adi pariNAmo - A banne vacce abheda kaI rIte mAnI zakAya ? ke jenA lIdhe te bannenA svarUpamAM abhedavarUpe saMbaMdhatvanI kalpanA vadhu sArI banI zake? matalaba ke ghaTa ane ghaTanA rakta, zyAma Adi pariNAmo vacce abheda na hovAthI ghaTanuM svarUpa ane ghaTIya rakta Adi varNanuM svarUpa - A bannemAM abhedarUpe saMbaMdha tarIkenI kalpanA vyAjabI jaNAtI nathI. je be padArtha bhinna hoya te be padArthanA svarUpamAM paraspara mATe abhedasaMbaMdha tarIkenI kArya karavAnI kSamatA hotI nathI. mATe pramANasiddha anuyogI-pratiyogI svarUpaddhayamAM abheda saMsargatyanI kalpanA karavA karatAM atirikta samavAya padArthanI kalpanA karavI te vadhu ucita jaNAya che. d svakAle guNa-guNImAM abheda : uttarapakSa syAdvAdI - (svA.) jyAre ghaTamAM rakta Adi rUpa hoya che te samaye ghaTanA rUpa vagereno ghaTamAM { paNa abhedasaMbaMdha saMbhavI zake che. potAnA svarUpanI sAthe ghaTIya rUpa Adino jema abhedasaMbaMdha che tema svasamaye ghaTIya rUpa Adino ghaTanI sAthe paNa abhedasaMbaMdha mAnavAmAM koI doSa jaNAto nathI. 1 kALagarbhita vizeSaNatA - AdhAratA vagere to parapariNAmane vize paNa vidyamAna hoya che. tethI kALagarbhita vizeSaNatAAdilakSaNa svarUpasaMbaMdha ahIM abhedasaMbaMdhasvarUpe kAma karI zake che. jyAre agnithI tapIne lokhaMDano goLo lAlacoLa thaI gayo hoya te samaye tapta ayogolaka ane agni vacce abheda kALagarbhita vizeSaNatAlakSaNa svarUpasaMbaMdhathI jaina zAstrakArone saMmata che. kAraNa ke bhaThThImAM rahelA tapIne lAlacoLa thaI gayelA lokhaMDanA goLAne joIne lokhaMDano goLo agnipariNata thayelo che' - AvI sArvalaukika pratItithI te samaye lokhaMDanA goLAmAM agnino abheda mAnya che. A vAta bRhasyAdvAdarahasya nAmanA graMthamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje spaSTa rIte jaNAvela che. * kALagarbhita abhinnatA 4 (pravRtta.) prastuta bAbatamAM zvetAMbaraziromaNi jinabhadragaNikSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "je ghaTAdi dravya je samaye je rakta-zveta Adi bhAvarUpe pariName che te ghaTAdi dravya tyAre te '... citaMdvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. si.+ko.(9)mAM che. 1. yadu yA yaM mAvaM rimati tata tavA tatatsfmatra | 2. pariNamati yena dravyaM tatkAlaM tanmayamiti prajJaptam / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 bhedasambandhapakSe'navasthApAdanam / 253 jo* (teha) dravyanaI viSaI guNa-paryAyano samavAya nAmai bhinna saMbaMdha kalpiI, to tehane paNi 31 saMbaMdhotara gaveSaNA karatAM* anavasthAdoSanuM baMdhana thAI. je mATaiM guNa-guNIthI alago samavAya saMbaMdha kahiyache to te samavAyanaI paNi anero saMbaMdha joII, tehanaIM paNi anero. ima karatAM kihAMi ThaharAva smrtvym| idamatrAkUtam - analasya ayogolakabhinnatvAd analapariNAmasya ayogolakApekSayA parapariNAmatA procyate / tathApi atitaptA'yogolakaM dRSTvA 'agnipariNato'yam ayaspiNDaH' iti pratItyA analapariNAme'nalakAlagarbhitA ayogolakavizeSaNatA ayogolake ca tAdRzI agnyAdhAratA sidhyati / ma itthaM svasamAnakAlInavizeSaNatAlakSaNasvarUpasambandhena ayaspiNDasya agnipariNAmaviziSTatayA analA-rza 'yaspiNDayoH agnikAle kathaJcidabhedaH zAstrakRtAM sammata ityavadheyam / / ___ yadi dravye guNa-paryAyayoH samavAyAbhidhAnaH guNa-guNitaH paryAya-paryAyitazca ekAntabhinnaH sambandhaH / kalpyate tadA itthaM vibhedakalpane = sambandhabhedAbhyupagame tatrA'pi sambandhAntaragaveSaNe'navasthA prAmANiI pracate di = pava, "di detAvavadhAro" (3../ra17/9.443) rUti 3moza- ) ! rakta-zvetAdi bhAvathI abhinna ja hoya che." digaMbara kuMdakuMdasvAmI dvArA racita pravacanasAra graMthanuM vacana paNa ahIM smaraNa karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke "je samaye je svabhAvathI dravya pariName che te samaye te dravya te ja svabhAvamaya thaI jAya che." kALagarbhita vizeSaNatAnI spaSTatA kya - (ma.) ahIM tAtparya e che ke ayogolaka mATe agni paradravya che. tethI agnipariNAma ayogolaka mATe parapariNAma kahevAya. chatAM lAlacoLa tapelAM lokhaMDanA goLAne joIne "agnipariNata (= agnipariNAmaviziSTa) ayogolaka' - AvI pratItithI lokhaMDanA goLAnI agnikALagarbhita vizeSaNatA agnipariNAmamAM siddha thAya che. tathA agnikALagarbhita agninI AdhAratA ayogolakamAM siddha thAya che che. eTale svasamAnakAlInavizeSaNatAlakSaNa svarUpasaMbaMdhathI agnipariNAmaviziSTa ayogolaka bane che. to A rIte agni ane ayogolaka vacce agni samaye kathaMcit abhedane zAstrakAroe mAnya karela che. ja atirikta samavAya saMbaMdhanuM nirAkaraNa (ki.) jo dravyamAM guNano ane paryAyano samavAya saMbaMdha mAnavAmAM Ave tathA te samavAya saMbaMdhane guNa-guNIthI ane paryAya-paryAyIthI ekAMte bhinna, svataMtra padArtha mAnavAmAM Ave to te samavAyane dravyamAM rahevA mATe navA saMbaMdhanI AvazyaktA raheze ane te navA saMbaMdhane paNa tyAM rahevA mATe atirikta saMbaMdhanI AvazyakatA paDaze. Ama atirikta saMbaMdhanI kalpanA karavAmAM aprAmANika anavasthA doSa lAgu paDaze ja. mULa zlokamAM rahela "di' zabda ahIM avadhAraNa = jakAra arthamAM vaparAyela che. kema ke "di' zabda hetu ane avadhAraNa arthamAM amarakozamAM jaNAvela che. ahIM anavasthA A rIte * A.(1)mAM "guNa-guNI pramukhanaI..." pATha. *..cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9+12)+ A.(1)mAM che. je A.(1)mAM "...pAzano baMdha' pATha. * pustakomAM "ThaIrAva" pATha. ko.(12)+A.(1)no pATha lIdho che. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 0 guNa-guNinoH svarUpasambandhasthApanam / rU/2 rI na thAI. anaI jo samavAyano svarUpasaMbaMdha ja abhinna mAno to guNa-guNInaI svarUpasaMbaMdha mAnatAM 2 cUM vighaTaI chaI ? je phoka ja navo saMbaMdha mAno cho. te mATaI abheda* ja saMbaMdha kahavo.* In3/rA pa vacanAt / tathAhi - guNa-guNinoH samavAyAkhyaH sambandhaH guNa-guNibhyAM yadyekAntena bhinnaH tarhi samavAyasyA'pi dravyavarttane'tiriktaH sambandhaH AvazyakatayA kalpanIyaH, asambaddhasya sambandhatvA" 'yogAt / tasyA'pi samavAya-dravyAbhyAM bhinnatayA tatra vRttau atiriktaH tRtIyaH sambandhaH kakSIkartavyaH, m tasyApi tatrA'vasthAnAyA'tiriktaH caturthaH sambandho'bhyupagantavyaH ityaprAmANikI anavasthA anantasambandhakalpanA'virAmalakSaNA prasajyate / guNAdisamavAyasya dravyavRttau svAtmakasvarUpasambandhAbhyupagame tu guNAdereva dravye svAtmakasvarUpa+ sambandhA'GgIkAre kiM vaH chinnam ? yena phalguH samavAyo guNa-guNyatiriktasambandhatayA svIkriyate ? Ni tasmAt tatrA'bheda eva smbndhvidhyaa'nggiikaaryH| adhikantu asmatkRtajayalatAbhidhAnAyAH syAdvAda samajavI - guNa ane guNI vacce samavAya saMbaMdha jo guNa-guNIthI ekAMte bhinna hoya to samavAyane paNa dravyamAM rAkhavA mATe atirikta saMbaMdhanI AvazyakatA paDaze. kAraNa ke anuyogImAM (= AdhAramAM) asaMbaddha hoya te saMbaMdha banI na zake. AthI samavAyabhinna bIjA saMbaMdha (= A) nI kalpanA karavI paDaze ke je saMbaMdha (= A) samavAyane dravyamAM rAkhavAnuM kAma kare. tathA te saMbaMdha (= A) paNa samavAya ane dravya karatAM sarvathA bhinna hovAthI te (= A) saMbaMdhane dravyamAM rAkhavA mATe eka atirikta tRtIya (= B) saMbaMdhanI kalpanA karavI paDaze. tathA te (= B) saMbaMdhane paNa tyAM rAkhavA mATe cotho sa (= c) saMbaMdha mAnavo paDaze. A rIte navA navA anaMta saMbaMdhonI kalpanA karavAnuM aTakaze nahi. A rIte samavAyane mAnavAmAM aprAmANika anavasthA doSa lAgu paDe che. CIii taiyAyika :- guNAdipratiyogika samavAyane dravyamAM rahevA mATe potAnA karatAM sarvathA bhinna evA saMbaMdhanI jo AvazyaktA hoya to syAdvAdIe amArA matamAM darzAvela uparokta anavasthA doSa avazya rA lAgu paDe. paraMtu guNAdipratiyogika samavAyane dravyamAM rahevA mATe, ame anuyogI (=dravya) ane pratiyogI (= samavAya) karatAM atirikta saMbaMdhanI kalpanA karatA nathI. ame to samavAyane dravyamAM rahevA mATe svAtmaka svarUpa saMbaMdhano svIkAra karIe chIe. kahevAno Azaya e che ke samavAya svAtmaka saMbaMdhathI (= svarUpa saMbaMdhathI) dravyamAM rahe che. mATe anavasthA doSane koI avakAza nathI. 0 taiyAcikamatamAM gaurava che syAdvAdI :- (TIT) jo guNAdinA samavAya saMbaMdhane dravyamAM rahevA mATe svAtmaka svarUpasaMbaMdha upayogI banI zakato hoya to guNAdine ja dravyamAM rahevA mATe svAtmaka svarUpasaMbaMdhano svIkAra karavAmAM tamane zuM takalIpha che ? jenA kAraNe guNa-guNI karatAM atirikta saMbaMdharUpe vyartha samavAya padArthano tame . B(2) mAM "bhinna pATha. D. pustakomAM 'ja nathI. lA.(ra)mAM che. ko.(10)mAM "phokaTI pATha... cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9+12)+ A.(1)mAM che. * ko.(9)si.mAM ... abheda tihAM paNi saMbhavaI. kAlagarbha vizeSaNatAAdhAratA" pATha. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/2 0 guNa-guNisvarUpasambandhaprayojanaprasthAna rahasyavRtteH (bhAga-1/kA.1/pR.48) vijJeyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'dravya-guNa-paryAyANAM mithaH abhedaH' iti siddhAntaH prakRte gA itthaM yojyaH yaduta dhruvAtmadravye zuddhaguNa-paryAyatAdAtmyaM varttata ev| navaram ayaM vizeSo yat / zuddhaguNAdayaH praadurbhaavniiyaaH| zuddhaguNAdiprAdurbhAvakAla eva AtmadravyaM tadpatayA pariNamati, / atiriktasambandhAnapekSaNAt / tata AtmArthinA zuddhaguNAdiprAdurbhAvAya yatitavyam / tatazca "nirvikAraM / nirAhAraM sarvasaGgavivarjitam / paramAnandasampannaM zuddhaM caitanyalakSaNam / " (pa.pa.3) iti paramAnandapaJcaviMzatikA- ka darzitaM zuddhacaitanyasvarUpaM kAtsnyU na Avirbhavati / / / 3/2 / / svIkAra karo cho. tethI guNa-guNIno abheda ja saMbaMdha rUpe svIkAravo joIe. A bAbatanI adhika jANakArI syAdvAdarahasya graMtha upara ame racela "jayelatA' nAmanI saMskRta vyAkhyAmAMthI meLavavI. che jenamatamAM saMbaMdhalAghava che spaSTatA :- guNane guNImAM (= dravyamAM) rahevA mATe atirikta samavAya saMbaMdha mAnavo ane te samavAyane dravyamAM rahevA mATe svAtmakasvarUpa saMbaMdha mAnavo - A mAnyatA drAviDa prANAyAma paddhati jevI gauravadoSagrasta che. tenA karatAM lAghavathI evuM mAnavuM jarUrI che ke dravyamAM guNAdi svAtmaka svarUpa saMbaMdhathI rahe che. matalaba ke jema samavAyanuM svarUpa ja samavAyane dravyamAM rahevA mATe, naiyAyika matAnusAra, saMbaMdhanuM kAma kare che, tema jainamatAnusAra guNAdinuM svarUpa ja guNAdine dravyamAM rahevA mATe saMbaMdhanuM kAma karI zake che. AvuM mAnavAthI svataMtra samavAya padArthanI kalpanA Avazyaka na hovAthI lAghava che. A * abhedasaMbaMdhamAM vilaMbano abhAva AdhyAtmika upanaya :- 'dravyamAM guNa-paryAyano abheda saMbaMdha che' - A vAta AdhyAtmika dRSTie e rIte upayogI che ke dhruva Atmadravya to hAjara ja che tathA zuddha guNa-paryAyanuM tAdAbhya paNa temAM sa vidyamAna che. phakta vizeSatA eTalI ja che ke zuddha guNaparyAya pragaTa thavA joIe. je samaye AMtarika mokSapuruSArtha karIne potAnA zuddha guNa-paryAyane sAdhaka pragaTAve che, te ja samaye sAdhakano AtmA zuddha guNa-paryAyarUpe pariNamI jAya che. zuddha guNa-paryAya pragaTa thayA pachI tene rahevA mATe atirikta saMbaMdhane zodhavAnI AvazyakatA na hovAthI zuddha guNa-paryAya pragaTa thavAnA samaye ja AtmA tanmaya banI jAya che. jema baTanane zarTamAM ke penTamAM joDAI javA mATe atirikta dorAnI AvazyakatA hovAthI, dorAnI prAptimAM vilaMba thavAthI baTanane zarTamAM ke penTamAM joDAI javAnI kriyAmAM vilaMba thAya che. AvA prakArano kALakSepa pragaTa thayelA zuddha guNa-paryAyane AtmAmAM rahevA mATe thato nathI. AvuM jANIne AtmArthI jIve zuddha guNa vagerene pragaTa karavA satata prayatna karavo joIe. tenAthI "je nirvikArI, AhArazUnya, sarvasaMgarahita, paramAnaMdayukta che, te zuddha caitanyanuM lakSaNa che' - A mujaba paramAnaMdapaMcaviMzatikAmAM darzAvela zuddhacaitanyasvarUpa saMpUrNatayA pragaTa thAya che. (32) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 0 bhedaikAnte vyavahArabAdhaH / "valI, abheda na mAnaI, tehanaIM bAdhaka kahaI chaI - "svarNa kuMDalAdika huuM jI", "ghaTa raktAdika bhAva"; e vyavahAra na saMbhavaI che, jo na abhedasvabhAva re 3/all (28) bhavikA. svarNa kahatAM sonuM teha ja kuMDala Adika (huuMs) thayuM; ghaDo pahelAM zyAma hato, te ja (raktAdika bhAva=) varNaI rAto thayo" - ehavo sarvalokAnubhavasiddha vyavahAra na (saMbhavaI=) ghaTai, dravyAdInAmabhedA'nabhyupagame bAdhakamupadarzayati - 'kAJcanamiti / zvane kutImUtam', "rImUto ghaDo thaya' ityAdirvyavahAro na, syAdabhedAnupasthitau / / 3/3 / / ma prakRte daNDAnvayastvevam - (dravyAdiSu) abhedA'nupasthitau (sati) 'kAJcanaM kuNDalIbhUtam', ze 'ayaM hi ghaTaH raktIbhUtaH' ityAdiH vyavahAraH na syAt / / 3/3 / / ra 'tadevedaM kAJcanaM kuNDalIbhUtaM yat pUrvaM kaGkaNIbhUtam AsIt', 'kAJcanam eva kunnddlii| bhUtam', 'ya eva pUrvaM zyAma AsIt sa hi = eva ayaM ghaTo raktIbhUtaH' ityAdiH sArvalaukikaH " abAdhito vyavahAraH pratyabhijJAprasUtaH dravyAdInAm abhedAnupasthitau na = naiva syAt / na hi kuNDalaparyAyasya kAJcanavyatiriktatve 'kAJcanameva kuNDalIbhUtam' iti pratyayo vyavahAro vA sambhavet; avataraNikA :- uparokta yuktio dvArA dravya ane guNa-paryAya vacce abheda siddha thAya che. paraMtu dravya ane guNa-paryAya vacce abhedane koI mAnavA taiyAra na thAya to bAdhaka doSane graMthakArazrI jaNAve che : 5 lokavyavahArathI dravya-guNAdino abheda 2 zlokArtha :- jo dravyAdimAM paraspara abheda hAjara na hoya to "suvarNa kuMDalasvarUpa thaI gayuM', che "A ghaTa lAla thaI gayo' - ItyAdi vyavahAra thaI na zake. (3/3) vA vyAkhyArtha:- jo dravya ane guNa-paryAya vacce abheda vidyamAna na hoya to te ja A suvarNa kuMDalasvarUpa thaI gayuM ke je pUrve kaMkaNarUpe hatuM "suvarNa ja kuMDalarUpe thaI gayuM, "je ghaDo pUrve zyAma hato te ja A ghaDo vartamAnamAM lAla thayelo che'... ItyAdi sarvalokaprasiddha ane pramANathI abAdhita evo vyavahAra saMgata nahi ja thaI zake. jo suvarNa karatAM kuMDala paryAya sarvathA bhinna hoya to "sonuM ja kuMDalasvarUpe pariNamI gayuM' - AvI pratIti ke vyavahAra saMbhavI na zake. tathA lAla varNa (= guNa) jo ghaDAthI ekAMte bhinna hoya to "ghaDo ja lAla varNarUpe pariNamI gayo" arthAt "ghaDo lAla (Red) thaI gayo - AvI pratyabhijJAsvarUpa pratIti ke tenAthI janya tathAvidha vyavahAra saMbhavI na * ko.(9)+A.(1)mAM "atha havi anubhavathI paNi abheda sAdhi che' pATha. # ko.(4)mAM lahiEjI pATha. ko.(10)mAM kahiuM pATha. je ko.(2)mAM "naya bhedI azuddha pATha... cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9+12)+ A.(1)mAM che. * pustakomAM 'huto' pATha. ko.(11)no pATha lIdho che. je pustakomAM "rAto varNaI" pATha. ko. (10) + ko.(12) + A.(1)no pAThakrama lIdho che. 3 ko.(13)mAM "suvarNa te kuMDalAdika huo. ghaTa te raktAdika huoe vyavahAra na saMbhave, jo guNa-guNyAdikane abhedasvabhAva na mAnaIM pATha. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Do| rU/ rU * vipratyayArthamImAMsA jo abhedasvabhAva dravyAdika 3 naI na huvaI to.* na vA raktaguNasya ghaTavyatiriktatve 'ghaTo raktIbhUta' iti pratyayo vyavahAro vA sambhavet; anyathA tadAnIM 'kAJcanameva vastrIbhUtam, narIbhUtaM vA', 'ghaTaH zuklIbhUtaH zuklapaTIbhUtaH vA' ityapi pratIyeta vyavahriyeta vA, bhedA'vizeSAt / ataH kAJcanadravya-kuNDalaparyAyayoH ghaTadravya-raktaguNayozca / prtisvmbhedo'pynggiikrtvyH| itthaM pratyabhijJAdibalena dravya-guNa-paryAyANAM mitho'bhedasiddhiH ekAntabhedaparihRtizca veditvyaa| __ evameva ccipratyayaprayogopapatteH, abhUtatadbhAve eva tatprayogAt / etadabhiprAyeNaiva assttshsriizake. mATe dravya ane guNa-paryAya vacce abheda mAnavo jarUrI che. jo dravya-guNa-paryAyamAM bheda hovA chatAM uparokta prakAranI pratItio thaI zakatI hota to tyAre "sonuM ja vastrarUpe pariNamI gayuM athavA to "sonuM ja mANasa banI gayuM - AvA prakAranI paNa pratIti thavI joIe athavA tevo vyavahAra thavo joIe. suvarNa karatAM kuMDala paryAya jema judo che tema vastra ane mANasa paNa kAMcanathI judA ja che ('dravya ane paryAya vacce ekAMte abheda na mAnavAmAM kayo doSa lAgu paDe ?' te batAvyA bAda 'dravya ane guNa vacce ekAMte bheda mAnavAmAM kayo doSa Ave?" tenuM udAharaNa dekhADatAM graMthakArazrI kahe che ke, "ghaDo ja sapheda thaI gayo." athavA "ghaDo ja sapheda vastra rUpe pariNamI gayo' - A pramANe paNa pratIti ane vyavahAra mAnya karavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke jema ghaDAthI zyAma ke rakta varNane tame sarvathA judA mAno cho tema ghaDAthI sapheda vastra ane sapheda vastrano varNa paNa sarvathA judA ja che. paraMtu AvA prakAranI pratIti ke vyavahAra lokasaMmata ke zAstra- saMmata nathI. mATe kAMcana dravya , ane kuMDala paryAya vacce abheda tathA ghaTa dravya ane rakta varNa = guNa vacce abheda paNa mAnavo jarUrI che. A rIte pratyabhijJA vagerenA baLathI dravya-guNa-paryAyano paraspara abheda siddha thAya che tathANa paraspara ekAMte bhedanuM nirAkaraNa thAya che - tema samajavuM. spaSTatA :- "A mANasa yuvAna thaI gayo' - A vAkya mANasa (dravya) ane yuvAna (paryAya) vacce abhedane siddha kare che. "kamaLAnA rogavALo dardI pILo thaI gayo' - A vAkya "rogI' (dravya) ane "pILA" (guNa) vacce abhedane siddha kare che. AvA aneka prayogo dvArA lokavyavahAramAM paNa dravyanI sAthe guNa ane paryAyano abheda siddha thAya che. Ama nUtana guNasvarUpe ke paryAyasvarUpe pariNamela dravya paNa jaNAve che ke dravyanI sAthe guNano ane paryAyano abheda che. dravya-paryAyano abheda : aSTasahasItAtparyavivaraNa ja (vane) A rIte mAnavAmAM Ave to ja "Syi' pratyayano prayoga saMskRta vyAkaraNanI dRSTie saMgata bane. kAraNa ke saMskRta bhASAnI dRSTie vicAra karIe to "thvi" pratyayano prayoga tyAM thAya che ke jyAM je padArtha je svarUpe pUrve na hoya ane pAchaLathI te svarUpe pariNamI gayela hoya. aSTasahasrIprakaraNa graMtha digaMbara vidyAnaMdasvAmIe banAvelo che. tenA upara zvetAMbaraziromaNi mahopAdhyAya zrIyazovijayajI * ko.(9)+A.(1)mAM "guNaguNyAdikanaI pATha. * lA.(2)mAM "hauI tauMI tti pATha. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 0 avicchinnadravyasya kAryAbhAvasiddhiH . rA. *'svarNaM kuMDalIbhUtami'tyAdI vipratyayArthaH pUrvakAlaH, bhedaH abhAvazca, bhavataH pariNAmitvam, ktapratyayasya za cA''zrayo'rthaH iti 'svarNaM prAkkAle kuNDalabhinnatve sati kuNDalA'bhedapariNAmitvAzraya' iti vAkyArthaH / __ tAtparyavivaraNe mahopAdhyAyayazovijayagaNivaraiH "suvarNaM kuNDalIbhUtam, 'mRd ghaTIbhUtA' ityaadiprtyyaadvicchinndravyava sAmAvasiddha, anyathA bdhipratyayArthaccevADathaTanA" (a.sa.tA.9/99/.968) rUti pro| 'svarNaM kuNDalIbhUtami'tyAdau ccipratyayArthaH pUrvakAlaH, bhedaH abhAvazca bhedAbhAvalakSaNaH, atra - triSu ccipratyayasya khaNDazaH zakteH abhyupagamAt / bhavateH pariNAmitvam, ktapratyayasya cA''zrayo'rthaH - iti 'svarNaM prAkkAle kuNDalabhinnatve sati kuNDalA'bhedapariNAmitvAzraya' iti vaakyaarthH| prakRte za prAkkAlasya avacchinnatAsambandhena bhede'nvayaH kuNDalasya ca svapratiyogikatvasambandhena bhede'nvayaH / ka kuNDalabhede eva prAkkAlasyA'nvayAt prAkkAlAvacchedena kuNDalabhedasya sAmAnAdhikaraNyasaMsargeNa bhedA bhAve'nvayaH, kuNDalabhedasya kAlabhedena kuNDalabhedAbhAvasamAnAdhikaraNatvAt / tasya ca nirUpitatvasambandhena pariNAmitve anvyH| tadAzrayaH suvarNam iti bodhyam / tatazca praakkaalaavcchinnkunnddlbhedniruupitgaNivare aSTasahastrItAtparya vivaraNa vyAkhyA racelI che. temAM mahopAdhyAyajIe A ja AzayathI jaNAvela che ke - "suvarNa dravya kuMDala svarUpa thaI gayuM", "mATI ghaTa banI gaI."... ItyAdi pratItithI siddha thAya che ke pUrvottara avasthAmAM dravyano nAza nathI thato tathA pUrvottarakALamAM anucchinna dravya ja kAryarUpe pariName che. jo AvuM mAnavAmAM na Ave to "suva kuSyanImUtam'... ItyAdi prayogamAM saMskRta vyAkaraNa mujaba prayojAyela "vuiM' pratyayano artha ja asaMgata banI jaze. alaka "Syi" pratyayanA arthanI vicAraNA - ('I.) " etImUtam' ItyAdi vAkyaprayogamAM vyAkaraNanA niyama mujaba "zvi' pratyaya lAgu rasa paDe che. A "Syi' pratyayano artha (1) pUrvakALa, (2) bheda ane (3) abhAva che. kAraNa ke ahIM traNa arthamAM "Syi pratyayanI khaMDazaH zakti mAnavAmAM Avela che. "kRSNatnImUta' nA pAchalA bhAgamAM C1 prayojAyela bhavati (= mU) dhAtuno artha pariNAmitva che. tathA "pU' dhAtune lAgela karmaNibhUtakRdantanA jI' pratyayano artha Azraya che. tethI "sva kurtImUtam' AvA vAkyaprayogano artha e thaze ke suvarNa ' (= dravya) pUrvakALamAM kuMDala (= paryAya) thI bhinna hote chate kuMDalathI abhedapariNAmitvano Azraya che. prastutamAM navya nyAyanI paribhASA mujaba arthaghaTana karIe to ema kahI zakAya ke 'Syi pratyayanA traNa arthamAMthI prathama artha pUrvakALano avacchinnatAsaMbaMdhathI bhedamAM anvaya karavo. temaja kaMDalano svapratiyogikatvasaMbaMdhathI bhedamAM anvaya karavo. kuMDalabhedamAM ja pUrvakALano anvaya karavAthI pUrvakAlavicchedana kuMDalabhedano sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhathI abhAvamAM anvaya thaze. kAraNa ke suvarNadravyamAM pUrvakALe kuMDalabheda che tathA uttarakALe kuMDalabhedabhAva che. Ama kuMDalabheda ane kuMDalabhedabhAva kALabhedathI samAnAdhikaraNa che. tathA te abhAvano = kuMDalabhedabhAvano nirUpitatvasaMbaMdhathI pariNAmitvamAM anvaya karavo. tevA pariNAmitvano Azraya suvarNa che - Ama samajavuM. eka ja suvarNadravyamAM kuMDalabhedabhAva ane pariNAmitva *...* citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. si.ko.(9)mAM che. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dharmitAnayamImAMsA 0 259 __ ataH 'svarNaM dravyIbhUtam' ityAdeH na pryogH| kathaM tarhi 'manuSyo devIbhUta' iti? manuSyatvopalakSitasya rA. dharmitAnayena, anyathA tu na kathaJcit / kuNDalabhedA'bhAvapariNAmitvA''zrayaH suvarNamiti prghttttkaarthH| evaJca yaH prAkkAlA'vacchedena pa kuNDalabhedavAn sa eva kuNDalabhedA'bhAvapariNAmitvA''zraya iti sphuTArthaH vidussaamvbhaaste| ataH 'svarNaM dravyIbhUtami'tyAdeH na prayogaH, svarNe prAkkAlAvacchedena dravyabhedasya bAdhAt / na ca kathaM tarhi 'manuSyo devIbhUtaH' iti prayogaH ? manuSyaparyAyanAzottarakAlam Atmani devaparyAyotpAdena manuSye devA'bhedapariNAmitvAzrayatvabAdhAd iti vAcyam, dharmitAnayena manuSyatvopalakSitasya Atmadravyasya prayogasambhavAt, anyathA tu na kathaJcit / ka rahevAthI te banne samAnAdhikaraNa bane che. tethI sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhathI kuMDalabhedabhAva pariNAmitvamAM rahI zake ja che. A kAraNe ahIM samudAyArtha evo prApta thaze ke pUrvakALaavacchinna evA kuMDalabhedane samAnAdhikaraNa kuMDalabhadAbhAvanA pariNAmitvano Azraya suvarNa che. arthAt pUrvakAlAvacchinnakuMDalabhedasamAnAdhikaraNa evA kuMDalabhedabhAvanuM pariNAmI dravya suvarNa che. A rIte vidvAnone "sva izkanImUtam' A sthaLe evo arthabodha spaSTapaNe thaze ke "je suvarNapadArtha pUrvakAlaavacchedana kuMDalabhedaviziSTa che te ja suvarNapadArtha kuMDalabhadAbhAvapariNAmitvano Azraya = kuMDalabhedabhAvapariNAmI che." ja "sva trIbhUta ApattinuM nivAraNa ja | (ma.) pUrvakAla, bheda ane abhAva - A traNa arthamAM 'Syi' pratyayanI khaMDazaH zakti = vizRMkhalazakti = vibhaktazakti rahelI hovAthI ja "vaLa dravyImUta... ItyAdi vAkyano prayoga thato nathI. kAraNa e ke suvarNa pUrvakALamAM dravyathI bhinna nathI. tethI tri' pratyayanA traNa arthamAMthI "bheda nAmano bIjo artha ) uparokta prayogamAM bAdhita thAya che. suvarNa pUrvakALamAM paNa dravya hatuM ane uttarakALamAM paNa dravyasvarUpa ] ja che. "ddhi pratyayano prayoga to tevA ja sthaLamAM thaI zake ke je guNa-paryAyasvarUpe dravya pUrvakALamAM vidyamAna na hoya ane pAchaLathI e svarUpe pariNamela hoya, tathA dravya potAnA mULasvarUpe nAza pAmatuM na hoya. sa. AvuM prastutamAM nathI. AthI "vaLa dravyamUtam' Avo prayoga thaI zakato nathI. zaMkA :- (ra gha.) jo pUrvottarakALamAM dravyano abheda hoya (= dravya nAza pAmatuM na hoya) to ja tri' pratyayano prayoga thaI zake - AvuM mAnya karavAmAM Ave to "manuSyo tevamUta:' A vAkyaprayoga kaI rIte thaI zake ? kAraNa ke Avo vAkyaprayoga to mANasa marIne deva thayo hoya tevA sthaLamAM ja thAya che. Ama manuSyano nAza thayA pachI deva paryAya utpanna thavAnA lIdhe manuSya paryAya devaabhedapariNAmitvano Azraya banato nathI. Ama 'tri pratyayano trIjo artha abhAva (= bhedabhAva = abheda) bAdhita che. - chama dharmaupalakSita dharmitAnacano vicAra paNa samAdhAna :- (gharSa.) tamArI vAta sAcI che. manuSya mRtyu pAmyA bAda ja deva thAya che. mATe manuSya paryAyano nAza mAnavo jarUrI che. paraMtu ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI e che ke manuSya nAra ne ; Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 0 'manuSyo devIbhUtaH' iti vAkyaprayogasaGgatiH / ga "cce kuettIpUtam TratyAghakayoAca tyameva upapaghatvA* In3/all -- tasmAt sArvalaukikasvarasavAhiprayogA''nukUlyena tatra manuSyapadasya manuSyaparyAyAdhArabhUtAtmadravye - jahallakSaNA sviikrtvyaa| ____ na caivaM ccipratyayArthopapAdane 'manuSyo devIbhUta' itivad 'dravyaM kuNDalIbhUtam' ityAdiprayogasyAma 'pi samIcInatvaM syAt, dravyatvopalakSite suvarNe dravyapadalakSaNayA tadupapatteriti vAcyam , yathecchaM lakSaNAyA anabhyupagamAt, sArvalaukika-svArasikA'skhaladvAkyaprayogatAtparyAnusAriprasiddhArthAnvaye zakyArthabAdhe eva lakSaNAbhyupagamAt, sthalAntarAlambanena anAvazyakalakSaNAyA anyAyyatvAcca / avasthAno nAza thavA chatAM paNa te avasthAnuM AdhArabhUta Atmadravya AtmatvarUpe nAza pAmatuM nathI. tethI "manuSyo tevImUta' AvA vAkyaprayogamAM manuSyane devaabhedapariNAmI mAnavAmAM nathI Avato paraMtu manuSyatva paryAyathI upalakSita AtmadravyamAM ja devanuM abhedapariNAmitva mAnavAmAM Ave che. Ama manuSyatva dharmane (= manuSya paryAyane) mukhya banAvavAnA badale manuSyatva guNadharmathI upalakSita Atmadravyane mukhya banAvanAra dharmitAnayanA (= dharmIgrAhaka nayanA) avalaMbana dvArA ja "manuSyo tevImUtaH' Avo vAkyaprayoga saMbhavI zake che. manuSya paryAyathI upalakSita Atmadravyane mukhya banAvavAnA badale phakta "manuSya" padavA manuSya paryAyane ja mukhya banAvavAmAM Ave to uparokta vAkyaprayoga koI paNa hisAbe saMbhavI ja na zake. mATe sArvalaukika svarasavAhI vAkyaprayoganI anukULatAne lakSamAM rAkhIne sa uparokta vAkyaprayogamAM rahela "manuSya' padanI manuSyaparyAyanA AdhArabhUta AtmadravyamAM jahalakSaNA mAnavAmAM Ave che. prastutamAM zAbdabodhanI aMdara manuSyapadanA zakyArtha svarUpa manuSyaparyAyane choDI vA devAmAM Ave che. tethI jahalakSaNA ahIM prApta thaze. je zAbdabodhamAM zakyArthane choDI lakSyArthanuM ja avagAhana thatuM hoya tyAM jahalakSaNA mAnavAmAM Ave che. zaMkA - (2.) "Syi" pratyayanuM arthaghaTana uparokta rIte mAnya karavAmAM Ave to 'dravya etnImUta - Avo vAkyaprayoga thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke "manuSyo tevIpUta" sthaLanI jema 'dravya 5g7ImUtam'. ItyAdi sthaLamAM kahI zakAya che ke "vya' padanI dravyatvathI upalakSita suvarNamAM (= dravyatvanA AdhArabhUta suvarNamAM) lakSaNA karavAmAM Ave che. mATe "vyaM kuvgtnImUta" Avo vAkyaprayoga thavAnI Apatti durvAra banaze. x yatheccha lakSaNA amAnya ja samAdhAna :- (ka.) kyA sthaLe lakSaNA karavI ane na karavI ? AnuM niyamana phakta ApaNI IcchA mujaba sarvatra thaI zakatuM nathI. paraMtu tamAma loko svarasathI jevA prakArano vAkyaprayoga asmalitarUpe kare tevA vAkyaprayogamAM tAtparyaanusArI prasiddha arthanI saMkalanA karavAmAM zakyArthane = zabdazaktiviSayane levAmAM koIka doSa Avato hoya to zakyArthano tyAga karI tevA sthaLe lakSyArthano svIkAra karavAmAM Ave che. ADedhaDa lakSaNA karavI ziSTa puruSone saMmata nathI. tathA eka sthaLe karelI lakSaNAnuM AlaMbana * * citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. si.ko.(9)mAM che. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 dravya-paryAyA'bhede paradarzanasammatiH / ___261 itthameva 'dravyaM kuNDalIbhUtami'tyAdyaprayogasya upapAdyatvAt, tathA prayogasya sArvalaukikatvAbhAvAt / / taduktaM vizeSAvazyakabhASye api "na suvaNNAdannaM kuMDalAi taM ceya taM tamAgAraM / pattaM tavvavaesaM tUmaDu sarUpafmatraM ti" (vi.A.ma.ra662) rUDhiA yathoktaM brahmasUtrazrIkaNThabhASye api "mRdravyasyaiva ghaTAdyavasthA ghaTAdinAmadheyaM cA'rthakriyA'bhilAparUpa- ma vyavahAnidhyattaye mati, na tu gRho dravyAntaram.... thato ghaTo mRdeva" (tra tU.zrI.va.ma.ra/9/96) tiA paNa taduktaM vivekacUDAmaNau zaGkarAcAryeNa api "mRtkAryabhUto'pi mRdo na bhinnaH kumbho'sti, sarvatra tu / mRtvarUpa(vi.pU.rarU0) tiA "yuC/:, zadvAntaranna" (a:tU.ra/1/18) rUti grahamaMtrI zArIramANe, zaGkarAcAryeNa satkAryavAdasthApanAvasare kArya-kAraNayoH tAdAtmyaM vistareNa prasthApitaM tato draSTavyam / Na laIne bIjA anAvazyaka sthaLe lakSaNA karavI e vyAjabI nathI. kema ke zakyArthano tyAga karI lakSyArtha sudhI javAmAM gaurava Ave che. A gaurava dArzanika jagatamAM doSarUpa gaNAya che. prastutamAM ema kahI zakAya che ke "manuSyo tevabhUta? Avo vAkyaprayoga lokavyavahAramAM prasiddha che. mATe ja te prAmANika che. tathA "manuSya padanA zakyArthane grahaNa karavAmAM Ave to "Syi' pratyayArtha bAdhita thAya che. mATe uparokta prasiddha vAkyaprayoganI prAmANikatA TakAvavA mATe lakSaNA karavI jarUrI che. jyAre "dravya kurtImUtam' Avo vAkyaprayoga lokaprasiddha nathI paraMtu "va kRSNatnImUtam' Avo vAkyaprayoga ja lokomAM pracalita che. mATe ja pracalita, prAmANika padaprayogano parityAga karI, vyartha gaurava doSane vhorIne, lakSaNA karavI paDe tevo aprasiddha ane aprAmANika dravyaM kurtImUtam' - evo vAkyaprayoga karavo te vyAjabI nathI. AvuM ziSTa puruSo samaje che. mATe Avo vAkyaprayoga teo karatA nathI. A kUpha vizeSAvazyaka bhASyano saMvAda sUpha | (taku.) vizeSAvazyakabhASyamAM jinabhadragaNikSamAzramaNe dravya-paryAyano abheda darzAvatA kahyuM che ke vA "suvarNa karatAM atirikta kuMDala Adi paryAya nathI paraMtu te suvarNa dravya te te kuMDala, kaMkaNa Adi AkArane prApta kare tyAre kuMDala Adi vyavahArane pAme che. tathA kuMDala Adi vyavahAranuM bhAjana bananAra raNa suvarNa dravya uttara avasthAmAM paNa pUrvaavasthAgata potAnA svarUpathI abhinna ja che." dravya-paryAyano abheda : vedAMtI . (tho) brahmasUtranA zrIkaThabhASyamAM jaNAvela che ke "ghaTAdi avasthA mRdravyanI ja che. tathA ghaTAdi nAma te te arthakriyAnA kathana svarUpa vyavahAranI niSpatti mATe thAya che. paraMtu ghaTAdi mATI karatAM dravyAntara nathI. kema ke ghaDo mRdu dravya ja che.' () vivekacUDAmaNimAM zaMkarAcArye paNa kahe che ke "ghaDo mATInA kAryasvarUpe hovA chatAM paNa mATI karatAM judo nathI. ghaDAmAM sarvatra mATInuM svarUpa dekhAya che. mATe mATInA svarUpathI ghaDo judo na kahI zakAya." brahmasUtra upara AdyazaMkarAcArye zArIrakabhASya racela che. tenuM bIjuM prasiddha nAma zAMkarabhASya che. temAM "yu, zadvAntarIvra" - A sUtranI vyAkhyAmAM satkAryavAdanuM sthApana karela 1. na suvarNAdanyat kuNDalAdi tadeva taM tadAkAram / prAptaM tadvyapadezaM labhate svarUpAdabhinnamiti / / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * avayavA'vayavinorabhedaH / pa taduktaM zivadRSTau somAnandanAthena api "kuNDalAdiSu bhAveSu sarvathaiva suvrnntaa| vyApterakhaNDion taiyADaDaste..." (zi.k.6/62) tA. yathoktam anuttaraprakAzapaJcAzikAyAM sAGkhyadarzanAnuyAyinA AdyanAthena api "vicAryamANe naiveduM varAtiritI mRAra ttarazAhInAM tattva nAnyatrapat TI" (H.J.5.42) "pharva = kAryam'' 6 etAvatA na kevalaM zvetAmbara-digambarajainasampradAyayoH dravya-paryAyAbhedaH sammataH, api tu - vedAntaprabhRtidarzane'pi iti dhvanitam , jainadarzanarAddhAntasya sarvatantravyApakatvAt / ra evaJcA'vayavA'vayavinorapyabhedaH svIkartavya eva, avayavAvayavinorekAntabhede ekAvayavaraJjane " sampUrNaM vastraM rajyeta ekAvayavA''varaNe ca kRtsnavastrAvaraNaM prasajyeta raktA'raktayoH AvRtA'nAkA vRtayozca bhavadabhyupagamena ekatvAt / avayavAnAmavayavitvena pariNamane eva 'sarvaM vastraM raktam', che. temAM kArya-kAraNano abheda vistArathI jaNAvela che. jijJAsu vAcakavarga tyAM daSTi karI zake che. (6) zivadeSTi graMthamAM somAnandanAthe paNa jaNAvyuM che ke "kuMDala Adi bhAvomAM sarvathA ja akhaMDita suvarNapaNuM raheluM che. kAraNa ke kuMDala Adi bhAvomAM suvarNatA vyApIne rahelI che." | (co.) sAMkhyadarzanAnuyAyI AdyanAtha nAmanA vidvAne paNa anuttaraprakAzapaMcAzikA graMthamAM jaNAvela che ke vicAra karavAmAM Ave to prastuta kArya = upAdeya upAdAnakAraNathI svataMtra nathI ja. vicAraNA karavAmAM Ave to kaLaza (ghaTa) vagerenuM svarUpa mATI vagere karatAM juduM nathI." | (HI.) zvetAMbara jaino ane digaMbara jaino to paryAyathI dravyano abheda mAne ja che. paraMtu uparokta huM vedAMta vagere darzano paNa paryAyane dravyasvarUpa ja mAne che - Ama phalita thAya che. kAraNa ke jainadarzananA - siddhAMta sarvadarzanomAM vyApaka = slAIne rahenAra che. YU avayava-avayavI vacce abheda : zvetAMbara ) A (vaDyA.) jema guNa-guNIno ane paryAya-paryAyIno abheda svIkAravAmAM Ave che tema uparokta zAstrasaMdarbhonA tathA yuktionA AdhAre avayava-avayavIno paNa abheda svIkAravo ja joIe. kartAnI pravRtti dvArA avayavo svayaM ja avayavIrUpe pariNamI jAya che. avayavIne avayavothI atyaMta bhinna mAnavAmAM Ave to vastrano koI paNa eka bhAga (= amuka taMtu) raMgAya tyAre saMpUrNa vastra (= avayavI) raMgAI javAnI Apatti Avaze. tathA vastranA ekAda bhAgane (= avayavane) AvaraNa thatAM saMpUrNa vastra AvarAI (= DhaMkAI javAnI Apatti Avaze. kAraNa ke vastrasvarUpa avayavI eka ane akhaMDa ja che. ekAMtabhedavAdI taiyAyika-vaizeSikonA mata mujaba raMgAyela ane na raMgAyela vastra tathA DhaMkAyela ane na DhaMkAyela vastra eka ja che. tethI kAM to vastra saMpUrNatayA raMgAyela haze. kAM to jarA paNa raMgAyela nahi hoya. vastra aMzataH raMgAyela haze to tene saMpUrNapaNe ja raMgAyela kahevuM paDaze. kAraNa ke aMzataH raMgAyela vastra ane aMzataH na raMgAyela vastra - AvuM mAnavAmAM eka-akhaMDa avayavIno siddhAMta bhAMgI paDe che. vaLI, "avayava-avayavI abhinna che' - AvuM mAnavuM jarUrI paNa che. kema ke avayavo avayavIrUpe pariName to ja AkhuM vastra raMgAI gayuM', "thoDuMka vastra raMgAyuM' - A pramANe vividha prakAranA prasiddha Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * avayavAvayavyabhedasAdhanam / 263 'kiJcid vastraM raktamiti citralokavyavahArasiddheH / avayavA'vayavinoH ekAntabhede'vayavino niraMzatayA 'kiJcit paramANudravyaM raktam' itivat / 'kiJcid vastraM raktam' ityapi na prayujyeta / ____ "na ca vastrapadasya vastrAvayave lakSaNayA tatra sarvapadaprayogAnupapattirneti vAcyam, askhaladvRttitvAt / tatprayogasya" (zA.vA.sa.7/13 pR.74) iti vyaktaM syAdvAdakalpalatAbhidhAnAyAM zAstravArtAsamuccayabRhadvRttau / za lokavyavahAra saMgata thaI zake. matalaba e che ke vastra (= avayavI) ane vastranA avayavo sarvathA bhinna ja hoya to "vastra raMgAyuM" athavA "vastra nathI raMgAyuM Avo prayoga thaI zake. paraMtu "AkhuM vastra raMgAyuM, "thoDuMka vastra raMgAyuM - Avo vAkyaprayoga thaI zake nahi. paNa Avo vAkyaprayoga to AjanomAM thAya ja che. ethI siddha thAya che ke avayavI ane avayavo sarvathA bhinna nathI. paraMtu avayavI aviSyambhAva saMbaMdhathI avayavo sAthe saMkaLAyela che. tethI tamAma avayavo raMgAyelA hoya tyAre sarva avayavothI apRthagu vastrane udezIne "saMpUrNa vastra raMgAyuM - Avo vAkyaprayoga thAya che. tathA thoDAM taMtuo raMgAyelA hoya tyAre "thoDAka aMze vastra raMgAyuM - Avo vAkyaprayoga thAya che. - avayava-avayavImAM ekAMtabheda asaMgata ala(va.) avayava-avayavI vacce sarvathA bheda mAnanAra vAdInA mate avayavothI atirikta avayavI eka ane akhaMDa hovAthI "saMpUrNa ane "thoDuMka'- A mujaba vastrane vizeSaNa lAgI na ja zake. "thoDA aMze paramANu raMgAyo' - A pramANe jema vAkyaprayoga thato nathI tema "thoDA aMze vastra raMgAyuM - 1 Avo paNa vAkyaprayoga thaI na zake. kAraNa ke paramANunI jema vastra (= avayavI) akhaMDa ja che. ja vasraraMjana vicAra . zaMkA :- ("na gha.) "sarva vastra ra' - A pramANenA vAkyaprayoga avayava-avayavIno atyaMta bheda mAnavAmAM Ave to thaI na zake - A pramANe tame (syAvAdIe) upara jaNAvyuM te barobara che. nathI. AnuM kAraNa e che ke "sarva vastra ram' - A vAkyamAM 'vastra' padanI vaccaavayavamAM lakSaNA karavAmAM Ave che. vastranA taMtuo to aneka che. tethI "sarva" ane "thoDuMka' zabdano prayoga asaMgata nahi thaI zake. "sarva vastra ram' vAkyamAM "vastra' padanI vaccaavayavamAM lakSaNA karavAthI "tamAma vastraavayavo raMgAI gayA" Avo artha prApta thaze. tathA " vizvat vatraM ram' vAkyamAM keTalAMka vastraavayavo raMgAyA" Avo artha prApta thaze. mATe avayava-avayavIno atyaMta bheda mAnI zakAya che. 6 ambalahuttika prayogamAM lakSaNA amAnya samAdhAna - avayava-avayavImAM atyaMta bhedano aMgIkAra karIne "sarva vastra rajU ItyAdi vAkyaprayogamAM "vastra' padanI vastraavayavamAM lakSaNA mAnavI vyAjabI nathI. kAraNa ke uparokta vAkyaprayoga ambaladruttika che. " TyAM poSa" vAkyamAM jema "gaMgA' padanI zaktinuM jalapravAha svarUpa mukhyArthamAM alana thAya che tema "vastra' zabdanI mukhyavRttisvarUpa "zakti'nuM alana uparokta vAkyaprayogamAM thatuM nathI. mATe te vAkyaprayoga mukhya che, gauNa nathI. tethI jaghanyavRttisvarUpa lakSaNA dvArA uparokta vAkyaprayoganuM samarthana karavuM vyAjabI nathI. Ama zAstravArtAsamuccayanI syAdvAdakalpalatA vyAkhyAmAM mahopAdhyAya yazovijayajI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 * mRdghaTA'bhedapradarzanam / adhikaJca vakSyate'gre dvAdazyAM zAkhAyAm (12/6) / pArthasArathimizreNa zAstradIpikAyAM "pratyabhijJA ca yathA badaraphalaM zyAmAvasthAyAM raktAvasthAyAM ca, yathA - vA ghaTa-piNDa-kapAlAvasthAsu mRdravyam / asti hi tatra piNDAvasthAbhede zyAma-raktarUpabhede'pi dravyapratyabhijJA rA - 'mRdiyaM piNDA'vasthAmapahAya ghaTAvasthA saJjAtA, zyAmimAnaM ca tyaktvA pakvA satI aruNimAnaM gRhItavatI, ma anantaraM ghaTAvasthAmapahAya kapAlikA jAtA' iti" (zA.dI.1/1/5/pR.43) iti yaduktaM tadatrA'nuyojyaM paithA mam | ___ itthaJca dravyA'nugame dravya-paryAyA'bhede cotpAda-vyayau api snggcchetaam| idamabhipretyoktaM ka meghavijayopAdhyAyena arhadgItAyAm "utpAdo vA vipattizca dravye'vasthAntarodayAt / nAvasthA tadvato bhinnA Ni sarvathA''zrayavarjitA / / " (a.gI.15/9) iti| taduktaM tattvArtharAjavArtike akalaGkAcAryeNa api "na ca kArya-kAraNayoH kazcidrUpabhedaH, tadubhayam ekAkAram eva, pUrvAGgulidravyavad iti dravyArthikaH" (ta.rA.vA. 9/rUrU/9/11/6) tiA. gaNivare jaNAvela che. haju AgaLa bAramI zAkhAmAM (12/6) paNa A aMge adhika vistArathI nirUpaNa Avaze. [ pratyabhijJA pUrvottarakAlIna dravyamAM abheda siddhi (varSa) pArthasArathimizra nAmanA mImAMsake zAstradIpikA graMthamAM A aMge jaNAvela che ke "pratyabhijJA paNa pUrvottarakAlIna dravyamAM abhedanI sAdhaka che. jema ke (1) caNIbora pUrve zyAma avasthAmAM ane uttarakAlIna lAla avasthAmAM eka ja jaNAya che. athavA to (2) ghaTa, piMDa, kapAla avasthAmAM mATIdravya eka ja anubhavAya che. mATIdravyamAM piMDa avasthA badalAya ke zyAma-raktarUpa badalAya to paNa "A 2 te ja dravya che" evI pratyabhijJA thAya ja che. te A rIte - "A mATIdravya piMDaavasthAne choDIne che ghaTAvasthA rUpe banela che. pUrvakAlIna zyAmikAne choDIne nibhADAmAM pAkIne lAlAzane mATIe dhAraNa vA karela che. pAchalI ghaTa avasthAne choDI mATI kapAlikA banI gaI che.' - AvI pratyabhijJA jovA maLe che." A vAtane paNa prastutamAM AgamAnusAre joDavI. che dravya-paryAyamAM abheda che (lya.) A rIte dravyano kAlAntaramAM anugama hoya ane dravya-paryAya vacce abheda hoya to utpAda -vyaya paNa saMgata thAya. A abhiprAyathI meghavijayajI upAdhyAye ahadgItAmAM jaNAvela che ke 'dravyamAM anya avasthAno udaya thavAthI utpAda ane vyaya saMgata thAya. kAraNa ke avasthA potAnA AzrayathI bhinna nathI ke sarvathA AzrayazUnya avasthA nathI.' tattvArthasUtranI rAjavArtika vyAkhyAmAM akalaMka nAmanA digaMbara AcAryuM paNa jaNAvela che ke "kAryanA svarUpamAM ane kAraNanA svarUpamAM koI bheda rahela nathI. kArya ane kAraNa banne ekAkAra ja che. jema vAMkI AMgaLIne koI sIdhI kare to pUrvanI vakra AMgaLIthI uttarakAlIna Rju aMgulIdravyamAM koI bheda nathI, tema kArya-kAraNamAM maulika svarUpe abheda samajavo. A pramANe dravyArthikanayanuM maMtavya che." Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dugdhameva dadhi bhavati / 265 etena kArya-kAraNayoH ekAntena bhedo vibhAgaH pRthaktvaJca nirastam / pareSAmapi sammatamidam / taduktaM mAdhvAcAryeNa dvaitadyumaNau "dugdhameva dadhi bhavatIti pratIti-vyavahArabalAt tadvibhAgAdeH bAdhitatvAt" pa (du.pR.974) I taduktaM mImAMsAzlokavArttike kumArilabhaTTena "tasyApyatyantabhinnatvaM na syAdavayavaiH saha / / vyaktibhyo na jAtivaccaiva na niSkRSTaH pratIyate / " (mI.zlo.vA.vanavAda zlo.75-76) iti / tadvRttau nyAyaratnAkarA'bhidhAnAyAM / pArthasArathimizreNa "tantava eva hi saMyogavizeSavazena ekadravyatvamApannAH 'paTo'yam' ityekA''kArayA buddhyA / gRhynte| ataH avasthAmAtrAdeva avayavebhyo'vayavino bhedo na tvatyantabheda" (zlo.vA.nyA.2.3.75-76) ka iti / yathoktaM pArthasArathimizreNa zAstradIpikAyAm api "na hi tantubhyaH ziraHpANyAdibhyo vA'vayavebhyo rNi niSkRSTaH paTo devadatto vA prtiiyte| tantu-pANyAdayo avayavA eva paTAdyAtmanA pratIyante / .... tasmAd .... avayavAnAm eva avasthAntaram avayavI, na dravyAntaram / te eva hi saMyogavizeSavazAdekadravyatAm ApAdyante" 1 // (zI.vI.. 214) tiA ekAMta bhedanuM, vibhAganuM ane pRthatvanuM nirAkaraNa | (rtana.) uparokta vistRta vicAraNA dvArA kArya-kAraNanA atyaMta bhedanuM nirAkaraNa thAya che. tathA kArya-kAraNamAM atyaMta vibhAganuM (= vibhaktatvanuM) nirasana thAya che, temaja kArya-kAraNamAM ekAMte pArthakya raheluM che' - tevI mAnyatAnuM paNa khaMDana thaI jAya che. A vAta anyadarzanakArone paNa saMmata che. tethI ja mAdhvAcAryo dvataghumaNi nAmanA graMthamAM jaNAvela che ke "sarva lokone "dUdha ja dahIM thAya che' - AvI pratIti thAya che, tathA tevA prakArano vyavahAra paNa thAya che. mATe sArvalaukika tathAvidha pratIti ane vyavahAranA baLathI kArya-kAraNano ekAMte vibhAga (= vibhaktatva) vagere bAbita thAya che." * avayava-avayavImAM abheda : mImAMsaka ja (taku.) mImAMsakamUrdhanya kumArika bhaTTa mImAMsA zlokavArtika graMthamAM jaNAvela che ke "avayavIno e paNa potAnA avayavonI sAthe atyaMta bheda saMbhavI na zake. jema (ghaTavAdi jAtithI viziSTa evI che ghaTAda) vyaktithI ghaTavAdi jAti alaga pADIne batAvI zakAtI nathI. tema avayavo karatAM alaga vA paDelo avayavI kyAre paNa jaNAto nathI." pArthasArathi mizra nAmanA mImAMsake uparokta mImAMsAzlokavArtikanI nyAyaratnAkara nAmanI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "taMtuo ja saMyogavizeSavaza se ekadravyatvane pAmelA che evuM "A paTa che' - AvA prakAranI taMtuo ane paTa vacce ekAkAranuM avagAhana karanArI buddhi dvArA jaNAya che. mATe avayavo karatAM avayavIno bheda kevala avasthAvizeSane lIdhe ja che. paraMtu temAM atyaMta bheda nathI rahelo." zAstradIpikA nAmanA graMthamAM paNa pArthasArathi mizra jaNAvela che ke "taMtuothI judo paDelo paTa jaNAto nathI. tathA mastaka, hAtha, paga vagere avayavothI judo paDelo devadatta dekhAto nathI. paraMtu taMtu vagere avayavo ja paTarUpe jaNAya che. tathA mastaka, hAtha, paga vagere avayavo ja devadattasvarUpe jaNAya che. mATe avayavonI ja judA prakAranI avasthA avayavI bane che. avayavI avayavo karatAM juduM dravya nathI. kartA dvArA saMyogavizeSavaza te avayavo (= taMtuo Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 * bhinne dharmatvAbhAvaH / e svadarzanasammataJcaitat / taduktaM zrIharibhadrasUribhiH AvazyakaniyuktivRttI "paramANava eva viziSTapariNAmavanto ___ ghaTaH" (A.ni.612 vR.pR.165)| taduktaM bRhatkalpabhASyavRttau api paTa-tantusthale "na kArya-kAraNayoH " bhedaH kintu abhedaH" (bR.ka.bhA.4 vR.) iti / tathA cAvayavA'vayavinoH dravya-paryAyayozcA'bhedaH sidhyati / ma avayavA'vayavinorekAntabhedanirAkaraNAvasare vAcaspatimizreNa brahmasUtrazAGkarabhASyasya bhAmatyAM vRttau ze "yeSAM punaratyantavyatiriktamanyadeva kAraNAt kAryaM teSAM kAraNatantratvaM kAryasya na prApnoti / aMzutantro hi ___ tantuH tantutantrazca pttH| na cA'tyantA'nyatve'nyatantratvaM dRSTamanyasya, yathA mRtpiNDatantratA na paTasya - tattvanAM vA" (tra:DU.zA.mA. ra/ra/17) rUlyumityavadheyak. paNa yacca tarkakaumudyAM laugAkSibhAskareNa "yad yato bhidyate tat tasya dharmo na bhavati, yathA gaurazvasya / kA dharmazca paTaH tantUnAm / tasmAd nA'rthAntaram" (ta.kau.kA.9) ityuktam, taccetthamUhanIyaM yaduta yad yaM ane hAtha, paga vagere) ja ekadravyatAne pamADAya che." * avayava-avayavImAM abheda - zrIharibhadrasUrijI ja (sva.) "avayavothI avayavI sarvathA bhinna nathI' - A bAbata jainadarzanamAM paNa saMmata ja che. tethI zrIharibhadrasUrijIe AvazyakaniyuktivyAkhyAmAM jaNAvela che ke "viziSTapariNAmavALA paramANuo ja ghaTa che." AthI "ghaTa avayavabhinna nathI - tema siddha thAya che. bRhatkalpabhASyavRttimAM paNa "paTasvarUpa kArya ane taMtusvarUpa kAraNa vacce bheda nahi paNa abheda che' - tema darzAvela che. ghaTa-paTa avayavI paNa che, paryAya paNa che. tathA paramANuo-taMtuo avayava che, dravya che. tethI uparokta kathana dvArA nakkI thAya che ke "avayava-avayavI vacce tathA dravya-paryAya vacce abheda che." B avayava-avayavI abhedaH zaMkarAcArya (8 (kavavA.) avayava-avayavInA ekAntabhedanuM nirAkaraNa karavAnA avasare brahmasUtra zAMkarabhASyanI 8 bhAmatI vyAkhyAmAM vAcaspatimizrajIe jaNAvela che ke "jeonA mate kAraNa karatAM kArya atyanta bhinna ja che teonA mate kArya kAraNane parataMtra nahi banI zake. paraMtu lokamAM to dekhAya che ke kArya potAnA kAraNane parataMtra hoya che. jema ke taMtu (= kArya) potAnA avayava aMzune (= vIraNane) AdhIna che. tathA paTa(= kArya) potAnA kAraNa taMtune AdhIna che. je be padArtha paraspara atyanta judA hoya temAMthI eka padArtha bIjA padArthane parataMtra ja hoya tevuM kyAMya jovA maLatuM nathI. jema ke paTa ke taMtu kyAreya mRspiDane AdhIna hotA nathI." avayava-avayavInA atyanta bhedanI asaMgatatAne jaNAvanAra advaitavAdI zaMkarAcAryanI A vAta paNa khyAlamAM rAkhavA yogya che. ja lagAHibhAskaramata vicAra che. | (.) laugANibhAskara nAmanA mImAMsaka vidvAna tarkakaumudI nAmanA graMthamAM jaNAve che ke "je jenAthI atyanta bhinna hoya te teno guNadharma (= Azrita) banI na zake. jemake gAya ghoDAthI atyaMta bhinna hovAthI ghoDAno guNadharma banatI nathI. paraMtu paTa to taMtuono dharma che. taMtunuM kArya hovAthI paTa taMtumAM Azrita che. mATe paTa taMtu karatAM koI svataMtra dravya nathI." laugAkSabhAskaranI A vAta Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 sadguNa-paryAyahAniparihArAya yatitavyam / 267 vinA svAtantryeNa upalabhyate tat tasya dharmo bhavituM nA'rhati / yadyapi gauH azvamupaspRzya tiSThati azve vA gauH niSIdati kadAcit tathApi gauH nAzvadharmo bhavati, nAzvA''zritA bhavati, taM vinA pa tasyAH svaatntryennoplbdheH| paTastu na tantuvyatirekeNA'vatiSThate, AtAna-vitAnAvasthAvartitantuSu rA satsu eva tduplbdheH| ataH paTaH tantvAzritaH tantudharmatayA vyapadizyata iti| ___ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'dravyAd guNa-paryAyA abhinnA' iti rAddhAntaM vijJAya AtmahAnaparihAraprayatnavat svakIyadayA-dAna-damanAdisadguNa-ziSTatva-sadAcAritva-dhArmikatvAdipavitraparyAya- za prahANaparityAgakRte Adita eva yatitavyam / agretanadazAyAM tu samyagdarzanAdisadguNa-viratatvAdi-ka pAvanaparyAyahAniparihArAya yatitavyam, tannAze svAtmano'pi tadabhinnatvena nAzAt / tatazca zuddhaguNarNa -paryAyaprakarSe eva "kammamalavippamukko uDDhe logassa aNtmdhigNtaa| so savvaNANa-darisI lahadiM. suhamaNiMdiyamaNaMtaM / / " (pa.kA.28) iti paJcAstikAye kundakundasvAmidarzitaM mokSasukhaM sulabhamityavadheyam / TIrU/rU e rIte cintana karavA yogya che ke je jenA vinA svatantra rIte upalabdha thAya te teno guNadharma banI na zake. gAya ghoDAne sparzIne ubhI rahI zake athavA to kyAreka gAya ghoDA upara besI zake che. tema chatAM gAya ghoDAno guNadharma (= Azrita) banI zakatI nathI. kAraNa ke ghoDA vinA gAya svataMtra rIte rahI zake che. jyAre paTa taMtu karatAM svataMtra rahI zakato nathI. paTanA avayavabhUta taMtuone bALI nAMkhavAmAM Ave to paTanI upalabdhi thaI zakatI nathI. paraMtu AtAna-vitAna avasthAmAM rahelA taMtu hAjara hoya to ja temAM paTa dekhAya che. mATe paTa taMtune Azrita kahevAya, taMtuno guNadharma kahevAya. 21 dharma dharmI vinA kadApi rahI na zake ane rahe te tenA dharma na kahevAya. mATe gAya ghoDAno guNadharma che na kahevAya. paraMtu paTa takhtano guNadharma kahevAya - Ama vicAravuM. A abhedanayanuM ucita AlaMbana AdhyAtmika upanaya :- "guNa-paryAya dravyathI abhinna che' - A vAta AdhyAtmika dRSTie e se rIte upayogI che ke jema mANasa potAno (= Atmadravyano) nAza na thAya tenI kALajI rAkhe che tema dayA, Indriyadamana, dAna Adi potAnA nirmaLa guNo ane ziSTajanatva, sadAcAritva, dharmiSThatA Adi nirmaLa paryAyo nAza na pAmI jAya tenI prAthamika tabakkAthI ja jAgRti rAkhavI joIe. tathA AgaLa vadhatAM samyagdarzana Adi zuddha guNo tathA dezaviratatva, saMyatatva Adi potAnA nirmaLa paryAyanI hAni na thAya te mATe sAvadhAnI rAkhavI joIe. kAraNa ke AtmA potAnA guNa-paryAyathI abhinna hovAthI zubha ke zuddha guNa-paryAyano nAza thatAM te svarUpe potAno paNa nAza thAya che. tethI khAsa khyAlamAM rAkhavuM ke AtmAnA zuddhaguNa ane zuddhaparyAya prakarSa pAme tyAre ja paMcAstikAyamAM darzAvela mokSasukha sulabha thAya. tyAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke karmamalathI vipramukta banela, lokanA Urdhva cheDAne pAmIne sarvajJa-sarvadarzI te siddhAtmA atIndriya ananta sukhane meLave che." (33) 1. karmamalavipramuktaH UrdhvaM lokasya antam adhigmy| sa sarvajJAna-darzI labhate sukhamanindriyamanantam / / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 . bhedaikAnte dviguNagauravApAdanam / valI, 'ekAMta bhede bIjuM bAdhaka "vacana kahaI chaI - baMdha-deza bhedaI huI jI, bimaNI gurutA re khaMdhi; pradezagurutA pariNamaI jI, khaMdha abhedaha baMdha re 3/4 (29) bhavikA. *guNa-guNIne bheda mAnII tivAri avayavAvayavIne paNi bheda ja mAnavo huI. * baMdha kahiyaI avayavI, deza kahiyaI avayava; ehonaI (bhedaI=) jo bheda mAniyaI to bimaNo bhAra ( bimaNI gurutA) khaMdhamAMhi (hUI=) thayo joIyaiM. je mATaI zatataMtunA paTamAMhi zatataMtuno jeTalo bhAra, teTalo avayavA'vayavinoH ekAntabhedapakSe bAdhakAntaramupadarzayati - 'skandhe'ti / skandha-dezavibhede syAt skandhe dviguNagauravam / tayorabhedasambandhe prdeshgurutaantiH||3/4|| ma prakRte daNDAnvayastvevam - skandha-dezavibhede skandhe dviguNagauravaM syAt / tayoH abhedasambandhe pravezapurutAnatiH (sanmave) 3/4 ___ekAntabhedavAdinA naiyAyikAdinA guNa-guNinoH bhedAbhyupagame avayavAvayavinorapi bhedasya tanmate - nyAyaprAptatvam / tathA ca tannirAkaraNamapi yauktikam / tathAhi - skandha-dezavibhede = avayavyavayavayore"kAntena bhede svIkriyamANe sati skandhe = avayavini dviguNagauravaM syAt / tathA ca zatatantuke paTe kA paTagurutvaM zatatantugurutvaJca syAtAm, paTa-tantUnAmekAntena bhinnatvAbhyupagamAt / paTe tadbhinnaM tttulyavataraNikA :- avayava-avayavIno atyanta bheda mAnavAmAM anya doSane graMthakArazrI jaNAve che : $ bamaNA bhAranI naiyAyikane samasyA che. zlokArthI :- skandhano (= avayavIno) ane dezano (= avayavano) atyanta bheda mAnavAmAM Ave , to skaMdhamAM bamaNI gurutA (= bhArepaNuM) Avaze. jo te banneno abheda mAnavAmAM Ave to pradezanuM 0 gurutva skalpanA gurutvarUpe pariName. (34) dii vyAkhyArtha:- ekAntabhedavAdI taiyAyika vagere guNa-guNIno bheda mAnatA hoya to avayava-avayavIno bheda temanA mate nyAyasaMgata banaze. tethI tenuM nirAkaraNa karavuM paNa yuktisaMgata ja che. te nirAkaraNa che A rIte samajavuM. skandha (= paTAdi avayavI) ane deza (= taMtu Adi avayavo) vacce atyaMta bheda svIkAravAmAM Ave to avayavImAM bamaNo bhAra (= vajana) thavo joIe. jema ke naiyAyikamata mujaba so takhtathI banelo paTa taMtumAM rahela che ane taMtuthI ekAMte bhinna che. AthI paTane trAjavAmAM jokhavAmAM Ave tyAre paTanuM vajana ane so taMtunuM vajana Ama banneno bhAra AvavAthI paTanuM vajana '... ciddhayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9+12) A.(1)mAM che. ? ko.(13)mAM "dUSaNAMtara pATha. ' nathI. ko.(11)mAM che. te bimaNI = bamaNI, dviguNI, Double (AdhAragraMtha kAdaMbarI- pUrvabhAga) 4 lI.(1+2)mAM "khaMdha" pATha. * pAThAM saMbaMdhi. bhA) ko.(6)mAM "saMbaMdha" pATha. *.* citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1) + ko. (9+13) +si.mAM che. ko.(13)mAM "tivAre khaMdha-dezabhede bimaNo bhAra thayo joII pATha. ? ko.(10+11)lA.(2)mAM "taMtamAM" pATha. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/4 * atyantahInam avayavigurutvam ayuktam / 269 paTamAMhi paNi joIyaI. anaI je koI navA taiyAyika Ima kahaI chaI je "avayavanA bhArathI avayavIno bhAra atyaMta hIna ! chaI", te mATaI tehanaI mataI "ddhipradezAdika khaMdhamAMhIM kihAMI utkRSTa gurutA na thaI joII. je mATIMga kripradezAdika khaMdhaI ekapradezAdikanI apekSAI avayavI chaI. gurutvavantaM ghaTaM nidhAya tulAyAmAropite sati paTe dviguNagurutvavad idamavaseyam / na caivaM bhavati / pa tasmAt tantu-paTayorabheda eva kathaJcit svIkartavyaH / navyanaiyAyikastu 'avayavagurutvato'vayavigurutvamatyantahInamiti nA'vayavini dviguNagurutvApatti'rityAha / tanmate dvipradezAdike skandhe dvyaNukAdyabhidhAne kadAcidapi paramANugurutvato gurutvA''dhikyaM za na syAt, ekapradezAdikAvayavApekSayA dvipradezAdikaskandhasyA'vayavitvAt, avayavini cAvayavagurutvato'tyantahInagurutvAbhyupagamAt / itthaJca paTAdAvapi paramANugurutvato gurutvAdhikyaM naiva syAditi mhtsngkttmaayussmtH| bamaNuM thavuM joIe. je rIte paTathI atyanta bhinna ane paTatulya vajana dharAvatA ghaDAne paTamAM mUkIne trAjavAmAM jokhavAmAM Ave to paTamAM bamaNo bhAra jovA maLe che tema prastutamAM paTa ane taMtu banneno bhAra paTamAM jaNAvo joIe. paraMtu tevuM jovA maLatuM nathI. mATe paTa ane taMtu vacce kathaMcit abheda mAnavo joIe. 2 avayavabhAra karatAM avayavIno bhAra atyaMta hIna H navya taiyAyika (navya.) avayava-avayavImAM atyanta bhedane svIkAravAmAM je uparokta doSa Ave che tenuM vAraNa karavA mATe navya taiyAyiko evuM kahe che ke "avayavanA bhArathI avayavIno bhAra atyanta hIna che. ga mATe avayavImAM bamaNo bhAra thavAnI Apattine prastutamAM koI avakAza nathI." ja navya naicAcikamata nirAkaraNa : syAdvAdI 4 (tanate.) paraMtu tevuM mAnavAmAM Ave to tenA matamAM dvidezika (= be aNuthI banela ane be aNumAM rahelo caNaka nAmanA skandamAM kyAreya paNa paramANunA bhArathI adhika bhAra AvI nahi zake. sa. kAraNa ke ekapradezika avayava (= paramANu) nI apekSAe dipradezika skandha avayavI che. tathA tame navya naiyAyiko to avayavIno bhAra avayavanA bhArathI atyaMta hIna hoya che - tevuM mAno cho. mATe paramANunA bhArathI hUyaNukano bhAra kadApi adhika na hoI zake. A ja rIte AgaLa vicArIe to vyaNukano bhAra yaNuka karatAM vadhAre na hoya. saNuka karatAM caturaNukano bhAra vadhu na hoya. arthAt traNaka, caturaNuka vagereno bhAra paramANunA bhAra karatAM vadhAre na saMbhave. A rIte AgaLa vadhatAM taMtuo ane paTano bhAra paNa paramANunA bhAra karatAM adhika na hoI zake. A eka moTuM saMkaTa navyarnayAyikanA matamAM AvI paDaze. ...4 citadvayamadhyavartI pATha A.(1) + si.+ko.(9)mAM nathI. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANau utkRSTagurutvavicAraH 3/4 anaIM paramANumAMhaIM ja utkRSTa gurutva mAniyaIM to rUpAdika vizeSa paNi paramANumAMhaI mAnyAM joIiM, dvipradezAdikamAMhaI na mAMnyAM joIIM." ,, namaskAra 270 na ca paramANAvevotkRSTagurutvA'GgIkArAnneyamApattiriti vAcyam, evaM sati utkRSTagurutvavad rUpAdivizeSaguNo'pi paramANAvevA'bhyupagamyatAm, na tu dvipradezAdike rA skandhe iti navInaM mahatkaSTamAyuSmataH / ma vastutaH paramANAvevotkRSTagurutvaniyamanAya tattadantyAvayavitvena utkRSTagurutvaM prati pratibandhakatAyAH apakRSTagurutvaM prati ca kAraNatAyAH kathanIyatvAd mahad gauravaM bhavet / idamevA'bhipretyoktaM syAdvAdakalpalatAyAM prathamastabake yazovijayavAcakottamaiH " zatamASakebhyaH zatamASakA''rabdhAvayavini gurutvA''dhikyAdavanativizeSaH syAt / paramANumAM utkRSTa gurutva : navya naiyAyika ) navyaneyAyika :- (7 T.) ame to paramANumAM ja utkRSTa gurutva mAnIe chIe. mATe paTanuM vajana karavAmAM Ave to paTa atyanta haLavo thaI javAnI Apatti nahIM Ave. paramANu svayaM ja vajanadAra hoya to pachI paTa vajanadAra hoya emAM navAI zI ? * avayavI nIrUpa thavAnI Apatti syAdvAdI :- (DyuM.) jo AvuM tamAre mAnavuM hoya to utkRSTabhAranI jema rUpAdi vizeSaguNa paNa paramANumAM ja svIkAro. dvipradezAdika skandhamAM (kSaNuka, RNuka vageremAM) rUpAdi vizeSaguNane mAnavAnI su jarUra nahi rahe. ane A rIte mAnavAmAM Avaze to avayavI paTAda nIrUpa, nIrasa vagere thavAnI bIjI eka navI moTI Aphata navyanaiyAyikane Avaze. Qu (vastu.) vAstavamAM to paramANumAM ja utkRSTa gurutvanuM niyamana karavA mATe navyanaiyAyike te te aMtya avayavIsvarUpe utkRSTa gurutva pratye pratibaMdhakatA mAnavI paDaze tathA apakRSTagurutva pratye te ja te svarUpe kAraNatA mAnavI paDaze. A rIte mAnavAmAM to moTuM gaurava navyanaiyAyikamatamAM lAgu paDaze. avanamanavizeSa vicAra ka (va.) A abhiprAyathI ja syAdvAdakalpalatAmAM prathama stabakamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke "so mAsAnA (pAMca rati vajana = eka mAso) vajanavALA dravyakaNothI jo eka atirikta avayavInI utpatti thatI hoya to zatamASabhAravALA avayavothI banelA avayavImAM so mAsAnA vajana karatAM adhika vajana thaze. eka to avayavIno bhAra ane tenA avayavabhUta dravyakaNono bhAra. Ama ubhayanuM militagurutva kevala avayavonA gurutva (= bhAra) karatAM adhika haze. phalataH trAjavAnAM eka pallAmAM chUTA chavAyA so mAsAo mUkavAmAM Ave ane bIjA pallAmAM zatamASa avayavI mUkavAmAM Ave to avayavIvALuM palluM nIce jhUkI javuM joIe. kAraNa ke naiyAyikamate avayavo karatAM avayavI bhinna hovAthI avayavIvALA pallAmAM avayavI ane avayavo bannenuM vajana hovuM joIe. dha.mAM 'paramAMhe' pATha. ... cihnadrayamadhyavartI pATha A.(1) + si.+ko.(9)mAM nathI. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/4 * antyAvayavino'pakRSTagurutvavimarzaH 271 na ca avayavini atyantA'pakRSTagurutvasvIkArAd gurutaradravyayoH samayoH uttolane ekatra saMlagnatRNAdigurutvA''dhikyAd avanativad upapattiH / tattadantyAvayavitvena atyantApakRSTagurutvahetutve utkRSTagurutvapratibandhakatve ca gauravAd " (syA.ka.la. 1/ 10, pR.160) tA ma idamatrAkUtam - akhilA'caramAvayavigurutvebhyaH caramAvayavidravyagurutvamutkRSTaM na bhavatIti sarvalokaprasiddham / tatazcAvayavA'vayavinoH sarvathAbhedamabhyupagacchatA naiyAyikena tadupapattikRte evaM vaktavyaM yaduta atyantApakRSTagurutvaM prati antyAvayavitvena kAraNatA utkRSyamANagurutvaM prati ca tthaavidhprtibndhktaa| itthameva avayavagurutvAdatiriktAntyAvayavigurutve dviguNatvApattiH parihartuM zakyA / kintu evaM sati antyAvayavini tAdRzakAraNatva - pratibandhakatve antyAvayavitve ca tAdRzakAraNa- kA che avayavImAM apakRSTa gurutva : navyanaiyAyika che rNi navya naiyAyika :- :- (7 7.) avayavothI atirikta evA avayavIno bhAra avayavonA bhArathI atyaMta apakRSTa hoya che. mATe je rIte samAna vajanavALA be bhArekhama dravyone trAjavAmAM sAma-sAmenA pallAmAM jokhavAmAM Ave ane te samaye te be dravyamAMthI eka dravyamAM atyanna apakRSTa vajanavALA kSudra tRNAdi dravyano saMparka thavAthI te pallAmAM bhAra kaiMka aMze adhika thavA chatAM paNa trAjavAnA banne pallAnI avanatimAM (jhUkavAmAM) koI taphAvata paDato nathI. paraMtu banne pallA samAna ja rahe che. barAbara te ja rIte atyaMta apakRSTa gurutvanA AzrayabhUta avayavInA sAhacaryanA lIdhe avayavIyukta avayavo trAjavAnA je pallAmAM rahelA che te pallAmAM bhAra adhika hovA chatAM paNa trAjavAnA bIjA pallAmAM rahelA kevala avayavonI sAthe tolavAmAM Ave to avayavIyukta palluM ane kevala avayavavALuM palluM banne samAna ja raheze. * navya naiyAyika matamAM gaurava su syAdvAdI :- (tatta.) avayavImAM atyanna apakRSTa gurutva mAnavAnI uparokta vAta barobara nathI. kAraNa ke te te aMtima avayavIne vizeSarUpe atyaMta apakRSTa gurutvanA kAraNa tarIke ane utkRSTa gurutvanA pratibaMdhaka tarIke mAnavAmAM Ave to ja tamArI vAta saMgata bane. paraMtu AvuM mAnavAmAM gaurava che. (rUvama.) ahIM tAtparya e che ke tamAma avayavo (= acarama avayavI dravyo) nA kula vajana karatAM aMtima avayavI dravyanuM vajana vadhu nathI hotuM. A hakIkata sarvajanavidita che. tethI avayavo karatAM avayavIne ekAMte bhinna mAnavAmAM Ave to uparokta dvividha hakIkatanI saMgati karavA mATe naiyAyika lokoe evuM kahevuM paDaze ke aMtyaavayavitvarUpe aMtima avayavI dravya atyaMta apakRSTa gurutvanuM kAraNa che. tathA caNuka, RNuka, caturaNuka.....yAvat taMtu-kapAla Adi acarama avayavImAM je kramathI gurutva-utkRSTa thaI raheluM che te kramathI utpanna thaI zake tevA utkRSTa gurutva pratye aMtima avayavI dravya pratibaMdhaka che. AvuM mAnavAmAM Ave to ja avayavonA vajana karatAM atirikta avayavI dravyanuM vajana bamaNuM thavAnI Apattino parihAra taiyAyika loko karI zake. * navyanaiyAyikamate cAra navI kalpanAnuM gaurava (vintu.) paraMtu A rIte mAnavAmAM (1) atyaMta apakRSTa gurutvanI kAraNatA ane (2) utkRSTa Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 * tattadantyAvayavitvena kAraNatAdivimarza: 3/4 pa tAvacchedakatva-pratibandhakatAvacchedakatve kalpanIye iti naiyAyikapakSe gauravam / kiJca, antyAvayavitvarA mapi parivartanazIlam, yataH dvitantukapaTalakSaNAntyAvayavisamutpAdAnantaraM tatraivaikadIrghatantupravezena kuvindaH - kadAcit tritantukapaTamutpAdayati, kvacit tatraivaikatantupravezena catuStantukapaTaM niSpAdayatIti / anayA rItyA antyAvayaviparamparA sudIrghA sampadyate iti antyAvayavitvasyA'navasthitatvAt ra tAdRzakAraNatA-pratibandhakate api anvsthite| itthaM nAnAkAraNatA-pratibandhakatAniyAmakatayA + tattadantyAvayavitvakakSIkAre'parimitatathAvidhakAraNatA-tadavacchedaka-tAdRzapratibandhakatA-tadavacchedakakalpanayA Ni mahAgauravamApadyeta naiyAyikamate / ataH avayavebhyaH sarvathA'tiriktAvayavikalpanamanucitameveti / kA taduktaM dharmakIrtinA'pi pramANavArtike "aviziSTasya cAnyasya sAdhane siddhasAdhanam / gurutvAdhogatI gurutvanI pratibaMdhakatA temaja (3) tAdaza kAraNatAavaracchedaka dharma ane (4) tathAvidha pratibaMdhakatAavacchedaka dharma - Ama cAra navIna kalpanA karavAnuM gaurava taiyAyika matamAM Avaze. arthAt aMtya avayavImAM (1) tAdaza kAraNatA ane (2) tathAvidha pratibaMdhakatA Ama be guNadharmanI kalpanA karavI paDaze. tathA aMtya avayavitvamAM (3) tAdeza kAraNatAavacchedakatA ane (4) tathAvidha pratibaMdhakatAavacchedatA nAmanA be guNadharmonI kalpanA karavAnuM gaurava naiyAyikamatamAM AvI paDaze. vaLI, kalpanAgauravanI A karuNa kathanI ATalethI aTakatI nathI. kema ke aMtima avayavI paNa niyata nathI hotA. dvitaMtuka paTa svarUpa aMtya avayavI taiyAra thayA bAda vaNakara te ja paTamAM trIjo eka taMtu umerIne tritaMtuka paTa sa banAve tevuM paNa saMbhave. tethI pUrvatana dvitaMtuka paTa aMtima avayavI tarIke rahevAnA badale acarama - avayavI banaze tathA tritaMtuka paTa carama avayavI dravya banaze. pharI te ja paTamAM eka taMtu umerIne vaNakara caturnAtaka paTa banAve to tritaMtuka paTa carama avayavI tarIke rahevAnA badale acarama avayavI banaze ane caturnAtaka paTa carama avayavI banaze. - (na.ya.) A prakriyA mujaba eka eka taMtu umeratAM kalpanA bahAra aMtima avayavInI paraMparA laMbAvI zakAze. Ama ApaNe joI zakIe chIe ke aMtya avayavitva nAmano tAdaza kAraNatAavacchedaka dharma ane tathAvidha pratibaMdhakatAavacchedaka dharma satata parivartanazIla hovAthI tAdaza kAraNatA ane tathAvidha pratibaMdhakatA paNa parivartanazIla banI jaze. tethI te te judI judI kAraNatAnA ane pratibaMdhakatAnA niyAmaka rUpe tat tat aMtya avayavitvano svIkAra karavo paDaze. tathA AvA tat tat aMtya avayavitva nAmanA guNadharmo to aparimita banI jaze. Ama aparimita kalpanAtIta tAdaza kAraNatA, kAraNatAavacchedaka guNadharmo, tathAvidha pratibaMdhakatA ane pratibaMdhakatAavacchedaka guNadharmonI kalpanA karavAnuM mahAgaurava naiyAyikanA matamAM aparihArya banaze. mATe avayavo karatAM sarvathA atirikta avayavInI kalpanA karavI jarA paNa ucita lAgatI nathI. * avayava-avayavI abheda : dharmakIrti para (taku.) dharmakIrti nAmanA bauddha vidvAne paNa pramANavArtika nAmanA graMthamAM jaNAvela che ke "avayavo karatAM aviziSTa ( = abhinna) evA avayavIne sAdhavA mATe tame jo prayatna karatA ho to tamane Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * atiriktAvayavipakSe guNa-karmApAdanam / 273 cAtA ca cAt tunAnatiH II" (pra.va.4/014) tA. asyAH kArikAyA manorathanandivRttilezastvevam "avayavino gurutvaM guNaH adhogatizca karma yadi / syAtAm tadA mRdAdikhaNDayoH sahatolitayoH yAvatI tulAnatiH gauravavazAd dRSTA tato'dhikA tulAnatiH syAt / yadA tayormaMdAdikhaNDayoH saMyoge sati dravyAntaramutpadyate tadA tayoH pUrvAvasthitayoH pUrvAvasthitaM gauravaM ma tadotpannasya ca dravyasya adhikagauravavizeSAt tulAnativizeSo dRzyeta / na caivam / tasmAnna tatra kAryadravyasambhavaH" rza (pra.vA.4/914 mano.kR.pR.42) tiA ___paramANupujAtiriktAvayavino'nabhyupagamAd vaibhASikAdibauddhaiH atiriktAvayavikakSIkartRnaiyAyikamataM , nirAkriyate iti avayavAvayavinoH kathaJcidabhedavAdino'nekAntavAdino'nukUlatvAd dharmakIryuktiratraNa saMvAdarUpeNoddhRtetyavadheyam / naiyAyikane siddhasAdhana nAmano doSa lAgu paDaze. kAraNa ke avayavothI anatirikta (= abhinna) avayavI amArA mate pramANathI siddha (= prasiddha) ja che ane tene tame siddha karavAno prayatna karI rahyA cho. prativAdInA mate je vastu siddha hoya tene sAdhavAno prayatna jyAre vAdI kare tyAre vAdIne siddhasAdhana nAmano doSa lAgu paDe che. tathA avayavomAM jo gurutva nAmano guNa ane adhogati nAmanI kriyA jo tame mAnatA ho to pachI bhAra vadhI javAthI avayavInuM palluM vizeSa rIte nIcuM jhUkI jaze. kema ke temAM avayavo sahita avayavI vidyamAna che." manorathanaMdI AcAryano mata che. (3 ) prastuta zlokanI manorathanaMdI vRttimAM nIce pramANe chaNAvaTa karI che : "jo avayavI atirikta hoya ane tenA lIdhe atirikta avayavImAM gurutva nAmano guNa hoya ane avayavInA che bhArane lIdhe adhogamana kriyA paNa jo thatI hoya to mATInA be TukaDA (kapAlaya) trAjavAmAM ekIsAthe la tolavAmAM Ave tyAre bhAranA lIdhe trAjavAnuM palluM jeTaluM name tenA karatAM avayavIne jokhavAmAM Ave tyAre trAjavAnuM palluM vadhAre namavuM joIe. tathA mATInA te be khaMDanuM (kapAladvayanuM) saMyojana karavAmAM za Ave tyAre jo atirikta avayavI dravya utpanna thatuM hoya to te be pUrva vidyamAna kapAlanuM pUrvakAlIna vajana tathA avayavadvayanA saMyogathI tyAre utpanna thayela atirikta avayavIdravyanuM vajana - Ama adhika vizeSa vajananA lIdhe avayavane jokhavAmAM Ave tyAre pUrva karatAM trAjavAnuM palluM vizeSa jhUkeluM dekhAvuM joIe. paraMtu tevuM jovA maLatuM nathI. tethI avayavasamUhamAM atirikta kAryadravyano saMbhava nathI." (ra.) bauddha mate paramANupuMja karatAM atirikta avayavIno svIkAra karavAmAM Avato nathI. temanA mate avayavI paramANujjasvarUpa che. mATe atirikta avayavIno svIkAra karanAra naiyAyikanA maMtavyanuM nirAkaraNa vaibhASika vagere bauddha vidvAno kare te svAbhAvika che. bauddhanI prastuta dalIla avayava-avayavIno kathaMci abheda mAnanAra anekAMtavAdane anukUla hovAthI graMthakArazrIe dharmakIrti nAmanA bauddha vidvAnanI yuktine ahIM saMvAdarUpe udhRta karela che. A vAta vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 * antyAvayavini gurutvavizeSakalpane bAdha: 0 yathoktaM laugAkSibhAskareNa api tarkakaumudyAm "iha yad yasmAd bhinnaM tasmAt tasya gurutvAntaraM kArya _ dRzyate / yathaikapalikasya svastikasya yo gurutvakAryo'vanativizeSaH tasmAd dvipalikasya svastikasya ra gurutvakAryo'vanatibhedo'dhikaH / na ca tathA tantugurutvakAryAt paTagurutvakAryAntaraM dRzyate / tasmAdabhinnastantubhyaH paTa:" (ta..1) tiA of taduktaM syAdvAdakalpalatAyAM saptamastabake api "avayavino'vayavA'bhede'nabhyupagamyamAne 'mRdeveyaM ghaTatayA pariNatA', 'tantava evaite paTatayA pariNatAH' ityAdayo vyavahArAH, vibhakteSu tantuSu 'ta evaite tantavaH' rUtyaprinyaprajJA avayavamurutvAvavigurutvAIvazeSAvi da na thata" (cA..tta. tA7/13 pR.83) Ni ityaadi| che kAraNabhede kAryabheda Avazyaka : tarkakaumudI che (thod.) mImAMsaka laugAkSi bhAskare paNa tarkakaumudI graMthamAM avayava-avayavInA ekAMta bhedanuM nirAkaraNa karatA jaNAvela che ke "A jagatamAM evuM dekhAya che ke je dravya jenAthI bhinna hoya tenAthI tenuM bhArasvarUpa kArya juduM hoya che. jema ke eka palikavALA (palika = vajananuM eka prakAranuM mApa) svastika (eka prakAranuM AbhUSaNa) ne trAjavAmAM jokhavAmAM Ave to tenA bhAranA lIdhe trAjavAnuM palluM jeTaluM name tenA karatAM be palikavALA svastikane trAjavAmAM jokhavAmAM Ave to tenA bhArathI trAjavAnuM palluM vizeSa prakAre jhUke che. arthAt eka palikavALA svastikamAM rahela gurutvanA kArya karatAM dvipalikavALA svastikamAM rahela gurutvanuM kArya juduM che. paraMtu taMtuo ane paTamAM A pramANe jovA nathI maLatuM. jeTalA nuM taMtuthI paTa banelo che teTalA taMtuone trAjavAnAM eka pallAmAM rAkhavAmAM Ave tathA teTalA taMtuothI banelA paTane bIjA pallAmAM rAkhavAmAM Ave to trAjavAnA banne pallA samAna rahe che. arthAt taMtugata M' gurutvanA kAryathI paTagata gurutvanuM kArya juduM jaNAtuM nathI. mATe taMtu karatAM paTa abhinna che." * ekAMtabhedamAM pratyabhijJA Adi asaMbhava (kuM.) zAstravArtAsamuccaya graMthanI syAdvAdakalpalatA vyAkhyAnA sAtamA stabakamAM paNa jaNAvela che ke "avayavIne avayavothI abhinna na mAnavAmAM Ave to aneka doSa upasthita thAya che. jema ke (1) "A mATI ja ghaTarUpe pariNamI gaI", "A taMtuo ja paTasvarUpe pariNamI gayA' - A prakArano prasiddha loka vyavahAra avayavothI avayavIne ekAMte bhinna mAnavAmAM Ave to saMgata nahi thaI zake. (taMtu ane parvata atyaMta bhinna hovAthI "taMtuo parvatarUpe pariNamI gayA' - AvI pratIti ke vyavahAra thaI zakato nathI. te rIte uparokta vyavahAranI asaMgati samajavI.) (2) te ja prakAre paTasvarUpe pratIta thatA taMtuo paraspara vibhakta thaI jAya tyAre "A te ja taMtuo che je pUrva paTasvarUpe pariNamelA dekhAyA hatA' - A prakAre paTarUpe pariNata taMtu ane vibhakta taMtu vacce je abhedagrAhaka pratyabhijJA thAya che te paNa avayava-avayavI vacce sarvathA bheda mAnanAra pakSamAM saMgata thaI nahi zake. (3) A ja prakAre avayava-avayavIbhedane mAnanArA pakSamAM avayavagata gurutvamAM ane avayavIgata gurutvamAM samAnatA saMgata nahi thaI zake. kAraNa ke avayavI avayavayukta hovAthI kevala avayavanA gurutva karatAM avayavayukta avayavInuM gurutva vadhAre thavuM joIe." Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/4 0 gurutvamatIndriyam / * "gurutvamatIndriyamiti tatra dviguNatvAdipratyakSasyApAdakAbhAva eva / avanativizeSastu avayavini naukAdilagnatRNavadatyantApakRSTagurutvasvIkArAdevAnApAdyaH" 'gurutvamatIndriyamiti tatra dviguNatvAdipratyakSasyA''pAdakA'bhAva evA''pnoti / na ca gurutvasyA'tIndriyatvenA'pratyakSatve'pi avayavino'tiriktatve'vanativizeSeNa tadanumitistu syAdeveti vAcyam, yataH avanativizeSo'pi avayavini naukAdilagnatRNavadatyantA'pakRSTagurutvasvIkArAdeva anApAdyaH' ma . adhika bhAra pratyakSamAM ApAdakaviraha do. nayAyika - (gurutvamatI) "avayavo karatAM avayavIne sarvathA atirikta mAnavAmAM Ave to avayavanA bhAra karatAM avayavayukta avayavIno bhAra bamaNo dekhAvo joIe" - A pramANe syAdvAdI dvArA amArI sAme je Apatti uThAvavAmAM Ave che te Apatti nirAdhAra che. kAraNa ke te Apattine lAvanAruM tattva (= ApAdaka) ja gerahAjara che. uparokta Apatti tyAre ja AvI zake ke jyAre gurutva nAmano guNadharma IndriyagrAhya hoya. paraMtu hakIkata evI nathI. gurutva to atIndriya guNadharma che. mATe tenuM kadApi pratyakSa ApaNane thaI zake nahi. tethI "avayava-avayavImAM bamaNuM gurutva dekhAvuM joIe? - AvuM ApAdana karI zakAtuM nathI. adhika bhAranI anumitinuM ApAdana jene - (na .) gurutva guNadharma atIndriya hovAthI tenuM pratyakSa bhale thaI zake tema na hoya. chatAM paNa tenI anumiti to thaI zake ne ! trAjavAmAM avayavIne jokhavAmAM Ave to kevala avayavavALA pallA karatAM avayavIvALuM palluM vadhu jhUke to tenAthI anumiti thaI zake ke avayava karatAM avayavInuM gurutva che bamaNuM (athavA adhika) che. paraMtu kevala avayavone jokho ke tene avayavIrUpe banAvIne jokho trAjavAnA pallAnA jhUkAvamAM to koI pharaka paDato nathI. mATe "avayava-avayavIno ekAMtabheda mAnavAmAM avayavImAM vA bamaNuM gurutva dekhAvuM joIe- AvuM ame je kahIe chIe temAM 'dekhAvuM' zabdano artha "jaNAvuM' evo karavo. avayavInuM bamaNuM gurutva pratyakSa pramANathI jaNAya ke anumAna pramANathI jaNAya te mahattvanuM nathI. e paraMtu koI paNa pramANathI jaNAvuM to joIe ja - AvuM ApAdana karavuM amane ISTa che. ) adhika bhAranI anumitinA ApAdakano abhAva ) taiyAyika :- (tA.) atIndriya evA gurutvanuM anumAna pramANathI jJAna to jarUra thaI zake. paraMtu prastutamAM bamaNA gurutvanI anumiti thavAnI Apattine koI avakAza nathI. kAraNa ke avayavImAM avayavagata gurutvatulya gurutva utpanna thatuM nathI paraMtu tenA karatAM atyanta hIna gurutva (= vajana) utpanna thAya che. jema kevala naukAnuM vajana karavAmAM Ave ane ekAda sUkA ghAsanA taNakhalA ke chotarA ke photarAthI yukta te naukAnuM vajana karavAmAM Ave to trAjavAnuM palluM vadhAre jhUkatuM nathI. kAraNa ke taNakhalA-chotarA-photarAnuM vajana naukAnA vajana karatAM atyaMta apakRSTa che. tema prastutamAM avayavInuM ka...4 cihradayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. si.lI. (4)+ko.(3)mAM che. je si.+ko.(3)mAM vAghaneti' rUtvazuddhaH pATha | lI.(4)no pATha lIdho che. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 * paramANau avasthitagurutvavizrAmApAdanam / 3/4 - ityuktistu atyantApakRSTagurutva eva gurutvasyA'samavAyikAraNatve shobhte| tathA ca avasthitagurutvaM - paramANuvizrAntameva syaat| sa. tAdRzasya ca tasya sambandhavizeSeNa avayaviniSThA'vanatyAdikAritve pa - ityuktistu atyantApakRSTagurutvaM prati eva gurutvasya asamavAyikAraNatve zobhate / tathA ca avasthitagurutvaM paramANuvizrAntameva syAt / tathAhi- avayavigatAtyantApakRSTagurutvaM prati avayava gurutvasya asamavAyikAraNatve paTasya tantvavayavitvavad dvyaNukasya paramANvavayavitvena paramANvama pekSayA'pakRSTagurutvaM syAt, tryaNukasya dvyaNukAvayavitvena vyaNukApekSayA'pakRSTagurutvaM prasajyeta / rza evaJca sarve'pi avayavinaH paramANvapekSayA hIna-hInatara-hInatamagurutvazAlinaH syuriti paramANAvevA- 'vasthitagurutvaM syAt, tasya kevlaavyvtvaaditi| antyAvayavino'tyantA'pakRSTagurutvena tulA'vanatyAdau asamarthatve'pi paramANuvizrAntasya avasthi" tagurutvasyaiva svAzrayasamaveta-samaveta-samavetatvAdilakSaNena paramparAsambandhena avyvinisstthaa'vntyaadikaavajana atyaMta apakRSTa hovAthI kevala avayavone trAjavAmAM jokhavAmAM Ave ane te ja avayavone avayavI karI jokhavAmAM Ave to pallAnA jhUkAvamAM pharaka paDavAnI paNa Apatti ApI na zakAya. atyaMta hIna bhAranI kAraNatAno vicAra che jaina :- (jitu.) AvuM tamAruM kathana to tyAre ja zobhI zake ke jyAre avayaviniSTha atyaMta apakRSTa gurutva pratye ja avayavagata gurutvane asamanAyikAraNa mAnavAmAM Ave. tathA AvuM mAnavAmAM Ave to avasthita (= aparivartanazIla) gurutva guNa to paramANumAM ja vizrAnta thaze. kahevAno zuM Azaya e che ke taMtu zyAma hoya to paTa zyAma thAya. taMtu pILA hoya to paTa pILo thAya. mATI je gaMdhavALI hoya tevA prakAranI gaMdhavALo ghaDo bane. A vAta janatAmAM prasiddha che. A hakIkatane || dhyAnamAM rAkhIne taiyAyika kahe che ke "avayavImAM utpanna thanAra rUpAdi guNo pratye avayavaniSTha rUpAdi guNo asamavAyikAraNa che." A niyamane anusarIne prastutamAM avayavImAM atyaMta apakRSTa gurutva nAmanA ra5 guNanI utpattine svIkAranAra taiyAyike ema kahevuM paDaze ke "avayavigata atyaMta apakRSTa gurutva pratye avayavaniSTha gurutva asamavAyikAraNa che. paraMtu AvuM mAnavAmAM samasyA e Avaze ke paTa vagere jema avayavI che tema kacaNuka paNa paramANuno avayavI hovAthI paramANu karatAM caNakanuM gurutva atyaMta apakRSTa haze. tathA kacaNuka karatAM caNakanuM vajana atyaMta hIna haze. kema ke kacaNukano avayavI vyaNuka che. Ama uttarottara je je navA navA moTA avayavI utpanna thaze te badhA ja paramANu karatAM atyaMta hIna-hInatara-hInatama vajanavALA banavAnI aniSTa Apatti taiyAyikanA matamAM sarjAze. phakta paramANumAM ja sthira vajana haze. kema ke paramANu kevala avayava che, avayavI nathI. 6 aMtya avayavImAM apakRSTa gurutva : naicAyika naiyAyika :- (kanyA) aMtya avayavI to atyaMta apakRSTa gurutvavALo hovAnA kAraNe trAjavAnA pallAne jhUkAvavAnuM kArya karI zakavAne mATe samartha nathI, paraMtu paramANunii avasthita gurutva svAzrayasamaveta Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANau utkRSTarUpavizrAmApAdanam 277 rUpAdikamapi paramANuvizrAntameva syAt, sambandhavizeSeNa avayaviniSThakAryakAritAyAH adurvacatvAditi 2 na vignivetat / 3/4 ritve tu rUpAdikamapi paramANuvizrAntameva syAt, tAdRzasambandhavizeSeNa avayaviniSThadRzyamAnatvalakSaNakAryakAritAyAH suvacatvAditi na kiJcidetat / samavetasamavetatvAdisvarUpa paraMparAsaMbaMdhathI avayavImAM rahela avanamana (= trAjavAnA pallAne jhUkAvavA svarUpa) kAryane kare che. mATe avayavI atyaMta apakRSTa gurutvavALo hovA chatAM paNa trAjavAnA pallAne jhUkAvavA svarUpa kArya thaI zake che. spaSTatA :- avayavImAM atyaMta apakRSTa gurutva mAnavAmAM Ave to paNa avayavIne jokhavAmAM Ave to trAjavAnuM palluM jhUke to che ja. tathA gurutva vinA trAjavAnuM palluM jhUke kaI rIte ? A eka samasyA naiyAyikanA matamAM upasthita thAya che. tenA nirAkaraNa mATe naiyAyika kahe che ke 'avayavI atyaMta hIna vajanavALo hovA chatAM paramANumAM rahela sthira gurutva ja trAjavAnuM palluM jhUkAvavA svarUpa kArya pratye paraMparAsaMbaMdhathI kAraNa bane che. svaAzrayasamaveta-samaveta-samavetatvAdisvarUpa paraMparAsaMbaMdha samaveta prastutamAM kAraNatAavacchedaka saMbaMdha banaze. sva = paramANugatagurutva, teno Azraya = paramANu, temAM dhacaNuka, temAM samaveta RNuka, temAM samaveta caturaNuka Adi banaze. tethI svAzrayasamavetasamavetasamavetatvAdi lakSaNa paraMparAsaMbaMdhathI paramANuniSTha sthira gurutva caturaNuka AdimAM rahI jaze ane trAjavAnuM palluM jhUkAvavA svarUpa potAnuM kArya caturaNuka Adi avayavInA mAdhyamathI karAvaze.' A paramANuvizrAnta rUpAdinI Apatti = = = 21. pa tha Cu :- (vi.) avasthita gurutva paramANumAM rahIne avayavIvALA pallAne jhUkAvavAnuM kArya karI zakatuM hoya ane avayavI atyaMtaapakRSTa gurutvavALo hoya to tulya yuktithI ema paNa kahI zakAze | ke rUpa, rasa vagere paNa phakta paramANumAM ja rahe che. tathA paraMparAsaMbaMdhathI avayavImAM rahela dekhAvApaNuM (= zAyamAnatva) vagere kArya paramANugata rUpAdi karI zakaze. AthI jema avayavIne atyaMta apakRSTa gurutvavALo mAnavAmAM Ave che tema te atyaMta apakRSTa rUpAdimAna banavAnI Apatti Avaze. vinigamanAno (ekatarapakSapAtI tarkano) viraha hovAnA kAraNe "avayavImAM gurutva atyaMta apakRSTa che ane rUpAdi to utkRSTa che" - tema kahI zakAtuM nathI. mATe 'paramANumAM avasthita gurutva che ane avayavImAM atyaMta apakRSTa gurutva che' - evuM mAnavuM atyaMta anucita che. A jainamatanuM tAtparya spaSTatA :- jainonuM kahevuM ema che ke avayavI jo utkRSTa gurutvathI zUnya hoya ane paramANumAM utkRSTa gurutva hoya evuM mAnavAmAM Ave to tulyayuktithI evuM paNa kahI zakAya che ke avayavI utkRSTa rUpa AdithI rahita che ane paramANumAM utkRSTa rUpa Adi rahela che. tathA uparokta paraMparA saMbaMdhathI te paramANugata utkRSTarUpa avayavInA mAdhyamathI dekhAya che. paraMtu A to naiyAyikone paNa ** cihnadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. si.+lI.(4)+ko.(3)mAM che. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 * avayavAvayavinorabhedasiddhiH / | abhedanayano baMdha mAnaI to (pradezagurutA=) pradezano bhAra teha ja aMdhabhArapaNaI pariNamaI, jima >> taMturUpa paTarUpANaI. tivAraI gurutA vRddhinogya doSa kahie, te na lAgaI. ll3/4 tayoH = avayavA'vayavinoH kathaJcid abhedasambandhe svIkriyamANe tu tantuzuklarUpAdeH paTazuklarUpAdipariNativat pradezagurutAnatiH = avayavagurutvasyaiva avayavigurutvarUpeNa pariNatiH bhavati, / pradezagurutvaM dezagurutvarUpeNa dezagurutvameva ca skandhagurutvarUpeNa-pariNamatIti bhAvaH / tathA ca na ma gurutvvRddhiduussnnaavkaashH| meM atiriktAvayavivAdinaiyAyikamatanirAkaraNAvasare zAstradIpikAyAM pArthasArathimizreNa "nA'vayavinam ... apahanumahe dravyAntarotpattiM nu necchAmaH, pratipattyabhAvAt / tantava eva hi saMyogavizeSAd ekadravyatAmApadyante + avayavI ca bhvnti| tAdRzAzca paTajAtiM sthaulyaM ya bibhrata ekapaTasthUlabuddhyA gRhyante iti laukikI 1] pratipattiH" (zADhiI.9/9/5/y.43) rUti yajuM taUtraISnasanthayanT. mAnya nathI. mATe tevI ApattimAM nimitta bananArI "paramANuniSTha utkRSTa avasthita gurutva ane avayaviniSTha atyaMta hIna gurutva... AvI mAnyatAne naiyAyike choDI devI joIe - AvuM jainonuM tAtparya che. 4 avayavabhAranuM avayavIbhArarUpe pariNamana ja (to.) avayava ane avayavI vacce kathaMcita abheda saMbaMdha svIkAravAmAM Ave to jema taMtuno zukla varNa paTanA zuklavarNasvarUpe pariName che tema avayavaniSTha gurutva ja avayaviniSTha gurutva svarUpe pariNamI jaze. arthAta jainadarzananI paribhASA mujaba pradezagata gurutva dezagurutvarUpe pariName che ane sa dezagata gurutva ja skandagurutvarUpe pariName che. mATe avayavInA vajananI vRddhi thavA svarUpa doSane, avayava-avayavIno abheda mAnavAmAM, avakAza raheto nathI. atirikta avayavI mImAMsakamatamAM paNa asvIkRta che (tti) atirikta avayavIne mAnanAra naiyAyikanA matanI samIkSA karavAnA avasare mImAMsakamUrdhanya pArthasArathimizrajIe zAstradIpikAmAM eka vAta jaNAvela che, tenuM ahIM anusaMdhAna karavA jevuM che. tyAM temaNe jaNAvela che ke "ame ghaTa, paTa vagere avayavIno apalApa karatA nathI, avayavIne mithyA kahetA nathI. paraMtu sarvatra nUtana dravyanI utpattine ame svIkAratA nathI. kAraNa ke avayavI bhinna svataMtra dravyanI pratIti koIne thatI nathI. taMtuomAM utpanna thanAro taMtubhinna paTa dekhAto nathI. paraMtu taMtuo ja saMyogavizeSaviziSTa banIne ekadravyatAne (= akhaMDadravyapaNAne) prApta kare che ane avayavI banI jAya che. vizeSa prakAranA saMyogavALA taMtuo ja paTavajAtine tathA skUlatAne dhAraNa kare che. A rIte AtAna-vitAnAdidazAmAM rahelA taMtuone vize "A eka che', "A pUladravya che' - AvI sarvalokasAdhAraNa nizcayAtmaka pratIti thAya che. AthI avayavo karatAM taddana bhinna svataMtra avayavIdravyano svIkAra anucita che - tema phalita thAya che. [A] ko.(13)mAM "bimaNAI nAve' pATha. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/ 4 0 dehAtmAbhedanayasya bhojanAdisaMyamasAdhakatAprakAzanam 2 279 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - taptA'yogolakanyAyena svAtmA sAmprataM zarIrAdirUpeNa pariNataH / ata eva zarIrAdigauravaM sAmAnyataH tathArUpeNa nAnubhUyate / gurutaradehAdibhAraH tathA nAnubhUyate yathA karasthajalabhRtaghaTAdibhAraH anubhUyate, AtmanaH dehAditaH kathaJcid abhinnatvAd ghaTAditazca bhinnatvAt / rA unodaratapa:zAlino bhojanAdibhAramapi nAnubhavanti, AhArAdeH dehAdirUpeNa pariNamanA''rambhAt, na dehAdezca kathaJcidAtmA'bhedAt / atiriktabhojanAdikaraNe bhAraH anubhUyate eva, tadA tasya dehAdirUpeNa / apariNamanAt / atimedasvino'pi dehagauravamanubhUyata eva, atiriktamedAdeH tathAvidhAtmA'bheda- za pariNAmavirahAt / ataH atibhArAditrAsaparihArAya anazanonodara-vRttisakSepAditapassu yatitavyamiti ka dhvnyte| prakRte "smarajvarajvarA mukhyA doSA bhavabhuvo'tra ye| sarvathA te na santyeva yatra tat paramaM rNi padam / / " (mokSo.pa.37) iti mokSopadezapaJcAzake municandrasUrivacanaM satataM smartavyam / tena kathaJcid ... bhinnamapi smarAdidoSazUnyaM paramapadam abhinnatayA nijacetasi praNihitaM sat svakIyasmarAdidoSAn niraMntIti dhyeyanAArU/4 ( abhedanaca saMcamasAdhaka che AdhyAtmika upanaya :- tapta ayogolaka nyAyathI ApaNo AtmA vartamAnakALamAM zarIra Adi rUpe pariNamelo che. arthAt zarIrathI kathaMcit abhinnapaNe AtmA dharAve che. tethI AtmAne zarIranA bhArano sAmAnyathI anubhava thato nathI. potAno bhAra potAne kyAMthI lAge ? 50 kilo vajanavALA zarIrane kAyama UMcakIne pharanAro jIva thAkano anubhava karato nathI. paraMtu pAMca kilo vajanavALA ghaDAne ke zAkanI thelIne UMcakatAM mANasa thAkI jAya che. kAraNa ke ghaDAthI ane zAkanI thelIthI AtmA spaSTarUpe judo che. vaLI, uNodarI tapa sacavAya te rIte bhojana-pANI lenArane bhojana bAda bhArano anubhava thato nathI. kAraNa ke te zarIrarUpe pariNamI javAnuM kAma zarU thaI jAya che. tathA zarIrathI to dehadhArI AtmA kathaMcit abhinna ja che. paraMtu over eating ke over drinking karanAra ke over 8 | weight dharAvanArane vadhu paDatA bhArano anubhava avazya thAya che. kAraNa ke tathAvidha tAdAbhya AtmAne atirikta bhojana-pANI-carabI Adi sAthe nathI. mATe atibhAranA trAsathI bacavA anazana, uNodarI, rA. vRttisaMkSepa vagere tapamAM prayatna karavo. tenA dvArA anna-pAna, zarIra Adi upara niyaMtraNa rAkhavAnI sUcanA prastuta zloka dvArA meLavI zakAya che. A bAbatamAM "ahIM saMsAramAM pedA thanArA kAmavAsanAsaMtApasvarUpa jvara (= tAva) vagere je doSo che, te je sthAnamAM sarvathA nathI ja hotA te paramapada = mokSasthAna che" - A pramANe mokSapadeza paMcAlakamAM zrImunicandrasUrijIe je kahela che, tene satata smRtipaTamAM aMkita karavuM. te smaraNanA lIdhe vartamAnamAM kathaMcit bhinna evuM paNa kAmavikArAdidoSazUnya paramapada abhinna svarUpe ApaNA cittamAM sthApita thAya. temaja tenA prabhAve ApaNA kAmavAsanA vagere doSo haNAze. A bAbata dhyAnamAM levI. (3/4) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 280 * vijAtIyadravyaniSpannaparyAyavimarzaH dravyAdikanaIM abheda na mAMnaI chaI, tehanaI upAlaMbha diyaU chaIM - bhinna dravya-paryAyanaI jI, bhavanAdikanauM re eka; rU/p = bhAkhiI, kima dAkhaI nahIM jI, eka dravyamAM viveka re ? ||3/pA (30) bhavikA. he bhedavAdI ! jo` bhinna dravya je mRt pASANa, kASTha, pRthivI, jalAdika tehano paryAya je bhavanAdika - gharapramukha, tehanaI tUM "eka" (bhAkhiI=) kahaI chaI "eka ghara e" ItyAdika lokavyavahAra mATaIM ? to eka dravyamAM dravya-guNa-paryAyanaiM abheda hoI, ehavo viveka kAM nathI kahito ? je mATad 'Atmadravya, dravyAdInAmabhedA'nabhyupagame doSamAviSkaroti- 'vibhinne 'ti / vibhinnadravyaparyAye bhavanAdika ekatAm / pa rA bhASase, nekSase kasmAdekadravye guNaikatAm / / 3 / 5 / / ma prakRte daNDAnvayastvevam - (bhoH naiyAyika ! tvaM ) vibhinnadravyaparyAye bhavanAdike ekatAM bhASase, (tataH) dravye guautAM smAr nekSase ?rU/.|| he bhedavAdin ! naiyAyika ! yadi tvaM vibhinnadravyaparyAye = rUdA-pASALa-STi-mRttiA ka -pRthivI-jalAdivijAtIyadravyasaMyoganiSpanne paryAye bhavanAdike = gRhA''paNapramukhe ekatAm = ekatvaM Ni bhASase, 'ekaM gRham ApaNaM vA' ityAdikalokavyavahArAt tarhi ekadravye dravya-guNa-paryAyaikatA bhavatIti vivekapUrvaM kasmAd na bhASase ? kasmAd kAraNAd ekadravye = ekasmin AtmAdidravye guNaikatAm upalakSaNAt paryAyaikatAM ca nekSase ? 'ya eva AtmA dravyatayA'bhimataH sa evA''tmaguNaH avataraNikA :- dravya ane guNa-paryAya vacce abheda mAnavAmAM na Ave to graMthakArazrI upAlaMbhane ApatA jaNAve che : kA anekadravyaniSpanna eka paryAyano vicAra - al zlokArtha :- he naiyAyika ! vibhinna dravyanA paryAya svarUpa ghara vageremAM tuM ekatvanuM kathana kare che. to pachI eka dravyamAM guNaikyane kema joto nathI ? (arthAt dravyane guNAdimaya mAnavuM.) (3/5) vyAkhyArtha :- he bhedavAdI taiyAyika ! tuM IMTa, paththara, lAkaDAM, mATI, pRthvI, jaLa Adi vijAtIya dravyonA saMyogathI niSpanna thayela ghara-dukAna vageremAM ekatvanuM kathana kare che. kema ke 'eka ghara, eka dukAna' ItyAdi lokavyavahAra thAya che. to pachI 'eka dravyamAM dravya-guNa-paryAyanuM aikya hoya che' - A pramANe vivekapUrvaka zA mATe nathI bolato ? AtmA vagere eka dravyamAM guNaaikya, paryAyaaikya zA mATe joto nathI ? kAraNa ke je AtmA dravyarUpe abhimata che te ja AtmaguNa che ane te ja * ko.(9+13)+A.(1)mAM 'bhinna pradesa gurutvaI eka avayavI gurutvavyapadeza kima hoya ? te daSTAMtaI sAdhaI che' pATha avataraNikArUpe che. I mo.(2)mAM 'na' nathI. . cidrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9)+si.+A.(1)mAM che. * ko.(13)mAM 'koThAdi bhinnadravyasaMyoganiSpanna bhavanAdika paryAyane eka kahaI che to eka dravyadale niSpanna je bhAva tehamAM ekapaNo kAM na dekhAve ?' pATha. x A.(1)mAM 'to ekadravyaniSpanna dalaI niSpannabhAva je tehamAM ekapaNo kAM na dekhAvaI? e paramArtha' pATha. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 3/4 ekadravye dravya-guNa-paryAyaikyaucityam / teha ja AtmaguNa teha ja AtmaparyAya' evo vyavahAra anAdisiddha chaI. sa evA''tmaparyAyazceti vyavahArasyA'nAdisiddhatvAt / bhinnadravyasaMyoganiSpannaparyAyaikyAbhyupagame pa ekadravyaniSpannabhAve ekatvasya sutarAM nyAyyatvAt / ___ na ca 'madIyo manuSyaparyAyaH' iti pratItyA 'ahaM manuSya' iti vyavahAro jIvadravya-manuSya- / paryAyA'bhedasAdhako yathA jAyate tathA 'madIyaM gRham' iti pratItyA 'ahaM gRhami'ti vyavahAro'pi ma prasajyeteti zaGkanIyam, yato dravyaikatvameva svagata-svAtmakaparyAyavyapadezahetuH, anyatra anaikyodbhavAt / manuSyaparyAyeka Atmadravyaikyodbhave'pi gRhAdau AtmadravyaikyA'nudbhavAnna 'ahaM gRhamiti vyapadezApattiriti prmaarthH| AtmaparyAya che' - A pramANe lokavyavahAra anAdi kALathI prasiddha che. kahevAno Azaya e che ke IMTa, paththara vagere vibhinna dravyonA saMyogathI niSpanna thayelA ghara vagere paryAyamAM IMTa, paththara vagere dravyo sAthe aikya mAnavAmAM Ave to eka jIva dravyathI niSpanna thayela guNa-paryAyAtmaka bhAvonuM Atmadravya sAthe aikya mAnavuM nyAyasaMgata ja che. spaSTatA :- makAnane joIne "A IMTa che, pelo cUno che, te paththara che, pelI mATI che' - A pramANe makAnane udezIne aneka dravyono vyavahAra thato nathI, paraMtu A eka ghara che' - A pramANe vyavahAra thAya che. A pramANenA lokavyavahAra thavAnA lIdhe IMTa, cUno, vagere vibhinna dravyono makAna nAmanA paryAyanI sAthe abheda taiyAyika mAnya kare che. to eka ja AtmadravyanA guNa-paryAyanuM aikya te Atmadravya sAthe kema na mAnI zakAya ? A pramANe syAdavAdI taiyAyikane upAlaMbha Ape che. huM hama dravya-paryAyanA abhedamAM Apatti hatI, zaMkA :- (ra ) dravya ane tenA paryAya vacce abheda jo zabdaprayoganA AdhAre ja karavo hoya to "mAro manuSya paryAya - AvI pratItithI "huM manuSya - Avo vyavahAra kema thAya che ane manuSyaparyAyano ga. AtmAnI sAthe abheda siddha karavAmAM Ave che. tema tulya yuktithI evuM paNa kahI zakAze ke "mAruM ghara' - AvI pratIti thavAthI "huM ghara chuM - Avo paNa vyavahAra thavAnI Apatti Avaze tathA AtmA ane ghara vacce paNa abheda siddha thaI javAnI samasyA sarjAze. a "makAna' AvI pratItinI Apatti mithyA samAdhAna :- (to.) uparokta zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke svamAM rahela je paryAyano svAtmaka svarUpe vyavahAra thAya che temAM te paryAyanA AzrayabhUta dravyanI sAthe te paryAyanuM aikya kAraNa che. paryAya ane dravya vacce bheda ( = anekatva = aikyaabhAva)no prAdurbhAva thayelo hoya to svagatasvAtmakarUpe te paryAyano ullekha thaI zake nahi. prastutamAM manuSyaparyAyamAM AtmadravyanuM aikya prAdurbhata thavAthI Atmagata-AtmasvarUpa manuSyaparyAyano vyavahAra (= "huM manuSya chuM - tevo ullekha) thaI zake che. paraMtu IMTa, cUnA vagere dravyonA paryAya svarUpa ghara, dukAna vageremAM AtmadravyasaMbaMdhI aikyano prAdurbhAva thayela nathI. mATe Atmagata-AtmasvarUpa paryAya tarIke ghara, dukAna vagereno vyavahAra (= "huM ghara Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ On the descenda 282 * prAsAdAdigataikatvAdivicAraH 3/ *jo tuM mRt-pASANa-kASThAdi bhinnadravya saMyoga niSpanna bhavanAdi paryAyaneM eka kahe che, to eka dravyadarbhe nanu dravya-guNa- paryAyANAm avayavA'vayavinozca nAnAtvasya pratyakSasiddhatvAdekatvAnupapattiriti zvetu? bho naiyAyika ! ekAntabhedavAditvAt tavaivA'yaM doSaH, na tvasmAkamanekAntavAdinAm / kathaJcaivaM ma prAsAdAdAvekatvapratyayaH ? na hi mRtpASANa - kASThAdivijAtIyanAnAdravyasaMyoganiSpannaM prAsAdAdikamekadravyaM zuM bhavatA'bhyupagamyate, vijAtIyAnAM drvyaanaarmbhktvaat| 'samUhakRtaM tatraikatvami'ti cet ? chuM', dukAna chuM - tevo ullekha) thavAnI Apattine ahIM avakAza raheto nathI. AvuM tAtparya prastutamAM samajavuM. jI ekatva-anekatvamAM virodha : naiyAyika naiyAyika :- (nanu.) dravya ane guNa-paryAya vacce pratyakSa pramANathI bhedanuM jJAna thAya ja che. mATe dravya ane guNa-paryAya vacce aikya mAnavuM asaMgata che. te ja rIte avayava-avayavImAM paNa pratyakSa pramANathI bheda prasiddha hovAthI temAM paNa aikya asaMgata thaI jaze. * ekatva-anekatvamAM avirodha : jaina :- (mo.) he naiyAyika ! A doSa to tamane ja lAgu paDaze, amane nahi. kAraNa ke tame dravya ane guNAdinI vacce tathA avayava ane avayavInI vacce sarvathA bheda mAnanArA ekAMtavAdI cho, sarvathA atirikta avayavIvAdI cho, atyaMta bhinna guNavAdI cho, ekatva ane anekatva vacce ekAMta virodha mAnanArA cho. mATe uparokta asaMgati tamArA matamAM Avaze. paraMtu uparokta asaMgatine // amArA matamAM koI avakAza nathI. kAraNa ke ame to anekAntavAdI chIe. ame sarvathA atirikta guNAdino ke avayavIno svIkAra nathI karatA. tathA ekatva ane anekatva vacce paNa ekAMte virodhane OM ame mAnatA nathI. tethI dravya-guNa-paryAyano abheda ane avayava-avayavI vacce paNa abheda amArA mata mujaba saMgata thaI zakaze. anekamAM ekatvano svIkAra karavo te ja to anekAntavAdanI AgavI khAsiyata che. tathA A vAta mAnavI jarUrI paNa che. jo anekamAM ekatvano svIkAra karavAmAM na Ave to mATI, patthara, kASTha, lokhaMDa vagere aneka vijAtIya dravyonA saMyogathI niSpanna thayela moTAM mahela vagerene uddezIne 'A eka mahela che' - AvI ekatvaavagAhI pratIti kaI rIte thaI zake ? kAraNa ke atirikta avayavIvAdI taiyAyika to mahela vagerene mukhyapaNe eka dravya svarUpe svIkAratA nathI. naiyAyiko kahe che ke mahela to mATI, IMTa, cUno, paththara, kASTha, lokhaMDa Adi vijAtIya dravyanA saMyogathI nirmita che. tathA vijAtIya dravyo koI paNa atirikta dravyanA AraMbhaka banatA nathI. AvI taiyAyikanI mAnyatA hovAthI mahelane atirikta eka avayavI dravya tarIke te mAnI na zake. makAnagata ekatva-anekatva mImAMsA naiyAyika :- mahela to IMTa, cUno, paththara Adi vibhinna ane vijAtIya dravyonA samUha svarUpa ** cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. lI.(4) + ko.(3+15)mAM che. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhedo vyAvahArikaH, abhedaH naizcayikaH rU/. niSpanna je bhAva tehamAM ekapaNuM kAM na dekhAvaI (?dAkhavaI) ? . pa rA dravya-guNAdiSu paTAdau avayavini cA'pi kiM na tathA ? " na hi paTAdau prAsAdAdau ca vilakSaNamekatvamanubhUyate" (zA. vA. sa.sta. 7/ zlo. 13/pR.78) ityadhikaM syAdvAdakalpalatApradarzitarItyA avaseyam / idaJcAtrA'vadheyam - indriyadvArA dravya-guNa- paryAyeSu yo bhedaH dRzyate sa vyAvahArikaH, vyavahAranayasya vastugatavividhAMzaprekSitayA bhedagrAhakatvAt / nizcayatastu dravya-guNa-paryAyANAm abheda eva, tasya akhaNDarUpeNa vastugrAhakatvAt / ka dravya-guNa-paryAyANAm aikyAd eva tattadravyagatatvena tattatparyAyaH vyavahiyate / tathAhi - vastradravya-raktarUpAtmakaguNa-samacaturasratvaparyAyANAm aikyameva 'samacaturasraM raktaM vastram' ityevam ekavastradravyagatatvena samacaturasratvaparyAyavyavahAre hetuH / tatazca dravyaikatvapariNAmaH eva dravyagatatvena paryAya- rNi vyavahAre hetuH sampadyate / yadA ca tantavaH viralIbhavanti tadA tantudravye anekatvodbhavena tantudravyagatatayA kA che. mATe temAM anekadravyasamUhaSkRta ekatva rahI zake che. tathA te rUpe tenI pratIti ane vyavahAra thaI zake che. :- (k.) tamArI A dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke mahela vageremAM samUhaSkRta ekatva mAno cho to dravya, guNa AdimAM ane paTAdi avayavImAM paNa zA mATe samUhaSkRta ekatva nathI mAnatA ? kAraNa ke mahela vagere tathA dravya, guNa Adi ane paTAdi avayavI vacce vilakSaNa ekatvano to anubhava thato nathI. Ama mAnavAthI dravya karatAM sarvathA atirikta svarUpe guNAdine mAnavAnI tathA avayavo karatAM atyaMta bhinnarUpe avayavIne mAnavAnI AvazyakatA jaNAtI nathI. A bAbatamAM adhika jANakArI syAdvAdakalpalatA graMthamAM jaNAvela paddhati mujaba meLavavI. 283 * sakhaMDa-akhaMDadravyagrAhaka nayano vicAra ka (va.) ahIM eka bAbata dhyAnamAM rAkhavI ke Indriya dvArA dravya-guNa-paryAyamAM je bheda dekhAya che te vyavahAranayane mAnya che. kAraNa ke vyavahAranaya vastunA vividha, vibhinna aMzo upara potAnI ]. dRSTine kendrita kare che. tethI te sakhaMDa vastuno tathA vastugata bhedano grAhaka che. jyAre nizcayanaya akhaMDasvarUpe vastuno grAhaka che. tenA mata mujaba vastunA vibhinna aMzo nathI. mATe te dravya-guNa sa. -paryAyamAM aikyanuM avagAhana kare che. abheda hovAnA kAraNe ja te te dravyamAM rahenAra - (dravya.) dravya ane guNa-paryAya vacce aikya tarIke te paryAyano vyavahAra thAya che. te A mujaba - vastrAtmaka dravya, lAla varNasvarUpa guNa ane samacaturamrutva nAmanA paryAyamAM rahelo abheda ja 'lAla vastra samacorasa che' A pramANe samacaturasratva nAmanA paryAyano vajradravyamAM rahenAra tarIke vyavahAra thavAmAM kAraNa bane che. tethI dravyagata ekatva pariNAma ja dravyaniSThatvena paryAyano vyavahAra karavAmAM kAraNa bane che. tathA jyAre vastranA tAMtaNAo chUTA paDI jAya che tyAre taMtudravyamAM anekatva uddabhave che. tethI tyAre taMtudravyamAM samacorasapaNAno vyavahAra thato nathI. matalaba ke avayavo chUTA paDe to dravyamAM anekatA anekapaNuM Ave che. tethI tevI = = Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 0 vivekadRSTyA nairAzyAhaGkAramuktiH / rI dravyavatvameva svataparyAyavyavezadetu, anyatra nevatvavAti paramArtha: * H3/pA. - samacaturasratvavyavahAro na bhavati / itthaJca dravyaikatvameva svagataparyAyavyapadezahetuH, anyatra anekatvo dbhavAd- iti pUrvoktaH (pRSTha - 281) paramArthaH dRDhataram avdheyH| / vana-senA-dhAnyarAzyAdau yad ekatvaM pratIyate tat samUhakRtam / ghaTa-paTAdau ca yad ekatvaM sa pratIyate tattu dravyapariNAmakRtam / samUhakRtaikatvAd dravyapariNAmakRtamekatvaM vyavahArato'tiricyate iti ( vizrA ___prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - pramAdAdivazataH nirmalanijaguNAdipratiyogikanAzodyateSu prANiSu - dRSTeSu dveSAnutpAdakRte nizcayanayAbhiprAyataH tadIyapUrNazuddhaguNa-paryAyamayAtmadravyaM vilokanIyam / Na svakIyasadguNavaikalya-paryAyamAlinyajJAne vyavahAranayAbhiprAyataH sakhaNDa-malinanijAtmadravyaM yathA akhaNDaM kA saMzuddhaM paripUrNaJca syAt tathA antaraGgajJAna-bahiraGgasatkriyodyamaH yathAzakti kaaryH| viSamakarmo avasthA na hoya to arthAt taMtuo tANAvANA banIne ekabIjA sAthe vaNAI jAya to vastradravyagata ekatva pariNAma e ja "samacorasa vagere paryAya eka vastradravyamAM rahelA che' - evA vyavahAranuM kAraNa bane. A rIte nakkI thAya che ke anekatvanA ubhava vagara dravyagata ekatvapariNAma e ja dravyagata paryAyanA vyavahAramAM kAraNa che. A pramANe ahIM je paramArtha pUrve (pRSTha - 281) jaNAvela tene daDhatAthI pakaDI rAkhavo. ekatvanA aneka prakAra kSa (vana.) ahIM bIjI eka vAta e paNa dhyAnamAM rAkhavI ke vana, senA, dhAnyano Dhagalo vageremAM che je ekatvanI pratIti thAya che te samUhakRta ekatva samajavuM. aneka vRkSonA samUha dvArA vanamAM ekatvanI vI pratIti thAya che. sainika, hAthI, ghoDA, ratha vagerenA samUha dvArA senAmAM ekatvanuM bhAna thAya che. aneka dhAnyanA samUha dvArA dhAnyanA DhagalAmAM ekatva bhAse che. tethI AvuM ekatva e samUhakRta ekatva sI kahevAya che. tathA ghaTa, paTa vageremAM je ekatva saMkhyAnuM bhAna thAya che te dravyapariNAmakRta che. samUhakRta etva karatAM dravyapariNAmakRta ekatva vyavahAranayathI juduM che. ahIM je kaMI kahevAyela che te eka dizAsUcana mAtra che. vijJavAcakavarga A dizAmAM haju AgaLa vicAra karI zake che. * nizcaya-vyavahAranuM yathocita joDANa AdhyAtmika upanaya :- pramAda Adine vaza banI anya jIvo potAnA nirmaLa guNa-paryAyano nAza karI rahelA hoya tevA samaye teone joIne teonA pratye UbhA thatA aNagamAne aTakAvavA mATe nizcayanayanuM AlaMbana laIne tenA akhaMDa aNizuddha guNa-paryAyamaya Atmadravyane ahobhAvathI jovAnI koziza karavI. tathA potAnA guNonI nyUnatA ane paryAyanI malinatA joIne, vyavahAranayanuM AlaMbana laIne jaNAtuM potAnuM sakhaMDa, malina ane truTipUrNa Atmadravya kaI rIte akhaMDa, nirmaLa ane paripUrNa * ..* citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. lI.(4) + ko.(3+15)mAM che. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 vivekadRSTyA AtmasaMrakSaNam / ___285 dayavazataH tatsAphalyAnupalabdhau na hatotsAhatayA bhAvyam / kintu zuddhanizcayanayasammatanijA'khaNDa pa -paripUrNa-vizuddhAtmadravyaM praNidhAtavyam / yadA samupalabdhasadguNagocarA'haGkAra-prabalapuNyodayonmAdAdiSu / svAtmA lIyate tadA vyavahAranayasammata-vartamAnakAlIna-sakhaNDa-malina-guNAdyaparipUrNaM nijAtmadravyaM cetasikRtya mAna-madAdito nija AtmA satataM sNrkssnniiyH| itthameva viMzikAprakaraNe zrIharibhadrasUribhiH / 1"savye vi ya savvannU savve vi ya savvadaMsiNo ee| niruvamasuhasaMpannA savve jammAirahiyA ya / / " (viM.pra. za 19/19) ityupadarzitaM siddhasvarUpaM tUrNam AtmasAt syAt / tdevaa'smtprmpryojnm||3/5|| bane? te AzayathI aMtaraMga jJAnapuruSArtha ane bahiraMga kriyApuruSArthano yathocita abhyAsa karavo. tathA kliSTa karmodayanI viSamatAnA lIdhe, temAM saphaLatA na maLatAM hatAzAnI khINamAM gabaDavAnuM thAya tyAre laghutAgraMthi (inferiority complex) mAMthI bacavA mATe zuddhanizcayanayamAnya akhaMDa, paripUrNa, vizuddha 21 Atmadravya upara potAnuM dhyAna kendrita karavuM. tathA pragaTa thayela nirmaLa guNa-paryAyano mohavaza ahaMkAra ) karI, puNyodayanA nazAmAM gaLADUba banI, atiAtmavizvAsa (over confidence) mAM AtmA aTavAI lA jAya tyAre vyavahAranaya saMmata vartamAnakAlIna potAnA sakhaMDa, malina ane apUrNa Atmadravyane lakSyagata karavuM. A rIte ahaMkArathI ane madathI potAnA AtmAnI satata surakSA karavI joIe. A rIte karavAmAM sa Ave to ja vizikA prakaraNamAM darzAvela siddhasvarUpa jhaDapathI AtmasAta thAya. tyAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "badhA ya siddha bhagavaMto sarvajJa che. badhA ya siddho sarvadarzI che. badhAya siddho nirupama sukhane prApta karI cUkela che tathA janma-jarA-maraNAdithI rahita che." AvuM siddhasvarUpa jhaDapathI AtmasAt karavA jevuM che. tathA te ja ApaNuM paramaprayojana che. te bhUlAvuM na joIe. AvI hitazikSA ahIM prApta thAya che. (3/5) lakhI rAkho DAyarImAM 8 * karmasattA bahAranuM badhuM bagADI zake che. dharmasattA aMdaranuM badhuM sudhArI zake che. * dukhanuM kAraNa dharmano abhAva. - sukhanuM kAraNa dharmano prabhAva. 1. sarve'pi ca sarvajJAH sarve'pi ca sarvadarzina ete| nirupamasukhasampannAH sarve janmAdirahitAzca / / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 * anekaguNAdyabhinnadravye'nekatvApAdana-nirAkaraNe 0 | "caitanyaguNe abhinna te cetanadravya kahi I. acaitanyaguNe abhinna te acetana dravya kahiI - ema ra guNa-paryAyane abhede dravyano niyata kahatAM yathAvasthitarUpeM vivahAra thAya to aneka guNa-paryAyAbhede eka , dravyamAMhi anekapaNuM kima nArve ? te upare kahe che guNa-paryAya abhedathI jI, dravya niyata vyavahAra; pariNati je chai ekatA jI, teNi te eka prakAra re 3/6ll (31) bhavikA. pa caitanyaguNA'bhinnaM cetanadravyamucyate, acaitanyaguNA'bhinnam acetanadravyamucyate iti guNa-paryAyA- 'bhede dravyasya niyata-yathAvasthitarUpeNa vyavahAropapAdane anekaguNa-paryAyA'bhede ekasmin dravye kathaM na anekatvaM syAdityAzaGkAyAmAha - 'gunnaadiiti| guNAdyabhedato dravyabhedavyavahRtirbhavet / svajAtyA pariNAmaikyAt trayANAmekarUpatA / / 3/6 / / prakRte daNDAnvayastvevam - guNAdyabhedato dravyabhedavyavahatiH bhavet / trayANAM svajAtyA prinnaamaivacAduM rUpatA sArU/dA kA evaM guNAdyabhedataH = guNa-paryAyayoH svadravyA'bhedAd eva dravyabhedavyavahatiH = 'idaM jIvadravyam, da niyata, yathAvasthita dravyavyavahArano vicAra avataraNikA - "cetana dravyane jaDa nathI kahevAmAM AvatuM tathA jaDa dravyane cetana nathI kahevAmAM AvatuM. AnI pAchaLa koIka niyAmaka tattva hovuM joIe. tathA niyAmaka tattva che cetanano caitanya guNathI abheda ane jaDano jaDatA guNathI abheda. AthI caitanyaguNathI abhinna dravyane cetana dravya kahevAya che tathA acaitanya (= jaDatA) guNathI abhinna dravyane acetana (= jaDa) dravya kahevAya che. A pramANe guNa, paryAyanI che sAthe dravyano abheda siddha karI niyata ane yathAvasthitarUpe dravyano vyavahAra karavAnuM samarthana syAdvAdI kare che te vyAjabI che. paNa A rIte mAnavAmAM Ave to eka ja dravyamAM aneka guNa-paryAya rahelA hoya tene 1 lakSamAM rAkhI, aneka guNa-paryAyathI dravyano abheda siddha thatAM te eka dravyamAM anekapaNuM kema na Ave? dA.ta. tAjamahAla dravyanA guNa aneka hovAthI guNathI abhinna tAjamahAla dravya paNa aneka banavA joIe. e A rIte purAtanatva, mahAkAyatva Adi aneka paryAyothI tAjamahAla dravya abhinna hovAthI tAjamahAla dravya aneka banaze. mATe duniyAmAM tAjamahAla aneka che' - evo vyavahAra thavAnI samasyA sarjAze." AvA prakAranI zaMkAnuM nivAraNa karavA mATe graMthakArazrI jaNAve che ke : abhedapakSamAM niyata dravyavyavahAra saMbhava che zlokArca - guNa-paryAyano abheda hovAthI dravyamAM vizeSa = niyata vyavahAra saMbhave. dravya-guNa -paryAyano potAnI jAtisvarUpe ekatva pariNAma che. (arthAt padArtha dravya-guNa-paryAyamaya che.) (3/6) vyAkhyArtha :- A rIte guNa-paryAyano svadravyathI abheda hovAnA lIdhe "A jIva dravya che', "te ajIva dravya che' - A pramANe niyatarUpe vividha dravya aMge vyavahAra saMbhavI zake che. te A rIte :'.. cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9+13)+si.A.(1)mAM che. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU/6 * jIvAdiniyatavyavahAropapAdanam 287 ro *jIvadravya, ajIvadravya' ItyAdika je niyata kahatAM vyavasthAsahita (dravya) vyavahAra thAI chaa, te guNa-paryAyanA abhedathI. jJAnAdika guNa-paryAyathI abhinna dravya, te jIvadravya. rUpAdika guNa-paryAyathI abhinna, te ajIvadravya. nahIM to dravyasAmAnyathI vizeSasaMjJA na thAI. tad ajIvadravyamityevaM niyatarUpeNa dravyavizeSagocaro vyavahAraH bhavet smbhvet| tathAhi - pa jJAnAdiguNa-manuSyAdiparyAyAbhyAmabhinnaM dravyaM hi jIvadravyamucyate, rUpa- rasAdiguNapiNDAdiparyAyAbhyAmabhinnadravyaM rA mRdAdilakSaNaM ajIvadravyaM bhaNyate / guNa paryAyAbhyAM svAzrayadravyasyaikAntena bhinnatve tu 'jIvadravyA'jIvadravye'tyAdivizeSasaMjJA na syAt, dravyasAmAnyasya sarvadravyeSvavizeSAt, bhedakA'ntarasya ttraa'sttvaat| yadyapi guNa-guNinorekAntabhedavAdibhiH samavAyasambandhena ' idaM cetanadravyam' ityAdivyavahAra upapAdyate tathApi pUrvoktayuktyA ( 3/2) vakSyamANayuktyA (9/1-21+11/8-10+12 / 6) ca samavAyasyaivA'prAmANikatvAt ka tanna yujyate / gr = * rza jJAnAdi guNa ane manuSya Adi paryAya - A bannethI je dravya abhinna hoya te jIva dravya kahevAya che. temaja rUpa, rasa Adi guNa ane piMDa, sthAsa, kusUla Adi paryAya A guNa-paryAyathI abhinna mATI svarUpa dravya ajIva dravya kahevAya che. jo potAnA AzrayabhUta dravyathI guNa-paryAya sarvathA bhinna hoya to A jIva dravya ke A ajIva dravya' ItyAdi vizeSa prakAranI saMjJA thaI na zake. kAraNa ke dravyasAmAnya to sarva dravyamAM samAna ja che. tathA (atirikta samavAya Adi saMbaMdhane mAnavAmAM koI pramANa na hovAthI) dravyomAM bhedaka bane tevuM koI anya tattva dravyamAM vidyamAna nathI. atyaMta bhedapakSamAM niyata dravyavyavahAra asaMgata che spaSTatA :- 'cetanane cetana ja kahevAya che, jaDa nahi' - A rIte niyata prakArano yathAvasthita dravyasaMbaMdhI je vyavahAra thAya che temAM niyAmaka tattva che caitanya guNa ane cetana dravya vacceno abheda. A jainadarzananI weon mAnyatA che. paraMtu naiyAyika to dravya ane guNAdi vacce atyaMta bheda mAne che. tethI uparokta vyavahAra tenA mate saMgata na thaI zake. naiyAyikamatAnusAra AtmA karatAM jJAnAdi guNa ane ghaTa-paTa Adi atyaMtI, bhinna che. tethI ghaTa-paTanA AdhAre AtmAne uddezIne 'A cetana dravya che' - tevo vyavahAra jema na thaI zake tema caitanya Adi guNanA AdhAre paNa tevo vyavahAra thaI nahi zake. Ama jainonuM kahevuM che. / aprAmANika padArtha AdhArita tarka aprAmANika / - . (vi.) jo ke naiyAyiko guNa-guNI vacce atyaMta bheda mAnavA chatAM te banne vacce samavAya saMbaMdha svIkAre che. teo ghaTa-paTa ane AtmA vacce samavAya saMbaMdhane nathI svIkAratA. Ama atirikta samavAya saMbaMdhanA mAdhyame atirikta caitanya AtmAmAM rahevAthI 'A cetana dravya che' - evo vyavahAra thAya. AvuM naiyAyiko kahe che. tathApi te vAta svIkArI zakAya ema nathI. kAraNa ke pUrve (3/2) jaNAvI gayA tema guNa-guNI vagerethI sarvathA bhinna samavAya saMbaMdhane svIkAravAmAM koI pramANa ja nathI. pramANazUnya vastuno svIkAra na thaI zake. temaja AgaLa (9/1-21-11/8-10+12/6) paNa samavAyanirAkaraNanI yukti jaNAvavAmAM Avaze. tethI aprAmANika samavAya saMbaMdhanA mAdhyamathI caitanya Adi guNa AtmAmAM *...* cihnadrayamadhyavartI pATha ko.(9)+ A.(1)si.mAM nathI. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 OM svajAtyA dravyAdipariNAmaikyam / dravya, guNa, paryAya eha 3 nAma chai, paNi svajAti 3 naIM (je ekatA=) ekatva (pariNati=) che pariNAma chaS. (teNi=) teha mATaI te 3 eka prakAra kahayaI. jima Atmadravya, jJAnAdika guNa, tatparyAya e sarva eka ja kahiI. pa 'samavAyasambandhenAtmatvAderAtmanyeva sattvAt tatra tAdRzavyavahAropapattiH' ityapi na yuktam, __ samavAyasyaiva kAlpanikatvAt / taduktaM sAGkhyasUtre'pi "na samavAyo'sti, pramANA'bhAvAd" (sA.sU.5/ 12) tA vistarataH samavAyasanDanvanirasanuM sammativRtto (HI-/.rU/T.42/9.700) vAdhyam | ma tatazca guNa-guNinorekAntabhedapakSe darzitaniyatayathAvasthitasuprasiddhalokavyavahArocchedApattiH durvaaraa| rza yadyapi 'dravyam', 'guNaH', 'paryAya' iti trINi nAmAni askhalavRttyA prayujyamAnAni santIti - padArthagatA'nekatA sidhyati tathApi trayANAM = dravya-guNa-paryAyANAM svajAtyA = svagatacaitanyAdijAtya pekSayA pariNAmaikyAd = ekatvapariNAmAd ekarUpatA = ekatA = abhinnatA niraabaadhaa| tata eva " tathAvidhA'bhedavyavahAro'pi anAvilaH, yathA padaparAvartane'pi padArthapariNAmA'parAvRtteH rakta-pIta rahI nahIM zake. tethI AtmAne udezIne "A cetana dravya che' - evA vyavahAranuM samarthana naiyAyiko kare che te vyAjabI nathI. tathA acetana dravyathI cetana dravyano bheda pADanAra anyavidha koI tattva AtmAmAM saMgata thaI zakatuM nathI. ("sama.) jo ke "Atmatva Adi jAti samavAya saMbaMdhathI AtmAmAM ja rahe che. tethI AtmAmAM A cetana dravya che' - evo vyavahAra thAya, ghaTa-paTAdi jaDa dravyamAM nahi" - A pramANe naiyAyiko kahe che. paraMtu A vAta paNa vyAjabI nathI. kema ke samavAya ja kAlpanika che. tathA kAlpanika padArthanA { AdhAre to koI tAttvika kArya kaI rIte thaI zake ? sAMkhyasUtramAM paNa jaNAvela che ke "samavAyasAdhaka pramANa na hovAthI samavAya nathI." vistArathI samavAyasaMbaMdhanuM nirAkaraNa sammatitarkavRttimAM samajI levuM. | mATe guNa-guNIno ekAMte bheda mAnavAmAM uparokta niyata, yathAvasthita, suprasiddha lokavyavahArano uccheda thaI javAnI Apatti durvAra banaze. | CB dravya-guNa-paryAyamAM abhedasiddhi che | (ca) jo ke "dravya', "guNa", "paryAya' - A pramANe traNa nAmono asmalita vRttithI prayoga thAya che. mATe "dravyAdi padArtha traNa che' - evuM siddha thAya che. to paNa dravya-guNa-paryAyamAM svagata caitanyAdi jAtinI apekSAe aikya pariNAma hovAthI e traNeyamAM ekarUpatA =abheda nirAbAdha che. tathA tenA lIdhe ja tevA prakArano abhedavyavahAra paNa nirdoSa ja che. Azaya e che ke saMjJA vizeSathI dravyAdi padArtha traNa prakAre kahevAya che. paNa te traNeyamAM svaniSTha jAtinI apekSAe aikya pariNAma hovAthI paramArthathI te traNeya padArtha eka ja che, ekavidha ja che, abhinna ja che. TUMkamAM, pada badalAya paNa padArthanI pariNati badalAtI nathI. mATe dravya Adi traNa padArthamAM bheda nathI. jema "lAla ghaDo, pILo ghaDo ane kALo ghaDo' - AvuM bolavAmAM Ave tyAre traNe ghaDAmAM bhedanuM bhAna thAya che. paraMtu ghaTatva jAtinI apekSAe te traNeya ghaDAmAM abheda rahe che, bhAse che ane tathAvidha abhedano vyavahAra Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dharmimukhena jJAnavimarza: 0 289 jima ratna (1), kAMti (2), jvarApahArazakti (3) paryAyanaI e 3 nai ekatva pariNAma chaI; tima dravya, guNa, paryAyanaIM ima jANavuM.* -zyAmaghaTeSu bhedapratibhAse'pi ghaTatvajAtyapekSayA tatra abhedo vartate, vijJAyate, vyavahriyate c| jalAharaNAdyarthakriyA'pekSayA'pi ttraikymev| tathA caitanyAdijAtyapekSayA Atmadravya-jJAnAdiguNa 5 -manuSyAdiparyAyANAmekatvaM kathyate jJAyate c| ata evAnekasvaguNa-paryAyA'bhinnatve'pi ekasmin sa dravye nA'nekatvApattiratra labdhAvakAzA, svajAtyapekSaikyasyA'vyAhatatvAt / itthaM sarvatra dravya-guNa ma -paryAyeSu svajAtyapekSaikatvamanuyojyam / ekatvAnekatvayoH mitho virodhena anekeSu nirapekSatayA / ekatvapariNAmA'samAvezAt svagatajAtyapekSayA dravya-guNa-paryAyeSu ekatvapariNAmasamAvezaH kRto'tra / yathA ratnadravya-kAntyAdiguNa-jvarApahArazaktyAdiparyAyANAM svajAtyanatikrameNa ekatvapariNAmaH ka tathA zuddhAtmadravya-kevalajJAnAdizuddhaguNa-siddhatvAdizuddhaparyAyANAM zuddhacaitanyalakSaNa-svajAtyanatikrameNa rNi ekatvapariNAmo jnyeyH| idamatrAkUtam - dharmigataikatvapariNAmalakSaNaH dravya-guNa-paryAyA'bhedapariNAmo yadA vivakSyate tadA thAya che. jala-AharaNa kriyAnI apekSAe paNa te traNeyamAM aikya che. traNa ghaDA judA lAgavA chatAM traNeyanI pariNati eka ja che. mATe ja samAna arthakriyAkAritva lAla-pILA-kALA ghaDAmAM upalabdha thAya che. tema prastutamAM paNa kahI zakAya ke caitanyAdi jAtinI apekSAe Atmadravya, jJAnAdi guNa ane manuSya Adi paryAya - A traNeyamAM aikyano vyavahAra tathA pratIti thAya che. potAnA aneka guNa -paryAyothI dravya abhinna hovA chatAM tAjamahAla vagere dravyamAM anekatvanI Apattine ahIM avakAza maLato nathI. kAraNa ke tAjamahAla- pariNAmanI (= svajAtinI) apekSAe tyAM aikya abAdhita ja che. Ama sarva sthaLomAM samajI levuM ke dravya-guNa-paryAya potAnI jAtinI apekSAe eka ja che. anetva . -ekatvapariNAma parasparavirodhI che. tethI anekamAM nirapekSapaNe ekatvapariNAmano samAveza thaI na zake. tethI svagatajAtinI apekSAe dravya-guNa-paryAyamAM aikyapariNAmano samAveza karavAmAM Avela che. - CHA dravya-guNa-paryAyamAM aikyapariNati (yathA.) jema (1) ratna dravya, (2) kAMti vagere guNa tathA (3) jvarApahAra zakti Adi paryAya - A traNeyamAM potAnI jAtinI apekSAe aikya pariNAma rahelo che. (arthAt je ratna che te ja kAMti = teja che, te ja jvaranAzaka zakti che. Azaya e che ke ratna kAMtimaya che, jvaranAzakazaktimaya che) tema prastutamAM zuddhAtmA, tenA kevalajJAnAdi zuddha guNo tathA siddhatva Adi zuddha paryAya A traNeyamAM svagata zuddha caitanya jAtinI apekSAe aikya ja jANavuM. - 6 ekavidha padArthanuM spaSTIkaraNa (ma.) prastutamAM kahevAnuM tAtparya e che ke dharmigata ekatva pariNAmasvarUpa dravya-guNa-paryAyano abheda pariNAma jyAre vivakSita hoya tyAre vastuno dharmimukhe bodha thAya che. dharmI eka hovAthI te pustakomAM "eka ja pATha. lA.(2)no lIdho che. * ..* cihnadrayamadhyavartI pATha ko.(9)+ A.(1)+si.mAM nathI. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 0 dravyAdisaGkhyodbhUtatvavicAraH / 4 "tavyakti je ekatA pariNAma che. teNi karI te eka prakAra kahIzuM. 3 ta va dravyasaMkhyAnI udbhUtatva - vivalAI 'vara', paryAyasaMkhyAnI uddabhUtatvavivaphAI "te #dikuLa-paryAya', ubhayobhUtatvavivaphAI 2. "sAvayo ghaTI TE' ItyAdi vyavahAra malayagiripramukhe kahyo che.* li3/ell vastuno dharmimukhena bodhaH sampadyate / dharmiNaH ekatvAt tAdRzabodhaH ekavidhaH bhavati yathA 'takrapAkaH svaaduH'| etAdRzavyavahAreNa vastugatamekavidhatvam pratIyate / yadA ca dravya-guNa-paryAyagatAnekatvapariNAmaH vivakSyate tadA vastuno nAnArUpeNa bodhaH sampadyate yathA 'takrapAke amlatA, lavaNatA madhuratA ca ma pramANopetA vrtte'| etAdRzavyavahAreNa vastugatA'nekavidhatvam avasIyate / prakRte dravya-guNa -paryAyaniSThaikatvapariNAmApekSayA 'padArtha ekavidhaH' iti darzayitumabhimatam / tadvyaktau ya ekatvapariNAmaH tamAlambya padArtha ekaprakAraH kathyate / ata eva dravyasaGkhyAyA - udbhUtatvavivakSAyAM 'ayaM ghaTaH' iti, paryAyAdisaGkhyAyA udbhUtatvavivakSAyAm 'ete rUpAdiguNa" navInatvAdiparyAyAH' iti, ubhayodbhUtatvavivakSAyAM 'rUpAdayo ghaTasya guNAH navInatvAdayazca paryAyAH' kA ityAdiH vyavahAraH zrImalayagirisUriprabhRtibhiH uppaaditH| bodha ekavidha hoya che. dA.ta. "kaDhI svAdiSTa che' - AvA vyavahAra dvArA vastumAM rahela ekavidhatAnI pratIti thAya che. tathA dravya-guNa-paryAyanA anekatvapariNAmanI = bhedapariNAmanI vivakSA jyAre karavAmAM Ave tyAre vastuno anekarUpe bodha thAya che. dA.ta. "kaDhImAM khaTAza, khArAza, tIkhAza, mIThAza pramANasara che' - AvA vyavahAra dvArA vastumAM rahelI anekavidhatAnuM bhAna thAya che. prastutamAM dravya-guNa-paryAyamAM rahela aikya pariNatinI apekSAe 'padArtha ekavidha che' - A pramANe darzAvavuM abhipreta che. ja ekavacana-bahuvacanagarbhita vyavahAranuM samarthana ja (tarlso .) te vyaktimAM (= vastumAM) je ekatva pariNAma hoya tene AzrayIne padArtha ekavidha lA = eka prakArano kahevAya. (tathA anekatva pariNAmane AzrayIne tenA aneka prakAra kahevAya.) mATe ja dravyagata saMkhyAmAM udbhUtatvanI vivakSA karavAmAM Ave to "kaI ghaTa:' A pramANe ekavacanagarbhita e vAkyaprayoga = vyavahAra thAya che. tathA guNa-paryAyagata saMkhyAnI ubhUtatA vivakSita hoya tyAre "te WAviguNa-navInatvaviparyAyAA pramANe bahuvacanagarbhita zabdaprayoga = vyavahAra thAya che. tathA dravya ane guNa-paryAya (arthAt dharmI ane dharma) - A bannenI saMkhyAmAM uddabhUtatvanI vivakSA karavAmAM Ave tyAre "WAvo ghaTastha puI: navInatvAvazva paryAyA:' A pramANe dharmivAcaka padano ekavacanagarbhita prayoga ane dharmavAcaka padano bahuvacanagarbhita prayoga thAya che. A pramANe zrImalayagirisUri mahArAja vagere pUrvAcAryoe prasiddha vyavahAranuM samarthana karyuM che. * * cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9)mAM che. A.(1)+ko.(13)mAM 'tadhyakta je ekatA pariNAma chei. tiNi karIneM eka prakAra kahiI etalaI dravya saMkhyAne upajavuM paDyuM :', paryAya saMkhyAneM upajAvuM 'AMDhiparyAyA ane vivalAI "smAto ghaTastha ' ItyAdi vivahAra zrImalayagiri kari zuM kahe chaI pATha che. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 malayagirisUrimatavidyotanam / 291 taduktaM dharmasaGgrahaNivRttau malayagirisUribhiH "dravya-paryAyAtmakaM vastu / deza-kAla-puruSAdyapekSayA codbhUtA'nudbhUtaM dravyAdikam / tato yadA upasarjanIbhUtadravyaM pradhAnIkRtaparyAyopanipAtaM ca vastu zabdena ca vaktumiSyate tadA tadvAcakasya zabdasya bahuvacanam, paryAyANAM bahutvAt / yadA tUpasarjanIkRtaparyAyopanipAtaM ya pradhAnIkRtatulyAMzaM ca tadeva vastu vaktumiSyate tadA ekavacanam, tulyAMzasya kathaJcidekatvAt / ata eva caikavacanakAle bahuvacanakAle vA dravya-paryAyobhayarUpaM vastu sakalamavigAnena pratIyate / .... yadA tUbhayorapi / udbhUtatvaM vivakSyate tadA dvayorapi dravya-paryAyavAcakayoH zabdayoH yathAkramamekavacana-bahuvacane iti bhedaH, ma yathA - ghaTI rUpAva:(i.sa.T.rU41/9.947) ti ! prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'padArthaH dravya-guNa-paryAyamayaH' iti kRtvA prathamaM nijAtmadravya -guNa-paryAyazuddhiH krtvyaa| zuddhAtmadravya-kevalajJAnAdipUrNaguNa-siddhatvAdizuddhaparyAyaprayojanaM tAvad akhnnddaatmsvruuprmnntaiv| Atmadravyazuddhau guNazuddhau paryAyazuddhau vA satyAm AtmasvarUparamaNatA Ni sampadyate / atra vyavahAranayo vyAcaSTe 'Adau nijaparyAyAn zodhayatu, tataH guNAH zotsyante tatazca kA svAtmA shotsyte'| - A dravyAdi ubhUta-anubhUtavivekSA che. (nag.) dharmasaMgrahaNivyAkhyAmAM zrImalayagirisUrijIe A aMge jaNAvela che ke "vastu dravya -paryAyAtmaka che. deza, kALa, puruSa vagerenI apekSAe dravya uddabhUta ane anubhUta che. tethI jyAre dravyane gauNa karIne paryAyasamUhane vastumAM mukhya karIne vastune zabdathI darzAvavAnI IcchA hoya tyAre vastuvAcaka zabdane bahuvacana lAgaze. kAraNa ke vastumAM paryAyo ghaNA che. jyAre paryAyasamUhane gauNa karIne vastugata tulyAMzane = dravyane mukhya karIne te ja vastune kahevAnI IcchA hoya tyAre ekavacanano prayoga thAya. kAraNa ke tulyAMza kathaMcit eka che. A ja kAraNathI ekavacanaprayogakALe ke bahuvacanaprayogakALe dravya-paryAyaubhayasvarUpa saMpUrNa vastu nirvivAdarUpe pratIta thAya che. ... jyAre vastugata dravya ane paryAya banneya uddabhUta svarUpe = mukhyasvarUpe vivakSita hoya tyAre dravyavAcaka zabdane ekavacana tathA paryAyavAcaka che zabdane bahuvacana lAgu paDaze. ATalI vizeSatA che. jema ke "paTI vaya:' Avo prayoga. ahIM ! dravyavAcaka ghaTazabdane ekavacana tathA paryAyavAcaka rUpAdizabdane bahuvacana lAgela che." akhaMDa svarUparamaNatA meLavIe 68 zilika upanaya :- 'padArtha dravya-guNa-paryAyamaya che - A vAta AdhyAtmika dRSTie e rIte upayogI che ke zuddha Atmadravya, kevalajJAnAdi zuddha guNo tathA siddhatva Adi zuddha paryAyonuM mukhya kArya - prayojana eka ja che. te che akhaMDa svarUpamaNatA. Atmadravya zuddha bane to paNa svarUpamaNatA prApta thAya. jJAnAdi guNo zuddha bane to paNa svarUparamaNatA akhaMDa bane. svaparyAyo zuddha bane to paNa svarUparamaNatA niraMtara pravarte. vyavahAranaya kahe che ke sau prathama tamArA paryAyone zuddha karo. saMyamaparyAyane pragaTAvo. pachI AtmaguNo zuddha banatA jaze. chevaTe Atmadravya paNa zuddha banI jaze. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2920 akhaNDasvarUparamaNatAyAH zuddhadravya-guNAdimukhyaprayojanatvam 0 3/6 nizcayanayastu prAha 'prathamaM zuddhA'khaNDa-paripUrNa-nirAvaraNa-dhruvA'calA''tmadravye svakIyAM dRSTiM rucipUrva sthApayitvA svAtmadravyaM shodhytu| tacchuddhyanusAreNa AtmaguNa-paryAyA api shotsynte'| svAtmadravya-guNa-paryAyaparipUrNavizuddhau satyAm anAyAsena nirAvaraNaparyAyapravAhalakSaNA akhaNDitA ma svarUparamaNatAsantatiH nirantaraM smpdyte| svAtmabhUmikAM vinizcitya tadanusAreNa vyavahAra za-nizcayAnyataranayAvalambanataH mokSamArge svarasato drutaM smbhigntvym| tatazca '"AyasarUvaM NiccaM akalaMka nANa-dasaNasamiddhaM / NiyameNovAdeyaM jaM suddhaM sAsayaM ThANaM" (u.ra.200) iti upadezarahasye yazovijayavAcakendradarzitaM paramapadamaJjasA labhyate ityavadheyam / / 3/6 / / thI sAdhakanI aMgata javAbadArI che. (nizva.) jyAre nizcayanaya ema kahe che ke "sau prathama zuddha, akhaMDa, paripUrNa, nirAvaraNa, dhruva, acala Atmadravya upara ahobhAvapUrvaka rucine sthApita karI Atmadravyane zuddha karo. jema jema Atmadravya e zuddha thatuM jaze tema tema AtmaguNa ane AtmaparyAya paNa zuddha thatA jaze." Atmadravya-AtmaguNa -AtmaparyAya jyAre paripUrNapaNe zuddha bane tyAre anAyAse niraMtara akhaMDa svarUparamaNatAno pravAha | (= nirAvaraNa paryAyapravAhI vahevA lAgaze. sAdhakanI aMgata javAbadArI e che ke potAnI vartamAna bhUmikAne prAmANikapaNe oLakhIne, tadanusAra uparokta vyavahAra-nizcayanayanuM AlaMbana levuM. tathA te rIte mokSamArga svarasapUrvaka, sAme cAlIne, jhaDapathI AgekUca AtmArthI jIve karavI joIe. tenAthI upadezarahasyamAM darzAvela paramapada jhaDapathI maLe che. tyAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje darzAvela che ke "nitya, akalaMka, jJAna-darzanathI samRddha evuM AtmasvarUpa je zuddha zAzvata paramapada che, te niyamo upAdeya che." (3/6) lakhI rAkho DAyarImAM * duHkhamAM hasavuM te sAdhanA. dA.ta. sItA. doSamAM raDavuM te upAsanA. dA.ta. jhAMjharIyA muninA ghAtaka rAjA * buddhi bAhya paristhitine anukULa banAvavA jhaMkhe che. zraddhA potAnI manaHsthitine sudhAravA kaTibaddha che. 1. AtmasvarUpaM nityam akalaGka jnyaan-drshnsmRddhm| niyamenopAdeyaM yat zuddhaM zAzvataM sthAnam / / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 dravyAdyabhedavinigamakopadarzanam . 293 "valI abheda nake mAnaI, tehanaI doSa dekhADaI chaI - jo abheda nahIM ehano jI, to kAraya kima hoI ?; achatI vastu na nIpajaI jI, zazaviSANa pari joI re 3/LA (32) bhavikA. jo ehanaI = dravya-guNa-paryAyanaiL abheda nathI, to kAraNa-kAryanai paNi abheda na hoyaI. jo tivAraI mRttikAdika kAraNathI ghaTAdi kArya kima (hoI =) nIpajaI ? kAraNamAMhi kAryanI sattA hoI punaH dravyAdyabhedAnabhyupagame doSamupadarzayati - 'yadI'ti / yadyabhedastrayANAM na tarhi kAryaM kathaM dalAt ? / dale'sad vastu nodeti zazazRGgasamaM kvacit / / 3/7 / / prakRte daNDAnvayastvevam - yadi trayANAm abhedaH na, tarhi dalAt kAryaM katham ? / dale ma zazazusaman sat vastu vad na utirArU/7T. dravyasya kAraNatvaM guNa-paryAyayozca tatkAryatvaM bhavati tathApi bhavadbhiH yadi trayANAM dravya - -guNa-paryAyANAm abhedaH = ekarUpatA na abhyupagamyate tarhi anyatrApi avayavA'vayavi-guNaguNyAdisthale / kArya-kAraNayorekarUpatA na syAt / na cAstvevaM kA naH kSatiriti vAcyam, tarhi = kArya-kAraNayorekarUpatA'naGgIkAre mRttikAditaH dalAd = ghaTAdhupAdAnakAraNAd ghaTAdilakSaNaM kAryaM kathaM = kA avatarika - AgaLanA zlokamAM dravyAdi traNamAM aikya pariNAmathI niyata yathAvasthita dravyasaMbaMdhI vyavahAranuM prAsaMgika rUpe samarthana karI dravyathI guNAdino abheda siddha karyo. have graMthakArazrI dravyano guNAdithI abheda mAnavAmAM na Ave to kayo doSa Ave ? tene navA zloka dvArA dekhADatA kahe che ke - - asat kAryanI utpatti asaMbhava ja zlokArthI:- jo dravya-guNa-paryAyano abheda mAnavAmAM na Ave to upAdAnakAraNamAMthI kArya kaI rIte che thaI zake ? kema ke upAdAnakAraNamAM zazazusamAna asat vastu kyAreya utpanna thatI nathI. (3/7) tA vyAkhyArtha :- jo ke dravya e guNa-paryAyanuM kAraNa che ane guNa-paryAya e dravyanuM kArya che - A vAta lokamAM prasiddha che. tema chatAM paNa tame dravya-guNa-paryAyano abheda (= aikya) jo na mAno rasa to avayava-avayavI, guNa-guNI Adi anya sthaLe paNa kArya ane kAraNa vacce aikya siddha nahi thAya. "bhale, na thAya. temAM amane zuM vAMdho ?' - AvuM na kahevuM. kema ke kArya ane kAraNa vacce ekarUpatAno svIkAra karavAmAM na Ave to ghaTAdinA upAdAnasvarUpa mATI vagere dravyamAMthI ghaTAdi svarUpa - ko.(9)mAM "valI abheda vyatirekAnuDapatti dRDhe chaI.' avataraNikA. 6 mo.(2)mAM "na' nathI. ma.mAM "ehono" pATha. A.(1)+ko.(2) no pATha lIdho che. je ko.(4)mAM "kAraja pATha. 0 zazaviSANa = sasalAnuM ziMgaDu. A. (1)mAM pATha "jo ehano = guNa-guNyAdika avayavAvayavyAdikano abheda nathI to kArya kima nIpaje ? mRttikAmAMhi ghaTa hato to ja daMDAdivyApAri Avirbhata thayo te nIpano kahIzuM. paNi achatI vastu navi nIpajai. yathA daSTAMtena daDhayati-zazalAnA siMganI pari achatinI chati na thAya.' ko.(13)mAM paNa AvA prakArano ja pATha che. A mo.(2)mAM "....paryAyathI' pATha. * pustakamAM "zakti' pAThA) bhA0 + ko.(12) + A.(1) + lI.(2+3) + lA.(2) + pAcano pATha lIdho che. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 * upAdAnakAraNasya kAryAnurUpatA 0 re to ja kArya nIpajai. kAraNamAMhaI achatI kAryavastunI pariNati na nIpajaI ja. (parika) jima zazaviSANa ma (joI). " kena prakAreNa syAt ? mRttikAdau mRttikAdirUpeNa prAg ghaTAdisattva eva daNDa-kulAlAdivyApArAt -- pazcAt tadAvirbhAve tanniSpattiH vyavahartumarhati / 1 // na ca kArya-kAraNayoH bhede'pi zaktivizeSAdeva kAryazunyAdapi kAraNAt kAryaprAdurbhAvaH na syAditi zaGkanIyam, 0 upAdAnakAraNasya kAryarUpatve eva kAryajananazaktisambhavAt, upAdAnakAraNe kAryajananazaktisattve ___ eva zaktirUpeNa vA kAryasattve eva kAryotpAdasambhavAt / na hi upAdAnakAraNasya kAryAnanurUpatve kAryajananazaktisambhavaH, na vopAdAnakAraNasya kAryajananazaktizUnyatve kaaryotpaadsmbhvH| na hi " upAdAnakAraNe zaktirUpeNA'sataH vastunaH zazaviSANasyeva pariNatiH nisspdyte| idamevA'bhipretya kA vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "kAraNe ca yogyatayA kAryasvarUpamasti" (vi.A.bhA.281 vR.) ityuktam / kArya kaI rIte utpanna thaI zake ? mATI vagere upAdAnakAraNamAM pahelethI "ghaTa' vagere hAjara hoya to ja daMDa, kuMbhAra vagerenI pravRtti pachI "ghaTAdino AvirbhAva thatAM ghaTAdinI niSpatti thaI - A pramANe vyavahAra karavo yogya banI zake. mATe "kuMbhAra AdinI pravRtti pUrve mATImAM tirohita svarUpe ghaTAdi vidyamAna che - tevuM mAnavuM jarUrI che. tirohita svarUpe rahevuM eTale kAraNasvarUpe rahevuM. tethI "ghaDo pUrve mATI svarUpe hAjara che - tevuM mAnavuM jarUrI che. kuMbhAranI pravRttisamaye mATI svarUpe rahelA ghaDAnuM astitva siddha kare che ke upAdAnakAraNathI kArya abhinna che. zaMka :- (na gha.) kAryamAM kAraNano bheda hovA chatAM paNa tathA kAryotpattinI pUrve kAraNamAM kAryano , abhAva hovA chatAM paNa kAraNamAM kAryajanaka eka vizeSa prakAranI zakti mAnI zakAya che ane 1 zaktivizeSanA prabhAve ja kAryazUnya evA paNa kAraNathI kAryano prAdurbhAva thaI zakaze. mATe kArya-kAraNamAM >> abheda mAnavAnI AvazyakatA nathI. samAdhAna :- (.) tamArI A dalIla vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke zakti e yogyatArUpe kAryasvarUpa che. jo abhedanayathI upAdAnakAraNane phalabalataH kAryasvarUpa mAnavAmAM Ave to ja upAdAnakAraNamAM kAryajanana zakti saMbhavI zake. tathA upAdAnakAraNamAM kAryajanana zakti hoya to ja athavA temAM zaktisvarUpe kArya vidyamAna hoya to ja kAryotpatti saMbhavI zake. upAdAnakAraNaniSTha kAryajananazakti e yogyatArUpe kAryasvarUpa ja che. paraMtu upAdAnakAraNane kAryaanurUpa mAnavAmAM na Ave arthAt kAryathI atyaMta bhinna mAnavAmAM Ave to upAdAnakAraNamAM kAryajananazakti saMbhavI zakatI nathI. tathA upAdAnakAraNane kAryajananazaktithI rahita mAnavAmAM Ave to kAryotpatti saMbhavI zakatI nathI. kema ke upAdAnakAraNamAM zaktirUpe kArya vidyamAna na hoya ane kAryaniSpattinI pUrve kAraNamAM kArya zazazunI jema asatuM hoya to bhaviSyamAM te kAryapariNAma utpanna thavAno koI saMbhava raheto nathI. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravyAkhyAmAM jaNAvela che ke "upAdAnakAraNamAM yogyatArUpe kAryasvarUpa vidyamAna hoya che." upAdAnakAraNamAM Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * upAdAna-kAryA'bhedasAdhakahetupaJcakavimarza: 2 jo kAraNamAMhi kAryanI sattA mAniyaI, tivAraI abheda sahajaI "ja Avyo joIe. 'tAvata? kartumazakyatvAdinA kAraNakAle'pi kAryasya sattvAt tadabhedo dhruva iti pratipattavyam / taduktam - rA. 'asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt srvsmbhvaa'bhaavaat| zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca sat kAryam / / ' sa (sA.va.2) rUlyaki" i3/zA sarvathaivA'sata utpattau zazaviSANAdikamapi samutpadyeta / tasmAt pratipattavyamidaM yaduta dale = upAdAnakAraNe cha sarvathaiva asat zazazRGgasamaM vastu na = naiva kvacid api udeti kartRvyApArasahasreNA'pIti / tasmAd dravyArthikanayena kAryakAraNayoH abhedo'bhyupgntvyH| ata eva dhavalAyAm '"savvassa kajjakalAvassa kAraNAdo abhedo sattAdIhiMto tti Nae avalaMbijjamANe kAraNAdo kajjamabhiNNaM, kajjAdo jhAra pi" (i.12/4,2,8,2/180/3) rUtti zatam | zaktirUpeNa kAryasyopAdAnakAraNavRttitve tUpAdAnakAraNasya kAryAnurUpatvasiddhyA kAryA'bhinnatA ke sahajata eva siddhaa| tasmAdasataH kartumazakyatvAdinA kAraNakAle'pi kAryasya sattvAt tadabhedo dhruva .. iti pratipattavyam / taduktam IzvarakRSNena sAGkhyakArikAyAm "asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavA'bhAvAt / zaktasya kA sarvathA avidyamAna vastunI utpatti thaI zakatI hoya to sasalAnA ziMgaDAnI ane mANasanA pUMchaDAnI paNa utpatti thavI joIe. paraMtu AvuM thatuM nathI. tethI mAnavuM joIe ke upAdAnakAraNamAM sarvathA ja asat zazazudatulya vastu, kuMbhakAra vagere kartAo hajAro prayatna kare to paNa kyAreya utpanna thaI na zake. (tasmA.) mATe dravyArthikanayathI kArya ane kAraNa vacce abheda mAnavo jarUrI che. tethI ja dhavalA graMthamAM jaNAvela che ke "sattA AdinI apekSAe tamAma kAryasamudAya potAnA upAdAnakAraNathI abhinna che. A pramANe maMtavya dharAvanAra dravyArthikanayanuM AlaMbana levAmAM Ave to kArya kAraNathI abhinna che che. tathA kAryathI kAraNa paNa abhinna che." (ni .) "kAryanI niSpatti pUrve kArya potAnA upAdAnakAraNamAM zaktirUpe raheluM che' - tevuM bane mAnavAmAM Ave to evuM siddha thaze ke upAdAnakAraNa potAnA kAryane anurUpa che. tathA je kAraNa 2 je kAryane anurUpa hoya che kAraNa te kAryathI abhinna hoya tevuM sahaja rIte siddha thaI jaze. Ama upAdAnakAraNamAM avidyamAna vastunI utpatti karavI azakya che' - vagere hetuothI tevuM mAnavuM joIe ke kAryanI abhivyakti pUrve upAdAnakAraNanI avasthAmAM paNa kArya potAnA upAdAnakAraNamAM raheluM che. tethI kAryathI kAraNano abheda ja che. # satkAryavAdasAdhaka pAMca hetu & (taku.) mATe ja IzvarakRSNa nAmanA vidvAne sAMkhyakArikA graMthamAM jaNAvela che ke "(1) asat = pustakomAM "joIe" pATha nathI. ko.(11)mAM che. lI(3)mAM "na" azuddha pATha... cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9)mAM che. 1. sarvasya vAryatApastha ra6 meH sattAHi ti na gavartImAne rIta tAryakamiznama, kAryAt kaarnnmpi| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 * sato'bhivyaktiH zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam" (sA.kA. 9) iti / rA etadupari vAcaspatimizrakRta-sAGkhyatattvakaumudIvyAkhyAlezastvevam - " ( 1 ) asaccet kAraNavyApArAt pUrvaM kAryam, nA'sya sattvaM kartuM kenA'pi zakyam / na hi nIlaM zilpisahasreNA'pi pItaM kartuM shkyte| 'savasattva ghaTasya dharmo' ti zvet ? rza tathApi asati dharmiNi na tasya dharma iti sattvaM tadavasthameva, tathA ca nA'sattvam / asambaddhenA'tadAtmanA cA'sattvena kathamasan ghaTaH / tasmAt kAraNavyApArAdUrdhvamiva tataH prAgapi sadeva kAryamiti / kAraNAccA'sya sato'bhivyaktirevA'vaziSyate / ] 3/ stshcaa'bhivyktiruppnnaa| yathA pIDanena tileSu tailasya, avaghAtena dhAnyeSu taNDulAnAm, dohanena vastu utpanna thatI nathI. (2) upAdAnakAraNane grahaNa karavuM paDe che. (3) sarva vastumAMthI sarva vastu utpanna thaI zakatI nathI. (4) zaktimAna padArthathI ja zakya vastu utpanna karI zakAya che. tathA (5) kArya upAdAnakAraNAtmaka che. mATe kArya sat che.' (htavu.) khagdarzanavizArada vAcaspatimizra sAMkhyakArikAnI sAMkhyatattvakaumudI vyAkhyAmAM uparokta zlokanuM vivaraNa karatAM jaNAve che ke "(1) kuMbhAra Adi kartA svarUpa kAraNanI pravRtti pUrve upAdAnakAraNamAM kArya asat hoya to koI paNa vyakti tene sat na karI zake. kAraNa ke hajAro zilpIo paNa nIlarUpane pItavarNarUpe karavA zaktimAna nathI. naiyAyika : :- ('sava.) 'ghaTa: san, ghaTaH asan' ItyAdi pratIti dvArA sattva-asattva ghaDAnA guNadharma tarIke siddha thAya che. tethI kAraNavyApArapUrve vidyamAna evo ghaTavRtti asattva dharma kAraNasannidhAnathI nAza pAme che ane ghaDAmAM sattvadharma utpanna thAya che. AvuM amAruM (= asatkAryavAdI taiyAyikAdinuM) mAnavuM che. zazazRMgamAM sattva-asattva guNadharma rahetA na hovAthI zazazRMganI utpatti thavAnI Apatti Avaze nahi. [] sAMkhya :- (tAvi.) sattvane ane asattvane ghaDAnA guNadharmo mAnavAmAM Ave to paNa ghaTasvarUpa dharmI jo mATImAM pUrve asat hoya to ghaDAnA guNadharma tarIke sattvane ke asattvane kahI ja na zakAya. ghaDo ja jo hAjara na hoya to sattva-asattva konA guNadharma bane ? tema chatAM jo asatkAryavAdI ghaTotpattinI pUrve mATImAM ghaDAne asat mAne to te asattva guNadharmanA AdhArarUpe ghaDAne kuMbhArapravRttinI pUrve mATImAM mAnavo ja paDaze. A rIte to kuMbhAravyApAranI pUrve paNa ghaDo hAjara = sat siddha thaI ja gayo. tethI ghaTane pUrve asat kahI nahi zakAya. asattva to ghaTanI sAthe asaMbaddha che ane ghaTAtmaka nathI. tethI tAdaza asattva dvArA ghaDAne asat kaI rIte kahI zakAya? tethI mAnavuM joIe ke kuMbhAra vagere kartAnI pravRtti pachI jema ghaDo vagere kArya sat hoya che, tema tenI pravRtti pUrve paNa ghaTAdi kArya sat che. mATe upAdAnakAraNamAM sat evA kAryanI kartA dvArA abhivyakti ja thavAnI bAkI rahe che. * satnI abhivyakti (sata.) vidyamAna vastunI abhivyakti mAnavI te yuktisaMgata paNa che. jema ke talamAM vidyamAna telanI talane pIlavAthI abhivyakti thAya che. (paraMtu utpatti nahi.) DAMgaramAM vidyamAna cokhAnI DAMgarane khAMDavAthI abhivyakti thAya che. gAyamAM vidyamAna dUdhanI gAyane dohavAthI abhivyakti thAya che. Ama Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 vRddhasAGkhyasammatiH 0 saurabheyISu pysH| asataH kAraNe tu na nidarzanaM kinycidsti| na khalvabhivyajyamAnaM kvacidasad dRssttm| pa itazca kAraNavyApArAt prAk sadeva kAryam - (2) upAdAnagrahaNAt / upAdAnAni = kAraNAni, teSAM grahaNaM = kAryeNa sambandhaH, upAdAnaiH kAryasya sambandhAditi yAvat / etaduktaM bhavati - kAryeNa sambaddhaM kAraNaM rA kAryasya jnkm| sambandhazca kAryasyA'sato na smbhvti| tsmaaditi| __ syAdetad - 'asambaddhameva kAraNaiH kAryaM kasmAnna jAyate ? tathA cA'sadevotpatsyate / Aha (3) 'srvsmbhvaa'bhaavaaditi| asambaddhasya janyatve asambaddhatvA'vizeSeNa sarvaM kAryajAtaM sarvasmAd bhavet / na za caitdsti| tasmAnnA'sambaddhana janyate, api tu sambaddhana janyata iti| yathAhuH sAGkhyavRddhAH "asattve / sanI abhivyaktinA aneka dRSTAMto che. paraMtu upAdAnakAraNamAM asat evI vastunI utpatti karavAnuM eka paNa dRSTAMta maLatuM nathI. kharekhara, kartA dvArA abhivyakta thatuM kArya asat hoya evuM kyAMya jaNAtuM nathI. mATe "kAraNamAM kArya sat che' - evuM siddha thAya che. # satkAryavAdanuM samarthana ? (2) (tabdha.) kuMbhAra AdinI pravRtti pUrve upAdAnakAraNamAM kArya sat ja hoya che. tevuM mAnavAmAM bIjo hetu bane che - upAdAnagrahaNa. arthAtu upAdAnakAraNono kAryanI sAthe saMbaMdha ane kAryono upAdAnakAraNonI sAthe saMbaMdha hovAthI paNa pUrve kArya sat che. Azaya e che ke kAryasaMbaddha evuM ja kAraNa kAryanuM niSpAdaka banI zake che. upAdAnakAraNomAM pUrve kArya asat hoya to upAdAnakAraNano tenI sAthe saMbaMdha saMbhave nahi. ane kAryanI sAthe asaMbaddha upAdAnakAraNa dvArA kAryano udaya thaI nahi zake. mATe kAryane pUrve paNa sat mAnavuM jarUrI che. asatkAryavAdI - (svA.) kAraNanI sAthe asaMbaddha evuM ja kArya upAdAnakAraNa dvArA kema utpanna na thaI zake ? arthAtu asaMbaddha kAryanI ja upAdAnakAraNa dvArA utpatti mAnI zakAya che. mATe upAdAnakAraNamAM asat evA kAryanI kartA dvArA niSpatti thaI zakaze. sarvasaMbhavaabhAva satkAryavAdasAdhaka ) satakAryavAdI :- (3) jo upAdAnakAraNathI asaMbaddha evuM kArya kartA dvArA utpanna thaI zakatuM hoya to paTa-maTha vagere kAryo paNa mATImAMthI utpanna thavA joIe. kAraNa ke asatkAryavAdInA mata mujaba ghaDAnI utpatti pUrve mATI jema ghaDAthI asaMbaddha che tema paTa-maTha vagere kAryothI paNa asaMbaddha ja che. mATe kuMbhAra dvArA jema mATImAMthI ghaDo utpanna thAya che tema paTa-maTha vagere paNa utpanna thavA ja joIe. tathA taMtumAMthI vaNakara dvArA jema paTa vagere utpanna karavAmAM Ave che tema ghaTa vagere paNa utpanna thavA ja joIe. kAraNa ke paTanI utpatti pUrve taMtu jema paTathI asaMbaddha che tema ghaTathI paNa asaMbaddha ja che. e kAraNathI asaMbaddha evA kAryanI kartA dvArA utpatti mAnavAmAM Ave to tamAma kAraNathI tamAma kAryanI utpatti thavAnI Apatti Avaze. tethI kuMbhAra ghaDo banAvavA mATe taMtuo levA jaze tathA vaNakara paTa banAvavA mATe mATI levA jaze. paraMtu AvuM to saMbhava nathI. mATe mAnavuM joIe ke kAryathI asaMbaddha evA kAraNathI kAryanI utpatti thatI nathI, paraMtu kAryathI saMbaddha evA ja upAdAnakAraNa dvArA kArya utpanna thAya che. mATe ja jJAnavRddha evA prAcIna sAMkhyamaharSioe jaNAvela che ke 'pUrve Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 zaktasya zakyakaraNam 3/7 7 nA'sti sambandhaH kAraNaiH sttvsnggibhiH| asambaddhasya cotpattimicchato na vyavasthitiH / / " ( ) iti / syAdetat - asambaddhamapi sat tadeva karoti yatra yatkAraNaM zaktam, zaktizca kAryadarzanAdavagamyate / tena nA'vyavasthetyAha - ma (4) 'zaktasya zakyakaraNAditi / sA zaktiH zaktakAraNA'zrayA sarvatra vA syAt, zakya eva vA ? - sarvatra cet ? tdvsthaivaa'vyvsthaa| zakye cet ? kathamasati zakye 'tatra' iti vaktavyam ? ze 'zaktibheda evaitAdRzo yataH kiJcideva kAryaM janayed na sarvamiti cet ? kArya asatu hoya to sat (= sattvaviziSTa = sattvasaMgI) kAraNonI sAthe kAryano saMbaMdha thaI nahi zake. tathA upAdAnakAraNanI sAthe jeno saMbaMdha na hoya tevA kAryanI utpattine mAnya karavAmAM Ave to tevI abhilASA rAkhanAra vyaktinA pakSamAM cokkasa prakAranA kAraNathI cokkasa prakAranA kAryanI utpatti thavAnI suprasiddha vyavasthA saMgata thaI nahi zake." - asatkAryavAdI :- (cata.) kAryanI sAthe kAraNa asaMbaddha hovA chatAM paNa upAdAnakAraNa tevA ja prakAranA kAryane utpanna kare che ke je kAryane utpanna karavAnuM sAmarthya te kAraNamAM vidyamAna hoya che. tathA "kevA prakAranA kAryane utpanna karavAnI zakti kAraNamAM rahelI che" ? tenI jANakArI to utpanna thayelA kAryane jovAthI ja khabara paDe che. mATe vivakSita kAryane utpanna karavA mATe kayA kAraNane pakaDavuM ane kayA kAraNane na pakaDavuM ? A bAbatanI avyavasthA nahi sarjAya. tathA tamAma kAraNamAMthI 3 tamAma kAryo utpanna thavAnI avyavasthA paNa nahi sarjAya. satkAryavAdI :- (4) tamArI vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke "kAryane utpanna karavAnI || zakti zakta evA kAraNamAM rahelI che' - AvuM mAnyA pachI paNa prazna e upasthita thaze ke upAdAna kAraNamAM zakya-azakya sarva kAryane utpanna karavAnI zakti rahelI che ke pachI zakya (= zaktiviSayabhUta athavA zaktipratiyogIbhUta) evA kAryane utpanna karavAnI zakti kAraNamAM rahelI che ? (saMskRtamAM "sarvatra padamAM rahela saptamI vibhaktino artha pratiyogitA che.) jo zakya-azakya tamAma kAryane utpanna karavAnI zakti upAdAnakAraNamAM rahelI hoya to sarva kAraNomAMthI sarva kAryo utpanna thavAnI Apatti durvAra banaze. tema ja game te kAryane utpanna karavA game te kAraNane grahaNa karavAnI avyavasthA paNa ubhI ja raheze. tathA jo zakya evA kAryane ja utpanna karavAnI zakti upAdAnakAraNamAM hoya to uparokta avyavasthA ubhI nahi thAya paraMtu prazna e upasthita thaze ke upAdAnakAraNamAM zakya evuM kArya vidyamAna na hoya to "upAdAnakAraNa te kAryane utpanna karavA mATe zaktimAna che' - evuM kaI rIte kahI zakAze ? asatkAryavAdI - ('za.i) upAdAnakAraNamAM evA prakAranI viziSTa zakti rahelI che ke jenA lIdhe te amuka ja kAryane utpanna karaze, tamAma kAryane nahi. mATe amuka prakAranA kAryane utpanna karavA mATe amuka prakAranuM ja kAraNa grahaNa karavAmAM Avaze, tamAma prakAranA upAdAnakAraNa nahi. arthAta, ghaDAne utpanna karavA mATe kuMbhAra mATIne ja grahaNa karaze, taMtune nahi. ghaDA vagerene ja utpanna karavAnI viziSTa zakti mATImAM ja rahelI che. tethI mATImAMthI vastra utpanna thavAnI Apatti nahi Ave. tathA ghaDAne utpanna karavA mATe taMtune grahaNa karavAnI Apatti paNa nahi Ave. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/7 kAryasya kAraNAtmakatA 0 299 hanta bhoH ! zaktivizeSaH kAryasambaddho vA'sambaddho vA ? sambaddhatve nA'satA sambandha iti sat pa kAryam / asambaddhatve saivA'vyavasthA iti suSThuktaM 'zaktasya zakyakaraNAditi / itazca satkAryamityAha - (5) 'kAraNabhAvAcca / kAryasya kAraNAtmakatvAt / na hi kAraNabhinna kAryaM / chAraNe va saMviti zuM tamanna kAryamasan bhave" (. ta. . pR. 240) rUti prakRte naiyAyika-vaizeSikAdayo vidvAMsaH asatkAryavAdino vijnyeyaa| sAGkhya-pAtaJjalAdayazca zakyAkaraNa satkAryavAdasAdhaka A satkAryavAdI:- (datta.) he asatkAryavAdI ! tame upAdAnakAraNamAM amuka ja kAryane utpanna karavAnI vizeSa prakAranI zaktine mAno cho A aMge amAro tamane prazna e che ke upAdAnakAraNamAM rahelI vizeSa prakAranI zakti kAryathI saMbaddha che ke asaMbaddha ? jo "upAdAnakAraNamAM rahelI viziSTa zakti potAnA kAryathI saMbaddha hoya che' - tevuM tame svIkAro to "upAdAnakAraNamAM kArya vidyamAna che' evuM mAnavuM paDaze. kema ke avidyamAna evA kAryanI sAthe upAdAnakAraNaniSTha zaktivizeSano saMbaMdha thaI na zake. mATe kArya sat che' - evuM mAnavuM paDaze. tathA jo upAdAnakAraNamAM rahela zaktivizeSa kAryathI asaMbaddha hoya che' - tevuM tame mAno to upAdAnakAraNamAM rahela zaktivizeSa jema vivakSita kAryathI asaMbaddha che tema anya tamAma kAryothI paNa te zaktivizeSa asaMbaddha ja che. tethI vivakSita kAryanI (ghaTanI) jema avivakSita saghaLA kAryone (paTa, maTha Adine) paNa vivakSita upAdAnakAraNa(mATI)mAM rahela zaktivizeSa dvArA utpanna thavAnI Apatti Avaze. tethI mATImAMthI ghaDo ja utpanna thAya, paTa- , maTha vagere nahi - AvI prasiddha vyavasthA bhAMgI paDaze. mATe mAnavuM joIe ke je kArya upAdAnakAraNamAM vidyamAna hoya te ja kArya zakya kahevAya. tathA te zakya kAryane utpanna karavAnI zI upAdAnakAraNa zakta kahevAya. mATe "zakta upAdAnakAraNa zakya evA kAryane utpanna kare che' - AvA prakAranA cothA hetu dvArA paNa siddha thAya che ke upAdAnakAraNamAM kArya sat che. kArya upAdAnakAraNaravarUpa che - sAMkhya ja (phatabdha.) (5) vaLI, pAMcamA naMbaranA hetuthI paNa "upAdAnakAraNamAM kArya sat che' - tevuM siddha thaze. pAMcamo hetu che kAraNabhAva' (= kAraNAtmakatA). arthAt kArya upAdAnakArAtmaka hovAthI pUrve paNa sat che. kema ke upAdAnakAraNane kAryathI bhinna mAnI zakAtuM nathI. "ghaTa mRmbhaya che. paTa taMtumaya che AvI suprasiddha sArvalaukika svarasavAhI pratItithI ane vyavahArathI paNa siddha thAya che ke upAdeya upAdAnAtmaka che. upAdAnakAraNa to sat che. (arthAt kAryotpatti pUrve paNa upAdAnakAraNa vidyamAna che.) tethI upAdAnakAraNathI abhinna evuM kArya asata kaI rIte thaI zake ? mATe mAnavuM joIe ke kAryanI utpatti pUrve paNa upAdAnakAraNamAM kArya sat che." A pramANe ame je jaNAvela che te to sAMkhyatattvakaumudI vyAkhyAno lezamAtra che. A bAbatano adhika vistAra to "saddhara ityAdi sAMkhyakArikAnI sAMkhyatattvakaumudI nAmanI vyAkhyAnuM saMpUrNapaNe avagAhana karavAthI ja jANavA maLe. ) asatkAryavAdI-satkAryavAdI vacce matabhedanI vicAraNA ) | (.) prastutamAM naiyAyika, vaizeSika vagere vidvAno asatakAryavAdI jANavA. teo mAne che ke upAdeya ane upAdAna vacce atyaMta bheda che. tathA svotpattinI pUrve upAdeya upAdAnamAM gerahAjara Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P 300 * sadasatkAryavAdimatabhedopadarzanam vidvAMsaH satkAryavAdinaH / eteSAM kAryagocaraH matabhedaH itthamavaseyaH / (1) asatkAryavAdimate kArya-kAraNayoH atyantabhedaH vartate / satkAryavAdimate ca upAdAnopAdeyayoH sarvathA abhedaH vartate / Shi Tong Qi 2/7 (2) asatkAryavAdimate kartRvyApArapUrvakAle upAdAnakAraNe kAryam ekAntataH asat / satkAryavAdimate ca kAraNavyApArapUrvam upAdAne upAdeyaM sarvathA sat tathApi tirobhUtam / (3) asatkAryavAdimate ekAntato nUtanakAryaM niSpadyate / satkAryavAdimate ca sarvathA vidyamAnaM kAryam abhivyajyate / rza (4) asatkAryavAdimate kulAlAdayo ghaTAdikAryasya utpAdakAH / satkAryavAdimate cAbhivyaJjakAH / (5) asatkAryavAdimate kAraNatAvacchedakaviziSTasamavAyikAraNAt kAryam utpdyte| satkAryavAdimate ca zaktivizeSaviziSTopAdAnakAraNAt kAryam Avirbhavati / (6) asatkAryavAdimate kAryotpAdapUrvakAle kAryam upAdAnA'sambaddham / satkAryavAdimate ca kAryAvirbhAvapUrvakAle kAryam upaadaansmbddhm| (7) asatkAryavAdimate ghaTasya kAryatvam / satkAryavAdimate ca tasya zakyatvam abhivyaGgyatva lakSaNam / hoya che. jyAre bIjI bAju sAMkhya, pAtaMjalayogadarzanI vagere vidvAno satkAryavAdI che. teo kahe che ke upAdeya ane upAdAnakAraNa vacce abheda che. kArya upAdAnakAraNAtmaka hovAthI kuMbhAra vagere kartAnI pravRttinI pUrve paNa upAdAnakAraNamAM (mATImAM) kArya (ghaDo) sat hoya che. tethI ja kuMbhAra vagere kartA ghaTa vagere kAryanA utpAdaka nathI kahevAtA paraMtu abhivyaMjaka kahevAya che. kuMbhAra dvArA navA ghaDAnI utpatti ke niSpatti nathI paraMtu mATImAM vidyamAna evA ja ghaTanI vyakti = abhivyakti thAya che. mATImAM tirobhUta evA ghaTano AvirbhAva kuMbhAra dvArA thAya che. AvuM satkAryavAdInuM maMtavya che. asatkAryavAdI (naiyAyika, vaizeSika Adi.) satkAryavAdI (sAMkhya, pAtaMjalayogadarzanI Adi.) (1) upAdeyakArya-upAdAnakAraNano abheda. ( (1) kArya-kAraNano atyaMta bheda. (2) pUrve upAdAnakAraNamAM kArya sarvathA asat. (2) pUrve upAdAnamAM upAdeya sarvathA sachatAM tirobhUta. (3) taddana nUtana kAryanI niSpatti. (3) vidyamAna kAryanI abhivyakti. (4) kuMbhAra Adi ghaTAdi kAryanA utpAdaka. (4) kuMbhAra Adi ghaTAdi kAryanA abhibhaMjaka. (5) kAraNatAavacchedakathI viziSTa samavAyI (5) zaktivizeSayukta upAdAnakAraNamAMthI kAryano AvirbhAva. kAraNamAMthI kAryanI utpatti. (6) kAryotpattinI pUrve kArya upAdAnathI asaMbaddha. (6) (7) ghaTa = kArya. kAryanA AvirbhAva pUrve kArya upAdAnathI saMbaddha. (7) ghaTa = zakya, abhivyaMgya. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 satkAryavAdopayoga: 0 2 06 etadvistarastu nyAyatAtparyaparizuddhi-nyAyamaJjarI-prazastapAdabhASya-nyAyakandalI-sAGkhyapravacanabhASya pa -tattvavaizAradI-yogavArttikAdigranthebhyaH avaseyaH / __ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - satkAryavAdAnusAreNa Atmadravye kevalajJAnAdiguNa-siddhatvAdiparyAyAH santyeva / sadgurUpadeza-kalyANamitrapreraNAdinA te sadgurusamarpite AtmArthini prAdurbhavanti / ato nirmalaguNa-paryAyAbhivyaJjakasadguruprabhRtikaM prati vinaya-bhakti-bahumAna-samarpaNa-zaraNAgatyAdayo / bhAvAH sthirIkartavyAH ityupdeshH| tadanusaraNena ca "mokSaH karmakSayo nAma bhogasaGklezavarjitaH" (dvA.dvA. ka 12/22) iti dvAtriMzikAprakaraNe yazovijayavAcakendradarzitaH mokSaH sulabhaH syAt / / 3/7 / / (tti.) A bAbatano vistAra nyAyatAtparyaparizuddhi, nyAyamaMjarI, prazastapAdabhASya, nyAyakaMdalI, sAMkhyapravacanabhASya, tattvavaizAradI, yogavArtika vagere graMthomAMthI jANavo. hA, satkAryavAdanuM AdhyAtmika prayojana che. AdhyAtmika upanaya :- 'upAdAnakAraNamAM avidyamAna vastu kyAreya utpanna na thAya' - A mujaba sAMkhyasaMmata satkAryavAdanI mAnyatAno sAdhanAmArgamAM e rIte upayoga thaI zake ke AtmadravyamAM kevalajJAna Adi guNo ane siddhatva Adi nirmaLa paryAya vidyamAna ja che. saddaguru, kalyANamitra vagerenA upadeza, che preraNA, mArgadarzana AdinA mAdhyamathI sadgurusamarpita sAdhakamAM kevalajJAna Adi guNo ane saMyatatva, lA siddhatva Adi nirmaLa paryAyo pragaTa thAya che. jema zilpInA TAMkaNA khAvAnI taiyArI paththara haMmezA rAkhe (arthAt paththara tUTI na jAya) to paththaramAM chupAyela pratimAno zilpI dvArA AvirbhAva thaI zake. A tema saddaguru vagerenI preraNA, anuzAsana, kaDakAI Adine svIkAravAnI taiyArI ziSya rAkhe (arthAta mAnasika rIte paDI na bhAMge, guru pratye jarAya aNagamo na kare.) to ziSyamAM chupAyela kevalajJAna Adi guNano ane siddhatva Adi nirmaLa paryAyano prAdurbhAva sadganA mAdhyamathI thaI zake. ApaNA nirmaLa guNa-paryAyonA abhivyaMjaka sadaguru pratye vinaya, bhakti, bahumAna, samarpaNa ane zaraNAgati vagere bhAvone jIvanabhara TakAvI rAkhavAnI pAvana preraNA satkAryavAdanA mAdhyamathI levA jevI che. te preraNAne anusaravAthI dvArkiMzikA prakaraNamAM jaNAvela mokSa sulabha thAya. tyAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajIe jaNAvela che ke "sarva karmano kSaya eTale mokSa. te bhoganA saMklezathI rahita che." (3/7) lakhI rAkho DAyarImAM.....4 * sAdhanA eTale puNyanI AbAdI. dA.ta. kArtika zeTha upAsanA eTale saguNanI AbAdI. dA.ta.vijayazeTha-vijyAzeThANI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 * satkAryA'darzanavicAra: 3/8 jakAraNamAMhi kArya upanA pahilAI jo kAryanI sattA chai to kAryadarzana kAM nathI thAtuM ?" e zaMkA Upari kahaI chaI - rI dravyarUpa chaI kAryanI jI, tirobhAvanI re zakti; AvirbhAvaI nIpajaI jI, guNa-paryAyanI vyakti re 3/8 (33) bhavikA. kArya nathI upanuM, tivAraI kAraNamAMhaI kAryanI dravyarUpai tirobhAvanI zakti chaI. teNaI karI chai, paNi kArya jaNAtuM nathI. sAmagrI milaI, tivAraI guNa-paryAyanI vyaktithI (AvirbhAvaI=) AvirbhAva ghaTAdikAryotpAdapUrvaM kulAlAdivyApArapUrvaM mRdAdau kAraNe kAryasattve kasmAnna kAryadarzanaM mavatItyAzAyAdi - 'pratitiA prAk kAryasya tirobhAvazaktirdravyatayA stH| guNa-paryAyayoLaktyA''virbhAva taddhi dRzyate / / 3/8 / / prakRte daNDAnvayastvevam- prAg dravyatayA sataH kAryasya tirobhAvazaktiH (vrtte)| guNa-paryAyayoH vyaktyA (kAryasya) AvirbhAve hi tad dRzyate / / 3/8 / / ke prAk = kAryotpAdapUrvaM = kAryAnudayakAle upAdAnakAraNe dravyatayA = dravyarUpeNa sataH Ni kAryasya = upAdeyasya tirobhAvazaktiH vartate, na tu AvirbhAvazaktiH / ata eva pUrvam upAdAnakAraNe mRttvAdirUpeNa sadapi kAryaM ghaTatvAdilakSaNena kAryatAvacchedakadharmarUpeNa na dRshyte| kAryasAmagrIsamavadhAnakAle tu guNa-paryAyayoH vyaktyA = abhivyaktyA kAryasyA''virbhAvo avataraNikA :- ghaTAdi kAryanI utpattinI pUrve tathA kuMbhAra vagere cakra, daMDAdine calAve te pUrve mATI vagere upAdAnakAraNamAM ghaTAdi kAryane vidyamAna mAnavAmAM Ave to ghaTAdi kAryanuM darzana kema thatuM nathI? AvI zaMkAnuM nirAkaraNa karavA graMthakArazrI jaNAve che ke : tirobhAva zaktinA lIdhe kAryanuM adarzana 8 zlokArtha :- pUrve dravyarUpe rahelA kAryanI tirobhAva zakti varte che. guNanI ane paryAyanI abhivyakti | dvArA kAryano AvirbhAva thatAM ja kArya dekhAya che. (38) vyAkhyArtha - kAryano utpAda = udaya na thayelo hoya te samaye upAdAnakAraNamAM dravyarUpe vidyamAna che tevA upAdeya kAryanI tirobhAva zakti varte che, AvirbhAva zakti nahi. mATe ja kuMbhAra AdinI cakrabhramaNa Adi pravRttinI pUrve upAdAnakAraNabhUta mATI dravyamAM mATIsvarUpe vidyamAna evuM paNa ghaTAdi kArya kAryatAavacchedakasvarUpe dekhAtuM nathI. arthAt tyAre ghaTavArirUpe ghaTAdinuM darzana thatuM nathI. (Arja) ghaTAdi kAryanI sAmagrI (daMDAdi) hAjara thAya te samaye guNa-paryAyanI abhivyakti thavAthI ghaTAdi kAryano AvirbhAva thAya che. A rIte ghaTAdi kAryano AvirbhAva thAya to ja ghaTAdi kArya ko.(13)+A.(1)mAM 'tathA mATIne viSe ghaTanI sattA che to pragaTa kima na disya ? te samAdhAna kare chepATha. ko. (9)mAM "jo kuMbhakArAdi vyApAra pahilA mRdravyanaI viSi ghaTasattA che. to pratyakSa kAM nathI dIsato ? e zaMkAnuM samAdhAna kari che pATha. 4 ma.+dhamAM "chatI' pATha. ko.(1)no pATha lIdho che. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/8 * gosvAmigiridharamatapradarzanam / 303 thAI chaI, teNaI karI kArya (nIpajaI ane) dIsaI chaI. bhavati / itthaM kAryasya AvirbhAve sati hi = eva tat = kAryaM kAryatAvacchedakadharmarUpeNa dRzyate / "di detAvavadhAro" (3.sa.pariziSTa-23) ti pUrvo (2/3) anArthasapradavanAtra hi vadhAro ? yojitH| tathAhi - ghaTAdyanudayakAle mRtpiNDAdau mRdravyatvena rUpeNa sato ghaTAdeH tirodhAnazaktiH rA vartate / tadAnImAvirbhAvazaktiviraheNa mRtpiNDAdau sannapi ghaTAdiH tirohitatvAnna dRzyate / daNDa-cakra a -cIvarAdisAmagrIsamavadhAnakAle tu viziSTarUpAdiguNa-kambugrIvAdimattvAdiparyAyayorabhivyaktyA ghaTAdyAvirbhAve satyeva ghaTAdilakSaNaM kAryaM dRzyata iti / taduktaM zuddhAdvaitamArtaNDe AvirbhAva-tirobhAvasvarUpamupadarzayatA gosvAmigiridhareNa "yadA'nubhavayogyatvaM ka vartamAnasya vstunH| AvirbhAvaH sa vijJeyastirobhAvastato'nyathA / / " (zu.mA.16) iti| yadvA pUrvaM mRdAdau kAraNe dravyarUpeNa ghaTAdikAryasattA vartate, na tu ghaTatvAdirUpeNa / ghaTAdeH dravyarUpeNa sattvaM = tirobhAvaH ghaTatvAdirUpeNa ca sattvam = AvirbhAvo jnyeyH| ataH pUrvaM mRdAdi- kA kAryatAavacchedaka svarUpe dekhAya che. anekArthasaMgrahamAM hetu ane avadhAraNa arthamAM 'di' jaNAvela che. A vAta pUrve (2/1) darzAvela che. tenA AdhAre ahIM mULazlokamAM rahelA "di' zabdanI avadhAraNa = jakAra arthamAM vyAkhyA karI che. te A rIte - ghaTAdi kAryanA anudayakALamAM mRpiMDa vageremAM mRdravyatvarUpe ghaTAdi kArya vidyamAna che. paraMtu ghaTavarUpe te vidyamAna nathI. mATe cakrabhramaNAdi pUrve, mRpiMDamAM vidyamAna ghaTAdi kAryanI tirodhAna zakti hoya che. mRttvasvarUpe ghaTanuM astitva e ja ghaTagata tirodhAnazakti. te samaye ghaTAdi kAryanI AvirbhAva zakti hotI nathI. mATe mRpiMDa AdimAM vidyamAna hovA chatAM tirohita (= avyakta) hovAnA kAraNe ghaTAdi kAryanuM pratyakSa thatuM nathI. jyAre daMDa, cakra zuM Adi sAmagrI maLe tyAre ghaTanA viziSTa prakAranA rUpa Adi guNo ane kabugrIvAdimattva Adi paryAyonI abhivyakti thAya che. potAnA guNa-paryAyanI abhivyakti thavAthI te samaye ghaTAdi kAryano AvirbhAva vI. thAya che. tathA tyAre ja ghaTAdi svarUpa kArya dekhAya che. * AvirbhAva-tirobhAvanI vedAMtIsaMmata vyAkhyA ja (ta6.) AvirbhAva ane tirobhAva aMge zuddhAdvaitamArtaDamAM gosvAmigiridhara jaNAve che ke "vidyamAna vastu jyAre anubhavayogya bane tyAre te Avirbhata kahevAya ane jyAre tenAthI viparIta hoya tyAre te tirobhUta kahevAya. tethI vidyamAna vastumAM rahelI anubhavayogyatA e vastuno AvirbhAva jANavo tathA vidyamAna vastumAM rahelI anubhavanI ayogyatA e vastuno tirobhAva jANavo." ) AvirbhAva-tirobhAvanI bIjI vyAkhyA ) (yA.) athavA ema paNa kahI zakAya ke kuMbhAra Adi cakrabhramaNa karavAnI pravRtti kare te pUrve mATI vagere upAdAnakAraNamAM ghaTAdi kAryanI sattA (= astitA = vidyamAnatA = hAjarI) dravyarUpe che paraMtu ghaTavAdi rUpe nathI. ghaTAdi kAryanuM upAdAnakArAtmaka dravyarUpe astitva e teno tirobhAva samajavo tathA ghaTAdi kAryanuM ghaTavArirUpe astitva e teno AvirbhAva che - ema samajavuM. mATe Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 0 zuddhA'dvaitamArtaNDasaMvAdA 0 3/8 { "AvirbhAva-tirobhAva paNi darzana-adarzananiyAmaka kAryanA paryAyavizeSa ja jANavA. e dravyarUpeNa ghaTAdiH dRzyate, na tu ghaTatvAdirUpeNeti / yuktaJcaitat / na hi yadrUpeNa yad yatra nAsti tadrUpeNa tat tatra dRshyte| itthamanekAntavAdAzrayaNe tirobhAvA''virbhAvau tatpratIti-vyavahArau ca saGgacchante / tasmAt kAraNAt kathaJcidabhede satyeva kAryaniSpattiH bhavatIti siddham / sa taduktaM zuddhAdvaitamArtaNDe api "tirobhAve tu kAryaM hi vartate kaarnnaatmnaa| AvirbhAve tu kAryaM hi of yathA mRdi ghaTAdayaH / / (zu.mA.15) pUrvAvasthA tu mRdUpA ghaTAvasthA tato'bhavat / ghaTo'pi mRttikArUpo laye " zvArtha vRttikA II" (gu.mA.42) tyavadheya ka kAryasya AvirbhAva-tirobhAvAvapi prakRte kAryadarzanA'darzananiyAmako kAryaparyAyavizeSau evANi 'vgntvyau| pUrve mATI vagere kAraNa dravyarUpe ghaTAdi kArya dekhAya che paraMtu ghaTavAdirUpe ghaTAdi kArya dekhAtuM nathI. A vAta vyAjabI paNa che. kema ke je svarUpe je padArtha jyAM rahelo na hoya te padArtha te svarUpe tyAM kaI rIte dekhAya ? A rIte anekAMtavAdano Azraya karavAmAM Ave to ghaTAdi kAryanA tirobhAva ane AvirbhAva saMgata thAya che. tathA tenI pratIti ane vyavahAra paNa saMgata thAya che. te kAraNe upAdAnakAraNa ane upAdeya vacce kathaMcit abheda mAnavo jarUrI che tathA upAdAna-upAdeyamAM kathaMcit tAdAbhya hoya to ja kAryanI niSpatti thaI zake - evuM siddha thAya che. 2 govAmigiridharamatane samajIe A . (ta) mATe ja zuddhAdvaitamArtaNDamAM jaNAvela che ke kAryano tirobhAva hoya tyAre kArya kharekhara A upAdAnakAraNasvarUpe hAjara hoya che. kAryano AvirbhAva thAya tyAre kArya kAryarUpe ja hAjara hoya che. dA.ta. tirohita ghaTa mATIdravyamAM mRsvarUpe vidyamAna che. tathA Avirbhata ghaTa mATIdravyamAM ghaTasvarUpe 2 hAjara che. ghaTanI pUrva avasthA (= tirohita dazA) to mATIsvarUpa che. pachI uttarakAlIna ghaTaavasthA Ave che. te mATI svarUpa che. tethI ghaTa paNa mRttikAsvarUpa che. hathoDAno ghA ghaDAne lAge tyAre ghaDAno laya (= tirobhAva) thAya che. uttarakAlIna A laya avasthA eTale ja mRttikA dravya. Ama ghaTano laya mRttikAdravyasvarUpa siddha thAya che.' vedAMtI gosvAmigiridharanI A vAta dhyAnamAM levI. AvirbhAva-tirobhAva kAryanA paryAya che (vArya3) jainadarzana mujaba AvirbhAva ane tirobhAva paNa ghaTAdi kAryanA vizeSa prakAranA paryAya ja samajavA. te bannemAM taphAvata eTalo che ke AvirbhAva kAryanA darzanano niyAmaka che tathA tirobhAva kAryanA adarzanano niyAmaka che. cakrabhramaNa Adi pravRttinI pUrve ghaTano tirobhAva paryAya vartato hovAthI mRspiDane jovA chatAM mRtpiDamAM rahelA ghaDAnuM darzana thatuM nathI. cakrabhramaNa Adi pravRtti bAda ghaTano AvirbhAva paryAya vartato hovAthI mRtpiDamAM Avirbhata thayelA ghaTAdi kAryanuM darzana thAya che. ja zAM.mAM "AvirbhAva nathI. ma.mAM vyutkramathI pATha che. lI.(1+2)nA AdhAre pATha lIdhela che. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/8 0 prAk kAryasattvA'sattvavimarzaH 0 teNaI karI AvirbhAvanai sa-asat vikalpai dUSaNa na hoI, tena "AvirbhAvaH prAk san asan vA ? prathamavikalpe prAgapi ghaTAderupalabdhiH syAt / / dvitIyavikalpe tu kAryasAmagrIsamavadhAnakAle'pi zazazRGgavanna ghaTAdyAvirbhAvo bhaved" ityuktAvapi na kSatiH, prathamavikalpasvIkAre kSativirahAt, mRttvena rUpeNa pUrvaM ghaTAdeH uplbdheH| ghaTatvena rUpeNa pUrvaM ghaTAdidarzanApattistu na sambhavati, ghaTAdyAvirbhAvaparyAyasya cakrAdisAmagrI pUrvapakSa :- (taina.) "cakrabhramaNa Adi pravRtti dvArA ghaTAdimAM AvirbhAva nAmano kAryadarzananiyAmaka paryAya pragaTe che' - AvI tamArI vAta jANyA pachI eka samasyA upasthita thAya che ke ghaTAdi kAryanI niSpatti pUrve ghaTano AvirbhAva paryAya sat che ke asat ? jo "ghaTaniSpatti pUrve ghaTano AvirbhAva paryAya satu che' - Avo prathama vikalpa svIkAravAmAM Ave to cakrabhramaNa Adi pravRttinI pUrve paNa ghaTAdi kAryanuM darzana thavuM joIe. kAraNa ke tyAre ghaTAdi kAryano AvirbhAva paryAya vidyamAna che ane 'AvirbhAva paryAya kAryadarzanano niyAmaka che' - AvuM tame mAno cho. mATe cakrabhramaNa Adi pravRttinI pUrve ghaTadarzananiyAmaka AvirbhAvaparyAyavALA ghaTAdi kAryanuM darzana thavAnI Apatti durvAra banaze. (dvitI) "kAryaniSpatti pUrve AvirbhAva paryAya sarvathA asatu che' - A pramANe dvitIya vikalpano svIkAra karavAmAM Ave to ghaTAdi kAryanI daMDa-cakrAdi sAmagrI hAjara thAya te samaye paNa ghaTAdi kAryano che AvirbhAva thaI zakaze nahi. kema ke cakrabhramaNa Adi pravRttinI pUrve ghaTAdino AvirbhAva zazazunI , jema asat che. jema asat evuM zazazu hajAro sAmagrI bhegI thavA chatAM kadApi sat thatuM nathI " tema cakrabhramaNa Adi pUrve asat tarIke mAnya evo ghaTAdino AvirbhAva paryAya paNa daMDa-cakrAdi sAmagrI 21 hAjara thavA chatAM kadApi sat na banI zake. ra pUrve upAdAnakAraNarUpe upAdeya sat . uttarapakSa :- (prathama.) tamArI dalIla amArA siddhAMtamAM bAdhaka banI zakatI nathI. te A rIte :tame batAvela AvirbhAvasaMbaMdhI sa-asatu AvA be vikalpamAMthI ame prathama vikalpa svIkArIe chIe. Azaya e che ke paryAya paryAyIthI kathaMcita abhinna che. tethI ghaTakAryathI AvirbhAva paryAya abhinna che. tathA kuMbhAranI pravRttinI pUrve ghaTakArya mRttvarUpe sat che. tethI kuMbhArapravRttinI pUrve mRtvarUpe vidyamAna evA ghaTakAryathI abhinna AvirbhAva paryAya paNa hAjara ja che. arthAt cakrabhramaNa Adi pravRttinI pUrve ghaTAdino AvirbhAva satu che. jo ke A vikalpanA svIkAramAM ghaTAdinuM darzana thavAnI Apatti tame darzAvela hatI. paraMtu e Apatti amArA mATe ISTApatti che. kema ke cakrabhramaNa Adi pravRtti pUrve paNa ghaTAdinuM mRttikArUpe darzana thAya ja che. zaMkA - ghaTAdino AvirbhAva paryAya ghaTAdidarzanano niyAmaka hovAthI jema kuMbhArapravRttinI pUrve mRttikArUpe ghaTanuM darzana thAya che tema ghaTavarUpe paNa tyAre ghaTanuM darzana thavuM joIe. che vizeSarUpe AvirbhAva vizeSarUpe kAryadarzaka che samAdhAna :- (datvena.) cakrabhramaNa Adi pravRttinI pUrve ghaTavarUpe ghaTAdinuM darzana thavAnI Apattine Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 o AvirbhAva-tirobhAvakalpanAvicAraH 0 2/8 2. je mATaiM anubhavanaI anusAraI paryAya kalpii. kAraNa pahilA kAryanI dravyarUpaI sattA che. te 2) rUpaI pratyakSa thAya che. ghaTavArirUpe sattA nathI. te rUpe pratyakSa nathI thAtuM. samavadhAnapUrvaM mRttikAdidravyarUpeNa sattve'pi kambugrIvAdimattvaparyAyarUpeNa asattvAt, kambugrIvAdimattvarUpeNaiva sato ghaTAdyAvirbhAvaparyAyasya ghaTatvAdirUpeNa ghaTAdidarzananiyAmakatvAt, rA sArvalaukikasvarasavAhyabAdhitAnubhavAnusAreNa tathAkalpanAt / ma etena AvirbhAva-tirobhAvayoH kAryaparyAyavizeSarUpatvakalpane mRttikAdirUpeNa pUrvaM ghaTAdyAvirbhA- vAstitvakalpane, kambugrIvAdimattvarUpeNa ca ghaTAdyAvirbhAvAstitvasya ghaTatvAdirUpeNa ghttaadidrshnniyaa2| makatvakalpane gauravam iti nirastam, ka abAdhitasvarasavAhyanubhavAnusAreNa tatkalpanayA gauravasya phalAbhimukhatvAt / amArA matamAM koI avakAza nathI. AnuM kAraNa e che ke daMDa-cakra Adi sAmagrInA AgamananI pUrve ghaTAdino AvirbhAva paryAya mRttikAdidravyarUpe hAjara hovA chatAM paNa kabugrIvAdimattvaparyAyarUpe tyAre te hAjara nathI. kabugrIvAdimajvarUpe vidyamAna hoya to ja ghaTAdino AvirbhAva paryAya ghaTavarUpe ghaTAdinA darzanano niyAmaka che. zaMkA - "ghaTAdino AvirbhAva paryAya daMDa-cakrAdinA sAnnidhyanI pUrve mRttikarUpe satu che ane ghaTavarUpe asat che' - AvI kalpanA karavAmAM niyAmaka zuM che? tathA "ghaTano AvirbhAva paryAya kabugrIvAdimajvarUpe ja hAjara hoya to ghaTavarUpe ghaTanuM darzana thAya, anyathA nahi - AvA prakAranI kalpanA karavAmAM sa paNa niyAmaka zuM che ? * anubhavanA AdhAre padArthanI kalpanA 4 Tii samAdhAna :- (Du) "pUrve ghaTano AvirbhAva paryAya mRttikArUpe sat che tathA kabugrIvAdimasvarUpe asat che" - AvI kalpanA ane "ghaTavarUpe ghaTanuM darzana thavAmAM kabugrIvAdimasvarUpe ghaTano AvirbhAva hai niyAmaka che' - AvI bIjI kalpanA ane ADedhaDa nathI karatA paraMtu sarva lokonA svarasavAhI abAdhita anubhavonA AdhAre ame uparokta dvivadha kalpanA karIe chIe._ zaMkA :- (rtana.) (1) AvirbhAvanI ane tirobhAvanI ghaTAdi kAryanA vizeSa paryAyarUpe kalpanA karavI, (2) ghaTAdinA AvirbhAva paryAyanuM mRttikAdirUpe pUrve astitva kalpavuM, (3) kabugrIvAdimajvarUpe ghaTAdimAM AvirbhAva paryAyanuM astitva ja ghaTavarUpe ghaTAdidarzanamAM niyAmaka che tevuM kalpavuM. A traNa prakAranI kalpanA karavAmAM gaurava nAmano doSa lAgu paDaze. ja phalAbhimukha gaurava nirdoSa ja samAdhAna :- (kavadhita.) uparokta traNeya kalpanAone ame sArvalaukika, abAdhita ane svarasavAhI (= koI paNa mAnyatAno pUrvagraha dhAraNa karyA vinA svaicchika rIte, svAbhAvika rIte, niSpakSa rIte thanAra) anubhavanA AdhAre svIkArIe chIe. pramANathI abAdhita evA anubhavanA AdhAre je kalpanA '... cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9+13)mAM che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra/8 niyatakArya-kAraNabhAvavimarza: 0 307 ema anekAMta AzrayaNe tirobhAva-AvirbhAva ghaTe. vyavahAra paNi upapanna thAI. itthamanekAntavAdAzrayaNe AvirbhAva-tirobhAvau saGgacchete / evaJca ghaTAdyutpAdArthinaH kulAlAdeH / tantvAdau na pravRttiH, kintu kapAlAdAviti pratiniyatavyavahAro'pi upapadyate / etena ekAntA'satkAryavAdaH prtyaakhyaatH| taduktaM sUtrakRtAGgasUtravRttau zrIzIlAGkAcAryeNa api rA "nA'pyekAntenA'satkAryavAda eva, tadbhAve hi vyomAravindAnAmapyekAntenA'satAM mRtpiNDAdeH ghaTAderivotpattiH ma karavAmAM Ave tenA nimitte AvanAra gaurava doSarUpa nathI kahevAtuM. kAraNa ke te phalAbhimukha che. phaLa = abAdhita anubhava. tene abhimukha = AdhIna hovAthI prastuta gauravane doSarUpe kahI na zakAya. & kalpanAlAghava paNa doSarUpa ! . spaSTatA :- dArzanika jagatamAM sAmAnyatayA kalpanAlAghava guNa kahevAya che ane kalpanAgaurava doSa kahevAya che. matalaba ke navI koI vastunI kalpanA karavI jarUrI hoya to ochAmAM ochI kalpanAo karavI. tevA sthaLe vadhu paDatI kalpanA karavI te gaurava che ane te doSarUpa che. paraMtu je kalpanAlAghava pramANazUnya hoya te paNa doSarUpa ja che. tathA je kalpanAgaurava pramANasahakRta hoya te nirdoSa ja che. A vAta bhUlavI na joIe. dA.ta. "Tebala phakta lAkaDAMthI ja utpanna thAya AvI kalpanA laghubhUta hovA chatAM pramANazUnya hovAthI doSAtmaka che. AnuM kAraNa e che ke Tebala banAvavA mATe lAkaDAM uparAMtamAM karavata, khIlI, suthAra, hathoDI vagere aneka kAraNonI jarUra paDe ja che. "lAkaDuM, karavata, khIlI, suthAra, hathoDI vagere kAraNothI Tebala utpanna thAya che' - AvI kalpanA karavAmAM yadyapi gaurava che. paraMtu te doSarUpa nathI. kAraNa ke te prAmANika che. tethI kASTha, karavata Adi aneka padArthamAM bI TebalanI kAraNatAnI kalpanA karavAmAM je gaurava Ave che, te prAmANika hovAthI nirdoSa che - AvuM 31 ziSTa puruSone mAnya che. prastutamAM ghaTanA AvirbhAva paryAya aMge je trividha kalpanA karavAmAM Avela che te abAdhita, svarasavAhI anubhavaAdhArita che. tethI te gaurava doSarUpa nathI. 60 AvirbhAva-tirobhAvamAM syAdvAda haa (stha.) "kuMbhAranI pravRtti pUrve ghaTa mATI svarUpe hAjara che ane ghaTavarUpe gerahAjara che' - A mujaba anekAntavAdano Azraya karavAmAM Ave to kAryano AvirbhAva ane tirobhAva saMgata thaI zake che. A rIte kAraNasvarUpe kAryanI hAjarI mAnavAmAM Ave to "ghaTa vagerenI utpattinI kAmanAvALA kuMbhAra vagerenI taMtu vagerene grahaNa karavAnI pravRtti nathI thatI paNa kapAla-mRtpiDa vagerene ja grahaNa karavAnI pravRtti thAya che' - Avo prasiddha prAmANika lokavyavahAra paNa saMgata thAya. t/ asatkAryavAdanuM nirAkaraNa che. (rNana) A pratipAdana dvArA ekAnta asatkAryavAdanuM nirAkaraNa thaI jAya che. tethI ja sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe paNa jaNAvela che ke "ekAnta asatkAryavAda paNa mAnavo yogya nathI. kema ke kartutrApArapUrve upAdAnakAraNamAM avidyamAna ja kArya kartAnI pravRtti dvArA utpanna thatuM hoya to jema mRtpiDamAMthI ghaTa vagerenI utpatti thAya che tema sarvathA asata evA AkAzapuSpa vagerenI paNa utpatti thavAnI samasyA sarjAze. paraMtu mATInA piMDa vageremAMthI ghaDAnI jema AkAzapuSpa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/8 * prAg ghaTadarzanaM mRttikAsvarUpeNa 0 rI te mATaI kathaMcit abhedaI ja kAryotpatti thAI. Ima siddha thayuM. *bhavika jIvo ! tuNDa INi che paraI dravya-guNa-paryAya lIjII.* 3/8 pa syAt / na caitad dRSTam iSTaM vaa| api caivaM sarvasya sarvasmAd utpatteH kArya-kAraNabhAvA'niyamaH syAt / -- evaJca na zAlyakurArthI zAlIbIjameva AdadyAd api tu ytkinycideveti| niyamena ca prekSApUrvakAriNAm 1 3pavAnArI pravRttiH (kud) | to nADamAryavAva" (bhU....ra/./.99/9.rU76) tiA. ma tatazcopAdAnopAdeyayoH kathaJcidabhedAdeva kAryotpattiH saGgatimaGgatIti phalitam / bhoH ! bhavyAtmAnaH ! ( anayA rItyA dravya-guNa-paryAyAH kakSIkartavyA bhavadbhiriti bhaavH| prakRte "atha ghaTasya kAraNavyApArAt prAk sattve cAkSuSaM syAditi cet ? bhavatyeva mRttvena rUpeNa / ka ghaTatvena syAditi cet ? vagerenI utpatti jovA maLatI nathI tathA koIne paNa mAnya nathI. vaLI, sarvathA asatkAryavAdano svIkAra karavAmAM Ave to sarva kAryanI sarva kAraNomAMthI utpatti mAnya karavI paDe. tathA jo tema hoya to niyata kArya-kAraNabhAva paNa raheze nahi. A rIte mAnavAmAM Ave to zAlInA aMkuranI kAmanAvALo kheDUta zAlI (bAsamatI cokhA)nuM ja bIja grahaNa kare tevo niyama nahi rahe. paNa te kheDUta game tene grahaNa karaze. kema ke asatkAryavAdInA mate to sarvatra kAryotpattinI pUrve kArya to upAdAnakAraNamAM gerahAjara ja hoya che. to pachI zA mATe te kheDUta zAlIbIjane ja grahaNa kare, retIne nahi ? paraMtu buddhizALI loko niyata kAryane utpanna karavA mATe cokkasa prakAranA ja upAdAnakAraNa vagerene grahaNa karatA dekhAya che. tethI sarvathA asatkAryavAda mAnya karI zakAya tema nathI. tethI upAdAnakAraNa ane kArya vacce kathaMcita nI abheda svIkAravA dvArA ja kAryotpatti ghaTI zakaze - evuM phalita thAya che. he bhavya jIvo ! tame A paddhati mujaba dravya-guNa-paryAyano svIkAra karo. evuM graMthakArazrInuM ahIM tAtparya che. A cAdvAdarahasya saMvAdanuM tAtparya : (7) prastutamAM mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAje racela madhyamaparimANa syAdvAdarahasya nAmanA graMthamAM satkAryavAda-asatkAryavAdanI samIkSA karatA jaina mata batAvavAnA avasare je vAta karelI che te atyaMta hRdayaMgama che. tyAM teozrI naiyAyikanI zaMkAne A pramANe jaNAve che ke "kuMbhAra AdinI pravRttinI pUrve dravyArthikanayanA abhiprAyathI ghaTa vidyamAna ja hoya to mRtapiMDanI sAthe cakSusaMgnikarSa thatAM ghaTanuM cAkSuSa pratyakSa thavuM joIe. kAraNa ke viSaya vidyamAna hoya ane cakSusaMgnikarSa Adi sAmagrI hAjara hoya to viSayano cAkSuSa Adi sAkSAtkAra thavo nyAyaprApta che' - naiyAyikanI A zaMkAnuM nivAraNa karavA mATe teozrIe tyAM jaNAvela che ke - cakrabhramaNa Adi kuMbhArapravRttinI pUrve mRdurUpe ghaTanuM cAkSuSa pratyakSa thAya ja che. 'yaM mRta-vArtha ItyAdirUpe ghaTanuM cAkSuSa pratyakSa sarvajanavidita ja che. zaMkA :- (da.) "kuMbhAranI pravRttinI pUrve ghaTanuM mRtvasvarUpe cAkSuSa pratyakSa thAya che, tema ghaTavarUpe paNa cAkSuSa pratyakSa thavuM joIe. kema ke tyAre paNa ghaTa to dravyArthikanayanA abhiprAyathI hAjara ja che." *..cihradayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9+13)mAM che. * * cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. lA.(2)mAM che. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/8 * kArya-prAgabhAvayoravirodhaH / na, tena rUpeNa prAgasattvAt / kapAlasya ghaTe'viSvagbhAvena hetutvAdapi praaksttvsiddhiH| atha ghaTaprAgabhAvasattve ghaTasattvaM kathamiti cet ? tayoravirodhAditi gRhaann| kathamiti cet ? astitva-nAstitvayorekapariNAmAd" (ma.syA.raha.kA.1/pR. rA 132) iti mdhymprimaannsyaadvaadrhsygrnthprbndho'pyvdheyH| 'astitva-nAstitvayoH = pUrvakAlIna- .. abhivyakti pUrve kAryadarzana vicAraNA 9 samAdhAna :- (na.) kuMbhAra AdinI pravRttinI pUrve ghaTanuM astitva mRtvasvarUpe che paNa ghaTatvasvarUpe nathI. je padArtha je svarUpe je avasthAmAM na hoya te padArthanuM te svarUpe te avasthAmAM pratyakSa kaI rIte thaI zake ? mATe kuMbhakAravyApArapUrvakALaavacchedana ghaTavarUpe ghaTacAkSuSa pratyakSano anudaya vyAjabI ja che. jema kAraNarUpe kAryanuM pratyakSa pUrvakALamAM thavAthI pUrvakALaavacchedana (= pUrve) kAryanuM astitva siddha thAya che tema kArya-kAraNamAM kathaMcit abheda hovAthI paNa pUrve kAryanuM astitva siddha thAya che. Azaya e che ke ghaTa pratye kapAla aviSyabhAva saMbaMdhathI kAraNa bane che. aviSyagubhAva kaho ke tAdAtma kaho ke bhedabheda kaho ke kathaMcit abheda kaho - arthamAM to koI pharaka nathI. upAdAna ane upAdeyamAM tAdAbhya to AryajanomAM prasiddha ja che. Ama ghaTa ane kapAla kathaMcit abhinna hovAthI paNa ghaTanuM astitva kapAla avasthAmAM paNa siddha thAya che. tethI pUrvakALaavacchedana ghaTasattA mAnavAmAM koI doSa nathI. che pratiyogI-prAgabhAva vacce virodha : naiyAyika che naiyAyika :- (.) kuMbhakAraprayatnanI pUrve to ghaTano prAguabhAva che. mATe ghaDAne utpanna karavA ghI kuMbhAra kapAlamAM pravRtti kare che. jo kapAla avasthAmAM paNa ghaTanuM astitva mAnavAmAM Ave to kapAlamAM ghaTano prAguabhAva rahI na zake. tathA jo kapAlamAM ghaTaprAgabhAva mAnavAmAM Ave to ghaTanuM astitva che. aprAmANika bane. kema ke prAgabhAva ane kArya vacce sahaanavasthAna nAmano virodha hoya che. kapAla avasthAmAM ghaTano prAgabhAva to prasiddha ja che. tethI tyAre ghaTanuM astitva hoI na zake. 6 astitva-nAstitva pariNAmamAM aikya syAdavAdI :- (to) naiyAyikanI uparokta vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che. ghaTaprAgabhAva ane ghaTa - A banne vacce koI virodha ja nathI. tethI ghaTano prAgabhAva hovA chatAM paNa kapAlamAM ghaTanuM astitva mAnavAmAM koI virodha Avato nathI. prAgabhAva ane kArya vacce virodha na hovAnuM kAraNa astitvano ane nAstitvano eka pariNAma ( = aikya pariNati) che. Azaya e che ke ghaTaprAgabhAvasvarUpa nAstitvapariNAma ane ghaTAtmaka astitvapariNAma paraspara abhinna che. A ghaTAtmaka astitvapariNAma e hakIkatamAM pUrvakAlIna eTale ke kapAlaavasthAkAlIna che. tathA kapAla avasthAmAM mRttikAdravyarUpe (=mRttvanI ghaTanuM astitva hoya che. arthAt kapAla avasthAmAM ghaTAtmaka je astitva pariNAma che te mRttikAdravyasvarUpa che - evuM phalita thAya che. tathA ghaTaprAgabhAvasvarUpa nAstitva pariNAma paNa, jainamata mujaba, mRttikAdravyasvarUpa ja che. Ama mRttvana astitva pariNAma ane ghaTatvena nAstitva pariNAma mRttikAdravyasvarUpa siddha thAya che. mATe ja te bannemAM koI virodha nathI. tethI ja ekIsAthe Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA ma mita rNi * tirohitaparamAtmasvarUpavilokanaM kAryam ghaTAtmakAstitvapariNAma-ghaTaprAgabhAvAtmakanAstitvapariNAmayoH ekapariNAmAd Cul 310 adhikantu asmatkRtajayalatAbhidhAnAyAH tadvRtteH vijJeyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam- 'pratidravyaM tirobhAvA''virbhAvazaktidvitayaM varttate' iti siddhAntaM cetasikRtya svAtmadravye tirobhAvazaktyA vyavasthitasya paramAtmanaH - paripUrNaguNa- parizuddhaparyAyAbhivyaktyA AvirbhAvazaktirUpeNa pariNamanaM kartavyam / asmin antaraGgApavargamArgodyame jaDarAga- jIvadveSau bAdhakau / k 'pUrNAnandasvAminaH paramAnandamayasya cidAnandaghanasya me 'dUradarzana - 'dUrabhASa- 'dhvaniprasAraNayantra "calacitraprasAraNayantra-'dUradarzanIyacalacitradarzaka-'dhvanisaGgrAhakayantra- zItA'gAra- zItavAtAnukUlanayantrAditaH sukhayAJcAyA AvazyakatA kA ? alaM taiH ?' iti vimRzya svasmin tirobhAvazaktyA sthirasya paramAtmana AdareNa avekSaNAd jaDarAgaH vilIyate / kA vi'tyAzayaH / - = te banne eka adhikaraNamAM rahI zake che. arthAt kapAla avasthAmAM ja ghaTaprAgabhAva nAmano mRttikAdravyasvarUpa nAstitva pariNAma ane mATIsvarUpa ghaTAtmaka astitva pariNAma A banne eka ja mRttikAdravyamAM rahI zake che." A pramANe madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthamAM mahopAdhyAyajI mahArAjanuM sUcita maMtavya prastutamAM dhyAnamAM levA yogya che. (thi.) jemaNe A bAbatamAM adhika jANakArI meLavavI hoya temaNe madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthanI ame racela jayalatA (bhAga-1, pR.132) vyAkhyA jovI. tyAMthI adhika jANakArI meLavavI. spaSTatA :- pUrve ghaTadarzana mRttikAsvarUpe thAya che. . pUrvakAlIna ghaTaastitvapariNAma = ghaTaprAgabhAvapariNAma. pUrvila ghaTa mRttikAdravyasvarUpa = ghaTaprAgabhAva mRttikAdravyasvarUpa. pUrvila ghaTa astitvapariNAma ... astitvapariNAma 3/8 mRttikAdravyasvarUpa = ghaTaprAgabhAvasvarUpa nAstitvapariNAma. = nAstitvapariNAma. tirohita paramAtmAno AvirbhAva = sAdhanA AdhyAtmika upanaya :- dravyamAM tirobhAva zakti ane AvirbhAva zakti A banne zakti batAvavAnI pAchaLa AdhyAtmika dRSTie tAtparya e che ke saMsArI avasthAmAM pratyeka AtmAmAM tirobhAva zakti svarUpe paramAtmA rahelA che. jyAre paripUrNa guNanI ane parizuddha paryAyanI abhivyakti thAya tyAre pratyeka bhavya AtmAmAM paramAtmatattvano AvirbhAva thAya che. tirobhAva zaktirUpe rahelA paramAtmAne AvirbhAva zaktirUpe pariNamAvavA tenuM nAma tAttvika sAdhanA che, aMtaraMga mokSamArgagocara puruSArtha che. jaDano rAga ane jIvano dveSa A sAdhanAmAM avarodhaka bane che. 'huM to pUrNAnaMdano nAtha chuM. paramAnaMda svarUpa chuM. cidAnaMdasvarUpI ghana AtmA chuM. paramAnandamaya evA mAre (1) TI.vI., (2) TelIphona, (3) reDiyo, (4) viDiyo, (5) cenala, (6) oDio, (7) phrIjha, (8) e.sI. vagere jaDa padArthanI pAse sukhanI bhIkha mAMgavAnI jarUra zI ? jaDa evA bhautika ane tuccha sAdhanothI saryuM' - A rIte - Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/8 tirohitaparamAtmasvarUpaprAdurbhAvanaM kAryam / 311 evam anyajIveSu tirobhAvazaktyA vyavasthitasya paramAtmanaH prekSaNatazca jIvadveSo vilIyate / pa 'adhunA karmAdhInatayA mama ahitakAriNa ime bhavyAtmAnaH tathAbhavyatvaparipAkAdinA zuddhaguNAdiprAptyA hI drutaM nijaparamAtmasvarUpamAvirbhAvayiSyanti / ataH kathametAdRzatirohitaparamAtmatattvadveSaH mayA kAryaH ?' ityAdikaM vicArya jIvadveSaM tyaktvA sarvatra tirohitaparamAtmatattvaM samAdareNa vilokanIyam / itthameva / "aparA''yattamautsukyarahitaM nissprtikriym| sukhaM svAbhAvikaM tatra nityaM bhayavivarjitam / / " (a.pra.32/7) za ityevam aSTakaprakaraNe zrIharibhadrasUridarzitaM mokSasukham Avirbhavet jhaTiti / / 3/8 / / potAnAmAM chupAyelAM paramAtmatattva tarapha rucipUrvaka dRSTine sthira karavAthI jaDano rAga chUTI jAya che. 2 sarva jIvomAM paramAtmavarUpadarzana dvArA TheSavilaya huM, (va.) tathA A ja rIte anya jIvomAM tirohita svarUpe rahelA paramAtmatattva pratye rucipUrvaka 2 potAnI dRSTine sthApita karavAthI, anya jIvo pratyeno dveSa ogaLI jAya che. atyAre karmAdhIna banI che mArI sAthe asabhya ke anyAyI vyavahAra karanArA jIvo tathAbhavyatvano paripAka thatAM bhavitavyatAnA vA sahakArathI sAdhanAsAgaramAM DUbakI lagAvI zuddha guNa-paryAyasvarUpa amUlya ratnone meLavI potAnA paramAtmasvarUpane dRDhaprahArInI jema TUMka samayamAM pragaTAvI deze. to pachI mAre zA mATe tevA tirohita zuM zakti svarUpe rahelA paramAtmatattvo pratye dveSa bhAva rAkhavo ?' - A rIte anya sarva jIvomAM tirohita paramAtmAnA darzana karavA tarapha A zloka maMgala sUcana kare che. AvuM thAya to ja aSTakaprakaraNamAM darzAvela mokSasukha jhaDapathI pragaTa thAya. tyAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "aparAdhIna, utsukatArahita, pratikAra vagaranuM, bhayazUnya, svAbhAvika nitya sukha tyAM mokSamAM hoya che." (38) lakhI rAkho DAyarImAM..4) buddhi saraLa kAryane paDe che, agharAne choDe che. zraddhA sArA kAryane pakaDe che, kharAbane choDe che. vAsanA e premanuM adha:patana, adhogamana che. upAsanA e premanuM UrdhIkaraNa che. buddhi eka sudharelI (!) vikRti che. zraddhA AtmAnI saMskRti che, prakRti che. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 * asajjJAnotpAdavimarzaH naiyAyika bhAkhaI IsyuM che, "jima achatAnuM re jJAna; rI hovaI viSaya atItanuM jI, tima kArya sahi nANa re" l3lA (34) bhavikA. sa ihAM valI taiyAyikazAstrI = niyAyikamatabhASaka (isyu=) ehavuM bhAkhaI chaI = Ima kahaI chaI je "jima atIta anAgata viSaya je ghaTAdika, achatA jaI, tehanuM jima jJAna hoyaI, jatima asatkAryavAdino naiyAyikAnatrA''kSipati - 'naiyAyikA' iti / naiyAyikAH prbhaassnte'sttve'pytiitgocrH| yathaiva jJAyate'traivaM kAryamasaddhi jAyatAm / / 3/9 / / ma prakRte daNDAnvayastvevam - naiyAyikAH prabhASante 'atItagocaraH asattve'pi yathaiva jJAyate - evam atra asad hi kArya jAyatAm' / / 3/9 / / sAmprataM sarvathaivA'satkAryavAdino naiyAyikAH = nyAyazAstriNa itthaM prabhASante = prakarSaNa ka svasadasi vadanti yaduta - atItagocaraH = vinaSTaviSaya upalakSaNAd anAgataviSayazca ghaTAdiH Ni adhunA asan bhvti| asattve'pi "garhA-samuccaya-prazna-zaGkA-sambhAvanAsvapi" (zA.ko. 782) iti zAzvatakozavacanAdatrA'pizabdaH garthiH, sAmpratam atItAnAgataghaTAdiH viSayaH yathaiva = yenaiva 21 prakAreNa jJAyate = sAmAnyalakSaNAdipratyAsattyA pratyakSato vijJAyate smaryate ca; evam = anenaiva avataraNikA :- asatkAryavAdI taiyAyikane graMthakArazrI carcAmaMca upara kheMcI lAve che. asatkAryavAdanuM samarthana karavA taiyAyika je dalIla kare che tene naiyAyikamukhe graMthakArazrI jaNAve che - asanI jJapti - utpattino saMbhava : naicAyika , zlokArtha-naiyAyiko kahe che ke "jema atIta viSaya vartamAnamAM asatuM hovA chatAM paNa jaNAya che, che tema prastutamAM asat ja kArya utpanna thaze." (arthAt asat vastunI jJapti-utpatti thaI zake.) (39) vA vyAkhyArthI:- satkAryavAdIno mata ATha zloka dvArA ahIM jaNAvI gayA. have sarvathA asakAryavAdI ane nyAyazAstrano svIkAra karanArA taiyAyika vidvAnono mata graMthakArazrI jaNAve che. naiyAyiko potAnI sa sabhAmAM A pramANe kahe che ke "atIta evA ghaTa-paTAdi viSayo ane upalakSaNathI anAgata ghaTa-paTAdi viSayo vartamAnamAM asat = avidyamAna hoya che. atIta viSaya vinaSTa che, tathA anAgata viSaya anutpanna che. tethI te banne vartamAnamAM asat hoya te vAta yuktisaMgata che. "gaha, samuccaya, prazna, zaMkA, saMbhAvanA - arthamAM "" (= paNa) zabda vaparAya che"- Ama zAzvatakozanA vacana mujaba ahIM mULa zlokamAM rahelo "pa' zabda prativAdInI garNa karavAnA arthamAM prayojAyela che. asata hovA chatAM paNa je rIte * ma.+dhamAM "naIyA.." pATha. ko.(2)no pATha lIdho che. je pustakomAM 'valI nathI. phakta lA.(2)mAM che. je pustakomAM 'zAstrI zabda nathI. A.(1)mAM che... cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. lA.(2)mAM che. I pustakomAM "anAgata' zabda nathI. A.(1)mAM che. ? ko.(13)mAM "ghaTAdika padArthanuM pATha. A.(1)mAM phakata "tima achatuM ja kArya kAraNa vyApAraI upajaI - ema mAnatAM syo dUSaNa che ?' ATalo pATha che. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/9 0 sAmAnyalakSaNapratyAsattiparAmarzaH 0 ghaTAdika kArya (sahika) achatAM ja, mRttikAdika dala thakI sAmagrI milyAM nIpajamya) (-Ima nANa = jANa). raNa achatanI zakti hoI, to achatanI utpatti kima na hoI ? *vidyamAnaprAgabhAva-dhvaMsapratiyogino jJaptiriva vidyamAnaprAgabhAvapratiyogina utpattiH sambhavatIti 'utpattiH . prakAreNa atra = prakRte upAdAnakAraNe sAmagrIsamavadhAnakAlAt prAg asaddhi = asadeva kAryaM pa ghaTAdilakSaNaM svasAmagrIsamavadhAne sati mRttikAdilakSaNAd upAdAnakAraNAd jAyatAm / asato jJaptiH ... cet syAt, asata utpattiH kasmAnna syAt ? yukterubhayatra tulyatvAt / tatazca atItAdigocara- / jJAnotpattivad asatkAryajanma saditi jAnIhi / / _ vidyamAnaprAgabhAva-dhvaMsapratiyogino jJaptiriva vidyamAnaprAgabhAvapratiyogina utpattiH sambhavatIti f atIta ane anAgata evA ghaTa-paTAdi viSayo sAmAnyalakSaNA vagere prayAsatti dvArA pratyakSa pramANathI jaNAya che tathA tenuM smaraNa thAya che. te ja rIte prastutamAM paNa kahI zakAya che ke daMDa-cakrAdi svarUpa ghaTasAmagrI hAjara thatAM, pUrve mATIsvarUpa upAdAnakAraNamAM asat evuM ja ghaTAdi kArya potAnI sAmagrI hAjara thavAthI mATIsvarUpa upAdAnakAraNamAMthI utpanna thaI zake che. asatu vastunI jo jJapti thaI zake to asat vastunI utpatti kema na thaI zake? kAraNa ke yukti to banne sthaLe samAna ja che. tethI atItAdigocara jJAnanI utpattinI jema asat kAryanI utpatti paNa sAcI che - tema tame jANo." 5 sAmAnya lakSaNA pratyAtti . spaSTatA :- naiyAyika darzanamAM be vibhAga pravarte che. prAcIna ane navya. bannenA mata mujaba pratyakSanA be bheda che - laukika ane alaukika, alaukika pratyakSanA traNa bheda che. (1) sAmAnyalakSaNA A prayAsatti, (2) jJAnalakSaNA prayAsatti ane (3) yogaja prayAsatti. "sAmAnya lakSaNA prayAsatti zabdamAM rahela lakSaNa zabdanA be artha che (1) svarUpa ane (2) viSaya. prAcIna naiyAyikanA mate lakSaNa zabdano vA svarUpa artha mAnya che. tathA navyarnayAyikanA mate lakSaNa zabdano viSaya evo artha mAnya che. tethI prAcInamate sAmAnyalakSaNA prayAsatti = sAmAnyasvarUpa pratyAtti. tathA navyamate sAmAnyaviSayaka jJAna se e ja sAmAnya lakSaNA prayAsatti. prAcInamate IndriyasaMbaddha dhUmAdi padArthane vizeSya banAvI pravartatA jJAnamAM vizeSaNa tarIke bhAsatuM "dhUmatva' Adi sAmAnya (= jAti) pratyAttinuM kArya karI dhUmatva AdinA AzrayIbhUta atIta, anAgata ane vartamAna tamAma dhUma vagerenuM pratyakSa karAve che. navyamate je ghaTAdi padArtha nAza pAmelA hoya tenuM smaraNa thaI zakatuM hovAthI "ghaTavad bhUtad' evuM pratyakSa karyA bAda bhUtalaniSTha ghaTano nAza thayA bAda "ghaTava bhUtanaM' evuM smaraNa thaI zake che. bhUtalapratyakSamAM vizeSaNarUpe bhAsato ghaTa naSTa thayela hovAthI smaraNa samaye pratyAttirUpa banI zakato nathI. AthI prAcIna naiyAyikone Apatti Avaze. tema chatAM tyAM atIta ghaTAdiviSayaka jJAnAtmaka atIta ghaTathI viziSTa bhUtala Adi padArthanuM sAmAnyalakSaNA pratyAtti dvArA alaukika pratyakSa thAya che. Ama banne mate atIta Adi padArthanuM sAmAnyalakSaNA vagere pratyAtti dvArA alaukika pratyakSa thAya che. (vidyamAna) navyanyAyanI paribhASA mujaba A vAtane jaNAvavI hoya to ema kahI zakAya che ke *.* cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9)+si.mAM che. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 / tatra tatkAryotpattiniyAmakavicAra ra vidyamAnatvarUpasattAvyApyeti vacanamapahastayatIti bhaavH| tatra tatsattvaJca na tatra tatkAryotpattiniyAmakam, sa prAgabhAvAdereva deshniyaamktvaat| - 'utpattiH vidyamAnatvarUpasattAvyApye ti sAGkhyavacanamapahastayatIti bhaavH| tatra upAdAnakAraNe tatkAryasattvaJca na tatra upAdAnakAraNe tatkAryotpattiniyAmakam, prAgabhAvAra dereva dezaniyAmakatvAt / atIta padArtha dhvasano pratiyogI che tathA anAgata padArtha prAgabhAvano pratiyogI che. atIta padArthano dhvaMsa vartamAnakALamAM vidyamAna hoya che tathA anAgata padArthano prAgabhAva paNa vartamAnakALamAM vidyamAna hoya che. vartamAnakAlIna prAgabhAvanA pratiyogI evA anAgata padArthanuM jJAna sAmAnyalakSaNA prayAsatti vagere dvArA vartamAnamAM thaI zake che. tathA vartamAnakAlIna dhvasanA pratiyogI evA atIta padArthanuM jJAna sAmAnyalakSaNA prayAsatti dvArA vartamAnamAM thaI zake che. jema vidyamAna prAgabhAva ane dhvasanA pratiyogInuM jJAna thaI zake che tema upAdAnakAraNamAM rahelA prAgabhAvanA pratiyogI evA anAgata ( = anutpanna hovAthI asata) ghaTAdi kAryanI utpatti saMbhavI zake che. mATe "utpatti, vidyamAnatva svarUpa sattAnI vyApya che' - A pramANe satkAryavAdI sAMkhyadarzanInuM vacana khaMDita thaI jAya che. evo ahIM Azaya che. spaSTatA:- sAMkhyamate utpatti eTale upAdAnakAraNamAM tirohita svarUpe vidyamAna kAryanI abhivyakti. upAdAnakAraNamAM pUrve je avidyamAna hoya tenI abhivyakti thaI zakatI nathI. mATe utpatti = abhivyakti e vidyamAnatvanI vyApya che. ane vidyamAnatva utpattinuM (= abhivyaktinuM) vyApaka che. tethI je utpanna thAya te vidyamAna (= sata) hoya - A pramANe sAMkhyano siddhAMta che. A sAMkhyasiddhAMtanuM nirAkaraNa [ii naiyAyikanI uparokta dalIla dvArA thAya che. (tatra.) sAMkhyadarzana mujaba "tatra tatsattva e "tatra tAryotpattiniyAma' - AvuM mAnya che. AvuM e kahevAnI pAchaLa Azaya e che ke kArya kayA sthaLamAM utpanna thAya ane kayA sthaLamAM utpanna na thAya? - A aMge koI niyAmaka tattva mAnavuM jarUrI che. anyathA mATImAM ghaDo utpanna thavAnA badale taMtumAM ghaDo utpanna thaI jAya - AvI avyavasthA sarjAvAnI Apatti Ave. kArya kyAM utpanna thAya ? enuM niyAmaka sAMkhyasiddhAMta mujaba kAryanuM astitva che. eTale ke jyAM kArya hAjara (= sat = vidyamAna) hoya tyAM kAryanI abhivyakti thAya. mATImAM ghaTanuM astitva che. tethI mATImAM ja ghaDAnI abhivyakti thAya. Ama upAdAnakAraNamAM kAryanuM astitva (= vidyamAnatva = sattva = sattA) upAdAnakAraNamAM kAryanI abhivyaktinuM niyAmaka che. arthAt je upAdAnamAM je upAdeyanuM astitva hoya te upAdAnamAM ja te ja upAdeyanI utpatti (= abhivyakti) thaI zake. A pramANe sAMkhyadarzananI mAnyatA che. paraMtu taiyAyika vidvAnone A vAta maMjUra nathI. naiyAyika kahe che ke kAryano prAgabhAva, dhvaMsa vagere ja kAryanA adhikaraNano niyAmaka che. arthAt je adhikaraNamAM (= samavAyikAraNamAM) je kAryano prAgabhAva hoya te ja adhikaraNamAM te ja kAryanI utpatti thaI zake. ghaTano prAgabhAva kapAlamAM ja vidyamAna che. paraMtu taMtu vageremAM ghaTaprAgabhAva nathI. mATe ghaTa kapAlamAM ja utpanna thaze, taMtumAM nahi. tethI kapAlamAM ghaTanI utpatti thavA mATe kapAlamAM ghaTanuM astitva mAnavuM jarUrI nathI. paraMtu ghaTano prAgabhAva mAnavo jarUrI che. Ama kAryotpattinuM adhikaraNa Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/4 * kAraNe kAryapraveza: nAsti / ___ kAryajananazaktimattvAdinA ca na kAraNe kAryAnupravezaH, paTabhinnatvAdinA ghaTe pttaa'nuprveshprsnggaat| rA. atha upAdAnakAraNe kAryaprAgabhAvAdeH na dezaniyAmakatvam, kintu upAdAnakAraNe kAryajananazakteH pa eva kAryotpattidezaniyAmakatvam, anyathA mRdaH khapuSpotpAdApatteH / itthaM zaktakAraNe zaktipratiyogi-... vidhayA kAryAnupravezena pUrvaM kAryasattvasiddhiH anAvileti cet ? ___maivam , evaM kAryajananazaktimattvAdinA kAraNe kAryAnupravezAbhyupagame, paTabhinnatvAdinA ghaTe ma paTA'nupravezaprasaGgAt / idamatrAkUtam - ghaTasya mRttikAniSThazaktipratiyogitvamiva paTasya ghaTaniSTha-rza bhedapratiyogitvam / tatazca yathA ghaTajananazaktimattayA mRttikAyAM ghaTo varttate tathA paTabhedavattayA ghaTe paTaH syAt, zakti-bhedayoH anuyogitvAt, ghaTa-paTayozca yathAkramaM tatpratiyogitvAt, tatpratiyogikasattve / tatsattvA'bhyupagame darzitApatteH sAGkhyamate durvAratvAt, kvacit pratiyogitAyA virodhArthe vRttatvAcca / Ni je thAya temAM niyAmaka banaze kAryano prAgabhAva. 5 kAraNamAM kAryano praveza H sAMkhya ka sAMkhya :- (ma.) upAdAnakAraNamAM kAryaprAgabhAvanuM astitva e kAryotpattinA dezanuM niyAmaka nathI. paraMtu upAdAnakAraNamAM rahelI kAryajananazakti e ja kAryotpAdadezanuM niyAmaka che. tathA je kAryane utpanna karavAnI zakti kAraNamAM hoya te ja kAryane kAraNe utpanna kare che. AthI zakya (= zaktipratiyogI) evA ja kAryane kAraNe utpanna karaze. bAkI to mATImAMthI AkAzapuSpa paNa utpanna thavAnI Apatti Avaze. tethI ta-tatu kAryajananazaktimattvarUpe kAraNatAne mAnIne kAryotpattidezaniyamana karavuM jarUrI che. ahIM upAdAnakAraNa kAryajananazaktimAna che. utpAdakatAniyAmaka (kAraNatAavacchedaka) kAryajananazaktimattva che. Ama kAryajananazaktimattarUpe upAdAnakAraNa kAryajanaka siddha thavAthI upAdAnakAraNamAM zaktipratiyogIrUpe ! upAdeyano praveza thaze. tethI pUrvakALamAM upAdAnakAraNamAM kAryanuM astitva nirAbAdhapaNe siddha thaze. niyAyika :- (sevana) A vAta barobara nathI. kema ke kAryajananazaktimattvarUpe kAraNatAno svIkAra ! karavAthI upAdAnakAraNamAM kAryano praveza siddha thaI jAya to ghaTa paTabhinna hovAthI ghaTamAM paNa paTano praveza thaI javAnI Apatti Avaze. ghaTamAM paTanuM astitva mAnavuM paDaze. paraMtu A vAta koIne DI paNa mAnya nathI. mATe upAdAnamAM upAdeyane sata mAnI na zakAya. Azaya e che ke jema mRttikAgata zaktino pratiyogI ghaTa che tema ghaTaniSTha bhedano pratiyogI paTa che. tethI jo mRttikA dravyamAM ghaTajananazakti hovAthI ghaTa raheto hoya to ghaTamAM paTabheda raheto hovAthI paTa rahevAnI Apatti durvAra banaze. kAraNa ke zakti ane bheda anuyogI che tathA ghaTa ane paTa tenA kramazaH pratiyogI che. "jyAM jyAM tatvatiyogika hAjara hoya tyAM tyAM teno pratiyogI paNa hAjara hoya' - tevo niyama svIkAravAmAM Ave to sAMkhyamatamAM uparokta rIte mATImAM ghaTanI jema ghaTamAM paTanI hAjarInI Apatti durvAra banI jaze. tenuM nirAkaraNa sAMkhya vidvAno nahi karI zake. vaLI, kyAMka pratiyogitA 'virodha" nAmanA arthamAM paNa pravarte che. jema ke "ghaTAbhAvanI pratiyogitA ghaTamAM rahe che' - AvuM bolavAmAM Ave tyAM "pratiyogitA" zabda virodhane jaNAve che. tethI bhUtalamAM ghaTapratiyogika abhAva rahe teTalA mAtrathI bhUtalamAM ghaTa hAjara Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' ' , 0 kapAlatvAdirUpeNa kAraNatAvimarza: 0 3/9 sa vastuto daNDatvAdirUpaiva kAraNatA, tasyA ghaTasambandhitvajJAne ca kiJcillakSaNamapekSaNIyamiti na A kAraNakukSI kAryapravezaH iti smrtvym| * vastuto kapAlatvAdirUpaiva kaarnntaa| tatazca 'kAryajananazaktimattvena upAdAnakAraNasya kAryajanakatve kAraNatAvacchedakakukSau kAryAnupravezenopAdAnakAraNatA kAryataH svatantratayA na kvApi sambhavedi'tyuktAvapi na kSatiH, kAraNatAyAH kAraNatAvacchedakAtmakatve darzitadoSAnavakAzAt / tasyA ghaTasambandhitvajJAne ca kiJcillakSaNamapekSaNIyamiti na kAraNakukSau kAryapravezaH iti smartavyam / thaI na jAya. UlaTuM ghaTa to ghaTAbhAvano virodhI che. spaSTatA :- * sAMkhyasaMmata * * sAMkhyamatamAM ApAdana * mATI ghaTajananazaktimAna ghaTa paTabhinna . mATImAM ghaTajananazaktimattva che. . ghaTamAM paTabhinnatva che. - mATImAM ghaTajananazakti che. - ghaTamAM paTabheda che. che. mATImAM ghaTa raheze. ... ghaTamAM paTa raheze. upAdAnamAM upAdeya sat che. pha kAraNamAM kAryano apraveza : naicArika 3 (vastuto.) vAstavamAM to kAraNatA kAryajananazaktimattva svarUpa nathI. paraMtu kAraNatAavacchedaka dharma svarUpa ja che. jema ke kapAlamAM rahelI ghaTakAraNatA kapAla-svarUpa che. AvuM mAnavAthI kAraNanA zarIramAM che (kAraNanA ghaTaka svarUpe) kAryano samAveza thavAnI Apattine koI avakAza raheto nathI. mATe kAryaniSpatti ta, pUrve kAraNamAM kAryanI hAjarI siddha thaI zakatI nathI. AvuM naiyAyika vidvAnonuM tAtparya che. sAMkhya :- (tA.) jo kAryajananazaktimattvarUpe upAdAnakAraNane tame taiyAyika vidvAno kAryajanaka 31 mAnazo to kAraNatAavacchedaka dharmamAM kAryano to praveza thaze ja. tethI kAryathI svataMtrapaNe upAdAnakAraNatA nahIM rahI zake. A tamArA matamAM sauthI moTI Apatti Avaze. taiyAyika :- (vAra) hamaNAM ame upara jaNAvI gayA te mujaba amArA mate to upAdAnakAraNatA kAryajananazaktimasvarUpe nathI. paraMtu upAdAnakAraNatAavacchedaka dharma e ja upAdAnakAraNatA che. AvuM mAnavAmAM tame jaNAvelI Apattine koI avakAza raheto nathI. kema ke uparokta kAraNatAavacchedaka dharmamAM kAryano praveza ame karatAM nathI. sAMkhya :- kAraNatAnA zarIramAM kAryano ghaTakasvarUpe praveza thato na hoya to te kAraNatA konI che ? tevI jANakArI kevI rIte maLe ? "kapAla AdimAM rahelI kAraNatA ghaTanI che, paTanI nahi - Avo nirNaya karavA kAraNatAnA zarIramAM kAryano samAveza karavo jarUrI che. kapAlamAM pahelethI ja ghaTanuM astitva hovAthI kapAlamAM rahelI kAraNatA ghaTanI che, paTanI nahi - Avo nirNaya zakya bane. naiyAyika :- (tasyA.) kapAlamAM rahelI kAraNatA ghaTasaMbaMdhI che, paTasaMbaMdhI nahi - AvuM jJAna * * citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9)-si.mAM che. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * satkAryavAdasya gauravagrastatA / 317 ghaTanuM kAraNa daMDAdika ahe kahuM chuM, tihAM lAghava chaI. tumhAraI mataI ghaTAbhivyaktinuM daMDAdika kAraNa kahavuM, tihAM gaurava hoI. bIjuM, abhivyaktinuM kAraNa cakSu pramukha chaI, paNi daMDAdika nathI. dravyaghaTAbhivyaktinuM kAraNa daMDa sa bhAvaghaTAbhivyaktinuM kAraNa cakSu. tihAM gaurava chai, te na ghaTaI. kiJcA'satkAryavAdinAmasmAkaM naiyAyikAnAM mate ghaTAdereva kAraNaM daNDAdikam, kAryatA-pa 'vacchedakazarIralAghavAt / yuSmAkaM satkAryavAdinAM mate tu daNDAdikaM ghaTAghabhivyaktikAraNamiti kAryatAvacchedakazarIragauravamaparihAryam / kiJca, abhivyakteH jJAnarUpatvAd ghaTAdyabhivyaktikAraNaM cakSurAdikameva, na tu daNDAdiriti ga loke prasiddham / tathA ca satkAryavAdimate lokabAdhA'pi durnivArA / etena dravyaghaTAbhivyakteH kAraNaM daNDAdiH, bhAvaghaTAbhivyakteH tu cakSurAdikamiti nirastam, ka karavA mATe paTakAratA karatAM ghaTakAraNatAnuM kAMIka vilakSaNa evuM lakSaNa apekSita che. ghaTakAraNatA kapAlatva Adi svarUpa che tathA paTakAraNatA taMtutva Adi svarUpa che. tethI kapAlatvanuM jJAna thavAthI kapAlamAM rahelI kAraNatA ghaTasaMbaMdhI che, pasaMbaMdhI nahi - Avo nizcaya thaI jaze. tethI kAraNatAnA zarIramAM kAryano praveza karavo jarUrI nathI. naicAsikapakSamAM lAghava, sAMkhyapakSamAM gaurava che (vikhyA) vaLI, asatkAryavAdI evA ame maiyAyiko ema mAnIe chIe ke daMDa vagere ghaTAdinuM ja kAraNa che. AvuM mAnavAnI pAchaLa kAraNa e che ke kAryatAavacchedaka dharmanA zarIramAM (= ghaTakamAM) lAghava prApta thAya che. daMDAdinuM kArya ghaTa hovAthI kAryatAavacchedaka ghaTatva hoya che. jyAre satkAryavAdI evA tame sAMkhya vidvAno to daMDa vagerene ghaTAdinuM kAraNa nathI mAnatA. paraMtu ghaTAdinI abhivyaktinuM che kAraNa mAno cho. kAraNa ke tamArA mate daMDAdi ghaTanA abhivyaMjaka (= abhivyaktijanaka) che. tethI vA sAMkhyamatAnusAra daMDAdinuM kAryatAavacchedaka ghaTaabhivyaktitva banaze. tethI kAryatAavacchedakanA zarIramAM gaurava aparihArya banaze. Ama lAghava-gauravanI vicAraNA karavAmAM Ave to paNa daMDAdine ghaTanuM sa abhivyaMjaka nahi, paNa kAraNa mAnavuM vyAjabI che. sAMkhyamatamAM lokavirodha . ( viSya.) vaLI, mahattvanI vAta e che ke abhivyakti jJAnasvarUpa che. tethI ghaTaabhivyakti = ghaTajJAna. ghaTajJAnanuM kAraNa to cakSuIndriya vagere ja che, daMDAdi nahi. A pramANe lokamAM prasiddha che. tethI daMDane ghaTanI abhivyaktinuM kAraNa mAnavAmAM sakAryavAdI sAMkhyane lokavirodha paNa durvAra banaze. ja dravyaghaTa ane bhAvaghaTa aMge vicAraNA zaMkA :- (rtana.) ghaTa be prakAranA che. dravyaghaTa ane bhAvaghaTa. satkAryavAdamAM dravyaghaTanI abhivyaktinuM kAraNa daMDAdi che. bhAvaghaTanI abhivyaktinuM kAraNa to cakSuIndriya vagere che. AvuM mAnavAthI lokavirodha nahi Ave. kema ke "cakSu Adi Indriyo ghaTanI abhivyaMjaka che' - AvI lokamAnyatA bhAvaghaTanI apekSAe che. Ama satkAryavAdI ane loko - bannenA mate cakSuIndriya vagere bhAvaghaTanI abhivyaktinuM kAraNa che. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 * asatkAryapakSasthApanam / kArya-kAraNabhAvavaividhyAbhyupagamagauravAt, kaarytaavcchedkdhrmshriirgaurvaacc| kiJca, satkAryavAde kAryasya prAk sattvAt kriyAvaiphalyam Apadyeta / pratyakSavirodho'pi satkAryavAde e durvAraH, yataH mRtpiNDAvasthAyAm avidyamAnaH ghaTAdiH kulAlAdivyApArottarakAlaM jAyamAnaH dRzyate / bha ataH katham ucyate 'sad utpadyate' iti ? asatkAryavAdino vyavahAranayasya matam upadarzayadbhiH - zrIjinabhadragaNikSamAzramaNaiH vizeSAvazyakabhASye "kiriyAvephallaM ciya pulyamabhUyaM ca dIsae hotaM" (vi.A.416) ityuktm| ka prakRte "yadi sarvathA kAraNe kAryamasti, na tarhi utpAdaH (syAd) niSpannaghaTasyeva / api ca mRtpiNDAvasthAyAmeva gi ghaTagatAH karma-guNavyapadezAH bhveyuH| na ca bhvnti| tato nAsti kAraNe kAryam / atha anabhivyaktamastIti taiyAyika :- (vAI) uparokta vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke te rUpe mAnavAmAM be prakAranA kAryakAraNabhAvane svIkAravAnuM gaurava Ave che. kAraNa ke dravyaghaTaabhivyaMjaka daMDAdi ane bhAvaghaTaabhivyaMjaka cakSu vagere. Ama be kArya-kAraNabhAvano svIkAra karavAnuM gaurava spaSTa che. tathA A rIte mAnavAmAM kAryatAavacchedaka dharmanA zarIramAM paNa gaurava Ave che. kema ke loko cakSune ghaTanI abhivyaMjaka mAne che. jyAre tame cakSune bhAvaghaTanI abhivyaMjaka mAno cho. tethI lokonA mate cakSunuM kAryatAavacchedaka ghaTaabhivyaktitva (= ghaTajJAnatva) banaze. jyAre satkAryavAdInA mate cakSunuM kAryatAavacchedaka bhAvaghaTaabhivyaktitva (= bhAvaghaTajJAnatva) banaze. Ama satakAryavAdInA matamAM cakSanA kAryatAavacchedaka dharmanA zarIramAM gaurava anivArya banaze. ame to asatkAryavAdI chIe. amArA pakSamAM lAghava che. che vyavahAranaya asatkAryavAdI che (higya.) vaLI, satkAryavAdamAM kriyAphalya doSa paNa Avaze. kAraNa ke kArya pahelAM ja upAdAnakAraNamAM Mii hAjara che. to kuMbhAra vagere kartAnI pravRttinuM phaLa zuM maLI zake ? tathA satkAryavAdamAM pratyakSavirodha doSa paNa durvAra che. kAraNa ke mRtpiDa avasthAmAM avidyamAna ja ghaTAdi kuMbhAra vagerenI pravRtti pachInA kALamAM utpanna thatAM dekhAya che. tethI "sat kArya utpanna thAya che - AvuM kema kahI zakAya? asatkAryavAdI evA vyavahAranayano mata jaNAvatA zrIjinabhadramaNikSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke, "satkAryavAdamAM kriyAvaiphalya doSa Avaze ja. tathA pUrve asat evuM ja kArya utpanna thatuM dekhAya che." che ekAntasatkAryavAda amAnya H zrIzIlAMkAcArya i. (.) sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe jaNAvela che ke "jo upAdAnakAraNamAM kArya sarvathA = sarva prakAre vidyamAna hoya to jema utpanna thayelo ghaDo sarva prakAre hAjara hovAthI tenI pharIthI utpatti thatI nathI, tema anya paTa vagere kAryanI utpatti thaI nahi zake. vaLI, mATImAM ghaDo kuMbhAraprayatnanI pUrve sarvathA hAjara hoya to mATInI piMDa avasthAmAM ja te te kriyAno ane guNano vyavahAra thavAnI Apatti Avaze ke je kriyAvyavahAra ane guNavyavahAra ghaTadazAmAM thAya che. paraMtu mATInA piMDamAM jaladhAraNAdi kriyAno vyavahAra ke ghaTaparimANAdi guNano vyavahAra thato nathI. tethI 1. kriyAvaiphalyaM caiva pUrvamabhUtaJca dRzyate bhavat / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :/2. * asatkAryavAdopayogapradarzanam / 319 - te mATaI "bhedapakSa ja "ghaTaI, abhedapakSa na ghaTaIka 3 lA cet ? na tarhi sarvAtmanA vidyate" (sU.kR.2/5/11/pR.376) iti sUtrakRtAGgasUtravyAkhyA'pi smrtvyaa| e tasmAdasatkAryavAdinAmasmAkaM naiyAyikAnAmabhimato dravya-guNAdibhedapakSa eva snggcchte| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - asadvijJapti-samutpattivAdamavalambyedaM vimarzanIyaM yaduta / 'madIyA'tItapApapravRtti-duSTavRttiprabhRtikaM sarvajJA jAnantyeva iti tadAlocanA-nindA-garhA-prAyazcittAdikaM ma vidhAya anAgatakevalajJAnAdiguNa-siddhatvAdiparyAyAn drutamutpAdayAmi, asatkAryavAdAnusAreNa atItA'nAgatayoH asattve'pi vijJapti-samutpattisambhavAt / ' itthamasajjJapti-kAryavAdAvalambanena AtmavizuddhitaH "zivamacalamarujamakSayamanantamavyAbAdhaM siddhigatinAmadheyaM lokAgrapadam" (pA.ca.sargaH 8/ pR.161) udayavIragaNinA ka pArzvanAthacaritre proktaM prApnoti AtmArthI / / 3/9 / / / upAdAnakAraNamAM pUrvakALe kArya mAnI zakAtuM nathI. kartRprayatnapUrvakALamAM upAdAnakAraNamAM anabhivyakta kArya hoya che'- tevI sAMkhyanI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke A rIte mAnavAmAM 'pUrve kArya sarva prakAre vidyamAna hoya che'- A sAMkhyasiddhAMta Takato nathI. jo sarvAtmanA pUrve kArya upAdAnakAraNamAM hoya to abhivyaktarUpe paNa tenI tyAM hAjarI hovI nyAyaprApta thAya che. paraMtu tevuM to jaNAtuM nathI. mATe sarvathA satkAryavAdano siddhAMta bAdhita thAya che." A vAta paNa ahIM yAda karavI. dravya ane guNAdi vacce bhedasiddhi (tasmA.) tethI "naiyAyikamAnya dravya ane guNAdi vacceno ekAMtabhedapakSa ja saMgata che, paraMtu rI. satkAryavAdI sAMkhyane saMmata abhedapakSa gauravagrasta hovAthI asaMgata che" - AvuM phalita thAya che. cha dvividha asalvAdanuM AdhyAtmika mUlyAMkana . AdhyAtmika upanaya - asat vastunI jJatinA ane utpattinA vicArane AlaMbana banAvI ema vicAravuM ke "mArA bhUtakALanI pApa pravRttio ane doSo vartamAnamAM asat hovA chatAM sarvajJa bhagavaMto - to tene jANe ja che. tethI tenI AlocanA, niMdA, gaha karI, prAyazcitta vahana karI, anAgata (= anutpanna hovAthI vartamAnamAM asata) kevalajJAnAdi guNone ane saMyatatva, siddhatva Adi paryAyone vahelI take utpanna karuM. kAraNa ke asatkAryavAdanA siddhAnta mujaba, atIta ane anAgata vastu asat hovA chatAM tenI jANakArI ane utpatti thaI zake che. A rIte asajJaptivAdane ane asatkAryavAdane AdhyAtmika dRSTie upayogI banAvI, enA mAdhyame Atmavizuddhi meLavIne kalyANakArI, acala, rogarahita, akSaya, ananta, avyAbAdha ( pIDAzUnya) siddhigati nAmanA lokAgrapadane AtmArthI sAdhaka prApta kare che. zrI pArzvanAthacaritramAM zrIudayavIragaNIe AvuM lokAgrapada darzAvela che. (39) * 'abhedapakSa ja (.. ...) ghaTaIM" bhA. + P(2+3+4) + mo.(2) + lI.(2+3) + pA.mAM pATha che.... citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. lI.(13) + lA.(2)mAM che. .. cihnayamadhyavartI pATha phakta ko.(10)mAM che. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ st 320 > asatkAryavAdadUSaNam hivaI e mata dUSaNa dekhADaI chaI - te mithyA, nahIM sarvathA jI, achato viSaya atIta; paryAyArtha te nahIM jI, dravyArthe chaI nIta+ re 3/10nA (35) vikA. = "achatAnI jJaptinI parri achatAnI utpatti hoI" - Ima naiyAyika kahiuM, teha mata mithyA alIka *chaIM. jeha mATaIM atIta viSaya upalakSaNathI anAgata viSaya ghaTAdika, jJAnamAMhiM bhAse cheM te sarvathA achato nathI. teha paryAyArathathI nathI; dravyArathathI chaI. sAmprataM granthakRt tanmataM dUSayati - tanne 'ti / paryAyArthAdasattve'pi nityo dravyArthataH sa tu / / 3 / 10 / / pravRtte raDAttvayastvavam - (pUrvazno yavum) taMtra, (samIcInam, yataH) nahi atItavissysy ekAntataH asttvm| paryAyArthAdasattve'pi dravyArthataH tu saH nityaH / / 3/10 / / 'asato jJaptirivotpattirbhaviSyatI 'ti yaduktaM naiyAyikena tad na samyak, hiH rNi kAraNAd atItaviSayasya upalakSaNAd anAgataviSayasya ca ghaTAdeH jJAne bhAsamAnasya na = ekAntataH sarvathA asattvam, saH = atItA'nAgataghaTAdiH paryAyArthAt = paryAyArthikanayAdezAd yasmAt naiva kA asattve'pi, 'api 'zabdaH saMvaraNArthe'tra dRzyaH, "api padArthA'nuvRtti-apekSA - smuccyaa'nvvsrg-grhaaavataraNikA :- have graMthakAra naiyAyikasaMmata ekAnta asatkAryavAdanuM nirAkaraNa karatA jaNAve che ke :OM atIta Adi viSaya paryAyArthathI asat : = zlokArtha :- navamA zlokamAM naiyAyike jaNAvelI vAta barobara nathI. kAraNa ke atIta viSaya paNa ekAMte asat nathI. paryAyArthathI asat hovA chatAM paNa dravyArthathI te nitya ja che. (3/10) OM atIta Adi viSaya dravyArthathI sat CIL vyAkhyArtha :- 'asat evA padArthanI jema pti thAya che tema utpatti paNa thaze' A pramANe navamA zlokamAM naiyAyike je jaNAvela che te vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke atIta viSayo ane upalakSaNathI anAgata evA ghaTa-paTAdi viSayo jJAnamAM bhAsatA hovA chatAM paNa ekAMte asat nathI. atIta ane anAgata evA ghaTAdi padArtho paryAyArthikanayanA abhiprAyathI asat che. mULa zlokamAM rahela 'vi' zabda saMvaraNa arthamAM che. haimatattvaprakAzikAbRhazyAsamAM jaNola che ke "padArtha-anuvRtti -apekSA-samuccaya-anuavasarga-gaI-AziSa-saMbhAvanA-bhUSaNa(vAkyazobhA)-saMvaraNa-prazna-avamarza ATalA = tanna, naikAntato'sattvamatItaviSayasya hi / 2/20 = pustakomAM 'paryAyAratha' pATha.ko.(2)no pATha lIdho che. Th ma.+zAM.mAM 'dravyAratha' pATha. ko.(2)no pATha lIdho che. pustakomAM 'nitya' pATha. ko.(12)+lA.(2)no pATha lIdho che. ko.(5+8)mAM 'nita' pATha. cha pustakomAM 'naiyAyika' pada nathI. ko.(9) + si. + A.(1)mAM che. * pustakomAM 'alIka chaIM' pATha nathI. A.(1)mAM che. - cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9+13) + si. + A.(1)mAM che. OM zAM.mAM 'namI' azuddha pATha. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/20 * naSTaghaTA mRttikArUpeNa asti / 321 te prakAra kahe chaI" - (nIta=) nitya = sadAI chaI. naSTa ghaTa paNi mRttikArUpaI chaI. sarvathA | na hoI to zazazRMga *= zazanA viSANa* sarakho janma thAI. *tathA ca ghaTAdikaM yadi sarvathA asat syAt notpadyeta zazaviSANavaditi prsnggaapaadnmvyaahtmev| sa. ''zI:-sambhAvana-bhUSaNa-saMvaraNa-praznA'vamarzeSu" (hai.ta.pra.pR.65) iti haimatattvaprakAzikAbRhanyAsavacanAt / tataH pa paryAyArthanayaviSayasaMvaraNena vicAre sa dravyArthataH = dravyArthAdezAd nityaH tu = eva, vinaSTA'nutpannaghaTAdeH mRttikAdirUpeNa sattvAt / mRdAdirUpeNa atItAnAgataghaTAdiH sAmprataM pratIyate'pi sarveSAm / mRdAdirUpeNA'tItA'nAgataghaTAderidAnImasattve tasya shshshRnggtulytvaaptteH| na cAtItAnAgataghaTAdeH ma zazazRGgatulyatve iSTApattiriti vaktuM yujyate, evaM sati ghaTadhvaMsottarakAlaM 'ghaTasyA'mUni kapAlAnI'ti pratIterabhAvaprasaGgAt / na hi 'zazazRGgasyA'mUni aGgAnI'ti svapne'pi kasyacitpratIyate / sarvathaivAtItaghaTAderidAnImasattve 'ghaTasyeti prayogo naiva syAt / tathA cAnAgataghaTAdikaM yadi sarvathA asat syAt, tarhi notpadyeta zazaviSANAdivaditi prasaGgA- Ni arthomAM "ji" zabda vaparAya che. tethI paryAyArthikana viSayanuM saMvaraNa (gopana) karIne vicAra karavAmAM Ave to te atItAdi ghaTa dravyArthikanayanA AdezathI nitya ja che. atIta ghaTa vinaSTa hovA chatAM paNa ane anAgata ghaTa anutpanna hovA chatAM paNa mRttikArUpe vartamAnamAM te hAjara ja che. tethI tene ekAMte = sarvanayamane asat kahI na zakAya. atIta ane anAgata ghaTa vartamAnakALamAM badhA lokone mRttikAdidravyasvarUpe pratIta paNa thAya che. jo atIta-anAgata ghaTAdi padArtha vartamAnamAM mRttikAdidravyasvarUpe asat hoya to te zazazunnatulya thavAnI Apatti Ave. atIta-anAgata ghaTAdine zazazukratulya mAnavAmAM ISTApatti kahevI vyAjabI nathI. kAraNa ke AvuM mAnavAmAM Ave to ghaTadhvaMsa thayA pachInA samayamAM che A kapAlo (= ThIkarAM) ghaDAnA che' - AvI pratItino uccheda thavAnI Apatti Avaze. atIta (= at vinASTa) ghaTa sarvathA asat hoya, zazazutulya hoya to kapAlanI sAthe teno saMbaMdha asaMbhavita hovAthI A kapAlo ghaDAnA che' - AvI pratIti kaI rIte thaI zake ? koI paNa vyaktine "A zazazunA sa avayavo che." AvI pratIti svapramAM paNa thatI nathI. to pachI zazazunnatulya sarvathA asat atIta = vinaSTa evA ghaTanA avayava tarIke kapAlanI pratIti kevI rIte thaI zake ? arthAt atIta ghaTane vartamAnamAM sarvathA asat mAnavAmAM Ave to "A kapAlo ghaDAnA che' - A pramANenA vyavahAramAM "ghaDAnA' A pramANe zabdaprayoga na ja thaI zake. paraMtu tevI pratIti thAya che ane tevo vyavahAra (= zabdaprayogo paNa lokomAM asmalitarUpe thAya ja che. tethI atIta-anAgata ghaTane sarvathA asat mAnI na zakAya. (tathA) tethI ahIM prasaMgaApAdana evI rIte thaI zake che ke "jo anAgata ghaTAdi sarvathA asatuM hoya to te zazaviSANanI jema kadApi utpanna thaI na zake." A prasaMgaApAdana abAdhita ja che. ... cihnayamadhyavartI pATha phakta B(2)mAM che. *.* cihnadrayamadhyavartI pATha mAtra lA. (2)mAM che. mane phakta lA. (2)mAM 'ja che. ke...ka cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9)+si.mAM che. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 * rUpAntareNa sattvasiddhiH / 3/20 rA 'asatkhyAtyabhAvena uktadRSTAntA'siddhiH' ityuktAvapi tena rUpeNa utpattau tena rUpeNa asattvasya ca sa prayojakatve rupAntareNa sattvam arthAt sidhyatyeveti drssttvym|* // 3/10 // papAdanamavyAhatameva / 'asatkhyAtyabhAvena zazaviSANadRSTAntA'siddhiH' iti naiyAyikoktau satyAmapi asmAkam " anekAntavAdinAM na kA'pi kSatiH, yataH tena rUpeNa utpattau tena rUpeNa asattvasya ca prayojakatve m naiyAyikena abhyupagamyamAne kartRvyApArapUrvam upAdAnakAraNe kAryasya rUpAntareNa sattvam arthAt sidhyatyeveti naiyAyikaM prati naH tAtparyaM draSTavyam / svataMtra sAdhana ane prasaMgaApAdana vize samajaNa . spaSTatA :- prativAdIne na mAnya hoya tevI koI vAta vAdI kare to tenA be svarUpa hoya. (1) svataMtra sAdhana (2) prasaMga ApAdana. jyAre vAdI-prativAdI ubhayane pakSa-daSTAMta mAnya hoya tyAre vAdI potAnA ISTasAdhananI siddhi mATe je anumAnaprayoga kare te svataMtra sAdhana kahevAya. jema 'parvato vartamAn dhUmAt, mahAnavat. paraMtu vAdIne ke prativAdIne pakSa ke daSTAMta mAnya na hoya to prativAdInI vAtamAM dUSaNa batAvavA mATe vAdI je bole te prasaMgaApAdana kahevAya. jema ke jaino naiyAyikane prasaMgaApAdanarUpe kahe che ke "ekAMta nitya ane sarva zaktimAna evA Izvara jo jagakartA hoya to te badhAne sukhI ja kare, duHkhI zA mATe kare ?" jainone ekAMta nitya Izvara (= pakSa) mAnya sa nathI. tema chatAM abhyapagamavAdathI teno svIkAra karI taiyAyikanI sAme jaino je aniSTa Apatti Ape che te prasaMgaApAdana kahevAya. prastutamAM zazaviSANa vAdI-prativAdI ubhayane mAnya nathI. tema chatAM vA tenI jema sarvathA asat evo anAgata ghaTa kadApi utpanna na thaI zake - A pramANe jaino naiyAyikanI sAme je aniSTa Apatti darzAve che te prasaMgaApAdana rUpe samajavuM. ekarUpe vastu asat, anyarUpe sat - jaina . ('tasthA.) "asat vastunuM jJAna (= khyAti) na thavAthI jainoe jaNAvela zazaviSANa svarUpa dRSTAMta asiddha (= ajJAta) ja banaze." AvuM amane syAdvAdIne naiyAyiko kahe to paNa amane anekAntavAdIne koI kSati (= nukasAna) nathI. AnuM kAraNa e che ke te svarUpe vastunI utpattimAM te svarUpe kAryanuM asattva prayojaka che' - A mujaba taiyAyikasiddhAMta mAnya karavAmAM Ave to 'kartAnI pravRttinI pUrve = kAryanI utpattinI pUrve upAdAnakAraNamAM kArya bIjA svarUpe sat che' - tevuM arthataH siddha thaI ja jAya che. AvuM prastutamAM naiyAyika pratye amAruM jainonuM tAtparya samajavuM. spaSTatA :- pUrvokta prasaMgaApAdanamAM Apela zazaviSANanuM udAharaNa asiddha hovAthI jainakathita prasaMgaApAdanamAM potAno asvarasa naiyAyika pragaTa kare che. tethI jaino naiyAyikanA ja siddhAMta dvArA kAryanI utpattinI pUrve kAryanuM astitva siddha kare che. naiyAyika kahe che ke "kAryanI utpattinI pUrve upAdAna *...* cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9)+si.mAM che. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/20 * asatkAryavAdaikAntanirAkaraNam / 323 kiJca, kAlikAdisambandhena prAk kAryatAvacchedakarUpeNA'pi upAdAnakAraNe kAryasattvasya balAt pa svIkartavyatayA 'sarvathA upAdAne prAk kAryam asaditi ahamprathamikayA ucyamAnaH naiyAyikasiddhAntaH dUrataH tyAjyaH / kartRvyApArapUrvam upAdAne kathaJcit kAryA'sattvA'bhyupagame tu jayedeva anekAntakaNThIrava / iti dik| ___prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'atItAnAgatapadArthaH sAmprataM paryAyArthikanayataH asan' iti za kRtvA 'asmadIyA'tItApamAna-vizvAsaghAtAdikam asadi'ti abhyupagamya vijnyaataa'smdiiyaa'nycikAraNamAM jo kArya satu hoya to tenI utpatti karavAnI jarUra zI che ? tethI kAryanI utpatti karavA mATe kAryanuM asattva mAnavuM jarUrI che. je svarUpe kAryanI utpatti karavAnI hoya te svarUpe kAryanuM asattva hoya to ja kartAnA prayatna dvArA te svarUpe te kArya kAlAntaramAM utpanna thaI zake." naiyAyikanuM tAtparya e che ke kAryanI utpatti pUrve upAdAnakAraNamAM kAryatAavacchedakadharma svarUpe kArya asat hoya to ja uttarakALamAM kartAnA prayatna dvArA kAryatAavaracchedakarUpe kAryanI utpatti thaI zake. Ama kAryatAavacchedakarUpe kAryotpatti pratye kAryatAavacchedakarUpe asattva prayojaka bane che. A naiyAyikamAnya siddhAMta che. AnI sAme jainonuM evuM kahevuM che ke kAryanI utpattinI pUrve kAryatAavacchedakarUpe kAryanuM asattva ja arthataH siddha karI Ape che ke kAryotpattinI pUrve kAryatAavacchedakathI bhinnarUpe kAryanuM astitva hAjara che. "kAryajanmanI pUrve sarvasvarUpe kAryanuM asattva kAryatAavacchedakarUpe kAryajanma pratye prayojaka che' - sa. AvuM naiyAyiko nathI mAnatA. "amuka svarUpe kAryanuM na hovuM te ja siddha karI Ape che ke amuka sivAyanA bIjA svarUpe kArya hAjara che. * sarvathA asatkAryavAda naicAcikamate asaMgata che (viSya.) vaLI, mahattvanI eka vAta e paNa che ke kuMbhAranA prayatnanI pUrve kAlika Adi saMbaMdhathI dasa ghaTa vagere kAryone ghaTavAdisvarUpe paNa upAdAnakAraNabhUta mATI vageremAM naiyAyike jabarajastIthI mAnavA ja paDaze. naiyAyikamate dareka anitya padArthamAM kAlika saMbaMdhathI sarva padArtho rahe che ja. tethI "kartavyApArapUrve upAdAnakAraNamAM kArya sarvathA = sarva prakAre ane sarva saMbaMdhathI avidyamAna ja che' - A pramANe sAme cAlIne naiyAyike je siddhAntanI jAherAta kare che te siddhAntane naiyAyike dUrathI ja choDavo paDaze. tathA "kartAnA prayatnanI pUrve upAdAnakAraNamAM kArya kathaMcita = koIka prakAre ane koIka saMbaMdhathI ja gerahAjara che'- A mujaba jo naiyAyika svIkAre to anekAntavAdasvarUpa siMha kharekhara taiyAyikasvarUpa hAthIne jItI ja jaze. ahIM je kAMI kahevAyela che te eka digdarzana mAtra che. te mujaba AgaLa paNa vicAravAnI bhalAmaNa vi zabda dvArA karavAmAM Avela che. 6 ucita vyavahAra ane durbhAvatyAga : nayaDhayaprayojana . AdhyAtmika upanaya :- "atIta-anAgata padArtha paryAyArthika nayathI vartamAnakALamAM asat che' - A vAtanI AdhyAtmika dRSTie khatavaNI e rIte karI zakAya ke koIe ApaNuM apamAna, vizvAsaghAta ke anyavidha asabhya vyavahAra bhUtakALamAM karela hoya athavA bhaviSyakALamAM tathAvidha anucita vyavahAra Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 0 dravyArthikanayAnusaraNena dveSatyAgaH / /20 pa kIrSitA'nAgatApamAnA'sabhyavyavahArAdikamapi asad' iti ca kakSIkRtya tathAvidhavyavahArakAriSu jIveSu maitryAdibhAvagarbhocitavyavahAraH kaaryH| vakSyamANa(5/10)dravyArthikanayadRSTyA 'anAgata kevalajJAnAdiguNasiddhatvAdiparyAyAH AtmadravyasvarUpeNa santa eva' iti svIkRtya anucitavyavahArama kAribhyaH api jIvebhyaH sarvathA dveSaH prihaaryH| itthameva "nityaM prakRtiviyuktaM lokA'lokA'vaof lokanA''bhogam / stimitataraGgodadhisamamavarNamasparzamagurulaghu / / " (So.15/15) iti SoDazakaprakaraNe zrIhari bhadrasUrividyotitaM paramatattvaM prAdurbhavet / tatsvarUpaJcA'vocAma adhikaM tadvRttau kalyANakandalyAm || rU/10 || ke valaNa ApaNA pratye sAmenI vyakti rAkhaze tevA samAcAra maLe tyAre atIta-anAgata tathAvidha vyavahArane asat = avidyamAna mAnIne sAmenI vyakti sAthe maitrI Adi bhAvothI yukta sauhArdapUrNa 2 ucita vyavahAra rAkhavo, tevuM sUcana paryAyArthikanayanI samajaNathI prApta thAya che. tathA ayogya vyavahAra 9 karanAra vyakti maLe tyAre paNa "anAgata kevalajJAnAdi guNa ane siddhatva Adi nirmaLa paryAya vA vartamAnakALamAM paNa AgaLa (5/10) jaNAvavAmAM Avaze te dravyArthikanayanI dRSTie AtmadravyasvarUpe vidyamAna che' - evuM svIkArIne manamAM paNa te vyakti pratye leza paNa dveSa ke aNagamo thaI na jAya, sa tenI pUrepUrI kALajI rAkhavI. A rIte ja SoDazakaprakaraNamAM prakAzita paramatattva pragaTa thAya. tyAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "nitya, karmaprakRtirahita, lokAlokaprakAzaka, nitaraMgasamudrasamAna, varNa-sparzazUnya, agurulaghu paramatattva che. tenuM svarUpa ane kalyANakaMdalI nAmanI tenI vyAkhyAmAM vistArathI jaNAvela che. jijJAsu tyAM daSTipAta karI zake che. (3/10) lakhI rAkho DAyarImAM....4 * buddhinI pedAza magajamAM thAya che. zraddhAnI nIpaja hRdayamAM thAya che. * mokSe pahoMcavA sAdhanA e LONG CUT, HARD CUT, HIGH CUT d. mokSe pahoMcavA upAsanA e SHORT CUT, EASY CUT, BEST CUTE. * vAsanA mAgaNI kare che. upAsanA lAgaNI pragaTa kare che. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 3/11 * asatpratibhAsaparAmarza: 0 "sarvathA achato artha jJAnamAMhaI bhAsaI kaI" evuM kahaI chaI, tehanAM bAdhaka dekhADai chaI - achatU bhAsaI gyAnanaI che, jo svabhAvi saMsAra; kahato jJAnAkAra to jI, 3jIpai yogAcAra re 3/11 (36) bhavikA. 'tathA jJAnamAMhi achato artha na bhAse. jo "gyAnanaI svabhAvaI, achato = bAhya asata bhAva = atIta artha ghaTa pramukha bhAsaI" - ehavuM mAnii, *to jJAnamAMhi bAhya asat bhAvanA ja ghaTa -paTAghAkAra mAno.* to "sAro *= saghaloI* saMsAra jJAnAkAra ja chai. bAhya AkAra anAdi ___ 'sarvathaivA'sato vinaSTA'nutpannaghaTAdeH sAmAnyalakSaNAdikayA pratyAsattyA jJAne pratibhAsa' itivAdinaM pa naiyAyikaM prati granthakRd bAdhakamupadarzayati - 'jJAne'ti / 'jJAnasvabhAvato'sakhi bhAsate' yadi mnyse| jJAnAkAraM bhavaM jalpana yogAcAro hi tvAM jayet / / 3/11 / / prate nvevam - (moH ! taiyArthiva !) "maTuM jJAnasvAvato di mAnate' (puvaeN) yadi (tvaM) manyase (tataH) bhavaM jJAnAkAraM jalpana yogAcAraH hi tvAM jayet / / 3/11 / / ka bhoH ! naiyAyika ! sarvathaiva asad vastu pramAjJAne naiva bhAsitumarhati / 'jJAnasvabhAvato hi = vijJAnasya tathAvidhasvabhAvAdeva bAhyaM sarvam asad = vinaSTAnutpannamapi ghaTAdikaM bhAsate = pratibhAsate' iti yadi tvaM manyase tarhi 'nikhilo hi saMsAro jJAnAkAra eva, na tu jnyaanvytiriktH| kA avatarariA - "atIta-anAgata padArtho vartamAnakALe sarvathA ja asatu che. kAraNa ke atIta padArtha vinaSTa che ane anAgata padArtha anutpanna che. Ama vinaSTa ane anutpanna ghaTa-paTAdi padArtho sarvathA asat hovA chatAM sAmAnyalakSaNA saMnikarSa vagere dvArA jJAnamAM bhAse che' - A pramANe taiyAyike navamA zlokamAM jaNAvela hatuM. AvuM bolanArA naiyAyikanA matamAM graMthakArazrI doSane dekhADe che : naiyAyika dvArA yogAcAra ajeya : jena . zlokarthI:- he taiyAyika ! "asat vastu jJAnanA svabhAvathI ja bhAse che' - AvuM jo tuM mAne to saMsArane jJAnAkArarUpe bolato yogAcAra ja tane jItI jaze. (3/11) vyAkhyArtha :- he naiyAyika ! sarvathA ja asadu vastuno pramAjJAnamAM pratibhAsa thavo jarAya paNa vyAjabI nathI. "vijJAnanA tathAvidha svabhAvathI ja bAhya tamAma vinaSTa ane anutpanna evA ghaTAdi viSayo asat hovA chatAM paNa jJAnamAM jaNAI zake che' - AvuM jo tuM mAne to yogAcAra nAmano bauddha ja tane jItI jaze. bAhyarthano apalApa karanAra yogAcAra nAmanA bauddhonuM maMtavya evuM che ke "eka mAtra ko.(4)mAM "svabhAvuM pATha. 3 jIpavuM = jItavuM (bhagavadgomaMDala- pRSTha-3558+ naMdabatrIsI + sattaramA zatakanA prAcIna gurjara kAvyo + prAcIna phAgusaMgraha + prAcIna gurjara kAvyasaMcaya + vasaMtavilAsa phAgu.. cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)+si.+ko.(9+13)mAM che. *...* cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9) + si.mAM che. *....ka citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 * yogAcAramatapratikSepA'sambhavaH /?? avidyAvAsanAi achatA ja bhAsaI chaI, jima svapramAMhaI achatA padArtha bhAsaI chaI. bAhyAkArarahita zuddha jJAna, te buddhanaIM ja hoi" - ima kahato bAhyaarthaabhAvavAdI yogAcAra nAmaI trIjo bauddha 2 ja jIpaI; teha mATaI achatAnuM jJAna na hoI. rA pu ghaTapaTAdiH bAhyAkAro'sannevA'nAdivitathA'vidyAvAsanAvazAdeva svapne iva jJAne prtibhaaste| bAhyAkArazUnyaM vizuddhajJAnaM tu sugatasyaiva bhavatItyevaM bhavaM = saMsAraM jJAnAkAraM = jJAnasvarUpaM hi = eva jalpan = vadan bAhyArthapratikSepI yogAcAraH jJAnAdvaitavAdI tRtIyo bauddhavizeSaH khalu bhoH ! m naiyAyika ! tvAM jayet, tvayA'pi asato bhAnAbhyupagamAt / sAmprataM sarvathaivA'sato vinaSTAnutpannaghaTAderbhAnA'GgIkAre tu tvayA yogAcAro'jeyaH syAt / jJAna ja sat che. samagra saMsAra kharekhara jJAnAkAra svarUpa ja che. jJAnathI bhinna koI padArtha che ja nahi. jJAnathI bhinna ghaTa-paTa vagere bAhya padArtho vizvamAM vidyamAna nathI. bAhya padArthanA AkArasvarUpe jaNAtA ghaTa-paTa Adi padArtho asat ja che. tema chatAM anAdikAlIna mithyA evI avighAnA saMskAranA lIdhe ja bAhyarUpe asat evA ja ghaTa-paTAdi padArtho jJAnamAM bhAse che. jema koI durbhAgI bhikhArI rAjyane meLave te hakIkata mithyA hovA chatAM paNa svapramAM tevI mithyA bAbatano pratibhAsa thaI zake che, tema asat evA ghaTa-paTAdi padArthanA jJAnamAM (= pratibhAsamAM) mithyA avidyAnA saMskAro ja mahattvapUrNa bhAga bhajavI jAya che. bAhyAkArazUnya evuM vizuddhajJAna to eka mAtra tathAgata buddhane ja hoya che.' A rIte saMsArane jJAnAkAra mAnanAra yogAcAra bAhya padArthanuM khaMDana karanAra che. 'atIta Adi viSayo sarvathA asat hovA chatAM tenuM bhAna thAya che' - tevuM tame maiyAyiko mAno cho ane yogAcAra nAmanA bauddha // paNa 'asat evA bAhya padArthanuM jJAnamAM bhAna thAya che' - tevuM mAne che. tethI tamane naiyAyikone yogAcAra nAmanA bauddha vidvAno jItI jaze. Azaya e che ke 'vinaSTa ane anutpanna evA ghaTAdi padArtho ra vartamAnakALamAM sarvathA ja asat che. tema chatAM jJAnamAM teno pratibhAsa thAya che' - evuM mAnavAmAM Ave to tame naiyAyiko kadApi yogAcAra nAmanA trIjA prakAranA bauddhone jItI nahi zako. OM bauddhanA cAra saMpradAyanI samajaNa spaSTatA :- bauddhadarzanamAM mukhya saMpradAyo cAra che. (1) vaibhASika, (2) sautrAntika, (3) yogAcAra, (4) mAdhyamika. bAhya padArtha kSaNabhaMgura che. tema chatAM te sat che. te kSaNabhaMgura padArthanuM vaibhASikamate pratyakSa thaI zake che. jyAre sautrAntikamate bAhya padArthanuM kevala anumAna pramANathI ja bhAna thaI zake che. paraMtu yogAcAramate bAhya ghaTa-paTAdi padArtha asat che. 'jJAnamAM pratibhAsamAna ghaTa-paTAdi padArtha phakta jJAnanA ja vizeSa AkAra svarUpa che. jJAnAkAra jJAnasvarUpa ja che. tethI jJAnAkArAtmaka ghaTAdi jJAnasvarUpa ja che. tathA jJAna kSaNika che. tethI siddha thAya che ke ghaTa-paTAdi paNa kSaNika jJAnasvarUpa * cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)+si.+ko.(9+13)mAM che. lA.(3)mAM 'boddhamatI' pATha. 'bauddhamatavALo' artha karavo. 2 jIpaI = jIte. AdhAragraMtha - aMbaDavidyAdhara rAsa, ArAmazobhA rAsamALA, uktiratnAkara, SaDAvazyaka bAlAvabodha, upadezamAlA bAlAvabodha, uSAharaNa, RSidattA rAsa, aitihAsika jainakAvyasaMgraha, cAra phAgukAvyo. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * asato jJaptirapi na, kuta utpattiH ? 0 327 bAhya artha na hoI to achatAnuM jJAna kima hoI ? jJAna to ghaTAdikanuM pratyakSa che. te mATaI bAhya artha chatA ." eha ja yukti te prati kahII che. achatAnuM jJAna mAnyuM te yukti na kahavAI. rI. mATaI achatAnuM jJAna na kahevAya. te mATaI "atItAdi viSaya paNa paryAyathI asatu, dravyathI sata' - 2 ema ja mAnavo. 3/11 ___yadi bAhyo'rtho nAsti tarhi asato bhAnaM jJAne kathaM bhavet ? ghaTAdijJAnaM tu pratyakSameva / pa tasmAd bAhyo'rthaH sanneveti pratipattavyaM yogAcAreNa' iti evambhUtA yuktiH yogAcAraM prati naiyAyike-ga nocyate / asato bhAnA'bhyupagame tu sA yuktiH yogAcAraM prati naiyAyikena vaktuM na shkyaa| tasmAd ... asato jJAnaM na pratipAdayitumarhati / tasmAd atItAnAgatapadArthajJAnA'nyathA'nupapattyA 'atIto'nAgatazca padArthaH paryAyarUpeNa asan api dravyAtmanA san' ityevA'bhyupagantumarhati, anyathA zaza-za zRGgAderapIdAnIM bhAnaM prasajyeta, asattvA'vizeSAt / na caivaM bhavati / tasmAt sAmprataM sarvathaivA'sato ka jJaptirapi naiva syAt, kutaH tadudAharaNenaikAntato'sata utpattiH? iti asmAkamanekAntavAdinAmabhiprAyaH / ja che' - AvuM yogAcAra mAne che. jagatamAM phakta jJAna ja sat che. jJAnabhinna tamAma vastu mithyA che. A pramANe mAnavAnA lIdhe bAhyArthapratikSepI evA yogAcAranI jJAnAdvaitavAdI tarIke paNa dArzanika jagatamAM prasiddhi che. jyAre mAdhyamikamate ghaTa-paTAdinuM avagAhana karanAra jJAna paNa bAhya jagatanI jema mithyA che. ghaTAdiAkArazUnya nirAkAra jJAnasaMvit ja paramArthathI sat che. chaka sarvathA asatanuM bhAna azakya 6 (") yogAcAra nAmanA bauddhanI sAme naiyAyika jJAnAdvaitavAdanuM khaMDana karatA jaNAve che ke "jo jJAnabhinna bAhya artha na hoya (jJAnathI atirikta ghaTAdi padArtha sarvathA asatuM hoya, to tenuM bhAna rahyuM. jJAnamAM kaI rIte thaI zake ? paraMtu ghaTAdinuM jJAna to pratyakSa pramANathI prasiddha ja che. tethI yogAcAra nAmanA bauddha vidvAnoe ghaTAdine bAhya padArtharUpe sat (vidyamAna) ja mAnavA jarUrI che. paraMtu AvI yukti rajU karavA chatAM asat evA atIta Adi viSayanuM bhAna jo naiyAyika mAnya kare to yogAcAra bauddha sAme naiyAyika prastuta yuktine bolI na zake. tethI asanuM jJAna darzAvavuM yogya nathI. tethI atIta, jI. anAgata padArthanuM jJAna anyathA (= atIta-anAgata Adi padArtha asat hoya to) asaMgata banI jaze. tethI mAnavuM joIe ke atIta-anAgata padArtha paNa paryAyarUpe asat hovA chatAM dravyarUpe sat che. jo atIta-anAgata viSaya vartamAnamAM sarvathA asatuM hovA chatAM paNa jJAnamAM jaNAI zakatA hoya to zazazu vagerenuM paNa bhAna thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke zazazamAM ane atIta Adi viSayamAM tame naiyAyiko asapaNuM samAna mAno cho. paraMtu zazazu vagerenuM to bhAna thatuM nathI. tethI vartamAnakALe je sarvathA asat ja hoya tenuM jJAna paNa thaI na zake. to pachI kaI rIte asadgocara jJaptinA udAharaNathI ekAMte asatu padArthanI utpatti saMbhavI zake ? A anekAMtavAdInuM tAtparya che. .cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A. (1)+si.+ko.(+13)mAM che. che. cihnadrayamadhyavartI pATha A. (1)mAM nathI. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 * stambhAdikaM na jJAnAkAramAtrAtmakam 3/11 ]] bhoH ! yogAcAra ! 'svapnavat pratyayatvAt stambhAdijJAnamapi anyathAbhUtamityanumIyate / tathA ca jJAnAkAramAtrameva stambhAdikamiti' yaducyate tvayA tad asat, "tathA sati pratyayatvA'vizeSAt tvadIyamapyanumAnaM mithyA syAt / mithyAtvagrAhiNo'numAnasya amithyAtve vA tatraiva hetoH vyabhicAraH " ( zA. dI. mu 1/1/5/pR.59) iti zAstradIpikAyAM pArthasArathimizraH | rA tatazca suSThuktaM zAbarabhASye " yasya ca duSTaM kAraNaM yatra ca - mithyeti pratyayaH sa evA'samIcInaH pratyayaH, nAnya:" (zA.mA. ) / dhinu yomAvAramatanirArAM svAdAvapanatAyAm (zA.vA.1.4/4 + 6 /1-31 rR.)| spaSTatA :- navamA zlokamAM naiyAyike atIta Adi padArtha asat TharAvI, asaviSayaka jJaptinuM pratipAdana karI, tenA baLa upara, upAdAnakAraNamAM asat evA upAdeyanI utpattine siddha karavAno prayatna karyo hato. tenuM nirAkaraNa dasamA ane agiAramA zlokamAM anekAMtavAdI dvArA karavAmAM Avela che. * yogAcAramatanirAsa = (mo.) graMthakAra jJAnAdvaitavAdanuM nirAkaraNa karavA mATe kahe che ke - o zAnAdvaitavAdI yogAcAra ! "je je pratIti hoya te te svaprapratItinI jema mithyA hoya. tethI staMbha, ghaTa, paTa vagerenI pratIti paNa mithyA - nirviSayaka = bAhyaviSayazUnya che - A pramANe ame anumiti karIe chIe. mATe thAMbhalo vagere bAhya vastu nathI paraMtu jJAnano kSaNika AkAramAtra ja che" - A mujaba tame kaho cho te khoTI vAta che. kAraNa ke "jo pratIti hovA mAtrathI staMbhajJAna mithyA hoya to staMbhAdijJAnamAM mithyApaNuM siddha karanAruM tamAruM anumAna paNa mithyA = nirviSaya = svaviSayaasAdhaka banI jaze. arthAt svaprajJAna jema potAnA viSayane siddha nathI karI zakatuM tema tamAruM anumAna paNa 'staMbhAdijJAna bAhyaviSayarahita che' - AnI siddhi karI al nahi zake. tathA jo staMbhAdijJAnamAM nirviSayatvasAdhaka tamAruM anumAna amithyA saviSayaka hoya to je je pratIti che te te mithyA nirviSayaka ja hoya' - AvI vyApti vyabhicarita banaze. kAraNa ke mithyAtvasAdhaka = mithyAtvavyApya tarIke yogAcArasaMmata pratItitva nAmano hetu uparokta yogAcAraprayukta anumAnamAM = anumitimAM hovA chatAM temAM mithyAtva nAmanuM vyApaka = sAdhya yogAcAramate rahetuM nathI" - A pramANe zAsradIpikA graMthamAM pArthasArathimizra nAmanA mImAMsake jaNAvela che. sa. = duSTasAmagrIjanya jJAna mithyA : zAbarabhASya (ta.) yogAcAranA khaMDana mATe rajU karAyela uparokta vAta sAcI che. tethI zAbarabhASyamAM "je pratItinI sAmagrI doSagrasta hoya tathA je pratItine vize 'A pratIti mithyA khoTI che' - A pramANe uttarakALamAM bAdhakapratyaya upasthita thAya te ja pratIti mithyA = apramA kahevAya. te sivAyanI pratItine khoTI na kahI zakAya' A pramANe je jaNAvela che te vyAjabI ja che. matalaba e che ke duSTasAmagrIjanya svaprajJAna, dvicaMdrajJAna, mRgajaLajJAna vagere mithyA hovAthI 'tamAma jJAna mithyA = khoTA che' Ama kahI na zakAya. staMbha vagerene vize staMbhAdijJAna thAya che te duSTasAmagrIjanya nathI. tathA jJAnottara pravRttikALe 'A staMbha nathI' AvI bAdhakapratIti ziSTa puruSone thatI nathI. tethI - = Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/110 paripakva-prabala-parizuddhajJAnamAhAtmyena AtmA bhAvanIyaH - 329 __ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - mokSaprayojakakevalajJAnaupayikakSapakazreNisAdhanIbhUtazukladhyAna- - kRte dharmadhyAnanaipuNyamAvazyakam / tadarthaM jJAnaM paripakvaM parizuddhaJca kAryam / 'jJAnamAtmasvarUpam, jJAnaM vinA aham apUrNaH, jJAnaM vinA madIyamastitvaM bhayagrastam, jJAnaM vinA anyat sarvam rA asAram' ityevaM jJAnamAhAtmyaM yAvanna hRdayasthaM bhavati na tAvad jJAnaM paripakvaM, prabalaM, parizuddhaM ma paripUrNaJca bhavati / itthaM cetasikRtya "akSayam avyAbAdham apunarAvRttikam upAdeyasthAnam" (bR.ka.bhA. .. 6490 vR.pR.1707) iti bRhatkalpabhASyavRttivibhAvanayA mokSapraNidhAnaM dRDhIkRtya, jJAnamAhAtmyaM vibhAvya, jJAnamaya-caitanyasvarUpa-vijJAnaghanAtmasvabhAvasthairyA''zayena, anekAntavAdamaryAdAyAM sthitvA, jJAnAdvaita- ka vAdimatamavalambya AdhyAtmikamArge drutamabhigantavyam / evamatra yogAcAramatamucitarItyA aadrnniiym| "vijJAnamItramabevuM vAdyasaMnivRttI vineyAnuM varNAzvatAzritya yA dezanASIta:(zA.vA..6/62) iti zAstravArtAsamuccayAnusAreNa api jJAnA'dvaitavAdaprayojanaM vibhAvanIyam / / 3/11 // kA khaMbhAdijJAnane mithyA kahIne khaMbhAdine kAlpanika = jJAnAkAra mAtra svarUpa kahI na zakAya. AthI jJAnabhinna bAhya staMbha, ghaTa, paTa vagere padArtho paNa jJAnanI jema vAstavika ja siddha thAya che. jJAnAtavAdI yogAcAranA matanuM vistArathI nirAkaraNa mahopAdhyAyajI mahArAje syAdvAdakalpalatAmAM (stabaka 4+5) karela che. jijJAsu vAcakavarga tyAM daSTipAta karI zake che. % yogAcAra matanuM AdhyAtmika mUlyAMkana ka AdhyAtmika upanaya :- mokSe javA mATe kevalajJAna joIe. kevalajJAna meLavavA kSapakazreNi mAMDavI joIe. kSapakazreNi mATe zukladhyAna joIe. te mATe dharmadhyAnamAM kuzaLa banavuM joIe. te mATe jJAna paripakva-parizuddha banAvavuM paDe. "jJAna AtmAnuM svarUpa che. jJAna vinA huM adhUro chuM. jJAna vinA mAruM ! astitva jokhamAze. jJAna sivAya bIjuM badhuM asAra che' - A pramANe jJAnano mahimA jyAM sudhI hRdayAMkita na thAya tyAM sudhI jJAna (1) paripakva, (2) prabaLa, (3) parizuddha, (4) paripUrNa banatuM nathI. A vAM bAbatane hRdayamAM rAkhIne, temaja "akSaya, pIDAzUnya, punarAgamanarahita sthAna ja upAdeya che' - A pramANe bRhatkalpabhASyavRttimAM je jaNAvela che, tenI vibhAvanA karavA dvArA dRDhapaNe mokSalakSitAne manogata karI, jarA jJAnamahimAthI bhAvita banI, jJAnamaya caitanyasvarUpa vijJAnaghana AtmasvabhAvamAM kAyama sthira thavAnA nirmaLa AzayathI jJAnAdvaitavAdI yogAcAra nAmanA bauddhanA matano, anekAMtavAdanI ucita maryAdAmAM rahIne, svIkAra karavAmAM Ave to AdhyAtmika sAdhanAnA mArge haraNaphALa bharIne jIva AgaLa vadhI zake - AvA abhiprAyathI yogAcAramatanuM ucita mUlyAMkana karavuM. "gautamabuddha 'vijJAnamAtra ja pAramArthika vastu che. jJAnabhinna pratIyamAna badhuM ja mithyA che' - AvI jJAnAdvaitavAdadezanA bAhya dhana-dhAnya-patnI-parivArAdi vastunI Asaktine dUra karavA mATe jJAnanayagrahaNayogya evA keTalAka nipuNa ziSyone AzrayIne pharamAvI che " - A mujaba zAstravArtAsamuccayanI kArikAne anusarIne paNa jJAnAdvaitavAdanA prayojananI vizeSa prakAre bhAvanA karavI. (3/11) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 * atItapratItipratipAdanam / 3/12 jo achatAnuM jJAna na hoI, to "havaNAM moM atIta ghaTa jANyo' - ima kima kahaIvAI chaI?" te Upari kahaI cha0 havaDAM jANyo aratha te jI", - Ima atIta je jaNAI e vartamAna paryAyathI jI, vartamAnatA thAI re 3/1ro (37) bhavikA. te atIta (aratha=) ghaTa maU 'havaNAM jANyo - Ima jeha (atIta) jaNAI chaI tihAM pa nanu yadyasato jJAnaM na syAt tarhi 'adhunA mayA atIto ghaTo jJAtaH' iti kathamucyate ? atra ___ hi atItapadaprayogAdasata eva bhAnamabhyupagataM sarvairevA'vigAnenetyAzaGkA'pAkaraNAya parAkramate - 'AnImitti 'idAnIM sa mayA jJAta' ityatItaH prmiiyte| sAmprataparyayeNaiva, sattvaM tasya tato dhruvam / / 3/12 // prakRte daNDAnvayastvevam - 'idAnIM saH (padArthaH) mayA jJAtaH' iti atItaH (=atItakAlInaH - padArthaH) sAmprataparyayeNa eva pramIyate / tataH tasya sattvaM dhruvam / / 3/12 / / lAnIM = sAmprata saH satIto ghaTo mayA jJAtiH' rUti = gvamachAre ya: satItaH ghaTa: kA pramIyate tatra sthale tadghaTatvA'vacchinno jJeyAkAraH tadrvyanirUpitadravyArthataH san iti yadi svI avataraNikA - jo asatanuM bhAna na thaI zake to hamaNAM mArA dvArA atIta ghaTa jaNAyo'A pramANe kaI rIte kahI zakAya ? kAraNa ke prastuta vAkyaprayogamAM atIta zabdano prayoga thayo che. che tathA tenA dvArA atItanuM ja bhAna sarva loko nirvivAdarUpe svIkAre che - AvA prakAranI koIne zaMkA thAya to tenA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI vizeSa prakAre prayatna kare che : atIta padArtha paNa vartamAna paryAyathI sat . zlokArtha :- "hamaNAM te padArtha mArA vaDe jaNAyo' - A pramANe atIta padArthanI vartamAna paryAyathI ja satyabuddhi lokone thAya che. tethI atIta padArthanI sattA cokkasa siddha thAya che. (3/12) vyAkhyArthI :- "hamaNAM te vinaSTa ghaDo mArA vaDe jaNAyo' - A mujaba je atIta ghaTanuM je sthaLe satyajJAna thAya che te sthaLe tadghaTatvaavacchinnazeyAkAra vAstavamAM tadravyanirUpita dravyArthathI sat che * havaDAM (hivaDA) = hamaNAM. AdhAragraMtha- ArAmazobhA rAsamALA, uktiranAkara, kAdaMbarI pUrvabhAga (bhAlaNakRta), naladavadaMtIrAsa, naLAkhyAna, pradyumnakumAra caupaI, premAnaMdajI kAvyakRtio, madanamohanA, paDAvazyaka bAlAvabodha. # ko.(4+7)mAM "havaNA' pATha. 1. vaM = TramAM juo "AnaMdaghanabAvIsI upara jJAnavimalasUrikRta stabaka saMpA.kumArapALa desAI, prakA. kauzalaprakAzana amadAvAda. juo "paMcadaMDanI vArtA prakAzaka- mahArAjA sayAjIrAva gAyakavADa vizvavidyAlaya- vaDodarA. madhyakAlIna gujarAtI zabdakoza pR.554- juo "ArAmazobhArAsamALA' + uktiratnAkara (sAdhusuMdaragaNI racita) - kavi bhAlaNakRta kAdaMbarI + mahArAjakRta naladavadaMtIrAsa - bhAlaNakRta naLAkhyAna + vAcaka kamalazekharakRta pradyumnakumAra copAI + premAnaMdakAvyakRtio bhAga 1-2 + zAmaLabhaTTakRta madanamohanA + taruNaprabhAcAryata paDAvazyaka bAlAvabodha. * A.(1)mAM 'tihAM aneka Iti sugamArtha saMkSepataH te vartamAna paryAyaI vartamAna rUpa dravya thAya. mATII vartamAne te ghaTa je AkAra te dravyanirUpita mAnII Iti bhAvArtha pATha. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/12 * atItajJeyAkArasattvavicAra 331 taghaTavAvacchinna joyAkAra tadravyanirUpita dravyArthathI sat mAnIzuM to ja yuktisaMgata thAI. jo Ima na mAnIzuM to viSayasvarUpa je vartamAna jJAnaviSayatA te kima saMbhave ?" dravyathI chatA atIta ghaTanai viSaI, vartamAnazeyAkArarUpa paryAyathI "havaNAM" atIta ghaTa jANyo jAI chaI. kriyate tadA eva atItaghaTAdibhAnaM yuktisaGgataM syAt, anyathA viSayasvarUpA yA vartamAnajJAnaviSayatA pa sA kathaM sambhavet ? tasmAt tatra ghaTatvena rUpeNA'sato'pi mRdAdidravyarUpeNa sata eva ghaTAdeH .. vartamAnakAlIna-tadghaTatvA'vacchinna-jJeyAkAraparyAyato bhAnamaGgIkriyate syaadvaadibhiH| ata eva 'idAnImiti pratyayo'pi tatra snggcchte| tataH = tasmAt kAraNAt sAmprataparyayeNaiva = vartamAna- ma kAlInajJeyAkAraparyAyarUpeNaiva tasya = atItaghaTAdeH sattvaM dhruvaM = nizcitam iti siddham / ayamAzayaH - sphuTitaghaTakapAlAdIni dRSTvA 'aho ! so'yaM ghttH| adhunA sphuTito'yaM / ghaTo mayA jnyaatH| nIyatAM yuSmAkam ayaM ghttH| sacchidraM ghaTaM nItvA bhavAn kutra gacchati ?, madIyaM sphuTitaM ghaTaM yUyaM kSipata' iti pratIyate vyavahriyate ca sarvaiH aaryjnaiH| ata eva sA Ni - AvuM jo svIkAravAmAM Ave to ja atIta ghaTAdinuM bhAna yuktisaMgata bane. jo tAdaza zeyAkArane te svarUpe sat mAnavAmAM na Ave to vartamAnakAlIna je viSayasvarUpa viSayatA che te kaI rIte saMbhavI zake? tethI atItaghaTabhAsthaLe ghaTavarUpe asat hovA chatAM paNa mATI vagere dravyasvarUpe sat evA ja ghaTanuM vartamAnakAlIna tadghaTatvaavacchinna joyAkAra paryAyathI bhAna thAya che. A mujaba ame syAdvAdIo mAnIe chIe. tethI ja tevA sthaLe "hamaNAM AvI pratIti paNa saMgata thaI zakaze. te kAraNathI vartamAnakAlIna (= sAMpratakAlIna) zeyAkAra paryAyarUpe ja atIta ghaTa cokkasa sat che - tevuM siddha thAya che. sAdI bhASAmAM AnuM arthaghaTana evuM thAya ke "phUTelo ghaDo (atIta viSaya) vartamAnamAM (= sa sAMprata kAlIna paryAyathI) hAjara (= sat) che. che atIta yAkAra dravyArthathI satu che (gA) Azaya e che ke koI vyaktino khovAyelo ghaDo zodhavA mATe ApaNe ghaNI mahenata karyA bAda rUmano daravAjo kholatAM ApaNA nimitte daravAjA sAthe athaDAIne tyAre phUTelA ghaDAnA ThIkarAM vagerene sa joIne "oha! A rahyo te ghaDo, meM hamaNAM ja tUTelA A ghaDAne jANyo' - A pramANe pratIti thAya che. tathA te vyaktine udezIne bolatAM hoIe chIe ke "lo, A rahyo tamAro ghaDo tene laI jAva." sachidra (=kANo) ghaTa laIne tame kyAM cAlyA ?', 'tirADavALo ghaDo tame sAMdhI Apo." "mAro phUTelo ghaDo tame pheMkI do." AvA prakAranA lokavyavahAra prasiddha che. daravAjo athaDAvAthI ghaDAnI koI kAMkarI kharI javAthI ghaDAmAM chidra paDe ke ghaDAmAM tirADa paDe ke ghaDAnA be TukaDA thayelA hoya ke ghaDAno cUrecUro thaI gayo hoya - A sarva sthaLe naiyAyikamate ghaTadhvaMsa ekasarakho che. paraMtu uparokta prAthamika traNa avasthAmAM ghaDA tarIkenI pratIti sahaja rIte thatI hoya che - evuM ApaNe joI gayA. A pratIti ekAda vyaktine nathI thatI, paraMtu tamAma Aryajanone thAya che. tethI ja tene bhramAtmaka mAnI na zakAya. te '... cihradayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko. (9) + si.mAM che. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 * jJAnaviSayatA viSayasvarUpA pratItiH vyavahRtizca na bhramAtmikA / pramAtvAd eva ca tatra bhAsamAnavinaSTaghaTatvA'vacchinnajJeyAkAraH atItaghaTIyamRddravyanirUpitadravyArthanayA'bhiprAyeNa san iti mntvym| na 4 rA jJAne jJeyaH yatsvarUpeNa jJAyate tatsvarUpaM jJeyAkAraH ucyate / sa ca jJeyAkAraH jJAnaviSayIbhUtapadArthaparyAyaH eva / sa hi jJAne pratibhAsamAnatvAt kathaJcid jJAnasApekSaH jJAnaviSayatA'parA'bhidhAnaH svanirUpitaviSayitAsambandhena jJAne varttata eva / tatazca sAkArameva tat / " zuddhataraparyAyAstikena ca nirAkArasya jJAnasya arthagrAhakatvA'sambhavAt sAkAraM jJAnam abhyupagatam" (sa.ta. 1/6/vR. pR. 405) iti ku sammatitarkavRttikAraH / "na cA'nAkAraM tajjJAnam, padArthAntaravad vivakSitapadArthasyA'pi aparicchedaprasaGgAd" rNi (vi.A.bhA.49 vR.) iti vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUrayaH / jJAnanirUpitaviSayatA ca viSayasvarUpaiveti vinaSTaghaTA'sattve tu viSayasvarUpA vartamAnajJAnanirUpitavinaSTaghaTaviSayatA katham askhaladrUpeNa sarvaireva kA ziSTalokaiH jJAne jJAyeta ? tatazca taddravyanirUpitadravyAstikanayA''dezena atItajJeyAkAraH sAmprataM san ityabhyupagamaH yuktaH iti syAdvAdI naiyAyikaM prajJApayati / jJAnagatA''kArasvarUpaJca vakSyate pratIti pramAtmaka hovAthI ja tyAM bhAsamAna taghaTatvaavacchinna vinaSTaghaTa-niSThaghaTatvaviziSTa zeyAkArane atItaghaTIya mATIdravyanirUpita (= sApekSa) evA dravyArthanayanA abhiprAyathI sat mAnavo jarUrI banI jAya che. Ama ziSTavyavahAranA AdhAre atItaghaTasaMbaMdhI mATIdravyanI upara potAnI dRSTine kendrita karanAra dravyArthikanayanI apekSAe, atIta ghaTatvathI niyaMtrita zeyAkAra vartamAnakALamAM sat che. jI viSayatA viSayasvarUpa che. ) (jJAne.) jJAnanA viSayane jJeya kahevAya. tenuM jJAnamAM je svarUpe bhAna thAya tene zeyAkAra kahevAya. A zeyAkAra jJAnaviSayIbhUta padArthano eka paryAya ja che. tathA te AkAra jJAnamAM jaNAto hovAthI kathaMcit jJAnasApekSa che. tethI te jJeyAkArane naiyAyikanI paribhASA mujaba oLakhAvavo hoya to 'jJAnaviSayatA' zabdathI tene navAjI zakAya. te viSayatA svanirUpitaviSayatAsaMbaMdhathI jJAnamAM vidyamAna ja hoya che. Ama jJAna sAkAra che. "zuddhatara paryAyAstikanayathI to nirAkAra jJAna arthagrAhaka banI zakatuM ja nathI. tethI jJAna sAkAra manAyela che" - A mujaba sammatitarkavyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe darzAvela che. A aMge maladhArI zrIhemacaMdrasUrijIe vizeSAvazyakabhASyavRttimAM jaNAvela che ke 'jJAnane nirAkAra na mAnI zakAya. kAraNa ke jo jJAnamAM viSayAkAra gerahAjara hoya to jema ghaTajJAna dvArA paTano nizcaya thato nathI tema ghaTano paNa nizcaya thaI nahi zake. kAraNa ke te ghaTajJAnamAM paTAkAranI jema ghaTAkArano ghaTaviSayatAno paNa abhAva ja che.' mATe zeyAkArane (= viSayatAne) svanirUpita viSayitAsaMbaMdhathI jJAnamAM mAnavo jarUrI che. tathA jJAnaviSayatA jJAnIya viSayatA = jJAnanirUpita viSayatA to, prAcIna naiyAyikanA mata mujaba, viSayasvarUpa ja che. jo viSaya (= phUTelo ghaDo ghaDArUpe) hAjara na hoya to viSayasvarUpa evI vartamAnajJAnanirUpita viSayatAnuM badhA ja ziSTa loko potAnA jJAnamAM askhalitarUpe kaI rIte avagAhana karI zake ? tethI te jJeyAkArane uparokta dravyArthikanayanA AdezathI vartamAnamAM sat mAnavo yuktisaMgata che. A mujaba syAdvAdI taiyAyikane jaNAve che. jJAnamAM = = = rU/2 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/12 0 atIte vartamAnatvAropakaraNam 0 333 athavA naigamanayathI atItanaI viSaI vartamAnatAno Aropa (thAIka) kIjaI chai, paNi sarvathA achatI vastunuM jJAna na thAI. *bhavikajana ! manuSyo ! ema atIta ghaTatAnuM svarUpa jANavau* *Iti sANatrIsamI gAthArtha jANavo.* 3/1ro. navamyAM zAkhAyAm (9/16) / ___ yadvA 'idAnIM mayA'tIto ghaTo jJAyate' iti sArvalaukike pratyaye vakSyamANa(6/8)bhUtanaigamanayAnusAreNa 'vartamAnasamIpe vartamAnavad vA' iti nyAyAd vA vartamAnasamIpA'tItakAlIno ghaTo varttamAnatAmAropya pratibhAsate, na tu sarvathA'sannevA'tItaghaTaH / itthamatItaghaTatvasvarUpamavaseyam / ___ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'atIto'pi padArthaH sAmprataM san' iti kRtvA ArAddha rza rahela AkAranuM svarUpa navamI zAkhAmAM (9/16) vistArathI jaNAvAze. atItamAM vartamAnatAno upacAra : naigamanaya (yA.) athavA ema paNa kahI zakAya ke "hamaNAM mArAM vaDe atIta ghaDo jaNAya che' - A pramANe je sArvajanIna pratIti thAya che tenuM samarthana chaThThI zAkhAmAM jaNAvAze te bhUtanaigamanayanI dRSTithI thoDI judI rIte karI zakAya che. bhUtanaigamanayanA mata mujaba atItakAlIna ghaTamAM vartamAnakAlInatAno Aropa karavAmAM Ave che. "je padArtha vartamAnakALanI nikaTanA bhUtakALamAM ke bhaviSyakALamAM vidyamAna hoya te padArthane vartamAnakAlIna samajavo' - A pramANeno siddhAMta = nyAya paNa lokomAM saMmata che. tethI ja nikaTanA bhUtakALamAM je ghaDo vidyamAna hato temAM vartamAnakAlInatAno Aropa karIne tevA atIta ghaTanuM bhAna uparokta pratItimAM bhUtanaigamanA abhiprAya anusAra athavA uparokta nyAya anusAra thAya che. 2 paraMtu "atIta ghaTa sarvathA asat ja che' - tevuM na samajavuM. A rIte atIta ghaTatvanuM svarUpa samajavuM. thI upacAranimitta vicAra karo spaSTatA :- naigama Adi nayonuM svarUpa chaThThI zAkhAmAM vistArathI kahevAmAM Avaze. naigamanaya upacArabahula che. judA judA dezamAM vibhinna loko alaga alaga abhiprAyathI je aupacArika vyavahAra kare che tenuM samarthana karanAruM koIka sUtra ke koIka samIkaraNa ke koIka Formula ke koIka AdhArabhUta tattva ke prayojaka padArthane zodhI kADhavAnI kuzalatA naigamanaya dharAve che. upacAra ke Aropa karavAnI amuka prakAranI maryAdAne nakkI karI judA judA prAMtanA lokonA vibhinna vyavahAromAM samanvaya karavAnI niSThA naigamanayane varelI che. bhaviSyakAlIna vastumAM vartamAnakALano Aropa ane nikaTanA bhUtakALamAM thayela vastumAM vartamAnakALano upacAra naigamanaya kare che. prastutamAM thoDA samaya pUrve phUTela ghaDAmAM vartamAnatAno Aropa karIne Aropita vartamAnakALavALA ghaDAne lakSyabiMdu banAvI "hamaNAM meM phUTelo ghaDo jANyo' - A pramANe pratIti thAya che. te prakAre naigamana mAne che. % paraniMdA - svaprazaMsA TALIe : naigamanaya 5 AdhyAtmika upanaya :- "bhUtakAlIna padArtha vartamAnamAM paNa sata che' - A hakIkata AdhyAtmika 8 pAThA. 1, krathI jaI. ... * cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. lA.(2)mAM che. X... * citadvayamadhyavartI pATha phakta ko.(12)mAM che. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 0 atItasattvAbhyupagamena dveSAdityAgaH 3/12 e -virAddhajIvagocaradveSaH tyktvyH| tathAhi - (1) mRtyuJjayatapaHsamAptyuttarakAlaM rAtrau bhojini, (2) namaskAramantratapaupadhAnavidhAnottarakAlaM gRhAd bahi: abhakSyabhakSake, (3) tIrthayAtrAdyuttarakAlaM madyapAnakAriNi, (4) vArSikatapaHsamAptyuttaraM vadhUtrAsadAyini zvazrUprabhRtau (5) utpravrajite vA dveSAdima parihArAya 'tadIyAtItArAdhanA sAmpratamapi kenacidrUpeNa samastIti hRdayena svIkartavyam / asmadIyAtItavirAdhanAdikamapi kenacidrUpeNa sAmpratamastI'ti vimRzya tadAlocanAdinA AtmavizuddhiH tAvad drutaM kartavyetyapi sUcyate'tra / itthameva krameNa "ekAntakSINasaGklezo niSThitArthastatazca sH| nirAbAdhaH sadAnando muktAvAtmA'vatiSThate / / " (yo.bi.504) yogabindau zrIharibhadrasUridarzitaM mokSasukhaM sulabhaM syAt U T3/12 daSTie mahattvapUrNa che. te A rIte - (1) koI vyakti mAsakSamaNa karyA bAda rAtribhojana kare, (2) namaskAramahAmaMtra vagere sUtrano adhikAra meLavavA mATe upadhAna karyA bAda hoTalamAM jame, (3) charI pAlita tIrthayAtrA karyA bAda madyapAna kare, (4) varSItapa karyA bAda sAsu vahune trAsa Ape, (5) vIsa-pacIsa varSa sArI rIte dIkSA pALyA bAda koI sAdhu saMyamajIvanane choDe vagere prasaMgo jyAre e jANavAmAM Ave tyAre pUrve ArAdhanA karanAra ane pAchaLathI virAdhanA karanAra karmAdhIna banelI tevI vyakti pratye dveSa, durbhAva jAgI na jAya ke tenI niMdA karavAnA vamaLamAM phasAI na javAya te mATe L|'tenI bhUtakAlIna nirmaLa ArAdhanA vartamAnamAM paNa koIkane koIka svarUpe hAjara che - tevuM hRdayathI svIkAravA ApaNe kaTibaddha banavuM joIe. tathA "ApaNe bhUtakALamAM karelI bhUlo paNa koIkane koIka svarUpe (= karmasvarUpe, smaraNasvarUpe.. yAvat saMskAra svarUpe) vartamAnamAM vidyamAna che' - tevuM vicArI tenI AlocanA-prAyazcitta vagere karavA dvArA Atmazuddhi vahelI take karI levI. AvI bIjI sUcanA paNa prastuta zloka dvArA prApta thAya che. A rIte ja kramasara mokSamArge AgaLa vadhatAM yogabiMdumAM darzAvela mokSasukha sulabha thAya. tyAM zrIharibhadrasUrijIe darzAvela che ke "sarvathA saMklezano kSaya karanAra, kRtakRtya, pIDArahita evo AtmA tyAre mokSamAM sadA AnaMdamaya rahe che." (3/12) lakhI rAkho DAyarImAM.. * sAdhanAnuM cAlakabaLa zakti che. dA.ta. bAhubalI muni upAsanAnuM cAlakabaLa bhakti che. dA.ta. sulatA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/13 0 zazazRGgabhAnApAdanam 0 dharmI, achataI dharma jo8 jI, achataI kAli suhAI; sarva kAliM nirbhayapaNaI che, to zazazRMga jaNAI re 3/13 (38) bhavikA. ""dharmI = atIta ghaTa, achataI dharma = ghaTavai, (jo) achataI kAli = ghaTanai abhAva kAlaI gI bhAsai chaI. athavA dharmI = atIta ghaTa, achataI dharma = joyAkAra, achataI kAlaI *= ghaTakAlabhinnakAle jJAnasvabhAva mahimAI* DbhAsai chaI" - Ima jo ghaTa tujhanaI cittamAMhi suhAI to sarva = atIta , -anAgata-vartamAna kAlaI nirbhayapaNaI = aSTazaMkArahitapaNaI* zazazRMga = *zazaviSANa paNi* asadbhAnabAdhakamupadarzayati - 'dhrmii'ti| dharmI hyasati dharme cet kAle'sati vibhaaste| te sarvadaiva niHzaGka zazazRGgaM vibhAsatAm / / 3/13 / / prakRte daNDAnvayastvevam - dharme hi asati asati kAle ced dharmI vibhAsate, (tadA) sarvadaiva niHzaGka te zazazRGgaM vibhAsatAm / / 3/13 / / atItaghaTe samavAyena sarvathaiva asati, hi pAdapUrtI, "tu hi ca sma ha vai pAdapUraNe" (a.ci.ze. ke 6/2) iti abhidhAnacintAmaNizeSanAmamAlAvacanAd, dharme ghaTatvAdilakSaNe asati kAle = ghaTavirahakAle . dharmI atItaghaTa: vibhAsate iti cet ? yadvA dharmI atItaghaTaH asati jJeyAkAre ghaTatvAdyavacchinne Na asati kAle = ghaTakAlabhinnakAle jJAnasvabhAvamahimnA bhAsate iti tava cetasi vibhAsate cet ? kA avataraNikA - jo atIta padArthano guNadharma sarvathA asat hoya to atIta padArthanuM bhAna na thaI zake. jo tevuM bhAna thatuM hoya to kaI samasyA sarjAya ? - tene graMthakArazrI batAve che. 4 asanuM bhAna mAnavAmAM Apatti 4 zlokArtha :- dharma asatuM hoya chatAM teno dharmI asakALamAM jaNAya to niHzaMkapaNe sarvathA tamane zazazunuM bhAna thavuM joIe. (matalaba ke dharma-dharmI vidyamAna hoya to ja jaNAya.) (3/13) vyAkhyArtha :- mULa zlokamAM rahela "di avyaya abhidhAnaciMtAmaNi zeSanAmamAlA anusAre pAdapUrti che. arthamAM jANavo. tyAM tu, di, va, ma, 8, vai - A avyayone pAdapUrti arthamAM jaNAvela che. A ghaTava vagere guNadharma jo atIta ghaTamAM samavAyasaMbaMdhathI sarvathA asatuM hoya ane ghaTavirahakALamAM atIta ghaTa jJAnamAM bhAsato hoya to sadA zazazunuM bhAna thavuM joIe. athavA ghaTavAdiavacchinna jJayAkAra asat hovA chatAM jo ghaTakALabhinna evA kALamAM atItaghaTasvarUpa dharmI tamArA manamAM jJAnasvabhAvanA mahimAthI jaNAto hoya to atIta, anAgata ane vartamAna kALamAM koI paNa adaSTa zaMkAno bhaya 3 M(1)mAM "dharmano jI' pATha, tathA P(2)mAM "mAno" pATha. 1 A.(1)mAM "ane jo na mAnIye to taviSayasvarUpa je vartamAna jJAnaviSayatA te kima saMbhave ?' pATha. 8. anityaghaTa, *...* cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9+13)si.A.(1)mAM che. A zAM. mAM "bhAsaI nathI. je pustakomAM "ghaTa' nathI. ko.(10 +12) mAM che. * paNaI dhAravuM Ima nahIM to. ke... * citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. lA.(2)mAM che. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 . arthenaiva dhiyAM vizeSaH / /13 | (jaNAI = ) jaNAvuM joII. pa tarhi sarvadaiva atItA'nAgatavartamAnakAle niHzaGkam = adRSTazaGkArahitatayA te = tava cetasi e zaTgrAm pa vimAnatA, sattvagavizeSa _ "na caivaM bhavitumarhati, 'arthenaiva dhiyAM vizeSa' iti nyAyAt, tathAprakArasvabhAvabhede satyeva che tathA prajArisvamavajJAnopattei(.mI.7/22 3.3.tA.vi.pR.227) ti vyamu$ yazovinayavAca: - aSTasahasrItAtparyavivaraNe / rAkhyA vinA tamArA manamAM zazazu paNa jaNAvuM joIe. kAraNa ke atIta ghaTamAM ane zazazumAM asapaNe samAna ja che. spaSTatA :(1) dharmI (2) kALa (3) asat (4) pariNAma | A) atIta ghaTa ghaTazUnya kALa ghaTatva ghaTapratIti atIta ghaTa ghaTazUnya kALa ghaTavAvacchinna joyAkAra ghaTapratIti C) asat zazazu zazazuzUnya kALa zazazutva zazazubhAna (Apatti) D) asat zazazu zazazazunya kALa zazazugaMvAvacchinna jJayAkAra | zazazu bhAna | (Apatti) # bAhya padArthane sApekSa jJAnavizeSatA che (na vaiva.) zazazunuM bhAna traNa kALamAM koIne thatuM nathI. AnuM kAraNa e che ke "arthanA = padArthanA = bAhya vidyamAna vastunA mAdhyamathI ja jJAnamAM vizeSatA (= taphAvata = bhedabhAva = Tii pheraphAra) Ave che' - A pramANe siddhAMta ziSTajana prasiddha che. tema ja A siddhAMtanA ja lIdhe bAhya vastuno tathA prakArano svabhAva badalAya to ja tathA prakArisvabhAvavALuM jJAna saMgata thaI zake. A pramANe rAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje aSTasahasrI tAtparyavivaraNamAM spaSTapaNe jaNAvela che. je prakArabhedathI prakAritAbheda spaSTatA - ghaTajJAna ane paTajJAna judA che. kAraNa ke tenA viSayabhUta ghaTa ane paTa padArtha judA che. jo ghaTa ane paTa vacce bheda na hoya to taddaviSayaka jJAnadrayamAM bheda paDI na zake. tethI viSayabheda jJAnabhedasAdhaka che. paraMtu je viSaya duniyAmAM vidyamAna hoya ja nahi to te kAMI jJAnabhedasAdhaka banI zake nahi. zazazu asatuM hovAthI jJAnabhedanuM sAdhaka banI na zake. kema ke bAhya artha dvArA ja jJAnamAM vizeSatA AvatI hoya che. je padArtha asatu hoya te jJAnamAM vizeSatA kaI rIte lAvI zake ? ghaTano svabhAva ghaTavaprakAraka che ane paTano svabhAva paTa-prakAraka che. tethI ja viSayagata vibhinna svabhAvanA prabhAva ghaTavaprakArIsvabhAvavALA jJAna karatAM paTavaprakArIsvabhAvavALuM jJAna juduM siddha thAya che. viSayanA traNa prakAra che. (1) vizeSya, (2) vizeSaNa ( = prakAra) ane (3) saMbaMdha. jJAnano svabhAva viSayane sApekSa che. tethI jJAnamAM traNa prakAranA guNadharma Avaze. (1) vizeSyitA, (2) prakAritA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 mithyAvAsanAvazAdasadbhAnApAdanam 0 337 PtivAri "alIkavAsanA sAmarthyathI akhaMDa zazazRMga jaNAI che' Ima kahato asakhyAtivAdI kima re nirAkarIzuM ? 3/13. yadi cA'lIkamapi jJAne'vabhAsata ityaGgIkriyate tarhi 'anAdikAlInamithyAvAsanAsAmarthyAd pa ghaTavad akhaNDaM zazazRGgaM jJAyate' iti vadan asatkhyAtivAdI kathaM nirAkriyeta naiyAyikena ? ataH atItaghaTAdiH taddharmo vA sarvathaivA'san iti na mantavyaM naiyAyikena kintu kathaJcit sanniti UhanIyam / ane (3) saMsargitA. dA.ta. "navA ghara: ahIM ghaTa = vizeSya, jaLa = prakAra ane saMyoga = saMbaMdha. tethI prastuta jJAnamAM (1) ghaTavizeSyitA, (2) jalaprakAritA ane (3) saMyogasaMsargitA Avaze. tathA 'vastravat bhUtanaM - AvA jJAnamAM bhUtalavizeSyitA, vastraprakAritA ane saMyogasaMsargitA rahelI che. jaLano prakArasvabhAva ane vastrano prakArasvabhAva paraspara judA hovAthI jaLaprakArisvabhAvavALuM jJAna ane vastraprakArisvabhAvavALuM jJAna paraspara vibhinna siddha thAya che. Ama jJAnano tathA prakArisvabhAva, viSayagata tathA prakAra svabhAvane sApekSa che. zazazunnatvaprakAri-svabhAvavALuM (= zazazRMga-niSThaprakAratAnirUpitaprakAritAviziSTa) pramAtmaka jJAna thatuM nathI. kAraNa ke zazazu-prakArasvabhAvano AdhAra bananAra padArtha vizvamAM vidyamAna nathI. tethI zazazunuM kadApi bhAna thatuM nathI. paraMtu sarvathA asat padArthanuM bhAna jo mAnya karavAmAM Ave to zazazunuM bhAna thavAnI Apatti durvAra banaze. naiyAyikano asakhyAtivAdI sAme parAjaya ja (ra) jo "sarvathA asat hovA chatAM guNadharmanuM jJAnamAM bhAna thaI zake che' - tevuM svIkAravAmAM Ave to naiyAyika asakhyAtivAdInuM nirAkaraNa kaI rIte karaze? kAraNa ke asakhyAtivAdI ema banI kahe che ke "anAdikAlIna miththA saMskAranA prabhAvathI ghaDAnI jema akhaMDa svarUpe zazazunuM bhAna thAya che.' tethI naiyAyike atIta ghaTanA guNadharmane kathaMcit sat mAnavA jarUrI che. A pramANe vicAravuM. 8 asakhyAtivAdanI spaSTatA . spaSTatA:- asakhyAtivAdI che mAdhyamika bauddho. temanA mate ghaTa-paTa vagere padArtho zazazunI jema sarvathA asat che. tema chatAM tenI khyAti (= buddhi) miththA saMskAranA sAmarthyathI thAya che. vAstavamAM ghaTa, paTAdi padArtho mithyA che. tema chatAM anAdikAlIna miththAbuddhinA saMskArathI asat ghaTAdinI khyAti thAya che. "jo asatanI khyAti thaI zakatI hoya to zazazunI paNa khyAti thavI joIe' - A pramANe naiyAyiko asakhyAtivAdIne je Apatti Ape che teno ISTApattirUpe svIkAra karatA asakhyAtivAdI jaNAve che ke "anAdi mithyAsaMskAravaza zazazunI paNa khyAti thAya che.' naiyAyika :- "ahIM zazazu che' - tevuM bhAna nahi paraMtu "ahIM zazazu nathI - tevuM bhAna lokone thAya che. paraMtu "sarvathA asano niSedha thaI nA zake' - A siddhAMta mujaba "zazazu nAsti" A vAkyano artha "zaze zurU nAti' ke 'zaze zusamavAyo nAsti' ke 'zu zazIyatve nAsti' A pramANe mAnya che. arthAt "zazazu nAsti' A vAkya dvArA akhaMDa svarUpe (= zazazutva svarUpe) zazazunI pratIti thatI nathI. paraMtu sakhaMDa svarUpe (= "za zazIyatve nAsti' - AvI) pratIti thAya che. jyAre ghaTanI '... cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9) + si.mAM che. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 * asadabhAnanyAyena nindakakSamAyAcanA 0 pa prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'dharmiNi dharme vA asati na tajjJaptiH bhavati' iti kRtvA - asmannindAdikaM zrutvA asmadIyadoSanirIkSaNa-saMzodhana-sammArjana-kSamApanAdikRte yatitavyam / mAdhyasthya bhAvena AtmanirIkSaNa-parIkSaNakaraNe'pi asmadIyadoSA'darzane'satkhyAtivAdamavalambya 'mithyAsaMskAra1 vazataH pareSAM mayi asanto'pi doSAH pratibhAsante' iti vimRzya tAn upekSya mAdhyasthyabhAvanA ze AtmasAtkartavyetyupadezamauktike atra grAhye / tatazca aJjanAsundarIcaritre paMnyAsamuktivimalagaNinA darzitam a "vyayaparva nhAtItam anuttama" (34..5/012) zu 7myakrU /rU I akhaMDa svarUpe (= ghaTatvasvarUpe) pratIti thAya che. amAro asakhyAtivAdI sAme evA prakArano AkSepa che ke jo zazazunI jema ghaTa-paTAdi padArtho sarvathA asatuM hoya to jema ghaTa-paTanuM akhaMDapaNe bhAna thAya che, tema zazazunuM paNa akhaMDasvarUpe (= jAtipuraskArathI ke akhaMDaupAdhi puraskArathI) bhAna thavuM joIe. asatukhyAtivAdI :- "ghaTa-paTanI jema zazazunuM paNa akhaMDasvarUpe ja bhAna thAya che' - tevuM amane mAnya che. tathA AvuM bhAna thavAmAM cAlaka baLa bane che miththA saMskAranuM sAmarthya. arthAta anAdikAlIna mithyA saMskAravaza ghaTa-paTa vagere ane zazazunna, gaganapuSpa vagerenuM akhaMDapaNe bhAna thAya che. tethI asaMtu padArthano akhaMDa AkAre pratibhAsa thavAmAM koI bAdhaka amane jaNAtuM nathI. jema naiyAyiko sarvathA asat evA atIta ghaTanuM bhAna mAne che tema sarvathA asat evA zazazunuM bhAna ame mAnazuM. ghaTanuM jema ghaTatvarUpe bhAna thAya che tema zazazunuM zazazutvarUpe miththA saMskAravaza bhAna thaI zake che. B atIta viSaya kathaMcit sat H jena has jaina - o naiyAyiko ! have tame asakhyAtivAdIne javAba zuM Apazo ? "sarvathA asata evA atIta ghaTanuM akhaMDapaNe (= ghaTatvasvarUpe) jJAnamAM bhAna thaI zake che' - evuM mAnanArA tame Aii naiyAyiko have tamArI sAme "sarvathA asat evA zazazunuM akhaMDapaNe (= zazazunnatvarUpe) jJAnamAM bhAna thaI zake che' - AvuM bolanArA asakhyAtivAdIno kaI rIte parAbhava karI zakazo ? teno parAbhava karavA mATe tamAre mAnavuM ja rahyuM ke atIta ghaTAdi padArthonA ghaTatAdi guNadharmo zazazunI jema sarvathA asatuM nathI. paraMtu kathaMcit (= mRttikAdravyasvarUpe) sat che. ho bhUla svIkAro athavA niMdaka pratye madhyastha bano AdhyAtmika upanaya :- (1) "dharmI ke dharma hAjara na hoya to tenuM bhAna na thaI zake' - A vAta AdhyAtmika dRSTie e rIte upayogI thAya che ke koI ApaNI niMdA kare to ApaNAmAM koIka truTi hoya to ja te pramANe te bole ne ! eka hAthe tALI na ja vAge ne !' - AvuM vicArIne ApaNI khAmIne zodhI tenuM parimArjana karavA prAmANika puruSArtha karavo, bhUla badala kSamAyAcanA karavI, pharI bhUla na thAya tevo saMkalpa karI, sAvadhAnI rAkhavI. (2) taTasthapaNe AtmanirIkSaNa karyA chatAM ApaNI koI bhUla na jaNAya to asakhyAtivAdano Azraya laI "mithyAsaMskAravaza sAmenI vyaktine mArAmAM asat doSadarzana thAya che- AvuM vicArI sAmenI vyaktinI upekSA karI tenA pratye mAdhyazmabhAva keLavavo. A be vicAramauktika prastuta zloka dvArA grahaNa karavA jevA jaNAya che. tenA lIdhe aMjanAsuMdarIcaritramAM batAvela zAzvatapada jhaDapathI maLI zake. tyAM paMnyAsa zrImuktivimalagaNIe kahela che ke "rAga-dveSAdi dvandothI rahita sarvottama zAzvatapada = siddhapada che." (3/13) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 3/4 0 kArya-kAraNayoH tAdAtmyam / te mATaI achatA taNo jI, bodha na, janama na hoi; kAraya-kAraNanaI sahI jI, chaI abheda ima joi re 3/14 (39) bhavikA. rI ima nathI *jima kahe chaI, te mATI achatA arthataNotra)no bodha na hoI ane janama paNi 2 na hoI. Ima nirdhAra kArya-kAraNano abheda cha0; te vicArI (joI=) jovuM. asajjJaptyutpattI pratiSedhayati - 'tata' iti / tatazcaivA'sato jJaptiH, janma vA'pi na sambhavet / kArya-kAraNayorevaM, tAdAtmyameva nizcinu / / 3/14 / / prakRte daNDAnvayastvevam - tatazcaiva asataH jJaptiH janma vA'pi na sambhavet / evaM kArya ma -kArAyoH tAvAgyameva nizvinaIArU/14nA __na hi zazazRgaM jAtucid vibhaaste| tatazcaiva = asato bhAnAbhyupagame sarvadA zazazRGgabhAnA''pAdanAccaiva 'sarvathaiva asato viSayasya jJaptiH = jJAnaM janma = utpattiH vA'pi na = naiva ku sambhaved' iti hRdaye nizcinu / 'vA'zabdo vikalpArthe'tra draSTavyaH, "vA syAd vikalpopamayorevA'rthe'pi rNi samuccaye" (vi.lo.avyayavarga-47) iti vizvalocanakozAnusArataH / "api sambhAvanA-zaGkA-garhaNAsu samuccaye / / . prazne yuktapadArtheSu kAmacArakriyAsu c|" (hai.ane.7/33-34) iti haimAnekArthakozavacanAdatra 'api'zabdaH avataraNikA :- sarvathA asat padArthanI utpatti ke jJapti aMge graMthakArazrI niSedha kare che ke : ja asanI jJapti-utpattino asaMbhava che zlokArtha :- tethI asat viSayanuM jJAna ke utpatti paNa saMbhavita nathI. Ama kArya-kAraNanA tAdAbhyano nizcaya karavo. (matalaba ke trikALavyApI vastu ja paramArthathI sata che.) (3/14) vyAkhyArtha :- zazazRMganuM kyAreya paNa bhAna thatuM nathI. paraMtu "atIta padArthane sarvathA asat mAnavA chatAM paNa tenuM bhAna thAya che' - tevuM svIkAravAmAM Ave to satata zazazunuM bhAna thavAnI Apatti Ave. ] A pramANe AgalA zlokamAM ApaNe vicArI gayA. te kAraNathI "sarvathA asat viSayanuM jJAna ke sarvathA vA asat vastunI utpatti na ja saMbhave" - A pramANe hRdayamAM nizcaya karavo. vizvalocanakozamAM "vikalpa, upamA, evakAraartha (= jakAra), samuccaya - A arthamAM "vA' zabda vaparAya che" - Ama jaNAvela che. se. te mujaba ahIM mULa zlokamAM rahela 'va' zabdane vikalpa (= ke) arthamAM samajavo. haimaanekArthakozamAM "saMbhAvanA, zaMkA, gaha, samuccaya, prazna, yuktapadArtho, kAmacAra-kriyAomAM '' zabda vaparAya che" - Ama kahela che. tene anusarIne ahIM '' zabda samuccaya arthamAM jANavo. "prakAra, upamA, aMgIkAra, avadhAraNa (= jakAra) - A arthamAM "gvaMzabda vaparAya che" - A vizvalocanakoza mujaba tene ahIM prakAra * ko(3)mAM A gAthA nathI. * * cihnadrayamadhyavartI pATha phakta B(2)mAM che. je "ane pustakomAM nathI. ko.(9) + si.mAM che. je A.(1)mAM "jana jemanaSya naigama nai na thAya' pATha. lA.(2)no pATha lIdho che. '... cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. si. + ko.(9)mAM che. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 * 'AdAvante'sad madhye'pyasad' iti nyAyadyotanam / 3/4 teha daSTAMtaI dravya-guNa-paryAyano paNa abheda chaTha, Ima (sahI = sadahI = sadahaI =) sahavuM. bIjuM, ghaTAdikane savyavahArathI ja satkAryapakSa Arve. je mATaI kAlatrayasaMbaMdha ja dravyArthanaI * sattA che. tadum - "kavine gha yajJAti madhyeDa idi na tathA | vitartha sara: santoDatiyA phuva nakSatA" (mApUrvayonivari 1/6) *bhavika nara ! ima iNa jAI jaNAvyuM.* li3/14 samuccayArthe dRshyH| "evaM prakAropamayoraGgIkAre'vadhAraNe" (vi.lo.avyaya-53) iti vizvalocanakozapa vacanAdatra 'evaM'zabdaH prakArArthe bodhyaH / tatazca evaM = 'kenacit svarUpeNa sata eva jJaptirutpattizca bhavata' iti prakAreNa nirdhAraNe sati kArya-kAraNayoH = upAdeyopAdAnakAraNayoH tAdAtmyameva = " abhedameva nizcinu / evaM sati dravye guNa-paryAyayorapi tAdAtmyamevA'stIti zraddhatsva, dravyasya guNa ma -paryAyopAdAnakAraNatvAt / za kiJca, ghaTAdeH sadvyavahArAdeva satkAryapakSaH sidhyati, yasmAt kAlatritayasambandhe satyeva ___ dravyArthanayena vastunaH sattA abhyupgmyte| taduktaM mANDUkyopaniSatkArikAyAM "AdAvante ca yannAsti 1 madhyeDa idi na tatva tathA vitartha: vRzA: santoSavitathA phuva nakSatA:II" (.35.zA.9/6) kRtinA | sampattitavRttI (.ta.9/3/.ra7rU) upa samuddhAM nathI. kA pUrvaM dvitIyazAkhAyAM navamazlokavivaraNe iyaM mANDUkyopaniSatkArikA zuddhanizcayanayalakSaNa dravyArthikanayAdezavimarza vivRtaiva / atra hi dravyAstikanayAbhiprAyeNa traikAlikameva vastu sat, yat arthamAM samajavo. tethI phalitArtha evo thAya che ke "koIka svarUpe sat evA viSayanI jJapti (= jJAna) ane utpatti thAya che' - A prakAre nirdhAraNa thatAM 'upAdeya ane upAdAnakAraNa vacce abheda ja che - tevo nizcaya karavo. AvuM siddha thatAM dravyamAM guNa-paryAyanuM paNa tAdAbhya ja che' - A pramANe zraddhA karavI. kAraNa ke guNa-paryAyanuM upAdAnakAraNa dravya che. tathA dravyanA kArya guNa-paryAya che. A savyavahAra sakAryavAdano sAdhaka / (ziSya.) vaLI, ghaTa-paTa vagereno sat tarIke vyavahAra thAya che. te kAraNe ja satkAryavAda siddha thAya Cii che. kAraNa ke atIta-anAgata-vartamAna Ama traNa kALa sAthe saMbaMdha hoya to ja vastunuM astitva dravyArthikanaya svIkAre che. tethI ja mAMDUkyopaniSatkArikAmAM jaNAvela che ke je vastu prAraMbhe ke prAnta na hoya te vastu rI vacalA kALamAM paNa na hoya. alpakAlIna padArtho mithyA padArtha jevA hovA chatAM paNa sAcA hoya tevuM mUDha mANasone lAge che. A kArikA saMmatitarkavyAkhyAmAM (bhAga-2/pR.273) paNa uddhata karela che. (pUrva) pUrve bIjI zAkhAmAM navamA zlokamAM je zuddhanizcayanaya svarUpa dravyArthikanayano mata mAMDUkyopaniSatu kArikAnA vivecanamAM vistArathI jaNAvela che, teno ja ahIM ullekha thayela che. A vAta vAcakavarga dhyAnamAM rAkhavI. ahIM dravyArthikanayanA abhiprAyathI eka vyApti = niyama dekhADavAmAM Avela che ke saikAlika vastu ja sat che. arthAt sat tarIkeno vyavahAra tyAM ja thaI zake ke jenuM traNeya kALamAM '... cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. si.ko.(9)mAM che. * * cihnadrayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dravyakarmAdinimittakasaGklezo na kAryaH / 341 sat tat traikAlikameveti samaniyatavyAptiH darzitA / ataH sarvaireva ziSTaiH sadrUpeNa vyavahriyamANAnAM ghaTa-paTAdInAM traikAlikatvasiddhyA svA'bhivyaktipUrvakAle svopAdAneSu sattvaM sidhyatIti bhAvaH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'traikAlikAstitvazAlI eva padArthaH paramArthataH san' iti kRtvA 'atItakAle nigodAdirUpeNa sAmpratakAle manuSyA'punarbandhaka-samyagdRSTiprabhRtisvarUpeNa anA- rA gatakAle ca bhAvasaMyatatva-siddhatvAdirUpeNa AtmA astI'ti AtmAstitvaM traikAlikam / ata Atmaiva ... paramArthataH san / AtmabhinnaM kAyA-kAJcana-kAminI-kuTumba-kIrtiprabhRtikaM nokarma, jJAnAvaraNa-darzanAvaraNAdikaM dravyakarma, rAga-dveSAdikaJca bhAvakarma naiva paramArthasat, traikAlikA'stitvazUnyatvAt / ata / eva nokarma-dravyakarma-bhAvakarmapratiyogikasaMyoga-viyogotpAda-vyayAdinimittakasaGklezA''varte na ka nimajjanIyam, api tu trikAladhruva-paramArthasat-caitanyasvarUpa-svAtmatattve samAdareNa nijadRSTiM nidhAya ? sAnubandha-prabala-sakAmanirjarAmayA'bhyantarA'pavargavartmani gantavyam / tadeva tattvataH paramazreyaskaram / tatazca hitopadezamAlAvRttau paramAnandasUribhiH darzitaH "sakalakarmakSayalakSaNo mokSaH" (hi.mA.15/vR.pR.24) kA prAsannataro mavati ArU/14tA. astitva hoya. samaniyata vyApti hovAthI ema paNa kahI zakAya ke je vastu satu hoya te traNeya kALamAM hAjara hoya. badhA ja ziSTa puruSo ghaTa-paTano sasvarUpe vyavahAra kare che. tethI ghaTa-paTa vagere padArthanuM traNeya kALamAM astitva siddha thAya che. arthAt potAnI utpattinI = abhivyaktinI pUrve paNa ghaTa -paTAdi padArtho potAnA upAdAnakAraNamAM hAjara che - tevuM siddha thAya che. # trikALa dhruva AtmatatvamAM sthira thaIe 4 AdhyAtmika upanaya :- "saikAlika astitvane dharAvanAra padArtha ja paramArthathI sat che' - A vAta AdhyAtmika dRSTie e rIte upayogI che ke atItakALamAM nigoda Adi avasthAmAM ApaNA AtmAnuM e astitva hatuM. vartamAnakALamAM manuSya-apunabaMdhaka-samakitI Adi svarUpe ApaNA AtmAnuM astitva che. tathA bhaviSyakALamAM saMyata-siddha Adi svarUpe ApaNA AtmAnuM astitva rahevAnuM che. Ama traNeya CTii kALamAM AtmAnuM astitva vyApIne rahyuM che. tethI AtmA ja paramArthathI sat che. te sivAya (1) gADI-moTara-baMgalA-kAyA-kaMcana-kAminI-kuTuMba-kIrti Adi nokarma, (2) jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa Adi dravyakarma tathA (3) rAga-dveSa-vAsanA-lAlasA-tRSNA Adi bhAvakarmanuM astitva trikALa dhruva nathI. tethI te tuccha, asAra, nimUlya ane nirmAlya che. AdhyAtmika dRSTie tenuM kazuMya mahattva nathI. tethI ja te paramArtha- sata nathI paNa mithyA (= asAra) che. tethI nokarma, dravyakarma ane bhAvakarma dvArA thatI saMyoga-viyogAdisvarUpa uthala-pAthalanA nimitte AghAta-pratyAghAtanA vamaLamAM phasAvAnA badale trikALadhruva, paramArthasat caitanyasvarUpa potAnA Atmatattva pratye rucipUrvaka dRSTine sthApita karI prabaLa-sAnubaMdha-sakAma karmanirjarAmaya AMtarika mokSamArge AgekUca karavI te ja tattvataH parama zreyaskara che. tenAthI hitopadezamAlAvRttimAM zrIparamAnaMdasUrijIe darzAvela sakala karmanA kSaya svarUpa mokSa khUba ja najIka Ave che. (3/14) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA za pa rA *** 342 * kArya-kAraNayoH bhedAbhedapakSasthApanam 3/ e bhedanA DhAla upara abhedano DhAla kahiyo, je mATaIM bhedanayapakSano abhimAna abhedanaya TAlaIM. havai e bihu nayanA svAmI dekhADInaI, sthitapakSa kahaI chaI - bheda bhaNai naiyAyiko jI, sAMkhya abheda prakAza; jaina ubhaya vistArato jI, pAmaI sujasa vilAsa re / / 3/15 // (40) vikA. bhedane taiyAyika bhaNi bhASai, je mATaIM te asatkAryavAdI chai. sAMkhya te abhedanaya prakAzai chai. rNi = iha dravya-guNa-paryAyANAM bhedaikAntavAdaM prati teSAmabheda: sthApitaH, abhedanayasya bhedaikaantvaadaa'bhimaannivaarktvaat| adhunA bhedanayA'bhedanayasvAmipradarzanena sthitapakSamupadarzayati - ' naiyAyika' iti / naiyAyiko bhaNed bhedaM sAGkhyo'bhedaM tu kevalam / ubhayaM prathayan jaino yazovilAsamaznute / / 3 / 15 / / prakRte daNDAnvayastvevam - naiyAyikaH kevalaM bhedaM bhaNed / sAGkhyastu (kevalam ) abhedaM (maLet) | 3maya prathayan naino yazovijJAsam anutte||rU/1|| naiyAyika upalakSaNAd vaizeSikazca dravya - guNAdInAM bhedaM bhedaikAntaM bhaNet prajAzata, astkaaryvaaditvaat| sAGkhya upalakSaNAt pAtaJjalazca tu dravya-guNAdInAM kevalam abhedam kA abhedaikAntanayaM bhaNet, satkAryavAditvAt, tuH pUrvoktamatAd vizeSadyotanArthaH, "tu syAd bhede'vadhAraNe" - = = = avataraNikA :- dravya-guNa-paryAyanA ekAMtabhedavAdanI sAme tenA abhedanI ahIM sthApanA karI. kAraNa ke abhedanaya ekAMtabhedavAdanA abhimAnanuM nivAraNa kare che. have trIjI zAkhAno upasaMhAra karatA graMthakArazrI bhedanayanA ane abhedanayanA svAmIne dekhADI sthitapakSa siddhAMtapakSa jaNAve che HzlokArtha :- naiyAyika ekAMtabhedane jaNAve che. tathA sAMkhya to ekAMtaabhedane kahe che. (dravya-guNa hai -paryAyamAM kathaMcit) bheda-abheda ubhayane pragaTa karanAra jaino suyazanA vilAsane prApta kare che. (3/15) bhedavAdI taiyAyika - abhedavAdI sAMkhya = = al vyAkhyArtha mULa zlokamAM rahela 'naiyAyika' zabda vaizeSikano upalakSaka che. tethI artha evo gU thaze ke naiyAyika ane vaizeSika nAmanA vidvAno dravya ane guNAdi vacce ekAMta bhedanuM prakAzana kare che. kAraNa ke te banne asatkAryavAdI che. jyAre sAMkhya ane upalakSaNathI pAtaMjala vidvAno to dravya ane guNAdi vacce ekAMta abhedanayane jaNAve che. kAraNa ke te banne satkAryavAdI che. mULa zlokamAM rahela 'tu' zabda naiyAyika ane vaizeSika matanI apekSAe sAMkhyamatamAM rahela vizeSatAno ghotaka che. halAyudhe abhidhAnaratnamAlAmAM bheda vizeSatA ane avadhAraNa arthamAM 'tu' zabda jaNAvela che. * ma.+zA.mAM 'naIyA...' pATha. ko.(3+10+11)no pATha lIdhela che. ko.(2+12)mAM 'jaina' pATha. | pustakomAM 'bhedaH te' pATha. ko.(13)mAM 'bhedapakSa' pATha. A.(1)no pATha ahIM lIdho che. * pustakomAM 'bhaNi' nathI. ko.(9)mAM che. F 'prakAzaka' bhA0 + pA0 mAM pATha che. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 3/ 15 0 ekAntapakSadoSopadarzane sammatitarkasaMvAdaH / (a.ra.mA.5/95) iti abhidhAnaratnamAlAyAM halAyudhavacanAt / sAGkhyasyaikAntasatkAryavAditvAt zAkya -vaizeSika-naiyAyikA yAn doSAn sAGkhyamate darzayanti te satyA eva / evamekAntA'satkAryavAdimate yAn doSAn sAGkhyAH pradarzayanti te'pi satyA eva / ata evoktaM siddhasenadivAkarasUrivareNa sammatitarke '"je saMtavAyadose sakkolUyA bhaNaMti saMkhANaM / ma saMkhA ya asavvAe tesiM savve vi te saccA / / " (sa.ta.3/50) iti / zrIabhayadevasUrikRtavRttilezastva m / "yAn ekAntasadvAdapakSe = dravyAstikAbhyupagatapadArthAbhyupagame zAkyaulUkyA doSAn vadanti sAGkhyAnAM kriyA / -guNa-vyapadezopalabdhyAdiprasaGgAdilakSaNAn te sarve'pi teSAM satyA ityevaM sambandhaH kaaryH| ka te ca doSA evaM satyAH syuH yadi anyanirapekSanayAbhyupagatapadArthapratipAdakaM tat zAstraM mithyA syAt, nAnyathA, prAgapi kAryAvasthAta ekAntena tatsattvanibandhanatvAt teSAm, anyathA kathaJcit sattve anekAntavAdApatteH sAMkhyadarzana ekAMta satakAryavAdI che. mATe bauddha, vaizeSika ane naiyAyika vidvAno sAMkhyadarzanamAM je doSone jaNAve che te doSo satya ja che. te ja rIte taiyAyika vagere vidvAno ekAMta asatkAryavAdI hovAthI temanA matamAM sAMkhya vidvAno je doSone dekhADe che te paNa satya ja che. * ekAMtapakSamAM rahelA dUSaNo vAstavika che. * | (gata.) A ja kAraNathI zrIsiddhasenadivAkarasUrijIe sammatitarka prakaraNamAM jaNAvela che ke "sAMkhyadarzananA satakAryavAdamAM bauddha ane vaizeSiko je doSobhAvana kare che. tathA bauddhasaMmata ane vaizeSikadarzanasaMmata asatkAryavAdamAM sAMkhya vidvAno je doSane dekhADe che te badhA ya doSo tathyapUrNa che." sammatitarkanI vAdamahArNava vRttimAM zrIabhayadevasUrijIe siddhasenadivAkarajInA AzayanI spaSTatA karatA jaNAvela che ke "vyAstikanayane saMmata evA padArthanuM avalaMbana laIne sAMkhya vidvAnoe ekAMta abhinivezapUrvaka satakAryavAdanuM sthApana karela che. tathA bauddha ane vaizeSikoe ekAMta satakAryavAdamAM che aneka doSo jaNAvelA che. jema ke (1) potAnI utpattinI pUrve kArya potAnA upAdAnakAraNamAM sat | hoya to tenAthI arthakriyAnI upalabdhi thavI joIe. dA.ta. mRtapiMDamAM ghaTa sat hovAthI pANI lAvavAnuM kArya ( = arthakriyA) mRtapiMDa dvArA thavuM joIe. (2) kAryajanmanI pUrve sat evA kAryanA guNo dekhAvA e joIe. dA.ta. mRpiMDamAM ghaTa sat hovAthI mRtapiMDaavasthAmAM ghaTasaMsthAna vagere guNo upalabdha thavA joIe. (3) kAryajanmanI pUrve kArya hAjara hoya to tyAre upAdAnakAraNane udezIne kArya tarIkeno vyavahAra thavo joIe. dA.ta. mRpiMDa avasthAmAM ghaDo vidyamAna hovAthI mRpiMDane uddezIne "ghaDA' tarIkeno vyavahAra thavo joIe.... ItyAdi doSone teo sAMkhyamatamAM jaNAve che. graMthakAra maharSi kahe che ke "te tamAma doSo satya che." gAthAnA pUrvArdhano A rIte anvaya karavo. (te) "te doSo satya kaI rIte che ?" A praznanuM samAdhAna A rIte samajavuM. sAMkhyonuM zAstra jo pratidvandI nayathI nirapekSa evA eka nayane mAnya padArthonuM pratipAdana karatuM hoya to te zAstra avazya mithyA ja hovuM joIe. eka nayano abhiniveza na hoya to te zAstra mithyA na hoI zake. AnuM kAraNa e che ke kAryaavasthAthI pUrvakALamAM paNa ekAMte kAryanuM astitva mAnya karavAmAM Ave 1. yAn sadvAdadoSAn zAkyaulUkyA vadanti saangkhyaanaam| sAGkhyAH ca asadvAde teSAM sarve'pi te satyAH / / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/15 344 * kAryotpatticAturvidhyam . doSAbhAva eva syAt / sAGkhyA api asatkAryavAdadoSAn asadakaraNAdIn yAn vadanti te sarve teSAM satyA eva, ekAntA'sati kAraNavyApArA'sambhavAt, anyathA zazazRGgAderapi kAraNavyApArAdutpattiH syAd" (sa.ta. ja rU/10 ]) tiA ta va te thiI hatA: ma idaJcAtrAvadheyam - (1) sugatamate 'asataH sadutpattiH', vinaSTabIjAdaGkurotpattivat / (2) sAGkhyamate 'sataH sadutpattiH', avinaSTamRttikAdravyAt sadghaTotpattivat / (3) naiyAyikAdimate 'sataH ' asadutpattiH', nityaparamANudravyAd asaduddyaNukotpattivat / (4) jainamate 'sadasatkAraNAt sadasadrUpaka kAryotpattiH' yathA mRttikArUpeNa sataH ghaTatvarUpeNa cAsataH mRtpiNDAd jAyamAno ghaTo ghaTatvena rUpeNa san mRtpiNDarUpeNa cA'san / ata eva kartRvyApArapUrvam upAdAnakAraNe dravyAtmanA sadapi to ja te mithyAtvanuM mULa kAraNa bane. jo kAryajanmanI pUrve ekAMte kAryasattva mAnavAnA badale kathaMcita kAryasattva mAnya karavAmAM Ave to anekAMtavAdanI padharAmaNI thavAthI eka paNa doSa AvI zakato nathI. tathA sAMkhya vidvAno paNa taiyAyika Adine mAnya evA asatakAryavAdamAM aneka doSonuM uddabhAvana kare che. te A rIte. (1) asadu akaraNa, (2) upAdAnagrahaNa, (3) sarvasaMbhavaviraha, (4) zakta dvArA zakyanuM karaNa ane (5) kAraNAtmaka kArya. (prastuta trIjI zAkhAnA sAtamA zlokanA vivaraNamAM A pAMceya bAbata ApaNe vicArela che. tethI ahIM pharIthI tenuM vivecana ame karatA nathI.) graMthakAra maharSi kahe che ke sAMkhyo asatkAryavAdamAM je doSo darzAve che te paNa satya ja che. kAraNa ke ekAMte asat evA kAryane udezIne kartA vagere kArakonI pravRttino asaMbhava che. jo sarvathA asat evA kAryane udezIne kartAnI pravRtti thaI zakatI hoya to kuMbhAra AdinI pravRtti dvArA zazaza vagerenI paNa utpatti thavI joIe." zrIabhayadevasUri mahArAje to sammatitarkanI uparokta gAthAnuM vivecana A to ativistArathI karela che. teno ati mahattvapUrNa alpa aMza ahIM darzAvela che. paraMtu tenA dvArA ga paNa eTaluM to nizcita thAya che ke ekAMta satkAryavAdI ane ekAMta asakAryavAdI ekabIjAnA matamAM satya evA doSonuM ulkAvana karavA dvArA paraspara parAjIta thAya che. hata kAryotpatti aMgenA cAra mato che. (gyA.) prastutamAM kAryotpatti aMge dArzanika jagatamAM aneka prakAranI vipratipattio pravarte che. (1) "asatu dvArA satanI utpatti thAya che' - A bauddhono siddhAMta che. jema ke bIjano vinAza thayA bAda aMkuranI utpatti thAya che, mRtapiMDa naSTa thaIne ghaTa utpanna thAya che. (2) "sat thI sanI utpatti thAya che - A pramANe sAMkhyono siddhAMta che. jema ke avinaSTa kRttikAdravyathI sat evA ghaTanI utpatti thAya che. (3) "sathI asatanI utpatti thAya che - A naiyAyika Adi vidvAnono mata che. jema ke nitya evA paramANu dravyathI asat = janmapUrve upAdAnakAraNamAM avidyamAna evA caNakanI utpatti thAya che. (4) "sadasatukAraNathI sad-asasvarUpa kAryanI utpatti thAya che - tema jainonuM kahevuM che. jema ke je mRtapiMDa mRttikArUpe sat hoya ane ghaTavarUpe asad hoya te sad asasvarUpa kAraNa bane che. AvA sadasad mRpiMDa svarUpa kAraNathI sAsare ghaTanI ( = kAryanI) utpatti thAya che. mRpiMDathI utpanna thato ghaTa ghaTavarUpe sat che ane mRpiMDarUpe asat che. kAraNa ke te avasthAmAM Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jainapravacanam apakSapAti 345 jaine te bheda-abheda, ekAneka, nityAnityAdi (ubhayatra) behunaya syAdvAdaI karInai vistArato ) bhalA yazano vilAsa pAmaI. je mATaI pakSapAtI behu naya mAMhomAMhi ghasAtAM, sthitapakSa apakSapAtI syAdvAdIno ja dIpai. kAryaM paryAyAtmanA asaducyate'smAbhiH / idamevA'bhipretya sUtrakRtAGgavRttau zrIzIlAGkAcAryeNa "asmAkaJca pa dravya-paryAyomavatinAM vArane sArtha dravyAtmatA vidyate, na paryAyAtmakatayA" (pU. zra..2/.6/.48) pR.403) nyum | ___ itthaM jainaH = jinamatAbhimatAnekAntavAdarAddhAntavedI sadasatkAryavAdI tu dravya-guNa-paryAyANAm ma ubhayaM = bhedAbhedobhayaM tadavinAbhAvi ca sadasatkAryavAdam upalakSaNAd ekAneka-nityAnitya-vAcyA'vAcyAdikaM syAdvAdarItyA prathayan sarvatantrasadasi yazovilAsaM = yazaso vilAsam aznute = labhate, abhiniviSTayoH bhedanayA'bhedanayayoH darzitarItyA mithaH parAbhavAd apakSapAtino'nekAntavAdasya ke parasparAnuviddhabhedAbhedAdhubhayAbhyupagamaparasya sthirapakSatayA prakAzanAt / tathA ca na pratyekapakSaprayukta-Ni mRdravya piMDaparyAyano tyAga karI ghaTaparyAyarUpe pariNamI jAya che. A ja kAraNathI amArA mate kartavyApArapUrve upAdAnakAraNamAM kArya dravyarUpe vidyamAna che. paNa paryAyasvarUpe vidyamAna nathI. A ja abhiprAyathI zrIzIlAMkAcAryajIe sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM jaNAvela che ke "ame jaino vastune dravya -paryAyaubhayasvarUpa mAnIe chIe. tethI amArA mate kaAvyApArapUrve upAdAnakAraNamAM dravyasvarUpe kArya hAjara che tathA paryAyarUpe gerahAjara che." > dravya-guNAdino bhedabheda : jaina ) (.) A rIte jinezvara bhagavaMtonA mate saMmata evA anekAMtavAdanA siddhAMtane jANanArA sadasatkAryane bolanArA evA jainonA mate to dravya-guNa-paryAyamAM bhedabheda ubhaya rahela che. tathA dravyAdi , traNamAM bhedabheda hovAthI ja teno avinAbhAvI evo sadu-asat kAryavAda paNa jaino svIkAre che. jaino syAdvAdI hovAnA kAraNe vastune ekAtmaka ane anekAtmaka mAne che. teo dareka vastune nityAnitya , kI ubhaya svarUpa darzAve che. tathA dareka padArtha vAcya-avAcya ubhayAtmaka che. A pramANe syAdvAdanI paddhati mujaba jaino pratipAdana kare che. (mULa zlokamAM na kahela hovA chatAM paNa) A vAta ahIM to upalakSaNathI jaNAvela che. A rIte dravya-guNAdimAM paraspara bhedAbheda vagerene anekAMtasiddhAMtanI paddhati mujaba jaNAvatA jaina vidvAno sarva darzanonI sabhAmAM yazanA vilAsane (= vaibhavane) prApta kare che. dravya ane guNAdi vacce ekAnta bhedane mAnanAra naiyAyikadarzana (= bhedanaya) tathA dravya ane guNAdi vacce ekAMte abheda mAnanAra sAMkhyadarzana (= abhedanaya) - A banneno uparokta paddhati mujaba paraspara parAbhava karavAthI tathA apakSapAtI evA anekAMtavAdane siddhAMtapakSa tarIke jagatamAM jAhera karavAthI jaino vidvatsabhAmAM yaza-kIrtine meLave te svAbhAvika che. kema ke paraspara anuviddha bhedAbhadAdi ubhayano svIkAra karavAmAM syAdvAda tatpara hovAthI ekAMtabhedapakSa ke ekAMtaabhedapakSa dvArA pradarzita doSano temAM '... cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. te lI.(3)mAM "apakSapAtI'nA badale 'rUpano pATha. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 0 ekAntavAdino mitho hatA: 0 ra uktaM ca - anyo'nyapakSapratipakSabhAvAd yathA pare matsariNaH prvaadaaH| nayAnazeSAnavizeSamicchan na pakSapAtI samayastathA te|| (anyayogavyavacchedadvAtriMzikA-30) dossaapttiH| taduktaM sUtrakRtAGgasUtravRttau zrIzIlAGkAcAryeNa "avayavA'vayavinoH kathaJcid bheda ityevaM meDamevAdhyatRtIyapakSasamathayAnuM pratyakSazratoSInupattiH" (phU. zrI.2/na.1/H.rara/.pR.380) rUtinA rA samantabhadrAcAryeNA'pi AptamImAMsAyAM "pramANagocarau santau bhedA'bhedau na sNvRtii| tAvekatrAviruddhau te (= tava) -mulyavivalayA II" (.pI.rU6) rUtyun taduktaM paradarzanAnAM parasparaviruddhArthasamarthakatayA matsaritvamabhiniviSTatvaJca prakAzayatA sarvajJoza pajJasyAdvAdasiddhAntasya cA'nyo'nyAnugatasarvanayamayatayA mAtsaryA'bhAvamanabhiniviSTatvaJcA''virbhAvatayA ka kalikAlasarvajJena zrIhemacandrasUriNA anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM "anyo'nyapakSapratipakSabhAvAd yathA pare 4. matsariNaH prvaadaaH| nayAnazeSAnavizeSamicchan na pakSapAtI samayastathA te||" (anya.yo.vya.30) iti / / malliSeNasUrikRtA syAdvAdamaJjarInAmnI tadvRttiH "prakarSeNa udyate pratipAdyate svAbhyupagato'rtho yairiti kA prvaadaaH| yathA = yena prakAreNa pare = bhavacchAsanAd anye, pravAdAH = drshnaani| matsariNaH atizAyane avakAza nathI. tethI ja sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe jaNAvela che ke "avayava-avayavImAM kathaMcit bheda mAnavAnA lIdhe syAdvAdI bhedabheda nAmanA trIjA pakSano samyaka rIte svIkAra karatA hovAthI ekAMtabhedapakSamAM ke ekAntaabhedapakSamAM AvanArA doSa anekAntavAdamAM lAgu paDatA nathI." samatabhadrAcArye paNa AptamImAMsAmAM jaNAvela che ke "bheda ane abheda pramANaviSaya che, mithyA nathI. tethI he bhagavAna! tamane gauNa-mukhyavivakSAthI ekatra bhedAbheda aviruddharUpe mAnya che." - paradarzanIo pratye zrIhemacaMdrAcAryajInuM maMtavya - . (taku.) jainetara darzano ekabIjAnA matathI atyaMta viruddha padArthonuM samarthana kare che. tethI teo paraspara ISyabhAva rAkhanArA che tathA kadAgrahI che. AvuM kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUrivare anyayogavyavaccheda dI dvAtrizikAmAM jaNAvela che. tathA sarvajJa bhagavaMte prarUpela syAdvAdasiddhAMta paraspara anugata evA sarva nayothI vyApta che. A kAraNasara jainadarzana anyadarzano pratye IrSyA dharAvatuM nathI. tathA koI eka matamAM ra potAno kadAgraha rAkhatuM nathI. A vAta teozrIe tyAM jaNAvela che. A rahyA teonA zabdo : "pakSa-pratipakSanA bhAvathI anya darzano eka-bIjA upara mAtsarya bhAvane dhAraNa kare che. paraMtu te bhagavAn ! Apano siddhAMta samasta nayone samAnarUpa dekhavAthI tevA prakArano pakSapAtI nathI. kema ke Apano siddhAMta to sarvamatone koI nayanI apekSAe satya tarIke samaje che." parapravAdIono paraspara matsarabhAva ja (tti.) anyayogavyavaccheda kAtrizikA upara samartha dArzanika zrImalliSaNasUri nAmanA jainAcArya bhagavaMte syAdvAdamaMjarI nAmanI vyAkhyA racela che. temAM teozrIe uparokta zlokanI chaNAvaTa karatA je jaNAvela che te A mujaba che - "(pravAda = svAbhimataarthanuM daDha pratipAdana karato vAda.) he prabhu ! ApanA zAsanane nahi pAmelA bIjAo durAgrahane vaza thayA che ane paraspara pakSa-pratipakSabhAva Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' * syAdvAdasiddhAnta: mAtsaryazUnyaH / 347 matvarthIyenvidhAnAt sAtizayAsahanatAzAlinaH krodhakaSAyakaluSitAntaHkaraNAH santaH pakSapAtinaH, itarapakSatiraskAreNa svakakSIkRtapakSavyavasthApanapravaNA vrtnte| kasmAd hetormatsariNaH ? ityAha - anyo'nyapakSapratipakSabhAvAt / pacyate = vyaktIkriyate sAdhyadharmavaiziSTyena hetvAdibhiriti pakSaH - kakSIkRtadharmapratiSThApanAya saadhnopnyaasH| pa tasya pratikUlaH pakSaH pratipakSaH / pakSasya pratipakSo - virodhI pakSaH pkssprtipkssH| tasya bhAvaH pkssprtipkssbhaavH| anyo'nyaM = parasparaM yaH pakSapratipakSabhAvaH = pkssprtipksstvmnyo'nypkssprtipkssbhaavstsmaat| ___ tathAhi - ya eva mImAMsakAnAM nityaH zabda iti pakSaH, sa eva saugatAnAM pratipakSaH, tanmate zabdasyAnityatvAt / ya eva saugatAnAmanityaH zabda iti pakSaH, sa eva mImAMsakAnAM prtipkssH| evaM sarvaprayogeSu yojyam / tathA = tena prakAreNa te = tava / samyag eti gacchati zabdo'rthamanena iti "punnAmni za va:" (siddhama-1/3/030) samaya: = sataH | ya sabhya sarvaparItyena rphayanta = jJAyanta nIvAnIvAvayoga - anena iti samayaH = siddhAntaH / athavA samyag ayante = gacchanti jIvAdayaH padArthAH svasmin svarUpe pratiSThAM prApnuvanti asmin iti samayaH = aagmH| na pakSapAtI = naikpkssaanuraagii| pakSapAtitvasya hiNa kAraNaM matsaritvaM parapravAdeSu uktam / tvatsamayasya ca matsaritvAbhAvAd na pakSapAtitvam / pakSapAtitvaM hi matsaritvena vyAptam, vyApakaM ca nivartamAnaM vyApyamapi nivartayati iti matsaritve nivartamAne pakSapAtitvamapi // nivartata iti bhaavH| tava samaya iti vAcyavAcakabhAvalakSaNe sambandhe sssstthii| rAkhe che. A pakSa-pratipakSabhAvane kAraNe te bIjA pravAdIo atyaMta asahiSNu ane krodhathI kaluSita hRdayavALA banyA che. tathA paraspara matsara rAkhe che. "mutsariNa' zabdamAM "matsara' zabdane matvargIya InuM" pratyaya lAgyo che. te "sAtizaya' arthadyotaka che. hetu vagere dvArA sAdhyanA Azraya tarIke jenuM kathana thAya te pakSa. arthAt svIkRta evA sAdhyanI pratiSThA = siddhi karavA mATe hetunI jemAM rajUAta thAya te pakSa samajavo. "paravAdIo matsaravALA che' - tema siddha karavA mATe hetu tarIke jaNAvela "anyonyapakSa-pratipakSabhAva dharAve che' - te vAta asiddha nathI. te nIce mujaba samajI zakAya che. meM (tathAdi) "zabda nitya che" - Avo mImAMsakono pakSa e ja bauddho mATe pratipakSa che. bauddhono 9 pakSa che - "zabda anitya che." A ja mImAMsako mATe pratipakSa che. kema ke bauddho zabdane anitya vA TheravavA mahenata kare che ane mImAMsako zabdane nitya TheravavA prayatnazIla che. A ja pramANe anyatra paNa samajavuM. samaya = jenA dvArA zabda samyagu arthane pAme che. arthAt samaya = saMketa. (ahIM se "sam + ' dhAtune "punnAgni ghaH' evA siddhahemazabdAnuzAsanasUtrathI "gha" pratyaya lAgyo che.) athavA samyagu (= aviparItANAthI) jJAta thAya jIvAjIvAdi padArtho jenAthI te samaya = siddhAMta. athavA jemAM jIvAdi padArtho potAnA samyagu = yathArtha svarUpamAM pratiSThA pAmyA che te samaya = Agama. he nAtha ! tArA Agamo ke tArA siddhAMto pakSapAtI nathI. kema ke matsarI nathI. parapravAdomAM pakSapAtanuM kAraNa matsara batAvyuM. Ama pakSapAtapaNuM matsaripaNAne vyApta che. (arthAt matsaranI hAjarImAM ja pakSapAta hoya ane matsaranA abhAvamAM pakSapAta na ja hoya.) nivRtta thato matsararUpa vyApaka pakSapAtarUpa potAnA vyApyane paNa nivRtta kare che. tethI tArA AgamamAMthI dUra raheto matsarabhAva pakSapAtane paNa dUra rAkhe che - A bhAva che. kAvyamAM 'tava samaya" (= tArA siddhAMta) ema SaSThI vibhaktino nirdeza Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatsamayaH sarvadarzanamayaH /1 1/ sUtrApekSayA gaNadharakartRkatve'pi samayasya arthApekSayA bhagavatkartRkatvAd vAcyavAcakabhAvo na viruddhyate, " atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA NiuNaM" (Avazyaka niryuktiH 92 ) iti vacanAt / athavA utpAda -vyaya-dhrauvyaprapagna: samayaH / teSAM ca bhagavatA sAkSAnmAtRkApadarUpatayA'bhidhAnAt / tathA cArSam - 23ppanna i vA vigae i vA dhuve i vA " ( mAtRkApada-sthAnAGgasUtra 4 / 2 / 297 - vRtti pR. 378) ityadoSaH / ma samastAn matsaritvAbhAvameva vizeSaNadvAreNa samarthayati - nayAnazeSAnavizeSamicchan iti / azeSAn nayAn naigamAdIn, avizeSaM = nirvizeSaM yathA bhavati, evam icchan = AkAGkSan sarvanayAtmakatvAdanekAntavAdasya / yathA vizakalitAnAM muktAmaNInAmekasUtrAnusyUtAnAM hAravyapadezaH, evaM pRthagabhisandhInAM nayAnAM syAdvAda lakSaNaikaOM sUtraprotAnAM zrutAkhyapramANavyapadeza iti / rNi nanu pratyekaM nayAnAM viruddhatve kathaM samuditAnAM nirvirodhitA ? ucyate, yathA hi samIcInaM madhyasthaM nyAyanirNetAramAsAdya parasparaM vivadamAnA api vAdino vivAdAd kA viramanti, evaM nayA anyo'nyaM vairAyamANA api sarvajJazAsanamupetya syAcchabdaprayogopazamitavipratipattayaH vAcyavAcakabhAva saMbaMdhane darzAve che. arthAt bhagavAna AgamanA vAcaka ( prarUpaka) che. zaMkA :- AgamasUtronI racanA gaNadhara bhagavaMtoe karI che. tethI bhagavAnane AgamanA vAcaka kaI rIte kahI zakAya ? = samAdhAna :- (sUtra.) bezaka, AgamasUtro gaNadharacita che. chatAM AgamonA arthanA prarUpaka to bhagavAna ja che. tethI bhagavAnane AgamanA vAcaka kahevAmAM virodha nathI. tethI bhagavAnano Agama sAtheno vAcyavAcakabhAva saMbaMdha susaMgata che. AvazyakaniryuktimAM kahyuM che ke "arihaMto arthane prakAze che ane gaNadharo sUtronI suMdara racanA kare che." athavA Agama utpAda, vyaya ane dhrauvyano vistAra che. tathA utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa mAtRkAnA bIjapadonA prakAzaka arihaMto ja che. AgamamAM kahyuM ja che ke "(sarva padArtho) utpanna thAya che, nAza pAme che ane dhruva (=sthira) rahe che." syAdvAda dvArA sarva nayonI maitrI jI (matta.) bhagavAna matsarazUnya che. A ja bAbatanuM kalikAlasarvajJajI vizeSaNamukhe samarthana kare che ke - he nAtha ! ApanA siddhAnto naigama vagere samasta nayone samAna rIte icche che. tethI ApanA siddhAMto matsarabhAva vinAnA che ane anekAntavAdamaya che. A anekAntavAda sarva nayonA samUharUpa che ane naigama Adi sarva nayone samAnarUpe jue che ane mAnya rAkhe che. jema chUTA motIone eka doro joDe che ane tyAre e ja motIo 'hAra' nA hulAmaNA nAmane pAme che. te pramANe bhinna -bhinna arthavALA nayo syAdvAdarUpa dorIthI guMthAvAthI 'zruta' nAmanA pramANano viSaya bane che. zaMkA :- (ravu.) nayo pRthak avasthAmAM jo virodhI hoya to bhegA thAya tyAre virodha vinAnA zI rIte bane ? 348 = = = samAdhAna :- (uvya.) jema paraspara vivAda karatA paNa vAdIo yogya madhyastha nirNAyakane pAmI vivAda choDe che tema paraspara virodhabhAvane rAkhatA nayo paNa sarvajJanA zAsanane pAmI, 'syAt' zabdanA 1. arthaM bhASate arhan sUtraM grathnanti gaNadharAH nipuNam / 2. utpanna iti vA vigata iti vA dhruva iti vA / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/15 matsaraH parAjayahetuH santaH parasparamatyantaM suhRdbhUyA'vatiSThante / evaM ca sarvanayAtmakatve bhagavatsamayasya sarvadarzanamayatvamaviruddhameva, nayarUpatvAd darzanAnAm / pa na ca vAcyaM tarhi bhagavatsamayasteSu kathaM nopalabhyate iti, samudrasya sarvasarinmayatve'pi vibhaktAsu tAsu anuplmbhaat| tathA ca vaktRvacanayoraikyamadhyavasya zrIsiddhasenadivAkarapAdAH - "udadhAviva sarvasindhavaH rA samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / na ca tAsu bhavAn pradRzyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH / / " ( dvA. dvA.4 / 25) rUti / - 349 - anye tvevaM vyAcakSate yathA anyonyapakSapratipakSabhAvAt pare pravAdA matsariNastathA tava samayaH sarva- zu nayAn madhyasthatayA'GgIkurvANo na matsarI / yataH kathaMbhUtaH pakSapAtI pakSamekapakSAbhinivezaM pAtayati tiraskarotIti pakSapAtI, rAgasya jIvanAzaM naSTatvAt / atra ca vyAkhyAne matsarIti vidheyapadam, pUrvasmiMzca pakSapAtIti vizeSaH / atra ca kliSTAkliSTavyAkhyAnaviveko vivekibhiH svayaM kAryaH" (anyayo. vya. 31 vR.) ityevaM vartate / rNi kA 'matsareNA'bhiniviSTatvAdeva paradarzanino mitho hatAH' ityabhipretyoktaM yogasAre "yathA hatAni saMyogathI paraspara virodhabhAvane choDI ekabIjAnA khAsa mitro bane che. tethI 'sarvanayarUpajinazAsana sarvadarzanamaya che' - ema kahevuM khoTuM nathI. kema ke bIjA darzano nayarUpa che. che jainadarzanamAM sarva darzanano samAveza - zako :- (6 4.) jo bhagavaMtanuM zAsana sarvadarzanasvarUpa che to te sarvadarzanamAM kema dekhAtuM nathI? samAdhAna :- jema samudra aneka nadI svarUpa hovA chatAM paNa bhinna bhinna nadIomAM samudranI upalabdhi thatI nathI tema bhagavAsana sarvadarzanasvarUpa hovA chatAM paNa bhinna bhinna darzanomAM dekhI zakAtuM nathI. temaja vaktAno ane vacanano abheda mAnIne zrIsiddhasenadivAkara sUrijIe dvAtriMzad dvAtriMzikAmAM paNa kahyuM che ke 'he nAtha ! sarva nadIo ekaThI thaIne samudramAM maLe che, tema sarva dRSTiono = darzanono samAveza ApanAmAM thAya che. paraMtu jema bhinna bhinna nadIomAM samudranI upalabdhi thatI nathI tema bhinna bhinna darzanomAM Apa dekhI zakAtA nathI.' (arnsa.) keTalAka prastuta zlokano artha anya prakAre kare che. Itaradarzano paraspara pakSa ane pratipakSa bhAva rAkhavAthI IrSyALu che. paraMtu ApanuM zAsana sarva nayo pratye madhyasthabhAvane dhAraNa karatuM hovAthI mAtsarya (IrSyA) bhAvathI rahita che. kema ke Apane viSe abhipreta pakSamAM durAgraha rAkhIne anyapakSanA tiraskArarUpa pakSapAtano abhAva che. pakSapAtanA kAraNabhUta rAgAdi doSono samULago nAza thavAthI ApanuM vaktavya pakSapAtI nathI. A prakAre jainadarzana Itaradarzano pratye madhyasthabhAvane dhAraNa karatuM hovAthI sarva darzanano samanvaya kare che. prastuta kAvyanI prathama vyAkhyAmAM 'pakSapAtI' vidheyapada che ane bIjI vyAkhyAmAM 'matsarI' e vidheyapada che. A rIte pUrva ane uttara vyAkhyAno bheda che. ukta banne vyAkhyAmAM kaI vyAkhyA sarala che ane kaI vyAkhyA kaThina che teno nirNaya buddhimAna puruSoe svayaM karavo." " ekAMtavAdI paraspara parAjIta ('matsarekhA.) ekabIjAnI IrSyAthI potAnA matamAM kadAgrahI banavAnA kAraNe ja anyadarzanIo paraspara CUL Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 [6]> jainaM jayati zAsanam tathA - ya eva doSAH kila nityavAde, vinAzavAde'pi samAsta eva / parasparadhvaMsiSu kaNTakeSu, jayatyadhRSyaM jina ! zAsanaM te / / (anyayo vyavache dvAtriMziSThA-26) II3/15 // V bhANDAni vinazyanti parasparam / tathA matsariNo'nyo'nyaM hi doSagrahaNAd hatA / / " ( yo. sA. 2/11) iti / tathA ca nityAnityapakSayoH parasparadUSaNaprakAzanabaddhalakSatayA vairAyamANayoritaretarodIritavividhahetuhetisaMnipAtarAsaJjAtavinipAtayorayatnasiddhapratipakSapratikSepasya bhagavacchAsanasAmrAjyasya sarvotkarSamupadarzayatA zrIhe - candrasUrivareNaiva anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM- "ya eva doSAH kila nityavAde vinAzavAde'pi samAsta va| parasparativu Tapu nayatvadhRvyaM nina ! zAsanuM te||" (anyayo.vya.26) kRti| tasyAH syAdvAdamaJjaryAM vRttau "kileti nizcaye / ya eva nityavAde nityaikAntavAde doSA anityaikAntavAdibhiH prasaJjitAH krama-yaugapadyAbhyAmarthakriyAnupapattyAdayaH, ta eva vinAzavAde'pi kSaNikaikAntavAde'pi samAH tulyAH nityaikAntavAdibhiH prasajyamAnA anyUnAdhikAH / tathAhi - nityavAdI pramANayati - sarvaM nityam, sattvAt / kSaNike sadasatkAlayorarthakriyAvirodhAt tallakSaNaM parAbhava pAme che. A aMge yogasAra graMthamAM jaNAvela che ke 'jema mATInA vAsaNo paraspara athaDAIne tUTe che tema matsarI jIvo ekabIjAnA doSo pakaDavAnA lIdhe paraspara haNAyelA hoya che.' tethI ekAMta nityapakSa ane ekAMta anityapakSa ekabIjAnA dUSaNone pragaTa karavA mATe kaTibaddha thayelA hovAthI paraspara zatrunI jema laDe che. tathA ekabIjAnA siddhAMtonuM khaMDana karavA mATe pragaTa karAyelA eka prakAranA heturUpI zastronA prahArathI te banne atyaMta ghAyala thAya che. tethI vizeSaprakAranA prayatna vinA ja anyadarzanono parAbhava siddha thAya che. tathA jinazAsananuM sAmrAjya sarvotkRSTa siddha thAya che - AvuM batAvavA kalikAlasarvajJa zrIhemacaMdrAcAryajIe ja anyayogavyavaccheda dvAtriMzikAmAM jaNAvela che ke "je doSo ekAnta nityavAdamAM Ave che, te sarve doSo nizcayathI ekAnta anityapakSamAM paNa Ave che. jema eka kaMTaka anya kaMTakano nAza kare che tema ekAntanityavAdI ane ekAntaanityavAdI paraspara dUSaNo batAvIne eka 2 bIjAnuM khaMDana kare che. tethI he bhagavanta ! ApanuM akhaMDa jinazAsana vinA parizrame jayavaMtu varte che." (tasyA:.) zrIhemacaMdrAcAryajInA Azayane spaSTa karatA zrImalliSaNasUrijIe syAdvAdamaMjarI nAmanI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke - 'zlokamAM 'kila' zabda che te nizcaya arthano sUcaka che. ekAnta nityavAdamAM kramathI athavA akramathI arthakriyA ghaTI zakatI nathI. e rIte anityavAdIe ekAnta nityapakSamAM je doSo ApyA che, te sarve doSo anityavAdamAM paNa Ave che ! A rIte ekAntanityapakSamAM ane ekAntaanityapakSamAM doSonI samAnatA che. jarA paNa ochAvattA nahi. 3/15 = nityavAdInI sthApanA (tAdi.) nityavAdI A pramANe kahe che - dareka vastu nitya che. kema ke sat che. sat vastu nitya ke anitya hoI zake. kema ke trIjo vikalpa saMbhavato nathI. vastune anitya to (= kSaNika) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 3/15 * sattvam arthakriyAvyApyam / sattvaM nAvasthAM badhnAtIti tato nivartamAnamananyazaraNatayA nityatve'vatiSThate / tathAhi - kSaNiko'rthaH sanvA kAryaM kuryAd asanvA ? gatyantarAbhAvAt / na tAvadAdyaH pakSaH, samasamayavartini vyApArAyogAt, sakalabhAvAnAM parasparaM kAryakAraNabhAvaprAptyAtiprasaGgAcca / nApi dvitIyaH pakSaH kSodaM kSamate, / asataH kAryakaraNazaktivikalatvAt; anyathA zazaviSANAdayo'pi kAryakaraNAyotsaheran, vizeSAbhAvAd iti / ma anityavAdI nityavAdinaM prati punarevaM pramANayati - sarvaM kSaNikaM, sattvAt, akSaNike kramayoga- / padyAbhyAmarthakriyAvirodhAd arthakriyAkAritvasya ca bhaavlkssnntvaat| tato'rthakriyA vyAvartamAnA svakroDIkRtAMza sattAM vyAvarttayediti kssnniksiddhiH| na hi nityo'rtho'rthakriyAM krameNa pravartayitumutsahate, puurvaarthkriyaamAnI zakAya nahi. kema ke kSaNika vastu saavasthAmAM ke asatuavasthAmAM arthakriyA karavA samartha banI zake nahi. Ama vastune anitya mAno to sattva nAmanuM vastunuM lakSaNa tyAM TakI na zake. tethI anya koI vikalpano abhAva hovAthI sattva nAmanuM lakSaNa nitya vastumAM ja raheze. arthAt "sarva vastu nitya che, anitya nahIM - tema anicchAe paNa svIkAravuM paDe. zaMkA :- kSaNika vastu arthakriyA karavA samartha zA mATe nathI ? cha ekAMta anityapakSamAM arthakriyA asaMbhava che samAdhAna :- (tathA.) kSaNika vastu satuavasthAmAM kArya karaze ke asatuavasthAmAM ? trIjo vikalpa to saMbhavato nathI. Adya pakSano svIkAra thaI zake nahi. kAraNa ke kSaNika vastu svautpattisamAnakALe anya kSaNika vastu svarUpa kAryane utpanna na karI zake. tathA pote je samaye utpanna thAya che te samaye potAnAmAM anyanI utpattinuM kArya saMbhavI zake nahi. zaMkA :- 'DemAne vare e vacanane anusarIne nizcayanayane AzrayIne utpanna thavAnA samaye che utpattikriyA saMbhavI zake che. | samAdhAna :- to paNa te samaye vastu potAnI ja utpattimAM vyagra hovAthI bIjAnI utpattinI kriyA ane karI zake nahi. Ama kSaNika vastu saavasthAmAM svamAM ke paramAM kArya karavA samartha nathI. vaLI, samAnakALe 2 uddabhavelI vastuomAM paraspara kAryakAraNabhAva asiddha che. kema ke tyAM kArya-kAraNabhAva mAnavAmAM samAnakAle pragaTelI traNa jagatanI sarva vastuo vacce kAryakAraNabhAva mAnavAno atiprasaMga che. bIjo pakSa yuktikSama nathI. kema ke asat vastumAM kArya karavAnI zakti saMbhavatI nathI. jo asat vastu paNa kArya karI zake to sasalAnuM ziMgaDuM paNa kArya karavA tatpara bane. kema ke e paNa samAnarUpe asat che. ekAMta nityavAdamAM arthakriyA asaMbhava che (nitya.) anityavAdI nityavAdIne A pramANe kahe che - "sarva vastuo kSaNika che. kema ke sat che. nitya vastumAM arthakriyAkAripaNuM paNa ghaTI zakatuM nathI. tathA arthakriyAkAripaNuM to sat padArthonuM lakSaNa che. tethI nitya padArthomAMthI pAchuM pharatuM (= nivRtta thatuM) evuM arthakriyAkAripaNuM svasaMmata evA sattvane paNa pAchuM vALaze. Ama arthakriyAkAritva nAmanuM vastunuM lakSaNa nitya padArthamAM na TakI zakavAthI, anya vikalpanA abhAve kSaNika vastumAM ja Takaze. ethI kSaNika vastumAM ja sattva rahevAthI "sarva vastu anitya che, nitya nahIM' - evuM siddha thaze. have anityavAdI nitya vastumAM arthakriyAnI anupatti batAve che ke nitya vastu arthakriyA kramazaH karaze ke yugapatu? kramazaH karavA samartha nathI. kema ke jo Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 * syAdvAdamaJjarIsaMvAdaH / 3/15 pa karaNasvabhAvopamardadvAreNottarakriyAyAM krameNa pravRtteH, anyathA pUrvakriyAkaraNA'virAmaprasaGgAt / tatsvabhAvapracyave ca nityatA prayAti, atAdavasthyasyA'nityatAlakSaNatvAt / atha nityo'pi kramavartinaM sahakArikAraNamarthamudIkSamANastAvadAsIt, pazcAt tamAsAdya krameNa kArya ma kuryAditi cet ? na, sahakArikAraNasya nitye'kiJcitkaratvAt, akiJcitkarasyApi ca pratIkSaNe'navasthAprasaGgAt / nApi za yaugapadyena nityo'rtho'rthakriyAH kurute, adhyakSavirodhAt / na hyekakAlaM sakalAH kriyAH prArabhamANaH kazcidupa lbhyte| karotu vA, tathApyAdyakSaNa eva sakalakriyAparisamApterdvitIyAdikSaNeSu akurvANasyA'nityatA balAd ADhaukate, karaNA'karaNayorekasmin virodhAd iti| Na tadevamekAntadvaye'pi ye hetavaste yuktisAmyAd viruddhaM na vyabhicarantItyavicAritaramaNIyatayA mugdhajanasya vastu pUrvakriyA karavAnA svabhAvano tyAga karI uttarakriyA karavAno svabhAva svIkAre to ja kramazaH arthakriyA karI zake. jo pUrvanA svabhAvano tyAga kare nahi to pUrvakriyA ja satata karyA karaze. tenAthI kadApi aTakaze nahi. zaMkA - vastu pUrvakriyA karavAnA svabhAvano tyAga karIne ane uttarakriyA karavAno svabhAva grahaNa karIne uttarakriyA karaze. tethI kramazaH kriyA karI zakaze. samAdhAna :- (tasva.) jo A pramANe "vastu eka svabhAvano tyAga karIne bIjA svabhAvane grahaNa kare che' - ema mAnazo to nityatAno lopa thaI jaze. kema ke "haMmezA ekasvabhAve rahevuM - e nityatAnuM lakSaNa che. svabhAvanuM badalAvuM - haMmezA ekarUpa na rahevuM e to anityatAnuM lakSaNa che. zaMkA :- (atha) nitya vastuno sarva kArya karavAno svabhAva che. paraMtu kArya karavAmAM te sahakArI Oaa kAraNonI apekSA rAkhe che. sahakArI kAraNo kramazaH prApta thatA hovAthI vastu paNa svakAryone kramazaH karaze. samAdhAna :- (ra) A sahakArI kAraNo nitya vastu para koI paNa jAtano upakAra karI zakatA za nathI. tethI akiMcitkara sahakArIonI apekSA rAkhavI sArI nathI. anyathA e sahakArI kAraNo hAjara thavA anyanI apekSA rAkhaze. te vaLI anyataranI apekSA rAkhaze. ema anavasthA doSa Avaze. vaLI jagatanI tamAma vastuone sahakArI kAraNa mAnavAnI Apatti paNa Avaze. kema ke te badhI ja vastuo samAnarUpe akiMcitkara che. Ama nitya vastu kramazaH kArya karavA samartha nathI. e ja pramANe nitya vastu ekIsAthe paNa sarva kArya karI zake nahi. kema ke temAM pratyakSavirodha che. eka ja samaye sarva kriyAono AraMbha koIne dekhAto nathI. kadAca 'te nitya vastu sarva kAryane eka sAthe karavA samartha che' - ema mAnI laIe to paNa badhI kriyA eka sAthe ja Adya kSaNamAM pUrNa thavAthI dvitIya vagere kSaNo vakhate vastue kazuM karavAnuM raheze nahi. tethI bIjI vagere kSaNe vastu karaNasvabhAvavALI nahi rahe. tethI vastu anitya siddha thaI jaze. kema ke eka ja vastumAM karaNa ane akaraNa ema banne mAnavAmAM virodha che. # ekAntapakSomAM viruddha Adi doSo 8 (tame) Ama ekAntanityavAdIe ane ekAntaanityavAdIe sva-svapakSanI siddhi mATe "sattva Adi je-je hetuo darzAvyA che, te badhA hetuo yuktionI samAnatAnA kAraNe viruddha che. nityavAdInA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/15 * ekAntapakSahetavaH virodha-vyabhicArAdidoSagrastAH dhyAndhyaM cotpAdayantIti viruddhA vyabhicAriNo'naikAntikA iti / atra ca nityA'nityaikAntapakSapratikSepa pa evoktaH / upalakSaNatvAcca sAmAnyavizeSAdyekAntavAdA api mithastulyadoSatayA viruddhA vyabhicAriNa eva hetUnupaspRzantIti paribhAvanIyam / athottarArddhaM vyAkhyAyate - parasparetyAdi / evaM ca kaNTakeSu kSudrazatruSvekAntavAdiSu parasparadhvaMsiSu satsu m parasparasmAt dhvaMsante = tava zAsanaM = syAdvAdaprarUpaNanipuNaM dvAdazAGgIrUpaM pravacanaM parAbhibhAvukAnAM kaNTakAnAM svayamucchinnatvenaivAbhAvAd adhRSyam aparAbhavanIyam / "zaktA kRtyAzca" (siddhahema - 5/4/35 ) iti kRtyavidhAnAd dharSitumazakyam ka vinAzamupayAntItyevaMzIlAH sundopasundavaditi parasparadhvaMsinaH / teSu he jina ! te rza = - 353 hetuo anityavAdIonI yuktithI ane anityavAdInA hetuo nityavAdInI yuktithI viruddha siddha thAya che. tethI banne pakSanI vAto jyAM sudhI vicAravAmAM na Ave tyAM sudhI ja ramaNIya che. tathA te vAto avicArI mUDha lokonI buddhimAM maMdatAne utpanna kare che. vicAra karavAmAM Ave to baMne pakSanA hetuo viruddha, vyabhicAra ane anaikAMtika doSothI duSTa thayelA jJAta thaI zake. A pramANe ekAntanityapakSanuM ane ekAntaanityapakSanuM khaMDana darzAvyuM. A ja pramANe ekAntasAmAnyapakSanA ane ekAntavizeSapakSanA, ekAntavAcyatApakSanA ane ekAntaavAcyatApakSanA tathA ekAntasapakSanA ane ekAntaasapakSanA hetuo paNa paraspara tulya doSavALA hovAthI viruddha, vyabhicArI ane anaikAMtika che te samajI levuM. (thotta.) have uttarArdhanI vyAkhyA thAya che. sunna ane upasunda nAmanA be rAkSasonI jema ekAntavAdIrUpa kSudra zatruo parasparanA pakSane pokaLa TheravavA dvArA ekabIjAno pramANavAdIrUpe nAza karI nAkhe che. A pramANe svayaM naSTa thayA hovAthI, teo jinendrazAsanano parAbhava karavA samartha rahetA nathI. bhagavAnanuM zAsana = syAdvAdanI prarUpaNAmAM kuzaLa dvAdazAMgIrUpa pravacana. A zAsana virodhIono abhAva thavAthI aparAbhavanIya banyuM che. ahIM dhRSTha dhAtune "jJADaE tyAzva" siddhahemazabdAnuzAsana sUtrathI 'kRtya' pratyaya lAgyo che. tethI 'parAbhava karavAmAM azakya' athavA 'parAbhavane mATe ayogya' evo artha prApta thAya che. jema koI mahApuNyazALI mahArAjAnA zatruo paraspara laDIne nAza pAme ane te mahArAjA 1.A banne pakSe anumAno parasparaviruddha che. jyAre 'sattva' hetu samAna che. tethI nityavAdI sattvanI nityatA sAthe vyApti darzAve ane dRSTAMta batAve. tenAthI anityavAdInA 'anityatA' rUpa sAdhyathI viruddha nityanI siddhi thAya. anityavAdIne sattvanI anityatA sAthe vyApti ISTa che. tethI sattvahetuka anityatAviruddha nityatAnI siddhi karato hovAthI anityavAdInA hetumAM virodha doSa Ave. e ja pramANe anityavAdI anityatAnI sAthe sattvanI vyApti ane dRSTAMta batAve che. tethI nityatAthI viruddha anityatAnI siddhi thavAthI nityatApakSe paNa virodha doSa Avyo. tathA 'sattva' hetu jema nityavasturUpa pakSamAM rahe che, tema anityavasturUpa vipakSamAM paNa raheto hovAthI nityavAdIne vyabhicAra doSa Ave. e ja pramANe sattvahetu anityapakSanA vipakSa nityamAM paNa raheto hovAthI anityavAdInA hetumAM paNa vyabhicAra doSa Avyo. tathA nitya vastumAM 'anityatAnA abhAva' rUpa sAdhyano abhAva hovA chatAM 'sattvanA abhAva'rUpa hetuno abhAva nathI. tethI anityavAdInA hetumAM vyatireka vyabhicAra paNa Avyo. e ja pramANe anitya vastumAM 'nityatvanA abhAva' rUpa sAdhyano abhAva hovA chatAM 'sattvanA abhAva' rUpa hetuno abhAva nathI. tethI nityavAdInA hetumAM paNa vyatireka vyabhicAra Avyo. ItyAdi parasparanA ja virodhI anumAno, hetuo, yuktio ane dRSTAMtothI banne pakSanA anumAnanA hetuo aneka doSothI duSTa bane che. tethI baMne pakSanA anumAno pokaLa banatA hovAthI heya banI jAya che. tethI baMne pakSa paNa nAza pAme che. A ja pramANe sAmAnya ekAntavAda ane vizeSa ekAntavAda vagere vAdo ekabIjAne pokaLa siddha kare che. mana Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 * jainazAsanam adhRSyam / pa dharSitumarha vaa| jayati = sarvotkarSeNa vrtte| yathA kazcinmahArAjaH pIvarapuNyaparipAkaH parasparaM vigRhya - svayameva kSayamupeyivatsu dviSatsu ayatnasiddhaniSkaNTakatvaM samRddhaM rAjyamupabhuJjAnaH sarvotkRSTo bhavati evaM tvacchAsanamapi iti kAvyArthaH" (anyayo.dvA. 26 vR.) ityevaM zrImalliSeNasUriNoktamityavadheyam / nanu evaM bhavatAM parapravAdiparivAdaprasaGgaH iti cet ? ze na, vayam anekAntavAdinaH na ekAntavAdino garhAmaH kintu ekAntadRSTimeva / parAbhyupagatasattvAke 'sattva-bhedAbhedAdInAM yathAsthAnaviniyogena tattvanirUpaNe kathaM garhAvakAzaH ? tadidamabhipretya sUtrakRtAGga- vRttau zIlAGkAcAryeNa "sarve'pi tIrthakAH parasparavyAghAtena prvRttaaH| ato vayamapi yathAvasthitatattvaprarUpaNato yuktivikalatvAdekAntadRSTiM garhAmaH = jugupsAmaH - 'na hyasAvekAnto yathAvasthitatattvAvirbhAvako bhavatIti / kA evaM ca vyavasthite tattvasvarUpaM vayamAcakSANA na kaJcid garhAmaH kANa-kuNTodghaTTanAdiprakAreNa, kevala sva prayatna vinA ja niSkaTaka banelA potAnA vizALa rAjyane bhogavato hovAthI sarvotkRSTa tarIke mAnya bane, tema tAruM zAsana paNa prayatna vinA ja niSkaTaka banIne yatheccha rIte traNa jagata para rAjya karatuM hovAthI sarvotkRSTa che. "nayati' no artha "sarvotkRSTa che" - ema karavAno che." A rIte zrImalliSeNasUrie syAdvAdamaMjarI vyAkhyAmAM je jaNAvela che, tenuM anusaMdhAna karavuM. # suda-upasunda nyAya vicAra , spaSTatA :- sunda ane upasunda nAmanA be rAkSasa bhAIo hatA. temaNe brahmA pAsethI varadAna prApta karyuM ke "amArA bannenuM mRtyu ekabIjAthI thAo ! paraMtu bIjA koIthI na thAo !" varadAna prApta karavAthI masta banIne te banne bhAIo traNe lokane pIDA karavA lAgyA. AvI viDaMbanA joIne teono 1 nAza karavAnA hetuthI devatAoe svargamAMthI tilottamA nAmanI apsarAne mokalI. tilottamAnuM adbhuta rUpa joIne mugdha thayelA te banne tene prApta karavA paraspara yuddha karavA lAgyA ane aMte te banne bhAIo | ekabIjAnA hAthe mRtyune zaraNa thayA. traNa loka te rAkSasonI viDaMbanAthI mukta thayA. (purANakathA) AkSepa :- (navuM) tame A rIte ekAntavAdIonI samIkSA karo cho temAM parapravAdIonI niMdA karavAno doSa tamane lAgu paDaze. sUra madhyasthabhAve tasvanirUpaNa niMdAravarUpa nathI , parihAra - (na.) nA. ame anekAntavAdI ekAntavAdIonI niMdA karatA nathI. paraMtu ekAntavAdanI ja niMdA-ga karIe chIe. parapravAdIoe svIkArela sattva, asattva, bheda, abheda vagere guNadharmone yogya sthAne yogya dRSTikoNathI goThavIne ame tattvanuM nirUpaNa karIe chIe. temAM niMdA doSane avakAza ja kyAM rahe che? A ja abhiprAyathI zrIzIlAMkAcAryajIe sUyagaDAMga vyAkhyAmAM AAkaadhyayananuM vivaraNa karatA jaNAvela che ke "badhA ja anyadarzanIo ekabIjAnuM khaMDana karIne tattvanirUpaNa karavAmAM pravRtta thayelA che. teo tattvanI viDaMbanA karI rahelA che. tethI ame anekAntavAdI paNa yathAvasthita tattvanuM nirUpaNa karavA dvArA ekAntadaSTinI jugupsA karIe chIe. kema ke ekAntadaSTi yuktizUnya che. anyadarzanIoe pakaDela ekAntavAda vAstavika tattvanuM nirUpaNa karato nathI. A satya hakIkata hovAthI tattvanA svarUpanI chaNAvaTa karanArA ame kaI rIte ekAntavAdanI niMdA karanAra kahevAIe ? ame ST Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/ ekAntavAdasamAlocanAyAM nindAvirahaH 355 - -parasvarUpAvirbhAvanaM kurmaH, na ca vastusvarUpAvirbhAvane parApavAdaH, tathA coktam - " netrairnirIkSya bila - kaNTaka pu -kITa-sarpAn, samyak pathA vrajati tAnparihRtya sarvAn / kujJAna-kuzruti-kumArga-kudRSTidoSAn, samyagvicArayata hoDatra parApavAvaH ? / / " (srotattvanirNaya-21) phatyAvi| yadi vaikAntavAdinAmeva astyeva, nAstyeva, nityamevAnityameva, sAmAnyameva, vizeSA evetyAdyabhyupa- na gamavatAmayaM parasparagarhAkhyo doSaH, nAsmAkamanekAntavAdinAm, sarvasyApi sadasadAdeH kathaJcidabhyupagamAd" (yU..kyu.hra.2/4.6/mU.12/pR.312) tyuttamiti dyutasinighyeyam| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - ' dravya-guNa-paryAyANAM mithaH kathaJcid bhedAbhedI' iti kRtvA Atmano mAna-matAgraha-mahattvAkAGkSA-mamatAdivazatAyAM nirmalaguNa-paryAyA vinazyanti, teSAM kathaJcid rNi anyadarzanIne kANo, laMgaDo, koDhIyo vagere tuccha zabdothI navAjatA nathI. ame to sva-paranuM svarUpa jaNAvIe chIe. tathA vAstavika vastunA svabhAvanuM varNana karavAmAM niMdAne avakAza nathI. pittaLane sonuM kahenAra mANasane A sonuM nathI, pittaLa che'- Ama kahIe eTalA mAtrathI te mANasanI niMdA karI ema na ja kahevAya ne tethI ja to lokatattvanirNaya graMthamAM zrIharibhadrasUrijIe paNa jaNAvela che ke "AMkha dvArA mArgane spaSTa rIte joIne mArgamAM rahela sApanA da2, kAMTA, kIDA, sApa vagereno parihAra karIne koI mANasa sAcA mArgathI jAya to temAM teNe jema sarpadara vagerenI niMdA karI kahevAtI nathI. tema jJAna, mithyA zAstra, mithyA mArga, khoTI dRSTi vagere mokSabAdhaka doSono parihAra karIne (arthAt te doSo potAne lAgu paDI na jAya te rIte) sAcA mArge koI cAle to temAM tene bIjAnI niMdA karavAno doSa kaI rIte lAgu paDe ? A bAbata tame sArI rIte vicAro.' (khoTA sonAnI = - pittaLanI lagaDI choDIne sAcA sonAnI lagaDIne sonI pAsethI kharIdI karanAra vyakti koInI niMdA Cu ke koIne anyAya karato nathI paNa potAne nukasAna na thAya tenI kALajI rAkhe che.) jI ekAMtavAdIo parasparaniMdaka ) (vi.) athavA ema kahI zakAya ke gaha doSa ekAntavAdIone ja lAgu paDe che. kema ke teo 'AtmAdi vastu ekAnte sat che, ekAnte asat che, ekAnte nitya che, sarvathA anitya che. sAmAnya ja che athavA vizeSa ja che'- ItyAdi svarUpe prarUpaNA karavA dvArA teo ekabIjAnI niMdA karI rahelA che. anekAntavAdI evA amane A niMdA doSa lAgu paDI zakato nathI. kema ke ame to ekAntavAdIe svIkArela sattva, asattva, bheda, abheda vagere guNadharmono sAcA dRSTikoNathI samanvaya karIe chIe." tethI A rIte tattvanirUpaNa karavAmAM, ekAntavAdanI samAlocanA karavAmAM anyadarzanInI niMdA karavAnA doSane leza paNa avakAza nathI. A vAtane vAcakavarge potAnA manamAM sArI rIte sthApita karavI. sva pratye kaThora ane para pratye komaLa bano AdhyAtmika upanaya :- dravya-guNa-paryAyamAM kathaMcit bhedAbheda che" - A vAta AdhyAtmika dRSTie e rIte upayogI banI zake ke pragaTa thayelA ApaNA nirmaLa guNa-paryAyo AtmAthI judA hovAnA kAraNe jo sAvadhAnI rAkhavAmAM na Ave ane mAna, matAgraha, mahattvAkAMkSA ke mamatAne AdhIna thaI jaIe to tene ravAnA thatAM vAra na lAge. tethI satata jJAnagarbhitavairAgyabhAvanAthI ApaNe bhAvita [ j rA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mAna-matAgrahAdayaH tyAjyAH /9 pa 356 dhruvAtmabhinnatvAt / ato nirantaraM jJAnagarbhavairAgyabhAvanayA svAtmA bhAvayitavyaH / pramAdAdivazataH tyaktazuddhaguNa-paryAyAn prANino dRSTvA 'dravya-guNa-paryAyANAM kathaJcidabhedAd, Atmanazca dhruvatvAd rAgatA api te nirmalaguNa - paryAyAH kAlaparipAka-sAnukUlabhavitavyatAdisAhAyyataH punaH niyamena prAdurbhaviSyanti' ityAdikaM svayamAlocya tadgocaradveSAdiparihAreNa teSu maitryAdibhAvanayA vartitavyam, mokSavartmanA ca satataM gantavyam / tataH paramapade paraMbrahmasvarUpamAvirbhavati / taduktaM padmavijayagaNinA ma zuM bayAnanvayeliyaritre "siddhA, yuddha, anantaH mud-vIrya-varzane samRddha, paramAtmA, paraMtragha = thita" (na.ya. Ni Ke san-14) kRti ArU/1|| iti zrIvardhamAnataponidhi-nyAyavizArada-svargasthagacchAdhipatizrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvaraziSyaratna padmamaNitIrthoddhAraka-pArzvaprajJAlayatIrthapreraka-paMnyAsapravara zrIvizvakalyANavijayagaNivaraziSyamuniyazovijayagaNiracitasya dravya-guNa- paryAyarAsAnusAriNo dravyAnuyogaparAmarzasya parAmarzakarNikA'bhidhAnAyAM svaracitavRttau tRtIyazAkhAyAM dravya-guNa-paryAyA'bhedasiddhinAmako tRtIyaH sadhivhAra rU|| rahevuM. tathA bIjA jIvo pramAdavaza banI pragaTa thayelA nirmaLa guNa-paryAyane gumAvI bese tyAre "dravya ane guNAdino kathaMcit abheda hovAthI tathA Atmadravya dhruva hovAthI kALano paripAka thatAM bhavitavyatA AdinA sahakArathI te guNa-paryAyo avazya pharIthI pragaTa thaze" - AvuM vicArI bIjA jIvonA ujjavaLa ( bhaviSyane manogata karI tenA pratye aNagamo ke aruci na thavA detAM maitrI vagere bhAvothI bhAvita banI niraMtara mokSamArge AgaLa vadhatAM rahevuM. pachI siddhazilAmAM paraMbrahmasvarUpa pragaTa thAya che. zrIpadmavijayagaNivare jayAnaMdakevalIcaritramAM jaNAvela che ke 'anaMta AnaMda-zakti-darzanathI samRddha te paramAtmA siddha, buddha ane paraMbrahma kahevAyela che.' (3/15) pUjyapAda vardhamAnataponidhi nyAyavizArada sva. gacchAdhipati zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pUjyavarya padmamaNitIrthodvAraka pArzvaprajJAlayatIrthapre2ka paMnyAsapravara zrIvizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSyALu muni yazovijaya gaNI dvArA svaracita 'dravyAnuyogaparAmarza' (dravya-guNa-paryAyarAsa anusArI) graMthanI 'parAmarzakarNikA' nAmanI svaracita vRttinI tRtIya zAkhAnA 'karNikAsuvAsa' nAmanA gujarAtI vivaraNamAM 'dravya-guNa-paryAyaabhedasiddhi' nAmano tRtIya adhikAra pUrNa thayo. OM tRtIya zAkhA samApta (00) Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja zAkhA - 3 anupekSA ja pra.1 nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. kArya-kAraNano abheda mAnavo jarUrI zA mATe che ? 2. kAryotpatti aMge cAra mata jaNAvo. 3. abhedapakSamAM niyata dravyavyavahAra saMbhave ane atyaMtabhedapakSamAM te na saMbhave samajAvo. 4. lokavyavahArathI dravya-guNAdikano abheda samajAvo. 5. "svataMtra sAdhana" ane "prasaMga ApAdana' vize daSTAMtathI samajAvo. avayavIne avayavathI abhinna mAnavAmAM na Ave to lAgatA doSo syAdvAkalpalatAnA AdhAre jaNAvo. 7. sAmAnya lakSaNA prayAsattine naiyAyika darzananA AdhAre samajAvo. 8. "dharmajandhanAto dharmajyanA taLIyatI' - samajAvo. 9. satkAryavAdI ane asatkAryavAdI vacce taphAvata jaNAvo. pra.2 nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. atIta joyAkAra dravyArthathI sat zI rIte bane ? 2. kArya sat hoya che - A vize IzvarakRSNanA pAMca mudA jaNAvo. 3. yogAcAra nAmanA bauddhanI mAnyatA jaNAvo. 4. trIjI zAkhAmAM mukhyatayA zenuM nirAkaraNa karavAmAM AvyuM che ? 5. AvirbhAvanI ane tirobhAvanI vedAMtasaMmata vyAkhyA jaNAvo. 6. paradarzanIo pratye zrI hemacaMdrAcAryajInuM maMtavya jaNAvo. 7. ratnanA daSTAMtathI dravya-guNa-paryAyamAM aikya samajAvo. 8. "samaya" zabdanA vividha artha jaNAvo. 9. digaMbaranA mata mujaba avayava-avayavInA abhedanI siddhi karo. 10. jainadarzanamAM sarvadarzanano samAveza daSTAMta dvArA samajAvo. pra.3 vAkya sAcuM che ke khoTuM ? khoTuM hoya to sudhArIne lakho. 1. matsara = parapakSano tiraskAra ane svapakSano aMdhapakSapAta. 2. laugAkSabhAskaranA mate taMtu paTamAM Azrita che. 3. sautrAntika bauddhanA mate bAhya padArthanuM pratyakSa thaI zake. 4. viSayanA cAra prakAra che - vizeSya, vizeSaNa, prakAra, saMbaMdha. 5. kALagarbhita vizeSaNatAsaMbaMdhane mAnavAthI atirikta samavAya saMbaMdhane mAnavAnI AvazyakatA rahetI nathI. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 6. matsaranA abhAvamAM pakSapAta na ja hoya. 7. sAmAnya lakSaNA prayAsattimAM lakSaNa zabdano artha prAcIna naiyAyika "svarUpa' kare che. 8. traNa kALa sAthe saMbaMdha hoya to ja vastunuM astitva paryAyArthikanaya svIkAre che. 9. atIta ghaTanuM jJAna taddaTatAvacchinnatteyAkAra tadravyanirUpita dravyArthathI sat che. 10. eka padArthamAM ekavacanagarbhita ane bahuvacanagarbhita - banne vyavahAra karI zakAya. pra.4 yogya joDANa karo. 1. zuddhAdvaitamArtaDa (1) zaMkarAcArya 2. zivadaSTi (2) IzvarakRSNa 3. syAdvAdamaMjarI (3) dharmakIrti 4. vivekacUDAmaNi (4) abhayadevasUri pa. anyayogavyavaccheda dvAaizikA (5) somAnandanAtha 6. aSTasahasrIvivaraNa (6) mAdhvAcArya 7. sAMkhyakArikA (7) hemacaMdrasUri 8. vAdamahArNava (8) gosvAmigiridhara 9. dvaitaghumaNi (9) malliSeNasUri 10. pramANavArtika (10) vidyAnaMdasvAmI pra.5 khAlI jagyA pUro. 1. ----- hoya tyAM be vastu vacce saMyoga vagere saMbaMdha na saMbhavI zake. (ekAMte abheda, ekAMte bheda, bhedabheda) 2. sAMkhya ane pAtaMjala ----- che. (satkAryavAdI, asakAryavAdI, kAryavAdI) Indriya dvArA dravya-guNa-paryAyamAM dekhAtA bheda ----- ne mAnya che. (vyavahAranaya, nizcayanaya, dravyAstikanaya, paryAyAstikanaya). 4. naiyAyika ane vaizeSika ----- che. (satkAryavAdI, asatkAryavAdI, kAryavAdI) 5. ----- bauddha no asakhyAtivAdamAM samAveza thAya. (vabhAsika, sautrAntika, yogAcAra, mAdhyamika) 6. ----- darzana anyadarzano pratye mAdhyacyabhAvane dhAraNa karatuM hovAthI sarvadarzanano samanvaya kare che. (jaina, nyAya, bauddha) 7. ----- naya upacArabahula che. (saMgraha, vyavahAra, naigama) 8. "nattavAna gharamAM jaLa ----- che. (prakAra, saMbaMdha, vizeSya) 9. vyavahAranaya ----- vastuno grAhaka che, nizcayanaya ---- vastuno grAhaka che. (sakhaMDa, akhaMDa, amUrta, samUrva) noMdha :- prastuta anuprekSAnA uttaro mATe juo - bhAga 7, pariziSTa-17. che Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-guNa-paryAyanI rAsa 8101-8 dravya guNa paryAya dravya guNa paryAya davya guNa paryAya 1113 dravya guNa paryAya all dravya-gurA dAbhedasiddhi dhalahasiddhi + saptamaMga dravyAnuyogaparAmarza: zAkhA-4 dravya-guNa- payAryabhedA'bhedasiddhiH saptabhaGgIsthApanaJca * sthApana. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRdhya-guNa-paryAyano zAsa 30-8 dravyAnuyogaparAmarza: zAkhA-4 dravya-guNa-payAryabhedA'bhedasiddhi: saptabhaGgIsthApanaJca Page #156 -------------------------------------------------------------------------- Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkhA - 4 dravya-guNa-payAryabhedA'bhedasiddhiH saptabhaDgIsthApanaJca / anekAntavAde aptadazadUSaNAkSepaH (4/1) anekAntavAde saptadazadUSaNanirAmA (4/2-3) pudgale guNAdibhedAbhedI (4/4) Atmani guNAdibhedAbhedI (4/5) paradarzane bhedAbhedAgIkAra (4/7) nayabhedAH 2,5,7,12,500,700, koTizaH, amakhyeyAH (4/8) saptabhagInirUpaNam (4/9-14) (i) dravyaghaTasaptabhaDgI (ii) sattvAsattvasaptabhaDagI (iii) bhedAbhedasaptabhaDgI (A) avaktavyatAvimarzaH (B) puSpadantapadazaktivicAra (C) sakRduccarita... nyAyapradarzanam (iv) prasthakAdidRSTAnteSu saptabhaDgI (v) pramANavAkyam (vi) arthaparyAye saptabhaDnI (vii) vyaJjanaparyAye aptabhanI (vli) saptamagIsUtramImAMsA (ix) pramANasaptabhaDgI-nayasaptabhagI (x) sakalAdezaH vikalAdezaH (xi) mUlanayasaptabhaDgI-uttaranayamaptabhaDgI Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 - TUMkasAra - : zAkhA -4 : ahIM ekIsAthe rahela bhedabhedanI vicAraNA karavAmAM AvI che. jema divasa ane rAta sAthe na rahI zake tema eka ja dravyamAM bheda ane abheda zuM eka sAthe rahI zake ? (4/1) A praznano uttara nIce mujaba samajavo. syAdvAdaSTithI joIe to ghaDo mATIsvarUpa che. tethI ghaDAmAM mATIno abheda che. vaLI, ghaDAmAM vastrano bheda che. A rIte apekSAbhede ghaDAmAM bheda ane abheda banne maLe che. e ja rIte AtmAmAM rahela doSothI AtmA bhinna che. mATe ApaNAmAM rahelA doSone choDIe. temaja AtmAmAM guNono avyaktarUpathI abheda paNa che. mATe te guNone pragaTa karavA prayatna karavo. (42), jema rUpa, rasa vagere ekIsAthe eka ghaTa vageremAM maLe che, tema bheda ane abheda banne ekI sAthe dareka dravyamAM maLI zake che. kAcA zyAma ghaTamAM jyAre raktarUpano bheda hoya tyAre zyAma raMgano abheda hoya che. A rIte eka ja ghaDAmAM eka ja samaye bhedabheda maLI zake che. tema AtmAmAM doSano bheda ane guNano abheda - banneno ekIsAthe anubhava karavAnuM lakSya rAkhavuM. (4/3-4) te ja rIte manuSyamAM bALakapaNuM vagere paryAyano bhedabheda samajavo. (45) guNa-paryAya ravAnA thatAM teno AdhAra paNa ravAnA thAya che. guNa-guNInI A abhedadaSTithI, tapa pUrNa thatAM tapasvIrUpe ApaNuM astitva paNa naSTa thAya che. tethI kyAreya "huM ugra tapasvI chuM - ema tapasvI tarIkeno mada na karavo.(46) jaDa ane cetana bannemAM paraspara bhedabheda rahe che. kAraNa ke prameyatva, sattva vagere guNo bannemAM che. te apekSAe bannemAM abheda che. tema ja jaDamAM jaDatva che je cetanamAM nathI. cetanamAM cetanatva che je jaDamAM nathI. tethI paraspara bannemAM bheda paNa maLaze. tethI ApaNe dehapIDAmAM bhedajJAna vicAravuM. tema ja parakIya zarIra ane jIvo vacce abhedanI vicAraNA dvArA bIjA koIne kyAreya pIDA na ApavI. (4/7) vastumAM bheda ane abheda alaga alaga nayathI maLe. A nayanA paNa asaMkhya prakAro batAvelA che. AmAMthI yathAyogya nayane pakaDI saMvara, samAdhi ane samyapha jJAnamAM jIvavA prayatnazIla banavuM. (48) A nayone AzrayIne saptabhaMgI batAvavAmAM AvI che. te mujaba jIva svarUpathI sat che. tema ja pararUpathI asat che. mATe parasvarUpane bhUlI svasvarUpane pragaTAvavA prayatna karavo. (49) dravyArthikanaya abhedane dekhADe che. paNa paryAyArthikanaya bhedane batAve che. AtmAnA zuddha paryAyo AtmAthI bhinna hovA chatAM teno pakSapAta keLavI ApaNe AtmAne zuddha karatA rahevuM. (4/10) AgaLanA zlokomAM saptabhaMgInA anya bhAMgAo jaNAvela che. (4/11-12-13) Ama pramANasaptabhaMgI, nayasabhaMgI, sakalAdeza, vikalAdeza, kALa vagere ATha tattvo, sunaya, durnaya, mULa nayanI ekavIsa saptabhaMgI vagerenA jJAna dvArA zuddha AtmasvarUpano nirNaya karavo. (4/14) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 0 bhedAbhedavirodhAkSepaH / 361 DhALa - 4 ("naMdanakuM trizalA huM lAla phularAve - e dezI.) 'havaI cauthI DhAlamAMhaI bhedabheda vyavasthApavAne* bhedabhedano virodha AzaMkInaI TAlaI chaI. paravAdI* kahaI chaI - "bheda-abheda ubhaya kima mAno? jihAM virodha niradhAro re; eka ThAmi kaho kima kari rahavaI Atapa naI aMdhAro re ?" I4/1 (41) zratadharmaI mana deDha kari rAkho, jima zivasukhaphala cAkho re. (e AMkaNI.) * dravyAnuyokAparAmarza: * zAlA - 4 ekatra bhedA'bhedobhayavyavasthApanAya iha bhedA'bhedayorvirodhamAzaGkya pratikSipati - 'bhede'ti / rA bhedAbhedobhayaM mAnyaM katham ? yatra virukhtaa| ekatraiva kathaM syAtAmAtapa-tamasI khalu // 4/1 // zrute kuru manodADhyam, svAdaya zivazarma re|| dhruvapadam / / * dravyAnuyokAparAmavA * prakRte daNDAnvayastvevam - yatra viruddhatA (vartate tat) bhedAbhedobhayaM kathaM mAnyam ? Atapa-tamasIha khalu ekatraiva kathaM syAtAm ? / / 4/1 / / zrute manodADhyaM kuru, zivazarma svAdaya re / / dhruvapadam / / nanu yatra bhedA'bhedayoH viruddhatA = virodhaH vartate tad bhedA'bhedobhayaM dravya-guNa-paryAyeSu kA * dravyAnuyogaparAmarzakarNikA suvAsa avataraNikA :- prastuta cothI zAkhAmAM eka ja vastumAM bhedabheda ubhayanI vyavasthA siddha karavAnI che. te mATe ekatra bhedabhedanA virodhanI zaMkA ubhI karI tenuM graMthakArazrI nIce mujaba nirAkaraNa kare che. anekAMtavAdamAM AkSepa zlokArthI- je bheda ane abheda vacce paraspara virodha varte che tevA bheda ane abheda ubhaya vA eka vastumAM kaI rIte mAnya thAya ? parasparavirodhI prakAza ane aMdhakAra eka sthAne kaI rIte rahe? (4/1) he bhavya AtmA ! zratadharmamAM manane daDha karo, jethI mokSasukhano AsvAda thAya. (dhruvapada) sa vyAkhyArthI :- trIjI zAkhAnA anne dravya-guNAdino paraspara bhedabheda jaNAvela hato. te sAMbhaLIne anya ekAMtavAdI jainonI sAme prazna kare che ke : bheda ane abheda paraspara virodhI che. tethI je be * pAThA) 1. gAma nagara AgaI karI kaMdara. bhAve pAtra ko.(10 + 12)mAM "rAga-AzApherI, dhana dhana saMpati sAco rAjA- e dezI." pATha. je pustakomAM "huM lAla' nathI. ko.(4)mAM che. '... cilayamadhyavartI pATha dhAmAM nathI. *...* cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9) + si.mAM che. je 'paravAdIno mata tene dUSaNarUpa kahaI." pATha ko.(9)mAM che. phU dhamAM "avarodha pATha. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 * syAdvAde saptadazadUSaNAkSepaH / dravyAdikanaI eka vastumAMhi bheda-abheda (ubhaya5) behu dharma tumha kima mAno cho? jihAM virodha nirdhAra 7I. bheda hoI, tihAM abheda na hoI; abheda hoi, tihAM bheda na hoI. e bahu | bhAvAbhAvarUpaI virodhI chaI. virodhI behu eka ThAmaI na rahaI. 'kaho ne - eka ThAmaI Atapa kahatAM taDako naI aMdhAro kahatAM chAyA ra kima (kari=karine) rahe?" jima Apa hoI, tihAM aMdhAro na rahaI. aMdhAro hoI, tihAM Apa na rahaI, tima bhedabheda ekatra na hoI. tene satata kUpana vinA tathAhi - yadi bhedastarhi abhedaH katham ? abhedazced ? bhedaH katham ? iti virodhaH / / 1 / / pratyekaM kathaM mAnyaM bhavadbhiH ? yatra ghaTa-paTAdiSu bhedo varttate tatrA'bhedo na bhavati, yatra ca ghaTa -kumbha-kalazAdiSu abhedo varttate tatra bhedo naasti| itthaM bhedA'bhedayoH bhAvA'bhAvarUpeNa mitho viruddhatvAdekatra bhedA'bhedau na syAtAm / bhedazced dravya-guNayoH dravya-paryAyayoH vA, abhedaH katham ? meM abhedazced bhedaH katham ? bhAvA'bhAvayoH mithoviruddhatvAt / ekatraiva dharmiNi khalu kathaM = kena prakAreNa Atapa-tamasI syAtAm ? yathA yatrA''tapastatra na tamaH, yatra ca tamaH tatra nA''tapaH tathA bhedAbhedau naikatra sambhavetAmityAkSepaH prvaadinH| khaluzabdo'tra niSedhe draSTavyaH, "niSedha -vAkyA'laGkAre jijJAsA'nunaye khalu" (a.ko.3/255) iti amarakozokteH | etena saptadaza dUSaNAni suucitaani| tathAhi - yadi guNa-guNinoH paryAya-paryAyiNoH vA padArtha (ghaTa-paTa) vacce bheda hoya tyAM abheda na rahI zake. tathA je be padArtha (ghaTa-kuMbha) vacce abheda hoya tyAM bheda na rahI zake. AvuM sarva loko mAne che. tethI je bheda ane abheda vacce paraspara virodha rahelo che te bhedAbhadaubhayane dravya-guNa-paryAya pratyekamAM tame svAduvAdI kaI rIte mAnya karI zako ? dravya ane guNa vacce athavA dravya ane paryAya vacce jo bheda hoya to abheda na hoI zake. tathA jo abheda hoya to bheda na hoI zake. kema ke bheda abhAvasvarUpa che ane abheda bhAvasvarUpa che. bhAva ane abhAva paraspara viruddha che. jema aMdhakAra ane prakAza vacce paraspara virodha che tema bheda ane abheda vacce paraspara virodha che. tethI jyAM jeno bheda hoya tyAM teno abheda na hoI zake tathA jyAM jeno abheda hoya tyAM teno bheda na hoI zake. Ama eka vastumAM aMdhakAra ane prakAzanI jema bheda ra ane abheda bannene kaI rIte mAnya karAya? na ja karAya. A pramANe ekAMtavAdIono syAdvAdInI sAme AkSepa che. A rIte ahIM mULa zlokamAM rahela "vasu' zabda niSedha arthamAM jANavo. kema ke amarakozamAM niSedha, vAkyazobhA, jijJAsA, anunaya arthamAM "vanuM jaNAvela che. anekAMtavAdamAM sattara doSono AkSepa ka (jona.) AvuM kahevA dvArA "bheda-abheda ubhayane eka ja vastumAM mAnya karavAmAM Ave to sattara prakAranA doSo Ave' - tevuM ekAMtavAdI dvArA sUcita thAya che. te A rIte :'. cilayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9) + si.mAM che. * cihnadrayamadhyavartI pR.362 thI pR.371 sudhIno saMskRtabhASAnibaddha vistRta pATha pustakomAM nathI. ko.(3) + lI.(4) + si.mAM che. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 * virodha-vaiyadhikaraNyabhedopadarzanam 363 = bhedasya adhikaraNaM cet ? kathamabhedasya ? abhedasya cet ? kathaM bhedasyeti vaiyadhikaraNyam / / 2 / / 21 mithobhinnAzrayavRttitvavyAptiH virodhaH, parasparAzraye bhedavyAptiH vaiyadhikaraNyamiti bhedaH / yena rUpeNa bhedaH tenA'bhedo'pi syAditi vyatikaraH, " parasparaviSayagamanaM vyatikaraH" (ssdddrshnsmuccymevA mevaH tham ? mezvetu ? mevaH tham ? kRti virodhaH ||1 || pa rA mevasya dhiraLa zvetu ? thamamevasya ? gamevasya cet ? yaM meceti vaidhirayam / / 2 / / na cAnayoraikyam, yato mithobhinnAzrayamAtravRttitvavyAptiH virodhaH, parasparAzraye bhedavyAptiH vaiyadhikaraNyamiti bhedaH / = = = Ke kiJca, syAdvAde bhedAbhedayorapi mithaH kathaJcidabhinnatayA ekatraiva dravye yena bhedatvena rUpeNa za > bheda-abhedane ekatra mAnavAmAM virodhano apalApa ke (1) virodha :- jo guNa-guNI vacce ke paryAya-paryAyI vacce bheda hoya to abheda kaI rIte hoI zake ? tathA te banne vacce abheda hoya to bheda kaI rIte hoI zake ? kAraNa ke bheda ane abheda vacce taDakA ane chAyAnI jema virodha che. Ama ekatra bheda-abheda ubhayane mAnavAmAM sauprathama virodha nAmano doSa Ave che. tAtparya e che ke te banne ekabIjAno virodha karaze. matalaba ke ekabIjAne haDaselI mUkaze. anyathA mAnavAmAM te banne vacce je virodha prasiddha che, teno apalApa thaze. # anekAMtamAM vaiyadhikaraNya doSano apalApa (2) vaiyadhikaraNya :- (meva.) bheda ane abheda paraspara virodhI hovAthI ja te bannenuM ekatra astitva mAnavAmAM vaiyadhikaraNya takalIpha karaze. prastutamAM dravya jo guNAdinA bhedanuM adhikaraNa hoya to guNAdinA abhedanuM adhikaraNa kaI rIte hoI zake ? tathA dravya jo guNAdinA abhedanuM adhikaraNa hoya to te guNAdinA bhedanuM adhikaraNa kaI rIte hoI zake ? bannene ekatra mAnavAmAM bheda ane abheda vacce CL je vaiyadhikaraNya prasiddha che, teno apalApa karavAno prasaMga Avaze. virodha ane vaiyadhikaraNya vacce taphAvata zaMkA :- ( cA.) virodha ane vaiyadhikaraNya vacce pharaka zuM che ? banne eka ja jaNAya che. samAdhAna :- bhAgyazALI ! paraspara bhinna evA ja AzrayamAM rahevuM te virodha che. tathA ekabIjAnA AzrayamAM avazya bheda rahevo te vaidhikaraNya che. ahIM 'ja' tathA 'avazya' zabdano prayoga tathAvidha vyAptine sUcave che. [dA.ta. 'ghaTatva-paTatva judA ja AzrayamAM rahe che.' A vAkya ghaTatva-paTatva vacce virodhane darzAve che. ahIM virodha doSamAM paraspara bhinna evA AzrayamAM astitvane mukhya banAvavAmAM Ave che. jyAre vaiyadhikaraNyamAM parasparanA AzrayamAM rahelA bhedane mukhya karavAmAM Ave che. dA.ta. 'ghaTatva-paTatvanA Azraya avazya bhinna hoya che' - A vAkya ghaTatva-paTatva vacce vaiyadhikaraNyane jaNAve che. Ama virodha ane vaiyazvikaraNya vacce taphAvata rahelo che.] OM syAdvAda svIkAramAM vyatikara ane saMkara doSa jI (3) vyatikara :- (vingyu.) ekabIjAnA viSayamAM ekabIjAnuM javuM tene vyatikara nAmano doSa kahevAya. syAdvAdIonA mate bheda ane abheda paraspara kathaMcit abhinna hovAthI prastutamAM eka ja dravyamAM je Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 0 vyatikara-saGkarabhedanirUpaNam / bRhadvRttiH zloka 57, uddhRtaH pAThaH) iti vacanAt / / 3 / / sa yena peNa bhedaH tena abhedo'pi syAditi skrH| "sarveSAM yugapat prAptiH saGkaraH" (SaDdarzana4 samuccaya-zloka.57 bRhadvRttau uddharaNam) iti vacanAt / / 4 / / ekajJAne aparajJAnA''pattiH vyatikara: ubhayajJAnA''pattizca saGkaraH iti vivekH| guNAdibhedaH tenaiva tatraiva guNAdyabhedo'pi syAt, yena cA'bhedatvena rUpeNa tatra guNAdyabhedaH tenaiva * tatraiva guNAdibhedo'pi syAditi vyatikaraH, "parasparaviSayagamanaM vyatikaraH" (SaDdarzanasamuccayabRhadvRttiH rA zlo.57 uddhRtapAThaH) iti vacanAt / / 3 / / na yena rUpeNa bhedaH tena abhedo'pi syAd, yena rUpeNa cA'bhedaH tena bhedo'pi syAditi - ekarUpeNa ekatra yugapadubhayadharmasamAvezAt sngkrH| "sarveSAM yugapat prAptiH saGkaraH" (SaDdarzana samuccaya-zloka.57 bRhadvRttau uddharaNam) iti vacanAt / / 4 / / ka na ca vyatikara-saGkarayoH ko bhedaH ? iti paryanuyoktavyam, ekakoTijJAne jAyamAne aparakoTijJAnA''pattiH vyatikaraH, ubhayakoTijJAnodayA''pattizca saGkara iti vivekasya spaSTatvAt / ayamabhiprAyaH - vyatikare yadrUpeNa dravye guNAdibhedaH tadrUpeNaiva guNAdyabhedasattvAd guNAdibhedajJAne kriyamANe tadabhedajJAnamApadyeta / tathAhi - 'guNabhinnaM dravyamiti bheda-svarUpe guNAdino bheda rahe che, te ja bheda-svarUpe te ja dravyamAM guNAdino abheda paNa raheze tathA je abhedatvasvarUpe dravyamAM guNAdino abheda rahe che, te ja svarUpe te ja dravyamAM guNAdino bheda paNa rahevAthI vyatikara nAmano doSa lAgu paDe che. (4) saM42 :- (yena.) sarva dharmo meDIsAthe me'tra mAvI. 41 tene, 'saM.72' hoSa vAya. prastutamA je svarUpe dravyamAM guNAdino bheda rahelo che te ja svarUpe tyAM teno abheda paNa hovAthI tathA je svarUpe dravyamAM guNAdino abheda rahelo che te ja svarUpe tyAM bheda paNa hovAthI "saMkara" doSa lAgu paDe che. kAraNa ke ekasvarUpe eka dravyamAM ekIsAthe banneno samAveza mAnya karavAmAM Ave che. matalaba ke dravyamAM je svarUpe guNAdino bheda che te svarUpe guNAdinA bheda-abheda ubhayanuM adhikaraNa banavAthI mehame umayamai Aism (= saM.fau = saM42 hapa) bhAvaze. che vyatikara ane saMkara vacce taphAvata che. prazna :- (na ca.) vyati72 bhane saM42 Sa vayye zuM tavata cha ? samAdhAna :- (eka.) vya4i2 koSamA meM roTinu zAna 421 // 4di 40% aMzana zAna tha6 4vAnI Apatti Ave che. jyAre saMkara doSamAM eka aMzanuM jJAna karavA jatAM banne aMzanuM jJAna thaI javAnI Apatti Ave che. ATalo bheda vyatikara ane saMkara vacce spaSTapaNe rahelo che. Azaya e che ke vyatikaramAM je svarUpe dravyamAM guNAdino bheda rahelo che, te ja svarUpe guNAdino abheda paNa rahelo hovAthI dravyamAM rahela guNAdinA bhedanuM jJAna karavA jatAM abhedanuM jJAna thavAnI samasyA sarjAya che. dA.ta. "guNabhinna Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 vra saMzayaparAmarzaH sa 365 bhedA'bhedau api pratyekaM bhedAbhedAtmakau syAtAm / tatrA'pi bhedA'bhedAtmakatvaparikalpanAyAm anavasthA / / 5 / / na veba mevaH? vena vADamevaH?" kRti saMzaya:||6|| sa jJAne kriyamANe 'guNA'bhinnaM dravyamiti jJAnaM vyatikare Apadyeta, AdheyatAvacchedakasya guNabhedatvasya dravyaniSThaguNA'bhede'pyabhyupagamAt / saGkare tu yadrUpeNa dravyaM guNAdibhedAdhikaraNaM tadrUpeNaiva tasya guNAdyabhedAdhikaraNatvAd dravyaniSThaguNAdibhedajJAne kriyamANe guNAdibhedA'bhedobhayajJAnamApadyeta / tathAhi - 'guNabhinnaM dravyamiti jJAne ' guNabhinnA'bhinnaM dravyamiti jJAnaM saGkare Apadyate, guNabhedatvarUpeNa ma dravye guNabhedA'bhedobhayasattvA'GgIkArAditi vyatikara - saGkarayornA'bheda iti / rza ka bhedAbhedau api pratyekaM bhedAbhedAtmakau syAtAm / tatrA'pi bhedA'bhedAtmakatvaparikalpanAyAm anavasthA / aprAmANikapadArthaparamparAparikalpanAvizrAntyabhAvo hi anavasthocyate / / 5 / / ? vabheda ?' iti saMzayaH / 'kena rUpeNa vA dravye Ni guNAdibhedAdhAratA kena vA tadabhedAdhAratA ?' ityapi saMzayaH syAt / tathA ca dravyaniSThAyA kA dravya' AvuM jJAna karavA jatAM 'guNaabhinna dravya' AvuM jJAna thavAnI Apatti vyatikara doSamAM Avaze. kAraNa ke dravyamAM rahenArA guNabhedanI ane guNaabhedanI AdheyatAno avacchedakadharma eka ja guNabhedatva che. Ama tene jaino guNaabhedamAM paNa svIkAre che. tethI dravyaniSTha guNabhedanuM guNabhedatvarUpe jJAna karavA jatAM guNabhedatvarUpe guNaabhedanuM jJAna utpanna thavAnI samasyA sarjAze. jyAre saMkara doSanI apekSAe vicArIe to, je svarUpe dravyamAM guNAdipratiyogika bheda che te ja svarUpe te guNAdino abheda paNa hovAthI dravyaniSTha guNAdibhedanuM jJAna karavA jatAM dravyamAM guNAdinA bhedAbheda ubhayanuM jJAna thavAnI Apatti Ave che. dA.ta. 'guNabhinna dravya' AvuM jJAna karavA jatAM 'guNabhinnAbhinna dravya' AvuM jJAna utpanna thavAnI Apatti saMkaradoSamAM Avaze. kAraNa ke 'guNabhedatvasvarUpe dravyamAM guNabhedAbhedaubhaya rahe che' - AvuM jainamate svIkRta che. mATe vyatikara ane saMkara doSa eka nathI paNa judA che. * bhedAbhedarUpa anekAMtamAM anavasthA (5) anavasthA :- (mevA.) dravya ane guNAdi vacce rahela bhedAbhedane paNa bhedAbhedAtmaka mAnavA paDaze. arthAt dravyaniSTha guNAdibhedano dravyanI sAthe bhedAbheda mAnavo paDaze. tathA dravyaniSTha guNAdiabhedano paNa dravyanI sAthe bhedAbheda mAnavo paDaze. vaLI, dravyamAM guNAdibheda ane guNAdiabheda - A banneno je bhedAbheda rahe che teno paNa dravyanI sAthe bhedAbheda mAnavo paDaze. A rIte bhedAbhedanA bhedAbhedanI kalpanA, vaLI tenA bhedAbhedanI kalpanA, A paraMparA AgaLa AgaLa cAlu ja raheze. tethI anavasthA doSa lAgu paDaze. pramANazUnya kalpyamAna vastunI paraMparAno aMta na Avavo tene anavasthA doSa kahevAya. syAdvAdamAM saMzaya doSa (6) saMzaya :- (na.) dravyamAM guNAdino bheda ane abheda -ema ubhaya mAnavAmAM evo saMzaya ubho thaze ke 'guNAdipratiyogika bheda dravyamAM bhedatvasvarUpe rahe ke abhedatvasvarUpe rahe ? tathA guNAdino abheda paNa tyAM bhedatvasvarUpe rahe ke abhedatvasvarUpe rahe ?' tathA 'kayA svarUpe dravyamAM guNAdibhedanI kALu al Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 0 siddhasAdhyatAdidoSavimarza: 0 4/4 bhedarUpamabhedarUpaM vA dRSTaM nA'bhyupagamyate adRSTaJca bhedA'bhedAtmakamabhyupagamyata iti dRsstthaanydRssttmAM rAjyanA7-8AA a tathA ca kalpitasyA'bhAva eva syaat| ___kiJca, kiM nAnAvastudharmA'pekSayA sarvamanekAntAtmakam uta tannirapekSatayA pratyekam sarvaM vastu iti ? pa guNAdibhedanirUpitAdhAratAyA guNAdyabhedIyAdhAratAyAzcA'vacchedakatvaM kutra ? ityapi saMzayitameva syAt " syAdvAde / na hyekasyaiva dharmasya yugapadekatrasamAviSTamithoviruddhadharmadvayAdhAratAvacchedakatvaM sambhavati / / 6 / / bhedarUpamabhedarUpaM vA dRSTaM nA'bhyupagamyate adRSTaJca bhedA'bhedAtmakamabhyupagamyata iti dRSTahAnyadRSTakalpane / / 7-8 / / tathA ca kalpitasyA'bhAva eva syAt / / kiJca, kiM nAnAvastudharmA'pekSayA sarvamanekAntAtmakam uta tannirapekSatayA iti? prathamapakSe ka siddhasAdhyatA, ekasyApi rAmasya dazaratha-lavaNAGkuza-lakSmaNa-sItA-hanumadayodhyAprajA-rAvaNa-sugrIvAdya AdhAratA rahe ane kayA svarUpe guNAdinA abhedanI AdhAratA rahe? - Avo paNa saMzaya paDaze. arthAt dravyaniSTha guNAdipratiyogika bhedathI nirUpita evI AdhAratAno avacchedaka dharma koNa bane ? tathA guNAdiabhedanI AdhAratAno avacchedaka dharma koNa banaze ? Avo saMzaya paNa anekAMtamatamAM durvAra banaze. kAraNa ke ekatra yugapat samAveza pAmanAra be viruddha dharmanI AdhAratAno avacchedaka dharma eka to na ja hoya. jenamatamAM dRSTahAni - aSTakalpanA doSano AkSepa ka (7-8) daSTahAni-adekhakalpanA :- (ma.) dravyamAM guNAdino bhedabheda mAnavAmAM daSTahAni ane aSTakalpanA nAmanA navA be doSo paNa upasthita thAya che. koI paNa dravyamAM kAM to guNAdino bheda jaNAya kAM to abheda jaNAya. paraMtu bhedabheda to kyAMya paNa jaNAto nathI. tethI daSTa = prasiddha evA bhedane ke abhedane na svIkAravAthI daSTanI = pramANaprasiddha padArthanI hAni (= tyAga) vajalepa banaze. tathA eka padArthamAM bIjA padArthano bhedAbheda kyAMya prasiddha nathI. jyAre syAdvAdI to dravya ane guNAdinI vacce bhedAbhadAtmakatA mAne che. tethI pramANathI adaSTanI (=aprasiddhanI) kalpanA karavAno doSa paNa jainamatamAM durvAra banaze. tethI dravya ane guNAdi vacce jainakalpita bhedAbhadAtmakatAno uccheda ja thaze. # jeno sAme siddhasAdhyatA doSAropaNa ka (9) siddhasAdhyatA :- (viSya.) vaLI, anekAMtavAdanA svIkAramAM navI samasyA e upasthita thAya che ke vividha vastunA guNadharmanI apekSAe tamAma padArtha anekAMtAtmaka che ke pachI vividha vastunA guNadharmathI nirapekSapaNe anekAMtAtmaka che ? jo vividha vastunA guNadharmanI apekSAe sarva padArthane anekAMtAtmaka (= anekadharmAtmaka) mAnavAmAM Ave to anekAMtavAdIne siddhasAdhyatA doSa Avaze. kAraNa ke alaga alaga vastunA guNadharmanI apekSAe vastumAM aneka dharmAtmakatA ekAMtavAdIone paNa mAnya ja che. dA.ta. eka ja rAmacaMdrajImAM dazarathaniSTha pitRtva dharmanI apekSAe putratva nAmano guNadharma rahe che. lavaNa-aMkuzamAM rahela putratva dharmanI apekSAe rAmacaMdrajImAM pitRtva nAmano guNadharma rahe che. A Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/4 * kramAkramAnekAntadoSAropaNam / 367 prathamapakSe siddhasAdhyatA, dvitIye'pi pakSe virodhaadidossH| kiJca, kiM krameNa sarvamanekAntAtmakam uta yogapadyena ? Adye siddhasAdhyatA, dvitIye tu sa eva / toSa-III pekSayA putratva-pitRtva-bhrAtRtva-bhartRtva-svAmitva-nRpatva-zatrutva-mitratvAdyanekadharmAtmakatAyA abhyupagamAt / dvitIye'pi pakSe virodha-saMzayAdidoSaH, pitRtva-putratva-zatrutva-mitratvAdidharmANAM mitho viruddhatvAd nirapekSatayaikatra tatsamAveze sarvAn prati avizeSarUpeNa rAmasya pitRtv-putrtvaadyaaptteH| tathA ca / loka-zAstravirodhaH saMzayAdizca / ___ kiJca, kiM krameNa sarvamanekAntAtmakam uta yaugapadyena ? Adye siddhasAdhyatA, ekasmin / ghaTAdau zyAma-raktarUpAdeH devadattAdau ca bAlatva-taruNatvAdeH krameNa abhyupgmaat| dvitIye tu sa iva virodhAdriSa: 2 / rIte bhrAtRtva, patitva, svAmitva, nRpatra, zatrutva, mitratva Adi aneka vilakSaNa guNadharmo te ja rAmacaMdrajImAM kramazaH lakSmaNa, sItA, hanumAna, ayodhyAvAsI sAmAnya janatA, rAvaNa, sugrIva AdinI apekSAe rahe che. tethI anekavidhavastugata guNadharmane sApekSa anekadharmAtmakatA to ame ekAMtavAdIo mAnya karIe ja chIe. prativAdIne saMmata tevI vastunI siddhi vAdI dvArA karavAmAM Ave tyAre vAdIne siddhasAdhyatA (= siddhasAdhana) doSa lAgu paDe che. hA, nirapekSa anekAMtamAM virodha doSa as (dvitIyeDaji.) jo vividha vastumAM rahela guNadharmothI nirapekSapaNe tamAma vastuone anekAntAtmaka (= anekadharmAtmaka) mAnavAmAM Ave to paNa syAdvAdIne virodha Adi doSa lAgu paDaze. kema ke pitRtva che -putratva, zatrutva-mitratva Adi guNadharmayugala paraspara viruddha che. tethI nirapekSapaNe teno ekatra samAveza thaI na zake. nirapekSapaNe teno ekatra samAveza karavo teno artha e thAya ke "rAmacaMdrajI tamAma lokonA pitA, putra, mitra, zatru vagere che." AvuM mAnavAmAM virodha tathA saMzaya vagere doSo lAgu paDaze. - anekAntarUpatA kramathI ke yugapata? (ziSya) vaLI, jaino sAme ekAMtavAdIo evo prazna kare che ke - sarva vastuo zuM kramazaH anekAntAtmaka (= anekadharmAtmaka) che ke ekIsAthe anekadharmAtmaka che? jo dareka vastu kramaza: anekaviruddhadharmAtmaka = aneka viruddha dharmonA AzrayasvarUpa hoya to jainone siddhasAdhyatA nAmano doSa lAgu paDaze. kAraNa ke ghaDo pAkanI pUrve zyAma hoya che ane pAka pachI lAla thAya che. tethI kALAza, lAlAza nAmanA viruddha guNadharmo eka ja ghaDAmAM kALakrame amArA mate siddha ja che. te ja rIte bALatva, kizoratva, vRddhatva, rogIta, nirogIta vagere aneka viruddha guNadharmo kALakrame eka ja devadattAdi vyaktimAM saMbhavI zake che. A vAta amArA mate siddha ja che. tene vaLI sAdhavAno prayatna karavAnI jarUra zI ? tema chatAM syAdvAdI tevuM kare to tene siddhasAdhyatA nAmano doSa lAgu paDe. tathA dareka vastu jo ekasAthe anekadharmAtmaka hoya to te ja virodha Adi doSo lAgu paDaze. ekIsAthe eka ja vyaktimAM bALatva, kizorata, vRddhatva Adi guNadharmone mAnavAmAM virodha doSa spaSTa che. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 niyatArthakriyocchedApattiH / ___ kiJca, anekadharmAn vastu kimekena svabhAvena nAnAsvabhAvaiH vA vyApnuyAt ? Aye teSAmekatvaM sa vastuno vA nAnAtvaM syAt / dvitIye tAnapi nAnAsvabhAvAn kimekena svabhAvena kiM vA nAnAsvabhAvaiH sa vyApnuyAt ? ityAdicarcAyAmekatvApattyanavasthe / / 10-11 / / kiJca, sarvasyAnekAntAtmakatve jalAderanalatvAdyApattI jalAnalAdyarthino niytprvRttynuppttiH| ko hi kiJca, anekadharmAn vastu kimekena svabhAvena anekasvabhAvaiH vA vyApnuyAt ? Aye teSA'mekatvam ekasvabhAvena vastuvyApanAt; vastuno vA nAnAtvaM syAt, ekasvabhAvena anekadharmavyApteH / sa dvitIye tAnapi anekasvabhAvAn vastu kimekena svabhAvena kiM vA nAnAsvabhAvaiH vyApnuyAt ? ma ekasvabhAvena anekasvabhAvavyAptau anekasvabhAvAnAM saiva ekatvApattiH / vastuno nAnAsvabhAvaiH aneka guNadharmaniyAmakAnekasvabhAvavyAptau tAnapi nAnAsvabhAvAn vastu kimekena svabhAvena kiM vA nAnAvidha" svabhAvaiH vyApnuyAt ? ityAdicarcAyAmekatvApattyanavasthe / / 10-11 / / ka kiJca, sarvasyAnekAntAtmakatve jalAderanalatvAdyApattau jalAnalAdyarthino niyatapravRttyanupapattiH / - aneka guNadharmamAM ekatva Apatti nA (10) ekatvApatti :- (vigya, ane.) vaLI, anekAMtavAdano svIkAra karIne sarva vastune anekadharmAtmaka = anekaviruddhadharmaviziSTa mAnavAmAM prazna e upasthita thAya che ke (A) vastu zuM eka svabhAvathI aneka guNadharmone prApta karaze ke (B) alaga alaga svabhAvathI aneka guNadharmone prApta karaze ? (A) jo vastu ekasvabhAvathI ja aneka guNadharmone prApta kare to te aneka guNadharmo eka = abhinna thaI javAnI Apatti Avaze. kema ke teo eka ja svabhAvathI vastumAM rahe che. jo eka svabhAvathI vastumAM sa rahevA chatAM te guNadharmo aneka hoya to eka svabhAvathI aneka guNadharmone rAkhanAra te vastu paNa aneka banavAnI Apatti Avaze. 0 anekaravabhAvavyAtimAM anavasthA [. (11) anavasthA :- (dvitIye tA.) (B) jo "vastu judA judA pUrvokta svabhAvathI aneka guNadharmone prApta kare tevuM mAnavAmAM Ave to pharIthI prazna ubho thaze ke vastu te anekasvabhAvone zuM eka ja svabhAvathI dhAraNa kare che ke aneka svabhAvathI ? jo eka svabhAvathI aneka svabhAvone vastu dhAraNa kare to te aneka svabhAvo eka thaI javAnI Apatti Ave. tathA jo aneka guNadharmone rAkhavAmAM niyAmaka evA aneka svabhAvone (E, F G) vastu aneka svabhAvothI (X, Y, Z) dhAraNa kare to pharIthI tyAM prazna ubho thaze ke te aneka svabhAva (X, Y, Z) vastumAM zuM eka svabhAvathI rahe che ke aneka svabhAvathI rahe che ? prathama vikalpamAM aneka svabhAvane pharIthI eka thavAnI Apatti Avaze. tathA bIjA vikalpanA svIkAramAM punaH pUrvokta prazna prApta thavAthI anavasthA cAlaze. arthAt te praznanI paraMparAno kyAreya aMta nahi AvI zake. > anekAMtamAM aniyata pravRttino AkSepa che. (12) niyata pravRttino uccheda :- (zigya, sarva) vaLI, sarva vastune anekadharmAtmaka (= anaMta Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ 2 * pramANe'prAmANyApAdanam nAma vivakSitArthe'vivakSitakriyAkArirUpamupalabhamAno niHzaGkaM pravarteta 1 / / 12 / / kiJca, sarvasya anekAntAtmakatve pramANamapramANam, apramANaM vA pramANaM bhavet / tathA ca sarvajana siddhavyavahAravilopo bhavet / / 13 / / 369 tathAhi jale'nalatvasattve jalam analasvarUpaM dAhakAri syAt, anale ca jalatvasattve'nalo pa jalAtmakaH dAhazAmakaH syAt / tathA ca jalakAmo'nalamAnayed analakAmazca jlm| tathA ca mahad asamaJjasaM prasajyeta / tatazca jalakAmo 'jalamevA''nayediti niyamaH bhajyeta / kohi nAma vivakSitArthe'vivakSitakriyAkArirUpamupalabhamAno niHzaGkaM pravarteta ? / / 12 / / kiJca, sarvasya anekAntAtmakatve pramANamapi bhrama - saMzayA'nadhyavasAyavadapramANam, pramANaM bhvet| tathA ca sarvajanasiddhapramANAdivyavahAravilopo bhavet / / 13 / viruddhaguNadharmamaya) mAnavAmAM Ave to teno artha e thaze ke pANI vageremAM agnitva vagere guNadharmo paNa rahI jaze. tathA agni vageremAM jalatva vagere guNadharmo paNa rahI jaze. arthAt pANI agnisvarUpa bALanAra banaze ane agni pANIsvarUpa banaze, ThAranAra banaze. tethI Aga lAgI hoya tyAre jalakAmanAvALo mANasa jema pANIne levA mATe nIkaLe tema agnine levA mATe paNa te nIkaLaze. kAraNa ke pANInI jema agnimAM paNa jalatva nAmano guNadharma anekAMtavAdInA mata mujaba rahelo haze. tathA nibhADo saLagAvavA mATe agninI kAmanA karanAra kuMbhAra agninI jema jalane paNa lAvavAnI pravRtti karaze. kema ke agninI jema pANImAM paNa agnitva nAmano guNadharma anekAMtavAdInA mata mujaba rahelo haze. Ama, pANI levA mATe nIkaLela vyakti pANInI jema agnine lAvavAnI ceSTA karaze. tathA agnine levA mATe nIkaLela vyakti agninI jema pANIne lAvavAnI ceSTA karaze. AvI moTI garabaDa anekAntavAdInA matamAM sarjAze. tethI 'jalakAmanAvALo mANasa pANIne ja lAve' - tevo prasiddha niyama jainamate raheze nahi. kAraNa ke cokkasa prakAranI vastumAM je kriyA karavA mATe pravRtti karavAnI hoya tenA badale bIjI ja koI vilakSaNa kriyA karavAnuM svarUpa joIne te vastumAM vyakti kaI rIte niHzaMkapaNe pravRtti karI zake ? jema ke pANImAM jalatvanI jema agnitva guNadharma rahelo hoya to pANImAM ThAravAnI kriyAnI jema bALavAnI kriyA karavAnuM svarUpa jANIne saLagatA makAnane ThAravA mATe pANIne levA nIkaLela mANasa kaI rIte pANIne ja lAvavAnI niHzaMkapaNe pravRtti karI zake ? Ama sarva vastune anekadharmAtmaka mAnavAmAM niyata pravRttino uccheda thavAnI Apatti jainamatamAM durvAra banaze. * pramANa paNa anekAMtamAM apramANa : AkSepa apramANaM vA rza Priv[ hi[ j&ly? (13) pramANa vyavahArano uccheda :- (gni,) vaLI, sarva vastune anekAMtAtmaka mAnavAmAM Ave to bhrama, saMzaya ane anadhyavasAyanI jema pratyakSa Adi pramANamAM paNa apramANatva rahI jaze. tathA apramANamAM bhrama, saMzaya vageremAM) paNa pramANatva rahI jaze. AthI anekAMtavAdamAM pramANa paNa apramANasvarUpa banaze. tathA apramANa paNa pramANasvarUpa banaze. tethI pramANano apramANa tarIke ane apramANano pramANa tarIke jo koI mANasa vyavahAra kare to tene paNa sAco mAnavo paDaze. tethI 'avisaMvAdI pravRtti karAvanAra jJAnane ja pramANa kahevAya' A pramANe sarva lokomAM je vyavahAra Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnA 370 * sarvajJasyA'sarvajJatApattiH gni, sarvajJo'sarvajJa: sthAt ||14|| gni, siddho'siddhaH svAt ||1|| 4/1 api ca, yena pramANena sarvasya anekAntarUpatA sAdhyate tasya kuto'nekAntarUpatAsiddhi: ? yadi svataH, tarhi sarvasyApi tathA bhaviSyati, kiM pramANakalpanayA ? atha paratastadA'navasthA / / 16 / / pa kiJca, syAdvAdasvIkAre sarvajJo'pyasarvajJaH syAt, asarvajJazca sarvajJaH / tatazcA'sarvajJe sarvajJavyavahArasya sarvajJe cA'sarvajJavyavahArasyA'vigAnena prAmANikatA prasajyeta / / 14 / / kiJca, evaM siddho'pyasiddhaH syAt / tathA ca siddhe'pyasiddhavyavahAraprAmANyApattiH / / 15 / / api ca, anekAntamate prameyavat pramANasyA'pi anekAntAtmakatvAd yena pramANena sarvasya ze anekAntarUpatA sAdhyate tasya pramANasya kuto'nekAntarUpatAsiddhiH ? yadi svataH tarhi sarvasyApi ' prasiddha che, teno uccheda thavAnI Apatti anekAMtavAdIonA pakSamAM durvAra banaze. - syAdvAdamAM sarvajJa paNa asarvajJa : AkSepa (14) sarvajJa paNa asarvajJa :- vaLI, anekAMtano svIkAra karavAmAM navI eka samasyA e Avaze ke sarvajJamAM jema sarvajJatva nAmano guNadharma rahe che tema asarvajJatva nAmano guNadharma paNa temAM raheze. tathA asarvajJamAM jema asarvajJatva nAmano guNadharma rahe che tema sarvajJatva nAmano guNadharma paNa raheze. Ama anekAMtamatamAM sarvajJa paNa asarvajJa thaze ane asarvajJa paNa sarvajJa thaze. tethI anekAMtavAdInA mate, sarvajJane uddezIne asarvajJa tarIkeno vyavahAra koI kare to tene niHzaMkapaNe sAco mAnavo paDaze. tathA asarvajJamAM sarvajJatva nAmano guNadharma rahevAthI, asarvajJane uddezIne sarvajJa tarIkeno vyavahAra koI kare to tene paNa niHzaMkapaNe sAco mAnavo paDaze. / jaina matamAM siddha paNa asiddha : AkSepa / (15) siddha paNa asiddha :- vaLI, vastune anekadharmAtmaka mAnavAmAM navo doSa e Avaze ke karmamukta thayelA siddha bhagavaMtomAM jema siddhatva nAmano dharma rahe che tema asiddhatva nAmano guNadharma paNa raheze. tethI siddha bhagavaMta paNa asiddha (= saMsArI) thavAnI Apatti Avaze. tathA siddha bhagavaMtane uddezIne saMsArI tarIkeno koI vyavahAra kare to tene paNa sAco mAnavAnI Apatti anekAMtavAdamAM Avaze. * anekAMtamAM pramANanI niSphaLatA H AkSepa ka (16) pramANavaiyarthA :- (pa.) vaLI, anekAMtavAdamAM sarva vastuone anekAMtAtmaka mAnavAmAM Ave che. tethI prameyanI jema pramANa paNa anekAMtAtmaka banaze. tethI je pramANa dvArA tamAma prameyane anekAMtasvarUpa (= paraspara viruddha anaMta guNadharmamaya) sAdhavAmAM Ave che te pramANa paNa jaina mate anekAMtasvarUpa che. paraMtu prazna e upasthita thAya che ke 'te pramANa anekAMtasvarUpa che' te bAbata kaI rIte siddha thaze ? jo 'pramANa anekAMta svarUpa che' - tevuM svataH siddha thaI zakatuM hoya to pramANanI jema tamAma prameya paNa svataH anekAMtasvarUpa siddha thaI jaze. tethI sarva prameyane anekAMtasvarUpa siddha Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 syAdvAdabAdhakavicAraH / ___ bAdhakamapyasti anekAnte - bhedAbhedAdidharmo naikAdhikaraNau, parasparaviruddhadharmidvayadharmatvAt shiitossnnati 197nA*_ tathA bhaviSyati, kiM prmaannklpnyaa| atha paratastadA tasyA'pi parataH anekAntAtmakatAjJaptiH, tasyA'pi ca pramANAnekAntarUpatAsAdhakapramANasya parataH anekAntarUpatAsiddhiH ityevaM kalpanAyAm anavasthA / / 16 / / ___ bAdhakamapyasti anekAnte / tathAhi - bhedAbhedAdidharmI naikAdhikaraNau, parasparaviruddhadharmidvaya-ma dharmatvAt, zItoSNasparzavaditi / / 17 / / ete saptadaza doSAH prabhAnandasUribhiH vItarAgastotravRttau / (8/7) vimavitA | karanAra pramANanI kalpanA karavAnI AvazyakatA raheze nahi. Azaya e che ke pramANa pote ja potAnI jAtane anekAMtasvarUpa jaNAve to prameya paNa potAnI jAtane anekAMtasvarUpa jaNAvaze. tethI sarvaprameyagata anekAMtarUpatAnI siddhi karanAra pramANa vyartha banaze. ja parataH anekAMtarUpatA anavasthAjanaka (a) jo prameyagata anekAMtarUpatAne siddha karanAra pramANamAM rahelI anekAMtarUpatAnI siddhi svataH thavAnA badale parataH (= anyanA nimitte) thAya to anavasthA doSa lAgu paDaze. spaSTatA :- Azaya e che ke tamAma vastumAM rahelI anekAntarUpatAne siddha karanAra (= A) pramANane potAnAmAM rahelI anekAMtarUpatAnI (= anekAMtAtmakatAnI) siddhi karavA potAnAthI bhinna evA (=B) che pramANanI AvazyakatA rahetI hoya to prathama (A) pramANagata anekAntarUpatAsAdhaka te pramANa (B) a paNa jainamata mujaba anekAMtasvarUpa hovuM joIe. tenI anekAMtAtmakatAnI siddhi paNa jo parataH thatI hoya to te mATe navuM (sc) pramANa Avazyaka banaze. A rIte pramANagata anekAMtAtmakatAnI siddhi mATe navA navA pramANanI kalpanA karavAnI paraMparAno kyAreya paNa aMta nahi Ave. Ama pramANaniSTha anekAMtAtmakatAnI parataH jJapti (= siddhi) mAnavAmAM anavasthA jainamatamAM lAgu paDaze. anekAMtamAM bAdhaka pramANa che. (17) anekAMtabAdha :- (vAgha.) anekAMtavAdamAM bAdhaka pramANa paNa vidyamAna che. Azaya e che ke anekAMtavAda tamAma vastunI anekAMtAtmakatA (= ekAdhikaraNa, parasparaviruddha anaMtadharmAtmakatA) siddha kare che. tenuM bAdhaka anumAna pramANa A pramANe samajavuM :- bheda-abheda Adi viruddha dharmayugma (= pakSa) ekAdhikaraNaka nathI (= sAdhyakoTi), kAraNa ke paraspara viruddha be dharmonA (= guNadharmaAzrayanA = vastunA) te guNadharmo che (= hetu). zIta-uSNa sparzayugalanI jema (= udAharaNa). ekAMtavAdI taraphathI A sattara doSonI vibhAvanA zrIprabhAnaMdasUrie vItarAgastotravRttimAM karI che. - bheda-abhedamAM vaiyadhikaraNyano AkSepa spaSTatA :- pANIno sparza zIta che. agnino sparza uSNa che. zIta ane uSNa sparzanA AzrayabhUta ....* cihnadrayamadhyavartI pR.362 thI pR.371 sudhIno saMskRtabhASAnibaddha vistRta pATha pustakomAM nathI. ko.(3) + lI.(4) + si.mAM che. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 0 zrutazraddhAnamAhAtmyam 0 4/1 za IhAM kRtadharmaI = "syAdvAdapravacanamAhaI mane dRDha = vizvAsavaMta karI rAkho. jima zAsana2 zraddhAdeDhapaNaI (ziva8) mokSarUpa kalpavRkSanAM sukharUpa phala cAkho. zratadharma vinA cAritradharma phalavaMta na evaM paravAdiparyanuyoge sati bhoH ! bhavya ! dravyAnuyogA'bhyAsataH zrute = syAdvAdapravacane ' manodAyam = avicalitavizvAsatayA cittasthairyaM kuru, syAdvAdazAsanazraddhAdADhyana zivazarma = rA mokSakalpataruphalasukham avilambena svAdaya / / dhruvapadavyAkhyAnam / / . ma na ca cAritreNaiva zivazarmA''svAdanasaubhAgyaM lapsyate kiM zrutazraddhAneneti zaGkanIyam; zraddhAnvitazrutadharmaM vinA cAritradharmasya mokSaphalakatvA'sambhavAt, acalitatattvapratipattihetubhUtaM za mArmika-vyApakazrutajJAnaparizIlanaM vinA cAritriNAmapi paravAdiparyanuyogA''hitazaGkAvyAkulIbhavanadazAyAM pANI ane agni paraspara virodhI che. Ama zIta-uSNa sparzayugala paraspara viruddha be vastunA guNadharma bane che. agni ane jala paraspara virodhI che. tethI zIta ane uSNa sparza ekAdhikaraNamAM rahetA nathI. barAbara A ja rIte bheda ane abheda vagere dharmayugmomAM samajavuM. te A rIte - ghaTanA paTamAM bheda che. tathA ghaTano kuMbhamAM abheda che. AthI paraspara viruddha evA paTa ane kuMbhamAM kramazaH rahenAra ghaTabheda ane ghaTaabheda paraspara viruddha be vastunA guNadharma bane che. tethI te te bheda ane abheda eka vastumAM (= adhikaraNamAM) rahI na zake. jema paTa ane kuMbhanI sAthe kramazaH ghaTanA bhedanI ane abhedanI vAta karI tema dravya ane guNa-paryAya vacce paNa bhedanI ane abhedanI vAta samajavI. arthAta dravyano guNAdimAM bheda raheto hoya to dravyano guNAdimAM abheda mAnya karI na zakAya. tathA dravyano guNAdimAM abheda raheto hoya to dravyano guNAdimAM bheda mAnya na karI zakAya. ja zrutazraddhA acala banAvo , (uM.) A pramANe paraprativAdI jaino sAme AkSepa kare, dalIla kare, prazna kare tyAre he bhavyAtmA! dravyAnuyoganA abhyAsa dvArA syAdvAdapravacanasvarUpa zratadharma upara vizvAsane avicalita banAvavA dvArA ja mananI sthiratAne tevI rIte karo ke jethI sAdvAda zAsana pratyenI zraddhA daDha thavA dvArA mokSarUpI kalpavRkSanA phaLano sukhAsvAda ApanA vaDe, vinA vilaMbe, mANI zakAya. (dhruvapadavyAkhyA) zaMkA - (na gha.) cAritrathI ja mokSanA sukhano AsvAda mANavAnuM saubhAgya maLaze. zratadharma upara zraddhA karavAnI, te aMge AvazyakatA zuM che ? a mRtadharma pratye vizvAsa atiAvazyaka ja samAdhAna :- (zraddhA) zraddhAyukta zratadharma vinA cAritradharma mokSasvarUpa phaLane Ape tevI saMbhAvanA nathI. tethI cAritradhara mahAtmAoe paNa zratadharma upara zraddhAne daDha banAvavI atyaMta jarUrI che. tathA zrutadharma temaja zrutadarzita tattva uparano potAno tAttvika vizvAsa dRDha karavA zrutajJAnano paNa UMDANapUrvaka abhyAsa karavo jarUrI che. jo UMDANapUrvakanA (deep casting) vyApaka (broad casting) zratadharmanA parizIlana dvArA jinAgama pratyenI zraddhAne jhaLahaLatI banAvavAmAM na Ave to parapravAdIo anekAMtavAdanI sAme AkSepa kare tyAre cAritradhara mahAtmAone paNa jinakathita anekAMtavAdamAM zaMkA ubhI thavA dvArA ja A.(1)mAM "syAdvAda pravacanamAhi nA badale "siddhAntAnusArI mArge pATha che. phU mo.(2)mAM "mata daSTi' pATha. che. ko.(12)mAM "sukhanA' pATha. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vicikitsAyAH samAdhibAdhakatvam * 4/2 hoi, je mATaIM zaMkAsahita cAritrIo paNi "samAdhi na pAmai. ha casmaadhilaabhaa'yogaat / taduktam AcArAGgasUtre lokasArAdhyayane "vitigicchAsamAvanneNaM appANeNaM No labhati samAhiM " ( AcA.5/ 5/42) iti / zrIzIlAGkAcAryakRtA tadvRttistvevaM "vicikitsA yA cittaviplutiH yathA 'idamapyastI 'tyevamAkArA yuktyA samupapanne'pyarthe mativibhramo mohodayAd bhavati / tathAhi - 'asya mahataH tapaH klezasya sikatAkaNakavalaniHsvAdasya syAt saphalatA na vA ?' iti, kRSIvalAdikriyAyA ubhayathA'pyupalabdheriti / iyaM ca matiH mithyAtvAM'zA'nuvedhAd bhavati, jJeyagahanatvAcca / sf 373 gu '"vitigicchAsamAvanneNaM appANeNaM No labhati samAhiM" ( AcA. 5.5.42 ) iti zrIAcArAGgasUtre sa pa tathAdi - artha: trividha: (1) sudhima:, (2) dudhima:, (rU) adhigamazva zrotAra prati midyate| AkuLatA-vyAkuLatA AvI jAya. tathA tevI AkuLa-vyAkuLa thavAnI dazAmAM cAritradhara mahAtmAone paNa samAdhino lAbha thaI na zake. tethI ja cAritradhara mahAtmAoe paNa jinokta siddhAMtono mArmika abhyAsa karI jinAgama pratyenI potAnI zraddhAne daDha banAvavA satata prayatnazIla rahevuM jarUrI che. zaMkA :- 'jinAgamamAM saMzaya thavAthI samAdhi na maLe'- AvuM tame zAnA AdhAre kaho cho ? U jinavacanamAM saMzaya samAdhino pratibaMdhaka U samAdhAna :- (tapu.) amArI vAta nirAdhAra nathI. amArI vAtane Agamano Teko maLe che. AcArAGgasUtranA lokasAra adhyayanamAM jaNAvela che ke "saMzayagrasta (= vicikitsAyukta) AtmA samAdhine prApta karato nathI." zrIzIlAMkAcAryajIe tenI vRttimAM jaNAvela che ke "vicikitsA eTale cittaviplava su = mativibhrama. yuktisaMgata evA paNa jinokta padArthane vize darzanamohanIyanA udayathI 'A padArtha A rIte paNa saMgata thaI zake che' (arthAt 'jinokta paddhati sivAya bIjI paddhatithI paNa A padArtha saMgata thaI zake che') - AvA prakArano je mativibhrama thAya te prastutamAM vicikitsA zabdathI abhimata sa che. A cittavibhrama saMzayasvarUpa che. udAharaNa sAthe teno vicAra A rIte karI zakAya che. 'A tapazcaryAsvarUpa kAyakleza retInA kaNiyAthI banelA koLIyAnI jema rasAsvAdavihIna che. mArI A atidIrgha tapazcaryA svarUpa kAyakleza saphaLa thaze ke nahi ?' AvA prakAranI zaMkAne mativibhramarUpe jANavI. sAdhakane A zaMkA thavAnuM kAraNa e che ke tapazcaryA eka jAtanI kriyA che. tathA je je kriyA hoya te te saphaLa ja hoya tevo niyama nathI. kema ke kheDUta vagerenI khetI vagere kriyA kyAreka saphaLa paNa thatI hoya che, kyAreka niSphaLa paNa jatI hoya che. AvuM jagatamAM jovA maLe che. tapazcaryA paNa eka jAtanI kriyA che. mATe te niSphaLa hovAnI saMbhAvanAne nakArI zakAya ema nathI. tethI zaMkA thavI svAbhAvika che. paNa AvI zaMkAvALA sAdhakane samAdhi maLatI nathI. prastutamAM je saMzayAtmaka buddhi thAya che tenA be kAraNa che. (1) mithyAtvanA aMzano udaya tathA (2) jJeya padArthanI gahanatA. cha jJeya padArthanA traNa bheda che (tA4i.) ahIM jJeya padArtha traNa prakAranA hoya che. (A) sukhethI bodha thAya tevA, (B) du:khethI * pAThA samAdhivaMtapaNuM. pA0 1. vivivitsAsamA5pannena AtmanA na samate samAdhim Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 * sAdhunindA tyAjyA 0 ne bolyauM chaV. I4/15 / tatra sakhA'dhigamo yathA cakSaSmataH citrakarmanipUNasya ruupsiddhiH| duradhigamastvanipuNasya / anadhigamastvandhasya / ttraa'ndhigmruupo'vstvev| sukhAdhigamastu vicikitsAyA viSaya eva na bhavati / deza-kAla-svabhAvaviprakRSTastu rA vicikitsaagocriibhvti| tasmina dharmA'dharmA''kAzAdau yA vicikitseti| pra yadvA 'viigicchatti' vidvjjugupsaa| vidvAMsaH = sAdhavo viditasaMsArasvabhAvAH parityaktasamastasaGgAH teSAM jugupsA = nindA, asnAnAt prasvedajalaklinnamalatvAd durgandhivapuSaH tAn nindati 'ko doSaH syAd za yadi prAsukena vAriNA'GgakSAlanaM kurvIran ?' ityAdijugupsA, tAM vicikitsAM vidvajjugupsAM vA samyagApannaH bodha thAya tevA ane (c) jarA paNa bodha na thAya tevA. paramArthathI joya padArtha eka hovA chatAM paNa zrotAnI bhUmikA vibhinna hovAthI tathA zrotAno jJAnAvaraNakarmasaMbaMdhI kSayopazama vividha prakArano hovAthI zeya padArtha sugama, durgama ane agamyarUpe trividha vibhAgamAM vaheMcAya che. te traNa prakAranA padArthamAM (A) "sugama' padArthanuM udAharaNa A rIte samajavuM. je mANasanI pAse AMkho hoya tathA citrakaLAmAM te nipuNa hoya tene citranA rUpanI jANakArI sugama kahevAya. (B) AMkha hovA chatAM citrakaLAmAM bAhozI na dharAvanAra mANasa mATe, doreluM citranuM rUpa durgama bane. citrakAre jahemata uThAvIne aMga-pratyaMganA Aroha-avaroha-vaLAMkagarbhita citrakAmamAM je prANa pUryA hoya tenI kadara-mUlyAMkana karavAnuM sa sAmAnya mANasanuM gajuM nathI hotuM. (C) aMdha mATe to te rUpa agamya ja bane. prastutamAM ApaNe vicikitsAnI = zaMkAnI vicAraNA cAle che. tethI uparokta traNa prakAranA zeya padArthamAMthI trIjo agamya Cii padArtha zaMkA mATe avastu che, asata che. prastutamAM teno koI saMdarbha nathI. tathA sugama padArtha to zaMkAno viSaya ja banI zakato nathI. tethI tene vize paNa zaMkA thatI nathI. paraMtu je padArtha durgama rahI hoya tene vize ja zaMkA thAya che. deza-kALa-svabhAvathI je padArtha ApaNAthI dUra hoya te ApaNA mATe durgama bane. tathA te zaMkAno viSaya banI zake che. ApaNA mATe mahAvideha vagere kSetramAM vicaratA sImaMdharasvAmI bhagavAna vagere dezathI dUra kahevAya. zramaNa bhagavAna mahAvIra ApaNA mATe kALathI dUra kahevAya. dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza vagere atIndriya padArtho ApaNA mATe svabhAvathI dUra (= viprakRSTa) kahevAya. AvA padArthane vize zaMkA thavAnI saMbhAvanA che. kAraNa ke ApaNA mATe te durgama che. A sAdhuniMdA samAdhimAM bAdhaka mAsa (yadA.) athavA 'vittifcha' zabdanA sthAne "vicchi ' Avo pATha svIkArIe to teno artha "vidvatajugupsA thaze. jemaNe saMsArano asAra svabhAva jANIne samasta saMgano parityAga karela che tevA sAdhu bhagavaMto ahIM vidvAna tarIke mAnya che. AvA sAdhu bhagavaMtonI niMdA eTale "vidvatajugupsA" Avo artha samajavo. sAdhu bhagavaMto snAna na karatA hovAthI parasevAnA TIpAthI teonuM zarIra vyApta hoya tathA zarIra upara mela paNa hoya- AvuM hovAthI temanA zarIramAMthI kyAreka durgadha Ave tevuM paNa saMbhave che. tethI koIka bhArekarmI jIva AvA sAdhu bhagavaMtanI niMdA kare ke "jo acitta pANIthI sAdhu mahArAja zarIrane svaccha kare to temanA saMyamamAM zuM doSa Ave ?" AvI niMdA prastutamAM "vicikitsA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 0 nirvicikitsatvopadarzanam / 375 = prAptaH AtmA yasya sa tathA / tena = vicikitsAsamApannenA''tmanA nopalabhate samAdhiM = cittasvAsthyam / jJAna-darzana-cAritrAtmako vA samAdhiH, taM na labhate / vicikitsAkaluSitA'ntaHkaraNo hi kathayato'pyAcAryasya pa sacasvAgaDathAM vadhe nAgavAnoti" (kAvI. novasara ucca.3.tU.42 vRtti) rUDhiA yacca prakRtagranthe 'viziSTazrutaparizIlanaM vinA cAritriNo'pi paravAdiparyanuyogA''hitazaGkAvyAkulIbhavanadazAyAM samAdhilAbhA'yogAdi'tyuktaM tadAcArAGgavRttikRdupadarzitArthadvitayamadhyAt prathamA- ma rthalabhyamityavadheyam / ___ evaM viziSTazrutaparizIlanam Rte phalazaGkArAhityalakSaNamapi nirvicikitsatvaM na sambhavati / prakRte "vicikitsA = mativibhramaH, phalaM prati saMzaya iti yAvat / nirgatA vicikitsA yasmAd asau nirvicikitsH| 'sAdhu evaM jinazAsanam, kintu pravRttasya sato mama asmAt phalaM bhaviSyati na vA ? paNa kriyAyAH kRSivalAdiSu ubhayathA'pyupalabdheH' iti viklprhitH| na hi avikala upAya upeyavastuprApako na bhavatIti saJjAtanizcayaH = nirvicikitsaH" (pra.sU.1/37 vR.pR.61) iti prajJApanAsUtravRttikRduktiH anusndheyaa| athavA 'vidvajugupsA' tarIke mAnya che. jeno AtmA AvI niMdAthI pUrepUro gherAyelo hoya te samAdhine prApta karI zakato nathI. ahIM "samAdhi' zabdano artha cittanI svasthatA samajavo. athavA samAdhi eTale samyag darzana-jJAna-cAritra. AvI samAdhine sAdhuniMdaka meLavato nathI. AcArya bhagavaMta game eTaluM samajAve to paNa jenuM aMtaHkaraNa sAdhuniMdAthI kaluSita thayeluM che te samyaktvasvarUpa bodhinI prApti karI zakato nathI." AcArADasUtravyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe upara mujaba chaNAvaTa karela che. (vya.) "viziSTa zrutajJAnanA UhApoha vinA sAdhune paNa prativAdIe karelA praznanA lIdhe jinavacanamAM zaMkA paDe to tevI dazAmAM samAdhi maLatI nathI' - A pramANe graMthakArazrIe prastuta zlokanI vyAkhyAmAM je jaNAvela che tenuM samarthana zrIzIlAMkAcAryavRta AcArAMgavRttigata uparokta be artha (mativibhrama ane sAdhuniMdA)mAMthI prathama artha dvArA thAya che. A vAta vijJa vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. i phalazaMkAnivAraNa viziSTa bodha vinA azakya che (vaM.) A ja rIte vicitsAno trIjo artha che phalamAM zaMkA. eka vakhata sAdhanAnA phaLamAM zaMkA paDI jAya to tenuM nivAraNa viziSTa prakAranA zrutaparizIlana vinA saMbhavI na ja zake. tethI phalazaMkAzUnyatAsvarUpa nirvicikitsatvane meLavavA mATe viziSTa zrutaparizIlana jarUrI che. A aMge pannavaNAsUtravyAkhyAmAM zrImalayagirisUrijIe je vAta kahI che tenuM ahIM anusaMdhAna karavA jevuM che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "vicikitsA = mativibhrama. phaLa pratye saMzaya karavA svarUpa mativibhrama vicikitsA tarIke ahIM samajavA yogya che. te jemAMthI nIkaLI gayela hoya te sAdhaka nirvicikitsA kahevAya. matalaba ke "Ama to jinazAsana sAruM che. paNa sAdhanAmArge pravRtta thayelA mane A AcArapAlanathI phaLa maLaze ke nahi ? kAraNa ke kheDUta vagerenI kriyA saphaLa ane niSphaLa banne prakAranI jovA maLe che' - AvA prakAranA vikalpathI rahita hoya te nirvicikitsa kahevAya. "saMpUrNa sAdhanasAmagrI hAjara hoya to kAryavastune te prApta na karAve tevuM nathI ja banatuM' - A pramANeno nizcaya zAstraparizIlanathI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 0 gurvAdyanAdaraH parityAjya: / 4/2 pa prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'mokSaH atIndriya' iti kRtvA AtmAnubhavaikagamyaH mokSa mArgo'pi atiindriyH| tathApi bhavyAnugrahAya zabdadvArA yAvAn zakyaH tAvAn spaSTaM mokSamArgo" padezanAya prayAsaH tIrthaGkara-gaNadharAdibhiH kRtH| kintu jJAnAvaraNa-mohanIyAdikarmodayataH jinavacana, saMzaye sati jhaTitimokSamArgagamanayogyatA vilIyate hIyate vaa| zaGkAkArI jIvaH bodhibhraSTo za bhavatIti kRtvA svAnubhUtijagatpravezakRte jinavacana-gurUpadezA'nAdarA'vizvAsAdikaM na jAtu kartavyam, - kintu tadgocarA'nupamA''darA'vicalavizvAsAdikam AtmasAt kAryam / itthameva ratnatrayayoga-kSema 0 -zuddhi-vRddhiH sAbhArthI "siddha mavati sArIrA, nIvayA, haMsA-nALavaDA, niSkriyA, LIyA, " zireyaT, vinimarA, viyuddha, sAyamaUITddha vArtA vidyuti" (.rUdda/ra076/g.446) rUti prajJApanAkaa sUtroktaM siddhasvarUpaM labheta / / 4/1 / / jene thayo hoya te nirvicikitsa bane che." Ama samyagdarzananI nirmaLatAsvarUpa nirvicikitsapaNuM meLavavA mATe sAdhujIvanamAM paNa zAstranuM parizIlana jarUrI che. * zraddhA mokSamArga prApaka # AdhyAtmika upanaya :- mokSa atIndriya che. tethI kevaLa AtmAnI anubhUtinA starano mokSamArga paNa atIndriya che. tema chatAM bhavyAtmAo upara upakAra karavAnA pavitra AzayathI mokSamArga tarapha aMgulinirdeza karavAno, zabda dvArA yathAzakya spaSTapaNe mokSamArgane samajAvavAno prayatna tIrthaMkara bhagavaMta, ke gaNadhara bhagavaMta vageree karela che. paraMtu jJAnAvaraNa karmanA ke mohanIya karmanA udayathI jIvane jinavacanamAM a saMzaya paDe to tAttvika mokSamArge jhaDapathI AgaLa vadhavAnI yogyatA ravAnA thAya che athavA ghaTI jAya che. zaMkA karanAro jIva bodhithI = samakitathI bhraSTa thAya che. mATe svAnubhUtinI duniyAmAM praveza karavA sa IcchatA sAdhake zrutajJAnano ke jinavacanano ke guruvacanano anAdara ke avizvAsa karavAnI gaMbhIra bhUla kyAreya na karavI. zrutajJAna, jinavacana ane guruvacana pratye jhaLahaLato ahobhAva ane atUTa vizvAsa Ave to ja ratnatrayInI yoga-sema-zuddhi-vRddhi dvArA AtmArthI sAdhaka pannavaNAsUtramAM (= prajJApanA sUtramAM) jaNAvela siddhasvarUpane meLave. tyAM zyAmAcAryajIe siddhasvarUpane varNavatA jaNAvela che ke "zarIrazUnya, nakkarajIvapradezamaya AtmasvarUpanA dhAraka, darzana-jJAnamAM upayukta, kRtArtha, kamarajazUnya, nizcala, aMdhakArazUnya (= ajJAna-rahita), vizuddha banelA siddhAtmAo anaMta bhaviSyakALa sudhI lokAgrabhAge vasanArA che." (4/1) (lakhI rAkho DAyarImAM... * sAdhanA eTale antaryAtrA. dA.ta. avadhijJAnI zataka zrAvaka upAsanA eTale paramAtmayAtrA. dA.ta. zreNika rAjA. 1. siddhA bhavanti azarIrAH, jIvaghanAH, darzana-jJAnopayuktAH, niSThitArthAH, nIrajasaH, nirejanAH, vitimirAH, vizuddhAH, zAzvatam anAgatAddhaM kAlaM tisstthnti| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 ___ saptadazadUSaNanirAkaraNopakramaNam 0 377 IsI ziSyanI zaMkA jANInaI, paramAratha guru bolaI re; avirodhaI savi ThAmaI dIsaI, doI dharma eka tolAI re' I4/rA (42) zrata nI (IsIka) ekavI e saptadaza doSa prasaMganI ziSyanI zaMkA jANIneM, guru = syAdvAdI, paramArtha sa bolaI chAM. e sarva doSa virodhamUla che ane te to ihAM anubhavabale ja nathI.* samAnAdhikaraNabhedAbhedanimittakavirodhAdisaptadazadUSaNanirAkaraNAya granthakRdupakramate - 'ziSye'ti / ziSyazaGkAmiti jJAtvA, tattvaM guruH prbhaasste|| sarvatravAviradhitva kRtteiDame-melyoH 'gA4/rA prakRte daNDAnvayastvevam - iti ziSyazaGkAM jJAtvA guruH tattvaM prabhASate - 'abheda-bhedayoH ma sarvatra avirodhitvameva dRzyate' / / 4/2 / / ___iti = evaMprakArAM paravAdiparyanuyogaprayuktAM darzitasaptadazadUSaNagarbhitAM ziSyazaGkAM jJAtvA / guruH = syAdvAdamarmajJo gItArthagurudevaH tattvaM = paramArthaM prabhASate = prakarSeNa vakti - imAni saptadaza dUSaNAni virodhamUlAni darzitAni iha cAbhrAntAnubhavabalAdeva bhedAbhedayoH virodho nAsti, rNi kutaH tanmUlAni saptadaza dUSaNAni prasareyuH ? "itizabdaH smRto hetau prakArAdi-samAptiSu" (a.ra.mA. - 5/101) iti abhidhAnaratnamAlAyAM halAyudhavacanAdatra prakArArthe itizabdo vyAkhyAtaH / avataravikI:- prathama zlokamAM ekatra bhedabhedanA svIkAramAM je virodha Adi sattara doSo jaNAvela hatA tenuM nirAkaraNa karavAnI bhUmikAne graMthakArazrI bIjA zlokamAM bAMdhe che. che ekatra bhedAbhedamAM avirodha che zlokArca - A pramANe ziSyanI zaMkAne jANIne guru tattvane prakAze che ke - "bheda ane abheda vacce sarvatra avirodha ja dekhAya che." (42) vyAkhyArtha :- parapravAdIe karelA praznonA lIdhe pUrvokta sattara doSothI garbhita AvA prakAranI ziSyanI zaMkAne syAdvAdamarmajJa gItArtha sadgurudeva sahajatAthI jANI le che tathA paramArthane prakRSTarUpe prakAze CTii che. sadguru kahe che : pUrvokta sattara doSo virodhanA kAraNe paradarzanIe jaNAvela hatA. paraMtu bheda -abhedano ekatra svIkAra karavAmAM ApaNo abrAnta anubhava ja pramANa che. te anubhavanA baLathI ja bhedabhedanA ekatra svIkAramAM virodha raheto nathI. Ama virodha ja nirmULa thatAM virodhamUlaka sattara dUSaNono anekAMtavAdamAM kaI rIte praveza thAya ? "hetu, prakAra, Adi ane samApti arthamAM "tti" zabda saMmata che" - A mujaba halAyudha abhidhAnaratnamAlAmAM jaNAvela che. te mujaba ahIM mULa zlokamAM darzAvela "ti' zabdanI prakAra arthamAM vyAkhyA karela che. * pustakomAM 'jANI' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. ... cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.ko.(9) + si.mAM che. je pustakomAM "jANI karI' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. * * citadvayavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9) + si. + A.(1)mAM che. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 ubhayanayataH vastuvyavasthA 4/2 je ghaTa-ghaTAbhAvAdikanaIM yadyapi virodha chaiM, to paNi bhedAbhedanaIM virodha nathI. je mATaU sarva ThAmaI, doi dharma bheda-abheda avirodhaI = ekAzrayavRttipaNaI ja dIsaI chai, *eka tolaI paNi = OM tulyarUpe. 'ghaTastha nItaM svam, nIto ya:' tyAghanumavasya sArvananInatyAt / pa su yadyapi ghaTa-ghaTAbhAvayoH virodho vartate tathApi abheda-bhedayoH virodho nAsti, sarvatraiva ghaTa -paTAdiSu tayoH avirodhitvaM = ekAzrayavRttitvaM tulyarUpeNa dRzyate eva, ghaTatva-paTatvAdinA mitho rA bhinneSvapi ghaTa-paTAdiSu dravyatvAdinA abhedasyaiva sattvAt / evaM pratyekaM bhedAbhedau staH, medranayA'rpnnaayaaN bhedasya abhedanayArpaNAyAJcA'bhedasyopalabdheH / na hi 'ghaTasya nIlaM rUpam', 'nIlo ghaTa' ityAdyanubhavasya sArvajanInatvaM nihnotum arhati / atra bhedAbhedayoravigAnenopalabdhiH, prathame bhedadyotakaSaSThyA dvitIye cAbhedajJApakasAmAnAdhikaraNyasya sattvAt / tato dravye guNAdibhedAbhedau naaplpniiyau| idamevA'bhipretya nyAyAvatAravArttike zAntisUribhiH " bhedajJAnAt pratIyante yathA bhedAH parisphuTam / (yapi.) jo ke ghaTa ane ghaTAbhAva vacce virodha rahelo che. kema ke jyAM ghaTa hoya che tyAM ghaTAbhAva hoto nathI. jyAM ghaTAbhAva hoya tyAM ghaTa hoto nathI. to paNa prastutamAM bheda ane abheda vacce to virodha nathI ja raheto. kAraNa ke ghaTa-paTa vagere sarva padArthamAM bheda ane abhedano avirodha ekasarakho jovA maLe che. avirodhano artha che eka AzrayamAM rahevuM. eka ja ghaTamAM paTano bheda ane abheda ema banne rahe che. ghaTatva-paTatvarUpe ghaTa ane paTa paraspara bhinna che. paraMtu dravyatvarUpe to te banne abhinna ja che. Ama dareka vastumAM bheda ane abheda banne rahelA che. paraMtu jyAre bhedanayane mukhya karavAmAM Ave che tyAre padArthamAM bhedanuM bhAna thAya che. tathA jyAre abhedanayane mukhya karavAmAM Ave che tyAre padArthamAM abhedanuM bhAna thAya che. jema ke ghaTa ane ghaTanuM nIlarUpa - A bannemAM bheda ane abheda banne rahelA che. tethI ja 'ghaTasya nIi i' ane 'nIto ghaTaH' A pramANe sarva lokone anubhava thAya che. prathama anubhavamAM ghaTa ane nIlarUpa vacce bhedanuM bhAna thAya che. kAraNa ke chaThThI vibhakti bhedaghotaka che. jyAre bIjA anubhavamAM ghaTa ane nIlarUpa vacce abhedanuM bhAna thAya che. kAraNa ke sAmAnAdhikaraNya samAnavibhaktikatva abhedyotaka che. A anubhava sarva lokone askhalitapaNe thato hovAthI apalApa karavA yogya nathI. mATe dravya ane guNAdinA bhedAbhedano apalApa karavo jarAye vyAjabI nathI. spaSTatA :- 'vevavattasya ghaTa' ahIM chaThThI vibhakti jema devadatta ane ghaTa vacce bhedane darzAve che, tema 'ghaTaca nItaM vaM' ahIM chaThThI vibhakti ghaTa ane nIlarUpa vacce bhedane darzAve che. tathA 'rAmada bhUpaH' ahIM pUrvottara padanI samAna vibhakti rAma ane rAjA vacce jema abhedane darzAve che, tema 'nIlo ghaTa' ahIM pUrvottara padanI samAna vibhakti ghaTa ane nIlarUpa vacce abhedane darzAve che. = * bhedanaya ane abhedanaya dvArA vastuvyavasthA (mevA.) A ja abhiprAyathI nyAyAvatAravArtika graMthamAM zrIzAMtisUrijI mahArAje jaNAvela che bhedanayathI jema padArthamAM atyaMta spaSTa rIte bhedonuM jJAna thAya che, barobara tema ke "bhedajJAnathI ma.mAM 'ika' pai. ko.(7)no pATha lIdho che. ... cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.ko.(9) + si.mAM che. - Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 4/2 0 bhedakAlpanikatA'pAkaraNam 0 * "abheda svAbhAvika sAco, bheda "teha aupAdhika jUTho" - ima koI kahaI chai; te anubhavatA | nathI vyavahAraI parApekSA behanaI, "guNAdikano bheda, guNAdikano abheda" e vacanathI.* tathaivA'bhedavijJAnAdabhedasya vyavasthitiH / / " (nyA.vA.2/34) ityuktam / upalakSaNAt kriyA-kriyAvatorapi / bhedAbhedau jnyeyau| pareSAmapi sammatamidam / taduktaM mAdhvAcAryeNa tattvaviveke "kriyA-kriyAvatorapi guNa / -junivat evAge" (yazaprajarA mAM-rU ta.vi..74) tiA yastu 'abheda eva svAbhAvikatvAt pAramArthikaH, bhedastu mithyA aupAdhikatvAdi'tyAha sa kiM ma nAnubhavati vyavahAre parApekSAmubhayatraiva ? yathA 'dravye guNAderbhedaH' ityatra dravyaniSThabhedavyavahArakRte rza guNAdyapekSA bhavati tathA 'dravye guNAderabhedaH' ityatrApi dravyaniSThA'bhedavyavahArakRte guNAdyapekSA / bhavatyeva / tatazca parApekSatvAd bhedasya kAlpanikatve'bhedasyApi kAlpanikatvaM prasajyeta, parApekSatvA'vizeSAt / etena pAramArthikatattvasya anyAnapekSatvAdeva svAbhAvikatvamiti brahmaNi jJAnAdibhedasya mithyA- kA abhedavijJAnathI = abhedanayathI vastumAM abhedanI vyavasthA (= rahevApaNuM) siddha thAya che." guNa ane guNavAnamAM bhedabheda jaNAvyA tenA upalakSaNathI kriyA ane kriyAvAnamAM paNa bhedabheda jANavA. A vAta anyadarzanIone paNa sammata che. tethI ja tattvavivekamAM mAdhvAcArye jaNAvela che ke "guNa ane guNInI jema kriyA ane kriyAvAnamAM paNa paraspara bheda ane abheda hoya che.' kra bhedAbhe vyavahAra anya sApekSa 2 (7) abheda ja pAramArthika che. kAraNa ke te svAbhAvika che. bheda to mithyA che. kAraNa ke te aupAdhika che' - AvuM je kahe che te vAdI zuM vyavahAramAM anyanI apekSAne banne sthaLe anubhavatA te nathI ? arthAt avazya anubhave che. Azaya e che ke potAnA vyavahAra mATe pote anyanI apekSA na rAkhe to pote svAbhAvika ane vyavahAra mATe pote anyanI apekSA rAkhe to pote aupAdhika'- , , AvI paribhASA banAvIe to dravya ane guNAdi vacce rahelo bheda jema aupAdhika che tema te banne vacce rahelo abheda paNa aupAdhika banaze. te A rIte - jema 'dravyamAM guNAdino bheda che' - A che pramANe dravyaniSTha guNAdipratiyogika bhedano vyavahAra karavA mATe guNAdinI apekSA rahe che tema 'dravyamAM guNAdino abheda che' - ahIM paNa dravyaniSTha guNAdiabhedano vyavahAra karavA mATe guNAdinI apekSA rahe ja che. tethI jo parasApekSa hovAthI dravyaniSTha guNAdibhedane kAlpanika = mithyA mAnavAmAM Ave to dravyaniSTha guNAdiabheda paNa kAlpanika = mithyA banI jaze. kAraNa ke dravyaniSTha guNAdiabheda paNa guNAdibhedanI jema samAna rIte parasApekSa che, guNAdine sApekSa che. (ttana) "je pAramArthika hoya tene ja kadApi bIjAnI apekSA na hoya, te svAbhAvika ja hoya, anya nirapekSa ja hoya' - AvuM mAnI advaitavAdI vedAntI "AtmadravyamAM = brahmatattvamAM jJAnAdino *.* cihradayavartI pATha A.(1)mAM nathI. je pustakomAM 'teha nathI. phakta ko.(11)mAM che. 4 dha.mAM 'behanaI pATha nathI. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asattvasyaiva mithyAtvaprayojakatA 4/2 "abhedAMzaH satyo vidhirUpatvAd, bhedAMzastu mithyA tucchatvAditi matam; bhedAMzaH satyo mithovilakSaNatvamiti advaitavAdimataM nirastam, zuddhAtmani jJAnAdyabhedasyA'pi mithyAtvApatteH / pa 380 ma vastutastu parApekSatvAnna mithyAtvaM kintu asattvAdeva, anyathA vyavahArA'bhivyaktikRte parApekSANAM hrasvatva-dIrghatvAdInAM zarAvagandhAdInAJca kAlpanikatvaM prasajyetetyadhikamupariSTAd (11 / 6) vakSyAmaH / 'abhedAMzaH satyo vidhirUpatvAt, bhedAMzastu mithyA tucchatvAdi ti matam 'bhedAMzaH satyo abheda vAstavika che ane bheda kAlpanika che' - AvuM siddha karavAno prayatna kare che. paraMtu tenA prativAdamAM jaino kahe che ke "bheda ane abheda - banne potAnA vyavahAra mATe jJAnAdinI apekSA rAkhe che. 'AtmadravyamAM abheda che' - AvuM bolavAthI zrotAne saMpUrNa bodha thaI jato nathI. paraMtu 'zuddha AtmadravyamAM kono abheda che ?' Avo saMzaya ke prazna ubho thAya che. tenA nirAkaraNa mATe evuM kahevuM ja paDe che ke 'AtmadravyamAM jJAnAdino abheda che.' Ama dravyaniSTha abhedanA vyavahAra mATe jJAnAdinI apekSA avazya rahe ja che. tethI 'parasApekSa hovAthI padArtha mithyA siddha thAya' - tevuM mAnavAmAM Ave to AtmadravyaniSTha jJAnAdibhedanI jema jJAnAdiabheda paNa mithyA siddha thaze." kAlpanikatAnuM nimitta asattva che, anya apekSA nahi (vastu.) vAstavamAM to parasApekSa hovAthI padArtha mithyA siddha thato nathI. paraMtu asat = avidyamAna hovAthI ja padArtha mithyA sAbita thAya. (Azaya e che ke sAMjanA samaye gharanA aMdhArA khUNAmAM laTakatA doDAne joIne koIne temAM sApanI buddhi thAya to tyAM bhAsamAna sarpa mithyA kahevAya. kAraNa ke sApa tyAM hAjara na hovA chatAM paNa bhAse che. mATe avidyamAnatA padArthanA kAlpanikapaNAne siddha // kare. paraMtu parasApekSapaNuM kAlpanikatAne siddha na kare.) jo parasApekSatA padArthanI kAlpanikatAne siddha kare to svatva-dIrghatva vagere tathA mATInA koDIyAnI gaMdha vagere paNa kAlpanika banavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke te paNa potAnA vyavahAra ane abhivyakti mATe to parasApekSa ja che. A aMge amAruM adhika vaktavya AgaLa (agiyAramI zAkhAnA chaThThA zlokamAM) jaNAvazuM. spaSTatA :- anAmikA AMgaLImAM hrasvatva ane dIrghatva nAmanA be guNadharma rahelA che. A banne guNadharmo vAstavika che, kAlpanika nathI. tema chatAM te bannenuM jJAna ane vyavahA2 ka2vA mATe te bannene paranI apekSA avazya rahe che. anAmikAmAM madhyamA aMgulInI apekSAe dRsvatva rahe che ane kaniSThA (chellI AMgaLI) nI apekSAe dIrghatva rahe che. tathA mATInA koDIyAmAM rahelI gaMdha vAstavika hovA chatAM paNa tenI abhivyakti mATe pANInI apekSA rahe ja che. navA mATInA koDIyA para pANI chAMTavAmAM na Ave tyAM sudhI tenI gaMdha abhivyakta thatI nathI. Ama parasApekSa hovA chatAM paNa gaMdha kAlpanika nathI paraMtu vAstavika che. tethI potAnI utpatti, abhivyakti, jJapti, sthiti ke vyavahAra aMge bIjAnI apekSA rAkhanAra padArtha kAlpanika banI na zake - tevuM siddha thAya che. vidhisvarUpa abhedAMza satya : advaitavAdI ('mevAMza.) 'vastumAM rahela abheda aMza satya che. kAraNa ke te vidhisvarUpa che. paraMtu bheda aMza ... / cihdayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.ko.(9)+si.mAM che. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 4/2 ___0 dravya-guNAdyabhedazrutidyotanam . svalakSaNAtmakatvAd; abhedAMzastu mithyA, tadabhAvarUpatvAditi ca mataM tulyarUpamanubhavoktyaiva nirsniiym| mithovilakSaNasvalakSaNAtmakatvAt, abhedAMzastu mithyA, tadabhAvarUpatvAditi ca mataM tulyarUpamanu-pa bhavoktyaiva nirasanIyamityapi dravyaguNaparyAyarAsastabakasya hastAdarzAntare mANDalAdibhANDAgAragate vyaktam / ... idamatrAkUtam - (1) abhedavAdinAM vedAntinAm idaM mataM yaduta 'vidhirUpaH vastvaMzaH pAramArthikaH na tu pratiSedhAMzaH / 'brahmaiva satyaM saccidAnandasvarUpam' iti vAkyena sattva-cit-sukhaiH sAkaM pAramArthika-1 satyasvarUpasya brahmaNaH abhedaH tAdAtmyA'parA'bhidhAno bodhyate / tAdAtmyalakSaNaH abhedaH vidheyAtmakatvAt za paarmaarthikH| etattAtparyaparameva "satyaM jJAnamanantamAnandaM brahma" (sa.sA.4) iti sarvasAropaniSadvacanam, ka "prajJAnameva tad brahma, satyaprajJAnalakSaNam" (mahA.4/81) iti mahopaniSadvacanam, "prajJAnaghanamAnandaM brahma" (adhyu.50) iti akSyupaniSadvacanam, "saccidAnandamanantaM brahma" (jA.da.9/5) iti jAbAladarzanopaniSadvacanam, "brahma cidghanAnandaikarUpam" (go.ca.19) iti gopIcandanopaniSadvacanaJca vijJeyam / 'brahmaNaH sattvaM kA to mithyA ja che. kAraNa ke te tuccha che.' - A pramANe abhedavAdIno (= advaitavAdI vedAntIno) mata che. jyAre bhedavAdIno (= bauddha vagereno) mata to evo che ke "vastugata bhedAMza satya che. kAraNa ke te paraspara atyaMta vilakSaNa evA svalakSaNasvarUpa che. jyAre abheda aMza to mithyA ja che. kAraNa ke te bhedanA abhAvasvarUpa che. A banne mata sAma-sAme tulyarUpe pratibaMdIgrasta che. te bannenuM nirAkaraNa anubhavane anusaranArA vacana dvArA ja karavA yogya che. A pramANe paNa dravya-guNa-paryAya rAsanI mAMDala jJAnabhaMDAra vageremAM rahelI hastapratamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjanuM maMtavya jANavA maLe che. * abhedAMza satya : vedAntI : (ma.) prastutamAM tAtparya A mujaba samajavuM. (1) abhedavAdI vedAntI kahe che ke "vastuno che je aMza vidhisvarUpa hoya, vidheyAtmaka hoya te ja pAramArthika satya kahevAya. jema ke brahma e ja hA satya tattva che", "brahma saccidAnaMdasvarUpa che' - AvA vAkya dvArA pAramArthika satyasvarUpa brahma tattvano sattva = astitva = sattA, cit = jJAna ane AnaMda sAthe abheda jaNAvAya che. abhedanuM bIjuM sa nAma tAdAbhya che. satyasvarUpa brahma tattva sAthe sattA, jJAna vagereno tAdAbhyasvarUpa abheda vidheyAtmaka hovAthI satya che. A pAramArthika abhedane jaNAvavAmAM aneka upaniSadvacano tatpara che. te vacano A mujaba jANavA. sarvasAraupaniSazmAM jaNAvela che ke "satya jJAna anaMta AnaMda e ja brahma che." mahopaniSaddamAM jaNAvela che ke "prajJAna ja te brahma che. tenuM svarUpa satyaprajJAna che." akSiupaniSahmAM jaNAvela che ke "prajJAnaghana AnaMda e ja brahmatattva che." jAbAladarzanopaniSadghAM paNa jaNAvela che ke ananta sa-cidU-AnaMda e ja brahma che.' gopIcaMdanaupaniSamAM paNa darzAvela che ke "brahmatattva jJAnaghana kevala AnaMdasvarUpa che." prastuta upaniSadvacano jJAna, AnaMda vagere svarUpa brahmane darzAvavA dvArA brahma ane jJAna vagere vacce pAramArthika abhedane ja jaNAve che. AthI ja "brahmanuM astitva, jJAna, ...( cihnadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.ko.(9)+si.mAM che. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 * bhedAMzamithyAtvanirAsa: / 4/2 y jJAnam Ananda' iti vAkye SaSThyA dyotitaH brahmAnuyogikaH sattvAdibhedastu mithyA, niSedhAtmakatvAt / paramArthato brahma satsvarUpaM cidrUpam AnandAtmakam' iti / (2) bhedavAdinAM saugatAnAm ayam abhiprAya uta 'sarvaM svlkssnnm'| svabhinnaM na svalakSaNaM ma bhavitumarhati / prativastu sarvathA vilakSaNaM prAtisvikaM svAstitvaM vartate / ata eva sarvaM vastu mitha ekAntabhinnam / ayaM bhedAMza eva styH| kiJca, sarveSAM kSaNAnAM niraMzatvAd guNasya naiva dravyAMzarUpatA kintu sarvathA dravyAt svAtantryam / guNasyedaM svAlakSaNyameva paramArthasat / dravya-guNayoH bhAsamAnoka 'bhedastu mithyaiva, tasya bhedaabhaavruuptvaat| na hyatadvyAvRttiH pAramArthikI iti bhedAMza eva Ni taattvikH|' (3) bhedAbhedavAdinAM syAdvAdinAM tvayamAzayaH - 'akhilapadArthAbhyupagamaH samyaganubhavamUlatayA anubhavajJAnivacanamUlatayA vA samIcInaH, paricchedAtmakasya samyagarthAnubhavasyaiva mukhyapramANatvAt / sukha' - AvA vAkyamAM rahela chaThThI vibhakti dvArA brahmamAM astitva AdinA je bhedanuM jJAna karAvAya che te mithyA che. kAraNa ke te bheda niSedhasvarUpa che. paramArthathI brahma sasvarUpa che, cisvarUpa che, AnaMdasvarUpa che. tethI brahma ane sattva, jJAna Adi vacceno bheda tuccha sAbita thAya che. tethI ja te mithyA che." A pramANe abhedavAdIno abhiprAya che. svalakSaNasvarUpa bhedAMza satyaH bauddha $ (2) jyAre ekAMta bhedavAdI bauddha evuM kahe che ke "dareka padArtha svalakSaNa che. arthAt jagatanA tamAma padArtho paraspara atyaMta vilakSaNa che. be jalIya paramANu paNa paraspara atyaMta vilakSaNa evA svalakSaNa svarUpa che. pote ja potAnuM lakSaNa. potAnAthI bhinna koI padArtha potAnuM lakSaNa banI nA zake. pratyeka padArthane potAnuM AgavuM ane anokhuM astitva hoya che. A hakIkata che. tethI ja dareka vastu paraspara bhinna che. A bheda aMza ja satya che. taduparAMta, dareka kSaNa = bhAva akhaMDa che, niraMza che. { tethI dravyano aMza guNa nathI banI zakato paraMtu guNa svataMtra padArtha che. tethI guNa paNa dravya karatAM atyaMta bhinna ja bane. tethI dravya ane guNa vacce rahelo bheda e ja tAttvika che. arthAt (Aropita athavA kAlpanika evA) dravya karatAM guNanuM tadana svataMtra astitva (= svAlakSaNya = atyaMta vilakSaNatA = sarvathA vizeSatA = atiriktatA = bhinnatA = ekAnta bhedo ja vAstavika che. dravya ane guNa vacce bhAsamAna abheda to mithyA ja che. kAraNa ke te bhedanA abhAvasvarUpa che. abheda e bhedanI (= atanI) vyAvRttisvarUpa che. te vyAvRtti pAramArthika nathI, tuccha che. je be padArtha vacce bheda rahela hovA chatAM tyAM abheda bhAse tene mithyA (= kAlpanika) ja kahevAya ne ! tethI dravya ane guNAdi vacce bheda ja pAramArthika che." A pramANe bhedavAdI bauddhano mata che. A anubhavasiddha bhedabheda satya : cAThAdI (3) jyAre bhedabhedavAdI evA syAdvAdIno mata evo che ke "koI paNa padArthano svIkAra samyagu anubhavanA AdhAre karavo joIe athavA anubhavajJAnInA vacananA AdhAre karavo joIe. kAraNa ke Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 . bhedAbhedAnyatarApalApe ubhayApalApApattiH / 383 IhAM zratadharmanaI viSaI mana daDhatA karI thAo.4orA idamevAbhipretyoktaM zrIhemacandrasUribhiH pramANamImAMsAyAM "samyagarthanirNayaH pramANam" (pra.mI.1/1/2) iti|| nirNayAtmakazca arthAnubhavaH sva-svabhUmikAnusAreNa, nAnAnayamaryAdayA vividharUpeNa sampadyate / kadAgrahA'kaluSitAntaHkaraNasya svabhUmikaucityena aduSTasAmagryA jAyamAnasya anubhavasya mithyAtve prabalaM rA prayojakaM na jJAyate kiJcit / tatazca tattannayamaryAdayA tattadanubhavasya satyatvamavazyamabhyupeyamakAmenA- sa 'pi / prakRte'bhrAntAnubhavo hi dravya-guNAdInAM mitho bhedAbhedau nAnA'pekSayopadarzayati / vidheyAtmakatvAd / yathA'bhedasya pAramArthikatvam, tathA svalakSaNAtmakatvAd bhedasyA'pi tAttvikatvameva / na / hyanyatarasyA'trA'tAttvikatA vaktuM zakyate, ekatarA'palApe ubhayaniSedhApatteH / tatazca kathaJcidabhedaH ka kathaJcicca bhedaH kakSIkartavya ev| imau bhedA'bhedau na mitho'sampRktau kintu mithaH samanuviddhau ki eve'ti jinAgame mano dRDhatayA sthApanIyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'ekatra bhedA'bhedau mithaH aviruddhau' iti kRtvA kasmiMzcid kA nirNayAtmaka samyam arthAnubhava e ja mukhya pramANarUpa che. A ja abhiprAyathI kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUrijI mahArAje paNa pramANamImAMsA graMthamAM jaNAvela che ke "samyagu arthanirNaya pramANa che." kharekhara nirNayAtmaka samyagu anubhava ja vastunA yathAvasthita svarUpanI sAcI samaja ApavA mATe samartha che. tathA padArthano nizcayAtmaka anubhava paNa potapotAnI bhUmikA mujaba, vividha nayonI maryAdA anusAre judI judI vyaktione judA judA prakAre thato hoya che. kadAgrahathI kaluSita thayA vinA potAnI bhUmikA mujaba je je anubhavo sAcI sAmagrI dvArA thAya che te anubhavone mithyA mAnavAmAM koI sabaLa kAraNa jaNAtuM nathI. tethI te te nayonI maryAdAmAM rahIne, te te anubhavone satya mAnyA che vinA chUTako nathI. prastutamAM abhrAnta anubhava ema kahe che ke dravya ane guNAdi vacce judI judI vA apekSAe paraspara bheda paNa che ane abheda paNa che. dravya ane guNAdi vacce rahelo abheda vidheyAtmaka hovAthI jema satya che tema dravya ane guNAdi svalakSaNAtmaka hovAthI te banne vacce rahelo bheda paNa se. satya ja che. Ama bheda ke abheda eka paNa aMzane mithyA mAnI zakAto nathI. ekano apalApa karavAmAM ubhayano uccheda thavAnI Apatti Avaze. tethI dravya ane guNAdi vacce kathaMcit abheda ane kathaMcit bheda rahe che. tema mAnavuM jarUrI che. A bheda ane abheda paNa ekabIjAthI anuviddha che, svataMtra nathI. tethI dravya ane guNAdi vacce bhedaanuviddha abheda rahelo che." A pramANe jinAgamamAM manane dRDhatAthI sthira karavuM. - bhedabhedanA svIkAranuM AdhyAtmika prayojana che AdhyAtmika upanaya - ekatra bheda ane abheda vacce avirodha batAvavAnI pAchaLa AdhyAtmika dRSTi e rahelI che ke koI vyaktimAM hiMsakatva, asatyavAditva Adi azuddha paryAyo jovA maLe tyAre 8...8 citadvayamadhyavartI pATha phakata lA.(2) + lI.(1)mAM che. TET , Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 / bhedanayo maitryAdibhAvopaSTambhaka: . 4/2 Atmani hiMsakatvA'satyavAditvAdyazuddhaparyAyadarzane 'tebhyaH paryAyebhya AtmA bhinna' iti vimRzya taM prati maitryAdibhAvanayA asmAbhiH vartitavyam / sa ca dravya-paryAyA'bhedaM puraskRtya 'ahaM hiMsakaH ' mRSAvAdI ca, dhig mAm' ityevaM AtmanindAgarbhavicAraNayA mokSamArge abhisrpti| rA etadviparyAsaH svasmin kaaryH| tathAhi - svadoSadarzane malinaparyAyAtmanoH abhedaM puraskRtya pra AtmanindA-doSagarhAdinA AtmazuddhimArge svayameva zIghraM gantavyam / parantu 'ahaM kAmI, krodhI rasalampaTazca / madIyaH duSTa svabhAvo na jAtu vilessyti| sadanuSThAnaprabandhaM kuryAM, na vA ? - na ra me tataH kazcid duSTasvabhAvavibhedaH sampadyeta' ityAdikaM parAmRzya asmAbhiH hatotsAhatayA na ka bhAvyam / kukarmavazataH tathAvidhahatotsAhatAyAM satyAM laghutAgranthiparityAgAya sattvasphoraNAya ca 'dhruvaH - ahaM malinaparyAyebhyaH sarvathA bhinnH| kiM te svayaMvinazvarAH malinaparyAyA atIndriyam aliptam asaGgaM dhruvaM ca mAM pIDayiSyanti ?' ityevaM dravya-paryAyabhedam avalambya dhruva-zuddhAtmadravye dRSTiH kA sthaapniiyaa| itthameva krameNa "yo vItarAgaH sarvajJa yaH shaashvtsukheshvrH| kliSTakarmakalAtItaH sarvathA nittastathA TI" (3.4.7/3) 3STaprakaraNoparzitaH zuddhAtmA prAdurmavet II4/rA te malina paryAyo karatAM teno AtmA bhinna che' - tevuM vicArI tenA pratye maitrI vagere bhAvo ApaNAmAM jagADI zakAya. tathA sAmenI vyakti "huM hiMsaka chuM, asatyavAdI chuM. tethI mane dhikkAra thAo" - A rIte AtmaniMdAgarbhita dravya-paryAya saMbaMdhI abhedanI vicAraNA karavA dvArA AtmazuddhinA mArge AgaLa vadhI zake. ti.) AnAthI UlaTuM ApaNAmAM jyAre doSadarzana thAya tyAre te malina paryAyathI ApaNo abheda e vicArI, AtmaniMdA, doSaga dvArA AtmazuddhinA mArge AgaLa vadhavuM. paraMtu huM to kAmI chuM, krodhI chuM, raselaMpaTa chuM, mAro svabhAva kharAba ja che. mAro duSTa svabhAva kyAreya vilIna = ravAnA thavAno 1 nathI. huM to kyAreya sudharavAno ja nathI. huM sAdhanA karuM ke na karuM, mArAmAM koI pharaka paDavAno Oaa ja nathI' - A rIte hatAzAnI ane nirAzAnI khAImAM ApaNe gabaDI paDavAnuM nathI. kadAca karmavaza tevI hatAzAnI khINamAM ApaNe gabaDI paDIe tyAre laghutAgraMthi (= inferiority complex)mAMthI bahAra AvavA mATe tathA sattvane skurAyamAna karavA mATe huM malina paryAyo karatAM tadana judo chuM. svayaM nAza pAmavAnA svabhAvavALA te azuddha paryAyo mAruM zuM bagADavAnA ? kema ke huM to atIndriya, alipta, asaMga, dhruva AtmA chuM' - A rIte dravya-paryAyano bheda vicArI zuddha Atmadravya upara potAnI dRSTine sthira karavI. A rIte ja mokSamArge kramasara AgaLa vadhatAM aSTakaprakaraNamAM darzAvela zuddhAtmA pragaTa thAya. tyAM zrIharibhadrasUrijIe zuddhAtmAne udezIne jaNAvela che ke "je vItarAga, sarvajJa, zAzvata sukhanA svAmI, kliSTa karmonA aMzothI rahita tathA sarvathA niSkala-niraMjana che." (42) - Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 4/3 * pratyakSato bhedAbhedA'virodhasAdhanam / 'nanu pratiyogi-tadabhAvayoH virodhAdeva bhedAbhedayorna (ekatra) samAvezaH ityAzaGkAyAmAha -- eka ThAmi sarva jananI sAkhri, pratyakSaI je lahiyAM re; rUpa-rasAdikanI pari tehano, kaho virodha kima kahiyaI re 4/3 (43) zrata, eka ThAmi = ghaTAdika dravyanaI viSaI, sarva abhrAnta jananI =lokanI sAkhi pratyakSa pramANai, rIM "jo bhedAbhadAdika je lahiyaI chaI, to rUpa-rasAdikanI pari tehano virodha kaho kima kahiI? nanu pratiyogi-tadabhAvayoH virodhAdeva bhedA'bhedayoH naikatra samAvezaH ityAzaGkAyAM bhedA'- pa bhedayorekatrA'virodhaM samarthayati - 'saakssinnii'ti| sAkSiNi sarvaloke yat, prtykssennoplbhyte| ekatra rasa-rUpAdivat tadrodhaH kathaM bhavet ? / / 4/3 / / prakRte daNDAnvayastvevam - sarvaloke sAkSiNi (sati) yad rasa-rUpAdivad (bhedAbhedobhayaM) rza putra pratyakSeNa upasthito (matA) tathA the bhavet ?4/rU II ekatra AmraphalAdidravye sarvaloke = sarvasmin abhrAnte jane sAkSiNi sati yad = guNa - -paryAyapratiyogikabhedA'bhedobhayaM rasa-rUpAdivad = amla-madhurAdirasa-harita-pItAdirUpavat pratyakSeNa Na avataraNikA :- "pratiyogI ane tenA abhAva vacce paraspara virodha che. jema ke ghaTa (= pratiyogI) jyAM raheto hoya tyAM teno abhAva (= ghaTAbhAva ) rahI nA zake ane jyAM ghaTAbhAva raheto hoya tyAM ghaTa na rahI zake. Ama pratiyogI ane tenA abhAva vacce virodha hovAnA lIdhe ja ekatra bheda (= pratiyogI) ane abheda (=bhedabhAva) rahI na zake." - A pramANe koIne zaMkA thAya to tenuM nirAkaraNa karavA mATe ekatra bheda ane abheda vaccenA avirodhanuM graMthakArazrI samarthana kare che. hA, bheda-abhedamAM avirodha pratyakSasiddha che. zlokArca - sarva loko sAkSI che ke ekatra rUpa-rasAdinI jema bhedabheda ubhaya paNa pratyakSa pramANathI jaNAya che. tethI bheda-abhedamAM virodha kaI rIte Ave ? (Ama samakita zuddha karavuM.) (43) vI vyAkhyArthI :- tamAma abhrAnta loko sAkSI che ke eka ja kerImAM rUpa ane rasa sAthe rahe che. tethI te bannemAM koI virodha nathI. eTaluM ja nahi, te ja kerImAM khATo rasa ane madhura rasa paNa na rahe che. tathA te ja kerImAM lIlo varNa temaja pILo varNa paNa rahe che. mATe teomAM paNa paraspara virodha nathI. A avirodha mAnavAnuM kAraNa e che ke eka ja kerImAM uparokta rUpa-rasanuM pratyakSa pramANathI bhAna thAya che. pramANathI thatI pratIti jema vilakSaNa rUpa-rasa vacce avirodhane siddha kare che tema te eka ja dravyamAM guNa-paryAyanA bheda tathA abheda vacce avirodhane siddha kare che. kAraNa ke dravya ane guNAdi vacce rahela bhedAbhedaubhayanuM bhAna pratyakSa pramANathI thAya che. tethI 'dravyamAM rahenAra '... cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.ko.(9) + si.mAM che. je dha.ma.mAM "savi pATha. ko. (3)no pATha lIdho che. je pustakomAM "raktatvAdika guNa-paryAyano bhedabheda je.." pATha. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 0 kAlabhedena bhedAbhedAvirodhasiddhiH / 2. na hi dRSTe'nupapannaM nAma' (laghIyastrayavRtti 1/27 pR.9)| pramANena upalabhyate = pramIyate tadrodhaH = tasya dravyAnuyogika-guNaparyAyapratiyogikabhedA'bhedobhayasya y virodhaH kathaM = kena prakAreNa bhavet = sidhyet ? "na hi dRSTe anupapannaM nAma, anyathA sarvatrA'pi ___ tatprasaGgaH" (Sa.da.sa.zlo.57 vR.) iti vyaktaM ssdddrshnsmuccybRhdvRttau| taduktaM sUtrakRtAGgavRttau shriishiilaa| GkAcAryeNa api "na ca dRSTe'nupapannaM nAma | na ca 'sarvaM mithyA' ityabhyupapattuM yujyate, yato dRSTahAniH tenuM chatpanA 2 pApIyarI" (.kR..ra/ma.pa/pU.99/9.rU76) tiA ayamatrAzayaH - yathA 'yatraivA''mraphale pUrvamamlarasa AsIt tasminneva pazcAd madhurarasa ' aavirbhvti'| yathA ca 'yasminneva Amraphale pUrvaM haritarUpamAsIt tasminneva pItarUpamupajAyate' iti * pratyakSataH pramIyate tathaiva yasminnevA''tmadravye kevalajJAnAnutpAdakAle kevalajJAnabheda AsIt tasminneva Ni kevalajJAnotpattidazAyAM kevalajJAnA'bhedo vartate yasminneva ca devAtmani manuSyaparyAyAnutpAdAvasthAyAM __ manuSyaparyAyabheda AsIt tasminneva manuSyaparyAyotpattidazAyAM manuSyaparyAyA'bhedo vartate, pUrvakAlAvacchedena guNa-paryAyabhedavati dravye uttarakAlAvacchedena guNa-paryAyA'bhedasattve'virodhAt / / (= dravyAnuyogika) guNa-paryAyanA (= guNa-paryAya pratiyogika) bheda ane abheda - A bannemAM virodha rahelo che - tevuM bRhaspati paNa kaI rIte siddha karI zake ? kAraNa ke pratyakSa pramANathI je vastu je rIte jyAM jANelI hoya, joyelI hoya teno te rIte tyAM svIkAra karavAmAM asaMgati zA mATe Ave? anyathA = pratyakSapramANasiddha vastumAM virodhanuM uddabhAvana karavAmAM Ave to dareka sthaLe virodha mAnavAnI Apatti Avaze' - A pramANe padarzanasamuccayabRhadravRttimAM spaSTapaNe zrIguNaratnasUrijIe jaNAvela che. zrIzIlAMkAcArya bhagavaMte paNa sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM jaNAvela che ke "pratyakSa pramANathI dekhAyela e vastumAM asaMgati nathI hotI. "je dekhAya che te mithyA che.'- evuM svIkAravuM to yogya ja nathI. kema ke tema karavAmAM je dekhAya teno apalApa karavA svarUpa daSTahAni tathA je mithyApaNuM nathI dekhAtuM Cii teno svIkAra karavA svarUpa adRSTa kalpanA - A be moTA doSa lAgu paDe che." Y/ kALabhedathI bhedabhedamAM avirodha / () ahIM kahevAno Azaya e che ke je rIte je kerImAM pUrve khATo rasa hato ane te ja kerImAM pAchaLathI madhura rasa pragaTa thAya che tathA je kerImAM pUrve lIlo varNa hato te ja kerImAM pAchaLathI pILo varNa pragaTa thAya che - A hakIkata pratyakSa pramANathI nizcita thAya che, te ja rIte je AtmadravyamAM kevalajJAnanI utpattinI pUrve kevalajJAnano bheda hato, te ja AtmadravyamAM kevalajJAnanI utpattinA avasare kevalajJAnano abheda rahelo hoya che. tathA manuSyaparyAyanI utpattinI pUrve je devAtmAmAM manuSyaparyAyano bheda hato, te ja devanA AtmAmAM manuSyaparyAya utpanna thAya te samaye manuSyaparyAyano abheda hoya che. tethI pUrvakAlavicchedana guNa-paryAyanA bhedathI viziSTa evA dravyamAM uttarakAlavicchedana guNa-paryAyano abheda rahevAmAM koI virodha Avato nathI. '.... cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.ko. (9) + si.mAM che. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 4/rU 0 pratItyA ekatra ekadA bhedAbhedasiddhiH / jima rUpa-rasAdikano ekAzrayavRttitvAnubhavathI virodha na kahiyaI, tima bhedabhedano paNi jANavo. sa. idamevA'bhipretya vizeSAvazyakabhASye "natthi puDhavIvisiTTho ghaDo tti jaM teNa jujjai annnno| jaMgha puNa ghaDo tti puvvaM na Asi puDhavI tao anno / / " (vi.A.bhA.2104) ityuktam / pRthivyA vyatirikto .... ghaTo na dRzyate iti paryAya-paryAyiNoH abhedaH, pUrvaM ghaTo nA''sIditi tayoH bhedazca ityevaM / bhedA'bhedasiddhiH drssttvyaa| nanvevamekatraikakAlAvacchedena guNa-paryAyayoH bhedA'bhedobhayaM na sidhyediti cet ? / na, ekatraiva mRdAdidravye ekakAlAvacchedenA'pi rUpa-rasayoriva raktarUpAdiguNapratiyogikabhedA'bhedayoH piNDa-kusUlAdiparyAyapratiyogikabhedA'bhedayozca pratyakSeNa pramIyamANatvenA'virodhAt / ___ 'mRdo raktarUpaM mRd raktA' iti ekasyAmeva pratItau pUrvatra avigAnena SaSThyA mRd-raktayoH rNi x paryAya-paryAyI vacce bhedAbheda : vizeSAvazyakabhASya () "paryAyanI niSpattinI pUrve paryAya-paryAyI vacce bheda tathA uttarakALamAM te banneno abheda hoya che." A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "je kAraNe pRthvI (= mATI) karatAM atirikta ghaDo nathI jaNAto te kAraNe pRthvIthI tene abhinna mAnavo yogya che. tathA je kAraNe pUrve ghaDo hAjara na hato te kAraNe pRthvIthI te judo che." matalaba pRthvIthI bhinna svarUpe ghaDo na dekhAvAthI ghaTaparyAya ane pRthvIdravya vacce abheda che. tathA ghaTanI utpatti thavAnI pUrve ghaDo na hato. tethI paryAya-paryAyI vacce bheda che. Ama paryAya-paryAyI vacce bhedabhedanI siddhi samajavI. zaMkA :- (navaeNva.) syAdvAdIe "eka ja dravyamAM guNa-paryAyano bhedabheda mAnavAmAM koI virodha nathI - AvuM siddha karavA mATe je daSTAMta Apela che tenA dvArA eka dravyamAM vibhinnakAlavicchedana guNano bhedabheda che ane paryAyano bhedabheda siddha thaze. paraMtu "ekatra ekakAlavicchedana guNano bhedabheda ane paryAyano gha!, bhedabheda rahelo che' - tevuM siddha nahi thaI zake. syAdvAdInA siddhAMta mujaba to ekatra ekakAlavicchedana guNa Adino bhedabheda mAnya che. AvuM siddha karavA mATe uparokta dRSTAMta samartha nathI ja. ) eka kAlavicchedena ekatra bhedAbhedanI siddhi) samAdhAna :- (, .) uparokta zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke eka ja mATI vagere dravyamAM ekamAlaavacchedana paNa rUpa ane rasa nAmanA be vilakSaNa guNadharmo jema rahI zake che, tema te ja eka mRdu dravyamAM ekamAlaavacchedana rakta rUpa vagere guNano bhedabheda ane piMDa-kuzUla vagere paryAyano bhedabheda rahI zake che. AvuM mAnavAmAM koI virodha nathI. AnuM kAraNa e che ke pratyakSa pramANathI ja ekatra eka kALamAM te dharmayugalonI satya pratIti thAya che. ("mRdo.) Azaya e che ke "je samaye mATImAM rU5 raheluM che te ja samaye tyAM rasa paNa rahelo hoya che' - A pramANe pratyakSa pramANathI pratIti thAya che. tethI ekatra ekamAlaavacchedana paraspara 1. nAsti pRthivIviziSTo ghaTa iti yat tena yujyte'nnyH| yat punarghaTa iti pUrvaM nA''sIt pRthivI tato'nyaH / / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 * sarvathAbhedAdau vyavahAravirodhaH / pa bhedo dyotyate uttaratra ca sAmAnAdhikaraNyena abhedH| tatazcaikakAlAvacchedena dravya-guNayoH bhedAbhedau ___ pratyakSata eva sidhytH| evameva 'mRdaH piNDaH, piNDAtmikA mRd' iti pratItyA dravya-paryAyayoreka kAlAvacchedena bhedaabhedsiddhirvsaatvyaa| ma mRdAdidravya-raktAdiguNayorekAntena bhede yathA 'mRdAdidravyaM paTaH' iti na pratIyate prayujyate vA tathA 'mRdAdidravyaM raktami'tyapi na pratIyeta prayujyeta vaa| --- evamekAntena tayorabhede 'ghaTasya ghaTa' iti yathA na pratIyate prayujyate vA tathA 'mRdAdidravyasya 1. raktarUpami'tyapi na pratIyeta prayujyeta vaa| evaM dravya-paryAyayorapi jJeyam / vilakSaNa rUpa-rasano svIkAra karavAmAM virodha nathI. te ja rIte je samaye mRdu dravyamAM raktarUpa vagereno bheda rahe che, te ja samaye teno abheda paNa tyAM rahe che. tathA je samaye mATImAM piMDa-kuzUla Adi paryAyono bheda rahe che, te ja samaye te paryAyono abheda paNa rahe che' - A pramANe pratIti thAya che. "mATInuM lAlarUpa tathA lAla mATI' - A pratItinA pUrva bhAgamAM mATI ane lAlarUpa vacce bhedanuM jJAna thAya che. kAraNa ke tyAM bhedadyotaka chaThThI vibhaktinuM avagAhana thAya che. tathA pratItinA uttara bhAgamAM mATI ane lAlarUpa vacce abhedanuM bhAna thAya che. kAraNa ke tyAM abhedadyotaka samAnavibhaktikatva raheluM che. tathA A pratIti eka ja samaye thAya che. tethI ekamAlaavacchedana ekatra guNano bheda-abheda svIkAravAmAM virodha nathI. A ja rIte "mATIno piMDa ane piMDasvarUpa mATI' A pratIti dvArA sa ekamAlaavacchedana ekatra paryAyano bhedabheda svIkAravAmAM virodha nathI. cha ekAMta bhedano ke ekAMta abhedano svIkAra asaMgata cha vI (gRhi.) jo mATI vagere dravya ane raktarUpa vagere guNa - A be vacce ekAnta bheda mAnavAmAM Ave to "mRdu Adi dravya lAla che' - AvI pratIti ke prayoga nahi thAya. jema mATI ane paTa se paraspara atyaMta bhinna hovAthI "mATI paTa che' - AvI pratIti thatI nathI. tema ja mATI ane lAlarUpa paraspara atyaMta bhinna hoya to "mATI lAla che' - AvI pratIti ke prayoga thaI na zake. (a.) te ja rIte jo dravya ane guNa vacce ekAMte abheda hoya to jema "ghaDAno ghaDo' A pramANe pratIti ke padaprayoga nathI thatA tema "mATInuM lAlarUpa" AvI paNa pratIti ke padaprayoga thaI na zake. paraMtu "lAla mATI" ane "mATInuM lAlarUpa" - AvI pratIti ane prayoga to prasiddha che. AthI dravya ane guNa vacce mAtra bheda ke kevala abheda mAnI na zakAya. paraMtu "bhedaanuviddha abheda mAnavo joIe. A rIte dravya-paryAya aMge paNa samajI levuM. spaSTatA :- "dha ghaTa satra vartata AvI pratIti ke prayoga thatA nathI. paraMtu "rajjo ghaTa: satra vartate' - AvI pratIti ane zabdaprayoga asmalita rIte thAya che. A sUcave che ke ghaTa ane ghaTa vacce jevo atyaMta abheda che, tevo atyaMta abheda ghaTa ane lAlarUpa vacce nathI. tethI 'dravya ane guNa vacce atyaMta abheda nahi paNa kathaMcit abheda (= bhedaanuviddha evo abhedo rahelo che' - tevuM siddha thAya che. tathA "Ta: ITa: satra vartate' AvI ("ghaTa paTasvarUpa che tevuM siddha karanArI) pratIti ke prayoga nathI thatA, paNa "o Ti: satra saMyojana vartate' AvI pratIti ane prayoga thAya Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnAdhikaraNyAdito bhedAbhedAvirodhasiddhiH 389 T Ke idaJcAtrA'vadheyam - yayoH padArthayoH sarvathA bhedaH abhedo vA taddbodhakapadayoH naiva pa sAmAnAdhikaraNyaM vaiyadhikaraNyaM vA sambhavati kintu yayoH bhedasaMvalitA'bhedaH tAdRzasthale eva / tatazva dravya-paryAyayoH prAntamete 'mRdraH paTa' tivad 'mRt vaTaH' tivad vA 'mRdraH piNDaH' kRti, 'mRt piNDAtmikA' iti vA na pratIyeta vyavahriyeta vA / ekAntA'bhede tu 'ghaTo ghaTaH' itivad, 'ghaTasya ghaTa' itivad vA 'mRt piNDAtmikA' iti, 'mRdaH piNDa' iti vA na pratIyeta vyavahiyeta vaa| tatazca prasiddhapratItyAdibalena dravya-paryAyayorapi bhedAnuviddhA'bhedA'bhyupagama AvazyakaH / ka itthaM zAbdikasAmAnAdhikaraNya-vaiyadhikaraNyayoraskhalavRttyopalambhAd dravye guNa-paryAyayoH bhedA'bhedobhayasiddhiH pratyakSAdeva pramANAd jAyamAnA kena pratyAkhyeyA ? kathaM vA tatra virodha udbhAvanIyaH ? idamevA'bhipretya AcArAGgasUtravRttI zrIzIlAGkAcAryeNa api " na hi dRSTe'nupapannaM nAma / naca che. tenAthI siddha thAya che ke ghaDo paTa karatAM jema atyaMta bhinna che tema lAla rUpa karatAM ghaDo atyaMta bhinna nathI, paraMtu kathaMcit bhinna che. arthAt 'dravya ane guNa vacce paraspara kathaMcid bheda (= abhedaviziSTa bheda) rahelo che' tema siddha thAya che. A rIte dravya-paryAya aMge samajI levuM. * sAmAnAdhikaraNya ane vaiyaghikaraNya aMge vicAraNA rNi kA (rUvagyA.) ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke je be padArthamAM atyaMta bheda ke atyaMta abheda hoya te padArthano bodha karAvavA mATe samAnavibhaktikatvasvarUpa zAbdika (= zabdaniSTha) sAmAnAdhikaraNya SaSThIvibhaktigarbhitatvasvarUpa zAbdika vaiyadhikaraNya saMbhavita nathI. jyAM bhedasaMvalita abheda hoya tyAM ja sAmAnAdhikaraNya ane vaiyadhikaraNya saMbhave. tethI dravya ane paryAya vacce jo ekAMte bheda hoya su to 'mATIno paTa' A pratIti ke zabdaracanA jema nathI thatI, tema 'mATIno piMDa' A pratIti ke vyavahAra paNa thaI na zake. tathA atyaMta bhinna hovAthI 'mATI paTa che' A pratIti ke zabdaracanA thatI nathI, bA tema 'mATI piMDasvarUpa che' - AvI pratIti ke vyavahAra thaI na zake. tema ja dravya ane paryAya vacce sarvathA abheda hoya to 'ghaDo ghaDo' A pratIti thatI nathI, tema 'mATI piMDa che' A pratIti thaI sa na zake. athavA 'ghaDAno ghaDo' - A pratIti thatI nathI, tema 'mATIno piMDa' A pratIti ke vyavahAra thaI na zake. tethI uparokta prasiddha prAmANika pratIti vagerenA baLathI dravya ane paryAya vacce paNa kevala bheda ke kevala abheda nahi paNa bhedaanuviddha abheda mAnavo jarUrI che. ' pratyakSaprasiddha arthamAM avirodha - jaina (i.) A rIte dravyane ane guNa-paryAyane darzAvanArA zabdomAM zAbdika sAmAnAdhikaraNya ane zAbdika vaiyadhikaraNya sarva lokone askhalad vRttithI (= lakSaNAthI nahi paNa zaktinAmaka padavRttithI) pratIta thAya che. tethI dravya ane guNa-paryAya vacce bhedAbhedaubhayanI siddhi pratyakSathI thAya che. pratyakSa pramANathI thatI prastuta bhedAbhedanI siddhine koNa aTakAvI zake ? athavA to dravyamAM guNAdinA bhedAbhedano svIkAra karavAmAM kaI rIte virodhanuM udbhAvana thaI zake ? arthAt na ja thaI zake. A ja abhiprAyathI zrIzIlAMkAcAryajIe paNa AcArAMgasUtranI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "pratyakSa pramANathI joyela padArthane 4/2 - - - Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratyakSaviSaye virodhA'sambhavaH / rasa 3 - "ra di pratyakSadRSTaDaLe virothI nAma' () pa sakalapramANapraSThapratyakSasiddhe'rthe'numAnameSTavyam" (A.sU.1/5/5/163 pR.224) ityuktam / yathoktaM sammati tavRtto pa "na di phuTeDanupanna nAma" (4.ta.9/9/g.71) tiA "ra di kureDapi anupapannatA nAma" / (pra.vA.2/210 ala.pR.697) iti pramANavArttikA'laGkAre prjnyaakrguptH| taduktaM vAcaspatimizreNa api ma nyAyakaNikAyAM "na hi kariNi dRSTe cItkAreNa tam anumimate prekSAvantaH"- (nyA.ka.pR.191, zabdalezabhedena tattvacintAmaNi-anumAnakhaNDa-pakSatAprakaraNoddhRtaM pR.628) iti / uktaJca anyatrA'pi "na hi pratyakSadRSTe'rthe * virodho nA" () rUDhiA ka etena guNa-paryAyanivRttau niyamena dravyaM nivartate cet ? tarhi tato dravyA'bhedaH eva, dravyANi 'nivartane tu tato dravyabheda eveti kathamekatra bhedA'bhedobhayamiti vikalpayugalodbhAvanamapi nirastam, vize asaMgati na hoI zake. kAraNa ke pratyakSa pramANa sarva pramANamAM baLavAna che. sarva pramANamAM baLavAna evA pratyakSa pramANathI siddha evA padArthanI siddhi mATe anumAna pramANanI AvazyakatA rahetI nathI." saMmatitarkavyAkhyAmAM paNa jaNAvela che ke "pratyakSa pramANathI dekhelI bAbatamAM asaMgati na hoI zake." pramANavArtikAlaMkAramAM bauddhAcArya prajJAkaragupta paNa A ja vAta jaNAvI che. vAcaspatimizra nAmanA vidvAne paNa nyAyakaNikAmAM jaNAvela che ke "sAkSAt hAthIne joyA pachI "A hAthI che' - tevuM siddha karavA mATe hAthInA citkAra dvArA hAthInI anumiti anumAnapriya buddhizALI mANaso karatA nathI." anyatra paNa jaNAvela che ke "pratyakSa pramANathI pratIta evA arthano svIkAra karavAmAM virodha na AvI zake." prastutamAM dravya ane guNAdi vacce bhedabheda pratyakSasiddha = pratyakSapramANadaSTa) che. tethI teno Cii svIkAra karavAmAM koI virodha Avato nathI - tevuM tAtparya che. ja dravyanI nivRtti-anivRttino vikalpa che pUrvapakSa :- (rtana) dravya ane guNAdi aMge be prakAranA prazna ubhA thAya che. te A pramANe - guNa ane kriyA ravAnA thatAM dravya avazya ravAnA thAya che ke nahi ? jo guNanI ane paryAyanI nivRtti thatAM dravyanI avazya nivRtti thatI hoya to guNa ane paryAya sAthe dravyano abheda ja hovo joIe. tathA guNanI ane paryAyanI nivRtti thatAM dravyanI nivRtti thavAno niyama na hoya to guNa ane paryAya karatAM dravya bhinna ja hoya. A rIte dravya ane guNAdi vacce kAM to abheda haze kAM to bheda haze. paraMtu bhedabheda ubhaya ekatra kaI rIte rahI zake ? spaSTatA :- ghaTa hAjara thatAM kuMbha avazya hAjara thAya. tathA ghaTano nAza thatAM kuMbhano avazya nAza thAya. tethI ghaTa ane kuMbha abhinna che, samaniyata che. A rIte jo dravya ane guNAdi paraspara samaniyata hoya to dravyamAM guNAdino abheda ja hoya. tathA dravya ane guNAdi jo asamaniyata hoya to dravya ane guNAdi paraspara bhinna ja hoya. paraMtu dravyamAM guNAdino bheda ane abheda banne na hoya. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 anubhavasya balAdhikatve zrIharibhadrasUrisammatiH 0 ___ dravyanivRttyanivRttivikalpayugmasya sArvajanInA'bAdhitapratyakSAnubhavakavalitatvAt, anyathA hastiprAptA-pa 'prAptavikalpayugalasyA'pi hastipakAnubhavabAdhakatvaM prasajyeta / taduktaM zrIharibhadrasUribhiH dharmasaGgrahaNyAM rA '"mottUNamanubhavaM kiM pamANabhAvo viyappajuyalassa ? / tadaNuhavassavi evaM apamANattammi kiM teNa ? / / " __ (i.sa.rU44) tiA "vat yathA no DraSTa tat tarthava anumantavya nirUpa , nAnyathA" (dra tU.ra/rU/ra6 ) zA.bhA.pR.615) iti brahmasUtrazAGkarabhASyoktiH apytraanusndheyaa| ___kumArilabhaTTena api mImAMsAzlokavArtike vanavAde "ihA'naikAntikaM vastvityevaM jJAnaM sunizcitam" ka | vikalpa karatAM anubhava baLavAna ! uttarapakSa :- (kavyanivR.) guNAdinI nivRtti thatAM dravyanI nivRtti avazya thAya che ke nahi ? A pramANe vikalpayugalanuM tame je ubhAvana karela che tenuM nirAkaraNa to pUrvokta sArvajanIna-sArvalaukika abAdhita pratyakSa anubhava dvArA ja thaI jAya che. Azaya e che ke "lAla mATI" ane "mATInuM lAlarUpa" A rIte sAmAnAdhikaraNya, vaiyadhikaraNya avagAhinI pratIti ane prayoga AryajanomAM asmalita rIte prasiddha che. tethI dravyamAM guNAdino bhedabheda pratyakSa pramANathI ja siddha che. abAdhita pratyakSathI jenI siddhi thatI hoya tenA svIkAramAM virodha vagere doSo AvatA nathI. kAraNa ke ApaNI kalpanAthI UbhA karelA vikalpayugala karatAM abAdhita anubhava ja vadhAre baLavAna che. jo abAdhita anubhava karatAM kAlpanika vikalpayugala vadhAre baLavAna hoya to hAthI prAptane mAre ke aprAptane ?' A pramANe tArkika vidyArthIe darzAvela vikalpayugala paNa mahAvatanA anubhavano virodha karaze. Azaya e che ke mahAvatanA , aMkuzanI bahAra gayela gAMDo hAthI rastAmAM ubhelA tArkika vidyArthIne mArI na nAkhe te mATe mahAvata , tene kahe che ke "tuM dUra jA, bAkI hAthI tane mArI nAkhaze." A vAta sAMbhaLIne adhakacarA tarkazAstrane bhaNelo te vidyArthI mahAvatane prazna kare che ke "hAthI prAptane (= sparzela mANasane) mAre ke aprAptane? 21 jo prAptane mAre to sauprathama tane mAraze. tathA jo hAthI aprAptane mAre to AkhA jagatane te mArI nAkhe." AvA kutarka karanAra vidyArthInA vikalpayugalathI mahAvatanA anubhavanuM khaMDana thaI zakatuM nathI. kAraNa ke kAlpanika vikalpayugala karatAM abhrAnta anubhava vadhu baLavAna che. tethI ja zrIharibhadrasUrijIe dharmasaMgrahaNimAM jaNAvela che ke "anubhavane choDIne zuM vikalpayugala pramANa hoI zake? AvuM mAnavAmAM Ave to anubhava paNa apramANa thaI jAya. tethI vikalpayugalathI saryuM." "je vastu je rIte dekhAya, te vastune te rIte ja nirIkSakoe mAnavI joIe. bIjI rIte te vastune na manAya' - A mujaba brahmasUtrazAMkarabhASyanI vAtanuM paNa ahIM anusaMdhAna karavuM. anekAMtavAdamAM anyadarzananI saMmati che. (ma.) kevala jainone ja ekatra bhedabhedano samAveza = anekAMta mAnya che tevuM nathI. anyadarzanakArone paNa vastunI anekAntAtmakatA mAnya che. tethI ja mImAMsakamUrdhanya kumArila bhaTTa paNa mImAMsAzlokavArtika graMthanA vanavAda prakaraNamAM jaNAvela che ke "A jagatamAM "vastu anaikAntika = anekAntAtmaka che.'1. muktvA'nubhavaM kiM pramANabhAvo vikalpayugalasya ? / tadanubhavasyApi evamapramANatve kiM tena ? / / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 * pratyakSasiddhe udAharaNA'nAvazyakatA 0 Daa tathA pratyakSadaSTa athai daSTAntanuM paNi kArya nathI. (pI.zno.vA. vana.80) rUtyutya kAntavAre svasammatiH zatA | taduktaM prabhAcandreNa api nyAyakumudacandre "bhedA'bhedaikAntayoranupalabdhaH arthasya siddhiH anekAntAd" rA (nyA.ku.ca.pR.358) iti| anyatrA'pi "dravyAt svasmAdabhinnAzca vyAvRttAzca parasparam / unmajjanti nimajjanti jalakallolavajjale / / " (nyAyakumudacandre uddharaNa-pR.370, saptabhaGgInayapradIpe uddharaNa-pR.45) ityuktam / - taruM tattvArtharAkhavArnize sattAvArtheA kanevAntAt siddhi:" (ta.rA.vA.9/10/13) rUttiA diranekAnta" (nai.vyA.9/9/9) rUti pUjyapAlatamainendravyavirasUtra, "siddhiH cAra ka (si.he.za.1/1/2) iti siddhahemazabdAnuzAsanasUtraJca vyAkhyAtam, padArthe iva pade'pi anekAntavAdasyA4 'vyAhataprasaratvAt / ___ yadyapi pratyakSadRSTe'rthe udAharaNamapi paramArthataH prAjJAnAM nA''vazyakam / taduktaM "kvedamanyatra A pramANe sunizcitapaNe jJAna thAya che." (ta6) digaMbara jainAcArya prabhAcaMdrajIe paNa nyAyakumudacaMdra graMthamAM jaNAvela che ke "koI paNa padArthamAM potAnA guNadharmono ekAMte bheda ke ekAMte abheda jaNAto nathI. tethI padArthanI siddhi anekAMta dvArA thAya che." A ja pramANe nyAyakumudacaMdra ane saptabhaMgI nayapradIpa graMthamAM prastuta bAbatamAM upayogI uddharaNa prApta thAya che. te A mujaba che - "potAnA dravyathI abhinna ane paraspara bhinna evA guNadharmo pANImAM jalataraMganI jema unmajjana ane nimajjana kare che." tattvArtharAjavArtikamAM akalaMka nAmanA digaMbara vidvAne paNa jaNAvela che ke "padArthanI siddhi anekAMta pramANathI thAya che." . () AvuM kahevAthI "padanI siddhi anekAntathI = syAdvAdathI thAya che' - A pramANe digaMbarapUjyapAdaracita jainendravyAkaraNasUtranI tathA kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrAcArya dvArA racita siddhahema* zabdAnuzAsananA sUtranI vyAkhyA thaI gaI tema samajI levuM. kAraNa ke padArthanI jema padamAM paNa anekAntavAdano pracAra ane prasAra avyAhata che. che padamAM ane padArthamAM anekAMta che spaSTatA:- tattvArtharAjavArtikamAM padArthanI siddhi anekAMtavAda dvArA darzAvela che. jyAre jainendravyAkaraNa tathA siddhahemazabdAnuzAsanamAM padanI siddhi anekAMtavAda dvArA jaNAvela che. koI paNa padArthanI siddhi karanAra tarkazAstra vagerene svasaMmata padArthanI siddhi mATe anekAMtavAdano Azraya levo ja paDe che. te ja rIte koI paNa padanI (zabdanI) siddhi karanAra vyAkaraNazAstra paNa svasaMmata padanI siddhi = niSpatti mATe anekAMtavAdano Azraya levo ja paDe che. darzanazAstra hoya, vyAkaraNa hoya ke Agama graMtha hoya te badhAne potAne je kahevuM che tenI samyapha siddhi anekAMtavAda vinA azakya che. (pa.) jo ke pratyakSa pramANathI jaNAyelA arthane vize udAharaNa ApavuM e paNa prAjJa puruSone paramArthathI Avazyaka nathI. tethI ja pratyakSadaSTa bAbatamAM "AvuM anyatra kyAM jovAyela che ?" - Ama udAharaNane pUchanAra vyakti pratye kaTAkSa karatAM jaNAvela che ke "aho ! tArI nipuNatA ke anumAnanI S Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 0 virodhadoSamImAMsA 393 uktaM ca - kvedamanyatra dRSTatvam ? aho ! nipuNatA tava / dRSTAnta rAvaNe candra pratyakSeDathanumAnavat | ( ) 'sAmprataM pUrvoktasaptadazadUSaNanirAkaraNAya prayatAmahe / tathAhi - yaccoktaM rasAdikaM svAbhAvA'samAnAdhikaraNameva sa dRSTamiti tathaiva klpyte| bhedA'bhedAdikaM tu svA'bhAvasamAnAdhikaraNameva dRzyate cet ? dRSTatvam ? aho ! nipuNatA tv| dRSTAntaM yAcase yat tvaM pratyakSe'pyanumAnavat / / " ( ) iti / tathApi pa mandamatyupakArAyA'smAbhI rUpa-rasAdhudAharaNato dravye guNa-paryAyayoH bhedA'bhedasiddhiH kRtetyadoSa iti| sAmprataM pUrvoktasaptadazadUSaNanirAkaraNAya prayatAmahe / tathAhi - yaccoktaM 'rUpa-rasAdikaM svAbhAvA'samAnAdhikaraNameva = parasparA'bhAvA'samAnAdhikaraNameva dRSTamiti tathaiva parasparA'viruddhaM ma kalpyate / bhedA'bhedAdikaM tu svA'bhAvasamAnAdhikaraNameva = parasparA'bhAvasamAnAdhikaraNameva dRzyate / " bhedasyA'bhedAbhAvasamAnAdhikaraNatvAd abhedasya ca bhedAbhAvasamAnAdhikaraNatvAttayoH mitho viruddhatvameva / khyate' rUktiA jema pratyakSa pramANamAM paNa tuM udAharaNa mAMge che. tema chatAM maMdabuddhivALA jIvonA upakAra mATe rUparasa vagerenA udAharaNathI dravyamAM guNa-paryAyanA bhedabhedanI siddhi ame karela che. tethI "pratyakSasiddha ekatra bhedAbhedanI siddhi mATe tame zA mATe rUpa-rasanuM udAharaNa dekhADyuM ?' A praznane avakAza nathI. sa sattara doSanuM nirAkaraNa , (sAgrad.) have pUrve (4/1mAM) ekAMtavAdIe jaNAvela sattara doSanA nirAkaraNa mATe ame prayatna karIe chIe. te A pramANe - (1) "rUpa ane rasa vagere potAnA = parasparanA abhAvane asamAnAdhikaraNa ja hoya evuM dekhAya che. tethI rUpa-rasa vagere paraspara avirodhI = svaabhAvaasamAnAdhikaraNa che - tevuM ame mAnIe chIe. paraMtu bhedabheda vagere to potAnA = parasparanA abhAvanA samAnAdhikaraNa ro ja hoya tevuM dekhAya che. bheda abhedabhAvane samAnAdhikaraNa che tathA abheda bhedabhAvane samAnAdhikaraNa che. mATe bhedabhedamAM to virodha ja mAnavo joIe' - A pramANe ekAntavAdI kahe che. spaSTatA :- "eka adhikaraNamAM rahetAM padArtho paraspara samAnAdhikaraNa kahevAya. eka padArtha bIjA padArthano samAnAdhikaraNa hoya to te banne padArtha paraspara avirodhI kahevAya. paraMtu eka padArtha bIjA padArthanA abhAvane ja samAnAdhikaraNa hoya (arthAt te banne padArtha ekatra ekIsAthe rahetA na hoya, to te be padArtha paraspara virodhI kahevAya. tathA je be padArtha parasparanA abhAvane asamAnAdhikaraNa hoya to te be padArtha paraspara avirodhI kahevAya. rUpa-rasa vagere yugapata ekatra rahetA hovAthI teo ekabIjAnA abhAvanA asamAnAdhikaraNa che. tethI teo paraspara avirodhI che. paraMtu jyAM jeno bheda hoya tyAM teno abheda nathI hoto. matalaba ke bheda abhedabhAvane samAnAdhikaraNa che. tathA jyAM jeno abheda hoya tyAM teno bheda nathI hoto. matalaba ke abheda bhedabhAvane samAnAdhikaraNa che. Ama bheda ane abheda parasparanA abhAvanA samAnAdhikaraNa che. mATe bhedabheda paraspara virodhI che' - AvuM pUrvapakSInuM maMtavya che. '....pRSTha 393 thI 427 sudhIno cihradayamadhyavartI vistRta pATha pustakomAM nathI.ko. (3) + lI.(4) + si.mAM che. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 * avirodhakalpanAyAM nirdoSatA 0 4/3 sa. saMyoga-vibhAgAdivat tathAkalpane'pi ko doSaH ? sa pratiyogitvasya ekasya anugatatvena pratiyogi-tadabhAvayoH tanna, saMyoga-vibhAgAdivat tathAkalpane'pi ko doSaH ? na hi kapisaMyoga-vibhAgayoriva bhedAbhedayoH mithaH samAnAdhikaraNatve kamapi doSaM pazyAmaH / kiJca, bhedasya bhedAbhAvapratiyogitvena bhedAbhAvasya ca bhedAbhAvAbhAvapratiyogitvena pratiyogitvasya ma svAzrayaniSThAnuyogitvanirUpitapratiyogitvasya vA ekasya bheda-bhedAbhAvayoH anugatatvena pratiyogi thI virodha doSa asaMgata thI (tatra) (1) A dalIla yogya nathI. kema ke jema saMyoga ane vibhAga vagere guNomAM paraspara virodha nathI tema bheda ane abheda vacce virodha nathI tevI kalpanA karavAmAM zuM vAMdho Ave ? koI nahi. Azaya e che ke dIvAlane banne hAtha aDakelA hoya temAMthI eka hAtha tyAMthI chuTo paDIne vRkSane sparze tevI sthitimAM vRkSasaMyoga ane dIvAlavibhAga nAmanA be guNo eka ja hAthamAM utpanna thAya che. navya nyAyanI paribhASAmAM kahIe to vRkSasaMyoga dIvAlavibhAgano samAnAdhikaraNa che. arthAt divAlavibhAgapratiyogika abhAvano asamAnAdhikaraNa vRkSasaMyoga che. mATe te banne paraspara avirodhI che. athavA ema paNa kahI zakAya ke vRkSamAM zAkhAavacchedana kapisaMyoga che tathA mUlavicchedana kapivibhAga rahe che. tethI kapisaMyoga ane kapivibhAga banne paraspara samAnAdhikaraNa hovAthI avirodhI che. A vAta ekAMtavAdI taiyAyikone mAnya che. tethI graMthakArazrI ekAMtavAdInI sAme jaNAve che ke A zabdataH saMyoga ane vibhAga vacce virodha jaNAto hovA chatAM arthataH te bannemAM jema koI virodha nathI, tema zataH bheda ane abheda vacce virodha jaNAvA chatAM arthataH te bannemAM koI virodha nathI. - A pramANe mAnavAmAM zuM doSa Ave ? matalaba ke "kapisaMyoga ane kapivibhAganI jema bheda abhedane 2 samAnAdhikaraNa che? - tevuM mAnavAmAM amane anekAntavAdIne koI doSa jaNAto nathI. 6 bhedabhedamAM ekatra vyApyavRttitA : prAcIna jainAcArya , ( jigya) jo ke naiyAyika pratiyogI ane tenA abhAva vacce virodha mAne che. tethI bheda ane bhedabhAva vacce naiyAyika virodhanuM uddabhAvana kare che. paraMtu A vyAjabI nathI. kAraNa ke bhedabhAva paNa bhedabhAvAbhAvano pratiyogI che. arthAta bhedamAM jema bhedabhAvanI pratiyogitA rahelI che, tema bhedabhAvamAM bhedabhAvAbhAvanI pratiyogitA rahelI che. Ama bhedamAM (pratiyogImAM) ane bhedabhAvamAM pratiyogitA nAmano anugata guNadharma rahelo che. (jema rUpamAM ane rasamAM guNatva anugata jAti rahevAthI rUpamAM ane rasamAM ekAMte virodha nathI, tema) bhedamAM ane bhedabhAvamAM pratiyogitva nAmano anugata dharma rahevAthI te bannemAM ekAMte virodha nathI. athavA bhedamAM ane bhedabhAvamAM svAzrayaniSThAnuyogitAnirUpita pratiyogitA svarUpa eka anugata guNadharma rahI zake che. dA.ta. ghaTabhedanA Azraya paTamAM rahelI anuyogitAthI nirUpita pratiyogitA ghaTabhedamAM rahe che. tathA ghaTabhedabhAvanA Azraya ghaTamAM rahelI anuyogitAthI nirUpita pratiyogitA ghaTabhedabhAvamAM rahe che. Ama ghaTabhedamAM ane ghaTabhedabhAvamAM Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . virodhasya viziSya vizrAntatvam / virodhasyApi viziSya vizrAntatvAt, guNa-guNyAdibhedAbhedAdyavirodhakalpanAyAmeva lAghavAt / / ata eva guJjAyAM kRSNatva-raktatvayoriva nA'nayoH dRSTaH tatra samAveza: kintu dADime snigdhoSNatvayorivA'vibhAgavRttyeti prAJcaH / -tadabhAvayoH virodhasyApi viziSya eva vizrAntiH, na tu sarvathA; guNa-guNyAdibhedAbhedAdyavirodha- pa kalpanAyAmeva zarIrakRtalAghavAt / virodho nAma svAbhAvasAmAnAdhikaraNyam, avirodhastu svasAmAnAdhikaraNyalakSaNaH iti zarIralAghavasahakAreNa sArvatrika-sArvajanIna-svarasavAhipratyakSasahakAreNa ca guNa / -guNinoH paryAya-paryAyiNozca bhedA'bhedA'bhyupagame lezato'pi virodhaH naasti| ata eva guJjAyAM kRSNatva-raktatvayoriva nA'nayoH dRSTaH tatra samAvezaH kintu dADime pitta -zleSmanAzakayoH snigdhoSNatvayorivA'vibhAgavRttyeti prAJcaH / guJjAyAM kRSNatva-raktatvayoravyApyavRttiteti guJjodAharaNena na bhedA'bhedayoH atyantamavirodhaH sidhyatIti vyApyavRttisnigdhatoSNatA'nvitadADimodAharaNopAdAnamarhatItyavadheyam / svAzrayaniSThAnuyogitAnirUpita pratiyogitA nAmano guNadharma hovAthI bheda ane bhedabhAva vacce ekAMte virodha nathI. tethI taiyAyika pratiyogI ane tenA abhAva vacce je virodha mAne che te virodha ekAMte mAnavo ucita nathI. paraMtu amuka apekSAe ja (= viziSya) te virodha phalita thAya che. A virodhakoTimAMthI guNa-guNI vagereno bhedabheda bAkAta thaI jAya che. kAraNa ke guNa-guNInA bhedabhedamAM virodhanI kalpanA karavAmAM gaurava che. jyAre avirodhanI kalpanA karavAmAM lAghava che. te A rIte - virodha eTale svaabhAvasAmAnAdhikaraNya. avirodha eTale svasAmAnAdhikaraNya. Ama dravyamAM guNAdipratiyogika bheda ane abheda- A bannene aviruddha mAnavAmAM zarIrakRta lAghava nAmano guNa prApta thAya che. tethI "guNa -guNImAM ane paryAya-paryAyImAM bhedAbheda mAnavAmAM leza paNa virodha nathI' - AvuM zarIralAghavanA nuM sahakArathI ane sArvatrika sArvalaukika svarasavAhI pratyakSanA sahakArathI siddha thAya che. caNoThI - dADama dRSTAntano nirdeza CNI (kata va.) guNa ane guNI vageremAM paraspara bheda ane abheda mAnavAmAM leza paNa virodha nathI. A ja kAraNasara guNa-guNImAM bhedabhedano samAveza, caNoThImAM zyAmavarNa ane raktavarNanA samAvezanI jema nathI thato. paraMtu dADamamAM pittanAzaka snigdhatAnA ane kaphanAzaka uSNatAnA samAvezanI jema paraspara avibhakta vRttithI thAya che. A pramANe prAcIna zvetAMbara jainAcAryano mata che. ja rakta ane zyAma varNamAM ekatra avyAkhravRttitA ja (puSpA.) rakta ane zyAma varNa paraspara viruddha kahevAya che. tema chatAM eka ja caNoThImAM rakta ane zyAma varNa - A banneno samAveza thAya che. caNoThI amuka bhAgamAM lAla hoya che ane amuka bhAgamAM kALI hoya che. Ama paraspara vibhakta rIte = avyAkhavRttitva svarUpe) banne varNano caNoThImAM samAveza thAya che. paraMtu caNoThInA je bhAgamAM zyAma varNa hoya che tyAM to rakta varNa nathI ja hoto. AthI rakta ane zyAma varNamAM atyaMta avirodha siddha nathI thato. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 nRsiMhodAharaNaparAmarzaH . za. nRsiMhadRSTAntena avacchedakabhedenaivA'nayoravirodha iti nvyaaH| jI nRsiMhadRSTAntena avacchedakabhedenaivA'nayoravirodha iti navyAH / idaJcAtrAvadheyam - "nA'bhedameva pazyAmo bhedaM nA'pi ca kevalam / jAtyantaraM tu pazyAmastenA'nekAntarA sAdhanam / / " (u.si.23) iti utpAdAdisiddhiprakaraNAdivacanAt prAJco jainAcAryA jAtyantarAtmakama bhedaabhedaabhyupgmpraaH| navyajainAH tanmatamaGgIkRtyA'pi prAhuH yaduta jAtyantarAtmakabhedA'bhedAbhi- vyaktiH ekatra avacchedakabhedena samAviSTayoH mithoviruddhayoH bhedAbhedayoH jJAnAdeva bhavitumarhati / bhedAbhedajAtivizeSaH abhivyaGgyaH, bhedA'bhedau ca tadabhivyaJjako / tayoH mitho virodhAd avacchedaka nigdhatA ane uSNatA ekatra vyApyavRtti che jyAre dADamamAM snigdhatA ane uSNatA paraspara avibhakta rIte rahe che. snigdhatA pittanAzaka che. uSNatA kaphanAzaka che. pitta ane kapha paraspara virodhI che. tethI je pittanAzaka (=sAkara) hoya te kaphanAzaka na hoya. je kaphanAzaka (= maracuM) hoya te pittanAzaka na hoya. Ama pittanAzaka ane kaphanAzaka vacce virodha che. tema chatAM pittanAzaka snigdhatA ane kaphanAzaka uSNatA eka ja dADamamAM samagrapaNe (= vyApyavRttitva svarUpe) vyApIne rahe che. matalaba ke dADamanA je bhAgamAM snigdhatA che tyAM uSNatA paNa che ja. AthI snigdhatA ane uSNatA dADamamAM atyaMta aviruddhapaNe siddha thAya che. prAcIna jainAcAryonuM kahevuM evuM che ke "eka ja caNoThInA judA judA bhAgamAM rahela lAla ane zyAma varNanI jema nahi, paraMtu eka ja dADamamAM samagratayA vyApIne rahela snigdhatA ane uSNatAnI jema, e guNAdino bheda ane abheda dravyamAM samagratayA vyApIne rahela che. AthI guNImAM guNano ane paryAyImAM - paryAyano bhedabheda paraspara atyaMta aviruddha che - tema samajAvavA caNoThInA badale dADamanuM udAharaNa Lii prAcIna zvetAMbara jainAcAryoe grahaNa karela che, te vyAjabI ja che. >> bhedabhedano ekatra avacchedakabhedathI samAvezaH navya jaina ja (nRsiMda) navya zvetAMbara jainonuM prastutamAM evuM kathana che ke nRsiMhanA dRSTAMta anusAra avacchedakabhedathI ja bhedabhedano ekatra samAveza karavAmAM Ave che. tethI bhedabhedamAM ekAMte virodha nathI. 6 narasiMha dRSNatanI vicAraNA (phuggA.) ahIM eka bAbata khyAlamAM rAkhavI ke "ame mAtra abhedane jotA nathI ke mAtra bhedane paNa jotA nathI. jAtyantarasvarUpa bhedabhedane ja ame vastumAM joIe chIe. tethI anekAntanI siddhi thAya che' - A pramANe utpAdAdisiddhi prakaraNa vagerenA vacana mujaba ke prAcIna jainAcAryo jAtivizeSAtmaka bhedabhedano svIkAra kare che. navya jaina vidvAno teonA matano aMgIkAra kare ja che. tema chatAM navya jaina tArkiko vadhu spaSTatA mATe ema kahe che ke - jAtyantarasvarUpa bhedabhedanI abhivyakti = jANakArI to eka ja vastumAM avacchedakabhedathI rahelA parasparaviruddha evA bheda ane abheda - bannenuM jJAna thavA dvArA ja thaI zake che. bhedabhedajAti abhivyaMgya = jJAtavya che. tathA bheda ane abheda tenA abhivyaMjaka = jJApaka che. nRsiMhatva jAtinI jema tenI abhivyakti thaI zake che. ahIM prAsaMgika Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 * zakhezvarapArzvanAthastotrasaMvAdaH / 397 bhedAnusaraNam / tathAhi - ghaTaniSThasya nIlabhedAbhedalakSaNajAtyantarasya abhivyaJjakaH nIlabhedaH ghaTe / ghaTatvalakSaNaparyAyatvAvacchedena vartate nIlabhedAbhAvazca ekadravyatvAvacchedeneti tayoH jJAnAd bhedAbhedalakSaNa- .. vaijAtyAbhivyaktiranAvilaiva / yathA naratva-siMhatvAbhyAM vilakSaNaM vyApyavRtti nRsiMhasamavetaM narasiMhatvalakSaNaM / jAtyantaraM navyanaiyAyikamatAnusAreNa vibhinnadehAvayavadvArA abhivyajyate tathA kevalabhedAbhedAbhyAM vilakSaNaM sa vyApyavRtti dravyA'pRthagbhUtaM nIlAdibhedAbhedalakSaNaM jAtyantaraM paryAyatvAvacchedena vartamAno nIlAdibhedo za ekadravyatvAvacchedena ca varttamAno nIlAdibhedAbhAvo'bhivyaktaH / idamevAbhipretya mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivaraiH zarkezvarapArzvanAthastotre proktam - "ekatra vRttau / hi virodhabhAjoH yA syaadvcchedkbhedyaanycaa| dravyatva-paryAyatayovibhedaM vijAnatAM sA kathamastu nastu ? / / " ! (sh.paa.sto.40)| adhikantvasmatkRtajayalatAbhidhAnAyAH syAdvAdarahasyavyAkhyAyAH (bhAga-1 pR.85) vijJeyam / kA eka vAta jANavI jarUrI che. te e che ke anyadarzananI mAnyatA mujaba viSNunA varAha, matsya, nRsiMha Adi dasa avatAra gaNAya che. judA judA kalpomAM nRsiMha avatAra paNa aneka hoya che. tethI siMhatva ane naratva karatAM judI narasiMhatva nAmanI eka vilakSaNa jAti navya naiyAyiko mAne che. narasiMhazarIramAM samavAya saMbaMdhathI A narasiMhatva jAti samagrapaNe vyApIne rahelI che. tenI abhivyakti judA judA bhAgamAM rahela naradehaavayava ane siMhazarIraavayava dvArA thAya che. jema gAyamAM rahela sAsnAdimattva dvArA gotva jAtinI abhivyakti thAya che, tema jAtyaMtara svarUpa narasiMhatvanI abhivyakti naradeha avayava ane siMhazarIra avayava dvArA thAya che. A bAbatane dhyAnamAM rAkhI navya jaino ema kahe che ke jAtyaMtarAtmaka bhedabhedanI abhivyakti bheda ane bhedabhAva dvArA thAya che. bheda ane bhedabhAva rA paraspara virodhI hovAthI judA judA avacchedakathI teno ekatra samAveza karavAmAM Ave che. paryAyatva bhedanuM avacchedaka banaze ane ekadravyatva (= ekamAtravRttitAviziSTadravyatva) bhedAbhAvanuM avacchedaka Cii banaze. matalaba e che ke ghaTa nAmanA paryAyamAM nIlarUpano je bhedabheda rahela che, tenA abhivyaMjaka nIlabheda ane nIlabhedabhAva bane che. ghaniSTha nIlabhedanuM avacchedaka ghaTatva = paryAyatva ane che nIlabhedabhAvanuM avacchedaka dravyatva che - tevuM svIkArIne jAtyaMtara rUpa bhedAbhedanI abhivyakti = jJAna thavAmAM koI paNa prakArano vAMdho Avato nathI. Ama pratyeka dravyamAM paryAyatvaavacchedana rahelA bheda dvArA ane dravyatvaavacchedana rahelA bhedabhAva dvArA jAyaMtarAtmaka bhedabhedanI abhivyakti thAya che. (.) A ja abhiprAyathI mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare zrIzaMkhezvara pArzvanAthastotramAM jaNAvela che ke "he bhagavaMta ! eka vastumAM viruddhasvarUpe jaNAtA guNadharmono samAveza karavAmAM avacchedakabhedane anusaravAnI je vyagratA paradarzanIne thAya che te vyagratA dravyatva ane paryAyatva vacce vizeSatAne = taphAvatane jANanArA amane kaI rIte thAya ? arthAtu na ja thAya." Azaya e che ke dravyatva ane paryAyatva guNadharma judA-judA che. tethI dravyatva abhedavRttitAnuM avacchedaka banI zakaze. tathA paryAyatva bhedavRttitAnuM avacchedaka banI zakaze. tethI guNa ane guNI vacce jAyaMtarAtmaka bhedabheda mAnavAmAM koI virodha Avato nathI. A pramANe navya jaina vidvAnonuM maMtavya che. prastuta zrIzaMkhezvara Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ 398 ekapradezatvamabhedaH, atadbhAvaH = bhedaH . 4/3 2. ekapradezatvamabheda: atadbhAvazca bheda ityevAvirodha iti digmbraanusaarinnH| pa "bhAge siMho naro bhAge yo'rtho bhaagdvyaatmkH| tamabhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSate / / naraH siMhasvae pattAtra siMho nararUpati: zatru-vijJAna-zrAnAM bevAngAtyantara di " (cA..rU0/rU9) rUti syAdvAdakalikAyAM rAjazekharasUrayaH / "na naraH siMharUpatvAnna siMho nrruuptH| zabda-vijJAna-kAryANAM bhedAjjAtyantaraM di tA" (ta:tU./ra si..pR.377 + nai.ta.kR.771) rUcevuM tattvArthasiddhasenIyavRtta nainatA ze coddhRteyaM kaarikaa| ka ekapradezatvamabhedaH atadbhAvazca bheda ityevA'virodha iti digambarAnusAriNaH / teSAmidamAkUtam - ra bhedA'bhedo na jAtyantararUpaH kintu bhedaviziSTA'bhedAtmakaH / ekatra tatsattve na virodhaH, yataH abhedasya " na bhedAbhAvarUpatvaM kintu tadatiriktatvam / tathAhi - digambaramate pRthaktvA'nyatvalakSaNau dvividhau kA bhedau| ghaTa-paTayoH pravibhaktapradezatvalakSaNaH pRthaktvAbhidhAnaH bhedH| guNa-guNinoH atadbhAvalakSaNaH pArzvanAthastotra (aThThANu zloka pramANa)nA cAlIsamA zlokanuM vistRta vivaraNa, syAdvAdarahasya upara ame racela "jayelatA vyAkhyAmAM upalabdha che. tyAM jovA dvArA uparokta hakIkata vadhu vizadarUpe samajAze. narasiMhadRSTAMtane samajIe rU. ("mA) narasiMhadaSTAMta vize rAjazekharasUrijI syAdvAdakalikAmAM jaNAve che ke "eka bhAgamAM siMha ane eka bhAgamAM manuSya - A mujaba be bhAgasvarUpa je artha che. te avibhakta arthane vibhAga karavApUrvaka loko narasiMha kahe che. te phakta manuSya nathI. kAraNa ke te siMhasvarUpa paNa che. te phakta siMha nathI. kAraNa ke te manuSyasvarUpa paNa che. "nara' ane 'siMha' A be zabda karatAM "narasiMha' zabda alaga che. ekalA manuSyane ke siMhane jovAthI je jJAna thAya tenA karatAM narasiMhane jovAthI jJAna paNa juduM thAya che. tathA S' kevala manuSyanA ke siMhanA kAryo karatAM narasiMhanuM kArya juduM che. tethI nRsiMha jAtyantara ja che." vA tattvArthasiddhasenIyavRttimAM tathA jainatattvAdarzamAM AvA prakArano uddhata zloka maLe che. 3 digaMbara saMmata bhedabhedanI vicAraNA ja sa ( zA.) digaMbara jaina matane anusaranAra vidvAno ema kahe che ke abheda eTale ekapradezatva ane atabhAva = bheda. A pramANe ja bheda ane abheda vacce avirodha saMgata thaI zake che. matalaba e che ke digaMbara jaina vidvAno zvetAMbara jaina vidvAnonI jema bhedabhedane jAtyaMtara svarUpa nathI mAnatA. paraMtu bhedabheda = bhedaviziSTa abheda - Ama mAne che. ekatra bheda ane abheda banneno svIkAra karavAmAM virodha na hovAnuM kAraNa e che ke abheda bhedabhAva svarUpa nathI. paraMtu tenAthI atirikta che. te A pramANe - digaMbara mate bhedanA be prakAra che. (1) pRthakta ane (2) anyatva. pRthakva = pravibhaktapradezatva tathA anyatva = atarbhAva. ghaTa ane paTa vacce pravibhaktapradeza-svarUpa (= vibhinna upAdAnakAratva svarUpa) pRthakta nAmano prathama bheda rahe che. jyAre guNa ane guNI vacce pravibhaktapradeza-svarUpa pRthakta nAmano bheda nathI raheto, paraMtu atarbhAvasvarUpa anyatva nAmano bIjo bheda rahe che. kAraNa ke guNanA ane guNInA pradeza judA judA nathI paNa eka (= samAna) ja che. tethI guNa ane guNI vacce Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 * ekAntavAde'nyo'nyAzrayaH 399 ekasmin padArthe pratIyamAnatvAccAnayoravirodhaH / na ceyaM dhIH bhrAntA, bAdhakAbhAvAt / na ca virodho ca bAdhakaH anyo'nyAzrayAt; asyA bhrAntatve virodhasiddhi:, tatsiddhau cA'syA bhrAntatvasiddheH / na ca sarvathA bhAvAnAM virodho vaktumapi zakyaH / kathaJcid virodhastu para ( ? rasa) rUpAdInAM sarvabhAveSu tulyatvAnna bAdhaka 21. iti yatkiJcidetat / / 1 / / anyatvanAmako dvitIyo bhedaH, na tu pRthaktvAkhyaH, ekapradezatvAt / tatazca guNa-guNinoH atadbhAvalakSaNa- pa bhedaviziSTaikapradezatvAtmakA'bhedAbhyupagame nAsti virodhaH / adhikantu vakSyate ( 11 / 10) | ekasmin padArthe pratyakSapramANataH pratIyamAnatvAccAnayoravirodhaH, pramANAnupapattereva tllkssnntvaat| taduktaM dravyAlaGkAre " pramANAnupapattirhi virodhalakSma" (dravyA. pra.3/pR. 194) / yathoktaM jainavizeSatarphe ma yazasvatsAgareNa api "viruddhadharmAdhyAsastu nAnekAntaM pratikSipet / guDa-nAgarabhaiSajyAnna doSo'yaM dvayAtmani / / " rza (nai.vi.ta.1/23) kRti| na ceyaM dhIH prAntA, vAdhADabhAvAt| na ca virodho vAdhaH, anyonyAzrayAt; asyA bhrAntatve virodhasiddhiH, tatsiddhau cA'syA bhrAntatvasiddheH / na ca sarvathA bhAvAnAM virodho vaktumapi shkyH| kathaJcid virodhastu rasa-rUpAdInAm iva sarvabhAveSu tulyatvAnna bAdhaka iti ekapradezatvarUpa (= samAnapradezatvarUpa) abheda ane atadbhAvarUpa bheda - Ama banneno samAveza karavAmAM koI virodha jaNAto nathI. A bAbatamAM adhika nirUpaNa AgaLa agiyAramI zAkhAmAM (11/10) thaze. * virodha mAnavAmAM anyonyAzraya (smin.) (1) guNa ane guNI vacce bheda ane abheda mAnavAmAM virodha nathI. kAraNa ke eka ja padArthamAM te bannenuM pratyakSa pramANathI bhAna thAya che. pramANanI anupatti e ja to virodhanuM lakSaNa che. dravyAlaMkAramAM jaNAvela che ke 'pramANanI asaMgati ja virodhanuM lakSaNa che.' tethI ja jainavizeSatarkamAM yazasvatsAgarajIe paNa jaNAvela che ke 'viruddhadharmAdhyAsa anekAntano apalApa karI zake tema nathI. kAraNa ke goLa-sUMThanI goLIsvarUpa auSadhanA udAharaNathI krayAtmaka vastumAM A virodha doSa raheto nathI.' Ama goLa-sUMThanI goLInA udAharaNa vaDe pratyakSa pramANathI je jaNAya temAM pramANanI asaMgati kaI rIte saMbhave ? A pratyakSa buddhi ja bhrAnta che' evI zaMkA na karavI. kAraNa ke A ] buddhi utpanna thayA bAda pravRttimAM visaMvAda svarUpa bAdhaka tattva upasthita thatuM nathI. tethI te khoTI nathI. ahIM virodha bAdhaka nathI. bAkI to anyonyAzraya doSa upasthita thAya. te A pramANe - 'guNImAM guNanA bhedanuM ane abhedanuM avagAhana karanArI buddhi bhrAnta che' tevuM siddha thAya to ja guNa-guNImAM bhedAbhedano virodha siddha thAya. tathA guNa-guNInA bhedAbhedamAM virodha (anya pramANathI) siddha thAya to ja 'guNa-guNInA bhedAbhedanI buddhi bhrAnta che' - tevuM siddha thAya. Ama ekbIjAnI siddhimAM ekabIjAnI apekSA hovAthI na to bhedAbhedamAM virodha siddha thaze ke na to bhedAbhedanI buddhi bhramarUpa siddha thaze. tethI virodha paNa bAdhaka nathI. vaLI, bIjI vAta e che ke sarva bhAvomAM sarvathA virodha kahevo paNa zakya nathI. hA, kathaMcid virodha kahI zakAya. kathaMcidra virodha to rUpa-2sa vagerenI jema sarva bhAvomAM samAna ja che. tethI ja kathaMcit virodha kyAreya ekatra vividha bhAvonA samAvezamAM bAdhaka nathI. tethI sa Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 0 * syAdvAre pratiniyatasvarUpabhAnavicAraH 0 etena vaiyadhikaraNyamapi nirastam, nirbAdhakapratyakSabuddhau bhedA'bhedayoH spa-rasayoriva aikAdhikaraNyapratIteH / / 2 / / __ ata eva na sakara-vyatikarAvapi, bhedA'bhedayorekasmin padArthe pratiniyatarUpeNa pratIyamAnatvAt / / 3-4 / / sa yaccoktam 'anavasthA syAditi tadapyanupapannam, vastuna eva bhedA'bhedAtmakatvA'bhyupagamAt, pa yatkiJcidetat / / 1 / / etena vaiyadhikaraNyamapi nirastam, nirbAdhakapratyakSabuddhau bhedA'bhedayoH rUpa-rasayoriva aikaadhirakhyapratIte pArA sa ata eva na saGkara-vyatikarAvapi, kathaJcidabhinnayorapi bhedA'bhedayorekasmin padArthe yathAkrama aa bhedatvA'bhedatvalakSaNapratiniyatarUpeNaiva pratIyamAnatvAt / na hi vastugataiH sarvaireva dharmaiH vastuno bhAnaM ___ sarveSAM sampadyate / 'ghaTa' ityukte kambugrIvAdimattva-jalAhArakatva-vAsantikatvAdIn sato'pi dharmAn vimucya ghaTatvenaiva ghaTabhAnavat bhedatvA'bhedatvobhayasya pratyekaM bhedAbhedayoH sattve'pi bhedatvenaiva Ni bhedasya abhedatvenaiva cAbhedasya bhAnamupapadyate jainamate ityaashyH||3-4 / / guNa-guNInA bheda ane abheda vacce virodhanI kalpanA karavI e vAhiyAta che. ) vaiyadhikaraNya doSanuM nirAkaraNa) (rtana) (2) virodhanA nirAkaraNathI vaiyadhikaraNyanuM paNa nirAkaraNa thaI jAya che. kAraNa ke eka ja ghaTamAM rUpa ane rasa bannenuM aikAdhikaraNya pratyakSa buddhi dvArA jema jaNAya che, tema eka ja dravyamAM guNAdinA bhedabhedanuM aikAdhikaraNya pratyakSa buddhi dvArA jaNAya che. vaLI, A pratyakSa buddhi bhrAnta nathI. kAraNa ke visaMvAda ke virodha vagere koI bAdhaka tattva pAchaLathI upasthita thatA nathI. 6 saMkara-vyatikara doSanuM nirAkaraNa : (Ata va.) (3-4) ekatra guNAdinA bhedabhedanuM avagAhana karanArI pratyakSa buddhi abAdhita Cii hovAthI saMkara ane vyatikara doSane paNa prastutamAM avakAza nathI. eka ja dravyAtmaka padArthamAM rahenArA bheda ane abheda paraspara kathaMcit abhinna hovA chatAM tyAM guNAdino bheda bhedavarUpe ane abheda rI abhedatyasvarUpe ja rahela che - tevuM abAdhita buddhithI pratIta thAya che. tethI ekabIjAnA viSayamAM javA svarUpa vyatikara doSa ke ekabIjAnA svarUpe bheda-abhedaubhayapratIti svarUpa saMkara doSa kevI rIte lAgu paDe? vastunA badhA ja guNadharmone mukhya karIne dareka vastunuM bhAna badhAne thatuM nathI. ghaDAmAM kaMbugrIvAdimattva, jalAhArakatva, vasaMtaRtuniSpannatva vagere ghaNA guNadharmo hovA chatAM paNa "ghaDAne lAva'- AvuM kahevAmAM Ave tyAre te guNadharmone choDIne ghaTavarUpe ja ghaTanuM jema bhAna thAya che, tema jainamatAnusAra bhedaabheda A bannemAM bhedatva-abhedatvasvarUpa babbe dharmo hovA chatAM bhedanuM bhedavarUpe ja bhAna thAya ane abhedanuM abhedavarUpe ja bhAna thAya. Ama mAnavuM tarkasaMgata ja che. $anavasthA doSa asaMgata che (Avyo.) (5) "ekatra bhedabhedano samAveza karavAmAM anavasthA Avaze' - Ama pUrve jaNAvela Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 401 * kAraNatvAdeH padArthAntaratA / dharmatvena tayoH pArthakye'pi sambandhatvenA'pArthakyAt, kAraNatvAdInAM padArthAntaratvaM vadatAM tatsambandhA- 2 'vyatirekacintAyAmanavasthAnirAkaraNe'nyagatyabhAvAt / / 5 / / yaccoktam 'anavasthA syAditi tadapyanupapannam, vastuna eva bhedA'bhedAtmakatvA'bhyupagamAt, dharmatvena tayoH pArthakye'pi sambandhatvena rUpeNa vastuno'pArthakyAt / na ca vastuna eva bhedAbhedAtmakatve'pi jAtyantarAtmakabhedAbhedasya sambandhatvapakSe kathaM nA-- 'navastheti vAcyam, kAraNatvAdInAM padArthAntaratvaM vadatAM navyanaiyAyikAnAM tatsambandhA'vyatirekacintAyAmanavasthAnirAkaraNe'nyagatyabhAvAt / ayamAzayaH - kAraNatvAdInAM kAraNAditaH atiriktatvamabhyupagamyA'pi ka teSAM tatra atiriktasambandhakalpanAprayuktAnavasthAparihArakRte svarUpasambandhaH navyanaiyAyikaiH kalpyate / Ni te paNa asaMgata che. kAraNa ke "vastu pote ja bhedAbhUdAtmaka che' - tevuM ame anekAMtavAdI mAnIe chIe. tethI bhedabhedamAM paNa bhedabheda Avaze. temAM paNa bhedAbheda Avaze - A pramANe anavasthA majabUta thaze' - A AkSepa anekAMtamAM asaMgata che. yadyapi bheda ane abheda dharmasvarUpe vicArIe to dharmIthI te banne alaga paDI jAya che. paraMtu bhedabhedane saMbaMdha tarIke vicArIe to bhedabheda dharmIthI judA paDatA nathI. Ama saMbaMdhAtmaka bhedabheda dharmIthI apRthaka hovAthI bhedamAM bhedabhedane ane abhedamAM bhedabhedane mAnavAnI AvazyakatA rahetI nathI. tethI ja tagnimittaka anavasthAne avakAza nathI. (8 atirikta bhedabhedanI ane kAraNatAnI vicAraNA ha8 zaMkA :- (ra gha.) o ! anekAMtavAdI ! tame pUrve bhedabhedane jAtyaMtarAtmaka jaNAvela hato. have bhedabhedane saMbaMdhasvarUpa jaNAvo cho. tethI bhedabheda e dravyathI bhinna navo padArtha che ke dravyAtmaka che? A samasyA sarjAya che. jo dravyane ja bhedabhedasvarUpa mAnavAmAM Ave to paNa jAtyantarasvarUpa bhedabheda che nAmanA atirikta padArthano saMbaMdha svarUpe vicAra kaI rIte karI zakAya ? kema ke tevuM mAnya karavAmAM H1 Ave to te dravyathI apRthapha kaI rIte banI zake? tathA anavasthA kema na Ave ? samAdhAna :- (RUtvA.) tamArI A zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke bhedabheda potAnAza AzrayabhUta dravyathI atirikta jAtyaMtara svarUpa hovA chatAM paNa teno saMbaMdha tarIke svIkAra karavAmAM kAMI anekAMtavAdamAM anavasthA doSane avakAza raheto nathI. A bAbatane samajavA mATe sauprathama navya naiyAyikonA siddhAntane samajavA prayatna karavo paDaze. navya taiyAyiko kAraNatA, pratiyogitA vagerene dravyAdi sAta padArtha karatAM atirikta padArtharUpe mAne che. tema chatAM kAraNatA vagereno kAraNa vagerenI sAtheno saMbaMdha bAraNAdithI atirikta che ke anatirikta? - A pramANenI vicAraNA karavAmAM Ave to atirikta saMbaMdhane mAnavAmAM AvanAra anavasthA doSanA nirAkaraNa mATe navya taiyAyikone paNa kAraNatA vagereno kAraNa vagere sAtheno saMbaMdha kAramAdithI anatirikta = apRthapha che - tevuM mAnyA sivAya bIjo koI samAdhAnakAraka upAya maLato nathI. Ama atirikta kAraNatA Adi padArtha paNa svarUpa saMbaMdhathI kAraNa vageremAM rahe che. saMbaMdha haMmezA ubhayaniSTha hoya che. tethI kAraNatAnuM svarUpa Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 . avacchedakabhedenaikatrobhayasamAveza: 0 za. saMzayo'pi na yuktaH, nimittabhedena tadubhayanirNayasya mUlAgrayoH saMyoga-tadabhAvayoriva sambhRtopAyatvAt / / 6 / / pa itthaM kAraNatvAdi-kAraNAdisvarUpayoreva sambandhatvakalpane dharmatvena kAraNatvAdInAmatiriktatve'pi ga sambandhatvenAnatiriktatvaM yathA navyanaiyAyikamate sidhyati tathA syAdvAdimate dharmatvena rUpeNa dravyAt ___ tatpArthakye'pi sambandhatvena rUpeNa guNAdibhedA'bhedA'pArthakyamanAvilameva / / 5 / / saMzayo'pi na yuktaH, nimittabhedena yugapadekatra prAtisvikarUpeNa tadubhayanirNayasya mUlAgrayoH za saMyoga-tadabhAvayoriva sambhRtopAyatvAt / na hi vRkSe mUlAvacchedena kapisaMyogatvena rUpeNa kapisaMyogasya ka agrabhAgAvacchedena ca kapisaMyogAbhAvatvena rUpeNa kapisaMyogAbhAvasyeva prAguktarItyA ekasminneva padArthe paryAyatvAvacchedena guNabhedatvena rUpeNa guNabhedasya dravyatvAvacchedena ca guNabhedAbhAvatvena rUpeNa guNA'bhedasya ane kAraNanuM svarUpa ja saMbaMdha tarIkenuM kArya karaze. tethI saMbaMdha tarIke kAraNatA kAraNathI apRthapha che - tema phalita thAya che. Ama dharma tarIke kAraNatA kAraNathI atirikta padArtha che ane saMbaMdha tarIke kAraNatA kAraNathI anatirikta = apRthapha che = kAraNasvarUpa che - tevuM siddha thAya che. bhedAbhedajAti atirikta, bhedabhedasaMbaMdha anatirikta H jena ja barAbara A ja rIte navya jaina vidvAno ema kahI zake che ke dravyanA guNadharma tarIke guNAdinA bhedabhedane vicArIe to bhedabheda dravyathI atirikta che. tathA saMbaMdha tarIke vicArIe arthAt dravyamAM guNAdine rahevA mATe saMbaMdha tarIkenuM kArya karanAra bhedAbhedano vicAra karIe to bhedabheda dravyathI za anatirikta = apRthapha che. tevuM mAnavAmAM anavasthA nAmano pUrvokta doSa Avato nathI. AnuM kAraNa e che ke guNAdino bhedabheda dravyathI apRthapha hovAthI dravyaniSTha guNAdipratiyogika bhedamAM Cii bhedabhedanI kalpanA ane guNAdinA abhedamAM (= dravyaniSTha guNAdipratiyogikabhedabhAvamAM) bhedabhedanI kalpanA ja anutthAna parAhata thaI jAya che. potAnuM svarUpa potAnAthI apRthak = abhinna ja hoya Rii che. tethI dravyAtmaka bhedabhedamAM dravyathI bhedabhedanI (= pRthakva-apRthaktanI) kalpanA kaI rIte saMgata banI zake? Ama te kalpanA ja nirmula hovAthI tamittaka anavasthA doSa anekAMtavAdamAM aprasakta che. - saMzaya doSa asaMgata - (saMzayoDaji.) (6) "dravyamAM guNa-paryAyano bhedabheda mAnavAmAM kayA svarUpe bheda raheze ane kayA svarUpe abheda raheze ?" tathA "kayA svarUpe dravyamAM bhedanI ane abhedanI AdhAratA raheze?" A pramANe saMzaya thavAno AkSepa ekAMtavAdIe pUrve karela te vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke bhedanA ane abhedanA AdhAratAavacchedaka judA hovAthI cokkasa svarUpe te banneno yugapata ekatra nirNaya karavAno upAya sArI rIte vidyamAna che. jema taiyAyikamate eka ja vRkSamAM kapisaMyoga ane kapisaMyogAbhAva - A banne vidyamAna hovA chatAM mUla ane agrabhAga svarUpa avacchedakabhedanA kAraNe cokkasa svarUpe te banneno tyAM nirNaya thaI zake che tema uparokta bAbata samajavI. kahevAno matalaba e che ke vAMdaro vRkSanI nIce besela hoya tyAre "eka ja vRkSamAM mUlaavacchedana kapisaMyogavarUpe kapisaMyoga rahe che tathA agrabhAgavicchedana kapisaMyogAbhAvatvarUpe kapisaMyogAbhAva rahelo che - Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 * jAtyantarAtmakabhedAbhedasamarthanam 403 tathA dRSTahAniH adRSTakalpanA ca na syAt, guDa-zuNThInyAyena jAtyantarasya bhedA'bhedasya pratyakSAdi- 2 pramANabuddha pratIyamAnatvAt / / 7-8 / / 21 yugapat sattve syAdvAdimate saMzayAvakAzaH / / 6 / / tathA dRSTahAniH adRSTakalpanA ca na syAtAm, guDa-zuNThInyAyena jAtyantarasya bhedA'bhedasya pratyakSAdipramANabuddhau pratIyamAnatvAt / gu yathA kevalaguDa-kevalanAgarAbhyavahAranimittakakapha-pittaprakopadarzane'pi guDa-nAgaragolikAyA bhakSaNena mu tadadarzanAt tasyA guDatva-nAgaratvajAtivilakSaNajAtivizeSAnvitatvaM sidhyati tathA 'ghaTasya raktaM rUpam' rzu iti pratItau guNa-guNino: bhedasya 'rakto ghaTaH' iti pratItau cA'bhedasya bhAne'pi 'raktaH ghaTaH, ghaTasya raktaM rUpami'ti mIlitaikapratItyA guNa- guNinoH jAtyantarAtmakabhedA'bhedaH nirvivAdameva sidhyati / tatazca na kevalabheda-kevalA'bhedapakSanikSiptadoSaprakopaH pratyakSasiddhajAtyantarAtmakabhedAbhedapakSe sambhavata tevA prakArano nirNaya jema naiyAyika matAnusAra thaI zake che, tema pUrve zaMkhezvarapArzvanAthastotrano saMvAda rajU karatI vakhate jaNAvelI paddhati mujaba jainamatAnusAra 'eka ja padArthamAM ekIsAthe paryAyatvaavacchedena guNabhedatvarUpe guNabheda rahe che tathA dravyatvaavacchedena guNabhedAbhAvatvarUpe guNAbheda rahe che.' prakArano nirNaya thaI zake che. tethI pUrvokta saMzaya doSane anekAMtavAdamAM koI avakAza nathI. * dRSTahAni-adRSTakalpanA yuktizUnya AvA (tathA.) (7-8) 'ekatra bhedAbhedanA samAvezamAM pratyakSadRSTa bhedano ane abhedano tyAga karavAthI dRSTahAni ane ajJAta tevA bhedAbhedanI kalpanA karavAthI adRSTakalpanA nAmano doSa Avaze' - A pramANe ekAMtavAdIe jaino sAme pUrve je AkSepa karela hato te vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke guDazuSThInyAyathI jAtyaMtarAtmaka bhedAbheda pratyakSa Adi pramANathI utpanna thanArI buddhimAM pratIta thAya che. Cu * guDa-zuThThI udAharaNa vimarza (cA.) ekalo goLa kapha kare che ane ekalI sUMTha pitta kare che. jyAre te bannenuM mizraNa karI su goLI banAvavAmAM Ave to te kapha ane pitta - bannenuM nivAraNa kare che. jo te goLImAM goLa goLasvarUpe ja rahelo hoya to te goLI khAvAthI kapha thavo joIe tathA temAM sUMTha phakta sUMThasvarUpe ja rahelI hoya to te khAvAthI pitta thavuM joIe. paraMtu AvuM thatuM nathI. AnAthI phalita thAya che ke te goLImAM sUMTha kevala sUMThasvarUpe nathI rahetI ane goLa kevaLa goLasvarUpe nathI raheto. paraMtu ekabIjAnA anuvedhathI banelI pittakaphanAzaka goLI eka vilakSaNa jAtyaMtarathI viziSTa banelI che. kevala guDatva ke sUMThatva jAti te goLImAM rahetI nathI. barAbara te ja rIte 'ghaDAnuM lAla rUpa' AvI pratIti dvArA ghaTa ane rUpa vacce bhedanuM bhAna thavA chatAM tathA 'lAla ghaDo' - AvI pratIti dvArA te banne vacce abhedanuM bhAna thavA chatAM 'lAla ghaDo, ghaDAnuM lAla rUpa' AvI mIlita eka pratyakSapratIti to nirvivAdapaNe dravya ane guNa vacce jAtyaMtarAtmaka bhedAbhedane ja sUcave che. dravyamAM guNAdino bhedAbheda jAtyaMtarasvarUpa che. tethI kevaLa bhedapakSamAM ke kevaLa abhedapakSamAM AvanArA doSo jAtyaMtarAtmaka bhedAbhedane mAnavAthI saMbhavita **** Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 . anirvacanIyapratikSepaH / rA tata evA'bhAvo'pi na yuktaH; parikalpitasya vedAntinyAyenA'nirvacanIyasya hi rajjAvaherivA'bhAvo sa yups, na tu pramANaprasiddhasthati - na vaa'dRssttklpnaadossH| niravacchinnavRtti-jAtyantarAtmakabhedAbhedAbhivyaJjakayoH bheda-bhedAbhAvayoH pUrvoktarItyA paryAyatva-dravyatvAvacchedena padArthe vartamAnayoH anapalApAnna dRSTahAnirapi syAdvAde dhdhAvachAzaTI7-8TI. ma jAtyantarAtmakasya bhedAbhedasya pratyakSAdipramANabuddhau pratIyamAnatvAd evA'bhAvo'pi na yuktaH; parikalpitasya = vastuni Aropitasya sadasadbhyAM vedAntinyAyenA'nirvacanIyasya hi vyAvahArika___ vasturUpeNa vedAntisammatAyAM rajjau aherivA'bhAvo yuktaH, na tu pramANaprasiddhasyeti / ayamAzayaH - rajjvAdau pratibhAsamAnaM sarpAdikaM sat cet ? na bAdhyeta uttarakAlaM 'nAyaM sarpaH Na kintu rajjuH' ityAdijJAnena / asat cet ? na pratIyeta srptvaadiruupenn| kintu bAdha-pratIti dve nathI. temaja pratyakSasiddha jAtyaMtarAtmaka bhedabhedanI kalpanA adekalpanA paNa nathI. tathA dravyaniSTha niravacchinnavRtti jAtyaMtarAtmaka bhedabhedanI abhivyakti karanArA ane vibhinna avacchedena eka ja dravyamAM rahenArA evA kevaLa bhedano tathA kevaLa abhedano apalApa ame karatA nathI. pUrve zaMkhezvara pArzvanAthastotramAM jaNAvyA mujaba pratyeka padArthamAM paryAyavAvacchedana guNabhedano ane dravyatvavicchedana guNabhedabhAvano ame aMgIkAra karIe ja chIe. tethI daSTahAni doSa paNa jaina matamAM saMbhavato nathI. I jAtyaMtarAtmaka bhedabheda vAstavika . (nAnca) pUrve ekAMtavAdIe jaNAvela ke "jAtyaMtarAtmaka bhedabhedanA svIkAramAM aSTakalpanA doSa 31 Avato hovAthI jAtyaMtarAtmaka bhedabheda kalpita che. tathA kalpita vastuno to abhAva ja hoya." paraMtu che te vyAjabI nathI. kema ke jAtyaMtarAtmaka bhedabheda pratyakSa Adi pramANathI siddha che. tethI tenA svIkAramAM | aSTakalpanA doSane avakAza nathI.) Ama bhedabheda kalpita nathI paNa vAstavika che. te kAraNe jAtyaMtarAtmaka bhedabhedano abhAva mAnavo yuktisaMgata nathI. jo ame vedAMtinyAyathI vyAvahArika vasturUpe sa saMmata evA doraDAmAM Aropita tathA sasvarUpe ke asalvarUpe anirvacanIya evA sApanI kalpanAnI jema jAtyaMtarAtmaka bhedabhedanI kalpanA karIe to anirvacanIya sApanI jema vilakSaNa jAtirUpa bhedabhedano abhAva mAnavo vyAjabI gaNAya. paraMtu evuM nathI. ame to pratyakSa pramANathI pratIta evA jAtivizeSasvarUpa bhedabhedano svIkAra karIe chIe. pramANasiddha vastuno apalApa na thaI zake. mATe vilakSaNa bhedabhedano uccheda thavAnI Apattine jaina matamAM koI avakAza raheto nathI. * anirvacanIya pratibhAsika satyanI vicAraNA # (ya.) Azaya e che ke sAMjanA samaye gharanA khUNAmAM laTakatAM doraDAne joIne "A sApa che' - Avo bhrama thaI zake che. vedAMtimate brahma satya che, jagata mithyA che. tethI doraDAmAM doraDAnI buddhi bhrama che ane doraDAmAM sApanI buddhi paNa bhrama che. brahmatattvanI jema te bemAMthI eka paNa pAramArthika satya nathI. chatAM vizeSatA e che ke doraDuM vyAvahArika satyarUpe kalpita che tathA doraDAmAM pratIyamAna Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntArthaspaSTIkaraNam 405 nAnAvastudharmA'pekSayA ekasya anekAntatvA'nabhyupagamAcca na siddhasAdhanam, ekasyaiva svadharmApekSayA'nekAnte // ca yathA na virodhastathoktameva / 4/2 api staH / ataH rajjcAdau sarpAdikaM sadasadbhyAm anirvacanIyam / 'saccet ? na bAdhyeta / asaccet ? pa na pratIyeta' iti vedAntinyAyena sadasadbhyAm anirvacanIyasya rajjusarpasya tantvAdilakSaNasAmagrInirapekSasya pratibhAsakAlamAtrasattAkasya paramArthato yathA asattvaM na tathA bhedAbhedasyA'sattvam, pramANasiddhatvAt / nAnAvastudharmA'pekSayA ekasya anekAntatvA'nabhyupagamAcca na siddhasAdhanam, ekasyaiva svadharmApekSayA'nekAnte ca yathA na virodhastathoktameva / >>> sApa prAtibhAsika satyarUpe kalpita che. doraDAmAM pratibhAsamAna sApa jo sat hoya to pAchaLathI 'A sApa nathI paraMtu doraDuM che' - AvA jJAna dvArA bAdhita na thAya. tathA te sarvathA asat hoya to sarpatvAdirUpe tenI pratIti na thAya. paraMtu uparokta bAdha ane pratIti banne thAya che ja. tethI doDAmAM jaNAto sApa sat rUpe ke asat svarUpe anirvacanIya che. 'jo vastu satya hoya to bAdhita na thAya tathA mithyA hoya to jaNAya nahi' - A mujaba vedAntIno nyAya = niyama che. te mujaba rajjusarpa sat svarUpe ke asat svarUpe anirvacanIya che. taMtu, zaNa, nALiyeranA chotarAM vagere sAmagrIthI doraDuM bane che. AthI doraDuM ane tenA kAraNonuM nirvacana = nirUpaNa thaI zake che. paraMtu doraDAmAM pratIyamAna sApanI sAmagrInuM nirvacana thaI zakatuM nathI. 'A kAthInuM doraDuM che. te zaNanuM doraDuM che' - A pramANe doraDAnA svarUpanuM paNa nirvacana thaI zake che. jyAre doraDAmAM pratIyamAna sApanA svarUpanuM nirvacana thaI zakatuM nathI. tethI paNa rajjusarpa anirvacanIya che. anirvacanIya rajjusarpanuM astitva mAtra pratibhAsa thavAnA samaya pUratuM ja che. mATe te prAtibhAsika satya tarIke kalpita che. anirvacanIya sarpa dUdha pIvAnuM ke DaMkha mAravAnuM kAma karato nathI. mATe te kAlpanika che. arthAt prAtibhAsika satya tarIke mAnya hovA chatAM anirvacanIya rajjusarpa paramArthathI avidyamAna che. AvuM vedAMtI mAne che. paraMtu jaino je bhedAbhedano svIkAra kare che tenI bhramathI nahi paNa pratyakSa vagere pramANathI pratIti thAya che. tethI vedAMtisaMmata rI anirvacanIya rajjusarpanI jema vilakSaNa bhedAbheda kAlpanika nathI, paraMtu vidyamAna ane vAstavika che. * siddhasAdhana doSanuM nivAraNa (nAnA.) (9) aneka vastunA guNadharmanI apekSAe pratyeka vastune anekAMtAtmaka na mAnavAnA lIdhe pUrvokta siddhasAdhyatA doSane paNa avakAza nathI. ame eka ja vastumAM potAnA guNadharmanI apekSAe anekAMtAtmakatA mAnIe chIe. arthAt dravyamAM potAnA guNano ja bheda ane potAnA ja guNano abheda ema ame mAnIe chIe. AvuM ekAntavAdIo svIkAratA nathI. tethI ekAMtavAdInA mate siddha evA padArthane sAdhavA mATe amAro koI prayAsa nathI. tethI siddhasAdhana doSane ahIM avakAza nathI. tathA potAnA guNadharmanI apekSAe potAnAmAM anekAMtAtmakatA (bhedAbhedAtmakatA) mAnavAmAM pUrve ekAMtavAdIe je virodha doSanuM uddbhAvana kareluM te paNa vyAjabI nathI. dravyamAM guNAdinA bhedAbhedano svIkAra karavAmAM virodha doSa nathI Avato tenuM nirUpaNa to hamaNAM ja upara karela che. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kramikA'kramikAnekAntapradarzanam 4/2 21 yathoktaM 'krameNa' (4/1 ) ityAdi tadapi na yuktam, kramabhAvidharmApekSayA krameNa akramabhAvi-dharmApekSayA cAskrameNa anekAntAbhyupagamAt, kAlabhedena tadatatkAritvavad nimittabhedena tadatatsvabhAva-tvasthApanamevA'nekAntArtha kRti6|| 406 pa yathoktaM 'kiM krameNa sarvam anekAntAtmakam uta yaugapadyena ?' (zAkhA - 4 zlo. 1 ) ityAdi zu tadapi na yuktam, kramabhAvidharmApekSayA krameNa akramabhAvidharmApekSayA cA'krameNa anekAntAbhyupagamAt, kAlabhedena tadatatkAritvavannimittabhedena tadatatsvabhAvatvasthApanamevA'nekAntArthaH / ayamAzayaH - ekasminneva devadatte yauvanakAla-bAlakAlabhedena dhanArjakatva - tadabhAvau yathA sampravizataH tathA kramabhAvi-yugapadbhAvidharmalakSaNanimittabhedena ekasminneva vastuni kramikAnekAntasvabhAvatvA'kramikAnekAntasvabhAvatve samAvizataH / na hi amla-madhurarasa- harita-pItavarNAdilakSaNakramabhAvidharmApekSayA kramikAnekAntasvabhAvaNi zAlini AmraphalAdau prameyatva-sattva-dravyatvAdiyugapadbhAvidharmA'pekSayA akramikAnekAntasvabhAvAbhyupagame kA kiJcid dUSaNaM pazyAmaH / evaM sarvatra bhAvanIyam / / 9 / / pApA ka * nimittabhedathI kramika-akramika anekAMta Cu (thayo.) vaLI, pUrve je kaheluM ke 'sarva vastu zuM kramathI anekAMtAtmaka che ke yugapaN anekAMtAtmaka che ? ItyAdi...' te vAta paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke svagata kramabhAvI dharmanI apekSAe vastu kramathI anekAMtAtmaka che tathA akramabhAvI = yugapadbhAvI dharmanI apekSAe vastu yugapaN anekAMtAtmaka che. A rIte ame mAnIe chIe. Ama kALabhedathI tad-atatkAritvanI jema nimittabhedathI tad -atasvabhAvatvanI sthApanA karavI e ja anekAMtavAdanuM prayojana che. tAtparya e che ke mANasa bAlapaNamAM dhana kamAto nathI, yuvAnImAM dhana kamAya che. Ama eka ja devadatta nAmanA mANasamAM kALabhedathI dhanopArjanakAritva ane dhanopArjanakAritvano abhAva - A be virodhI dharma rahI zake che. A hakIkata sarva lokone mAnya che. tethI tene daSTAMtarUpe batAvIne graMthakArazrIe jaNAvela che ke kALabhedathI tatkAritvano A ane tatkAritvaabhAvano jema ekatra samAveza thAya che tema nimittabhedathI tasvabhAvatvano ane atasvabhAvatvano ekatra samAveza thaI zake che. kramabhAvIdharmAtmaka nimittanI apekSAe vastumAM kramika anekAMtarUpatA che. tathA akramabhAvIdharmAtmaka anya nimittanI apekSAe vastumAM akramika anekAMtarUpatA che. AvuM mAnavAmAM koI virodha nathI Avato. jema ke kerI pUrve khATI ane lIlI hoya che. pAchaLathI te mIThI ane pILI thAya che. tethI khATA-mIThA rasa ane lIlA-pILA varNasvarUpa kramabhAvI guNadharmanI apekSAe kerImAM kramika anekAntasvabhAva che. tathA prameyatva, sattva, dravyatva vagere guNadharmo yugapadbhAvI che. tethI te yugapadbhAvI guNadharmanI apekSAe kerImAM akramika anekAntasvabhAva che. AvuM mAnavAmAM amane anekAntavAdIne koI doSa jaNAto nathI. AvI rIte sarvatra vicArI levuM. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/rU . anekAntAtmakatAyA anatiprasaJjakatvam / 40 7 ___yathoktaM 'kiM cAnekadharmAn vastu' ityAdi tatraikena svabhAvena nAnAsvabhAvaiH vA bhinnavastu bhinnasvabhAvAn vyApnuyAditi jainasya nA'bhyupagamaH kintu svakAraNakalApAdekA'nekasvabhAvAtmakameva tadutpannamityabhyupagama rUti na koSa: T10-11T. yaccoktaM 'jalAderapyanalAdirUpatA syAditi tadapi na, sAjAtyasyeva anekAntAtmakatvasya pratispaM sa vyavasthitasya antiprsnyjktvaat| yathAhi prameyatvAdinA'nalasajAtIyaM jalaM na tatkAryakAri tathA kathaJcidanalAnekAntAtmakamapIti / / 12 / / yathoktaM kiM cAnekadharmAn vastu kimekena svabhAvena anekasvabhAvaiH vA vyApnuyAd ?' (zAkhA-pa 4/1) ityAdi tatraikena svabhAvena nAnAsvabhAvaiH vA bhinnavastu bhinnasvabhAvAn vyApnuyAditi jainasya rA nA'bhyupagamaH kintu svakAraNakalApAdekA'nekasvabhAvAtmakameva tadutpannamityabhyupagama iti na doSaH / TI90-99 II yaccoktaM 'jalAderapyanalAdirUpatA syAditi tadapi na, sAjAtyasyeva anekAntAtmakatvasya / pratirUpaM vyavasthitasya anatiprasaJjakatvAt / yathAhi prameyatvAdinA'nalasajAtIyaM jalaM na tatkAryakAri ka tathA kathaJcidanalAnekAntAtmakamapIti / eka-aneka savabhAvAtmaka vastunI utpatti che (tho.) (10-11) pUrve "vastu anekadharmone eka svabhAvathI prApta karaze ke aneka svabhAvothI prApta karaze ?' ItyAdi... kahevA dvArA ekatvaApatti nAmano dasamo doSa ane anavasthA nAmano agiyAramo doSa ekAMtavAdIe darzAvela hato. te paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke te aMge jaino ema nathI mAnatA ke "eka svabhAvathI ke vividha svabhAvathI bhinna vastu vibhinna svabhAvane prApta kare che." paraMtu jaino to ema kahe che ke potAnA kAraNasamUha dvArA utpanna thayelI vastu eka-aneka svabhAvAtmaka ja hoya che. tethI eka - aneka dharmAtmakatAnA svIkAramAM aneka dharmo eka thavAnI Apatti nahi Ave. zuM tathA anekasvabhAva dvArA aneka guNadharmone meLavavAmAM te aneka svabhAvone paNa anya aneka svabhAvo dvArA meLavavAnI kalpanA nimitte AvanAra anavasthA paNa jaina matamAM nahi Ave. anekAntAtmaka vastu paNa niyata kriyAkArI che (cavyo.) (12) vaLI, 'tamAma vastune anekAMtAtmakasvarUpe svIkAravAmAM pANI paNa agnisvarUpa banI jaze' - A pramANe ekAMtavAdIe jaina matamAM je doSa batAvela te paNa vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke naiyAyikasaMmata sAjAtyanI jema jainasaMmata anekAMtAtmakatA dareka vastumAM rahevA chatAM paNa koI doSane lAvanAra nathI. te A rIte - agni ane pANI prameyatvarUpe sajAtIya che. prameyasvarUpe agnisajAtIya hovA chatAM paNa pANI agninuM kArya karatuM nathI. A vAta naiyAyikone mAnya che. te ja rIte jaino paNa kahe che ke pANI anekAMtAtmaka = anekadharmAtmaka hovAthI kathaMcit agnisvarUpa hovA chatAM bALavA vagere svarUpa agnikAryane pANI karatuM nathI. tethI pUrve bAramA doSanA ubhAvanamAM niyata pravRttinI asaMgati thavAnI je Apatti ekAMtavAdIe jaNAvelI tene paNa avakAza raheto nathI. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvaM sarvAtmakamasarvAtmakaJca 4/rU yathoktaM 'pramANamapyapramANaM syAdityAdi tadapISTameva pramANasya svarUpApekSayA pramANarUpatAyA: pararUpAprakRte SaDdarzanasamuccayabRhadvRttau " jalAdeH svarUpApekSayA jalAdirUpatA na pararUpApekSayA / na tato pa jalArthinAmanalAdau pravRttiprasaGgaH, sva-paraparyAyAtmakatvena sarvasya sarvAtmakatvAbhyupagamAt, anyathA vastusvarUpasyaiva zuM ghaTamAnatvA" (va.3.1.zno.7 rR.) tyAghuttam| 1 kiJca, sarvaM sarvAtmakamityapi sva- paraparyAyaiH sAmAnyavivakSayaivocyate / kevalasvaparyAyalakSaNavizeSavivakSayA tu sarvam asarvAtmakamityapyabhyupagamyata evA'smAbhiH / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "sarvAM ciya savvamayaM sa parapajjAyao jao niyayaM / savvamasavvamayaM pi ya vivittarUvaM vivakkhAo / / " (vi.A.bhA. svalakSaNaM vishessmaatr1602) kRti| 'vivittapam = anyato vyAvRttarUpa = vanasvAtmanaM r svarUpami'ti yaavt| svalakSaNAtmakavizeSasvarUpA'pekSayaiva tat tad jalAdikaM vastu niyatArthakriyAkArIti na prasiddhArthavyavasthAvilopaH / / 12 / / yathoktaM 'pramANamapyapramANaM syAdityAdi tadapISTameva, pramANasya svarUpApekSayA pramANarUpatAyAH A 408 = (pra.) prastuta doSanA nirAkaraNa mATe SagdarzanasamuccayabRhavRttimAM jaNAvela che ke "jalAdi potAnA svarUpanI apekSAe ja jalAdirUpa che. parasvarUpanI apekSAe te jalAdisvarUpa nathI. tethI jalArthInI agni vageremAM pravRtti thavAnI Apatti nahi Ave. sva-paraparyAyanI apekSAe sarva vastu sarvAtmaka che. anyathA vastunuM svarUpa ja saMgata na thaI zake." = = che sarva vastu sarvAtmaka ane asarvAtmaka che (vijhyu.) vaLI, 'sarva vastu sarvAtmaka che' - AvI jinavANI paNa sva-52paryAyathI sAmAnyavivakSAe ja kahevAmAM Ave che. bAkI phakta svaparyAyasvarUpa vizeSadharmanI vivakSAthI to 'sarva vastu asarvAtmaka che' - AvuM paNa ame anekAntavAdIo mAnIe ja chIe. tethI ja zrIjinabhadragaNikSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke 'tamAma vastu cokkasa sva-525ryAyathI sAmAnyavivakSAe sarvAtmaka ja che. tathA sarva vastu asarvAtmaka paNa che. kAraNa ke kaivalasvaparyAyanI vivakSAthI dareka padArtha anyapadArthathI bhinna kevalavizeSasvarUpa ja che kevala svAtmaka = svalakSaNAtmaka = tyAM sudhI samajavuM. CIL vyAvRtta tethI kevala svalakSaNAtmaka mAtra vizeSasvarUpanI apekSAe ja jala vagere te te vastu niyata evA kAryane karaze. tethI tarasa chIpAvavA mATe pANIne levA javuM, rasoI karavA agnine grahaNa karavo vagere prasiddha arthavyavasthAno uccheda thavAnI Apatti anekAntavAdamAM nahi Ave. = pramANanI apramANarUpatA : jaina A (yayon.) (13) 'sarva vastune anekAMtAtmaka mAnavAmAM pramANa paNa apramANabhUta banaze' pramANe jainonI sAme ekAMtavAdIoe je Apatti darzAvelI hatI te to jainone ISTApatti ja che. AnuM kAraNa e che ke pramANa paNa potAnA svarUpanI apekSAe ja pramANasvarUpa che. parasvarUpanI apekSAe to pramANa paNa apramANasvarUpa ja che. A vAta syAdvAdIone saMmata ja che. SagdarzanasamuccayabRhavRttimAM 1. sarvaJcaiva sarvamayaM sva- paraparyAyato yato niyatam / sarvamasarvamayamapi ca viviktarUpaM vivakSAtaH / / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 gatirUpatAnekAntavicAra: 409 pekSayA tvapramANapatAyAH syaadvaadinaambhiisstttvaat| vizeSabhedA'pekSayA'pyAtra'nekAnto'duSTaH, parokSasyA'parokSarUpeNa aparokSasya ca pramANasya parokSarUpeNA'pramANatvAt / anenaivA'bhiprAyeNa gatipariNatasya gatikhyataikAntaH sammato dUSitaH / tathAhi "gaIpariNayaM gai cevA keI daviyaM vayaMti egNtaa| taM pi ya uDDagaIaM tahA gaI aNNahA agaitti / / " (sa.ta.3/29) pararUpApekSayA tvapramANarUpatAyAH syAdvAdinAmabhISTatvAt / "pramANamapi svaviSaye pramANaM paraviSaye cA'- 5 pramANam" (Sa.da.sa.zlo.57) iti vyaktaM SaDdarzanasamuccayabRhadvRttau / vizeSabhedA'pekSayA'pyatrA'nekAnto'duSTaH, rA parokSasyA'parokSarUpeNa aparokSasya ca pramANasya parokSarUpeNA'pramANatvAt / anenaivA'bhiprAyeNa gatipariNatasya gatirUpataikAntaH sammatitarke duussitH| taduktaM "gaIpariNayaM / gai ceva keI daviyaM vayaMti egNtaa| taM pi ya uDDhagaIaM tahA gaI aNNahA agaitti / / " (sa.ta.3/29) iti| / prakRte tarkapaJcAnanazrIabhayadevasUrikRtatadvRttilezastvevam - "gatikriyApariNAmavad dravyaM gatimadeva ka - iti kecid manyante, tadapi gatikriyApariNataM jIvadravyaM sarvato gamanA'yogAd UrdhvAdipratiniyatadiggatikaM Ni A aMge jaNAvela che ke "pramANa paNa svaviSayamAM ja pramANarUpa che. ane paraviSayamAM apramANarUpa che.' vaLI, pramANanA vizeSa prakAranA bhedanI apekSAe paNa pramANamAM pramANarUpatA ane apramANarUpatA svarUpa anekAMtane svIkAravAmAM koI doSa Avato nathI. te A rIte - pramANanA be bheda che. pratyakSa ane parokSa. aparokSa = pratyakSa pramANa pratyakSarUpe pramANa che. paraMtu parokSarUpe te apramANa ja che. tathA parokSa pramANa parokSarUpe pramANa che. paraMtu pratyakSarUpe te apramANa ja che. Ama pramANanA avAjora bhedanI vicAraNA karIe to paNa potAnA vizeSa prakAranA svarUpanI apekSAe ja pramANavizeSa pramANa svarUpa che. tathA potAnAmAM avidyamAna vizeSa prakAranA pramANasvarUpanI apekSAe to te che pramANavizeSa apramANabhUta ja che. Ama pramANa paNa pramANa svarUpa ane apramANasvarUpa che. ja gatipariNata dravya sarvathA gatirUpa nathI : saMmatikAra ja (ganenaiva.) A ja abhiprAyathI saMmatitarkaprakaraNamAM zrasiddhasenadivAkarasUri mahArAje "gatipariNata dravya gatisvarUpa ja hoya che' - evA ekAMtanuM khaMDana karela che. tyAM teozrIe evuM jaNAvela che rara. ke - "gatikriyA svarUpa pariNAmavALuM dravya niyamo gatimAna ja hoya che tevuM keTalAka ekAMtavAdIne abhimata che. paraMtu te gatipariNata jIvadravya paNa gatikALe sarva dizAmAM gati karatuM nathI. paraMtu Urdhva vagere pratiniyata dizAmAM ja gati kare che. mATe pratiniyata dizAmAM gamana karavAnI apekSAe ja te dravya gatimAna che. gatidizA sivAyanI anya dizAnI apekSAe te dravya agatimAna ja che." - ISTagati aniSTagativirahasAdhaka (ka.) A kArikAnI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe je pharamAvela che teno saMkSepArtha A mujaba che ke "je dravyamAM gamanakriyAnA pariNAmano uddabhava thayo hoya te dravyane amuka ekAMtavAdIo te samaye niyamA (=ekAnta) gatizIla ja mAne che. paraMtu anekAMtavAdI kahe che ke te gatipariNata jIvadravya 1. gatipariNataM gatiH eva ke'pi dravyaM vadanti ekaantaat| tadapi ca UrdhvagatikaM tathA gatiH anyathA agatiH iti / / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 * gatisvarUpe'nekAntAtmakatA na cA'pramANapadaM vyutpattivizeSAt pramANasAmAnyabhedasyaiva bodhakamiti neyamupapattiH, tairvaadibhirbhyupgntvym| evaM ca tat tathA pratiniyatadiggamanenaiva gatimat; anyathA'pi gatimat syAt tadA'bhipretadezaprAptivad anabhipretadezaprAptirapi tasya bhavedityanupalabhyamAnayugapadviruddhobhayadezaprAptiprasakteratrApi rA anekAnto nA'vyApakaH / ' abhipretagatireva tatra anabhipretA'gatiriti cet ? na, anabhipretagatyabhAvAbhAve pratiniyatagatibhAva eva na bhavet / tatsadbhAve vA tadavastho'nekAntaH " ( sa.ta. 3 / 29 vR.) iti / adhikantu anekAntavyavasthAtaH (pR.85) vijJeyam / na cA'pramANapadaM vyutpattivizeSAt pramANasAmAnyabhedasyaiva bodhakamiti pramANasAmAnyA'bhinnasya pramANasya apramANatvokteranupapattiriti vAcyam, ! eka mULa pa = 4/2 gamana karaze to kaI dizAmAM jaze ? badhI dizAomAM ekIsAthe to jaI na zake. koI eka ja urdhva vagere dizAmAM te jaI zake che. tethI ahIM anekAMta A pramANe che ke je dizAmAM te dravya jaze, te dizAne choDI bAkInI dizAomAM tenI gatino abhAva ja che. A rIte gatiyukta dravyamAM paNa anyadigamanAbhAva maLe ja che. jo vivakSita eka dizAmAM gatimAna jIvadravya anya dizAomAM paNa te ja kALe gati kare to jema te dravyane vivakSita dizAmAM gamana karavAthI vAMchita dezanI prApti thAya che tema anya dizAomAM avAMchita dezanI prApti thavAnI Apatti Avaze. ekAMtavAdanA mAthe A dUSaNa ubhuM che. eka ja kALe paraspara viruddha dizAvALA dezanI upalabdhi na thavA chatAM uparokta aniSTa prasaMga A ja sUcita kare che ke gati (temaja sthiti)nA viSayamAM anekAMta ja che. ethI anekAMta kyAMya paNa avyApaka nathI. 'abhipreta sthAnamAM gati e ja gatizIla dravyamAM rahelI anabhipretadezasaMbaMdhI | agati che' - AvI dalIla ekAntavAdIe na karavI. kAraNa ke anabhipreta gatino abhAva jo gatizIla dravyamAM svataMtrarUpe nahi mAno to pratiniyata gatinI hAjarI ja saMbhavaze nahi. tathA anabhipretagatiabhAva rasa jo te dravyamAM hoya to gatizIla dravyamAM gati-agatisvarUpa anekAnta to pAcho AvIne Ubho ja raheze." A aMge adhika jANakArI meLavavA anekAMtavyavasthAnuM avalokana karavuM. OM apramANapada pramANasAmAnyabhedabodhaka : naiyAyika zaMkA :- (1 cA.) pramANane parasvarUpanI apekSAe apramANasvarUpa mAnavAno artha e thayo ke pramANa paNa 'apramANa' padathI vAcya che. paraMtu A vAta saMgata nathI. kAraNa ke 'prIyate anena kRti pramALam, na pramALamrUti pramALam' A pramANe vizeSa prakAranI vyutpatti dvArA 'apramANa' zabda apramANamAM rahela tamAma pramANanA bhedane ja jaNAve che. arthAt jeno pramANasAmAnyamAM aMtarbhAva na ja thaI zakato hoya tene ja apramANa zabdathI navAjI zakAya. pramANanA aneka prakAromAMthI jeno ekAda prakAramAM paNa aMtarbhAva thaI zakato hoya tene apramANa na ja kahevAya. prastutamAM syAdvAdI evA tame pramANane ja apramANa kaho cho. arthAt pramANasAmAnyathI bhinna na hoya tene ja apramANa tarIke paNa jaNAvo cho. tethI uparokta vyutpatti mujaba te pramANa 'apramANa' zabdathI vAcya kaI rIte bane ? Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 * pararUpApekSayA sarvajJasyA'sarvajJatvam vyutpatteH tAtparyamukhanirIkSakatvena sAmAnyazabdasya vizeSaparatve doSAbhAvAt / / 13 / / etena 'sarvajJo'pyasarvajJaH syAt, siddho'pyasiddhaH syAditi dUSaNadvayamapi pratyuktam, svarUpa- pararUpAbhyAM sa vyutpatteH tAtparyamukhanirIkSakatvena sAmAnyazabdasya vizeSaparatve doSAbhAvAt / idamatrAkUtam - pu 'pramANamuddizya jAyamAnaH 'apramANamiti prayogaH pramANe parasvarUpApekSA'pramANAtmakatAM bodhayatu, pratyakSapramANamuddizya jAyamAnaH 'apramANamiti prayogaH pratyakSapramANe parokSapramANabhinnatvarUpaM parokSapramANApekSapramANAtmakatvAbhAvaM bodhayatu' iti vaktuH syAdvAdinaH abhiprAyamavagamya zabdavyutpattiH pramANe pratyakSapramANe ca apramANapadAt pararUpApekSapramANabhedaM parokSalakSaNapramANavizeSapratiyogikabhedaM ca zrotRRn prati jJApayati / / 13 / / etena sarvajJo'pyasarvajJaH syAt, siddho'pyasiddhaH syAditi dUSaNadvayamapi pratyuktam, svarUpa che zabdavyutpatti paNa tAtparyasApekSa : jaina jI samAdhAna :- (yu.) uparokta zaMkA barobara nathI. AnuM kAraNa e che ke haMmezA padanI vyutpatti vaktAnI IcchAsvarUpa tAtparyane jonAra hoya che. arthAt vaktA kayA abhiprAyathI kayA zabdano prayoga kare che? tene mukhyatayA lakSamAM rAkhIne ja zabdanI vyutpatti pravartatI hoya che. tethI sAmAnya zabdane paNa vizeSa arthano jJApaka mAnavAmAM koI jAtano doSa Avato nathI. prastutamAM Azaya e che ke "pramANane uddezIne thato 'apramANa' zabdano prayoga parasvarUpasApekSa apramANabhUtatAno = pramANabhinnatAno zrotAne bodha karAvo. pratyakSa pramANane udezIne thato 'apramANa' zabdano prayoga parokSapramANasApekSa pramANAtmakatAnA abhAvano (= parokSapramANabhinnatAno) zrotAne bodha karAvo" - A pramANe syAdvAdI evA vaktAno abhiprAya jANIne apramANa zabdanI vyutpatti pramANasAmAnyabhedanA badale pramANavizeSapratiyogika bhedano pramANamAM bodha karAvaze. sAmAnyavAcaka zabda paNa tAtparya mujaba vizeSa arthano vAcaka bane tevI zabdavyutpatti vaiyAkaraNone mAnya che. tethI prastutamAM 'apramANa' zabdane pramANasAmAnyapratiyogika anyonyAbhAvano bodhaka mAnavAne badale tAtparyAnusAra pramANavizeSapratiyogika sa anyonyAbhAvano bodhaka mAnI zakAya che. arthAt apramANazabdagata vizeSa prakAranI vyutpatti dvArA zrotAne pramANamAM pararUpasApekSapramANabhedano tathA pratyakSapramANamAM parokSapramANabhedano parokSAtmaka pramANavizeSapratiyogika bhedano zAbdabodha thaze. tethI 'pramANa paNa svasvarUpanI apekSAe pramANa ane parasvarUpanI apekSAe apramANa' - ItyAdi je bAbata pUrve jaNAvela te satya ja che. " svarUpa-pararUpa dvArA anekAMta saMmata (tena.) (14-15) pUrve 'tamAma vastune anekAMtarUpa mAnavAmAM sarvajJa paNa asarvajJa thaze tathA siddha paNa asiddha thaze' A pramANe je be dUSaNa ekAMtavAdIe jaNAvela tenuM uparokta khulAsA dvArA nirAkaraNa thaI jAya che. kAraNa ke sarvajJa potAnA svarUpanI apekSAe sarvajJa che. bIjAnA svarUpanI apekSAe to te asarvajJa ja che. tema ja siddha paNa potAnA svarUpanI apekSAe siddha che. bIjAnA svarUpanI apekSAe to te paNa asiddha ja che. Ama sarvajJamAM sarvajJa-asarvajJarUpatAno anekAMta tathA = 411 ht Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 0 apasiddhAntanirAkaraNam 0 sa tdnekaantsyaa'piisstttvaat| prathamA'prathamasarvajJa-siddhAdibhedo'pi siddhAntasiddha eveti kA nAmA'niSTApattiH ? pa -pararUpAbhyAM tadanekAntasyA'pISTatvAt / prathamA'prathamasarvajJa-siddhAdibhedo'pi sammata eva / ___ ata eva nA'pasiddhAntaH, yathoktaM sthAnAGgasUtre '"kevalaNANe duvihe paNNatte / taM jahA - 'bhavattha / kevalanANe ceva, siddha-kevalanANe ceva / bhavattha-kevalanANe duvihe paNNatte / taM jahA- 'sajogi-bhavattha-kevalanANe ma ceva, ajogi-bhavattha-kevalanANe cev| sajogi-bhavattha-kevalanANe duvihe-pnnnntte| taM jahA- 'paDhamasamaya-sajogi -bhavattha-kevalanANe ceva, apaDhamasamaya-sajogi-bhavattha-kevalanANe cev| ahavA - 'carimasamaya-sajogi-bhavattha -kevalanANe ceva, acarimasamaya-sajogi-bhavattha-kevalanANe ceva / evaM ajogi-bhavattha-kevalanANe vi| siddha-kevalanANe ka duvihe paNNatte / taM jahA - 'aNaMtarasiddha-kevalanANe ceva, paraMparasiddha-kevalanANe ceva" (sthA.2/1/71) ityAdi / siddhamAM siddha-asiddharUpatAno anekAMta paNa jainone saMmata ja che. tethI sarvajJa asarvajJarUpe thavAnI tathA siddha asiddharUpe thavAnI Apatti jaino mATe ISTApatti ja che. zaMkA - sarvajJane asarvajJa mAnavAmAM tathA siddhane asiddha mAnavAmAM apasiddhAMta vagere doSo zuM jainone lAgu nahi paDe? tathA jo te doSo lAgu paDatA hoya to uparokta Apatti jainone aniSTapatti kema na gaNAya ? ja prathama-aprathama sarvajJa AdinI vicAraNA samAdhAna :- (ka.) apasiddhAnta vagere doSa prastutamAM saMbhavita nathI. kAraNa ke ThANAMgasUtra vagere 31 Agama graMthomAM prathamasamayanA sarvajJa, aprathamasamayanA sarvajJa, prathamasamayasiddha, aprathamasamayasiddha vagere A svarUpe sarvajJanA ane siddhanA prakAro darzAvelA ja che. sthAnAMgasUtramAM jaNAvela che ke "kevaLajJAna be vA prakAranuM kahela che - (1) bhavastha kevaLajJAna ane (2) siddha kevaLajJAna. bhavastha kevaLajJAna be prakAranuM kahela che - (1) sayogi-bhavastha kevaLajJAna ane (2) ayogika -bhavastha-kevaLajJAna. sayogi-bhavastha-kevaLajJAna be prakAranuM kahela che. (1) prathamasamaya-sayogi-bhavastha kevaLajJAna ane (2) aprathamasamaya-sayogi-bhavastha-kevaLajJAna. athavA (1) caramasamaya-sayogi-bhavasthA kevaLajJAna ane (2) acaramasamaya-sayogi-bhavastha-kevaLajJAna. tevI ja rIte ayogi-bhavastha-kevaLajJAna paNa be prakAranuM samajavuM. siddha-kevaLajJAna be prakAranuM kahela che - (1) anaMtara-siddha-kevaLajJAna ane (2) paraMpara-siddha-kevaLajJAna" ItyAdi. matalaba ke prathama samaya sarvajJa ke siddha paNa aprathamasamaya sarvajJa-siddha karatAM bhinna che. arthAtu aprathamasamaya sarvajJa-siddhanI apekSAe te asarvajJa-asiddha ja che. A vAta jainasiddhAMtamAM prasiddha ja che. 1. kevalajJAnaM dvividhaM prjnyptm| tadyathA - 1bhavasthakevalajJAnaM caiva, 2siddhakevalajJAnaM caiv| bhavasthakevalajJAnaM dvividhaM prjnyptm| tadyathA - 1sayogibhavasthakevalajJAnaM caiva, 2ayogibhavasthakevalajJAnaM caiv| sayogibhavasthakevalajJAnaM dvividhaM prjnyptm| tadyathA1prathamasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM caiva, 2aprathamasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM caiv| athavA - 1caramasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM caiva, acaramasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM caiv| evama ayogibhvsthkevljnyaanmpi| siddhakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tadyathA1anantarasiddhakevalajJAnaM caiva, paramparasiddhakevalajJAnaM caiva / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sarvajJAdau sarvajJabhedAdisAdhanam 413 nandIsUtre'pi (na.sU.85) evamprAyaH AlApako varttate / itthamevA'bhyupagame vakSyamANaM (9/14- pa 15) kevalajJAnatrailakSaNyamupapadyate / rA prakRte " asaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA duvihA paNNattA / taM jahA - (1) gAntarasiddha-asaMsArasmaavnnnnjiivpnnnnvnnaa ya (2) paramparasiddha - asaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA ya" (prajJA.sU.1/8) ityAdiH m prajJApanAsUtraprabandho'pi smartavyaH / tatazca kA nAmA'niSTApattiH ? 4/2 yathA naiyAyikamate pRthivI- jalA'nalAdInAM dravyatvena tulyatve'pi pRthivItva - jalatvA'nalatvAdirUpeNa bhinnatA sammatA yathA ca ghaTAdInAM ghaTatvAdirUpeNa tulyatve'pi nIlaghaTatva - pItaghaTatvAdirUpeNa bhinnatA abhipretaiva tathA syAdvAdimate sarvajJAdInAM sarvajJatvAdirUpeNa tulyatve'pi prathamA'prathamasamayasarvajJatvAdirUpeNa bhinnatA abhipretaiva / atra "yo yena bhAvena pUrvaM nAsIt, idAnIM ca jAtaH, sa tena bhAvena prathama kA * naMdIsUtrano atideza (nanhI.) zrInaMdIsUtramAM paNa kevalajJAna vagerenA bheda vize ThANAMga sUtramAM jaNAvyA mujabano ja prAyaH AlAvo (85mA sUtramAM) jaNAvelo che. tathA AvuM mAnavAmAM Ave to ja navamI zAkhAnA 14/15 zlokamAM jaNAvavAmAM Avaze te kevalajJAnagata utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka ailakSaNya saMgata thaI zake. * siddhanA be bheda (.) prastutamAM prajJApanAsUtrano eka saMdarbha paNa yAda karavA lAyaka che. tyAM zrIzyAmAcAryajIe jaNAvela che ke "asaMsAra avasthAne = muktadazAne pAmelA jIvonI prarUpaNA be prakAre thAya che. te A rIte - (1) anaMtarasiddha muktadazAprApta jIvanI prarUpaNA tathA (2) paraMparasiddha muktadazAprApta jIvanI prajJApanA.' tethI parasvarUpanI apekSAe sarvajJane asarvajJa mAnavAmAM ke siddhane asiddha mAnavAmAM jainone koI aniSTApatti AvatI nathI. st CUL (thayA.) naiyAyikadarzana mujaba dravyanA pRthvI, pANI vagere nava prakAro batAvavAnuM prayojana e che ke pANI vagerethI pRthvIdravya bhinna che. tathA pRthvI vagerethI pANI vagere bhinna che. dravyatvasvarUpe pRthvI Adi samAna hovA chatAM pRthvItva, jalatva Adi svarUpe temAM bhinnatA paNa rahelI che. A rIte naiyAyikone jema pRthvImAM jalAdibheda, jalamAM pRthvIAdi dravyano bheda mAnya che tathA hajAro ghaDA vageremAM ghaTatvAdirUpe tulyatA hovA chatAM paNa nIlaghaTatva, pItaghaTatva vagere rUpe bhinnatA paNa naiyAyikone mAnya che. tema jainone prathamasamaya sarvajJa-siddha bhagavaMtamAM aprathamasamaya sarvajJa-siddha bhagavaMtano bheda mAnya che. AvuM jaNAvavA mATe sarvajJa ane siddha bhagavaMtanA prathamasamaya sarvajJaAdi, aprathamasamaya sarvajJaAdi, caramasamaya-acaramasamaya sayogI sarvajJa Adi bhedo ThANAMgasUtra vagere Agama graMthomAM darzAvela che. prastutamAM 'prathama' zabdano artha zuM samajavo ? te aMge spaSTatA mATe vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravyAkhyAnI eka vAtanuM ahIM anusaMdhAna karavA jevuM che. tyAM zrIhemacaMdrasUrijIe jaNAvela che 1. asaMsArasamApannajIvaprajJApanA dvividhA prajJaptA / tad yathA paramparasiddhA'saMsArasamApannajIvaprajJApanA ca / (1) anantarasiddhA'saMsArasamApannajIvaprajJApanA ca ( 2 ) - Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 * apekSAvizeSeNaiva siddhatvAdisiddhiH / 4/3 ra kiJca, sarvajJatvaM siddhatvaJca sAmAnyapratyAsattyAdinA yatkiJcitkarmakSayeNa cA'smadAdInAmapyastyeveti sa dharmivizeSe tanniyamo rUpavizeSeNa vAcyaH / pa ucyate" (vi.A.bhA.3108 vR.) vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttivacanamanusandheyam / tathA ceha sarvajJAdau meM prayujyamAnaH asarvajJAdizabdaH sarvajJavizeSAdibhedapara iti na doSaH kazcit / kiJca, sarvajJatvaM siddhatvaJca sAmAnyapratyAsattyAdinA yatkiJcitkarmakSayeNa cA'smadAdInAmapyastyenaveti dharmivizeSe sarvajJatvAdivyavahAraniyamaH pUrNasarvajJatvAdirUpavizeSeNa vaacyH| ayamAzayaH - za dhUmatvapratyAsattyA traikAlikadhUmAnAmiva sarvajJatvaprabhRtipratyAsattyA traikAlikasarvajJa-siddhAnAM naiyAyikamate ke alaukikapratyakSaM kasyacit smbhvtyev| tatra cA'smadAdInAM viSayavidhayA bhAnaM bhavet / na caitAvatA'smadAdiSu sarvajJatvAdivyavahAraH prAmANikaH bhavati / evaM jainamatAnusAreNa jJAnAvaraNakarmanirjarAnimittaM sarvajJatvaM karmasAmAnyanirjarAnimittaJca siddhatvam asmadAdiSu sta eva, pratisamayaM jJAnAvaraNAdyaSTakarmanirjarAyAH jAyamAnatvAt / tathA ca sarvajJatvAdikam asmadAdiSu vyavahartavyaM syAt / ke "je padArtha je bhAvasvarUpe pUrvasamaye na hato ane hamaNAM te bhAvasvarUpe utpanna thAya to te padArtha te bhAvasvarUpe tyAre prathama kahevAya." matalaba ke sarvajJatva Adi svarUpe je samaye je AtmA bane te samaye te AtmAne prathamasamaya-sarvajJa Adi tarIke kahevAya. tathA tyAre te aprathamasamayasarvajJAdithI bhinna ja kahevAya. arthAt tyAre te aprathamasamayarUpe sarvajJa nathI paNa asarvajJa che. tethI ahIM sarvajJamAM prayojAto "asarvajJa' zabda sarvajJasAmAnya pratiyogika anyonyAbhAvane badale sarvajJavizeSa pratiyogika anyonyAbhAvane darzAvI zake che. AvuM mAnavAmAM Agamavirodha vagere doSone avakAza nathI. ka chadmastha jIva paNa sarvajJa . sa (gri.) vaLI, sarvajJatva ane siddhatva sAmAnyapratyAsatti dvArA ane amuka karmanirjarA dvArA " ApaNAmAM paNa che ja. tethI amuka ja vyaktimAM amuka ja = pUrNasarvajJatvAdi svarUpe sarvajJatvAdinA Tii vyavahAranuM niyamana naiyAyike karavuM paDaze. Azaya e che ke niyAyikanA mata mujaba jema dhUmatvanAmaka sAmAnyalakSaNA prayAsatti dvArA traNeya kALanA tamAma dhUmonuM alaukika pratyakSa thAya che. tema sarvajJatva vagere svarUpa sAmAnyalakSaNA prayAsatti dvArA traNeya kALanA tamAma sarvajJonuM tathA traNeya kALanA tamAma siddhonuM alaukika pratyakSa thaI zake che. ApaNe paNa bhaviSyamAM kyAreka sarvajJa banazuM tathA siddha thaIzuM. tethI taiyAyikanA siddhAMta mujaba ApaNA jevA ajJa-alpajJa jIvo paNa sAmAnyalakSaNA prayAsatti dvArA sarvajJasvarUpe ane siddhasvarUpe, yogI puruSane alaukika pratyakSamAM jaNAI ja jaze. paraMtu taiyAyikamata anusAra ApaNo sarvajJa ke siddha tarIke vyavahAra thato nathI. e ja rIte jainadarzananA siddhAMta mujaba jJAnAvaraNAdi ghAti karma ravAnA thavAthI jIva sarvajJa bane che tathA sarva karma saMpUrNatayA ravAnA thavAthI jIva siddha bane che. ApaNAmAM paNa sarva karmanI pratisamaya, nirjarA koIne koI ( AMzika, prabaLa, sakAma, akAma, sAnubaMdha, niranubaMdha vagere) prakAre thatI ja hoya che. tethI yatkiMcit jJAnAvaraNAdi karmanirjarAnI apekSAe ApaNAmAM paNa jJAnAvaraNakarmanirjara prayukta sarvajJatva ane karmasAmAnya nirjarAnimittaka Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 3 AMzika - pUrNasarvajJatAdivimarzaH tathA ca rUpAntareNa tadabhAvo'varjanIya evetyakAmenA'pyetadanekAntaH pareNa zraddheyaH / 21 na cA''ryajaneSu asmadAdInAM tAdRzavyavahAra iSTaH / ataH ghAtikarmazUnye puruSe nijasvarUpApekSayA pa sarvajJatvaM sakalakarmaprakSayavati ca nijasvarUpApekSayA siddhatvaM vyavahartavyam / 415 yadvA'smadAdiSu AMzikarUpeNa sarvajJatvaM sattva - prameyatvAdiprakAreNa sarvajJAtRtvalakSaNam, AMzikarUpeNa siddhatvaM ca vivakSitakarmAMzazUnyatvalakSaNaM sta eva / tathA ghAtikarmazUnye kRtsnakarmazUnye cAtmani na pUrNarUpeNa sarvajJatvaM siddhatvaM ca yathAkramamabhyupagantavyam / tathA ca rUpAntareNa tadabhAvo'varjanIya evetyakAmenA'pyetadanekAntaH pareNa zraddheyaH / evaM hi pUrNasarvajJAdau AMzikarUpeNa parasvarUpApekSayA ca sarvajJatvAdyabhAvasya asmadAdiSu cAM''zikarUpeNa sarvajJatvAdeH siddhiranAvilaiva / dharmivizeSapadena asmadAdInAM pUrNasarvajJAdikoTito vyavacchedAnna sarvajJAdivyavahArarUDhatvam / rUpavizeSapadena ca pararUpavyavacchedAnna sarvajJAdInAM sarvathA tattvam / Ni = muktatva siddhatva rahela che. tethI ApaNAmAM sarvajJa ke siddha tarIke vyavahAra thavo joIe. paraMtu jainamata mujaba paNa ApaNAmAM tevo vyavahAra mAnya nathI. jainadarzana mujaba sarvajJatva tathA siddhatva ApaNAmAM hovA chatAM sAmAnyatayA ApaNe asarvajJa ane asiddha tarIke AryajanomAM mAnya chIe. te kAraNe sarvajJatvanuM ane siddhatvanuM niyamana cokkasa prakAranA svarUpe, cokkasa prakAranI vyaktine vize karavuM jarUrI che. Ama vyaktivizeSamAM = ghAtikarmazUnya AtmAmAM amuka svarUpe = nija svarUpe sarvajJatvano svIkAra karavAthI anya svarUpe = pararUpe sarvajJatvano abhAva mAnavo ja paDaze. tathA vyaktivizeSamAM (= aSTakarmazUnya AtmAmAM) amuka svarUpe (= svasvarUpe) siddhatvano svIkAra karavAthI, parasvarUpe temAM siddhatvano abhAva mAnavo ja paDaze. AthI sarvajJamAM ane siddhamAM parasvarUpe kramazaH sarvajJatvano abhAva ane siddhatvano abhAva tyAjya nahIM ja bane. (yadA.) athavA 'ApaNAmAM sattva-prameyatvAdirUpe sarva vastunI jANakArI svarUpa AMzika sarvajJatva ane vivakSitakarmAMzazUnyatvasvarUpa AMzika siddhatva rahe ja che. tathA ghAtikarmazUnyamAM pUrNasvarUpe sarvajJatva rahe ane sarvakarmazUnya AtmAmAM pUrNarUpe siddhatva rahe' Ama vyaktivizeSamAM vizeSa rUpe niyama banAvavo jarUrI che. tevuM mAnavAmAM Ave to ApaNAmAM AMzikarUpe sarvajJatvAdi raheze tathA pUrNarUpe sarvajJatyAdino abhAva Adi raheze. tathA pUrNatayA sarvajJamAM phakta AMzikarUpe sarvajJatvAbhAva raheze ane pUrNatayA siddha AtmAmAM phakta AMzikarUpe siddhatvAbhAva raheze. Ama IcchA na hovA chatAM sarvajJamAM paNa asarvajJatA svarUpa anekAMta tathA siddhamAM paNa asiddhatA svarUpa anekAMta naiyAyike mAnya karavo ja paDaze. 'dharmivizeSa' zabda dvArA sarvajJakoTimAMthI tathA siddhakakSAmAMthI ApaNI bAdabAkI thaI jAya che. tethI ApaNAmAM sarvajJatva Adino vyavahAra rUDha nathI. tathA 'rUpavizeSa' zabdathI sarvajJamAMthI tathA siddhamAMthI parasvarUpanI (= parakIya dravya-kSetra-kALa-bhAvanI tathA AMzika sarvajJatvanI ane AMzika siddhatvanI) bAdabAkI thAya che. tethI sarvajJamAM ane siddhamAM parasvarUpanI apekSAe asarvajJatva ane asiddhatva mAnya che. temAM sarvathA sarvajJatyAdi nathI. Ama siddha thAya che. - > CUL Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 416 Kai pramANam / pa atha pUrNAM''zikasarvajJatvAdilakSaNadharmavizeSasya uddezyatAvacchedakakoTau pravezaH abhyupagamyate, na tu vidheyakoTau / tatazca pUrNasarvajJatvaviziSTasya sarvajJatvavidhiH AMzikasarvajJatvaviziSTasya ca sarvajJatvaniSedhaH vyavahartavya iti niyamAd nA'nekAntarUpatA sarvajJAdau sidhyatIti cet ? rA maivam, pUrNAM''zikasarvajJatvAdidharmavizeSaviziSTasya dharmiNaH sarvajJatvAdividhi-niyamau zuddhasya rza vA dharmiNaH pUrNAM''zikatvAdidharmavizeSeNa tau vAcyAvityatra vinigamanAviraheNa rucibheda eva pramANam / ataH 'pUrNasarvajJatvAdiviziSTaH sarvajJAdirUpeNa asti, AMzikasarvajJatvAdiviziSTazca sarvajJAdirUpeNa tu viziSTa vastuno vidhi-niSedha : naiyAyika pUrvapakSa :- (tha.) 'sarvajJa vageremAM potAnA svarUpanI apekSAe sarvajJatA vagere guNadharmo rahelA che tathA pararUpanI apekSAe asarvajJatA Adi guNadharmo rahelA che' - AvuM mAnavAne badale 'pUrNasarvajJatvAdi dharmavizeSathI yukta vyaktimAM prasiddha evA sarvajJatva Adi guNadharmo vidyamAna che. tathA AMzikasarvajJatvAdidharmaviziSTamAM prasiddha sarvajJatva Adi vidyamAna nathI' - AvuM mAnavuM vyAjabI che. tethI 'sarvajJa vagere parasvarUpanI aMzamAtrajJAtRtvAdidharmanI apekSAe asarvajJa Adi svarUpe rahelA che' - tevuM mAnavAnI jarUra nahi rahe. tethI vagara IcchAe sarvajJaniSTha asarvajJatAsvarUpa anekAMtano svIkAra karavAnI amAre AvazyakatA nahi rahe. Ama pUrNasarvajJatvAdino ane AMzika sarvajJatvAdino vidheyarUpe nahi paNa uddezyatAavacchedakarUpe praveza karavAthI anekAMtarUpatAno svIkAra Avazyaka nahi bane. tethI sarvajJane asarvajJa mAnavAno ke siddhane asiddha mAnavAno anekAMta asiddha banaze. rucyanusAreNa vidhi - niSedhakathanam 4/2 rUpavizeSaviziSTasya vidhi-niyamau dharmiNaH zuddhasya vA rUpavizeSeNa vAcyAvityatra rucibheda eva al = A taiyAyika matamAM vinigamanAviraha uttarapakSa :- (meva.) jema 'ghAtikarmakSayaviziSTa AtmA sarvajJa che' Ama kahevuM ke 'ghAtikarmakSayaviziSTatvena AtmAmAM sarvajJatva che' Ama kahevuM temAM koI pramANa ke tarka niyAmaka nathI. paraMtu | vaktAnI vizeSa prakAranI ruci e ja temAM niyAmaka che; tema prastuta sthaLe 'pUrNasarvajJatvadharmathI yukta vyakti sarvajJa che. AMzikasarvajJatvadharmathI viziSTa vyakti sarvajJa nathI' A pramANe vidhi-niSedhano svIkAra karavo ke sva-parUpano vyaktinA vizeSaNa tarIke ullekha karyA vinA mahAvIra svAmI (= sarvajJa tarIke prasiddha vyakti = zuddha dharmI) pUrNasarvajJatvadharmanI apekSAe sarvajJa che, mAtra AMzikasarvajJatvadharmanI apekSAe sarvajJa nathI' A pramANe vidhi-niSedhano svIkAra karavo - temAM koI pratyakSa, anumAna Adi pramANa ke koIka majabUta tarka niyAmakasvarUpe vidyamAna nathI. paraMtu vAdInI ane prativAdInI rucivizeSa ja ahIM zaraNabhUta che. bannemAMthI eka paNa pakSamAM vinigamanA na hovAthI pUrNasarvajJatvadharmano ane AMzikasarvajJatvadharmano vidheya rUpe svIkAra karavAnI amArI anekAMtavAdInI mAnyatAno apalApa naiyAyika karI zake tema nathI. tethI 'pUrNasarvajJAdiviziSTamAM prasiddha sarvajJatva hAjara che. tathA AMzikasarvajJatvAdiviziSTamAM prasiddha sarvajJatva hAjara nathI' A vAta jema tame raiyAyiko mAno cho, tema - - - - Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/rU 0 ghaTAstitvasya ghaTatvAvacchinnatA 0 417 tRtIyAntollikhyamAnadharmAvacchinnatA niSedhasyeva vidherapi yuktaiveti tu anubhavAvalambi asmadIyaM matam / TI14-15TI nAstI'tivat 'sarvajJaH pUrNasarvajJatvarUpeNa asti, AMzikasarvajJatvarUpeNa ca nAsti' ityasyA'pyavazyam abhyupagantavyatvena prativastu anekAntarUpatA anAvilaiva / __tRtIyAntollikhyamAnadharmAvacchinnatA 'ghaTatvena ghaTo nAstI'tyatra niSedhasyeva 'ghaTatvena ghaTo'stI'tyatra vidherapi yuktaiveti 'sarvajJaH pUrNasarvajJatvAdilakSaNanijasvarUpeNa asti AMzikasarvajJatvAdilakSaNaparasvarUpeNa ca nAstIti pratItyA parasvarUpeNa sarvajJasyA'pi asarvajJatA anAvilA, 'ghaTaH paTatvena za nAstIti pratItyA 'ghaTaH paTatvena aghaTaH' iti siddhivat, sauMdaDa-ziromaNiprabhRtisvIkRtasya vyadhi- ke karaNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyA'pi prAmANikatvAditi tu anubhavAvalambi asmadIyaM matam / Ni ame sAdvAdI paNa mAnIe chIe. paraMtu "sarvajJa tarIke saMmata mahAvIrasvAmI Adi vyakti potAnA svarUpanI apekSAe sarvajJa che, pararUpanI apekSAe asarvajJa che' - AvI amArI vAtane tamAre paNa svIkAravI Avazyaka che. jeno svIkAra karavAmAM potAnI mAnyatA choDavA sivAya) koI bAdha na Avato hoya to teno svIkAra karavAmAM madhyastha prAjJa vyaktine khacakATa thavo na joIe. AthI dareka vastunI anekAMtarUpatA nirvivAda siddha thAya che. * vidhi-niSedha dharmavizeSathI avacchinna ma (tRtIyA.) mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja svarasavAhI anubhavanuM avalaMbana karanAra svamatane jaNAvatA dravya-guNa-paryAyarAsanA tabakamAM kahe che ke - tRtIyA vibhakti jenA cheDe rahela hoya tevA 11 pada dvArA ullikhyamAna dharmathI avacchinnatA niSedhanI jema vidhimAM paNa yuktisaMgata ja che. Azaya che e che ke ghaTazUnya bhUtalamAM "dhatve ghaTo nAsti' A pratItinA AdhAre ghaTavaavacchinnapratiyogitAkavA abhAvano naiyAyika svIkAra kare che. A vAtane dhyAnamAM rAkhI mahopAdhyAyajI mahArAja kahe che ke ghaTatvathI avacchinna nAstitvanI jema "dhatvena paToDasti' - A pratItinA AdhAre ghaTatvaavacchinna sa. astitvano (= vidhino) svIkAra karavo saMgata ja che. tethI prastutamAM evuM samajI zakAya che ke "sarvajJaH pUrNasarvajJatvAdilakSaNanijasvarUpeNa asti AMzikasarvajJatvAdilakSaNaparasvarUpeNa ca nAsti' mA pratIti dvArA nijasvarUpaavacchinna sarvajJanuM astitva ane parakIyasvarUpaavacchinna sarvajJanuM nAstitva-A banneno samAna rIte svIkAra karavo yuktiyukta che - A pramANe phalita thAya che. tAtparya e che ke "sarvajJa hAjara hovA chatAM paNa parakIyasvarUpaavacchinna sarvajJaniSThapratiyogitAnirUpaka atyantAbhAva hAjara che" AvuM kahevAthI "sarvajJa pararUpe asarvajJa che' - tema anAyAse siddha thAya che. jema ghaTavarUpe ghaTa hAjara che. tema paTavarUpe paNa ghaTa hAjara hoya to "paratvena ghaTo nAsti' tevuM bolI na zakAya. paraMtu tevo vyavahAra ane pratIti to thAya che. vyadhikaraNadharmaavacchinnapratiyogitAka abhAva sauMdaDa, raghunAtha ziromaNi vagere naiyAyikanI jema jainamatamAM mAnya che. A vAta syAdvAdarahasya, syAdvAdakalpalatA, aSTasahasrotAtparyavivaraNa vagere graMtho dvArA jijJAsue jANI levI. tenAthI phalita thAya che ke ghaTa paTavarUpe Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 0 cetanasya sva-parAnekAntarUpatAparicchetRtvam / aura yaccoktaM 'yena pramANena sarvasyA'nekAntarupatA prasAdhyate tasya kuto'nekAntarUpatAsiddhiH syAt ?' ityAdi, tatrocyate - prameyaM dvidhA cetnmcetnnyc| tatrA'cetanaM sva-parAdhyavasAyavikalaM na svasya ekAntasa rUpatAm anekAntarUpatA (vA) paricchettumalam / cetanantu arthasyAnekAntatAM paricchindat svasyA'pyanekAntarUpatA pa prakRte "sarvajJo'pi svakevalajJAnApekSayA sarvajJaH, sAMsArikajIvajJAnApekSayA tvsrvjnyH| yadi tadapekSayA'pi sarvajJaH syAt tadA sarvajIvAnAM sarvajJatvaprasaGgaH, sarvajJasyA'pi chAdyasthikajJAnitvaprasaGgo vaa| siddho'pi 1. svakarmaparamANusaMyogakSayApekSayA siddhaH, parajIvakarmasaMyogApekSayA tvsiddhH| yadi tadapekSayA'pi siddhaH ma syAt, tadA sarvajIvAnAM siddhatvaprasaktiH syAd" (Sa.da.sa.zlo.57 vR.) iti SaDdarzanasamuccayabRhadvRttiprabandhaH nuM martavya:/94-11 sI. yaccoktaM 'yena pramANena sarvasyA'nekAntarUpatA prasAdhyate tasya kuto'nekAntarUpatAsiddhiH syAt ?' 2 ityAdi tatrocyate - prameyaM dvidhA cetanamacetanaJca / tatrA'cetanaM sva-parAdhyavasAyavikalaM na svasya Na ekAntarUpatAm anekAntarUpatAM vA pricchettumlm| cetanantu arthasyAnekAntarUpatAM paricchindat aghaTa che. tethI ja "paTavarUpe ghaTa nathI' - evuM bolI zakAya che. Ama ghaTa hAjara hovA chatAM 'paratvena ghaTo nAsti' - AvI pratIti dvArA "ghaTa paTavarUpe aghaTa che' - tevuM siddha thAya che. tema ahIM "sarvajJA parasvarUpe asarvajJa che' - tema arthaghaTana karI levuM. (pra.) ahIM padarzanasamuccayabRhadghattino prabaMdha yAda karavo. tyAM jaNAvela che ke "sarvajJa paNa potAnA jJAnanI apekSAe sarvajJa che. sAMsArika jIvanA jJAnanI apekSAe te sarvajJa nathI ja. jo saMsArI jIvanA jJAnanI dRSTie paNa te sarvajJa hoya to sarva jIvo sarvajJa banI javAnI Apatti Ave athavA sarvajJa paNa chadmasthajJAnI thavAnI Apatti Ave. te ja rIte siddha paNa potAnA karmadalikonA saMyogano kSaya karavAnI apekSAe siddha che. anya jIvanA karmayugalonA saMyoganI apekSAe te siddha nathI ja. che jo tenI dRSTie paNa te siddha hoya to sarva jIvone siddha mAnavAnI Apatti Ave." vA anekAMtarUpatAgrAhaka pramANamAM anavasthA ayukta (cavyo.) (16) "je pramANa dvArA tamAma padArtho anekAMtasvarUpa che' - tevuM siddha karAya che te rI pramANa svayaM anekAMtasvarUpa che, te vAta kaI rIte siddha thaze ?" ItyAdi rUpe jaNAvela soLamA doSanuM nirAkaraNa A rIte samajavuM. pramAviSayIbhUta prameya be prakAranA che - cetana ane acetana. temAM acetana prameya sva-parasaMbaMdhI adhyavasAyathI zUnya che. tethI jaDa prameya potAnI ekAMtarUpatAno ke anekAMtarUpatAno nirNaya karavA mATe samartha nathI. jyAre cetana prameya to padArthanI anekAMtarUpatAno nizcaya karavAnA samaye potAnI paNa anekAMtarUpatAno nizcaya karI le che. jema ke sarva (= pakSa) anekAntAtmavuM (= sAdhya) sarvat (= hetu), trivat (= daSTAnta) - A pramANe tamAma padArthonI anekAMta-rUpatAne siddha karanAra anumAna pramANamAM "sarva' zabdathI ullikhyamAna pakSanI aMdara te anumAna pramANano paNa samAveza thaI jAya che. tathA pramANa to sva-paravyavasAyI hoya che. arthAt para padArthanA svarUpanI jema potAnA (= svAtmaka pramANanA) svarUpano paNa nizcaya pramANa pote ja kare che. tethI prastuta anumAna pramANa jema Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 0 anekAntA'navasthAmImAMsA : 419 pricchintti| 'sarvamanekAntAtmakaM sattvAdi'tyatra svasyA'pi sarvamadhye nikSepAt sva-paravyavasAyinA pramANena parasyeva svasyA'pi citrarUpatAyA anubhavAditi kva grAhakAnavasthA ? yadapi "anekAnte'pyanekAntaH tatrA'pyanekAntaH ityAdi grAhyAnavasthAyAmeva tAtparyam" ( ) ityAdi sa. pazupAlena preryate, svasyA'pyanekAntarUpatAM paricchinatti / 'sarvamanekAntAtmakaM sattvAdi'tyatra svasyA'pi sarvamadhye nikSepAt pa sva-paravyavasAyinA pramANena parasyeva svasyA'pi citrarUpatAyA anubhavAditi kva grAhakAnavasthA ? yA yadyapi pUrvapakSiNA pramANasya anekAntarUpatve'navasthA ApAditA uttarapakSe tu 'prameyaM dvidhA' / ityAdinA upakramya samAdhAnamAviSkRtaM tathApi nA'tra 'AmrAn pRSTaH kovidArAn AcaSTe' iti / nyAyasya avakAzaH, pramANasyA'pi prameyatvAt, pramANAtmakaM prameyam avalambya samAdhAnasya / prvRtttvaadityvdheym| yadapi "anekAnte'pyanekAntaH tatrA'pyanekAntaH ityAdi grAhyAnavasthAyAmeva tAtparyam" ( ) ityAdi / pazupAlena preryate, pakSaaMtargata parapadArthanI anekAMtarUpatAno nizcaya karAvaze, tema pakSaaMtargata potAnI (svAtmaka anumAna pramANanI) anekAMtAtmaktAno (= citrasvarUpatAno) nizcaya karAvI ja deze. tethI AmAM anekAMtarUpatAgrAhaka pramANanI anavasthAne kyAM avakAza che? tethI pUrve soLamA doSanA AkSepa vakhate je grAhaka anavasthAnuM ulkAvana ekAMtavAdIe karela te asaMgata siddha thAya che. ts pramANa paNa prameyAtmaka ja (vi.) jo ke pUrvapakSIe to pramANamAM anekAntatAne laIne anavasthA doSa dekhADela che. jyAre uttarapakSamAM to "prameya be prakAre che' - ItyAdithI zarUAta karIne samAdhAna pragaTa karela che. tema chatAM paNa ahIM "savAla judI dizAno che ane javAba judI dizAno che." AvI uktine avakAza nathI. A "AMbAnA jhADanI bAbatamAM pUchavAmAM Ave tyAre kovidAra = kudAla nAmanA jhADano javAba Ape - tevI arthAntaradyotaka uktine paNa prastutamAM avakAza nathI. AnuM kAraNa e che ke pramANa paNa vAta eka prakAranuM prameya ja che. eTale ke pramANAtmaka prameyane laIne uttarapakSanuM samAdhAna pravRtta thayela che. cetanadravya pramANAtmaka paNa che tathA prameyarUpa paNa che. Ama prameyAtmaka cetanadravya pramANa svarUpa hovAthI tenuM avalaMbana laIne pravRtta thayela uttarapakSa nyAyasaMgata ja che. ja pazupAlamatanuM nirUpaNa che (1) pazupAla nAmanA ekAMtavAdI vidvAna anekAntavAdI sAme AkSepa karatA jaNAve che ke "jaina vidvAno anekAntavAdI che. tethI temanA mate sarva vastu anekAntasvarUpa che. ahIM prazna e thAya che ke vastugata anekAntasvarUpamAM anekAMtAtmakatA che ke ekAMtAtmakatA ? jo vastumAM anekAMtAtmakatA hovA chatAM vastugata anekAMtasvarUpamAM ekAMtarUpatAne mAnavAmAM Ave to sArvatrika anekAMtAtmakatAno tyAga thaI jaze. tathA vastugata anekAMtasvarUpamAM anekAMtarUpatA mAnavAmAM Ave to tyAM paNa pharI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 0 grAhyAnavasthA'pAkaraNam 0 tadapi tuccham, anekAnte anekAntasya samayA'virAdhanayaiva AzrayaNAt / taduktaM sammatI '"bhayaNA vi hu bhaiyavvA jaha bhayaNA bhayai savvadavvAiM / evaM bhayaNA Niyamo vi hoi 'samayAviroheNa / / " sa (sata.rU/27) tadapi tasya pazupAlatvameva Avedayati, asmadabhiprAyA'navagamAt, anekAnte anekAntasya ___ samayA'virAdhanayaiva AzrayaNAt / taduktaM sammatau api "bhayaNA vi hu bhaiyavvA jaha bhayaNA bhayai savvavyA! gvaM bhayanA niyamo vi dopha samayavirodeT TI" (sa.ta.rU.27) tiA ma prakRte tarkapaJcAnanazrIabhayadevasUrikRtA sammatitarkagAthAvRttistvevam "yathA bhajanA = anekAnto rza bhajate = sarvavastUni tadatatsvabhAvatayA jJApayati tathA bhajanA'pi = anekAnto'pi bhajanIyaH = e prazna upasthita thAya che ke vastugata anekAMtasvarUpamAM rahela anekAMtarUpatAmAM ekAntarUpatA che ke anekAMtarUpatA? jo ekAMtarUpatA hoya to anekAntanI sArvatrikatAno uccheda thaze. tathA jo temAM anekAMtarUpatA hoya to temAM paNa anekAMtarUpatA... A pramANe grAhyavastusaMbaMdhI anekAMtarUpatAmAM anavasthA Avaze. A pramANe anekAntavAdamAM grAhya anavasthA batAvavAnuM amAruM tAtparya che." che pazupAlamatano nirAsa che (.) pazupAla nAmanA vidvAne pramANagrAhya vastunI anekAMtarUpatAne vize je anavasthA doSanuM ubhAvana jaino samakSa karela che, te tenuM pazupAlapaNuM ja jaNAve che. kema ke amAro abhiprAya tene khabara ja nathI. hakIkatamAM jaina siddhAMtano virodha na Ave te rIte anekAMtamAM paNa ame jaino anekAMtano svIkAra karIe chIe. tethI ja saMmatitarkaprakaraNa nAmanA graMthamAM zrIsiddhasenadivAkarajIe jaNAvela che ke che "jema bhajanA sarva dravyone vibhakta kare che tema bhajanAmAM paNa vibhajana samajI levuM. tethI siddhAntane a virodha na Ave te rIte bhajanA niyamarUpa paNa thaI zake che." teno vizeSArtha A rIte samajavo ke " "jema bhajanA = anekAMta sarva vastune tadatasvabhAvarUpe jaNAve che tema bhajanA = anekAMta paNa e tAtat svabhAvarUpe bhajanIya che. arthAt anekAMta paNa ekAnta-anekAMtasvarUpe jaNAvavA yogya che. matalaba ke "nayanI apekSAe anekAMta ekAMtasvarUpa che tathA pramANanI apekSAe te anekAMtasvarUpa che" - A rIte anekAMta bhajanIya = vibhajanIya = vibhAgapUrvaka jaNAvavA yogya che. A rIte ja bhajanA = anekAMta saMbhave che. tathA jaina Agama siddhAMtano virodha na Ave te rIte bhajanA niyamarUpe = ekAMtarUpe paNa saMbhave che." anekAMtanI avyApakatAno bhaya nirmULa che (tte) saMmatitarka graMthanI prastuta gAthAnI vyAkhyA tarkapaMcAnana zrIabhayadevasUrijI mahArAje A mujaba karela che - "jaina siddhAMtamAM "AvuM che - AvuM nathI' A rIte vikalpone batAvavA mATe vAraMvAra cA" (= bhajanA) zabdano prayoga jovA maLe che. paraspara viruddha vikalponI rajUAta e ja syAdvAda ke anekAMtavAda che. mATe graMthakAre paNa ahIM anekAMta mATe "bhajanA' zabdano prayoga karela che. teo kahe * ko.(3) + lI.(4) + si.mAM 'samayavirALatti' pATha. mudritasammatitarkamAM "samayaviropheja' pATha. 1. bhajanA api hu bhajanIyA yathA bhajanA bhajati srvdrvyaanni| evaM bhajanAniyamo'pi bhavati samayA'virodhena / / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 4/2 * anekAntasya samyagekAntagarbhatA / anekAnto'pyanekAnta ityrthH| naya-pramANApekSayA 'ekAntazcAnekAntazca' ityevaM jnyaapniiyH| evaM ca bhajanA / = anekAntaH sambhavati niyamazca = ekAntazca, siddhAntasya "rayaNappabhA siA sAsayA, siyA'sAsayA" (jIvAjIvAbhi0 pratipa0 3, u. 1, sU. 78) ityevamanekAntapratipAdakasya "davvaTThayAe sAsayA, pajjavaTThayAe rA sAsayA" ( ) rUtyevaM vaijAntAmidhAyAvirodhenA na caivamavyApako'nekAntavAdaH, 'syAt'padasaMsUcitAnekAntagarbhasyaikAntasya tattvAt, anekAntasyA'pi 'syAt'kAralAJchanaikAntagarbhasya anekAntasvabhAvatvAt / ___na cAnavasthA, anyanirapekSasvasvarUpata eva tathAtvopapatteH / che je rIte bhajanA = anekAMta dravya-paryAya ubhayAtmaka sarva vastuonuM vibhAjana kare che (vibhajana = pratyeka vastu kathaMcit tasvabhAva che ane kathaMcita atasvabhAva che), ThIka evI ja rIte bhajanAnuM paNa vibhajana samajI levuM. matalaba e ke anekAMta paNa anekAMtasvarUpa che. jema ke anekAnta e nayanI apekSAe ekAMta paNa che ane sarvanayaviSayagrAhaka pramANanI apekSAe anekAMta paNa che. A rIte je bhajanA eTale anekAMta che te kathaMcita niyamasvarUpa eTale ekAMtAtmaka paNa hoI zake che. siddhAMtanA sUtromAM anekAMtanuM temaja anekAMtagarbhita ekAMtanuM yathAsaMbhava darzana thAya che. jema ke jIvAjIvAbhigamasUtramAM eka praznanA javAbamAM kahela che ke "ratnaprabhA pRthvI kathaMcita zAzvata che ane kathaMcit azAzvata che." A sUtramAM spaSTapaNe anekAMta dekhAya che. te ja viSayamAM "zAzvata che to kevI rIte ane azAzvata che to kevI rIte ?" A pRthapha -pRthaka praznonA javAba bhagavatIsUtramAM kahevAyela che ke "dravyArthatAthI zAzvata che. paryAyArthatAthI azAzvata che. ahIM spaSTarUpe anekAMtagarbhita ekAMtanuM darzana thAya che. kema ke pahelAM je zAzvata-azAzvatanI anekAMta che batADela che, tenA ja eka-eka aMzane (=sarva aMzane) ahIM grahaNa karyo che. mATe anekAMtagarbhatA bhajanAmAM , spaSTa che. tathA bIjI bAju dravyArthatAthI mAtra zAzvata ja kahela che, nahIM ke zAzvatAzAzvata. temaja paryAyArthatAthI mAtra azAzvata ja kahela che, nahIM ke zAzvatAzAzvata. mATe ekAMta paNa ahIM jhaLake che. A rIte siddhAMtanA sUtromAM anekAMtanuM tathA anekAMtaaMzabhUta ekAMtanuM - ema bannenuM darzana upalabdha thavAthI ema paNa kahI zakAya ke pramANAtmaka AgamasUtrane anusaranArI bhajanA anekAntasvarUpa bane tathA nayAtmaka AgamasUtranI sAthe virodha na Ave te rIte pravartatI bhajanA ekAntarUpa bane. ( .) manamAM evo bhaya rAkhavo jarUrI nathI ke "anekAMtamAM rahenAra evA anekAMtathI phalita ekAMtanuM mAthuM uMcakAI javAthI te aMzamAM to anekAMta avyApaka banI raheze." Avo bhaya tyAre ja saMbhave ke jo phalita evo ekAMta anekAMtathI sarvathA nirapekSa hoya. ahIM to "cAtu (kathaMcita) zAzvata ja che' - AvA prakArano je ekadharmaavagAhI ekAMta che, te nirviSasarpatulya che. tenuM jhera to "cAtu" padathI sUcita anekAMtarUpI amRta-auSadhithI dhvasta thayela che. lokamAM prasiddha che ke "mAraNAdinI vidhimAMthI pasAra thayela jhera auSadha banI jAya che. anekAMta svayaM paNa "syAt padAnuviddha evA ekAMtathI garbhita hovAthI temAM anekAMtasvabhAva aMtarbhata hoya ja che. mATe anekAMtavAda e avyApaka nathI. nA anekAntamAM anavasthA niravakAza - | (rA.) jo Ama kaho - "anekAMtamAM rahenAra evA anekAMtathI je ekAMta phalita thAya che, 1. ratnamAM sthAt zAzvatA, cA nazAzvata 2. drathArthatathA zAzvatA, parvavArthatA azAzvata lI Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 0 syAdekAntaH syAdanekAntaH / 4/2 yadvA svarUpata evA'nekAntasyaikAntapratiSedhenAnekAntarUpatvAt 'syAdekAntaH', 'syAdanekAntaH' iti kathaM naa'nekaante'nekaanto'pi| anekAntAtmakavastuvyavasthApakasya tadvyavasthApakatvaM svayamanekAntAtmakatvamantareNA 'nekAntasyA'nupapannamiti na tatrA'vyApakatvAdidoSa ityasakRdAveditameva" (sa.ta. kANDa 3, gA. 27, pR. ne durU8) tiA tenA garbhamAM tame je anekAMta pradarzita karo cho, temAM paNa tamAre anekAMta mAnavo paDaze. pariNAma svarUpe eka navo anekAMta phalita thaze. tene paNa tame anekAMtagarbhita batAvazo to te garbhita anekAMtamAM paNa anekAMta mAnavuM paDaze. A rIte anekAMtamAM paNa anekAMta, temAM paNa anekAMta...aMta ja nahIM Ave' - to paNa tamArI A vAta vyAjabI nathI, kemake ahIM anekAMtamAM anekAMta batAvavA pAchaLa tAtparya e che ke anekAMta to parasparatApekSa evA aneka ekAMtathI garbhita hoya che. teno matalaba AvuM to kyAreya na thAya ke anekAMta svabhinna eka navA anekAMta para avalambita hoya. anya anekAMtathI nirapekSa ja anekAMtanuM potAnuM svarUpa hoya che. anekAMta potAnA svarUpathI ja anekAMtAtmaka hoya che. mATe anekAntamAM anya anya anekAMtanI apekSAthI saMbhavita anavasthAne koI ja avakAza nathI. > anekAntamAM anekAnta ) (yadA.) athavA, jyAre anekAMtanuM svarUpa ja ekAMtaniSedhAtmaka che to anavasthAne avakAza ja che kyAMthI rahe? ekAMtaniSedha ja anekAMtanI anekAMtasvarUpatA che. navA koI anekAMtane lAvI anekAMtarUpatAnuM vA upapAdana karavAnuM ja nathI. to pachI anavasthA kyAMthI Ave ? anekAMtanuM svarUpa "cAt mane?' che. AnAthI phalita thAya che "cAt krAntoDa"i arthAt kathaMcita ekAMta che ane kathaMcit anekAMta rI che. A rIte anekAMtanA bhAMgAomAM svayaM ja anekAMta vyakta thAya che. tethI "anekAMtamAM anekAMta che' - AvuM kahevAmAM zuM doSa che ? bIjI vAta e che ke jyAre koI paNa vastunuM svarUpanirdhAraNa anyathAnupapattithI phalita thAya che, tyAre temAM kalpita doSo mATe sthAna nathI rahetuM. kema ke anyathAanupapatti badhA karatAM caDIyAtI che. prastutamAM vastumAtramAM anekAMtAtmakatAnI sthApanA karanAra je anekAMtavAda) che te svayaM jo anekAMtAtmaka na hoya to tenAthI vastumAtramAM anekAMtAtmakatAnI sthApanAno saMbhava ja nathI. Ama vastumAM anekAMtAtmaktAnI sthApanAnI anyathAanupapattithI jyAre anekAMtamAM anekAMtAtmaktA siddha thatI hoya to tyAM avyApakatA ke anavasthAdi doSa nisteja che." anekAMta paNa anekAMtasvarUpa & spaSTatA :- jIvAbhigamasUtramAM "TMmA sigA sIsa, zikSA masAlA" A pramANe kahevA dvArA evuM jaNAve che ke ratnaprabhA pRthvI kathaMcita zAzvata che tathA kathaMcit azAzvata che. Ama grAhyasaMbaMdhI = prameyasaMbaMdhI anekAMtarUpatAno siddhAMta jaNAvela che. tathA "vyathA, sAsayA, vaktavalyANa mAyA" A sUtra ratnaprabhA pRthvIne dravyArthikanayathI zAzvata tathA paryAyArthikanayathI azAzvata jaNAve che. arthAt nayanI apekSAe prameyAtmaka pRthvImAM ekAMta che, niyatarUpatA che. prathama sUtra pramANasvarUpa che. dvitIya sUtra nayasvarUpa che. Ama pramANanI apekSAe prameyanI aniyatarUpatA = anekAMta che. tathA nayanI apekSAe prameyanI niyatarUpatA = ekAMta che. AthI anekAMta paNa sarvathA ekAMtasvarUpa Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anekAntAnekAnta ekAntasvarUpaH / 423 sA ca anekAnta ekAnta eva tatra cA'nekAntaH prathamokta eveti pareSAmabhAvAbhAvatadabhAvAdirItyA rA. grAhyAnavasthAyA apyprsraat| ___ sA ca sammatitarkadarzitA bhajanA anekAnte ekAnta eva anekAntA'nekAntalakSaNaH tatra pa cA'nekAntaH prathamokta eveti pareSAmabhAvAbhAvatadabhAvAdirItyA grAhyAnavasthAyA apyaprasarAt / rA ayamatrAzayaH - yathA naiyAyikAdInAM 'ghaTAbhAvaH adhikaraNAtirikta eva, tadabhAvazca ghaTa eva, .. tRtIyAbhAvazca Adya eva, caturthazca dvitIya eva' ityAdirItyA nA'navasthA tathA asmAkam / anekAntavAdinAm anekAntaH AdyaH, anekAntAnekAntaH = ekAntaH dvitIyaH, tadanekAnta Adya / eva, tadanekAntazca dvitIya eva iti tRtIya-caturthAdyanekAntAnAm Adya-dvitIyayoreva paryavasAnAt kA ka anavasthA nAma ? nathI paNa anekAMtasvarUpa che. AvuM mAnavAthI pazupAle jaNAvelI grAhya anavasthAne ahIM koI avakAza nathI. A pramANe zrIsiddhasenadivAkarajInuM tAtparya samajavuM. prastuta samagra prabaMdhano A Azaya che. ka anekAMtamAM ekAMta anekAMtasvarUpa (aa gha.) saMmatitarkaprakaraNamAM batAvela bhajanAnuM svarUpa e che ke anekAMtamAM garbhitarUpe ekAMta ja che ane te ekAMta to saMpUrNa anekAntasvarUpa nathI. arthAta anekAntamAM je ekAnta che te anekAMtamAM rahenAra anekAntarUpatAne = aniyamapaNAne jaNAve che. Ama te ekAnta vAstavamAM anekAMtaanekAMtasvarUpa che. tathA temAM rahelo anekAnta to prathama anekAntasvarUpa ja kahevAyela che. jema taiyAyika vagerenA mate ghaTAbhAvano abhAva ghaTasvarUpa che tathA ghaTAbhAvAbhAvano abhAva ghaTAbhAvAtmaka che. tathA tevuM mAnavAthI naiyAyika vagerene nUtana abhAvanI kalpanAthI anavasthA nathI AvatI, tema jainamate anekAntavAdamAM paNa grAhya saMbaMdhI = zeyasaMbaMdhI anavasthA doSane avakAza nathI. Azaya e che ke naiyAyika AdinA che mate ghaTAbhAva potAnA AdhArathI atirikta = svataMtra ja che. tathA ghaTAbhAvAbhAva ghaTAtmaka ja che. at ghaTAbhAvAbhAvAbhAva nAmano trIjo abhAva prathama ghaTAbhAvAtmaka ja che. tathA cotho abhAva = ghaTAbhAvAbhAvAbhAvAbhAva (= ghaTAbhAvAbhAva) e ghaTAtmaka ja che. A rIte abhAvazreNimAM padArtha che to be ja che. pratiyogI ane abhAva. Ama mAnavAthI jema abhAvamAM anavasthA nathI AvatI. tema anekAntavAdI evA amArA matamAM anekAnta prathama padArtha che tathA anekAntamAM anekAntasvarUpa ekAnta dvitIya padArtha che. tathA anekAntaanekAntamAM anekAnta e prathama anekAntasvarUpa ja che. tathA anekAntaanekAntaanekAntamAM anekAnta e dvitIya padArtha = anekAntaanekAntasvarUpa ekAnta ja che. Ama trIjo anekAnta e prathama anekAntasvarUpa ja che. tathA cotho anekAnta e dvitIya anekAntAtmaka ja che. tethI trIjo anekAnta e prathama anekAnta karatAM atirikta nathI. cotho anekAnta e bIjA anekAnta karatAM bhinna nathI. A rIte trIjA anekAntano prathama anekAntamAM tathA cothA anekAntano bIjA anekAntamAM samAveza thavAthI ananta atirikta anekAntanI kalpanA karavA svarUpa anavasthA doSane jainamatamAM avakAza nathI. Ama prameyagata anekAntasvarUpatAno svIkAra karavAmAM anavasthAdoSa anekAntavAdamAM nathI Avato - ATaluM uparokta vicAra vimarzathI phalita thAya che. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJapteH jijJAsAnusAritvam 4/2 kiJca, 'neyamutpattivirodhinI, vastudharmasya anekAntasya utpatteH anadhikRtatvAt / nA'pi jJaptivirodhinI, avacchedaka-tadavacchedakAderiva jJapteryathAjijJAsaM vyavasthitatvAditi utpatti-jJaptyanyatarA'virodhAdadUSaNamevetyAdi (bane.vya.pR.83) vyutpAvitasneAntavyavasthAvAnuM UsmA'maH / / 16 / / pa kiJca, neyamanavasthotpattivirodhinI, vastudharmasya anekAntasya utpatteH andhikRttvaat| nA'pi jJaptivirodhinI, grAhyakapisaMyogA'vacchedaka-tadavacchedakAderiva jJapteryathAjijJAsaM vyavasthitatvAditi utpatti -jJaptyanyatarAvirodhAdadUSaNamevetyAdi vyutpAditam anekAntavyavasthAyAm (pR.83) / rA ma * utpatti-jJasisaMbaMdhI virodhano anekAMtamAM asaMbhava (vizva.) vaLI, je grAhyaanavasthAnI Apatti pazupAle ApelI che te utpattino virodha karI zake tema nathI. kAraNa ke vastudharmasvarUpa anekAMtanI utpatti prastutamAM anadhikRta che. tathA grAhyaanavasthA jJaptino paNa virodha karI zake tema nathI. kAraNa ke grAhya kapisaMyogano avacchedaka, te avacchedakano avacchedaka vagerenI zipta jema vyaktinI jijJAsA anusAra thAya che, tema 'vastunA guNadharmasvarUpa anekAMtamAM rahela anekAMtarUpatA ane temAM rahela anekAMtarUpatA vagerenI kSapti paNa vyaktinI jijJAsA anusAra thaI zake che' - A zAsravyavasthA prasiddha che. tethI pazupAle darzAvela grAhyaanavasthA vastudharmasvarUpa anekAMtanI utpattino ke zamino virodha na karI zakavAthI dUSaNasvarUpa nathI... ItyAdi bAbata mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje anekAMtavyavasthAmAM pRSTha-83 upara vistArathI jaNAvela che. - nirdoSa anavasthA AdaraNIya 424 su al spaSTatA :- vastunI utpattino ke kSatrino virodha kare to ja anavasthAne doSarUpe mAnI zakAya, anyathA nahi. bIjamAMthI aMkura ane akuMramAMthI bIja. vaLI, bIjamAMthI aMkura ane akuMramAMthI bIja utpanna thAya che. A anavasthA aMkura ke bIja te bemAMthI ekanI paNa utpattino virodha karI zakatI nathI. tethI te doSarUpa nathI. tathA vRkSamAM kapisaMyoga zAkhAavacchedena jaNAya che. zAkhA prazAkhAavacchedena jaNAya che. prazAkhA upaprazAkhAavacchedena jaNAya che. Ama kapisaMyoga AdinA avacchedakanI jJaptimAM anavasthA vicArI zakAya che. paraMtu A anavasthA kapisaMyogAdinI jJaptine aTakAvatI nathI. jyAM sudhI vyaktine jijJAsA hoya tyAM sudhI avacchedyanA jJAna mATe mukhya avacchedakanuM ane avAntara avacchedakanuM jJAna karavAnI AvazyakatA rahe - AvI tArkika vyavasthA nyAyadarzananA abhyAsI mATe suparicita che. vyaktinI avacchedakasaMbaMdhI jijJAsA zAMta thaI jAya pachI navA navA avacchedakanI jJaptinI paraMparAne laMbAvavAnI AvazyakatA rahetI nathI. Ama avacchedakasaMbaMdhI anavasthA avacchedyanI (= kapisaMyoganI) jJaptimAM virodha na karI zakavAthI doSarUpa manAtI nathI. = prastutamAM grAhya vastumAM anekAMtAtmakatA. vaLI, temAM anekAMtAtmakatA, temAM paNa anekAMtAtmakatA... AvuM jainone saMmata hovAthI pazupAla nAmanA ekAMtavAdI anekAMtamAM grAhyaanavasthAne doSarUpe Aropita kare che. paraMtu AvI grAhyaanavasthA doSarUpa nathI. kAraNa ke vastuniSTha anekAMtarUpatAnI mino te 1. si. + tI.(4) mAM 'neya...' kRti zuddhaH pAH| jaze.(3) mAM 'yeya...'tyazuddhaH pAThaH Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 * arpitA'narpitadRSTyA pratItiparAmarza: 0 425 taduktam aSTasahasrItAtparyavivaraNe api mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivaraiH prathamaparicchede "etena pa sattvaM nAvacchinnam, anavacchinnasyaiva sattAmahAsAmAnyasya sarvaiH pratIyamAnatvAt, tatra svarUpAderavacchedakasya kalpane ca tasyA'pi saptabhaGgInayenA'navasthitatadvyavasthArthamapyavacchedakAntaramapekSaNIyam, tatrApyanyadityevaM / jJaptipratipanthinyanavasthA duruddhareti na kathamapi saptabhaGgIkrameNa zAbdabodhopapattiriti pazupAlapralapitam ma apAstam, ___ anarpitadRSTyA'navacchinne'pyarpitadRSTyA'vacchinnatvapratIteH sArvajanInatvAt, kenacinnayena svarUpAdeH svarUpato'vacchedakatvaM nirNIyaivAstitvAdipravRtteranavasthAyA abhAvAd" (a.sa.tA. prathamaH paricchedaH kA.15, pR. 1 964) rUtA virodha karI zakatI nathI. jyAM sudhI vyaktine jijJAsA hoya tyAM sudhI ja vastuniSTha anekAMtamAM rahela pravAhAtmaka anekAMtanI jANakArInI AvazyakatA rahe che. tenAthI AgaLa nahi. Ama avacchedaka anavasthAnI jema grAhya anavasthA jJaptino virodha na karI zakavAthI doSarUpa nathI. AvuM jainonuM tAtparya samajavuM. pazupAlamatavimarza (9 (takum) aSTasahasrI tAtparyavivaraNa graMthanA prathama paricchedamAM paNa mahopAdhyAya zrIyazovijayagaNivare pazupAlamatane darzAvatA jaNAvela che ke "sattA koIthI niyaMtrita nathI. koI paNa avacchedakathI = niyaMtrakathI niyaMtrita thayA vinA ja sattA mahAsAmAnya badhA dvArA jaNAya che. jo sattAnA svarUpa vagereno koI niyaMtraka = avacchedaka hoya - evI kalpanA karavAmAM Ave to saptabhaMgInayanI apekSAe anavasthita evA te niyaMtrakano bIjo avacchedaka = niyaMtraka mAnavo paDaze, teno vaLI trIjo niyaMtraka mAnavo | paDaze. A rIte navA-navA alaga-alaga avadakanI apekSA rAkhavAthI anavasthA doSa lAgu paDaze. te te avacchedakanA jJAna mATe navA-navA avacchedakanI kalpanA karavAthI jJaptivirodhI evI anavasthA che. banaze. arthAt aMtima avacchedakanuM jJAna na thavAthI prathama avacchedakanuM paNa jJAna nahi thaI zake. Ama anavasthA doSanuM nivAraNa na thaI zakavAthI saptabhaMgInA kramathI koI paNa rIte koIne paNa zAbdabodha thaI nahi zake" - A pramANe pazupAle anekAMtavAda sAme anavasthA doSano AkSepa karela che. | mAla sAvacchinna-niravacchinna pratItinuM samarthana - (sana) paraMtu te nirAdhAra che. kAraNa ke vastunuM svarUpa sAvacchinna = niyaMtrita ane anavacchinna = aniyaMtrita ema be prakAranuM hoya che. anarpita dRSTithI (= avacchedaka pratye udAsIna evI dRSTithI) sarva lokone vastunuM svarUpa anavacchinna = evacchedakaaniyatriMta jaNAya che. tathA arpitadRSTithI = avacchedaka sApekSa abhiprAyathI jovAmAM Ave to sarva lokone vastunuM svarUpa sAvacchinna = guNadharmavizeSaniyaMtrita jaNAya che. tethI saptabhaMgInA prathama bhAMgAmAM pratIyamAna mahAsAmAnyasvarUpa sattAno paNa bodha arpitadaSTithI sAvacchinnarUpe thaI zake che. Ama cokkasa prakAranA nayanA AdhAre vastunA svarUpa vageremAM svarUpataH avacchedakatAno nirNaya karIne ja saptabhaMgImAM astitva vagereno bodha thavAnI pravRtti thAya che. tethI jJaptimAM anavasthA doSane ahIM avakAza nathI. Ama saptabhaMgIkramathI vastuno bodha nirAbAdha raheze." Ama aSTasahastrItAtparyavivaraNamAM pazupAlamatanuM nirAkaraNa karela che. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 . anekAntaH samyagekAntA'vinAbhAvI / 4/3 za yadapyuktaM 'bAdhakamapyasti anekAntai bhedAbhedAdidharmo naikAdhikaraNau' ityAdi tadapyanupapannam, bhedA'bheda1 yorekAdhikaraNatayA pratyakSabuddhau pratibhAsamAnatvena 'anuSNo'gniH dravatvAd jalavadi tivadasya hetvAbhAsatvAditi na taduktaM SaDdarzanasamuccayabRhadvRttau api "anekAntasya samyagekAntA'vinAbhAvitvAt, anyathA anekAnta syaivA'ghaTanAt, nayArpaNAdekAntasya pramANAdanekAntasyaivopadezAt, tathaiva dRSTeSTAbhyAmaviruddhasya tasya vyavasthiteH" - (pa...sto.7 ) tiA yatho samannamAyArtheLA ji. vRdaEvayabhUstotra "anevAntoDaganezAnta , ma prmaann-nysaadhnH| anekAntaH pramANAt te, tadekAnto'rpitAnnayAd / / " (bR.sv.sto.103)| tadanusAreNa jI syAdvAdaratnAkare'pi "nayagocarApekSayA tu ekAntAtmakatvasyA'pi svIkArAd" (syA.ra.5/8 / pR.835) rU ti bAvanIya uddA yadapyuktaM 'bAdhakamapyasti anekAnte bhedAbhedAdidharmoM naikAdhikaraNau' ityAdi tadapyanupapannam, Na bhedA'bhedayorekAdhikaraNatayA pratyakSabuddhau pratibhAsamAnatvena viruddhadharmidvayadharmatvasya ca bhedAbhedA'vRttitvena kA 'anuSNo'gniH dravatvAd jalavadi tivadasya bAdhita-svarUpA'siddhalakSaNahetvAbhAsatvAditi dik / / 17 / / anekAnta samyagraekAntavyApta (ta6) padarzanasamuccayabRhadravRttimAM paNa A aMge jaNAvela che ke "anekAnta samyagu ekAntano avinAbhAvI = vyApya che. jo samyaguM ekAntano avinAbhAvI anekAnta na hoya to sApekSasAhacaryane dharAvanAra anekaguNadharmasamudAyasvarUpa anekAnta ja saMgata nahi thaI zake. nayanI apekSAe vastumAM ekAnta hoya che tathA pramANanI apekSAe vastumAM anekAnta ja hoya che - A mujaba jinezvara bhagavaMtoe upadeza Apela che. temaja te mujaba ja pratyakSa ane anumAna pramANathI aviruddha evA anekAnta vastumAM vyavasthita che." samantabhadrAcAryajIe paNa bRhasvayaMbhUstotramAM jaNAvela che ke "he bhagavaMta! pramANa ane naya dvArA sAdhavAmAM Avato Apano anekAnta paNa phakta ekasvarUpa nathI paraMtu anekasvarUpa nA che. pramANathI anekAMta anekAntasvarUpa che. tathA nayanI arpaNa karavAmAM Ave to anekAntavAda ekAntAtmaka che." tene anusarIne syAdvAdaratnAkaramAM paNa jaNAvela che ke "nayaviSayanI apekSAe to I vastumAM ekAntAtmakatAno paNa ame svIkAra karIe chIe.' A mujaba ahIM vibhAvanA karavI. thI bhedAbhedanuM sAmAnAdhikaraNya pratyakSasiddha thaI (yu.) (17) pUrve ekAMtavAdIe anekAntanA svIkAramAM bAdhaka evuM anumAna pramANa batAveluM hatuM ke "bhedabheda vagere dharmo ekaadhikaraNaka nathI. kAraNa ke paraspara viruddha evI be vastunA virodhI dha che. zIta-uSNa sparzanI jema A pramANe ekAMtavAdIe je sattaramA doSano AkSepa anekAntavAdamAM karela che te paNa asaMgata che. AnuM kAraNa e che ke "bheda ane abheda eka ja vastumAM (= adhikaraNamAM) rahelA che' - A pramANe pratyakSa buddhimAM bhAna thAya che. tethI ekAMtavAdIe batAvela uparokta anumAnamAM prayojAyela hetu bAdhadoSagrasta hovAnA lIdhe hetvAbhAsarUpa banI jAya che. dA.ta. "agni anuSNa che. kema ke te drava che. jema ke pANI." A pramANe koI vyakti anumAnaprayoga kare to pratyakSa pramANathI agnimAM uSNatAnuM bhAna thavAnA lIdhe hetu bAdhita thavAthI hetvAbhAsa svarUpa bane tema ekAMtavAdIe Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 samyaktvadADhya cAritradALam / 427 viI97T. uddharantyanayA rItyA ye saptadaza duussnnaaH| te saptadazabhedasya cAritrasyA'pi paargaaH||1|| sattva-mIno sUtre mitho cAlyA yavatI 3 IMce tene yazovinayavAva: rA* In4/3 rA uddharantyanayA rItyA ye saptadaza duussnnaaH| te saptadazabhedasya cAritrasyA'pi pAragAH / / 1 / / samyaktva-maunayoH sUtre mitho vyAptyA yadIkSyate / uktaM rahasyaM tenedaM yazovijayavAcakaiH / / 2 / / kobA-mANDala-lImbaDInagarasthabhANDAgArasatkahastAdarzamAlambyedaM nUtanayukti-zAstrasaMvAdopabRMhaNato nyarUpi mayA yshovijygnninaa| prakRte virodha-vaiyadhikaraNya-cakrakAdidoSavRndanirAkaraNaM sammatitarkavRtti-syAdvAdaratnAkara-syAdvAdakalpalatA za karela pUrvokta anumAnaprayogamAM hetu hetvAbhAsa svarUpa che. tathA agnimAM anuSNatAsAdhaka dravatva hetu agnimAM (= pakSamAM) avidyamAna hovAthI jema svarUpaasiddha nAmanA hetvAbhAsAtmaka bane che tema anekAMtabAdhaka anumAnaprayogamAM darzAvela paraspara viruddhadharmiDhayadharmatva nAmano hetu bhedabhedamAM (= pakSamAM) avidyamAna hovAthI svarUpaasiddha nAmanA hetvAbhAsAtmaka bane che. anekAMtavAda sAme ekAMtavAdIe pUrve je sattara doSa batAvelA hatA - tenA nirAkaraNa mATe ahIM je kAMI kahevAyela che, te to eka dizAsUcana mAtra che. vijJa vAcakavarga A dizAsUcana mujaba haju AgaLa ghaNuM UMDANathI vicArI zake che. AvuM darzAvavA mATe "vi' zabdano prayoga vyAkhyAmAM karavAmAM Avela che. / naiRcika samyaktva ane cAritra vacce samavyAmi / (u.) A rIte ekAMtavAdIe darzAvela sattara dUSaNonuM je vidvAno nirAkaraNa kare che teo sattara prakAranA cAritrano paNa pAra pAme che. AcArAMgasUtramAM "= sa ti pAsadA taM moLuM ti pAsadA, sa = momAM ti pAsada taM sukhaM ti pAsahA" - AvuM kahevA dvArA naiRRyika samyakta ane mauna (= munipaNuM = cAritra) A banne vacce paraspara samavyAmi svarUpa je rahasyane zAstrakAra bhagavaMtoe (]. joyeluM che te rahasyane mahopAdhyAya zrIyazovijayajI vAcake ahIM kahela che. ja mudrita pustakomAM mahattvano pATha gerahAjara ja (vA.) dravya-guNa-paryAya rAsanuM ane tenA svopajJa TabAnuM prakAzana aneka saMsthAo dvArA pustaka AkAre thayela che. paraMtu temAM kyAMya paNa ekAMtavAdIe darzAvela sattara doSonuM nirUpaNa ane nirAkaraNa upalabdha thatuM nathI. phakta kobAsthita kailAsasAgarasUrIzvarajI jJAnamaMdiramAM rahela 54138 naMbaranI hastapratamAM tathA mAMDala jJAnabhaMDAramAM ane lIMbaDI jJAnabhaMDAramAM rahela hastapratamAM ekAMtavAdIe darzAvela sattara doSanuM nirUpaNa ane anekAMtavAdIe karela tenuM vistRta nirAkaraNa upalabdha thAya che. navI yuktiothI ane zAstrapAThanA saMvAdathI tene paripuSTa karIne tenA AdhAre ja meM (muni yazovijaya gaNIe) dravyAnuyogaparAmarzakarNikAmAM sattara doSanuM nirUpaNa ane nirAkaraNa karela che. paraMtu A nirUpaNa ane nirAkaraNa e mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjanI ja tarkagamapAragAmI prajJAno prakarSa che. (pra.) ekatra bhedAbheda vagereno svIkAra karavAmAM ekAMtavAdI dvArA darzita evA virodha, vaiyadhikaraNya, '.... pRSTha 393 thI 427 sudhIno cihnadrayamadhyavartI vistRta pATha pustakomAM nathI.ko. (3) + lI.(4) + si.mAM che. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 pa rA * samyaktvazuddhyA cAritrAntaraGgazuddhiH -pramALamImAMsAvRtti-SaDvarzanatamuyavR vRtti-vItarA stotravRtti-svAdAvamagnaryAto (sa.ta.3/60/pR.7rU0, svA.ra./ 8/pR.741, sthA..sta.7/38, pra.mI.1/1/32, 5.sa.hto.7, vI.hto.8/7, svA.ma.vyA.24) vistarato draSTavyam| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - "jaM sammaM ti pAsahA taM moNaM ti pAsahA / jaM moNaM ti pAsahA taM sammaM ti pAsahA" (A. 5/3/156) ityevam AcArAGge samyaktva - maunayoH yA samavyAptiH pradarzitA tatprayojanantvevaM jJAyate yaduta samyaktvaprAptyA cAritraM bhAvacAritratayA pariNamati, samyaktvayoga-kSema ma -zuddhi-vRddhitaH bhAvacAritrayoga - kSema-zuddhi-vRddhayaH sampadyante / samyaktvaprAbalye cAritramapi prbliibhvti| rzu samyaktvapAradRzvA hi cAritrapAragamanAya prabhaviSNuH bhavati / yadyapi cAritrAcArapAlanataH cAritrazuddhiH sampadyate paraM sA cAritrasya bahiraGgazuddhiH / tasya antaraGgazuddhistu samyaktvazuddhyadhInA / ata eva samyakcAritrayoga-kSema-zuddhi-vRddhi-paripUrNatAkAmibhiH bAhyacAritrAcArapAlanena saha samyaktvayoga -kSema-zuddhi-vRddhi-paripUrNatAkRte satataM ytniiym| itthamevAcArAGgasUtrokta-saptamaguNasthAnakavartikA naizcayikasamyagdarzanaM labhyeta samyagdarzana- jJAna - cAritraikyaJca sampadyeta / naizcayikasamyaktvopalabdhaye ca dravyAnuyogaparizIlanamapi bAhyacAritrAcArapAlanatulyameva aavshykm| tato "mukkhe sukkhaM nirAbAhaM" (sa.pra.ve.ga.111) kRti sodhAro mokSasuvaM pratyAmatraM cAt ||4/rU // Ni 428 cakraka vagere doSonuM vistArathI nirAkaraNa sammatitarkavRtti, syAdvAdaratnAkara, syAdvAdakalpalatA, pramANamImAMsAvRtti, SagdarzanasamuccayabRhavRtti, vItarAgastotravRtti (prabhAnaMdasUrikRta), syAdvAdamaMjarI vagere graMthomAM upalabdha che. jijJAsue tyAM jovuM. cAritranuM cAlakabaLa : samyaktva AdhyAtmika upanaya :- "jene tuM sakita tarIke jue che, tene munipaNuM jANa. jene tuM munipaNA svarUpe jue che, tene tuM samakita svarUpe jo" - A pramANe AcArAMgasUtramAM samyaktva ane mauna vacce je samavyApti jaNAvela che, tenuM AdhyAtmika rahasya evuM jaNAya che ke samyaktvanI prApti dvArA cAritra su e bhAvacAritra bane che, samyak cAritrasvarUpa bane che. samakitanA yoga-kSemathI bhAvacAritrano yoga-kSema thAya che. samyaktvanI zuddhi-vRddhi dvArA cAritranI zuddhi-vRddhi thAya che. prApta thayela cAritranuM baLa samyakatvanuM baLa vadhavAthI vadhe che. tathA prApta thayela cAritrano pAra pAmavA mATe samyaktvano pAra pAmavo jarUrI che. samyaktvanI zuddhi ke vRddhi vinA cAritranI zuddhi ke vRddhi zakya nathI. yadyapi cAritrAcAranA pAlana dvArA cAritranI zuddhi thAya che paraMtu te zuddhi bahiraMga che. cAritranI aMtaraMga zuddhi to samyaktvanI zuddhi vinA zakya ja nathI. tethI cAritrasaMbaMdhI yoga, kSema, zuddhi, vRddhi ane paripUrNatAne IcchatA AtmArthI jIve bAhya cAritrAcAranA custa pAlananI sAthe samyagdarzanasaMbaMdhI yoga, kSema, zuddhi, vRddhi ane paripUrNatA mATe satata prayatnazIla rahevuM Avazyaka che. evuM thAya to ja AcArAMgajImAM batAvela saptamaguNasthAnakavartI naizcayika samyagdarzana maLe ane samyagdarzana-jJAna-cAritranI ekatA saMpanna thAya. tethI naizcayika samyagdarzananI prApti arthe dravyAnuyogano mArmika abhyAsa karavo paNa teTalo ja Avazyaka che. tenAthI saMbodhaprakaraNamAM darzAvela pIDArahita mokSasukha najIka Ave che. (4/3) 1. yatsamyagiti pazyata tanmaunamiti pazyata / yad maunam iti pazyata tatsamyagiti pazyata / 2. mokSe saukhyaM nirAbAdham / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 429 4/4 0 pudgale bhedAbhedavyavahAropadarzanam / bhedabhedano pratyakSano abhizApa pudgala dravyaI dekhADaI chaI - zyAmabhAva je ghaTa chaI pahilAM, pachai bhinna te rAto re; ghaTabhAvaI navi bhinna jaNAi, sI virodhanI vAto re ? 4/4o (44) zrata) sa je ghaTa pahilAM zyAmabhAva chaI, te pachaI rAto bhinna ja jaNAI chaI, anaIM bihuM kAlaI ghaTabhAvaI ekatraiva pudgaladravye bhedA'bhedavyavahAraM pratyakSapramANato darzayati - 'ya' iti / yo ghaTaH zyAma AsIt prAk, pazcAd rkttyetrH| ghaTatvA'nugato jJAto virodhasya tu kA kathA ? / / 4/4 / / prakRte daNDAnvayastvevam - yo ghaTaH prAk zyAma AsIt, (saH) pazcAd raktatayA itaraH / (=zyAmamannA jJAtoDaji) ghaTavADanumati jJAtiH (tA) viroghasya tu vA thA ? sA4/4TI - yo ghaTaH prAk = pAkapUrvakAle zyAma AsIt sa pazcAt = pAkottarakAle rakto jAyate / / raktatayA = raktarUpaviziSTatayA tadAnIM raktaghaTaH pUrvasmAd ghaTAd itaraH = bhinno jJAyate, 'rakto ka na zyAma' iti prtiiteH| pUrvottarakAlayoH zyAma-raktAvasthAbhede'pi ghaTaH ghaTatvAnugataH = ghaTatvena rNi rUpeNa abhinna eva jJAyate, 'zyAmo'pi ghaTaH, rakto'pi sa eve'ti pratyayAt / itthaM zyAmatva .... -raktatvarUpeNa bhinno ghaTaH ghaTatvenAbhinna eva jnyaatH| __etena kAlabhedenaivaikatra bhedA'bhedasamAvezasambhava ityapyekAntAbhinivezo nirastaH, 'zyAmabhinno avataraNikA :- eka ja pudgala dravyamAM bheda ane abheda bannenA vyavahArane graMthakArazrI pratyakSa pramANathI dekhADe che. pudagalamAM guNano bhedAbheda zlokArtha :- je ghaTa pUrve zyAma hato te ja ghaTa pAchaLathI rakta thavAthI bhinna jaNAya che tema chatAM ghaTavarUpe te pUrvApara avasthAmAM anugata = eka jaNAya che. tethI bhedabhedamAM virodhanI vAta zA kema kahevAya ? arthAt na ja kahevAya. (44) vyAkhyArtha :- je ghaDo pAkanA pUrva kALamAM zyAma hato te ghaDo pAka thayA pachInA samaye lAla tA. thAya che. pAkauttarakALamAM raktarUpathI viziSTa hovAnA kAraNe tyAre lAla ghaDo pUrvanA ghaDA karatA bhinna jaNAya che. kAraNa ke "o zyAma:' AvI pratIti thAya che. pUrvauttarakALamAM zyAma ane rakta rasa avasthA badalAvA chatAM ghaTatvarUpe abhinna ja che - evuM paNa jaNAya che. kAraNa ke "zyAma paNa ghaDo che tathA rakta paNa te ja ghaDo che' - AvI pratIti thAya che. A rIte zyAmatvarUpe ane raktatvarUpe bhinna tarIke jaNAyelo ghaTa, ghaTavarUpe abhinna ja jaNAya che. ekatra eka kALe bhedabhedano samAveza che (ni.) naiyAyika ema kahe che ke "ekatra bheda-abhedano samAveza kALabhedathI ja saMbhavI zake, je pustakomAM "ja nathI. ko.(11) + lA.(2)mAM che. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 * avacchedakabhedAdekatra bhedAbhedobhayasiddhiH 4/4 | (navi bhinna=) abhinna ja jaNAI chaiM. zyAma rakta avasthAbhedaI ghaTa eka ja chaIM to ihAM virodhanI vAta sI kahavI? ||4/4|| raktaH ghaTaH sa evetyevamekakAlAvacchedenaiva rakte zyAmabhedaghaTA'bhedobhayapratIteH / pa na ca 'zyAmAd bhinno raktaH na zyAmAd abhinnaH kintu ghaTAd abhinna' iti pratIteH naikatraikadA ekasmAd bhedAbhedobhayasiddhiriti zaGkanIyam, 'zyAmatvena zyAmAd bhinno rakto ghaTo ghaTatvena rUpeNa zyAmAd abhinna eveti pratyayAd adhikaraNa-kAla-pratiyogibhedavinirmokeNaiva ekatra ekadA ekasmAd avacchedakabhedena bhedaa'bhedobhysmaaveshsiddheH| tasmAd ekatra ekadA ekasmAd bhedAbhedayoH virodhasya tu kA kathA ? atra tu pakSAntaradarzakaH, "pakSAntare tu " (ka.du.3/3/16- pR.459) iti kalpadrukoze kezavavacanAt / itthamekasmin Ni ghaTAdau pudgaladravye ekadA guNabhedA'bhedasiddhiH pratyakSapramANAt kRtA'tra / kA yathoktaM mahopAdhyAyaiH syAdvAdakalpalatAyAM "nIla-ghaTayorabhedaH - ityAdiprayoga eva bhedA'bhedA'bhyupagamaM ma eka ja samaye nahi.' paraMtu Avo ekAntagarbhita abhiniveza uparokta pratIti dvArA nirasta thaI jAya che. 'zyAma ghaDAthI bhinna rakta ghaDo te ja ghaDo che' - Ama ekakAlaavacchedena rakta ghaDAmAM zyAmano bheda ane ghaDAno abheda banne jaNAya che. tethI ahIM kALabhedanuM anusaraNa Avazyaka nathI. zaMkA :- ( / 6.) 'zyAmathI bhinna rakta ghaDo zyAmathI abhinna nathI. paraMtu ghaDAthI abhinna che' AvI pratIti thAya che. tethI ekatra eka samaye eka ja vyaktinI apekSAe bheda-abhedaubhayanA samAvezanI siddhi thaI na zake. alaga vyaktinI apekSAe tevuM mAnavAmAM amAro virodha nathI. avacchedakabhedathI eka ja guNano dravyamAM bhedAbheda samAdhAna :- ('zyAmartyana.) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke eka ja vyaktimAM eka ja samaye eka ja vyaktinA bheda ane abheda banneno samAveza paNa sArvalaukika anubhavanA AdhAre karI zakAya che. te anubhava A pramANe che. "zyAmatvarUpe zyAmathI bhinna evo lAla ghaDo ghaTatvarUpe zyAmathI abhinna ja che." A pramANe ziSTa lokone thatI pratIti dvArA ekatra, eka samaye, eka ja vyaktinI apekSAe avacchedabhedathI bheda ane abheda ubhayano samAveza siddha thAya che. Ama bhedAbhedanA samAveza mATe adhikaraNabhedanI ke kALabhedanI ke pratiyogIbhedanI AvazyakatA rahetI nathI. tethI ekatra, ekadA, eka ja vyaktinI apekSAe bheda ane abheda bannenA samAvezamAM virodhanI to vAta zI rIte thaI zake? mULa zlokamAM rahela 'tu' bIjo (virodhAbhAvasAdhaka) pakSa jaNAvavA mATe che. 'pakSAntarane 'tu' zabda jaNAve che' - AvuM kalpadrukozamAM kezave kahela che. A rIte ghaTa vagere eka ja pudgala dravyamAM yugapat guNanA bhedanI ane abhedanI siddhi pratyakSa pramANa dvArA ahIM karela che. - abhedaviSayaka dvandvasamAsa dvArA bhedAbheda siddhi ke - (yor.) syAdvAdakalpalatAnA sAtamA staMbakamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke "lokomAM 'nIla-ghaTayorameva' ItyAdi prayoga thAya che. jo guNa ane guNI vacce bhedAbhedano svIkAra Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/4 * dvandvasamAsabalenaikatra bhedAbhedobhayasiddhiH 431 vinA na sughaTa:; vArthe vrundAnuzAsanAd mevasya = vArthatvA" (syA..ta.stava-7/jA.rU3/pR.214) kRti yayoH padArthayoH bhedaH tayoreva vAcakapadeSu dvandvasamAsaH bhavatIti zabdAnuzAsanAd nIla-ghaTapadArthayoH mevide 'nIla-ghaTayoH' kRti dvandvAnupapattiH, toramevavarahe haiM 'nIla-ghaTayoH amevaH" kRti sArvajniinvaakypryogaanuppttiriti nIla-ghaTapadArthayoH bhedAbhedobhayasiddhiranAviletyAzayaH / guNa-guNinoH sarvathAbhede niyatadharmikasaMzayAnupapattiH ekAntA'bhede ca saMzayocchedApattiH draSTavyA / rza taduktaM zrIharibhadrasUribhiH AvazyakaniryuktivRttI "guNa - guNinoH ekAntabhede viprakRSTaguNamAtropalabdhau pratiniyataguNiviSaya eva saMzayo na syAt, tadanyebhyo'pi tasya bhedA'vizeSAt / dRzyate ca yadA kazcid haritatarutaruNazAkhAvisararandhrodarAntarataH kimapi zuklaM pazyati tadA 'kimiyaM patAkA kiM vA balAkA e ?' ityevaM rNi karavAmAM na Ave to Avo prayoga ja saMgata nahi thaI zake. AnuM kAraNa e che ke 'nIta-ghaTayoH' A pada dvandvasamAsathI garbhita che. tathA dvandvasamAsanuM vyAkaraNasaMmata vidhAna 'va' zabdanA arthamAM ja karavAmAM Avela che. tathA 'va' zabdano artha bheda che." kahevAno Azaya e che ke je be padArthamAM bheda hoya te ja be padArthanA vAcaka evA zabdomAM dvandva samAsa thaI zake A pramANe vyAkaraNa zAstrano niyama che. 'nIla-ghaTayoH amevaH' A vAkyano artha e che ke 'nIla ane ghaTa vacce abheda che.' jo nIla ane ghaTa vacce bheda na hoya to nIla ane ghaTa zabdano dvandva samAsa na thaI zake. tathA jo te banne vacce abheda na hoya to 'nIla-ghaTayoH ameva' Avo vAkyaprayoga thaI na zake. Ama bheda vinA dvandva samAsa asaMgata thAya ane abheda vinA tevo vAkyaprayoga asaMgata thAya. paraMtu dvandvasamAsagarbhita tevo vAkyaprayoga suprasiddha ane prAmANika che. tethI nIla ane ghaTamAM bheda-abheda su ubhayano samAveza mAnya karavo jarUrI bane che. A pramANe mahopAdhyAyajI mahArAjanuM tAtparya jaNAya che. 6] - (r) guNa-guNImAM bhedAbheda ubhaya : zrIharibhadrasUri che (muLa.) guNa ane guNI vacce jo sarvathA bheda hoya to niyata evI ja vastumAM je saMzaya thAya che te bAbata asaMgata thavAnI Apatti Ave. tathA jo guNa-guNI vacce sarvathA abheda hoya to saMzayano ja uccheda thavAnI samasyA sarjAze. A aMge zrIharibhadrasUrijIe AvazyakaniryuktimAM jaNAvela che ke "jo guNa ane guNI vacce ekAnte bheda mAnavAmAM Ave to dUra rahelI vastunA phakta rUpAdi guNanI upalabdhi thAya tyAre cokkasa guNIviSayaka ja je saMzaya thAya che te nahi thaI zake. paraMtu game te dharmIgocara zaMkA utpanna thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke guNa-guNIno ekAnte bheda mAnanArA lokonA matamAM to te guNa jema pratiniyata guNIthI sarvathA bhinna che, tema anya vastuthI paNa samAna rIte bhinna che. jema ke lIlAchama vRkSanI nAnI-nAnI DALIonA samUhanI vaccenA bhAgamAM rahelA koIka kANAmAMthI (uparanA bhAgamAM rahela) koIka sapheda vastune jyAre mANasa jue che tyAre tene zaMkA paDe che ke - 'zuM A dhajApatAkA che ke bagalo che ?' A saMzaya zretarUpaviziSTaviSayaka ja hoya che. tevI paristhitimAM 'A bagalo che ke kAgaDo che ?' tevI ADedhaDa zaMkA mANasane thatI nathI.tenAthI siddha thAya che ke zvetarUpa tenA AzrayathI sarvathA bhinna nathI. jo tevuM hoya to sapheda rUpathI jema bagalo, zvetavastra vagere tadana judA che. tema zzzzz Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ekAntabhedA'bhedayoH pratikSepaH 44 pa pratiniyataguNiviSaya iti / abhedapakSe tu saMzayA'nutpattireva guNagrahaNata eva tasyA'pi gRhItatvAd " ( A.ni. 103 rR.) kRti yathoktaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttI api " prabhAtasamaye manda mandaprakAze'viralapatranicitataruzAkhAma nilInabalAkAyAH patravivareNa kenA'pi kiJcicchuklamupalabhyate' ityevaM zuklatvaM nizcIyate, na tu balAkA / 5. etacca guNa-guNinoH kathaJcid bhedam antareNa nopapadyate, ekAntA'bhede guNagrahaNe guNino'vazyaM grahaNaprasaGgAt / tasmAd dravyAd guNAdInAM kathaJcid bhedaH kathaJcit tu abheda" (vi.A.bhA. 2111 mala.vR. pR. 745 ) iti / sthAnA paLamUtravRttI (sthA.2/4/106/pR.148) mAvatIsUtravRttI (ma.yU.12/10/468/pR.12) vApi prAyaH rNi prabandho dRshyte| 432 kA evamevAvayavA'vayavinorapi bhedA'bhedau jJeyau ' kaGkaNadazAyAM yadeva kanakadravyaM kuNDalato bhinnam AsIt tadeva kuNDalAvasthAyAM tato'bhinnamityAdipratIteH sArvajanInatvAt / kAgaDo, koyala vagere paNa tadana judA ja che. to pachI sapheda rUpane joIne bagalA vagerenI zaMkA kAma thAya ? kAgaDA vagerenI zaMkA kema na thAya ? paraMtu sapheda vastune joIne mANasane zvetavarNaviziSTaviSayaka ja saMzaya paDe che, kAgaDA-koyala vagerenI zaMkA thatI nathI. tethI mAnavuM paDe ke guNa ane guNI vacce ekAnte bheda nathI. tathA jo guNa-guNI vacce sarvathA abheda mAnavAmAM Ave to saMzaya ja utpanna na thaI zake. kAraNa ke zvetavarNasvarUpa guNano nizcaya karavAthI zveta bagalAno (ke dhajApatAkA vagereno) paNa nizcaya thaI ja gayo che. guNa-guNIno ekAnte abheda ja hoya to guNanA nirNayano viSaya guNI banI ja jAya che. tethI abhedapakSamAM guNadarzana pachI guNIgocara zaMkAne avakAza raheto ja nathI." * dharmI anizvaya guNa-guNIbheda sAdhaka 1 be (co.) vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravyAkhyAmAM paNa jaNAvela che ke "vahelI savAre atyaMta maMda -maMda prakAza hoya te samaye niraMtara pAMdaDAothI khIcokhIca bharelA vaDalA vagere vRkSanI zAkhAmAM chUpAyelA bagalAnA zvetarUpanuM koIka pAMdaDAnA bAkorAmAMthI darzana thatAM 'ahIM kAMIka sapheda dekhAya che' - Avo nirNaya thAya che. paraMtu 'ahIM' bagalo dekhAya che' - evo nizcaya thato nathI. jo guNa-guNI vacce kathaMcit bheda na hoya to A anizcaya saMgata thaI na zake. kAraNa ke guNa-guNI vacce ekAMte abheda hoya to guNanuM jJAna thatAM guNInuM paNa avazya jJAna thaI javAnI samasyA sarjAya. Ama guNano nizcaya thavA chatAM guNIno anizcaya Ubho rahevAthI nakkI thAya che ke dravyathI guNAdi kathaMcit bhinna che ane kathaMcit abhinna che." sthAnAMgasUtravRttimAM tathA bhagavatIsUtravRttimAM paNa Avo saMdarbha maLe che. * avayava-avayavI vacce bhedAbheda (va.) A ja rIte avayava-avayavI vacce paNa bhedAbheda jANavA. kAraNa ke je sthaLe sonAnA kaMkaNane toDIne temAMthI kAnanA kuMDala banAvavAmAM Ave che te sthaLe sarva lokone svarasathI evI pratIti thAya che ke 'je suvarNa dravya kaMkaNadazAmAM kuMDalathI bhinna hatuM te ja suvarNa kuMDalaavasthAmAM kuMDalathI abhinna che.' tethI avayava ane avayavI vacce bhedAbheda nirvivAdapaNe siddha thAya che. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 4/4 * kArya-kAraNayoH bhedAbhedasiddhi: 0 etena avayavA'vayavinoH ekAntabhedo naiyAyikasammataH pratyAkhyAtaH / yathoktaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "na ca kArya-kAraNayoH aikAntiko bhedaH, kanaka-kuNDalAdiSu mRtpiNDa-kuNDAdiSu ca tathA'darzanAd" (vi.A.bhA.100 vR.) iti / tatraivA'gre "kArya-kAraNayozca mRtpiNDa-ghaTayoriva kathaJcid bhedaH pratIta eva" pa (vi.A.bhA.105 vR.) ityuktam / tatazca tayoH bhedAbhedau anAvilau iti sthitam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'guNa-guNinoH bhedA'bhedau' iti kRtvA abhedamavalambya jJAnaguNabahumAnAya jJAnibahumAnaM kriyate asmaabhiH| jJAna-jJAninorekAntabhede kutaH jJAnibahumAnAd jJAnaM bahumataM syAt ? anyathA ajJAnibahumAne'pi jJAnaM bahumataM syAt / asmadIyaguNamadaparihArakRte ca guNa-guNinoH bhedaH avlmbniiyH| asmAkam ugravihAritva- ka ghoratapazcaryA-zAstrapAragAmitvaprabhRtiguNasampannatve tAdRzaguNakadambakam uddizya mAtsaryataH kenacid ki vayam AzAtitAH avamAnitA vA syAmaH tadA AvirbhUtaguNataH pRthak svA'stitvaM pratisandhAya 'na vayam AzAtitA hilitA vA' iti vimRzya na kazcit zaptavyaH, na vA svayaM maditavyam / itthaM (tte.) A pratIti abAdhita hovAthI "avayava-avayavI vacce ekAMte bheda ja hoya che' - A pramANe je naiyAyikamata che tenuM nirAkaraNa thaI jAya che. A aMge mAladhArI zrI hemacandrasUrijIe vizeSAvazyaka bhASyavyAkhyAmAM jaNAvela che ke "upAdAnakAraNa ane kArya vacce ekAnta bheda hoto nathI. kAraNa ke kaMkaNa toDIne kuMDala banAvavAmAM Ave te sthaLe suvarNa ane kuMDala vacce ekAMte bheda dekhAto nathI. te ja rIte mATInA piMDamAMthI mATInuM kuMDa bane tyAre te banne vacce sarvathA bhedanuM darzana thatuM nathI." tyAM ja teozrIe AgaLa jaNAvela che ke "upAdAnakAraNa ane kArya vacce mATIno piMDa ane ghaTanI jema kathaMcita bheda prasiddha ja che." Ama avayava-avayavI vacce bhedAbheda mAnavo e ja paramArthathI vyAjabI jaNAya che. # jJAnInA bahumAnathI jJAnanuM bahumAna : abheda naca # AdhyAtmika upanaya :- guNa-guNIno bhedabheda AdhyAtmika dRSTie ghaNo upayogI che. te A rIte - guNa-guNImAM abheda hovAthI ja jJAna guNanuM bahumAna karavA ApaNe jJAnInuM bahumAna karIe e chIe. jo jJAna ane jJAnI paraspara atyaMta bhinna hoya to jJAnInuM bahumAna karavAthI jJAnanA bahumAnano lAbha kaI rIte maLI zake ? jJAna ane jJAnI atyaMta bhinna hovA chatAM jo jJAnInA bahumAnathI jJAnanA bahumAnano lAbha maLI zakato hoya to ajJAnInA bahumAnathI paNa jJAnanA bahumAnano lAbha maLavo joIe. kema ke jJAna to jJAnI ane ajJAnI bannethI, bhedavAdInA mata mujaba, bhinna ja che. paraMtu tevuM to koIne ja mAnya nathI. mATe guNa-guNIno abheda mAnavo AdhyAtmika lAbhamAM sahAyaka che. * bhedanaya abhimAna choDAve che (gamma.) tathA ApaNA guNo ApaNane abhimAna na karAve te mATe guNa-guNIno bheda vicAravo lAbhadAyI bane che. tema ja ApaNe ugravihArI hoIe ke ghora tapazcaryA karanAra hoIe ke zAstramAM pAraMgata hoIe ane "joyA moTA ugravihArI ! bhaNelA to kazuM nathI. joyA moTA tapasvI ! krodha Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 adhyAtmamArge bhedAbhedobhayanayopayogapradarzanam 4/4 pa guNa-guNivibhedapratisandhAnaM guNazuddhi-vRddhayAdidvArA AdhyAtmikasAhAyyakAri sampadyate / itthaM rA dehAtmA'bhedabuddhiparityAgena tadbhedabuddhiparipAkataH " niSkalaH karaNAtIto nirvikalpo nirnyjnH| anantavIryatA''panno nityAnandAbhinanditaH / / " ( jJAnA. 42/73 ) iti jJAnArNave zubhacandropadarzitaH zuddhAtmA prAdurbhavet / / 4/4 / / to bhayaMkara che. joyA moTA pothIpaMDita ! tapa to karatA nathI' - ItyAdirUpe ApaNA guNagaNane uddezIne IrSyAthI ApaNI koI AzAtanA ke avahelanA kare tyAre pragaTa thayelA guNothI potAnuM nyAruM astitva najara sAme rAkhavAthI, sAmI vyaktine zrApa ApavAnI gaMbhIra bhUla ApaNe karI na besIe tathA tevA avasare asaMyamI ke ajJAnI ke atapasvI vyaktine jema tathAvidha tIvra mAna kaSAya na naDe tema ( ApaNane paNa tyAre tathAvidha mAna kaSAya na naDe. A rIte vicArelo guNa-guNIno bheda guNanI zuddhi -vRddhi vagere karavA dvArA AdhyAtmika vikAsa sAdhavAmAM upayogI che, sahAyaka che. A rIte zarIra ane AtmA vacce abhedabuddhino parityAga karIne dehAtmagocara bhedabuddhinA paripAkathI jJAnArNavamAM digaMbara zubhacaMdrajIe darzAvela zuddhAtmA pragaTa thAya che. tyAM jaNAvela che ke "zuddhAtmA niSkala, IndriyAtIta, nirvikalpa, niraMjana, anaMtazaktiyukta tathA nitya AnaMdathI parivarelo che." (4/4) Quest lakhI rAkho DAyarImAM......ja * buddhine DokTaranI davAmAM vizvAsa che. zraddhAne jIvonI duAmAM vizvAsa che. * vAsanA eka taNAva che. * upAsanAmAM sadA muktadazA che. sAdhanA eTale dharmapuruSArtha, upAsanA eTale mokSapuruSArtha. * sAdhanA eTale karmasattA sAme caDhAI. dA.ta. sanatkumAra rAjarSi upAsanA eTale dharmamahAsattAnI zaraNAgati. dA.ta. mayaNAsuMdarI vAsanA halakI vicAradhArAmAM taNAya che. upAsanA haLavI vicAradhArAne sarje che. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Atmani bhedAbhedobhayasiddhiH havai AtmadravyamAMhi bhedAbhedano anubhava dekhADaIM chaIM - bAlabhAva je prANI dIsaI, taruNa bhAva te nyAro re; devadattabhAvaI te eka ja, avirodha niradhAro re 54/5 // (45) zruta0 bAlabhAvaI = *bAlakapaNaIM, je prANI dIsaS chaIM, te taruNa bhAvaI nyAro kahatAM bhinna chaIM. anaIM devadattabhAvaI te = manuSyapaNAnaIM paryAyaIM te eka ja chaIM. to ekanaIM viSaI bAla-taruNabhAvaI bheda, devadattabhAvaI abheda e avirodha nirdhAro. 4/5 adhunaikasminnevA''tmadravye paryAyabhedA'bhedaM pratyakSapramANataH sAdhayati yo hi bAlatayA dRSTaH sa taruNatayetaraH / devadattatayaiko hyavirodhameva nizcinu / / 4 / 5 / / prakRte daNDAnvayastvevam - yaH hi bAlatayA dRSTaH sa hi taruNatayA itaraH, devadattatayA (tu) : (i) phri avirodham va nizvinu||4/, || yo hi eva manuSyaH pUrvaM bAlatayA = = = bAlaparyAyarUpeNa dRSTaH sa pazcAt taruNatayA = taruNaparyAyeNa itaraH bAlabhinna iti jJAyate / sa hi eva devadattatayA = devadattalakSaNamanuSyaparyAyavizeSarUpeNa pUrvottarakAlaM ekaH abhinna iti jJAyate / evam ubhayatra 'hi' zabdasya avadhAraNA- rNi rthatA bodhyA / taduktaM dharasenena vizvalocane "hi vizeSe'vadhAraNe / hi pAdapUraNe hetau " (vi. lo. avyyvrg84/pR.420) kRtiA kA = 435 yo dIti| = = avataraNikA :- AgalA zlokamAM eka ja pudgala dravyamAM guNanA bhedAbhedano pratyakSa pramANathI nizcaya karAvyo. have eka ja AtmadravyamAM paryAyanA bhedAbhedane pratyakSa pramANathI siddha kare che :AtmAmAM paryAyano bhedAbheda zlokArtha : mANasa bALakarUpe pUrve dekhAyela te taruNapaNe judo che. tema chatAM devadattasvarUpe te bAla ane taruNa eka ja che. A pramANe paryAya-paryAyImAM bhedAbhedano nizcaya karavo. (4/5) vyAkhyArtha :- je manuSya pUrve bAlaparyAyarUpe joyela hoya te pAchaLathI yuvAnInA AMgaNe AvatA 'taruNa paryAyasvarUpe bALakathI te bhinna che' e pramANe jaNAya che. tathA 'te ja bAla ane taruNa paryAyano AdhAra bananAra vyakti devadattasvarUpe = vizeSa prakAranA manuSyaparyAyarUpe pUrvottara kALamAM eka ja che' - te pramANe jaNAya che. Ama mULa zlokamAM rahela 'hi' zabda banne sthaLe avadhAraNa = jakAra arthamAM prayojAyela che tema samajavuM vizvalocana graMthamAM digaMbara dharasenajIe 'phri' zabdanA aneka artha jaNAvela che. tyAM jaNAvela che ke "(1) vizeSa, (2) avadhAraNa, (3) pAdapUrti ane (4) A cAra viSayamAM 'di' zabda pravarte che." hetu S * ma. + zAM.mAM 'avirodhaI' pATha. ko.(1)no pATha lIdho che. ma. + dha.mAM bAlakapaNe' pATha. ko.(7)no pATha lIdho che. * A.(1)mAM 'te' pATha che. rza Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ekatraiva nAnAviruddhaparyAyasiddhiH / 2. - 'kurisama purasado, nampAmarajApaito | tasa 3 vAtArphayA, pannavameyA(boyA) vahuvicaMI || (u.32) sakhato 4/pI itthamekasyAmeva vyaktau bAla-taruNAdiparyAyeNa bhedasya devadattAdiparyAyeNa cAbhedasya avirodhameva 7 = virodhAbhAvameva nizcinu / uktaJca zrIsiddhasenadivAkarapAdaiH sammatitarke '"purisammi purisasaddo jmmaaiimaravAnapagnantA tasa 3 vAtAcA pannavanothA vaviM TI" (sa.ta.9/32) rUttiA zrIabhayadevasUrikRtatadvRttilezastvevam "atItAnAgatavartamAnAnantArtha-vyaJjanaparyAyAtmake puruSavastuni 'puruSa' za iti zabdo yasyA'sau puruSazabdaH tadvAcyo'rthaH janmAdi-maraNaparyanto'bhinna ityarthaH, 'puruSa' ityabhinnA'bhidhAna ka -pratyaya-vyavahArapravRtteH / tasyaiva bAlAdayaH paryAyayogAH pariNatisambandhA bahuvikalpAH = anekabhedAH pratikSaNasUkSma (.) A rIte "eka ja vyaktimAM bAla-taruNAdi paryAya svarUpe bheda ane devadatta vagere paryAya svarUpe abheda vacce virodha nathI ja' - te pramANe tame nizcaya karo. zrI siddhasenadivAkarasUri mahArAja paNa saMmatitarkaprakaraNa nAmanA graMthamAM A bAbatane jaNAvatA kahe che ke "puruSane udezIne janmathI mAMDIne mRtyu samaya sudhI "puruSa' zabdano prayoga thAya che. tathA bAla-yuvAna Adi aneka prakAranA paryAyono te ja puruSanI sAthe saMbaMdha thAya che." hama naiRcika ane vyAvahArika paryAyanI vicAraNA thaI (zrIrAma.) tarkapaMcAnana zrI abhayadevasUri mahArAje saMmatitarkanI vAdamahArNava nAmanI vyAkhyAmAM divAkarajIno Azaya spaSTa karatA jaNAvela che ke "dareka padArtha atIta-anAgata ane vartamAnakALanA ananta arthaparyAya svarUpa ane ananta vyaMjanaparyAya svarUpa che. tethI puruSa padArtha paNa trikAlavartI ( anaMta artha-vyaMjana paryAya svarUpa che. puruSanA janmathI mAMDIne maraNa samaya sudhI tene udezIne "A puruSa che. A puruSa che' - A pramANe eka ja (= samAna) zabdano prayoga thAya che. tathA "A -1 puruSa che. A puruSa che' - A pramANe eka sarakhI pratIti ane vyavahAra thAya che. tethI janmathI mAMDIne maraNa samaya sudhI te mANasa "puruSa' zabdano artha bane che. Ama bhUta-bhaviSya-vartamAnamAM puruSa vyakti eka = abhinna siddha thAya che. tathA te ja puruSamAM bAla, yuvAna, vRddha Adi aneka prakAranA paryAyono saMbaMdha thAya che. A paryAyomAM nizcayathI pratikSaNa badalAtA sUkSma pariNAmo aMtarbhAva pAme che. arthAt bAla, yuvAna Adi paryAyo vyavahAranayathI dIrgha kALa (pAMca-daza varSa sudhI) TakanArA che. jyAre nizcayanayathI pratisamaya bAlatva vagere paryAyo pharatA rahe che. nizcayasaMmata sUkSma paryAyo ApaNA mATe zRMgagrAhikAcAyathI vyavahartavya banatA nathI. paraMtu A naiRRyika sUkSma paryAyono vyAvahArika (= vyavahAranayasaMmata) paryAyomAM aMtarbhAva thaI jAya che. naiRRyika sUkSma pariNatithI garbhita vyavahartavya evA tamAma paryAyo te ja puruSanA bane che. kAraNa ke te ja puruSamAM "A atyAre bAla che, yuvAna nathI", "A hamaNAM yuvAna thaI gayela che. hAla A bALaka nathI.' ... ItyAdi rUpe te te paryAyonA anvaya-vyatirekanuM jJAna utpanna thAya che. Ama "bhUta-bhaviSya-vartamAnamAM puruSa kathaMcit 1. pure puruSa nanayimarAna paryanta: | tasya tu vAtA: paryAyayoga varitnA // 2. zRMgagrAtikAtyAyanI spaSTatA sAmenA pAnAmAM ApavAmAM Avela che. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 0 pariNAminityatA-sAnvayadhvaMsAbhyupagamaH / 437 pariNAmAntarbhUtA bhavanti, tatraiva tthaavytirekjnyaanotptteH| evaJca 'syAdekaH' ityavikalpaH 'syAdaneka' iti pa savitva: siddhA... vizva puruSo vyagnanALo vAnAvimitu karthapayerane:" (sa.ta.9/rUra ) iti| vyaJjanArthaparyAyau ca vakSyete uttaratra caturdazazAkhAyAM vistrtH| vastunaH pariNAminityatvena dravya-guNAdInAmabhedasiddhiH,sAnvayadhvaMsazIlatayA ca bhedasiddhiriti na bhaavH| taduktaM zrIharibhadrasUribhiH AvazyakaniyuktivRttau "pariNAme sati tasya nityA'nityAdyanekarUpatvAd za dravya-guNa-paryAyANAmapi bhedA'bhedasiddheH, anyathA sakalasaMvyavahArocchedaprasaGgAt, ekaantpkssennaa'nytvaa(devadattatvarUpe athavA manuSyatva Adi rUpe) eka che - A pramANe puruSane udezIne avikalpa = nirvikalpaka jJAna (= ekAkAratAavagAhI nizcaya) thAya che. tathA traNeya kALamAM paryAya badalAvAthI tenAthI abhinna puruSa paNa badalAto hovAthI "puruSa kathaMcit (bAla, yuvAna Adi paryAya svarUpe) anekavidha che' - A pramANe puruSane udezIne savikalpaka jJAna (= anekAkAraavagAhI nizcaya) utpanna thAya che...... A pramANe vyaMjanaparyAyathI (= zabdavAcya paryAyathI) puruSa eka che. tathA bAla, yuvAna Adi arthaparyAyothI puruSa aneka che. A pramANe pratIti thAya che." jo ke saMmatitarkanA prathama kAMDanI batrIsamI gAthAnI vyAkhyA zrIabhayadevasUrijIe vistArathI karela che. paraMtu temAMthI prastutamAM upayogI evo aMza parAmarzakarNikAmAM uddhata karavAmAM Avela che. tethI ame teTalA ja aMzanI ahIM chaNAvaTa karela che. vyaMjanaparyAya ane arthaparyAyanuM svarUpa AgaLa caudamI zAkhAmAM vistArathI jaNAvavAmAM Avaze. ga zRMgagrAtikAtyAyanuM spaSTIkaraNa * spaSTatA :- "zRMgagrAhikA nyAya A rIte samajavo ke aneka govALIyAo potapotAnI gAyone zuM eka medAnamAM caravA mATe choDI de tyAre samAnatA = sAdRzya hovAnA kAraNe "kaI gAya kyA govALanI che?" teno nirNaya sAmAnyathI koIne paNa thato nathI. paNa dareka govALa potapotAnI gAyane L 1 vizeSa lakSaNathI oLakhe che. mATe medAnamAMthI potapotAnA gokuLamAM laI javAnA samaye teo potapotAnI gAyane zIMgaDAthI pakaDIne gokuLa tarapha laI jAya che. "zU guhyane vasyAM kriyAyAM sa kRdijA' A vyutpattithI je kriyAmAM zIMgaDuM pakaDavuM jarUrI che, te kriyAne "zUTAdikA' athavA "zugrAdivA cAya' kahevAya che. nizcayanayane mAnya evA sUkSma paryAyo ApaNA mATe prastuta zRMgagrAhakonyAyathI vyavahartavya banatA nathI. A pramANe saMmativyAkhyAkAranuM tAtparya samajavuM. - dravya-guNa-paryAyamAM bhedabheda - zrIharibhadrasUrijI (vastu.) vastu pariNAmInitya hovAthI dravya, guNa, paryAya vacce abhedanI siddhi thAya che. tathA mULabhUta tattva Take te rIte nAza (= sAnvaya nAza) pAmavAnI vastuno svabhAva hovAthI dravya, guNa, paryAya vacce paraspara bheda paNa siddha thAya che - AvuM prastutamAM tAtparya che. tethI ja zrIharibhadrasUrijIe AvazyakaniyuktivRttimAM jaNAvela che ke "AtmA vagere vastumAM pariNAmitva hovAnI sAthe nityAnityAdi anekasvarUpa rahelA che. tethI dravya-guNa-paryAya vacce paNa bhedabheda siddha thAya che. jo pratyeka vastunA dravya-guNAdimAM bhedabhedane mAnavAmAM na Ave to tamAma prasiddha vyavahArono uccheda mAnavAnI Apatti Avaze. kema ke ekAntanityapakSakAra dravya-guNAdimAM bheda mAnatA na hovAthI "AtmAnuM ghaTajJAna nAza Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 * ekAntavAdimate kRtanAzAdiprasaGgaH 4/5 DanacaMtvayoranadhyupAmAr" (gA.ni.10rU rR.) kRti / rA , paryAyabhede paryAyiNaH sarvathaivocchede tu kRtanAzA'kRtAgamau doSau syAtAm / taduktaM vItarAgastotre " syAtAmekAntanAze'pi kRtanAzA'kRtAgamau " (vI. sto. 8/1) iti / bhedAbhedAbhyAM pariNAmipakSe tu na na kazcid doSaH / taduktaM mImAMsA zlokavArttike kumArilabhaTTena api " syAtAmatyantanAze'sya kRtanAzAzukRtA''gamau / na tvavasthAntaraprAptau loke bAla - yuvAdivad / / " (mI.zlo. vA. AtmavAda -23) iti bhAvanIyam / ki pAmyuM. paTajJAna utpanna thayuM' - Avo vyavahAra thaI nahi zake. tathA ekAnta-anityapakSamAM dravya-guNAdino abheda mAnya na hovAnA lIdhe 'te ja A devadatta che jene pUrve joyelo hato' - ItyAdi vyavahAra asaMgata banI jaze." A rIte zrIharibhadrasUrijIe dravya-guNa-paryAyamAM bhedAbhedanI siddhi karI che. paryAyabhede paryAyIno sarvathA bheda asaMgata ma - (paryAya.) paryAya badalAvAthI jo paryAyIno (= paryAyanA Azrayano) sarvathA ja uccheda thaI jAya to kRtanAza ane akRtaAgama nAmanA be doSo AvI paDe. kalikAlasarvajJa zrIhemacaMdrasUrijI mahArAje vItarAgastotra graMthamAM A ja abhiprAyathI jaNAvela che ke 'AtmAno ekAnta = sarvathA nAza thaI jAya to paNa kRtanAza ane akRtaAgama nAmanA be doSa Avaze.' paraMtu paryAya-paryAyInA bhedAbheda dvArA pariNAmI pakSano svIkAra karavAmAM Ave to koI doSa Avato nathI. tethI mImAMsAzlokavArtikamAM kumArilabhaTTe paNa jaNAvela che ke "pariNAmanA nAzathI pariNAmIno atyaMta nAza mAnya karavAmAM Ave zuM to kRtanAza ane akRtagama nAmanA be doSa lAgu paDe. paraMtu pariNAma badalAtA dravyano nAza mAnavAnA badale 'dravya anya prakAranI avasthAne prApta kare che' - A pramANe mAnavAmAM Ave to A banne doSo CU lAgu na paDe. jema mANasanI vIsa-bAvIsa varSanI uMmara thatA lokomAM paNa ghaNI vAra kahevAya che ke 'AnI bAlyAvasthA gaI, yuvAnI AvI chatAM te to teno te ja che. teno svabhAva jarA paNa sudharyo sai nahi.' Ama A prakAranA lokavyavahArathI paNa pariNAma badalAya tyAre pariNAmIno nAza sarvathA thato A pramANe siddha thAya che." A vAtanI paNa prastutamAM vAcakavarge UMDANathI vicAraNA karavI. kRtanAza ane akRtaAgama doSanI chaNAvaTa nathI' spaSTatA :- corI karanAra corano corInI pravRtti bAda sarvathA nAza thaI jato hoya to tene corInI sajA kaI rIte thAya ? arthAt na ja thAya. Ama karelI corInI sajA (= phaLa) tene maLaze nahi. tethI karelI (= kRta) corI niSphaLa (= nAza) jaze. dArzanika jagatamAM Ane 'kRtanAza' nAmano doSa kahevAya. hakIkata e che ke cora pakaDAyA bAda rAjA dvArA ke (vartamAnamAM) sarakAra dvArA corane sajA thAya che. kadAca rAjA vagere corane pakaDI na zake to paNa karmasattA dvArA corane narakAdi durgatimAM sajA thAya ja che. jo corI karyA bAda corano (= paryAyIno) nAza sarvathA thaI jato hoya to corane thatI sajA 'akRtagama' nAmanA doSane sUcita karaze. kema ke jeNe corI karelI che teno to sajA pUrve ja sarvathA nAza thaI cUkelo che. tathA jene sajA thAya che, teNe corI karI ja nathI. tethI corI na karavA chatAM tenI sajAnuM Agamana thayuM. Ama paryAyano (= corI karavAnI pravRttino) nAza (= virAma) thavAthI paryAyIno (= corano) sarvathA nAza mAnavAmAM Ave to jene sajA thAya che teNe Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/6 0 yuktimadvacanam upAdeyam / 439 nanu kimarthamiha paunaHpunyena anyadarzanasaMvAdA darzyante ? zruNu, samyagdRSTigrahaNe mithyAzrutamapi samyak zrutameva bhavatIti bodhanArtham / taduktaM vizeSAvazyakabhASye '"sammattapariggahiyaM sammasuyaM, micchamiyaraM ti" (vi.A.bhA.879) iti / itthameva / "micchattasamayasamUhaM sammattaM" (vi.A.bhA.954) iti vizeSAvazyakabhASyavacanam uppdyet| anyadarzaninAM ma yathArthavacanavidveSasyA'nyAyyatvamiti bodhnaarthnyc| taduktaM zrIharibhadrasUribhiH SoDazake "tatrA'pi ca na za dveSaH kAryaH, viSayastu yatnato mRgyH| tasyA'pi na sadvacanaM sarvaM yat pravacanAdanyad / / " (So.16/13) ke ityuktam / "AtmIyaH parakIyo vA kaH siddhAnto vipazcitAm ? dRSTeSTA'bAdhito yastu yuktaH tasya . parigrahaH / / " (yo.bi.525) iti yogabinduvacanamapyatra smartavyam / taduktaM lokatattvanirNaye'pi "pakSapAto na me vIre, na dveSaH kpilaadissu| yuktimad vacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH / / " (lo.ta.ni.1/38) iti / yathA corI na karI hovAthI akRtanA phaLanuM Agamana thavAthI "akRtAgama' nAmano doSa lAgu paDe. zaMkA :- (nA) hamaNAM tame mImAMsAzlokavArtikano saMvAda darzAvyo. paraMtu te to anyadarzanano graMtha che. pUrve paNa A graMthamAM vAraMvAra anyadarzananA saMvAdo sAkSIrUpe TAMkavAmAM Avela che. amane e khyAla nathI Avato ke zA mATe vAraMvAra anyadarzananA saMvAdo ahIM TAMkavAmAM Ave che ? che paradarzananI satya vAta AdaraNIya che samAdhAna :- (kRg) bhAgyazALI ! sAMbhaLo. (1) "samyagdaSTie grahaNa karela mithyA zrata paNa samyapha zruta ja thAya che' - AvuM jaNAvavA mATe ahIM paradarzanasaMbaMdhI saMvAdone sAkSIrUpe TAMkelA che. vizeSAvazyakabhASyamAM A aMge jaNAvela che ke "samyatva sAthe grahaNa karela tamAma zrata samyapha bane che. tathA mithyAtvanI sAthe grahaNa karela badhuM zruta mithyA bane che. temaja jo AvuM bane to ja 'mithyAtvamatono samUha = samyakta' - A mujaba vizeSAvazyakabhASyamAM je jaNAvela che, te saMgata che thaI zake. mithyA matono samyapha samanvaya karavA svarUpa samyagdarzana to samakitI pAse ja hoya ne! vA (2) tathA anyadarzanIonA je je satya vacano hoya tenA upara dveSa karavo te samakitI mATe yogya paNa nathI - AvuM zrotAvargane jaNAvavuM e paradarzanasaMvAdapradarzananuM bIjuM prayojana che. zrIharibhadrasUrijIe sa A ja AzayathI SoDazakamAM jaNAvela che ke "anyadarzanamAM paNa dveSa na karavo. paraMtu teno tAtparyArtha prayatnapUrvaka zodhavo. kAraNa ke vidharmIonA paNa je je satyavacano che te tamAma jinAgamathI bhinna nathI.' matalaba ke paradarzananA satyavacana pratyeno dveSa jinAgama pratyenA dveSarUpe phalita thaI jAya. mATe ja yogabiMdu graMthamAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela eka vAta ahIM avazya yAda karavA yogya che. tyAM temaNe jaNAvela che ke vidvAno mATe kayo siddhAnta potAno hoya ane kayo siddhAnta pArako hoya ? je siddhAnta pratyakSathI ane zAstrathI bAdhita na hoya te siddhAntano svIkAra karavo yogya che." tethI ja lokatattvanirNayamAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "mane mahAvIrasvAmI bhagavAna pratye pakSapAta nathI. tathA kapila (sAMkhyadarzanapravartaka) vagere pratye mane dveSa nathI. jenuM vacana yuktisaMgata 1. sarvaparigRhIta sIkyuta sthitarahiti 2, mithyAtvasamayasamUha: sattvam Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 . bhedanayasya audAryAdisAdhakatA hai 4/4 caitanuM tattva tathA vivRtamamamaH trivRtto nayattatAyAm (da..2/14, 4/3, 20/24, 23/ 22) netra | 5 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - asmAkamupari anyAyA'sabhyA'nucitavyavahArakAriNaM janaM rA kAlAntare prekSya, paryAya-paryAyiNoH vibhedaM vimRzya, 'anena AtmanA na mayi anyAyAdikaM kRtam' - iti abhyupagamya, taM prati maitryAdibhAvagarbho vyavahAraH prayoktavyaH / sadguru-kalyANamitrAdisadupadezAdinA / sadbuddhilAbhataH kadAcit kvacit kSamAyAcanAkRte asmatsakAze samupasthitaH syAt tadA kSamApradAnau2) payikaudAryasamprAptaye'pi paryAya-paryAyibhedaH vimRzyaH yaduta 'anyAya-krodhAdikAriNo nayane rakte ka AstAm, asya tu dhavale, zItale, prazAnte pazcAttApaprayuktAzrudhArAsamanvite ca stH| tasya vANyAm Ni ugratA AsIt asya vANyAM tu dInatA vartate / ataH pUrvottarakAlInau janau pRthageva / ' itthaM vimRzya ____ 'asya matsakAze kSamAyAcanA''vazyakataiva nAsti' iti hRdi bhAvanIyam / evaM paryAya-paryAyibhedaH 'mokssmaargprgtishaayktaamaabibhrti| tabalena zAntasudhArasavRttau darzitA "siddhisAmrAjyalakSmIH = ekacchatramokSarAjyarUpAtmarddhiH" (zA.su.prazasti-2 vR.pR.84) pratyAsannA syAt / / 4/5 / / hoya teno svIkAra karavo joIe.' A rIte manane matAgrahamukta banAvavAnI teozrIe mananIya vAta karI che. A aMge tattva zuM che ? tenI vivecanA ame dvAtrizikA prakaraNanI nakelatA vyAkhyAmAM aneka sthaLe karela che. jijJAsuvarga tyAM daSTipAta karI zake che. - kSamA Adi guNone meLavavA bhedanAya upakAraka , AdhyAtmika upanaya :- ApaNA upara anyAya ke anucita vyavahAra karanAra vyakti jyAre bIjI sa vAra ApaNane maLe tyAre paryAya ane paryAyI vacce bheda vicArI "A vyaktie mArI sAthe bilakula asabhya vyavahAra karela nathI - tevo hArdika svIkAra karI tenA pratye maitrI Adi bhAvothI sabhara Cii evo vyavahAra ApaNe karavo joIe. tathA saddaguru, kalyANamitra AdinA upadeza vagerenA mAdhyamathI tene sadgaddhi maLavAthI te kadAca kyAMka ApaNI pAse mAphI mAMgavA Ave to tene kSamA pradAna karavAmAM ra upAyabhUta evI udAratAne keLavavA mATe paNa paryAya-paryAyIno bheda vicAravo joIe. te A rIte ke "anyAya ke krodha karanAranI AMkha to lAla hatI. jyAre mArI mAMganAranI AMkha to ujjavaLa che, zItaLa che, prazAMta che. AnI AMkhamAM to pazcAttApathI prayukta azrudhArA che, pazcAttApa che. krodha karanAranI vANImAM to ugratA hatI. AnI vANImAM to dInatA che. tethI pUrvakAlIna ane uttarakAlIna vyakti judI che' - AvuM vicArI "sAmenI vyaktie mArI mAphI mAMgavAnI jarUra ja nathI' - Avo bhAva ApaNA hRdayamAM jagADavo joIe. Ama paryAya-paryAyIno bheda adhyAtmamArge AgaLa vadhavAmAM sahAyakatAne dhAraNa kare che. tenA baLathI zAMtasudhArasavRttimAM darzAvelI siddhisAmrAjyalakSmI = ekachatrI mokSarAjyasvarUpa AtmaRddhi najIka Ave. (4/5) Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 * dharmabhedabhAne dharmibhedabhAnavicAra:: "bheda hoi, tihAM abheda na hoI ja bheda vyApyavRtti chai, te mATaI" - evI prAcIna taiyAyikanI zaMkA TAlaI jaI - dharmabheda jo anubhavi bhAsaI, dharmibheda navi kahiI re; bhinna dharmano eka ja dharmI, jaDa-cetanapaNi lahiI re 4/dI (46) zrata. sa. "cAno :- IhAM "zyAmatva-raktatva dharmano bheda (anubhavi) bhAsaI chaI, paNi dharmi ghaTano, nanu yatra bhedaH tatrA'bhedo naiva syAt, bhedasya vyApyavRttitvAditi 'zyAmo na rakta' ityatra zyAmatva-raktatvayoH eva bhedo bhAsate, na tu zyAma-raktaghaTayoH, 'sa evAyaM ghaTa' iti pratyabhijJAsiddhasya pa pUrvottarakAlInaghaTA'bhedasya anapalapanIyatvAt / ataH kathamekatra bhedAbhedau ? iti prAcInanaiyAyikA- rA DaDazAmapAtmAda - "gharme tiA dharmabhedasya bhAne ced dharmibhedo na kthyte| taSeka eva dharmI syAt caitnyaa'cetntvyoH||4/6|| prakRte daNDAnvayastvevam - dharmabhedasya bhAne dharmibhedaH na kathyate cet, tarhi caitanyA'cetanatvayoH prazna uva gharmI cAtTI4/ddAo ___zyAmo na raktaH' ityevaM dharmabhedasya = zyAma rUpe raktarUpabhedasya bhAnaM bhavati kintu tatra kA bhAne = raktarUpabhedajJAne dharmibhedaH = ghaTabhedaH na = naiva bhAsate iti kathyate cet ? tarhi 'cetano bheda vyApyavRtti: prAcIna naicArika che avataraNikA :- "jyAM bheda hoya tyAM abheda na ja hoya. kAraNa ke bheda vyApyavRtti che. tethI zyAmo na ra?' - A sthaLe zyAmarUpa ane raktarUpa vacce ja bheda bhAse che. paraMtu zyAma ghaTa ane rakta ghaTa vacce bheda bhAsato nathI. kAraNa ke "A te ja ghaDo che' - A pratyabhijJA pramANathI pUrvakAlIna ghaTa tathA uttarakAlIna ghaTa vacce je abheda jaNAya che, teno apalopa thaI zake tema nathI. matalaba ke sa bheda guNamAM rahe che ane abheda guNImAM = ghaDAmAM rahe che. tethI bheda-abheda eka AdhAramAM kaI rIte ? siddha thaI zakaze ?" - A pramANe prAcIna naiyAyikonI AzaMkA dUra karavA graMthakArazrI kahe che ke :- Cii dharmabhede dhamIno bheda : jena ja zlokArca- "dharmabhedanA bhAnamAM dharmIno bheda nathI bhAsato' - tema kahevAmAM Ave to cetanatva zuM ane acetanava banneno AdhAra eka ja vastu banI jaze. (matalaba ke dharmanAza thatAM dharmInAza thAya - AvuM mAnavuM jarUrI che.) (4/6) vyAkhyArtha :- "rayAmo na !' - A pramANe je pratIti thAya che te pratIti zyAmarUpamAM raktavarNapratiyogika bhedanuM avagAhana kare che. paraMtu zyAmarUpaanuyogika raktarUpa pratiyogika bheda avagAhI jJAnamAM zyAma ane rakta varNa svarUpa guNadharmano Azraya bananAra ghaTano bheda bhAsato nathI. A pramANe zyAmatva-raktatva' zabda guNavAcaka che. "zyAma-rakta" zabda guNivAcaka = dravyavAcI che. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 0 naiyAyikasya dharmibhedocchedApattiH / 3 bheda (navika) na bhAI" Ima jo kahiyaI to jaDa-cetanano bheda bhAI chaI, tihAM (bhinna=) jaDatva -cetanatva dharmano ja bheda, paNi jaDa-cetana dravyano bheda nahIM. (eka ja dharmI jaDa-cetanapaNi lahiI) Ima A avyavasthA thAi. da na jaDaH' iti pratyaye'pi jaDatvabheda eva cetanatve bhAseta, na tu cetanadravye jaDadravyabhedaH / itthaJca caitanyA'cetanatvayoH = cetanatva-jaDatvayoH dharmayoH api rUpa-rasayoriva eka eva dharmI syAt / " tatazca jaDa-cetanabhedakathaivocchidyeta / evaJca jaDaH cetanavidhayA bhAseta / na idamevAbhipretya mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivaraiH syAdvAdakalpalatA'bhidhAnAyAM zAstravArtAsamuccayaze vRttau "yeSAmapi matam - 'pitRtva-putratvAdayo dharmA eva tattannirUpitA bhidyante, dharmI tvekasvabhAva eva' - teSAmapi 'etadapekSayA'yaM pitA etadapekSayA ca na pitA' ityAdipratItyananurodha ev| dharmibhedapratIte dharmAbhAvAvagAhitAyAM 'ghaTaH paTo na' ityAdAvapi tathAtvApattyA ca bhedakathaivotsIded" (zA.vA.sa. 7/24 | pR.972) rUtyum | kA atha 'cetano na jaDaH' ityatra bhAne pratiyogividhayA na jaDatvalakSaNasya dharmasyollekhaH kintu jo naiyAyiko dvArA kahevAmAM Ave to vetano navuM:' - AvI pratItimAM paNa tulya yuktithI kahI zakAze ke cetanava nAmanA guNadharmamAM jaDatva nAmanA guNadharmano bheda ja bhAse che. paraMtu cetana dravyamAM jaDa dravyano bheda jaNAto nathI. A rIte cetanatva ane acetanatva nAmanA be guNadharmano AdhAra paNa, rUpa ane rasa nAmanA be guNadharmanA AdhAranI jema, eka ja vastu banaze. tethI jaDa ane cetana vacce bhedanI vAta ja khatama thaI jaze. A rIte to jaDanuM bhAna cetanasvarUpe thavAnI Apatti Avaze. @ sarvathA dharmabheda mAnavAthI pitA-putra vagere pratItinI anupapatti che (khe.) A ja AzayathI zAstravArtAsamuccaya graMthanI syAdvAdakalpalatA vyAkhyAmAM mahopAdhyAyazrI zu yazovijayagaNivare jaNAvela che ke "je vidvAnono Avo mata che ke "pitRtva-putratva vagere dharma ja . nirUpakabhedathI bhinna hoya che. paraMtu je dharmImAM A dharmo pratIta thAya che, te to ekarUpa ja hoya Lii che." teonI dRSTimAM 'amuka vyakti amukanI apekSAe pitA che ane amukanI apekSAe pitA nathI - AvI pratItionuM anusaraNa ke samarthana nahIM thaI zake. sAthe sAthe AvI mAnyatAvALAoe A paNa vicAra karavo joIe ke - dharmibhedanI lokaprasiddha evI pratItine jo guNadharmanA atyantaabhAvanuM avagAhana karanArI mAnavAmAM Ave to "paTa: paTo na' AvI pratIti viSe paNa AvuM kahI zakAze ke A pratIti ghaTAtmaka padArthamAM paTavarUpa dharmanA atyantAbhAvanuM avagAhana kare che, nahIM ke ghaTamAM paTabhedanuM avagAhana. ghaTasvarUpa dharmAmAM paTasvarUpa dharmInA bhedane potAno viSaya A pratIti nathI banAvatI - tevuM phalita thaze. phalasvarUpe bhedanI carcA samApta thaI jaze." bheda ravapratiyogitAnA avacchedakano virodhI : naiyAyika 6 pUrvapakSa :- (.) vetano na ' - A pramANe je pratIti thAya che temAM pratiyogI tarIke jaDatva * pustakomAM "kahiI pATha. ko.(7)no pATha lIdho che. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/6 * zyAmaghaTe raktaghaTabhedAbhedasiddhi: 0 443 dharmIno "pratiyogipaNaI ullekha to bihu ThAme sarakho chaI. anaIM pratyakSasiddha arthaI bAdhaka to rI avataraI ja nahIM. 'ti tattva 4/6ll jaDasyaiveti na tAdRzabhAnaM caitanye jADyabhedamavagAhate parantu cetane jaDabhedameveti na cetanatvA-pa 'cetanatvayorekAzrayavRttitvasambhavaH, bhedasya svapratiyogitAvacchedakadharmavirodhitvAditi cet ? tulyamidamanyatrA'pi / zakyate hyevamapi vaktuM yaduta 'zyAmo na raktaH' ityatra bhAne pratiyogividhayA na raktatvalakSaNasya dharmasyollekho vartate kintu raktasya = raktarUpaviziSTasyaiveti na tAdRzaM bhAnaM ma zyAmatve raktatvabhedamavagAhate paraMtu zyAme raktabhedameveti raktabhedavati zyAme ghaTA'bhedA'bAdhAt, rza ghaTabhedapratiyogitAvacchedakasya ghaTatvasya tatra sattvAt / zyAmarUpaviziSTo'pi 'ghaTa' ityevocyate na nAmanA guNadharmano ullekha nathI thato. paraMtu jaDa evA dravyano (= dharmIno) ja pratiyogI tarIke ullekha thAya che. tethI uparokta pratIti caitanyamAM jaDatAnA bhedanuM avagAhana karatI nathI. paraMtu cetana evA dharmImAM jaDa evA dharmInA ja bhedanuM avagAhana kare che. tethI cetanatva ane acetanatva nAmanA be virodhI evA guNadharmo eka ja AzrayamAM rahe - tevuM ApAdana saMbhavita nathI. AnuM kAraNa e che ke bheda svapratiyogitAavacchedaka dharmano virodhI che. jyAM bhedapratiyogitAavacchedaka dharma rahe tyAM bheda na rahe. jema paTamAM paTabhedapratiyogitAavacchedaka paTava nAmano guNadharma raheto hovAthI paTamAM paTabheda nathI raheto tathA paTabhedanA AdhArabhUta ghaTamAM paTabhedapratiyogitAavacchedaka paTava nAmano dharma nathI raheto, tema jaDamAM jaDabhedapratiyogitAavacchedaka jaDatva rahevAthI jaDamAM jaDabheda na rahI zake tathA jaDabhedanA AdhArabhUta cetana dravyamAM jaDabhedapratiyogitAavacchedakIbhUta jaDatva = acetanatva nAmano dharma rahI na che zake. tethI cetanatvanA AzrayamAM acetanavane rahevAnI Apatti prastutamAM niravakAza che. ai I ! zyAma ghaTamAM rakta ghaTano bhedabheda : jena , uttarapakSa :- (tuma) tamArI uparokta dalIla anyatra paNa samAnarUpe lAgu paDI zakaze. kAraNa e ke "vetano na naDa' AvI pratItimAM cetananiSTha bhedanA pratiyogIrUpe jaDatvanA badale jaDane jema tame svIkAro cho, tema ame paNa kahI zakIe chIe ke "phazyAmo na ra?' AvI pratItimAM zyAmaniSTha bhedanA pratiyogI rUpe raktatva = raktarUpa = raktavarNano ullekha thato nathI. paraMtu lAla varNathI viziSTa evA ghaTano (= dharmIno) ja ullekha thAya che. tethI "zyAmo na ra?' evI pratIti zyAmatvamAM = zyAma varNamAM rakta varNanA bhedanuM avagAhana nathI karatI. paraMtu zyAmavarNaviziSTamAM (= kALA ghaDAmAM) raktavarNa- viziSTapratiyogika bhedanuM ja avagAhana kare che. (arthAtu kALA padArthamAM lAla padArthanA bhedanuM avagAhana te pratIti kare che.) Ama "zyAma varNanA AzrayamAM (= kALA ghaDAmAM) raktavarNathI viziSTano bheda rahelo che ane ghaTano abheda rahelo che' - AvuM mAnavAmAM koI bAdha ke virodha Avato nathI. kAraNa ke ghaTabhedanI pratiyogitAnuM avacchedaka ghaTatva zyAma ghaTamAM rahela che. jyAM ghaTatva hoya tyAM 1 ko.(9)si.lA.(2)mAM "dharmInaI pratiyogaI" pATha. # ko.(9) + si.mAM "adhyakSasiddha' pATha. ...( citadvayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM che. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 ekatra guNa - paryAyabhedAbhedasAdhanam 4/6 tu 'ghaTADansa' kRti| thatva 'mitra-t ? mitra tham ? aminne vet ? mitra tham ? kRti vyAhatametad' ityAdilakSaNaM bAdhakamapi prativAdivacanaM bAdhitam / na hi pratyakSapramANasiddhe'rthe bAdhakaM kinycidvtrti| tatazca pAkapUrvaM zyAmAvasthAyAM zyAmatvaviziSTe raktatvAvacchinnapratiyogitAkabhedaH m ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkabhedA'bhAvazca yugapadeva varttete iti siddham / etena 'bhedAbhedobhayaM kathaM mAnyaM ? yatra viruddhatA' (4 / 1) iti prAguktaM nirastam, ekadaiva pratiyogitAvacchedakabhedenaikatraiva jaDadravye guNabheda-guNyabhedobhayasya cetanadravye ca paryAyabheda-paryAyyabhedobhayasya ihaiva yathAkramaM caturtha-paJcamazlokayoH prasAdhitatvAt / etena 'zyAmo naSTo rakta utpanna' ityatra zyAmatva-raktatvayoreva dhvaMsotpAdau, na tu zyAma ghaTabheda na hoya arthAt ghaTabhedAbhAva avazya hoya. prastutamAM zyAmarUpaviziSTa padArtha paNa ghaDo ja kahevAya che, ghaTabhinna nahi. A rIte zyAma ghaDAmAM raktaghaTabheda ane ghaTasAmAnyaabheda A bannene mAnavAmAM koI bAdhaka pramANa vidyamAna nathI. 'kALo ghaDo lAla ghaDA svarUpe hAjara nathI paNa ghaTasvarUpe hAjara che' - A pramANe sarva lokone pratyakSa thAya che. tethI 'guNAdithI jo dravya bhinna hoya to abhinna kaI rIte saMbhave ? tathA jo dravya guNAdithI abhinna hoya to bhinna kaI rIte saMbhave ? banne vacce bhedAbheda mAnavAnI vAta virodhagrasta che' - ItyAdi kutarka svarUpa bAdhaka tattva paNa ahIM svayaM bAdhita thAya che. pratyakSa pramANathI siddha thayelA padArthano svIkAra karavAmAM koI bAdhaka tattvano praveza thaI zakato nathI. tethI ja uparokta pratItinA AdhAre AryajanomAM evo vyavahAra thAya che ke 'kALA ghaDAne lAla ghaDo na kahevAya paNa ghaDo to kahevAya ja.' tethI 'pAkanI pUrve zyAma avasthAmAM zyAmarUpathI viziSTa evA ghaDAmAM raktatvaavacchinnapratiyogitAka bheda ane ghaTatvaavacchinnapratiyogitAka bhedano A banne ekI sAthe ja rahe che' - tevuM siddha thAya che. * udAharaNatrikathI bhedAbhedamAM avirodha = al abhAva vibha 11 - - (tena.) prastuta cothI zAkhAnA prathama zlokamAM ekAntavAdIe jaNAvela ke 'bheda ane abheda A banne ekatra kaI rIte rahI zake ? kAraNa ke te banne paraspara virodhI che.' paraMtu uparokta niSkarSanA AdhAre tenuM paNa nirAkaraNa thaI jAya che. kema ke (1) 'raktatvaavacchinna evI pratiyogitAno nirUpaka bheda je kALA ghaDAmAM rahe che, te ja kALA ghaDAmAM ghaTatvaavacchinna evI pratiyogitAnA nirUpaka evA bhedano (guNibhedano) abhAva rahe che - evuM hamaNAM vicArI gayA. te ja rIte (2) 'eka ja samaye pratiyogitAavacchedaka bhedathI eka ja jaDa dravyamAM guNano bheda ane abheda rahe che' - tevuM prastuta zAkhAnA cothA zlokamAM siddha karela che. tathA (3) 'eka ja samaye pratiyogitAavacchedaka dharmanA bhedathI eka ja cetana dravyamAM paryAyano bheda ane paryAyIno abheda rahe che' - tevuM prastuta zAkhAnA pAMcamA zlokamAM siddha karela che. A traNeya udAharaNa dvArA 'bheda-abheda vacce ekAMte virodha nathI' - evuM siddha thAya che. # dharmInA badale dharmanA utpAda-vyaya : naiyAyika (tena 'zyA.) naiyAyika ema kahe che ke 'zyAmo naSTa:, ratna utpanna' AvI pratIti zyAma rUpanA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 4/6 * dharminAzotpAdavimarza: 2 -raktayoH ghaTayoriti nirastam, evaM sati tulyanyAyena 'dugdhaM naSTam, dadhi utpannami'tyatra dugdhatva-dadhitvayoreva dhvaMsotpAdau, na ... tu dugdha-dadhnoriti vadato mukhaM pidhAtumazakyameva syAt / na ca dugdha-danoreva vinAzotpAdau sarvaiH anubhUyete, na tu dugdhatva-dadhitvayoriti vAcyam, evaM sati zyAma-raktayoreva vinAzotpAdapratyayaH, na tu zyAmatva-raktatvayoriti tayorapi nityatvaM za kiM na syAt ? anythaa'rdhjrtiiynyaayaaptteH| na hi ubhayatra anubhave kazcid vishesso'sti| ka dhvasanuM ane rakta rUpanI utpattinuM avagAhana kare che. paraMtu zyAma ghaTanA nAzanuM ane rakta ghaTanI utpattinuM avagAhana uparokta pratItimAM thatuM nathI. A rIte uparokta pratIti guNanI utpattinuM ane nAzanuM avagAhana kare che paraMtu guNInA nAzanuM ke utpattinuM avagAhana karatI nathI. 2 dharmInA paNa utpAda-vyaya : jena che (vaM.) uparokta vAtanuM nirAkaraNa to pUrve je traNa udAharaNa dvArA bhedabhedano avirodha darzAvyo, tenA dvArA ja thaI jAya che. vaLI, 'Ano na.. ItyAdi pratIti jo "dharmInA badale dharmanI ja utpattinuM ane nAzanuM avagAhana kare che' - ema mAnavAmAM Ave to tulya nyAyathI kahI zakAya che ke "durgha nag, fdha utpanna' AvI pratIti paNa dugdhatvanA nAzanuM ane dadhitvanI utpattinuM avagAhana kare che, nahi ke dUdhanA nAzanuM ane dahIMnI utpattinuM avagAhana. matalaba ke "te pratItino viSaya dUdhano nAza ane dahIMnI utpatti nathI. paraMtu dugdhatvano nAza ane dadhitvanI utpatti ja teno viSaya che' - Ama koI bole to tenuM moDhuM baMdha karavuM naiyAyika mATe azakya ja banaze. - tarka :- (na gha.) "durgha naSTa, dha utpanna - A pratItimAM sarva lokone dUdhano nAza ane dahIMnI utpatti anubhavAya che. uparokta pratItimAM dugdhatvanA nAzano ane dadhitvanI utpattino koIne anubhava thato nathI. jeno anubhava na thAya teno svIkAra kevI rIte thaI zake ? mATe "durgha nae." sa ItyAdi pratItine dharmipratiyogika utpAda-vyaya avagAhI mAnavI joIe. dharmapratiyogika utpAda-vyayane uparokta pratItino viSaya mAnavo vyAjabI nathI. A pramANe taiyAyiko kahe che. ja naicArika pAse tarka che paNa tathya nathI ke tathya :- (rva) A take vyAjabI nathI. kAraNa ke "durgha naSTa'... ItyAdi sthaLe dharmanA badale dharmIno utpAda ane vyaya thAya che - evuM svIkAravAmAM Ave to tulya yuktithI "zyAmo naSTa' ItyAdi sthaLe paNa "dharmanA badale dharmIno ja utpAda-vyaya thAya che' - tevuM mAnavuM paDaze. arthAt "uparokta pratItino viSaya zyAmatvano (= kALA varNano) nAza ane raktatvano (lAla rUpano) utpAda banato nathI. paraMtu zyAma ghaTano nAza ane lAla ghaTanI utpatti ja teno viSaya bane che' - tevuM mAnavuM ja paDaze. tethI dugdhatva ane dadhitva jAtinI jema zyAma ane rakta varNa paNa zA mATe nitya banavAnI Apatti na Ave ? kAraNa ke 'zyAmo naSTa:, ra satpanna:' A sthaLa ane "durgha naSTa, dha utpanna A banne sthaLe anubhavamAM to koI pharaka paDato nathI ke jenA lIdhe eka ThekANe dharmanA utpAda-vyaya ane anyatra dharmInA utpAda-vyayano svIkAra karI zakAya. banne sthaLe pratIti ekasarakhI thatI hovAne Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 0 dharminAzotpAdakAraNabAdhavimarzaH 0 4/6 pa 'zyAma-raktayoH ghaTayoH vinAzotpAdapratyayo bhrAntaH tatkAraNabAdhAd' iti tu na yuktam, jA daNDAdikaM vinA'pi khaNDaghaTAdivad raktaprAgabhAva-pAkAdisAmagrIbalena vA tadutpAdAdisambhavAdi lIdhe banne sthaLe kAM to dharmano utpAda-vyaya, kAM to dharmIno utpAda-vyaya mAnavo joIe. paraMtu ardhajaratIya nyAyathI "zyAmo naSTa: ItyAdi sthaLe guNano (= dharmano) utpAda-vyaya ane "durgha naSTa' ityAdi sthaLe dharmIno utpAda-vyaya thAya che - evuM naiyAyika mAne che te vyAjabI nathI. ja dharmInA utpAda-vyayamAM kAraNabhAdha: naiyAyika ja naiyAyika :- ('zyAma.) "zyAmo naE: ItyAdi sthaLe zyAmarUpavALA ghaDAno nAza ane raktarUpavAnuM ghaDAnI utpattino je anubhava lokone thAya che, te bhrAnta che. AnuM kAraNa e che ke je samaye uparokta pratIti thAya che, te samaye rakta ghaDAnI utpAdaka sAmagrI tyAM hAjara nathI tathA zyAma ghaDAnI nAzaka sAmagrI paNa tyAM tyAre gerahAjara che. ghaDo to kuMbhAra dvArA pUrve utpanna thaI cUkelo ja hoya che. tene nibhADAmAM mUkyA bAda pAka (= vijAtIya agnisaMbaMdha) dvArA ghaDAnA zyAma varNano nAza thAya che ane lAla rUpanI utpatti thAya che. tathA tenA phaLa svarUpe "zyAmo naV:, ra utpannaH' A pramANe lokone anubhava thAya che. paraMtu te samaye zyAma ghaTano nAza ke rakta ghaTanI utpatti mAnI zakAtI nathI. kema ke te samaye zyAmasvarUpe ane raktasvarUpe je ghaDAnI pratIti thAya che te to pahelethI ja 1 utpanna thaI cUkyo che. vijAtIya agnisaMyogAtmaka pAka dvArA phakta temAM mULa varNanuM parivartana thaIne tanavA varNano udaya thAya che. paraMtu te samaye nUtana dravyanI utpatti thatI nathI. ame maiyAyiko asatakAryavAdI chIe. amArA matamAM vastuno prAguabhAva paNa vastunI utpattinuM kAraNa che. je samaye "rajI: satpanna za. AvI pratIti thAya che te samaye tyAM te ghaTano prAguabhAva hAjara nathI hoto. kAraNa ke te ghaDo pahelAM ja utpanna thaI cUkela hovAthI teno prAguabhAva pahelethI ja (= nibhADAmAM ghaDAne mUkatAM pahelAM ja) naSTa thayela hoya che. tathA mATInA ghaDAnI utpatti to daMDa-cakra-kuMbhAra AdinA sAnnidhyamAM ja thAya che. vijAtIya agnisaMyogasvarUpa pAka samaye ghaTotpAdaka daMDAdi sAmagrI hAjara nathI hotI tathA daMDaprahAra Adi ghaTanAzaka sAmagrI paNa tyAre gerahAjara hoya che. tethI pAka samaye zyAma ghaTano nAza ane rakta ghaTanI utpatti mAnI zakAtI nathI. tethI ja uparokta sthaLe zyAma ghaTanA nAzano anubhava tathA rakta ghaTanI utpattino anubhava niHsaMdeha bhramAtmaka ja che - tevuM siddha thAya che. ha, dharmInA utpAda-vyayamAM kAraNa abAdhita : jena , syAdAdI :- (g.) he naiyAyika ! tamArI A vAta yukti saMgata nathI. AnuM kAraNa e che ke jema akhaMDa ghaDAnA koI aMzano bhaMga thatAM daMDaprahAra Adi vinA paNa akhaMDa ghaTano nAza thAya che ane daMDa Adi kAraNa vinA paNa khaMDa ghaTanI utpatti thAya che, tema daMDaprahAra AdinA abhAvamAM tathA daMDAdinA abhAvamAM paNa zyAma ghaTano nAza ane rakta ghaTanI utpatti thaI zake che. tathA jema ghaTa daMDAdine sApekSa hovA chatAM paNa khaMDa ghaTanI utpatti daMDAdinA abhAvamAM paNa thaI zake che. te ja prakAre raktaghaTapratiyogika prAguabhAvanA abhAvamAM rakta ghaTanI utpatti thaI zake che. athavA ema paNa kahI zakAya che ke je Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/6 abhedanayaH ahaGkAranAzakaH tyAvi syAdvAvalpanatottavizA (syA...tta.7/jA.3/pR.21) savaseyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'guNa-paryAyavigame tadAdhAro'pi nivartate' iti kRtvA atItakAlInA'smadIyogratapazcaryAdyArAdhanAmado na kartavyaH / tapaHsamAptau abhedanayadRSTyA tapasvitvarUpeNa asmadIyam astitvamapi vigatam / ittham asmadIyA'tItakAlInogrArAdhanAdigocarA'haGkArabhAramadhaH- ma kRtvA vinamrabhAvato vihartavyamanavaratamabhyantarApavargamArge / idameva pradhAnam asmadIyam antaraGgaM rzaM krtvym| itthameva bhavavyAdhikSayeNa zuddhAtmAnandopalambhaH sukaraH / muktAtmAnamuddizya yogadRSTisamuccaye "vyAdhimuktaH pumAn loke yAdRzastAdRzo hyayam" ( yo dR.sa. 187 ) iti yaduktaM tadapyatrAnusandheyam / / 4/6 / / Ni ghaDo pAka dvArA rakta bane che, te ghaDAno utpAdaka ghaTasAmAnyapratiyogika prAabhAva naSTa thayo hovA chatAM, te ghaTano raktatvaviziSTaghaTapratiyogika prAabhAva tyAM tyAre hAjara hoya che. Ama pAkasamaye raktatvaviziSTaghaTapratiyogika prAabhAvanuM saMnidhAna hovAthI tyAre rakta ghaTanI utpatti mAnI zakAya che. tathA daMDaprahAranI jema vijAtIya agnisaMyoga paNa ghaTanAzaka hovAthI temaja nibhADAmAM agnisaMyoga hAjara hovAthI zyAma ghaTano nAza paNa mAnI zakAya che. A rIte zyAmaghaTanAzaka sAmagrI ane rakta ghaTanI utpAdaka sAmagrI hAjara hovAthI tyAM dharmInA utpAda-vyayano thato anubhava niHsaMdeha pramAtmaka che - evuM siddha thAya che. A bAbatamAM haju ghaNuM AgaLa vicArI zakAya tema che. te vicAravAnI dizA syAdvAdakalpalatA vyAkhyAnA sAtamA stabakanI trIjI kArikAmAM karela vivaraNa mujaba grahaNa karavI. che ahaMno bhAra utAravA abhedanaya upayogI che 447 A AdhyAtmika upanaya :- 'guNa-paryAya ravAnA thatAM teno AdhAra paNa ravAnA thAya che' vAta AdhyAtmika dRSTie e rIte upayogI bane che ke ApaNe bhUtakALamAM mAsakSamaNa Adi ugra tapazcaryA, upadhAna, navvANu yAtrA, cha'rI pAlita saMgha Adi ugra ArAdhanA karelI hoya to teno ahaMkAra ApaNane na hovo joIe ke 'huM ugratapasvI chuM.' ugra tapazcaryA pUrNa thaI gaI eTale tapasvI tarIkenuM ApaNuM astitva paNa abhedanayanI apekSAe ravAnA thaI gayuM. Ama atIta kALamAM karelI ugra ArAdhanAno bhAra utArI, ahaMkAranA bojAmAMthI mukta banI, haLavA phUla thaIne aviratapaNe vinamrabhAve aMtaraMga mokSapuruSArtha sAdhavAmAM parAyaNa rahevuM - e ja ApaNuM mukhya, aMtaraMga ane aMgata kartavya che. A rIte ja saMsArasvarUpa rogano uccheda thavAthI zuddhAtmAnA AnaMdano yoga sulabha bane. muktAtmAne uddezIne zrIharibhadrasUrijIe yogadRSTisamuccayamAM 'lokamAM rogamukta puruSa jevo hoya tevo muktAtmA svastha hoya che' A mujaba je jaNAvela che, tenuM paNa prastutamAM anusaMdhAna karavuM. (4/6) lakhI rAkho DAyarImAM.....ja * buddhi bIjAne prabhAvita kare che. zraddhA potAne bhAvita kare che, tRpta kare che. - CUL Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/7 448 * jainamatavijayaH bhedabheda tihAM paNi kahatAM, vijaya jaina mata pAvaI re; bhinnarUpamAM rUpAMtarathI, jagi abheda paNi AvaI re 4/(47) zrata sa tihAM jaDa-cetanamAMhaI paNi bhedabheda kahatAM jainanuM mata te vijaya pAmaI. je mATaI bhinnarUpa je jIvAjIvAdika tehamAM rUpAMtara = dravyatva-padArthatvAdika, tehathI (jagika) jagamAMhaI abheda paNi AvaI. tideva vizavarUpe sati - "tatre tiA - tatrA'pyabheda-bhedoktau jayet jainamataM nnu| bhinne dravye'nyarUpeNA'bhedo'pIha sulabhyate / / 4/7 / / prakRte daNDAnvayastvevam - nanu tatra (jaDa-cetanayoH) api abheda-bhedoktau jainamataM jayet / bhinne dravye anyarUpeNA'bhedo'pIha sulabhyate / / 4/7 / / / nanu tatrA'pi = jaDa-cetanayorapi abheda-bhedoktau satyAM naiyAyikAdIn jainamataM = syAdvAdazAsanaM nA batra "nanuM' virodhArthe, "virodhomo nanu mRta" (.va.3/3/16 pR.416) UMti rozavanA / rNina ca jaDa-cetanayoH bheda eva syAt, abhedaH katham ? iti zaGkanIyam, jaDatvena bhinne = - jaDabhedavati dravye cetane anyarUpeNa = dravyatva-padArthatvAdirUpeNa abhedaH = jaDabhedAbhAvaH api iha jinapravacane jagati vA sulbhyte| apizabdena pUrvoktazyAma-raktaghaTasamuccayaH kRtH| samuccayArthe avataraNikA :- A ja pUrvokta bAbatane graMthakArazrI sAtamA zlokamAM vadhu spaSTapaNe jaNAve che : A jaDa-cetanano bhedAda A zlokArthI :- kharekhara, jaDa-cetanamAM paNa bhedabheda kahevAmAM jaina mata jItI jaze. kema ke bhinna dravyamAM anya svarUpe abheda paNa ahIM sulabha che. (47) vyAkhyArtha:- kharekhara, jaDa ane cetana vacce paNa bheda ane abheda kahevAmAM Ave to jainono sAdvAdasiddhAMta naiyAyika vagere ekAMtavAdIone jItI jaze. "virodha batAvavAmAM "nanuM zabda mAnya che" - A mujaba kalpadrukozane anusarIne ahIM mULa zlokamAM rahela "nanuM pada ekAntavAdIo sAme virodhane darzAvavA mATe vAparela che. ahIM evI zaMkA na karavI ke "jaDa ane cetana vacce to bheda ja hoya, abheda kevI rIte hoya?' - A zaMkA vyAjabI na hovAnuM kAraNa e che ke cetana dravyamAM jaDano bheda ane jaDano abheda A banne eka svarUpe na rahevA chatAM vibhinna svarUpe rahI zake che. cetana evA AtmAmAM jaDatva nathI tathA jaDa dravyamAM cetanatva nathI. paraMtu dravyatva, padArthatva vagere guNadharmo to jaDacetana bannemAM rahe che. tethI jaDatvarUpe jaDa padArthano bheda cetana dravyamAM rahI zake che ane dravyatva Adi svarUpe jaDa padArthano abheda (= bhedabhAva) paNa temAM rahI zake che. Ama eka padArthano bIjA padArthamAM ekasvarUpe (= asAdhAraNadharmarUpe) bheda ane anya svarUpe (= sAdhAraNadharmarUpe) abheda jinazAsanamAM pustakomAM jaIne pATha. A.(1)+ko.(2)no pATha lIdhela che. je lA.(1) + lA.(2) + ma. + zAM.mAM "rUpaMta..." pATha. ko.(4+7)no pATha lIdho che. A pustakomAM 'te' nathI. lA.(2)mAM che. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 , 4nuM che vI 4/7 0 rUpAntareNaikatra bhedAbhedasamAveza: / 'eTalaI bhedabhedanaI sarvatra vyApakapaNuM "kahiyauM.1 4/nA. apizabdaprasiddhistu "AkSepecchA-nizcayeSu vAkyAdi-prativAkyayoH / garhA-samuccaya-prazna-zaGkA-sambhAvanAsvapi / / " (na.yo.399) rUti mozA vadhyA | ayamAzayaH - jaDatvAvacchinna-jaDaniSTha-pratiyogitAnirUpakabhedavati cetane dravyatvAdyavacchinna-jaGa-rA niSTha-pratiyogitAnirUpakabhedA'bhAvo'pyastIti ekasminneva cetanadravye jaDabhedA'bhedau vartete / evamevaikasminneva jaDadravye cetanasya cetanatvAdilakSaNena rUpeNa bhedaH dravyatvAdilakSaNena rUpAntareNa cA'bhedo'vaseyaH / OM evaJca sarvatraiva bhedAbhedayoH vyApakatvaM syAdvAde kathitam / / askhalidabAdhita-sArvalaukika-svArasikalokavyavahArAnurodhAt zarIrAtmanoriva kArya-kAraNa-kriyA -kriyAvadAdInAmapi bhedAbhedasvIkAro'pratyAkhyeya eva pareSAmapi / ke jagatamAM sulabha che. mULa zlokamAM rahela "ji' zabdathI pUrvokta zyAma ghaTa ane rakta ghaTa - A banneno samuccaya karI levo. matalaba ke zyAma-rakta ghaTanI jema jaDa-cetanamAM bhedabheda sulabha che. prastutamAM samuccaya arthamAM "pa' zabda saMkhakoza mujaba prasiddha jANavo. tyAM jaNAvela che ke "(1) AkSepa, (2) IcchA, (3) nizcaya, (4) AdivAkya, (5) prativAkya, (6) gaha, (7) samuccaya, (8) prazna, (9) zaMkA ane (10) saMbhAvanA - A daza arthamAM '' zabdano prayoga thAya che.' che navyanyAyanI paribhASAmAM bhedAbhedane oLakhIe .. (layamA.) navya nyAyanI paribhASAmAM A bAbatanI spaSTatA karavI hoya to ema kahI zakAya ke jaDatvaavacchinna jaDaniSTha evI pratiyogitAno nirUpaka bheda, cetana dravyamAM rahe che. paraMtu dravyatva AdithI avacchinna jaDaniSTha evI pratiyogitAno nirUpaka bheda (ke je guNamAM rahe che paNa) cetana dravyamAM raheto sa. nathI. arthAt dravyatvaavacchinna bhedano abhAva cetana dravyamAM rahe che. Ama eka ja cetana dravyamAM rUpAMtarathI jaDano bheda ane abheda banne rahe che. te ja rIte eka ja jaDa dravyamAM cetana dravyano COii cetanatvAdisvarUpa dharmathI bheda ane dravyavAdisvarUpa dharmAtarathI abheda paNa jANavo. AthI cetanamAM jaDano bhedabheda ane jaDamAM cetanano bhedabheda siddha thaze. Ama "badhA ja sthaLe bhedabheda vyApaka che che' - tevuM syAdvAdasiddhAMtamAM abAdhita anubhavathI yuktisaMgata rIte darzAvela che. bhedabhedanI sArvatrikatA , (g.) je rIte jaDa zarIra ane cetana evA AtmA vacce bhedabheda abAdhita sArvalaukika (= sarvalokasaMmata) ane svArasika (= koInA dabANa vinA svaicchika rIte pravartamAna) evA lokavyavahAranA anurodhathI siddha thAya che, te ja rIte kArya ane kAraNa, kriyA ane kriyAvAna vageremAM paNa tathAvidha lokavyavahAranA anurodhathI bhedabheda siddha thAya che. tethI zarIra-AtmA, kArya-kAraNa vageremAM bhedabhedano svIkAra anyadarzanakAroe paNa karavo ja rahyo. je hakIkata pramANathI abAdhita ane svaicchika evA lokavyavahAranA anurodhathI siddha thatI hoya teno apalApa anyadarzanakAro paNa kaI rIte karI zake ? arthAta '... cihnadrayamadhyavartI pATha ko.(9) + si.mAM nathI. ko.(7)mAM "kahyuM" pATha. lA.(2)no pATha lIdho che. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatra bhedAbhedapraveze paradarzanasaMmatiH rA etena "mRdA bhinnAbhinnaM mRtkAryam" (da.pra. bhAga - 4 pR. 157 ) iti dazaprakaraNe mAdhvAcAryavacanam, "kriyA-kriyAvatorapi bhedA'bhedo'nusandheyaH " (bhA.ci. pR. 18) iti bhATTacintAmaNau gAgAbhaTTavacanam, "na hyatyantA'bhinnatvaM dravyAt kriyAyAH, yena tadbhedAd bhedaH syAt / bhedo'pi tu astyeva, na anaikAntyA'bhyupagamAd" (zA.dI.6/3/3) iti zAstradIpikAyAM pArthasArathimizravacanam, rza "sa ghaTo na mRdo bhinno viyoge satyanIkSaNAt / nA'pyabhinnaH purA - piNDadazAyAmanavekSaNAd / / " (pa.da.13/ 35) iti paJcadazyAM vidyAraNyasvAmivacanam, ( "bhedA'bhedau hi siddhAnte kArya-kAraNayormatau / syAd bhede gurutA''dhikyamabhede kAryanihnavaH / / " ( ve.si. sa. 5/14) iti vedAntasiddhAntasaGgrahe vanamAlimizravacanaJca vyAkhyAtam, na ja karI zake. AvuM sUcavanArA aneka zAstrapATho anyadarzanakAronA upalabdha thAya che. te A rIte * bhedAbhedamAM anyadarzanakAronI saMmati 450 4/7 (tena.) dazaprakaraNamAM mAdhvAcArye jaNAvela che ke "mATInuM kArya mATIthI bhinna-abhinna che" A vacana kArya ane upAdAnakAraNa vacce bhedAbhedane siddha kare che. ("triyA.) bhATTaciMtAmaNi graMthamAM gAgAbhaTTa nAmanA mImAMsakamUrdhanya paNa jaNAve che ke 'kriyA ane kriyAvAna vacce paNa bhedAbhedanuM anusaMdhAna karavuM.' A vacana kriyA (= paryAya) ane kriyAviziSTa (= paryAyI) vacce bhedAbhedane siddha kare che. ("nA.) zAstradIpikA vyAkhyAmAM pArthasArathi mizra nAmanA mImAMsakamUrdhanya paNa jaNAve che ke 'dravyathI kriyA atyaMta abhinna nathI ke jenA kAraNe kriyAnA bhedathI dravyano bheda thAya. dravyathI kriyAmAM bhinnatA paNa vidyamAna to che ja kAraNa ke dravya ane kriyA vacce bhedAbheda svarUpa anaikAMtya = anekAnta ame svIkArela che.' A vacana paNa kriyA ane kriyAvAnamAM (= dravyamAM) bhedAbhedane sUcave che. / vedAMtimate paNa kArya-kAraNano bhedAbheda 6] ra ("F paTo.) paMcadazI nAmanA graMthamAM vidyAraNya svAmI nAmanA vedAMtI vidvAna jaNAve che ke 'kAryasvarUpa ghaDo upAdAnakAraNa svarUpa mATIthI judo nathI. kAraNa ke mATI ravAnA thatAM ghaDo dekhAto nathI. (jo ghaDo mATIthI abhinna na hoya to mATInI gerahAjarImAM ghaDo upalabdha na thavAmAM koI niyAmaka tarka raheto nathI.) tathA ghaDo mATIthI atyaMta abhinna paNa nathI. kAraNa ke pUrve piMDaavasthAmAM mATI hAjara hovA chatAM ghaDo dekhAto nathI." A vacana paNa kArya ane kAraNa vacce bhedAbhedane siddha kare che. ("mevA.) vedAntasiddhAMtasaMgraha graMthamAM vanamAlimizra nAmanA vedAMtI vidvAna paNa jaNAve che ke "vedAMta siddhAMtamAM kArya ane upAdAnakAraNamAM bhedAbheda rahelo che. kArya ane kAraNamAM bhedAbheda hovAne badale jo mAtra bheda ja hoya to avayavo karatAM avayavInuM adhika vajana upalabdha thavuM joIe. (arthAt kevala taMtuone jokhavAmAM Ave tyAre je vajana upalabdha thAya tenA karatAM, te taMtuomAMthI banelA paTane jokhavAmAM Ave tyAre, bamaNuM [taMtu + paTanuM] vajana upalabdha thavuM joIe.) tathA kArya ane kAraNamAM mAtra atyaMta abheda ja hoya to kAryano apalApa karavAnI samasyA sarjAze. (AnuM kAraNa e che ke mATI ane ghaDo atyaMta abhinna mAnavAthI piMDa avasthAmAM jema mATI tarIkeno vyavahA2 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/. 451 0 nAmAdibhedabhinnAnAm abhinnatvasAdhanam / yathA rUdeva pUrvam mamaH (1) putti-tAyoH (4/rU), (2) zyAma-radhaTayo: (4/4), (3) mAtma-tatparyAyayora (4/6), (4) kuLa-vo. (4/6), (5) naDa-vaitanayogdha (4/7) merAmesiddhiH kRtA tathA mAdhvAcAryAdInAM paJcAnAmapi vacanasaGgatyA kArya-kAraNayoH kriyA-kriyAvadAdInAJca / bhedAbhedopapatteriti bhAvanIyam / kiJca, dikkAlAdInAm abhidhAna-buddhi-lakSaNAdibhedena bhinnAnAm api sattva-jJeyatvAdibhiH ze yathA abhinnatvaM tathA dravyAd guNAdInAm bhinnA'bhinnatvam avyAhatam / na hyabhidhAna-buddhyAdibhedakathanamAtreNa bhinnAnAM sattAdirUpeNa abhinnatvaM nivarttate / yathoktaM vizeSAvazyakabhASye "abhihANa-buddhi / -lakkhaNabhinnA vi jahA sadatthao'Nanne / dik-kAlAivisesA taha davvAo gunnaaiiaa||, uvayAramettabhinnA te ceva jahA tahA gunnaaiiaa| taha kajjaM kAraNao bhinnamabhinnaM ca ko doso ? ||"(vi.aa.bhaa.2110-11) iti / kA thAya che, tema kabugrIvAdiviziSTa avasthAmAM paNa mAtra mATI tarIkeno ja vyavahAra thavo joIe. athavA to uttara avasthAmAM jema ghaDA tarIkeno vyavahAra thAya che, tema pUrva avasthAmAM paNa ghaDA tarIkeno ja vyavahAra thavo joIe. paraMtu hakIkatamAM e pramANe vyavahAra thato nathI)" - A rIte paNa avayava ane avayavImAM bhedabhedanI siddhi thAya che. ja pAMca draSTAMtathI bhedabheda : jena ja (yathA.) je pramANe ame jainoe pUrve (1) pudgala ane guNa vacce, (2) zyAma ane lAla ghaDA vacce, (3) AtmA ane tenA paryAyo vacce, (4) dUdha ane dahIM vacce tathA (5) jaDa ane cetana vacce je pramANe bhedabhedanI siddhi karI te pramANe uparokta pAMceya graMthakAronA vacananuM arthaghaTana karI kArya-kAraNa, kriyA-kriyAvAnamAM bhedabhedanI saMgati thaI jAya che. tethI pharIthI ahIM tenI vicAraNA vA ame rajU karatA nathI. mAdhvAcArya vagere vidvAnonI vAta ane amArI vAta vacce ghaNo tAlamela maLe che. A vAtane sujJa vAcakavarga sArI rIte samajI zake tema che. I dravyathI guNAdi bhinnabhinna che (Dyui.) vaLI, jema dizA, kALa vagere nAmabheda, buddhibheda, lakSaNabheda vagerenI draSTie bhinna hovA chatAM paNa sattva, zeyatva vagerenI apekSAe abhinna paNa che. tema nAmabhedAdinI daSTie dravya karatAM guNAdi bhinna hovA chatAM paNa sattva, zeyatva vagerenI apekSAe abhinna hovAmAM koI vAMdho na hoI zake. kAraNa ke nAmabheda, buddhibheda vagere kahevA mAtrathI je padArtho bhinna hoya temAMthI sattvAdisApekSa abhinnatva ravAnA thaI nathI jatuM. A aMge vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "zabda, buddhi ane lakSaNa dvArA bhinna evA paNa dizA, kALa vagere vizeSa tattvo jema sattA sAmAnyapadArthanI apekSAe abhinna che, tema dravyathI bhinna evA guNAdi dravyathI abhinna che. jema dizA, kALa vagere upacAramAtrathI bhinna che, tema guNAdi upacAramAtrathI dravyathI bhinna che. te ja rIte kAryane upAdAnakAraNathI 1. abhidhAna-buddhi-lakSaNabhinnA api yathA sadarthato'nanye / dik-kAlAdivizeSAH tathA dravyAd gunnaadikaaH|| 2. upacAramAtrabhinnAH te caiva yathA tathA gunnaadikaaH| tathA kAryaM kAraNato bhinnamabhinnaM ca ko doSaH ? / / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/7 452 * bhedAbhedajJAnAd dehAdhyAsamuktiH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - jaDa-cetanayoH bhedAbhedAbhyupagama AdhyAtmikamArge mahattvamA____ bibharti / tathAhi - asmadIyazarIraccheda-bheda-dAhAdau skandhakamuni-metAryamuni-gajasukumAlamunivat zarI rAtmabhedaM vimRzya 'zarIrapIDAyAM na me kAcit piiddaa| ahaM dhruvaH caitanyasvarUpa AtmA vinazvarAt ma zarIrAt sarvathA bhinna eva' iti bhAvanayA dehapIDAkAriNi mAdhyasthyamAnetavyam / evaM dehAtmanoH kathaJcidabhedaM vijJAya parakIyadehapIDAdAnataH parapIDApradAnapravRttiH naiva jAtu kaaryaa| tacca sarvatra ____ satataM varjanIyaM yathAzakti / itthaM mokSamArgapragataye yathA dehAtmanoH bhedA'bhedau upakAriNau syAtAM * tathA abhyupagamya svabhUmikAyogyA''dhyAtmikavRtti-pravRttiparAyaNatayA asmAbhiH bhAvyam / itthaJca JU nivamasuvo muddo" (grA.pra.014) ti zrAvaprajJaptitaH mokSa sunamaH cAt 4/7T bhinna ane abhinna mAnavAmAM Ave to zuM doSa Ave ?" arthAtu upAdAna-upAdeyamAM bhedabhedano svIkAra karavAmAM koI paNa doSa Avato nathI. A rIte ahIM vAcakavarge vibhAvanA karavI. bhedabhedanA AlaMbane cittavRttine UMcakIe 4 AdhyAtmika upanaya : jaDa ane cetanano bhedabheda svIkAravAnI vAta adhyAtma mArgamAM eka >> mahattvapUrNa ghaTanA che. te A rIte - ApaNA zarIrane koI che, bhede ke bALe tyAre khaMdhakamuni, metArya muni, gajasukumAla muninI jema zarIra ane AtmAno bheda vicArI "zarIrane takalIpha thavAthI mane vA kAMI ja nukasAna nathI. kAraNa ke huM to jaDa zarIrathI tadana nirALo evo cetanavaMto AtmA chuM - AvI bhAvanAmAM UMDA utarI sAmenI vyakti pratye madhyasthatA keLavavA prAmANikapaNe prayatna karavo joIe. sa te ja rIte zarIra ane AtmAno kathaMcit abheda vicArI bIjAnAM zarIrane takalIpha ApavA dvArA te vyaktine pIDita karavAnI pravRtti kadApi karavI na ja joIe. sarvatra parakIyadehapIDApradAnathI satata dUra rahevA mATe prAmANikapaNe ApaNe prayatna karavo joIe. ApaNane mokSamArge AgaLa vadhavAmAM je rIte sahAyaka bane te rIte zarIra ane AtmAno bheda ane abheda vicArI svabhUmikA yogya vartana ane valaNa keLavavAnI ApaNe jAgRti ane tatparatA rAkhavI joIe. A rIte mokSamArge AgaLa vadhatAM zrAvakaprajJatimAM darzAvela nirupamasukhasvarUpa mokSa sulabha thAya. (47) lakhI rAkho DAyarImAM...4 * sadAcAranI lITI laMbAvavI eTale sAdhanA. dA.ta. zrIcaka muni. doSanI lITI TUMkAvavI eTale upAsanA. dA.ta. aImuttA muni. 1. nirupama sauo mA. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 4/8 0 arpaNAnarpaNAto bhedAbhedasiddhi: 0 hivai ema ja vivarInaI dekhADaI chaI - jehano bheda "abheda ja tehano, rUpAMtarasaMyutano re; rUpAMtarathI bheda ja tehano, mUla hetu naya zatano re 4/8 (48) zrata jehano bheda, tehano ja rUpAMtarasahitano abheda hoI. jima sthAsa, koza, kuzUla, ghaTAdikano bheda sAmpratametadeva vivRtyopadarzayati - 'yayo'riti / yayorbhedastayo ruupaanyyutyorbhinntaa| anyarUpeNa tadbhedaH tato nyshtodyH||4|8|| prakRte daNDAnvayastvevam - yayoH bhedaH, rUpAnyayutayoH tayorabhinnatA, anyarUpeNa tadbhedaH, tato nyshtodyH||4/8|| dhaTa: na thAta:, na korATa, na vA kUtta' rUtyevaM sArvatnIpritItyA thayo. paTa-thAkyo che ghaTa-kozayoH ghaTa-kusUlayoH vA sthAsatva-kozatva-kusUlatvarUpeNa bhedaH siddhaH tayoH eva rUpAnyayutayoH = mRttva-dravyatvAdilakSaNadharmAntaraviziSTayoH anarpitaghaTatva-sthAsatva-kozatva-kusUlatvalakSaNasvaparyAyayoH abhinnatA = abhedo bhavati, ghaTatva-sthAsatvAdilakSaNabhedakaparyAyA'narpaNAyAM mRttva-dravya avataraNikA - sAtamA zlokamAM ekatra bhedabhedano mAtra nirdeza karelo hato. have prastuta bhedabhedane ja graMthakArazrI vivaraNa dvArA dekhADe che : . bhedanA AzrayamAM abhedanI siddhi hA, zlokArtha:- je svarUpe je be padArthomAM bheda che tenAthI anya svarUpe te ja be padArthomAM abheda che. tathA temAM ja anya svarUpe bheda hoya che. tethI ja seMkaDo nayono prAdurbhAva thAya che. (48) vyAkhyArtha:- kuMbhAra jyAre ghaDo banAve tyAre mRtapiMDamAMthI sau prathama sthAsa bane che. pachI koza avasthA Ave che. pachI kasUla ane pachI ghaTa bane che. te joIne "ghaDo 0Asa nathI, koza nathI ke kasUla nathI' - A pramANe sarva lokone nirAbAdhapaNe pratIti thAya che. A pratIti siddha kare che ke zA ghaTa ane sthAna vacce bheda che, ghaTa ane koza vacce bheda che tathA ghaTa ane kusUla vacce paNa bheda che. A bheda paNa cokkasa svarUpe ja rahela che. te A rIte - DAsatvasvarUpe sthAsathI ghaDo judo zA che, kozatvarUpe kozathI ghaDo judo che, kasUlatvarUpe kusUlathI ghaDo judo che. Ama pratiniyatarUpe sthAsAdino bheda ghaDAmAM rahe che. sthAsatva vagere guNadharmo phakta svAsa AdimAM rahe che, paraMtu ghaDAmAM rahetA nathI. ghaTava nAmano guNadharma ghaDAmAM rahe che, paNa svAsa AdimAM raheto nathI. A kAraNasara prastutamAM ghaTatva, sthAsatva vagere guNadharmo asAdhAraNa kahevAya. jyAre mRtva, dravyatva, padArthatva Adi guNadharmo to ghaTa, sthAsa, koza vagere tamAmamAM rahe che. tethI te dharmo sAdhAraNa dharma (= guNadharma = pariNAma * A.(1)mAM "abheda bheda pATha. 4 lA. (1)+lA.(2)+ma.dha.mAM "rUpaMta.." pATha A.(1)+ko.(7)no pATha lIdho che. je A.(1)mAM "tehano bhinna bhinna pATha. 1. "sUtA, zUnaH" rUti samayathA sI (midhAvittAmar) I Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 * dravye viziSTabhedapratipAdanam / 4/8 rI chai, anaI tehaja amRdravyatvaviziSTa anarpita-svaparyAyano abheda chai. tehano ja rUpAMtarathI bheda zuM hoI. jima sthAsa-koza-kuzUlAdikaparyAya*viziSTa mudravyapaNaI tehano ja bheda hoyaI. pa tvAdyanugatadharmArpaNAyAJca ghaTa-sthAsayoH, ghaTa-kozayoH, ghaTa-kusUlayorabheda eva bhavatIti bhAvaH / tathA rA anyarUpeNa = sthAsAdiviziSTamRttvena rUpeNa ghaTe tadbhedaH = teSAM sthAsatva-kozatva-kusUlatvAdi___ paryAyaviziSTamRdravyANAM mRttvena rUpeNa ghaTA'bhinnAnAM bheda eva vartate / __ayamAzayaH - ghaTe sthAsatvena rUpeNa sthAsabhedaH vartate mRttvarUpeNa ca sthAsA'bhedaH / yadyapi za sthAse sthAsatva-mRttva-dravyatva-sattva-prameyatvAdikaM yugapadeva vartate tathApi sthAsatvAnarpaNAyAM mRttvAdyarpaNAyAJca ka sthAsA'bhedo ghaTe varttate jJAyate ca / tathA ghaTe mRttvAdikaM varttate kintu sthAsaparyAyaviziSTamRttvAdikaM gIna varttate / ata eva mRttvena rUpeNa sthAsAbhinne eva ghaTe sthAsaparyAyaviziSTamRttvena rUpeNa sthAsasya = paryAya = avasthA) kahevAya. jyAre ghaTatva, sthAsatva, kozatva ane kusUlatva svarUpe asAdhAraNa evA nija paryAyone gauNa karavAmAM Ave tathA mRtva, dravyatva vagere anya sAdhAraNa dharmone mukhya karavAmAM Ave tyAre mRtva Adi sAdhAraNadharmasvarUpe ghaTa ane svAsa vageremAM abheda ja rahe che. kAraNa ke mRtva, dravyatva vagere paryAyo ghaTa ane svAsa AdimAM rahe che. kahevAno Azaya e che ke ghaTatva, sthAsatva Adi paryAyo ghaTasthAsa vagerenA bhedaka che. jyAre mRtva, dravyatva vagere guNadharmo anugamaka (= anugatapratItijanaka) che. tethI bhedaka paryAyonI anarpaNA (= gauNatA ke avivakSitatA) ane anugata guNadharmonI arpaNA (= mukhyatA ke vivakSA) karavAmAM Ave to ghaTa ane svAsa vacce abheda ja rahe, ghaTa ane koza vacce paNa abheda ja rahe tathA ghaTa ane kasUla vacce paNa abheda ja rahe. jema sthAsatva che vagere svarUpe ghaTa ane sthAsa vagere vacce bheda rahe che te ja rIte sthAsatvAdiviziSTa kRttva svarUpe lA paNa ghaTamAM sthAsAdino bheda ja rahe che. kAraNa ke mRttvarUpe sthAsAdi ghaTathI abhinna hovA chatAM paNa sthAsatvAdiviziSTa mRtva phakta sthAsAdimAM ja rahe che, ghaTamAM nahi. Ama sthAsatva, kozatva Adi sa paryAyothI viziSTa mRddavyasvarUpa sthAsa Adi padArtho mRttvarUpe ghaTathI abhinna ja che ane sthAnatvAdiviziSTa mRtva svarUpe teo ghaTathI bhinna ja che - A pramANe siddha thAya che. arpaNA-anapaNA dvArA bhedabhedasiddhi che. (mayamA.) kahevAno Azaya e che ke ghaDAmAM sthAsatvarUpe sthAsano bheda rahe che ane mRttvarUpe DAsano abheda rahe che. jo ke cAsamAM sthAsatva, mRtva, dravyatva, sattva, prameyatva vagere dharmo ekI sAthe rahelA che. tema chatAM sthAnatvanI arpaNA (= vivakSA) karavAmAM na Ave ane mRtva vagere sAdhAraNa dharmonI vivakSA (= arpaNA) karavAmAM Ave tyAre ghaTamAM sthAsano abheda rahe che tathA te rIte jaNAya che. tathA ghaTanI aMdara mRttva vagere sAdhAraNa dharmo rahe che, paraMtu sthAsaviziSTa kRttva vagere dharmo ghaDAmAM rahetA nathI. tethI ja mRtvarUpe ghaDo sthAsathI abhinna che. tathA sthAsa paryAyathI abhinna evA te ja ja ko.(9)si.mAM "mudravya viziSTa' pATha. 1 "ja bheda' pAThAMtara = ma.+zAM.mAM 'paryAya nathI. si. + P(2+3+4) + ko.( 9+12+13)mAM che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka/8 0 kArya-kAraNabhajanA hai 455 bhedo'pi varttate jJAyate c| na hi 'ghaTaH sthAsaviziSTamRtsvarUpaH' iti pratIyate kasyA'pi kdaa'pi| evaM ghaTa-kozayoH, ghaTa-kusUlayoH sthAsa-kozayozca bhedaa'bhedaavvseyau| tatazca dravye 5 guNa-paryAyANAM bhedAbhedAvanAvilAvevetyavadheyam / prakRte upAdAnopAdeyayoH saMjJA-saGkhyA-lakSaNAdibhiH bhedaH, mRdAdirUpatayA mRttva-prameyatvAdibhizca ma abhedaH vartete, tayoH mRdAdivastuparyAyatvAt / tatazca tayoH anyatvA'nanyatvalakSaNA bhajanA drssttvyaa| tadidamabhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASye '"jaM kajja-kAraNAI pajjAyA vatthuNo jao te y| anne'Nanne ya / macA to kAra-pnamayo " (vi.kA..2003) rUktiA itthaM bhedA'bhedAnuvedhena vastutvAvacchinne sAmAnya-vizeSobhayarUpatA nirAbAdhA / tadidamabhipretyoktaM rNi sUtrakRtAGgavyAkhyAyAM zrIzIlAGkAcAryeNa "sarvapadArthAnAM sattva-jJeyatva-prameyatvAdibhiH dharmaiH kathaJcidekatvaM kA tathA pratiniyatArthakAryatayA yadevA'rthakriyAkAri tadeva paramArthataH saditi kRtvA kathaJcid bheda iti sAmAnya ghaDAmAM sthAsaparyAyaviziSTa kRttvarUpe sthAsano bheda paNa rahe che tathA te rIte jaNAya che. svAsaparyAyaviziSTa mRtva svarUpe ghaTamAM sthAsano bheda hovAnuM kAraNa e che ke kyAreya paNa koIne paNa "ghaDo sthAsaparyAyaviziSTa kRsvarUpa che' - AvuM jaNAtuM nathI. jema ghaTa ane sthAna vacce bhedAbhedanI vicAraNA ApaNe karI te ja rIte ghaTa ane koza vacce, ghaTa ane kusUla vacce tathA sthAo ane koza vacce paraspara bhedAbheda jANavo. tethI 'dravyathI guNa ane paryAya bhinnabhinna che' - tevuM siddha thAya che. Ama dravyamAM guNano bhedabheda tathA paryAyano bhedabheda nirvivAdarUpe rahelo che. A vAta vAcakavarga khyAlamAM rAkhavI. A upAdAna-upAdeya vastuparyAya hovAthI bhinnAbhinna nA (pra.) prastutamAM upAdAnakAraNa ane kArya vacce saMjJA, saMkhyA, lakSaNa vagere dvArA bheda rahe che tathA mRttikAdisvarUpa hovAthI mRtva-prameyatvAdisvarUpe abheda rahe che. kAraNa ke te banne mATI vagere vI vastunA paryAya che. Ama upAdAnakAraNa ane kArya, vastuparyAyAtmaka hovAnA lIdhe bhedabhedanI bhajanA te banne vacce samajavI. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM zrIjinabhadragaNikSamAzramaNe jaNAvela nA che ke "je kAraNe kArya ane kAraNa vastunA paryAya che, te kAraNe te banne paraspara bhinna ane abhinna che. AthI kAraNa ane kArya vacce A bhedabhedanI bhajanA mAnya che." ) pratyeka vastu sAmAnya-vizeSAtmaka) (ghaM.) dravya-guNAdi, avayava-avayavI vagere tamAma vastumAM paraspara bhedAbheda joDavAthI badhI ja vastumAM sAmAnya-vizeSaubhayarUpatA nirAbAdhapaNe siddha thAya che. tethI A ja abhiprAyathI zrIzIlAMkAcAryajIe sUyagaDAMgavyAkhyAmAM anAcArazrutaadhyayananA vivaraNamAM jaNAvela che ke "sarva padArtho sattva-jJeyatva, vagere guNadharmonI apekSAe kathaMcit eka che tathA amuka prakAranA ja kArya karavAne lIdhe paraspara sarva padArthomAM kathaMcita bheda che. kema ke "je arthakriyAne = niyatakAryane kare te ja paramArthathI 1. yat kArya-kAraNAni paryAyA vastuno yataH te c| anye'nanye ca matAH tataH kAraNa-kAryabhajaneyam / / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 * nayAnAM saptazatAni rUpANi 4/8 e bheda naIM abheda chaI, te (naya zatano=) saigame* nayano mUla hetu chai. sAta nayanA je sAtasaIM 2 bheda chai, te e rIte dravya-paryAyanI arpaNA-anarpaNAI thAi. te vistAra zatAranayavAdhyayana mAMhaIM zu pUrvi kuMtA. havaNAM dvAvAranayana mAM vidhi, vidhi-vidhiH (dvA.na.ca.1/1) ItyAdi rIti ekeka nayamAMhi 12-12 bheda *kumatanA UpajatAM kahiyA chai. Iti gAthA 8mIno artha. // 4/8 // -vizeSAbhadra vastu kRti sthitam" (yU..bru.hra.2/jha./mU.10/6.rU76) kRti = evaM sarvatra sApekSabhAvena bhedA'bhedau staH / tataH = sArvatrika-sApekSabhedA'bhedataH eva nayazatodayaH saptAnAM nayAnAM ye sapta zatAni bhedAH teSAmAvirbhAvo bhavati / dravye paryAyasya arpaNA anarpaNA ca bhvtH| itthaM dravye tattatparyAyA'rpaNA'narpaNAbhyAM nayAnAM saptazatAni kumatarUpeNa pUrvaM zatAranayacakrAdhyayane Asan / sAmprataM zrImallavAdisUrivinirmite dvAdazAranayacakre (1) vidhi:, (2) vidhi-vidhi:, (3) viSNumayaH, (4) vidhi-niyama:, (6) samaya:, (6) 3maya-vidhi:, (7) 3momaya:, [ (8) 3maya-niyamaH, (6) niyama:, (10) niyama-vidhi:, (11) niyamomayaH, (12) niyama-niyamaH kA ityAdirItyA dvAdaza nayabhedA darzitAH santi / sat che'- AvuM satlakSaNa che. tethI vastu sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka nakkI thAya che." nayanA bAra bheda : mallavAdisUri (i.) A rIte 'sarvatra sApekSabhAve bhedAbheda rahelA che' - tevuM siddha thAya che. sarvatra sApekSabhAve bhedAbheda hovAnA lIdhe sAta nayanA sAtaso bhedono AvirbhAva thAya che. dravyamAM paryAyanI arpaNA (= vivakSA) ane anarpaNA (= avivakSA) thatI hoya che. Ama dravyamAM te te paryAyonI vivA ane avivakSA dvArA sAta nayonA sAtaso bheda kumatasvarUpe pUrve zatAranayacakra adhyayanamAM darzAvelA su hatA. zrI mallavAdisUri mahArAje racela, vartamAnakALamAM upalabdha, dvAdazAranayacakra nAmanA graMthamAM nayanA dhA bAra bheda darzAvela che. te A rIte - (1) vidhi, (2) vidhi-vidhi, (3) vidhi-ubhaya, (4) vidhi -niyama, (5) ubhaya, (6) ubhaya-vidhi, (7) ubhaya-ubhaya, (8) ubhaya-niyama, (9) niyama, (10) niyama-vidhi, (11) niyama-ubhaya ane (12) niyama-niyama. 2 21 nayabheda aMge jijJAsA jijJAsA :- amuka graMthomAM dravyArthikanaya ane paryAyArthikanaya A pramANe be bheda batAvela che. anuyogadvAra vagere AgamomAM nayonA naigama Adi sAta bhedo darzAvela che. jyAre dvAdazAranayacakramAM nayanA uparokta bAra bheda jaNAvela che. to zuM A badhA nayo svataMtra che ke ekabIjAno parasparamAM samAveza thaI zake che ? jo nayanA uparokta tamAma bhedo svataMtra hoya to nayanA 2 + 7 + 12 = 21 bheda thaze. paraMtu AvuM to kyAMya jANavAmAM Avela nathI. tethI AvA bhedono ekabIjAmAM - * saigama = seMkaDo yukti, seMkaDo mArga. (AdhAragraMtha- uSAharaNa-vIrasiMhakRta) ko.(7)mAM 'zayagame' pATha. artha samAna che. * pustakomAM 'vistAra' pada nathI. A.(1)mAM che. A.(1)mAM 'zatAra' nathI. phakta lI.(3)mAM 'kumatanA' pATha che. ...... cidrayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM che. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - [T[ 4/8 . dvAdazanayAnAM naigamAdau samAveza: . 457 naigamAdinayasaptakAnusAreNa vimarza tu prathamasya vidhinayasya vyavahAranaye, dvitIya-tRtIya-caturthAnAM pa saGgrahanaye, paJcama-SaSThayoH naigamanaye, saptamasya RjusUtranaye, aSTama-navamayoH zabdanaye, dazamasya / samabhirUDhe, antyayoH ca dvayoH evambhUtanaye'ntarbhAvaH ttroktH| yadi ca tArkika-saiddhAntikamatAnusAreNa dravyArthika-paryAyArthikayoH dvAdazanayAntarbhAvo'bhimatastarhi na (1) siddhasenIyAbhiprAyeNa AdyanayaSaTkasya dravyArthikanaye'ntyanayaSaTkasya ca paryAyArthikanaye samAvezaH za kaaryH| (2) jinabhadragaNimatAnusAreNa Adyanayasaptakasya dravyArthike'ntyanayapaJcakasya ca paryAyArthike ka samAvezaH kAryaH, tanmate RjusUtrasya dravyArthikatvAditi vibhAvanIyam / samAveza karavo yogya lAge che. paraMtu A samAveza kaI rIte karavo ? te samajAtuM nathI. vividha nayavibhAgono parasparamAM samAveza che zamana :- (na.) tamArI jijJAsA vyAjabI che. nayanA 2, 5, 7, 12 vagere bhedo alaga alaga graMthomAM upalabdha thAya che. paraMtu te badhA ekabIjAthI nirapekSa (= svataMtra) nathI. paraMtu teono ekabIjAmAM samAveza thaI zake che. kAraNa ke te nayo pramANasApekSa che. prastutamAM nayono naigama Adi sAta bhedomAM vibhAga karIne vicAra karavAmAM Ave to uparokta bAra prakArono sAta prakAramAM samAveza A rIte karI zakAya - dvAdazAniyacakramAM jaNAvela prathama vidhinayano (naigama Adi sAta nayomAMthI trIjA) vyavahAranayamAM samAveza thAya che. bIjA, trIjA ane cothAno saMgrahanayamAM, pAMcamA ane chaThThAno nigamanayamAM, sAtamAno RjusUtranayamAM, AThamA ane navamA bhedano zabdanayamAM, dasamA bhedano zuM samabhirUDhanayamAM, agiyAra ane bAramA bhedano evaMbhUta nayamAM antarbhAva thAya che. A pramANe dvAdazAniyacakramAM jaNAvela che. koSTaka paddhatie antarbhAva A pramANe samajavo. dvAdazAra anuyogakAra | dvAdazAra anuyogadvAra (1) vidhi vyavahAranaya | (7) ubhaya-ubhaya RjusUtranayA (2) vidhi-vidhi saMgrahanaya ubhaya-niyama zabdanaya (3) vidhi-ubhaya saMgrahanaya niyama zabdanaya vidhi-niyama saMgrahanaya niyama-vidhi samabhirUDhanaya (5) ubhaya naigamanaya niyama-ubhaya. evaMbhUtanaya (6) ubhaya-vidhi naigamanaya | (12) niyama-niyama evaMbhUtanaya (Dhi.) jo dvAdazAniyacakra graMthamAM batAvela nayanA bAra bhedono tArkika ane saiddhAttvika mata mujaba dravyArthika ane paryAyArthika nayamAM samAveza karavo hoya to (1) siddhasenadivAkarasUrijI mahArAjanA abhiprAya mujaba, prathama cha bhedano dravyArthikanayamAM ane chellA cha bhedano paryAyArthikanayamAM samAveza karI zakAya. tathA (2) zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNanA abhiprAya mujaba, prathama sAta bhedano dravyArthikanamAM ane chellA pAMca bhedano paryAyArthikanayamAM samAveza karI zakAya. kAraNa ke jinabhadragaNI kSamAzramaNanA mate RjusUtranaya dravyArthikanaya che. A mujaba vijJa vAcakavarge svayaM vicAraNA karavI. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 nAnAnayadRSTiH samatAdAyinI 4/8 pa rA prakRte AdhyAtmikopanayastvevam nayAnAM dvau paJca sapta ityAdayo bhedA idaM sUcayati yaduta na hi ko'pi padArthaH vicAro vA, kA'pi vyaktiH paristhitiH vA, kimapi vastu prasaJjanaM vA ekayaiva dRSTyA vimRzyatAm arhati / na vaikayaiva dRSTyA padArthAdivilokane tadgocaraH sampUrNaH snabodhaH sampadyate / na vaikayaiva dRSTyA vyaktivilokane samyag nyAyo'pi dIyate / na vaikayaiva dRSTyA rza paristhitiparIkSaNe samatvabhAvasaMrakSaNamapi shkym| ataH purovartivyakti-vastuprabhRtikaM nAnAdRSTyA nirIkSaNIyaM parIkSaNIyaJca / vyaktyantarAbhiprAyAnveSaNa-ziSTapuruSavicAramauktikagrahaNAdikamapi prakRte Avazyakamiti na vismartavyamAtmArthinA / itthaJca krameNa "na jarA, janma no yatra na mRtyuH, na ca bandhanam / na deho naiva ca sneho nAsti karmalavo'pi ca / / " ( yA. sta. 29) iti yAtrAstave jinezvarasUripradarzito kA mokSaH sulabhaH syAt / / 4 / 8 / / ka Ni * samatA TakAvavA vividha dRSTikoNa svIkArya AdhyAtmika upanaya :- nayanA be, pAMca, sAta ane sAtaso bhedo evuM sUcave che ke koI paNa padArthane, vicArane, vyaktine, paristhitine, vastune ke ghaTanAne-prasaMgane phakta eka ja dRSTikoNathI khatavI na zakAya. tathA eka ja dRSTikoNathI (= nayathI) padArthodane jovAmAM padArthano saMpUrNapaNe bodha thaI zakato nathI. eka ja dRSTikoNathI jovAmAM sAmenI vyaktine nyAya paNa ApI zakAto nathI. tathA eka ja dRSTikoNathI sAmenI ghaTanAne khatavavAmAM ApaNI samatA TakAvavI paNa muzkela banI jAya che. tethI vyakti, vicAra, vastu ke ghaTanA vagerenI pUrepUrI jANakArI meLavavA, tene yogya nyAya ApavA tathA ApaNI samatAne TakAvavA, mAtra ApaNA ja dRSTikoNa upara bhAra ApavAnA badale sAmenI vyaktinA dRSTikoNane paNa samajavAnI tathA anya ziSTa puruSonA vicArabiMduone apanAvavAnI udAratA keLavavI e mAtra IcchanIya ja nahi, paraMtu Avazyaka tathA AdaraNIya paNa banI jAya che. A vAtane AtmArthI mumukSue kadApi visaravI na joIe. A rIte mokSamArge AgaLa vadhatAM yAtrAstavamAM jaNAvela mokSa sulabha thAya. tyAM zrIjinezvarasUrie jaNAvela che ke 'mokSamAM ghaDapaNa nathI, janma nathI, mota nathI, baMdhana nathI, deha nathI, sneha nathI, AMzika paNa karma nathI.' (4/8) lakhI rAkho DAyarImAM........ vAsanAnuM saMtAna svArthavRtti che. upAsanAno AviSkAra niHsvArtha paropakAravRtti che. * buddhine bIjAnA AMsu paDAvavAmAM rasa che. zraddhAne bIjAnA AMsu lUchavAmAM utsAha che. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTacAturvidhyanirUpaNam kSetra-kAla-bhAvAdika yogaI, thAi bhaMganI koDI re; } saMkhepaI eka ThArmi kahiI, saptabhaMganI* joDI re 4/9 (49) zruta0 dravyAdika *vizeSaNapaNaIM bhaMga thAI, tima kSetrAdika (= kSetra-kAla-bhAvAdika) vizeSaNaIM (=yogaI) sa paNi (bhaMganI koDI=) aneka bhaMga thAyaIM. 4/9 nayabhaGgA''dhikyaM pradarzayati - 'kSetre'ti / 459 kSetra - kAlAdiyogena bhavanti bhaGgakoTayaH / ihocyate samAsena saptabhaGgI suyogataH / / 4 / 9 // prakRte daNDAnvayastvevam - kSetra - kAlAdiyogena bhaGgakoTayaH bhavanti / iha samAsena suyogataH m saptamI te4/. || rza yathA dravyavizeSasambandhena bhedA'bhedAdayo bhaGgA dravye bhavanti tathaiva kSetra - kAlAdiyogena kSetra-kAla-bhAvAdivizeSaNasambandhena bhaGgakoTayaH prajAroTo manti| tathAdi - (1) 'sthAsAdiparyAyaviziSTamRttvena rUpeNa ghaTe sthAsAdInAM bhedaH kevalamRttvena cA'bhedaH' iti ghaTaNa -sthAsAdInAM bhedA'bhedau pUrvam (4 / 8) upadarzitau tathaiva (2) vApIyaghaTe sthAsAdInAM sthAsAdiviziSTakA vApIyatvena bhedaH, tatra vApIyatvasya sattve'pi sthAsAdiparyAyaviraheNa sthAsAdiviziSTavApIyas M avataraNikA :- nayanA sAtaso karatAM paNa adhika bhedane graMthakArazrI darzAve che :che dravya-kSetrAdisaMbaMdhathI bhedAbhedanI vicAraNA che zlokArtha :- kSetra, kALa vagerenA yogathI nayanA karoDo bheda thAya che. A graMthamAM to saMkSepathI yogya apekSAthI (svarUpathI astitva ane pararUpathI nAstitva saMbaMdhI) saptabhaMgI kahevAya che. (4/9) vyAkhyArtha :- vizeSa prakAranA dravyanA saMbaMdhathI dravyamAM bhedAbheda vagere prakA2o saMbhavI zake che. dA.ta. taMtu dravyano paTa dravyanI sAthe upAdAna-upAdeyabhAva nAmanA saMbaMdhanA kAraNe bhedAbheda rahelo che. je rIte vivakSita dravyanA (= upAdAnakAraNanA) cokkasa saMbaMdhathI dravyamAM (= avayavImAM) bhedAbheda vagere prakAro thAya che, te ja rIte kSetra, kALa, bhAva vagerene vizeSaNarUpe banAvIne vizeSyamAM (= avayavImAM) teno saMbaMdha ka2vAthI vizeSyabhUta avayavI dravyanA karoDo prakAra thAya che. te A rIte (1) 'sthAsAdiparyAyaviziSTamATIsvarUpe ghaTamAM sthAsAdino bheda tathA mAtra mATIsvarUpe ghaTamAM sthAsAdino abheda rahe che' - evuM AgaLa AThamA zlokanI vyAkhyAmAM jaNAvavA dvArA viziSTa dravyanA saMbaMdhathI ghaTa ane sthAsAdi vacce jema bhedAbheda darzAvyA, te ja rIte (2) vApInA ghaDAmAM sthAsAdiviziSTavApIyatva svarUpe sthAsAdino bheda rahe che. kAraNa ke temAM vApIyatva hAjara hovA chatAM paNa sthAsAdi paryAyo na hovAthI sthAsAdiviziSTavApIyatvano abhAva rahe che. temaja vApIyatvarUpe to vApInA ghaDA ane sthAsa = = ma.mAM 'e' pATha. bhA.(1)+ko.(4+5+12+13)mAM 'eka' pATha. ko.(4)mAM 'bhaMgatA' pATha. 4 mo.(1)mAM 'koDI' pATha. | si.+ko.(9)+ pustakomAM 'vizeSaNaIM' pATha che. ahIM pA.no pATha lIdhela che. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 o * caturvidhaghaTapratipAdanam / 4/9 tathA dravyaghaTa sva karI vivaliI, tivArai kSetrAdika ghaTa para thAI. Ima pratyekaI saptabhaMgI paNi 2 koDIgamaI nIpajaI. abhAvAt, vApIyatvena cA'bhedaH, (3) zaiziraghaTe sthAsAdiviziSTazaiziratvena bhedaH zaiziratvena cA'bhedaH, (4) raktaghaTe ca sthAsAdiviziSTaraktatvena bhedaH raktatvena cA'bheda iti api bodhyam / 5 itthaM nAnAdravya-kSetra-kAla-bhAvavizeSaNaiH ekasminnapi ghaTe aneke bhedAbhedagocarA bhaGgA bhavanti / cheT tathA ghaTaH tAvat vaturdhA mavati - (1) dravyaghaTa:, (2) kSetrapaTa:, (3) chAyaTa:, (4) sa bhAvaghaTazca / (1) 'mArto ghaTaH, tAmro ghaTaH, sauvarNaH ghaTaH' ityAdiH vyavahAro dravyaghaTaM jJApayati / .(2) 'pATaliputrIyo ghaTaH, vApIyo ghaTaH, kAzIyo ghaTaH' ityAdiH vAkyaprayogaH kSetraghaTaM darzayati / " (3) zaziro Ti:, vaizAvo ghaTI rUtyaDhiH to vyavahAra: kAnaparaM sUvati. (4) "rajjo ghaTa:, ka zyAmo ghaTaH, kambugrIvAdimAn lAghavopetaH yoSinmastakArUDhaH zItalajalabhRto lambavRtto ghaTaH' ityAdiH Ni vAkyaprayogaH bhAvaghaTamAvedayati / kA yadvA (1) ghaTasya mRdAdidravyaM piNDAdyavasthAvarti = dravyaghaTaH / (2) ghaTasya kSetraM svAvagADhAkAza lakSaNaM hi kssetrghttH| (3) ghaTasya kAlaH = kaalghttH| (4) ghaTasya ca jJAnAdilakSaNaH bhAvaH bhAvaghaTa iti jJeyam / itthaM pratiniyatadravya-kSetrAdikaM viSayIkRtya vizeSaNa-vizeSyabhAvasambandhayojane vagere paryAyo vacce abheda ja rahe che. Ama viziSTa kSetranA saMbaMdhathI ghaTa ane sthAsAdi paryAyonI vacce bhedabheda rahI zake che. (3) ziyALAmAM banelA ghaDAne zaizira kahevAya. temAM sthAsAdiviziSTa zaizivasvarUpe sthAsAdino bheda rahe che tathA zaizivatvasvarUpe abheda rahe che. Ama viziSTakALanA saMbaMdhathI ghaTa ane sthAsAdi vacce bhedabheda rahe che. tathA (4) lAla ghaDAmAM sthAsAdi paryAyono sthAsAdiviziSTaraktatvasvarUpe bheda rahe che tathA raktasvarUpe abheda rahe che. Ama viziSTa bhAvanA saMbaMdhathI paNa ghaTa ane sthAsAdi sa paryAyo vacce bhedabheda jANavo. A rIte aneka prakAranA dravya, kSetra, kALa, bhAva svarUpa vizeSaNo dvArA 'eka ja ghaDAmAM bhedabheda saMbaMdhI aneka prakAranA bhAMgAo thAya che. ja ghaDAnA cAra prakAra che (tathA.) temaja sau prathama saMkSepamAM vicAra karIe to ghaDAnA cAra bheda thAya che - (1) dravya 2ii ghaTa, (2) kSetra ghaTa, (3) kALa ghaTa ane (4) bhAva ghaTa. jema ke "mATIno ghaDo' A ullekha dravyaghaTane jaNAve che. "pATaliputrano ghaDo, amadAvAdI ghaDo, vApIno ghaDo, kAzIno ghaDo..." ItyAdi prayoga kSetraTane sUcave che. ziyALAno ghaDo, vaizAkha mahinAnA unALAno ghaDo.." ItyAdi zabdaprayoga kALaghaTane jaNAve che. lAla ghaDo, kALo ghaDo, kabugrIvAdiAkAravALo ghaDo, halako ghaDo, panihArInA mastake ArUDha thayelo pANI bharelo lAMbo lAla ghaDo..." ItyAdi lokavyavahAra bhAvaghaTane darzAve che. (cA.) athavA (1) ghaTanuM mATI vagere dravya piMDAdidazAmAM raheluM hoya e dravyaghaTa. (2) ghaDo je AkAzakhaMDasvarUpa kSetramAM rahelo hoya te kSetraghaTa. (3) ghaTano kALa e kALaghaTa. tathA (4) ghaTagocara jJAnAdi upayogasvarUpa bhAva = bhAvaghaTa. Ama cokkasa prakAranA dravya-kSetra-kALa-bhAvane viSaya banAvI, Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dravyaghaTasaptabhaGgInirdezaH 461 'svAvaOva ghaTa: 1, myAnnAsyeva 2, cAvavAvya: va rU, sthAvartyava nAsyeva = 4, cAvaOva svAva- 1 vaktavya eva 5, syAnnAstyeva syAdavaktavya eva 6, syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ceti 7 prayogaH / ghaTaH caturdhA prApyate / tadavAntarabhedavicAraNAyAM tu nAnA ghaTaprakArAH sambhavanti / dravyaghaTa- kSetraghaTAdiSu mitho'nuvedhAt svarUpa- pararUpAbhyAM sattvA'sattvAdikaM bodhyam / tathAhi dravyaghaTaH svarUpeNa san pararUpeNa cA'san / svapadena dravyaghaTagrahaNaM, parapadena kSetrAdighaTagrahaNam / tatazca dravyaghaTaH dravyaghaTarUpeNa san kSetrAdighaTarUpeNa cA'san / na hi dravyaghaTe mRdravyalakSaNe m kSetraghaTatvAdikaM vrtte| svA'vRttidharmarUpeNa svA'bhAvasya nyAyaprAptatvAt / rza A 4/2 iha prakRte 'syAdastyeva dravyaghaTaH 1, syAnnAstyeva 2, syAdavAcyaH eva 3, syAdastyeva syAnnAstyeva ca 4, syAdastyeva syAdavaktavya eva 5, syAnnAstyeva syAdavaktavya eva 6, syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ceti 7 samAsena = saGkSepataH saptabhaGgI suyogataH = smiiciinaavizeSaNa-vizeSyabhAva saMbaMdha dvArA teone paraspara joDavAthI A rIte ghaDAnA cAra bheda thAya. A cAra bhedanA avAntara bhedone vicAratAM tenA bIjA aneka prakAro paNa saMbhavI zake che. = = - dravyaghaTa sadasaTrUpa : syAdvAdI - (dravyayaTa.) dravyaghaTa, kSetraghaTa vageremAM paraspara anuvedha-saMvedha karavAthI svarUpa ane pararUpa dvArA sattva-asattva vagere jANavuM. te A rIte - dravyaghaTa svarUpathI sat hoya che. pararUpathI asat hoya che. 'svarUpa' zabdamAM rahela 'sva' zabdathI dravyaghaTanuM grahaNa karavuM tathA 'pararUpa' zabdanA ghaTaka 'para' zabdathI kSetraghaTa vagerenuM grahaNa karavuM. tethI artha evo prApta thaze ke dravyaghaTa dravyaghaTarUpe sat = vidyamAna che, kSetraghaTa-kAlaghaTa-bhAvaghaTarUpe asat = avidyamAna gerahAjara che. A vAta yuktisaMgata paNa che. kema ke mATIdravyasvarUpa dravyaghaTamAM kSetraghaTatva ke kAlaghaTatva ke bhAvaghaTatva nAmanA guNadharmo rahetA nathI. potAnAmAM avidyamAna evA guNadharmarUpe pote avidyamAna che - tevuM mAnavuM nyAyasaMgata ja kahevAya. dhA * dravyaghaTane vize saptabhaMgI (64.) prastutamAM dravyaghaTane uddezIne saMkSepamAM sat-asat Ama be bhAMgA batAvyA. paraMtu teno thoDo vistAra karavAmAM Ave to saptabhaMgI prApta thAya. jema ke (1) dravyaghaTa syAt kathaMcit (= svarUpathI dravyaghaTarUpe) sat = hAjara che ja. (2) dravyaghaTa syAt = kathaMcit (= pararUpe = kSetraghaTAdarUpe tathA paTAdarUpe) asat = gerahAjara ja che. (3) dravyaghaTa syAt = kathaMcit (= sva-pararUpe yugapat) avAcya = (= avaktavya = ekazabdathI apratipAdya) ja che. (4) dravyaghaTa syAt = kathaMcit (= svarUpe = dravyaghaTarUpe) sat = hAjara ja che tathA syAt kathaMcit (= pararUpe = kSetraghaTAdirUpe tathA paTAdarUpe) asat = gerahAjara ja che. (5) dravyaghaTa kathaMcit (= svarUpe = dravyaghaTarUpe) sat = hAjara ja che, tathA kacit (= sva-pararUpe yugapat) avaktavya ja che. (6) dravyaghaTa kathaMcit (= kSetradhaTAdarUpe tathA pAdarUpe) asat = gerahAjara ja che tathA kathaMcit (= sva-pararUpe yugapat) avaktavya ja che. (7) dravyaghaTa kathaMcit (= ... cihnandvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. P(3+4) + ko.(7+12)mAM che. = = tu mana = Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2 462 * astitvAdInAM triH AvRttiH / tathApi (saMkhepaI) lokaprasiddha je kaMbugrIvAdiparyAyopeta ghaTa chai, tehanaI ja (= eka hArmi) svatrevaDInaI sa svarUpaI astitva, pararUpaI nAstitva - ima leI saptabhaMgI (kahiI=) dekhADiI chaI. upekSopayojanataH ucyte| itthaM pratidharmaM saptabhaGgyapi bhaGgakoTibhiH niSpadyate tathApi lokaprasiddhaH kambugrIvAdimattvaparyAyopeto 'yo ghaTaH tamevoddizya 'svarUpeNa astitvam, pararUpeNa nAstitvami'tyAdirUpeNollikhya sAMyogikabhaGgapradarzanA'vasare astitva-nAstitvA'vaktavyatvapadAnAM triH AvRttyA kRtsnA saptabhaGgI pradarzyate / dravyaghaTarUpe) satu = hAjara ja che, kathaMcit (= parakIyarUpe) asat = gerahAjara ja che, tathA kathaMcitu (= sva-pararUpe yugapatu) avAcya ja che. A pramANe dravyaghaTane vize saptabhaMgI thaI zake che. jo ke yogya apekSAne joDavApUrvaka A rIte saMkSepathI ja saptabhaMgI jaNAvela che. A ja zAkhAmAM (4/10 thI 14mAM) Ano vistAra karavAmAM Avaze. 6 prathama traNa bhaMga dvArA pAchalA cAra bhaMganI niSpatti (phaltha.) A rIte ghaTamAM rahelA dravyaghaTava, kSetraghaTatva, kAlaghaTatva vagere pratyeka dharmane AzrayIne saptabhaMgI thaI zake che. Ama ghaDAmAM rahelA karoDo guNadharmone AzrayIne saptabhaMgI paNa karoDo rIte niSpanna thaI zake che. tema chatAM lokomAM kaMbugrIvAdimattva paryAyathI yukta je padArtha ghaDA tarIke prasiddha che tene ja uddezIne "(1) svarUpathI astitva. (2) pararUpathI nAstitva' ItyAdirUpe saptabhaMgI batAvAya che. A saptabhaMgInA chellA cAra bhAMgA sAMyogika che, sakhaMDa che. A chellA sAMyogika cAra bhAMgAne che (prakArane) batAvavAnA avasare astitva, nAstitva ane avaktavyatva - A traNa padonI traNa vAra t, AvRtti = punarAvRtti = punarAvartana karIne saMpUrNa saptabhaMgI dekhADavAmAM Ave che. | spaSTatA :- Azaya e che ke astitva, nAstitva ane avaktavyatva - A traNa padano upayoga D; chellA cAra bhAMgAmAM traNa vAra karavAmAM Ave te rIte ahIM saptabhaMgI dekhADavAmAM Ave che. saptabhaMgInA prathama traNa bhAMgAmAM je traNa padano upayoga thayela che, te traNeya padono AgaLanA cAra bhAMgAmAM kula traNa-traNa vAra upayoga thAya che. te nIceno koTho jovAthI samajAI jAya tema che. (1) ghaTamAM kathaMcita astitva ja che. (2) ghaTamAM kathaMcit nAstitva ja che. (3) ghaTamAM kathaMcit avaktavyatva ja che. (4) ghaTamAM kathaMcit "astitva ane nAstitva ja che. (5) ghaTamAM kathaMcit "astitva" ane avaktavyatva ja che. (6) ghaTamAM kathaMcit nAstitva ane avaktavyatva ja che. (7) ghaTamAM kathaMcita "astitva, nAstitva ane avaktavyatva ja che. astitva' zabdanA sthAne 'hAjara" athavA "vidyamAna' zabdano tathA "nAstitva' zabdanA sthAne sva2vaDInaI = potAnuM traNa vAra punarAvartana karIne. bhagavadgomaMDalamAM (pRSTha-4252) "trevaDavuM = traNa-traNa vakhata vicArI jovuM, traNagaNuM karavuM.' Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ * sattvA'sattvasaptabhaGgIpradarzanam / 463 tathAhi- svadravya-kSetra-kAla-bhAvApekSAI ghaTa chaI ja 1. padravya-kSetra-kAla-bhAvApekSAI ja ghaTa* nathI ja 2. eka vAraI ubhaya vivaphAIM avaktavya ja, be paryAya eka zabdaI mukhyarUpa na kahavAI ja 3. 2 eka aMza svarUpaiM, eka aMza pararUpai vivakSII, tivAraI "chAM anaI nathI" 4. eka aMza svarUpaI, eka aMza yugapatuM ubhayarUpaI vivalII, tivAraI "chaI anaIM avAcya"5. eka aMza pararUpaI, eka aMza yugapata ubhayarUpaI vivakSII, tivAraI "nathI anaI avAcya"6. tathAhi- (1) ghaTaH svadravya-kSetra-kAla-bhAvApekSayA asti eva / (2) ghaTa: padravya-kSetra-jAna-mAvApekSA 2 nAti vI. (3) yugapadubhayavivakSayA ghaTaH avaktavya ev| na hi mukhyarUpeNa dvau paryAyau ekazabdena / yugapat kthyte| (4) ghaTasyaikoM'zaH svarUpeNa anyazcAMzaH pararUpeNa vivakSitaH tadA 'ghaTaH asti nAsti / (5) ghaTasyaikoM'zaH svadravya-kSetrAdirUpeNa aparazcAMzaH yugapat sva-paradravya-kSetrAdirUpeNa vivakSitaH // syAt tadA 'ghaTo'sti avktvyshce'tyucyte| (6) ghaTasyaikoM'zaH paradravya-kSetrAdirUpeNa aparazcAMzo yugapat sva-paradravya-kSetrAdirUpeNa vivakSitaH jA syAt tadA 'ghaTo nAsti avaktavyazce'tyucyate / gerahAjara" ke "avidyamAna' zabdano prayoga karIne saptabhaMgIno spaSTa nirdeza nIce mujaba samajavo. ja sattva-asattva dvArA samabhaMgInI yojanA ja (tathAdi.) ghaTamAM saptabhaMgIno nirdeza A mujaba samajavo. (1) svadravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe ghaTa hAjara ja che. (2) paradravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe ghaTa gerahAjara ja che. ekIsAthe sva-para dravyAdi cAranI apekSAe ghaDo avaktavya ja che. kAraNa ke eka ja zabda . dvArA vastunA be paryAyo mukhyarUpe jaNAvI zakAtA nathI. ghaTanA eka aMzanI svarUpathI tathA anya aMzanI pararUpathI vivakSA karavAmAM Ave to "ghaDo bI. hAjara ja che tathA gerahAjara ja che' - A pramANe kahevAya che. ghaTano eka aMza svadravyAdicatuSTayanI apekSAe tathA anya aMza ekIsAthe sva-padravyAdicatuSkanI apekSAe vivakSita hoya tyAre "ghaDo hAjara che ane avaktavya che' - Ama kahevAya che. ghaTano eka aMza paradravyAdicatuSTayanI apekSAe tema ja bIjo aMza ekIsAthe sva -paradravyAdicatuSTayanI apekSAe vivakSita hoya tyAre "ghaDo gerahAjara che tathA avaktavya che? - Ama kahevAmAM Ave che. ka pustakomAM "ja nathI. ko.(9) + si.mAM che. ke pustakomAM "ghaTa' pada nathI. ko.(7)mAM che. * ko.(7)mAM ane pATha che. ma.mAM "naI pATha. ko.(12)no pATha lIdho che. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 4/9 * nayAnAM koTizo bhaGgAH / rI eka aMza svarUpaI, eka aMza pararUpai, eka aMza yugapa ubhaya rU5i vivakSIi,p tivAraI sa "chai, nathI anai avAcya"7. "gAthA 9mIno artha.* I4 lA (7) ghaTasyaikoM'zaH svadravya-kSetrAdirUpeNa aparazcAMzaH paradravya-kSetrAdirUpeNa anyazcAMzo yugapat sva-paradravya-kSetrAdirUpeNa vivakSitaH syAt tadA 'ghaTaH asti, nAsti avaktavyazce'tyucyate / atra hi pAzcAtyabhaGgacatuSTaye asti-nAsti-avaktavyapadAnAM vAratrayamAvRttiH spaSTaiva / "atra ma cA''dyabhaGgakastridhA, dvitIyo'pi tridhaiva, tRtIyo dazadhA, caturtho'pi dazadhaiva, paJcamAdayastu triMzadadhikaof zataparimANAH pratyekaM shriimnmllvaadiprbhRtibhirdrshitaaH| punazca SaDviMzatyadhikacaturdazazataparimANAsta eva ca " dvayAdisaMyogakalpanayA koTIzo bhavantItyabhihitaM taireva" (sa.ta.1/40/pR. 447) iti sammatitarkavRttI shriiabhydevsuuryH| (7) ghaDAnA eka aMzanI svadravyAdi catuSkanI apekSAe, anya aMzanI paradravyAdi catuSkanI apekSAe tathA trIjA aMzanI ekIsAthe sva-padravyAdi catuSTayanI apekSAe vivaphA ( gaNatarI) karavAmAM Ave tyAre "ghaDo hAjara che, gerahAjara che tathA avaktavya che' - Ama kahevAmAM Ave che. spaSTatA :- ahIM ghaDAne udezIne saptabhaMgI darzAvela che. paraMtu tamAma padArthane vize A rIte saptabhaMgI saMbhavI zake che. (1) dareka padArthanuM cokkasa prakAranA potAnA dravya-kSetra-kALa-bhAvathI astitva hoya che. (2) te sivAyanA pArakA dravya-kSetra-kALa-bhAvarUpe padArtha asat = gerahAjara ja bane. paraMtu (3) potAnA ane pArakA dravya-kSetrAdinI ekasAthe vivakSA karIne "ghaDo kevo che ?" AvI jijJAsA jAge to "ghaDo avaktavya (= zabdathI apratipAdya) che' Ama ja kahevuM paDe. A bAbatane AMgaLa suM (4/11) upara vadhAre spaSTa karavAmAM Avaze. (4) A ja rIte "ghaDo potAnA dravya-kSetrAdinI apekSAe kevo ? tathA paradravyAdinI apekSAe ghaDo kevo ?' - AvI kramika jijJAsA jAge to "ghaDo satu ane Gii asata' Ama ja kahI zakAya. A rIte (5) "ghaDo potAnA dravyAdinI apekSAe kevo ? tathA yugapata sva-paradravyAdinI apekSAe kevo ?" AvI jijJAsA pragaTe to "ghaDo sat ane avaktavya' - Ama rA ja kahevuM paDe. A rIte bAkInA be bhAMgAmAM samajI levuM. ka nayanA karoDo prakAra : mallavAdisUri . (satra) prastuta saptabhaMgInA chellA cAra bhAMgAmAM (= prakAramAM) asti, nAsti tathA avaktavya A traNa zabdanuM traNa vAra Avartana = punarAvartana spaSTa ja che. "prastuta saptabhaMgImAM prathama bhAMgo (= bheda = prakAra) traNa prakAre, bIjo bhAMgo paNa traNa ja prakAre, trIjo bhAgo daza prakAre, cotho bhAMgo paNa daza prakAre, pAMcamA vagere bhAMgA 130 prakAre che - AvuM saptabhaMgInA pratyeka bhAgAne AzrayIne zrImalavAdisUrijI vagere tArkika pUrvAcArya bhagavaMtoe jaNAvela che. vaLI, 1426 jeTalA te bhAMgAo be-traNa vagereno saMyoga karavAnI (= joDavAnI) kalpanAthI karoDo prakAre thAya che - AvuM malavAdisUrijI vageree ja darzAvela che." Ama tafpaMcAnana zrIabhayadevasUrijIe saMmatitarkavyAkhyAmAM jaNAvela che. 4 dha.mAM "yugapatu pATha nathI. ! ko.(13)mAM "vivakSAI pATha. * ko.(7)mAM "ane pATha che. ma.mAM "naI pATha. ko.(12)no pATha lIdho che. .... cihnayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM ja che. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 4/6 0 dvAdazAranayacakravRttikRnmatadarzanam / mallavAdisUrikRtadvAdazAranayacakrasya vRttI siMhagaNikSamAzramaNaiH "vidhizca vidhi-vidhizcetyAdinA prasiddheSu dvAdazasu bhaGgeSu eka-dvika-trikAdiyoge sambhUya ca bhaGgAnAm ekA koTI, saptaSaSTiH zata-sahasrANAm, ' praznonasaptatizva sahastrApAM paDyUviMzA = 1,67,66,026" (tA.na..mI.rU/pR.883) rUtyunatyavadheya" che ! ___ vastuto yAvanto vacomArgAH tAvanta eva nayavAdA bhavanti / idamevAbhipretya sammatitarke zrIsiddha- ma senadivAkareNa "jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva huMti nyvaayaa| jAvaiyA nayavAyA tAvaiyA ceva huMti / parasamayA" (sa.ta.3/47) ityuktam / yAvadbhiH vacobhiH vastu pratyAyyate tAvanti vacAMsi nayAtmakAni / bhavanti / ato yAvanto vacobhedAH tAvanto nayavAdAH sampadyante / abhinivezapUrvaM nayAvalambane hi ka nayaH paradarzananimittatAmApadyate / ato yAvanto nayavAdAH tAvanta eva paradarzanaprakArAH sambhavantIti pi smmtikRdbhipraayH| vastuto'nantA nayA iti vakSyate aSTamyAM zAkhAyAm (8/9) / iha "AyA bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI annA rayaNappabhA puDhavI ? goyamA ! rayaNappabhA (1) siya (mattavAhi) vAdisabhAzRMgAra zrImalavAdisUrijIe racela dvAdazArAyacakra upara zrIsiMhagaNikSamAzramaNe vyAkhyA racela che. temAM jaNAvela che ke "vidhi, vidhi-vidhi... ItyAdi rIte pUrve darzAvelA nayanA bAra prakAromAM eka-be-traNa vagereno saMyoga karavAmAM Ave to kula eka karoDa, saDasaTha lAkha, ogaNosIttera hajAra, pacIsa = 1,67,69,025 nayanA prakAro thAya." A vAta dhyAnamAM rAkhavI. laI vacanatulya nayanA bheda : saMmatikAra che (vastu) vAstavamAM to jeTalA bolavAnA prakAra che teTalA nayanA prakAra che. arthAta jeTalA vacana che, teTalA ja naya che. A ja abhiprAyathI saMmatitarka prakaraNamAM zrIsiddhasenadivAkarasUrijIe jaNAvelasa, che ke "jeTalA vacananA mArga (= prakAra = paddhati) che teTalA ja nayanA vAda (= prakAra) che. tathA jeTalA nayanA bhedo che teTalA ja paradarzano che." vastune jeTalA vacano dvArA oLakhAvI zakAya che , te sarve vacano nayAtmaka ja che. tethI jeTalA vacananA bheda paDe teTalA nayanA bheda paDe. tathA dareka naya jo AgrahapUrvaka pakaDAI jAya to paradarzananuM mULa banI jAya che. tethI jeTalA nayanA bheda teTalA sa paradarzananA bheda samajavA. A pramANe saMmatikAranuM tAtparya che. vAstavamAM to anantA nayo che. A vAta AThamI zAkhAnA navamA zlokamAM jaNAvavAmAM Avaze. spaSTatA :- naya eTale vastune jANavAno-jovAno dRSTikoNa. vastune jANavAnA-jovAnA dRSTikoNa vividha hoya che. pUrve jaNAvI gayA tema saMkSepamAM dravyArthika-paryAyArthika ema nayanA be bheda. madhyama vivakSAthI nayanA pAMca, sAta ke bAra bheda. vistArathI tenA asaMkhya ke anaMta bheda paDI zake. - bhagavatIsUtramAM samabhaMgInuM mULa che (da.) saptabhaMgInA nirUpaNamAM "svarUpathI sat ane pararUpathI asat' - ItyAdi je bAbata jaNAvI tenuM sUcana bhagavatIsUtranA eka prabaMdhamAM paNa prApta thAya che. te prabaMdha A pramANe che - gautamasvAmI 1. yAvanto vacanapathAH tAvantaH caiva bhavanti nyvaadaaH| yAvanto nayavAdAH tAvantaH caiva bhavanti prsmyaaH||2|| 2. AtmA mA ! ratnamAM pRthvI kanyA ratnakamAM pRthvI ? nautama ! ratnatramA (?) cAl mAtmA, (2) cAl no mAtmA, (2) cAr Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 * saptabhaGgIpradarzane bhagavatIsUtrasaMvAdaH 0 mAyA, (2) siya no gAyA, (3) siya vattaLuM prAyati ya no kAyA thA 1 se keNadveNa bhaMte ! evaM vuccai rayaNappabhA puDhavI siya AyA, siya no AyA, siya avattavvaM AtAti rA ya no AtAti ya ?, (1) goyamA ! appaNo AdiDhe AyA, (2) parassa AdiDhe no AyA, (3) tadubhayassa pra AdiDhe avattavyaM rayaNappabhA puDhavI AyAti ya no AyAti ya" (bha.sU.za.12, u.10, sU.469, pR.592) / iti bhagavatIsUtraprabandho'pi ratnaprabhAyAH pRthivyA iva vastumAtrasya sadasadrUpatAdikAM saptabhaGgImUlabhUtAM ra dyotyti| prakRte ratnaprabhAprabandhe tadIyavRttyanusAreNa 'AyA = AtmA = sadrUpA', 'no AyA = no ka AtmA = asadrUpA' ityarthaH kaaryH| ziSTaM spaSTam / etAvatA idamapi jJApyate yaduta saptabhaGgIkalpanA hi nA''gamottarakAlInAcAryakRtA kintu ___ dvAdazAGgyAmapi tannirdezo labhyata eva / saptabhaGgIbodho hyAtmArthinAmAvazyakaH, tata eva vastusvarUpasya sUkSmatayA spaSTatayA cA'bhivyakteH / mithoviruddhatayA bhAsamAnAnAM sattvA'sattvAdidharmANAmekatraiva vastuni zramaNa bhagavAna mahAvIra mahArAjAne prazna kare che ke "he bhagavaMta ! A ratnaprabhA nAmanI prathama pRthvI AtmA = sat = sasvarUpa che ke anAtmA = asata = asasvarUpa che ?" bhagavAna pratyuttaramAM jaNAve che ke "he gautama ! ratnaprabhA pRthvI (1) kathaMcit AtmA = sat che, (2) kathaMcita anAtmA = asat che, (3) AtmArUpe tathA anAtmArUpe kathaMcit avaktavya che.' | (saM.) gautama mahArAja pharIthI pUche che ke "he bhagavaMta! (1) kayA dRSTikoNathI ratnaprabhA pRthvI kathaMcit satu, (2) kathaMcit asata, (3) AtmArUpe ane anAtmarUpe kathaMcit avaktavya kahevAya che?" mahAvIra mahArAjA javAbarUpe jaNAve che ke - "he gautama ! (1) potAnA svarUpanI virakSA karavAmAM 2 Ave to ratnaprabhA pRthvI sat che. (2) pararUpanI vivakSA (= gaNatarI) karavAmAM Ave to ratnaprabhA che pRthvI asat che. (3) ekIsAthe svarUpanI ane pararUpanI vivakSA karavAmAM Ave to ratnaprabhA pRthvI vA AtmArUpe = sarUpe ane anAtmArUpe = asarUpe avaktavya (= koI eka ja zabda dvArA jenuM banne vivakSAthI jJAtavya svarUpa jaNAvI na zakAya tevA prakAranI) che' - bhagavatIsUtrano A prabaMdha paNa sa ratnaprabhA pRthvInI jema vastumAtramAM asaddarUpatA vagerene jaNAve che ke je saptabhaMgInuM mULa che. prastuta prabaMdhamAM "AtmA' zabda sasvarUpa arthane ane "anAtmA' zabda asasvarUpa arthane jaNAvavA mATe prayojAyela che - tevuM tenI vyAkhyAne jovA dvArA spaSTapaNe samajAya che. ahIM prabaMdhanuM arthaghaTana paNa te mujaba ja karavAmAM Avela che. * dvAdazAMgImAM syAdvAda jhaLahaLe $ | (tA.) uparokta bhagavatIsUtraprabaMdha evuM paNa jaNAve che ke saptabhaMgInI kalpanA AgamauttarakAlIna AcArya bhagavaMtoe nathI karI paNa dvAdazAMgImAM paNa teno nirdeza prApta thAya ja che. prastuta saptabhaMgIno bodha AtmArthI jIvo mATe Avazyaka che. kAraNa ke vastunA svarUpanI sUkSmatA ane spaSTatA saptabhaMgInA avaktavyama 'Atmeti ca no Atmeti c'| atha kenArthena bhadanta ! evaM ucyate, ratnaprabhA pRthvI syAd AtmA, syAd no AtmA, syAd avaktavyam Atmeti ca no Atmeti ca ? gautama ! (1) AtmanaH AdiSTe AtmA, (2) parasya AdiSTe no AtmA, (3) tadubhayasya AdiSTe avaktavyaM 'ratnaprabhA pRthvI Atmeti ca no Atmeti c'| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ . bhAmatyAM parataH sattvapratikSepaH / 467 samucitadRSTyA samAvezakaraNalakSaNodAttasamanvayadarzanAtmakaH syAdvAdo hi dvAdazAGgyAmapi sphurati / ekatra sattvA'sattvasamAvezo hi na kevalaM zraddhAgamyaH, kintu yuktigamyo'pi asti / ata pa eva anyadarzanakRdbhirapi tadapalApaH paramArthataH kartuM na shkyte| idaM cetasikRtya vAcaspatimizreNa rA api bhAmatyAM "dvividhaM ca vastUnAM tattvaM sattvamasattvaJca / tatra pUrvaM svataH, paraM tu parataH" (bra.sU.1/1/1 ma bhA.kR.24) rUtyujIm tatra "svataH = svadravya-kSetra-chAna-mAvataH', "parataH = paradravya-kSetra-chAta -bhAvataH' ityarthaghaTanadvArA syAdvAdasamarthanamavaseyam / / atha kathamekameva vastu saccA'sacca bhavatIti cet ? nanu 'ekatra bhedAbhedasamAveze nAsti virodhaH' ityasakRduktameva pUrvam, tathaivaikatrA'stitva rNi -nAstitvasamAveze naiva virodhaH sambhavatItyavagamyata eva / tathApi bhavataH samAdhikRte'trocyate'smAbhiH - yat svadravya-kSetra-kAla-bhAvarUpeNa sad vartate tadeva paradravya-kSetra-kAla-bhAvarUpeNa cA'sat / tatazca mAdhyamathI ja vyakta thaI zake che. astitva-nAstitva vagere paraspara virodhI tarIke jaNAtA guNadharmono eka ja padArthamAM yogya dRSTikoNathI samAveza karavAnI udAtta samanvayadaSTi svarUpa syAdvAda dvAdazAMgImAM paNa jhaLahaLato prakAze che. _) syAdvAdamAM vAcaspatimizranI saMmati ). () ekatra sattva ane asattva banneno samAveza mAtra zraddhAgamya nathI paraMtu yuktigamya paNa che. tethI paradarzanakAro paNa teno paramArthathI apaloDa karI zake tema nathI. A hakIkatane manogata karIne vAcaspatimizra nAmanA padarzanaTIkAkAre paNa brahmasUtrazAMkarabhASya upara bhAmatI vyAkhyAmAM spaSTapaNe jaNAvela che ke "vastunuM svarUpa be prakAre che. sattva ane asattva. temAMthI sattva = astitva ke svataH che tathA asattva parataH che." ahIM "svataH = svadravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe ane parataH 1 = paradravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe' - A pramANe arthaghaTana karavAthI mizrajInI vAta paNa sAdvAdanuM samarthana karanArI banI jAya che - tema samajavuM. zakA :- () eka ja vastu sat ane asat kaI rIte banI zake ? kAraNa ke sattva ane asattva to naratva ane pazutvanI jema paraspara virodhI che. jema ke je mANasa hoya ke pazu na hoya, je pazu hoya te mANasa na hoya, tema je vastu satu hoya te asatuM na hoya, je asatu hoya te sat na hoya. mATe eka ja padArthane sat ane asat kahevAnI vAta haju sudhI gaLe utaratI nathI. parataH savapakSamAM vastunI niyatarUpatAno uccheda 24 samAdhAna :- (na.) are ! bhAI ! aneka vAra pUrve "ekatra bheda ane abheda banneno samAveza karavAmAM virodha nathI' - tevuM nirUpaNa thaI cUkela che. te ja rIte ekatra sattva ane asattva banneno samAveza karavAmAM paNa koI prakArano virodha nathI' - tevuM samajI zakAya che. tema chatAM ApanI uparokta zaMkAnA samAdhAna mATe amArA dvArA ema kahI zakAya che ke je ghaTa vastu svadravya-kSetra-kALa-bhAvarUpe sat = hAjara = vidyamAna hoya che, te ja ghaTa vastu paradravya-kSetra-kALa-bhAvarUpe asat = gerahAjara Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 * anekAntajayapatAkAsaMvAdaH / 4/9 pa saccA'sacca bhavati, anyathA sarvAtmakatvAdiprasaGgAt / tathAhi - yadi vastu yathA svadravya-kSetra ra -kAla-bhAvarUpeNa sat, evaM paradravyAdirUpeNApi sat syAt, tarhi tasya sarvAtmakatA syAt, " paradravyAdirUpeNApi sattvAt, tadanyasvAtmavat / yathA caitat tathA vakSyate vistarato nAstisvabhAvanirUpaNe * vidizAvAyAm (99/6) I ze kiJca, yathA vastu paradravya-kSetra-kAla-bhAvarUpeNAsat, tathA svadravyAdirUpeNA'pi asat syAt, ka tarhi tad ghaTavastveva na syAt, svadravyAdirUpeNApyasattvAt kharaviSANavat / itthaJca sadasadrUpaM ra tdnggiikrtvymiti| "tathA ca tad dravyataH pArthivatvena sat, nA'bAditvena; tathA kSetrata ihatyatvena, na pATaliputrakAditvena; tathA kAlato ghaTakAlatvena, na mRtpiNDAdikAlatvena; tathA bhAvataH zyAmatvena, na = avidyamAna hoya che. tethI eka ja vastu satya ane asat banne svarUpe hoya che. jo AvuM na mAnavAmAM Ave ane dareka vastune ekAtte mAtra sat ja mAnavAmAM Ave to ghaTa vagere vastu sarvAtmaka thavAnI Apatti Ave. te A rIte samajavuM. ghaTa vagere vastu jema svadravya-kSetra-kALa-bhAvarUpe sat = hAjara che, tema paradravya-kSetra-kALa-bhAvarUpe paNa jo ghaTAdi vastu sat hoya to te ghaTAdi vastu sarvAtmaka banI jaze. kema ke paradravya-kSetra-kALa-bhAvarUpe paNa te hAjara che. jema ghaTabhinna paTAdi padArtho ghaTIya dravya-kSetrAdithI bhinna paTIya dravya-kSetrAdirUpe sat = vidyamAna hovAthI ghaTAtmaka hovAnA badale paTAdisvarUpa che tema ghaTa paNa kevala ghaTasvarUpa banavAnA badale paTAdisvarUpa banI jaze. kAraNa ke te ghaTa ghaTIya dravya-kSetrAdithI bhinna paTIyaAdi dravya-kSetrAdhirUpe paNa sat = vidyamAna che' - AvuM ( mAnya karIne ApaNe A vicAraNA karI rahyA chIe. AthI eka ja ghaTAdi vastu AkhA jagatarUpe banI javAnI Apatti durvAra banaze. je rIte A Apatti lAgu paDe che, te rIte agiyAramI zAkhAnA Cii chaThThA zlokamAM (pR. 1719) nAstisvabhAvanuM nirUpaNa karavAnA avasare vistArathI jaNAvavAmAM Avaze. . ravataH asattvapakSamAM vastumAtrano uccheda (ziSya.) vaLI, jema ghaTa paradravya-kSetra-kALa-bhAvathI asat che tema svadravya-kSetrAdirUpe paNa asat = avidyamAna hoya to te ghaTa vastu A vizvamAM gadheDAnA zIMgaDAnI jema sarvathA asat = avidyamAna banI jaze, kema ke "padravya-kSetrAdi svarUpe ghaDo jema avidyamAna che, tema svakIya dravya-kSetrAdirUpe paNa te avidyamAna che' - tevuM mAnya karIne ApaNe prastuta vicAraNA karI rahyA chIe. tethI A rIte ghaTano to sarvathA uccheda ja thaI jaze. AthI ghaTane satu-asata ubhayasvarUpe svIkAravo joIe. "AvuM mAnya karavAmAM Ave to evuM siddha thaze ke - hamaNAM A sthaLe utpanna thayelo mATIno kALo ghaDo dravyathI (= dravyanI apekSAe) pArthivatvarUpe sat che, jalIyavAdi svarUpe nahi tathA ghaTa kSetrathI prastuta kSetrIyatvarUpe sat che, pATaliputrIya-AdisvarUpe nahi. tema ja ghaTa kAlathI ghaTakAlatvarUpe sat che, mRtpippAdikAlasvarUpe nahi. (kAraNa ke mATIno piMDa je samaye hAjara hoya che te samaye ghaDo hAjara nathI hoto.) tathA ghaDo bhAvathI zyAmavarNarUpe sat che, lAlavarNarUpe nahi. jo AvuM mAnya karavAmAM na Ave ane parakIya dravya-kSetrAdirUpe paNa ghaTanuM astitva svIkAravAmAM Ave to ghaTamAM anya svarUpa Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 kSayopazamAnusAreNa vastusvarUpAvabodhaH / 469 raktatvAdineti, anyathA itararUpApattyA tatsvarUpahAniprasaGgaH" (a.ja.pa. bhAga-1/ pR.36-37) iti vyaktamuktaM pa zrIharibhadrasUribhiH anekAntajayapatAkAyAmiti bhAvanIyam / athaikasyaiva sadasadAtmakatve kathaM na sarvadA sarveSAM tathAgraha iti cet ? samupalabdhadravya-kSetrAdisAmagryanusAreNa yathAkSayopazamameva tadgrahAditi tAvad gRhaann| ayamatra bhAvaH - yadvastu yadrUpeNa yathA vidyate tattadrUpeNa tathaiva sarvaiH dRzyate iti niyamo naasti| za kAcakAmalinA zveto'pi zaGkhaH pItatvena dRzyate / netrarogavizeSe gagane candradvitayaM dRzyate / ka AvI javAnA lIdhe ghaTanA maulikasvarUpano uccheda thavAnI samasyA sarjAze" - A pramANe zrIharibhadrasUrijIe anekAMtajayapatAkA graMthamAM spaSTapaNe jaNAvela che. A bAbatanI UMDANathI vicAraNA karavI. ja naiyAyikamatamAM ghaDo ghaDArUpe nahi rahe , spaSTatA - ekAMtavAdI taiyAyikAdi ghaTa-paTa vagere padArthanuM astitva sarvathA mAne che. Ano artha e phalita thAya che ke jema ghaTa svakIya dravya-kSetrAdisvarUpe sat che, tema parakIya dravya-kSetrAdisvarUpe paNa sat ja che. jo parakIya (= paTAdisaMbaMdhI) taMtu vagere dravya svarUpe, himAlaya vagere kSetra svarUpe paNa ghaTa hAjara hoya to ghaTa phakta mRmaya nahi, paraMtu taMtumaya vagere svarUpe paNa pariNamI javAnI Apatti Ave. AvuM bane to prastuta ghaDo kevaLa ghaTasvarUpe hAjara nahi rahI zake. kema ke uparokta paristhitimAM ghaDo paTAdisvarUpa paNa banI gayo haze. tethI ghaDo sarvAtmaka banavAnI Apatti durvAra banaze. C/ zUnyavAdano pratikAra [. zUnyavAdio ghaTa vagerene sarvathA asat mAne che. teno artha evo thaze ke parakIya dravya-kSetrAdinI jema svakIya dravya-kSetrAdinI apekSAe paNa ghaTAdi asat che. tethI ghaDo paTAdirUpe to hAjara nahi , ja rahe, paraMtu ghaDo ghaDArUpe paNa hAjara nahi rahe. tethI pratIyamAna lokaprasiddha ghaDA vagere padArthano apalApa karavAnI samasyA zUnyavAdI samakSa upasthita thaze. tethI "svakIyadravyAdirUpe dareka padArtha sasvarUpa che. ane parakIya dravya-kSetrAdirUpe tamAma vastu asat svarUpa che' - tevuM mAnavuM jarUrI che. A pramANe zrIharibhadrasUrijI mahArAjanuM tAtparya jaNAya che. prazna :- (athe) jo eka ja vastu sadasad ubhayasvarUpa hoya to zA mATe sarva lokone kAyama tevA prakAre bodha thato nathI ? jema ghaDo ghaDArUpe che to badhAne ghaDo ghaDArUpe jaNAya che, tema ghaDo sadU-asat ubhayasvarUpe hoya to badhAne ghaDo sadu-asad ubhayasvarUpe jaNAvo to joIe ne ? je padArtha je svarUpe na jaNAya tene te svarUpe kaI rIte svIkArI zakAya ? > kSayopazama mujaba vastusvarUpano bodha praka pravyu :- (mu) saMprApta thayela dravya-kSetrAdi sAmagrI mujaba jeno jevA prakArano kSayopazama hoya tene te pramANe ja te-te padArthanuM jJAna thAya che. Avo amAro A bAbatamAM javAba tame svIkAro. prastutamAM bhAva e che ke je vastu je svarUpe je pramANe rahelI hoya te vastu te svarUpe te pramANe ja badhAne jaNAya tevo koI niyama nathI. (1) kamaLAnA dardIne sapheda zaMkha pILo dekhAya che. (2) AMkhanA amuka rogamAM AkAzamAM ekanA badale be caMdra dekhAtA hoya che. (3) goLa ghUmatuM agniyukta alAtacakra Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 470 10 kSayopazamamAndyAdinA viparyAsasambhavaH / alAtacakraM vartulA''kAreNa dRzyate / mahAnapi candramAH sthAlIrUpaH laghuH dRzyate / marubhUmau grISmakAle - madhyAhnasamaye marumarIcikAyAM jaladarzanamapi bhavati / agnirathamArgabhUtalohamayapaTTike'tidUrataH ' parasparasaMspRSTatayA'vekSyete / dUrataH nabhaHsamudrau mithaH saMlagnatayA dRzyete / sUryAstasamaye sUryaH sAgare brUDanniva dRzyate / etacca anyathAvastusvarUpabhAsanaM sarvajanaviditam / ma prakRte jainadarzanam evaM pratipAdayati yaduta yathA jJAnAvaraNa-darzanAvaraNAdikarmakSayopazamo bhavet rza tathA indriya-manobhyAM vastu jJAyate / cakSurdarzanAvaraNAdikSayopazamamandatAyAm uparyuktadRSTAntAnusAreNA- 'nyathA darzanaM jJAnaJca sampadyate / tatazca vastunaH sadasadrUpatve'pi mithyAtvamohanIyakarmodayena ekAnta vAdinaH na tathA jAnanti pazyanti ca / gurugamataH jainAgamarahasyArthazravaNataH samyagdRSTayaH jJAnAvaraNAdipaNa kSayopazamavizeSataH vastunaH sadasadrUpatAm, ekA'nekA''tmakatAm, bhinnA'bhinnAtmakatAm, vAcyA'vAcyakA rUpatAm, nityA'nityarUpatAM ca suSThu jAnanti pazyanti c| mithyAdRSTayazca na tathA jAnanti pazyanti ca / na caitAvatA ubhayAtmakatA nivartate, na vA 'vastuni ubhayAtmakatA nAsti' iti vaktuM yujyte| na hi sthANorayam aparAdhaH yadenamandho na pazyati / vastuna ubhayAtmakatA'navabodhe (=UMbADiyuM) vartuLAkAre vyApIne raheluM dekhAya che. (4) caMdra atyaMta vizALa hovA chatAM thALI jevo nAno dekhAya che. (5) raNapradezamAM pANI na hovA chatAM paNa unALAnA divasomAM bapore dUrathI jhAMjhavAnA jaLanA darzana badhAne thatA hoya che. (6) AgagADInA be pATA bhegA na hovA chatAM dUrathI jotAM te banne pATAo jANe eka bIjAne aDakelA hoya tevuM jaNAya che. (7) dUrathI AkAza ane dariyo banne eka-bIjAne bhegA thatA hoya tevuM jovA maLe che. (8) sUryAsta samaye sUrya dariyAmAM DUbato hoya tevuM dekhAya che. AvI anekAneka ghaTanAo sarvajanaprasiddha che ke vastu je svarUpe je pramANe hoya tenA karatAM judA ja svarUpe ane judA ja pramANamAM paNa dravya, kSetrAdi sAmagrI mujaba dekhAtI hoya che. che mithyAtvano aparAdha che (pravRtta.) jainadarzana A bAbatamAM evuM jaNAve che ke jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa vagere karmano je pramANe ( kSayopazama hoya te mujaba ja iMdriya ane mana dvArA vastu jaNAya che. cakSudarzanAvaraNa karma, acakSudarzanAvaraNa karma, noIndriyamatijJAnAvaraNa karma, cakSumatijJAnAvaraNa karma Adino kSayopazama maMda hoya to upara jaNAvyA Co mujaba anyathArUpe jovAnuM ane jANavAnuM banI zake. tethI vastumAM saasarUpatA hovA chatAM mithyAtva mohanIya karmanA udayanA lIdhe ekAMtavAdIo vastumAM ubhayAtmakatAne jANI-joI zakatA nathI. gugamathI jainAgamanA rahasyone sAMbhaLanArA-jANanArA samyagdaSTi sAdhako jJAnAvaraNAdi karmano kSayopazama (= dharakhama ghaTADo) thavA dvArA te mujaba vastunI asarUpatA-ekAnekAtmakatA-bhinnabhinnAtmakatA -vAcyAvAcyarUpatA-nityAnityAtmakatA vagerene sArI rIte jANI-joI zake che. janmAMdha vyakti rastAmAM rahelA jhADane na jue. tethI jhADa tyAMthI ravAnA thatuM nathI, "tyAM jhADa nathI" - ema paNa kahI zakAtuM nathI. te jhADa na dekhAvAmAM jhADano vAMka nathI paNa janmAMdha vyaktinI ja khAmI che. tema ekAMtavAdI padArthamAtramAM rahelI sad-asarUpatA vagerene na jANe ke na jue teTalA mAtrathI sadasarUpatA vagere Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 ; vuM { 7 1i2 - * prathama-dvitIyabhaGgayoH pArthakyam / mithyAtvadarzanamevA'parAdhyate / etena mImAMsAzlokavArttike "svarUpa-pararUpAbhyAM nityaM sadasadAtmake / vastuni jJAyate kaizcid rUpaM / kiJcit kadAcana / / " (mI.zlo.vA.abhAvapari. 12) iti kumArilabhaTTavacanamapi vyAkhyAtam, svakIyajJAnAvaraNAdikSayopazamA''nuguNyenaiva pratiniyatavastusvarUpAvabodhasambhavAt / nanu yadeva svarUpeNAstitvaM tadeva pararUpeNa nAstitvamiti dvitIyabhaGgasya prathamAnatirekAnna zaM saptabhaGgIsambhava iti cet ? na, svadravyAdyapekSayA astitvasyA'stitvena rUpeNa pariNamanAd nAstitvasya ca paradravyAdyapekSayA . nAstitvena rUpeNa pariNamanAd na tayoravyatirekaH / temAMthI ravAnA thatI nathI, "vastu ubhayAtmaka nathI - tevuM paNa kahI zakAtuM nathI. vastunI ubhayarUpatA na jaNAvAmAM vAMka vastuno nathI paNa ekAMtavAdInI mithyASTino ja che. # syAdvAdamAM kumArilabhaTTanI saMmati & (rtana) dareka padArtha svarUpataH sat che, pararUpathI asat che tathA kSayopazama mujaba teno bodha thAya che. A vAta mAtra jainadarzana ja mAnya kare che - evuM nathI. mImAMsakadarzanamAM paNa A bAbata saMmata che. tethI ja mImAMsakamUrdhanya kumArilabha paNa mImAMsA zlokavArtika nAmanA graMthamAM jaNAvela che ke "haMmezA vastu svarUpathI sat che ane pararUpathI asat che. tamAma vastu sadA sadasaddhabhayAtmaka hovA chatAM paNa vastunuM koIka ja svarUpa keTalAka vidvAnone kyAreka jaNAya che, anya vidvAnone tenuM bIjuM svarUpa kyAreka jaNAya che." (sva) "vastumAtra saddaasadAtmaka che, ekAnekAtmaka che. chatAM vyaktine potAnA jJAnAvaraNAdi karmano jevo kSayopazama hoya, te mujaba ja vastumAM rahelA anaMtA guNadharmomAMthI amuka guNadharmono bodha thAya ii che' - A pramANe jaina siddhAntane samajavA dvArA kumArilabhaTTanI vAta spaSTapaNe samajAya che. bauddha :- (1) svarUpanI apekSAe vastunuM je astitva che te ja pararUpanI apekSAe nAstitva paDI che - evuM mAnI zakAya che. Ama "svarUpasApekSa astitva ane pararUpasApekSa nAstitva - A banne eka ja che' - tevuM siddha thaze. tethI saptabhaMgImAM je bIjo bhAMgo darzAvela hato, te prathama bhaMga karatAM te judo sAbita nahi thAya. kAraNa ke svakIya dravya-kSetra-kALa-bhAvane sApekSa evuM je ghaTasattva che, te ja parakIyadravya-kSetra-kALa-bhAvane sApekSa evuM ghaTanAstitva (= ghaTaasattva) che. bannemAM zabdataH pharaka che. arthataH koI taphAvata te bannemAM nathI. mATe saptabhaMgI nAmamAtra ja raheze. paramArthataH te svIkArya nahi thAya. astitva ane nAstitva pariNamana vibhinna kSa cAdAdI - (, sva) nA, tamArI vAta vAhiyAta che. vastunuM svarUpathI astitva ane pararUpathI nAstitva - A banne eka nathI, paraMtu judA che. AnuM kAraNa e che ke svadravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe vastunuM je astitva che te astitvarUpe pariName che, nAstitvarUpe pariNamatuM nathI. jyAre paradravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe je nAstitva che te nAstitvarUpe pariName che, astitvarUpe pariNamatuM nathI. mATe svataH astitva ane parataH nAstitva - A banne eka nathI. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * astitva-nAstitvapariNamanavicAraH 4/2 tathAhi - mRddravyasya piNDaprakAreNA'stitvaM ghaTaprakArAstitve pariNamati mRdravyasyaiva ca tantvAdirUpeNa nAstitvaM mRnnAstitvarUpe paTe pariNamatIti tayorna mitho'bhinnatA / ata eva bhagavatIsUtre "se rA nUNaM bhaMte ! atthittaM atthitte pariNamai, natthittaM natthitte pariNamai ? haMtA goyamA ! atthittaM atthitte ma pariNamai natthittaM natthitte pariNamai" (bha.sU.1/3/32) ityuktam / idamatrA'kUtam - upAdAnakAraNaM svopAdeyasvarUpeNa pariNamati / ataH upAdAnakAraNAstitvam upAdeyAstitvarUpeNa pariNamati / ataH 'astitvamastitvena pariNamatI tyuktam / tathA upAdAnakAraNasya kaH vijAtIyopAdAnakAraNarUpeNa asattvAd vijAtIyopAdAnopAdeyarUpeNa pariNamanaM na smpdyte| ataH vivakSitopAdAnakAraNasya avivakSitopAdAnarUpeNa nAstitvam avivakSitopAdAnopAdeyalakSaNanAstitvarUpeNa prinnmti| etadabhiprAyeNa 'nAstitvaM nAstitvarUpeNa pariNamatI'tyuktam / idaJcAtrAvadheyam - nAstitvaM na astitvA'bhAvAtmakam, yena vastuni nAstitvasya sarvathA 472 (tadi.) udAharaNa dvArA A vAtane samajavI hoya to ema kahI zakAya ke mATInA piMDamAMthI ghaTa niSpanna thAya tyAre mATI dravyanuM piMDasvarUpe je pUrvakAlIna astitva hatuM te uttarakALamAM ghaTAtmaka astitvamAM pariName che. tethI 'astitvanuM astitvarUpe pariNamana thAya che' Avo siddhAnta che. tathA taMtu Adi paradravyarUpe mATInuM astitva nathI. tannusvarUpe mRdravyanuM prastuta nAstitva ja mRdravyanAstitvasvarUpa paTamAM pariName che. tethI 'nAstitvanuM nAstitvamAM pariNamana thAya che' Avo jaina siddhAnta che. A ja kAraNasara astitva ane nAstitva paraspara judA che, eka nathI. AthI ja bhagavatIsUtramAM jaNAvela che ke 'he bhagavaMta ! zuM astitva astitvamAM pariName che anee nAstitva nAstitvamAM pariName che? hA, he gautama ! astitva astitvamAM pariName che ane nAstitva nAstitvamAM pariName che.' * upAdAnakAraNanuM svakAryarUpe pariNamana al (ma.) ahIM Azaya e che ke upAdAnakAraNa potAnA upAdeya kAryasvarUpe pariName che. tethI upAdAna kAraNanuM astitva upAdeya kAryanA astitvarUpe pariName che. AthI 'astitva astitvamAM pariName che' - A pramANe bhagavatIsUtramAM jaNAvela che. temaja eka upAdAnakAraNa vijAtIyaupAdAnakAraNarUpe asat che. tethI vijAtIyaupAdAnakAraNanA kAryarUpe paNa te pariNamatuM nathI. dA.ta. mATI dravya taMturUpe asat avidyamAna che. tathA taMtunA kAryasvarUpa paTarUpe mATI pariNamatI nathI. arthAt paTa mATIdravyanA nAstitvarUpa che. AthI kahI zakAya ke mATIdravyanuM taMtusvarUpe je nAstitva che te paTasvarUpa nAstitvamAM pariName che. paTa to mRdravyanAstitvasvarUpa che. Ama vivakSita upAdAnakAraNanuM avivakSitaupAdAnakAraNarUpe je nAstitva che te avivakSitaupAdAnakAryasvarUpa nAstitvamAM pariName che- tevuM phalita thAya che. A prakAranA AzayathI bhagavatIsUtramAM jaNAvela che ke 'nAstitva nAstitvarUpe pariName che.' * astitva-nAstitva svataMtra guNadharma (gyA.) A eka vAta ahIM khyAlamAM rAkhavI ke nAstitva e astitvanA abhAvasvarUpa nathI 1. tavuM jUnuM bhavanta ! astitvam astitve riLamati, nAstitva nAstitve riLamati ? hanta ! gautama ! astitvam astitva pariNamati, nAstitvaM nAstitve pariNamati / = Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/1 0 paraparyAyAH nAstitvena sambaddhAH 0 473 nirAkaraNamApadyeta / kintu astitvamiva nAstitvamapi atiriktaH guNadharma ev| kevalaM ghaTAdau .. paTAdiparyAyA astitvena asambaddhA iti paraparyAyA ucyante, na punaH sarvathA tatra te na sambaddhAH, , tatrA'pi nAstitvena teSAM sambaddhatvAt / tadidamabhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "dvividhaM hi / vastunaH svarUpam, astitvaM nAstitvaJca / tatra ye yatra astitvena pratibaddhA te tasya svaparyAyA ucynte| ye ma ca yatra nAstitvena sambaddhAH te tasya paraparyAyAH pratipAdyante iti nimittabhedakhyApanaparau eva sva-parazabdau, .. na tu kAM tatra sarvathA sarvandanirAkarAparo" (vi..ma.471 ) rUtiA. ___ itthaJca padArthapariNamanasya nAnArUpeNa sampatteH svadravyAdirUpeNa yad ghaTAstitvaM tato'nyadeva ka paradravyAdirUpeNa ghaTanAstitvamiti phlitmetaavtaa| ato na prathama-dvitIyabhaGgayoravyatireka iti rNi saptabhaGgI jinopadiSTA avyAhataiva mantavyA / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'astitva-nAstitve svarUpa-pararUpAbhyAM prativastu yugapad ke jenA lIdhe vastumAM nAstitvanI sarvathA bAdabAkI thavAnI samasyA UbhI thAya. paraMtu astitvanI jema nAstitva paNa vastuno svataMtra guNadharma che. phakta ghaTa vagere vastumAM paTAdiparyAyo astitvasaMbaMdhathI nathI joDAyA. mATe paTAdi ghaTanA paraparyAya kahevAya che. paraMtu paTAdi ghaTAdimAM sarvathA = koI paNa saMbaMdhathI joDAyelA nathI - evuM nathI. kema ke nAstitvasaMbaMdhathI paTAdiparyAyo ghaTamAM joDAyelA ja che. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravyAkhyAmAM jaNAvela che ke "vastunuM svarUpa be prakAre che. (1) astitva ane (2) nAstitva. temAM je guNadharmo je vastumAM astitvanI sAthe saMkaLAyelA hoya te tenA svaparyAya kahevAya che. tathA je guNadharmo je vastumAM nAstitvanI sAthe saMkaLAyelA hoya te tenA paraparyAyo kahevAya che. A rIte judA-judA nimittane (= judI-judI apekSAne) jaNAvanArA che ja "sva" zabda ane "para" zabda che. paraMtu te vastumAM amukaparyAyone (= paraparyAyone) sarvathA = vA ekAMte koI levA-devA ja nathI' - A pramANe tyAM paraparyAyanI vaMdhyAputranI jema bAdabAkI karavAnuM kAma "sva-para' zabdo nathI karatA." che saptabhaMgI avyAhata che (lya.) A rIte padArthanuM pariNamana judA-judA svarUpe thatuM hovAthI "ghaTanuM svadravya-kSetra-kALa -bhAvarUpe je astitva che tenA karatAM paradravya-kSetrAdirUpe ghaTanuM nAstitva alaga ja che' - tevuM uparokta vicAravimarzathI siddha thAya che. AthI ja saptabhaMgInA svadravya-kSetrAdisvarUpe astitva nAmano prathama bhAMgo ane pAradravya-kSetrAdisvarUpe nAstitva nAmano dvitIya bhAMgo paraspara abhinna nathI. mATe jinezvara bhagavaMte darzAvelI saptabhaMgI avyAhata ja che - ema samajavuM. Azaya e che ke saptabhaMgInA prathama ane dvitIya bhAMgA alaga-alaga hovAthI saptabhaMgI ja nyAyaprApta che. AthI "punarukti doSane ke saptabhaMgI bhAgI javAnI samasyAne prastutamAM koI avakAza raheto nathI' - evuM phalita thAya che. virAdhaka tarIkenuM astitva choDIe : AdhyAtmika upanaya :- "svarUpathI astitva ane pararUpathI nAstitva- A banne vastu alaga Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 * virAdhakatvena astitvaM tyAjyam / pa vidyamAne mitho bhinne Avazyake ca' iti kRtvA yadA asmAkaM mokSamArgArAdhakatayA astitvaM vartate tadA virAdhakatayA nAstitvamapi Avazyakam / virAdhakatayA nAstitvavirahe ArAdhakatayA asmadIyam astitvamapi atAttvikaM smpdyte| virAdhakatayA asmadIyA'stitvakAle ArAdhakatayA asmadIya- mastitvaM nizcayataH asambhavAspadam / ata ArAdhakavidhayA'smadIyA'stitvA''virbhAvAya yAvAn za prayAsa AvazyakaH tAvAneva prayAso virAdhakavidhayA'smadIyA'stitvavilayakRte AvazyakaH / tAttvikaH ke prAjJaH paripakva AtmArthI ArAdhakaH sadaiva svakIyaM virAdhakatayA astitvaM kAtsnyUna unmUlayituM - baddhakakSa eva syAt / nA'tra saMzete kazcid vipazcit / itthameva prakRtivicchedaprakaraNe jayatilakasUribhiH / "siddho'nantacatuSTayastrijagatIpUjyaH sadA zAzvataH" (pra.vi.pra.138) ityuktaM siddhasvarUpaM tUrNam Avirbhavet | |4/2IT. che tathA banne ekIsAthe hovA jarUrI che' - A bAbata AdhyAtmika dRSTie e rIte upayogI che ke ApaNe jyAre sAdhakasvarUpe astitva hoya tyAre virAdhakarUpe nAstitva hovuM paNa eTaluM ja agatyanuM che. jo virAdhaka tarIke ApaNe nAstitva (= asattva) na hoya to sAdhaka tarIkenuM ApaNuM astitva atAttvika banI jAya. virAdhaka tarIke ApaNuM astitva hoya ane ArAdhaka tarIke paNa ApaNuM astitva hoya tevuM nizcayathI zakya nathI. tethI sAdhakarUpe ApaNA astitvane pragaTAvavA mATe jeTalo prayatna ' karavAnI jarUra che, teTalo ja prayatna virAdhaka tarIkenuM ApaNuM astitva nAbUda karavA mATe Avazyaka che. sAcA, sArA, samaju ane pAkA AtmArthI ArAdhaka jIvo virAdhaka tarIkenuM potAnuM astitva pUrNatayA ravAnA karavA satata prayatnazIla hoya ja - e bAbatamAM koI paNa vidvAna zaMkA karatA nathI. tathA A rIte ja prakRtivicchedaprakaraNamAM darzAvela siddhasvarUpa jhaDapathI pragaTe che. tyAM Agamika AcArya jayatilakasUrijIe jaNAvela che ke "sadA kevalajJAnAdi anaMta catuSTayayukta, traNa jagatathI pUjya siddha bhagavaMta zAzvata hoya che." (4/9) ( lakhI rAkho DAyarImAM.. * vAsanAnI AdhArazIlA parivartanazIlatA che. upAsanAnI AdhArazIlA sthiratA che. * ekalI sAdhanA svarganA khaMbhAtI tALAne khole che. upAsanA muktidvAre lAgela khaMbhAtI tALAne khole che. * buddhi vakratAnI bahenapaNI che. zraddhA saraLatAnI sakhI che. * vAsanA kevaLa bhogalakSI che. upAsanA tyAgalakSI che, yogalakSI che, upayogalakSI che. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/20 * kathaJcitpariNAmitvArthapradarzanam / 475 *havaI e saptabhaMgI bhedabhedamAM joDAI chai - *paryAyArtha bhinna vastu chaI, dravyArthaI abhinno re; kramaI ubhaya naya jo arpajaI, to bhinna naI abhinno re 4/10 (50) zrata che paryAyArthanAthI sarva vastu dravya-guNa-paryAya lakSaNaI kathaMcit bhinna ja chaI (1). dravyArthanayathI kathaMcit | abhinna ja chai. je mATaI guNa-paryAya dravyanA ja AvirbhAva-tirobhAva chad (2). imAM saptabhaGgIM bhedA'bhedayoH dharmayoH yojayati - 'paryAyeti / paryAyArthamate bhinnaM sarvaM dravyArthato'pRthak / mAtomartha tarka misADamanna taDuta 4/10 prakRte daNDAnvayastvevam - sarvaM paryAyArthamate bhinnam, dravyArthato'pRthak / kramArpitobhayaM (cet?) ma tarhi tad bhinnA'bhinnam ucyate / / 4/10 / / (1) paryAyArthamate = paryAyArthikanayAbhiprAye sarvaM dravya-guNa-paryAyalakSaNaM vastu bhinnaM = kathaJcida ra bhinnameva vrtte| (2) dravyArthataH = dravyArthikanayA'bhiprAyataH sarvaM dravya-guNa-paryAyalakSaNaM vastu ka apRthaka = kathaJcidabhinnameva vartate, yato guNa-paryAyau dravyasyaivA''virbhAva-tirobhAvau stH| AvirbhAva Ni -tirobhAvau hi svAzrayarUpeNaiva kathaJcit prinnmtH| kathaJcitpariNAmitvAnna dravya-guNa-paryAyANAM kA pArthakyamiti dravyAstikanayAbhiprAyaH / "parasparasApekSatvaM kathaJcitpariNAmitvazabdasya arthaH" (bR.dra.sa.adhi. ra/89) rUti vRdadravyasabrahavRttivArI avataraNikA - have graMthakArazrI saptabhaMgIne bheda ane abheda nAmanA guNadharmomAM yoje che : maka bhedabhedamAM samabhaMgInI yojanA zlokArtha - dareka vastu paryAyArthikanayanA matathI bhinna che, dravyArthikanayathI abhinna che. paryAyArthika ane dravyArthika nayanI kramazaH arpaNa karavAmAM Ave to sarva vastu bhinnabhinna kahevAya che. (4/10) vyAkhyAthI - A jagatamAM dravya, guNa ane paryAya - kula traNa vastu che. athavA ema paNa che, kahI zakAya ke vizvavartI tamAma vastuono dravya, guNa, paryAyamAM samAveza thAya che. (1) paryAyArthikanayanA abhiprAyathI dravya, guNa ane paryAya svarUpe rahelI tamAma vastuo paraspara kathaMcit bhinna ja che. . A bhedAbhedasaptabhaMgIno prathama bhAMgo (= prakAra) samajavo. (2) dravyArthikanayanA abhiprAyathI dravya -guNa-paryAyAtmaka tamAma vastu paraspara kathaMcita abhinna ja che. kAraNa ke guNa ane paryAya to dravyanA ja AvirbhAva ane tirobhAva svarUpa che. AvirbhAva ane tirobhAva potAnA AzrayarUpe ja kathaMcita pariName che. AzrayasvarUpa dravya ane temAM Azrita AvirbhAva-tirobhAvasvarUpa guNa-paryAya kathaMcita pariNAmI hovAthI pRthapha = bhinna nathI - A dravyArthikanayano abhiprAya che. "ahIM "kathaMcit pariNAmitva' zabdano artha che paraspara sApekSatA" - Ama bRhadravyasaMgrahavyAkhyAkAra brahmadevajI jaNAve che. ? prastuta gAthAnI avataraNikA + Tabo dha.mAM nathI. je ma.mAM "paryAyAratha' pATha. ko.(1)no pATha lIdho che. # ma.+zAM.klA.(2)mAM 'dravyArathaI pATha ko.(2)no pATha lIdho che. je A.(1)mAM "te mATaeN pATha. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 0 bhedAbhedasaptabhaGgInirUpaNam / 4/10 Pii anukramAM jo 2 (= ubhaya) naya dravyArthika-paryAyArthika arpayaI, to kathaMcit bhinna (naI = ane) sa kathaMcit abhinna kahiyaI (3) I4/10 pa (3) kramArpitobhayaM = krameNa paryAyArthika-dravyArthikanayayoH arpaNA asti cet ? tarhi tat = yA sarvaM dravya-guNa-paryAyalakSaNaM vastu bhinnA'bhinnaM = kathaJcid bhinnaM kathaJciccA'bhinnam ucyate / - prathama-dvitIyayoH bhaGgayoH ekaikanayapravRttiH, tRtIye cobhynyprvRttiH| iyAMstu vizeSo yaduta pUrva (4/9) sadasattvasaptabhaGgyAM tRtIyabhaGge'vaktavyatvaM yugapadubhayanayArpaNayA darzitam, iha ca 2 / bhedAbhedasaptabhaGgyAM tRtIyabhaGge bhedAbhedobhayaM kramikobhayanayArpaNayopadarzitam, pUrvAcAryaH svagrantheSu ke tRtIya-caturthabhaGgayoH kramabhedena nirdiSTatvAt, avaktavyatvasya bhagavatIsUtra-sUtrakRtAGgasUtravRtti-sammatiNi tarkavRtti-vizeSAvazyakabhASyavRtti-tattvArthabhASyasiddhasenIyavRtti-syAdvAdakalpalatA-prameyaratnakoza-jayadhavalA-pravacana # guNa-paca dravyanI avasthAvizeSa svarUpa : dravyArthikanaya & spaSTatA :- dariyAmAM bharatI ane oTa Ave. paraMtu te banne dariyAthI bhinna nathI. dariyo ja kathaMcit bharatIsvarUpe pariName che ane dariyo ja kathaMcita oTasvarUpe pariName che. dariyo ane bharatI paraspara sApekSa che. dariyo ane oTa paNa paraspara sApekSa che. dariyAnI ja vizeSa prakAranI vardhamAna avasthA eTale bharatI tathA dariyAnI ja vizeSa prakAranI hIyamAna avasthA eTale oTa, dariyo = dravya, bharatI = AvirbhAva ane oTa = tirobhAva. guNa ane paryAya dravyanA cokkasa prakAranA AvirbhAva ane tirobhAva svarUpa che. AvirbhAva ane tirobhAva dravyanI ja vizeSa prakAranI avasthA che. dravya ja kathaMcit te te avasthArUpe pariName che. dravya ane tenI avasthA banne paraspara sApekSa che. avasthA che, kadApi avasthAviziSTa padArthathI judI nathI hotI. tethI AvirbhAva ane tirobhAva svarUpa dravyadazAvizeSAtmaka guNa ane paryAya dravyathI kathaMcit abhinna ja che. A pramANe dravyArthikanayanuM maMtavya che. jyAre paryAyArthikamate dravya, guNa ane paryAya paraspara kathaMcita bhinna che. kAraNa ke te traNeyanA nAma, saMkhyA, lakSaNa vageremAM bheda che. A vAta pUrve (2/16) samajAvela ja che. 6 bhedabheda samabhaMgInA trIjA bhAMgAmAM vizeSa khulAso 9 (3) paryAyArthikanI ane dravyArthikanI kramazaH arpaNA = vivakSA (= gaNatarI ke mukhyatA) karavAmAM Ave to dravya-guNa-paryAyasvarUpa tamAma vastu paraspara kathaMcita bhinna ane kathaMcit abhinna kahevAya che. A bhedabhedasaMbaMdhI saptabhaMgIno trIjo bhAMgo che. prathama ane bIjA bhAMgAmAM phakta eka -eka nayanI vivekSA che. jyAre prastuta trIjA bhAMgAmAM paryAyArthika ane dravyArthika banne nayanI vivaphA che. paNa kramazaH vivekSA che. ATalI vizeSatA che. bIjI vizeSatA e che ke pUrve (49) sa-asagocara saptabhaMgImAM avaktavyatva nAmano trIjo bhAMgo be nayanI yugapat vivakSA karIne darzAvela hato. jyAre ahIM bhedabhedasaptabhaMgImAM be nayanI kramazaH arpaNa karIne avaktavyatvanA badale bhedAbheda nAmano trIjo bhAMgo darzAvela che. kAraNa ke pUrvAcAryoe potAnA granthomAM trIjA, cothA bhAMgAne judA-judA kramathI dekhADela che. te A mujaba samajavuM. avaktavyatva dharma trIjA bhAMgA tarIke bhagavatIsUtra, sUyagaDAMgasUtravyAkhyA, saMmatitarkavRtti, vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRtti, tattvArthabhASyasiddhasenIyavRtti, Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/10 , vibhinnanayadRSTyA apramattatA-maitryAdibhAvopabRMhaNam 0 477 sAravI (ma.pU.12/10/H.466 pR.164, sU..ra/1/99, sa.ta.9/36, 3/66, vi.sA.mA.matta.kR.22rUra, tA.si.1/rU9, cA..na.7/rarU, pra.va.pR.93, va.prA.jha..M.TI.94/mA.9/9.986, .sA.991) tRtIyamarUpe cAdaHirtnaakraa''ptmiimaaNsaa'ssttshsrii-syaadvaadmnyjrii-nyopdesh-nyckrsaar-sptbhnggiimiimaaNsaa-ssdddrvyvicaar -jainasyAdvAdamuktAvalI-saptabhaGgItaraGgiNI-paJcAstikAya-pravacanasAravRttipariziSTa-tattvArtharAjavArttika pa -tattvArthazlokavArtika-kArtikeyAnuprekSAvRtti-brahmasUtrazAGkarabhASya-brahmasUtrabhAskarabhASyAdau (syA.2 4/18+7/53, H.mI. .sA.9/94, cA.ma.rarU, nayo.zno.6, ..sa.pR.9rU7, sa..pR., dra.pR.30, nai.mu.ra/111, sa.ta.kR.2, T 5.1.94, pra.sa.pari pR.464, tArA.vA.2/6 pR.24 vA.pU., ta.zno.vA.2/6/pR.228, T. IT. - 224+rU99, sa bra.sU.2/2/33 zA.bhA. + bhA.bhA.) ca caturthabhaGgarUpeNa upalabdherityavadheyam anekshaastraarthsndrbhpraaynnaiH| / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - paryAyArthikanayAbhiprAyaM pradhAnIkRtya 'asmadIyazuddhaguNa-paryAyA / asmadbhinnAH' iti vimRzya utpannazuddhaguNa-paryAyAnucchedakRte anutpannazuddhaguNa-paryAyasamutpAdakRte ca ka sAvadhAnatayA asmAbhiH samyag yatitavyam / evaM pramAdavazaparityaktaparizuddhaguNa-paryAyAn prANino rNi vilokya dravyArthikanayAbhiprAyaM pradhAnIkRtya 'tadIyadhruvAtmA'bhinnazuddhaguNa-paryAyAH tirobhAvazaktyA santyeva' ityabhyupagamya teSu dveSAdikaM pratirudhya maitryAdibhAvanAH bhAvayitavyAH / itthamasmadIyabhAvaprANasaMrakSaNAya nayadvayasamucitopayogakaraNaM zreyaskaram / tatazca zAntasudhArasavRttau darzitam "anAhatamakhaNDaM sanAtana siddha svAmAvivaM hita mokSasuve" (zA.su./4 ) suttama cAtunA4/10nA. syAdvAdakalpalatA, prameyaratnakoza, kaSAyaprAbhUtanI jayadhavalA vyAkhyA, pravacanasAra vagere graMthomAM jaNAvela che. tathA syAdvAdaratnAkara, AptamImAMsA, asahasrI, syAdvAdamaMjarI, nayopadeza, nayacakrasAra, saptabhaMgImImAMsA (zivAnaMdakRta), SaDUdravyavicAra (buddhisAgarasUrikRta), jainasyAdvAdamuktAvalI (yazasvatsAgarakRta), saptabhaMgI taraMgiNI, paMcAstikAya, pravacanasAravRtti pariziSTa, tattvArtharAjavArtika, tattvArthaslokavArtika, kArtikeyAnuprekSAvyAkhyA, brahmasUtra zAMkarabhASya, brahmasUtrabhAskarabhASya vagere graMthomAM avaktavyatva cothA bhAMgAmAM jaNAvela che. AthI vividha zAstrArthanA saMdarbhone zodhavAmAM parAyaNa lokoe khyAla rAkhavo ke vividha graMthomAM saptabhaMgInA trIjA-cothA bhAMgAmAM A pramANe kramabheda jovA maLe che. zuM * nayano kevI rIte upayoga karavo ? te zIkhIe ke AdhyAtmika upanaya :- paryAyArthikanayanA abhiprAyane kendrasthAne goThavI, "ApaNA zuddha guNa ane . nirmaLa paryAyo ApaNAthI bhinna che' - Ama vicArI utpanna thayelA zuddha guNa-paryAya nAza na pAme tathA anutpanna nirmaLa guNa-paryAya utpanna thAya te mATe sAvadhAna banI satu puruSArtha Acaravo. tathA be pramAda-gaphalatanA lIdhe sAmenI vyakti potAnA guNAdine gumAvI bese tevuM jovA maLe tyAre dravyArthikanayanA abhiprAyane kendrasthAne sthApita karI "tenA dhruva AtmAthI abhinnapaNe tenA zuddhaguNa-paryAyo tirobhAve tyAM hAjara ja che' - evuM hRdayathI svIkArI tenA pratye dveSa-durbhAva thato aTakAvI, sadUbhAva-maitrI vagere bhAvone TakAvI rAkhavA. A rIte ApaNA bhAvaprANane TakAvI rAkhavA paryAyArthika ane dravyArthika nayano samucita upayoga karavo hitakArI che. tenAthI zAMtasudhAravyAkhyAmAM darzAvela mokSasukha sulabha bane. tyAM kahela che ke "mokSasukha e (1) anAhata-avyAhata, (2) akhaMDa, (3) sanAtana, (4) siddha (= prasiddha ke niSpanna), (5) svAbhAvika ane (2) hitasvarUpa che." (4/10) Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 4/2 * avaktavyabhaGgaparAmarza: 0 jo ekadA ubhaya naya gahiI, to "avAcya te lahiI re; ekaI ja zabdaI ekaI ja vAraI, doI artha navi kahiI re 4/11aaaa (51) zrata jo (ekadAka) eka vAra (ubhaya=) baI nayanA artha (gahiI=) *vivaliyaI, to teha avAcya se lahiI.5 aNakahivA yogya te avAcya kahiI. je mATaI ekaI ja zabdaI ekaI (ja) vAraI (doIs) 2 artha na kahiyA joI. pa avaziSTabhaGgAnupadarzayati - 'avAcyatAmiti / avAcyatAM labhetaiva yugpdubhyaarpnne| yugapadekazabdAnna padArthadvayamucyate / / 4/11 // prakRte daNDAnvayastvevam - yugapadubhayArpaNe avAcyatAm eva lbhet| ekazabdAd yugapat za padArthadvayaM na ucyate / / 4/11 / / ka (4) yugapat = samakAlam ubhayArpaNe = dravyArthika-paryAyArthikanayAbhipretArthadvayamukhyatvavivakSaNe Ni sati sarvaM dravya-guNa-paryAyalakSaNaM vastu avAcyatAm = ekena zabdena avaktavyatAm eva labheta; ___ ekena zabdena yugapad mukhyatayA dvayorarthayorapratipAdanAt / na hi bhedazabdasya abhedazabdasya vA kevalasya anyonyAbhAva-tAdAtmyayoH ubhayoH arthayoH pratipAdanazaktiH vartate / ato yugapad nydvyaaavataraNikA :- graMthakArazrI bhedabhedagocara saptabhaMgInA bAkInA cAra bhAgAne dekhADe che ke - * avaktavyatva vize vaktavya che zlokArtha :- ekIsAthe banne nayanI arpaNa karavAmAM Ave to vastu avAcyatAne prApta kare che. kAraNa ke eka zabdathI ekIsAthe be padArtha (mukhyatayA spaSTapaNe) kahI zakAtA nathI. (4/11) vyAkhyArtha - dravyArthikanayane ane paryAyArthikanayane mAnya evA padArthane ekIsAthe mukhyarUpe gaNavAmAM Ave to dravya-guNa-paryAya svarUpa tamAma vastu eka zabda dvArA to avAcyatAne = avaktavyatAne ja va prApta kare che. kAraNa ke eka zabda vaDe ekasAthe be viSayanuM (bheda ane abheda bannenuM) pratipAdana mukhyapaNe thaI zakatuM nathI. mATe saptabhaMgIno cotho bhAMgo vastunA avaktavyavasvarUpane darzAve che. gra Azaya e che ke dravya-guNAdimAM paryAyArthikanayane mAnya bheda ane dravyArthikanayane mAnya abheda A bannenuM kevaLa "bheda' zabdathI ke phakta "abheda' zabdathI pratipAdana thaI na zake. kAraNa ke 'bheda' zabdanI zakti kevaLa anyonyAbhAvamAM ja rahelI che. tathA "abheda' zabdanI zakti phakta tAdAbhyamAM ja rahelI che. anyonyAbhAva ane tAdAbhya A banne arthamAM koI eka ja zabdanI zakti rahetI nathI. mATe paryAyArthika ane dravyArthika banne nayanI ekIsAthe vivakSA karIne vastunuM svarUpa kevuM che ? vastu kevI che ? Avo prazna karavAmAM Ave to ema ja kahevuM paDe ke "vastunuM svarUpa eka zabdathI batAvI * A.(1)mAM "vAci pATha. # ko.(12)mAM "ja che. pustakomAM nathI. je pAThA. 1 vicArai; to hai paNi artha vicAraNAi vivaphA bheda jANavAM. T 'aNakahivA yogya te avAcya kahiI, eka zabda A pATha pA.+B(2)mAM che. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 479 4/12 * puSpadantAdipade pratipAdakatAvicAraH saMketita zabda paNi eka ja saMketita rUpa kahaI, paNi 2 rUpa spaSTa na kahI sakaI. rpaNAyAM vastusvarUpam ekena zabdena vAcyatAM nopalabhate / itthaM kathaJcidavaktavyatvabhaGgo labdhAtmalAbhaH saptabhaGgyAmityavadheyam / atha sAGketikazabdena tathApratipAdanasambhavAd vAcyatA syAditi cet ? na, sAGketikazabdenApi yugapadekameva saGketitamarthasvarUpaM pratipAdyate, na tu dve arthasvarUpe ma yugapat sphuTaM tena prtipaadyte| na hi sAGketikazabdenA'pi bhedatvena bhedaH abhedatvena cA'bhedaH of mukhyatayA yugapat prtipaadyte| ataH tenA'pi dravya-guNa-paryAyAtmakavastugatabhedAbhedau yugapad mukhyatayA spaSTaM nirUpayitumazakyAveva / itthaM yugapad nayadvayArpaNAyAM vastu kathaJcid avaacytaamevaavaapnoti| etena puSpadantAdizabdasya yugapat sUryAcandramasoH pratipAdakatvamiva sAGketikapadasyaikadA bhedA- paNa zakAya tema nathI. vastu eka zabdathI vAcya nathI." Ama saptabhaMgInA cothA bhAMgAmAM kathaMcita avaktavyatA (= avAcyatApotAnuM sthAna meLave che. A vAta vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. zaMka :- () bhale "bheda' zabda dvArA ke "abheda' zabda dvArA yugapatuM ubhayanayasaMmata arthanuM pratipAdana thaI na zake. paraMtu koI sAMketika zabda dvArA to dravyArthika-paryAyArthikana drayamAnya padArthanuM ekIsAthe nirUpaNa thaI zake che. dA.ta. "bhedabheda ke "ghaTa-paTa' zabdano saMketa bheda ane abheda banne arthamAM karavAmAM Ave to "bhedabheda ke "ghaTa-paTa' zabdano prayoga karavAthI vastumAM ekIsAthe bhedabhedano bodha thaI zake che. Ama sAMketika zabda dvArA dravya-guNAdi vastumAM yugapad nayadrayasaMmata viSayanuM pratipAdana saMbhavita hovAthI vastu vAcya = vaktavya banaze. mATe yugapatu nayadrayanI vivakSA karavAmAM Ave to sa vastune avAcya (= avaktavya) kahevI vyAjabI nathI. 6 sAMketika zabda paNa azakta prada samAdhAna :- (na, sA) tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke sAMketika zabda paNa saMketa anusAra ekIsAthe vastunA eka ja svarUpane mukhyapaNe spaSTatayA jaNAve che. sAMketika zabda paNa ekIsAthe vastunA sa. be svarUpane mukhyarUpe spaSTapaNe jaNAvavA mATe zaktimAna nathI. hA, nayadrayaviSayabhUta bheda ane abheda bannenuM ekIsAthe "avaktavyatva' zabda dvArA pratipAdana thaI zake che. paNa tenAthI spaSTapaNe (arthAt bhedavarUpe bhedanuM ane abhedatvarUpe abhedanuM) pratipAdana thaI zakatuM nathI. tethI "bhedabheda' ke "ghaTa -paTI vagere sAMketika zabda dvArA paNa dravya-guNa-paryAyAtmaka vastumAM rahela bhedabhedanuM ekIsAthe mukhyapaNe spaSTatayA nirUpaNa thavuM zakya ja nathI. tethI nayadrayanI yugapatu vivakSA karavAmAM Ave to vastu kathaMcit avAgye ja banI jAya che. tethI saptabhaMgInA cothA bhAMgAmAM avaktavyatvano niveza vyAjabI ja che. pUrvapakSa :- (rtana) sAMketika zabda dvArA ekI sAthe be vastunuM pratipAdana na thaI zake. A vAta barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke eka zabda dvArA be vastunuM pratipAdana thatuM hoya tevuM lokavyavahAramAM jovA maLe che. dA.ta. "puSpadaMta" nAmano zabda sUrya ane caMdra - bannenuM ekIsAthe pratipAdana kare che. puSpadaMta' zabdanI zakti sUrya-caMdra banne arthamAM hovAthI tenAthI jema yugapat sUrya ane candra bannenuM Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 * ekoktyA arthapratipAdanaparAmarzaH . 4/12 sa puSpadaMtAdika zabda paNa ekokti caMdra-sUrya kahaI, paNi bhinnokti na kahI sakaI. pa 'bhedavAcakatvasambhavAditi nirastam, puSpadantAdipadasyA'pi ekoktyA sUryAcandramasoH pratipAdakatvAt, na tu bhinnoktyA; "ekayoktyA puSpadantau divAkara-nizAkarau" (a.ko.kAM.1/10) iti amarakozavacanAt "puSpadantau puSpavantAvekoktyA 1 zazi-bhAskarau" (a.ci.2/124) iti abhidhAnacintAmaNivacanAcca / "tena puSpadantapadAdekakAle sUryatva za -candratvAbhyAM sUryAcandramasoH bodhe'pi na kSatiriti" madhyamaparimANa-syAdvAdarahasye (kA.5/pR.290) vyaktam / ka yathA caitattathA vibhAvitamasmAbhiH jayalatAbhidhAnAyAM tadvRttau (bhAga-2/pR.290) iti tato'vaseyam / pratipAdana thAya che, tema koIka (bhedabheda ke ghaTa-paTa vagere) sAMketika pada dvArA dravya-guNa-paryAyAtmaka vastumAM rahela paraspara bheda ane abheda bannenuM ekIsAthe pratipAdana thaI zake che. Ama paryAyArthika ane dravyArthika nayanI yugapat vivakSA karavAmAM Ave to paNa vastunuM svarUpa sAMketika zabdathI vAcya = pratipAdya banI zake che. tethI "yugapata nayakrayavivakSA karavAthI vastu avAcyatAne prApta kare che - tevI vAta yogya nathI. mATe saptabhaMgIno cotho bhAMgo asaMgata che. * puSpadaMtAdi sthale zAdabodhanI vicAraNA ja uttarapakSa :- (puSya) tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke "puSpadaMta' vagere zabdo paNa eka uktithI ja sUrya ane caMdra bannenA pratipAdaka che, bhinna uktithI nahi. kAraNa ke amarakozamAM jaNAvela che ke "puSpadanta zabda eka uktithI sUrya ane candra bannenuM pratipAdana kare che." abhidhAnaciMtAmaNi mAM nAmanA kozamAM kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrAcAryajIe paNa jaNAvela che ke "puSpadaMta ane puSpavaMta zabda eka uktithI sUrya-candra bannenuM nirUpaNa kare che. tethI "puSpadaMta' zabda ekIsAthe sUryatvarUpe sUryano bI ane caMdravarUpe caMdrano bodha karAve to paNa amArA matamAM koI doSa Avato nathI - A pramANe Dga madhyamaparimANa syAdvAdarahasya nAmanA graMthamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare jaNAvela che. je ' rIte A hakIkata ekadama spaSTa thAya te rIte madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthanI jayalatA (bhAga2) nAmanI vyAkhyAmAM ame (dravyAnuyogaparAmarzakAra-karNikAkAra-suvAsakAra yazovijaya gaNIe) vivecana karela che. tethI jijJAsu vAcakavarge tyAMthI adhika vigata jANI levI. spaSTatA :- puSpadanta' zabda sAmAsika che. samAsagarbhita A puSpadaMta' padanI zakti sUrya ane candra bannemAM rahelI che. mATe ekIsAthe sUrya ane candra banneno te bodha karAve che. paraMtu phakta ekaluM "puSpa' pada ke ekaluM "danta pada to sUrya ke candra bemAMthI ekeyano bodha karAvI zakatuM nathI. kAraNa ke bhinna bhinna rUpe, svataMtrarUpe "puSpa' zabdanI ke "data' zabdanI sUryamAM ke candramAM zakti rahelI nathI. Ama ekoktithI = eka uccAraNathI (= akhaMDapadarUpe bolavAthI) ja "puSpadaMta' pada dvArA sUrya ane caMdrano bodha thAya che, paNa puSya ane datta be chUTA chUTA zabdanuM alaga-alaga uccAraNa karavAthI (= bhinna uktithI) sUrya ke caMdra bemAMthI ekeyano bodha ja thato nathI, to yugapat banneno bodha bhinnoktithI thavAno to koI savAla ja raheto nathI. tethI bhinnoktithI yugapata bheda ane abheda Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/11 * bhinnoktyA nirUpaNasamarthanam 481 anaIM 2 nayanA artha mukhyapaNaIM to bhinnokita ja kahivA ghaTaIM. ityAdika yukti zAstrAntarathI jANavI. / / 4/11/ sa pa athAstvatrApyekoktyA sAGketikapadasyaikadA bhedatvA'bhedatvAbhyAM bhedAbhedayorbodhakatvamiti cet ?, na, iha paryAyArthika-dravyArthikanayAbhimatayoH bhedA'bhedayoH yugapad mukhyarUpeNa jijJAsitayoH bhinnayoktyaiva pratipAdayituM yuktatvAt / itthameva sptbhnggiicturthbhnggotthaapkjijnyaasaashmnsmbhvaat| ekapadAntarbhAvena sAGketikapadAt tatpratipAdane tu 'kasya nayasya prakRte ko viSayaH ?' iti na jijJAsAyAH praznasya vA samAdhAnaM naiva syaat| tatkRte bhinnayaivoktyA tannirUpaNaM nyAyyam / na carza sAGketikapadenA'pi bhinnoktyA yugapad mukhyarUpeNa prakRte dravyArthika paryAyArthikanayaviSayapratipAdanaM banneno mukhyapaNe spaSTatayA bodha karAvavA mATe sAMketika pada paNa zaktimAna nathI - tevuM phalita thAya che. tethI samabhaMgInA cothA bhAMgA svarUpe avaktavyatvano nirdeza vyAjabI ja che tema samajavuM. pUrvapakSa :- (pradhAstra.) jo 'ekoktithI puSpadaMta vagere zabda yugapat sUrya ane candra banneno bodha karAvI zake' - tevuM tamane mAnya hoya to prastutamAM paNa "ekoktithI (ekapadaaMtarbhAva karIne uccAraNa karavA dvArA) 'bhedAbheda' ke 'ghaTa-paTa' vagere sAMketika pada dravya-guNa-paryAyAtmaka vastumAM bhedatvarUpe bhedano ane abhedatvarUpe abhedano bodha yugapat karAvI zake che" - AvuM mAnI zakAya che. banne sthaLe yukti to samAna ja che. tathA A pramANe mAnya karavAthI yugapat nayadrayanI vivakSA karavAmAM Ave to paNa vastu avAcya nahi paNa vAcya ja banaze. tethI saptabhaMgIno cotho bhAMgo asaMgata jaNAya che. - * ekoktithI ane bhinnoktithI arthapratipAdana vicAra uttara pakSa :- (na, 4.) nA, tamArI A dalIla vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke prastutamAM paryAyArthikanayane ane dravyArthikanayane mAnya bane tevuM dravya-guNa-paryAyAtmaka vastunuM svarUpa judA-judA zabda dvArA ekI sAthe jaNAvavuM hoya to zuM kahI zakAya ?' AvA prakAranI jijJAsA saptabhaMgInA cothA bhAMgAnI prayojaka che. tethI paryAyArthikanayane mAnya evo dravya-guNAdino bheda ane dravyArthikanayane mAnya sa evo dravya-guNAdino abheda ekIsAthe mukhyarUpe prastutamAM jijJAsAno viSaya bane che. tethI banne nayano mata judA-judA zabda dvArA ja batAvavo yuktisaMgata che. to ja jijJAsune spaSTapaNe khyAla AvI zake ke 'A viSaya paryAyArthikanayano che tathA pelo viSaya dravyArthikanayano che.' eka ja sAMketika zabda (dA.ta.ghaTa) dvArA ke eka ja sAMketika sAmAsika padanuM (dA.ta. 'bhedAbheda' ke 'ghaTa-paTa' padanuM) ekapadaaMtarbhAva karIne uccAraNa karavA dvArA jo yugapat bhedAbhedanuM mukhyarUpe pratipAdana karavAmAM Ave to jijJAsune 'dravyArthikanayano viSaya kayo ? ane paryAyArthika nayano viSaya kayo ?' tenuM spaSTapaNe bhAna thaI na zake. tethI samabhaMgInA cothA bhAMgAnI prayojaka evI jijJAsAnuM zamana karavA mATe ekapadaaMtarbhAvathI uccAraNa karyA vinA ja (arthAt bhinnoktithI judA-judA be zabdano alaga-alaga prayoga karavA dvArA ja) yugapat nayadrayaviSayanuM mukhyarUpe pratipAdana karavuM jarUrI banI jAya che. paraMtu tevuM koI sAMketika pada paNa nathI ke je bhinna uktithI nayadrayaviSayanuM yugapat mukhyarUpe spaSTapaNe pratipAdana karI zake. mATe = Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 che "sapurata.." cAyatho : 4 4/1 pa zakyam , yato na jAtucid ekazabdAd = ekasmAt sAGketikAdapi padAd yugapat = sahaiva padArthadvayaM - = vAcyArthadvitayam ucyate = pratipAdyate kenA'pi bhinnoktyA mukhyatayA spaSTam / ata eva tadA vastu kathaJcid avAcyatAM labhetaiva / tatazca saptabhaGgyAM caturtho'pi bhaGgo labdhAvakAza iti mantavyam / bhedA'bhedayoH yugapada'rpaNAyAM tu 'sakRduccaritaH zabdaH sakRdevArthaM gamayatIti nyAyAd ze ekazabdasyA'nekArthAnAM yugapadabodhakatvAdavaktavyatvamatra avseym| tevI jijJAsA ke prazna upasthita thAya tyAre guru bhagavaMte ema ja kahevuM paDe che ke "dravyArthika ane paryAyArthika nayanI dRSTie dravya-guNa-paryAyanuM svarUpa ekIsAthe mukhyarUpe spaSTapaNe zabda ke pada dvArA tame jANavA mAMgatA ho to te zakya nathI. kAraNa ke yugapatuM mukhyarUpe spaSTapaNe nayadrayaviSayano vAcaka koI zabda ke pada vizvamAM vidyamAna nathI. jenuM vAcaka koI pada na hoya te vastu ApameLe avAcya (= zabda ke pada dvArA avaktavya) banI jAya che. eka sAMketika padathI paNa ekIsAthe be arthanuM bhinna uktithI mukhyatayA spaSTapaNe pratipAdana karavAnuM koInA paNa dvArA kyAreya paNa zakya nathI. Ama saptabhaMgInA cothA bhAMgA svarUpe avaktavyatva sthAnane prApta kare che. tethI kathaMcit avaktavyatvane paNa saptabhaMgImAM sthAna ApavuM yuktisaMgata ja che - tema mAnavuM joIe. - eka vAra bolAyelA zabdathI eka ja arthanuM bhAna - (meA.) paryAyArthikanayane mAnya evo dravya-guNa-paryAyano bheda tathA dravyArthikanayane mAnya evo paS dravya-guNAdino abheda - A banne vize yugapat vivakSA karavAmAM Ave to paNa ekIsAthe eka zabda tA dvArA te banneno bodha nahi thaI zake. kAraNa ke "eka vAra bolAyelo zabda eka vAra ja arthano bodha " karAve che.' - A pramANeno nyAya = kAyado = niyama che. A niyamanA lIdhe eka zabda ekasAthe > aneka arthano bodha = zAbdabodha karAvI zakato nathI. mATe yugapatu banne nayanA viSayano mukhyarUpe spaSTapaNe bodha karavo hoya to te eka zabdazaktino viSaya na hovAthI avAcya banI jAya che. mATe saptabhaMgInA cothA bhAMgAmAM avaktavyatvano niveza karavo jarUrI che - tema jANavuM. 6 seMdhava' sthaLe zAbdabodha vimarza spaSTatA :- akSa, go, seMdhava, hari vagere zabdonA aneka artha che. tema chatAM akSa vagere zabda eka vAra bolavAthI yugapatu ke kramazaH tenA tamAma arthono bodha thato nathI. paraMtu te zabdanA jeTalA arthano zAbdabodha karAvavo hoya teTalI vAra te te zabdano prayoga karavo jarUrI bane che. A hakIkata zabdazAstranipuNa sarva vidvAnone mAnya che. tethI tenA uparathI eka tAraNa nIkaLe che ke eka vAra bolAyelo zabda eka vAra ja potAnA arthano zAbdabodha karAve che. jo A niyama mAnya karavAmAM na Ave to bhojana karato mANasa "sejavam sAna' A pramANe bolaze tyAre zrotA "laiMghava' padathI vAcya evA ghoDA, vastra, mANasa, mIThuM. A badhAne ekIsAthe lAvavAnI pravRtti karaze. paraMtu tevuM banatuM nathI. bhojana prakaraNanA AdhAre zrotA "laiMdhava' padanA aneka vAcyArthomAMthI phakta mIThuM (namaka) lAvavAnI ja pravRtti kare che. tenAthI phalita thAya che ke "maiMghava' zabda eka vAra bolavAmAM Ave to tenAthI tenA tamAma vAcyArthono zrotAne bodha thato nathI paNa tenA eka ja arthano zAbdabodha thAya che. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/12 * avaktavyaH padArthaH kathaJcit, na sarvathA 0 483 idaJcAtrAvadheyam - pramANabhUtAyAM saptabhaGgyAM pratyekaM bhaGgAnAM syAtpadalAJchitatvena nayAntarA-pa bhiprAyA'pratiSedhakatayA pramANatvam / ato yugapadubhayArpaNAyAM 'dravya-guNa-paryAyalakSaNaM vastu ma kathaJcidavaktavyam, na tu sarvathA' iti abhyupagantavyameva, anyathA avaktavyapadavAcyatAvirahaprasaGgAt, / syAtpadavaiyarthyAcca / na ceSTApattiH, tathAnubhavabAdhAt, shaastrkRdbhipraaybaadhaacc| taduktaM madhyamaparimANasyAdvAdarahasye yazovijayavAcakairevAtra "yugapadubhayA'rpaNAsahakAreNa syAdavaktavyo'pi, na tu sarvathA, avaktavyapadenA'pi ka A avaktavya bhAMgAnI siddhi , prastutamAM A niyama evI rIte upayogI bane che ke koI sAMketika zabdano artha bheda ane abheda karavAmAM Ave tathA bheda ane abheda - A bannene judA judA mAnavAmAM Ave to sAMketika zabdane eka vAra bolavAthI, uparokta niyama mujaba, tenA be arthamAMthI koI eka arthano ja (kAM bhedano kAM abhedano) ekIsAthe zAbdabodha thaI zake, banneno nahi. bheda ane abheda - banne arthano zAbdabodha karAvavo hoya to te banne arthanA bodhaka sAMketika padane be vAra bolavuM paDaze. tathA be vAra bolAyelA sAMketika pada dvArA bhedano ane abhedano kramazaH ja bodha thaze, yugapatuM nahi. mATe nayadrayanI vivAthI mukhyapaNe spaSTarUpe ekIsAthe dravya-guNAdinA bhedanuM ane abhedanuM pratipAdana karavuM hoya to te koI paNa (sAMketika ke asAMketika) zabdathI vAcya banI zake tevI koI ja zakyatA rahetI nathI. mATe ja saptabhaMgIno cotho bhAMgo tyAre vastusvarUpane avaktavya tarIke jAhera kare che. Ama avaktavyatva nAmano guNadharma saptabhaMgInA cothA bhAMgA tarIke pratiSThita thAya che. 4 yugapad arpaNAmAM padArtha kathaMcit avaktavya () ahIM eka vAta khyAlamAM rAkhavI ke pramANabhUta saptabhaMgInA pratyeka bhAMgAo "cA" padathI . yukta che. tethI te anya nayanA abhiprAyano niSedha karatA nathI. tethI ja te tamAma bhAMgAo pramANa bane che. AthI ekIsAthe bhedabheda ubhayanI vivakSA karavAmAM Ave to dravya-guNa-paryAyAtmaka vastu kathaMcit avaktavya che. sarvathA avaktavya nathI' - AvuM mAnavuM ja paDaze. jo tyAre tene sarvathA avAcya kahevAmAM Ave to (1) "avaktavya padanI paNa vAcyatA temAM rahI nahi zake. tathA (2) te bhAMgAmAM rahela "cAt' vyartha thavAnI Apatti paNa Avaze. * sarvathA avAcyatA anubhavAdithI bAdhita (2.) A banne doSa ISTApattirUpe svIkAravA yogya nathI. kAraNa ke yugapad ubhaya vivakSA karIne "cAt avaktavya' kahevAmAM Ave tyAre "avaktavya' padanI vAcyatA temAM rahe che - tevo ziSTa puruSone anubhava thAya che. tethI te anubhava dvArA tyAre "avaktavya' padanI vAcyatAno abhAva temAM bAdhita thAya che. temaja zAstrakAronA abhiprAyathI paNa te bAbata bAdhita thAya che. kema ke madhyamaparimANa syAdvAdarahasyamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje pote ja A bAbatamAM jaNAvela che ke "yugapata banne vivakSAnA sahakArathI padArtha kathaMcit avaktavya paNa che. paraMtu saptabhaMgImAM ekIsAthe banne vivakSA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 sa * zuddhAtmadravyam anubhavaikagamyam 4/11 avavyatvApatteH" (ma.va.cA.ra./pR.224) kRti| yadi ca yugapadubhayArpaNAyAM sarvathA sarvapadavAcyatvAbhAvalakSaNameva avaktavyatvaM kakSIkriyeta, tadA anyanayAbhiprAyapratiSedhena durnayatvApattyA pramANatvaM bAdhitaM syAt / pramANa-nayasaptabhaGgyAdisvarUpaJcA'gre (4/14) sphuTIbhaviSyati / rNi prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'yugapad nayadvayAbhiprAyapravRttau samakaM mukhyatayA tadabhidhAnamazakyam' rza iti siddhAntata idaM sidhyati yaduta sAdhakaH yadA svAnubhUtinimagno bhavati tadA svAnubhUtiviSayo'vAcyaH sampadyate, tasya yugapat sarvanayaviSayatA''krAntatvAt / ata eva svAnubhUtigamyaH padArthaH prmaannvissytaamaabibhrti| svAnubhavaikagamyaM zuddhAtmAdikaM padArthaM spaSTatayA asandigdhatayA prAtisvikarUpatayA ca darzayituM zabdA api apratyalAH, paramArthataH tasya shbdshktigocrtaa'tikraanttvaat| kA tasya katipayAMzA eva zabdena pratipAdyAH, na tu sarve aMzAH / aparokSatayA'nubhUyamAnA'nantaguNamayasamagracaitanyapiNDAtmakA''nandaghana-dhruva-zuddhA'saGgAtmA'khilAMzAn yugapat suspaSTatayA mukhyatayA zabdataH karavAmAM Ave tyAre sarvathA avaktavya (sarva padathI avAcya) padArtha thato nathI. bAkI to 'avaktavya' padathI paNa padArthamAM avaktavyatAne mAnavAnI Apatti Ave." (vi.) yugapad ubhayanayanI arpaNA hoya tyAre padArthamAM sarvathA sarvapadavAcyatvAbhAvasvarUpa ja avaktavyatva jo mAnavAmAM Ave to anya nayanA abhiprAyano niSedha karavAthI te bhAMgo durnaya banavAnI Apatti Ave. tethI tevA saMyogamAM saptabhaMgInA te bhAMgAmAM prAmANya bAdhita thAya. mATe kacit avaktavyatva tyAre mAnavuM yogya che. (pramA.) pramANasaptabhaMgI tathA nayasabhaMgInuM svarUpa AgaLa (4/14) spaSTa thaze. ka svAnubhUtigamya svAtmA akathya AdhyAtmika upanaya :- be nayanA viSaya ekIsAthe pravartatA hoya tyAre tene ekIsAthe mukhyatayA spaSTapaNe kahevA zakya nathI' - A niyama dvArA evuM siddha thAya che ke sAdhaka jyAre svAnubhUtimAM DUbI jAya che tyAre teno viSaya zabdathI avAcya banI jAya che. kAraNa ke svAnubhUtino viSaya e ekAda nayano viSaya nahi paNa sarva nayono ekIsAthe viSaya bane che. sarva nayo tene viSe pravarte che. svAnubhUtigamya padArtha sarva nayono viSaya che. mATe ja te pramANano viSaya che. kevaLa anubhavathI samajI zakAya tevA padArthane spaSTapaNe asaMdigdhapaNe cokkasa svarUpe darzAvavA mATe zabdo mAyakAMgalA che. te zabdanI zaktino viSaya nathI. tethI ja svAnubhUtiviSayIbhUta zuddha AtmA, zuddha AtmasvarUpa, AtmaguNavaibhava vagere vastu paramArthathI zabda dvArA avAcya che, akathya che. zabda dvArA tenuM varNana karavAmAM Ave to tenA ekAda aMzanuM ja kathana thaI zake che, anubhUyamAna akhila aMzonuM nahi. aparokSapaNe anubhUyamAna, anaMtaguNamaya, samagra caitanyapiMDAtmaka, AnaMdaghanasvarUpI, dhruva, zuddha, asaMga evA AtmAnA sarva aMzone ekIsAthe mukhyarUpe atyaMta spaSTapaNe zabda dvArA varNavavA mATe kevalajJAnI Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/2? 0 zuddhAtmadravyaM zabda-tarka-yuktyagamyam / 485 varNayituM sarvajJA api na smrthaaH| ata eva AcArAGgasUtre '"savve sarA niyaTaeNti, takkA jattha na pa viMDu, marUM natya na hiMg" (gAthA.1/6/179) rUtyavi tim | ataH svAnubhUtirasikena mumukSuNA zabdabAhyasvarUpavyAmohaM parityajya, zabdagamyAtmasvarUpe avizramya, zabdabhogaM vimucya, zabda yogam avalambya, zabda brahmaNi aliptIbhUya, aparokSatayA " avAcyaparabrahmA''virbhAvAya baddhakakSatayA bhAvyam / tatazca "siddhA bhagavaMto sAdIyA apajjavasitA za aNegajAti-jarA-maraNa-joNisaMsAra-kalaMkalIbhAva-puNabbhava-gabbhavAsavasahIpavaMcasamatikkaMtA sAsayamaNAgataddhaM kAlaM ka ciTThati" (pra.sU.2/211/pR.78) iti prajJApanAsUtroktaM siddhasvarUpaM pratyAsannataraM syAt / / 4/11 / / paNa asamartha che. tethI ja AcArAMgasUtramAM 'sarve sarA niyati' ItyAdi kahevA dvArA jaNAvela che ke svAnubhavaikagamya zuddha akhaMDa AtmAnuM varNana karavAmAM asamartha puravAra thayelA sarve svaro-vyaMjano -zabdo-tarko pAchA phare che, buddhi paNa pAMgaLI banI jAya che. zuddha AtmAne samajavAmAM mati mUDha banI jAya che. je zabdabhoga nahi, zAdayoga pakaDIe (ta:) AthI svAnubhUtirasika mumukSujane zabdanA bAhya svarUpamAM aTavAyA vinA, zabdagamya AtmasvarUpamAM rokAyA vinA, zabdabhogane choDI, zabdayoganuM AlaMbana laIne mokSamArge AgaLa vadhavAnuM che. che. temaja zabdabrahmamAM paNa lepAyA vinA, avAcya-akathya evA anupama parabrahmatattvane aparokSapaNe pragaTa karavA sadA kaTibaddha banavuM joIe. tenAthI prajJApanAsUtramAM varNavela siddhasvarUpa khUba najIka Ave. tyAM bIjA padamAM zyAmAcAryajIe jaNAvela che ke "siddha bhagavaMto sAdi-anaMtakAlIna astitvane dharAve che. aneka prakAranA janma, ghaDapaNa, maraNa, 84 lAkha yonimAM saMcAra (= rakhaDapaTTI), azucidazA, punarjanma, garbhavAsamAM vasavATa vagere prapaMcane teo sadA mATe oLaMgIne anaMta bhaviSya kALa sudhI teo potAnA svarUpamAM rahelA che." (4/11) lakhI rAkho DAyarImAM...) * vAsanA potAnA ja pratibiMbamAM-kalpanAmAM rAce che. upAsanA prabhudarzananuM darpaNa che. sAdhanAthI mANasa moTo bane che. dA.ta.subhUma cakravartI. upAsanAthI mANasa mahAna bane che. dA.ta. satI damayaMtI. 0 1 ane 1 = 2 eTale sAdhanA. 1 ane 1 = 11 eTale upAsanA. 1. sarve svarA nivartante, tarkA yatra na vidyante, matiH yatra na gaahte| 2. siddhA bhagavantaH sAdikAH aparyavasitAH anekajAti-jarA-maraNa-yonisaMsAra-kalakalIbhAva-punarbhava-garbhavAsavasatiprapaJcasamatikrAntAH zAzvatam anAgatAddhaM kAlaM tisstthnti| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ke Ke Yong Ke Ke Xiang He kramAkramArpaNAdyotanam paryAyAratha kalpana, uttara-ubhaya vivakSA saMdhi re; = bhinna avAcya vastu te kahiyaI, syAtkAranaI baMdhi re / / 4/12 (52) zrutao prathama paryAyArtha kalpanA, (uttara =) pachai* ekadA ubhaya (vivakSA =) nayArpaNA (saMdhi joDai =) kariyaI, tivArai (syAtkAranaI baMdhi = saMbaMdha =) *cit bhinna = te judo(avAcya=) avakatavya kathaMcit (te vastu) ima kahiyaI. kRti thArthaH / / 4/12/ saMdhai 486 = bhedAbhedasaptabhaGgyAM paJcamaM bhaGgamupadarzayati- 'paryAye 'ti / paryAyArthamatollekhAt samaM nayadvayArpaNAt / 4/12 vastu bhinnamavAcyaM tat kathyate syAtpadAGkitam / / 4/12 / / prakRte daNDAnvayastvevam - paryAyArthamatollekhAt (pazcAt ) samaM nayadvayArpaNAt tad vastu syAtvati mitram gavAvyuM (6) cyate||4/12|| (5) paryAyArthamatollekhAd = bhedagrAhakaparyAyArthikanayAbhiprAyavivakSaNAt pazcAt samaM = yugapad nayadvayArpaNAt = paryAyArthika-dravyArthikAbhidhAnanayadvayollekhAt tad eva vastu dravya-guNa-paryAyalakSaNaM kA syAtpadAGkitaM bhinnaM = syAdbhedopetam avAcyaM syAdavaktavyaM ca kathyate / ayaM paJcamo bhaGgaH / = avataraNikA :- bhedAbhedasaMbaMdhI saptabhaMgInA Adya cAra bhAMgAnuM nirUpaNa pUrNa thayuM. have graMthakArazrI saptabhaMgInA pAMcamA bhAMgAnuM AgaLanA zlokamAM pratipAdana kare che : - saptabhaMgIno pAMcamo bhAMgo - zlokArtha :- paryAyArthikanayanA abhiprAyanA ullekha pachI ekIsAthe be nayanI vivakSA karavAthI te vastu yAt = kathaMcit bhinna ane avAcya kahevAya che. (4/12) Cu vyAkhyArtha :- bhedagrAhaka paryAyArthika nAmanA nayanA abhiprAyanI vivakSA karyA bAda ekIsAthe paryAyArthika ane dravyArthika nAmanA be nayanA abhiprAyanI vivakSA (= gaNatarI) karavAthI te ja dravya -guNa-paryAyAtmaka vastu kathaMcit bhedaviziSTa ane kathaMcit avAcya kahevAya che. bhedAbhedanI saptabhaMgImAM ! A pAMcamo bhAMgo jANavo. A pramANe zlokanI vyAkhyA samajavI. spaSTatA :- 'paryAyArthikanayanI dRSTie ane yugapat paryAyArthika-dravyArthika nayanI dRSTie dravya-guNa -paryAya paraspara bhinna che ke abhinna ?' AvI jijJAsA upasthita thAya tyAre 'paryAyArthikanayanA abhiprAyathI dravya-guNAdi paraspara kathaMcit bhinna che tathA yugapat ubhayanayanA abhiprAyathI dravyAdi kathaMcit avaktavya che' - A pramANe samAdhAna zAstrakAra bhagavaMto darzAve che. A saptabhaMgIno pAMcamo bhAMgo che. * ko.(13)mAM 'saMdhe' pATha. ma.dha.mAM 'kahiIM' pATha. ko.(7+11)no pATha lIdho che. F ko.(13)mAM 'baMdhe' pATha. ko.(12)mAM 'baMdhaI' pATha. Th pustakomAM ahIM 'dravyArtha kalpanA vicAratAM Ima vivakSAI' ATalo adhika pATha che. paNa A pATha ko.(9)+si.+A.(1)+lA.(2)mAM nathI. tathA Avazyaka paNa nathI.' pustakomAM 'kathaMcit' nathI. phakta ko.(12)mAM che. ....1 vacceno pATha pA. + B(2)mAM che. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/12 0 paryAyArthikanayo bhedavijJAnopayogI 487 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - yugapat sarvanayAbhiprAyapravartane svAnubhavaikagamyazuddhAtmaguNa pa -paryAyANAm avAcyatve'pi anubhUyamAnatvam avyAhatameva / anubhUyamAnaguNa-paryAyebhyo nijAtmasvarUpaM .. pRthageva iti paryAyArthikanayadRSTisamAlambanena bhedavijJAnaM sudRDhaM kAryam / itthameva "na jAtirna / mRtistatra, na bhayaM na praabhvH| na jAtu klezalezo'pi, yatra siddhAH pratiSThitAH / / " (na.mA.2/1) iti ma namaskAramAhAtmye siddhasenasUripradarzitaM siddhasvarUpaM satvaram Avirbhavet / / 4/12 / / bhedavijJAnane draDha karIe AdhyAtmika upanaya :- sarva niyonA abhiprAya yugapatuM pravartamAna hoya tyAre svAnubhUtigamya AtmAnA nirmaLatama guNa-paryAyo akathya banI jatA hovA chatAM paNa te anubhavano viSaya to banI che ja zake che. "anubhUyamAna te sarva guNa-paryAyo karatAM potAnuM svarUpa juduM che. svAtmA tenAthI nyAro tathA che' - AvI paryAyArthikanayanI dRSTine AtmasAt karI bhedavijJAnane daDha karavA sAdhake satata prayatnazIla rahevuM joIe. A rIte prayatna karavAthI ja namaskAramAhAbhyamAM darzAvela siddhasvarUpa jhaDapathI pragaTa sa thAya che. tyAM zrIsiddhasenasUrijIe jaNAvela che ke jyAM siddha bhagavaMto pratiSThita thAya che, tyAM kyAreya janma nathI, maraNa nathI, bhaya nathI, parAbhava nathI tathA klezano leza paNa nathI.' (4/12) (lakhI rAkho DAyarImAM.....) * sAdhanAmAM vicAradhArA sukhatyAgalakSI hoya che. dA.ta. zAlibhadra. upAsanAmAM vicAradhArA doSatyAgalakSI hoya che. dA.ta. puSpacUlA sAdhvI. * vAsanAno atireka roganI AmaMtraNapatrikA che. upAsanAno uchALo yoganI AmaMtraNapatrikA che. * buddhi pradarzananI cIja banI zake che. -zraddhA mAtra anubhavagamya che. * vAsanAno Avega kSaNajIvI che, vAsanAnuM kaTu La dIrghajIvI che. upAsanAnI dhArA-dhodha dIrghakAlIna che, upAsanAnuM madhura phaLa sarvakAlIna che. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 0 SaSThabhaGgavidyotanam // 4/13 dravyAratha naI ubhaya grahiyAthI, abhinna teha avAcyo re; rIM krama "yugapannaya ubhaya grahiyAthI, bhinna-abhinna-avAcyo re 4/13 (53) kRta) zi prathama dravyartha kalpanA, (naI=) pachaI ekadA ubhayajayArpaNA kariI, tivAraI (=grahiyAthI) 'kathaMcit abhinna avAcyo=) avaktavya Ima kahiyaI (6). anukramamAM 2 nayanI prathama arpaNA pachaI sAmprataM bhedAbhedasaptabhaGgyAH antimau dvau bhaGgau darzayati - 'dravyeti / dravyArthAd yugapad yugmAdabhinnaM tdvaacykm| kramA'kramobhayagrAhe bhinnAbhinnamavAcyakam / / 4/13 / / prakRte daNDAnvayastvevam - dravyArthAt (pazcAt) yugapad yugmAt tad abhinnam avAcyakaM ca / za kramAkramobhayagrAhe (tadeva) bhinnA'bhinnam avAcyakaM (ca iti kthyte)||4/13|| ka (6) pUrvaM dravyArthAd = dravyArthikanayA'rpaNAt pazcAd yugapat = samakameva yugmAd = - dravyArthika-paryAyArthikanayadvayArpaNAt tad eva dravya-guNa-paryAyalakSaNaM vastu abhinnaM = kathaJcidabhinnam " avAcyakaM = kathaJcidavaktavyaM ceti kathyate / ayaM saptabhaGgyAM SaSTho bhaGgaH jJeyaH / kA (7) kramA'kramobhayagrAhe = pUrvaM krameNa paryAyArthikanayasya dravyArthikanayasya cArpaNe pazcAccA'krameNa avataraNikA :- bhedabhedasaMbaMdhI saptabhaMgInA prathama pAMca bhAMgAnuM pratipAdana pUrNa thayuM. have graMthakArazrI 13 mA zlokamAM prastuta saptabhaMgInA chellA be bhAMgAne darzAve che : samabhaMgInA chellA be bhAMgAnuM nirUpaNa che | zlokArtha :- dravyArthikanaya pachI yugapatu dravyArthika-paryAyArthika nayanI vivakSAthI dravyAdi abhinna ane avAcya che. tathA paryAyArthika ane dravyArthika nayanI kramika vicakSAthI tathA akramika vicakSAthI dravya-guNAdi vastu bhinna, abhinna ane avAcya che. (4/13) vyAkhyArthI:- pahelAM dravyArthikanayanI arpaNA = vivakSA karavAmAM Ave ane pachI ekIsAthe dravyArthika tA ane paryAyArthika nayanI arpaNa karavAmAM Ave to te ja dravya-guNa-paryAyAtmaka vastu kathaMcit abhinna ane kathaMcit avAcya che' - ema kahevAya che. bhedabhedanI saptabhaMgImAM A chaThTho bhAMgo jANavo. spaSTatA - dravyArthikanayanI dRSTie dravya-guNa-paryAya paraspara bhinna che ke abhinna che ? AvI jijJAsA thayA bAda "yugapad dravyArtha-paryAyArtha ubhaya nayanI dRSTie dravya-guNa-paryAya paraspara bhinna che ke abhinna che?" AvI jijJAsA upasthita thAya tyAre 'dravyArthikanayanI dRSTie dravyAdi traNeya paraspara kathaMcit abhinna che ane yugapatuM ubhaya nayanI dRSTie te kathaMcit avaktavya che' - A pramANe zAstrakAra bhagavaMto javAba Ape che. bhedabhedanI saptabhaMgIno A chaThTho bhAMgo che. (have prastuta saptabhaMgIno sAtamo bhAMgo jaNAvavAmAM Ave che. pahelAM paryAyArthikanayanI arpaNA thAya pachI dravyArthikanayanI arpaNA thAya pachI yugapat banne nayanI arpaNa karavAmAM Ave to 1 lI.(4)mAM 'bhinna' azuddha pATha. 1 mi.mAM "yugapataH na" pATha. ko.(1)no pATha lIdho che. mane ko.(12)mAM 'dravyArthika' pATha. 4 ma.+dha.mAM "kahiI pATha. ko.(7+11)no pATha lIdho che. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyavidhasaptabhaGgyatidezaH 489 4/13 (ubhaya =) 2 nayanI (yugapad =) eka vAra (grahiyAthI=) arpaNA kariyaI, tivAraI kathaMcit bhinna -abhinna-(avAcyo=)avaktavya ima *kahiyaIM'(7). e* bhedAbheda paryAyamAMhai saptabhaMgI joDI. ima sarvatra joDavI. A. kathaJcid- pa = dravyArthika-paryAyArthikobhayanayArpaNe tad eva dravya-guNa- paryAyalakSaNaM vastu bhinnAbhinnaM bhedA'bhedAnvitam avAcyakaM kathaJcidavaktavyaJceti kathyate / itthaM bhedA'bhedaparyAyayoH saptabhaGgI yojitaa| anayaiva rItyA sarvatra mitho viruddhatvena bhAsamAneSu nityatvA'nityatva-sAmAnyavizeSavaktavyatvA'vaktavyatvAdiSu paryAyeSu saptabhaGgI yojanIyA svayameva manISibhiH / = 'dravya-guNa-paryAyAtmaka vastu kathaMcit (= paryAyArthikanayanI dRSTie) bhinna, kathaMcit (= dravyArthikanayanI dRSTie) abhinna ane kathaMcit (yugapat dravyArtha-paryAyArthanayanI dRSTie) avaktavya che' - A pramANe kahevAmAM Ave che. A rIte bheda ane abheda paryAyane viSe saptabhaMgInI yojanA ahIM karavAmAM Avela che. A ja rIte sarvatra paraspara viruddha tarIke jaNAtA nityatva-anityatva, sAmAnya-vizeSa, vaktavyatvaavaktavyatva vagere paryAyomAM paNa saptabhaMgInI yojanA svayaM karI levAnI paMDita jIvone graMthakArazrI ahIM bhalAmaNa kare che. ma * nityAnityatvaprakAraka samabhaMgI spaSTatA :- dareka vastumAM sattva-asattva, bheda-abheda, nityatva-anityatva, sAmAnya-vizeSa vagere paraspara viruddha dharmayugmo rahe che. koI cokkasa apekSAe A dharmayugalono ekatra samAveza thAya che. paraMtu game te apekSAe, game te guNadharma, game te vastumAM raheto nathI. AthI ja teomAM virodha vastutaH raheto nathI. amuka nayanI vivakSAthI amuka prakAranA guNadharmono ekatra samAveza karavAnI A praNAlikA vizvane jainadarzananI AgavI dena che. virodhI tarIke jaNAtA prastuta dharmano vividha nayonI kramika ke akramika apekSAe ekatra samAveza kaI rIte thaI zake ? te aMge sAta prakAranI jijJAsA ke prazna saMbhave ra che. teno javAba saptabhaMgI svarUpe jaina zAstrakAra bhagavaMtoe jaNAvela che. pUrve sattva-asattva dharmayugalanI tathA bheda-abheda dharmayugalanI saptabhaMgI je prakAre jaNAvI te ja prakAre nityatva-anityatva vagere dharmayugmonI paNa samabhaMgI thaI zake che. nityatva-anityatva aMge saptabhaMgI nIce mujaba samajavI. (1) ghaTa dravyArthikanayanI dRSTie nitya ja che. (2) ghaTa paryAyArthikanayanI dRSTie anitya ja che. (3) ghaTa dravyArthika ane paryAyArthika nayanI yugapat vivakSAthI avaktavya ja che. (4) ghaTa dravyArthika ane paryAyArthika nayanI kramika vivakSAthI nitya ane anitya che. (5) ghaTa dravyArthikanayanI dRSTie nitya ane ubhayanayanI yugapat vivakSAthI avaktavya che. (6) ghaTa paryAyArthikanayanI vivakSAthI anitya ane ubhayanayanI yugapat vivakSAthI avaktavya che. (7) ghaTa dravyArthikanayanI vivakSAthI nitya, paryAyArthikanayanI vivakSAthI anitya ane ubhayanayanI yugapat vivakSAthI avaktavya che. OM ma.dha.mAM 'kahiIM' pATha. ko.(7+11)no pATha lIdho che. * ko.(13)mAM 'eka' pATha. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 adhikabhaGgAkSepaH 4 / 13 rA *ziSya puchaI chaI - "jihAM 2 ja nayanA viSayanI vicAraNA hoi, tihAM eka eka gauNa -mukhyabhAvaE saptabhaMgI thAo, paNi jihAM pradeza-prasthakAdi vicAraIM sAta-cha-pAMca pramukha nayanA bhinna bhinna vicAra hoi, tihAM adhika bhaMga thAi, tivAraO` saptabhaMgIno niyama kima rahai ?" nanu yatra dvayoreva nayayoH viSayo mImAMsyate tatra pratinayaviSayaM gauNa - mukhyabhAvena vidhi -niSedhAbhyAM saptabhaGgI darzitarItyA sampadyatAm / paraM yatra prasthaka-pradezAdimImAMsAyAM sapta-SaT -paJcapramukhAnAM nayAnAM mitho vibhinnA abhiprAyAH santi tatrA'dhikA api bhaGgAH sambhavanti / ma tatazca tatra kathaM saptabhaGgIniyamaH saGgaccheta iti cet ? A pramANe anya dharmayugalonI saptabhaMgI vijJa vAcakavarge svayaM samajI levI. pUrvapakSa :- (nanu.) sthaLe phakta be ja nayano viSaya vicAravAmAM Ave te sthaLe te banne nayanA sattva-asattva ke bhedAbheda vagere viSayamAM te banne nayanuM gauNa-mukhyabhAve vidhAna ke pratiSedha karavAthI tame jaNAvyuM te pramANe saptabhaMgI saMbhavI zake che. kAraNa ke tevA sthaLe be nayanA paraspara viruddha be ja abhiprAya upasthita che. paraMtu je sthaLe prasthaka dRSTAMtanI vicAraNA ke pradeza vagere dRSTAntanI vicAraNA sAta, cha, pAMca vagere nayonA abhiprAyathI thatI hoya tyAM to aneka abhiprAyo paraspara atyaMta vilakSaNa jovA maLe che. tevA sthaLe vividha nayonA paraspara viruddha abhiprAyo phakta be nahi paNa aneka upasthita hoya che. tethI tevA sthaLe to sAta bhAMgA karatAM vadhu bhAMgA paNa saMbhavI zake che. tethI tevA sthaLamAM saptabhaMgIno niyama kaI rIte Takaze ? kaI rIte saMgata thaI zakaze ? * prasthaka ane pradeza dRSTAMtamAM nayamImAMsA spaSTatA :- anuyogadvArasUtra, Avazyakaniryukti, vizeSAvazyakabhASya, anekAMtavyavasthA, nayarahasya vagere graMthomAM sAta nayanI apekSAe prasthaka dRSTAMta ane pradeza dRSTAMta vistArathI darzAvela che. nayarahasya al Adi graMtha mujaba saMkSepamAM prasthaka dRSTAMta A pramANe che. dhAnya mApavA mATenuM vizeSa prakAranuM pAtra (= bhAjana athavA mApIyuM) magadha dezamAM prasthaka tarIke prasiddha che. (1-2) prasthaka mATe jaMgalamAM / suthAranuM javuM, lAkaDAnuM kApavuM vagere kriyAomAMthI pasAra thaI prasthaka tarIkeno sikko lAge tyAM sudhInA dareka paryAyamAM prasthaka tarIkeno svIkAra naigama ane vyavahAra nayane mAnya che. (3) jyAre saMgrahanayanA mate dhAnya mApavAnI kriyAmAM goThavAyela prasthaka ja prasthakarUpe mAnya che. (4) RjusUtranayanA mate saMgrahanaya saMmata prasthaka to prasthaka che ja paraMtu prasthakathI mApeluM anAja paNa prasthaka che. (5-6-7) jyAre zabdAdi traNa nayanA mate prasthakanuM jJAna ja prasthaka che. have pradeza dRSTAMta nayarahasya graMtha mujaba saMkSepamAM A pramANe samajavuM. (1) dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, jIva, skaMdha (= mahAkAya pudgaladravya) ane te pAMceyanA deza (= sAvayava aMza)- A cha vastunA pradeza (= niravayava aMza) naigamanaya mAne che. (2) saMgrahanaya deza sivAya pAMcanA pradeza mAne che. (3) vyavahAranaya pAMca prakAranA pradeza mAne che. (4) RjusUtranaya to kathaMcit *.* cihnadrayamadhyavartI pR.490 thI pR.525 sudhIno pATha ko.(13)mAM nathI. ...1 cihnandvayamadhyavartI pATha si.+ko.(9)mAM nathI. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/13 0 adhikabhaGgapratikSepaH / 491 guru kahaI chaI "tihAM paNi eka nayArthano mukhyapaNaI vidhi, bIjA sarvano niSedha, Ima lei pratyekiM raNa *aneka saptabhaMgI kIjai." atra gurubhiH samAdhIyate - tatra prasthaka-pradezAdimImAMsAyAmapi ekanayAbhipretA'rthasya mukhyabhAvena vidhiH, itareSAJca sarveSAmeva mImAMsApravRttAnAM SaNNAM paJcAnAM vA nayAnAM ye ye'rthAH abhipretAH teSAM sarveSAmevA'rthAnAM gauNabhAvena niSedhaH upekSA vA kriyate tadA niSpadyate prathamo bhnggH| prathame bhaGge niSiddhAnAm upekSitAnAM vA tattannayArthAnAM mukhyabhAvena vidhiH = pratipAdanam, ekanayAbhipretA'rthasya ma ca gauNabhAvena niSedhaH kriyate tadA dvitIyo bhaGgaH / dharmAstikAyano pradeza, kathaMcit adharmAstikAyano pradeza, kathaMcit AkAzano pradeza, kathaMcit jIvano pradeza, kathaMcit skaMdhano pradeza- AvuM pratipAdana kare che. (5) zabdanaya "dharmAstikAyano pradeza e dharmAstikAya che. athavA dharmAstikAyapradeza che' - ItyAdirUpe bole che. (6) samabhirUDhanaya kahe che ke "dharmAstikAya svarUpa pradeza, adharmAstikAya svarUpa pradeza ItyAdi pAMca pradeza che." (7) jyAre evaMbhUtanayanI apekSAe deza-pradezanI kalpanAthI rahita akhaMDa vastu ja vAstavika che. tethI tenA mate "dharmAstikAya che, adharmAstikAya che.' ItyAdi rUpe prayoga karAya che. A pramANe pradeza daSTAMtamAM sAta nayanA alaga alaga abhiprAyo varte che. (AThamI zAkhAnA paMdaramA zlokamAM A bAbata vistArathI samajAvavAmAM Avaze. A vAta vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI.) A rIte prasthaka ane pradeza daSTAMtamAM alaga alaga nayonA alaga alaga abhiprAyo pravarte che. jo be nayanA parasparaviruddha be abhiprAyanI apekSAe vicAra karavAthI vastumAM che sAta bhAgA saMbhave to cAra, pAMca, cha ke sAta nayonA paraspara viruddha aneka abhiprAyonI apekSAe va! vicAraNA karavAthI to vastumAM sAta karatAM adhika bhAMgA (= prakAra) mAnavA ja paDe. tethI sarvatra saptabhaMgIno niyama saMgata nahi thAya. A pramANe pUrvapakSInuM tAtparya che. I saptabhaMgImAM bhagavRddhi amAnya che uttarapakSa :- (satra) uparokta samasyAnuM samAdhAna gurubhagavaMto A pramANe Ape che. prasthaka ke pradeza vagere daSTAMtanI vicAraNA vividha nayonI apekSAe karavAmAM Ave to paNa saptabhaMgIno niyama bhAMgaze nahi. AnuM kAraNa e che ke (1) prasthaka, pradeza vagere daSTAMtamAM koI paNa eka nayane abhipreta evA viSayanuM mukhyarUpe vidhAna karavAmAM Ave tyAre prasthaka ke pradeza daSTAMtanI vicAraNA karavAmAM pravRtta thayelAM bAkInA (6 ke 5 vagere) badhA ja nayone je je artha abhipreta che te badhA arthone gauNa karIne te tamAmano niSedha ke upekSA karavAthI pradeza vagere daSTAMtamAM prathama bhAMgo (= prakAra) prApta thaze. (2) prathama bhAMgAmAM je je nayone saMmata evA che je arthono niSedha karyo hato, te tamAma arthone mukhya banAvI vidhAna = pratipAdana karavAmAM Ave tathA prathama bhAMgAmAM je nayanA abhipreta arthanuM mukhyarUpe vidhAna karyuM hatuM tene gauNa karIne teno niSedha ke upekSA karavAmAM Ave tyAre bIjo bhAMgo prApta thAya. * A.(1)mAM "ekeka" pATha. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/13 492 0 prasthakodAharaNe nayasaptabhaGgI / ___ evaM yaugapadyena, krameNa, krama-yogapadyAbhyAJca tRtIyAdibhaGgeSu yojyamiti prathamA sptbhnggii| tathAhi - (1) kevalam AkuTTitanAmA prasthakaH naigamanayena prasthakarUpeNa asti| (2) kevalam AkuTTitanAmA prasthakaH saGgrahAdinayAbhiprAyeNa prasthakarUpeNa nAsti / (3) sa eva yugapad naigama-saGgrahAdyabhiprAyeNa prasthakatvena avaacyH| (4) sa eva naigamanayena prasthakarUpeNa asti saGgrahAdinayAbhiprAyeNa ca prasthakatvena nAsti / (5) sa eva naigamAbhiprAyeNa prasthakatvena asti yugapad naigama-saGgrahAdyabhiprAyeNa cA'vAcyaH / mi (6) sa eva saGgrahAdyabhiprAyeNa prasthakatvena nAsti yugapad naigama-saGgrahAdyabhiprAyeNa cA'vAcyaH / (3) A rIte yugapad sarva nayonI ke aneka nayonI arpaNa karavAthI trIjo bhAMgo maLaze. (4) vidhikoTimAM eka naya ane niSedhakoTimAM bAkInA nayonI kramazaH arpaNa karavAthI cotho bhAMgo prApta thaze. (5) eka nayanI vidhikoTimAM vivakSA karyA bAda sAte nayonI yugapad vivakSA karavAthI pAMcamo bhAMgo maLaze. (6) cha (ke pAMca vagere) nayonI niSedhakoTimAM arpaNa karyA bAda sAte nayonI yugapa6 arpaNA karavAthI chaThTho bhAMgo maLaze. (7) eka nayanI vidhikoTimAM arpaNa karyA bAda cha (ke pAMca) nayonI niSedhakoTimAM arpaNA e karI tyAra bAda sarva nayonI yugapa6 arpaNa karavAthI sAtamo bhAMgo maLaze. A pramANe prasthaka, pradeza vagere daSTAMtamAM prathama saptabhaMgI prApta thaze. A rIte bIjI, trIjI vagere aneka saptabhaMgI thaI zake ghI che. paraMtu adhika bhAMgAne prastutamAM avakAza raheto nathI. 6 prasthaka dRSTAMtamAM saptabhaMgI 9 rara (tathAdi.) prasthaka dRSTAMtamAM naigamanayanI mukhyatAe je prathama saptabhaMgI saMbhavI zake che te A pramANe samajavI. (1) jenA upara phakta prasthaka tarIkeno sikko lAgelo che, paraMtu dhAnya mApavAnI kriyAmAM je goThavAyela nathI, te prasthaka naigamanayanA abhiprAyathI prakarUpe sat che. (2) jenA upara phakta prasthaka tarIkeno sikko lAgelo che, te prasthakarUpe saMgraha Adi nayonA mate sat nathI. (3) te ja vastu naigama, saMgraha vagere sarva nayonI yugapad vivakSA karavAthI avaktavya (=avA) che. (4) tathA te ja vastu (jenA upara phakta pracaka tarIkeno sikko lAgelo che te) naigamanayanA abhiprAyathI prasthakarUpe sat che ane saMgraha Adi nayonA abhiprAyathI prasthakarUpe asat che. (5) te ja vastu naigamanayanA abhiprAyathI prasthakarUpe sat che ane ekIsAthe naigama, saMgraha Adi sarva niyonI vivakSA karavAthI avAcya che. (6) te ja vastu saMgraha Adi nayonI apekSAe prakarUpe asat che ane sarva nayonI ekIsAthe Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 493 4/13 0 prasthake saptabhaGgyantaram / (7) sa eva naigamAbhiprAyeNa prasthakatvena asti, saGgrahAdyabhiprAyeNa prasthakatvena nAsti, .. yugapad naigama-saGgrahAdyabhiprAyeNa caa'vaacyH| taduttaraM saGgrahAdibhyaH nayebhya ekaM nayamupAdAya tadarthasya mukhyabhAvena vidhiH, itareSAJca rA sarveSAmevA'vaziSTAnAM nayAnAM ye'rthAH teSAM gauNabhAvena niSedhaH iti dvitIyasaptabhaGgyAM prathamo sa bhaGgaH / prakRte prathame bhaGge niSiddhAnAm upekSitAnAM vA tattannayArthAnAM mukhyabhAvena vidhiH, vivakSitaikanayArthasya gauNabhAvena niSedha upekSA vA iti dvitIyo bhnggH| saGgrahanayaM vidhikoTau, 5 zeSAMzca nayAn niSedhakoTau nivezya dvitIyA prasthakasaptabhaGgI evaM jJeyA - 'dhAnyamAnapravRtta eva ku kASThamayaH prasthakaH prasthakarUpeNa san' iti prathamaH bhaGgaH vidhikalpanArUpaH saGgrahAzrayaNAdavaseyaH / Na 'dhAnyamAnapravRtta eva kASThanirmitaH prasthakaH prasthakarUpeNa san iti na' iti dvitIyaH bhaGgaH kA pratiSedhakalpanArUpaH saGgrahAbhipretArthopasarjanena naigamAdinayAzrayaNAd vijJeyaH, naigamAdinayamate tadanyasya - vivakSA karavAthI avAcya che. (7) te ja vastu naigamanayanI apekSAe prasthakarUpe sat che, saMgraha Adi nayonI apekSAe prasthakarUpe asat che ane sarva nayonI ekIsAthe vivakSA karavAthI avAcya che. prasthaka dRSTAMtamAM bIjI samabhaMgI che (takuttara) prasthakanA udAharaNamAM upara jaNAvyA mujaba eka saptabhaMgI ApaNane jANavA maLI. have prasthakanA udAharaNamAM bIjI saptabhaMgI saMbaMdhI vicAra karIe. prathama saptabhaMgImAM naigamanayanA pratipakSa tarIke je saMgraha Adi che ke pAMca nayo darzAvyA hatA, temAMthI koI paNa eka nayane (dA.ta. saMgraha nayane) grahaNa karI tenA abhipreta arthane mukhya banAvIne tenuM vidhAna karavAmAM Ave tathA bAkInA nigama Adi che (ke siddhasenadivAkasUrimatAnusAra vyavahArAdi pAMca) nayone je je artha abhipreta che ! tene gauNa banAvIne teono niSedha (= bAdabAkI ke upekSA) karavAmAM Ave to bIjI saptabhaMgIno dj prathama bhAMgo prApta thAya. dA.ta. dhAnyane mApavAmAM pravRtta thayelA prasthakane ja prasthakarUpe svIkAranAra saMgrahanayanA abhipreta arthane uddezIne bIjA prakAranI saptabhaMgIno vicAra karIe to saMgrahanayanA mate se. "prasthakarUpe te sat che' - A prathama bhAMgo che. ahIM zrIjinabhadragaNikSamAzramaNa matAnusAra naigama Adi che (saMmatikAramatAnusAra vyavahArAdi pAMca) nayonA abhiprAyane gauNa banAvavAmAM Ave che athavA tenI bAdabAkI ke upekSA karavAmAM Ave che. ja eka nayanI mukhyatA, anya nasonI gaNatA ja ('dAca) prastuta dvitIya saptabhaMgInA prathama bhAMgAmAM naigama Adi je je nayonA abhipreta arthono niSedha ke upekSA karavAmAM Avela che, te arthone mukhya banAvIne tenuM vidhAna karavAmAM Ave tathA prathama bhAMgAmAM vidheyAtmaka valaNa apanAvanAra nayane (saMgrahanayane) abhipreta evA arthane gauNa banAvIne teno niSedha ke upekSA karavAmAM Ave to dvitIya bhAMgo bIjI saptabhaMgImAM prApta thAya. dA.ta. "zuM 1. siddhasenadivAkarasUri naigamane svataMtranaya nathI mAnatA. AThamI zAkhAnA paMdaramA zlokamAM A vAta spaSTa thaze. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 prasthake nayAtirekAnatirekavicAraH / pa prasthakapadArthatayA smmttvaadev| prakRte naigama-vyavahArAdayaH SaD nayAH saGgrahapratipakSarUpeNa avasArA tavyAH / na ca saGgrahAbhimataprasthakaM prasthakatvena svIkartuH RjusUtrasya kathamatra saGgrahapratipakSatA ? iti zaGkanIyam, 17 kASThanirmita-prasthakapramitadhAnyarAzimapi prasthakatvena pratipattuH RjusUtranayasya 'dhAnyamAnapravRtta + eva kASThamayaH prasthakaH prasthakavidhayA san' ityabhyupagamaparasaGgrahanayapratipakSatvA'napAyAdityaSTamaNa zAkhAyAM (8/15) prasthakodAharaNapradarzanAvasare vyaktIbhaviSyati / kA evam akrameNa, krameNa, kramA'kramAbhyAJca tRtIyAdibhaGgeSu yojyamiti dvitIyA sptbhnggii| saMgrahanayane saMmata prasthaka ja prasthaka che?" AvI jijJAsA ke prazna upasthita thAya tyAre naigama, vyavahAra, RjusUtra Adi che nayo kahe che ke "dhAnyane mApavAmAM pravRtta thayela prathakane ja prasthaka kahevAya - tevuM nathI." AnuM kAraNa e che ke te sivAyano padArtha naigama Adi che nayone prasthaka tarIke mAnya ja che. A bIjA bhAMgAmAM saMgrahAyanA abhiprAyanI tadana upekSA karavAmAM Avela che. tathA bAkInA che nayonA abhiprAyane mukhya karavAmAM Avela che. zaMkA :- (ra gha.) saMgrahanayane saMmata evA prasthakane RjusUtranaya to prasthakarUpe svIkAravA taiyAra che. tethI niSedhakoTimAM RjusUtranayane kaI rIte mUkI zakAya ? prasthaka aMge saMgraha- sUtramAM matabheda 4 samAdhAna :- (vAccha.) saMgrahanayane saMmata evA prasthakane RjusUtra prasthakarUpe svIkAravA taiyAra che. che tamArI A vAta sAcI che. paraMtu RjusUtra to kASThanimita prasthakathI mapAyelA prasthakapramANa dhAnyane paNa prasthakarUpe mAnavA taiyAra che. AthI "dhAnyane mApavAmAM goThavAyela kAchanirmita prasthakane ja prasthaka kahevAya' - tevuM mAnavA RjusUtra taiyAra nathI. A rIte RjusUtra saMgrahanayanA abhiprAyane radiyo ra Ape che. tethI saMgrahanI pratipakSakoTimAM RjusUtrano samAveza karavAmAM koI vAMdho AvI zake ema nathI. A rIte saMgrahanayanA pratipakSarUpe naigama Adi che nayone ekIsAthe goThavavAmAM koI asaMgati AvI zake ema nathI. AgaLa (8/15) prathaka udAharaNa dekhADavAnA avasare A bAbata spaSTa thaze. (vi) A rIte AgaLa vadhatAM saMgrahanayanA ane naigama Adi che nayonA abhiprAyano yugapad svIkAra karavAthI avaktavya nAmano trIjo bhAMgo bIjI saptabhaMgImAM prApta thAya che. tathA kramazaH sarva nayanA abhiprAyanI arpaNa karavAmAM Ave to sa-asat nAmano cotho bhAMgo prApta thAya che. tathA saMgrahanayanA abhiprAyanI vivakSA ryA bAda yugapad sarva nayonA abhiprAyanI virakSA karavAmAM Ave to sad ane avaktavya nAmano pAMcamo bhAMgo prApta thAya. naigama Adi che nayonA abhiprAyanI vivakSA karyA bAda yugapat sAte nayonA abhiprAyanI virakSA karavAmAM Ave to asad ane avaktavya nAmano chaThTho bhAMgo prApta thAya. tathA saMgrahanayanA abhiprAyanI vivakSA karyA bAda, naigama Adi che nayonA abhiprAyanI virakSA karIne tyAra bAda naigama Adi sAte nayonA abhiprAyanI yugapad vivakSA karavAthI A Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/12 0 prasthake sapta saptabhaGgya: / 495 ___evaM sarvatra prathamabhaGge mukhyabhAvena vidhikoTau nayaparAvartanataH avaziSTAnAJca sarveSAM nayAnAM pa niSedhakoTau pravezAt prasthakadRSTAnte sapta saptabhaGgyaH prApyante / pradezodAharaNe'pi sapta saptabhaGgyo / labhyante / evameva vasatidRSTAnte'pi utkarSataH sapta saptabhaGgyo vijnyeyaaH| yadvA prasthakodAharaNe vasatidRSTAnte ca catatra eva saptabhaGgyo vijJeyAH, anuyogadvAra-vizeSAvazyakabhASya-nayarahasyAdyanusAreNa naigama-vyavahArayorabhiprAyaikyAt zabdAdInAJcAbhiprAyaikyAdityavadheyam / za sata, asad ane avaktavya nAmano sAtamo bhAMgo prApta thAya che. A rIte prasthaka udAharaNamAM bIjI saptabhaMgI saMgraha nayane abhipreta evA prasthAne kendrasthAne rAkhavAthI prApta thAya che. pha traNa dRSTAMtamAM sAta nayanI sAta saptabhaMgI jhIka (vi.) A rIte sarvatra prathama bhAMgAmAM vidhi koTimAM alaga alaga nayane mukhyarUpe goThavI, bAkInA tamAma nayono niSedha koTimAM samAveza karavAthI prasthaka dRSTAMtamAM sAta nayanI sAta saptabhaMgI prApta thaze. A ja rIte pradeza udAharaNamAM paNa sAta nayanI sAta saptabhaMgI maLaze. tathA A ja prakAre vasati dRSTAMtamAM paNa utkarSathI sAta nayanI sAta saptabhaMgIo prApta thaze - tema jANavuM. pradezadeSTAMta 8 mI zAkhAnA paMdaramA zlokamAM vistArathI jaNAvAze. a prasthaka-vasati draSTAMtamAM cAra saptabhaMgI che. (dvA.) athavA to ema paNa kahI zakAya ke prasthaka udAharaNamAM ane vasati udAharaNamAM kula cAra ja saptabhaMgI prApta thaze. AnuM kAraNa e che ke anuyogadvArasUtra, vizeSAvazyakabhASya, nayarahasya zI vagere graMtho mujaba prasthaka ane vasati udAharaNamAM naigamanayano ane vyavahAranayano abhiprAya eka sarakho ja che. AthI te banne udAharaNamAM te banne nayanI saptabhaMgI arthataH abhinna ja banaze. tathA ! zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta nayano paNa abhiprAya prasthaka tathA vasati daSTAMtamAM ekasarakho ja che. tethI zabdAdi traNa nayane uparokta banne udAharaNanI saptabhaMgInA prathama bhAMgAmAM mukhyarUpe vidheyakoTimAM ra. rAkhavAthI prApta thatI saptabhaMgI arthataH (= arthanI apekSAe) ekasarakhI ja thaze. Ama praka ane vasati daSTAMtamAM kula cAra saptabhaMgI thaze. teno nirdeza nIce mujaba samajavo. nayagarbhita prasthaka-vasati dRSTAMta | saptabhaMgI (1-3) nigama-vyavahAra naya saMgrahanaya RjusUtranaya (5-6-7)/zabda-samabhirUDha-evaMbhUta naya . kula = 4 | - vasati udAharaNa vicAraNA 4 spaSTatA :- anuyogadvAra, vizeSAvazyakabhASya, nayarahasya vagere graMthomAM "vasatidaSTAMta A mujaba prApta thAya che. vasati = AdhAratA. "devadatta vase che' - A pramANe vAkya sAMbhaLyA bAda zrotAne Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 0 prasthake nayasaptabhaGgI / 4/13 pa vAdidevasUribhiH tu syAdvAdaratnAkare saptamaparicchede "saGkalpamAtragrAhiNo naigamasya tAvadAzrayaNAdvidhiga klpnaa| prasthAdisaGkalpamAtraM prasthAdi bhavati, 'prasthAdyAnetuM gacchAmI'ti vyavahAropalabdheH / jijJAsA thAya che ke devadatta kyAM vase che ?" AvI jijJAsAnA zamana mATe skUla-sUkSma buddhigamya aneka prakAranA javAba prApta thAya che. (1) devadatta cauda rAjalokamAM vase che. (2) tirdhaka lokamAM vase che. (3) jambudvIpamAM vase che. (4) bharatakSetramAM vase che. (5) bharatakSetranA dakSiNArdha bhAgamAM vase che. (6) pATaliputramAM vase che. (7) potAnA gharamAM vase che. (8) potAnA gharanA khUNAmAM vase che. (9) potAnA gharanA khUNAmAM rahelo hoya tyAre devadatta tyAM khATalAmAM vase che. A pramANe skUla-sUkSma buddhigamya vividha javAbo naigama ane vyavahAra naya svIkAre che. A javAbo uttarottara zuddha-zuddhatara che. tema chatAM saMgrahanaya to ema kahe che ke potAnI pathArImAM ArUDha thayelo ja devadatta vase che." RjusUtranaya ema kahe che ke "je AkAzapradezamAM avagAhIne devadatta rahela che tyAM ja devadatta vase che." jyAre zabda vagere pAchalA traNa naya ema kahe che ke "devadatta potAnA AtmAmAM ja vase che.' A rIte vasati daSTAMtamAM sAta nayanA judA judA kula 4 vibhinna abhiprAyo prApta thavAthI vasati daSTAMtamAM sAta nayanI vicAraNA karavAmAM Ave to kula cAra saptabhaMgI prApta thAya che. zu che prasthAnI nayasamabhaMgImAM vAdidevasUrijIno mata che a (di.) diggajavidvAna zvetAMbaraziromaNi zrIvAdidevasUri mahArAje to syAdvAdaratnAkara nAmanA A Akara graMthanA sAtamA paricchedamAM prasthaka vagere dRSTAMtamAM naigama Adi nayonI apekSAe vividha za prakAranI saptabhaMgIo darzAvela che. teno nirdeza A mujaba che. "naigamanaya mAtra saMkalpane paNa grahaNa kare che. arthAta vastu utpanna na thayelI hovA chatAM paNa jo te vastuno koI vyakti saMkalpa kare to saMkalpamAM (= buddhimAM) upasthita thayela vastu paNa vAstavika (= sat) che. A pramANe naigamanayanuM maMtavya che. Ama kevala saMkalpita viSayane grahaNa karanAra naigamanayano sau prathama Azraya karavAmAM Ave to prasthaka vagere daSTAMtamAM prastuta naigamanaya vidhikalpanA kare che. dA.ta. prasthane = prasthakane banAvavA mATe koI suthAra prasthajyogya lAkaDuM levA mATe jaMgalamAM jato hoya tyAre koI tene prazna pUche ke "tame zuM karo cho ?" to tenA javAbamAM suthAra evuM bole che ke "prasthaka levA jAuM chuM." yadyapi te suthAra prasthakayogya kASThane levA mATe jaMgalamAM jAya che. to paNa te javAba to evo ja Ape che ke "huM prasthaka levA mATe jAuM chuM.' te vakhate kAinirmita prasthaka niSpanna thayela nathI. paraMtu suthAranA magajamAM prasthaka banAvavAno phakta saMkalpa hAjara che. tethI prasthakano kevala saMkalpa paNa uparokta vyavahAranA AdhAre prasthakarUpe siddha thAya che. jaMgalamAM saMyogasaMbaMdhathI kAThamaya prasthaka avidyamAna hovA chatAM paNa buddhimAM viSayitAsaMbaMdhathI saMkalpita prasthaka vidyamAna hovAthI buddhistha prasthakanuM paNa prasthaka tarIke vidhAna naigamanaya kare che. TUMkamAM, prasthakayogya kASThakhaMDa mATe suthAranuM jaMgalamAM javuM, lAkaDuM kApavuM, cholavuM vagere dareka avasthAmAM naigamanaya prasthakanuM vidhAna kare che, pratiSedha nahi. Ama naigamanayanI vidhikalpanA jANavI. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 497 4/13 0 prasthakopacArasya pAramArthikatvam 0 nanu bhAvini bhUtavadupacArAtprasthAditvena vyavahArastanduleSvodanavyavahAravaditi cet ? na, prasthAdisaGkalpasya tadA'nubhUyamAnatvena bhAvitvA'bhAvAt, prasthAdipariNAmA'bhimukhasya kASThasya prasthAditvena bhAvitvAttatra tadupacArasya prasiddhaH / prasthAdibhAvAbhAvayostu tatsaGkalpasya vyApino'nupacaritatvAttatra tadvyavahAro mukhya eveti siddhaM naigamasyAzrayaNAdvidhikalpanA prasthAdisaGkalpamAtraM prasthAdIti / saMkalpa aupacArika padArtha : saMbhAvanA che prazna :- (nA) naigama nayanI uparokta vAta kaI rIte mAnya thaI zake ? kAraNa ke jaMgalamAM rahela kAimAM prasthaka hajI sudhI niSpanna thayela nathI. paraMtu buddhimAM upasthita bhAvI prasthakane udezIne vanastha kASThamAM Aropa karIne suthAra "huM prasthaka levA jAuM chuM - Avo javAba Ape che. bhaviSyamAM thanAra vastumAM niSpanna vastu tarIke Aropa thaI zake che. kahevAno Azaya e che ke vartamAnakALamAM vastu utpanna thayela na hovA chatAM najIkanA bhaviSyakALamAM jo te utpanna thavAnI hoya to "vini mUta' nyAyathI te vastu niSpanna thayela che, hAjara che' - evo vyavahAra prAmANika manAya che. jema ke koI mANasa cokhAne rAMdhato hoya ane koI tene prazna pUche ke "tame zuM karo cho ?' to te tene javAba Ape che ke "huM bhAta rAMdhu chuM." yadyapi tyAre cokhA bhAtarUpe taiyAra thayA nathI. paraMtu bhaviSyamAM te cokhA bhAtarUpe pariNamavAnA che. matalaba ke taMdula = cokhA vartamAnakAlIna che. bhAta bhaviSyakAlIna che. Ama bhaviSyakAlIna bhAtane udezIne cokhAmAM niSpanna thayela evA bhAtanI jema vyavahAra te mANasa kare che. huM barAbara A ja rIte prastutamAM kahI zakAya ke bhaviSyakAlIna prasthakane udezIne niSpanna thayela prathakanA jevo Aropa vanastha kASThamAM karIne jANe prasthaka niSpanna thayo hoya ema joto-jANato te suthAra bole | che ke "huM prasthakane levA jAuM chuM' - Ama prastutamAM je prasthakyogya kASTha vartamAnamAM prasthaka nathI, temAM prasthakano Aropa karIne uparokta vyavahAra thAya che. tethI saMkalpita prasthakane vAstavika prasthakarUpe kaI rIte svIkArI zakAya? hatI saMkalpita prasthaka paNa vAstavika : naigamanAya che. uttara:- () tamAro prazna vyAjabI nathI. kAraNa ke jaMgalamAM prayogya kASThane levA janAra suthAranA magajamAM prasthaka vagereno saMkalpa tyAre anubhUyamAna che. tyAre prasthakano saMkalpa anubhavano viSaya banato hovAthI bhaviSyakAlIna nathI, paraMtu vartamAnakAlIna che. viSayitAsaMbaMdhathI prasthaka tyAre saMkalpamAM raheto hovAthI saMkalpita prasthakane upacarita na kahevAya, paNa vAstavika ja kahevAya. vaLI, mahattvanI vAta to e che ke prasthaka tarIkeno upacAra saMkalpamAM na thAya, paraMtu kASTha vageremAM thAya. je lAkaDuM prasthakapariNAmanI abhimukha hoya, najIkanA samayamAM prasthaka tarIke banavAnuM hoya tevA kASThamAM prasthaka tarIkeno upacAra uparokta "mana mUtava" nyAyathI thaI zake che. A pramANe lokamAM prasiddhi che. paraMtu kAchanirmita prasthaka hAjara hoya ke na hoya. - A banne avasthAmAM prasthakano saMkalpa to nirvivAdapaNe suthAra vagere lokone thato ja hoya che. uparokta banne avasthAmAM prasthakano saMkalpa samAna rIte vyApelo jovA maLe che. tethI prasthakanA saMkalpamAM prasthaka tarIkeno vyavahAra gauNa (= upacarita = Aropita) nathI, paNa mukhya ja che. A pramANe siddha thAya che. Ama saMkalpamAtragrAhaka naigamanayanA abhiprAyano Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasthakodAharaNamImAMsA 4/13 saGgrahAzrayaNAttu pratiSedhakalpanA 'na prasthAdisaGkalpamAtraM prasthAdi, sanmAtrasya tathApratIteH asataH pratItivirodhAdi'ti / 498 vyavahArAzrayaNAttu dravyasya tathopalabdhiradravyasyAsataH sato vA pratyetumazakteH, paryAyasya tadAtmakatvAt, mu anyathA dravyAntaratvaprasakteH / Azraya karavAthI prasthaka vagereno kevala saMkalpa prasthakarUpe sat (= vAstavika) ja che. A pramANe saptabhaMgInA prathama vidhibhaMga (= vidheyAtmaka prakAra) nI kalpanA samajavI. (kahevAno Azaya e che ke 'prasthakano saMkalpa prasthaka tarIke sat che ke asat ?' AvI jijJAsA upasthita thAya tyAre naigamanaya vidheyAtmaka javAba ApatA jaNAve che ke 'prasthakano saMkalpa prasthakatvarUpe sat che, asat nahi.') * prasthaka aMge saMgrahanayano mata (saprahA.) jyAre saMgrahanayano Azraya karavAmAM Ave to te niSedhAtmaka javAba Ape che. arthAt 'prasthaka vagereno saMkalpa prasthaka vagere rUpe sat che ke asat ?' AvI jijJAsAno javAba ApatA saMgrahanaya kahe che ke 'prasthaka vagereno kevala saMkalpa e prasthaka vagere svarUpa nathI. kAraNa ke tamAma sat padArthamAM tevA prakAranI pratIti thaI zake che. koI paNa sat padArthamAM prasthaka tarIkenI kalpanA karavI te mANasanI IcchAne AdhIna che. tathA asat vastunI to pratIti thavAmAM ja virodha che. tethI upara jaNAvyA mujaba tamAma sat padArthamAM yathecchapaNe prasthaka vagereno saMkalpamAtra karavA mATe koIne kazoya virodha na hoI zake. A rIte kevala naigamasaMmata prasthaka ja prasthakarUpe che - tevuM nathI. Ama al saMgrahanayanI apekSAe saptabhaMgInA bIjA bhaMga svarUpa niSedhanI kalpanA karavAmAM Ave che. # prasthaka aMge vyavahAranayanuM maMtavya sa (vyavahArA.) vyavahAranayano Azraya karavAmAM Ave to tenuM maMtavya ema che ke 'dravya ja. prasthaka vagere svarUpe upalabdha thAya che. je (prasthakaviSayaka saMkalpa vagere) dravya svarUpa na hoya te padArtha cAhe sat hoya ke cAhe asat hoya tene jANavAnI ApaNAmAM koI zakti nathI. tethI prasthaka kevala saMkalpavizeSAtmaka nathI. paraMtu dravyAtmaka ja che. tathA paryAya paNa dravyAtmaka ja che. jo paryAyane dravyAtmaka mAnavAmAM na Ave to dravyAntarane svIkAravAnI Apatti Ave.' A pramANe vyavahAranayano abhiprAya naigama ane saMgraha nayanA abhiprAya karatAM judo paDe che. naigama-saMgrahaviruddha vyavahAranaya spaSTatA :- prasthakayogya kASThane jaMgalamAM levA jatI vakhate suthAranA magajamAM upasthita thatA prasthakanA saMkalpane paNa naigamanaya vAstavika prasthaka tarIke gaNAve che. 'tamAma sat padArthamAM koI paNa vyutpanna vyaktine tamAma avasthAmAM prasthakano saMkalpa thaI zakato hovAthI naigamane saMmata prasthaka ja prasthaka che - tevuM nathI' A pramANe jaNAvIne saMgrahanaya naigamanayanA abhiprAyanuM khaMDana kare che. jyAre naigama ane saMgraha A banne nayanA maMtavyanuM vyavahAranaya khaMDana kare che. vyavahAranaya kahe che ke 'vizeSa prakAranA dravyamAM ja prasthakanI buddhi lokavyavahAramAM prasiddha che. naigamasaMmata prasthakasaMkalpa dravyasvarUpa nathI. mATe tene prasthaka kahI nahIM zakAya. tathA tamAma sat padArthamAM prasthaka tarIkenI buddhi Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 499 4/13 0 prasthakodAharaNe RjusUtrAdinayAbhiprAya: RjusUtrAzrayaNAttu paryAyamAtrasya prasthAditvenopalabdhiH, anyathA pratItyanupapatteriti / zabdAzrayaNAtpunaH kAlAdibhedAd bhinnasyArthasya prasthAditvamanyathAtiprasaGga iti / thavAnI je Apatti naigamanI sAme saMgrahanaya dekhADe che, te paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke dravyabhinna padArtha cAhe sat hoya ke cAhe asat hoya, tenI pratIti ApaNane thaI zakatI nathI. mATe tamAma ziSTa puruSone prasthaka tarIkenI buddhi jemAM thAya che, tevA dravyamAtrane prasthakarUpe mAnavuM vyAjabI che." A pramANe vyavahAranaya potAnuM maMtavya vyakta kare che. vyavahAranaya dravyArthika hovAthI phakta dravyane ja mukhyapaNe svIkAre che. svataMtra paryAyano svIkAra vyavahAranaya karato nathI. lokavyavahAramAM je je paryAyanI pratIti thAya che te paryAya vAstavamAM dravyathI bhinna nathI paNa dravyAtmaka ja che. jo paryAyane prasiddha dravya karatAM svataMtra mAnavAmAM Ave to dharmAstikAya vagere Agamaprasiddha cha dravya karatAM atirikta sAtamA dravyano svIkAra karavAnI samasyA sarjAya. tethI prasthakanI paryAyarUpe jene pratIti thatI hoya te mANase paNa samajI rAkhavuM joIe ke paryAyarUpe pratIyamAna prasthaka paNa vastutaH pagalAstikAya nAmanA skandhadravya svarUpa ja che. A pramANe vyavahAranayanuM prasthaka aMgenuM maMtavya vAdidevasUrijI mahArAja spaSTa kare che. - prasthaka aMge hajusUtranayano abhiprAya che | (28nusUtrA.) zrI siddhasenadivAkarasUrijI, zrIvAdidevasUrijI Adi tArkika pUrvAcAryonA abhiprAya mujaba RjusUtranaya paryAyArthikanaya che. tethI RjusUtranayano Azraya karavAmAM Ave to dravya nahi paNa phakta sa paryAya ja prasthaka tarIke mAnya banI zake. kAraNa ke phakta paryAya ja prasthaka vagere svarUpe jaNAya che. jo paryAyabhinna kevala svataMtra dravya ja prasthaka tarIke mAnya karavAmAM Ave to prasthaka tarIkenI satya [. pratIti asaMgata thaI jAya. kAraNa ke paryAyabhinna dravya nAmano svataMtra padArtha ja A vizvamAM nathI. A rIte vyavahAranayanA maMtavyanuM khaMDana karI RjusUtranaya paryAyasvarUpa prasthakanI siddhi kare che. che. che prasthaka vize zabdanayano abhigama che (zAzrayaTI.) zabdanaya RjusUtranayanI jema paryAyArthika che. tema chatAM te kAla, liMga, vibhakti, vacana ane puruSa - A pAMcanA bhedathI vastuno bheda mAne che. tethI RjusUtranaya je paryAyane prasthaka tarIke oLakhAve che, te paryAya kAlabheda, liMgabheda, vibhaktibheda, vacanabheda ke puruSabheda (prathama puruSa, dvitIya puruSa Adi) thAya to prathaka tarIke raheto nathI. cokkasa prakAranA kALa (vartamAna kALa), cokkasa prakAranA liMga (puliMga) vagere hoya to ja RjusUtrasaMmata prasthakaparyAyane zabdanaya prasthaka tarIke mAnavA taiyAra che. anyathA atiprasaMga Ave. spaSTatA :- "anyathA atiprasaMga Ave'- AvuM kahevA dvArA zabdanaya evuM kahevA mAMge che ke (1) kAlabheda hovA chatAM jo vastu eka hoya to pUrvakALanA tIrthakara ane vartamAnakALanA sAmAnya jana eka thavAnI Apatti Avaze. (2) jo liMgabheda hovA chatAM vastu eka hoya to strI ane puruSa paNa eka thavAnI Apatti Avaze. (3) jo vibhaktibheda hovA chatAM vastu eka hoya to "rAmane tathA lakSmaNanuM' - AvA sthaLe vibhakti vibhinna hovA chatAM rAma ane lakSmaNa eka thavAnI Apatti Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 0 prasthake evambhUtAbhiprAya: / 4/13 pa samabhirUDhAzrayaNAtparyAyabhedena bhinnasyArthasya prasthAditvam, itrthaa'tiprsktiriti| ___evambhUtAzrayaNAtprasthAnAdikriyApariNatasyA'rthasya prasthAditvam, anyathA'tiprasaGga iti / Avaze. (4) jo vacanabheda hovA chatAM vastu na badalAya to "chokarAo' (AvuM bahuvacanagarbhita pada) tathA "ghaDo' (AvuM ekavacanagarbhita pada) jyAM bolavAmAM Avaze tyAM paNa arthano abheda mAnavo paDaze. (5) jo puruSabheda hovA chatAM vastu eka hoya to huM ane tuM AvA zabdanA arthamAM paNa abheda mAnavo paDaze. A atiprasaMga hovAnA kAraNe cokkasa prakAranA kAla, liMga vagerethI viziSTa evA ja paryAyavizeSane prasthaka tarIke zabdanaya svIkAre che. prasthaka dRSTAMtamAM samabhirUTanaranuM vaktavya che (samajjA.) (zabdanaya karatAM samabhirUDhanaya vadhAre sUkSma dRSTine dhAraNa karIne kahe che ke jema kALa, liMga vagerenA bhedathI vastu badalAya che tema zabda (= saMjJA ke saMketo badalAI jAya eTale cokkasapaNe artha badalAya ja che. arthAt samabhirUDhanayanA mate paryAyavAcaka zabdonuM astitva ja A vizvamAM nathI. tethI) samabhirUDhanayano Azraya karavAmAM Ave to paryAya zabda badalAya eTale prasthaka artha paNa badalAI # jAya che. jo paryAyazabda badalAvA chatAM paNa artha badalAto na hoya to aneka paryAyazabdono vAcyArtha - eka banI javAthI ghaTa zabdanA vAcyArthamAM kuMbhAdi zabdanA vAcyArthano saMkrama thavAnI Apatti Avaze. Gii ane jo ISTApattirUpe svIkAravAmAM Ave to ghaTArirUpa arthamAM paTa zabdanA vAcyArthano paNa saMkrama thavAnI samasyA sarjAze. kAraNa ke eka zabdathI vAcya evI vastumAM anya zabdanA vAcyArthano abheda rasa tame (ghaTazabdanA ane kuMbhAdi zabdanA arthamAM abheda mAnavA dvArA) svIkArela che. ja prasthakaH evaMbhUtanayanI dRSTimAM ja (vabhUtA.) evaMbhUtanayano Azraya karavAthI ema kahI zakAya ke prasthAna (dhAnyane mApavAnI kriyA) Adi kriyAthI pariNata thayelo artha ja prasthaka Adi svarUpe sat che. jo AvuM mAnavAmAM na Ave to atiprasaMga Ave. YU kriyAthI apariNata vastu mithyA H evaMbhUta / spaSTatA :- "jo kALa, liMga AdinA bhedathI arthano bheda zabdanaya mAnya kare tathA zabdabhedathI (= paryAyavAcaka saMjJAnA badalAvAthI) jo arthano bheda samabhirUDhanaya mAnya kare to kriyAnA bhedathI paNa arthano bheda vAstavika rIte mAnavo jarUrI banI jAya che' - A pramANe evaMbhUtanaya potAnuM maMtavya vyakta kare che. evaMbhUtanaya to AgaLa vadhIne tyAM sudhI jaNAve che ke "kALa, liMga vagere na badalAya tathA paryAyavAcaka zabda na badalAya tema chatAM jo vastugata kriyA badalAI jAya to avazyapaNe vastu badalAI jAya.' tethI evaMbhUtanayanA mate dhAnyane mApavAmAM vyavasthitapaNe pravRtta thayela prasthaka ja prasthaka che. dhAnya mApavAnI kriyAthI pariNata na hoya te prasthaka tarIke evabhUtanayane mAnya nathI. jyAre kAchanirmita pAtravizeSa dhAnya mApavAnI kriyAmAM pravRtta na hoya te samaye paNa jo tene prasthaka tarIke svIkAravAmAM Ave to anAja mApavAnI kriyAne nahi karatA bArI, bAraNA, khurazI vagere padArthone paNa prasthaka tarIke svIkAravAnI Apatti Avaze. mATe te te kriyAthI apariNata vastu te Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/13 0 prasthake nayasaptabhaGgyaH / tathA syAdubhayaM kramArpitobhayanayArpaNAt / syAdavaktavyam, sahArpitobhayanayAzrayaNAt / avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgA yathAyogamudAhAryAH / -te padArtha svarUpe mithyA che. AvuM evaMbhUtanaya kahe che. A rIte ApaNe joI zakIe chIe ke dareka naya prasthaka aMge alaga alaga maMtavya dharAve che. tethI vidhikoTimAM naigamanayane ane niSedhakoTimAM saMgraha Adi che nayamAMthI koI paNa eka nayane mUkavAmAM Ave to vidhikoTino sarUpe prathama bhAMgo ane niSedhakoTino asarUpe bIjo bhAMgo prasthaka udAharaNanI saptanayagarbhita saptabhaMgImAM prApta thAya che. prasthaka saptabhaMgIno trIjo - cotho bhAMgo ja (tathA) tathA jo naigamananI prathama vivakSA karI tyAra bAda bAkInA cha nayomAMthI koI eka nayanI vivakSA karavAmAM Ave to prasthaka kathaMcit sat ane kathaMcit asat che. spaSTatA :- "prasthaviSayaka kevala saMkalpa (= buddhi) naigamanayanI dRSTie prathaka tarIke sat che ke asat ?" tathA "saMgraha Adi che nayamAMthI koI paNa eka nayanI dRSTie te saMkalpa prasthakarUpe sat che ke asatu? AvA prakAranA be kramika prazna ke jijJAsA upasthita thAya tyAre vAdidevasUrijI mahArAja samAdhAnarUpe evuM jaNAve che ke "prasthakagocara kevala saMkalpa naigamanayanA abhiprAyathI prasthakarUpe sat che ane saMgraha Adi cha nayamAMthI koI paNa eka nayane laIe to tenA abhiprAyathI te prasthakarUpe asatu che." prasthakasaMbaMdhI nayasaptabhaMgIno A trIjo bhAMgo che. (cA.) te ja rIte naigamanI sAthe saMgrahAdimAMthI koI paNa eka - ema be nayanA abhiprAyano ekIsAthe Azraya karavAmAM Ave to te ja vastu kathaMcit avaktavya banI jAya che. . spaSTatA :- "prasthakagocara kevala saMkalpa ekIsAthe naigama ane saMgraha Adi cha nayamAMthI koI eka nayanI dRSTie vicArIe to te prakarUpe sat che ke asat ?' - AvI jijJAsAnuM zamana karavA | mATe ema kahI zakAya ke tyAre te saMkalpa kathaMcit avaktavya che." prasthaka saptabhaMgImAM zeSa traNa bhAMgA pha. (vevyo.) jenA cheDe avaktavya zabda Ave che tevA bAkInA traNa bhAMgA yathAyogya rIte ahIM kahevA. spaSTatA :- pAMcamo bhAMgo "sata ane avaktavya che. chaThTho bhAMgo "asad ane avaktavya che. sAtamo bhAMgo "sata, asat ane avaktavya che. Ama ApaNe joI zakIe chIe ke chellA traNa bhAMgAnI zarUAtamAM judA judA zabdo hovA chatAM paNa te traNeya bhAMgAnA cheDe avaktavya' zabda anugata che. nayano nirdeza karavA pUrvaka prasthaka udAharaNamAM goThavIne chellA traNa bhAMgAne jaNAvavA hoya to ema kahI zakAya ke (5) prasthakagocara saMkalpa naigamanayanI dRSTie prakarUpe sat che. tathA naigamanI sAthe saMgraha Adi che nayomAMthI koI paNa eka nayanI yugapad vivakSA karavAthI te avaktavya che. (6) saMgrahAdi che nayomAMthI koI paNa nayane grahaNa karo to tenI dRSTie prasthakagocara saMkalpa prakarUpe asat che tathA naigamanI sAthe saMgraha Adi che nayomAMthI koI paNa eka nayanI yugapa6 arpaNa karavAmAM Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 0 ekaviMzatiH prasthake nayasaptabhaGgya: 0 4/ pa ityetAH SaT saptabhaGgyo naigamasya saGgrahAdibhiH SaDbhiH saha vacanAjjAtAH" (pra.na.ta.7/53 syA. - ratnA.pR.1070) iti nirUpitamiti bhaavniiym|| zrIvAdidevasUrimate naigamasya saGgrahAdibhiH SaDbhiH pratyekaM saha vrajanAt SaDiva saGgrahasya ma vyavahArAdibhiH paJca, vyavahArasya RjusUtrAdibhiH catasraH ityevaM krameNa ekaviMzatiH mUlanayasaptabhaGgyaH Ave to te avaktavya che. (7) prasthakagocara saMkalpa naigamanayanI vivakSAthI prasthakarUpe sat che, saMgrahAdi cha nayamAMthI koI paNa eka nayane grahaNa karo to tenI vivakSAthI prasthakarUpe asatu che tathA naigamanI sAthe saMgraha Adi che nayomAMthI koI paNa eka nayanI yugapad vivakSAthI te avaktavya che. F prasthakadRSTAMtamAM cha nayasaptabhaMgI : vAdidevasUrijI . (cetA.) A pramANe prasthaka udAharaNamAM naigamanayanuM saMgraha Adi che nayonI sAthe joDANa karIne bolavAthI cha saptabhaMgIo prApta thAya che." A pramANe vAdidevasUri mahArAje syAdvAdaratnAkara nAmanA graMthamAM je jaNAvela che tenA vize vAcakavarge UMDANathI bhAvanA karavI. spaSTatA :- vAdidevasUri mahArAjanA mata mujaba prasthaka dRSTAMtamAM nayasaptabhaMgIno vicAra karIe to naigamanayanI sAthe saMgrahAdi che nayanuM joDANa karavAthI cha prakAranI saptabhaMgI nIce mujaba prApta thAya che. i prasthaka dRSTAMtamAM cha nayasabhaMgIo I vidhikoTi niSedhakoTi saptabhaMgI naigamanaya saMgrahanaya naigamanaya vyivahAranaya naigamanaya RjusUtranaya naigamanaya zabdanA naigamanaya samabhirUDhanaya naigamana evaMbhUtanaya kula = 6 4 kula 21 mUlanacasaptabhaMgIno atideza 4 (zrIvahi) zrIvAdidevasUrijInA mata mujaba, vidhikoTimAM naigamane goThavI pratiSedhakoTimAM saMgrahAdi che nayane goThavavAthI je rIte cha saptabhaMgI maLI te ja rIte vidhikoTimAM saMgrahane goThavI tenI sAme vyavahArAdi pAMca nayane pratiSedhakoTimAM goThavavAthI pAMca saptabhaMgI maLaze. tathA vidhikoTimAM vyavahAra nayane rAkhI pratipakSarUpe RjusUtrAdi cAra nayane goThavavAthI cAra saptabhaMgI maLaze. A rIte AgaLa traNa, be ane eka saptabhaMgI maLaze. tethI zrIvAdidevasUrijI mahArAjanA mata mujaba prastuta prasthaka daSTAMtamAM mUlanayanI kula 21 saptabhaMgI maLaze. tathA UlaTA kramathI vicArIe to vidhikoTimAM evaMbhUta nayane ane niSedhakoTimAM naigamAdi che nayone goThavavAthI cha saptabhaMgI prathaka dRSTAMtamAM maLaze. e ja rIte vidhikoTimAM samabhirUDhane goThavI bAkInA (evaMbhUta sivAyanA) pAMca nayone levAthI pAMca Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/13 0 prasthakodAharaNe vizeSavimarzaH . 503 ityasyAmeva zAkhAyAm uttarazloke (4/14) vakSyate / asmAbhistviha naigamasya ziSTaiH sarvaiH pratipakSanayaiH saGgrahAdibhissaha ekA, saGgrahasya naigamA-sA dibhiH sarvaiH saha dvitIyetyevaM sapta mUlanayasaptabhaGgya: uktAH, nayarahasyAdyanusAreNa tu catasra eva ... tAH darzitAH ityapekSAbhedena nAstyatra kazcid virodhH| pratipakSakoTau pRthakpRthagnayapraveze ekaviMzatiH / mIlitanayapraveze ca sapta catasro vA mUlanayasaptabhaGgyaH saGgacchanta eva iti tAtparyam / itthaJca prasthakodAharaNe vAdidevasUrimate naigamAdyabhiprAyAH sapta, nayarahasyakRnmate catvAraH eva, ka naigama-vyavahArayoH zabda-samabhirUdvaivambhUtanayAnAM ca pratyekaM samAnA'bhiprAyatvAt / tatazca nyrhsyaasaptabhaMgI maLaze. A rIte UlaTA kramathI sAteya namone vicAravAthI paNa kula 21 ja mUlanayasaptabhaMgI prasthaka udAharaNamAM maLI zakaze. A rIte uttara niyomAM paNa vicAravuM. A bAbatanI vizeSa chaNAvaTa A ja zAkhAnA 14 mA zlokanI vyAkhyAmAM syAdvAdaratnAkara graMthano saMvAda vicAratI vakhate ApaNe karazuM. (juo pRSTha-552) A bAbatanI vAcakavarge noMdha rAkhavI. * vibhinna matomAM virodhano parivAra nA (smA.) vAdidevasUri mahArAjano mata uparokta paddhati mujaba ApaNe samajI gayA. jyAre dravyAnuyogaparAmarza- karNikAmAM ame "vidhi koTigata naigamanayanI bAkInA saMgrahAdi tamAma niSedhakoTigata nayonI sAthe goThavaNa karavAthI eka saptabhaMgI maLe. vidhikoTimAM saMgrahanayane tathA niSedhakoTimAM naigamAdi sarva niyone goThavavA dvArA saMgrahanayanI bIjI saptabhaMgI maLe. A kramathI prastuta prasthaka dRSTAMtamAM sAte nayanI bhegI thaIne kula sAta saptabhaMgI athavA narahasya vagere graMtha mujaba cAra saptabhaMgI prApta thaze" TV - tema jaNAvela che. A banne bAbatamAM paramArthathI koI paNa prakArano virodha rahelo nathI. kema ke vA judI judI apekSAe uparokta saptabhaMgI saMgata thaI zake che. te A rIte : vAdidevasUri mahArAje vidheyakoTimAM naigamanaya goThavI niSedhakoTimAM phakta eka-eka saMgraha Adi cha nayane pRthakarUpe goThavIne gra naigamanayanI judI judI cha saptabhaMgI darzAvI che. te ja rIte vidheyakoTimAM saMgrahanayane goThavI niSedhakoTimAM vyavahAra Adi eka-eka nayane alaga-alaga goThavI judI judI kula 21 saptabhaMgI darzAvI che. AgalA zlokanA vivecanamAM A bAbata dekhADavAmAM Avaze. jyAre dravyAnuyogaparAmarzakarNikAmAM ame vidheyakoTimAM naigamanayane goThavI, niSedhakoTimAM saMgrahAdi bAkInA sarva nayone ekIsAthe goThavI naigamanayanI eka saptabhaMgI batAvela che. tathA vidheyakoTimAM saMgrahanayane goThavI, niSedhakoTimAM naigama Adi bAkInA sarva (= 6) nayone ekIsAthe goThavI saMgrahAyanI eka saptabhaMgI batAvela che. A rIte sAta nayanI eka -eka ema kula sAta saptabhaMgI jaNAvela che. A prastuta prabaMdhanuM tAtparya che. ra syAdvAdaratnAkara ane nagarahasya graMthamAM matabheda (tyaSya) vaLI, bIjI eka mahattvanI vAta e che ke vAdidevasUri mahArAje prasthaka dRSTAMtamAM naigama Adi sAte nayonA judA judA sAta prakAranA maMtavyo rajU karyA che. jyAre nayarahasya graMthamAM mahopAdhyAyajI zrIyazovijayajI mahArAje prasthaka dRSTAMta aMge naigamanayano ane vyavahAranayano abhiprAya Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 0 catasro mUlanayasaptabhaGgya: 0 4/13 - nusAreNa arthataH catasra eva mUlanayasaptabhaGgyaH smbhvnti| prasthakAdidRSTAntAzcA''gamAnusAreNa - aSTamazAkhAyAM (8/15) vistarato vakSyante ityavadhAtavyamatra / na ca vidhikoTAvekanayaM prasthApya yugapadavaziSTAkhilanayAH pratiSedhakoTau nivezayituM na zakyA m iti zaGkanIyam, prasthakatvena rUpeNa naigamanaye sataH padArthasya saGgrahAdyabhiprAyeNA'sattvAdeva teSAM pratiSedhakoTau yugapannivezAt / yadyapi prasthakamuddizya saGgrahAdyabhiprAyA vibhinnA eva tathApi naigamasammataprasthakaH naiva prasthakapadArtha ityatra saGgrahAdyakhilanayAnAm abhiprAyaikyAd naigamanayasaptabhaGgyAM vipakSakoTau yugapaditarA'khilanayapaNa niveze na kaa'pysnggtiH| evamagre'pi bodhyam / / samAna jaNAvela che tathA zabdAdi pAchalA traNa nayano abhiprAya prasthaka udAharaNamAM ekasarakho hovAnuM teozrIe tyAM jaNAvela che. AthI nayarahasya graMtha mujaba prasthaka dRSTAMtamAM sAta nayonA kula 4 prakAranA abhiprAya prApta thAya che. tethI te mujaba vicAra karavAmAM Ave to prathama udAharaNamAM sAte nayonI kula cAra prakAranI saptabhaMgI arthataH prApta thaI zake. tethI parAmarzakarNikAmAM "prasthaka daSTAMtamAM vikalpa cAra mUlana saptabhaMgI prApta thAya' - tema jaNAvela che. prasthaka vagere deSTAnto AThamI zAkhAnA paMdaramAM zlokamAM AgamAdi anusAra vistArathI jaNAvavAmAM Avaze. A vAta vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. prasthaka dRSTAMtamAM vizeSa vicAraNA / - (1 gha vi.) vidheyakoTimAM eka nayane goThavI, niSedhakoTimAM ekIsAthe bAkInA cha nayone kaI rIte mUkI zakAya?" AvI zaMkA prastutamAM na karavI. AnuM kAraNa e che ke naigamanaya jene (prasthakayogya kASThane levA mATe thatI vanagamana Adi kriyAne) prasthaka tarIke sat kahe che, te ja padArtha (vanagamanAdi che kriyA) saMgraha Adi sarva (6 ke 5) nayonA abhiprAyathI prasthaka tarIke asat ja che. tethI niSedhakoTimAM ghA saMgrahAdi tamAma nayono ekIsAthe praveza thaI zake che. dha niSedhakoTimAM ekIsAthe anekanayapraveza saMmata che. sa (ya) yadyapi prasthaka aMge saMgraha Adi nayonA abhiprAyo judA judA ja che tathApi "naigamasaMmata prasthakane to prasthaka na ja kahevAya." (arthAt "naigamasaMmata saMkalpAtmaka prasthaka prasthakatvarUpe asat che.') A bAbatamAM to saMgraha Adi sarva (vAdidevasUri mahArAjanA abhiprAya mujaba che ane mahopAdhyAyajI mahArAjanA mata mujaba kula pAMca) nayono abhiprAya eka ja che. tethI naigamanayanI saptabhaMgImAM naigamanA pratipakSa tarIke saMgraha Adi sarva (6 ke 5) nayane ekIsAthe goThavavAmAM koI asaMgati rahetI nathI. tathA saMgrahanayanI prastuta saptabhaMgI A mujaba samajavI- saMgrahanaya to phakta dhAnya mApavAnI kriyAmAM goThavAyela kASThanirmita prasthakane ja prakarUpe satu mAne che. te sivAyanA koI paNa padArthane prakarUpe satu mAnavA saMgrahanaya taiyAra nathI. jyAre bAkInA cha no saMgrahanayanA abhiprAyane radiyo Ape che. kema ke saMgrahanayane saMmata prasthaka sivAyanA padArthane naigama Adi (saMgraha sivAyanA) cha nayo prasthaka tarIke svIkAravA taiyAra che. A rIte AgaLa badhA nayomAM vicAravuM. pUrve (pR.493/494) A vAta jaNAvela che. tethI teno ahIM vistAra karavAmAM nathI Avato. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / ekasminnapi bhaGge kRtsnArthabodha: 0 505 amo to Ima jANuM chuM- "sattanayArthativAtAryAdhavaraviviThya pramAvivica" eha lakSaNa leinaI, tehave ThAme syAtkAralAMchita sakalanayArthasamUhAlaMbana eka bhaMga paNi niSedha nathI. je mATaS 2 evamAgamikamate saptabhaGgyA eva kRtsnArthabodhakatvamupadarzitam / sAmpratam ekenA'pi bhaGgena / tArkikarItyA kRtsnArthabodhaM pazyato mahopAdhyAyayazovijayagaNivarasyA'trA'bhiprAyo darzyate - 'sakalanayArthapratipAdakatAparyAptyadhikaraNavAkyaM pramANavAkyam' iti lakSaNamupAdAya nAnAnayAnusAreNa prasthaka-pradezAdimImAMsAyAM syAtkAralAJchitasakalanayArthagocarasamUhA''lambanabhAnaM ekasminnapi bhaGge naiva niSiddham, ma vyaJjanaparyAyasthAne dvayoH bhaGgayoH api sammatitarke zabdanayAbhiprAyeNa kRtsnA'rthasvarUpAvabodhakatvavat / rza "pArva viya sagavA lesA chanti vyaviveve" (vi...ra847) rUtti vizeSa varamALavavanAt = 6 pramANavAkyanuM lakSaNa . (vi.) A rIte "Agamikamate saptabhaMgI ja saMpUrNa arthane jaNAve che - A bAbata samajAvI. have 'tArkika paddhatithI to eka paNa bhAMgo pUrNa padArthano prakAzaka che' - AvuM jonArA-mAnanArA mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjano abhiprAya dekhADAya che. temaNe 'dravya-guNa-paryAya rAsa" mAM prasthaka vagere daSTAMtanI vicAraNA aMge potAno abhiprAya A pramANe jaNAvela che ke "tamAma nayonA arthonI pratipAdaktAnI paryAptinuM adhikaraNa (= Azraya) bane tevuM vAkya pramANavAkya kahevAya." A pramANe pramANavAkyanuM lakSaNa laIne aneka nayanA anusAra prasthaka, pradeza vagere udAharaNanI vicAraNA karavAmAM Ave to strAkArayukta (kathaMcit' padathI yukta) sakalanayArthaviSayaka samUhAlaMbanAtmaka jJAnane saptabhaMgInA svataMtra ekAda bhAMgAmAM mAnavAmAM zAstrakAroe niSedha nathI ja karyo. vyaMjanaparyAyanA sthAnamAM be bhAMgAmAM paNa zabdanayanA che abhiprAyathI saMpUrNa arthasvarUpano bodha jema saMmatitarkamAM dekhADela che, tema A vAta samajI zakAya che. spaSTatA :- mahopAdhyAyajI mahArAje navyanyAyanI paribhASAmAM pramANavAkyanuM lakSaNa uparamAM jaNAvela che. teno artha A pramANe samajavo ke koI ekAda nayane abhipreta nahi, paNa sarva niyone 21 abhipreta evA arthonuM je vAkya pratipAdana kare te pramANavAkya kahevAya. AthI pramANavAkya sarva nayanA arthonuM pratipAdaka banaze. tethI te pramANavAkyamAM sarva nayanA arthonI pratipAdakatA raheze. che bhAvanikSepa sarvanayasaMmata che ("bhava.) ahIM bIjI eka vAta e paNa samajI levA jevI che ke pUrva-pUrva (naigama Adi) nayane uttarottara (saMgrahAdi) nayano artha mAnya che. tethI panihArInA mastaka upara ArUDha thaIne pANI lAvavAnI kriyA karanAra padArthane evabhUtanaya jema ghaDA tarIke oLakhAve che, tema naigamAdi bAkInA nayo paNa te padArthane ghaDA tarIke ja oLakhAve che. kAraNa ke bhAvanikSepane to sarva nayo svIkAre ja che. A bAbatamAM "bhAve viya sadAya resA rUljhati savvavaraveve' - A pramANe vizeSAvazyaka mahAbhASyanA A.(1)mAM "..pAvatA paryAyathi..." pATha. pustakomAM ".tAtparyAdhi.. pATha che. lI.(1)mAM "....tAparyAya ..." pATha. pA.mAM "..pavitA ...' pATha. prastuta "tApatya ' pATha ko.(12)mAMthI lIdhela che. 1. mAvaM caiva nathI , zeSA icchanti srvnikssepaan| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 nayavAkye pramANavAkyAtivyAptinirAsa: 0 4/13 | vyaMjanaparyAyanaI ThArmi bhagaI paNi arthasiddhi sampattinaI viSaI dekhADI chai. - sarveSAM nayAnAM bhAvanikSepA'bhyupagantRtvena evambhUtanayavAkyasya sakalanayArthapratipAdakatvAt pramANavAkyatvApattiH mA bhUditi pramANavAkyalakSaNe paryAptinivezaH / na hi evambhUtanayavAkye sakalanayArthapratipAdakatAparyAptirvartate, evambhUtAnabhimatArthasyA'pi na naigamAdinayAnusAreNa vivakSitapadArthatvAt / itthaJca naikataranayavAkyasya pramANavAkyatvApattiriti siddham / vacanane sAkSIrUpe samajavuM. prastuta vacanano artha A pramANe che - "zabdanaya (= chellA traNa naya) bhAvanikSepane ja svIkAre che. jyAre bAkInA naigamAdi cAra nayo sarva nikSepane mAne che." matalaba ke bhAvanikSepa to sarva nayomAM chavAyela che, vyApIne rahela che, viSayavidhayA vyApta che. AthI evaMbhUtanayasaMmata ghaTapratipAdaka evA vAkyanA vAcyArthane naigamAdi sarva no ghaDA tarIke svIkAraze ja. matalaba ke evaMbhUtanayanuM ghaTapratipAdaka vAkya ghaDAnI vicAraNA karavAmAM pravRtta thayela sarva nayone abhipreta evA arthanuM pratipAdaka banI ja jAya che. tethI jo "sakalanavArthapratipAdaka vAkya = pramANavAkya - A pramANe pramANavAkyanuM lakSaNa banAvavAmAM Ave to ghaTanuM pratipAdana karanAra evaMbhUtanayanuM vAkya sakalana saMmata ghaTa padArthanuM pratipAdaka banavAthI temAM pramANavAkyanA lakSaNanI ativyApti AvavAnI samasyA upasthita thaze. A samasyAnA nivAraNa mATe pramANavAkyanuM pariSkRta lakSaNa batAvatA jaNAvela sa che ke sakalanavArthanI pratipAdakatAnI paryAptinuM adhikaraNa banatuM vAkya ja pramANavAkya kahevAya. # nyAyadarzanAsaMmata paryAmi aMge khulAso haa spaSTatA :- have paryAptine samajavA prayatna karIe. "rUmo vada-paTI' AvI pratItimAM je hindu saMkhyAnuM bhAna thAya che te dvitva saMkhyA samavAya saMbaMdhathI ekalA ghaDAmAM paNa rahe che ane ekalA paTamAM paNa rahe che. paraMtu ekalA ghaDAne joIne ke ekalA paTane joIne rUma ho' - A pramANe koIne paNa pratIti thatI nathI. tethI tevI pratIti utpanna karavA mATe taiyAyiko kahe che ke samavAya saMbaMdhathI rahenArI ddhitva saMkhyA "rUma vo' - AvI pratItinI janaka nathI, paraMtu paryAptisaMbaMdhathI rahenArI hindu saMkhyA uparokta pratItinI janaka che. hindu saMkhyAnI paryApti ekalA ghaTamAM ke paTamAM rahetI nathI. tethI paryApti saMbaMdhathI dvitya saMkhyA ekalA ghaTamAM ke ekalA paTamAM rahetI nathI paraMtu ghaTa-paTa ubhayamAM ja rahe che. tethI jyAre ghaTa-paTa vagere be padArtho hAjara haze tyAre ja rUma ho' - evI pratIti thaze. Ama "paryAti ekamAM nahi paraMtu saMmilita aneka vastumAM rahe che' - evuM siddha thAya che. I ekAda nayavAkya pramANa nathI ! ( di.) A mujaba vicArIe to kahI zakAya ke sakalanavArthanI pratipAdatA evaMbhUtanayanA vAkyamAM rahevA chatAM paNa sakalanayArthapratipAdakatAnI paryApti temAM rahI zakatI nathI. kAraNa ke evaMbhUtanaya jene ghaDA vagere svarUpe mAne che, te sivAyanA padArthane paNa naigamAdi no ghaDA svarUpe mAne che. tethI niMgamAdi nayone je je padArtha ghaTarUpe mAnya che, te tamAma arthonuM evaMbhUtana saMmata vAkya ghaTarUpe pratipAdana karatuM nathI. tethI sakalanayArthapratipAdakatAnI paryApti evaMbhUtanayanA vAkyamAM rahI zakatI nathI. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/13 * yugapadakhilanayasamAvezasaMmatiH / 507 kiJca, saptabhaGgyAM pratibhaGgaM sakalAdezayojane tu ekayA'pi saptabhaGgyA sapta pramANavAkyAni pa labhyante iti vakSyate'nupadameva (4/14) / tatazca saptasu sakalAdezAtmakeSu saptabhaGgIvAkyeSu sA pratyekaM pramANavAkyalakSaNaM sakalanayArthapratipAdakatAparyAptyadhikaraNavAkyatvaM sidhyati / tatazca yugapannayadvayasamAhArataH syAtpadamahimnA pratyekaM saptabhaGgIvAkyAt sakalanayArthagocarasamUhAlambanAtmakaH / zAbdabodho'nAvila ev| ___ evaM nAnAnayAnusAreNa prasthakAdivicAre vidhikoTau ekaM nayaM nidhAya pratiSedhakoTau pratyekanayavad ka yugapadakhilA'vaziSTanayaniveze'pi na kAcit zAstrabAdhA aapdyte| tatazca prasthakAdyudAharaNe Ama evaMbhUtanayane uparokta vAkya sakalanayArthapratipAdakatAnI paryAtinuM adhikaraNa banatuM nathI. mATe pramANavAkyanA lakSaNanI evaMbhUtanayanA (sakalanayArthapratipAdaka) vAkyamAM ativyApti AvatI nathI. AthI koI paNa eka nayanuM vAkya pramANavAkyanA lakSaNathI yukta nahi bane. tethI eka paNa nayavAkyamAM pramANavAkyanA lakSaNanI ativyApti nahIM Ave. A pramANe tAtparya phalita thAya che. 9 dareka bhAMgAmAM pramANalakSaNanI yojanA ( vi4.) vaLI, ahIM bIjI eka vAta e paNa dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke saptabhaMgIvAkya pramANavAkyarUpe jainadarzanamAM mAnya che. saptabhaMgInA sAteya bhAMgAmAM sakalAdezanI yojanA karavAmAM Ave to eka saptabhaMgI dvArA sAta pramANavAkyo prApta thAya che. A vAta AgaLanA zlokamAM pramANanayatakhtAlokAlaMkAra, syAdvAdakalpalatA, gurutattvavinizcayavRtti vagere graMthanA saMvAda dvArA jaNAvavAmAM Avaze. [tathA sakalAdezanuM svarUpa paNa AgaLanA zlokanI (4/14 pRSTha pa34-543) vyAkhyAmAM jaNAvavAmAM che Avaze. A vAta vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI.] tethI saptabhaMgInA pratyeka sakalAdezAtmaka vAkyamAM vA sakalanayArthaprati-pAdakatAnI paryAptinuM adhikaraNa vAkyasvarUpa uparokta pramANavAkyanuM lakSaNa rahe che. ekIsAthe dravyArthika-paryAyArthika ke arthanaya-vyaMjananayasvarUpa nayayugalanA saMvedhathI pravRtta thayelI saptabhaMgInA sa eka-eka bhAMgAne darzAvanArA vAkya dvArA paNa sakalanavArthanuM pratipAdana thavAthI tenA dvArA sarva nayone abhipreta evA tamAma vivakSita arthonuM samUhAlaMbanAtmaka bhAna thaI zake che. jo ke saptabhaMgInA pratyeka bhAMgAmAM te tamAma vivakSita arthonuM pratipAdana karanAra judA judA aneka zabdano prayoga thato nathI, paraMtu "syA' zabdano prayoga thAya che. A "syA' zabda ja te tamAma vivakSita arthonuM pratipAdana karavAmAM samartha che. tethI saptabhaMgInA pratyeka vAkya dvArA sakalanayArthaviSayaka samUhAlaMbanAtmaka jJAna = zAbdabodha mAnavAmAM koI ja zAstrIya vAMdho Avato nathI. niSedhakoTimAM ekIsAthe anekanayapravRtti mAnya che, (ve.) A rIte prasthaka vagere dRSTAMtanI aneka niyonA AdhAre vicAraNA karavAmAM Ave tyAre vidhikoTimAM eka nayane goThavI, niSedhakoTimAM tenA pratipakSI phakta eka nayane goThavavAnI jema bAkInA tamAma nayone ekIsAthe niSedhakoTimAM goThavavAmAM zAstrIya bAdha jaNAto nathI. tethI syAdvAdaratnAkaramAM vAdidevasUrijIe prasthaka vagere daSTAMtamAM naigamanA pratipakSarUpe jema saMgraha Adi eka eka nayane alaga Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 * vyaJjananaye dvibhaGgI / 4/13 vAdidevasUrimatAnusAreNa naigamanayasya SaT saptabhaGgya iva ekA'pi saptabhaGgI nirAbAdhA eva, - vyaJjanaparyAyasthale zabdanayAnusAreNa bhaGgadvayenA'pi kRtsnArthasiddheH sammatitarke vyutpAdanAditi mahopAdhyAyarA yazovijayagaNivarAbhiprAyaH pratibhAti / ma sammatitarkakRdAkUtaM tvam - pramAtrabhiprAyalakSaNaH nayaH tAvad arthadvAreNa zabdadvAreNa vA pravartate, gatyantarAbhAvAt / tatra ye kecana arthanirUpaNapravaNAH pramAtrabhiprAyAH te sarve'pi Aye nayacatuSTaye antrbhvnti| ato naigamAdayaH catvAro hi arthanayA ucyante / yadvA naigamasya saGgraha -vyavahArayoH samAvezAt saGgrahAdayaH trayaH arthnyaaH| ye ca zabdavicAracaturAH te zabdAdinayatraye Ni samAvizanti / ataH zabda-samabhirUr3havambhUtAbhidhAnA nayAH vyaJjananayAH zabdanayA vA ucyante / tatra kA arthanaye saptA'pi bhaGgAH sambhavanti / vyaJjananaye ca savikalpa-nirvikalpalakSaNau dvau eva bhaGgo sambhavataH, tAbhyAmeva abhimatakRtsnArthasiddheH iti / -alaga goThavI naigamananI cha saptabhaMgI darzAvela che, tema naigamanA pratipakSarUpe niSedhakoTimAM ekasAthe bAkI rahelA saMgrahAdi sarva (6 ke 5) nayone goThavIne naigamanayanI eka saptabhaMgI paNa prasthaka Adi udAharaNamAM darzAvI zakAya che. AmAM koI zAstrIya bAdha nathI. kAraNa ke vyaMjanaparyAyanA sthaLe be bhAMgAthI paNa saMpUrNa arthanI siddhi (= jJAna) saMmatitarkamAM darzAvela che. A pramANe mahopAdhyAyajIno Azaya jaNAya che. temaNe potAnI vAtanA samarthana mATe rAsanA TabAmAM saMmatitarkano saMvAda darzAvela che. arthanaca-vyaMjananaya vicAra ja (sammati.) prastutamAM saMmatikAranuM kahevAnuM tAtparya e che ke vaktAno ke pramAtAno (= abhrAnta jJAtAno) abhiprAya e ja naya che. tathA Avo naya artha dvArA athavA zabda dvArA pravarte che. kAraNa che ke vastu aMgeno abhiprAya darzAvavA mATe trIjo koI vikalpa nathI. matalaba ke vastugocara abhiprAya va, arthane mukhya karIne batAvI zakAya athavA zabdane mukhya karIne darzAvI zakAya. vaktAnA ke pramAtAnA jeTalA nayo arthanuM nirUpaNa kare che, arthane = padArthane mukhya karIne pratipAdana kare che te badhA abhiprAyono sa prathama cAra nayamAM samAveza thAya che. tethI naigamAdi cAra naya arthanaya kahevAya che. athavA naigamano saMgraha-vyavahAramAM samAveza karavAthI saMgraha vagere traNa nayo arthanaya kahevAya che. tathA je abhiprAyo zabdano vicAra karavAmAM niSNAta che, zabdane mukhya karIne vastusvarUpane jaNAve che te tamAma abhiprAyono zabdAdi traNa navamAM samAveza thAya che. tethI zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta nAmanA chellA traNa naya vyaMjananaya ke zabdanaya paNa kahevAya che. arthanaya vastusvarUpane sAta bhAMgA = prakAra dvArA jaNAve che. tethI arthanamAM samabhaMgI saMbhave che. jyAre zabdanayamAM = vyaMjananayamAM to savikalpa ane nirvikalpa nAmanA be ja bhAMgA - prakAra saMbhave che. kAraNa ke be bhAMgA dvArA ja vyaMjananayane je vastusvarUpa jaNAvavuM che te pUrepUruM jaNAvAI jAya che. tethI vyaMjananayamAM saptabhaMgInA badale kribhaMgI prApta thAya. have siddhasenadivAkarasUrijInA zabdomAM ja temanI vAtane ApaNe samajIe. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/13 * arthaparyAyasaptabhaGgI tathA ca tadgAthA - 'evaM sattaviappo, vayaNapaho hoi atthapajjAe / vaMjaNapajjAe puNa, saviappo Nivviappo ya / / ( sa. ta . 1 / 49 ) = = taduktaM zrIsiddhasenadivAkarasUriNA sammatitarphe "evaM sattaviappo vayaNapaho hoi atthapajjAe / vaMjaNapajjAe pa puNa saviappo Nivviappo a / / " ( sa.ta. 1 / 49) iti / abhayadevasUrikRtA tadvRttistvevam "evam tyanntroktprkaarenn saptavikalpaH saptabhedaH vacanapathaH vacanamArgo bhavati arthaparyAye arthanaye saGgraha -vyavahAra-RjusUtralakSaNe saptApyanantaroktA bhaGgakA bhavanti / ma tatra prathamaH saGgrahe sAmAnyagrAhiNi, 'nAsti' ityayaM tu vyavahAre vizeSagrAhiNi, RjusUtre tRtIyaH, (1) saMgrahanaya sAmAnyagrAhaka naya che. AthI te badhAno saMgraha vAta karanAra che. tethI samabhaMgIno 'sti' ke 'sat' che. arthAt vidhivacanarUpa prathama prakAra saMgrahanayane anusare che. # arthaparyAyamAM saptabhaMgI : saMmatikAra ,, (talu.) zrIsiddhasenadivAkarasUri mahArAje saMmatitarka graMthamAM jaNAvela che ke "A pramANe arthaparyAyane vize sAta prakArano vacanamArga thAya che. jyAre vyaMjanaparyAyamAM to savikalpa ane nirvikalpa ema be ja prakArano vacanamArga prApta thAya che." A vAtanI vadhAre spaSTatA karatA saMmativyAkhyAkAra tarkapaMcAnana zrIabhayadevasUri mahArAje jaNAvela che ke "pUrve jaNAvyA mujaba sAta vikalpavALo sAtaprakAravALo vacanamArga arthanayasvarUpa arthaparyAyamAM prApta thAya che. (naigama svataMtranaya tarIke saMmatikArane mAnya nathI. tethI) saMgrahanaya, vyavahAranaya ane RjusUtranaya A traNa arthanaya kahevAya che, jeno saMmatitarkanI mULa gAthAmAM arthaparyAya tarIke ullekha karyo che. tethI prastutamAM evuM phalita thaze ke saMgraha, vyavahAra, RjusUtra svarUpa traNa arthanayamAM pUrve jaNAvelI samabhaMgInA sAteya bhAMgA saMbhavI zake che. (taMtra.) teno nirdeza A mujaba samajavo. = = 509 = = samanvaya = grahaNa karIne vidheyAtmaka A pramANe prathama bhAMgo saMgrahanayamAM saMbhave anukULa che. kema ke te saMgrahanayanA maMtavyane = . (2) vyavahAranaya vizeSagrAhaka che. AthI te vyAvartaka niSedhaka bAdabAkI karanAra che. vyavahAranaya sa niSedhAtmaka vAta karanAra hovAthI samabhaMgIno 'nAsti' ke 'vrat' A pramANe dvitIya bhAMgo vyavahAranayamAM saMbhave che. arthAt niSedhakoTisvarUpa dvitIya prakAra vyavahAranayane anukULa che, kema ke vyavahAranayanA maMtavyane te anusare che. kema? (3) RjusUtranayamAM avaktavya nAmano trIjo bhAMgo Avaze. (AnuM kAraNa e che ke RjusUtranaya vastune kSaNikarUpe ane niraMzarUpe jue che. arthAt vastunA judA judA aMzone svIkArI sakhaMDa vastunuM pratipAdana karavA mATe RjusUtranaya taiyAra nathI. tethI yugapad be viruddha vivakSA karIne vastunuM svarUpa kevuM che ? A pramANe RjusUtranayane prazna karavAmAM Ave to RjusUtranaya kaheze ke 'vastunuM svarUpa avAcya che.' be viruddha vivakSAne lakSamAM rAkhI vastunA be virodhI aMza asti-nAsti vagere darzAvavAmAM Ave to vastu akhaMDa nahi paNa sakhaMDa banI jAya. RjusUtra 1. evaM saptavikalpaH vacanapathaH bhavati arthaparyAye / vyaJjanaparyAye punaH savikalpaH nirvikalpaH ca / / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 vyaJjanaparyAyasaptabhaGgI / e caturthaH saGgraha-vyavahArayoH, paJcamaH saGgraha-RjusUtrayoH, SaSTho vyavahAra-RjusUtrayoH, saptamaH saGgraha-vyavahAra -2nusUtrepuI sa vyaJjanaparyAye zabdanaye savikalpaH prathame paryAyazabdavAcyatAvikalpasadbhAve'pyarthasyaikatvAt / naya to niraMza kSaNasvarUpa paryAyane ja potAnA viSaya svarUpe svIkAre che. tethI uparokta praznanA javAbamAM RjusUtranaya vastune avAcya tarIke jaNAve che.) (4) kramazaH be viruddha vivakSA karavAthI prApta thato "sti nAsti " ke "sat sat va' A pramANe saptabhaMgIno cotho bhAMgo saMmilita saMgraha-vyavahAra nayamAM saMbhave che. kAraNa ke saMgrahanaya vidhAyaka che ane vyavahAranaya niSedhaka che. (5) kSatti satvya ' ke "sat savAa gha' A pAMcamo bhAMgo saMgraha-RjusUtranayane anukULa che. (6) "nAti vacce va' ke 'sat navAa ' A pramANe saptabhaMgIno chaThTho bhAMgo vyavahAra ane RjusUtranayamAM praveze che. (7) basti, nAsti vacce va athavA "sat, asat vacce va' A pramANe saptabhaMgInA sAtamA bhAMgAno saMgraha, vyavahAra ane RjusUtranayamAM samavatAra thAya che. A rIte saMgraha, vyavahAra ane RjusUtra svarUpa traNa arthanamAM (= arthaparyAyamAM) saptabhaMgInA sAteya vacanono samAveza thaI jAya che. A rIte arthaparyAyasaMbaMdhI saptabhaMgInuM nirUpaNa samajavuM. ja arthaparyAya saMbaMdhI saptabhaMgI ja naya bhAMgo (1) saMgraha (1) sat (2) vyavahAra (2) asat RsUtra (3) avAcya (4) saMgraha-vyavahAra (4) sat-asat (5) saMgraha-RjusUtra (5) sa-avAcya (6) vyavahAra-RjusUtra (6) asata-avAcya (7) saMgraha-vyavahAra-RjusUtra (7) sa-asata-avAcya A vyaMjanaparyAyamAM saptabhaMgI H saMmativRttikAra (vyakzana) vyaMjana eTale zabda ane paryAya eTale naya. tethI vyaMjanaparyAya = zabdanaya. zabdanayanA traNa bheda che. (1) sAmmatanaya (2) samabhirUDhanaya ane (3) evaMbhUtanaya. (anuyogadvAra vagere graMthomAM nayanA sAta vibhAga darzAvela che. jyAre tattvArthasUtramAM naigama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtra-zabda-A pramANe nayanA pAMca bheda batAvyA che. tathA zabdanayanA sAmrata, samabhirUDha ane evaMbhUta - A pramANe avAntara traNa bheda batAvela che. anuyogadvAramAM darzAvela sAta nayomAMthI je pAMcamo zabdanaya che, te ja tattvArthasUtranI paribhASA mujaba sAmmatanaya kahevAya che. prastutamAM tattvArthasUtranI paribhASA lakSamAM rAkhI zabdanayanA sAmprata vagere traNa bheda batAvavA abhISTa che.) vyaMjanaparyAyasvarUpa zabdanayanA prathamabhedAtmaka sAmprata Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/13 * nirvikalpavastuvicAraH / dvitIya-tRtIyayornirvikalpaH, dravyArthAt sAmAnyalakSaNAnnirgataparyAyAbhidhAyakatvAt, samabhirUDhasya paryAyabhedabhinnArthatvAt, nayamAM vastu savikalpa che. kAraNa ke ghaTa, kuMbha, kalaza vagere paryAyavAcI zabdo ghaDArUpa eka ja arthamAM pravarte che. arthAt eka ja arthamAM vibhinna paryAyavAcI zabdonI vAcyatA rahelI che. AvA prakArano vikalpa sAmmatanayAmAM upasthita thAya che. tethI sAmmatanayanA abhiprAyathI vastu savikalpa che. (vyavahAra Adi nayanA abhiprAya mujaba ghaTa arthamAM ghaTazabdanI vAcyatA, paTa svarUpa arthamAM paTazabdanI vAcyatA vagerenA vikalpa upasthita thatA nathI. kema ke te arthaparyAyagrAhaka che, vyaMjanaparyAyagrAhaka nathI.) sAmpratanayanA mata mujaba ghaDArUpa arthamAM ghaTa, kuMbha, kalaza Adi paryAyazabdonI vAcyatAsaMbaMdhI vikalpa hAjara hovA chatAM ghaTAtmaka artha to eka ja che. eka ja arthamAM paryAyazabdonI vAcyatAno vikalpa svIkArya hovAthI sAmmatanayanA abhiprAyathI vastu savikalpa che. A prathama bhAMgo che. ja samabhirUTa-evaMbhUtamata mujaba vastu nivikalpa (dvitI.) jyAre zabdanayanA bIjA bhedarUpa samabhirUDha ane zabda nayanA trIjA bhedarUpa evaMbhUta nayanA abhiprAyathI bIjA bhAMgAmAM vastu nirvikalpa che. kAraNa ke anugata sAmAnyasvarUpa dravya nAmanA padArthamAMthI judA pADelA vizeSasvarUpa paryAyanuM samabhirUDha ane evaMbhUta pratipAdana kare che. (Azaya sa e che ke anugata sAmAnyapadArtha e dravyanuM lakSaNa che. tathA dravyathI vyAvRtta vizeSa padArtha e paryAyanuM lakSaNa che. samabhirUDha ane evaMbhUta nayane mAnya A paryAya' nAmano padArtha kSaNika ane niraMza ( che. tethI samabhirUDha ane evaMbhUta koI paNa jAtanA paryAyazabdavAdhyatva vagere vikalpane ubhA karyA vinA ja svataMtrarUpe "paryAya' nAmanA padArthanuM pratipAdana kare che. tethI zabdanayanA bIjA ane trIjA na bheda svarUpa samabhirUDha ane evaMbhUta nayanA abhiprAya mujaba vastu nirvikalpa che.) cha anekAMtavyavasthA graMtha mujaba vicAraNA spaSTatA - anekAMtavyavasthA prakaraNa mujaba A banne bhAMgAno nirdeza A rIte vicArI zakAya che ke - "zabda(=sAMprata)nayanA mate ghaTa nAmano padArtha ghaTavAcaka sarvaparyAyazabdothI vAcyarUpe che ja. tathA samabhirUDha ane evaMbhUta nayanA mate te svarUpe ghaTapadArtha nathI ja.' Ama sAMpratanayanA mate prathama samakAraka bhAgo ane samabhirUDha-evaMbhUtanayanA mate dvitIya asaprakAraka bhAgo vastumAM saMbhavI zake che. A rIte samabhirUDha ane evaMbhUta nayane bhegA karI, bannenI dRSTie "vastu kaI rIte nirvikalpa che ?' A aMge ApaNe uparokta pramANe vicAra karyo. have samabhirUDha ane evaMbhUta nayane chuTA pADI, pratyekanI dRSTimAM anya kayA abhiprAyathI vastu nirvikalpa che ? AvI jijJAsA upasthita thAya to tenuM samAdhAna saMmatitarkavyAkhyAmAM nIce mujaba che ke - 4 phakta samabhinayanA mate nirvikalpatAnuM samarthana 4 (ma.) samabhirUDhanayanA mate koI paNa eka vastu judA judA be zabdo dvArA oLakhAvI zakAtI nathI. arthAt samabhirUDhanA mate eka ja arthanuM pratipAdana karanAra paryAyavAcI aneka zabdanuM vizvamAM astitva nathI. "ghaTa' zabdano artha judo che. kuMbha' zabdano artha judo che. "kalaza' zabdano artha judo Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 4/12 * vyaJjanaparyAyA'vAcyatA 0 pa evambhUtasyApi vivakSitakriyAkAlArthatvAt / ga liGga-saMjJA-kriyAbhedena bhinnasyaikazabdA'vAcyatvAt zabdAdiSu tRtIyaH / che. Pot zabdano artha judo che. 'gAgara' zabdano artha judo che. Ama vyavahAra Adine saMmata evo paryAyavAcI zabda badalAI jAya to samabhirUDha nayanA mate te zabdano artha badalAI jAya che. tethI eka ja arthamAM paryAyazabdavAcyatvano vikalpa samabhirUDhanayane mAnya ja nathI. tethI samabhirUDhanayanA mate vastu nirvikalpa (= paryAyazabdathI avAcya) che. phakta evaMbhUtanayanA mate nirvikalpatAnI vicAraNA | (vabhUta.) zabdanayano trIjo bheda evaMbhUtanaya che. tenA mate paNa vastu nirvikalpa che. AnuM kAraNa e che ke cokkasa prakAranI kriyA je samaye pravartatI hoya teTalo samaya ja te artha te zabdathI vAcya bane. dA.ta. panihArInA mastaka upara ArUDha thaIne pANI lAvavAnI kriyA karanAra vastu "ghaTa' zabdathI vAcya che. te kriyA zarU thaI na hoya ke samApta thaI cUkI hoya tevA samaye te vastu "ghaTa' zabdathI vAcya nathI. Ama te te zabdathI vivati evI kriyA je samaye vidyamAna na hoya te samaye te vastuno te zabdanA artharUpe svIkAra karavAno vicAra ke vikalpa evaMbhUtanayane mAnya na hovAthI tenA mata mujaba vastu nirvikalpa (vivakSitakriyAzUnya kALamAM prayukta zabdathI avAcyo che. vaLI, samabhirUDhanayanA 0aa mate paryAyazabdathI avAcya evo padArtha nirvikalpa che - AvuM je pUrve jaNAveluM hatuM, te paNa evaMbhUtanayane mAnya che. arthAt paryAyazabdavAcyatvasaMbaMdhI vikalpathI zUnya evI ja vastu evaMbhUtanayanA mate arthakriyAkALe sa paramArtha sat che. AthI paNa evaMbhUtano viSaya nirvikalpa che. & vyaMjanaparyAyanI samabhaMgIno trIjo bhAMgo che (ni.) have saptabhaMgInA trIjA bhAMgAnI vAta ApaNe vyaMjanaparyAyamAM vicArIe. zabdanayanA sAmprata, samabhirUDha ane evaMbhUta svarUpa traNeya prakAranA nayano yugapad vicAra karIe to vastu avAcya che. AnuM kAraNa e che ke "zabdanA li, kALa, vacana, vibhakti ane puruSa badalAI jAya to te bhinnaliMgAdivALA zabdathI te vastu vAcya kahevAya nahi' - Ama zabdanaya (= sAMprata naya) mAne che. tathA samabhirUDhanaya evuM mAne che ke "koI vyakti "ghaTa' zabdanA badale "kuMbha' saMjJAno prayoga kare to te ghaDo 'kuMbha saMketathI vAcya bane nahi" tathA evaMbhUtanaya evuM mAne che ke "pANI lAvavAnI kriyA karavAnA samayathI bhinna samaye gharanA khUNAmAM paDI rahelI kabugrIvAdimAnuM vastu "ghaTa' zabdathI vAcya bane nahi." tethI sAmpata, samabhirUDha ane evaMbhUta - A traNeya nayane ekIsAthe pUchavAmAM Ave ke "bhinna evA artho eka zabdathI vAcya hoya ke nahi ?" to te traNeya nayo ekIsAthe javAba Apaze ke "eka zabda dvArA bhinna vastu avAcya (= avaktavya) che." jo ke ahIM "yugapa6 nI pradhAnatA rahetI nathI. kAraNa ke AvA prakAranA praznamAM yugapanA badale kramasara laIe to paNa zabdanayanA sAMprata Adi traNeya prakAronA abhiprAyathI bhinna evA artho eka zabdathI avAcya ja hoya che. tema chatAM ahIM saMmativRttikArazrIe "yugapad aMzane gauNa rAkhI avAcyatAne ja prastuta saptabhaMgInA trIjA bhAMgAmAM mukhya karela hoya tema jaNAya che.] Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " krimIvimarzaH Dra 513 prathama-dvitIyasaMyoge caturthaH / teSveva cAnabhidheyasaMyoge paJcama-SaSTha-saptamA vacanamArgA bhavanti / pa athavA pradarzitasvarUpA saptabhaGgI saGgraha - vyavahAra - RjusUtreSvevArthanayeSu bhavatItyAha - ' evaM sattaviyappo' ityAdigAthAm / asyAstAtparyArthaH arthanaye eva sapta bhnggaaH| zabdAdiSu tu triSu nayeSu prathama-dvitIyAveva rA 4/13 -- * vyaMjanaparyAyanI saptabhaMgInA chellA cAra bhAMgA - (prathama.) tathA have vyaMjanaparyAyanI samabhaMgImAM cotho bhAMgo ApaNe vicArIe. zabdanayanA prathama bhedarUpa sAMpratanayanI ane dvitIya bhedasvarUpa samabhirUDhanayanI kramika vivakSA karavAmAM Ave to 'vastu savikalpa ane nirvikalpa che' - A pramANe cotho bhAMgo prApta thAya che. tathA saptabhaMgInA prathama bhAMgAmAM avAcya svarUpa trIjA bhAMgAno saMyoga karavAmAM Ave to prastuta saptabhaMgIno 'vastu savikalpa ane avAcya (= anabhidheya) che' - A pramANe pAMcamo bhAMgo prApta thAya che. tathA prastuta saptabhaMgInA bIjA ane trIjA bhAMgAnuM joDANa karavAmAM Ave to 'vastu nirvikalpa ane avAcya che' - A pramANe chaThTho bhAMgo prApta thAya che. tathA prastuta saptabhaMgInA cothA ane tRtIya bhAMgAnuM saMyojana karavAmAM Ave to 'vastu savikalpa, nirvikalpa ane avAcya (= anabhidheya avaktavya) che' A pramANe sAtamo bhAMgo prApta thaze. A pramANe vyaMjanaparyAyamAM saptabhaMgInA sAta vAkyonI racanA (= vacanamArga) thAya che." spaSTatA :- uparokta samabhaMgIne nIcenA koSTaka dvArA vAcakavarga saraLatAthI samajI zakaze. vyaMjanaparyAyamAM samabhaMgI = naya (1) sAMprata (2) samabhirUDha ane evaMbhUta (3) sAMprata, samabhirUDha ane evaMbhUta (yugapat) (4) sAMprata tathA samabhirUDha-evaMbhUta (kramika) (5) sAMprata tathA yugapat sAMprata Adi traNa (6) samabhirUDha-evaMbhUta tathA yugapat sAMprata Adi traNa (7)| sAMprata ane samabhirUDha-evaMbhUta tathA yugapat sAMprata Adi traNa naya -* vastu savikalpa nirvikalpa avAcya (= anabhilApya) savikalpa-nirvikalpa savikalpa-avAcya nirvikalpa-avAcya savikalpa-nirvikalpa-avAcya * vyaMjanaparyAyamAM dvibhaMgInI pArzvabhUmikA : bIjI vyAkhyA (gathavA.) zrIabhayadevasUrijI mahArAja 'athavA' kahevA dvArA saMmatikAranA vacananI judI rIte vyAkhyA karatAM jaNAve che ke "pUrve jaNAvI gayA te samabhaMgI saMgraha, vyavahAra ane RjusUtra nayasvarUpa traNeya arthanayomAM saMbhavI zake che. A bAbatane jaNAvavA mATe saMmatikArazrIe 'vaM satta...' ItyAdi gAthA darzAvela che. A gAthAno tAtparyArtha A pramANe che. arthanayamAM ja saptabhaMgInA sAteya bhAMgA (= prakAro) saMbhave che. zabda vagere pAchalA traNa vyaMjananayomAM to prathama ane bIjo bhAMgo ja saMbhave su Cu Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 / arthanayasvarUpa-viSayamImAMsA 0 " bhnggau| yo hyarthamAzritya vaktRsthaH saGgraha-vyavahAra-RjusUtrAkhyaH pratyayaH prAdurbhavati so'rthanayaH, arthavazena ____ tadutpatteH, arthe pradhAnatayA'sau vyavasthApayatIti kRtvaa| zabdaM tu svaprabhavamupasarjanatayA vyavasthApayati, sa tatprayogasya parArthatvAt / ma yastu zrotari tacchabdazravaNAdudgacchati zabda-samabhirUDha-evambhUtAkhyaH pratyayastasya zabdaH pradhAnam, tadvazena / tdutptteH| arthastUpasarjanam, tadutpattAvanimittatvAt sa zabdanaya ucyate / tatra ca vacanamArgaH savikalpa-nirvikalpatayA dvividhH| savikalpaM = sAmAnyam, nirvikalpaH = paryAyaH / che. A bAbatane samajavA mATe sauprathama arthanayanI vyAkhyAne samajavI jarUrI che. je naya arthane AzrayIne pravarte te naya arthanaya kahevAya. arthanaya pratItisvarUpa che, jJAnAtmaka che. vaktAnA manamAM rahela saMgraha, vyavahAra ane RjusUtra nayanI pratIti arthane AzrayIne pravarte che. tethI te saMgraha Adi traNeya naya arthanaya kahevAya che. arthavaza (padArthanA AdhAre) saMgrahAdi traNa nayanI utpatti thatI hovAthI saMgrahAdi traNeya arthanaya arthanI mukhyarUpe vyavasthA (= vivakSA ke goThavaNI kare che tathA zabdanI gauNarUpe vyavasthA (= vivakSA ke goThavaNa) kare che. kAraNa ke zabdano prayoga bIjA mATe karavAmAM Avato hoya che. spaSTatA :- zabdanI utpatti vaktAnA bodhane lIdhe utpanna thAya che. vaktAmAM rahela arthabodha anusAra zabdaprayoga thato hoya che. Ama arthabodha niyAmaka che, zabdajanaka che. jyAre zabda niyamya che, arthabodhajanya che. je niyAmaka hoya te mukhya bane, niyamya hoya te gauNa bane. tethI sauprathama niyAmakanI gaNanA2 goThavaNa-vyavasthA ke vivakSA karavI jarUrI che. te nakkI thAya eTale tene anusAra niyamyanI gaNanAA goThavaNa-vyavasthA thaI ja jAya che. arthAya to vaphtagata arthaviSayaka bodhasvarUpa che. mATe vajhUMjJAnAtmaka va arthanaya arthanI mukhyapaNe vyavasthA kare che, zabdanI nahi. ja vyaMjanaparyAyanA svarUpanI vicAraNA ja sa (tu.) arthaviSayaka bodhasvarUpa arthanayane dhAraNa karanAra vaktAnA zabdo sAMbhaLavA dvArA zrotAmAM je zabda-samabhirUDha-evaMbhUta nAmane dharAvanArI pratIti utpanna thAya che te zabdanaya (= vyaMjananaya = vyaMjanaparyAya) kahevAya che. kAraNa ke te pratItimAM zabdanI mukhyatA che, arthanI gauNatA che. zabda-samabhirUDha -evaMbhUtanaya nAmane dharAvanArI traNeya pratItinI aMdara zabda mukhya hovAnuM kAraNa e che ke zabdavaza tenI utpatti thAya che. (vaktA jevA prakArano zabdaprayoga kare che tevA prakAranI pratIti zrotAne thAya che. Ama zrotRbodhamAM vaktAno zabda niyAmaka che, kAraNa che. zrotAno bodha niyama che, kArya che. niyAmaka hoya te mukhya kahevAya. niyamya hoya te gauNa kahevAya. AthI zabda-samabhirUDha-evaMbhUta nAmane dharAvanArI pratItimAM zabda mukhya che.) zrotRgata zabdAdi trividha pratItimAM artha to gauNa che. kAraNa ke zrotRgata trividha bodhanI utpattimAM artha nimitta nathI. Ama arthanI gauNatA ane zabdanI pradhAnatA hovAthI zabdAdi traNa naya zabdanaya (= vyaMjananaya = vyaMjanaparyAya) kahevAya che. che savikalpa-nirvikArasvarUpanI vicAraNA che (tatra.) trividha zabdanayamAM vastunA svarUpane darzAvanArI pratIti savikalpa ane nirvikalpa - Ama be prakAre ja bolAya che. Ama zabdanayamAM vacanapaddhati dvividha che. savikalpa eTale sAmAnya (eTale Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ 2 vyaJjananayasvarUpa-viSayamImAMsA 515 tadabhidhAnAd vacanamapi tathA vyapadizyate / tatra zabda - samabhirUDhau saMjJA- kriyAbhede'pyabhinnamarthaM pratipAdayata iti tadabhiprAyeNa savikalpo vacanamArgaH prathamabhaGgakarUpaH / evambhUtastu kriyAbhedAd bhinnamevArthaM tatkSaNe pratipAdayatIti nirvikalpo dvitiiybhnggkruupstdvcnmaargH| avaktavyabhaGgakastu vyaJjananaye na sambhavatyeva, yataH zrotrabhiprAyo vyaJjananayaH sa ca zabdazravaNAdarthaM pratipadyate na zabdA'zravaNAt / avaktavyaM tu zabdAbhAvaviSayaH iti nA'vaktavyabhaGgakaH vyaJjanaparyAye ke dravya). tathA nirvikalpa eTale paryAya (arthAt vizeSa prakArano guNadharma). savikalpa vastunuM nirUpaNa karavAnA lIdhe vacana paNa savikalpa kahevAya che. tathA nirvikalpa vastunuM pratipAdana karavAnA kAraNe vacana paNa nirvikalpa kahevAya che. tethI zabdAdi pAchalA traNa zabdanayamAM vastupratipAdaka vacana savikalpa -nirvikalpasvarUpe dvividha kahevAya che. saMjJA (= nAma ke saMketa) badalAvA chatAM paNa zabdanaya (sAMpratanaya) arthabhedane mAnato nathI. tathA kriyA badalAvA chatAM paNa samabhirUDhanaya arthabhedane mAnato nathI. (kahevAno Azaya e che ke zabdanayamate ghaTa, kuMbha, kaLaza vagere paryAyavAcI zabdo badalAvA chatAM paNa tenAthI vAcya = pratipAdya artha badalAto nathI. tathA samabhirUDhanayanA mate kriyA badalAya to paNa artha badalAto nathI. arthAt panihArInA mastaka upara ArUDha thaIne pANI lAvavAnI kriyA kare ke na kare tema chatAM banne vikalpamAM ghaDAne ghaDo ja kahevAya. Ama samabhirUDhanaya mAne che.) Ama zabdanaya ane samabhirUDhanaya kramazaH nAmabheda ke kriyAbheda thavA chatAM paNa eka ja arthanuM (= padArthanuM = vAcyArthanuM) pratipAdana kare che. kriyA karanAra ke na karanAra banne ghaTamAM sAmAnya evI ghaTapadavAcyatAno svIkAra karatA hovAthI CIJ te banne nayanA abhiprAyathI vastu savikalpa che A pramANe vAkyaracanA thAya che. A prathama bhAMgo (= prakAra) che. jyAre evaMbhUtanaya to 'kriyA badalAya eTale artha badalAI ja jAya' - tevuM mAne gu che. 'je samaye arthagata kriyA badalAya te ja kSaNe artha badalAI jAya che' - A pramANe evaMbhUtanaya pratipAdana kare che. mATe evaMbhUtanaya potAnA viSayamAM kriyAbhedano vikalpa mAnya karato nathI. mATe tenA mata mujaba 'vastu nirvikalpa che' - A pramANe vAkyaracanA thAya che. tethI bIjo bhAMgo evaMbhUtanayanA matamAM prApta thAya che. :- zabdanaya potAnA viSayamAM saMjJAbhedano vikalpa mAnya kare che. samabhirUDhanaya potAnA viSayamAM kriyAbhedanA vikalpane svIkAre che. tethI zabdanaya ane samabhirUDhanaya savikalpa kahevAya che. jyAre evaMbhUtanaya potAnA viSayamAM saMjJAbhedano ke kriyAbhedano vikalpa mAnya karato nathI. mATe evaMbhUtasvarUpa vyaMjananaya nirvikalpa che. Ama zabda-samabhirUDha-evaMbhUta nayasvarUpa vyaMjananayamAM vastunA svarUpane vize savikalpa ane nirvikalpa Ama be ja bhAMgA saMbhave che. U vyaMjanaparyAyamAM avAcya vagere bhAMgAno asaMbhava U -- - rA (ava.) zabda-samabhirUDha-evaMbhUtanayasvarUpa vyaMjananayamAM avaktavya nAmano trIjo bhAMgo to nathI ja saMbhavato. kAraNa ke zrotAno abhiprAya (= bodha) vyaMjananaya che. tathA zrotA to zabdane sAMbhaLavAthI ja arthane samaje che, svIkAre che. zabdane sAMbhaLyA vinA zrotAne zAbda bodha thaI zakato nathI. vaktavya = vAcya eTale zabdano viSaya. avaktavya = avAcya eTale zabdano aviSaya. arthAt zabdano je viSaya na bane te avaktavya kahevAya. zabda sAMbhaLavAthI je bodha thAya te zabdano viSaya na hoya Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/13 0 saiddhAntikabAdhaparihAraH / Na ehano artha - evuM = pUrvokta prakAraI, sapta vikalpa = sapta prakAra vacanapaMtha = saptabhaMgIrUpa e sambhavatItyabhiprAyavatA vyaJjanaparyAye tu savikalpa-nirvikalpau prathama-dvitIyAveva bhaGgAvabhihitau AcAryeNa, on "tu'zaddhI thAyAmevArIrthatva" (.ta.9/41 ) tiA. 'saptabhaGgyaiva kRtsnArthabodha' iti niyamo nAstIti jJApanAyA'tra "evaM sattaviyappo" (sa.ta.1/ ma 49) iti sammatitarkagAthA saMvAdarUpeNa darzitA, vyaJjanaparyAyasthale bhaGgadvayenaiva kRtsnArthabodhasambhave za prasthakAdisthale ekenA'pi bhaGgena nAnAnayArthagocarasamUhAlambanabodhasya nirapAyatvAt / kiJca, "athavA" _ (sa.ta.1/41 vR.) itizabdena tarkapaJcAnanazrIabhayadevasUridarzite kalpAntare vyaJjanaparyAyasthalIyaprathamabhaGge " yugapannayadvayapravRttipradarzanAd ekasmin bhaGge yugapannAnAnayapravRttiranAvilaiva / tatazca prasthakAdyudAharaNe " naigamapratipakSavidhayA niSedhakoTau yugapat saGgrahAdinayanirdezaH siddhAntA'viruddha eveti phalitam / kA mahopAdhyAyakRtA prakRtasammatitarkagAthAvRttistvevam 'evaM = pUrvoktaprakAreNa saptavikalpaH = saptaprakAraH tevuM to na ja banI zake. mATe zrotubodhasvarUpa vyaMjanaparyAyamAM avaktavya nAmano trIjo bhAMgo saMbhavI zakato nathI. A abhiprAyane dharAvatA zrIsiddhasenadivAkarasUrijIe zabda-samabhirUDha-evaMbhUtana svarUpa vyaMjanaparyAyamAM to phakta savikalpa-nirvikalpasvarUpa prathama ane dvitIya bhAMgo ja jaNAvela che. saMmatitarkanI mULagAthAmAM jaNAvela 'tu' zabdano artha evakAra = jakAra = "ja" che. AthI "be ja bhAMgA vyaMjanaparyAyamAM saMbhave che' - AvuM arthaghaTana ahIM karela che." A pramANe saMmatitarkanI vAdamahArNava vyAkhyAmAM tarkapaMcAnana zrI abhayadevasUrijI mahArAje jaNAvela che. I. samabhaMgImAM ekIsAthe sarvanayapravRttino saMbhava che. ('satta) "saptabhaMgIthI ja arthano saMpUrNa bodha thAya' - tevo niyama nathI. A vAtanA samarthana mATe A mahopAdhyAyajI mahArAje saMmatitarkanI purva sattaviyakho vALI gAthA rAsanA TabAmAM saMvAdarUpe jaNAvI lA che. vyaMjanaparyAyamAM = pAchalA zabdAdi traNeya nayamAM phakta be ja bhAMgA dvArA saMpUrNa arthabodha thaI jAya che. tethI prasthaka vagere sthaLamAM eka bhAMgA dvArA paNa aneka nayanA padArtha vize samUhAlaMbana bodha thavAmAM sa koI bAdha nathI. vaLI, bIjI eka mahattvanI vAta e che ke A gAthAnI "thavA' zabdathI abhayadevasUrijI mahArAje je bIjI vyAkhyA karela che, tenAthI mahopAdhyAyajI mahArAjane je kahevuM che te bAbata siddha thAya che. kema ke vyaMjanaparyAya sthaLe prathama savikalpa bhAMgAmAM ekasAthe be naya (zabda ane samabhirUDha) pravarte che - tevuM abhayadevasUrijIe dekhADela che. tethI ekIsAthe eka bhAMgAmAM aneka nayanI pravRttine mAnavAmAM koI virodha nathI. mATe prasthaka vagere daSTAMtamAM naigamanA pratipakSarUpe niSedhakoTimAM ekIsAthe saMgrahAdi sarva nayono nirdeza karavAmAM saiddhAntika bAdha Avato nathI - Ama phalita thAya che. 0 saMmatitarkagAthAnI trIjI vyAkhyA che. (mo.) "purva saviyappo' ItyAdi saMmatitarkanI gAthA dvArA mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje 'dravya-guNa-paryAyarAsa' mAM potAne abhimata evA arthanI siddhi mATe suMdara vyAkhyA prastuta karI che. teno 1, 9 saptavatsa| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/13 . vyaJjananayato virodhaH, na pramANAditaH / 517 vacanamArga te arthaparyAya = astitva-nAstitvAdikanaI viSaI hoI. vyaMjanaparyAya je ghaTa-kuMbhAdikazabdavAcyatA, tehanaI viSaI savikalpa = vidhirUpa nirvikalpa = niSedharUpa e be(2) ja bhAMgA hoI. paNi avaktavyAdi bhaMga na hoI, je mATaI avaktavya5 zabdaviSaya kahiyaI to virodha thAI. vacanapathaH = saptabhaGgIlakSaNavacanamArgaH arthaparyAye = astitva-nAstitvAdilakSaNe bhvti| ghaTa ... -kumbhAdizabdavAcyatAlakSaNe vyaJjanaparyAye punaH vidhilakSaNaH savikalpaH, niSedhalakSaNazca nirvikalpaH / iti dvau eva bhaGgau bhvtH| kintu avaktavyAdibhaGgA na sambhavanti, avaktavyasya zabdaviSayatvakathane / anvayabAdhena virodhaat'| nanu evaM virodhabhiyA avaktavyapadArthasya zabdamAtrA'viSayatvA'GgIkAre avaktavyazabdaviSayatvamapi I na saGgaccheta / tatkathaM saptabhaGgyAm iha sthale pUrvoktam (4/11) avaktavyapadArthe avaktavyazabdaviSayatvaM saGgaccheteti cet ? zruNu, vyaJjananayata eva virodhapradarzanasyA'trAbhipretatvAt, na tu prmaannaaditH| ataH evaNa pramANasaptabhaGgyAm avaktavyabhaGgaH avaktavyazabdaviSayatvasAdhakaH labdhA''tmalAbhaH, virodhasya ca kA bhAvArtha nIce mujaba samajavo. "pUrvokta rIte sAta prakAranI vAkyazailI = saptabhaMgIsvarUpa vacanapaddhati to astitva-nAstitva vagere svarUpa arthaparyAyane viSe ja saMbhave che. ghaTa-kuMbha Adi zabdanirUpita arthaniSTha vAcyatAsvarUpa vyaMjanaparyAyane vize to vidhisvarUpa savikalpa ane niSedhasvarUpa nirvikalpa - Ama be ja bhAMgA saMbhave che. paNa avaktavya vagere bAkInA bhAMgA vyaMjanaparyAyamAM saMbhavI zakatA nathI. kAraNa ke avaktavyane = avAcyane zabdaviSaya = zabdavAcya tarIke jaNAvavAmAM Ave to anvayabAdhanA kAraNe virodha Ave. vAcyavAbhAvaviziSTamAM vAcyatvano anvaya kaI rIte thaI zake ? tevo anvaya ayogya hovAthI bAdhita che. tethI avaktavyane vAcya kahevAmAM virodha Avaze. jijJAsA :- (na.) A rIte avaktavyapadArthane zabdavAcya kahevAmAM virodha AvavAnA bhayathI jovA tame avaktavyapadArthamAM tamAma zabdonI avAcyatA = aviSayatAne ja svIkArazo to te "avaktavya zabdano paNa viSaya nahi bane. tathA A vAtane ISTApatti tarIke svIkArI na zakAya. bAkI to pUrve rA (4/11) saptabhaMgImAM yugapad nayadvayanI vivakSA karavAmAM Ave te sthaLe je avaktavyabhAMgo batAvela che, te kaI rIte saMgata thaze ? tyAM to padArthane "avaktavya' kahIne temAM "avaktavya' zabdanI viSayatA ja darzAvela che. jo avaktavya vastu sarva zabdathI avAcya hoya to pUrvokta "avaktavya' zabdanI viSayatA temAM kaI rIte saMgata thAya ? virodhano parihAra A zamana :- (kRg) bhAgyazALI ! sAMbhaLo. ahIM saMmatitarkagAthAvyAkhyAmAM avaktavyane zabdavAcya mAnavAmAM je virodha jaNAvela che te pramANAdinI dRSTie nathI jaNAvyo, paraMtu vyaMjananayanI dRSTithI ja te virodha jaNAvela che. pramANanI dRSTithI to avaktavyapadArthane kathaMcita vaktavya kahevAmAM vAMdho ja ko. (12)mAM "vAcakatA" pATha. 4 mo.(2)mAM "avaktavyane vize hoya vyaMjana paryAya..." pATha. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 * avaktavyatvasvarUpavimarza: 0 4/12 rI athavA savikalpa zabda-samabhirUDha nayamataI anaI nirvikalpa evaMbhUtanayane mataI Ima be (2) bhaMga sa jANavA. arthanaya prathama cAra (4) to vyaMjanaparyAya mAnazuM nahIM. te mATaI te nayanI IhAM pravRtti nathI. 7 madhyamaparimANasyAdvAdarahasye yazovijayavAcakaiH eva "na ca avaktavyatvaM zabdA'bodhyatvarUpaM kathaM yogyamiti ___ vAcyam, upadezasahakAreNa padmarAgAdivat tadgrahAd" (syA.ra. kA.5/bhAga-2/pR.225) ityuktyA parihRtatvAditi sa prakRtamucyate - 'athavA savikalpaH zabda-samabhirUDhanayamate nirvikalpazca evambhUtanayamate iti za dvau bhaGgau veditavyau / "catvAraH prathame arthanirUpaNapravaNatvAd arthanayAH" (pra.na.ta.7/44) iti nathI ja. tethI ja pramANasatabhaMgImAM yugapad nayayanI vivekSA hoya tyAre vastune "avaktavya' kahI zakAya che. tyAre "avaktavya' zabdanI vAcyatAne vastumAM darzAvanArA "avaktavya" bhAMgAne avakAza che ja. tathA avaktavya padArthane "avaktavya' zabda dvArA vAcya mAnavAmAM anvayabodhanI ayogyatAnA lIdhe je virodha tame uThAvo cho, tenuM nirAkaraNa to mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthamAM zaMkA-samAdhAna dvArA nIce mujaba karela che. zaMkA :- "avaktavyatva' zabdano artha che zabdaabodhyatva. arthAt zabdajanya pratItithI nirUpita viSayatAnI yogyatAno abhAva = avaktavyatva. yugapa6 nayadrayanI arpaNa karavAthI avaktavya banato viSaya jo "avaktavya' zabdathI vAcya hoya to teno artha evo thAya ke zAbdabodhanirUpita tamAma viSayatA mATe ayogya evI vastumAM "avaktavya' zabdajJAnajanya zAbdabodhanI viSayatA rahe che. Avo anvayabodha zuM zAbdabodha kaI rIte thaI zake ? zAbdabodhano aviSaya kaI rIte zAbdabodhano viSaya bane ? avaktavyatva kevI rIte zAbdI pratItine yogya bane? tethI avaktavyatva prakAraka zAbdabodhane mAnavAmAM virodha Avaze. ha8 avaktavya paNa kathaMciavaktavya haze samAdhAna :- jema pArAga maNi vagere ApaNe joIe to paNa A padharAga maNi che' - AvuM jJAna ApaNane thatuM nathI. paraMtu jhaverInA upadezasvarUpa sahakArI kAraNa dvArA padmarAga-prakAraka pratIti ApaNane thaI zake che. tema avaktavya avAcya vastuno zAbdabodha sAmAnya vyaktine sAmAnya saMyogamAM na thAya. paraMtu saptabhaMgInA jJAtA-upadezaka evA sadganA mAdhyamathI saptabhaMgImAM yugapaddayadrayavivakSA hoya tyAre vastumAM avaktavyaprakAraka zAbdabodha ApaNane thaI zake che. saptabhaMgImAM mahopAdhyAyajIe uparokta rIte avaktavya bhAMgAno viSaya bananAra vastune kathaMcit avaktavya (eTale ke "avaktavya" zabdathI vAcya ane tenAthI vilakSaNa zabdothI avAcya) tarIke jaNAvela che. mATe avaktavyane kathaMcit vAcya = "avaktavya' zabdathI vAcya mAnavAmAM pramANanI dRSTie virodha nathI. A "syAdvAdarahasya' graMthanuM tAtparya che. jyAre prastutamAM saMmatitarkagAthAnI vyAkhyA karatI vakhate mahopAdhyAyajIe vyaMjananayanI dRSTie avaktavyane zabdavAcya mAnavAmAM virodha darzAvela che. A dizAsUcana mujaba banne graMthanI saMgati karavI. (9) have mULa vAta upara AvIe. athavA savikalpa bhAMgo zabda ane samabhirUDha nayanA mate jANavo ane nirvikalpa bhAMgo evaMbhUtanA mate samajavo. Ama zabda-samabhirUDha-evaMbhUtasvarUpa vyaMjanaparyAyamAM kula be ja bhAMgA saMbhave che. pramANanayatattvAlokamAM jaNAvela naigama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtra nayasvarUpa Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/3 * anekAntavyavasthAsaMvAdaH 0 519 pramANanayatattvAlokadarzitAH arthanayAstu vyaJjanaparyAyameva naa'bhyupgcchnti| ataH tessaamtraa'prvRttiH'| pa prakRte ekapadajanyaprAtisvikadharmadvayAvacchinnaviSayakazAbdabodhA'viSayatvaM kathaJcidavaktavyatvam / / tadbodhanaM tu vyaJjananaye na sambhavati, "asao Natthi Niseho" (vi.A.bhA.1574) iti vizeSAvazyakabhASyavacanAd "uktaviziSTapratiyogino'siddhyA tadabhAvasyA'pyasiddhatvAt padArthamaryAdayA vAkyArthamaryAdayA vA bodhayitumazakyatvAt / cAra arthanaya (= arthaparyAya) to arthanuM = arthaparyAyanuM ja nirUpaNa karavAmAM tatpara hovAthI vyaMjanaparyAyane mAnatA ja nathI. mATe naigamAdi cAreya arthanayonI vyaMjanaparyAyamAM pravRtti thatI nathI." #ka vyaMjanApacayanI dvisaMgI : anekAMtavyavasthAkAranI dRSTimAM jhapha (pravRtta.) mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivara dvArA racita anekAMtavyavasthA prakaraNamAM "rva sattaviyapo ItyAdi saMmatitarkanI gAthAnuM vistRta vivecana upalabdha thAya che. temAMthI prastutamAM upayogI bAbatano ullekha parAmarzakarNikA' vyAkhyAmAM uddhata karela che. tenuM bhUmikApUrvaka vivaraNa A pramANe samajavuM. "prastutamAM vyaMjananaya savikalpa-nirvikalpa nAmanA be ja bhAMgAne svIkAre che. avaktavyatva Adi zeSa pAMca bhAMgA vyaMjananayane (zabda-samabhirUDha-evaMbhUtanayane) mAnya nathI. AnuM kAraNa e che ke "kathaMcita avaktavyatva' zabdano artha che ekAdathI janya prAtisvika = asAdhAraNa evA sa-asatu vagere be guNadharmothI avacchinna = viziSTa evI vastune potAno viSaya banAvanAra evA zAbdabodhanI viSayatAno ! abhAva. (Azaya e che ke sattva-asattva vagere be asAdhAraNa dharmothI yukta evI vastuno je zAbdabodha yugapatuM ke kramika eka ja padathI utpanna thato hoya tevA zAbdabodhanI viSayatA na hovI te ja kathaMcita nA avaktavyatva che.) asAdhAraNadharmadrayaviziSTasvarUpe vastunuM avagAhana karanAro zAbdabodha eka padathI , yugapatu ke kramika utpanna ja thaI zakato nathI. Ama tAdaza zAbdabodhanI viSayatA ja aprasiddha banavAnA lIdhe tAdazaviSayatAnA abhAva svarUpa "kathaMcit avaktavyatva" nAmanA trIjA bhAMgAno bodha vyaMjananayamAM thaI zakto nathI. vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "asatu = avidyamAna vastuno niSedha karI na zakAya." prastutamAM ekapadajanyatvaviziSTa uparokta zAbdabodha ja aprasiddha che. tethI te zAbdabodhanI (athavA nirUpitatvasaMbaMdhathI zAbdabodhaviziSTa evI) viSayatA (= pratiyogI) paNa aprasiddha che. tethI tAzazAbdabodhaviSayatAno niSedha karI zakAto nathI. ekapadajanyathAvidhazAbdabodhanirUpitatvaviziSTa viSayatAno abhAva aprasiddha hovAnA lIdhe padArthamaryAdAthI ke vAkyarthamaryAdAthI tAdezaviSayatAnA abhAvanuM (= kathaMcit avaktavyatvanuM) jJAna zabda-samabhirUDha-evaMbhUtana svarUpa vyaMjananayamAM saMbhavita nathI. zaMkA :- ekapadajanyatvaviziSTa asAdhAraNadharmadrayaviziSTavastuviSayaka zAbdabodha aprasiddha hovAthI tenuM bhAna akhaMDa zaktithI bhale thaI nA zake. paraMtu khaMDazaH zaktithI to tenuM bhAna thaI ja zake che. kAraNa ke ekapadajanyatva ghaTagocara zAbdabodhamAM prasiddha che. tathA asAdhAraNadharmadrayaviziSTavastuviSayatva ghaTa-paTaviSayaka zAbdabodhamAM prasiddha che. Ama judA-judA be zAbdabodhamAM khaMDazaH prasiddha be guNadharmono eka ja zAbdabodhamAM khaMDazaH zakti dvArA anvaya karIne tenuM bhAna mAnI zakAya che. 1. sasata natti niSedha Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 * khaNDazaH zaktyA bodhavicAra: 0 pa na ca syAtpadasamabhivyAhRtA'vaktavyapadAt prakRte khaNDazaH zaktyA bodhaH sambhavati, ekapadArthayoH ____ parasparamanvayabodhasyA'vyutpannatvAt; anyathA haripadAdupasthitayoH siMha-kRSNayoH AdhArA''dheyabhAvasambandhenAnvayabodhaprasaGgAditi ma sUkSmekSikAmanusaratA vyaJjananayena prakRte navyatyAsAd ekapadA'janitaprAtisvikadharmadvayA'vacchinnaviSayakazAbda # khaMDazaH zaktithI avaktavyatvano bodha asaMbhava & samAdhAna :- ( 1) "kathaMcit' (ke "syA') padanI avyavahita uttaramAM rahela "avaktavya' padathI prastutamAM khaMDazaH (chUTI-chavAyI ke vibhakta) zakti dvArA paNa nirukta avaktavyatvano bodha saMbhavI zakato nathI. AnuM kAraNa e che ke eka ja padanA be arthano paraspara anvayabodha zAbdabodhasthalIyA maryAdA anusAra saMmata nathI. AthI ekapadajanyatva ane asAdhAraNadharmayaviziSTavastuviSayakatva A be guNadharmothI viziSTa evA zAbdabodhanI viSayatAno bodha thayA bAda tAdaza viSayatAnA abhAva svarUpa kathaMcit avaktavyatvano bodha zAbdasthalIya vyutpatti mujaba mAnya banI zakato nathI. ane kAryakazabdasthaLe zAdabodhavicAra # (anyathA.) jo eka ja "smAtu' ke "kathaMcit' padathI upasthita ekapadajanyatva ane asAdhAraNadharmadrayaavacchinnaviSayakatva - A be arthano ekabIjAnI sAthe anvaya thaIne zAbdabodha mAnya karavAmAM Ave to eka ja 'hari' zabdathI upasthita siMha ane kRSNa - A be arthano AdhAra-AdheyabhAva saMbaMdhathI anvaya thaIne siMhaArUDha kRSNano zAbdabodha "hari' zabdanA zravaNathI utpanna thavAnI Apatti Avaze. vAM spaSTatA :- "hari' zabda anekArthaka che. siMha, kRSNa, vAMdaro, varasAda, deDako, sApa vagere aneka arthamAM "hari' zabdano prayoga thAya che. paraMtu eka vakhata "hari' zabdano prayoga karavAthI "hari' zabdanA aneka arthano bodha thato nathI. uparamAMthI jeTalA arthano bodha karAvavo hoya teTalI vakhata "hari 3 zabdano prayoga karavo jarUrI bane che. jo eka vakhata bolAyela eka pada dvArA te padanA aneka arthano ekIsAthe paraspara anvaya thaIne zAbdabodha thaI zakato hoya, to eka vakhata "hari' zabda bolavAthI siMha upara ArUDha thayela kRSNano bodha ("svaniSThaAdhAratAnirUpita AdheyatAsaMbaMdhathI siMhaviziSTa kRSNa" ItyAkAraka zAbdabodha) utpanna thavAnI Apatti Avaze. paraMtu AvuM mAnya nathI. mATe eka vakhata bolAyela eka padanA be arthano paraspara anvaya thaIne zAbdabodha thavAnI vAta zabdazAstraniSNAtone mAnya nathI banatI. tethI kathaMcitpadanI sAthe rahelA "avaktavya' padanA be artha (1) ekazabdajanyatva ane (2) asAdhAraNadharmayAvacchinnavastuviSayakatva mAnI, khaMDazaH zaktithI upasthita te banneno paraspara anvaya karIne utpanna thatA evA zAbdabodhane mAnya karavA dvArA ekapadajanya-asAdhAraNadharmadrayaavacchinnavastuviSayaka zAbdabodhane prasiddha karavAthI tenI viSayatA paNa prasiddha banavAnA lIdhe teno niSedha karavA svarUpa kathaMcit avaktavyatvanuM samarthana karavuM. A pramANenuM kArya vyaMjananaya karI na zake. mATe vyaMjananayamAM tRtIya vagere bhAMgAo saMbhavita nathI. AvI sUkSma vicAraNA vyaMjananaya kare che. | (sUzi) sUkSma buddhine anusaranAra vyaMjananaya A pramANe abhiprAya dharAve che ke pUrve (519 pRSThamAM) jaNAvela ekapadajanyaprAtisvikadharmadrayAvacchinnaviSayakazAbdabodhaviSayatvanA abhAva svarUpa kathaMcit Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/13 * vyaJjananaye dvau bhaGgau . 521 adhikuM anekAntavyavasthAthI jANavuM. *tadevamekatra viSaye pratisvamanekanayavipratipattisthale syAtkAralAJchitatAvannayArthaprakArakasamUhAlambanabodhajanaka eka eva bhaGga eSTavyaH, vyaJjanaparyAyasthale bhagadvayavat / bodhaviSayatvaM syAdavaktavyatvaM vAcyam / tacca bhaGgadvayA'rthamAdAya paryavasyatIti vyaJjananaye dvAveva bhaGgau pa iti vyAkhyAtRtAtparyaM suSThu ghaTAmaTATyate / dezakRtAH catvAro bhaGgAstu vyaJjananayena zuddhena dezyatiriktadezA'bhAvAdeva nodbhAvanA'rhAH" (a.vya.pR.73) ityAdikaM vyutpAditam anekAntavyavasthAprakaraNe mahopAdhyAyayazovijayagaNivaraiH ityavadheyam / tadevamekatra viSaye pratisvamanekanayavipratipattisthale prasthakAdyudAharaNalakSaNe syAtkAralAJchita-za tAvannayArthaprakArakasamUhAlambanabodhajanaka eka eva bhaGga eSTavyaH, shbd-smbhiruudvaivmbhuutnylkssnnavaktavyatvamAMthI prastutamAM "na" no (=abhAvano) vyatyAsa = viparyaya karIne "kathaMcit avaktavyatvanI vyAkhyA karavI joIe. sUkSmavyaMjananaya te mujaba vyAkhyA karatA jaNAve che ke - eka padathI utpanna na thayela asAdhAraNadharmadrayaavacchinnavastuviSayaka zAbdabodhanI viSayatA eTale kathaMciavaktavyatva. AvuM kathaMcit avaktavyatva to savikalpatva ane nirvikalpata nAmanA prathama ane dvitIya bhAMgAnA arthane levA dvArA ja caritArtha thaI jAya che. kema ke te banne saMmilita bhAMgA saMbaMdhI zAbdabodha eka padathI utpanna nathI thato, paraMtu be padathI utpanna thAya che. tathA asAdhAraNa evA savikalpatva ane nirvikalpatva nAmanA be guNadharmathI viziSTa evI vastune te potAno viSaya banAve che. tethI ekapadAjanita asAdhAraNadharmadrayaavacchinnavastuviSayaka zAbdabodhanI viSayatA svarUpa "kathaMcit avaktavyatva bhAMgAnuM | jJAna prathama ane dvitIya bhAMgAmAM ja thatuM hovAthI trIjo bhAMgo svataMtrarUpe maLI nahi zake. mATe zabdasamabhirUDha-evaMbhUta nAmanA traNa vyaMjananayanA mate phakta prathama savikalpa ane bIjo nirvikalpa - Ama bI. be ja bhAMgA mAnya bane che. A mujaba vicAra karavAmAM Ave to saMmati vyAkhyAkAranuM tAtparya atyaMta sArI rIte saMgata thaI zake. saptabhaMgInA pAchalA cAra bhAMgA to dezakRta = aMzakRta = aMzasApekSa che. tathA zabda-samabhirUDha ane evaMbhUta naya svarUpa traNa zuddha vyaMjananayanA mate vastu akhaMDa che, niraMza che. akhaMDa vastuthI = dezIthI atirikta = judA aMzo zuddha vyaMjananayanA mate vidyamAna nathI. tethI aMzasApekSa savikalpa-nirvikalpa vagere pAchalA cAra bhAMgA vyaMjananayamatAnusAra ubhAvana karavA yogya nathI. mATe vyaMjananayanA mate vastu kAM savikalpa che kAM to nirvikalpa che. zabda-samabhirUDhanayasvarUpa vyaMjananayanA mate vastu phakta savikalpa che. evabhUtanayasvarUpa vyaMjananayanA mate vastu phakta nirvikalpa che. Ama vyaMjananayamAM kula be ja bhAMgA saMbhave che." ItyAdi bAbatanI chaNAvaTa mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje anekAMtavyavasthA prakaraNamAM karela che. A bAbata vAcakavarge dhyAnamAM levI. 0 sarvatra sAta bhAMgA Avazyaka nathI , () A rIte eka ja viSayamAM pratyeka dharmasaMbaMdhI aneka nayanI vipratipatti = viruddha mAnyatA) hoya tevA prasthaka vagere udAharaNamAM svAtkArathI (= kathaMcipadathI) yukta sAta-che-pAMca vagere nayonA *...* citadvayamadhyavartI pATha A.(1)mAM nathI. 8 ko.(12)mAM "viSa pratipattitha pATha. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 0 sArvatrikasaptabhaGgyAgrahaH tyAjya: 0 4/13 vyaJjanaparyAyasthale savikalpa-nirvikalpalakSaNabhaGgadvayavat / prasthakAdyudAharaNe vidhikoTau ekataranayapravezena pratiSedhakoTau ca sahArpitanAnAnayayojanena labdhAta rA kathaJcitpadA'nvitA'stitvaprakArakaprathamabhaGgAdeva niruktapramANavAkyalakSaNAt kRtsnavastusvarUpAvabodhoma papatteH sarvatra saptabhaGgyAgraheNa alam / idamatra mahopAdhyAyayazovijayagaNivarAkUtam - paryAptyA sakalanayArthapratipAdakatvAt saptabhaGgyAH " prmaannvaakytvm| kintu sarvaireva bahubhirvA nayaiH ekasyaivArthasya vicAre kriyamANe nayAbhiprAyAH vividhAH mitho viruddhAzca sambhavanti, prasthakAdyudAharaNe anuyogadvArasUtrAdau tathaiva nAnAnayAbhiprAyaNi pradarzanAt / tAdRzasthale yugapannAnAnayapravRttau hi vidhikoTau ekataranayaM nidhAya niSedhakoTau ca yugapadakhilAvaziSTanayArpaNe ekenA'pi bhaGgena syAtpadAGkitena abhimatAkhilArthasvarUpAvabodhopapatteH avaziSTabhaGgabhAnamanatiprayojanamiti tarkAnusArimatam / / arthone prakAra = vizeSaNa tarIke grahaNa karanAra samUhAlaMbanAtmaka jJAnane utpanna karanAra eka ja bhAMgo mAnavo joIe. je rIte zabda-samabhirUDha-evaMbhUta nayasvarUpa vyaMjananayamAM = zabdaparyAyamAM savikalpa ane nirvikalpa be ja bhAMgA mAnya bane che te rIte prastutamAM samajavuM. | (stha.) prasthaka vagere udAharaNamAM vidhikoTimAM naigamanayane ane niSedhakoTimAM saMgrahAdi sarva nayone ekIsAthe goThavI sTApadathI = kathaMcipadathI yukta astitvaprakAraka prathama eka ja bhAMgo pUrvokta pramANavAkyasvarUpa banIne vastunA saMpUrNa svarUpano bodha utpanna karAvaze. tethI badhA ja sthaLe saptabhaMgInA sAteya bhAMgAno Agraha rAkhavAnI jarUra nathI. aneka nayonI vidhi-niSedhakoTimAM ekIsAthe pravRtti 5 thatI hoya tyAM sthApadagarbhita ekAda bhAMgA dvArA ja vastunA apekSita saMpUrNasvarUpano bodha thaI zake che. spaSTatA :- saptabhaMgInA pratyeka bhAMgAmAM vidhikoTimAM eka nayane goThavI, niSedhakoTimAM kramazaH eka ma -eka nayane mUkavAnA badale ekIsAthe aneka nayone goThavavAnI potAnI vicAraNAne Teko ApavA mATe ga mahopAdhyAyajI mahArAje saMmatitarkano saMvAda darzAvela che. tathA eka ja bhAMgAmAM sarva nayono samAhAra -samanvaya karavAthI eka ja bhAMgA dvArA te tamAma nayonA arthano samUhAlaMbanAtmaka zAbdabodha thaI javAthI sAta bhAMgAone mAnavAnI AvazyakatA rahetI nathI. () mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAjanuM tAtparya dravya-guNa-paryAyarAsanA TabAne vicAravAthI A pramANe phalita thAya che ke saptabhaMgI pramANavAkya svarUpa che. kAraNa ke sarva nayone jeTalA artha mAnya che te tamAma arthonuM te paryApta pratipAdana kare che. paraMtu ekIsAthe sarva nayo ke aneka no eka ja padArthane vicAravA taiyAra thAya tyAre te nayonA mantavyo vividha prakAranA hoya che, paraspara viruddha paNa hoya che. prasthaka vagere daSTAMtamAM judA-judA nayonA vividha ane paraspara vilakSaNa evA ja maMtavyo anuyogadvArasUtra vagere AgamomAM batAvela che. prasthaka vagere dRSTAMtomAM sAta, cha ke pAMca no ekIsAthe vicAraNA karavA mAMDe, tyAre eka nayane vidhikoTimAM mUkI anya sarva nayone niSedhakoTimAM ekIsAthe goThavavAmAM Ave to saptabhaMgInA syAspadagarbhita prathama bhAMgA dvArA ja sarva nayone saMmata evA arthano saMpUrNa zAbdabodha thaI Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/22 * cAlanIyanyAyena saptabhaGgIbodhaH yadi ca sarvatra saptabhaGgIniyama eva AzvAsaH, tadA cAlanIyanyAyena tAvannayArthaniSedhabodhaka AgamikaparamparAnusArataH saptabhaGgyAH sArvatrikatvaniyamastu yatrArthe sAmAnyatayA ekaiko nayaH vidhikoTau pratiSedhakoTau ca nivizate tAdRzasthalAnurodhena kRtsnArthasvarUpAvabodhArthaM yujyatetarAm / pa kintu yatra mukhya- gauNabhAvena vidhi -pratiSedhakoTau sapta SaT paJca vA nayAH yugapat pravartante zu tatraikataranayArthaM mukhyarUpeNa vidhAya dvitIyanayArthaM ca niSidhya ekA saptabhaGgI kAryA / tataH prathamanayArthaM mukhyarUpeNa vidhAya tRtIyanayArthaM ca niSidhya dvitIyA saptabhaGgI kartavyA / evaM pratiSedhakoTau kramazaH avaziSTaikaikanayArthaM prasthApya nAnAvidhAH saptabhaGgyaH labhyAH / evaM guruparamparAmanusRtya Agamikamatamupadarzya pazcAd mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivaraiH ka tarkAnusArimatamanusRtya dravya-guNa- paryAyarAsastabake svamataM darzitaM yaduta - yatra mukhya- gauNabhAvena vidhi rNi - pratiSedhakoTau sapta SaT paJca vA nayA yugapat pravartante tatraikenaiva bhaGgena kRtsnArthasvarUpAvabodhAd anyabhaGgakalpanA nA'tiprayojaneti / yadi ca sarvatra saptabhaGgIniyame evA''zvAsaH tadA cAlanIyanyAyena tAvannayArthaniSadhabodhako javAthI bIjA cha bhAMgAne mAnavAnI jarUra rahetI nathI. mahopAdhyAyajIno A tarkanusArI mata che. AgamAnusArI matanuM samarthana (ST.) Agamika paraMparAmAM 'saMpUrNa arthabodha mATe sarvatra avazya saptabhaMgIvAkyano prayoga karavo joIe' - tevuM mAnya che. samabhaMgInI A vAta sAmAnyatayA ekIsAthe phakta eka-eka naya ja vidhipratiSedhakoTimAM goThavAya tevA sthaLanI apekSAe saMpUrNa arthabodha mATe atyaMta yuktisaMgata che. paraMtu vidhi-pratiSedhakoTimAM sAta, cha ke pAMca nayonA vibhinna vicAro pravarte tyAM eka nayArthanuM mukhyarUpe vidhAna ane bIjA nayanA arthano niSedha karIne eka samabhaMgI karavI. tathA tyAra bAda prathama nayArthanuM mukhyarUpe vidhAna ane trIjA nayanA arthano niSedha karIne bIjI saptabhaMgI banAvavI. A rIte pratiSedhakoTimAM kramazaH anya nayone goThavavA dvArA aneka saptabhaMgIo maLI zake. 523 (E.) Ama guruparaMparAne anusarIne AgamaparaMparAne jaNAvyA bAda mahopAdhyAyajI mahArAje tarkAnusArI matane anusarIne potAno mata jaNAvatA dravya-guNa-paryAya rAsanA TabAmAM kahela che ke 'vidhi-pratiSedhakoTimAM sAta, cha ke pAMca nayo ekIsAthe gauNa-mukhyabhAve pravartavAthI anekanayagarbhita eka bhaMga dvArA ja je sthaLe saMpUrNa arthabodha thaI jAya, te prasthaka Adi sthaLe bAkInA cha bhAMgAnI kalpanA karavAnI AvazyakatA nathI.' A pramANe mahopAdhyAyajI mahArAjanuM tAtparya jaNAya che. / saptabhaMgInI sArvatrikatAnuM samarthana : kalpAntara / (vi gha.) tema chatAM paNa jo 'sarvatra sthaLe saptabhaMgI avazya saMgata thAya che' - AvA niyamamAM ja koI vyakti dRDha AsthA rAkhe to cAlanIyanyAyathI teTalA nayonA arthasvarUpa niSedhano bodhaka * pA.mAM 'niSedho pATha che. Shi Shang Ke kA CII Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/13 524 * paripUrNArthaprApakatvameva tAttvikaprAmANyam / ra dvitIyo'pi bhaGgaH, tanmUlakAzcAnye'pi tAvatkoTikAH paJca bhaGgAzca klpniiyaaH| itthameva nirAkAGkSasa sakalabhaGgapratipattinirvAhAd iti yuktaM pshyaamH|* / pa nAstitvAdilakSaNo dvitIyo'pi bhaGgaH, tanmUlakAzcA'nye'pi tAvatkoTikAH paJca bhaGgAzca avakta___ vyatvAdayaH klpniiyaaH| itthameva nirAkAGkSa-sakalabhaGgapratipattinirvAhAditi yuktaM pazyAma iti - dravya-kuLa-paryAyarasastavaH vya|. ma etAvatA "saptabhaGgaparikaritaparipUrNArthabodhakatAparyAptimadvAkyasyaiva pramANavAkyatvAd" (gu.ta.vi.1/52 za vR.) iti gurutattvavinizcayavRttivacanamapi vyAkhyAtam, matijJAnalakSaNasya pratyakSasya avagrahAdi catuSTayA'nyataravaikalye iva zrutalakSaNasya Agamasya api ekAdibhaGgavaikalye pramANatvA'vyavasthAnAt / - "AgamapramANaM sarvatra vidhi-pratiSedhAbhyAM svArthamabhidadhAnaM saptabhaGgImanugacchati, tathaiva paripUrNArthaprApakatva lakSaNatAttvikaprAmANyanirvAhAt / kvacidekabhaGgadarzane'pi vyutpannamatInAm itarabhaGgA''kSepadhrauvyAd" kA (jai.ta.bhA.pramANapariccheda - pR.161) iti vyaktamuktaM yazovijayavAcakaireva jainatarkabhASAyAm | nAstitvaAdisvarUpa bIjo bhAMgo paNa mAnavo. tathA tagnimittaka bIjA paNa teTalI koTivALA avaziSTa = bAkInA avaktavyatva vagere pAMca bhAMgA mAnavA. kAraNa ke A rIte ja nirAkAMkSa sarva bhAMgAonI pratipattino = buddhino nirvAha thaI zake. A pramANe mAnavuM amane yuktisaMgata lAge che. AvuM kathana mahopAdhyAyajI mahArAja dravya-guNa-paryAya rAsanA TabAmAM kare che. S/ paripUrNaarthabodhakatAnI vicAraNA TO (tA.) hamaNAM je nirUpaNa karyuM tenAthI gurutattvavinizcayavyAkhyAmAM mahopAdhyAyajI mahArAje je vAta kahI che tenuM paNa spaSTIkaraNa thaI jAya che. tyAM teozrIe prathama ullAsamAM jaNAvela che ke sa "sAta bhAMgAothI yukta paripUrNa arthanI bodhakatAnI paryAtivALuM vAkya (paripUNa arthano bodha karAvanAra * saMpUrNa vAkya) ja pramANavAkya che." hamaNAM upara jaNAvI gayA tema saptabhaMgImAM ja prAmANyanuM Gii AgamaparaMparA mujaba teozrIe tyAM samarthana karela che. jema avagraha-IhA-apAya-dhAraNA A cAramAMthI koI paNa eka artha gerahAjara hoya to matijJAnasvarUpa pratyakSamAM prAmANya rahetuM nathI, tema sAta sa bhAMgAomAMthI ekAda bhAMgo paNa gerahAjara hoya to zrutasvarUpa AgamamAM paNa prAmANya rahI zakatuM nathI. matalaba ke zrutajJAna paNa saptabhaMgIyukta hoya to ja pramANa banI zake che. A aMge jainatarkabhASA graMthamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje ja A pramANe vizeSa prakAza pAtharela che ke "Agama pramANa sarvatra vidhi-pratiSedha dvArA potAnA arthane jaNAvatI vakhate saptabhaMgIne anusare che. kAraNa ke pratipada saptabhaMgIne anusaravAmAM Ave to ja paripUrNa arthanuM te jJApaka banI zake. paripUrNaarthajJApakatva e ja tAttvika prAmANya che. AvA tAttvika prAmANyanA nirvAha mATe pratyeka AgamasUtra saptabhaMgIne anusare che. AthI ja kyAreka kyAMka AgamamAM ekAda bhAMgo ja jovAmAM Ave to paNa saptabhaMgI parikarmita buddhivALA vidvAno te eka bhAMgA dvArA bIjA cha bhAMgAone avazya samajI jAya che." 0 zAM.mAM "manirvAi' pATha che. pA) 2+ko.(9)+si.no pATha lIdho che. * ..* citadvayamadhyavartI pATha A.(1)mAM nathI. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka/zarU 0 sUkSmabuddhyA arthAvadhAraNam / 525 e vicAra syAdvAdapaMDitaI sUkSma buddhi cittamAMhaI dhAravo.* I4/13 itthaM saptabhaGgIprakriyAnusAreNa sva-paradravyAdyapekSayA parasparaviruddhasattvA'sattvadharmayugmaM ya eka- pa smin vastuni jAnAti sa tatra bhedA'bheda-sAmAnyavizeSa-nityAnityatva-vAcyA'vAcyatvAdidharmayugalAni vijJAtuM prabhavati / evaM vidvAn prativastu nAnAvidhAH saptabhaGgIH boddhumarhati / '"je egaM jANai se savvaM jANai" (A.sU.1/3/4/122) iti AcArAGgasUtroktirapi etadarthAnupAtinI drssttvyaa| na prakRtaM paripUrNArthaprApakatvaM pAribhASikam avaseyam / pAramArthikam aparokSaM traikAlika-kRtsnasva-rza paraparyAyasamanvitasamastArthaprApakatvaM tu kevalajJAne eva samastIti samavaseyam / ayaM vicAraH syAdvAdipaNDitena / sUkSmabuddhyA citte'vadhAtavyaH / ekanA jJAnamAM sarvenuM jJAna - (uttha.) A rIte saptabhaMgInI prakriyA mujaba, sva-parasaMbaMdhI dravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe parasparaviruddha evA sattva-asattvasvarUpa dharmayugalane je vidvAna eka vastumAM jANe che, te vidvAna te vastumAM rahela bhedabheda, sAmAnya-vizeSa, nityatva-anityatva, vAcyatva-avAcyatva vagere dharmayugalone jANavA mATe samartha bane che. A rIte jANanAra vidvAna dareka vastumAM anekavidha saptabhaMgIone jANavA mATe pAtra bane che. A bAbatanuM samarthana karanArI AcArAMgasUtranI eka sUkti che. temAM jaNAvela che ke "je eka vastune jANe che, te sarva vastune jANe che." Ama saptabhaMgInA vidvAna sarvatra saptabhaMgI dvArA paripUrNa arthanuM jJAna prApta kare che. (ka.) prastutamAM je paripUrNa arthanI bodhakatA batAvela che te pAribhASika che, saptabhaMgInI paribhASAnI apekSAe che. pAramArthika aparokSa saikAlika saMpUrNa sva-paraparyAyayukta tamAma arthanI bodhakatA vA to kevalajJAnamAM ja rahe che - tema samajavuM. A pramANeno vicAra syAdvAdI paMDitoe sUkSma buddhithI manamAM dhAraNa karavo. spanA :- "sAta bhAMgAthI ja sarvatra saMpUrNa arthabodha thAya' AvA niyamane vaLagI rahevAmAM Ave to mahopAdhyAyajI mahArAja Agamika paraMparAnuM samarthana karavA mATe Agamaparikamita buddhinA baLathI tenuM paNa bIjI rIte samarthana kare che. teozrI kahe che ke saptabhaMgInA prathama bhAMgAmAM pratiSedhakoTimAM bAkI rahelA je che ke pAMca nayone gauNa banAvela hatA tene bIjA bhAMgAmAM mukhya karIne, prathama bhAMgAnA vidhikoTigata mukhya nayane gauNa karavAthI nAstitvaprakAraka (= asattvagocara) bIjo bhAMgo maLI zake che. A rIte kramika-akramika arpaNa karavAthI bAkInA pAMca bhAMgA prApta thaI zake che. Ama AgamAnusArI matanuM paNa teozrI samarthana kare che. ka cAlanIya nyAya vicAra kI AgamAnusArI matanA samarthanamAM mahopAdhyAyajI mahArAje je cAlanIya nyAyano nirdeza karela che tene A mujaba samajavo. anAjane cALavAnI cALaNImAM (ke cAraNImAM ke cAyaNImAM) aneka kANAMo *...ke cihnadrayamadhyavartI pR.490 thI pR.para5 sudhIno pATha ko.(13)mAM nathI. 1. 2 ghauM nAnAti sa sarva nAnAtiA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'radda 4/13 * kadAgrahamuktamanaskatA kartavyA 0 pa prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - prasthakAdyudAharaNe svasya eka eva bhaGgaH sammataH tathApi rA AgamaparamparAnusArataH tatra saptabhaGgI api granthakRtA smrthitaa| anena idaM sUcyate yat 'tarkazaktyA - svabuddhau padArthaH yathA pratibhAsate tathaiva AgamasammataM yaduta anyathA ? prakRte AgamAbhiprAyaH / kIdRzaH ? AgamikapadArthasamarthanaM gatyantareNa sambhavati na vA ?' iti mImAMsAmArgaH udghATanIyaH / / tathAvidhamImAMsA ca niSkapaTaM yathAvasaraM prkttniiyaa| itthameva - samyag mImAMsakatvaM mAdhyasthyaJca ka AtmasAd bhavetAm / tatazca "kRtsnakarmakalAtItaH sakalo niSkalo'pi ca / paramAtmA paraM jyotiH paraM brahma fpa parAtu para:" (yo.pra.22) rUti yoga pratIpatiM siddhAtmisvarUpa na TUravarti patinA4/13 nA hoya che. je dhAnyakaNa eka kANAMmAMthI na nIkaLI zakyuM hoya te bIjA kANAMmAMthI nIkaLI jAya che. alaga-alaga kANAMmAMthI kramazaH dhAnya caLAya che. barAbara A ja rIte prathama bhAMgAmAM je nayo vidhikoTimAM mukhyapaNe goThavAyA na hoya te nayone bIjA bhAMgAmAM mukhyapaNe goThavavA. A rIte eka nayanI eka saptabhaMgI maLe. tyAra bAda bIjA nayane prathama bhAMgAmAM vidhikoTimAM mukhyapaNe goThavI, bAkInA nayone niSedhakoTimAM goThavavA. Ama ekI sAthe sAta, cha ke pAMca nayanI saptabhaMgI pravarte, tyAre cAlanIyanyAyathI sarva nayone vidhikoTimAM goThavavAthI alaga-alaga nayonI alaga-alaga aneka saptabhaMgIo maLI zake sa che. tethI saptabhaMgInI sArvatrikatAno AgamAnusArI niyama paNa saMgata thaI zake che. Avo Azaya mahopAdhyAyajI mahArAjano hoya tema jaNAya che. laI vicAraNAnI dizAone khullI rAkhIe che AdhyAtmika upanaya :- prasthaka Adi udAharaNamAM tarka dvArA eka ja bhaMganI vAta potAne jacatI hovA chatAM Agamika paraMparAnusAra saptabhaMgInuM paNa samarthana svopajJa stabakamAM mahopAdhyAyajI mahArAje karela che. A ghaTanA AdhyAtmika jagatamAM e rIte upayogI che ke ApaNI buddhimAM tarkazaktithI koI padArtha je rIte bhAse che te rIte ja te padArtha AgamamAnya che ke bIjI rIte ? potAne bIjI paddhatithI eka vAta baMdha besatI jaNAya to paNa tevA sthaLe "Agama A bAbatamAM zuM jaNAve che ? Agamika bAbatanuM samarthana anya koI rIte thaI zake tema che ke nahi ?" A pramANe vicAravAnI dizAne ApaNe khullI rAkhavI joIe. temaja te vicArone jAhera karavAnI kheladilI-nikhAlasatA cUkavI na joIe. AvuM bane to ja samyagu vicArakatA ane madhyasthatA = prAmANikatA AtmasAt thaI zake. tyAra bAda yogapradIpa graMthamAM darzAvela siddhasvarUpa dUra rahetuM nathI. tyAM jaNAvela che ke "siddha paramAtmA sarvakarmakalAzUnya che. niSkala hovA chatAM paNa jJAnAdikalAyukta che. te zreSTha jJAnajyoti svarUpa che. te parabrahma che. uttama tattvothI paNa te uttama - sarvazreSTha che." (4/13) lakhI rAkho DAyarImAM...... * vAsanA bahumukhI, bahurUpI, bahuvezI, bahubolI che. AtmasamarpaNasvarUpa upAsanA mauna-ekarUpI che. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaMga che 4/14 * AtmAditattvadarzane jainatvasAphalyam / 527 phalitArtha kahaI chaI - saptabhaMga e daDha abhyAsI je paramAratha dekhaI re; jasa karati jagi tehanI vAdhaI, jaina bhAva tasa lekhaI re 4/14 (54) zratadharmaI mana deDha karI rAkho, jima zivasukhaphala cAkho re. e = kahiyA je saptabhaMga, te daDha abhyAsa = sakalAdeza, vikalAdeza, nayasaptabhaMga, pramANasaptabhaMgane ityAdi bhedaI ghaNo abhyAsa karI, je paramArtha dekhaI = jIvAjIvAdi paramArtha = rahasya samajaI, tehanI yaza kIrti zobhA (jagi = jagatamAM) vAdhaI. jeha mATaI syAdvAdaparijJAnaI ja jainanaI tarkavAdano yaza nitArthanAda - "saptatiA. saptabhaGgyA dRDhAbhyAsAd yaH tattvaM vipshyti| yazovRddhirihaitasya lekhyA tasyaiva jaintaa||4/14|| prakRte daNDAnvayastvevam - yaH saptabhaGgyA dRDhAbhyAsAt tattvaM vipazyati, etasya iha yazovRddhiH m (mati) | tacaiva nainatA dhyA4/14T. niruktAyAH saptabhaGgyA dRDhAbhyAsAt = sakalAdeza-vikalAdeza-nayasaptabhaGgI-pramANasapta-ka bhaGgyAdiprakAreNa kuzalAbhyAsAd yaH tattvaM = jIvA'jIvAdi paramArthaM vipazyati = vizeSarUpeNa / parisphuTaM jAnAti etasya vipazyakasya iha jagati yazovRddhiH = sarvadiggAmizlAghA-zobhApravRddhiH bhavati, syAdvAdaparijJAnenaiva jainasya tarkavAdayazolAbhAt, "syAdvAdasya nikhiladoSagocarA'tikrAntatvAd" kA avataraNikA :- uparokta tArkika ane Agamika - be prakAranI vicAradhArAnA phalitArthane jaNAvatA graMthakArazrI jaNAve che ke : che. saptabhaMgInA abhyAsathI Atmatattvadarzana thA. zlokA :- je vyakti saptabhaMgIno daDha abhyAsa karIne AtmAdi tattvane vizeSa prakAre jue che, tenA yazanI ahIM vRddhi thAya che tathA tenuM ja jainatva lekhavA (= gaNavA) lAyaka che. (4/14) . vyAkhyAthI :- pUrve jaNAvelI-samajAvelI saptabhaMgIno daDha abhyAsa karavo joIe. sakalAdeza, vikalAdeza, nayasaptabhaMgI, pramANasaptabhaMgI vagere paddhatie saptabhaMgIno kuzaLatApUrvaka abhyAsa karavAmAM paNa Ave to saptabhaMgIno daDha abhyAsa karyo kahevAya. A pramANe saptabhaMgIno daDha abhyAsa karavAthI jIva -ajIva vagere pAramArthika tattvanuM vizeSarUpe spaSTa darzana thAya che. tathA A rIte saptabhaMgInA daDha abhyAsanA nimitte jIva-ajIvAdi tattvone je AtmArthI jIva spaSTa rIte jANe che, jue che tenI vizvamAM sarvadigAminI prazaMsA-zobhAmAM abhivRddhi thAya che. kAraNa ke syAdvAdanA vyApaka bodhathI ja jainone tarkavAdano yaza maLe che. kAraNa ke "syAdvAda sarva (= koI paNa) doSono viSaya banato nathI' - Ama * ko.(12)mAM "daDha karI rAkho' pATha. # ko.(4)mAM "jaga pATha. je pustakomAM 'vAdhaI temanI pATha. lA.(1)+ A.(1)no krama lIdho che. je ma.+ko.(12)mAM "phana pATha. A.(1)no pATha lIdho che. * lI.(1) + lA.(2)mAM "zobhA' che. pustakomAM nathI. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 0 syAdvAdaparijJAne naizcayikasamyaktvam / 424 chai. anaI jainabhAva paNi (tasatra) tehano ja lekhaI; je mATaI nizcayathI samyakatva syAdvAdaparikSAne ja* chaI. sammato - rA, 'ghara-rapadA, samaya-parasamayaguruvAvAra Rii garabA-rAse sAraM, chiyasuddha na yAtirA (sa.ta.rU.60) 'e gAthA pUrve prathama DhAle che. va (bha.sU.18/10/647 vR.pR.760) iti bhagavatIsUtravRttivacanAt / tatazca tasyaiva = syAdvAdarahasyavedina ___eva jainatA lekhyA = parigaNyA, gaNanAyAmavatarati iti yAvattAtparyam, syAdvAdaparijJAne satyeva nizcayanayataH samyaktvA'bhyupagamAt, na tu kevalaM bahiHkriyAkalApAt / taduktaM sammatitarke "caraNa ma -karaNappahANA ssmy-prsmymukkvaavaaraa| caraNa-karaNassa sAraM NicchayasuddhaM Na yANaMti / / " (sa.ta.3/67) za iti| yadyapi abhayadevasUrikRtA etadvyAkhyA prAk (1/2+7) pradarzitaiva kintu upadezarahasye'pi iyaM ___ gAthA vrtte| tatra ca mahopAdhyAyayazovijayagaNivarakRtam etadgAthAvyAkhyAnamevaM vidyte| tathAhi - - vara vaya-samAdhaH...." (konivRttimArga-2) rUDhithosaptatikhetam, rAma "vivilohI Na - samiI" (oghaniyuktibhASya-3) ityAdigAthoktasaptatibhedam, tAbhyAM pradhAnAstatra nairantaryAdaravanta ityarthaH, svasamaya bhagavatIsUtravRttimAM jaNAvela che. tethI syAdvAdanA rahasyonA jANakAra evA AtmArthI jIvanuM ja jainatva lekhe lAge che. tAtparya e che ke anekAntasiddhAntamarmavedI jIva ja jaina tarIkenI vAstavika gaNanA pAme che. kAraNa ke syAdvAdanI vyApaka jANakArI maLe to ja nizcayanayathI samyakatva zAstrakArone mAnya che, mAtra bAhya kriyAnA ThAThamAThathI samyakatva jainAgamavettAone mAnya nathI. tethI ja zrIsiddhasenadivAkarasUrijI mahArAje saMmatitarka prakaraNamAM jaNAvela che ke "caraNa-karaNane cAritranA mUla-uttaraguNane) mukhya se banAvanArA mahAtmAo jo svadarzana-paradarzanano mArmika abhyAsa na kare to cAritranA mUla-uttara guNonA - nizcayanayazuddha sArane jANatA nathI." saMmatitarkanI uparokta gAthAnuM jo ke zrIabhayadevasUrijI mahArAje Qaa kareluM vistRta vivecana pUrve prathama zAkhAmAM (1/2+7) darzAvela che. paraMtu 'vara-jharaNa.." vALI saMmatitarkanI gAthA upadezarahasya mULa graMthamAM paNa Ave che. tyAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare che tenI vyAkhyA karelI che. te ahIM darzAvAya che. te A pramANe che - "jaina AcAra be vibhAgamAM vaheMcAyelo che. (1) caraNasittarI, (2) karaNasittarI. temAM caraNasittarI - 5 mahAvrata + 10 yatidharma + 17 saMyama + 10 vaiyAvacca + 9 brahmacaryanI gumi + 3 jJAnAdi + 12 tapa + 4 kaSAyano nigraha - ema maLIne 70 prakAravALI che. jyAre karaNasittarI - 4 piMDavizuddhi + 5 samiti - 12 bhAvanA + 12 pratimA + 5 Indriyanigraha + 25 pratilekhanA + 3 gupti + 4 abhigraha - ema maLIne 70 prakAravALI che. A caraNa-karaNamAM jeo niraMtara racyA-pacyA rahe che paraMtu svasamayanI = * ko.(7+12) + A.(1) + ko.(9+11) + si. + lA.(2) pAThamAM ". parijJAna ja pATha...' cihradayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. phakta A.(1)mAM che. 1. -rapapradhAnA svaya-parasamayamutvyApAra | vara-varano sAra niyazuddha na nAnantiA 2. vrata-zramadharma.... 3. pivevizuddhi-samiti: Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/4 bhedAbhedasamarthanopasaMhAraH e cothaU DhAlaI bhedAbheda dekhADyo anaIM saptabhaMgInuM sthApana kariuM. 54/14 // -parasamayayormukto'nAhUto vyApAraH syAdvAdaparikarmitadhiyA vivecanAtmA yaiste tathA 'caraNa karaNAnuSThAnenaiva kRtArthA vayam, kimasmAkaM tarkakarkazena vAdarasikaramaNIyena syAdvAdena prayojanamityevaM jJAnAbhyAsAd vyAvRttA rUtyarthaH, gharaLa-rasya = caraNa-karaNAnuSThAnasya sAraM svajanyaphalotkarSAGgam, nizcayazuddhaM paramArthadRSTyA'vadAtaM na tu bAhya kriyAvallokadRSTyaivApAtato ramaNIyamityarthaH, na jAnanti = na vicAranti, tadAvaraNakarmadoSAt / evaM ca teSAmalpaphalameva caraNakaraNAnuSThAnamityarthaH " ( upa. raha. 103 ) iti / = idamatrAvadheyam - tanayeSu mAturiva nayeSu AtmArthinaH samatAM vinA naizcayikasamyagdarzanaM na praadurbhvti| sakalanayasamatvA''nayanakRte sarvanayarahasyaM jJAtumarhati / tadarthaJcAkhilanayaparizIlanamA- ku vshykm| pratyekaM nayebhyo nAnAdarzanAni saJjAtAni / tatazcAkhilanayatAtparyaparijJAnakRte'khiladarzanaparizIlanasyA''vazyakatA'vaseyA / kevalabAhyAnuSThAnavyagratayA sva-paradarzanazAstrAbhyAsopekSaNe naizcayikasamyagdarzanadaurlabhyaM syAditi yathAzakti svabhUmikocitAcArapAlanataH sarvadarzanaparizIlanamAtmArthi- kA jainasiddhAMtanI ane parasamayanI = jainetarasiddhAMtanI mImAMsA (ke parizIlana) syAdvAdathI parikarmita buddhithI karatA nathI. UlaTuM kahetA hoya che ke "ApaNe caraNa-karaNane AcarIe eTaluM ghaNuM. mAthuM pakAvI de tevA tarkothI vaNAyelA syAdvAdanA adhyayananuM koI prayojana nathI. e to vAdarasiyAonuM kAma, emane mATe rucikara." AvuM kahIne jJAnAbhyAsane abharAI para caDAve che. teo caraNa-karaNanuM rahasya jANatA nathI. mAtra bAhyakriyAmAM rAcanAra sAdhuo lokonI dRSTie upara challI rIte dekhAtA suMdara sArane jANatA hovA chatAM paNa pAramArthika dRSTie AdaraNIya evo je sAra che, tene teo jANatA nathI. eTale ke caraNa-karaNanA anuSThAnathI utpanna thanAra evA phaLamAM utkarSa lAvanAra syAdvAdamaya tattvane teo jANatA nathI. kAraNa ke teo te syAdvAdamaya tattvane DhAMkanAra karmathI pIDita che. eTale caraNa-karaNanA pAlananuM je mukhya phaLa AvavuM joIe tene teo meLavatA nathI. atyanta sAmAnya phaLa teo bhogave che." 7 sAdhakane sarvanayamAM samatA che = 529 21 st (va.) ahIM eka vAta khAsa khyAlamAM rAkhavI ke jema mAtAne sarva dIkarAomAM samAna bhAva ra. = samatA hoya che tema AtmArthI sAdhakane sarva nayomAM samatA AvavI joIe. naizcayika samyagdarzana sarva nayomAM samatA AvyA vinA na AvI zake. sarva nayomAM samatA-madhyasthatA lAvavA mATe sarva nayonA hArdane-tAtparyane-rahasyane samajavuM jarUrI che. tathA te mATe sarva nayono UMDANathI abhyAsa karavo Avazyaka banI jAya che. pratyeka nayomAMthI alaga-alaga darzano-saMpradAyo-mato UbhA thayA che. tethI sarva nayonI UMDI samajaNa meLavavA mATe sarva darzanono talasparzI abhyAsa karavo jarUrI banI jAya che. mAtra bAhya anuSThAnomAM vyagra rahIne sva-paradarzanazAstronA abhyAsanI upekSA karavAmAM Ave to nizcayanayasaMmata samakita AvavAnI zakyatA rahetI nathI. mATe zakti anusAra svabhUmikAyogya AcArapAlananI sAthe sAthe sarvadarzanono talasparzI abhyAsa karavo AtmArthI sAdhako mATe jarUrI che. mo.(2)mAM 'nayasapta...' pATha. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 0 * saptabhaGgIlakSaNapadArthAnvayaH / 4/14 nAmAvazyakamiti / itthamatra dravya-guNa-paryAyANAM bhedA'bhedau darzitau saptabhaGgI ca sthApitA trkpurssrm| svasmRtibIjaprabodhanArthaM saptabhaGgyAdigocaradRDhAbhyAsArthaM jJAnarucijIvajijJAsAparipUrtaye cAtra saptabhaGgI-sakalAdeza-vikalAdeza-nayasaptabhaGgI-pramANasaptabhaGgyAdisvarUpaM lezato praamRshaami| ma tathAhi - "ekatra vastuni ekaikadharmaparyanuyogavazAd avirodhena vyastayoH samastayozca vidhi-niSedhayoH kalpanayA za syAtkArAGkitaH saptadhA vAkprayogaH saptabhaGgI" (pra.na.ta.4/15) iti pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtram | -- atra saptamyarthaH vizeSyatvaM, paJcamyarthaH prayojyatvaM, tRtIyArthaH vaiziSTyarUpamavacchinnatvam agre ca prayojyatvaM, SaSThyarthazca viSayatvam / saGkhyAyAzca paryAptisambandhenAnvayabodhe saakaangksstaa| tatazca " ekavastuvizeSyakaikaikadharmagocarapraznaprayuktA'viruddhavyasta-samastavidhi-niSedhaviSayakakalpanAprayuktasyAkA tpadalAJchitasaptavidhatvaparyAptimadvacanaprayogaH saptabhaGgIti zrIvAdidevasUrisUtrazabdArthaH / A rIte cothI zAkhAmAM dravya, guNa ane paryAyanA bhedabhedanI vistRta samajaNa ApavAmAM AvI che. tathA saptabhaMgInuM paNa tarkapUrvaka sthApana karavAmAM Avela che. samabhaMgI darzaka pramANanayatavAlo kAlaMkArasUtranuM arthaghaTana . (skRti.) amArI smRtinA kAraNabhUta saMskArane prakRSTa rIte jAgRta karavA mATe, saptabhaMgI vagere saMbaMdhI abhyAsane daDha karavA mATe tathA jJAnarucivALA jIvanI jijJAsAne paripUrNa karavA mATe prastutamAM saptabhaMgI, sakalAdeza, vikalAdeza, nayasaptabhaMgI, pramANasaptabhaMgI vagerenA svarUpano AMzika rIte ame parAmarza-vicAravimarza karIe chIe. te A rIte- vAdidevasUrijI mahArAje pramANanayatattAlokAlaMkArasUtra nAmanA graMthamAM saptabhaMgInuM varNana karatAM jaNAvela che ke "eka vastumAM eka-eka guNadharmasaMbaMdhI praznane sa (ke jijJAsAne) AzrayIne, virodha na Ave te rIte alaga-alaga ke saMyukta vidhi-pratiSedhanI kalpanA karIne "kathaMcituM" ke "cA" zabdathI garbhita sAta prakAranA vAkyano prayoga karavo te saptabhaMgI kahevAya." Gii sUtrano A sAmAnya artha che. vyAkaraNa ane nyAyanI paribhASAno upayoga karIne A sUtrano artha vicAravo hoya to sauprathama sUtragata pratyeka padanA aMte je je vibhaktio vaparAyela che teno artha samajavo jarUrI che. te A rIte samajavo. "putra vastuni ahIM saptamI vibhakti che, teno artha che "vizeSyatA'. "paryayojAvA padamAM je pAMcamI vibhakti che teno artha che "prayojyatva'. 'virodhena' padamAM rahela tRtIyA vibhaktino artha che vaiziTyasvarUpa "avacchinnatva'. AgaLa "chatvanayAM' padanA aMte rahela tRtIyA vibhaktino artha che "prayojyatva'. 'vidhi-niSedhayo:' padamAM rahela chaThThI vibhaktino artha viSayatva che. "saptadhA' pada dvArA sUcita sapta saMkhyAno paryApti saMbaMdhathI anvaya karavo. kAraNa ke "sapta' saMkhyA paryAptisaMbaMdhathI anvayabodha karAvavAmAM sAkAMkSa che. A pramANe vibhaktinuM arthaghaTana karavAmAM Ave to zrIvAdidevasUrijI mahArAje darzAvela saptabhaMgadarzaka sUtrano artha evo phalita thaze ke - ekavastuvizeSyaka eka-ekaguNadharmagocara evA praznathI prayukta aviruddha evA vyasta ke samasta vidhi-niSedhaviSayaka evI kalpanAthI prayukta "syAspadagarbhita saptavidhatvanI = saptaprakAratAnI paryAptivALA vacanano prayoga e saptabhaMgI kahevAya. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/14 0 saptabhaGgIsUtramImAMsA / aSTasahasrItAtparyavivaraNe mahopAdhyAyayazovijayagaNivarAstu "ekatra vastuni sattvA'sattvAdisaptadharma- pa prakArakazAbdabodhajanakatAparyAptyadhikaraNaM vAkyaM saptabhaGgIti lakSaNatAtparyam / virodhasphuttau vAkyasyA'bodhakatvenaiva mA 'avirodhene'tyasya gatArthatvAt / praznasya ca kvAcitkatvAt ziSyajijJAsayeva kvacid gurorjijJApayiSayaiva saptabhaGgIprayogasaGgateH 'praznavazAdi'tyasyA'pi lakSaNe'pravezAt / nAnAvastuni sattvA'sattvAdibodhakavAkye- ma 'tiprasaGgavAraNAya 'ekatra vstunii'ti| spaSTatA :- "praznathI prayukta" no saMbaMdha "vidhi-niSedhaviSayaka kalpanA nI sAthe che. tathA "kalpanAthI prayukta" no anvaya = saMbaMdha "vacana' nI sAthe che. tethI vadhu spaSTapaNe kahevuM hoya to ema kahI zakAya ke ekavastuvizeSyaka ane eka-ekaguNadharmaprakAraka evA (sAta) praznathI prayukta thayelI je kalpanA parasparaaviruddha evA vyasta (= chUTA-chavAyA) ke samasta (= ekIsAthe prayojAyelA) vidhi-niSedhane potAno viSaya banAve tevI kalpanAthI prayukta je vacana "syAd padagarbhita saptaprakAratAnI paryAti dharAve tevA vacanano prayoga saptabhaMgI kahevAya. A pramANe vAdidevasUrijInA sUtrano bhAvArtha samajavo. d saptabhaMgadarzaka sUtranI mImAMsA . (kaSTa.) mahopAdhyAya zrIyazovijayagaNivare aSTasahasrotAtparyavivaraNa nAmanA graMthamAM vAdidevasUrijI mahArAjanA uparokta sUtranI mImAMsA karatAM potAno abhiprAya evo pragaTa karela che ke "eka ja vastumAM sattva-asattva vagere sAta guNadharmone prakArasvarUpe = vizeSaNarUpe potAno viSaya banAvanAra evA zAbdabodhanuM janaka vAkya saptabhaMgI kahevAya. je vAkya je zAbdabodhanI janatA dharAve che, te janatA paryAptisaMbaMdhathI temAM rahevI joIe. matalaba ke je vAkya tathAvidhazAbdabodhajanakatAnI paryAtinuM adhikaraNa bane te vAkya saptabhaMgI kahevAya. A pramANe zrIvAdidevasUrijI mahArAje jaNAvela saptabhaMgIlakSaNanuM ke tAtparya samajavuM. yadyapi vAdidevasUrijIe pramANanayatattvAlanakAlaMkArasUtramAM je saptabhaMgadarzaka sUtra : jaNAvela che temAM 'virodhe" AvuM pada paNa mUkela che. paraMtu te padanI AvazyakatA nathI. kAraNa ke samasta ke vyasta je vidhi-niSedhamAM virodhanuM bhAna thAya tevA vidhi-niSedhavAcaka vAkya dvArA zAbdabodha ja thato nathI. tethI virodhena' pada gatArtha = caritArtha = anAvazyaka banI jAya che. tathA vAdidevasUrijI mahArAje saptabhaMgInA lakSaNamAM "gharthanuyorAvaza" padano prayoga karela che te paNa anAvazyaka che. kAraNa ke prazna kvAcitka - kAdAcitka che. "sarvatra saptabhaMgImAM ziSya sAta prazna kare ja - tevo niyama nathI. kyAMka ziSyano prazna ke jijJAsA hoya che. to kyAMka guru svayaM ja ziSyane vastugata dharmasaptakane jaNAvavAnI IcchA dharAvatA hoya che. tethI saptadharmagocara praznavaza ke jijJAsAvaza ja saptabhaMgIkalpanA thAya tevo niyama raheto nathI. tethI "parvanuyo viza" ke "praznavarAtu" padano paNa saptabhaMgIlakSaNamAM praveza karavo vyAjabI nathI. vAdidevasUrijI mahArAje saptabhaMgInA lakSaNane darzAvanAra sUtramAM "putra vastuni' A pramANe je prayoga karela che tenuM kAraNa e che ke alaga-alaga vastuomAM sattva-asattvabodhaka vAkya saptabhaMgI tarIke mAnya nathI. "ghaTa kathaMcit sat che, paTa kathaMcit asat che. maTha kathaMcit avAcya che..." ItyAdirUpe alaga-alaga vastumAM sattva, asattva, avAcyatva vagere guNadharmone darzAvanAra vAkya saptabhaMgIrUpa na banI jAya, te mATe vAdidevasUrijIe saptabhaMgIlakSaNamAM "tra vastuna' A pramANe jaNAvela che. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 0 naya-pramANasaptabhaGgIlakSaNapradarzanam / 4/4 pa ekatra rUpa-rasAdidharmasaptakabodhake'tiprasaGgavAraNAya 'sattvA'sattvAdI'ti / khaNDavAkye tadvAraNAya paryAptiH / pramANasaptabhaGgIvad nayasaptabhaGgyA api lakSyatvAnna ttraa'tivyaaptiH| pramANa-nayasaptabhaGgyoH pRthak pRthag lakSyatve tu sakalAdezatva-vikalAdezatve vizeSaNe deye" (a.sa.tA.1/ ma 14/pR.186) ityevaM svaabhipraaymaavisskRtvntH|| "yaH khalu prAgupadarzitAn vastunaH sapta dharmAnavalambya saMzete, jijJAsate, paryanuyuGkte ca taM pratIyaM (vi.) eka ja padArthamAM rUpa, rasa, gaMdha, sparza, saMsthAna, saMkhyA, saMyoga jevA sAta dharmanuM bodhaka vAkya paNa saptabhaMgI na banI jAya, te mATe sattva-asattva vagere dharmono ullekha saptabhaMgIlakSaNadarzaka vAkyamAM karavAmAM Avela che. saptabhaMgInA alaga-alaga chUTA-chavAyA vAkyamAM = khaMDavAkyamAM saptabhaMgInA lakSaNanI ativyApti na Ave te mATe saptabhaMgInA lakSaNamAM paryApti no praveza karavAmAM Avela che. tethI saptabhaMgInA ghaTakamAM saptabhaMgIlakSaNanI ativyAptinuM nivAraNa thaI jAya che. (mAsa) jo ke A saptabhaMgInuM lakSaNa nayasaptabhaMgImAM paNa jAya che. kAraNa ke vidhikoTimAM eka naya ane niSedhakoTimAM bIjo naya goThavavAthI je vAkya (= nayasaptabhaMgI) sattva-asattvaAdi sAta dharma saMbaMdhI zAbdabodhanuM janaka bane che, temAM tAdazazAbdabodhajanakatAnI paryApti rahe che. tema chatAM uparokta saptabhaMgInA lakSaNamAM ativyAptine koI avakAza nathI. kAraNa ke pramANasaptabhaMgInI jema nayasapta-bhaMgI tra paNa uparokta saptabhaMgIlakSaNanuM lakSya ja che. lakSyamAM lakSaNa jAya to ativyApti doSa Avato nathI. (pramANa-2) jo pramANasaptabhaMgIne ane nayasaptabhaMgIne judA judA lakSya tarIke mAnavAmAM Ave (arthAt vA 'pramANasaptabhaMgInuM lakSaNa nayasaptabhaMgImAM na javuM joIe tathA nayasaptabhaMgInuM lakSaNa pramANasaptabhaMgImAM na javuM joIe? - tevuM mAnavAmAM Ave, to pramANasaptabhaMgImAM sakalAdezatva vizeSaNa ane nayasabhaMgImAM sa vikalAdezatva vizeSaNa mUkI devuM." pramANasamabhaMgI ane nacasaptabhaMgI aMge judA-judA lakSaNa che spaSTatA:- pramANasaptabhaMgIne ane nayasaptabhaMgIne judI-judI mAnavAmAM Ave to "sattAvezatve sati sattvAsattvavisaptadharmapravaThArazAddhavananatIparvAdhira vAvayaM pramANasaptamI - A pramANe pramANasaptabhaMgInuM lakSaNa tathA 'vijJAvezatve sati sarvasattvasiptadharmavArazAddhadhananavatAparyAdhizvara vAvayaM nayasaptamI ' A mujaba nayasaptabhaMgInuM lakSaNa banAvavAthI uparokta ativyAptine avakAza nahi rahe. kAraNa ke nayasaptabhaMgImAM sakalAdezatva na hovAthI pramANasaptabhaMgInuM lakSaNa nahi jAya. te ja rIte pramANasaptabhaMgImAM vikalAdezatva na hovAthI nayasaptabhaMgInuM lakSaNa nahi rahe. Ama pramANasaptabhaMgI ane nayasaptabhaMgI bannenA judA-judA lakSaNa mAnavAthI banne saptabhaMgI paraspara asaMkIrNa svarUpavALI banaze. A pramANe aSTasahasrI tAtparyavivaraNamAM mahopAdhyAyajI mahArAje potAno Azaya darzAvavAno prayAsa karela che. sakalAdeza ane vikalAdeza bannenuM svarUpa have turaMtamAM jaNAvavAmAM Avaze. ja nyUnabhaMga hoya to saptabhaMgI apramANa 4 ("ya hatu.) madhyamaparimANa syAdvAdarahasya nAmanA graMtharatnamAM mahopAdhyAyajI mahArAje saptabhaMgI aMge potAno Azaya jaNAvatAM kahe che ke "je jijJAsu vyakti pUrve jaNAvela sattva, asattva vagere Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/24 nirAkAGkSabodhasyaiva prAmANyam 533 phalavatI, praznasya tulyottaranivartyatvAt / ata evaikenA'pi bhaGgena nyUnA satIyaM na pramANam, saptapratipAdyAvagAhisaMzayajajijJAsAjanyAnAM saptAnAM praznAnAmanivartanAd" (ma.syA raha. kA. 5/pR.231) iti vyaktaM madhyamaparimANasyAdvAdarahasye / rA idantvavadheyaM yaduta ekenA'pi bhaGgena nyUnA satIyaM SaDbhaGgI taditarA'dUSakatve nayavAkyaM m tu syaat| taduktaM tattvArthasUtravRttau mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivaraiH "saptadharmAtmakatvabodhakatAparyAptyadhikaraNaM zu pramANam; tadekadezabodhakatAparyAptyadhikaraNaM taditarA'dUSakaM vAkyaM nayaH, taditaradUSakaM tu durnayaH " vAkyaM (ta.mU.1/6/ yazo.vR.pR.18) tiA ka vastugata sAta guNadharmonuM AlaMbana laIne saMzaya kare che, jijJAsA kare che ane prazna pUche che te vyakti pratye uparokta saptabhaMgI saphaLa che. kAraNa ke jevA prakArano prazna hoya tevA prakArano javAba ApavAthI ja te prazna ravAnA thAya che. tethI ja eka paNa bhAMgo ocho hoya to SabhaMgIvAkyaracanA pramANavAkyasvarUpa banI zakatI nathI. kAraNa ke pratipAdana karavA yogya vastugata sAta guNadharmonuM avagAhana karanArI zaMkAthI utpanna thayelI jijJAsAthI utpanna thayelA sAta prazno te SabhaMgIthI saMpUrNapaNe 2vAnA thatA nathI." Cu spaSTatA :- je vAkya pramANAtmaka hoya tenAthI zrotAnA tamAma prazno dUra thavA joIe. SabhaMgI zrotAnA sAta praznonuM saMpUrNapaNe nirAkaraNa karavA mATe asamartha che. praznanuM nirAkaraNa na thavAthI nirAkAMkSa zAbdabodha karAvavAnuM sAmarthya SabhaMgImAM rahetuM nathI. zrotAne nirAkAMkSa zAbdabodha utpanna karAvavAnuM sAmarthya dharAvanAra to SabhaMgI ke paMcabhaMgI nahi, paNa samabhaMgI ja che. mATe bhaMgI ke paMcabhaMgI pramANabhUta nathI. paraMtu saptabhaMgI ja pramANabhUta che. A pramANe mahopAdhyAyajI mahArAjanuM tAtparya jaNAya che. * pramANa, naya ane durnaya vacce bhedarekhA ra (vattva.) ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke saptabhaMgImAMthI ekAda bhAMgo ocho thAya to SabhaMgIvAkya pramANavAkyasvarUpa bhale na bane. paraMtu jo te vastugata anyaguNadharmanuM khaMDana = nirAkaraNa na kare to te nayavAkyasvarUpa to banI zake che ja. tethI ja to mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivarazrIe tattvArthasUtravRttimAM jaNAvela che ke "(1) vastugata saptadharmAtmakatAnuM paryApta bodhaka vAkya pramANavAkya kahevAya che. te vAkya je bodhakatA zAbdabodhajanakatA dharAve che, te janakatA paryAnnisaMbaMdhathI temAM rahevI joIe. matalaba ke vastugata saptadharmAtmakatAgocara evA zAbdabodhanI janakatAnI paryAptinuM adhikaraNa je vAkya bane te vAkya pramANavAkya kahevAya. tathA (2) saptadharmAtmakatAnA eka dezano = bhAgano zAbda bodha karAvanAra vAkya jo vastugata anya guNadharmano apalApa na kare to nayavAkyasvarUpa bane. nayavAkya paNa tathAvidha zAbdabodhanI janakatAnI paryAptinuM adhikaraNa banatuM hoya che. paraMtu jo (3) vastugata anya guNadharmano apalApa = niSedha kare to te nayavAkya durrayasvarUpa banI jAya che." ahIM spaSTapaNe saptadharmanA eka bhAgasvarUpa cha ke pAMca dharmane vastugatasvarUpe jaNAvanAra vAkyane nayavAkyasvarUpe jaNAvela che, jo te vastugata anya guNadharmano apalApa na kare to. tethI anya guNadharmanuM nirAkaraNa na karanAra SabhaMgI ke paMcabhaMgI vagere vAkyo vastugata saptadharmAtmakatAnA eka aMzanuM paryApta pratipAdana karanAra hovAthI nayavAkyasvarUpa siddha thAya che. = = Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 0 abhedavRttiprAdhAnyA'bhedopacAravicAra: 4/14 pa sA ceyaM saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca / taduktaM zrIvAdidevasUribhiH ____ pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtre "pramANapratipannA'nantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAd abhedo- va thI ghena pratiparva vava: sattAveza." (pra.na.ta.4/44), "taviparItatu vivAdeza:" (na. tenuM ta.4/41) | "abhedavRttiprAdhAnyaM = dravyArthikanayagRhItasattAdyabhinnAnantadharmAtmakavastuzaktikasya sadAdipadasya kAlAdyabhedavizeSapratisandhAnena pryaayaarthiknypryaalocnpraadurbhvcchkyaarthbaadhprtirodhH| sakalAdezanI samajaNa meLavIe ka (sA ) prastuta saptabhaMgInA dareka bhAgA sakalAdezasvabhAvavALA tathA vikalAdezasvabhAvavALA che. matalaba ke pratyeka bhAMgAmAM saptabhaMgIno svabhAva sakalAdezavALo tathA vikalAdezavALo che. AthI ja zrIvAdidevasUrijI mahArAje pramANanayatattAlokAlaMkArasUtra nAmanA graMthamAM jaNAvela che ke "kAlAdinI sAthe abhedavRttinI mukhyatAthI ke abheda upacArathI pramANa svIkRta anantadharmAtmaka vastunuM (arthAt vastugata anaMtadharmAtmakatAnuM) yugapatu = ekIsAthe pratipAdana karanAruM vacana sakalAdeza kahevAya che." "sakalAdezathI viparIta hoya te vikalAdeza kahevAya." spaSTatA :- tAtparya e che ke pramANa dvArA evuM siddha thaI cUkela che ke pratyeka vastu anaMtadharmAtmaka che. vastunI anaMtadharmAtmakatA ja tenI samagratA che. A anaMtadharmAtmatA ekIsAthe vastumAM rahe che. vastunI anaMtadharmAtmakatAsvarUpa samagratAnuM pratipAdana karanAra vacana ja sakalAdeza kahevAya che. A e pratipAdana kyAreka abhedavRttinI pradhAnatAthI thAya che. to kyAreka abhedamAM lakSaNA karavA dvArA thAya che che. paraMtu je vacana vastunuM samagrarUpe pratipAdana karavAnA badale AMzikarUpe pratipAdana kare te vacana Gii vikalAdeza kahevAya. che abhedavRttithI sakalAdezanI pravRtti che jo ("amedavRtti) "sakalAdeza vastunI samagratAnuM = anaMtadharmAtmakatAnuM pratipAdana abhedavRttinI pradhAnatA dvArA kare che." - A pramANe hamaNAM je jaNAvyuM temAM "abhedavRttiprAdhAnya' zabdano artha syAdvAdakalpalatA vyAkhyAgraMtha mujaba samajavA ApaNe prayatna karIe. "amedavRttinI pradhAnatAno artha e che ke dravyArthikanayAnusAra kAla Adi ATha tattva dvArA "sat' Adi padathI pratipAdya vastunA sattA Adi anaMta guNadharmomAM abhedanuM jJAna (=pratisaMdhAna) thavAthI, "sat' Adi padathI pratipAdya vastumAM rahelA sattA Adi anaMta guNadharmonA abhedanuM jJAna thavA dvArA paryAyArthikanayanA abhiprAyathI thanArA sat Adi padothI ghaTita vAkyAWgocara bApanuM vighaTana thavuM." spaSTatA :- Azaya e che ke dravyArthikanaya dvArA "sat Adi padanI zakti sattA AdithI abhinna anantadharmAtmaka vastumAM rahelI che - A pramANe jJAna thAya che. tethI sat Adi padathI ghaTita vAkya dvArA anaMtadharmAtmaka vastuno bodha = zAbdabodha thavo joIe. paraMtu paryAyArthikanaya dvArA vastunA vibhinna paryAyo upasthita thatAM eka vastumAM vibhinna guNadharmonI = paryAyonI abhinnatA bAdhita thavAthI "satuM' Adi padothI ghaTita vAkyano arthabodha durghaTa thaI jAya che. AvI paristhitimAM jyAre kAla Adi Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/4 0 sakalAdezavimarza: 0 535 abhedopacArazca = paryAyArthikanayagRhItAnyApohaparyavasitasattAdimAtrazaktikasya tAtparyAnupapattyA sadAdi-pa padasyoktArthe lkssnnaa| ATha tattvonI daSTithI pratipAdya vastunA guNadharmomAM = paryAyomAM abhedanuM jJAna thavAthI vastumAM abhinnarUpe gRhIta ananta guNadharmonA abhedanuM jJAna thAya che, tyAre te abhedajJAnathI uparokta rIte paryAyArthikanayaprayukta vAkyAthabAdhano avarodha thavAthI "sat' Adi padothI ghaTita vAkya dvArA anantadharmAtmaka vastuno bodha saMpanna thaI zake che. A pramANe thanAra vastunI samagratAno zAbdabodha ja abhedagocara vRttinI = padazaktinI pradhAnatAthI anaMtadharmAtmaka vastunuM pratipAdana karavA svarUpa sakalAdeza che. abheda upacArathI sakalAdezanI pravRtti che (akhevo.) "vastunI anaMtadharmAtmakatAnuM abhedaupacArathI pratipAdana karanAra je vacana che, tene sakalAdeza svarUpa kahevAno bIjo vikalpa pUrve darzAvela hato. temAM "abhedaupacAra padano artha che abhedathI anaMtadharmAtmaka vastumAM "sat' Adi padanI lakSaNA. AvI lakSaNAno Azraya tevI ja paristhitimAM karavAmAM Ave che ke je paristhitimAM paryAyArthinaya dvArA anyApohasvarUpa = asavyAvRttisvarUpa sattA = astitva Adi dharmamAtramAM (= kevaLa ekAda paryAyamAM) "sa" Adi padano zaktigraha thayelo hoya. e spaSTa ja che ke prastuta zaktigraha dvArA sattA Adi sarva paryAyothI abhinna anaMtadharmAtmaka vastuno zAbdabodha thaI zakato nathI. paraMtu "sa" Adi padano prayoga anaMtadharmAtmaka vastunuM pratipAdana karavAnA || tAtparyathI ja thAya che. sattA = astitva Adi ekAda dharmamAtramAM "sa" Adi padanI zaktinuM grahaNa (jJAna) karavAthI uparokta tAtparyanI saMgati thaI zakatI nathI. tethI paryAyArthikanaya dvArA gRhIta (= rA jJAta) vastudharmo tathA tenA AzrayabhUta vastu - A bannenA abhedamAM (arthAt sattA AdithI abhinna anaMtadharmAtmaka vastumAM) "sa" Adi padanI lakSaNA karavI jarUrI banI jAya che. sattA vagere eka -eka paryAyamAtramAM "sa" Adi padanI zaktinuM jJAna hovA chatAM paNa A lakSaNAthI ja "sa" Adi padathI garbhita vAkya dvArA anaMtadharmAtmaka vastuno bodha thAya che. uparokta rIte "sa" Adi pada dvArA anaMtadharmAtmaka vastunuM pratipAdana karavuM te ja abhedopacAramUlaka sakalAdeza kahevAya che." B vikalAdezane samajIe ke spaSTatA :- dravyArthikanaya dvArA jyAre (1) sattA AdithI abhinna anaMtadharmAtmaka vastumAM "sa" Adi padanI zaktinuM jJAna na thayuM hoya. athavA (2) kALa Adi ATha tattvonI dRSTithI vastudharmomAM (= vastugata sarva paryAyomAM) abhedabuddhi thaIne vastumAM te te vastudharmonI abhinnatAnuM jJAna na thayuM hoya. athavA (3) sattA Adi mAtra ekAda paryAyamAM "sat' Adi padanI zaktinuM jJAna thayuM hoya, tyAre tAtparyanI anupattithI "sat vagere padanI anaMtadharmAtmaka vastumAM lakSaNA thAya nahi. tevI paristhitimAM "sat' Adi padathI garbhita vAkyo dvArA vastuno samagrarUpe nahi paNa AMzikarUpe bodha thAya. Avo AMzika vastusvarUpano bodha karAve te vAkyane vikalAdeza tarIke samajI zakAya. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA belongs to cult 536 rza 2 * kAlAdyabhedavRttivicAraH 4/24 1. hrAta:, 2. sAtmapar, rU. 1rtha:, 4. sambandha:, . 3pAra:, 6. muziveza:, kAlAdayazcASTAvi 7. saMsan:, 8. zabda vRti cA S 1, tatra yatkAlamastitvaM tatkAlAH zeSAnantadharmA vastunyekatreti teSAM kAlenA'bhedavRttiH / 2, yadeva cAstitvasya tadguNatvamAtmarUpaM tadevAnyaguNAnAmapItyAtmarUpeNAbhedavRttiH / 3, ya eva cAdhAro'rtho dravyAkhyo'stitvasya sa eva anyaparyAyANAmityarthenA'bhedavRttiH / 4, ya eva cAviSvagbhAvaH sambandho'stitvasya sa evAnyeSAmiti sambandhenA'bhedavRttiH / 5, ya eva copakAro'stitvena vastunaH svaprakArakapratItiviSayatvalakSaNaH sa evAnyeSAmityupakAreNA'bhedavRttiH / 6, ya eva ca guNinaH sambandhI dezaH kSetralakSaNo'stitvasya sa evAnyeSAm iti guNidezenA'bhedavRttiH / * kALa vagere ATha tattvano paricaya (DhAnAva.) "kALa vagere ATha tattvonI dRSTithI vastudharmomAM abhedanuM tathA bhedanuM jJAna thAya che. tenA nAma A pramANe che. (1) kALa, (2) AtmarUpa, (3) artha, (4) saMbaMdha, (5) upakAra, (6) guNIdeza, (7) saMsarga ane (8) zabda. tenI dRSTie vastudharmomAM abhinnatA nIce mujaba AvI zake che. (1) je kALe koI vastunuM astitva hoya che, te kALe astitva sivAyanA anaMta guNadharmo paNa te vastumAM rahelA hoya che. A badhA guNadharmo eka kALamAM = samAna kALamAM hovAthI kALanI dRSTithI abhinna hoya che. vastunA anaMta guNadharmonI A abhinnatA kAlamUlaka abhedavRtti che. (2) astitva vastuno guNadharma kahevAya che. AthI tadguNatva astitvanuM AtmasvarUpa bane che. astitvanI jema ja bIjA paNa guNadharmo te vastunA guNa hoya che. tethI tadguNatva te guNonuM paNa AtmasvarUpa bane che. vastunA sarva guNadharmomAM tadguNatvarUpe abhedavRtti hoya che. (3) je dravyAtmaka artha = padArtha astitvano AdhAra hoya che, te ja dravyAtmaka artha anya paryAyadharmono paNa AdhAra hoya che. Azraya eka hovAthI temAM Azrita sarva guNadharmomAM abhinnatA hoya che. anaMta vastudharmonI A abhinnatA arthamUlaka abhedavRtti che. sa. (4) vastunI sAthe astitvano je apRthabhAva (=tAdAtmya) nAmano saMbaMdha hoya che, te ja apRthakbhAva rahevA mATe saMbaMdha tarIkenuM kAma kare che. matalaba ke paryAyo eka ja apRthabhAva nAmanA saMbaMdhathI rahe vastumAM rahelA anaMtA guNadharmo paraspara abhinna che. abhinnatA saMbaMdhamUlaka abhedavRtti che. = te vastumAM rahelA anya guNadharmone tyAM vastugata astitva Adi sarva guNadharmo che. Ama saMbaMdhanI ekatAnI apekSAe te A rIte vastugata anaMta paryAyonI A (5) astitva nAmanA guNadharma dvArA vastumAM je upakAra thAya che, te ja upakAra vastugata anya guNadharmo dvArA paNa thAya che. tathA A upakAra che vastune svaprakArakapratItino viSaya banAvavo. vastugata dareka guNadharmo vastunuM vizeSaNa (= prakAra) bane che. tethI vastugata tamAma guNadharmo vastune svaprakArakapratItino viSaya banAve che. spaSTa ja che ke A upakAra astitvanI jema anya sarva vastudharmomAM samAna che. upakAranI ekatAnI dRSTithI saMpanna vastugata guNadharmonI A ekatA temanI upakAramUlaka abhedavRtti che. (6) dravyasaMbaMdhI je deza hoya te guNideza kahevAya. tene 'kSetra' ke 'Azraya' ke 'AdhAra' ke 'adhikaraNa' Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___537 44 * kAlAdyaSTakApekSA'bhinnatvaprayojanAvedanam / 7, ya eva ca vastunaH saMsargo'stitvasyAdhArAdheyabhAvalakSaNaH, sa evAnyeSAm iti sNsrgennaa'bhedvRttiH| / ___8, ya eva ca 'asti' iti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH, sa evAzeSAnantadharmAtmakasyApi / iti zabdenA'bhedavRttiH" (syA.ka.la.7/23 pR.174) iti vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm / idamatrAkUtam - prativastu anantadharmAH prmaannsiddhaaH| tatazca kasyacidapi vastunaH pUrNatayA ma pratipAdanArtham anantAH zabdAH prayojyAH syuH, sakRduccaritasya zabdasya yugapad ekadharmapratipAdakatvAt / bhI na caivaM loke prativastu anantazabdaprayogaH zakyate kartum / ghaTapratipAdanAya ghaTazabda eka eva / prayujyate loke / tatazcedaM phalitaM yaduta ghaTAdikaM padaM mukhyarUpeNa ghaTatvAdikameva dharmaM pratipAdayati, ghaTAdigatAH zeSAH dharmAH tu tadA ghaTatvAdyabhinnatayA abhyupagamyante / itthaJcaikazabdenaikadharmapratipAdane Na paNa kahevAya che. je kSetramAM rahela dravyamAM astitva nAmano guNadharma rahela che, te ja kSetramAM rahela te ja dravyamAM anya paNa anaMtA guNadharmo rahe che. Ama astitva guNanA ane anya guNonA AzrayabhUta dravyanuM adhikaraNIbhUta kSetra eka ja che. athavA ema paNa kahI zakAya ke guNIsaMbaMdhI jeTalA kSetramAM astitva raheluM che teTalA ja kSetramAM anya guNadharmo paNa rahelA che. AthI te tamAma guNadharmomAM kSetra sApekSa ekatA saMpanna thAya che. vastugata anaMta guNadharmonI A abhinnatA guNidezamUlaka abhedavRtti che. (7) vastu ane astitva vacce je AdhAra-AdheyabhAva nAmano saMsarga hoya che, te ja saMsarga vastu ane targata anya tamAma guNadharmo vacce rahelo hoya che. Ama saMsarganI dRSTie vastuniSTha tamAma guNadharmomAM abhinnatA saMpanna thAya che. A abhinnatA saMsargamUlaka abhedavRtti che. (8) je "asti' zabda astitva dharmathI abhinna vastuno vAcaka che, te ja zabda astitvathI bhinna che samagra guNadharmothI abhinna vastuno vAcaka che. A prakAre "kSatti A eka ja zabdathI anantaguNadharmAtmaka vastu vAcya hovAthI vastugata samagra guNadharmo paNa te ja "tti' zabdathI vAcya = pratipAdya paNa banI jAya che. ekazabdavAcyatvanI apekSAe vastugata sarva guNadharmo ekasarakhA che. ekazabdavAcya-sApekSa sarvaguNadharmonI A abhinnatA = ekatA zabdamUlaka abhedavRtti che." A pramANe kAla vagere ATha tattvanuM nirUpaNa zrIharibhadrasUriracita "zAstravArtAsamuccaya' nAmanA graMtharatnanI syAdvAdakalpalatA nAmanI vyAkhyAmAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje karela che. (ra) ahIM kahevAnuM tAtparya e che ke - vastumAM anaMta guNadharmo rahelA che. A vAta pramANathI siddha thaI cUkela che. tethI koI paNa eka vastunuM pUrNa svarUpe pratipAdana karavA mATe anaMta zabdono prayoga karavo joIe. kAraNa ke ekavAra bolAyelo zabda ekIsAthe eka ja guNadharmanuM pratipAdana karI zake che. paraMtu e rIte karavuM lokavyavahAramAM zakya nathI. lokavyavahAramAM to ghaDAne jaNAvavA mATe phakta eka "ghaTa' padano ja prayoga karavAmAM Ave che. teno matalaba e thayo ke - ghaTa vagere eka zabda mukhyarUpe ghaTava vagere eka guNadharmanuM pratipAdana kare che. tathA ghaDAmAM rahelA bAkInA guNadharmone te ghaTavAdi eka guNadharmathI abhinna svarUpe tyAre mAnI levAmAM Ave che. A rIte eka zabdathI eka Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 * sakalAdezasvarUpaparAmarzaH / 4/14 tadabhinnatayA zeSA anantA dharmAH pratipAditA bhavantItyaGgIkriyate / iyamabhinnatA hi kAlAdyaSTakapa saapekssaa| ataH kAlAdidRSTyA dravya-guNAdyabhedagocarazakti-lakSaNAbhyAM dravyArthika-paryAyArthikanayadvaya sahakAreNa ekameva yat padamuccAryamANamekadA anantadharmAtmakaM vastu bodhayati tat sakalAdeza ucyate / yugapadubhayanayasamAhAreNA'yaM pramANarUpatAm Apadyate / itthaM kAlAdyaSTakavazAt sakalAdezasvarUpaM lbdhaatmlaabhmvseym| ze idamevA'bhipretya ratnAkarAvatArikAyAm "abhedavRttyabhedopacArAbhyAM kRtvA pramANapratipannAnantadharmAtmakasya ka vastunaH samasamayaM yadabhidhAyakaM vAkyaM sa sakalAdezaH pramANavAkyA'paraparyAyaH" (ratnA.4/44) ityuktam / dravya-guNAdyabhedapratipAdane dravyArthikaH pradhAnavRttyaparAbhidhAnAM zaktiM paryAyArthikazca upacArAparAbhidhAnAM lkssnnaamaashryte| tabhedapratipAdane tu dravyArthikaH lakSaNAM paryAyArthikazca zaktim Azrayate / sakalAdeze vastu-taddharmA'bhedavivakSayA yugapannayadvayapravartanaM vastusAkalyapratipAdanaJca sammatam / vikalAdeze tu vastu-taddharmabhedavivakSaNena kramazo nayadvayapravartanaM vastvaMzamAtrapratipAdanaJca sammatamiti guNadharmanuM pratipAdana thayuM ane tenAthI abhinna hovAnA kAraNe zeSa guNadharmonuM paNa pratipAdana thaI gayuM - tema mAnavAmAM Ave che. A abhinnatA kAlAdisApekSa che. AthI pUrvokta rIte kAlAdinI dRSTithI dravya-guNAdimAM abhedasaMbaMdhI zakti dvArA pravRtta thanAra dravyArthikanayanA sahakArathI ane dravya-guNAdimAM abhedasaMbaMdhI lakSaNA dvArA pravRtti karanAra paryAyArthikanayanA sahakArathI, bolAtuM eka ja pada ekasAthe anaMtadharmAtmaka vastuno arthAt vastugata anantadharmAtmakatAno bodha karAve che. AvuM pada (= je zabdane cheDe vibhakta lAgela hoya te zabda) e ja sakalAdeza kahevAya che. ekIsAthe banne nayano samanvaya karavAthI sakalAdeza pramANarUpa bane che. Ama kAla Adi ATha tattvane AdhAre takalAdezanuM svarUpa astitva va dharAve che - tema samajavuM. ahIM zakti dvArA dravyArthikanaya ane lakSaNo dvArA paryAyArthikanaya ekIsAthe dravya-guNAdi vacce abheda sAdhIne vastunI anadharmAtmakatAnuM vidhAna kare che. 24 (rU.) A ja abhiprAyathI ratnAkarAvatArikA graMthamAM jaNAvela che ke "abhedavRtti ane abhedaupacAra vaDe karIne pramANa svIkRta anantadharmAtmaka vastune ekIsAthe je vAkya jaNAve te sakalAdeza kahevAya che. tenuM bIjuM nAma pramANavAkya che." dravya-guNAdimAM abhedanuM pratipAdana karavAmAM dravyArthikanaya zaktino Azraya kare che tathA paryAyArthikanaya lakSaNAno Azraya kare che. zabdazaktinuM bIjuM nAma pradhAnavRtti paNa che. lakSaNAnuM bIjuM nAma upacAra athavA jaghanyavRtti paNa che. tathA dravya-guNAdimAM bhejanuM pratipAdana karavAmAM Ave to dravyArthikanaya lakSaNAno ane paryAyArthikanaya zaktino Azraya kare che. ! sakalAdeza-vikalAdeza vacce taphAvata che (sattA.) sakalAdezamAM vastu ane tenA ananta guNadharmo vacce abhedanI vivekSA hoya che. tathA tevI vivekSAthI ekIsAthe dravyArthika-paryAyArthikanayanI pravRtti sakalAdezamAM thAya che. tema ja sakalAdeza vastunuM sAkalya = saMpUrNapaNuM darzAve che. A rIte zAstrakArone saMmata che. jyAre vikalAdezamAM to padArtha ane tenA guNadharmo vacce bhedanI vivekSA hoya che. tathA tevI bhedavivakSAthI kramazaH dravyArthika ke paryAyArthika Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/24 * vikalAdezavimarzaH 539 rA vizeSaH / idamevAbhipretya "nayaviSayIkRtasya vastudharmasya bhedavRttiprAdhAnyAd bhedopacArAd vA krameNa yadabhi- pa dhAyakaM vAkyaM sa vikalAdezaH " (ratnA. a. 4/45) iti ratnAkarAvatArikAyAM ratnaprabhasUrayaH uktavantaH / idamatrA''kUtam - mukhyavRttyA dravyArthikanayaH dravya-guNa- paryAyANAm abhedabodhakaH, paryAyArthikanayastu bhedabodhakaH / tau ca yathAkramaM zakti-lakSaNAbhyAM yugapat pravartete tadA sakalAdezaH sampadyate / yadA lakSaNayA dravyArthikaH zaktyA vA paryAyArthikaH pravartate tadA vikalAdezaH sampadyate / kAlAdyaSTakadRSTyA vastugatA'nantaparyAyANAm abhedasAdhakaM dravyArthikanayaM prati paryAyArthikanaya evaM svAbhiprAyaM darzayati (1) ekakAlam ekasminneva vastuni anantaguNasattvAd vastuno'nantadharmAtmakatve guNAzrayabhUtasya dravyasya guNatulyA evA'nantA bhedAH syuH / - nayanI pravRtti vikalAdezamAM thAya che. temaja vikalAdeza mAtra vastunA ekAda aMzanuM pratipAdana kare che, vastunI samagratAnuM nahi. ATalo te banne vacce taphAvata che. matalaba ke sakalAdezamAM vastunA ananta guNadharmono yugapat abheda karavAmAM Ave che. jyAre vikalAdezamAM vastugata ananta guNadharmomAM kramazaH bhinnatA sAdhavAmAM Ave che. zrIvAdidevasUriracita pramANanayatattvAlokAlaMkArasUtra upara temanA ziSya zrIratnaprabhasUrijIe ratnAkarAvatArikA vyAkhyA racelI che. temAM uparokta abhiprAyathI ja jaNAvela che ke "vastuno je guNadharma pramANanA badale nayano viSaya bane ane tenuM pratipAdana je vAkya bhedavRttiprAdhAnyathI ke bhedopacArathI kramazaH kare te vAkya 'vikalAdeza' kahevAya che." (AtA.) kAla vagere ATha tattvanI dRSTie vastugata anaMta guNadharmomAM abhedane siddha karanAra dravyArthikanayanI sAme paryAyArthikanaya potAnuM maMtavya spaSTa karatAM jaNAve che ke : htt (va.) sakalAdezamAM abhedavRttiprAdhAnya ane abhedaupacAra bannenI vAta karela hatI. jyAre prastuta vikalAdezamAM bhedavRttiprAdhAnyane athavA bhedaupacArane darzAvela che. tenI pAchaLa Azaya e rahelo che ke zabdazaktithI dravyArthikanaya dravya-guNa-paryAyamAM abhedabodhaka che. jyAre paryAyArthikanaya bhedabodhaka che. dravyArthikanayane zakti dvArA abhedamAM tathA paryAyArthikanayane lakSaNA dvArA abhedamAM yugapat pravartAvavAthI sakalAdeza prApta thAya che. tathA dravyArthikanayane lakSaNA dvArA bhedamAM pravartAvavAthI athavA paryAyArthikanayane ra zakti dvArA bhedamAM pravartAvavAthI vikalAdeza saMpanna thAya che. ahIM vikalAdeza ema jaNAve che ke 'eka kALamAM eka ja vastumAM vibhinna dharmo = paryAyo hoya che. tethI paryAyAtmaka vastu paNa vibhinnasvarUpavALI thaI jaze, ekasvarUpavALI nahi rahe.' Ama vibhinnaguNadharmasaMbaMdhI vastusvarUpa vibhinna ja hoya, eka na hoya. AthI vastunI anantadharmAtmakatAno = samagratAno bodha karAvavAnA badale vastunI AMzikatAno ja kramazaH bodha vikalAdeza karAve che. (1) eka kALe eka ja vastumAM anaMta guNo rahevAthI vastu anaMtadharmAtmaka hoya to guNo jeTalA ja guNonA Azraya svarUpa evA dravyanA paNa anaMtA bheda mAnavAnI Apatti Avaze. kA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 0 paryAyArthikasammatabhedavRttiprAdhAnyavimarza: 0 4/14 (2) pratyekaM guNAnAM svarUpaM vibhinnaM bhavati / na hi guNA anyonyasvarUpe'vatiSThante api tu svsvruupe| tasmAt svarUpadRSTyA'pi vastunaH guNeSu abhedo naasti| pa (3) guNAnAmAdhAre'pi abhedo naasti| guNA''dhArabhUtasya vastunaH abhinnatve vibhinnaguNA''rA dhAratvamapi na sambhavati / (4) sambandhibhede sambandho'pi bhidyte| tatazca nAnAsambandhinAm ekatra ekaH sambandhaH na smbhvti| tasmAd guNasambandhamUlA aikyarUpA abhedavRttirapi na yuktA / 2 (5) pratyekaM guNAH pratiniyatarUpeNaiva gunninmupkroti| tatazca nAnAguNA nAnArUpeNa vastUpaka karoti / tasmAd nAnopakAribhyaH eka eva upakAraH sampadyate ityabhyupagamaH virodhaa''kraantH| Ni (6) pratyekaM guNAnAM dezaH vibhinnaH, anyathA nAnAdravyagatAnAmapi guNAnAM kSetraikyA''patteH / (7) saMsargibhede saMsargo'pi bhidyate eva, anyathA ghaTa-paTa-maThAnAmapi ekasaMsargApatteH / (8) nAnArthavAcakA vibhinnA eva zabdAH, anyathA ghaTa-paTa-maThAdivibhinnArthANAm ekazabdavAcyatA''patteH zabdAntaravaiphalyA''pattezca / (2) dareka guNadharmonuM svarUpa (= AtmarUpa) paraspara vibhinna hoya che. kAraNa ke guNo ekabIjAnA svarUpamAM nathI rahetA paNa potapotAnA svarUpamAM ja rahe che. mATe svarUpanI dRSTie paNa vastunA guNomAM abheda nathI. (3) guNonA AdhAramAM paNa abheda nathI. jo guNonA AdhArabhUta arthane bhinna na mAno to te bhinna bhinna guNono AdhAra banI nA zake. (4) saMbaMdhI badalAya eTale saMbaMdha paNa badalAya che. tethI aneka saMbaMdhIono (= guNono) eka e sthaLe eka saMbaMdha saMbhavI zakato nathI. mATe guNonAM saMbaMdhamUlaka ekatAsvarUpa abhedavRtti paNa vyAjabI nathI. LY (5) dareka guNo pratiniyatarUpe ja guNImAM = vastumAM upakAra kare che. tethI judA-judA guNothI judA judA svarUpe vastumAM upakAra thAya che. tethI aneka vibhinna upakArIothI thato upakAra eka ja hoya' - tevuM mAnavAmAM virodha Ave che. (6) dareka guNono deza = kSetra alaga-alaga hoya che. jo judA-judA guNonA kSetrane juduM-juduM mAnavAmAM na Ave to alaga-alaga dravyanA paNa guNonuM kSetra eka banavAnI Apatti Avaze. (7) saMsargI evA guNa badalAya to saMsarga paNa badalAI ja jAya. jo saMsargI badalAvA chatAM saMsarga na badalAya to ghaTa-paTa-maTha vageremAM paNa eka saMsarga mAnavAnI Apatti Avaze. (8) judA-judA arthanA vAcaka zabdo judA-judA ja hoya che. jo tevuM mAnavAmAM na Ave to ghaTa paTa-maTha-parvata vagere vibhinna arthone eka ja zabdathI vAcya mAnavAnI Apatti Avaze. tathA bAkInA zabdo niSphaLa thavAnI Apatti Avaze. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 * pramANasyApi apramANatvopadarzanam / 541 tatazca kAlAdyaSTakadRSTyA vastunaH anantaguNAnAm abhedaH na ghaTAmaJcati / itthaM dravyArthikanayasaMmatAm abhedavRttiM parityajya paryAyArthikanayaH bhedavRttiprAdhAnyena vastugatam ekaikaM guNaM kramazaH pa prtipaadyti| sa ca vikalAdeza ucyte| yadA ca paryAyArthikanayaH vastugatA'nantaguNAnAM bhedaM / darzayati tadA dravyAyArthikanayaH abhedavRttiM vihAya vastudharmANAM bhedasyopacAraM lakSaNAsvarUpaM kRtvA / kramazaH vastudharmaM prtipaadyti| ayamapi vikalAdeza ucyate iti yAvat zrIratnaprabhasUritAtparyam / avseym| tatazca saptabhaGgyAM pratibhaGgaM sakalAdezayojane sapta pramANavAkyAni labhyante, pratibhaGgaM ka vikalAdezapravRttau ca sapta nayavAkyAni labhyanta iti phalitam / taduktaM gurutattvavinizcayavRttau mahopAdhyAyayazovijayagaNivaraiH "saptabhaGgAtmakamapi ca vAkyaM yadyapyuktasakalasamAropavyavacchedakatayA pramANaM tathApi vikalAdezasvabhAvatve anantadharmAtmakaparipUrNavastvaprApakatvAd apramANam / sakalAdezasvabhAvatve tu viparyayAt kA pratibhaGgaM prmaannm| A abhedavRttino tyAga che (tA.) tethI kAla vagere ATha tattvanI dRSTie vastunA anaMta guNadharmone abhinna mAnavAnI vAta vyAjabI nathI. Ama paryAyArthikanaya dravyArthikanayasaMmata abhedavRttinA badale bhedavRttine mukhya banAvIne vastugata eka-eka guNadharmanuM kramazaH pratipAdana kare te vikalAdeza kahevAya. paraMtu jyAre paryAyArthikanaya vastugata anaMtaguNadharmomAM bhedane mukhyavRttithI darzAve tevA saMyogamAM dravyArthikanaya abhedavRttine choDI, vastudharmomAM bhedano upacAra = lakSaNA karIne kramazaH vastudharmanuM pratipAdana kare che. A paNa vikalAdeza kahevAya che. A pramANe zrIratnaprabhasUrijI mahArAjanuM tAtparya jANavuM. ho sakalAdeza pramANa, vikalAdeza apramANa : (tatavya.) Ama saptabhaMgImAM sakalAdezane ane vikalAdezane goThavI zakAya che. te kAraNathI jyAre saptabhaMgInA pratyeka bhAMgAmAM sakalAdezane joDavAmAM Ave tyAre sAta pramANavAkyo maLe che. tathA A saptabhaMgInA dareka bhAMgAmAM vikalAdezane goThavavAmAM Ave to sAta nayavAkyo maLe che - tevuM phalita sa thAya che. tethI ja mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare gurutattvavinizcayavRttimAM jaNAvela che ke "jo ke saptabhaMgasvarUpa vAkya vastugata vivakSita guNadharmasaMbaMdhI sAta prakAranI zaMkAnuM ke gerasamajanuM ke jijJAsAnuM nivAraNa karanAra hovAthI sAmAnyataH pramANavAkyasvarUpa bane che. Ama chatAM paNa vizeSarUpe vicAra karavAmAM Ave to kahI zakAya ke vikalAdeza svarUpa saptabhaMgI pramANa nathI. kAraNa ke vikalAdeza svarUpa saptabhaMgI anaMtadharmAtmaka vastunuM paripUrNarUpe pratipAdana karI zakatI nathI. sakalAdezAtmaka saptabhaMgI to vastunI anaMtaguNa-dharmAtmakatAsvarUpa samagratAnuM pratipAdana kare che. mATe te pramANabhUta che. eTaluM ja nahi, sakalAdezasvarUpa saptabhaMgInA dareka bhAgA vastunI anaMtadharmAtmakatAsvarUpa samagratAnuM nirUpaNa kare che. tethI sakalAdezAtmaka saptabhaMgInA dareka bhAMgA pramANAtmaka che. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakala-vikalAdezatvabIjadyotanam 4/4 pa sakalAdezasvabhAvatvaJca astitvAdidharmANAM zeSAnantadharmaiH samaM dravyArthikanayaprAdhAnye paryAyArthikanayagauNabhAve cA'bhedavRttyA paryAyArthikanayaprAdhAnye dravyArthikanayagauNabhAve cA'bhedopacAreNa yugapadanantadharmArAtmakapratipAdakatvam / vikalAdezasvabhAvatvaJca bhedavRtti - tadupacArAbhyAm ekazabdasya anekArthapratyAyanazaktyabhAvalakSaNakrameNa tatpratipAvatvam" (gu.ta.vi. 1/12 rR.) tA dravyArthikanayadRSTyA ekasmin vastuni ye guNAH te abhinnA eva / paryAyArthikanayAbhiprAyeNa ca kR te bhinnA iti paryAyAstikanayArpaNe padazaktyA vastugatadharmANAmabhedo naiva jJAyate / tataH tadA O sakalAdeza be prakAre che (sattA.) dravyArthikanayanI mukhyatA rAkhavAmAM Ave ane paryAyArthikanayane gauNa karavAmAM Ave to vastumAM rahela astitva Adi koI eka dharmamAM bAkInA anaMta guNadharmonI abhedavRttithI ekIsAthe vastunI anaMtadharmAtmakatAnuM pratipAdana karanAra vAkya sakalAdezasvabhAvane dhAraNa kare che. tathA jyAre paryAyArthikanayane mukhya banAvI dravyArthikanayane gauNa banAvavAmAM Ave to vastumAM rahela astitva Adi koI eka guNadharmamAM bAkInA anaMta guNadharmonA abhedano upacAra = Aropa ke lakSaNA karIne ekIsAthe vastunI anaMtadharmAtmakatAsvarUpa samagratAnuM pratipAdana karanAruM vAkya sakalAdezasvabhAvane dharAve che. kAraNa ke lakSaNA karyA vinA paryAyArthikanaya vastunA eka guNadharmamAM bAkInA anaMta guNadharmonA abhedanuM bhAna karAvI nA zake. Ama be prakAre sakalAdeza saMbhavI zake che. su ma 542 * vikalAdeza be prakAre CLI sa. (vistA.) A ja rIte vikalAdeza paNa be prakAre saMbhave che. paNa temAM abhedavRttinA badale bhedavRtti tathA abhedaupacAranA badale bhedaupacAra karIne kramazaH eka eka guNadharmanuM pratipAdana karavAmAM Ave che. te A rIte samajavuM. (1) paryAyArthikanayane mukhya karavAmAM Ave to vastugata astitva Adi koI eka guNadharmamAM bAkInA anaMtA guNadharmonI bhedavRttithI (= bhedapratipAdaka zabdazaktithI) kramazaH eka-eka dharmanuM pratipAdana karanAruM vAkya vikalAdezasvarUpa bane che. paraMtu (2) paryAyArthikanayane mukhya banAvavAmAM Ave to vastudharmomAM abhedanuM zabdazaktithI bhAna na thavAthI dravyArthikanaye tyAre vastudharmomAM bhedano upacAra karavo paDe che. tevA saMyogamAM vastugata astitva Adi koI eka guNadharmamAM bAkInA anaMtA guNadharmonA bhedanI lakSaNA karIne kramazaH eka-eka vastudharmanuM pratipAdana karanAra dravyArthikanayasaMmata te vAkya vikalAdezasvabhAvane dhAraNa kare che. ahIM mahattvanI eka vAta e samajavA jevI che ke eka zabda ekIsAthe aneka arthanuM pratipAdana karavAnI zakti dharAvato nathI. zabdanI A azakti ja vastudharmapratipAdana karavAmAM kramikatAne dhAraNa kare che. tethI vikalAdeza kramazaH eka-eka guNadharmanuM pratipAdana kare che." * lakSaNAprayojana che (dravyA.) dravyArthikanayanI dRSTie eka vastumAM rahelA badhA guNadharmomAM paraspara bheda nathI. te badhA guNadharmo abhinna ja che. jyAre paryAyArthikanayanI dRSTie vastumAM rahelA tamAma guNadharmo bhinna che. tethI Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jayadhavalAyAM sakala - vikalAdezanirUpaNam 543 4/4 tadavabodhAya paryAyAstikena sakalAdeze yA lakSaNA prayujyate sA abhedopacAratayA vyavahiyate / anantaparyAyA'bhinnadravyagrAhakadravyArthikanayaprAdhAnyArpaNAyAM tu vikalAdeze zabdazaktyA vastugataguNAnAM pa bhinnatvaM na jnyaayte| tataH dravyArthikaprayuktavikalAdeze vastvekAMzAvabodhAya lakSaNAyA aavshyktaa| saiva dravyAstikakRtA lakSaNA bhedopacAra ityucyate ityavadheyam / rA ma rza 4 jayadhavalAbhidhAnAyAM kaSAyaprAbhRtavRttau digambaravIrasenAcAryeNa sAkSepa - parihAraM sklaadesh-viklaadezasvarUpam " sattAveza ? (9) sthApti, (2) sthAnnatti, (rU) sthAvartAvyaH, (4) cAsti dha nAsti ca (5) syAdasti cA'vaktavyazca, (6) syAnnAsti cA'vaktavyazca, (7) syAdasti ca nAstika cA'vaktavyazca ghaTa' iti saptA'pi sakalAdezAH / rNi kathameteSAM saptAnAM sunayAnAM sakalAdezatvam ? na, ekadharmapradhAnabhAvena sAkalyena vastunaH pratipAdakatvAt / sakalam Adizati kathayati iti kA sakalAdezaH / = ...o vitAveza ? '(1) pratyeva, (2) nAsyeva, (3) savavya dhva, (4) sti nAOva, paryAyArthikanayanI mukhyatA hoya tyAre zabdazaktithI vastugata guNadharmomAM abhedanuM bhAna thaI zakatuM nathI. tethI tevA saMyogamAM vastuniSTha guNadharmomAM abhedanuM bhAna karavA mATe paryAyArthika naye lakSaNA karavI paDe che. sakalAdezamAM paryAyArthikanayano A abhedaupacAra kahevAya che. tathA vikalAdezamAM jyAre anantaparyAyaabhinnadravyagrAhaka evA dravyArthikanayanI mukhyatA hoya tyAre zabdazaktithI vastugata guNadharmomAM bhedanuM bhAna thaI zakatuM nathI. tethI dravyArthikanayaprayukta vikalAdezamAM vastunA eka aMzanuM bhAna karavA mATe lakSaNA karavI paDe che. dravyArthikanaye karelI A lakSaNA bhedopacAra kahevAya che. A vAta vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. * jayadhavalAkAranI dRSTie sakalAdeza-vikalAdeza (naya.) kaSAyaprAbhUta graMtha upara digaMbarAcArya vIrasene jayadhavalA nAmanI vyAkhyA racelI che. temAM AkSepa-parihAra sAthe sakalAdeza-vikalAdezanuM svarUpa nIce mujaba jaNAvela che. :- sakalAdeza zuM che ? pratyuzAra :- (1) ghaDo kacit che, (2) kathaMcit nathI, (3) kathaMcit avaktavya che, (4) kathaMcit sai che ane nathI, (5) kathaMcit che ane avAcya che, (6) kathaMcit nathI ane avAcya che, (7) kathaMcit che, nathI ane avAcya che A rIte sAteya sunayavAkyo sakalAdeza che. zaMkA :- (ya.) A sAteya vAkyo sunaya che. to pachI sunayo sakalAdeza kaI rIte banI zake? zamana :- (na.) nA, tamArI zaMkA vyAjabI nathI, kAraNa ke eka guNadharmane mukhya banAvIne samasta svarUpe vastunuM pratipAdana karavAthI A sAteya sunayo sakalAdeza che. samasta vastuno Adeza = kathana kare te sakalAdeza kahevAya..... savAla :- (...jo.) vikalAdeza zuM che ? javAba :- (1) ghaDo che ja, (2) nathI ja, (3) avAcya ja che, (4) che ja ane nathI ja, Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 10 vyutpattibhedena nayasaptabhaGgIvimarzaH 0 424 (1) jyatvya iva, (6) nArtavajIvya iva, (7) ti nAjyavatra ava ghaTa' kRti vinAza | katham eteSAM saptAnAM durnayAnAM vikalAdezatvam ? ne, pathaviziSTacaiva vastunaH pratipAvanA" (prA.veknosavidattI .94/mA I-9/9.98-186) eityaadiruupennopdrshitm| ma adhunA vyutpattivaividhyena nayasaptabhaGgI drshyte| tathAhi - (ka) 'nayasvarUpA saptabhaGgI = janayasaptabhaGgI' iti vigrahakaraNe prAguktA pratibhaGgaM vikalAdezasvabhAvA saptabhaGgI nayasaptabhaGgI e vizeyaT (kha) 'nayAnAM saptabhaGgI = nayasaptabhaGgI' iti vyutpattyaGgIkAre prasthakAdyudAharaNe naigamAdipaNa nayAnAM pArthakyena sAkalyena ca prAgupadarzitA (4/13) saptabhaGgI atraa'nusndheyaa| kA tathApi ghaTe pArthakyena nayasaptabhaGgI bubhutsitA, tarhi setthaM vijnyeyaa| (1) bhUtalastha-jalazUnyaghaTaH ghaTazabdavAcyatayA naigamanayena syAd asti eva / (5) che ja ane avAcya ja che, (6) nathI ja ane avAcya ja che, (7) che ja, nathI ja ane avAcya ja che - A vikalAdeza che. dilIla - (.) A sAteya vAkyo ekAntapratipAdaka hovAthI durnayasvarUpa che. tethI temAM vikalAdezapaNuM kaI rIte Ave ? huM AMzika vasturavarUpane vikalAdeza jaNAve che nirAkaraNa :- (1) tamArI dalIla barAbara nathI. kAraNa ke ekaguNadharmaviziSTasvarUpe vastunuM pratipAdana karavAthI A sAteya vAkyo vikalAdezasvarUpa bane che." nayasamabhaMgInI vicAraNA che (punA) saptabhaMgImAM sakalAdezanuM ane vikalAdezanuM nirUpaNa karyA bAda have aneka prakAranI COo vyutpattithI nayasaptabhaMgI batAvavAmAM Ave che. te A rIte samajavI. (8) "nayasvarUpa saptabhaMgI = nayasabhaMgI' - A pramANe jo samAsane kholavAmAM Ave to pUrve e jaNAvela pratyeka bhAMgAmAM vikalAdezasvabhAvavALI saptabhaMgIne nayasaptabhaMgI tarIke samajavI. (3) tathA "nayonI saptabhaMgI = nayasaptabhaMgI' A pramANe vyutpatti ke vigraha svIkAravAmAM Ave to AvI nayasaptabhaMgI to A ja zAkhAnA teramAM zlokanI vyAkhyAmAM prasthaka vagere udAharaNamAM vidhikoTigata naigamanI sAme niSedhakoTimAM saMgrahAdi sarve (cha ke pAMca) nayone ekIsAthe tathA chUTA -chavAyA goThavIne je nayasaptabhaMgI darzAvelI hatI tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. # ghaTamAM nayasaptabhaMgI vicAraNA 4 (tA. tema chatAM jo ghaTamAM pArthakyathI nayasabhaMgIne jANavAnI-joDavAnI IcchA hoya to ghaTamAM nayasaptabhaMgI nIce mujaba samajavI-joDavI. (1) jamIna upara rahelo jalazUnya ghaTa kathaMcit ghaTazabdavArUpe naigamanayathI sat ja che. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/4 0 nayasaptabhaGgIvidyotanam / 545 (2) sa avamUtayena cAl nAsti thavA (3) sa naigamena tathA asti eva evambhUtanayena ca syAd nAsti eva / (4) sa yugapadubhayArpaNayA syAd avAcya eva / (5) sa naigamena syAd asti eva yugapadubhayArpaNayA ca syAdavAcya eva / (6) sa evambhUtanayena syAd nAsti eva, yugapadubhayArpaNayA ca syAd avAcya ev| (7) sa naigamanayena kathaJcid asti eva, evambhUtanayena syAd nAsti eva, yugapadubhayArpaNayA ma ca tathA avAcya eva / ___ evaM vidhi-pratiSedhakalpanayA ghaTe naigamaivambhUtagarbhitA nayasaptabhaGgI bodhyA / evaM nayAntarasamabhivyAhAreNA'pi yojyaM sudhiyaa| (1) "naye saptamI = niyasaptama' ti vyutpattisvIkAre tu seltha vothya - (1) naya: nayatvena tiA . (2) naya: pramAni naktiA (3) naya: nayatvenAti pramAtveina va nAstio (4) yupatna -praHIVI[TyAM naya: savajIvya: | (2) te ghaDo evaMbhUtanayanI apekSAe ghaTazabdavArUpe asatu ja che. (3) te naigamanayathI ghaTazabdavATyarUpe sat ja che ane evaMbhUtanathI ghaTazabdavATyarUpe asat ja che. (4) te ghaDo ekIsAthe naigama ane evaMbhUta nayanI vivakSAthI ghaTazabdavATyarUpe avAcya ja che. (5) te ghaDo naigamanayathI ghaTazabdavATyarUpe sat ja che tathA yugapad naigama-evaMbhUta nayanI apekSAe ghaTazabdavATyarUpe avAcya ja che. (6) te ghaDo evaMbhUtanayathI ghaTazabdavArUpe asat ja che tathA ekIsAthe nagama-evaMbhUta nayanI zuM dRSTie ghaTazabdavATyarUpe avAcya ja che. (7) te ghaDo naigamanayathI kathaMcit sat ja che, evaMbhUtanayathI kathaMcita asat ja che ane ubhayanayanI bA arpaNAthI ghaTazabdavATyarUpe avAcya ja che. A rIte vidhi-pratiSedhanI kalpanA dvArA ghaTamAM naigama-evaMbhUtanayagarbhita nayasaptabhaMgI jANavI. ja tathA anyanayanA saMyogathI paNa A rIte vividha prakAranI nayasaptabhaMgInI ghaTamAM yojanA karavI. () tathA "nayane vize saptabhaMgI = nayasaptabhaMgI' A pramANe vyutpatti ke vigraha svIkAravAmAM Ave to tevI nayasaptabhaMgI nIce mujaba samajavI. (1) naya kathaMcit = nayasvarUpe che. (2) naya kathaMcit = pramANa svarUpe nathI. (3) naya nayasvarUpe che ane pramANasvarUpe nathI. (4) naya ekIsAthe naya-pramANaubhayanI apekSAe avaktavya che. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 4 sunaya-gurnayatama che 4/14 (5) nayaH nayatvenA'sti yugapad naya-pramANArpaNAbhyAJcA'vAcyaH / (6) nayaH pramANatvena nAsti yugapad ny-prmaannaarpnnaabhyaanycaa'vaacyH| (7) nayaH nayatvenAsti, pramANatvena nAsti, yugapannaya-pramANArpaNAbhyAJcA'vaktavyaH iti / nayasya 5 vastvekAMzagrAhakatvam, na tu sarvAMzA'grAhakatvamitIyaM nayasaptabhaGgI sva-pararUpakramA'kramArpaNAto rA labdhAtmalAbhA vijnyeyaa| ma idamatrA''kUtam - nayaH vastugatam ekamaMzaM gRhNAti jJApayati c| pramANaM tu vastugatAn - sarvAMzAn gRhNAti jJApayati c| tatazca nayasya nayasvarUpeNa ekAMzagrAhakatvalakSaNenA'stitvaM bhavati, kintu pramANatvarUpeNa sarvAMzagrAhakatvalakSaNena nAstitvaM bhavati / evaM prakRtanayasaptabhaGgyAM prathama ka -dvitIyabhaGgau sambhavataH / kramikatadyojanena tRtIyabhaGgo bhavati / yugapad ekAMzagrAhakatva-sarvAMzagrAhaNi katvAbhyAM nayasvarUpam avaktavyaM bhavati / evaM caturthabhaGgaH upalabhyate / avaziSTAzca trayo bhaGgAH kA pUrvavat prathama-dvitIya-caturthabhaGgArpaNAsahakAreNa jnyeyaa| (gha) nayasya ghaTasyeva vastusthAnIyatvavivakSAyAM sunaya-durnayasaptabhaGgI api sambhavet / (1) pramANapariharabhUto natha: sunayatvenAstiA (5) naya nayasvarUpe che ane ekIsAthe naya-pramANaubhayanI apekSAe avaktavya che. (6) naya pramANa svarUpe nathI ane ekIsAthe naya-pramANa bannenI apekSAe avaktavya che. (7) naya nayarUpe che, pramANarUpe nathI tathA ekIsAthe naya-pramANaubhayanI apekSAe avaktavya che. A rIte nayasaptabhaMgI prApta thAya che. naya vastunA ekAMzano grAhaka che. paNa te sarvAzano grAhaka nathI. tethI svarUpanI ane pararUpanI kramazaH ane yugapat vivakSA dvArA uparokta rIte nayasaptabhaMgI saMbhavI zake che - tema samajavuM. sa (.) prastutamAM tAtparya e che ke naya vastunA eka aMzane grahaNa kare che ane jaNAve che. jyAre pramANa vastunA sarva aMzone grahaNa kare che ane jaNAve che. tethI nayanuM nayasvarUpe = ekAMzagrAhatvarUpe astitva hoya che paraMtu pramANa svarUpe = sarvAzagrAhatvarUpe nayanuM astitva nathI hotuM. A rIte nayasaptabhaMgInA prathama-dvitIya bhAMgA saMbhave che. bannenuM kramika joDANa karavAthI trIjo bhAMgo prApta thAya che. ekasAthe ro ekAMzagrAhatvarUpe tathA sarvAzagrAhakatvarUpe nayanuM svarUpa vicArIe to nayanuM svarUpa avaktavya banI jAya che. A rIte cotho bhAMgo maLI zake che. bAkInA traNa bhAMgA pUrvavat prathama, dvitIya, cothA bhAMgAnI arpaNAnA sahakArathI samajI levA. TUMkamAM naya svarUpathI satu, pararUpathI asaMtu, kramika sva-pararUpathI sat -asata, yugapat sva-pararUpanI apekSAe avAcya... ItyAdirUpe nayamAM saptabhaMgI goThavavI. sunaca-durnayasamabhaMgI buka () jema pUrve ghaTa vastune = padArthane udezIne sattva-asattvagocara saptabhaMgI jaNAvelI hatI tema nayane ghaTanA sthAne goThavI sunaya-durnayanI vivaphAthI paNa saptabhaMgI saMbhavI zake che. te A rIte. (1) pramANaghaTakIbhUta naya (cAt = kathaMcit =) sunayarUpe hAjara che. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 547 4/14 0 sarvanayasaGkalanaM pramANam / (2) Turnayatvena nAstA (3) krameNa sunaya-durnayArpaNAyAm asti nAsti ca / (4) yunat sunaya- huvivakSAyASpIDavavya: | (5) sunayapadArthavidhikalpanayA'sti yugapat sunayapadArthavidhi-durnayapadArthapratiSedhakalpanayA caavktvyH| rA (6) durnayapadArthapratiSedhakalpanayA nAsti sahavidhi-pratiSedhakalpanayA caavktvyH| (7) kramAkramAbhyAM sunayapadArthavidhi-durnayapadArthapratiSedhakalpanayA tvasti, nAsti avaktavyazceti / sarveSAM nayAnAM samyag anusandhAnaM pramANarUpeNa smpdyte| taduktaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau / "sarvaiH eva hi ekaikAMzagrAhibhiH nayaiH militaiH sampUrNam anantadharmAtmakaM vastu nizcIyate" (vi.A.bhA.1039 1 mala.vR.) iti| mithaH samucitarUpeNa sApekSatayA sarvanayasaGkalanaM pramANatAm aapdyte| tatazcedaM paNa phalitaM yaduta pramANaparikarabhUtAH sarve nayAH sunayAH, pramANabahirbhUtAzca nayAH kadAgrahagrastatvena kA mitho nirapekSatvena ca durnayatvena sampadyante / tatazca pramANaparikararUpe naye sunayapadArthatvaM saGgatimaGgati / tatazca saH sunayapadArthavidhikalpanArUpeNA'sti, durnayapadArthapratiSedhakalpanayA naasti| evaM krameNa (2) pramANaghaTakIbhUta naya durnayarUpe hAjara nathI. (3) pramANaghaTaka naya sunayanI apekSAe hAjara che tathA durnayanI apekSAe hAjara nathI. (4) pramANaghaTaka naya yugapatuM sunaya-durnayanI apekSAe avaktavya che. (5) pramANaghaTaka naya "sunaya' padanA arthanI vidhikalpanAnI apekSAe che, yugapatuM "sunaya' padanA arthanuM vidhAna ane "durnaya' padanA arthano niSedha - AvI kalpanAnI apekSAe avAcya che. (6) pramANaghaTaka naya 'durnaya' padanA arthanI niSedhakalpanAnI apekSAe hAjara nathI, ekasAthe "sunaya -durnaya'padavAcyatAnI vidhi-pratiSedhakalpanAnI apekSAe avAcya che. (7) pramANaghaTaka naya sunayavidhisApekSarUpe che, durnayapratiSedhasApekSarUpe nathI, yugapatuM "sunaya-durnaya' pada vAcyatAnI vidhi-pratiSedhakalpanAnI apekSAe avAcya che. A rIte pramANanA parivArarUpe rahelA nayamAM sunaya-durnayanI vidhi-pratiSedhakalpanAthI paNa nayasaptabhaMgI banI zake che. | (sarve) sarvanayonuM samyapha joDANa-anusaMdhAna eTale pramANa. A aMge vizeSAvazyakabhASya maladhAravyAkhyAmAM jaNAvela che ke "vastunA eka-eka aMzane grahaNa karanArA badhA ja namo bhegA thAya to tenA dvArA anantadharmAtmaka saMpUrNa vastuno nizcaya thAya che." ekabIjAne yogya rIte sApekSa rahIne sarva nayonuM saMkalana thAya e pramANa bane. matalaba ke pramANanA parivAramAM rahelA dareka nayo sunaya che. pramANanA parivAranI bahAra nIkaLelA nayo kadAgrahagrasta hovAthI tathA ekabIjAthI nirapekSa hovAthI durnaya che. tethI pramANaparivArasabhyasvarUpa nayamAM "sunaya' padano artha saMgata thaI zake che. tethI te sunayapadArtha vidhikalpanArUpe sat che, hAjara che. tathA "durnaya' padanA arthano temAM pratiSedha thato hovAthI durnayapadArtha-pratiSedhakalpanA karIe to te "asa" che. A rIte "sunaya' ane 'durnaya' zabdanA arthanI Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 0 pramANasaptabhaGgIgocaranAnAbhiprAyopadarzanam / sunaya-durnayapadArthavidhi-pratiSedhaparikalpanayA prakRtA sunaya-durnayasaptabhaGgI smpdyte| pa adhunA pramANasaptabhaGgI pradarzyate / tathAhi - (ka) 'pramANasvarUpA saptabhaGgI = pramANasaptabhaGgI' rA iti vigrahakaraNe prAguktA pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA saptabhaGgI pramANasaptabhaGgI vijnyeyaa| (kha) 'pramANAnAM saptabhaGgI = pramANasaptabhaGgI' iti vyutpattyaGgIkAre (1) pratyakSaprAnuM pratyakSatvena javA (2) anumAnAlijhamALavaeNnAgavA (3) kramArpitobhayArpaNayA sadeva asadeva c| (4) yupIpakumALiyA kavacavA (5-6-7) zeSAH trayo bhaGgAH etadanusAreNa yojyaaH| anumAnAdipramANAntarasaptabhaGgyaH api yathAyogamudAhAryAH / (ga) yadi ca prameye pramANasaptabhaGgI bubhutsitA, tarhi setthaM vijJeyA :vidhi-niSedhaviSayaka kalpanA karavAthI sunaya-durnayasaptabhaMgI prApta thaI zake che. vividha pramANasamabhaMgInI samajaNa ja (punA) have pramANasaptabhaMgI darzAvavAmAM Ave che. te A mujaba che - (4) "pramANAtmaka saptabhaMgI = pramANasaptabhaMgI'- A pramANe samAsane kholavAmAM Ave to pUrve jaNAvela pratyeka bhAMgAmAM sakalAdezasvabhAvavALI saptabhaMgIne pramANasaptabhaMgI tarIke samajavI. (6) "pramANonI sahabhaMgI = pramANasaptabhaMgI' - AvI vyutpatti svIkAravAmAM Ave to pramANasaptabhaMgI A mujaba prApta thaze. (1) pratyakSa pramANa pratyakSasvarUpe sat ja che. (2) anumAnAdi pramANa svarUpe te asat ja che. (3) pratyakSarUpe sat che ane anumAnAdirUpe asat ja che. (4) pratyakSa-parokSaubhaya pramANanI apekSAe te avAcya ja che. (5) te pratyakSarUpe sat ja che tathA pratyakSa-parokSaubhayapramANarUpe avaktavya ja che. (6) anumAnAdi parokSa pramANa svarUpe te asat ja che tathA ubhayapramANarUpe avAcya ja che. (7) te pratyakSarUpe sata, parokSarUpe asat ane ubhayarUpe avaktavya ja che. A pramANe pratyakSa pramANane vize saptabhaMgI samajavI. (ka) te ja rIte anumAna pramANa, AgamapramANa vagerene vize paNa A saptabhaMgInI yathAyogya rIte yojanA karI zakAya. Ama aneka pramANone vize judI-judI saptabhaMgI prApta thAya che. A rIte pramANonI saptabhaMgI = pramANasaptabhaMgI jANavI. (T) jo prameyane vize pramANasaptabhaMgIne jANavAnI IcchA hoya to te A rIte jANavI. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/4 0 prameye pramANasaptabhaGgI / 549 (1) nintadharmAtmaSTha vastu pramANataH savA (2) nayatoDavA (3) miomALiyA cAtumayaYI (4) yupaDumayA"LayAgavarUdhyamevA (pa-6-7) zeSA: trayo mA yathAyokAmanuyonyA (gha) 'pramANe saptabhaGgI = pramANasaptabhaGgI' iti vigrahakaraNe tvitthaM sA bodhyAH - (1) pramANapadArthamukhyatve nayapadArthagauNabhAve pramANArthasya vidhikalpanayA prathamo bhnggH|| (2) nayapadArthAnupasarjanabhAve pramANapadArthopasarjane pramANapadArthasya pratiSedhakalpanayA dvitIyo ma : | (rU) mata: pramaUTHvArthavidhi-navArthaprativedhakatpanA 9tIyo maphaTI. (4) sahapramANapadArthavidhi-nayapadArthapratiSedhavivakSayA caturtho bhaGgaH / (1) anantadharmAtmaka vastu pramANanI apekSAe sata ja che. (2) nayanI apekSAe te asat ja che. (3) kramazaH pramANa-nayanI apekSAe sata-asat ubhayasvarUpa che. (4) ekIsAthe pramANa-nayaubhayanI vivakSAe te avaktavya ja che. (5) te pramANanI apekSAe sat ane pramANa-nayaubhayanI apekSAe avaktavya ja che. (6) te nayanI apekSAe asat ja che, pramANa-na ubhayanI daSTie avAcya ja che. (7) te pramANanI vivakSAe sat che, nayanA abhiprAyathI asat ja che tathA ubhayanI yugapat vivakSA karavAthI avaktavya ja che. A rIte prameya = pramAviSayabhUta anantadharmAtmaka vastune uddezIne zuM pramANa dvArA pravRtta thatI pramANasaptabhaMgI jANavI. () tathA "pramANane uddezIne pravartatI saptabhaMgI = pramANasaptabhaMgI' - A pramANe jo "pramANasaptabhaMgI' nI zabdane bolavAmAM Ave to pramANasaptabhaMgI A rIte samajavI. (1) "pramANa' padanA arthane mukhya karavAmAM Ave ane pramANa ghaTakIbhUta napArthane gauNa karavAmAM Ave to to vidhikalpanA karavAthI pramANapadArtha pramANarUpe sat che' - A pramANe pramANasaptabhaMgIno prathama bhAMgo prApta thaze. (2) nayArthane mukhya karavAmAM Ave ane pramANapadArthane gauNa karavAmAM Ave to "nayasvarUpe pramANapadArtha asat che' - A pramANe niSedhakalpanAsahakRta bIjo bhAMgo prApta thaze. pramANapadArthanI ane nayapadArthanI kramazaH vidhikalpanA ane niSedhakalpanA karavAmAM Ave to pramANapadArtha sat ane asat che' - A pramANe trIjo bhAMgo prastutamAM prApta thAya che. (4) pramANapadArthanI vidhikalpanA ane nayapadArthanI niSedhakalpanA ekIsAthe karavAmAM Ave to pramANapadArtha avAcya che' - A pramANe cotho bhAMgo maLI zake. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ya , huM 550 0 prakArAntareNa pramANasaptabhaGgIpradarzanam / 4/14 (5) pramANapadArthavidhikalpanayA sahavidhi-pratiSedhakalpanayA ca paJcamo bhaGgaH / pa (6) nayapadArthapratiSedhakalpanayA sahavidhi-pratiSedhakalpanayA ca SaSTho bhaGgaH / (7) kramA'kramAbhyAM pramANapadArthavidhi-nayapadArthaniSedhArpaNayA ca saptamo bhnggH| iyaM pramANasaptabhaGgI vijnyeyaa| sakSepata sevaM yodhyA :- (1) pramANaM pramANapatvena tiA. (2) pramAAM nayatvena nAstiA (3) pramAnuM pramANatvenAti nayatvena nAstio (4) pramANaM yugapadubhayArpaNAyAm avaktavyam / (5) pramANaM pramANatvenAsti yugapadubhayArpaNAyAJcA'vaktavyam / (6) pramANaM nayatvena nAsti yugapadubhayArpaNAyAJcA'vaktavyam / (7) pramANaM pramANatvenA'sti, nayatvena nAsti yugapadubhayArpaNayAJcA'vaktavyam iti| pramANasya ghaTasyeva vastusthAnIyatvavivakSAyAmiyaM labdhAtmalAbhA vijnyeyaa| (5) pramANapadArthanI vidhikalpanA karyA bAda pramANapadArthanI ane nayArthanI yugapatuM vidhi-pratiSedhakalpanA karavAthI "pramANapadArtha sat ane avAcya che' - A mujaba prastutamAM pAMcamo bhAMgo prApta thAya che. (6) nayAthenI pratiSedhakalpanA karyA pachI yugapatu pramANa-nayArthanI vidhi-pratiSedhakalpanA karavAthI pramANapadArtha asat ane avAcya che' - Ama chaThTho bhAMgo maLe che. (7) pramANapadArthanI vidhikalpanA karyA bAda nayapadArthanI pratiSedhakalpanA karIne yugapatu pramANapadArthanI vidhikalpanA ane nayapadArthanI pratiSedhakalpanA karavAthI "pramANapadArtha satu, asat ane avAcya che' - A pramANe sAtamo bhAMgo maLe che. A pramANe pramANane vize saptabhaMgI jANavI. (sa) "pramANane vize saptabhaMgI = pramANasaptabhaMgI' A pramANe vyutpatti ke vigraha svIkAravAmAM vA Ave to uparokta pramANasaptabhaMgI saMkSepathI nIce mujaba prApta thaze. (1) pramANa kathaMcit = pramANa svarUpe sat che. (2) pramANa kathaMcit = nayasvarUpe asat che. (3) pramANa pramANa svarUpe sat che ane nayasvarUpe asat che. (4) pramANa ekIsAthe pramANa-nayabhiyanI apekSAe avaktavya che. (5) pramANa pramANarUpe sat che, yugapad ubhayanI apekSAe avAcya che. (6) pramANa nayasvarUpe asat che, yugapad ubhayanI apekSAe avaktavya che. (7) pramANa pramANarUpe sat che, nayarUpe asat che, yugapad ubhayanI apekSAe avAcya che. A rIte ghaTavastunA sthAne pramANane goThavavAthI pramANasaptabhaMgI prApta thAya che. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 0 ekaviMzatiH mUlanayasaptabhaGgyaH / (Ga) yadi ca ghaTe pramANasaptabhaGgI bubhutsitA, tarhi setthamavaseyA : (1) pramANapratipannaH ghaTaH pramANApekSayA asti ev| (2) apramANApekSayA ca naastyev| pa (3) krameNobhayArpaNayA astyeva nAstyeva c| (4) yugapadubhayArpaNayA avAcya eva / (5) pramANA- rA pekSayA'styeva yugapadubhayArpaNayA cA'vAcya eva / (6) apramANApekSayA nAstyeva, yugapadubhayApekSayA ma cA'vAcya eva / (7) krameNobhayArpaNayA astyeva, nAstyeva, yugapadubhayArpaNayA cA'vAcya eveti|| vaM "(9) dravya cAtu pAya, (2) cATu pAya(prA.mAM-9/T.14/na.ba.kR.286) tyavirUpe ja kaSAyaprAbhRtasya jayadhavalAvRttau darzitA kaSAyasaptabhaGgI apIhA'nusandheyA / syAdvAdaratnAkare vAdidevasUrINAM tu ayamabhiprAyaH "sakalAdezasvabhAvaM pramANavAkyamiva vikalAdezasvabhAvaM rNi nayavAkyaM zabdArthaviSaye pravartamAnaM svAbhidheye vidhi-pratiSedhAbhyAM parasparavibhinnArthanayayugmasamutthavidhAna-niSedhAbhyAM .. kRtvA saptabhaGgImanuvrajati / sA nysptbhnggii| mUlanayasaptabhaGgyaH ekaviMzatiH / tathAhi - naigamasya saGgrahAdibhiH SaDbhiH saha vrajanAt SaT saptabhaGgyaH, saGgrahasya vyavahArAdibhiH paJca, vyavahArasya RjusUtrAdibhiH catasraH, haS ghaTamAM pramANasamabhaMgI haS (4) jo ghaTane vize pramANasaptabhaMgIne jANavAnI IcchA hoya to tene A pramANe jANavI. (1) pramANa dvArA ghaTa tarIke svIkArAyela padArtha pramANanI apekSAe satu ja che. (2) apramANanI apekSAe asat ja che. (3) kramazaH ubhayanI apekSAe sat ane asat ja che. (4) yugapa6 ubhayanI apekSAe avaktavya ja che. (5) pramANanI apekSAe sat ja che tathA yugapad ubhaya vivakSAthI avAcya ja che. (6) apramANanI dRSTie asat ja che ane ekIsAthe ubhaya apekSAe avaktavya ja che. (7) pramANanI vivakSAe sat ja che, apramANanI apekSAe asat ja che tathA yugapatuM pramANa-apramANa rAM ubhayanI apekSAe avAcya ja che. A rIte ghaTane vize pramANasaptabhaMgIne samajI zakAya che. ) kaSAyamabhaMgI ) (vaM.) A rIte "(1) dravya kathaMcit kaSAya che, (2) kathaMcit akaSAya che ..." ItyAdi svarUpe kaSAyaprAbhRtanI jayadhavalA vyAkhyAmAM vIrasenAcAryae je kaSAyasaptabhaMgI darzAvela che, tenuM paNa vijJa ja vAcakavarge ahIM anusaMdhAna karavuM. vividha samabhaMgI aMge vAdidevasUrijIno mata (@AdA.) zrIvAdidevasUrijI mahArAjano to abhiprAya syAdvAdaranAkara graMtharatnamAM evo jovA maLe che ke "sakalAdezasvabhAvavALuM vAkya pramANavAkya kahevAya che. tathA vikalAdezasvabhAvavALuM vAkya nayavAkya kahevAya che. zabdanA arthane vize pravartamAna nayavAkya pramANavAkyanI jema potAnA vAcyArthane vize paraspara vibhinna arthavALA nayayugmathI utpanna thayela vidhi-pratiSedha dvArA pravartatuM hovAthI saptabhaMgIne anusare che. tethI A nayavAkyathI utpanna thayelI saptabhaMgI nayasaptabhaMgI kahevAya che. naigamAdi sAta nayo mUlanaya kahevAya che. A sAta mUlanayanI saptabhaMgI 21 che. te A rIte - naigamanane saMgrahAdi cha nayonI sAthe goThavavAthI cha saptabhaMgI maLe. saMgrahane vyavahArAdi pAMcanI sAthe goThavavAthI pAMca Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaMgI 552 * uttaranayasaptabhaGgIvicAraH / 4/4 e RjusUtrasya zabdAdibhiH tisraH, zabdasya samabhirUDhavambhUtAbhyAM dve, samabhirUDhasyaivambhUtena eketi ekaviMzatiH mUlanayasaptabhaGgyaH pakSa-pratipakSatvena vidhi-pratiSedhakalpanayA'vagantavyAH / saptabhaMgI maLe. vyavahArane RjusUtra vagere cAra niyonI sAthe goThavavAthI cAra saptabhaMgI maLe. RjusUtra nayane zabdAdi traNa nayonI sAthe goThavavAthI traNa saptabhaMgI maLe. zabdanayane samabhirUDha ane evaMbhUta nayanI sAthe goThavavAthI be saptabhaMgI maLe. samabhirUDhane evaMbhUtanayanI sAthe goThavavAthI eka saptabhaMgI, maLe. A rIte pakSa-pratipakSarUpe vidhi-niSedhanI kalpanAthI mULanayanI kula 21 saptabhaMgI jANavI. mULa nayanI ekavIsa saptabhaMgI che spaSTatA :- naigamanayane vidhikoTimAM goThavI tenA pratipakSarUpe niSedhakoTimAM saMgrahAdine goThavavAthI cha saptabhaMgI maLe... ItyAdi bAbatane koSTaka dvArA samajavI hoya to nIce mujaba samajI levI. ja mULa nAnI 21 saptabhaMgI ja pakSa (vidhikoTi) | pratipakSa (niSedhakoTi) | naigamanaya saMgrahanaya naigamanaya vyavahAranaya naigamanaya RjusUtranaya naigamanaya zabdanaya naigamanaya samabhirUDhanaya naigamanaya evaMbhUtanaya saMgrahanaya vyavahAranaya saMgrahane RjusUtranaya saMgrahanaya zabdanaya saMgrahanaya samabhirUDhanaya saMgrahanaya evaMbhUtanaya vyavahAranA RjusUtranayA vyavahAranaya zabdanaya vyavahAranaya samabhirUDhanaya vyavahAranaya evaMbhUtanaya RjusUtranaya zabdanaya RjusUtranaya samabhirUDhanaya RjusUtranaya evaMbhUtanaya zabdanaya samabhirUDhanaya zabdanaya evaMbhUtanaya 21 samabhirUDhanaya evaMbhUtanaya 14 kula 21 saptabhaMgI Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mUlottaranayasaptabhaGgIbhedopadarzanam 553 uttaranayasaptabhaGgInAM tu paJcasaptatyuttarazataM jJeyam / tathottarottaranayasaptabhaGgyo'pi saGkhyAtAH prati- pa pttvyaaH| vaiparItyenA'pi tAvatyo mUlanayasaptabhaGgyaH pratyetavyAH, antyanayena vidhikalpanA, tatpUrvanayaiH pratiSedhakalpanetyAdiyojanAyAM tAvatInAmeva tAsAM sambhavAt / evamuttaranayasaptabhaGgISu uttarottaranayasaptabhaGgISu ca yojanIyamatisUkSmadhiyA / nayasaptabhaGgISvapi pratibhaGgaM syAtkArasyaivakAraprayogasya ca sadbhAve'pi tAsAM vikalAdezatvAdeva sakalAdezAtmakAyAH pramANasaptabhaGgyAH sakAzAt pRthagupanyAsaH kRtaH / vikalAdezasvabhAvA hi nayasaptabhaGgI, vastvaMzamAtraprarUpakatvAt, sakalAdezasvabhAvA tu pramANasaptabhaGgI sampUrNavastusvarUpapratipAdakatvAditi (pra.na. ta.7/53 syaa.rtnaa.pRsstth-1069-1073)| uttaranayasaptabhaGgInAM ye paJcasaptatyuttarazatabhedA ihoddiSTAH Ni * avAntara nayanI aneka samabhaMgIo (uttara.) naigama vagere sAta mUla nayanA aneka avAntara bhedo che. jema ke naigamanA nava bheda, saMgrahanA be bheda vagere. mUla sAta nayanA avAntara bhedone pakSa-pratipakSarUpe vidhi-niSedhakoTimAM goThavavAthI avAntara nayonI kula 175 saptabhaMgIo prApta thAya che. (A vigata spaSTatAmAM samajAvazuM.) tathA uttarottara avAntara nayonA prabhedonI apekSAe saptabhaMgIono vicAra karavAmAM Ave to saMkhyAtI saptabhaMgIo prApta thaze. tathA vidhikoTimAM naigamanayane goThavI niSedhakoTimAM saMgrahAdi cha nayone goThavavAnI prakriyAthI jema 21 saptabhaMgI mUlanayonI prApta thaI hatI, tema vidhikoTimAM evaMbhUtanayane tathA niSedhakoTimAM naigamAdi nayone goThavavAnI viparIta prakriyAthI paNa sAta mUla nayonI 21 saptabhaMgIo ja saMbhave che - tema jANavuM. A ja rIte uttaranayanI 175 sasabhaMgIomAM paNa vidhikoTinA avAntara nayane su niSedhakoTimAM tathA niSedhakoTinA avAntaranayane vidhikoTimAM goThavavAthI viparIta prakriyAthI paNa 175 saptabhaMgIo ja prApta thaze. tathA uttarottara avAntaranayonA prabhedonI saMkhyAtI samabhaMgIomAM je avAntaranayanA prabhedane vidhikoTimAM rAkhela hato, tene niSedhakoTimAM goThavavAnI tathA niSedhakoTimAM rahelA avAntaranayanA prabhedane vidhikoTimAM goThavavAnI viparIta prakriyAthI paNa uttarottara nayanI saMkhyAtI sa saptabhaMgIo ja prApta thaze. A vAta sUkSma buddhithI vicArIne te te saptabhaMgIonI goThavaNa karavI. * nayasaptabhaMgI vikalAdezasvarUpa (nayasapta.) jo ke nayasaptabhaMgIomAM paNa syAtkAra = kacitpada tathA evakAra = jakAra - A banneno prayoga karavAmAM Ave che, to paNa te vikalAdezasvarUpa ja che. tethI ja sakalAdezasvarUpa pramANasaptabhaMgI karatAM nayasaptabhaMgIno alaga nirdeza karavAmAM Avela che. nayasaptabhaMgI vikalAdezasvabhAvavALI ja che. kAraNa ke te vastunA AMzika svarUpanuM pradarzana kare che. vastunA samagra svarUpanuM te pradarzana karatI nathI. jyAre pramANasamabhaMgI sakalAdezasvabhAvavALI che. kAraNa ke te vastunA saMpUrNa svarUpanuM pratipAdana kare che. matalaba ke vastugata anantadharmAtmakatAsvarUpa samagratAnuM pratipAdana karavAnA lIdhe ja pramANasaptabhaMgI sakalAdezasvabhAvAtmaka che." A pramANe syAdvAdaratnAkara graMtharatnamAM zvetAMbaraziromaNi zrIvAdidevasUrijI mahArAjAe nayasasabhaMgI ane pramANasaptabhaMgI aMge potAno abhiprAya vyakta karela che. uttaranayasaptabhaMgInA = avAntaranayasaptabhaMgInA je 175 bhedono ullekha 4/4 me ta Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 / saptabhagIgocaranAnAbhiprAyopasaMhAraH / 4/ 4 pa te tu syAdvAdaratnAkarAd avseyaaH| idamevA'bhipretya tattvArthazlokavArtike vidyAnandasvAminA'pi "naigamaprAtikUlyena saGgrahaH smprvrtte| tAbhyAM vAcyamihAbhISTA saptabhaGgI vibhAgataH / / naigama-vyavahArAbhyAM viruddhAbhyAM tathaiva saa| sA naigama sUtrAbhyAM tAdRgbhyAmavigAnataH / / zrIvAdidevasUrijIe upara mujaba syAdvAdaratnAkara graMthamAM karyo che, tenI vadhAre spaSTa samajaNa te ja graMthamAM teozrIe AgaLa Apela che. tethI vAcakavarge te bhedone tyAMthI jANI levA. spaSTatA :- syAdvAdaratnAkaramAM (7 /pa3) pR. 1069/1070 upara uttaranayasaptabhaMgInA je 175 bhedo darzAvela che. te saMkSepamAM nIce mujaba samajavA. (1) naigamanayanA avAjora bheda (2) saMgrahanayanA avAjora bheda (3) vyavahAranayanA avAjora bheda (4) RjusUtranaya (5) zabdanayanA bheda (6) samabhirUDhanaya (7) evaMbhUtanaya paraspara avAntara nayano saMvedha karavAthI 175 saptabhaMgIo nIce mujaba prApta thAya che. ni. *saM. = 18 nai. x . = 18| saM. x A. = 4 nai. x R = 9 | saM. xR. = 2 | vya. x8. = 2 nai. xza. = 54 | saM. xza. = 1ra | vya. x za = 1ra | R. xza. =6 ni.x sama. =9 | saM. 4 sama. = ra | vya. * sama. = 2 | R. * sama. = uza. * sama. = 6 niM. 4 enaM. = | saM. 4 enaM. = 2 | . xevuM = 2 | R. X evuM. =Qza. * evuM. = 6 sa. 4 evuM. =1) kula = 117 + 22 + 18 + 8 + 12 + 1= 178 A 178 mAMthI vartuLamAM karelA traNa bhedo paTAbhedo nathI. paNa pUrve (pR.552) jaNAvela mULanayanI saptabhaMgInA 21 bhedomAM AvI gayA che. eTale e traNa bheda bAda karavA jarUrI che. tethI 178 - 3 = 175 bhedo uttaranayasaptabhaMgImAM jANavA. (pUjyapAda vidyAgurudeva zrIjayasuMdarasUrIzvarajI mahArAjAnI kRpAthI A spaSTatA prApta thaI.) ( digaMbara saMpradAyamAM paNa mUla-uttaranayasamabhaMgI (.) mULanayanI 21 saptabhaMgI ane uttaranayanI kula 175 saptabhaMgI thAya che - AvA abhiprAyathI ja digaMbara vidyAnaMdasvAmIe tattvArthazlokavArtikamAM nimnokta vAta karela che ke "naigamanayathI pratikULa banIne saMgrahanaya pravRtti kare che. tethI vidhi-pratiSedhakoTinA vibhAgathI te bannene goThavIne te banne naya Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/4 saptabhaGgyAm akhaNDa-sakhaNDapratItivicAraH sA zabdAnnigamAdanyAdyuktAt samabhirUDhataH / saivaMbhUtAcca sA jJeyA vidhAnapratiSedhagA / / saGgrahAdezca zeSeNa pratipakSeNa gamyatAm / tathaiva vyApinI saptabhaGgI nayavidAM matA / / vizeSairuttaraiH srvairnyaanaamuditaa''tmnaam| parasparaviruddhArtherdvandvavRttairyathAyatham / / pratyeyA pratiparyAyamaviruddhA tathaiva sA / pramANasaptabhaGgIva tAM vinA naa'bhivaaggtiH||" 555 = pa (ta.hto.vA.1/32/ro.104-106) rUtyuttamityavadheyam|AnuM 'anantadharmAtmakavastupratipAdakatvA'vizeSe'pyAdyAH traya eva bhaGgA niravayavapratipattidvArA rza sakalAdezAH, agrimAstu catvAraH sAvayavapratipattidvArA vikalAdezAH' iti sammatitarkavRttau (sa.ta.vR.446) abhayadevasUrivarasya, tattvArthabhASyavRttI (5/31 / pR. 407 ) siddhasenagaNivarasya vizeSAvazyakabhASyavRttI (vi.A.bhA.2232 vR.) ca hemacandrasUrivarasya samAno'bhiprAyaH / mahopAdhyAyayazovijayagaNivaraiH aSTasahasrItAtparyavivaraNe "ete trayo niravayavadravyaviSayatvAt sakalAdezarUpAH, sadasattva-sadavaktavyatvAdayaH catvAraH tu caramAH sAvayavadravyaviSayatvAd vikalAdezarUpAH" (a.sa. 1/15/pR.208) dvArA abhimata saptabhaMgI kahevI. te ja rIte paraspara viruddha evA naigama ane vyavahAra dvArA e ja rIte bIjI saptabhaMgI kahevI. tathA te ja rIte paraspara viruddha evA naigama ane RjusUtra dvArA nirvivAdapaNe trIjI saptabhaMgI kahevI. tathA vidhi-niSedhane anusaranArI cothI samabhaMgI naigama ane zabdanayathI jANavI. te ja rIte naigama ane samabhirUDha dvArA pAMcamI saptabhaMgI tema ja naigama ane evaMbhUta dvArA chaThThI saptabhaMgI jANavI. (A rIte kula cha saptabhaMgI maLaze.) naigamanayanI jema saMgrahAdi bAkInA nayone paNa tenA pratipakSI tamAma nayonI sAthe goThavIne samabhaMgI jANavI. A rIte nayavettAo dvArA mAnya saptabhaMgI sarva nayomAM vyApta che. paraspara viruddha arthanuM kathana karanArA uparokta nayonA tamAma avAntarabhedonI sAthe yathAyogya rIte meLavIne saptabhaMgInuM kathana karI levuM. A rIte pramANasamabhaMgInI jema pratyeka paryAyamAM virodhazUnya saptabhaMgIne jANavI. kAraNa ke tenA vinA vacananI arthasanmukha gati saMbhavita nathI." vidyAnaMdasvAmIno A Azaya paNa vAcakavarge khyAlamAM rAkhavo. (pa rA (mo.) mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare aSTasahasrItAtparyavivaraNa graMthamAM jaNAvela che ke 'sat, asat ane avaktavya svarUpa prathama traNa bhAMgA niravayava dravya viSayaka hovAthI sakalAdeza svarUpa che. jyAre sadasat, sad-avaktavya vagere chellA cAra bhAMgA to sAvayavadravyaviSayaka hovAthI x ze * traNa bhAMgA sakalAdeza, cAra bhAMgA vikalAdeza sa ('nA.) "saptabhaMgInA sAteya bhAMgA vastunI anantadharmAtmakatAsvarUpa samagratAnuM pratipAdana kare ja che. AmAM bemata nathI. tema chatAM saptabhaMgInA AgalA traNa ja bhAMgA sakalAdezasvarUpa che. kAraNa ke te vastunI akhaMDasvarUpe (kramazaH-sat, asat ane avAcyasvarUpe) pratipatti pratIti karAve che. jyAre saptabhaMgInA pAchalA cAra bhAMgA vikalAdezasvarUpa che. kAraNa ke te vastunI sakhaMDa svarUpe pratipatti karAve che." A pramANe saMmatitarkavRttimAM zrIabhayadevasUrijIno, tattvArthabhASyavRttimAM zrIsiddhasenagaNivarano tathA vizeSAvazyakabhASyavRttimAM zrIhemacandrasUrijIno prastutamAM samAna abhiprAya che. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 0 saptabhaGgyAM kRtsnAMzapratipAdanavimarza: 0 4/14 iti gaditam / syAdvAdakalpalatAyAM (syA.ka.la.7/23) kecittumatena, nayarahasye (pR.170) ca svarasataH prakRtaM mataM samarthitam / ___ayaM bhAvaH - saptabhaGgyAH prathamabhaGgaH dravyArthikasammataH kevalaM satsvarUpeNa vastu pratipAdayati, nA'nyasvarUpeNa / tatazca sa vastugocaram ekAkArapratyayaM janayati / evaM dvitIyo bhaGgaH paryAyArthika" nayasvIkRtaH kevalam asatsvarUpeNa vastu pratyAyayati / yugapadubhayanayapratipannaH tRtIyo bhaGgaH kevalam ma avAcyasvarUpeNa vastu jnyaapyti| itthaM prathamAH trayo bhaGgAH akhaNDasvarUpeNa vastupratipAdakatvAt zaM sakalAdezAtmakAH / caturthaH bhaGgastu krameNa sadasadrUpAbhyAM vastu pratipAdayati / anekA''kArarUpeNa - vastuviSayakapratipattiH vastunaH sakhaNDatAm anekAtmakatAlakSaNAM darzayati / ataH sa vikalAdezAtmakaH / . evam avaziSTAH trayo'pi bhaGgAH vastunaH anekA''kAratAM jJApayantaH sakhaNDasvarUpeNa vastubodhakAH / / tataH te'pi viklaadeshaatmkaaH| itthaJcA'khaNDasvarUpeNa = niraMzasvarUpeNa = niravayavasvarUpeNa = kA ekAkArasvarUpeNa sakalasya vastunaH pratipAdakatvAt saptabhaGgyA AdyAH trayo bhaGgAH sakalAdezasvarUpAH, pAzcAtyAzca catvAraH bhaGgA vikalAdezasvarUpAH, sakalasya vastunaH sakhaNDarUpeNa = sAMzasvarUpeNa = sAvayavarUpeNa = anekA''kArarUpeNa pratipAdakatvAditi zrIabhayadevasUryAdyabhiprAyaH jJAyate / visAheza sva35 cha.' prastuta viSaya- samarthana syAsseuanvi 'kecittu' bhatathA thayeda cha tathA nayarahasyamAM svarasapUrvaka thayela che. ma ekAkArapratItijanaka sakalAdeza, viparIta vikalAdeza che (ma.) ahIM Azaya e che ke saptabhaMgano dravyArthikanayasaMmata prathama bhAMgo vastunuM kevala sasvarUpe pratipAdana kare che. anya guNadharmothI anyasvarUpe vastunuM te pratipAdana karatuM nathI. AthI vastunI che ekAkArapratItinuM te janaka bane che. A ja rIte paryAyArthikamAnya bIjo bhAMgo vastunI phakta asarasvarUpe a pratipatti = pratIti karAve che. tathA yugapat banne naya dvArA svIkRta trIjo bhAMgo phakta avAcya svarUpe vastune jaNAve che. Ama prathama traNe bhAMgA vastunuM akhaMDasvarUpe = ekAkArasvarUpe pratipAdana karatA rI hovAthI sakalAdezAtmaka che. jyAre cotho bhAMgo vastunuM satarUpe ane asatarUpe kramika pratipAdana kare che. anekAkArarUpe vastunI pratipatti vastumAM anekAtmakatAne = sakhaMDatAne darzAve che. AthI te vikalAdezAtmaka che. Ama bAkInA traNa bhAMgA paNa vastunI anekAkAratAne jaNAvatA hovAthI vastuno sakhaMDasvarUpe bodha karAve che. tethI te paNa vikalAdezAtmaka che. Ama saMpUrNa vastunuM akhaMDa-niraMza-niravayava -ekAkAra svarUpe pratipAdana karatA hovAthI saptabhaMgInA prathama traNa bhAMgA sakalAdezasvarUpa che. pAchalA cAra bhAMgA vikalAdeza svarUpa che. kAraNa ke te vastunuM sakhaMDa-sAMza-sAvayava-anekAkArasvarUpe pratipAdana kare che. Ama zrIabhayadevasUrijI vagerenuM tAtparya jaNAya che. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/14 0 sUtrakRtAGgavRttikAra-sammativRttikAramatabhedadyotanam 0 557 yadvA''dyabhaGgatritaye kRtsnavastupratipAdanAt sakalAdezarUpatA, antyabhaGgacatuSTaye vastvaMzAnAM pratipAdanAd vikalAdezarUpatA sambhavati / idamevAbhipretya sUtrakRtAGgavRttau zrIzIlAGkAcAryeNa "sarvaM vastu saptamasvamavan! te vAMcamI - (1) svadravya-kSetra-jAtta-mAvApekSA 'cAt ti'I (2) paravyApekSA 'cA nAsti'T (3) anayoreva dharmayoH yaugapadyena abhidhAtum azakyatvAt 'syAd avaktavyam' / (4) tathA kasyacidaMzasya svadravyAdyapekSayA vivakSitatvAt kasyaciccAMzasya paradravyAdyapekSayA vivakSitatvAt 'syAd asti ca syAd nAsti ceti / __ (5) tathaikasyAMzasya svadravyAdyapekSayA parasya tu sAmastyena sva-paradravyAdyapekSayA vivakSitatvAt 'syAd / asti caa'vktvynyce'ti| (6) tathaikasyAMzasya paradravyAdyapekSayA parasya tu sAmastyena sva-paradravyAdyapekSayA vivakSitatvAt 'syAd Ni nAsti caa'vktvynyce'ti| ___ (7) tathaikasyAMzasya svadravyAdyapekSayA, parasya tu paradravyAdyapekSayA, anyasya tu yaugapadyena sva-paradravyAdyapekSayA vivakSitatvAt 'syAd asti ca nAsti cA'vaktavyaM ceti" (sU.kR.zru.ska.2/a.5/sU.11 pR.376) ityuktyA sakalAdeza-vikalAdezanI anya saMbhAvanA (cA.) athavA ema paNa kahI zakAya ke saptabhaMgInA prathama traNa bhAgA saMpUrNa vastunuM pratipAdana karavAnA lIdhe sakalAdeza svarUpa che tathA chellA cAra bhAMgA vastunA aMzonuM pratipAdana karavAnA lIdhe vikalAdeza svarUpa che - Ama paNa saMbhave che. tathA A ja abhiprAyathI sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe saptabhaMgInI bAbatamAM evuM jaNAvela che ke "dareka vastuno svabhAva saptabhaMgI che. te sAta bhAMgA = prakAro A mujaba che : (1) svadravya-kSetra-kALabhAvanI apekSAe "vastu kathaMcit sat che.' (2) paradravyAdinI apekSAe "vastu kathaMcit asat che.' (3) sattva ane asattva - A banne dharma ekIsAthe kahevA azakya hovAthI "vastu kathaMcit che. avaktavya che.' (4) tathA vastunA koIka aMzanI svadravyAdinI apekSAe vicAraNA karavAmAM Ave tathA koIka sa aMzanI paradravyAdinI apekSAe vicAraNA karavAmAM Ave to "vastu kathaMcita sat che ane kathaMcita asat che.' (5) tema ja vastunA amuka aMzanI svadravyAdinI apekSAe vivakSA karavAmAM Ave tathA anya aMzanI yugapatuM sva-paradravyAdinI dRSTie vicAraNA thAya to "vastu kathaMcit sat che ane avaktavya che." (6) tathA vastunA amuka aMzanI padravyAdinI apekSAe vivakSA karavAmAM Ave ane anya aMzanI yugapatu sva-paradravyAdinI dRSTie vicAraNA thAya to "vastu kathaMcit asat che ane avaktavya che." (7) tathA vastunA eka aMzanI svadravyAdinI dRSTie vivakSA thAya, bIjA aMzanI pAradravyAdinI apekSAe vicAraNA thAya ane anya aMzanI ekIsAthe sva-paradravyAdinI dRSTie vivakSA karavAmAM Ave Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 0 evakArazUnyasunayasya vyavahArAGgatAniSedhaH / 4/4 - caramabhaGgacatuSTaye vstugtnaanaaN'shvivkssaa'kaari| ____sammativRttikArAdimate tu antyabhaGgacatuSTaye samagraM vastu nAnAsvarUpaiH prtiiyte| tAni ca / nAnAsvarUpANi sampUrNatayA vastu samabhivyApya varttante iti vizeSa ityvdheym| .. ma "ete ca saptA'pi bhaGgAH syAtpadA'lAJchitA avadhAraNaikasvabhAvA viSayA'sattvAd durnayAH, syAtpada lAJchitastvetadanyatamo'pItarAMzA'pratikSepAdekadezavyavahAranibandhanatvAt sunaya eva / 'asti' ityAdikastu " syAtkAraivakAravinirmukto dharmAntaropAdAna-pratiSedhA'karaNAt svArthamAtrapratipAdanapravaNaH sunayo'pi na ka vyavahArAGgami"tyAdikaM (syA.ka.la.stabaka-7/kA.23/pRSTha-176) syAdvAdakalpalatAtaH avaseyam / to "vastu kathaMcit sat che,asat che ane avaktavya che' - Ama samajavuM." chellA cAra bhAMgAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe sva-paradravyAdinI apekSAe saMpUrNa vastunI vivakSA karavAnA badale vastunA alaga -alaga amuka aMzanI virakSA karI che. (35) jyAre saMmativRttikAra vagerenA mate, chellA cAra bhAMgAmAM saMpUrNa vastunI ja judA-judA svarUpe pratIti thAya che. tathA te judA-judA svarUpa vastumAM samagrapaNe vyApIne rahetA hoya che. ATalo ahIM taphAvata che. A bAbatane khAsa khyAlamAM rAkhavI. dunaya, sunaya aMge vicAraNA i () saptabhaMgInA sAteya bhAMgA jyAre "cA" padathI rahita hoya ane sAteya bhAMgA potAnA vivakSita-abhipreta aMzanuM avadhAraNa karanArA bane to te durnaya banI jAya che. vastumAM phakta eka ja vivakSita guNadharma nathI hoto paNa anya anaMtA guNadharmo paNa pratyeka vastumAM rahe che. ekAda vivakSita 5 aMzamAtrano AdhAra vastu na hovAthI avadhArita viSayabhUta vastunuM astitva nathI hotuM. Ama "smAta ke "kathaMcit' padathI rahita ane evakArasahita = "jakArayukta bhAMgo asat vastunuM pratipAdaka banI Tii javAthI durnayasvarUpa banI jAya che. paraMtu saptabhaMgIno koI paNa bhAMgo "syA" padathI yukta banI jAya to eka bhAMgo paNa mukhyarUpe potAne abhipreta aMza = guNadharma sivAyanA anya aMzonuM nirAkaraNa sa, na karavAnA lIdhe potAnA abhipreta aMza dvArA vastunuM pratipAdana karavA dvArA AMzika vastunA vyavahAranuM nimitta bane che. sat vastunuM AMzika svarUpa darzAvavAnA lIdhe te sunaya ja kahevAya che. tathA jyAre 'tti', "nAti" vagere pada "cAt' ke "kathaMcit' zabdathI tathA "iva' zabdathI rahita banIne saptabhaMgInA pratyeka bhAgAnA ghaTaka bane che, tyAre te sunayasvarUpa hovA chatAM paNa vastusaMbaMdhI yathArtha vyavahAranuM kAraNa banatA nathI. AnuM kAraNa e che ke tyAre tenA dvArA je astitva-nAstitva vagere aMzanuM pratipAdana thAya che, te sivAyanA vastugata aMzanuM pratipAdana ke niSedha na thavAthI tenA dvArA potAne abhipreta aMzamAtranuM ja pratipAdana thAya che. matalaba ke "cA" ane "va padathI zUnya bhAgo hakIkatamAM vastunuM svarUpa kevuM che ane kevuM nathI ? - A bAbatanuM pratipAdana karavAnA badale potAne je kahevuM che tenuM ja phakta pratipAdana karavAmAM tatpara banI jAya che. mATe tevI sthitimAM 'ti' ke 'nAsti' padathI ghaTita bhAMgo sunaya banavA chatAM vastusaMbaMdhI yathArtha lokavyavahAranuM te nimitta nathI banI zakatuM. tethI ja "cA" padathI ke "prava' padathI rahita "ti' ke 'nAsti' vagere padathI ghaTita bhAMgAnuM astitva saptabhaMgImAM Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/4 0 zuddha AtmA sAkSAtkAryaH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - saptabhaGgyabhyAsaH na vidvattvopalabdhaye kintu zuddhAtma-saMvara e -nirjarAditattvAnubhUtaye kaaryH| sakalazAstrAbhyAsaprayojanamapIdameva yaduta zuddha AtmA saakssaatkaaryH|| saptabhaGgyAdyabhyAsAd manasa ekAgratA, buddheH sUkSmatA, samyagjJAnasya udayaH, tIrthaGkarAdiniSThasarvajJatve zraddhA, antarmukhatA, dehAdhyAsamuktatA ca labhyante / taddAya'taH AtmAdhupAdeyatattvAvabodha / -rucyAdikaM sampadyate / azubhAzrava-bandharuciH vilIyate / paramAtmazraddhA-svAtmatattvapracikaTayiSAtIvratAtaH za zuddhAtmatattvasAkSAtkAro'pi saJjAyate / etatprakriyAprArambhapraNidhAnataH prakRtadravyAnuyogaparAmarzapari-ka mAnya nathI. ItyAdi bAbatanuM nirUpaNa mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare syAdvAdakalpalatA vyAkhyAmAM karela che. tethI A bAbatanI adhika jANakArI meLavavA jijJAsuo tyAM daSTipAta karI zake che. 5 saptabhaMgIno upasaMhAra kA spaSTatA :- saptabhaMgI, nayasaptabhaMgI, pramANasaptabhaMgI, sakalAdeza, vikalAdeza vagere bAbatamAM alaga-alaga pUrvAcAryonA judA-judA daSTikoNathI vibhinna prakAranA matone ApaNe uparamAM joI gayA. vAdidevasUrijI mahArAja nayasaptabhaMgImAM ekIsAthe pakSa-pratipakSarUpe aneka nayonI pravRtti nathI mAnatA. paNa ekIsAthe pakSa-pratipakSarUpe phakta be ja nayanI pravRttine mAnya kare che. jyAre mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja ekIsAthe aneka nayonI pravRttine nayasaptabhaMgImAM mAnya kare che. "sakalAdezasvabhAvavALI saptabhaMgI pramANavAkyasvarUpa bane che tathA vikalAdezasvabhAvavALI saptabhaMgI pramANavAkyAtmaka banatI nathI - A bAbatamAM vAdidevasUrijI ane mahopAdhyAyajI mahArAjano mata samAna che. paNa saMmativRttikAra zrIabhayadevasUrijI, tattvArthavRttikAra siddhasenagaNivara ane maladhArI hemacaMdrasUrijI che vagerenA mate to saptabhaMgInA prathama traNa bhAMgA sakalAdezAtmaka che tathA pAchalA cAra bhAMgI vikalAdeza svarUpa dhA che. mahopAdhyAyajI mahArAje syAspadazUnya "jakAravALA sAteya bhAMgAne durnayarUpe, syAt padathI ane evakArathI yukta pratyeka bhAMgAne sunayarUpe tathA syAspadathI ane evakArathI rahita bhAMgA sunayasvarUpa sa hovA chatAM avyavahAryarUpe jaNAvela che - te temanI AgavI vizeSatA che. 6 saptabhaMgInA abhyAsanuM prayojana . thAtmika upanaya :- saptabhaMgIno abhyAsa vidvAna thavA mATe nahi paNa pAramArthika tattvane jovA mATe, jANavA mATe, anubhavavA mATe karavAno che. A vAta phakta saptabhaMgInA abhyAsamAM ja nahi paNa tamAma zAstronA abhyAsamAM lAgu pADavAnI che. sarva zAstro bhaNIne paNa zuddha AtmAno ja sAkSAtkAra karavAno che. pAramArthika tattva to zuddha AtmA, saMvara, nirjarA vagere ja che. saptabhaMgI vagerenA abhyAsathI mananI ekAgratA, buddhinI sUkSmatA, samyagu jJAnano ughADa, tIrthakara bhagavaMtonI sarvajJatA upara zraddhA, aMtarmukhatA, dehAdhyAsamuktatA vagere sadguNo prApta thavAthI, daDha thavAthI AtmA vagere upAdeya tattvanI pAramArthika jANakArI maLe che, tenI ruci janme che. tethI Azrava-baMdhanI ruci tUTe che. paramAtmA pratyenI zraddhA ane Atmatattvane pragaTa karavAnI jhaMkhanA tIvra banavAthI zuddha AtmatattvanuM darzana = svAnubhUti paNa prApta thAya che. AvA lakSya sAthe, tevI koIka AMtarika prakriyA zarU thAya Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 adhyAtmarohaNAcalA''rohaNam / 4/14 pa zIlane AdhyAtmikarohaNAcalazikharA'rohaNaM na durlabhamAtmArthinAmiti niHsaMzayaM zraddheyam / tatazca sarA "sAssatasokkhaM dhuvaM mokkhaM" (dha.sa.1376) iti dharmasaGgrahaNyAM zrIharibhadrasUribhiH darzitaM mokSaM tvaritaM - namate mahAmuni ||4/14 iti zrIvardhamAnataponidhi-nyAyavizArada-svargasthagacchAdhipatizrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvaraziSyaratnapadmamaNitIrthoddhAraka-pArthaprajJAlayatIrthapreraka-paMnyAsapravarazrIvidhakalyANavijayagaNivaraziSyamuniyazovijayagaNiracitasya dravya-guNa-paryAyarAsAnusAriNo dravyAnuyogaparAmarzasya parAmarzakarNikA'bhidhAnAyAM svaracitavRttau caturthazAkhAyAM dravya-guNa-paryAyabhedA'bhedasiddhi-saptabhaGgIsthApananAmakaH caturthaH adhikaarH||4|| che tevA praNidhAna sAthe dravyAnuyogano prastuta abhyAsa karavAmAM Ave to adhyAtmajagatanA AdhyAtmika rohaNAcalanA navA-navA zikharo upara AtmArthI jIva ArUDha thavA mAMDe che. A bAbatamAM koI saMzaya karavA yogya nathI paNa zraddhA karavA yogya che. tenA lIdhe mahAmuni dharmasaMgrahaNimAM darzAvela mokSane 9 jhaDapathI meLave che. tyAM zrIharibhadrasUrijIe zAzvata sukhavALA mokSane dhruva (= sAdi-nitya) batAvela ja che. (4/14) pUjyapAda vardhamAnataponidhi nyAyavizArada sva. gacchAdhipati zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pUjyavarya padmamaNitIrthoddhAraka pArzvaprajJAlayatIrthapreraka paMnyAsapravara zrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSyANa muni yazovijaya gaNI dvArA svaracita dravyAnuyogaparAmarza(dravya-guNa-paryAyarAsa anusArI) graMthanI parAmarzakarNikA' nAmanI svaracita vRttinI cothI zAkhAnA karNikA suvAsa" nAmanA gujarAtI vivaraNamAM davya-guNa-paryAyabhedabhedasiddhi + saptabhaMgI sthApana' nAmano cotho adhikAra pUrNa thayo. che cothI zAkhA samApta che (lakhI rAkho DAyarImAM........4 * buddhinuM mAMgaNI tarapha moTuM che. zraddhAnuM lAgaNI tarapha moTuM che. 1, zAzvatasaudgha dhruvaM mokSama (upanAma) Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561 ha zAkhA -4 anuprekSA che pra.1 nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. bheda-abhedane ekatra mAnavAmAM ekAMtavAdInA mate anekAMtavAdIne AvatA doSa jaNAvo. 2. prasthaka ane pradeza daSTAMta dvArA sAta nayanuM svarUpa samajAvo. temAM sahabhaMgInI saMgati karo. 3. "avaktavya" bhAMgo asaMgata nathI - e yuktio dvArA siddha karo. 4. abheda vRttithI ane abheda upacArathI sakalAdezanuM svarUpa samajAvo. 5. bhedabhedane ekatra mAnavA chatAM temAM syAdvAdIne anavasthA, saMkara ane saMzaya doSa kema nathI AvatA ? 6. kALa vagere ATha tattva dvArA abhedavRtti ane bhedaupacAra zI rIte karI zakAya ? 7. jaina-jainetara darzananA AdhAre bhedabhedane daSTAMtathI siddha karo. 8. arthaparyAyamAM saptabhaMgI samajAvo. 9. eka dravyamAM ekakAlaavacchedana ane anekakAlavicchedana bhedabhedane daSTAMtathI samajAvo. pra.2 nIcenA praznonA saMkSepathI javAba Apo. 1. zrImalavAdIsUri ma. nayanA kyA bAra prakAra jaNAve che ? teno saMgrahAdi sAta nayamAM samAveza karo. 2. prasthaka dRSTAMtamAM mUla nayanI "21" saptabhaMgI jaNAvo. 3. "saptabhaMgI' nI vyAkhyA vAdIdevasUrijInA zabdomAM jaNAvo. 4. "bhedAnuviddha abheda' eTale zuM ? 5. avaktavyatva eTale zuM ? ratnAkaraavatArikAnA AdhAre vikalAdezanI vyAkhyA jaNAvo. 7. guNabhede guNIno sarvathA bheda tathA paryAyabhede paryAyIno sarvathA bheda asagaMta kema che ? 8. kSetrapaTanA AdhAre saptabhaMgInI samajaNa Apo. 9. zabdAdi traNa nayane zabdanaya kahevAya che - tenuM kAraNa jaNAvo. 10. ghaTa ane paTamAM bheda ane abheda ubhayanI siddhi karo. pra.3 vAkya sAcuM ke khoTuM ? khoTuM hoya to sudhArIne lakho. 1. naigamanaya mAtra saMkalpane paNa vasturUpe grahaNa kare che. 2. prAcIna naiyAyiko bhedane avyApyavRtti mAne che. 3. dravyArthika nayanI mukhyatA hoya tyAre guNadharmomAM abhedanuM bhAna karavA lakSaNA karavI paDe. 4. jainonA mate dravya ane guNAdinI vacce bhedaanuviddha abheda rahelo che. 5. sAmprata naya e evaMbhUta nayano avAMtara prakAra che. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. parataH sattvapakSamAM vastunI niyatarUpatAno uccheda thAya. tathA svataH asattvapakSamAM vastumAtrano uccheda thAya. 7. syAdvAdIo pramANane apramANarUpe paNa svIkAre che. 8. svadarzanano talasparzI abhyAsa nizcayathI samyakta apAve che. 9. sarva nayano samyaka samanvaya eTale pramANa. 10. tattvArtharAjavArtikamAM padanI siddhi anekAMtavAda dvArA darzAvela che. pra.4 yogya joDANa karo. 1. bhAmatI (1) vanamAlimizra 2. zAstradIpikA (2) vivakSA 3. vedAMtasiddhAMtasaMgraha (3) jayalatA arpaNA (4) zAMtisUri ma. gauNatA (5) vAdidevasUri 6. nyAyAvatAravArtika (6) vAcaspati mizra 7. nITiyoH ume? (7) mAdhvAcArya 8. pramANanayatattvAlakAlaMkAra (8) pArthasArathi mizrA 9. syAdvAdarahasya (9) bhedAbhedasiddhi 10. tattvaviveka (10) anarpaNA pra.5 khAlI jagyA pUro. 1. saptabhaMgInA bhAMgAonA prakAra gaNIe to ---- thAya che. (1300, 1130, 130) 2. saptabhaMgInA pratyeka bhAMgAmAM sakalAdezane joDavAmAM Ave tyAre sAta ---- vAkya maLe che. (vidhi, naya, pramANa) 3. vikalAdeza ----- vAkya che. (vidhi, naya, pramANa) 4. advaitavAdI ---- ne ane bauddha ---- ne satya mAne che. (bhadAMza, abhedAMza, sarvAza) 5. mUlanayanI ---- saptabhaMgI che. (11, 21, 31) 6. virodhI dharmayugalonI ---- bhaMgI ja saMbhavI zake. (paMca, sapta, nava) 7. kAla, liMga, vibhaktinA bhedathI vastuno bheda ---- naya mAne che. (RjusUtra, zabda, samabhirUDha) 8. paTabhedapratiyogitAavacchedaka dharma ---- mAM rahe che. (ghaTa, paTa, ubhaya) 9. saptabhaMgInA ---- bhAMgA vastunI akhaMDa svarUpe pratIti karAve che. (3, 4, 5) noMdha :- prastuta anuprekSAnA uttaro mATe juo - bhAga 7, pariziSTa-17. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grah-afe haal zaza C ) -naya-pramANasApekSa bhedabhedasiddhi + dravyArthika naya nirUpaNa. naya-pramANasApekSa bhedabhedasiddhi + dravyArthika naya nirUpaNa. naya-pramANasApekSa bhedabhedasiddhi + dravyArthika naya nirUpaNa. mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI ma.sA. naya-pramANasApekSa bhedabhedasiddhi + dravyArthika naya nirUpaNa. vi AnuyogI mA-ko naya-pramAIiSeaoDhaoN karo -dravyArthikanayanirUpaNa Page #362 -------------------------------------------------------------------------- Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvA-guNa-paryAyanI zAsa kok-u dravyAnuyogaparAmarza: zAkhA-9 naya-pramANA'pekSabhedAbhedasiddhi -dravyArthikanayanirUpaNam Page #364 -------------------------------------------------------------------------- Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkhA - 5 naya-pramANA'pekSabhedAbhedasiddhi-dravyArthikanayanirUpaNam / zvetAmbarA'bhimatanayavicAra (5/1) pramANa-jayI Azritya utpAdAdivicAra (5/1) samyagekAntasya anekAntatA'virodhaH (5/1) yugapacchakti-lakSaNAprayogabhagatiH (5/1) lakSaNAniyAmakatattvatrayI (5/1) avaktavyazvarUpavicAra (5/1) vyaJjanAvRttivicAra (5/1) dravyAdiSu dravyArthikanayena bhedA'bhedanirUpaNam (5/2) dravyAdiSu paryAyArthikanayena bhedA'bhedanirUpaNam (5/3) __ zakti-lakSaNAnirNAyako gauNa-mukhyamaketau (5/4) naya-durnayavicAra (5/5-6) laukikasaketa-jayamaketavicAra (5/6) digambarA'bhimatanayavicAra (5/7) pratitantrasiddhAMtanirUpaNam (5/7) tarkA'dhyAtmaparibhASAbhyAM nayabhedadarzanam (5/8) dazaprakAreNa dravyArthanayanirUpaNam (5/9-19) (i) karmopAdhinirapekSazuddhadravyArthikaH nayaH (5/10) (ii) sattAgrAhakazuddhadravyArthikaH (5/11) (ii) bhedakalpanAnirapekSadravyArthikaH (5/12) (iv) karmopAdhimApekSA'zuddhadravyArthikA (5/13) (v) utpAda-vyayasApekSamattAgrAhakA'zuddhadravyArthikaH (5/14) (vi) bhedakalpanAmApekSA'zuddhadravyArthikaH (5/15) (vii) anvayadravyArthikaH (5/16) (viii) svadravyAdigrAhakadravyArthikaH (5/17) (ix) paradravyAdigrAhakadravyArthikaH (5/18) (x) paramabhAvagrAhakadravyArthikaH (5/19) Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 - TUMkasAra - .: zAkhA - 5 : ahIM naya ane pramANa vacce taphAvata batAvI padArthanA svarUpano vicAra karavAno che. pramANadaSTie mukhyavRttithI sarva padArtha trayAtmaka che. nayavAdIo mukhyavRttithI ane upacAravRttithI pratyeka padArthamAM ekIsAthe dravyAditrayAtmakatA jaNAve che. zAbdabodha ane Arthabodha - ema be bodha dvArA mokSamArgamAM preraka artha tAravI AgaLa vadhavuM. 5/1) dravyArthikanayathI apakArI jIvano potAnAthI abheda vicArI tenA pratye dveSa TALavo. potAnA saguNonI ane sukRtonI prazaMsA sAMbhaLI paryAyArthikanayamAnya bhedajJAnathI namratAdi guNo keLavavA. (5/2-3) AtmA = zAzvata caitanyatattva' - A artha mukhya karI rogAdi gauNa paryAyanI upekSA karavI. (54) bIjA nayonI upekSA karanAra naya durnaya che. tema parasparanI sahAyathI jIvanArA ApaNe anya pratye kRtajJatA, sahAyakatA na keLavIe to A nirapekSatA durnayasvarUpa ane durguNasvarUpa samajavI. (pa/pa) mATe naya, sunaya ane durnayane vicArI vaicArika udAratA, sahiSNutA, madhyasthatA keLavavI. (5/6) digaMbaramAM tarkanA AdhAre nava naya ane adhyAtmanA AdhAre traNa upanaya batAvela che. tarka padArthanA svarUpane spaSTa kare che ane adhyAtma AtmasvarUpane spaSTa kare che. tethI te paNa svIkArya che. (pa/7-8) karmopAdhizUnya zuddhadravyArthikanaya nirupAdhika AtmasvarUpane pragaTAvavAmAM madadarUpa che. pa9i) A naya saMsArI jIvane zuddharUpe jaNAve che. tethI ApaNuM zuddha svarUpa pragaTAvavA mATe prere che. (5/10) bIjo zuddhadravyArthikanaya sattAne mukhya banAvI utpAda-vyayane gauNa kare che. mATe te pugalamamatva, jIvaSa vagere doSathI choDAvI svasthatA, jIvamaitrI, nIDaratA vagere guNone apAve che. (5/11) trIjo zuddhadravyArthikanaya dravyane guNa-paryAyathI abhinna mAne che. te jIvane savikalpa dazAthI choDAvI nirvikalpa dazA tarapha AgaLa vadhAre che ane kevaLajJAna sudhI pahoMcADe che. (5/12) cotho azuddha dravyArthikanaya karmabhAvathI pariNamela jIvasvarUpane jaNAve che. te jIvane potAnA krodhAdi doSanA svIkAra mATe ane kSamApanA vagere guNo mATe sajja kare che. (5/13) pAMcamo azuddha dravyArthikanaya utpAda-vyayane sApekSa rahIne mukhyapaNe sattAne svIkAre che. tethI roga, puNya, pApane gauNa karI AtmalakSI sAdhanAmAM preraka bane che. (pa/14) bhedakalpanAsApekSa cho azuddha dravyArthikanaya potAnA guNa-paryAyone nirmaLa karavA prere che. (5/15) sAtamo anvayakAraka dravyArthikanaya guNamAM ane paryAyamAM dravyano anvaya kare che. dravya guNa-paryAyano svabhAva che' - AvuM te mAne che. te pratyeka guNa-paryAyamAM AtmasvabhAva vaNavA prere che. (5/16) AThamo dravyArthikanaya "ghaTa svadravyAdinI apekSAe sat che' - evuM mAne che. te saMpatti, dukAna vagerenA nAzamAM vibhAvadazAthI chUTavAnI vAta kare che. (pa/17) navamo dravyArthikanaya "padravyAdinI apekSAe padArtha sat nathI kahevAto' - tema mAne che. te pArakI sattA, saMpatti, svAthyane sAcavavAnI mathAmaNa karatA jIvane pApabaMdhathI bacAve che. (5/18) dasamo dravyArthikanaya jJAnasvarUpa AtmAne zuddha caitanya tarapha vadhavA prere che. (5/19) Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Iche. OM trayAtmakaH padArthaH / DhALa - 5 (Adi jiNaMda mayA karo - e dezI.) "hivaI pAMcamaI DhAlaI naya-pramANa viveka karaI chaI - eka aratha trayarUpa chaI, dekhu bhalaI pramANamAM re; mukhyavRtti-upacArathI, nayavAdI paNi jANaI re /pa/1il (55). gyAnadRSTi jaga dekhiI. AMkaNI. eka artha ghaTa-paTAdika jIva-ajIvAdika trayarUpa kahatAM dravya-guNa-paryAyarUpa chaI. je mATaI * dravyAnuyokAparAmarza * zAkhA - 5 sAmprataM naya-pramANaviveko vimRzyate - 'traye'ti / trayAtmako'rtha eko hi mukhyavRttyA prmaanntH| mukhyopacAravRttibhyAM jJAyate nayavAdinA / / 5/1 / / jagajjinoktarItyA re, jJAnadRSTyA vilokytaam|| dhruvpdm|| * dravyAnuyopirAmarzavA * prakRte daNDAnvayastvevam - 'eko hi arthaH trayAtmakaH' (evaM) pramANataH mukhyavRttyA jJAyate / nayavAdinA mukhyopacAravRttibhyAM (trayAtmakaH jJAyate) / / 5/1 / / (evaM) re ! jinoktarItyA jJAnadRSTyA jagad vilokyatAm / / dhruvapadam / / eko hi ghaTa-paTAdikaH jIvA'jIvAdikazca arthaH trayAtmakaH = dravya-guNa-paryAyAtmako bhavati, * dravyAnuyogaparAmarzakaNikA suvAsa pha avataraNikA :- have pAMcamI zAkhAmAM naya ane pramANa vacce viveka karI, te banne dRSTie padArthanuM svarUpa kevA prakAranuM che ? tenuM pratipAdana karavAmAM Ave che : # padArtha dravya-guNa-paryAyAtmaka che . zlokArtha :- "eka artha traNa svarUpe che' - A pramANe pramANane AzrayIne mukhyavRttithI jaNAya che. vA. jyAre nayavAdI dvArA mukhyavRttithI ane upacAravRttithI eka padArthamAM trayAtmakatA jaNAya che. pa/1) Ama bhagavAne batAvelI rIte jJAnadaSTithI jagatane juo. (dhruvapada) vyAkhyArthaghaTa-paTa vagere pratyeka laukika padArtha tathA jIva-ajIva vagere pratyeka lokottara padArtha traNa svarUpe che. arthAt pratyeka padArtha dravya-guNa-paryAya svarUpe hoya che. jema ke ghaTa vagere padArtha mATI T ko.(13)mAM "prathama zreSTha yugalAdharmanivAraka Adideva prathama tIrthaMkara pATha. * hivaI = have. AdhAragraMtha- jJAnavimalasUrikRta AnaMdaghanabAvIsIstabaka, jinarAjasUrikRta kusumAMjali, lAvaNyasamayakRta nemiraMgaranAkarachaMda. OM zAM.ma.mAM 'dekhyo, dekhya" pATha. ko.(4)mAM "dekho' pATha. ko.(7)no pATha lIdho che. je lA.(2)mAM "dravyarUpa paryAya chaI pATha. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pramANataH zaktyA tritayAtmakatApratipAdanam / ga ghaTAdika mRttikAdirUpaI dravya, ghaTAdirUpaI sajAtIyadravyaparyAya, rUpa-rasAghAtmakapaNaI guNa. ima jIvAjIvAdikamAM jANavuM. ehavuM (bhalaI) pramANaI = syAdvAdavacanaI dekha. je mATache te pramANaI = Raa saptabhaMgAtmakaOM trayarUpapaNuM mukhyarIti jANiI. - ghaTAdeH mRttikAdirUpeNa dravyAtmakatvAd, rUpa-rasAdimayatvena guNAtmakatvAt, ghaTAdirUpeNa ca ' mRdAdilakSaNasajAtIyadravyaparyAyAtmakatvAt / evaM jIvAderapi AtmatvAdirUpeNa dravyAtmakatA, rA jJAnAdiguNamayatvena guNAtmakatA, nR-nArakAdiparyAyatayA ca paryAyAtmakatA vijnyeyaa| ma idaJca dravya-guNa-paryAyAtmakatvaM pramANataH = sakalAdezasvabhAvazAlisaptabhaGgIlakSaNAnekAntavacanAd - mukhyavRttyA = zabdazaktyA = anupacAreNa jJAyate / ayaM bhAvaH - sakalAdezasvabhAvazAlisaptabhaGgyAM " prativAkyaM pramANavacanAtmakam / ata eva tasyAH syAdvAdarUpatA jnyaayte| prakRtasyAdvAdaH padArthasya ka dravyAtmakatAM guNamayatAM paryAyarUpatAM ca mukhyatayA jJApayati / ataH padArthaniSThasya dravyAtmakatAdeH vagere svarUpe dravyAtmaka che, rUpamaya-samaya Adi svarUpe hovAthI ghaTAdi padArtha guNAtmaka che tathA ghaTAdirUpe ghaTAdi padArtha mATIsvarUpa sajAtIya dravyanA paryAyAtmaka che. A ja rIte jIva vagere padArtha paNa Atmatva Adi svarUpe dravyAtmaka che. jJAnAdi guNamayarUpe hovAthI jIvAdi padArtha guNAtmaka che. tathA manuSya-nAraka Adi paryAyarUpa hovAthI jIvAdi padArtha paryAyAtmaka paNa che - tema jANavuM. Ama pratyeka padArtha dravya-guNa-paryAya svarUpa che - tema siddha thAya che. spaSTatA :- mATI dravya che. rUpa-rasa vagere guNa che. tathA ghaTAdi AkAra, paryAya che. ghaTa padArtha mATI svarUpe jaNAya che. mATe te dravyAtmaka che. ghaTa padArtha rUpamaya, rasamaya vagere svarUpe jaNAya che. mATe te guNAtmaka che. tathA kabugrIvAdimattva, pRthubuddhodarAdi AkAra, ghaTAkAra saMsthAna vagere svarUpe che ghaTa padArtha jaNAya che. tethI te paryAyAtmaka paNa che. A rIte jIvAdi padArthamAM paNa anusaMdhAna karavuM. mukhya vRttithI padArtha tritayAtmaka : pramANa che (phugga.) pratyeka padArthamAM rahela prastuta dravya-guNa-paryAyAtmakatA pramANanI apekSAe mukhyavRttithI rI jaNAya che. prastutamAM "pramANa' zabdano artha sakalAdeza svabhAvavALI saptabhaMgI svarUpa syAdvAdavacana (= anekAMtavacana) samajavuM. cothI zAkhAnA chellA (= caudamA) zlokamAM sakalAdeza svabhAvavALI saptabhaMgInA vAkyanuM svarUpa ApaNe vicArI gayA chIe. te saptabhaMgI syAdvAdavacanasvarUpa (= anekAMtavAkyAtmaka) che. tenI apekSAe vicAra karavAmAM Ave to koI paNa prakAranA upacAra-Aropa-samAropa vinA zabdagata zaktinA mAdhyamathI ja pratyeka padArthamAM dravya-guNa-paryAyAtmakatA jaNAya che. Azaya e che ke sakalAdezasvabhAvavALI saptabhaMgInA pratyeka vAkyo pramANavAkyasvarUpa che. AthI ja tene anekAMtavAda tarIke ke syAdvAdavacana svarUpe oLakhAvI zakAya che. prastuta anekAMtavAda padArthamAM dravyAtmaktA, guNAtmakatA ane paryAyAtmakatA - A traNeyane samAna svarUpe, mukhyarUpe jaNAve che. pramANano viSaya hovAthI padArthaniSTha dravyAtmakatA, guNAtmakatA ane paryAyAtmakatA aupacArika nathI paNa vAstavika che. tene jaNAvavAnI phU pustakomAM phakta "jIvAdikamAM pATha. ko.(13)mAM "ghaNA jIvAdikamAM" pATha. A pustakomAM "te' nathI. ko.(7)mAM che. AR Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 * nayato'rthanirUpaNam / nayavAdI je "ekAMzavAdI, te paNi mukhyavRtti anaI upacAraI eka artha nai viSaI trayarUpapaNuM sa jANaI. _ che. anaupacArikataiva / tatpratipAdikA zaktirhi zabdaniSThaiva / tayaiva zabdaH tattritayAtmakatAM prtipaadyti| tatazca lakSaNAmanAzrityaiva pramANavacanaM zaktyA padArthagatatritayAtmakatvagocaraM zAbdabodhaM jnytiiti| pa nayavAdinA = vikalAdezasvabhAvazAlisaptabhaGgIlakSaNasunayAtmaka-samyagekAntavAdinA mukhyopa- rA cAravRttibhyAM = mukhyavRttyA zabdazaktirUpayA upacAravRttyA ca lakSaNAdirUpayA ekasmin padArthe ma dravya-kuLa-paryAyAtmavaM jJAti ayamabhiprAyaH - caturthazAkhopadarzitavikalAdezAtmakanayasaptabhaGgyAH sapta vAkyAni sunayarUpANi, va vastusamagratvA'pratipAdane'pi vastugatadharmAntarA'napalApena vastvaMzagrAhakatayA vivakSitadharmavidhayA ka AMzikavastusvarUpapratipAdanAt / viSvagbhAve sunayAnAM pratyekam AMzikavastusvarUpabodhakatvaM samanvayabhAve rNi ca sakalAdezarUpatApattau samastavastugamakatvaM sammatam / tadidamabhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASye kA '"desagamagattaNAo gamaga cciya vatthuNo suyAi vv| savve samattagamagA kevalamiva sammabhAvammi / / " (vi. zakti (= mukhyavRtti) zabdamAM rahelI ja che. zabda potAnAmAM rahelI arthasvarUpa pratipAdaka zakti dvArA ja padArthanI uparokta tritayAtmakatAne spaSTapaNe jaNAve che. tethI lakSaNAno Azraya karyA vinA ja pramANavacana arthapratipAdaka zakti dvArA padArthamAM tritayAtmakatAno zAbdabodha karAve che. 6 zakti-lakSaNA dvArA padArthamAM tritayAtmakatAnuM bhAna : naya 4 (naya.) vikalAdezasvabhAvavALI saptabhaMgI sunaya che. vastunuM AMzika svarUpa batAvavAnA lIdhe sunaya samyaguekAMta svarUpa che. AvA ekAMtane batAvanArA nayavAdI zabdazaktisvarUpa mukhyavRttithI ane lakSaNA vagere svarUpa upacAravRttithI pratyeka padArthamAM dravyAtmakatA, guNAtmakatA ane paryAyAtmakatA jaNAve che. / anekAnta = sacagaekAntasamanvaya / (sA) ahIM abhiprAya A che ke - cothI zAkhAmAM vikalAdezasvabhAvavALI saptabhaMgIne nayasaptabhaMgI, tarIke vicArI gayA. nayasaptabhaMgInA sAteya vAkyo sunayasvarUpa che. vastunI anaMtadharmAtmakatA svarUpa nA samagratA na jaNAvavAnA lIdhe nayasaptabhaMgInA sAteya vAkyo pramANa svarUpa nathI banatA, paraMtu vastugata . anya guNadharmono apalApa karyA vinA vastunA eka aMzanA grAhaka-bodhaka bane che. tethI te potAnA vivakSita guNadharmarUpe vastunA AMzika svarUpanuM pratipAdana kare che. tethI ja te sAteya vAkyo sunayasvarUpa bane che. sunayo chUTA-chUTA hoya to te dareka vastunA AMzika svarUpano bodha karAve che. tathA te tamAmano samanvaya karavAmAM Ave to sakalAdeza svarUpa banIne te vastunA saMpUrNa svarUpano bodha karAve che. A mujaba jainAcAryone saMmata che. A ja abhiprAyathI zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che. ke "zrutajJAna vagerenI jema sunayo vastunA amuka aMzanA bodhaka hovAthI AMzika vastusvarUpanA bodhaka ja che. tathA jo te tamAma sunayono samanvaya karavAmAM Ave to kevalajJAnanI - ko.(12)mAM "ekAMtavAdI' pATha. 1.teza mistrI ane jaiva vastunaH kRtAHi phuvA sarve sastImA: vamiva samAnA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 568 ____ sunayasya dezagamakatve'pi sarvagamakatvam / A.bhA.2268) ityuktam / tatazcA'tra vikalAdezAtmakAnAM sunayavAkyAnAM mukhyavRttyA vastvaMzaya gamakatvamanAvilam / ataH vikalAdezAtmakasaptabhaGgIvAkyAni pratisvaM samyagekAntavacanarUpANi, samyagekAntapratipAdanAt / tatazca mukhyarUpeNa svAbhimatavastvaMzapratipAdane gauNarUpeNa vastugatAnyadharma" pratipAdakatvaM sunayavAkyeSu boddhavyam / tathAhi - dravyArthikanayavAdinA mukhyavRttyA vastuno dravyAtmakatA gauNavRttyA ca guNa-paryAyAtmakatA za pratipAdyate jJAyate ca / azuddhaparyAyArthikanayavAdinA tu mukhyavRttyA vastuno guNAtmakatA gauNavRttyA tu dravyAtmakatA paryAyAtmakatA ca pratipAdyate jJAyate ca / paraM zuddhaparyAyArthikanayavAdinA mukhyavRttyA - paryAyAtmakatA gauNavRttyA tu dravyAtmakatA guNAtmakatA ca pratipAdyate jJAyate ca / paryAyavizeSasvarUpa syApi guNasya yAvaddavyabhAvitvena mukhyavRttyA azuddhaparyAyArthikanayagrAhyatA, yAvaddavyabhAvitve'pi kA dravyAnAtmakatayA na guNasya mukhyavRttyA drvyaarthikgraahytaa| paryAyasya tu ayAvadravyabhAvitvena mukhyavRttyA zuddhaparyAyArthikanayagrAhyatetyavadheyam / jema te vastunA samastasvarUpanA jJApaka bane che." tethI prastutamAM nirvivAdapaNe siddha thAya che ke vikalAdezAtmaka sunayavAkyo mukhyavRttithI = padazaktithI vastunA vivakSita aMzano bodha karAve che. tethI ja A prastuta sunaya vAkya samyagu ekAMtanuM pratipAdana kare che. tethI vikalAdezasvabhAvavALI saptabhaMgInA sAte ya vAkyo samyaguM ekAMtavacana svarUpa che. tethI potAnA abhimata aMzanuM vastumAM mukhyarUpe pratipAdana karatI vakhate te sunayavAkyo vastugata anya guNadharmonuM gauNarUpe pratipAdana kare che. matalaba ke sunayAtmaka vacano zabdaniSTa zakti dvArA potAnA abhimata aMzanuM vastumAM pratipAdana zuM karatI vakhate lakSaNA dvArA vastugata anya avivaNita guNadharmonuM pratipAdana kare che. dravyArthikAdimate vastu svarUpano vimarza ja A. (tathAdi.) te A rIte - dravyAstikanaya vastumAM dravyAtmakatAnuM mukhyavRttithI ane guNAtmakatAnuM tathA Saa paryAyAtmakatAnuM gauravRttithI pratipAdana kare che. tathA te rIte vastunuM svarUpa tenA dvArA jaNAya che. jyAre azuddha paryAyArthikanaya vastumAM guNAtmakatAnuM mukhyavRttithI ane paryAyAtmakatAnuM tathA dravyAtmakatAnuM gauravRttithI pratipAdana kare che. temaja te rIte vastunuM svarUpa jaNAya che. paraMtu zuddhaparyAyArthikanaya to mukhyavRttithI = zabdazaktithI vastumAM paryAyAtmakatAnuM tathA gauNavRttithI = lakSaNAthI dravyAtmakatAnuM ane guNAtmakatAnuM pratipAdana kare che. temaja te rIte vastunuM svarUpa jaNAya che. jo ke guNa paramArthathI paryAyavizeSasvarUpa ja che to paNa te kAdAcika nathI paraMtu yAvadravyabhAvI che, sthAyI che. tethI mukhyavRttithI azuddhaparyAyArthikanayano viSaya che. tathA yAvadravyabhAvI = sthAyI hovA chatAM paNa guNa dravyAtmaka nathI, dravyabhinna che. tethI mukhyavRttithI = zabdazaktithI guNa dravyArthikanayano viSaya banato nathI. jyAre paryAya to yAvadravyabhAvI = sthAyI nathI. paraMtu kadAcitya che. tethI mukhya vRttithI paryAya e zuddhaparyAyArthika nayano viSaya che. A rIte viSayavibhAgapUrvaka vAcakavarge gauNamukhyabhAve nayamaMtavyane khyAlamAM rAkhavuM. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 ekataradharmapratipAdane jayantabhaTTasammatiH / 569 yadyapi nayavAdInai ekAMzavacanaI zakti eka ja artha kahiche to paNi lakSaNArUpa upacAraI bIjA be artha paNi jANiI. "ekadA vRttiya na hoI" e paNi taMta nathI; ___ yadyapi nayavAdinA vastugataikAMzapratipAdakavacanataH zaktyA = mukhyavRttyA tu eka eva padArthaH pa kathyate / taduktaM jayantabhaTTena api nyAyamaJjaryAM "zabdo hi anekadharmake dharmiNi ekataradharmAvadhAraNA'bhyupAyo bhavati" (nyA.ma.bhAga-2/pR.100) iti / tathApi lakSaNayA = upacAravRttyA anye'pi vastvaMzA jJAyante pratipAdyante caiva, mukhyArthaikAntabAdhena rUDhito lakSaNAyA labdhAvasaratvAt / taduktaM sAhityadarpaNe "mukhyArthabAdhe ma tadyukto yayA'nyo'rthaH pratIyate / rUDheH prayojanAd vA'sau lakSaNA zaktirarpitA / / " (sA.da.2/13) iti| rsa __"svAbhidheyA'vinAbhUtapratIte vastuni kvacit / zabdavyApAravizrAntihetutA lakSaNocyate / / " (bhA.pra. 6/264) iti tu bhAvaprakAzane zAradAtanayaH / na caikadA zakti-lakSaNobhayavidhavRttipravRttirna sambhavet, 'gaGgAyAM matsya' ityatra gaGgApadazaktyA rNi () jo ke nayavAdI mANasa vastugata eka aMzanuM pratipAdana karanAra vacananI apekSAe zaktithI (= mukhyavRttithI) to eka ja padArthane jaNAve che. tethI ja jayaMtabhaTTe paNa nyAyamaMjarImAM jaNAvela che ke "vastumAM aneka guNadharmo rahelA hoya che. temAMthI koI ekAda guNadharmane mukhyarUpe jaNAvavAnuM kAma zabda kare che." tema chatAM lakSaNAsvarUpa upacAravRttithI = gauravRttithI vastugata anya aMzo paNa te nayavacanathI jaNAya ja che ane tenuM pratipAdana paNa thAya ja che. AnuM kAraNa e che ke vastune nayapratipAdita mukhyArthasvarUpe ja ekAMte = sarvathA mAnavAmAM Ave to te bAdhita thAya che. kema ke nayAntarasaMmata anya aMza paNa vivakSita vastumAM hoya ja che. AthI rUDhivaza lakSaNAnI pravRtti thavI | e paNa ahIM avasarocita ja che. A aMge sAhityadarpaNamAM jaNAvela che ke "zabdanI abhidhA zakti dvArA je arthano bodha karAvavAmAM Ave te mukhyArtha kahevAya. A mukhArthano bAdha thAya tyAre rUDhithI CTii. (prasiddhithI) athavA vizeSa prakAranA prayojanathI, mukhyArthathI saMbaddha anya arthanuM jJAna je kalpita zakti dvArA thAya tene lakSaNA kahevAya che." lakSaNA nAmanI zabdagata bIjI zakti alaMkArazAstraniSNAtonA mate arpita = asvAbhAvika che, aupacArika che. A rIte "zakti ane lakSaNA dvArA sunayavacana mukhya-gauNabhAve ekIsAthe vastugata tritayAtmakatAnuM pratipAdana kare che' - tevuM siddha thAya che. (svA.) bhAvaprakAzanamAM zAradAtanaya to ema jaNAve che ke "zabda jo potAnA abhidheyArthanI sAthe ja rahenArI prasiddha koIka vastune jaNAvavAne vize aTakI jAya to arthaprakAzaka zabdavyApAranA vizrAmanI tevI hetutA ja lakSaNA kahevAya che." zaMkA :- (ra ghe) zabdanI zakti nAmanI vRtti ane lakSaNA nAmanI vRtti - Ama banne prakAranI zabdavRttinI ekIsAthe pravRtti kevI rIte thaI zake ? matalaba ke zakti nAmanI mukhyavRtti dvArA zabda amuka prakAranA arthanuM pratipAdana kare te samaye lakSaNA nAmanI zabdagata jaghanyavRtti = gauNavRtti koI * taMta = khAsa siddhAnta. juo - bhagavadgomaMDala - bhAga-4/pR.4049. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 / 'gaGgAyAM matsya-ghoSau' iti vAkyArthavimarza: 2 za " yAM matsya-dho' ityAdi sthAni* je mATai ra vRtti paNi mAnI chai. e jalapravAhavizeSapratipAdane lakSaNayA taTabodhAnudayAt, 'gaGgAyAM ghoSa' ityatra ca gaGgApadena lakSaNayA tIrabodhe zaktyA jalapravAhavizeSagocarabodhA'nudayAditi prasiddheriti vAcyam, 'gaGgAyAM matsya-ghoSau' ityAdisthale yugapat padazakti-lakSaNAsvarUpavRttidvayasyA'pi pravRtterabhyuna pagamAt; gaGgApadena zakyArthasyaiva bodhane tatra ghoSAnvayabAdhena zAbdabodhAnApatteH, lakSyArthasyaiva za jJApane matsyAnvayabAdhena akhaNDazAbdabodhAnApatteH / krameNa tadubhayabodhe tu yugapadubhayArthabodhanatAtparyake nirvAhA'sambhavAt / tatazca yugapad vRttidvayapravRttyA zakyArtha-lakSyArthagocaraH zAbdabodhaH AvazyakaH / paNa arthanuM pratipAdana karavA mATe sAmarthya dharAvatI nathI. jema ke "inyAM maca' A vAkyamAM "gaMgApada svaniSTha mukhyavRtti = zakti dvArA viziSTa jaLapravAhanuM pratipAdana karatuM hovAthI te samaye te "gaMgA'pada lakSaNAsvarUpa jaghanya vRtti dvArA gaMgAtIrano ke tIrano (= kinArAno) bodha karAvavA mATe asamartha che. tathA "yAM ghoSa' - A vAkyamAM rahela "gaMgA'pada lakSaNA nAmanI jaghanya vRtti dvArA gaMgAtaTano bodha karAve che tyAre zakti nAmanI mukhyavRtti dvArA te "gaMgA'pada viziSTa jaLapravAha svarUpa gaMgA padArthano (= zakyArthano) bodha karAvavA mATe asamartha che. A vAta sarvajanavidita che. tethI nayavAkya zakti nAmanI mukhyavRtti dvArA potAnA abhipreta aMzanuM jyAre pratipAdana kare tyAre lakSaNo dvArA vastugata anya avivakSita aMzonuM gauNarUpe pratipAdana thavuM zakya nathI. ekIsAthe zakti-lakSaNAnI pravRtti mAnya nA samAdhAna :- (1) uparokta zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke "jayAM matsya' - vAkyamAM zakti e dvArA viziSTa jaLapravAhano bodha ane "TyAM poSa' - vAkyamAM lakSaNo dvArA gaMgAtaTano bodha thavA L chatAM paNa "TTlAM matsya-ghoSa ... ityAdi vAkyamAM to ekIsAthe "gaMgA' padanI zakti ane lakSaNA . banne vRttinI pravRtti paNa mAnya che. Azaya e che ke uparokta vAkyamAM "gaMgA" pada svakIya zakti nAmanI mukhyavRtti dvArA viziSTa jaLapravAhasvarUpa zakyArthano ja jo zAbdabodha karAve to "gaMgA' padanA zakyArthamAM "masya' padArthano anvaya saMbhavita hovA chatAM ghoSa padArthano anvaya bAdhita banavAthI zAbdabodha thaI nahi zake. tathA jo uparokta vAkyamAM "gaMgA' pada svakIya lakSaNA nAmanI jaghanya vRttithI gaMgAtaTa svarUpa lakSyArthano bodha karAve to "gaMgA' padanA lakSyArthamAM "ghoSa' padArthano anvaya abAdhita hovA chatAM paNa temAM "masya' padArthano anvaya bAdhita hovAthI akhaMDa zAbdabodha zrotAne thaI nahi zake. kramazaH zakyArthano ane lakSyArthano bodha mAnavAmAM Ave to yugapata ubhaya arthano bodha karAvavAnuM vaktAnuM je tAtparya che teno nirvAha nahi thaI zake. mATe AvA sthaLe phakta zakti dvArA ke kevala lakSaNA dvArA ke kramika zakti-lakSaNA ubhaya dvArA arthabodha mAnavAnA badale ekIsAthe zakti ane lakSaNA banne vRttithI "gaMgA' padanA zakyArthano ane lakSyArthIno zAbdabodha mAnavo jarUrI che. "jyAre zabdanA mukhArthanA anvayano bAdha hoya ane lakSaNA karavAnuM nimitta ane prayojana vidyamAna ...1 cihnadrayamadhyavartI pATha lA. (2)mAM nathI. * ko.(12+13)mAM "sthali pATha. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 571 pa/1 * gauNapadArthapratipAdanam / prakRte mukhyArthAnvayabAdhAd naikaTyAdilakSaNe nimitte zaitya-pAvanatvAdiprabodhanalakSaNe prayojane ca e sati bhedAbhedAbhyAmAropite gaGgApadalakSyArthe gaGgAtIre ghoSasyAnvayAd gaGgApadazakyArthe ca / jalapravAhavizeSe matsyasyAnvayAt prakRtaH yugapadubhayArthA'vagAhI zAbdabodhaH snggcchte|| rtana "mudyatve prAthamiddhiviSayam, jAvaM pAzcAtyavRddhiviSayam" (pa...tu.04/g.16) { iti nAgezabhaTTakRtasya paribhASenduzekharasya vAkyArthacandrikA'bhidhAnAyAM vRttau harizAstriNA yaduktaM tad / nirastam, yugapadvRttidvayapravRttau 'gaGgAyAM mastya-ghoSau' ityAdau bodhagatapUrvottarabhAgA'sambhavena jalapravAhavizeSa-tIrayoH mukhy-gaunnbhaave'vyaaptyaaptteH| tatazcA'tra bhedA'bhedAbhyAmAropitasya gaGgAtIrasya lakSyatayA gauNatA, jalapravAhavizeSasya ca zakyatayA mukhytaa'vseyaa| hoya tyAre bhedabhedasaMbaMdhathI zabdano lakSyArtha svIkAravAmAM Ave che' - A pramANeno niyama zabdazAstraniSNAtoe svIkArela che. (pra.) prastutamAM "gaMgA" padanA mukhyArthamAM "ghoSa' padArthano anvaya bAdhita che. tathA ghoSane jaNAvavAnuM nimitta = naikaTya Adi paNa hAjara che. tathA zaitya, pAvanatva Adine prakRSTa rIte jaNAvavAnuM prayojana paNa vidyamAna che. mATe "gaMgA" padanA zakyArtha = viziSTa jaLapravAha ane lakSyArtha = gaMgAtaTa vacce rahelA bhedabhedasaMbaMdhane laIne jemAM "gaMgA" padArtha Aropita karavAmAM Ave che tevA gaMgAtIrasvarUpa gaMgA" padanA lakSyArthamAM ghoSa padArthano anvaya karavAmAM Ave che. tathA "gaMgA' padanA zakyAsvarUpa viziSTa jaLapravAhamAM "masya' padArthano anvaya karavAmAM Ave che. A rIte prastuta vAkyamAM "gaMgA' padanI zakti ane lakSaNA nAmanI banne vRttionI pravRtti ekIsAthe thavA dvArA yugapat banne arthanuM avagAhana karanAra prastuta prasiddha zAbdabodha saMgata thAya che. A paribhASenduzekhara vyAkhyAnI samAlocanA (tena) nAgezabhaTTa vaiyAkaraNe racela paribhASabduzekhara grantha upara harizAstrIe vAkyArthacandrikA paNa nAmanI vyAkhyA racela che. temAM jaNAvela che ke "zAbdabodhamAM je artha prAthamika buddhino viSaya bane ! te mukhya artha kahevAya tathA uttarakAlIna buddhino je viSaya bane te gauNa artha kahevAya." paraMtu A mAnyatAnuM nirAkaraNa uparokta carcA dvArA thaI jAya che. kema ke upara jaNAvI gayA te mujaba "jayAM masya-ghoSa" ItyAdi sthaLe zabdanI zakti ane lakSaNo - A banne vRttinI ekIsAthe pravRtti thatAM gaMgA'padathI jalapravAhavizeSa ane gaMgAtIra - A banne arthanI ekIsAthe zAbdabodhamAM upasthiti thavAthI pUrvottarabhAva ja saMbhavato nathI. tethI uparokta sthaLe jalapravAhavizeSamAM mukhyatAnI ane gaMgAtImAM gauNatAnI avyAptinI Apatti Avaze. tethI tevA prakAranI mukhyatA ke gauNatA mAnya karI na zakAya. prastutamAM jainamate gaMgApadanA zakyArthamAM bhedabhedasaMbaMdhathI Aropita gaMgAtIranI upasthiti "gaMgA"padanI lakSaNA nAmanI gauravRttithI thAya che. Ama gaMgAtIra lakSyArtha hovAthI "gaMgA'padano gauNa artha bane che. tathA viziSTa jaLapravAhanI upasthiti "gaMgA'padanI zakti nAmanI mukhyavRttithI thAya che. Ama viziSTa jaLapravAha zakyArtha hovAthI "gaMgA'padano mukhya artha bane che - Ama samajavuM. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e 572 0 prayojanAdyanusAreNa lakSaNA'bhyupagamaH / taduktaM hemacandrasUribhirapi kAvyAnuzAsane "mukhyArthabAdhe nimitte prayojane ca bhedAbhedAbhyAmAropito :" (A.na.9/97) rUktiA ____ atha 'gaGgAyAM matsya-ghoSau' ityatra ghoSapadasyaivA'stu makarAdyarthe lakSaNA, 'viziSTajalapravAhaniSThau matsya-makarau' iti zAbdabodhodayena yugapad gaGgApadavRttidvayapravRtteranAvazyakatvAt, gaGgApadazakyArthe A lakSaNAniyAmaka traNa tatva para - () amArI uparokta vAtamAM pUrvAcAryanI paNa saMmati maLe che. kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUrijIe paNa kAvyAnuzAsanamAM lakSyArthInI oLakhANa ApatA jaNAvela che ke "zabdanA mukhyarthano = zakyArthano svIkAra karavAmAM bAdha = anvayabAdha thato hoya tathA lakSaNA karavAnuM nimitta ane prayojana vidyamAna hoya tyAre bhedabhedasaMbaMdhathI zakyArthamAM Aropita evo lakSyArtha gauNa padArtha svarUpe oLakhAya che." spaSTatA :- (1) zakyArthano svIkAra karavA jatAM temAM vAkyagata anya padanA arthano anvaya bAdhita hoya to tevA sthaLe zakyArthIne pakaDI rAkhavAthI zAbdabodha ja thaI zakato nathI. tethI tevA sthaLe zaktinA badale zabdanI lakSaNA nAmanI gauNavRtti zrotAne arthabodha karAvavA mATe pravarte che. (2) je arthamAM zabdanI lakSaNA karavI abhipreta hoya temAM lakSaNA karavAnuM koI bIja = nimitta tathA prayojana hovuM paNa jarUrI che. jema ke "yAM ghoSA' sthaLamAM "gaMgA padanI lakSaNA gaMgAtaTamAM karavAnuM nimitta che - "gaMgA' A padanA mukhyArthanuM sAnnidhya. viziSTa jaLapravAha svarUpa zakyArtha ane gaMgAtaTa svarUpa lakSyArtha ekabIjAnI A atyaMta najIka che. mATe te bannemAM kathaMcita bhedAbheda paNa che. A nimittane laIne "gaMgA padanI gaMgAtaTamAM vA lakSaNA karavAmAM Ave che. (3) tema ja "gaMgA' padanI lakSaNA gaMgAtaTamAM karavAnuM prayojana che - zaitya, pAvanatva Adi guNadharmonI ghoSamAM pratIti karAvavI. (A vAta chaThThI zAkhAnA AThamA zlokamAM paNa sa jaNAvavAmAM Avaze.) mATe vaktA "taTe ghoSa' ke "taTe ghoSa" evuM bolavAne badale "TyAM poSa?' AvA vAkyano prayoga kare che. A rIte zakyArthano bAdha, lakSaNAnuM nimitta ane lakSaNAnuM prayojana hovAthI bhedabhedasaMbaMdhathI zakyArthamAM Aropita evA lakSyArthanuM gauNarUpe bhAna "ITyAM poSa: vageremAM thAya che. tathA "yAM mI-popo" vAkyamAM "gaMgA' padanI zakti dvArA viziSTajaLapravAhasvarUpa zakyArthano ane lakSaNA dvArA gaMgAtaTasvarUpa lakSyArthano ekIsAthe bodha thAya che. - A "gaMgA'padanA badale "ghoSa'padanI lakSaNA : AzaMkA che. tarka :- (atha.) " TyAM mI-ghoDo' sthaLamAM "gaMgA' padanI zakti ane lakSaNA nAmanI banne vRttinI ekIsAthe pravRtti mAnavAnA badale "gaMgA' padanI zaktinI ja pravRtti svIkArI "ghoSa' padanI magara arthamAM lakSaNA zA mATe na karavI ? matalaba ke "gaMgA' pada ane "masya' padanI zakti nAmanI vRtti ane "poSa' padanI lakSaNA nAmanI vRtti svIkArIne "viziSTaoNktapravAhanI matsya-maro" A pramANeno zAbdabodha zA mATe mAnya na karavo? kAraNa ke AvuM mAnavAmAM traNe ya padanI eka eka vRtti ja ekIsAthe pravarte che. jyAre tame je rIte arthaghaTana karo cho temAM eka ja "gaMgA" padanI zakti ane lakSaNA nAmanI banne vRttinI ekIsAthe pravRtti mAnya karavI paDe che. tethI "gaMgA' padanA lakSyArtha tarIke gaMgAtaTano svIkAra karavAnA badale "ghoSa' padanA lakSyArtha tarIke "magara' arthano svIkAra karavo vyAjabI che. kema ke Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 yugapadvRttidvayapravRttimImAMsA / 573 saMyogasambandhena matsya-makarAnvayA'bAdhAditi cet ? na, ziSTaiH tathAnabhyupagamAt / na hyatra gaGgApadazakyArthe eva saMyogena ghoSapadalakSyArthamakara / -matsyapadazakyArthamInayoranvayaH kaizcidapyaGgIkriyate, prayojanavirahAt, tAtparyabAdhAcca / tatazcaikapadasya yugapadvRttidvayapravRttiranAvilaiveti / taduktaM tattvacintAmaNau gaGgezena api "gaGgAyAM jalaM ghoSazca tiSThatItyatra gaGgApadasya yugapatpravAha za -tIrayoH tAtparyagrahe tayoH dvayoH api ekadA upasthitau jala-ghoSayoH ekadA eva anvybodhH| na ca ka yugapadvRttidvayApattiH, iSTatvAd" (ta.ci.zabdakhaNDa-tAtparyavAda-pR.337) iti / "mukhyArthAnubhavasAmagrI : viziSTajaLapravAha svarUpa "gaMgApadanA zakyArthamAM magarano ane mAchalAno saMyogasaMbaMdhathI anvaya karavAmAM koI bAdha Avato nathI. AthI "ghoSa:' padanI lakSaNA karavI amane vyAjabI lAge che. ja "ghoSa' padanI lakSaNA amAnyaH samAdhAna che tathya :- (1) tamArI vAtamAM tarka che paNa tathya nathI. kAraNa ke "gaMgA' padanA zakyArthasvarUpa viziSTajaLapravAhamAM ja "ghoSa' padanA lakSyArtha magarano tathA "alya' padanA zakyArtha mAchalAno saMyogasaMbaMdhathI anvaya karavAnI pravRtti koI paNa ziSTa vidvAnane mAnya nathI. vaLI, "ghoSa' padanI "magara arthamAM lakSaNA karavAnuM koI prayojana paNa rahetuM nathI. tathA " jayAM matsya-dhoSo" vAkyamAM "ghoSa' padanI magara' arthamAM lakSaNA karavAmAM Ave to vaktAnuM tAtparya paNa bAdhita thAya che. tethI uparokta sthaLe "magara' arthamAM "ghoSa:' padanI lakSaNA karavAnA badale "gaMgAtaTa' arthamAM "gaMgA' padanI lakSaNA karIne temAM "ghoSa:' padanA zakyArthano saMyogasaMbaMdhathI anvaya ane viziSTajaLapravAha svarUpa arthamAM "gaMgA'. padanI zaktithI pravRtti mAnIne temAM 'ci padanA zakyAtheno saMyogasaMbaMdhathI anvaya karavo vyAjabI ! che. tethI ekIsAthe eka padanI zakti ane lakSaNA banne vRttinI pravRtti mAnavAmAM doSa nathI. va! ja niprayojana ke tAtparyabAdhaka lakSaNA amAnya che spATA :- "jayAM matsya-dhopI' sthaLamAM "poSa:' padanI "magara arthamAM lakSaNA karavAnI pAchaLa che tathAvidha koI prayojana vidyamAna nathI. niprayojana lakSaNAne vidvAno svIkAratA nathI. kAraNa ke lakSaNA zabdanI jaghanyavRtti che. vaLI, "ghoSa' padanI magara arthamAM lakSaNA karavAmAM vaktAnA abhiprAyane = tAtparyane paNa kSati pahoMce che. tAtparyane anurUpatti to lakSaNAne pravartAve che. tethI tAtparyanI asaMgati thAya te rIte to lakSaNAno udbhava ja kaI rIte thaI zake ? AthI "gaMgA' padanI zakti ane lakSaNA nAmanI dvividha vRttinI ekIsAthe pravRtti svIkAravI jarUrI che. (6) tattvaciMtAmaNinA zabdakhaMDamAM tAtpardhavAdamAM gaMgezajIe paNa jaNAvela che ke "gaMgAmAM pANI ane ghoSa che - A sthaLe "gaMgA' padanuM tAtparya ekIsAthe pravAha ane kinArA arthamAM jaNAya tyAre te banneya arthanI upasthiti (= buddhi) thatAM ekIsAthe pravAha ane kinArA svarUpa arthano gaMgApadathI anvayabodha = zAbda thAya che. ekIsAthe zabdanI zakti ane lakSaNA nAmanI banne vRttinuM jJAna zAbdabodhajanaka banavAnI Apatti aniSTa nathI paNa ISTa che." "yugapata vRttiya pravRtti ISTa hovAnuM Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 * sunayasya anantadharmAtmakavastubodhakatvam / rI, IhAM paNi mukhya amukhyapaNaI anaMtadharmAtmaka vastu jaNAvavAnAM prayojanaI eka naya zabdanI ga 2 vRtti mAnatAM virodha nathI. TT -lakSyArthAnubhavasAmagryoH satpratipakSavat parasparavirodhitce mAnAbhAvAd" (ta.ci.za.kha.pR.337 vR.) iti ___tattvacintAmaNirahasyavRttau mathurAnAthaH / tathaivehA'pi vivakSitA'vivakSitA'nantadharmAtmakavastupratipAdanaprayojanavazata ekanayazabdasya zakti m -lakSaNAtmakayoH mukhyA'mukhyavRttyoH yugptprvRttybhyupgme'virodhH| zaktyaiva nayavacanasya vastupratirza pAdakatve zabdAtmakasya nayasya zaktyA vastugataikAMzapratipAdakatvena zabdazaktyA kenA'pi sunayena 1. anantadharmAtmakatvena rUpeNa vastupratipAdanA'sambhavAt / paraM pratyekaM sunayeSu gauNa-mukhyabhAvena vastugata vivakSitA'vivakSitAnantadharmapratipAdakatA jinapravacanavedinAM viditaiva / tadarthaM yugapat zakti-lakSaNopaNa bhayavRttyoH pravRttyaGgIkAre ko virodhaH? kA nanu mukhya lakSyobhayapare 'gaGgAyAM matsya-ghoSau' ityAdau gaGgAdipade sakRduccarite ekdaakAraNa e che ke satpatipakSasthale be hetumAM jema paraspara virodha che, tema mukhyArthanA = zakyArthanA anubhavanI sAmagrI ane lakSyArthanA anubhavanI (= zAbdabodhanI) sAmagrI vacce paraspara virodha mAnavAmAM koI pramANa nathI." A mujaba tattvaciMtAmaNirahasyavRttimAM mathurAnAthe jaNAvela che. yugapat vRddhicajanya anaMtadharmAtmakatAbodha , (taLe.) je rIte "yAM maca-dhopI' sthaLamAM eka ja "gaMgA' padanI zakti ane lakSaNA nAmanI banne prakAranI vRttinI ekIsAthe pravRtti svIkAravAmAM Ave che, te ja rIte "eka nayamAM zabdanI zakti = mukhyavRtti ane lakSaNA = gauNavRtti - A bannenI ekIsAthe pravRtti thAya che? - tevuM svIkAravAmAM sa virodha nathI. kAraNa ke pratyeka vastu anaMtadharmAtmaka che. tathA anaMtadharmAtmaka vastunuM mukhya-gauNabhAve pratipAdana karavAnuM prayojana sunayamAM raheluM che. jo naya zabdanI zakti dvArA ja vastunuM pratipAdana va! kare to koI paNa naya zabdaniSTha zakti dvArA anaMtadharmAtmatvarUpe koI paNa vastunuM pratipAdana kare - tevuM saMbhavita ja nahi bane. kAraNa ke zabdAtmaka naya to zakti dvArA vastunA sarvAzanuM pratipAdaka sa nathI paraMtu ekAMzanuM ja pratipAdaka che. tethI jo vacanAtmaka naya zakti ane lakSaNo dvArA ekasAthe vastunuM svarUpa na batAve to vastunI samagratAnuM nahi paNa AMzikatAnuM ja zrotAne sunaya dvArA bhAna thaI zakaze. paraMtu pratyeka sunaya paNa mukhya-gauNabhAve vastumAM rahela vivakSita-avivakSita anaMta guNadharmonuM yugapata pratipAdana kare che. A vAta jaina vidvAnone mAnya che. AthI sunaya dvArA mukhya-gauNabhAve vastugata anaMtadharmAtmakatAno zrotAne bodha karAvavA mATe ekIsAthe zabdanI zakti ane lakSaNA nAmanI ubhaya vRttinI pravRtti svIkAravAmAM kayo virodha hoI zake ? koI nahi. taiyAyika :- (nanu) "nAyAM maca-poSI - A vAkyamAM "gaMgA" pada zakti ane lakSaNA dvivadha vRtti dvArA arthabodha karAvavAmAM tatpara hovA chatAM eka ja vakhata tenuM uccAraNa karavAmAM Avela che. .. cihnadrayamadhyavartI pATha lA.(2)mAM nathI. ka. ko.(7)mAM "amukhya pada nathI. Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ' 0 AvRttyA arthadvayapratipAdanavicAraH / athavA nayAtmaka zAstraI kramikavAkyadvayaI paNi e artha jaNAviyaI. ja 'nekArthatAtparyagrahe'pi naikadobhayorbodhaH kintu AvRttyaiva / ata eva tatra vAkyabhedavyavahAraH saGgacchate ... (aSTasadasvItA-vivara -1/06) rUti vet ? tarhi 'sakRduccaritaM padaM sakRdevArthaM gamayatI'ti nyAyena sunayAtmakAt zAstrAd dviH AvRttyA rA zakti-lakSaNAbhyAM kramikavAkyadvayenA'pi zakyArtha-lakSyArthabhAnasambhavAt / na hItthaM kramikavAkyadvayenA'pi ma sunayavacanAt zakyArtha-lakSyArthabhAne ko'pi virodhH| prathamaM sunayavAkyaM zaktyA vivakSitavastvaMzaM / pratipAdayati tataH AvRttyA lakSaNayA vastugatA'vivakSitAMzAn prarUpayatItyabhyupagame na kamapi / virodhaM pshyaamH| tathAhi - (1) dravyArthikanayavAkyaM zaktyA prathamaM vastuno dravyAtmakatAM pratipAdayati / taduttaram Ni tethI ekIsAthe zakyArtha ane lakSyArtha ema ubhayano bodha karAvavAnuM vaktAnuM tAtparya zrotAne khyAlamAM hovA chatAM paNa ekIsAthe banne arthano bodha nahi thAya paraMtu tyAM "gaMgA' padanuM punarAvartana karavuM paDaze. Ama gaMgApadanI punarAvRtti dvArA ja tyAM kramazaH zakyArthano ane lakSyArthano bodha thaze. - eka vAra bolAyela "gaMgA' padanI punarAvRtti thatI hovAthI ja tyAM vAkyabhedano = vAkyadvayano vyavahAra, je ziSyalokamAM mAnya che te, saMgata thaze. tethI uparokta udAharaNanA baLathI "nayavAkya yugapad anaMta arthano bodha karAve che' - AvI tamArI mAnyatAnuM samarthana karI nahi zakAya. che eka zabda eka arthano bodhaka : kalpAntara nivedana che jaina :- (tardi) "eka vakhata bolAyela zabda eka ja arthane jaNAve che' - A nyAya (= niyama) zabdazAstraniSNAtone mAnya che. tethI eka vAra bolAyeluM eka pada zakyArtha ane lakSyArtha ema be arthanuM che ekIsAthe bhAna karAvI na zake - A pramANe jo tame kahetA ho to nayavAkya dvArA vastunI vA anaMtadharmAtmakatAno bodha karAvavA mATe ame kalpAMtarano (= anya vikalpano) nirdeza karIe chIe ke "jayAM matsya-ghoSI' vAkyamAM rahela "gaMgA' padanI jema nayAtmaka zAstravacananI paNa be vAra AvRtti ( punarAvartana) karI be prakAranA vAkya svIkArI, eka vAkya zakti dvArA zabdanA zakyArthanuM bhAna karAve ane punarAvartana pAmeluM bIjuM vAkya lakSaNo dvArA lakSyArthanuM bhAna karAve. A pramANe kramika be vAkya dvArA paNa sunayavacanathI zakyArthanuM ane lakSyArthanuM kramazaH bhAna mAnavAmAM koI virodha nathI. eka sunayavAkya prathama vAra zakti dvArA potAnA vivakSita aMzanuM vastumAM nirUpaNa kare tyAra bAda te ja sunayavAkyanuM punarAvartana karavAthI te sunayavacana lakSaNA dvArA vastugata potAnA avivakSita aMzonuM gauNarUpe pratipAdana kare. AvuM mAnavAmAM amane koI paNa virodha dekhAto nathI. 1 jUpha nacavAkyathI padArthamAM kramazaH tritayAtmakatAno bodha | (tathA de.) jema ke (1) dravyArthikanayanuM vacana zakti dvArA padArthamAM mukhyarUpe dravyAtmakatAnuM pratipAdana kare che. tyAra bAda punarAvartita thayeluM te ja vacana lakSaNA dvArA padArthamAM guNAtmakatAnuM tathA paryAyAtmakatAnuM # ko.(12)mAM "jANavo" pATha. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 * nayavAkyena vastunaH trayAtmakatAsiddhiH / AvRttyA tadeva lakSaNayA vastuno guNa-paryAyAtmakatAM pratipAdayati / (2) zuddhaM paryAyArthikanayavAkyaM 5 zaktyA prathamaM vastunaH paryAyAtmakatAM pratipAdayati taduttaram AvRttyA tadeva vAkyaM lakSaNayA vastuno rA dravyAtmakatAM guNAtmakatAJca prtipaadyti| (3) evam azuddhaparyAyArthikavAkyaM zaktyA prathama bha vastuno guNAtmakatAM pazcAccA''vRttyA tadeva lakSaNayA dravya-paryAyAtmakatAM pratipAdayati / itthamekameva hu nayavAkyam AvRttyA dvayAtmakatAM prAptaM sat zakti-lakSaNAbhyAm ekasyaiva vastunaH tritayAtmakatAM krameNa pratipAdayatIti siddham / ka etena 'gaGgAyAM matsya-ghoSau' ityAdau zakya-lakSyayoH yugapadanvayAbhyupagame tu 'sad' iti Ni padAdeva zaktyA sattvasya lakSaNayA cA'sattvasya yugpdupsthitirstu| tatazca na saptabhaGgyAM kA avaktavyabhaGgAvakAza ityuktAvapi na kSatiH, tathApi prAtisvikarUpeNa yugapadarpaNAyAM satyAmavaktavyatvasyaiva sambhavAditi (sta.7/kA.23/pR.156) gauNarUpe pratipAdana kare che. (2) te ja rIte zuddha paryAyArthikanayanuM vAkya sauprathama vAra zakti dvArA vastumAM mukhyarUpe paryAyAtmakatAnuM pratipAdana kare che. tyAra bAda punarAvartita thayeluM te ja vAkya lakSaNA dvArA vastumAM gauNarUpe dravyAtmakatAnuM ane guNAtmakatAnuM pratipAdana kare che. (3) tathA azuddha paryAyArthikavAkya vastumAM mukhyarUpe guNAtmakatAnuM pratipAdana kare che ane pachI AvRttithI te ja vAkya vastumAM gauNarUpe dravya-paryAyarUpatAne jaNAve che. A pramANe mAnavAmAM koI doSa Avato nathI. tathA "eka nayanA kramika be vAkya zakti ane lakSaNo dvArA mukhyarUpe ane gauNarUpe vastumAM tritayAtmakatAno bodha karAvI zake che' - AvuM mAnavAmAM koI virodha Avato nathI. tethI "nayavAkya mukhyavRtti ane gauravRtti dvArA te pratyeka vastune dravya-guNa-paryAyAtmaka svarUpe jaNAve che - tevuM mULa zlokanA uttarArdhamAM je jaNAvela che, te vyAjabI ja che - tevuM siddha thAya che. 5 avaktavyabhAMgA saMbaMdhI mImAMsA . 21 pUrvapakSa :- (ttana.) "yAM matsya-dhoSo ... ItyAdi vAkyamAM ekIsAthe "gaMgApadanI zaktine ane lakSaNAne svIkArI "gaMgA' padanA zakyArtha viziSTa jaLapravAhamAM "masya'zabdanA zakyArthano ne "gaMgA padanA lakSyArtha gaMgAtaTamAM "ghoSa' padanA zakyArthano yugapa6 anvaya mAnavAmAM Ave to te ja rIte "sa" padathI zakti dvArA sattvanI ane lakSaNA dvArA asattvanI upasthiti mAnIne te banneno ghaTAdi zabdanA zakyArthamAM yugapa6 anvaya mAnavAmAM doSa nahi Ave. tethI sattva, asattva svarUpa viruddhadharmaprakAraka saptabhaMgImAM avaktavya bhAMgAne avakAza nahi maLe. tethI saptabhaMgInuM utthAna nahi thAya. prAtisvikarUpe yugapata avaktavyatva . uttarapakSa :- (tathA) uparokta vAta amArA saptabhaMgInA siddhAMtamAM bAdhaka banI zakatI nathI. kAraNa ke " ITyAM mA-ghogha'.. ItyAdi sthaLamAM yugapat zakti-lakSaNA dvArA upasthita zakyArthano ane lakSyArthano yugapa6 anvaye svIkAravAnI prathama vAta to abhyapagamavAdathI ja hatI. AnuM kAraNa e che ke yugapata zaktinI ane lakSaNAnI pravRtti karavAmAM "eka vAra bolAyela zabda eka ja arthano Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 * avaktavyabhaGgamImAMsA 577 syAdvAdakalpalatoktadizA avaseyam / ___ ayamatrAbhiprAyaH - yathA saptabhaGgyAH prathamabhaGgena sApekSaM sattvaM dvitIyabhaGgena ca sApekSam asattvaM budhyate tathaikenaiva padena sApekSe sattvA'sattve yugapada na budhyete, 'sakRduccaritaH...' ityAdinyAyena zrotuH ekapadAt ekpdaarthprtiiteH| kiJcAtra zrotrA vastugate sva-paradravyAdisApekSe sattvA- ma 'sattve prAtisvikarUpeNa yugapad jijJAsite / vaktrA zrotRjijJAsAdyanusArato vastusvarUpapratipAdane eva za zrotRjijJAsAdizamanasambhavAd avaktavyatvalakSaNatRtIyabhaGgA''vazyakatA, tenaiva tatpratipAdanAt / tatazca ke yugapad vRttidvayapravRttyabhyupagame'pi prAtisvikarUpeNa vastugatasApekSasattvA'sattvayoravaktavyatA tvanAvilaivetyavadheyam / ___ taduktaM yazovijayavAcakaiH aSTasahasrItAtparyavivaraNe api "etenaiva 'gaGgAyAM matsya-ghoSau' ityatreva kA bodha karAve che' - A pramANeno niyama bAdhaka bane che. tethI ja vyAkhyAmAM 'rtArTa' zabda dvArA bIjo vikalpa ame darzAvela ja che. vaLI, zaktinI tathA lakSaNAnI pravRttine yugapat svIkArIne sattva-asattva ubhayamAM sAdhAraNa = anugata koIka svarUpe sattva-asattvanuM koI eka pada dvArA yugapatuM pratipAdana mAnya karavAmAM Ave to paNa prAtisvikasvarUpe arthAt sattvamAtravRttiguNadharmarUpe ane asattvamAtravRttiguNadharmarUpe to sattva-asattvanA yugapatuM pratipAdananI vivakSA karavAthI avaktavyatva to abAdhita ja raheze. Ama kramazaH pravRtta prathama ane dvitIya bhAMgAthI thatI pratItinI apekSAe, sattva-asattvanI yugapatu arpaNA dvArA, avaktavya_prakAraka pratItine alaga mAnavI vyAjabI che. tethI saptabhaMgInA avaktavyatva nAmanA bhAMgAne paNa avakAza rahe che. Ama prastuta vicAra-vimarzamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare syAdvAdakalpalatAnA sAtamA stabakamAM karela digdarzana mujaba AgaLa vadhavuM. che avaktavya bhaMga nirAbAdha che (yana) prastutamAM Azaya e che ke jema saptabhaMgInA prathama bhaMga ane dvitIya bhaMga dvArA kramazaH a sApekSa sattvano ane asattvano bodha thAya che tema eka ja padathI sApekSa sattva-asattvano yugapat bodha thaI zakato nathI. kAraNa ke "eka vAra bolAyela zabda eka ja arthano bodha karAve che' - A sa niyama mujaba zabda zrotAne zAbdabodha karAve che. vaLI, prastutamAM zrotAne to vastugata sva-paradravyAdisApekSa sattva-asattva ubhayanI prAtisvikasvarUpe yugapat jijJAsA che. vaktA zrotAnI jijJAsA ke prazna anusAra vastunA svarUpano bodha karAve to ja zrotAnI jijJAsAnuM ke praznanuM zamana thaI zake. mATe ja saptabhaMgImAM avaktavya bhAMgAnI AvazyakatA rahe che. vastugata sApekSa sattva-asattvanI prAtisvikarUpe yugapad avaktavyatA ja trIjA bhAMgA dvArA batAvavAmAM Ave che. mATe yugapat zakti-lakSaNAnI pravRtti mAnavAmAM Ave to paNa prAtisvikarUpe vastugata sApekSa sattva-asattvanI avaktavyatA to abAdhita ja rahe che. (taku.) AmImAMsA upara aSTasahastrI nAmanI vyAkhyA digaMbara vidyAnaMdasUrie banAvela che. tenA upara zvetAMbaraziromaNi mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare "aSTasahasrI tAtparya' nAmanuM vistRta vivaraNa racela che. temAM paNa teozrIe prastuta bAbata aMge zaMkA-samAdhAnane batAvatAM jaNAvela che Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 0 aSTasahasrItAtparyavivaraNaspaSTIkaraNam kvacidekadA vRttidvayasyA'pyavirodhAt sadAdipadenaiva zaktyA sattvAdeH lakSaNayA cA'sattvAderupasthitisambhavAt pa sahArpitasattvA'sattvobhayaprakArakazAbdabodhasambhave gatamavaktavyatveneti nirastam, tRtIyabhaGgajanyapadamahimnaiva zakyUcAthAkSepa" (ka.vI.pari../.tA.vi.pu.201) tiA. va atredamAkUtaM pratibhAti - 'syAd avaktavyam eva' iti tRtIyabhaGgajanyaH padaprabhAva evedRzo - yaduta zaktyaiva tRtIyabhaGgajanyazAbdabodhaH sammataH, na tu zakti-lakSaNAbhyAm / vastugate sApekSe 2. sattvA'sattve ekapadazaktyA kathaM yugapat pratipAdye ? iti zrotRjijJAsAyAM satyAM saptabhaGgIniSNAtaH ka 'syAdavaktavyameveti jnyaapyti| prakRtajijJAsAyAM zakti-lakSaNAbhyAM sattvA'sattve naiva jijJAsite / gi tatazca sadguruH zakti-lakSaNAbhyAm ekapadapratipAdyavastusvarUpapratipAdane na jAtu vyApipartIti sAmarthyAt jJAyate / sakRduccaritamekaM padaM zaktyA sApekSasattvA'sattvayoH prAtisvikarUpeNa pratipAdane'samarthamiti 'dravyAnuyogajJaH 'ekapadAt zaktyA prAtisvikarUpeNa sApekSasattvA'sattve avaktavye' iti prarUpayati / ke "jema "vAM matsya-poNo' vagere sthaLamAM yugapata zabdanI zakti ane lakSaNA nAmanI banne vRttinI pravRttine kvacit mAnavAmAM koI virodha nathI tema eka ja "sa" ke "astitva' vagere pada potAnI zakti dvArA sattva vagere guNadharmanI ane lakSaNA dvArA asattva vagere guNadharmanI upasthiti = bodha karAvI zakaze. tathA A rIte zakti ane lakSaNo dvArA yugapad vivakSita sattva-asattva ubhayaprakAraka zAbdabodha saMbhavI zakato hoya to saptabhaMgImAM "avaktavyatva' nAmanA trIjA bhAgAne mAnavAthI saryuM. matalaba ke trIjA bhAMgAnI koI AvazyakatA ja nahi rahe - A pramANe jainonI sAme koI vidvAna AkSepa kare che. paraMtu te vyAjabI nathI. kAraNa ke saptabhaMgInA trIjA (anyamatAnusAra cothA) bhAMgAthI A janya evA avaktavyatvapadamahimAthI ja "zaktithI" A mujabanuM paNa koThAsUjhathI ja kathana thaI jAya A che" - A pramANe mahopAdhyAyajInI vAtane zAMtithI vAgoLavI. ) zaktithI prAtisvikarUpe yugapata avaktavyatva . za (.) saptabhaMgInA tRtIya bhAMgAmAM "cAt savajIvyam va' A pramANe zabdo rahelA che. te zabdono prabhAva evo che ke tRtIyabhaMgajanya zAbdabodha zakti dvArA ja thavo abhipreta che, zakti -lakSaNA ubhaya dvArA nahi. matalaba ke vastugata sApekSa sattva-asattva ubhayanuM eka ja padathI zakti dvArA yugapat pratipAdana karavuM hoya to zuM kahI zakAya ? AvA prakAranI zrotAnI jijJAsA upasthita che. tethI tyAre saptabhaMgIniSNAta sadguru "cAt savajIvyam iva' A pramANe jaNAve che. spaSTa ja che ke zrotAnI jijJAsAmAM zakti-lakSaNA ubhaya dvArA sApekSa sattva-asattvanuM svarUpa jANavAnI tamannA chalakAtI nathI. tethI sadguru zakti-lakSaNA ubhaya dvArA eka padathI pratipAdya vastusvarUpane darzAvavAnI kazI ja ceSTA na kare te koThAsUjhathI ja jANI zakAya che. tathA eka vAra bolAyeluM eka pada phakta zakti dvArA sApekSa sattva-asattva ubhayanuM pratisvikarUpe pratipAdana karavA mATe asamartha hovAthI ja dravyAnuyogajJAtA saddaguru jaNAve che ke "eka ja padanI zakti dvArA vastugata sApekSa sattva-asattva ubhaya prAtisvikarUpe kharekhara avaktavya ja che.' Ama saptabhaMgInA trIjA bhAMgAne paNa prastutamAM avakAza Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 * ArthabodhotthAnabIjavidyotanam / 579 athavA "votha: za, Soi sArtha" - Ima aneka bhaMga jANavA. itthaM tRtIyabhaGgo'pyatra sAvakAza eveti / tatazcA'tredaM phalitamuta dravyArthikanayaH yatpadAt zaktyA prathamaM padArthe dravyAtmakatAM bodhayati taduttaraM tata eva lakSaNayA tatra guNa-paryAyAtmakatAM bodhayati / so'yamiSoriva dIrgha-dIrghataro vyApAra iti nyAyo'tra jnyeyH| itthamekameva padaM vAkyaM vA AvRttyA zakti-lakSaNAbhyAM vastunaH tritayAtmakatAM ma krameNa pratipAdayatIti naiyAyikaparibhASayA granthakAraH naiyAyikaM bodhayatIti bhAvanIyam / ___athavA AlaGkArikaparibhASAnusAreNedamapi vaktuM yujyate yaduta pramANavAkyato mukhyavRttyA'rthasya / trayAtmakatvabodhe'pi nayavAkyato vivakSitaikAMzagocaro bodhaH zAbdaH, tAtparyaviSayIbhUtAnyAMzagocarastu / bodha Artho vijnyeyH| zabdaniSThA'bhidhA''khyA'nAdisiddhazaktyopasthitArthagocaro hi bodhaH zAbda " rahe ja che. A pramANe aSTasahasrotAtparyavivaraNamAM samAdhAnasvarUpa graMthanuM tAtparya jaNAya che. -- AvRttithI arthabodhakatAno vicAra mAla(tatta) tethI prastutamAM mULa zlokanA uttarArdhanuM tAtparya evuM phalita thAya che ke dravyArthikanaya je padathI ke vAkyathI zakti dvArA sauprathama padArthamAM dravyAtmakatAno bodha karAve, tyAra bAda te ja padathI ke vAkyathI lakSaNo dvArA padArthamAM guNa-paryAyAtmakatAno bodha karAve che. jema prabaLa vegathI pheMkAyelA eka ja bANanI dIrgha-dIrghatara pravRtti cAle che, tema ahIM eka ja padanI ke vAkyanI zakti-lakSaNA dvArA dIrghakAlIna arthabodhaka pravRtti samajavI. Ama eka ja padanuM ke vAkyanuM punarAvartana karI zakti -lakSaNA dvArA vastumAM tritayAtmakatAno mukhya-gauNabhAve yugapatuM nahi paNa kramika bodha thaI zake che. A pramANe graMthakArazrI naiyAyikane naiyAyikanI paribhASA mujaba samajAve che. arthAta jainamatanI naiyAyikasiddhAnta mujaba puSTi karavAnuM kArya graMthakArazrIe A rIte karyuM - tema samajavuM. ha zAda bodha ane Artha bodha : kalpAntaraprakAzana che. | (athavA) naiyAyikane naiyAyikaparibhASA ane naiyAyikasiddhAnta dvArA samajAvIne have AlaMkArika = alaMkArazAstraniSNAta vidvAnone temanI paribhASA ane siddhAnta mujaba prastuta hakIkatane samajAvavA mATe graMthakArazrI "thavA' zabdathI navA vikalpane (kalpAntarane) darzAve che. AlaMkArika paribhASA anusAra evuM paNa kahI zakAya che ke pramANavAkyanI apekSAe vastumAM mukhya vRttithI = zaktithI tritayAtmakatAno = dravya-guNa-paryAyAtmakatAno zAbdabodha thavA chatAM paNa nayavAkyanI apekSAe vastugata vivakSita eka aMzano bodha zAbda = zAbdika = zabdazaktijanya hoya che. tathA vastugata tAtparyaviSayIbhUta anya aMzano bodha Artha = Arthika hoya che. zabdanI zaktithI upasthita = jJAta thanAra arthano bodha zAbda = zAbdika kahevAya che. A zabdaniSTa zakti anAdikALathI siddha che, prasiddha che, pramANasiddha che. tenuM bIjuM nAma "abhidhA che. tathA ghaNI vAra je artha zabdanI "abhidhA' nAmanI zaktithI upasthita 1 0 mAM "voza vadha kartha pATha. pustakomAM "voiza pATha. 1 ko.(12)mAM "eka bodhaI zabda eka bodhaI artha pATha. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 OM paramalaghumaJjUSAdisaMvAdaH / ucyate / zabdazaktyA anupasthito'pi yo'rthaH vAkyaprayogottarakAlaM zrotuH abhidheyasAmIpyAdivazato -- lakSaNayA yadvA anyathAnupapatti-prakaraNA''satti-zleSA'laGkArA'nyokti-saGketavizeSa-pATava V -prayojanAdivazato'rthamUlakavyaJjanayA bhAsate tadgocaro bodha ArthaH procyate iti yAvad bodhyam / ra "(9) madhethena sAmINAtu, (ra) sArUNAtu, (3) samavAyata: (4) vaiSarItyAtu, (1) kriyAyogAt, of lakSaNA paJcadhA matA / / " (dhva.lo.1/1/pR.28) iti dhvanyAlokalocanavRttI uddhRtakArikAvacanAd ' AlaGkArikamate paJcadhA lakSaNA mtaa| 1. vaiyAkaraNamate prakArAntareNa paJcadhA lakSaNA mtaa| taduktaM nAgezabhaTTena paramalaghumaJjUSAyAm "sA Ni ca lakSaNA tAtsthyAdinimittakA / tadAha - "tAtsthyAt tathaiva tAddhAta tatsAmIpyAta tathaiva c| tatsAhacaryAta - tAt ?yA hai nakSaTI vadhe:" ( ) rUttiA (1) taththAt "magrIH hanti', "prAma: pattAyitaH | (2) tIrthAt "siMho mALavachara', "dIva:'() tatsAnIdhyAt " yAM ghoSa:'T = jJAta ke mRta na hovA chatAM paNa vAkyanA prayoga pachInA samaye zrotAne (1) abhidheyArthanA sAmIpya vagerenA AdhAre lakSaNAthI ke (2) anyathAanupapatti, prakaraNa, Asakti, zleSa alaMkAra, anyokti, viziSTa saMketa, paTutA, prayojana vagerenA AdhAre arthamUlaka vyaMjanAthI te arthano bhAsa thato hoya che. to A pramANe je arthanuM bhAna thAya te bodha Artha (= Arthika = arthataH = "artham saci' = arthanI apekSAe utpanna thato) bodha kahevAya che - tevo ahIM abhiprAya che. ja AlaMkArikamate lakSaNAnA pAMca nimitta ja (ma.) abhidheyArthanuM sAmIpya vagere pAMca nimittanA lIdhe AlaMkArikamate pAMca prakAranI lakSaNA 21 mAnya che. A aMge dhvanyAlokanI locana vyAkhyAmAM eka kArikA uddhata karavAmAM AvelI che. teno che artha A mujaba che ke "abhidheya evA arthanA (1) sAmIpyathI, (2) sArUpyathI (= sAdRzyathI), at (3) samavAyathI, (4) vaiparItyathI ane (5) kriyAyogathI lakSaNA pAMca prakAre mAnya che." vaiyAkaraNamate lakSaNAnA pAMca nimitta sa. (vecA.) vaiyAkaraNamata mujaba bIjA prakAre lakSaNAnA pAMca nimitta hovAthI bIjI rIte pAMca prakAre lakSaNA mAnya che. A aMge nAgezabhaTTa paramalaghumaMjUSA graMthamAM jaNAvela che ke "te lakSaNo tANya vagere nimitte pravarte che. A aMge anyatra jaNAvela che. '(1) tAcya, (2) tAddhamya, (3) tatsAmIpya, (4) tatsAhacarya tathA (5) tAdarthya - A pAMca nimitte pravartanArI lakSaNA paMDitoe jANavI.' udAharaNa sAthe A aMge vicAraNA A rIte karavI. (1) tAcya eTale temAM rahevApaNuM. jema ke mAMcaDA upara rahelA puruSo hasatA hoya tyAre mAMcaDA hase che' - Ama bolavuM te tAcyanimittaka lakSaNA kahevAya che. te ja rIte gAmamAM rahetA mANaso bhAgI jAya tyAre "gAma bhAgI gayuM' - Ama bolavuM te paNa A prakAranI ja lakSaNA samajavI. (2) tAddharma eTale tenA guNadharmo. siMhanA jevA parAkrama, nIDaratA vagere guNo hovAthI "mANavaka siMha che' - A pramANe je bolavuM te tAddharmanimittaka lakSaNA samajavI. te ja rIte vAhakadezamAM utpanna thayela mANasa Dhora jevo mUDha-ajJAnI hovAthI vAhIka Dhora che' - A pramANe bolavuM te paNa bIjA prakAranI ja lakSaNo jANavI. (3) tatsAmIpya eTale tenuM nikaTapaNuM. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AlaGkArikaparibhASAnusRtamatadyotanam / 581 (4) tatsAhavaryA 'parI' praveza' (1) tAva - rUddhArthI zULa rUdrA" (T.4.ma.pR.77) tiA che AlaGkArikANAmidamAkUtam - arthasya trividhatvAd arthabodhikA zabdazaktiH tridhA abhidhA rA -lkssnnaa-vynyjnaabhidhaanaa| taduktaM vizvanAthena sAhityadarpaNe - "artho vAcyazca lakSyazca vyaGgyazceti .... tridhA mtH| vAcyo'rtho'bhidhayA bodhyo lakSyo lakSaNayA mtH| vyaGgyo vyaJjanayA tAH syustisraH zabdasya / zaktayaH / / " (sA.da.2/2-3) iti / svArthabodhamAdhAya abhidhA-lakSaNayoH virAme'rthAntarabodhikA ze vyaJjanA'bhidhAnA tRtIyA zabdazaktiH upyujyte| sA vyaJjanA dvidhA zAbdI ArthI c| abhidhA-ka lakSaNAmUlakatayA zAbdI vyaJjanA'pi dvidhA bhidyte| taduktaM sAhityadarpaNe eva "viratAsvabhidhAdyAsura gaMgAnI nikaTa ghoSa hovAthI "gaMgAmAM ghoSa che' - Ama bolavuM te tatsAmIpyanimittaka lakSaNA samajavI. (4) tatsAhacarya eTale tenI sAthe caravuM-pharavuM. lAkaDInI sAthe ja haMmezA cAlatA mANasane udezIne A lAkaDIne AvavA do' - Ama bolavuM te tatsAhacaryanimittaka lakSaNA kahevAya. (5) tAdarthya eTale tenA mATe hovApaNuM. yajJamAM Indra mATe thAMbhalo goThavavAmAM Ave tyAre A thAMbhalo Indra che' - Ama bolavuM te tAdarthyanimittaka lakSaNA samajavI." chaThThI zAkhAnA AThamA zlokanI vyAkhyAmAM A bAbata vistArathI jaNAvazuM. vyaMjanAvRtti vicAra ja sapaSTatA :- zabdanI vyaMjanAvRttine alaMkArazAstraniSNAto svIkAre che. zabda zakti dvArA je arthane batAve te karatAM vilakSaNa arthane vyaMjanAvRtti darzAve che. "vAha! tamArI bahAdurI ! kUtaro joIne bhAgyA !! ahIM zabda zakti dvArA tathA vyaMjanA dvArA judA-judA arthane darzAve che. "tamane kacchI thoDA kahevAya ? kacchI to bhoLA hoya bhoLA !' ahIM paNa zakyArtha karatAM vyaMgyArtha judo ja bhAse che che. zabda kAMIka kahe ane vaktAnuM tAtparya koIka judI ja dizAmAM hoya tyAre A vyaMjanA vRtti kAma | kare che. zleSa alaMkAra, vyAjastuti alaMkAra, anyokti alaMkAra samajavAthI A vAta spaSTa thaI jAya che. che vyaMjanAvRttinA be prakAra che (vArtA.) alaMkArazAstraniSNAtonuM tAtparya evuM che ke zabdanA artha traNa prakAre hovAthI arthabodhaka zabdazakti paNa traNa prakAranI che. zabdazaktinA traNa nAma A mujaba che - (1) abhidhA, (2) lakSaNA, (3) vyaMjanA. vizvanAtha kavie sAhityadarpaNa graMthamAM A aMge jaNAvela che ke "vAcya, lakSya ane vyaMgya - Ama traNa prakAre artha mAnya che. abhidhA dvArA zabdano vAcyArtha jaNAya che. lakSaNA dvArA lakSyArtha bhAse che. tathA vyaMjanA vaDe vyaMgyArtha jaNAya che. Ama zabdanI zaktinA traNa bheda che." potAnA arthano bodha karAvIne zabdanI abhidhAzakti ane lakSaNa jyAre aTakI jAya tyAre anya arthano bodha karAvavA mATe zabdagata vyaMjanA nAmanI trIjI zakti upayogI bane che. tenA be bheda che. zAbdI vyaMjanA ane AthI vyaMjanA. zAbdI vyaMjanAnA paNa be prakAra che. (1) abhidhAmUlaka zAbdI vyaMjanA tathA (2) lakSaNAmUlaka zAbdI vyaMjanA. sAhityadarpaNamAM ja kahela che ke potapotAnA arthane batAvIne abhidhA vagere vRttio = zabdazaktio zAnta thaI gaI hoya tyAre jenA dvArA arthano bodha thAya te vyaMjanA Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 * vastunaH dravya-guNa-paryAyAtmakatvabhAnavicAra: 0 yayA'rtho bodhyate paraH / / sA vRttirvyaJjanA nAma zabdasyA'rthAdikasya c| abhidhA-lakSaNamUlA zabdasya vyagnanA didhA " (sA.4.ra/1ra-03) tio vaB-zrotR-vAvayA sannidhi-vIdhya-pratAvAvivaizihyAdrthaantrbodhnaay tu ArthI vyaJjanA upyujyte| tatra abhidhayA, lakSaNayA zAbdhA ca vyaJjanayA yo bodhaH jAyate sa zAbdo bodha ucyate / yasya bodhasya jananI ArthI vyaJjanA sa Artho bodha e ucyate / idamAlaGkArikANAM mataM koSThakarUpeNaivaM bodhyam --- zabdazaktiH 1) mithA (2) ttalA () vyagnanA zAbdI ArthI abhidhAmUlA lakSaNAmUlA prakRte tvitthamidaM yojyaM yaduta 'vastu kathaJcid dravyAtmakamiti sunayavAkyasthazabdaniSThA'bhidhA''khyazaktito vastuni dravyAtmakatA'vagame'pi kathaJcitpadaghaTitasya tasya sunayatvena pramANaparikarabhUtatvavaiziSTyAd dravyArthikanayavAdilakSaNavaktRvaiziSTyAd 'dravyAtmakami tipadasamabhivyAhRtakathaJcitpadasannidhivaiziSTyAcca ArthI vyaJjanA guNa-paryAyAtmakatvalakSaNamarthAntaraM bodhayati / ttshcaakahevAya che. te vyaMjanA zabdanI ane artha vagerenI hoya che. zAbdI vyaMjanAnA paNa be prakAra che. (1) abhidhAmUlaka ane lakSaNAmUlaka." tathA vaktA, zrotA, vAkya, anyanuM saMnidhAna, vAcyArtha, prastAva vagerenA vaizizcanA (vizeSatAnA) kAraNe je zabdazakti anya (zakyArthathI ane lakSyArthathI bhinna) arthano bodha karAvavA mATe upayogI thAya te ArthI vyaMjanA kahevAya che. temAM abhidhAthI, lakSaNAthI ane zAbdI vyaMjanAthI je bodha thAya te zAbda bodha kahevAya che. tathA ArthI vyaMjanAthI je bodha utpanna na thAya te Artha bodha kahevAya che. A pramANe alaMkArazAstraniSNAtono mata che. koika svarUpe tenuM digdarzana A parAmarzakarNikA vyAkhyAmAM spaSTa che. tethI pharIthI gujarAtImAM tenuM nirUpaNa jarUrI nathI. ja nayavAkyajanya bodhanI vicAraNA ga (pravRtta) prastutamAM A bAbatane e rIte joDavI ke koI dravyArthikanayavAdI "vastu kathaMcita dravyAtmaka che' - A pramANe vAkyaprayoga kare to te vAkya kathaMcit' padathI ghaTita hovAthI sunayasvarUpa che. A vAkyanA zabdamAM rahelI abhidhA nAmanI zaktithI vastumAM dravyAtmakatAnuM je bhAna thAya che te zAbda bodha samajavo. paraMtu te sunaya hovAthI pramANanuM ghaTaka che. mATe ja pramANaviSayIbhUta vastunii guNa-paryAyAtmakatA dravyArthikanayavAdInA khyAlanI bahAra nathI. tathAvidha guNa-paryAyAtmakatA tAtparyaviSayabhUta ja che. Ama uparokta dravyArthikanayavAkya pramANaparikaratathI viziSTa che, dravyArthikanayavAdIsvarUpa vaktAthI viziSTa che, 'dravyAtma' evA padathI samabhivyAhata kathaMcita padanA sannidhAnathI viziSTa che. A traNeya viziSTatAne = vizeSatAne lIdhe ArthI vyaMjanA vastumAM guNa-paryAyAtmakatAsvarUpa anya arthano bodha Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / * vAcyaprakAzA'vinAbhAvI vyaGgyaprakAzaH 583 traikasmAdeva dravyAstikanayavacanAd vastuni dravyAtmakatvagocaraH zAbdaH bodhaH abhidhAzaktijanyaH guNa pa -paryAyAtmakatvagocarazca ArthaH bodhaH ArthIvyaJjanAjanyaH AlaGkArikamatAnusAreNa sambhavatyeva / na ca tathApi kramikatvameva tayoH yujyata iti zaGkanIyam, yugpttdubhyprtiiteH| sammataJcedamAlaGkArikANAmapi / taduktaM dhvanyAloke Anandavardhanena "na hi vyaGgye pratIyamAne vAcyabuddhiH dUrIbhavet, vAcyA'vabhAsA'vinAbhAvena tasya prakAzanAd " ( dhva . udyota - 3 pR.rU06) tiA vaiyAkaraNamatAnusAreNa prasiddhA'prasiddhazaktimUlakobhayAMzabhAnaM sambhavati / taduktaM nAgezena rNi paramalaghumaJjUSAyAm " zaktiH dvividhA prasiddhA apratidrA 71 (1) JAmantavRddhivedhatva prasiddhatvam| (2) sahRdayahRdayamAtravedyatvam aprasiddhatvam / tatra gaGgAdipadAnAM pravAhAdau prasiddhazaktiH, tIrAdau cA'prasiddheti kA karAve che. tethI prastutamAM 'vastu kathaMcit dravyAtmaka che' - AvA eka ja dravyAstikanayavAkyathI vastumAM dravyAtmakatAviSayaka je zAbda bodha thAya che te zabdagata abhidhA nAmanI zaktithI utpanna thAya che tathA guNa-paryAyAtmakatAviSayaka je anya Artha bodhano prAdurbhAva thAya che te ArthI vyaMjanAthI janya che. A rIte eka ja nayavAkyathI zAbda bodha ane Artha bodha - Ama be prakAranA bodha alaMkArazAstravizAradonA mata mujaba thaI zake che. zaMkA :- (naca.) bhale eka nayavAkya dvArA zAbda bodha ane Artha bodha - ema banne prakAranA bodha thAya. chatAM paNa te bannemAM kramikapaNuM ja mAnavuM yogya che. tethI vAcyArthano ane vyaMgyArthano ekIsAthe prakAza nahi thAya. tethI yugapad vRttiSkrayanI pravRtti mAnya nahi thAya. * vAcya-vyaMgyanI yugapat pratIti sa samAdhAna :- (yuva.) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke zAbda bodhamAM vAcyArthanI pratIti jyAre thAya che tyAre ja Artha bodhamAM vyaMgyArthanI pratIti thAya che. anubhava A pramANe che. mATe I yugapad vRttiSkrayanI pravRtti mAnavAmAM virodha nathI. A vAta alaMkArazAstraniSNAtone paNa mAnya che. dhvanyAloka graMthamAM AnaMdavardhanajIe jaNAvela che ke vyaMgyanI pratIti thatI hoya tyAre vAcyaviSayaka buddhi dUra na thaI zake. kAraNa ke vyaMgyArthanuM prakAzana vAcyArthanA (=abhidhAzakti-viSayanA) avabhAsanI sAthe avinAbhAvasaMbaMdhathI thAya che.' Ama vAcyanA ane vyaMgyanA avibhakta prakAza dvArA yugapad vRttiyanI pravRtti siddha thAya che. Ama alaMkArazAstrasiddhAnta mujaba, eka ja nayavAkyathI vastunA eka aMzanuM zAbda bodhamAM ane anya aMzanuM Artha bodhamAM yugapat bhAna saMbhave ja che. ae prasiddha-aprasiddha zaktithI zAbdabodha : vaiyAkaraNa che (vaiyA.) vaiyAkaraNa vidvAnonA mata mujaba prasiddha ane aprasiddha zaktinA mAdhyamathI vastunA ubhaya aMzanuM bhAna thaI zake che. A aMge nAgezabhaTTa nAmanA vaiyAkaraNe paramalaghumaMjUSA graMthamAM jaNAvela che ke "zabdanI zakti be prakAre che. (1) prasiddha ane (2) aprasiddha. maMdabuddhivALA paNa jene oLakhI zake te prasiddha zakti. tathA viziSTabuddhivALA ja jene pArakhI zake te aprasiddha zakti. jema ke 'gaMgA' Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 0 nayavAdataH zAbdA''rthabodhavimarza: . kimanupapannam ?" (pa.la.ma.pR.21) iti / prasiddhazaktijJAnaprasUtaM vAcyArthabhAnaM zAbdabodhe aprasiddhazaktipa jJAnopahitam arthAntarabhAnaM tu Arthabodhe'ntarbhAvanIyam / ga bhAvaprakAzane zAradAtanayena padArtheSu padAnAM abhidhA, lakSaNA, gauNI ceti tridhA vRttiH darzitA _' (bhaa.pr.6/158-162)| 'siMho devadatta' ityAdau gauNI vRttiH iSTA / aprasiddhazaktiH abhyupagamyatAm, " gauNavRttirvA ucyatAm, ArthI vyaJjanA vA kathyatAm / nAtra naH syAdvAdinAm AgrahaH kazcit / ze itthaM nayavAkyAd vAcyArthabhAnaM zAbdabodhe bhavati, arthAntarA'vagAhanantu Arthabodhe bhavati / ka ataH tattannayavAkyAt zAbdabodhA''rthabodhAbhyAmekasyArthasya dravya-guNa-paryAyAtmakatA yugapat pratIyate - iti mukhyA'mukhyavRttibhyAM siddham / tathAhi - dravyArthikanayavacanAt zAbdabodhe arthaniSThA dravyAtmakatA 'jJAyate Arthabodhe ca gunn-pryaayaatmktaa| paryAyArthikanayavAkyAt zAbdabodhe arthaniSThA guNa-paryAyAtmakatA kA Arthabodhe ca dravyAtmakatA jnyaayte| itthamapi nayavAkyAd yugapad mukhyA'mukhyavRttibhyAmeko'rthaH trayAtmako jJAyate iti sidhyati / padanI jalapravAhavizeSamAM je zakti che te prasiddha. tathA "kinArA' vagere arthamAM je "gaMgA' padanI zakti che te aprasiddha. AvuM mAnavAmAM zuM asaMgati Ave ? kazI nahi." prastutamAM AnA dvArA ema kahI zakAya ke prasiddha zaktinA jJAnathI je vAcyArthabhAna thAya teno aMtarbhAva zAbdabodhamAM karavo tathA aprasiddha zaktinA jJAnathI anya arthanuM je bhAna thAya teno antarbhAva ArthabodhamAM karavo. (mA.) bhAvaprakAzanamAM zAradAtanaye padArthomAM padonI traNa prakAranI vRtti (= arthapratipAdaka zakti) jaNAvI che. (1) abhidhA, (2) lakSaNA, (3) gauNI, "devadatta siMha che' - vagere sthaLe siMhagata sa zUravIratA-kUratA vagere guNadharmonI devadattamAM je pratIti thAya che, tyAM gauNI vRtti temane mAnya che. * aprasiddhazakti kaho ke gauravRtti kaho ke ArthI vyaMjanA kaho. ahIM nAma aMge amane anekAMtavAdIne {ii koI Agraha nathI. 6 dvividha bodha dvArA tritayAtmakatAnuM bhAna ja (ghaM.) A rIte nayavAkyathI vAcyArthanuM = svArthanuM = mukhyArthanuM = abhipretArthanuM = nayavivalitArthanuM bhAna zAbda bodhamAM thAya che. tathA anya arthanuM bhAna Artha bodhamAM thAya che. AthI te te nayavAkyanA lIdhe zAbda bodha ane Artha bodha dvArA eka ja arthamAM mukhya-amukhyavRttithI tritayAtmakatAnI = dravya -guNa-paryAyAtmakatAnI ekIsAthe pratIti thAya che - A pramANe siddha thAya che. te A rIte samajavuM - dravyArthikanayanA vAkyathI zAbda bodhamAM arthaniSTha dravyAtmakatAnuM bhAna thAya che tathA Artha bodhamAM guNaparyAyAtmaktAnuM bhAna thAya che. paryAyArthikanayanA vAkyathI zAbda bodhamAM arthaniSTha guNa-paryAyAtmakatAnuM bhAna thAya che tathA Artha bodhamAM dravyAtmakatAnuM bhAna thAya che. A rIte paNa nayavAkya ekIsAthe mukhyavRttithI ane amukhyavRttithI = upacAravRttithI = AropavRttithI = ArthI vyaMjanAthI eka ja vastumAM dravyAtmakatAnuM, guNAtmakatAnuM ane paryAyAtmakatAnuM bhAna karAve che - tevuM siddha thAya che. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM dravyArthamate'pi paryAyAH santi / 585 tena kramikabhaGgadvayajanyapratItyapekSayA yugapadavaktavyatvasyA'bAdhavad nayavAdataH kramikavAkyadvayena pa zakyArtha-lakSyArthabhAnApekSayA yugapadavaktavyatvasyaiva bhAnaM prasajyetetyuktAvapi na kSatiH, saptabhaGgyAM tRtIyabhaGge zrotuH tathAvidhajijJAsayA avaktavyatvoktAvapIha nayavAde AlaGkArikamatamanusRtya vakturicchAnusAreNa zAbdA''rthabodhayorekasya vastuno mukhya-gauNavRttibhyAM dravya-guNa-paryAyAtmakatvAvagAhitvasya nyAyyatvAditi / tathAhi - 'vastu kathaJcid dravyAtmakam' iti dravyArthikanayavAkyAd / vaktrabhiprAyAnusAreNa zrotuH zAbdabodhe vastuniSThasApekSadravyAtmakatvaM bhAsate Arthabodhe ca vastuniSTha-ka sApekSaguNa-paryAyAtmakatA avabhAsate / 'vastu kathaJcid guNa-paryAyAtmakam' iti paryAyArthikanayavAkyAt Ni tu tAtparyamanusRtya zrotuH zAbdabodhe vastuniSThasApekSaguNa-paryAyAtmakatA vibhAsate Arthabodhe ca kA pUrvapala :- (tena) jema "kramika sattvaviSayaka ane asattvaviSayaka prathama ane dvitIya bhAMgAthI utpanna thanAra pratItinI apekSAe yugapat vivakSA hoya tyAre sApekSasattva-asattvaviSayaka avaktavya_prakAraka pratItine judI mAnIne avaktavyatva nAmano trIjo bhAMgo abAdhita rahe che - tevuM siddha karavAmAM Ave che tema tulya yuktithI kahI zakAya che ke "nayavAdanuM avalaMbana laIne kramika be naya vAkya dvArA zakyArthanI ane lakSyArthanI je pratIti thAya che tenI apekSAe judI evI zakyArtha-lakSyArthaviSayaka avaktavya_prakAraka pratIti yugapat vivakSAthI thAya che' - AvuM mAnavAthI nayavAkya eka padArthamAM mukhya-gauNabhAve tritayAtmakatAnuM pratipAdana karI nahi zake paNa avaktavyatvanuM ja pratipAdana karaze. cha jijJAsA mujaba pratipAdana, tAtparya mujaba bodha uttarapakSa :- (saMta) tamArI A dalIla vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke haMmezA zrotAnI jijJAsA mujaba vaktA vastunuM pratipAdana kare che. tathA zrotAne vaktAnA abhiprAya = tAtparya anusAra ja bodha che thAya che. jo AvuM na thAya to vaktAne ke zrotAne unmatta mAnavA paDe. A niyamane lakSamAM rAkhIne prastutamAM ! saptabhaMgIsthaLamAM trIjA bhAMgAmAM sApekSasattva-asattvaviSayaka yugapatuM jijJAsA zrotAne hovAthI tyAM vaktA cAt kavacce va' A pramANe bole te vyAjabI che. paNa prastutamAM dhvanyAlokAdi alaMkArazAstranA sa niSNAtonA matane anusarIne ema kahI zakAya che ke "padArthanuM svarUpa kevuM che ?" AvI zrotAne jijJAsA upasthita thatAM nayavAdanuM avalaMbana karIne guru ahIM dravyArthikanayavAkya dvArA javAba Ape che ke "pArtha vathagvad dravyAtma:' AvuM bolavAnI pAchaLa vaktAno Azaya evo rahelo che ke "mukhyarUpe padArtha dravyAtmaka che tathA gauNarUpe padArtha guNa-paryAyAtmaka che.' vaktAnA AvA abhiprAya mujaba zrotAne zAbda bodhamAM padArthagata sApekSa dravyAtmakatAnuM bhAna thaze tathA Artha bodhamAM vastugata sApekSa guNa-paryAyAtmakatAnuM bhAna thaze. A pramANe bodha mAnavAmAM Ave to ja zrotAe vaktAne nyAya Apyo kahevAya. tathA vaktA paryAyArthikanayavAkya dvArA evo javAba Ape che ke "vArtha thagvit juna-paryAyAtma:' AvuM bolavAnI pAchaLa vaktAnuM tAtparya evuM che ke "mukhyarUpe vastu guNa-paryAyasvarUpa che tathA gauNarUpe vastu dravyAtmaka che." vaktAnA AvA abhiprAya = tAtparya anusAra zrotAne zAbda bodhamAM vastugata sApekSa guNa -paryAyAtmakatAnuM bhAna thaze tathA Artha bodhamAM vastugata sApekSa dravyAtmakatAnuM bhAna thaze. A rIte prastutamAM Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 pramANAdhupekSaNe'yuktArthapratibhAsa: 0 raya ima gyAnadaSTi jaganA bhAva dekhiyaI. *iti 55 gAthAno artha kahio.* I5/1 vastuniSThasApekSadravyAtmakatA prakAzate / pa idamevAbhipretya siddhivinizcaye akalaGkasvAminA "dravyArthikasya paryAyAH sntyevaa'traa'vivkssitaaH| rA paryAyArthikasyA'pi sad dravyaM paramArthataH / / " (si.vi.10/5, bhAga-2/pR.668) ityuktam / tatazcA'tra suSThUktaM - 'mukhyopacAravRttibhyAm eko'rtho nayavAdinA trayAtmako jJAyate' iti alaM piSTapeSaNena / itthaM jinoktarItyA = arhadupadiSTasyAdvAdapaddhatyA jJAnadRSTyA = pramANa-nayAtmakajJAnadRSTyA ra jagat dravya-guNa-paryAyAtmakaM vilokyatAM = samIkSyatAm / pramANAdinA padArthA'parIkSaNe yuktamayuktaM ka pratibhAseta, ayuktaJca yuktam / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "'atthaM jo na samikkhai nikkheva-naya Ni -ppamANao vihinnaa| tassA'juttaM juttaM,juttamajuttaM va paDihAi / / " (vi.A.bhA.2273) iti / taduktaM trilokaprajJaptI ___ api "jo Na pamANa-NaehiM NikkheveNaM Nirikkhade atthN| tassA'juttaM juttaM, juttamajuttaM va pahiDAi / / " (tri.pra.7/82) tiA yathoruM dhavAyA vIrasenAvAyeMga pramaM-nava-nikSepeDathai namasamIkyatA nayavAdanuM avalaMbana laIne vaktAnA abhiprAya mujaba zAbda bodhamAM ane Artha bodhamAM pratyeka vastugata dravya-guNa-paryAyAtmakatAnuM mukhya-gauNabhAve bhAna, AlaMkArika mata mujaba paNa, thaI jAya che - A pramANe mAnavuM nyAyasaMgata che. ja nayAntarasApekSa naca arthabodhaka che (ne) A ja abhiprAyathI siddhivinizcaya graMthamAM akalaMkasvAmIe jaNAvela che ke "dravyArthikanayanA mate vastumAM paryAyo to hAjara ja che. phakta dravyArthikanaya tenI vivakSA = gaNatarI karato nathI. te e paryAyone gauNa banAve che. te ja rIte paryAyArthikanayanA mate paNa vastumAM paramArthathI dravya hAjara ja chephakta tenI te vivakSA karato nathI." tethI "mukhya-gauravRttithI eka vastu nayavAdathI trayAtmaka jaNAya che' - AvuM mULa zlokamAM je jaNAvela hatuM te vyAjabI ja hatuM. Ama siddha thAya che. AthI A bAbatamAM piSTapeSaNa karavAthI saryuM. ja naya-pramANa dvArA padArthaparIkSA Avazyaka 4 (tyaM.) A rIte arihaMta bhagavaMte darzAvela syAdvAdapaddhati mujaba pramANAtmaka jJAnanI dRSTithI tathA nayAtmaka jJAnanI dRSTithI dravya-guNa-paryAyAtmaka jagatanuM darzana karavuM joIe. jo pramANa vagere dvArA padArthanI parIkSA karavAmAM na Ave to sAco padArtha khoTo lAge ane khoTo padArtha sAco lAge. A aMge vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "(1) nikSepa, (2) naya ane (3) pramANa dvArA vidhipUrvaka je vyakti padArthanI samIkSA na kare tene khoTo padArtha sAco lAge athavA sAco padArtha khoTo lAge che." trilokaprajJaptimAM tathA pakhaMDAgamanI vIrasenAcAryakRta dhavalA vyAkhyAmAM paNa A ja vAta karela * * cihradayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. 1. artha yo samIte nikSepa-ya-kamaLato vidhinA tasyA'yuktaM yuktam, yuktamayuktaM vA prtibhaati|| 2. yo na pramANa-nayaiH nikSepeNa nirIkSate'rtham / tasyA'yuktaM yuktaM yuktaJcAyuktaM vA pratibhAti / / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nayagauNa-mukhyabhAvapradarzanam / 587 yuktaJcA'yuktavad bhAti, tasyA'yuktaJca yuktavad / / " (SaTkhaNDAgama-pustaka-1 dhavalA pR.16) iti / tatazca / pramANAdikamabhyasanIyam iti / / dhruvapadavyAkhyAnam / / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'nayaH mukhyavRttyA svAbhiprAyaM gauNavRttyA ca parAbhiprAyaM / darzayatIti rAddhAntaM manasikRtya yathAprayojanaM nijabhUmikaucityena nayAH aalmbniiyaaH| tathAhi - ma nizcayanayA'jIrNA'haGkArauddhatyotsekocchRGkhalatAdiparihArakRte 'siMho'pyahaM karmapajjarabaddhaH' iti au nizcayopasarjanena vyavahAranayaprAdhAnyato vibhAvanIyam / dInatA-hInatA-hatAzatodvignatAdipAravazye ... 'karmapaJjarabaddho'pyahaM siMhaH' iti vyavahAropasarjanena nizcayanayamukhyatA aalmbniiyaa| __ evaM 'prativastu dravya-guNa-paryAyAtmakami'ti siddhAntaM cetasikRtya vastuno guNa-paryAyayoH rAga !" -dveSotpAdakatve tAbhyAM svadRSTiM parAvRttya vastuno dravyAtmakatAyAM sA sthaapyaa| iyaM dravyadRSTiH kA che. tethI pramANa vagereno abhyAsa karavo joIe. (dhruvapadavyAkhyA) ja satya hakIkatanuM samarthana kartavya ja spaSTata :- nayavAkya pratyeka padArthane gauNa-mukhyabhAve dravya-guNa-paryAyAtmakarUpe jaNAve che. A hakIkata che. "siddhahya gatiH vintanIyA' - A nyAya mujaba graMthakArazrIe uparokta hakIkatanI traNa prakAre siddhi karela che. (1) yugapat zaktinI ane lakSaNAnI pravRtti mAnya karIne mukhya-gauNabhAve pratyeka padArthamAM dravyAditritayAtmakatAnuM yugapatuM bhAna thaI zake che. (2) eka ja nayavAkyanI AvRtti karI kramika be (samAna) vAkyathI pratyeka padArthamAM mukhya-gauNabhAve kramazaH tritayAtmaktAnuM bhAna thaI zake che. (3) zAbda bodha ane Artha bodha dvArA pratyeka padArthamAM dravya-guNa-paryAyAtmakatAnuM yugapad bhAna thaI zake che. x nizvaya-vyavahArano gaNa-mukhyabhAva samajIe 4 AdhyAtmika upanaya :- "naya mukhyavRttithI potAnA abhiprAyane jaNAve ane upacAravRttithI = gauravRttithI anya nayanA abhiprAyane jaNAve' - A siddhAntane manamAM rAkhIne AdhyAtmika prayojana mujaba, potAnI bhUmikAne ucita bane te rIte nayonuM avalaMbana karavuM. jema ke (1) koI vyaktine nizcayanayanuM che, ajIrNa thayuM hoya, ahaMkAra-uddhatAI-svaprazaMsA-ucchaMkhalatA vagere aMdaramAM chavAyela hoya to teNe nizcayanayane gauNa karIne vyavahAranayanI mukhyatAthI vibhAvanA karavI ke huM siMha (jevo zUravIra) chuM paNa karmanA pAMjarAmAM hAla pUrAyelo chuM." AnAthI ahaMkAra vagere doSo jhaDapathI dUra thAya che. tathA (2) dInatA, hInatA, hatAzA, udvignatA vagerethI AtmA gherAI gayo hoya tevI avasthAmAM vyavahAranayane gauNa karI, nizcayanayanI mukhyatAnuM AlaMbana laIne vicAravuM ke "karmanA pAMjarAmAM pUrAyela hovA chatAM paNa huM siMha (javo mahAparAkramI) chuM." A rIte nayonuM gauNa-mukhyabhAve AlaMbana laIne mokSamArge AgaLa vadhavuM. A naya-pramANadraSTino AdhyAtmika upayoga - (i) "pratyeka padArtha dravya-guNa-paryAyAtmaka che' - A jaina siddhAntano AdhyAtmika dRSTie evI rIte paNa upayoga thaI zake che ke koI vastunA guNa-paryAya rAga-dveSotpAdaka banatA hoya tyAre ApaNI najarane guNa-paryAya uparathI khaseDIne vastunI dravyAtmaktA upara sthira karavI. A dravyadRSTi samatAne Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 0 bhavitavyatAparipAkopAyadyotanam / samatva-paramamAdhyasthyAdisampAdikA / guNijanagocaradveSAzAtanAdipariNAmAvirbhAvakAle tu tasya nirmalaguNAtmakatAM pavitrazrAmaNyAdiparyAyAtmakatAM ca vilokya guNAnurAgAdijananAya niSkapaTaM yatitavyam / itthamasmadIyA''dhyAtmikonnatikRte prativastu gauNa-mukhyabhAvena dravyAtmakatAyAM, guNAtmakatAyAM ma paryAyAtmakatAyAM vA nijA nayadRSTiH sthApanIyA / kSapakazreNyArohaNakRte ca prativastu dhruvadravyAtmakatA rza nirupAdhikaguNarUpatA parizuddhasiddhAdiparyAyAtmakatA cA'saGgabhAvena mukhyatayA aharnizaM vilokanIyA / 1 etAdRzapramANadRSTyA sarvadA sadupayogalInatA eva prmshreyskrii| itthaM naya-pramANadRSTisamavalambanataH drutaM bhavitavyatAparipAkaH sampanIpadyeta / tatazca "yadArAdhyaM 'ca yatsAdhyaM yad dhyeyaM yacca durlabham / cidAnandamayaM tat taiH samprAptaM paramaM padam / / " (gu.kra.134) iti kA guNasthAnakakramArohe zrIratnazekharasUridarzitaM paramapadaM nAtidUravarti syAd ityasmAkamAbhAti / / 5/1 / / lAvanAra bane che. mokSabIjabhUta parama mAdhyathyane lAvanAra paNa A dravyakendrita daSTi ja bane che. tathA jyAre koI guNIyala ArAdhaka vyakti pratye dveSa thato hoya, tAraka sthAnanI AzAtanA karavAnA pariNAmamAM jIva aTavAI jato hoya tyAre sAmenI guNIyala vyaktimAM rahela zuddhaguNAtmakatA tathA pavitra zrAmaNyAdiparyAyAtmakatA upara ApaNI dRSTine kendrita karI tenA pratye guNAnurAga-sadbhAva jagADavA mATe prAmANikapaNe AMtarika puruSArtha karavo joIe. A rIte ApaNI AdhyAtmika unnatimAM nimitta che ane te rIte dareka vastumAM rahela dravyAtmakatA, guNAtmakatA ane paryAyAtmakatA upara gauNa-mukhyabhAve la ApaNI na daSTine sthApita karavI. tathA kSapakazreNi upara jhaDapathI ArUDha thavA mATe pratyeka vastumAM rahela dhruvadravyAtmakatAne, nirupAdhika guNAtmakatAne ane zuddha siddhAdiparyAyAtmakatAne asaMga sAkSIbhAve sa aharniza mukhyapaNe (= ekasarakhuM mahattva ApIne) jovI. A rIte jonArI pramANadRSTithI satumAM = zuddhAtmAmAM potAnA upayogane sarvadA lIna karavo e ja paramazreyaskara che. A bhavitavyatAne paripakava karIe (tyaM.) A rIte nayadaSTinuM ane pramANadaSTinuM avalaMbana karavAthI bhavitavyatAno atyaMta jhaDapathI paripAka thAya che. tenAthI "je ArAdhya che, je sAdhya che, je dhyAtavya che ane je durlabha che, te cidAnaMdamaya parama pada siddha bhagavaMtoe saMprApta karela che - A pramANe guNasthAnaka kramAroha graMthamAM zrIratnazekharasUrijIe darzAvela paramapada dUravartI rahetuM nathI - tevuM amane pratIta thAya che. (5/1) lakhI rAkho DAyarImAM....4 sAdhanAnuM cAlakabaLa zakti che. dA.ta. bAhubalI muni upAsanAnuM cAlakabaLa bhakti che. dA.ta. sulatA nAnA pAna para ja ! Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ /ra * guNa paryAyA'bhinnadravye zabdazaktiH * kahio artha teha ja spaSTapaNaIM jaNAvaU chaU - mukhyavRtti dravyAratho, tAsa abheda vakhANa re; ca bheda paraspara ehano, te upacAraI jANai re / / 5/2 (56) gyAna. mukhya vRtti kahatAM zakti zabdArtha kahato je dravyArthanaya te tAsa kahatAM dravya-guNa-paryAyanaIM abheda su vakhANa+; je mATaiM guNaparyAyAbhinna mRdravyAdikanai viSad* *ghaTAdipadanI zakti chaU ehano paraspara - pa mukhyopacAravRttibhyAM dravyArthA''dezAd dravya-guNa- paryAyANAmabheda-bhedau samarthayati - 'dravye'ti / dravyArthanayato mukhyavRttyokto'bheda evaM bhoH / rA dravyAdInAM mitho bheda upacAreNa kathyate / / 5/2 / / prakRte daNDAnvayastvevam - bhoH ! dravyArthanayataH mukhyavRttyA abheda eva uktaH / dravyAdInAM mitho bhedaH upacAreNa kathyate / / 5 / 2 / / rza mo: ! dravyArthanayata: dravyArthikanayavAkyato mukhyavRttyA arthapratipAdakazabdazaktyA dravya -guNa-paryAyANAm abheda eva uktaH, guNa- paryAyayoH svadravyA'bhinnatayA guNa- paryAyA'bhinnamRdAdidravye rNi ghaTAdipadazakteH sattvAt, tathaiva grahAcca / na hi mRdAdidravyavyatiriktau raktAdiguNa-kambugrIvAdimattvAdilakSaNaparyAyau paramArthata upalabhyete / ata eva dravyAdInAM dravya-guNa-paryAyANAM mitho bhedaH tu avataraNikA :- mukhyavRttithI = zaktithI ane upacAravRttithI = lakSaNAthI dravyArthikanayanI dRSTie dravya-guNa-paryAyamAM kramazaH abheda ane bheda rahelo che. A bAbatane graMthakArazrI spaSTapaNe jaNAve che HdravyAdimAM mukhyavRttithI abheda : dravyArthikanaya zlokArtha :- he bhAgyazALI ! dravyArthikanayanI apekSAe mukhya vRttithI abheda ja kahevAyela che. dravya vageremAM paraspara bheda to upacArathI kahevAya che. (5/2) = 589 = = am :- arthapratipAdaka zabdaniSTha zakti mukhyavRtti kahevAya che. dravyArthikanayanA vAkyanI apekSAe mukhyavRttisvarUpa zaktithI dravya, guNa ane paryAya vacce abheda ja kahevAyela che. dravyArthikanayanI STie guNa ane paryAyo dravyathI bhinna nathI. svadravyathI nija upAdAnakAraNathI guNa tathA paryAya abhinna hovAnA lIdhe mATIsvarUpa ghaTopAdAnakAraNathI svaguNa-paryAya atirikta nathI. tethI svaguNa -paryAyaabhinna mATI vagere dravyamAM ja 'ghaTa' vagere zabdanI zakti rahelI che. Ama ghaTapadavAcya guNa sa -paryAyaabhinna mRdravya che. tathA pratIti paNa te svarUpe ja thAya che. kAraNa ke ghaDAno lAla guNa, kambugrIvAdimattva Adi paryAya vAstavamAM mATIthI bhinnarUpe upalabdha thatA nathI. 'ghaTa' zabdanuM uccAraNa karavAthI raktAdi guNathI tathA pRthubughnodarAdisaMsthAnAtmaka paryAyathI abhinna mRttikAdravyanuM ja zAbdabodhamAM bhAna thAya che. AthI dravyArthikanayanA mate dravya-guNa-paryAyamAM mukhyavRttithI abheda ja rahelo che. tema * ko.(2)mAM 'bheda' pATha. 7 ko.(12)mAM 'upacAra' pATha. " ko.(13)mAM 'te upacArai anubhava lahyo re' pATha. pustakomAM 'viSayaIM' pATha. mA. mAM 'viSayaghaTA' pATha. OM zAM.mAM 'ghaTAdipanI' truTaka pATha. = Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 590 0 dravyabhinnaparyAye padalakSaNA 0 ra kahatAM mAMhomAhi bheda chai, te upacAraI kahitAM lakSaNAI jANa; je mATaiM dravyabhinnakaMbugrIvAdiparyAyanaI viSaI te ghaTAdipadanI lakSaNA mAnaIM. prayojanavizeSavazata upacAreNa = lakSaNayA kathyate jJAyate ca, mRdAdikadravyabhinnaraktAdiguNa-kambupa grIvAdimattvalakSaNaparyAyeSu ghaTAdipadalakSaNAyA abhyupagamAt / rA vastuto dravyArthikanayo guNa-paryAyau naivAbhyupagacchati, tanmate dravyasyaiva pAramArthikatvAt / ataH - tanmate dravye eva zabdazaktirvarttate / lokAnAM guNa-paryAyayoH yA pratItiH vyavahRtizca jAyate sA hi - dravye evA'vaseyA, na tu dravyavyatiriktaguNAdau / lokavyavahArAditaH guNa-paryAyAbhyupagamasyA''vazyakatce za dravyA'bhinnatayaiva tau svIkartavyau iti drvyaarthiknyaabhipraayH| itthaJca zabdatvAvacchinnasya zaktiH ku guNa-paryAyA'bhinnadravye evA'GgIkAryA / tatazca kambugrIvAdiparyAyA'bhinnamRdravyasyaiva ghaTapadavAcyArthatvaM rNi snggcchte| lokavyavahAreNa tu guNa-paryAyau drvybhinnau| kintu dravyArthikanayato guNa-paryAyayoH dravyA'bhinnatvena dravya-guNAdibhedabhAnaM zaktyA dravyArthikanaye naiva sambhavati / lokavyavahAraprayojanataH tdiiytaatpryvissyiichatAM koI vizeSa prayojananA lIdhe guNa-paryAya tathA dravya vacce bhedanuM jJAna karAvavuM hoya to zaktinA badale lakSaNA dvArA tenuM pratipAdana karI zakAya che tathA zrotAne te rIte tenuM bhAna thaI zake che. kAraNa ke dravyArthikanaya mRttikA vagere dravyathI bhinna evA raktAdi guNamAM tathA kabugrIvAdimattvAdi paryAyamAM ghaTa' vagere zabdanI lakSaNA svIkAre che. guNa-paryAya dvavyAtmaka : dravyArthikanaya 8 | (vastu) vAstavamAM to dravyArthikanaya guNa-paryAyane mAnavA taiyAra nathI. tenA mata mujaba dravya ja vAstavika padArtha che. tethI dravyArthikanaya matAnusAra koI paNa padanI zakti phakta dravyamAM ja rahelI ja che. lokone guNanI tathA paryAyanI je pratIti thAya che tathA guNa-paryAyano je vyavahAra thAya che te nA vAstavamAM dravyane vize ja thAya che. dravyabhinna koI guNane vize ke paryAyane vize nahi. tethI guNa paryAyane lokavyavahArAdinA lIdhe mAnavA ja paDe tema hoya to dravyathI abhinnasvarUpe ja mAnavA joIe. A A pramANe dravyArthikanayano abhiprAya che. tethI koI paNa padanI = tamAma zabdanI zakti, tenA mata mujaba, guNa-paryAyaabhinna dravyamAM ja rahelI che. jema ke je kaMbugrIvAdiparyAyamAM "ghaTa" tarIkeno vyavahAra thAya che te paryAya mATIdravyathI abhinna hovAthI kaMbugrIvAdiparyAyaabhinna mRttikAdravya ja ghaTa' padano vAcyArtha che - tema samajavuM yuktisaMgata che. hama lokavyavahAranirvAha mATe lakSaNA : dravyArthikanaya ho (nova.) paraMtu lokavyavahAra to paryAyapradhAna che, dravyapradhAna nathI. dravyatvarUpe sarva dravya samAna hovAthI vibhinna prakAranA prasiddha lokavyavahAra zuddhadravyArthikanayanA mata mujaba saMbhavI zaktA nathI. vyavahAramAM to paryAyanI ja mukhyatA rahelI che. paryAyano vyavahAra dravyathI bhinnarUpe ja thAya che. kAraNa ke paryAya dravyathI abhinna hoya to sarva dravya dravyatvarUpe abhinna hovAthI pharIthI vibhinna prakAranA Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dravyadRSTyA mAdhyasthyopalabdhiH / mukhyArthabAI mukhyArthasaMbaMdhaI tathAvidhavyavahAraprayojana anusarI tihAM lakSaNApravRtti durghaTa nathI. e *Iti 56 gAthAnaka artha.* /pa/rA bhUtasya dravya-guNAdibhedasya zAbdabodhe zaktyA abhAne lakSaNA svIkAryA / na hi mukhyArthabAdhe mukhyA- pa rthasambandhasambhave tathAvidhavyavahAraprayojanAnusAreNa tatra kathaJcidAdipadalabhyAyAH lakSaNAyAH pravRttiH / ___ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'dravya-guNa-paryAyANAM mukhyavRttyA abhedaH gauNavRttyA ca bheda' meM ityabhiprAyavantaM dravyArthikanayamavalambya kenacid asmadIyaprazaMsAkaraNe parakIyanindAdikaraNe guNa za -paryAyabhinnazuddhAtmadravye svadRSTiM sthApayitvA madhyasthatayA bhAvyam / itthameva "samagrakarmA'pagamAdananta- ke lokavyavahAranI anupapatti ubhI ja raheze. mATe AmajanatA guNa-paryAyane dravyathI bhinna mAne che. tethI sAmAnya lokonI sAthe vyavahAra karavAnA prayojanathI dravyArthikanaya dravyabhinna guNa-paryAyamAM te te zabdanI lakSaNAne svIkAre che. dravyArthikanayathI to guNa-paryAya dravyathI abhinna ja che. tethI dravya-guNa-paryAyamAM zaktithI bhedanuM jJAna dravyArthikanayanA mate na ja thaI zake. lokavyavahAratAtparyaviSayIbhUta dravya-guNAdibhedanuM zAbdabodhamAM zakti dvArA bhAna thatuM na hovAthI lakSaNA dvArA te kArya karavuM paDe che. Ama mukhArthano = zakyArthano bAdha thato hoya tathA mukhyArthIno saMbaMdha saMbhavI zakato hoya to tathAvidha vyavahAra karavAnA prayojanane anusAre lokavyavahAratAtparyaviSayIbhUta arthamAM lakSaNAnI pravRtti durghaTa nathI. thagvit, cAt vagere zabdathI tevI lakSaNA sulabha che. # dravyArthikanapasaMmata lakSaNAnuM tAtparya spaSTatA :- mRttikAdravyathI bhinna raktAdiguNamAM tathA kaMbugrIvAdiparyAyamAM "ghaTa' padanI lakSaNA karIne che te svarUpe tenuM pratipAdana dravyArthikanaya kare che. tathA te vacanathI lokone paNa mATIbhinna raktAdiguNanuM va ane kaMbugrIvAdiparyAyanuM bhAna thaI zake che. "ghaTa'padanI lakSaNA kaMbugrIvAdiparyAyamAM thaI zake che, makAna -khurazI vagere paryAyamAM nahi. kAraNa ke "ghaTa'padanA zakyArtha mRttikAdravyane kaMbugrIvAdiparyAyanI sAthe sa apRthabhAva saMbaMdha che, makAna-khurazI vagere paryAyanI sAthe nahi. Ama zakyArthabAdha, zakyArthasaMbaMdha ane tathAvidhaprayojana A traNa kAraNanA lIdhe mRttikAdidravyathI bhinna raktAdiguNamAM ane kaMbugrIvAdiparyAyamAM ghaTa' vagere padanI lakSaNA thaI zake che - A mujaba siddha thAya che. A akhaMDa Atmadravya upara dRSTi sthApIe ja AdhyAtmika upanaya - dravya-guNa-paryAyamAM mukhyavRttithI abhedane ane gauNavRttithI bhedane darzAvanAra dravyArthikanayano abhiprAya AdhyAtmika jagatamAM e rIte upayogI bane che ke - koI ApaNI prazaMsA kare ke paraniMdA kare tyAre guNa-paryAyathI bhinna zuddha Atmadravya upara ApaNI daSTine kendrita karI madhyastha banavA prayatna karavo. A rIte madhyastha banavAthI ja adhyAtmatattvAlokamAM darzAvela mokSasukha najIka Ave. tyAM nyAyavijayajIe mokSasukhane darzAvatA kahe che ke "samagra karmo ravAnA thavAthI anantajJAnayukta *.*. cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 0 dravyArthikopayogopadarzanam / 1/2 pa prakAzayuktaM sukhamadvitIyam / yatra trilokIsukhamasti binduH" (a.ta.2/41) iti adhyAtmatattvAloke rA nyAyavijayadarzitaM mokSasukhaM pratyAsannaM syAt / va evaM kasmiMzcidAtmani guNA'darzane tadIyazuddhA'khaNDa-paripUrNA''tmadravyA'bhinnapUrNaguNa - -zuddhaparyAyabhAvanayA tadgocaradveSAdiH prihrtvyH| skandhakamuni-gajasukumAlAdibhiH ghoropasargakAle za paryAyArthikanayadRSTyavalambanena dehAtmabhedaM vijJAya zubha-zuddhabhAvAH surakSitAH rAjasevaka-zvazurAdigocaraka dveSazcAnutthitaparAhataH niruktarItyA dravyArthikanayAvalambanataH / ittham AdhyAtmikalAbhAnuguNyena dravya pi -guNAdInAM gauNabheda-mukhyA'bhedau dravyArthikanayAbhipretau yojyau / / 5/2 / / siddhasukha advitIya che. te muktisukha pAse traNa lokanuM sukha biMdu jeTaluM ja thAya che." B bheda-abhedano upayoga karatAM zIkhIe ( (uM.) tathA koI vyaktimAM ApaNane guNadarzana thatA na hoya tyAre zuddha akhaMDa paripUrNa AtmadravyathI 0 abhinnapaNe pUrNa-nirmaLa guNa-paryAyonI bhAvanA karavA dvArA sAmenI vyakti pratye ubhA thatA vaiSa-durbhAva -durbuddhine aTakAvavA satata prayatnazIla rahevuM. khaMdhakamuni, gajasukumAla muni vigerene ghora upasargo pa thayA tyAre temaNe paryAyArthikanayanA AlaMbanathI zarIra ane AtmAmAM bheda joIne zubha-zuddha bhAvone TakAvI rAkhyA temaja rAjasevaka ke sasarAne vize paryAyArthikanayathI vaiSa Ave te pUrve ja uparokta rIte dravyArthikanayanA AlaMbanathI leSane khatama karI nAkhyo. A rIte AdhyAtmika lAbha thAya te mujaba, dravya-guNa vageremAM dravyArthikanayamAnya gauNa bhedano ane mukhya abhedano upayoga karavo. (5/2) lakhI rAkho DAyarImAM ) * buddhi mAIlasTonane maMjila mAnI aTake che. zraddhA mAIlasTona oLaMgI mokSanI maMjila meLave che. * vAsanA mAMgaNIno dAvo rAkhIne paNa badhuM ja gumAve che. mAMgaNIzUnya lAgaNIpUrNa upAsanA to anaMta, asIma, anahada meLave che. * sAdhanA kALakrame parivartana jhaMkhe che. upAsanA aparivartanazIla tattvane pakaDe che. * buddhi zaMkAzIla che. zraddhA AtmavizvAsano bulaMda raNakAra pragaTAve che. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 paryAyanayato bhedaH zakyaH, abhedo lakSyaH / 593 mukhya vRtti sarva lekhavaI, paryAyAratha bhedaI re, upacAraI anubhavane balaI, mAnaI te abhedaI re 5/3 (57) gyAna. ima paryAyArtha naya mukhya vRtti thako sarva = dravya-guNa-paryAya bhedaI lekhavaI, je mATai e nayanaI matadaM mudAdipadano dravya artha, rUpAdipadano guNa ja, ghaTAdipadano kaMbugrIvAdi paryAya ja. mukhyopacAravRttibhyAM paryAyArthAdezAd dravya-guNa-paryAyANAM bhedA'bhedau samarthayati - 'paryAyeti / paryAyArthanayenokto bhedo vRttyA hi mukhyyaa| lakSaNayA'nubhUtezcA'bhedasteSAM balAditi / / 5/3 / / prakRte daNDAnvayastvevam - paryAyArthanayena teSAM mukhyayA vRttyA bhedo hi uktH| anubhUtezca balAt paryAyArthanayena lakSaNayA teSAm abhedaH iti / / 5/3 / / paryAyArthanayena = paryAyArthikanayavAkyena teSAM sarveSAM dravya-guNa-paryAyANAM mukhyayA vRttyA za zabdazaryAmiyAnA mevo di = gva 3:, "di detAvavadhAro" (ve..8/7/2-pR.231) ti pUrvot . (2/2) vaijayantIkozavacanAd atrAvadhAraNe hiH jnyeyH| tanmate dravyasyaiva mRdAdipadArthatA, na tu .. guNAdeH; guNasyaiva rUpa-rasAdiguNapadArthatA, na tu dravyAdeH, kambugrIvAdiparyAyasyaiva ca ghaTAdipadArthatA sammatA, na tu drvyaadeH| na hi tanmate dravya-guNa-paryAyeSu ekapadasya anugatA zaktiH varttate, teSAM kA avataravikA - dravyArthikanayanuM maMtavya vicArI gayA. have graMthakArazrI paryAyArthikanayanA abhiprAyathI dravya-guNa-paryAyamAM mukhyavRttithI bhedanuM ane gauNavRttithI abhedanuM samarthana kare che : A dravyAdimAM mukhyavRttithI bheda : paryAyArthikAya che lokAtha:- paryAyArthikanaya mukhyavRttithI dravyAdino bheda kahe che. tathA anubhavanA baLathI lakSaNA dvArA te dravyAdino abheda kahe che. (53) bhAvAva :- paryAyArthikanayanuM vAkya to tamAma dravya, guNa ane paryAyomAM zabdazakti nAmanI mukhya vRttithI bheda ja kahe che. (vajayantIkozamAM hetu ane avadhAraNa = jakAra arthamAM di darzAvela | che. pUrve rIramAM A saMdarbha darzAvela hato. te mujaba ahIM mULa zlokamAM darzAvela "di' zabda avadhAraNa arthamAM jANavo.) AnuM kAraNa e che ke paryAyArthikanayanA mate "mRttikA' vagere zabdano artha dravya ja che che, rUpa-rasa vagere zabdano artha guNa ja che. tathA "ghaTa' Adi padano vAcyArtha kaMbugrIvAdi paryAya ja che. mATI eTale rUpa-rasa vagere guNa nahi ke mRtiMDa-ghaTa vagere paryAya nahi, paNa dravyavizeSa. rUpa-rasa eTale mATI nahi ke kaMbugrIvAdi paryAya nahi, paNa guNavizeSa. ghaTa eTale mATIdravya nahi ke rUpa-rasAdi guNa nahi, paNa paryAyavizeSa. A che paryAyArthikanayano mata. tenA mata mujaba dravya, * pustakomAM "savi pATha.ko.(13)no pATha lIdho che. je ma.+zAM.mAM "anubhavabala. pATha. A.(1)no pATha lIdho che. 5 mImAM 'teha pATha A.(1)no pATha lIdho che. 1 lI.(3)mAM "dravyaparyAyArtha' azuddha pATha. je ko.(7+12)mAM "thakA" pATha che. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 * dravya-guNayoH ghaTAdipadazakti-lakSaNAvicAraH / 51 tathA upacAraI lakSaNAi karI anubhavanaI balaI teha abhedaI mAnaI. ghaTAdika mRddavyAghabhinna ja chai" - eha pratIti ghaTAdipadanI mRdAdidravyanaI viSaI lakSaNA mAniI; rasa e paramArtha jANavau iti 57mI gAthAno artha * /pa/all ___bhinnatvAt / ataH zabdazaktyA dravyAdiSu mitho bheda eva tanmate jJAyate / 'nIla-ghaTayorabhedaH' ityAdilakSaNasya sArvajanInavyavahArasya 'mRNmayo nIlo ghaTa' ityAdilakSaNAyAH rA pramANatvA''krAntAyAH anubhUtezca balAt paryAyArthanayena = paryAyArthanayavAkyena lakSaNayA = gauNavRttyA ma teSAM = dravya-guNa-paryAyANAm abhedaH eva ukta iti| ghaTAdipadasya mRdAdidravye rUpAdiguNe ca of lakSaNAmaGgIkRtya 'ghaTAdiH mRdAdidravya-rUpAdiguNA'bhinna eva' iti pratItiM pramitipadavImAropayati " paryAyArthanaya iti paramArthaH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'dravya-guNAdInAM mukhyavRttyA bhedaH gauNavRttyA cA'bheda' iti guNa, paryAyamAM koI eka padanI anugata zakti rahetI nathI. kAraNa ke dravyAdi traNeya padArtha judA -judA che. tethI paryAyArthikanayanA mate zabdanI zakti to dravya, guNa, paryAya vacce bhedane ja jaNAvaze. ja dravyAdiabheda lakSyArtha : paryAyAthikanaya (nI) jo ke sarva lokomAM "nIta-ghaTayoH ame' - A pramANe vyavahAra paNa thato jovA maLe che. temaja "pRSayo nIno ghaTaH ItyAdi rUpe anubhUti paNa thAya che. A anubhava pramANAtmaka paNa che. tathA A vyavahAra ane anubhUti to dravya ane guNa-paryAya vacce abhedane darzAve che. tethI uparokta vyavahAra ane anubhava - bannenA baLathI paryAyArthikanaya prastutamAM lakSaNAthI te traNeyano abheda svIkAre che. Ama paryAyArthikanayavAkya lakSaNA nAmanI gauravRtti dvArA dravya ane guNa-paryAya vacce abhedane e ja jaNAve che. tAtparya e che ke "ghaTAdi' zabdanI mATI vagere dravyamAM ane rUpAdi guNamAM lakSaNAno vA svIkAra karIne paryAyArthikanaya "ghaTAdi mRttikAdidravyathI ane rUpAdiguNathI abhinna ja che' - AvA prakAranI pratItine satya pratItirUpe = amArUpe siddha kare che. A rIte lakSaNA dvArA dravya-guNa-paryAyamAM abhedanuM rasa avagAhana karanArI pratItine 'pramA' padavI upara ArUDha karavAnuM kAma paryAyArthikanaya kare che. spaSTatA:- "nIta-ghaTayoH mera' - A vyavahAra nIla guNa ane ghaTa paryAya vacce abhedane darzAve che. "pRSayo nIno ghaTA' - A pratIti mATI dravya, nIla guNa ane ghaTa paryAya vacce abhedane jaNAve che. sarva lokomAM A vyavahAra ane pratIti prasiddha che. tethI teno viSaya abAdhita mAnavo ja paDe. tenI saMgati paNa karavI paDe. Ama mukhyavRttithI bhedagrAhaka hovA chatAM paryAyArthikanaya lakSaNA dvArA dravya-guNa-paryAyamAM abhedano svIkAra karIne lakSyArthasvarUpe dravyAdi traNamAM abheda jaNAve che. + Atmadravyane alaga tAravI lo AdhyAtmika upanaya :- dravyAdimAM mukhyavRttithI bhedanuM ane gauravRttithI abhedanuM pratipAdana karanAra paryAyArthikanayano upayoga svaprazaMsA sAMbhaLatI vakhate karavAno che. "mArA je nirmaLa guNa-paryAyanI *.* cihradayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paryAyArthikopayogato'haGkArAdityAgaH / pratipAdakasya paryAyArthikanayasya upayogaH svaprazaMsAzravaNakAle itthaM kAryaH yaduta 'prazasyamAnanirmalaguNa -paryAyebhyaH ahaM pRthak zuddha AtmA, sarve cAtmAnaH zuddhA eveti ko me madAvakAzaH ? anyebhyo mayi ko vizeSaH yenAhaM madaM kuryAm ?' / itthaM tadA guNa-paryAyebhyaH bhinnasya svAtmadravyasya bhAnaM pa kartavyam / ___ evaM cetasi svasukRtAnumodanAvasare nirmalaguNa-paryAyebhyaH svAtmA pRthak kAryaH, yenA'haGkAro / nAgaDavirmavetA utpAtAMDavapati (Volley-Ball)-patinuja(Foot-ball)-STinva (Hockey) | -zivayavanyuvaka(Basket-ball)- jhanyujha(Cricket)-magdha chavu(Table-tennis)-vatura- - (Chess)prabhRtikrIDAmagnatayA pramAdavazazuddhaguNa-paryAyaparityAgAvasare 'madIyam astitvaM nirmalaguNa -paryAyeSu eva vartate / tannivRttau cAhaM nivarteya' iti gauNavRttyA dravya-guNAdyabhedaM paryAyArthikanayasammataM 1 vijJAya AtmArthinA apramattatayA bhAvyam / dravyArthikanayato dravya-guNa-paryAyANAmabhinnatve'pi guNa rNi -paryAyanAze dravyanAzaH paramArthato dravyArthikanaye nAbhipretaH parantu paryAyArthikanaye / ata ihopadarzitaH ... dravya-guNAdyabhedaH paryAyArthikanayasammato gauNavRttika upayujyate ityavadheyam / tadavalambanatazca zAntasudhArasavRttI varNitaM "nivRttizarma = sahajaM vRttipaJcakarahitaM muktisthaM sukham" (zA.su.7/7/vR.pR.37) AsannataraM bhavati / / 5/3 / / prazaMsA thAya che tenAthI huM judo chuM. huM zuddha Atmadravya chuM. sarva jIvo zuddha AtmasvarUpa che. to mAre abhimAna karavAnI jarUra zI che ? bIjA karatAM mArAmAM vizeSatA zuM che ?' A rIte tyAre dravya-guNa-paryAyamAM bhedanuM bhAna karavAnuM che. >> nirmaLa guNa-paryAyamAM ApaNuM astitva che (uM.) tathA potAnA sukRtanI manomana anumodanA karatI vakhate potAnA nirmaLa guNa-paryAyothI potAnI jAtane (= svAtmadravyane) alaga tAravI levAno prayatna karavo. jethI svAbhimAna na thAya. vaoNlibola, phUTabola, hokI, bAskeTabola, krikeTa, Tebala TenIsa, cesa vagere ramatagamatamAM mazagUla banI, pramAdavaza | banelo sAdhaka pragaTa thayelA nirmaLa guNa-paryAyone gumAvato hoya tyAre "mAruM astitva to nirmaLa guNa -paryAyamAM ja che. te ravAnA thaze to mAruM astitva jokhamAI jaze' - A pramANe dravya || -guNAdigata gauNa abhedane darzAvanAra paryAyArthikanI samajaNa AtmArthIe meLavavI joIe. tathA tenA dvArA apramatta banavA sAdhake tatpara rahevuM joIe. dravyArthikanA mate dravya ane guNa-paryAya vacce abheda mAnya hovA chatAM guNa-paryAyano tirobhAva ke nAza thatAM paramArthathI dravyanAza tene mAnya nathI. jyAre paryAyArthikanayanA mate guNa-paryAyano nAza thatAM te svarUpe dravyano nAza mAnya che. tethI ahIM je dravya -guNAdi vacce abheda batAvela che te dravyArthikanayano nahi paNa paryAyArthikanayano viSaya che. tathA te abheda gauNa che, mukhya nathI. temaja te abheda ja prastutamAM upayogI che. A vAta khyAlamAM rAkhavI. te abhedanuM AlaMbana karavAthI zAMtasudhArasavRttimAM darzAvela muktisukha khUba najIka thAya che. tyAM gaMbhIravijayajIe jaNAvela che ke "muktimAM raheluM sukha sahaja che, pAMca IndriyonI vRttithI rahita che." (pa/3) Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 tarkalakSaNaprakAzanam // doI dharma naya je grahaI, mukhya-amukhya prakAro re; te anusAra kalpiI, tAsa vRtti upacAro re /pa/4 (58) gyAna. (doI=) behu dharma= bheda-abheda pramukha, je naya dravyArthika athavA paryAyArthika grahaI = UhAkhyapramANaI tattannayasya bhedA'bhedayoH zakti-lakSaNAkalpanAbIjamAviSkaroti - 'bhedAbhedAvi'ti / bhedAbhedau nayo yo hi mukhyA'mukhyatayA''dadat / kalpye tadanusAreNa tnnyshkti-lkssnne||5/4|| ma prakRte daNDAnvayastvevam - yo hi nayo bhedAbhedau mukhyA'mukhyatayA Adadat, tadanusAreNa tannayazaktilakSaNe kalpye / / 5/4 / / bhedAbhedau upalakSaNAt sattvA'sattve nityatvA'nityatve ca dravyArthikAdinaya UhA'parA'bhidhAnaka tarkalakSaNaparokSapramANataH svaviSayavidhayA mukhyAdirUpeNa gRhNAti / anvaya-vyatirekAbhyAM traikAlikaNi vastudharma-sambandha-svarUpa-kAryAdigocaranizcayakAriNaH tarkapramANAdeva tattannayaviSayaprAdhAnyAdiparicchedakA smbhvH| tarkalakSaNaM tu pramANanayatattvAloke "upalambhA'nupalambhasambhavaM trikAlIkalitasAdhyasAdhanasambandhAdyAlambanam 'idamasmin satyeva bhavatI'tyAdyAkAraM saMvedanamUhA'paranAmA tarkaH" (pra.na.ta.3/7) iti / avataraNiA - dravyArthikanaya abhedamAM zabdanI zakti mAne che ane bhedamAM zabdanI lakSaNA mAne che. tathA paryAyArthikanaya bhedamAM zabdanI zakti tathA abhedamAM zabdanI lakSaNA mAne che. A vAta pUrvanA be zlokamAM ApaNe vicArI gayA. paraMtu dravyArthika ane paryAyArthika nayanI AvI mAnyatAnuM = kalpanAnuM kAraNa zuM che ? AvI jijJAsAnA zamana mATe graMthakArazrI jaNAve che ke : ja zakti-lakSaNAniyAmaka mukhya-gauNa saMketa che sa zlokArya :- je naya bhedane ane abhedane mukhyarUpe ke gauNarUpe grahaNa karato hoya te anusAra che te nayane saMmata zaktinI ane lakSaNAnI kalpanA karAya che. (pa) | vyAkhyAthe - mULa zlokamAM bhedano ane abhedano ullekha karavAmAM Avela che. paraMtu te upalakSaNa che. tethI bheda-abhedanI jema sattva-asattva, nityatva-anityatva vagerenuM paNa grahaNa karI levuM. Uha sa = tarka nAmanA parokSa pramANa dvArA dravyArthika vagere naya mukhya-gauNabhAve potAnA viSayarUpe bheda-abheda, sattva-asattva vagerenuM grahaNa kare che. tarka nAmanuM pramANa anvaya ane vyatireka dvArA saikAlika vastunA guNadharmo, saMbaMdha, svarUpa, kArya vagereno nizcaya kare che. tethI tarkapramANa dvArA ja te te nayanA viSayanI mukhyatAno ke gauNatAno nizcaya zakya che. pramANanayatattvAloka nAmanA graMthamAM zrIvAdidevasUrijI mahArAje tarkanuM lakSaNa A mujaba batAvela che ke "upalaMbha = anvaya ane anupalaMbha = vyatireka dvArA utpanna thanAra tarka pramANa sAdhya-sAdhananA saikAlika saMbaMdha = vyApti vagerene potAno viSaya banAve che. "A (dhUmAdi hetu) e (agni vagere sAdhyo hoya to ja hoya' - ItyAdi AkArayukta je saMvedana hoya * ko.(4)mAM "dharma nathI. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/4 0 gaGgApadasaGketadvitayapradarzanam / dhAraI, mukhya-amukhya prakAraI = sAkSAt saMketaI tathA vyavahita saMketai te anusAra (tAsa=) te ga nayanI vRtti, anaiM te nayano upacAra kalpithaI. - jima gaMgApadano sAkSAt saMketa pravAharUpa arthanaI viSayaI chaI. te mATai pravAhaI zakti. rI tatazca yo hi dravyArthikAbhidhAnaH paryAyArthikAbhidhAno vA nayo mukhyA'mukhyatayA = sAkSAtsaGketavyavahitasaGketabhAvena bhedA'bhedAdikam Adadad = UhAkhyaparokSapramANato gRhNan dRzyate tadanusAreNa = mukhyA'mukhyatvaprakArakagrahaNAnurodhena tannayazakti-lakSaNe = tasya dravyArthikanayasya paryAyArthikanayasya rA vA tattadarthapratyAyanazakti-lakSaNe kalpye = anumeye / yasya zabdasya yatra arthe sAkSAtsaGketaH tasya zabdasya tatra arthe zaktiH, yasya ca yatra / vyavahitasaGketaH tasya tatra lkssnnetybhipraayH| sAkSAt saGketitamarthaM pratipAdayan zabdaH vAcaka ucyate / taduktaM mammaTena kAvyaprakAze "sAkSAt saGketitaM yo'rthamabhidhatte sa vAcakaH" (kA.pra.2/7) iti|| sAkSAt saGketitaH arthaH vAcya ucyate, vyavahitasaGketitazca pratIyamAnaH / idamevA'bhipretya Ananda-Ni vardhanena dhvanyAloke "vAcya-pratIyamAnAkhyau tasya bhedAvubhau smRtau" (dhva.2) ityuktam / 'tasya = arthsy'| kA __ atha prakRtamucyate yathA gaGgApadasya jalapravAhavizeSe sAkSAtsaGketo vartate iti gaGgApadasya tene tarka kahevAya che. tathA tarka nAmanA pramANanuM bIjuM nAma Uha che." tethI artha evo prApta thAya che ke dravyArthika ke paryAyArthika naya dravyAdimAM bheda-abheda, sattva-asattva, nityatva-anityatva vagere guNadharmane mukhyarUpe = sAkSAt saMketarUpe ke amukhyarUpe = gauNarUpe = vyavahitasaMketarUpe "Uha' nAmanA parokSa pramANathI grahaNa karato dekhAya che. je naya bhedAbheda vagerenuM mukhyatva-amukhyatvaprakAraka grahaNa = jJAna kare te mujaba te dravyArthikanayanI ke paryAyArthikanayanI te te bheda-abheda vagere arthane jaNAvanArI zaktinI ke lakSaNAnI kalpanA karavAmAM Ave che. ja kAvyaprakAzakAranI draSTimAM zabdagata vAcakatA ja (vastha.) matalaba e che ke je zabdano je arthamAM sAkSAt saMketa hoya te zabdanI te arthamAM zakti mAnavAmAM Ave che. tathA je zabdano je arthamAM vyavahita saMketa hoya te zabdanI te arthamAM lakSaNA ghI mAnavAmAM Ave che. sAkSAta saMketa jemAM karavAmAM Avela hoya te arthanuM pratipAdana karanAra zabda vAcaka kahevAya che. kAvyaprakAza graMthamAM maMmaTa kavie A aMge jaNAvela che ke "sAkSAt saMketika arthane na je kahe te zabda vAcaka kahevAya che. sAkSAt saMketita artha vAcya kahevAya che. tathA vyavahita saMketita artha pratIyamAna kahevAya che. A ja abhiprAyathI kavi AnaMdavardhane dhvanyAlokamAM jaNAvela che ke '(1) vAcya ane (2) pratIyamAna - Ama arthanA be bheda kahevAya che." A prAsaMgika vAta karI. (tha.) have mULa vAta upara AvIe. je rIte viziSTajalapravAha svarUpa arthamAM "gaMgA" zabdano sAkSAt saMketa varte che. tethI temAM "gaMgA' zabdanI zakti nAmanI mukhya vRtti rahelI che - tema jANavuM. '... citadvayavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)+ko.(9) +si.lI.(2+3)+ P(2)+ko.(12+13)+pA.+mo.(2) mAM che. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 * sAkSAtsaGketa-vyavahitasaGketavimarza: 0 ga tathA gaMgAtIrai gaMgAsaMta te vyavahita saMketa chaiM. te mATaiM upacAra. tima dravyArthikanayano sAkSAt saMketa abhedaI chaiM. te mATaiM tihAM zakti. bhedaI vyavahita saMketa che. te mATaiM upacAra. Ima e paryAyArthikanayanI paNi zakti-upacAra bheda-abhedanaI viSayaI joDavA../pa/4 tatra zaktinAmnI mukhyavRttiH vijJeyA, paraM gaGgAtIre gaGgApadasya vyavahitasaGketo varttate / ataH tasya gaGgAtIre lakSaNAnAmnI gauNIvRttiH jnyeyaa| tathA adhyavasAyavizeSasvarUpadravyArthikanayamataprasUta'padasya zabdAtmakasya vA dravyArthikanayasya dravya-guNa-paryAyANAm abhede sAkSAtsaGketo varttata iti m teSAm abhede tasya zaktinAmnI mukhyavRttiH jnyeyaa| paraM teSAM bhede tasya vyavahitasaGketo varttata iti rza teSAM bhede tasya lakSakasya zabdasya lakSaNA'bhidhAnA aupacArikI vRttirvsaatvyaa| itthamadhyavasAyavizeSAtmakaparyAyArthanayaprasUtapadasya zabdAtmakasya vA paryAyArthanayasya dravyAdInAM bhede sAkSAtsaGketo varttata iti teSAM bhede tasya zaktivRttiH gamyA teSAm abhede ca tasya [Na vyavahitasaGketo varttata iti teSAm abhede tasya lakSaNAvRttiranumeyA / evaM nayasya sAkSAtparamparAsaGketa yoreva yathAkramaM zabdazakti-lakSaNAbhidhAnavRttiniyAmakatvamavaseyam / paraMtu 'gaMgAtIra' arthamAM "gaMgA' padano saMketa sAkSAt (Direct) nathI paNa vyavahita (Indirect) che. tethI 'gaMgAtIra" arthamAM "gaMgA' padanI lakSaNA nAmanI jaghanyavRtti jANavI. barAbara A ja rIte prastutamAM kahI zakAya che ke adhyavasAyavizeSasvarUpa dravyArthikanayanA matamAMthI utpanna thayela zabdano athavA zabdAtmaka dravyArthikanayano sAkSAt saMketa dravya-guNa-paryAyanA abhedamAM rahelo che. tethI tenI zakti nAmanI mukhya vRtti dravyAdinA abhedamAM jANavI. paraMtu dravyAdinA bhedamAM teno saMketa vyavahita che. tethI dravyAdibhedamAM te lakSaka zabdanI lakSaNA nAmanI gauNa = aupacArika vRtti jANavI. A jJAnAtmaka ane zabdAtmaka naya che. spaSTatA :- nayanA be svarUpa prasiddha che - jJAnasvarUpa ane zabdasvarUpa. jJAnasvarUpa naya vizeSaCT prakAranA adhyavasAya tarIke prasiddha che. adhyavasAyavizeSAtmaka naya sva mATe upayogI che. zabdAtmaka naya bIjA mATe upayogI che. adhyavasAyavizeSAtmaka naya paNa potAno abhiprAya bIjAne jaNAvavA rA mATe zabdaprayoga kare che. adhyavasAyavizeSAtmaka dravyArthikanayathI utpanna thayela zabda ke zabdAtmaka dravyArthikanaya dravya-guNa-paryAyamAM abhedane ja mukhya mAne che. bAkInI vAta vyAkhyArthamAM spaSTa ja che. A dravyAdibhedamAM sAkSAta saMketa H paryAyArthika / (rUtva.) barAbara A ja rIte adhyavasAyavizeSAtmaka paryAyArthikanayathI utpanna thayela zabdano ke zabdAtmaka paryAyArthikanayano dravya-guNa-paryAyanA bhedamAM ja sAkSAta saMketa varte che. mATe dravyAdinA bhedamAM tenI zakti nAmanI mukhyavRtti jANavI. tathA dravyAdinA abhedamAM teno vyavahita saMketa varte che. tethI dravyAdinA abhedamAM tenI lakSaNA nAmanI gauNa vRtti = aupacArika vRtti rahelI che - tema samajavuM. A rIte ApaNe joI zakIe chIe ke nayano sAkSAt saMketa zakti nAmanI mukhya vRttino niyAmaka 4 A.(1)mAM "ImAM' pATha tathA ko.(13)mAM 'tihAM nathI. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 paryAyaudAsInyena AtmadravyAnveSaNam / ___prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'yasya zabdasya yasmin arthe mukhyaH = sAkSAt saGketaH pa tasmin zabdazaktiH vartate vyavahitasaGketazAlini cArthe tallakSaNA' iti siddhAntaM cetasikRtya / svAtmadravye Atmazabdasya sAkSAt saGketitatvena dhruva-zuddhA'khaNDAtmadravyasya ca jJAnamayatvena, zAntatvena sthiratvena cAtmaparyAyotpAda-vyayAdinimittakasaGklezAvarte AtmArthI na nimajjati, tadRSTau svato. nazvarANAM vyAdhi-jarA-maraNAdInAM svaparyAyANAm AtmazabdanirUpitamukhyavAcyArthatvaviraheNa atyantaM gauNatvAta, za AdhyAtmikasaGketena svasmin tannimittakA''ya-vyayA'bhAvasyA'vagamAcca / itthameva "anantaH kevalo ke nityo vyomarUpaH snaatnH| devAdhidevo vizvAtmA vizvavyApI purAtanaH" (yo.pra.28) iti yogapradIpe darzitaM Ni siddhasvarUpaM sulabhaM syAt / / 5/4 / / che tathA vyavahita saMketa lakSaNA nAmanI jaghanya vRttino niyAmaka che. - 4 sAdhakanI draSTimAM paryAyo gauNa bane 4 AdhyAtmika upanaya - "je zabdano je arthamAM mukhya = sAkSAta saMketa hoya te arthamAM te zabdanI zakti ane vyavahita saMketita arthamAM lakSaNA' - A mujaba TabAmAM darzAvela niyama adhyAtmajagatamAM e rIte upayogI bane che ke "AtmA' zabdano mukhyatayA AtmadravyamAM saMketa karavAmAM Avato hovAthI e dhruva zuddha akhaMDa Atmadravya to jJAnamaya, zAMta ane sthira hovAthI potAne AtmA tarIke jANato sAdhaka ghA paryAyonI utpatti-ucchitti ke uthala-pAthalanA nimitte AghAta-pratyAghAtano anubhava karato nathI. kAraNa ke te paryAyo to sAdhakanI dRSTimAM atyaMta gauNa che. sAdhakanI dRSTimAM roga, ghaDapaNa vagere svataH vinazvara che AtmaparyAyo "AtmA' zabdano mukhyArtha nathI. tethI "tenI uthala-pAthalanA nimitte potAne leza paNa lAbha-nukasAna nathI" - AvI Tharela samajaNa AdhyAtmika saMketathI sAdhakamAM pragaTelI hovAthI sAdhaka roga-ghaDapaNa-maraNa vagere avasthAmAM atyaMta svastha rahe che. A rIte ja yogapradIpamAM darzAvela siddhasvarUpa sulabha thAya. tyAM jaNAvela che ke "siddhAtmA e (1) anaMta, (2) kevala, (3) nitya, (4) AkAzanI jema vyApaka-nirlepa, (5) sanAtana, (6) devAdhideva, (7) vizvAtmA, (8) vizvavyApI ane (9) purAtana che." (pa/4) - lakhI rAkho DAyarImAM....) * buddhi sudharelI, lAgavA chatAM gAMDI che. zraddhA gAMDI lAgavA chatAM DAhI che, samaju che. * sAdhanA bAhya virAdhanAmAM trAsa anubhave che. dA.ta. kulavAlaka muni. upAsanA doSa-durguNamAM trAsa anubhave che. dA.ta. IlAyacI kumAra. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sarvathA nayAntaraviSayA'bhAne durnayatvam / koIka kahaI chaI, je "eka naya eka ja viSaya grahaI, bIjA nayano viSaya na rahaI" te dUSaI chaI - bhinna viSaya nayagyAnamAM, jo sarvathA na bhAI re, to svataMtra bhAvaI rahaI, mithyASTi pAsaI re pa/pA (pa9) gyAna. rasa jo nayajJAnamAMhi, bhinna viSaya kahatAM nayAMtarano mukhyArtha, sarvathA kahatAM amukhyapaNaI paNa na bhAsaI; to svataMtra bhAvaI = sarvathA nayAMtaravimukhapaNAM, mithyASTi pAsaI rahaI. eTalaI durnaya thAI, paNi sunaya na thA; ima jANavuM. //pa/pA kazcittu 'eko naya ekameva viSayaM gRhNAti, na tu nayAntaraviSayaM lezato'pI'tyAha / tanmataM - kUpati - "viSaya' tA. viSayo'nyo nayajJAne sarvathA cenna bhaaste| tarhi svatantrabhAvena mithyAdRSTeH sa durnyH|| 5/5 / / prakRte daNDAnvayastvevam - nayajJAne anyo viSayaH sarvathA na bhAsate cet ? tarhi svatantrabhAvena * nayajJAne = ekasmin nayavizeSajJAne anyo viSayaH = nayAntaramukhyaviSayaH sarvathA = ___amukhyatayA'pi na = naiva bhAsate cet ? tarhi svatantrabhAvena = sarvathA pramANaparikarabhUtanayAntaravaimukhyabhAvena sa mithyAdRSTeH durnayo bhavet, na tu sunaya iti jnyeym| avataraNikA - A rIte dravyArthikanaya ane paryAyArthikanaya mukhya-gauNarUpe ekabIjAnA viSayano svIkAra kare che tenI vAta thaI. paraMtu koIka vidvAna to ema kahe che ke "eka naya eka viSayane ja grahaNa kare. anya nayanA viSayane lezathI paNa te naya grahaNa na kare." graMthakArazrI tenA abhiprAyanuM nirAkaraNa karatAM jaNAve che ke : & mithyAdraSTi pAse durnaca & zlokArtha :- "eka nayanA jJAnamAM bIjo viSaya jarA paNa bhAse nahi - evuM jo hoya to mithyAdaSTino te naya svataMtrapaNe = nirapekSapaNe rahevAthI durnaya banI jaze. (5/5) { vyAkhyArtha:- "eka nayanA jJAnamAM anya nayano mukhya viSaya gauNarUpe paNa bhAse nahi'- evuM jo mAnavAmAM Ave to vivakSita naya pramANanA ghaTakIbhUta anya nayathI sarvathA vimukha banI jaze. A pramANe to te naya pramANaparataMtra = pramANAdhIna banavAnA badale svataMtra banI jaze. tathA A rIte svataMtrapaNe rahenAro te naya mithyAdRSTi pAse pahoMcI jaze. mithyASTino te naya durnaya banI jaze, sunaya nahi banI zake. A doSa te vidvAnonA matamAM jANavo. 8 mo.(2)mAM pAMcathI ATha gAthA tathA teno Tabo nathI. te pAnuM khUTe che. A.(1)mAM "doSa che' pATha. 4 ko.(4)mAM navi' pATha. ko.(4)mAM "svayaM taMtra pATha. * zAM mAM "bhavAI pATha. ma.+ko.(7)+A.(1)no pATha lIdho che. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/5 * parakIyAnucitavyavahAre karma aparAdhyate / 6 06 ___ayamabhiprAyaH - pramANasya sarvanayasamAhAratayA pramANaghaTakatve eva nayasya sunayatvaM syAt / pramANA'ghaTakatve, pramANanirapekSatve, pramANaghaTakanayAntaranirapekSatve, pramANasApekSanayAntarAbhimatArthApalApe vA mithyAdRSTeH pArthe vasan durnaya eva bhavet / gauNabhAvena pramANaghaTakanayAntarasammataviSayA'GgIkAre 5 tu sa eva sunytaampdyeteti| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - kazcidapi siddhAntaH abhiprAyo vA nyH| tasya sarvathaiva / siddhAntAntaranirapekSatve apasiddhAntatvaM durnayatvaM vA''padyate / asmadabhiprAyA'vadhAraNAdiSu maivaM syAditi / vyaktyantarAbhiprAyo'pi samucitarItyA yathAvasaraM sotsAhatayA graahyH| kenacid asmadupari anyA- za yAdikaM kriyate tadA na tadIyaviparyastapravRttiH svacetasi prAdhAnyena samAzrayaNIyA kintu svIyakarma-ka viSamataiva vilokanIyA / asmAbhiH tapazcaryA-pravacanaprabhAvanAdisukRte sampAdite tu nAsmadIyapuruSakAraH rNi samAlambanIyaH kintu bhagavadanugraha-niyati-kAlaparipAkAdikaM kAraNavidhayA prAdhAnyenorarIkartavyam / 'madIyasukRte madIyakauzalya-puNya-puruSakArAdikameva kAraNIbhUtam, nAnyadi'tyabhigamastu durnayatAmApadyeta / 'maivamasmAkaM bhUyAditi praNidhAtavyam / tatazca "vyapagatajanana-jarA-nidhanAdyAtaGkam" (da.ra.ra.2/3/vR.pR. 164) iti darzanaratnaratnAkaravRttau darzitaM mokSasukhaM makSu labhyate / / 5/5 / / (va.) ahIM kahevAno Azaya e che ke sarva nayono samAhAra pramANa che. tethI pramANaghaTaka banavA taiyAra hoya te ja naya sunaya kahevAya. je naya pramANaghaTaka na bane, pramANanirapekSa bane, pramANaghaTaka nayAntarathI nirapekSa bane, pramANasApekSa nayAntaranA abhipreta arthano gauNabhAve paNa svIkAra na kare ke teno amalApa kare to te nayane mithyAdaSTi pAse rahenAro durnaya samajavo. tathA jo pramANaghaTakIbhUta anya nayanA viSayane gauNa bhAve svIkAravA taiyAra thAya to te ja naya sunayAtmaka banI jaze. 5 anya vyaktinA abhiprAyane samajavo jarUrI cha bhika upanaya - koI paNa siddhAnta ke abhiprAya eka prakArano naya che. eka siddhAnta che ke mAnyatA jo anya siddhAntathI ke mAnyatAthI tadana nirapekSa - vimukha - svataMtra banI jAya to te siddhAnta vA kharekhara apasiddhAnta ke durnaya banI jAya. AvuM ApaNI mAnyatAmAM ke avadhAraNAmAM AvI na jAya te mATe sAmenI vyaktinA abhiprAyano paNa yogya rIte, yogya samaye, svIkAra karavAnI taiyArI ApaNe sa rAkhavI. koI ApaNI sAthe anyAya ke anucita vyavahAra kare tyAre sAmenI vyaktinA galata puruSArtha upara bhAra ApavAnA badale ApaNA karmanA vaiSamya = vicitratA upara bhAra Apavo. tathA tapazcaryA, zAsanaprabhAvanA vagere satkArya ApaNA dvArA thAya tyAre puruSArthanA siddhAntane vaLagavAnA badale prabhukRpA, niyati, kALaparipAka vagere paribaLone prAdhAnya ApavuM. "meM karelA sArA kAmamAM mAtra mArI AvaData -hoMziyArI ja kAraNabhUta che'- Avo abhigama to durnaya svarUpa banI jAya. AvuM ApaNAmAM na bane teno saMkalpa karavo. tenAthI darzanaratnaratnAkaravRttimAM batAvela janma-jarA-maraNarahita mokSasukha jhaDapathI maLe che. (5/5) Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 0 nirapekSanayadvayAbhyupagame'pi mithyAtvam / eha vizeSAvazyakaI sammatimAM paNi dhAro re; Ima nathI savi saMbhavaI, bheda-abhedaupacAro re /pa/dA (60) gyAna. meDa artha vizeSAvazya tathA sammatimai (41) 46 76 - bha pArI. gAthA - 'dohi vi Nayehi NIaM, satthamulUeNa taha vi micchttN| jaM savisayappahANattaNeNa aNNuNNaniravekkhA / / (sa.ta.3/49, vi.A.bhA.2195) atraiva prAcAM sammatimAha - 'vizeSe'ti / vizeSAvazyake hyevaM proktamapi ca smmtau| iti nayena sarvaM syAd bhedaabhedaadilkssnnm||5/6 / / ___ prakRte daNDAnvayastvevam - evaM hi vizeSAvazyake sammatau ca proktam iti nayena bhedAbhedAdilakSaNaM sarvaM syAt / / 5/6 / / evam = anena prakAreNa hi = eva vizeSAvazyake = vizeSAvazyakamahAbhASye sammatau cApi ku proktam / 'api'zabdaH samuccayArtho'tra dRzyaH "api smbhaavnaa-prshn-shngkaa-grhaa-smuccye| tathA yuktapadArtheSu f, kAmacArakriyAsu ca / / " (ba.vi.ko.) iti baGgIyavizvakozavacanAt / "caH pAdapUraNe" (vi.lo.avyaya-12) iti vizvalocanakozAnusAreNa cakAro bodhyH| taduktaM tatra '"dohi vi Naehi NIaM satthamulUeNa taha vi micchttN| jaM savisayappahANattaNeNa aNNoNNaniravekkhA / / " (sa.ta.3/49, vi.A.bhA.2195) iti / zrIabhayadevasUrikRtatadvRttilezastvevam "dvAbhyAmapi = dravyArthika-paryAyArthikanayAbhyAM praNItaM zAstram ulUkena avataraNikA :- "sarvathA nayAntaranirapekSa naya durnaya banI jAya che' - A bAbatamAM graMthakArazrI pUrvAcAryonI saMmatine dekhADe che : * E-masamAveza nayasAdhya * zlokArtha:- A pramANe ja vizeSAvazyakabhASya tathA sammatitarka graMthamAM paNa jaNAvela che. Ama 2. nayathI bheda-abheda vagere svarUpa badhuM saMbhavI zake che. (pa/6) 6 vaizeSika zAstra mithyA : saMbhatira vyAyArtha :- gAyavizvaozama "saMbhAvanA, prazna, zaM51, us, sabhuyyaya, yutapArtho tathA mayAra miyAmo vize 'api' za06 152|y" - tema 49||vel che. te bhu45 mahI bhUNa sono 'api' 206 samuccaya arthamAM jANavo. vizvalocanakoza mujaba "gha' zabda pAdapUrti mATe samajavo. have mULa vAta karIe. A prakAre ja vizeSAvazyaka mahAbhASyamAM ane saMmatitarkamAM paNa jaNAvela che. A banne graMthomAM 'dohi vi...' tyAhi ||thaa meM sa25 35805 thAya che. teno artha mA bhu045 cha ? 6.3 panneya nayathI zAstra racela che, chatAM paNa te zAstra mithyA che. kAraNa ke (anya nayanA viSayanA apalApapUrvaka) potAnA viSayanI mukhyatA hovAthI te banne naya ekabIjAthI nirapekSa che." saMmatitarkaprakaraNanI vyAkhyAmAM 1. dvAbhyAmapi nayAbhyAM nItaM zAstramulUkena tathApi mithyaatvm| yat svaviSayapradhAnatvena anyo'nynirpekssau|| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/6 * vaizeSikatantramithyAtvabIjadyotanam / vaizakazAstraprItrA, dravya-zupAve. pavArthapasya nityanityevAntarUpI tatra pratipAvanAt, ....(tathA) ulUkapratipAditazAstrasya mithyAtvam, tadabhihitapadArthAnAmapramANatvAt, pramANabAdhitatvAcca / AcAryastu etatsarvaM 5 hRdi kRtvA tanmithyAtvA'vinAbhUtaM pratipAditasakalanyAyavyApakaM 'jaM savisaya' ityAdinA gAthApazcArTena rA hetumAha - yasmAt svaviSayapradhAnatAvyavasthitA'nyo'nyanirapekSobhayanayA''zritaM tat, anyonynirpekssnzratatvastha mithyAtvADhinAgavinAmUtatvA" (sa.ta. rU/46 pR.) tiA ayamatrAbhiprAyaH - 'hastI stambhasadRzaH, sUrpasadRzaH, kumbhasadRzaH' ityAdivacanAni yadi mithaH za sApekSatayA 'pAdApekSayA hastI stambhasadRzaH, karNadRSTyA sUrpasadRzaH, gaNDasthalabhAge kumbhasadRzaH' ke iti svAbhiprAyapratipAdanaparANi tarhi tAni sarvANi sunayasvarUpANi / kintu 'hastI sarvAMzaiH kevalaM . stambhasadRzaH eva' ityevaM nayAntaranirapekSatayA svaviSayaprAdhAnyadarzakatve tu te andhagajanyAyena durnayatAmApadyante / sarvanayasamanvaye tu samastavastuparicchedaH, cakSuSmataH samastagajAvayavasamUhAtmakagajA- kA abhayadevasUrijIe kahela che ke "vaizeSika zAstrane banAvanAra ulUka nAmanA RSie dravyArthikanayathI ane paryAyArthikanayathI potAnuM zAstra racela che. kAraNa ke dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyasvarUpa che bhAvapadArthanuM ekAntanityarUpe ane ekAntaanityarUpe te graMthamAM (vaizeSikasUtramAM) temaNe pratipAdana karela che..... tema chatAM paNa ulUkaracita graMtha mithyA = khoTo che. kAraNa ke temaNe jaNAvela padArthomAM koI pramANa nathI tathA te padArtho pramANathI bAdhita paNa che. siddhasenadivAkarasUrijI A badhI bAbatane hRdayamAM rAkhIne "naM visaya...' ItyAdi zabdathI gAthAnA uttarArdhamAM vaizeSikazAstranA khoTApaNAne siddha karanArA hetune darzAve che. te hetu ulUkadarzita sarva yuktiomAM lAgu paDe tevo che. arthAt ulUke vaizeSika zAstramAM 3 darzAvelI tamAma yuktione khoTI siddha kare tevA prakAranA hetune saMmatikArazrI gAthAnA uttarArdha dvArA A jaNAvatA kahe che ke potAnA ja abhipreta arthanI mukhyatAne siddha karavAmAM tatpara hovAnA lIdhe ekabIjAthI vA atyaMta nirapekSa evA dravyArthika ane paryAyArthika nayanA AdhAre te vaizeSika zAstra taiyAra thayela che. ekabIjAthI atyaMta nirapekSa nayano AdhAra lenAra vacana ke zAstra mithyAtva-kutarkagrastatva AdinuM sAdhana che." se ja nirapekSa aneka nayono samUha paNa mithyA # (sala.) ahIM abhayadevasUrijIno abhiprAya e che ke "hAthI thAMbhalA jevo che', "hAthI sUpaDA jevo che', "hAthI ghaDA jevo che' - ItyAdi vacano jo ekabIjAne sApekSa rahIne, ekabIjAnI vAtano apalApa karyA vinA potAnA abhiprAyanuM pratipAdana kare ke "paganI apekSAe hAthI thAMbhalA jevo che', "kAnanI daSTie hAthI sUpaDA jevo che', "gaMDasthala bhAgamAM hAthI kuMbha jevo che' - to te sarva vacano sunayasvarUpa bane che. paraMtu hAthI phakta thAMbhalA jevo ja che. sarvIze hAthI thAMbhalA jevo ja che' - A pramANe eka naya bIjA nayathI nirapekSa banIne svaviSayanI mukhyatAne darzAve to aMdhagajanyAyathI te durnayasvarUpa banI jAya che. sarva nayono paraspara samanvaya karavAmAM Ave to saMpUrNa vastuno nirNaya thAya. jema AMkhavALA mANasane hAthInA tamAma avayavonA samUhAtmaka hAthIno bodha thAya tema uparanI vAta samajavI. A ja abhiprAyathI zrIjinabhadragaNikSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASyamAM Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 gauNarUpeNA'pi nayAntaraviSayAnabhyupagame mithyAtvam 5/6 'vgmvt| tadidamabhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASye " jamaNegadhammaNo vatthuNo tadaMse ca savvapaDivattI / andha vba gayAvayave to micchadiTThiNo viisu||" (vi.A.bhA.2269), "jaM puNa samattapajjAyavatthugamaga tti pa samudiyA tennN| sammattaM cakkhumao savvagayAvayavagahaNe vva / / " ( vi. A. bhA. 2270 ) iti / tatazca ucchRGkhaKe latvAd upasarjanabhAvenA'pi nayAntaraviSayA'nabhyupagame durnayatvA''pattyaiva vaizeSikazAstrajanako dravyArthika ma - paryAyArthikanayau api durnayatAmApnutaH / ' paramANuH sarvathA nitya eva' iti pratipAdakaH ulUkA'bhyuparzu gatadravyArthikanayaH paryAyArthikanirapekSaH, paryAyArthikasammatasya paramANuniSThasyA'nityatvasyA'palApAt / evaM 'jJAnaM kSaNikameva' iti pratipAdakaH ulUkA'bhyupagataparyAyArthikanayo'pi dravyArthikanirapekSaH, dravyArthikanayadRSTyA jJAnAtmanoH abhinnatayA AtmasvarUpeNa jJAnaniSThanityatAyAH apalApAt / ittham ulUkA'bhyupagatayoH mitho nirapekSayoH dravyArthika-paryAyArthikanayayoH mithyAtvena tatpraNItaM vaizeSikakA zAstramapi mithyeti siddhyati / ka rNi vizeSAvazyaka bhASyavRttI zrImaladhArihemacandrasUrikRtA tadvyAkhyA evam " dvAbhyAmapi = dravya al jaNAvela che ke "je kAraNe aneka guNadharmavALI vastunA eka aMzamAM saMpUrNa vastu tarIkenI samajaNa AMdhaLA mANasane hAthInA ekAda avayavamAM saMpUrNa hAthI tarIkenI samajaNa thAya tenA jevI che, te kAraNe chUTA-chavAyA nayo mithyArdaSTi che. vaLI, je kAraNe bhegA thayelA nayo samastaparyAyayukta evI vastuno nirNaya karAve che, te kAraNe te sammIlita sarva nayo samyak che. jema hAthInA tamAma avayavonuM jJAna thatAM sarvagajaavayavasamUhAtmaka hAthIno svIkAra karanArA AMkhavALA mANasono bodha samyak che tema uparanI vAta samajavI." A kAraNasara ucchaMkhala hovAnA lIdhe anya nayanA viSayano gauNarUpe paNa svIkAra karavAnI taiyArI na rAkhanAra naya durrayAtmaka banI javAthI ja vaizeSikazAsrajanaka dravyArthika ane paryAyArthika naya paNa durrayasvarUpa bane che. kema ke ulUka RSie grahaNa karela dravyArthikanaya paryAyArthikanayathI nirapekSa che tathA paryAyArthikanaya dravyArthikathI nirapekSa che. te kahe che ke 'paramANu ekAMtanitya ja che' - A vAtane ulUka je dravyArthikanayanA AdhAre jaNAve che, te dravyArthikanaya paryAyArthikathI nirapekSa che. paryAyArthikanayanI dRSTithI paramANumAM rahenAra anityatvano te apalApa kare che. mATe te vacana mithyA che. tathA 'jJAna kSaNika ja che' A vAtane ulUka je paryAyArthikanayanI dRSTithI jaNAve che te paryAyArthikanaya paNa dravyArthikathI nirapekSa che. dravyArthikanayanI dRSTie jJAna AtmAthI abhinna hovAthI AtmasvarUpe te nitya che. paNa ulUkasvIkRta paryAyArthikanaya te nityatAno apalApa kare che. mATe te vacana paNa mithyA che. mATe ulUkapraNIta vaizeSikazAstra paNa mithyA che tema siddha thAya che. sa jainone sApekSa no svIkArya (vizeSA.) saMmatitarka prakaraNanI 'ohi vi...' gAthA zrIjinabhadragaNikSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASyamAM 1. yadanekadharmaNo vastunaH tadaMze ca sarvapratipattiH / andhA iva gajAvayave tato mithyAdRSTayo viSvak / / 2. yat punaH samastaparyAyavastugamakA iti samuditAH tena / samyaktvaM cakSuSmantaH sarvagajAvayavagrahaNa iva / / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zvetAmbarAmnAye nayalakSaNanirUpaNam / 605 -paryAyAstikanayAbhyAM sarvamapi nijaM zAstraM nItaM = samarthitam ulUkena tathApi tad mithyAtvameva, yad = yasmAt sva-svaviSayaprAdhAnyAbhyupagamenolUkAbhimatau dravya-paryAyAstikanayau anyo'nyanirapekSau, jainAbhyupagatau puna: tau parasparatApekSI, vAchaddhanacchitatva" (vi.kI.mI.ra126 matta..) rUti iha naya-sunaya-durnayalakSaNAni vAcyAni / tatra nayalakSaNaM tAvad (1) vizeSAvazyakabhASye '"egeNa ga vatthuNo'NegadhammuNo jamavadhAraNeNeva / nayaNaM dhammeNa tao hoi nao / / " (vi.A.bhA.2676) ityuktam / (2) idamevA'bhipretya zrIsiddhasenagaNivaraiH api tattvArthasUtravRttau "anekadharmakadambakopetasya vastuna ekena dharmeNa unnayanam avadhAraNAtmakaM 'nitya eva, anitya eva' iti evaMvidhaM nayavyapadezam Askandati, ze adhyavasAyavizeSa" (tA.mU.2/34 pR.9.995) rUtyu | (3) "no vaNo to no nAmaM" (nA.ni.T.2014) ti sAvare nirthI zrImadvAdupiAvaIs (4) "jIvAdIn padArthAn nayanti prApnuvanti kArayanti sAdhayanti nirvartayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaJjayantIti nayAH" (ta.sU.1/35 bhA.) iti tattvArthasvopajJabhASye umAsvAtivAcakAH / (5) "nayantIti nayAH vastu avabodhagocaraM praapynti| anekadharmAtmakajJeyAdhyavasAyAntarahetava ityarthaH" uddhata karela che. mAladhArI zrI hemacaMdrasUrIzvarajIe vizeSAvazyakabhASyavRttimAM te aMge jaNAvela che ke dravyAstika ane paryAyAstika naya dvArA ulke potAnuM saMpUrNa zAstra banAvela che. tema chatAM te mithyA ja che. kAraNa ke ulUke svIkArelA dravyAstika ane paryAyAstika naya potapotAnA viSayane ja mukhya banAve che. mATe te banne naya ekabIjAthI nirapekSa che. jyAre jainoe svIkArelA dravyAstika ane paryAyAstika paraspara sApekSa che. kAraNa ke te be naya "syA" ke "kathaMcit' zabdathI garbhita che." 2 zvetAMbaramatAnusAra navalakSaNane oLakhIe sUpha (da.) prastutamAM naya, sunaya ane durnayanA lakSaNa batAvavA yogya che. temAM sauprathama zvetAMbara AmnAya mujaba nayanA lakSaNa A pramANe che. (1) vizeSAvazyakabhASyamAM kahela che ke 'vastu anekadharmAtmaka che che. temAMthI koI paNa eka guNadharma vaDe vastune avadhAraNapUrvaka buddhi sudhI pahoMcADe te naya kahevAya.' vA (2) A ja abhiprAyathI tattvArthasUtravyAkhyAmAM zrIsiddhasena gaNivare jaNAvela che ke "aneka basa guNadharmanA samUhathI yukta evI vastunuM eka guNadharmathI nizcayAtmaka unnayana karavuM ke "A nitya ja ! che. A anitya ja che." A avadhAraNa e ja nayavyavahArane pAme che. te naya adhyavasAyavizeSasvarUpa che." (3) zrIbhadrabAhusvAmIjIe AvazyakaniyuktimAM jaNAvela che ke "jJAna, kriyA vagere vize je upadeza Apavo te naya che." (4) umAsvAtijI vAcake tattvArthasvopajJabhASyamAM jaNAvela che ke "jIvAdi padArthonuM nayana kare, buddhi sudhI pahoMcADe, niSpanna karAve, sAdhI Ape, AvirbhAva kare, nirmAsa kare, samajAve, vyakta kare te naya kahevAya." (5) AvazyakaniyuktivyAkhyAmAM zrIharibhadrasUrijIe darzAvela che ke "vastune jJAnano viSaya banAve 1. ekena vastuno'nekadharmaNo ydvdhaarnnenaiv| nayanaM dharmeNa sakaH bhavati nayaH / / 2. ya upadezaH sa nayo nAma / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 0 pramANagocarAMzaprakAzako nayaH / (A.ni.TT.764 ) rUti sAvazyanivRittI zrImidrasUraya / (6) nyAyAvatAravRttI zrIsiddharSigaNivarA: "anantadharmAdhyAsitaM vastu svAbhipretaikadharmaviziSTaM nayati rA prApayati saMvedanam Arohayati iti nyH| pramANapravRtteH uttarakAlabhAvI parAmarza ityarthaH" (nyA.29 vR.) iti ma vyAcakSate / (7) idamevA'bhipretya zrImalliSeNasUribhiH syAdvAdamaJjaryAM zubhavijayena ca syAdvAdabhASAyAM ja "pramAAtipannArthevezaparAma na(.vya.28 ) rUtyAdhum 1 (8) novero "svAsasvAdupatArthepaisAvAna = naya(yo.2) rUlyAvevitamU | () navasAre saivavavAthaH nAstu pArthajJAne jJAnazA" (na.ra.sa.pR.284) rUtyuparvatam| (10) dhavalAyAM '"Nayadi tti Nayo bhaNio bahUhi guNa-pajjaehi jaM davvaM / pariNAma-khetta-kAlaMtaresu viTTamAvA" (.pustaka 9/9.99) rUtyum | te naya kahevAya. te anekaguNadharmAtmaka zeya padArthane vize vividha prakAranA adhyavasAyanuM kAraNa bane che." (6) nyAyAvatAravyAkhyAmAM zrIsiddharSigaNivare evuM jaNAvela che ke "vastu anaMtaguNadharmothI yukta che. te anaMtaguNadharmomAMthI potAne abhimata evA eka guNadharmathI viziSTasvarUpe vastune ApaNI buddhi sudhI pahoMcADe te naya kahevAya. pramANanI pravRtti bAda thanAro vastugataekaguNadharmaviSayaka prastuta parAmarza te ja naya samajavo - tyAM sudhInuM tAtparya che." (7) A ja abhiprAyathI zrImalliSeNasUrijIe syAdvAdamaMjarImAM tathA zubhavijayajIe syAdvAdabhASAmAM kahela che ke "pramANasvIkRta vastunA eka aMzano parAmarza naya kahevAya." . (8) nayopadeza graMthamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjAe jaNAvela che ke sattva, asattva , vagere guNadharmothI yukta evA padArthone vize pratiniyatadharmaprakAraka apekSAtmaka zAbdabodhane utpanna karanAra A vacanane naya kahevAya." (9) kharataragacchIya upAdhyAyazrI devacandrajI mahArAje nayacakrasAra graMthamAM 'padArthanA jJAnane vize je jJAnanA aMzo che te naya che' - ityAdi bAbata jaNAvela che. have digaMbara mata anusAra nayanA lakSaNone vicArIe. cha digaMbaramatAnusAra nayalakSaNanI vicAraNA che (10) pakhaMDAgamanI dhavalA vyAkhyAmAM vIrasenAcArya naya vize ema jaNAve che ke "aneka guNothI ane aneka paryAyothI yukta evA dravyane je buddhi sudhI laI jAya arthAt tevA dravyane je jaNAve te naya kahevAya. athavA aneka guNo dvArA ane aneka paryAyo dvArA dravyane je jaNAve te naya kahevAya. eka pariNAmamAMthI bIjA pariNAmamAM, eka kSetramAMthI bIjA kSetramAM tathA eka kALamAMthI bIjA kALamAM javA chatAM paNa te dravya avinazvarasvabhAvavALuM hoya che. AvA dravyane naya jaNAve che." 1. nayatIti nayo bhaNitaH bahubhiH guNa-paryAyaiH yad drvym| pariNAma-kSetra-kAlAntareSu avinssttsdbhaavm|| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa/6 / digambarasampradAye nayalakSaNaparAmarzaH / 607 (11) jayadhavalAyAm '"uccAriyammi du pade NikkhevaM vA kayaM tu dnn| atthaM NayaMti te taccado vi taddA thA LiyA gA" (na.dha..pR.30) rUtyum | (12) trijJoprajJano "jo vi usta hivAmAvalyo" (triA.9/83) rUtyun (13) laghIyastraye akalaGkasvAminA'pi "nayo jJAturabhiprAyaH" (la.tra.6/2) ityuktam / (14) siddhivinizcayeDapi nisvAminA "jJAtRpA misanthaya hatu nayA:" (ji.vi.90/) rUtyum | 7 (11) "cAkavimarthavizeSavyakjha: = naya(.mI.706) rUti sAtamImAMsAya sanattamadAvAryA (16) tattvArthasarvArthasiddhau "vastuni anekAntAtmani avirodhena hetvarpaNAt sAdhyavizeSasya yAthAtmya- 2 prApavpravaUprayogo naya?" (tA.ma.li.9/33) rUtyum | (17) tatvArtharAnavarti "pramANaprazirArthavizeSaprapaH = na(tA.rA.vA.9/rU3) rUtyum | (18) tattvArthajJorti vidyAnaHsvAminA "nIyate te cena kRtArkIzo no di la(ta.zno.| rU5/20) rUti vyArathItam | (19) nyAyadIpikAyAM dharmabhUSaNena "pramANagRhItArthekadezagrAhI pramAtuH abhiprAyavizeSo nayaH" (nyA.dI. (11) jayadhavalAmAM nayanI vyutpatti jaNAvelI che ke "zabda bolAye chate athavA padanA nikSepa karelA joIne - vicArIne tattvathI arthane nirNaya sudhI pahoMcADe che te kAraNe te vacana naya kahevAya che." (12) trilokaprajJaptimAM saMkSepathI jaNAvela che ke "jJAtAnA hRdayano bhAvArtha e naya che." (13) laghayastrayamAM akalaMkasvAmIe paNa jaNAvela che ke "jJAtAno abhiprAya = naya.' (14) siddhivinizcayamAM paNa akalaMkasvAmI kahe che ke "jJAtAonA abhiprAyo te ja nayo che." (15) AtamImAMsAmAM samantabhadrasUrijIe jaNAvela che ke "syAdvAdathI prakRSTa rIte vibhinna karAyelA gra vizeSa prakAranA arthane je samajAve te naya kahevAya." (16) tattvArthasUtrasarvArthasiddhi vyAkhyAmAM pUjyapAdasvAmIe jaNAvela che ke "vastu anekAntAtmaka Cat = anekadharmAtmaka che. tevI vastune vize anekAntarUpatAno virodha na Ave te rIte hetune jaNAvavA dvArA vizeSa prakAranA sAdhyanA = abhimata aMzanA yathAvasthitapaNAne prApta karAvavAmAM (= jaNAvavAmAM) che. kuzaLa evo vAkyaprayoga e ja naya che." (17) tattvArtharAjavArtikamAM akalaMkasvAmIe naya aMge A mujaba jaNAvela che ke "pramANa dvArA prakAzita karAyelA padArthanA vizeSa svarUpanI (= abhimata eka aMzanI) prarUpaNA kare te naya kahevAya che." (18) tattvArthazlokavArtikamAM vidyAnandasvAmIe jaNAvela che ke "zrutajJAnanA viSayabhUta padArthano aMza (= dravya ke paryAya) jenA dvArA jaNAya te ja naya kahevAya che." (19) nyAyadIpikAmAM digaMbara dharmabhUSaNajIe jaNAvela che ke "pramANa dvArA jJAta evA padArthanA eka aMzane grahaNa karanAro pramAtAno vizeSa abhiprAya e naya che." 1. uccArite tu pade nikSepaM vA kRtaM tu dRssttvaa| arthaM nayanti te tattvato'pi tasmAd nayA bhnnitaaH|| 2. nayaof jJAtu: hRdayamAvarthika Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 * naya-sunaya-durnayalakSaNanirUpaNam / rA. svArthagrAhI itarAMzApratikSepI sunayaH iti sunayalakSaNam / se svArthagrAhI itarAMzapratikSepI durnayaH iti durnayalakSaNam / - pR.4) rUtyun kAttApapaddhatI vevasenatu "(20) pramANena vasuladItArthezo naya, (21) zratavikatvo vA, (22) rA jJAturabhiprAyo vA nayaH, (23) nAnAsvabhAvebhyaH vyAvRttya ekasmin svabhAve vastu nayati prApayatIti vA = natha(sA.. 226) UMti prAdI viyAnuprekSAvRtto (TT.ra67) zumathandroDapi tanmatAnupAtI.. yattu pramANanayatattvAloke zrIvAdidevasUribhiH "nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasya arthasya aMzaH / taditarAMzaudAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH" (pra.na.ta.7/2) ityuktam, yacca pramANamImAMsAyAM ka hemacandrasUribhiH "atiraskRtAnyapakSo'bhipretapadArthAMzagrAhI jJAturabhiprAyo nayaH" (pra.mI.2/2/1) ityuktam, yacca rNi nayarahasye mahopAdhyAyayazovijayaiH "prakRtavastvaMzagrAhI taditarAMzA'pratikSepI adhyavasAyavizeSaH = nayaH" (na.ra.pR.4) rUtyum, tag sunayanakSAmevAvayam | durnayalakSaNaM pramANanayatattvAloke "svAbhipretAMzAd itarAMzApalApI punaH nayAbhAsaH" (pra.na.ta.7/2) (AnA.) AlApapaddhatimAM devasenajIe nayanA aneka lakSaNo nIce mujaba jaNAvelA che. (20) "pramANathI samyapha jaNAyela vastunA eka aMzane grahaNa karanAra jJAna naya che." athavA (21) zrutajJAnano vikalpa naya kahevAya che. athavA (22) jJAtAno abhiprAya naya jANavo. athavA (23) aneka svabhAvamAMthI haTAvIne koI eka svabhAvamAM vastune pahoMcADe te naya kahevAya." A aMge kArtikeyAnuprekSAvRttimAM zubhacaMdra paNa devasenanA mate anusare che. ! sunaya-durnayalakSaNa vicAraNA laI (4) pramANanayatattAlokamAM vAdidevasUrijIe jaNAvela che ke "zruta = Agama nAmanA pramANano vA viSaya bananAra padArthano eka aMza, bIjA aMzo pratye udAsInatA rAkhavApUrvaka, jenA vaDe jaNAya te jJAtAno viziSTa abhiprAya naya kahevAya." ahIM vastunA avivalita aMzo aMge udAsInatA rAkhavAnI raNa bAbatano ullekha che. tethI tene sunaya tarIke samajavo. hemacandrasUrijIe paNa pramANamImAMsAmAM "anya pakSano tiraskAra na karanAra ane abhipreta padArthaaMzane grahaNa karanAra evo jJAtAno abhiprAya naya che - A mujaba sunayalakSaNa ja jaNAvela che. temaja mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje na rahasyamAM je nayalakSaNa batAvela che te paNa sunayanuM ja lakSaNa samajavuM. tyAM jaNAvela che ke "vivakSita vastunA amuka aMzane je jaNAve tathA tenAthI anya aMzano apalApa na kare tevo vizeSa prakArano adhyavasAya te naya che." anya aMzano apalApa na karavAthI te adhyavasAyane sunaya samajavo. (kurna) tathA durnayanuM lakSaNa pramANanayatattAlokamAM A mujaba jaNAvela che ke "vastugata svasaMmata aMzathI anya aMzono apalApa kare, te bodha nayAbhAsa = durnaya kahevAya." AtamImAMsA upara akalaMkasvAmIe adRzatIbhASya racela che. tyAM temaNe eka kArikA uddhata karela che. tenuM ahIM anusaMdhAna Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/ 6 0 gauNarUpeNA'pi nayAntaraviSayA'grAhakatvam anucitam 0 609 iti| aSTazatIbhASye akalaGkasvAminA uddharaNarUpeNa "arthasyA'nekarUpasya dhIH = pramANaM, tadaMzadhIH / navo dharmAntarADavelI, turnavastarAkRtiH II" (.za.SA.10/06/9.688) rUtyu$ tavatrAnusanthayansa tatazca svArthagrAhI itarAMzA'pratikSepI itarAMzA'pekSI vA sunayaH iti sunayalakSaNam | svArthagrAhI rA itarAMzapratikSepI ca durnaya iti durnayalakSaNam / tatazca nayajJAne svArthabhAnadazAyAM nayAntaramukhyArthasya ma gauNatayA'pyanabhyupagamyamAne sati tasya durnayatvameva prasajyeta, vastuni nayAntaraviSayasya gauNa- .. rUpeNA'pyasvIkArasya tadapalAparUpatvAditi / nayAntarasaMmatAnAM satAM vastudharmANAm apalApaH mithyeti / tatpUrva svArthA'vadhAraNamapi mithyaiva / yadvA itarAMzaudAsInyena svArthagrAhI nayaH, 'dravyaM saditi / itarAMzasApekSatayA svArthagrAhI sunayaH, Ni 'dravyaM syAt sadeve'ti / itarAMzApalApena svArthagrAhI durnayaH, 'dravyaM sadeve'ti / mukhyatayA sarvArthagrAhakaM kA tu pramANam, 'dravyaM syAt sat, syAd asadi'tyAdikam / prakRtasunayasvarUpapradarzanA'bhiprAyeNaiva karavuM. tyAM jaNAvela che ke "aneka svarUpavALA padArthanI prajJA e pramANa che. padArthanA anya guNadharmone sApekSa rahIne padArthanA eka aMzane grahaNa kare tevI buddhi naya che. tathA padArthanA eka aMzano svIkAra karanArI je buddhi temAM rahelA anya guNadharmono apalApa kare te durnaya che." (tatazya) tethI potAnA abhimata viSayane grahaNa karanAro je naya vastugata anyAyasaMmata aMzAntarano apalApa na kare athavA aMzAttarane sApekSa rahe te sunaya kahevAya' - A pramANe sunayanuM lakSaNa phalita thAya che. tathA potAnA abhimata viSayane grahaNa karanAro je naya vastugata anyAyasaMmata aMzAntarano apalApa kare te durnaya kahevAya' - A pramANe durnayanuM lakSaNa phalita thAya che. tethI je 21 nayajJAnamAM potAnA ISTa viSayanuM bhAna thatuM hoya te dazAmAM anya nayanA mukhya viSayano gauNarUpe che paNa svIkAra karavAmAM na Ave to te naya durnaya ja banI jAya. kAraNa ke vastumAM rahela nayAntarasaMmata Cl} aMzano gauNarUpe paNa svIkAra na karavo te teno amalApa karavA svarUpa ja che. anya nayane saMmata evA vastumAM rahelA anya guNadharmono apalApa karavo te mithyA che, khoTuM che. kAraNa ke nayAntaramAnya che. vastuguNadharmo paNa vAstavika ja che. tethI anya nayane saMmata evA anyavidha vastuguNadharmono apalApa karavA pUrvaka je naya potAnA viSayanuM avadhAraNa kare te paNa mithyA ja che, pAramArthika nathI. - I. sunayasvarUpano vicAra che (dA.) athavA ema paNa kahI zakAya ke (1) vastugata anya aMzathI udAsIna rahIne potAnA viSayane grahaNa kare. te naya. jema ke 'dravya sat che' - A vAkya. (2) vastunA bIjA aMzone sApekSa banIne svaviSayagrAhaka hoya te sunaya. jema ke 'dravya kathaMcit sat che' - AvuM vAkya. (3) padArthanA anya aMzono apalApa karIne potAnA viSayanuM jJAna kare te durnaya. jema ke 'dravya sat ja che' - A vAkya. tathA (4) vastunA sarva aMzone mukhya svarUpe grahaNa kare te pramANa. jema ke 'dravya kathaMcit sat che, kathaMcita asat che' - ityAdi vAkya. A pramANe lakSaNo jANavA. prastuta sunayanuM svarUpa Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 sApekSanayasamUhaH pramANam / sammatitarkavRttau zrIabhayadevasUribhiH "nayanti = itararUpasApekSaM svaviSayaM paricchindanti iti nayAH" (sa.ta.1/ pa21 pR.420) ityuktm| '"NayasaNNA iyarA'virAhaNeNaM, duNNayasaNNA ya iharA u" (gu.ta.vi.1/52) iti rA gurutttvvinishcye| _ bRhatsvayambhUstotre samantabhadrAcAryeNa "ya eva nitya-kSaNikAdayo nayAH mitho'napekSAH sva-parapraNAzinaH / "ta eva tattvaM vimalasya te muneH parasparekSAH sva-paropakAriNaH / / " (bR.sva.sto.61) iti yaduktaM tadatrAnusandheyam / zrIharibhadrasUribhiH AvazyakaniyuktivRttau "sarvanayamatAni api cA'mUni pRthag viparItaviSayatvAd na ke pramANam, samuditAni tvantarbAhyanimittasAmagrImayatvAt pramANam" (A.ni.144 pR.72) iti vyAkhyAtam / / sUtrakRtAGgavRttau zrIzIlAGkAcAryastu "sarve'pi nayAH pratyekaM mithyAdRSTayaH anyo'nyasavyapekSAstu samyaktvaM * mananti" ($. 2/7/81 pR.427) tyAre kA idamevAbhipretya sammatitarke "tamhA savve vi NayA micchAdiTThI spkkhpddibddhaa| aNNoNNaNissiA uNa havaMti sammattasabbhAvA / / " (sa.ta.1/21) ityuktam / idamevAnusRtya koTyAcAryaH api vizeSAvazyakabhASyavRttI jaNAvavAnA abhiprAyathI ja sammatitarkavyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe kahela che ke "vastunA anya svarUpane sApekSapaNe rahIne potAnA viSayano nirNaya kare te naya kahevAya che." ahIM "naya' zabdano artha sunaya samajavo. "anya nayanI virAdhanA na karavAthI "naya saMjJA. anyathA to "durnaya saMjJA jANavI." - Ama gurutattvavinizcayamAM be ja saMjJA jaNAvI che. nirapekSa naca = durnaca, sApekSa naya = sunaya che (vRda.) bRhasvayaMbhUstotramAM samantabhadrasUrie jaNAvela che ke "je nityanaya ane kSaNikanaya paraspara nirapekSa banI sva-parano nAza kare che te ja nayo paraspara sApekSa banIne sva-parano upakAra kare che. che vimala munIzvara ! A tamAruM rahasya che." tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. d (zrIda) zrIharibhadrasUrijI mahArAje AvazyakaniryuktivyAkhyAmAM jaNAvela che ke "A badhAya namato svataMtra = parasparanirapekSa hoya to pramANa nathI. kAraNa ke tenA viSayo paraspara viparIta che. tathA sa A ja niyamato samyapha rIte bhegA thAya to AMtarikanimitta ane bAhyanimitta - ema bannene grahaNa karanAra sAmagrIsvarUpa hovAthI pramANabhUta che." zrIharibhadrasUrijIe "svataMtra no pramANa nathI' - ATaluM ja jaNAvela che. paraMtu "svataMtra nayo mithyA che' - ema jaNAveluM nathI. jyAre zrIzIlAMkAcAryajIe to spaSTa zabdomAM jaNAvela che ke "badhAya nayo svataMtra hoya to mithyASTi che tathA paraspara sApekSa bane to te badhAya nayo satyatAne = prAmANyane dhAraNa kare che." () A ja abhiprAyathI sammatitarkamAM zrIsiddhasenadivAkarajIe jaNAvela che ke "tethI badhAya nayo potAnI mAnyatAmAM Agraha rAkhanArA mithyASTi che. parasparasApekSa te ja nayo satyapratItinuM kAraNa bane che." A aMge UMDANathI vibhAvanA karavI. tathA tene anusarIne vizeSAvazyakamahAbhASyanI 1. navasaMzA hatAvirAdhanena, TurnacasaMjJA ja tIratha tu 2. tasmAt sarve'pi nayA mithyAdRSTayaH svpkssprtibddhaaH| anyo'nyanizritAH punaH bhavanti smyktvsdbhaavaaH|| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nayato bhedAbhedabhAnavicAraNam / 611 Ima nayathI = niyavicArathI (savi) bheda-abhedagrAhya vyavahAra saMbhavaI. tathA nayasaMketavizeSathI rI grAhakavRtti vizeSarUpa upacAra paNi saMbhavaI. "vastunaH zeSadharmanirasanenaikadharmAvadhAraNamekanayaprasthApanam aparamArthaH, parasparApekSanayasamudayastu paramArthaH" pa (vi.gA.mA. ra678, pR. 641, se.TIvA) rUtyumiti vaizeSitatraM mithyati bhAvanIyam "itizabdaH smRto hetau prakArAdisamAptiSu" (a.ra.mA.5/101) iti pUrvoktAd (4/2) abhidhAnaratnamAlAvacanAd iti = evaMprakAreNa nayena = nayavicAreNa sarvaM bhedAbhedAdilakSaNaM = mukhyA'mukhyarUpeNa bhedAbhedaprabhRtivyavahArapratItyAdikaM syAt = sambhavet, sAkSAtsaGketataH svaviSayagrahe arthagrAhakazakti-rza nAmakavRttirUpasyA'nupacArasya vyavahitasaGketatazca nayAntaramukhyArthagrahe arthapratyAyakalakSaNAbhidhAnavRtti-ka rUpasyopacArasya sambhavAt / yathA darzitarItyA nayavicAreNa laukikavAkye lakSyatva-vyaGgyatvAdirUpam .. vyAkhyAmAM zrIkoTyAcAryajIe paNa jaNAvela che ke "vastunA bAkInA guNadharmonuM nirAkaraNa karIne potAne saMmata evA eka guNadharmanuM avadhAraNa karavuM te paramArtha = satya nathI paraMtu mithyA che. paraspara sApekSa evA nayono samUha e ja paramArtha che, satya che." tethI "vaizeSika taMtra mithyA = asatya che' - tema phalita thAya che. A pramANe prastuta bAbatamAM UMDANathI vicAravuM. $ ulUkaravIkRta banne naya nirapekSa che. riyA :- nayAntaraviSayano niSedha karavo te to teno apalApa che ja. paraMtu teno gauNarUpe paNa svIkAra na karavo te paNa bIjI rIte teno apalApa ja che. mATe ja sunaya "cA" ke "thagni" zabdano prayoga kare che. "cA" vagere zabdo gauNarUpe anya nayanA viSayano svIkAra darzAve che. mATe ja tenAthI ghaTita naya sunayasvarUpa bane che. jaino AvA sunayane svIkAre che. paraMtu "paramANu kathaMcit nitya che', e "jJAna kathaMcita anitya che' - A pramANe ulUka RSi jaNAvatA nathI. te to "paramANu sarvathA nitya , che', 'jJAna sarvathA anitya che' - ItyAdirUpe jaNAve che. tethI te dravyArthika ane paryAyArthika naya durnaya paNa banI jAya che. durnayanuM avalaMbana karavAthI ulUkaracita vaizeSikataMtra paNa mithyA ja che - tema siddha thAya che. laukika saMketa ane narasaMketa samajIe ja ("ti.) "hetu, prakAra, Adi ane samApti arthamAM 'ti zabda saMmata che" - A pUrvokta (42) abhidhAnaratnamAlAkozanA vacana mujaba ahIM mULa zlokamAM rahela "nizabda prakAra arthamAM jANavo. tethI arthaghaTana evuM thaze ke - A prakAre nayano vicAra-vimeza karavAthI mukhyarUpe ane gauNarUpe bhedaabheda vagereno vyavahAra tathA pratIti vagere saMbhavI zake che. kAraNa ke sAkSAt saMketa karIne potAnA viSayanuM grahaNa karavAmAM Ave to arthagrAhaka zabdaniSTa zakti nAmanI vRttisvarUpa anupacAra = upacArAbhAva saMbhavI zake che. tathA vyavahita (= Indirect) saMketa karIne anya nayanA mukhya viSayane prastuta naya grahaNa kare to arthabodhaka lakSaNA nAmanI gauNa vRttisvarUpa upacAra paNa saMbhavI zake che. jema uparokta paddhati mujaba na vicAraNA karavAthI "paTaH ti' ItyAdi laukika vAkyamAM lakSyatva, '... citadvayamadhyavartI pATha ko.(13)mAM nathI. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 | 'kurita ....." cAvimarza 4 pa upacaritatvaM sambhavati tathA nayasaGketavizeSeNa lokottaravAkye laukikasaGketA'viSayIbhUtArthagrAhakasyAt kathaJcidAdipadavRttivizeSaviSayatvarUpamupacaritatvamapi sambhavati / tathAhi - 'ghaTaH syAdastyeve'tyukte'stitvaM ' mukhyo viSayaH, nAstitvaJcopacarito viSayaH, tAdRzasthale nAstitvasya laukikasaGketazAlipadA'viSayatve " sati syAtpadavRttivizeSaviSayatvAt / na hi tatra nAstitvavAcakaM laukikasaGketazAli padaM vartate / zaM na ca syAtpadasamabhivyAhAra eva astipadasya nAstitvA'rthe lakSaNAyAM prayojako'stu, ka nayasaGketazAlisyAtpadasyA'tra nAstitvabodhakatve mAnAbhAvAd iti vAcyam, 'sakRduccaritaH zabdaH sakRdevArthaM gamayati' iti nyAyena ekasyaiva astipadasya kramazaH mukhya -gauNabhAvena astitva-nAstitvalakSaNArthadvayabodhakatvA'sambhavAt, AvRttyA vAradvayam astipadoccAraNakA kalpane gauravAt, tathAvidhasArvalaukikasvArasyavirahAcca / / baMgatva vagere svarUpa upacaritatva saMbhavI zake che, tema nayanA vizeSa prakAranA saMketathI "ghaTa: cAd ti' ItyAdi lokottara vAkyamAM "thata', ' zvata' vagere zabdanI vizeSa prakAranI nayasApekSa vRttinI viSayatAsvarUpa upacAra paNa saMbhavI zake che. A vRtti laukika saMketano viSaya na bane tevA arthanI (= viSayanI ke viSayaniSTha aMzanI) grAhaka hoya che. mATe tene vizeSa prakAranI vRtti tarIke oLakhAvela che. te A rIte "ghaTa: cA pti iva' ahIM ghaTaniSTha astitva mukhya viSaya bane che. kAraNa ke tyAM vaparAyela "ti' zabda tene jaNAvavA laukika saMketa dharAve che. tathA "nAstitva' upacarita = gauNa viSaya bane che. kAraNa ke "nAstitvadarzaka laukika saMketane dharAvanAra zabdano prayoga tyAM thayela che nathI. A sthaLe "nAstitva' artha laukikasaMketavALA zabdano viSaya na hovA chatAM "cA" zabdanI vA vRttivizeSano viSaya bane ja che. tethI "nAstitva' artha tyAM upacarita = gauNa banI jAya che. zaMkA :- (na .) "ghaTa: cAti va' A sthaLamAM nayasaMketavALA "cAt' padano ja artha nAstitva sa mAnavAmAM koI pramANa nathI. tenA badale "cA" padanuM sAnnidhya ja "ti' padanI nAstitva arthamAM lakSaNA karavAmAM prayojaka bane che - A pramANe mAnavuM vadhu saMgata jaNAya che. # "ti' padanI lakSaNA amAnya 8 samAdhAna :- (.) tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke eka vAra bolAyelo zabda eka vAra ja potAnA arthane = viSayane jaNAve che' - A pramANe zAbdabodhasthalIya niyama dArzanika jagatamAM prasiddha che. A niyama mujaba eka ja vAra bolAyela 'ta' pada kramika rIte mukhyabhAve astitvane ane gauNabhAve nAstitvasvarUpa arthane jaNAve te asaMbhavita che. astitva arthane jaNAvyA pachI nAstitvapadArthane jaNAvavA mATenuM sAmarthya phakta eka vAra bolAyelA "ti' padamAM rahetuM nathI. tathA AvRtti = punarAvRtti karIne bIjI vAra "sti' padane bolavAnI kalpanA karIne "ti' pada dvArA astitva-nAstitvasvarUpa be arthano bodha karavAnI vAta paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke e rIte mAnavAmAM 'ti' padanuM be vAra uccAraNa karavAnuM gaurava Ave che. tathA te rIte thatI kalpanA ane tenA nimitte AvatuM gaurava kAMI sarva lokone svaicchika rIte mAnya che - tevuM paNa nathI. Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 pratinayaM bhedAbhedAdau mukhyaviSayatA 0 613 te mATai bheda-abheda te mukhyapaNaI pratyekana vizeSaviSaya "mukhyAmukhyapaNaI ubhayanayaviSaya. se, syAtsamabhivyAhAreNa astipadAd lakSaNayA yugapad astitva-nAstitvalakSaNA'rthadvayabhAnA'bhyupagame / ubhayoH mukhyatayA bodhApattiH, lakSitArthasya gauNatve vobhayoH gauNarUpeNa bodhApattiH, astitvArthasyA'pi lakSitatvApattizca durvaaraa| astipadasya nAstitvArthe jahallakSaNAyAH viruddhalakSaNAyAH vA kakSIkAre / tvstitvaarthbodhaanaapttiH| na hi jahallakSaNAyAM viruddhalakSaNAyAM vA zakyArthabhAnaM zAbdabodhe sammataM ma zabdazAstravedinAmiti / ___ tatazca prakRte dravya-guNa-paryAyANAM bhedA'bhedau mukhyatayA ekaikanayaviSayau mukhyA'mukhyatayA ... cobhayanayaviSayau svIkarttavyau / tathAhi - dravyAdInAM bhedaH mukhyatayA paryAyArthikanayaviSayaH abhedazca / mukhyatayA dravyArthikanayaviSayaH iti mukhyatayA ekaikanayaviSayatvaM tayoH bhavati / mukhyA'mukhyatayA tuNa bhedAbhedau dravyArthikanayagocarau paryAyArthikanayagocarau ca yugapad bhavataH, dravyArthikanayenA'bhedasya kA mukhyatayA bhedasya ca gauNatayA grahAt, paryAyArthikanayena tu bhedasya mukhyatayA'bhedasya copacAreNa "gati padanI jahaphlakSaNA - viruddhalakSaNA amAnya % (.) tathA jo "sarvatra "cA" padanA sAnnidhyamAM 'ti' pada lakSaNA dvArA astitva ane nAstitva banne arthono yugapad bodha karAve che" - tema mAnya karIe to astitva tathA nAstitva - banneno bodha thAya kharo. paraMtu te banne arthono zAbdabodhamAM mukhyasvarUpe bodha thavAnI Apatti Ave. kAraNa ke eka ja pada dvArA te bannenuM zAbdabodhamAM bhAna thAya che. tathA lakSaNA dvArA jaNAtA arthane gauNa mAnavAmAM to "sti' padanI astitva-nAstitva banne arthamAM lakSaNAne mAnya karatAM banne artha gauNarUpe jaNAvAnI Apatti Avaze. temaja astitva artha paNa lakSyArtha = lakSita artha banI javAnI durvAra samasyA sarjAze. tathA "asti' padanI nAstitva arthamAM jahalakSaNA ke viruddhalakSaNA karavAmAM Ave to ghaTaH | cAsti jIva' vAkya dvArA astitva arthano ja bodha na thavAnI Apatti Avaze. jahalakSaNAmAM kea viruddhalakSaNAmAM zakyArthanuM bhAna zAbdabodhamAM na thAya - tevo zabdazAstravettAono niyama che. (tatazya.) tethI prastutamAM dravya-guNa-paryAya vacce rahela bheda ane abheda mukhyarUpe pratyeka (eka sa -eka) nayano viSaya bane tathA mukhya-gauNarUpe banne nayano viSaya bane - tema mAnavuM jarUrI che. te A rIte samajavuM. dravyAdino bheda mukhyarUpe paryAyArthikanayano viSaya che. tathA dravyAdino abheda mukhyarUpe dravyArthikanayano viSaya tema mAnavuM jarUrI che. Ama dravyAdino bheda ane abheda mukhyarUpe eka-eka nayano viSaya bane che. tathA mukhya ane gauNarUpe dravyAdino abheda ane bheda dravyArthikanayano yugapad viSaya bane che. tema ja paryAyArthikanayano paNa yugapad viSaya bane che. te A rIte - dravyArthikanaya dravyAdinA abhedane mukhyarUpe potAno viSaya banAve che tathA te ja samaye bhedane gauNarUpe potAno viSaya banAve che. jyAre paryAyArthikanaya dravyAdinA bhedane mukhyarUpe ane abhedane gauNarUpe yugapad je pustakomAM vizeSa pada nathI. ko.(9) + si.mAM che. je pustakomAM mukhyamukhyapaNaI pATha. lI.(1+2+3) + ko.(12+13) + P(3+4) + A.(1)no pATha lIdho che. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 0 zaktyupacArau nayaparikarau, na tu nayagocarau / { upacAra te mukhyavRttinI pari nayaparikara, paNi viSaya nahIM. prahAdvitiA. tathAhi - 'dravya-guNa-paryAyAH kathaJcid abhinnA eve'ti dravyAstikanayavacane abhedaH mukhyArthaH, rA tadvAcakalaukikasaGketazAlipadasya sattvAt; bhedastu gauNaH, tadvAcakalaukikasaGketazAlipadavirahAt, - nayasaGketena kathaJcitpadataH tajjJAnAt / 'dravya-guNa-paryAyANAM kathaJcid bheda eveti paryAyAstika- nayavacane tu bhedo mukhyArthaH, tadvAcakalaukikasaGketazAlipadasattvAt; abhedazca gauNaH tadvAcakalaukikaza saGketazAlipadavirahAt, nayasaGketasAcivyena kathaJcitpadAt tajjJAnAt / itthaM mukhya-gauNabhAvena ka dravyAdibhedA'bhedau ubhayanayaviSayau smpdyte| Ni idaJcA'trAvadheyam - yathA zaktisvarUpA mukhyavRttiH nayaparikaraH tathA upacAraH lakSaNA __-vyaJjanAsvarUpaH nayaparikara eva / nayaviSayatA tu prakRte bhedA'bhedayoreva, na tu mukhyavRttyupacArayoH / mukhyavRttyupacArau tu nayaparikaratayA nyaarthbodhshkaarinnau| grahaNa kare che. A dravyArthika-paryAyArthikanA mukhya-gauNa arthane samajIe (tathAdi) te A rIte - 'dravya-IIT-paryAyaH zvit mitrA prava' - A pramANe dravyArthikanayanuM vacana che. ahIM abheda mukhya artha che. kAraNa ke teno vAcaka laukikasaMketazAlI zabda tyAM vidyamAna che. tathA bheda gauNa artha che. kema ke teno vAcaka laukika saMketavALo zabda tyAM vidyamAna nathI. paraMtu zuM nayasaMketanI sahAyathI "thaSyi' pada tene jaNAve che. jyAre "dravya--paryAyAdhAM bdhi medra parva - A paryAyArthikanayanuM vacana che. ahIM bheda mukhya artha che. kAraNa ke teno vAcaka laukikasaMketazAlI I zabda tyAM vidyamAna che. tathA abheda gauNa artha che. kema ke teno vAcaka laukikasaMketazAlI zabda tyAM . gerahAjara che. paraMtu nayasaMketanI sahAyathI " vaSya" zabda tene jaNAve che. A rIte gauNa-mukhyabhAve dravyAdinA bhedabheda banne pratyeka nayano viSaya bane che. thI zakti ane upacAra navaparikara , (vaDyA.) prastutamAM eka vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke jema mukhyavRtti = zakti nayaparikara che, tema upacAra = lakSaNo ane vyaMjanA paNa nayaparikara ja che. nayano viSaya to prastutamAM bheda ane abheda ja che. mukhyavRtti ane upacAra e banne kAMI na viSaya nathI paNa niyaviSayabodhamAM nayaparikara svarUpe sahakArI che. "nayanA parivArarUpe jaNAvela mukhyavRtti ane upacAra nayanA viSaya che' - evuM koI na samajI le, te mATe ahIM khulAso karela che ke - zabdanI mukhyavRtti ane upacAra e banne nayanA viSaya nathI. 6 mo.(1)mAM "naya pari parikara pATha. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 bhedabhAnopacaritatvavimarzaH 0 ___ idamapyatrAvadheyaM yaduta saptabhaGgyAdau dravyArthikanayena 'dravya-guNa-paryAyANAM syAdabheda eve'tyukte e abhedazabdaniSThazaktyA yathA'bhedasya bhAnaM viSayavidhayA bhavati tathA abhedazabdasthalakSaNayA na ... bhedasya bhAnaM bhavati kintu pramANaikadezabhUtadravyArthikanayaparikaratayA syAtpadAvazyakatve syAtpadazaktyaiva / bhedasya viSayavidhayA bhAnamavaseyam, anyathA niSprayojanabhUtasyAtpadavinirmokeNa tasya durnytvaaptteH| ma syAtpadagarbhasyaiva nayavAkyasya sunayatvamucyate, itarasya tu avadhAraNagarbhatve durnytvm| jinasamayavedinAM syAtpadasya aprayuktatve'pi arthataH pratIyamAnatvamAmnAtam / taduktaM laghIyastrayeka akalaGkasvAminA "aprayukto'pi sarvatra syAtkAro'rthAt pratIyate" (la.tra.63) iti / na ca syAtpadavaiyarthyaM / tadApAdakArthaghaTanaM vA sammataM syAdvAdinAm / __ prakRte pramANaparikaratayA ye nayA abhipretAH teSAM sunayatvameva, na tu durnayatvam / tatazca kA $ "cA" padanI zaktithI gauNa arthanuM bhAna 4 (TTa) ahIM bIjI vAta e paNa dhyAnamAM rAkhavI ke saptabhaMgI vagere sthaLamAM 'dravya-puna-paryAyAnAM cA umeH iva' - Ama dravyArthikanaya jyAre bole tyAre "abheda' zabdamAM rahelI zaktithI jema dravyAdinA abhedanuM bhAna viSayarUpe thAya che tema "abheda' zabdamAM rahelI lakSaNA nAmanI vRttithI dravyAdinA bhedanuM bhAna thatuM nathI. paraMtu prastutamAM upasthita dravyArthikanaya pramANanA eka bhAgarUpa che. tethI ja ahIM dravyArthikanayanA ghaTakarUpe "cAta' padanA samabhivyAhAranI = sAnnidhyanI AvazyakatA che. tethI prastuta "cA' padanI zaktithI ja dravyAdinA bhedanuM viSayarUpe bhAna samajavuM. jo "me' zabdanI lakSaNA nAmanI vRtti dvArA ja dravyAdinA bhedanuM bhAna thatuM hoya to "syAta" zabda vyartha = niSThayojana sa sAbita thaze. kAraNa ke tenuM kArya "abheda' zabdanI lakSaNA nAmanI vRtti dvArA ja thaI gayuM che. vyartha ke niSThayojana to "cA" padano prayoga thaI ja na zake. Ama "cA" zabda uparokta vAkyaprayogamAMthI tA. nIkaLI javAthI "vya-IT-paryAyAm pe " Avo avadhAraNagarbhita vAkyaprayoga karanAra dravyArthikanaya durnaya banI javAnI Apatti Avaze. kAraNa ke "cApadathI garbhita nayavAkya ja sunaya kahevAya ? che. tathA "cAt padathI rahita jakArayukta nayavAkya durnaya kahevAya che. * "cAta' padanuM arthataH bhAna * (nina) jaina zAstrakAronI vyavahArazailI ja evI che ke "cAtu' zabdano prayoga je vAkyamAM na thayelo hoya tyAM paNa arthataH "cA"zabdanI pratIti thatI hoya che. laghIyasraya graMthamAM akalaMka nAmanA digaMbarAcArye A ja bAbatane jaNAvela che. matalaba ke "cA" zabdanI hAjarI sarva vAkyaprayogamAM jarUrI che sArthaka che. (1) "cA' padanI vyarthatA ke (2) "cA" pada vyartha jAya tevuM arthaghaTana - A bemAMthI eka paNa jainone mAnya na ja bane. 4 pramANaparikaragatanaya sunaya 4 (prazna) prastutamAM pramANanA ghaTaka tarIke je je nayo abhipreta che te te nayo sunaya ja che, durnaya nathI. tethI dravyArthikanayamAM pramANaghaTaka TakAvI rAkhavA mATe temAM sunayatva hovuM Avazyaka che. tene Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 0 laukika-nayasaGketAnusRtabodhavicAraH / pa dravyArthikanayasya pramANaparikaratvarakSAyai sunayatvamAvazyakam, tadarthaJca syAdvAdamaryAdayA syAtpadasya yA dravyArthikanayaparikaratvamAvazyakam / evaMprakAreNa dravyArthikanayaparikaratayA syAtpadopasandAnena naya saGketalakSaNazaktimatsyAtpadenaiva bhedasya bhAnAdupacaritatvamucyate, na tu abhedapadazaktyA abhedasyeva - abhedapadaniSThalakSaNayA bhedasya svAtantryeNa tatra bhAnAt / tatazca laukikasaGketAnusAreNa zAbdabodhazai viSayatvaM mukhyatvaM, nayasaGketAnusAreNa ArthabodhaviSayatvaJcopacaritatvamatrA'vaseyam / ka itthaJca 'dravya-guNa-paryAyANAM syAd abheda eva' iti dravyArthikanayavAkyajanye bodhe upacaritArthasya A. zakyArthasyeva na laukikasaGketAnusRtabodhaviSayatA kintu nayasaGketAnusRtabodhaviSayatA'vaseyA / evaM paryAyArthikanayasya mukhyatvamupacaritatvaJca bhedA'bhedayoryojanIyaM sudhiibhiH| evameva sattvA'sattvakA nityatvA'nityatvAdiSu nayabhedena mukhyatvA'mukhyatve yathAzAstraM gambhIradhiyA samarthanIye / sunaya banAvavA mATe uparokta vAkyaprayogamAM "cAt' padane syAdvAdamaryAdA mujaba nayaparikararUpe sArthaka -saprayojana mAnavuM jarUrI che. Ama nayasaMketasvarUpazaktiyukta "cA" padathI ja bheda dravyArthikanayanA viSayarUpe jaNAze. A rIte phalita thAya che ke dravyAdinA bhedanuM dravyArthikanayanA viSayarUpe nayaparikarasvarUpa "sAta' padanI zaktithI bhAna thAya che. AthI ja vyAdino bheda dravyArthikanayamAM upacarita = gauNa kahevAya che. paraMtu abhedapadanI zaktithI jema abhedanuM bhAna thAya che tema abhedapadanI lakSaNAthI dravyAdimAM bhedanuM svataMtrarUpe bhAna thavAnA lIdhe kAMI dravyAdinA bhedane dravyArthikanayanA matamAM gauNa kahevAto nathI. tethI laukika saMketa anusAre zAbdabodhano viSaya bane te artha mukhya kahevAya tathA nayasApekSa saMketa sa mujaba Arthabodhano viSaya bane te artha gauNa = upacarita kahevAya - tema prastutamAM samajavuM. KB mukhya-gauNa arthanI vicAraNA ha9 Cii (tya) Ama phalita thAya che ke mukhyavRttiviSayIbhUta zakyArtha jema laukikasaMketa anusArI vivakSitanayAtmaka bodhano viSaya bane che, tema upacarita artha vivakSitanayaghaTakarUpe laukikasaMketa anusArI bodhano viSaya banato nathI paNa nayasaMketAnusArI bodhano viSaya bane che. dA.ta. dravyArthikanaya vAkya che 'dravya-TI-paryAyAM cAl sAmevA va'. AvA sthaLamAM amukhyavRttiviSayIbhUta = upacarita artha che bheda. tathA mukhyavRtti-viSayIbhUta = zakya artha che abheda. ahIM abheda artha = zakyArtha laukikasaMketAnusArI zAbdabodhano viSaya bane che. Ama mukhyavRttiviSayIbhUta arthano = abhedano je rIte svataMtrapaNe sAkSAt dravyArthikanayanA viSayarUpe samAveza thAya che, te rIte amukhyavRttiviSayIbhUta = upacarita arthano = bhedano samAveza thato nathI paraMtu nayasaMketaanusArI bodhanA viSayarUpe teno samAveza thAya che. A ja rIte paryAyArthikanayamAM dravyAdino bheda mukhya che tathA abheda gauNa che - tema vicArakoe yojanA karavI. uparokta paddhati mujaba ja sattva-asattva, nityatva-anityatva vagere viruddha guNadharmayugalamAM alaga-alaga nayanI dRSTithI mukhyatvanuM ane amukhyatvanuM gaMbhIra buddhithI zAstrAnusAra samarthana karavuM. ja lokika saMketathI zAdabodha, nayasaMketathI Arthabodha ja spaSTatA - 'dravya-kuLa-paryAya thaSyin me " A vAkya paryAyArthikanayanuM che. ahIM laukika Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 pramANasyeva nayasya ubhayAMzagrAhitvasamarthanam / nanu sunayatva-durnayatvavinirmuktasya nayatvA''krAntasya dravyArthikasya 'dravyAdayaH mithaH abhinnAH pa santyeva' iti vAkye kA gati ? tatra nayasaGketazAlisyAtpadaviraheNa bhedabhAnAyogAditi cet ? 7 ___ atrocyate - abhinnapadAd mukhyavRttyA abhedabodhe zrotuH abhyAsapATavAdivazato gatyantaraviraheNa / abhinnapadagauNIvRttyA vedAntisammataviruddhalakSaNAdisvarUpayA yugapat kramazo vA bhedabhAne bAdhakavirahAt, yadvA tatrA'pi syAtpadasya gamyamAnatvena bhedabhAnasya avyAhatatvAditi dik / saMketazAlI "para" zabdathI dravyAdino bheda zAbdabodhamAM bhAse che. tethI dravyAdino bheda paryAyArthikanayanA mata mujaba mukhya = anupacarita che. tathA "thaSyi zabda ahIM nayasApekSa saMketa mujaba dravyAdinA abhedanuM Artha bodhamAM bhAna karAve che. tethI dravyAdino abheda paryAyArthikanayanA mata mujaba upacarita = gauNa che. tathA 'dravyaH 4thaSyi nitya jIva' A vAkya dravyArthika nayanuM che. laukika saMketavALA nitya' zabdathI dravyAdinI nityatA zAbda bodhamAM bhAse che. tethI dravyAdimAM nityatA dravyArthikanayanA mata mujaba mukhya che. tathA "thaSyi' zabda ahIM nayasApekSa saMketa mujaba dravyAdinI anityatAnuM Artha bodhamAM bhAna karAve che. tethI dravyAdigata anityatA dravyArthikanayanA mata mujaba upacarita che. te ja rIte "vyAdriH RthaSyi nitya jIva' A vAkya paryAyArthikanayanuM che. laukikasaMtavALA nitya zabdathI dravyAdinI anityatAnuM zAbda bodhamAM bhAna thAya che. tethI dravyAdiniSTha anityatA paryAyArthikanayanA mata mujaba mukhya che. tathA "zvi' zabda ahIM nayasApekSa saMketa mujaba dravyAdinI nityatAnuM sa Artha bodhamAM bhAna karAve che. tethI dravyAdigata nityatA paryAyArthikanayanA mata mujaba upacarita che. zaMka :- (nA) nayavAkyamAM "cA" pada dvArA nayasaMketasvarUpa zaktithI gauNa arthanA bhAnanI tI | tame vAta karo cho. paNa tevuM mAnavAmAM eka samasyA upasthita thAya che ke sunayatva-durnayatvazUnya evA dravyArthikanayanA vAkyamAM "cAt' padano prayoga ja nahi hoya tyAM tame zuM karazo ? dA.ta. "dravyayaH rara mithaH manna: sajjaiva AvA prakAranA vAkyamAM gauNarUpe bhedanuM bhAna kevI rIte karazo ? "" pada vinA anya aMzanuM bhAna 4 samAdhAna :- (tro) tamArI zaMkAnuM samAdhAna jaNAvAya che. uparokta sthaLe "abhinna' padanI mukhyavRttithI (= AlaMkArikamate abhidhAthI, naiyAyikamate zaktithI) abheda arthano bodha thaze tathA zrotAnI abhyAsapaTutA vagerenA AdhAre "abhinna' padanI vedAntisaMmata viruddhalakSaNAsvarUpa gauNI vRttithI (ke AlaMkArikamate AthI vyaMjanAthI athavA taiyAyikamate lakSaNAthI) bhedanuM bhAna mAnavAmAM koI doSa nahi Ave. ahIM AlaMkArikamate tathA tatvaciMtAmaNikAramate bheda-abhedanuM yugapatu bhAna thaI zake che. tathA eka vAra bolAyela zabda eka ja arthanuM bodhaka bane' - A nyAyane mukhya banAvavAmAM Ave to prathama abhinnapadazaktithI abhedanuM bhAna ane tyAra bAda abhinnapadanI lakSaNAthI bhedanuM bhAna mAnI zakAya che. ahIM "cA" pada na hovAthI bhedanuM bhAna mAnavA mATe "mitra' padanI gauNI vRttine mAnyA sivAya bIjo koI rasto raheto nathI. A rIte sunaya-durnayabhinna dravyArthikanayanA vAkya dvArA gauNa-mukhyavRttithI bhedabhedanuM bhAna mAnavAmAM koI vAMdho Ave tema nathI. athavA to ema paNa kahI zakAya ke uparokta sthaLe "cA" zabdano prayoga na thayo hovA chatAM tyAM paNa adhyAhArathI "cata pada jaNAya che. tethI Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 svAbhiprAyagrAhaNA''grahe mithyAtvApattiH pa rA e samo mArga zvetAmbarapramANazAsrasiddha jANavo. *gyAnadRSTi karInaiM jovauM.* Apa/dA etAvatA siddhamidaM yaduta mukhyavRttyA pramANeneva mukhyA'mukhyavRttyA nayena api sarvaM bhedAbheda -sattvAsattva-nityatvAnityatvAdilakSaNaM vyavahAra - pratItyAdiyogyaM syAt / yathArthapadArthapratIti-vyavahArasamarthanakuzalatvAdeva karmaprakSayaprayuktAtmanirmalatAlakSaNA''dhyAtmika zuddhi-pravardhamAnapuNyopacayalakSaNama vyAvahArika puSTyAdiprasavakArI kalyANakArI ayaM pramANa - naya - saptabhaGgI-sakalAdeza-vikalArzu dezAdyanuviddhatattvamArgaH zvetAmbarA''gama-prakaraNAdiprasiddho jJeyaH iti jJAnadRSTyA vibhAvyatAm / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'nayAntaraviSayasya gauNarUpeNA'pyanabhyupagamaH tadapalApa eveti siddhAntaM svacetasi samAropya jAgarUkatayA'smAbhiH bhAvyam / (1) sarvathaiva vyaktyantaravaktavyazravaNavaimukhye, (2) tadIyA''zayA'vabodhAnukUlamAnasikasahiSNutA-dhIratAparityAge, (3) samucitAbhiprAyataH tadIyAkA zayAbhyupagamaparAGmukhatve, (4) balAtkAreNa pareSAm asmadIyA'bhiprAyagrAhaNe, (5) asmdiiypuurvdhaarnnaatyAM bhedanuM bhAna nirAbAdha che. ahIM je kAMI kahevAyela che te digdarzanamAtra che. te mujaba AgaLa ghaNuM vicArI zakAya tema che. tevuM jaNAvavA parAmarzakarNikAmAM 'vi' zabdano prayoga karela che. * naya dvArA paNa bhedAbheda vyavahAra saMbhava ht 5/6 (tAvatA.) ATalA vicAra-vimarzathI eTaluM siddha thayuM ke mukhyavRttithI pramANanI jema mukhya-gauNavRttithI naya dvArA paNa bheda-abheda, sattva-asattva, nityatva-anityatva vagere guNadharmo kharekhara vyavahAra tathA pratIti vagere mATe yogya banI zake che. A rIte zvetAMbara jainAgama ane prakaraNa vageremAM prasiddha evo A tattvamArga yathArthapaNe padArthanI pratIti ane vyavahAranuM samarthana karavAmAM kuzaLa che. tethI ja A tattvamArga AdhyAtmika zuddhi ane vyAvahArika puSTi vagerene utpanna karanAro che. AdhyAtmika zuddhi eTale karmanirjarAthI thatI AtmAnI nirmalatA. vyAvahArika puSTi eTale puNyasaMcaya. nizcayanayasaMmata karmanirjarA ane vyavahAranayasaMmata puNyasaMcaya A bannenI parAkASThAthI mokSa thAya. A banne kArya karavAnuM sAmarthya kharekhara zvetAMbarazAstraprasiddha tattvamArgamAM rahela che. A mArga pramANa-naya-saptabhaMgI zuM -sakalAdeza-vikalAdeza vagerethI vaNAyelo che. AthI A zvetAMbarazAstraprasiddha tattvamArga ja kalyANakArI che. tethI te upAdeya che. A rIte jJAnaSTithI vicAravuM. CIL * pAMca prakAre durrayanI saMbhAvanA AdhyAtmika upanaya :- anya nayanA viSayano gauNarUpe paNa svIkAra na karavo te teno apalApa ja che. A pramANe TabAmAM darzAvela vAta AdhyAtmika jagatamAM ApaNane sAvadhAna banAve che. (1) koI paNa vyaktinI vAtane ApaNe zAMtithI sAMbhaLavA paNa taiyAra na hoIe, (2) tenA Azayane samajavAnI vaicArika sahiSNutA ke dhIratA paNa na keLavIe, (3) yogya dRSTikoNathI teno svIkAra karavA paNa ApaNe taiyAra na thaIe, (4) mAtra ApaNI ja mAnyatA ane pUrvadhAraNAo sAmenI vyakti upara ThokI besADavAnI mathAmaNa kare rAkhIe, (5) ApaNA samIkaraNa ane siddhAnta mujaba ja tenI * * cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mAnasikasahiSNutAdikam AtmasAt kAryam / 'bhiprAya-siddhAntAdyanusAreNa parapravartanA'bhiniveze ca vayamapi durnayavAdina eva syAmaH, vyaktyantarAbhi- e prAyAderapi nayarUpatvAt / 'maivaM me bhUyAdi'ti mAnasikasahiSNutodAratA-madhyasthatA'pratibaddhatAdikam / AtmasAtkartavyam / itthameva taptopalanipatitajalanyAyena kukarma-kusaMskArazoSaNataH "sarvA''bAdhArahitaM paramAnandasukhasaGgatamasaGgam / niHzeSakalAtItaM sadAzivAdipadavAcyam / / " (So.pra.15/16) iti SoDazakaprakaraNapradarzitaM paratattvaM prakAzeta / / 5/6 / / pAse pravRtti karAvavAno Agraha rAkhIe to ApaNe paNa durnayavAdI banI jaIe. kAraNa ke dareka vyaktino vicAra-uccAra e eka prakArano naya ja che. AvuM ApaNAmAM na banI jAya te mATe ApaNe ke vaicArika sahiSNutA-udAratA-madhyasthatA-apratibaddhatA keLavavI ja rahI. je rIte atyaMta tapI gayelAvA patthara upara paDela pANI jhaDapathI zoSAya jAya, e ja rIte uparokta guNavaibhavathI kukarmo-kusaMskAro zoSAI javAthI paramatattva prakAze. paramatattvane darzAvatAM SoDazakaprakaraNamAM zrIharibhadrasUrijIe kahela che che ke "sarvapIDArahita, paramAnaMdasukhathI yukta, asaMga, sarvakarmAzazUnya, sadAzivAdizabdathI vAcya evuM paramatattva che." (pa/6) lakhI rAkho DAyarImAM...) buddhi kadAca vadhe che. chatAM vikAsa pAmatI nathI; vinAzamArge doDe che. zraddhA bahArathI na vadhavA chatAM avazya virATa vikAsa sAdhe che. vAsanA bIjAnI bAhya khAmIne khamI zakatI nathI, AMtarika khUbI meLavI zakatI nathI. upAsanA potAnI AMtarika khAmIne khamI zakatI nathI, AMtarika khUbI meLavyA vinA rahI zakatI nathI. ekAMtamAM ya vAsanA Dheta pedA kare che. ekAntapriya upAsanA advaitanI anubhUti Ape che. saMpUrNapaNe nIcovAI gayA pachI paNa vAsanA vinazvara, ane tanAvayukta utpAdana kare che. svastha, sazakta upAsanA avinAzI AtmasukhanuM sarjana kare che. Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 0 navanaya-trividhopanayakalpanopanyAsaH / chAMDI mAraga e samo, upanaya "mukha je kalpaI re; teha prapaMca paNi jANavA, "kahiI te jima jalpaI re /pa/rA (61) gyAna. e samo mArga chAMDI karInaI, je = digaMbara bAla upacArAdika prahavAnai kAji upanaya pramukha rA kalpaI chai, teha prapaMca = ziSyabuddhi aMdhanamAtra che. paNi samAnataMtra siddhAMta chaI, te mATai jANavAnaI kArji kahiche; jima te jalpaI chaI = svaprakriyAI bolaI chaI. tima kahII che. pa/zA sAmpratamAzAmbaramatApAkaraNAyopakramate - 'tyaktveti / tyaktvemaM dikpaTopajJA nyopnyklpnaa| sA vaJcanA'pi bodhAyocyate yathA''ha dikpaTaH / / 5/7 / / prakRte daNDAnvayastvevam - imaM tyaktvA (yA) dikpaTopajJA nayopanayakalpanA sA vaJcanA'pi of yathA dikpaTa Aha (tathA) bodhAya ucyate / / 5/7 / / / cintAmaNiM parityajya kAcagrahaNanyAyamanusRtya imaM yathArthapadArthapratItyAdhupapAdanasamarthaM prAJjalaM * zvetAmbarazAstroktaM pramANa-nayAdimAgaM tyaktvA dikpaTopajJA = digambarabAlenopacArAdigrahaNArthaM racitA Na nayopanayakalpanA = navavidhanaya-trividhopanayAdiprakalpanA sA paramArthato vaJcanA = ziSyadhyandhanamAtrarUpA kA api = tathApi samAnatantrasiddhAntatvAd bodhAya = zrotRNAmavagamAya yathA = yena prakAreNa dikpaTaH = devasenAbhidhAnAzAmbara Aha = jalpati nayacakre AlApapaddhatau ca tathaiva iha asmAbhiH ucyate / avataraNikA :- prastuta zAkhAmAM cha zloka sudhI zvetAMbara saMpradAya anusAre pramANanI ane nayanI vicAraNA karI. have graMthakArazrI digaMbaramatanA nirAkaraNa mATe bhUmikA bAMdhe che - zlokArtha - zvetAMbarakathita A mArgane choDIne digaMbare racelI naya-upanaya bannenI kalpanA paMcanA ja che. chatAM je pramANe digaMbara kahe che, te pramANe zrotAnA bodha mATe kahevAya che. (5/7) k samAnataMtrasiddhAntanI oLakhANa . vyAkhyArtha - zvetAMbarazAstramAM darzita nayasaMbaMdhI mArga sarala che. tathA yathArthapaNe padArthanI pratIti ba vagerenI saMgati karavA mATe samartha che. tema chatAM zvetAMbarasaMmata pramANa ane naya vagerenA mArgane I (= vibhAgane) choDIne alpamativALA digaMbare upacAra vagerene grahaNa karavA mATe nava prakAranA naya ane traNa prakAranA upanaya vagerenI kalpanA karelI che. jema gAmaDIyo ciMtAmaNiratnane choDI kAcanA TukaDAne grahaNa kare tema A vAta samajavI. tethI digaMbararacita naya-upanayanI kalpanA paramArthathI vaMcanA che. arthAt ziSyanI buddhine kevala AMdhaLI karavA mAtra svarUpa che. tema chatAM paNa digaMbara jaina hovAnA nAte temanA siddhAMto samAnataMtrasiddhAMta svarUpa bane che. tethI zrotAone jaNAvavA mATe je prakAre devasena * ko.(2+5+6+8)mAM "mukhya" pATha. 4 lA.(1)mAM "teha vakra pATha. ma ma mAM "kahaI pATha. ko.(7)no pATha lIdho che. je ko.(1)mAM "jima mukha jalpa pATha. Na pustakomAM ". buddhidhaMdhana..." pATha. A pustakomAM "che' pada nathI. ko(9) + si. + A(1)mAM che. * pustakomAM 'tima kahII che pATha nathI. A.(1)mAM che. Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 samAnatantrasiddhAntapratipAdanam / iha "prakAravacane thAl" (pA.vyA.5/3/23) iti pANinIyavyAkaraNasUtrAt prakArArthe thAla vyaakhyaatH| pa yathA mUlasiddhAntasAmyAd naiyAyika-vaizeSiko sAGkhya-yogau ca samAnatantratayA vyavahriyete tathA / zvetAmbara-digambarau api samAnatantratayA vijJeyau / naigamAdinayAnAM prakriyA naiyAyikAdiparatantre'prasiddhA kintu zvetAmbarA''zAmbarajainamataprasiddhA iti samAnatantrasiddhAntatA prkRte'vgntvyaa| prkRtmnusriyte'smaabhiH| tathAhi - pUrvaM devasenena nayacakrAbhidhAnaM prAkRtabhASAnibaddhaM prakaraNaM za racitaM tatpazcAcca saMskRtabhASAnibaddham AlApapaddhatinAmakaM prakaraNaM sandRbdham / ubhayatraiva prAyazaH ke tulyaiva nyopnyaadiklpnaa| mAilladhavalena api tadanusAreNa navInaM prAkRtabhASAnibaddhaM bRhdnyckrnAmanA digaMbara nayacakra ane AlApapaddhati graMthamAM kahe che, te ja prakAre amArA dvArA kahevAya che. "yathA' zabdamAM lAgela "thA" pratyaya prakAra arthamAM pANinIyavyAkaraNamAM jaNAvela che. te mujaba ahIM tenI vyAkhyA karela che. maulika siddhAntomAM samAnatA hovAnA lIdhe jema taiyAyika ane vaizeSika samAnataMtrarUpe oLakhAvAya che. tathA A ja kAraNasara sAMkhya ane pAtaMjalayogadarzanavALA paNa samAna taMtrarUpe che - tevo vyavahAra thAya che. te ja rIte zvetAMbara jaina ane digaMbara jaina paNa samAnataMtrarUpe jANavA. nigama Adi nayInI prakriyA taiyAyika vagere paradarzanamAM prasiddha nathI paraMtu zvetAMbara ane digaMbara jainamatamAM ja prasiddha che. tethI prastutamAM samAnataMtrasiddhAMtatA jANavI. Y/ samAnataMtranI spaSTatA / spaSTatA :- "samAnaM taMtra vevAM te samAnataMtra:' - A prakAranA vigraha mujaba samAnadharmavALA jIvone ane temanA siddhAMtone samAnataMtra kahevAya che. vaizeSikanA ane naiyAyikanA mULabhUta siddhAMto sa (dA.ta. avayava-avayavIno ekAMtabheda, paramANugata ekAMtanityatA, Atmagata vibhutva, Izvaragata jagakartutva vagere) sarakhA hovAthI te banne arasaparasa samAnataMtravALA kahevAya che. te ja rIte sAMkhyadarzana vI ane pAtaMjalayogadarzananA mULabhUta siddhAMto (dA.ta. puruSa sarvathA nirlepa, jagatanA upAdAnakAraNasvarUpa prakRti, kArya-kAraNamAM tAdAsya, satakAryavAda vagere) paNa sarakhA che. tethI sAMkhyo ane pAtaMjalo paNa rasa samAnataMtravALA kahevAya che. te ja rIte zvetAMbara jaina darzana tathA digaMbara jaina darzananA mULabhUta siddhAMto (dA.ta. anekAMtavAda, karmavAda, paramAnaMdamaya mukti, sad-asat kAryavAda, paMcamahAvrata vagere) prAyaH sarakhA hovAthI zvetAMbara ane digaMbara paNa samAnataMtravALA kahevAya che. tethI temanA siddhAMto samAnataMtrasiddhAMta tarIke samajavA. naigama, saMgraha vagere nayonI vicAraNA phakta zvetAMbara ane digaMbara jainadarzanamAM ja jovA maLe che. tethI naigama Adi nayanI vicAraNA samAnataMtrasiddhAMtarUpe prastutamAM samajavI. digaMbarakalpita nathavicAraNAnuM prayojana che (pravRtta.) ApaNe mULa vAtane anusarIe. te A pramANe - devasena nAmanA digaMbare pUrve prAkRta bhASAmAM nayacakra nAmanuM prakaraNa racyuM ane tyAra bAda saMskRta bhASAmAM AlApapaddhati nAmanuM prakaraNa racyuM. banne prakaraNamAM naya, upanaya vagerenI kalpanA lagabhaga samAna ja che. tema ja uparokta banne prakaraNane anusAre mAIlladhavala nAmanA digaMbare paNa prAkRta bhASAmAM bRhad nayacakra nAmano navIna graMtha racyo. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 * anuvAde'vakratayA bhAvyam / pa prakaraNaM dravyasvabhAvaprakAzAparAbhidhAnaM racitam / yathAvasaramubhayakartRkaprakaraNavacanAni tatra tatra darzayiSyAmaH / rA prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'digambaradevasenoktiH unmArganAyakatvena vaJcanA' iti jAnAno__'pi granthakRt zrotRbodhAya tAM yathAvadihopadarzitavAn / etAvatedaM jJApyate yaduta asmadanabhipretamapi " parakIyavacanaM parebhyaH asmAbhiH ucyamAnaM yathAvasthitameva bhavet tathA kartavyam, na tu tatra yadvA za tadvA nikSeptavyam, na vA tataH kiJcid moSitavyam / itthamevA'nyadIyavacanopadarzane ziSTatvaM ka sthemAnaM bhajet / tatprakarSe ca "akkhayaM sokkhaM aNaMtaM ca aNovamaM" (ma.ni.6/122/pR.164) iti Ni mahAnizIthoktaM mokSaM mahAmuniH labhate / / 5/7 / / tenuM bIjuM nAma dravyasvabhAvaprakAza che. devasenajI ane mAIladhavalajI A banne digaMbaroe racela uparokta graMthonA vacano samAnataMtrasiddhAntasvarUpa hovAnA lIdhe, avasara mujaba te te sthaLe ame tene jaNAvazuM. che ... to sajanatA Take che AdhyAtmika upanaya :- "sAmenI vyaktinI = digaMbara devasenanI vAta geramArge doranAra hovAthI vaMcanA svarUpa che' - tevuM jANavA chatAM zrotAnI jANakArI mATe tene yathAvat batAvavAnI udAratA paNa ahIM graMthakArazrIe karela che. tenAthI ApaNane navI vAta e zIkhavA maLe che ke koI vyaktinI vAta ApaNane yogya na jaNAtI hovA chatAM paNa anya vyaktinI pAse te vAtanI rajUAta ApaNe karIe * tyAre temAM mIThuM-maracuM bhabharAvavAnI ke pheraphAra karIne vakra rIte rajUAta karavAnI bhUla ApaNe kadApi na karavI. AvI rIte vartavAmAM Ave to ja sajjananI sajjanatA TakI rahe. tevI sajjanatAno prakarSa thAya to mahAmuni mahAnizIthamAM jaNAvela akSaya, ananta ane anupama evA sukhasvarUpa mokSane meLave che. (57) lakhI rAkho DAyarImAM..... * sAdhanAnA niyata divasomAM sAdhanA saraLa che. upAsanAnA koI niyata divasa nathI. * vAsanA premanI vikRti che. upAsanA e premanI prakRti-saMskRti che. * sAdhanAnI AdhArazilA che, vItarAyakarmano kSayopazama. upAsanAnI AdhArazilA che, mohanIsakarmano kSayopazama. 1. akSayaM saukhyam anantaJca anupmm| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/8 * AdhyAtmikanayanirUpaNam // 623 nava naya, upanaya tIna chaI, tarkazAstra anusAro re; *adhyAtmavAcaI valI, nizcaya naI vyavahAro re paTA (62) gyAna. tehanaI mataI tarkazAstranaI anusAraI nava naya anaI kaNi upanaya chaI. pratijJAnusAreNa devasenAdimatamevAnuvadati - 'nave'ti / nava nayAH trayazcopanayAH trkaanusaartH| nizcaya-vyavahArau tu kthyete'dhyaatmriititH||5/8|| prakRte daNDAnvayastvevam - tarkAnusArataH nava nayAH tryshcopnyaa| adhyAtmarItitaH tu nizcaya rA -vyavahArI icyate II/8TI devasenamate tarkAnusArataH = tarkazAstrAnusArataH dravyArtha-paryAyArtha-naigamAdayo nava nayAH trayazca sadbhUtA'sadbhUtopacaritA'sadbhUtavyavahArA''khyA upanayAH santi / talu sevasenena sAttApapaddhatI "(9) dravyartha., (2) paryAyartha., (3) naina, (4) sada:, ja (1) vyavahAra:, (6) nusUtra, (7) zaC/:, (8) samaDha, (1) avamUta ti nava nava mRta: US upanayAzca kathyante / nayAnAM samIpAH = upnyaaH| (1) sadbhUtavyavahAraH, (2) asadbhUtavyavahAraH, - (3) 3paritA- DabhUtavyavahArazcati upanayA: 2dhA" (sA.pa.kR.6) rUtiA. yadyapi prakRte dravyArtha-paryAyArthalakSaNau dvAveva mUlanayau avAntarA'saGkhyabhedau devasenasammatau / avataravikA - graMthakArazrI pratijJA mujaba devasena vagerenA matano ja anuvAda kare che ke : ja naya nava, upanaya traNa : digaMbaramata . zlokArtha :- tarkazAstra anusAre nava naya ane traNa upanaya che. adhyAtmazailIthI to nizcaya ane vyavahAra be ja naya kahevAya che. (58) vyAkhyALa - devasenajInA mate tarkazAstra mujaba dravyArthika, paryAyArthika, naigama vagere nava nayo che. tathA sabhUta, asabhUta ane upacarita asabhUta nAmanA traNa vyavahAra upanayarUpe prasiddha che. e AlApapaddhati graMthamAM uparokta bAbatane jaNAvatA devasenajIe jaNAvela che ke "(1) dravyArthika, (2) paryAyArthika, (3) naigama, (4) saMgraha, (5) vyavahAra, (6) RjusUtra, (7) zabda, (8) samabhirUDha | ane (9) evaMbhUta - A pramANe nava navo saMmata che. have upanaya kahevAmAM Ave che. nayanI pAse rahe te upanaya kahevAya. tenA traNa prakAra che. te A pramANe - (1) saddabhUta vyavahAra, (2) asaddabhUta vyavahAra ane (3) upacarita asadbhuta vyavahAra." # mULa naya be, avAMtara naya asaMkhya : nayacakra * (1) jo ke prastutamAM dravyArthika ane paryAyArthika naya Ama be ja mULa nayo che ane tenA avAntara asaMkhya bhedo che. A pramANenI vAta devasenajIne saMmata che. tema chatAM paNa tenA avAjora ko.(12)mAM "adhyAtma pATha. * ko.(2)mAM "naya pATha. ma.no pATha lIdho che. je ko.(13)+A.(1)mAM 'triNa pATha. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 * navavidhanayanirUpaNam // 5/8 tathApi tadavAntarabhedAn naigamAdIn mUlanayavibhAge prakSipya nava nayA iti tatprakriyA prasiddhA / taduktaM devasenena eva nayacakre mAilladhavalena ca dravyasvabhAvaprakAzAparAbhidhAne bRhannayacakre "do ceva mUlaNayA bhaNiyA dvvtth-pjjytthgyaa| aNNe asaMkhasaMkhA te tabbheyA muNeyavvA / / (na.ca.11, dra.sva.183), pa negama saMgaha vavahAra taha ya riusutta sadda abhiruuddhaa| evaMbhUyA Navaviha NayA vi taha uvaNayA tiNNi / / " rA (na.ca.12, dra.sva.pra.184) iti / idamatra digambaramatAkUtam - 'sarvAMzaiH vastugrAhakasya pramANatvam, ekAMzena vastugrAhakasya ca nayatvam / vastuno dravya-paryAyAtmakatvena mUlanayadvaividhyameva sambhavati, vastuno dravyAMzagrAhakasya dravyArthikaza nayatvaM paryAyAMzagrAhakasya ca pryaayaarthiktvm| tayoreva srvnyaantrbhaavH| yAvanto vacanaprakArAH ka tAvanta eva nayA, vacanAnAJcA'saGkhyeyatvena nayAnAmapyasaGkhyeyatvameva / te ca sarve dravyArthika gi-paryAyArthikanayabhedA eva, dravya-paryAyAnyatarasyaiva tadviSayatvAt / dravyArthikAdinavavidhanayAvAntarabhedA stvaSTAviMzatiH jnyaatvyaaH| tadyathA (1) dravyArthikasya daza bhedAH, (2) paryAyArthikasya SaT, (3) naigamasya trayaH, (4-5-6) saGgraha-vyavahAra- sUtrANAM pratyekaM dvau bhedau, (7-8-9) zabda-samabhirUDhaivambhUtAnAM pratyekam ekakaH bheda iti aSTAviMzatiH navanayabhedAH, upanayAstu tryH'| ete sarve iha agretanazAkhayozca nirUpayiSyanta ityavadheyam / bheda svarUpa naigama vagere nayanA vibhAgamAM te be mULa nayone goThavIne "nayo nava che' - te pramANe devasenajInI prakriyA prasiddha che. tethI devasenajIe ja nayacakra graMthamAM tathA mAIlladhavale dravyasvabhAvaprakAza jenuM bIjuM nAma che evA bRhadmayacakra graMthamAM jaNAvela che ke "dravyArthika ane paryAyArthika A be ja mULa naya kahevAya che. asaMkhyAta nAmanI saMkhyA sudhI pahoMcelA anya nayo to dravyArthikanA ane 5yaayaarthin| ma 35. 04 qu. (1) nairAma, (2) saMgraha, (3) vyavahAra, (4) sUtra, (5) 7 28, (6) ami3a (= samami.38) sane (7) abhUta. mA sAta nayomA dravyArthi bhane paryAyArthi vA nayone umeravAthI nava naya thAya che. tathA traNa upanaya che." (idama.) prastutamA piramatano abhiprAya mA bhu45 sama4vo. vastuna sazine // 42nAra e jJAna pramANa kahevAya che. tathA vastunA eka aMzane grahaNa karanAra jJAnane naya kahevAya che. vastu dravya-paryAyAtmaka che. tethI mULa naya to phakta be ja saMbhavI zake che. vastunA dravyAMzane mukhyapaNe grahaNa karanAra dravyArthikanaya tathA vastunA paryAyAMzane mukhyapaNe grahaNa karanAra paryAyArthikanaya. A be mULa nayomAM ja bAkInA sarva nayono aMtarbhAva thaI jAya che. jeTalA paNa vacanonA prakAra che teTalA ja naya che. tathA vacano asaMkhya prakAranA hoya che. tethI nayonI kula saMkhyA asaMkhyAta ja che. A asaMkhyAta naya dravyArthika ane paryAyArthika nayanA ja bheda che. kAraNa ke te asaMkhya nayono viSaya kAM to dravya hoya, kAM to paryAya hoya. nava niyonA avAntara bheda saMkSepamAM nIce mujaba samajavA. 1. dvau caiva mUlanayau bhaNitau drvyaarth-pryaayaarthgtau| anye'saGkhyasaGkhyAste tadbhedA jnyaatvyaaH| 2. naigamaH saGgrahaH vyavahAra tathA ca RjusUtraH zabdaH abhirUDhaH (smbhiruuddhH)| evambhUtaH navavidhA nayA api tthopnyaastryH|| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/8 25 naya - 2 0 nizcaya-vyavahAranayaviSayavidyotanam / (valI=) tathA adhyAtmavAcaI = adhyAtmazailII nizcayanaya vyavahAranaya ima ra ja naya kahiche. 5} "dravyArthikanaya 1, paryAyArthika naya 2, naigamAdi 7 naya evaM 9 naya jANavA. *ima 62 gAthAno artha.* I/5/8. adhyAtmarItitaH = AdhyAtmikazailItaH nizcaya-vyavahArau dvau eva nayau kthyte| prakRte tuH / pakSAntarasUcakaH, taduktaM dharasenena vizvalocane "tu pAdapUraNe bhedaa'vdhaarnn-smuccye| pakSAntare niyoge ca / prazaMsAyAM vinigrA " (vi.no. vyayava-24/ra9 pR. 40) rUktiA taDum kAttApaddhatI sevanena ! "punarapyadhyAtmabhASayA nayA ucyante / tAvad mUlanayau dvau - nizcayo vyvhaarshc| tatra nizcayanayo'bhedaviSayaH, ma paNa mULa nayanA avAntara aThThAvIsa bheda raNa upanaya dravyArthika : daza bheda _-1 sabhUta vyavahAra paryAyArthika : cha bheda E2 asabhUta vyavahAra naigama : traNa bheda cha3 upacarita asadbhuta vyavahAra saMgraha : be bheda 5 vyavahAra : be bheda RjusUtra : be bheda -7 zabda : eka bheda -8 samabhirUDha : eka bheda -9 evaMbhUta : eka bheda = kula aThThAvIsa (avAntara) bheda. | nayanA prastuta aThThAvIsa bheda tathA upanayanA traNa bhedanuM nirUpaNa prastuta pAMcamI zAkhAmAM tathA chaThThI ane sAtamI zAkhAmAM karavAmAM Avaze. A vAta vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. ja AdhyAtmika zailIthI naya dvividha . | (adhyAtma.) AdhyAtmika zailIthI vicAra karIe to nizcaya ane vyavahAra phakta be ja naya kahevAya che. mULa zlokamAM rahela 'tu' zabda anya pakSane sUcavavA mATe che. matalaba ke pUrve nava naya vagereno je pakSa = mata jaNAvyo tenAthI judA pakSane darzAvavA mATe "tuM" zabda vaparAyela che. '' zabdano A artha dharasenakavie vizvalocana graMthamAM jaNAvela che. tyAM darzAvela che ke "(1) pAdapUrti, (2) bheda = vizeSatA, (3) avadhAraNa = jakAra, (4) samuccaya, (5) pakSAntara = anya pakSa, (6) niyoga = Adeza, (7) prazaMsA ane (8) viziSTa nigraha - ATalA arthamAM "tu' zabda vaparAya che." tethI AlApapaddhati graMthamAM devasenajIe jaNAvela che ke "vaLI, bIjI rIte adhyAtmabhASAthI nayo kahevAya che. sau prathama AdhyAtmika mULa naya be ja che - nizcaya ane vyavahAra. temAM AdhyAtmika 8 ko.(12)mAM "adhyAtma" pATha... citadvayaMvartI pATha pustakomAM nathI. ko.(1)mAM che. *...* citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tArkikA''dhyAtmikadRSTisamanvayaH kArya: 0 1/8 vyavahAraH bhedaviSayaH" (A.pa.pR.20) ityAdikam / ubhayanayAnuviddhatvAt pravacanasya dvau api tau 5 grAhyau, anyathA mithyAtvAdiprasaGgAt / taduktaM vizeSAvazyakabhASye '"nicchaya-vyavahArovaNIyamiha sAsaNaM T nivAIiA tharapariDyAgo miSTha saMvAvo ne yA" (vi.A.A.2281) tiA ma digambarIyA''dhyAtmikaparibhASayA dvividhanayanirUpaNaM tu aSTamazAkhAyAM bhvissyti| taduttaraM ca tatraiva devasenamatasamIkSAsamArambhaH assttmshlokaadityvdheym| 21 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - devasenena tarkA'dhyAtmArpaNayA vividho nayavibhAgaH pradarzitaH / ka tata idaM sUcyate yaduta tArkikazailyA padArthaM nirNIya AdhyAtmikazailyA api padArthaH vimRzyaH / Ni vastuprekSI vicAraH tarkavAdamArge jIvaM prerayati AtmaprekSI vicArazca adhyAtmamArge prerayati / bAhyaka padArthasvarUpaM tarkavAdataH spaSTatayA pratibhAsate paramAtmasvarUpaJcAdhyAtmavAdataH spaSTatayA prtibhaaste| ata AtmahitAnukUlyena tarkavAdamavalambya mokSaupayikaM padArthaM suvinizcitya taarkikaa''dhyaatmiknizcayanaya abhedaviSayaka jANavo. tathA AdhyAtmika vyavahAranaya bhedaviSayaka jANavo." jinazAsana nizcaya-vyavahAranayathI anuviddha che. tethI nizcaya ane vyavahAra - banne naya AdaraNIya che. bemAMthI eka nayano paNa tyAga karavAmAM Ave to mithyAtva vagere doSo lAgu paDe. tethI ja zrIjinabhadramaNikSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "nizcaya ane vyavahAra naya dvArA ahIM jinezvara bhagavaMtonuM zAsana Avela che. tethI bemAMthI eka paNa nayane choDavAmAM Ave to mithyAtva tathA zaMkA vagere doSo lAgu paDe." # pUrvApara anusaMdhAna : sa (vi.) digaMbarasaMmata AdhyAtmika paribhASA mujaba prastuta be nayanuM nirUpaNa A graMthamAM AThamI - zAkhAnA prAraMbhamAM karavAmAM Avaze. tyAra bAda AThamI zAkhAmAM ja AThamA zlokathI devasenamatasamIkSAno to zubhAraMbha thaze. A vAtane vijJa vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. tArkika paddhati ane AdhyAtmika paddhatino samanvaya sAdho ja AdhyAtmika upanayA:- devasenajIe tarkane ane adhyAtmane kendra sthAnamAM goThavI nayanA vibhinna vibhAga banAvyA che. AnAthI ApaNe eTalo bodhapATha levA jevo che ke koI paNa vastune tArkika zailIthI vicAryA bAda AdhyAtmika paddhatie paNa ApaNe vicAravI joIe. vastulakSI vicAradhArA jIvane tarkavAdanI dizAmAM AgaLa dhapAve che. jyAre AtmalakSI vicAraNA jIvane adhyAtmavAdanA mArge AgekUca karAve che. padArthanA svarUpanI spaSTatA tarkavAdanA mAdhyamathI thAya che. jyAre paramAtmasvarUpanI spaSTatA adhyAtmavAdanA AlaMbane ja thAya che. AthI Atmahita jokhamAya nahIM te rIte yathocitapaNe tarkavAdano Teko laI mokSasAdhaka padArthano samyapha nirNaya karI, AgaLa jatAM tArkika dRSTino ane AdhyAtmika dRSTino samanvaya karavA dvArA adhyAtmavAdasamudramAM UMDA utarI zAzvata AtmAnaMda, kevalajJAna vagere guNaratnone prApta karI levA e ja ApaNuM-AtmArthIonuM parama kartavya che. kAraNa ke zAzvata AtmAnaMda vagere 1. nizcaya-vyavahAropanItamiha zAsanaM jinendraannaam| ekataraparityAgo mithyAtvaM zaGkAdayo ye c|| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/8 * avyAbAdhasukhaM siddhAnAm / 627 dRSTisamanvayena adhyAtmavAdaratnAkaranimajjanataH zAzvatAtmAnanda-kevalajJAnAdiratnAni labhyAni / AtmArthinAM pa tallAbha eva zreyaskaraH, tallAbhottaraM vyAbAdhA'nudayAt / taduktaM prajJApanAyAM zyAmAcAryeNa "nicchiNNasavvadukkhA jaai-jraa-mrnnbndhnnvimukkaa| sAsayamavvAbAhaM ciTuMti suhI suhaM pattA / / " (pra.sU.36/349/ pR.607) rUti vetara vartavya ||18 prApta thayA pachI kyAreya paNa duHkha-pIDA utpanna thavAnI zakyatA rahetI nathI. A aMge prajJApanA sUtrano saMdarbha manamAM sthira karavA yogya che. tyAM zyAmAcAryajIe jaNAvela che ke "sarva duHkhono pAra pAmelA, che janma-jarA-maraNasvarUpa baMdhanamAMthI kAyama mukta thayelA sukhI evA siddha bhagavaMto pIDAzUnya zAzvata || sukhane pAmelA che." (5/8) likhI rAkho DAyarImAM....4 * buddhi svataMtra mijAjanI svacchaMdI che, ApakhudI che. zraddhA to kahyAgarI che. sAdhanAmArganI cAhanA loka mAnasamAM atyakAlInA hoya che. dA.ta. siMha guphAvAsI muni. upAsanAmArgInI cAhanA lokahRdayamAM dIrghakAlIna hoya che. dA.ta. AnaMdaghana mahArAja. vAsanA arthahIna kalpanAmAM bhaTake che. upAsanA arthapUrNa bhAvanAmAM mahAle che. * buddhino prayatna karmane sudhAravAno che. zraddhAno prayAsa kaSAyane sudhAravAno che. * buddhi paropakAramAM paNa svArtha zodhe che. zraddhA svArthamAM ca paropakAra sAdhavAnuM valaNa dAkhave che. vAsanAmAM buddhinI AtazabAjI TatI hoya che. upAsanAmAM zraddhAnA sonerI kuvArA uchaLe che. 1. nistIrNasarvaduHkhAH jaati-jraa-mrnnbndhnvimuktaaH| zAzvatamavyAbAdhaM tiSThanti sukhinaH sukhaM prAptAH / / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 dravyArthikanayaH dazavidhA 0 pahilo dravyAratha nayo, dasa prakAra tasa jANo re; ra zuddha akarmopAdhithI, dravyArthika dhuri ANo re pAlA (63) gyAna. sa dravyArthanaya 1, paryAyArthanaya 2, naigamana 3, saMgrahanaya 4, vyavahAranaya 5, RjusUtranaya 6, zabdanaya 7, samabhirUDhanaya 8, evaMbhUtanaya 9 - e nava nayanA nAma. prathamanayabhedAnAcaSTe - 'dravye ti| dravyArthanaya Adyo hi dazadhA sa vibhidyte| akarmopAdhinA zuddha Adyo dravyArtha ucyate / / 5/9 / / ra prakRte daNDAnvayastvevam - Adyo hi drvyaarthnyH| sa dazadhA vibhidyte| akarmopAdhinA "koH zuddhaH dravyArthaka uccatatA/// sa dravyArtha-paryAyArtha-naigama-saGgrahAdibhedena ye nava nayA digambarapaddhatyA nAmato darzitAH tanmadhye rza Adyo hi dravyArthanayaH = drvyaarthiknyH| avadhAraNArthe'tra hiH dRzyaH, "hi hetAvavadhAraNe" (a.sa. ka pariziSTa - 23) iti anekArthasaGgrahavacanAt / tanmate dravyameva vastu, na tu paryAyAH, teSAM tanmatena hai, avastutvAt / ata eva dravyamartho'syeti dravyArthiko'yamucyate / idamevAbhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASye - "vyakriyasta rUvaeN vahyuM" (vi.kI.mI.rU588) rUDhiA taluC/ nayadhavAyAM sarvArthasiddha "dravyam artha: 1 = prayonanam gati dravyartha" (na.i.pustaka-9/T.9/.917 + 4.zi.7/6) tiA "Travya = sattA ti yAvat, tatra asti iti matiH asya dravyAstikaH" (sa.ta.1/3/bhA.2/pR.271) iti sammatitarkavRttikAraH | avataraNikA :- avasarasaMgatithI prApta thayela prathama dravyArthikanayanA bhedone graMthakArazrI jaNAve che. zlokAtha:- prathama naya dravyArthanaya che. tenA daza prakAre bheda paDe che. akarmaupAdhithI prathama zuddha dravyArthikanaya kahevAya che. (pa9i) ja dravyArthikanayanI vyAkhyA ja vyAkhyArthI:- dravyArthanaya, paryAyArthinaya, naigama, saMgraha vagere bhedathI je nava navo digaMbarapaddhati mujaba che nAma grahaNa karavA pUrvaka pUrve darzAvelA hatA, temAMthI sauprathama naya dravyArthikAya che. "hetu ane avadhAraNa vA arthamAM 'di' vaparAya" - A mujaba anekArthasaMgrahakozanA pUrvokta (2/1, 3/8) vacana mujaba mULa zlokamAM jaNAvela "di' avadhAraNa arthamAM jANavo. matalaba ke prathamanaya dravyArthika ja che. tenA mate dravya ja vastu e che, sat che. paryAyo vastu nathI. kema ke tenA mate paryAyo asat che. mATe ja dravya jenuM prayojana che te dravyArthika Ama kahevAya che. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "dravyArthikanA mate dravya vastu = vAstavika sat padArtha che." te dravyArthikanayanI vyutpatti kaSAyaprAbhRtanI jayadhavalA vyAkhyAmAM temaja tattvArthasUtranI sarvArthasiddhi vyAkhyAmAM A pramANe batAvela che ke "dravya jenuM prayojana hoya te dravyArthika kahevAya." te dravyArthikanuM bIjuM nAma dravyAstika che. tenI vyutpatti saMmatitarkavyAkhyAkAra zrIabhayadevasUrijI 1. dravyArthivastha dravya vastu Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 karmopAdhInAm upekSaNIyatA 0 629 tihAM pahilA dravyArthikAya. (tasa) tehanA dasa prakAra jANavA. te dravyArthikanayanA dasabhedamAMhi dhuri kahatAM pahilAM akarmopAdhithI zuddha dravyArthika manamAMhi ANo. ' "pAditaH zuddhadravyartha" e prathama bheda jANavo. pAlA sa dazadhA = dazaprakAreNa vibhidyate = nAnAtvamApadyate / taduktaM devasenena nayacakre mAilladhavalena 2 casvanAvAze "vyaEUR me" (na.va.9rU, dra...981) tiA ____dazasu dravyAstikanayabhedeSu AdyaH = prathamaH bhedaH akarmopAdhinA = karmopAdhizUnyatayA zuddho rA dravyArthaH = dravyArthikanaya ucyte| 'karmopAdhirahitaH zuddhadravyArthikaH' iti dravyArthikaprathamo bhedH| ma prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - bhavabhramaNakArakatvAt karma upaadhiH| AtmanaH caitanyasvarUpe tatpravezaH zAstrakRtAm asNmtH| AgantukatvAd jIvasaMlagnAni karmANi upAdhividhayA vyavahriyante / 2 tAni samupekSya AgantukopAdhisvarUpakarmazUnyAtmasvarUpajJApakazuddhadravyArthikanayA'valambanato hi ka "sarvadvandvavinirmuktAH srvbaadhaavivrjitaaH| sarvasaMsiddhasatkAryAH sukhaM caiSAM kimucyate ? / / " (zA.vA.sa. rNi 99/rU + 3pa...8/237) rUti zAstravArtAsamuccaye mitimavarapakvAtha 2 thANAM prati : niratizayAnandAnuviddhaM lokAgre'bhivyajyamAnaM nirupAdhikAtmasvarUpamupalabhyamityupadezaH / / 5/9 / / A pramANe batAve che ke "dravya = sattA. temAM ja jenI mati vidyamAna hoya te dravyAstika." () tenA daza prakAre bheda paDe che. A bAbatane jaNAvatA devasenajIe nayacakra graMthamAM ane mAIlladhavale dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke 'dravyArthikanaya daza prakArano che." che karmopAdhizUnya zuddha dravyArthikanaya : prathama bheda che (rA.) dravyAstikanayanA daza bhedomAM sau prathama bheda akarmaupAdhi (=karmasvarUpa upAdhithI zUnya) hovAthI zuddha dravyArthikanaya kahevAya che. matalaba ke karma svarUpa upAdhithI rahita zuddha dravyArthikanaya e dravyArthikanayano prathama bheda che. e nirupAdhika AtmasvarUpane pragaTAvIe adhyAmika upanaya :- karma jIvane saMsAramAM rakhaDAvanAra hovAthI upAdhisvarUpa che. jIvanA mULabhUta caitanya svarUpamAM karmano praveza zAstrakAra paramarSione mAnya nathI. jIvane vaLagelA karmo AgaMtuka hovAthI sa te upAdhirUpe oLakhAya che. AgaMtuka upAdhi svarUpa karmonI samyapha prakAre upekSA karIne karmathI rahita jIvanA svarUpane oLakhAvanAra zuddha dravyArthikanayanA mAdhyamathI nirupAdhika AtmasvarUpanI upalabdhi thAya che. "siddha bhagavaMto sarvadvandarahita, sarvapIDAzUnya, sarvathA kRtArtha che. teonA sukhanuM to zuM varNana karavuM ?" - A pramANe zAstravArtAsamuccayamAM tathA upamitibhavaprapaMcI kathAmAM sarvotkRSTa AnaMdathI vaNAyela siddhasvarUpa = nirupAdhika AtmasvarUpa darzAvela che. te lokAgra bhAge abhivyakta thAya che. tene prApta karavAnI sUcanA, hitazikSA ahIM maLe che. (59) * pustakomAM "jANavo' pATha nathI. phakta ko.(13) + lA.(2)mAM che. 1. dravyA tame: Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 ___0 bRhadravyasaGgrahasaMvAdaH . 1/20 ehano viSaya dekhADai chaI - jima - saMsArI prANiyA, siddhasamovaDi gaNiI re; sa sahajabhAva Agali karI, bhavaparyAya na gaNiI re /pa/10NA (64) gyAna. jima saMsArI jIva je prANiyA sarva (siddhasamovaDI=) siddhasamAna gaNiI. sahajabhAva je zuddhAtmasvarUpa, teha AgaliMka karInaIM. tihAM bhavaparyAya = je saMsAranA bhAva, te na gaNiI = temanI vivakSA na karIzuM. e abhiprAya I dravyasaMgrahaiM kahiuM chaI - __ maggaNa-guNaThANehiM ya caudasahiM havaMti taha asuddhaNayA / viyA saMsArI, saLe "suddhAM Tu yuddhagayA ! (vRdrAkSa.03) /pa/10II dravyArthikanayaprathamabhedaviSayamupadarzayati - 'yathe'ti / yathA saMsAriNaH sarve gaNyante siddhtulykaaH| sahajabhAvamAdRtya bhavabhAvAnapekSaNAt / / 5/10 // prakRte daNDAnvayastvevam - yathA sarve saMsAriNo bhavabhAvAnapekSaNAt sahajabhAvam AdRtya siddhatulyakAH 2T TguntAApa/10nA ka yathA iti udAharaNArthe, "yathA nidarzane" (a.sa.pariziSTa-36) iti anekArthasaGgrahavacanAt / sarve . saMsAriNo = bhavasthAH jIvAH bhavabhAvAnapekSaNAt = karmajanyasAMsArikaparyAyopekSaNAt sahajabhAvaM = zuddhAtmasvarUpaM AdRtya = puraskRtya sphaTikopAdhinyAyena siddhatulyakAH = siddhasadRzAH gaNyante / +7 idamevAbhipretya bRhaddavyasaGgrahe nemicandrAcAryeNa "maggaNa-guNaThANehiM ya caudasahiM havaMti taha asuddhaNayA / avataraNikA - dravyArthikanayanA prathama bhedano viSaya darzAvatA graMthakArazrI kahe che ke : - prathama dravyArthikanayano viSaya - zlokArtha :- jema ke sarva saMsArI jIvo sAMsArika bhAvanI apekSA karyA vinA sahaja bhAvane AgaLa karIne siddhasamAna gaNAya che. (5/10) che azuddha-zuddha nizcayanayanI vicAraNA che vyAkhyArthI:- anekArthasaMgrahakoza mujaba mULa zlokamAM rahela "yathA' zabda udAharaNa arthamAM jANavo. ja. jema ke karmajanya sAMsArika paryAyonI upekSA karIne, sahaja zuddha AtmasvarUpane AgaLa karavAmAM Ave to sarve saMsAramAM rahelA jIvo siddha samAna gaNAya che. jema lAla phUlanA sAnnidhyathI lAla dekhAtuM sphaTika paramArthathI to zveta ja che, tema karmodayathI vikRta dekhAvA chatAM saMsArI jIvo paramArthathI nirmaLa ja che. A ja abhiprAyathI bRhat dravyasaMgrahamAM digaMbara nemicandrajIe jaNAvela che ke "cauda mArgaNAsthAna dha.mAM 'praNiA pATha. ko.(13)no pATha lIdho che. 1 lI.(3)mAM "vigaNII pATha. ... cihnacamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. je ko.(12)mAM "sahajasvabhAva' pATha. 1 ko.(13)mAM "Agala' pATha. ka ko.(13)mAM 'siddhA" pATha. 1, mAna-sthAne vaturvAmi: mavatti tathA azuddhanayata| viyA: saMsArA: sarve zuddha: utu zuddhanA | Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/20 0 dravyArthikanayavyAkhyA 0 viNNeyA saMsArI savve suddhA u suddhnnyaa||" (bR.dra.sa.13) iti| etadvRttilezastvevam "paryAptA'paryApta- pa pRthivI-jalAdibhiH caturdazabhiH mArgaNAsthAnaiH mithyAdRSTi-sAsvAdanAdibhizcaturdazabhizca guNasthAnaiH saMsAriNo .. jIvAH azuddhanayAt = karmajanyopAdhigrAhakAt caturdazavidhA bhvnti| zuddhanayAt = zuddhapAriNAmikaparamabhAvarUpa- / zuddhanizcayanayAt sarve saMsArikha: zuddha = sahana-zuddhajJA vairUmAvA:" (pR.ka.sa. T.9rU ) tiA na __ yadyapi saMsArijIveSu karmajanyapariNAmAH santyeva tathApi tAnupasarjanIkRtya dravyArthikanayasya se dravyagrAhakasvabhAvatvAt tatrA'pi zuddhadravyArthikanayasya zuddhAtmadravyagrAhakasvabhAvatvAnnedaM virudhyte| - taduktaM devasenena nayacakre mAilladhavalena ca dravyasvabhAvaprakAze "pajjayaM gauNaM kiccA davvaM pi ya jo hu / jidato to bUlyo mAmo vivaraNo pannAlyo duI" (na.va.77, du:sva..910) "mmAnuM paNa ane cauda guNasthAna dvArA azuddhanayathI saMsArI jIvo cauda prakAranA che. zuddhanayathI to sarva saMsArI jIvo zuddha jANavA." prastuta bRhat dravyasaMgraha gAthAnI AMzika vyAkhyA A pramANe samajavI - "pRthvIkAya, apakAya, teukAya, vAyukAya, vanaspatikAya, vikasendriya ane paMcendriya - A sAte ya jIvamArgaNAmAM paryApta ane aparyApta avasthAvALA saMsArI jIvo vartatA hoya che. AthI sAta guNyA be = cauda mArgaNAsthAna prApta thAya che. A cauda mArgaNAsthAnanI apekSAe saMsArI jIvonA cauda prakAra jANavA. tathA (1) mithyASTi, (2) sAsvAdana, (3) mizra, (4) avirata samyagdaSTi, (5) dezavirati, (6) pramattasaMyata, (7) apramattasaMyata, (8) apUrvakaraNa, (9) anivRttikaraNa, (10) sUkSma saMparAya, (11) upazAMta moha, (12) kSINa moha, (13) sayogI kevalI ane (14) ayogI kevalI - A pramANe sa cauda prakAranA guNasthAnaka che. A cauda guNasthAnakanI apekSAe paNa saMsArI jIvo cauda prakAranA che. A bheda azuddhanayanA abhiprAyathI samajavA. kAraNa ke azuddha nizcayanaya karmajanya aupAdhika avasthAono che, jIvamAM svIkAra kare che. (karmajanya aupAdhika avasthAne lakSamAM rAkhIne azuddha nizcayanaya jIvanA cauda bheda pADe che.) zuddha nizcayanaya to jIvanA zuddha pAriNAmika paramabhAvane grahaNa kare che. tethI zuddha sa nizcayanayanA abhiprAyathI sarva saMsArI jIvo sahaja, zuddha, kevala jJAyakasvabhAvavALA che." * saMsArI jIva paNa siddhavarUpa & (pa) jo ke tamAma saMsArI jIvomAM karmajanya vividha paryAya (= pariNAma) hoya ja che. to paNa tevA aupAdhika pariNAmone gauNa karIne dravyArthikanaya dravyane grahaNa karavAnA svabhAvavALo hovAthI tathA dravyArthikanayamAM paNa zuddha dravyArthikanaya to zuddha Atmadravyane grahaNa karavAnA svabhAvavALo hovAthI te tamAma saMsArI jIvone zuddharUpe jaNAve te vAtamAM koI virodha Avato nathI. devasenajIe nayacakramAM tathA mAIlladhavale dravyasvabhAvaprakAzamAM jaNAvela che ke "paryAyane gauNa karIne, je naya dravyane grahaNa kare che tene dravyArthikanaya kahevAya che. tathA dravyane gauNa karIne je naya paryAyane grahaNa kare che te paryAyArthikanaya kahevAya che. karmonI vacce rahelA (= karmothI lepAyelA) jIvane siddhasamAnasvarUpe je naya grahaNa kare che 1. paryAyaM gauNaM kRtvA dravyamapi ca yo hi gRhNAti loke| sa dravyArtho bhaNitaH viparItaH paryAyArthastu / / 2. karmaNAM madhyagataM jIvaM yo gRhNAti siddhasaGkAzam / bhaNyate sa zuddhanayaH khalu krmopaadhinirpekssH|| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 0 zuddhadravyArthikanayata: sarvAtmasamabhAvAvirbhAvaH / majjhagadaM jIvaM jo gahai siddhasaMkAsaM / bhaNNai so suddhaNao khalu kammovAhiNiravekkho / / " (na.ca.18, dra.sva.pra.191) iti / yathoktam AlApapaddhatau api devasenena "karmopAdhinirapekSaH zuddhadravyArthiko yathA - saMsArI jIvaH siddhasadRk zuddhAtmA" (A.pa.pR.6) iti| yathoktam adhyAtmasAre'pi "saMsAriNAM ca siddhAnAM ja zuddhanato khiA" (34.sa.18/011) tiA sa zuddhadravyArthikatvaJcAsya zuddhAtmadravyaprayojanakatvAdavaseyam / taduktam AlApapaddhatau eva "shuddhdrvymevArtha: prayoganamati zuddhadravyArthiva:(...98) prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - zuddhAtmasvarUpopadarzakazuddhadravyArthikanayadRSTyA saMsArijIva_ piNDeSu zAkhAcandranyAyena sahajasvabhAvamAzritya siddhasvarUpadarzanato rAga-dveSAdimalinapariNAmA Na nA''virbhavanti, samatva-madhyasthatvAdibhAvAzca prAdurbhavanti / paripUrNazuddhAtmadravyagrAhakatayA asmadIyanayadRSTau kA paripUrNatA parizuddhatA caavirbhvtH| tatazca paripUrNa-parizuddhAtmadravyAnAvaraNaikAbhilASasamabhivyAptaM sampadyate asmadIyam antaHkaraNam / itthaM vizuddhAtmadravyaM pratItya AtmArthI "savvadukkhavimokkhaM movara" (ma.ni.rU/pR.61) rUti mahAnizIthod mokSa kutaM namaka/10 || te nayane karmopAdhinirapekSa zuddhadravyArthikanaya kahevAya che." AlApapaddhati graMthamAM paNa devasenajIe jaNAvela che ke "karmasvarUpa upAdhithI nirapekSa zuddha dravyArthikanaya ema kahe che ke saMsArI jIva siddhasamAna zuddha AtmA che." adhyAtmasAramAM paNa jaNAvela che ke "saMsArI ane siddha vacce zuddhanayathI bheda nathI." 4 zuddhadravyArthikanI vyAkhyA ja (zuddha) prastuta dravyArthikanayane zuddha kahevAnuM kAraNa e che ke zuddha Atmadravya ja tenuM prayojana che. AlApapaddhatimAM jaNAvela che ke "zuddha dravya ja jenuM prayojana hoya te zuddha dravyArthikAya.' Na spaSTatA - saMsArI jIva karmAdhIna-karmamaya hovAthI vartamAnakALamAM siddhasamAna zuddha nathI. paraMtu mULabhUta dravyasvarUpe to saMsArI jIva paNa tevA ja che, jevA siddha bhagavAna. ja zuddha dravyArthikanayanuM prayojana apanAvIe . AdhyAtmika upanaya :- jema bIjano caMdra dekhADavA mATe jhADanI zAkhAno sahAro levAmAM Ave rI che. paraMtu mahattva zAkhAdarzananuM nathI, caMdradarzananuM che. tema saMsArI jIvonA zarIra dekhAya tyAre tenA mAdhyame temanA sahajasvabhAvano Azraya karIne siddhasvarUpanA darzana karavAnA che. zuddha AtmadravyanuM darzana karAvanArI zuddha dravyArthikadaSTithI sarva jIvone siddhasvarUpI jovAthI saMsArI jIvo pratye rAga-dveSa Adi malina pariNAmo jAgavAnI saMbhAvanA ravAnA thAya che. sarva jIvomAM samatva bhAva, madhyastha bhAva pragaTe che. ApaNI dRSTi sahajataH paripUrNa zuddha AtmadravyanI grAhaka banavAthI ApaNI daSTimAM paripUrNatA ane zuddhi pragaTe che. tethI ja paripUrNa ane parizuddha Atmadravyane pragaTa karavAnI eka mAtra bhAvanA aMtaHkaraNamAM chavAI jAya che. A rIte zuddha AtmadravyanI pratIti karIne sAdhaka mahAnizIthamAM varNavela sarvadu:khazUnya mokSane jhaDapathI meLave che. (pa/10) 1. sarvaduHvavA mai (namate). Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 633 * sattAprAdhAnyArpaNam / utpAda-vyayagauNatA, sattAmukhya ja bIjaI re; bheda zuddha-dravyArthi, dravya nitya jima lIjaI re pa/11 (65) gyAna. utpAda (1) nai vyaya (2)nI gauNatAI, anaI sattAmukhyatAI bIjo bheda zuddhadravyArthano jANavo. sa "utpati-vyathItvena sattApradi: zuddha vyArthi" eka bIjo bheda. dravyArthikadvitIyabhedamupadarzayati - "utpAde'ti / utpAda-vyayagauNatvama, dvitIye sttvmukhytaa| dravyArthivanA guNe, nityaM dravya yathA namunApa/12 prakRte daNDAnvayastvevam - nanu anyatra zuddha dravyArthikanaye utpAda-vyayagauNatvaM sattvamukhyatA sa va, rathA dravya nityA /997 nanu iti zrotuH AkSepe "nanvAkSepe pariprazne, prtyuktaavvdhaarnne| vAkyArambhe'pyanunayA''mantraNA'nujJayorapi / / " (a.sa.pariziSTa-38) iti anekArthasaGgrahe zrIhemacandrAcAryavacanAt / dvitIye zuddha dravyArthikanaye / utpAda-vyayagauNatvam = utpatti-kSayopasarjanatvaM sattvamukhyatA = sattAnupasarjanabhAvaH bhavati / udAharati - yathA iti / "prakAre thA" (si.he.7/2/102) iti siddhahemazabdAnuzAsanasUtrAd yathA = yena prakAreNa kA avataralikA :- have dravyArthikanayanA bIjA bhedane graMthakArazrI jaNAve che : ja dravyArthikanacano bIjo bheda samajIe eka zlokAthI - bIjA zuddha dravyArthikanayamAM utpAda-vyaya gauNa hoya che ane sattAnI mukhyatA hoya che. jema ke (tamAma) dravya nitya che. (pa/11) vyAkhyArtha:- mULa zlokamAM rahela "nanuM zabda zrotAno AkSepa karavAnA arthamAM che. (AkSepa eTale kheMcavuM. zrotAnuM ke vAcakanuM mana bIje kyAMya gayeluM hoya to tene prastuta viSayamAM lAvavA mATe "nanuM 1 zabda vaparAyela che. jema ke "o bhAI !" A pramANe bolavAmAM Ave to anyamanaska zrotA vaktA che tarapha potAnA upayogane vALe che. vaktAmAM zrotA dattacitta bane che. A rIte prastutamAM zrotAne ke lA vAcakane dattAvadhAna karavA mATe "nanu' zabda prayojAyela che.) "(1) AkSepa, (2) pariprazna, (3) pratyukti = pratyuttara, (4) avadhAraNa, (5) vAkyaprAraMbha, (6) anunaya (= manAvavuM), (7) AmaMtraNa, (8) ro. anujJA - ATalA arthamAM "nanuM' vaparAya" - A mujaba zrI hemacaMdrasUrijIe anekArthasaMgrahamAM "nanuM zabdanA ATha artha jaNAvela che. tene anusarIne ahIM mULa zlokamAM "nanuM zabdane AkSepa arthamAM prayojela che. bIjA zuddha dravyArthikanayamAM utpatti ane vyaya (= nAza) gauNa hoya che tathA sattA (= astitva ke prauvya) mukhya hoya che. arthAta bIjo dravyArthikanaya utpAda-vyayanI gauNatAthI sattAgrAhaka zuddhadravyArthikanaya che. tenuM udAharaNa A mujaba samajavuM. jema ke 'dravya nitya che' - A vacana. (mULa zlokamAM rahela "pathA' zabdamAM siddhahemazabdAnuzAsana mujaba "thA pratyaya prakAra arthamAM lAgela che.) * lA.(1) + ma.mAM "..dravyArthi" pATha. A.(1)no pATha lIdho che. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nayacakrAdisaMvAdaH 5/11 (jima) ehanaIM marti dravya nitya lIjaI, nitya te trikAlaI avicalitarUpa sattA mukhya letAM e bhAva saMbhavaIM. paryAya pratikSaNa pariNAmI chai, to paNi jIva-pudgalAdidravyasattA kadApi calatI nathI. *Iti bhAvArtha. jJAnadaSTi karI tumhe dekhao jovauM.* / / 5/11/ te siddha 634 1, pa dravyaM nityam / taduktaM devasenena nayacakre mAilladhavalena ca dravyasvabhAvaprakA "uppAda-vayaM goNaM kiccA jo gai kevalA sattA / bhaNNai so suddhaNao iha sattAgAhao samae / / " (na.ca. 18, dra. sva. pra. 192 ) iti / yathoktam AlApapaddhatI api devasenena " utpAda - vyayagauNatvena sattAgrAhakaH zuddhadravyArthikaH, yathA dravyaM nityam" (gA.na.pR.6) kRti etannaye dravyagataM nityatvaM trikAlA'vicalitasvarUpAtmakamavaseyam / vakSyamANarItyA (9/2-3-4, 10/1) dravyasya utpAda-vyaya- dhrauvyalakSaNatve'pi utpAda-vyayayoH paryAyatvena paryAyArthikanayaviSayatvAt kR tadupasarjanabhAvena dravyagatAyAH sattAyA mukhyatayA zuddhadravyArthikanayena grahaNe dravye niruktanityatvapariNAmaH Ni sambhavatyeva / yadyapi paryAyasya pratikSaNaM pariNamyamAnatvameva tathApi jIva- pudgalAdidravyasattA na jAtucit svarUpAd vicalitA bhavati / ataH sattAprAdhAnyArpaNAyAM zuddhadravyArthikanayato dravyatvAvacchinnasya ]] nitytvmevetyaashyH| etannayopayoga vakSyate trayodazazAkhAyAm (13/2) ityvdheym| devasenajIe nayacakramAM tathA mAIlladhavale dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke 'utpAda ane vyaya bannene gauNa karIne je kaivala sattAne grahaNa kare che tene AgamamAM sattAgrAhaka zuddha dravyArthikanaya kahela che.' AlApapaddhati graMthamAM paNa devasenajIe kahela che ke "utpAda-vyayanI gauNatAthI sattAne grahaNa karanAra zuddhadravyArthika bIjo bheda che. jema ke 'dravya nitya che' A prakAranuM vacana." OM nityatAnI oLakhANa che su Cu (taMtra.) sattAgrAhaka zuddhadravyArthikanayanA mata mujaba dravyaniSTha nityatva traikAlika avicalitatA svarUpa jANavuM. navamI tathA dazamI zAkhAmAM jaNAvavAmAM Avaze te mujaba dravyanuM lakSaNa che utpAda-vyaya -dhrauvya. temAMthI utpAda-vyaya to paryAyasvarUpa hovAthI paryAyArthikanayanA viSaya che. tethI tene gauNa karIne bIjo zuddha dravyArthikanaya potAnA viSayabhUta dhrauvyane sattAne mukhyarUpe grahaNa kare che. sarva dravyanI / sattA mULabhUtarUpe avicalita hoya che. mATe sattAgrAhaka zuddha dravyArthikanaya dravyane nitya kahe che. dravyamAM rahelI sattAne mukhyarUpe grahaNa karavAmAM Ave to dravyamAM vaikAlika avicalatAsvarUpa nityatva pariNAma saMbhavI zake ja che. jo ke paryAya to pratikSaNa pariNamatA = badalAtA ja hoya che to paNa jIvapudgala vagere dravyanI sattA = astitA kyAreya potAnA svarUpathI cyuta thatI nathI. tethI sattAne mukhya banAvanArI vivakSA karavAmAM Ave to zuddha dravyArthikanayanI apekSAe dravyatvaavacchinna (= yAvad dravya) nitya ja che. A pramANe prastutamAM tAtparya samajavuM. dravyArthikanayanA prastuta bIjA bhedano upayoga AgaLa teramI zAkhAnA bIjA zlokamAM jaNAvavAmAM Avaze. A vAtane adhyetAvarge dhyAnamAM rAkhavI. ** cihnadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. 1. utpAva-vyayaM goLuM tvA yo vRdhdhati vanAM sattAm / bhaNyate sa zuddhanaya iha sattAgrAhakaH samaye / / - = Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sseu wi 5/11 * mRtyubhaye'maratvavicAra: kArya: 0 __ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - kAcamayabhAjanabhaGge pudgalatvarUpeNa bhAjananityatAM cetasikRtya karmakare na kopitavyam / iSuvegakSayanyAyena AyuHkSayakAle mRtyubhayopasthitau "ego me sAsao appA" 5 (A.pra.27, ma.pra.16, ca.ve.160, A.pra.67) iti AturapratyAkhyAnaprakIrNaka-mahApratyAkhyAnaprakIrNaka-candrakavedhyaka- rA prakIrNakA''rAdhanAprakaraNavacanaM smRtvA astitvagrAhakazuddhadravyArthikanayadRSTyA AtmatvarUpeNa svasya ma nityatAM vibhAvya nirbhayatayA bhAvyam / itthaM jJAnadRSTyA sarvatra draSTavyam / __ bhUkampAdinA gRhapAte asiputrikAdinA vastradAraNe vA gRhatva-vastratvAdiparyAyAn upekSya ra pudgalatvAdinA tannityatAmavagamyA'nudvignatayA bhAvyam / itthaM vyavahAre sattAgrAhakazuddhadravyArthikanayaH ka nirbhayatA'nudvignatAdiguNaprApakaH bhvti| itthameva krameNa "shbd-vrnn-rs-sprsh-gndhaadiinaamgocrH| Ni nirmAyo'naJjanajyotirnirmithyaH prmaakssrH||" (na.ta.saM.9) iti navatattvasaMvedane ambaprasAdapradarzitaM siddha-kA svarUpaM jhaTiti prAdurbhavet / / 5/11 / / >> sattAgrAhaka dravyArthikanayanuM prayojana ). AdhyAtmika upanaya :- nokara dvArA kAcano glAsa ke kAcanuM vAsaNa tUTI jAya tyAre pudgalasvarUpe glAsanI nityatA-vicArI-svIkArI nokara upara thatA gussAne aTakAvavo. jema AgaLa vadhatA bANano kramazaH kSINa thato vega jyAre saMpUrNapaNe khalAsa thAya tyAre bANa paDI jAya che, tema AyuSya khalAsa thAya tyAre deha paDI jAya che. te avasare motano Dara lAge to "'uo ne sAsaNo tappA' A pramANe Atura- sa. pratyAkhyAna prakIrNaka (= pannA), mahApratyAkhyAna prakIrNaka, candrakavedhyaka prakIrNaka, ArAdhanAprakaraNa, (zrIabhayadevasUriracita) graMthanA vacanane yAda karIne, astitvagrAhI zuddha dravyArthikanayanI dRSTie AtmasvarUpe ! AtmAnI nityatAne manogata karIne, nirbhaya ane svastha banavuM. A rIte sarvatra jJAnadaSTithI jovuM. . sarvatra udvegane TALIe te (pU.) dharatIkaMpa vagerethI makAna paDI jAya ke charI vagerethI kapaDuM phATI jAya tyAre makAnatva -vastratva vagere paryAya tarapha udAsIna rahI pudgalatvarUpe tenI nityatAne vicArIne udvegane Avato aTakAvavo. A rIte sattAgrAhaka zuddha dravyArthikanaya svasthatA, nIDaratA vagere guNone keLavavA mATe khUba upayogI bane che. A ja rIte mokSamArge kramazaH AgaLa vadhatAM navatattvasaMvedanamAM jaNAvela siddhasvarUpa jhaDapathI pragaTe che. tyAM zrAddhavarya aMbaprasAdajIe kahela che ke "siddhasvarUpa zabda-varNa-rasa-sparza-gandhAdino aviSaya che, mAyAzUnya che, niraMjanajyoti che, pAramArthika che, parama akSara = zAzvata che.'(5/11) (lakhI rAkho DAyarImAM....& * samajaNa vagaranI sAdhanA bhAra-boja banI jAya. upAsanA bhAravihIna, guNasamRddha haLavAza che. 1. paze ke zAzvata mAtmA/ Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/12 0 guNa-guNyAdicatuSkA'bhedapratipAdanam 0 triIjo zuddha dravyAratho, bhedakalpanAhIno re; jima nijaguNa-paryAyathI, "kahiI dravya abhinnore /pa/1rA (66) gyAna. trIjo bheda bhedakalpanAI hIna zuddhadravyArtha. "ejyanArahita zuddhadravyartha." ti tRtIyo mera eha Ima jANavuM. jima eka jIva-pudagalAdika dravya nijaguNa-paryAyathI abhinna kahiche. bheda chaI, vyArthichatRtIyamedramAda - "meti bhedaprakalpanAzUnyaH zuddho dravyArthiko nyH| tRtIyaH syAd yathA dravyaM svaguNa-paryayA'pRthak / / 5/12 / / ma prakRte daNDAnvayastvam - bhedakalpanAzUnyaH zuddhaH dravyArthiko nayaH tRtIyaH syAt, yathA dravyaM rza svaguNa-paryayA'pRthak / / 5/12 / / - tRtIyo zuddho dravyArthiko nayaH bhedaprakalpanAzUnyaH = guNa-guNinoH, paryAya-paryAyiNoH, svabhAva -svabhAvinoH, dharma-dharmiNozca pArthakyArpaNArahitaH syAt, yathA dravyaM = dravyatvAvacchinnaM pratyekaM jIva 1 -pudgalAdikaM svaguNa-paryayApRthag = nijaguNa-paryAyebhyaH nijasvabhAva-dharmebhyazca abhinnaM kathyate / kA yadyapi dravyasya svaguNa-paryAyAdibhyaH kathaJcid bhedo'pi vidyate eva tathApi tadanarpaNAd abhedasya cArpaNAd dravyaM svgunnaadibhyo'bhinnmucyte| taduktaM devasenena nayacakre mAilladhavalena ca avataraNikA :- dravyArthikanayanA bIjA bhedanuM nirUpaNa pUruM thayuM. have dravyArthikanA trIjA bhedane graMthakArazrI bAramA zloka dvArA jaNAve che : bhedakalpanAnirapekSa zuddha dravyArthika : tRtIya bheda . zlokArtha - bhedakalpanAzUnya zuddha dravyArthikanayano trIjo bheda che. jema ke dravya svaguNa-paryAyathI zuM abhinna che. (5/12) vyAkhyArthI :- dravyArthikanayano trIjo bheda che, bhedakalpanAzUnya zuddha dravyArthikanaya. A trIjo vI dravyArthikanaya (1) guNa ane guNI vacce, (2) paryAya ane paryAyI vacce, (3) svabhAva ane svabhAvavAna vacce, (4) dharma ane dharmI vacce, pArthakyanI = bhedanI = judApaNAnI kalpanA karyA vinA abhedarUpe te tenuM grahaNa kare che. jema ke dravyatvaavacchinna = dravyatvaviziSTa jIva, pudgala vagere pratyeka dravya potAnA guNathI ane potAnA paryAyathI temaja potAnA svabhAvathI ane potAnA dharmathI abhinna kahevAya che. A bhedakalpanAthI nirapekSa zuddha dravyArthikanaya jANavo. sapha trIjA dravyArdikano viSaya samajIe jhapha (pi) jo ke dravyamAM potAnA guNa-paryAya vagerethI kathaMcita bheda paNa vidyamAna che ja. to paNa te bhedanI virakSA karyA vinA ane abhedanI mukhyatA karIne dravya potAnA guNa-paryAya AdithI abhinna ja ko.(2)mAM "kahi pATha che. ko.(13)mAM 'bhinnaabhinno pATha. je ko.(13)mAM "me .." pATha. *.* citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/12 0 guNa-guNyAdicatuSkA'bhedadRSTAntapratipAdanam / 637 paNi tehanI arpaNA na karI, abhedanI arpaNa karI; te mATaiM abhinna. e trIjo bheda zuddha".pa/1rIza dravyasvabhAvaprakAze "guNa-guNiAicaukke atthe jo No karei khalu bheyaM / suddho so davvattho bheyaviyappeNa giravevaIT" (na.2.16, dravi.pra.23) tiAM -TkhyAtivatuSkarva vadhyam - (1) -TLanI, (2) paryAya-paryAya, (3) svabhAva -svamAvina, (4) dharma-dharmano ghA meLetevAmuvAharaNa rUlyamavavoddhavyAni - (9) nItI ghaTA, (2) purANo ghaTa:, (3) mArta ghaTI, (4) namaya ghaTaH tiA yathoktam AlApapaddhatau api devasenena "bhedakalpanAnirapekSaH zuddhadravyArthikaH, yathA nijaguNa-paryAya -mAvAn dravyamatra" (sA.pa..7) tiA tannayopayogI vakyate trayodzAvAyAm (13/3-4) ityavadheyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - dravya-guNa-paryAyabhedakalpanayA nirvikalpadazAM sAdhakaH nA''- Na rohati / nirvikalpadazAsamArohaNAya dhAnya-palAlanyAyena guNaguNi-paryAyaparyAyiprabhRtiSu bhedavikalpAn kA parityajya zuddhA'khaNDa-paripUrNAtmadravye samAdarato nijA dRSTiH pratidinaM cirakAlaM yAvat sthApanIyA / kahevAya che. AvA AzayathI devasenajIe nayacakramAM ane mAIladhavale dravyasvabhAvaprakAzamAM jaNAvela che ke "guNa-guNI vagere cAra arthamAM je naya bhedane karato nathI te bhedavikalpanirapekSa zuddha dravyArthikAya che." # guNa-guNI AdimAM abhedanA udAharaNa che (guja.) nayacakramAM "guNa-guNI vagere cAra'- A pramANe je kahela che te nIce mujaba cAra artha grahaNa karavA. (1) guNI-guNI, (2) paryAya-paryAyI, (3) svabhAva-svabhAvI ane (4) dharma-dharmI. tenA kramazaH udAharaNa A rIte samajavA. (1) nIno ghaTa:, (2) purA ghaTaH, (3) mArjaH ghaTa:, (4) nattamaya ghaTa:. dravyArthikatRtIyabhedanA upayogano atideza , | (so.) AlApapaddhati graMthamAM paNa devasenajIe jaNAvela che ke "dravyArthikanayano trIjo bheda che - bhedakalpanAnirapekSa zuddha dravyArthikAya. jema ke - "potAnA guNa-paryAya-svabhAvathI dravya abhinna che' e - A pramANenuM vacana." dravyArthikanayanA prastuta trIjA bhedano upayoga kevI rIte karavo? kyAM karavo? te bAbata teramI zAkhAnA trIjA-cothA zlokamAM kahevAze. A vAta vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. nirvikalpadazA meLavavA trIjo drivyArthika upayogI che. AdhyAtmika upanaya :- dravya ane guNa-paryAya vacce bhedanI kalpanA jIvane savikalpadazAmAM rAkhIne nirvikalpadazAmAM ArUDha thavA detI nathI. khetaramAM dhAnyanI sAthe pAMdaDA, ghAsa vagere hoya paNa dhAnyArthI (dhanArthI) jema pAMdaDA vagerene choDI anAjane grahaNa kare che, tema je sAdhake nirvikalpadazAmAM atyaMta jhaDapathI ArUDha thavuM hoya te sAdhake guNa-guNI, paryAya-paryAyI vageremAM ubhA thatA bhedanA vikalpone keka ko.(13)mAM "zuddha nathI. 1. muLa-jutharituveDarSe ya karoti haju enuM zuddha: ra drA bevilvena nirA:// Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 * sikhasukhasvarUpasandarzanam / pa itthaM bhedakalpanAnirapekSazuddhadravyArthikanayAbhiprAyaM sthirIkRtya nirvikalpadazA'pramattatA'pUrvakaraNAdi- lAbhena drutaM kevalajJAna-siddhasukhAdikamAvirbhAvanIyam / siddhasukhaJca bhagavatI ArAdhanA '"aNuvamamameya navarIyamamamanaramarunamamamamavuM va| caMtimaatiyamathvIvIghaM sumaneyaM T(ma.sA.ra01rU/mA-ra/g.9841) - ityevaM varNayati / tatazca AtmArthinaitatprApako'yamantaraGgApavargamArgo naiva tyaktavyo jAtucidityupadezaH ra I:/9rA choDI, bhedanA vikalpothI nirapekSa banIne zuddha, akhaMDa, paripUrNa Atmadravya upara potAnI dRSTine rucipUrvaka pratidina dIrgha samaya sudhI sthApita karavI joIe, akhaMDa AtmAne grahaNa karavo joIe. A rIte zuM bhedakalpanAnirapekSa zuddhadravyArthikanayanA dRSTikoNane AtmasAt karI nirvikalpadazA, apramattatA, apUrvakaraNa vagerene meLavI jhaDapathI kevalajJAna, siddhasukha vagerene pragaTa karavAnuM che. siddha bhagavaMtanA sukhane bhagavatI G! ArAdhanA graMthamAM digaMbara zivAryajI A rIte varNave che ke "(1) anupama, (2) amApa, (3) akSaya, (4) amala, (5) ajara, (6) rogarahita, (7) bhayazUnya, (8) saMsArAtIta, (9) aikAntika, (10) Atmattika (11) pIDArahita, (12) koInA dvArA jItI na zakAya tevuM siddhonuM sukha hoya che. tethI tene pragaTa karAvanAra, prApta karAvanAra prastuta AMtarika mokSamArgane AtmArthI sAdhake cUkavo joIe nahi - tevA prakArano upadeza ahIM dhvanita thAya che. (5/12) - lakhI rAkho DAyarImAM.....4) * vAsanAne aMdhakAra game che. upAsanAne jJAna-zraddhAnI tejomaya rozanI game che. * sAdhanA bhavAMtaramAM salAmatI bakSe che. upAsanA sarvatra sabuddhi paNa arpe che. * vAsanApUrti nirlajja, bezarama thayA vinA zakya nathI. upAsanAnI paripUrti lAja-zarama choDanAra mATe zakya nathI. * upAsanA vagaranI sAdhanA eTale maDadAnA zaNagAra. dA.ta. maMgU AcArya. upAsanA to che dhabakato prANa ane rakSaNahAra. dA.ta. prabhubhakta devapALa. 1. anupmmmeymkssymmlmjrmrujmbhymbhvnyc| aikAntikamAtyantikamavyAbAdhaM sukhamajeyam / / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/13 * krodhapariNatasya krodharUpatA 0 ___639 azuddha karmopAdhithI, cotho ehano bhedo re, karmabhAvamaya AtamA, jima krodhAdika vedo re pa/13 (67) gyAna. cotho ehano = dravyArthikano bheda karmopAdhithI azuddha kahavo. "thisApekSoDazuddhadravyartha" rI tti caturtho mera jANavo.' jima krodhAdika karma-bhAvamaya AtamA vedo cho = jANo cho. te cotho jANavo.* jivAI je dravya, je bhAvaI pariNamaI, tivAraI te dravya tanmaya kari jANavuM. jima loha agnipaNai pariNamiu, te kAli avasarocitaM dravyArthikanayacaturthabhedamAcaSTe - 'dravye'ti / dravyArthikanayo'zuddhaH caturthaH karmato bhvet| krodhAdikarmabhAvena jIvaH pariNato ythaa||5/13|| prakRte daNDAnvayastvevam - karmataH azuddho dravyArthikanayaH caturtho bhavet, yathA 'krodhAdikarmabhAvena nIvaH parigataH' (tti vanama) zAka/13 / karmataH = karmopAdhitaH azuddhaH caturtho dravyArthikanayo bhvet| yathA 'krodhAdikarmabhAvena za pariNataH = krodha-mAnAdikarmajanyabhAvamayo jIvo jJeyaH' iti vacanaM karmopAdhisApekSA'zuddhadravyArthika-ka nayavidhayA vijJeyam ayogolakanyAyena / yadA yad dravyaM yena bhAvena pariNamati tadA tad dravyaM tanmayam, tadAkAram, tadrUpaM ca jJeyam, yathA yadA'yogolakasyA'gnirUpeNa pariNamanaM bhavati tadA tasyA'gnirUpatA jJeyA tathA krodhAkhyakaSAyamohanIyAdikarmodayadazAyAM krodhAdibhAvapariNata AtmA / krodhaadisvruupo'vseyH| taduktaM pravacanasAre kundakundasvAminA '"pariNamadi jeNa dav takkAlaM tammayaM ti avataraNikA :- graMthakAra avasarocita = avasarasaMgatiprApta dravyArthikano cotho bheda jaNAve che - ja dravyArthikanayanA cothA bhedane samajIe che nathI- karmanI apekSAe azuddha dravyArthikanaya cotho bheda bane che. jema ke krodhAdi karmabhAvathI jIva pariNamela che' - AvuM vacana. (5/13) yAyAvI- karmajanya upAdhinI apekSAe azuddha dravyArthika cotho bheda thAya. jema ke karmajanya krodha, mAna Adi bhAvothI pariNamelo jIva krodhamaya, mAnakaSAyamaya vagere svarUpe jANavo' - A pramANenuM vacana lI. ayogolaka nyAyathI karmopAdhisApekSa azuddha dravyArthikanayanA vacana svarUpa jANavuM. tAtparya e che ke je dravya jyAre je bhAvathI pariName che te dravya tyAre tanmaya-tadAkAra-taddarUpa jANavuM. jema lokhaMDano goLo jyAre agnirUpe pariName che tyAre te agnisvarUpe jaNAya che, tema krodha nAmanA kaSAyamohanIya Adi karmanA udayanI avasthAmAM krodha vagere bhAvathI pariNamelo jIva krodhAdisvarUpa jANavo. pravacanasAramAM kuMdakuMdasvAmIe A ja abhiprAyathI jaNAvela che ke "je kALe je dravya je rUpe pariName te kALe te dravya tanmaya bane che pustakomAM "jANavo' nathI. phakta lA.(2)mAM che. *.* cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. je si.ko.(9)mAM "pariNamatuM" pATha. 1. nimati yena dravyuM tAtre tanmaya ti prajJata| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 * AtmA pariNAmI / 1/3 rI loha agnirUpa karI jANavuM. Ima krodhamohanIyAdikarmodayanai avasarai krodhAdibhAvapariNata AtmA krodhAdirUpa e karI jANavo. ta va AtmAnA ATha bheda siddhAMtamAMhi prasiddha chai. I/5/13 patta" (pra.sA.9/8) rUti pUrvoC/ (rU/ra) DhuDhamanusanthayan. prakRte '"uvaogamao jIvo uvaujjai jeNa jammi jaM kAlaM / so tammaovaogo hoi jahiMdovaogammi / / " " (vi.A.bhA.2431) iti vizeSAvazyakabhASyavacanamapyanusandheyam / ataH kaSAyopayoge vartamAno jIvaH meM kaSAyamayo bhavatIti saGgacchata eva / ata eva Atmano'STau bhedAH siddhAnte prsiddhaaH| taduktaM bhagavatyAM "kaivihA NaM bhaMte ! AyA - TUttA ? royamA ! saTTaviTI kAyA ittA I te nadI - (1) viyAyA, (2) vasAvAyA, (3) corAyA, " (4) 3vasoyA, (6) UTIVITyA, (6) haMsavA , (7) varittAya, (8) variyAlA" (ma.zi.72/.00 paNa sU.467) iti| tadanusAreNa umAsvAtivAcakottamairapi prazamaratau "dravyaM kaSAya-yogAvupayogo jJAna-darzane kA ceti| caritraM vIryaM cetyaSTavidhA mArgaNA tasya / / " (pra.ra.199) ityuktam / / - A pramANe zrIjinezvare jaNAvela che. pUrve (3/2) A jaNAvela che. tenuM daDha anusaMdhAna karavuM. che upayogamaya jIva H vizeSAvazyakabhASya che (pra.) prastutamAM vizeSAvazyakabhASyanI eka vAta anusaMdhAna karavA yogya che. tyAM zrIjinabhadragaNikSamAzramaNajIe jaNAvela che ke "jIva upayogamaya che. tethI jIva je IndriyAdi vaDe je samaye je viSayamAM upayogavaMta thAya che te te samaye jIva tanmayaupayogayukta bane che. jema ke IndranA upayogamAM vartato jIva Indramaya upayogasvarUpe pariNamI jAya che." tethI kaSAyanA upayogamAM vartato jIva kaSAyamayaupayogasvarUpe pariNamI jAya che, kaSAyamaya banI jAya che. - A vAta yogya ja che. AtmAnA ATha bheda : bhagavatIsUtra ) (ta va) te te samaye te te pariNAmathI pariNata thayela dravya tanmaya-tarUpa hoya che. A kAraNathI Cii ja siddhAMtamAM AtmAnA ATha bhedo prasiddha che. A bAbatamAM bhagavatIsUtranuM vacana pramANarUpe jANavuM. te A pramANe - "he bhagavaMta ! AtmA keTalA prakAranA batAvelA che ?' A pramANe zrI gautamasvAmIe e pUchelA praznano javAba ApatA zramaNa bhagavAna mahAvIre jaNAvela che ke "he gautama ! AtmA ATha prakAre darzAvelA che. te A rIte (1) dravyAtmA, (2) kaSAyAtmA, (3) yogAtmA, (4) upayogAtmA, (5) jJAnAtmA, (6) darzanAtmA, (7) cAritrAtmA ane (8) vIryAtmA." prastuta bhagavatIsUtranA vacanane anusarIne vAcakaziromaNi umAsvAtijI mahArAje paNa prazamarati graMthamAM jaNAvela che ke "AtmAnI mArgaNA (vicAraNA ke prakAra) ATha prakAre che. (1) dravya, (2) kaSAya, (3) yoga, (4) upayoga, (5) jJAna, (6) darzana, (7) cAritra ane (8) vIrya - A pramANe AtmAnA ATha prakAra che.' maka pustakomAM "AtamAnA pATha che. ko.(12)no pATha lIdho che. I ma.mAM 'ATha nathI. ko.(13)mAM 'bheda'nA badale bhAva" pATha. 1. upayogamaya nIva 35yuSyate cena smina vanima sa tanmayopayo mavati thayendropayoga 2. tividhA matta ! mAtmAna: prajJatA: ? nautama ! vadhA: mAtmAna: prajJatAEL tat yatha - (6) dravyAtmA, (2) pAyAtmI, (3) yogAtmA, (4) 35yogAtma, (5) jJAnAtmA, (6) varNanAtmA, (7) caritrAtma, (8) vIrvAtmA/ Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAGkhyamate mokSapuruSArthocchedaH 641 krodhAdikaSAyabhAvapariNamanadazAyAm ekAntenA'liptasvabhAvAbhyupagamata AtmA krodhAdisvarUpo nAbhyupagamyeta tarhi bhagavatyAmuktaH 'kaSAyAtmAdiH' api saGgacchetetyavadheyam / etena 'puruSaH sarvathA karmAdinA alipta eva' iti sAGkhyamataM nirastam, mokSapuruSArthAdyucchedApattezcetyadhikaM bubhutsubhiH asmatkRtalatAdvitayaM ( dvAdvA. 11/22 + 26 na.la. + syA.ra. bhAga- 1/kA. 4 ja. ta.) draSTavak yathoktaM dravyArthikacaturthabhedanirUpaNAvasare devasenena nayacakre mAilladhavalena ca dravyasvabhAvaprakAze 2"bhAve sarAyamAdI savve jIvammi jo du jaMpedi / so hu asuddho utto kammANovAhisAvekkho / / " (na.ca.21, vra.sva.pra.194) iti| taduktam AlApapaddhatI api devasenena "karmopAdhisApekSo'zuddhadravyArthikaH, krodhAdikarmajabhAva AtmA " ( A. pa. pR. 7) iti / 5/13 (RodhA.) jo krodha vagere kaSAyanA bhAvonuM pariNamana thavAnI avasthAmAM, AtmAmAM sarvathA nirlepa svabhAva mAnIne, 'AtmA jarA'ya krodhAdi svarUpa nathI' tevuM mAnavAmAM Ave to bhagavatIsUtramAM batAvela kaSAyAtmA paNa saMgata nahi thAya. A vAtane khAsa dhyAnamAM rAkhavI. / aupAdhika bhAvothI AtmA pariName che spaSTatA :- kaSAyanA udayamAM kaSAyathI pariNamelo AtmA kaSAyamaya-kaSAyAkAra-kaSAyasvarUpa hoya to ja tene kaSAyAtmA tarIke oLakhAvI zakAya. tethI bhagavatIsUtra vagere graMthonA uparokta vacanothI phalita thAya che ke karmajanya aupAdhika bhAvothI AtmA pariName che. * 1. madhyamaparimANa - syAdvAdarahasyasya 'jayalatA' nAmnI vyAkhyA, dvAtriMzikAprakaraNasya ca 'nayalatA' nAmnI vyAkhyA muniyazovijayakRtA prakRtArthe draSTavyA ityarthaH / 2. bhAvAn sarAgAdIn sarvAn jIve yastu jalpati / sa hi azuddhaH uktaH karmaNAmupAdhisApekSaH / / rNi kA * sAMkhyamatanuM nirAkaraNa za (tena.) sAMkhyadarzana evuM mAne che ke 'puruSa sarvathA karma vagerethI alipta ja che.' A vAtanuM uparokta zAstrapATho dvArA nirAkaraNa thaI jAya che. jo AtmA karma vagerethI jarA paNa lepAto na ja hoya to mokSapuruSArtha vagereno uccheda thaI javAnI Apatti Avaze. kAraNa ke AtmA karmathI baMdhAto na hoya to konI mukti mATe sAdhanA karavAnI ? A bAbatanI adhika jijJAsA dharAvanAra jIvoe madhyamapariNAma syAdvAdarahasya upara jayalatA vyAkhyA tathA dvAtriMzam dvAtriMzikA prakaraNanI nayalatA vRtti - A pramANe ame (yazovijaya gaNIe) racela be 'latA' vyAkhyAnuM avalokana karavuM. (yayo.) dravyArthikanayanA cothA bhedanuM nirUpaNa karavAnA avasare devasenajIe nayacakramAM ane mAIlladhavale dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "jIvamAM tamAma rAgAdi bhAvone je naya jaNAve che te karmopAdhisApekSa azuddha dravyArthikanaya kahevAya che." AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke "karmopAdhisApekSa azuddha dravyArthika cotho bheda che. jema ke krodhAdi kaSAyamohanIyakarmajanya bhAvasvarUpa AtmA che' A pramANenuM vacana." Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 * svAparAdhasvIkAraH zreyaskaraH / 5/13 azuddhAtmadravyagrahaNenA'syAzuddhatvamavaseyam / taduktam AlApapaddhatau "azuddhadravyameva arthaH = prayojanamasyeti azuddhadravyArthikaH" (A.pa.pR.18) iti / pa prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - anekazo jano vakti yaduta 'ahaM kiM kuryAm ? madIyaH - svabhAvaH vissmH| mama svabhAvaH krodhgrstH| atra ko me aparAdhaH ? svabhAvo me'parAdhyate'tra, " nA'ham' iti / itthaM svabhAvAt pRthagbhUya svasya niraparAdhitAM darzayati / naitad yuktam / vastutastu prakRte karmopAdhisApekSA'zuddhadravyArthikanayAbhiprAyamanusRtya nijasvabhAvAt za svabhedamanunnIya 'kSAmyatu mAm / ahaM krodhii| mayA yat kupitaM tattu me'parAdhaH' ityevaM svAparAdhama bhyupagamya kSamAyAJcA kAryA vinamratayetyupadezaH cturthdrvyaarthiknyaallbhyte| __itthameva "na vi atthi mANusANaM taM sukkhaM navi ya svvdevaannN| jaM siddhANaM sukkhaM avvAbAhaM Na uvagayANaM / / " (de.pra.299 + A.ni.980 + tI.pra. 1247 + au.44/13 + pra.sU.2/211/gA.171 + A.pra.172 + kA sa.ka.bhava-9, gA.1039, 1049, pR-888/893 + vi.sA.856 + ku.pra.pra.pR.168) iti devendrastavaprakIrNakoktam, AvazyakaniyuktI pradarzitam, tIrthodgAliprakIrNakadarzitam, aupapAtikasUtroktam, prajJApanAsUtroktam, Atmaprabodhe jinalAbhasUrisUcitam, samarAdityakathAyAM gaditam, vicArasAraprakaraNe pradyumnasUridarzitaM kumArapAlaprabodhaprabandhe coddharaNarUpeNa proktaM siddhasukhaM sulabhaM syAt / / 5/13 / / azuddha dravyArthikanI vyAkhyA __ (azuddhA.) yotho dravyArthi: azuddha mAtmadravyane AS! 43 cha. mATe tene azuddha po. ApApapaddhatima kahela che ke "azuddha dravya ja jenuM prayojana hoya te dravyArthika azuddha dravyArthikanaya kahevAya che." (9 cothA dravyArthikanuM prayojana haze AdhyAtmika upanaya :- ghaNI vAra mANasa kaheto hoya che ke "huM zuM karuM ? mAro svabhAva ja kharAba che. mAro svabhAva krodhano che. mAro svabhAva cIDiyo che. emAM huM zuM karuM ? AmAM mAro vAMka che ? mAro svabhAva ahIM gunegAra che, huM nahi. mArA svabhAvano vAMka che, mAro nahi.' A rIte potAnA svabhAvathI potAnI jAtane judI darzAvIne pote niraparAdhI hovAno dekhAva kare che. pA (naita.) paraMtu mAj Re! vyA4I nathI. vAstavama to ApasthaNe prA2no kyA 42vaan| badale karmopAdhisApekSa azuddha dravyArthikanayanA abhiprAyane anusarIne potAnA svabhAvathI potAne alaga mAnyA jAte vinA "mApha karo, huM krodhI chuM, meM gusso karyo e mAro guno che' - A pramANe potAno aparAdha svIkArIne vinamrabhAve kSamAyAcanA karavI joIe. A pramANeno upadeza cothA dravyArthikanaya dvArA prApta thAya che. (ittha.) / 4 te vA04 jaNavAna dIdhe hevendrasta pra , Avazyaniyustimai, tIrthoDlAsika prakIrNakamAM, aupapAtikasUtramAM, prajJApanAsUtramAM jaNAvela, AtmaprabodhamAM zrIjinalAbhasUrie sUcavela, samarAIaikahAmAM kahela, vicArasAra prakaraNamAM zrI pradyumnasUrie darzAvela ane kumArapAlaprabodhaprabaMdhamAM uddhata gAthAmAM jaNAvela siddhasukha sulabha bane. tyAM jaNAvela che ke "manuSyonI pAse te sukha nathI tathA sarva devo pAse paNa te sukha nathI, je sukha avyAbAdhAne pAmelA siddho pAse hoya che.'(pa/13) 1. nA'pi asti mAnuSANAM tat sukhaM nApi ca srvdevaanaam| yat siddhAnAM sukham avyAbAdhAm upagatAnAm / / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/4 vyayAdisApekSadravyArthanayaprajJApanam te azuddha valI pAMcamo, vyaya-utpattisApekho re; 21 utpAda-vyaya-dhruva ekaI, samayaI dravya jima pekho re / / 5/14 // (68) gyAna. (valI) te (azuddha) dravyArthika bheda pAMcamo vyaya-utpattisApekSa jANavo. "utpAva-vyayasApekSasattAprAijoDazuddhadravyAdhi : padmana" / jima eka samayaI dravya utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa (pekho) kahiiM. je sa kaTakAghutpAda samaya, teha ja keyUrAdivinAzasamaya; anaIM kanakasattA to avarjanIya ja chaIM. dravyArthikapaJcamabhedaM vyAkhyAnayati - 'dravyArthike 'ti / dravyArthikanayo'zuddhaH paJcamo vyaya - janmataH / yuthesamaye dravya utpAd-vyaya-nitA ||4|| prakRte daNDAnvayastvevam - vyaya - janmataH paJcamo'zuddho dravyArthikanayaH, yathA 'ekasamaye dravye ma utpAva-vyaya-nityatA' ||9/14|| 643 utpatti = vyaya-namata: = dhvaMsotpAdAbhyAM sApekSaH sattAgrAhakaH azuddhaH dravyArthikanayaH paJcamaH jJeyaH / udAharati - yathA ekasamaye ekasmin samaye dravye dravyamAtre utpAda-vyaya-nityatA -kSaya-dhrauvyarUpatA 'dravyaM kathaJcid nityam' ityAdivAkyena ucyate, yato ya eva kaTakAdyutpAdasamayaH i sa eva keyUrAdiparyAyavinAzasamayaH tadA kanakasattA tvavarjanIyaiva / ata ekasamaye suvarNadravyasya kaTakotpAda-keyUravyaya-kanakadhrauvyarUpatAM nirAbAdhatayaiva sAdhayati utpAda - vyayasApekSasattAgrahaNAt paJcamo'zuddhadravyArthikanayaH / = avataraNikA :- dravyArthikanayanA pAMcamA bhedane graMthakArazrI jaNAve che :" dravyArthikanayanA pAMcamA bhedane samajIe = lAkAza :- utpAda-vyayanI apekSAe pAMcamo azuddha dravyArthikanaya jANavo. jema ke 'eka samaye dravyamAM utpAda, vyaya, dhrauvya rahe che' - A pramANenuM vacana (5/14) utpAda-vyaya-dhrauvya samakAlIna vyAkhyArtha :- vastunA utpAdane ane vyayane sApekSa rahIne sattAne grahaNa karanAro azuddha dravyArthikanaya prastutamAM pAMcamo bheda jANavo. AnuM udAharaNa A pramANe che. jema ke dravya kathaMcit nitya che' ItyAdi vAkya dvArA eka samaye tamAma dravyamAM utpAda-vyaya-dhrauvyarUpatA jaNAvAya che. AvuM kahevAnuM kAraNa e che ke je samaya kaTaka vagere paryAyanI utpattino che, te ja samaya keyUra vagere paryAyanA vinAzano che. tathA te samaye sonAnI sattA (= hAjarI) to avarjanIya ja che. AthI eka ja samaye suvarNadravya e kaTakaparyAyanI utpatti svarUpa, keyUraparyAyanA dhvaMsa svarUpa tathA suvarNauvya svarUpa che. A pramANenI hakIkatane pAMcamo azuddha dravyArthikanaya koI paNa jAtanI muzkelI vinA siddha karI Ape * ko.(9) + si.mAM 'sarmi' pATha. ko.(4)mAM 'samaye' pATha. saM.(1)mAM 'samaIM' pATha. ahIM ko.(2)no pATha lIdho che. * ko.(12)mAM '...davyayasamaya' azuddha pATha. | ko.(13)mAM 'teha ja' pATha nathI. E kA Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 * nayasyApi trailakSaNyagrAhakatA 0 1/4 taduktaM devasenena api nayacakre mAilladhavalena ca dravyasvabhAvaprakAze "utpAda-vayavimissA sattA gahiUNa bhaNai tidayattaM / davvassa egasamaye jo hu asuddho have vidio||" (na.ca.22, dra.sva.pra.195) pa iti / 'vidio = dvitIyaH', azuddhA ye dravyArthikanayAH teSvayaM dvitIyo bhedaH dravyArthikanaye cAyaM rA paJcamo bheda ityavadheyam / yadvA 'vidio = viditaH = prasiddhaH' ityarthaH kaaryH| yathoktam __ AlApapaddhatau api "utpAda-vyayasApekSo'zuddhadravyArthikaH, yathaikasmin samaye dravyamutpAda-vyaya-dhrauvyAtmakam" - (A.pa.pR.7) iti / ayamAzayaH - 'vastu nityam anityaM vA ?' iti paryanuyoge 'vastu kathaJcid za nityam eva' iti drvyaarthiknyottrH| nityatvasyaiva dravyArthikanaye mukhyatayA viSayatvam / anityatvasya kaca paryAyatayA paryAyArthikanayagocaratvam / tathApi svasmin durnayatvApattinirAkaraNakRte gauNabhAvena gi ayam utpAda-vyayau api kkssiikurute| upasarjanabhAvenA'GgIkRtotpAda-vyayaparyAyadyotanArthamayaM kathaJci dAdipadaM pryungkte| tato dravyArthikanayo'pi yugapadutpAda-vyaya-dhrauvyANi abhyupagacchatIti siddham / yugapadutpAda-vyayAbhyupagamena pUrvottarabhAvA'pekSavyayotpAdakakSIkartRnaiyAyikamataM dhrauvyAGgIkAreNa ca bauddhamataM nirastam / navamyAM (9/3-4) zAkhAyAM vyaktIbhaviSyatIdam / che. kAraNa ke prastuta naya utpAda-vyayane sApekSa rahIne sattAnuM grahaNa kare che. (ta) devasenajIe nayacakramAM ane mAIlladhavale dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke utpAda-vyayathI mizra evI sattAne grahaNa karIne je naye eka samaye dravyane traNa svarUpe = utpAda -vyaya-dhrauvyasvarUpe jaNAve che te bIjo azuddha dravyArthikanaya thAya che. prastutamAM bIjo azuddha naya kahevAnuM kAraNa e che ke dravyArthikanayanA prathama traNa bheda zuddha che. tathA je azuddha dravyArthikanaya che temAM prastuta bheda bIjo che. dravyArthikanayanA daza bhedamAM A bheda pAMcamA bhedarUpe samajavo. A vAta e dhyAnamAM rAkhavI. athavA nayacakranI gAthAnA cheDe je "vividhyo' pada che teno artha vidita = prasiddha karavo. tethI "ekIsAthe dravyane tritayAtmaka kahenAra prastuta dravyArthikanaya azuddha naya tarIke prasiddha che?didhI Avo artha ahIM prApta thaze. AlApapaddhatimAM paNa jaNAvela che ke "utpAda-vyayasApekSa azuddha dravyArthika pAMcamo bheda jANavo. jema ke "eka samaye dravya utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa che' - AvuM vacana." Azaya rA, che ke - vastu nitya che ke anitya? Avo prazna ubho thAya tyAre dravyAstikanaya kahe che ke "vastu kathaMcit nitya ja che." dravyAstikanayano mukhya viSaya nityatva che. anityatva = utpAda-vyaya teno viSaya nathI. paraMtu paryAyArthikanayano viSaya che. tema chatAM dravyArthikanaya durNaya na banI jAya te mATe gauNabhAve utpAda-vyayano paNa svIkAra kare che. gauNarUpe svIkArelA utpAda-vyayane jaNAvavA mATe kathaMcita', "cAt' vagere zabdano te prayoga kare che. tethI dravyArthikanaya paNa utpAda-vyaya-dhrauvyano dravyamAM ekIsAthe svIkAra kare che - tevuM siddha thAya che. ekIsAthe utpAda-vyaya mAnavAthI pUrvottarabhAvathI vyayautpAdane mAnanAra naiyAyikanA matanuM nirAkaraNa thAya che. tathA prauvyasvIkArathI niranvayanAzavAdI bauddhanA matanuM nirAkaraNa thAya che. navamI zAkhAmAM A bAbata spaSTa thaze. 1. utpAda-vyayavimizrAM sattAM gRhItvA bhaNati tritytvm| dravyasyaikasamaye yo hyazuddho bhaved dvitIyaH / / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/4 645 * trailakSaNyagrAhakatve'pi naya-pramANabhedadyotanam / 'evaM sati *trailakSaNyagrAhakatvenedaM pramANavacanameva syAt, na tu nayavacanam' iti cet ? na, mukhya-gauNabhAvenaivAnena nayena trailakSaNyagrahaNAt, mukhyatayA sva-svArthagrahaNe nayAnAM saptabhaGgImukhenaiva vyApAram ati bhAvArtha " //pa/14 nanu evaM sati trailakSaNyagrAhakatvenedaM pramANavacanameva syAt, na tu nayavacanam iti cet ? pa na, gauNa-mukhyabhAvenaivA'nena nayena trailakSaNyagrahaNAt, mukhyatayA sva-svArthagrahaNe nayAnAM / saptabhaGgImukhenaiva vyApArAt / ekasmin samaye dravye utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvabodhakaM 'vastu kathaJcid / nityam' iti vacanaM nityAnityatvasaptabhaGgyAM prathamo bhaGgaH dravyArthikanayasya vidhikoTigatasya / " prathamabhaGge vidhikoTigatasya asya dravyArthikanayatayA sattAyA eva mukhyatvena grahaNam, utpAda za ja nayamAM pramANapatranI zaMkA & zaMkA :- (navuM) jo pAMcamo dravyArthikanaya dravyane utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa mAne to te pramANa vacana ja thaI jaze, nayavacana nahIM thAya. kAraNa ke nayavAkya to vastunA eka aMzanuM ja grahaNa kare che, sarva aMzanuM nahIM. "eka ja samayamAM vastu utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa che" - A vAkya to vastunA sarvAzanuM grahaNa kare che, eka aMzanuM nahi. tethI tene pramANavacana mAnavuM joIe, nayavacana nahi. * nacamAM pramANapatAnuM nirAkaraNa * samAdhAna :- (na.) tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke utpAda-vyayasApekSa sattAgrAhaka prastuta azuddha dravyArthikanaya gauNa-mukhyabhAve ja utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa zailakSaNyane grahaNa kare che. mukhya rIte pota-potAnA viSayano bodha karavA mATe sarva no saptabhaMgI dvArA ja pravRtti kare che. "eka samaye e dravya utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che' - A vacana "vastu kathaMcit nitya che' - AvuM jaNAve che. tethI te che nityatva-anityatvaviSayaka saptabhaMgImAM vidhikoTigata dravyArthikanayano prathama bhAMgo = prakAra bane che. 1] A prathama bhAMgAmAM vidhikoTigata prastuta pAMcamo naya dravyArthika hovAthI sattAne ja mukhyarUpe grahaNa kare che tathA utpAda-vyayane gauNarUpe grahaNa kare che. tethI te pramANarUpa hovAnI Apattine avakAza che. raheto nathI. pramANa to mukhya vRttithI ja vastumAM utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa alakSaNyanuM grahaNa kare che. pramANa sarva dharmone mukhyarUpe ja grahaNa kare che svara :- ekIsAthe utpAda-vyaya-dhrauvyanuM grahaNa karavA chatAM dravyArthikanaya mukhyarUpe to sattAne ja = dhrauvyane ja = nityatvane ja grahaNa kare che. anityatva = utpAda-vyaya to gauNarUpe ja teno viSaya bane che. tethI dravyArthikanayanuM uparokta vAkya pramANavAkya bane tevI zaMkAne avakAza raheto nathI. nityatva-anityatvasvarUpa viruddha dharmayugala saMbaMdhI saptabhaMgImAM dravyAstikanayano A prathama bhAMgo ApaNe vicAryo. saptabhaMgInA dareka bhAgAomAM dareka naya A rIte potapotAnA viSayane mukhyarUpe grahaNa kare che ane kathaMcita zabda dvArA nayAntaraviSayane gauNarUpe svIkAre che. tema chatAM te nayasvarUpa ja rahe che, pramANasvarUpa banato nathI. pramANa to vastugata sarva dharmone mukhyarUpe ja grahaNa kare che. ko.(13)mAM "nakSaLyAprA... ItyAdi azuddha pATha.*..* cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 taraGgasya sAmudratve'pi samudro na tAraGgaH 1/4 -vyayayozca gauNatveneti na pramANarUpatApattiH / pramANaM tu mukhyavRttyaiva trailakSaNyagrAhakamiti bhAvArthaH / athaivaM dvitIya-paJcamadravyArthikanayayoraikyApattiH, ubhayatraiva utpAda - vyayagauNatvena mukhyatayA sattAyA rA grahaNAditi cet ? maivam, dvitIyadravyArthike utpAda-vyayayoH gauNabhAvena grahaNe satyapi zabdataH tadanullekhaH, paJcamadravyArthike ca tayoH kathaJcidAdizabdataH ullekho vartata ityanayoH bhedAdityavadheyam / rNi dravyArthikanayadRSTyA akhaNDameva sarvaM vastu / ataH taddRSTyA dravya-paryAyAdInAmabheda eva pAramArthikaH, bhedastu kAlpanikaH / paryAyAdInAM dravyatve satyatvaM, dravyavyatiriktatve mithyAtvamiti yAvat taatprym| sAgare dRzyamAnAnAM taraGgAdInAM sadrUpataiva, satsAgarA'bhinnatvAt / sarvathA sAgaravyatiriktatve tu teSAM kAlpanikatvameva / ataH samudra - taraGgAdibhedasya kAlpanikatvamiti drvyaarthiknyaabhyupgmH| vinazvarasya taraGgasya sAmudratve'pi na anazvarasya samudrasya tAraGgatvamitivat gauNa-mukhyabhAve vastunA vibhinna aMzonuM vibhajana karavuM pramANane abhipreta nathI. vastunA judA judA aMzonuM gauNa-mukhyabhAve vibhAga karavAnuM kAma nayanuM che, pramANanuM nathI. zaMkA : (graMtha.) jo dravyArthikano pAMcamo bheda utpAda-vyayane gauNarUpe ane sattAne mukhyarUpe grahaNa kare to dravyArthikano bIjo bheda ane pAMcamo bheda eka thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke dravyArthikanayano bIjo bheda paNa utpAda-vyayane gauNa karIne sattAnuM mukhyarUpe grahaNa kare che. * bIjA ane pAMcamA dravyArthika vacce bheda rza 4 samAdhAna :- (maivam.) nA. tamArI zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke dravyArthikanayano bIjo bheda utpAda-vyayane gauNarUpe grahaNa karavA chatAM koI paNa zabdathI utpAda-vyayano ullekha karato nathI. jyAre dravyArthikanayano pAMcamo bheda utpAda-vyayano kathaMcit vagere zabdathI ullekha karIne te bannene // gauNarUpe grahaNa kare che. ATalo te banne vacce taphAvata che. tethI dravyArthikano bIjo ane pAMcamo bheda eka thavAnI Apatti nahi Ave. ca. * nayAntaraviSayagrAhakatva nayagata azuddhatva (dravyArthija.) dravyArthikanayanI dRSTimAM sarva vastu akhaMDa ja che. tethI dravyArthikanayanI dRSTithI dravya -paryAya vagereno abheda ja pAramArthika che. temAM bheda to kAlpanika che. matalaba ke guNa ane paryAya dravyasvarUpe mAnavAmAM Ave to vAstavika che. dravyathI bhinnarUpe mAnavAmAM Ave to kAlpanika che. dariyAmAM dekhAtAM mojAM, lahera ke taraMga kAlpanika nathI paNa vAstavika che. kema ke te dariyAsvarUpa ja che. tathA sAgara kAlpanika nathI, vAstavika che. tethI sAgarasvarUpa taraMga vagere paNa vAstakavika ja che. dariyAthI tene taddana bhinna mAnavAmAM Ave to te kAlpanika ja che. AthI dariyA ane mojAno bheda kAlpanika che. A pramANe dravyArthikanayano abhigama che. ahIM dhyAnamAM rAkhavA jevI vAta e che ke taraMga vagere sAgarasvarUpa che. paraMtu samudra e taraMgAdisvarUpa nathI. kAraNa ke taraMga alpakSetravyApI che. jyAre samudra asIma che, vizALa che. taraMga kSaNabhaMgura che, kAdAcitka che. jyAre sAgara sthAyI che. barAbara A Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 paJcamadravyArthikA'zuddhatvabIjadyotanam / 647 kSaNabhaGgurANAM paryAyANAM dravyAtmakatve'pi zAzvatasya dravyasya tu na paryAyAtmakatvamiti na dravyA'nityatvApattiriti dravyArthikanayatAtparyam / paramArthata utpAda-vyayayoH paryAyArthikaviSayatayA dravya-paryAyAdibhedakatvamiti gauNarUpeNa tadgrahaNe rA dravyArthikasyehA'zuddhiraparihAryA / "vikArApagame satyaM suvarNaM kuNDale yathA" (vA.pa.3/2/15) iti vAkyapadIye ma bhartRharivacanaM paJcamadravyArthikanayavidhayA vijJeyam / kathaJcidAdizabdato nayAntaraviSayagrAhakatvameva kI nayasyA'zuddhatvamucyate / ato'yamazuddho dravyArthikanaya ucyte| kAlAdibhiraSTabhiH dravya-paryAyAdInAmabhedavRttiprAdhAnyArpaNAyAntu tasya pramANatvamiSTameva, saptabhaGgyAM / / pratibhaGgaM sakalAdezasyA'bhyupagamAt, sakalAdezasya ca pramANavAkyarUpatvAditi caturthazAkhAyAM (4/14) Na vyAkhyAtaprAyamiti vibhAvanIyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - utpAda-vyayau upasarjanIkRtya dhrauvyaprAdhAnyArpaNAtaH 'vyAdhi ja rIte kSaNabhaMgura paryAyo dravyasvarUpa che. paraMtu zAzvata dravya paryAyAtmaka to nathI ja. tethI dravya -paryAyano abheda mAnavA chatAM dravya anitya banI javAnI Apattine prastutamAM koI avakAza nathI. A mujaba ahIM dravyArthikanayanuM tAtparya samajavuM. 8 vAkyapadIyano saMdarbha . (paramA.) paramArthathI to utpAda ane vyaya paryAyArthikanayano viSaya che. tathA paryAyArthikanaya bhedakAraka che, dravya-paryAyamAM bhedane karanAra che. tethI utpAdano ane vyayano svIkAra dravya ane paryAya AdimAM bheda siddha karaze ja. chatAM prastuta pAMcamo dravyArthikana, paryAyArthikanayanA viSayabhUta utpAda-vyayane gauNarUpe grahaNa kare che. tethI te azuddha dravyArthikanaya banI jAya che. bhartuharie vAkyapadIya graMthamAM je jaNAvela | che ke "jema ke vikAra ravAnA thatAM kuMDalamAM jaNAtuM suvarNadravya e satya che' - te prastuta pAMcamA dravyArthikanayanA vAkya tarIke jANavuM. kathaMcita vagere zabdanA ullekhathI nayAntaraviSayagrAhakatva e ja va! nayamAM rahenAruM azuddhatva kahevAya che. tethI utpAda-vyayane gauNarUpe grahaNa karanAro pAMcamo dravyArthika naya azuddha kahevAya che. sakalAdezanI apaNAthI naya paNa pramANasvarUpa che (Adri) kALa vagere pUrvokta (4/14) ATha tattvanI apekSAe dravya-paryAya vageremAM amedavRtti prAdhAnyanI vivakSA karavAmAM Ave to dravyArthikana saMmata nityatva-anityatvaviSayaka saptabhaMgInA prathama bhaMga svarUpa dravya karthAvat nityam iva' A vAkyamAM pramANarUpatA to mAnya ja che. kAraNa ke saptabhaMgInA dareka bhAMgAmAM sakalAdezano svIkAra karavAmAM Ave che. tathA sakalAdeza to pramANavAkya svarUpa che. A vAta cothI zAkhAnA caudamA zlokamAM vistArathI samajAvela che. tethI tene ame ahIM pharIthI batAvatA nathI. paraMtu vAcakavarga tadanusAra UMDANathI vicAraNA karavI. ja dhrovyane mukhya karavAnuM AdhyAtmika prayojana AdhyAtmika upanaya - utpAda-vyayane gauNarUpe svIkArI dhrauvyane mukhya karavAno pAMcamA dravyArthikano A ja ra ja sa . Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * abhyantarA'pavargamArgA'bhisarpaNam 5/14 pa -mAnApamAna-puNya-pApA'nukUla-pratikUla-vyatikarAdyudaya - vyayAbhyAM na me svarUpe kAcidapi hAniH / ahaM tu madIyamUlabhUtacaitanyasvarUpe sarvadA sarvatra sthira eva' iti vibhAvya zArIrika-bhautika rA - kauTumbikA-SSrthika-bhaugolika-rAjakIyaparisthitiparivartane'pi tadIyAnukUla-pratikUla prabhAvAd bahirbhUya m asaGgA'liptA'khaNDA'malA''tmadravye nijAM dRSTiM sthirIkRtya samyagdarzanAdiratnatrayaparyAyAn vimalIkRtya abhyantarApavargamArge'bhisartavyamAtmArthinA / tadeva svahitakAra 1 kuJa ba 648 itthameva "NicchiNNasavvadukkhA jAi-jarA-maraNabaMdhaNavimukkA | avvAbAha' sukkhaM aNuti sAyaM siddhA / / " ( au.sU.44/gAthA 21 + tI. pra. 1255 + de.pra.306 + A.ni. 988 + pra.sU.2/211/gA.179 + Ni A.pra.179 + pu.mA.493 + ku. pra. pra. pR. 168/ gAthA- 428) iti aupapAtikasUtradarzitam, tIrthodgAlikaprakIrNaka -devendrastavaprakIrNakoktam, Avazyaka niryuktau bhadrabAhusvAmipradarzitam, prajJApanAsUtre zyAmAcAryoktam, Atmaprabodhe kA jinalAbhasUridarzitam, puSpamAlAyAM hemacandrasUriniveditaM kumArapAlaprabodhaprabandhe coddharaNarUpeNa proktaM siddhasukhaM maGkSu sampadyeta / / 5/14 / / dRSTikoNa AdhyAtmika dRSTie e rIte upayogI che ke 'roga Ave ane jAya, mAna-apamAna bhale AvA-gamana kare, puNya ane pApano udaya bhale parivartana pAme, anukUla-pratikUla saMyogo cho ne palaTAya. tenAthI AtmAnA mULabhUta dhruvasvarUpamAM kazI hAni thatI nathI. AtmA to potAnA mULabhUta caitanyasvabhAvamAM sarvadA sarvatra sthira ja rahe che' - A pramANenI vicAradhArAthI bhAvita thaIne zArIrika -bhautika-kauTuMbika-Arthika-bhaugolika-rAjakIya paristhiti palaTAvA chatAM paNa tenI sArI-mAThI asarathI mukta rahI asaMga, alipta, akhaMDa, amala Atmadravya upara potAnI dRSTine sthira karI, ratnatrayInA paryAyone vimala banAvI, AMtarika mokSamArge AgekUca karavI e ja sAdhaka mATe parama hitakArI che. * mokSanI AgavI oLakha au sa. (ittha.) A rIte 4 khopapAtisUtramAM, tIrthodgAsi praDIeDimAM, devendrastavapayannAmAM bhdrssaaddusvaabhiracita AvazyakaniyuktimAM, zyAmAcAryakRta prajJApanAsUtramAM, jinalAbhasUrie saMgRhIta AtmaprabodhamAM, zrIhemacandrasUriSkRta puSpamAlAmAM darzAvela tathA kumArapAlaprabodhaprabaMdhamAM uddhRta karela gAthAmAM jaNAvela siddhasukha jhaDapathI prApta thAya. tyAM jaNAvela che ke 'sarva duHkhonA pA2ne pAmela, janma-jarA-maraNarUpI baMdhanamAMthI pUrNatayA mukta thayelA siddha bhagavaMto zAzvata kALa sudhI pIDArahita sukhane anubhave che.' (5/14) 1. nistIrNasarvaduHkhA jAti-jarA-maraNabandhanavimuktAH / avyAbAdhaM saukhyam anubhavanti zAzvataM siddhAH / / 2. 'sAsayamavvAbAhaM aNuhuMti suhaM sayA kAlaM' iti pAThAntaraH devendrastavaprakIrNakasya hastapratyantare / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 649 1/15 . bhedakalpanA dravyArthanaye'zuddhatvApAdikA grahato bhedanI kalpanA, chaThTho teha azuddho re; jima AtamanA boliI, jJAnAdika guNa zuddho re pa/1pA (69) gyAna. bhedanI kalpanA grahato (teha) chaThTho azuddha dravyArthika jANavo. jima jJAnAdika zuddha guNa AtmAnA gra boliI. IhAM SaSThI vibhakti bheda kahiI chaI, "mikSoH patra" tivA anaI bheda to guNa-guNinaI dravyarthavaSaMB%AramAda - "meti bhedaprakalpanA''dAne SaSTho'zuddhaH sa issyte| yathA jJAnAdikaH zuddho guNa Atmana ucyate / / 5/15 / / prakRte daNDAnvayastvevam - bhedaprakalpanA''dAne so'zuddhaH SaSTha (iti) iSyate, yathA (anena) ma jJAnAdikaH AtmanaH zuddho guNa ucyate / / 5/15 / / bhedaprakalpanA''dAne = guNa-guNinoH, paryAya-paryAyiNoH, svabhAva-svabhAvinoH dharma-dharmiNozca ke bhedasya gauNavivakSAyA grahaNe sati SaSThaH azuddhaH sa dravyArthikanaya iSyate, yathA anena AtmanaH / jJAnAdikaH zuddho guNa ucyate / atra SaSThyA vibhaktyA bheda ucyate, 'bhikSoH pAtramiti vacanavat / na ca guNa-guNinoH bhedaH dravyArthikanayadRSTyA paramArthato vidyte| ata evA'yamazuddho dravyArthika kA avataraNita - dravyArthikanayanA chaThThA prakArane graMthakArazrI jaNAve che - che dravyArthika nayano chaThTho bheda jANIe che zlokArdha - bhedakalpanA grahaNa karavAmAM Ave to te azuddha dravyArthikanaya chaThThA bhedarUpe mAnya bane che. jema ke A naya dvArA jJAnAdika AtmAnA zuddha guNa kahevAya che. (5/15) chaThThI vibhakti bheda darzaka che vyAkhyAtha- (1) guNa ane guNI, (2) paryAya ane paryAyI, (3) svabhAva ane svabhAvavAna sa tathA (4) dharma ane dharmI vacce bhedanI gauNasvarUpe vivakSA karIne guNa ane guNI vagerenuM grahaNa karavAmAM Ave to te azuddha dravyArthikanaya chaThThA bhedarUpe mAnya bane che. jema ke A naya dvArA jJAnAdi vI AtmAnA zuddha guNo kahevAya che. "AtmAnA' A pramANe chaThThI vibhakti dvArA bhedanuM kathana thAya che. jema ke "bhikSanuM pAtra' - A vAkyamAM "bhikSu' pada pachI rahelI chaThThI vibhakti ("nuM pratyaya) bhikSu ane pAtra vacce bhedane darzAve che. tema "AtmAnA jJAnAdi guNa" - A vAkyamAM "AtmA' zabda pachI rahela chaThThI vibhakti ("nA" pratyaya) paNa AtmA ane jJAnAdi guNa vacce bhedane darzAve che. jJAnAdi guNa che ane AtmA guNI che. dravyArthikanayanI dRSTithI guNa-guNI vacce paramArthathI bheda raheto nathI, tema chatAM chaThTho dravyArthikanaya guNa-guNIbhedabodhaka evI chaThThI vibhaktithI garbhita vAkyano prayoga kare che. potAnI dRSTie je vastu pAramArthika na hoya teno bodha karAve tevA prakAre vacanaprayoga karavo te potAnI nabaLAI = azuddhi kahevAya. A ja kAraNasara guNa-guNImAM bhedane darzAvanAra chaThTho dravyArthika - pustakomAM "gahata pATha. ko.(4)no pATha lIdho che. Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 * dravya-guNAdInAM bhedena prarUpaNam / 1/6 chaI nahIM. "mehatyanA sApekSoDazuddhakavyartha : *jJAtavya pa/15 iti iSyate, bhedakalpanAyA dravyArthikanaye'zuddhyApAdakatvAt / taduktaM devasenena nayacakre mAilladhavalena ca dravyasvabhAvaprakAze "bhede sadi saMbaMdhaM guNa-guNiyAINa za kuNai jo davye / so vi asuddho diTTho sahio so bhedakappeNa / / " (na.ca.23/dra.sva.pra.196) iti / taduktam ja AlApapaddhatau api "bhedakalpanAsApekSo'zuddhadravyArthikaH, yathA - Atmano jJAna-darzanAdayo guNAH" (A.pa.pR.7) / idaJcAtrAvadheyam - etannayasya dravyArthikatvAd abhedasyaiva mukhyarUpeNa grAhakatvam, azuddhatvAcca 1. bhedasya gauNarUpeNa grAhakatvam / tatazca 'AtmanaH jJAnAdiguNAd AtmA abhinnaH' ityevaM pratipAdayannayaM ka bhedakalpanAsApekSA'bhedagrAhakA'zuddhadravyArthikanayatayA bodhyaH / SaSThIbodhitasya bhedasya atra uddezyatANi vacchedakatayA gauNatvam abhedasya ca vidheyatayA mukhyatvaM jJeyam / ato na prmaanntvaapttiH| 'jJAnAdita AtmA bhinnAbhinnaH' ityuktau tu bhedA'bhedayoH vidheyatayA mukhyatvAtpramANatvamavaseyam / dravyAstikanayadRSTyA dravya-guNayoH pAramArthikam aikyameva / na hi bhUtale ghaTavad dravye guNAH azuddha che - tevuM zAstrakArone ISTa che. bhedakalpanA dravyArthikanayamAM azuddhinI ApAdaka che. tethI te azuddha kahevAya che. * bhedakalpanAprayukta azuddhi (6) devasenajIe nayacakramAM ane mAIlladhavale dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "dravyamAM guNa-guNI Adino bheda karIne guNa vagereno guNI vagerenI sAthe je naya saMbaMdha kare che (= jaNAve che) te naya bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyArthikAya che. kAraNa ke te bhedaviSayaka kalpanAthI yukta che." AlApapaddhatimAM paNa jaNAvela che ke "bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyArthikanaya chaThTho bheda a che. jema ke "AtmAnA jJAna-darzana Adi guNo che' - AvuM vacana." che sarva guNono akhaMDa piMDa eTale dravya che vI (rU.) ahIM eka bAbata khyAlamAM rAkhavI ke prastuta naya dravyArthika hovAthI guNa-guNI vacce abhedane ja mukhyarUpe grahaNa kare che. tathA azuddha hovAnA kAraNe te bhedane gauNarUpe grahaNa kare che. che tethI A naya evuM pratipAdana karaze ke "AtmAnA jJAnAdi guNothI AtmA abhinna che." tethI A nayanuM nAma "bhedakalpanAsApekSaabhedagrAhaka azuddhadravyArthika AvuM jANavuM. chaThThI vibhakti dvArA jaNAvAyela bheda ahIM udezyatAavacchedaka hovAthI gauNa jANavo. tathA abheda vidheya hovAthI mukhya jANavo. tethI A nayavAkya pramANa banavAnI Apatti nahi Ave. tathA jo "jJAnAdithI AtmA bhinnAbhinna che' - AvuM bolavAmAM Ave to bheda-abheda banne vidheya hovAthI te vAkyane pramANarUpe ja jANavuM. (kavyA.) have mULa vAta karIe. dravyAstikanayanI dRSTimAM dravya ane guNa paramArthathI abhinna ja che. dravyathI svataMtrapaNe guNanI sattA mAnya nathI. matalaba ke je rIte jamIna upara ghaDo bhedasaMbaMdhathI * * citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. lA.(2)mAM che. 1, mere sati saMkhyatve gukha-thAkInAM rati co drA. so'pyazuddho dRSTaH sahitaH sa bhedakalpena / / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/15 * dravya-guNAdibhedakalpanAprayojanAviSkaraNam 0 651 bhedasambandhena vartante / ghaTa-bhUtalayoriva guNa-guNinoH bhinnapradezatvaM nAsti / tatazca dravyasya guNamayatvaM guNAnAJca drvymytvm| AtmA jJAnAdiguNamayaH jnyaanaadyshcaatmmyaaH| na hi dravyavyatiriktatayA guNAstitvaM guNavyatirekeNa vA dravyAstitvaM sambhavati, guNAnAM yAvadravyabhAvitvAt / tatazca dravyamakhaNDo pa gunnpinnddH| guNAtyaye dravyatayA na kinycidvshissyte| itthaJca guNadvAraiva dravyanirUpaNaM vyavahAra- rA pathamavatarati / ataH 'guNasamudAyo dravyam, dravyaniSThAH guNAH, dravyaM guNavad, dravyasya guNAH' ityevaMsa prjnyaapyte| tacchrutvA zrotuH dravya-guNabhedaH prtibhaaste| paramArthato dravyArthikanayadRSTyA drvy-gunnbhedo| naasti| ataH dravya-guNabhedakathanamazuddham / itthaJca sAmAnyalokaprajJApanaprayojanato guNa-guNibheda-sa kalpanAsApekSatAmAkrAnto guNa-guNyAdibhedapratipAdakatvAd dravyArthikanayo'zuddhatayocyate / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - bhedakalpanAsApekSA'zuddhadravyArthikanayadRSTyA nirmalaguNa-paryAyANAM rNi dhruvAtmadravyabhinnatvAd nirmlgunnaadipraadurbhaavpryaassyaa'tyntmaavshyktaa| itthaM SaSTho dravyArthikaH ... nirmlgunnaadipraadurbhaavprerkH| guNAdInAM sarvathaiva Atmano'bhinnatve guNAdiprAptiprayatnasya na kA'pi AvazyakatA syAt, Atmano dhruvatvena sadA prAptatvAt / tatazca tadabhinnA guNAdayo'pi sadA prAptA (= saMyogasaMbaMdhathI) rahe che te rIte dravyamAM guNa rahetA nathI. jamInanA ane ghaDAnA pradeza alaga alaga che. paraMtu guNanA ane guNInA (= dravyanA) pradeza alaga alaga nathI. tethI dravya guNamaya che. tathA guNa dravyamaya che. AtmA jJAnAdimaya che. jJAnAdi Atmamaya che. dravyathI bhinnarUpe guNanuM astitva saMbhavita nathI. tathA guNathI bhinnarUpe dravyanuM astitva saMbhavita nathI. kAraNa ke guNo yAvat dravyabhAvI che. tethI dravya eTale guNono eka akhaMDa piMDa che. jo kadAca dravyamAMthI tamAma guNone judA karavAmAM AvI zakatA hoya to jene dravya tarIke oLakhAvI zakAya tevuM kazuM bacI zake nahi. AvI che sthitimAM jyAre ApaNe dravyanA svarUpanuM nirUpaNa karavuM hoya to guNo dvArA ja tenuM nirUpaNa vyavahAramArgamAM saMbhavita hovAthI ApaNe kahIe chIe ke "guNono samudAya dravya che. dravyamAM guNone rahelA che. dravya guNavAna che. guNa dravyanA che. paraMtu A sAMbhaLIne zrotAne evo bhAsa thAya che ke dravyathI guNa judA che. paramArthathI dravyArthikanayanI dRSTimAM guNa-guNImAM bheda raheto nathI. tethI guNa -guNInA bhedanuM kathana zuddha nathI paNa azuddha che. Ama sAmAnya vyaktine dravyanI oLakhANa ApavA mATe dravyArthikanaya upara jaNAvyA mujaba guNa-guNI vacce bhedakalpanAthI garbhita vAkyaprayoga kare che. guNa-guNI vageremAM bhedane grahaNa karavAthI prastuta dravyArthikanA azuddha kahevAya che. chaThTho dravyArthika mokSapuruSArthamAM preraka : AdhyAtmika upanaya :- bhedakalpanAsApekSa azuddhadravyArthikanayanI dRSTie AtmA ane tenA nirmaLa guNa-paryAyo vacce bheda hovAthI nirmaLa guNa-paryAyane pragaTa karavAno puruSArtha karavAnI atyaMta AvazyakatA rahelI che. Ama chaThTho dravyArthikanaya nirmaLa guNa-paryAyanI prApti mATe preraka bane che. jo AtmAthI tenA guNa-paryAyo sarvathA abhinna hoya to guNa-paryAyanI prApti mATe puruSArtha karavAnI kazI ja AvazyakatA Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 * mokSapuruSArthA'nucchedaH / pa eva syuH| evaJca mokSapuruSArthocchedApattiH syAt / tatparihArAya bhedakalpanAsApekSA'zuddhadravyArthikanaya yA upayujyatetarAm / tadupayogena ca '"jammAdidosarahiyA hoi sadegaMtasiddhi tti" (yo.za.92) iti yogazatake ... zrIharibhadrasUridarzitA siddhiratitvarayA''virbhavati / / 5/15 / / raheze nahi. kAraNa ke AtmA to dhruva hovAthI sadA prApta ja che. tethI AtmAthI abhinna guNo paNa . prApta ja thaze. tenI prApti mATe koI udyama karavAnI AvazyakatA raheze nahi. paraMtu AvuM mAnya nathI. tethI mokSapuruSArthano uccheda na thaI jAya te mATe bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyArthikanaya atyanta upayogI L| bane che. temaja tenA upayogathI yogazatakamAM darzAvela siddhi atyaMta jhaDapathI pragaTa thAya che. tyAM - zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "janma-jarA-maraNAdi doSathI rahita, pAramArthika ane ekAnta vizuddhi svarUpa evI siddhi = mukti che." (pa/15) ( lakhI rAkho DAyarImAM... 8 * vAsanA khINa taraphta patana che. upAsanA zikhara bhaNI uDDayana che. * sAdhanA khetImAM ghAsanA sthAne che. upAsanA khetImAM anAjanA sthAne che. * vAsanA harAmanuM, aNahakkanuM levA talapApaDa thAya che upAsanA hakkanuM paNa choDavA tatpara che. * vAsanA maryAdA toDe che. upAsanA mayadA-ziSTAcAra jALave che. sajAvaTavALo ane jamAvaTavALo bahu bahu to sAdhanAnA mArga vaLe. upAsanAmArgano yAtrI sajAvaTa-jamAvaTa pratye udAsIna hoya. * vAsanA sadAcArane toDe che. upAsanA durAcArane toDe che. 1. janmAdidoSarahitA bhavati sadekAntasiddhiH iti / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa- paryAyasvabhAvaH dravyam anvayadravyArthika kahio, saptama eka svabhAvo re; zuM dravya eka jima bhAkhiI, guNa-paryAyasvabhAvo re 5/16 // (70) gyAna. sAtamo anvayadravyArthika kahio, je eka svabhAva bolai. jima eka ja dravya guNa-paryAyasvabhAva zuM (bhAkhI=) kahid. guNa-paryAyanaIM viSayaIM dravyano anvaya chai. dravyArthikanayasya saptamabhedamAha - 'dravye 'ti / 5/16 anvayakArakaH prokta ekasvabhAvadarzakaH / ekaM dravyaM hi paryAya - guNasvabhAva ucyate / / 5/16 / / rA prakRte daNDAnvayastvevam - ekasvabhAvadarzakaH anvayakArakaH (dravyArthikaH) proktaH / yathA 'ekaM m di dravya paryAya-muLasvamAva vyate' (rUti vacanam) / / 1/16 / / = anvaya ekasvabhAvadarzakaH abhinnasvabhAvapratipAdakaH saptamaH anvayakArakaH dravyArthikaH dravyArthikanayaH proktaH / udAharaNaM pradarzayati - ekaM svakIyaM hi = eva dravyaM paryAya - guNasvabhAva ucyate, svakIyasakalaguNa-paryAyayoH svadravyAnvayAt / evakAreNa anyadravyavyavacchedaH bodhyaH / manuSya For -devAdiparyAyeSu jJAna-darzanAdiguNeSu ca 'ayaM jIvaH ayaM jIvaH' ityevaM svadravyam anvayarUpeNa kA gRhNan nayaH anvayasApekSo dravyArthikanayo bhaNyate / guNa-paryAyayoH dravyA'nusyUtatvAt tatsvabhAvatvaM avataraNikA :- dravyArthikanayanA sAtamA bhedane jaNAvatA graMthakArazrI kahe che ke :* sAtamA dravyArthikanuM pratipAdana " klAkArya :- ekasvabhAvano pratipAdaka anvayakAraka dravyArthikanaya (sAtamo) dravyArthika kahevAya che. jema ke eka ja dravya guNa-paryAyano svabhAva kahevAya che. (5/16) . sAmAnyalakSaNApratyAsattijanya anvayabuddhi jI = vyAkhyArtha :- ekasvabhAvane darzAvanAra anvayadravyArthikanaya sAtamo dravyArthikanaya kahevAya che. AnuM udAharaNa zlokanA uttarArdhamAM graMthakArazrI dekhADe che. jema ke 'phakta eka potAnuM ja dravya e potAnA guNa -paryAyano svabhAva kahevAya che' A vacana anvayadravyArthikanaya tarIke jANavuM. va 'ja' kAra dvArA anyadravyanI bAdabAkI jANavI. AvuM kahevAnuM kAraNa e che ke potAnA tamAma guNamAM ane tamAma paryAyamAM sa mAtra svakIya dravyano anvaya hoya che, vijAtIya dravyano nahi. manuSya, deva vagere paryAyomAM tathA jJAna -darzanAdi guNomAM 'A jIva che, A jIva che' A pramANe anvayarUpe potAnA dravyane grahaNa karanAra naya anvayasApekSa dravyArthikanaya kahevAya che. manuSyAdimAM ke jJAnAdimAM 'A AkAza che, pudgala che' ItyAdi bodha ke vyavahAra kadApi thato nathI. Ama te te dravyanA tamAma guNa-paryAyamAM prastuta naya te te svakIya dravyano anvaya kare che. tethI A naya dravyane guNa-paryAyano svabhAva kahe che. guNa-paryAyo dravyathI vaNAyela hovAthI guNa-paryAyano svabhAva dravya che. ghaTAdi paryAyo mATIdravyathI vaNAyela hovAthI ja ghaDAno svabhAva ko.(4)mAM 'ekatvabhAvo' pATha. | ko.(13)mAM 'Sadravyano' pATha. = - 653 - Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 0 dravyajJAne tadIyaguNa-paryAyajJAnam / 1/6 | mana va dravya jANiye*, dravyAthadezaU "tadanugata sarva guNa-paryAya jANyA" kahiche. _ drvysy| ghaTAdiparyAyANAM mRdAdidravyAnuviddhatvAdeva tatsvabhAvatvaM mRdAdeH prasiddhatvam / na ca 'dravyasvabhAvau guNa-paryAyau' iti vaiparItyameva kimiti nocyate ? iti vAcyama, rA dravye guNa-paryAyAnvayasya dravyagauNatvA''pAdakatvena dravyArthikanaye anabhimatatvAd, asambhavAcca / ma vivakSitakAdAcitkaparyAyAnvayaH avyaktaguNAnvayo vA zAzvatadravye sarvadA kathaM sambhavet ? na hi / chadmasthamanuSyajIvadravye 'ayaM devaH kevalajJAnaM vA' ityevaM svakIyA'khilaparyAya-guNAnvayaH sambhavati / " ayaM hi drvyaarthiknyH| anena anvayidravyaM darzanIyam, na tvanvayiparyAyaH / paryAyastu naiva anvayI 1. kintu vytirekii| ata eva dravye jJAte sati dravyArthikanayAdezAd 'jJAtadravyagatAH sarve guNAH Ni paryAyAzca jJAtA eve'tyucyte| ayamAzayaH - yo manuSyadravyaM jAnAti sa tadgatA'khilaguNa -paryAyAn manuSyadravyatayA jAnAti / bAlamuddizya 'ayaM manuSya' iti prathamaM yena jJAtaM tena manuSyatayA taruNa-yuva-vRddhatvAdayaH sarve manuSyaparyAyA jJAtA eva / ata eva bAla-taruNa-yuva-vRddhatvAdyakhilAvasthAsu mATI kahevAya che. "mAnta ghaTI A vyavahAra paNa ghaDAnA svabhAvarUpe mRttikAdravyane jaNAve che. zaMkA :- (na .) dravya guNa-paryAyano svabhAva che' - Ama tame jaNAvo cho tenA karatAM viparItasvarUpe guNa-paryAya dravyanA svabhAva che' - AvuM kema na kahI zakAya ? guNa-paryAyane dravyanA svabhAva tarIke mAnavAmAM ke bolavAmAM zuM vAMdho che ? banne vAta Ama to samAna ja che ne ? A dravyamAM paryAyano anvaya aniSTa - samAdhAna :- (dravya) tamArI dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke dravyamAM guNa-paryAyano anvaya karavo A ahIM dravyArthikanayamAM ISTa nathI. kAraNa ke tema karavAmAM guNa-paryAya mukhya banI jAya ane dravya gauNa thaI 3 jAya. temaja dravyamAM tamAma guNa-paryAyano anvaye zakya paNa nathI. kAraNa ke vivakSita paryAya kadAcitka va che, nazvara che, anitya che ane dravya zAzvata che, sthAyI che. tethI nazvara paryAyano anvaye zAzvata drivyamAM sarvadA kaI rIte thaI zake ? tathA dravyanA badhA ja guNo kAyama prakaTa hotA nathI. jyAre sa dravya to sadA pragaTa ja hoya che. tethI avyakta guNano paNa anvaya dravyamAM kAyama thaI zakato nathI. chabastha manuSyasvarUpa jIvadravyamAM "A deva che. A kevalajJAna che' - A mujaba potAnA tamAma paryAyano ane guNano anvaya thaI zakato nathI. temaja A dravyArthikanaya che. anvayI dravyane A naye jaNAvavAnuM che, anvayI paryAyane nahi. vaLI paryAya to anvayI che paNa nahi. paryAya to vyatirekI ja che. tethI dravyamAM guNa-paryAyano anvaya karI na zakAya. AthI ja dravyanuM jJAna thAya to dravyArthikanayanA abhiprAyathI jANelA dravyamAM rahelA tamAma guNo ane paryAyo jANelA ja che' - Ama kahevAya che. Azaya e che ke manuSyadravyane je jANe che te manuSyadravyamAM rahelA sarva guNa-paryAyane manuSyasvarUpe jANe che. bALakane vize "A manuSya che' - evI buddhi sauprathamavAra jene thaI hoya teNe manuSyarUpe taruNa, yuvAna, vRddha vagere manuSyadravyanA tamAma paryAyone jANela ja che. tethI ja bALaka, taruNa, yuvAna, pIDha, vRddha, rogI, che pustakomAM "jANi' pATha. ko.(9)no pATha lIdho che. A ko.(12)mAM "tadanugati' pATha. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAmAnyapratyAsattiparAmarza: 6 655 jima sAmAnya pratyAtti paravAdI "sarva vyakti jANI" kahaI, tima IhAM jANavuM. "kanya vyartha ra satima //pa/16ll 'ayaM manuSya' iti buddhiH tasya jaayte| itthaM bAlaparyAyaviziSTamanuSyadravyaM yo vijAnAti sa dravyArthAdezataH tadgatasakalaguNa-paryAyAn manuSyadravyA''bhimukhyena jAnAtItyucyate / evamanyatrAvaseyam / pa atha bAladarzane yuvAdiparyAyasannikarSavirahAtkathaM tajjJAnaM sambhavatIti cet ? ucyate, yathA 'ekasmin dhUme jJAte sati dhUmatvalakSaNayA sAmAnyapratyAsattyA tribhuvanagatAH sarve atItAnAgatavartamAnakAlInA dhUmA jJAtA' iti naiyAyikaH kathayati tathaivehA'vaseyam / ayamAzayaH - (1) yathA yadeva dhUmatvaM indriyasannikRSTe vartamAne ca dhUme vartate tadevA'sannikRSTeSu za vyavahitA'tidUrasthAdidhUmeSvatItAnAgatadhUmeSu ceti| tathA prakRte'pi yadeva manuSyadravyaM indriyasanni- ka kRSTe bAlaparyAye dRzyate tadeva taruNa-yuva-vRddhAdiparyAyeSu samanugatam / (2) yathA naiyAyikamate dhUmatvaM sAmAnyamucyate tatheha jainamate'nugataM manuSyadravyam uurdhvtaasaamaanymucyte| itthaM manuSyadravyarUpeNa ekasmin bAlaparyAye sannikRSTe sati manuSyadravyalakSaNordhvatA- kA sAmAnyapratyAsatyA taruNa-yuva-vRddhAdiparyAyA api sannikRSTA bhavanti / nIrogI dareka avasthAmAM "A mANasa che' - evI buddhi te vyaktine thAya che. Ama dravyArthikanayanA AdezathI bAlaparyAyaviziSTa manuSyadravyane je jANe che te manuSyadravyavartI sarva guNa-paryAyane manuSyadravyapuraskArathI jANe che - Ama kahevAya che. A rIte anya dravyamAM paNa samajavuM. - prazna :- (3tha) manuSya bALaka hoya tyAre taruNa, yuvAna vagere avasthA to che ja nahi. AthI bALakane jonAra vyaktine taruNa, kizora, yuvAna Adi paryAyanI sAthe IndriyasannikarSa nathI. to pachI bALakane jonAra vyakti te badhA paryAyane kaI rIte jANI zake ? uttara :- (ucca.) jema eka dhUmanuM jJAna thatAM dhUmatvasvarUpa sAmAnya pratyAttithI traNe bhuvanamAM rahelA atIta-anAgata-vartamAnakAlIna tamAma dhUmonuM jJAna thaI jAya che. A pramANe niyAyika kahe che. tema ahIM samajavuM. naiyAcikamata ane janamata vacce samanvaya 4 (mayamA) (1) cakSuIndriyasannikRSTa vartamAnakAlIna dhUmamAM je dhUmatva jAti hoya che te ja dhUmata jAti cakSuIndriyathI asanikRSTa (= asaMbaddha) evA dIvAlanI pAchaLa rahelA dhUmamAM, atyaMta dUra rahelA dhUmamAM, atIta-anAgata tamAma dhUmamAM rahetI hoya che. tema prastutamAM paNa Indriya dvArA bAlaparyAyamAM je manuSyadravya dekhAya che te ja manuSyadravya bhAvI taruNa, yuvAna, vRddha vagere avasthAmAM raheluM che. (2) jema taiyAyikamata mujaba dhUmata sAmAnya kahevAya che tema prastutamAM jainamata mujaba anugata manuSyadravya UrdhvatAsAmAnya kahevAya che. Ama manuSyadravyarUpe bALaka sannikRSTa thatAM manuSyadravyasvarUpa UrdhvatA sAmAnya dvArA taruNa, yuvAna, vRddha vagere paryAya paNa sakRiSTa thaI jAya che. * ko.(13)mAM "...satte' pATha. Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 * ekajJAne sarvajJAnavimarza: 0 (3) yathA naiyAyikena ekasmin dhUme jJAte dhUmatvapratyAsattyA sambaddhAnAM sarveSAM dhUmAnAM jJAnam pa abhyupagamyate tathA prakRtAnvayadravyArthikanayena UrdhvatAsAmAnyasvarUpapratyAsattyA sambaddhAnAM sarveSAM of T-paryAyAnAM jJAnamayito (4) yathA naiyAyikamate dhUmatvasvarUpasAmAnyalakSaNapratyAsattyA atItAnAgatavartamAnakAlInA'khiladhUmAnAM ma sAmAnyarUpeNaiva bodho bhavati tathA prakRtAnvayadravyArthikanayavAdimate UrdhvatAsAmAnyalakSaNapratyAsattyA ze svadravyadyagatA'khilaguNa-paryAyANAM svadravyasAmAnyarUpeNaiva bodhaH jaayte| ka ittham ekasmin dravye jJAte sati tadravyasvabhAvadvArA tadIyAH sarve guNAH paryAyAzca jJAtA - bhavanti jainanaye, tulyanyAyAt, sArvatrikeSu sArvadikeSu cAnanteSu dhUmeSu abhinnadhUmatvAnvayavat svadravyagatA 'khilaguNa-paryAyeSu svadravyAnvayasyA'bAdhAt / na hi sarveSu guNa-paryAyeSu svabhAvavidhayA svadravyaM kA naanviiyte| bAlAdau manuSyadravyAnvayaH prasiddha ev| tatazca naiyAyikamate sAmAnyalakSaNayA pratyAsattyA'khiladhUmaviSayakA'laukikapratyakSamiva jainamate anugatadravyalakSaNordhvatAsAmAnyapratyAsattyA (3) matalaba ke jema taiyAyike eka dhUmanuM jJAna thatAM dhUmatvasvarUpa prayAsatti dvArA sambaddha tamAma dhUmanuM jJAna mAnela che tema sAtamo anvayadravyArthikanaya UrdhvatAsAmAnyasvarUpa prayAsatti dvArA sambaddha tamAma guNa-paryAyanuM jJAna mAne che. (4) jema taiyAyikamatAnusAra dhUmatvasvarUpa sAmAnya lakSaNA nAmanI prayAsattithI atIta-anAgata -vartamAna sakalajagatavartI dhUmano vizeSarUpe nahi paNa sAmAnyarUpe bodha thAya che, dhUmavena bodha thAya che, tema prastuta anvayadravyArthikana mujaba UrdhvatAsAmAnyasvarUpa prayAsattithI svadravyagata sarva guNa- paryAyano vizeSa svarUpe nahi paNa svadravyasAmAnyarUpe bodha thAya che. manuSyadravyarUpe bALaka-yuvAna-vRddha vA vagere paryAyanuM jJAna thAya che. arthAta eka manuSyane jANanAra vyakti kyAMya paNa bAla-yuvaka-vRddha vagerene jue tyAre tene temAM "A mANasa che' - AvI buddhi thAya che. # ekanA jJAnamAM sarvanuM jJAna * (uttha.) Ama eka dravyanuM jJAna thatAM tadravyasvabhAva dvArA te dravyanA tamAma guNonuM ane paryAyonuM jJAna thAya che. naiyAyikamatanI ane jainamatanI vAta prastutamAM samAna yukti dharAve che. sarva kSetramAM ane sarva kALamAM rahelA anaMtA dhUmadravyamAM jema eka ja dhUmatva jAtino anvaya thAya che tema svadravyavartI tamAma guNa-paryAyomAM eka ja svadravyano anvaya thAya che - AvuM mAnavAmAM koI bAdha nathI. kharekhara, tamAma guNa-paryAyamAM svabhAvarUpe svadravyano anvaya nathI thato tevuM nathI. arthAt dravyano svabhAvarUpe tenA sakala guNa-paryAyamAM avazya anvaya thAya che. bAlAdi paryAyomAM manuSyadravyano avaya prasiddha ja che. tethI naiyAyikamataprasiddha sAmAnyalakSaNA nAmanI pratyAsattithI janya sarvadhUmaviSayaka alaukika pratyakSanI jema jJAtadravyavRtti sarva guNa-paryAyonuM svadravyarUpe jJAna jainamate anugata-dravyAtmaka Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 657 pa jJAtadravyaniSThA'khilaguNa-paryAyajJAnaM svadravyAtmanA nirapAyameva / AgamasammataJcedam, "je egaM jANai te savva khALa" (AvA.jI.1/3/4/123) kRti pUrvottAr (4/13) AvArA mUtravadhanAt| prameyatvena ya ekaM prameyaM jAnAti sa sarvaM prameyaM prameyatvena jAnAti / jIvatvena ya ekaM narAdikaM yathArthatayA jAnAti sa sarvAn nara-tiryagAdIn jIvatvena avagacchati / yo manuSyavidhayA ekaM bAlAdikaM jAnAti rA sa sarvAn bAla-taruNa-vRddhAdIn manuSyarUpeNa nizcinotyeveti vibhAvanIyam / 5/16 * dravyasvabhAvaprakAzagAthAvyAkhyA = idamevAbhipretya mAilladhavalena dravyasvabhAvaprakAze " NissesasahAvANaM aNNayarUveNa svvdvvehiN| vihAvaNAhi jo so aNNayadavvatthio bhaNio / / " (dra.sva. pra. 197) ityuktam / asyA gAthAyA sopayogitvAdasmAbhiretadvyAkhyA kriyate / tathAhi - 'NissesasahAvANaM niHzeSasvadravyasvabhAvakeSu svakIyA - 'khilaguNaparyAyeSu savvadavvehiM sarvaireva sva-svadravyaiH aNNayarUveNa anvayarUpeNa vihAvaNAhi = rNi vibhAvanAbhiH jo yo nayaH prasiddhaH so aNNadavvatthio so'nvayadravyArthiko bhaNio bhaNitaH' iti| svakIyA'khilaguNa - paryAyeSu sva-svadravyAnvayavibhAvanAd dravye guNa-paryAyasvabhAvatA anvayadravyArthikanayena procyate ityAzayaH / -UrdhvatAsAmAnyapratyAsatti dvArA nirbAdhapaNe saMbhavI zake che. A bAbata AgamasaMmata paNa che. kAraNa ke pUrvokta (4/13) AcArAMgasUtramAM jaNAvela che ke je ekane jANe che, te sarvane jANe che.' jema ke prameyatvasvarUpe je eka prameyane jANe, te sarva prameyane prameyatvarUpe jANe che. jIvatvarUpe je eka manuSyAdine yathArthasvarUpe jANe, te tamAma manuSya-tiryaMca vagerene jIva tarIke oLakhI le che. mANasa tarIke ekAda bALaka vagerene jANe te sarva bALaka, taruNa, vRddha vagereno mANasa svarUpe nizcaya karI ja le che. Ama eka padArthane jANanAra jo sarva padArthano jJAtA hoya to 'eka dravyano jJAtA te dravyamAM rahela sarva guNa-paryAyane vivakSitadravyapuraskArathI jANe che' - Ama kahevAmAM zuM vAMdho hoI zake ? A pramANe ahIM ghaNI bAbato vicAravAnI sUcanA dravyAnuyogaparAmarzakarNikAmAM rahela 'vimAvanIyam' zabda dvArA maLe che. vA dravyasvabhAvaprakAza graMthanI gAthAnuM spaSTIkaraNa (me.) A ja abhiprAyathI mAIlladhavale dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "saMpUrNa eka dravya jeono svabhAva che tevA guNa-paryAyomAM sarva svadravya vaDe anvayarUpe vibhAvanA karavAthI je naya prasiddha bane che, te anvayadravyArthika kahevAya che." A gAthA atyaMta upayogI hovAthI amArA dvArA (muni yazovijaya gaNI dvArA) tenI vyAkhyA karAya che. te A pramANe "tamAma guNa-paryAyono svabhAva mAtra eka svadravya che. svadravya = potAnuM upAdAnakAraNa. potAnuM upAdAnakAraNIbhUta dravya ja jeno svabhAva che tevA sarva guNomAM ane paryAyomAM pota-potAnA upAdAnakAraNIbhUta sarva dravya dvArA anvayarUpe vibhAvanA karavA dvArA je naya prasiddha che te naya anvayadravyArthika kahevAyela che." matalaba ke potAnA tamAma guNomAM ane paryAyomAM pota-potAnA upAdAnakAraNIbhUta dravyanA mAdhyamathI anvaya vicAravAnA lIdhe anvayadravyArthikanaya dravyane guNa-paryAyanA svabhAva tarIke jaNAve che. 1. ya ekaM jAnAti sa sarvaM jAnAti / 2. niHzeSasvabhAvAnAM anvayarUpeNa sarvadravyaiH / vibhAvanAbhiH yaH so'nvayadravyArthiko bhaNitaH / / = = = = - #A = kA Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA 658 0 guNAdau dravyabuddhisthApanam / pa etena "anvayadravyArthiko yathA guNa-paryAyasvabhAvaM dravyam" (A.pa.pR.7) iti AlApapaddhatau devasena___ vacanamapi vyAkhyAtam, 'guNa-paryAyayoH svabhAvaH yat tad (dravyaM) guNa-paryAyasvabhAvam' iti vyadhi karaNabahuvrIhisamAsA'GgIkAreNa dravye svakIyasakalaguNa-paryAyasvabhAvatvasya pratipAdanena anvayadravyArthika ma naye sarvaguNa-paryAyeSu svadravyAnvayagrAhakatvopadarzanasyAbhipretatvAt / itthameva svakIyeSu sarveSu guNa-paryAyeSu 'idaM dravyam, idaM dravyami'tyanugatabuddhiH dravyArthAdezena snggcchet| idamevA'bhipretya devasenena AlApapaddhatau "sAmAnyaguNAdayo'nvayarUpeNa 'dravyaM, dravyamiti - dravati = vyavasthApayatIti anvayadravyArthikaH" (A.pa.pR.18) ityuktam / etAvatA anvayarUpatayA prati" bhAsamAnatvAd avicchinnaguNa-paryAyapravAhaM dravyatayA vyavasthApayan nayaH anvayadravyArthika iti phalitam / nayacakre api devasenenaiva "NissesasahAvANaM aNNayarUveNa davya-davvedi / davvaThavaNo hi jo so ra AlApapaddhatinuM spaSTIkaraNa (ktana) AlApapaddhati graMthamAM devasenajIe jaNAvela che ke "anvayaMdravyArthika sAtamo bheda che. jema ke "juna-paryAyavamavaM dravyam - AvuM vacana." A vAtanI paNa vyAkhyA amArA uparokta kathana dvArA thaI jAya che. kema ke vyadhikaraNabahuvrIhi samAsano uparokta sthaLe svIkAra karIne uparokta sthaLe guNa-paryAyano svabhAva je bane che te dravyane "-paryAvasvabhAvanuMAma kahI zakAya che. Ama 'dravya potAnA tamAma guNa-paryAyano svabhAva che'- AvuM pratipAdana karavA dvArA "anvayadravyArthikanaya sarva guNomAM ane paryAyomAM (tathA svabhAvamAM) svadravyane anvayarUpe grahaNa kare che' - A mujaba dekhADavuM tyAM abhipreta che. * dravya-guNa-paryAyamAM paraspara anvayabuddhi ja (tyameva) dravyane svaguNa-paryAyano svabhAva mAnavAmAM Ave to ja dravyArthikanayanI dRSTithI potAnA Gii tamAma guNone vize ane svakIya sarva paryAyone vize "A dravya che. A dravya che' - A pramANe anugatabuddhi saMgata thaI zake. vaLI, uparokta rIte guNa-paryAyomAM dravya tarIkenI anugatabuddhi dravyArthikanayanI e dRSTithI thAya to che ja. A abhiprAyathI to AlApapaddhatimAM devasenajIe jaNAvela che ke "astitvAdi sAmAnya guNa vagerene 'dravya, dravya - A pramANe anvayarUpe vyavasthita kare che te anvayadravyArthika che." arthAta avicchinnasvarUpe cAlI AvatA guNonA ane paryAyonA pravAhanI anvayarUpe = anugatasvarUpe pratIti thavAthI tathAvidha pravAhane je naya dravyarUpe sthApita kare che, avicchinna pravAhamAna guNa-paryAyane je naya dravya ja mAne che te anvayadravyArthikanaya che. A vAtane uparokta vacana siddha kare che. matalaba ke guNa-paryAyamAM paNa dravya tarIke anugata buddhi anvayedravyArthika nayane mAnya che. che nayacakranI gAthAnuM spaSTIkaraNa che (vi.) nayacakra graMthamAM paNa devasenajIe ja jaNAvela che ke "saMpUrNa svadravya jeno svabhAva che tevA guNa-paryAyomAM 'dravya, dravya - A pramANe anvayarUpe dravya tarIkenI sthApanA je naya kare che te 1. niHzeSasvabhAvAnAm anvayarUpeNa dravyaM drvymiti| dravyasthApano hi yaH so'nvayadravyArthiko bhnnitH|| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/16 aupAdhikabhAvAnAm upekSA aNNayadavvatthio bhaNio / / " (na.ca.24 ) ityuktam / asyA api gAthAyAH sopayogitvAdasmAbhiH vyAkhyA kriyate / tathAhi - 'NissesasahAvANaM = niHzeSasvadravyasvabhAvakeSu svakIyasakalaguNa- paryAyeSu, pa davva-davvedi 'dravyaM dravyamiti aNNayarUveNa anvayarUpeNa davvaThavaNo = dravyasthApanaH = = dravyasthApanAkAraka iti yAvat tAtparyaM hiH yasmAt jo so'nvayadravyArthiko bhaNio bhaNita' iti saGkSepArthaH / = - = = 659 yaH so aNNayadavvatthio = idamatrAkUtam arthaM prati SaSThI-saptamyoH vibhaktyorabhedAd dravyArthAdezato niHzeSasvadravyasvabhAvakatvena hetunA sarveSu guNa - paryAyeSu 'dravyaM, dravyamiti anugatabuddhiH jAyate / itthaM dravyAvasthAdilakSaNeSu guNa-paryAyeSu yasmAt kAraNAd dravyasthApanAkArI = anugatarUpeNa dravyagrAhI bhavati tasmAt kAraNAd ayam anvayadravyArthikanayo bhaNita iti tAvad vayamavagacchAmaH / For kA anyathA vA prAjJaiH vibhinnapAThasaGgatiH kAryA / etannayopayogaH trayodazazAkhAyAM (13/3) vakSyata ityvdheym| ,, anvayadravyArthika naya kahevAya che." A gAthA paNa atyaMta upayogI che. tethI amArA dvArA (muni yazovijaya gaNI dvArA) tenI vyAkhyA karAya che. te A pramANe samajavI - saMpUrNa svadravya jeno svabhAva che tevA svakIya samasta guNane vize ane paryAyane vize 'A dravya che, A dravya che' - A pramANe anvayarUpe dravyanI sthApanA karanAro je naya hoya che te naya anvayadravyArthika kahevAya che. kAraNa ke A dravyArthikanaya anvayarUpe potAnA abhipreta arthanI siddhi kare che. nayacakranI uparokta gAthAno A saMkSipta artha che. guNa-paryAyamAM dravyatvano Aropa CU A (ma.) prastutamAM nayacakranI gAthAnuM tAtparya e che ke chaThThI vibhakti ane sAtamI vibhakti vacce arthanI dRSTie koI bheda nathI. tethI guNa-paryAyane darzAvanAra je zabda (khristesahAvALuM) nayacakramAM chaThThI vibhaktimAM prayojAyela che teno sAtamI vibhaktirUpe svIkAra karIne nayacakranI uparokta gAthAnuM arthaghaTana A rIte karI zakAya che ke guNa-paryAyono svabhAva svAzrayabhUta saMpUrNa dravya hovAthI tamAma guNa-paryAyomAM 'A dravya che, A dravya che' - AvI anugata buddhi utpanna thAya che. A pramANe thatI anvayabuddhithI (= anugata buddhithI) te-te guNa-paryAyamAM anugatasvarUpe dravyane grahaNa karanAra sAtamo dravyArthikanaya bane che. je kA2Ne te-te guNa-paryAyomAM anvaya buddhithI sAtamo dravyArthikanaya dravyano vyavahAra kare che, te kAraNasara A sAtamo dravyArthikanaya anvayadravyArthika kahevAyela che. A pramANe amane (muni yazovijaya gaNIne) nayacakranI gAthAnuM tAtparya jaNAya che. ame amArA kSayopazama mujaba nayacakranI A gAthAnI saMgati karela che. jIM vibhinna pAThasaMgati svIkArya ) (anya.) vidvAna puruSo bIjI rIte paNa vibhinna pAThanI saMgati karI zake che. dravyArthikanayanA prastuta sAtamA bhedano upayoga 13 mI zAkhAnA trIjA zlokamAM jaNAvavAmAM Avaze. A vAta adhyetAvarge khyAlamAM rAkhavI. Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 0 ___ dravyaM svaguNAdisvabhAvaH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'dravyameva guNa-paryAyasvabhAva' iti anvayadravyArthikanayAbhiprAyaM vijJAya asmadIyA'khilaguNa-paryAyeSu AtmadravyasamabhivyAptyanubhUtikRte baddhakakSatayA bhAvyam / / asmadIyaguNaprakRtiH rAjasikI tAmasikI vA na syAt, paraM sAttvikI AdhyAtmikapariNatisamanuviddhA na syAt tathA ytitvym| tathaivA'smadIyaguNAnubhavaH kaaryH| evaM manuSyAdi-mithyAdRSTikAmi kruddhAdikArmikaparyAyAn upekSya 'caitanyasvabhAvasamanuviddhAH samyagdRSTi-dezavirati-sarvavirati-kSapakAdinirmalaparyAyA mayA saMvedyAH' iti dRDhatayA praNidhAtavyam / itthameva tattvataH 'Atmadravyameva guNa -paryAyasvabhAva' ityabAdhitAnubhavasaubhAgyodayaH drutaM sambhavet / taduttaraJca '"jattha na jarA, na maccU, na Na vAhiNo, neva paribhavo, na bhyN| na ya taNhA, neva chuhA, na pAravassaM, na dohaggaM / / na ya dINayA, na yA sogo, na piyaviogo, n'nnitttthsNjogo| na ya sIyaM, na ya uhaM, na ya saMtAvo, na dAridaM / / " (A.pa.251252) iti ArAdhanApatAkAvarNitamanAbAdhaM siddhasvarUpaM prAdurbhavet / / 5/16 / / che ApaNA guNa-paryAyamAM AtmadravyanI anubhUti karIe che AdhyAtmika upanaya : - 'dravya ja guNa-paryAyano svabhAva che' - AvI anvayadravyArthikanayanI vAta jANIne ApaNA pratyeka guNa-paryAyamAM Atmadravya vaNAyela hoya tevI pratIti karavA ApaNe kaTibaddha banavuM. ApaNA guNonI prakRti rAjasaprakRtisvarUpa (dA.ta. patnI eka sADI mAMge tyAre pAMca kiMmatI sADI ApavA svarUpa rAjasa prakRtivALI udAratA) ke tAmasaprakRtisvarUpa (dA.ta. svecchApUrvaka aniSTa tattvane protsAhana ApavA mATe guMDAone puSkaLa paisA ApavA svarUpa tAmasaprakRtivALI udAratA) na bane; paraMtu temAM sAttvika prakRti, AdhyAtmika valaNa, Atmadravya vaNAyela jovA maLe che te rIte ApaNe prayatna karavo joIe. te ja svarUpe ApaNA guNano anubhava ApaNe karavo joIe. vA tema ja manuSya, tiryaMca, mithyASTi, kAma, krodhI vagere kArmika paryAyonI (= karmodayajanya, prAyaH karmabaMdhajanaka, nikRSTa pariNAmonI) upekSA karIne tenA badale jemAM cetanadravya chavAyela hoya tevA | samyagdaSTi, dezavirati, sarvavirati, paka, kevalI vagere nirmaLa paryAyono anubhava karavAnuM praNidhAna daDha karavuM joIe. to ja pAramArthika rIte "Atmadravya svakIyaguNa-paryAyano svabhAva che - Avo abAdhita anubhava karavAnuM saubhAgya jhaDapathI saMprApta thaI zake. tyAra bAda ArAdhanApatAkAmAM varNavela pIDArahita siddhasvarUpe pragaTa thAya. tyAM darzAvela che ke "siddhAtmAmAM (1) ghaDapaNa nathI, (2) mRtyu nathI, (3) vyAdhi nathI, (4) parAbhava pAmavApaNuM ke karavApaNuM nathI, (5) bhaya nathI, (6) tRSNA -tarasa nathI, (7) bhUkha nathI, (8) paravazatA nathI, (9) durbhAgya nathI, (10) dInatA nathI, (11) zoka nathI, (12) priyaviyoga nathI, (13) aniSTa saMyoga nathI, (14) ThaMDI nathI, (15) garamI nathI, (16) saMtApa nathI, (17) daridratA nathI." (pa/16) 1. catra na nara, na mRtyu, na cAdhayA, naiva mi:, na bhaya na ra tRUTI, naiva sudhI, na paravezyama, na DhIya| 2. na ca dInatA, na zokaH, na priyaviyogaH, naa'nissttsNyogH| na ca zItam, na coSNam, na ca santApA, na dAridryam / / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/27 * svadravyAdibhiH vastugrahaNam 0 svadravyAdikagrAhako, bheda AThamo bhAkhio re; svadravyAdika cyArathI, chato aratha jima dAkhio re pa/17 (71) gyAna. svadravyAdigrAhaka dravyArthika eha AThamo bheda bhAkhio. jima aratha = ghaTAdika (svadravyAdika=) svadravya, svakSetra, svakAla, svabhAva - e cArathI chato (dAkhIo=) kahio. svadravyathI = mRttikAdikaI", ne svakSetrathI = pATaliputrAdikaI, svakAlathI = vivakSita kAlaI, svabhAvathI* = raktatAdika bhAvaI ja aSTamaM dravyArthikabhedaM lakSayati - 'sve'ti / svadravyAdigrahAdeva dravyArthikanayo'STamaH / svadravyAdicatuSkAddhi san padArtho yathekSyate // 5/17 / / prakRte daNDAnvayastvevam - svadravyAdigrahAdeva aSTamo dravyArthikanayaH bhASitaH, yathA 'padArthaH sa svadravyAdicatuSkAddhi san IkSyate' (iti vacanam) // 5/17 // svadravyAdigrahAdeva = svadravya-kSetra-kAla-bhAvaiH ghaTAdeH vastuno'stitvagrAhakatvAdeva aSTamaH svadravyAdigrAhako dravyArthikanayaH bhaassitH| "evaupamye paribhava ISadarthe'vadhAraNe" (a.sa.ko pariziSTa-55/11 pR.150) iti anekArthasaGgrahe zrIhemacandrasUrivacanAd atrAvadhAraNArthe eva jnyeyH| yathA padArthaH = Na ghaTAdipadavAcyaH ghaTAdiH arthaH svadravyAdicatuSkAddhi = svadravya-svakSetra-svakAla-svabhAvalakSaNacatuSkAdeva kA san = astitvazAlI IkSyate ucyate c| mRttikAdilakSaNasvadravyAt, pATaliputrAdikalakSaNasvakSetrAt, avataralika:- dravyArthikanayanA AThamA bhedanuM lakSaNa graMthakArazrI jaNAve che : svadravyAdigrAhaka dravyArthika H AThamo bheda che zlokArdha - svadravyAdinuM grahaNa karavAthI AThamo dravyArthikanaya kahevAyo che. jema ke "svadravya vagere catuSTayanI apekSAe padArtha sat rUpe dekhAya che' - AvuM vacana. (pa/17) - sApekSa astitvanuM nirUpaNa - zivArtha - svadravya-kSetra-kALa-bhAva dvArA ghaTa vagere vastunuM astitva grahaNa karavAnA lIdhe ja AThamo ) dravyArthikanaya svadravyAdigrAhaka naya kahevAyela che. "upamA, paribhava, alpatA, avadhAraNa - ATalA arthamAM vA va' vaparAya" - A pramANe anekArthasaMgrahamAM zrIhemacandrasUrijInA vacana mujaba ahIM mULa zlokamAM rahela "va" avadhAraNa (= ja) arthamAM yojela che. have mULa vAta upara AvIe. jema ke "ghaTa vagere sai. zabdathI vAcya ghaTa vagere padArtha svadravya, svakSetra, svakALa ane svabhAva - A cAranI apekSAe ja astitva dharAve che' - A pramANe vyavahAramAM dekhAya che tathA kahevAya paNa che. (pATaliputramAM, vasaMtaRtumAM banelA lAla mATInA ghaDAnuM astitva kaI apekSAe che? A prakArano prazna upasthita thAya tyAre prastuta dravyArthikanaya javAba Ape che ke) mATIsvarUpa svadravya, pATaliputrasvarUpa svakSetra, vasaMtaRtusvarUpa vivakSita svakALa 1 ma.mAM "bhASyo pATha. ko.(2)no pATha lIdho che. je ko.(9)mAM "ghaTAdika bhAve ghaTAdikanI" pATha. je pustakomAM mRttikAMI pATha. ko.(12)no pATha lIdho che. na ko.(12)mAM "...bhAva thakI pATha. Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/27 662 0 aSTamadravyArthikopayogA'tideza: 6 | ghaTAdikanI sattA pramANasiddha chaI. "svadravya prAdo dravyartha: 3STama" *tti 71mI gAthArtha.* sa //pa/1 ____ vAsantikAdilakSaNavivakSitasvakAlAd raktatvAdilakSaNasvabhAvAccaiva ghaTAderarthasya astitvaM pramANasiddhaM pa bhavatIti vadan assttmH| rA taduktaM devasenena nayacakre mAilladhavalena ca dravyasvabhAvaprakAze "saddavvAdicaukke saMtaM davvaM khu zie no duI LiyadravvAmArI to, rUyaro doDuM vivarIyaTI" (na.va.ra6, drIsva.pra.268) rUktiA - itarapadapratipAdyaH navamo dravyArthikastvanupadameva vakSyate ityavadheyam / yathoktam AlApapaddhatau api "svadravyAdigrAhakadravyArthikaH, yathA svadravyAdicatuSTayApekSayA dravyamasti" ka (A.pa.pR.7) iti / ayamabhiprAyaH - prativastu svadravyAdicatuSkApekSaM sattvam / svadravyAdicatuSTayenaiva piNa vastu avatiSThate, tatraiva tatsattvAt / ataH svadravyAdicatuSke vartamAnasya vastuno grAhakaH svadravyAdi__ grAhakaH dravyArthikanaya ucyate / svadravyAdibhiH vastunaH sattAparyAyam aSTamo dravyArthiko gRhNAtIti 'bhaavH| etannayopayogaH trayodazazAkhAyAM (13/1) vakSyata ityvdheym| ane raktavarNa svarUpa svabhAva - A cAranI apekSAe ja vivakSita ghaTa padArthanuM astitva prAmANika bane che. AvuM bolanAro naya svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya kahevAya che. dravyArthikanayano A AThamo bheda che. (taku.) devasenajIe nayacakramAM ane mAIlladhavale dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "svadravyamAM, svakSetramAM, svakALamAM ane svabhAvamAM vartamAna dravyane je naya grahaNa kare che te naya svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya che. tenAthI viparIta hoya te paradravyAdigrAhaka dravyArthikAya che." saMvAdarUpe che. udbhata nayacakra graMthanI gAthAnA chellA pAdamAM rahela "phayaro" zabdathI vAcya navamo dravyArthikanaya AgalA 24 18 mA zlokamAM jaNAvavAmAM Avaze. A bAbatane vAcakavarga khyAlamAM rAkhavI. 69 ravadravyAdinA AdhAre vastu Take CB (co.) AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke "svadravyAdigrAhaka dravyArthika AThamo bheda che. che jema ke "svadravyAdi cAranI apekSAe dravya che" - AvuM vacana." kahevAno Azaya e che ke pratyeka vastu svadravya, svakSetra, svakALa ane svabhAva - A cAranI apekSAe ja sat che. svadravyAdicatuSTayanA AdhAre ja vastu Take che. kAraNa ke svadravyAdi cAramAM ja vastu vidyamAna hoya che. AthI svadravyAdi catuSTayamAM vartamAna evA dravyane grahaNa karanAra naya svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya kahevAya che. svadravya vagere cAra tattvanA mAdhyamathI vastunI sattA = astitvapariNati nAmanA paryAyane AThamo dravyArthikanA grahaNa kare che. dravyArthikanayanA prastuta AThamA bhedano upayoga kaI rIte thAya ? te vAta teramI zAkhAnA prathama zlokamAM jaNAvavAmAM Avaze. A vAtane vijJa vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. .. cihradayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI phakta lA.(2)mAM che. 1. sadvyAdicatuSke sadvyaM khalu gRhNAti yo hi| nijadravyAdiSu grAhI sa itaro bhavati vipriitH|| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/27 0 nizcayata AtmanaH AtmapradezeSu sthitiH / 663 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'sarvapadArthA'stitvaM svadravyAdicatuSTayApekSam' iti siddhAnto pa vyavahAre itthaM prayojyaH yaduta kenacid asmadIyanANaka-gRhA''paNAdau Acchinne asmadIyam ... astitvaM na bhayagrastaM sampadyate, nANakAdeH paradravyatvAt, gRhApaNAdezca parakSetratvAt / nizcayataH / svAtmapradezA eva svakSetram / nANaka-gRhApaNAdeH pUrvaM pazcAcca AtmanaH sattvAd nAtmAstitvaM tadadhInaM s yena tadviyogAditaH zokAdikaM kartavyaM syAt / 'gauNa-mukhyayoH mukhye sampratyayaH kAryaH' iti nyAyena ze svAtmAstitvaM nibhAlanIyam / tathA AtmAstitvasya svabhAvAdhInatvAd vibhAvadazAdyAvartanimajjanataH ka svAstitvaM svAnubhUtyapekSayA bhayagrastaM na syAt tathA satataM jAgarUkatayA bhAvyam / tatazca "nANamaNaMtaM , tA: haMsA-vAritta-variyasAduM judumA niraMnA te savAlovavA paramasiddha II" (ku.ma.paM.maM.rUrU9) rUti kuvalayamAlAyAm udyotanasUrivarNitaM siddhasvarUpam Azu prAdurbhavet / / 5/17 / / 5 AThamo dvavyArthika samAdhi TakAvavA upayogI che AdhyAtmika upanaya :- svadravyAdi cAranI apekSAe ja pratyeka padArthanuM astitva hoya che. Ano artha e thayo ke koI ApaNA paisA-makAna-dukAna paDAvI le to tenAthI ApaNuM astitva jokhamAtuM nathI. kAraNa ke rUpiyA paradravya che, Atmadravya nathI. tathA jagyA, makAna ke dukAna e parakSetra che, AtmakSetra nathI. nizcayathI to Atmapradezo ja svakSetra che. rUpiyA ke makAna utpanna thayA na hatA tyAre paNa e AtmAnuM astitva hatuM. rUpiyAno ane makAnano nAza thayA pachI paNa AtmAnuM astitva Take che. AtmAnuM astitva rUpiyA, jamIna, makAna, dukAna vagerene AdhIna nathI ke jenA lIdhe rUpiyA vagerenA dI viyogamAM ApaNe zoka karavo paDe. gauNa ane mukhya vastumAM mukhyane saMbhALavI - A nyAyathI rucipUrvaka nija AtmadravyanA astitvane saMbhALavuM. tethI paradravya-kSetrAdinA vinAza nimitte zoka ke uga karavo che. nahi. tathA svabhAvanA AdhAre potAnuM astitva Take che A vAtane lakSamAM rAkhI vibhAvadazAmAM ke doSomAM aTavAIne potAnuM astitva svAnubhUtinI dRSTie jokhamAI na jAya te mATe sAdhake satata sAvadha rahevuM. tenA lIdhe kuvalayamALAmAM darzAvela siddhasvarUpa jhaDapathI pragaTe. tyAM pAMca aMtagaDakevalInI ArAdhanAnuM varNana karavAnA avasare zrIudyotanasUrijIe jaNAvela che ke "te siddha bhagavaMtonuM anaMta jJAna kharekhara darzana-cAritra-zaktithI yukta hoya che. te paramasiddhAtmAo sUkSma, niraMjana ane zAzvata sukhayukta hoya che." (pa/17) na lakhI rAkho DAyarImAM.....4 vAsanA paramAtmAthI dUra javA ekAMtane pedA kare che. upAsanA prabhunI samIpa AvavA ekAMtane zodhe che, pragaTAve che. 1. jJAnamanantaM teSAM drshn-caaritr-viirysnaathm| sUkSmA niraJjanAH te'kSayasaukhyAH prmsiddhaaH|| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 0 paradravyAdito vastuno nAstitvam 0 1/18 paradravyAdikagrAhako, navamo bheda temAMhI re; e paradravyAdika cyArathI, artha chato jima nAMhI re 5/18aaaa (72) gyAna. vasa temAMhi = dravyArthikamAMhi, paradravyAdigrAhaka navamo bheda kahio chaI. jima artha ghaTAdika, para dravyAdika 4 thI chato nahIM. para dravya = saMtupramukha, tehathI ghaTa asat kahIi, para kSetra je kAzI pramukha tehathI, para kAla = "je atIta-anAgata kAla; tehathI, parabhAvathI = kAlAdika bhAvaI vivakSita navamaM dravyarthakSetramAI - " ti paradravyAdikagrAhI dravyArtho navamo nyH| paradravyAditaH sanna padArtho hi yathocyate / / 5/18 / / mA prakRte daNDAnvayastvevam - paradravyAdikagrAhI navamo dravyArthaH nyH| yathA 'paradravyAditaH - padArthaH na hi san ucyate' / / 5/18 / / sa dravyArthikanayeSu dazasu madhye khalu paradravyAdikagrAhI = paradravyAdisApekSanAstitvaparyAyagrAhako ka navamo dravyArthaH = dravyArthikAbhidhAno nayaH kthitH| yathA paradravyAditaH = paradravya-parakSetra Ni -parakAla-parabhAvalakSaNacatuSTayataH padArthaH ghaTAdiH na hi = naiva san iti ucyate / "hi hetAvavadhAraNe" (vai..8/7/6 pR.291) rUti pUrvo(ra/ra1/rU)nayantIjozAnusArega travadhAro diH joyaH | tantulakSaNaparadravyAt, kAzIpramukhalakSaNaparakSetrAt, atItAnAgatalakSaNaparakAlAt, zyAmAdilakSaNaparabhAvAcca avataraNikA - have graMthakArazrI dravyArthikanayanA navamA bhedane jaNAve che : ra paradravyAdigrAhaka dravyArthika : navamo bheda ja zlokAthI - paradravya vagerene grahaNa karanAra navamo dravyArthikAya che. jema ke paradravyAdinI apekSAe padArtha sat nathI kahevAto" - AvuM vacana. (pa/18) 4 sApekSa nAstitvane oLakhIe che vA vyAkhyArtha:- dravyArthikanayanA daza bhedanI aMdara je dravyArthikanaya paradravyAdisApekSa nAstitva paryAyanuM grahaNa kare te dravyArthikanayano navamo bheda kahevAyela che. jema ke "padravya, parakSetra, parakALa ane parabhAva - A cAra zuM tattvanI apekSAe ghaTa vagere padArtha sat nathI ja kahevAtA' - A vacana navamo dravyArthikana kahevAya. "hetu ane avadhAraNa arthamAM "di' vaparAya - A mujaba pUrvokta (2/2+5/3) vaijayaMtIkozasaMdarbha anusAre ahIM avadhAraNa arthamAM 'di jANavo. (pATaliputramAM, vasaMtaRtumAM banelA mATInA lAla ghaDAnuM astitva zuM sarva dravyAdinI apekSAe che? A prakAre prazna upasthita thAya tyAre) "taMtusvarUpa paradravya, kAzI vagere parakSetra, atIta-anAgatasvarUpa parakALa ane zyAma varNa vagere parabhAva - A cAranI apekSAe vivakSita ghaTAdi padArthanuM ma.mAM "navama" pATha. ko.(3+4)no pATha lIdho che. je ko.(1)mAM "nava guNa paryAya chataI te mAMhi re pATha che. 3 B(2)mAM "kima' pATha. * pustakomAM "je nathI. ko.(9) + lA.(2)mAM che. * mo.(1)mAM "terathI para, parakAla' pATha, mUna pustakamAM "je nathI. ko.(12+13)mAM che. je A.(1)mAM "bhedathI' pATha. 1 ko.(13)mAM "kAlika' pATha. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/18 * trayodazazAkhAtideza: . viSayaI achatA paryAya tehathI. "paravyAvidi vyarthio namaH | "tti 72mI gAthArtha.* /pa/18 vivakSito ghaTAdiH padArthaH nAstyeveti vAdI paradravyAdigrAhako navamo dravyArthikaH jJeyaH / paradravyAdibhiH vastuno nAstitva-paryAyaM navamo dravyArthiko gRhNAtIti tAtparyam / ___taduktam AlApapaddhatau "paradravyAdigrAhakadravyArthikaH, yathA - paradravyAdicatuSTayApekSayA dravyaM nAsti' (A.pa.pR.7) iti / etannayopayogaH trayodazazAkhAyAM (13/1) vakSyata ityavadheyam / paradravyAdicatuSTayApekSayA ma vastuno'sattvaM katham ? iti tu caturthazAkhAyAmuktamiti (4/9) na punrucyte| ___prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'kasyA'pi vastunaH paradravya-kSetrAdyadhInamastitvaM nAsti' iti / navamadravyArthikanayAbhiprAyaM jAnAnaH AtmArthI bhojana-vastra-gRha-nANaka-dehasaundaryAdiparadravya-kSetrAdiviyoge ka vihvalo na bhavati, sadA paradravyAdisaMrakSaNAdyAyAsataH svabhAva-svaguNAdiprAtikUlyena na vartate, paradravyAdi-Ni mamatAdinA pApakarmANi na nibadhnAti / tatazca "yatra na jarA maraNam, na bhavaH, na ca paribhavaH, na ca kA klezaH" (AtmA.74) iti AtmAnuzAsane pArzvanAgagaNinoktam anAbAdhaM siddhasvarUpamAvirbhavet / / 5/18 / / astitva nathI ja' - A pramANe bolanAra paradravyAdigrAhaka navamo dravyArthikanaya jANavo. tAtparya e che ke paradravya, parakSetra vagerenI apekSAe vastunA nAstitva paryAyane navamo dravyArthika naya grahaNa kare che. paradravyAdisApekSa nAstitva che (du) tethI AlApapaddhatimAM jaNAvela che ke "paradravyAdigrAhaka dravyArthikano navamo bheda jANavo. jema ke "padravya, parakSetra, parakALa ane parabhAva - A cAra tattvanI apekSAe dravya vidyamAna nathI" - AvuM vacana." dravyArthikanayanA prastuta navamA bhedano upayoga teramI zAkhAnA prathama zlokamAM jaNAvavAmAM Avaze. A vAtane vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. "padravya-kSetrAdi cAranI apekSAe vastu kaI rIte asat = avidyamAna che ?' - A bAbatanI vistArathI chaNAvaTa cothI zAkhAnA navamA zlokamAM che saptabhaMgInA bIjA bhAMgAnI vicAraNAnA avasare karela hovAthI ahIM pharIthI tenuM punarAvartana karatA vA nathI. smRtibIjane daDha karavA mATe vAcakavarga tyAM punaH daSTipAta karI zake che. ja vibhAvadazAthI aTako AdhyAtmika upanaya :- navamA dravyArthikanayanA abhiprAyathI paradravya-kSetrAdinI apekSAe koI paNa vastunuM astitva nathI hotuM' - A pramANe jANato AtmArthI sAdhaka roTI-kapaDA-makAna-sattA-saMpatti -svAthya-sauMdarya vagere paradravya-kSetrAdinA viyogamAM vihvaLa na bane. tene sAcavavAnI kAyama mathAmaNa karavAmAM svabhAvane svaguNane gumAvavAnI bhUla na kare. tenA pratye mamatvabhAvane karavA dvArA pApakarmabaMdha karI na bese. A sAvadhAnI rAkhavAnI sUcanA A zloka dvArA prApta thAya che. tenAthI AtmAnuzAsanamAM jaNAvela pIDArahita siddhasvarUpa pragaTa thAya. tyAM pArzvanAgagaNIe jaNAvela che ke "e siddhagatimAM ghaDapaNa, mota, saMsAra, parAbhava ane kleza nathI." (pa/18) 8 pustakomAM "mera pATha nathI. phakta ko.(13)mAM che. ...* cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta ko.(13) + lA.(2)mAM che. Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanaH caitanyakhyatA 0 'hivaI Atma jJAnasvarUpa kahaI chaI"paramabhAvagrAhaka kavio, dasamo jasa anusAro re; "jJAnasvarUpI AtamA, gyAna sarvamAM sAro re 5/19lA (73) gyAna. dasamo dravyArthika paramabhAvagrAhaka kavio, (jasa) jeha nayanaI anusAraI AtmA jJAnasvarUpa kahiI chaI. darzana, cAritra, vIrya, vezyAdika AtmAnA anaMtaguNa chaI, paNi sarvamAM jJAna sAra = utkRSTa chaI. dazamaM dravyArthikanayaM tadanurodhAcca Atmano jJAnarUpatAM nirUpayati - 'antya' iti / antyo dravyArtha ukto hi, prmbhaavgocrH| jJAnasvarUpa Atmokto jJAnasya guNasAratA / / 5/19 / / prakRte daNDAnvayastvevam - antyaH dravyArthaH hi paramabhAvagocaraH uktH| (tadanusAreNa) AtmA - jJAnasvarUpa uche: (yata:) jJAnasya pusaratA sAdha/11/ ze antyaH = dazamaH dravyArthaH = dravyArthikanayaH paramabhAvagocaraH = paramabhAvagrAhaka uktH| ka zuddhA'zuddhatayA'sya dvau bhedau trayodazazAkhAyAM (13/5) drshyissyete| paramabhAvagrAhakanayAnusAreNa - tu mAtmA jJAnasvarUpa: = vikUpa: di = gva 3: | "hi paraMpUro detI vizeDavadhAra (.vo. avyaya-86/pR.186) iti medinIkozAnusAreNa atrA'vadhAraNe hiH vyAkhyAtaH / AtmanaH khalu darzana kA -cAritra-vIrya-lezyAdayo'nantA guNAH santi tathApi jJAnasya guNasAratA = gunnshresstthtaa| sarveSu AtmaguNeSu jJAnamutkRSTaguNa ityAzayaH / idamevAbhipretya tattvArtharAjavArtike akalaGkAcAryeNa "caitanyameva avataraNikA - have graMthakArazrI dravyArthikanayanA aMtima = dazamA bhedane darzAve che tathA dazamA dravyArthikanayanA anusAra "AtmA jJAnasvarUpa che' - AvuM paNa 19 mA zloka dvArA jaNAve che : * paramabhAvagrAhaka dravyArthika : dazamo bheda ja zlokArthI:- chello dravyArthikanaya paramabhAvaviSayaka kahevAya che. te mujaba AtmA jJAnasvarUpa kahevAya rI che. kAraNa ke jJAna = zuddha caitanya e AtmAnA sarva guNamAM zreSTha che. (5/19) * jIva cetanyasvarUpa che. . ke vyAkhyArtha:- chello = dazamo dravyArthikanaya paramabhAvagrAhaka kahevAya che. paramabhAvagrAhaka nayanA be bheda che. zuddha ane azuddha. A vAta AgaLa 13 mI zAkhAnA pAMcamA zlokamAM jaNAvAze. paramabhAvagrAhaka nayanA mata mujaba to AtmA jJAnasvarUpa = cirUpa ja kahevAya che. "pAdapUrti, hetu, vizeSa, avadhAraNa arthamAM di' vaparAya" - Ama jaNAvanAra medinIkoza mujaba ahIM mULa zlokamAM rahela di' avadhAraNa = ja arthamAM darzAvela che. jo ke darzana, jJAna, cAritra, vIrya, vezyA vagere anaMtA guNo AtmAmAM rahelA che. tema chatAM paNa AtmAnA sarva guNomAM jJAna guNa zreSTha che. arthAt jJAna jIvano utkRSTa guNa che. A ja abhiprAyathI tattvArtharAjavArtikamAM digaMbara AcArya akalaMkasvAmIe '... cihnayamadhyavartI pATha phakta ko.(12)mAM che. te pustakomAM "gyAna' pATha. ko.(5)no pATha lIdho che. Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/12 0 cetanalakSaNo jIvaH / 667 anya dravyathI AtmAnaI bheda jJAnaguNaI dekhADii chaI, te mATaiM zIdhropasthitikapaNaI AtmAno rI. jJAna te paramabhAva chaI. vI nIvavArtha." (tA.rA.vA.2/7/6) rUtyun ayamAzayaH - Atmani darzana-cAritrAdiSu anyaguNeSu satsvapi 'darzanameva jIvapadArthaH, cAritrameva 5 AtmA' ityanuktvA 'caitanyameva jIvapadArthaH' ityuktamiti guNAntarebhyaH jJAnasyAbhyarhitatvaM sidhyati / rA yathoktaM vIrasenAcAryeNA'pi jayadhavalAbhidhAnAyAM kaSAyaprAbhRtavRttI "cetanAlakSaNo jIvaH" (ka.prA.pustaka-1, ma pejjadosa. gA.14/ja.dha.pR.194) iti| taduktaM siddhivinizcaye akalaGkasvAminA'pi "tadayaM cetano jJAtA / saMvevanAtmA pratikSA" (si.vi.8/rU7 mA-ra/pR.180) tA na ca kasmAd jJAnam utkRSTaguNaH iti zaGkanIyam, Agame anyadravyebhya Atmano bhedasya ka jJAnaguNena drshittvaat| ___ 'Atmani darzana-cAritrAdayo guNAH santi' ityapi jJAnAdeva avsiiyte| ata upajIvyatvAd / jJAnasyaiva pradhAnAtmaguNatvaM sidhyti| jJAnaguNasyaiva klRptapudgalAdidravyebhya Atmani vytirikttvAtmasvarUpa aMge bIjo vikalpa batAvatA jaNAvela che ke "jIva zabdano artha caitanya ja che." (kSaya) kahevAno Azaya e che ke AtmAnA darzana, jJAna, cAritra, vIrya vagere anaMta guNo hovA chatAM "jIva padano artha darzana ja che ke cAritra ja che' - AvuM kahevAnA badale "jIva padano artha caitanya = jJAna ja che' - A pramANe akalaMkaAcAryae jaNAvela che. te siddha kare che ke jIvanA bIjA guNo karatAM jJAna guNa caDhiyAto che. vIrasenAcAryae paNa kaSAyaprAbhRtanI jayadhavalA vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "cetanA jIvanuM lakSaNa che." akalaMkasvAmIe paNa siddhivinizcayamAM jaNAvela che ke "pratikSaNa saMvedanA jeno svabhAva che tevo A AtmA cetana jJAtA che.' _) jJAna guNa sarva guNomAM zreSTha ) (na gha.) "jJAna guNa zA mATe utkRSTa guNa che?' AvI zaMkA na karavI. kAraNa ke "anya dravyo karatAM Atmadravya bhinna che' - A bAbatanI siddhi AgamamAM jJAna guNa dvArA karavAmAM AvelI che. rA I jJAna upajIvya, darzanAdi upajIvaka (I ('mAtma) jo ke AtmAmAM darzana Adi guNo paNa rahelA che ja. paraMtu "AtmAmAM darzana, cAritra vagere guNo rahelA che' - A vAta paNa jJAnathI ja jaNAya che. Ama jJAna dvArA ja AtmAmAM darzana, cAritra vagere anya guNonI siddhi thAya che. AthI jJAna upajIvya (= Teko ApanAra ke jaNAvanAra ke sAdhaka) che. jyAre darzana, cAritra Adi guNo upajIvaka (= Teko lenAra ke jaNAnAra) che. Ama darzana, cAritra Adi guNo mATe jJAna guNa upajIvya che. tethI 'jJAna ja AtmAmAM mukhya guNa che' - evuM siddha thAya che. vaLI, jJAna guNa dvArA ja pramANasiddha pugala Adi jaDa dravya karatAM jIvadravya bhinna siddha thAya che. Ama jJAna guNa ja pudgala Adi dravyo karatAM AtmAne bhinna tarIke siddha kare >> Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/12 668 0 aNubhASyaprakAzavRttisaMvAdaH / pa sAdhakatvena zIghropasthitikatvAt paramabhAvarUpatvam asAdhAraNaguNatvalakSaNaM sidhyati / pareSAmapi sammatamidam / ata eva aNubhASyaprakAzavRttau "jJAnadharmakatve'pi jJAnasvarUpaH" (aNu.pra.2/ ____3/18) ityuktam / itthaJca 'AtmA sukhasvarUpaH zaktisvarUpo vA' ityanuktvA jJAnasvarUpatayA AtmA / parairapyudarzyate tadapi guNAntarebhyo jJAnasya prAdhAnyaM sAdhayituM paryAptam / za ata eva zivasUtre "caitanyam = AtmA" (zi.sU.1/1) ityuktam / tadAzayamudghATayatA abhinavaka guptena IzvarapratyabhijJAvimarzinyAm "vimarzaH (= caitanyam) eva pradhAnamAtmano ruupm| amumeva hetuM prayo- janarUpam uddizya AtmA dharmisvabhAvo dravyabhUto'pi caitanyamiti dharmavAcinA zabdena sAmAnAdhikaraNyam" | | (ka.vi.1/1/12) rUtyut | kA "caitanyaM = jJAnam" (a.vya.dvA.kA.8 syA.ma.pR.40) iti anyayogavyavacchedadvAtriMzikAvRttau syAdvAdamaJjA~ mllissennsuuryH| che. yadyapi darzanAdi guNo paNa jIvamAM ja rahe che, pudgalAdimAM nahi. tema chatAM AtmA' zabda bolatAM ja tenA jJAna guNanI upasthiti zIdhra thAya che. AthI ja jJAna AtmAno asAdhAraNa guNa kahevAya che. AthI asAdhAraNa guNatvasvarUpa paramabhAvarUpatA jJAna guNamAM siddha thAya che. * paradarzananI saMmati : (AreSA.) anyadarzanakArone paNa A vAta saMmata che. tethI ja aNubhASyaprakAzavRttimAM jaNAvela che ke "jJAna AtmAno guNadharma hovA chatAM AtmA jJAnasvarUpa che." AtmAne sukhasvarUpa ke zaktisvarUpa kahevAnA badale jJAnasvarUpa jaNAvelo che. A vAta paNa AtmAnA jJAna guNane mukhya siddha karavA paryApta che. 4 caitanya eTale AtmA : zivasUtra che (ta ) jJAna AtmAno asAdhAraNa guNa hovAthI zivasUtramAM paNa jaNAvela che ke "caitanya CM eTale AtmA." zivasUtrakAranA AzayanuM rahasyauddaghATana karatA abhinavagupta nAmanA vidvAne IzvarapratyabhijJAvimarzinI graMthamAM jaNAvela che ke "vimarza arthAt caitanya ja AtmAnuM mukhya svarUpa che. prayojanasvarUpa A ja hetune uddezIne zivasUtramAM "caitanya evA guNadharmavAcaka zabdanI sAthe samAna vibhakti dharAvanAra "lAtmA' zabda vaDe AtmAno ullekha karavAmAM Avela che. vAstavamAM to AtmA dravya che, guNa nathI. AthI AtmA dharmIsvabhAvavALo kahevAya, dharmasvabhAvavALo nahi. tema chatAM 'vaitanya mAtmA'- A pramANe samAnavibhaktitvasvarUpa sAmAnAdhikaraNyathI garbhita evo vAkyaprayoga zivasUtramAM karavAmAM Avela che. te "jJAnamAM AtmasamakakSatA rahelI che' - tevuM darzAve che. AthI "jJAna AtmAnuM mukhya svarUpa che' - tevuM phalita thAya che." cetanya eTale jJAna . ("tanya) kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUri mahArAje anyayogavyavacchedaDhAtrizikA prakaraNanI racanA karelI che. tenA upara zrImalliSeNasUri mahArAje syAdvAdamaMjarI nAmanI vyAkhyA racelI che. vyAkhyAmAM Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/1 0 asAdhAraNaguNAH paramabhAvatayA jJeyAH 0 ima bIjAI dravyanA paramabhAva asAdhAraNa guNa levA. "paramAvaprAdi dravyartha: zama: ajJAtavya" | rI tti 73mI gAthAno artha jANavo. pa/1lA itthamanyadravyeSvapi paramabhAvavidhayA asAdhAraNaguNA grAhyAH / taduktam AlApapaddhatI "paramabhAvagrAhakadravyArthikaH, yathA jJAnasvarUpa aatmaa| atrA'nekasvabhAvAnAM madhye jJAnAkhyaH paramasvabhAvo gRhItaH" (A.pa.pR.7) iti| nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "giNhai davvasahAvaM asuddhasuddhovayAraparicattaM / so paramabhAvagAhI NAyavyo siddhikAmeNa / / " (na.ca.26, dra.sva.pra.199) ityuktam / etannayopayogazca vakSyate trayodazazAkhAyAM (13/5) ityavadheyam / itthamatra (1) karmopAdhinirapekSaH zuddhadravyArthikaH, (2) utpAda-vyayanirapekSasattAgrAhakaH / zuddhadravyArthikaH, (3) bhedakalpanAnirapekSaH zuddhadravyArthikaH, (4) karmopAdhisApekSo'zuddhadravyArthikaH, / (2) utpA-vyayasApekSaH sattA prAdoDazuddhadravyartha:, (6) me nA sApekSoDazuddhadravyarthava , D (7) anvayadravyartha:, (8) svadravyAtiprAdi dravyartha:, (2) padravyAtigrADhio dravyartha:, . teozrIe jaNAvela che ke caitanya eTale jJAna." tethI zivasUtrakAra "caitanya' zabda dvArA jJAnane ja AtmAnA mukhya svarUpa tarIke darzAve che. A vAta ekadama spaSTa thaI jAya che. (rUlya.) je rIte AtmAnA paramabhAvarUpe jJAna guNanI vAta karI te rIte anya dravyomAM paNa paramabhAvarUpe yathAyogya asAdhAraNa guNo samajI levA. * AtmA jJAnavarUpa (taku.) dravyArthikanA dazamA bhedane jaNAvatA AlApapaddhatimAM jaNAvela che ke "paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya dazamo bheda che. jema ke "AtmA jJAnasvarUpa che' - AvuM vacana. jo ke AtmAmAM to ke darzana, cAritra vagere aneka svabhAvo rahelA che. tema chatAM aMtima dravyArthikanayamAM jJAna nAmano parama tA svabhAva ja grahaNa karavAmAM Avela che." nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "azuddha, zuddha ane upacarita svabhAvathI rahita parama dravyasvabhAvane je naya grahaNa kare che te paramabhAvagrAhaka 2 dravyArthikAya che. mokSanI kAmanAvALA sAdhake tene jANavo joIe." prastuta paramabhAvagrAhaka dravyArthikanayano upayoga AgaLa teramI zAkhAnA pAMcamA zlokamAM kahevAze. vAcakavarge A vAta khyAlamAM rAkhavI. 4 dravyArthikanA daza prakAra ja (tyamatra) A rIte prastuta pAMcamI zAkhAmAM udAharaNa sahita daza prakAranA dravyArthikanayanI vyAkhyA karavAmAM Avela che. te daza bhedanA nAma A mujaba samajavA. (1) karmopAdhinirapekSa zuddha dravyArthika, (2) utpAda-vyayanirapekSa sattAgrAhaka zuddha dravyArthika, (3) bhedakalpanAnirapekSa dravyArthika, (4) karmopAdhisApekSa azuddha dravyArthika, (5) utpAda-vyayasApekSa sattAgrAhaka azuddha dravyArthika, (6) bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyArthika, (7) anvaya-dravyArthika, (8) svadravyAdigrAhaka dravyArthika, (9) paradravyAdigrAhaka dravyArthika .* cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. 1. gRhNAti dravyasvabhAvam ashuddh-shuddhopcaarprityktm| sa paramabhAvagrAhI jJAtavyaH siddhikAmena / / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / naya 670 0 dazavidhadravyArthikanaye devacandravAcakAdimatopadarzanam . 5/19 (10) paramabhAvagrAhakazca dravyArthikaH iti dazadhA dravyArthikanayo vyAkhyAtaH sodAharaNam / tatsthApanA ceyam - (1) karmopAdhinirapekSaH zuddhaH dravyArthikaH / _ 'saMsAriNaH siddhasamA' (2) sattAgrAhakaH zuddhaH dravyArthikaH / __ (10) paramabhAvagrAhakaH dravyArthikaH / 'dravyaM nityam' 'AtmA jJAnarUpaH' (3) bhedakalpanAnirapekSa: zuddhaH dravyArthikaH / 'dravyaM svaguNAdyapRthak' (9) paradravyAdigrAhakaH drvyaarthikH|- dravyArthikaH - (4) karmopAdhisApekSa: azuddhaH dravyArthikaH / 'paradravyAditaH padArthaH asan' nayaH 'krodhamayaH jIvaH' (8) svadravyAdigrAhakaH dravyArthikaH / ___'svadravyAditaH padArthaH san' (5) utpAdavyayasApekSasattAgrAhakaH azuddhaH dravyArthikaH / 'ekadA dravye utpAda-vyaya-dhrauvyabodhakavacanam' (7) anvydrvyaarthikH| 'ekaM dravyaM guNa-paryAyasvabhAvaH' (E) bhedakalpanAsApekSaH azuddhaH dravyArthikaH / 'AtmanaH jJAnAdizuddhaguNAH' devasenAnuyAyinA zubhacandreNa kArtikeyAnuprekSAvRttau (gA.269) itthameva sodAharaNaM dazavidho dravyArthiko niruupitH| devacandravAcakaiH AgamasAre (pR.16) buddhisAgarasUribhizca SaDdravyavicAre (pR.20) anyarItyA dazavidho dravyArthiko drshitH| taduktaM gurjarabhASAnibaddhe AgamasAre "(1) nityadravyArthikaH sarvANi dravyANi nityAni Aha / (2) ekadravyArthikaH agurulaghuguNa-kSetranirapekSatayA mUlaguNaM piNDatayA gRhNAti / (3) sadvyArthikaH bhane (10) 52mamA dravyArthi. (tatsthA.) drvyaarthinyn|| 6 // mehanI nazo 61825 sahita 52mamai zavita cha. te atyaMta spaSTa che. tethI tene ahIM "karNikA suvAsa' gujarAtI vyAkhyAmAM pharIthI dekhADatA nathI. vAcakavarga tyAM daSTipAta karI zake che. A zubhacaMdrajI devasenajInA anuyAyI che (devase.) hevsenn| bhatane anusn|2| zumayaMdra namana Eiq2 vidvAne AtiyAnuprekSAvRttimA vA A ja pramANe udAharaNa sahita daza prakAranA dravyArthikanayanuM nirUpaNa karela che. ja anyavidha daza dravyArthikano nirdeza (devaca.) paraMtu upAdhyAya zrIhekyandra meM mArAmasAramA tathA buddhisAgarasUri SadravyaviyAra graMthamAM bIjI rIte dazavidha dravyArthikanayane jaNAvela che. gujarAtI bhASAmAM zrIdevIndra upAdhyAyajIe 2yela mArAmasAramai 49 // OM OM :- "(1) nityadravyArthi sarva dravyAne nitya 43 cha. (2) me. dravyArthi to aguruladhugunI bhane kSetranI apekSA yA vin| drvyn| bhUkha gurAne piMpae 39 42 . (3) jJAnAdi guNothI sarva jIvo ekasarakhA che. mATe sat dravyArthikanaya te sarvane eka jIva kahe. te naya Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/1 671 OM paramabhAvapraNidhAnopadeza: 6 jJAnAdiguNaiH sarvajIvAnAM tulyatayA aikymaah| sa svadravyAdikaM gRhNAti sallakSaNaJca dravyamAha / (4) vaktavyadravyArthikaH dravye vAcyaguNAnaGgIkaroti / (5) azuddhadravyArthikaH AtmAnamajJamAha / (6) anvayadravyArthikaH sarvadravyANAM guNa-paryAyayuktatAmAha (7) paramadravyArthikaH sarvajIvAnAM maulaM sattvam ekaM darzayati / (8) zuddhadravyArthikaH / sarveSAm AtmanAm aSTarucakapradezAn zuddhAn Aha / (9) sattAdravyArthikaH sarvajIvAnAm asaGkhyAtapradezAn tulyAn manyate / (10) paramabhAvagrAhakadravyArthikaH guNa-guNinoraikyamAha / yathA - AtmA jJAnarUpa" (A.sA.pR.15 e + 96) rUlyavadheyam atra "(1) dravya-paryAyau dharma-dharmiNau vA pradhAnA'pradhAnarUpeNa svagocarIkRtya vastusamUhArthapratipAdako / naigamadravyArthikanayaH, (2) abhedarUpeNa ekIkRtya vastujAtagrAhakaH saGgrahadravyArthikanayaH, (3) saGgrahagocarArthaM bhedarUpeNa vyavaharan vyavahAradravyArthikanayaH" (ta. ni. prA. stambhaH 36/pR.728) iti tattvanirNayaprAsAdaprabandhaH ka smrtvyH| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - zuddhacaitanyalakSaNaparamajIvabhAvopalabdhereva paramalakSyatvAt zuddha kA -sahajA'nAvRtacaitanyasvarUpagocarAM ruciM parizIlya tadupalabdhyanukUlasvabhUmikocitazuddhA''caraNaparAyaNatayA mokSArthibhiH bhAvyam / etatpraNidhAnaM sudRDhatayA kAryaM sarvaireva aatmaarthibhiH| tatprakarSe ca svadravyAdine grahaNa kare che. te dravyanuM lakSaNa sahu kahe che. te salakSaNavALuM dravya mAne che. (4) dravyamAM kahevA yogya guNono aMgIkAra kare te vaktavyadravyArthika. (5) AtmAne ajJAnI kahe te azuddhadravyArthika. (6) sarva dravya guNa-paryAyasahita che - tema kahe te anvayadravyArthika. (7) sarva jIvonI mUla sattA eka kahe te paramadravyArthika. (8) sarva jIvonA ATha rucakapradezone nirmala kahe te zuddhadravyArthika. (9) sarva AtmAonA asaMkhyAta pradezone eka sarakhA mAne te sattAdravyArthika. (10) paramabhAvagrAhaka dravyArthika guNa-guNIne eka kahe che. jema ke "AtmA jJAnasvarUpa che'- AvuM kathana." dravyArthikanA anya traNa bheda . (tra.) prastutamAM tattvanirNayaprAsAda graMthamAM vijayAnaMdasUrijIe (= AtmArAmajI mahArAje) eka che prabaMdha jaNAvela che. te upayogI hovAthI yAda karavA yogya che. tyAM teozrIe kahela che ke "(1) vA, dravya-paryAyane ke dharma-dharmIne mukhya-gauNabhAve potAno viSaya banAvIne vastunA samUhArthane je jaNAve te naigamadravyArthikanaya che. (2) abhedarUpe eka karIne vastunA samUhane grahaNa kare te saMgrahadravyArthikanaya se che. (3) saMgrahanayanA viSayabhUta arthano bhedasvarUpe vyavahAra kare te vyavahAradravyArthikAya che." dravyArthikanayanA pUrvokta dazaprakAranI sAthe uparokta traNa prakAranuM anusaMdhAna vAcakavarge karavuM. 5 caitanya svarUpanI ruci keLavIe 9. AdhyAtmika upanaya :- zuddha caitanya jIvano parama bhAva che. tethI tenI upalabdhi e ja jIvanuM parama dhyeya che. zuddha, sahaja, anAvRta caitanya svarUpanI daDha ruci keLavI te prApta thAya te rIte svabhUmikAyogya zuddha AcaraNamAM lAgI javuM te ja mokSArthI jIvanuM kartavya che. A bAbatanuM praNidhAna dareka AtmArthI jIve daDhatApUrvaka karavuM joIe. te praNidhAnano prakarSa thatAM, mahAmuni mahAnizIthasUtramAM varNavela mokSane Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 0 paJcamazAkhopasaMhAra: pa "jattha NaM na jarA, na maccU, na vAhio, No ayasa'bbhakkhANa-saMtAvuvvega-kali-kalaha-daridda-daMda-parikesaM, Na kA itttthviogo| kiM bahuNA ? egaMteNa akkhaya-dhuva-sAsaya-niruvama-aNaMtasokkhaM mokkhaM" (ma.ni.a.8/45/pR.260) iti mahAnizIthe varNitaM mokSaM makSu mahAmuniH labhate / / 5/19 / / iti zrIvardhamAnataponidhi-nyAyavizArada-svargasthagacchAdhipatizrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvaraziSyaratnapadmamaNitIrthoddhAraka-pArzvaprajJAlayatIrthapreraka-paMnyAsapravarazrIvizvakalyANavijayagaNivaraziSya___muniyazovijayagaNiracitasya dravya-guNa-paryAyarAsAnusAriNo dravyAnuyogaparAmarzasya parAmarzakarNikA'bhidhAnAyAM svaracitavRttau paJcamazAkhAyAM naya-pramANA'pekSabhedAbhedasiddhi-dravyArthikanayanirUpaNAbhidhAnaH paJcamaH adhikaarH||5|| meLave che. tyAM mokSanuM svarUpa A pramANe jaNAvela che ke jyAM (1) ghaDapaNa nathI, (2) mRtyu nathI, (3) vyAdhio nathI, (4) apayaza nathI, (5) doSAropaNa nathI, (6) saMtApa nathI, (7) udvega nathI, (8) kaliyuddha-saMgharSa nathI, (9) kalaha nathI, (10) daridratA nathI, (11) rati-arati vagere va' dvando nathI, (12) parikleza-saMkleza nathI, (13) ISTaviyoga nathI.vadhAre zuM kahIe? ekAnta (14) akSaya, (15) dhruva, (16) zAzvata, (17) nirupama ane (18) ananta sukha mokSamAM che." Avo mokSa jhaDapathI meLavavA jevo che. (5/19) pUjyapAda vardhamAnataponidhi nyAyavizArada sva. gacchAdhipati zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA | ziSyaratna pUjyavarya padmamaNitIrthoddhAraka pArzvaprajJAlayatIrthapreraka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSyANa muni yazovijaya gaNI dvArA svaracita dravyAnuyogaparAmarza' (dravya-guNa-paryAyarAsa anusArI) graMthanI parAmarzakarNikA' nAmanI svaracita vRttinI pAMcamI zAkhAnA "karNikA suvAsa" nAmanA gujarAtI vivaraNamAM jaya-pramANasApekSabhedabhedasiddhi vyArthika nirUpaNa" nAmano pAMcamo adhikAra pUrNa thayo. A pAMcamI zAkhA samApta che 1 ja 1. yatra ja na narA, mRtyu, dhaya, no yazogAthAna-santAna-ti-vanadaridra(tA)-ndra-rivaphleza , na issttviyogH| kiM bahunA ? ekAntena akSaya-dhruva-zAzvata-nirupamA'nantasaukhyaM mokSaM (lbhet)| , jaja, Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 673 ja zAkhA - 5 anupekSA che pra.1 nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. vividha graMthonA AdhAre jJAnanI mukhyatA jaNAvo. 2. dravyAstika ane paryAyAstika ubhayano svIkAra karavA chatAM vaizeSika darzana mithyA zA mATe che? 3. paryAyArthikanayanA gauNa-mukhya artha jaNAvo. 4. zuddha dravyArthika nayanA traNa prakAra samajAvo. 5. zabdazaktimUlaka vyaMjanA ane arthazaktimUlaka vyaMjanAnI oLakhANa karAvo. 6. sAmAnya lakSaNA prayAsattine AdhAre taiyAyikamatano ane jainamatano samanvaya karo. 7. dravyAstikanayanA aMtima cAra prakAra jaNAvo. 8. dravyArthikanayano cotho, pAMcamo ane chaThTho prakAra azuddha dravyArthika naya zA mATe kahevAya che ? 9. lakSaNAnuM niyAmaka zuM che ? lakSaNAmAM bAdhaka zuM che ? udAharaNa dvArA samajAvo. pra.2 nIcenA praznonA saMkSepathI javAba Apo ? 1. bhagavatIsUtramAM jaNAvela AtmAnA ATha prakAra jaNAvo. 2. "vyaMjanAvRtti' zabdano paricaya Apo. 3. AlApapaddhatimAM batAvela naya-upanaya tathA tenA avAMtara bheda jaNAvo. 4. anvayaMdravyArthikanayanI vyAkhyA jaNAvo. 5. zabdamAM rahela zakti ane lakSaNA vize udAharaNa dvArA paricaya Apo. 6. dravya-guNa-paryAyanuM pratipAdana sakalAdeza ane vikalAdeza kevI rIte kare che ? 7. pratitaMtra siddhAMta eTale zuM ? 8. sunaya-durnayanI oLakhANa karAvo. 9. dravyArthikanaya ane paryAyArthikanaya vastunI pratipAdakatAmAM zuM taphAvata kare che ? 10. mArgaNAsthAna ane guNasthAnanI apekSAe saMsArI jIvanA prakAra jaNAvo. pra.3 vAkya sAcuM che ke khoTuM ? khoTuM hoya to sudhArIne lakho. 1. jJAna AtmasvarUpa che. - - 2. ghaDAmAM rahela raktatva jAti e guNa che. 3. nayano vyavahita saMketa lakSaNA nAmanI vRttino niyAmaka che. 4. jamIna upara ghaDo rahe che tema dravyamAM guNa rahetA nathI. 5. svabhAvamAM vartamAna dravyane paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya grahaNa kare che. 6. sarva nayono samAhAra pramANa che. 7. "mRmaya dhaTI vAkya mATI ane ghaTa vacce bhedane jaNAve che. Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 8. devasenamata anusAra traNa naya ane nava upanaya che. 9. dravya--paryAyAnAM tathaSyi meH ' - A vAkya paryAyArthikanayanuM che. 10. jIvanA sarva guNomAM cAritraguNa zreSTha che. pra.4 yogya joDANa karo. 1. syAdvAdamaMjarI 1. nayavAkya 2. vAdamahArNava 2. vicAraNA 3. vikalAdeza 3. azuddha dravyArthikanaya 4. mArgaNA 4. samAnataMtra siddhAMta 5. naiyAyika-vaizeSika 5. dravyasvabhAvaprakAza 6. salAdeza 6. abhayadevasUri 7. guNa-guNImAM abheda 7. zvetAMbara-digaMbara 8. guNa-guNImAM bheda 8. pramANavAkya 9. samAnataMtrasiddhAMta 9. malliSeNasUri 10. nayacakra 10. zuddha dravyArthikanaya pra.pa khAlI jagyA pUro 1. aSTasahasrI graMthanA racayitA ----- che. (hemacaMdrasUri, vidyAnaMdasUri, devanadI AcArya) 2. IzvarapratyabhijJAvimarzinI graMthanA racayitA ----- che. (abhinavagupta, mAdhvAcArya, vanamAlimizra) 3. pravacanasAra graMthanA racayitA ----- che. (pUjyapAda, kuMdakuMdasvAmI, vidyAnaMdasUri) 4. saddabhUtavyavahAranaya e ----- che. (naigamanaya, saMgrahanaya, upanaya) 5. dravyArthika nayanI dRSTie dravya ane paryAyano abheda ---- che. (upacarita, kAlpanika, pAramArthika) ----- vyavaccheda kAtrizikA upara syAdvAdamaMjarI nAmanI vyAkhyA maLe che. (ayoga, anyayoga, ubhayayoga). 7. ----- taMtra ulUkaracita che. (naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya) 8. ----- nA be svarUpa prasiddha che - jJAnasvarUpa ane zabdasvarUpa. (naya, nikSepa, pramANa) 9. AtmAno jJAna guNa ----- che. (upajIvya, upajIvaka, sAmAnya) noMdha :- prastuta anuprekSAnA uttaro mATe juo - bhAga 7, pariziSTa-17. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 5 pUjyapAda sva.AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.zrInI klamamAMthI nItarela amRta | 1. paramateja bhAga-1,2 (lalitavistarA vivecana) |35. amRtakaNa 2. guNasena agnizarmA (samarAditya bhava - 1) |36. kSamApanA siMha ane AnaMda (samarAditya bhava - 2) | 3i7. gaNadharavAda 4. jAlinI ane zIkhIkumAra (samarAditya bhava-3) 38. AtmAnuM sauMdarya ane satI damayaMtI rukamI rAjAnuM patana ane utthAna bhAga-1,2 | 39. vArtAvihAra yazodhara muni caritra bhAga-1,2 40. uccaprakAzanA paMthe (paMcasUtra) dhyAna ane jIvana bhAga-1,2 41. caityavaMdana sUtra prakAza (ArAdhanA) 8. dhyAna zataka (vivecana) 42. divya tattvaciMtana bhAga - 1 9. sItAjInA pagale pagale bhAga-1,2 43. divya tattvaciMtana bhAga - 2 10. navapada prakAza (arihaMta pada) 44. AhAra zuddhi prakAza 11. navapada prakAza (siddha pada) 45. jaina dharmano saraLa paricaya bhAga - 2 12. navapada prakAza (AcArya-upAdhyAya pada) 46. nizcaya-vyavahAra 13. mahAsatI madanarekhA 47. arihaMta paramAtmAnI oLakhANa 14. amIcaMdanI amIdraSTi 48. mArgAnusArI jIvana yAne jIvana utthAna 15. mahAsatI RSidattA bhAga-1,2 49. yogadRSTi samuccaya pIThikA 16. mahAsatI devasikA 50. dharma ArAdhanAnA mULa tattvo (SoDazaka) 17. jo je DUbI jAya nA 51. jaina dharmanA karmasiddhAMtanuM vijJAna 18. prArabdha upara puruSArthano vijaya 52. tattvArtha uSA 19. jaina dharmano paricaya 53. prakaraNa dohana 20. paramAtmabhakti rahasya 54. tapadharmanA ajavALA 21. bAra bhAvanA bhAvArtha (sakjhAya) 55. bhAvabharyA stavana sakjhAya 22. jIvananA Adarza 56. sacitra mahAvIra caritra (gujarAtI/hindI) 23. mAnavanAM teja 57. amRtakriyAnA divyamArge 24. jIvana saMgrAma 58. sacitra tattvajJAna bALapothI (gujarAtI/hindI) 25. rajakaNa 59. preraNA 26. yogadaSTi samuccaya (vyAkhyAno) bhAga-1,2 60. paLamAM pApane pele pAra 27. mananA minArethI muktinA kinAre bhAga-1,2 61. namaskAra mahAmaMtrano upoddhAta 28. gAgaramAM sAgara 62. upadhAnatapa mAhitI 29. timira gayuM ne ti prakAzI 63. prItanI rIta 30. upadeza mALA - artha 64. prabhuno paMtha 31. nyAya bhUmikA 65. bAravrata 32. tApa hare tanamananAM 66. jhaNajhaNe tAra dilanA 33. pratikramaNa sUtra citra Albama 67. kaDavAphaLa che krodhanAM 34. pIvata bharabhara prabhu guNa pyAlA 68. pIvata bharabhara prabhuguNa pyAlA My w Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' - bhAga 1 thI 7 nI pRSThabhUci ) bhAga | DhALa,zAkhA pRSTha 1 + 2 .... . 1-242 1. dravyAnuyoga mAhAbhya .......... ...... 1-86 2. dravya-guNa-paryAya bhedasiddhi .......... ..... 87-242 3 + 4 + pa .............. ... 243-674 3. dravya-guNa-paryAya abhedasiddhi ........... .... 243-358 4. dravya-guNa-paryAya bhedAbhedasiddhi + saptabhaMgI sthApana ............. 3pa9-562 5. naya-pramANasApekSa bhedabhedasiddhi + dravyArthikanayanirUpaNa ............ pa63-674 6 + 7 + 8 ...... ... 675-1104 6. digaMbarasaMmata nayanuM nirUpaNa ................. .... 675-814 7. upanaya parAmarza ........................... ....... 815-904 8. AdhyAtmikanaya nirUpaNa + devasenamata samIkSA .................. 905-1104 9 + 10 ................ .... 1105-1646 9. utpAdAdi vicAra ............................................ 1105-1384 10. dravyabheda nirUpaNa ............................................. 1385-1646 ..... 1647-1960 11. guNa + sAmAnyasvabhAva nirUpaNa ........... ..... 1647-1844 12. vizeSasvabhAva nirUpaNa ..... 1845-1960 13 + 14 + 15 ........ ..... 1961- 2352 13. svabhAvamAM nayayojanA .................. ......... 1961-2110 14. vyaMjanaparyAya-arthaparyAya nirUpaNa ............ ... 2111-2244 15. jJAna mAhAbhya ... .... 2245-235ra 16 + 17. .. 2353-2834 16. dravyAnuyogaparijJAna prAdhAnya . .......... 2353-2584 17. guruparaMparA prazasti ............. .... 2585-2629 * 1 thI 18 pariziSTa ....................................................................................... - 2630-2834 (* saMpUrNa * (5) 11 - 12 noMdha :- 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' - A pustakanA kula sAta bhAganA prakAzana sAthe ja 'dravya-guNa-paryAyano rAsa + adhyAtma anuyoga' bhAga 1-2 paNa prakAzita thayela che. te banne bhAgamAM rAsa+sTabo+parAmarza+zlokArtha+AdhyAtmika upanaya+pAThAMtarAdinI TippaNI + dareka zAkhAno TUMkasAra samAviSTa che. Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinapatiprathitA'khilavAGmayI, gnndhraa''nnmnnddpnrtkii| gurumukhAmbujakhelanahaMsikA, vijayate jagati shrutdevtaa|| 00000 ai namaH zrutaadhiSThAyikA mA sarasvatI Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asmadIyaguNaprakRtiH rAjasikI tAmasikI vA na syAt, paraM sAttvikI AdhyAtmikapariNatisamanuviddhA syAt tathA ytitvym| ' : "(#fff}A-pR.60) ' ' ApaNA guNonI prakRti rAjasamakRtisvarUpa ke tAmasamakRtisvarUpa na bane, '. paraMtu temAM sAttvika pariNati, AdhyAtmikavalaNa, Atmadravya vaNAyela jovA maLe te rIte ApaNe prayatna karavo joie. 1) (karNikA suvAsa) 7; as, vi Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalya COO Coo 00 P Banganacherr paryAya Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kada prakAzaka : zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha, ila pAmavAnuM paripUrNa DArNa paribaLa paramane pAmavA uNaparyAya nayano rAsa 73824272 MULTY GRAPHICS (027} 23871727 ISBN - 978-81-925532-1-4,