Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામહેપાધ્યાય શ્રીમાન છે. યશવિજ્યજી ઉપાધ્યાય વિરચિત -
શ્રી.
w
દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયને
સ,
(ભાવાર્થ અને વિવેચન સમેત
વિવેચન કર્તા મેહનલાલ વિ. અમરશી શેઠ. અધીપતી જેન વિજય તરંગ વિગેરે
(સર્વ હક સ્વાધિન)
શ્રી જેન વિજય પ્રેસ,
સંવત ૧૬૪,
સને ૧૯૦૮.
*
જs -
ક
* *
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપઘાત. ન્યાય વિશારદ મહામહોપાધ્યાયજી શ્રીમાન યશેવિજયજી મહારાજનું નામ ભાગ્યેજ કેઈ નથી અજ્ઞાત હશે, તેમણે સંખ્યાબંધ ગ્રંથ લખી જોન કેમપર જે મહદ ઉપકાર કર્યો છે તે સર્વ વિદિત છે. દરેક વિષયમાં તેઓ કેવા પ્રકારની અને સાધારણ શકિત ધરાવતા હતા તે તેની જુદા જુદા વિષયપર લખાએલી ઉંચ પ્રકારની કૃતિ પરથી સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. આધુનિક સમયે જૈન વિદ્વાનને પ્રાયે કળીકાલ સર્વજ્ઞ શ્રીમાન હેમાચાર્યજી અને શ્રીમાન યશવિજયજી ઉપાધ્યાયનું સાહીત્યજ ઉપકારી થતું હોય એમ જોવાય છે. આ બંને ઝગઝગતા કેહીગુરથીજ જૈને સાહિત્ય હાલ ગેરવતાને ધારણ કરી રહ્યું છે. - ન્યાય શાસ્ત્રમાં શ્રીમાન યશવિજયજી ઉપાધ્યાય કેવા પ્રવીણ હતા તે તેમને કાશીના પંડીતે તરફથી ન્યાયવિશારદની પદવી મળેલી છે તે પરથી પ્રત્યક્ષ થાય છે. ન્યાયના વિષયમાં તેમના કાળમાં તેની બરાબરી કરી શકે, તે કઈ પંડીત ના હેતે એવું તે વખતે સિદ્ધ થયું હતું.
ન્યાયના વિષયમાં તેઓએ અનેક અપુર્વગ્રંશે લખેલા છે, તે પૈકી આ દ્રવ્યગુણ પર્યાયને રાસ” એ પણ ઘણે ગહન અને અપુર્વ ગ્રંથ છે આરસને વિજયદ્રવ્યાનુયેગને અન્યાયનેહેવાથી ઘણે ગહન છે. છતાં તે એક તદન સામાન્ય ભાષામાં રસ રૂપે લખેલે છે. એ વિષે એક એવી દંત કથા છે કે અન્ય મતના અચાએ જૈનેના રાસનું ઉપહાસ્ય કર્યું હતું તેથી શ્રીમા ને યશવિજ્યજી ઉપાધ્યાયે આ ન્યાય અને દ્રવ્યાનુયેગને રહે, વિ, એક સાદા રાસના આકારમાં રચીને તૈયાર કર્યો * ને વિદ્વાનોને પણ તેમણે હેરત પમાડી દીધા.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન કામમાં ન્યાયના અભ્યાસી બહુજ જુજ છે અને તેમાં ખાસ કરીને આવા રાસ રૂપે લખાએલા ગ્રંથનું અધ્યયનકવચિતજકરાય છે તેથી આવા ગ્રંથ પર ભાવા અને સાધારણ રીતે વિસ્તાર પુર્વક વિવેચન લખાય તે આવા ઉત્તમ વિષયની જીજ્ઞાસુઓને સરલતા થાય એવા હેતુથી અમેએ આ ગ્રંથ પર વિવેચન લખી મૂળ અને ભાષાની સાથે પ્રગટ કરેલ છે વિવેચન લખવાનુ` સાહસ કર્યાં પછી મને મારી સ્થિતિ કઢ'ગી જણાએલી છે કારણ કે ન્યાયના વિષયમાં ચંચુ પ્રવેશ કરવા જે ટલી પણ મારી શિકિત નથી તેમ છતાં માત્ર ઉત્સાહુને લઇને આ ગહન ગ્રંથના વિષયને અની શકે તેટલેા સ્પષ્ટ કર્યોછે. દ્રવ્ય ગુણુ અને પર્યાય, તેના ભેદ, નય ભંગ પ્રમાણ વિગેરે આખાને આ ગ્રંથમાં ઘણી સારી રીતે વર્ણવેલછે તેમ છતાં આ વિષય એવા છે કે મારા જેવા સાધારણ શકિતવાલા ની ગભીર ભુલ પણ રહી ગઈ હાય એટલુંજ નહિ પણ વિદ્વાનોને તે કદાચ ઉપહાસ્ય કરવા જેવું પણ લખાઇ ગયું હાય તા હું તે સની ક્ષમા ચાહું છું અને આ વિષયના સંબંધમાં મારી અલ્પજ્ઞતા જાહેર કરૂ છુ.
આ ભાષા રૂપે રચાએલા ગ્રંથપરથી શ્રીયુત ભોજ કવીએ દ્રવ્યાનુયાગ તર્ક ણા નામના સંસ્કૃત ગ્રંથ લખેલે છે અને તેના પર ટીકા લખેલી છે તેની સહાયતા અમેએ વારવાર લીધેલછે અને ઘણી જગ્યાએ તેમનેજ આધાર ભુત ગણેલ છે તેથી એ ગ્રંથ અમેને ઘણું! ઉપકારી થયા છે.
જીનેશ્વરની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ જે કાંઇ લખાયુ હોય - મિથ્યા
-
લી વિવેચન કરતાં.
દુષ્કૃત થશે.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમ ઢાળ
વિષય - પાનું પહેલી–વ્યાનુગની પ્રશંસા.... ... ... ... ૧ બીજી–દ્રવ્યગુણ અને પર્યાયની સમજણ... ... ૧૧ ત્રીજી–દ્રવ્યગુણ અને પર્યાયની અભેદતા.. ... ... ૩૩ ચિથી–ભેદ અભેદની શંકાનું નિવારણ અને સપ્ત સંગીની
થાપનાનુ . પપ પાંચમી–દ્રવ્યાર્થિક નયના ભેદ... ... ... ... 90 છઠી-પર્યાયાર્થિક નયના ભેદ અને સાત નય. . ૧૦૩ સાતમી ઉપનય અને તેના ભેદ.. ... ... આઠમી–નિશ્ચય અને વ્યવહાર નયના ભેદ.. નવમી–ત્રિપદીનું સ્પષ્ટીકરણ.. . . . . ૧૭૮ દશમી-દ્ધવ્યનું સ્વરૂપ... ... ... ... અગ્યારમી–ગુણને ભેદનું સ્વરૂપ... . .. બારમી–સ્વભાવના ભેદ.. ..... તેરમી-નયથી સ્વભાવનું નિરૂપણ. ... ચિદમીપર્યાયના ભેદ... ... ... પંદરમી–પ્રશસ્તી... ... ... ...
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેડ ઉત્તમચંદ પરમાણુંદ જન્મ સં. ૧૯૩૩
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહમ શેઠ ઉત્તમચંદ પરમાણંદ.
માંગરેલ. શેઠ ઉત્તમચંદ પરમાણુંદ માંગરેલના વતની હતા અને રોજગાર અર્થે મુંબઈમાં રહેતા હતા, તેઓશ્રીને જન સંવત ૧૯૩૩ ના શ્રાવણ વદ ૮ ને રેજ થયે હતે. તે શાતે દશા શ્રીમાલી ચુસ્ત જૈન હતા. તેમનું કુટુંબ માંગરે માંથણું માન પામેલું અને આગેવાન છે.
શેઠ ઉત્તમચંદ પિતાની નાની વયથી ઘણા ચંચલ અને ચાલાક હતાં. સ્કુલમાં સારે અભ્યાસ કર્યા પછી ૧૯ વરસ નાની વયે તેમણે પિતાના મોટા ધંધાનો જે ઉઠાવી લી હતું અને ૧લ્પર માં તેમના પિતાશ્રીનું મરણ થવાથી તેમાં બધે કારભાર પિતાને શીર લીધે હવે તેઓ સ્વભાવના લાબધા શાંત અને મધુર હતા કે તેમના સમાગમમાં આવા દરેક માણસને તેમણે ચાહ મેળવ્યું હતું. શેરબજારમાં તે એક આગેવાન દલાલ તરીકે પ્રખ્યાત થયા હતા પિતાની દહે લીમાં તેઓ ઘણા આગળ વધી ગયા હતા અને તેમાં અસાધારણ શક્તિને માટે સિાથી અજાએબ થવા જેવું બન્યું હતું કે છેલા એકજ વરસમાં તેમણે ૭૫ હજાર : મેળવ્યા હતા પરંતુ કમનસીબે તેઓને પોતાને ઉપભોગ લે નું બની શક્યું નહિ.
શેઠ ઉત્તમચંદ ઘણુ જ નાની વયે એટલે તા. ૩૦ એપ્રીલ ૧૯૦૬ ના રોજ ૩૦ વરસ { ર યુવા છે
*
*
-
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરી ગયા હતા.
શેઠ ઉત્તમચંદ પરમાણુ દને યાત્રા કરવાને ઘણા પ્રેમ હતા મને આટલી નાની ઉંમરમાં તેમણે લગભગ દરેક તી'ની ત્રા કીધી હતી, પોતાના મોટા ધધધ છેડીને તેઓ પેાતાના ટુંબ સાથે શીખરજી અને ખીજા દુરના તીથ સ્થળેાએ જાત્રા રવા ગયા હતા. શીખરજીથી પાછા ફરતા કલકત્તામાં તે કાએક આજારી થઈ ગયા હતા અને ગભીર હાલતમાં તેમને ત્રે મુંબઈમાં લાવતા ચાર દિવસમાં તેનેા સ્વર્ગવાસ । હતા.
શેઠ ઉત્તમચંદ્ર નિયમિત પુજા પાઠ કરતા હતા, જાહેર સવાલમાં તે આનંદ લેતા હતા જૈન મિત્ર ॥ અને માંગરોલ જૈન સભાના તેઓ લાઇફ મેખર હતા । માંગાલ શ્રીમાળી સમાજના તે પેટ્રન હતા. તેઓ 1 સખાવતને ચાહનારા હતા અને કેઇ પણ માણુસ તેની થી નીરાશ થઈને પાછા જતા નહી. તેઓ સ્વભાવના લા બધા નમ્ર હતા કે તેમણે પાતાની જીંદગીમાં કાઇના ગુસ્સો કર્યા હાય એમ જાણવામાં નથી. આવા નરવીર હું આયુષ્ય જો લખાયુ` હાત તેા તેમના હાથી અનેક થયા હાત પરંતુ ભાવિને તે ગમતુ' નહાતુ, આવા યુવકન ૩ પ્રત્યુથી માંગરોલને અને જૈન સાંધને માટી ખાટ છે. શેઠ ઉત્તમચંદ પરમાણુઃ પોતાની પાછલ જુદા જુદા માં રૂા. ૪૦૦૦ કાઢી ગયાછે. તેએની પાછલ એક વિધવા નાના પુત્ર અને એક પુત્રી તેઓ મુકી ગયાછે. પરમા'પૃ . આત્માાંતી આપે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી
કવ્ય ગુણ પર્યાયનો રાસ
-
ઢાળ પહેલી.
ચોપાઈ. (ગ્રંથકાર મંગલાચરણ કરે છે) શ્રી ગુરૂ જીતવિજય મન ધરી શ્રી નવિજ્ય સુરૂ આદરી આતમ અરથી ને ઉપકાર
કરૂં કન્ય અનુયોગ વિચાર. ૧ ભાવાર્થ-ડિત શ્રી જીતવિજયજી અને પંડીત શ્રી જયજી એ બંને સદ્દગુરૂનું ચિતમાં સ્મરણ કરીને હિત કરવાના અથ એવા જીના ઉપકારને માટે તુમને વિચાર કરું છું. (૧)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન-અનુગ એટલે સૂવાથ વ્યાખ્યાન, તે ચાર પ્રકારે કહ્યાં છે. (૧) ચરણ કરણનુગ એટલે આચાર સંબધી ઉપદેશ જેમકે આચારંગ સૂત્ર (૨) ગણીતાનુ વેગ એટલે સંખ્યાશાસ્ત્ર જેમકે ચંદ્રપ્રપ્તી અને સૂર્યપ્રજ્ઞ પતી સૂત્ર. (૩) કથાનુગ એટલે જેમાં ધર્મ કથાઓ અને દ્રષ્ટાંતનું વ્યાખ્યાન હોય છે જેમકે જ્ઞાતા સૂત્ર. (૪) દ્રવ્યાનુયોગ એટલે ષ દ્રવ્ય સંબંધિ વિચાર જેમ કે સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર અને સમતિ તત્વાર્થ. આ ચાર અનુગમાંથી પ દ્રવ્યનું જેથી સૂક્ષ્મજ્ઞાન થાય તે દ્રવ્યાનુગ તેને વિચાર દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયના રાસની શ્રીમદ્ ન્યાયવિશારદ મહામહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ આત્માનું હીત કરવાને જેઓ ઉદ્યમવંત છે એવા પર ઉપકાર બુદ્ધીથી રચના કરે છે. (૧)
(કન્યાનુગ વિના ચરણ કરણાનું પણ નિષ્ફળ છે
તે દેખાડે છે.) વિના દ્રવ્ય અનુગ વિચાર ચરણ કરણને નહિ કે સાર
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્મતિ થે ભાષ્ય ઈમ્યું
તે તે બુદ્ધ જન મનમાં વસ્યું છે૨ આ ભાવાર્થ–સંમતિ ગ્રંથને વિષે એવી રીતે કહ્યું છે કે દ્રવ્યાનુગના વિચાર વગર, માત્ર ચરણકરણનું ગિને વિચાર કરો તેમાં કાંઈ સારભુત નથી. જેઓ પંડિત છે તેઓના મનમાં એ વાત બરાબર વસી છે. (૨)
- વિવેચન-દ્રવ્ય સંબંધી કાંઈપણ વિચાર કર્યા વગર ફકત આચાર અને ક્રિયામાં રકત રહેવાથી કાંઈ સાર નથી, આ પ્રમાણે પ્રકરણમાં મુખ્ય એવા સમ્મતિ તત્વાર્થ ગ્રંથમાં લખેલું છે. અને જેઓ વિદ્વાન છે, તત્વજ્ઞાનના જાણ છે. તેઓના મનમાં એ વાત બરોબર કસેલી છે,
(દ્રવ્યાનુયોગની વિશેષતા બતાવે છે.)
શુદ્ધા હારાદિક તનુ યોગ મેટે કહીઓ દ્રવ્ય અનુગ એ ઉપદેશ પદાદિક ગ્રંથે સાખ લહી ચાલ શુભ પાથે
પરા
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાય—આહાર વિગેરે શુદ્ધ ગ્રહણ કરવુ તે નાના યોગ છે. પરંતુ દ્રવ્યાનુયામના વિચાર તે મોટા કીધા છે.. ઉપદેરાપદ્માદિક ગ્રંથને વિશે તેની સાક્ષી જોઇને શુભ યુથને વિષે ચાલવુ
વિવેચન-ખેતાલીસ દ્વેષ રહીત શુદ્ધ આડાર લેવા, સામાયકાકિ ક્રીયાઓ કરવી એ બધા નાના ચાગ છે, પરંતુ સ્વ પરનું જ્ઞાન થાય એવા જે દ્રવ્યાનુયાગના વિચાર તે ચેાગ બધા યેાગમાં સૌથી માટે કહેવાય છે. જેને ષડ્ દ્રબ્યનું જ્ઞાન નથી અને જ્ઞાનને ગાણુ ગણી ક્રીયાને પ્રાધાન્ય પદ આપે છે તે બધા અશુદ્ધ માર્ગમાં ગમન કરે છે પરંતુ જીવા જીવાર્દિક દ્રવ્યનુ જે જ્ઞાન થવુ તે શુભ માર્ગ કહ્યા છે. ઉપદેશ પરા દિક ગ્રંથને વિષે તેની સાક્ષી છે.
(દ્રવ્યાનુયોગમાં રંગ લાગવાથી આધાકર્માદિક ઢાષ લાગત. નથી. )
એ યાગે જો લાગે રગ આધા કર્માદિક નહિ ભગ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચ કપ ભાગ્યે ઈમ ભણ્યુ સદગુરૂ પાસે ઈસ્યુ મેં સુણ્યું ॥ ૪॥
ભાવાર્થ-દ્રવ્યાનુયોગને વિષે જો ખરેખરો રંગ લાગે તે આધા કર્માદ્રિક દોષ ન લગાડૅ પાકલ્પ ભાષ્યમાં એ પ્રમાણે કહેલું છે અને સદગુરૂ પાસેથી એજ પ્રમાણે સાંભળ્યું છે. (૪)
વિવેચન–જેને ષડ્વવ્યના વિચારરૂપ દ્રવ્યાનુયેગને રંગ લાગેલા છે અને આત્મસ્વભાવમાં લીનતા છે તેને કોઈ કારણસર કદાચીત આધાકક્રિક આહારના દોષ લાગે તાપણુ ચારિત્રના ભંગ થતો નથી. આવા અધીકાર પંચકલ્પ ભાગ્ય નામના ગ્રંથ છે તેને વિષે છે તેમજ પ્રશમ રતી ગ્રંથમાં કહ્યું છે કેઃ—
किंचिच्छुद्धं कलप्यम कलप्यम् स्याद कलप्यमपि कलप्यम्
पिंड शय्या वस्त्रं पात्रं
દ્રવ્યાનુયોગના ાણતા હોય તેવા ગીતાર્થને માટે આ અપેક્ષા
અલ્પ
* જે છે કારણ કે જેઓ દ્રવ્યાનુયાગનુ જ્ઞાન નથી તે કલ્પ શુ શું તે કળી શકતા નથી.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
વા મેનાવા II ? / देशकाल पुरुषमवस्था मुपयोग शुद्धि परिणामान् प्रसमाक्ष्य भवति कलप्यम्
નૈવતા તે ચિમ્ /૨ આને ભાવાર્થ એ છે કે દેશ, કાલ, પુરૂષ અને અવ સ્થાને વિચાર કરીને ઉપયોગ પુર્વક શુદ્ધ પરીણામવાળાને કાંઈક શુદ્ધ શુદ્ધ તેમજ અકલ્પિત એવા આહાર, વરુ, પાત્ર, શયા વિગેરે કલ્પ છે, એ કાંઈ એકાંત નથી કે જે કલ્પિત હોય તેજ કલ્પ, વળી સદગુરૂએ ઉપદેશ કરે છે તેમાં પણ એમજ સાંભળવામાં આવ્યું છે.
(બાહ્ય વેગ અને દ્રવ્ય એનુગો ભેદ બતાવે છે)
બાહ્ય ક્રિયા છે બાહીર યોગ અંતર ક્રિયા દ્રવ્ય અનુગ બાહ્યહીન પણ જ્ઞાન વિશાલ ભલે કહો મુની ઉપદેશમાલ જપા
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ-આવશ્યકાદિક બહારની ક્રિયા છે તે બાહ્યગ છે અને અંતર ક્રિયા છે તે દ્રવ્ય અનુયોગ છે. બાહ્ય ક્રિયા હીન હેય પણ જ્ઞાનમાં વિશાળ હોય તે મુનીને ઉપદેશમાળામાં ઉતમ કહ્યા છે. (૫)
વિવેચન–અજ્ઞાનપણે કરેલી સામાયક પ્રતિક્રમણ આ દિક જે અનેક પ્રકારની બાહ્ય ક્રિયાઓ છે તે બાહાગ કહેવાય છે અને સ્વસમય પરજ્ઞાન, આત્મીક અનુભવ અને નિજ રૂપમાં રમણતા રૂપ અંતર કિયા તે દ્રવ્યાનુગ કહેવાય છે, જે મહામુનીની બહારની સમજણ વિનાની ક્રિયા માં એાછા પણું હોય પરંતુ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશ મથી જેઓનું હેયય ઉપાદેય રૂપ જ્ઞાન ઘણું વિશાળ હોય તેઓને ઉપદેશ માળામાં ઉત્તમ પ્રકારના મુની કહ્યા છે. એવા મુનીને દીયાએ કરીને હીન જોઈને તેની અવજ્ઞા કરવી નહિ પરંતુ તેને જ્ઞાનયોગે કરીને મહાપુરૂષ માનવા. (૫)
(વ્યાદિક જ્ઞાન મોક્ષનું કારણ છે તે કહે છે.)
દ્રવ્યાદીક ચિંતાએ સાર શુકલ ધ્યાન પણ લહીએ પાર
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે માટે અહીજ આદર
સદગુરૂ વીણ મત ભુલ્યા ફરે દા ભાવાર્થ-દ્રવ્યાદિકનું ચીંતન કરવાથી શુકલ ધ્યાનનો પણ પાર પમાય છે, માટે એ જ દ્રવ્યાનુયોગને આદર કરે અને ગુરૂ વગર ભુલા પડ્યા ભટકે નહિ.
વિવેચન-પદ્રવ્ય અને આત્મિક ગુણેની ચિંતવણ જેઓને હર હમેશ થતી હોય તેઓ શુકલ ધ્યાન કે જેમોક્ષનું દ્વાર છે તે પ્રાપ્ત કરે છે, પ્રવચન સારદ્વારમાં કહ્યું છે કે આત્મ દ્રવ્યગુણ પર્યાયની ભેદ ચિંતવણથી શુકલ ધ્યાનને પિલે પાયે સિદ્ધ થાય છે અને અભેદપણે ચિંતવન કરવાથી શુકલ ધ્યાનને બીજે પાયે સિદ્ધથાય છે, તથા શુદ્ધ દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયની અપુર્વ ભાવનાથી સિદ્ધિની સમાપ્તી થાય છે, જે શુકલ ધ્યાનનું ફળ છે.
(દ્રવ્યાનુયોગને અધિકારી કોણ તે કહે છે.)
એહને જેણે પામેતાગ ઓધે એહને જેહને રાગ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ બે વિણ ત્રીજે નહિ સાધ
ભાસ્યો સંમતિ અરથ અગાધ - ભાવાર્થ-જેઓ દ્રવ્યાનુયોગને તાગ એટલે અંત પ્રાપ્ત કરી શક્યા છે અને જેને સામાન્ય પ્રકારે દ્રવ્યાનુયોગને રાગ છે તે બે સીવાય ત્રીજે કોઈ સાધુ નથી, એ પ્રમાણે અગાધ અર્થવાળા સંમતિ ગ્રંથમાં કહેલું છે. (૭)
વિવેચન-જે મનુષ્ય દ્રવ્યાનુયોગ એટલે આત્મવિચારણું તેને પાર પામી ગયા છે અને સામાન્ય રીતે આત્મજ્ઞાન મેળવવાને અતીશે ઉત્સુક અને ઉત્સાહવંત છે તેવા બે પ્રકારના મનુષ્ય સિવાય બીજા મનુષ્યને સાધુ કહી શકાય નહિ, એ વિષે અગાધ અર્થવાળા સંમતિ ગ્રંથમાં કહ્યું છે માટે મુખ્ય વસ્તુ તે ષડુ દ્રવ્યનું જ્ઞાન છે અને એવા જ્ઞાન વિના ચારિત્ર હોયજ નહિ. (૭)
(દ્રવ્યાનુયોગમાં લીન એવા સાધુએજ આધારરૂપ છે)
તે કારણ ગુરૂ ચરણ આધીન સમય સમય ઈણ યોગે લીન
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ જે કિરિયા વ્યવહાર
તેહિજ અમ મેટે આધાર ૮ ભાવાર્થ—જેઓ સદગુરૂના ચરણને આધીન થઇને સમયે સમયે આ યોગને વિષે લીન રહે છે તે સાધુ પુરૂ કિયાના વ્યવહારમાં દ્રઢ થાય છે અને તેઓ અમેને આધારરૂપ છે.(૮
વિવેચન-એ દ્રવ્યાનુયોગની લેશ માત્ર પ્રાપ્તી પિતાના આત્માનું ઘણું કલ્યાણ કરી શકે છે તેથી સદગુરૂના ચરણમાં આધીન થઈને સમયે સમયે એજ યોગમાં જે સાધુ લીન. થાય છે તેવા ક્રિયા વ્યવહાર યુક્ત સાધુઓ અને મોટા આધારરૂપ છે. એ મહાપુરૂષે ઈચ્છા ભેગને ઉત્પન્ન કરે છે તેવીજ રીતે હું પણ પરોપકારને અર્થે દ્રવ્યગુણ પર્યાયને રાસ રચી ઉપકાર અર્થે પ્રયત્ન કરું છું. (૮)
(દ્રવ્યગુણ પર્યાયનો રાસ શામાંથી ઉદ્ધર્યો છે તે કહે છે.)
સંમતિતત્વાર્થ મુખ્ય ગ્રંથ મેટ જે પ્રવચન નિગ્રંથ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
તેહના લેશ માત્ર એ લા પરમારથ ગુરૂવયણે કહયા.
ઘણા
ભાવાર્થ—સંમતિ તત્વા એ મુખ્ય અને નિથ ચન રૂપ મહાન ગ્રંથ છે, તેમાંથી લેશ માત્ર સાર આ સ્થળે કહયા છે, વીશેષ પરમાર્થ તા ગુરૂના વચનમાં રહેલા છે. ( ૯ )
ઢાળ મીજી
ધન્ય ધન સપ્રતિ સાચા રાજા. એ દેશી.
(નિજ સ્વભાવ રૂપ દ્રવ્ય કર્યુ તે કહે છે) ગુણ પર્યાય તણું જે ભોજન એક રૂપતિ હું કાલેરે,
તેહુ દ્રવ્યનિજ જાતી કહીએ
જસ નહી ભેદ વીચાલેરે.
જીન વાણી રંગે મન ધરિયે ॥ ૧ ॥
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ–ગુણ અને પર્યાયનું જે સ્થાનક છે તે જે મા ષ્ણસને ત્રણે કાળને વિષે એકપણે રહે છે તેને સ્વજાતી દ્રવ્ય કહેવાય છે. જેના વચમાં ભેદ ભાવ હેય નહિ, માટે જીને
ધરે ભગવાનની દ્રવ્યાર્થીઓનયવાળી વાણી સ્નેહપૂર્વક મનને વિષે ધારણ કરીએ. (૧)
વિવેચન-જે દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યાયનું સ્થાનક છે અને જે અતીત, અનાગત અને વર્તમાન એ ત્રણે કાળને વિષે એકજ સ્વરૂપમાં રહે પરંતુ પર્યાયમાં જેમ ફેરફાર થાય છે તેમ તે પિતે પિતાના સ્વસ્વભાવ મુકી પરભાવ પાણું અંગીકાર ન કરે તેવા પ્રકારના દ્રવ્યને નિજ જાતી એટલે વવભાવરૂપ દ્રવ્ય કહેવાય છે. જેવી રીતે જ્ઞાનેદિક ગુણ પર્યાયનું ભાજન જીવ દ્રવ્ય ગણાય, રૂપાદિક ગુણ પર્યાયનું સ્થાન પુદ્ગલ દ્રવ્ય ગણાય, ઘટાદિ ગુણ પર્યાયનું ભાજન માટી દ્રવ્ય ગણુય એ પ્રમાણે જેજે ગુણ પર્યાયના સ્થાનક રૂપ દ્રવ્ય છે તે ત્રણે કાળ ને વિષે જે એક રૂપે રહેતે તે નિજ જાતિરૂપ દ્રવ્ય કહેવાય તેમાં કઈ જાતને અંતર રહી શક્તા નથી. માટે જીનેશ્વર મહારાજે જે વચને કહેલા છે તેના પર શ્રદ્ધા રાખવી. (૧)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
(ગુણુ કાને કહે અને પર્યાય કોને કહે તે કહે છે.)
ધરમ કહીજે ગુણ સહભાવી ક્રમભાવી પર્યાયારે;
ભિન્ન અભિન્ન ત્રિવિધ તિય લક્ષણ એકપદારથપાયારે—જીન ॥ ૨ ॥
૨॥
ભાવાર્થ—દ્રવ્યના સ્વભાવીક ધર્મને ધારણ કરે તે ગુણ કહેવાય અને ક્રમ ભાવી ધર્મ તે પર્યાય કહેવાય છે દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાય એમ ત્રણ પ્રકારે ભિન્ન છે તથા લક્ષાદિકથી અભિન્ન છે. ( ૨ )
વિવેચન-જીવદ્રવ્યને ઉપયાગ ગુણુ છે. પુદ્ગલ દ્રવ્યને ગ્રહણ ગુણુ છે, ધર્માંસ્તકાયના ગતી હેતુ ગુણુ છે અધર્મીસ્ત કાયના સ્થિતિ હેતુ રૂપ કારણુ ગુગુ છે, આકાશાસ્તીકાયને અવકાશ આપવાને ગુણ છે, તેમજ કાળના પરાવર્તન ગુણુ છે, હવે જીવના નરક મનુષ્યાદ્રિ પર્યાય છે, પુદ્ગલના ત્રણ ગંધ, રસ અને સ્પર્શતિ પર્યાય છે, અને આકાશ ધૌસ્ત કાય, અધમાસ્તીકાયના જીવ અને પુદ્ગલ સાથે જીવ અને પુદ્ગલની મીયા અનુકૂળ જે સહાય તે તેના પર્યાય કહેવાય
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
.
જેમ એક માણસ જ્યાં બેઠે હોય ત્યાં આકાશ અને અધર્મસ્તિકાય સંગ રૂપે રહે તેથી તે સંગાકાશ અને સંગીક અધર્માસ્તિકાય કહેવાય છે
હવે જયારે તે માણસ ત્યાંથી અન્યત્ર જાય ત્યારે આકાશાસ્તીકાય અને અધર્મસ્તકાય વિભાગ રૂપે રહે છે ઈત્યાદિ પર્યાય કહેવાય છે. તે પર્યાયે સંખ્યાથી લક્ષણથી પ્રદેશ વિભાગથી એમ ત્રણ પ્રકારે છે, અને ઉપચારથી નવ પ્રકારે છે, અને સંપૂર્ણ લક્ષણથી દ્રવ્ય ઉત્પાદ વ્યય અને પ્રવ્યિ રૂપ ત્રણ પ્રકારે છે તે દ્રવ્ય ગુણ પર્યાય રૂપ પરસ્પર કંથચિત ભિન્ન છે અને કર્થચિત અભિન્ન છે. (૨)
(દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયને ભેદ કહે છે) જેમ મોતી ઉજવલતાદિકથી મતી માલા અળગીરે, ગુર્યાપ વ્યકિતથી જાણે દ્રવ્ય શકિત તેમ વલગીરે—જન all
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ—જેમ મેતી થકી અને મોતીની ઉજવળતા દિકથી મતીની માળા અળગી છે તેમ કથની શક્તિ ગુણ પર્યાયની વ્યકિતથી અળગી છે અને અમુક અંશે ભેગી છે. (૩)
વિવેચન–મતીની માળા એ એક દ્રવ્યને સ્થાને છે, મેતીની ઉજવળતા તે ગુણને સ્થાને છે અને મેતી તે પર્યાયને સ્થાને છે તેવી જ રીતે દરેક પદાર્થમાં દ્રવ્યગુણ પર્યાય ઘટાવી શકાય. દરેક વ્યકતીમાં ગુણ પર્યાય જાણી શકાય છે જેમ કે ધટાદિ દ્રવ્યમાં સામાન્ય અને વિશેષ બંને ઉપગ છે, સામા
ન્ય ઉપયોગે બધા ઘટમાં માટી સામાન્ય દેખાય છે અને ઘટાદિક વિશે ભાસે છે તેમાં જે સામાન્ય તે દ્રવ્ય જાણવું અને વિશેષ તે ગુણ પર્યાય જાણવા. (૩)
( દ્રવ્યના બે પ્રકાર કહે છે.) ઉરધતા સામાન્ય શકિત તે પ૨વ અપરગુણ કરતા પિંડકુસૂલાદિક આકારે જેમ માટી અણુ ફરતી–જીનાકા
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ ભાવાર્થ—ઉદ્ધતા સામાન્ય રૂપ શકિત એટલે જે અગા ઉ હેય તેમાં બીજા ગુણને કરે અને સર્વમાં પિતે એકરૂપે રહે જેવી રીતે માટીના કેઠી વિગેરે ઘણું આંકાર થાય છે. પણ તેમાં માટી પિતાના રૂપે રહે છે પણ ફરતી નથી. (૪) . વિવેચન-દ્રવ્યના બે પ્રકાર છે તેમાં પેલે ભેદ ઉદ્ધતા સામાન્ય રૂપ દ્રવ્ય શકતી. જેવી રીતે માટીને પિંડ અને કેઠી. પ્રમુખ માટીના અનેક આકાર બદલાય છે પણું તેમાં જે માટી રહેલી છે તે બદલાતી નથી અને તે માટીને ઉદ્ધતા સામાન્ય કહે છે. એટલે માટી રૂપ દ્રવ્ય તે બધા પર્યાયમાં સામાન્ય પણે રહેલું છે. જે પિંડ અને કેઠી રૂપ પર્યાયમાં મારી સામાન્ય ન હોય તે ઘટા દિક પર્યાયમાં પણ મારી દ્રવ્ય અનુગત ન હોય તેથી સવ વિશેષ રૂપ થતાં શ્રાદ્ધમત જે ક્ષણીકવાદી છે તે સિદ્ધ થાય છે. માટે ઘટાદિ દ્રવ્ય અને તેમાં સામાન્ય રહેલું માટી અદિ દ્રવ્ય પરંપરાથી ઉદ્ધતા સામાન્ય અવશ્ય માનવું જોઈએ. વળી ઘટાદ જે દ્રવ્ય છે તે રક્તાદિ રંગ રૂપ છેડા પર્યાય ને પણ વ્યાપે છે અને માટી આદિ દ્રવ્ય તે ઘટાદિ અને રક્તાદિ અનેક પર્યાયમાં વ્યાપી રહે છે તેવી જ રીતે જીવ નર નારકાદિકપણું પામે તે દ્રવ્યને વિશેષ જાણ એ સવા નૈગમ નયને મત છે. અને શુદ્ધ સંગ્રહ નયને મતે તે સદા તિવાદે એકજ દ્રવ્ય આવે એમ સમજવું. (૪)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭.
બધે અહંભાવ રાખે છે તે શું તારી મુખઈ નથી! કોઈ પણ ચીજમાં કાંઈક ગુણ હોય! તે તે ગ્રહણ કરવું જોઈએ, પરંતુ તું તે અનંતરાનને ધણું થઈને મળમુત્રાદીથી ભરેલા શરીરને જ કહે છે કે એ તે હું છું. આ તે શું તારે મહ? કેટલું બધુ અજ્ઞાન! જેમ ઘરબાર, વસ, અલંકાર ઈત્યાદી વસ્તુ એ આત્માથી ભિન્ન છે, તેવી જ રીતે આ શરીર પણ આત્મા થી જુદું જ છે. પતિ, પુરાણ, શેઠ સાહુકાર, રાજા, રાણી, એ સર્વ ફક્ત શરીરનાજ કલ્પિત નામે છે, આત્મા ના નથી. તેમાંનું એક સારું યા નરસું નામ દઈને બેલાય છે, તે તુ તારૂ પિતાનું રૂપ માની શા સારૂ સાચું-ખોટું માની લે છે? શરીરને વળગી રહેલા આ ધન ધાન્ય, કુટુંબ-પરિવાર, સગા સંબંધી, ન્યાત જાત, તે સર્વને પિતાના કેમ માને છે? પગે પહેરેલા ખાસડાને વળગેલા કાદવ, છાણ વિગેરે વસ્તુ મને પોતાને વળગી છે, એમ માનવું એ એક ભ્રમ છે—કારણ કે પગમાંથી, ખાસડું કાઢી નાંખવાથી, તેની જોડે વળગી રહેલ, કાદવાદિ પદાર્થ પણ દૂર થશે. તેવી જ રીતે, જ્યારે આ આત્મા શરીરને મુકી ચાલ્યા જશે, ત્યારે તેને વલગી રહેલા, સગા સંબંધી, કુટુંબપરિવાર તે સર્વ શરીર સાથે જ ચાલ્યા જશે. માટે એમાંની કંઈ વસ્તુ તારી નથી એમ ખાત્રી પુર્વક સમજજે ! સર્વ પદાર્થો પિત પિતાને સ્વાર્થ સાધવા માટે જ છે, જ્યાં સુધી તેઓને - સ્વાર્થ સધાશે, ત્યાં સુધી જ તારી પ્રશંસા કરશે. જ્યારે સ્વાથ,
સાધિત નહીં થાય ત્યારે તારી નિંદા કરશે. માટે તેમની કરેલી
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
સ્તુતિ અને નિંદા અને મિથ્યા છે-એમ સમજજે ! ગમે તેવી સારી સુગધી વસ્તુ એટલે કેશર-કસ્તુરી, બરાશ, અત્તર, મંજન, દુધ, સાકર મેવા વિગેરે સરસ ચીજોને પણ, શરીરની સાથે સં બંધ થતા, ખરાબમાં ખરાબ, અશુચી રુપે પરિણમે છે એવું મહાદુર્ગધીથી ભરેલું તથા દેથી ભરેલું પાપરૂપ, નાશવંત, મહામલીન, માંસના ચારૂપ આ શરીરને તું કહે છે કે એ તે હું છું આ તારું કેટલું બધું અજ્ઞાન છે? તું તે આત્મા છે, સચ્ચિદાનંદ એજ તારૂં સ્વરૂપ છે. જ્ઞાનાદિ તારા અનંત ગુણ છે. તે સર્વને ભુલી જેઈ મહા દુખના સાગર રૂપ, એવા અહંભાવ અને મમત્વ ભાવને પકડી રાખી, પશુ પંખીની માફક, ત્રિદિન શા સારૂ હેરાન થાય છે? કઈ કહેશે કે શું કરીએ ભાઈ ! આમાંથી તે હવે કેવી રીતે મુક્ત થઈ શકાય ? ઉતર– --
જેમ કેઈ એક માણસ, લાકડાના થાંભલાને સજડ બાથ ભીડી બુમ પાડે કે ભાઈઓ? હું શું કરું? મને આથાંભલે છોડતે નથી– લે કે તેને દેખી શું કહેશે ? એતે મહા મૂખે છે? પિતે ચેતન થઈને જડને બાઝી રહે છે, છુટા થવાની સત્તા હેવા છતાં કેવું ઢંગી રૂદન કરે છે? તેવીજ રીતે તમે પણ આ શરીર રૂ૫ જડને બાઝી રહી, વ્યર્થ બુમ પાડે છે, કે શું કરીએ? મુકત થવાતું નથી. આતે શું તમારી બુદ્ધી છે ?
આપણી એકાદ વસ્તુ પુર્વ દિશામાં ગુમ થઈ હોય અને તેની શોધ કરવા માટે આપણે પશ્ચિમમાં ને પશ્ચીમમાં ચાલ્યા
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
કરીએ તો શુ તે ચીજ પ્રાપ્ત થઈ શકશે નહીં. ઉલટ તેથી વધારે ને વધારે અન્તર પડતું જશે. તેવી જ રીતે આપણે સંસાર સંબંધી, વેપાર રોજગાર વગેરઉપાધીઓમાં હમેશાં વધારો કરતા જઈએ, અને વળી બેલીએ કે “શું કરીએ ભાઈ! આત્મ સાધન કરવાનો સમય મળતું નથી.” એ તે શું તમારે બચાવ છે? તમારૂં તે કહેવું તદન મિથ્યા છે. ઉલટું લાભથી લેભની વૃદ્ધિજ થતી જાય છે. તે પછી આગળ જતાં આત્મ સાધન કરવાને સમયજ કયારે મળવાનો છે? માટે અત્યા રથીજ સમજોચેતે !!!
લેબને છત કઠીન છે, તે કરતાં માનને જીતવું એ વધારે કઠીણ છે. દ્રવ્યાદિ વસ્તુ મેળવવામાં એ બે દો મેટાં છે, તે જીતવા ઘણું કઠણ છે. માટે જે વખતે જેટલું મળે, તેટલામાંજ સંતોષ રાખી, આત્મ સાધન કરવામાં ધ્યાન આપવું. મનુષ્ય સર્વ કરવા સમર્થ છે. જુઓ ! આ સૂર્ય, ચંદ્ર, સમસ્ત જગતને પ્રકાશ કરે, એવા સમર્થ તેજ સ્વી છે, એમ પ્રત્યક્ષ નજરે પડે છે. પરંતુ તેઓની પહેલાંની સ્થીતિ યાદ કરશે તો માલૂમ પડેશે કે તેઓ પહેલા મનુષ્ય હતા, અને તેમણે મનુષ્ય-દેહમાંજ, એવું નામ-કર્મ ઉપાર્જન કર્યું કે આજે સર્વ જગતને પ્રકાશ કરવા શક્તિ ધરાવે છે. માટેજ શાસ્ત્રકાર પુનઃ પુનઃ કહે છે કે આ મનુધ્ય-જીંદગીમાં હરકેઈ કાર્ય સહેલાઈથી ઉદ્યમ પુર્વક સાધી શકાય છે, માટે નિરંતર શુભ-કર્મમાં ઉદ્યમવંત રહી ધર્મ સાધન કરવા, હિંમત અને શ્રદ્ધા પુર્વક મંડયા રહેવું –
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
धनं न केषां निधनं गतंवै,
નિયનનતંત્રૈ,
दरिद्रिणः के धनिनो न जाताः । दुःखैक तौ तु धनेऽति तृष्णां, त्यक्त्वा सुखी स्यादिति मे विचारः ॥ ७ ॥
ભાવાર્થ:—કાનું ધન નાશ નથી પામ્યું, અને કયા દરિદ્ર પુરૂષો ધનવાન નથી થયા? ધનને વિષે અતી તૃષ્ણા એજ દુઃખના હેતુ છે માટે તૃષ્ણાના ત્યાગ કરી સુખી થા. ( ૭ )
વીવેચનઃ—કાનુ* ધન નાશ નથી પામ્યુ· ? કયા ધનવાન પુરૂષ દરીદ્રી નથી થયા ? તેમજ કયા દરદ્રી ધનવાન નથી થયા ? લક્ષ્મી ચળછે–કાઇને ત્યાં અચલ તેા રહેતીજ નથી, ખરૂ કહીએ તા તેજ એક દુઃખનું કારણ રુપ છે માટે હે જીવ! અતિ તૃષ્ણાના ત્યાગ કરી સુખી થા ? લક્ષ્મી, જ્યારે પાસે નથી હાતી ત્યારે જેટલું દુઃખ નથી થતું તેથી વધારે દુ:ખ લક્ષ્મી આવીને ચાલી જાયછે ત્યારે થાય છે. એટલે કે લક્ષ્મી ન ઢાતી અને જેટલે સુખી હતા તેટલે સુખી તે વખતે નહીંજ રહે ? માટે જે વખતે લક્ષ્મી મળે તેજ વખતે એવા વિચાર કરવા કે આ લક્ષ્મી મળી છે તેા ખરી, પણ નારાવત છે, તુચ્છછે, પરિણામે અત્યંત દુઃખદાયી છે. પ્રથમથી એમજ સમજીએ લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરીશ તો આ બ્રાહ્મણની માફક વધારે દુ:ખી નહીં થઈશ—બ્રાહ્માણની કથાઃ—
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર.
ને તે
જીએ કહ્યું છિ થઈ
કોઈ એક ગરીબ પણ જરા વિદ્વાન બ્રાહ્મણ નદી કાંઠે કઈ ગામમાં રહેતે હતે. નાના ગામડાઓમાં શ્રી ભાગવત્ની કથા વાંચી પિતાની આજીવીકા ચલાવતું હતું. એક દિવસે ગામડામાં ખૂબ ભટક પણ કેઈએ કથા નહી વંચાવવાથી નિરાશ થઈ ઘરે પાછે જવા નીકળે. ગામના પાદરમાં આવ્યું એટલે સંધ્યા સમય થઈ ગયે, તે વખતે તેને લઘુશંકા (પશાબ) કરવાની ઈચ્છા થઈ આવી પણ વિચાર કર્યો કે શાકાએ કહ્યું છે કે, ગામને પાદર લઘુ અથવા દીર્ધ શંકા કરવી તે મેટું અપશુકન ગણાય છે, માટે ત્યાંથી દૂર જવા નીકળે. નદીને પુલ ઓળંગીને એક નાની કેતરમાં જે પિસે છે કે એક ભેખડ પડી. સદ્ ભાગે તેમાંથી તે બચી ગયો અને કોઈએ ત્યાં સેનાની મહરેથી ભરેલી એક ત્રાંબડી દાટી હશે તે નજરે પડી, અતિ આનંદથી લઈ પિતાને છેતી આ માં લપેટી ખુબ ખુશી થતે પિતાને ઘેર જવા માંડયું, પુલ ઉપર આવ્યું એટલે વિચાર કરવા લાગ્યું કે આ વખતે કઈ નદીમાં નથી, માટે જરા આ ત્રાંબડીને કાદવ લાગે છે તે સાફ કરી લઉં એમ વિચારી ધેવા માટે નદીમાં ગયે, કઈ જુએ નહીં તેટલા માટે ખૂબ દૂર ગયે. અફસોસ! જે જેના ભાગ્યમાં નથી તે કેટી ઉપાયે પણ પાસે રહી શતું નથી ! ગરીબ બીચારે બ્રાહ્મણ જે છેવા જાય છે કે ત્રાંબડી હાથમાંથી સરકી !!! અને નદીના ઉંડામાં ઉડે તળીયે જઈ પહોંચી પાણી પણ નદીમાં બારે મહીના ભરપૂર રહેતું? તેજ વખતે બ્રાહ્મણનુ કાળજું ખશી ગયુ? ગાંડાની માફક “ધતા ગઈ?
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૨ એટલાજ શબ્દ બકવા લાગે? નિરાશ થઈ રાત્રે ઘેર આ.. વ્યા ત્યારે ઘરના માણસે એ ખબર અંતર પુછવા માંડી
ધોતા ગઈ” તે રીવાય બીજો પ્રત્યુત્તરજ ન મળે ? જે પુછે તેને તેજ શબ્દ ? છેવટે ચિત્ શ્રમ થવાથી ગુરી પુરીને મરણને શરણ થયે ! એટલાજ માટે શાસ્ત્રકારે કહે છે કે ધનવાન દરદ્ધિ થાય અને દરદ્રિધનવાન થાય, માટે ધનમાં જે અતી તૃષ્ણ રાખવી તે કેવળ દુઃખનુજ કારણ છે, એજ ધન ઉપાર્જન કરવાની ઈચ્છામાં, કેટલાએક દેશ દેશાંતર ભટકે છે, અનંત પ્રકારના દુઃખ સહન કરે છે, લડાઈઓમાં માથા કપાવાને પણ કબુલ થાય છે. કેટલાએક જીની પાસે જીવે ત્યાં સુધી સુખે અન્ન વસ મળે એટલુ ધન હોય છે છતાં તેને વધારવામાંજ અનંત કષ્ટ સહે છે પણ સમજતો નથી કે તૃષ્ણ આકાશ માફક અનત છે.
શાસ્ત્રકારે વાર વાર કહે છે કે હે જીવ! ધનને વિષે રહેલી અતી તૃષ્ણાને વિચાર કરી, જે ત્યાગ કરીશ તેજ તુ સુખી થઈશ અન્યથી સુખ મળવું ગગન કુસુમવત્ સમજજે? કારણ કે જેમ જેમ લાભ વધતું જશે તેમ તેમ તે લેભની વૃદ્ધી પણ સાથેજ રહેલી છે સર્વ અનર્થનું મુળ પણ તે લેભજ છે. ઠીક કહ્યું છે કે રોમન લિમ્ II, જે તારામાં લેભ હોય તે બીજા અવગુણોનું તારે શું કામ છે? એટલે કે લેભમાંજ સઘળા અવગુણ વ્યાપી રહયા છે, જગતમાં કહે વાય છે કે–નંદરાજા જેટલું ધન કેઈની પાસે નહીં હતુ પણ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
છેવટે તે રાજાને ભીઆરી થવુ પડયુ· અને નર્ક ગતિને પામ્યા, માટે વીચાર કરા કે મારૂ· ગનુ શુ છે ? હું લક્ષાધિપતી તે થવાનાજ નથી—કદાચ ક્રોડાધીપતી થવાનુ· મારા ભાગ્યમાં હાત તે હુ... આવા ગરીબ કુળમાં શા માટે જન્મ પામત ? કોઇ ઉચ્ચ અને પૈસાદારની કુખમાં જન્મ ન પામત કે ગર્ભ -શ્રીમંત ? તા કહેવાત ? મહેનતજ કર્યા વીના ધનવાન થતે ? એમતા છે નહીં; માટે શા સારૂ હવે હાથે કરીને ધન કમાવાની તૃષ્ણામાં વધારે ને વધારે દુઃખી થયા કરે છે?
પુર્વ કર્માનુસાર જેટલુ* ધન પ્રાપ્ત થયુ છે, તેનું યુક્તિ પુર્વક રક્ષણ કરી કૂડ-કપટાને દેશવટા દઇ, ધાર્મિક ક્રિયાઓના ધ્યાનમાં રહેવુ એજ શારાંશ છે!!!
संसार दुःखान्न परो हि रोग सम्यग् विचारात्परमौषधंन ॥ तद्रोग दुःखस्य विनाशनाय सच्छास्त्रतोऽयं क्रियते विचार ||८||
ભાવાર્થઃ—સંસાર સબંધી અનેક દુઃખો સિવાય મીજો રોગ નથી, સમ્યક પ્રકારે વિચાર કરવા તેના જેવુ કાઇ ઓષધ નથી, તે ( સંસારના) રાગના વિનાશ કરવાને સત્ શાસ્ત્રાથી આ પ્રમાણે વિચાર કરવામાં આવે છે, (૮)
વિવેચનઃ—સંસારના રોગથી વધારે દુઃખદાયક બીજો એકે રાગ છેજ નહીં. સંસાર એટલે જન્મ-મરણુ, તેનું જે
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
દુખ તેનાથી બીજે દુઃખદાયક વ્યાધિ પણ છે નહીં તેને સ મ્ય પ્રકારે વિચાર કરે તેના જેવું બીજું ઔષધ પણ નથી. સમ્ય વિચાર એટલે શું? શાસ્ત્રમાં તેને વિચાર નીચે પ્રમાણે કહ્યા છે.
સમ્યક વિચાર એટલે સમ્યફ જ્ઞાન હવે સમ્યક જ્ઞાન એ ટલે શું? આત્મા અને દેહની ભિન્નતા સંપૂર્ણ અંશે સમ જવી એનું નામ સમ્યફ જ્ઞાન. દેહના જે જે ભાવે જડ મિથ્યા ૫ ઈત્યાદિ શાસ્ત્રોમાં કહ્યાં છે તે ભાવે આત્માના નહિ સમજતાં દેહના સમજવા અને આત્માના ભાવે જેવા કે અનત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રા દિ ભાવે દેહના નહીં સમજતા આત્માના સમજવા એનું નામ સમ્યગ્ર જ્ઞાન !!
જ્યાં સુધી તું દેહને તારુ પિતાનું રૂપ માને છે ત્યાં સુધી સઘળા દુઃખો તને છે. જ્યારે સમ્યક જ્ઞાનથી એમ જણા છે કે હું આત્મા, દેહથી અતિશય ભિન્ન છુ. અને સતરૂપ ચૈતન્યરૂપ, આનદરૂપ હુંજ છું. પણ આ દેહને કાંઇજ સંબં ધ નથી, એમ જ્યારે સમજાશે ત્યારે સઘળા સુખ વિના પ્રયત્ન તને આપો આપ પ્રાપ્ત થશે. જે કેઈ, ઘડીમાં પિતાને દેહરૂપ માની સ્ત્રિ, ધન, વિષયાદિકમાં આસક્ત થાય અને ઘડીમાં પિતાના આત્માને સિદ્ધરૂપ માની, જ્ઞાન, વૈરાગ્ય, ધર્મ થાનાદિમાં આસકત થાય, એવા ગડબડીયા પુરુષને સમ્યક જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થવી દુર્લભ છે
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
જે કાઇ પરલેાકમાં સુખી થવાના સાધન માટે નિરંતર પ્રયત્ન કર્યા કરશે તેનેજ એ સમ્યક્ જ્ઞાનની સિદ્ધી થશે પરિણામે મહાસુખી થશેા. જુએ! આ લૈાકિક વિદ્યા પણ ઘણા વર્ષોં સુધી પ્રયત્ન કરવાથી સિદ્ધ થાય છે, તે આ અલૈકિક સમ્યક્ જ્ઞાન રુપ બ્રહ્મવિદ્યા સહેલાઈથી કયાંથીજ પ્રાપ્ત થઇ શકે. તે અલૈાકિક વિદ્યાને મેળવવાને સાથી સરળ રસ્તા એજ છે કે તે વિદ્યાના જાણુ એવા સદ્ગુરૂના સત્સંગ નિરંતર રાખવા. ગુરૂ પણ તે વિદ્યાના ખપી હાવા જોઇએ. તે વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવાના પહેલા પ્રારભ એ છે કે, સર્વ કાર્યે પડતા મુકી ને ચાગ્ય સમયે ગુરૂ મહારાજનું વ્યાખ્યાન સાંભળવા જવું. વળી તે વ્યાખ્યાન સાંભળવામાં પણ એ ભેદ છે. કેટલાએક જી વા ચાળણીના સ્વભાવ વાળા હોય છે, અને કેટલાએક જીવા સુપડાના જેવા સ્વભાવ વાળા હૈાય છે. ચાળણી એટલે કે જેમ સાર સાર વસ્તુને પડતી મુકી કાંકણ અને સ્તર જેવી ખરા આ વસ્તુનેજ પકડી રાખે છે–તેવા પ્રકારના જીવા પણ થાય છે એટલે વ્યાખ્યાન દ્વારા સાંભળેલા વાકયેામાંની સાર વસ્તુને ફેંકી દઈ, ગુર્વાદિકના અવગુણુ તથા પ્રસંગાપાત કહેવાયેલા શ્રૃંગાર રસનું જ ગૃહણ કરે છે. અનેસુપડા જેવા એટલા માટે કે ખરાબ ખરાબ વસ્તુને ફેંકી દઇ સાર સાર વસ્તુનેજ સંગ્રહી રાખે છે. કેટલાક જીવા તેવા પણ હાય છે. એટલે ઉપર કહી ગયા તે ચાલણીના લક્ષણથી ઉલટીજ રીતે વર્ત્તનાશ હાય તેમને સમ્યક્ જ્ઞાન જલદી પ્રાપ્ત થાય છે એ નિઃસ શય સમજવુ.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
માટે શાસ્ત્રકાર કહે છે કે સત્શાસ્ત્ર સાંભળી, હુંસની માફક સાર ગ્રહણુ કરી સમ્યક્ જ્ઞાન સબંધી વિચાર કરી દ્રઢતા કરવી. અને એજ પરપરાએ મેાક્ષની પ્રાપ્તિના સરળ રસ્તા છે, તે બરાબર ધ્યાનમાં રાખવા,
સારાંશ:-સત શાસ્ત્રમાં કહેલા વિચારેનુ, ક્ષીર નીરની વિવેક બુદ્ધિઅનુસાર મનન કરી તે પ્રમાણે વર્તન કરવુ’~~~~
अनित्यताया यदि चेत्प्रतीति
स्तत्वस्य निष्ठा च गुरुप्रसादात् । सुखी हि सर्वत्र जने वने वा नोचेने चाथ जनेषु दुःखी ॥ ९ ॥
ભાવાર્થ:-સંસારના અનિત્યપણામાં જો પ્રતિતિ હોય, ગુરૂના પ્રસાદથી તત્વપર શ્રધ્ધા હોય, વસ્તીમાં કે વનમાં સવ ઠેકાણે સુખમાનવામાં આવતું હોય પરંતુ કોઇ ઠેકાણે દુઃખ માનવામાં આવતું ન હોય તેનેજ સુખી જાણવા. (૯)
વિવેચનઃ—જ્ઞાનાભ્યાસમાં પણ પ્રથમ અનિત્ય ભાવનાના વિચાર કરતાં શીખવું. તેની ઘણી આવશ્યકતા છે. તેના પ્રમા ણમાં ગ્રન્થકાર દેખાડે છે કે જો ગુરુના ઉપદેશથી—પ્રસાદથી સ’સાર સમધી વિષય ભાગાદિ તમામ વસ્તુમાં અનિત્યતાની પ્રતીતિ થાય અને તત્વ વસ્તુને વિષે નિષ્ઠા—સ્થીતિ થાય, તે સર્વ સ્થળે, લેાકમાં કે જંગલમાં તે જીવ સુખી થાય છે. અને જ્યાં
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭.
સુધી એમ ન થાય, ત્યાં સુધી ઘરમાં રહો કે જંગલમાં પણ સર્વ સ્થળે દુઃખીજ થયા કરે છે. તેના દુઃખને અત કદી આ વતે નથી, જુઓ છો કે સંસારમાં એક દુખ પુરું થવા પામ્યું નહિ એટલામાં તે બીજા દશ દુઃખ આવી પડે છે. વળી જેના ઉપર ગુરૂને પ્રસાદ થયે હેય છે તે દેહાદિકની અનિત્યતાને વિષે આ પ્રકારનો વિચાર કરે કે જે અનાદિકને પહેલા પહેરમાં ગમે તેવા સંસ્કાર (વઘાર પ્રમુખ) કર્યા હોય છે, તે પણ તે અનાદિને ચાર પહોર પછી સ્વાદ પલટાઈ જાય છે વલી જેમ જેમ વધારે કાળ જ જાય છે તેમ તેમ તેજ સુંદર અન્ન વિરસ થતું જાય છે અને છેવટે એવું દુર્ગધી ભર્યું અન્ન થઈ જાય છે કે તેના સામું જોવાની રૂચી પણ થતી. નથી તેમાં જીવડાઓ પડે છે હવે વિચાર કરે જોઈએ કે તેજ અન્નથી પિષાએલું, ઉત્પન્ન થયેલું, પુષ્ટ થયેલું આ શરીર તેમાં સારપણું ક્યાંથી હોય? નજ હોય, માટે આ, સંસાર કેવલ અસાર રૂપજ છે. વળી જેમ મેટા આયુષ્ય વાળા એટલે ચોરાશી લાખ પુર્વ વર્ષનું આયુષ્ય વાળાના
જ્યારે આયુષ્યની સમાપ્તિ થાય છે, ત્યારે જેવા તેને ચિન્હ. થાય છે, તેવાજ ચિન્હ આપણને નિરંતર થયા કરે છે. ઘડીમાં શ્વાસ ઉપડે છે, ઘડીમાં કફ બેલે છે, ઘડીમાં ગરમ થાય છે, ઘડીમાં ભેય લે છે, ઈત્યાદિ આવા પ્રકારના ચિન્હ દેખી સર્વ લોક બોલવા લાગે છે કે “આ પહોર યા બે પહેરમાં મા રશે તેવી રીતે વધારે આયુષ્ય વાળાને તે હિસાબે મરતા મરતા સે પચાસ વર્ષ વીતિ જાય, તેવા સે પચાસ વર્ષ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણા આયુષ્યના છે. જેમાં આ પ્રકારના શબ્દ વપરાય છે. આ જ તે માથુ દુખે છે. આજ તે ચૂંક આવે છે, કલર થા ચ છે, શરીર ફાટે છે, તાવ આવે છે, ખાધુ પચતું નથી, આંખે દુખે છે, કાનમાં વેગ આવે છે, દાંત દુખે છે, હાથપગ તુટે છે ઈત્યાદિ આવા પ્રકારની બુમ પાડતા માંડમાંડ પચાસ વર્ષ જીવીએ છીએ. જુઓ તે ખરા કે આટલા નાના આયુષ્યમાં પણ છવ કેવા અહેમમત્વને સેવ્યા કરે છે? કેટલા બધા પાપ કર્મ કરે છે? કેટલી મોટી જીવવાની આશા એથી કાનકટી ને સંહાર કરી મેટી હવેલી, મેટ મેટા મકાન, મેટી મીલે બંધાવે છે? મનમાં જાણે છે કે આપણે તે મરવું જ નથી, આવા આવા મિથ્યા કુતર્કો કરી, તેમાં ને તેમાંજ ર પ રહી, પશુ પંખીની પેઠે વૃથા અંદગી ગુમાવે છે. માહીર નિદ્રા મા મૈથુર સામાન્ય મે સુમિ નવાગામ એ પ્રમાણે બરાબર પશુ પક્ષીઓની ચેષ્ટાઓ પ્રમાણેજ જીદગી પુરી કરે છે, આ મહા દુર્લભ એવી માનુષ્ય જીદગી પ્રાપ્ત થયા છતાં વળી ઉત્ત મ પ્રકારે કલ્યાણ કરનારી સામગ્રીઓ મલ્યા છતાં, અહહે ? કેવા પ્રમાદમાં પડી, પિતાની કીર્તિ આ લેકમાં વધે એટલા માટે પિતાને સ્વાર્થ બગાડી, મિથ્યાભીમાનને લીધે પિતાનું ચતામણી રત્ન સમાન આયુષ્ય ગુમાવી દે છે. વળી રાત દિન ગધેડા કુતરાદિકના જેવી, વિષય સંપાદનની ક્રિયાઓમાંજ મં ડિલા, પણ ઉપરથી મોટા મોટા શઠ, સાહુકાર નામ ધરાવતા ધન વંત મેટા પ્રતિષ્ઠત, મેટા પુરૂની પંક્તિમાં દા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખલ થનારાઓ ગરીબ કરતા પણ કોટી ગણુ પાપ કરતા મદન્મતપણાથી પાછું જોતાં નથી ? અહે છે , એટલે પણ વિચાર કરતા નથી કે આપણે ફકત થોડા વખતની જીંદગી માટે કેટાનકોટી સુક્ષમ અને મેટા જી. ને નિરંતરંસંહાર થયાજ કરે એવી ક્રિયાઓ શું કરવા કરવી પડે ! એ વિચારજ તેમનેતે ઉત્પન્ન થતું નથી? આ કેટલું બધુ શોચનીય છે માટે ગ્રંથકાર કહે છે કે “ અનિત્યતાની ભાવના વીના તત્વ નિષ્ટા કદી થતી નથી–”
मोहान्धकारे भ्रमतीह तावत् संसार दुखैश्च कदर्थ्यमानः याच द्विवेकार्क महोदयेन । यथास्थितं पश्यति नात्मरुपम् ॥ १०॥
- ભાવાથ: જયાં સુધી વિવેક રૂપ સૂર્યના ઉદયથી આ
ત્માનું યથાસ્થિત સ્વરૂપ ન જણાય ત્યાં સુધી જ સંસારના દુખથી પીડિત થયો થકે જીવ મેહરૂપી અંધકારને વિષે ભ્રમણ કરે છે. (૧૦)
- વિવેચન–સંસારના દુઃખેથિી પીડા પામતે જીવ જ્યાં સુધી વિવેક રૂપ સુર્યના મેટા ઉદય વડે પિતાના વાસ્તવિક સ્વરૂપને નથી દેખતે ત્યાં સુધી સંસાર સંબંધી ભ્રમણનું કદી નિવારણ થતું નથી. જેમ પોતાના બંધાવેલા મહેલમાં
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
અંધારી રાતે ફરતા, દીવા વીના વચ્ચે ઉભા કરેલા મોટા થાંભલા સાથે પોતાનુંજ માથું ફુટે છે, તેમ પેાતાના હૃદયમાં એક જ્ઞાન રૂપી દીવા પ્રકટ ન કર્યાં હાય ત્યાં સુધી, સ`સાં ૨માં સ્વાભાવિક આવતા દુખે વડે પેતાને મહા દુઃખી માની લઇ, તમામ ધર્મ ધ્યાનાદિને મુકી દઈ અવળે માર્ગે ચડી જાય છે—એટલે કે મેહરૂપ અંધકારમાં નિમગ્ન થઇ જાય છે. સંસારમાં બધી વાતનું ઠીકજ કયાંથી હાય ? માટે કોઈ જન્મે ને કાઇ મરે છે, કોઇ રાંડે છે કાઇ માંડે છે એવુ તેા કોઇ ઘર નથી, કે કેઇ સ્થાન પણ નથી કે જ્યાં જન્મ-મરણ થયા કરતું ન હ્રાય ? તેટલા માટે આ સ’સારમાં નવા નવા પ્રકારના દુ:ખાના ધક્કા લાગ્યાજ કરે છે. તેમાં જો વિવેકરૂપી સૂર્યના ઉદય થયા તા કેટલાએક દુઃખા સેવ નાશી જાય છે. તેથી ધર્મ કરણી કરવાના પણ અવકાશ મળે છે. વિવેકહીન પુરૂષાને ઘરના, બહારના, પેાતાના, અન્યના, વેપારના રાજગરના એમ અનત પ્રકારના કામકાજ કરવાથી પાણી પીધા જેટલી પણ નિવૃત્તિ મળી શકતી નથી તેા તેને પારલૈાકિક સુખમાટે ધર્મ કરણી કરવાના સમયજ ક્યાંથી મળે ? પણ વિચાર કરી કે ચક્રવતીએ પણ રાજ્ય સબંધી અનેક કાર્યો કરવા છતાં ધર્મકરણી તેમાં મુળ મૂકતા નહતા. કારણ એ હતું કે તેમનામાં વિવેક હતા. આપણે પશુ આપણા નાના ઘરનુ` રાજ્ય ચલાવવામાં પણ વિવેક રાખવા જોઈએ. એટલે ઘરમાં રહેનાર માણસાને ઘર ધધા વહેંચી આપવા. જે જેને ચેાગ્ય હેાય તે
ય
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેને કાર્ય સેંપી દેવું. એક મણ ભાર જે જે એકજ માણસને ઉચક પડશે, તે વધારે ભાર લાગશે. પણ જો તે એક મણ બજે આઠ-દશ માણસે વહેંચી લેશે તે જરૂર તેઓને થેડીજ મહેનત પડશે. સંસારના કાર્યોમાં પણ તેમ કરવું જેઈએ. જે કાળે જે કાર્ય કરવાનું હોય છે તે કાર્ય તેજ વખતે કરવાની યુકિતઓ આપોઆપ જણાઈ આવે છે. તેથી તે સંસારમાં સુખીપણે વર્તે છે. અવિવેકી સર્વ કાર્યમાં કુટાઈ મરે છે. પણ તે કાર્યને અંત લાવી શકતું નથી. વળી શુભ અને શુભ કાર્યને પણ સમજી શકતું નથી. હવે વિવેકવાન માણસ કેવીરી તે પોતાના કાર્યમાં આગળ વધે છે તે કહે છે: ધર્મ, અર્થ, કામ, મોક્ષ એ ચારે પુરૂષાર્થના કામે પિતપિતાની ઘટતી વેળાએ સાધ્યાકરે એ વીવેકનું લક્ષણ છે. અને તેથી કરવા ધારેલા કાર્યો પણ જલદીથી અને ઈસિત ફળ આપનારા થાય છે. જેમ ઘડીયાળને ચાવી દેવાથી, તે રાત્રી દિન ચાલ્યા કરે છે, અને તેની સાથે ચક્ર પણ નિયમિત રીતે ફર્યા કરે છે. તેવી જ રીતે સંસાર સંબંધી કાર્યો ચાલ્યા કરે અને પિતાને પણ અવકાશ મળે, એમ વિચાર કરી જે યુકિત પુર્વક ચાલે તેનું નામ વિવેકી.
તે પણ નીતિના નિયમોને અનુસરીને ચાલે છે, નીતિને માર્ગ ઉપર ચાલનારની આ લેકમાં તેમજ પર લેકમાં કીર્તિ થાય છે. પુરૂષાર્થની સિદ્ધી પણ નીતીના માર્ગમાં ચાલનાનીરજ થાય છે અનીતિથી ચાલનારને એક પણ પુરૂષાર્થ સિદ્ધ થતું નથી.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારણ કે અચર પાસેથી
નવા જન્મને
૩૨ આ લેકમાંતેમજ પરલોકમાં તેની નિંદાજ થાય છે, વિવેકી પુરૂ પિતાના સ્વાભાવિક આત્મ સ્વરૂપને જાણી શકે છે, કહી શકે છે. તેમજ શરીરના સ્વરૂપને જાણે છે. પછી આત્માના ગુણ આત્મ જ્ઞાનના અભ્યાસ વડે સિદ્ધ કરે છે. ને દેહ અને આત્માની ભિન્ન ભિન્ન ચેખી વ્યક્તિ કરવી તે ગુરૂ પાસેથી શિખ્યા વિના આવડતું નથી. કારણ કે આ જીવને અના દિકાલને અનંતા જન્મને એજ અભ્યાસ દ્રઢ થયે છે કે “આ દેહ એજ હું આત્મા છું” માટે દેહના સુખથી સુખી છું, અને દેહને દુખે કરી દુઃખી છું એવા દ્રઢ સં સ્કારે જામી ગયા હોવાથી ધીમે ધીમે, સપુરૂષના નિરંતર સમાગમ વડે તેવા દુઃખ રૂપ સંસ્કારને દુર કરવા પ્રયત્ન કરવા અને એથી જ સુખી થવાશે.
अर्थो ह्यनर्थो बहुधा मनोऽस्ति, स्त्रीणां चरित्राणी शबोपमानी॥ विषेण तुल्या विषयाश्च तेषां ॥ ચેપ - સ્વામઢવાનુભૂતિ . ?? .
ભાવાર્થ-જેના હૃદયમાં સ્વાત્માનુભવ જ્ઞાનને લવમાં ત્ર ઉદય પામે હેય છે, તેને જે અર્થ છે તેજ અનર્થ રૂપે જણાય છે. તેનું જ મન સ્થિર એકાગ્ર થાય છે. તેને જ સ્ત્રીએના ચરિત્ર શબ જેવા જણાય છે. અને તેને જ પંચ ઇંદ્રિયોના પંચવિષય વિષરૂપલાગે છે, પણ અન્યને નહીં (૧૫)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમ જુદા જુદા ભેદ સમજીને દુરમતી રૂપેવેલીને છેદવાવાળી સુક્તને વધારનારી શુભમતીને ધારણ કરે. (૧૬)
ઢાળ ત્રીજી શાળીભદ્ર ભેગીરે હેય—એ દેશી.
એકાંત જે ભાષિએજી દ્રવ્યાદિકનેરે ભેદ તે પર દ્રવ્ય પરે હુએ ગુણ ગુણી ભાવ ઉછેદરે ભવિકા ઘારે ગુણ ઉપદેશ–વા
ભાવાર્થ– એકાંત પણે દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયને પરસ્પર ભેદ કહેશે તે પર દ્રવ્યની જેમ સ્વ દ્રવ્યની સાથે પણુ ગુણ અને ગુણીના ભાવને નાશ થઈ જશે માટે ગુણ અને ગુણીને અભેદ છે તે હે ભવ્ય! ગુરૂના ઉપદેશથી સમજી લેવા. (૧)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ વિવેચન–જેવી રીતે જીવ દ્રવ્યના જ્ઞાનાદિક ગુણ છે તેને ગુણી જીવ દ્રવ્ય છે, તેમજ પુદગલ દ્રવ્યના ગુણ રૂપ દિક છે તેને ગુણી પુદગલ દ્રવ્ય છે, હવે જે દ્રવ્યથી ગુણ અને પર્યાય પરસ્પર ભિન્ન હોય તે જેમ પુદગલ અને જીવ દ્રવ્ય એક બીજાથી જુદા છે તેમ જીવ દ્રવ્યના ગુણ પર્યાય જીવ દ્રવ્યથી જુદા થઈ જશે અને તેથી ગુણ અને ગુણને પરસ્પરને સંબંધ રહેશે નહિ અને શાસ વ્યવસ્થા એવા પ્રકારની છે કે જ્ઞાનાદિક જીવના ગુણ છે, અને રૂપાદિ પુદગલ દ્રવ્યના ગુણ છે, હવે દ્રવ્યથી ગુણને જો જુદા માની એ તે ઉપર કહેલી શાસ્ત્ર વ્યવસ્થાને લેપ થઈ જશે. અને અમુક દ્રવ્યના ગુણ છે એ ભાવ રહેશે નહિ માટે દ્રવ્યથી ગુણ અને પર્યાય અભેદ રૂપ જાણવા. એ અભેદ નયને વિ ચાર સદ્દગુરૂના ઉપદેશથી સમજ. (૧)
દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયને છે અભેદ સંબંધ ભિન્ન હજ કદિપજી તે અનવસ્થા બંધને–ભવિકા રા
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
ભાવાર્થ—દ્રવ્યની સાથે ગુણ અને પર્યાયને જે સંબં ઘ છે તે અભેદ રૂપે છે, તેને જો ભિન્ન રૂપે માનીએ તે અનવસ્થા દોષને પ્રબંધ થઈ જાય છે. (૨)
વિવેચન જૈન શાસ્ત્રમાં દ્રવની સાથે તેના ગુણ પર્યાય પરસ્પર અભેદ સંબંધ કહે છે કારણ કે જે દ્રવ્યને ગુણ પર્યા અને સમવાય સંબંધ ભિન્ન છે એમ કલ્પના કરીએ અનવ સ્થા દેશનું બંધન થાય એટલે ગુણ અને ગુણના પરસ્પર સંબંધની જે વ્યવસ્થા શાસ્ત્રોમાં કહી છે તે રહે નહી અને એમતે થઈ શકે નહિ. ગુણ પર્યાયને સમવાય સંબંધ જે દ્રવ્યથી અલગ હોય તે સમવાયને પણ બીજાની સાથે સંબંધ જોઈએ, વળી તે સંબંધને પણ બીજાના સંબંધની અ ક્ષિા રહી જાય એમ ગણતા કઈ જાતની સ્થિતિ રહે નહિ માટે જ સમવાયના સ્વરૂપ સંબંધને દ્રવ્યથી અભિન્મ માની એતે ગુણ અને ગુણને સ્વરૂપ સંબંધ બબર મળી આવે છે, અને બીજાના સંબંધ ની અપેક્ષા રહેતી નથી. (૨)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
(જો અભેદ ન માને તા આધ આવે તે કહે છે.)
સુવર્ણ કુંડલાદિ હુએજી ઘટ રકતાદિક ભાવ
એ વ્યવહાર ન સભવેજી જો ન અભેદસ્વભાવરે—ભવિકાur
ભાવા—સુવણ તે કુંડલાદિ અનેક રૂપવાળુ થયુ' અને ઘટ રકતાઢિક ભાવને પામ્યા તે વ્યવહાર જો ક્રૂન્ય અને ગુણના અભેદ સ્વભાવ ન હેાયતા સંભવે નહિ. ( ૩ )
વિવેચન—જે સેાનું છે તે કુંડલ વિગેરે આભુષણ રૂપને પ્રાપ્ત કરે છે, ત્યારે તે સુવર્ણનું કુડલ એવું નામ પડે છે પણ તેમા દ્રશ્ય તા સુવર્ણજ છે. તેમજ વળી ઘટ છે તે પ્રથમ શ્યામ હાય છે પછી જ્યારે તે પાકે છે ત્યારે તેમાં રકતાદિ ભાવ થાય છે ત્યારે પણ તે ઘટ તે રકતાદ્વિપણાથી જુદો થત નથી. અર્થાત્ વના અને ગુણને ભેદ થવા છતાં મુળ દ્રવ્યના ભેદ થઈ શકતા નથી. જો અભેદ્ય વભાવથી દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયના ભેદ ન હાત તા ઉપર કહેલા સુવર્ણના આ લાક પ્રસિદ્ધ વ્યવહાર થઈ શકત નહિ, તેથી કરી દ્રવ્ય
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
ગુણ અને પર્યાય અભિન્ન કહેલાં છે તે યથાર્થ છે. નામ જીદા જુદા છે પણ તે અભિન્ન છે એમ સમજવું. ( ૩ )
(વળી બીજી રીતે અભેટ નહિ માનવાથી ખાધ બતાવે છે) ખંધ દેશભેદે હુએજી અમણી ગુરૂતારે ખંધ
પ્રદેશ ગુરૂતા પરિણમેજી ખધ અભેદ સબધરે--ભવિકા । જા
ભાવાર્થ.જો ખધ અને દેશની ભિન્નના માનીએતા ખૂધમાં ખમણી ગુરૂતા થવી જોઇએ પરંતુ ખંધમાં અધિક ગુરૂતા જણાતી નથી માટે દેશ અને ખધ પરસ્પર અભેદ રૂપ છે. ( ૪ )
વિવેચન—ખાધ છે તે અવયવી છે અને દેશ અવયવરૂપ છેડવે જો અવયવી જે કાંધ તે દેશ જે અવયવ તેનાથી ભિન્ન હેાયતે સ્કંધને બમણા બાજો થઇ જાય જેમકે સેા તંતુથી ખનેલા વજ્રમાં જેટલે ભાર છે. તેટલેજ ભાર સે। તંતુ જુદા હાય ત્યારે પણ હાય છે, હુવે જો તંતુ અને વસ્ત્રને અભેદ માનીએ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
તે તંતુ વસ્ત્ર રૂપે થવાથી વસમાં બમણે બેજ થઈ જ જોઈએ, પણ તેમ તે થતું નથી. વળી કેઈ નવીન નિયાયિકનું એમ કહેવું છે અવયવના બેજા કરતાં અવયવીને બેજો ઘણે એ હેય છે તેથી કરીને તેના મતમાં બે પ્રદેશયુક્ત અવયવી (સ્કંધ)માં અધીક બેજે ન જોઈએ, કેમકે બે પ્રદેશ આદિયુક્ત સ્કંધમાં એક પ્રદેશ આદિની અપેક્ષાથી અને વયવીનું ધર્મ પણું રહેલું છે તથા એક પ્રદેશવાળા પરમાણુ માં જે ઉત્કૃષ્ટ ગુરૂત્વ માનીએ તે રૂપાદિક વિશેષણ પણ પરમાણુંમાં માનવા જોઈએ અને દ્વિપ્રદેશાદિક સ્કંધમાં રૂપાદિ નહિ માનવા જોઈએ. અને જે અભેદ સંબંધ માનીએ તે પ્રદેશ (અવયવ)ને જે ભાર છે તેજ કંધ (અવયવ) ના ભાર પણે પરીણમે છે જ્યારે તંતુઓ પટ રૂપ પણને પરિણમે છે અર્થાત તંતુઓ પટ રૂપે થઈ જાય છે ત્યારે આ પ્રમાણે ગુરૂતા અથવા પ્રદેશ વૃદ્ધીને જે દોષ કહે છે તે લાગી શક્તા નથી, એવું તાત્પર્ય છે (૪)
(જેઓ વ્યાદિકને અભેદ નથી માનતા તેઓને એલંભે
આપે છે.) ભિન્ન દ્રવ્ય પર્યાયને
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯ ભવના દિકનેરે એક ભારે કિમ દાખે નહિજી એક દ્રવ્યમાં વિવેકરે–ભવિકા પ
ભાવાર્થ_ભિન્ન દ્રવ્યના પર્યાયરૂપ જે ઘર તેને જે એક ઘર એમ કહે છે તે એક દ્રવ્યમાં દ્રવ્ય ગુણ પર્યાય ને અભેદ છે એમ વિવેક શા માટે નથી કહેતા? (૫) * વિવેચન–એક ઘર છે તેમાં જુદા જુદા પાષણ, કાષ્ટ, જળ વિગેરે ઘણું દ્રવ્ય મળેલા છે તે દ્રવ્યનું પર્યાય રૂપ જે ઘર તેને એક રૂપ કહે છે તે એમ કેમ નથી કહેતા કે એક દ્રવ્યમાં ગુણ પર્યાયનું અભિન્ન પણું છે? કારણકે જે આત્મા રૂપ દ્રવ્ય છે તેજ આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણે છે અને દેવ, મનુ ધ્ય આદિ જે જીવના પર્યાય છે તે આનાદિ સિદ્ધ વ્યવહાર છે જે કે દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાય એવા જુદા જુદા નામથી દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યાય જુદા હેવાનું ભાન થાય છે તે પણ ગુણ દ્ર વ્યમાં સમાઈ જતા હોવાથી તેઓ ભિન્ન રૂપ નથી. (૫)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
(વળી પણ દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયનું અભેદ પણું બતાવે છે)
ગુણ પર્યાય અભેદથીજી દ્રવ્ય નિયત વ્યવહાર પરિણતિ જે છે એક્તાજી
તેણે તે એક પ્રકાર–ભવિકા / ૬ ભાવાર્થ-દ્રવ્યને જે નિશ્ચય વ્યવસ્થા પુર્વક વ્યવહાર થાય છે તે ગુણ અને પર્યાયના અભેદપણને લીધે જ થાય છે. દ્રવ્ય અને ગુણ પર્યાય પરીણામે એક રૂપ હેવાથી ત્રણે એક પ્રકારેજ છે. (૬) - - - વિવેચન-જીવ દ્રવ્ય અજીવ દ્રવ્ય ઈત્યાદિક દ્રવ્યને જે વ્યવસ્થા સહિત વ્યવડાર થઈ શકે છે તે ગુણ અને પર્યાયનું અભેદ પણું હોવાથી જ થઈ શકે છે. જે એમ ન હોય તે ગુણ પર્યાયથી રહિત જીવ દ્રવ્યને દેવ મનુષ્ય એવા વિશેષ નામ કેવી રીતે આપી શક્ત, પુદગલને રક્તઘટ, પીત ઘટ એવા નામથી કેવી રીતે કહી શકાત, તેથી કરીને દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાય એવા ત્રણ નામ છે પરંતુ મૂળ સ્વ ભાવે તેમાં એકપણનેજ વ્યવહાર છે કારણકે પરીણતી એક રૂપે છે, ઉદાહરણ તરીકે અસ્મિા દ્રવ્યના જ્ઞાનાદિ ગુણ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરીણામ છે તેમાં આત્માને જ્ઞાનાદિગુણ સહિત વ્યવહાર છે. અને પર્યાયમાં પણ દ્રવ્ય યુક્ત પર્યાયને વ્યવહાર હોય છે માટે ત્રણેને એક જ પ્રકાર છે. જેવી રીતે રત્ન, તેની કાંતિ આ ને જવર નાશ કરવાને તેને ગુણ એ ત્રણે પરીણતીમાં એક રૂપ છે તેવી જ રીતે દ્રવ્ય ગુણ તથા પર્યાય એક રૂપ છે આ થત પરીણતીમાં એક રૂપ હેવાથી દ્રવ્યદિક ત્રણે એક પ્રકાર વાળા છે. [૬]
-
-
(વળી અભેદ નહિ માનનારાને દેષ બતાવે છે)
જો અભેદ નહિ એનેજી તે કારય કિમ હોય અછતિ વસ્તુ ન નીપજે છે શશવિષાણુ પરે ય–ભવિકા કા
ભાવાર્થ– દ્રવ્યગુણ પર્યાયને અભેદ ન હોય તે તેએનાથી કાર્ય કેવી રીતે થાય છે? કારણ કે સસલાંના શીંગડા ની પેઠે જે અસત વસ્તુ છે તેનાથી કાર્યની ઉત્પતિ કેવી રીતે થાય. (૭)
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન—જે દ્રવ્યગુણ પર્યાયને ભેદ હેય તે કાર્ય કાર ણને પણ ભેદ હૈ જોઈએ અને જે કાર્યકરણ અરસપરસ જુદા હોય તે કૃતિકાદિક કારણથી ઘટાદિક કાર્ય કેમ થઈ શકે? કારણકે કારણમાં કાર્યની શક્તિ હોય તે જ કાર્ય થાય, એને નિશ્ચય જ છે કે જ્યાં કાર્યની શકિતઅવિદ્યમાન હોય ત્યાંથી તે પદાર્થ કદાપિ ઉત્પન્ન થઈ શકતો નથી. જેવી રીતે સસલાના શીંગડા અને વિદ્યમાન વસ્તુ છે અર્થાત શશરૂપ કારણમાં શીંગડારૂપ કાર્યની શકતી જ નથી, તેથી શશ શીગ રૂપ કાર્યની ઉત્પત્તીને અભા વજ દેખાય છે. કહેવાને આશય એ છે કારણમાં કાર્યની શકિતને સ્વીકાર કરવામાં આવે તે કાર્ય કારણને અભેદ સ. હજ જણાઈ આવે છે. દ્રવ્ય કારણરૂપે રહેલું જ હતું અને જ્યારે કાર્યની ઉત્પત્તિ કારણમાં થઈ ત્યારે તે દ્રવ્ય માત્ર પર્યાય રૂપે થઈ ગયું, વાસ્તવિક રીતે કારણથી કાર્ય અભિન્ન રૂપેજ છે, જેવી રીતે ઘટાદિક કાર્ય મૃત્તિકાથી ઉત્પન્ન થાય છે તે શું મૃતિકાથી અહિન છે તેમજ દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયનું અભિ. ન પણું જાણવું. (૭)
(કારણમાં જો કાર્યની સતા હોય તે કારણમાં કાર્ય દેખાતું
કેમ નથી એવી શંકાને ઉતર આપે છે)
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
દ્રવ્ય રૂપ છતિ કાર્યનીજી તિરે ભાવની શકિત આવી ભવે નીપજે
ગુણ પર્યાયની વ્યકિતરે–ભવિકા પાટા ભાવાર્થ–કાર્યરૂપ કારણમાં કાર્યની દ્રવ્યરૂપે તિભાવની શકિત છે. ગુણપર્યાયની વ્યકિતથી સામગ્રી મળે ત્યારે પ્રગટ ભાવે કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે. (૮)
વિવેચન–જ્યાં સુધી કાર્ય ઉત્પન્ન નથી થયું હતું ત્યાં સુધી કારણમાં સ-તારુપે દવ્યની તીભાવની શક્તી રહેલી હોય છે, અને તેજ શક્તિમાં જ્યારે સંપુર્ણ સામગ્રીને ગ. થઈ જાય છે ત્યારે ગુણ અને પર્યાય પ્રગટ થવાથી પિતાની મેળે પ્રકટ થાય છે અને કાર્ય જણાઈ આવે છે, અહીં આ કાર્યના પર્યાયની સમાનતાથી તીરભાવ અને આવીભવને પણ કાર્યનાનિયામકસમજવા જોઈએ કારણ કે તેથી કરીને આવીભવને સત્ અસત્ વિકલ્પથીદૂષણ લાગતું નથી, તીરભાવ અને આવીભવ ને અનુસરીને પર્યાયની કલ્પના કરવામાં આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે ઘટ રૂપ કાર્ય નહિ દેખાવાથી મૃતિકાના પીંડમાંથી ઘટ ની જે શક્તિ રહેલી છે તે સામાન્ય શકતી છે. કુંભકાર, ચાક,
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
દંડ વિગેરે કારણેના સમૂહથી રક્તાદિ ગુણ અને પૃથુ બુબુ – ગ્રીવત્વાદિ પર્યાય રૂપે પ્રગટ થાય છે, અને ત્યારે ઘટ રૂપ કાર્યને વ્યવહાર થયે એવી રીતે કારણમાં કાર્યને ઉપચાર સમજે. (૮)
(બે ગાથાથી નાયિક મતનું સમાધાન કરે છે.)
તૈયાયિક ભાસે ઈસ્યુંજી જીમ અછતાનુરે જ્ઞાન હવે વિષય અતીતનુજી
તિમ કાર્ય સહિનાણુ—ભવીકા ભાવાર્થ તૈયાયિક મતવાળા એમ કહે છે કે જેમ અછતા પદાર્થનું જ્ઞાન અતીત પદાર્થના વિષય રૂપ થાય છે તેમ એવિદ્યમાન ઘટ આદિ કાર્ય પણ નિશ્ચય પૂર્વક થાય છે. (૯)
વિવેટન–યાયિક મત વાળાનું કહેવું એવા પ્રકારનું છે કે જેવી રીતે અસત્ એટલે અવિદ્યમાન ઘટ આદી પદાથનું
૧ પેટાળ કાઠે વિગેરે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
જ્ઞાન અતીત એટલે ભૂત પદાર્થના વિષય વાળુ થાય છે તેવી રીતે કારણમાં અવિદ્યમાન રૂપ ઘટ આદિ કાર્ય કૃત્તિકા અને કુંભકાર આદિ સામગ્રીથી ઉત્પન્ન થાય છે કારણ કે જયારે અસત્ પદાર્થનું જ્ઞાન થાય છે ત્યારે અવિદ્યમાન પદાર્થની ઉત્પતિ કેમ ન થાય અર્થાત થવી જ જોઇએ દંડ ચકુ વિગેરેને ઘટના કારણ રૂપ અમે જે કહીએ છીએ તેમાં તે લાઘવ છે અને જેના મત પ્રમાણે તે દંડાદિકજ ઘટ ના પ્રગટપણાના કારણ રૂપ કહેવાય છે તે તે ગરવા રૂપજ છે. વળી ઘટની પ્રગટતાના કારણ રૂપ તે નેત્ર છે પણ દંડ વિગેરે નથી તેથી કારણથી કાર્યને જે ભેદ અમે માનીએ છીએ તેજ સત્ય છે. તથા દ્રવ્ય રૂપ ઘટની અભિવ્યક્તિનું કારણ દંડને અભાવ છે પણ દંડ નથી, અને ઘટના પ્રગટ થવામાં નેત્રાદિકને જે કારણ માનવામાં આવે છે તેથી ગેરવમાં ઘટાડે નથી થતે એમ સમજવું. આ પ્રમાણે તૈયાયિકોનું માનવું છે.
(હવે ઉપરની માન્યતાનું સમાધાન કરે છે.)
તે મિથ્યા નહિ સર્વથાજી અછતે વિષય અતીત
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
પર્યાયારથ તે નહિ
દ્રચારથ છે નિત્યરે–-ભાવિકો ૧૦ ભાવાર્યઅતીત વિષય (જે ઘટાદ) તે સર્વથા મિ સ્થા નથી કારણકે પર્યાયાર્થથી જે અનિત્ય હોય છે તે દ્રવ્યા દિક નયથી નિત્ય હોય છે.
૧૦ વિવેચન નિયાયિકનું ઉપરનું જે કહેવું છે તે મિથ્યા છે કારણકે અતીત વિષય વાળા જે ઘટાદિને સર્વથા અસત્ ન થી કારણકે અતીત વિષય વાળે ઘટ પર્યાયાર્થિક નયથી નથી સમજવાને વણ દ્રવ્યોથીક નયથી તે નિત્ય છે એમ સમ જવાનું છે તાત્પર્ય એ છે કે ઘટ ને નાશ થઈ ગયા પછી ૫ પણ તે મૃત્તિકારૂપે વિદ્યમાન રહે છે. તે દ્રવ્ય સર્વથા ન હૈ ય તે સસલાના શીંગડા ની પેઠે સર્વથા અભાવ થઈ જાય એ ને જે પદાર્થ સર્વથા અવિદ્યમાનપણે જ્ઞાનમાં ભાસે છે તે પદાર્થમાં વિદ્યમાનપણું કેવી રીતે આવી શકે ! અર્થાત નજ અવીશકે તેથી કરીને કાંઇ ભૂત વિષય છે તે સર્વથા અસત નથી, પરંતુ સત્ રૂપેજ પ્રવર્તે છે. અહિંઆ એ સમજવાનું છે કે જે વસ્તુ દ્રવ્યાર્થિક નયથી નિત્ય પણે વિતે છે તે વસ્તુમાં આકારને અભાવ હોવાથી પર્યાયા
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭.
નયથી અનિત્ય પણું દેખાય છે પણ ખરું જોતાં તે દ્રવ્યમાં સમવાયી ભૂત વિષય પદાર્થ રહેલો છે તે કારણને ઉદય થવાથી કાર્યપણાને પ્રાપ્ત થઈ ને દેખાય છે તેથી કરીને સત્ પદાર્થનીજ ઉત્પતિ થાય છે પણ અવિદ્યમાન પદાર્થની ઉત્પતિ નથી એમ નિશ્ચયથી સમજવું (૧૦)
(જ્ઞાનના સ્વભાવથી અછત અર્થ સમજાય છે એમ
* તે કહે છે.) અછત ભાષે જ્ઞાનનેજી જે સ્વભાવે સંસાર કહેજો જ્ઞાનાકાર તેજી
જીપે યોગાચાર–ભવિકા ભાવાર્થ—જો જ્ઞાનના સ્વભાવથી જ અસત પદાર્થને - ભાસ થતું હોય તે આ સમસ્ત સંસાર પાના પર પ્રમાણેજ
પરિણમી જાય અને એથી પગાચાર નામને ત્રીજે બદ્ધ મતજ સિદ્ધ થઈ જાય. (૧૧)
વિવેચન–અતીત પદાર્થને ભાસ જ્ઞાનના રવભાવમાં કાંઈપણ થઈ શકે નહિ કારણ કે એમ માનવાથી આ સંસાર
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮.
ના સમસ્ત પદાથને જ્ઞાનમાં ભાસ થ જોઈએ પણ તેમ તે નથી કારણ કે અનાદિના અજ્ઞાનને લઈને બાહ્યાકાર અસત રૂપે જ જણાય છે. જેમ સ્વપ્નમાં જેજે પદાર્થને ભાસ થાય છે તે તે વખતે સત્ લાગવા છતાં અસત્ હોય છે તેમ અનાદિ ની અજ્ઞાન વાસનાને લીધેજ અસત પદાર્થને જ્ઞાનથી જાણે ભાસ થતું હોય એવું દેખાય છે પણ વિચારવાનું એ છે કે જે અસત્ પદાર્થને ભાસ થવાનું કારણ જ્ઞાન હોય તે આ આખું જગત જ્ઞાનાકાર પણેજ થઈ જાય કારણ કે બાહ્ય દ્રષ્ટીથી દે. ખાતા સઘળા પદાર્થ અસત્ છે અને બ્રાહ્યાકાર રહિત શુદ્ધ જ્ઞાનમાંજ અછતા પદાર્થને ભાસ થાય છે એમ જે કહેવામાં આવે તે અનાદિની અજ્ઞાન વાસનાને અભાવ સિદ્ધ થશે અને તેમ માનવા જતાં તે યુગાચાર નામને બિદ્ધને ત્રીજો મત સિદ્ધ થશે કારણકે બાહ્યાકાર રહિત શુદ્ધ જ્ઞાન બુદ્ધનેજ હોય છે પણ તેમ માનવું વાસ્તવિક નથી માત્ર બાહ્ય આકારમાં અનાદિ ની અજ્ઞાન વાસનાને લીધેજ અસત પદાર્થને ભાસ થાય છે. એટલે સમજવાનું એ છે કે ભૂત કાલ વિષયક પદાર્થ જ્ઞાનમાં અસત્ પદાર્થને ભાસ નથી થતે પણ સત્ પદાર્થના અનેક કારણે જે તિરે ભાવ શક્તિ રૂપે ગુપ્તપણે રહેલા છે તેનાથી બહાર દેખાતા આકર ઉત્પન્ન થાય છે તેથી મૂળ દ્રવ્ય રૂપથી
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે કઈ પદાર્થની ઉત્પત્તિ નથી થતી તેમજ નાશ પણ નથી થતે કારણ કે દરેક પર્યાયમાં દ્રવ્યને અન્વય સંબંધ સ્પષ્ટ પણે દેખાઈ આવે છે માટે દ્રવ્ય પદાર્થમાં તે ઉત્પત્તિએ ન થી અને વિનાશ પણ નથી અને પર્યાયથી તે સર્વ પદાર્થની ઉત્પત્તિ અને નાશ બંને થાય છે અને જે પર્યાય દ્રવ્યમાં સ પણે છે તે પર્યાયમાં નિશ્ચય રૂપને અનુભવ થઈ શકે છે પ ણ જે પર્યાય દ્રવ્યમાં અસપણે છે તે પર્યાયમાં જે અનુભવ થાય છે તે ચલાયયાન રહે છે કેમકે શંખ તદન ઉર્વીલ હોય છે છતાં કમળાના રોગને લીધે શંખ પીળા રંગને દેખાય છે અને તેજ કમળાને રોગ દૂર થા ય છે ત્યારે શંખનું મુળ ઉજવળ રૂપ દેખાય છે કારણકે શું ખમાં પિતાદિ પર્યાયને અનુભવ તે અવિચળપણે નથી ૫ ણ ચલાયમાન રૂપે છે કેમકે શંખમાં નિર્દોષપણે જે ઉ જવળ અકિાર દેખાય છે તેને વિનાશ અને કમળાના રેગથી જે પીળા પળું દેખાય છે તેનું ઉપજવું તે પીળાપણાના પર્યાય થી નથી થતું પણ જયારે નેત્રને રેગ દૂર થાય છે ત્યારે આપો આપ બ્રાંન્તિને વિનાશ થઈ જાય છે અને એમ થવા માં હેતુને અભાવ નથી કારણ કે વસ્તુમાં જે કૃત્રિમિ સ્વભાવ છે એમાં બીજા પદાર્થને વ્યાપાર કાંઈ પણ કરી શકતા નથી
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
પરંતુ જે કારણથી કૃત્રિમ સ્વભાવ ઉત્પન્ન થયા હોય છે તે કારણની નિવૃત્તિ થએ તે પર્યાય સ્વયમેવ નષ્ટ થઇ જાય છે.(૧૧)
(દુષ્ટાંતથી ઉપરની આગત સિદ્ધ કરે છે. )
હમણા જાણ્યા અરથનેજી એમ અતીત જે જણાય વર્તમાન પર્યાયથી જે
વર્તમાનતા થાયરે—ભાવિકા ૫૧૨ા
ભાવાર્થ—હમણા અતીત પદાર્થ જાણ્યા એમ જે કહેવાય છે તે વર્તમાન પર્યાયથી તા વર્તમાનપણુંજ થયું એમ સમજવું. ( ૧૨ )
વિવેચન—જો એ પદાર્થનું સર્વથા જ્ઞાન થતું હોય તો અતીત પદાર્થ ઘટાદિની મને હમણા ખબર પડી એમ આકારની પ્રતીતિ કેમ થાય છે કારણ કે તેનુ તે સર્વકાળે જ્ઞાન હાવુ જ જોઇએ પણ તેમ નથી થતું માટે ભુત પાર્થ પ। વત માન પર્યાયથી વર્તમાન પણે જણાય છે. દ્રવ્યથી સતરૂપ અતીત ઘટ ને વિષે વર્તમાન જ્ઞેય આકાર રૂપ પર્યાયથી હુમા અતીત ઘ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧
રનું જ્ઞાન થાય છે અથવાત નિગમ નયથી વર્તમાન પણાને તેમાં આરોપ કરીએ ત્યારે અતીત પદાર્થનું જ્ઞાન થાય છે પણ સર્વથા જ્ઞાન રવભાવથી અછતા પદાર્થનું જ્ઞાન નથી થતું. (૧૨)
(વળી ભેદભાવ દર્શાવે છે. ) ધમી અછત ધર્મનો જ અછતે કાળે સહાય સર્વ કાળ નિર્ભય પણે તો સસશિંગ જણાયરે-ભવિકા-૧૩
ભાવાર્થ—જો (અતીત ઘટરૂપ) ધમાં અસત હવા છે તાં તેને (આકાર રૂ) ઘર્મ પણે સર્વ કાળે ભાસે છે તે સસલાને શિંગડા પણ નિર્ભયપણે સર્વ કાળને વિષે જણાતા હોવા જોઈએ પણ તેમ નથી થતું. (૧૩)
વિવેચન–અતીત ઘટ જે ધમી અવિદ્યમાન હોય ત્યારે અવિદ્યમાન આકારરૂપ જે ધર્મ તે ઘટાભાવ કાળમાં વિદ્યમાનરૂપે
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
દેખાય છે આવી રીતે જે કહેવામાં તે તે સસલાના શીંગડા જે સર્વ કાળને વિષે નિર્ભયપણે દેખાતા નથી તેનું અસ્તિત્વ કેમ જણાવી શકાતું નથી કારણ કે ત્રણે કાળને વિષે અવિદ્યમાન પદાઈનો સંભવ તમે બતાવો છે અને અસત્ ઘટની ઉત્પતિ મૃત્તિકાથી તથા ભૂતકાળના અસત્ ઘટનું અસ્તિત્વ તમે માની લીધું છે તે પછી અસત્ એવા સસલાના શિંગડાને પણ બતાવી. આપવા જોઈએ. (૧૩)
(અસત્ વસ્તુને બેધ અને ઉત્પત્તિ ન હોય તે કહે છે.)
તે માટે અછતા તણેજ બોધ ન જનમ ન હોય કારય કારણને સહજી છે અભેદ ઈમ જોય-ભવિકા છે ૧૪
ભાવાર્થ...તેથી કરીને અત્ પદાર્થને બેધ અને ઉ. પતિને સંભવ થઈ શકતે નથી જેવી રીતે કાર્ય કારણને અભેદ નિશ્ચયપુર્વક છે તેમજ દ્રવ્યગુણ પર્યાયને પણ અભેદ છે. ૧૪
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
વિવેચન—અગાઉ જણાવી ગયા તે હેતુઓએ કરીને હવે એમ સિદ્ધ થાયછે કે જે પદાર્થ અસત્ છે તેનું જ્ઞાન કાઇ પણ કાળને વિષે થઈ શકતું નથી તેમજ અવિધમાન પદાર્થની ઉત્પ તિને પણ કદાપિ સ’ભવ જણાતા નથી. અર્થાત સત્ પદાર્થનું જ જ્ઞાન અને સત્ પદાનીજ ઉત્પતિ સભવેછે. કાર્ય અને કારણ ના નિશ્ચયથી જેમ ખભે છે તેમજ દ્રવ્ય ગુણુ અને પર્યાયના પણ નિશ્ચયથી અભેદજ જાય છે. માટે નિશ્ચયથી તે ત્રણેને અભેદ સ્વીકારવા અને જે ભેદ જણાય છે તે માત્ર વ્યવહારથીજ છે. બીજી ઢાળમાં ભેદ જણાત્મ્યા હતા અને આ ત્રીજી ઢાળમાં અભેદ પક્ષ બતાવ્યા તેનું કારણ ઉપર કહ્યું તેજ છે. (૧૪)
(વ્યવહાર અને નિશ્ચય અને નયના મતને બતાવીને સ્થિત પક્ષ કહે છે.)
ભેદે ભણે નૈયાયિકાજી સાંખ્ય અભેદ પ્રકાશ જૈન ઉભય વિસ્તારતાજી પામે સુજશ વિલાસરે–ભવિકા uîપા
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪.
ભાવાર્થ_તૈિયાયિકો ભેદ પક્ષને વિકાર કરે છે અને સાંખ્ય મતવાળા અભેદ પક્ષને માન્ય રાખે છે પરંતુ જૈન મતાવલંબીએ તે ભેદ અભેદ બંને પક્ષને વિસ્તાર કરે છે અને તેથી તેના ઉત્તમ જશને આ જગતમાં વિસ્તાર થઈ રહ્યા છે. (૧૫)
વિવેચન–બીજી ઢાળમાં દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યાયને જે પરસ્પર ભેદ બતાવે તેનું એકાંતે ગ્રહણ કરનાર તૈયાયિક મત વાળાઓ છે અને ત્રીજી ઢાળમાં કાર્ય કારણ તથા દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયને અભેદ બતાવ્યું તેનું એકાંતે ગ્રહણ કરનાર સાંખ્યા મત વાળા છે અને તેથી તેઓ બંને એકાંત વાદી અને પક્ષ પાતી હેવાથી સત્ય માર્ગથી દુર રહેનારા છે. પરંતુ અપેક્ષાને બરાબર સમજનાર જૈન મતવાળાએ વ્યવહાર અને નિશ્ચય બંને નયને પણ સમજીને દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયના ભેદ અને અભેદ બંને પક્ષને સ્વિકાર કરે છે અને તેથી અપેક્ષિત વચનને માન્ય રાખનાર જૈન મતને સુજશ સર્વ સ્થળે વિજયવંત થાય છે. નૈયાયિકનું એમ માનવું છે કે કાર્ય અસત દેખાય છે અને કાર્ય કારણ તથા ગુણ ગુણીને પરસપર ભેદ છે અને સાંખ્યમતવાળાનું એમ માનવું છે કે સત કાર્ય દેખાય છે અને કાર્ય કારણ તથા ગુણગુણીને સર્વ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ
થા અભેદજ જણ્ય છે. આ પ્રમાણે બંને મતની માન્યતા છે. પણ પક્ષાપક્ષે તે સત્ય નથી, જૈન મતનું તે એમ માનવું છે કે કાર્ય કર્થચિત્ સત્ અને કંચિત અસત્ દેખાય છે અને કાર્ય કારણ તથા ગુણગુણને કંચિત ભેદ એને કથંચિત અભેદ જણાય છે. આ પક્ષપાત રહીત સ્યાદ્વાદમતતે જેનને માન્ય છે અને તેજ સર્વ સ્થળે વિજયવંત છે. એક સ્થળે કહ્યું છે કે –
य एव दोषाःकिल नित्यवादे विनाशिवादोप समास्त एव परस्पर ध्वंसिषु कंटकेषु
जयत्य धृष्य जिनशाशनंते॥ .. અર્થ—જે દેવ હમેશ નિત્ય વાદમાં છે તેજ દેષ સર્વ થા એકાન્ત વાદથી અનિત્ય વાદમાં પણ જણાય છે તેથી કરી ને પરસ્પર નાશ કરવા વાળા કંટક સમાન અનેક મતમાં અનેકાંતવાદી એવું જેનશાશન પ્રબલપણે જયવંત વર્તે છે. (૧૫)
ઢાળ ચેથી નંદનકું ત્રિસલા હુલાવે–એદેશી. (ભેદ અને અભેદના વિરોધની આશંકા ટાળે છે )
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભેદ અભેદ ઉભય કિમમાને
જ્યાં વિરોધ નિરઘારે રે એક ઠામે કહો કિમ કરી રહે આત અને અંઘાર રે શ્રત ધર્મે મન દ્રઢ કરી રાખો જીમ શિવ સુખ ફલ ચાખે રે ૧
ભાવાર્થ–(આશંક) જ્યાં પ્રત્યક્ષ વિરોધને નિરધાર જણાય છે એવા ભેદ અને અભેદ બંનેને એકજ સાથે કેમ માન્ય રાછો કારણ કે અંધકાર અને પ્રકાશ બનેને એકજ સ્થળે સંભવ કેવી રીતે થઈ શકે? આવી આશંકાવાળાઓ એ શ્રુત ધર્મને વિષે (પિતાની અજ્ઞાનતાને લીધે શંકા નહિ કરત) દ્રઢ મન રાખવું કારણ કે તેથી ઉત્તરોત્તર મેક્ષપદને પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. (૧)
વિવેચન-બીજી ઢાળમાં દ્રવ્યગુણ પર્યાયને ભેદ બતાવ્યો અને ત્રીજમાં અભેદ બતાવે હવે ભેદભેદની માન્યતા સત્ય છે એ બતાવતા આ ચેથી ઢાળ કહે છે. કેટલાએક પરમત વાદિઓનું એમ કહેવું થાય છે કે જેમાં પ્રત્યક્ષ પરસ્પર વિરોધ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૭
જણાય છે એવું ભેદ અને અભેદનું એક સ્થળે હોવું કેમ સંભવી શકે? કારણ કે ભાવભાવરૂપે બંનેને વિરોધ જ જણાય છે જ્યાં દ્રવ્યાદિકને ભેદ હોય ત્યાં અભેદ ન હોઈ શકે અને જ્યાં અભેદ હોય ત્યાં ભેદ ન હોઈ શકે. એટલે જેવી રીતે એકજ સ્થળે અંધકાર અને પ્રકાશ બંને સાથે રહી શકતા નથી તેમ ભેદ અને અભેદ એકજ દ્રવ્યમાં રહી શકેજ નહિ. આચારંગ સૂત્રમાં પણ કહ્યું છે કે તિથ્ય સમાવેvi - પાળે ન ચમતે સમાર્દિ એટલે શંકા સહિત ચારિત્રવંત આત્મા સમાધિને પ્રાપ્ત કરી શકે નહિ માટે જ્યાં સુધી શ્રત ધર્મને વિષે શંકા હોય ત્યાં સુધી ચારિત્ર ફળે નહિ તેથી કરીને સદ્દ ગુરૂ મુખે શંકાનું સમાધાન કરી શ્રત ધર્મને વિષે દ્રઢ મત વાળા થવું જોઈએ કે જેથી ઉત્તરે-તર મેક્ષરૂપ સુખના ફળને પ્રાપ્ત કરી શકાય. (૧),
(હવે ઉપરની શંકાનું સમાધાન કરે છે.)
એવી શિષ્યની શંકા જાણી પરમારથ ગુરૂ બોલેરે
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
. અવિરેલ્વે સવી ઠામે દીસે
દય ઘર્મ એક તોલેર–શ્રત છે રા - ભાવાર્થ શિષ્યની ઉપરની શંકા જાણીને ગુરૂ તે શંકા ના સમાધાન રૂપ પરમાર્થને કહે છે. જો કે દેખવામાં વિરોધ જણાય છે પણ ભેદભેદને વિરોધ નથી કારણ કે ભેદ અને અભેદ એ બંને ધર્મ સર્વ સ્થળે અવિરોધરૂપ અને એકતાએ જ જણાય છે. (૨)
વિવેચન–ભેદ અને અભેદ એકજ દ્રવ્યમાં ન હોઈ શકે એવી જે શંકા ઉપરની ગાથામાં કહી તે શિષ્યની શંકાનું સમાધાન કરતાં ગુરૂ કહે છે કે યદ્યપિ ઘટ અને ઘટા ભાવને પરસ્પર વિરોધ દેખાય છે પરંતુ ભેદ અને અભેદના ધર્મને પરસ્પર વિરોધ નથી કારણ કે સર્વ સ્થળને વિષે ભેદ અભેદ રૂપ બને ધમે વિરોધ રહિત પણે અને એકાશ્રયી પણેજ રહી શકે છે ! જે કઈ એમ કહે કે દ્રવ્યાદિકને ભેદ સ્વાભાવિક હોવાથી સત્ય છે અને અભેદ ઉપાધિક હેવાથી અસત્ય છે તે તે માત્ર અનુભવનીજ ખામી જણાય છે કેમકે વ્યવહારથી અને પર અપેક્ષાથી બંનેને ગુણાદિકને ભેદ તથા ગુણાદિકને અભેદ હેય એવું વચન નથી પરંતુ એકજ આશ્રયમાં રહેવા વાળા
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯ અવિરોધજ જાણવું જોઈએ એવું
ભેદ અને અભેદને તાત્પર્ય છે. (૨)
(વળી ભેદ અભેદનો વિરોધ દુર કરે છે.)
એક ઠામે સવિજનની સાખે પ્રત્યક્ષે જે લહિયે રે રૂપ રસાદિકની પરે તેને
કહો વિરેાધ કેમ કહીએ-શ્રત ૩ ભાવાર્થ–સર્વ મનુષ્યની સાક્ષીએ એકજ ઘટમાં રકત ત્યાદિ રૂપ રસાદિક જે પ્રત્યક્ષ દેખાય છે તો પછી એકજ દ્રવ્યમાં ભેદ અભેદને વિરોધ કેમ કહી શકાય. (૩) - વિવેચન–ઘટ દ્રવ્ય છે અને તેજ દ્રવ્યમાં રકતત્વ શ્યામ આદિ ગુણ પર્યાય પ્રત્યક્ષ રીતે દેખાઈ આવે છે એટલે પર્યાયની અપેક્ષાએ જે જોઈએ તે રૂપ રસાદિક ભિન્ન જોઈ શકાય છે પણ ખરું જોતાં ઘટ દ્રવ્ય એકજ છે અને રૂપ રસાદિક પણ. તે ઘટમાં જ છે તેથી એકજ દ્રવ્યમાં ભેદ અભેદ હેવાનું તે. લેક વિદિત વ્યવહારથી પ્રત્યક્ષ છે. એક કેરી હેય
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમાં રૂપ રસ પણ આવેલા છે હવે ગુણ પર્યાય થી જોઈએ તેં રૂપ રસ જુદા પાડી શકાય અને મૂળ દ્રવ્યમાં તે દ્રવ્ય અને પર્યાય બધું સમાએલું છે તેથી અભેદ પણ છે માટે ભેદભેદ બંનેને એકજ દ્રવ્યમાં પ્રત્યક્ષ સંભવ દેખાય છે અને જ્યાં પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે ત્યાં પરાક્ષ પ્રમાણની કે ઉદાહરણની જરૂર રહેતી નથી. માટે અંધકાર અને પ્રકાશનું જે દ્રષ્ટાંત અનુમાન સિદ્ધ છે તે આ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ આગળ માત્ર અનુભવની જ ખામી બતાવે છે. (૩)
(પુદ્ગલ દ્રવ્યથી ભેદઅભેદને પ્રત્યક્ષ અભિલાપ કહે છે)
શ્યામ ભાવ જે ઘટ છે પહેલા પછી ભિન્ન તે રાતે ઘટ ભાવે નવી ભિન્ન જણાય !
શી વીરેધની વાતે-શ્રત પાક ભાવાર્થ-જે ઘટ પ્રથમ શ્યામભાવવાળે હવે તે પછી જ્યારે રાત થએ ત્યારે તે ભિન્ન જ જણાય છે અને બંને કાળને વિષે ઘટ ભાવે તે અભિનજ જણાય છે તે પછી અહિઆ વિરોધની શી વાત છે? (૪)
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન-ઘટ પુદગલ દ્રવ્ય છે તે મૂળ તે કાળા રંગને. હોય છે તેજ ઘટ જ્યારે ભઠ્ઠીમાં પાકે છે ત્યારે પિતાની મેળેજ રકત ભાવને પામે છે અને ત્યારે તેને રકત ઘટ એવું ભિન્ન નામ અપાય છે. હવે જે ઘટ પ્રથમ શ્યામ કહેવાતે હતે તેજ રક્ત ઘટ કહેવાય છેઆવી રીતે ભેદ હોવા છતાં. મૂળ ઘટ દ્રવ્ય એ બંને નામથી કઈ રીતે ભિન્ન નથી અર્થત. શ્યામ અને રકત એવા નામથી ભેદ જણાય છે અને તે બંને પર્યાય મૂળ ઘટ દ્રવ્યની સાથે હોવાથી ઘટથી અભેદ રૂપે છે. આવી રીતે ઘટની સાથે ભેદ અભેદ હોવામાં કોઈ પણ વિરોધ જણાતું નથી. આવી જ રીતે જેમ ઘટમાં રાતે અને કાળે બંને જુદા જુદા પર્યાય નામ પડી જવા છતાં મૂળ ઘટમાં ભેદ પડે નહિ તેમજ દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયને પણ પરસ્પર ભેદ માનવામાં કોઈ વિરોધ જણાતું નથી-ઘટના દૃષ્ટાન્તથી દવ્યા. દિકની પરપર ઐયતા સમજી શકાય છે. (૪)
બાલ ભાવ જે પાણી દીસે તરૂણ ભાવ તે ન્યારે દેવદત ભાવે તે એકજ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવિરે નિરધારો–શ્રત છે ૫ છે (આત્મ દ્રવ્યમાં ભેદ અભેદ બતાવે છે.)
ભાવાર્થ–જે પ્રાણી બાળક ભાવે દેખાય છે તેજ પ્રાણી તરૂણ ભાવથી ભિન્ન છે અને દેવદત્ત ભાવે એટલે મનુષ્યના ભાવે તે અભિન્ન છે માટે આવી રીતે એકજ દ્રશ્યમાં ભેદ અને અભેદ હેવાને અવિરે નિશ્ચય પૂર્વક માને. (૫)
વિવેચન—એક માણસ જ્યારે બાળક અવસ્થામાં હોય ત્યારે તેને બાળક કહેવામાં આવે છે અને તેજ મનુષ્ય જ્યારે તરૂણ અવસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે બાળક માટીને તેને તરૂણ કહેવામાં આવે છે. હવે જે કે બાળક અને તરૂણ એવા બે નામ પડવા છતાં તે નામને સ્વામિ તે એકજ છે તે પણ એ ભેદ પ્રત્યક્ષ જણાય છે અને કહેવાય છે. જેમકે એક માણસનું નામ દેવદત્ત હેય જ્યારે નાને હેય ત્યારે તે બાળક કહેવાય છે, માટે થાય ત્યારે યુવાન કહેવાય છે અને ઘરડો થાય ત્યારે વૃદ્ધ કહેવાય છે. અભ્યાસ કરતે હોય ત્યારે વિદ્યાથી કહેવાય, વ્યાપાર કરે ત્યારે વ્યાપારી કહેવાય છે અને હદો ભોગવતો હોય તે અમલદાર કહેવાય આવી રીતે દેવદત . એકજ નામ હોવા છતાં તેના જુદે જુદે વખતે જુદા જુદા
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ પડે છે અને એ બધા નામને પરસ્પર ભેદ પ્રત્યક્ષ દેખાઈ આવે છે તેમ છતા દેવદ-ત પણામાં આ બધા નામે અભેદપણે રહેલા છે અને તેજ પ્રમાણે દ્રવ્યાદિકમાં છે તેમાં જે ભેદને અભેદ કહેવામાં આવે છે તે માત્ર અપેક્ષાથી છે એમ આ ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે અને એ અપેક્ષિત વચન તેજ સ્યાદ્વાદનું રહસ્ય છે, એકાંત વાદિઓથી તે સમજવું અશક્ય છે. (૫)
(ભેદ હોય ત્યાં અભેદ હોયજ નહિ આવીપ્રાચિન
નિયથિકની શંકા દુર કરે છે ) : ધર્મ ભેદ જે અનુભવ ભાસે ધમાં ભેદ નવી કહીએ ભિન્ન ધર્મનું એકજ ધમ જડ ચેતન પણ લહીએરે તને ૬
ભાવાર્થ- (પદાર્થને) ધર્મમાં ભેદ છે એમ જે અનુ ભવને ભાસ થાય છે તેવા ભાસથી ધમીમાં ભેદ હેવાનુ. કહેવાય નહિ કારણકે ભિન્ન ધમનું ધમી જે એકજ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
હેતે જડ અને ચેતન ભિન્ન ધર્મ વાળા હવેથી તેનું ધ મીપણું એકજ થઈ જશે. (૬)
| વિવેચન—જે કે અનુભવથી શ્યામ ઘટ રક્ત ઘટ નથી અને રક્ત ઘટ શ્યામ નથી એ ભાસ થાય. છે પરંતુ કાળા ઘટની અને રાતા ઘટની બંને દશામાં વર્તમાન ઘટ દ્રવ્યની ભિન્નતા નથી દેખાતી એવું જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે એટલે ધર્મ ભેદથી ધમને ભેદ, ન હોય એમ જે માનવામાં આવે તે જડ અને ચેતન ભિન્ન ધર્મવાળા હોવા છતાં તેનું ધર્મ એક હેવાને નિશ્ચય થઇ જાય છે. કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે જડ ચેતનને જે ભેદ, દેખાય છે તે તે જડત્વ અને ચેતનત્વ એ બંને ધર્મને ભેદ, જણાય છે પરંતુ જડ ચેતન દ્રવ્યને ભેદ નથી આવી રીતે જડ તે ચેતન નથી અને ચેતન તે જડ નથી એમ કહેવામાં આવે તે પણ જડ ચેતન અને શ્યામ રકત એ બંને સદશ, જ દેખાય છે અને પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ અર્થમાં કાંઈ પણ બાધકને. પ્રસંગ દેખાતા નથી કેમકે અનુભવ પ્રમાણથી અપ્રાપ્ત વસ્તુમાં ન્યાયની પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી માત્ર સંદિગ્ધ વસ્તુની સિદ્વિમાં ન્યાયની જરૂર રહે છે માટે ધર્મનો ભેદ અનુભવથી
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
જણાય છે અને ધમને ભેદ નથી માનવામાં આવતે તે ભિન ધર્મવાળા જડ અને ચેતનના ધમાં એક થઈ જાય છે. (૬)
ભેદભેદ તિહાપણ કહેતાં વિજય જૈન મત પારે ભિન્ન રૂપમાં રૂપાંતરથી
જગ અભેદ પણ આવે–શ્રત એ છો ભાવાથ–જડ અને ચૈતન્યમાં પણ ભેદા ભેદ કહેતાં જૈન મતજ વિર્ય પામે છે માટે ભિન્ન રૂપજે છવા જવ તે માં રૂપાંતરથવાથી આખા જગતમાં અભેદ પણું આવે છે (૭)
વિવેચન-વળી પણ જ્યાં નૈયાયિકે જડ ચેતનમાં એકાંત ભેદ બતાવે છે તેમાં પણ જડ અને ચેતનમાં ભેદ અને અભેદ અને બતાવિ શકવાથી જૈનમતજ વિજયી નિવડે છે. જેમકે જીવ અજીવ આદિ જે ભિન્નરૂપે છે તેમાં રૂપાંતર દ્રવ્યત્વ પદાર્થવ આદિથી જગતમાં અભેદપણું આવી જાય છે. આથી ભેદ અભેદનું સવ જગતમાં વ્યાપકપણું જ કહેલું છે અર્થાત્
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવ પદાર્થ અજીવથી ભિન્ન છે તે પણ તેમાં રૂપાંતર લક્ષહુથી વ્યાપકપણું હોવાને કારણને લીધે જગતમાં અભેદને પણ સંભવ જણાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે ઘર્મ ભેદથી જે ભેદમાંજ વ્યાપકપણું કહ્યું છે તે જીવ અને અજીવ બંને દ્રવ્ય હોવાથી દ્રવ્યત્વરૂપથી જડ ચેતનમાં પણ અભેદ વ્યાપકપણું વિદ્યમાન છે. જે કે જડત્વ અને ચેતનવ પર્યાયથી ભિન્ન છે તે પણ તે બંનેને વ્યાપક દ્રવ્ય ગણતાં જગતમાં અભેદ પણ જણાય છે. (૭)
(વળી પણ તેજ વિસ્તારથી જણાવે છે).
જેહને ભેદ અભેદજ તેહનો રૂપાંતર સંયુતને રે રૂપાંતરથી ભેજ તેહને
મુળ હેતુ નય શતરે-શ્રત હતા ભાવાર્થ—જેને ભેદ છે તેને જ રૂપાંતર સહિત અભેદ જણાય છે અને વળીતેને રૂપાંતરથી પાછે ભેદ થાય એવી રીતે ભેદ અભેદ છે તે શતનયને મૂળ હેતુ છે. (૮)
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન–જે પદાર્થને વર્તમાન પર્યાયથી ભેદ જણાય છે તેજ વસ્તુ જ્યારે પાંતર સહિત થઈ જાય છે ત્યારે તેને અભેદ પણ થઈ જાય છે જેમ કે પિતપતાના પર્યાયથી થાસ, કેસ, કુંશુલ એ બધા ઘટના ભેદ છે વળી તેજ સ્થાસકુશુલ આદિ તિપિતાના પર્યાયની સાથે જોડવામાં ન આવે તે મુલ મૃત્તિકારૂપ દ્રવ્યરૂપ હેવાથી અભિન્ન પણ થઈ જાય એટલે ભેદ રહે નહિ. વલી તેનું રૂપાંતર થવાથી પુ નઃ ભેદ થઈ જાય છે જેમકે સ્થાસ કુશુલાદિ પર્યા ચ સહિત મૃત્તિકા દ્રવ્યથી એને ભેદ છે. આવી રીતે જે આ ભેદને અભેદ છે તેજ અભેદ સે મૂળ નયનું કારણ છે અને નિગમ સંગ્રહ આદિ જ્યના જે સાતસે ભેદ થાય છે તે સઘળા ભેદ આજ રીતીથી દ્રવ્ય પર્યાયના અર્પણ અને અનપણથી એટલે કદાચિત દ્રવ્યાર્થિક
જનાથી અને કદાચિત અવિવિક્ષા કરવાથી પર્યાયની જનાથી શતાર નય ચક્રાધ્યયનના મધ્યગત પૂર્વ કાળમાં હતા તે હવે દ્વાદશાનિય ચકના મધ્યમાં “વિધિવિધિવિધ ” ઇત્યાદિ રીતીથી એક એક નયની વચમાં બાર બાર ભેદ થાય છે તેથી કરીને સમ્યક પ્રકારથી કહેલા પાઠમાં સંખ્યા કહી છે તે સમજીને નયગમ ભંગની ચેજના કરવી જોઈએ. તાત્પર્ય એ છે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને પર્યાયતરથી ભેદ છે તેને જ વળી રૂપાંતર થવાથી અભેદ અને ફરી વળી તેને ભેદ એમ સે નય થાય છે. (૮)
(નયના અનેક ભેદ દર્શાવે છે.) ક્ષેત્રકાળ ભાવાદિક યુગે થાય ભંગની જોડી રે સએપે એક ઠામે કહીએ
સપ્ત ભંગની જેડી રે–શ્રત ફા આ ભાવાર્થ–જેમ દ્રવ્યાદિક વિશેષ પણે ભંગ થાય તેમજ ક્ષેત્ર કાળ ભાવાદિકના પગે પણ ક્રોડ ભંગ થાય છે પણ અહીંયા સંક્ષેપથી સસ્ત ભંગી બતાવીને એકજ સ્થળે કહીએ છીએ. (૯)
વિવેચન–જેમ દ્રવ્ય પર્યાયથી અનેક ભંગ થાય છે તે મજ ક્ષેત્રકાળ ભાવ આદીથી પણ અનેક ભંગ થવાનો સંભવ છે. કેમકે ધટ દ્રવ્યને સ્વ પણે કહીએ તે ક્ષેત્રાદિક ઘટ બી- . જા ગણાય એમ પ્રત્યેક ક્રેડે ગમે સપ્ત ભંગી થઈ શકે. જેમકે (૧) “ઘટસ્થા?િ ” પિતાના દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાળ ભાવની
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપેક્ષાથી કથંચિત ઘટ છે (૨) ઘટસ્થાપત્યેવ પરદ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળભાવની અપેક્ષાએ ઘટ કથંચિત નથી. (૩) “ચાવવા વ” એકજ સમયે અસ્તિનાસ્તિની વિવક્ષા નહિ કરી શકાતી હોવાથી ઘટ કથંચિત અવાઓ છે. (૪) “યાત પૂર્વ નાણ્યેવ સ્વરૂપથી અસ્તિત્વ અને પરરૂપથી નાસ્તિત્વ હેવાથી ઘટ કર્થચત્ છે અને કચતુ નથી. (૫) “અતિ વય વળ્ય', એક અંશ સ્વ સ્વરૂપથી અને બીજો અંશ એક જ સમયમ બંને રૂપથી વિવક્ષિત કરતાં ઘટ છે પણ અવાચ્ય છે. એમ પાંચમે ભાગે થાય છે. (૬) સ્થાપ્તિ થવા અન્ય દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિથી ઘટ નથી અને બીજો અંશ ઉભય રૂપથી વિવિક્ષિત કરતાં અવાચ્ય છે તેથી ઘટનું અસત્વ અને અવાગ્યપણું થાય છે. (૭) “યતિ નાસ્તિ વિશ્વ” સ્વદ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિથી ઘટનું સપણું, પરદ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિથી અસ પણું તથા અસ્તિનાસ્તિ બંને રૂપથી ઘટ અવાચ્ય છે એ સાતમે ભાગે થયે. આ પ્રમાણે સપ્તભંગી થાય છે ટુકામાં કહિએ તે જે ઘટ લેક પ્રસીદ્ધ દેખાય છે તેની આપ્રમાણે સપ્ત ભંગી થઈ શકે (૧) સ્વ દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાલ ભાવથી ઘટ છે (૨) પર દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાલ ભાવ થી ઘટ નથી (૩) એકજ વખતે બે પર્યાય નહિ કહી શકાય તેથી
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૭૦ અવાચ્ય છે (૪) એક અંશ સ્વરૂપે અને એક અં શ પર રૂપે કહીએ ત્યારે ઘટ છે અને નથી (૫) એક અશં" સ્વરૂપે અને એક અંશ યુગપત્ ઉભયરૂપે કહીએ ત્યારે ઘટ છે પણ અવાચ્ય છે (૬) એક અંશ પરરૂપે અને એક અંશ યુગપતું ઉભય રૂપે કહીએ ત્યારે ઘટ નથી અને અવા એ છે (૭) એક અંશ સ્વરૂપે, એક અંશ પર રૂપે અને એ ક અંશ યુગપત્ ઉલ્ય રૂપે કહીએ ત્યારે ઘટ છે નથી અને અવાચ્ય છે. આ પ્રમાણે સપ્ત ભંગી સંક્ષેપમાં કહી છે (૯)
(હવે સપ્ત ભંગીના ભેદ અભેદ કહે છે)
પર્યાયારથ ભિન્ન વરતુ છે દ્રવ્યારથે અભિને રે કમે ઉભય નય જો અર્પિજે
તે ભિન્નને અભિન્ન-શ્રુત ઘ૧ના ભાવાર્થ–પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાથી સર્વ વસ્તુ ભિ ન છે અને વ્યાથિક નયની અપેક્ષાથી અભિન્ન છે અને કમવાર બંને નય જોડવાથી કથંચિત અભિન્ન છે. (૧૦)
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન–હવે મૂળ બે નયની અપેક્ષાથી રસપ્તભંગીના ભેદ અભેદ કહે છે. (૧) પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાથી દ્રવ્ય ગુણ પર્યાય યુક્ત સર્વ પદાર્થ ભિન્ન છે અને (૨) કવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાથીદ્રવ્યગુણ પર્યાયયુકત સર્વ પદાર્થ કથંચિત અભિન્ન છે કેમકે દ્રવ્યનાંજેગુણપર્યાય છે તેઆવિભૉવઅનેતિભાવરૂપેઇએ મઆગળ કહેવાઈ ગયું છે. અનુક્રમે જ્યારે દ્રવ્યાર્થિક અને પયયાર્થિક બંને નયની યોજના કરીએ છીએ ત્યારે કંચિત ભિન્ન અને કથંચિત અભિન્ન થઈ જાય છે કેમકે પર્યાયથી ભિન્ન છે અને દ્રવ્યથી વસ્તુ અભિન્ન છે. (૧૦)
જે એકદા ઉભય નય ગ્રહિએ તે અવાઓ તે કહીએ રે એકે શબ્દ એકજ વારે દેય અર્થ નવિ કહીએરે-શ્રત છે ૧૧
ભાવાર્થ...જો એકજ વખતે બંને નયનું ગ્રહણ કરી એ તે સર્વ વસ્તુ અવાચ્ય થઈ જાય કેમકે એકજ શબ્દથી એકજ વખતે બે અર્થ કહી શકતા નથી. (૧૧) D]
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૨
વિવેચન—ચેાથેા અવાચ્ચ ભેદ ખતાવે છે જો એજ સમયમાં પર્યાય તથા દ્રવ્ય રૂપ અને અર્થ કહેવાની ઇચ્છા કરીએ તે તે પદાર્થ અવકન્ય દશામાં આવી જાય છે કેમકે એ તે સહેજ સમજાય તેવુ છે કે એકજ વખતે અને એકજ શબ્દવતી અને અર્થનુ કથન કોઈ કાળે થઇ શકતું નથી, સમુઠ્ઠાલ’બન જ્ઞાનથી એયક્તિને ક્ડી શકાય છે પણ તેના જુદા જુદા અર્થ એકજ વખતે કદી કહી શકાયજ નહિ માટે અને નયના અથૅની અપેક્ષાથી અવાચ્ય છે. (૧૧)
e
( પાંચમા ભાંગા કહે છે )
પર્યાચારથ કલ્પ ન ઉત્તર
ઉભય વીવક્ષા સધિરે ભિન્ન અવાચ્ય વાસ્તુ તે કહી સ્યાતકારને અધિરે—શ્રુત રા
ભાવાર્થ—પ્રથમ પર્યાયાર્થે નયની કલ્પના કરીને પછી અને નયની જો વિવક્ષા કરવામાં આવે તે વખતે તે વસ્તુ પર્યાયથી ભિન્ન અને અને નયથી 'થચિત્ અવાસ્થ્ય થઇજાય(૧૨)
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩ વિવેચન હવે પાંચમે સ્વાદસ્તિ અવક્તવ્ય ભેદ કહે છે (૫) પ્રથમ તે પર્યાયાર્થિક નયની કલ્પના કરીને વસ્તુને ભિ ન કહેવામાં આવે અને પછી વ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિકએ બંને નયની વિવક્ષા કરવા જતાં વસ્તુ અવાચ્ય થઈ જાય ત્યા ૨ પર્યાયથી તે વસ્તુ ભિન્ન ગણાય અને બંને નયથી અવાચ થઈ જાય તેથી પાંચમે ભાગે સિદ્ધ થઈ જાય એટલે કથંચિત ભિન્ન છે અને કર્થચિંત અવકતવ્ય છે. (૧૨)
(હવે છે અને સાતમે ભાગે કહે છે) દ્રવ્યારથને ઉભય ગ્રહ્યાથી અભિત્ર તેહ અવાચા રે કમ યુગપત નય ઉભય ગ્રહ્યાથી
બિન અભિન્ન અવાર–મૃત છે ૧૩ છે o ભાવાર્થ દ્રવ્યાર્થિક નયની કલ્પના કરીને પછી બંને નયના પેજના કરવાથી વસ્તુ અભિન્ન થાય અને અવાગ્ય પણ થાય અને જે ક્રમવાર બને નયની જુદી કલ્પના કરીને પછી બંનેની સાથે જ વિવક્ષા કરવામાં આવે તે ભિન્ન અભિન્ન અવક્તવ્ય થઈ જાય. (૧૩)
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
- વિવેચન–હવે છઠે ભાગે કહે છે. (૬) જે પ્રથમ દ્રવ્યા ર્થિક નયની સર્વ વસ્તુમાં કલ્પના કરવામાં આવે તે
અભિન્ન પણું જણાય અને પછી એકજ કાળમાં દ્રવ્યા ર્થિક અને પર્યાયાથીંક એમ બંને નયની સાથે સર્વ વ
તુમાં વિવક્ષા કરવામાં આવે તે વસ્તુ અવાચ્ય થઈ જાય. તેથી દ્રવ્યાર્થિક નયથી અભિન્ન અને બંને નયથી અવક્તવ્ય એમ યેજના કરતાં છઠે સ્યાત અભિન્ન અવક્તવ્ય ભાંગે સિદ્ધ થયો. (૭) અને જયારે અનુકમવાર દ્રવ્યાર્થિક નય અને પર્યાયાથિક નયની વિવક્ષા કરવામાં આવે અને તરતજ દ્રવ્યાર્થિક તથા પર્યાયાથિક બને નયની પેજના કરાય ત્યારે ભિન્ન અભિન્ન અને અવકતવ્ય એમ સાતમે ભાગે થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે જેમ ભેદભેદની એક પર્યાયમાં સપ્તભંગી જેડી તેમ સર્વત્ર જોડી દેવી હવે આ પ્રમાણે સપ્તભંગીને વિચાર કરતા કઈ એમ શંકા કરે કે જ્યાં બે નયના વિષયને જ વિચાર હોય ત્યાં તે એક બીજાના પૈણ મુખ્ય ભાવે સપ્તભંગી થાય પણ જ્યાં પ્રદેશ પ્રસ્થાદિ (અવયવ અવયવી) ને વિચાર હેય. ત્યાં તે પાંચ છ સાત આદિ નયના જુદા જુદા વિચાર હોય અને તેથી વધારે ભંગ થઈ જાય તે પછી સપ્ત ભંગીને નિયમ કેવી રીતે રહી શકે! આ શંકાના જવાબમાં એમ જ
IકII
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
G૫
વેલું છે કે ત્યાં પણ એક નયાથનું મુખ્ય પણે ગ્રહણ કરીને બીજા સર્વને નિષેધ કરી પ્રત્યેકની અનેક સપ્ત ભંગી કરી શકાય. એમ કહ્યું પણ છે કે જેથી સંપૂર્ણ નયના અર્થનું કથન કરવામાં આવે તેના પર્યાયાધિકરણ વાક્યને પણ પ્રમાણ વાકય કહે છે. આવા પ્રકારના લક્ષણાથી જયાં સંપુર્ણ પદાર્થ નું વિવેચન થાય છે ત્યાં ત્યાત શબ્દ કરીને યુક્ત સંપૂર્ણ નયના અર્થના સમૂહનું ધારણ કરવું એક ભંગમાં નિષેધ - થી. તેથી કરીને વ્યંજન પર્યાયને ઠેકાણે બે ભંગ પણ અર્થ સિદ્ધિ સંમતિ ગ્રંથને વિષે દર્શાવી છે. તેમાં એમ કહ્યું છે કે સપ્ત વિકલ્પ સપ્ત પ્રકાર વચન પથ સપ્ત ભંગી રૂપે વચન માર્ગ તે અર્થ પર્યાયમાં થાય છે અને વ્યંજન પર્યાય જે ઘટ કુંભાદિ શબ્દ વાપણું તેને વિષે સવિકલ૫ વિધિ રૂપ અને નિર્વિકપ વિધિરૂપ એમ બે ભાંગા થાય છે પણ અવકત વ્યાદિ ભંગ અહીંઆ નથી થઈ શકતા. એટલે તાત્પર્ય એ છે કે સાત પ્રકારના ભેદ સહિત જે વચન છે તેજ સપ્ત ભંગી રૂ૫ વચન માર્ગના તે વચન અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વાદિ વિષયમાં પ્રવતે છે અને વ્યંજનપર્યાય જે ઘટ કુંભાદિ શબ્દની વાચ્યતા છે ત્યાં સવિકલ્પવિધિરૂપ અને નિર્વિકલ્પ વિધિરૂપ બેજ ભંગ થાય છે પણ અવક્તવ્ય શબ્દ વિષય કહેવાવાળાને વિરોધ આવી જાય છે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથવા સવિકલ્પ શબ્દ સમભિરૂઢ નયના મતે અને નિર્વિકલ્પ શબ્દ એવંભૂત નયના મતે એમ બે ભંગ જાણવા. પ્રથમ જે ચાર અર્થ નય છે તે વ્યંજન પર્યાય માને નહિ માટે તે નયની અહિં આ પ્રવૃત્તિ નથી આ સંબંધિ વિશેષ સમજણ અનેકાંત વ્યવસ્થાથી જાણી શકાય. (૧૩)
સપ્ત ભંગના દ્રઢ અભ્યાસી જે પરમારથ દેખે રે જશ કિરતિ જગ વધે તેહની
જૈન ભાવે તસ લેખેર–શુત ૧૪ ભાવાર્થ-આ સપ્તભંગી ન્યાયને જે મનુષ્ય દઢ અભ્યા સી થશે અને જે પરમાર્થને જાણશે તેને જશ અને કીર્તિ જગમાં ત્રદ્ધિને પામશે અને તેનું જૈનપણું ત્યારેજ સફળ થશે. (૧૪)
વિવેચન–હવે આખી ઢાળને ફલીતાર્થ કહે છે. સકલાદેશી, વિકલાદેશી, નય, સપ્તભંગ, પ્રમાણે, લક્ષણ ઈત્યાદિ સૂમ રીતે અભ્યાસ કરીને જે પ્રાણી છવા જીવાદિ પરમાર્થ સમજ શે તેને સ્યાદ્વાદ પરીક્ષાનું સુક્ષ્મ જ્ઞાન થશે અને
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેથી ઉત્તરોત્તર ઉંચ પદને પ્રાપ્ત કરી તેના જશ અને કીર્તી વધશે. અને એવા તર્ક વાદમાં જશ વધવાથી તે ને જેન ભાવ સફળ થયેલે કહેવાશે કારણકે નિશ્ચય નથી. પરીક્ષાનને જ સમ્યકત્વ સ્યાદ્વાદ કહેલ છે અને જેને સ્યાદ્વા. દ નું સ્વરૂપ સમજાયું તેને પછી કોઈ પણ વિષય માં શંકા નું કારણ રહેતું નથી. (૧૪)
આ પ્રમાણે ચેથી ઢાળમાં ભેદો ભેદનું સ્વરૂપ અને સપ્ત ભંગીનું સ્થાપન દર્શાવ્યું.
ઢાળ પાંચમી. આદી આણંદ મયા કરે–એ દેશી.
એક અરથે ત્રય રૂપ છે દેખે ભલે પ્રમાણે મુખ્ય વ્યક્તિ ઉપચારથી નય વાદિ પણ જાણે
જ્ઞાન દ્રષ્ટી જગ દેખીએ. ૧ ભાવાર્થ_એકજ પદાર્થ સત પ્રમાણને જોઈને ત્રણ પ્રકારને. થઈ જાય છે. અને નય વાદિ પણ તેને મુખ્ય અને ઉપચાર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
વૃત્તિથી ત્રણ પ્રકારે જાણે છે. માટે આ જગતમાં જ્ઞાન દ્રષ્ટી વડે જોવું જોઈએ. (૧)
વિવેચન–પાંચમાં ઢાળમાં નય અને પ્રમાણ સંબંધિના વિચારે દર્શાવવામાં આવે છે. ઘટ પટાદિ કે જીવ અજીવ આદિ એક પદાર્થ દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યાય વડે કરીને ત્રણ પ્ર કરે છે જેમકે (૧)ઘટ આદિ વસ્તુ કૃતિકાદિ રૂપથી દ્રવ્ય છે (૨) ઘટાદિકમાં રૂ૫ રસાદિથી વિવક્ષા કરીએ અર્થાત શ્યામ રક્ત એવી રીતે જોઈએ તે તે ગુણ રૂપ છે અને (૩) ઘટઆદિ રૂપની સજાતિય દ્રવ્યત્વપણે વિવક્ષા કરતા તે પર્યાય છે. આ પ્રમાણે ઘટઆદિ ત્રણ પ્રકારે થાય છે તેમજ જીવાદિકને પણ જાણવું જોઈએ (૧) જીવ આત્મા રૂપથી દ્રવ્ય છે (૨) જ્ઞાન દ ર્શનાદિ વિવક્ષાથી જીવ ગુણ છે(૩)અને દેવ મનુષ્યાદિપર્યાયનીવિવ ક્ષા કરતાં જીવ પર્યાય રૂપ છે. એક પદાર્થ ત્રણ પ્રકારે જોઈ શકાય છે તેમાં સ્યાદ્વાદરૂપ પ્રમાણના વિચારની આવશ્યકતા છે કેમકે સપ્ત ભંગરૂપ જે પ્રમાણ છે તેથી કરીને વસ્તુના ત્રણ પ્રકાર મુખ્ય વૃત્તિવડે જાણી શકાય છે અને નવાદિ જે કે એક જ અંશનું ગ્રહણ કરતા હોવાથી વચનરૂપ શક્તિથી એકજ અને કહે છે તે પણ ઉપચારથી અર્થાત્ લક્ષણ શક્તિથી એક અર્થમાંથી જાણી શકાય છે. જો કે એક જ કાળમાં બે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६ વૃપ્તિ થઈ શકતી નથી તે પણ તે વચન નિશ્ચયરૂપ નથી કાર ણ કે ગાય મત્સ્ય ધ એ વાક્યમાં મત્સ્યને લીધે ગંગામાં વાચકતા શક્તિ અને શેષને લીધે લક્ષણ શક્તિ છે એવી રીતે અભિધા તથા લક્ષણ બંને પ્રકારની વ્રતિ એક કાળને વિષે હાઈ શકે છે. અહીં આપણે મુખ્યપણે તથા ગણપણે અનંત ધર્માત્મક વસ્તુ સ્વરૂપ જણાવવાને એક નયના શબ્દની બે વૃતિ માનવામાં વિરોધ નથી અથવા નયાત્મક શાસ્ત્રને વિ કમિક બે વાક્ય કરીને એ અર્થ જાણી શકાય છે અથવા એ કાર્ય બેધક શબ્દથી એક બંધ થાય છે અને અન્ય શબ્દ થી અન્ય અર્થને બંધ થાય છે એમ અનેક ભાગ સમજવા આવી રીતે જગતના ભાવ જ્ઞાન દ્રષ્ટી વડે જેવા જોઈએ. (૧)
[ વળી પણ એજ સ્પષ્ટ કરે છે. ] મુખ્ય વૃતિ દ્રવ્યારથે તાસ , અભેદ વખાણેરે ભેદ પરસ્પર એહને તે ઉપચાર જાણેરે-જ્ઞાનારા
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ–મુખ્ય ગતિ [શકિત સબ્દાર્થ ] વાળે જે - દ્રવ્યર્થ જ્યતે દ્રવ્યગુણ પર્યાય ત્રણમાં અભેદ વખાણે છે. અને એ ત્રણેમાં પરસ્પર ભેદ છે તે ઉપચારથી જાણી લેવું.[૨]
વિવેચન–અભિયા શક્તિ અને લક્ષણ શક્તિ એમ બે પ્રકારની વૃતિ આગળ કહી તેમાં પહેલી અભિધા શક્તિ વડે. કરીને દ્રવ્યાર્થિક નય દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યાય એ ત્રણેમાં આ ભેદ દર્શાવે છે અર્થાત ગુણ પર્યાયથી ભિન્ન જે મૃત્તિકા દ્રવ્ય છે. તેમાં પણ ઘટાદિ પદની શક્તિ રહેલી છે એમ જોતાં ત્રણેમાં દ્રવ્યાર્થિક નયથી અભેદ દેખાય છે. અને તેજ દ્રવ્યાર્થિક નય ઉપચારથી એટલે લક્ષણ શક્તિ વડે પરસ્પર ભેદપણું બતાવે છે કેમકે દ્રવ્યથી ભિન્ન જે કબુ ગ્રીવાદિક પદની લક્ષણ છે અને મુખ્ય અર્થને સંબંધ રહેતાં થકાં જે પ્રયજન પુર્વક તથા વિધ વ્યવહારને અનુસરીને લક્ષણ શક્તિની પ્રવૃતિ થાય તે તે દુર્ઘટ નથી. એમ કહ્યું પણ છે કે મુખ્ય અર્થને બાધ આવતું હોય તે તે મુખ્ય અર્થની સાથે સંબંધ રાખવાવાળા અર્થમાં જ્યાં અર્થ લક્ષિત થઈ શકે તે આરેપિત ક્રિયાને લક્ષણ શક્તિ કહે છે. જેમકે વાંકાએ પદ માં ગંગાને મુખ્ય અર્થ પ્રવાહ છે પરંતુ એ મુખ્ય અર્થમાં
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘોષની અધીકરણતાને બાધ છે તેથી કરી ગંગાની સાથે સંબંધ રાખવાને બીજો અર્થ જે ગંગાતટ તેમાં ગગા શબ્દની લ ક્ષણ થઈ ત્યારે જાય છે. એ પદને અર્થ Tટે એ આ ન્વય થઈ ગયે તેવી જ રીતે અહીંઆ પણ ઉપચાર સમજી લે. (૨)
(વળી પણ એજ અર્થને દ્રઢ કરે છે) મુખ્ય વૃતિ થકી લેખ પર્યાયારથે ભેદરે ઉપચારે અનુભવબલે
માને તેહ અભેદ–ાન કા ભાવાર્થ-મુખ્ય વૃતિ થકી પર્યાયાર્થિક નય ભેદ ભાવને જ માને છે પરંતુ ઉપચાર અને અનુભવ બળથી તે ત્રણેમાં અભેદ માને છે. (૩)
વિવેચન-જેવી રીતે દ્રવ્યાર્થિક નય મુખ્ય વ્રત્તિથી અભેદ ભાવ જણાવતે હવે તેમ પર્યાયાર્થિક નય મુખ્ય વૃતિવડે કરીને
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ દ્રવ્યના ગુણપર્યાય ભેદપણે જણાવે છે. જેમ કે (૧) મૃતિકાદિ દ્રવ્ય છે (૨) શ્યામ રકતાદિગુણ છે અને (૩) ઘટ આદિના કબુગ્રીવાદિ પર્યાય છે. આમ દ્રવ્યગુણપર્યાય મુખ્ય વૃત્તિવડે કરીને જુદા જણાય છે પણ જે ઉપચાર તથા અનુભવ બળથી જોઈએ તે પર્યાયાર્થિક નય પણ એ ત્રણેમાં અભેદપણું માને છે કારણ કે કૃતિકા અને ઘટ અભિન્ન જ છે. મત્તિકા વગર ઘટની ઉત્પતિ જ થઈ શકે નહીં અને રકતપીતપણું આવી શકે નહિ. તેથી કરીને લક્ષણ તથા જ્ઞાનથી ઘટ આદિ પદાર્થ મત્તિકાદિ દ્રવ્યથી અભિન્નરૂપ જ છે. લક્ષણા પ્રવૃત્તિથી ઘટ આદિપર્યાય મૃતિકાદિ દ્રવ્યમાં માની લેવામાં કઈ પણ જાતને દેષ નથી એવું તાત્પર્ય છે. (૩)
(વળી ભેદ દર્શાવે છે) દય ધર્મ નય જે ગ્રહ મુખ્ય અમુખ્ય પ્રકારો રે તે અનુસારે કલ્પિ તાસ વૃત્તિ ઉપચાર રે-જ્ઞાન પાકા
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ...ભેદ અને અભેદ બને ધમ મુખ્ય પ્રકારે કે ગણતાથી દ્રષ્યાર્થિક કે પર્યાયાર્થિક જે નય ગૃહણ કરે તદ
અનુસાર દ્રવ્યગુણ પર્યાયની વૃત્તિથી તેની ઉપચાર કલ્પનાનું વિધાન થાય છે. (૪)
વિવેચન–દ્રવ્યાર્થિક કે પર્યાયાર્થિક ગમે તે નય ભેદ તથા અભેદ સ્વરૂપ ધર્મને પ્રધાનપણે અથવા ગાણુતાથી ગ્રહણ કરે ત્યાં મુખ્યતા (સાક્ષાત્મકત) તથા ગણતા (વ્યવહિત સંકેત) અનુસાર દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયની વૃતિથી ઉપચાર કલ્પના કરી શકાય છે. તાત્પર્ય એવું છે કે દ્રવ્યાર્થિક નય પ્રધાનપણે અભેદનું પ્રતિપાદન કરે છે. અને ગણતાથી તે ભેદનું પણ પ્રતિપાદન કરે છે. તેવી જ રીતે પર્યાયાર્થિક નય મુખ્યપણે ભેદનું અને ગણપણે અભેદનું પ્રતિપાદન કરે છે. જેવી રીતે ગંગાપદને સાક્ષાત્ સંકેતપ્રવાહરૂપ અર્થમાં છે તે માટે મુખ્યતાથી તે પ્રવાહ રૂપે શક્તિ છે તથા ગંગાના તિરે શેષ છે એમ ક હેવું તે ગાણ એટલે વ્યવહિત સંકેત છે માટે તે ઉપચાર થયે કહેવાય, એવી જ રીતે દ્રવ્યાથિક નયને સંકેત અભેદ રૂપમાં છે અને લક્ષણ શક્તિથી વ્યવહિત સંકેત અર્થાત્ ભે દરૂપ અર્થમાં છે અર્થાત્ ભેદ રૂપ અર્થ પ્રતિપાદન કરવાને માટે દળ્યાર્થિક નયની ઉપચારથી પ્રવૃતિ થઈ. તેમજ પર્યાયા
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
ર્થિક નયની મુખ્ય શક્તિ અને ઉપચાર શક્તિ નું ગ્રહણ કરી ને ભેદ્યાભેદ નય વિષયમાં ચેાજના કરવી જોઈએ. અર્થાત્ પર્યા ચાર્થિક નય મુખ્ય વૃત્તિની શક્તિથી ભેદ રૂપ અર્થને કહેછે અ ને ઉપચાર એટલે લક્ષણા શક્તિથી અભેદ્ય રૂપ અર્થને કહે છે. (૪)
( એક નય એકજ વિષયને ગ્રહણ કરે તેને દુષણ આપે છે ) ભિન્ન વિષય નય જ્ઞાનમાં જો સવથા ન ભાસે રે
તા સ્વતત્ર ભાવે રહે મિથ્યા દ્રષ્ટિ પાસે રે.—જ્ઞાન ાપા
ભાવાર્થ—જો નયના જ્ઞાનમાં નયથી ભિન્ન વિષય સદા સથા નજ ભાસે એમ માનવામાં આવે તે એકજ નય બીજા નયાથી વિમુખ પણે સ્વતંત્ર રહે અને તેથી એકાંતને લીધે તેને મિથ્યાદ્રષ્ટીનું પાસુ રહે. (૫)
વિવેચન—અમુક એક નયના જ્ઞાનમાં તે નયથી ભિન્ન ખીજા નયનો વિષય મુખ્ય પણે તે નહિ પણ ગણપણે પણ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
ન દેખાય એમ જે માનવામાં આવે તે એક નય એકજ વિષયને નિરંતર ગ્રહણ કરી એકાંતપણે સ્વતંત્ર રહે અને એવી એકજ નયની એકાંત સ્વતંત્રતા તે સ્યાદ્વાદ મતથી વિરૂદ્ધ એકાંતવાદ થયે કહેવાય. તેથી તે એક નય દુર્નય રૂપને ધારણ કરે પણ કદાપિ સુનય થઈ શકે નહિ માટે એકાંત પણે એક નય એકજ વિષયને ગ્રહણ કરે એમ માનવું કે બેટું છે. (૫)
એહ વિશેષાવશ્યક સંમતિમાં પણ ધારે એમ નથી સવિસંવે
ભેદ અભેદ ઉપચારારે-જ્ઞાન ૬ ભાવાર્થ-વિશેષાવશ્યક અને સંમતિ ગ્રંથમાં પણ એ વિજ અર્થ કરે છે એટલે સુનયના વિચારથી ભેદ અભેદ બંનેને ઉપચાર સર્વ રીતે સંભવે છે. (૬)
વિવેચન—વિશેષાવશ્યક નામના ગ્રંથમાં તથાસંમતિ ગ્રંથમાં પણ એજ અભિપ્રાય છે કે જે કે વ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક એ બે મૂળ નયથી પદાર્થનું સ્વરૂપ જાણું શકાય છે તે પણ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે નવ માત્ર પોતાને જ વિષય પ્રધાનપણે ગ્રહણ કરીને પરસપરની અપેક્ષા નથી રાખતે તે દુર્નય એટલે મિથ્યાત્વી સમજ છે. સુનયનું લક્ષણ એવું છે કે તે સ્વાર્થને ગ્રાહી પણ ઈતરાંશને અપ્રતિપક્ષી હોય અને દુર્નય નું એવું લક્ષણ છે કે તે સ્વાર્થને ગ્રાહી છે અને બીજા નય ના અંશને પણ પ્રતિ પક્ષી અર્થાત નિષેધક છે. સુનયજ માન્ય હોઈ શકે માટે આ પ્રમાણે નયના વિચારથી દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયના પરસ્પર ભેદ અને અભેદ વ્યવહાર ગ્રહણ કરવા યે ગ્ય છે. સ્યાદ્વાદ મતની એજ ખુબી છે કે તે એક નયથી ૫દાર્થને મુખ્ય માને છે પણ સાથે બીજા નયના વિષયને તિરસ્કાર નહિ કરતાં ગેણ પણે તેનું પણ ગ્રહણ કરે છે અને તેને થીજ જૈન દર્શનમાં સર્વ દર્શનનો સમાવેશ થાય છે બધા દર્શ ન એકાંત પણે પિતાનાજ વિષયને માન્ય રાખે છે ત્યારે જૈન દર્શન રૂપ સાગરમાં બધા દર્શન રૂપ નદિઓ આવીને મળે છે એટલે સૈને પિત પિતાનાયની અપેક્ષાથી અંશગ્રાહી મા ની તેનું ગ્રહણ અપેક્ષાથી થઈ શકે છે. (૬)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
-:III
છાંડ મારગ એ સમ ઉપનય મુખ્ય જે કલ્પેરે તેહ પ્રપંચ પણ જાણવા
કહીએ તે જેમ જપેરે-જ્ઞાનાકા ભાવાર્થ –આ સરલ માર્ગને તજીને જેઓ (દિગબરી) ઉપનયને મુખ્ય તરીકે માને છે, એ પણ પ્રપંચજ છે છતાં જેમ તેઓ ઉપનયને કહે છે તેમ અહીંઆ કહીએ છીએ (૭)
વિવેચન–પૂર્વોક્ત સરલ નય નિગમ માર્ગને તજીને ઉપચાર આદિક ડણ કરવાની ઈચ્છાથી જે દિગંબરીઓ ઉપનયની મુખ્ય તરીકે કલ્પના કરે છે તે જો કે છે તે ફેકટવાદ વિવાદ તે પણ દિગંબર મત શ્વેતામ્બર મતની નજીકમાંજ હેવાથી તેનું કથન જે પ્રમાણે કહ્યું છે તે પ્રમાણે આહીં કહેવાય છે. ઉપનય એટલે જે નયની સમીપમાંજ રહે તે અર્થાત નયને મળતા હોય તે. (૭)
(નય ઉપનય કહે છે) નવ નય ઉપનય તીન છે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
તર્ક શાસ્ત્ર અનુસાર રે અધ્યાતમ વચે વલી
નિશ્ચયને વ્યવહાર રે-જ્ઞાન પ૮ ભાવાર્થ–તકે શાસના અનુસારે નય નવ અને ઉપનય ત્રણ છે. અધ્યાતમના મતથી તે નિશ્ચય અને વ્યવહાર એ બેજ નય કહ્યા છે. (૮)
વિવેચન–દિગમ્બરીઓના મતે તર્કશાસ્ત્રને અનુસારનવ નય કહ્યા છે જેના નામ ૧ દ્રવ્યાર્થિક ૨ પર્યાયાર્થિક ૩ નિગમ ૪ સંગ્રહ ૫ વ્યવહાર ૬ જુસૂત્ર ૭ શબ્દ ૮ સમિભિરૂઢ અને ૯ એવંભૂત અને ત્રણ ઉપનયના નામ ૧ સભુત વ્યવહાર ર અસભુત વ્યવહાર અને ૩ ઉપચરિત સભુતા વ્યવહાર. આ પ્રમાણે દિગંબરેના ન્યાય શાસ્ત્રમાં નવ નય અને ત્રણ ઉપનય કહ્યા છે. અને બીજો એક અધ્યાત્મક નામને મત છે તેમાં તે વ્યવહાર અને નિશ્ચય એ બેજ નય કહ્યા છે. એટલે નિશ્ચયથી જીવ છે તે સિદ્ધ રૂપ છે અને વ્યવહારથી કર્મથી બંધાએલો હોય તેને જીવ કહે છે અને તે જીવ કર્મથી મુકત થાય છે ત્યારે તેને શિવ રૂપ કહે છે. (૮)
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૯
( હવે એ નવ નયનું અનુક્રમે વિવરણ કરે છે. )
પહેલા દ્રવ્યારથ નયા
દશ પ્રકારતસ જાણા રે શુદ્ધ અકમ્પાધિથી દ્રવ્યાર્થિ ક રે આણેારે—જ્ઞાન પ્રકા
ભાવાર્થ—એ નવ નયમાં પ્રથમ દ્રવ્યાીક નય કહ્યા છે તે દરા પ્રકારે જાણવા. જેમાં અકૌપાધિથી શુદ્ધ દ્રવ્યા શ્રી નય પ્રથમ ભેદ જાણવા (૯)
વિવેચન—હવે એ નવ ઉપનયનું વિસ્તારથી વિવરણ કરતાં પ્રથમ જે દ્રવ્યાર્થિક નય કહ્યા તેના દૃશ પ્રકાર કહે છે. કાઁપાધિથી રહિત શુદ્ધ દ્રબ્યાર્થિક નય એ પહેલા પ્રકાર છે. જે પાત પેાતાના સ્વભાવ તથા વિભાવ પર્યાયથી દ્રવે છે, દ્રવશે અને દ્રવતુ' હતુ' તે દ્રશ્ય કહેવાય છે દ્રવ્યના બીજા અનેક અર્થ કહ્યા છે (૧) જે પર્યાયને ગ્રહણ કરે અને ત્યાગ કરે તે દ્રવ્ય (૨) જે પેાતાના પર્યાયને પ્રાપ્ત કરી છેડી દે તે દ્રવ્ય (૩) દ્રુ એટલે સત્તા અને તેને જે અવયવ તે દ્રવ્ય છે. (૪) સ-તાના જે વિકાર તેનેજ દ્રવ્ય કહે છે. (૫) રૂપ રસાદિક જે
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણ છે તેને સંભાવ એટલે સમૂહ જે ઘટાદિ પદાર્થ છે તે દ્રવ્ય છે. (૬) જે થવાનું છે તે ભાવ છે અને તે ભાવી પદાઈને ગ્ય જે પદાર્થ છે તે પણ દ્રવ્ય છે જેમકે રાજકુમાર દ્રવ્યમાં રાજા પર્યાયની યેયતા છે. (૭) એવી રીતે જે ભાવ પૂર્વે થઈ ગયા છે તે પણ દ્રવ્ય છે. આવી રીતે દ્રવ્યના ઘણા લક્ષણ છે. અને દ્રવ્યનું જે પ્રજનતે દ્રવ્યાર્થિક કહેવાય. અને શુદ્ધ એટલે ઉપાધિથી રહિત જે દ્રવ્યાર્થિક નય છે તે શુદ્ધ દ્રવ્યા ર્થિક નય કહેવાય છે. (૯)
(ગ્યાર્થિક નયની શુદ્ધતા બતાવે છે )
જીમ સંસારી પ્રાણીયા સિદ્ધ સમોવડ ગણીયે રે સહેજ ભાવ આગલ કરી
ભવ પર્યાયન ગણીયે રે—જ્ઞાન ૧ ભાવાર્થ—જેવી રીતે સંસારી અને સિદ્ધ સમાન ગણીએ તે શુદ્ધ કયાર્થિ એટલે સહજ ભાવ જે શુદ્ધાતમ સ્વરૂપ તેજ આગળ કરવું અને અનેક ભવ પર્યાયને ન ગણ વા, (૧૦)
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન–નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ એ ચારે ગતી તે સંસાર કહેવાય છે અને તેમાં જે જીવેનું ગમના ગામના થાય તે સંસારી જીવ કહેવાય છે. એ સંસારી જીવ શુદ્ધ નિશ્ચય નયથી આઠ રૂચક પ્રદેશ પ્રમાણુ નિર્મળ છે અને તેથી તે સંસારી જીવ સિદ્ધ સમાન છે એટલે આઠે કર્મથી રહિત છે. આ શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નય સમજવો. તાત્પર્ય એવું છે કે જીવની અનાદિ કાળના સંસારની ગણના નહિ કરતાં જીવનું બાહાથી અવિદ્યમાન સિદ્ધ સ્વરૂપ છે તે અત્યંતરમાં વિદ્યમાન હોવાથી તેનું જ ગ્રહણ કરવું અને એમ માનવાથી સંસારી આત્મા તે સિદ્ધ સમાન છે એમ શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નય સમજ. દ્રવ્ય સંગ્રહમાં કહ્યું છે કે ચાદ ગુણસ્થાનક અને ચૌદ માર્ગણાની અપેક્ષાથી સંસારી જીવમાં અશુદ્ધ નયની વિવક્ષા થાય છે પણ માત્ર ભાવનુંજ ગ્રહણ થાય તે આત્મા શુદ્ધ નયની વિવેક્ષાથી સિદ્ધ સમાજ છે. (૧૦)
(હવે બીજો ભેદ કહે છે ) ઉત્પાદ થય ગણતા સત્તા મુખ્યજ બીજે
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભેદ શુધ્ધ દ્રવ્યારથે
દ્રય નિત્ય જીમ લીરે-જ્ઞાનના ભાવાર્થ—ઉત્પાદ અને ચયની ગણતાથી અને સતા ની મુખ્યતાથી બીજો ભેદ શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિને જાણવા અને એ બીજા ભેદથી દ્રવ્ય ને નિત્ય માનવું (૧૧)
વિવેચન-પાટું વ્યયબ્રષ્યિયુક્ત તતસત એવું તવા થનું વચન છે. એટલે જે પદાર્થની ઉત્પતિ, વિનાશ, અ ને સ્થીરતા છે તે પદાર્થ છે. હવે દિવ્યાર્થિક નયના આ બી. જા ભેદમાં ઉત્પાદ અને વ્યયની ગૂણતા અને સત્તાની એટલે નિત્યપણાની મુખ્યતા બતાવી અને જ્યારે ઉત્પાદ અને વ્યયને ગણ મનાય ત્યારે તે કેવળ સત્તા માત્ર માન્ય રહે છે અને તેથી આ નયથી દ્રવ્યના નિત્ય સ્વરૂપનું ગ્રહણ થાય છે અને જે નિત્ય છે તે ત્રણે કાળમાં નિશ્ચય સ્વરૂપે રહે છે અને તે લાગે છે પણ ઠીક કારણ કે ક્ષણ ક્ષણમાં વિનાશશિલ પર્યા
નું પરીણામીપણું હોય છે અને તે પર્યામાં અનિત્યપણાની ઉપલબ્ધિ જણાય છે પરંતુ જીવ પુદગલાદિ દ્રવ્યની જે સત્તા છે તે સદા અગ્યભિચારિણી છે અર્થાત્ નિત્ય ભાવના આશ્રયથી દ્રવ્યની સત્તા ત્રણે કાળમાં અવિચલિત
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વરૂપે રહે છે. આ પ્રમાણે દ્રવ્યના નિયપણને લીધે સતા ગ્રાહક શુદ્ધદ્ર યાથિક નય નામે બીજો ભેદ થયે. ૧૧
(હવે ત્રીજો ભેદ કહે છે.)
હવે ત્રીજે શુદ્ધ દ્રવ્યારથી ભેદ કલ્પના હીને રે જીમ નિજ ગુણ પર્યાથી કહીએદ્રવ્ય અભિન્નો રે–જ્ઞાનાવરા
ભાવાર્થ-શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નયને ત્રીજો ભેદ કલ્પનાથી રહિત છે. જેમ દ્રશ્ય છે તે પિતાના ગુણ પર્યાયથી અભિન્ન કહેવાય છે. (૧૨)
વિવેચન–જેમાં ભેદની કલ્પના નથી એ દ્રવ્યોથીક નયને ત્રીજો ભેદ “ભેદ કલ્પના રહિત શુદ્ધ દ્રવ્યારથિક એ પ્રમાણે થાય છે. જેવી રીતે જીવ દ્રવ્ય તથા પુદગલાદિ દ્રવ્ય પિત પિતાના ગુણ પર્યાયથી અને ભિન્ન છે તેવી રીતે જેમાં ભેદ કલ્પના નથી તે ત્રીજે ભેદ ક
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪ હ્યો છે. જોકે દ્રવ્યને ગુણ પર્યાયથી ભેદ જણાય છે તે પણ ભેદનું અર્પણ નહિ કરતાં માત્ર અભેદનું જ ગ્રહણ કરીએ તે આ ત્રીજો ભેદ સિદ્ધ થાય છે અને તેથી જે દ્રવ્ય છે તે જ ગુણ અને તે જ પર્યાય છે કારણકે તદાત્મક પણું છે. જેમ એ ક મોટા વસ્ત્રને ફાડીને તેમાંથી નાનું વસ્ત્ર કાઢયું હોય તે તે નાનું વસ્ત્ર મેટા વસ્ત્રને પર્યાય હોવાથી તેમાંજ સમાઈ શકે છે તેવી જ રીતે જેટલા ગુણ અને પર્યાય છે તે સઘળા તદાત્મકપણાથી દ્રવ્ય રૂપજ છે. ભેદ અને અભેદ આ સ્થળે વિવલાને અનુસારે જાણવા જોઈએ અર્થાત જ્યારે દ્રવ્ય પણાથી વિવક્ષા કરવામાં આવે ત્યારે દ્રયપણાથી ગુણ પર્યાય અભિન્નજ છે અને જ્યારે પર્યાય રૂપથી વિવક્ષા કરીએ ત્યારે દ્રવ્યથી ગુણ પર્યાય ભિન્ન છે. (૧૨)
અશુધ્ધ કપાધિથી ચેથે એહનો ભેદરે કર્મભાવ મય આતમાં જીમ ધાદિક વેદરે—જ્ઞાન ૧૩
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ભાવાર્થ–દ્વવ્યાર્થિકને ચે ભેદ કપાધિના કારણને લીધે અશુદ્ધ કહ્યા છે જેમ ક્રોધાદિક ના કારણે આત્મા કર્મ ભાવમય જણાય છે તેમ એટલે ક્રોધી કહેવાય છે. [૧]
વિવેચન–-દવ્યાર્થિક નયને ચે ભેદ કપાધિ સહિત આત્મિક દ્રવ્ય હોય તેને કહે છે. જ્યારે આત્મા કર્મને ગ્રહણ કરે છે. ત્યારે તે કર્મોપાધિ સહિત કહેવાય છે અને કર્મના સંગથી આત્મિક દ્રવ્યમાં અશુધ્ધતા ઉત્પન્ન થાય છે. આવી કપાધિ સહિત થએલી જે આત્મિક દ્રવ્યની અશુધ્ધતા તે દ્રવ્યાર્થિકને ચે ભેદ કહે છે. આ ચેથા ભેદનું લક્ષણ એવું છે કે જેમ આત્મા કર્મભાવ મય થાય છે એટલે કર્મની પ્રકૃતિ આત્મ પ્રદેશ સાથે એકત્ર થાય છે ત્યારે આત્મા તાદ્શરૂપ અર્થાત્ કર્મ સ્વરૂપ દેખાય છે. કંપની કર્મ પ્રકૃતિના ઉદયથી આમા ક્રોધી કહેવાય છે, માન કર્મના ઉદયથી જીવ માની કહેવાય છે એવી જ રીતે જે વખતે જે દ્રવ્ય જે ભાવથી પરિ
ત થઈ જાય છે તે વખતે તે દ્રવ્ય તભાવ પ સમજો જોઈએ. જેમકે અગ્નિમાં પડેલું લેટું અગ્નીની સાથે એકરૂપ થાય છે ત્યારે તે લોઢાને પણ અગ્નિ કહેવામાં આવે છે, તેમ આત્મા કર્મોના ઊદય અનુસાર કેધી, વિષયી, એમ જુદી જુદી રીતે કહેવાય છે. અને આવાજ કારણ સર આત્મિક દ્રવ્યના આઠ કર્મની ઉપાધીથી આઠ ભેદ કહ્યા છે. ૧]
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
(હવે પાંચમે ભેદ કહે છે.) તેહ અશુધ્ધ વલી પાંચમ
વ્યય ઉતપતિ સાપે ઉત્પાદ વ્યયધુવ એકે
સમયે દ્રવ્ય જીમ પેરે—જ્ઞાનાકા ભાવાર્થ—ઉત્પત્તિ અને નાશની અપેક્ષાથી અશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકનય નામને પાંચમે ભેદ કહે છે કારણ કે આત્મા દ્રવ્ય એકજ સમયે ઉત્પાત, વ્યય અને દૈવ્ય યુક્ત છે. [૧૪]
વિવેચન—દ્રવ્યાર્થિક નયને પાંચમે ભેદ ઉત્પતિ અને નાશની અપેક્ષા રાખવાવાળો હોવાથી અશુદ્ધ દ્રવ્યાથિક નામે છે કારણ કે એકજ સમયમાં દ્રવ્યને ઉત્પાદ, વ્યાં અને ધ્રુવ થાય છે. કેઈ કહેશે કે એક જ વખતે એ ત્રણે ઉત્પાદ ચય દૈવ્ય સ્વરૂપ એકજ પદાર્થમાં કેવી રીતે થઈ શકે છે? તે તેને જવાબ એ છે કે સુવર્ણ દ્રવ્યમાં કડાની ઉત્પતિ થા ય છે તે જ સમયે પુર્વ પર્યાય જે કેયૂર [ બાજુબંધ] તેને નાશ થાય છે પણ એ બને પુર્વાપર પર્યાયમાં સુવર્ણ તે એક ધ્રુવ [ નિત્ય] સ્વરૂપથી વિદ્યમાન છે. વળી ઉત્પાદ, વ્યય
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને દૈવ્ય રૂપ માનવાથી પ્રમાણ વચન થાય પણ નય વચન ન થાય એમ માનવું એ પણ ખોટું છે કેમકે મુખ્ય અને ગણ ભાવને ગ્રહણ કરીને આ લક્ષણેનું ગ્રહણ થવાથી સે પિતા પિતાના અર્થના ગ્રહણમાં મુખ્ય નય છે પણ પર અર્થમાં નથી (૧)
(હવે છઠે ભેદ કહે છે)
ગ્રહો ભેદની કલ્પના છઠ તેહ અશુધરે જીમ આતમિક બેલીએ
જ્ઞાનાદિક ગુણ શુધ્ધ રે–જ્ઞાન ૧પ ભાવાર્થભેદની કલ્પનાને ગ્રહણ કરે તે છઠો અશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નય કહે છે જેમ જ્ઞાનાદિક શુદ્ધગુણે આત્માના કહેવાય છે તેમ. (૧૫)
વિવેચન–જે દ્રવ્ય, ભેદભાવની કલ્પનાને ગ્રહણ કરે તે છઠે અશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક ભેદ સમજ. જેમ ગામના ગુણ એટલે આત્માના શુદ્ધ ગુણે આ સ્થળે આત્મા અને તેને ગુણેને
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
જુદા દર્શાવ્યા જેમકે “મિલો: પુત્ર એટલે ભિક્ષુનું વાસણ. હવે વાસણ અને ભિક્ષુ જેમ જુદા કીધા તેમ આત્મા અને તેના ગુણોને છઠી વિભકિતથી જુદા પાડયા તે ભેદભાવની કલ્પના કહેવાય હવે ખરું જોતાં ભિક્ષુ અને પાત્રને જે ભેદ છે તે
ભેટ આત્માને અને તેના જ્ઞાનાદિક ગુણને નથી તેથી આ કલ્પિત ભેદ માનવામાં આવે છે એમ બેલાય છે ખરું પણ સ્વભાવિક ભેદ નથી કારણકે ગુણ ગુણ એક બીજાથી જુદા નથી. (૫)
હવે સાતમે ભેદ કહે છે.. અન્વય દ્રવ્યાર્થિક કહ્યું સપ્ત એક સ્વભાવો રે દ્રવ્ય એક જીમ ભાષિયે
ગુણ પર્યાય સ્વભાવ—જ્ઞાન ૧દા ભાવાર્થ–સાતમે ભેદ અન્વય દ્વવ્યાર્થિક કહ છે. કારણકે ગુણ અને પર્યાયના સ્વભાવથી યુક્ત દ્રવ્ય એકજ સ્વભાવવાળું કહેવાય છે. [૧૬].
વિવેચન–અન્વય દ્રવ્યાર્થિક નામને સાતમે ભેદ એક
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વભાવ કહે છે. જેમ એક દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયે કરીને યુકત છે અર્થાત એકદ્રવ્યગુણ પર્યાય સ્વભાવજ છે જેમકે ઘટદ્રવ્ય છે તેને રૂપઆદિક ગુણ અને કંબુગ્રીવદિ પર્યાયમાં અન્વયછે કારણ કે ગુણ પર્યાયના રહેવાથી ઘટ આદિ દ્રવ્ય અવશ્ય રહે છે અને તે - અન્વય કહેવાય છે. જેના રહેવાથી જેની ઉત્તિ થાય તે તેને અન્વય છે. જેમકે દંડની સત્તામાં ઘટની ઉત્પતિ છે એટલે દંડ હોય તે ઘટની ઉત્પત્તિ થાય છે માટે આ અન્વય કહેવાય છે. દ્રવ્ય સ્વરૂપને સંપૂર્ણ રીતેગુણ પર્યાયમાં અન્વય છે તેથી કરી ને જ્યારે દ્રવ્ય સ્વરૂપ જણાય છે ત્યારે દ્રવ્યર્થના આદેશ થી તે દ્રવ્યની સાથે અનુગત જેટલા ગુણ પર્યાય છે તે પણ જાણી શકાય છે. માટે એક સ્વભાવના અન્વયથી આ અન્વય દ્રવ્યાર્થિક નામને સાતમે ભેદ સમજે. (૧૬)
(હવે આઠમો ભેદ કહે છે.) સ્વદ્રવ્યાદિક ગ્રાહકો ભેદ આઠમો ભારે સ્વદ્રવ્યાદિક ચારથી
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
છત અર્થ મ દાખેરે-જ્ઞાન ૧૭ ભાવાર્થવ-દવ્યાદિક ગ્રાહક નામને આઠમે ભેદ દ્ર વ્યાર્થિને કહે છે. સ્વ દ્રવ્યાદિક ચતુષ્ટયની અપેક્ષાથી ઘટ આદિ પદાર્થને સરૂપ અર્થજ દેખાય છે. (૧૭)
વિવેચન—પિત પિતાના દ્રવ્ય આદિને ગ્રહણ કરવા વા
આઠમો દ્રવ્યાર્થિક નયને ભેદ કહ્યા છે. કારણકે ઘટ આ દિ પદાર્થ સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વ કાળ તથા સ્વભાવથી સત્ રૂ પ પણેજ દેખાય છે. સ્વદ્રવ્યથી ઘટ મૃત્તિકાથી બનેલું છે, સ્વ ક્ષેત્રથી પાટલી પર છે, સ્વકાળથી ઘટ અમુક ઋતુને છે અને સ્વભાવથી ઘટ શ્યામ કે રકત છે આ પ્રમાણે દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવ એ ચારેમાં ઘટ દ્રવ્યની સતા પ્રમાણે કરીને સિદ્ધ છે. માટે “સ્વદ્રવ્યાદિગ્રાહક દ્રવ્યાર્થિક નય” નામને આઠમે ભેદ જાણ. (૧૭)
(હવે નવમે ભેદ કહે છે.)
પર દ્રવ્યાદિક ગ્રાહકો નવમ ભેદ તે માહિરે
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
૧૦૧
પર દ્રન્યા ક્રિક ચારથી અર્થ છતા કિમ નાહિ રે—જ્ઞાન ૫ ૧૮૫
ભાવાર્થ—નવમા ભેદ ‘ પર દ્રષ્યાદ્રિક ગ્રાહક ’ નામનો છે. અને પર દ્રવ્યાક્રિક ચતુષ્ટયથી પદાર્થ ( ધટાઢિ ) અસત્ રૂપ અર્થ કરીને સિદ્ધ છે. ( ૧૮ )
(
વિવેચન—દ્રયાર્થિક નયને નવમે ભેદ આઠમા ભેદથી ઉલટા એટલે “ પર દ્રવ્યાદિ ગ્રાહક ” નામને છે. અને પર દ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પર કાળ અને પર ભાવ એમ ચતુષ્ટયથી ઘટ આદિ પદાર્થ અસત્ હાવાનું સિદ્ધ છે જેમકે ઘટની અપેક્ષાથી પટ દ્રવ્ય પર છે માટે પર દ્રશ્યથી ઘટ અસત્ છે, પરક્ષેત્રથી ઘટ મથુરા કે પાટલીપુર જયાં બનતા હેાય તેનાથી ખીજા ગા મના કહેવા તે ક્ષેત્રથી અસત્, ઘટ જો વસન્ત રૂતુમાં ઉત્પન્ન થયે હાયતા ગ્રિષ્મ રૂતુથી એ ઘટ અસત્ છે અને ભાવથી તે શ્યામ ઘટ રક્તાદિપણાથી અસત્ છે. માટે પર દ્રયાક્રિકથી
દ્રવ્ય અસત્ અર્થમાં જણાય છે તેથી નવમેા ભેદ પર દ્રંન્યાદ્રિ ગ્રાહક દ્રવ્યાર્થિક કહયા છે; (૧૮)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨ (હવે દશમે ભેદ કહે છે.) પરમભાવ ગ્રાહક કહે દશમો જસ અનુસરે રે જ્ઞાન સ્વરૂપી આત્મા
જ્ઞાન સર્વમાં સારે જ્ઞાન-ગાલા ભાવાર્થ-દશમે ભેદ પરમભાવ ગ્રાહક નામને કહે છે જેના અનુસાર આત્મા જ્ઞાન સ્વરૂપી કહેવાય છે અને જ્ઞાન તે સર્વમાં શ્રેષ્ટ છે. (૧૯)
વિવેચનદ્રવ્યાર્થિક નયને દશમે ભેદ પરમભાવ ગ્રાહક નામને છે. જેમ આત્માને જ્ઞાન સ્વરૂપી કહે તે પરમભાવનું ગ્રહણ કર્યું કહેવાય. જોકે જ્ઞાન દશન ચારિત્રાદિ આત્માના અનંત ગુણે છે તે પણ તે સર્વમાં જ્ઞાન ગુણ સૈથી શ્રેષ્ઠ છે કારણકે જે જ્ઞાન હશે તે આત્મામા બીજા ગુણેને જાણી શકાશે અને જ્ઞાન ગુણજ વારંવાર ઉપસ્થિત રહે છે તેથી આત્માને પરમ સ્વભાવ જ્ઞાન ગુણજ છે આવી રીતે બીજા દ્રવ્યને પણ અસાધારણ ગુણ રૂપ પરમ ભાવનું ગ્રહણ કરી લેવું જોઈએ આ પ્રમાણે
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
પરમ ભાવ ગ્રાહક દ્રવ્યાર્થિક” નામને દશમે ભેદ કહે, ગાથામાં યશે વિજયજી ઉપાધ્યાયે પિતાનું નામ દર્શાવ્યું છે. એ દશે ભેદ પ્રથમ જે વ્યાર્થિક નય કહે છે તેના થયા.
ઢાળ છઠ્ઠી. એક વાર દરિશન આપ ગુરૂજી—એ દેશી. (હવે પર્યાયાર્થિક નયના ભેદ કહે છે.)
ષ, ભેદ નય પર્યાય અર પહેલે અનાદિક નિત્યરે પુદગલ પર્યાય કહીએ જીમમેરૂ ગિરિ મુખ નિત્યરે– ૧ બહુ ભાતે ફેલી જૈન શેલી સાચડું મન ધારે ખાટડું જે કાંઈ જાણે તિહાં ચિત્ત નિવાર–બહ– ૨
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
ભાવાર્થ–પર્યાયાર્થિક નયના છ ભેદ કહ્યા છે તેમાં (૧) અનાદિ નિત્ય શુદ્ધ પર્યાયાર્થિક એ નામને ભેદ છે જેમકે પર્વતેમાં મુખ્ય એ મેરૂ પર્વત પુદગલને એક પર્યાય છે તે છતાં તે અનાદિ અને નિત્ય છે. (૧) આવી રીતે જૈન માર્ગની શિલી વિવિધ પ્રકારે વિસ્તારને પામી છે માટે તેમાં મનને જે સત્ય જણાય તે ધારણ કરી રાખવું અને જે કાંઈ અસત્યરૂપ લાગે તે તરફથી ચિત્તને રેકવું. (૨)
વિવેચન-પાંચમી ઢાળમાં દ્રવ્યાર્થિક નયના દશ ભેદ કહ્યા હવે આ છઠી ઢાળમાં પર્યાયાર્થિક નયના છ ભેદ કહે છે. એ છ ભેદમાં પહેલે ભેદ “અનાદિનિત્ય શુદ્ધ પર્યાયાર્થિકએ નામને છે. જેની આદિ એટલે શરૂઆત ન હોય તે અનાદિ કહેવાય તથા જેની ઉત્પત્તિ કે વિનાશ નહિ થતાં ત્રણે કાળમાં નિશ્ચલરૂપે રહે તે નિત્ય કહેવાય છે. જે પદાર્થ અનાદિએ હોય અને નિત્ય પણ હોય તે અનાદિ નિત્ય કહેવાય છે જે પર્યાય અવિનાશી અને નિત્ય હોય તે પર્યાય અનાદિ નિત્ય શુદ્ધ પર્યાયાર્થિક નય તરીકે સમજે જેમકે મેરૂ પર્વત પુદ્ગલ દ્રવ્યને પર્યાય છે અને તે પ્રવાહની અપેક્ષાએ અનાદિ અને નિત્ય છે કારણ કે તે શાશ્વતે છે જે કે અસંખ્યાત કાળે અન્ય અન્ય પુલનું સંક્રમણ થાય છે પણ
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
તેને જે આકાર છે તેતે એને એજ રહે બીજા ઉદાહરણ તરીકે રત્ન પ્રભાદિક પૃથ્વી કે શાશ્વતિ પ્રતિમાઓ ગણું શકાય. એ બધા અનાદિ અને નિત્ય પર્યાય છે આ ઉપરથી પહેલે ભેદ અનાદિ શુધ્ધ પર્યાયાર્થિક નામને થયે. (૧)
નય અને ભંગનું સૂક્ષ્મ સ્વરૂપ જેમાં રહેલું છે એવી જનેશ્વરની વાણી તે આવો નયના અનેક ભેદે કરીને બહુજ વિસ્તારને પામી છે. તેમાં જે જે અપેક્ષા દર્શાવેલી હો ય તે તે અપેક્ષાનું પુરતું લક્ષ પહોંચાડીને દીર્ધ વિચાર પૂર્વક જે સત્ય લાગે તે તુરત હૃદયમાં ધારણ કરી લેવું અને જે શં શય યુક્ત લાગે તેને તે વખતે નિષેધ નહિ કરતાં પિતા ના મનને તે તરફથી બીજી બાજુ તરફ દેરી જવું. કહેવાને તાત્પર્ય એ છે કે જે શબ્દ ફેર જણાય તે તે ખોટુ માની દ્વેષ કરવાની ભુલ ન કરવી પણ અર્થને વિચાર કરી યથાર્થ સ્વરૂપ સમજવું. (રર)
(હવે બીજો ભેદ કહે છે) સાદિ નિત્ય પર્યાય અર્થે જીમ સિદ્ધને પહજારે
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૦૬. ગ્રહે શુદ્ધ અનિત્ય સત્તા ગણ વયઉચ્ચાઓ-બહુજારા ભાવાર્થ-(૨)બીજો ભેદ સાદિ નિત્ય પર્યર્થ નય જાણું ઉદાહરણ તરીકે સિદ્ધને પર્યાય સમજ અને સત્તા ને ગેણ માની જેમાં ઉત્પાદ અને યય માનવામાં આવે તે અનિત્ય શુદ્ધ પર્યાયાર્થિક નામને ત્રીજો ભેદ કહે છે. (૩)
વિવેચન–પર્યાયાચિક નયનો બીજો ભેદ સાદિ નિત્ય પર્યાયાર્થિક સમજ. એટલે જે પર્યાયન આદિ હોય અને તે જે નિત્ય પણ હોય તે સાદિ નિત્ય પર્યાયાર્થિક કહેવાય, જેમકે જે જીવ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે તે જીવની મેક્ષમાં જવાની આદિ થાય છે પણ મેક્ષમાંથી તે જીવનું આવવું નહિ હોવાથી તે સાદિ નિત્ય કહી શકાય ત્રીજે ભેદ (૩) ગમન નહિ અનિત્ય શુદ્ધ પર્યાયાર્થિક નામને છે એટલે જેથી પર્યાય નિરંતર અનિત્ય હાય અર્થાત્ તે સ-તામાં ગણ હોય અને ઉત્પત્તિ તથા વિનાશથી નિરંતર અનિત્ય રહે. જે જે વસ્તુ વર્તમાન કાળે વિદ્યમાન છે તેને ઉત્પાદ ભયની પ્રાધાન્યતા માનવાથી અનિત્ય શુદ્ધપર્યાયાર્થિક નામને ત્રીજે ભેદ કહ્યું છે. (૩)
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૦૭
(હવે ચે ભેદ કહે છે) જેમ સમય પર્યાયનાશી છતિ ગહત નિત્ય અશુધ્ધ એક સમયે યથાપર્યાય
તૃતીયરૂપે રૂદ્ધ–બહુ કા ભાવાર્થ-પર્યાયર્થિક નયને ચે ભેદ સતા ગ્રાહક નિગ્ય અશુદ્ધ નામને છે. જેમ એક પર્યાય વિનાશી છે એમ કહે વાય છે પણ સનતાને વિનાશ કહેવાતું નથી. વળી એક સમયમાં ઉત્પાદ દ્રવ્ય અને પ્રવ્ય યુકત ત્રણ લક્ષણથી એ એ પર્યાય હોય છે. (૪)
-
વિવેચન-પર્યાયાર્થિક નયના ચોથા ભેદનું નામ સત્તા ગ્રાહક નિત્ય અશુદ્ધ પર્યાય છે. એક સમયમાં પર્યાયતે ઉત્પાદ થય તથા ધ્રાવ્યરૂપ ત્રણે લક્ષણે કરીને યુક્ત હોય છે કારણકે ઘટમાં જ્યારે પૂર્વપર્યાય શ્યામપણું નષ્ટ થાય છે ત્યારે ઉતર પર્યાય રકતપણું ઉત્પન્ન થાય છેહવે અહીંઆ રકત પર્યાયને ઉત્પાદ શ્યામ પર્યાયને વ્યય અને ઘટ દ્રવ્યનું ધ્રવ્યપણું એ ત્રણે લક્ષણ એક સમયમાં હોય છે, પર્યાય
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
નું શુદ્ધ સ્વરૂપ સત્તા હેય છે તે સનતાનું જ્યારે ગ્રહણ થાય છે ત્યારે નિત્ય અશુદ્ધ પયયાર્થિક નામને ચે ભેદ સિધ્ધ થાય છે. ખરી રીતે પર્યાયમાં સનતાનું દર્શન હોય નહિ છતાં અહીંઆ સનતાને મૂળપણે દેખાડી તેથી તે નિત્ય અશુધ્ધ ૫યાર્થિક નય કહેવાય. (૪)
(હવે પાંચમે ભેદ કહે છે.) પર્યાય અરથ નિત્ય શુધ્ધ રહિત કર્મો પાધિ જેમ સિદ્ધના પર્યાય સરિખા
ભવ જંતુના નિરૂપાધિ રે બહુ લા ભાવાર્થ –ક પાધિ રહિત નિત્ય શુદ્ધ પર્યાયાર્થિક નામને પાંચમે ભેદ કહ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે જેમ સંસારી જીવના પર્યાય સિધિના છે જેવા કહેવાય તેમ (૫)
વિવેચન-પર્યાયાર્થિક નયને પાંચમે ભેદ કર્મોપાધિ રહિત નિત્ય શુદ્ધ પર્યાયાર્થિક નામ છે, જે પર્યાયમાં કર્મની ઉપાધિ હોય છતાં તેની વિવફા નહિ કરતાં તેના શુદ્ધ અને
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
નિત્ય પર્યાયનીજ વિવક્ષા કરવી તે નિત્ય શુદ્ધ પર્યાયાર્થિક કહેવાયછે. જેમકે સંસારી જીવકર્મની ઉપાધિએ કરીને યુકત હાય છેતે પણ તે કર્મને વિવક્ષા નહિ કરતાં તેની સત્તામાં રહેલા જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રાદિ મૂળ ગુણ જે સિદ્ધના જીવે જેવાજ છે તેનીજ વિવક્ષા કરીએ ત તે કૌપાધિરહિત શુદ્ધ પર્યાયાર્થિક નય કહેવાય, ભાવાર્થ એ વે છે કે સંસારી જીવને આઠ કર્મ લાગેલા છે અને તેના વિ ચાર કરીએ તેા જેમ લીલાં લાકડાથી ઉત્પન્ન થએલા ધૂમાડા ઉપાધિ રૂપજ છે તેમ સહજ શુદ્ધ સ્વભાવી આત્મામાં કર્મનિજ ગુણ નહિ હાવાથી ઉપાધિ રૂપજ છે તેથી કરીને જો કે સ’સારી જીવ તે કર્મથી યુકત છેતે પણ જ્યારે તે ભવી જીવને કર્મથી રહિત સ્વરૂપમાં વિચારીએ છીએ ત્યારે તે સિદ્ધરૂપ દેખાય છે. તાત્પ એવું સમજવું કે કર્મ રૂપ ઉપાધિભાવને વિવક્ષિત ન ગણીએ અને જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રને વિવક્ષિત ગણીએ તા નિત્ય શુદ્ધ પર્યાયાર્થિક નામના પાંચમા ભેદ સિદ્ધ થાય છે (૫)
( હવે છઠ્ઠો ભેદ કહે છે. )
પર્યાય અરથ અનિત્ય અશુધ્ધા કર્માયાગિર
સાપેક્ષ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦ સંસારવાસિ જીવને
જેમ જન્મ મરણ વ્યાધિ-બહુ ભાવાર્થ– ભેદ “અનિત્ય અશુધ્ધ પર્યાયાથક નામને છે અને તેમાં કપાધિની અપેક્ષા છે જેમ સંસાજીવોને અનિત્ય અને અશુદ્ધિ એ જન્મ મરણને વ્યાધિ છે તેમ. (૬)
વિવેચન–પાંચમા ભેદથી વિપરીત અર્થવાળે છેઠે ભેદ અનિત્ય અશુદ્ધ પર્યાયાર્થિક નામને છે એટલે પાંચમા ભેદમાં જેમ કપાધિની વિવક્ષા નહતી તેમ છઠા ભેદમાં કર્મ ઉપાધિ નીજ વિવક્ષા કરવાની છે. પાંચમા ભેદમાં નિત્ય અને શુદ્ધ મુળ ગુણની અપેક્ષા હતી ત્યારે છઠાભેદ અનિત્ય અને અશુદ્ધ પર્યાયની અપેક્ષા છે. જેવી રીતે સંસારી જીના જન્મમરણ કર્મરૂપ ઉપાધિની અપેક્ષાથી છે તથા તેમાં વર્તમાન પર્યાય અનિત્ય છે અને કર્મના સંગને લઈને અશુદ્ધ પણ છે તેથી તે અનિત્ય અને અશુદ્ધ પર્યાય કહી શકાય છે માટે કપાધિની અપેક્ષા વાળે જે અનિત્ય અને અશુદ્ધ પર્યાય હોય તે પર્યાયા ર્થિક નયના છઠા ભેદમાં ગણી શકાય છે. (૬)
'
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ૧૧૧ (હવે નિગમનય કહે છે.) બહુમાન ચાહિક કહે નૈગમ ભેદ તસ છે તીન રે વર્તમાનરોપ કરવા ભૂત અર્થે લીન–બહ કા
ભાવાર્થ-નિગમ નય બહુ પ્રમાણુ (સામાન્ય વિશેષાદિ) ગૃહ્યું છે અને તેના ત્રણ ભેદ છે. પિલે ભેદ નેગમ ભૂતાર્થ નામને છે તે વર્તમાનનું આરોપણ કરવા તત્પર રહે છે. (૭)
વિવેચન-દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક એમ બે મુળ નય અને તેને ભેદ કહ્યા, હવે જે સાત નય છે તેનું ભેદ સહિત વર્ણન કરે છે તેમાં પેલે નિગમ નામને નય છે. નિગમ નય ઘણું પ્રમાણવાળે કહેવાય છે કારણ કે તે સામાન્ય વિશેષાદિ ઘણા પ્રકારના જ્ઞાનને ગ્રહણ કરવા વાળે છે. નિગમ-નૈકગમે એટલે જેમાં એકજ અર્થનું ગ્રહણ નથી તે. તેમાંથી કકારને લેપ થવાથી નૈગમ નામ થયું. અર્થાત્ જે અનેક પ્રકારના પ્રમાણને માન્ય રાખે તે નિગમ આ નિગમ નયના ત્રણ ભેદ છે તેમાં પેલા ભેદનું નામ ભૂતાદિ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
નગમ છે. તે એટલે જે ભૂત પદાર્થમાં વર્તમાનનું આરોપણ કરવાન તત્પર રહે તે પહેલા ભૂત નૈગમ. (૭)
ભુતનેગમ કયા પહેલા દિવાલી દિન આજરે
યથા સ્વામી વીરે જીનવર લહિએ શિવપુર રાજરે—બહુ ઘટા
ભાવાર્થ—ભૂત નેગમ નામના જે પહેલા ભેદ કહ્યા છે તે સમજવાને ભૂત કાળમાં વર્તમામાનનુ એવી રીતે આપણ થાય કે જેમ આજે દિવાળીને દિવસે શ્રીવીર પ્રભુ મોક્ષ પદને પામ્યાં. ( ૮ )
વિવેચન—હવે પહેલે ભૂતાદિ નૈગમ નામના ભેદ સમજવાને દ્રષ્ટાંત કહે છે. શ્રીવીર પ્રભુ જો કે ચોથા આરાને અંતે દિવાળીના દિવસે મોક્ષે ગયા છે તાપણુ વમાનકાળે દિવાળી ના દિવસ આવે ત્યારે એમ કહી શકાય છે કે શ્રીવીર પ્રભુ આજે દિવાળીને દિવસે માક્ષે ગયા, આમાં ભૂતકાળના વિષયમાં વર્તમાનકાળનું આરેપણુ થયુ, આરોપ તા જે પદાર્થમાં કાળા વચ્છેદના વિચાર હાય તેમાં થઇ શકે કારણ કે જો એમ ન
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૩ આપણું થાય અને છીપમાં ચાંદિનું આરે પણ થઈ બાય. માટે વર્તમાનકાળમાં ભૂત કાળનું સ્મરણ કરાવે તે ભૂતનૈગમ કહેવાય. જેની પ્રતીતિ અને સંભવ હોય તેને ભૂતકાળમાં વર્તમાનનું અરે પણ થઈ શકે એવું તાત્પર્ય છે. (૮) (હવે નિગમ નયનો બીજો ભેદ કહે છે. )
ભુતવત કહે ભાવિ નૈગમ ભાવિ જેમ જીન સિદ્ધરે સિદ્ધવંત છે. વર્તમાને
કાંઈ સિદ્ધ અસિ–બહાલા ભાવાર્થ-જેમ જીનેવેર ભગવાનને સિદ્ધ કહી શકાય તેમ ભાવી વાતને ભુતવત માને તે બીજે ભાવિ બેગમ નામને ભેદ છે અને ત્રીજો વર્તમાન નગમ નામનો ભેદ છે તેમાં સિદ્ધવત આપણુથી કેવળી સિદ્ધ છે એમ કહેવાય છે. (૯)
વિવેચન-નૈગમનને પહેલો ભેદ ભૂત નગમ નામે કછે અને બીજા બે ભેદ કહે છે. બીજે ક્ષેત્ર ભાવિનેગમ નામ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ ને છે એટલે જે ભવિષ્યમાં થવાનું હોય તેમાં થઈ ગયાનું આરોપણ કરવું તે. જેમકે જીનેશ્વર કેવળી ભગવાન છે. અને તેઓ સિદ્ધ થવાના છે એમ નકકી છે તેથી તેને સિદ્ધ થ. મા અગાઉ સિદ્ધ કહી શકાય છે તેથી બીજો ભેદ ભૂતવત્ ભાવિનિગમ સિદ્ધ થાય છે. અને ત્રીજો ભેદ વર્તમાન બૈગમ છે તેને અર્થ ભાવિમાં વર્તમાનનું આરોપણ કરવું તે થાય છે જેમકે તેરમા ગુણ સ્થાનકે વર્તતા એવા કેવળીને વર્તમા ન સિદ્ધ તરીકે કહી શકાય છે. ભાવાર્થ એ છે કે વર્તમાન કાળમાં જન અવસ્થા છે, થોડા કાળ પછી તેઓ સિદ્ધ અવસ્થાને પ્રાપ્ત થવાના છે જો કે વર્તમાન જન અવસ્થામાં સિદ્ધ અવસ્થા પ્રાપ્ત થઈ નથી તે પણ આપણી કેવળી સિદ્ધ છે એમ કહી શકાય છે, આ અપેક્ષાથી જીતેંદ્ર ભગવાન કેટલેક અંશે સિદ્ધ અને કેટલેક અંશે અસિદ્ધ એમ સિદ્ધ સિદ્ધરૂપ છે તે પણ વર્તમાન નગમથી તેને સિદ્ધ સમાનજ સમજવા જોઈએ. (૯)
(નગમ નયનું વળી ઉદાહરણ આપે છે)
ભાષિયે જીમ ભક્ત પશ્ચિમે વર્તમાન રપ રે
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
કરે કિરિયા ભૂત લઈ
ભૂત વચન વિલેપરે બહુ ૧ના ભાવાર્થ–વર્તમાનના આરેપણથી જેમ (કાંઈક રાંધેલું હિય તેપણ) એમ કહેવાય છે કે સેઈ રાધિ લે છે. આમાં ભૂત ક્રિયા ને ગ્રહણ કરીને ભુતકાલિક વચનને નાશ થાય છે. (૧૦)
વિવેચન–વર્તમાન નિગમ ઉદાહરણથી સમજાવે છે. આરેપ કરવાથી ભૂત અને ભાવિ બંને વર્તમાન પણાને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. જેમકે એમ કહેવાય છે કે રસેઇ રંધાય છે. આમ કહેવામાં તે વર્તમાનકાળની પ્રતીતિ થાય છે તે પણ તેજ વખતે રસોઈને કાંઈક ભાગ રંધાએલે છે અને કાંઈક ભાગ હજુ પાકેલેનથી તેમ છતાં પૂર્વાપર અવયવ ભુતકિયા સમુહ ને ગ્રહણ કરીને એમ કહી શકાય કે રસોઈ રંધાય છે પણ રસેઈ રંધા ગઈ એમ તે વખતે કહી શકાશે નહિ, નૈયાયિક તે અંતિમ ક્રિયાના નાસ સુધી વર્તમાનપણું માને છે અને કહે છે કે ૨ સેઈને કાંઈક અંશ પકવ છે અને કાંઈક અંશ અપકવ છે તેથી તેવી સ્થિતિમાં “રસોઈ રંધાય છે” એમજ કહી શકાય આમ માનવું ભુલ ભરેલું છે કારણ કે એલામાં છેલી ક્રિયાને
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
હજી થએલી હાતી નથી માટે તે સ્થળે તે ભાવ નગમથી વમાનનુ' આરેપણુજ શ્રેષ્ટ સમજવુ જોઇએ માટે ભૂત ક્રિ યા લાવીને ભૂત વાકયના લેપ કરવે તે અાગ્ય છે. ( ૧૦ )
( હવે સંગ્રહુ નય કહે છે. )
સગ્રહે નય સંગ્રહા તે દ્વિવિધ આધ વિશેષ રે દ્રશ્ય સવિ અવિરેશધિયા જેમ તથા જીવ અશેષ રે—મહુ ॥ ૧૧૫
ભાવાર્થ—જે સ ંગ્રહે તે સંગ્રહનય કહેવાય તેના સામાન્યૂ અને વિરોષ એવા બે ભેદ છે, સધળા દ્રવ્ય અધિ સ્વભાવવાળા છે એમ કહેવુ તે સામાન્ય સંગ્રહ અને સઘળા જીવ અવિધિ સ્વભાવવાળા છે એમ કહેવુ તે વિશેષ સંગ્રહ (૧૧)
વિવેચન—જે વસ્તુ પદાર્થના સગ્રહ કરે તે સગ્રહનય કહેવાય. તેના બે ભેદ છે (૧) સામાન્ય સંગ્રહ અને (૨) વિશેષ
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
સંગ્રહુ. આ ઉદાહરણ એવું છે કે ધર્માસ્તિકાય આદિ છએ દ્રવ્ય એક બીનની સાથે અવિરાષિપણે વર્તે છે. કારણ કે એક દ્રવ્યના સદ્ભાવમાં છએ દ્રવ્યની પ્રાપ્તી થાય છે માટે તે સામાન્ય સગ્રહ ભેદ્ય કહેવાય અને જ્યારે એમ કહેવાય કે સર્વે જીવા અવિરેધિ છે તથા સંસારી અને સિદ્ધના જીવા અનત છે, ચૈતન્ય લક્ષણ ચુકત હાય તે જીવ કેહેવાય, એ જીવના પાંચસે ત્રેસઠ ભેદ થાય છે છતાં સઘળા જીવા અવિધિ છે અર્થાત જીવને ધારણ કરવામાં કોઇ પણ જીવને વિરોધ નથી આવતા. આ પ્રમાણે છ દ્રવ્યમાંથી એક જીવ દ્રવ્ય વિશેષનું ગ્રહણ કરવાથી ખીજો ભેદ સિધ્ધ થાય છે.
સામાન્ય માત્રને ઘણુ કરવા વાળું જે જ્ઞાન તે સંગૃહ કહેવાય, એટલે જેમાં સંપુર્ણ વિશેષાનું રહિત પણું હાય તે સામાન્ય કહેવાય. અથવા જે એકીભાવથી પિન્ડી ભૂત વિશેષ સમૂહને ગ્રહણ કરે તે સંગ્રહ સમજવુ એટલે પાતપેાતાની જાતીને જે ઇટ છે તે દ્વારા સંપુર્ણવિશેષનુ જે એકજ રૂપથી ગ્રહણ કરાય તે સંગ્રહ. એવા સંગ્રહ નયના બે ભેદ છે. (૧) પરસંગ્રહ અને (૨) અપર સંગ્રહ તેમાં જે સપૂર્ણ વિશેષાથી ઉદાસીન રહીને માત્ર સત્તાનેજ શુદ્ધ દ્રશ્ય માને તે પરસંગ્રહુ કહેવાય, જેમકે સંસાર સત્તાને લીધે એક છે અને સતપણામાં વિશેષ
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
નહિ હોવાથી અથવા સત્તારૂપ જ્ઞાન તે સઘળા પદાર્થમાં છે એમ માનવાથી જ્ઞાન સઘળા પદાર્થોમાં છે તેથી સર્વ સત્તારૂપ એકત્વ છે અને સત્તારૂપ એકત્વથી સઘળા પદાથેને સંગ્રહ થાય છે. તાત્પર્ય એવું છે કે પરસંગ્રહમાં એક સરૂપપણને ગ્રહણ કરવાથી જગતના સંપૂર્ણ પદાર્થનું ગ્રહણ થાય છે અને સંગ્રહ નયના અનુસારે આ સંપૂર્ણ વિશ્વ સત્ સ્વરૂપથી એક કહેવાય છે. (૧૧)
(હવે વ્યવહાર નય અને તેના ભેદ કહે છે)
વ્યવહાર સંગ્રહ વિષય ભેદક તેમજ દ્વિવિધ પ્રસિદ્ધ રે દ્રવ્ય છવાજીવ ભાણે જીવ ભવિયા સિદ્ધ બહુ ૧રા
ભાવાર્થ–સંગ્રહ નયના વિષયને ભેદ દર્શાવનાર વ્યવહાર નય કહેવાય છે. તેના પણું સંગ્રહ નયની પેઠે બે ભે દ છે (૧) સામાન્ય એટલે જીવાજીવ દ્રવ્ય છે અને (૨) વિશેષ એટલે જીવમાં સંસારી અને સિદ્ધ પણ છે. (૧૨)
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
- વિવેચન–સંગ્રડ નયના ભેદક વિષયને દર્શાવનાર વ્ય વહાર નય કહેવાય છે. જેના દ્વારાએ સંગ્રહ નય ના વિષયને વ્યવહાર થાય તે વ્યવહાર નયના પણ બે પ્ર કાર છે (૧) સામાન્ય સંગ્રહ નયને ભેદક વ્યવહાર નય અને (૨) વિશેષ સંગ્રહને ભેદક વ્યવહાર નય છે. હવે બે ભેદને માટે ઉદાહરણ કહે છે. સામાન્ય સંગ્રહ ભેદક વ્યવહાર નયનું ઉદાહરણ એવું છે કે જીવ અને અજીવ એવા બે દ્રવ્ય છે. કેઈ કહેશે કે જીવ અને અજીવ બને પરસ્પર વિરૂદ્ધ ધર્મવાળા છે છતાં બંનેની દ્રવ્ય સંજ્ઞા કેમ થઈ શકે? તેના જવાબમાં સમજવાનું છે કે દ્રવ્યને અર્થ એ છે કે જે અનેક પયયમાં પ્રાપ્ત થઈ જાય તે દ્રવ્ય અને તે પ્રમાણે જીવ અને અજીવ બંને સાધારણ દ્રવ્યપદથી ગ્રહણ કરાય છે જેમકે જીવ ના દેવ મનુષ્ય તિર્યંચ નારકી વિગેરે પર્યા છે તેમ અજીવ સુવર્ણ મૃત્તિકાદિ દ્રવ્ય પણ ઘટ, કુંડળ, શરાબ આદિ પર્યાયમાં પ્રાપ્ત થાય છે. જીવ અને અજીવ બંનેના પર્યાયમાં દ્રવ્ય અનુગત છે. માટે દ્રવ્ય એવું પદ જીવ અજીવ બંનેને માટે સામાન્ય સંગ્રહ છે. માટે પ્રથમ ભેદ સામાન્ય સંગ્રહ ભેદક વ્યવહારનય સમજે. બીજો ભેદ વિશેષ સંગ્રહુ ભેદક વ્યવહાર નય કહો છે તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે જીવ દ્રવ્યના સંસારી
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
અને સિદ્ધ એવા બે ભેદ પાડતાં સામાન્યમાં વિશેષ વ્યવહાર નય થાય છે. આમાં પણ સંસારી જીવને સામાન્ય માની તેને દેવ મનુષ્ય તિર્યંચ વિગેરે વિશેષ ભેદ થઈ શકે. દેવને સામાન્ય ગણી વૈમાનિક વિગેરે ચાર ને વિશેષ વ્યવહાર કહેવાય. એવી રીતે ઉત્તરોત્તર વિવક્ષાને અનુસારે સામાન્ય વિશેષની ભાવના કરતા જવી જોઈએ. આ વ્યવહાર નાનું એવું પ્રજન છે કે સામાન્ય સંગ્રહથી વ્યવહાર ચાલી શકતું નથી. કેમકે દ્રવ્યને પર્યય વગર કેવળ દ્રવ્ય ગણવાથી લેક વ્યવહાર ચાલી શકતો નથી માટે “ગ્ય લાવે એમ કહેવાથી એવી આકાંક્ષા જરૂર થાય છે કે કયું દ્રવ્ય? જીવ કે અછવ? જવમાં પણ સંસારી કે સિદ્ધ? સંસારીમાં મનુષ્ય દેવ વિગેરે એમ ઉતરેતર પર્યાએ થઈ શકે. આજ રીતે સર્વત્ર સામાન્ય વિશેષ ભાવની વ્યવસ્થા સમજી લેવી. (૧૨)
(હવે જુસુત્ર નય કહે છે) વર્તત ઋજુ સુત્ર ભાસે અર્થ નિજ અનુકૂળરે
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧. ક્ષણિક પર્યય કહે સુષિમ
મનુષ્યાદિક સ્કૂલરે_બહુલકા ભાવાર્થ-વર્તમાને વર્તતે પિતાને અનુકુળ અર્થ ભાસે તે જુસુત્રનય કહેવાય છે તેના બે ભેદ (૧) સૂક્ષ્મ સજી સૂત્ર તે ક્ષણિક પર્યાયને માને અને (૨) સ્થૂલ ત્રાજુસુત્ર તે મનુષ્પાદિકભવ આમી પર્યાય સ્કુલપણે માને છે. (૧૩)
વિવેચન-હવે ચોથે રાજુસૂત્ર નય કહે છે. ત્રાજુસૂત્ર નય નિશ્ચયપણે ભૂત ભવિષ્યથી રહિત કેવળ વર્તમાનકાળને જ સ્વિકાર કરે છે. તેમાં પણ પિતાના આત્માને અનુકૂળ કાર્યના પ્રત્યયને માને છે. પણ પર પ્રત્યયને માને નહિ. તેના બે ભેદ કહ્યા છે (૧) સૂક્ષ્મ કાજુ સૂત્ર એટલે તે સૂક્ષ્મ પર્યાયને માને છે. કેમકે આ નયની અપેક્ષાએ સર્વ પર્યાય ક્ષણિક છે ઉત્પાદ, ચય અને ધ્રુવ દરેક પદાર્થમાં ક્ષણે ક્ષણે થાય છે અને તેથી વર્તમાન કાળે જે પર્યાયની સ્થિતિ વતતિ હોય તેને આ નય ગ્રહણ કરે છે. અન્યની અપેક્ષાથી અવસ્થાન્તરને ભેદ હોવાથી નિજ વર્તમાન પણે તે પર્યાયની ક્ષણિક સ્થાયિકતા માનવી
એજ ઉચિત છે માટે જે પર્યાય વર્તમાન કાળે વર્તતે હોય તે જ અનુકૂળ વર્તમાન પર્યાયને ગ્રહણ કરે તે
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
સૂક્ષમ રૂજુ સૂત્ર અને (૨) સ્કૂલ રૂક્યું સૂત્રને અર્થ એ છે કે તે થુલપણે વર્તમાન મનુષ્યાદિ પર્યાયને માને છે, પ ણ અતીત અને અનાગત નારક તિર્યંચ આદિ પર્યાને માને નહી. વ્યવહાવાર નય છે તે તે ત્રણે કાળના પર્યાયને ગ્રહણ કરે . છે તેથી કરીને સ્કુલ બાજુ સૂત્ર નયની સાથે વ્યવહાર નયને સંકર દેષ થાય છે એમ સમજવું નહિ. કેમકે ભૂત ભવિષ્ય ની કડાકૂટથી રહિત એવા સરલ કેવળ વર્તમાન ક્ષણ સ્થાપિ પર્યાય માત્ર સૂચિત કરવા રૂપ જે નયને મુખ્ય અભિપ્રાય છે તેનેજ આજુ સૂત્ર કહે છે (૧૩)
(હવે શબ્દ નય અને સમભિરૂહ નય કહે છે.)
શબ્દ પ્રકૃતિ પ્રત્યયાદિ સિધ્ધ માને શબ્દ રે સમધિરૂઢ વિભિન્ન અર્થક
કહે ભિન્ન જ શબ્દ–બહુ ૧૪ ભાવાર્થ–પ્રકૃતિ, પ્રત્યય ધાતુ આદિથી જે શબ્દ સિદ્ધ હેય તેને પાંચ શબ્દનય માને છે. અને છઠે સમધિરૂઢ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩' નયનું એવું માનવું છે કે જે મિત્ર શબ્દ હેય તેને અર્થ પણ ભિન્ન હેય. (૧૪) - વિવેચન—પાંચ શબ્દનય તે પ્રકૃતિ, પ્રત્યય અને ધાતુ વડે જે શબ્દ સિદ્ધ થતું હોય તેને જ ગ્રહણ કરે છે અને લિંગ, વચન તથા ધાતુ આદિના ભેદથી અર્થને પણ ભેદ માને છે. જેમ તટ નરજાતિ, તટી નારીજાતિ અને તટસ્ એ નાન્યતર જાતિ એમ રૂપ થાય છે. હવે અહિંઆ ત્રણે લીગમા શબ્દ સ્વર રૂપને ભેદ થવાથી અને ભેદ થઈ જાય છે. અને આપ તથા જલ એ બંને શબ્દનો અર્થ છે કે એકજ છે તે પણ અપ શબ્દ સ્ત્રી લગી અને નિત્ય બહુ વચન છે, જળ નપુંસક લિંગી અને એક વચન છે તેથી બહુ વચન અને એક વચનના ભેદથી અર્થ ભેદ છે. શબ્દ નય જુસૂત્ર નયને કહે છે કે જે તમે કાળના ભેદથી પદાર્થને ભેદ માને છે તે લિંગ વચન આદિના ભેદથી ઉપસ્થિત જે પદાર્થ ભેદ છે તેને કેમ નથી માનતા? અરૂપી પદાર્થ પણ વચનથી કહી શકાતા નથી છતાં તેની અમુક સંજ્ઞા કરીને કથન થાય છે. તે ને શબ્દ નયમાંજ સમાવેશ થાય છે. છઠા સમધિરૂઢ નયને. અર્થ એ છે કે તે શબ્દને ભિન્ન માને છે અને અર્થને પણ ભિન્ન માને છે કારણકે શબ્દને ભેદ થવાથી અર્થને પણ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભેદ થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે માનીને સમભિરૂઢ નય શબ્દ નયને કહે છે કે જો તમે લિંગાદિક ભેદથી અર્થ ભેદ માને છે તે શબ્દ ભેદથી અર્શ ભેદને કેમ નથી માનતા? જુએ કે ઘટ શબ્દ ભિન્ન અર્થવાચક છે અને કુંભ શબ્દ ભિન્ન અર્થવાચક છે. કેમકે શબ્દ ભેદથી ઘટ અને કુંભના અર્થમાં ભેદ છે અને શબ્દ તથા અથની જે એક્તા દેખાય છે તે શબ્દ આદિનયની વાસનાને લીધે છે અર્થાત્ તે એક્તા શબ્દ નયને જ ભેદ છે. સમધિરૂઢ નયનું લક્ષણ એવું છે કે તે પર્યાય શબ્દોમાં વ્યુત્પત્તિના ભેદને આહરૂ કરે છે જેમકે શક્રની વ્યુત્પત્તિ ઐશ્વય સંયુક્ત અર્થને સૂચવે છે. (નીતિ કૃતિ ) (ડુત ઉર્ષ નાનાતિ
દ્ર) આ પ્રમાણે વ્યુત્પત્તિ પરથી જે અર્થ નિકળે તે સમભિરૂઢ માન્ય રાખે છે શબ્દ નયતે પર્યાયના અભેદમાં પણ લિંગવચન આદિન નિમિતથી અર્થભેદ માને છે અને સમભિરૂઢ નય તે પર્યાયના ભેદમાં ભિન્ન ભિન્ન અને વિકાર કરે છે જેમકે કુંભ અને ઘટતું આગળ દ્રષ્ટાંત આપ્યું છે. તેમ અને અભેદ પર્યાય વાચક શબ્દને જે અર્થ નિષ્ટ અભેદ છે તે તે અર્થથી જણાઈ આવે છે જેમકે શક, ઇંદ્ર આદિ શઅને તે તે કાર્યમાં ભેદ રહે છે તે પણ તેઓને શચીપતિ એવે એકજ અર્થ થાય છે. (૧૪)
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫ (હવે સાતમે એવભુત નય કહે છે) કિયા પરિણત અર્થ માને સર્વ એવ ભૂત રે. નવે નયના ભેદ એણી પેરે
અઠાવીસ પ્રભૂત રે_બહાપા ભાવાર્થ–પરણિત ક્રિયાની વખતે જે અર્થ થાય તે માને તે સાતમે એવભુત નય છે આવી રીતે નવે નયના અઠા વીસ ભેદ થાય છે. (૧૫)
- વિવેચન હવે સાતમા એવંભુત નયનું સ્વરૂપ કહે છે. એવભુત નય તે જ વખતે જે ક્રિયા જે પરિણામને પામેલી હોય તે પરિણામની સ્થિતિને માન્ય રાખે છે જેમ કે રાજા જ્યારે સિહાસને બેઠે હોય, છંત્ર ચામરે કરીને સંયુકત હોય ત્યારે તેને રાજા કહે પણ સામાન્ય મનુવ્યની સ્થિતિમાં હોય ત્યારે તેને રાજા કહે નહિ. સમભિરૂઢ અને એવંભૂત એ બેમાં એ ભેદ જણાય છે કે સમભિરૂઢ તે રાજા શબ્દના અર્થથી તેને ગમે તે વખતે રાજા તરીકે ગ્રણ કરે છે અને એવંભૂતનય તે રાજાપણાના સાહિત્યરૂપ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
ક્રિયામાં જ્યારે પરિણત ય ત્યારે રાજા કહે છે પશુ સ્નાન કરતા હાય અને કાંઇ રાજાપણાનું સાહિત્ય ન ાય ત્યારે રાજા કહે નહિ મતલખ કે જેમાં ક્રિયાનુ પ્રધાનપણું હાય તેને એવ ભૂત નય માન્ય રાખે છે અને જાતિ, ગુણ, સંજ્ઞા, ક્ન્ય તથા ક્રિયા એમ પાંચ પ્રકારે જે શબ્દની પ્રવૃત્તિ કહેલી છે તે તા. કેવળ વ્યવહાર નયથીજ છે. પશુ નિશ્ચય નયથી નથી એવું આ નયનું માનવું છે. તાત્પર્ય એવું છે કે શબ્દની તે ક્રિયા વાચકતાને અનુસાર પ્રવૃતિ હોવી જોઇએ કારણ કે ઇંદ્ર ઐશ્વર્ય યુકત હોય છે છતાં જ્યારે તે ઐશ્વર્યના અનુભવ કરતા હાય ત્યારેજ તેને ઇંદ્ર કહી શકાય. આપ્રમાણેનવે નયના અઠાવીસ ભેદ કહ્યા છે જેમકે દ્રવ્યાર્થિક ના દશ ભેદ્ગ, પર્યાયાથિકના છ ભેડ, નેગમના ત્રણ, સંગ્રહના બે, વ્યવહારના બે, રૂજી સૂત્રના બે, શબ્દના એક, સમભિરૂઢ ના એક અને એવ' ભુતના એક એમ અઠાવીસ ભેદ મંક્ષેપથી કહ્યા છે. (૧૫)
(હુવે નવે નયની સમાપ્તિ કહે છે) નવેનય એમ કથા ઉપ નય
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭ તીન કહીયે સારરે સાચો મૃત અરથ પરખી લો યશ વિસ્તાર–બહુ છે ૧૬ !
ભાવાર્થ– એ પ્રમાણે શાસ્ત્રના સાર ભુત એવા નવ નય અને ત્રણ ઉપનય કહા છે તે અનુસાર આગળ સત્ય
અર્થ સમજી તેના વિસ્તારને પ્રાપ્ત કરે અથવા કીર્તને વિસ્તાર કરે. (૧૬)
વિવેચન–એ પ્રમાણે નવ નય અને તેના ભેદનું સ્વરૂપ સંક્ષેપથી કહ્યું છે જેને શાસ્ત્રોમાં આ નવ નય અને ત્રણ ઉપનય (જે આગળ કહેવાશે) મુખ્ય વિષય તરીકે ગણાય છે, તેનું સ્વરૂપ સમજવાથી પદાર્થનું સ્વરૂપ યથાર્થપણે સમજી શકાય છે માટે તે બહુજ ઉપયોગી છે આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં કહ્યું છે કે “દ્રષ્ટિવાદ નામના અંગમાં સુત્ર અને અથ કહેવાને માટે આ નયનુંજ પ્રરૂપણ છે” માટે તે ઘણું સાર ભૂત છે. તેથી કૃત શાસ્ત્રને સત્ય અર્થ સમજી બહુ કૃત પણાના યશને વિસ્તાર પામે.
નામના
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
ઢાળ સાતમી. થક ઉપનું સાર રેએ શી,
હવે ઉપનય અને તેના ભેદ કહે છે. સદ્દભૂત વ્યવહાર, ભેદ પ્રથમ તિહાં ધર્મ ધર્મના ભેદથી એ છે
શુદ્ધ અશુદ્ધ દ્વિભેદ, શુદ્ધ અશુદ્ધના નેહ અરથના ભેદથી એ પર
- ભાવાર્થ-ત્રણ ઉપનયમાં પહેલા સદ્દભૂત વ્યવહાર કહે છે. અને તે ધર્મ અને ઘમીને ભેદને દેખાડે છે. એના વળી બે ભેદ છે (૧) શુદ્ધ અને (૨) અશુદ્ધ તે અર્થના ભેદથી કહેવાય છે.
વિવેચન–આગળની ઢાળમાં નવ નય અને તેના ભેદ કહ્યા. હવે ત્રણ ઉપનયનું નિવારણ કરે છે. એ ત્રણ નયમાં પહેલે નય સદભૂત વ્યવહાર નામને છે. ધર્મ અને ધમી વચ્ચે
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે નયની સમીપમાંજ રહે તે ઉપનય કહેવાય છે. ને હવે પ હેલાં સદ્દભૂત વ્યવહારમાં જે ધર્મ અને ધમની વચમાં આ સાધારણ કારણ રૂપ છે તે ધર્મ કહેવાય છે, અને એ ધર્મ જેને હોય તે ધમી કહેવાય. હવે ધર્મ અને ધમીના ભેદથી ઉત્પન થએલે સદ્દભૂત વ્યવહાર નામનો પહેલો ભેદ છે તેના પણ બે પ્રકાર કહેલા છે શુદ્ધ અને અશુદ્ધ. જે શુદ્ધ ધર્મ અને શુદ્ધ ધર્મના વ્યવહારથી ઉત્પન્ન થાય તે શુદ્ધ સદ્ભુત વ્યવહાર કહેવાય અને જે અશુદ્ધ ધમીના વ્યવહારથી ઉત્પન્ન થાય તે અશુદ્ધ વ્યવહાર કહેવાય છે. સદભુત તે એક દ્રવ્યજ છે તેમાં ભિન્ન દ્રવ્યના સોગની અપેક્ષા નથી. અને જે વ્યવહાર છે તેમાં ભિન્ન દ્રવ્યના સંગની અપેક્ષા રહેલી છે આ પ્રમાણે સદભૂત વ્યવહાર શબ્દની વ્યુત્પત્તિ અથવા અર્થ થાય છે. (૨)
- (હવે શુદ્ધ સદ્દભુત વ્યવહારનું ઉદાહરણ કહે છે.) - જેમ જગ કેવળ જ્ઞાન, આતમ દ્રવ્યનું
મઈ નાણાદિક તેહનું એ છે કે
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
:૩૦ ગુણ પર્યાય સ્વભાવ, કારક તન્યને
અરથ ભેદ છે એહને એ. કે ૪
ભાવાર્થ–જેવીરીતે સંસારમાં કેવળ જ્ઞાન એ આત્મ દ્રયને એક ગુણ છે તેવી જ રીતે મતિજ્ઞાનાદિ પણ આત્માનાજ ગુણ છે. (૩) ગુણ ગુણ પર્યાય પર્યાયિ, સ્વભાવ અને સ્વભાવી, કારક અને કારકવાન, એ સઘળા દ્રવ્યના અનુગત લે છે અને તે ઉપનય ને અથ જાણે. (૪)
વિવેચન–શુદ્ધ સદભૂત વ્યવહારનું ઉદાહરણ કહે છે. જેમકે કેવળ જ્ઞાન છે તે શુદ્ધ ગુણ છે એથી પરમ શુદ્ધ બીજું કશું નથી અને એ શુધ્ધ ગુણ તે આત્માને છે હવે તેને વિીજ રીતે મતિ જ્ઞાનાદિક બીજા જે અશુદ્ધ ગણે છે તે પણ અત્માના જ છે. કેવળ જ્ઞાન છે તે શુદ્ધ આત્મા છે માટે શુદ્ધ સદ્દભૂત વ્યવહાર સમજે અને કેવળ જ્ઞાનના આવરણ સહિત એવું જે મતિ જ્ઞાન છે તે શુદ્ધ આમિક દ્રવ્ય નથી. વ્યવહારથી આત્માને તે પણ ગુણ છે માટે તે અશુદ્ધ સદ્દ ભુત વ્યવહાર સમજે. (૩) રૂપ છે તે ગુણ છે અને ઘટ છે તે ગુણી છે. મુદ્રા કુંડલ વિગેરે પર્યાય છે અને સુવર્ણ પર્યાયિ છે. જ્ઞાન સ્વભાવ છે અને જ્ઞાનને ધારણ કરનાર છે તે સ્વ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
ભાવિ છે. ચક્રદંડ વિગેરે કારક છે અને કારકવાન અથવા કારકી કુભાર છે, અથવા બીજી રીતે ગુણ ગુણ, ક્રિયા દિયાવાન, જાતિ વ્યક્તિ, તથા નિત્ય અને તેનું વિશેષ એ બધા એક દ્રવ્યના અનુગત ભેદ કહેવાય છે. અને તે સર્વ ઉપનયનેજ અર્થ સમજે. અવયવ આદિ અનુક્રમે અવયવી આદીના આ શ્રયે રહે છે પણ જ્યાં સુધી નાશ નથી થતું ત્યાં સુધી અવ ચવ અવયવીને આશ્રીને રહે છે પણ વિનાશને પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે તે અનાશ્રિત પણેજ રહે છે. (૪)
(હવે બીજો અ દ્ભુત વ્યવહાર નામને ભેદ કહે છે)
અસલ્કત વ્યવહાર, પર પરિણતિ ભલે દ્રવ્યાદિક ઉપચારથીએ- ૫ દ્રવે દ્રવ્ય ઉપચાર, પુદગલ જીવને
છમ કહીયે જીન આગમે એ ૬ છે * ભાવાર્થદ્વવ્યાદિકના ઉપચારથી પરદ્રવ્યના પરિ ણમન સંસર્ગથી ઉત્પન્ન થએલે અસદ્ભુત વ્યવહાર સમજે (૫) પ્રથમ ભેદ-જન આગમમાં કહ્યા પ્રમાણે ૫ ગલમાં જીવને માને તે દ્રએ દ્રવ્યને દંપચાર છે. (૬)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ર
વિવેચન-હવે બીજો ઉપાય જે અસદ્દભૂત વ્યવહાર તે ક હે છે અર્થાત્ જે ધર્મ અધર્માદિ દ્રવ્ય તેના ઉપચારથી જે પ ૨ વસ્તુનું પરિણમન છે તે પરિણમનના સંસર્ગથી ઉત્પન થ એલ અસદ્દભૂત વ્યવહાર કહેવાય છે. જેમકે આત્મા શુદ્ધ સ્ફ ટિકમણી સમાન છે તે આત્મભાવથી પર વસતું કર્મ છે અને તે કર્મ પુદગલની પરિણતિ પંચ વદ રૈદ્રાભિક છે. એ પંચ વર્ણ રિશદ્ર સ્વરૂપ પરિણતિને સંબંધ જીવ પ્રદેશને સંસર્ગ થ તે છે એવી રીતે પર પરિણતિ જન્ય અસદ્દભૂત વ્યવહાર નામને બીજો ભેદ કહે છે. અને તે અસદ્દભૂત વ્યવહાર નવ પ્રકારે છે. તેના નામ (૧) દ્રવ્ય માં દ્રવ્યને ઉપચાર (૨) ગુણમાં ગુણને ઉપચાર (3) પર્યાયમાં પર્યાયને ઉપચાર (૪) દ્રવ્યમાં ગુણને ઉપચાર (૫) દ્રવ્યમાં પર્યાયને ઉપચાર (૬) ગુણમા દ્રવ્યને ઉપચાર (9) ગુણમાં પર્યાયને ઉપચાર (૮) પર્યાયમાં દ્રવ્યને ઉપચાર (૯) પર્યાયમાં ગુણને ઉપચાર આ સર્વ ભેદ અસદ્દભુત વ્યવહારના હોવાથી તેમાં અસદ્દભુત વ્યવહારને અર્થ સમજ જોઈએ. અસલ્કતમાં ઉપચાર અંતરગત હેવાથી તેને જુદે નયગ નથી. કેમકે મુખ્યના અભાવમાં પ્રોજન તથા નિમિત્ત માં ઉપચારની પ્રવૃત્તિ હેય છે અને એ ઉપચારપણ એક વ્યાતિરૂપ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
સંબંધ છે. જેમ પિરણામ પરિણામિ ભાવ સંબંધ, શ્રદ્ધા શ્રફ્રેંચ ભાવ સબધ, તથા જ્ઞાન જ્ઞેયભાવ સંબંધ, જેથી ભેદના ઉપચારથી વસ્તુના વ્યવહુાર કરવામાં આવે તે વ્યવહાર કહેવા ચ છે જેમ ગુણ ગુણીના વ્યવાર, સંજ્ઞા સગીના, સ્વભાવ અને સ્વભાવવાળાને, કારક અને કારકીના તથા ક્રિયા અને ક્રિયાવાંન ના પરસ્પર ભેદ હાય તાપણ તે અભેદજ દર્શાવે છે તે સદ્ભૂત વ્યવહાર છે અને શુદ્ધ ગુણ ગુણી, તથા શુદ્ધે દ્રવ્ય અને પ ર્ચાયના ભેદનું કથન છે તે શુદ્ધ સદભુત વ્યત્રહાર છે તેમાં ૫ છુ જે ઉપાધિ સહિત ગુણ ગુણીના ભેદ વિષય છે. તે ઉપ ચરિત સદ્ભુત વ્યવહાર છે. જેમકે જીવને મતિજ્ઞાન આદ્દિગુણ છે. અને ઉપાધિ રહિત ગુણુ ગુણીના ભેદ નું કથન કરે તે અનુપરિત સદ્ભુત વ્યવહાર છે જેમકે જીવના કેવળ જ્ઞાનાદિ ગુણુ છે એટલે પૂર્વમાં જીવ કર્મ આગ્નિ ઉપાધિ સહિત છે અને અતમાં જીવ કતિ ઉપા ષિ રહિત વિવક્ષિત છે. તેથી કેવળ જ્ઞાન આદિ તેના ગુણ્ણાના એક અનુપતિ સદ્ભુત ઉપનયથી દર્શાવેલ છે.તથા અશુદ્ધ ગુણુ અને ગુણી અને અશુદ્ધ દ્રવ્ય પર્યાયના ભેદનુ જે કથન છે તે અશુદ્ધ સદભુત વ્યવહાર છે. એ પ્રમાણે ખીજા પણ પ્રયાગ અનુસારે સમજી લેવું. (૫) હુવે અસદ્ ભુત વ્યવહાર
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪ નાનવભેદવિવરીને કહે છે, તેમાં પહેલેભેદ દ્રવ્યમાંદ્રવ્યને ઉપચાર નામને છે. ગુણ પર્યાય સંયુક્ત જે દ્રવ્ય તેમાં બીજા દ્રવ્યને ઉપ થારકરતદ્રવ્યમાંદ્રવ્યને ઉપચારકહેવાય જેમકે શ્રીજીનગમ માં પુદ્ગલ અને જીવની એકતા છે. અર્થાત્ જીવ પુદગલ રૂપ છે. હવે જીવ અને પુદગલ બંને દ્રવ્ય છે તેથી દ્રવ્યમાં દ્રવ્ય ને ઉપચાર થવાથી જીવ પુદગલમય કહેવાય છે. એમ અસ દૂભૂત ૦૫વહારથી મનાય છે. જો કે પરમાર્થથી તે તેમ નથી. વધારે સ્પષ્ટ રીતે સમજવાનું ક્ષીરનીરનું દષ્ટાંત કહ્યું છે જેમ કે પાણી રહીત દૂધ કહેવાય છે અને પાણી સહિત દુધ હોય તે પણ તેને દુધજ કહેવાય છે. એવી જ રીતે અહીંઆ પણુ જીવ દ્રવ્યમાં પુદગલ દ્રવ્યને ઉપચાર કર્યો છે. તાત્પર્ય એવું છે કે પાણી દુધમાં મળવાથી દુધ રૂપ થઈ જાય છે અને દુધના નામથી જ તેનું ગ્રહણ થાય છે તેવી જ રીતે જીવ પુદગલ સાથે મળી જવાથી પુગલ રૂપ સમજાય છે માટે દ્રવ્ય માં દ્રવ્યને ઉપચાર થવાથી તે અસદ્ ભુત વ્યવહારને પહેલે ભેદ કહેવાય છે (૬).
(હવે બીજા અને ત્રીજો ભેદ કહે છે) કાલી લેડ્યા ભાવ, શ્યામ ગુણે ભલી ગુણ ઉપચાર ગુણે કહે એ કેવા
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
- પર્યાયે પર્યાય, ઉપચારે વેલી
હયગય ખંધ યથા કહ્યા એ II
ભાવાર્થ–ભાવ લેશ્યા આત્માને અરૂપી ગુણ છે તે પણ તેને કૃષ્ણ નીલાદિક કાળી લેશ્યા કહેવાય છે અને તે કાળાપણું પુદગલ દ્રવ્યને ગુણ છે તેથી આત્મ ગુણમાં પુદગલ ગુણને ઉપચાર થ (૭) પર્યાયમાં પર્યાયને ઉપ ચાર તે ત્રીજો ભેદ, જેમકે આત્મ દ્રવ્ય પર્યાયના જેવડાજ ઘોડા અને હાથી ના પર્યાય સ્કધ થાય છે. (૮)
વિવેચન–અદ્ ભૂત વ્યવહારને બીજો ભેદ ગુણમાં ગુણને ઉપચાર કરે તે છે. ગુણ છે તે રૂપ વિગેરે છે તેમાં બીજા ગુણને આરેપ કરે તે ગુણમાં ગુણને ઉપચાર કહેવાય. જેમકે ભાવ લેક્ષામાં દ્રવ્ય લશ્યાને ઉપચાર થાય છે એટલે ભાવ લેશ્યા છે તે આત્માને અરૂપી ગુણ છે અને તે આત્માના રૂપ રહિત ગુણને કૃષ્ણનલ ઈત્યાદિ રૂપથી કહેવાય છે અને કૃષ્ણ નીલપણું તે પુદગલથી ઉત્પન્ન થએલા ગુણના ઉપચારથી છે. માટે ભાવ લેશ્યાને દ્રવ્ય લેશ્યાથી કહેવી તે આત્માના ગુણમાં પુદ્ગલના ગુણને ઉપચાર સમાજ છે. કેમકે ભાવ લેશ્યા તે આત્માના અરૂપી ગુણ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
છે અને ક્રુષ્ણે નીલ આદિ પુદગલના ગુણુ છે. (૭) ત્રીજો ભેદ પર્યાયમાં ઉપચાર કરવા તે છે. આત્મ દ્રવ્યના મનુષ્ય આદિ પર્યાયમાં પર્યાયના ઉપચાર મ્હેવાય છે. જેમકે આત્મ દ્રવ્ય પર્યાયના હાથી ઘેાડા આદિ પર્યાય ક'ધ, ઉપચા રથી આત્માના સમાન જાતીય ( તુલ્ય ) જે દ્રવ્ય પર્યાય છે તે ના ધ એટલે પ્રદેશજ કહેવાય છે અને તે આત્માના પય ચની ઉપર પુદ્ગલના પર્યાયને ઉપચાર કરવાથી વ્યવહુારની અપેક્ષાએ તે સધ ન્યપદેશિત થય છે એ ત્રીજો ભેદ પર્યા યમાં પર્યાયના ઉપચાર થયા. (૮)
(હવે દ્રવ્યમાં ગુણના ઉપચાર, દ્રવ્યમાં પર્યાયના ઉપચા ૧, ગુણમાં દ્રવ્યના ઉપચાર અને પર્યાયમાં દ્રવ્યના ઉપચાર એ ભેદ કહે છે )
દ્રવ્યે ગુણ ઉપચાર, વલી પર્યાયને ગાર દેહ હું ખેાલતાં એ ॥ ૯॥ ગુણે ન્દ્રય ઉપચાર, પૉય દ્રવ્યનુ ગાર દેહ જીમ આત્માએ ।। ૧૦ ।
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭ ભાવાર્થહું ગેરવર્ણ વાળે છું એમ આત્મ દ્રવ્યમાં ગુણને ઉપચાર તે થે દ્રમાં ગુરુના ઉપચાર રૂપ ભેદ થે યે અને દેહ રૂપ છું એમ સમજવું તે આત્મ દ્રવ્યમાં પર્યાયને ઉપચાર છે, એ પાંચમે ભેદ થયે. (૯) ગુણમાં દ્રયને ઉપચાર જેમકે આત્મા ગારવણું છે એ છેડે ભેદ ત થા સાતમે ભેદ જે પર્યાયમાં દ્રવ્યને ઉપચાર તે એમ કે દેહ તે આત્મા છે. (૧૦)
વિવેચન-કવ્યમાં ગુણને ઉપચાર એ નામને થે ભેદ કહે છે. જેમકે હું ગેરવર્ણ છું એમ કહેવામાં હું તે આત્મદ્રવ્ય છે અને ગાર એટલે ઉજવળ પણું તે મુદ્દગલને ગુણ છે તેને ઉપચાર હું જે આત્મા તેમાં થયે તેથી ગાર છું એમ કહેવાવામાં દ્રવ્યમાં ગુણને ઉપચાર થએલે સમજાય છે. તથા પાંચમે ભેદ દ્રવ્યમાં પર્યાયને ઉપચાર છે તેનું ઉદાહરણ એવું છે કે હું શરીરવાળે એટલે દેહી છું. હવે હું તે આત્મદ્રવ્ય તેમાં દેહ તે પુલને પર્યાય તેને ઉપચાર થયે ત્યારે હું દેહી છું એમ કહેવાયું આ પ્રમાણે દ્રવ્યમાં પર્યાયને ઉપચાર એ નામને પાંચમે ભેદ થયો. (૯) છઠો ભેદ ગુણ માં દ્રવ્યને ઉપચાર એટલે ગારપણને જે ગુણ તેમાં આત્મ દ્રવ્યને ઉપચાર છે જેમકે “આ ગૈર દેખાય છે તે આત્મા” એ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
વાક્યમાં ગરપણાને ઉદ્દેશીને આત્મા રૂપ દ્રવ્યનું વિધાન કરેલું છે તે ગરપણા રૂપ મુદ્દગલ દ્રવ્યના ગુણ ઉપર આત્મ દ્રવ્યનું ઉપચાર પઠન છે હવે સાતમે ભેદ પર્યાયમાં દ્રવ્યને ઉપચાર કરે તે છે. જેમ “આ દેહ તે આત્મા છે' આ વાક્યમાં વિષય ભુલ જે દેહને આકાર તે પુદગલને પર્યાય છે તેમાં આત્મ દ્રવ્યને ઉપચાર કરે છે એટલે દેહ તેજ આ
ત્મા છે. અહીંઆ દેહરૂપ પુદગલ પર્યાયના વિષયમાં પુદગલથી ભિન્ન જે આત્મ દ્રવ્ય છે તેને ઉપચાર કરે છે. એ પર્યાય માં દ્રવ્યના ઉપચાર રૂપ સાતમે ભેદ છે. (૧૦)
(હવે આઠમો અને નવમે ભેદ કહે છે) ગુણ પજવ ઉપચાર, ગુણનો પજવે જીમ મતિ તનુ તનુ અતિ ગુણેએ ૧૧૫ અસદ્દભુત વ્યવહાર, એમ ઉપચારથી એહ ત્રિવિધ હવે સાંભલો એ ૧૨
ભાવાર્થ આઠમો ભેદ ગુણમાં પર્યાયને ઉપચાર એ નામને છે જેમ મતિ જ્ઞાન તે શરીર છે. અને નવમ ભેદ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
પર્યાયમાં ગુણને ઉપચાર એ નામને છે એટલે શરીર તે મ તિ જ્ઞાન છે. (૧૧) એમ ઉપચારથી અસભુત વ્યવહાર નવ પ્રકારે કહો છે હવે તેના ત્રણ ભેદ છે તે સાંભળો (૧)
વિવેચન–આઠમે ભેદ જે ગુણમાં પર્યાયને ઉપચાર ક હ્યા છે તેનું ઉદાહરણ એવું છે કે મતિ જ્ઞાન છે તે શરીરજ છે એટલે મતિ જ્ઞાન તે શરીર જન્ય છે તેથી કરીને મતિ જ્ઞાન રૂપ વિષયમાં શરીર રૂપ પુલ પર્યાયને ઉપચાર કરે છે. હવે નવમે ભેદ પર્યાયમાં ગુણને ઉપચાર કરે તે છે. જેમ પૂર્વ પ્રાગ મતિજ્ઞાન છે તેજ શરીર છે તેથી વિપરીત જે શરીર તે મતિજ્ઞાન રૂપ ગુણ છે એમ સમજવું તે નવમે ભેદ થાય છે. અહીંઆ શરીર રૂપ પર્યાયના વિષયમાં મતિજ્ઞાન રૂપ ગુણને ઉપચાર છે. આમાં સહભાવી તે ગુણ છે અને કમભાવિ તે પર્યાય છે. સહભાવી એટલે સાથે રહેવાપણું તે દ્રવ્યથી છે અને કમથી હેવાપણું તે પણ દ્રવ્યથીજ છે તેથી કરીને ગુણ તે દ્રવ્યના જ છે. અને પર્યાય પણ દ્રવ્યનાજ છે. ગુણ અને પર્યા થને તથા પર્યાય અને ગુણને પરસ્પર ઉપચાર વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. મતિજ્ઞાન છે તે આત્માને એક ઉત્પન થએલે ગુણ છે અને શરીર પુગલ દ્રવ્યનું સમવાયી કારણ છે જેમ મૃત્તિકાના પિન્ડમાં ઘટતું સમવાયી કારણ પણું છે. અને એવી સ્થિતિ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
થયા પછી ઉપચાર થઇ શકે છે. કેમકે પરની સાથે પરના ઉપચાર થાય છે અને સ્વની સાથે સ્વના ઉપચાર થતા નથી. (૧૧) આ પ્રમાણે અસદ્ભુત વ્યવહારના ઉપચારથી નવ પ્રકારે કહ્યા છે અને અસદ્ભુત યવહારના ખીજા ત્રણ ભેદ હવે આગળ કહે છે તે ધ્યાનપુર્વક સાંભળેા, (૧૨)
(અદ્દભુત વ્યવહારના ભેદ કહે છે) અસદ્દભુત નિજજાનિ, જન્મ પરમાણુએ બહુ પ્રદેશી ભાષિયે એ ૫૧૩૫ તેવી જાતિ જાણેા, જીમ મુરત મતિ મુરત દ્રવ્ય ઊપનીએ ॥૧૪॥
ભાવાર્થ પહેલા ભેદ સ્વજાતિ અસદ્દભુત વ્યવહાર નામના છે જેમકે પરમાણુએ બહુ પ્રદેશી કહેવાય છે (૧૩) બીજો ભેદ વિજાતીય અસદભુત વ્યયહાર નામના છે તે જેમ મુમત દ્રવ્યથી ઉત્પન્ન થએલુ મતિજ્ઞાન તે મૂર્તિમ તજ કહેવાય. (૧૪)
વિવેચન—હવે અસદ્ભુત વ્યવ્હારના ત્રણ ભેદ કહે છે. તેમાં પહેલા ભેદ સ્વજાતીય અસદ્ભૂત વ્યવહાર નામના છે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ી
એકજ સ્વભાવના પરમાણુ મળવાથી તે પરમાણુઓ બહુ પ્રદેશી કહી શકાય. જોકે પરમાણુ અવયવ રહિત પદાર્થ છે અને તેથી તેમાં પ્રદેશ હવાને સંભવ નથી તે પણ બહુ પ્રદેશના સ સર્ગથી પરમાણુઓ પણહ પ્રવેશી કહી શકાય છે જેમકે બે અણુને
ધ, ત્રણ અણને અંધ વિગેરે. (૧૩) બીજે ભેદ વિજાતી ય અસદ્દભુત વ્યવહાર નામને છે. એટલે અન્ય જાતિ જે અસદભુત વ્યવહાર કરતે હોય તે વિજાતીય અસદ્દભુત વ્ય વહાર નામને ભેદ છે. જેમકે મતિ જ્ઞાન છે તે છે કે આત્મા ના ગુણ છે અને તેથી તે અરૂપી છે અને પુદ્ગલથી ઉત્પન્ન થયેલ ગુણ નથી તે છતાં મુર્ત એવા વિષય, લેક અને મનસ્કાર આદિથી ઉત્પન્ન થયેલ છે માટે તે મુતી સંત છે એટલે તેમાં પુદ્ગલ ગુણને ઉપચાર કરવામાં આવેલ છે. અને આ ઉપચાર ચેતન ધર્મને વિજાતીય મુતમંત પુદગલ ગુણ છે. માટે વિજાતીય અસદ્દભુત વ્યવહાર કહેવાય છે. (૧૪).
(હવે ત્રીજો ભેદ કહે છે) અસદ ભુત દેઉ ભાત, જીવ અજીવને - વિષય જ્ઞાન જેમ ભાષિએ છે ૧૫
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક ૧૪૨
ઉપચરિતા સત, કરી ઉપચારે જેહ એક ઉપચા રથીએ ૧૬ાા
ભાવાર્થ–સ્વજાતિ અને વિજાતીય બંને પ્રકારથી ત્રીજો અસદ્ ભુત વ્યવહારને ભેદ થાય છે. જેમકે વિષય જ્ઞાનતે છે વ અને અજીવ બંનેને છે. (૧૫) જે એક ઉપચારથી બી જા ઉપચારનું વિધાન થાય છે તે ઉપચરિત અસદ્દભુત ૦૫ વહાર કહેવાય છે. (૧૬) .વિવેચન–સ્વજાતિ અને પરજાતિ એ બંને સંબંધયુક્ત થવાથી ત્રીજે અસદભુત વ્યવહારને ભેદ થાય છે જેમ કે “મતિજ્ઞાન જવ અજીવ વિષયક છે” આ વાકયમાં છવ તે મતિજ્ઞાનની સ્વજાતિ છે કેમકે આત્મ જ્ઞાનસ્વરૂપીજ છે અને અજીવ તે મતિજ્ઞાનને વિજાતિ છે. જેમકે “આ ઘંટ છે” એવું જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાન આદિને વિષય ભુત છે તે પણ તે વિ જાતિ છે કારણ કે આ જ્ઞાનમાં જડ અને ચેતનને સંબંધ છે આ જીવ અને અજીવને વિષય વિષચીભાવ નામને ઉપચરિ ત સંબંધ છે અને તેને સજાતિ વિજાતિ સંબંધી અસદ્ભુત વ્યવહાર છે. અને તેથી અસલ્કતનું ભાન થાય છે. એમ સમજવું છે. એમ કહે છે. સ્વાતિ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
અંશમાં અસદભુત કેમ ન હોય? તે સમજવું કે વિજાતીય અંશ (જડતા અંશ)માં વિષયપણુના સંબંધથી ઉપચરિત
જ અનુભવ થાય છે. માટે વ્યવહારથી જે કહેલું હોય તે જ વિચારવાનું છે. (૧૫) અને જેમાં એક પ્રકારના ઉપચાર કરવા પછી બીજા ઉપચારનું વિધાન થાય તે ઉપચરિતપશ્નદ્ ભુત વ્યવહાર થઈ જાય છે. (૧૬)
(હવે તેનું ઉદાહરણ કહે છે) તેહ સ્વજાતિ જાણેરે, હું પુત્રાદિક પુત્રાદિક છે માહરાએ છે ૧૭ વિજાતિથી તે જાણેરે, વસ્ત્રાદિક મુઝ ગઢ દેશાદિક ઉભયથીએ ૧૮
ભાવાર્થ–હું પુત્રાદિક છું અને પુત્રાદિક તે મારી છે એમ કહેવું તે સ્વજાતિ ઉપચરિત અસલ્કત વ્યવહાર સમ જ (૧૭) વસ્ત્રાદિક મારે છે એમ કહેવું તે વિજાતીય ઉ પચરિત અસદ્દભુત વ્યવહાર છે અને આ ગઢ દેશ મારા છે એમ કહેવું તે સ્વજાતિ વિજાતિ ઉપચરિત અસદભુત ન્ય વહાર છે, (૧૮)
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
| વિવેચન–સ્વજાતિ ઉપચરિત અસદભુત વ્યવહારને આ ર્થ એમ સમજવાને છે કે જેમાં પિતાની શકિતથી ઉપચરિત અસદભુત વ્યવહાર હોય તે ઉદાહરણ તરીકે એ મ કહેવું કે પુત્ર આદિ જે કહે તે હું જ છું, મારામાં બધું આવી જાય છે. અહીંઆ હું કહું છું તેને અર્થ હું આત્મા થ અને પુત્રાદિ તે પર પર્યાય છે તેથી હું પુત્રાદિ છું એ સંબંધ કલ્પના રૂપ છે. વળી આ પુત્ર મિત્ર સ્ત્રીઆદિ સઘળા મારા છે અર્થાત્ એ સઘળા મારી સાથે સંબંધ રાખનાર છે હવે અહિં આ પુત્ર આદિના વિષય હું અને મારા પણને જે કથન છે તે ઉપચરિતથી ઉપચાર કરે છે તે એમ કે સ્વવીર્યના પરીણામને લીધે પુત્ર આદિ પિતાના આત્માને જ ભેદ છે અને તેથી પુત્રાદિ જુદા છે તે પણ પરંપરાથી અભેદ સંબંધને ઉપચા ૨ કરી શકાય છે અને પુત્રાદિ પિતાના શરીરના પર્યાયરૂપ હેવાથી પિતાની જ જાતિ છે પણ હું અને મારું એ વ્યવહાર તે કલ્પ નાથી જ થાય છે જે તેમ ન હેતે પિતાનાજ શરીરથી ઉત્પ ન થએલી જૂ વિગેરે પણ શરીર સાથે સંબંધ ધરાવે છે તે તેમાં પુત્રાદિ વ્યવહારનું કથન કેમ નથી કરાતું.? માટે હું અને મારૂં એ માત્ર કલ્પના છે. (૧૭) અને હું વસાદિ છું એમ કહેવું તે સંબંધી પણાનું વાચક છે અને વસ્ત્રાદિ એ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
- સંબંધ વાચક છે. તથા વસ્ત્રાઆદિ હું છું એમ ઉપચારથી માનેલું છે, સંબંધ અને સંબંધીની કલ્પના હેવાથી વ્યતિકર અસદ્દભુત વ્યવહારને તે વિષય થાય છે એટલે વસ્ત્રાદિ જડમાં આત્મ બુદ્ધિ એમ વસઆદિનું ઉલટું જ્ઞાન થાય , છે અને આ વસ્ત્રાદિ સઘળા મારા છે એમાં વસાઆદિ પુદગલ પર્યાય છે અને તેમાં મારાપણું તે તે ભેજ્ય સેજક અથવા ભેગ ભેગીના ઉપચારની કલ્પના છે. અર્થાત વસઆદિ ભેજ્ય છે અને આત્મા તેને ભોગવવા વાળે છે આ કલ્પનાજ છે કારણ કે જે કલ્પના ન હોય તે વલ્કલ જે વૃક્ષની છાલ અથવા બીજા પાંદડા જે શરીરને આચ્છાદન કરી શકે છે તેમાં આ હું છું અથવા મારા વસ્ત્ર છે એમ કહેવાતું નથી આ ઉપરથી જે વસ્ત્રોમાં ભેજ્ય ભેજક ભાવ રહેલું છે તેજ વિજાતીય આત્મા આદિમાં નિજ સંબંધથી ઉપચરિત છે એવું તાત્પર્ય સમજવું. અને ત્રીજે સ્વજાતિ વિજાતિ ઉપચરિત આ સદભૂત વ્યવહાર કહો તેમાં ગઢ દેશનું દ્રષ્ટાંત આપી સમ જાવે છે જેમકે ગઢ દેશ તે હું છું અને ગઢ દેશ તે મારાં છે એમ કહેવામાં સ્વજાતિ વિજાતિ ઉપચરિત અસદભુત વ્યવહાર છે કારણ ગઢ અને દેશ વિગેરે જીવ અને અજીવ બનેના સમુદાય રૂપ છે
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
ગઢ અને દેશ અજીવ પણ છે અને તેમાં છ પણ રહેલા છે, માટે તેમાં જીવ અને અજીવને સ્વજાતિ અને પરજાતિ ઉપચરિત છે (૧૮)
(ઉપનયની સમાપ્તિ કહે છે) ઉપનય ભાષ્યા એમ, અધ્યાતમ નય કરી પરિક્ષા જશ લહો એ ૧૫
ભાવાર્થ એ પ્રમાણે આ ઢાળમાં ત્રણ ઉપનય અને તે ના ભેદ કહ્યા હવે આગળની ઢાળમાં અધ્યાત્મ નય કહ્યા છે તે સમજી તેની પરીક્ષા કરી જશને પ્રાપ્ત કરે, (૧૯)
ઢાળ આડમી, જાયા તુજ વિણ ઘડી છ માસ—એ દેશી. (હવે નિશ્ચય અને વ્યવહાર નય કહે છે.)
દેય મુલ નય ભાષીયા રે નિશ્ચયને બે વ હા ૨
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
નિશ્ચયને કિવિધ કહ્યું રે
શુદ્ધ અશુદ્ધ પ્રકાર રે
પ્રાણી પરખો આગમભાવ.– ૧ ભાવાર્થ– મૂળ નયતો બેજ કહ્યા છે જેના નામ નિ. શ્રય અને વ્યવહાર છે. તેમાં નિશ્ચય નય બે પ્રકાર કહે છે (૧) શુદ્ધ નિશ્ચય અને (૨) અશુદ્ધ નિશ્ચય, આ નયના ભેદ સમજીને હે પ્રાણી? તમે આગમના હેતુને જાણે. (૧) - વિવેચન–આગળની ઢાળમાં નવ નય અને ત્રણ ઉપન ચનું સ્વરૂપ બતાવ્યું હવે આ ઢાળમાં અધ્યાત્મ ભાષા અનુસાર મૂળ બેજ નય છે તે કહે છે તેમાં (૧) નિશ્ચય અને (૨) વ્યવહાર, તત્વને જેથી નિશ્ચય થાય તે નિશ્ચય નય અને વસ્તુ પદાર્થને વ્યવહાર કરવામાં આવે તે વ્યવહાર નય. નિશ્ચયનય ના વળી બે ભેદ છે જેમાં (૧) શુદ્ધ નિશ્ચય નય. અને (૨) અશુદ્ધ નિશ્ચય નય. જેનું સ્વરૂપ આગળ કહેવાશે. (૧)
(શુદ્ધ અને અશુદ્ધ નિશ્ચયનું સ્વરૂપ કહે છે)
જીવ કેવલાદિક યથારે શુદ્ધ વિષય નિરૂપાધિ
.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
મઇ નાણાદિક આતમારે અશુદ્ધ તેહ સાપાધર–પ્રાણીuરા
ભાવાર્થ—ઉપાધિ રહિત પણ્ જીવ કેવળ જ્ઞાનાદિ રૂપ છે તે શુદ્ધ નિશ્ચય, અને ઉપાધિ સહિત પણે જીવ મિ જ્ઞાન આદિ રૂપ છે એ અશુદ્ધ નિશ્ચય નય સમજવા. (૨)
વિવેચન—કર્મની ઉપાધિથી કેવળ રહિત અર્થાત્ કેવળ જ્ઞાન મય જીવ અનુપાધિક છે એટલે જીવ શું છે એમ કહેવુ તે શુદ્ધ નિશ્ચય નયથી કહેવાય છે તથા બીજો અશુદ્ધ નિશ્ચય ભેદ છે તેમાં મતિ જ્ઞાનાદિક આત્મા કહેવાય છે એટલે કર્મરૂપ ઉપાધિએ સયુકત હાય અને મતિજ્ઞાના વરણીય કર્મોના ક્ષયથી જે જ્ઞાન થાય તે જ્ઞાની આત્મા મતીજ્ઞાની કહેવાય અર્થાત મતિજ્ઞાન તે જીવ છે એમ અશુધ ઉપલક્ષિત થાય છે; કેમકે મતિજ્ઞાન છે તે સેાપાધિક એટલે કર્માં જન્ય છે. તાત્પર્ય એવું છે કે કેવળ જ્ઞાન છે. તે શુઘ્ધ ગુણ છે તેથી કરીને તેવા શુદ્ધ ગુણે કરીને યુકત એવા આત્મા પણ શુદ્ધ છે અને તેથી તેને શુદ્ધ નિશ્ચય કહેવાય છે મતિ જ્ઞાન આિ Y છે તે અશુદ્ધ છે માટે અશુદ્ધ ગુણે કરીને યુકત એવા આત્મા અશુદ્ધ ગણાય છે તેથી તે અશુદ્ધ નિષે
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯ ચ કહેવાય છે. નિશ્ચય શબ્દ આત્માને લાગુ થાય છે અને શુદ્ધ તે કર્મના આવરણને ક્ષય તથા અશુદ્ધ તે કર્મના આવ રણનું હવાપણું છે. શુદ્ધ અને અશુદ્ધ બંનેની સાથે નિશ્ચય શબ્દ જોડવાથી એમ સૂચવાય છે કે કેવળ જ્ઞાન આત્માને ગુણ છે અને મતિજ્ઞાન પણ આત્માને જ ગુણ છે. આ હેતુથી શુદ્ધ અને અશુદ્ધ બંને નિશ્ચયના ભેદ કહેલા છે. (૨)
*
*
(હવે વ્યવહારનયના ભેદ કહે છે.) દય ભેદ વ્યવહારના સદ્દભુતા સદ્દભુત એક વિષય સદ્ ભૂત છે
પર વિષયો સદ્ ભુતરે–ાણી ૩ ભાવાર્થ-વ્યવહાર નયના પણ બે ભેદ છે (૧) સભુત વ્યવહાર અને (૨) અદ્ ભુત વ્યવહાર તેમાં એ ક દ્રવ્યને આશ્રીને રહે તે સદ્દભુત વ્યવહાર અને પર દ્રવ્ય ને આશ્રી રહે તે અસદ્ભુત વ્યવહાર સમજે. ().
વિવેચન-વ્યવહાર નયના પણ નિશ્ચયની પેઠે બેજ ભે દ છે (૧) સદભૂત વ્યવહાર અને (૨) અસદભૂત વ્યવહાર. આ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
સદ્દભૂત વ્યવહાર એક દ્રવ્ય વિષયક છે એટલે એક દ્રવ્યને આશ્રીને જ રહે છે અને બીજે જે અસદભૂત વ્યવહાર નામને ભેદ છે તે પર વિષયિક એટલે પર દ્રવ્યને આશ્રીને જ રહે છે. (૩)
(સદ્દભૂત વ્યવહારના ભેદ કહે છે.)
ઉપચરિતાનુપચરિતથીજી પહેલ દેય પ્રકાર સંપાધિક ગુણ ગુણ ભેદરે
જે અનિમિત્ત ઉપચાર-પ્રાણા ભાવાર્થ-સદભુત વ્યવહાર નામને પહેલે ભેદ તે બે પ્રકારે છે (૧) ઉપચરિત સદભુત વ્યવહાર અને (૨) અનુપ ચરિત સદભુત વ્યવહાર જે પાધિક ગુણ ગુણીને ભેદ દેખાડે તે પ્રથમ ઉપચરિત સદભુત વ્યવહારને ભેદ છે. (૪) - વિવેચન--એક દ્રવ્ય આશ્રિત જે સદ્દભુત વ્યવહાર છે તેના બે પ્રકાર છે તેના નામ (૧) ઉપચરિત સદ્દભૂત અને (૨) અનુપચરિત સદભુત એ પ્રકારે છે. હવે આમાં ઉપાધિ સહિત ગુણ અને ગુણને ભેદથી પ્રથમ ભેદ થાય છે જેમકે નવશ્ય મતિ જ્ઞાન
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
એટલે જીવનું મતિજ્ઞાન હવે મતિજ્ઞાન તે આત્માનું આવરણ યુકત અને મળસહિત જ્ઞાન છે. એટલે તે ઉપાધિ સહિત છે એમ ઉપચારથી કલ્પના થાય છે આ ઉપરથી પહેલા ભેદ ઉપ ચરિત સદ્ભુત વ્યવહાર થયા (૪)
( હવે સદ્ભુત વ્યવહારના બીજો ભેદ કહે છે)
નિરૂપાધિક ગુણ ગુણીભેદેર અનુપરિત સદ્દભુત કૈવલ જ્ઞાનાદિક ગુણારે આતમના અદ્દભુતરે—પ્રાણી ॥૫॥
ભાવાર્થ--બીજો અનુપચરિત સદ્દભુત ભેદ નિરૂપાધિક ગુણ ગુણીના ભેદથી જાણવા જેમકે કેવળ જ્ઞાનાદિ આત્માના સદ્દભુત ગુણા છે. (૫)
• વિવેચન—અનુપચરિત સદ્ભુત વ્યવહાર નામના જે બીજો ભેદ્ય છે તે અનુપાધિક ગુણ ગુણીના ભેદથી સિધ્ધ થાય છે જેમકે કેવળ જ્ઞાનાદિ ગુણુ સહિત જે આત્મા છે તે નિર્ પાધિક (કથી રહિત થએલે) આત્મા છે. કારણકે જે આઠ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
કર્મ છે તે આવરણથી ઉપાધિ યુક્ત થએલે મતિ જ્ઞાનાદિ ગુણ છે તેથી આત્મા ઉપાધિ સંયુક્ત મતિ જ્ઞાની ગણાય છે. અહીંઆ કારણના અભાવથી કાર્યને પણ અભાવ થાય છે એ ન્યાયથી ઉપાધી સહિત મતિજ્ઞાનાદિ ગુણના અભાવથી ઉપાધિ સહિત ગુણી આત્મા પણ રહેતું નથી માટે ઉપાધિથી વત ગુણ ગુણના ભેદની ભાવનાથી બીજે અનુપચરિત સભૂત વ્યવહાર સિદ્ધ થાય છે કઈ એમ કહે કે કેવલઆદિ એમ જે આદિ પદ આપેલું છે તે કેમ હોઈ શકે? કારણ કે કેવળજ્ઞાનને અકજ છે તેને જવાબમાં એમ સમજવાનું છે કે જો કે કેવળજ્ઞાન એકજ છે પણ કેવળજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થએલું જે અનંત સુખ, અનંત વીર્ય આદિ ગુણ છે તે ગુણે ની વિવક્ષાથી કેવલાદિ એમ કહ્યું છે. (૫)
(હવે અસદ્દભૂત વ્યવહારને ભેદ કહે છે.)
અસદભૂત વ્યવહારના એમજ ભેદ છે દાય પ્રથમ અસંશ્લેષિત ગેજી દેવ દત ઘન જયરે રે–પ્રાણી છે ૬.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પ૩
ભાવાર્થ_એવી જ રીતે અસદભુત વ્યવહારના પણ એજ ભેદ છે (૧) ઉપચરિત અસદભુત અને (૨) અનુપચરિત અસદભુત તેમાં પહેલે ભેદ અસંશ્લેષિત ચેગથી એટલે કલ્પિત સંબંધથી હેય છે જેમકે દેવદતનું ઘન. (૬)
વિવેચન–જેવી રીતે સદ્દભુત વ્યવહારના બે ભેદ છે તેવીજ રીતે અસદ્દભુત વ્યવહારના પણ બે ભેદ છે (૧)ઉપચરિત અસભુત વ્યવહાર અને (૨) અનુપચરિત અસદૂભુત વ્યવહાર, હવે અસંલેષીત વેગથી એટલે કપિત સંબંધ માનવાથી ઉપચરિત અસલ્કત વ્યવહાર થાય છે જેમ દેવદત નું ધન” અહીંઆ દેવદત્તને ધનની સાથે સ્વ સ્વભાવિ રૂપ સંબંધ માનવામાં આવ્યું છે તે કલ્પિત છે માટે ઉપચતિ માનવામાં આવ્યો છે કેમકે દેવદત અને ધન એ બંને એક દ્રવ્ય નથી અને ભિન્ન દ્રવ્ય હેવાથી દેવદ-ત અને ધનમાં સભૂત સંબંધ નથી માટે તે ઉપચરિત અસદ્દભુત વ્યવહાર સમજ(૬)
(અસદ્દભુત વ્યવહારને બીજો ભેદ કહે છે)
સંશ્લેષિત ગે બીજે રે - જેમ આતમને દેહ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
નય ઉપનય નયચક્રમારે કહ્યા મુલ નય એહરે—પ્રાણી ! છlt
ભાષા--મીજો ભેદ સશ્લેષિત યાગે એટલે કર્માંના સબંધથી કહુચે છે જેમ આત્માનુ' શરીર. આ રીતે નય થ ક્રમાં નય ઉપનય અને એ મુળ નય કરીા છે (૭)
વિવેચન––અનુપ ચરિત અસદ્ભુત વ્યવહારને બી.જે ભેદ સશ્લેષિત એટલે કર્મ જન્ય હાય છે જેમકે “ જીવ દેહ સ્થિત છે ” અહીંઆ આત્મા અને દેહને સંબ`ધ દેવવ્રુત્ત અને ધનના સબંધ જેવા કલ્પિત સંબંધ નથી, કેમકે યાવત્ જીવ સ્થાયિ હાવાથી અનુપરિત છે. દેહની હયાતિ સુધી જીવ તેની સાથે રહેવાના છે પણ ધન દેવદ-તની સાથે સ્થાયિ હેવાનું નથી. અસદ્ભુત વ્યવહારના ભેદ કહેવાનુ કારણ એ છે કે જીવ અને દેહ બંને જુદા વિષય છે છતાં સબંધ ધરાવે છે. આ પ્રમાણે પુર્વકથિત લક્ષણ સહિત નય ઉપનય અને એ મુળ નય કહ્યા છે.શ્રી દેવસેન નામના દિગમ્બર આચાર્ય કૃત નયચક્ર શાસ્ત્રમાં પણ આજ પ્રમાણે ય ઉપનય અને મૂળ નય હ્યા છે તેમાં જરા પણ વિસંવાદ પણાનું કથન નથી. (૭)
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
( હવે તાંબર અને દિગંબરમાં અવિધ બતાવે છે)
વિષય ભેદ યદ્યપિનહીરે ઈહાં અમારે થુલ ઉલટી પરિભાષા ઈસી
તે પણ દાજે મુલરે–પ્રાણી માતા ભાવાર્થ-જોકે અમારે કવેતાંબરેને દિગંબર સાથે વિષયને માટે ભેદ નથી તોપણ પાઠની શિલી વિપરિત કરવા. થી ખેદ થાય છે (૮)
વિવેચન–જે કે દિગંબર અને તાંબર વચ્ચે દ્રવ્યાદિક પદાર્થના જ્ઞાનમાં ઉપયોગી નયના વિચારમાં વિષયને આ થત અર્થને ભેદ નથી. માત્ર શબ્દની રચનામાં કાંઈ પાઠ ભે દ જણાય છે પણ તે પાઠ ભેદ તરફ લક્ષ રાખવાનું નથી. કારણકે નૈયાયિકેને તે અર્થથીજ પ્રજન છે. નૈયાયિકે તે માટે શબ્દ તે પ્રયજન વગરના છે છતાં દેવસેન આચાર્ય આ ઉત્ક્રમ શિલી અર્થાત્ અર્થની સમાનતા અને શબ્દની અસમાનતા રૂપ વિપરીત ભાષા કરીને વૃથા સંતપ્ત થાય છે અને એ જોઈને અમારૂં અંતઃકરણ દુઃખિત થાય છે કારણ કે જીન ભગવાન
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
ના યત સિદ્ધાંતથી સિદ્ધ જે શુદ્ધ પરિભાષા છે તેને ત્યાગ કરીને દેવસેન આચાર્ય નયચક્ર નામક ગ્રંથ રચીને વિપરીત પરિભાષાનું નિરૂપણ કરે છે (૮)
( હવે બોટિક મતની વિપરીત પરિભાષા કહે છે)
તત્વાર્થે નય સાત છે રે આ દેશાંતર પંચ અંતર ભાવિત ઉદ્ધરી રે
નવને કિયે પ્રપંચ રે–પ્રાણી હા ભાવાર્થ-તત્વાર્થ સૂત્રમાં સાત નય કહયા છે અને આ દેશાંતરથી પાંચ નય કહ્યા છે. આ શાસ્ત્રની રીત મુકીને દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક એ બે નય જુદા ગણી નવ નય કહેવા એ કે પ્રપંચ તે વિચારશે. (૯)
વિવેચન–તત્વાર્થ સૂત્રમાં મુળ સાત નય કહ્યા છે અને મત મતાંતરથી પાંચ નયનું પણ પ્રતિપાદન કરેલું છે. શબ્દ સમભિરૂઢ તથા એવંભુત એ જે ત્રણ નય કહ્યા છે તેને એક શબ્દ નયમાં સમાવેશ થાય
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
છે તેથી નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, મજુસુમ અને બાકી ત્રણને એક શબ્દ નય એમ પાંચ નય થાય છે. તે એક એક નયના સે સે ભેદ છે તેથી તેમાં સાત નય છે તેના સાતસો ભેદ અને પાંચ નયના પાંચસે ભેદની કલ્પના થાય છે, આજ વિષય આવશ્યકમાં પણ કહે છે માટે આવી રીતની જે શાસ્ત્રની પરિભાષા તેને ત્યાગ કરીને જે દ્રવ્યાર્થિક અને પ
યાર્થિક નય આ નયમ અંતરગત છે તેને જુદા કરી દેવસન આચાર્ય નવ નય કહે છે તે સ્વપલ કલ્પિત પ્રપંચ છે. (૯)
(વળપણ એજ ચર્ચા કહે છે.) પજયસ્થ દ્રવ્યારારે જો તમે અલગા દીઠ અમ્પિયણ સ્થિય ભેદથીરે
કેમ અગ્યાર ન ઠરે–પ્રાણ ૧ ભાવાર્થ-જે તમે પર્યાયાર્થિક અને વ્યાર્થિક એ બે નયને સાત નયથી જુદા જોયા તે અર્પિત અને અનતિ
ન કહ્યા. (૧)
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮ વિવેચન–જે દ્રવ્યાર્થિક તથા પર્યાયાર્થિક નય જુદા રૂપે દેખાવાથી તેને જુદા ગણીનવનય તમે કહ્યા તે પછી અપિત અને અનર્પિત ભેદે સાથે જોડીને અગ્યાર નય કેમ ન કહ્યા, કારણ કે નૈગમ સંગ્રહ અને વ્યવહાર એ ત્રણ ભેદથી દ્રવ્યાર્થિક નય ત્રણ પ્રકારે છે અને ત્રાજુ સૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ તથા એવું ભુત એ ભેદથી પર્યાયાથીકનય ચાર પ્રકારને છે, એજ રીતે અપતિ અને અનપત રૂપ જે બે ભેદ છે તે સામાન્ય અને વિશેષના પર્યાય છે અને દ્રવ્ય તથા પર્યાયમાં રહે છે જેમકે સામાન્ય બે પ્રકારના છે (૧) ઉદ્ધતા સામાન્ય અને (૨) તિર્થક સામાન્ય. આમાંથી ઉદ્ધતા સામાન્ય તે દ્રવ્યરૂપ છે કારણ કે તે સઘળા પર્યાયમાં સાધારણ રૂપથી રહે છે અને તિર્યક સામાન્ય પ્રતીતિ જેમ ઘટ પટ આદિ તેના સદૃશ પરિણામ લક્ષણ વ્યંજન પર્યાયમાં જ રહે છે કારણકે સ્થલ રૂપથી કાળાંતરે રહેવાવાળું અને શબ્દના સંકેત ગોચર વ્યંજન પર્યાય છે એ પ્રમાણે પ્રવચનીકેની પ્રસિદ્ધિ છે અને વૈશાદૃશ્ય રૂપ વિવર્ત લક્ષણ સહિત વિશેષ છે તે પણ પર્યાયમાંજ અંતરગત થાય છે તેથી કરીને સામાન્ય વિશેષથી અધિક નયને અવકાશ રહે નથી. (૧૦)
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯
સંગ્રહ વ્યવહારાદિકેરે જો તમે ભલે તેહ. આદિ અંતનય થકમાં
કેમ નવી ભલે એહરે–પ્રાણી ૧૧ ભાવાર્થ–ો સંગ્રહ અને વ્યવહાર નયમાં અર્પિત અને અનર્પિતને સમાવેશ કરશે તો આદિ અને અંત નય માં દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિને કેમ સમાવેશ કરાત નથી. (૧૧)
વિવેચન –જે આ અર્પિત અને અનપિત નયનું સંગ્રહ સ્થા વ્યવહારનયમાં સંમેલન કરવામાંઆવેતે દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નયનું પણ અનુક્રમે પ્રથમના ત્રણ અને પાછલના ચાર નયમાં કેમ સંમલેન નથી કરાતાં? જો એમ કહે કે અર્પત વિશેષ રૂપ છે અને અનપત સામાન્ય છે તેથી અપીલને વ્યવહાર આદિ વિશેષ નયમાં સમાવેશ થાય છે અને અનપતને સંગ્રહ નયમાં સમાવેશ થાય છે. આજ પ્રમાણે દ્રવ્યોથીક અને પર્યાયાથક નયને કેમ સમાવેશ ન થાય? શ્રી જીનવાણી રૂપ સિ દ્વાંતમાં સાત નયનું જ કથન છે. તેનો ત્યાગ કરીને નવ નય. કહેવા તે યુકત નથી. અને દ્રવ્યોથીક તથા પર્યાયાથી નયને
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦ . અનુક્રમે પ્રથમ ત્રણ અને અંતના ચાર નવમાં સમાવેશ થઈ શકે છે તેને જુદા કરવા તે પણ પિષ્ટપેષણ જેવું જ છે. (૧૧)
(દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિકને કેવી રીતે
અંતરભાવ થાય છે તે કહે છે) પજવ નય તિઅ અંતમારે પ્રથમ દ્રવ્ય નય ચાર જન ભદ્રાદિક ભાવિયારે
મહા ભાષ્ય સુવિચાર–પ્રાણી છે. ૧૨ ભાવાર્થ—અંતના ત્રણ નય પર્યાયાર્ષિક નામના છે અને પ્રથમના ચાર નય દ્વવ્યાર્થિક છે, શ્રી જનભદ્ર ક્ષમા શમણું ગણીએ મહા ભાગ્યમાં કહેલું છે. (૨)
વિવેચન–અંતના ત્રણ નય એટલે શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવભુત એ ત્રણ નય પર્યાયાર્થિક કહેવાય છે તથા આદિના ચાર નય જે નિગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર અને અજુ સુત્ર તે દ્રવ્યાર્થિક કહેવાય છે. વિશેષાવશ્યક સુત્રના મહા ભાગ્યમાં શ્રી જનભદ્ર ક્ષમાશ્રમણ ગણીએ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૧
એજ પ્રમાણે કહેલુ છે અર્થાત્ ચાર નય દ્રન્યાર્થિક છે અને ત્રણ નય પર્યાયાર્થિક છે. ૧૨॥
સિદ્ધસેન મુખ એમ કહેરે
પ્રથમ ન્ય નય તીન
તસ ઋનુ સુત્ર ન સંભવેરે દ્રાશ્યક લીનરે--પ્રાણી ૫૧૩૫
ભાવાર્થ-સિદ્ધસેન પણ આદિના ત્રણ નયને દ્રન્યાર્થિ નય કહે છે અને બાકીના ચારનય પર્યાયાથિંકનય કહેવાય છેદ્ર ન્ય ના વર્તમાન પર્યાય કહેવાથી રૂજુસુત્રમાં દ્રવ્યાર્થિક નયના સભવ રહેતા નથી. (૩)
વિવેચન—-વળી મલ્લવાદિ અને તાર્કીક શામણી જે સિદ્ધસેન દિવાકર છે તે પ્રથમના નૈગમ, સંગ્રહ અને વ્યવહાર એ ત્રણ નયને દ્રબ્યાર્થીક નય કહે છે અને અન્તના ચાર નયને પર્યાયાીક કહે છે. ખીજા આચાર્યાં પણુ તેમજ કહે છે. ફ્રેયાર્થીક નયના મતમાં સઘળા પર્યાય નિશ્ચયરૂપે કલ્પિત છે કેમકે સઘળા પર્યાયમાં અનુગામિદ્રવ્ય સમાવિષ્ટ થાય છે જેમકે
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨ કંડલમાં સુવર્ણદ્રવ્ય પર્યાયાથી નયના મતે દ્રવ્ય પર્યાયથી ભિન્ન નથી કેમકે પર્યાયથી જે અર્થ ક્રિયા દ્રઢ છે તે અર્થ યિાને નિત્ય ઉપયોગ કયાં થાય છે? અર્થાત સુવર્ણન કુંડલ આદિ અને મૃત્તિકાના ઘટ આદિથી જે આભૂષણ અને ઘટ ધારણ આરિરૂપ અર્થ ક્રિયા દ્રઢ છે તે નિત્ય નથી કેમકે પર્યાને નાશ થવાથી સુવર્ણ તથા મૃત્તિકરૂપ દ્રવ્ય શેષ રહે છે. દ્રવ્યા ર્થિક નયનું આ લક્ષણ છે તેથી કરીને અતીત અને અનાગત પર્યાના પ્રતિક્ષેપી શુદ્ધ અર્થ પર્યાયને માનવાવાળે જાસૂત્ર નય દ્રવ્યાર્થિક કેવી રીતે થઈ શકે એ આ આચાર્યોને અભિપ્રાય છે તેથી કરી તે આચાર્યના મતમાં આજુ સત્ર નય
વ્યાવશ્યકના વિષયમાં લીન નથી થઈ શક્તા. માટે ક્ષણિક દ્રવ્યને કહેવાવાળે તે સૂક્ષ્મ જીજુ સૂત્ર છે અને વર્તમાન પર્યાય ને પ્રાપ્ત થએલ દ્રવ્યને કહેવાવાળા સ્થલ સૂત્ર છે. એવા ત્રાજુ સૂત્રને દ્રવ્યાર્થિક નય કહેવું જોઈએ એ સિદ્ધાં ત વાદિને મત છે. (૧૩)
(શંકાનું સમાધાન કહે છે) . ઈમ અંતર ભાવિત તારે કેમ અલગે ઉપદેશ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ થકી જેમ સાતમાંરે
વિષય ભેદ નહિ લેશ–પ્રાણી છે ૧૪ ભાવાર્થ––એવી રિતે દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નય સાત નયમાં અંતર ભુત થાય છે છતાં તેને જુદે ઉપદેશ કેમ કરે છે? તેમજ માતરમાં પાંચ નય છે તેમાં બે નય મેળવી સાત નય જેમ કહેવાય છે તેમ દ્રવ્યાર્થિક અને પય યાર્થિને જુદે ઉપદેશ કેમ ન થાય? એમ જે કઈ કહે તે તે યુક્ત નથી કારણ કે શબ્દ, સમભી રૂઢ તથા એવં ભૂતને જેમ વિષય ભેદ છે તેમ દ્રવ્યાર્થિક તથા પર્યાયાર્થિકને લેશ માત્ર વિષય ભેદ નથી (૧૪)
વિવેચન--અગાઉ કહ્યા પ્રમાણે સાત નય અથવા મતાં તરથી પાંચ નયમાં જેને સમાવેશ થાય છે એવા જે દ્રવ્યોથક અને પર્યાયાર્થિક ન તેનું જુદી રીતે નિરૂપણ કેવીરીતે થઈ શકે અર્થાત્ દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક સાત અથવા પાંચ નયથા અભિન્ન છે એમ કહેવું અયુકત છે કારણ કે નૈગમ સંગ્રહઆદિમાં તેને અંતર ભાવ છે. જે એમ કહેવામાં આવે કે અ
ન્ય મતમાં પાંચ નય કહ્યા છે તેમાં સમભિરૂઢ અને એવભુત ને મેળવવાથી સાત નય ગણાય છે તેમજ તેજ પાંચ નયમાં દ્રવ્યાર્થિ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
કઅને પર્યાયાર્થિક નય મેળવવમાં શી હરક્ત છે? પણ એ કહેવું નથી કેમકે શબ્દ અને સમંભિરૂઢ નયમાં જે વિષય ભેદ છે તેવી રીતે દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નયમાં વિષયભેદ દેખાતે નથી. એટલે તે સાત નયથી અભિશજ છે. શબ્દ આદિ નય ભિન્ન વિષયક છે. દ્રવ્યાર્થિક નયન દશ ભેદ કહ્યા છે તે સર્વે શુદ્ધ અશુદ્ધ સંગ્રહ નયમાં અંતરગત થાય છે અને પર્યાયાર્થિક નયના છે ભેદ છે તે ઉપચરિત અનુપચરિત વ્યવહારમાં અને શુધ્ધ અશુદ્ધ રુજુસુત્ર નયમાં અંતરભુત થાય છે તાત્પર્ય એવું છે કે, ગતાર્થ વિષયને જે ભિન્ન માનીને નયના ભેદની કલ્પના કરીએ તે મુળ સાતની માન્યતાની પ્રક્રિયા ત્રુટી જાય છે (૧૪)
--
-
(વળી પણ શંકાનું સમાધાન કરે છે.) .
સંગ્રહ ને વ્યવહારથી રે નગમ કિંહા એક ભિન્ન તેણે તે અલગે તેહથી રે એ તે દેય અભિન્ન રે –માણીનપા
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ-સંગ્રહ અને વ્યવહાર નથી તે નૈગમ નય કોઈ વખત ભિન્ન દેખાય છે તેથી સંગ્રહ અને વ્યવહારથી અસંલગ્ન વિષયને ધારણ કરવા વાળા નિગમ આ બંનેથી પૃથક છે અને દ્રાર્થીક તથા પર્યાયાથીંક એ બંને સાત નયથી કઈ પણ સ્થલે ભિન્ન વિષયક નથી. ૧૭
વિવેચન-- કે સંગ્રહ અને વ્યવહારનયમાં નિગમ નયના સામાન્ય અને વિશેષ નય એ બંને પર્યાય અંતર ભૂત થઈ જાય છે તે પર્ણ કઈ કઈ પ્રદેશાદી દ્રષ્ટાંત સ્થાનમાં સંગ્રહ તથા વ્યવહાર નથી નૈગમ નય ભિન્ન વિષય વાળ પણ થઈ જાય છે. તેથી કરીને કોઈ કોઈ ઠેકાણે ભિન્ન વિષયવાળે તે હે વાથી નિગમ નયને જુદે પ્રતિપાદન કરે છે પરાતુ દ્રવ્યાર્થિક અને પયયાથીક નયત નિગમ સંગ્રહ આદિનય વડે ભિન્ન વિષયના ધારક થઈ શકવાને જરાપણું સંભવ નથી કારણ તે સાતે નયથી અભિન્ન છે. માટે તે સાત નયથી આ બે નય જુદા કરીને નવ ભેદ કેવી રીતે કહિ શકાય?
(વળી પણ એજ અર્થ કહે છે) ઈમ કરતાં એ પામીએ સર્વ વિભકત વિભાગ .
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
જીવાદિક પ્રેમકાન હિરે ઇહાં પ્રયાજન લાગરે—પ્રાણી ।।૧૬
ભાવાર્થ—એમ કરતાં એટલે સાત નયના નવ નય કહેતા ફરી ભાગ કરવા જેવુ ક'ઇ પણ પ્રયાજન જ
તા જેના ભાગ કરેલા છે તેના
થાય છે જીવાદિકની પેઠે અહીં ણાતું નથી. (૧૬)
વિવેચન—સાત નયને બદલે જો નવ નય કહેવામાં આ વે તા જેના એક વાર વિભાગ કરેલા છે તે પદાર્થને ફ્રીથી વિભાગ કરવા પડે છે અને ત્યારે જીવાદિકની પેઠે અર્થાત જી વ અને અજીવ એવા દ્રવ્યયના ભાગ કરી ફરી જીવના સંસ રી અને સિદ્ધ એવા બે ભેદ્દે કહેલા છે અને એમતા પાંચસે ત્રેસઠ ભેદ જીવના કહેલા છે. એવીજ રીતે દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાથીક એ મૂળ બે ભેદ છે તેમાં નૈગમ આદિથી દ્રબ્યાર્થી કને ત્રણ પ્રકારના કહીએ અને ઋન્નુ સુત્ર અગ્નિ ભેદથી પર્યાયા. થીક ચાર પ્રકારના છે એમ કહેવુ તે યાગ્ય છે પણ સાત ય માં એ નય વધારીને નવ નય છે એમ કહેવુ તેતા સવથી મિથ્યાજ જાણવુ' જીવ જેમ સ`સારી અને સિદ્ધ કહ્યા છે તે છતાં જીવ એ ત્રીજો ભેદ કહેવાતા નથી તેમજ દ્રવ્યાર્થીક કહે
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭
તા નૈગમાદિ ત્રણ નય આવી જાય છે અને પર્યાયાર્થિક કહે તા સજુસુત્ર આદિ ચાર નયને સમાવેશ થાય છે પરંતુ જીવ, સંસારી અને સિદ્ધ એમ ત્રણ ભાગ નહિ થતાં સંસારી જીવ અને સિદ્ધના જીવ એમ બંને ભેદમાં જીવ સાથેજ છે જુદે ભેદ નથી. તેમ આ બંને નય સાતે નયની સાથે છે પણ જુદા નથી વળી એમ કહે કે જીવ અજીવમાં આAવાદિ તત્વનું ગ્રહણ થઈ જાય છે છતાં તે જુદા કહેલા છે તેમ દ્રવ્યથીક પર્યાયાથીક નૈગમાદિ નયનું ગ્રહણ થાય છે છતાં તેને જુદા કહી શકાય, આમ માનવું ભુલ ભરેલું છે કારણ કે અહીંઆ જીવ અજીવના જેવું પ્રયેાજન નથી. કારણકે આશ્રવાદિ જુદા તત્વ કહ્યા છે તે વ્યવહાર માત્રથીજ છે. તાત્પર્ય એવું છે કે જે ભેદમાં પ્રબળ હેતુ ન હોય તે ભેદ વ્યર્થ જ છે. જીવ અજીવમાં તને સમાવેશ થવા છતાં જુદા ત કહેવાનું પ્રજન એવું છે કે જીવ અને અજીવ એ બે મુખ્ય દ્રવ્ય છે, બંધ સ્પંગ કરવા અને મેક્ષ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે અને આશ્રવ બંધનું કારણ છે તેથી આશ્રવને પણ હેયરૂપ કહેવું જોઈએ. અને મેક્ષતે મુખ્ય પદાર્થ છે કારણ કે તેને માટે તે સઘળા પદાર્થોનું નિરૂપણ છે અને તેજ ઉપાદેય છે માટે મેક્ષના કારણે જે સંવર અને નિર્જરા તેનું પણ નિરૂપણ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
કરેલું છે એવી રીતે જીવ, અજીવ, આશ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા, અને મોક્ષ એ સાત ત કહેવાનું પ્રયોજન છે. આ ને એજ પ્રયાજન અનુસાર સુભ બંધનું કારક પુન્ય અને આ સુભ બંધનું કારણ પાપ એમ જુદા કહેવાથી નવ તત્વ થઈ શકે છે. દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નયથી નૈગમ આદિને ભિન્ન ઉપદેશ કરવાનું કાંઈ પ્રયજન નથી.
(નય સાત જ કહ્યા છે) ભિન્ન પ્રયજન વિણ કહ્યારે સાત મુળ નય સુત્ર તેણે અધિકું કેમ ભાષિયેરે
રાખીયે નિજ ઘર સુત્ર–પ્રાણી ભાવાર્થ-ભિન્ન પ્રોજન વગર શાસ્ત્રમાં મૂળ સાત નય કહ્યા છે માટે તેનું ઉલ્લંધન કરીને નવ નય કેમ કહી શકાય? માટે પિતાનાજ ઘરનું સૂત્ર રાખવું
વિવેચન-કાંઈ પણ ભિન્ન કારણ દર્શાવ્યા વિના શાસનમાં સાત નય કહ્યા છે તે સૂત્ર સત્ત મુર નવાપાત્તા મળ નય સાત
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે એમ સ્પષ્ટપણે સૂત્રમાં કહ્યું છે. તે પછી સૂત્રના વાકયનું ઉલ્લંઘન કરીને સાતથી અધિક નય છે એમ કેવી રીતે કહી શકાય. માટે આપણા શાસ્ત્ર વચનની રક્ષા કરવાને માટે સાત નય છે. એમજ કહેવું જોઈએ. પણ સુત્રનું ઉલ્લંઘન કરવું નહિ. (૧૭)
(એમાં સાક્ષી બતાવે છે.) દશ ભેદાદિક પણ ઈહિરે ઉપલક્ષણ કરી જાણ નહિતે કહે અંતર ભરે
પ્રદેશાર્થ કુણ ઠાણ-પ્રાણી ૧૮ ભાવાર્થ—દ્વવ્યાર્થીકના દશ ભેદ કહ્યા છે તે પણ ઉપલક્ષણથીજ સમજવાનું છે કારણ કે નહિ તે પ્રદેશાર્થ નય ને શેમાં અંતર ભાવ થઈ શકે?
વિવેચનદેવસેનજીના રચેલા નય ચક્ર ગ્રંથમાં દ્રવ્યા થિકના દશ ભેદ કહ્યા છે તે ઉપલક્ષણથી જ સમજવા જઇએ
અર્થાત્ આ ભેદ દિગ્દર્શન માત્ર છે એથી બીજા ઘણા ભેદ પણ થઈ શકે છે અને જે તે દશ ભેદને ઉપલક્ષણ માત્ર ન માનીએ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
તે પ્રદેશાર્થ નયના કયા નયમાં અતરભાવ થઈ શકે? વળી પ્રકારાંતરથી ખીજા અનેક ભેદ થઇ શકે છે (૧) અશુદ્ધ (૨) અશુદ્ધતર (૩) અશુદ્ધતર (૩) અશુદ્ધતમ (૪) શુદ્ધ (પ) યુદ્ધતર (૬) શુદ્ધતમ એમ અનેક ભેદ છે તે સના સંગ્રહ કયા નયમાં કરી શકાશે? માટે આ જે દશ લે છે તે પણ ઉપલક્ષણપણેજ માનવા જોઈએ. (૧૮)
( ઉપનયના પણ વ્યવહારમાં સમાવેશ થાય છે)
ઉપનય પણ અલગા હિરે જે વ્યવહાર સમાય
નહિ તા ભેદ પ્રમાણનારે ઉપ પ્રમાણ પણ થાયરે-પ્રાણી ॥૧૯॥ ભાવાર્થ જે ઉપનય કહ્યા છે તે જુઠ્ઠા નથી કારણ કે તેના વ્યવહારમાં સમાવેશ થાય છે, જો એમ ન હેાય તા પ્રમાણના ભેદ ઉપપ્રમાણ પણ થાય. (૧૯)
વિવેચન—જે ત્રણ ઉપનય કહ્યા છે તે વ્યવહાર નગમાદિ નયથી નુઢ્ઢા નથી તત્ત્વાર્થ સુત્રમાં વ્યવહારનું લક્ષણ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
પણ એવું જ કહ્યું છે કે જે બહુધા ઉપચારથી પૂર્ણ હેાય અથતું જેમાં ઉપચાર અધિક હોય તે તે સંક્ષિપ્ત અક્ષરમાં વિસ્તાર સહિત અર્થના ધારક થાય છે. એમ છતાં જે નયના ભેદને ઉપનય કરી માનીએ તે પર વ્યવસાયિ જ્ઞાન પ્રમાણે, એ લક્ષણે લક્ષિત જ્ઞાન રૂ૫ પ્રમાણને એક દેશ મતિ જ્ઞાના દિક અથવા દેશ અવગ્રહાદિક તેને ઉપપ્રમાણ કેમ નથી કહેતા? માટે નય ઉપનયની જે પ્રક્રિયાકરી છે તે શિષ્યને સમજાવવા માટે છે.
વ્યવહારને નિશ્ચય થકીરે સ્ય ઉપચાર વિશેષ મુખ્ય વૃત્તિ જો એકનારે
તે ઉપચારિ શેષરે–પ્રાણું છે ૨૦ ભાવાર્થ-નિશ્ચય નયથી વ્યવહાર નયમાં ઉપચારની વિશેષતા શી છે? જે એકની મુખ્યતા થાય છે તે અન્યનું ઉપચારિપણું થાય છે (૨૦)
વિવેચન—નિશ્ચય નયથી વ્યવહાર નય સાથે ઉપચારની વિશેષતા કેવી છે તે જાણવાની ઈચ્છાથી કહે છે કે વ્યવહાર
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ર
નયમાં ઉપચાર છે, અને નિશ્ચય નયમાં ઉપચાર નથી એટલી વિશેષતા છે અર્થાત એકનયની મુખ્ય વૃતિ રહે છે ત્યારે અન્ય નય નીઉપચાર એટલે ગણુ વૃતિ રહે છે. સ્યાદ્વાદ રત્નાકરમા આવાત છે જેમકે તિપિતાના અર્થની સત્યતાનું અભિમાન સઘળા નામાં પરસ્પર હોય છે અને સત્યતા તે સમ્ય દ્રશનના સંગથી થાય છે. માટે તાત્પર્ય એવું છે કે જ્યારે એક નય મુખ્યપણે હોય ત્યારે બીજા નય ગણપણે હોય અને એ ગણપણું તેજ ઉપચાર છે ઉદાહરણ તરીકે નિશ્ચય નયથી “આત્મા” એ શબ્દ છે તેનું મુળ સ્વરૂપ સિદ્ધના જેવું છે તે આત્મા સાથે જે જડપણનું સંબોધન તે ગાણુથી છે. વ્યવહારથી આત્માને સંસારી કહેવાય છે અને જન્મ મરણ આદિ કરતે તે દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ નારકી વિગેરે રૂપથી કહી શકાય છે. વ્યવહાર દશામાં અનંત ગુણદિપણું જે નિશ્ચયથી કહેલું છે તે ગણ દેખાય છે. (૨૦)
તેણે એ ભાષ્ય ભાખ્યું રે આદરિયે નિરધાર તત્વ અરથ નિશ્ચય ગ્રહરે જન અભિમત વ્યષહાર પ્રાણી મારા
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
ભાવાર્થ માટે ભાગમાં જે પ્રમાણે કહેલું છે કે “નિશ્ચય નય તત્વાર્થને કહે છે અને વ્યવહાર નય મનુષ્યનું કહેલુકહે છે. તેને નિશ્ચય પૂર્વક સ્વીકાર કરે જોઈએ (૨૧)
વિવેચન–એથી કરીને ભાષ્ય એટલે વિશેષાવશ્યક્યાં વ્યવહાર અને નિશ્ચયનયના જે લક્ષણે છે તેને નિશ્ચય પુર્વક આદર કરવું જોઇએ. ભાષ્યમાં નિશ્ચય અને વ્યવહારના લક્ષણ આ પ્રમાણે કહયા છે. નિશ્ચય નય છે તે તે તત્વાર્થનેજ કહે છે એટલે યુિક્ત પુર્વક જે અર્થ સિદ્ધ છે તેને જ કહે છે અને વ્યવહાર નય તે લેકેને જે ઈષ્ટ છે તે કહે છે કારણકે લેકેને જે અભિમત છે તેજ વ્યવહાર કહેવાય છે માટે વ્યવહાર છે તે પ્રમાણે ભૂત નથી પણ તનસ્વાર્થના જે ગ્રાહક છે તેજ પ્રમાણ ગણી શકાય છે પ્રમાણુના સંપૂર્ણ તત્વાર્થ ગ્રહણ કરાવવાવાળો નિશ્ચય નય છે અને પ્રમાણુના એક દેશ તત્વાર્થ ને ગ્રહણ કહે છે તેતે વ્યવહાર કહેવાય છે, નિશ્ચય અને વ્યહારને આ પ્રમાણે વિવેક છે, બાકી વ્યવહાર અને નિશ્ચય નય ના વિષયને ભિન્ન જ છે. માટે આ પ્રમાણે નિશ્ચય અને વ્યવહારને સમજવા જોઈએ.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
( હવે ઉપચાર વિષે કહે છે)
અભ્યંતરતા ખાદ્યને રે જે બહુ વિગતિ અભેદ નિરમળ પરણતિદ્રવ્યનીરે એ સવી નિશ્ચય ભેદ રે--પ્રાણી રા
ભાવાર્થ બાહ્ય અર્થને ઉપચારે અભ્યંતર્પણ... હાય છે અનેક વ્યકિતના અભેદ દેખાય, અને જે દ્રશ્યની નિમૅળ પરિણતિ છે તે સર્વ નિશ્ચય નયના વિષય છે. (૨૨)
વિવેચન—ખાદ્ય પદાર્થનું જે અભ્ય'તર્પણ. એટલે અંતરગપણું છે તે નિશ્ર્ચય નયના વિષય છે જેમકે સમાધિ, નંદનવન, ભેાલિ, સમતા, જ્ઞાન, મહા વિમાન વિગેરે, અને પુ'ડરીક અધ્યયન વિગેરે પણ એજ રીતે સમજવુ અને મહુ વ્યકિત ગત જે અનેક વિષય છે તેનું ભેદ રહિતપડ્યું તે પણ નિશ્ચય નયનેાજ વિષય છે જેમકે ો આવા ઇત્યાદિ સૂત્ર છે. તેવીજ વૈદાંત દર્શન પણ શુદ્ર સંગ્રહુ નયના આદેશરૂપ હાવાથી શુદ્ધ નિશ્ચય નયના અર્થરૂપ સંમતિ ગ્રંથમાં કહ્યું છે. અને જે દ્રવ્ય એટલે
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
પદાર્થની નિમળતા છે તે પણ નિશ્ચય નયને જ વિષય છે અહીંઆ જે નિર્મળતા કહી છે તે પરિણામની નિર્મળતા સમજવાની છે. આવી રીતે અત્યંતરત્વ આદિ નિ. શ્રય નયનેજ વિષય છે. જેવી રીતે લકત્તર અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે તેવીજ રીતે નિશ્ચય નયના ભેદ થાય છે અને એ જ હેતુથી લેકેતર અર્થની ભાવના પ્રાપ્ત થાય એમ જાણવું જોઈએ (રર)
(હવે વ્યહાર નયને વિષય કહે છે)
જેહ ભેદ છે વિગતિનો જે ઉત્કટ પર્યાય કાર્યનિમિ-ત અભિન્નતારે
એ વ્યવહાર ઉપાયરે પાણું ૨૩ ભાવાર્થ—જે વ્યકિતને ભેદ હોય છે, જે ઉત્કટ પર્યાય છે તથા જે કાર્ય કારણની એકતા છે તે સર્વ વ્યવહારના ભેદ છે. (૨૫)
વિધચન–જે વ્યક્તિના ભેદ છે તેને નિશ્ચય રૂપથી વ્યવહારના ભેદ જાણવા જેમકે અનેક દ્રવ્ય છે, અનેક જીવ
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
છે. ઇત્યાદિ રીતીથી વ્યવહાર નયના અર્થ છે તથા જે નિશ્ચય નયમાં ઉધૃત પર્યાય છે તે પણ વ્યવડાર નયના ભેદ છે. એ હેતુથી એમ પણ કહેલું છે કે નિશ્ચય નયથી ભમર પંચ વર્ણ અર્થાત પાંચ રંગના છે. અને વ્યવહાર નથી તે માત્ર કાળા રંગનાજ છે. ઈત્યાદિ રીતીથી સિદ્ધાંતમાં પ્રસિદ્ધ છે ઉત્કી પર્યાય છે તે પણ વ્યવહાર નયને જ ભેદ છે અને જે કાર્ય કારણ તથા નિમિત્ત નિમિત્તની એકતા છે તે પણ વ્યવહાર નયનેજ વિષય છે જેમકે આયુવ્રત છે, અહિંઆ ધૃતરૂપ જે આયુના કારણરૂપ કહેલું છે તેમાં આયુરૂપતા માની છે. અથવા જેવી રીતે પર્વત બળે છે, માચડે માંચ શબ્દ કરે છે, ભાલા ઘુસે છે, ગંગામાં શેષ છે ઈત્યાદિ જે રૂપી વિષયક અનેક વ્યવહાર ભાષા છે તે સર્વ વ્યવહાર નયના વિષયને ધારણ કરવાવાળી જ જાણવી. તાત્પર્ય એવું છે કે જે વ્યકિત. ને ભેદ છે તથા જે ઉત્કટ પર્યાય છે અને જે કાર્ય કારણની એકતા છે ઈત્યાદિ સર્વ વ્યવહાર નયનાજ ભેદ છે. (૨૩)
(હવે સંક્ષેપમાં સમાધાન કરે છે.)
એમબહુવિષયનિરાકારીરે કરતાં તસ સંકોચ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭
કેવળ બાલ બેધવારે .
દેવસેન આ લેચ રે–પ્રાણી પારકા | ભાવાર્થ_એવી રીતે નિશ્ચય અને વ્યવહારાદિ નયના ધણા અર્થને ટાળીને તથા તેને સંકેચ કરીને દેવસેન આ ચા કેવળ બાળકને બંધ કરવાને વિચાર રાખે છે.(૨૪)
વિવેચન–એવી રીતે ઘણા અર્થને ધારણ કરવાવાળા જે નિશ્ચય અને વ્યવહાર નય તેને ત્યાગ કરી ને અને ફરી તેજ ન યને સંક્ષેપ કરીને પાંચ કે સાત નયને બદલે નય નવ છે એમ અધિકતા કરીને મંદ બુદ્ધિવાલાએને સમજાવવાને માટે નયચક ગ્રંથન કર્તા શ્રી દેવસેન આચાર્ય આ રચના કરેલી છે જે શાસ્ત્રથી વિરૂદ્ધ હોવાથી પિતાના ગ્રંથનું ગૈરવ બતાવ વાને પ્રપંચ હેવાને સંભવ છે. (૨૪)
(ઉપસંહાર કરે છે.) એમ બહુવિધ નય ભંગસુરે એક ત્રિવિધ પયસ્થ
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮ પર હરખે હૈયડલે
સુજશ લહી પરમથ્થ–પ્રાણી ગરપા ભાવાર્થ એ રીતે બહુ પ્રકારે નય અને ભંગથી દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયરૂપ એકજ અર્થ જાણે અને તે જાણી તેને પરમાર્થ ગ્રહણ કરીને હૃદયમાં હર્ષિત થાઓ.
વિવેચન-આ પ્રકારે શ્રી જીનેશ્વર મહારાજે કહેલા સૂત્રના ક્રમવાર જે નૈગમ આદિ સાત અથવા પાંચ નયના અનેક ભેદ રુપ સમૂહથી ઈચ્છાનુસાર કઈ પણ એક જીવઆદિ પદાર્થને દ્રવ્ય ગુણપર્યાય રૂપ નિશ્ચય કરીને બહુ પ્રકારના નય ગમભ ગને સમજે અને તેને પરમાર્થ ગ્રહણ કરી સુજસ પામે તથા હૃદયમાં આનંદને પ્રાપ્ત કરે (૨૫)
ઢાળે નવમી.
ઈમ ધને ધણને પરચાવે—એ દેશી.
એક અરથ તિહું લક્ષણે જેમ સહિત કહે જીનરાજરે
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯
તેમ સહણ મન ઘારતાં * સીજે સઘળા શુભ કાજ રે
જનવાણું પ્રાણું સાંભળે–ાલા ભાવાર્થ—જેવી રીતે જીનેશ્વર ભગવાન એકજ પદાર્થ ને ત્રણે લક્ષણે કરીને યુક્ત કહે છે તેમ મનને વિષે સદણા ને ધાર કરવાથી દરેક શુભ કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે, હે ભ વ્ય પ્રાણું? તમે જીનેશ્વર મહારાજની વાણીને સાભળો (1)
વિવેચન–એકજ પદાર્થ જીવ કે પુદ્ગલ, ઘટ કે પટ જેવી રીતે ત્રણ લક્ષણે કરીને સંયુક્ત હોય છે એટલે ઉત્પતિ, વિનાશ, અને ચૈત્ર એ ત્રણે લક્ષણ દરેક પદાર્થમાં હોય છે એ મ શ્રી જીનેશ્વર મહારાજે ત્રિપદિમાં કહ્યું છે. નવા જુવે વા વિમેવા કથંચિત ઉત્પન્ન થાય છે, કથંચિત વ્યિ પણે રહે છે અને કથંચિત નષ્ટ થાય છે. આ રીતે દરેક પદાર્થ ત્રણ પ્રકારના છે. આ ત્રિપદિના અર્થને ગ્રડણ કરી તેમાં શ્રદ્ધા રાખનાર ભવ્ય પ્રાણુ અભિષ્ટ પદાર્થને પ્રાપ્ત કરે છે અર્થાત સમ્યગ્દર્શન પામીને મોક્ષને પણ પ્રાપ્ત કરે છે. કોઈ પદાથે નિત્ય છે, કોઈ પદાર્થ અનિત્ય છે, એમ જે તૈયાયિકેનું
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહેવું છે તે જન મત પ્રમાણે યોગ્ય નથી કારણ કે અમુક પદાર્થ એકાંત નિત્ય અને અમુક પદાર્થ એકાંત અનિત્ય માનવાથી લેક યુક્તિથી પણ તેમાં વિરોધ આવે છે તેથી કરીને દરેક પદાર્થ ઉત્પાદ, વ્યય, અને દૈવ્ય રૂપ ત્રણે લક્ષણે કરીને સંયુકત છે એમ જ સમજવું જોઈએ. શ્રીમાન હમાચાર્યજી એ કહ્યું છે કે દીપકથી તે આકાશ પર્યત સમસ્ત પદાર્થ એક સ્વભાવને ધારણ કરવા વાળા છે અને સ્વાદ્ધાદ મુદ્રાનું ઉલંઘન કરતા નથી. માટે તેમાંથી અમુકને નિત્ય અને અમુક ને અનિત્ય કહેવું તે વિરોધ દર્શક છે.
(હવે ત્રિવિધ લક્ષણ રૂપ અર્થનું વિવરણ કરે છે)
ઉત્પાદ વ્યય ધ્રુવપણે છે સમય સમય પરિણામરે ષટ દ્રવ્ય તણે પ્રત્યક્ષથી
નવિરોઘ તણે એ ઠામરેજના રા ભાવાર્થ—ઉત્પાદ વ્યય અને દૈવ્ય રૂપ ત્રણે લક્ષણ ક રીને એ દ્રવ્યને પરિણામ સમયે સમયે પ્રત્યક્ષપણે દેખાય
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
છે એમાં જરાપણ વિરોધ જેવુ નથી. ( ૨ )
વિવેચન—ક્ષણે ક્ષણે ઉત્પાદ વ્યય અને ચૈત્ય એ ત્રણે લ ક્ષણે કરીને છએ દ્રશ્યના પરીણામ થાય છે. હવે કાઇ કહે કે જ્યાં ઉત્પાદ તથા નાશ છે ત્યાં ધાન્ય નથી, અને જ્યાં ધ્રાન્ય છે ત્યાં ઉત્પાદ તથા વ્યય નથી, જયાં છાયા છે ત્ય તાપ નથી અને તાપ છે ત્યાં છાયા નથી તેવી રીતે ઉત્પાદ, ન્યય અને ધાન્ય એકજ સ્થળે રહ્યાં શકે નહિ. આ શ’કાના ઉ-તરમાં સમજવાનું કે જેમ ઉષ્ણુ તથા શીત સ્પર્શ પરસ્પરના પરીહારથી ક્રમવાર અગ્નિી તથા જળમાં દેખાય છે અર્થાત્ એક ખીજાના ત્યાગથી ઉષ્ણુ પ અગ્નિમાં અને શીત સ્પર્શ જળમાં દેખાય છે અને તે અને સ્પર્શના કાઇપણુ એક સ્થાનમાં સંગ્રહ કરાંએ તે વિરુધ આવે છે પરંતુ આ સ્થળે તા સર્વાં લક્ષણ એક વસ્તુ માં પ્રત્યક્ષ રૂપથી દેખાય છે અને એક બીજાને દૂર કરવાથી કોઇપણ એક પટ્ટા માં કેવળ એક ઉત્પાદ વ્યય અને દ્રાવ્ય એ ત્રણે લક્ષણ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી દેખાતું નથી તેા પછી આ વિરોધ કેવી રીતે કહી શકાય? માત્ર અનાદિકાળની એકાંતની વાસનાથી પ્રાણી પરસ્પર વિરોધ દેખે છે પરંતુ પરમાથ થી જો વિચા ૨ ક૨તા કાઇપણ જાતના વિરેધ નથી, કેમકે સમયના નિશ્ચયથી
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
જે થાય છે તેજ વિરોધ દૂર કરવાને કારણ રૂપ છે. (૨)
(કરી પણ તેજ કહે છે.) ઘટ મુકુટ સુવર્ણહ અર્થિયા
વ્યય ઉત્પત્તિ થિતિ પેઅંતરે નિજ રૂપે હોવે હેમથી
દુખ હર્ષ ઉપેક્ષા વંતરે મારા ભાવાર્થ–દુખ તથા હર્ષથી મુકત અને ઉપન્તિ, નાશ અને રિથતિ એ ત્રણે જેમાં છે એવા સુવર્ણ ઘટ સુવર્ણ મુકુટ અને સુવર્ણ એ ત્રણે રૂપ બદલતા હોવા છતાં તેમાં સુવર્ણ , પોતાના સ્વરૂપે સ્થિત છે. (૩)
વિવેચન–જુઓ કે એકજ હેમ દ્રવ્યને વિષે ઘટાકારે નાશ અને મુકુટાકારે ઉત્પતિ તથા હેમાકારે સ્થિતિ એ ત્રણ લક્ષણ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે કેમકે હેમ ઘટ ભાંગીને હેમ મુકુટ થાય છે, તેમાં જેને નાશ તેને દુઃખ અને જેની ઉત્પતિ તેને હર્ષ પણ થાય છે અને સુવર્ણ કે જે નિરંતર પિતાનાજ રૂપમાં સ્થિત છે તેને સુખ કે દુઃખ કાંઈ નથી આવી રીતે
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
સર્વસ્વ ઉત્પાદ વ્યય અને દૈત્ર્ય પર્યય દ્રવ્ય રૂપથી જાણવું જોઈએ સુવર્ણ જે દ્રવ્ય છે તે નિત્ય છે અને તેના પર્યાય જે ઘટમુકુટ તે અધુવ છે તેથી સમજવું જોઈએ કે જે દ્રવ્ય છે તે નિત્ય છે અને તેના પર્યાય અનિત્ય છે.
(હવે ઉત્પાદ ય અને ધ્રુવને અભેદ સંબંધ દેખાડે છે)
ઘટ વ્યય તે ઉત્પત્તિ મુકુટની ધ્રુવતા કંચનની એકરે દલ એકે વર્તે એકદા નિજ કાયશકિત અનેકરે-જન
ભાવાર્થ–હેમની ઘટના વ્યય અને તેમના મુકુટની ઉત્પતિ એ બંને એક કારણ જન્ય છે તથા બંનેમાં સુવર્ણનું ધ્રુવપણું છે આવી રીતે એકજ પદાર્થમાં એકજ કાળે અનેક કાર્યની શકિત રહેલી છે. (૪)
વિવેચન—જે સુવર્ણના ઘટને નાશ તેજ સુવર્ણના મુક ટની ઉત્પતિ છે કેમકે ઘટને નાશ અને મુકુટની ઉત્પતિએ
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
અને કાર્ય એકજ કારણથી ઉત્પન્ન થયા છે ન્યાયને એ સિ દ્ધાંત છે કે જે દ્રવ્ય જે દ્રવ્યના નાશથી ઉત્પન્ન થએલછે તે એકજ દ્રવ્યના ઉપાદાન કારણથી ઉપાદેય છે. જેમકે જ્યારે ઘટ દ્રવ્ય ને નાશ થવાથી મુકુટ ઉત્પન્ન થયે તે ઘટ દ્રવ્યના નાશનું ઉપાદાને કારણે જે સુવણે છે તેજ મુકુટનું કારણ છે આ રીતે ઘટને નાશ અને મુકુટની ઉત્પતિ એકજ સુવર્ણ રૂપ કારણથી થયેલ છે. આ રીતે એકજ સુવર્ણના કા રણથી એકજ કાળે પૂર્વ પર્યાયને નશિ, ઉત્તર પર્યાયની ઉત્પ નિત અને મૂળ દ્રવ્યનું ધ્રુવપણું એ ત્રણે લક્ષણ સાથે રહે છે આ પ્રમાણે ત્રણે લક્ષણે કરીને સહીત એકજ વસ્તુના રાણે લક્ષણ એક સમયમાં છે તે પણ સુખ દુઃખ અને માધ્યસ્થપણું એ ત્રણે પ્રકારની શક્તિ જણાતી હોવાથી તેમાં ભિન્નતા પણ આમ થવી જોઈએ આજ હેતુથી સ્થાત્ ઉત્પન્ન થાય છે સ્યાત્ નષ્ટ થાય છે અને સ્થાત્ પ્રવ છે એવા વાકયને પ્રાગ કરવે પડે છે, ઉપને એ મૂળ પાઠમાં પણ જેવા શબ્દ છે તે સ્થાત્ અર્થને જ સૂચક છે જેમકે સપર્ક કાળે કહેવાય છે પરંતુ સર્પના પેટને ભાગ કાળે નથી અને શેષનાગ જે કહેવાય છે તે તે વળી સફેદજ છે તે પણ સ્માત શબ્દના પ્રયોગથી એવું સંબોધન થઈ શકે છે. ત્રિપાદિનું મહા
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫ વાક્યમાં પણ સ્થાકારની લ.જના છે (૪).
બહુ કારય કારણ એક કહિયે તે દ્રવ્ય સ્વભાવરે તે કારણ ભેદા ભાવથી હોય કાર્યો ભેદ ભાવર–જીના પા
ભાવાર્થ—અનેક કાર્યનું એકજ કારણ છે એમ દ્રવ્ય ને જે સ્વભાવ કહે તે કારણના ભેદ ભાવ વગર કોને ભેદ ભાવ કેવી રીતે થઈ શકે? (૫)
વિવેચન–હવે જયારે એમ કહ્યું કે એક કારણથી અનેક કા ઉત્પન્ન થાય છે એ દ્રવ્યને સ્વભાવ છે જેમકે સુવર્ણ દ્રવ્ય એકજ અવ્યકત રૂપ છે, મુકુટાદિ જે તેના વિકાર છે તેતે મિયા છે; અને સુખ દુઃખ તથા મધ્યસ્થપણું એ ત્રણે કાર્ય કરવાની શક્તિ આ એકજ સુવર્ણ દ્રવ્યમાં છે તે પછી કારણના ભેદ વગર સર્ચ ભેદ કેવી રીતે થઈ શકે? કેમકે જે કલ્યાણનું સાધન છે તે પ્રમાદનું કારણ હોઈ શકે છે અને જે અનિષ્ટનું સાધન છે તે શેકને ઉત્પન્ન કરવા વાળું છે. અને બંનેથી ભિન્ન જેમાં ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ કાંઈ નથી
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
તે માધ્યસ્થનુ કારણ છે તો પછી આ ત્રણ પ્રકારના કાર્ય એ રૂપ કારણ દ્રવ્યથી કેવી રીતે ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. કાર્યગત દ્રષ્ટાંતને અનુસરીનેજ કારણગત શક્રિતની કલ્પના કરવી જોઇએ જો એમ ન માનીએ તેા અગ્નીના સાગે જે જળ છે તે દાહ ઉપન્ન કરવા વાળા સ્વભાવનુ ધારક છે. એ કલ્પના જુઠી પડશે. માટે કાર્યભેદ થવાથી કારણ ભેદ અવશ્ય માનવુ જ જોઇએ. અને અનેક કાર્યને ઉત્પન્ન કરવા વાળી જે શકિત છે, તે પણ એકત્વ અનેકવરૂપ સ્યાદ્વાદને સૂચીત કરેછે (૫)
(હવે આ વિષયમાં આદ્ધના મત કહે છે) શાકાદિ જનને વાસના ભેદે કાઇ ખેલે બુદ્ધ તસ મનસકારની ભિન્નતા વિષ્ણુ નિમિત્તિ ભેદ ફ્રિમદુરે નાદા
ભાષા—દ્રવ્યમાં જે શાકાર્ત્તિ થાય છે તે લેાક વાસ નાના ભેદથી થાય છે પણ શાકાદિ કારણમાં વસ્તુના ભેદ નથી
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
આ પ્રમાણે જે આદ્ધ કહે છે તે નિમિત્ત શુન્ય છે અને તેમાં મનરકારની ભિન્નતા હોવાથી તે શુદ્ધ કેમ થઇ શકે? (૬)
વિવેચન—ખાદ્ધ કહેછે કે ઉત્પાદ અને વ્યય એકજ કાળે થાયછે અને જેમ ત્રાજવાની અને બાજુ એકજ સાથે ઉંચી નીચી થાયછે તેમ ઉત્પાદ અને વ્યય એકજ કાળે થાયછે. કેમકે ક્ષણીક સ્વરૂપ લક્ષણને ધારણ કરવા વાળામાં ધ્રુવતા તેા છેજ નહિ. માટે શાકાદિની જે ઉત્પતી છે તે ભિન્ન ભિન્ન લેાકેાથીજ થાય છે કેમકે એકજ શેરડી બધાને સુખરૂપછે ત્યારે ઊંટને દુઃખરૂપણે તેમજસુવર્ણ ના ઘટ મુકુટાદિમાં સમજવું જોઇએ આપ્રમાણે બૃદ્ધને નિમિત્ત ભેદ વિના વાસના રૂપ મનના વ્યાપારની ભિન્નતા કેવીરીતે થઇ શકેછે પરંતુ શે કાદિનુ' ઉત્પતિ કારણુ જેમ ભિન્ન‚િન્ન છે તેમ નિમિત્ત પણ ભિન્ન અવશ્ય માનવુ જોઇએ ૨૬)
(ઔદ્ધ મતનુ સમાધાન કરેછે)
જો નિમિ-ત ભેદ વિષ્ણુ જ્ઞાનથી
શક્તિ સંકલ્પ વિકલ્પરે
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૮૮
તે બાહ્ય વસ્તુના લેપથી
ન ધાટે તુજ ઘટ પટ જલ્પરે-છનાણા ભાવાર્થ – નિમિત વિના જ્ઞાન શક્તિથી જ સંકલ્પ અને વિકલ્પ થાય છે. તે બાહ્ય વસ્તુના લેપથી ઘટ પટ આદિ કલ્પના વાસનાથી કેમ નથી થતી ? (૭)
વિવેચન–જે નિમિત ભેદ વિના વાસના વિશેષથી ઉત્પન્ન થએલે જે જ્ઞાન સ્વભાવ છે તેથીજ શક પ્રમેદની કલ્પના થાય છે એમ જ કહેતે બાહ્ય વસ્તુને નાશ થઈ જવાથી ઘટ પટ આદિ નિમિત વિના કેવળ વાસન વિશેષથી ઘટ પટ આદિ આકાર રૂપ પરીણામ નથી ઉત્પન થતું અને ઘટ પટ આદિ નિમિત વિના વાસના વિશેષથી ઘટ પટાદિના આકારનું જ્ઞાન થાયતે સમસ્ત બાહ્ય વસ્તુને નાશ થઈ જાય અને આંતરંગીક તથા બાહ્ય આકારના વિરોધથી બાહ્ય આકારને મિથ્યા કહેવાવાળા
દ્ધના મતથી તે ચિત્રના પદાર્થમાં રહેવાવાળા નીલ પીત આદિ વર્ણના આકારનું જ્ઞાન પણ મિથ્યાજ થાય છે તેમજ ઉષા (દિન) આદિ આકાર તથા નીલ આદિ આકાર પણ વિરૂદ્ધજ થાય છે અર્થાત્ વાસનાનીજ વિશેષથી આકારનું પરિણામ ત
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯ થા આકારનું જ્ઞાન થાય છે. બાહ્ય નિમિતની એમાં કઈપણ વાસના નથી એમ કહેવાથી બધાને શુન્ય માનવાવાળો જે માધ્ય મિક બદ્ધ છે તેને મત આવે છે ક્ષણીક વાદીને મત રહેતે નથી. અને કહ્યું છે કે જે વાસના હશે તે શું શું નહિ થઈ શકે ? અને જો બાહ્ય પદાર્થ છે તથા વાસના નથી તે કાંઈ પણ થઈ શકશે નહિ. કેમકે વાસના વગર બાહ્ય પદાર્થ બુદ્ધિ માં પણ આવી શકતું નથી તેથી વાસના કે જે પિતેજ પદાર્થને રચતી છે તેને કેમ દુર કરી શકાય. અને શુન્યવાદ, પણ પ્રમાણની સિદ્ધિ અને અસિદ્ધિ રૂપ જે બે પક્ષ છે તેનાથી ખંડિત છે તેથી સર્વજ્ઞ વીતરાગ પ્રણીત શુદ્ધ સ્યાદ્વાદના ધારક સંપૂર્ણ નયને આદર કર જોઈએ. (૭)
દ્વાન
(૧ળી પણ કાર્ય કારણ વિષે કહે છે.)
ધટ નાશ મુકુટ ઉતપત્તિને ધટ એજ રૂપે હેતરે. એકાંત ભેદની વાસના. નૈયાયાદિક પણ કેમ દેત.--જીના
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
ભાવાર્થ–ઘટને નાશ તેમ મુકુટની ઉત્પત્તિનું એકજ સ્વરૂપે કારણ છે તે પછી નિયાચીકે ઉત્પત્તિ અને વ્યયમાં એકાંત ભેદની વાસના કેમ આપે છે (૮)
વિવેચન ઉપર પ્રમાણે કાદી ત્રણે કાર્યના ભેદથી ઉત્પાદ વ્યય અને દૈવ્ય લક્ષણ સિદ્ધ કરવામાં આવ્યું અને ત્રણે લક્ષણે કરીને યુક્ત હોવાથી સુવર્ણ ઘટના નાશનું અને સુવર્ણ મુકુટની ઉત્પત્તિ કેવળ ઘટ દ્રવ્ય પોતે જ કારણ છે કેમકે સુવર્ણ ઘટના નાશથી અભિન્ન રૂપ સુવર્ણ મુકુટની ઉત્પત્તિના સંબંધમાં સુવર્ણ ઘટના અવયેના વિભાગ આદિ હેતુઓ જ છે. અને એજ કારણથી મહાપટના નાશથી નાના કટકાની ઉત્પતિના સંબંધમાં પણ એક બે તંતુના સંગને નાશજ કારણ રૂ૫ છે એવી કલ્પનાતે ઘણે ગૈારવ રૂપે ગણશે આ પ્રમાણે જાણતા છતાં એક તંતુના નાશથી ગણુને તે જેટલાં તંતુઓના સંગના નાશથી તે પટને કટકે ઉત્પન્ન થાય છે તે સર્વ તંતુએને નૈયાયિક નાશ અને ઉત્પતિની સવેથા ભેદ વાસના કેવી રીતે માને છે? કેમકે નિયાયિકના મત નું તે એવું વચન છે કે “જે પક્ષમાં કલ્પનાનું ગૌરવ છે તે તે અમે માનતા નથી અને જે પક્ષમાં કલ્પનાનું લાઘવ છે તે અમે માન્ય
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાખીએ છીએ.” (૮)
(વળી પણ ઉદાહરણથી એજ કહે છે) દુગ્ધ વ્રત દધી અમે નહિ. નવી દુધ દધી વ્રત ખાયરે નવી દઈ અગેરસ વ્રત જીમે તેણે તિય લક્ષણજગ થાય છનાલા
ભાવાર્થ-જેને દુધનું વ્રત હેય તે દહીં ખાઈ શકે નહિ અને દહીંનું વ્રત હેય તે દૂધ ખાઈ શકે નહિ અને જેને ગોરસનો ત્યાગ છે તે બંનેને ખાતા નથીઆ રીતે પણ ઉત્પત્તિ આદિ ત્રિવિધ લક્ષણ યુક્ત વસ્તુ સિદ્ધ થાય છે (૯)
વિવેચન–જે માણસને માત્ર દૂધજ ખાવાની પ્રતિજ્ઞા છે તે માણસ દૂધ સિવાય દુધથી ઉત્પન્ન થએલું દહીં તે ખાઈ શકતું નથી. અને એજ રીતે જેને માત્ર દહીં ખાવાને નિયમ હેય તે દુધ ખાઈ શકે નહિ. જો કે પરમાર્થથી જોતાં દહીં તે દુધના પરીણામ રૂપ છે અને તેથી દુધ દહિને અભેદ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
માનીએ તે દુધના નિયમથી દહિં ખાવામાં વ્રતભંગ થાય નહિ અભેદની વિવક્ષા કરીએ દુધ પીવાથી દહીંના વ્રતને ભંગન થાય અને દહીં ખાનાર મનુષ્યને દૂધના વ્રતને નાશ ન થાય અને જેને ગેરસને ત્યાગ હેય તેને દુધ અને દહીં બંનેને ત્યાગ થાય આરીતે દહીંપણથી ઉત્પત્તિ છે, દુધરૂપે નાશ છે, અને ગેરસપણે ધ્રુવપણું પ્રત્યક્ષ છે. આદ્રષ્ટાંતથી સંસારના દરેક પદા ર્થમાં ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રુવપણું સમજવું જોઈએ જયાં દ્રવ્ય પર્યાય છે ત્યાં ઉત્પત્તિ આદિ ત્રણે લક્ષણ કહેવા જોઈએ. અને ઉત્પાદ વ્યયતથા ધ્રુવથી સહિત હેય તે પદાર્થ સત્ છે એવું તત્વાર્થનું વચન છે તેથી જે સત્તાથી પ્રત્યક્ષ છે તેજ સાક્ષાત્ ઉત્પાદ વ્યય અને દૈવ્ય રૂપ ત્રણે લક્ષણ છે (૯)
ઉત્પન્ન ધટે નિજ દ્રવ્યના ઉત્પત્તિ નાશ કેમ હાયરે સુણ ધ્રુવતામાં પહેલા ભલીયા છે એનુગમ શકિત દોય–જીના ૧
ભાવાર્થ–ઉત્પન્ન થએલા ઘટમાં પિતાના દ્રવની ઉત્પ ડિત તથા નાશ કેમ હેઇ શકે? એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહે
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
છે કે ઉત્પતિ તથા નાશ એ અને એકતા રૂપ કિતથી ધ્રુવપણામાં રહેલ છે. ( ૧૦ )
વિવેચન—જેની ઉત્પત્તિ થઈ ગઈ છે. એવા જે ઘટ છે તેની ઉત્પત્તિના ખીજાજ ક્ષણે નિજ ઘટ રૂપ સંખધની ઉત્પતિ અને નાશ કેવી રીતે હાય ? કેમકે પ્રથ મ ક્ષણૢ સંબંધ રૂપ ઉ-તર પર્યાયની જે ઉત્પતિ છેતેજ પુર્વપર્યાય નું નાશપત્રુ છે એવું અગાઉ કહેવાઈ ગયુ છે? એમ પૂછતાં જવાબ આપે છે કે પ્રથમ ક્ષણમાં જે ઉત્પતિ વિનાશ તે એકતા સ્વરૂપ શકિતથી ત્રૈન્યમાં મળેલાં છે તથા હું નિત્ય છે. અને ઘટની ઉત્પતિ તથા નાશને સંબંધ ઉપલક્ષણી ભુત થઇને ખીજે ક્ષણે જણાય છે અને જો એમ કહેવામાં આવે કે આ સમયે ઘટ ઉત્પન્ન થયા અને આ સમયે નષ્ટ થયા તેા પછી ઉત્પત્તિ અને નાશની આ ક્ષણની વિશિષ્ટતાજ થઇ ગઈ કેમકે ઉત્પતિ અને નાશની વિશિષ્ટતા દ્વિતીયાદિ ક્ષણમાં નથી તેથી દ્વિતીયાદિ ક્ષણમાં આ ઉત્પન્ન થયા એવા પ્રયાગ નહિ થઈ
શકે અને ઘટ એ શબ્દથી પણ અહીંયા દ્વ્રાર્થના આદેશથી મુસ્તિકા રૂપ દ્રવ્યનું ગ્રહણ કરવુ. તેજ ચગ્ય છે અને તેથી કૃત્તિકા સામાન્ય રૂપે ઘટની ઉત્પતિ અને નાશ વિશેષ રૂપથી
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
ઘટ ઉત્પન્ન થયા નષ્ટ થયા એવા પ્રયાગ પણ્ થાય છે, આ પ્રકારનું કથન ચેાગ્ય છે. (૧૦)
ઉત્પત્તિ નાશ ને અનુગમે
ભુતાદિને પ્રત્યય ભાનરે પર્યાચારથથી વિ ધટે
તે માને સમય પ્રમાણુરે—જીન ૫૧) ભાવાય —ઉત્પત્તિ તથા નાશની રૂજીસૂત્રાદ્રિ પર્યાયાર્થિ * નયથી એકતા માનવાથી ભૂતાદિ પ્રત્યયનું ભાન સમય પ્રમાણ નિશ્ચય નયથી ધટીત થાય છે. (૧૧)
વિવેચન—ઉત્પતિ તથા નાશ એ ખતેની એકતામાં ૫ચર્ચાયાર્થિક જે ઋૠસૂત્ર આદિ નયછે તેથી ભૂત આદિ પ્રતીતિનું જ્ઞાન સમય પ્રમાણ ઘટે છે કેમકે નિશ્ર્ચય નયથી જ માળે રહે એ વચનને અનુસરને ઉત્પન્ન થવા થાળા ઘટને ઉત્પન્ન થયા એમ કહેવાય છે પરંતુ અવડાર નયથી ઉત્પન્ન થાય છે ઉત્પન્ન થયું અને ઉત્પન્ન થશે તેમજ નષ્ટ થાય છે નષ્ટથયું અને નષ્ટ થશે એ વિભકિતથી જે કાળ ત્રયને પ્રયાગ છે તે પ્રયેગ પ્રતિક્ષણે પર્યાય અને નાશ રૂપ મતને કહેવા વાળા જે રુનુસુત્રનય છે તેથી પ્રાપ્ત જે વ્યવહારો તે નારનયને ગ્રહણ કરીને કહેવયછે
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
જેમ કે રાજુસુત્રનયત સમય પ્રમાણ વસ્તુને માન્ય રાખે છે તેમાં જે પર્યાયની વર્તમાન ઉત્પતિ તથા નાશ વિવક્ષિત છે તેને લીધે જ ઉત્પન થાય છે અને નષ્ટ થાય છે એમ કહેવું ગ્ય છે અને વર્તમાન પર્યાયમાં જે ભૂત તત્વ છે તેને લીધે ઉત્પન થયું અને નષ્ટ થયું એમ કહેવાય છે અને તેમાં જે ભૂત તત્વો તેને અનાગતની પેઠે વિચાર કરીને ઉત્પન્ન થશે નષ્ટ થશે એમ કહેવાય છે તાત્પર્ય એવું છે કે વર્તમાન કાળ ભતની અપેક્ષાથી ભવિષ્ય છે, આગામી કાળની અપેક્ષાથી તે ભુત છે અને વર્તમાન પિતે છેજ- આ પ્રમાણે આદિ કાળમાં સર્વત્ર ત્રણે કાળને વ્યવહાર થઈ શકે છે આજ રીતે અનાગત કાળમાં પણ આ સર્વ વ્યવ હાર સ્યાત્ શબ્દના પ્રયોગથી સંમત છે અર્થાત કંચિત્ ભુત કોલઈત્યાદિ કથન એગ્ય છે કેમકે સર્વ કાળમાં સર્વ કાળને વ્યવ હાર થઈ શકે છે (૧૧)
જો તુજ ઉત્પત્તિ વિશિષ્ટનો વ્યવહાર નાશને ઈન્ટરે વ્યવહારે ઉત્પત્તિ આદર તો પહેલાઅછતિવિશિષ્ટરે-જીનારા
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
ભાવાર્થ-જોઉત્પત્તિ સહિત નાશને વ્યવહાર માન્ય હેય તે વ્યવહારમાં નાશ સહિત ઉત્પત્તિ થાય છે એમ પણ માને (૧૨)
વિવેચન – ઉત્પત્તિ સહિત નાશને વ્યવહાર થાય છે. તે તે વ્યવહારમાં જે નાશ સહિત ઉત્પત્તિ છે અર્થાત્ અસિદ્ધ શિષ્ટ જે ઉત્પત્તિ છે તેને સ્વીકાર કરે તત્ય ય એવું છે કે ઉત્પત્તિ ધારા રૂપ નાશ વિષયમાં ભૂત કાળાદિ અનુભવ નથી હેતે અને નરી ઘાતુ ના અર્થમાં નાશ તથા ઉત્પત્તિ બંનેને ગ્રહણ કરીને તે નાશ ની ઉત્પત્તિ કળત્રયની સાથે અન્વયને સંબંધ કહે છે તે. એમ કહેવા વાળાને નષ્ટ થતા સમયની સાથે નષ્ટ થયે એવે પ્રયોગ ન થઈ શકે કેમકે તે કાળમાં નાશ અને ઉત્પત્તિનું અતીત કાલ પણું નથી. આ પ્રમાણે જે વ્યવહારનું સમર્થન. કરવામાં આવતું હોય તે વ્યવહારમાં ઉત્પતિ ક્ષણને સંબંધ માત્રજ કહે અને ત્યારે ત્યાં પ્રાગ ભાવ વસંત કબત્રય રૂપ થી કાળવ્રયના અન્વયનું સમર્થન કરે છે અને એ. વિચાર કરે છે કે ઘટના વર્તમાનત્વાદિમાં અને નાશના વક્ત - માનવાદિને વ્યવહાર નથી થતું પરંતુ ક્રિયા નિષ્ઠ જે આ પરિણામ રૂપ વર્તમાન તથા અતિતત્વ છે
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭ તેને લીધેજ નષ્ટ થાય છે, નષ્ટ થયું તથા ઉત્પન થાય છે, ઉત્પન્ન થયું એ રીતે નશ ધાતુની આગળ વર્તમાન તથા ભૂતકાળના પ્રત્યયન વ્યવહારનું સમર્થન કરવું જોઈએ. આજ રીતે અર્થાત્ એક કાળમાં બીજા કાળની અપેક્ષાથી ભુત કાળાદિ માનીને ક્રિયામાં, કાળની એકજ સમયમાં વિવક્ષા કરી ઉત્પન્ન થાય છે, ઉત્પન્ન થયું, નષ્ટ થાય છે અને નષ્ટ થયું ઈત્યાદિ વ્યવહાર છે. આ પૂર્વોક્ત રીતીએ સિદ્ધાંત મતમાં ભુતકાળાદિ પ્રયોગની સંભાવના થઈ શકે છે અને બીજાના મતે તે આ સમયે આઘટ નષ્ટ થયે એ વ્યવહાર પ્રથમ ક્ષણે સર્વથા નથી થઈ શકતે કેમકે પ્રથમ ક્ષણમાં નશ્યમાન (યા થઈ શકે છે ત્યારે તેને નાશાનુકૂળ ક્રિયાનો ભૂતકાળ કેવી રીતે બધિત થાય છે? અને નયને ભેદ માનવાથી તે થઈ શકે છે અર્થાત્ ભવિષ્ય કાળની અપેક્ષાથી તેમાં ભુતત્વના આરોપથી નશ ધાતુના ભુતકાળને પ્રગની કઈ અનુપત્તિ નથી જે સમયમાંનયમાન રૂપક્રિયા થઈ રહી હોય છે તેક્ષણની તે અનુપપ . તિવ્યાપીકા છે અને તેજ ક્રિયાના અધિકરણી ભુત જે દવંસ છે તેના અધીકરણની પણ ક્ષણ છે કારણ તે ક્ષણમાં અવસાનુકૂળ કિયા થઈ રહી છે તેથી કરીને સ્વાધિકરણ ક્ષણ વ્યાપક તથા સ્વાધિ કરણી શ્રુત વંસાંધિ કરણવ સ્વરૂપતા અનુત્પન્નત્વમાં ચાલી ગઈ. આજ
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮ બાબત આ ગાથામાં કહેલી છે જેમ ઉત્પદ્યમાન કાળમાં ઉત્પન્ન થાય છે ઉત્પન્ન થએલું નષ્ટ થાય છે એવા બે ભેદ કહીને ત્રિકાલ વિશેષને વિશેષિત કરે છે. (૧૨)
ઉત્પતિ નહિ જે આગળ તે અનુત્પન્ન તે થાય રે જમનાશવિના અવિનષ્ટ છે
પહેલા તુજ કેમ સુહાયરેજીન ૧૩ ભાવાર્થ–જો પ્રથમ દ્વિતીયાદિ ક્ષણમાં ઉત્પત્તિ ન થઈ અને અનુત્પન્ન થાય છે એમ જે વ્યવહાર માને છે તે નાશ વિના જે અવિનષ્ટ છે તે પ્રથમ કેમ નથી રૂથતુ? (૧૩)
વિવેચન–જે દ્વિતીયાદિ ક્ષણમાં ઉત્પતિ નથી થતી તે તે ઘટ આદિ તે દ્વિતીયાદિ ક્ષણમાં અનુત્પન્ન થાય છે અને જેમ નાશ વિના અનન્ટ થયું એમ જે કહેવાય છે તે કેમ રુચતું નથી? કારણ કે પ્રતિક્ષણે ઉત્પાદ નાશ પરિણામ દ્વારા માનવાગ્યા છે અને દ્વિતીયદિક્ષણમાં દ્રવ્યાર્થદેશની અપે ક્ષાથી ઉત્પતિને વ્યવહાર તમે કહે છે તે નાશના વિના નાશ વ્યવહાર થવે પણ ગ્ય છે અને એજ રીતીથી ક્ષણના અંતરભાવથી
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
દ્વિતીયાદી ક્ષણમાં ઉત્પત્તિ પણ પ્રાપ્ત કરવા ગ્ય છે અને ક ૫નારહિત અનુત્પન્નતા પણ નથી થઈ શકતી જો કે આ ક૫નાથી અનુત્પત્તિ દશામાં પણ ક્ષણની અપેક્ષાથી ઉત્પન્નતામાની છે તે પણ પ્રતિક્ષણ ઉત્પત્તિ વિના પરમાર્થમાં તે અનુ ત્પન્નતાજ યુકત છે. (૧૩)
(મેક્ષમાં ઉત્પાદુ વ્યય અને પ્રવ છે એમ બતાવે છે)
એણે ભાવે ભાસિઓ સંમતિ માંહે એ ભારે સંઘયણાદિક ભવ ભાવથી સી જતા કેવળ જાયરે–જીન ૧૪
ભાવાર્થ-સંમતિ ગ્રંથમાં પણ એજ અભિપ્રાય દશ એ છે કે સંધયણાદિક ભવ ભાવથી સિદ્ધ થતી વખતે ભ વસ્થ કેવળ પ્રયથી કવળજ્ઞાન પણ જતું રહે છે. (૧૪)
આ વિવેચન –આ પ્રકારે પ્રતિક્ષણના પરીણામથી સંપુર્ણ દ્રમાં ત્રિવિધ લક્ષણને વેગ સિદ્ધ કરવામાં આવે, આજ
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
અભીપ્રાયથી સંમતી ગ્રંથમાં પણ ઉપદેશ કરવામાં આજે છે કેમકે સંઘયણ આદી ભવના ભાવથી સિદ્ધ થતાં અર્થાત્ અષ્ટવિધ કમેને નાશ કરતા જીવને મિક્ષ સમયમાં કેવળ જ્ઞાન જતું રહે છે આ અર્થ પ્રમાણ છે જ્યારે સિદ્ધ થાય છે ત્યારે સિદ્ધ કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે અને કેવળ જ્ઞાન પણમાં તેજ નીત્યપણું છે કેમકે મેક્ષ જવાના સમયમાં પણ વ્યય તથા ઉત્પાદ થાય છે અને અસિદ્ધ દ્રવ્યથી પરિણુત સિદ્ધ દ્રવ્યનું જે જ્ઞાન થાય છે તેથી મોક્ષમાં પણ ત્રણ લક્ષણ પ્રગટ થાય છે. આજ અભિ પ્રાયને ભાવાર્થ સમજવાને કહ્યું છે કે “સંધયણદિ જે ભવ રથ કેવળ વિશેષના પર્યાય છે તે સિદ્ધ દશાને પ્રાપ્ત થતા છવને નથી થતા તેથી તેને વ્યય થાય છે અને સિદ્ધ વ્યયથી આ જે અર્થ પર્યાય ઉત્પન્ન થએલ છે તેથી સિદ્ધ કેવળ જ્ઞા નની ઉત્પતિ છે કેમકે સુત્રમાં કહ્યું છે કે કેવળ ભાવ નષ્ટ થઇને બદલામાં કેવળ જ્ઞાન જ આવે છે અર્થાત્ સિદ્ધ કેવળ જ્ઞાને ઉત્પન્ન કરે છે અને આજ ભાવની અપેક્ષાઓ કેવળ જ્ઞાન બે પ્રકારના જાણવા (૧) ભવસ્થ કેવળ જ્ઞાન અને (૨) સિદ્ધ કેવળ જ્ઞાન આ પ્રમાણે મૂળમાં ઉપદેશ છે અને એ રીતે સ્થલ ૦ચવહાર નથી સિધ્ધમાં પણ વિવિધ
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧ લાક્ષણ યુક્તતાનું આગમન થયું પરંતુ સૂક્ષ્મ નથી સિદ્ધ પર્યાયમાં ઐલક્ષણ્ય નહિ આવ્યું કેમકે જાસૂત્ર આદિ જે સુમ નય છે તે સમય સમયમાં ઉત્પાદ તથા વ્યયને ધારણ કરે છે તેથી તે પ્રતિક્ષણના ઉત્પાદાદિને લઈને તથા દ્રવ્યાર્થિક નયથી લઈને પૂર્વોતર પયયમાં દ્રવ્યત્વ રૂપથી ઉત્પતિ તથા નાશને એક્તાથી ગ્રહણ કરીને જે સિદ્ધ પર્યાય ની સાથે કેવળ જ્ઞાન છે તેમાં વિવિધ લક્ષણની સંગતિ સારી રીતે થઈ શકે છે અને તેને જ સુક્ષમતા જાણવી જોઈએ એમ વિચારીને હવે બીજો પક્ષ પ્રગટ કરે છે. તે એ પ્રમાણે છે કે મેક્ષમાં જે ઉત્પતિ આદિ ત્રિવિધ લક્ષણતા થાય છે તે સિદ્ધ દ્રવ્યની એકતાના અનુગમથી થાય છે જે કેવળજ્ઞાન પ્રથમ ભવસ્થ ભાવમાં સ્થિત હતું તેજ સિદ્ધચ્છદશામાં કેવલ્ય છે ભવસ્થ પર્યાયને તે નાશ થાય છે અને તે ભવસ્થ પર્યાયના નાશના સંનિધાનથી મેક્ષ સંસક પર્યાયની ઉત્પતિ થાય છે અને પુર્વ ભવસ્થ પર્યાય તથા સિદ્ધ પર્યાય એ બંને નશામાં કર્મોના વિયેગથી ઉત્પન્ન જે કેવળજ્ઞાન છે તે પ્રવ છે તે કારણથી આ ત્રણે લક્ષણ મેક્ષમાં પણ જાણવા જેઈએ. ભાવાર્થ તે એ છે કે જે સંઘયણાદિ ભવસ્થ કેવળ વિશેષને પર્યાય છે તે પર્યાય સિદ્ધ દશાને પ્રાપ્ત થતા જે ભગવાન છે તેના
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨ સિદ્ધમાન સમયમાં નથી, તેના ચાલ્યા જવાથી વ્યય થાય છે અને સિદ્ધત્વ રૂપથી મિક્ષ લક્ષણ અર્થ પર્યાય ઉત્પન્ન થયા છે તે કારણથી તેની ઉત્પત્તિ હતા છતાં સિદ્ધત્વ પર્યાયન પણ પ્રતીત થાય છે તેથી કરીને યુવત્વ અવ્યાહત છે તાત્પર્ય કર્મો ને નાશ થવાથી પણ જે કેવળજ્ઞાન થયું હોય છે તેના ઉr ન થવાથી સિદ્ધ દશાને પ્રાપ્ત થએલ જીવને સંઘયણદિને. અભાવ થઈ ગયે એ અપેક્ષાએ વ્યય છે અને સિદ્ધત્વઉત્પન્ન થયું તે અપેક્ષાએ ઉત્પાદ છે તથા. પૂર્વ દિશામાં ઉત્પન જે કેવળ પર્યાય છે તેને નાશનહિ થવાથી તે દૈવ્ય છે આ પ્રકારે ઉત્પાદ વ્યય અને દૈવ્ય રૂપ ત્રણે લક્ષણ મેક્ષ દશામાં પણ પૂર્ણપણે છે (૧૪)
(એજ બાબત ને સિદ્ધ કરે છે) તે સિદ્ધ પણે વલી ઉપજે કેવલ ભાવે છે તેહરે
વ્યય ઉત્પતિ અનુગમથી સદા
શિવમાં તિય લક્ષણ એહરેન પાર ભાવાર્થ—જે ભવસ્થ દશામાં કેવળ જ્ઞાન હતું તે સિદ્ધ પણામાં પણ ઉપજે છે માટે વ્યય અને ઉત્પાદ હમેશાં
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
અનુગમથી છે એવી રીતે મેક્ષમાં પણ ત્રણ લક્ષણ છે (૧૫) - વિવેચન—જે ભવસ્થ પર્યાયની અપેક્ષાને ધારક કેવળ. જ્ઞાન પ્રથમ ભવસ્થ દશામાં સ્થિત હતું તે સિદ્ધાવસ્થામાં પણ થાય છે અહીંઆ ભવસ્થના ક્ષીણ થવાથી અને સિદ્ધત્વ ના ઉત્પન્ન થવાથી ભય તથા ઉત્પાદ થાય છે અને નિત્ય. અર્થાત્ ધ્રુવ પણું એવી રીતે છે કે વ્યય અને ઉત્પત્તિએ બં નેની જે એકતા છે તેથી કેવળ જ્ઞાન ધ્રુવ છે આ રીતીએ મેક્ષમાં લક્ષણ ત્રય સિદ્ધ થાય છે પણ આ લક્ષણ ત્રય કાલ્પનિક છે કારણકે પદાર્થને વિચાર કરવાના અનેક પ્રકાર છે એજ કારણથી ૩પને જવા યુવા કંચિત્ ઉત્પન્ન થાય છે કથંચિત્ નષ્ટ થાય છે અને કથંચિત ધ્રુવ છે ઈત્યાદિ વાકયની યેજના થાય છે અર્થાત આ ઉત્પાદક આદી કેઈકેઈ અપેક્ષાથી નિરૂપત થાય છે (૧૫)
જે શેયાકારે પરીણમે જ્ઞાનાદિક નિજ પર્યાય
વ્યતિરેકે તેથી સિદ્ધને તિય લક્ષણ ઈમપણ થાય છનો ૧૬
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
ભાષા -- જે કેવળ જ્ઞાન કેવળ દર્શન આદી પોતાના પર્યાય જ્ઞેયાકારે પરીણમેછે તેથી સિદ્ધ પ્રતિક્ષણે જ્ઞેય યતિરેક શ્રી અન્ય અન્ય થાય છે એ હેતુથી પણ સિધ્ધ ત્રણે લક્ષણુ ના ધારક છે. (૧૬)
વિવેચન—જે કેવળ જ્ઞાન, કેવળ દૃન વિગેરે ગેય વસ્તુના આકારથી પતિ છે તે પોતાના પર્યાયને પ્રતિક્ષણે વ્યતિરેકથી સિધ્ધના જીવાને અન્ય અન્ય હાય છે. આ પ્રકારે પશુ જ્ઞાનાદિ ત્રણ લક્ષગુના ધારક છે જેમકે જે આદ્ધિ પર્યાય વર્તમાન કાળમાં સ્થિત છે તેને દ્વિતિયાદિ ક્ષશુમાં નાશ થશે અને ભુત આકારથી ઉત્પાદનુ આકારાત્વ થશે અને કેવળ જ્ઞાન તથા કેવલ દન રૂપથી અને કેવલ માત્ર ભાવથી તેમાં ધ્રુવપણું છે. આ રીતે કેવલજ્ઞાનાદ્રિ પર્યાયમાં ઉત્પાદ વ્યય અ ને પ્રવ્ય એ ત્રણે ભાવના વિચાર કરવા જોઇએ. એવી રીતે રોય અને દ્રશ્ય પાના આકારના સંબંધથી કેવળનું ત્રસુ લક્ષણુપણાનુ` કથન કર્યું છે. (૧૬)
(હવે સિદ્ધાદિક શુદ્ધ દ્રશ્યને ત્રણ લક્ષણ યુકત કહે છે. )
ઇમ જે પર્યાયે પરિણમે ક્ષણ સંધે પણ ભાવરે
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
તેથી તિય લક્ષણ સંભવે
નહિ તે થાય અભાવે-છના ૧૭ ભાવાર્થ_એમ જે ભાવ ક્ષણ સંબધે પણ પર્યાયથી પ. રિણમે છે તે તેજ ભાવથી ત્રિવિધ લક્ષણ યુકત સંભવે છે નહિંતર તે અભાવ રૂપ થાય (૧૭) આ વિવેચનઆ રીતે જે (ભાવ) પદાર્થ ક્ષણના સંબં ધથી પણ પર્યાયથી પરિણમનને પ્રાપ્ત થાય છે તે તેજ ભાવ થી ત્રિવિધ લક્ષણ સંપન્ન નહિ માને તે તે અભાવ રવરૂપજ થઈ જશે આમાં વિશેષ સમજવાનું એ છે કે ક્ષણ શબ્દ થી દ્વિતિયાદિ ક્ષણનું ગ્રહણ કરવું પ્રથમ ક્ષણે ભાવેની સાથના સંબંધથી પર @ામને નાશ થયે અને બીજા ક્ષણના સંબ ધથી પરીણામ ઉત્પન્ન થયું અને બંને ક્ષણુના સંબંધ માત્રથી ધૃવત્વ છે આ પ્રકારે કાળના સંબંધથી ત્રિવિધ લક્ષણનો સંભવ કહેવામાં આવ્યું અને જે કદી એમ ન હોય તે વસ્તુ આ વસ્તુ થઈ જશે કેમકે ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રવ્ય સંબંધજન્યતાજ ભાવનું લક્ષણ છે અને એ વિવિધ લક્ષણ સંબંધના અભાવમાં તે પદાર્થ શશવિષાણુ (સસલાનાં શીંગડાં)ની પેઠે અભાવ રૂપતાને પામી જશે (૧૭) . . .
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિજ પર્યાયે એકદા
બહુ સંબંધે બહુ રૂપરે ઉત્પતિ નાશ એમ સંભવે
નિયમેત્યાં પ્રાવ્ય સ્વરૂપ—છનારા ભાવાર્થ–પિતાના પર્યાયથી અને પારકા પર્યાયથી ઘણા સંબંધે અને ઘણા પ્રકારે એવી રીતે ઉત્પત્તિ અને નાશ સંભવે છે અને નિશ્ચય કરીને ત્યાં ધાવ્ય સ્વરૂપે હોય છે. (૧૮)
વિવેચન—એકજ કાળે પૂર્વોકત રીતીએ પિતાના પર્યાય થી અર્થાત જીવ પુદગલના તથા પરપર્યાયથી અર્થાત્ આકાશ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય એ પચે દ્રવ્યની ઉત્પત્તિ નાશ અને ધ્રવ્યના વિષયમાં અનેક પ્રકારના સંબંધને આકાર નિશ્ચય રૂપથી સંભવે છે. કેમકે જેટલા આપણા પર્યાય છે તેટલી જ ઉત્પતિ અને નાશ થાય છે અને ઉત્પતિ નાશમાં અનેકાકાર હેવાથી કાવ્યમાં પણ તેજ નિશ્ચયપણે છે અર્થાત્ જેટલા ધ્રુવ સ્વભાવ છે તેટલાજ તેના આકાર છે અને પુર્વાપર પર્યાયમાં અનુગત જે આધારશ છે તે પણ ઉત્પત્તિ અને નાશ પ્રમાણેજ થશેઃ આમાં સંમતિ ગ્રંથનું પ્રમાણ છે તેમાં કહ્યું છે કે એક સમયમાં એક
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭ એક દ્રવ્યના અનેક ઉત્પાદ થાય છે અને ઉત્પાદ જેટલા જ તેને નાશ પર્યાય થાય છે આ કથન વ્યવહાર માર્ગ થી અને ઉત્સર્ગ માર્ગથી સ્થિરતા નિશ્ચિત છે અર્થાત ઘવત્વ નિશ્ચિત છે. તાત્પર્ય એ છે કે ઉમાજન નિમજજને ભાવશાલી ક્ષણ ક્ષણમાં વિનાશ અને ઉત્પત્તિ યુક્ત જલ કલેલ અનેક થાય છે અને જળ તે તેજ પિતાના પરિમિત આકારની સ્થિતિથી પરિણત છે તેથી કરીને તે જલકલેલના સંભવથી તેની પ્રકટતા તથા અપ્રકટતા થતી રહે છે એમ સમજવું જોઈએ. (૧૮)
(હવે ઉત્પના ભેદનું કથન કરે છે) દ્વિવિધ પ્રાગજ વીસસ ઉત્પાદ પ્રથમ અવિશુધરે તે નિયમે સમુદય વાદને
યતને સમજ સિદ્ધરેન્જીન ૧૯ ભાવાર્થ-ઉપાદ બે પ્રકારે છે (૧) પ્રાગજ અને (૨) વિશ્રયા તેમાં પ્રથમ ઉત્પાદ અવિશુદ્ધ છે કેમકે નિશ્ચય કરીને તિ સમુદાય વિવાદથી ઉત્પન્ન થાય છે. (૧૯)
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
' વિવેચન-ઉત્પાદ બે પ્રકારના છે (૧) પ્રગથી અને (૨) વિકસાથી અર્થાત્ એકતે પ્રગજનિત, ઉત્પાદ છે અને બીજે સ્વભાવજનિત ઉત્પાદ છે તે બંનેમાં પ્રથમ પ્રાગજનિત ઉત્પાદ વ્યવહારથી ઉત્પન્ન થતું હોવાથી અવિશુદ્ધ છે તથા તે નિર્ધારિત નિયમથી સમુદાયના વિવાદથી ઉત્પન્ન થાય છે એથી કરીને યત્ન કરીને અવયના સંગથી સિદ્ધ કરેલ છે અને આ બાબતમાં સંમતિ ગ્રંથમાં પણ કહ્યું છે કે ઉત્પાક ના બે ભેદ છે ૧ પ્રયોગજનિત અને ર વિશ્રાજનિત તેમાંથી પ્રાગજનિત ઉત્પાદ સમુદય વાદથી વ્યવહાર હોવાથી અવિ શુધ્ધ કહેલ છે. (૧૯)
હવે ઉત્પાદને બીજે ભેદ કહે છે)
સહજે થાય તે વિસસા સમુદય એકત્વ પ્રકારે સમુદય અચેતન ખંધને
વલી સચિતમિસનિરધારનારને ભાવાર્થ-અને જે સ્વાભાવિક પણે યત્ન વિના ઉત્પન્ન થાય તે વિશ્વસા ઉત્પાદ કહેવાય તેના બે ભેદ છે (૧) સમુદા
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
યજનિત અને (ર) એકવીક જે સમુય જનિત વિસા ઉત્પાદ તે અચેતન સ્કંધ અને સચિત મિશ્ર શરીર વર્ણાદિક ને તેથી નિરધાર થાય છે. (૨૦)
- વિવેચન—ઉત્પાદના બીજા ભેદનું નામ વિશ્વસા ઉત્પાદ છે વિશ્રાનો અર્થ એ છે કે જે ય વિના સ્વભાવથી જ ઉત્પન્ન થાય તે વિશ્વસા ઉત્પાદ છે તે પણ બે પ્રકારે છે. (૧) સમુદય જનિત અને (૨) એકત્વિક તે બંનેમાંથી અચેતન સ્કધથી ઉત્પન સમુદયજ પ્રથમ વિશ્વસા ઉત્પાદ છે જેમકે અચેતન મેઘાદિથી સમુદા પુદગલેને ઉત્પાદ થાય છે બીજે સચિત મિશ્નથી ઉત્પન થએલો વિશ્રા ઉત્પાદ છે શારીર વર્ણાદિકને નિર્ધાર. આ ભેદથી. સમજ જોઈએ, વર્ણાદિકના જે પુદગલ છે તે સચિત છે પરિણ તિથી પરિણમનને પ્રાપ્ત થએલ તે તે આકારના વર્ણ દિરૂપ પુદગલોને એકત્વ પ્રકાર અર્થાત અનેક પ્રકારના વર્ણાદિ રૂપ મળીને તથા ઉત્પાદની ધારાથી પરસ્પર પિંડરૂપ થઈને અવયવ સ્વરૂપ અને અવયવના ધર્મથી દેહ સ્વરૂપ દેખવામાં આવે તેવા આકારના ધારક પરમાણુને જે શરીર આદી પિંડને અતિશય રૂપથી નિર્ધાર અર્થાત્ શરીરના રૂપની અવસ્થા થાય છે તે સચિત મિશથી ઉત્પન્ન એકત્વ પ્રકારક બીજો વિસા નામને
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
પુદ્દગલ
ઉત્પાદ છે આજ વિષય પનવા અને ઠાણાંગ સુત્રમાં કહેલે છે પુદ્ગલ ત્રણ પ્રકારે પરિણત છે (૧) પ્રયોગ પરિણત ( ૨ ) મિશ્ર પતિ અને (૩) વિશ્વસા પરિવ્રુત આ ત્ર માં પ્રથમ જે પ્રયાગ પરિણત પુદ્ગલ છે તે જીનના પ્રત્યેત્ર થી અર્થાત્ જીવના યાપારથી સયુક્ત શરીરાદ્ધિ ચિત્ત છે. મિશ્ર પરિણત એ છે કે જે પુદ્ગલ જીવથી મુક્ત છે જેમકે કલેવર આદિ અને વિશ્રસા પરિણત એછે કે જે સ્વભાવથીજ પરિણતછે જેમકે ઈંદ્રનું ધનુષાદિ પ્રકારના સિદ્ધાંત હાવાથી અહીયાં સ્વભાવથી ઉત્પન્ન થવા વાળા જે વિશ્રસા નામના ભેદુ છે તેના બે પ્રકાર બતાવ્યા છે તેમાં ચેતન સ્ક ંધ અચેતન પુદ્ગલેને સમુદાય ) થી ઉત્પન્ન સમુદય નામના પ્રથમ ભેદ છે અને સચિત્ત મિશ્રથી ઉત્પન્ન અર્થાત્ ચેતન સર્હુિત પુદ્ગલેથી મળેલા પુદ્ગલેથી "ઉત્પન્ન એકત્વ પ્રકારના ધારક શરીર આદિના વણું આદિના નિર્ધાર સજ્ઞક દ્વિતીય ભેદ છે આ બંનેમાં એ વિશેષતા છે કે સ્વાભાવિક પરિણમનમાં અચિત્ત પુટ્ટુગલેથીજ અયત્ન સાધ્ય વ્યવહારને ઊપદેશ કરેલછે અને એકત્વિક વિશ્રસે પદિમાં સચિત અચિત્ત અને પ્રકારના પુદગલેથી સાધ્ય ન્ય હારના ઉપદેશ છે (૨૦)
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧ (વળી ઉત્પાદનો ભેદ દર્શાવે છે.) સાગ વિના એકત્વને તે દ્રવ્ય વિભાગે સિદ્ધરે છમ બંધ વિભાગે અણુપણું વલી કર્મ વિભાગે સિધ્ધરે-જીન પર ભાવાર્થ–સંગ વિના જે વિશ્રા ઉત્પાદ છે તે એકત્વિક છે અને તેને કવ્યાંશથી ઉત્પાદ જાણ જેમ બંધના વિભાગથી અણને ઉત્પાદ થાય છે અને કર્મોના વિભાગથી છવની સિદ્ધતા ઉત્પન્ન થાય છે (૨૧) -
વિવેચન—સંગ વિનાને જે વિશ્રસા નામને ઉત્પાદ છે તે એકત્વ છે અને તેજ એકત્વને દ્રવ્યાંશથી અર્થાત્ તેદ્રવ્યન, વિભાગથી સિદ્ધતા (ઉત્પાદ) જાણવી જોઈએ જેમ કે બે પ્રદેશાદિ ધના વિભાગથી પરમાણુ દ્રવ્યને ઉત્પાદછે તથા કર્મોને વિભાગ થઈ જવા પછી સિધ્ધ પણને ઉત્પાદ છે અવયના સાગથીજ દ્રવ્યની ઉત્પતિ થાય છે પરંતુ વિભાગ થી ઉત્પત્તિ નથી થતી એવી રીતે કેટલાએક નૈયાયિકો કહે છે તેઓના મતમાં એક તતુ આદિના વિભાગથી ખડ પાડી કેવી
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
રીતે ઘટીત થઈ શકે છે પ્રતિબંધક કાળ ભાવને અથવા શેષ અવસ્થિત અવયવ સંગથી અને કોઈ જગ્યાએ વિભાગથી દ્રવ્યની ઉત્પતિમાં કારણતા માનવી જોઈએ આથી વિભાગ કરીને પરમાણુની ઉત્પત્તિ પણ અર્થથી સિધ્ધ થઈ ગઈ અને સંમતી શાસ્ત્રમાં પણ એજ રીતે સૂચિત કરેલું છે. જેમ “કેઈ કે તે દ્રવ્યાંતરના સગથીજ દ્રવ્યની ઉત્પતિ માને છે અને તેમાં કુશળ વિદ્વાન તે વિભાગથી પણ દ્રવ્યની ઉત્પતી ચાહે છે કેમકે અણું તથા હયણુક દ્રવ્યોથી પણ અણુ દ્રવ્યમાં ઉત્પતી માની લીધેલી છે તેથી કરી. ને શ્રી પ્રદેશ આણ ધન વિભાગથી અણુ પ્રમાણ દ્રવ્યની ઉત્પતી અણુજન્ય, અણ થઈ શકે છે આથી એ અર્થ સ-- મજવાને છે કે જેમ પરમાણુની ઊત્પત્તિથી અર્થાત દ્વીપ્રદેશ સકંધના વિભાગથી જન્ય છે તે જ પ્રમાણે જે સંગથી કંધ સિદ્ધ નથી થતે તેવા જે ધર્માસ્તીકાયાદીકના અને જીવ તથા પુદગલના સંગ છે અને તે દ્વારા જે સંયુકત દ્રવ્યની ઉત્પત્તિ છે તે અસંયુકત અવસ્થાને વિનાશ પુર્વક છે તથા
જુ સૂત્ર નયને અભીમત જે ક્ષણીક પર્યાય પ્રથમ દ્વિતીય સમયઆદીના વ્યવહારનું કારણ છે તે દ્વારા જે ઉત્પાદ છે તે સર્વ એકત્વ ઉત્પાદ સમજ જોઈએ. (૨૧)
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩
(હવે તેમાં વિવાદ નથી તે કહેછે) વિષ્ણુ ખંધ હેતુ સ ચાગ જે પરસ ચાગે ઉત્પાદરે વલીજે ક્ષિણક્ષિણ પર્યાયથી તે એકત્ત્વજ અવિવાદરે–જીન ારા
ભાવાર્થ-—સ્ક ધ હેતુ વિના જે સંચાગ છે, પરના સચેાગથી જે ઉત્પાદ છે તથા ક્ષણિક પાયથી જે ઉત્પાદ છેતે એકત્વ ઉત્પાદ અવિવાદ પણે છે (૨૨)
વિવેચન—જેમ પરમાણુના ઉત્પાદ એકત્વજ છે. તેમજ જેના સચાગે બંધ થાય નહિ એવા જે ધર્માસ્તિકાયાદિકને જીવ પુદગલાદીકના સયેાગ તે દ્વારા જે ઉત્પાદછે અને પ્રથમ દ્વિતીય સમયાદી દ્રશ્ય વ્યવહારનું કારણ જે ક્ષણિક પર્યાય છે તે દ્વારા જે ઉત્પાદ છે તે સર્વ અવિવાદ પણે એકત્વ ઉત્પાદ જાણવા જોઈએ (૨૨)
(વળી પણ ઉત્પાદનાજ ભેદ કહેછે) પર પ્રત્યય ધર્માદિક તણા
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪ નિયમે ભાસ્ય ઉત્પાદરે નિજ પ્રત્યય પણ તેહિજ કહો
જાણી અંતરંગ નયવાદરે-જીને રડા ભાવાર્થ-ધર્માસ્તિકાય આદીની ઉત્પત્તિ પર પ્રત્યયથી થાય છે અને આંતરિક નયવાદને જાણવાથી નિજ પ્રત્યયથી પણ થાય છે. (૨૩)
વિવેચન-ધર્માસ્તિકાય આદીને ઉત્પાદ પર પ્રત્યયથી થાય છે અને અંતરંગ નય જનાને સમજવામાં આવેતે નિજ પ્રત્યયથી પણ થાય છે ભાવાર્થ એ છે કે ધર્માસ્તિ કાય આદિની ઉત્પત્તિ નિશ્ચય પુર્વક પર પ્રત્યયથી જ થાય છે એટલે તેને આધારભૂત ગમના ગમનની કીયા જે જીવ યુદગલમાં છે તે જીવ પુદ્ગલના નિમિતથી થાય છે એ પ્રમાણે કથન છે તથા જે ઉભય (પિતાના અને પર પ્રત્યય) થી ઉત્પન્ન થાય છે, તે એકથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે આ વાકયાનુસાર ધમતી કાયાદીકના ઉત્પાદથી નિજ પ્રત્યયથી ઉત્પાદ પણ કહેવાય છે કેમકે “આકાશાસ્તિકાય, . ધર્માસ્તીકાય, અને અધર્મતીકાય એ ત્રણેને નિશ્ચયથી પર પ્રત્યયથી
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્પાદ છે” આ પ્રમાણે સંમતિ ગ્રંથમાં કહ્યું છે માટે ધર્માસ્તીકાયાદીને ઉત્પાદ નિશ્ચયે કરીને પર પ્રત્યયથી જ છે અને તે પણ તેમને આધાર ભુત ગતી આદિમાં પરીણત જીવ પુદગલાદીન નિમિત્તથી છે અને જે ઊભય જનિત છે તે એક જનિત પણ થાય છે અને તેની જે નિજ પ્રત્યયતા કહેલી છે તે અંતર નય વાદથી કહેલી છે એમ ભાવના સમ જવી જોઈએ. (૨૩)
(હવે નાશનું સ્વરૂપ કહે છે) દ્વિવિઘ નાશ પણ જાણીયે એક રૂપાંતર પરિણામ રે અર્થાતર ગમનભાવગમનવલી
બીજો પ્રકાર અભિરામ–જીન છે રજા ભાવાર્થ –નાશ પણ બે પ્રકારે છે (૧) રૂપાંતર વિગે ચર છે અને (૨) અધાંતર ગમન નામને ભેદ છે. (૨૪)
વિવેચન–વ્યય પણ બે પ્રકારને જાણવું જોઈએ, તેમાં પહેલે ભેદ રૂપાંતર વિગેચર અર્થાત એક રૂપથી રૂપાંતર ૫
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
રીણામ છે અને બીજો અર્થાતર ગતરૂપ છે અર્થાત એક પદાર્થ માંથી બીજે પદાર્થ થઈ જાય છે એટલે તાત્પર્ય એવું છે “એક પદાર્થથી અન્ય પદાર્થતામાં ગમન થઈ જાય છે તે પ રિણામ છે અને સર્વથા વિદ્યમાનતા અથવા નાશ થ એ પરીણામનું સ્વરૂપ પરીણામને જાણવાવાળાને ઈષ્ટ નથી સત પર્યાય થી નાશ અને અવિદ્યમાન પર્યાયથી ઉત્પાદ જે છે તે પયાર્થીક નયની વિવક્ષાથી દ્રવ્યનું પરીણામ કહેલું છે. આ પ્રમાણે સંમતિ અને પ્રજ્ઞાપનાની વૃત્તિનું વચન છે એને અભીપ્રાય એ છે કે જે સત પર્યાય કથંચિત્ રૂપાંતરને પામી જાય છે અને સર્વથા નષ્ટ નથી થતાં તે દ્રવ્યાર્થિક નયનું પરીણામ કહેલું છે આ અભીપ્રાયના વિચારવાળાના મતમાં એકતા રૂપાંતર પરીણામ વિનાશ છે અને એક અર્થાતર ગમન વિનાશ છે આ પ્રમાણે વયના પણ બે ભેદ થાય છે (૨૪)
કારના
(વળી બે પ્રકારના નાશનું સ્વરૂપ દર્શાવે છે)
અંધારાને ઉતતા રૂપાંતરને પરિણામ રે
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુએ અણુ અંત સંમે
અર્થાતર ગતિને ઠામરેજીન પરપા - ભાવાર્થ—અંધકારનું જે ઉતમાં રૂપાંતર પણે સંકમણ છે તે પરિણામ રૂપ નાશ છે અને આથી જે અન્ય એણુની સાથે સંગ થાય છે અર્થાત અણુથી જે દ્રયણુક ધની પ્રાપ્તી છે તે અર્થાતર ગતીને નાશ છે. (૨૫)
વિવેચન—નાશમાં અંધકાર રૂ૫ દ્રવ્યનું તેજે ૫ દ્રવ્યમાં જે પરિવર્તન છે તેને રુપાંતર પરિણામ રૂપ નાશ સમજવું જોઈએ અને એક પરમાણુને બીજા પરમાણુ સાથે જે સંયોગ છે અર્થાત્ ધ્રિપ્રદેશાદિ ભાવને અનુભવ કરતા પુર્વ પરમાણુવ રૂપને નાશ થઈ જાય છે તે કારણથી અર્થાતર ગમન થયું અર્થાત અણુ પર્યાયથી સ્કંધ પર્યાય ઉત્પન્ન થયો તેથી કરીને અર્થાતર ગતી રૂપ નાશનુ સ્થિરતા પણું થાય છે ભાવાર્થ એ છે કે જયાં આકાર છે ત્યાં તે આકરિના ધારક પરમાણુના સમૂહથી ઉત્પન્ન થએ હું જે ઘોર અંધારૂં છે અને પછી તે જ જગ્યાએ જે પ્રકાશના પરમાણુને સંચાર થાય છે ત્યારે અંધકારના પરમાણું તથા પરમાણુનું સ્થાન દુર થયું અને તે અંધકારના પરમાણુ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮ તે તેજના પરમાણમાં મળી ગયા, આનેજ રૂપાંતર ક્રમણ કહે છે અથવા રૂપાંતર વિગેચર નાશ કહે છે અને અવયવ રૂપ પરમાણુને અવયવી રૂપ સ્કંધ રૂપમાં જે સંક્રમ છે તેથી જે અર્થાતરને ઉદ્દભવ છે તેથી તે અર્થાત ગતી રૂપ નાશને દ્વિતીય ભેદ સિદ્ધ થાય છે (૨૫) -
(વળી પણ તેજ કહે છે) એણુને છે યદ્યપિ ખંઘતા રૂપાંતર અણુ સંબંધરે સગ વિભાગાદિક થકી
તે એણે એ ભેદ પ્રબંધરે--જનારા ભાવાર્થ-જે કે અણુ અણુ સંબંધે સ્કંધપણું છે તે રૂપાંતર પરીણમજ છે તેપણ સંગ અને વિભાગથીજ ભે દને પ્રબંધ થઈ કે છે (૨) આ વિવેચન–– જે કે એક પરમાણુંથી અન્ય પરમાણુના સંબંધના લીધે અણુસંબંધ સ્કંધતા છે તે પણ સંગ અને વિભાગથી અર્થાત દ્રવ્યના ઉત્પાદ અને નાશ રૂપ જે બે પ્રકાર
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯
છે તેથીજ દ્રવ્યના નાશના બે પ્રકાર સમજવા જોઈએ કેમકે દ્રવ્યના ઉત્પાદરૂપ વિભાગથી પર્યાયને ઊત્પાદ રૂપ વિભાગ થાય છે તેવી જ રીતે દ્રવ્યના નાશ રૂપ વિભાગથી પર્યાયના નાશ રૂપ વિભાગ થાય છે તેથી કરીને સમુદય વિભાગ અને અર્થાતર ગમન એવા બેજ વ્યવહારમાં ગણાય છે તેમાં તંતુ પર્યાયના અંત સુધી જે પટને નાશ છે તે પ્રથમ સમુદય વિભાગ છે અને ઘટની ઉત્પત્તિ સુધી મૃત્તિકા પિંડ આદિને નાશ થાય છે તે બીજે અર્થાતરગમન છે અને સંમતિમાં કહ્યું. પણ છે કે આ રીતે નાશ પણ સમુદયજનિત અને મિશ્ન એમ એ પ્રકારે છે માટે સમુદય વિભાગ તથા અર્થાતર ગમન એમ. બે પ્રકારને નાશ (વ્યય થાય છે આ પ્રમાણે સોગ વિભાટ એ બંનેથી ભેદની કલ્પના સમજવી જોઈએ (૨૬)
(હવે ધ્રુવપણાનું કથન કરે છે) ધ્રુવ ભાવ થુલગજુસુનો પર્યાય સમય અનુંસારરે સંગ્રહને તેહ ત્રિકાળને નિજ દ્રવ્ય જાતિ નિરધારરેજીના પારકા
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
ભાવાર્થ-સ્થૂલ ઋજા સૂત્રનયના સમય અનુસાર પર્યાય છે અને સગ્રહ નયના નિજ દ્રવ્ય જાતિથી ત્રિકાલાત્મક ધ્રુવ છે. (૨૭)
',
વિવેચન—સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મ એ એ સૂગ નય છે તેમાં સ્થુલ ઋજુ સૂત્ર સમય પ્રમાણુ જે મનુષ્ય આદીક પર્યાય છે તે ધ્રુવ સ્વભાવ છે ભાવાર્થ એવા છે કે પ્રથમ જે સ્થૂલ ઋજુ સૂત્ર નય છે તેને અનુસરીને મનુષ્ય આદી પર્યાયને જે સમય છે તેટલા પ્રમાણમાં ધ્રુત્ર છે જેમ કાંઇ જીવ મનુષ્ય પર્યાયમાં પ સ વર્ષ રહયા તા સ્થૂલ રુંજી સુત્રના મતમાં મનુષ્ય પર્યાયના પચાસ વર્ષ જ શ્રાવ્ય છે અને બીજા સંગ્રહુ નયને સંમનિજ દ્રવ્ય જાતીથી ત્રિકાળમાં વ્યાપક ધાન્યજાણવું જોઈએ અને આત્મ દ્રવ્યથી ગુણુ અને પર્યાયમાં આત્મ ટ્રેન્ગ્યુ. સમાના ધીકરણતાના અંત્યાનુગમછે તેજ પ્રગ્ન્ય છે પુદગલ દ્રશ્યથી ગુણ અને પર્યાયમાં પુદગલ દ્રવ્યના અનુગમછે તેજ દ્રશ્ય છે આ રીતે પાત પેાતાની જાતિથી ધાન્યને નિશ્ચય સમજવા જોઇએ અર્થાત આત્મ દ્રવ્યના ગુણુ પર્યાયમાં આત્મ દ્રષ્યનું અને પુદગલ દ્રવ્યના પર્યાયમાં પુદગલ દ્રવ્યનુ યપણુ રહેશે અને તેની અનંતર જાતિમાં પણ એજ વ્યવસ્થા સમજવી
પ્રકારને ઋજુ નયના મતથી
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોઈએ જેમ મૃત્રિકા દ્રવ્યનું વ્યપણું રહે છે (૨૭)
સવી અર્થ સમયમાં ભાષીયા એમ ત્રિવિધ લક્ષણ શીલરે જે ભાવે એહની ભાવના તે પાવે સુખ જસ લીલ-જનાર૮
ભાવાર્થ—એ રીતે સિદ્ધાંતમાં સર્વ અર્થ વિવિધ પ્રકા. રે તશિલ તત્ સ્વભાવ ઉત્પાદ વ્યય અને ધાવ્ય રૂપે ભાષ્યા છે, માટે જે પુરૂષ એ ત્રણ લક્ષણ સ્વભાવની ભાવના ભાવે. તે સુખ અને જશની લીલાને પામે. (૨૮)
વિવેચન—ધમ સ્તિકાય, અધમ સ્તિકાય. આકાશ, કાળ, પુદગલ અને જવ એ ષ દ્રવ્ય જે નિરંતર પરિણામના ભાગી અને શક્તિ યુક્ત છે તેને યથાર્થ તત્વવેત્તા શ્રી તીર્થ કરેએ સિદ્ધાંતમાં પુકત ઉત્પાદ વ્યય અને દૈવ્ય સ્વરૂપ ત્રણ લક્ષણથી વિરાજમાન વર્ણન કરેલા છે ભાવાર્થ એ છે કે જૈન સિદ્ધાંતમાં સંપૂર્ણ પદાર્થ અનેક પ્રકારે વિવિધ લક્ષા શુ સહિત કહી શકાય છે અને દરેક પદાર્થ ઉત્પાદ વ્યય થ્રવ્ય “રૂપ શીલ અથવા સ્વભાવના ધારક, છે તેથી કરીને જે
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર -ભવ્ય જીવો પર્ દ્રવ્યને ત્રિવિધ લક્ષણની ભાવનાથી -સમ્યક પ્રકારે સમજીને એની ભાવના ભાવશે તે તે ઉત્તમ -એવું મેક્ષનું સુખ અને જગતમાં જશ કીર્તીને પામશે. (૨૮)
ઢાળ દશમી. આજ ના હેજે રે દિસે નાવલેએ દેશી ભિન્ન અભિન્ન તિવિહ તિય લક્ષણે ભાષિયે ઈમ મેં અત્યરે . ભેદ દ્રવ્ય ગુણ પકજવના હવે ભાષીજે પરમF– ૧ છે સમીત શુધ્ધ રે ઈણપરે આકરો. સમકિત વિણ સવિ ધંધ સમકિત વિણ જે હઠ મારગે પડ્યા
તે સવી જાતી રે સંઘ . ર છે ભાવાર્થ-એ રીતે ભિન્ન, અભિન્ન અને વિવિધ વિય લક્ષણ યુક્ત ગુણ પર્યાયાદિ અર્થનું નિરૂપણ કરીને હવે
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૩ દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયના પરમાર્થે જે ભેદ છે તે કહું છું માટે શુદ્ધ સમ્યકત્વને આ રીતે આદર કરે કારણ કે સમકિત વગરની સઘળી કિયા કલેશ રૂપ જાણવી અને સમઝીત વિના ધર્મ રૂપમાર્ગમાં હઠવાદથી પડયા છે તે સંવ જાતી અંધ જેવા છે. (૨) - વિવેચન—દ્રવ્યગુણ પર્યાય કર્થચિત ભિન્ન છે અભિન્ન પણ છે અને તે ત્રિવિધ લક્ષણ યુકત છે એ પ્રકારે વિસ્તારીને આગળ ની ઢાળમાં કહ્યું હવે દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયના જે પરમાર્થ ભેદ છે એટલે જે સ્વભાવથી દ્રવ્ય આદિના ભેદ છે તેને કહે છે. તે સમજીને શુદ્ધ સમ્યકત્વ વાળા થવું જોઈએ કારણ કે સમ્યક તે દયા દાન અને ક્રિયા સર્વનું મુળ કારણ છે તે સમ્યક - ‘ર્શન વિના ધર્મ રૂપ માર્ગમાં પ્રવૃત થએલા પુરૂષ જન્માંધ ની પેઠે ઘણું દુઃખ પામે છે. દ્રવ્ય આદિના જ્ઞાનથી જ નિશ્ચય -
કવ કહેલ છે જીવ આદિ નવ પદાર્થને જાણવા વા -ળા છે તેને સમ્યફ દરશન થાય છે. વળી એમ પણ કહ્યું છે કે સમ્યકત્વ સહિત શેડીપણ ક્રિયા સફળ થાય છે અને સમકિત વગરની ક્રિયા મેક્ષ રૂપે ફળને આપવાવાળી થતી નથી. તેથી કરીને સમ્યકત્વ વગર ધર્મ ભાગમાં પ્રવૃત થયેલે મનુષ્ય જા તી અંધ પુરૂષના જેવું દુખ પામે છે અર્થાત હઠવાને લીધે
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪ તત્વથી તેઓ દૂર રહે છે માટે દ્રવ્ય ગુણ તથા પર્યાયને જા ણવાથી જે શુદ્ધ સમ્યકત્વ થાય છે તેને આદર કરે જોઈએ. અર્થાત દ્રવ્યાદિકના જ્ઞાનથી સમ્યકત્વને શુદ્ધ કરીને તેને ગ્રહ શું કરવું જોઈએ. (૨)
(હવે ષ દ્રવ્યના નામ કહે છે) ધર્મ અધર્મ ગગન સમય વલી પુદગલ જીવજ એહ ષ દ્રવ્ય કહ્યારે શ્રીજીન શાશને
જાસન આદિન છેહ–સમ ારા ભાવાર્થ-ધર્મ અધમ આકાશ કાળ પુદ્ગલ અને જીવ એ ષટ દ્રવ્ય જીન શાશનમાં કહેલા છે જેની આદિ કે અંત નથી. (૩)
વિવેચન-ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય કાળ, પુદગલ અને જીવ એ છ પદાર્થ શ્રી જીન શાશનને વિષે શ્રી વીતરાગ દેવે કહેલા છે તે છ પદાર્થની આદિ પણ નથી અને અંત પણ નથી આ પદાર્થમાંથી કાળ દ્રવ્ય સિવાય બાકી પાંચ દ્ર- અસ્તિકાય છે, અસ્તિ
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૫ પ્રદેશનું નામ છે એટલે પ્રદેશથી જે કહી શકો તે અસ્તિકાય કહે વાય છે. હવે કાળની અસ્તિકાયતા કેમ નથી તે વિષે કહે છે કે કાળ અપ્રદેશ છે કેમકે એક સમયે બીજા સમયથી ભેદને પ્રાપ્ત થતું નથી. તેવી જ રીતે ઘટીકા આદિને પણ ભેદ થતે. નથી અને ધર્મ અધર્મ તથા આકાશ એ ત્રણે એક એક છે અને કાળ પુદગલ તથા જીવ એ ત્રણે અનંત છે, જીવન સિવાય બધા કર્તા છે ઇત્યાદિ સાધમ્ય, વિધમ્ય આદિ ભેદને જાણવા માટે પ્રશમરતી ગ્રંથ વાંચવું જોઈએ. એ દ્રવ્યના સમસ્ત ભેદ પરિણામિત્વ, જીવત્વ, મૂત્તત્વ, સપ્રદેશત્વ, એકત્વ, ક્ષેત્રત્વ, ક્રિયાવત્વ, નિત્યત્વ, કારણવત્વ, કર્તૃત્વ, સર્વગતત્વ, અસર્વિતત્વ અને પ્રદેશતત્વ છે, આ ભેદે માંથી સાધમ્ય વૈધર્મેનુ જ્ઞાન કરવું જોઈએ એટલે જે ધર્મજીવ અને પુદગલમાં એકપણે હવે તેમાં તે જીવ પુદગલનું સાધર્યપણું છે અને જે ભિન્ન ભિન્ન છે તેમાં તે વૈધમ્ય છે એમ સમજવું જોઈએ. (૩) | (હવે ધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ કહે છે)
ગતિ પરિણામીરે પુદગલ જીવને ઝશને જલ જેમ હોય
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
તાસ એપેક્ષારે કારણ તેમાં
ધરમ દ્રવ્ય છે? સાયન્સમાં ૪૫ ભાવાર્થ–લેકમાં અપેક્ષા કારણથી પુદગલ તથા જીવને ગતી આપવાને જેને પરિણામી સ્વભાવ છે તે ધર્માસ્તિકાય છે. જેમ માછલાને સદા ગતી પરિણામી જલ છે (૪)
વિવેચનજીવ તથા પુદ્ગલને ગતી આપવામાં ધર્મસ્તિકાય દ્રવ્ય પરીણામ રૂપ અર્થાત સહાયક છે કારણ કે તે ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય ચાદરાજ લેકમાં રજુ પ્રમાણ જે આકાશ ખંડ છે તેમાં અપેક્ષા કારણ છે અને ગમન કરાવવાના વ્યા પારથી હિત અધિકરણ વરૂપ મરણ છે. જેમકે જલ છે તે માછલાને ગતિ પરણામી છે કારણકે ગમન ગમનમાં અપેક્ષા કારણ છે તેજ રીતે ગમનમાં પરિણત જીવ પુદગલને ધમ દ્રવ્ય પણ અપેક્ષા કારણ છે ભાવાર્થ એ છે કે મત્સ્ય સ્થળમાં પિતાની ગતિ કરવા જતાં વ્યાકુળ થાય છે તેથી સ્થળમાં ગતિ કરવાની તેની ઈચ્છા થતી નથી કદાચ કઈ એમ કહે કે મય સ્થળમાં ગમન નથી કરતું તે જળના અભાવને લીધે છે ગતીમાં જળને જે અપેક્ષા કારણ માને છે તે પ્રમાણ ભુત નથી. આવી શંકા કરનારને એવે ઉત્તર છે કે અન્વય
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૭ અને અતિથિી લેકમાં જે પ્રસિદ્ધ વ્યવહાર છે તેથી તે જળમાં ગમનની મરણતા સિદ્ધ થાય છે. અર્થાત્ જેના હેવા ચી કાર્ય થાય અને જેના અભાવે કાર્ય ન થાય તે અન્વય વ્યતિરેક છે. અને જેમાં અન્નય વ્યતિરેક ઘટી જાય તેજ સેકમાં કારણ મનાય છે તેજ પ્રસિદ્ધ યવહારથી જળ પણ અસ્થિની ગતિમાં કારણ રૂપ છે.
(હવે અધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ કહે છે) થિતિ પરીણામરે પુદલગ જીવની થિતિનો હેતુ અધર્મ સાવ સાધારણ ગતિ થતિ હેતુતા દય દ્રવ્યનોરે ધર્મ-સમ છે પ / ભાવાર્થ-જીવ તથા પુદગલની પરીણામી સ્થિતિને હેતુ અધમસ્તિકાય છે અને આગતિ તથા સ્થિતિ હેતુલા રૂપ સર્વ સાધારણ ધર્મ બંને દ્રવ્ય ધર્મ અને અધર્મમાં છે (૫)
- વિવેચન– જીવ તથા પુદગલની સ્થિતિ પરીણામી અર્થાતુ અપેક્ષા કારણ અને સ્થિતિને હેતુ અધર્મ દ્રવ્ય છે. ગતિ અને સ્થિતિમાં પરિણત જે ધર્મ તે ગત્યાદિ કહેવાય છે
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
એવા સમાતમાં સાધારણ ધર્મ એજ દ્રવ્યમાં છે અન્ય દ્રવ્યે માં નથી. અર્થાત્ ધર્મ દ્રવ્ય સિવાય ખીજા કોઈપણુ દૃશ્યમાં ગતિ નથી અને અધર્મ સિતાય બીજા કોઇપણ દ્રશ્યમાં સ્થિતિ સ્વભાવ નથી. આથી એજ સિદ્ધ થાય છે કે ગતિ તથા સ્થિતિમાં પરિણત જે સ દ્રશ્ય છે તેમાં એક એક દ્રવ્યની લઘુતાથી જે કારણતા સિદ્ધ થાય છે તે કારણપણું આ મેજ દ્રવ્યમાં છે આથી કરીને મસ્ત્યાદિના ગમનનુ' જે અપેક્ષા ક રણપણ જલ દ્રશ્યમાં છે ત્યાં ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્વયંના લક્ષ શ્રુની અતિ વ્યાપ્તિ ન થઈ કારણકે ત્યાં પણ ધર્મ દ્રશ્યાદિ ગતિ આદિમાં કારણ છે એજ તાત્પ છે (૫)
(હવે ધર્માસ્તિકાયને વિષે પ્રમાણુ કહેછે)
સહેજે ઉર્ધ્વગતિ ગામી મુકતને વિના ધર્મ પ્રતિબંધ ગગને અન તેરે કહીએ નવિટલે ફિરવારસનાર ધંધ—સંમ ॥ ૬ ।।
ભાવાર્થ –– સ્વાભાવીક પણે ઉર્ધ્વ' ગમન કરવા વાળ માક્ષના જીવને ધર્માસ્તિકાયના પ્રતિબંધ વગર અનંત
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
આમશનુ' પરિશ્રમ કરવા છતાં કદી ફ્વાના રસના ધંધ ટળેહિ (૬)
વિવેચન—સહજ સ્વભાવે ઉ ગમન કરનારા સિદ્ધના જીવને જો ધર્માસ્તિકાય દ્રશ્યના પ્રતિખંધ ન હાય સા લેાકા . લેાકમાં યાપિ રહેલા આકાશમાં એક સમયમાં લેાના અંત સુધી જવા વાળા સિદ્ધના જીને ઉ ગમન રૂપગતિની નિવૃતિ ક્રાઈ કાલે ન થાય કારણ કે અનંત આકાશ પ્રમાણુ લેાકાકાશ છે અને તે લાકાકાશનેજ જો ગમનનુ' કારણુ માને તે ઘટ આદિમાં ત’ડ વિશિષ્ટ જે આકાશ છે તે હેતુ થઈ જાય તેથી કરીને લેાકાકાશને ગતિમાં કારણ માનવું અયુકત છે. કારણ કે ધર્માસ્તિકાય વિશિષ્ટ જે આકાશ છે તેજ લે કાકાશ છે તાત્પર્ય એવું છે કે ગતિ હેતુતા ધર્માં દ્રશ્યના
સ્વભાવ છે અને તે ગતિ હેતુતાથી યુકત જે આકાશ છે તેની લેાકાકાશ એવી કલ્પના કરવામાં આવી છે તેથી તે કલ્પિત લાકાકાશમાં ધર્મ દ્રચના સ્વભાવની કલ્પના અયાગ્ય છે તેથી કરીને ધર્માસ્તિકાયને ગતિના હેતુ અવશ્ય પ્રમાણુ રૂપ માનવે જોઇએ અને ધ' દ્રવ્ય પુદ્ગલ તથા જીવાને ગમન કરાવવા
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ત્રી સ્વભાવના ધારક છે ઈત્યાદિ જે સિદ્ધાંત છે તે પ્રમાણે વિચારવા યોગ્ય છે. (૬) (હવે અધમસ્તિકાયના વિષયમાં પ્રમાણ કહે છે. )
જે સ્થિતિ હેતુ અધર્મન ભાષીયે તે નિત્ય સ્થિતિ કાઈ ઠાણ ગતિ વિણ હારે પુગલ જતુની
સંભાલે જીન વાણ–સમ || છા ભાવાર્થ...જે સ્થિતિના હેતુ રૂપ અધર્મ દ્રવ્ય ન કહિ એ તે જીવ અને પુદગલની કેઈ એકજ સ્થળે સ્થિતિ થઈ જાય અને પુદગલ તથા જીવની ગતિજ બંધ જ થઈ જાય મા ટે નેધર પ્રભુની વાણુને યાદ કરે (૭)
વિવેચન–જે જીવ અને પુદગલની સ્થિતિનું . કારણ અધર્મ દ્રવ્ય નહિ માને તે સર્વ જગ્યાએ વિશ્વાસ પુર્વક જીવ અને પુદગલની સ્થિતિજ સિદ્ધ થશે કોઈ પણ ઠેકાણે ગતી થઈ શકશે નહિં તાત્પર્ય એવું છે કે સર્વજીવ તથા પુદગના સંબંધમાં સાધારણ રૂપથી સ્થિતિ હેતુ ભૂત અધર્મ દ્રવ્યને નથી કહેતા પરંતુ ધર્માસ્તિકાયના અભાવ પ્રયુકત
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧ જે ગતિને અભાવ છે તેથી અલેકમાં અભાવ છે એમ કહેવાય છે તે તમારા મત પ્રમાણે અલાકેકાશમાં પણ કોઈ પણ સ્થાનમાં ગતિ વિના પુદગલ અને જીવ દ્રવ્યની નિત્ય સ્થિતિ માન્ય કથ્વી પડશે ધર્મ દ્રવ્ય નહિ હોવાથી અલેકમાં ગતિ નથી થતી એમ કહેશો તે અન્વયે વ્યતિરેકથી જેમ ધમ દ્રવ્યને ગતિમાં કારણુતા છે તેમજ સ્થિતિમાં અધમ દ્રવ્ય કારણ રૂ ૫ માનવું જોઈશે માટે ગતિની સ્થિતિ એક સ્વતંત્ર પર્યાય છે અને તેનું કારણ અધમ દ્રવ્ય છે પરંતુ ગતીના અભાવે સ્થિતિ અને ધર્મને અભાવે અધર્મ એ કારણ રૂપ નથી જેમ ગુરૂત્વ લઘુત્વ એક એકના અભાવ રૂ૫છે તેમજ ધર્મ સ્તિકાયા અને અધમ સ્તિકાય પણ ભાવ રૂપ છે કેમકે એક કાર્ય ગતી છે અને બીજાનું કાર્ય સ્થિતિ છે માટે શ્રી છનદેવની વાણીથી તત્ત્વને ગ્રહણ કરીને ધર્માસ્તિકાય અને અધર્મસ્તિકાય એ બંને દ્રવ્ય ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવ વાળા છે એમ સમજવું જોઈએ. (૭)
(હવે આકાશ દ્રવ્યનું લક્ષણ કહે છે.)
સર્વ દ્રવ્યને જે દીએ સર્વદા સાધારણ અવકાશ
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨ લેક અલોક પ્રકારે ભાષાઓ
તેહ દ્રવ્ય આકાશ-સમ છે ભાવાર્થ-સર્વ દ્રવ્યને જે હમેશા સાધારણ રૂપથી આવકાશ આપે તે આકાશ દ્રવ્ય કહેવાય છે અને તે લેક તથા અલેક એ બે નામથી કહે છે. (૮) :
વિવેચન–જે સર્વ દ્રવ્યને સાધારણ રૂપથી અવકાશ આપે છે તે આકાશ દ્રવ્ય કહેવાય છે. જેમ પક્ષિાને આધાર રૂ૫ આકાશ છે તેમ સર્વ દ્રવ્યને એક આકાશાસ્તિકાય દ્રવ્ય આધારરૂપ કહેલા છે. જો કે આ વ્યવહાર નય ભેદથી થાય છે તે પણ તે તે દેશમાં અનુગત જે એક આકાશ છે તેની આજ
વ્યવહારથી સિદ્ધિ થાય છે અને તે તે પ્રદેશમાં ઉદ્ધ દેશાવરચ્છેદથી મુર્તીપણાના અભાવ આદીથી અવકાશ દાતૃત્વ રૂપથી આકાશના વ્યવહારની ઉત્પત્તિ થાય છે આ પ્ર માણે શ્રી વર્તમાન સ્વામિનું જે વચન છે તે અયુક્ત નથી કાં રણ કે આકાશ શુન્ય રૂ૫૫ણાથી પ્રતીતિ છે અને હંમેશા આ નુભવમાં આવતા સંપુર્ણ દ્રવ્યનાં આધારપણને તે અંશ છે તેને નારા થવાને પ્રસંગ છે અને જ્યાં સુધી ગતિનું સંધા ન છે ત્યાં સુધી પણ લેક વ્યવહારથી આકાશદેશ પ્રતિસંધ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩
ચેાકત વ્યવહાર છે અને લેાકાકાશ તથા અવાકાકાશ એ ભેદથો એ પ્રકારનાકહેલા છે કેમકે એવુ સૂત્ર છે કે વિષે આવાસ પાસે હોવા ગાસેય અટોપાસિય. (૮)
( વળી પણ આકાશ દ્રવ્યના વિચાર કહે છે) ધર્માદિકસુરે સયુકત લેાક છે તાસ વિયાગ અલેક
તે નિર વષિ રે અવધિ અભાવને વલગા લાગેરે ફાક—સમ ॥ ૯॥
ભાષા
ધર્માદિ દ્રવ્ય સહિત જે આકાશ છે તે લેાકા કાશ છે અને જે ધમ આદિ દ્રવ્યથી શૂન્ય છે તે અલાકાકારા છે છે અને તે પોતેજ અવધિ રહિત છે તેના 'ત માનવા ફાકટ છે. (૯)
વિવેચન—ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યથી જે સયુકત છે તે
અલૈકાકાશ છે અલેકને પાતા
લેાકાકાશ છે અને તેથી જે અસંયુકત છે તે અને તે અલેાક અંત રહિત છે કારણ કે તે ના સ્વરૂપથી અંતવાળા કહેવાતે નિર્ણાંક છે. કેાઈ શંકા કરશે કે જેમ લેાકાકાશના અંત છે તેમ અલેાકાકાશના પણ અત
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે જઈએ, આ શંકાના સમાધાનમાં કહે છે કે કાકાશને ધર્માદિ દ્રવ્યના અધિકારણ રૂપ હોવાથી ભાવ રૂપ છે તેથી તેને અંતે ઘટિત થાય છે પરંતુ તે પછી ધર્માદિ દ્રવ્યથી શૂન્ય શશલાના સિંગડાની માફક જે અલકાકાશ છે તેને અંત કેવી રીતે માની શકાય. જે અવિદ્યમાન અલેક છે તેની મર્યાદાનું કથન કરવું એ એગ્ય નથી. અને જે કદી આ અલકાકાશને ભાવ સ્વરૂપ અંગીકાર કરી છે દ્રય સિવાય કેઈપણ દ્રવ્ય નથી એવા વ્યવડારથી આકાશ દેશ સ્વરૂપ જે અલોકાકાશ છે તેને સાંતતા કહેવા વાળાની બુદ્ધિને ઘાત થાય છે. માટે અલકાકાશને તે અનંતજ માનવે જોઈએ ધર્મ અને અધર્મ દ્રવ્યના સામર્થ્યથી કાકાશ સાન્તા કહેલ છે અને તેથી તે ભાવ રૂપ છે અને ધર્માદિના સદૂભાવથી અકાકાશ અભાવરૂપ છે જો અલકાકાશને સાંત માનીએ તો ધર્મ અધર્મના સામર્થ્ય યુક્ત છ દ્રવ્યથી ભિન્ન દ્રવ્યતાને તે પ્રાપ્ત થશે , તેથી કરીને અલેકાકાશના સંબંધમાં જે અવધિ રહીતપણું કહ્યું છે તેજ બરાબર છે. તાત્પર્ય એવું છે કે જેટલા આકાશ પ્રદેશમાં ધર્મ અધમ વ્યક્ત થઈને સ્થિત છે તેટલાજ પરિમાણ સહિત આકાશ હેવું જોઈએ અને જ્યાં ધર્મ અધર્મ અનેને અભાવ છે ત્યાં આકાશને પણ અભાવજ સમજ
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોઈએ અથન અકાકાશ અનંત છે. (૯)
(હવે કાળ દ્રવ્યનું લક્ષણ કહે છે) વરૂણ લક્ષણ સર્વ દ્રવ્યહ તણે પજજવ દ્રવ્ય ન કાલ દ્રવ્ય અનતની દ્રવ્ય અભેદથી
ઉત્તરાધ્યયને ભાલ સમ– ૧૦ ભાવાર્થ–પરાવર્તન જેનું લક્ષણ છે એવું કાળ દ્રવ્ય તે સર્વ દ્રવ્યનું પર્યાય દ્રવ્ય માનેલું છે અને દ્રવ્યના ભેદ થી તે કાળનું અનંત પણું ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં વિસ્તારથી. કહેલું છે (૧૦)
વિવેચન– સવ દ્રવ્યનું વર્તના લક્ષણ કાળા છે. અર્થાત દ્રવ્યને નવીન અને જીર્ણ કરવાવાલે કાલ છે અને તે પર્યાય દ્રિવ્ય માનવામાં આવ્યું છે તે કાળના પર્યમાં અનાદિ કાળથી દ્રના ઉપચારિક વ્યવ વહારનું અનુસરણ કરીને કાળ દ્રવ્ય એમ કહેવાય છે માટે પર્યા ય દ્વારાએ દ્રવ્યને ભેદ હેવાથી તે કાળ દ્રવ્યની પણ અનંતતા છે કાળ દ્રવ્ય અનંત છે તે વિશે ઉત્તરાધ્યયન સુત્રમાં
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
.
કહેલું છે અને કાલ પુદગલ તથા જીવ એ છેલા ત્રણ દ્રિવ્ય અનંત છે અને તે અનંત જીવ દ્રવ્યના વર્તમાન અનંત પર્યાય છે તેથી કરીને કાળ દ્રવ્યપણ અનંત છે એવું આગમમાં કહેલું છે અને આ કાળ દ્રવ્યનું વિસ્તારથી વર્ણન પણ તેજ આગમોથી અવધારણ કરવું જોઈએ. (જીવા જીવથી કાળ અભિન્ન છે તે બતાવે છે.)
જીવ અછવજ સમયે તે કહ્યું તેણે મ જુદો તેહ
એક વખાણે આચારય ઈહ્યું
ધરતાં શુભ મતિ રહ–સમ છે ૧૧ છે ભાવાર્થ—કેટલાએક શુભ બુદ્ધિ વાળા આચાર્ય કહે છે કે કાળને જીવ અજીવ રૂપજ કહેલ છે માટે તે જુદો કેમ હોઇ શકે ? (૧૧)
વિવેચન–કાળને જીવ અને અજીવ . આ બંને દ્રવ્યથી ભિન્ન નથી કહેલ માટે જીવ અજીવથી તેને ભિન્ન કેમ કહે છે. આ રીતે સિદ્ધાંત વિશુદ્ધ બુદ્ધિના ધારક એક આચાર્ય કહે છે, જુઓ કે ગતમ સ્વામીએ એક વખતે
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૭
શ્રી મહાવીર સ્વામિને પૂછયું કે આ કાળ જીવ છે કે અજીવે? ત્યારે શ્રી ભગવાન બેલ્યા કે હે તમ? જીવ પણ કાળ છે અને અજીવ પણ કાળ છે જીવ અછવધી ભિન્ન રૂપ નથી (૧૧) (વલી પણ તેજ કાળ દ્રવ્ય વિષે કહે છે)
બીજા ભાસેરે જોઈષ ચક્કને ચારે જે થિતિ તાસ કાલ અપેક્ષા કારણ દ્રવ્ય છે ષટની ભગવઈ ભાસ–સમો ૧૨
ભાવાર્થ–બીજા આચાર્યો કહે છે કે સંસારમાં જતિષ ચકના સંચારથી જે સ્થિતિ છે તે કાળ છે અને કેટલાક કાળને અપેક્ષા કારણ કહે છે ભગવતીજીમાં છ દ્રવ્ય છે એમ
જે કહ્યું છે તેથી તેજ સિદ્ધ થાય છે. (૧૨) - વિવેચન–અન્ય આચાર્યોને એવી રીતે નિરૂપણ કેટલું
છે કે તિષ ચક્રના સંચારથી જે અવસ્થા વિશેષ છે તેજ કાળ છે ગોળાકાર જોતિષ ચક છે તેના સંચારથી પરત્વ અપરત્વ તથા નવીન પુરાણ આદિરૂપ જે પદાર્થની સ્થિતિ છે તેમાં અપેક્ષા કારણે કાલ છે કારણ કે
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
उ८ મનુષ્ય લેકમાં સુર્યની જે ગતિરૂપા દિયા છે તેજ પદાર્થની ઉપનાયિકા છે અર્થાત સુર્યની કિયા તે તે Fપમાં પદાર્થને પ્રાપ્ત કરવા વાળી છે અને આ કલ્પના -જ્યાંસુધી દ્રવ્યનું સંચાર ક્ષેત્ર છે ત્યાં સુધી ઘટીત થાય છે. વળી ભગવતી સૂત્રમાં પણ એવું વચન છે કે
केणं भंते द्रव्वा पन्नत्ता गोयमा ६ द्रव्वं पणत्ता तं जहा धभत्थिकाए जाव अद्वा सभये
હે ભગવાન દ્રવ્ય કેટલા છે? ભગવાને કહ્યું કે હેગા તમ? દ્રવ્ય છે છે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ,
જીવ, મુદ્દલ અને કાળ. ( આ પ્રમાણે ભગવતીજને પાઠ છે માટે અપેક્ષા કારણ થી કાળ દ્રવ્ય કહ્યું છે (૧૨)
ધર્મ સંગ્રહણીરે એ દેય મત કહ્યા : તત્વાર્થ માંરે જાણ
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३५
અનપેક્ષિત દ્રાર્થિક નેય મતે બીજી' વાસ વખાણુ-સમ । ૧૩ ।
ધ
ભાષાથ—કાળ દ્રવ્યના સબંધમાં આ ખતે મત સંગ્રહણીમાં કહેલ છે અને અનપેક્ષિત દ્રશ્યાર્થિક નયના મત માં તત્વા વ્યાખ્યાનથી ખીજો મત કહેલાછે (૧૨)
વિવેચન–ઉપર કહ્યા તે બ ંને મત શ્રી હરીભદ્ર સૂરીએ ધર્માં સબ્રડણી ગ્રંથમાં કહ્યા છે શ્રી સિદ્ધસેનજીએ ત-વાય માં પણ એમ કહ્યુ’છે કે હ્રાન્ચેસ્થેળે કાળ પણ દ્રવ્ય છે એવુ એક આચાર્ય કહેછે આ કાળ દ્રવ્યર્થિક નયના મતથી થાય છે કેમકે આ કાળસ્થુલ જે લેકવ્યવહારછેતેથી સિદ્ધછે અને અપેક્ષા રહીત છે. જો એમ ન હાય તા જેમ પરાવર્તનનુ અપેક્ષા રૂપ કારણ હાવાથી કળ દ્રવ્યને સિદ્ધ કર્યુ તેમ કાળ જે પુર્વાપરને સાધે છે તેથી ભિન્ન પરત્વ અપરાદિ વ્યવહારના નિયામક હાવાથી દિશા નામક દ્રવ્યપણુ સિદ્ધ થઇ જાય અને આકાશ અવગાહનને માટે છે તથા દીશા તે આકાશથી ભિન્ન નથી, જો એમ ન હેાય તા કાળ તથા અકાશથી ભિન્ન દીશા રૂપ દ્રવ્યનું ઉદાહરણ આપીએ તે કાળ આકાશ અને દીશા એ ત્રણે પૃથક દ્રવ્ય સિદ્ધ થઈ જશે. આ પ્રમાણે સિદ્ધસેનજી
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४० કત નિશ્ચય દ્વત્રિશિકાના અર્થને વિચારીને આકાશથી દિશાકાર્ય સિદ્ધ થાય છે એમ જાણવું. અને આ પ્રકારના સિદ્ધાંતને સ્વીકાર કરવાવાળાને કાળ દ્રવ્ય કર્થચિત કાર્યજ છે અર્થાત્ માનવું જ જોઈએ અને તેથી પરત્વ અપરત્વની સિદ્ધિ થશે. માટે વાવ્ય એ સૂત્ર અનપેક્ષિત દ્રવ્યાર્થિક નયના મતથી જ કહેલ છે એમ સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટીથી વિચારી લેવું જોઈએ (૧૩) (હવે કાળ દ્રવ્યના અધીકારમાં દિગંબર મત કહે છે)
મંદ ગતે અણુ યાવત સંચરે નહ પ્રદેશ એકે ઠેર તેહ સમયનરે ભાજન કાલાણુ
ઈમ ભાસે કેઈ ઓર-સમ છે ૧૪ ભાવાર્થ–આકાશ પ્રદેશના એક સ્થાનમાં મંદ ગતિથી જેટલા પરમાણુ જેટલા સમયે સંચરે તે પર્યાયને સમય કહિ. છે અને તે કાળ પર્યાયનું ભાજન તે કાલાબાણ કહેવાય એમ દિગંબર કહે છે (૧૪)
- વિવેચન–આકાશ પ્રદેશના એક સ્થાનમાં જેટલા કાલમાં મંદગતિથી પરમાણુ જાય છે તેટલા સમય પ્રમાણ જે
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાલ છે તે કાલના સ્થાનમાં કાલાણુ એ વ્યવહાર થાય છે અને એક આકાશના સ્થાનમાં મંદ ગમનન ધારક પરમાણુ જેટલા કાલમાં જાય છે તેટલા તે કાલને પર્યાય રૂપથી સમય કહે છે અને સમય રૂપ જે કાલ છે તે પર્યાય રૂ૫ સમયનું ભાજન કાલાણુ છે અને તે કાલણ એક આકાશના પ્રદેશમાં એક છે આ પ્રમાણે જયારે કરીએ છીએ ત્યારે કાકાશન સમસ્ત પ્રદેશના સમાન કાલાણુ થાય છે અર્થાત કાકાશના અ સંખ્યાત પ્રદેશ છે અને એક એક પ્રદેશમાં એક એક કાલા શુ છે આ પ્રમાણે અસંખ્યાત કાલાણું થાય છે તેજ દ્રવ્ય સ ગ્રહમાં કહ્યું છે કે રત્નની રાશીની પેઠે કાલાણુ અસંખ્યાત દ્ર
છે. (૧૪) (આદિગંબર મતને અનુસરીને બીજા કેઈએ
કહ્યું છે તે બતાવે છે) યોગ શાસ્ત્રનારે અંતર કલેકમાં એ પણ મત છેરે ઈડ લોક પશેરે અણુઆ જુ આ મુખ્ય કાલે તિહાં દીઠ--સમ ઉપા ભાવાર્થ–પગ શાસ્ત્રનું અંતર કલાકમાં આ દિગંબ
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ મત પણ ઇષ્ટ છે કેમકે તે કલેકમાં લેક પ્રદેશ જે ભિન્ન ભિન્ન કાલાણ સ્થિત છે તે ભિન્ન સ્થિતિ કાલ દ્રવ્યની પ્રધાનતા છે. (૧૫) આ વિવેચન–ગ શાસ્ત્રમાં એમ સાંભળ્યું છે કે લોકાકાશ ના પ્રદેશમાં જે ભિન્ન ભિન્ન કાલાણુ સ્થિત છે તે કાલા કાળ કષ્યની મુખ્યતાને પ્રતિપાદન કરે છે અર્થાત પ્રદેશમાં જે ભિન્ન ભિન્ન કાલાણુ છે તે કાલાણુ કાળ દ્રવ્યની મુખ્યતાનું પ્રતિપાદન કરે અર્થાત્ લેકપ્રદેશમાં જે ભિન્નભિન્ન કાલાણુંછેતેજ મુખ્યકાળ છે એ વ્યવહાર છે. એક આકાશ પ્રદેશમાં એક એમ સર્વ લોકાકાશના પ્રદેશમાં જે સઘળા કાલાણુછે તે જેટલા આકાશના પ્રદેશ છે તેટલાજ છે અને પદાર્થને જે નવું અને જીર્ણ કરે છે તેજ મુખ્ય સર્વ પ્રધાન કાલ કહેલ છે. (૧૫)
(વળી પણ તેજ કાળની ચર્ચા કરે છે)
પ્રચય ઉર્ધ્વતારે એહનો સંભવે પુર્વ અપર પર્યાય તિક પર્યય ઘટે નહિ અને વિણ પ્રદેશ સમુદાય સમા ૧દા
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ભાવાર્થ–પુર્વ અને અપર અ બે પર્યાયમાં કાળ દ્રવ્ય ને ઉદ્ધતા કરાય સંભવે છે અને બંધના પ્રદેશ સમુદાય વિના કાળ દ્રવ્યને તિર્યક પ્રચય સંભવે નહિ (૧૬) .
વિવેચન– આ કાળમાં દ્રશ્યના પૂર્વાપર બે પાને ઉદ્ધતા પ્રચય થાય છે કેમકે જેવી રીતે મૃત્તિકા રૂપ દ્રવ્યના રથાસ, કેશ, કુશલ આદિ પુર્વ અપર પર્યાય થાય છે તેવીજ રીતે આ કાળ દ્રવ્યને પણ સમય આવલી અને મુહુર્ત આદિ પૂર્વ અપર પર્યાય વિદ્યમાન છે પરંતુ કંધના પ્રદેશ સમુદાય કાળના નથી માટે ધર્માસ્તિકાય આદિની પેઠે સમાન તિર્યક પ્રચયતાને સંભવ નથી અર્થત કાળને તિર્યક પ્રચયપણું નથી આજ કારથી કાળ દ્રવ્યને અસ્તિકાય કહેવામાં નથી આવતું અને પરમાણું પુદગલની પેઠે તિર્યક પ્રચયતા નથી માટે ઉપચાર પણ કાળ દ્રવ્યને તિર્યકત્રચયતા કહેવા યોગ્ય નથી (૧૬) (હવે દિગબંર પક્ષને પ્રતિવાદ દુષણ આપે છે)
એમ અણુગતિની લેઈ હેતુતા ઘર્મ દ્રવ્ય અણુ થાય સાધારણતારે લેઈ એકની સમય બંધ પણ થાય—સમા લા
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ_એવી રીતે કાલાષ્ટ્રને માનવ થી પરમાણુ જ ગમનને હેતુ માનીને ધર્મ દ્રવ્યને પણ અણ સિદ્ધ થઈ જ શે અને ત્યારે એક પદાર્થના સાધારણતાને ગ્રહણ કરવાથી સમય અંધતા પણ સિદ્ધ થઈ જશે (૧૭)
વિવેચન–આ રીતે પરમાણુના ગમન રૂપ હેતુને ગ્રહણ કરવાથી ધર્મ દ્રવ્યને પણ અણ થઈ શકે છે અને ત્યારે તે કેઈપણ પદાર્થની સાધારણતાને ગ્રહણ કરવાથી સમયે સ્કંધતા પણ સિદ્ધ થઈ જશે માટે અણુઓના મંદ ગમન રૂપ જે કા
છે તેને હેતુ જે પર્યાય સમય ભાજન છે તેને દ્રવ્ય સમ થાણુ કલ્પના કરે છે તે મંદ આણુ ગતિમાં હેતુલા રૂપ ગુણ ના ધારક ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય પણ સિદ્ધ થાય છે અને એ જ રીતે આ ધર્માસ્તિકાય દ્વવ્યના અણુને પણ સંભવ થાય. હવે કદાચિત એ મ કહે કે સર્વ સાધારણ ગતિ હેતુતા આદિનું ગ્રડણ કરી ને ધર્માસ્તિકાય આદિ એક સ્કધ રૂપ દ્રવ્યની કલ્પના કરે છે તે દેશ પ્રદેશ આદીની કલ્પના પણ તે સ્કંધના વ્યા વહારના અનુરોધથી પાછળથી કરવી પડશે અને સર્વ જીવ અજીવ દ્રવ્યમાં સાધારણ રીતે આજે વર્તન હેતુ રૂપ ગુણ છે તે ગુણને ગ્રહણ કરીને કાળી દ્રવ્યની પણ લેક પ્રમાણ ક ૯૫ના કરવી યુકત છે એમ કહેશે તે ધર્માસ્તિકાય આદિ
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્રવ્યના અધિકારથી સાધારણ ગતિ હેતુતા આદિની ઉપસ્થિ તિ છે તેવી જ કલ્પના થઈ શકે છે. અને તે છતાં કાલ દ્રવ્યની કલ્પના કરવા વાળાના મતમાં મંદઅણુની વર્તના રૂપ હેતુનીજ ઉપસ્થિતિ છે અને આ કલ્પનાના આગડ સિવાય બીજું કઈ પણ કારણ નથી. (૧૭)
(વળી પણ તેજ કહે છે.) અપ્રદેશતા રે સુણે અનુસરી જે એણું કહીયેરે તેહ તે પર્યાય વચનથી જોડાયે
ઉપચારે સવી એહ–સમ ૧૮૫ ભાવાર્થ–સૂત્રમાં કાળને અપ્રદેશ કહ્યો છે તેને અનુસ રીને જે કાલાણું કહીએ તે આ સવર ઉપચારથી પર્યાય વચનમાં જીત થાય છે (૧૮)
વિવેચન–જે કાળને પ્રદેશ રહિત નિરૂપણ કરીને તે કલ્પિત કાળને અણું કહે છે તે આ સર્વ ઉપચારથી પર્યાય વચનમાં વેજીત કરવામાં આવે છે જે એમ કહે કે સુત્રમાં કા ળ પ્રદેશ હિતકા છે તેને અનુસરિનેજ અમે કાલાણું કહીએતે
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપુર્ણ જીવ અજીવ પર્યાય રૂપજ કાળ છે એમે કહેવામાં વિરોધ નથી લેકાકાશ પ્રદેશનું પ્રમાણ કાલ છે એવું છે વચન છે કે સર્વ ઉપચારથીજ માનવા યોગ્ય છેમુખ્ય શક્તિ થિી તે તે પર્યાય રૂપ કાળ છે એજ સૂત્ર સંમત છે માટે વાલ્વે. એ સૂત્રમાં એ પદથી કાલ સર્વ સમંત કે.
વ્ય નથી એમ સ્કુટ થાય છે આથી પણ પ્રદેશને અભાવ સૂત્રને અનુસરી જે કાળના અણુપણાનું કથન કરે છે ત્યારે પણ આ સર્વ ઉપચારથી પર્યાય વચન આદી સાથે યુક્ત કરીને ઉપચારતા પ્રાપ્ત થાય છે. વળી આકાશ આદિન વિભાગ પણ પરમાણું રૂપ છે કેમકે કાજળના ચુર્ણથી પુર્ણ ડાબલીની પેઠે પુદગલથી ભરેલા જગતમાં એ કઈ પણ આકાશને પ્રદેશ નથી કે જે પરમાણુથી ઠાંસીઠાંસીને ભરેલા ન હેય માટે તમારે હેતુ યોગ્ય નથી. (૧૮)
(હવે ઉપચાર પ્રકાર દર્શાવે છે)
પર્યાયે જેમ ભાષ્યો દ્રવ્ય સંખ્યારથ ઉપચાર અમદેશતારે જ કારણે તેમ અણુતાનેરે સાર–સમ ૧૯
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવા —જેમ પર્યાય રૂપથી કાળ દ્રવ્યની પર્યાય રૂપ તા ઉપચારથી કહિ છે તેમજ અપ્રદેશત્વ યાગથી કાળની અણુતાાન વિષયમાં ઉપચારજ કારણ છે ( ૧૯ )
વિવેચન—જીન સિદ્ધાંતમાં દ્રવ્યતા છજ છે આ સખ્યા ની પુતીને માટે જેમ પર્યાય રૂપથી કાળ દ્રવ્યના વિષયમાં દ્રષ્યત્વના ઉપચારની ક્રુપના ભગવતિઆદિ સુત્રમાં કરેલીછેતેજ રીતે સુત્રમાં કાલની અપ્રદેશતાને જે ચેત્ર છે તેથી કાલાણુંના વિષયમાં પણ ઉપચાર જાણવા. તાત્પર્ય એવુ છે કે સૂત્રમાં કાળને પ્રદેશ રહિત કહેલ છે તેજ રીતે કાલાતા પણ સૂત્રીત કરેલ છે. તેની ચેાજનાથી લેાકાકાશના પ્રદેશમાં સ્થિત પુદ્દગલ પરમાણુના વિષયમાં પણ ચેાગ શાસ્રાન્તર લેાકમાં કાલાંણુંના ઉપચાર કરેલા છે અને અનાદિ કાળથી અપ્રદેશત્વ ન્યવહારના નિયામ * ઉપચારનિ વિષયતાથી તે કાળ મુખ્ય છે એજ કારણથી જે મનુષ્ય ક્ષેત્રમાંજ રહેવા વાળુ કાળ દ્રવ્ય છે એમ કહે છે તેને પશુ મનુષ્ય ક્ષેત્રાવચ્છિન્ન જે આકાશાદિ છે તેમાં કાળ દ્રવ્ય ના ઉપચારનું જ શરણ છે આ માત્ર દિગ્દર્શનરૂપ કથન છે (૧૯)
(હવે મુઇગલ તથા જીવ દ્રવ્યનું સ્વરૂપ સંક્ષેપમાં કહે છે.) વર્ણે ગધ રસ ફાસાદિક ગુણે
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
લખીયે પુદગલ ભેદ સહજ ચેતનારે ગુણ વલી જાણી
જીવ અરૂપ. અવેદ–સમ છે ૨૦ છે : ભાવાર્થવર્ણ ગંધ રસ અને સ્પર્શાદિક ગુણેથી પુદ ગલના ભેદ જાણવા અને સ્વાભાવિક ચેતના ગુણવાળ રૂપ રહિત અને વેટ રહિત એવે જીવ પદાર્થ છે, (૨૦)
વિવેચન—વગંધ રસ અને સ્પર્શ આદિ ગુણેએ કરીને સહિત હોવાથી પદગલ દ્રવયના અન્ય ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યથી ભેદ જાણી શકાય છે. શ્વેત, પીળ, લીલે, રાતે અને કાળે એ પાંચ વર્ણ છે. સુગંધ તથા દુર્ગધ એ બે ગંધ છે. તીખે કડ કસાએલે ખાટે મીઠું અને ખારે એ છે રસ છે ઠડે ઉષ્ણ કઠોર કોમળ હલકે ભારે ચીકણે અને લૂખે એ આઠ જાતના સ્પર્શ છે. આ સર્વ પુદગલના ભેદ છે. અને સ્વભાવથી ઉત્પન્ન જે ચેતને તેનાથી યુક્ત હેવાથી સ 4 અચેતન દ્રવ્યથી જીવ ભિન્ન છે અને વ્યવહાર નથી રૂપ તથા વેદને ધારક છે. પરંતુ નિશ્ચયથી છવા રૂપ રહિત અને વેદ રહિત છે કારણ કે જીવ સત્તા માત્ર નિર્ગુણ તથા વિકાર રહિત છે (૨૦)
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
(હવે ઢાળ સમાપ્ત કરતાં કહે છે)
એમ એ ભાષ્યારે સખેપે કરી દ્રવ્યતા ષટ ભેદ
વિસ્તા તે તારે જાણી શ્રુતથકી સુજશ લહેા ગતખેદ—સમ ॥ ૨૧ ॥
ભાવાર્થ—એ પ્રમાણે સક્ષેપથી દ્રના છ ભેદ કહ્યા તેના વિસ્તાર શ્રુત સિદ્ધાંતથી જાણી ખેઢ ર્હુિત થયાં થાં ઉત્તમ પ્રકારના જશને પામે. (૨૧)
વિવેચન—એ પ્રમાણે સૂત્રમાં કહેલા છ દ્રવ્ય સક્ષેપથી કહ્યા. ધર્મ, અધમ, અકાશ, કાલ, પુદગલ અને જીવ એ છ દ્રવ્ય સિદ્ધ કર્યાં. આ ષટ્ દ્રબ્યના વિસ્તાર સૂત્ર સિદ્ધાંતમાં ઘણા છે ત્યાથી સમજી લવા અત્રે તે સ ંક્ષેપ માત્રથી કહેલ છે. ષટ્ દ્રબ્યૂનુ સ્વરૂપ જેમ જેમ વિશેષ સમજાશે તેમ તેમ ખેત આ થશે અને સુખેધ તથા સુજશની વૃદ્ધિ થઈને ઉંચ્ચતા તે પ્રાપ્ત કરશેા. (૨૧)
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઢાળ અગ્યારમી.
સેવન ગિરિભુષણ ત્રિસલા નંદન–એ દેશી.
હવે ભેદ ગુણના ભાષી જે તિહાં અસ્તિતા કહિશેજી સભુતતા વસ્તુતા જાતિ
વ્યક્તિ રૂપતા લહિયેજી પછિદ્ય જે રૂપજી પ્રમેય અણગમ સુધીમ
અગુરૂ લધુત્વ રૂપ છે ! - ભાવાર્થ–હવે ગુણના ભેદ કહે છે. (૧) અસ્તિત્વ ગુણ જેથી સદ્દભુતતાને વ્યવહાર થાય (૨) વસ્તુત્વ ગુણ જાતિ વ્યકિતરૂપપણું સમજવું (૩) દ્રવ્યત્વ તે દ્રવ્યને ભાવ છે (૪) પ્રમેયત્વ એટલે જે પ્રમાણથી જાણી શકાય એ જે પ્રમાણને વિક્યતે પ્રમેયત્વ (૫) અગુરૂ લઘુત્વ ગુણ સક્ષમ આજ્ઞા ગ્રાહી છે. (૧)
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન–હવે મુળ ગુણેના ભેદનું વિવરણ આઢાળમાં કહે છે. મુળ ગુણ છ કહ્યા છે. તેમાં (૧) અસ્તિત્વ ગુણ છે તે સત્તાથી થાય છે અને તેથી લેકમાં સદભુતતાને વ્યવહ. ૨ થાય છે (૨) વસ્તુવ ગુણ છે તે જતિ વ્યકિત રૂપ છે, જાતિ સામાન્યને કહે છે, જેમકે ઘટમાં ઘટવ વ્યકિત વિશેષનું નામ છે, જેમ આ ઘટ દ્રવ્યથી સુવર્ણન છે, ક્ષેત્રથી પટણ નગરને છે, કાળથી વસંત તુમાં ઉત્પન્ન થયો છે. અને કં બુ ગ્રીવ આદિ આકારને ધારક છે આજ કારણથી અવગ્રહ નામના મત જ્ઞાનના પ્રથમ ભેદ રૂપ જ્ઞાનથી સર્વ સ્થાનમાં સામાન્ય રૂપનું જ ભાન થાય છે અને મતિ જ્ઞાનને ત્રીજો ભેદ જે અપાય છે તે દ્વારા વિશેષ રૂપનું જ્ઞાન છે. અને પરિ યુર્ણ જ્ઞાનથી સામાન્ય અને વિશેષ બંને રૂ૫ વસ્તુનું ગ્રહણ થાય છેઆ પ્રમાણે વસ્તુત્વ નામને બીજો ગુણ છે. (૩) દ્રવ્યત્વ નામને ગુણ છે. પિતાના પર્યાયને પ્રાપ્ત થઈ જાય તે દ્રવ્ય કહેવાય છે અને તે દ્રવ્યને જે ભાવ તે દ્રવ્ય ત્વ કહેવાય છે દ્રવ્યને જે ભાવ છે તે પર્યાય રૂપ આધારતા થી જાણવા યોગ્ય જાતિ વિશેષ છે. દ્રવ્યત્વ એ જાતિ રૂપ છે. માટે ગુણ નથી થતું એમ તૈયાયિકની પેઠે વાસના નહિ, કરવી જોઈએ કેમકે ગુણ તે સહભાવી છે અને પર્યાય દમ
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવી છે એમ જૈનશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે અને દ્રવ્યત્વમાં જે ગુણ માનશે તે પાદિની પેઠે સમાન ઉત્કર્ષ અને અપકર્ષ -ભાગી દ્રવ્યત્વ થશે અર્થાત દ્રવ્યત્વ જયારે ગુણ થશે ત્યારે પણ કથંચિત સર્વ પ્રમેયમાં અનુગત ગુણ છે અને પરંપરા સંબંધથી પ્રમાત્વરૂપ જ્ઞાનથી પણ પ્રમેયને વવહાર થાય છે માટે પ્રમેયત્વ ગુણ સ્વરૂપથી અનુગત છે એ પ્રમાણે પ્રમેયત્વ નામને થે ગુણ છે (૫) અગુરૂ લઘુત્વ–આ ગુણ ઘણે સૂક્ષમ છે માટે તે જીન શાસ્ત્રની આજ્ઞાથીજ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે કેમકે જીન ભગવાને કહેલા જે સૂક્ષ્મ તત્વ છે તે હેતુથી ખંડિત નથી થતા માટે સૂમ તને તેની આજ્ઞાથીજ માની લેવા જોઈએ કેમકે જીનેંદ્ર દેવ મિથ્યાવાદિ નથી. વળી અગુરૂ લધુત્વ ગુણ વાણીથી અગેચર છે કેમકે અગુરૂ લઘુ પર્યાય રૂપ આદિ ગુણોમાં જેમ હિનતા અને અધિક્તા રહે છે તેમ દ્રવ્યત્વમાં પણ રહેશે. માટે જ્યાં ગુણત્વ છે ત્યાં ઉત્કર્ષ અપકર્ષ તે હેયજ છે એવી વ્યાપ્તિને અભાવ હોવાથી તિરસ્કાર કરે જોઈએ (૪) પ્રમેયત્વે પ્રત્યક્ષ આદરૂપ પ્રમાણથી જે જાણી શકાયએ જે પ્રમાણને વિષયતેનેપ્રમેયત્વગુણકહે છે તે પ્રમેય સૂક્ષ્મ છે. વચનથી અગોચર છે એમ કહ્યું છે માટે અગુરૂ લઘુ નામથી જે પંચમ ગુણ છે તે અગુરૂ લઘુત્વ સમજો જઈએ. (૧)
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
(હવે બીજા ગુણે કહે છે) પદેશ– અવિભાગી પુદગલા ખેત્ર ભાવજે વ્યાપી ચેતનતા અનુભુતિ અચેતન ભાવ અનનુભવ થાપિજી ભરતતા રૂપાદિક સંગતિ અમૂર્તતા તદભાવો દશ સામાન્ય ગુણ પ્રત્યેક
આઠ આઠ એ ભાછ– ૨ ભાવાર્થ-(૬) પ્રદેશત્વ એટલે જે અવિભાગી પુદગલ યાદત ક્ષેત્રે રહે તાવત્ ક્ષેત્ર વ્યાપી પાડ્યું હોય તે છ ગુણ સમજે (૭) ચૈતન્યત્વ એટલે જે આત્માને અનુભવ રૂપ ગુણ છે તે (૮) અચેતન એ ચૈતન્યવથી વિપરીત અજીવ માત્ર ને ગુણ છે (૯) મુર્તાતા ગુણત રૂપાદિકના ધારક છે (૧૦) અમૃત્વ ગુણ મૂર્તવથી વિપરીત ગુણ છે આ દશ ગુણ સામાન્ય રૂપથી સંપૂર્ણ દ્રવ્યને મિલાવીને કહેલ છે તે દરેક દ્રવ્યના આઠ આઠ ગુણ હેવ છે (૨)
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન—વિભાગ રહિત પુદગલ જેટલા ક્ષેત્રમાં રહે છે તેને દલા ક્ષેત્રમાં વ્યાપનશીલ પ્રદેશ છે તાત્પર્ય એવું છે કે જે પુ ગલને વિભાગ નથી થતું અને એવાજે અવિભાગ પુદગલ પર માણુ જેટલા ક્ષેત્રમાં રહે છે તેટલાજ ક્ષેત્રનું પિતાની સ્થિતિ માં અવગાહન કરવાવાળું જે છે તે પ્રદેશત્વ છે વળી તે પ્રદેશ ત્વ જેટલા ક્ષેત્રમાં સ્થિત છે તેટલા જ ક્ષેત્રમાં આશ્રય વિધિત્વ પણ છે એમ સમજવું (૭) ચેતનવ એટલે આત્માને જે અનુભવ રૂપ ગુણ છે તે હું સુખ દુઃખને અનુભવ કરૂં છું અથવા હું સુખી કે દુખી છું એ વ્યવહાર ચેતનત્વ ગુણથી જ થાય છે અને આ ગુણથી જ અવય વિગેરે મોટા નાના થાય છે (૮) અચેતનત્વ નામને આઠ ગુણ ચેતનત્વથી વિપરીત અજીવ માત્રમાં આ જઠ ગુણ છે તેથી તે ચેતનાથી રહિત છે ” મૂર્ત સ્વરૂપ આકારને ધારક મુર્તત્વ નામક નવ ગુણ છે આ મુર્તિવ ગુણ રૂપ રસ આદિની સ્થિતિથી જાણવા ગ્ય છે અને પુદગલ દ્રવ્યમાં જ રહે છે (૧૦) દશમે જે અમૃત્વ ગુણ છે તે મૂર્ત ત્વથી વિપરીત છે આ પ્રમાણે સર્વ મળીને દશ ગુણ થાય છે તેમાં ચેતનાવ અને અમુતત્વ એ બંને ચેતન અને અમુત્વના અભાવરૂપજ છે અર્થાત્ ચેતનત્વના
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભાવ અચેતનત્વ છે અને મુર્ત ત્વને અભાવ અમર્તત્વજ છે માટે અચેતનત્વ અને અમૂર્તત્વ પૃથક ગુણ નથી એવી શંકા ન કરવી જોઈએ કારણ કે અચેતન તથા અમૂર્ત દ્રવ્ય વૃતિ જે કાર્ય જનતા અવહેત્વરૂપથી વિશેષ વ્યવહાર અચેતન તથા અમૂર્તરૂપ વ્યવહાર વિશેષના નિયામક કારશુતાવરછેદક હેવાથી અચેતનત્વ અને અમુત્વ પણ પૃથક ગુણ છે. આ ઠેકાણે અમૃત એ શબ્દથી મૂર્તિને અભાવ નહિ પણ મૂર્તથી ભિન્ન ભાવનું ગ્રહણ કરવું જોઈએ આ દશ ગુણ સામાન્યથી સર્વ દ્રવ્ય સાથે મેળવવા થી કહેલા છે તેમાંથી મુર્તત્વ, અમુત્વ ચેતન અને અચે તત્વ એ ચાર ગુણ પરસ્પરના પરિહારથી દ્રવ્યમાં રહે છે, આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે એક એક દ્રવ્યમાં આઠ આઠ ગુણ હોય છે જેમ જયાં ચેતનત્વ છે ત્યાં અચેતનવ નથી જ્યાં મુર્તત્વ છે ત્યાં અમુર્તત્વ નથી આ રીતે બે ગુણ ઓછા કરવાથી શેષ આઠ ગુણ પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં રહે છે માટે પ્રત્યેક દ્રવ્ય માં આઠજ ગુણ સામાન્ય છે એમ સમજવું. (૨) (હવે વિશેષ ગુણના વર્ણનની ઈચ્છાથી કહે છે.)
જ્ઞાન દ્રષ્ટિ સુખ વીર્ય ફરસ રસ
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬ ગંધ વણે એ જાણેજી ગતિ સ્થિતિ અવગાહના વર્તના હેતુ ભાવ મન આણજી
ચેતનાદિ ચારે ભલા વિશેષ ગુણ એ સાલેજી વટ પુદગલ આતમને નિહ.
અન્ય દ્રવ્યને ટોળે છે ૩ છે ભાવાર્થ–ાન, દર્શન, સુખ અને વીર્ય એ ચાર આત્માના ગુણ છે, સ્પર્શ, રસ ગંધ અને વર્ણ એ ચાર પુદગલના વિશેષ ગુણ કહ્યા છે. ગતિeતુતા, સ્થિતિ હેતતા, અવગાહન હેતુતા, અને વર્તન હેતુતાએ ચાર ગુણને ધ મસ્તિષ્પ, અધમ સ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને કાલ દ્ર વ્યના પ્રત્યેકે પ્રત્યેકે વિશેષ ગુણ જાણવા એ રીતે બાર ગુ ણ થયા. આમાં ચેતનતા આદી ચાર ગુણ મેળવીએ તે સે
ગુણ વિશેષ થાય પુલને અને આત્માને છે ગુણ હોય બીજા સર્વ દ્રવ્યને સમૂદાયથી ત્રણ ગુણ હેય. (૩)
વિવેચક–જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વીર્ય એ ચાર
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
આ
આત્માના વિશેષ ગુણ છે. સ્પર્શ બંધ રંસ અને વણે એ ચાર પુદગલના વિશેષ ગુણ છે, આ ગુણે શુદ્ધ દ્રવ્યથી અવિકૃત રૂપથી છે અને વિકૃત હોવાથી તે પર્યાયામાં મળેલા છે એમ વિશેષતા જાણવી જોઈએ અને ગતિ આદિ ગુણ હેતુતા પર છે. આથી એ સિદ્ધ થયું કે ગતિ હેતુતા, સ્થિતિ હેતુતા, અવગાહન હેતુતા તથા વર્તના હેતુતા એ ચારે ગુણ એક એક ધર્માસ્તિકાય આદિન છે. હવે ચાર આત્માના, ચાર પુદ્ગલના. અને ચાર ધર્માસ્તિકાય આદિના એમ સર્વે મળી બાર ગુણ થયા તેમાં ચેતન અચેતન_ મુત્વ અને અમુર્તત્વ એ. ચાર ગુણે સહિત સોળ થાય છે એ સેળ ગુણમાંથી પુદગલ દ્રવ્ય ના વર્ણ ગંધ, રસ, સ્પર્શ મુત્વ અને અનત્વ એ છે વિશેષ ગુણ થાય છે, આત્મ દ્રવ્યના જ્ઞાન, દર્શન, સુખ, વીય અમૂર્તવ અને ચેતનવ એ છ વિશેષ ગુણ થાય છે અને અન્ય દ્રવ્યના સમુદાયથી ત્રણ ગુણેજ થાય છે તેમાં એક નિજ ગુણ અને અચેતતત્વ તથા અમૂર્ત વ એમ બે એવી રીતે વિચાર કરીને નિશ્ચય કરશે નેઈએ જેમ ધર્માસ્તિકાયના ગતિ હેતતા અમૂર્ત અને અચેતન એવા ત્રણ ગુણ છે. શું,
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ચેતનવાદિ ચાર ગુણ સામાન્ય અને વિજય
કહ્યા તેનું કારણ કહે છે) ચેતનતાદિક ચાર સ્વજાતિ ગુણ સામાન્ય કહાયજી વિશેષ ગુણ પરજાતિ અપેક્ષા ગ્રહતા ચિત્ત સહાય વિસેષ ગુણ છે સુત્ર ભાષિયા બહુ સ્વભાવ આધારે અર્થ તેહ કિમ ગણઆ જાવે એહ શૂલ વ્યવહારોજી જા
ભાવાર્થ_નિજ જાતિની અપેક્ષાથી ચેતનત્વ આદિ ચાર ગુણ સામાન્ય કહેવાય છે અને પરજાતિની અપેક્ષાથી પરસ્પર પ્રહણ કરવાથી આ બારે ગુણેને વિશેષ ગુણ ૫ 9 કહા છે અને સ્વભાવ યુક્ત પદાર્થોમાં રહેવાવાળા વિરાજ ગુણ અનંત છે તેથી તેની ગણના કેવી રીતે થઇ શ કે? માટે આ સ્થળ ભ ણી સમજવું જોઈએ. ()
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિલેપનવેવનત્વ આદિ એટલે ચેતનત્વ અચેતનવ મૂર્તત્વ અમૂર્તત્વ એ ચાર સામાન્ય ગુણ છે વળી તે વિશેષ ગુણે પણ છે તેમાં નિજ આશ્રયીભૂત જાતિની અપેક્ષાથી અનુગત વ્યવહારના કરવાવાળા હેવાથી તે સામાન્ય ગુણ ક હેવાય છે અને પરજાતિની અપેક્ષાથી ચેતનવ આદિ અચેત નત્વ આદિથી નિજ [આશ્રયમાં વ્યાવૃત્તિકર છે માટે તે વિશે ૫ ગુણ છે જેમકે જ્ઞાન દર્શનખ તથા વીર્ય એ આત્માના વિશેષ ગુણ છે તથા સ્પર્શ, રસ, ગંધ, અને વર્ણ એ પુદગલ ના વિશેષ ગુણ છે આ પ્રમાણે જે કથન છે તે સ્થૂલ વ્યવહા રથી છે કેમકે સિદ્ધના આઠ ગુણ છે અને વળી પ્રકારાંતરથી સિદ્ધન એકત્રીસ ગુણ છે, કાળ આદિ એક ગુણના ધારક છે પુદગલ અનંત છે માટે તેના ગુણ પણ અનંત છે ઈત્યાદિ વિચાર કરવાથી વિશેષ ગુણની અનંતતા ઉત્પન્ન થાય છે આ ને તે છદ્મસ્થ જ્ઞાનને ગોચર નથી માટે પદાર્થની સાથે આ સર્વ ગુણોની ગણના કેવી રીતે થઇ શકે? માટે ધર્માસ્તિકાય આદિને ગતિ, સ્થિતિ, અવગાહન, વર્તના હેતુના ઉપયોગ ના રહણ ૫ છ પ્રકારના જ ગુણસમજવા જોઈએ અને અસ્તિત્વ ઓરિસામાન્ય વિવલાથી જ અપરિમાણ છે જય જય રામ
કે તમારા વાળ છે પરિણામ ન થાય
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને જ્ઞાન દર્શન ચરિત્ર તપ વીર્ય અને ઉપયોગ એ છે જીર વના લક્ષણ છે, શબ્દ, અંધકાર, ઉત, પ્રભા, વર્ણ, રેસ,
ધ અને સ્પર્શ એ મુગલના લક્ષણ છે ઈત્યાદિ જે કથન. છે તે સ્વભાવ અને વિભાવ લક્ષણથી પરસ્પરના ભેદને પ્રતિ પાદન કરવા માટે સ્થલે વ્યવડાર છે એમ વિચારવું જોઈએ (૪)
ધર્મ અપેક્ષાયે ઇહાં અલગ
સ્વભાવ ગુણથી ભાગ્યા નિજનિજરૂપ મુખ્યતા લઈ સ્વભાવ ગુણ કરી રાખ્યા અતિ સ્વભાવ તિહાંનિજ રૂપે ભાવ રૂપતા દેખાઇ પર અભાવ પરે નિજભાવે પણ
અરથ અનુભવી લેખેજપા : ભાવાર્થ –ધર્મ માત્રની અપેક્ષાથી તથા સ્વભાવ ગુણ ચા એ સર્વે શિશ છે. પરંતુ પિતતાના સ્વરૂપની મુખ્યતા તે કરીને કહેલા પદના પિતાને સૌથી
-
-
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ અભાવથી નાસ્તિત્વ ભાવને અનુભવ કરીએ છીએ તેમ નિજ ભાવે અસ્તિત્વ ભાવને અનુભવ થાય છે (૫)
વિવેચન-સ્વભાવ ગુણથી તથા ધર્મ માત્રની વિવક્ષાથી અનુવૃત્તિ સંબંધે કરીને આ સર્વ ગુણ પૃથક પૃથક છે પરંતુ પિત પિતાના સ્વરૂપની મુખ્યતાને ગ્રહણ કરવાથી જે સ્વભાવ છે તે પણ મિક્સ કરીને દર્શાવાય છે માટે આ સ્થળે એમ સમજવું કે ધર્મની અપેક્ષાથી આ જે ગુણ રૂપ પદાર્થ “પૃથક પૃથક સ્વભાવ વાળા ગુણથી ભિન્ન ભિન્ન કહેલા છે તે પિત પિતાના રૂપની મુખ્યતાને ગ્રહણ કરવાથી તે તે પ્રકારના
સ્વભાવના ગુણે કરીને કહેલું છે માટે પ્રથમ ગુણને વિભાગ કરીને સ્વભાવ અને વિભાવના કથનનું ઉદાહરણ
આપવામાં આવશે. હવે પ્રથમ અસ્તિસ્વભાવ નામને ગુણ છે, પિતાના રૂપથી જે દ્રવ્યની યથાર્થતા છે તેજ સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર સ્વકાળ અને સ્વભાવથી ભાવ રૂપતા છે એમ જાણવું જોઈએ કેમકે સ્વભાવથી અસ્તિત્વ અને પરભાવથી નાસ્તિત્વનું કથન છે ભાવાર્થ એ છે કે જેમ પિતાના ભાવથી અસ્તિત્વ સ્વભાવ છે. તેમજ પરભાવથી નાસ્તિત્વ સ્વભાવ પણ વસ્તુમાં છે. જેમ પરના ભાવથી નાસ્તિસ્વભાવને અનુભવ થાય છે જેમજ રિક
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવથી હવભાવમાં પણ અનુભવ થાય છે માટે અસ્તિત્વ અને નાસ્તવમાં કાર્યરૂપ અસ્તિત્વ સ્વભાવ છે. (૫)
નહીતે સકળ શૂન્યતા હવે નાસ્તિ સ્વભાવ પરભાવેજી પર ભાવે પણ સતા કહેતા એક રૂપે તેવી પામે સત્તા જેમ અસત્તાન કુરે વ્યંજક અમિલન વસથીજી છત સરાવ ગંધનવી ભાસે
જેમ વિણ નીર ફરસથી ૬ ભાવાર્થ–જે પિતાના ભાવથી અસ્તિત્વને માનીએ તે આ સંપુર્ણ જગત શૂન્ય થઈ જાય અને પરભાવથી જે સતા. મું ગ્રહણ કરે તે સર્વ એક રૂપ થઈ જાય જેમ સત્તા લાલ ણ કુરાથમાન થાય છે તેમ અસત્તા જે સ્કુરાયમાન નથી થતી તો તેમાં વ્યજકનું નહી મળવાનું કારણ છે મકે શરામાં ગધાવિદ્યમાન છે તે પણ તે જળ વપ જાણ
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવચન-બે અસ્તિત્વ સ્વભાવને નથી ગ્રહણ કરતા તે જેમ પરભાવની અપેક્ષાથી નાસ્તિત્વ છે તેમ સ્વભાવની અપેક્ષાથી નાસ્તિત્વનું ગ્રહણ થઈ જવાથી આ સર્વજગત શુન્ય થઈ જશે માટે સ્વકીય દ્રવ્ય ક્ષેત્ર આદીની અપેક્ષાથી અસ્તિ સ્વભાવને અવશ્ય માનવું જોઇએ અને એજ રીતે પારદ્રવ્ય આદીની અપે ક્ષાથી નાસ્તિવભાવ પણઅવશ્ય સ્વીકારવું જોઈએ અને અન્યના દ્રવ્ય ક્ષેત્ર આદીની અપેક્ષાથી અસ્તિ સ્વભાવને સ્વીકાર કરવાવા બાના મતથી સર્વ સ્વભાવથી અસ્તિત્વ સિદ્ધ થઈ જવાથી સંપૂર્ણ જગત એક રૂપજ થઈ જશે પણ સર્વથી સમસ્ત જગતનું એક રૂપ થવુ સર્વ શાસ્ત્રથી વિરુદ્ધ છે માટે પરની અપેક્ષાથીનાસ્તિસ્વભાવજ યુક્ત છે. જેમસત્તા તત્કાળ કુરાયમાન થાય છે તેમ અસત્તા તે જ ક્ષણે પ્રકટ થતી નથી જેમ મૃત્તિકાનું બનેલું શકેરૂં છે તેમાં જે ગંધ રહેલી છે તે જળના સ્પર્શ વગર જાણું શકાતી નથી, માટે તાત્પર્ય એવું છે કે શેકોરામાં રહેલી ગંધ. અસત્ય નથી પણ સત્ય છે, જળના સ્પર્શ વગર ગંધ નથી જણાતી તેમાં વસ્તુની વિચિત્રતાનું જ કારણ છે કેટલાક પદાર્થોના ગુણ સ્વભાવથી જાણી શકાય છે અને કેટલાક -પાર્થના ગુણ જે વ્યંજક છે તેને મળવાથી જણાય છે કે વાત જણાવની વિચિત્રતા છે(૬)
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિજ નાના પર્યાયે તેજ દ્રવ્ય એહ એમ કહીયે નિત્ય સ્વભાવ અનિત્ય સ્વભાવે પmય પરિણતિ લહીયેજી છતિ ને રૂપાંતરથી નાશે દ્વિધા ભાસે વિશેષ ને સામાન્ય રૂપથી
સ્થૂલ અંતર નાશેજી ll ભાવાર્થ...જે પિતાના અનેક પર્યાએથી ભિન્ન અથત ભેદક દ્રવ્ય છે તેજ નિત્ય અનિત્ય સ્વભાવથી પર્યાય ની પરિણમતા છે વિદ્યમાન વસ્તુને રૂપાંતરથી નષ્ટ કરીને જે દ્રવ્ય બે પ્રકારનું દેખાય છે તેમાં વિશેષ અને અને સામાન્યથી સ્થલ અંતરને નાશ થાય છે. (૭) | વિવેચન–જે પિતાપિતાનાં કમભાવી શ્યામવ રકતત્વ આદીથી ભિન્ન ભેદક દ્રવ્ય છે પરંતુ નિશ્ચયથી તેજ પુર્વે અનુશિવમાં આવેલું દ્રવ્ય છે અને આગળ પણ તેજ દ્રવ્ય. અનુભવમાં આવશે એવું જ્ઞાન જે દ્વારા થાય છે તેને નિત્યસ્વભાવ
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
રમ કહે છે કારણ કે કહ્યું છે કે જેના સ્વભાવને કાશ ન થાય તે નિત્ય છે” અને “áસાભાવના અપ્રતીગી છે તે નિત્ય છે” એ લક્ષણને પણ અત્રેજ સમાવેશ થાય છે કેમકે ગમે તેવું લક્ષણ કરે તે પણ અવિનાશી સ્થિતિમાં તાત્પર્ય છે અને અનિત્ય સ્વભાવરૂપ પરીણામ જેના દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે તે રૂપે અનિત્ય સ્વભાવ છે. આ કારણથી નિત્ય અને અનિત્ય સ્વભાવથી પર્યાના પરિણામ જાણવા જોઈએ. વિદ્યમાન વસ્તુને રૂપાંતરથી અર્થાત પર્યાય વિશેષથી એક અ વસ્થામાંથી બીજી અવસ્થામાં પ્રાપ્ત કરતું જે દ્રવ્ય ભેદયુક્ત દેખાય છે એટલે નિત્ય અને અનિત્ય રૂપે ભાસે છે ત્યાં સતું સામાન્ય અને વિશેષથી સ્થૂલ અર્થાતરની નાશતા છે. જેમકે વિશેષની સામાન્ય રૂપથી અનિત્યતા છે જેમકે ઘટને નાશ થે નવા પછી પણ મૃત્તિકા રૂપની અનુવૃત્તિ અન્ય પર્યાયામાં થાય છે અને સામાન્યની પણ સ્થલ પદાર્થ તર ઘટ આદિને નાશ થવા છતાં અનિત્યતા છે કારણ કે ઘટ રૂપથી જે અનિત્યતા છે તે ઘટ નથી એવી પ્રતીતિ થાય છે. (૭)
જે નિત્યતા ન છે તે અન્વયવિના ન કાર્ય હવે
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારજ કાળે અછતુ કારણે પરિણતિ રૂપ વિગેરે અનિયતા જે નહિ સર્વથા અર્થ ક્રિયા તે ન ઘટેજી દલની કાર્ય રૂપ પરિણતિ
અનુત્પન્ન તે વિઘટેજી ૮ ભાવાર્થ– નિત્યતા નહિ માનીએ તે આ વર્ય વગર કાર્યની ઉત્પત્તિ નહિ થઈ શકે અને કાર્ય વખતે અછત હેતુ પરિણામને નહી થવાદે અને સર્વથા રૂપની નિત્યતા પણ નથી કારણ કે સર્વથા નિયતા માનવાથી અર્થ ક્રિયા નહી થઈ શકે કે મકે કારણના સર્વથા નિત્યપણાથી કાર્ય રૂપથી ઉત્પત્તિ ઘટીત નથી થતી. (૮).
વિવેચન–જે પદાર્થની નિત્યતા નથી પણ સર્વથા ક્ષણિક રૂપજ પદાર્થનું લક્ષણ છે એમ માનવામાં આવે તેમાં કા રણના અન્વય અર્થાત કેઇ પણ હવભાવની અનુવૃત્તિ વગર કાર્ય સિદ્ધ ન થઈ શકશે કે ના કાર્યક્ષણના
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉતિ કાળમાં પણ હેતુ રહિત થઈને માકને અનુભવ થિી છતાં અસત રૂપે છે અને તે અતિ આજ સુણ કાર્ય ક્ષણના પરીણામને કેવી રીતે કરશે? કેમકે
જ્યારે અસત કારણ ક્ષણજ કાર્ય ક્ષણની ઉત્પતિને કરશે તે વિષ્ટ કારણથી કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે એવું કથન કરવું ઠેક થઈ પડશે. અને નષ્ટ થએલા તથા અનુત્પન્ન કારણથી કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે એવા પ્રકારનું કથન કરશે તે કાર્ય કારણ ભાવનું માનવું વિડમ્બના રૂપ થશે. હવે જે એમ કહે કે અવહિત જે કારણ ક્ષણ છે તેજ કાર્ય ક્ષણને પણ કરે છે તે પણ રૂપનું દેખવું તથા મનને વ્યાપાર કરે ઈત્યાદિના ક્ષણ સહિત રૂપાદીનું કારણ જે આકાદિ છે તેના વિષયમાં કારણ ક્ષણ નિશ્ચિત છે એવી વ્યવસ્થા કેવી રીતે ઘટિત થઈ શકે? કારણ કે અન્વયે વિના શકિત માત્રના વિષયમાં અને ઉપાદાન નિમિત્તના વિષયમાં પણ કથન કરવા વાળા વ્યવહાર થઈ શકતું નથી કારણ તે ઉપાદાનતા ક્ષણિક હેવાથી તેજ ક્ષણમાં નષ્ટ થઈ ગઈ તે પછી વળી કાર્ય દશામાં ઉપા. દાન કારણ છે એ વ્યવહાર કેવી રીતે થઈ શકે? માટે ઉપા દાન કારણની કાર્ય દશામાં અનુવૃતિ રહે છે એ તે આ કશ્ય માનવા લે છે. જે અન્વયે પણું છે તેજ નિત્ય રવજા વત્વ છે એમ માનવું છે કે આવી છે, સ્પર એક
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
તરૂપે નિત્ય સ્વભાવજ માનવામાં આવે અને અનિપ્રભાવ નથી એમ સથા માનવામાં આવેતેા અર્થ ક્રિયા નથી થઇ શકતી કેમકે કારણુંની કા રૂપ અનુત્પન્નતા ઘટે છે અને જો એમ કહેા કે કારણ તે નિત્યજ છે અને તેમાં રહેવાળુ કાર્ય અનિ ત્યજ છે તે કાય અને કારણને જે અભેદ સબંધ માનેલે
છે તે કઈ યુક્તિથી સિદ્ધ થશે ? કારણકે નિત્યતા અને અનિં ત્યતાના અભેદ્ય સૌંધ નથી થઇ શકતા અને જો કા કારણના ભેદ સબંધ માનશે! તે તે સબંધ કયા સંબંધથી રહી શકશે ? અને જે સમધમાં તેમાં રહે છે તે શા સબંધ થી છે? ઇત્યાદિ સંબધની શોધ કરવાથી અવસ્થા દોષ આવી જશે. તેથી કથ'ચિત્ અનિત્ય સ્વભાવ પણ અવશ્ય માનવા ચોગ્ય છે એવુ· તાપ છે. (૮)
સ્વભાવને એકાધારત્વે
એક સ્વભાવ વિલાસેાજી
અનેક દ્રવ્ય પ્રકાહ અહુને
અનેક સ્વભાવ પ્રકાશાજી વિષ્ણુ એકતા વિશેષ ન લડ઼ીચે
સામાન્યને અભાવેજી
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેકત્વ વિણ સત્તા ન ઘટે
તેમજ વિશેષ અભાવેજો ભાવાર્થ–વભાવને એકાધાર માનવાથી એકસ્વભાવ ની વિલાસતા છે તથા અનેક સ્વભાવ યુકત પદાર્થના પ્રવાહથી અનેક વિભાવને પણ સંભવ છે. એક સ્વભાવના અભાવમાં સામાન્યને વિના વિશેષની પ્રાપ્તિ નથી થતી અને અનેક સ્વભાવના વિના વિશેષ અભાવ થવાથી સત્તા સામાન્યની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. (૯)
વિવેચન-દ્રવ્યની સાથે રહેવાવાળો જે ધર્મ તે સ્વભાવને અર્થ છે તેના આધારને એક માનવાથી એક સ્વભાવ થશે જેમ રૂપ રસ ગંધ તથા સ્પર્શને આધાર ઘટ આદિ પદાર્થ એક કહેવાય છે અને નાના પ્રકારના ધર્મને આધાર લેવાથી એક સ્વભાવતા અર્થાત્ તેજ મૃત્તિકા રૂપ દ્રવ્યનું જે અનુગમન છે તે નિત્ય સ્વભાવતા છે એમ વિશેષ જાણવું જોઈએ અને મૃત્તિકા આદિ દ્રવ્યના પિંડ કેશ કુશલ અદ અનેક દ્રવ્ય પ્રવાહ થતા રહે છે તેથી અનેક સ્વભાવ યુક્ત પણ પર્યાય રૂપથી થાય છે અને જ્યારે એમ થયું ત્યારે આકાણ આદિ: દ્રવ્યમાં પણ ઘારોrvસઆફિરોથી અનેક
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવપણું દુર્લભ નથી. આ રીતે નાના પ્રકારના સ્વભાવ દ્રવ્યને પ્રવાહ થવાથી દ્રવ્ય નાના રવભાવન ધારક છે એવા પક્ષને પણ સંભવ છે. વળી એક સ્વભાવના વિના સામાન્યને અભાવ થઈ જશે અને સામાન્યના અભાવથી વિશેષની પ્રાપ્તિનથી થતી તેમજ અનેક સ્વભાવને વિના સર્વ વર્તિની સતા પણ ઘટિત થતી નથી આથી કરીને એક અને અનેક એ બંને સ્વભાવ વસ્તુના અંગીકાર કરવા જોઈએ તેવી રીતે વિશેષ ને વિના સામાન્ય સ્વરૂપ નથી અર્થાત્ વિશેષ વિના સામાન્ય અને સામાન્યના વિના વિશેષ નથી, એકના વિના એકતા નથી અને અનેકના વિના એક્તા નથી. ૯)
ગુણ ગુણીને સંશો સખ્યાદિક ભેદે ભેદ સ્વભાજી અભેદ વૃત્તિ સુલક્ષણ ધારો હોય અભેદ સ્વભાવ છે. ભેદવિના એકત્વ સર્વને તેણે વ્યવહાર વિધા નિષ અભેદ કેમ નિરાકારો ભાગ પાળનો ભાઈ ૧૦ મા
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
LIK
ભાષા સુજ્ઞા તથા સખ્યા આદીના બદથી ગુણ ગુણી આદીના ભેદ સ્વભાવ છે અને અનેક વૃત્તિજે લક્ષણ છે તેજ અભેદ ભાવના છે એક સ્વભાવનાવિના આ સદ્રવ્ય ગુણ તથા પર્યાચાની એકતા થઇ જશે અને સર્વાંની એકતા થવાથી યવહારના અભાવ થશે અને અલૈદ્યના વિના આધાર શુન્ય અંતે ગુણ પર્યાયાના આધ પણ કેવી રીતે થશે? (૧૦)
વિવેચન—ગુણગુણી પર્યાય પર્યાયી અને કારક કારકી એ અમે સંજ્ઞા સંખ્યા આદિ દ્વારા ભેદ સ્વભાવપણું જાણવું જોઈ એ અને ભેદ વૃત્તિથી રહિત જે લક્ષણ છે તે લક્ષણ સહિતને જ અભેદ સ્વભાવ જાણવા જોઇએ ભેદ સ્વભાવના વિના આ સ દ્રવ્ય ગુણુ અને પર્યાયની એકતા થઇ જશે અને સ એક થઈ જવાથી આ દ્રશ્ય છે ગુણુ છે કે પર્યાય છે ઇત્યાદિ વ્યવહારના વિધિ થાય છે અને જો અભેદ સ્વભાવ નથી કહેતા તા આધાર રહિત બંનેના બેધ કેવી રીતે થાય? કારણ આધાર તથા આધેયના અભેદ વિના જ સંબધ ઘટીત શતા નથી માટે અને એક નથી અર્થાત્ ગુણુગુણી રૂપતાથી એકતા નથી. (૧૦)
શક્તિ અવસ્થિત નિજ રૂપાંતર ભવત શથ સ્વભાવાજી
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
BA
ત્રિહુ કાલે મિલતા પર ભાવે અભય્ ન અભયં સ્વભિવાજી
શુન્ય ભાવ પણ ભવ્ય સ્વભાવ ફૂટ કાર્યને ચેગેજી
અભવ્ય ભાવે વિણ દ્રવ્યાંતરતા
થાયે દ્રવ્ય સયેાગેછા ૧૧૫.
ભાષા છે તેના અવિભાવત ભન્ય સ્વભાવ ત્રણે કાળે પરભાવની સાથે મળતા છતાં છતાં પી પરિણમતુ નથી તે દેશમા અભવ્ય સ્વભાવ છે ભવ્ય સ્વભાવ ના વીના અસત્ કાયની સાથે યાગ થવાથી શૂન્યપણુ થાય છે અને અભન્ય સ્વભાવના વિના દ્રવ્યના સયાગથી અન્ય દ્રવ્યની ઉત્પતી થાય છે (૧૧)
અનેકકા કારણ શક્તિ જે અવસ્થિત દ્રવ્ય
છે અને જે
1 વવેચન—અનેક કાર્ય કારણુ શકતી યુકત જે અવસ્થીત ક્રૂન્યના ક્રમથી જે આવીર્ભાવ તેથી જાણવા માગ્ય' ભવ્ય સ્વભાવ માનેલે છે અને જે સદા પર સ્વભાવથી પરીણમન કરે છે તે પાતાના ભાવથી ભિન્ન અર્થાત અભયભાવ કહેવાય
'
';
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૩
છે અને પરસ્પર એકબીજાના પ્રદેશમાં પ્રવેશ કરતાં છતાં તેમજ પર
સ્પરને અવકાશ આપીને હમેશા મળવાછતાં તેમજ પણ દ્રવ્ય પિત પિતાના ભાવને છોડતા નથી આ પ્રમાણે ભાવ સ્વભાવને અર્થ જાણવું જોઈએ. ભવ્ય સ્વભાવના વીના અસત્ય કાર્યને યેગ થવાથી શુન્યવાનપણું થાય છે તાત્પર્ય એવું છે કે પરભાવમાં ન થાય અને સ્વભાવમાં થાય ત્યારે ભવ્ય ભાવ થાય છે અને અભિવ્ય સ્વભાવને અંગીકાર નહી કરવાથી દ્રવ્યના સંયોગથી અન્ય દ્રવ્યના થાય છે આથી ધર્મ અધર્મ આદી દ્રવ્યના તથા જીવ અને પુગલને એક પ્રદેશમાં અવગા હતા રૂપ અવગાઢ કારણથી જે કાર્યસંકરતા નથી થતી તે અભવ્ય સ્વભાવથી જ નથી થતી અને તે તે દ્રવ્યના કાર્યના હેતું રૂપથી જે કલ્પના છે તે પણ આજ અભવ્ય સ્વભાવમાં જગર્ભિત છે. તાત્પર્ય એવું છે કે આત્મા આદિ દ્રવ્યના પતામાં રહેવા વાળા અનંત કાર્યને ઉત્પન્ન કરવા વાળી , શક્તી છે. તે શક્તિીથી ભવ્ય ભાવ છે અને તે તે સહકારી કારણના સન્નીધાનથી તે તે કાર્યની જે ઉત્પાદક શક્તી છે તે અભથે ભાવ છે અને એવું માનવાથી ભય ભાવની સાથે અતિ વ્યાપ્તી નથી થઈ શકતી. આ પ્રમાણે હરી ભદ્ર સૂરી કહે છે
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
પરમ ભાસ પરિણામિક ભાસ પ્રધાનતાસે લીજો જી
એ વિષ્ણુ મુખ્ય રૂપ કેમ દ્રવ્યે પ્રસિદ્ધ રીતે દીજેજી
એસામાન્ય સ્વાભવિ અગ્યારહે
સકળ દ્રવ્ય ને ધારેાજી આગળ અ વિચારીનેજગ
સુજસ વાદ વિસ્તારાજી।૧૨।
ભાવાય —પરણામિકિ સ્વભાવ જે છે તેને પરમભાવ ક હે છે તે પરમભાવના વિના દ્રશ્યમાં પ્રસિદ્ધ રૂપથી પ્રધાનતા કેવી રીતે આપી શકાય છે આ અગ્યાર્ સામાન્ય સ્વભાવ સ' દૂન્યના સમજવા અને શાસ્ત્રના અથ વિચારી સમજીને ઉ-તમ પ્રકારના જશના વિસ્તાર કરો. (૧૨)
વિવેચન—અગ્યારમે પરમી ભાવ સ્વભાવ છે તે જે પારણામિક ભાવની પ્રધાનતાથી કહેલા છે જેમકે આત્માપન રૂપ છે ઉત્ક્રુષ્ટ જે જ્ઞાન આદિ તે પરમ છે અને તે પરમ ભાવ જેમાં છે તે આત્મા કહેવાય છે અને તે સ્વભાવ રૂપે છે. જો
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાં ભાવને સ્વભાવનક હોય તે દ્રયમાં પ્રસિદ્ધ રૂપ કેવી રીતે આપી શકાય? કારણ કે અનંત ધર્મ વાળા દ્રવ્યને જે એક ધર્મને મુખ્ય કરીને કહી શકાય તેજ પરમ ભાવનું લક્ષણ છે એમ સમજવું જોઈએ આ પૂર્વોકત અગ્યાર સ્વભાવ છ એ દ્રવ્યના વિષયમાં ધારણ કરવા જોઈએ તે અંતમ પરમભાવના વિના દ્રવ્યના વિષયમાં પ્રસીદ્ધ રૂપથી પ્રધાનતા કેવી રીતે જીત થઈ શકે છે? આ રીતે અસ્તીત્વ આદી સર્વ ભા વિની આવશ્યકતા દર્શાવેલી છે આ દ્રવ્યના સ્વભાવને બરાબર સમજીને પછી આગળના અર્થને વિચાર કરી જેથી ઉતમજશ ને વિસ્તાર થાય તેવી રીતે વાદ સંવાદ કરે. (૧૨)
ઢાળ બારમી
- જો સંભવ નામ સેહામણું એ દેશી. (હરે બારમી ઢાળમાં સ્વભાવનું નિરૂપણ
કરવાની ઈચ્છાથી કહે છે.) જીહ ચેતન ભાવ તે ચેતના
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૬
લાલા ઉલટ અચેતન ભાવ
હો ચેતનતા વિણ જીવને લાલા થાએ કર્મ અભાવ
ચતુરનર ધારે અર્થ વિચાર– ૧ છે ભાવાર્થ_ચિતન્ય ભાવ તે ચેતના છે અને એથી ઉલટું અચેતન્ય પણું છે આ ચિતન્ય નામના ગુણ વિના જીવ તે નિશ્ર કરીને કર્મોને અભાવ થાય છે. હે ચતુર નાર તમે આ સર્વ અર્થને વિચાર ધારણ કરી રાખે. (૧)
વિવેચન–જે પિતે જાણે અને બીજાને જણાવે તેને ચેતન કહે છે તે ચેતનને જે ભાવ તેને ચૈતન્ય કહે છે અને ચેતનાને જે વ્યવહાર છે તેજ ચેતન સ્વભાવ છે અને ચેતન થી વિપરીત જે છે તે અચેતન રવભાવ છે તેમાં ચેતન સ્વભા વના વિના એટલે ચેતન સ્વભાવ ન માનીએ તે જીવને કમ ને અભાવ થશે કેમકે કર્મ બંધમાં રાગ અને દ્વેષ રૂપ કાર શું છે અને તે કર્મને ચેતનાંથી જ બંધ થાય છે. જેમાં તેલ આદિથી લિપ્ત શરીરવાળા જીવનું શરીર ધૂળથી લિપ્ત થઈ જાય છે તેમજ રાગ અને દ્વેષ યુક્ત જીવને જ
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૭
કર્મને બંધ થાય છે. આ પ્રમાણે જે જીવને ચેતન સ્વભાવ નહિ માનવામાં આવેતે કર્મને કેવળ અભાવ થઈ જશે. (૧)
હીજે ચેતનતા સર્વથા લાલા વિના અચેતન સ્વભાવ
હે ધ્યાન ધ્યેય ગુરૂશિષ્યની
લાલા શિખપશુદ્ધ સ્વભાવ ચતુર નારા ભાવાર્થ– જીવમાં અચેતન સ્વભાવ વગર માત્ર ચેતન સ્વભાવજ માનશે તે ધ્યાન અને ધ્યેય તેમજ ગુરૂ અને શિષ્યને વ્યવહાર કેવી રીતે થઈ શકે? અને શુદ્ધ વ્યવહારજ કેવી રીતે રહિ શકે? (૨)
વિવેચન—જે અચેતન સ્વભાવ સિવાય જીવમાં ચેતન સ્વભાવજ કહીએ તે જે અચેતન કર્મ દ્રવ્ય છે તેના સંબંધી ઉત્પન જે ચેતનામાં વિકાર છે તેને અભાવ થઈ જવાથી સર્વ જવેમાં જે સિદ્ધ આત્મા છે તેની સમાનતા થઈ જાય અર્થાત અચેતન કર્મને અભાવથી સર્વ જીવ સિદ્ધ સમાન થઈ જાય એવો નિશ્ચય છે અને સવા જીવની સિદ્ધના થવાથી ધ્યાન ધ્યેય, ગુરુ અને શિષ્ય તેની વ્યવસ્થા થઈ શકે નહીં. કારણ કે સર્વ જીવ સમાન થવાથી ગુરૂ અને
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
શિષ્યને ભેદ પડી શકે નહિ. અને શાસ્ત્રી વ્યવહાર પણ મિથ્યા થઈ જાય (૨)
જીહો મુર્ત ભાવ મુરતી ધરે લાલા ઉલટ અમુ ભાવ જો જો મુતે ન જીવને લાલા તે સંસાર અભાવ ચતુર-રા
ભાવાર્થ–મુક્ત ભાવ એટલે રૂપરસ ગંધાદી આકારને ધારણ કરે તે મુd સ્વભાવ કહેવાય અને તેથી જે વિપરીત તે અમૂર્ત સ્વભાવ જાણવા જે જીવને મુર્તત્વ ગુણ ન માનવામાં આવે તે સંસારને અભાવ થઈ જાય.
વિવેચન-રૂપ રસ ગંધ અને સ્પર્શની જે એક સ્થાનમાં રચના છે તે મુર્તીને ધારણ કરવાને જે સ્વભાવ છે તે મુક્ત સ્વભાવ છે. અને મુતી નહિ ધારણ કરવાને જેને સ્વભાવ છે તે અમુર્ત સ્વભાવ છે. જે જીવને કથંચિત્ મુર્ત સ્વભાવ ન હોય તે સંસારને અભાવ થઈ જાય કારણ કે જીવથી શરીર આદિના સંબંધ વિના એક ગતીમાંથી બીજી ગતિમાં જઈ શકાતું નથી. અને શરીરાદિ મુત્ત છે. માટે
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેના સંબંધ વગર અન્ય ગતિમાં ગમન થઈ શકે નહિ અને ગતીમાં ગમનના અભાવથી સંસારને અભાવ થઈ જશે માટે જીવમાં કથંચિત મૂર્તમાં સ્વભાવ પણ છે. (૩)
અહો અમુર્તતા વિણ સર્વથા લાલા મોક્ષ ઘટે નહિ તાસ જીહો એક પ્રદેશ સ્વાભાવતા લાલા અખડ બંધ નિવાસ ચતુર– ૪
ભાવાર્થ— સર્વથા મૂર્ત સ્વભાવજ માનવામાં આવે તે આત્માને કદાપી મેક્ષ થઈ શકે નહિ અખંડ બંધ નિવાસતાને એક પ્રદેશ સ્વભાવ કહે છે (૪)
વિવેચન–હવે લેકીક વ્યવહારથી જે કદાચ આત્માને સર્વથા મૃતિ સ્વભાવજ માનવામાં આવે તે મૂર્તિ સ્વભાવની હજાર હેતુઓથી પણ અમૂર્તિતા નહિ થાય અને જે આત્મા કથંચિત અમૂર્ત નહિ હેય તેને મેક્ષ કદાપિ ઘટી શકો. નથી માટે મૂર્ત સ્વભાવથી યુક્ત જીવને અંતરંગપણથી અમૂર્ત સ્વભાવ પણ માને જોઈએ અને જે એક પ્રદેશ સવભાવ છે તેજ એક પ્રદેશતા છે તે એક પરિણતિને અહીઆ અખ
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
ડાકાર બંધના સનિનેસનું ભાજન જાણવું જોઈએ. તાત્પર્ય એવું છે કે અખંડ રૂપથી જે આકારને પરિણમત વ્યવહાર છે તેનું જે આધાર અધેય પણું છે તેને એક પ્રદેશતા કહે છે (6)
જીહો અનેક પ્રદેશ સ્વભાવતા લાતા ભિન્ન પ્રદેશ સ્વભાવ
છો જો નહિ એક પ્રદેશના લાલા ભેદ હુએ બહુ ભાવ ચતુર–નાપા
ભાવાર્થ અને જે અનેક પ્રદેશ સ્વભાવપણું છે તેને ભિન્ન પ્રદેશ સ્વભાવ કહે છે હવે જે એક પ્રદેશ સ્વભાવનહેાયતે ભેદ પણ અનેક પ્રકારના થઈ જાય. (૫)
* વિવેચન–જે ભિન્ન પ્રદેશતા છે તેજ અનેક પ્રદેશ સ્વભાવતા છે તાત્પર્ય એવું છે કે ભિન્ન પ્રદેશના વેગથી તથા ભિન્ન પ્રદેશની કલ્પનાથી અનેક પ્રદેશના વ્યવહરિ કારણની ચગ્યતા કહેવાય છે. જે એક પ્રદેશ સ્વભાવ ન હોય તે અસંખ્યાત પ્રદેશ આદીના વેગથી બહ વચનની પ્રવૃત્તિ થવાથી જે ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય એક માનેલું છે, તે ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય બહુ છે એ વ્યવહાર આવી જશે, મતલબ કે અસંખ્યાત પ્રદેશોના
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧
ધારક ધમસ્તિકાયને જે એક દ્રવ્ય માનેલું છે તે એક રહી શકો નહિ (૫)
હો કેમ સંકપ નિકપતા લાલા ભિન્ન અનેક પ્રદેશ
હે અણુ સંગતિ પણ કેમ ધટે
લાલા દેશ સકલ આ દેશ ચતુર–ાદા ભાવાર્થ-જોઅનેક પ્રદેશ સ્વભાવ ન માનીએ તો નિષ્કપત્ર અને સંકપત્ર વ્યવહાર નડુિં થઈ શકે અને આકાશાદિ દ્રવ્યના અણુઓને સંયોગ પણ ઘટી શકશે નહિ(૬)
વિવેચન–હવે જે દ્રવ્યને અનેક પ્રદેશ સ્વભાવ નથી કહેતા તે ઘટ આદિ અવયવી કોઈ દેશમાં કંપન રહિત છે તે કેવી રીતે રહી શકશે? કારણ કે જે એકજ પ્રદેશ છે તે તે
તે સપજ હોય અથવા નિષ્કપ હેય. હવે કદાચિત એમ કહો કે એક પ્રદેશ સ્વભાવ અવયવ કંપ સહિત હવાથી પણ અવયવી નિષ્કપ છે તેથી સકંપ અને નિષ્કપ બંને વ્યવહાર થઈ શકે છે તે અવયવી (ઘટ આદિ) ચાલે છે એ જે પ્રાગ છે તે થઈ શકશે જ નહિ. કેમકે જેવી રીતે એક પ્રદેશ
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવયવ વૃતિ કંપનને પરંપરા સંબંધ માનીને તેથી અવથવીને સકંપ કહે છે તેવી જ રીતે એક દેશ વૃતિ જે નિષ્કપ છે તેના પરંપરા સંબંધથી અવયવીમા નિષ્કપ પણ કહેશો માટે એક દેશથી અવયવી ચાલે છે અને એક પ્રદેશથી અવયવી નથી ચાલતે એ અખંડીત વ્યવહાર છે તેથી દ્રવ્યને અનેક પ્રદેશ સ્વભાવ છે એવું માનવા પગ્ય છે અને દ્રવ્યને આ રીતે અનેક પ્રદેશ સ્વભાવ અંગીકાર નથી કરતા તે આકાશ. આદિ દ્રવ્યના સર્વજ તથા દેશજ પરમાણુ સંગ કેવી રીતે થઈ શકે? (૬)
(સર્વજ તથા દેશજ સંગ સમજાવે છે.)
છ દેશ સકલ ભેદે દ્વિધા લાલા દીઠી જગમાં વૃત્તિ
હે પ્રત્યેકે દુષણ તિહાં
લાલ બેલે સમતિ વૃત્તિ-ચતુર છે છા ભાવાર્થ-દેશ તથા સર્વને ભેદથી જગતની સ્થિતી બે પ્રકારની એલી છે તેમાં કેઈ એક પક્ષ માનવાથી સંમતી
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૩
ગ્રંથની વૃતિ દુષણ આપે છે (ડ) - વિવેચન–એક વૃતિ એક દેશથી સંબંધ રાખવાવાળી છે અને બીજી સવદેશથી છે તેમાં પ્રત્યેક પક્ષમાં સંમતિ ગ્રંથની વૃત્તિમાં દુષણ કહેલું છે કેમકે પરમાણું અને આકાશ આદિની એક દેશ વૃત્તિ સ્વીકાર કરવાવાળાને જે સંગ છે તે જે આકાશ આદીને પ્રદેશ ન માનવામાં આવે તે પણ થઈ શકે છે, અને સર્વ દેશથી વૃતિ સ્વીકાર કરવાવાળાના મતથી પરમાણુ આકાશ આદીની પ્રમાણિતાને પ્રાપ્ત થાય છે અર્થાત્ જેટલું મોટું આકાશ છે તેટલેજ માટે પરમાણુ થશે અને એક દેશ તથા સર્વ દેશ બંને વૃત્તિને ન માને તે પરમાણુની અવૃતિજ થશે એક દેશ અને સર્વ દેશ કેઈ વૃત્તિ નહિ રહેવાથી સામાન્યપણે વૃત્તિને અભાવ થઇ જશે કેમકે સમસ્ત વિશેષાભાવ સામાન્યના અભાવને સમનિયત છે ઈત્યાદિ (૭)
છો ભાવ સ્વભાવહ અન્યથા લાલા છે વિભાવ વડવ્યાધિ
છો એ વિણ ન ઘટે જીવને લાલા અનિયત કર્મ ઉપાધિ ચતુરા ૮
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
ભાવાર્થ સ્વભાવથી જે અન્યથા ભાવતે વિભાવ સ્વભાવ કહેવાય તે મહા વ્યાધિ રૂપ છે. તેના વિના જીવને નાના પ્રકારની કર્મ ઉપાધિ લાગે નહિ. (૮)
વિવેચન–નિજ સ્વભાવથી જે દ્રવ્યને અન્યથા ભાવ છે તેને વિભાવ સ્વભાવ કહે છે એ મહા વ્યાધિ રૂપ છે અને આ વિભવ સ્વભાવને અંગીકાર નહિ કરવાથી જીવને અનેક -જાતના કર્મનું બંધન કેવી રીતે થઈ શકે? માટે વિભાવ
સ્વભાવને સ્વીકાર કર્યા વિના અનિયત દેશકાળાદિ સંબંધથી ફળ દેવામાં તત્પર જે કર્મ છે તે કર્મ રૂપ જે ઉપાધિ છે તે
જીવની સાથે લાગી શકતી નથી. એ કારણથી ઉપાધિ સગથી ચોગ્ય અનાદિ વિભાવ સ્વભાવ પણ માનવા ગ્ય છે. (૮)
જહા શુદ્ધ ભાવ કેવળપણું લાલા ઉપાધિકજ અશુધ્ધ છહ વિણ શુધ્ધતા ન મુકિત છે
લાલા લેપન વિગર અશુદ્ધ ચતુરાલા | ભાવાર્થ-કેવળ નિજ સ્વરૂપ માત્રથી જે સ્થીતિ છે તે શુદ્ધ સ્વભાવ છે અને ઉપાધિ ઉત્પન્ન થએ તે અશુદ્ધ
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
ભાવ છે શુદ્ધ ભાવના વીન! મુક્તી નથી થતી અને અધ ભાવના વીના જીવને ! તું અંધન નથી થતું (૯)
વિવેચન—કેવળપણું છે તે શુદ્ધ ભાવ છે અને તેથી અન્ય અશુદ્ધ ભાવ છે અશુદ્ધભાવ ઉપાધિથી ઉત્પન્ન થાય છે હવે જો શુદ્ધભાવના સ્વીકાર ન કરીએ તે મુકિત નથી થઈ શકતી અને અશુદ્ધ સ્વભાવને ન માનીએ તેા જીવને કને સંબંધ નથી બની શકતા એ કારણથી શુદ્ધ સ્વભાવની તે કદી પણ અશુદ્ધતા થતી નથી અને અશુદ્ધ સ્વભાવ નીદિ શુદ્ધતા થતી નથી. આ રીતે એકાંતવાદ આદિનુ ખંડન કરીને શુદ્ધ અને અશુદ્ધ એ અને વભાવને માનવામાં કોઈ જાતનું દુષણ નથી. (૯)
હેાનિયમિત એક સ્વભાવજે લાલા ઉપચરિયે એક ડાણુ
છઠ્ઠા તે ઉપચરિત સ્વભાવ છે લાલા એ વિષ્ણુ કેમ પરનાણુચતુર- ૧૦ ॥
- ભાવા—એક સ્થાનમાં નિયમિત જે સ્વભાવ હાય તે બીજા સ્થાનમાં ઉપચારમાં લાવી શકાય તે –ઉપચરિત સ્વભાવ
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬ છે તેના વિના પરંતુ જ્ઞાન થઈ શકતું નથી (૧૦)
વિવેચન–જે સ્વભાવની સતા એક પદાર્થમાં નિયમથી છે તે સ્વભાવને જયારે અન્ય સ્થાનમાં આપ (ઉપચાર) કરીએ છીએ ત્યારે તેને ઉપચરિત રવભાવતા થઈ જાય છે તે ઉપચરિત સ્વભાવને જે સ્વીકાર ન ીએ તે આ મા પિતાના અનેક પરના જ્ઞાનમાં વ્યવસ્થાત્મક જ્ઞાનને ધારક છે તે કેમ કહી શકાય આ કારણથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે જે પિતાનું જ્ઞાન છે તે તે અનુપચરિતજ છે અને પરની અપેક્ષાથી જે જાણે છે તે પર નિરૂપિત સબંધથી ઉપચરિત છે અને આ પ્રકારે જે ઉપચરિત સ્વભાવ છે તે બે પ્રકાર છે તે આગળ કહે છે (૧૦)
છહ કર્મજ સહજ બે ભેદ જે લાલા મૂર્ત અચેતન ભાવ જીહો પ્રથમજીવની સિદ્ધને
લાલા એપાર પરજ્ઞસ્વભાવ ચતુર૧ ભાવાર્થ...તે ઉપચરિત સ્વભાવ બે પ્રકારે છે (1) કર્મ જનિત અને (ર) સ્વભાવ જનિત આ બંને મૂર્ત તથા અર્ચ
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭ તન ભાવમાં થાય છે અને પ્રથમ ભેદ સંસારી જીવ ને થાય છે અને બીજે નિર્મળ આત્માના ધારક સિદ્ધ જીવને થાય છે (૧૧)
વિવેચન–પ્રથમ ઉપચરિત સ્વભાવ કર્મથી થાય છે અને બીજે ઉપચરિત ભાવ સ્વાભાવિક છે. આ બંને ઉપચરિત ભાવને ભેદ મુ-ર્ત તથા અચેતનના વિષયમાં થાય છે, તેમાં પુદ્ગલથી સંબદ્ધ પ્રાણીને મુ-તત્વ છે અને અચેતનત્વ પણ છે અને તેથી પ્રથમ ઉપચરિત ભાવ જીવને છે અને આ કર્મજનીત હોવાથી બૌ હિ એ ન્યાય અનુસાર ઉપચરિત છે તેથી કરીને અહીં જે કમજનિત ઉપચરીત સ્વભાવના છે તે જીવની કહેલી છે અને બીજે જે સહજ ઉપચરીત સ્વભાવ છે તે નિર્મળ સિદ્ધ જીવને છેસીદ્ધ માં પરનું જે જાણવા પણું છે તે કોઈ પણ કમની ઉપાધી છે એમ કહેવું ઠીક નથી કારણકે આચારાંગ સુત્રમાં કહયું છે કે કર્ણ રહિત જીવને વ્યવહાર નથી રહેતું કારણકે ઉપાધી છે તે કર્મથી થાય છે આ પ્રકારે આ દસ સ્વભાવ પુર્વોક્ત ચેતત્વ આદી નીયમ દ્રવ્ય વતી (૧૧)
લાવ
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
હેા દેશ વીશેષ સ્વભાવ એ લાલા સર્વ એકનીશ સભાલ
છઠ્ઠા વીહું પુદ્દગલ જીવને લાલા પન્નર ભેદછે કાળ ચતુર ના
ભાવા—આ દેશ સ્વભાવ અને આગળ કહ્યા તે અગ્ય૨ સામાન્ય સ્વભાવ મેળવતાં જીવ અને પુદ્ગલના એક વીસ ભાવ થાય છે અને કાળના પંદર સ્વભાવ છે (૧૨)
.
વિવેચન-ચેતનત્વ આઢિ આદશ વિશેષ સ્વભાવ અને પુ` કથિત સતાદિ અગ્યાર સામાન્ય સ્વભાવ અને મળીને એક વીસ થાય છે તેમાં પુદ્ગલ અને જીવના એકવીસ ભાવ છે
અને કાળના પંદર સ્વભાવ છે તે વિષે આગળ કહે છે (૧૨)
હેા બહુ પ્રદેશ ચિત્ મૂર્તતા
લાલા વિભાવ શુધ્ધ અશુધ્ધ
જ્હા ટાલી આદિમ સબ્રુઆ લાલા સાલ ધર્મ મુખ બુદ્ધુ ચતુર-ના ૧૩૫ ભાવા—બહુ પ્રદેશવ, ચેતનવ, મૂત્વ, વિભાવત્વ,
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
શુધ્ધત્વ અને અશુધત્વ, આ છ સ્વભાવ આછા કરતાં બાકી ના પંદર સ્વભાવ કાળના રહે. અને આ છ સ્વભાવમાં જે પ્રથમ બહુ પ્રદેશ સ્વભાવ છે તે સહિત ધર્મોસ્તિકાય,અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય દ્રવ્યના સાળ સ્વભાવ થાય છે (૧૩)
વિવેચન—બહુ પ્રદેશ સ્વભાવ, ચેતન સ્વભાવ, મુત સ્વભાવ, વિભાવ સ્વભાવ, શુધ્ધ સ્વભાગ અને અશુધ્ધ સ્વભાવ, એ છ ભાવ જ્યારે એકવીસમાંથી કાઢી લઈએ ત્યારે બાકીના જે પંદર સ્વભાવ રહે તે કાળના છે અને કાઢી લીધેલા છ સ્વભાવમાંથી પહેલા બહુ પ્રદેશ સ્વભાવ રાખીને એકવીસમાંથા બાકીના પાંચ કાઢી લેતા સેાળ સ્વભાવ રહ્યા તે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાયના થાય છે. (૧૩)
હે। પ્રમાણ નય તે અધિગમે લાલા જાણી એહવા ભાવ જા સુયશ વિબુધ્ધજીનસ ગતે લાલા ધરોચિત્ત સુભ ભાવ-ચતુર ॥ ૧૪૫
ભાવાર્થ –આ પ્રમાણે પ્રમાણુ તથા નયના જ્ઞાનથી એકવીસ
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦
સ્વભાવ જાણીને સુજશ યુક્ત જે પંડીત લોકો છે તેની સંગતી કરીને શુભ ભાવને ધારણ કરે (૧૪)
ઢાળ ૧૩ મી.
વીરા ચંદલા–એ દેશી. સ્વ દ્રવ્યાદિક ગ્રાહકેરે અસ્તિ સ્વભાવ વખાણ પર દ્રવ્યાદિક ગ્રાહકેરે નાસ્તિ સ્વભાવ મન આરે
ચતુર વિચારીએ છે ૧ | ભાવાર્થ–સ્વદ્રવ્યાદિકને ઝડણ કરવાવાળા દ્રવ્યાર્થિક નયથી અતિ સ્વભાવ કહે છે અને પરદવ્યાદિકને ગ્રહણ કરવાવાળા દ્રવ્યાર્થિ નથી નાસ્તિ સ્વભાવ કહે છે. માટે ચ તુર મનુષ્યએ તેને વિચાર કરે જોઈએ. (૧)
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૧ - વિવેચન-હવે સ્વભાવને વિચાર નથી બતાવે છે. તેમાં દ્રવ્યને જે અસ્તિ સ્વભાવ છે તે સ્વ દ્રવ્યાદિક દ્રવ્યાર્થિક નય થી જાણ એટલે પિતાના દ્રવ્ય ક્ષેત્ર આદિને ગ્રહણ કરવાવાળા દ્રવ્યથીક નયના મતથી દ્રવ્યને અસ્તિ સ્વભાવ કહ્યા છે, અને અન્ય દ્રવ્યના ગ્રડણ કરવાવાળા પર દ્રવ્યાદિ ગ્રાહક દ્રવ્યાર્થિક નયથી દ્રવ્યને બીજે નાસ્તિ સ્વભાવ કહે છે એવું વચન છે કે “પિતાના સ્વરૂપથી સઘલું છે અને પર દ્રવ્યથી સર્વ નાસ્તિ છે.” (૧)
(સ્વભાવના બીજા ભેદ કહે છે.) ઉત્પાદ વ્યય ગણતારે સત્તા ગ્રાહક નિત્ય કઈક પર્યાયાર્થિ કેરે જાણો સ્વભાવ અનિત્યારે–ચતુર મારા
ભાવાર્થ—ઉત્પાદ અને વ્યયની શૈણુતાથી સત્તા ગ્રાહક દ્રવ્યાર્થિક નયથી નિત્ય સ્વભાવ કહે છે, અને ઉત્પાદ તથા
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨ વ્યયના ગ્રાહક પર્યાયાર્થિક નયમાં અનિત્ય સ્વભાવ ક છે એમ સમજવું.
વિવેચન–ત્રીજે જે નિત્ય સ્વભાવ કહે છે તે ઉત્પાદ અને વ્યયની ગણતા થવાથી સત્તાને ગ્રહણ કરવાવાળા દ્રવ્યાર્થિક નયના મતથી સમજ, અને પર્યાયાર્થિક નય ઉત્પાદ અને વ્યયને ગ્રાહક હોવાથી તેના મતમાં અનિત્ય સ્વભાવ છે. તાત્પર્ય એવું છે કે ઉત્પાદ અને વ્યયેની અપ્રધાનતા થવાથી સત્તા ગ્રાહક દ્રવ્યાર્થિક નયના મતમાં નિત્ય સ્વભાવ છે, અને સત્તા ગ્રાહક દ્રવ્યાર્થિક નયની અપ્રધાનતામાં ઉત્પત્તિ તથા નાશના ગ્રાહક જે પર્યાયાર્થિક નય છે તેના મતથી તે
થે અનિત્ય સ્વભાવ કહે છે. (૨)
(હવે પાંચમ અને છઠે સ્વભાવ કહે છે.)
ભેદ ક૯૫ના રહિતથીરે ઘર એક સ્વભાવ અન્વય દ્રાર્થિક નયે રે અનેક દ્રવ્ય સ્વભાવે રે–ચતુર કા
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૩
ભાવાર્થભેદ કલ્પનાથી રહિત દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાથી દ્રવ્યને એક સ્વભાવ કા છે અને અન્વય દ્રાર્થિક નયની અપેક્ષાથી અનેક સ્વભાવ માને છે. (૩)
વિવેચન–ભેદ ક૯૫નાથી રહિત શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાથી દ્રવ્યને પાંચમે એક સ્વભાવ કહે છે, અને ભેદ કલ્પના સહિત અન્વયે દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાથી દ્રવ્યને છઠે અનેક સ્વભાવ પણ કહે છે, તાત્પર્ય એવું છે કે જયાં પદાર્થ માં કાળને અથ થાય છે ત્યાં સત્તા ગ્રાહક દ્રવ્યાર્થિ કનય પ્રવૃત્ત થાય છે, અને દેશના અન્વયમાં અન્વય ગ્રાહક દ્વવ્યાર્થિક નય પ્રવૃતિ થાય છે (૩)
સદભુત વ્યવહારથી ગુણ ગુણાદિક ભેદ ભેદ કહ૫ના રહિતથી જાણે તાસ અભેદરે–ચતુર ૪
ભાવાર્થ-સભુત વ્યવહારનયથી ગુણ ગુણ આદિને ભેદ સ્વભાવ જાણુ અને ભેદ કલ્પના રહિત શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નયથી
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪ અભેદ સ્વભાવ જાણ (૪)
વિવેચન--સભુત વ્યવહાર નયથી ગુણ ગુણ પર્યાય પર્યાયી અને કારક કારકવાનને ભેદ સ્વભાવ છે તે સાતમે ભેદ સ્વભાવ સમાજ અને ભેદ કલ્પના રહીત શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નય ના મતથી તે અભેદ સ્વભાવ કહે છે ભાવાર્થ એ છે કે
જ્યાં કલ્પીત વસ્તુ ભાસતી નથી, ત્યાં એક એટલે અભેદ સ્વભાવ છે અને જયાં વિષય તથા વિષયનું જુદું જુદું ગ્રહણ કરેલું હોય ત્યાં અભેદ સ્વભાવ છે (૪)
(વળી પણ સ્વભાવનાજ ભેદ કહે છે. )
પરમ ભાવ ગ્રાહકને ભવ્ય અભય પરિણામ શુદ્ધ અશુધ્ધ તેહથી રે
ચેતન આતમરામોરે ચતુર પાપા ભાવાર્થ–પરમ ભાવ ગ્રાહક નયથી ભગ્ય તથા અભવ્ય સ્વભાવ જાણવા અને શુદ્ધ સ્વભાવ તથા અશુદ્ધ સ્વભાવ તે પરમભાવ ગ્રાહક નયથી આત્માને ચેતન સ્વભાવ કહે છે. (૫
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૫
વિવેચન–પરમ ભાવ ગ્રાહક નયની અપેક્ષાથી ભય સ્વભાવ તથા અભવ્ય સ્વભાવ માનવા યંગ્ય છે ભવ્યતા તે સ્વભાવ નિરૂપિત છે, અને અભવ્યતા તે ઉત્પન્ન સ્વભાવની તથા પરભાવની સાધારણ છે માટે અહીંઆ અસ્તિ નાસ્તિ સ્વભાવની પેઠે સ્વપદ્રવ્યાદિક ગ્રાહક નયની બે પ્રવૃત્તિ થતી નથી, શુદ્ધ અશુદ્ધ સ્વભાવ આગળ કહેલ છે અને ચેતન સ્વ. ભાવ તે કેવળ જીવને જ છે બીજા દ્રશ્યને નથી. (૫)
અસદભુત વ્યવહારથી ચેતન કર્મને કર્મ પરમભાવ ગ્રાહક નયેરે
તેહ અચેતન ઘરે–ચતુર દા ભાવાર્થ—અસદ્દભુત વ્યવહાર નથી કર્મ તથા ને કર્મમાં પણ ચેતનાને વ્યવહાર થાય છે અને પરમભાવ ગ્રાહ ક નયમાં તે કર્મ અને નેકમ જનિત ચેતન સ્વભાવનું અચે તન ધર્મપણું છે. (૬)
વિવેચન – અસદભુત વ્યવહાર નથી જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મ અને મન વચન કાય રૂપનેકમ એ બંનેમાં
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેતન સ્વભાવ છે. કેમકે કર્મ અને કર્મ એ બંનેમાં ચેતનના સંગથી થએલા પર્યાય છે તેથી કરીને ચેતન સંગ કુત પર્યાયથી “મુડદાને ભસ્મ કરે છે” એ વ્યવહાર અને “આ શરીરને હું આવશ્યક ગણું છું” એ વ્યવહાર થાય છે અને પરમ ભાવ ગ્રાહક નયથી તે તે કર્મ અને કર્મ થી ઉત્પન્ન ચેતન ભાવનું અચેતન સ્વભાવ પણું છે જેમકે ઠંડુ ધી વીગેરે. (૬)
અસદભુત વ્યવહારથી રે જીવ અચેતન ધર્મ પરમભાવ ગ્રાહક નયેરે
મુરત કર્મ કર્મો રે–ચતુર કા ભાવાર્થ—અસદ્દભૂત વ્યવહાર નયથી જીવમાં અચેતન સ્વભાવતા છે અને પરમ ભાવ ગ્રાહક નયમોને કર્મ તથા નેકમ મૂર્તિ છે. (૭)
વિવેચન--અસદભુત વ્યવહાર નયના મતથી જે પ્રાણ ધારણ કરે છે તે છવછે તે અચેતન ધર્મ પણું એટલે જીવ અચેતન સ્વભાવને ધારક છે તે અચેતન સ્વભાવ માનવાથી આ જીવ અચેતન છે, જડ છે, ઈત્યાદી વ્યવહાર થાય છે, આથી હું આ
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૭
નુમાન કરૂં છું જાણું છું, ઇત્યાદી પ્રતીતીથી વિલક્ષણ અજ્ઞાનની સિદ્ધ થાય છે એવું જે વેદાંતીનું કથન છે તેનું ખંડન થા
છે, કેમકે અદ્દભુત વ્યવહાર નયથી ગ્રહણ કરવા એગ્ય જેઅચે તન સ્વભાવ તેથી પણ તેઅજ્ઞાનની સિદ્ધી થઈ જાય છે, અને પરમ ભાવ ગ્રાહક નયથી મૂર્ત એવી નેકમ કર્યતા વર્તે છે આ થત કર્મ અને નેકમને મૂત્ત સ્વભાવ છે (૭)
અસદ્દભુત વ્યવહારથી જીવ મુરત પણ હોય પરમ નયે પુદ્ગલ વીનારે દ્રવ્ય અમૂર્ત તુ જોય–ચતુર ૮.
ભાવાર્થ—અસદ્દભૂત વ્યવહાર નયના મતમાં જીવ સૂન સ્વભાવને પણ ધારક છે અને પરમભાવ ગ્રાહક નયમાં પુદગલ ને છોડીને સર્વ દ્રવ્યમાં અમૂર્ત સ્વભાવતા સ્થાપિત કરેલી છે. (૮).
વિવેચન–અસદભૂત વ્યવહાર નયના મતમાં જ વને પણ મૂર્ત સ્વભાવ માને છે તેથી કરીને * આ આત્મા દેખાય છે, આ આત્માને હું દેખું છું ?
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
ઇત્યાદિ વ્યવહાર થાય છે અને “ પદ્મપ્રભુ તથા ચંદ્ર પ્રભુ રક્ત વર્ણના ધારક છે” ઇત્યાદિ વચન પણ તેને અનુસરીને જ છે અને પરમભાવ ગ્રાહકનયની અપેક્ષાથી પુદ્ગલ દ્રવ્યના વિના દ્રવ્યના અમુત્ત સ્વભાવ રાખેલા છે અર્થાત્ પુદ્ગલ દ્રવ્યના સિવાય અન્ય સર્વાં દ્રવ્ય અમૃત સ્વભાવના ધારક છે એવા અર્થ છે (૯)
ઉપચાર પણ પુદ્ગલીરે નહી એમુ- સ્વભાવ
ઉપરિયે અનુગમ વસેરે વ્યવહાર જેહું ભાવે!–ચતુર ૫૯ ।!
ભાવાર્થ-પુદ્ગલમાં ઉપચારથી પણ અમૂ સ્વભાવતા નથી કારણકે અનુગમથી દ્રવ્યવહાર થાય છે તે ભાવના ઉપ. ચાર પણ થાય છે (૯)
વિવેચન-ઉપચાર દ્વારા પણ પુદગલ દ્રશ્યમાં અમુત્ત સ્વલાવતા નથી તેથી કરીને ચેતનના સાગથી જેમ દહ આદીમાં ચેતનતાના ઉપચાર થાયછે તેમ અમુ-તાના સયાગથી દેહમાં અમુ-તંના ઉપચાર થતા નથી, આ કારણને લીધે
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૯
અસતૢભુત વ્યવહાર નયથી પણ પુદ્દગલ દ્રવ્યુના અમુ- સ્વભાવ છે એવું કથન નહિ કરવું જોઈએ. વળી અનુગમ અર્થાત્ એક સંધ દ્વેષથી ભાવના વ્યવહાર થાયછે તેજ ભાવને ઉપચાર પણ થાયછે, પરંતુ સથા સર્જે ધર્મના ઉપચાર થતા નથી, તેથી એમ સિદ્ધ થાયછે કે જ્યાં આરોપ કરવા હોય ત્યાં આરેપના નિમિ-તનું અનુસરણ કરવું જોઇએ, અને આરોપ કરીને પછી નિમિ-તનુ' અનુસરણ કરવું એવા ન્યાયને ધારણ કરવા જોઇએ નિહુ એવા ભાવા છે, (૯) એ ભાવે સમતિ ભણ્યેારે
અનુગત અર્થ અશેષ જલય જેમ નિવે ભજીયેર યાવત અત્ય વિશેષરે ચતુર-૧૦ના ભાવ —-જીવ પૃદુગલના સંપુર્ણ અનુગત સંબંધ સ મતિમાં કહેલા છે. જેમ જળ અને પાણી અંત્ય વિશેષત સુધી છુટા થતા નથી તેમજ જીવ અને પુદગલનું સમજવુ* (૧૦)
વિવેચન—જેમ મળેલ દુધ અને પાણી દાહીયારૂપ અંતિમ વિશેષ વગર થતા નથી તેમ અતીમ વિશેષમાંજ શુદ્ધ પુ ૢગલ જીવ લક્ષણથી જુદા કરવામાં આવે છે, અર્થાત્ જેમ જળના તથા દુધના વિભાગ અ ંતિમ દાહ ક્રિયા પ વિ
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦
શેષ અથવા પદાર્થ વિશેષથી થાય છે તેમજ જીવની મુક્તિ દશા રૂપ વિશેષમાં પુદગલને જીવથી વિભાગ થાય છે જેમ
દારિક આદિ વર્ગણાથી સિદ્ધ શરીર આદિથી જ્ઞાન ઘન અસંખ્યાત પ્રદેશને ધારક આત્મા ભિન્ન છે (૧૦)
અનભિભુત જહાં મૂર્તતારે અમૂર્તતા તિહાં નહિ જીહાં અભિભુત અમુર્તતારે
મૂર્ત અનંત્ય તેમાંથી—ચતુરાવા ભાવાર્થ–જ્યાં મુર્ત સ્વભાવ અભિભુત નથી ત્યાં અમૂર્ત સ્વભાવ છે જ નહીં અને જયાં આત્મ દ્રવ્યમાં કર્મ છે ત્યાં અમુર્તતા તિરેહીત નથી પરંતુ ત્યાંતો મુર્તતા - અત્યંત રહિત અનુગમથી છે. (૧૧)
વિવેચન--જયાં પુદગલ દ્રવ્યને મુર્તિ સ્વભાવ અભીભૂત નથી કિન્તુ પ્રકટ છે ત્યાં અમુર્તતા સ્વભાવ થતું નથી કારણ કે અમુ-તતા પુદગલથી ભિન્ન દ્રવ્યનો અત્યંત વિશેષ છે અને જયાં આત્મ દ્રવ્યમાં કર્મ હોય છે ત્યાં પણ અમુર્તતા અભિ ભુત નથી કેમકે ત્યાં અમુ-ર્તતા અંત્યથી ભિન્ન
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૧
સાધારણ
આ રીતે
અનુગમથી ઉત્પન્ન ધ રૂપ છે પુદ્ગલ તથા જીવ દ્રવ્યના અનુગમમાં વિશેષતા ન થવા છતાં કોઈ વખતે કાઈ ભાવ અભિજીત રહે છે એવી રીતે શાસ્રના વ્યવહારથી અંગીકાર કરવા જોઇએ. (૧૧)
પુદ્ગલને એકનીસમારે એમ તે ભાવે વિદ્યુત્ત તેણે અસદ્ભુત હનચેર પરાક્ષ અણુઅ અમુત્રારે—ચતુર ॥૧॥
ભાવા —પુદગલના એકવીસમા ભાવ આ પ્રકારે વિલુપ્ત થાય છે માટે અસદ્દભુત નયનામતથી પરેક્ષ પરમા શું અમ્રુત્ત માનેલ છે. (૧૨)
વિવેચન—ઉપચારથી પણ પુદ્દગલના અમૂ-ત સ્વભાવ નથી થતા એમ કહેવાવાળાના મતમાં પુદ્ગલના અંતીમ ભાવ અર્થાત એકવિસમે સ્વભાવ નષ્ટ થઈ જશે અને પુદ્ગલને જો અમુત્ત સ્વભાવ નિહું રહે તે પુ` પ્રસંગમાં જે એમ કહ્યું છે કે “પુદ્દગલ તથા જીવ એ બંનેમાં પ્રત્યેકના સ્વભાવ છે” તે વચનને આઘાત થવાથી સિદ્ધાંતને પણ હાની પહેાં
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
ચશે. કારણ કે જ્યારે એકવીસમાંથી એક અમૂર્ત સ્વભાવ નીકળી જશે ત્યારે તે પુગલના વીસ સ્વભાવજ રહેશે. આવા પ્રકારની શંકાને દુર કરવાને માટે કહે છે, કે આજ કારણથી અસદ્ભુત વ્યવહાર નયમાં જે પક્ષ પુદ્ગલ પરમાણું છે તેની અમૂ-તંતે કહેલી છે, તાત્પર્ય એવું છે કે વ્યવહારીક પ્રત્યક્ષને અગોચર રૂપ અમુર્તિ સ્વભાવ પ્રમાણ સિદ્ધ ઉપચરીત સ્વીકારાયછે (૧૨)
કાળ પુદ્ગલાણું તણેરે એક પ્રદેશસ્વભાવ પરમ નયે પર દ્રવ્યનારે
ભેદ કલ્પના અભારે–ચતુરાવા ભાવાર્થ--પરમભાવ ગ્રાહક નથી કાલાણું તથા પુદ્ગલ પરમાણુની એક પ્રદેશ સ્વભાવતા છે અને અન્ય દ્રવ્યના પણ ભેદ કલ્પના રહીત શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક એક સ્વભાવ કહે છે (૧૩) - વિવેચન--પરમ ભાવ ગ્રાહક નયમાં પુદ્ગલ પરમાણુ તથા કાળના અણુની એક પ્રદેશ સ્વભાવ તા કહેલી છે તથા ભેદ કલ્પના રહિત શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નયની , અપેક્ષાથી કાળ અને પુદગલથી રહિત અન્ય દ્રવ્યને પણ એક
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૩ પ્રદેશ સ્વભાવ કહે છે. (૧૩)
ભેદ કપના યુત નયે રે અનેક પ્રદેશ સ્વભાવ અણુવિણ પુદગલ અણુતણુ
ઉપ ચારે તે ભારે–ચતુર ૧૪, ભાવાર્થ–શુદ્ધ દ્રવ્યાથિર્ક નયથી પરમાણુને મુકીને સંપૂર્ણ દ્રવ્યને અનેક પ્રદેશ સ્વભાવ છે અને પુદગલના આ ગુની અનેક પ્રદેશ સ્વભાવતા તે ઉપચારથી છે (૧૪) - વિવેચન–ભેદ કલ્પના સાપેક્ષ શુદ્ધ ઢંગ્યાર્થિક નયથી પરમાણુંના સિવાય અન્ય સર્વ દ્રવ્યને અનેક પ્રદેશ સ્વભાવ કહે છે અને પુદગલના પરમાણુમાં તે અનેક પ્રદેશ વભાવ થવાની યોગ્યતા છે અર્થાત તે પુગલ પરમાણુ અને ક પ્રદેશ સ્વભાવ થઈ શકે છે, તેથી કરીને ઉપચારથી તેના અનેક પ્રદેશ સ્વભાવનું કથન કરેલું છે અને કાલના આગમાં કોઈ ઉપચાર કારણતા નથી એવા હેતુથી તેને આ અનેક પ્રદેશ સ્વસાવ સર્વથા નથી. ૧૪
શુદ્ધા શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકેરે.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪
જાણે વિભાવ સ્વભાવ શુધ્ધ શુદ્ધ સ્વભાવછેરે
અશુધ્ધ અશુદ્ધ સ્વભાવો રે–ચતુર ૧પા ભાવાર્થ–શુદ્ધ અશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નયમાં વિભાવ નામ ના સ્વભાવ ને જાણે શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નવમાં શુદ્ધ સ્વભાવની અને અશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નયમાં અશુદ્ધ સ્વભાવની સ્થિતિ છે (૧૫)
વિવેચન–શુદ્ધ શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નયમાં સમસ્ત વિભાવ સ્વભાવને જાણવા, જ્યાં શુદ્ધ દ્રથિક નય હોય ત્યાં શુધ સ્વભાવ અને જયાં અશુદ્ધ દ્રવાર્થિક નય હોય ત્યાં અશુધ્ધ સ્વભાવ સમજ. તાત્પર્ય એવું છે કે શુધ્ધ દ્રવ્યાર્થિકમાં શુધ્ધ ભાવ અને અશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકમાં અશુધ્ધ ભાવ થાય છે. [૧૫]
અસદ્દભુત ગ્યવહારથી રે છે ઉપચરીત સ્વભાવ એ સ્વભાવ નય જનારે કીજે મન ધરભાવ રે–-ચતુર ૧દા
ભાવાર્થ—અસદભુત વ્યવહાર નથી ઉપચરિત સ્વભાવ
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૫
કહ્યા છે. એવી રીતે સ્વભાવ અને નયની યેાજના સમજી મન ને વિષે ધારણ કરી રાખવી. [૧૬]
વિવેચન—અસદ્ભુત યવહારની અપેક્ષાથી સ ઉપચ રિત સ્વભાવને જાણવા જોઇએ. આવી રીતે જે સ્વભાવ અને નયની ચાજના કરી છે તે વિવિધ પ્રકારે હૃદયમાં ઉન્નારી આમ ગવેષણા કરતાં તત્ત્વને ધારણ કરી રાખવ્યું.
અનુષચરિત નિજ ભાવજેરે તે તે ગુણ કહેવાય
એક દ્રવ્યાશ્રિત ગુણ કઘારે ઉભયાશ્રિત પાયારે ચતુર ॥૧૭ાા
ભાવાથ -- અનુપચરીત પાત્ ના અને તે ગુણુ એક દ્રવ્યના આધારે રહેછે આશ્રીને રહેછે (૧૭)
ભાવછે તે ગુણછે અને પર્યાય ઉભયને
વિવેચન––અહી આ દિગબર મતના પ્રસ ગછે તેમજ શ્વેતાંબર સિદ્ધાંતમાં પણ કાઇ જગ્યાએ છે પરંતુ એમાં અત્રે ત્રિચારવાનુ છે, ઉપચારથી રહીત જે પોતાના સ્વભાવછે તે ગુણછે કેમકે ગુણ સહુભાષીછે તેથી કરીને તેમાં ઉપચાર થતા નથી
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
.
મતલબ કે કોઈ સ્વભાવ ગુણ પર્યાયથી ભિન્ન નથી માટે અ નુચરીત ભાવ તે ગુણુજ જાણવા અને જે ઉપચરીત તે પર્યાયજ જાણવા આજ કારણથી જે કેવળ દ્રવ્યને આશ્રીને રહેછે તે ગુણુછે અને કેન્ય તથા ગુણુ અને ને આશ્રીત રહેછે તે પર્યાય છે. આજ પ્રમાણે ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કહેલું છે. (૧૭)
સ્વભાવ ભેદ સહીત કહ્યારે
એમ એક ગુણહ મક ૨ પાયનારે
હવે ભેદ
સુણો સુચશ ભડારારે—ચતુર।૧૮।
-
ભાવ. એવી રીતે સ્વભાવના ભેદ સહિત ગુણના પ્રકાર કહ્યા અને હવે પ્રર્યાયના ભેદ આગળ કહુઠ્ઠું તે ઉત-મ જશના ભંડાર એવા શ્રેતાએ! તમે સાંભળેા [ ૧૮ ]
વીવેચન—પુૌકત રીતે સ્વભાવ અને સ્વભાવ સહિત ગુણ પ્રકારના કથન દ્વારા શાસ્ત્રોકત રીતીથી પ્રકાશીત કરેલ છે અને હવે આગળની ઢાળમાં પર્યાયના ભેદ કહેછે તે ઉતમ યશના ભંડાર રૂપ શ્રે:તાજના તમે સાંબળા અથવા શ્રીમાન્ યશા વિ જયજી ઉપાધ્યાયની પાસે જે ભંડાર ભરેલા છે તે સાંભળેા (૧૮)
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૭,
ઢાળ ૧૪ મી
છેડી સીમંધર સામી આ. તે મુજ મિચ્છામિ દુક્કડ–એ દેશી
સુણે ભેદ પરજાયનારે તે દેય પ્રકાર વ્યંજન અર્થ દે ભેદથી સંક્ષેપે સાર
શ્રી જીનવાણું આદરે છે ભાવાર્થ-હવે પર્યાયના ભેદ સાંભળે, તેના સંક્ષેપથી એ પ્રકાર છે (૧) વ્યંજન પર્યાય અને (૨) અર્થ પર્યાય. શ્રી જીનેશ્વર મહારાજની વાણું હે ભવ્ય ? તમે સાંભળે. (૧)
વિવેચન–આગળની ઢાળમાં નય અને સ્વભાવનું નિરૂપણ કર્યા પછી આ ઢાળમાં પર્યાયના ભેદનું વિવરણ કરે છે, પર્યાયના ભેદ સંક્ષિપથી કહીએ તે બેજ છે (૧) વ્યંજન પર્યાય અને (૨) અર્થ, પર્યાય જેનું વિશેષ વર્ણન આગળની ગાથામાં કહેવું છે. (૧)
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮
અનુગત કાલ કલિત કહે વ્યંજન પર્યાય વર્તમાન સુષિમ તિહાં
અWહ પજજાય–શ્રી છના રો ભાવાર્થ-જે જેને ત્રિકાલ સ્પેશિ પર્યાય તે તેને વ્યંજન પર્યાય કહેવાય અને વર્તમાન સુક્ષમ કાલ વતિ જે પર્યાય તે. અર્થ પર્યાય માને છે. (૨)
વિવેચન બે ભેદ કહ્યા તેમાં પ્રથમ વ્યંજન પર્યાય છે તે ત્રિકાલ સ્પશી છે અર્થાતુ પુવાપર અનુગત સર્વ કાળની સાથે તે પયય સ્પર્શ કરે છે તાત્પર્ય કે જેને સ્પર્શ ભુત ભવિષ્ય તથા વર્તમાન એત્રણે કાલમાં થાય છે તેવ્યંજન પર્યાય છે જેમ ઘટાદીને પ્રતિકાદો પર્યાય વ્યંજન પર્યાય છે અર્થાત મૃત્તિકા આદીપર્યાયને પ્રકાશિત કરે છે અને બીજો અર્થ પર્યાય છે તે વ. તમાન અણુને વિષય છે અર્થાત સુફમ કાળ વતિ અર્થ પર્યા
છે જેમ ઘટ આદીને તે તે ક્ષણમાં રહેવા વાળા પર્યાય જે કાળના ક્ષણમાં વર્તમાનતાથી સ્થિત છે તે તે કાળની અપેક્ષાથી ઉત્પતિ દ્વારા વિદ્યમાન હોવાથી તે અર્થ પર્યાય કહેવાય છે મતલબકે જે ક્ષણમાં ઘટ વિદ્યમાન છે તે ક્ષણની વિવમાનતાથી
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૯ તે વટ અ પર્યાય (૨)
દિવ્ય ગુણે બિહુ ભેદથી વલી શુધ્ધ અશુદ્ધ શુદ્ધ દ્રવ્ય વ્યંજન તિહાં ચેતનને સિધ્ધ–શ્રી જીન છે ૩ છે
તે
ભાવાર્થ–તે પર્યાના દ્રવ્યથી તથા ગુણથી બે ભેદ છે અને શુદ્ધ તેમજ અશુદ્ધ દ્વારા પણ બે ભેદ છે તેમાં શુદ્ધ દ્રવ્ય વ્યંજન પર્યાય તે ચેતન દ્રવ્યને કેવળ જ્ઞાનના ભાવથી સિદ્ધ પર્યાય જાણ (૩)
વિવેચન--દ્રવ્યથી દ્રવ્ય પર્યાય થાય છે અને ગુ થો ગુણ પર્યાય થાય છે આ રીતે બે ભેદ છે. જેમ દ્રવ્ય યંજન પર્યાય અને ગુણ વ્યંજન પર્યાય, આજ રીતે શુદ્ધથી શુદ્ધ દ્રવ્ય યંજન પર્યાય થાય છે અને અશુદ્ધથી અશુદ્ધ દ્રવ્ય વ્યંજન પર્યાય થાય છે એવી રીતે બે ભેદ છે. હવે તે ભેદોમથી શુદ્ધ દ્રવ્ય વ્યંજન પર્યાય તે ચેતનમાં સિદ્ધતા અથત ચેતન દ્રવ્યના સિદ્ધ પર્યાય છે. આ શુદ્ધ દ્રવ્ય વ્યંજન પર્યાય કેવળ ભાવથી જાણ જોઈએ. (૩)
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦
અણુ દ્રવ્ય વ્યંજન મહુ મનુજાદિક ભેદ
ગુણુથી બ્યજન એમ દ્વિધા કેવલ મઇ ભેદ–શ્રી જીન ૫૪ ૫
ભા—અશુદ્ધ દ્રવ્ય વ્યંજન પર્યાય મનુષ્ય દેવ આદી અનેક પ્રકારના માનેલ છે. એવીજ રીતે ગુણથી પણ શુદ્ધ ગુણુ વ્યંજન પર્યાય અને અશુદ્ધ ગુણુ વ્યંજન પર્યાય એવ બે ભેદ છે તેમાં પ્રથમ ભેદમાં કેવળ જ્ઞાન આદી અને ખીજા માં મતિજ્ઞાનાદ્વી પર્યાયછે (૪)
વિવેચન—અશુદ્ધ દ્રવ્ય વ્યંજન પર્યાય તા મનુષ્ય, દેવ નારકી અને તિય ́ચ એમ અનેક પ્રકારે માનેલાછે. દ્રશ્યના ભે પુદ્ગલ સયાગથી ઉત્પન્નછે તેથી કરીને મનુષ્ય આદિના ભેદથી આ ભેદ થાયછે. ગુણથી પણ એવાજ પ્રકારછે એટ તેના પણ એ મેછે તેમાં પ્રથમ શુદ્ધ ગુણુ. વજન પર્યાયછે તેતેા કેવળજ્ઞાન આદિ રૂપ પર્યાયછે અને અશુદ્ધ દ્રવ્યગુણુ વ્યંજન પર્યાય જે છે તેતે મતિ જ્ઞાન શ્રુત જ્ઞાન, અવધિ જ્ઞાન, તથા મનઃપાઁવ જ્ઞાન આદી સ્વરૂપછે (૪)
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૧
(વળી પણ પર્યાયના ભેદ કહે છે)
અજુ સુત્રાદેશે કરી ક્ષણ પરિણત એહ કહા અર્થ જાય એ
અત્યંતર જેહ-શ્રી જીન પો ભાવાર્થ–જુ સુત્રનયના મતથી અર્થ પર્યાય ક્ષણ વૃતિ વાગેછે આત્યંતરને શુદ્ધ અર્થ પર્યાય છે અને એથી અન્ય અ શુદ્ધ અર્થ પર્યાય કહેલો (૫)
વિવેચન–જુ સુત્ર નયના આદેશથી આત્યંતર જે છે તે શુદ્ધ અર્થ પર્યાય છે અને ક્ષણ માત્ર વૃતિ છે અર્થત શુદ્ધ થં પર્યાય ક્ષણ ક્ષણમાં પરીણામને પ્રાપ્ત થાય છે અને તેથી અન્ય જે જે છે તે અશુદ્ધ અર્થ પર્યાય કહેછે તાત્પર્ય એવું છે કે જે જે પર્યાયથી અ૫ કાલ વસ્તી છે તે પયય તે અધિક કાલવતિ પર્યાયથી અલ્પ ત્વની અપેક્ષાએ અશુદ્ધ અર્થ પર્યાય કહેવાય છે. (૫)
આ વિષયમાં શુદ્ધ વચન સંમતી દર્શાવે છે.
પુરૂષ શબ્દ જેમ પુરૂષને
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૨
વ્યાજન પર્યાય સંમતિ ગ્રંથે અર્થથી બાલાદિ કહાય–શ્રી જીન પદા
ભાવાર્થ–જેમ પુરૂષ શબ્દને પુરૂષ વ્યંજન પર્યાય કહે છે તેમજ સંમતિ ગ્રંથમાં બાલાદિ અર્થ પર્યાય કહેછ (૬)
વિવેચન–પુરૂષ શબ્દથી વાચ પુરૂષ પર્યાય જન્મથી તે માણ કાળ પર્યત એક અનુગત રૂપથી નરત્વ પર્યાય છે તે પુરૂષને વ્યંજન પર્યાય છે અને બાલ આદિક અર્થ પર્યાય છે એવું સંમતિ ગ્રંથમાં કહેલું છે જેમાં પુરૂષમાં પુરૂષ એવે શબ્દ જન્મથી મરણ પર્વત રહે છે તે યંજન પર્યાય છે તે પુરૂષમાં બ, લ, યુવા ઇત્યાદિ જે ભેદ છે તે અર્થ પર્યાય છે.” (૬૮
૧૬ ગુણ હાણુ વીથી જેમ અગુરૂ લઉત્ત પજજવ તેમક્ષિણ ભેદથી કેવલપણે –શ્રી ના છા
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૩
- ભાવાર્થ-જેમ ષડગુણી હાનિ વૃદ્ધીથી અગુરૂ લઘુ પર્યાય માને છે તેવી જ રીતે ક્ષણના ભેદથી કેવળ આખ્ય ગુણ પર્યાયના પણ અર્થ પર્યાય માનેલા છે (૭)
વિવેચન–જેમ ષડગુણ હાની વૃદ્ધી લક્ષણ અગુરૂ લઘુપર્યાય અર્થાત સૂક્ષમાર્થ પર્યાય છે તેમજ ક્ષણના ભેદથી કેવજ જ્ઞાન નામને પર્યાય પણ ભિન્ન ભિન્ન જ દેખાએલે છે કેમકે પ્રથમ સમયમાં એગ ભવસ્થ કેવળ જ્ઞાનમાં અને દ્વીતીય સમય સગી ભવસ્થ કેવળ જ્ઞાનમાં ઈત્યાદી વચન છે. તેથી કરીને રુજુ સૂત્ર નયના આદેશથી શુદ્ધ ગુણના પણ અર્થ પર્યાય માનવા જોઈએ. (૭)
શુદ્ધ દ્રખ્ય વ્યંજન અણુ પુગલ પર્યાય અશુદ્ધ દ્રયણકાદિક ગુણ
નિજ ગુણ પર્યાય- શ્રી જીન ૮ ભાવાર્થ-શુદ્ધ દ્રવ્યવ્યંજન પરમાણું જે છે તે શુદ્ધ પદ ગલ પર્યાય છે અને દ્રયગુકાદી અશુદ્ધ દ્રવ્ય વ્યંજન પર્યાય છે તે પિતાપિતાના ગુણ પર્યાય સહિત છે. [૮]
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
વિવેચન–જે શુદ્ધદ્રવ્ય વ્યંજન પરમાણું છે તે શુદ્ધ પુદગલ છે કેમકે તેને નાશ થતું નથી અને દ્રયાણુક આદિ અશુદ્ધ દ્રવ્યપર્યાય વ્યંજન પર્યાય છે કેમકે સંગથી ઉત્પન્ન થવાનું કારણ નાશવાના છે તે પિતાના ગુણ અને પર્યાયથી સહિત છે અર્થાત પુદગલ દ્રવ્યના જે જે શુદ્ધ ગુણ વયજન પર્યાય અને અશુ પદ્ધ ગુણ વ્યંજન પથાય છે તે પિતાપિતાને ગુણને આશ્નાને માનવા જોઈએ કારણકે જે પરમાણુંને ગુણ છે તે તે શુદ્ધ ગુણ વ્યંજન પર્યાય છે અને જે દ્ધિપ્રદેશ આદિના ગુણ છે તે અશુદ્ધ ગુણ વ્યંજન પર્યાય છે, (૮)
સુક્ષ્મ અર્થ પર્યાયતે ધર્માદિક એમ નિજ પર પ્રત્યયથી લો છાંડી હઠ પ્રેમ–શ્રી જીન કો
ભાવાર્થ–ધમાદિ દ્રવ્યના સુકમ અર્થ પર્યાય છે, એમ જે દિગંબર કહે છે તે સ્વપર પ્રત્યયથી ક્ષણ પરીણતીરૂપ અર્થ પર્યાય પણ કેમ નથી માનતા? (૯) - વિવેચન–ધમસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યના સૂક્ષ્મ અર્થ
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૫
પર્યાય અર્થાત્ શુધ્ધ દ્રવ્ય વ્યંજન પર્યાય છે એ જે હઠ કરે છે તે હઠ કરવાવાળે મનુષ્ય હઠને છેડીને પિતાના પ્રત્યયથી. અને પરના પ્રત્યયથી અને ઋજુ સૂત્ર નયના આદેશથી આ ક્ષણ પરીણામ રૂપ પુર્વ કથિત અર્થ પર્યાય તે પણ કેવળ જ્ઞાનાદીની પેઠે કેમ નથી માનતા? વળી ધર્મા સ્તિકાય આદી. માં અપેક્ષાથી અર્થ પર્યાય પણ થાય છે જે એમ ન હોય તે પુદગલ દ્રવ્યમાં પણ પરમાણું સુધી વિશ્રામ કે નથી (૯)
જેમ આકૃતિ ધર્માદિકની વ્યંજન છે શુધ્ધ લોક દ્રવ્ય સંગથી
તેમ જાણું અશુદ્ધ–ઘી જન ધ૧ ભાવાર્થ-જેમ ધર્મા સ્તિકાય આદિ દ્રવ્યને આકાર લેક કાશ પ્રમાણથી શુદ્ધ વ્યંજન પર્યાય છે તેમજ લેકમાં રહેવા વાળા દ્રવ્યના સાગથી અશુદ્ધ વ્યંજન પયય કેમ ન હોય? અર્થાત્ હોવા જોઈએ.
વિવેચન–જેમ ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યને આકાર કાકાશ પ્રમાણ સ્થિતિ રૂપ છે તેથી કરીને પરનિરપેક્ષાથી
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬ તે શુદ્ધ દ્રવ્ય વ્યંજન પર્યાય છે એવું કથન થાય છે એવી જ રીતે લેકના દ્રવ્યના સાગથી અર્થાતકમાં રહેવાવાળું દ્રવ્ય છે તે દ્રશ્યને ધર્માદી દ્રવ્યની સાથે સંગ રૂપ અશુદ્ધ દ્રવ્ય વ્યંજન પર્યાય પણ છે અને તે લેકના દ્રવ્ય સંગથી નિરપેક્ષીત હોવાથી કેઈપણ વિરોધને ઉત્પન્ન નથી કરતે (૧)
સંગે આકૃતિપરે પજજય કહેવાય ઉત્તરાધ્યયને ભાણિયા
લેક્ષણ પજ જાય–શ્રી જીન છે ૧૧ ભાવાર્થ –આકૃતિની પેઠે સંગ પણ પર્યાય કહેવાય છે કેમકે ઉતરાધ્યયન સુત્રમાં પણ પર્યાયના લક્ષણ કહ્યા છે (૧૧)
વિવેચન–હવે આદતિ તે પયય થઈ શકે છે અને સંગ પયય થઈ શકતા નથી એવી આશંકા દુર કરતાં કહે છે કે સંગ પણ આકારની પેઠે પર્યાય કહેવાય છે કેમકે નિશ્ચય રૂપથી પર્યાયના લક્ષણ ઉતરાધ્યયન સુત્રમાં પણ ક હ્યા છે માટે આ સ્થળે તેનહિ લખતાં જીજ્ઞાસુઓએ ઉતરાધ્યયન સુત્રથી વિસ્તાર પુર્વક સમજી લેવા (૧૧) :
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૭
એક પૃથકત તેમ વલી સંખ્યા સંડાણ વલી સોગ વિભાગ એ
મનમાં તું આણ–શ્રી છન છે ૧૨ . ભાવાર્થ-એકત્વ પૃથકત્વ.સંખ્યા સંસ્થાન સંગ અને વિભાગ એ સર્વને પયય રૂપથી મનમાં વિચારે (૧૨)
" વિવેચન-એક પૃથકત્વ સંખ્યા સંસ્થાન અને સાગ વિભાગ એ ત્રણે ટ્રકને પણ પર્યાય જાણવા ઉત્તરાધ્યયનમાં પણ તેને પર્યાયજ કહેલા છે માટે નય ચક્રમાં દેવ સેન આચાર્યે કહેલું છે તે આ ગાથાથી વિચારવાનું છે. (૧૨)
ઉપચાવી નથી શુદ્ધત જો પર સોગ અસદ્દભુત મનુજાદિકા
તે નય શુદ્ધ યોગ–શ્રી જીન ૧૩ ભાવાર્થ—જે ઉપચરિત છે અને પર દ્રવ્ય સંયોગ છે તે. પણ તે અશુદ્ધ પર્યાય થઈ શકતું નથી જે એમ માને
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮
છે તે અસદ્દભુત મનુષ્ય આદી પણ અશુદ્ધ પર્યાય ગી નહિ થાય (૧૩)
વિવેચન-ઉપચારવાન કદાચ પર દ્રયના સંગી હાય તથાપી તે અશુદ્ધતાને પ્રાપ્ત નથી થતું હવે કદાચ એમ કહો કે ધર્મસ્તકાય આદિ કાને પર દ્રવ્ય ની સાથે સંયોગ છે તેથી તેને ઉપચરિત પર્યય કહે છે પરંતુ અશુદ્ધ પર્યાય નથી કહેતા કેમકે દ્રવ્યના અન્ય પણાના હેતુ માં પણ અશુદ્ધતાને વ્યવહાર છે તેથી કરીને મનુષ્ય આદિ પયા ય પણ અશુદ્ધ છે એમ ન કહેવું પણ અસદ્દભૂત વ્યવ હાર નયથી ગ્રાહ્ય હેવાથી અસદભૂત છે એમ કહે. મતલબ અપેક્ષાથી શુદ્ધ અને અપેક્ષા રહીત પણે અશુદ્ધ એવી રીતે અનેકાંત વ્યાપક પણુંજ છે જે આગળ કહેવાશે. અર્થ એ છે કે જે ઉપચારિ અશુધ્ધતા ને નથી પ્રાપ્ત થતે તે મનુષ્ય આદી પણ અશુધ પર્યાયને યોગી નથી.(૧૩)
ધર્માદિક પર પmયે. વિસમાઈ એમ અશુદ્ધતા અવિશેષથી જીએ પુદગલ જેમ–શ્રી જીન ૧૪
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩૧૯
ભાવાર્થ-ધર્માસ્તિકાય અભેદના પર પર્યાયથી તથા પિતાના પર્યાયથી વિલક્ષણતા છે અને જેમ જીવ પુદ્ગલમાં અશુદ્ધતાને વિષય નથી તેમ આમાં પણ નથી. (૧૪). - વિવેચન–ધમસ્તિકાય આદિને પર પર્યાયથી અને સ્વ પર્યાયથી વિલક્ષણતા જાણવી જોઈએ કેમકે પર અપેક્ષાથી જેવી રીતે જીવ દ્રવ્ય પુદગલ દ્રવ્યને વિશેષ નથી તેવી જ રીતે બીજાને માટે પણ સમજી લેવું. (૧૪).
એમજ સજાતિ વિજાતિથી દ્રગે પજ જાય ગુણે સ્વભાવ વિભાવથી
એ ચાર કહીય–શ્રી છને ૧પ ભાવાર્થ-દ્રવ્યના વિષયમાં એજ રીતે સ્વજાતિ અને વિજાતિથી પર્યાય થાય છે એવી જ રીતે ગુણના વિષયમાં પણ
સ્વભાવ ગુણથી તથા વિભાવ ગુણથી પર્યાય થાય છેઆ રીતે પર્યાયના ચાર ભેદ થયા (૧૫)
| વિવેચન–હવે પ્રકારમંતરે નયચક્રમાં ચાર ભેદ કહ્યા છે તે દેખાડે છે પ્રેગ્યના વિષયમાં સ્વકીય જાતિથી જે પર્યાય થા
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦.
ય છે તે સજાતીય પર્યાય કહેવાય છે અને પરજાતિથી જે પ થય થાય છે તે વિજાતીય પર્યાય કહેવાય છે અને સ્વભાવથી તથા વિભાવથી ગુણમાં પર્યાય થાય છે અર્થાત્ સજાતીય દ્રશ્ય પર્યાય, વિજાતીય દ્રવ્ય પર્યાય સ્વભાવ ગુણ પર્યાય અને વિ. વગુણ પર્યાય આ રીતે બે ભેદ દ્રવ્યના અને બે ભેદગુણના એમ મળી મનુષ્યઆદી જે પયય છે તે વિજાતીય દ્રવ્ય પ્રયછે કેમકે જીવ અને પુદગલને પરસ્પર સંયોગ થવાથી મનુષ્ય એવે વ્યવહાર થાય છે તેથી કરીને એવો સિદ્ધાંત થાય છે કે ભિન્ન ભિન્ન જાતીના બે દ્રવ્ય મળીને એક દ્રવ્ય ટ્રાય છે તે વિજાતીય દ્રવ્ય પર્યય કહેવાય છે કેવળ જ્ઞાન જે છે તે સ્વભાવ ગુણ પર્યાય કહેવાય છે કેમકે તે કર્મના સંગથી રહિત છે માટે સ્વભાવ ગુ ણ પર્યાય છે અને મતિ જ્ઞાન આદી પર્યાય વિભાવ ગુણ યયય કહેલ છે કારણ કે તે કર્મના સબંધથી થાય છે તેથી કરીને વિભાવ ગુણ પર્યાય છે આ ચારે દ્રષ્ટાંત પ્રાયિક એટલે નિશ્ચય પુર્વક સમજવાના નથી પરમાર્થથી તે પરમા. શું રૂપ દ્રવ્ય પર્યાય આચારમાં અંતર ગત થવા યોગ્ય નથી. કારણકે તે પરમાણું દ્રવ્ય વિભાગથી ઉત્પન્ન પાયો પણ સંગથી ઉત્પન્નથી સંમતી ગ્રંથમાં પણ ચાર ભેદ દ્રય અને ગુણે બંનેના વિચારવા જોઈએ. (૧૫)
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
(।વે એ ભેદના ઉદાહરણ કહેછે, )
દ્વણુક મનુજ કેવલ વલી મતી મુખ દીઠ‘ત એ પ્રાચીક જેણે દ્રવ્યથી અણુ પજવસત—શ્રીજીન ॥૧૬॥
ભાવા—દ્રયણુક સજાતિય દ્રશ્ય પર્યાય છે, મનુષ્ય આદિ વિજાતીય દ્રવ્ય પર્યાય છે, કેવળ જ્ઞાન સ્વભાવ ગુણ પર્યાય છે અને મતીજ્ઞાન આદિ વિભાવ ગુણ પર્યાય છે. આ દ્રષ્ટાંત પ્રાયીક છે કારણ કે આ ચારમાં પરમાણુંને અંતરભાવ થતા નથી (૧૬)
વિવેચન—જે દ્વીપ્રદેશ આદી સ્ક'ધ છે. તે સજાતીય દ્રવ્ય પર્યાય છે તે એવીરીતે કે પરમાણુના સંયોગ થવાથી દ્રયણુક થાયછે એથી એમ સિદ્ધ થયું કે એ દ્રવ્ય પરસ્પર મળીને જે ૬૦ થાયછે તે સજાતીય ૬૦૨ પર્યાય છે અને કહ્યુંછે કે “ એ ત્રણ આદી અણુઓથી અન'ત દ્રવ્યના આરંભ નીર'તર થાયછે અને જેના ફરીથી વિભાગ નં.થઇ શકે તે અ શુછે અને તે હ્રયણુકથી વિભાગ થઈને થાય છે” ઇત્યાદિ સઘળુ વિચારવું જોઇએ. (૧૬)
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
ગુણ વિકાર પwવ કહી દ્રવ્યાદી કહેત સું જાણે મન માહે તે
દેવસેન મહંત–શ્રીજીના ૧છા ભાવાર્થ–ગુણેના વિકારજ પર્યાય છે એમ પ્રથમથી કહીને પછી દ્રવ્ય પર્યાય અને ગુણ પર્યાય એવા ભેદ કહેતા દેવસે નાચાર્ય પિતાના મનમાં શું સમજે છે? (૧૭)
વિવેચન-ગુણોના વિકાર પર્યાય છે એમ કહીને ફરિ પર્યાના ભેદના અધીકારમાં પર્યાય બે પ્રકારના છે દ્રવ્ય પર્યા ય તથા ગુણ પર્યાય, આ રીતે નય ચક્ર ગ્રંથના કર્તા દિગંબર આચાર્ય દેવસેનજી પિતાના મનમાં શું સમજે છે? અર્થાત પૂર્વાપર વિરોધ થવાથી તેઓ જાણતા નથી એ અભીપ્રાય છે માટે દ્રવ્ય પર્યાયજ કહેવા પરંતુ ગુણ પર્યાય જુદા ન કહેવા એ તાત્પર્ય છે. (૧૭)
એમ દ્રખ્યાદિક પરખીયા રાખી ગુરૂ આણ ઉવેખી બહુ તન મતિ અવ ગણિઅ અજાણ-શ્રી છના ૧૮
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૩
ભાવાર્થ-એ રીતે દ્રવ્યગુછ્યુ પર્યાયની ગુરૂ પરપરાની બુદ્ધીવાળાની ઉપેક્ષા કરીને
આજ્ઞા રાખીને મહુ ટુક અને અજ્ઞાનને દુર કરીને મે* પરીક્ષા કરી. (૧૮)
વિવેચન—પરંપરાગત ગુરૂ આજ્ઞાને યાદ રાખીને અને
તુચ્છ બુદ્ધીવાળાઓની ઉપેક્ષા કરીને તથા ખજાણુ અને હુઠ દાગ્રહી એવા લેાકાની અવગણના કરીને મે' ( શ્રીમાન યશવિજયજી ઉપાધ્યાયે ) આ રીતે સર્વ દ્રવ્ય ગુણુ અને પર્યાય તેના અનેક ભેદ દશાવીને પરીક્ષા કરી અથાત સ્વરૂપ, લક્ષણ ભેદ વીગેરેનુ' ઘણુંજ સ્પષ્ટ રીતે નિરૂપણ કર્યું, (૧૮)
જે દિન દિન એમ ભાવસે
દ્રવ્યાદી વિચાર
તે લેશે જશસ‘પદા
સુખ સઘળા સાર—શ્રી જીન ૫ ૧૯
ભાષા —જે મનુષ્ય દિન પ્રતીદિન આ રીતે દ્રબ્યાદીના વિચારની ભાવના ભાવશે તે જશ રૂપ સંપદાને પામશે અને સઘળા ઉત્તમ સુખાને પ્રાપ્ત કરશે. એમ શ્રીમાનયશેાવિજયજી ઉપાધ્યાય કહેછે. (૧૯)
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 ઉપસંહાર દેહા. ગુરૂ શ્રત અનુભવ બળથકી કહ્યું કય અનુગ એક સાર જીન વચનનો એહ પરમ પદ ભેગ. 1 મધ્યમ કિરિયા રત હુએ બાળક માને લિંગ પડશકે ભાખ્યું ધરે ઉત્તમ જ્ઞાન સુરંગ 2 નાણ રહીત જે શુભ ક્રિયા કયા રહિત શુભ નાણ ચિગ દ્રષ્ટિ સમુચ્ચય કહો અંતર ખજુઆ ભાણ 3 ખજુઆ સમિ ક્રિયા કહી નાણુ ભાણ સમય કલિયુગ એહ પટંતરે વિરલા બુજે કેય 4 ક્રિયા માત્ર કૃત કર્મક્ષય દૂદૂર ચુન્ન સમાન જ્ઞાન કહ ઉપદેશ પદે તાસ છાર સમજાણુ મિથ્યાત્વાદિક કર્મ થિતિ અકરણ નિયમે ભાષ અપ્રત પાતિ જ્ઞાન ગુણ મહાનિશીથહસાખ. જ્ઞાનવંતહ કેવળી દ્રવ્યાદિક અહિનાણ વહસ્કલપના ભાગ્યમાં સરિખા ભાષ્યા જાણ 7 નાણુ પરમ્ ગુણ જીવને નાણુ ભવાર્ણવ પર મિથ્યા મતિ તમ ભેદવા નાણુ મહા ઉત 8 કળશ એમ દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયે કરી જેહ વાણી, વિસ્તરી ગત પાર ગુરૂ સંસાર સાગર તરણું તારણ વરતરી તે એહ ભાખી સુજન મધુકર રમણ સુર તરૂ મંજરિ કાવિઠ્ય બુધ ચરણ સેવક જશ વિજય બુધ જય કરી(૧) સમાપ્ત.