Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ / kAvyamAlA 25. zrImadAnandavardhanAcAryapraNIto dhvnyaalokH| zrImadAcAryAbhinavaguptaviracitayA vyAkhyayAnugataH / >-02 mUlyaM rUpyakadvayam / AAON
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ KAVYAMALA THE DHVANYALOKA OF ANANDAVARDHANACHARYA With the Commentary of Abhinavaguptacharya. EDITED BY MAHAMAHOPADHYAYA PANDIT DURGAPRASADA OF JAIPUR AND WASUDEV LAXMAN S'ASTRI PANS'IKAR. Third Revised Edition. PUBLISHED BY PANDURANG JAWAJI, PROPRIETOR OF THE 'NIRNAYA SAGAR' PRESS, BOMBAY. 1928. Price 2 Rupeas
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ All rights reserved by the Publisher ] PUBLISHER:Pandurang Jawaji, PRINTER :-Ramchandra Yesu Shedge, at the "Nirnaya Sagar" Press, 26-28, Kolbhat Lane, Bombay.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA 25. zrImadAnandavardhanAcAryapraNIto dhvnyaalokH| zrImadAcAryAminavaguptaviracitayA vyAkhyayAnugataH / - - - jayapuramahArAjAzritena paNDitabrajalAlasUnunA mahAmahopAdhyAyapaNDitadurgAprasAdena, mumbApuravAsipaNazIkaropAhalakSmaNazarmAtmajavAsudevazarmaNA ca saMzodhitaH / (tRtiiyaavRttiH|) sa ca mumbayyAM pANDuraGga jAvajI ityetaiH khIye nirNayasAgarAkhyamudraNayantrAlaye mudrayitvA prakAzitaH / zAkaH 1850, khistAndaH 1928. mUlyaM rupykdvym|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH salocanaH / ayaM dhvanyAloko bhAgadvayAtmakaH tatraiko bhAgaH kArikArUpo dhvanisaMjJakaH, aparastadvRttirUpa AlokasaMjJakaH tatra kArikANAM vRttezca praNetA zrImadAnandavardhanAcArya eveti keSAMcana matam. tathA ca jahaNasaMkalitasUktimuktAvalau rAjazekharanAmnA samuddhRtam 'dhvaninAtigabhIreNa kAvyatattvanivezinA / AnandavardhanaH kasya nAsIdAnandavardhanaH // ' etatpadyamapyAnandavardhanasyaiva dhvanikartRtAM sUcayati. kiMtu locanasthitaiH " ata eva mUlakArikA, tannirAkaraNArthA na zrUyate vRttikRttu nirAkRtamapi prameyasaMkhyApUraNAya kaNThena tatpakSamanUdya nirAkaroti / ' (59 pRSThe ), ' tenAtra prathamoddyote dhvaneH sAmAnyalakSaNameva kArikAkAreNa kRtam dvitIyodhyote kArikAkAro'vAntaravibhAgaM vizeSalakSaNaM ca vidadhadanuvAdamukhena mUlavibhAgaM dvividhaM sUcitavAn / tadAzayAnusAreNa tu vRttikRdatraivoyote mUlavibhAgamavocat / ' (59 pRSThe ), 'na caitanmayoktamapi tu kArikAkArAbhiprAyeNetyAha / ' (60 pRSThe), 'bhavati mUlato dvibhedatvaM kArikAkArasyApi saMmatameveti bhAvaH / (60 pRSThe ), etattAvatrimedatvaM na kArikAkAreNa kRtam / vRttikAreNa tu darzitam / ' (123 pRSThe)," ityAdibhirvAkyaiH kArikAkarturvRttikAro bhinna iti sphuTameva dRzyate tatra ko'yaM dhvanikArikAkAra ityanizcitameva vRttikArastu rAjAnakazrImadAnandavardhanAcAryaH kazmIreSu khristAbdIyanavamazatakottarabhAge'vantivarmamahIpate rAjyasamaye prasiddha AsIditi rAjataraGgiNIto jJAyate etatpituzva 'noNa' iti nAmAsIdityetatpraNIta devIzatakato budhyate. dhvanyAlokaH, devIzatakam, viSamabANalIlA ( prAkRtam ), arjunacaritam, vinizcayaTIkAyA dharmottamAyA vivRtiH (bauddhagranthaH ), etagranthapaJcakametatpraNItaM jJAyate tatra dhvanyAlokaH, devIzatakaM ceti granthadvayamevAdyAvadhyadhigatam. kAvyAlokaH sahRdayahRdayAloka iti ca dhvanyAlokasyaiva nAmanI. asmindhvanyAloke ca ( 1 ) amarukaH, (2) arjunacaritam, (3) AdikaviH (vAlmIkiH), (4) udbhaTa:, (5) kAdambarI, (6) kAlidAsaH, (7) kumArasaMbhavam, (8) tApasava - tsarAjaH, (9) dharmakIrtiH, (10) mAgAnandam (11) bANaH, (12) bharataH, (13) bhAmahaH, (14) bhAratam, (15) madhumathanavijayam, (16) ratnAvalI, (17) rAmAbhyudayam, (18) rAmAyaNam, (19) viSamabANalIlA, (20) veNIsaMhAram, (21) vyAsaH, (22) sarvasenaH (harivijayasya prAkRtakAvyasya praNetA), (23) setu:, (24) harivijayam (prAkRtam), (25) harSacaritam, etAni pratnAnAM granthAnAM granthakartRRNAM ca nAmAni samupalabhyante.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ locanAkhyAyA dhvanyAlokaTIkAyAH praNetAro mahAmAhezvarAcAryazrImadabhinavaguptapAdAcAryA api khristAbdIyadazamazatakottarabhAga ekAdazazatakArambhe ca kazmIreSvevAsamiti tatkRtabRhatpratyabhijJAvimarSiNI samAptau ' iti navatitame'sminvatsare'ntye yugAMze tithizazijaladhisthe (4115) mArgazIrSAvasAne' ityAdi padyAtpratIyate. zrIlakSmaNaguptaH bhaTTendurAjaH, bhaTTatautaH, iti trayo'pyupAdhyAyAH, varAhaguptaH pitAmahaH; cukhalo nAma janakaH; manorathagupto'nujaH; karNakSemarAjAdyAzca ziSyAH zrImadAcAryAbhinavaguptAnAmAsannityapi tatpraNItagranthebhyo jJAyate. granthAzcAcAryapraNItagranthebhyo'smadavagatA ete - (1) anuttarA - STikA, (2) kAvyakautukasya ( bhaTTatautakRtasya) vivaraNam, (3) *mastotram, (4) ghaTakarparakulakavirRtiH, (5) tantravaTadhAnikA, (6) tantrasAraH, (7) tantrAlokaH, (8) dehasthade`vatAcakrastotram, (9) dhvanyAlokalocanam, (10) nATyalocanam, (11) paramArthacarcA, (12) paramArthadvAdazikA, (13) paramArthasAra:, (14) parAtriMzikA vivaraNam, (15) prakaraNastotram, (16) pratyabhijJAvimarSiNI bRhatI vRttiH, (17) pratyabhijJAvimarSiNI laghuvRttiH, (18) bodhapaJcadazikA, (19) bhagavadgItATIkA, (20) bhAratIyanATyazAstraTIkA, (21) bhairavastotram, (22) mahopadezaviMzatiH, (23) mAlinIvijayavArtikam, eteSu kAvyakautukavivaraNaM kramastotraM nATyalocanaM prakaraNastotraM bhAratIyanATyazAstraTIkA ti pranthapaJcakamapahAya sarve'pi granthA asmadavalokitAH santi. dhvanyAlokalocane ca (1) amarukaH, (2) arjunacaritam, (3) asmadguravaH, (4) bhaTTa-indurAjaH, (5) utpalAcAryAH, (6) udbhaTaH, (7) aitihAsikAH, (8) kAdambarIkathAsAra : ( bhaTTajayantapraNItaH), (9) kAvyakautukavivaraNam, (10) kAlidAsaH, (11) candrikAkAraH, (12) jayantabhaTTaH, (13) tApasavatsarAjaH, (14) bhaTTa tautaH, (15) daNDI, (16) bhaTTa nAyakaH, (17) bhaTTaH ( mImAMsakaH), (18) bharataH, bharatazAstram, (19) bhartRiriH, (20) bhAmahaH, (21) bhAmahavivaraNam, (22) manorathakaviH (AnandavardhanAcAryasamakAlabhavaH), (23) muniH (bharataH), (24) yazovarmA, (25) raghuvaMzam, (26) ratnAvalI, (27) rAmAbhyudayam ( yazovarmapraNItam, ) (28) vAmanaH, (29) vikramorvazI, (30) vinizcayaTIkAdharmottamAvivRtiH, (31) vivaraNakRt, (32) viSamabANalIlA, (33) svapnavAsavadattAkhyanATakam, (34) harivijayam, etAni nAmAni samupalabhyante tatra candrikAbhidhA kAcana dhvanyAlokasya vyAkhyA locananirmANAtprAgapyAsIditi 'kiM locanaM vinAloko bhAti candrikayApi hi ' ityAdiloca- nAntasthitapadyataH, madhye madhye ca tanmatakhaNDanataH pratIyate sa ca candrikAkAraH zrI 1. taddezaprasiddhe laukikAbde. kaligatAbdeSu paJcaviMzatirahiteSu zatena taSTeSu yadamaziSyate sa eva laukikAbdaH 2. kaliyuge. 3. etatkramastotraM SaTSaSTimite laukikAbde -(991 khristAbde) kRtamAcAryairiti tatsamAptizlokAjjJAyate . 4. etadbhairavastotramaSTaSaSTimite laukikAnde vihitamiti tatsamAptau sphuTam .
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ madAcAryAminavaguptapAdAnAM kazcana pUrvavaMzodbhava ityapi tanmatanirAkaraNAnantaraM 'ityalaM nijapUrvajasagotraiH sAkaM vivAdena' (123 pRSThe), candrikAkArastu paThita-ityalaM pUrvavaMzyaiH saha vivAdena' (185 pRSThe) ityAdibhirlocanasthairvAkyaiH pratIyate. locanaM tu dhvanyAlokojhyotatrayasyaiva samupalabhyate, caturthojhyotasya tu mUlamAtrameva. __ asmAmistu salocanasya dhvanyAlokasya pustakatrayaM saMkalitam. tatra kazmIramahArAjAzritajyotirvidupAhvavidvadvarazrIdayArAmazarmaNAM pustakasya pratirUpakaM (1930) mite vikramAbde kazmIrAnadhivasadbhirasmAmirgRhItaM prAyaH zuddhaM ka-saMjJakam. aparaM vidvanmUrdhanyabhANDArakaropAhvazrIrAmakRSNazarmabhiH puNyapattanastharAjakIyapustakAlayasthaM pustakaM prahitamAsItpUrvatare varSe. tadapi kasyacitkAzmIrikapustakasya pratirUpakaM kha-saMjJakam. tRtIyaM maisUranagarasthamarimallappAskUlasaMskRtAdhyApakaiH A0 anantAcAryapaNDitaiH kasyacana zatadvayavarSaprAcInasya tAlapatrapustakasya pratirUpakaM taddezAkSarasamullasitaM prahitam. tattu ga-saMjJakam. tatpaThanaM tu jayapurasthajainapAThazAlAdhyApakadraviDakAzinAthazA'triNAM sAhAyyena vihitam. itthaM pustakatrayAdhAreNa kRte'pi mudraNe granthasyAtikAThinyAtpustakAnAmanatizuddhalAnmatimAndyAcorvaritAnavadyAnvidvAMsaH khayamapohantu, bhavantu ca sAnukampA asAkhiti bhadram.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / zrImadAnandavardhanAcAryapraNIto dhvnyaalokH| zrImadAcAryAbhinavaguptaviracitayA locanAkhyayA vyAkhyayAnugataH / prathama uddyotH| khecchAkesariNaH khacchakhacchAyAyositendavaH / trAyantAM vo madhuripoH prapannArticchido nakhAH / / apUrva yadvastu prathayati vinA kAraNakalAM jagaddhAvaprakhyaM nijarasabharAtsArayati ca / kramAtprakhyopAkhyAprasarasubhagaM bhAsayati ta tsarakhatyAstattvaM kavisahRdayAkhyaM vijayatAt // bhahendurAjacaraNAbjakRtAdhivAsahRdyazruto'bhinavaguptapadAbhidho'ham / yatkiMcidapyanuraNansphuTayAmi kAvyAlokaM sulocananiyojanayA janasya // khayamavicchinnaparamezvaranamaskArasaMpatticaritArtho'pi vyAkhyAtRzrotRNAmavighnenAbhISTavyAkhyAzravaNalakSaNaphalasaMpattaye samucitAzIHprakaTanadvAreNa paramezvarasAMmukhyaM karoti vRttikAraH-kheccheti / madhuripornakhA vo yuSmAnvyAkhyAtRzrotastrAyantAm / teSAmevaM saMbodhanayogyatvAt / saMbodhanasAro hi yuSmadarthaH / trANaM cAbhISTalAbhaM prati sAhA. yakAcaraNam / tacca tatpratidvandvivighnApasAraNAdinA bhavatIti / iyadatra trANaM vivakSitam / nityodyoginazca bhagavataH saMmohAdhyavasAyapratiyogitvenotsAhapratIteIraraso 1. 'vijitendavaH' ga. 2. 'vaH prapannArticchido madhuripornakhAH' ga. 1. ka-pustake TIkAprArambha "upAsmahe khAnubhavaikaveyaM khacchandamAnandasamudramI. zam / vyAptaM jagacchaktitarattarajairadRSTapAraM parameSThinApi // ' iha hi kazcidvipazcijanamanoraJjanAya nijAntevAsivAsanAsaMjananAya ca duhRdayodvejitasahRdayasamudAyasamutte. jitaH zrImadabhinavaguptapAdopadiSTaM viSTaparamparAprAptamabhISTadevatAsaMmukhIkaraNarUpaM dhvanyAlocane maGgalaM vivRNoti" ityadhikamasti. 2. 'anuraNat' ka-kha. 3. 'khalocana' kha. 4. 'api' ga-pustake nAsti. 5. 'avicchinnAbhISTa' ga. 6. 'khecchetyAdinA' ga. 7. 'vo' ga-pustake nAsti. 8. 'evAtra' ga. 9. 'phalalAmaM' ga. 10. 'sAhAyyakA-' ka-kha. 11. 'prati' ga-pustake nAsti.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 kAvyamAlA | 'kAvyasyAtmA dhvaniriti budhairyaH samAmnAtapUrvastasyAbhAvaM jagadurapare bhAktamAhustamanye / dhvanyate / nakhAnAM praharaNatve, praharaNena ca rakSaNe kartavye nakhAnAmavyatiriktatvena karaNatvAtsAtizayazaktitA kartRtvena sUcitA / dhvanitazca paramezvaratya vyatirikta keraNApekSAvirahaH / madhuriporityanena tasya sadaiva jagatrAsApasAraNodyama uktaH / kIdRzasya madhuripoH / khecchayA kesariNaH / na tu karmapAratantryeNa, nApyanyadIyecchayA / api tu viziSTadAnavarhenanocitAttathAvidhecchAparigrahaucityAdeva svIkRtasiMharUpasyetyarthaH / kIdRzA nakhAH / prapannAnAmArtiM ye chindanti / nakhAnAM chedakatvamucitam / ArteH punazchedyatvaM nakhAnpratyasaMbhAvanIyamapi tadIyAnAM nakhAnAM khecchAnirmANaucityAtsaMbhAvyata eveti yAvat / athavA trijagatkaNTako hiraNyakazipurvi rzvasyotklezaka iti sa eva vastutaH prapannAnAM bhagavadekazaraNasthitInAM janAnAmArtikAritvAnmUrtevArtistaM vinAzayadbhirArtirevocchinnA bhavatIti paramezvarasya tasyAmapyavasthAyAM paramakAruNikatvamuktam / kiM ca te kiMguNAH / khacchena khacchatAguNena nairmalyena / svaccha mRduprabhRtayo hi mukhyatayA bhAvavRttaya eva / khacchAyayA ca vaiMkahRdyarUpayA kRtyAyAsitaH khedita induryaiH / atrArthazaktyanuraNanamUlena dhvaninA bAlacandratvaM dhvanyate / auyAsanena tatsaMnidhau candrasya - cchAyatvapratItirahRdyatvapratItizca dhvanyate / AyAsakAritvaM ca nakhAnAM suprasiddham / naraharinakhAnAM teca lokottareNa rUpeNa pratipAditam / kiM ca tadIyAM svacchatAM kuTilimAnaM cAvalokya bAlacandraH khAtmani khedamanubhavati / tulye'pi khacchakuTilAkArayoge'mI prapannArtinivAraNakuzalAH, na tvahamiti vyatirekAlaMkAradhvaniH / kiM cAha pUrvameka evAsAdhAraNavaizadyahRdyA kArayogAtsamastajanAbhilaSaNIyatAbhAjanamabhavam, aya punarevaMvidhA naikhA daza bAlacandrAkArAH saMtApArticchedakuzalAzceti tAne loko bAlendubahumAne na pazyati, na tu mAmityAkalayanvAlenduravirata mAyAsamanubhavatItyutprekSApahnutidhvanirapi / evaM vastvalaMkArareMsamedena tridhA dhvaniratra zloke'smadgurubhirvyAkhyAtaH // atha prAdhAnyenAbhidheyakharUpamabhidadhadapradhAnatayA prayojanaprayojanaM tatsaMbandhaM prayojanaM ca sAmarthyAtprakaTayannAdivAkyamAha - kAvyasyAtmeti / kAvyAtmazabdasaMnidhAnAdbudha 1. 'zaktatA' ga. 2. 'kAraNApekSA' kha. 3. 'khecchAkesariNaH' ga. 4. 'hananocitatathAvidhecchAparigrahAdeva' ga. 5. 'saMbhAvita' ka kha 6. 'vizvaklezakaraNa eveti' ga. 7. 'tadeka' kha. 8. 'api ' ga-pustake nAsti. 9. 'parama' ka kha - pustakayornAsti. 10. 'cakra' kha. 11. 'AyAsena' ka-kha. 12. 'taca' ka-kha-pustakayornAsti. 13. 'nakhA' ka-kha-pustakayornAsti. 14. ' evaM ' ga. 15. ' ityutprekSyate ityutprekSApahuti' ka- kha. 16. 'rasa' ga-pustake nAsti. 17. 'prayojana' ga-pustake nAsti. 18. ' tatsaMbandhiprayojanaM' ga.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 udhyotaH] dhvnyaalokH| ... kecidvAcAM sthitamaviSaye tatvamRcustadIyaM tene brUmaH sahRdayamanaHprItaye tatsvarUpam // 1 // budhaiH kAvyatattvavidbhiH kAvyasyAtmA dhvaniriti saMjJitaH paramparayA yaH samAnAtaH samAkhyAtaH, tasya sahRdayajanamanaHprakAzamAnasyApyamAva zabdo'tra kAvyAtmAvabodhakanimittaka ityabhiprAyeNa vivRNoti-kAvyatattvavidbhiriti / Atmazabdasya tattvazabdenArtha vivRNvAnaH sAratvamaparazabdavailakSaNyakAritvaM ca darzayati / itizabdaH kharUpaparatvaM dhvanizabdasyAcaSTe / tadarthasya vivAdAspadIbhUtatayA nizcayAbhAve'rthatattvAyogAt / etadvivRNoti-saMhita iti / vastutastu na satsaMjJAmAtreNokam / api vastyeva dhvanizabdavAcyaM pratyuta samastasArabhUtam / nAnyathA budhAstAdRzamAmaneyurityabhiprAyeNa vivRNoti-tasya sahRdayetyAdinA / evaM tu yuktataram / itizabdo bhinnakramo vAkyArthaparAmarzakaH / dhvanilakSaNo'rthaH kAvyasyAtmeti yaH samAnAtaH / zabdaparAmarzakatve hi dhvanisaMjJito'rthaH iti kAsaMgatiH / evaM hi dhvanizabdaH kAvyasyAtmetyuktaM bhavet / gavityayamAheti yathA / na ca vipratipattisthAnamasadeva / pratyuta satyeva dharmiNi dharmamAtrakRtA vipratipattiH / ityalamaprastutena bhUyasA sahRdayajanodvejanena / budhasyaikasya prAmAdikamapi tathAbhidhAnaM syAt, na tu bhUyasAM tadyuktam / tena budhairiti bahuvacanam / etadeva vyAcaSTe-paramparayeti / avicchinnena pravAheNa tairetaduktam / vinApi viziSTapustakeSu vivecanAdityamiprAyaH / na ca budhA bhUyAMso'nAdaraNIyaM vasvAdareNopadizeyuH / etattvAdareNopadiSTam / tadAha-samyagya bhAnAtapUrva iti / pUrvagrahaNenedaMprathamatA nAtra saMbhAvyata ityAha / vyAcaSTe ca-samAkhyAtaH samyagAsamantAkhyAtaH prakaTita ityanena / tasyeti / yasyAdhigamAya pratyuta yatanIyaM kA tatrAsaMbhavanA / ataH kiM kurmaH / apAraM mauryamabhAvavAdinAmiti bhaavH| na cAsmAmirabhAvavAdinAM vikalpAH zrutAH / kiM tu saMbhAvya dUSayiSyante / ataH parokSavam / na ca bhaviSyadvastu dUSayituM zakyam / anutpannavAdeva / tadapi buddhyAropitaM dUMSyata iti 1. 'aviSayaM' ga. 2. 'yena' ga. 1. 'bodhanimitta ityami' ga. 2. 'tattadarthasya' ga. 3. 'nizcayAyogAt' ga. 4. 'basyaiva' kha. 'vanyacca' ga. 5. 'AmaneyuH kathayeran' ka-kha. 'khatAdRzamAmineyurityabhiprAyeNa' ga. 6. 'yuktatvam' ga. 7. dhvanilakSaNArthakaH' ga. 8. 'padArthakatve' ga. 9. 'saMjJako' ga. 10. 'hi' ka-kha-pustakayo sti. 11. 'tadeva tyAcaSTe' ga. 12. 'kaiH' ga. 13. 'pustakavinivezanAt' ga. 14. 'samyagAmnAtapUrvaH' ga. 15. 'prathamAntA' kha. 16. 'vyAcaSTe ca samyagAnAtaH prakaTIkRtaH' ga. 17. 'tatrAbhAvasaMbhAvanA' ga. 18. 'kRtAH' ka-kha. 19. 'dUSayiSyate' ga.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / manye jagaduH / tadubhAvavAdinAM cAmI vikalpAH saMbhavanti / tatra keci - cet, buddhyAropitatvAdeva bhaviSyatvahAniH / ato bhUtakAlonmeSAtparokSAdviziSTAdyatanatvapretibhAnAbhAvAcce liTA prayogaH kRtaH - jagaduriti / tadvyAkhyAnAyaiva saMbhAvyadUSaNaM prakaTayiSyati / saMbhAvanApi neyamasaMbhavato yuktA, api tu saMbhavata eva / anyathA . saMbhAvanAnAmaparyavasAnaM syAt, dUSaNAnAM ca / ataH saMbhAvanAnAmabhidhAyiSyamANAnAM samarthayituM pUrvaM saMbhaivantItyAha / saMbhAvyanta iti tUcyamAnaM punaruktArthameva syAt / na ca saMbhavasya saMbhAvanA / api tu sA vartamAnataiva sphuTeti vartamAnenaiva nirdezaH / nanvasaMbhavadvastumUlayA saMbhAvanayA yatsaMbhAvitaM taddUSayitumazakyamityAzaGkayAha - vikalpA iti / naiM tu vastu saMbhavati tAdRk yata iyaM saMbhAvanA / api tu vikalpa eva / te ca tattvAvabodhavandhyatayA sphureyurapi / ata eva 'AcakSIran' ityAdayo'tra saMbhAvanAviSayA liGprayogA atItaparamArthA eva paryavasyanti / yathA - 'yadi nAmAsya kAyasya yadantastadbahirbhavat / daNDamAdAya loko'yaM zunaH kAkAMzca vArayet // ' ityatrArthAdyadyevaM kAvyasya dRSTatA syAttadaivamavalokyeteti bhUtaprANataiva / yadi na syAttataH kiM syAdityainenApi kiM vRttam, yadi na pUrvaM bhavanasya saMbhAvanetyayamevArthaH / ityalamaprakRtena bahunA / tatra samayApekSaNena zabdo'rthapratipAdaka iti kRtvA vAcyavyatiriktaM nAsti vyaktyam / sadapi vA tadabhidhAkSiptaM zabdAvagatArthabalAkRSTatvAdbhAktam / tadanAkSiptamapi vA na vaktuM zakyam, kumArISviva bhartRsukhamatadvitsu / tatraya evaite pradhAnavipratipattiprakArAH / tatrAbhAvavikalpasya trayaH prakArAH / zabdArthaguNAlaMkArANAmeva zabdArthazobhAkAritvAllokazAstrAtiriktasundarazabdArthamayasya kAvyasyAnanyazobhAhetuH kazcidanyo'sti yo'smAbhirna gaNita ityekaH prakAraH / yo vA na gaNitaH sa zobhAkAryeva na bhavatIti dvitIyaH / atha zobhAkArI bhavati tarhyasmadukta eva guNe vAlaMkAre vAntarbhavati / nAmAntarakaraNe tu kiyadidaM pANDityam / athApi guNeSvalaMkAreSu vantarbhAvaH, tathApi kiMcidvizeSailezamAzritya naumAntaramAtram / upamA 18 1. 'tatra' ka-kha-pustakayornAsti. 1. 'pratibhAnAt' kha. 2. 'ca' ka-kha- pustakayornAsti. 3. 'saMbhavatItyAha' ga. 4. 'saMbhavantIti saMbhAvyanta iti' ka kha 5. 'saMbhAvasyApi' kha. 6. 'nanu ca' ga. 7. 'na vastusaMbhAvanA tAdRkkriyata iyaM' ga. 8. 'vikalpa eva' ka-kha. 9. 'arthAt ' ga- pustake nAsti. 10. 'tadeva' ka kha. 11. ' ityatrApi kiM vRtaM yadi pUrvavanna bhavanasaMbhAvanetyayamevArthaH ' ga. 12. 'amidhAvRttyA' ga. 13. 'zabdAnugatArtha' kha. 14. 'zakyate' kha. 15. 'iti' ga. 16. 'pradhAnAni' ga. 17. ' kAvyasya na zobhA' ga. 18. 'dvitIyaH prakAraH ' ga. 19. 'vA nAntarbhAvaH' ga. 20. 'avizeSa' ga. 21. 'nAmAntarakaraNam' ga.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ukSyotaH] dhvanyAlokaH / dAcakSIran-zabdArthazarIraM tAvatkAvyam / tasya zabdagatAzcArutvahetavo'nuprAsAdayaH prasiddhA eva / arthagatAzcopamAdayaH / varNasaMghaTanAdharmAzca ye mAdhuryAdayaste'pi pratIyante / tadanatiriktavRttayo'pi yAH kaizcidupa vicchittiprakArANAmasaMkhyatvAt / tathApi guNAlaMkAravyatiriktavAbhAva eva / tAvanmAtreNa ca kiM kelyam / anyasyApi vaicitryasya zakyotprekSyatvAt / ciraMtanaihi bharatamuniprabhRtibhiryamakopame zabdArthAlaMkAratveneSTe / tatprapaJcadikpradarzanaM vanyairalaMkArakAraiH kRtam / tatra yathA 'karmaNyaN' ityatra kumbhakArAdyudAharaNaM zrukhA khayaM nagarakArAdizabdA utprekSyante / tAvatA ka Atmani bahumAnaH / evaM prakRte'pIti tRtIyaH prkaarH| evamekastridhAvikalpaH anyau ca dvau iti paJca vikalpA iti tAtparyArthaH / tAneva krameNAha-zabdArthazarIraM tAvadityAdinA / tAvadhaNena kasyApyatra na vipratipattiriti darzayati / taMtra zabdArtho na tAvaddhvaniH / saMjJAmAtre hi ko guNaH / atha zabdArthayozcArutvaM sa dhvaniH / tathApi dvividhaM cArutvam-kharUpamAtraniSTham , saMghaTanAzritaM ca / tatra zabdAnAM svarUpamAtrakRtaM cArutvaM zabdAlaMkArebhyaH / saMghaTanAzritaM tu zabdaguNebhyaH / evamarthAnAM cAruvaM kharUpamAtraniSThamupamAdibhyaH / saMghaTanAparyavasitaM varthaguNebhya iti na guNAlaMkAravyatirikto dhvaniH kazcit / saMghaTanAdharmA iti / zabdArthayoriti zeSaH / yadguNAlaMkAravyatiriktaM taccArutvakAri na bhavati / nityAnityadoSA asAdhuduHzravAdaya iva / cArutvahetuzca dhvaniH / tanna tadyatirikta iti vytirekii| nanu vRttayo rItayazca yathA guNAlaMkAravyatiriktAzcArutvahetavazca tathA dhvanirapi tadyatiriktazca cArutvahetuzca bhaviSyatItyasiddho vyatireka ityanenAbhiprAyeNAha-tadanatiriktavRttaya iti / naiva vRttirItInAM tadvyatiriktatvaM siddham / tathA hyanuprAsAnAmeva dIptamasRNamadhyamavarNanIyopayogitayA paruSatvalalitatvamadhyamatvakharUpavivecanAya vargatrayasaMpAdanArtha tisro'nuprAsajAtayo vRttaya ityuktAH / vartante'nuprAsabhedA Asviti / yadAha'sarUpavyAnanyAsaM tisRSvetAsu vRttiSu / pRthapRthaganuprAsamuzanti' 'iti / pRthakpRtha 1. 'kAzcit' ga. 1. 'eva' ga-pustake nAsti. 2. 'kRtam' ga. 3. 'utprekSitatvAt' ga. 4. 'eva zabdArthAlaMkRtitvenokte' ga. 5. 'tAneva ca' ga. 6. 'na' ga-pustake nAsti. 7. 'tatra' ga-pustake nAsti. 8. 'ataH' ka-kha. 9. 'mAtra' ka-kha-pustakayo sti. 10. 'duHzravA iva' kha. 11. 'vyatirekihetuH' ga. 12. 'anena' ga-pustake nAsti. 13. 'dhanuprAsAdInAM' ka-kha. 14. 'madhya' ga. 15. 'kharUpavyaJjanAnyAsAn' ga. 16. 'kavayastatheti' ga. 2 dhva. lo.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| nAgarikAdyAH prakAzitAH, tA api gatAH zravaNagocaram / rItayazca vaidabhIprabhRtayaH / tadvyatiriktaH ko'yaM dhvanirnAmeti / anye brUyuH-nAstyeva dhvaniH / prasiddhaprasthAnavyatirekiNaH kAvya giti / paruSAnuprAsaH / upanAgarikAnuprAsaH / upanAgarikA lalitA / nAgarikayA vidagdhayA upamiteti kRtvA / madhyamaM komalam / aparuSamityarthaH / ata eva vaidagdhyavihInakhabhAvA sukumArA aparuSA grAmyavanitAsAdRzyAdiyaM vettiAmyeti ca tRtIyaH komalAnuprAsa iti vRttayo'nuprAsajAtaya eva / na ceha vaizeSikavadvRttirvivakSitA / yena jAtau jAtimato vartamAnatvaM na syAt / tadanugraha eva hi tatra vartamAnatvam / yathAha kazcit |-'lokottre hi gAmbhIrye vartante pRthivIbhujaH' iti / tasmAdvRttayo'nuprAsebhyounatiriktavRttayo nAbhyadhikavyApArAH / ata eva vyApArabhedAbhAvAnna pRthaganumeyakharUpA apIti vRttizabdasya vyApAravAcino'bhiprAyaH / anatiriktatvAdeva vRttivyavahAro bhAmahAdibhirna kRtaH / udbhaTAdibhiH prayukte'pi tasminnArthaH kazcidadhiko hRdayapathamavatIrNa ityabhiprAyeNAha-gatAH zravaNagocaramiti / rItayazceti / tadanatiriktavRttayo'pi gatAH zravaNagocaramiti saMbandhaH / tadyatirikta iti / tacchabdenAtra mAdhuryAdayo guNAH / teSAM ca samucitacittavRttyarpaNe yadanyonyamelanakSamatvena pAnaka iva guDamaricAdirasAnAM saMghAtarUpatAgamanaM dIptalalitamadhyamavarNanIyaviSayaM gauDIyavaidarbhapAJcAladezahevAkaprAcuryadRzA tadeva trividhaM rItirityuktam / jAtirjAtimato nAnyA samudAyazca semudAyibhyo nAnya iti vRttirItayo na guNAlaMkAravyatiriktA iti sthita evAsau vyatirekI hetuH / tadAha-ko'yaM dhvaniriti / naiSa cArutvasthAnam / zabdArthavarUpatvAbhAvAt / nApi cArutvahetuH / guNAlaMkAravyatiriktatvAt / tenAkhaNDabuddhisamAkhAdyamapi kAvyamapoddhArabuddhyA yadi vibhajyate tatrA(thA)pyatra dhvanizabdavAcyo na kazcidatirikto'rtho labhyata iti nAmazabdenAha / nanu mA bhUdasau zabdArthakhabhAvaH, mA ca bhUcArutvahetuH yena guNAlaMkAravyatirikto'sau na syAdityAzaya dvitIyamabhAvavAdaprakAramAha-anya iti / bhavatvevam , tathApi nAstyeva dhvaniryAdRzastava lilakSayiSataH kAvyasya hyasau kazcidvaktavyaH / na cAsau gItanRtahAsyAdisthA 1. 'paruSAnuprAsaH / paruSA dIptA / masRNAnuprAsaH / upanAgarikA kayA vidagdhayA' ga. 2. 'vRttiAmyA komalA ca / tRtIyaH komalaparuSAnuprAsa iti' ga. 3. 'jAtimativartana' ga. 'vartamAnaM' kha. 4. 'nuprAsAdibhyo' ka-kha. 5. 'abhidheya' ga. 6. 'tadvyatirikta iti' ga-pustake nAsti. 7. 'gamanaM ca dIpta' kha., 'gamanadIpta' ga. 8. vaidarbhIpAJcAlIdezapAkaprAcurya' ga. 9. 'samudAyino' ga. 10. 'svarUpAbhAvAt' ga. 11. 'yadi' kha-pustake nAsti. 12. 'artho' ga-pustake nAsti. 13. 'tena guNAlaMkAravyatiriktana sausthyAdityA' ga. 14. 'lilakSayiSitaH' ga. 15. 'vAdyAdisthAnIyaH' ga.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 udyotaH ] dhvanyAlokaH / prakArasya kAvyatvahAneH / sahRdayahRdayAhnAdizabdArthamayatvameva kAvyalakSaNam / na coktaprasthAnAMtirekiNo mArgasya tatsaMbhavati / na ca tatsamayAntaHpAtinaH sahRdayAnkAMzcitparikalpitatatprasiddhyA dhvanau kAvyavyapadezaH pravartito'pi sakala vidvanmanogrAhitAmaivalambate / nIyaH kAvyasya kazcit / kavanIyaM kAvyam / tasya bhAvaH kAvyatvam / na ca nRttagItAdi kavanIyamityucyate / prasiddheti / prasiddhaM prasthAnaM zabdArthau tadguNAlaMkArAzceti / pratiSThante paramparayA viharanti yena mArgeNa tatprasthAnam / kAvyaprakArasyeti / kAvyaprakAratvena tava sa mArgo'bhipretaH / ' kAvyasyAtmA' ityuktatvAt / nanu kasmAttatkAvyaM na bhavatItyAha- sahRdayeti / mArgasyeti / nRttagItAdyakSi nikocanAdiprAya-syetyarthaH / taditi / sahRdayetyAdikAvyalakSaNamityarthaH / nanu ye tAdRzamapUrvaM kAvyarUpatayA jAnanti ta eva sahRdayAH / tadabhimatatvaM ca nAma kAvyalakSaNamuktaprasthAnAti rekiNa eva bhaviSyatItyAzaGkayAha - na ceti / yathA hi khaGgalakSaNaM karomItyuktvA AtAnavitAnAtmA prAtriyamANaH sakaladehAcchAdakaH sukumArazcitratantuvicitaH saMvarta -- navivartanasahiSNuracchedakaH succhedya utkRSTaH khaGga iti bruvANaH paraiH paTaH khalvevaMvidho bhavati na khaDga ityuktatayA paryanuyujyamAna evaM brUyAt -- IdRza eva khaDgo mamAbhimata iti tAdRgevaitat / prasiddhaM hi lakSyaM bhavati ne 'kelpitamiti bhAvaH / tadAha-saka 12 93 lavidvaditi / vidvAMso'pi hi tatsamayajJA evaM bhaviSyantIti zaGkAM sakalazabdena nirAkaroti / evaM hi kRte'pi na kiMcitkRtam / tasmAdunmattatA paraM prakaTiteti bhAvaH / yastvatrAbhiprAyaM vyAcaSTe - jIvitabhUto dhvanistAvattvAbhimataH / jIvitaM ca nAma prasiddhaprasthAnAtiriktam / alaMkArairanuktatvAttacca na kAvyamiti loke prasiddhamiti / tasyedaM sarvaM svavacanaviruddham / yadi hi tatkAvyasyAnuprANakaM tenAGgIkRtaM pUrvapakSavAdinA tazciraMtanairanuktamiti pratyuta lakSaNAnarhameva bhavati / tasmAtprAktana evAtrAbhiprAyaH / nanu bhavatvasau cArutvahetuH zabdArthaguNAlaMkArAntarbhUtazca tathApi dhvanirityamuyA bhASayA jIvitamityasau na kenacidukta ityabhiprAyamAzaGkya tRtIyamabhAvavAdamupanyasya 1. 'atikramiNo' ga. 2. 'parikalpya tatpra-' ga. 3. 'eva lambate' ga. 1. 'kAvyasya ca' ka-kha. 2. 'nRttAdi' ga. 3. 'prasiddhyeti' ka. 4. 'nRttagItAdikAminIkopAdiprAya' ga. 5. 'tamiti' ga. 6. 'hi' ka kha - pustakayornAsti. 7. 'prApayamANaH ' ga. 8. 'tantucitaH ' ga. 9. 'khaccha' kha-ga. 10. 'na' ga-pustake nAsti. 11. 'vikalpitaM' ka. 12. 'api' kha- pustake nAsti. 13. 'hi' ga-pustake nAsti. 14. 'eva' ka-kha- pustakayornAsti. 15. 'kiMcitkRtaM syAt ' ka ' kazcitkRtaH syAt ' ga. 16. 'tathAbhimataH' ka-kha. 17. 'lakSaNA' ga. 18. 'atra' ga-pustake nAsti
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| punarapare tasyAbhAvamanyathA kathayeyuHna saMbhavatyeva dhvanirnAmApUrvaH kazcit / kAmanIyakamanativartamAnasya tasyokteSveva cArutvahetuSvantarbhAvAt / teSAmanyatamasyaiva vA pUrvasamAkhyAmAtraprakaraNe yatkiMcana kathanaM syAt / kiM ca vAgvikalpAnAmAnantyAtsaMbhavatyapi vA kasiMzcitkAvyalakSaNavidhAyibhiH prasiddhairadarzite prakAraleze dhvanirdhvaniriti tadalIkasahRdayatvabhAvanAmukulitalocanairnRtyate / tatra hetuM na vidmaH / sahasrazo hiM mahAtmabhiranyairalaMkAraprakArAH prakAzitAH prakAzyante ca / na ca teSAmeSA dazA zrUyate / tasmAtpravAdamAtraM dhvaniH / na tvasya kSodezamaM tattvaM kiMcidapi prakAzayituM zakyam / tathA cAnyena kRta evAtra zlokaH ti-punarapara iti / kAmanIyakamiti kamanIyasya karma / cArutvahetuteti yAvat / nanu vicchittInAmasaMkhyeyatvAnna kAcittAdRzI vicchittirasmAbhirTaSTA yA nAnuprAsAdau nApi mAdhuryAdAvuktalakSaNe'ntarbhavedityAzayAbhyupagamapUrvakaM pariharati-vAgvikalpAnAmiti / vaktIti vAk zabdaH / ucyata iti vAgarthaH / ucyate'nayeti vAgabhidhAvyApAraH / tatra zabdArthavaicitryaprakAro'nantaH / abhidhaavaicitryprkaaro'pysNkhyeyH| prakAraleza iti / sa hi cArutvaheturguNo vAlaMkAro vA sa ca sAmAnyalakSaNena saMgRhIta eva / yadAhuH-'kAvyazobhAyAH kartAro dharmA guNAH, tadatizayahetavastvalaMkArAH' iti / dhvanirdhvaniriti vIpsAyAM saMbhramaM sUcayannAdaraM darzayati-nRtyata iti / tallakSaNakRdbhistayuktakAvyavidhAyibhistacchravaNodbhUtacamatkAraica pratipattabhiriti zeSaH / dhvanizabde ko'tyAdara iti bhAvaH / eSA dazeti / khayaM darpaH paraizca stUyamAnatetyarthaH / vAgvikalpa iti vAkpravRttihetupratibhAyApAraprakAra iti vA / tasmAtpravAdamAtramiti sarveSAmabhAvavAdinAM sAdhAraNa upasaMhAraH / yataH zobhAhetutve guNAlaMkArebhyo na vyatiriktaH / yatazca vyatiriktatve na zobhAhetuH / yatazca zobhAhertutve'pi nAdarAspadaM tasmAdityarthaH / na ceyamabhAvasaMbhAvanA nirmUlaiva dUSitetyAha-tathA cAnyeneti / granthakRtsamAnakAlabhAMvinA manorathanAmnA kavinA / yato na sAlaMkRti ato na manaHprahlAdi / 1. 'kathaM na' kha, 'kathitaM' ga. 2. 'api' ka-kha. 3. 'kSodakSamatvaM' ga. 4. 'asti ' ka-kha. 1. 'yadAha' ga. 2. ga-pustake 'iti' ityasmAdanantaraM 'tathA v...bhidheyshbdoktirissttaavaacaamlNkRtiH| iti' ityadhikamasti. 3. "vidhAtRbhiH' ka-kha. 4. 'ca' ka-kha. pustakayo sti. 5. 'vAgvikalpA iti vAkpratipattihetu' ga. 3. 'vyApArA iti' ga. 7. 'iva saMbhAraH' ga. 8. 'api' ga-pustake nAsti. 9. 'bhAvinaiva' ga.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ukSyotaH] dhvnyaalokH| 'yasminnasti na vastu kiMcana manaHprahAdi sAlaMkRti vyutpannai racitaM ca naiva vacanairvakroktizUnyaM ca yat / kAvyaM taddhvaninA samanvitamiti prItyA prazaMsaJjaDo - no vidmo'bhidadhAti kiM sumatinA pRSTaH kharUpaM dhvaneH // ' . . bhAktamAhustamanye / anye taM dhvanisaMjJitaM kAvyAtmAnaM guNavRttiri anenArthAlaMkArANAmabhAva uktaH / vyutpannai racitaM ca naive vacanairiti zabdAlaMkArANAm / vakroktirutkRSTA saMghaTanA / tacchUnyamiti zabdArthaguNAnAm / vakroktizUnyazabdena sAmAnyalakSaNAbhAvena sarvAlaMkArAbhAva ukta iti kecit / taiH punaruktaM na pairihRtamityalam / prItyeti / gatAnugatikAnurAgeNetyarthaH / sumatineti / jaDena pRSTo bhrUbhaGgakaTAkSAdibhirevottaraM dadattatsvarUpaM kAmamAcakSIteti bhAvaH / evamete'bhAvavikalpAH zRGkhalAkrameNAgatAH / na tvanyonyamasaMbaddhA eva / tathA hi tRtIyAbhAvaprakAranirUpaNopakrame punaHzabdasyAyamevAbhiprAya upasaMhAraikyena saMgacchate / abhAvavAdasya saMbhAvanAprANatvena bhUtatvamuktam / bhAktavAdastvavicchinnaH pustakeSvityabhiprAyeNa bhAktamAhuriti nityapravRttavartamAnApekSayAbhidhAnam / bhajyate sevyate prAjJena prasiddhatayoddhoSyata iti bhaktidharmo'bhidheyena sArUpyAdiH / tata Agato bhAkto lAkSaNiko'rthaH / yadAhuH-'abhidheyena sArUpyAsAmIpyAtsamavAyataH / vaiparItyAtkriyAyogAllakSaNA paJcadhA matA // ' iti / guNasamudAyavRtteH zabdasyArthabhAgastaikSNyA dirbhaktiH / tata Agato gauNo'rtho bhAktaH / bhaktiH pratipAye sAmIpyataikSaNyAdau zraddhAtizayaH / tAM prayojanatvenoddizya tata Agato bhAkta iti gauNo lAkSaNikazca / mukhyasya vArthasya bhaGgo bhaktirityevaM mukhyArthabAdhananimittaprayojanamiti trayasadbhAva upacArabIjamityuktaM bhavati / kAvyAsmAnaM guNavRttiriti / sAmAnAdhikaraNyasyAyaM bhAvaH-yadyapyavivakSitavAcye dhvanibhede 'niHzvAsAndha ivAdarzaH' ityAdAvupacAro'sti, tathApi na tadAtmaiva dhvaniH / tayatirekeNApi bhAvAt / vivakSitAnyaparavAcyabhedAdAvavivakSite vAcye'pyupacAra eva, na dhvaniriti vakSyAmaH / tathA ca vakSyati-'bhaktyA bibharti naikatvaM rUpamedAdayaM dhvaniH / ativyApterathAvyApterna cAsau lakSyate tayA // [iti], 'kasyaciddhanimedasya sA tu syAdupalakSaNam / ' iti ca / guNAH sAmIpyAdayaH / dharmAstekSNyAdayazca / tairupA 1. 'mAlaMkRti' kha., 'solaMkRti' ga. 2. 'abhidadhAtu' ga. 1. 'yana' ga. 2. 'zUnya' ka-kha-pustakayo sti. 3. 'parihRtamevetyalam' ga. 4. 'kaTAkSareva' ga. 5. 'upasaMbhAraikyaM ca saMgacchate' ga. 6. 'vibhAktaM' ga. 7. 'saMbhAvyate padArthena' ka-kha. 8. 'sAdRzyAt' ka-kha. 9. 'prabhedAt' kha. 10. 'tvayA' kha. 11. 'sAmyAdayaH' kha.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kAvyamAlA / tyAhuH / yadyapi ca dhvanizabdasaMkIrtanena kAvyalakSaNavidhAyibhirguNavRciranyo vA na kazcitprakAraH prakAzitaH, tathApi guNavRttyA kAvyeSu vyavahAraM darzayatA dhvanimArgo manAkspRSTo lakSyata iti parikalpyaivamuktam -- 'bhAktamAhustamanye' iti / kecitpunarlakSaNakaraNazAlInabuddhayo dhvanestattvaM girAmagocaraM sahRdayahRdayasaMvedyameva samAkhyAtavantaH / tenaivaMvidhAsu vimatiSu sthitAsu saha yairvRttirarthAntare yasya, tairupAyairvRttirvA zabdasya yatra sa guNavRttiH zabdo'rtho vA / guNadvAreNa vA vairtanaM guNavRttira mukhyo'bhidhAvyApAraH / etaduktaM bhavati - dhvanatIti vA, dhvanyata iti vA, dhvananamiti vA yadi dhvanistathApyupacaritazabdArthavyApArAtirikto nAsau kazcit / mukhyArthe hyabhidhaiveti pArizeSyAdamukhya eva dhvaniH / tRtIyarAzyabhAcAt / nanu kenaitaduktaM dhvanirguNavRttirityAzaGkayAha -- yadyapi ceti / anyo veti / guNAlaMkAraprakAra iti yAvat / darzayateti / bhaTTodbhavAmanAdinA / bhAmahoktaM 'zabdazchandobhidhAnArthaH' ityabhidhAnasya zabdAdbhedaM vyAkhyAtuM bhaTTodbhaTo babhASe - ' zabdanA - mabhidhAnamabhidhAvyApAro mukhyo guNavRttizca' iti / vAmano'pi 'sA sAdRzyAlakSaNA vakroktiH' iti / manAkpRSTa iti / taistAvaddhanidigunmIlitA / yathAlikhitapratipAdakaistu svarUpavivekaM kartumazaknuvadbhistatsvarUpavivekodyataH pratyutopAlabhyate / abhaanArikelakalpayathAzrurtagranthanodranthanamAtreNeti / ata evAha parikalpyaivamuktamiti / yadyevaM na yojyaMte tadA dhvanimArgaH spRSTa iti pUrvapakSe'bhidhAnaM virudhyate / zAlInabuddhaya iti / apragalbhamataya ityarthaH / ete ca traya uttarottaraM bhavyabuddhayaH / prAcyA hi viparyastA eva sarvathA / madhyamAstu tadrUpaM jAnAnA api saMdehena pahuvate / antyAstvanapahnuvAnA api lakSayituM na jAnata iti krameNa viparyAsasaMdehAjJAnaprAdhAnya -- teSAm / teneti / ekaiko'pyayaM vipratipattirUpo vAkyArtho nirUpaNe hetutvaM pratipadyata ityekavacanam / evaMvidhAsu vimatiSviti nirdhAraNe saptamI / Asu madhye eko'pi 1. 'spRSTo'pi na' kha. 1. 'smRtiH' ga. 2. 'tairupAyairvA zabdasya yatra guNavRttaH' ga. 3. 'vartamAnaM' ka-kha. 4. 'mukhyArthe'pyabhidhaiva' ga. 5. 'bhAmahenoktaM' ga. 6. zabdArachandobhidhAnArthAH' ga., 'zabdarachandobhidhAnArthaM' kha. 7. 'sAdRzyAt' ga-pustake nAsti. 8. 'pAtaistu' ga. 9. 'vivekodyotaH' kha., 'viveko na kRtaH' ga. 10. ' tagranthograhaNa' ga. 11. yokSyate manAgdhvani' ga. 12. 'pakSavidhAnaM' ga. 13. 'nihuvate' ga. 14. 'nihuvAnA' ga. 15. 'nirUpaNe'pi' ga. 16. 'eko'pi ' ga-pustake nAsti .
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ukSyotaH] dhvnyaalokH| dayamanaHprItaye tatvarUpaM bruumH| tasya hi dhvaneH svarUpaM sakalasatkavikAvyopaniSadbhUtamatiramaNIyamaNIyasIbhizciraMtanakAvyalakSaNavidhAyinAM buddhibhiranunmIlitapUrvam / atha ca rAmAyaNamahAbhArataprabhRtini lakSye sarvatra prasiddhavyavahAraM lakSayatAM sahRdayAnAmAnando manasi labhatAM pratiSThAmiti prakAzyate / yo vimatiprakArastenaiva hetunA tatvarUpaM brUma iti dhvanikharUpamabhidheyam / abhidhAnAbhidheyalakSaNayordhva nizAstrayorvaktazrotroryutpAdyavyutpAdakabhAvaH saMbandhaH / vimatinivRttyA tatvarUpajJAnaM prayojanam / zAstraprayojanayoH sAdhyasAdhanabhAvaH saMbandha ityuktam / atha tritayaprayojanapratipAdakaM 'sahRdayamanaHprItaye' iti bhAgaM vyAkhyAtumAha-tasya hIti / vimatipadapatitasyetyarthaH / dhvaneH svarUpaM lakSayatAM saMbandhini mainasi Anando nirvRtyAtmA camatkArAparaparyAyaH pratiSThAM parairviparyAsAdyupahatairanunmIlyamAnatvena sthemAnaM labhatAmiti prayojanaM saMpAdayituM tatsvarUpaM prakAzyata iti saMgatiH / prayojanaM ca nAma tatsaMpAdakavastuprayoktatAprANatayaiva tathA bhavatItyAzayena prItaye tatvarUpaM brUma ityekavAkyatayA vyAkhyAtaM tatsvarUpazabdaM vyAcakSANaH saMkSepeNa tAvatpUrvodIritavikalpapa'JcakoddharaNaM prathayati-sakaletyAdinA / sakalazabdena satkavizabdena ca prakAraleze kasmizciditi nirAkaroti / atiramaNIyamiti bhAktAvyatiriktamAha / nahi 'siMho baTuH' 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra ramyatA kAcit / upaniSadbhutazabdena tu apUrvasamAkhyAmAtrakaraNa ityAdi nirAkRtam / aNIyasIbhirityAdinA guNAlaMkArAnantarbhUtatvaM sUcayati / atha cetyAdinA tatsamayAntaHpAtina ityAdinA yatsAmayikatvaM zaGkitaM tanniravakAzIkaroti / rAmAyaNamahAbhAratazabdenAdikaveH prabhRti sarvaireva munibhirasyAdaraH [kRtaH] iti darzayati / lakSayatAmityanena vAcAM sthitamaviSaya iti parAsyati / lakSyate'neneti lakSyo lakSaNam / lakSyeNa nirUpayanti lakSayanti teSAm / lakSaNadvAreNa nirUpayatAmityarthaH / sahRdayAnAmiti / yeSAM kAvyAnuzIlanAbhyAsavazAdvizadIbhUte manomukure varNanIyatanmayIbhavanayogyatA te hRdayasaMvAdabhAjaH sahRdayAH / yathoktam-'yo'rtho hRdayasaMvAdI tasya bhAvo rasodbhavaH / zarIraM vyApyate tena zuSkaM kASThamivAgninA // ' iti / Ananda iti / rasasya carvaNAtmanaH prAdhAnyaM darzayansadhvanereva sarvatra mukhyabhUtamAtmatvamiti darzayati / tena yaduktam-dhvanirnAmAparo yo'sau vyApAro vyaJjanAtmakaH / tasya siddhe'pi bhede syAtkovyAGgatvaM na rUpitA // ' iti tadapahastitaM bhavati / tathA hyabhi 1. 'aNIyasIbhirapi' ga. 1. 'sAdhakabhAva ityuktam' ka-kha. 2. 'ataH zrotRgataprayojana' ga. 3. 'manasi hRdaye' ka-kha. 4. 'paJcatoddharaNaM' ga. 5. 'vyatirekamAha' ga. 6. 'kvacit' kha. 7. 'ta eva' ga. 8. 'asiddhe' ga. 9. 'kAvye'zatvaM na rUpateti / etenApahasvitaM' ga.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kAvyamAlA / tatra punarvanerlakSayitumArabdhasya bhUmikA racayitumidamucyate'arthaH sahRdayazlAghyaH kAvyAtmA yo vyvsthitH| vAcyapratIyamAnAkhyau tasya bhedAvubhau smRtau // 2 // dhAbhAvanArasacarvaNAtmake'pi tryaMze kAvye rasacarvaNA tAvajjIvitabhUteti bhavato'pyavivAdo'sti / yathoktaM tvayaiva-'kAvye rasayitA sarvo na boddhA na niyogabhAk' iti / tadvastvalaMkAradhvanyabhiprAyeNAGgamAtratvamiti siddhasAdhanam / rasadhvanyabhiprAyeNa tu khAbhyupagamaprasiddhisaMvedanaviruddhamiti / tatra kavestAvatkIrtyApi prItireva saMpAdyA / yadAha'kIrti svargaphalAmAhuH' ityAdi / zrotRNAM ca vyutpattiryadyapyasti, yathoktam-'dharmArthakAmamokSeSu vaicakSaNyaM kalAsu ca / karoti kIrti prItiM ca sAdhukAvyaniSeNam // ' iti tathApi prItireva pradhAnam / anyathA prabhusaMmitebhyo vedAdibhyo mitrasaMmitebhyazcetihAsAdibhyo vyutpattihetubhyaH ko'sya kAvyarUpasya vyutpattihetorjAyAsaMmitatvalakSaNo vizeSa iti prAdhAnyenAnanda evoktaH / caturvargavyutpattarapi cAnanda eva pAryantikaM mukhyaM phalam / Ananda iti ca granthakRto nAma / tena sa evAnandavardhanAcArya etacchAstradvAreNa sahRdayahRdayeSu pratiSThAM devatAyatanAdivadanazvarI sthitiM labhatAm / siddhiM gacchatviti bhaavH| yathoktam-'upeyuSAmapi divaM sannibandhavidhAyinAm / A~sta eva nirAtaGkaM kAntaM kAvyamayaM vapuH // ' iti / tathA manasi pratiSThAmiti evaMvidhasya manasaH sahRdayacakravartI khalvayaM granthakRditi bhAvaH / yathA-'yuddhe pratiSThA paramArjunasya' iti / khanAmaprakaTIkaraNaM zrotRNAM pravRttyaGgameva saMbhAvanAtyayotpAdakamukheneti granthAnte vakSyAmaH / evaM granthakRtaH kaveH zrotuzca mukhya prayojanamuktam / / nanu 'dhvanikharUpaM brUma' iti pratijJAya vAcyapratIyamAnAkhyau dvau bhedAvarthasyeti vyAkhyAbhidhAne kA saMgatiH kArikAyA ityAzaya saMgatiM kartumavataraNikAM karotitatreti / evaM vidhe'bhidheye prayojane ca sthita ityarthaH / bhUmireva bhUmikA / yathApUrvanirmANe cikIrSite pUrvaM bhUmireva viracyate tathA dhvanikharUpe pratIyamAnAkhye nirupayatavye nirvivAdasiddhavAcyAbhidhAnaM bhUmiH / tatpRSThe'dhikapratIyamAnAMzolliGganAt / 1. 'punaH' ga-pustake nAsti. 1. 'aMzamAtralaM' ga. 2. 'svArthApagama' ga. 3. 'ityAdau' ka-kha. 4. vyutpattiprItI yadyapi staH' ga. 5. 'nibandhanam' ka-kha. 6. 'vedAdizAstrebhyo' ka-kha. 7. 'hetujAyA' ga. 8. 'devAyatanAdi' ga. 9. 'sthitiM labhatAm' ka-kha-pustakayornAsti. 10. 'Asthayeva' ga. 11. 'yathA' kha. 12. 'yAvat' ka-kha. 13. 'pratyayopAdAnamukhena' ga. 14. ga-pustake 'tatreti' ityAdi 'ityarthaH' ityantaM prathamam , 'nanu dhvanikharUpaM' ityAdi 'karoti' ityantaM cAnantaraM vartate. 15. 'asyeti' ga. 16. 'karoti dhvanerevetyAdinA' ga. 17. 'iva' ga. 18. 'nirUpitavye' ka-kha. 19. 'AliGganAt' ga.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ujhyotaH] dhvnyaalokH| kAvyasya hi lalitocitasaMnivezacAruNaH zarIrasyevAtmA sArarUpatayA sthitaH sahRdayazlAghyo yo'rthastasya vAcyaH pratIyamAnazceti dvau bhedau / vAcyena samazIrSikAgaNanaM tasyApyanapahnavanIyatvaM pratipAdayitum / smRtAvityanena yaH samAnAtapUrva iti draDhayati / zabdArthazarIraM kAvyamiti yaduktaM tatra zarIragrahaNAdeva kenacidAtmanA tadanuprANakena bhAvyameva / tatra zabdastAvaccharIrabhAga eva saMnivizate / sarvajanasaMvedyadharmatvAtsthUlakRzAdivat / arthaH punaH sakalajanasaMvedyo na bhavati / na hyarthamAtreNa kAvyavyapadezaH / laukikavaidikavAkyeSu tadabhAvAt / tadAha-sahRdayazlAghya iti / sa eka evArtho dvizAkhatayA vivekibhirvibhAgabuddhyAbhiyujyate / tathAhi-tulye'rtharUpatve kimiti kasmaicitsahRdayaH zlAghate / tadbhavitavyaM kenacidvizeSeNa / yo vizeSaH sa pratIyamAnabhAgo vivekibhirvizeSahetutvAdAtmeti vyavasthApyate / vAcyasaMkalanAvimohitahRdayaistu tatpRthagbhAvo vipratipadyate cArvAkarivAtmapRthagbhAvaH / ata evArtha ityekatayopakramya sahRdayazlAghya iti vizeSaNadvArA hetumabhidhAopoddhAraNadRzA tasya dvau bhedAvaMzAvityuktam / na tu dvAvapyAtmAnau kovyasya / kAvyAtmeti kArikAbhaugagataM kAvyazabdaM vyAkartumAha-kAvyasya hIti / lalitazabdena guNAlaMkAragrahaNamAha / ucitazabdena rasaviSayamevaucityaM bhavatIti darzayansadhvanerjIvitvaM sUcayati / tadabhAve hi kimapekSayedamaucityaM nAma sarvatroddhoSyata iti bhAvaH / yo'rtha 'Iti yetAnuvadanpareNApyetattAvadabhyupagatamiti darzayati-tasyetyAdinA / tadabhyupagama eva buddhyaMzatve satyupapadyata iti darzayati / tena yaduktam-'caurutvahetutvAdguNAlaMkAravyatirikto na dhvaniH' iti tatra dhvanerAtmasvarUpatvAddheturasiddha iti darzitam / ne hyAtmA cArutvaheturdaihasyeti bhavati / athApyevaM syAttathApi vAcye nAnaikAntiko hetuH / na hyalaMkArya evAlaMkAraH / guNI evaM guNaH / tadarthamapi vAcyAMzopakSepaH / ata eva vakSyati-'vAcyaH prasiddhaH' iti / / 1. 'smRtaH' ka-kha. 2. 'yo' ka-kha-pustakayo sti. 1. "nirvahaNAdeva' ga. 2. 'saMnirvizate' kha. 3. 'vyavahAraH' ga. 4. "vibhajyate' ga. 5. 'kasmaicideva sahRdayAH zlAghante / tatra bhavitavyaM' ga. 6. 'yato vizeSaH' ga. 7. 'saMvalanA' ga. 8. 'bhAve' ga. 9. 'bhAve' ga. 10. 'ityeka' ga-pustake nAsti. 11. 'upoddhAradRzA' ga. 12. 'kAvyasya' ka-kha-pustakayo sti. 13. 'bhAga' gapustake nAsti. 14. 'milita' ga. 15. 'anugraha' ga. 16. 'sUtrayati' ga. 17. 'itye veti' ga. 18. 'itIyattA' ka., 'itIyatA' kha., 'iti yadA' ga. 19. yatA yacchadenetyarthaH. 20. 'tAvat' ga-pustake nAsti. 21. 'cArutvahetutvAddheturasiddha iti darzitam' kaHkha. 22. 'na tvAtmA' ga. 23. 'vA' ga. 24. 'etadarthamapi' ga.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| 'tatra vAcyaH prasiddho yaH prakArairupamAdibhiH / bahudhA vyAkRtaH so'nyaiH kAvyalakSmavidhAyimiH // 3 // tato neha pratanyate kevalamanUdyate punaryathopayogamiti / pratIyamAnaM punaranyadeva vastvasti vANISu mahAkavInAm / yattatprasiddhAvayavAtiriktaM vibhAti lAvaNyamivAGganAsu // 4 // tatreti / dyazatve satyapItyarthaH / prasiddha iti / vanitAvadanodyAnendUdayAdivallaukika evetyarthaH / upamAdibhiH prakAraiH sa vyAkRto bahudheti saMgatiH / anyairiti kArikAbhAgaM kAvyetyAdinA vyAcaSTe-tato neha pratanyata iti / vizeSapratiSedhena zeSAbhyanujJeti darzayati-kevalamityAdinA / punaHzabdo vAcyAdvizeSadyotakaH / anyadeva vastviti / tadyatirikta sArabhUtaM cetyarthaH / mahAkavInAmiti bahuvacanamazeSaviSayAvyApakatvamAha / etadabhidhAsyamAnapratIyamAnAnuprANitakAvyanirmANanipuNapratibhAbhAjanatvenaiva mahAkavivyapadezo bhavatIti bhAvaH / yadevaMvidhamasti tadbhAti / na hyatyantAsato mAnamupapannam / rajatAdyapi nAtyantamasadbhAti / anena sattvaprayuktaM tAvadbhAnamiti bhosanAtmatvamavagamyate / tena yadbhAti tadasti tathetyuktaM bhavati / tenAyaM prayogArthaHprasiddhaM vAcyaM dharmipratIyamAnena vyatiriktena tadvattathA bhAsamAnatvAllAvaNyApetAGganAGgavat / prasiddhazabdasya 'sarvapratItatvamalaMkRtatvaM cArthaH / yattaditi sarvanAmasamudAyazcamatkArasAratAprakaTIkaraNArthamavyapadezyatvamanyonyasaMvalanAkRtaM cAvyatirekibhramaM dRSTAntadArTAntikayordarzayati / etacca kimapItyAdinA vyAcaSTe / lAvaNyaM hi nAmAvayavasaMsthAnAbhivyanayamavayavavyatiriktaM dharmAntarameva / na cAvayavAnAmeva nirdoSatA vA bhUSaNayogo vA lAva. Nyam / pRthanirvarNyamAnakANAdidoSazUnyazarIrAvayavayoginyAmapyalaMkRtAyAmapi lAvaNyazUnyeyamiti, atathAbhUtAyAmapi kasyAMcillAvaNyAmRtacandrikeyamiti sahRdayAnAM vyavahArAt / nanu lAvaNyaM tAvadyatiriktaM prathitam / pratIyamAnaM kiM tadityeva na jAnImaH / dUre tu vyatiriktapratheti tathAbhAsamAnatvamasiddho heturityAzaya sa hyartha ityA 1. 'bhaTTodbhaTaprabhRtibhistato' ga. 2. 'punaH' sarveSu pustakeSu nAsti. 3. 'AbhAti' ga. 1. 'vAcyAMzAt' ga. 2. 'riktAsArabhUtaM' ga. 3. 'mahA' ga-pustake nAsti. 4. "viSayavyApakamAha' ka-kha. 5. 'mAnaM' ka-kha. 6. 'yadyevaM' ga. 7. 'bhavati' ga. 8. 'bhAga' ga. 9. 'bhAnAtsattvamavagamyate' ga. 10. 'ato yadbhAti' ga. 11. 'zabdapratItatvaM' ka-kha. 12. 'vyatirekabhrama' ka-kha. 13. 'ityanena' ga. 14. 'vyaGgaya ivAvayava' ga. 15. "dharmAkrama' ga. 16. 'ityevaM jAnImaH' ga. 17. 'vyatireka' ga.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ukSyotaH] dhvnyaalokH| 15 pratIyamAnaM punaranyadeva vAcyAdvastvasti vANISu mahAkavInAm / yattatsahRdayahRdayasuprasiddhaM prasiddhebhyo'laMkRtebhyaH pratItebhyo vAvayavebhyo vyatiriktatvena prakAzate lAvaNyamivAGganAsu / yathA hyaGganAsu lAvaNyaM pRthagirvarNyamAnaM nikhilAvayavavyatireki kimapyanyadeva sahRdayalocanAmRtaM tattvAntaraM tadvadeva so'rthaH / sa hyartho vAcyasAmarthyAkSiptaM vastumAtramalaM. kArA rasAdayazcetyanekaprabhedaprabhinno darzayiSyate / sarveSu ca teSu prakAreSu dinA kharUpaM tasyAbhidhatte / sarveSu cetyAdinA ca vyatirekaprathAM sAdhayiSyati / taMtra pratIyamAnasya tAvadvau bhedau-laukikaH, kAvyavyavahAragocarazceti / laukiko yaH zabdavAcyatAM kadAcidaidhizete / sa ca vidhiniSedhAdyanekaprakAro vastuzabdenocyate / so'pi dvividhaH / yaH pUrva kvApi vAkyAlaMkArabhAvamupamAdirUpatayAnvabhUt , idAnIM banalaM. kArarUpa evAnyatra guNIbhAvAbhIvAdapUrvapratyabhijJAnabalAdalaMkAradhvaniriti vyapadizyate / brAhmaNazramaNanyAyena tadrUpatAbhAvena tUpalakSitaM vastumAtramucyate / mAtragrahaNena hi rUpAntaraM nirAkRtam / yastu svapne'pi na khazabdavAcyo na laukikavyavahArapatitaH, kiM tu zabdasamarpyamANahRdayasaMvAdasundaravibhAvAnubhAvasamuditaprAniviSTaratyAdivAsanAnurAga-- sukumArakhesaMvidAnandacarvaNavyApArarasanIyarUpo rasaH / sa ca kAvyavyApAraikagocaro rasadhvaniriti / sa ca dhvanireveti sa eva mukhyatayAtmeti / yadUce maeNTanAyakena'aMzavaM na rUpitA' iti, tadvasvalaMkAradhvanyoreva yadinAmopAlambhaH, rasadhvanistu tenaivAtmatayAGgIkRtaH / rasacarvAtmanastRtIyasyAMzasyAbhidhAbhAvanAMzadvayottIrNavena nirNayAdvasvalaMkAradhvanyo rasadhvaniparyantameveti vayameva vakSyAmastaitretyAstAM tAvadvAcyasAma*kSipta iti bhedatrayavyApakaM sAmAnyalakSaNam / yadyapi hi24 dhvananaM zabdasyaiva vyApAraH, 1. 'hRdaya' ka-kha-pustakayo sti. 2. 'cAvayavebhyaH' kha. 3. 'apRthakpRthaDirvarNyamAnaM' ga. 1. 'sarveSvityAdinA' ka. 2. 'tattu' ga. 3. 'kAvyavyApAra' ka-kha. 4. 'iti' ka-kha-pustakayo sti. 5. 'khazabdavAcyatAH kadAcidadhyazete' ga. 6. 'zabdo vAcyatAM' kha. 7. 'api zete' kha. 8. 'vastubhedena' ka-kha. 9. 'vAkyArtho'laMkAra' ka-kha. 10. 'bhAvAtmapUrva' ka-kha. 11. 'apadizyate' ka-kha. 12. 'tadrUpAbhAvena' ka-kha. 13. 'samIkSyamANa' ga. 14. 'samucitaprAgviniviSTa' ga. 15. 'susaMvidA' ka-kha. 16. 'carvaNA' ga. 17. 'ca' ga-pustake nAsti. 18. 'bhaTTanAyakaH aGgavaM na rUpateti' ga. 19. 'upAlabdhaH ' kha, 'upArambhaH' ga. 20. 'AtmanA' ka. 21. 'dvayoktirna tairUnayAvastvalaMkAra' ga. 22. 'tatra tebhyastAvat' ka. 23. 'kSiptaM' ka-kha. 24. 'hi' ka-kha-pustakayo sti.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 16 kAvyamAlA | tasya vAcyAdanyatvam / tathA hyAdyastAvatprabhedo vAcyAddUraM vibhedavAn / sa hi kadAcidvAcye vidhirUpe pratiSedharUpaH / yathA-- 'bhama dhammia vIsattho so suNao ajja mArio deNa / golANaikacchakuDaGgavAsiNA dariasIheNa // ' tathApyarthasAmarthyasya sahakAriNaH sarvatrAnapAyAdvAcyasAmarthyAkSiptatvam / zabdazaktimUlAnuraNanavyaGgye'pyartha sAmarthyAtpratIyamAnAvagatiH / zabdazaktiH kevalamavAntarakaraNa iti vakSyAmaH / dUraM vibhedavAniti / vidhiniSedhau viruddhAviti na kasyacidapi vimatiH / etadarthaM prathamaM tAvade tAvevodAharati- 'bhrama dhArmika vibdhaH sa zunako'dya mAritastena / godAvarI nadIkUlatAgahanavAsinA dRptasiMhena // ' kasyAzcitsaMketasthAnaM jIvitasarvasvAyamAnaM dhArmikasaMcaraNAntarAyadoSAttadavalupyamAnapallava kusumAdivicchAyIkaraNAcca paritrAtumiyamuktiH / tatra svataH siddhamapi bhramaNaM zvabhayenApohitamiti pratiprasavAtmako niSedhAbhAvarUpaH, na tu viyogapraiSAdirUpo'tra vidhiH / atisargaprAptakAla - yorhyayaM loT / tatra bhAvatadabhAvayorvirodhAdvayostAvanna yugapadvAcyatA, naM krameNa / viramya vyApAradvayAbhAvAt / 'vizeSyaM" nAbhidhA gacchet' ityAdinAbhidhAvyApArasya viramya vyApArAsaMbhavAbhidhAnAt / nanu tAtparyazaktiparyavasitA vivakSayA dRptadhArmikatadAdipadArthAnvayarUpamukhyArthabAdhakabalena virodhanimittayA viparItalakSaNayA ca vAkyArthIbhUtaniSedhapratItimabhihitAnvayadRzA karotIti zabdazaktimUla eva so'rthaH / evamanenokamiti hi vyavahArastaMtra vAcyAtirikto'nyo'rtha iti naitat / trayo hyatra vyApArAH saMvedyante----- padArtheSu sAmAnyAtma svabhidhAvyApAraH, samayApekSArthAvagamanazaktiH, abhidhAsamayazca / tAvatyeva na vizeSAMze / AnantyAvyabhicArAcca / ekasya tato vizeSarUpe vAkyArthe tAparyazaktiH parasparAnvite / 'sAmAnyAdyanyathAsiddhervizeSaM gamayanti hi ' iti nyAyAt / tatra ca dvitIyakakSAyAM bhrameti vidhyatiriktaM na kiMcitpratIyate / anvayamAtrasyaiva pratipannatvAt / nahi 'gaGgAyAM ghoSaH ' ' siMho baTuH' ityatra yathAnvaya eva bubhUSanpratihanyate / yogyatAvirahAt / tathA tava bhramaNaniSeddhA sa zvA siMhena hataH / tadidAnIM bhramaNaniSedhaka kAraNavaikalyAdramaNaM tavocitamityanvayasya na kAcitkSatiH ata eva mukhyArthabAdhA nAtra zaGkyeti na viparItalakSaNAyA avasaraH / bhavatu vAsau / 1. 'dUrapravibhedavAn' ga. 1. 'sAmarthyAdeva gatiH'ga. 2. 'kasyApi ' ga. 3. 'tAvadevodAharati' ka.kha. 4. 'vizvastaH' ka-kha. 5. 'zvAdya' ka-kha. 6. tIralatAgahanadRptasiMhena' ga. 7. 'prasavArthako na viSayAbhAvarUpo' ga. 8. 'rUpo vidhiriti sarvaM prAptakAlayogyam / tatra bhAvatadabhAva' ga. 9. 'na' ka-kha-pustakayornAsti. 10. 'vizeSa' kha. 11. 'vyApArasyAsaMbhavAbhidhAnAt ' ka-kha. 12. 'zakti' ka- kha- pustakayornAsti 13. 'tanna' ga. 14. 'vyavahArAH ' ga. 15 'ityatrApi'ga. 16. 'niSedhakAraNa' ga. 17. ' ityatrA nvayasya' kha. 18. 'cAsau' ga.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ukSyotaH] dhvnyaalokH| tathApi dvitIyasthAnasaMkrAntAbhAvAdasau na bhavati / tathA hi mukhyArthabAdhAyAM lakSaNApraklaptiH / sA ca virodhapratItireva / na cAtra padArthAnAM khAtmani virodhaH / paraspara virodha iti cet, so'yaM tanvaye virodhaH pratyeyaH / na ca pratipanne'nvaye virodhapratItiH / pratipattizcAnvayasya nAbhidhAzaktyA / tasyAH padArthapratipattyupakSINAyA viramyavyApArAt iti tAtparyazaktyaivAnvayapratipattiH / nanvevamaipi 'aGgulyo krivrshtm| ityatrApyanvayapratItiH syAt / kiM na bhavatyanvayapratItiH / dezadADimAdivAkyavat / kiM tu pramANAntareNa so'nvayaH pratyakSAdinA bAdhitaH pratipanno'pi zuktikAyAM rajatamiveti tadavagamakAriNo vAkyasyAprAmANyam / 'siMho mANavakaH' ityatra dvitIyakakSAniviSTatAtparyazaktisamarpitAnvayabAdhakollAsanAnantaramabhidhAtAtparyazaktidvayavyatiriktA tAvattRtIyaiva zaktistadvAdhakazaktividhurIkaraNanipuNA lakSaNAbhidhAnA samullasati / nanvevaM 'siMho baTuH' ityatrApi kAvyarUMpatA syAt / dhvananalakSaNasyAtmano'trApi samanantaraM vakSyamANatayA bhAvAt / nanu ghaTe'pi jIvavyavahAraH syAt / Atmano vibhukhena tatrApi bhAvAt / zarIrasya khalu viziSTAdhiSThAnayuktasya satyAtmani jiivvyvhaarH| ne yasya kasyaciditi cet, guNAlaMkAraucityasundarazabdArthazarIrasya sati vananAtmanyAtmani kAvyarUpatAvyavahAraH / na cAtmano'sAratA kAciditi samAnam / na caivaM bhaktireva dhvniH| bhaktirhi lakSaNAvyApArastRtIyakakSAnivezI / caturthyAM tu kakSAyAM dhvananavyApAraH / tathA hi tritayasaMnidhau lakSaNA pravartata iti tAvadbhavanta eva vadanti / tatra mukhyArthabA~dhatA tAvatpratyakSAdipramANAntaramUlA / nimittaM ca yadabhidhIyate sAmIpyAdi tadapi pramANAntarAvagamyameva / yattvidaM ghoSasyAtipavitratvazItalakhasevyaivAdikaM prayojanamazabdAntaravAcyaM pramANAntarApratipannam , baTorvA parAkramAtizayazAlivaM tatra zabdasya tAvanna vyApAraH / tathAhi tatsAmIpyAttaddharmavAnumAnamainaikAntikam , siMhazabdavAcyavaM ca baTorasiddham / atha yatra yatraivaMzabdaprayogastatra tatra taddharmayoga ityanumAnAntaraM kathaM tathApi vyAptigrahaNakAle maulikaM pramANAntaraM vaucyaM ca nAsti / 1. 'lakSaNAyAM' ka. 2. 'bAdhA ca' ga. 3. 'api' ga-pustake nAsti. 4. 'dazadADimAni, SaDapUpAH, kuNDamajAjinam , palalapiNDaH, adharorukametatkumAryAH, sphaiyakRtasya pitA pratizInaH, iti samudAyo'trAnarthakaH / ' iti vyAkaraNamahAbhASyam (1 / 2 / 45). 5. 'eveti' ga. 6. 'tadapagama' ga. 7. 'tAvat' ga-pustake nAsti. 8. 'rUpavaM' ga. 9. 'dhvanilakSaNa' ga. 10. 'samanantarameva lakSyamANa' ga. 11. 'na ghaTe'pi' ka. 12. 'anyasya kasyaciditi' ga. 13. 'guNAlaMkArocila' ga-pustake nAsti. 14. 'dhvanyAkhye Atmani' ga. 15. 'tathAhIti' ga. 16. 'tAvadbhavatAM matam' ga. 17. 'bAdhA' ga. 18. 'sevyatvAdikaM prayojanaM sazabdAntarAvAcyaM' ka, 'sevyakhAdizabdAntaravAcyaM' ga. 19. 'padena vA' ga. 20. 'na tAvanna' ga. 21. 'anaikAntikalaM' ga. 22. 'ityanumAnaM tasyApi' ga. 23. 'vAcyaM' ka-kha-pustakayo sti| 3 dhva0 lo.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ta kAvyamAlA na ca smRtiriyam / ananubhUtestadayogAniyamApratipattervakturetade vivakSitamityadhyavasAyAbhAvaprasaGgAcetyasti tAvadatra zabdasyaiva vyApAraH / vyApArazca nAbhidhAtmA / samayAbhAvAt / na tAtparyAtmA tasyAnvayapratItAveva parikSayAt / na lakSaNAtmA / uktAdeva hetoH skhaladgatitvAbhAvAt / tatrApi hi skhaladgatile punarmukhyArthabAdhAnimittaM prayojanamityanavasthA syAt / ata eva yatkenacillakSitalakSaNeti nAma kRtaM tayasanamAtram / tasmAdabhighAtAtparyalakSaNavyatiriktazcaturtho'sau vyApAro dhvanana~dyotanavyaJjanapratyAyanAvagamanAdi sodaravyapadezanirUpito'bhyupagantavyaH / yadvakSyati -- 'mukhyAM vRttiM parityajya guNavRttyArthadarzanam / yaduddizya phalaM tatra zabdo naiva skhaladgatiH // ' iti / tena samayApekSA vAcyAvagamazaktirabhidhAzaktiH / tadanyathAnupapattisahAyArthAvabodhanazaktistAtparyazaktiH / mukhyArthabAdhAdi sahakAryapekSArthapratibhAsanazaktirlakSaNAzaktiH / tacchaktitrayopajanitArthAvagamamUlajItatatpratibhApavitritaMpratipatte pratibhAsahAyArthadyotanazaktirdhvananavyApAraH / sa ca prAgvRttaM vyApAratrayaM nyakkurvan pradhAnam / ata eva kAvyAtmatyAzayena vidhiniSedhapramukhatayA ca prayojanaviSayo'pi niSedhaviSaya ityuktaH / abhyupagamamAtreNa caitaduktam / na tvatra lakSaNAtyantatiraskRtA / anyasaMkramaNayorabhAvAt / nArthazaktimUle'syA vyApAraH / sahakAri medAcca zaktibhedaH spaSTa eva / tathA tasyaiva zabdasya vyAptismRtyAdisahakRtasya vivakSAvagatAvanumApakatvavyApAraH / akSAdisa~hakRtasya vA vikalpatvavyApAraH / evamabhihitAnvayavAdinAmiye dainapahnavanIyam / yo'yanvitAbhidhAnavAdI 'yatparaH zabdaH sa zabdArthaH' iti hRdeye gRhIlA zarakhadabhidhAvyApArameva dIrghadIrghamicchati tasya yadi dIrghadIrgho vyApArastadeko'sAviti kutaH / bhinnaviSayatvAt / athAneko'sau tadviSayasahakArimedAdasajAtIya evaM yuktaH / sajAtIye ca kaurye viramyavyApAraH zabdakarmabuddhyAdInAM padArthavidbhirniSiddhaH / asajAtIye casminnaya eva / atha yo'sau caturthakakSAniviSTo'rthaH sa eva jhaTiti vAkyenAbhidhIyata ityevaMvidhaM dIrghadIrghatvaM vivakSitam / tarhi tatra saMketAkaraNAtkathaM sAkSAtpratipattiH / nimitteSu * 1. 'niyamyAprati' ga. 2. 'vakturevaM vivakSitaM' ka-kha. 3. 'eva' ka-kha-pustakayornAsti. 4. 'na' ga-pustake nAsti. 5. 'skhalitagatilA' ga. 6. 'hi' ka-kha-pusta - kayornAsti. 7. 'dyotana' ga-pustake nAsti. 8. 'sahAyArthabodhana' ka kha. 9. 'tacchaktibAdhopajanita' ga. 10. 'jJAtatatpratibhAsa' ga. 11. 'pratipatta' ka-pustake nAsti. 12. 'prabhA' ga. 13. 'pradhAnabhUtaH kAvyAtme' ga. 14. ' ityuktam' ga. 15. 'cedamuktam' ga. 16. 'sahakRtya vA' ga. 17. ' tAvadiyamanapahnavanIyaM' ga. 18. 'yo hyanvitA' ga. 19. 'hRdaye' ga-pustake nAsti 20. 'eva' ga-pustake nAsti. 21. 'kArye' ka* kha- pustakayornAsti. 22. 'ca' ga-pustake nAsti 23. 'sa 'iti jhaDiti' ka-kha. 24. 'tatra tarhi ' ka- kha.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ukSyotaH] dhvnyaalokH| saMketaH naimittikasvasAvartha iti saMketAnapekSa aiveti cet, paizyata zrotriyasyAnuvAkahatabuddharuktikauzalam / yo hyasau paryantakakSAbhAMgArthaH prathamaM pratItipathamavatIrNastasya pazcAttanAH padArthA nimittabhAvaM gacchantIti nUnaM mImAMsakasya prapautraM prati naimittikakhamabhimatam / athocyate-pUrva tatra saMketagrahaNasaMskRtasya tathA pratipattirbhavatItyamuyA vastusthityA nimittavaM padArthAnAm , tarhi tadanusArAnupayogena na kiMcidapyuktaM syAt / na cApi prAkpadArtheSu saMketa~grahaNaM vRttam / anvitAnAmeva sarvadA prayogAt / AvApodvApAbhyAM tathAbhAva iti cet, saMketaH padArthamAtra evetyabhyupagame pAzcAtyaiva vizeSapratItiH / athocyate-dRSTaiva jhaDiti tAtparyapratipattiH kimaMtra kurma iti tadidaM vayamapi na nAGgIkurmaH / yadvakSyAmaH-'tadvatsacetasAM so'rtho vAcyArthavimukhAtmanAm / buddhau tattvAvabhAsinyAM jhaDityevAvabhAsate // iti / kiM tu sAtizayAnuzIlanAbhyAsAtatra saMbhAvyamAno'pi kramaH sajAtIyatadvikalpaparamparAnudayAdabhyastaviSayavyAptisamayasmRtikramavanna saMvedyata iti nimittanaimittakabhAvazcAvazyAzrayaNIyaH / anyathA gauNalAkSaNikayormukhyAdbhedaH 'zrutiliGgAdipramANaSaTvasya paradaurbalyam' ityAdi prakriyAvighAto nimittatAvaicitryeNaivAsyAH sAmarthyAnnirnimittatAvaicitrye cAbhyupagate kimaparamasmAkhasUyayA / ye'pyavibhaktaM sphoTaM vAkyaM tadartharUpamityAhustairapyavidyApadapatitaiH sarveyamanusaraNIyA prakriyA / taduttIrNale tu sarvaM paramezvarAdvayaM brahmetyasmacchAstrAnusaraNena viditaM tatrAlokagranthaM vicArayatetyAstAm / yattu bhaTTanAyakenoktam-'iha dRptasiMhAdipardaiprayoge'pi dhArmikapadaprayoge ca bhayAnakarasAvezakRtaiva niSedhAvagatiH / tadIyabhIrudhIrakhaprakRtiniyamAvagamamantareNaikAntato niSedhagatyabhAvAt' iti, tenna / kevalArthasAma. rthyAnniSedhagatenimittamiti, tatrocyate-kenoktametat , 'vaktRpratipattRvizeSAvagamaviraheNa zabdagatadhvananavyApAraviraheNa ca niSedhAvagatiH' iti / vaktRpratipattapratibhAsahakArivaM hyasmAbhiryotanasya prANakhenoktam / bhayAnakarasAvezazca nai varNyasya / bhayamAtrotpattya bhyupagamAt / pratipattuzca rasAvezo rasAbhivyaktyaiva / rasasya ca zabdavAcyakhaM tenApi nopagatamiti vyaGgyatvameva / pratipatturapi rasAvezo na niyataH / nahyasau niyamena ___1. 'iti' ga-pustake nAsti. 2. 'eva' ga-pustake nAsti. 3. 'pazya' ka-kha. 4. 'bhAgArthaH' ga. 5. padArthAvagamanimitta' ga. 6. 'AgacchantIti' kha. 7. 'tadanuraNanopayogi na tadapyuktaM' ga. 8. 'saMbandhagrahaNaM' ga. 9. 'sadA' ka-kha. 10. 'atra' ga-pustake nAsti. 11. 'api na' ka-kha-pustakayo sti. .12. 'tattvArthadarzinyAM' ga. 13. 'smRtiM tamavanna' ga. 14. 'prakriyAvikalpAstannimitta' ga. 15. 'samarthitatvAt' ga. 16. 'sphoTakavAkyaM tadarthamAhuH' ga. 17. 'paramezvarAdvayaM brUmahe ityamacchAstrAkAraNena na viditaM tattvAloka' ga. 18. 'padayoge'pi' ka-kha. 19. 'bhIrukha' ga. 20. 'tatra' kha. 21. 'na nivAryate / tasya' ga.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| kaicidvAcye pratiSedharUpe vidhirUpo yathA 'attA ettha Nimajjai ettha ahaM diasa paloehi / mA pahia rattiandhaa sejjAe maha~Na majjahisi // ' bhIrudhArmikasabrahmacArI sahRdaya eva / atha tadvizeSo'pi sahakArI kalpyate tarhi vaktapra:tipattapratibhAprANito dhvananavyApAraH kiM na sahyate / kiM ca vastudhvani dUSayatA rasadhvanistadanugrAhakaH samarthyata iti suThatarAM dhvanidhvaMso'yam / yadAha-'krodho'pi devasya vareNa tulyaH' iti / atha rasasyaiveyatA prAdhAnyamuktaM tatko na sahate / atha vastumAtradhvaneretadudAharaNaM na yuktamityucyate tathApi kAvyodAharaNakhAdbhAvapyatra dhvanI staH / ko doSaH / api coktanIyA saMbhogAbhilASavibhAvasaMketasthAnocitaviziSTakAkkAdyanubhAvazabalanocitazRGgArarasAnuvedhaH / rasasyAlaukikavAt / tAvanmAtrAdevaM bhedasyAnugamAt / prathamaM nirvivAdasiddhaviviktavidhiniSedhapradarzanAbhiprAyeNa caitadvaMstudhvanerudAharaNaM dattam / yastu dhvanivyAkhyAnodyatastAtparyazaktimeva vivakSAsUcakatvameva vA dhvananamavocatsa nAsmAkaM hRdayamAvarjayati / yadAhuH-'bhinnarucirhi lokaH' iti / tadetadane yathAyathaM pratariSyAma ityAstAM tAvat / bhaMmeti atisRSTo'pi prAptaste bhramaNakAlaH / dhArmiketi kusumAgrupakaraNArtha yuktaM te bhramaNam / vizrabdha iti zaGkAkAraNavaikalyAt / sa iti yaste bhayaprakampaprAmaGgalakAmakRta / adyeti diSTyA vardhasa ityarthaH / mArita iti punarasyAnutthAnam / teneti yaH pUrva karNopakarNikayA vayApyAkarNito godAvarIkacchagahane prativasatIti / pUrvameva hi tadrakSAyai tattvatayopazrAvitaH sa cAdhunA tu dRptavAttato gahanAnna niHsaratIti prasiddhagodAvarItIraMparisarAnusaraNamapi tAvatkathAzeSIbhUtaM kA kathA tallatAgahanapravezazaGkIyA iti bhAvaH / zvazrUratra zete athavA nimajjati atrAhaM divasakaM pralokaya / mA pathika rAjyandha zayyAyAmamA'vayormAtrIH // atra zayiSThA vaa|' maha~Na iti nipAto'nekArthavRttiratrAvayorityarthe na tu mameti / evaM hi vizeSavacanameva zaGkAkAri - 1. 'kvacitpratiSedhe vidhirUpo' ga. 1. 'bhIrudhArmikasya sabrahmacArihRdaya eva' ka-kha. 2. 'iyattA' ka. 3. 'tatkena sahyate' ka-kha. 4. 'kAryodAharaNavAdAvapi dhvanI stAm' ka-kha. 5. 'anubhAvaM khavalanodita' ga. 6. 'eva cAnupagamAt' ga. 7. rasadhvaneH' ga. 8. 'yattu' ga. 9. 'iti' kha-pustake nAsti, 'iti vadatAne yathAyathaM' ga. 10. 'brUmeti' ga. 11. 'asi' ga. 12. 'karNAkarNikayA' ga. 13. 'yattvayApazrAvito'sAvadhunA' ka. 'etattvayA' kha. 14. 'tIra' ka-kha-pustakayo sti. 15. 'AzaGkayeti' ga. 16. 'AvayoH zayiSThAH / he iti nipAto'nekArthavRttiratra na tu mameti' ga.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 udyotaH ] dhvanyAlokaH / kacidvAcye vidhirUpe'nubhayarUpo yathA 'vacca maha vvia ekkei hontu NIsAsaroiavvAiM / mA tuja vi tI viNA dakkhiNNahaassa jAantu // ' 21 bhavediti pracchannAbhyupagamo na syAt / kecitproSitapatikAM taruNImavalokya prevRddhamaMdanAGkuraH saMpannaH pAntho'nena niSedhadvAreNa tayAbhyupagata iti niSedhAbhAvo'tra vidhiH / na tu nimantraNarUpo'pravRttatraivartanAskhabhAvaH / saubhAgyAbhimAna khaNDanAprasaGgAt / rAtryandheti samucita samaya saMbhAvyamAnavikArAkulitatvaM dhvanitam / bhAvatadabhAvayozca sAkSAdvirodhAdvAcyAGgyasya sphuTamevAnyatvam / yattvAha bhaTTanAyakaH - 'ahamityabhinayavizeSaNAtmadazAvedanAcchAbdametadapi ' iti / tatrAhamiti zabdasya tAvannAyaM sAkSAdarthaH / kAkkAdisahAyasya ca tAvati dhvananameva vyApAra iti dhvanerbhUSaNametat / ati prayatnenAnibhRtasaMbhogaparihAraH / atha yadyapi bhavAnmadanazarAsAradIryamANahRdaya upekSituM na yuktastathApi kiM karomi pApo divasako'yam / anucitatvAtkutsito'yamityarthaH / prAkRte puMnapuMsakayoraniyamaH / na ca sarvathA samupekSyaH / yato'traivAhaM tatpralokaya nAnyato'haM gacchAmi / tadanyonyavadanAvalokana vinodena dinaM tAvadativAhayAva ityarthaH / pratipannamAtrAyAM ca rAtrAvandhIbhUto maMdIyAyAM zayyAyAM mA vikSaH / api tu nibhRtanibhRtametya dettAvadhAnanikaTa kaNTakanidrAnveSaNapUrvakamitIyadatra dhvanyate / 'braja mamaivaikasyA bhavantu niHzvAsaroditavyAni / mA tavApi tayA vinA dAkSiNyahatasya 'jainivata // ' atra vrajeti vidhiH / na pramAdAdeva nAyikAntarasaMgamanaM tava, api tu gauDhAnurAgAdeva / anyAdRGmukharAgagotraskhalanAdi ca / kevalaM pUrvakRtAnupAlanAtmanA dAkSiNyenaikarUpatAbhimAnenaiva tvamaMtra sthitaH, tatsarvathA zaTho'sIti gADhamanyurUpo'yaM khaNDitanAyikAbhiprAyo'tra pratIyate / na cAsau vibhAvarUpo niSedhaH / nApi vidhyantarameve N / anyaniSedhAbhAvAt / he iti nipAtaH prArthanAyAm / A iti tAvacchabdArthe / 1. 'kAMcit' ga. 2. 'prabuddhamadanAturaM saMpannaM' ga. 3. 'pravartanArUpaH ' ga. 4. ' khaNDanApadezAdatraiva rAtryandheti' ka- kha. 5. 'sAkSAt ' ga-pustake nAsti. 6. 'vyaktyAsya sphuTaM' ga. 7. 'tatrApi bhaTTanAyakaH' ga. 8. ' tAvacchabdasya nAyaM' ga. 9. a prayatnenAmRtasaMbhoga' ga. 10. ' madIyAM zayyAM mA zlikSyAH' ka-kha. 11. 'dattAbhidhAna' ka-kha. 12. 'janiSyate' ka- kha. 13. 'gADhAnurAgAdyenAnyAdRGmukhavarNo gotraskhalanAdi tAni ca kevalaM pUrvakRtAnupAlanaM na dAkSiNyena naika' ga. 14. 'eva' ga-pustake nAsti. 15. 'atrAsthitaH ' ga. 16. 'vrajanAbhAva' ga. 17. 'eva' ka- kha. pustakayornAsti.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| kvacidvAcye pratiSedharUpe'nubhayarUpo yathA'de A pasia Nivattasu muhasasijolAviluttatamaNivahe / ahisAriANa vigdhaM karosi aNNANa vi haAse // ' tenAyamarthaH-'prArthaye tAvatprasIda nivartakha mukhazazijyotsnAviluptatamonivahe / abhisArikANAM vighnaM karoSyanyAsAmapi hatAze // ' atrAdhyavasitAnivartakheti pratIteniSedho vAcyaH / guhAgatA nAyikA gotraskhalitAdyaparAdhini nAyake sati tataH pratigantuM pravRttA, nAyakena cATUpakramapUrvakaM nivartyate-na kevalaM khAtmano mama ca nirvRttyA vighnaM karoSi, yAvadanyAsAmapi / tatastava na kadAcana sukhalavalAbho'pi bhaviSyatItyata eva hatAzAsIti vallabhAbhiprAyarUpazcATuvizeSo vyaGgyaH / yadi vA sakhyopadizyamAnApi tadavadhIraNayA gacchantI sakhyopadizyate na kevalamAtmano vighnaM karoSi, lAghavAdaMbahumAnAspadamAtmAnaM kurvatI ata eva hatAzA yAvadvadanacandrikAprakAzitamArgatayAnyAsAmabhisArikANAM vighnaM karoSIti sakhyabhiprAyarUpazcATuvizeSo vyaGgyaH / atra tu byAkhyAnadvaye'pi vyavasitAtpratIpagamanApriyatamagRhagamanAcca nivartakheti punarapi vAcya eva vizrAnterguNIbhUtavyaGgyabhedasya preyorasavadalaMkArasyodAharaNamidaM syAt , na dhvaneH / tenAyamatra bhAvaH- kAcidrabhasAtpriyatamamabhisarantI tadgRhAbhimukhamAgacchatA tenaiva hRdayavallabhenaivamupazlokyate'pratyabhijJAnacchalena / ata evAtmapratyabhijJApanArthameva narmavacanaM hatAze iti / anyAsAmapi vighnaM karoSi tava cepsitalAbho bhaviSyatIti kA pratyAzA / ata eva madIyaM vA gRhamAgaccha, tvadIyaM vA gacchAva ityubhayatrApi tAtparyAdanubhayarUpo vallabhAbhiprAyazcAdvAtmA vyaGgya ityeva vyavatiSThate / anye tu-taTasthAnAM sahRdayAnAmabhisArikAM pratIyamuktiH' ityAhuH / tatra hatAze ityAmantraNAdi yuktamayuktaM veti sahRdayA eva pramANam / evaM vAcyavyaGgyayordhArmikapAnthapriyatamAbhisArikAviSayaikye'pi kharUpabhedAr3heda iti pratipAditam / adhunA tu viSayabhedAdapi vyaGgyasya vAcyA 1. 'tamoNivahe' kha-ga. 1. 'tenAyamarthaH' ga-pustake nAsti. 2. 'prasIda tAvat' ga. 3. 'jyotsnAbhA' ga. 4. 'atrAvasitAgamanAt' ga. 5. 'gRhAgatanAyikA' ka-kha. 6. 'cArUpakrama' ga. 7. 'nirvRtyA' kha, "nirvRti' ga. 8. 'bhaviSyatyata evAha' ka-kha. 9. 'cAvizeSo' ga. 10. 'yadi vA' ka-kha-pustakayo sti. 11. 'abahumAna' ka, 'abahumAnamAtmAnaM' kha. 12. 'vyaGgyasya ca' ga. 13. 'idaM' ka-kha-pustakayo sti. 14. 'taddhaneH' ka. 15. 'anyAsAM ca' ga. 16. 'ityAmantraNaucityAdi' ga.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ucyotaH ] dhvanyAlokaH / kvacidvAcyAdvibhinnaviSayatvena vyavasthApito yathA - 'kassa va Na hoi roso daTThUNa piAeN savvaNaM aharam / sabhamaraupamagdhAiNi vAriavAme sahasu ehim // ' R anye caivaMvidhAH prakArA vAcyAdvibhedinaH pratIyamAnabhedAH saMbhavanti / teSAM diGmAtrametatpradarzitam / dvitIyo'pi prabhedo vAcyAdvibhinnaH saprapaJca darzayiSyate / tRtIyastu rasAdilakSaNaH prabhedo vAcyasAmarthyA dbheda ityAha-vyavasthApita iti / viSayabhedo'pi vicitrarUpo vyavatiSThamAnaH sahRdayairvyavasthApayituM zakyata ityarthaH / 'kasya vA na bhavati roSo dRSTvA priyAyAH savraNamadharam / sabhramarapadmAghrANazIle vAritavAme sahakhedAnIm // ' kasya veti anIrSyAlorapi / na bhavati roSo dRSTveti kRtvApi kutazvidevApUrvatayA priyAyAH savraNamadharaM dRSTvAvalokya | sabhramarapadmAghrANazIle / zIlaM hi kathaMcidapi vArayituM na zakyam / vArite vAraNAyAM he cAme, tada(na)GgIkAriNi sahakhedAnIm / upAlambhaparamparAmityarthaH / atrAyaM bhAvaH'kAcidavinItA kutazcitkhaNDitAdharA tatsavidhasaMvidhAne bhartari temanava lokamAnayeva kayAcidvidagdhasakhyA tedvAcyatAparihArAyairvaimucyate / sahasvedAnImiti vAcyamavinayavatIviSayam / bhartRviSayaM tu aparAdho nAstItyAvedyamAnaM vyaGgyam / tasyAM ca priyatamena gADhamupAlabhyamAnAyAM tadvyalIkazaGkitaprAtivezmikalokaviSayaM cAvinayapracchAdanena pratyAyanaM vyaGgyam / tatpaDhyAM ca tadupAlambhatadavinaya prahRSTAyAM saubhAgyAtizayakhyApanaM priyAyA iti zabdabalAditi sapatnIviSayaM vyaGgyam / sapatnImadhye iyatkhalIkRtAsmIti lAghavamAtmani grahItuM na yuktam / pratyutAyaM bahumAnaH / sahakha zobhakhedAnImiti sakhI - viSayaM saubhAgyaprakhyApanaM vyayam / adyeyaM tava pracchannAnurAgiNI hRdayavallametthaM rakSitA / punaH phra~kaTaradanadaMzanavidhirna vidheya iti tacaurya kAmukaviSayasaMbodhanaM vyaGgyam / itthaM mayaitadapahnutamiti svavaidagdhyakhyApanaM taTasthavidagdhaloka~viSayaM vyaGgyamiti / tadetaduktaM vyavasthApitazabdena / agra iti dvitIyoyote 'asaMlakSyakramavyaGgyaH krameNoddayotitaH paraH' iti vivakSitAnyaparavAcyasya dvitIyaprabhedavarNanAvasare / tathAhi vidhiniSedhatadubhayAtmanA rUpeNa saMkalayya vastudhvaniH saMkSepeNa suvacanaH, tathA nAlaMkAradhvaniH / alaMkArANAM bhUyastvAt / tata evoktam- 'saprapaJcaM' iti / tRtIyastviti / tuzabdo 1. 'kvacidvAcyAd' ga. 1. 'padmAghrAyiNi' ka. 2. 'tadanavalokyamAnayaiva' ka-kha. 3. 'tadanAryapari' ga 4. 'etat' ka- kha. 5. 'iyattA' ka-kha. 6. 'prakaTAdharadaMzana vidhiratra na yuktaH pratyutAyaM bahumAnaH' iti ga. 7. 'loka' ka-kha-pustakayornAsti.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 'kaavymaalaa| kSiptaH prakAzate / na tu sAkSAcchandavyApAraviSaya iti vAcyAdvibhinna eva / tathA hi vAcyatvaM tasya khazabdaniveditatvena vA syAt , vibhAvAdipratipAdanamukhena vA / pUrvasminpakSe khazabdaniveditatvAbhAve rasAdInAmapratItiprasaGgaH / na ca sarvatra teSAM khazabdaniveditatvam / yatrApyasti vyatireke / vaskhalaMkArau zabdAbhidheyalamadhyAsAte tAvadrasabhAvatadAbhAsatatprazamAH punarna kadAcidabhidhIyante / atha cAkhAdyaprANatayA pratibhAnti tatra tu dhvananavyApArAdate nAsti kalpanAntaram / skhaladgativAbhAve mukhyArthabAdhAderlakSaNAnibandhanasyAnAzaGkanI. yatvAt / aucityena pravRttI cittavRtterAsvAdyale sthAyinyA raso vyabhicAriNyA bhAvaH / anaucityena tadAbhAsaH / rAvaNasyeva sItAyAM rateH / yadyapi tatra hAsyarasarUpataiva / 'zRGgArAddhi bhaveddhAsaH' iti vacanAt / tathApi pAzcAtyeyaM sAmAjikAnAM sthitiH| tanmayIbhavanadazAyAM tu raterevAkhAdyateti zRGgArataiva pratibhAti / paurvAparyavivekAvadhIraNena / 'dUrAkarSaNamohamantra iva me tannAmni yAte zrutim' ityAdau / tadasau zRGgArAbhAsa eva tadaGgabhAvAbhAsazcittavRttaH prazama eva prakrAntAyA hRdayamAhAdayati / yato vizeSaNa tata eva tatsaMgRhIto'pi pRthagaNito'sau / tathA-'ekasmiJzayane parAGmukhatayA vItottaraM tAmyatoraMnyonyaM hRdayasthite'pyanunaye saMrakSatorgauravam / daMpatyoH zanakairapAGgavalanAmizrIbhavaccakSuSorbhagno mAnakaliH sahAsarabhasavyAvRttakaNThagrahaH // ' ityAroSotmano mAnasya prazamaH / na cAyaM rasAdirarthaH / 'putraste jAtaH' ityato yathA harSoM jAyate tathA nApi lakSaNayA / api tu sahRdayasya hRdayasaMvAdabalAdvibhAvAnubhAvapratItI tanmayIbhAvenAkhAdyamAna eva resyamAnataikaprANaH siddhakhabhAvasukhAdivilakSaNaH parisphuti / tadAha-prakAzata iti / tena tatra zabdasya dhvananameva vyApAro'rthasahakRtasyeti / vibhAvAdyartho'pi trajanmaharSanyAyena tAM cittavRttiM janayatIti jananAtiri. 1. 'prakAzyate' ka-kha. 2. 'kha' ka-kha-pustakayo sti. 3. 'nivedya vam / yatrApi vAsti' ka-kha. 1. 'vyatirekI' ka. 2. 'athavAkhAdya' ga. 3. 'tu' ka-kha-pustakayo sti. 4. 'rasa' ka-kha-pustakayo sti. 5. 'hAsyaH' ka-kha. 6. 'prati' ga-pustake nAsti. 7. 'tata etatsaMgRhIto' ka-kha. 8. 'bhaNitaH' kha. 9. 'anyonyasya hRdi sthite' ga. 10. 'valanAt' ga. 11. 'kaNThapraham' ga. 12. 'kopAtmano' ga. 13. 'upazamaH' ga. 14. 'rasAdyarthaH' ga. 15. 'ityatra' ga. 16. 'sahRdayahRdaya' ga. 17. 'vibhAvapratIteH' ka-kha. 18. 'rasasyamAnataika' ka. 'rasarasyamAnataika' kha. 19. 'prakAzyate ka-kha. 20. 'na putrajanyaviSanyAyena' ga.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 uDyotaH] dhvnyaalokH| tatrApi viziSTavibhAvAdipratipAdanamukhenaivaiSAM pratItiH / khazabdena sA kevalamanUdyate / na tu tatkRtA / viSayAntare tathA tasyA aMdarzanAt / nahi kevalazRGgArAdizabdamAtrabhAji vibhAvAdipratipAdanarahite kAvye ko'rthasyApi vyApAro dhvananamevocyate / svazabdeti / zreGgArAdinAbhidhAvyApAravazAdeva / niveditatveneti / vibhAvAdIti / tAtparyazaktyetyarthaH / tatra khazabdasyAnvayavyatireko rasyamAnatAsAraM rasaM prati nirAkurvandhvananasyaiva tAviti darzayatina ca sarvatreti / yathA bhaddendurAjasya- yadvizramya vilokiteSu bahuzo niHsthemanI locane yadgAtrANi daridrati pratidinaM lUnAbjinInAlavat / dUrvAkANDaviDambakazca nibiDo yatpANDimA gaNDayoISTe yUni sayauvanAsu vanitAkhaSaiva veSasthitiH // ' ityatrAnubhAvavirbhAvAvabodhanottarameva tanmayIbhavanayuktyAM tadvibhAvAnubhAvocitacittavRttivAsanAnuraJjitakhasaMvidAnandacarvaNagocaro'rtho rasAtmA sphuratyevAbhilASacintautsukyanidrAdhRtiglAnyAlasya zramasmRtivitarkAdizabdAbhAve'pi / evaM vyatirekAbhAvaM pradaryAnvayAbhAvaM darzayati-yatrApIti / taditi khazabdaniveditatvam / pratipAdanamukheneti / zabdaprayuktayA vibhAvAdipratipattyetyarthaH / sA kevalamiti / tathA hi-'yAte dvAravatIM tadA madhuripau taddattakampAnatAM kAlindItaTarUDhavaJjulalatAmAliGgaya sotkaNThayA / tadgItaM gurubASpagadgadagalattArasvaraM rAdhayA yenAntarjalacAribhirjalacarairapyutkamutkUjitam // ' ityatra vibhAvAnubhAvau mlAnatayA pratIyate / pratipannaM kurvatotkaNThAcarvaNAgocaraM pratipAyata eva / sotkaNThazabdaH kevalaM siddhaM sAdhayati / utkamityanena tUktAnubhAvAnukarSaNaM kartuM sotkaNThazabdaH prayukta ityanuvAdo'pi nAnarthakaH / punaranubhAvapratipAdane hi punaruktamatanmayIbhAvo vA / na tu tatkRtetyatra hetumAha-viSayAntara iti / 'yadvizramya-' ityAdau, na hi yadabhAve'pi yadbhavati tatkRtaM taditi bhAvaH / adarzanameva TreDhayatinahIti / kevalazabdArtha sphuTayati-vibhIvAdIti / kAvya iti / tava mate 1. 'apratItiH' ga. 2. 'sA' ka-kha-pustakayo sti. 3. 'tathA' ga-pustake nAsti. 4. 'darzanAt' ga. 1. ''pyarthasyApi' ka. 2. 'zRGgArAdinA zabdena' ga. 3. 'vibhAvAditi' ga. 4. 'vyatirekasya mAnakasAraM' ga. 5. 'sthImanI' ka-kha. 6. 'dUna' ka-kha. 7. 'kRSNe yUni' ga. 8. 'vibhAvabodhAnantara' ga. 9. 'vRttirvAsanA' ka-kha. 10. 'carvaNa' kakha-pustakayo sti. 11. 'bhAvabhrama' ga. 12. 'nivedyavaM' ka-kha. 13. 'pratipadyate' ka, 'pratyapadyata' kha. 14. 'sotkaNThA' ga. 15. 'kartuM' ka-kha-pustakayo sti. 16. 'nAnArthakaH' ga. 15. 'prathayati' ga. 18. 'zabdArthaH' ga. 19. 'vibhAvAditi' ga.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kaavymaalaa| manAgapi rasavattvapratItirasti / yatazva khAbhidhAnamantareNa kevalebhyo'pi vibhAvAdibhyo 'viziSTebhyo rasAdInAM pratItiH / kevalAca khobhidhAnAdapratItiH / tasmAdanvayavyatirekAbhyAmabhidheyasAmarthyAkSiptatvameva rasAdInAm / na tvabhidheyatvaM kathaMcit / iti tRtIyo'pi prabhedo vAcyAdbhinna eveti sthitam / vAcyena tvasya sahaiva pratItirityagre darzayiSyate / 'kAvyasyAtmA sa evArthastathA cAdikaveH purA / krauzcadvandvaviyogotthaH zokaH zlokatvamAgataH // 5 // kAvyarUpatayA prayujyamAna ityarthaH / manAgapIti / 'zRGgArahAsyakaruNaraudravIrabhayAnakAH / bIbhatsAdbhutasaMjJau cetyaSTau nAvye rasAH smRtAH // ' iti / aivaM svazabdena saha rasAdervyatirekAnvayAbhAvamuMpadarya tamevopasaMharati-yatazcetyAdinA kathaMcidityantena / abhidheyameva sAmarthyaM sahakArizaktirUpaM vibhAvAdikaM rasadhvanane zabdasya kartavye, abhidheyasya ca putrajanmaharSabhinnayogakSematayA jananavyatirikta divAbhojanAbhAvaviziSTapInakhAnumitarAtribhojanavilakSaNatayA cAnumAnavyatirikte dhvanane kartavye sAmarthya zaktiviziSTaM samucitasAkalyam / iti dvayorapi zabdArthayordhvananavyApAraH / evaM dvau pakSAvupakramyAdyo dUSitaH / dvitIyastu kathaMciddaSitaH kathaMcidaGgIkRtaH / jananAMnumAnavyApArAbhiprAyeNa dUSitaH dhvananAbhiprAyeNAGgIkRtaH / yastvatrApi tAtparyazaktimeva dhvananaM manyate sa na vastutattvavedI / vibhAvAnubhAvapratipAdake hi vAkye tAtparyazaktirbhedasaMsarge vA paryavasyet / na tu rasyamAnatAsAre rase / ityalaM bahunA / itizabdo helarthe / ityapi hetostRtIyo'pi prakAro vAcyAdbhinna eveti saMbandhaH / sahaiveti / Ivazabdena vidyamAno'pi kramo na saMlakSyata iti tadarzayati-agra iti / dvitIyohayote / evaM 'pratIyamAnaM punaranyadeva' 'itIyatA dhvanikharUpaM vyAkhyAtam / adhunA kAvyAtmavamitihIsavyAjenaiva darzayati-kAvyasyAtmeti / sa eveti pratIyamAnamAtre'pi prakrAnte tRtIya eva rasadhvaniriti mantavyam / itihAsabalAt 1. viziSTebhyo' ga-pustake nAsti. 2. 'khAbhidhAnamAtrAt' ka-kha. 3. 'pradarzayiSyate' ga. 1. 'prasajyamAna' ga. 2. 'atraiva khazabdena' ga. 3. 'upadarzi' kha, 'upapattyA pradarya tathaivopa' ga. 4. 'vidheyasya putra' ga. 5. 'zaktiH viziSTasamucita' ga. 6. 'anuvyApAra' ka, 'anumAvyApAra' ga. 7. 'zaktibhedaH saMsarge' ga. 8. 'sAro rasaH' ga. 9. 'iha zabdena' ka-kha. 10. 'iti tadarzayati' ka-kha-pustakayo sti. 11. 'iti yato' ga. 12. 'itItihAsa' ga. 13. 'vAcyasya' ka-kha.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ucyotaH ] dhvanyAlokaH / vividhaviziSTavAcyavAcakaracanAmaipaJcacAruNaH krAvyasya sa evArthaH saurabhUtaH saMnihitasahacarIvirahakAtarakrauJcAkrandajanitaH zoka eva zlokatayA pariNataH / prakrAntavRttigranthabalAcca / tena rasa eva vastuta AtmA vastvalaMkAradhvanI tu sarvathA resa prati paryavasyete iti vAcyAdutkRSTau tAvityabhiprAyeNa dhvaniH kAvyasyAtmeti sAmAnyenoktam / zoka iti / krauJcadvandvAviyogena sahacarIhananodbhUtena sAhacaryadhvaMsanenotthito yaH zokaH sthAyibhAvo nirapekSya bhAvatvAdvipralambha zRGgArocitasthAyibhAvatvAdanya eva / sa eva tathAbhUtavibhAvatadutthAkrandAdyanubhAvacarvaNayA hRdayasaMvAdatanmayI bhavanakramAdAsvAdyamAnatAM pratipannaH karuNarasarUpatAM laukikazokavyatiriktAM svacittavRtti - mAkhAdyasArAM pratipanno rasaH paripUrNakumbhocchalanavazcittavRttiniHspandakhabhAvavAgvilApAdisamayAnapekSitve'pi cittavRttivyaJjakatvAdinayenAkRtakatayaivAvezavazAtsamucitacchandovRttAdiniyantritazlokarUpatAM prAptaH mA niSAdetyAdi / na tu muneH zoka iti mantavyam / evaM hi 'saMti tadduHkhena so'pi duHkhita iti kRtvA rasasyAtmateti niravakAza bhavet / 'ne tu duHkhasaMtaptasyaiSA dazeti / evaM hi carvaNocitazokasthAyibhAvAtmakakaruNarasasarmucchalanasvabhAvatvAtsa eva kAvyasyAtmA saurabhUtasvabhAvo'parazabdavailakSaNyakArakaH / etadevoktaM hRdayadarpaNe - ' yAvatpUrNo na caitena tAvannaivaivam' iti / ga -cchAndasenADAgamena / sa evetyevakAreNedamAha- nAnya Atmeti / tena yadAha bhaTTanAyakaH'zabdaprAdhAnyamAzritya tatra zAstraM pRthagviduH / 'arthatattvena yuktaM tu vadantyAkhyAnametayoH // dvayorguNatve vyApAraprAdhAnye kAvyadhIrbhavet' iti tedepAstam / vyApAro hi yadi dhvananAtmA rasanAkhabhAvastannApUrvamuktam / athAbhidhaiva vyApArastathApyasyAH prAdhAnyaM netyAve - ditaM prAk / zlokaM vyAcaSTe - vividheti / vividhaM tattadabhivyaJjanIyarasAnuguNyena vicitraM kRtvA vAcye vAcake racanAyAM ca paJcena yaccAruzabdArthAlaMkAra guNayuktamityarthaH / 1. 'viziSTa' ga-pustake nAsti. 2. 'prapaJca' ka kha - pustakayornAsti. 3. 'sArabhUtaH / tathA cAdikavernihatasahacarI' ga. 1. 'granthArtha' ka-kha. 2. 'rasaM paryavasyata iti' gaM. 3. 'kauzcasya' ka-kha. 4. 'khaci'tadrutamAkhAdya' ga. 5. 'balavat' ga. 6. ' svarUpa bhAvavAgvilAsAdi' ga. 7. 'vyaJjakatvAditi naye' ga. 8. 'iva' kha. 9. 'prAptam' ga. 10. 'sati' ga-pustake nAsti. 11. 'tadduHkha' kha, 'na ca duHkha' ga. 12. 'bhAvavacanAtmaka' ka- kha. 13. 'samuccalana' ga. 14. 'rasabhUto'parazabdasya vailakSaNya' ga. 15. 'amumeveti / cchAndasenaDA' ga. 16. 'iti' ka-kha-pustakayornAsti 17. 'arthe tattvena yukte' ga. 18. 'kAvyagIH ' ga. 19. 'tadastam' ka kha 20. 'athAbhidheya' ka kha 21. 'prAdhAnye' ga. 22. 'prapa'caina' ka-kha-pustakayornAsti.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ' kAvyamAlA / 'mA niSAda pratiSThAM tvamagamaH zAzvatIH smaaH| yatkrauJcamithunAdekamavadhIH kAmamohitam // ' zoko hi karuNarasasthAyibhAvaH pratIyamAnarUpa eveti pratipAditam / pratIyamAnasya cAnyaprabhedadarzane'pi rasAbhAvamukhenaivopalakSaNam / prAdhAnyAt / tena sarvatrApi na dhvananasadbhAve'pi tathA vyavahAraH / AtmasadbhAve'pi kvacideva jIvavyavahAra ityuktaM prAgeva / tenaitanniravakAzam / yaduktaM hRdayadarpaNe-'sarvatra tarhi kAvyavyavahAraH syAt' iti / saMnihitasahacarIti vibhAva uktaH / AkranditazabdenAnubhAvaH / janita iti / carvaNagocarakheneti zeSaH / nanu zokacarvaNAto yadi zloka udbhUtastatpratIyamAnaM vastu kAvyasyAtmeti kuta ityAzaGyAha-zoko hIti / karuNasya ca carvaNAgocarAtmanaH zokaH sthAyibhAvaH / zoke hi sthAyibhAve ye vibhAvAnubhAvAstasamucitA cittavRttizcarvaNAtmA rasa ityaucityAtsthAyino rasatApattirityucyate / prAkkhasaMviditaM paratrAnumitaM ca cittavRttijAtaM saMskArakrameNa hRdayasaMvAdamAdadhAnaM carvaNAyAmupayujyate / nanu pratIyamAnarUpamAtmA taMtra vimedaM pratipAditam / na tu rasaikarUpam / anena cetihAsena rasasyaivAtmabhUtatvamuktaM bhavatItyAzajhyAbhyupagamenaivottaramAha-pratI. yamAnasya ceti / anyo bhedo vstvlNkaaraatmaa| bhAvagrahaNaM vyabhicAriNo'pi caLamANasya tAvanmAtrAvizrAntAvapi sthAyicarvaNAparyavasAnocitarasapratiSThAmanavopyAnuprANakalaM bhavatItyuktam / yathA-'nakhaM nakhAgreNa vighaTTayantI vivartayantI valayaM vilolam / AmandramAzijitanUpureNa pAdena mandaM bhuvamAlikhantI // ' ityatra lajjAyAH / rasabhAvazabdena ca tadAbhAsatatprazamAvapi saMgRhItAveva / avAntaravaicitrye'pi tadekarUpatvAt / prAdhAnyAditi / rasaparyavasAnAdityarthaH / tAvanmAtravizrAntAvapi cAnyazabdavailakSaNyakAritvena vaskhalaMkAradhvanerapi jIvitatvamaucityAduktamiti bhAvaH / 1. 'rasa' ga-pustake nAsti. 1. 'prAgetannaitannirava' ga. 2. 'nihata' ga. 3. 'vizeSaH' ka-kha. 4. 'kAvyAtmeti' ga. 5. 'tacarvaNA' ga. 6. 'zokaH' ga-pustake nAsti. 7. 'tattvasamucitAH' ga. 8. 'tacceti bhedaM' ga. 9. 'uktaM' ga-pustake nAsti. 10. 'udita' ka-kha. 11. 'api prANakattvaM' ka kha. 12. 'bhavatIti' ga-pustake nAsti. 13. 'lajjayA' ka-kha. 14. 'ca' ga-pustake nAsti. 15. 'cAzAbda' ga. 16. 'evaucityAt' ga.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 uThyotaH] dhvnyaalokH| 'sarakhatI svAdu tadarthavastu niHSyandamAnA mahatAM kavInAm / / alokasAmAnyamabhivyanakti pratisphurantaM pratibhAvizeSam // 6 // vastutattvaM niHSyandamAnA mahatAM kavInAM [ sarakhatI ] lokasAmAnya pratibhAvizeSa parisphurantamabhivyanakti / yenAsminnativicitrakaviparamparAvAhini saMsAre kAlidAsaprabhRtayo dvitrAH paJcaSA vA mahAkavaya iti gaNyante / idaM cAparaM pratIyamAnasyArthasya sadbhAvasAdhanaM pramANam 'zabdArthazAsanajJAnamAtreNaiva na vedyate / vedyate sa hi kAvyArthatattvajJaireva kevalam // 7 // evamitihAsamukhena pratIyamAnasya kAvyAtmatAM pradarya khaMsaMvitsiddhamapyetaditi darzaati-sarasvatIti / vArarUpA bhagavatItyarthaH / arthazabdena vastuzabdaM vastuzabdena tattvazabdaM ca vaktuM vastuzabdaM vyAcaSTe-niSpandamAneti / divyamAnandarasaM khayameva prasnuvAnetyarthaH / yadAha bhaTTanAyakaH-'vAgdhenurdugdha ekN hi rasaM yellaabhtRssnnyaa| tena nAsya samaH sa syAGhyate yogibhirhi yaH // ' tadAvezena vinApyAkrAntyA hi yonibhiduyate / ata eva-'yaM sarvazailAH parikalpya vatsaM merau sthite dogdhari dohadakSe / bhIkhanti ratnAni mahauSadhIzca pRthUpadiSTAM duduhurdharitrIm // ' ityanena sArAgyavastupAtralaM himavata uktam / abhivyanakti pratisphurantamiti / pratipattanprati sA pratibhA nAnumIyamAnA, api tu tadAvezena bhAsamAnetyarthaH / yaduktamasmadupAdhyAyabhaTTatautena-nAyakasya kaveH zrotuH samAno'nubhavastataH' iti / pratibhA apUrvavastunirmANakSamA prajJA / tasyA vizeSo rasAvezavaizaMdyasaundaryakAvyanirmANakSamatvam / yadAha muniH-'kaverantargantaM bhAvaM' iti / yeneti / abhivyaktena sphuratA pratibhAvizeSeNa nimittena mahAkavi[va]gaNaneti yAvat / idaM ceti / na kevalaM 'pratIyamAnaM punaranyadeva' ityetatkArikAsUcitau kharUpaviSayabhedAve', yAvadbhinasAmagrIvedyatvamapi vAcyAtiriktale pramANamiti yAvat / vedyata 1. 'avalokasAmyaM pratibhAvizeSaM parisphurantaM samabhivyanakti' ka-kha. 2. 'vastutattvaM' ityArabhya 'vyanakti' itiparyantaM ka-kha-pustakayo sti. 3. 'iyati' ka-kha. 4. 'iti' ga-pustake nAsti. 5. 'tu' ga. 1. sa ca saMvit' ga. 2. 'vastuzabdenArthazabdaM tattvazabdena ca vastuzabda' ga. 3. 'yathA' ga. 4. 'eva' ka-kha. 5. 'yadvAla' ga. 6. bhAkhantItyuttarArdha ka-kha-pustakayo sti. .. 'parisphurantaM' kakha. 8. 'pratibhAnumIyA nApi tadvilezena' ga. 9. 'yathoktamasmadupAdhyAyena bhaTTalollaTena' ga. 10. 'vaizAradyasaundarya' ka-kha. 11. 'evaM' ka-kha. 4 dhva0 lo0
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| zabdArthazAsanajJAnamAtre'pi paraM na vedyate so'rthoM yasmAtkevalaM kAvyArthatattvajJaireva jJAyate / yadi ca vAcyarUpa evAsAvarthaH syAttadvAcyAcakakharUpaparijJAnAdeva tatpratItiH syAt / atha ca vAcyavAcakalakSaNamAtrakRtazramANAM kovyatattvArthabhAvanAvimukhAnAM kharazrutyAdilakSaNamiva pragItAnAM gAndharvalakSaNavidAmagocara evAsAvarthaH / evaM vAcyavyatirekiNo vyaGgayasya sadbhAvaM pratipAdya prAdhAnyaM tasyaiveti pratipAdayati 'so'rthastavyaktisAmarthyayogI zabdazca kazcana / yatnataH pratyabhijJeyau tau zabdArthoM mahAkaveH // 8 // iti / na tu na vedyate, yena na syAdasAviti bhAvaH / kAvyatattvabhUto yo'rthastasya bhAvanA vAcyAtirekeNAnavaratacarvaNA tatra vimukhAnAm / kharAH SaDjAdayaH sapta / zrutirnAma zabdasya vailakSaNyamAtrakAri yadrUpAntaraM tatpariNAmAnAM kharatadantarAlobhayabhedakalpitA dvAviMzatividhA / audizabdena jAtyaMzakagrAmarAgabhASAvibhASAntarabhASA dezImArgA gRhyante / prakRSTaM gItaM gAnaM yeSAM te pragItAH, gAtuM vA prArabdhA ityAdikarmaNiH ktaH / prArammeNa cAtra phailaparyantatA lkssyte| evamiti / kherUpaviSayabhedena bhinnasAmagrIjJeyatvena cetyarthaH / pratyabhijJeyAvityahAthai kRtyaH / sarvo'pi hi tathA yatate itIyatA prAdhAnye lokaprasiddhalaM pramANamuktam / niyogArthena ca kRtyena zikSAkrama uktaH / pratyabhijJeyazabdenedamAha--'kAvyaM tu jAtu jAyeta kasyacitpratibhAvataH' iti nayena yadyapi svayamasyaiva tatpaeNrisphurati tathApIdamitItthamiti vizeSato nirUpyamANaM sahasrazAkhIbhavati / yaduktamasmatparamagurubhiH zrImadutpalapAdaiH-'taistairapyupayAcitairupanatastanvyAH sthito'pyantike kAnto lokasamAna evamaparijJAto na rantuM yathA / lokasyaiSa tathAnavekSitarguNaH khAtmApi vizvezvaro naivAlaM nijavaibhavAya tadiyaM tatpratyabhijJoditA // ' iti / tena jJAtasyApi vizeSato nirUpaNamanusaM. dhAnAtmakamatra pratyabhijJAnam / na tu tadevedamityetAvanmAtram / mahAkaveriti / yo 1. 'ca' ka-kha-pustakayo sti. 2. 'evAsyArthaH' ga. 3. 'tat' ka-pustake nAsti. 4. 'vAcakarUpa' ga. 5. 'kAvyArthatattva' ka-kha. 6. 'khalakSaNa' ga. 7. 'vyaGgyasyArthasya' ga. 8. 'pradarzayati' ga. 1. 'mAtra' ga-pustake nAsti. 2. 'tatparimANAnAM' ga-pustake nAsti. 3. 'Adi- . grahaNena jAtyaMzatadrAmarAgabhASAbhASAntarabhAgA' ga. 4. 'paryantamAlakSyate' ga. 5. 'kharUpabhedena viSayabhedena' ka-kha. 6. 'prasiddhapramANaM' ga. 7. 'pariSkArIti' ka-kha. 8. 'yathokaM' ga. 9. 'guNasyAtmApi' ga. 10. 'nirUpaNAnusaMdhAnA' ka-kha.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ucyotaH ] dhvanyAlokaH / 31 sa vyaGgyo'rthastaMtprakAzanasAmarthyayogI zabdazca kazcana, ne sarvaH / tAveva zabdArthau mahAkaveH pratyabhijJeyau vyaGgyavyaJjakAbhyAmeva hi suprayutAbhyAM mahAkavitvalAbho mahAkavInAm, na vAcyavAcakaracanAmAtreNa / idAnIM vyaGgayavyaJjakayoH prAdhAnye'pi yadvAcyavAcakAveva prathamamupAdadate kavayastadapi yuktamevetyAha 'AlokArthI yathA dIpazikhAyAM yatnavAJjanaH / tadupAyatayA tadvadarthe vAcye tadAdRtaH // 9 // yathA hyAlokArthI sannapi dIpazikhAyAM yatnavAno bhavati tadupAyatayA / nahi dIpazikhAmantareNAlokaH saMbhavati / tadvadvyaGgayamarthaM pratyAhato jano vAcye'rthe yatnavAnbhavati / anena pratipAdakasya kavervyaGgyarthaM prati vyApAro darzitaH / pratipAdyasyApi taM darzayitumAha 'yathA padArthadvAreNa vAkyArthaH saMpratIyate / vAcyArtha pUrvikA tadvatpratipattavyavastunaH // 10 // ' maMhAkavirityahaM bhUyAsamityAzAste / evaM vyaGgyasyArthasya vyaJjakasya zabdasya ca prAdhAnyaM vadatA vyaGgyavyaJjakabhAvasyApi prAdhAnyamuktamiti dhvanati dhvanyate dhvananamiti tritayamapyupapannamityuktam / nanu prathamopadIyamAnatvAdvAcyavAcakateMdbhAvasyaiva kiM na prAdhAnyamityAzaGkayopAyAnAmeva prathamamupAdAnaM bhavatItyabhiprAyeNa viruddho'yaM prAdhAnye sAdhye heturiti darzayatiidAnImityAdinA / AlokanamAlokaH / vanitAvadanAravindAvalokanamityarthaH / tatra copAyo dIpazikhA / pratipaditi bhAve kvip / tasya vastuna iti vyaGgyarUpasya sArasyetyarthaH / anena zlokenAtyantasahRdayo yo na bhavati tasyaiSa sphuTasaMvedya eva kramaH 1. 'tadvyaktisAmarthyaM' ga. 2. 'na zabdamAtram' ga.. 3. 'artho vAcyo' ga. 4. 'jano' ka-kha- pustakayornAsti. 5. 'vAcyArthe' kha. 6. 'pratipadikasya' kha. 7. 'artha' ka kha- pustakayornAsti. 8. 'pratipannasya' ka- kha. 1. 'mahAkavirahaM bhUyAsamityAzaMsA' ga. 2. 'ukta' ga-pustake nAsti. 3. 'upalakSaNaM' ga. 4. 'upAdeyamAna' ka kha 5. 'tad' ga-pustake nAsti 6. 'kiM na' ga-pustake' nAsti, 7. 'saMvedyakramaH' ka- kha.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 kaavymaalaa| yathA hi' padArthadvAreNa vAkyArthAvagamastathA vAcyArthapratItipUrvikA vyaGgayasyArthasya prtipttiH| idAnI vAcyArthapratItipUrvakatve'pi tatpratItervyaGgyasyArthasya prAdhAnyaM yathA na vyAlupyeta tathA darzayati 'khasAmarthyavazenaiva vAkyArtha pa~thayannapi / yathA vyApAraniSpattau padArtho na vibhAvyate // 11 // yathA svasAmarthyavazenaiva vAkyArtha prakAzayannapi padArtho vyApAraniSpattau na vibhAvyate vibhaktatayA / 'tadvatsacetasAM so'rtho vAcyArthavimukhAtmanAm / buddhau tatvArthadarzinyAM jheTiyevAvabhAsate // 12 // yaMtrA(nA)vabhAsate / (6) yathAtyantazabdavRttajJo yo na bhavati tasya pdaarthvaakykrmH|prtipaadyaapi taM darzayitumAhaidAnImityAdinA / kASThAprAptasahRdayabhAvasya tu vAkyArthavRttakuzalasyeva sainnapi kramo'bhyastAvinAbhAvasmRtyAdivadasaMvedyaH / na vyAlupyeteti / prAdhAnyAdeva tatparyantAnusaraNavaritA madhye vizrAnti na kurvata iti kramasya saMto'pyalakSaNaM prAdhAnye hetuH| khasAmarthyamAkAGkSAyogyatAsaMnidhayaH / vibhAvyata iti / vizabdena vibhaktatoktA / vibhaktatayA na bhAvyata ityarthaH / anena vidyamAna eva kramo na saMvedyata ityuktam / tena yatsphoTAbhiprAyeNAsanneva krama iti vyAcakSate tatpratyuta viruddhameva / vAcye'rthe vimukho vizrAntinibandhanaM paritoSamalabhamAna AtmA hRdayaM yeSAmityanena sacetasAmityasyaivArtho vibhaktaH / sahRdayAnAmeva tayaM mahimAstu, na tu kAvyasyAsau kazcidatizaya ityAzaGyAha-yatrAvabhAsata iti / tenAtra vibhaktatayA na bhAsate / na tu vAcyasyaiva sarvathAnavabhAsaH / ata eva tRtIyoDyote ghaTapradIpadRSTAntabalAvyaGgyapratItikAle'pi vAcyapratItirna vighaTata iti yadvakSyati tena sahAsya granthasya na virodhH| 1. 'hi' ka-kha-pustakayo sti. 2. 'vAkyArthasyAvagamaH' ga. 3. 'vyAlupyate' ka-kha. 4. 'pratipAdayan' ga. 5. 'jhagiti' kha. 6. 'yatrAvabhAsate' ga-pustake nAsti. 1. 'vAkyavRtta' ga. 2. 'asannapi kramo'bhyastrAnubhAvinAbhAvasmRtyAdipadasaMvedyaH' ga. 3. 'prAdhAnyAdeva raNaraNikalaritayA' ga. 4. 'satopalakSaNaM' ka-kha. 5. 'ityarthaH' kakha. 6. 'abhivyaktaH' ga. 7. 'ityatrAvabhAsate' ga. 8. 'vibhakatA na' ka-kha. 9. 'vakSyati' ka-kha. .
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 1 ujhyotaH] dhvanyAlokaH / ___ evaM vAcyavyatirekiNo vyaGgyasyArthasya sadbhAva pratipAdya prakRta upayojayannAha'yatrArthaH zabdo vA tamarthamupasarjanIkRtasvArthau / vyataH kAvyavizeSaH sa dhvaniriti sUribhiH kathitaH // 13 // yatrArtho vAcyavizeSaH vAcakavizeSaH zabdo vA tamartha vyaGgaH, sa kAvyavizeSo dhvaniriti / anena vAcyavAcakacArutvahetubhya upamAdibhyo'nuprAsAdibhyazca vibhakta eva dhvaneviSaya iti darzitam / yadapyu sadbhAvamiti / sattAM sAdhubhAvaM prAdhAnyaM cetyarthaH / dvayaM hi pratipipAdayiSitam / prekRta iti lakSaNe / upayojayannityupayogaM gamayan / tamarthamiti cAyamupayogaH / khazabda AtmavAcI / khaM cAsAvarthazca to khArthI / to guNIbhUtau yAbhyAm / yathAsaMkhyena tenArtho guNIkRtAtmA, zabdo guNIkRtAbhidheyaH / tamarthamiti / 'sarasvatI svAdu tadarthavastu' iti yaduktam / vyataH dyotayataH / vyata iti dvivacanenedamAha-yadyapyavivakSitavAcye zabda eva vyaJjakastathApyarthasyApi sahakAritA na truTyati / anyathA jJAto'pi zabdastayaJjakaH syAt / vivakSitAnyaparavAcye ca zabdasyApi sahakArikhaM bhavatyeva / viziSTazabdAbhidheyatayA vinA tasyArthasyAvyaJjakatvAditi sarvatra zabdArthayorubhayorapi dhvananavyApAraH / tena yadbhaTTanAyakena dvivacanaM dUSitaM tadganimIlikayaiva / arthaH zabdo veti tu vikalpAbhidhAnaM prAdhAnyAbhiprAyeNa / kAvyaM ca tadvizeSazcAsau, kAvyasya vA vizeSaH / kAvyagrahaNAdguNAlaMkAropaskRtazabdArthapRSThapAtI dhvanilakSaNa Atmetyuktam / tena~ naitanniravakAzam zrutArthApattAvapi dhvanivyavahAraH syAditi / yaccoktam-'cAruvapratItistarhi kAvyasyAtmA syAt' iti tadaGgIkurma eva / nAsti khalvayaM vivAda iti / yathoktam -'cAruNaH pratItiryadi kAvyAtmA pratyakSAdipramANAdapi sA bhavantI tathA syAt' iti / tatra zabdArthamayakAvyAtmAbhidhAnaprastAve ka eSa prasaGga iti na kiMcidetat / sa iti / artho vA zabdo vA, vyApAro vA / artho'pi vAcyo vA dhvanatIti / zabdo'pyevaM vyaGgayo vA dhvanyata iti / vyApAro vA zabdArthayordhvananamiti / kArikayA tu prAdhAnyena samudAya eva vAcyarUpamukhatayA dhvaniriti pratipAditam / vibhakta iti / guNAlaMkArANAM vAcyavAcakabhAvaprANavAt / 1. 'vAcakavizeSaH' ka-kha-pustakayo sti. 1. 'pUrva prakRte' ka-kha. 2. 'khazcAsA' ka-kha. 3. 'to' ga-pustake nAsti. 4. 'to guNIbhUtau ka-kha-pustakayo sti. 5. 'vyataH dyotayataH' ga-pustake nAsti. 6. 'dhvananaM' ka-kha. 7. 'tenaitat' ga. 8. 'kAvyAbhidhAna' ga. 9. 'kazcit' ka-kha. 10. 'pratipAditaH' ga.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| ktam-'prasiddhaprasthAnAtikramiNo mArgasya kAvyatvahAnerdhvanirnAsti' iti, tadapyayuktam / yato lakSaNakRtAmeva sa kevalaM na prasiddhaH, lakSye tu parIkSyamANe sa eva sahRdayahRdayAhlAdakAri kAvyatattvam / tato'nyaccitramevetyagre darzayiSyAmaH / yadapyuktam- 'kAmanIyakamanativartamAnasya tasyoktAlaMkArAdiprakAreSvantarbhAvaH' iti, tadapyasamIcInam / yato vAcyavAcakamAtrAzrayiNi prasthAne vyaGgyavyaJjakasamAzrayeNa vyavasthitasya dhvaneH kathamantarbhAvaH / vAcyavAcakacArutvahetavo hi tasyAGgabhUtAH, na tu tadekarUpA eveti pratipipAdayiSyamANatvAt / parikarazlokazcAtra 'vyaGgavyaJjakasaMbandhanibandhanatayA dhvaneH / vAcyavAcakacArutvahetvantaHpAtitA kutaH // ' / nanu yatra pratIyamAnasyArthasya vaizayenApratItiH sa nAma mA bhUddhane asya ca tadanyavyaGgyavyaJjakabhAvasArakhAnnAsya teSvantarbhAva iti / anyatra bhAvo viSayArthaH / evaM tadyatiriktaH ko'yaM dhvaniriti nirAkRtam / lakSaNakRtAmeveti / lakSaNakAraprasiddhatA viruddho hetuH / tata eva hi yatnena lakSaNIyatAlakSyatvaprasiddhalamasiddho hetuH / na ca nRttagItAdikalpam / tatkAvyasya vA kvApi na kiMcit / citramiti / vismayakRddhRttAdivazAt , na tu sahRdayAbhilaSaNIyacamatkArasArarasaniHSpandamayamityarthaH / kAvyAnukAritvAdvA citram , lekhyamAtralAdvA, kalamAtrakhAdvA / agna iti / 'pradhAnaguNabhAvAbhyAM vyaGgasyaivaM vyavasthitam / dvidhA kAvyaM tato'nyadyattaccitramabhidhIyate // ' iti tRtIyohayote vakSyati / parikarArtha kArikArthasyAdhikAvApaM kartuM zlokaH parikarazlokaH / yatreyalaMkAre / vaizayeneti / cArutayA sphuTatayA cetyarthaH / abhihi 1. 'sahRdayAhAdi kAvyam' ka-kha. 2. 'eva' ka-kha-pustakayo sti. 3. 'uditaM' ga. 4. 'apyanati' ga. 5. 'yato' ga-pustake nAsti. 6. 'hi' ka-kha-pustakayo sti. 7. 'na khaGgirUpA' ga. 8. 'apyarthasya' ga. 1. 'evaM' ka-kha-pustakayo sti. 2. 'gItahAsyAdi' ka-kha. 3. 'vA kvApi' ga-pustake nAsti. 4. 'vRttyAdi' ka-kha. 5. 'kAvyAnukArakAritAdvA' ga. 6. 'vyavasthite / dvidhAkAvye'ntato' ga. 7. 'ca vakSyate' ga.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ujhyotaH] dhvanyAlokaH / 35 viSayaH / yatra tu pratItirasti yathA samAsoktyAkSepAnuktanimittavizeSoktiparyAyoktApahnutidIpakasaMkarAlaMkArAdau taitra dhvanerantarbhAvo bhaviSyatItyAdi nirAkartumabhihitam 'upasarjanIkRtakhArthI' iti / artho guNIkRtAtmA, gRNIkRtAbhidheyazca zabdo vA yatrArthAntaramabhivyanakti sa dhvaniriti / teSu kathaM tasyAntarbhAvaH / vyaGgyaprAdhAnye hi dhvaniH / na caitatsamAsoktyAdiSvasti / samAsoktau tAvat'upoDharAgeNa vilolatArakaM tathA gRhItaM zazinA nizAmukham / yathA samastaM timirAMzukaM tayA puro'pi rAgAdgatiM na lakSitam // ' tamiti bhUtaprayogaH / Adau vyata ityasya vyAkhyAtavAt / guNIkRtAtmeti / Atmetyanena khazabdasyArthI vyAkhyAtaH / na caitaditi / vyaGgyasya prAdhAnyam / prAdhAnyaM ca yadyapi jJaptau na cakAsti 'buddhau cattvAvabhAsinyAM' iti nayenAkhaNDacarvaNavizrAnteH, tathApi vivecakairjIvitAnveSaNe kriyamANe yadA vyaGgayo'rthaH punarapi vAcyamevAnuprANayanAste tadA tadupakaraNavAdeva tasyAlaMkAratA / tato vAcyAdevopaskRtAccamatkAralAbha iti / yadyapi paryante rasadhvanirasti tathApi madhyakakSAniviSTo'sau vyaGgayo'rtho na rasonmukhIbhavati khAtantryeNApi tu vAcyamevArtha saMskartuM dhAvatIti guNIbhUtavyaGgyatoktA / samAsoktAviti / 'yatrokto gamyate'nyo'rthastatsamAnairvizeSaNaiH / sA samAsotiruditA saMkSiptArthatayA budhaiH // ' ityatra samAsokterlakSaNaM svarUpahetu ma tanirvacanamiti pAdacatuSTayena kramAduktam / upoDho rAgaH sAMdhyo'ruNimA prema ca yena / vilolAstArakA jyotIMSi netratribhAgazca yatra / tatheti jhaTityeva premarabhasena gRhItamAbhAsitaM paricumbitumAkAntaM ca / nizAyA mukhaM prArambho vadanakokanadaM ceti / yatheti yathA jhaTiti prahaNena premarabhasena ca timiraM cAMzukaM sUkSmA aMzavastimirAMzukaM razmizabalIkRtaM tamaHpaTalaM timirAMzukaM nIlajAlikA / navoDhA prauDhavadhUruditA (1) / rAgA-ktakhAt saMdhyAkRtAdrAgAt tadanantaraM premarUpAcca hetoH / puro'pi pUrvasyAM dizi agre ca / galitaM prazAntaM patitaM ca / tayA rAtryA karaNabhUtayA samastaM mizritaM upalakSaNavena vA na lakSitaM rAtriprArambho'sAviti na jJAtam / timirasaMvalitAMzudarzane hi rAtrimukhamiti lokena lakSyate / na tu sphuTa Aloke nAyikApakSe tu tayeti kartRpadam / rAtripakSe 1. 'paryAyApahRti' ga. 2. 'saMkarAdau' ga. 3. 'tatra tatra' ga. 4. 'puro virAgAt' ga. 1. 'jJaptau yadyapi' ka-kha. 2. 'iti tu' ga. 3. 'vAcyAdeva tadupasaMskRtAt' ga. 4. 'madhyamakakSyAviniviSTo' ga. 5. 'yatrokta' ga. 6. 'so'rthaH' ga. 7. 'yathA' ga. 8. 'tribhAgA vA' ga. 9. 'jhagityeva' kha. 10. 'jhagiti' kha. 11. 'rasakhAt' ka-kha. 12. 'kRtAtU' ka-kha-pustakayonAsti. 13. 'kSAlitam' ka-kha.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA ityAdau vyaGgyenAnugataM vAcyamevaM prAdhAnyena pratIyate / samAropitanAyikAnAyakavyavahArayornizAzazinoreva vAkyArthatvAt / AkSepe'pi vyaGgyavizeSAkSepiNo vAcyasyaiva cArutvam / prAdhAnyena vAkyArtha AkSepoktisAmarthyAdeva jJAyate / tatra zabdopArUDharUpo vize tu apizabdo lakSitamityasyAnantaraH / atra ca nAyakena pazcAdgatena cumbanopakrame puro nIlAMzukasya galanaM patanam / yadi vA puro'gre nAyakena tathA gRhItaM mukhamiti saMbandhaH / tenAtra vyaGgaye pratIte'pi na prAdhAnyam / tato'pi nAyakavyavahAro nizAzazinAveva zRGgAravibhAvarUpau saMskurvANo'laMkAratAM bhajate / tatastu vAcyAdvibhAvIbhUtAdrasaniHSpandaH / yastu vyAcaSTe-'tayA nizayeti kartRpadam / na cAcetanAyAH kartRsamupapannamiti zabdenaivAtra nAyakavyavahAra unnIto'bhidheya eva, na vyaGgya ityata eva samAsoktiH' iti / sa prakRtArthameva granthArthamatyajat / vyaGgayenAnugatamiti / ekade. zavivarti cetthaM rUpakaM syAt / 'rAjahaMsairavIjyanta zaradaiva saronRpAH' itiva't / na tu samAsoktiH / tulyavizeSaNAbhAvAdgamyata iti cAnenAbhivyApAranirAsAt / ityalamavAntareNa bahunA / nAyikAyA nAyake yo vyavahAraH sa nizAyAM samAropitaH / nAyikAyAM nAyakasya yo vyavahAraH sa zazini samAropita iti vyAkhyAne na ko'pi doSaprasaGgaH / AkSepa iti / 'pratiSedha iveSTasya yo vizeSAbhidhitsayA / vakSyamANokaviSayaH sa AkSepo dvidhA mataH // ' tatrAdyo yathA-'ahaM khAM yadi nekSeya kSaNamapyutsukA tataH / iyadevAsvato'nyena kimuktApriyeNa te // ' iti vakSyamANamaraNaviSayo niSedhAtmAkSepaH / tatreyadasvityetadevAtra mriye ityAkSipatsaccArutvanibandhanamityAkSepyeNAkSepamalaMkRtaM satpradhAnam / uktaviSayastu yathA mamaiva-'bho bhoH kiM kimakANDa eva patitastvaM pAntha kAnyA gatistattAdRktRSitasya me khelamatiH so'yaM jalaM gUhate / asthAnopanatAmakAlasulabhAM tRSNAM prati krudhya bhostrailokyaprathitaprabhAvamahimA mArgaH - 3. 'kSepiNo'pi' ga. 1. "eva' ka-kha-pustakayo sti. 2. 'hi' ka-kha. 4. 'vAcyArtha' ga. 5. 'tathAhi tatra hi' ga. 1. 'tu' ka-kha-pustakayo sti. 2. 'tenApyatra' ga. 3. 'saMskurvANAvalaMkAratAM' ga. 4. 'AnIto' ka-kha. 5. 'zaradIva' ka-kha. 6. 'vat' ga-pustake nAsti. 7. 'na ekazeSaprasaGgaH' ga. 8. "priyeNa' ka-kha. 9. 'yata iyadastu ityetadevAtra mriyata ityasyAkSepakaM sat' ga. 10. 'sattvapradhAnam' ga. 11. 'mamaiva' ga-pustake nAsti. 12. 'jaDamatiH' ga. 13. 'krudhyataH' ka-kha.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ukSyotaH] dhvnyaalokH| pAbhidhAnecchayA pratiSedharUpo ya AkSepaH sa eva nyaGgyavizeSamAkSipanmukhyaM kAvyazarIram / cArutvotkarSanibandhanA hi vAcyavyaGgyayoH prAdhAnyavivakSA / yathA 'anurAgavatI saMdhyA divasastatpuraHsaraH / aho daivagatiH kIhaktathApi na samAgamaH // ' atra satyAmapi vyAjayapratItau vAcyasyaiva cArutvamutkarSavaditi tasyaiva praadhaanyvivkssaa| punarmAravaH // ' atra kazcitsevakaH prApyamasmAtkimiti na pratilebhe itpantarviSadyamAnahRdayaH kenacidviDambanAkSepeNa pratibodhyate / tatrAkSepeNa niSedharUpeNa vAcyasyaivAsatpuruSasevAtadvaiphalyakRtodvegAtmanaH zAntarasasthAyibhUtanirvedavibhAvAnubhAvarUpatayA camatkRtitvam / vAmanasya tu 'upamAnAkSepaH' ityAkSepalakSaNam / upamAnasya candrAderAkSepaH / 'asminsati kiM vayA kRtam' iti / yathA-'tasyAstanmukhamasti saumyasubhagaM kiM pArvaNenendunA saundaryasya padaM dRzau yadi ca taiH kiM nAma nIlotpalaiH / kiM vA komalakAntibhiH kisalayaiH satyeva tatrAdhare he yAntaH (dhAtaH) punaruktavasturacanArambheSvapUrvo grahaH // ' atra vyaGgyo'pyupamArtho vAcyasyaivopaskurute kiM tena kRtyamiti / apahastranAropa (8) AkSepo vAcya eva camatkArakAraNam / yadi vopamAnasyAkSepaH sAmarthyAdAkarSaNam / yathA'aindraM dhanuH pANDupayodhareNa zaraddadhAnAnakhakSatAbham / prasAdayantI sakalaGkaminduM tApaM raverabhyadhikaM cakAra // ' ityatreAkaluSitanAyikAntaramupamAnamAkSiptamapi vAcyArthamevAlaMkarotIyeSA samAsoktireva / tadAha-cArutvotkarSeti / atraiva prasiddhaM dRSTAntamAha-anurAgavatIti / tenAkSepeNa prameyasamarthanameva parisamAptamiti mantavyam / tatrodAharaNena samAsoktizlokaH paThitaH / aho daivagatiH kIdRgiti / gurupAratacyAdinimitto'samAgama ityarthaH / tasyaiveti / vAcyasyaiveti yAvat / vAmanAbhiprAyeNAyamAkSepaH, bhAmahAbhiprAyeNa tu samAsoktirityamumAzayaM hRdaye gRhIlA samAsoktyAkSepayoridamekamevodAharaNaM vyataraddhanthakRt / eSopi samAsotirvAstu aukSepo vA / kimanenAsmAkam / sarvathAlaMkArAdiSu vyaGgyaM vAcye guNIbhavatIti naH sAdhyamityatrAzayo'tra grnthe'smdgurubhirniruupitH| 1. 'nibandhanAbhidA' ga. 2. 'citrA' ka-kha-ga. 1. 'prAptaH prAptavyaM' ga. 2. 'lame iti pratyAzAvizasyamAnahRdayaH' ga. 3. 'tadvaiphalyataH' ka-kha. 4. 'te' ga. 5. 'iti / eSA tu' ga. 6. 'tenAkSepaprameyasamarthanamevApari' ga. 7. 'tatra tUdAharaNalena' ga. 8. 'tAvat' ka-kha. 9. 'tu' ka-kha-pustakayornAsti. 10. 'amuM' ga-pustake nAsti. 11. 'yuktyaivedamekaM' ga. 12. 'api' gapustake nAstri. 13. 'AkSepoktirvA' ga. 14. 'samAsoktyAdiSu siddhAlaMkAreSu' ga. 15. 'asmad' ka-kha-pustakayo sti.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 kAvyamAlA / yathA ca dIpakApahutyAdau vyaGgyatvenopamAyAH pratItAvapi prAdhAnyenAvivakSitatvAnna tayA vyapadezastadvadatrApi draSTavyam / anuktanimittAyAmapi vizeSoktau - 'AhUto'pi sahAyaire mItyuktvA vimuktanidro'pi / gantumanA api pathikaH saMkocaM naiva zithilayati // ' ityAdau vyaGgyasya prakaraNasAmarthyApratItimAtram / na tu tatpretI - evaM prAdhAnyavivakSAyAM dRSTAntamuktvA vyapadezo'pi prAdhAnyakRta eva bhavatItyatra dRSTAntaM khaparapresiddhamAha - yathA ceti / upamAyA iti / upamAnopameyabhAvasyetyarthaH / tayetyupamayA / dIpake hi 'AdimadhyAntaviSayaM tridhA dIpakamiSyate' iti lakSaNam / taMtra dIpakenaiva zobhA yathA - 'maNiH zANolIDhaH samaravijayI hetidalitaH kalAzeSazcandraH suratamRditA bAlailalanA / madakSINo nAgaH zaradi saridAzyAnapulinA tanimnA zobhante galitavibhavAzcArthiSu jainAH // ' ityatra dIpakakRtameva cArutvam / 'apahnutirabhISTasya kiMcidarthaMgatopamA' iti / taMtrApahRtyaiva zobhA yathA - 'neyaM virauti bhRGgAlI madena mukharA muhuH / ayamAkRSyamANasya kaMdarpadhanuSo dhvaniH // ' iti / evamAkSepaM vicAryeauddezakrameNaiva prameyAntaramAha - anuktanimittAyAmiti / 'ekadezasya vigame yA guNAntarasaMstutiH / vizeSaprathanAyAsau vizeSoktiriti smRtA // ' yathA - 'sa ekatrINi jayati jaganti kusumAyudhaH / haratApi tanuM yasya zaMbhunA na hRtaM balam // ' iyaM cAci - ntyanimitteti nAsyAM vyaGgyasya sadbhAvaH / uktanimittAyamapi vastusvabhAvamAtre tu paryavasAnamiti tatrApi na vyaGgyasadbhAvazaGkA / yathA - ' - 'karpUra iva dagdho'pi zaktimAnyo jane jane / namo'stvavAryavIryAya tasmai kusuma dhanvane // ' tena prakAradvayamavadhArya tRtIyaM prakAramAzaGkate - ( anuktanimittAyAmapIti / ) vyaGgyasyeti / zItakRtA khalvArtiratra nimittamiti bhaTTodbhaTaH / tadabhiprAyeNAha -- na tvatra kAciccarutvaniSpattiH iti / yattu rasikairapi nimittaM kalpitam -- 'kAntAsamAgame laghutaramupAyaM svapnaM manyamAno nidrAga 1. 'omityuktvA' ga. 2. 'tat' ka-kha- pustakayornAsti. 1. 'api' ka-kha-pustakayornAsti. 2. 'siddhaM' ka- kha. 3. 'yathA caitadrUpAyA' iti ga. 4. 'tatra dIpakenaiva zobhA' ga-pustake nAsti 5. 'vanitA' ga. 6. 'narAH' ga. 7. 'antagatA' ga. 8. 'iti' ka-kha- pustakayornAsti. 9. ' tatrApahnavenaiva' ga. 10. 'nigame ' ka-kha. 11. 'api' kha- pustake nAsti. 12. 'vastusvabhAve paryavasitam' ga. 13. 'tathApi ' ka-kha. 14. 'cArutvahAniH ' ka kha 15. 'na manAgapi laghutara' ka- kha.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ukSyotaH] dhvnyaalokH| tinimittA kAciccArutvaniSpattiriti na prAdhAnyam / paryAyokte'pi yadi prAdhAnyena vyaGgyatvaM tadbhavatu nAma tasya dhvanAvantarbhAvaH / na tu dhvanestatrAntarbhAvaH / tasya mahAviSayatvenAGgitvena ca pratipipAdayiSyamANatvAt / na punaH paryAyokte bhAmahodAhRtasadRze vyaGgayasyaiva prAdhAnyam / vAcyasya manabuddhyA saMkocaM nAtyajat' iti tadapi nimittaM cArukhahetutayA nAlaMkArakRdbhiH kalpitam / api tu vizeSoktibhAga eva na zithilayatIti evaMbhUto'bhivyajyamAnanimittopaskRtazcArutvahetuH / anyathA tu vizeSoktireveyaM na bhavet / evamabhiprAyadvayamapi sAdhAraNoktyA granthakRzyarUpayat / na laudbhaTenaivAbhiprAyeNa grantho vyavasthita iti mantavyam / paryAyokte'pIti / 'paryAyoktaM yadanyena prakAreNAbhidhIyate / vAcyavAcakavRttibhyAM zUnyenAvagamAtmanA // ' iti lakSaNam / yathA--'zatrucchedadRDhecchasya munerutpathagAminaH / rAmasyAnena dhanuSA dezitA dharmadezanA // ' iti / atra bhISmasya bhArgavaprabhAvAbhibhAvI pratApa iti yadyapi pratIyate tathApi tatsahAyena dezitA dharmadezanetyabhidhIyamAnenaiva vAkyArtho'laMkRtaH / ata eva paryAyeNa prakArAntareNAvagamAtmanA vyaGgayenopalakSitaM saMghadabhidhIyate tadabhidhIyamAnamuktameva satparyAyoktamevAbhidhIyata iti lakSaNapadam , paryAyoktamiti lakSyapadam , arthAlaMkAratvaM sAmAnyalakSaNaM 'ceti sarvaM yujyate / yadi khabhidhIyate ityasya balAdyAkhyAnamabhidhIyate pratIyate pradhAnatayeti, udAharaNaM ca 'bhama dhammia-' ityAdi / tadAlaMkAratvameva dUre saMpannam / AtmatAyAM paryavasAnAt / tathA cAlaMkAramadhye gaNanA na kAryA / medAntarANi cAsya vaktavyAni / tadAha yadi prAdhAnyeneti / dhvanAviti / Atmanyanta vAdAtmaivAsau nAlaMkAraH syAdityarthaH / tatreti / yAhazo'laMkAratvena vivakSitastAdRze dhvanirnAntarbhavati / na tAdRgasmAbhirdhvaniruktaH / dhvanirhi mahAviSayaH sarvatrabhAvAdyApakaH samastapratiSThAsthAnavAccAGgI / na cIlaMkAro vyApako'nyAlaMkAravat / na cAGgI / alaMkAryatantravAt / atha vyApakatvAGgile tasyopagamyete, tyajyate cAlaMkAratA tasminnaya evAyamavalambate kevalaM mAtsaryagrahAtparyAyoktabhAgiti bhAvaH / na ceyadapi prAktanaidRSTamapi khasmAbhirevonmIlitamiti darzayati-na punariti / bhAmahasya yAdRktadIyaM rUpamabhimataM tAdRgudAharaNena darzitam / tatrApi naiva vyaGgyasya prAdhAnyam / cAruvAhetuvAt / tena tadanusAritayA tatsadRzaM yadudAharaNAntaramapi kalpyate tatra naiva vyaGgyasya prAdhAnyamiti saMgatiH / yadi tu tadu 1. 'nAma' ga-pustake nAsti. 1. 'vibhajyamAna' ka-kha. 2. 'darzitA' ga. 3. 'kAvyArtho' ga. 4. 'yadyadabhi' ga. 5. 'ca' ga-pustake nAsti. 6. 'tadA' ka-kha. 7. 'Atmani' ka-kha-pustakayo sti. 8. 'tatreti' ga-pustake nAsti. 9. 'tAdRzo' ga. 10. 'na vA' ga. 11. 'vyApakAGgive' ga. 12. 'lambya te na kevalaM' ka-kha. 13. 'cedamapi' ga. 14. 'tatra caiva na' ka-kha.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| tatropasarjanIbhAvenAvivakSitatvAt / apahRtidIpakayoH punarvAcyasya prAdhAnyaM nyAyasyAnuyAyitvaM prasiddhameva / saMkarAlaMkAre'pi yadAlaM. kamudAharaNamanAdRtya 'bhama dhammia' ityAdyudAhiyate tadasmacchiSyataiva / kevalaM tanayamavalambyApavaraNenAtmasaMskAra ityanAryaceSTitam / yadAhuraitihAsikAH-'avajJayApyavecchAdya zRNvannarakamRcchati' iti / bhAmahena dhudAhRtam-'gRheSvadhvasu vA nAnnaM bhumahe yadadhItinau / viprA na bhuJjate' iti / etaddhi bhagavadvAsudevavacanaM paryAyeNa rasadAnaM niSedhayati / yatsa evAha-'tacca rasadAnanivRttaye' iti / na cAsya rasadAnaniSedhasya vyaGgyasya kiMciccArukhamasti yena prAdhAnyaM zaGkayeta / api tu tadyaGgayopodvalitaM viprabhojanena vinA yadannabhojanaM tadevoktaprakAreNa paryAyoktaM satprAkaraNikaM bhojanArthamalaMkurute / tenai hyasya nirviSaM bhojanaM liti vivakSitamiti paryAyoktamalaMkAra eveti ciraMtanAnAmabhimata iti tAtparyam / apahnutidIpakayoriti / etatpUrvameva nirNItam / ata evAha-prasiddhamiti / pratItaM prasAdhitaM cetpramANitaM cetyarthaH / pUrva caitadupamAdivyapadezabhAjanam / etadyathA na bhavatItyamuyA chAyayA dRSTAntatayoktamapyuddezAnukramapUraNAya granthazayyAM yojayituM punarapyuktam-'vyaGgyaM prAdhAnyAbhAvAnna dhvaniH' iti / chAyAntareNa vastu punarekameva / upamAyA eva vyaGgyavena dhvanivAzaGkanAt / yattu vivaraNakRt-dIpakasya sarvatropamAnvayo'stIti bahunodAharaNaprapaJcena vicAritavAstadanupayogi nitarAM sapratikSepaM ca / 'maMdo janayati prItiM sAnaGgaM mAnabhaGguram / sa priyAsaMgamotkaNThAM sAsahyAM manasaH zucam // ' iti / atrApyuttarottarajanyale'pyupamAnopameyabhAvasya sukalpavAt / nahi kramikANAM nopamAnopameyabhAvaH / tathAhi'rAma iva dazaratho'bhUddazaratha iva raghurajo'pi raghusadRzaH / aja iva dilIpavaMzazcitraM rAmasya kIrtiriyam // ' iti / natu bhavati tasmAtkramikatvam / samaM vA prAkaraNikatvamupamAM niruNaddhIti ko'yaM trAsaH / ityalaM gardabhIdohAnuvartanena / saMkarAlaMkAre'pIti / 'viruddhAlaMkriyollekhe samaM tayaktyasaMbhave / ekasya ca vaconyAyadoSAbhAve api saMkaraH // iti lakSaNAdekaH prakAraH / yathA mamaiva-zazivadanAsitasarasijanayanA sitakundadazanapatiriyam / gaganajalasthalasaMbhavahRdyAkArA kRtA vidhinA // ' iti / 1. 'mbyArdhazravaNe' ka-kha. 2. ''pyudAhRtaM' ka-kha. 3. 'nahyasya nirvizeSa bhojanaM bhavaviti vivakSitam' ka, 'bhavatIti vivakSitam' kha. 4. 'pramANitaM' ka-kha-pustakayo sti. 5. 'uddezyakrama' ka-kha. 6. 'udAharaNAdeH' ka-kha. 7. "vistAritavAn' ka-kha. 8. 'niHsAra' ga. 9. ka-kha-pustakayorasmAtpUrvam 'atra hetumAha mada ityAdi sukalpalAdityantam / ' ityadhikamasti. 10. 'janyatvena' ka-kha. 11. 'vikalpa' ga. 12. 'vRttyasaM' ga. 13. 'grahonyAya' ga. 14. 'ca' ga.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 uyotaH] kAro'laMkArAntaracchAyAmanugRhAti, tadA vyaGgyasya prAdhAnyenAvivakSitatvAna dhvaniviSayatvam / alaMkAradvayasaMbhAvanAmaM tu vAcyavyaGgyayoH samaM prAdhAnyam / atha vAcyopasarjanIbhAvena vyayasya taMtrApi vyavasthA tadA so'pi dhvaniviSayo'stu na tu sa eva dhvaniriti vaktuM zakyam / atra zazI vadanamasyAH tadvadvA vadanamasyA iti rUpakopamollekhAdyugapadvyAsaMbhavAdekatarapakSatyAgagrahaNe pramANAbhAvAtsaMkara iti vyaGgyavAcyatAyA evAnizcayAtkA dhvanisaMbhAvanA / yo'pi dvitIyaH prakAraH-zabdArthAlaMkArANAmekIbhAva iti tatrApi pratIyamAnasya kA zaGkA / yathA-'smara smaramiva priyaM raimayase yadAliGganAt' iti / atraiva yamakamupamA ca / tRtIyaH prakAraH-yatraikavAcyAMze'nekorthAlaMkArastatrApi dvayoH sAmyAkasya vyaGgyatA / yathA-'tulyodayAvasAnatvAdgate'staM prati bhAkhati / vAsAya vAsaraH klAnto vizatIva tamoguhAm // ' iti / atra hi khAmivipattisamucitavratagrahaNahevAkikulaputrakarUpaNamekadeza vivartirUpakaM darzayati / utprekSA cevazabdenokA / tadidaM prakAra dvayamuktam / 'zabdArthavRttyAlaMkArA vAkya ekatra bhAvinaH / saMkarazcaikavAkyAMzepravezAdvAbhi. dhIyate // ' iti ca / caturthastu prakAraH-yatrAnugrAhyAnuprAhakabhAvo'laMkArANAm / yathA'pravAtanIlotpalanirvizeSamadhIraviprekSitamAyatAkSyA / tayA gRhItaM nu mRgAGganAbhyastato gRhItaM nu mRgaanggnaamiH||' atra mRgAGganAvalokanena tadavalokanasyopamA yadyapi vyaGgyA, tathApi vAcyasya sA saMdehAlaMkArasyAbhyutthAnakAriNItvenAnugrAhakatvAdguNIbhUtA / anu. grAhyatvena hi saMdehe paryavasAnam / yathoktam-'parasparopakAreNa yatrAlaMkRtayaH sthitAH / khAtantryeNAtmalAbhaM no labhante so'pi saMkaraH // ' tadAha-yadAlaMkAra ityAdi / evaM caturthe'pi prakAre dhvanitA nirAkRtA / madhyamayostu vyaGgyasaMbhAvanaiva nAstItyuktam / Aye tu prakAre zazivadanetyAdyudAhRte kathaMcidasti saMbhAvanetyAzakya nirAkaroti-alaMkAraddhayeti / samamiti / dvayorapyAndolyamAnavAditi bhAvaH / nanu yatra vyaGgyameva prAdhAnyena bhAti tatra kiM kartavyam / yathA 'hoi Na guNANurAo khalANa NavaraM pasiddhisaraNANam / kira pahiNusaisasimaNaM candeNa piAmuhe diThe // ' atrArthAntaranyAsastAvadvAcyatvenAbhAti, vyatirekApahRtI tu vyaGgyatvena pradhAnatayetyabhiprAyeNAzaGkate-atheti / tatrottaram tadA so'pIti / saMkarAlaMkAra evAyaM na bhavati, api khalaMkAradhvani 1. 'tatrAvasthAnaM' ga. 1. 'Ahe' ga. 2. 'ekatra bhAsata iti' ga. 3. 'na ramase' ka-kha. 4. 'yatraikatra vAkyAMze' ka-kha. 5. 'ekasya' ka-kha. 6. 'kAnto' ka-kha. 7. 'vaLalaMkArA' ka-kha. 8. 'vartinaH' ga. 9. 'vaika' ka-kha. 10. 'pravezazca' ga. 11. 'alaMkAradhvaninAmAyaM' ga-pustake nAsti.. 5 va. lo.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 tirA kAvyamAlA / ' 1393 paryAyoktanirdiSTanyAyAt / api ca saMkarAlaMkArasya saMkaroktireva dhvanisaMbhAvanAM karoti / aprastutaprazaMsAyAmapi yadA sAmAnyavizeSabhAvAnimittanimittibhAvAdvAbhidheyapratIyamAnayoH samameva prAdhAnyam / yadA " yathA nAmAyaM dhvanerdvitIyo bhedaH / yacca paryAyokte nirUpitaM tatsarvamaitrApyanusaraNIyam / atha sarveSu saMkaraprabhedeSu vyayasaMbhAvanAnirAsaprakAraM sAdhAraNamAha-api ceti / kacidapi ' saMkarAlaMkAre ceti saMbandhaH / sarvabhedabhinna ityarthaH / saMkIrNatAmizratvaM lolIbhAvaH / tatra kathamekasya prAdhAnyaM kSIrajalavat / ' adhikArAdapetasya vastuno'nyasya yA stutiH / aprastutaprazaMsA sA trividhA pairikIrtitA // ' aprastutasya ca varNanaM prastutAkSepiNa ityarthaH / sa cAkSairpaMstrividho bhavati - sAmAnyavizeSabhAvAt, nimittanimittibhAvAt, sArUpyAcca / tatra prathame prakAradvaye prastutAprastutayostulyameva prAdhAnyamiti pratijJAM karoti - aprastutetyAdinA prAdhAnyamityantena / tatra sAmAnyavizeSabhAve'pi dvayI gatiHsAmAnyamaprAkaraNikaM zabdenocyate, gamyate tu prAkaraNiko vizeSaH / sa ekaH prakAraH / - "aho saMsAranairghRNyamaho daurAtmyamApadAm / aho nisargajihmasya durantA gatayo vidheH // ' atra hi daiva~khAtantryaM sarvatra sAmAnyarUpamaprastutaM varNitaM satprakR kApi vinaSTe vizeSAtmani paryavasyati / tatrApi vizeSAMzasya sAmAnyena vyAptAya s vizeSavadvAcyasya sAmAnyasyApi prAdhAnyam / na hi sAmAnyavizeSayoryugapatprAdhAnyaM virudhyate / yadA tu vizeSo'prAkaraNikaH prAkaraNikaM sAmAnyamAkSipati tadA dvitIyaH prakAraH / yathA--'etattasya mukhAtkiyatkamalinIpatre keNaM pAthaso yanmuktAmaNirityamaMsta sa jaDaH zRNvanyadasmAdapi / aGgulyagralaghukriyApravilayinyAdIyamAne 'zanaistatro - DDIya gato hahetyanudinaM nidrAti nantiH zucA // ' atrAsthAne mahattvasaMbhAvanaM sAmAnyaM prastutam / aprastutaM tu jalabindau maNitvasaMbhAvanaM vizeSarUpaM vAcyam / tatrApi sAmA-nyavizeSayoryugapatprAdhAnye na virodha ityuktam / evamekaH prakAro dvimedo'pi vicAritaH, - yadA tAvadityAdinA vizeSasyApi prAdhAnyamityantena / etameva nyAyaM nimittanaimittikA - bhAve'tidizaMstasyApi dviprakAratAM darzayati - ( nimitteti / ) kadAcinnimittamapra 1. 'yattu' ga. 2. 'apyatra' ka- kha. 3. 'saMkIrNa tu' ga. 4. 'adhikArAnapetasya ' ga. 5. 'parikalpitA' ka kha 6. 'tribhiH prakAraiH' ga. 7. 'prAdhAnyaM ' ga. 8. 'tatra ca Mga, 9. 'prAptatvAdvyaGgyaM ca vizeSavadvAcyasAmAnyasyApi ' gaM. 10. ' vibhAvyate ka-kha. 11. 'AkSipatIti tatra' ma. 12. 'kaNaH pAthaso yo' ga. 13. ' tataH kutroDDIya gato mama' ga. 14. 'nArtaH' ka. 15. 'api' ka-kha- pustakayornAsti.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 udyotaH ] dhvanyAlokaH ca 43 tAvatsAmAnyasyAprastutasyAbhidhIyamAnasya prAkaraNikena vizeSeNa pratIyamAnena saMbandhastadA vizeSapratIto satyAmapi prAdhAnyena tasya sAmAnyenAvinAbhAvAtsAmAnyasyApi prAdhAnyam / yadApi vizeSasya sAmAnyaniSThatvaM staMsadamadhIyamAnaM naimittikaM prastutamAkSipati / yathA - 'ye yAntyabhyudaye prItiM nojjhanti vyasaneSu ca / te bAndhavAste suhRdo lokaH svArthaparo'paraH // ' atrAprastutaM suhRdvAndhavarUpatvaM nimittaM sejjanAsaktyA varNayati naimittikIM zraddheyavacanatAM prastutAmAtmano'mivyaGkum / tatra naimittikapratItAvapi nimittapratItireva pradhAnIbhavatyanuprANakatveneti vAcyavyaGgyayoH prAdhAnyam / kadAcittu naimittikamaprastutaM varNyamAnaM satprastutaM nimittaM vyanakti / yathA setau (4/20) 'saggaM AparijAaM kotthUhalacchiMrahiaM mahumaissa uram / sumarAmi mahaNapurao amuddhaandaM ca harajaDApabbhAram // ' atra jAmbavAn kaustubhalakSmIvirahitaharivakSaHsmaraNAdikamaprastutanaimittikaM varNayati prastutaM vRddhasevAcirajIvitvavyavahArakauzalAdinimittabhUtaM mantritAyAmupAdeyamamivyaGkum / tatra nimitta`pratItAvapi naimittikaM vAcyabhUtam / pratyuta tannimittAnuprANitatvenoddhurakaMdharIkarotyAmAnamiti samapradhAnataiva vAcyavyaGgyayoH / evaM dvau prakArau pratyekaM dvividhau vicArya tRtIyaH prakAraH parIkSyate sArUpyalakSaNaH / tatrApi dvau prakArau - aprastutAtkadAcidvA`cyAccamatkAraH, vyaGgyaM tu tanmukhaprekSem / yathAsmadupAdhyAya bhaTTendurAjasya - 'prANA yena samarpitAstava balAdyena tvamutthApitaH skandhe yasya ciraM sthito'si vidadhe yaste saparyAmapi / tasyAsya smitamAtrakeNa janayantrANApahArakriyAM bhrAtaH pratyupakAriNAM dhuri paraM vetAla lIlAyase // ' atra yadyapi saurUpyavazena kRtaghnaH kazcidenyaH prastuta AkSipyate tathApyaprastutasyaiva vetAlavRttAntasya camatkArakAritvam / nahyacetanopalambhavadasaMbhAvyamAno'yamartho 'ne' ca hRdyaM iti vAcyasyAtra pradhAnatA / yadi punaracetanAdinAtyantAsaMbhAvya - mAnatadarthavizeSaNenAprastutena varNitena prastutamAkSipyamANaM camatkArakAri tadA vastudhvanirasau / yathA mamaiva -- 'bhAvatrAta haThAjjanasya hRdayAnyAkramya yannartayanbhaGgImirvividhAmi 1. 'vizeSaNena' kha. 2. 'satyAM' ga-pustake nAsti 3. 'vinAbhAvAt ka kha "prastutAtmano' 1. 'prastutaM' ka-kha pustakayornAsti. 2. 'sajjarAsandho' ka-kha. ga. 4. 'vyaktayavyaJjakayoH' ga. 5. 'smaraNarUpama prastutasya vRddhatvasya vyAyasyAnuprANakatvamiti vyaGgyAnuprANakatvena vAcyasyApi prAdhAnyam / vRddhatAmeva cirajIvitvala ka-kha. 6. 'upAdeyabhUtAyAM' ka kha 7. 'prANakatvena' ka-kha. 8.. 'kiM cAyaM' kakha. 9. 'prekSyam' ka- kha. 10. 'jIvApa' ga. 11. 'sArUpyavazena' ma-pustake nAsti. .12. 'anyaH prastutaH' ga-pustake nAsti. 13. 'nAlambavada' ka- kha. 14. 'na hRdyaH ' ka-kha.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| tadApi sAmAnyasya prAdhAnye sAmAnye sarvavizeSANAmantarbhAvAdvizeSasthApi prAdhAnyam / nimittanimittibhAve cAyameva nyAyaH / yadA tu sArUpyamAtravaizenAprastutaprazaMsAyAmaprakRtaprakRtayoH saMbandhastadApyaprastuta sarUpasyAbhidhIyamAnasya prAdhAnyenAvivakSAyAM dhvanAvevAntaHpAtaH / itarathA tvalaMkArAntarameva / tadayamatra saMkSepaH rAtmahRdayaM pracchAdya yatkrIDase / yastvAmAha jaDaM tataH sahRdayaMmanyatvaduHzikSito manye'muSya jaiDAtmanaH stutipadaM tvatsAmyasaMbhAvanAt // ' kazcinmahApuruSo vItarAgo'pi sarAgavaditi nyAyena gADhavivekAlokatiraskRtatimirapratAno'pi lokamadhye khAtmAnaM pracchAdayallokaM ca vAcAlayannAtmanyapratibhAsamevAGgIkurvastenaiva lokena mUryo'yamiti yadAvajJAyate tadA tadIyaM lokottaraM caritaM prastutaM vyaGgyatayA prAdhAnyena prakAzyate / jaDo'yamiti ghudyAnendUdayAdi vo loke nAvajJAyate / sa ca pratyuta kasyacidvirahiNa autsukyacintAdUyamAnamAnasatAmanyasya praharSaparavazatAM karotIti haThAdeva lokaM yathecchaM vikArakAraNAdibhirnartayati / na ca tasya hRdayaM kenApi jJAyate kIdRgayamiti / pratyuta mahAgambhIro'tividagdhaH suSTugarvahIno'tizayena krIDAcaturaH sapadi lokena jaDa iti tata eva kAraNAtpratyuta vaidagdhyasaMbhAvanAnimittAtsaMbhAvitaH / AtmA ca yata eva kAraNAtpratyuta jAjyena saMbhAvyastata eva sahRdayaH saMbhAvitastadasya lokasya jaDo'sIti yadyucyate tadA jAjyame. vaMvidhasya bhAvavrAtasyAvidagdhasya prasiddhamiti sA pratyuta stutiriti jaDAdapi pApI. yAnayaM loka iti dhvanyate / tadAha-yadA tviti / itarathA viti / itarathaiva punaralaMkAratvamalaMkAravizeSatvam / na vyaGgyasya kathaMcidapi prAdhAnyamiti bhAvaH / uddeze yadAdigrahaNaM kRtaM samAsoktItyatra dvandve tena vyAjastutiprabhRtirailaMkAravargo'pi saMbhAvyamAnavyaGgyAnuvezaH sNbhaavitH| tatra sarvatra sAdhAraNamuttaraM daatumupkrmte-tNdymtreti| ki. yadvA pratipadaM likhyatAmiti bhaavH| tatra vyAjastutiryathA-'kiM vRttAntaiH paragRhagato kiMtu nAhaM samarthastUSNIM sthAtuM prakRtimukharo dAkSiNAtyakhabhAvaH / gehegehe vipaNiSu tathA catvare pAnagoThyAmunmatteva bhramati bhavato vallabhA hanta kIrtiH // ' atra vyaGgaya stutyAtmakaM yattena vAcyamevopaskriyate / yatUdAhRtaM kenacit-'AsInAtha pitAmahI tava mahI jotA tato. 1. 'prAdhAnyena' ka-kha. 2. 'vizeSaNAnAMka-kha. 3. 'vazenAnyasya' ka-kha. 4. 'prAdhAnyasya' ka-kha. 1. 'sa tvAM' ka-kha. 2. 'jaDAtmanA' ka-kha. 3. 'yatheSTaM ga. 4. 'pratyuta' ga. pustake nAsti. 5. 'ataH' ga. 6. 'lokasya' ga-pustake nAsti. 7. 'alaMkArAntaratva. vizeSaNatvaM' ka-kha. 8. 'alaMkAraH sarvo'pi' ga. 9. 'vyaGgayo'nu' ga. 10. 'tadayamatreti / tadayamiti' kAkha. 11. 'atra' ga. 12. 'mAtA' ga.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 uyotaH] dhvanyAlokaH / 'vyayasya yatrAprAdhAnyaM vAcyamAtrAnuyAyinaH / samAsoktyAdayastatra vAcyAlaMkRtayaH sphuTAH // 14 // 'vyaGgayasya pratibhAmAtre vAcyArthAnugame'pi vA / na dhvaniyaMtra vA tasya prAdhAnyaM na pratIyate // 15 // . 'nantaraM mAtA saMprati sAmburAzirazanA jAyA kulodbhutaye / pUrNe varSazate bhaviSyati punaH saivAnavadyA nuSA yuktaM nAma samagranItividuSAM kiM bhUpatInAM kule // ' iti / tadasmAkaM yAmyaM pratibhAti / atyantAsabhyasmRtihetuvAt / kA vAnena stutiH kRtA / tvaM vaMzakameNa rAjeti hi kiyadidam / ityevaMprAyA vyAjastutiH sahRdayaMgoSThIninditetyupekSyaiva / 'yasya vikAraH prabhavanapratibaddhana hetunA yena / gamayati tadabhiprAyaM tatpretibaddhaM ca mAvo'sau // ' iti / atrApi vAcyaprAdhAnye bhAvAlaMkAratA / yasya cittavRttivizeSasya saMbandhI vAgvyApArAdirvikAro'pratibaddho'niyataH prabhavaMstaM cittavRttivizeSarUpamabhiprAyaM yemApratibaddhana hetunA gamayati sa heturyatheSTopabhogyavAdilakSaNArtho bhaavaalNkaarH| yathA-ekAkinI yadabalA taruNI tathAhamasmingRhe gRhapatizca gato videzam / ke yAcase tadiha vAsamiyaM varAkI zvazrUrmamAndhavadhirA nanu mUDha pAntha // ' atra vyaGgyamekaikatra padArtha upaskarotIti vAcyaM pradhAnam / pradhAnye hi bhAvAlaMkAratA / vyaGgyeprAdhAnye tu na kAcidalaMkArateti nirUpitam / ityalaM bhunaa| yoti kAvye / alaMkRtaya iti / alaMkRtilAdeva ca vAcyopaskArakatvam / pratibhAmAtra iti / yatropamAdau kliSTA pratItiH / vAcyArthAnugama iti / vAcyenArthenAnugamaH samaM prAdhAnyamaprastutaprazaMsAyAmivetyarthaH / na pratIyata iti / sphuTatayA prAdhAnyaM na cakAsti,api tu balAtkalpyate, tathApi hRdayenAnupravizati / yathA'deoM pasiaNiAtAsu' ityatrAnyakRtAsu vyaakhyaasu| tena caturpu prakAreSu na dhvanivyavahAra 1. 'jAtA' ga. 2. 'kAvyaM' ga. 3. 'asahya' ga. 4. 'cAnena vismRtiH' ga. 5: 'hi' ga-mustake nAsti. 6. 'goSThISu' ga. 7. rudraTapraNItakAvyAlaMkArapranthasthe. yamAryA. 8. 'apratibandhastu' ga. 9. 'pratibandha' ga. 10. 'apratibaddho' ga-pustake nAsti. 11. 'pratibaddhastaM' ga. 12. 'upayottRvAdi' ka. 'upayogyavAdi' kha. 13. 'lakSaNo'rtho' ga. 14. etadudAharaNamapi rudraTAlaMkArasthameva. 15 'yathAhamasmadgahe' ka-kha. 16. 'padArthopaskArakArIti' kakha. 17. 'pradhAnam' ka-kha-pustakayo khi. 18. 'prAdhAnye hi bhAvAlaMkAratA' ga-pustake nAsti. 19. 'prAdhAnyena tu na kadAcit' ka-kha. 20. 'vAcyArtho' ga. 21. 'zliSTAka-kha. 22. 'tathApi ca' ka-kha. 13. 'yathA' ga-pustake nAsti. 24. 'deAi pasiaNu antasu' ga. 25. 'vyavahArasadbhAve'pi vyAsya prAdhAnye kliSTa' ga.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| 'tatparAveva zabdArthoM yatra vyaGgaya prati sthitau|' vaneH sa eva viSayo mantavyaH saMkarojjhitaH // 16 // tasmAnna dhvaneranyatrAntarbhAvaH / itazca nAntarbhAvaH / yataH kAvyavizeSo'GgI dhvaniriti kathitaH / tasya punaraGgAni-alaMkArA guNA vRttayazceti pratipAdayiSyante / na cAvayava eva pRthagbhUto'vayavIti prasiddhaH / apRthagbhAve tu tadaGgatvaM tasya / na tu tattvameva / yatrApi vA tattvaM tatrApi dhvanermahAviSayatvAnna tanniSThatvameva / sUribhiH kathita iti vidvadupajJeya sadbhAve'pi vyaGgyasya prAdhAnyam / aprAdhAnye kliSTapratItau vAcyena samaprAdhAnye'sphuTaprAdhAnye ca / ka tarkhasAvityAha-tatparAveveti / saMkareNAlaMkArAnupravezasaMbhAvanayA ujjhita ityarthaH / saMkarAlaMkAreNeti basat / anyAlaMkAropalakSaNatve hi kliSTaM syAt / itazceti / na kevalamenyonyaviruddhavAcyavAcakabhAvavyaGgyavyaJjakabhAvasamAzrayatvAt / na tAdAtmyamalaMkArANAM dhvanezca yAvatsvAmibhRtyavadaGgirUpAGgarUpayorvirodhAdityarthaH / avayava iti / ekaika ityarthaH / ta~dAha-pRthagbhUta iti / pRthagbhUtastathA mAbhUt , samudAyamadhyanipatitastarvastu tathetyAzajhyAha-apRthagbhAve viti / tadApi na sa eka eva samudAyaH / anyeSAmapi samudAyinAM tadbhAvAt / tatsamudAyimadhye ca pratIyamAnamapyasti / na ca tadalaMkArarUpam / pradhAnatvAdeva / yattvalaMkArarUpaM tadapradhAnatvAnna dhvaniH / tadAha na tu tattvameveti / nanvalaMkAra eva kazcittvayA pradhAnatAbhiSekaM dattvA dhvanirityAtmeti cokta ityAzaGkayAha-yatrApi veti / nahi samAsoktyAdInAmanyatama evAsau tathAsmAbhiH kRtaH / tadviviktatve'pi tasya bhAvAt / samAsoktyAyalaMkArakharU'pasya samastasyAbhAve'pi tasya darzitatvAt 'attA ettha' iti 'kasa vA Na' ityAdi / tadAha-na taniSThatvameveti / tasminniSThA paryavasAnaM yasyeti tanna bhavati / mahAviSayalAt / vyApakatvAdityarthaH / ghaTo ghaTa eva na bhavati, kiM tu tatkarpare'pi, tatrApi - 1. 'alaMkAroM' ka-kha. 2. 'na' ka-kha. pustakayo sti. 1. 'kliSTa' ka-kha. 2. 'sphuTe prAdhAnye ka' ka-kha. 3. 'utthita' ga. 4. 'mliSTaM' ka-kha. 5. 'anena' ka-khaM. 6. 'ityAha' ka-kha. 7. 'tadA' ka-kha-pustakayo sti. 8. 'atha pRthagbhUtastadA ka-kha. 9. 'samudAyapatitaH' ka-kha. 10. 'pRthagbhAveti' ka-kha. 11. 'tatrabhAvAt' ka-kha. 12. 'samudAya' ka-kha. 13. 'yadalaMkAra' ga. 14, 'tvayA' ka-kha-pustakayo sti.. 15. 'tasmin' ityArabhya 'vidvadupakSeti' ityantaM ga. pustake nAsti.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 uyotaH] vanyAlokana "47 muktiH, na tu yathAkathaMcitpravRtteti pratipAdyate / prathame hi vidvAMso vaiyAkaraNAH vyAkaraNamUlatvAtsarvavidyAnAm / te ca zrUyamANeSu varNeSu dhvaniriti vyavaharanti / tathaivAnyaistanmatAnusAribhiH sUribhiH kAvyatattvArthadarzibhirvAcyavAcakasaMmizraH zabdAtmA kAvyamiti vyapadezyo vyaJja na bhavati kiM tu ghaTe'pItyanena vyApako'yamityuktaM bhavati mahAviSayatvAt / vidvadupazeti / vidvaMya upajJA prathama upakramo yaisyA ukteriti bahuvrIhiH / tena 'upajJopakrama' iti tatpuruSAzrayaM napuMsakatvaM niravakAzam / zrUyamANeSviti / zrotrazaSkulI saMtAnenAgatA antyAH zabdAH zrUyanta iti prakriyAyAM zaibdAH zrUyamANA ityuktam / teSAM ghaNTAnuraNanarUpatvaM tAvadasti te ca dhvanizabdenoktAH / yathAha bhagavAnbhartRhariH-'yaH saMyogaviyogAbhyAM karaNairupajanyate / sa sphoTaH zabdajaH zabdo dhvanirityucyate budhaiH // ' evaM ghaNTAdinirhAdasthAnIyo'nuraNanAtmopalakSito vyaGgyo'pyartho dhvaniriti vyavahRtaH / ityeSa prakAro'vyaktazabdAnAmeva vartate / vyaktazabdAnAM tathA zrUyamANA ye varNA nAdazabdavAcyA antyabuddhinirmAhyAH sphoTAmivyaJjakAste dhvnishbdenoktaaH| yathAha bhagavAnsa eva-pratyayairanupAkhyeyairgrahaNAnugrahaistathA / dhvaniprakAzite zabde kharUpamavadhAryate // iti / tena vyaJjako zabdArthAvapIha dhvanizabdenoktau / kiMcaM varNeSu tAvamAtraparimANeSvapi satsu / yathoktam-'alpIyasApi yatnena zabdamuccAritaM matiH / yadi yA naiva gRhNAti varNa vA sakalaM sphuTam // iti / teSu tAvatkheva zrUyamANeSu vakturyo'nyo drutavilambitAdivRttibhedAtmA prasiddhAduccAraNodivyApArAdabhyadhikaH sa dhvanirutaH / yadAha sa eva-'zabdasyordhvamamivyaktervRttibhedAstu vaikRtAH / dhvanayaH samupohante sphoTAtmA tairna bhidyate // ' iti / asmAbhirapi prasiddhebhyaH zabdavyApArebhyo'midhAtAtparyalakSaNArUpebhyo'tirikto vyApAro dhvanirityuktaH / evaM catuSkamapi dhvaniH / tadyogAcca 1. 'prakAzyate' ga. 2. 'teSu zrUya' ka-kha. 3. 'vyAharanti' kha. 4. 'tathaivAnyaiH ityArabhya 'AviSkaraNIyam' ityantaM ka-kha-pustakayo sti. - 1. 'vidvadupajJA' ga. 2. 'asyA ka-kha. 3. zrayatvaM gaH 4. 'zabdajAH zabdA ityuktam ka-kha. 5. 'tatrAha' ka-kha.. 6. 'tatrabhavAnbhartR' ga. 7. 'zabdajAH zabdA dhvanayo'nyairudAhRtAH' ga. 8. 'ghaNTAnAda' ga. 9. 'ityeSa-zabdAnA' ga-pustake nAsti. 10. 'yathA' ka-kha. 11. 'sa eva tatrabhavAn' ga. 12. 'iti tena' ga-pustake nAsti. 13. 'api' ga-pustake nAsti. 14. 'kiMca' ga-pustake nAsti. 15. 'Adi' ga-pustake nAsti.. 16. 'bhedaM tu' ka-kha. 17. 'samapohante' ka-kha. 18. 'dhvaniruktaH'ga.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| katvasAmyAGgranirityuktaH / na caivaMvidhasya dhvanervakSyamANaprabhedatadbhedasaMkalanayA mahAviSayasya yatprakAzanaM tadatra prasiddhAlaMkAravizeSamAtrapratipAdanena tulyamiti tadbhAvitacetasAM yukta eva saMrambhaH / na ca teSu kathaMcidIrghyayA kaluSitazemuSIkatvamAviSkaraNIyam / tadevaM dhvanestAvadabhAvavAdinaH prtyuktaaH| asti dhvaniH / sa cAsAvavivakSitavAcyo vivakSitAnyaparavAcyazceti samastamapi kAvyaM dhvaniH / tena vyatirekAvyatirekavyapadezo'pi na yuktaH / vAcyavAcakasaMmizra iti / vAcyavAcakasahitaH saMmizra iti madhyamapadalopI samAsaH / 'gAmazvaM puruSaM pazum' itivatsamuccayo'tra cakAreNa vinApi tena vAcyo'pi dhvaniH vAcako'pi zabdo dhvaniH / dvayorapi vyaJjakatvaM dhvanivabhAvAt / saMmizrite vibhAvAnubhAvasaMvalanacchAyayeti vyaGgyo'pi dhvaniH dhvanyata iti kRtA / zabdanaM zabdaH shbdvyaapaarH| nacAsAvabhidhAdirUpaH / api khaatmbhuutH| so'pi dhvananAddhvaniH / kAvyamiti vyapadezyazca yo'rthaH so'pi dhvaniH / uktaprakAradhvanicatuSTayatvAt / ata eva sAdhAraNahetumAha-vyaakatvasAmyAditi / vyaJjakatvaM vyaJjanabhAvaH sarveSu pakSeSu sAmAnyarUpaH / sAdhAraNa ityarthaH / yatpunaretaduktaM 'vAgvikalpAnAmAnantyAt' ityAdi tatpariharati-na caivaMvidhasyeti / vakSyamANaH prabhedo yathA-mukhya dve rUpe / tadbhedA yathA-arthAntarasaMkramitavAcyaH atyantatiraskRtavAcya ityavivakSitavAcyasya, asaMlakSyakramavyaGgyaH saMlakSyakamavyaGgya iti vivakSitAnyaparavAcyasyeti / ttraapyvaantrbhedaaH| mahAviSayasyeti / azeSalakSyavyApina ityarthaH / vizeSagrahaNenAvyApakatvamAha / mAtrazabdenAGgitvAbhAvam / naM caivaM bhavatItyanvayaH / tatra dhvanikharUpe bhAvitaM praNihitaM ceto yeSAm / na camatkArarUpeNa bhAvitamadhivAsitam / ata eva mukulitalocanatvAdivikArakAraNaM ceto yeSAmiti / abhAvavAdina iti / avAntaraprakAratrayaminnA apItyarthaH / teSAM pratyuktau phalamAha-astIti / udAharaNapRSThe bhAktatvaM suzaGka supariharaM ca bhavatItyabhiprAyeNodAharaNadAnAvakAzArtha bhAktatvAlakSaNIyatve prathamaM pariharaNayogye'pyapratisamAdhAya bhaviSyadujhotAnuvAdAnusAreNa vRttikRdeva prabhedanirUpaNaM karotisa ceti / paJcadhApi dhvanizabdArthe yena yatra yato yasya yasmai iti bahuvrIhyAzrayaNa yathocita sAmAnAdhikaraNyaM suyojyam / vAcya tu dhvanI vAcyazabdena khAtmA vakSyate / tenAvivakSito'pradhAnI 1. 'vyaJjakatvAt / dhvanatIti kRtyA' ga. 2. 'saMbalanayeti' ka-kha. 3. 'sa cApi dhvaniH / uktaprakAradhvanicatu' ka-kha. 4. 'vyanyasya vyaJjakabhAvaH' ga. 5. 'aGgitvAbhAvaM' ka-kha. 6. 'na caivaM bhavatItyanvayaH' ga-pustake nAsti. 7. 'na vA' kakha. 8. 'vAsitaM ceto yeSAm' ka-kha. 9. 'minno'pItyarthaH' ka-kha. 10. 'udyote gatAnuvAdAnusaraNena' ga, 11. 'zabdArtho' ga, 12. 'arthe' ka-kha-pustakayo sti. 13. 'vakSyate' ka-kha. pustakayonosti.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 udyotaH ] dvividhaH sAmAnyena / tatrAdyasyodAharaNam--- Ishalls 'suvarNapuSpAM pRthivIM cinvanti puruSAstrayaH / zUraM kRtavidyazca yazca jAnAti sevitum // ' dvitIyasyApi -- 'zikhariNi ka nu nAma kiyacciraM kimabhidhAnamasAvakarottapaH / taruNi yena tavAgharapATalaM dazati bimbaphalaM zukazAvakaH // ' 1 bhUtaH khAtmA yenetyavivakSitavAcyo vyaJjako'rthaH / evaM vivakSitAnyaparavAcyai'pi / yadi vA karmadhArayaH / atra pakSe vivakSitazcAsau vAdhyazceti / tatrArthaH kadAcidainupapadyamAnatvAdinA nimittenAvivakSito bhavati / kadAcidupapadyamAna iti kRtvA vikSi ek / vyaGgyaparyantAM tu pratItiM svasaubhAgyamahimnA karoti / ata evArtho'tra prAdhAnyena vyaJjakaH pUrvatra zabdaH / nanu ca vivakSA cAnyaparatvaM ceti viruddham / anyaparatvenaiva virvekSaNAtko virodhaH / sAmAnyeneti / vastvalaMkArarasAtmanA hi trido dhvanirubhAbhyAmevAbhyAM saMgRhIta iti bhAvaH / nanuM tannAmapRSThe etannAmanivezanasya kiM phalam / ucyate - anena hi nAmadvayena dhvananAtmani vyApAre pUrvaprasiddhAmidhAtAtparyalakSaNAtmakavyApAratritayAvagatArthapratIteH pratipattRgatAyAH prayokrabhiprAyarUpAyAca vivakSAyAH sahakAritvamuktamiti dhvaniskharUpamedha nAmabhyAmeva projjIvitam / suvapuSpAmiti / suvarNAni puSpyatIti suvarNapuSpA / etacca vAkyamevAsaMbhavatsvArthamiti kRtvAvivakSitavIMcyam / tata eva padArthamai midhAyAnvayaM ca tAtparyazaktyAvagamayyaiva bAdhakavazenopahatya sAdRzyAtsulabhasamRddhisaMbhArabhAjanatAM lakSayati / talakSaNAprayojakaM zUrakRtavidyAsevakAnAM prAzastyamazabdavAcyatvena gopyamAnaM sannAyikAkucakalaza~yugalamiva mahArghatAmupayaddhanyata iti / zabdo'tra pradhAnatayA vyaJjakaH, arthastu tatsahakAritayeti catvAro vyApArAH / zikhariNIti / nahi nirvighnottamasiddhayo'pi zrIparva - tAdaya imAM siddhiM vidadhyuH / divyakalpasahasrAdizcAtra parimitaH kAlaH / kimamidhAna 1. 'kRtaH |..................nnaarthpthe avivakSitazcAsAvaryazceti / vivakSitAnyaparazvAsau vAcyaveti / tatrArthaH kadAcid' ga. 2. 'anupapAdya' ka-kha. 30 'upapAya' ka-kha. 4. 'tu' ka*kha-pustakayornAsti. 5. 'vivakSitAt' ga. 6. 'hiM' gaM-pustakeM nAsti. 7. kiM nAma' ga. 8. 'projjhitam' ka.kha. 9. 'vAkyakrame saMbhavat' ga. 10. 'vAdhyAt' ga. 11. 'amigheyAnvayaM ca' ga. 12. 'vazena tamapahasya' ga. 13. 'talakSaNaprayojanaM' ga. 14. 'upanayat ka- kha. 15. 'arthastat' ka-kha. 16. 'vyAropAH' ga0 17. 'nirmi nAkrama' ga. 18. 'zrIparvataprabhRtaya ityaM' ga.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA yadapyuktaM bhaktirdhvaniriti tatpratisamAdhIyate-:.. _ 'bhakyA bibharti naikatvaM rUpamedAdayaM dhvniH| miti na caivaMvidhottamaphailajanakatvena paJcAgniprabhRtyapi tapaH zrutam / taveti minnaM padam / samAsena vigalitatayA sA na pretiiyte| tava dazatItyabhiprAyeNa / tena yatkecidAhuH'vRttAnurodhAttvadharapATalamiti na kRtam' iti, tadasadeva / dezatItyAkhAdayati / anavacchinnaprabandhatayA na tvaudarikavatparaM bhuDhe / api tu rasajJo'treti tatprAptivadevaM rasajJatApyasya tapaHprabhAvAdeveti / zukazAvaka iti tAruNyAducitakAlalAbho'pi phalaM tapasa eveti / anurAgiNazca pracchannakhAmiprAyakhyApanacATuviracanAtmakavibhAvonmIlanaM vyaGgyam / atra ca traya eva vyApArAH-abhidhA tAtparya dhvananaM ceti / mukhyArthabAdhAdyabhAve madhyamakakSyAyA lakSaNAyAstRtIyasyA abhAvAt / yadivAkasmikaviziSTapraznArthAnupapattermulyArthabAdhAyAM sAdRzyAllakSaNA bhavatu madhye / tasyAstu prayojanaM dhvanyamAnameva / tatturyakakSyAnivezi / kevala pUrvatra lakSaNaiva pradhAnaM dhvananavyApArasahakAri / iha khamidhAtAtparyazaktI / vAkyArthasaundaryAdeva vyaGgyapratipatteH kevalaM lezena lakSaNAvyopAropayogo'pyastItyuktam / asaMlakSyakramavyaGgye tu lakSaNAsamunmeSamAtramapi nAsti / asaMlakSyatvAdeva kramasyeti vakSyAmaH / tena dvitIye'pi bhede catvAra eva vyApArAH / ata evobhayodAharaNapRSTha eva bhAktamAhurityanubhASya dUSayati-bhaktyA bibhartIti / / - 1. 'phalatvena' ka-kha. 2. 'pratIyatA' ga. 3. 'kecit' ga-pustake nAsti. 4. dazatIti' ga-pustake nAsti. 5. 'lobho'pi tapasaiveti' ga. 6. 'mukhyAdvAdhAvirahe madhyama' ga. 7. 'bhAvAt' ga. 8. 'mukhyabAdhAyAM' ga. 9. 'tu' ka-kha.pustakayo sti. 10. 'na kevalaM' ka-kha. 11. 'vyApAre' ga. 12. 'vyApArayogo' ga. 13. 'samudde. zamAtraM' nAsti. 14. 'astu lakSyatvAdeva' ga. 15. 'anubhASya' ityArabhya 'upacAramAtramiti' itiparyantaM pustakeSvatIva pAThapaurvAparya vartate. tatra kha-pustake'yaM pAThakramaH'anubhASya bhakketyAdinA dUSayati-atroktaprakAra iti paJcakhartheSu yojyam / zabde'rthe vyApAre vyaGgye samudAye ca / rUpabhedaM darzayituM dhvanestAvadrUpamAha-vAcyeti / bhaktizca dhvanizceti / tApyaM lakSaNamupalakSaNamiti trividhamapi mataM dUSayati / kiM paryAyavattAdrUpyaM pRthivItvamiva pRthivyAH / anyavyAvartakadharmarUpatayA lakSaNam , uta kAka iva devadattasya saMbhavamAtrAdupalakSaNam / tatra prathamaM pakSaM nirAkaroti-bhaktyA bibhartIti / tAtparyeNa vizrAntidhAmatayA / prayojanatveneti yAvat / prakAzanaM dyotanamityarthaH / upacAramAtramiti' iti. ga-pustake tu-'anubhASya dUSayati / ayaM bhAvaH-bhaktI..... tikaM paryAyAttAdrUpyamatha pRthivItvamitra pRthi..... anyato vyAvartakadharmarUpatayA lakSaNam , uta kAka iva devadattagRhasya saMbhavamAtra........ bhedaM darzayituM dhvnestaavdruupmaah-vaacyeti| tAtparyeNa vizrAntidhAmatayA prayojanatvene.........ramAtramiti / upacA:
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 uyotaH] dhvanyAlokana ayamuktaprakAro dhvanirbhaktyA naikatvaM bibharti / minarUpatvAt / vAcyavyatiriktasyArthasya vAcyavAcakAbhyAM tAtparyeNArthaprakAzanaM yatra vyaGgya. prAdhAnye sa dhvaniH / upacAramAtraM tu bhaktiH / ..... tatraitatsyAdbhaktirlakSaNaM dhvanerityAha-- .: . ___ 'ativyApterathAvyApterna cAsau lakSyate tayA // 17 // ne ca bhaktyA dhvanirlakSyate / katham / ativyApteravyAptezca / tatrAtivyAptirdhvanivyatirikte'pi viSaye bhakteH saMbhavAt / yatra hi vyaJjakatvakRtaM mahatsauSThavaM nAsti tatrApyupacaritazabdavRttyA prasiddhyanurodhapravartitavyavahArAH kavayo dRzyante / yathA-: atrokaprakAra iti paJcakhartheSu yojyam / zabde'rthe vyApAre vyaGgye samudAye ca / rUpabhedaM darzayituM dhvanestAvadrUpamAha-vAcyeti / tAtparyeNa vishraantidhaamtyaa| prayojanatve. neti yAvat / prakAzanaM dyotanamityarthaH / bhaktizca dhvanizceti tAdrUpyaM lakSaNamupalakSaNamiti trividhamapi mataM dUSayati / kiM paryAyavattAdrUpyam / atha pRthivItvamiva pRthivyA anyato vyAvartakadharmarUpatayA lakSaNam , uta kAka iva devadattagRhasya saMbhavamAtrAdupalakSaNam / tatra prathamaM pakSaM nirAkaroti-upacAramAtramiti / upacAro guNavRttilakSaNA upacaraNamatizayito vyavahAra ityarthaH / mAtrazabdenedamAha-yatra lakSaNAvyApArAttatIyAdanyazcaturthaH prayojanadyotanAtmA vyApAro vastusthityA saMbhavannapyanupayujyamAnatvenAnAdriyamANatvAdasmatkalpo yamarthamadhikRtya pravartate taddhi prayojanalakSaNam / tatrApi lakSaNAstIti kathaM dhvananaM lakSaNA cetyekaM tattvaM syAt / dvitIyaM pakSaM dUSayati-tatraitaditi / asAviti dhvaniH / tayeti bhaktyA / nanu dhvananamavazyaMbhAvIti kathaM tayatirikto'sti viSaya ityAha-mahatsauSThavamiti / ata eva prayojanasyAnAdaraNIyatvAyaJjakatve na kRtyaM kiMciditi bhAvaH / mahadbrahaNena guNamAtraM tadbhavati / yathoktam-'samAghiranyadharmasya kvApyAropo vivakSitaH' iti / darzayati (2) / nanu prayojanAbhAve kathaM tathA vyavahAra ityAha-prasiddhyanurodheti / paramparayA tathaiva prayogAt / vayaM tu brUmaH-prasiddhiryA prayojanasya nigUDhatetyarthaH / uttAnenApi rUpeNa tatprayojanaM caMkAsanni 1. 'naikatAM' ga. 2. 'vyaGgyaprAdhAnye' ka-kha-pustakayo sti.. '3. 'tu' ka-khapustakayo sti. 4. 'mA caitat' ga. 5. 'naiva' ga. 6. 'ca' ga. 7. 'vyaGgyakRtaM' ga. ... 1. 'paryAyastAdrUpyaM' ga. 2. 'atha' ka-kha-pustakayo stiH3. 'anyavyAvartaka' ka-kha. 4. 'mANatvAtsaMkalpo' ka-kha. . . 5. 'ativyApteriti' ga. 6. 'prayojanasya prayojanAnAdaraNAdyaJjakatve' ka-kha. 7. 'na tadbhavati' ka-kha. 8. 'prayojanasyAnirUDhate' ga. 9. 'ca tAM nirUDhatAM' ga.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ parivAra vAstanapAna sajAdumayaka khanomavayasmAntaH parimalanamaprApya hrit| idaM vyastanyAsaM prazithilabhujAkSepabalamaiH ___ kRzAnyAH saMtApaM vadati bisinIpatrazayanam // tathA 'cumbijjAi sAhu avarundhilAi sahassahuttammi / viramia puNo ramijai pio jaNo pasthi punarutam // ' taiyA--- 'kuviAo pasannAo oraNNamuhIo vihasamANAko / jaha mahio taha hiaaM haranti ucchintmhilaao|' tathA'ajjAeN pahAro pavaladAra diSNo pieNa thaNakTTe / miuo vi dUsaho vivaa jAo hiAe savattINam / / ' gUDhatAM nidhAnavadapekSata iti bhAvaH / yatheti / vadatItyupacAreNa hi sphuttiikrnnprtipttiH| prayojanaM yadyagUDhaM khazabdenocyate kimacArutvaM syAt / gUDhatayA varNanena kiM cArutvamadhikaM jAtam / anenaivAzayena vakSyati-yata uktyantareNAzakyaM kiM yaditi / avarundhijjai AliGgayate / punaruktamityanupAdeyatA lakSyate / uktArthasyAsaMbhavAt / 'ku. pitAH prasannA avaruditavadanA vihasantyaH / yathA gRhItAstathA hRdayaM haranti svairiNyo mahilAH // ' atra grahaNenopAdeyatA lakSyate / haraNena tatparatantratApattiH / tathA ajeti / kaniSThabhAryAyAH stanapRSThe navalatayA kAntenocitakrIDAyogena mRduko'pi prahAro dattaH sapatnInAM saubhAgyasUcakaM tatkrIDAsaMvibhAgamaprAptAnAM hRdaye duHsaho jAtaH / muMdutvAdeva anyasya datto mRduH prahAro'nyena ca saMvedyate duHsahazca mRdurapIti citram / 1. 'parimilana' ga. 2. 'zlathabhujalatAkSepa' ka-kha. 3. 'yathA' ga. 4. 'cumbyate zatakRtvo'varudhyate sahasrakRtvaH / viramya punA ramyate priyo jano nAsti punaruktam // ' iti cchAyA. 5. 'yathA' ga. 6. TIkAyAmeva chAyAsti. 7. 'yathA' ga. 8. 'kaniSThabhAryAyAH prahAro navalatayA dattaH priyeNa stanapRSThe / mRduko'pi duHsaha iva jAto hRdaye sapatnInAm // ' iti cchAyA. 1. 'yatheti' ga-pustake nAsti. 2. 'yadyarUDhaM' ga. 3. 'uparudita' kakha. 4. 'tat' ka-kha-pustakayo sti. 5. 'sUcakA ka-kha, 6. 'mRdulatvAdeva' ga. 7. 'anyasya saMpadyate' ga.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ujhyotaH] dhvnyaalokH| tathA 'parArthe yaH pIDAmanubhavati bhaGge'pi madhuro ___ yadIyaH sarveSAmiha khalu vikaaro'pybhimtH| na saMprApto vRddhiM yadi sa bhRzamakSetrapatitaH kimikSordoSo'sau na punaraguNAyA marubhuvaH // ' ityatrekSupade'nubhUtizabdaH / na caivaMvidhaH kadAcidapi dhvanerviSayo'mimataH / yataH_ 'uktyantareNAzakyaM yattaccArutvaM prakAzayan / zabdo vyaJjakatAM bibhraddhanyuktarviSayI bhavet // 18 // atra codAhRte viSaye noktyantarAzakyacArutvavyaktihetuH zabdaH / kiMca 'rUMDhA ye viSaye'nyatra zabdAH svaviSayAdapi / lAvaNyAdyAH prayuktAste na bhavanti padaM dhvaneH // 19 // dAnenAtra phalavattvaM lkssyte| tathA-parArtheti / yadyapi prastutamahApuruSApekSayAmanubhavatizabdo mukhya eva tathApyaprastute ikSau prazasyamAne pIDAyA anubhavanenAsaMbhavatA pIDAvattvaM lakSyate / tacca pIjyamAne paryavasyati / nanvastyatra prayojanaM tatkimiti ne dhvanyata ityAzaGkayAha-na caivaMvidha iti / yata uktyantareNeti / uktyantareNa dhvanyatiriktena sphuTena zabdArtho(bhaya)vyApAravizeSeNetyarthaH / zabda iti paJcavartheSu yojyam / dhvanyukterviSayI bhavediti / dhvanizabdenocyata ityarthaH / udAhRta iti / vadatItyAdau / evaM yatra prayojanaM sadapi nAdarAspadaM tatra ko dhvananavyApAra ityukvA yatra mUlata eva prayojanaM nAsti, bhavati copacArastatrApi ko dhvananavyApAra ityAhakiM ceti / lAvaNyAdyA ye zabdAH khaviSayAlavaNarasayuktalAdeH khArthAdanyatra hRdhakhAdau rUDhAH rUDhakhAdeva tritayasaMnidhyupekSaNavyavadhAnazUnyAH / yadAha-nirUDhA lakSaNA kAcitsAmarthyAdabhidhAnavat' iti / te tasminkhaviSayAdanyatra prayuktA api na dhvaneH padaM bhavanti / na tatra dhvanivyavahAraH / upacaritA zebdasya vRttirgoNI / lAkSaNikI 1. 'yathA' ga. 2. 'ca' ga. 3. 'ayaM' ga. 4. 'ityAdAvikSupade'nubhUtizabdaH' kasa. 5. 'kadAciddhanerviSayaH / yataH' ka-kha. 6. 'NAza' kha. 7. 'noktyantareNAzakya' ka-kha. 8. 'nirUDhA' ga. 1. 'tadbalavattvaM' ga. 2. 'ma' ga-pustake nAsti. 3. 'dhanyathai ka-kha. 4. 'lakSaNAH kAzcitU' ga. 5. 'zabdavRttiH ' ga. 6 dhva0 lo.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| teSu copacaritazabdavRttirastIti / tathAvidhe ca viSaye kacitsaMbhavanapi dhvanivyavahAraH prakArAntareNa pravartate / na tathAvidhazabdamukhena / api c| 'mukhyAM vRtti parityajya guNavRttyArthadarzanam / yaduddizya phalaM tatra zabdo naiva skhaladatiH // 20 // taMtra hi cArutvAtizayaviziSTArthaprakAzanalakSaNe prayojane kartavye yadi tyarthaH / AdigrahaNenAnulomyaM prAtikUlyaM sabrahmacArItyevamAdayaH zabdA lAkSaNikA gRhyante / lonAmanugatamanulomaM mardanam / kUlasya pratipakSatayA sthitaM srotaH pratikUlam / tulyaguruH sabrahmacArI / iti mukhyo viSayaH / anyaH punarupacarita eva / na cAtra prayojanaM kiMciduddizya lakSaNA pravRtteti na tadviSayo dhvananavyavahAraH / nanu 'devaDiti luNAhi palummigamijvAlavaNujvalaM gumariphollaparaNya' (8) ityAdau lAvaNyAdizabdasaMnidhAne'sti pratIyamAnAbhivyaktiH / satyam / sA tu na lAvaNyazabdAt / api tu samagravAkyArthapratItyanantaraM dhvananavyApArAdeva / atra hi priyatamAmukhasyaiva samastAzAprakAzakavaM dhvanyata ityalaM bahunA / tadAha-prakArAntareNeti / vyaJjakalenaiva / na tUpacaritalAvaNyAdizabdaprayogAdityarthaH / evaM yatra yatra bhaktistatra tatra dhvaniriti tAvanAsti / tena yadi dhvanerbhaktirlakSaNaM tadA bhaktisaMnidhau sarvatra dhvanivyavahAraH syAdityativyAptimabhyupagamyApi brUmaH-bhavatu yatra yatra bhaktistatra tatra dhvaniH / tathApi yadviSayo lakSaNAvyApAro na tadviSayo dhvananavyApAraH / na ca bhinnaviSayo dharmadharmibhAvo dharma eva lakSaNamityucyate / tatra lakSaNA tAvadamukhyArthaviSayo vyApAraH / dhvananaM ca prayojanaviSayam / na ca tadviSayo'pi dvitIyo lakSaNAvyApAro yuktH| lakSaNAsAmagryabhAvAt / ityabhiprAyeNAha-api cetyAdi / mukhyAM vRttimabhidhAvyApAra parityajya parisamApya guNavRttyA lakSaNArUpayArthasyAmukhyasya darzanaM pratyAyanA sA yatphalaM karmabhUtaM prayojanarUpamuddizya kriyate tatra prayojane tAvadvitIyo vyApAraH / na cAsau lakSaNaiva / yataH skhalantI bAdhakavyApAreNa vidhurIkriyamANA gatiravabodhanazaktiryasya zabdasya tadIyo vyApAro lakSaNA / na ca prayojanamavegamayataH zabdasya bAdhakayogaH / tathAbhAve tatrApi nimittAntarasya prayojanAntarasya cAnveSaNenAvasthAnAt / tenAyaM lakSaNalakSaNAyA na viSaya 1. 'zabdapravRtti' ga. 2. 'atra' ga. 3. 'lakSaNAprayojane' ga. 1. 'cetyarthaH' ka kha. 2. 'lomnAnugataM' ga. 3. 'sadanam' ka-kha. 4. 'dhvanivyavahAraH' ga. 5. 'priyatamasyaiva' ka-kha. 6. 'bahunA' ka-kha-pustakayo sti. 7. 'dhvaneyadi' ga. 8. 'ativyAptirabhyupagamasyApi' ka-kha. 9. 'yadviSayo'pi' ga. 10. "viSayayoH', ga. 11. 'yuktaH kaHkha-pustakayo sti. 12. 'vyApAra ca' ga. 13. 'adarzanaM' ga. 14. 'apagamayataH' ga.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ukSyotaH] dhvanyAlokaH / zabdasyAmukhyatA tadA tasya prayoge duSTataiva syAt / na caivam / tasmAt 'vAcakatvAzrayeNaiva gunnvRttirvyvsthitaa| vyaJjakatvaikamUlasya dhvaneH khAllakSaNaM katham // 21 // tasmAdanyo dhvaniranyA ca guNavRttiH / avyAptirasya lakSaNasya / nahi iti bhAvaH / darzanamiti Nyanto nirdezaH / kartavya ityeva / avagamayitavya ityarthaH / amukhyateti / bAdhakena vidhurIkRtatetyarthaH / tasyeti zabdasya / duSTataiveti / prayojanAvagamasya sukhasaMpattaye hi se zabdaH prayujyate / tasmAnna mukhyArthe / yadi ca 'siMho baTuH' iti zauryAtizaye'pyavagamayitavye skhaladgativaM zabdasya tattarhi pratIti naiva kuryAditi kimarthaM tasya prayogaH / upacAreNa kariSyatIti cettatrApi prayojanAntaramanviSyate tatrApyupacAre'navasthA / atha na tatra skhaladgativaM tarhi prayojane'vagamayitavye na lakSaNAkhyo vyApAraH / tatsAmagryabhAvAt / na ca nAsti vyApAraH / na cAsAvabhidhA / samayasya tatrAbhAvAt / yadyApArAntaramabhidhAlakSaNAtiriktaM sa dhvananavyApAraH / na caivamiti / na ca prayoge duSTatA kAcit / prayojanasyAvighnenaiva pratIteH / tenaubhidhaiva mukhye'rthe bAdhakena pravivitsurnirudhyamAnA satI acaritArthavAdanyatra prasaratIti / ata eva mukhyo'syAyamartha iti vyavahAraH / tathaiva cAmukhyatayA saMketagrahaNamapi tatrAstItyabhidhApucchabhUtaiva lakSaNA (upasaMharati-tasmAditi / yato'bhidhApucchabhUtaiva lakSaNA) tato hetovAcakalamabhidhAvyApAramAzritA tadbAdhanenotthAnAttatpucchabhUtatvAca guNavRttiH / gauNalAkSaNikaprakAra ityarthaH / sA kathaM dhvanervyaJjanAtmano lakSaNaM syAt bhinnaviSayavAditi / etadupasaMharati-tasmAditi / yato'tivyAptiruktA tatprasaGgena ca bhinnaviSayalaM tasmAddhetorityarthaH / evam 'ativyApterathAvyApterna cAsau lakSyate tayA' iti kArikAgatAmativyAptiM vyAkhyAyAvyAptiM vyAMcaSTe-avyAptirasyeti / asya guNavRttirUpasyetyarthaH / yatra yatra dhvanistatra tatra yadi bhaktirbhavena ca syAdavyAptiH / na caivam / avivakSitavAcye'sti bhaktiH 'suvarNapuSpAM-' ityAdau / 'zikhariNi-' ityAdau tu sA katham / nanu lakSaNA tAvadgauNamapi vyApnoti / kevalaM zabdastamartha lakSayitvA tenaiva saha sAmAnAdhikaraNyaM bhajate / 'siMho baTuH' iti / arthoM vArthAntaraM lakSayitA khavAcakena tadvAcakaM samAnAdhikaraNaM karoti / zabdArthoM vA yugapattaM lakSayitvA tAbhyA 1. 'apyasya' ga. - 1. 'upagamasya' ga. 2. 'sa' ka-kha-pustakayo sti. 3. 'tasminnamukhye'rthe' ka-kha. 4. 'anveSyam' ga. 5. 'atha' ga-pustake nAsti. 6. 'na' ka-kha-pustakayo sti. 7. 'tenAbhidheyamukhyArthabAdhakena pravidhurIkRtA pri.........mAnA satI' ga. 8. 'upa-' ityArabhya 'lakSaNA' ityantaM ka-kha-pustakayo sti. 9. 'AcaSTe' ka-kha. 10. 'yadi' ka-kha-pustakayo sti: 11. 'hyasti' ga. 12. 'gauNImapi' ga..
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 kaabbmaalaa| dhvanipramedo vivakSitAnyaparavAcyalakSaNaH / anye ca bahavaH prakArA bhaktyA vyApyante / tasmAdbhaktiralakSaNam / meva zabdArthAbhyAM mizrIbhavata ityevaM lAkSaNikAgauNasya bhedaH / yadAha-'gauNe zabdaprayogaH, na lakSaNAyAm' iti / tatrApi lakSaNAstyeveti sarvatra saiva vyApikA / sA ca paJcavidhA / tadyathA-abhidheyena saMyogAt / dvirephazabdasya hi yo'bhidheyo bhramarazabdaH dvau rephau yasyeti kRlA tene bhramarazabdena yasya saMyogaH saMbandhaH SaTpadalakSaNasyAyasya so'rtho dvirephazabdena lakSyate / abhidheyasaMbandhaM vyAkhyAtarUpaM nimittIkRtya sAmIpyAt / 'gaGgAyAM ghoSaH' / samavAyAditi / vasaMbandhAdityarthaH / 'yaSTIH pravezaya' iti yathA / vaiparItyAt / yathA-zatrumuddizya kazcidravIti-'kimivopakRtaM na tena mama' iti / kriyAyogAditi / kAryakAraNabhAvAdityarthaH / yathA-annApahAriNi vyavahAraH 'prANAnayaM harati' iti / evamanayA lakSaNayA paJcavidhayA vizvameva vyAptam / tathAhi-zikhariNi-' ityatrAkasmikapraznavizeSAdibAdhakAnupraveze sAdRzyAllakSaNAstyeva / nanvatrAzIkRtaiva madhye lakSaNA / kathaM taryukaM vivakSitAnyapareti / tadbhedo'tra mukhyo'saMlakSyakramAtmA vivakSitaH / tadbhedazabdena ca rasAbhAvatadAbhAsatatprazamabhedAkhadavAntaramedAzca / na ca teSu lakSaNAyA upapattiH / tathAhi vibhAvAnubhAvapratipAdake kAvye tatrArthe mukhye tAvadvAdhakAnupravezo'pyasaMbhAvya iti ko lakSaNAvakAzaH / nanu kiM bAdhayA iyadeva lakSaNAkharUpam-'abhidheyAvinAbhUtapratItirlakSaNocyate' iti / iha cAbhidheyAnAM vibhAvAnubhAvAdInAmavinAbhUtA rasAdaya iti lakSyante / vibhAvAnubhAvayoH kAraNakAryarUpatvAt , vyabhicAriNAM ca tatsahakAritvAditi cet, maivam / dhUmazabdAddhame pratipane hyanismRtirapi lakSaNAkRtaiva syAt / tato'neH zItApanodasmRtirityAdiraparyavasitaH zabdArthaH syAt / dhUmazabdasya khArthavizrAntavAnna tAvati vyApAra iti cet , AyAtaM tarhi mukhyArthabAdho lakSaNAyA jIvitamiti / sati hi tasminkhArthavizrAntyabhAvAt / na ca vibhAvAdipratipAdane bAdhakaM kiMcidasti / nanvevaM dhUmAvagamanAnantarAgnismaraNavadvibhAvAdipratipattyanantaraM ratyAdicittavRttipratipattiriti zabdavyApAra evAtra nAsti / idaM tAvadayaM pratItijJo mImAMsakaH praSTavyaH-kimatra paracittavRttimAtre pratipattireva rasapratipattirabhimatA bhavataH / naivaM bhramitavyam / evaM hi lokagatacittavRttyanumAnamAtramiti kA rasatA / yasvalaukikacamatkArAtmA rasAkhAdaH kAvyagatavibhAvAdicarvaNAprANo nAsau smaraNAnumAnAdinA khalIkArapAtrIkartavyaH / 1. 'tadbhedaprakArA vakSyamANabhaktyA ' ga. 1. 'prayogeNa lakSaNAM' ka-kha. 2. 'saiva sarvatra' ga. 3. 'paJcadhA' ga. 4. 'hi' kakha-pustakayo sti. 5. 'tena' ka-kha-pustakayo sti. 6. 'kha' ga-pustake nAsti. 7. 'na ta do hi mukhyo' ka-kha... 'smaraNAnumAnAdisAmyena' ga.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 uyotaH] . dhvanyAlokaH / 57 kiM tu laukikena kAryakAraNAnumAnAdinA saMskRtahRdayo vibhAvAdikaM pratipadyamAna eva na tATasthyena pratipadyate / api tu hRdayasaMvAdAparaparyAyasahRdayatvaparavazIkRtatayA pUrNIbhaviSyadrasAkhAdAkurIbhAvenAnumAnasmaraNAdisaraNimanAruyaiva tanmayIbhavanocitacarvaNAprANatayA / na cAsau carvaNA pramANAntarato jAtA pUrva yenedAnIM smRtiH syAt / na cAdhunA kutazcitpramANAntarAdutpannA / alaukike pratyakSAdyavyApArAt / ata evAlaukika eva vibhaavaadivyvhaarH| yadAha-'yadayamanubhAvayati vAgaGgasattvakRto'bhinayastasmAdanubhAva' iti / taccittavRttitanmayIbhavanameva hyanubhavanam / loke tu kAryamevocyate naanubhaavH| ata eva parakIyA na cittavRttirgamyata ityabhiprAyeNa 'vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpattiH' iti sUtre sthAyigrahaNaM na kRtam / tatpratyuta zalyabhUtaM syAt / sthAyinastu rasIbhAva aucityAducyate / tadvibhAvAnubhAvocitacittavRttisaMskArasundaracarvaNodayAt / hRdayasaMvAdopayogilokacittavRttiparijJAnAvasthAyAmudyAnapulakAdibhiH sthAyibhUtaratyAdyavagamAcca / vyabhicArI tu cittavRttyAtmale mukhyacittavRttiparavaza eva caLata iti vibhAvAnubhAvamadhye gaNitaH / ata eva rasyamAnatAyA eSaiva niSpattio prabandhapravRttabandhusamAgamAdikAraNoditaharSAdilaukikacittavRttinyagbhAvena carvaNArUpatvam / atazcarvaNAtrAbhivyaJjanameva, na tu jJApanam / pramANavyApAravat / nApyutpAdanam / hetuvyApAravat / nanu yadi neyaM jJaptirna vA niSpattiH, tarhi kimetat / na vayamasAvalaukiko rsH| api tu carvaNopayogI / nanu vaitadRSTamanyatra / yata eva na dRSTaM tata evAlaukikamityuktam / nanvevaM raso'prameyaH syAt / astu / kiM tataH / taccarvaNAta eva pratItivyutpattisiddheH kimanyadarthanIyam / nanvapramANakametat / na / khaisaMvedanasiddhatAt / jJAnavizeSasyaiva carvaNAtmasAt / ityalaM bahunA / atazca raso'yamalaukikaH / yena lalitaparuSAnuprAsasyArthAbhidhAnAnupayogino'pi rasaM prati vyaJjakalam / kA tatra lakSaNAyAH zaGkApi / kAvyAtmakazabdaniSpAdanenaiva taccarvaNA dRzyate / dRzyate hi tadeva kAvyaM punaH punaH paThaMzcarvamANazca sahRdayo lokaH / na tu kAvyasya tatra 'upAdeyApi ye heyA' iti nyAyena kRtapratItikasyAnupayoga eveti zabdasyApi dhvananavyApAraH / ata evAlakSyakramatA / yattu vAkyabhedaH syAditi kenaciduktam , tadanabhijJatayA / zAstraM hi sakRduccAritaM samayabalenArtha pratipAdayadyugapadviruddhAnekasamayasmRtyayogAtkathamarthadvayaM pratyAyayet / aviruddhatve vA tAvA 1. 'pratIyate' ga. 2. 'vyavahAra eva' ka-kha. 3. 'lokavRtti' ka-kha. 4. 'cocyate' ka. 5. 'yatprabalapravRttavaM bandhu' ga. 6. 'svavyApAra' ga. 7. 'naivaM' ka-kha. 8. 'nanvayaM' ga. 9. 'rasaH / nanu vibhAvAdiratra kiM jJApako heturuta kArakaH / na jJApako na kArakaH / api tu' ga. 10. 'apramANaM' ka-kha. 11. 'prItivyutpatti' ka. 'prItyutpatti' kha. 12. "kimarthanIyam' ga. 13. 'kha' ka-khapustakayo sti. 14. 'nupayoge'pi' ga. 15. "niSpIDanenaiva' ka-kha. 16. 'kArya' ka-kha. 17. 'caLamANaH' ga. 18. 'sahRdayalokaH' ka-kha. 19. 'zabdasyApIha dhvananaM' ga. 20. 'pratyApayet' ga.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / " kasyaciddhanibhedasya sA tu syAdupalakSaNam i sA punarbhaktirvakSyamANaprabhedamadhyAdanyatamasya bhedasya yadinAmopalakSaNatayA 'saMbhAvyeta / yadi ca guNavRttyaiva dhvanirlakSyata ityucyate tadabhidhA 58 neko vAkyArthaH syAt / krameNApi viramyavyApArayogaH / punaruccArite'pi vAkye eva / samayAdiprakaraNAdestAdavasthyAt / prakaraNasamayaprApyArthatiraskAreNarthAntarapratyAyakatve hi niyamAbhAva iti / tena 'agnihotraM juhuyAtsvargakAmaH' iti zrutau khAdecca na mAMsamityeSa nArtha ityatra kA prameti prasajyate / taitrApi na kAcidiyattetyanAzvAsa ityevaM vAkyabhedo dUSaNam / iha tu vibhAvAdyeva pratipAdyamAnaM carvaNAviSayatonmukhamiti samayAdyupayogAbhAvaH / na ca niyukto'hamatra karavANi kRtArtho'hamiti zAstrapratIti[:] sadRzamadaH / tatrottara kartavyaunmukhyena laukikatvAt / iha tu vibhAvAdicarvaNAdbhutapuSpavattatkAlasAraivoditA na pUrvAparakAlAnubandhinIti laukikAsvAdAdyogi viSayAccAnya evAyaM rasAsvAdaH / ata eva 'zikhariNi-' ityAdAvapi mukhyArthabAdhAdikramamanapekSyaiva sahRdayA vakrabhiprAyaM cATupratItyAtmakaM saMvedayante / ata eva granthakAraH sAmAnyena vivakSitAnyaparavAcye dhvanau 'bhakterabhAvamabhyadhAt / asmAbhistu dvandvarUDhaM pratyAyayitumuktam / bhavatvatra lakSaNA / alakSyakrame tu kupito'pi kiM kariSyasIti / yadi tu na kupyate 'suvarNapuSpAM - ' ityAdAvavivakSitavAcye'pi mukhyArthabAdhAdilakSaNAsAmagrImanapekSyaiva vyaktyArthavizrAnti-rityalaM bahunA / upasaMharati -- tasmAdbhaktiriti / "nanu mA 'bhUddhaniriti bhaktiriti caikaM rUpam / mA ca bhUdbhaktirdhvanerlakSaNam / upalakSaNaM 'tu bhaviSyati / yatra dhvnibhveti tatra bhaktirapyastIti bhaktyupalakSito dhvanirna tAvadetatsarvatrAsti / iyatA ca kiM parasya siddhaM kiM vA nu (naH) truTitamiti tadAha -- kasyacidityAdi / nanu bhaktistAvacciraMtanairuktA / tadupalakSaNamukhena ca dhvanimapi samagrabhedaM lakSayiSyanti / kiM tallakSaNenetyAzaGkayAha - yadi ceti / abhidhAnAbhidheyabhAvo hyalaMkArANAM vyApakaH / tatazcAbhidhAvRtte vaiyAkaraNamImAMsakairnirUpite kutredA 1. 'saMbhAvyate' ka-kha. 1. ' krameNa viramyavyApArayogaH ' ka-kha. 2. 'api' ga-pustake nAsti. 3. 'prAptArtha ' 'ka, 'prAptyArtha' kha. 4. 'arthAntaratva' ga. 5. 'tatra na' ga. 6. 'viSayonmukhaM' ka- kha. 7. 'sahRdayAH' ga-pustake nAsti. 8. 'tata eva' ka- kha. 9. 'dhvanau' ka-khapustakayornAsti. 10. 'bhakterasabhAvaM' ka-kha. 11. 'bhaktirdhvaniriti' ka- kha. 12. 'tu' ka- kha- pustakayornAsti. 13. 'bhaviSyati' ka- kha. 14. 'lakSayiSyanti jJAsyanti ca ' ga. 15. vyApaka ityArabhya alaMkArANAmityantaM ka kha - pustakayornAsti.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ujhyotaH] dhvnyaalokH| vyApAreNa taditaro'laMkAravargaH samagra eva lakSyati iti pratyekamalaMkArANAM lakSaNakaraNe vaiyarthyaprasaGgaH / kiM ca / ___ lakSaNe'nyaiH kRte cAsya pakSasaMsiddhireva naH // 22 // kRte'pi vA pUrvamevAnyairdhvanilakSaNe pakSasaMsiddhireva naH / yasmAddhanirastIti naH pakSaH / sa ca prAgeva saMsiddha ityayatnasaMpannasamIhitArthAH saMpannAH smaH / ye'pi sahRdayahRdayasaMvedyamanAkhyeyameva dhvanerAtmAnamAmnAsiSuste'pi na parIkSyavAdinaH / yata uktayA nItyA vakSyamANayA ca dhvaneH sAmAnyavizeSalakSaNe pratipAdite'pi yadyanAkhyeyatvaM tatsarveSAmeva vastUnAM prasaktam / yadi punalaneratizayoktyAnayA kAvyAntarrAtizAyi taiH kharUpamAkhyAyate tatte'pi yuktAbhidhAyina eva / iti zrIrAjAnakAnandavardhanAcAryaviracite dhvanyAloke prathama uddyotaH / nImalaMkArANAM vyApAraH / yathA hetubalAtkArya jAyata iti tArkikairukte kimidAnImIzvaraprabhRtInAM kartRNAM jJAtRNAM vA kRtyamapUrva syAditi sarvo nirAlambaH syAt / tadAhalakSaNakaraNe vaiyarthyaprasaGga iti / mA bhUdvA pUrvonmIlanam / pUrvonmIlitamevAsmAbhiH samyaGirUpitaM tathApi ko doSa ityabhiprAyeNAha-kiM cetyAdi / prAgeveti / asmatprayatnAditi zeSaH / evaM triprakAramabhAvavAdaM, bhaktyantarbhUtatAM ca nirAkurvatA lakSaNIyatvametanmadhye nirAkRtameva / ata eva mUlakArikA sAkSAttannirAkaraNArthI na zrUyate / vRttikRttu nirAkRtamapi prameyasaMkhyApUraNAya kaNThena tatpakSamanUdya nirAkarotiye'pItyAdinA / uktayA nItyA yaMtrArthaH zabdo vA-' iti sAmAnyalakSaNaM pratipAditam / vakSyamANayA tu nItyA vizeSalakSaNaM bhaviSyati 'arthAntare saMkramitaM'-ityAdinA / tenAna prathamoyote dhvaneH sAmAnyalakSaNameva kArikAkAreNa kRtam / dvitIyo yote kArikAkAro'vAntaravibhAgaM vizeSalakSaNaM ca vidadhadanuvAdamukhena mUlavibhAgaM dvividhaM sUcitavAn / tadAzayAnusAreNa tu vRttikRdatraivohayote mUlavibhAgamavocat 'sa.ca 1. 'taditarAlaMkAra' ga. 2. 'karaNavaiyarthya' ga. 3. 'vAdinaH' ka-kha. 4. 'atizayitaM kharUpaM' ga. 5. 'zrImadAnanda' ka-kha. 6. 'kAvyAloke ka, 'sahRdayAlokanAgni kAvyAlaMkAre' ga. 7. 'saMketaH' kha.. 1. 'karaNavaiyarthya' ga. 2. 'iti' ka-kha-pustakayo sti. , 3. 'asmAt' ga. 4. 'nirAkurvata eva' ga. 5. 'paripUraNAya khakaNThe' ga. 6. yatrArtha ityArabhya nItyA ityantaM ka-kha-pustakayo sti. ' 7. 'sUcitam' ka-kha. 8. 'vRttiryadatra' ka-kha. 9. 'mUlabhAgaM' ga.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaal| dvitIya udyotH| evamavivakSitavAcyavivakSitAnyaparavAcyatve dhvanirddhiprakAraH prakAzitaH / tatrAvivakSitavAcyasya prabhedapratipAdanAyedamucyate 'arthAntare saMkramitamatyantaM vA tiraskRtam / avivakSitavAcyasya vanervAcyaM dvidhA matam // 1 // dvividhaH' iti / sarveSAmiti / laukikAnAM zAstrIyANAM cetyarthaH / atizayoktyeti / tathA 'tAnyakSarANi hRdaye kimapi sphuranti' itivadatizayoktyAnAkhyeyatoktA sArabhUtatAM pratipAdayitumiti zivam / ki locanaM vinA loko bhAti candrikayApi hi / tenAbhinavagupto'tra locanonmIlanaM vyadhAt // yadunmIlanazaktyaiva vizvamunmIlati kSaNAt / khAtmAyatanavizrAntAM tAM vande pratibhAM zivAm // ... iti zrImahAmAhezvarAcAryavabhinavaguptonmIlite sahRdayAloka(dhvanyAloka)locane dhvanisaMkete prathama utthyotH| yA smaryamANA zreyAMsi sUte dhvaMsayate rujH| tAmabhISTaphalodArakalpavallIM stuve zivAm // vRttikAraH * saMgatimuddayotasya kurvANa upakramate-yuvamityAdi / prakAzita iti / mayA vRttikAreNa sateti bhAvaH / na caitanmayoktam , api tu kArikAkArAbhiprAyeNetyAha-tatreti / dviprakAraprakAzane vRttikArakRte yannimittaM bIjabhUtamiti saMbandhaH / yadivA tatreti pUrvazeSaH / tatreti prathamojhyote vRttikAreNa prakAzito vivakSitavAcyasya yaH pramedo'vAntarapraMkArastatpratipAdanAyedamucyate / tadavAntaramedapratipAdanadvAreNaiva cAnuvAdadvAreNAvivakSitavAcyasya yaH pramedo vivakSitAnyaparavAcyAtprabhinnalaM tatpratipAdanAyedamucyate / bhavati mUlato dvimedavaM kArikAkArasyApi saMmatameveti bhAvaH / saMkramitamiti NicA vyaJjanAvyApAre yaH sahakArivargastasyAyaM 'aMmeda ityuktam / tiraskRtazabdena ca yena vAcyenauvivakSitena satAvivakSitavAcyo dhvanirvyapadizyate tadvAcyaM dvidheti 1. 'avivakSitArtha' ka-kha. 1. 'laukikIyAnAM zabdAnAM zAstrIyANAM' ka-kha. 2. 'ityatizayo' ka-kha. 3. 'sArarUpatA' ga. 4. 'yuktyaiva' ka-ga. 5. 'cAryAbhinava' ga. 6. 'viracite kAvyAlokalocane prathamaH' ga. 7. 'evamiti' ga. 8. 'medaH' ka-kha. 9. 'saMkramite'pi NicA vyaJjanavyApAro yaH' ka-kha. 10. 'prabhAvaH' ka-kha. 11. 'avivakSitavAcyenAvasthiteva satA' ga.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ukSyotaH] dhvnyaalokH| tathAvidhAbhyAM ca tAbhyAM vyaGgayasyaiva vizeSa iti vyAvaprakAzana. parasya dhvanerevAyaM prkaarH| tatrArthAntarasaMkramitavAcyo yathA- . 'snigdhazyAmalakAntiliptaviyato vellabalAkA dhanA __ vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH kalAH / kAmaM santu dRDhaM kaThorahRdayo rAmo'smi sarva sahe vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA hA devi dhIrA bhava // ' saMbandhaH / yo'tha upapadyamAno'pi tAvataivAnupayogAddharmAntarasaMvalanayAnyatAmiva gato'pi lakSyamANo'nugatedharmI sUtranyAyenAste sa rUpAntarapariNata uktaH / yasvanupapadyamAna upAyatAmAtreNArthAntarapratipattiM kRlA palAyata iva sa tiraskRta iti / nanu vyaGgyAtmano yadA dhvanerbhado nirUpyate tadA vAcyasya dvidheti bhedakathanaM nai saMgatamityAzamAha-tathAvidhAbhyAM ceti / co yasmAdarthe / vyaJjakavaicitryAdviyukta vyAyavaicitryamiti bhAvaH / vyaJjake varthe yadi dhvanizabdastadA na kazciddoSa iti bhAvaH / tatrArthAntareti / atra zloke raamshbdsNgtiH| snigdhayA jalasaMbandhasarasayA zyAmalayA draviDavanitocitAsitavarNayA kAntyA kAlavarNena liptamAcchuritaM viyannabho yaiH / vellanyo vijRmbhamANAstathA calantyaH parabhAgavazAtpraharSavazAcca balAkAH sitapakSivizeSA yeSu ta evaMvidhA meghAH / evaM nabhastAvadurAlokaM vartate / dizo'pi duHsahAH / yataH sUkSmajailakaNodgAriNo vAtA iti mandamandalameSAmaniyatadigbhAgagamanaM ca bahuvacanena sUcitam / tarhi guhAsu kvacitpravizyAsyatAmityata Aha-payodAnAM ye suhRdasteSu ca satsu zobhanahRdayA mayUrAsteSAmAnandena harSeNa kalAH SaDjasaMvAdinyo madhurAH kekAH shbdvishessaaH| tAzca sarva payodavRttAntaM duHsahaM smArayanti khayaM ca duHsahA iti bhAvaH / evamuddIpanavibhAvodbodhito vipralambhaH / parasparAdhiSThAnatvAdrateH / vibhAvAnAM sAdhAraNatAmabhimAnya 1. 'vAcyAbhyAM' ka-kha. 2. 'iti' ka-kha-pustakayo sti. 1. 'anuprayogA' ga. 2. 'dharmisUtra'kakha.3. 'kathaM' ga.4.'ca'kAga. 5. 'bhaavH| medapratipAdakene.........nAnA.........Namapi siddhamityabhiprAyeNodAharaNamAha' ga. 6. 'arthAntarasaMkramitavAcyo yatheti' ga. 7. 'zabda iti' ga. 8. 'kAnyA cakAcakenAnuliptaM' ga. 9. "viyat' ka-kha-pustakayo sti. 10. 'pUrNaharSa' ka-kha. 11. 'yeSu satsu' ga. 12. 'api' ka-kha-pustakayo stri. 13. 'jalodgAriNaH' ga. 14. 'digAgamaM bahu' ka-kha. 15. 'saMvAdino' ka-kha. 16. 'duHsahaM' ga-pustake nAsti. 17. 'udbodhitavipra' ga. 18. 'sAdhAraNyaM' ga.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 kAvyamAlA / Ityatra rAmazabdaH / anena hi vyaGgayadharmAntararUpapariNataH saMjJI pratyAyyate, na saMjJAmAtram / yathA ca mamaiva viSamabANalIlAyAm - ' taulA jAanti guNA jAlA de sahiaehi~ gheppanti / raikiraNAnuggahiAi~ honti kamalAi~ kamalAI / ' atra dvitIyaH kamalazabdaH / ita eva prabhRti priyatamAM hRdaye nidhAyaiva khAtmavRttAntaM tAvadAha - kAmaM santviti / dRDhamiti sAtizayam / kaThorahRdaya iti / rAmazabdArthadhvanivizeSAvakAzadAnAya kaThorahRdayapadam / yathA 'tahaM' ityukte'pi 'natabhitti' iti anyathA rAmapadaM dazarathakulodbhavatvakausalyAsnehapAtratvabAlya cairitajAnakIlA bhAdidharmAntarapariNatamarthaM kathaM ne dhvanediti / asmIti / sa evAhaM bhavAmItyarthaH / bhaviSyatIti kriyAsAmAnyam / tena kiM kariSyatItyarthaH / atha ca bhavanamevAsyA asaMbhAvyamityuktaprakAreNa hRdayanihitAM priyAM smaraNazabdavikalpaparamparayA pratyakSI bhAvitAM hRdayasphoTanonmukhIM sasaMbhramamAha - hahAheti / devIti / yuktaM tava dhairyamityarthaH / aneneti / rAmazabdenAnupayujyamAnenArtheneti bhAvaH / vyaGgayaM dharmAntaraprayojanarUpaM rAjyanirvAsanAdyasaMkhyeyam / taccAsaMkhyatvAdabhidhAvyApAreNAzakyasamarpaNam / krameNArpyamANamapyekadhI viSayabhAvAbhAvAnna citracarvaNApadamiti na cArutvAtizayakRt / pratIyamAnaM tu tadasaMkhyamanudbhinnavizeSatvenaiva kiM kiM rUpaM na sahata iti citrapAnakarasa dhUpaguMDamodakasthAnIyavicitracarvaNApadaM bhavati yathoktam --- 'uktyantareNAzakyaM yat' iti / eSa eva sarvatra prayojanasya pratIyamAnatvenotkarSaheturmantavyaH / mAtragrahaNena saMjJI nAtra tiraskRta ityAha-yathA cetyAdi / tAlA tadA / jAlA yadA / gheppainti gRhyante / arthAntaranyAsamAha - ravikiraNeti / kamalazebdo lakSmIpAtratvAdidharmAntarazatacitratApariNataM saMjJinamAhetyarthaH / tena zuddhe'rthe mukhye bAdhA nimittaM tatrArthe taddharmisamavAyaH / tena nimittena rAmazabdo dharmAntarapariNatamarthaM lakSayati / vyaGgeyAnyasAdhAraNAnyazabdavAcyAni dharmAntarANi / evaM kamalazaibdaH / 1. ' ityatrAnena rAmazabdena hi' ka kha 2. 'saMjJi' ga. 3. 'tadA jAyante guNA yadA te sahRdayairgRhyante / ravikiraNAnugRhItAni bhavanti kamalAni kamalAni // ' iti cchAyA. 1. 'eva itaH ' ka kha 2. 'api' ga-pustake nAsti 3. 'ityAdi' ga. 4. 'paricita' ga. 5. 'na' ga-pustake nAsti. 6. 'dharmAntaraM' ka- kha. 7. 'azakyatvAt' ka-kha. 8. 'citra' ka-kha. 9. 'kulakAmodasthAnIyaM' ka-kha. 10. 'paraM' gaM. 11 . ' ghevvanti' ST. 12. 'zabda iti' gaM. 13. 'zuddhote' ka-kha. 14. 'asAdhAraNAnya' ga. 15. 'zabde' ka- kha.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 2 ujhyotaH] dhvanyAlokaH / atyantatiraskRtavAcyo yathAdikavelmiIke:-... 'ravisaMkrAntasaubhAgyastuSArAvRtamaNDalaH / niHzvAsAndha ivAdarzazcandramA na prakAzate // ' iti| ... atraandhshbdH| 'gaaNaM ca mattamehaM dhArAluliajuNAi~ a vaNAI / NirahaMkAramiaGkA haranti nIlAo vi nnisaao.|| atra mattanirahaMkArazabdau / ' guNazabdastu saMjJimAtramAheti / tatra tadbalAtkaizcidAropitaM tadaprAtItikam / anupayogabAdhito hyartho'sya dhvanerviSayo lakSaNAmUlasya / yattu hRdayadapaNa uktam-'hahA heti / saMrambhArtho'yaM camatkAraH' iti / tatrApi saMrambha Avego vipralambhavyabhicArIti rasadhvanistAvadupagataH / na ca rAmazabdAbhivyaktyArthasAhAyakena vinA saMrambhollAso'pi / ahaM sahe tasyAH kiM vartata ityevamAtmA hi sNrmbhH| kamalapade ca kaH saMrambha ityAstAM tAvat / anupayogyAtmikA ca mukhyArthabAdhAtrAstIti lakSaNAmUlavAdavivakSitavAcyamedatAsyopapanaiva / zuddhArthasyauvivakSaNAt / na ca tiraskRtalaM zuddhasya / tasyApi tAvatyanugamAt / ata eva ce pariNatAcoyuktyA vyvhRtm-atyntetyaadi| Adikaveriti dhvanerlakSyaprasiddhatAmAha-ravIti / hemantavarNane paJcavaTyA rAmasyoktiriyam / andha iti copahatadRSTiH / jAtyandhasyApi garbhe dRSTayupaghAtAt / andho'yaM puro'pi na pazyatItyatastatra tiraskAro'ndhArthasya na khatyantam / iha khAdarzasyAndhalamAropyamANamapi na sahyamiti / andhazabdo'tra padArthasphuTIkaraNAzaktavaM naSTadRSTigataM nimittIkRtyAdarzalakSaNayA pratipAdayati / asAdhAraNavicchAyatvAnupayogivAdidharmajAtamasaMkhyaM prayojanaM vyanakti / bhaTTanAyakena tu yaduktam-'ivazabdayogAdgauNatApyaMtra na kAcit' iti, tacchrokArthamaparAmRzya / Adarzacandramasorhi sAdRzyamivazabdo dyotayati / niHzvAsAndha iti cAdarzavizeSaNam / ivazabdasyAndhArthavena yojane AdarzazcandramA ityudAharaNaM bhavet / yojanaM caitadivazabdasya kliSTam / na ca niHzvAsenAndha ivAdarzaH sa iva candra iti kalpanA yuktA / jaimi-. nIyasUtre hyevaM yojyate na kAvye'pItyalam / gaaNamiti / [gaganaM ca mattamecaM 1. 'vAcyArthoM dhvaniryathA' ga. 2. 'iti' ka-kha-pustakayo sti. 3. 'yathA ca zlokaH gaaNaM ca' ga. 4. 'lIlAi vi' ka-kha. 1. 'lakSaNAmUlaM hyasya' ka-kha. 2. 'kamalazabdena ca' ga. 3.. 'avivakSitatvAt' ga. 4. 'dharmirUpeNa' ga. 5. 'ca' ga-pustake nAsti. 6. 'vaco' ka-kha. 7. 'atyantetyAdi' gapustake nAsti. 8. 'ratisaMkrAnta-zlokaH' ga. 9 'ityupasaMhRta' ka-kha. 10. 'dRSTarupaghAtAt' ka. 11. 'anvarthasya' ka-kha. 12. 'na dRSTadRSTigatavaM' ka-kha. 13. 'Adarzala' ka-kha. 14. 'dharmAntamasaMkhya' ga. 15. 'sUtraM-kAvyamityalaM' ga. 16. 'yathAceti' ga.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| 'asaMlakSyakramohayotaH krameNa ghotitaH prH| vivakSitAbhidheyasya dhvanerAtmA dvidhA mtH||2|| mukhyatayA prakAzamAno vyaGgayo'rtho dhvanerAlmA / sa ca vAcyArthApekSayA kazcidalakSyakramatayA tulyaM prakAzate, kazcitkrameNeti dvidhA mataH / tatra 'rsbhaavtdaabhaasttprshaantyaadirkrmH| dhvanerAtmAGgibhAvena bhAsamAno vyavasthitaH // 3 // dhArAlulitArjunAni ca vanAni / nirahaMkAramRgAGkA haranti nIlA api nizAH // ' iti cchaayaa|] cazabdo'pizabdArthe / gaganamapi mattameghamapi na kevalaM tArakitam / dhArAlu litArjunavRkSANyapi vanAni na kevalaM malayamArutAndolitasahakArANi / nirahaMkAramRgAGkA nIlA api nizA na kevalaM sitaMkarakaradhavalitA haranti / utsukayantItyarthaH / mattazabdena sairvathaivehAsaMbhavatvArthena bAdhitamadyopayogakSIbAtmakamukhyArthena sadRzAnmeghAMlakSayatAsamajasakArikhadurnivAravAdidharmasahasraM dhvanyate / nirahaMkArazabdenApi candraM lakSayatA tatpAratakSyavicchoyalAnujigamiSArUpajigISAtyAgaprabhRti_nyate / avivakSitavAcyasya prabhinnavamiti yaduktaM tatkuto bhavatItyAzaGkA vivakSitavAcyAdevAsya medo bhavati / vivakSA tadabhAvayorvirodhAdityabhiprAyeNAha-asaMlakSyeti / samyaG na lakSayituM zakyaH kramo yasya tAdRza uDyota uDyotanavyApAro'syeti behuvrIhigarbho bahuvrIhiH / dhvanizabdasAMnidhyAdvivakSitAbhidheyalenAnyaparakhamatrAkSiptamiti khakaNThenoktam / dhvaneriti / vyAyasyetyarthaH / Atmeti / pUrvazlokena vyaGgyasya vAcyamukhena bheda uktaH / idAnIM tu dyotanavyApAramuMkhena dyotyasya kharthiniSTha evetyarthaH / vyaGgyasya vaineryotane khAtmani kaH krama ityAzajhyAha-vAcyArthApekSayeti / vAcyo'rtho vibhAvAdiH / tatreti / tayormadhyAdityarthaH / yo rasAdirarthaH sa eva kemo dhvanerAtmA na vakrama evaM sH| akramalamapi - 1. 'tulyaM ga-pustake nAsti. 1. 'kevalamandamArutA' ga. 2. 'sitakiraNadhavalitA' ga. 3. 'sarvathaiva' ga-pustake nAsti. 4. 'kSemAtmaka' ka-kha. 5. 'vicchAyakhojjigamiSA' ka-kha. 6. 'dhvanyate' gapustake nAsti. 7. 'kRto nahi kharUpAdeva medo bhaviSyati- ka-kha. 8. 'uDyota' iti ka-kha-pustakayonAsti. 9. 'bahuvrIhigarbho' iti ka-kha-pustakayo sti. 10. 'paramapyAkSiptaM' ka-kha. 11. 'bhedena' ka-kha. 12. 'khAtmaniSTha' ka-kha. 13. 'dhvaneryotane' ka-kha-pustakayo sti. 14. 'madhyaM' ga. 15. 'akramo' ga. 16. 'eva sakramalamapi' ka-kha.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ukSyotaH ] dhvnyaalokH| 65 hi tasya kadAcidbhavati / tadA cArthazaktyudbhavAnuskhAnarUpamedeneti vakSyate / AtmazabdaH khabhAvavacanaH prakAramAha / tena (sAdiryo'rthaH sa dhvanerakramo nAmamedaH / asaMlakSyakrama iti yAvat / nanu kiM sarvadaiva rasAdiroM dhvaneH prakAraH / netyAha-bhAsamAna iti / kiM tu yadAGgikhena pradhAnasenAvabhAsamAnaH / etacca sAmAnyalakSaNe guNIkRtakhArthAvityatra yadyapi nirUpitam , tathApi rasavadAdyalaMkAraprakAzanAvakAzadAnAyoditam / sa ca rasAdidhvanivyavasthita eva / nahi tacchUnyaM kAvyaM kiMcidasti / yadyapi ce rasenaiva sarva jIvati kAvyam , tathApi tasya rasasyaikaghanacamatkArAtmano'pi kutazcidaMzAtprayojakIbhUtAdadhiko'sau camatkAro'pi bhavati / tatra yadA kazcidudriktAvasthAM pratipano vyabhicArI camatkArAtizayaprayojako bhavati tadA bhAvadhvaniH / yathA-'tiSThetkopavazAprabhAvapihitA dIrgha na sA kupyati vargAyotpatitA bhavenmayi punarbhAvAmasyA manaH / tAM hAM vibudhadviSo'pi na ca me zaktAH purovartinI sA cAtyantamagocaraM nayanayoryAteti ko'yaM vidhiH // ' atra hi vipralambharasaMsadbhAve'pIyati vitarkAkhyavyabhicAricamakriyAprayukta AkhAdAtizayaH / vyabhicAriNa udayasthityapAyatridharmakAH / yadAha-'vividhamAbhimukhyena carantIti vyabhicAriNaH' iti / tatrodayAvasthAprayuktaH kadAcit , yathA'yAte gotraviparyaye zrutipathaM zayyAmanuprAptayA niryAtaM parivartanaM punarapi prArabdhamaGgIkRtam / bhUyastatprakRtaM kRtaM ca zithilakSiptaikadorlekhayA tanvaGgyA na tu pAritaH stanabharaH RSTuM priyasyorasaH // ' atra hi praNayakopasyaivojjigamiSayaiva yadavasthAnaM na tu pArita ityudayAvakAzanirAkaraNAttadevAMkhAdajIvitam / sthitiH punarudAhRtA 'tiSThetkopavazAt-' ityAdinA / kvacittu vyabhicAriNaH prazamAvasthayA prayuktazcamatkAraH / yathodAhRtaM prAk 'ekasminzayane parAGmukhatayA-' iti / ayaM tatprazama ityuktaH / atra ceAvipralambhasya rasasyApi prazama iti zakyaM yojayitum / kvacittuM vyabhicAriNaH saMdhireva carvaNAspadam / yathA-'IseMsu kesumbhiAe maha cumbiu jeNa / amiaraso ghoNTANa paDijANiu teNa // (1) tyakte tu kope kopakaSAyagadgadamandaruditAyA 1. 'tathA' ga. 2. 'medateti' ka-kha. 3. 'rasAdibhyo'rthaH' ka-kha. 4. 'nanu gapustake nAsti. 5. 'sadaiva' ga. 6. 'bhAsamAna iti' ga-pustake nAsti. 7. 'yadagilena' ka-kha. 8. 'guNIbhUta' ka-kha. 9. 'rasavadAdyalaMkAratattvaprakaTanAyAvakAzadAnAyAnUditam' ka-kha. 10. 'kAvyaM' ka-kha-pustakayo sti. 11. 'ca' ga-pustake nAsti. 12. 'api' ga-pustake nAsti. 13. 'apratipanno' ga. 14. 'adarzanaM' ga. 15. 'rasa' ka-kha-pustakayo sti. 16. 'iti' ka-kha-pustakayo sti. 17. 'anuprAptayornirvAtaM' ga. 18. 'niAtaM' ka. 19. 'zithilaM' ga. 20. 'AhlAda' ga. 21. 'yo'yaM' ga. 22. 'tu' ka-kha-pustakayo sti. 23. 'surasuMbhiAi sahu cubite jeNa apahu anvo? DAhajatajANitte tena' ka-kha. 24. 'tyakte'pi kopakaSAya' ka-kha. 7 dhva. lo.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 kaavymaalaa| yaina mukhaM cumbitaM tenAmRtarasanigaraNavizrAntiparamparANAM tRptiIveti kopaprasAdasaMdhizcamatkArasthAnam / kvacidyabhicAryantarazabalataiva vizrAntipadam / yathA-'kvAkArya zazalakSmaNaH kva ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya me zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH svapne'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM dhAsyati // ' atra hi vitarkItsukye matismaraNe zaGkAdainye smRticintane parasparaM bAdhyabAdhakabhAvena dvandvazo bhavantI paryante tu cintAyA eva pradhAnatA dadatI paramAkhAdasthAnam / evamanyadapyutprekSyam / etAni codayasaMdhizabalavAdikAni kArikAyAmAdigrahaNena gRhItAni / nanvevaM vibhAvAnubhAvamukhenApyadhikazcamatkAro dRzyata iti vibhAvadhvaniranubhAvadhvanizca vaktavyaH / maivam / vibhAvAnubhAvau tAvatkhazabdavAcyAveva / taccarvaNApi cittavRttiSveva paryavasyatIti rasabhAvebhyo nA~dhikaM carvaNIyam / yadi tu vibhAvAnubhAvApi vyaGgayau bhavatastadA vastuvanirapi kiM na sahyate / yadA tu vibhauvAnubhAvAbhAsAdratyAbhAsodayastadA vibhAvAnubhAvAbhAsIccarvaNAbhAsa iti rasAbhAsasya viSayaH / yathA rAvaNakAvyAkarNane zRGgArAbhAsaH / yadyapi 'zRGgArAnuvRttiryA tu sa hAsaH' iti muninA nirUpitaM tathApyauttarakAlikaM tatra hAsyarasatvam / 'dUrAkarSaNamohamantra iva me tannAni yAte zrutiM cetaH kAlakalAmapi prakurute nAvasthitiM tAM vinaa|' ityatra tu na hAsyacarvaNAvasaraH / nanu nAtra ratiH sthAyibhAvo'sti / parasparAvasthAbandhAbhAvAt kenaitaduktaM ratiriti / ratyAbhAso hi saH / atazcAbhIso yenAsya sItA maiyyupekSikA dviSTA veti pratipattihRdayaM na spRzatyeva / tatsparze hi tasyApyabhilASo vilIyeta / na ca mayIyamanuraktetyapi nizcayena kRtaM kAmakRtAnmohAt / ata eva tadAbhAsatvam / vastutastanna sthApyate / zuktau rajatAbhAsavat / aitacca zRGgArAnukRtiM prayuJjAno munirapi sUcitavAn / anukRtiramukhyatA AbhAsa iti hyeko'rthaH / ata evAbhilASe ekataraniSThe'pi zRGgArazabdena tetra tatra vyavahArastadAbhAsatayA maiMntavyaH / zRGgAreNa vIrAdInAmapyAbhAsarUpatopalakSitaiva / evaM rasadhvanerekasyaivAmI bhAvadhvaniprabhRtayo niHsryaMndA AkhAde 1. 'tenAmRtasya rasavizrAntinigaraNaparamparANAM' ka-kha. 2. 'jAteti' ga. 3. 'vRttacintane' ka-kha. 4. 'bhavanti tatparyante-dadati' ga. 5. 'AhAda' ga. 6. 'api' ka-kha-pustakayo sti. 7. 'na' ga-pustake nAsti. 8. 'yadA' ga. 9. 'eva' ga. 10. 'api' ga-pustake nAsti. 11. "vibhAvAbhAsaratyAbhAsAdayaH' ga. 12. 'bhAsAzvarva' ka-ga. 13. 'tu' ka-kha. 14. 'parasparAvasthAbAdhAbhAvAt' ka-kha. 15. 'AbhAsataH' ga. 16. 'upekSitA' ga. 17. 'na hRdayaM na ca' ka-kha. 18. 'tatvazobhita. syApi' ga. 19. 'lIyeta' ka-kha. 20. 'atazca' ka-kha.. 21. 'nukRtiryathAzabdaM prayuJjAno' ga. 22. ekavArameva tatreti ka-kha-pustakayoH. 23. 'mantavyam' ga. 24. 'api' ka-kha-pustakayo stri. 25. 'ekasya' ka-kha-pustakayo sti. 26. 'niHSyanda AkhAde pradhAnam' ka-kha.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ucyotaH ] dhvanyAlokaH / rasAdirartho hi sahaiva vAcyenAvabhAsate / sa cAGgitvenAvabhAsamAno dhvanerAtmA / idAnIM rasavadelaMkArAdalakSyakramadyotanAtmano dhvanervibhakto viSaya iti pradarzyate 'vAcyavAcakacArutvahetUnAM vividhAtmanAm / rasAdiparatA yatra sa dhvanerviSayo mataH // 4 // ' 67 parasparAvasthAbandha prayojanam / prayojakamevameva bhAvAdikamaMzaM vibhajya pRthagvyaGgyaM sthApyate / yathA gandhayuktijJairekasaMmUcchitAmo dopabhoge'pi zuddha mAMsyAdiprayuktamidaM saurabhamiti / rasadhvanistu sa evaM yo'trai mukhyatayA vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyojanoditasthAyipratipattikasya pratipattuH sthAyyaMzacarvaNAprayukta evAkhAdaprakarSaH / yathA - ' - ' kRcchreNoruyugaM vyatItya suciraM bhrAntvA nitambasthale madhye'syAstrivalItaraGgaviSame niHspandatAmAgatA / madRSTistRSiteva saMprati zanairAruhya tuGgau stanau sAkA muhurIkSate jalalavaprasyandinI locane // ' atra hi nAyi kAnuvarNyamAnakhAtmaprakRtipavitritacitraphalakAvalokanAdvatsarAjasya rUpo ratisthAyibhAvo vibhAvAnubhAvasaMyojanavazena carvaNArUDha iti / tadalaM bahunA / sthitametat - 'rasAdirartho'Ggitvena bhAsamAno'saMlakSyakramavyaGgyasya dhvaneH prakAra' iti / sahaiveti / ivazabdena saMlakSyatA vidyamAnatve'pi kramasya vyAkhyAtA / vAcyeneti / vibhAvAnubhAvAdinA / nanvaGgitvenAvabhAsamAna ityucyate tatrAGgalamapi kimasti rasAde - ryena tannirAkaraNAyaitadvizeSaNamitya bhiprAyeNopakramate - idAnImityAdinA / aGgatvamaiMsti rasAdInAM rasavatpreyaUrjakhisamAhitAlaMkArarUpatAyAmiti bhAvaH / anayA ce bhaGgayA rasavadAdiSvalaMkAreSu rasAdidhvanernAntarbhAva iti sUcayati vAcyeti / pUrvaM hi samAsoktyAdiSu vastudhvanernAntarbhAva iti darzitam / vAcyaM ca vAcakaM ca taccArutvahetava - zceti dvandvaH / vRttAvapi zabdAzcArthAzcAlaMkArAzceti dvendraH / mata iti / pUrvamevaitaduktamityarthaH / nanUktaM bhaTTanAyakena - "raso yadA paragatatayA pratIyate 'tairhi tATasthyameva 1. 'ava' ka-kha-pustakayornAsti. 2. 'alaMkArAdau ' ka-kha. 1. 'pRthagvyavasthApyate' ka kha 2. 'bhogopari' ka kha 3. 'yatra' ka-kha. 4. kRcchrAt' ga. 5. 'nAyikAkArAnu' ka-kha. 6. 'AdinA' ga-pustake nAsti 7. 'api ka-kha. 8. 'preyasvyUrjakhi' ka- kha. 9. 'ca' ka-kha- pustakayornAsti. 10. ' sUcayati' ityArabhya 'nAntarbhAva iti' itiparyantaM kakha pustakayornAsti 11. 'dvandvaH' ka-khapustakayornAsti. 12. 'tat' ga.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| syAt / na ca khagatatvena rAmAdicaritamayAtkAvyAdasau pratIyate / khAtmagatatvena ca pratItau khAtmani rasasyotpattirevAbhyupagatA syAt / sA cAyuktA / sAmAjika pratyavibhAvatvAt / kAntAvaM sAdhAraNaM vAsanAvikAsaheturvibhAvanAyAM prayojakamiti cet, devatAvarNanAdau tadapi katham / na ca khakAntAsmaraNaM madhye saMvedyate / alokasAmAnyAnAM ca rAmAdInAM ye samudrasetubandhAdayo vibhAvAste kathaM sAdhAraNyaM bhajeyuH / na cotsAhAdimAnaM smryte| ananurUpatvAt / zabdAdapi tatpratipattau naiM rasopajanaH / pratyakSAdiva nAyakamithunapratipattau / utpattipakSe ca karuNasyotpAdAdduHkhile karuNaprekSAsu punarapravRttiH syAt / tanna / utpattirapi nApyabhivyaktiH / zaktirUpasya hi zRGgArasyAbhivyaktau viSayArjanatAratamyapravRttiH syAt / tatrApi "kiM svagato'bhivyajyate pairagato veti pUrvavadeva doSaH / tena na pratIyate notpadyate nAbhivyajyate kAvyena rasaH / kiM vanyazabdavailakSaNyaM kAvyAtmanaH zabdasya / tryaMzatAprasAdAt / tatrAbhidhAyakatvaM vAcyaviSayam , bhAvakatvaM rasAdiviSayam , bhoktRtvaM sahRdayaviSayamiti trayoM'zabhUtA vyApArAH / tatrAbhidhAbhAgo yadi zuddhaH syAttattantrAdibhyaH zAstranyAyebhyaH zleSodyalaMkArANAM ko bhedaH / vRttibhedavaicitryaM vAkiMcitkaram / zrutiduSTAdivarjanaM ca kimartham / tena rasabhAvanAkhyo dvitIyo vyApAraH / yadvazAdabhidhApi lakSaNaiva / taccaitadbhAvakatvaM nAma yatkAvyasya tadvibhAvAdInAM sAdhAraNatvApAdanaM nAma / bhAvite ca rase tasya bhogaH / yo'nubhavasmaraNapratipattibhyo vilakSaNa eva drutivistaravikAsanAmA rajastamovaicitryAnanuviddhasattvamayanijacitsvabhAvanivRttidrutivizrAntilakSaNaH parabrahmAsvAdasacivaH / sa eva ca predhAnabhUtoM'zaH siddhirUpa iti / vyutpattinAmApradhAnameveti / ' atrocyate-rasasvarUpa eva tAvadvipratipattayaH prativAdinAm / tathAhi pUrvAvasthAyAM yaH sthAyI sa eva vyabhicArisaMpAtAdinA prAptaparipoSo'nukAryagata eva rasaH / nATye tu prayujyamAnavAnnATyarasa iti kecit / pravAhadharmiNyAM cittavRttau cittavRttavRttyantareNa kaH paripoSArthaH / vismayazokakrodhAdezca krameNa tAvanna paripoSa iti nAnukAryo rasaH / nAnukartari ca tadbhAvena layAdyanukaraNaM syAt / sAmAjikagate vA ka 1. 'rasasyaiva' ka-kha. 2. 'utsAhAdimAn rAmaH' ka-kha. 3. 'bhUtakhAt' ka-kha. 4. 'ta' ka-kha-pustakayo sti. 5. 'aduHkhitve' ga. 6. 'tanna' ityArabhya 'syAt' ityantaM ka-kha-pustakayo sti. 7. 'ca kiM na svAgato vyajyate' ka-kha. 8. 'paragato' ityArabhya 'nAbhivyajyate' ityantaM ka-kha-pustakayo sti. 9. 'rasaviSayam' ga. 10. ''yamazuddhaH' ga. 11. 'tat' ga-pustake nAsti. 12. 'zleSAlaMkArANAM' ga. 13. 'eko bhedaH' ga. 14. 'cApi kiMcit' ka-kha. 15. 'yaH' ka-kha. 16. 'pAdanAnAma' ga. 17. 'anubhAva' ka-kha. 18. 'dUtI' ga. 19. 'vizuddha' ga. 20. 'druti' ka-kha-pustakayo sti. 21. 'savidhaH' ka-kha. 22. 'pradhAnarUpo'zeSasiddha' ga. 23. 'tu' ka-kha-pustakayo sti. 24. cittavRttyantareNa' kha. 25. 'na' ka-kha-pustakayo sti. 26. 'bhAve layAdyanusaraNaM' ka-kha.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ujhyotaH] dhvnyaalokH| zcamatkAraH / pratyuta karuNAdau duHkhaprAptiH / tasmAnAyaM pakSaH / kastarhi / ihAnantyAniyatasyAnukAro na zakyaH, niSprayojanazca viziSTatApratItau / tATasthyena vyutpattyabhAvAt / tasmAdaniyatAvasthAtmakaM sthAyinamuddizya vibhAvAnubhAvavyabhicAribhiH saMyujyamonairayaM rAmaH sukhIti smRtivilakSaNA sthAyini pratItigocaratayAkhAdarupA pratipattiranukAlaeNmbanA nATyaikagAminI rasaH / sa ca ne vyatiriktamAdhAramapekSate / kiM banukAryAbhinnAbhimate nartake AkhAdayitA sAmAjika ityetAvanmAMtramadaH / tena nATya eva saH, nAnukAryAdiSviti kecit / anye tu-anukartari yaH sthAyyavabhAso'bhinayAdisAmagryAdi. kRto bhittAviva haritAlAdinA khAvabhAsaH sa eva lokAtItatayAkhAdAparasaMjJayA pratItyA rasyamAno rasa iti nATyAdrasA nATyarasAH / apare punarvibhAvamanubhAvameva viziSTasAmagryA samarpyamANaM tadvibhAvanIyAnubhAvanIyasthAyirUpacittavRttyupacitavAsanAnuSaktaM svanitirvaNAviziSTameva rasaH / tanATyameva rasAH / anye tu zuddhaM vibhAvam , apare zuddhamanubhAvam , kecittu sthAyimAtram , itare vyabhicAriNam , anye tatsaMyogam , eke nukAryam , keceMna sakalameva samudAyaM rasamAhurityalaM bhunaa| kAvye'pi ca lokanATyadhairmisthAnIye khabhAvoktivakroktiprakAradvayenAlaukikaprasannamadhuraujakhizabdasamarpyamANavibhAvAdiyogAdiyameva resavArtA / astu vA nATyAdvicitrarUpA rasapratItiH / upAyavailakSaNyAdiyameva tAvadatra saraNiH / evaM sthite prathamapakSa evaitAni dUSaNAni / pratIteH svaparagatalAdivikalpane sarvapakSeSu pratItiraparihAryA / rasasya pratItaM hi pizAcavadavyavahAryaM syAt / kiM tu yathA pratItimAtratvenAviSTatve'pi prAtyakSikI AnumAnikI AgamotthA pratibhAnakRtA yogipratyakSajA ca pratItirupAyavailakSaNyAdanyaiva tadvadiyamapi pratItizcarvaNAkhAdanabhogAparanAmA bhaivatu / tannidAnabhUtAyA hRdayasaMvAdAdyupakRtAyA vibhAvAdisAmagryA lokottararUpatvAdrasAH pratIyanta iti / odanaM pacatItivadyavahAraH pratIyamAna eva hi raisaH / 1. 'tasmAniyatAtmaka' ga. 2. 'mAno'yaM rasaH' ka, 'mAno'yaM rAmaH' kha. 3. 'rUpaprati' ka-kha. 4. 'lambanAnAsyaika' ka. 'lambanAyaika' ga. 5. 'na' ga-pustake nAsti. 6. 'riktasAdhAraNamape' ka-kha. 7. 'mAtrabhedaH' kha. 8. 'rasAH' ga. 9. 'kecit' ka-kha-pustakayo sti. 10. 'bhinnavyavahAratAlAdinA' ka-kha. 11. 'tu' ga. 12. 'vRttyucita' ka-kha, 13. 'saktaM' ka-kha. 14. 'carvaNAviSTaM' ka-kha. 15. 'tanATyameva rasAH' ka-kha-pustakayo sti. 16. 'apare tu' ga. 17. 'kecitsthAyi' ka-kha. 18. 'vyabhicAriNaH' ga. 19. 'tattvasaMyoga' ga. 20. 'kecit' ga. 21. 'dharme sthAnIyena' ka-kha. 22. 'rasavArtAstu / tatra' ka kha. 23. 'viracitarUpA' ga. 24. 'gatAdi' ka-kha. 25. 'na sarvapakSeSu ca' ka-kha. 26. 'apratItaM' ka-kha. 27. 'syAt' ka-kha-pustakayo sti. 28. 'yayA' kha. 29. 'prAtyakSI' ka-kha. 30. 'AgamorthI' ka-ga. 31. 'pratyakSajAtA pratIti' ka-kha. 32. 'bhavatu' ga-pustake nAsti. 33. 'sahRdaya' ka-kha. 34. 'rasapratItireva' ka-kha.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| pravItireva viziSTA rasanA / sA ca nATye laukikAnumAnapratItevilakSaNatAM premukhe upAya. tayA saMdadhAnA / evaM kAvya zAbdapratItezca vilakSaNatAM pramukhatAmupekSyamANA / tasmAdanutthAnopahataH puurvpkssH| romAdicaritaM tu na sarvasya hRdayasaMvAdIti mahatsAhasam / citravAsanAviziSTakhAcetasaH / yadAha-'tAsAmanAditvaM cAtmano nityakhAt / jAtidezakAlacyavahitAnAmapyAnantarya smRtisaMskArayorekarUpatvAt' iti / tena pratItistAvadrasasya siddhA / sA ca rasanArUpA pratItirutpadyate / vAcyavAcakayostatrAbhidhAdivivikto vyaJjanAtmA dhvananavyApAra eva / bhogIkaraNavyApArazca kAvyAtmakarasaviSayo dhvananAtmaiva / nAnyatkiMcit / bhAvakatvamapi samucitaguNAlaMkAraparigrahAtmakamasmAbhireva vitatya vkssyte| kimevaimapUrva kAvyaM ca rasAnprati bhAvakatvamiti yaducyate tatra bhavata 'iti bhAvanAdutpattipakSa eva pratyujjIvitaH / na ca kAvyazabdAnAM kevalAnAM bhAvakatvam / arthAparijJAne tadabhAvAt / na ca kevalAnAmarthAnAm / zabdAntareNArNyamANatve tadayogAt / dvayostu bhAvakatvamasmAbhirevoktam / 'yatrArthaH zabdo vA tamartha-vyaGkaH' ityatra / tasmAdyaJjakakhAkhyena vyApAreNa guNAlaMkAraucityAdikayetikartavyatayA kAvyaM bhAvakaM rasAnbhAvayati / iti tryaMzAyAmapi bhAvanAyAM kAraNAMze dhvananameva nipatati / bhogo'pi na kAvyazabdena kriyate api tu ghanamohAndhyasaMghaTanAdinivRttipravRttidvAreNAvAdAparanAmni / alaukike drutavistaravikAsAtmani bhoge kartavye lokottaro dhvananavyApAra eva mUrdhAbhiSiktaH / taccedaM bhogekRttvaM rasasya dhvananIyatve siddhe siddhe(dhyet) / rasyamAnoditacamatkArAnatiriktavAdbhogasyeti / sattvAdInAM caugoGgibhAvavaicitryasyAnanyAdratyAditvenAvAdagaNanA ne yuktA / parabrahmAsvAdasabrahmacAritvaM vAstvasya rasAsvAdasya / vyutpAdanaM ca zAsanapratipAdanAbhyAM zAstretihAsakRtAbhyAM vilakSaNam / yathA rAmastathAhamityupamAnAtiriktAM rasAkhAdopAyakhapratibhAvijRmbhaNArUpAM vyutpattimante karotIti kamupAlabhAmahe / tasmAsthitametat-abhivyajyante rasAH pratItyaiva ca rasyanta iti / tatrAbhivyaktipradhAna 1. 'vilakSaNA tAM ca mukhe' ga. 2. 'pramukhye' kha. 3. 'zAbdapratItervilakSaNA tAM ca pramukhatAM' ga. 4. 'anumAnopahataH pUrvaH' ga. 5. 'rasAdi' ga. 6. 'cidvAsanA' ga. 7. 'cAvizeSo' ka-kha. 8. 'kAvyasya rasa' ka-kha. 9. 'grahaNAtmaka' ga. 10. kimetadapUrve' ka-kha. 11. 'bhAvakaM' ka-kha. 12. 'eva' ga. 13. 'zabdAntAnAM' ka-kha. 14. 'arthAnAmarthAntareNa' ka-kha. 15. 'bhAvakatvAt' ga. 16. 'vyApAreNaucityAdikatayeti' ga. 17. 'bhAvuka' ka-kha. 18. 'karaNAMzena' ka-kha. 19. 'kriyata iti dhana' ka-kha. 20. 'saMghaTanAvRttidvAreNa' ka-kha. 21. 'dUta' ka, 'iti' ga. 22. 'bhogakRtaM' ka, 'bhogakatvaM' ga. 23. 'siddhe makhadantavadasiddham' ga. 24. 'vA' kha. 25. 'aGgAGgitAvaicitrya' ga. 26. 'na' ka-kha-pustakayo sti. 27. 'cAritvaM cAkhAdasya rasA' ga. 28. 'zAstra' ga.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ukSyotaH] dhvanyAlokaH / rasabhAvatadAbhAsatatpazamalakSaNaM mukhyamarthamanuvartamAnA yatra zabdArthAlaMkArA guNAzca parasparaM dhvanyapekSayA ca vibhinnarUpA vyavasthitAstatra kAvye dhvaniriti vypdeshH| 'pradhAne'nyatra vAkyArthe yatrAGgaM tu rsaadyH| kAvye tasinalaMkAro rasAdiriti me matiH // 5 // yadyapi rasavadalaMkArasyAnyairdarzito viSayastathApi yasminkAvye pradhAnatayAnyo'rtho vAkyArthIbhUtastasya cAGgabhUtA ye rasAdayaste rasAderalaMkArasya viSaya iti momakInaH pakSaH / tadyathA cATuSu preyolaMkArasya vAkyArthatve'pi rasAdayo'GgabhUtA dRzyante / tayA bhavatu, apradhAnatayA vaa| pradhAnale dhvaniH anyathA rasAdyalaMkArAH / tadAharesamAvetyAdi / vyavasthitA iti / pUrvoktayuktibhirvibhAgena vyavasthApitavAditi bhAvaH / anyatreti / rasakharUpe vastumAtre'laMkAratAyogye vaa| me matiriti / anyapakSaM dUSyavena hRdi nidhAyAbhISTavAtsvapakSaM pUrva darzayati vRttikAraH-yadyapItyAdi / sa hi paradarzito viSayo bhAvinItyA nopapanna iti bhAvaH / yasminkAvye iti spaSTalenAsaGgataM vAkyamitthaM yojanIyam-yasminkAvye te pUrvoktA rasAdayo'GgabhUtA vAkyArthIbhUtazvAnyaH / cazabdastuzabdasyArthe / tasya kAvyasya saMbandhino ye rasAdayo'GgabhUtAste rasAderalaMkArasya rasavadAdyalaMkArazabdasya vissyaaH| sa evAlaMkArazabdavAcyo bhavati yo'GgabhUtaH, na vanya iti yAvat / atrodAharaNamAha-tadyatheti / tadityaGgakham / yathA vakSyamANodAharaNe tathAnyatrApItyarthaH / bhAmahAbhiprAyeNa tu cATuSu preyolaMkArasya vAkyArthave'pi rasAdayo'GgabhUtA dRzyanta itIdamekaM vAkyam / bhAmahena hi gurudeva paMtiputraviSayaprItivarNanaM preyolaMkAra ityuktam / tatra preyAnalaMkAro yatra sa preyolaMkAro'pyukto'laMkaraNIya ihoktaH / tatra na bailaMkArasya vAkyArthatvamuktam / yadivA vAkyArthalaM pradhAnalam / 1. 'zabdAlaMkArA arthAlaMkArA guNAzca' ka-kha. 2. 'anyaiH' ga-pustake nAsti. 3. 'ye' ga-pustake nAsti. 4. "viSayAH' ga. 5. 'mAmakaH' ga. 1. 'vA bhavati' ka-kha. 2. 'mukhyamarthamiti' ga. 3. 'vRttikAraH' ga-pustake nAsti. 4. 'tathApIti' ga. 5. 'iti' ka-kha-pustakayo sti. 6. 'saMgataM' ga. 7. 'adhibhUtA' ga. 8. 'te-SGgabhUtaH' ka-kha-pustakayo sti. 9. 'tu' ka-kha-pustakayo sti. 10. 'nRpaviSaya' ka-kha. 11. ''pyukto' ga-pustake nAsti. 12. 'tatra' ga-pustake nAsti. 13. 'alaMkAravAkyArthalam' ga.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 02 kAvyamAlA | sa ca rasAdiralaMkAraH zuddhaH saMkIrNo vA / tatrAdyo yathA'kiM hAsyena na me prayAsyasi punaH prAptazcirAddarzanaM keyaM niSkaruNa pravAsarucitA kenAsi dUrIkRtaH / svapnAnteSviti te' vadanpriyatamavyAsaktakaNThagraho buddhA roditi rikta bAhuvalayastAraM ripustrIjanaH // ' camatkArakAriteti yAvat / udbhaTamatAnusAriNastu bhekvA vyAcakSate / cATuSu cATuviSaye vAkyArthatve cauTUnAM vAkyArthale preyolaMkArasyApi viSaya iti pUrveNa saMbandhaH / udbhaTamate hi bhAvAlaMkAra eva prerye ityuktaH / premNA bhAvAnAmupalakSaNAt / na kevalaM rasavadalaMkArasya viSayaH yAvatpreryaiHprabhRterapItyapizabdArthaH / rasavacchabdena preyaH zabdena ca sarva eva rasavadalaMkAra upalakSitaH / tadevAha - rasAdayo'GgabhUtA dRzyanta iti / sa ceti / uktaviSaya iti zeSaH / zuddha iti / rasAntareNAGgabhUtenalaMkArAntareNa na mizraH / amizratsu saMkIrNaH / udAharati - ( kimiti / ) svaiprasyAnubhUtasadRzatvena bhavanamiti hasanneva priyatamaH svapne'valokitaH / na me prayAsyasi punariti / idAnIM tvAM viditazaThabhAvaM bAhupAzabandhAnna mokSyAmi / ata eva rikta bAhuvalaya iti / svIkRtasya copAlambho yukta ityAha-keyaM niSkaruNeti / kenAsIti / gotraskhelanAdAvapi na mayA kadAcitkhedito'si / svapnAnteSu svapnAyiteSu suptapralapiteSu punaH punarudbhUtatayA bahuSviti vadanyuSmAkaM saMbandhI ripustrIjanaH priyatame vizeSeNAsaktaH kaNThagraho yena tAdRza eva sanbuddhvA zUnyavalayAkArIkRtabAhupAzaH saMstAraM muktakaNThaM roditIti / atra zokasthAyibhAvena svapnadarzanoddIpitena karuNarasena carvyamANena sundarIbhUto narapatiprabhAvo bhAtIti kairuNaH zuddha evAlaMkAraH / nahi tvayA ripavo hatA iti yAdRganalaMkRto'yaM vAkyArthastAdRgayam, api 'tu sundarIbhUtaH / atrArthasaundaryaM ca karuNarasakRtameveti / candrAdinA vastunA tathA vastvantaraM vadanAdyalaMkriyate tadupamitatvena cArutayAvabhAsAt / 1. 'vo' ka- kha. 1. 'audbhaTa' ga. 2. 'bhaktyA' ga. 3. 'cATUnAM vAkyArthale ' ga-pustake nAsti. 4. 'preyasvI' ga. 5. 'upalakSaNatvAt ' ka kha 6. 'preyakhiprabhRte' ga. 7. 'rasAdhalaMkArA upalakSitAH' ga. 8. 'dRzyante' ga-pustake nAsti. 9. 'alaMkAreNa' ka-kha. 10. 'mizravastusaMkIrNaH' ga. 11. 'svapnasyAGgabhUta' ka-kha. 12. 'skhalitAdAvapi kadAcinmayA' ga. 13. 'supta' ka-kha-pustakayornAsti. 14. 'punarbhUta' ka kha 15. 'karu' Nastu' ga. 16. 'api sundarIbhUto vAkyArthaH / saundaryaM ca karuNasya kRtameva' ga.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 upayotaH] dhvnyaalokH| ityatra karuNarasasya zuddhasyAGgabhAvAtspaSTameva rasavadalaMkAratvam / evamevaMvidhe viSaye rasAntarANAM spaSTa evAGgabhAvaH / saMkIrNo rasAdiraGgabhUto yathA'kSipto hastAvalamaH prasabhamabhihato'pyAdadAnoM'zukAntaM gRhankezeSvapAstazcaraNanipatito nekSitaH saMbhrameNa / AliGganyo'vadhUtastripurayuvatibhiH sAzrunetrotpalAmiH __ kAmIvA parAdhaH sa dahatu duritaM zAMbhavo vaH zarAmiH // ' ityatra tripuraripuprabhAvAtizayasya vAkyArthatve IrSyAvipralambhasya zleSasahitasyAGgabhAva ityevaMvidha eva resavadAdyalaMkArasya nyAyyo viSayaH / tathA rasenApi vastu vA rasAntaraM vopaiskRtaM sundaraM bhAti / iti rasasyApi vastuna ivAlaMkArale ko virodhaH / nanu rasena kiM kurvatA kRto'rtho'laMkriyate / tarhi upamayApi kiM kurvatyAlaMkriyeta / nanu tayopamIyate prastuto'rthaH / rasenApi tarhi sarasIkriyate so'rtha iti svasaMvedyametat / tena yatkecidacUcudan 'atra rasena vibhAvAdInAM madhye kimalaMkriyate' iti tadanabhyupagamaparAhatam / prastutArthasyAlaMkAryatvenAbhidhAnAt / asyArthasya bhUyasA lakSye sadbhAva iti darzayati-evamiti / yatra rAjAdeH prabhAvakhyApanaM tAdRza ityarthaH / saMkIrNarasAdyalaMkAramudAharati-kSipta iti / kAmipakSe'nAdRtaH, itaratra dhutaH / avadhUta iti na pratIpsitaH pratyAliGganena, itaratra sarvAGgadhUnanena vizerArUkRtaH / sAzrutvamekatrejyA anyatra niSpratyAzatayA / kAmIvetyanenopamAnena zleSAnugRhIteneAvipralambho ye AkRSTastasya zleSopamAsahitasyAGgatvam , na kevalasya / yadyatra karuNo raso vAstavo'pyasti tathApi sa taccAruvapratItau na vyApriyata 1. 'zuddhasya' ga-pustake nAsti. 2. 'saMkIrNe' ka-kha. 3. 'tazcA' ga. 4. 'AdadhAno' ka-kha. 5. 'rasavadalaMkArasya' ga. 1. 'atathA' ga. 2. 'vastunA rasAntara' kha. 3. 'vA' ka-kha-pustakayo sti. 4. 'kiM' ka-kha pustakayo sti. 5. 'prastuto' ga. 6. 'kriyate' ka-kha. 7. 'prastuto'rthaH' ka-kha pustakayo sti. 8. 'atra' ka-kha-pustakayo sti. 9. 'iti' gapustake nAsti. 10. 'tadabhyupagama' ka-kha. 11. 'alaMkAratvena' ka-kha. 12. 'bhUyasArthasadbhAvaH' ka-kha. 13. 'atra' ga. 14. 'prabhAva' ka-kha-pustakayo sti. 15. 'saMkI-rati' ga-pustake nAsti. 16. 'drutaH' kha, 'bhUtaH' ga. 17. "vizarArukaH' ga. 18. 'ya AkR-kevalasya' ga-pustake nAsti.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kaavymaan| ata eva ceAvipralambhakaruNayoraGgatvena vyavasthAnAsamAvezo na doSaH / yatra hi rasasya vAkyArthIbhAvastatra kathamalaMkAratvam / alaMkAro hi cArutvahetuH prasiddhaH / na tvasAvAtmaivAtmanazvArutvahetuH / tathA cAyamatra saMkSepaH'rasabhAvAditAtparyamAzritya vinivezanam / alaMkRtInAM sarvAsAmalaMkAratvasAdhanam // 6 // tasmAdyatra rasAdayo vAkyArthIbhUtAH sarve te na rasAderalaMkArasya vA viSayAH sa dhvaneH prbhedH| tasyopamAdayo'laMkArAH / yatra tu prAdhAnyenArthAntarasya vAkyArthIbhAve rasAdibhizcArutvaniSpattiH kriyate sa rasAderelaMkAratAyA vissyH| ityanenAbhiprAyeNa zleSasahitasyetyetAvadevAvocat / na tu karuNasahitasyetyapi / etamarthamapUrvatayotprekSitaM draDhIkartumAha-ata eveti / yato'tra vipralambhasyAlaMkAratvaM na tu vAkyArthatA ato hetorityarthaH / na doSa iti / yadi hyanyatarasya resAdeH prAdhAnyamabhaviSyanna dvitIyo rasaH samAvizet / ratisthAyibhAvatvena tu sApekSabhAvo vipralambhaH / se ca zokasthAyibhAvatvena nirapekSabhAvasya karuNasya viruddha eva / evamalaMkArazabdaprasaGgena samAvezaM prasAdhya evaMvidha eveti yaduktaM tatraivakArasyAbhiprAyaM vyAcaSTe-yatra hIti / sarvAsAmupamAdInAm / ayaM bhAvaH-upamAdInAmalaMkAratve yAdRzI vArtA tAhazyeva rasAdInAm / tadavazyamanenAlaMkAryeNa bhavitavyam / tacca yadyapi vastumAtramapi bhavati tathApi tasya punarapi vibhAvAdirUpatAtparyAvasAnAdrasAditAtparyameveti sarvatra rasa. dhvanerevAtmabhAvaH / taduktaM-rasabhAvAditAtparyamiti / tasyeti pradhAnasyAtmabhUtasya / etaduktaM bhavati-upamayA yadyapi vAcyo'rtho'laMkriyate tathApi tasya tadevIlaMkaraNaM yadya 1. 'samAveze' ka-kha. 2. 'cArutve siddhihetuH' ka-kha. 3. 'na khAtmaivAtmanaH / tathA' ka-kha. 4. 'tathAyamatra' ga. 5. 'vinivezitam' ka-kha. 6. 'sarve-viSayAH' ka-kha-pustakayo sti. 7. 'tu' ka-kha-pustakayo sti. 8. 'arthAntaravAkyArthI' ka-kha. 9. 'alaMkAratAviSayaH' ka-kha. 1. 'evaMvidha eveti' ga. 2. 'tato' ka-kha. 3. 'rasAdeH' ga-pustake nAsti. 4. 'tu' ka-kha-pustakayo sti. 5. 'sa ca' ka-kha-pustakayo sti. 6. 'sarvAsAmityupamA' ga. 7. 'vAk' ga. 8. 'tatra' ga. 9. 'tasya' ka-kha-pustakayo sti. 10. 'tadevAlaMkaraNIyaM vyaGgayArthA' ka-kha.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ukSyotaH] dhvnyaalokH| . evaM dhvanerupamAdInAM rasavadalaMkArasya ca vibhaktaviSayatA bhavati / yadi tu cetanAnAM vAkyArthIbhAvo rasAyalaMkArasya viSaya ityucyate taiyu jhyArthAbhivyaJjanasAmarthyAdhAnamiti / vastuto dhvanyAtmaivAlaMkAryaH / kaTakakeyUrAdibhirapi hi zarIrasamavAyibhizcetana Atmaiva tattaccittavRttivizeSaucityasUcanAtmatayAlaMkiyate / tathAhyacetanaM zavazarIraM kuNDalAyupetamapi na bhAti / alaMkAryasyAbhAvAt / yatizarIraM kaTakAdiyuktaM hAsyAvahaM bhavati / alaMkAryasyAnaucityAt / na ca dehasya kiMcidanaucityamiti vastuta AtmaivAlaMkAryaH / ahamalaMkRta ityabhimAnAt / rasAderalaMkAratAyA iti vyadhikaraNaSaSThyau / rasAderyAlaMkAratA tasyAH sa eva viSayaH / etadanusAreNaiva pUrvatrApi vAkye yojyam / rasAdikartRkasyAlaMkaraNakriyAtmano viSaya iti / epamiti / asmaduktena viSayavibhAgenetyarthaH / yatra rasasyAlaMkAryatA rasAntaraM cAGgabhUtaM nAsti tatra zuddhA evopamAdayaH / tena sRSTyA nopamAdInAM viSayApahAra iti bhAvaH / rasavadalaMkArasya ceti / anena bhAvAdyalaMkArA api preyasvyUrjakhisaimAhitAdayo gRhyante / taMtra bhAvAlaMkArasya zuddhasyodAharaNaM yathA-'tava zatapatrapatramRdutAmratalazvaraNazcalakalahaMsanUpurakaladhvaninA mukharaH / mahiSamahAsurasya zirasi prasabhaM nihitaH kanakamahAmahIdhragurutAmayamamba gataH // ' ityatra devatAstotre vAkyArthIbhUte vitarkavismayAdibhAvasya cArutvahetuteti tasyAGgalAdbhAvAlaMkArasya viSayaH / rasAbhAsasyAlaMkAratA yathA mamaiva stotre-'samastaguNasaMpadaH samamalaMkriyANAM guNairbhavanti yadi bhUSaNaM tava tathApi no zobhase / zivaM hRdayavallabhaM yadi yathA tathA rajayestadeva nanu vANi te jagati sarvalokottaram // ' atra hi paramezastutimAtraM vAcaH paramopAdeyamiti vAkyArthe zRGgArAbhAsazcArukhahetuH zleSasahitaH / naeNhyayaM pUrNaH zRGgAro nAyikAyA nirguNatve niralaMkAratve ca bhavati / 'uttamayuvaprakRtirujjvalaveSAtmakaH' iti cAbhidhAnAt / bhAvAbhAsAGgatA yathA-'sa pAtu vo yasya hatAvazeSAstattulyavarNAJjanaraJjiteSu / lAvaNyayukteSvapi vitrasanti daityAH khakAntAnayanotpaleSu // ' atra raudraprabhRtInAmanucitastrAso bhagavatprabhAvakAraNakRta iti bhAvAbhAsaH / evaM tatprazamasyAGgalamudAhAryam / me matirityanena yatparamataM sUcitaM tadUSaNamupanyasyati-yadItyAdinA / parasya cAyamAzayaH-acetanAnAM cittavRttirUparasAdyasaMbhavAttadvarNanena rasavadalaMkArasyAnAzayakhAttadvibhakta evopamAdInAM viSaya 1. 'vivikta' ga. 2. 'iti' ga-pustake nAsti. 3. 'tadupamA ka-kha. 1. 'dAnamiti' ka-kha. 2. 'sUcanAyAtmatayA' ka-kha. 3. 'samAhitalakSaNAdayo' ga. 4. 'tatra' ga-pustake nAsti. 5. 'rava' ka-kha. 6. 'kasya' ga. 7. 'na hRdayaM' ka-kha. 8. 'pUrvaH' ga. 9. 'tadvarNane rasavadAyalaMkArasya' ga.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| pamAdInAM praviralaviSayatA nirviSayatA vAbhihitA syAt / tasmAdacetanavastuvRtte vAkyArthIbhUte punazcetanavastuvRttAntayojanayA yathAkathaMcidbhavitavyam / atha satyAmapi tasyAM yatrAcetanAnAM vAkyArthIbhAvo nAsau rasavadalaMkArasya viSaya ityucyate / nanu mahataH kAvyaprabandhasya rasanidhAnabhUtasya nIrasatva. mabhihitaM syAt / yathA 'taraGgabhrUbhaGgA kSubhitavihagazreNiraizanA .. vikarSantI phenaM vasanamiva saMrambhazithilam / yathAviddhaM yAti skhalitamabhisaMdhAya bahuzo naMdIrUpeNeyaM dhruvamasahanA sA pariNatA // ' yathA vA'tanvI meghajalAIpallavatayA dhautAdharevAzrubhiH zUnyevAbharaNaiH khkaalvirhaadvishraantpusspodmaa| iti / etaddaSayati-tahIti / tasmAdvacanAddhetorityarthaH / nanvacetanavarNanaM viSaya ityuktamityAzaya hetumAha-yasmAditi / yathAkathaMciditi vibhAvAdirUpatayA / tasyAmiti / cedanavRttAntayojanAyAm / nIrasatvamiti / yatra hi rasastatrAvazyaM rasavadalaMkAra iti pairamatam / tato na rasavadalaMkArazcannUnaM tatra raso nAstIti paramatAbhiprAyAnnIrasatvamuktam / na vasmAkaM rasavadalaMkArAbhAve nIrasatvam / api tu dhvanyAtmabhUtarasAbhAve / tAdRso'trAstyeva / parapakSadUSaNAyodAharati-yathA-taraGgeti / taraGgA eva bhrUbhaGgA yasyAH / vikarSantI vilambamAnaM balAdAkSipantI / vasanamaMzukam / priyatamAvalambananiSedhAyeti bhAvaH / bahuzo yatskhalitaM ye'parAdhAstAnabhisaMdhAya hRdayenaikIkRtyAsahamAnA mAninItyarthaH / atha ca madviyogapazcAttApAsahiSNustApazAntaye nadIbhAvaM gateti / tanvIti / viyogakRzApyanutaptA cAbharaNAni tyajati / khakAlo vasantagrIdhmaprAyaH / upAyacintanAtha maunaM kimiti pAdapatitamapi dayitamavadhUtavatyahamiti ca 1. 'vRttAnte' ka-kha. 2. 'vRttAnta' ka-kha-pustakayo sti. 3. 'nayanA' ka-kha. 4. 'nadIbhAvena' ka-kha. 1. 'taditi' ka-kha. 2. 'nanu cetana' ka-kha. 3. 'nIrasatvamiti' ka-kha-pustakayo sti. 4. 'parasya' ka-kha. 5. 'paramatAbhiprAyaM' ka-kha. 6. 'raso nAstyeva' ka-kha. 7. 'para-taraGgeti' ga-pustake nAsti. 8. 'virodhAH' ga. 9. 'tattadabhi' ka-kha. 10. 'upAyacintA tanmaunaM cintAmaunaM' ga.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 2 ukSyotaH] dhvnyaalokH| cintAmaunamivAzritA madhukRtAM zabdaivinA lakSyate caNDI mAmavadhUya pAdapatitaM jAtAnutApeva sA // ' yathA vA'teSAM gopavadhUvilAsasuhRdAM rAdhArahaHsAkSiNAM kSemaM bhadra kalindazailatanayAtIre latAvezmanAm / vicchinne smaratalpakalpanamRducchedopayoge'dhunA te jAne jaraThIbhavanti vigalannIlatviSaH pallavAH // ' ityevamAdau viSaye'cetanAnAM vAkyArthIbhAve'pi cetainavastuvRttAntayojanAstyeva / artha yatra cetanavastuvRttAntayojanAsti tatra rsaadirlNkaarH| cintayA maunam / caNDI kopanA / etau zloko nadIlatAvarNanaparau tAtparyeNa purUravasa unmaadaakraantsyoktiruupau| yathA vA-teSAmiti / he bhadra, teSAmiti ye mamaiva hRdaye sthitAsteSAm / gopavadhUnAM gopInAM ye vilAsasuhRdo narmasacivAsteSAm / pracchannAnurAgiNInAM hi nAnyo narmasuhRdbhavati / rAdhAyAzca sAtizayaM premasthAnamityAha-rAdhAsaMbhogAnAM ye sAkSAdraSTAraH kalindazailatanayA yamunA tasyAstIre latAgRhANAM kSemaM kuzalamiti kAkkA praznaH / evaM taM pRSTvA gopadarzanaprabuddhasaMskAra AlambanoddIpanavibhAvasmaraNAtprabuddharatibhAvamAtmagatamautsukyagarbhamAha dvArakAgato bhagavAnkRSNaH-smaratalpasya madanazayyAyAH kalpanArtha mRdu sukumAraM kRtvA yazchedatroTanaM sa evopayogaH sAphalyam / athavA smaratalpe yatkalpanaM kluptiH sa eva mRduH sukumAra utkRSTazchedopayogastroTanaphalaMtasminvicchinne / mayyanAsIne kA smaratalpakalpaneti bhAvaH / ata eva parasparAnurAganizcayagarbhamevAha-te jAna iti / vAkyArthasyAtra karmalam / adhunA jaraThIbhavantIti / mayi tu saMnihite'navaratakalikopayogAnneme jIrNatAkhalIkAraM kadAcidavApnuvantIti bhAvaH / vigalantI nIlA vijyeSAmityanena katipayakAlaproSitasyApyautsukyanirbharavaM dhvanitam / evamAtmagateyamuktiryadivA gopaM pratyeva saMpradhAraNoktiH / bahubhirudAharaNairmahato bhUyasaH prabandhasyeti yaduktaM tatsUcitam / athetyAdi / nIrasalamatra mA bhUdityabhiprA ___1. 'dRzyate' ga. 2. 'yathA vA' ga-pustake nAsti. 3. 'sacetana' ka-kha. 4. 'atra yatra' ga. 1. 'rAdhA ca sAtizayaprema' ka-kha. 2. 'kathaM' ga. 3. 'ta' ga-pustake nAsti. 4. 'kathitopayogAnte mAryo jIrNatA' ka-kha. 5. 'nIrasatvamAnaM' ka-kha. 8 dhva0 lo.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| tadevaM satyupamAdayo nirviSayAH praviralaviSayA vA syuH / yasmAnAstyevAsAvacetanavastuvRttAnto yatra cetanavastuvRttAntayojanA nAstyantato vibhAvatvena / tasmAdaGgatvena ca rasAdInAmalaMkAratA / yaH punaraGgI raso bhAvo vA sarvAkAramalaMkAryaH sa dhvanerAtmeti / kiNc| 'tamarthamavalambante ye'GginaM te guNAH smRtaaH| aGgAzritAstvalaMkArA mantavyAH kaTakAdivat // 7 // ye tamartha rasAdilakSaNamaGginaM santamavalambante te guNAH zauryAdivat / vAcyavAcakalakSaNAnyaGgAni ye eNnarAzritAste'laMkArA mantavyAH / kaTakAdivaditi / yeNeti zeSaH / nanu yatra cetanavastuvRttasya sarvathA nAnupravezaH sa upamAdeviSayo bhaviSyatItyAzayAha-yamAdityAdi / stambhapulakAyacetanamapi varNyamAnarmanubhAvatvAcetanamAkSipatyeva / tAvatkimatrocyate / atijaDo'pi candrodyAnamRtistvavizrAnto'pi varNyamAno'vazyaM cittavRttivibhAvatAM tyaktvA kAvye'nAkhyeya eva syAt / zAstretihAsayorapi vaa| evaM paramataM dUSayitA khamatameva pratyAmnAyopasaMharati-tasmAditi / yataH pairoko viSayavibhAgo na yukta ityarthaH / yaH punariti / bhAvo veti / bhAvagrahaNAttadAbhAsa. tatprazamAdayaH / sarvAkAramiti kriyAvizeSaNam / tena sarvaprakAramityarthaH / alaMkArya ityatraiva, nAlaMkAra iti bhAvaH / alaMkAryavyatiriktazcAlaMkAro'bhyupagantavyaH / loke tathAsiddhatvAt / yathA guNivyatiriko guNaH / guNAlaMkAravyavahArazca guNinyalaMkArye ca sati / sa cAsmatpakSa evopapanna ityabhiprAyeNAha-kiM cetyAdi / na kevalametAvadyuktijAtaM rasasyAGgile yAvadanyadapIti samuccayArthaH / tamarthamiti / kaurikApyabhiprAyadvayenaiva yojyA / na kevalaM prathamAbhiprAye prathamakorikArthadRSTAntAbhiprAyeNa vyAkhyeyam / evaM Rttigrantho'pi yojyaH / nanu zabdArthayormAdhuryAdayo guNAtatkathamuktaM rasAdikamaGginaM 1. "vibhAtalena' ka-kha. 2. 'tasmAdaGgalena ca' ga-pustake nAsti. 3. 'yoginaM te guNAzritAH' ga. 4. 'punastadAzritAH' ga. 5. 'kuNDalAdivaditi' ga. 1. 'cetanavRttasya' ga. 1. anubhavatvAcetanamAkSipatItyeva tAvadatra kimucyate' ka-kha. 3. 'prabhRtikhavizrAntI' ka-kha. 4. 'vibhAvanAM' ka-kha. 5. 'iti vA' ka-kha. 6. 'parokte' ka-kha. 7. 'yaH punariti' ga-pustake nAsti. 8. 'vAgrahaNAt' ka-kha. 9. 'abhiprAyadvayenAha' ga. 10. 'tamarthamiti' ga-pustake nAsti. 11. 'kArikeyamabhiprAyadvAreNaiva' ka-kha. 12. 'kArikApUrvadRSTA' ka-kha. 13. 'nanu cakakha.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ujhotaH] dhvnyaalokH| tathA ca'zRGgAra eva madhuraH paraH prahlAdano rsH| tainmayaM kAvyamAzritya mAdhurya pratitiSThati // 8 // zRGgAra eva rasAntarApekSayA madhuraH prahlAdahetutvAtprakAzanaparaH / zabdArthayoH kAvyasya sa mAdhuryalakSaNo gunnH| zrevyatvaM punarojaso'pi saadhaarnnmiti| 'zRGgAre vipralambhAkhye karuNe ca prakarSavat / mAdhuryamArdratAM yAti yatastatrAdhikaM manaH // 9 // guNA AzritA ityAzayAha-tathA cetyAdi / tena vakSyamANena buddhisthena parihAra prakAreNopapadyate caitadityarthaH / zRGgAra eveti / madhura ityatra hetumAha-paraH prahlAdana iti / ratau hi samastadevatiryakarAdijAtiSvavicchinnaiva vAsanAsta iti na kazcittaMtra tAdRgyo na hRdysNvaadmyH| raterapi hi tacamatkAro'styeva / ata eva madhura ityuktaH / madhuro hi zarkarAdiraso vivekino vA svasthasyAturasya vA jhaTiti rasanAnipatitastAvadabhilaSaNIya eva bhavati / tanmayamiti / sa zRGgAra Atmalena prakRto yatra vyaGgyatayA / kAvyamiti / zabdArthAvityarthaH / pratitiSThatIti / pratiSThAM gacchatIti yAvat / etaduktaM bhavati-vastuto mAdhurya nAma zRGgArAde rasasyaiva guNaH / tanmadhurAbhivyaJjakayoH zabdArthayorupacaritam / madhurazRGgArarasAbhivyaktisamarthatA zabdArthayormAdhuryamiti hi lakSaNam / tasmAdyuktamuktaM tamarthamityAdi / kArikArtha vRttyAha-zaGgAra iti / nanu 'zravyaM nAtisamastazabdArtha madhuramiSyate' iti mAdhuryasya lakSaNaM netyAha-zravyatvamiti / sarva lakSaNamupalakSitam / ojaso'pIti / 'yo yaH zastraM' ityatra hi zravyatvamasamastakha cAstyeveti bhAvaH / saMbhogazRGgArAnmadhurataro vipralambhaH tato'pi madhuratamaH karuNa iti tadabhivyajanakauzalaM zabdArthayormadhurataramadhuratamatvaM cetyabhiprAyeNAha-zRGgAra ityA. di / karuNe ceti cazabdaH kramamAha / prakarSavaditi / uttarottaraM taratamayogeneti 1. 'yathA ca' ka. 2. 'eko' ga. 3. 'tadbhUyaM' ga. 4. 'zabdArthatayA' ga. 5. 'zrAvyavaM' ga. 6. 'mataH' ga. 1. 'yathA ca' ka. 2. 'upapadyata eva cetyarthaH' ga. 3. 'zRGgAra eveti' ka-khapustakayonosti. 4. 'jAtiSu cchannava' ka-kha. 5. "kiMcittaMtra' ka-kha. 6. 'eva' ka-khapustakayonAsti. 7. 'upacittaM mAdhuryam' ka-kha. 8. 'tallakSaNam' ka-kha. 9. 'kArikA-iti' ga-pustake nAsti. 10. 'sakalaM' ga. 11. 'samastavaM cAsti veti' ka-kha. 12. 'ityarthaH' ka-kha.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / vipralambhazRGgArakaruNayostu mAdhuryameva prakarSavat / sahRdayahRdayAvarja - 1 80 nAtizayanimittatvAditi / 'raudrAdayo rasA dIyA lakSyante kAvyavartinaH / tadvyaktihetU zabdArthAvAzrityojo vyavasthitam // 10 // ' raudrAdayo hi rasAH parAM dIptimujjvalatAM janayantIti lakSaNayA ta eva dIptirityucyate / tatprakAzanaparaH zabdo dIrghasamAsaracanAlaMkRtaM vAkyam / yathA - 'caJcadbhujabhramitacaNDagadAbhighAtasaMcUrNitoruyugalasya suyodhanasya / styAnAvabaddhaghanazoNitazoNapANi rutaMsayiSyati kacAMstava devi bhImaH // ' bhAvaH / ArdratAmiti / sahRdayasya cetaH svAbhAvikamanA viSTatvAtmakaM kAThinyakrodhAdidIptarUpaM vismayahAsAdirAgitvaM ca tyajatItyarthaH / adhikamiti / krameNetyAzayaH / tena karuNe'pi sarvathaiva cittaM dravatItyuktaM bhavati / nanu karuNe'pi yadi madhurimAsti tarhi pUrva kArikAyAM zRGgAra evetyevakAraH kimarthaH / ucyatenAnena rasAntaraM vyavacchidyate / api tvAtmabhUtasya rasasyaiva paramArthato guNA mAdhuryAdayaH, upacAreNa tu zabdArthayorityevakAreNa dyotyate / vRttyArthamAha - vipralambheti / raudretyAdi / AdizabdaH prakAre / tena vIrAdbhutayorapi grahaNam / dIptiH pratipatturhRdaye vibhAsavistAra prajvalatkhabhAvA / sA ca mukhyatayA ojaiH zabdavAcyA / tadAkhAdamayA raudrAyAstayA dIptyAkhAdavizeSAtmikayA kAryarUpayA lakSyante rasAntarAtpRthaktayA / tena kAraNe kAryopacArAdrau - drAdirevaurjaMHzabdavAcyaH / tato lakSitalakSaNayA tatprakAzanaparaH zabdo dIrghasamAsaracanavAkyarUpo'pi dIptirityucyate / udAharati-yathA caJcaditi / caJcadbhayAM vegAdAvartamAnAbhyAM bhujAbhyAM bhramitA yerya caNDA dAruNA gadA tayA yo'bhiMtaH sarvata Urvo 1. 'iti' ga-pustake nAsti 2. 'dIptA' ka kha 3. 'lakSaNayA ta eva' ka-kha-pustakayornAsti. 1. 'kAThinyamatkrodhAdi' ka kha 2. 'vikAsa' ka kha 3. 'tejaH' ka- kha. 4. 'vizeSAtmatayA 'ka. 5. 'kAraNena kArye'pi ca raudrA' ka kha 6. 'tejaH' ka- kha. 7. 'zabdo' ka-kha pustakayornAsti. 8. 'yeyaM' ka-kha- pustakayornAsti 9. ' yo'bhibhUtaH sarvata' ka- kha, 'yo'bhidhAtaH saMtata' ga.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ujhyotaH] dhvanyAlokaH / tatprakAzanaparazvArtho'napekSitadIrghasamAsaracanaH prasannavAcakAbhidheyaH / yathA'yo yaH zastraM bibharti khabhujagurumadaH pANDavInAM camUnAM yo yaH pAJcAlagotre zizuradhikavayA garbhazayayAM gato vA / yo yastatkarmasAkSI carati mayi raNe yazca yazca pratIpaH krodhAndhastasya tasya khayamapi jagatAmantakasyAntako'ham // ' ityAdI dvayorojastvam / _tastena samyak cUrNitaM punaranutthAnopahataM kRtamUruyugalaM yugapadevorudvayaM yasya taM suyodhanamanAdRtyaiva styAnenAzyAnatayA na tu kAlAntarazuSkatayAvabaddhaM hastAbhyAmavigailadrUpamatyantamAbhyantaratayA ghanaM na tu rasamAtrasvabhAvaM yacchoNitaM rudhiraM tena zoNau lohitau pANI yasya saH / ata eva bhImaH kaatrtraasdaayii| taveti / yasyAstattadapamAnajAtaM kRtaM devyanucitamapi tasyAstava kacAnuttaMsayiSyatyuttaMsavataH kariSyatIti veNIlamapaharankaravidhRtazoNitazakalairlohitakusumApIDeneva yojayiSyatItyutprekSA / devItyanena kulakalatrakhalIkArasmaraNakAriNA krodhasyaivoddIpanavibhAvatvaM kRtamiti nAtra zRGgArazaGkA kartavyA / suyodhanasya cAnAdaraNaM dvitIyagadAghAtadAnAdyanudyamAt / sa ca saMcUrNitorutvAdeva / styAnagrahaNena draupadImanyuprakSAlane kharA sUcitA / samAsena ca saMtatavegavahanakhabhAvAt tAvatyeva madhye vizrAntimalabhamAnA cUrNitorudvayasuyodhanAnAdaraNaparyantA pratItirekaikhenaiva bhavatItyauddhatyasya paraM paripoSikA / anye tu suyodhanasya saMbandhi yatstyAnAvabaddhaM ghanaM zoNitaM tena zoNapANiriti vyaacksste| tatprakAzanaparazvArthaH prasannairgamakairvAcakairamidhIyamAnaH samAsAnapekSyapi diiptirucyte| udAharati--ya iti / khabhujayorgururmado yasya camUnAM madhye'rjunAdirityarthaH / pAJcAlarAjaputreNa dhRSTadyumnena droNasya vyApAdanAtaMtkulaM pratyadhikaH krodhAvezo'zvatthAmnaH / tatkarmasAkSIti karNaprabhRtiH / raNe saGgrAme kartavye yo mayi madviSaye pratIpaM carati samaravighnamAcarati / yadvA mayi carati sati saGgrAme yaH pratIpaM pratikUlaM kRkhAste sa evaMvidho yadi sakalajagadantako bhavati tasyApyahamantakaH kimutAnyamanuSyasya devasya vA / atra pRthagbhUtaireva kramAdvimRSyamANairathaiH paidAtpadaM krodhaH pairoM 1. 'tatprakAzitazcArtho' ka-kha. 2. 'calati' ka-kha. 3. 'tayoH' ga. - 1. 'caladrUpa' ka-kha. 2. 'vicyutazoNitazakalena' ga. 3. 'devItyatra' ka-kha. 4. 'anumAnAt' kha, 'anudyamaH' ga. 5. 'ekA ghanaiva' ka. 6. 'auddhatyaparipoSakAH' ka-kha. 7. 'tat-rthaH' ka-kha-pustakayo sti. 8. 'samAsamanapekSyApi' ga. 9. 'taM prati' ka-kha. 10. 'calati' ka-kha. 11. 'sati' ka-kha-pustakayo sti. 12. 'mAnuSasya ga. 13. 'arthaiH' ka-kha-pustakayo sti. 14. 'pAdAtpAde krodhAtparAM' ka-kha. 15. 'parAM dIptiM gataH' ga.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaal| 'samarpakatvaM kAvyasya yattu sarvarasAnprati / sa prasAdo guNo jJeyaH sarvasAdhAraNakriyaH // 11 // prasAdastu khacchatA zabdArthayoH / sa ca sarvarasasAdhAraNo guNaH sarvaracanAsAdhAraNazceti vyaGgyArthApekSayaiva mukhyatayA vyavasthito mantavyaH / 'zrutiduSTAdayo doSA anityA ye ca darzitAH / dhvanyAtmanyeva zRGgAre te heyA ityudAhRtAH // 12 // ' dhArAmAzrita ityasamastataiva dIptinibandhanam / evaM mAdhuryadIptI parasparapratidvandvitayA sthite zRGgArAdiraudrAdigate iti pradarzakatayA tatsamAvezavaicitryaM hAsyabhayAnakabIbhatsazAnteSu darzitam / hAsyasya zRGgArAGgatayA mAdhurya prakRSTaM vikAsadharmatayA caujo'pi prakRSTamiti sAmyaM dvayoH / bhayAnakasya magnacittavRttikhabhAvatve'pi vibhAvasya dIptatayA ojaH prakRSTaM mAdhuryamalpam / bIbhatse'pyevam / zAnte tu vibhAvavaicitryAtkadAcidojaH prakRSTaM kadAcinmAdhuryamiti vibhaagH| samarpakavaM samyagarpakavaM hRdayasaMvAdena pratipattanprati khAtmAvezena vyApakalam / jhagiti zuSkakASThAmidRSTAntenAkaluSodakadRSTAntena ca tadakAluSyaM prasannatvaM nAma sarvarasAnAM guNaH / upacArAttu tathAvidhe vyaGgye'rthe yacchabdArthayoH samarpakatvaM tadapi prasAdaH / tameva vyAcaSTe-prasAdeti / nanu rasagato guNastatkathaM zabdArthayoH khacchatetyAzajhyAha-sa ceti / cazabdo'vadhAraNe / sarvarasasAdhAraNyameva guNaH / sa eva ca guNa evaMvidhaH sarvA ceyaM racanA zabdagatArthagatA ceti samastA cAsamastA ca tatra sAdhAraNaH / arthasya tAvatsamarpakatvaM vyaGgyaM pratyeva saMbhavati nAnyathA / zabdasyApi khavAcyAtmakatvaM nAma kiyadalaukikaM yena guNaH syAditi bhAvaH / evaM mAdhuryojaHprasAdAstrayo guNA upapannAH / bhAmahAbhiprAyeNa te ca pratipannAsvAdamayA mukhyatayA tata AsvAdye upacaritA rase tatastadvyaJjakayoH zabdArthayoriti tAtparyam / evamasatpakSa eva guNAlaMkAravyavahAro vibhAgenopapadyata iti pradarya nityAnityadoSavibhAgo'pyasmatpakSa eva saMgacchata iti darzayitumAha-zrutiduSTAdaya ityAdi / vAntAdayo'pyasabhyasmRtihetavaH / zrutiduSTA arthaduSTA vAkyArthabalAdazlIlArthapratipattikAriNaH / yathA-'chindrAnveSI mahAMstabdho ghAtAyaivopasarpati' / kalpanA duSTA tu dvayoH padayoH kalpanA / yathA 'kuru rucim' ityatra kramavyatyAse / zrutikaTustu adhAkSIt akSautsIt tRNeDhi ityAdi / zRGgAra ityucitarasopalakSaNArtham / vIrazAntAdbhutAdAvapi teSAM 1. 'zabdArthayoriti' ka-kha. 2. 'iti' ga-pustake nAsti. 3. 'mukhyatayA draSTavya' ga. 1. 'tejaH' ka-kha. 2. 'dRSTAntaM' ga.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uddyotaH ] dhvanyAlokaH / 83 anityA doSAzca ye zrutiduSTAdyaH sUcitAste'pi na vAcyArthamAtre, na ca vyajaye zRGgAre zRGgAravyatirekiNi vA dhvaineranAtmabhAve / kiM tarhi dhvanyAtmanyeva zRGgAre'GgitayA vyaGgace te heyA ityudAhRtAH / anyathA hi teSAmai nityadoSataiva na syAt / evamaiyamasaMlakSyakramo yo dhvanerAtmA pradarzitaH sAmAnyena / 'tasyAGgAnAM prabhedA ye prabhedAH svagatAzca ye / teSAmAnantyamanyonyasaMbandhaparikalpane // 13 // ' aGgitayA vyajayo rasAdirvivakSitAnyaparavAcyasya dhvanereka AtmA ya uktastasyAGgAnAM vAcyavAcakAnupAtinAmalaMkArANAM ye prabhedA niraMvaghayo ye ca khagatAstasyAGgino'rthasya rasabhAvatadAbhAsatatprazamalakSaNA vibhAvAnubhAvavyabhicAripratipAdanasahitA anantAH svAzrayApekSayA niHsImAno vizeSAsteSAmanyonyasaMbandhaparikalpane kriyamANe kasyacidanyatamasyApi rasasya prakArAH parisaMkhyAtuM na zakyante kimuta sarveSAm / tathA hi zRGgArasyaivAGginastAvadAdyau dvau bhedau - saMbhogo vipralambhazca / saMbhogasya ca parasparapremadarzanasurataviharaNAdilakSaNAH prakArAH / vipralambhasyApyabhilASerSyA virahapravAsavipralambhAdayaH / teSAM ca pratyekaM vibhA 10 varjanAt / sUcitA iti / na tveSAM viSayavibhAgapradarzanenAnityatvaM bhinnavRttAdidoSebhyo viviktaM pradarzitam / nApi guNebhyo vyatiriktaM doSatvam / bIbhatsahAsya raudrAdau tveSAmasmAbhirupagamAt zRGgArAdau ca varjanAdanityatvaM samarthitameveti bhAvaH / vRttyArthaM prakAzayati -- anityA iti / itthamasaMlakSyakramavyaGgayaM sAmAnyena pradazaryopasaMharannAha - evamityAdi / aGgAnAmityalaMkArANAm / svagatA iti / AtmagatAH saMbhogavipralambhAdyA AtmIyavibhAvAdigatAsteSAM niSThA prakAreNAGgAGgibhAve kA gaNaneti bhAvaH / vRttyArtha prakAzayati -- aGgitayetyAdinA / parasparapremadarzaneti / parasparaM premNA darza * 1. 'te'pi vAcye'rthamAtre' ka- kha. 2. 'dhvanyAtmabhUte kiM tarhi' ka-kha. 3. 'ye te' ka-kha. 4. ' tathAhi' ga. 5. 'anityatvadoSameva' ka kha 6. 'ayaM' ka-kha-pusta - kornAsti. 7. 'kramadyoto' ka- kha. 8. 'niravayavA' ga. 9. 'zRGgArasya tAvadAyau " 10. 'dvau' ka kha pustakayornAsti 11. 'virahaNAdi' ga. 12. ' prakArA lakSaNAH' ka-kha. 13. 'pratyekaM' ga-pustake nAsti.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / vAnubhAvavyabhicAribhedAH / teSAM ca dezakAlAdyAzrayAvasthAbhedA iti svagatabhedApekSayaiva tasyAparimeyatvam, kiM punaraGgaprabhedakaeNlpanayA / te hyaGgaprabhedAH pratyekamaGgiprabheda saMbandhaparikalpane kriyamANe satyAnantyamevopayAnti / 84 'dimAtraM tUcyate yena vyutpannAnAM sacetasAm / buddhirAsAditAlokA sarvatraiva bhaviSyati // 14 // diGmAtrakethanena hi vyutpannAnAM sahRdayAnAmekatrApi rasabhede kartavye - 'laMkAre'GgAGgibhAvaparijJAnAdAsAditAlokA buddhiH sarvatraiva bhaviSyati / namityupalakSaNaM saMbhASaNAderapi / surataM cAtuHSaSTikamAliGganAdi / viharaNamudyAnagamanam / AdigrahaNena jalakrIDApAnakacandrodayakrIDAdi / abhilASavipralambho dvayorapyanyonyaM jIvitaM sarvasvAbhigamAtmikAyAM ratAtpannAyAM kutazciddhetoraprAptasamAgamatve mantavyaH / yathA sukhayatIti kimuta ityataH prabhRti vatsarAjaratnAvalyoH, na tu pUrvaM ratnAvalyAH / tadA hi kAmAbhAve ratyavasthAmAtraM tat / IrSyAvipralambhaH praNayakhaNDanAdinA khaNDitayA saha / virahavipralambhaH punaH khaNDitAyAH prasAdyamAnAyA api prasAdamagRhNantyAstataH pazcAttApaparItatvena virahotkaNThitayA saha mantavyaH / pravAsa vipralambhaH proSitabhartRkayA saheti vibhAgaH / pravAsavipralambhAdItyAdizabdagrahaNAcchApAdikRto vipralambha iva vipralambhaH / viDambanAyAM hyabhilASito'pi viSayo na labhyate / evamatreti / (manye'pi ) / teSAM ceti / ekatra saMbhogAdInAmaparatra vibhAvAdInAm / Azrayo malayAdimArutAdInAmiti yaducyate taddezazabdena gatArtham / tasmAdAzrayaH kAraNam / yathA mamaiva - 'dayitayA prathitA sragiyaM mayA hRdayadhAmani nityaniyojitA / galati zuSkatayApi sudhArasaM virahRdAharujAM parihArakam // ' tasyeti zRGgArasya / aGginAM rasAdInAM pramedastatsaMbandhakalpanetyarthaH / yeneti / diGmAtroktenetyarthaH / sacetasAmiti / mahAkavitvaM sahRdayatvaM ca prepsUnAmiti bhAvaH / sarvatreti / sarveSu rasAdiSvAsAdita Aloko'vagamaH samyagvyu 1. 'bhedaH' ga. 2. 'kAlAzrayA' ka-kha 3. ' meda iti svagatApekSayaitasya' ga. 4. 'kalpanAyAM' ga. 5. 'kalpanena' ga. 6. 'rasamede'GgAGgibhAva' ga. 1. 'catuSSaSTikAM' ka kha 2. 'sarvasvAmigamanAtmikAyAM' ka kha 3. 'anutpannAyAM' 4. 'bhAvAdikRto' ga. 5. 'taduddezena' ka- kha. 6. 'AzrayakAraNAt ' ka-kha. 7. 'ekasyeti' ga. 8. ' rasAdinA ' ga. ga.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ujhyotaH] dhvnyaalokH| tatra'zRGgArasyAGgino yatnAdekarUpAnubandhanAt / sarveSveva prabhedeSu nAnuprAsaH prakAzakaH // 15 // aGgino hi zRGgArasya ye uktAH prabhedAsteSu sarveSvekaprakArAnubandhitayA prabandhena pravRtto'nuprAso na vyaJjakaH / aGgina ityanenAGgabhUtasya zRGgArasyaikarUpAnubandhyanuprAsanibandhane kAmacAramAha / 'dhvanyAtmabhUte zRGgAre yamakAdinibandhanam / zaktAvapi pramAditvaM vipralambhe vizeSataH // 16 // nerAtmabhUtaH zRGgArastAtparyeNa vAcyavAcakAbhyAM prakAzyamAnastasminyamakAdInAM yamakaprakArANAM nibandhanaM duSkarazabdabhaGgazleSAdInAM zaktAvapi pramAditvam / pramAditvamityanenaitIte-kAkatAlIyena kadAcitkasyacidekasya yamakAderniSpattAvapi bhUmnAlaMkArAntaravadrasAGgatvena nibandho na kartavya iti / vipralambhe vizeSata ityanena vilambhe saukumAryAtizayaH khyApyate / tasmindhotye yamakAderaGgasya nibandho niyamAnna kartavya 'iti / atra yuktirabhidhIyate'rasAkSiptatayA yasya bandhaH zakyakriyo bhavet / apRthagyatnanirvartyaH so'laMkAro dhvanau mataH // 17 // tpattiryayeti saMbandhaH / tatreti / vaktavye diGmAne satItyarthaH / yatnAditi / yatnataH kriyamANavAditi hevartho'bhipretaH / ekarUpatvAnubandhaM tyaktA vicitrAnuprAso'nubadhyamAno na doSAya / ekarUpagrahaNaM vRttyA vivRNoti-aGgina iMti / vRttikAro vakSyamANakArikAbhiprAyaM darzayannAha-(aGgina iti|) yamakAdItyAdizabdaH prakAravAcI / duSkareti murajacakrabandhAdiH / zabdabhaGgazleSeti / arthazleSo na doSAya 'raktastvaM-' ityAdau / zabdabhaGgo'pi kliSTa eva duSTaH, na tvaMzokasazokAdau / yuktiriti / sarvavyApakaM vasvityarthaH / raseti / raisasamavAyena vibhAvAdighaTanAmeva kurvastu nAntarIyakatayA 1. 'sarveSveva prabhedeSveka' ka-kha. 2. 'pravRttAnuprAso' ga. 3. 'aGgirUpasya zRGgArasya' ka-kha. 4. 'dhvanerAtmabhUtaH' ga-pustake nAsti. 5. 'duSTam / zabda'ga. 6. 'dRzyate' ga. 7. 'kasyacit' ga-pustake nAsti. 8. 'vipralambhazRGgAre' ga. 9. 'khyApyate prakAzyate' ga. 10. 'yamakasyAGgabhUtasya' ga. 11. 'iti' ka-kha-pustakayo sti. 12. 'tatra' ka. 1. 'ekarUpaM khanubandhaM' ka-kha. 2. 'vazokAdau' ka-kha. 3. 'rasasamAdhAnena' ka-kha. 4. 'kurvastenAntarIyaka' ka-kha.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| niSpattAvAzcaryabhUto'pi yasyAlaMkArasya rasAkSiptatayaiva bandhaH zakyakriyo bhavetso'sminnalakSyakramavyaGgye dhvanAvalaMkAro mataH / tasyaiva rasAGgatvaM mukhyamityarthaH / / yathA'kapole patrAlI karatalanirodhena mRditA nipIto niHzvAsairayamamRtahRyo'dhararasaH / muhuH kaNThe lamastaralayati bASpastanataTaM priyo manyurjAtastava niranurodhe na tu vayam // raisAGgatve ca tasya lakSaNamakSuNNamapRthagyatnaM nivartyata iti resaM bandhumadhyamasitasya kaveralaMkArastAM vAsanAmatyUhya yanAntaramAsthitasya niSpadyate nai rasAGgamiti / yamake ca prabandhena buddhipUrvakaM kriyamANe niyamenaiva yatnAntaraparigraha Apatati zabdavizeSAnveSaNarUpaH / alaMkArAntareSvapi tattulyamiti cet , naivam / alaMkArAntarANi hi nirUpyamANadurghaTa yamAsAdayati sa evAtrAlaMkAro raMsamArge nAnyamatena vIrAdbhutAdi.........ti yamakAdikaveH pratipattuzca rasavighnakAryeva / sarvatra gaDDarikApravAhopahatasahRdayadhurAdhirohaNavihInalokAvarjanAbhiprAyeNa tu mayA zRGgAre vipralamme ca vizeSata ityuktamiti bhAvaH / tathA ca 'rase'GgatvaM tasmAdeSAM na vidyate' iti sAmAnyena vakSyati / niSpattAviti / pratibhAnugrahAtsvayameva saMpattau niSpAdanAnapekSAyAmityarthaH / AzcaryabhUta iti / kaithameSa nibaddha ityadbhutasthAnam / udAharati-karakisalayanyastavadanA zvAsatAntA pravartamAnabApabharaniruddhakaNThI avicchinnaruditacaJcatkucataTA roSamaparityajantI cATUktyA yAvatprasAdyate tAvadAvipralambhagatAnubhAvacarvaNAvahitacetasa eva vaktuH zleSarUpakavyatirekAdyA ayatnaniSpannAzcarvayiturapi na rasacarvaNAvighnamAdadhIti / akSuNNamiti / vyApakamityarthaH / prabandhena kriyamANa iti saMbandhaH / ata eva buddhipUrvakatvamavazyaMbhAvIti buddhipUrvakazabda upAttaH / rasasamavadhAnAt / anyo yatno yatnAntaram / nirUpyamANAni santi 1. 'api' ga-pustake nAsti. 2. 'sAkSitayA' kha. 3. 'rasAJjanatve' ka-kha. 4. 'akSuNNaM' ga-pustake nAsti. 5. 'rasasaMbandhamadhya' ga. 6. 'kaveryo'laMkAraH' ka-kha. 7. 'sa na' ka-kha. 8. 'buddhipUrvake' ka-kha. 1. 'rasamArge-pratipattuzca' ka-kha-pustakayo sti. 2. 'eSAM nibandhaH' ga. 3. 'adbhutarasasthAnam' ka-kha. 4. 'udAharati' ga-pustake nAsti. 5. 'vedanAzvAsA parivarta' ka-kha. 6. 'caJcala' ka-kha.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ujhyotaH dhvnyaalokH| nAnyapi rasasamAhitacetasaH pratibhAnavataH kaverahaMpUrvikayA parApatanti / yathA kAdambayA kAdambarIdarzanAvasare / yathA ca mAyAromAdizirodarzanavihvalAyAM sItAdevyAM setau / yuktaM caitat / yato rasA vAcyavizeSairevAkSesavyAH / tatpratipAdakaizca zabdastatprakAzino vAcyavizeSA eva rUpakAdayo'laMkArAH / tasmAnna teSAM bahiraGgatvaM rasAbhivyaktau / yamakaduSkaraimArgeSu tu taitsthitamevaM / yattu rasavanti kaoNnividyamakAdIni dRzyante tatra (sAdInAmaGgatA yamakAdInAM tvaGgitaiva / sAbhAse cAGgatvamapyaviruddham / aGgitA tu vyaGgye rase nAGgatvam / pRthkprytnnirvy'tvaadymkaadeH| asyaivArthasya saMgrahazlokAH'rasavanti hi vastUni sAlaMkArANi kAnicit / ekenaiva prayatnena nirvayante mahAkaveH // ' 'yamakAdinibandhe tu pRthagyatvo'sya jaayte| . zaktasyApi rase'GgatvaM tasmAdeSAM na vidyate // ' 'rasAbhAsAGgabhAvastu yamakAdene vAryate / dhvanyAtmabhUte zRGgAre tvaGgatA nopapadyate // ' durghaTanAni / buddhipUrva cikIrSitAnyapi kartumazakyAnItyarthaH / tathA nirUpyamANatve durghaTanAni / kathametAni racitAnItyevaM vismayAvahAnItyarthaH / ahaM pUrve agre / ahamAdAvahamAdau praivarta ityarthaH / ahaMpUrva ityasya bhAvo'haMpUrvikA / ahamiti nipAto vibhaktipratirUpako'smadarthavRttiH / yuktaM caitaditi / ahaMpUrvikayA parApatanamityarthaH / kAniciditi / kAlidAsAdikRtAnItyarthaH / zaktasyApi pRthagyatno jAyata iti saMbandhaH / eSAmiti / yamakAdInAM dhvanyAtmabhUte zRGgAre...... / prAdhAnyenArdhazlokena saMgahIte-dhvanyAtmabhUta iti / 1. 'rAmAdi' ka-kha-pustakayo sti. 2. 'iti' ka-kha. seto setubandhakAvya ityarthaH. 3. 'tasmAtteSAM kiM na bahi' ga. 4. 'mArge' ka-kha. 5. 'tat' ga-pustake nAsti. 6. 'eva bahiraGgalam' ka-kha. 7. 'kAnicidvastUni yama' ka-kha. 8. 'rasAnAM' ka-kha. 9. 'rasAbhAve' ka-kha. 10. 'atiyA tu vyaGgayena' ka-kha. 11. 'nivartante' ka-kha. 12. 'yaGgatA' ka-kha. 1. 'durghaTAni vismayA-' ga. 2. pUrva iti agya ityarthaH. 3. 'pravRtta' ka-kha. 4. 'yuktaM caitat' ityArabhya cArukhahetutAmityarthaH' itiparyantaM pAThaH ka-kha-pustakayostruTitaH:
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 kaavymaalaa| idAnIM dhvanyAtmabhUtasya vyaJjako'laMkAravarga AkhyAyate'dhvanyAtmabhUte zRGgAre samIkSya viniveshitH| rUpakAdiralaMkAravarga eti yathArthatAm // 18 // alaMkAro hi bAhyAlaMkArasAmyAdaGginazcArutvaheturucyate / vAcyAlaMkAravargazca rUpakAdiryAvAnukto vakSyate ce kaizcit , alaMkArANAmanantatvAsarvo'pi yadi samIkSya vinivezyate tadalakSyakramavyaGgyasya dhvaneraGginaH sarva eva cArutvaheturniSpadyate / eNSA cAsya vinivezane samIkSA'vivakSAtatparatvena nAGgitvena kathaMcana / kAle ca grahaNatyAgo nAtinirvahaNaiSitA // 19 // 'niyU~DhAvapi cAGgatve yatnena pratyavekSaNam / / rUpakAderalaMkAravargasyAGgatvasAdhanam // 20 // idAnImiti / heyavarga uktaH / upAdeyavargastu vaktavya iti bhAvaH / vyaJjaka iti / yazca yathA cetyadhyAhAraH / yathArthatAmiti / cArukhahetutAmityarthaH / ukta iti / bhAmahAdibhiralaMkAralakSaNakAraiH / vakSyate cetyatra hetumAha-alaMkArANAmanantatvAditi / pratibhAnantyAt / kaizciditi / anyairapi bhAvibhirityarthaH / samIkSA ityanena zabdena kArikAyAmukteti bhAvaH / zlokapAdeSu caturpu zlokArdhe cAGgakhasAdhanamidam / rUpakAderiti pratyekaM saMbandhaH / yamalaMkAraM tadaGgatayA vivakSati nAGgikhena yamavasare gRhNAti yamavasare tyajati yaM nAtyantaM nirvoDhumicchati yaM yatnAdaGgatvena pratyavekSate sa evamupanibadhyamAno rasAbhivyaktiheturbhavatIti vitaMtaM mahAvAkyam / tanmahAvAkyamadhye codAharaNAvakAzamudAharaNasvarUpaM tadyojanaM tatsamarthanaM ca nirUpayituM granthAntara 1. 'bAhyAlaMkArasyAGginazca' ka-kha. 2. 'vA' ga. 3. 'api' ka-kha-pustakayornAsti. 4. 'yA cAsya' ka, 'yasya cAsya' kha. 5. 'samIkSA sA cAsya prakAzyate' ka-kha. 6. 'kadAcana' ga.. 1. 'lakSaNa' ga-pustake nAsti. 2. 'anantalAdalaMkArANAmiti' ka-kha. 3. 'yamakAlaMkAraM prasaGgatayA' ga. 4. 'vitatavitataM' ga.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uyotaH] dhvnyaalokaa| resabandheSvatyAhatamanAH kavirvamalaMkAraM tadaGgatamA vivakSati / yatha'calApAnA dRSTiM spRzasi bahuzo vepathumatI rahasyAkhyAyIva khanasi mRdu krnnaantikrgtH| karaM vyAdhunvantyAH pibasi ratisarvakhamadharaM ___ vayaM tattvAnveSAnmadhukara hattAstvaM khalu kRtI // ' atra hi bhramarasvabhAvokiralaMkAro rasAnuguNaH / nAGgitveneti prAdhAnyena kadAcidrasAditAtparyeNa vivakSito'pi hyalaMkAraH kazcideGgitvena vibakSito dRzyate / yathA 'cakrAbhighAtaprasabhAjJayaiva cakAra yo rAhuvadhUjanasya / AliGganodAmavilAsarvandhyaM ratotsavaM cumbanamAtrazeSam / / ' miti vRttigranthasya saMbandhaH / udAharati-yatheti / caleti / he madhukara, vayamevaMvidhAbhilASacATupravaNA api tattvAnveSaNAdvastuvRtte'nviSyamANe hatA AyAsamAtrapAtrIbhUtA jAtAH / tvaM khalviti nipAtenAyanasiddhaM tavaiva caritArthatvamiti zakuntalAM pratyabhilASiNo duSyantasyeyamuktiH / tathAhi kathametadIyakaTAkSagocarA bhUyAsma, kathameSAmadabhiprAyavyaakaM rahovacanamAkarmyAt , kathaM tu haThAdanicchantyA api paricumbanaM vidheyAsmeti yadasmAkaM manorAjyapadavImadhizete tattavAyanasiddham / bhramaro hi nIlotpaladhiyA tadAzaGkAkAtarAM dRSTiM punaHpunaH spRzati / zravaNAvakAzaparyantakhAca netrayorutpalazaGkAnapagamAttatraiva dhvanyamAna Aste / sahajasaukumAryatrAsakAtarAyAzca ratinidhAnabhUtaM vikasitAravindakuvalayAmodamadhuramedharaM pibatIti / bhramarakhabhAvoktiriti / khabhAvoktiralaMkAro'satAmeva prakRtarasasyopagataH / anye tu bhramarakhabhAve uktiryasyeti bhramarakhabhAvocirana rUpakavyatireka ityAhuH / cakrAbhighAta eva prasabhAjJA alaGghanIyo niyogastayA yo rAhudayitAnAM ratotsavaM cumbanamAtrazeSaM cakAra / yata AliGganamuddAma pradhAnaM yeSu vilAseSu tairvandhyaH zUnyo'sau ratotsavaH / atrAha kazcit-'paryAyolamevAna kaveH prAdhAnyena vivakSitaM na tu rasAdi / tatkathamucyate rasAditAtparye satyapIti / maivaM, vAsu 1. 'rasabandhe dhvanyadhvanyAdata' ga. 2. 'caraH' ga. 3. 'iti' ka-kha-pustakayornAsti. 4. 'kenacit' ka-kha. 5. 'aGgitvena dRSTaH' ka-kha. 6..'zUnya' ka-kha. 1. 'iti vastu' ga. 2. 'tathAhi ga-pustake nAsti. 3. 'na' ga. 4. 'dRzaM' ga. 5. 'madhuraM' ga-pustake nAsti. 6. 'vandhyaM zUnyaM' ka-kha. 7. 'tatkathamucyate rasAdi' ka-kha-pustakayonAsti. 9 dhva. lo.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ : kaavymaalaa| .. atra hi,paryAyoktasyAGgitvena vivakSA rasAditAtparye satyapIti / aGgitvenAvivakSitamapi yamavasare gRhNAti naanvsre| avasare gRhItiryathA'uddAmotkalikAM vipANDurarucaM prArabdhajRmbhAM kSaNA dAyAsaM zvasanodgamairaviralairAtanvatImAtmanaH / adyodyAnalatAmimAM samadanAM nArImivAnyAM dhruvaM ___ pazyankopavipATaladyuti mukhaM devyAH kariSyAmyaham // ' * ityatra zleSasya / gRhItamapi ca yamavasare tyajati tadrasAnuguNatayAlaMkArAntarApekSayA / yathA'raktastvaM navapallavairahamapi zlAghyaiH priyAyA guNai stvAmAyAnti zilImukhAH smaradhanurmuktAH sakhe mAmapi / devapratApo hyatra vivakSitaH / sa cAtra cArukhahetutayA na cakAsti, api tu paryAyoktameva / yadyapi cAtra kAvye na kadAciddoSAzaGkA tathApi dRSTaM tAvadetat-yatprakRtasya poSaNIyasya svarUpatiraskArako'pyaGgabhUto'laMkAraH saMpadyate / tatazca kazcidanaucityamAgacchatItyayaM granthakRta AzayaH / tathA ca granthakAra evamagre darzayiSyati / mahAtmanAM dUSaNodghoSaNamAtmana eva dUSaNamiti nedaM dUSaNodAharaNaM dattam / uddAmA udgatAH kalikA yasyAH / utkalikAzca ruharuhikAH / kSaNAttasminnevAvasare prArabdhA jRmbhA vikAso yayA / jRmbhA ca mnmthkRto'nggmrdH| zvasanodgamairvasantamArutollAsairAtmano latA. lakSaNasyAyAsamAyAsanamAndolanayatnamAtanvatIm / niHzvAsaparamparAmizcAtmana AyAsaM hRdayasthitamAtApamAtanvatIM prakaTIkurvANAm / saha madanAkhyena vRkSavizeSeNa madanena kAmena ca / atropamAzleSa IrSyAvipralambhasya bhAvino mArgaparizodhakatvena sthitastaca varNAbhimukhyaM kurvannavasare rasasya pramukhIbhAvadazAyAM puraHsarAyamANo gRhIta iti bhAvaH / aminayo'pyatra prAkaraNike pratipadam / aprAkaraNike tu vaakyaarthaabhinyenaapaanggaadinaa| na tu sarvathA nAbhinaya ityalamavAntareNa / dhruvazabdazca bhAvIAvakAzapraidAnajIvitam / rako lohitH| ahamapi raktaH prvRddhaanuraagH| tatra ca prabodhako vibhAvasvadIyapallavarAga iti mantavyam / evaM pratipAdamAdyo'rtho'GgibhAvatvena vyAkhyeyaH / ata eva hetu-. ... 1. 'aGgitvenA' ga-pustake nAsti. 2. 'iyamavasare' ka-kha. 3. 'tathA' ga. - 1. 'kvacit' ka-kha. 2. 'doSodbhAvana' ka-kha. 3. 'doSodA' ka-kha. 4. 'saMtApa ga. 5. 'pradhAna' ka-kha.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uDyotaH] dhvanyAlokaH / : kAntApAdataMlAhatistava mude tadvanmamApyAvayoH .. . ___sarva tulyamazoka kevalamahaM dhAtrA sazokaH kRtaH // '. __ atra hi prabandhapravRtto'pi zleSo vyatirekavivakSayA tyajyamAno rasavizeSa puSNAti / nAtrAlaMkAradvayasaMnipAtaH / kiM tarhi, alaMkArAntarameva zleSavyatirekalakSaNaM narasiMhavaditi cet, naM / tasya prakArAntareNa vyavasthApanAt / yatra hiM zleSaviSaya eva zabde prakArAntareNa vyatirekapratIti yate sa tasya viSayaH / yathA-'sa harirnAmnA devaH saharirvaraturaganivahena' ityAdau / atra hyanya eva zabdazleSasya viSayo'nyazca vyatirekasya / yadi caivaMvidhe viSaye'laMkArAntaratvakalpanA kriyate tatsaMsRSTeviSayApahAra eva zleSo'yam / sahotyupamAhetvalaMkArANAM hi bhUyasA zleSAnugrAhakatvam / anenaivAbhiprAyeNa bhAmahaH-anyarUpaM yattatsahoktyupamAhetunirdezAntrividham' ityuktvA 'na tvanyAlaMkArAnugrahanirAcikIrSayA....... / rasavizeSamiti vipralambham / sazokazabdena vyatirekamAnayatAM zokasahabhUtAnAM nirvedacintAdInAM vyabhicAriNAM vipralambhaparipoSakANAmavakAzo dattaH / kiM tahIti / saMkarAlaMkAra evAyam / tatra kiM tyaktaM kiM vA gRhItamiti parasyAbhiprAyaH / tasyeti saMkarasya / ekatra hi viSaye'laMkAradvaye pratibhollAsaH saMkaraH / saharizabda eko viSayaH / saMha hariH sahariH / yadi vA saha harimiH sahaririti / atra hIti / zleSo'nyo vyatirekasya / hizabdastuzabdasyArthe / raktastvamityatretyarthaH / anya iti raktetyAdayaH / anyazcetyazokasazokAdayaH / nanvekaM vAkyAtmakaM viSayamAzrityaikaviSayatvAdastu saMkara ityAzaGkayAha-yadIti / evaMvidhe vAkyalakSaNe viSaye viSaya ityekatvaM vivakSitaM bodhyam / ekavAkyApekSayA yadyekaviSayatvamucyate tatra kvacitsaMsRSTiH syAt / saMkareNa vyAptatvAt / natUpamAgarbho vyatirekaH / upamA ca zleSamukhenaivAyAteti zleSo'tra vyatirekasyAnuprAhaka iti saMkarasyaivaikaviSayaH / yatra tvanugrAhyAnugrAhakabhavo nAsti tatraikavAkyagAmitve'pi saMsRSTireva / tadetadAha... 1. 'kriyate' ka-kha. 2. 'zabdaH' ka. 3. 'kriyeta tataH saMsRSTeviSayAparabhAra 'eva' ga.. ... 1. 'vakavyaM' ka-kha. 2. 'alaMkArAntaradvaye' ga. 3. 'saha hariH sahariH' kakhapustakayo sti. 4. 'hIti zleSo'nyo vyatirekasya ga-pustake nAsti. 5. 'anyazcetyazokasazokAdayaH' ka-kha-pustakayo sti. 6. 'boddhavyam' ka-kha. 7. 'iSTaviSayaH' ga.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA | syAt / zleSamukhenaivAtra vyatirekasvAtmalAbha iti nAyaM saMsRSTerviSaya iti cet, na / vyatirekasya prakArAntareNApi darzanAt / yathA'no kalpApAyavAthoradayarayadalakSmAdharasyApi zamyA gADhogIrNojjvalazrIrahani na rahitA no tamaH kajjalena / prAsotpatiH pataGgAna punarupamatA moSamuSNatviSo vo bartiH saivAnyarUpA sukhayatu nikhiladvIpadIpasya dIptiH // ' yatra hi sAmyaprapaJcapretipAdanaM vinaiva vyatireko darzitaH / nAtra zleSamAtrAccArutvapratItirastIti zleSasya vyatirekAGgatvenaiva vivakSitatvam, na khato'laMkAratvenetyapi na vAcyam / yata evaMvidhe viSaye sAmyamAtrAdapi supratipAditAccArutvaM dRzyata eva / yathA 'AkrandAH stanitairvilocanajalAnyazrAntadhArAmbubhistadvicchedabhuvazca zokazikhinastulyAstaDidvibhramaiH / zleSeti / zveSabalAnItopamAmukhenetyarthaH / etatpariharati-neti / ayaM bhAvaH - kiM sarvatropamAyAH svazabdenAbhidhAne vyatireko bhavatyuta gamyamAnatve / tatrAdyaM pakSaM dUSayati -- prakArAntareNeti / upamAbhidhAnena vinApItyarthaH / etadevodAharati( no kalpeti / ) zamyA zamayituM zakyetyarthaH / dIpavartistu vAyumAtreNa zamayituM zakyate / tama eva kajjalaM tena no rahitA api tu rahitaiva / dIpavartistu tamasApi yuktA bhavati / antataH prakRSTatvAtkajjalenoparicareNa / pataGgAdarkAt / dIpavartiH punaH zalabhAsate notpadyate / sAmyeti / sAmyasyopamAyAH prapaJcena prabandhena yatpratipAdanaM khazabdena tena vinApItyarthaH / etaduktaM bhavati -- pratIyamAnaivopamA vyatirekasyAnugrAhiNI bhavantI nAbhidhAnaM svakaNThenApekSate tasmAnna SopamA vyatirekAnugrAhitvenopAtA / nanu yadyapyatra naivaM tathApIha tatprAvaNyenaitra sopAttA / tadaprAvaNye svayaM cArutva - tutvAbhAvAditi / zleSopamAtra pRthagalaMkArabhAvameva na bhajate / tadAha - nAtreti / etadasiddhaM svasaMvedanabAdhitatvAditi hRdaye gRhItvA svasaMvedanamapahuvAnaM paraM zleSaM vinopamAmAtreNa cArutvasaMpannamudAharaNAntaraM darzayanniruttarIkaroti-yata ityAdinA / udAhaloke tRtIyAntapadeSu tulyazabdo'bhisaMbandhanIyaH / anyatsarvaM 'raktastvaM' itivadyo - 1. 'pratipAdanaprapaJcaM' ga. 2. 'vivakSitatvAt' ga. 3. 'alaMkArateti' ga. 1. 'atyantamaprakaTatvAt' ka kha 2. 'mAnopamA' ga. 3. ' yadyapyatraiva tathA' ma. 4. 'zleSopamAmAtreNa' ka-kha.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH / antarme dalAmukhaM tava zazI vRtiH samaivAyamostatkiM mAmanizaM sakhe jaladhara tvaM dagdhumevodyataH ' 2 uyotaH ityAdI rasanirvahaNaikatAnahRdayazva / yo yaM ca nAtyantaM nirvodumicchati yathA'kopAtkomalalolabAhulatikApAzena baddhA dRDhaM nItvA vAsaniketanaM dayitayA sAyaM sakhInAM puraH / bhUyo naivamiti skhalatkalagirA saMsUcya duzceSTitaM dhanyo hanyata eva nihutiparaH preyAnrudatyA hasan // ' atra hi rUpakamAkSiptamenirvyUDhaM ca / paraM rasaipuSTaye nirvodumiSTamapi - calAdaGgatvena pratyavekSyate yathA 'zyAmAkhaGgaM cakitahariNIprekSaNe dRSTipAtaM gaNDacchAyAM zazini zikhinAM barhabhAreSu kezAn / utpazyAmi pratanuSu nadIvIciSu bhrUvilAsAnhantaikasthaM kvacidapi na te bhIruM sAdRzyamasti // ' --- 96 --- jyam / evaM mahaNatyAgau samarthya 'nAtinirvahaNaiSitA' iti bhAgaM vyAcaSTe - raseti / cakAraH samIkSAprakArasamuccayArthaH / bAhulatikAyAH pAzatvena rUpaNaM yadi nirvAhayet dayitA vyAdhavadhUH vAsagRhaM kArAgArapaJjarAdIti paramanaucityaM syAt / sakhInAM pura iti bhavatyo'navarataM bruvate nAyamevaM karotIti tatpazyantvidAnImiti bhAvaH / skhalantI kopAvezena kalA madhurA gIryasyAH sA / kAsau gIrityAha-bhUyo naivamityevaMrUpA / evamiti yaduktaM tatkimityAha -- duzceSTitaM nakhapadAdisaMsUcyAGgulyAdinirdezena / hanyata eveti na tu saukhyAdikRto'nunayo'nurudhyate / yato'sau hasanaM nimittIkRtya nihutiparaH priyatamazca / tadIyaM vyalIkaM kA soDhuM samartheti / nirvodumiti / niHzeSeNa prismaapyitumityrthH| (zyAmAstriti / ) 3yAmAsu sugandhipriyaGgulatAsu / pANDinA tanimnA kaNTakitatvena ca yogAt / zazinIvi pANDuratvAt / utpazyAmIti yatnenotprekSe | jIvitasaMdhAraNAyetyarthaH / hanteti kaSTam / ekasya sAdRzyAbhAve hi dolAyamAno'haM sarvatra 1. 'hRdayo yazca nAtyantaM' ga. 2. 'anirvyUDhaH ' ma. 3. 'saMparipuSTaye' ma. 4. yaM yatnAt' ka-kha. 5. 'hariNa' ka kha 6. 'vatra' ma. . 7. 'caNDi' ga. 1. 'ityarthaH' ka- kha. 2. 'zyAmAkhiti' ga. 3. 'ekastha' ka-kha.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaaH| ityAdau sa evamupanibadhyamAno'laMkAro rasAbhivyaktihetuH kverbhvti| uktaprakArAtikrame tu niyamenaiva rasabhaGgahetuH saMpadyate / lakSyaM ca tathAvidhamapimahAkaviprabandheSu dRzyate bhushH| tattu sUktisahasradyotitAtmanAM mahAtmanAM doSodghoSaNamAtmana eva dUSaNaM bhavatIti na vibhajya darzitam / kiM tu rUpakAderalaMkAravargasya yeyaM vyaJjakatve rasAdiviSaye lakSaNA digdarzitA tAmanusa. rankhayaM cAnyallakSaNamutprekSamANo yadyalakSyakramapatitamanantaroktamevaM dhvanerAtmAnamupanibadhnAti sukaviH samAhitacetAstadasyAtmalAbho bhavati mahIyAniti / 'krameNa pratibhAtyAtmA yo'syaanuskhaansNnimH|| zabdArthazaktimUlatvAtso'pi dvedhA vyavasthitaH // 21 // ___ asya vivakSitAnyaparavAcyasya dhvaneH sa kramavyaGgyatvAdanuraNanaprakhyo ya AtmA so'pi zabdazaktimUlo'rthazaktimUlazceti dviprakAraH / sthito na kutracidekatra dhRtiM labhe iti bhAvaH / bhIrviti / yo hi kAtarahRdayo bhavati nAsau sarvakhame kasthaM dhArayatItyarthaH / atra hyutprekSAyAstadbhAvAdhyAroparUpAyA anuprANakaM sAdRzyaM yathopakrAntaM tathA nirvAhitamapi vipralambharasapoSakameva jAtam / tattu lakSyaM na pradarzitamiti saMbandhaH / pratyudAharaNe hyadarzite'pyudAharaNAnuzIlanadazAkRta......ti darzayati-kiM tviti / anyallakSaNamiti / parIkSAprakAramityarthaH / tadyathAvasare tyaktasyApi punargrahaNamityAdi / yathA mamaiva-'zItAMzoramRtacchaTA yadi karAH kasmAnmano me bhRzaM saMpluSyantyasya (tha) kAlakUTapaTalIsaMvAsasaMdUSitAH / kiM prANAna harantyuta priyatamAsaMjalpamantrAkSarai rakSante kimu mohamemi hahahA no vedmi keyaM gatiH // ityatra hi rUpakasaMdehanidarzanAstyaktvA punarupAttA rasaparipoSAyetyalam / evaM vivakSitAnyaparavAcyadhvaneH prathamaM bhedamalakSyakramaM vicArya dvitIyaM bhedaM vibhktumaah-krmennesyaadi| prathamapAdo'nuvAdabhAgo hetutvenopAttaH / ghaNTAyA anuraNanamabhighAtajazabdApekSayA krameNaiva bhAti / so'pIti / na kevalaM mUlato dhvanirdvividhaH / nApi ... 1. 'mahatA' ka-kha. 2. 'vyaJjakatvena' ka-kha. 3. 'kramaM prati tama-' kha, 'kramapratibhama-' ga. 4. 'enaM' ga. 5. 'tasyAtma' ga. 1. 'vRttiM' ka-kha. 2. 'tadvadbhAvavyApArarUpAyAH' ka-kha. 3. 'rasApekSakaM' ga. 4. 'atyudA-kiM tviti' ka-kha-pustakayo sti. 5. 'saMvAdasaMrUSitAH' ga. 6. 'ukvA ' ka-kha. 7. 'raNanamevaM' ga. 8. 'dhvanerdvibhedaH' ga. 9. 'dhvaninApi kevalamavivakSitavAcyo dvividhaH' ka-kha. ....
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uyotaH] dhvnyaalokH| 15 / nanu zabdazaktyA yatrArthAntaraM prakAzate sa yadi dhvaneH prakAra ucyate tadidAnIM zleSasya viSaya evApahRtaH syAt nApahRta ityAha 'AkSipta evAlaMkAraH zabdazaktyA prakAzate / . - yasinnanuktaH zabdena zabdazaktyudbhavo hi saH // 22 // ____yasmAdalaMkAro na vastumAnaM yasminkAvye zabdazaktyA prakAzate sa evaM zabdazaktyudbhavo dhvanirityasmAkaM vivakSitaH / vastudvaye ca zabdazaktyA prakAzyamAne zleSaH / yathA-- . .... 'yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purA'strIkRto . yazcovRttabhujaMgahAravalayo gaGgAM ca yo'dhArayat / yasyAhuH zazimacchirohara iti stutyaM ca nAmAmarAH pAyAtsa khayamandhakakSayakarastvAM sarvadomAdhavaH / / ' kevalaM vivakSitAnyaparavAcyo dvividhH| ayamapi dvividha evetyapizabdArthaH / vivRnnotiasyetyaadinaa| kArikAgataM hizabdaM vyAcaSTe-yasmAditi / alaMkArazabdasya vyavacchedyaM derzayati-na vastumAtramiti / vastudvaye ceti / cazabdastuzabdasyArthe / yeneti / yena dhvastaM bAlakrIDAyAmanaH zakaTam / abhavenAjena satA / balino dAnavAnyo jayati tAdRgyena kAyo vapuH purA'mRtaharaNakAle strItvaM prApitaH / yazcodvRttaM samadaM kAliyAkhyaM bhujaMgaM hatavan / rave zabde layo yasya / 'akAro viSNuH' ityukteH / yazcAgaM govardhanaparvataM gAM ca bhUmi pAtAlagatAmadhArayat / yasya ca nAma stutyamRSaya AhuH / kiM tat / zazinaM manAtIti kvip / rAhuH / tasya ziroharo mUrdhApahArakaH / sa lAM mAdhavo viSNuH sarvadaH pAyAt / kIdRk / andhakanAmnAM janAnAM yenaM kSayo nivAso dvArakAyAM kRtaH / yadi vA mausale iSIkAmisteSAM kSayo vinAzo yena kRtaH / dvitIyo'rthaH-yena dhvastakAmena satA balijito viSNoH saMbandhI kAyaH purA tripuranirdahanAvasare'strIkRtaH zaratvaM niitH| udvRttA bhujaMgA eva hArA valayAzca yasya / mandAkinI 1. 'vivakSitam' ga. 1. 'vivRNoti-asyetyAdinA' ga-pustake nAsti. 2. 'darzayati' ka-kha-pustakayornAsti. 3. 'vastudvaye ceti' ka-kha-pustakayo sti. 4. 'zazimat / zazinaM' ga. 5. 'yena khayaM dvArakAkhyaH kSayo nivAsaH kRtaH' ga. 6. 'saMmardanAvasare' kha.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 kAvyamAlA / nanvalaMkArAntarapratibhAyAmapi Savyapadezo bhavatIti darzitaM bhaTToiTena tatpunarapi zabdazaktimUlo dhvanirniraivakAza ityAzayedamuktaM 'AkSiptaH ' iti / tadayamarthaH yatra zabdazaktyA sAkSAdalaMkAraM vAcyaM satpratibhAsate sa sarvaH zleSaviSayaH / yatra tu zabdazaktyA sAmarthyAkSiptaM vAcyavyatiriktaM vyaGgyamevAlaMkArAntaraM prakAzate sa dhvanerviSayaH / zabdazaktyA sAkSAdalaMkArAntarapratibhA yathA 'tasyA binApi hAreNa nisargAdeva hAriNau - janayAmAsatuH kasya vismayaM na payodharau // 1 atra zRGgAravyabhicArI vismayAkhyo bhAvaH sAkSAdviroSAlaMkArazca pratibhAsata iti virodhacchAyAnumAhiNaH zleSasyAyaM viSayaH, na tvanukhAnopamavyayasya dhvaneH / alakSyamavyatyapratibhAsasya tu dhvanervAcyena zleSeNa virodhena vA vyaJjitasya viSaya eva / yathA mamaiva - 'zlAdhyAzeSatanuM sudarzanakaraH sarvAGgalIlAjitatrailokyAM caraNAravindalalitenAkrAntaloko hariH / ca yo'dhArayat / yasya ca RSayaH zazimacandrayuktaM zira AhuH / haraH iti ca nAma stutyamAhuH / sa bhagavAnkhayamevAndhakAsurasya vinAzakArI tvAM sarvadA sarvakAlamumAyA dhavo vallabhaH pAyAditi / atra vastumAtraM dvitIyaM pratItaM nAlaMkAra iti zleSasyaiva viSayaH / AkSiptazabdasya kArikAgatasya vyavacchedyaM darzayituM codyenopakramate -- nanvalaMkAretyAdinA / tasyA vinApIti / apizabdo'yaM virodhamAcakSANo'rthadvaye'pyamidhAzaktiM niyacchati harato hRdayamaivazyamiti hAriNau / hAro vidyate yayostau hAriNAviti / ata eva vismayazabdasyevArthasyopodbalakaH / apizabdAbhAve tu tatraivArthadvayAmidhA syAt / svasaundaryAdeva stanayorvismayahetutvopapatteH / vismayAkhyo bhAva iti dRSTAntAbhiprAyeNopAttam / yathA vismayaH zabdena pratibhAti / vismaya ityanena zabdena tathA virodho'pi pratibhAtyapItyanena zabdena / nanu kiM sarvathAna dhvanirnAstItyAzaGkayAhaalakSyeti / virodhena veti / vAgrahaNena zleSavirodhasaM karAlaMkAro'yamiti darzayati / 3. 'zleSaH ' 1. 'zleSasya vyapadeza iti' ka-kha. 2. 'niravakAzaH' ga pustake nAsti ka- kha. 4. 'avyaGgyaM' ga. 5. 'bhAtIti' ka kha 6. 'kramapratibhasya' ga. 1. 'ca yasya nAmAhuH' ga. 2. 'umAvallabhaH ' ka-kha. 3. 'copakramate' ka- kha. 4. 'avazyaM' ka* kha- pustakayornAsti 5. 'na tata eva' ka kha 6. 'zabdena ' ka-khapustakayornAsti.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uyotaH] dhvnyaalokH| bibhrANAM mukhamindurUpamakhilaM candrAramancakSurvaka khAne yAM khatanorapazyadadhikAM sA rukmiNI ko'vatAt // ' atra vAcyatayaiva vyatiraikacchAyAnuprAhI zleSaH pratIyate / yathA ca'bhramimaratimalasahRdayatAM pralayaM mUcho tamaH zarIrasAdam / maraNaM ca jaladabhujagajaM prasahya kurute vikaM viyoginInAm / / yathA vA 'caimahiamANasakaJcaNapaGkaaNimmahiaparimalA jassa / akhaNDi aMdANapasArA bAhuppalihA via gaindA // " atra rUpakacchAyAnugrAhI zleSo vAcyatayaivAvabhAsate / sa cAkSipto'laMkAro yatra punaH zabdAntareNAmihitakharUpastatra zabdazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgyadhvanivyavahAraH / tatra kakroktyAdivAcyAlaMkAravyavahAra eva / yathA anugrahayogAdekataratyAgagrahaNanimittAbhAvo hi vAzabdena sUcyate / sudarzanaM cakraM kare yasya / vyatirekapakSe sudarzanau zlAghyo karAveva yasya caraNAravindasya lalitaM tribhuvnaakrmnnkriiddaa| candrarUpaM ckssurdhaaryn| vAcyatayaiveti / khatanospazyadadhikAmiti zabdena vyatirekasyoktavAt / bhujagazabdArtharyAlocanAbalAdeva viSazabdo jalamabhidhAyApi na virntumutshte| api tu dvitIyamartha hAlAhalalakSaNamAha / tadamidhAnena vinAbhidhAyA evaasmaapttvaat| bhramiprabhRtInAM tu maraNAntAnAM sAdhAraNa ekaarthH| (camahIti nirAzrIkRtatvena khaNDitAni yAni mAnasAni zatruhRdayAni tAnyeva kAJcanapaGkajAni / susAratvAt / tairhetubhUtaiH / NimmahiaparimalA iti prasRtapratApasArA akhaNDitavitaraNaprasarA bAhupariSA eva yasya / gajendrA iti / gajendrazabdavazAcamahiazabdaH parimalazabdo dAnazabdaca noTanasaurabhamardalakSaNAnarthAnpratipAdyApi na parisamAptAbhidhAvyApArA bhavantItyuktarUpaM dvitIyamapyarthamabhidadhatyeva / ekAmAkSiptazabdasya vyavacchedyaM pradazvakArasya vyavacchedyaM darzayitumAha-sa ceti / ubhayArthapratipAdanazaktazabdaprayoge, yatra sAvadekataraviSayaniyamanakAraNamabhidhAyA nAsti yathA 'yena dhvastamanobhavena' iti / 1. 'pratIyata eva' ka-kha. 2. 'sAdaM ca karu. 3....... mAnasakAJcanapaGkajanimaMthitaparimalA yasya / akhaNDitadAnaprasarA bAhuparighA iva gajendrAH // ' iti chAyA. 1. 'padAvalocanA' ka-kha. 2. 'vizrANana' ka-kha. -
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| 'dRSTyA kezava goparAgahatayA kiMcinna dRSTaM mayA - tenaiva skhalitAsmi nAtha patitAM kiM nAma nAlambase / ekastvaM viSameSukhinnamanasAM sarvAbalAnAM gati gopyaivaM gaditaH salezamavatAgoSThe harirvazviram // ' ... evaMjAtIyakaH sarva eva bhavatu kAmaM vAcyazleSasya viSayaH / yatra tu yatra vA pratyuta dvitIyAbhidhAvyApArasadbhAvAvedakaM pramANamasti yathA 'tasyA vinA-' ityAdau / 'caimahia' ityatra tAvatso'rtho'bhidheya eveti sphuTamadhyaH / yatrAbhidhAyA ekatra niyamahetuH prakaraNAdividyate tena dvitIyasminnarthe nAbhidhA saMkrAmati tatra dvitIyo'rthoM'sAvAkSipta ityucyate / tatrApi yadi punastAdRkzabdo vidyate yenAsau niyAmakaH prakaramAdirapahatazaktikaH saMpAdyate / ata eva sA'bhidhAzaktirbAdhitApi satI pratiprasUtaiva tatrApi na dhvanerviSaya iti tAtparyam / cazabdo'pizabdArthe bhinnkrmH| AkSipto'pyAkSiptatayA jhagiti saMbhAvayitumArabdho'pItyarthaH / na tvasAvAkSiptaH kiM tu zabdAntareNAnyenAbhidhAyAH pratiprasavanAdabhihitasvarUpaH saMpannaH / punargrahaNena pratiprasavaM vyAkhyAtuM sUcayati / tenaivakAra AkSiptAbhAsaM nirAkarotItyarthaH / he kezava, yato godhUlihatayA dRSTyA na kiMcidRSTaM mayA tena kAraNena skhalitAsmi / mArge tAM patitAM satI mAM kiM nAma .kaH khalu heturyannAlambase hastena / yatastvamevaiko'tizayena balavAnimnonnateSu sarveSAmaba.lAnAM bAlavRddhAGganAdInAM khinamanasAM gantumazaknuvatAM gatirAlambanAyupAya ityevaMvidhe'rthe yadyapyete prakaraNena niyatritAbhidhAzaktayaH zabdAstathApi dvitIye'rthe vyAkhyAsyamAne'midhAzaktirniraddhA satI salezamityanena pratyujjIvitA / atra salezaM sasUcanamityarthaH / alpIbhAvanaM hi sUcanameva / he kezavagopa svAmin , rAgahRtayA dRSTyeti vA sNbndhH| .skhalitAsmi khaNDitacaritrA jAtAsmi / patitAmiti bhartRbhAvaM mAM prati / eka itya.sAdhAraNasaubhAgyazAlI tvameva / yataH sarvAsAmabalAnAM madanavidhuramanasAmIAkAluvyanirAsena sevyamAnaH sangatiH / jIvitarakSopAya ityarthaH / evaM zleSAlaMkArasya viSayamavasthApya dhvanerAha-yatra tviti / kusumasamayAtmakaM yayugaM mAsadvayaM tadupasaMharan / dhavalAni hRdyAnyadhAnyApaNA yena tAdRk phullamallikAnAM hAso vikasanamiti sa yatra / 1. 'hatayA' ga. . .. .. . .. 1. 'yatra ca na' ga. 2. ...mindriyetyantena tatsarvathA sortho' ga. 3. 'ekataratra' ka-kha. 4. 'apAhita-saMpAdyate' ga. 5. 'bAdhikA nApi' ga. 6. 'pratisUtave' ka-kha. 7. 'akSiptakramo'pi' ka-kha. 8. 'hatayA' ga. 9. 'khinnamanasAM' ga-pustake nAsti. 10. 'nirudhyamAnApi' ka-kha.....................
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uddayotaH] dhvnyaalok| sAmarthyAkSiptaM sadalaMkArAntaraM zabdazaktyA prakAzate sa sarva eva dhvanerviSayaH / yathA---. ... .. - "atrAntare kusumasamayayugamupasaMharannajRmbhata grISmAbhidhAnaH phullamallikAdhavalATTahAso mahAkAlaH / ' yathA ca 'unnataH prollasaddhAraH kAlAgurumalImasaH / payodharabharastanvyAH kaM na cakre'bhilASiNam // ' . . yathA vA ......'daivAnandAH prajAnAM samucitasamayAkliSTasRSTaiH payobhiH / pUrvAhne viprakIrNA dizi dizi viramatyahi saMhArabhAjaH / phullamallikA eva dhavalATTahAso'syeti tu vyAkhyAne 'jaladabhujagaja' ityetattulyametatsyAt / mahAMzcAsau dinadairghyadurativAhatayA yogAtkAlaH samayaH / atra RtuvarNanaprastAvaniyatritA abhidhaashktyH| ata eva 'avayavaprasiddhaH samudAyaprasiddhirbalIyasI' iti nyAyamapAkurvanto mahAkAlaprabhRtayaH zabdA ekamevArthamabhidhAya kRtakRtyA eva / tadanantaramarthAvagati_nanavyApArAdeva zabdazaktimUlAt / tatra kecinmanyante-'yata eteSAM zabdAnAM pUrvamarthAntare'bhidhAntaraM dRSTaM tatastathAvidhe'rthAntare dRSTatadabhidhAzaktareva pratipatturniyantritAbhidhAzaktikebhya etebhyaH pratipattirdhvananavyApArAdeveti zabdazaktimUlatvaM vyaGgyAtmatvaM cetyaviruddham' / anye tu-'sAbhidhaiva dvitIyArthasAmagyaM grISmasya bhISaNadevatAvizeSasAdRzyAtmakaM sahakAritvena yato'valambate tato dhvananavyApArarUpocyate' iti / eke tu-'zabdazleSe tAvadbhede sati zabdArthazleSe'pi zaktibhedAcchabdabheda iti darzane dvitIyaH zabdastatrAnIyate / sa ca kadAcidabhidhAvyApArAt yathobhayottaradAmArya 'zveto dhAvati' iti praznottarAdau vA / tatra zabdAntarabalAdapi tadarthAntaraM pratipannaM pratIyamAnamUlatvAtpratIyamAnameva yuktam' iti / itare tu-'dvitIyapakSavyAkhyAtaM yadarthasAmarthya tena dvitIyAbhidhaiva pratiprasUyate tatazca dvitIyo'rtho'bhidhIyata eva na dhvanyate tadanantaraM tu tasya dvitIyArthazca pratipannasya prathamArthena prAkaraNikena sAkaM yA rUpaNA 1. harSacarite dvitIya ucchvAse gadyametat. 2. 'tasyAH' ga. 3. sUryazatakasthaM padyam, 1. 'samAkurvate' ka-kha. 2. 'vyaGgyatvaM' ka-kha.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaag| dIkSAMzorSiduHkhaprayavabhavabhayodanvaducAranAvo gAvo vaH pAvanAnAM paramaparimitAM prItimutpAdayantu / ' edAharaNeSu zabdazaktyA prakAzamAne satyapAkaraNike'rthAntare vAkyasyAsaMbaMddhArthAbhidhAyitvaM mA prasADIdityaprAkaraNikapAkaraNikArthayorupamAnopameyabhAvaH kalpayitavyaH sAmarthyAdityAkSipto'yaM zleSo na zabdopArUDha iti vibhinna eva zleSAdanukhAnopamavyaGgyasya dhvaneviSayaH / anye'pi cAlaMkArAH zabdazaktimUlAnukhAnarUpavyanye dhvanau saMbhavantyeva / tathAhi virodho'pi zabdazaktimUlAnukhAnarUpo dRzyate / yathA sthANvIzvarAkhyajanapadavarNane bhaTTabANasya 'yaMtra ca mattamAtaGgagAminyaH zIlavatyazca gauryo vibhavaratAzca zyAmAH padmarAgiNyazca dhavaladvijazucivadanA madirAmodizvasanAzca (candrakAntavapuSaH zirISakomalAGgyazca abhujaMgagamyAH kaJcukinyazca pRthukalatrazriyo daridramadhyakalitAzca lAvaNyavatyo madhurabhASiNyazca apramattAH prasannojvalarAgAzca akautukAH prauDhAzca) pramadAH / tAvadbhAtyeva na cAnyataH zabdAditi sA dhvananavyApArAt / tatrAmidhAzaktaH kasyAzcidapyanAzaGkanIyavAt / tasyAM ca dvitIyA zabdazaktimUlam / tayA vinA tasyA rUpaNAyA anutthAnAt / ata evAlaMkAradhvanirayamiti yuktam / vakSyate ca 'asaMbaddhArthAbhidhAyitvaM mA prasAsIt' ityAdi / pUrvatra tu salezapadenaivAsaMbaddhatA nirAkRtA / 'yena dhvasta-' ityajAsaMbaddhatA naiva bhAti / 'tasyA vinApi-' ityatrApizabdena 'zlAghyA-' ityatrAdhikazabdena 'bhrami-' ityAdau ca rUpakeNAsaMbaddhatA nirAkRteti tAtparyam / payobhiriti pAnIyaiH kSIrezca / saMhAro dhvaMsaH, ekatra DhaukanaM ca / gAvo razmayaH surabhaya iva / asaMbaddhArthAbhidhAyitvamiti / asaMbadhyamAnamevetyarthaH / upamAnopameyabhAva iti / tenopamArUpeNa vyatirecananihavAdayo vyApAramAtrarUpA evAtrAkhAdapratIteH pradhAnaM vizrAntisthAnaM na tUpameyAdIti sarvatrAlaMkAradhvanau mantavyam / sAmarthyAditi / dhvananavyApArAdityarthaH / mattamAtaleti / mattamAtaGgavadgacchanti tAMzca gacchantIti virodhaH / 1. 'eteSu' ka-kha. 2. 'saMbandhA' ma. 3. 'ityAkSipto'yaM' ka-kha. 4. 'dRzyata eva', ka-kha. 5. harSacarite tRtIyocchAse gadyametat. 1. 'mAtaGgaM ca' ga.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 udyotaH ] dhvanyAlokaH / 101 atra hi vAcyo virodhastacchAyAnugrAhI vA zleSo'yamiti na zakyaM vaktum / sAkSAcchabdena virodhAlaMkArasyAprakAzitatvAt / yatra hi sAkSAcchandAvedito virodhAlaMkArastatra hi zliSToktau vAcyAlaMkArasya virodhasya zleSasya vA viSayatvam / yathA harSacarite 'samavAya iva virodhinAM padArthAnAm / tathAhi - saMnihitavAlAndhakArA bhAsvanmUrtizca' / ityAdau / yathA vA mamaiva 'sarvaikazaraNamakSayamadhIzamIzaM dhiyAM hariM kRSNam / caturAtmAnaM niSkriyamarimathanaM namata cakradharam // ' atra hi zabdazaktimUlAnuskhAnarUpo virodhaH sphuTameva pratIyate / evaMvidho vyatireko'pi dRzyate / yathA mamaiva 'khaM ye'tyujjvalayanti lUnatamaso ye vA nakhodbhAsino ye puSNanti saroruhazriyamapi kSiptAbjabhAsazca ye / vibhaveSu ratA vibhavamahAdevasthAneSu (1) sthitAH / padmarAgaratnayuktAH padmasadRza lauhityayuktAzca / dhavalairdvijairdantaiH zuci nirmalaM vadanaM yAsAM dhevaladvijavadutkRSTavipravacchuci vadanaM ...... / yatra hIti / yasyAM zleSoktau kAvyarUpAyAM tatra yo virodhaH zleSo veti saMkaraH / tasya viSayatvam / sa viSayo'tra bhavatItyarthaH / tatraiva virodhazleSe vAcyAlaMkAratvaM suvacamiti yAvat / udAharati- mameti / vAleSu kezeSvandhakAraH kAryaM / bAlaH pratyaazcAndhakArastamaH / nanu mAtaGgetyAdAvapi dharmadvaye yazcakAraH sa virodhadyotaka eva / anyathA pratidharmaM sarvadharmAnte vA na kvacircekAraH syAt / yadi samuccayArthaH syAdityasiprAyeNodAharaNAntaramAha-yatheti / zaraNaM gRhamakSayarUpamagRhaM katham / yo na dhIzaH sa kathaM dhiyAmIzaH / yo hariH kapilaH sa kathaM kRSNaH / caturaH parAkramayukto yasyAtmA sa kathaM niSkriyaH / arINAmarayuktAnAM yo nAzayitA sa kathaM cakraM bahumAnena dhArayati virodha iti / virodhanamityarthaH / pratIyata iti / sphuTaM nocyate kenacidivi bhAvaH / nakhairudbhAsyante avazyaM khe gagane udbhAsante / ubhaye razmyAtmAno'GgulIpA-praryAdyavayavarUpAzcetyarthaH / evaM zabdazaktyudbhavaM dhvanimuklArthazatayudbhavaM darzayati 1. 'virodhacchAyA' ka kha 2. 'zabdanivedito' ka-kha. 3. prathamocchvAse. 4. ' evaM virodhavyatireke'pi' ka kha . 1. 'dhavala -- hIti' ka- kha. pustakayornAsti. 2. ' tasya vAcyAlaMkArasya vAcyAlaMkRtes MkAratvaM' ga. 3. 'camatkAraH ' ka-kha. 4. 'camatkAro yadi' ka- kha. 5. 'udbhAsante* ga. 6. 'spaSTazabda' ka- kha. 7. 'vyAkhyAya dvitIyaM nirUpayitumAha--' ga. 10 dhva0 lo0 )
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 kaavymaalaa| ye mUrdhakhavabhAsinaH kSitibhRtAM ye cAmarANAM zirAM syAkrAmantyubhaye'pi te dinapateH pAdAH zriye santu vaiH||' evamanye'pi zabdazaktimUlAnuskhAnarUMpavyaGgayadhvaniprakArAH santi te -sahRdayaiH khayamanusatavyAH / iha tu granthavistarabhayAnna tatprapaJcaH kRtaH / arthazaktyudbhavasvanyo yatrArthaH saMprakAzate / yastAtparyeNa vasvanyadhanaktyuktiM vinA svataH // 23 // yathArthaH svasAmarthyAdarthAntaramabhivyanakti zabdavyApAra vinaiva so'rthazaktyudbhavo nAmAnuskhAnopamavyaGgyo dhvaniH / yathA 'evaMvAdini devarSoM pArzve pituradhomukhI / lIlAkamalapatrANi gaNayAmAsa pArvatI // ' atra hi lIlAkamalapatragaNanamupasarjanIkRtakharUpaM zabdavyApAra vinaivArthAntaraM vyabhicAribhAvalakSaNaM prakAzayati / na cAyamalakSyakramavyaGgyasyaiva dhvaneviSayaH / yato yatra sAkSAcchabdaniveditebhyo vibhAvAnubhAvavyabhicAribhyo rasAdInAM pratItiH sa tasya kevalasya mArgaH / yathA kumArasaMbhave madhuprasane artheti / anya iti zabdazaktyudbhavAt / khatastAtparyeNetyamidhAvyApAranirAkaraNaparamidaM dhvananavyApAramAha na tu tAtparyazaktim / sA hi vAcyArthapratItAvevopakSINetyuktaM prAk / anenaivAzayena vRttau vyAcaSTe-yatrArthaH svasAmarthyAditi / khata iti zabda khazabdena vyaakhyaatH| uktiM vineti vyAcaSTe-zabdavyApAra vinaiveti / udAharati.yathA-evamiti / arthAntaramiti lajjAtmakam / sAkSAditi / vyabhicAriNo yatrAlakSyakramatayA vyavadhivandhyaiva pratipattiH saMbandhItyeva . skhavibhAvAdibalAttatra sAkSAcchabdaniveditatvaM vivakSitamiti na pUrvAparavirodhaH / pUrva hyukaM vyabhicAriNAM vibhAvatvAnna khazabdataH pratipattirityAdi vistrtH| etaduktaM bhavati-yadyapi rasabhAvAdiroM dhvanyaH 1. 'mUrdhani' ga. 2. 'zriyai' ga. 3. 'naH' ka-kha. 4. 'rUpA dhvaniprakArAH' ka-kha. 5. 'saMbhavanti' ka-kha. 6. 'tat' ka-kha-pustakayo sti. 7. 'dhvanati' ga. 1. 'pratItau vopa-' ka-kha. 2. 'udAharati yathA-evamiti' ga-pustake nAsti. 3. 'pratipattikhabhAvAdibalAt' ka-kha. 4. 'abhibhAvalAt' ka, 'api bhAvatvAt' kha. 5. 'zabdataH' ka-kha..
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uyotaH] dhvanyAlokaH / vasantapuSpAbharaNaM vahantyA devyA AgamanAdivarNanaM manobhavazarasaMdhAnaparyantaM zaMbhozca parivRttadhairyasya ceSTAvizeSavarNanAdisAkSAcchabdaniveditam / iha tu sAmAkSiptavyabhicArimukhena rasapratItiH / tasmAdayamanyo dhvaneH prkaarH| yatra ca zabdavyApArasahAyo'rtho'rthAntarasya vyaJjakatvenopAdIyate sa nAsya dhvanerviSayaH / yathA 'saMketakAlamanasaM viTaM jJAtvA vidgdhyaa| hasannetrArpitAkUtaM lIlApamaM nimIlitam // ' atra lIlAkamalanimIlanasya vyaJjakatvamuktyaiva niveditam / mAna eva bhavati na vAcyaH kadAcidapi tathApi na sarvo lakSyakramasya vissyH| yatra hi vibhAvAnubhAvebhyaH sthAyigatebhyo vyabhicArigatebhyazca pUrNebhyo jhaTityeva rsvyktisttraastvlkssykrmH| yathA-'nirvANabhUyiSThamathAsya vIrya saMdhukSayantIva vapurguNena / anuprayAtA vanadevatAmiradRzyata sthAvararAjakanyA // ' ityAdI saMpUrNAlambanoddIpanavibhAvatAyogyakhabhAvavarNanam / 'pratigrahItuM praNayipriyavAtrilocanastAmupacakrame ca / saMmohanaM nAma ca puSpadhanvA dhanuSyamoghaM samadhatta bANam // ' ityanena vibhAvatayopayoga uktH| 'harastu kiMcitparivRttadhairyazcandrodayArambha ivaamburaashiH| umAmukhe bimbaphalAdharoSTe vyApArayAmAsa vilocnaani||' atra hi bhagavatyAH prathamameva tatpravaNatvAttasya cedAnIM tadunmukhIbhUtatvAtpraNayipriyatayA ca pakSapAtasya sUcitasya gADhIbhAvAdratyAtmanaH sthAyibhAvasyautsukyAvegacApalyaharSAdezva vyabhicAriNaH sAdhAraNIbhUto'nubhAvavargaH prakAzita iti vibhAvAnubhAvacarvaNaiva vyamicAricarvaNAyAM paryavasyati / vyabhicAriNAM pAratanyAdeva saksUtrakalpasthAyicarvaNAvizrAnte. ralakSyakramatvam / iha tu padmadalagaNanamadhomukhatvaM cAnyathApi kumArINAM saMbhAvyata iti jhaTiti na lajjAyAM vizramayati hRdayamapi tu prAgvRttatapazcAryAdivRttAntAnusaraNena tatra pratipattiM karotIti kramavyaGgyataiva / rasastvaMtrApi dUra eva vyamicArikharUpe paryAlocyamAne bhAtIti tadapekSayA lakSyakramataiva / lajjApekSayA tu taMtra lakSyakramatvam / amumeva bhAvamevazabdaH kevalazabdazca sUcayati / uktiM vineti yaduktaM tadyavacchedyaM darzayitumupakamate-yatra ceti / cazabdastuzabdasyArthe / asyeti / alakSyakramastu tatrApi syAdeveti bhAvaH / udAharati-saMketeti / vyaJjakatvamiti / pradoSasamayaM pratIti zeSaH / uktyaiveti / aadypaadtryennetyrthH| yadyapi cAtra zabdAntarasaMnidhAne'pi pradoSArtha - 1. 'nivezitebhyaH' ka-kha. 1. bhavati' ga-pustake nAsti. 2. 'tathA na' ka-kha. 3. 'pUrva' ga. 4. 'paryavasyantI' ka-kha. 5. 'atrAtidUra' ka-kha. 6. 'nAlakSyakramalam' ka-kha. 7. 'tadavacchedaM' ga. 8. 'udAharati-saMketeti' ga-pustake nAsti.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 kaavymaalaa| vethA ca zabdArthazaktyA vAkSipto vyaGgayo'rthaH kavinA punH| yatrAviSkriyate stroktyA sAnyaivAlaMkRtilaneH // 24 // zabdazaktyArthazaktyA zabdArthazaktyA vAkSipto'pi vyaGgyo'rthaH kavinA punaryatra khoktyA prakAzIkriyate so'smAdanuskhAnopamavyaGgyAddhaneranya evAlaMkAraH / alakSyakramavyaGgayasya vA dhvaneH / sati saMbhave sa tAhaganyo'laMkAraH / tatra zabdazaktyA yathA'vatse mA gA viSAdaM zvasanamurujavaM satyajordhvapravRttaM kampaH ko vA guruste bhavatu balabhidA jambhitenAtra yAhi / pratyAkhyAnaM surANAmiti bhayazamanacchadmanA kArayitvA yasmai lakSmImadAdvaH sa dahatu duritaM manthamUDhAM payodhiH // ' prati na kasyacidamidhAnazaktiH padasyeti vyaJjakatvaM na vighaTitaM tathApi zabdenaivoktamayamarthAntarasya vyaJjaka iti / tatazca dhvaneyagopyemAnatoditacAruvAtmakatvaM prANitaM tadapahastitam / yathA kazcidAha-'gambhIro'haM na me kRtyaM ko'pi veda susUcitam / kiMcidravImi-' iti / tena gAmbhIryasUcanArthaH pratyuta dhikRta eva / ata evAha vyaJjakatvamiti uktyaiveti ca / prakrAntaprakAradvayopasaMhAraM tRtIyapraikArasUcanaM caikenaiva yatnena karomItyAzayena sAdhAraNamavataraNapadaM prakSipati vRttikRt-tathA ceti| tena coktaprakAradvayenAyamapi tRtIyaH prakAro mantavya ityarthaH / zabdazcArthazca zabdArthAvityekazeSaH (1) / sAnyaiveti / na dhvanirasau / api tu zleSAdiralaMkAra ityrthH| athavA dhvanizabdena lakSyakramaH / tasyAlaMkAryasyAGginaH sa vyaGgyo'rtho'nyo vAcyamAtrAlaMkArApekSayA dvitIyo lokottarazcAlaMkAra ityarthaH / evameva vRttau dvidhA vyAkhyAsyati shbdshkyetyaadinaa| viSamattIti viSAdaH / UrdhvapravRttamagnimityatra cArtho mantavyaH / kaMpo'pAMpatiH ko brahmA vA tava guruH / balabhidA indreNa jRmbhitena aizvaryeNetyarthaH / jRmbhitaM ca gAtrasaMmardanAtmaka 1. 'zaktyApi kSipto' ga. 2. "eva kramaH' kakha. 3. 'saMvRNUrva' ga. 4. 'manthamugdhaH ' ga. 1. 'uktasamarthamarthAntarasya' ka-kha. 2. 'mAnaM nodita' ka-kha. 3. 'adhikRta eva' ka-kha. 4. 'pramAsUcanaM' ga. 5. 'tathA ceti' ka-kha-pustakayo sti. 6. 'manthamugdhaH ' ga. 7. 'na' ga-pustake nAsti. 8. 'alakSyakramastasyAlaMkArasyAliGginaH' ka-kha. 9. 'anyo' ka-kha-pustakayo sti. 10. 'vyAcakSate' ka-kha. 11. 'zabdazaktayetyAdinA' ga-pustake nAsti. 12. "aizvaryeNetyarthaH' ka-kha-puskhakayo sti.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uyotaH] kanyAlokaH / 105 arthazaktyA yathA'ambA zete'tra vRddhA pariNatavayasAmagraNIratra tAto niHzeSAgArakarmazramazithilatanuH kumbhadAsI tathAtra / asminpApAhamekA katipayadivasaproSitaprANanAthA pAnthAyetthaM taruNyA kathitamavasaravyAhRtivyAjapUrvam // ' ubhayazaktyA yathA--'dRSTyA kezavagoparAgahRtayA-' ityAdau / prauDhoktimAtraniSpanazarIraH saMbhavI svtH| artho'pi dvividho jJeyo vastuno'nyasya dIpakaH // 25 // arthazatyudbhavAnuraNanarUpavyaGgaye dhvanau yo vyaJjako'rtha uktastasyApi balaM bhinatti / aayaaskaaritvaat| pratyAkhyAnamiti / vacasaivAtra dvitIyo'rtho'midhIyata iti niveditam / kArayitveti / sA hi kamalA puNDarIkAkSameva hRdaye nidhAyotthiteti khayameva devAntarANAM pratyAkhyAnaM karoti / khabhAvasukumAratayA tu mandarAndolitajaladhitaraGgabhaGgaparyAkulIkRtA tena pratibodhitA tatsamarthAcaraNamanyatra doSoddhATanenAtra yAhIti cAminayavizeSeNa sakalaguNAdaradarzakena kRtam / ata eva manthamUDhAmityAha / ityuktaprakAreNa bhayanivAraNavyAjena surANAM pratyAkhyAnaM manthamUDhAM lakSmI kArayitvA payodhiryasmai tAmadAtsa vo yuSmAkaM duritaM dahatviti saMbandhaH / atraikaikasya padasya vyaJjakatvaM sahRdayaiH sukalpyamiti khakaNThena noktam / vyAjazabdo'tra khoktiH / evamupasaMhAravyAjena prakAradvayaM sodAharaNaM nirUpya tRtIyaM prakAramAha-ubhayeti / zabdazaktistAvadgoparAgAdi / zabdazleSavazAt / arthazaktistu prakaraNavazAt / yAvadatra rAdhAramaNasyAkhilataruNIjanacchannAnurAgagarimAspadatvaM na viditaM tAvadarthAntarasyApratIte: salezamiti khoktiH / evamarthazaktyudbhavasya sAmAnyalakSaNaM kRtam / zleSAdyalaMkArebhyazcAsya vibhakto viSaya uktaH / adhunAsya pramedanirUpaNaM karoti-prauDhoktItyAdinA / yo'rthAntarasya dIpako vyaJjako'rtha uktaH so'pi dvividhaH / na kevalamanukhAnopamo dvividhaH yAvattaddedo yo dvitIyaH so'pi vyaJjakArthadvaividhyadvAreNa dvividha ityapizabdasyArthaH / prauDhokterapyavAntarabhedamAha vRttyA-arthazaktItyAdinA / tenaite trayo medA 1. 'vyaGgyadhvanau' ka-kha. .. 1. 'uktam' ga. 2. 'manthamUDhAM lakSmI' ga-pustake nAsti. 3. 'uktam' ka-kha. 4. 'zleSAdyalaMkArazcAsya' ka-kha, 'zleSAlaMkArebhyazcAsya' ga. 5. 'ityuktaH' ka-kha. 5. 'artha' ga-pustake nAsti. 7. 'dvitIyaH' ka-kha. 8. 'yo yAvattadbhedo yo dvitIyaH' ga. 9. 'zabdArthaH' ka-kha. 10. 'Aha-kaveriti / tenaite' ga.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 kaavymaalaa| dvau prakArau / kaveH kavinibaddhasya vA vaktuH prauDhoktimAtraniSpannazarIra ekaH khataH saMbhavI ca dvitIyaH / kaviprauDhoktimAtraniSpannazarIro yathA'sajjehi surahimAso Na dAva appei juaijaNalakkhamuhe / / ahiNavasahaAramuhe Navapallavapattale aNaGgassa zare // ' kavinibaddhavaktRprauDhoktimAtraniSpannazarIro yathA-'zikhariNi-' ityAdau / yathA vA'sAaraviiNNajovvaNahatthAlambaM samuNNamantehim / abbhuTThANaM via mammahassa diNNaM tuha thaNehim // ' khataH saMbhavI ya aucityena bahirapi saMbhAvyamAnasadbhAvo na kevalaM bhaNitivazenaivAbhiniSpannazarIraH / yathodAhRtam 'evaMvAdini'-ityAdi / bhavanti prakarSeNa UDhaH saMpAdayitavyena vastunA prAptastatkuzalaH prauDhaH / uktirapi samarpayitavyavastvarpaNocitA prauDhatyucyate / 'sajjayati surabhimAso na tAvadarpayati yuvatijanalakSyamukhAn / abhinavasahakAramukhAnnavapallavapetralAnanaGgasya zarAn // ' atra vaisanto'cetano'naGgasya sakhA sajayati na kevalaM tAvadarpayatItyevaMvidhayA samarpayitavyavasvarpaNa. kuzalayoktyA sahakAronedinI vasantadazA yata uktA ato dhvanyamAnaM manmathonmAthasyArambhaM krameNa gADhagADhIbhaviSyantaM vyanakti / anyathA vasante sapallavasahakArodgama iti vastumAtraM na vyaJjakaM syAt / eSA ca kaverevoktiH prauDhA / zikhariNIti / atra lohitaM bimbaphalaM zuko dazatIti na vyaJjakatA kAcit / yadA tu kavinibaddhasya sAbhilASasya taruNasya vakturitthaM prauDhoktistadA vyaJjakalam / 'sAdaravitIrNayauvanahastAlambaM [kRtvA] samunnamajhyAm / abhyutthAnamiva manmathasya dattaM tava stanAbhyAm // ' stanau tAvadiha pradhAnabhUtau tato'pi gauravitaH kAmastAbhyAmabhyutthAnenopacaryate / yauvanaM cAnayoH paricArakabhAvena sthitamityevaMvidhenoktivaicitryeNa tadIyastanAvalokanapravaddhamanmathAvasthaH ko na bhavatIti bhanyA svAmiprAyadhvananaM kRtam / tava tAruNyenonnatI stanAviti hi vacanena vyaJjakatA na kevalamityuktivaicitryaM tAvatsarvathopayogi bhavatIti 1. 'vastu' ga. 2. 'skandhakaM nAma cchandaH'. 3. 'niSpanno yathA' ga. 4. 'bahirapi' ga-pustake nAsti. 5. 'ami' ka-kha-pustakayo sti. 1. 'saMbhavanti' ka kha. 2. 'yantalAnanaGgAya' ga. 3. 'vasantazcetano' ga. 4. 'jayati' ga. 5. 'mAthakasya' ka-kha. 6. 'pravRtta' ka-kha.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uyotaH] dhvanyAlokaH / 107 yathA vA_ 'sihipicchakaNNapUrA jAA vAhassa galivarI bhamai / muttAphalaraiapasAhaNANa majjhe savattINam // ' arthazakteralaMkAro yatrApyanyaH pratIyate / anusvAnopamavyaGgayaH sa prakAro'paro dhvaneH // 26 // vAcyAlaMkAravyatirikto yatrAnyo'laMkAro'rthasAmarthyAtpratIyamAno'vabhAsate so'rthazaktyudbhavo nAmAnukhAnarUpavyaGgayo'nyo dhvaniH / tasya praviralaviSayatvamAzaGkathedamucyate rUpakAdiralaMkAravargo yo vAcyatAM zritaH / sa sarvo gamyamAnatvaM bibhraddhUmnA pradarzitaH // 27 // bhAvaH / 'zikhipicchakarNapUrA jAyA vyAdhasya gairviNI bhramati / muktAphalaracitaprasAdhanAnAM madhye sapatnInAm // ' zikhimAtramAraNameva tadAsaktasya kRtyam / anyAstu lA* sakto hastino'pyamArayaditi bahuvacanenoktamuttamasaubhAgyam / racitAni vividhabhaGgIbhiH prasAdhanAnIti tAsAM saMbhogavyagrimAbhAvAdviracanazilpakauzalameva paramiti daurbhAgyAtizaya idAnIM prakAzitaH / garvazca bAlyAvivekAdinApi bhavatIti nAtra khoktisadbhAvaH zayaH / e~Sa cArtho yathAyathA varNyate AstAM vA varNanA bahirapi yadi pratyakSAdinAvelokyate tathAtathA saubhAgyAtizayaM vyAdhavadhvA dyotayati / evamarthazaktyudbhavo dvibhedo vastumAtrasya vyaJjanIyatve vastudhvanirUpatayA nirUpitaH / idAnIM tasyaivAlaMkArarUpe vyaJjanIye'laMkAradhvanitvamapi bhavatItyAha-arthetyAdi / [arthazakteH] na kevalaM zabdazakteralaMkAraH pratIyate pUrvoktanItyA yAvadarthazakterapi / yadi vA na kevalaM yatra vastumAtraM pratIyate yaavdlNkaaro'piitypishbdaarthH| anyazabdaM vyAcaSTe-vAcyeti / ....... devam / Azayeti / zabdazaktyA zleSAdyalaMkAro bhAsata iti saMbhAvyametat / arthazaktyA tu ko'laMkAro bhAtItyAzaGkAbIjam / sarva iti pradarzita iti ca padenAsaMbhAvanAtra mithyaivetyAha / 'upamAnena tattvaM ca bhedaM ca vadataH punaH / sasaMdehaM vacaH stusai sasaMdehaM viduryathA // ' iti / 'tasyAH pANirayaM na mArutacalatpatrAGguliH pallavaH' ityAdAvu 1. 'bahuA' ga. 2. 'anuraNanarUpo vyaGgyo' ka-kha. 3. 'anyo' ga-pustake nAsti. 4. 'tatra' ka-kha. 1. 'vadhUH' ga. 2. 'garvazIlA' ga. 3. 'bhAvAttaddhitaratiH pradarzitA / garvazca' ka. kha. 4. 'sa evArtho' ga. 5. 'alaMkriyate' ka-kha. 6. 'yadi vA kevalaM zabdazakterasaMkAraH pratIyate yAvadyatrAlaMkAro'pIti zabdArthaH' ka-kha. 7. 'zabdArtha vRttyA vyAcaSTe vAcyeti tatreti ko'laMkAro bhavatItyAzaGkAbIjam' ka-kha.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| anyatra vAcyatvena prasiddho yo rUpakAdiralaMkAraH so'nyatra pratIyamAnatayA bAhulyena pradarzitastatrabhavadbhibhaTTodbhaTAdibhiH / tathA ca sasaMdehAdidhUpamArUpakAtizayoktInAM prakAzamAnatvaM pradarzitamityalaMkArAntarasyAlaMkArAntare vyaGgyatvaM na yatnapratipAdyam / iyatpunarucyata eMva alaMkArAntarasyApi pratItau yatra bhAsate / tatparatvaM na vAcyasya nAsau mArgo dhvanermataH // 28 // alaMkArAntarasya rUpakAderalaMkArapratIto satyAmapi yatra vAcyasya vyanayapratipAdanaunmukhyena cArutvaM na prakAzate nAsau dhvanermArgaH / tathA ca dIpaikAdAvalaMkAre upamAyA gamyamAnatve'pi tatparatvena cArutvasyAvyavasthAnAnna dhvnivyprdeshH| pamA rUpakaM vA dhvanyate / atizayoktezca prAyazaH sarvAlaMkAreSu dhvanyamAnatvam / alaMkArAntarasyeti / yatrAlaMkAro'pyalaMkArAntaraM dhvanati tatra vastumAtreNAlaMkAro dhvanyata iti kiyadidamasaMbhAvyamiti tAtparyeNAlaMkArAntarazabdo vRttikRtA pratyukto.... kutopayogi (1) / na hyalaMkAreNAlaMkAro dhvanyata iti prakRtamadaH / arthazaktyudbhave dhvanau vastvivAlaMkAro'pi vyaGgya ityetAvataH prakRtatvAt / tathA copasaMhAragranthe 'te'laMkArAH parAM chAyAM yAnti dhvanyaGgatAM gatAH' ityatra zloke vRttikRt dhvanyaGgatA cobhAbhyAM prakArAbhyAM' ityupakramya 'tatreha prakaraNAddhanyaGgatvenetyavagantavyam' iti vakSyati / antarazabdo'trobhayatrApi vizeSaparyAyaH / vaiSayikIsaptamI / na tu prAgvyAkhyAyAmiva nimittsptmii| tadayamarthaH-vAcyAlaMkAravizeSaviSaye'pyanyo'laMkAravizeSo bhAtItyudbhaTAdimiruktamevetyarthazaktyAlaMkAro vyajyata iti tairupagatameva / kevalaM te'laMkAralakSaNakArakhAdvAcyAlaMkAravizeSaviSayatvenAhuriti bhAvaH / na tu pUrvaireva yadIdamuktaM kimarthaM tava yatna ityAzajhyAha-iyaditi / asmAbhiriti vAkyazeSaH / punaHzabdastaduktAdvizeSadyo 1. 'anyavAcyatvena' ga. 2. 'saMdehAdiSu' ga. 3. 'alaMkArAntaratve' ka-kha. 4. 'pratipAdyamiti' ga. 5. 'punaruktaM' ka-kha. 6. "eva' ka-kha-pustakayo sti. 7. 'kAvyasya' ka-kha. 8. 'dhvanau' ka-kha. 9. 'alaMkArAntareSu tu anuraNanarUpakAlaMkAra' ga. 10. 'dIpakAlaMkAre' ga. 11. 'apyavasthAnAt' ga. 1. 'saMbhAvyaM' ga. 2. 'tAtparyeNAlaMkAro dhvanyata iti' ka-kha. 3. 'prastutatvAt' ka-kha. 4. 'vyaGgyatvena' ga. 5. 'bhAvItyudbhaTA' ga. 6. 'te lakSaNakArakhAt' ka-kha. 7. 'viSayatvena tenAhuH' ka-kha.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uyotaH] dhvanyAlokaH / yathA'candamaUehi NisA NalinI kamalehi kusumagucchehi~ laA / haMsehiM saraasohA kavvakahA sajjanehiM karai gruii|| ityAdiSUpamAgarbhatve'pi sati vAcyAlaMkAramukhenaiva cArutvaM vyavatiSThate na vyaGgyAlaMkAratAtparyeNa / tasmAttatra vAcyAlaMkAramukhenaiva kAvyavyapadezo nyAyyaH / yatra tu vyaGgyaparatvenaiva vAcyasya vyavasthAnaM tatra vyaGgyamukhenaiva vyapadezo yuktH| yathAprAptazrIreSa kasmAtpunarapi mayi taM manthakhedaM vidadhyA nidrAmapyasya pUrvAmanalasamanaso naiva saMbhAvayAmi / setuM badhnAti bhUyaH kimiti ca sakaladvIpanAthAnuyAta stvayyAyAte vitarkAniti dadhata ivAbhAti kampaH pyodheH||' takaH / candamaU iti / candramayUkhAdInAM ne nizAdinA vinA ko'pi parabhAgalAbhaH / sajjanAnAmapi kAvyakathAM vinA kIdRzI sAdhujanatA / candramayUkhaizca nizAyA gurukIkaraNaM bhAkharatvasevyatvAdi yatkriyate, kamalainalinyAH zobhA parimalalakSamyAdi, kusumagucchailetAyA abhigamyatvamanoharatvAdi, haMsaiH zAradazobhAyAH zrutisukhakarakhamanoharatvAdi, tatsarve kAvyakathAyAH sajanairityetAvAnayamoM guruH kriyata iti dIpakabalAcakAsti / kathAzabdamAha-AsatAM tAvatkAvyasya kecana sUkSmA vizeSAH sajanairvinA kAvyamityeSa zabdo'pi dhvaMsate / teSu tu satsvAste subhagaM kAvyaM kAvyazabdavyapadezabhAgapi zabdasaMdarbhamAtraM tathA tathA taiH kriyate yathA yathAdaraNIyatAM pratipadyata iti dIpakasyaiva prAdhAnyaM nopamAyAH / evaM tu kArikArthamudAharaNena pradaryAsyA eva kArikAyA vyavacchedyabalena yo'rtho'mimato yatra tatparatvaM sa dhvanemArga ityevaMrUpastaM vyAcaSTe-yatra tviti / tatra ca vAcyAlaMkAreNa kadAcidvyaGgyamalaMkAratAM yadi vA vAcyAlaMkArasya sadbhAvamAtraM na vyaJjaka.......vAcyAlaMkArasyAbhAva eva veti tridhA vikalpaH / etacca yathAyogamudAharaNeSu yojyam / 'u~dAharati-prApteti / kasmiMzcidanantabalasamudAyavati narapatau samudraparisarava 1. 'tathAhi' ka-kha. 2. 'candramayUkhairnizA nalinI kamalaiH kusumgucchltaa| haMsaiH zAradazobhA kAvyakathA sajanaiH kriyate gurvI // ' iti cchAyA. 3. 'upamAlaMkAragarbhatve satyapi' ga. 4. 'kAvyasya' ka-kha. 5. 'kAvyasya vyavasthApanaM' ka-kha. 1. 'candamaU' iti ga-pustake nAsti'. 2. 'api na' ka-kha. 3. 'gurukI' ka-kha. 5. 'tathAzabda' ga. 5. 'AstAM' ga. 6. 'vyavaccheda' ga. 7. 'vAcyAlaMkArasyAbhAva eva veti' ka-kha. 8. 'udAharati' ga-pustake nAsti.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| yathA vA mamaiva'lAvaNyakAntiparipUritadiGmukhe'smi mere'dhunA tava mukhe taralAyatAkSi / .. kSobhaM yadeti na manAgapi tena manye suvyaktameva jalarAzirayaM pyodhiH||' ityevaMvidhe viSaye'nuraNanarUpakAzrayeNa kAvyacArutvavyavasthAnAdrapakadhvaniriti vyapadezo nyaayyH| . tini pUrNacandrodayatadIyabalAvagAhanAdinA nimittena payodhestAvatkampo jaatH| so'nena saMdehenotprekSyata iti sasaMdehotprekSayoH saMkarAtsaMkarAlaMkAro vAcyaH / tena ca vAsudevarUpatA tasya nRpateva'nyate / yadyapi cAtra vyatireko bhAti tathApi sa pUrvavAsudevasvarUpAnadyatanavAdadyatanatvena bhagavato'pi prAptazrIkatvaM nAlasyena sakaladvIpAdhipativijayitvena ca vartamAnalAt / na ca saMdehotprekSAnupapattibalAdrUpakasyAkSepaH, yena vAcyAlaMkAropaskArakatvaM vyayasya bhavet / yo yaH saMprAptalakSmIko nirvyAjavijigISAkrAntaH sa sa mAM manIyAdityAdyarthasaMbhAvanAt / na ca punarapIti pUrvAmiti bhUya iti ca zabdairayamAkRSTo'rthaH / punararthasya bhUyorthasya ca kartRmede'pi saimudrekyamAtreNApyupapatteH / yathA pRthvI pUrva kArtavIryeNa jitA punarapi jAmadagnyeneti / pUrvA ca nidrA rAjaputrAdyavasthAyAmapIti siddhaM rUpakadhvanirevAyamiti / zabdavyApAra vinaivArthasaundaryabalAdrUpaNApratipatteH / yathA ca"jyotsApUraprasaradhavale saikate'sminsarayvA vAdadyUtaM suciramabhavatsiddhayUnoH kayozcit / eko'vAdItprathamanihataM kezinaM kaMsamanyo malA (sa tvaM) tattvaM kathaya bhavatA ko hatastatra pUrvam // ' iti kecidudAharaNamaitra paThanti tadasat / bhavatetyanena balenAtra tvaM vAsudeva ityarthasya sphuTIkRtatvAt / lAvaNyaM saMsthAnamugdhimA / kAntiH prabhA / tAbhyAM paripUritAni saMvibhaktAni hRdyAni saMpAditAni diGmukhAni yena / adhunA kopakAluSyAdanantaraM prasAdaunmukhyena smere ISadvihasanazIle / tarelAyate prasAdAndolanavikAsasundare akSiNI yasyAstasyA AmantraNam / atha caudhunA na parivRtte tu kSaNAntare kSobhamagamat / kopakapAyapATalaM sairaM ca tave mukhaM saMdhyAruNapUrNazazadharamaNDalameveti bhAvyam / kSomeNa calacittatayA sahRdayasya na caiti tatsuvyaktamanvarthatayAyaM jalarAzirjADyasaMcayaH / jalAdayaH zabdA bhAvArthapradhAnA ityuktam / atra ca kSobho madanavikArAtmA sahRdayasya tvanmukhAva. 1. 'dvIpAdhipavijayatvena' ka-kha. 2. 'punarapIti' ga-pustake nAsti. 3. 'samudramAtreNa' ka-kha. 4. 'jayadeveneti' ga. 5. "siddhA' ga. 6. 'yathA ca' ga-pustake nAsti. 7. 'atra' ga-pustake nAsti. 8. 'ityasphuTI' ga. 9. 'tAbhiH' ka-kha. 10. 'tarale Ayate Andolana' ka-kha. 11. 'vA' ka-kha. 12. 'tanmukhaM' ga. 13. 'na caiti tat' ga-pustake nAsti. 14. 'zabdA arthapradhAnAstaduktaM prAk' ka-kha.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uDyotaH] dhvnyaalokH| upamAdhvaniryathA'vIrANaM ramai ghusiNaruNammi Na tadA piAthaNucchaGge / diTThI riugaakumbhatthalammi jaha bahalasindUre // ' yathA vA mamaiva viSamabANalIlAyAmasuraparAkramaNe kAmadevasya "taM tANa sirisahoararaaNAharaNammi hiaamekarasam / bimbAhare piANaM Nivesi kusumabANeNa // ' AkSepadhvaniryathA'sa vaktumakhilAzakto hayagrIvAzritAnguNAn / yo'mbukumbhaiH paricchedaM jJAtuM zakto mahodadheH // ' lokanena bhavatItIyatyabhidhAyA vizrAntatayA rUpakaM dhvanyamAnameva / vAcyAlaMkArazcAtra zleSaH / sa ca na vyaJjakaH / anuraNanarUpaM yatra yadrUpakamarthazaktivyaGgyaM tadAzrayeNeha kA. vyasya cArutvaM vyavatiSThate / tatastenaiva vyapadeza iti sNbndhH| tattulyayoga........."dupamAdhvanyudAharaNa................"khakaNThena na yojitam / 'vIrANAM ramate ghusRNAruNe na tathA priyAstanotsaGge / dRSTI ripugajakumbhasthale yathA bahalasindUre // ' prasAditapriyatamAzvAsanaparatayA samanantarIbhUtayuddhatvaritamanaskatayA ca dolAyamAnadRSTitve'pi yuddhe kharAtizaya iti vyatireko vAcyAlaMkAraH / tatra tu yeyaM dhanya mAnopamA priyAkucakujhyalAbhyAM sakalajanatrAsakareSvapi zAtraveSu matsarodyateSu gajakumbhasthaleSviSTA tadzena ratimayAnAmiva bahumAna iti saiva vIratAtizayacamatkAraM gheta ityupamAyAH prAdhAnyam / asuraparAkrama iti / trailokyavijayo hi tatrAsya varNyate / teSAmasurANAM pAtAlavAsinAM yaiH punaH punarindrapurAvamardanAdi kiM kiM na kRtaM taddhRdayaM yebhyastebhyo'tiduSkarebhyo'pyakamanIyavyavasAyam / tacca zrIsahodarANAmata evAnirvAcyotkarSANAmityarthaH / teSAM ratnAnAmA samantAddharaNe ekarasaM tatparaM yaddhRdayaM tatkusumabANena sukumA rataropakaraNasaMbhAreNa priyANAM bimbAdhare niveziMtam tadavalokanaparicumbanadarzanamAtra kRtakRtyatAmimAnayogitvena kAmadevena kRtam / teSAM hRdayaM yadatyantaM vijigISAjvalanajAjvalyamAnamabhUditi yAvat / atrAtizayotirvAcyAlaMkAraH / pratIyamAnA copamA / 1. 'tatteSAM zrIsahodararatnAharaNe hRdayamekarasam / bimbAdhare priyANAM nivezitaM kusumabANena // ' iti cchAyA. 1. 'bhavatItyabhidhAyA vizrAntavAt ka-kha.'2. 'yadrUpaM' ka-kha. 3. 'tattulyayojitam' ka-kha-pustakayo sti. 4. 'kuGkumAruNe' ga. 5. 'priyAyAH' ga. 6. 'yaDaSTiH' ga. 7. 'madanoditeSu' ka-kha. 8. 'dhIratA' ka-kha. 9. 'vidhatte' ka-kha.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kAvyamAlA / atrAtizayoktyA hayagrIvaguNAnAmavarNanIyatApratipAdana rUpasyAsAdhAraNatadvizeSaprakAzanaparasyAkSepasya prakAzanam / arthAntaranyAsadhvaniH nuraNanarUpavyayazca saMbhavati / tatrAdyasyodAharaNam - zabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgayo'rthazaktimUlA 'devvA etammi phale kiM kIrai ettiaM puNA bhaNimo / kaGkillapallavAH pallavANaM aNNANa Na saricchA // ' padaprakAzakazcAyaM dhvaniriti vAkyasyArthAntaratAtparye'pi sati na virodhaH / dvitIyasyodAharaNaM yathA -comm 'hi'aaTThAviamaNNuM avaruNNamuhaM hi maM pasAanta / avaraddhassa vi Na hu de pahujANaa rosiuM sakkam // ' sakalaratnasAratulyo bimbAdhara iti hi teSAM bahumAno vAstava eva / ata eva na rUpakadhvaniH / rUpakasyAropyamANatvenAvAstavatvAt / teSAmasurANAM vastuvRttyaiva sAdRzyaM sphurati / tadeva ca sAdRzyaM camatkArahetuH prAdhAnyena / guNAnAmavarNanIyatApratipAdanamevAkSepasya rUpamiSTapratiSedhAtmakam / tasya prAdhAnyaM vizeSadvAreNAha - asAdhAraNeti / saMbhavatItyanena prasaGgAcchabdazaktimUlasyAtra vicAra iti darzayati / 'daivAyatte tu phale kiM kriyatAmetAvatpunarbhaNAmaH / raktAzokapallavAH pallavAnAmanyeSAM na sadRzAH // ' azo kasya phalamAmrAdivannAsti kiM kriyatAM pallavAstvatIva hRdyA itIyatAmidhA samAptaiva / atra phalazabdasya zaktibalA samarthakamasya vastunaH pUrvameva pratIyate / lokottarajigI - SAtadupAyapravRttasyApi hi phalaM saMpalakSaNaM daivAyattaM kadAcinna bhavedapItyevaMrUpaM sAmAnyAtmakam / nanvatra sarvavAkyasyAprastutaprazaMsA prAdhAnyena vyaGgyA tatkathamarthAntaranyAsasya / vyaGgayatAdvaye yugapadekatra prAdhAnyAyogAdityAzaGkayAha - padaprakAzeti / sarve hi dhvaniprapaJcaH padaprakAzo vAkyaprakAzazceti rvekSyate / tatra phalapade'rthAntaranyAsadhvaniH prAdhAnyena / vAkye tvaprasa...... "pi samarthaka bhAvaprAdhAnyameva bhAtItyarthA - ntaranyAsadhvanirevAyamiti bhAvaH / hRdaye sthApito na tu bahiH prakaTito manyuryayA ata evApradarzitaroSamukhImapi mAM prasAdayan he bahujJa, aparAddhasyApi tava na khalu roSakAraNaM 1. 'bhaNAmi' kha ga. 2. 'hRdayasthApitamanyumaparoSamukhImapi mAM prasAdayan / aparAddhasyApi na khalu te bahujJa roSituM zakyam // ' iti cchAyA. 1. 'rUpakasyopacAreNa vAstavatvAt kakha 2. 'sphuritamiti' ka kha. 3. 'samartha - tamasya' ga. 4. 'vakSyati' ka kha 5. 'prAdhAnyena dhvaniH' ka kha pustakayornAsti. 'sthito' kha.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ujhyotaH] dhvnyaalokH| ___ atra hi vAcyavizeSeNa sAparAdhasyApi bahujJasya kopaH kartumazakya iti samarthakamarthasAmAnyamanvitamanyattAtparyeNa prakAzate / vyatirekadhvanirapyubhayarUpaH saMbhavati / tatrAdyasyodAharaNaM prAkpradarzitameva / dvitIyasyodAharaNaM yathA 'jAeja vaNuddese khuja via pAavo ghaDiavatto / mA mANusammi loe tAekaraso darido a||' atra hi tyAgaikarasasya daridrasya janmAnabhinandanaM ghaTitapatrakujapAdapajanmAbhinandanaM ca sAkSAcchabdavAcyam / tathAvidhAdapi pAdapAttAdRzasya puMsa upamAnopameyatvapratItipUrvakaM zocyatAyAmAdhikyaM tAtparyeNa prakAzayati / utprekSAdhvaniryathA 'candanAsaktabhujaganiHzvAsAnilamUrcchitaH / mUrcchayatyeSa pathikAnmadhau malayamArutaH // ' atra hi madhau malayamArutasya pathikamUrchAkAritvaM manmathonmAthadAyitve zakyam / atra bahukSetyAmantraNArtho vizeSa paryavasitaH / anantaraM tu tadarthaparyAlocanAdyatsAmarthyarUpaM samarthakaM pratIyate tadeva camatkArakAri / sA hi khaNDitA satI vaidagdhyAnunItA taM pratyasUyAM darzayantItthamAha / yaH kazcidbahujJo dhUrtaH sa evaM sAparAdho'pi khAparAdhAvakAzamAcchAdayatIti mA samAtmani bahumAnaM mithyA grahIriti / aMnvitamiti / vizeSasAmAnyasya saMbandhatvAditi bhAvaH / vyatirekadhvani........... / apizabdenArthAntaranyAsavadeva dviprekAratvamAha-prAgiti / 'khaM ye'tyujjvalayanti' iti / 'raktastvaM navapallavaiH' iti / jAyeya vanoddeza eva vanasyaikAnte gahane yatra sphuTatarabahuvRkSasaMpattyA prekSate'pi na kazcit / kubja iti rUpakaghaTanAdAvanupayogI / ghaTitapatra iti chAyAmapi na karoti / tasya kA puSpaphalavattetyabhiprAyaH / tAdRzo'pi kadAcidAGgArikasyopayogI bhavedulUkAdInAM vA nivAsAyeti bhAvaH / mAnuSa iti / sulabhArthijana iti bhAvaH / yatrAlokyate so'rthibhistena......na kiMcicchazyate kartu tanmahadvaizasam / ... ... / atra vAcyAlaMkAro na kazcit / atretyasmiJjAejetyudAharaNe / upamAnetyanena vyatirekasya mArgaparizuddhiM karoti / Adhikyamiti / vyati 1. 'jAyeya vanoddeze kubja iva pAdapo ghaTitapatraH / mA mAnuSe loke tyAgaikaraso daridrazca // ' iti cchAyA. 2. 'truTita' ka-kha. 3. 'upamAnopameyabhAva' ka-kha. 4. 'karaNavaM' ka-kha. 1. 'teneti' ga. 2. 'dviprakAravAdityAha' ga. . 11 dhva. lo.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 kAvyamAlA / naiva / tattu candanAsaktabhujaganiHzvAsAnilamUchitatvenoprekSitamityutprekSA sAkSAdanuktApi vAkyArthasAmarthyAdanuraNanarUpA lakSyate / na caivaMvidhe viSaye ivAdizabdaprayogamantareNAsaMbaMddhaiveti zaikyaM vaktum / gamakatvAdanyatrApi tadaprayoge tadarthAvagatidarzanAt / yathA 'IsIkalusassa vi tuha muhassa NaM esa puNNimAcando / ajja sarisattaNaM pAviUNa aGge via Na mAi // ' yathA vA 'trAsAkulaH paripatanparito niketA___ napuMbhirna kaizcidapi dhanvibhiranvabandhi / tasthau tathApi na mRgaH kvacidaGganAbhi__rAkarNapUrNanayaneSuhatekSaNazrIH // ' rekamityarthaH / utprekSitamiti / viSavAtena hi mUchito bRMhita upacito mohaM karoti / ekazca mUrcchitaH pathikaH pathikamadhye'nyeSAmapi dhairyacyutiM vidadhanmUrchA karotItyubhayathotprekSA / nanvatra vizeSaNamadhikIbhavaddhatutayaiva saMgacchate / tataH kimapi hekhataH paramArthataH / tathApi tu hetuta utprekSyata iti yatkiMcidetat / taditi / tasye. vAderaprayoge'pi tasyArthasyetyutprekSArUpasyAvagateH pratIterdazanAt / etadevodAharatiyatheti / IrSyAkaluSasyApISadaruNacchAyAkasya yadi khaprasannasya mukhasya sAdRzyamudahetsarvadA vA tatkiM kuryAttvanmukhaM khetadbhavatIti manorathAnAmapyapathamidamityapizabdasyAbhiprAyaH / aGge khadehe na mAtyeva daza dizaH pUrayati / yato'yeyatA kAlenaikaM divasamAtramityarthaH / atra pUrNacandreNa dizAM pUraNaM svarasasiddhamevotprekSyate / nanuzabdena vitatpreikSArUpamAcakSANenAsaMbaddhatA nirAkRteti saMbhAvayamAna udAharaNAntaramAha-yathA veti / paritaH sarvato niketAnparipatannAkramana kaizcidapi cApapANibhirasau mRgo'nubaddhastathApi na kvacittasthau trAsacApalayogAtsvAbhAvikAdeva / tatra cotprekSA dhvanyate-aGganAbhirAkarNapUrNarnetrazarairhatA IkSaNazrIH sarvasvabhUtA yasya yato'to na tasthau / 1. 'rUpavyaGgyA' ka-kha. 2. 'saMbandhataiveti' ga. 3. 'zakyate' ga. 4. 'IrSyAkaluSasyApi tava mukhasya nanveSa pUrNimA candraH / adya sadRzavaM prApyAGga iva na mAti // ' iti cchAyA. 1. 'upacarito' ga. 2. 'tataH kiM na hi hetutaH paramArthena tathApi' ga. 3. 'hetutApi' ka-kha. 4. 'yadi' ka-kha. 5. 'tasyotprekSA' ka-kha. 6. 'darzanaM tasmAt' ka-kha. 7. 'atra parAkRteti' ka-kha. 8. 'yasyAgrataH kuto na' ga.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ujhyotaH] dhvnyaalokH| zabdArthavyavahAre ca prasiddhireva pramANam / zleSadhvaniryathA 'ramyA iti prAptavatIH patAkAH kAmaM viviktA iti vardhayantIH / yasyAmasevanta namavalIkAH samaM vadhUbhirvalabhIryuvAnaH // ' . atra vadhUbhiH saha valabhIrasevanteti vAkyArthapratIreranantaraM vadhva iva valabhya iti zleSapratItirazabdApyarthasAmarthyAnmukhyatvena vivartate / yathAsaMkhyadhvaniryathA 'aGkuritaH pallavitaH korakitaH puSpitazca shkaarH| __ aGkuritaH pallavitaH korakitaH puSpitazca hRdi madanaH // ' nanvetadapyasaMbaddhamasvityAzaGkayAha-zabdArtheti / patAkA dhvajapaTAnprAptavatI / ramyA iti hetoH patAkAH prasiddhIH prAptavatI / kimAkArAH prasiddhIH / ramyA ityevmaakaaraaH| viviktA janasaMkulavAbhAvAdityato heto rAgaM saMbhogAbhilASaM vardhayantIH / ato hetoH viviktA vibhaktAGgayo laTabhAH / namanti valIkAni cchadiparyantabhAgA yAsu / namantyo vallayastrivalIlakSaNA yAsAm / samamiti sahetyarthaH / nanu samazabdAttulyArthe'pi pratItiH / satyam / sApi zleSabalAt / zleSazca nAbhidhAvRtterAkSipto'pi varthasaundaryabalAdeveti. sarvathA dhvanyamAna eva zleSaH / ata eva vadhva iva valabhya ityabhidadhatApi vRttikRtopamAdhvaniriti noktam / zleSasyaivAtra mUlavAt / samamiti yadi spaSTaM bhavettadopamAyA eva spaSTavAccheSastadAkSiptaH syAt / samamiti nipAto'JjasA sahArthavRttirvyaJjakalabalenaiva kriyAvizeSaNavena zabdazleSatAmeti / na ca tena vinAbhidhAyA aparipuSTatA kAcit / ata eva samAptAyAmevAbhidhAyAM sahRdayaireva sa dvitIyo'rthaH pRthakprayatnenIvagamyate / yathokaM prAk-'zabdArthazAsanajJAnamAtreNaiva-' ityAdi / etacca sarvodAharaNemvanusatavyam / 'pInazcaitro divA nAtti' ityatrAbhidhaivAparyavasiteti saiva khArthanirvAhAyArthAntaraM zabdAntaraM vAkarSatItyanumAnasya zrutArthApattervA tArkikamImAMsakayorna dhvaniprasaGga ityalaM bahunA / tadAha-azabdApIti / evamanye'pIti / sarveSAmevArthAlaMkA 1. 'kusumitaH' ga. 1. 'sama iti' ka-kha. 2. "vizeSaNatayA' ga. 3. 'na pariduSTatA' ka-kha. 4. 'avagamyaH' ga. 5. 'khAtma' ka-kha. 6. 'bhUtArthApatteH' ga. 7. 'mImAMsakapakSayoH' ka-kha. 8. 'tadAha ga.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| ___ atra hi yathoddezamanUddeze yaccArutvamanuraNanarUpaM madanavizeSaNabhUtAGkuritAdizabdagataM tanmadanasahakArayostulyayogitAsamuccayalakSaNAdvAcyAdatiricyamAnamAlakSyate / evamanye'pyalaMkArA yathAyogaM yojniiyaaH| rANAM dhvanyamAnatA dRzyate / yathA ca dIpakadhvaniH-'mA bhavantamanalaH pavano vA vAraNo madakalaH parazurvA / vajramindrakaraviprasRtaM vA khasti te'stu latayA saha vRkSaH // ' ityatra bAdhiSTati bhovyamAnAdeva dIpakAdatyantasnehAspadavapratipattyA cArutvaniSpattiH / aprastutaprazaMsAdhvanirapi-'duNdullanto marihisi kaNTaakaliA keaivnnaaii| mAlaikusumasaricchaM bhamara bhamanto Na pAvihisi // ' priyatamena sAkamudyAne viharantI kAcinAyikA bhramaramevamAheti bhRGgasyAbhidhAyAM prastutatvameva / na cAmantraNAdaprastutaprazaMsA / samAptAyAM punarabhidhAyAM vAcyArthabalAdanyApadezatA dhvanyate / yatsaubhAgyAbhimAnapUrNA sukumAraparimalamAlatIkusumasadRzI kulavadhUrnirvyAjapremaparatayA kRtakavaidagdhyalabdhaprasiddhyatizayazambhalIkaNTakavyAptAni dUrAmodaketakIvanasthAnIyAni vezyAkulAnItazcatazcadhryamANaM priyatamamupAlabhate / apahRtidhvaniryathAsmadupAdhyAyabhahandurAjasya-'yaH kAlAgurupatrabhaGgaracanAvAsaikasArAyate gaurAGgIkucakumbhabhUrisubhagAbhoge sudhAdhAmani / vicchedAnaladIpitotkavanitAcetodhivAsodbhavaM saMtApaM vininIpureSa vinatairaGgai tAGgi smaraH // ' atra candramaNDalamadhyavartino lakSmaNo viyogAgniparicitavanitAhRdayoditaploSamalImasacchavimanmathAkAratayApahnavo dhvanyate / atraiva sasaMdehadhvaniH-yatazcandravartinastasya nAmApi na gRhItam / api tu gaurAGgIstanAbhogasthAnIye candramasi kAlAgurupatrabhaGgavicchittyAspadalena yaH sAratAmutkRSTatAmAcarati tanna ca jAnImaH kimetadvasviti sasaMdeho'pi dhvanyate / pUrvamanaGgIkRtapraNayAmanUttaptAM virahotkaNThitAM vallabhAgamanapratIkSAparalena kRtaprasAdhanAdividhitayA vAsakasajjIbhUtAM pUrNacandrodayAvasare dUtImukhAnItaH priyatamastvadIyakucakalazanyastakAlAgurupatrabhaGgaracanA manmathoddIpanakAriNIti cATukaM kurvANazcandravartinI ceyaM kuvalayadalazyAmalakAntirevameva karotIti prativastUpamAdhvanirapi / sudhAdhAmanIti candraparyAyatayopAttamapi padaM saMtApaM ninISurityatra hetutAmapi vyanaktIti hevalaMkAradhvanirapi / vadIyakucazobhA mRgAGkazobhA ca saha madanamuddIpayata iti sahoktidhvanirapi / 'khatkucasadRzazcandrazcandrasamastvatkucAbhogaH' ityarthapratIteru 1. 'anuddeze' ka-kha. 2. 'anati' ka-kha. 1. 'tathA ca' ka-kha. 2. 'gopyamAnAt' ka-kha. 3. 'abhiprAyaM' ka-kha. 4. 'aprastutatvAvagatiH pratyutAmantraNaM tasya ......' ga. 5. 'caJcalamAnasaM' ga. 6. 'vilAsodbhavaM' ka, 'vikAsodbhavaM' kha. 7. 'iti tajAnImaH' ka-kha. 8. 'uktaM' ka-kha. 9. 'zobhAbhiH saha' ka-kha. 10. 'candramasaH kucA' ka-kha.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uddyotaH ] dhvanyAlokaH evamalaMkAradhvanimArga vyutpAdya tasya prayojanavattAM mucyate 117 khyApayitumida zarIrIkaraNaM yeSAM vAcyatvena vyavasthitam / dslaMkArAH parAM chAyAM yAnti dhvanyaGgatAM gatAH // 29 // dhvanyaGgatA cobhAbhyAM prakArAbhyAM vyaJjakatvena vyaGgyatvena ca / tatreha prakaraNAdvyaGgyatvenetyavagantavyam / vyaGgyatve'pyalaMkArANAM prAdhAnyavivakSAyAmeva satyAM dhvanAvantaHpAtaH / itarathA tu guNIbhUtavyaGgyatvaM pratipAdayiSyate / aGgitvena vyaGgyatAyAmapi / pameyopamAdhvanirapi / evamanye'pyatra bhedAH zakyotprekSAH / mahAkavivAco'syAH kAmadhenutvAt / yataH-- 'helApi kasyacidacintyaphalaprasUtyai kasyApi nAlamaNave'pi phalAya yatnaH / digdantiromacalanaM dharaNIM dhunoti khAtsaMpatannapi latAM calayenna bhRGgaH // ' eSAM tu bhedAnAM saMsRSTitvaM saMkaratvaM ca yathAyogaM cintyam / atizayoktidhvaniryathA mamaiva ---- kelIkandalitasya vibhramamadhordhuryaM vapuste dRzau bhaGgIbhara kAmakArmukamidaM bhrUnarmakarmakramaH / ApAte'pi vikArakAraNamaho vakrAmbujanmAsavaH satyaM sundari vedhasatrijagatIsArastvamekAkRtiH // ' atra hi madhumAsamadanAsavAnAM trailokye subhagatAnyonyaM paripoSakatvena / te tu tvayi lokottareNa vapuSA saMbhUya sthitA ityatizayoktirdhvanyate / ApAte'pi vikArakAraNamityAsvAdanaparamparAkriyayApi vinA vikArAtmanaH phalasya saMpattiriti vibhAvanAdhvanirapi / vibhramamadhordharyamiti tulyayogitAdhvanirapi / evaM sarvAlaMkArANAM dhvanyamAnatvamastIti mantavyam / na tu yathA kaizcinniyataviSayIkRtam / yathAyogamiti / kvacidalaMkAraH kvacidvaistu vyaJjakamityartho yojanIyaH / nanUktAstAvacciraMtanairalaMkArAsteSAM tu bhavatA yadi vyaGgyatvaM pradarzitaM kimiyatetyAzakyAha - evamityAdi / yeSAmalaMkArANAM vAcyatvena zarIrIkaraNaM zarIrabhUtAtprastutAdarthAdarthAntarabhUtatayA azarIrANAM kaTakAdisthAnIyAnAM zarIratAparyantaM na vyavasthitaM sukavInAmayatnataH saMpAdyatayA yadi vAcyatvena zarIrIkaraNa..... sati yeSAM zarIratApAdanamapi na vyavasthitaM durghaTamiti yAvat / te'laMkArA dhvanervyApArasya kAvyasyAGgatAM vyaGgyarUpatayA gatAH santaH parAM durlabhAM chAyAmAtmarUpatAM yAnti / etaduktaM bhavati -- sukavirvidagdhapuraMdhrIvadbhUSaNaM yadyapi STiM yojayati tathApi zarIratApattirevasya 1. 'vyaGgyAGgatvaM prakAziSyate' ga. 1. 'zAkhI' ga. 2. 'tena' ga. 3. 'paramparayApi' ka-kha. 4. 'kathaMcit' ka- kha. 'vastumAtraM ' ga. 6. 'yojanIyAH ' ka-kha. 7. 'zarIratApAdanamapi' ka-kha. 8. 'atikliSTaM' ga. 9. ' tAvadasya kAvyasya kaSTasAdhyA' ka- kha. 5.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 kAvyamAlA alaMkArANAM dvayI gatiH kadAcidvastumAtreNa vyajyante kadAcidalaMkAreNa / tatra vyajyante vastumAtreNa yedAlaMkRtayastadA / '' 'dhruvaM dhvanyaGgatA tAsAM .. atra hetu: . kAvyavRttestadAzrayAt // 30 // yasmAttatra tathAvidhavyaGgyAlaMkAraparatvenaiva kAvyaM pravRttam / anyathA tu tadvAkyamAtrameva syAt / tAsAmevAlaMkRtInAm alaMkArAntaravyaGgyabhAve punaH, dhvanyaGgatA bhavet / cArutvotkarSato vyaGgayaprAdhAnyaM yadi lakSyate // 31 // uktaM hyetat--'cArutvotkarSanibandhanA vAcyavyaGgayayoH prAdhAnyavivakSA' iti / vastumAtravyaGgayatve cAlaMkArANAmanantaropadarzitebhya evodAharaNebhyo viSaya unneyaH / tadevamarthamAtreNAlaMkAravizeSarUpeNa vArthenaoNrthAnta kaSTasaMpAdyA / kuGkumapItikAyA iva / AtmatAyAstu kA saMbhAvanApi / evaMbhUtA ceyaM vyaGgyatA yadapradhAnabhUtApi vAcyamAtrAlaMkArebhya utkarSamalaMkArANAM vitarati / bAlakrIDAyAmapi rAjatvamivetyamumartha manasi kRtvAha-tatreti / dvayyAM gatau satyAm / atra heturityayaM vRttigranthaH / kAvyasya kavivyApArasya vRttistadAzrayAlaMkAraprevaNA / anyatheti / yadi tatparatvamityarthaH / tena tatra guNIbhUtavyaGgyatA naiva zayeti tAtparyam / tAsAmevAlaMkRtInAmityayaM paThiSyamANakArikopaskAraH / punariti kArikAmadhya upskaarH| dhvanyaGgateti / dhvnibhedktvmityrthH| vyaGgyaprAdhAnyamiti / atra hetuH-cArutvotkarSata iti / yadIti / tadaprAdhAnye tu vAcyAlaMkArA eva pradhAnamiti guNIbhUtavyaGgyateti bhAvaH / nanvalaMkAro vastunA vyajyate alaMkArA.........ta...... ityatrodAharaNAni kimiti na darzitAnItyAzaGkayAha-vastviti / etatsaMkSipyopasaMharati-tadevamiti / vyaGgyasya vyaJjakasya ca pratyekaM vastralaMkArarUpatayA 1. 'alaMkArAntareNa' ka-kha. 2. 'yatra' ka-kha. 3. 'punaH' ka-kha-pustakayornAsti. 4. 'unnatavyaH' ga. 5. 'vasvantarasya' ka-kha. 1. 'tathAzrayA' ka. 2. 'praNayataH' ga. 3. 'alaMkArA......ta......' ka-kha. pustakayo sti.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uDyotaH] dhvnyaalokH| rasyAlaMkArasya vA prakAzane cArutvotkarSanibandhane sati prAdhAnye'rthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayo dhvaniravagantavyaH / evaM dhvaneH prabhedAnpratipAdya tadAbhAsavivekaM kartumucyate- . yatra pratIyamAno'rthaH prakliSTatvena bhAsate / .. vAcyasyAGgatayA vApi nAsyAsau gocaro dhvneH|| 32 // dvividho'pi pratIyamAnaH sphuTo'sphuTazca / tatra ya eva sphuTaH zabdazaktyArthazaktyA vA prakAzate sa eva dhvanermArgo netaraH / sphuTo'pi yo'bhidheyasyAGgatvena pratIyamAno'vabhAsate so'syAnuraNanarUpavyaGgyasya dhvnergocrH| yathA 'kamalAarA ] maliA haMsA uDDAviA Na a piucchaa| keNa vi gAmataDAe abbhaM uttANaaM pheliham // ' atra hi pratIyamAnasya mugdhavadhvA jaladharapratibimbadarzanasya vAcyAGgatvameva / evaMvidhe viSaye'nyatrApi yatra vyaGgyApekSayA vAcyasya cArutvoskarSapratItyA prAdhAnyamavasIyate tatra vyaGgasyAGgatvena pratIte neraviSayatvam / dviprakAralAccaturvidho'yamarthazaktyudbhava iti tAtparyam / evamiti / avivakSitavAcyo vivakSitAnyaparavAcya iti dvau mUlabhedau / audyasya dvau bhedau-atyantatiraskRtavAcyo'rthAntarasaMkramitavAcyazca / dvitIyasya dvau medau-alakSyakramo'nuraNanarUpazca / prathamo'nantabhedaH / dvitIyo dvividhaH-zabdazaktimUlo'rthazaktimUlazca / pazcimastrividhaH-kaviproDhoktikRtazarIraH kavinibaddhavaktRprauDhoktikRtazarIraH svataHsaMbhavI ca / te ca pratyeka vyaGgyavyaJjakayoruktabhedanayena caturdhati dvAdazavidho'zaktimUlaH / Adyasya catvAro bhedA iti SoDaza mukhyabhedAH / te ca padavAkyakAravena pratyekaM dvividhA vakSyante / alakSyakramasya tu varNapadavAkyasaMghaTanAprabandhaprakAzyatvena paJcatriMzadbhedAH / tadAbhAsebhyo dhvanyAbhAsebhyo viveko vibhAgaH / asyetyAtmabhUtasya dhvanerasau kAvyavizeSo na gocaraH / 'kamalAkarA na malitA haMsA uDDAyitA na ca (sahasA) pitRSvasaH / kenApi grAmataDAge'bhramuttAnitaM kSiptam // ' [iti cchaayaa|] anyeho (2) piucchA pitRdhvasA itthamAmanyate / kenApyatinipuNena / vAcyAGgatvameveti / vAcyenaiva hi vismayavibhAvarUpeNa mugdhimAtizayaH pratIyata iti vAcyAdeva cArukhasaMpat / vAcyaM 1. 'prazliSTalena' ka, 'pramliSTalena' kha. 2. 'vbUDhaM' iti gAthAsaptazatIdhRtaH pAThaH. 1. 'itthaM' ka-kha. 2. 'prathamasya' ga. 3. 'prakAzakavena' ka-kha. 4. 'alakSyakramAttu' ka-kha.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 . kaavymaalaa| yathA 'vANIrakuDaGgoDDINasauNikolAhalaM suNantIe / __ gharakammavAvaDAe vahue sIanti agAiM // ' evaMvidho hi viSayaH prAyeNa guNIbhUtavyaGgayasyodAharaNatvena nirdekSyate / yatra tu prakaraNAdipratipattyA nirdhAritavizeSo vAcyo'rthaH punaH pratIyamAnAGgatvenaivAvabhAsate so'syaivAnuraNanarUpavyaGgayasya dhvanermArgaH / yathA 'uciNasu paDia kusumaM mA dhuNa sehAliaM haliasuDhe / aha de visamavirAvo sasureNa suo valaasaddo // ' tu khAtmopapattaye'rthAntaraM khopaskAravAJchayA vyanakti / 'vetasalatAgahanoDDInazakunikolAhalaM zRNvantyAH / gRhakarmavyApRtAyA vadhvAH sIdantyaGgAni // ' [iti cchaayaa|] atra dattasaMketacauryakAmukaratasamucitasthAnaprAptirvanyamAnA vAcyamevopaskurute / tathA hi gRhakarmavyApRtAyA ityanyaparAyA api, vadhvAH iti sAtizayalajApAratantryabaddhAyA api, aGgAnItyekamapi na tAdRgaGgaM yadgAmbhIryAvahitthavazena saMvarItuM pAritam , sIdantItyAstAM gRhakarmasaMpAdanaM khAtmAnamapi dhartuM na prabhavatIti / gRhakarmayogenai sphuTaM tathA lakSyamANAnIti / asmAdeva vAcyAtsAtizayamadanaparavazatApratItezcArutvasaMpattiH / yatra tviti / prakaraNamAdiryasya zabdAntarasaMnidhAnasAmarthyaliGgodestadapagamAdeva yatrArthoM nizcitasamastabhAvaH punarvAcyaH punarapi svazabdenokto'ta eva khAtmAvagateH saMpannapUrvakhAdeva tAvanmAtraparyavasAyI na bhavati tathAvidhazca pratIyamAnasyAGgatAmeti so'sya dhvaneviSaya ityanena vyaGgyatAtparyanibandhanaM sphuTaM vadatA vyaGgyaguNIbhAve khetadviparItameva nibandhanaM mantavyamityuktaM bhavati / 'uccinu patitAni kusumAni mA dhunIH zephAlikA hAlikAnuSe / eSa te viSamavirAvaH zvazureNa zruto valayazabdaH // [iti cchaayaa|] yataH zvazuraH zephAlikAlatikAM prayatnai rakSaMstasyA AkarSaNadhUnanAdinA kupyati tenAtra viSamaparipAkalaM mantavyam / anyathA voktyaiva vyaGgyAkSepaH syAt / atra ca 'kassa vA Na hoi roso-' ityetadanusAreNa vyAkhyA kartavyA / vAcyArthasya pratipattaye lAbhAya etayaGgyamapekSaNIyam / anyathA vAcyo'rtho na labhyate / khataHsi 1. 'hi' ka-pustake nAsti. 2. 'vyaGgyatvasya' ga. 1. 'khopakAra' kha. 2. 'dhvanyamAnavAcyasyeva' ga. 3. 'yoge. ca' ga. 4. 'madanAvasaravazatA' ka-kha. 5. 'liGgAdeva yatra' ka-kha. 6. 'pUrNakhAdeva' ka-kha. 7. 'tAtparyetibandhanaM sphuTaM dadhatA' ka-kha.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 uddyotaH ] dhvanyAlokaH / atra hyavinayapatinA saha ramamANA sakhI bahiHzrutavalayakalakalayA sakhyA pratibodhyate / etadapekSaNIyaM vAcyArthapratipattaye / pratipanne ca vAcye tasyAvinayapracchAdanatAtparyeNAbhidhIyamAnatvAtpunervyaJjyAGgatvamevetyasminnanuraNanarUpavyaGgayadhvanAvantarbhAvaH / evaM vivakSitavAcyasya dhvanestadAbhAsaviveke prastute satyavivakSitavAcyasyApi taM kartumAha 121 avyutpatterazaktervA nibandho yaH skhaladgateH / zabdasya sa ca na jJeyaH sUribhirviSayo dhvaneH // 33 // skhaladgaterupacaritasya zabdasyAnyutpaterazaktervA nibandho yaH sa ca na dhvanerviSayaH / yaitazca I 1 ddhatayA avacanIya eva so'rthaH syAditi yAvat / nanvevaM vyaGgyasyopaskAratA pratyuktA bhavedityAzaGkyAha--pratipanne ceti / zabde datta iti yAvat / tadAbhAsaviveke prastuta iti / saptamI hetau / tadAbhAsavivekaprastAvalakSaNAtprasaGgAditi yAvat / kasya tadAbhAsa ityapekSAyAmAha - vivakSitavAcyasyeti / spaSTe tu vyAkhyAne prastuta ityasaMgatam / parisamAptau hi vivekSitAbhidheyasya tadAbhAsavivekaH / na tvadhunA prastuta................manubadhnAti / skhaladgateriti / gauNasya lAkSaNikasya vA zabdasyetyarthaH / avyutpattiranuprAsAdinibandhanatAtparya pravRttiH / yathA - 'preGkhatpremaprabandhapracuraparicayaprauDhasImantinInAM cittAkAzAvakAze viharati satataM yaH sa saubhAgyabhUmiH / ' atrAnuprAsarasikatayA preGkhaditi lAkSaNikaH, cittamAkAza iti gauNaH prayogaH kavinA kRto'pi na dhvanyamAnarUpasundara prayojanAMzaparyavasAyI / azaktervRttaparipUraNAdyasAmarthyAt / yathA- --'viSamakANDakuTumbakasaMcayapravara vArinidhau patatA vayA / jalataraGgavighUrNitabhAjane vicalitAtmani kuDyamaye kRtAH // ' atra pravarAntamAdyapadaM candramasyupacaritam / bhAjanamityAzaye kuDyamaya ityavicale kAmapi kAnti na puSyati / Rte vRttabharaNAt / sa ceti / prathamoddyote yaH prasiddhyanurodhapravartitavyavahArAH kavaya ityatra 'vadati bisinIpatrazayanam' ityAdi bhAktam / sa na kevalaM dhvanerviSayo yAvadayamanyo'pIti caza 1. 'vAcyArthe' ka-kha. 2. 'vyaGgyatvameva' ka- kha. 3. 'evaMvidhavAcyasya ga. 4. 'tatkartuM' ka- kha. 5. 'azakteravyutpatteH' ka- kha. 6. 'yataH' ga. 1. 'zabdo'rtha iti' ka-kha. 2. 'vivakSitavAcyetyarthaH ' ka- kha. 3. 'prabhRtiH ' ka. kha. 4. 'azakya -- dyasamartham' ka-kha. 5. 'AdyaM kRtaM pAdaM ' ga. 6. ' ityAdiraktatiktaH' ka-kha.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kaavymaalaa| sarveSveva prabhedeSu sphuTatvenAvabhAsanam / yadvayaGgayasyAGgibhUtasya tatpUrNa dhvanilakSaNam // 34 // taccodAhRtaviSayameva / iti zrIrAjAnakAnandavardhanAcAryaviracite dhvanyAloke dvitIya uddyotaH / . tRtIya uddyotH| evaM vyaGgayamukhenaiva dhvaneH pradarzite saprabhede svarUpe punarvyaJjakamukhena tatprakAzyate bdasyArthaH / uktameva dhvanikharUpaM tadAbhAsavivekahetutayA kArikAkAro'nuvadatItyabhiprAyeNa vRttikRdupaskAraM dadAti-yatazceti / avabhAsanamiti / bhAvAnayane dravyAnayanamiti nyAyAdavabhAsanaM vyaGgyam / dhvanilakSaNaM dhvaneH svarUpam / pUrNa bhAsanaM taddhanerlakSaNaM pramANam / taca pUrNa pUrNadhvanikharUpanivedakatvAt / atha vA jJAnameva dhvanilakSaNam / lakSaNasya jJAnaparicchedyatvAt / vRttAvevakAreNa tato'nyasya cAbhAsarUpatvameveti sUcayatA tadAbhAsavivekahetubhAvo yaH prakrAntaH sa eva nirvAhita iti zivam / prAcyaM prollAsamAtraM syAdbhedenAmanyate yayA / vande'bhinavagupto'haM pazyantI tAmidaM jagat // iti zrImahAmAhezvarAcAryavairyAbhinavaguptonmIlite sahRdayaloka (dhvanyAloka)locane dhvanisaMkete dvitIya uddyotH| smarAmi smarasaMhAralIlApATavazAlinaH / prasahya zaMbhordaihAdha harantIM paramezvarIm // udyotAntarasaMgatiM kartumAha vRttikAraH-evamityAdi / tatra vAcyamukhena tAvadavivakSitavAcyAdayo bhedAH / vAcyaM ca yadyapi vyaJjakameva / yathoktam-'yatrArthaH zabdo vA-' iti / tatazca ..... mukhenApi bheda uktaH / tathApi sa vAcyo'rtho vyaGgyamukhenaiva bhidyate / tathA hyavivakSitavAcyo vyaGgayo nyagbhAvitaH / vivakSitAnyaparavAcya iti vyaGgyArthapravaNa evocyate / ityevaM mUlabhedayoreva yathAkhamavAntarabhedasahitayorvyaJjakarUpo'rthaH sa vyaGgyamukhe prekSitAzaraNatayaiva bhedamAsAdayati / ata evAha-vyaGgyamukhe 1. 'zrImadAnanda' ka-kha. 2. 'kAvyAloke' ka-kha. 'sahRdayAloke' ga. 3. 'etaprakAzate' ga. 1. 'sarva zivam' ga. 2. 'prAjyaM' ga. 3. 'abhinavaguptaviracite kAvyAlokalocane' ga. 4. 'atra' ka-kha. 5. 'tatazca...-bhidyate' ka-kha-pustakayonAsti. 6. 'tathApyavivakSito vAcye vyaGgayena' ka-kha. 7. 'vivakSito'nyaparo' ka-kha. .. .
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uDyotaH] dhvnyaalokH| avivakSitavAcyasya padavAkyaprakAzatA / . tadanyasyAnuraNanarUpavyaGgayasya ca dhvaneH // 1 // avivakSitavAcyasyAtyantatiraskRtavAcye khaMprabhede padaprakAzatA yathA maharSAsasya-'saptaitAH samidhaH zriyaH' / yathA vA kAlidAsasya-'kaH neti / kiM ca yadyapyartho vyaJjakastathApi vyaGgyatAyogyo'pyasau bhavatIti / zabdastu na kadAcidyaGgyaH / api.tu vyaJjaka eveti / tadAha-vyaJjakamukheneti / na ca vAcyasyAvivakSitAdirUpeNa yo bhedastatra sarvathaiva vyaJjakamukhavaM nAstIti punaHzabdenAha / vyaJjakamukhenApi bhedaH sarvathaiva na na prakAzito'dhunA punaH zuddhavyaJjakamukhena / tathAhi vyaGgyamukhaprekSitayA vinA padaM vAkyaM varNAH padabhAgaH saMghaTanA mahAvAkyamiti kharUpata eva vyaJjakAnAM bhedaH na caiSAmarthavatkadAcidapi vyaGgyatA saMbhavatIti vyaJjakaikaniyataM kharUpaM yattanmukhena bhedaH prakAzyata iti tAtparyam / yastu vyAcaSTe-'vyaGgyAnAM vastralaMkArarasAnAM mukhena' iti sa evaM praSTavyaH-etattAvatribhedalaM na kArikAkAreNa kRtam / 'vRttikAreNa tu darzitam / na cedAnI vRttikAro medaprakaTanaM karoti / tatazcedaM kRtamidaM kriyata iti kartRbhede kA saMgatiH / na caitAvatA sakalaprAktanagranthasaMgatiH kRtA bhavati / avivakSitavAcyAdInAmapi prakArANAM darzitavAdityalaM nijapUrvajasagotraiH sAkaM vivAdena / cakAraH kArikAyAM yathAsaMkhyazaGkAnivRttyarthaH / tenAvivakSitavAcyo dviprabhedo'pi pratyekaM padavAkyaprakAza iti dvidhA / tadanyasya vivakSitAbhidheyasya saMbandhI yo dvitIyo bhedaH kramadyotyo nAma khabhedasahitaH so'pi pratyekaM dvidhaiva / anuraNanena rUpANAM sAdRzyaM yasya tAdRgvyaGgyaM yattasyatyarthaH / maharSarityanena tadanusaMdhatte yatprAguktam / atha ca rAmAyaNamahAbhArataprabhRtini lakSya dRzyata iiti| 'dhRtiH kSamA dayA zaucaM kAruNyaM vAganiSThurA / mitrANAM cAnabhidrohaH saptaitAH samidhaH zriyaH // ' samicchabdArthasyAtra sarvathA tiraskAro'saMbhavAt / samicchabdena ca vyaGgathenAnanyApekSalakSmyuddIpanakSamatvaM saptAnAM vakrabhipretaM dhvanitam / yadyapi 'niHzvAsAndha ivAdarzaH-' ityAdyudAharaNAdapyayamartho labhyate tathApi prasaGgAbahulakSyavyApivaM darzayitumudAharaNAntarANyuktAni / atra ca vAcyasyAtyantatiraskAraH pUrvoktamanusRtya yojinIyaH kiM punaruktena / saMnaddhapadena cAtrAsaMbhavAtsvArthenoddhatalaM lakSayatA vaRbhipretA niSkAruNikalApratikAryakhAprekSApUrvakAritvAdayo dhvanyante / tathaiva madhurazabdena sarva viSayiraJjakatvadarpakavAdikaM lakSayatA sAtizayAbhilASaviSayatvamiti vaRbhipretaM 1. 'prabhede' ga. 1. 'api tasya' ga. 2. 'vyaJjakalamukhaM' ka-kha. 3. 'saMbhAvyate' ka-kha. 4. 'pratipAditatvAt' ga. 5. 'rUpeNa' ga. 6. 'yatra' ka-kha. 7. 'saMbadhyate' ka-kha. 8. 'iti vRttiH kSamA dAnaM tapaH zaucaM' ka-kha. 9. 'udAharaNAnAM' ka-kha. 10. 'vyaJjakala' ka-kha.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 kAvyamAlA saMnaddhe virahavidhurAM tvayyupekSeta jAyAm' / yathA vA tasyaiva-'kimiva hi madhurANAM maNDanaM nAkRtInAm' / eteSUdAharaNeSu samidha iti saMnaddha iti madhurANAmiti ca padAni vyaJjakAbhiprAyeNaiva kRtAni / tatyaivArthAntarasaMkramitavAcye yathA-'rAmeNa priyajIvitena tu kRtaM premNaH priye nocitam' / atra rAmeNetyetatpadaM sAhasaikarasatvAdi vyaGgayAbhisaMkramitavAcyaM vyaJjakam / yathA vA'emea jaNo tissA deu kavolopamAi sasibimbam / paramatthaviAre uNa cando cando via varAo / ' dhyanyate / tasyaiveti / avivakSitavAcyasya yo dvitIyo bhedastasyetyarthaH / 'pratyAkhyAnaruSaH kRtaM samucitaM krUreNa te rakSasA soDhaM tacca tathA khayA kulajano dhatte yathoccaiH ziraH / vyarthaM saMprati bibhratA dhanuridaM tvadyApadaH sAkSiNA' iti / rakSaHkhabhAvAdeva yaH krUro'natilaGghayazAsanalAdurmadatayA ca prasahya nirAkriyamANaH krodhastasyaitattAvatsvacittavRttisamucitamanuSThApakalaM nAma / mAnyo'pi kazcinmamAjJAM laGghayiSyati / ta iti / yayA tAdRgapi tathA na gaNitastasyAstavetyarthaH / tadapi tathA avikAreNotsavApattibuddhyA netravistArikAmukhaprasAdAdilakSyamANayA soDhaM yathA yena prakAreNedAnIMtanakulavadhUjana iti yaH kazcitpAmaraprAyo'pi kulavadhUzabdavAcya uccaiH ziro dhatte / evaMvidhAH kila vayaM kulavadhvo bhavAma iti / atha ca ziraHkartanAvasare tvayA zIghraM kRntyatAmiti tathA soDhaM tathocaiH ziro dhRtaM yathAnyo'pi kulastrIjana uccaiH ziro dhatte nityapravRttatayA / evaM rAvaNasya tava ca samucitakArikhaM niyUMDham / mama punaH sarvamevAnucitaM paryavasitam / tathAhi rAjyanirvAsanAdiniravakAzIkRtadhanurvyApArasyApi kalatramAtrarakSaNaprayojanamapi yaccApamabhUttatsaMprati tvayyarakSitAyAmeva niSprayojanam / tathApi ca taddhArayAmi / tannUnaM nijajIvitarakSavAsya saMbhAvyate / tadyuktaM rAmeNetyasamasAhasatvasatyasaMdhatvAnucitakArikhAdivyaGgyadharmAntarapariNatenetyarthaH / 'kApuruSAdidharmaparigrahastvAdizabdAt' iti yadyAkhyAtaM tadasat / kApuruSasya hyetadeva pratyutocitaM syAt / priya iti zabdamAtramevaitadidAnI saMvRttam / priyazabdasya pravRttinimittaM yatpremanAma tadapyanaucityakalaGkitamiti zokAlambanoddIpanavibhAgayogAtkaruNaraso rAmasya sphuTIkRta iti / emea 1. 'yathA vA tasyaiva' ga-pustake nAsti. 2. 'vyaJjakatva' ka-kha. 3. 'vyaGgyArthasaMkramita' ka-kha. 1. "vistAritA' ka-kha. 2. 'lakSaNayA' ka-kha. 3. 'arakSitavyApannAyAmeva' ga. 4. 'na caitadyuktaM' ka-kha.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ujhyotaH] dhvnyaalokH| 125 atra dvitIyazcandrazabdo'rthAntarasaMkramitavAcyaH / avivakSitavAcyasyAtyantatiraskRtavAcye prabhede vAkyaprakAzatA yathA'yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti sNymii| yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH // ' anena hi vAkyena nizArtho na jAgaraNArthaH kazcidvivakSitaH / kiM tarhi tattvajJAnAvahitatvamatattvaparAGmukhatvaM ca muneH pratipAdyata iti tiraskRtavAcyasyAsya vyaJjakatvam / iti / evameva janastasyA dadAti kapolopamAyAM zazibimbam / paramArthavicAre punazcandrazcandra iva varAkaH // [iti cchaayaa|] evameveti svayamavivekAndhatayA jana iti lokaprasiddhagatAnugatikamAtrazaraNaH tasyA ityasAdhAraNaguNagaNamahAghavapuSaH / kapolopamAyAmiti nirvyAjalAvaNyasarvavabhUtamukhamadhyavartipradhAnabhUtakapolatalasyopamAyAM pratyuta tadadhikavastukartavyaM tato dUranikRSTaM zazibimbaM kalaGkavyAjajihmIkRtam / evaM yadyapi gaDDarikApravAhapatitamabhitaH patito lokaH, tathApi yadi parIkSakAH parIkSante tadvarAkaH kRpaikabhAjanaM yazcandra iti prasiddhaH sa candra eva kSayitvavilAsazUnyatvamailinavadharmAntarasaMkrAnto yuktaH / atra ca yathA vyaGgyadharmAntarasaMkrAntistathA pUrvoktamanusaMdheyam / evamuttaratrApi / evaM prathamabhedasya dvAvapi prakArau padaprakAzakalenodAhRtya vAkyaprakAzakalenodoharati-yA nizeti / vivakSita iti / tena hyuktena na kiMcidupadezyaM pratyupadezaH siddhyati / nizAyAM jAgaritavyamaeNnyatrAndhavadAsitavyamiti kimanenoktena / tasmAdbAdhitasvArthametadvAkyaM saMyamino lokottaratAlakSaNena nimittena tattvadRSTAvavadhAnaM mithyAdRSTau ca 'pairAGmukhavaM dhvanati / sarvazabdArthasya cApekSitatayApyupapadyamAnateti na sarvazabdArthAnyathAnupapattyAyamartha AkSipto mantavyaH / sarveSAM brahmAdisthAvarAntAnAM caturdazAnAmapi bhUtAnAM yA nizAkhyA mohajananI tattvadRSTistasyAM saMyamI jAgarti kathaM prApyateti / na tu viSayavarjanamAtrAdeva saMyamIti yAvat / yadivA sarvabhUtanizAyAmeva mohinyAM jAgarti kathamiyaM heyeti / yasyAM tu mithyAdRSTau sarvANi bhUtAni jAgrati atizayena suprabuddharUpANi sA tasya rAtriraprabodhaviSayaH / tasyAM hi ceSTAyAM nAsau prabuddhaH / evameva lokottaravyavasthitiH pazyati manyate ca / tasyaivAntarbahiSkaraNavRttizcaritArthA / anyastu na pazyati na ca manyata iti tattvadRSTipareNa bhAvyamiti 1. 'vAkyArthena' ga. 1. 'tadadhikaraNaguNaM vastu' ka-kha. 2. 'jihmitam' ga. 3. 'galitatva' ga. 4. 'yo'rthaH' ga. 5. 'udAharati-avivakSitetyAdi' ka-kha. 6. 'saMbhavati' ka-kha. 7. 'ityatra rAtrivadAsitavyaM' ka-kha. 8. 'parAdhInavaM dhvanitaM' ka-kha. 9. 'lokokti' ka-kha. 12 dhva0 lo.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 kAvyamAlA | tasyaivArthAntarasaMkramitavAcyasya vAkyaprakAzatA yathA'visaMmaio cia kANa vi kANa vi vAlei amiamao / kANa vi visAmiamao kANa vi avisAmao kAlo || atra hi vAkye viSAmRtazabdAbhyAM duHkhasukharUpasaMkramitavAcyAbhyAM vyavahAra ityarthAntarasaMkramitavAcyasyAsya vyaJjakatvam / vivakSitAbhidheyasyAnuraNanarUpavyaGgyasya zabdazaktyudbhave prabhede padapra kAzatA yathA 'prAtuM dhanairarthijanasya vAJchAM daivena sRSTo yadi nAma nAsmi / pathi prasannAmbudharastaDAgaH kUpo'thadA kiM na jaDaH kRto'ham // ' - tAtparyam / evaM ca pazyata iti vacanaM na svArthamAtravizrAntam / api tu vyaGgya eva vizrAmyati / yattacchabdayozca na khatantrArthateti sarva evAyamAkhyAtasahAyaH padasamUho vyaGgyaparaH / tadAha - anena hi vAkyeneti / pratipAdyata iti / dhvanyata ityarthaH / tathA viSamayo viSamayatAM prAptaH / keSAMcidduSkRtinAmativivekinAM vA / keSAMcitsukRtinAmatyantavivekinAM vAtikrAmatyamRtamayanirvANaH / keSAMcinmizrakarmaNAM vivekAvivekavatAM vA viSAmRtamayaH / keSAmapi mUDhaprAyANAM dhArAprAptayoga bhUmikArUDhAnAM vA aviSAmRtamayaH kAlo'tikrAmatIti saMbandhaH / viSAmRtapade ca lAvaNyAdizabdavannirUDhalakSaNarUpatayA sukhaduHkhasAdhanayorvartete / viSaM nimbamamRtaM kapitthamiti (vat) / na cAtra sukhaduHkhasAdhane tanmAtravizrAnte / api tu svakartavya sukhaduHkhaparyavasitena ca te sAdhanena sarvathA vivakSite / niHsAdhanayostayoratrAbhAvAt / tadAha - saMkramitavA - cyAbhyAmiti / keSAMciditi vAcyavizeSasaMkrAntiH / atikrAmatItyasya ca.................. - mAtra saMkrAntiH / kAla ityasya ca sarvavyavahArasaMkrAntiH / upalakSaNArthaM tu viSamRtalakSa`NamAtra saMkrAntiriti vRttikRtA vyAkhyAtam / tadAha - vAkyamiti / evaM kArikAprathamArdhalakSitAMzcaturaH prakArAnudAhRtya dvitIyakArikArdhasvIkRtAnSaDanyAnprakArAnkrameNodAharati--vivakSitAbhidheyasyetyAdinA / prAtumiti pUrayitum / dhanairiti bahuvacanaM yo yo yenArthI tasya teneti sUcanArtham / ataevArthigrahaNam / janasyeti bAhulyena 1. 'viSamaya iva keSAmapi keSAmapi prayAtyamRtamayaH / keSAmapi viSAmRtamayaH keSAmapyaviSAmRtaH kAlaH // iti cchAyA. 2. 'saMkrAnta' ka kha. 3. 'trAtuM' ka-kha. 1. 'evaM pazyata iti muneriti ca na svArtha' ka kha 2. 'vyApAraH' kha. 3. 'mUrkhalambhaprAyANAM' ga. 4. 'ati - vyavahArasaMkrAntiH ' ka kha - pustakayornAsti. 5. 'viSAmRtagrahaNamAtra saMkramaNamAtraM ' ka-kha. 6. ' trAtumiti' ka-kha.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ucyotaH ] dhvanyAlokaH / 127 atra hi jaDa iti padaM nirviNNena vakrAtmasamAnAdhikaraNatayA prayuktamanuraNanarUpatayA kUpasamAnAdhikaraNatAM vazaktyA pratipadyate / tasyaiva vAkyaprakAzatA yathA harSacarite siMhanAdavAkyeSu -- 'vRte'smi - nmahApralaye dharaNIdhAraNAyAdhunA tvaM zeSaH / etaddhi vAkyamanuraNanarUpamarthAntaraM zabdazaktyA sphuTameva prakAzayati / asyaiva kaviprauDhoktimAtraniSpannazarIrasyArthazaktyudbhave prabhede padaprakA - zatA yathA harivijaye-- 'cUaGkurAvaaMsaM chaNapasaramahaM ghaNamahurAmoam / asamappiaM pi gahiaM kusumasareNa mahumAsalacchimuham // ' atra hyasamarpitamapi kusumazareNa madhumAsalakSmyA mukhaM gRhItamityasama - - rpitamityetadavasthAbhidhAyipadamarthazaktyA kusumazarasya balAtkAraM prakAzayati / 1 hi loko dhanArthI / na tu guNairupakArArthI / daiveneti / azakyaparyanuyogenetyarthaH / jaDaH kiMkartavyatAmUDha ityarthaH / atha kUpo jaDo yo'rthitA kasya kIdRzItyasaMbhavadviveka iti / ata eva jaDaH zItalo nirvedasaMtAparahitaH / tathA jaDaH satatajalayogitayA paropakArA-samartho'smIti / anyo hi tAvadavazyaM kazcitsRSTo na tvahamiti nirvedaH / prasannaM lokopayogi ambu dhArayatIti / kUpo'thaveti / lokairapyalakSyamANa ityarthaH / AtmasamAnAdhikaraNatayeti / anena tRtIyArthe nAyaM jaDazabdastaTAkArthena punaruktArthaM saMbandha ityabhiprAyeNAha - kUpa samAnAdhikaraNatAmiti / khazaktyeti zabdazaktyudbhavalaM dyotayati / mahApralaya iti / mahAnAsamantAnpralayo yatra tAdRzi zokakAraNabhUte vRtte dharaNyA rAjyadhurAyA dhAraNAyAzvAsanAya tvaM zeSaH ziSyamANaH / itIyatA pUrNe vAkyArthe kalpAvasAne bhUpIThabhArodvahanakSama eko nAgarAja eva digdantiprabhRtiSvapi pralIneSvityarthA -- ntaram / 'cUtAGkurAvataMsaM kSaNaprasaramahaddhanamadhurAmodam / asamarpitamapi gRhItaM kusumazareNa madhumAsalakSmI mukham // ' atra mahacchabdasya paranipAtaH prAkRte niyamAbhAvAt / kSaNa utsavaH / ( mahotsava prasareNetyarthaH ) / mukhaM prArambho vakraM ca / tacca surAmodayuktaM bhavati / madhvArambhe kAmazcittamAkSipatItyetAvAnayamarthaH kaviprauDhoktyArthAntaravyaJjakaH saMpAditaH / atra kavinibaddhavaktRprauDhoktizarIrArthazaktyudbhave padavAkyaiprakAzatAyAmudAharaNadvayaM na dattam / 'prauDhoktimAtraniSpannazarIraH saMbhavI svataH / ' iti prAcyakAri -- kAyA iyataivodAhRtatvaM bhavedityabhiprAyeNeti / tetra padaprakAzatA yathA - 'satyaM manoramAH 1 1. ' ityetat' ka-kha. 2. 'apaNAmaaM vi' ka-kha. 3. 'lakSayati' ka- kha. 1. 'prakAzatayA ' ga. 2. 'atra' ga.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 kaavymaalaa| atraiva prabhede vAkyaprakAzatA / yathodAhRtaM prAk 'sajjehi surahimAso' ityAdi / atra sajjayati surabhimAso na tAvadarpayatyanaGgAya zarAnityayaM vAkyArthaH kaviprauDhoktimAtraniSpannazarIro manmathonmAdakatApAdanAvasthAnaM vasantasamayasya sUcayati / khetaHsaMbhavizarIrArthazaktyudbhave prabhede padaprakAzatA yathA'vANiaa hattidantA kutto amANa vAghakittI a| jAva luliAlaamuhI gharammi parisakkae sulA / ' atra lulitAlakamukhItyetatpadaM vyAdhavadhvAH khataHsaMbhAvitazarIrArthazaktyA suratakrIDAsaktiM sUcayaMstadIyasya bhartuH satatasaMbhogakSAmatAM prakAzayati / tasyaiva vAkyaprakAzatA yathA. 'sihipiJchakaNNaUrA bahuA vAhassa gavvirI bhamai / muttAphalaraiapasAhaNANa majjhe savattINam // ' anenApi vAkyena vyAdhavadhvA zikhipicchakarNapUrAyA navapariNItAyAH kasyAzcitsaubhAgyAtizayaH prakAzyate / tatsaMbhogakAle sa eva vyAdhaH karivaravadhavyApArasamathe AsIdityatheprakAzanAt / kAmAH satyaM ramyA vibhUtayaH / kiMtu mattAGganApAGgabhaGgalolaM hi jIvitam // ' ityatra kavinA yo virAgI vaktA nibaddhastatprauDhoktyA jIvitazabdo'rthazaktimUlatayedaM dhvanayati-sarva evAmI kAmA vibhUtayazca jIvitamAtropayoginaH / tadabhAve hi sadbhirapi tairasadrUpatApyate / tadeva ca jIvitaM prANadhAraNarUpatvAtprANavRttezca cAJcalyAdanAsthApadamiti viSayeSu varAkeSu kiM doSodghoSaNadaujanyena / nijameva jIvitamupAlabhyam / tadapi vA nisargacaJcalamiti na sAparAdhamityetadgADhaM vairAgyamiti / vAkyaprakAzatA yathA-'zikhariNi-' ityAdau / 'vANijaka hastidantAH kuto'smAkaM vyAghrakRttayazca / yAvallulitAlakamukhI gRhe pariSvakkate snuSA // ' [iti cchaayaa| ] atra luliteti svarUpamAtreNa vizeSaNamaviluptatayA ca hastidantAdyapaharaNaM saMbhAvyamiti vAkyArthasya tAvatyeva na kAcidanupapattiH / sihipiccheti / pUrvameva yojitA gAthA / nanviti / samudAya eva 1. 'vasthAnAt' ka-kha. 2. 'saMbhAvitArtha' ga. 3. 'sUcayati tadIyasya' ga. 4. 'api' ka-kha-pustakayo sti. 5. 'prakhyApyate' ga. 6. 'pradarzanAt' ga. 1. 'ityetAvat' ga. 2. 'ityAdi' ga. 3. 'pariSvakte savibhramaM caMkramyate' ga. 4. 'avaliptatayA' ga. 5. 'vAcyArthasya' ga.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uddyotaH ] dhvnyaalokH| nanu dhvaniH kAvyavizeSa ityuktaM tatkathaM tasya padaprakAzatA / kAvyavizeSo hi viziSTArthapratipattihetuH zabdasaMdarbhavizeSaH / tadbhAvazca padapra- . kAzatvenopapadyate / padAnAM smArakatvenAvAcakatvAt / ucyate-syAdeSa doSaH yadi vAcakatvaM prayojakaM na dhvanivyavahAre syAt / na tvevam / tasya vyaJjakatvena vyvsthaanaat| kiM ca kAvyAnAM zarIriNAmiva saMsthAnavizeSAvacchinnasamudAyasAdhyApi cArutvapratItiranvayavyatirekAbhyAM bhAgeSu kalpyata iti padAnAmapi vyaJjakatvamukhena vyavasthito dhvanivyavahAro na virodhi / 'aniSTasya zrutiryadvadApAdayati duSTatAm / zrutiduSTAdiSu vyaktaM tadvadiSTasmRtirguNam // padAnAM smArakatve'pi padamAtrAvabhAsinaH / tena dhvaneH prabhedeSu sarveSvevAsti ramyatA // dhvanirityatra pakSe codyametat / tadbhAvazceti / kAvyavizeSatvamityarthaH / avAcakavAditi yaduktaM so'yamaprayojako heturiti cchalena tAvaddarzayati-syAdeSa doSa iti / evaM chalena parihRtya vastuvRttena pariharati-kiM ceti / yadyaparo brUyAt-na mayA avAcakalaM dhvanyabhAve hetUkRtaM kiM' tUktaM kAvyadhvaniH / kAvyaM ca nokAlApratipatticArivAkyaM na padamiti tatrAha-satyamevaM tathApi tu padaM na dhvanirityasmAbhirutam / api tu samudAya eva / tathA ca padaprakAzo dhvaniriti prakAzapadenoktam / nanu padasya tatra tathAvidhaM sAmarthyamiti kuto'khaNDa eva pratItikrama ityAzaGkayAha-kAvyAnAmiti / uktaM hi prAgvivekakAle vyapadeza iti / nanu bhAgeSu padarUpeSu kathaM sA cArulapratItirAropayituM zakyA / tAni hi smArakANyeva / tataH kim / manohArivyaGgyArthasmArakavAddhi cArukhapratItinibandhanavaM kena vAryate / tathA zrutiduSTAnAM pelavAdipadAnAmasabhyapelAdyartha prati na vAcakatvam / api tu smArakatvam / tadvazAcAcArukharUpaM kAvyaM zrutiduSTam / tacca zrutiduSTasamanvayavyatirekAbhyAM bhAgeSu vyavasthApyate tathA prakRte'pIti tadAha-aniSTasyeti / aniSTArthasmArakasyetyarthaH / duSTatAmityacArukham / guNamiti cArukham / evaM dRSTAntamabhidhAya pAdatrayeNa turyeNa dAntikArtha uktaH / adhunopasaMharati-padAnAmiti / yata evamiSTasmRtizcArukhamAvahati tena hetunA sarveSu prakAreSu 1. 'saMsthiti' ga. 2. 'zrutiH' ka-kha. 3. 'guNaH' ga. 1. 'kiMtu kukAvyaM ca nAkAGkSA' ka-kha. 2. 'nAkAlipativRttikArikAvAkyaM naraM padamiti' ga. 3. 'satyametattathApi padaM dhvanirasmAbhiruktaM' ka-kha. 4. 'vyaGgyArthAH' ka-kha. 5. 'yathA' ka-kha.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 kAvyamAlA | vicchittizobhinaikena mUSaNeneva kAminI / padadyotyena sukaverdhvaninA bhAti bhAratI // ' iti parikara zlokAH / yastvalakSyakramavyaGgayo dhvanirvarNapadAdiSu / vAkye saMghaTanAyAM ca sa bandhe'pi dIpyate // 2 // tatra varNAnAmanarthakatvAddyotakatva saMbhavItyAzaGkayedamucyate-- zau sarephasaMyogau DhakArazcApi bhUyasA / virodhinaH syuH zRGgAre tena varNA resacyutaH // 3 // taeva tu nivezyante bIbhatsAdau rase yadA / tadA taM dIpayantyeva tena varNA rasacyutaH // 4 // zlokadvayenAnvayavyatirekAbhyAM varNAnAM dyotakatvaM darzitaM bhavati / 'dhvaninirUpitasya padamAtrAvabhAsino'pi padaprakAzasyApi dhvane ramyatAsti / smAraka - ve'pi padAnAmiti samanvayaH / apizabdaH kAkAkSinyAyenobhayatrApi saMbadhyate / adhunA cArutvapratItau padasyAnvayavyatirekau darzayati - vicchittIti / evaM kArikAM vyAkhyAya tadasaMgRhItamalakSyakramavyaGgyaM prapaJcayitumAha-yastviti / tuzabdaH pUrvabhedebhyo'sya vizeSadyotakaH / varNasamudAyazca padam / tatsamudAyo vAkyam | saMghaTanA padagatA vAkyagatA ca / saMghaTitavAkyasamudAyaH prabandha ityabhiprAyeNa varNAdInAM yathAkramamupAdAnam / Adizabdena padaikadezapadadvitIyAdInAM grahaNam / saptamyA nimittatvamuktam / dIpyate'vabhAsate sakalakAvyAvabhAsatayeti pUrvavatkAvyavizeSalaM samarthitam / bhUyaseti pratyekamabhisaMbadhyate / virodhina iti / paruSA vRttivirodhinI zRGgArasya / yataste -varNA bhUyasA prayujyamAnA na resAMzyotanti sravanti / yadi vA tena zRGgAravirodhitvena hetunA varNAH zaSAdayo rasAcchRGgArAcyaivante taM na vyaJjayantIti vyatireka uktaH / anvayamAha -ta eva viti zAdayaH / tamiti bIbhatsAdikaM rasaM dIpayanti / kArikAdvayaM tAtparyeNa vyAcaSTe - zlokadvayeneti / yathAsaMkhyaprasaGgaparihArArthaM zlokabhyAmii kRtam / pUrvazlokena hi vyatireka ukto dvitIyenAnvayaH / asminviSaye zRGgAralakSaNe zaSAdiprayogaH sukavitvamabhivAJchatA na kartavya ityevaM phalatvAdupadezasya kArikAkAreNa pUrva vyatireka uktaH / na ca sarvathA na kartavyo'pi tu bIbhatsAdau kartavya eveti pazcAdanvayaH / 1. 'prabandho'bhidhIyate' ka kha 2. 'na saMbhavati' ga. 3. 'rasazyutaH' ga. 1. ' rasAdIn ' ga. 2. 'virodhahetunA' ga. 3. 'pracyavante' ka-kha. dvayAbhyAM ga. 4. zloka
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uDyotaH] dhvnyaalokH| 131 pade cAlakSyakramavyaGgyasya dyotakatvaM yathA'utkampinI bhayapariskhalitAMzukAntA te locane pratidizaM vidhure kSipantI / krUreNa dAruNatayA sahasaiva dagdhA dhUmAndhitena dahanena na vIkSitAsi // ' atra hi te ityetatpadaM rasamayatvena sphuTamevAvabhAsate sahRdayAnAm / vRttikAreNa khanvayapUrvako vyatireka iti zailImanusata'manvayaH pUrvamupAttaH / etaduktaM bhavati-yadyapi vibhAvAnubhAvavyabhicAripratItisaMpadeva rasAsvAde nibandhanam, tathApi viziSTazrutikaTuzabdasamarpyamANAste vibhAvAdayastathA bhavantIti khasaMvitsiddhamadaH / tena varNAnAmapi zrutisamayopalakSyamANo'rthAnapekSyapi zrotraikagrAhyo mRduparuSAtmakhabhAvo rasAkhAde sahakAryeva / ata eva ca sahakAritAmevAbhidhAtuM nimittasaptamI kRtA varNAdiviti / na tu vagaireva rasAbhivyaktiH / vibhAvAdisaMyogAddhi rasaniSpattirityuktaM bhushH| zrotraikagrAhyo'pi ca svabhAvo rasanisyande vyApriyata eva / ApadgItavat / puSkaravAdyaniyamitaviziSTajAtikaraNaghrANAdyanukaraNazabdavacca / pade ceti / pade ca satItyarthaH / tena rasapratItirvibhAvAdereva / tena vibhAvAdayo yadA viziSTena kenApi padenAya'mANarasacamatkAravidhAyino bhavanti tadA padasyaivAsI mahimA samarpyata iti bhAvaH / atra hIti / vAsavadattAdAhAkarNanaprabuddhazokanirbharasya vatsarAjasyedaM paridevitavacanam / tatra ca zoko nAmeSTajanavinAzaprabhava iti / tasya janasya ye bhrUkSepakaTAkSaprabhRtayaH pUrva rativibhAvatAmavalambante sma ta evAtyantavinaSTAH santa idAnIM smRtigocaratayA nirapekSabhAvatvaprANaM karaNamuddIpayantIti sthite te locane iti tacchabdastallocanagatakhasaMvedyAvyapadezyAnantaguNagaNasmaraNakArI dyotako rasasyAsAdhAraNanimittatAM prAptaH / tena yatkenaciccoditaM parihRtaM ca tanmithyaiva / tathAhi codyam-prakrAntaparAmarzakasya tacchabdasya kathamiyati sAmarthya miti / uttaraM ca-rasAviSTo'tra paeNrAmRSTeti (2) / tadubhayamanutthAnopahatam / yatra ya'nUddizyamAnadharmAntarasAhityayogyadharmayogivaM vastuno yacchabdenAbhidhAya tadbuddhisthadharmAntarasAhityaM tacchabdena nirvAhyate / yatrocyate-'yattadornityasaMbandhAt' iti tatra pUrva prakrAntaparAmarzakatacchabdasya / yatra punarnimittopasmaraNavizeSAkArasUcakalaM tacchabdasya saghaTa ityAdau yathA tatra kA pa[rAmarza ]kathetyAstAmalIkaparAmarzakaiH paNDitaMmanyaiH saha vivAdena / utkampinItyAdinA tadIyabhayAnubhAvotprekSaNam / mayA nirvAhitapratIkAramiti zokAvegasya vibhAvateti / sAtizayavibhramaikAyatanarUpe 1. 'dhUmAnvitena' ka-kha. 2. 'sahRdayAnAm' ka-kha-pustakayo sti. 1. 'lakSyamANAnarthA' ka-kha. 2. 'karaNaprabhAvAdyanuhArazabdavat' ga. 3. 'anapekSakhabhAvala' ga. 4. 'smaraNAkAradyotako rasastasyAsAdhAraNa' ka-kha. 5. 'patanapuSTeti' ka-kha. 6. 'anuneSyamANa'. ga. 7. 'nityAbhi' ga. 8. 'mithyAvivAdena' ga.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 kAvyamAlA / yathA vA 'jhagiti kanakacitre tatra dRSTe kuraGge __ rabhasavikasitAste dRSTipAtAH priyAyAH / pavanavilulitAnAmutpalAnAM pelAza __ prakaramiva kirantaH smaryamANA dahanti // ' padAvayavena dyotanaM yathA 'brIDAyogAnnatavadanayA saMnidhAne gurUNAM __ baddhotkampaM kucakalazayormanyumantarnigRhya / tiSThetyuktaM kimiva na tayA yatsamutsRjya bASpaM mayyAsaktazcakitahariNIhArinetratribhAgaH // ' ityatra tribhaagshbdH| vAkyarUpazcAlakSyakramavyaGgayo dhvaniH zuddho'laMkArasaMkIrNazceti dvidhA api locane vidhure kAMdizIkatayA ni..'kSipantI kastrAtA vAsAvAryaputra iti tayorlocanayostAdRzI cAvastheti sutarAM zokoddIpanam / krUreNeti / tasyAyaM svabhAva eveti / kiM kurutAM tathApi dhUmenAndhIkRto draSTamasamartha iti / na tu savivekasyedRzAnucitakArilaM saMbhAvyate iti smaryamANaM tadIyaM saundaryamidAnIM sAtizayazokAvezavibhAvatAM prAptamiti / zabde sati sarvo'yamoM nirUDha eveti tatra tatra vyAkhyAtavyam / tribhAga iti gurujanamavadhIryApi sA mAM yathA tathApi sAbhilASamanyadainyagarbhamadhuraM vilokitavatItyevaM smaraNena parasparahetukalaprANapravAsavipralambhoddIpanaM tribhAgazabdasaMnidhau sphuTaM bhAtIti / vAkyarUpazceti / prathamAnirdezenAvyatirekanirdezasyAyamabhiprAyaH / varNapadatadbhAgAdiSu satkhevAlakSyakramo vyaGgyo nirbhAsamAno'pi samastakAvyavyApaka eva nirbhAsate / vibhAvAdisaMyogaprANatvAt / tena varNAdInAM nimittalamAtrameva / vAkyaM tu dhvaneralakSyakramasya na nimittatAmAtreNa varNAdivadupakAri / kiM tu samagravibhAvAdipratipattivyAmRtatvavadrasAdiniyamameva tannirbhAsata iti / vAkya ityetatkArikAyAM na nimittasaptamImAtram / api khanyatra bhAvaviSayArthamapIti / zuddha ityarthAlaMkAreNa kenApyasaMmizraH / 'kRtakakupiterbASpAmbhobhiH sadainyavilokitairvanamapi gatA yasya prItyA dhRtApi tathAmbayA / navajaladharazyAmAH pazyandizo bhavatI vinA kaThinahRdayo jIvatyeve priye sa tava priyaH // ' atra tathA taistaiH prakArairmAtrA dhRtApItyanurAgaparavazatena guruvacanollaGghanamapi khayA kRtamiti / priye iti parasparajIvitasarvakhAbhimAnAtmako ratisthAyibhAva uktaH / 1. 'ca' ka-kha. 2. 'palAzaiH' ka-kha. 3. ka-kha-pustakayozcaturthacaraNa evAsya zlokasyAsti. 1. 'nirlajje' ka-kha. 2. 'satsu nAlakSya' ka-kha 3. 'eSa' ga.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uddyotaH ] dhvanyAlokaH / 133 mataH / tatra zuddhasyodAharaNaM yathA rAmAbhyudaye - ' kRtakakupitaiH' ityAdi zlokaH / etaddhi vAkyaM parasparAnurAgaM paripoSaprAptaM pradarzayatsarvata eva paraM rasatattvaM prakAzayati / alaMkArAntarasaMkIrNo yathA - 'smaranavanadIpUre NoDhAH' ityAdi zlokaH / atra hi rUpakeNa yathoktavyaJjakalakSaNAnugatena prasAdhito rasaH sutarAmabhivyajyate / alakSyakramavyaGgyaH saMghaTanAyA bhAsate dhvanirityuktaM tatra saMghaTanAkharUpameva tAvannirUpyate asamAsA samAsena madhyamena ca bhUSitA / tathA dIrghasamAseti tridhA saMghaTanoditA // 5 // navajaladharetyasoDhapUrvaM prAvRSeNyajaladAlokanaM vipralambhoddIpanavibhAvavenoktam / jIvatyeveti sopekSabhAvatA evakAreNa karuNAvakAzanirokaraNatayoktA / sarvata eveti / nAtrAnyatamasya padasyAdhikaM kiMcidrasavyaktihetutvamityarthaH / rasatattvamiti vipralambhaTaGgArAtmatattvam / 'smairanavanadI pUreNoDhAH punargurusetubhiryadapi vidhRtA duHkhaM tiSThantyapUrNamanorathAH / tadapi likhitaprakhyairaGgaiH parasparamunmukhA nayananalinAnaulAnItaM pibanti rasaM priyAH // ' rUpakeNeti / smara eva navanadIpUraH prAvRSeNyapravAhaH / sarabhasameva pravRddhatvAt / tenoDhAH parasparasAMmukhya mabuddhipUrvameva nItAH / anantaraM guravaH zvazrUprabhRtaya eva setavaH / icchAprasararodhakatvAt / atha ca guravo'laGghayAH setavastaiH pratihatecchAH / ata evApUrNamanorathAstiSThanti / tathApi parasparonmukhatAlakSaNenAnyonyatAdAtmyena sve dehe sakalavRttinirodhAllikhitaprAyairaGgairnayanAnyeva nalinInAlAni tairAnItaM rasaM parasparAbhilASalakSaNamAkhAdayanti / parasparAbhilASAtmakadRSTicchaTAmizrIkArayuktyApi kAlamativAhayantIti / nanu nAtra rUpakaM nirvyUDham / haMsacakravAkAdirUpeNa nAyakaryuMgalasyArUpitatvAt / te hi haMsAdyA ekanalinInAlAnItasalila pA~nAdiSUcitA ityAzaGkayAhayathoktavyaJjaketi / uktaM hi pUrvam-- 'vivazAtatparatvena' ityAdau 'nAtinirvahaNeSitA' iti / prasAdhita iti / vibhAvAdirUpabhUSaNadvAreNa raso'pi prasAdhita ityarthaH / saMghaTanAyAmiti bhAve pratyayaH / varNAdivacca nimittamAtre saptamI / uktamiti kArikAyAm / nirUpyata iti / guNebhyo viviktatayA vicAryata iti yAvat / rasAna 1. 'parasparAnubaddhaparipoSakatayA prAptaM' ka kha 2. ' prasAditaH ' ka- kha. 1. 'sAkSepataivoktA' ka kha 2. ' nirAkaraNAyoktam' ga. 3. 'smararasa' ka- kha. 4. * 'parasparasaMmukhaM' ka- kha. 5. 'nAlAkRSTaM' ga. 6. 'yugalAnAM' ka- kha. krIDAdisUcitA' ka-kha. 8. ' ityuktaH ' ga. 7. pa
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 kaavymaalaa| kaizcittAM kevalamanUbedamucyate guNAnAzritya tiSThantI mAdhuryAdInvyanakti sA / rasastaniyame heturaucityaM vaktRvAcyayoH // 6 // __saMghaTanA rasAdInvyanakti guNAnAzritya tiSThantIti / atra ca vikalpyaM guNAnAM saMghaTanAyAzcaikyaM vyatireko vA / vyatireke'pi dvayI gatirboddhavyAguNAzrayA saMghaTanA, saMghaTanAzrayA vA guNA iti / tatraikyapakSe saMghaTanAzrayaguNapakSe ca guNAnAtmabhUtAnAdheyabhUtAnvAzritya tiSThantI saMghaTanA rasAdInvyanaktItyayamarthaH / yadA tu nAnAtvapakSo guNAzrayaH saMghaTanApakSazca tadA guNAnAzritya tiSThantIti guNaparatatrasvabhAvA na tu guNarUpaivetyarthaH / kiM punarevaM vikalpanasya prayojanamityabhidhIyate / yadi guNAH saMghaTanA cetyeka tattvaM saMghaTanAzrayA vA guNAstadA saMghaTanAyA iva guNAnAmaniyataviSayatvaprasaGgaH / guNAnAM hi mAdhuryaprasAdaprakarSaH karuNavipralambhazRGgAraviSaya eva / raudrAdbhutAdiviSayamojaH / mAdhuryaprasAdau rasabhAvatadAbhAsaviSayAveveti viSayaniyamo vyavasthitaH saMghaTanAyAstu se vighaTate / tathA hi zRGgAre'pi dIrghasamAsA dRzyante raudrAdiSvasamAsAzceti / kArikAyAM dvitIyArdhasyAdyaM padam / 'rasAstaniyame hetUnaucityaM vaktRvAcyayoH' iti kArikArdham / bahuvacanenAyamarthaH saMgRhIta iti darzayati-rasAdIniti / atra ceti / asminnaiva kArikArdhe / vikalpenedamarthajAtaM kalpayituM vyAkhyAtuM zakyam 'kiM tadi. miti trayaH pakSA ye saMbhAvyante vyAkhyAtuM zakyAH kathamityAha-tatraikyapakSa iti / AtmabhUtAniti / khabhAvasya kalpanayA pratipAdanArthaM pradarzitabhedasyAzrayavAcoyuktirdayate / zizapAzrayaM vRkSavamityAdheyabhUtAniti / saMghaTanAyA dharmA guNA iti bhaTTodbhaTAdayaH / dhamozca dhamyAzritA iti prasiddho mArgaH / guNaparatantreti / atra nAdhArAdheyabhAva AzrayArthaH / nahi guNeSu saMghaTanA tiSThatIti / tena rAjAzrayaH prakRtivarga ityatra yathA rAjAzrayaucityenAmAtyAdiprakRtaya ityayamartha evaM guNeSu paratantrakhabhAvA tadAyattA tanmukhaprekSiNI saMghaTanetyayamoM labhyata iti bhAvaH / bhavatvaniyataviSayatetyAzaGkayAha-guNAnAM hIti / hizabdastuzabdArthe / na..."khevamupapadyate / sa 'iti / yo'yaM guNeSu niyama ukto'sAvityarthaH / tathAlena lakSyadarzanameva hetulenAhatathA hIti / dRzyata ityuktaM tatra darzanasthAnamudAharaNaM sUtrayati-tatreti / nAtra 1. 'caikaM' ga. 2. 'asau' ka-kha. 1. 'rasAstAnniyame hetuH' ga. 2. 'kiM tadi-zakyAH ' ka-kha-pustakayo sti. 3. 'dRzyate' kha. 4. 'ityevamayaM' ga.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ukSyotaH] dhvnyaalokH| tatra zRGgAre dIrghasamAsA ythaa-'mndaarkusumrennupinyjritaalkaa'| iti / yathA vA 'anavaratanayanajalalavanipatanaparimuSitapatralekhAntam / karatalaniSaNNamabale vadanamidaM kaM na tApayati // ' ityAdau / tathA raudrAdiSvapyasamAso dRzyate yathA-'yo yaH zastraM bibharti khabhujagurumadaH-' ityAdau / tasmAnna guNAH saMghaTanAkharUpAH / na ca saMghaTanAzrayA guNAH / nanu yadi saMghaTanA guNAnAM nAzrayastatkimAlambanA ete parikalpyante / ucyate-pratipAditamevaiSAmAlambanam / 'tamarthamavalambante ye'GginaM te guNAH smRtAH / aGgAzritAstvalaMkArA mantavyAH kaTakAdivat // ' iti / athavA bhavantu zabdAzrayA eva guNAH / na caiSAmanuprAsAditulyatvam / yasmAdanuprAsAdayo'napekSitArthavistArAH zabdadharmA eva / zabdadharmatvaM caiSAmanyAzrayatve'pi zarIrAzrayatvamiva zauryAdInAm / zRGgAraH kazcidityAzakya dvitIyamudAharaNamAha-yathA veti / eSA hi praNayakupitanAyikAprasAdanAyokti yakasyeti / tasmAditi / naitadyAkhyAnadvayaM kArikAyAM yuktamiti yAvat / kimAlambanA iti / zabdArthAlambanale hi tadalaMkArebhyaH ko vizeSa ityuktaM ciraMtanairiti bhAvaH / pratipAditameveti / asmnmuulgrnthkRtetyrthH| athaveti / nayakAzritatvenaikyam / aikya]rUpasya saMyogasya caikyaprasaGgAt / saMyoge dvitIyamapekSyamiti cet / ihApi vyaGgyopakArakavAcyAnapekSAstyeveti samAnam / na cAyaM samavasthitaH pakSaH / api tu bhavaveSAmavivekinAmabhiprAyeNApi zabdadharmalaM zauryAdInAmiva zarIradharmalam / avivekI hi upacArakala vibhAgaM vivettumasamarthaH / tathApi na kazciddoSa ityevaMparametaduktaM bhavati / etadAha-zabdadharmatvamiti / anyAzrayale'pIti AtmaniSThale'pItyarthaH / zabdAzrayA iti / upacAreNa yadi zabdeSu guNAstatredaM tAtparyam-zRGgArAdirasAbhivyaJjakavAcyapratipAdanasAmarthyameva zabdasya mAdhuryam / tacca zabdagataM viziSTaMghaTanayaiva labhyate / arthasaMghaTanA navyatiriktA kAcit / api tu saMghaTitA eva 1. 'parikalpantAm' ga. 1. 'ekAzritalAdevaikyaM' ka-kha. 2. 'anapekSasyaiveti' ka-kha. 3. 'avivekajanA- . bhiprAyeNa' ka-kha. 4. 'aviveke' ka-kha. 5. 'tathApi tu na kazciddoSAzrayaH' ga. 6. 'viziSTaica ghaTanA' ka-kha.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 kaavymaalaa| nanu yadi zabdAzrayA guNAstatsaMghaTanArUpatvaM taidAzrayatvaM vA teSAM prAptameva / nahyasaMghaTitAH zabdA arthavizeSa pratipAdya rasAdyAzritAnAM guNAnA. mavAcakatvAdAzrayA bhavanti / naivam / varNapadavyaGgyatvasya rasAdInAM prati pratipAditatvAt / abhyupagate vA vAkyavyaGgyatve rasAdInAM na niyatA kAcitsaMghaTanA teSAmAzrayatvaM pratipadyate ityaniyatasaMghaTanAH zabdA eva guNAnAM vyaGgyavizeSAnugatA AzrayAH / nanu mAdhurye yadi nAmaivamucyate taducyatAm / ojasaH punaH kathamaniyatasaMghaTanazabdAzrayatvam / nahyasamAsA saMghaTanA kadAcidojasa AzrayatAM pratipadyate / ucyate-yadi na prasiddhi zabdAH / tadA zabdAzritaM tatsAmarthyamiti saMghaTanAzritamevetyuktaM bhavatIti tAtparyam / nanu zabdadharmavaM zabdaikAtmakavaM vA tAvatAstu kimayaM madhye saMghaTanAnupraveza ityAzaya sa eva pUrvapakSavAdyAha-nahIti / arthavizeSairna tu padAntaranirapekSazuddhapadavAcyaiH samAnyaiH pratipAdyA vyaGgyA ye rasabhAvatadAbhAsatatprazamAstadAzritAnAM mukhyatayA tanniSThAnAM guNAnAmasaMghaTitAH zabdA AzrayA na bhavantyupacAreNApIti bhAvaH / atra hetuH-avAcakatvAditi / na hyasaMghaTitavyaGgayopayoginirAkAGkSarUpaM vAcyamAhurityarthaH / etatpariharati-naivamiti / vyaGgyo hi yAvadrasa uktastAvadavAcakasyApi padasya zravaNamAtrAvaseyena khasaubhAgyena varNavadeva yadrasAbhivyaktihetutvaM sphuTameva labhyata iti tadeva mAdhuryAdIti kiM sNghttnyaa| tathA ca padavyaGgayo yAvavaniruktastAvacchuddhasyApi padasya khArthasmArakatvenApi rasAbhivyaktiyogyArthAvabhAsakalameva mAdhuryAdIti tatrApi kaH saMghaTanAyA upayogaH / nanu vAkyavyaGgye dhvanau hyavazyaM praveSTavyaM saMghaTanayA / svasaundarya vAcyasaundarya vA tayA vinA kuta ityAzaGkayAha-abhyupagata iti / vAzabdo'pizabdArthe vAkyavyajhyatve'pItyatra yojyaH / etaduktaM bhavati-anupravizatu tatra sNghttnaa| nahi tasyAH saMnidhAnaM pratyAcakSmahe / kiM tu mAdhuryasya na niyatA saMghaTanA / Azrayo vA kharUpaM vA tayA vinA kuta ityAzaGkayAha..."varNapadavyaGgye na rasAdau bhAvAnmAdhuryAdeH vAkyavyaGgyo'pi tAdRzI saMghaTanAM vihAyApi vAkyasya tadrasavyaJjakatvAtsaMghaTanA saMnihitApi rasavyaktAvayojiketi / tasmAdaupacArikatve'pi zabdAzrayA eva guNA ityupasaMharati-zabdA eveti / nanviti / vAkyavyaGgyadhvanyabhiprAyeNedaM mantavyamiti kecit / vayaM tu brUmaH-varNapadavyaGgye'pyaujasi raudrAdikhabhAve varNapadAnAmekAkinAM svasaundaryamapi na tAdRgunmIlati tAvadyAvattAni samAsasaMghaTanAGkitAni na kRtAnIti sAmAnyevaivAyaM pUrvapakSa 1. 'tadAzritatvaM' ka-kha. 2. 'nAmaitaducyate' ga. 3. 'pratipAdyate' ga.4. 'ucyate ca' ga. 1. 'guNAnAM' ga-pustake nAsti. 2. 'zabdAzca' ka-kha. 3. 'samarthakatvena' ka-kha. 4. 'pratyAcakSate' ka; 'pratyAcakSyate' kha.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 udyotaH ] dhvanyAlokaH / 137 mAtra grahadUSitaM cetastadatrApi na brUmaH / ojasaH kathamasamAsA saMghaTanA nAzrayaH / yeto raudrAdInhi prakAzayataH kAvyasya dIptirorje iti prAkpratipAditam / taccaujo yadyasamAsAyAmapi ghaTanAyAM syAttatko doSo bhavet / 1 na cAcArutvaM sahRdayahRdayasaMvedyamasti / tasmAdaniyatasaMghaTanazabdAzrayatve muNAnAM na kAcitkSatiH / teSAM tu cakSurAdInAmiva yathAkhaM viSayaniyamitasya svarUpasya na kadAcidvyabhicAraH / tasmAdanye guNA anyA ca saMghaTanA / na ca saMghaTanAmAzritA guNA ityekaM darzanam / athavA saMghaTanArUpA eva guNAH / yattUktam --' saMghaTanAvadguNAnAmapyaniyataviSayatvaM prApnoti / lakSye vyabhicAradarzanAt' iti / tatrApyetaducyate ---- yatra lakSye parikalpitaviSayavyabhicArastadvirUpamevAstu / kathamacArutvaM tAdRzaviSaye sahRdayAnAM pratibhAtIti cet, kavizaktitirohitatvAt / dvividho hi doSaH kavevyutpattikRto'zaktikRtazca / tatrAvyutpattikRto doSaH zaktitiraskRtatvAtkadAcinna lakSyate / yastvazaktikRto doSaH sa jhaTiti pratIyate / parikara - zlokazcAtra - 'avyutpattikRto doSaH zaktyA saMviyate kaveH / yastvazaktikRtestasya sa jhaTityavabhAsate / ' - tathA hi- mahAkavInAmapyuttamadevatAviSayaprasiddha saMbhogazRGgAranibandhanAdyaMnaucityaM zaktitiraskRtaM grAmyatvena na pratibhAsate / thathA kumArasaM iti / prakAzayata iti 'lakSaNahetvoH -' iti zatRpratyayaH / raudrAdiprakAzanAlakSaNamoja iti bhAvaH / na ceti / cazabdoM hetau / yasmAt 'yo yaH zastraM -' ityAdau na cAruHvaM pratibhAti tasmAdityarthaH / teSAM dvitraguNAnAm / yathAsvamiti / 'zAra eka paramo manaHprahlAdano rasaH' ityAdinA ca viSayaniyama ukta eva / yattviti / rakhAbhivyakkAvetadeva sAmarthya zabdAnAM yattathA saMghaTamAnatvamiti bhAvaH / zaktiH pratibhAnaM varNanIyavastuviSayanUtanollekha zAlitvam / vyutpattistadupayogi samastavastupaurvAparyaparAmarzakauzalam / tasyeti kaveH / anaucityamiti / AkhAdayitRRNAM hi yaMtra camatkArA 1. 'asamAsasaMghaTanAzrayaH' kakha 2. 'yataH ' ka kha pustakayornAsti. 3. 'ojo'guNa' ka-kha. 4. 'apyaviSayatvaM' ka kha 5. 'tAdRze'pi' ga. 6. 'kRto doSaH' ga. 7. 'anaucityamuttamadevaviSayaM' ka kha 8. 'tiraskRtatvAddhAmyatvena na' ga. 1. 'vyaktaye tadeva' ga. 2 'niyata' ga. 13 dhva0 lo0
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 kaavymaalaa| bhave devIsaMbhogavarNanam / evamAdau ca viSaye yathaucityatyAgastathA darzitamevAgre / zaktitiraskRtatvaM cAnvayavyatirekAbhyAmavasIyate / tathA hi zaktirahitena kavinA evaMvidhe viSaye zRGgAra upanibadhyamAnaH sphuTameva doSatvena pratibhAsate / nanvassinpakSe-'yo yaH zastraM bibharti-' ityAdau kimacArutvamepratIyamAnamevAropayAmaH / tasmAdguNavyatiriktatve guNarUpatve ca saMghaTanAyA anyaH kazciniyamaheturvaktavya ityucyate / 'tanniyame heturaucityaM vaktRvAcyayoH / tatra vaktA kaviH kavinibaddho vA kazcit / kavinibaddhazcApi rasabhAvarahito rasabhAvasamanvito vA / raso'pi kathAnAyakAzrayastadvipakSAzrayo vA / kathAnAyakazca dhIrodAttAdibhedabhinnaH pUrvastadanantaro veti viklpaaH| vAcyaM ca dhvanyAtmarasAGgaM rasAbhAsAGgaM vA, abhi. vighAtastadeva rasasarvakhaM khAdAyattatvAt / uttamadevatAsaMbhogaparimarze ca pitRsaMbhoga iva lajjAtaGkAdinA kazcamatkArAvakAza ityarthaH / zaktitiraskRtatvamiti / saMbhogo'pi hyasau varNitastathA pratibhAnavatA kavinA yathA / tatraiva vizrAntaM hRdayaM paurvAparyaparAmarza kartuM na dadAti / yathA niyAjaparAkramasya puruSasyAviSaye'pi yudhyamAnasya tAvattasminnavasare sAdhuvAdo vitIryate na tu paurvAparyaparAmarza tathAtrApIti bhAvaH / darzitameveti kArikAkAreNeti bhUtapratyayaH / vakSyate hi-'anaucityAdRte nAnyadrasabhaGgasya kAraNam' ityAdi / apratIyamAnameveti / pUrvAparazAstraparAmarzavivekazAlimirityarthaH / vyatirekapakSe hi saMghaTanAyA niyamahetureva nAsti / aikyapakSe'pi na raso niyamaheturityanyo vaktavyaH / tanniyama iti kArikAvazeSaH / kathAM nayati khakartavyAGgabhAvamiti kathAnAyako yo nirvahaNe phalabhAgI / dhiirodaattaadiiti| dharmayuddhavIrapradhAno dhIrodAttaH / vIraraudrapradhAno dhIroddhataH / vIrazRGgArapradhAno dhIralalitaH / dAnadharmavIrazAntapradhAno dhIraprazAnta iti catvAro nAyakAH krameNa saatvtyaarbhttiikaishikiibhaartiilkssnnvRttiprdhaanaaH| pUrvaH kathAnAyakastadanantara upanAyakaH / vikalpA iti / vaktRbhedA ityarthaH / vAcyamiti / dhvanyAtmA dhvanikhabhAvo yo rasastasyAGgaM vyaJjakamityarthaH / abhineyo vAgaGgasattvairAbhimukhyaM sAkSAtkAraprAyaM neyo'rtho vyaGgyarUpo dhvanikhabhAvo yasya tadamineyArtha vAcyaM sa eva hi kAvyArtha ityucyate / tasyaiva cAbhinayanayogaH / yadAha muniH'vAgaGgasa~ttvopetAtkAvyArthAdbhavati' ityAdi / tatra tadrasAbhinayanAntarIyakatayA tu tadvi.. 1. 'avabhAsate' ga. 2. 'pratIyamAnaM' ga. 3. 'saMghaTanAyAM' ka-kha. 4. 'ceti' ga. . 1. 'AkhAdayitRtvAt' ka-kha. 2. 'saMbhoge hyasau' ka-kha. 3. 'pratinAyaka' ka-kha. 4. 'sattvopetAnkAvyArthAnbhAvayanti' ka-kha. 5. 'tatra tatra' ka-kha. .
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uyotaH] dhvnyaalokH| 139 neyArthamanabhineyAthai vA, uttamaprakRtyAzrayaM taditarAzrayaM veti bahuprakAram / tatra yadA kavirapagatarasabhAvo vaktA tadA racanAyAH kAmacAraH / yadApi kavinibaddho vaktA rasabhAvarahitastadA sa eva / yadA tu kaviH kavinibaddho vA vaktA rasabhAvasamanvito rasazca pradhAnabhUtatvAvanyAtmabhUtastadApi niyamenaiva tatrAsamAsAmadhyamasamAse eva saMghaTane / karuNavipralambhazRGgArayostvasa-. mAsaiva saMghaTanA / kathamiti cet , ucyate / raso yadA prAdhAnyena pratipAyastadA tatpratItau vyavadhAyakA virodhinazca sarvAtmanaiva parihAryAH / evaM ca dIrghasamAsA saMghaTanA samAsAnAmanekaprakArasaMbhAvanayA kadAcidrasapratIti vyavadadhAtIti tasyAM nAtyantamabhinivezaH zobhate / vizeSato'bhineyArthe kAvye tato'nyatra ca vizeSataH karuNavipralambhazRGgArayoH / tayohi sukumAra bhAvAdirUpatayA vAcyo'rtho'minIyata iti vAcyamamineyamarthamityeSaiva yuktatarA vAcoyuktiH / na tvatra vyapadezivadbhAvo vyAkhyeyaH, yathAnyaiH / taditareti / madhyamaprakRtyAzrayamadhamaprakRtyAzrayaM cetyarthaH / evaM vaitRbhedAnvAcyabhedAMzcAbhidhAya tadgatamaucityaM niyAmakamAha-tatreti / racanAyA iti sNghttnaayaaH| rasabhAvahIno'sAviSTastApasAdirudAsIno'pIti vRttAGgatayA yadyapi pradhAnarasAnuyAyyeva tathApi tAvapi tAvati rasAdihIna ityuktam / sa eveti kaamcaarH| evaM zuddhavakraucityaM vicArya vAcyaucityena saha tadevAhayadA tviti / kaviryadyapi rasAviSTa eva vaktA yuktaH / anyathA 'sa eva vItarAgazcet' iti sthityA nIrasameva kAvyaM syAt / tathApi yadA yamakAdicitrapradarzanapradhAno. 'sau bhavati tadA 'rasAdihIne' ityuktam / niyamena rasabhAvasamanktio vaktA na tu kathaMcidapi taTasthaH / rasazca dhvanyAtmabhUta eva / na tu rasavadalaMkAraprAyaH / tadAsamAsamadhyasamAse eva saMghaTate / anyathA tu dIrghasamAsApItyevaM yojyam / tena niyamazabdasya dvayozcaivakArayoH paunaruktyamanAzayam / kathamiti cediti / kiM dharmasUtrakAravacanametaditi bhAvaH / ucyata iti |nyaayoppttyetyrthH| ttprtiitaaviti| tadAkhAdIye vyavadhAyakA virodhinazca tadviparItAkhAdamayA ityarthaH / saMbhAvanayeti / anekaprakAraH saMbhAvyate saMghaTanA tu saMbhAvanAyAM prayokrIti dvau nnicau| vizeSato'bhineyArtheti / atruTitena yaGgena tAvatsamAsAbhinayo no zakyaH kartum / kAkAdayo'ntaraprasAdagAnAdayazca / tatra duSprayojyabahutarasaMdehasUcanAya pratipattirna nATyarUpA syAt / pratyakSarUpatvAttasyA iti bhAvaH / anyatra ceti / abhineyArthe'pi mantharIbhavatItyA 1. 'tadApi' ka-kha. 2. 'pradhAnAzritatvAt' ka-kha. 3. 'kathaM cet' ga. 4. 'paribhAvyAH ' ga. 5. 'tatrAnyatra' ga.. .. 1. 'vastubhedAdvAcyaM cAbhidhAya' ga. 2. 'hInaH kavistApasAdiH' ka-kha. 3. 'vyaGgyena' ga.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 kaavymaalaa| taratvAtsalpAyAmapyakhacchatAyAM zabdArthayoH pratItirmantharIbhavati / rasAntare punaH pratipAdye raudrAdau madhyamasamAsA saMghaTanA kadAciddhIroddhatanAyakasaMbandhavyApArAzrayeNa dIrghasamAsApi vA tadAkSepAvinAmAvirasocitavAcyApekSayA na viguNA bhavatIti sApi nAtyantaM parihAryA / sarvAsu ca saMghaTanAsu prasAdAkhyo guNo vyApI / sa hi sarvarasasAdhAraNaH sarvasaMghaTanAsAdhAraNazcetyuktam / prasAdAtikrame hyasamAsApi saMghaTanA karuNavipralambhazajhArau na vyanakti / tadaparityAge ca madhyamasamAsApi prakAzayati / tasmAsarvatra prasAdo'nusatavyaH / ata eva ca 'yo yaH zastraM bibharti-' ityAdau yadyojasaH sthitirneSyate tatprasAdAkhya eva guNo na mAdhuryam / na cAcArutvam / abhipretarasaprakAzanAt / tasmAdguNAvyatiriktatve guNavyatiriktatve vA saMghaTanAyA yathoktAdaucityAdviSayaniyamo'stIti tasyA api rasavyaJjakatvam / tasyAzca rasAbhivyaktinimittabhUtAyA yo'yamanantarokto niyamahetuH sa eva guNAnAM niyato viSaya iti guNAzrayeNa vyavasthAnamapyaviruddham / khAdo vinitatvAtpratihanyata ityarthaH / tasyAM dIrghasamAsasaMghaTanAyAM ya AkSepastena vinA yo na bhavati vyaGgyAbhivyaJjakastAdRzo rasocito rasavyaJjakatayopAdIyamAno vAcyakhasya yAsAvapekSA dIrghasamAsasaMghaTanAM prati sAdguNye hetuH / nAyakasyAkSepo vyApAra iti yadyAkhyAtaM tana zliSyatIvetyalam / vyaapiiti| yA kAcitsaMghaTanA sA tathA kartavyA yathA vAcye jhaTiti prabhavati pratItiriti yAvat / uktamiti / 'samarpakatvaM kAvyasya yattu' ityAdinA / na vyanaktIti / vyajakasya khavAcyasyaivApratyAyanAditi bhAvaH / taditi / prasAdasyAparityAge'bhISTavAt / atrArthe khakaNThenAnvayavyatirekAvuktau / na mAdhuryamiti / ojomAdhuryayodyanyonyAbhAvarUpatvaM prADirUpitamiti tayoH saMkaro'tyantaM nItibAhya iti bhAvaH / na ceti / prasAdenaiva sa rasaH prakAzitena prakAvita ityrthH| tasmAditi / yadi guNAH saMghaTanaikarUpAstathApi guNaniyama eva saMghaTanAyA niyamaH / guNAdhInasaMghaTanApakSe'pyevam / saMghaTanAzrayaguNapakSe'pi saMghaTanAyA niyAmakatvena yadvaktRvAcyaucityaM hetutvenokaM tadguNAnAmapi niyamaheturiti pakSatraye'pi na kazcidviplava 1. 'khecchatAyAM' ka-kha. 2. 'vyApArakSaye' kha. 3. 'samAsAzrayApi vA' ka-kha. 4. 'na prakAzayati' ka-ga. 5. 'guNAtiriktatve' ga. 6. 'vyatirekatve' ka-kha. 1. 'hyahetuH' ga. 2. 'zrutibAhyaH' ga.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uyotaH] . viSayAzrayamapyanyadaucityaM tAM niyacchati / kAvyapramedAzrayataH sthitA bhedavatI hi sA // 7 // __ktRvAcyamataucitye satyapi viSayAzrayamanyadaucityaM saMghaTanAM niyacchati / yataH kAvyasya prabhedA muktakaM saMskRtaprAkRtApabhraMzanibaddham / saMdAnitakavizeSakakAlApakakulakAni paryAyabandhaH parikathA sakalakathA khaNDakathA sargabandho'bhineyArthamAkhyAyikA kathetyevamAdayaH / tadAzrayeNApi saMghaTanA vizeSavatI bhavati / tatra muktakeSu rasabandhAbhinivezinaH kavestadAzrayamaucityam / tacca darzitameva / anyatra kAmacAraH / muktakeSu hi iti tAtparyam / viyAmakAntaramapyastItsAha-viSayAzrayamiti / viSayazabdena saMghAtavizeSa uktaH / yathA hi senAdyAtmakasaMghAtanivezI puruSaH kAtarAdibhirapi tadaucityAdanuguNatayaivAste tathA kAvyavAkyamapi saMghAtavizeSAtmakasadAnitakAdimadhyaniviSTaM tadaucityena vartate / muktakaM tu viSayazabdena yaduktaM tatsaMghAtAbhAve tatvAtatryamAtraM pradarzayituM khapratiSThitamAkAzamiveti / apizabdenedamAha-satyapi vaktRvAcyocitye viSayaucityaM kevalaM tAratamyamedamAtravyAvRttam / na tu viSayaucityena vaktRvAcyaucityaM nivAryata iti / muktakamiti / mukamanyena nAliGgitam / tasya saMjJAyAM kan / tena vatantratayA parisamAptanirAkAGkSArthamapi prabandhamadhyavartimuktakamityucyate / muktakasyaiva vizeSaNaM saMskRtetyAdi / kramamAvilAttathaiva nirdezaH / dvAbhyAM kriyAsamAptau saMdA. nitakam / trimirvizeSakam / caturmiH kalApakam / paJcaprabhRtibhiH kulakam / iti kriyAsamAptikRtA mida iti dvandvena nirdiSTAH / avAntarakriyAsamAptAvapi vasantavarNanAghevarNanIyoddezena pravRttaH paryAyabandhaH / ekaM ca dharmAdipuruSArthamuddizya prakAravaicitryeNA* gantavettAntavarNanaprakArA parikathA / ekadezavarNanA khaNDakathA / samastraphalAntetivRttavarNabA sakalakathA / dvayorapi prAkRtaprasiddhakhAdvandvena nirdezaH / pUrveSAM tu muktakAdInAM bhASAyAmaniyamaH / mahAkAvyarUpaH puruSArthaphalaH samastavastuvarNanAprabandhaH sargabandhaH saMskRta eva / bhamineyArtha dazarUpakaM nATikAtroTakarAsakaprakaraNikAdyavAntaraprapaJcasahitamanekabhASAvyAmizrarUpam / AkhyAyikocchvAsAdinA vanAparavAdinA ca yuktA / kathA tadvirahitA / ubhayorapi gadyabandhakharUpatayA dvandena nirdezaH / aadigrhnnaacmpuuH| yathAha daNDI-'gadyapadyamayI campUH' iti / anyatreti / rasabandhAbhiniveze / nanu muktake vibhAvAdisaMghaTanA kathaM yena tadAyatto rasaH syAdityAzamAha-mukakeSviti / 1. viSayAzrayagatamanaucityaM' ga. 2. 'anyatra tu' ka-kha. - 1. 'kramaprabhAvAt' ka-kha. 2. 'nirdezaH' ka-kha. 3. 'vRttAntapradhAnA' ka-kha. 4. 'prasara ga.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 5 kAvyamAlA / prabandheSviva rasabandhAbhinivezinaH kavayo dRzyante / yathA hyamarukasya kavemuktakAH zRGgArarasasyandinaH prabandhAyamAnAH prasiddhA eva / saMdAnitakAdiSu tu vikaTanirbandhanaucityAnmadhyama samAsAdIrghasamAse eva saMghaTane / prabandhAzrayeSu yathoktaprabandhaucityamevAnusartavyam / paryAyabandhe punarasamAsAmadhyamasamAse eva saMghaTane / kadAcidarthaucityAzrayeNa dIrghasamAsAyAmapi saMghaTanAyAM paruSA grAmyA ca vRttiH parihartavyA / parikathAyAM kAmacAraH / tatretivRttamAtropanyAsena nAtyantaM rasabandhAbhinivezAt / khaNDakathA sakalakathayoH prAkRtaprasiddhayoH kulakAdi nibandhanabhUyastvAddIrghasamAsAyAmapi na virodhaH / vRttyaucityaM tu yathArasamanusartavyam / sargabandhe tu satAtparyeNa yathArasamaucityamanyathA tu kAmacAraH / dvayorapi mArgayoH sargabandhavidhAyinAM darzanAdrusatAtparyaM sAdhIyaH / abhineyArthe tu sarvathA rasabandhe'bhinivezaH kAryaH / AkhyAyikAkathayostu gadyanibandhanabAhulyAdye ca cchandobandhabhinnaMprasthAnavAdiniyame heturakRtapUrvo'pi manA kriyate / 1 amarukasyeti / 'kathamapi kRtapratyAsattau priye skhalitottare virahakRzayA kRtvA vyAjaprakalpitamazrutam / asahanasakhI zrotraprAptipramAdasasaMbhramaM vivalitadRzA zUnye gehe samu`cchvasitaM tataH // ' ityatra hi zloke sphuTaiva vibhAvAdisaMpatpratItiH / saMdAnitaketi / asamAsAyAM hi saMghaTanAyAM manthararUpA pratItiH sAkAGkSA satI cireNa kriyApadaM dUracartyanudhAvati / vAcyapratItAveva vizrAntA satI na resatvacarvaNAyogyA syAditi bhAvaH / prabandhAzrayeSviti / saMdAnitakAdiSu kulakAnteSu / yadi vA prabandheSvapi muktakasyA - sti sadbhAvaH / pUrvAparanirapekSeNApi hi yena rasacarvaNA kriyate tadeva muktakam / yathA'tvAmAlikhya praNayakupitAM-' ityAdi zlokaH / kadAciditi raudrAdiviSaye / nAtyantamiti / rasabandhe yo nAtyantamabhinivezastasmAditi saMgatiH / vRttyaucityamiti / paruSopanAgarikAgrAmyANAM vRttInAmaucityaM yathAprabandhaM yathArasaM ca / anyatheti / kathAmAtratAtparye vRttiSvapi kAmacAraH / dvayorapIti saptamI / kathAtAtparye sairgabandho yathA bhaTTajayantakasya kAdambarIkathAsAram / rasatAtparyaM yathA raghuvaMzAdi / anye 1. 'bandhaucityAt' ga. 2. 'racane' ga. 3. 'padyaprabandhAzriteSu' ka kha 4. 'padya - bandheSu' ka-kha. 5. 'kathAyAM tu' ka kha 6. 'rasa' ka- kha- pustakayornAsti 7. 'kA'cArAt' ga. 8. 'bandhAbhidhAyinAM ' ga. 9. ' vibhinnaprasthAne nibandhanAtvAt' ka-kha. 1. 'rasatattva' ka-kha. 2. 'saMbandho yathA' ga.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 udyotaH ] * dhvanyAlokaH / etadyathoktamaucityameva tasyA niyAmakam / sarvatra gadyabandhe'pi cchandoniyamavarjite // 8 // yadetadaucityaM vaktavAcvagataM saMghaTanAyA niyAmakamuktametadeva gadhe chando - niyamavarjite'pi viSayApekSaM niyamahetuH / tathA hyatrApi yadA kaviH kavinibaddho vA vaktA rasabhAvarahitastadA kAmacAraH / rasabhAvasamanvite tu vaktari pUrvoktamevAnusartavyam / tatrApi vA viSayaucityameveM / AkhyAyi - / kAyAM tu bhUmnA madhyamasamAsAdIrghasamAse eva saMghaTane / gadyasya vikaTanibanvAzrayeNa cchAyAvattvAt / tatra ca tasya prakRSyamANatvAt / kathAyAM tu vikaTabandhaprAcurye'pi gadyasya rasabandhokta maucityamanusartavyam / rasabandhoktamaucityaM bhAti sarvatra saMzritA / 1 racanA viSayApekSaM tattu kiMcidvibhedavat // 9 // atha vA padmavadgadyabandhe'pi rasabandhoktamaucityaM sarvatra saMzritA racanA bhauti / tattu viSayApekSaM kiMcidvizeSavadbhavati / na tu sarvAkAram / tathA hi gadyabandhe'pyatidIrghasamAsA racanA na vipralambhazRGgArakaruNayorAkhyAyikAyAmapi zobhate / nATakAdAvapyasamAsaiva ghaTanA / raudravIrAdivarNane viSayApekSaM tvaucityaM pramANato'pakRSyate prakRSyate ca / tathA hyAkhyAyi 143 tu saMskRtaprAkRtayordvayoriti vyAcakSate / tatra tu rasatAtparyaM sAdhIya iti yaduktaM tatki - mapekSayeti neyArthaM syAt / viSayApekSamiti / gadyabandhasya bhedA eva vissytvenaanumntvyaaH| sthitipakSaM darzayati-rasabandhoktamiti / vRttau ca vAzabdo'syaiva pakSasya sthitidyotakaH / yathA--'striyo narapatirvahnirviSaM yuktyA niSevitam / svArthAya yadi vA duHkhasaMbhArAyaiva kevalam // ' iti / racanA saMghaTanA / tarhi viSayaucityaM sarvathaiva tyakta, netyAhatadeva rasaucityaM viSayasahakAritayApekSya kiMcidvibhedo'vAntaravaicitryaM vidyate yasya saMpAdyatvena tAdRzaM bhavati / etadyAcaSTe - tattviti / sarvAkAramiti kriyAvizeSaNam / asamAsaiveti / sarvatreti zeSaH / tathA hi vAkyAbhinayalakSaNe 'cUrNapAdaiH prasannaiH' ityAdi munirabhyadhAt / atrApavAdamAha - tatheti / nATakAdAviti / khaviSaye'pIti 1. 'tasmAt' ka-kha. 2. 'yathA taccAtrApi' ga. 3. 'atrApi' ka- kha. 4. 'etat' ka- kha. 5. 'bhavati' ka-kha. 1. 'anusartavyAH' ka-kha.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 kAvyamAlAH / kAyAM nAtyantamasamAsA svaviSaye'pi nATakAdau nAtidIrghasamAsA ceti saMghaTanA yA diganusartavyA / ' iti kAvyArtha viveko yo'yaM cetazcamatkRtividhAyI / sUribhiranusRtasArairasmadupajJo na vismAryaH // ' iti / idAnImalakSyakramavyaGgyo dhvaniH prabandhAtmA rAmAyaNa mahAbhAratAdau prakAzamAnaH prasiddha eva / tasya tu yathA prakAzanaM tatpratipAdyate - vibhAvabhAvAnubhAvasaMcAryaucityacAruNaH / vidhiH kathAzarIrasya vRttasyotprekSitasya vA // 10 // iti vRttarvezAyAtAM tyaktvAnanuguNAM sthitim / utprekSyo'pyantarAbhISTara socitakathonnayaH // 11 // saMdhisaMdhyaGgaghaTanaM rasAmivyaktyapekSayA / na tu kevalayA zAstrasthitisaMpAdanecchayA / / 12 // uddIpana prazamane yathAvasaramantarA / rasasyArabdhavizrAnteranusaMdhAnamaGginaH // 13 // alaMkRtInAM zaktAvapyAnurUpyeNa yojanam / prabandhasya rasAdInAM vyaJjakatve nibandhanam // 14 // prabandho'pi rasAdInAM vyaJjaka ityuktaM tasya vyaJjakatve nibandhanam / prathamaM tAvadvibhAvabhAvAnubhAvasaMcAryaucityacAruNaH kathAzarIrasya vidhirya - thAyathaM pratipipAdayiSitarasabhAvAdyapekSayA ya ucito vibhAvo bhAvo'nubhAvaH saMbandhaH / evaM saMghaTanAyAM ca lakSyakramo dIpyata iti nirNItam / prabandhe dIpyata iti tu nirvivAdasiddho'yamarthaM iti nAtra vaktavyaM kiMcidasti / kevalaM kavisahRdayAnvyutpAdayituM rasavyaJjanayetikartavyatAprabandhasya sA nirUpyetyAzayenAha - idAnImiti / idAnIM tatprakArajAtaM pratipAdyata iti saMbandhaH / prathamaM tAvaditi (ha) prabandhasya vyaJjakatve ye prakA rAste krameNaivopayoginaH / pUrvaM hi kathAparIkSA / tatrAdhikAvApaH phalaparyantAnayanam / rasaM prati jAgaraNam / taducitavibhAvAdivarNane'laMkAraucityamiti / krameNa vyAcaSTe - vibhASetyAdinA / tadaucityeti / zRGgAravarNanecchunA tAdRzI kathA 1. iyamAryA ka-kha-pustakayornAti 2. 'dhvaniprabaMndho rAmAyaNa' ga. 3. ' tathA ' ga. 4. 'vazAyattAM' kha. 5. 'yathA vA rasamantarA' ka kha 6. 'pratipipAdayiSyate' kha. 1. 'sahRdayAnyapyutpAdayituM' ga. 2. ' tathA ' ka- kha.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uyotaH] dhvnyaalokH| 145 saMcArI vA tadaucityacAruNaH kathAzarIrasya vidhiLaJjakatve nibandhanamekam / tatra vibhAvaucityaM tAvatprasiddham / bhAvaucityaM tu prakRtyaucityAt / prakRtiryuttamamadhyamAdhamabhAvena divyamAnuSAdibhAvena ca vibhedinI / tAM yathAyathamanusRtyAsaMkIrNaH sthAyI bhAva upanibadhyamAna aucityavAnbhavati / anyathA tu kevalamAnuSAzrayeNa divyasya kevaladivyAzrayeNa vA mAnuSasyotsAhAdaya upanibadhyamAnA anucitA bhavanti / tathA ca kevalamAnuSasya rAjAde. varNane saptArNavalaGghanAdilakSaNA vyApArA upanibadhyamAnAH sauSThavabhRto'pi nIrasA eva niyamena bhAnti / tatra tvanaucityameva hetuH / nanu nAgalokagamanAdayaH sAtavAhanaprabhRtInAM zrUyante / tadalokasAmAnyaprabhAvAdatizayavarNane kimanaucityaM sarvorvIbharaNakSamANAM kSamAbhujAmiti naitadasti / na vayaM brUmo yatprabhAvAtizayavarNanamanucitaM rAjJAm, kiM tu kevalamAnuSAzrayeNa yotpAdyavastukathA kriyate tasyAM divyamaucityaM na yojanIyam / divyamAnuSAyAM tu kathAyAmubhayamaucityayojanamaviruddhameva / yathA pANDAdikathAyAm / sAtavAhanAdiSu tu yeSu yAvardaipadAnaM zrUyate teSu tAvanmAtramanugamyamAnamanuguNatvena pratibhAsate / vyatiriktaM tu teSAmevopanibadhyamAnamanucitam / tadayamatra paramArthaH 'anaucityAdRte nAnyadrasabhaGgasya kAraNam / prasiddhaucityabandhastu rasasyopaniSatparA / ' yasyAmRtumAlyAdevibhAvasya lIlAderanubhAvasya harSavRttyAdeH saMcAriNaH sphuTameva saMbhava ityarthaH / prasiddhamiti loke bharatazAstre ca / vyApAra iti / tadviSayotsAhopalakSaNametat / sthAyyaucityaM hi vyAkhyeyatvenopakrAntaM nAnubhAvaucityam / sauSThavabhRto. 'pIti / varNanAmahinetyarthaH / tatra viti nIrasatve / vyatiriktaM tviti / adhikamityarthaH / etaduktaM bhavati yatra vineyAnAM pratItikhaNDanA na jAyate tAdRgvarNanIyam / tatra kevalamAnuSa ekapade saptArNavalainamasaMbhAvyamAnatayAnRtamiti hRdaye sphuradupadezyasya ca...pA." syApyalokatAM buddhau nivezayati / rAmAdestu tathAvidhamapi caritaM ...1. 'hyuttamAdhamabhAvena' ga. 2. 'divyasyottama' ga. 3. 'manuSyasya' kha, 'kevalamanuSyasya' ga. 4. 'ApAdanaM' ga. 5. 'tadeva' ka-kha. . .. 1. 'yathA' ka-kha. 2. 'sadbhAvaH' ka-kha. 3. 'sphuradupadezasya caturvargopacaritasaMpratyayopArUDha' ka-kha. - -
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'kaavymaalaa| ata eva ca bharate prabandhaprakhyAtavastuviSayatvaM prakhyAtodAttanAyakatvaM ca nATakasyAvazyakartavyatayopanyastam / tena hi nAyakaucityAnaucityaviSaye kartavye kavina vimuMhyati / yastUtpAdyavastu nATakAdikuryAttasyAprasiddhAnucitanAyakakhabhAvavarNane mahAnpramAdaH / nanu yadyutsAhAdibhAvavarNane kathaMcidivyamAnuSyAdyaucityaparIkSA kriyate takriyatAm, ratyAdau tu kiM tayA prayojanam / ratirhi bhAratavarSocitenaiva vyavahAreNa divyAnAmapi varNanIyeti sthitiH / naivam / tatraucityAtikrameNa sutarAM doSaH / tathA hyadhamaprakRtyaucityenottamaprakRteH zRGgAropanibandhane kA bhavennopahAsyatA / vividha prakRtyaucityaM bhArate varSe'pyasti zRGgAraviSayam / yattvanyadivyamaucityaM ta [da]trAnupakArakameveti cet , na vayaM divyamaucityaM zRGgAraviSayamanyatkiMcidrUmaH / kiM tarhi bhAratavarSaviSaye yathottamanAyakeSu rAjAdiSu zRGgAropanibandhastathA divyAzrayo'pi zobhate / na ca rAjAdiSu prasiddhagrAmyazRGgAropanibandhanaM prasiddha nATakAdau / tathaiva deveSu tatparihartavyam / nATakAderabhineyatvAdabhi pU...."pi na saMpratyayopArUDhamasatyatayA cakAsti / ata eva tasyApi yadA prabhAvAntaramutprekSyate tadA tAdRzameva na tvasaMbhAvanAspadaM varNanIyamiti / tena hIti / prakhyAto. dAttanAyakavastutvena na vyAmuhyatIti kiM varNanIyamiti / yastviti kaviH / mahAnpramAda iti tenotpAdyavastu nATakAdi nirUpitaM munineti na kartavyamiti tAtparyam / AdizabdaH prakAre tvityevamAdeH (1) prasiddhadevacaritasya na saMgraho'rthaH / anyastu-'upalakSaNamuko bahuvrIhiriti prakaraNamAtroktam , ityAha / 'nATakAdi' iti vA pAThaH / tedAdigrahaNaM prakArasUcakam / tena muninirUpite nATikAlakSaNe prakaraNanATakAyogAdutpAdyaM vastu / 'nAyako nRpatiH' ityatra yathAsaMkhyena prakhyAtodAttanRpatinAyakatvaM borddhavyamiti bhAvaH / kathaM tarhi saMbhogazRGgAraH kavinA nibadhyatAmityAzakyAha-nanviti / tathaiveti / muninApi sthAne prakRtyaucityameva vibhAvAnubhAvAdiSu bahutaraM pramANIkRtaM 'sthairyeNottamamadhyamAzramANAM nIcAnAM saMbhramaNa' ityAdivadatA iyattviti / lakSaNajJatvaM lakSyaparizIlanamadRSTaprasAdoditakhapratibhAzAlitvaM cAnusartavyamiti saMkSepaH / 1. 'kartavye' ga-pustake nAsti. 2. 'vyAmuhyati' ga. 3. 'yatta divyaM' ga. 4. 'zajhAra upanibaddhaH' ka-kha. 5. 'aprasiddhagrAmyasaMbhogazRGgAra' ka-kha. 6. 'parihAtavyam ka. 7. 'amineyArthatvAttatra parihAraH' ga. - 1. 'nATikAdi' ka-kha. 2. 'atrAdi' ka-kha. 3. 'nATyayogAt' ka-kha. 4. 'bodhyam' ga. 5. 'iyaM tvityAdinA' ka-kha. 6. 'cAnumantavyam' ka-kha.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ujhyotaH] dhvnyaalokH| 147 neyasya ca saMbhogazRGgArAviSayatvAcana parihAra iti cet , na / yadyabhinayasyaivaMviSayasyAsahyatA tatkAvyasyaivaMviSayasya sA kena nivAryate / tasmAdabhineyArthe ca kAvye yaduttamaprakRte rAjAderuttamaprakRtibhirnAyikAbhiH saha grAmyasaMbhogavarNanaM tatpitroH saMbhogavarNanamiva sutarAmasahyam / tathaivottamadevatAviSayam / na ca saMbhogazRGgArasya suratalakSaNa evaikaH prakAraH, yAvadanye'pi prabhedAH parasparapremadarzanAdayaH saMbhavanti / te kasmAduttamaprakRtiviSaye na varNyante / tasmAdutsAhavadratAvapi prakRtyaucityamanusatavyam / tathaiva vismayAdiSu / yattvevaMvidhe viSaye mahAkavInAmapyasamIkSyakAritA lakSye dRzyate sa doSa eva / sa tu zaktitiraskRtatvAtteSAM na lakSyata ityuktameva / anubhAvaucityaM tu bharatAdau prasiddhameva / iyattUcyate-bharatAdisthitiM cAnuvartamAnena mahAkaviprabandhAMzca paryAlocayatA khapratibhAM cAnusaratA kavinAvahitacetasA bhUtvA vibhAvAdyaucityabhraMzaparityAge paraH prayatno vidheyaH / aucityavataH kathAzarIrasya vRtasyotprekSitasya vA graho vyaJjaka ityanenaitatpratipAdayati-yaditihAsAdiSu rasavatISu kathAsu vividhAsu satISvapi yattatra vibhAvAdyaucityavatkathAzarIraM tadeva grAhyaM netarat / vRttAdapi ca kathAzarIrAdunekSite vizeSataH prayatnavatA bhavitavyam / tatra banavadhAnAskhalataH kaveravyutpattisaMbhAvanA mahatI bhavati / parikarazlokazcAtra 'kathArzarIramutpAdyavastu kArya tathAtathA / __ yathA rasamayaM sarvamevaitatpratibhAsate // ' rasavatISvityanAdare saptamI / rasavattvaM cAvivecakajanAbhiprAyeNa ca mantavyam / vibhAvAdyaucityena hi vinA kA rasavattA kaveriti / tasmAdvibhAvAdyaucityameva rasavattAprayojaka nAnyaditi bhAvaH / nahi tatreti / [itihAsavazAdevaM mayA nibaddhamiti jAtyantara 1. 'asatyatA' ka-kha. 2. 'uttamastrImiH saha' ga. 3. 'varNanavatsutarAmasabhyam' ka-kha. 4. 'yAvadanye ca parasparapremadarzanAdayaH prabhedAH santi' 5. 'tasmAt' ga. 6. 'aucityavatA' ka-kha. 7. 'tAM sthiti vAnuvartamAnena vRttAdapi kathA' ka-kha. 8. zarIrAt' ka-kha. 1. 'cAvivekenAmimAnAbhi' ga.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 kaavymaalaa| . tatra cAbhyupAyaH samyagvibhAvAdyaucityAnusaraNam / tacca darzitameva / kiMca, 'santi siddharasaprakhyA ye ca rAmAyaNAdayaH / kathAzrayA na tairyojyA khecchA rasavirodhinI / ' teSu kathAzrayeSu tAvakhecchaiva na yojyA / yaduktam- 'kathAmArge na cAtikramaH' / khecchApi yadi yojyA tadrasavirodhinI na yojyA / idamaparaM prabandhasya rasAbhivyaJjakatve nibandhanam / itivRttavazAyAtAM kathaMcidrasAnanuguNAM sthitiM tyaktvA punarutprekSyApyantarAbhISTarasocitakathonnayo vidheyaH yathA kAlidAsaprabandheSu / yathA ca sarvasenaviracite harivijaye / yathA ca madIya evArjunacarite mahAkAvye / kavinA prabandhamupanibadhnatA sarvAtmanA rasaparatatreNa bhavitavyam / tatretivRtte yadi rasAnanuguNAM sthiti pazyecAM bhaGktvApi khatantratayA rasAnuguNaM kathAntaramutpAdayet / na hi kaveritivRttamAtranirvahaNena kiMcitprayojanam / itihAsAdeva tatsiddheH / rasAdivyaJjakatve prabandhasya cedamanyanmukhyaM nibandhanaM yatsaMdhInAM mukhaprati mapi saMbhavati / tatra ceti / rasamayatvasaMpAdane / siddheti / siddha AkhAdamAtrazeSo na tu bhAvanIyo raso yeSu / kathAnAmAzrayA itihAsAstairitihAsAthaiH saha khecchA na yojyA / kathaMcidvA yadi yojyate tattatprasiddhiviruddhA na yojyA / yathA rAmasya dhIralalitatvayojanena nATikAnAyakatvaM kuryAditi tvatyantAsamaJjasam / yaduktamiti / rAmAbhyudaye yazovarmaNA-'sthitamiti yathA zayyAM-' / kAlidAseti / raghuvaMze'jAdInAM rAjJAM vivAhAdivarNanaM netihAseSu nirUpitam / harivijaye kAntAnunayanAGgatvena pArijAtaharaNAdi nirUpitamitihAseSu dRSTamapi / tathArjunacarite'rjunasya pAtAlavijayAdivarNitammatihAsaprasiddham / etadeva yuktamityAha-kavineti / saMdhI. nAmiti / iha prabhusaMmitebhyaH zrutismRtipramRtibhyaH kartavyamidamityAjJAmAtraparamArthebhyaH zAstrebhyo ye na vyutpannAH, na cApyasyedaM vRttamamuSmAtkarmaNa ityetaM yuktiyuktakamaiphalasaMbandhaprakaTanakAribhyo mitrasaMmitebhya itihAsazAstrebhyo labdhavyutpattayaH, athavAvazyavyutpAdyAH prajArthasaMpAdanayogyatAkrAntarAjaputraprAyAsteSAM hRdayAnupravezamukhena catuvargopAyavyutpattirdhArayA (?) / hRdayAnupravezazca rasAkhAdamaya eva / sa ca rasazcaturvargo 1. 'kathAzrayAttu' ka-kha. 2. 'nidarzanam' ka-kha. 1. 'itihAsAdiSvanirUpitam' ka-kha.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uDyotaH] dhvnyaalokH| 149 pAyavyutpattinAntarIyakavibhAvAdisaMyogaprasAdopanata ityevaM rasocitavibhavAdyanubaddharasAkhAdavaivazyameva kharasabhAvinyAM vyutpattau prayojakamiti prItireve vyutpatteH prayojikA / prItyAtmA ca rasastadeva nATyaM nATya eva ca veda ityasmadupAdhyAyaH / na caite prItivyutpattI bhinnarUpe eva / dvayorapyekaviSayatvAt / vibhAvAdyaucityameva hi sadyaH prIternidAnamityasakRdavocAma / vibhAvAdInAM tadrasocitAnAM yathAsvarUpavedanaM phalaparyantIbhUtatayA vyutpattirityucyate / phalaM ca nAma yadadRSTavazAddevatAprasAdAdanyato vA jAyate / na ca tadupadezyam / tata upAyo vyutpattiyogAt / tenopAyakrameNa pravRttasya siddhiH anupAyadvAreNa pravRttasya nAza ityevaM nAyakapratinAyakavenArthAnarthopAyavyutpattiH kAryA / upAyazca kartAzrIyamANaH paJcAvasthA bhajate / tadyathA-kharUpaM, kharUpAtkiMciducchAsatAM, kAryasaMpAdanayogyatA, pratibandhopanipAtena zazyamAnatAM, nivRttipratipakSatAyAM bAdhakabAdhanena sudRDha phalaparyantatAm / evamArtisahiSNUnAM vipralambhabhIrUNAM prekSApUrvakAriNAM tAvadevaM kAraNopAdAnam / tA evaMvidhAH paJcAvasthAH kAraNagatA muninoktAH-'saMsAdhye phalayoge tu vyApAraH kAraNasya yaH / tasyAnupUrvyA vijJeyAH paJcAvasthAH prayoktRbhiH // prArambhazca prayatnazca tathA prAptezca saMbhavaH / niyatA ca phalaprAptiH phalayogazca paJcamaH // ' iti / evaM yA etAH kAraNasyAvasthAstatsaMpAdakalakarturitivRttaM paJcadhA vibhaktam / ta eva mukhapratimukhagarbhAvamarzanirvahaNAkhyA anvarthanAmAnaH paJcasaMdhaya itivRttkhnnddaaH| saMdhIyanta iti kRlA teSAmapi saMdhInAM khanirvAhyaM prati tathA kramadarzanAdavAntarabhinnA itivRttabhAgAH saMdhyaGgAni 'upakSepaH parikaraH parinyAso vilobhanam' ityAdIni / arthaprakRtayo naivAntarbhUtAH / tathA hi svAyattasiddharbIjaM binduH kAryamiti tisraH / bIjena sarvavyApArahetunA bindunAnusaMdhAnAtmanA kAryeNa nirvAharUpeNa saMdarzanAdhyavasAyarUpA hyetAstisro'rthe saMpAye kartuH prakRtayaH svabhAvavizeSAH / sacivAyattasiddhive tu sacivasya tadarthameva vA svArthamapi vA pravRttakhena prakIrNatvaprasiddhakhAbhyAM prakarIpatAkAvyapadezatayobhayasaMbandhI vyApAravizeSaH prakarIpatAkAzabdAbhyAmukta iti / evaM prastutaphalanirvAhaNam / tasyAdhikArikasya vRttasya paJcasaMdhivaM pUrNasaMdhyaGgatA ca sarvajanavyutpattidAyinI nibandhanIyA / prAsaGgike khitivRtte nAyaM niyama ityuktaM 'prAsaGgike parArthakhAnna hyeSa niyamo bhavet' iti muninA / evaMsthite ratnAvalyAM dhIralalitasya nAyakasya dharmAviruddhasaMbhogasevAyAmanaucityAbhAvAtpratyuta na niHsukhaH syAditi zlAghyatvAtpRthvIrAjyamahAphalAntarAnubandhikanyAlAbhaphaloddezena prastAvanopakrame paJcApi saMdhayo'vasthApaJcakasahitAH samucitasaMdhyaGgaparipUrNA arthaprakRtiyuktA darzitA eva / 'prArambhe(bdhe)'sminvAmino vRddhihetI-' iti hi bIjAdeva prabhRti 1. "vibhAvAdyupanibandhe' ka-kha. 2. 'pratItireva' ka. 3. 'evamAstikasahiSNUnAM' ga. 4. 'sarvavyApanAt' ka-kha. 5. 'saMdhAnAt' ka-kha. 6. 'nirvAhAsaMdarzana' ka-kha. 7. 'vyavasAya' ga. 14 dhva. lo.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 kaavymaalaa| mukhagarbhAvamarzanirvahaNAkhyAnAM tadaGgAnAM copakSepAdInAM ghaTanaM rasAbhivyaktyapekSayA / yathA ratnAvalyAm / na tu kevalaM zAstrasthitisaMpAdanecchayA / yathA veNIsaMhAre vilAsAkhyasya pratimukhasaMdhyaGgasya prakRtarasanibandhAnanuguNamapi dvitIye'Gke bharatamatAnusaraNamAtrecchayA ghaTanam / idaM cAparaM prabandhasya rasavyaJjakatve nimittaM yaduddIpanaprazamane yathAvasaraM....."rasasya / yathA ratnAvalyAmeva / punarArabdhavizrAnte rasasyAGgino'nusaMdhizca / yathA 'vizrAntavigrahakathaH-' iti 'rAjyaM nirjitazatru-' iti ca vacobhiH 'upabhogasevAvasaro'yam' ityupakSepAtprabhRti hi nirUpitam / etattu samastasaMdhyaGgakhairUpaM tatpAThapRSThaM(?). pradaryamAnamatitamAM granthagauravamAvahati / pratyekena tu pradaryamAnaM pUrvAparAnusaMdhAnavandhyatayA kevalaM saMmohadAyi bhavatIti na vitatam / asyArthasya yatnAvadheyatveneSTatvAtvakaNThena yo vyatireka ukto 'na tu kevalayA' iti tasyodAharaNamAha-na tviti / kevalazabdamicchAzabdaM ca prayuJAnasyAyamAzayaH-bharatamuninA saMdhyaGgAnAM rasAGgabhUtamiti vRttaprazastyupAdAnameva prayojanamuktam / na tu pUrvaraGgavadadRSTasaMpAdanaM vighnavAraNam / yathoktam-'iSTasyArthasya racanA vRttAntasyAnapakSayaH / rAgaprAptiH prayogasya guhyAnAM caiva gRhanam // AzcaryavadabhikhyAnaM prakAzyAnAM prakAzanam / aGgAnAM SaDidhaM hyetadRSTaM zAstre prayojanam // ' iti / tatazca, 'samIhA ratibhogArtho vilAsaH prikiirtitH|' iti, pretimukhasaMdhyaGgavilAsalakSaNe ratibhogazabda AdhikArikarasocitasthauyibhAvopavyaJjakavibhAvAdyupalakSaNArthavena prayuktaH / yathA-'tattvaM nAdhigatArthaH-' iti / prakRto hyatra vIrarasaH / uddIpana iti / uddIpanaM vibhAvAdiparipUraNam / yathA-'ayaM sa rAA udayaNo tti' ityAdi sAgarikAyAH prazamanaM vAsavadattAtaH palAyane punaruddIpanaM citraphalakollekhe prazamanaM susaMgatApraveze...... ityAdi / gADhaM hyanavarataparimRdito rasaH sukumAramAlatIkusumavajjhaTityeva glAnimavalambate / vizeSatastu zRGgAraH / yadAha muniH'yadvAmyAbhinivezilaM yatazca vinivAryate / durlabhavaM yato nAryAH kAminaH sA parA rtiH||' iti / vIrarasAdAvapi yathAvasaramuddIpanaprazamanAbhyAM vinApi jhaTityevAdbhutaphalakalpe sAdhye labdhe prakaTIcikIrSita upAyopeyabhAvo na pradarzita eva syAt / punariti / iti vRttavazAdArabdhAzayamAnaprAyA na tu sarvathaivopanatA vizrAntirvicchedo yasya sa tathA / rasasyeti / rasAGgabhUtasya kasyApIti yAvat / tApasavatsarAje hi vAsavadattAviSayo 1. 'yathAvasara..... rahasya' ka-kha-pustakayo sti. 1. 'svarUpatatparaM pRSThe pradarzyamAna' ga. 2. 'pramukha' ka. 3. 'sthAyibhAvopapattika' ka. 4. 'pUraNayA' ka-kha. 5. 'sumanalatA' ka, 'susaMgatAtaH' ga. 6. 'hyanuvAsaramRditasukumAra' ka-kha. 7. 'phullakalpo madhye' ka-kha.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ukSyotaH dhvnyaalokH| 151 tApasavatsarAje / prabandhavizeSasya nATakAde rasavyaktinimittamidaM cAvagantavyaM yadalaMkRtInAM zaktAvapyAnurUpyeNa yojanam / zakto hi kaviH kadAcidalaMkAranibandhane tadAkSiptatayaivAnapekSitarasabandhaH prabandhamArabhate tadupadezArthamidamuktam / dRzyante ca kavayo'laMkAranibandhanaikarasA anapekSitarasAH prabandheSu / - kiM ca / anusvAnopamAtmApi prabhedo ya udaahRtH| dhvanerasya prabandheSu bhAsate so'pi keSucit // 15 // jIvitasarvakhAbhimAnAtmA premabandhastadvibhAvAdyaucityAtkaruNavipralambhAdibhUmikAM gRhNansamastetivRttavyApI / rAjyapratyAyivRttyA hi sacivanItimahimopanatayA tadaGgabhUtapadmAvatIlAbhAnugatayAnuprANyamAnarUpA paramAmabhilaSaNIyatamatAM prAptA vAsavadattAdhigatireva tatra phalam / nirvahaNe hi 'prAptA devI bhUtadhAtrI ca bhUyaH saMbandho'bhUddarzakena' ityevaM devIlAbhaprAdhAnyaM nirvAhitam / iyati cetivRttavaicitrye citre bhittisthAnIyo vAsavadatApremabandhaH prathamamatrArambhAtprabhRti padmAvatI vivAhazceti tasyaiva vyApArAt / tena sa eva vAsavadattAviSayaH premabandhaH kathAvazAdAzayamAnavicchedo'pi prbndhshitH| tathAhi-prathame tAvadake sphuTaM sa evopanibaddhaH 'tadvavenduvilokanena divaso nItaH pradoSastathA tadgoSThyaiva-' ityAdinA, 'baddhotkaNThamidaM manaH kimathavA premA samAptotsavam .ityantena / dvitIye'pi 'dRSTi mRtarSiNI smitamadhuprasyandi vakaM nu kim' ityAdinA sa eva vicchinnavicchinno'pyanusaMhitaH / tRtIye'pi 'sarvatra jvaliteSu vezmasu bhayAdAlIjane vidrute zvAsotkampavihastayA pratipadaM devyA patantyA tayA / hA nAdeti muhuH pralApaparayA dugdhaM varAkyA tathA zAntenApi vayaM tu tena dahanenAdyApi dahyAmahe // ' ityAdinA / caturthe'pi 'devIkhIkRtamAnasasya niyataM svapnAyamAnasya me tadgotragrahaNAdiyaM suvadanA yAyAtkathaM na vyathAm / itthaM yantraNayA kathaMkathamapi kSINA nizA jAgrato dAkSiNyopahatena sA priyatamA khapne'pi nAsAditA // ' ityAdinA / paJcame'pi samAgamapratyAzayA karaNe nivRtte vipralambhe'Gkurite 'tathAbhUte tasminmunivacasi jAtAgasi mayi prayANe'ntagUDhAM ruSamupagatA me priytmaa| prasIdeti proktA na khalu kupitetyuktividhuraM samudbhinnA pItainayanasalilaiH sthAsyati punaH // ' ityAdinA / SaSThe'pi 'vatsaMprAptivilobhitena manasA prANA mayA dhAritAH' ityAdinA / alaMkRtInAmiti yojanApekSayA karmaNi SaSThI / dRzyante 1. 'paramavagantavyam' ga. 2. 'rasAnapekSAH' ka-kha. 1. 'rAgAnu' ga. 2. 'itivavyApArAt' ka-kha. 3. 'vicchedabandha' kha. 4. 'dharmiNI' ga. 5. 'puraH' ka-kha. 6. 'calitaiH' ga.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 asya vivakSitAnyaparavAcyasya dhvaneranuraNanarUpavyaGgayo'pi yaH prameda udAhRto dviprakAraH so'pi prabandheSu keSuciddyotate / tadyathA madhumathanavijaye pAJcajanyoktiSu / tathA vA mamaiva kAmadevasya sahacarasamAgame viSamabANalIlAyAm / yathA ca gRdhragomAyusaMvAdAdau mahAbhArate / kAvyamAlA | ceti / yathA svapnavAsavadattAkhye nATake - 'saMjitapakSma kapATaM nayanadvAraM svarUpataDanena (?) / udghATya sA praviSTA hRdayagRhaM me nRpatanUjA // ' iti / na kevalaM prabandhena sAkSAdyaGgayo raso yAvatpAramparyeNApIti darzayitumupakramate - kiM ceti / anukhAnopamaH zabdazaktimUlo'rthazaktimUlazca yo dhvaneH prabheda udAhRtaH sa keSucitprabandheSu nimittabhUteSu vyaJjakeSu satsu vyaGgyatayA sthitaH san asyeti rasAdidhvaneH prakRtasya bhAsate / vyaJjakatayeti zeSaH / vRttigrantho'pyevameva yojyaH / atha cAnukhAnopamaH prabheda udAhRto yaH prabandheSu bhAsate asyApi 'dyotyo lakSyakramaH kvacit' ityuttarazlokena kArikAvRttyoH saMgatiH / etaduktaM bhavati -- prabandhena kadAcidanuraNanarUpavyaGgyo dhvaniH sAkSAdyajyate sa tu rasAdidhvanau paryavasyatIti / yadi tu spaSTameva vyAkhyAyate tadA granthasya pUrvottarasyAlakSyakramaviSayasya madhye grantho'yamasaMgataH syAt, nIrasatvaM ca pAJcajanyoktyAdInAmuktaM syAdityalam / 'lIlAdADhA zudhyUDDAsaalamahimaNDalasacia ajja / kIsmasuNAlAharatujjaAi aGgami // ' ityAdayaH pAJcajanyoktayo rukmiNIvipralabdhavAsudevAzayapratibhedanAbhiprAyamabhivyaJjayanti / so'bhivyaktaH prakRtarasakharUpa - paryavasAyI / sahacarA vasantayauvanamalayAnilAdayastaiH saha samAgame / 'miavahaNDiaroroNiraGkuso avivearahio vi / saviNa vi tumammi puNovanti a atanti puMmusimmi ityAdayo yauvanasyoktayastattannijasvabhAvavyaJjikAH / svabhAvaH prakRtarasaparyavasAyI / yathA ceti / zmazAnAvatIrNaM putradAhArthamudyoginaM janaM vipralabdhuM gRdhro divA zavazarIrabhakSaNArthI zIghramevApasarata yUyamityAha / 'alaM sthitvA zmazAne'smingRdhragomAyursakule / kaGkAlabahale ghore sarvaprANibhayaMkare // na ceha jIvitaH kazcitkAladharmamupAgataH / priyo vA yadi vA dveSyaH prANinAM gatirIdRzI // ' ityAdyavocat / gomAyustu nizodayAvadhi amI tiSThantviti tato gRdhrAdapahRtyAhaM rbhakSayiSyAmItyabhiprAyeNAvocat / 'Adityo'yaM sthito mUDhAH snehaM kuruta sAMpratam / bahuvighno muhUrto'yaM jIvedapi kadAcana // amuM kanakavarNAbhaM bAlamaprAptayauvanam gRdhravAkyAtkathaM bAlAstyakSyadhvamavizaGkitAH // ityAdi / sa cAbhiprAyo vyaktaH zAntarasa eva pariniSThitatAM prAptaH / evamalakSyakramavyajayasya rasAdidhvaneryadyapi varNebhyaH prabhRti prabandhaparyante vyaJjakavarge nirUpitena nirU 1. 'adyApi' ka-kha. 2. 'ilodADhaM guMdhari asa... ... imahimaMdhatuM saviaaM ja / kI... raNAni tuMjhagaruA ... iaGgam // ' ga. sarveSu pustakeSvetadagrimaM ca prAkRtamatyazuddhamasti . 3. 'niyama' ga. 4. 'ityAdyanekamavocat' ka- kha. 5. 'jambukastu' ga. 6. ' bhakSayAmi' ga.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ukSyotaH dhvanyAlokaH 153 suptivacanasaMbandhaistathA kArakazaktimiH / . . kRttaddhisasamAsaizca dyotyo'lakSyakramaH kacit // 16 // . alakSyakramo dhvanerAtmA rasAdibhiH subvizeSaistivizeSairvacana nizeSaiH saMbandhavizeSaiH kArakazaktibhiH kRdvizeSaistaddhitavizeSaiH samAsaizceti / cazabdAnnipAtopasargakAlAdibhiH prayukterabhivyajyamAno dRzyate / yathA'nyakkAro hyayameva me yadarayastatrApyasau tApasaH . so'pyatraiva nihanti rAkSasakulaM jIvatyaho rAvaNaH / dhigdhikzakrajitaM prabodhitavatA kiM kumbhakarNena vA ___vargagrAmaTikAviluNThanavRthocchUnaiH kimebhirbhujaiH // ' atra hi zloke bhUyasA sarveSAmapyeSAM sphuTameva vyaJjakatvaM dRzyate / tatra 'me yadarayaH' ityanena supsaMbandhavacanAnAmabhivyaJjakatvam / 'tatrApyasau paNIyAntaramavaziSyate tathApi kavisahRdayAnAM zikSAM dAtuM punarapi sUkSmadRzAnvayavyatirekAvAzritya vyaJjakavargamAha-suptiDityAdi / vayaM vitthameva tadanantaraM savRttikaM vAkyaM budhyAmahe / subAghabhineyo'nuskhAnopamo bhAsate vaiRbhiprAyarUpaH / subAdibhirvyaktasyAnukhAnopamasyAlakSyakramavyaGgayo dyotyaH / kvaciditi pUrvakArikayA saha saMmIlya saMgatiriti / sarvatra hi subAdInAmabhiprAyavizeSAbhivyaJjakatvameva / udAharaNenAbhivyakto'bhiprAyo yathAkhaM vibhAvAdirUpatAdvAreNa rasAdInvyanakti / etaduktaM bhavati / varNAdibhiH prabandhAntaiH sAkSAdvA raso'bhivyajyate vibhAvAdipratipAdanadvAreNa yadivA vibhAvAdivyaanadvAreNa paramparayeti / tatra prabandhasyaitatparamparayA vyaJjakalaM prasaGgAduktam / adhunA tu varNapadAdInAmucyata iti / tena vRttAvapi 'abhivyajyamAno dRzyate' iti / NAdau ca vAkyazeSo'dhyAhAryaH vibhAvAdivyaJjakadvAratayA pAramparyeNetyevaMrUpaH / mamAraya iti / mama zatrusaidbhAvo nocita iti saMbandhAdyaucityaM krodhavibhAvaM vyanakti araya iti bahuvacanam / tapo vidyate yasyeti pauruSakathAhInavaM taddhitena mavarthIyenAbhivyaktam / tatrApizabdena nipAtasamudAyenAtyantAsaMbhAvanIyatvam / matkartRkA yadi jIvanakriyA tadA hananakriyA tAvadanucitA / tasyAM satkartApizabdena mainuSyamAtravAcakaH (1) / atraiveti mada 1. 'amISAM' ga. - 1. 'vayaM..........tatsodarasya rasAdidhvaneH savRttikametadvAkyamiti budhyAmahe' ga. 2. 'vakrabhiprAyAdirUpaH' ka-kha. 3. 'prasaGgAdAvuktam' ga. 4. 'vyaJjana' ga. 5. 'saMbhavaH' ka-kha. 6. 'saMbandhenaucityaM' ka-kha. 7. 'saMbhAvyamAnalam' ka-kha. 8. 'hananakSamatAnucitA' ka-kha. 9. 'mAnuSamAtraka' ga.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 kAvyamAlA / tApasaH ityatra taddhitanipAtayoH / 'so'pyatraiva nihantiM rAkSasakulaM jIvatyaho rAvaNaH' ityatra tiGkArakazaktInAm / 'vigdhikchaRjitaM-' ityAdau zlokArpe kRttaddhitasamAsopasargANAm / evaMvidhasya vyaJjakabhUyastve ca ghaTamAne kAvyasya sarvAtizAyinI bandhacchAyA samunmIlati / yatra hi vyaGgyAvabhAsinaH padasyaikasyaiva tAvadAvirbhAvastatrApi kAvye kApi bandhacchAyA kimuta vibhAvastatrApa kA yatra teSAM bahUnAM samavAyaH / yathAtrAnantaroditazloke / atra hi rAvaNa ityasminpade'rthAntarasaMkramitavAcyena dhvaniprabhedenAlaMkRte'pi punaranantaroktAnAM vyaJjakaprakArANAmudbhAsanam / dRzyante ca mahAtmanAM pratibhAvizeSa. mAjAM bAhulyenaivaMvidhA bandhaprakArAH / dhiSThito dezo'dhikaraNam / niHzeSeNa hanyamAnatayA rAkSasabalaM ca karmeti / tadidamasaMbhAvyamAnamupanatamiti puruSakArAsaMpattiva'nyata iti / kArakazaktipratipAdakaizca zabdaiH savaNa iti varthAntarasaMkramitavAcyavaM pUrvameva vyAkhyAtam / dhigdhigiti nipAtasya zakraM jitavAnityAkhyAyikeyamiti upapadasamAsena sahakRtaH svargetyAdisamAsasya svapauruSAnusmaraNaM prati.... taddhitaprayogasya pratyayasahitasyAbahumAnAspadavam / viluNThanazabdena ......... nirdayAvaskana..... vyaJjakatvam / vRthAzabdasya nipAtasya svAtmapauruSanindAM prati vyaJjakatA / bhujairiti bahuvacanena pratyuta bhAramAtrametaditi vyjyte| tena tilazastilazo'pi vibhajyamAne'tra zloke sarva evAMzo vyaJjakalena bhAtIti kimanyat / etadarthapradarzanasya phalaM darzayati-aivasiti / ekasya padasyeti yaduktaM tadudAharati-yathAtreti / atikrAntaM na tu kadAcana vartamAnatAmavalambamAnaM sukhaM yeSu te kAlA iti sarva eva / na tu sukhaM prati vartamAno nAma ko'pi kAlaleza ityrthH| pratIpAnyupasthitAni nikaTatayA vartamAnAni bhavanti dAruNAni duHkhAni yeSu te / duHkhaM bahuprakArameva prati vartamAnarUpAH sarve kAlAMzA ityanena kAlasya tAvanirvedamabhivyaJjayataH zAntarasavyaJjakatvam / dezasyApyAha-pRthivI zvaH zvaH prAtaH prAtardinAddinaM pApIyadivasA pApIyAnAM saMbandhinaH pApiSThajanasvAmikA divasA yasyAM sA tathoktA / khabhAvata eva tAvatkAlo duHkhamayaH tatrApi pApiSThajanakhAmikA pRthivI / ........" 1. 'evaMvidhaM' ka. 2. 'bandharddhiH' ka-kha. 3. 'yathAtraivAnantarodAhRte' ka-kha. 1. 'prati' ityasmAdanantaraM 'vyaJjakalam' asmAtpUrva ka-kha-pustakayo sti. 2. 'evaMvidhamiti' ka-kha. 3. 'yathA cAtraiveti' ka-kha. 4. 'pratipAdasthitAni pra....... ni...."pratyAvartamAnAni / tathA dUrabhAvInyapi pratyupasthitAni nikaTatayA' ga. 5. 'vartamAnAH' ga. 6. 'pApAnAM' ka-kha.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ucyotaH ] dhvanyAlokaH / yathA maharServyAsasya 'atikrAntasukhAH kAlAH pratyupasthitadAruNAH / zvaH zvaH pApIyadivasA pRthivI gatayauvanA // ' atra hi kRtaddhitavacanairalakSyakramavyaGgyaH, 'pRthivI gatayauvanA' ityanena cAtyantatiraskRtavAcyo dhvaniH prakAzitaH / aiSAM ca subAdInAmekaikazaH samuditAnAM ca vyaJjakatvaM mahAkavInAM prabandheSu prAyeNAnyatrApi dRzyate / subantasya vyaJjakatvaM yathA'tAlaiH zikhadvayasubhagaiH kAntayA nartito me yAmadhyAste divasavigame nIlakaNThaH suhRdvaH // ' tiGantasya yathA-- 'avasara rouM cia NimmiAi~ mA puMsa me haacchIiM / daMsaMNamettummattehiM jehi N hiaaM tuha Na NAam // ' yathA vA 155 ' mA panthaM rundhIo avehi bAlaa ahosi ahirIo / amhea NiricchAo suNNadharaM rakkhidavvaM No // ' ...... ....... lakSaNadezadaurAtmyAdvizeSato duHkhamaya ityarthaH / tathA hi zvaH zva iti dinAddinaM gatayau - vanA vRddhastrIvadasaMbhAvyamAnasaMbhogA gatayauvanA hi / yo yo divasa Agacchati sa pUrvapUrvApekSayA pApIyAn nikRSTatvAt / ......ce' " zabdo ...... evaMprayukto janto | atyanteti / so'pi prakarasyaivAGgatAmetIti bhAvaH / subantasyeti / samuditale tUdAharaNaM dattaM vyastatve cocyata iti bhAvaH / tAlairiti bahuvacanamanekavidhaM vaidagdhyaM dhvani (?) rvipralambhoddIpakatAmeti / 'apasara roditumeva nirmite mA utpuMsaya hate akSiNI me | darzanamAtronmattAbhyAM yAbhyAM tava hRdayamevaMrUpaM na jJAtam // ' unmatto hi na kiMcijjAnAtIti na kasyApyatrAparAdhaH daivenetthameva nirmANaM kRtamiti / apasara mAM vRthA prayAsaM kArSIH daivasya viparivartayitumazakyatvAditi / tiGanto vyaJjakaH tadanugRhItAni padAntarANyapIti bhAvaH / 'mA panthAnaM rudhaH apehi bAlaka aprauDha aho asi ahnIkaH / vayaM paratantrA yataH zUnyagRhaM mAmakaM rakSaNIyaM vartate // ' ityatrApehIti tiGanta 1. 'ca padenAtyanta' ka- kha. 2. 'teSAM' ka - kha. 1. 'nikRSTatvAt' ityasmAdanantaraM 'atyanteti' asmAtprAk ka-ga-pustakayornAsti.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 saMbandhasya yathA 'aNNatta vacca bAlaa ahnA anti kisamale hasie am (?) / ho jAAbhIruANa tu viaNu hoI // ' (?) kRtakaprayogeSu prAkRteSu taddhitaviSaye vyaJjakatvamAvedyata eva / samAsAnAM ca vRttyaucityena viniyojane nipAtAnAM vyaJjakatvaM yathA'ayamekapade tathA viyogaH priyayA copanataH suduHsaho me / navavAridharodayAdahobhirbhavitavyaM ca nirAtapatvaramyaiH // ' ityatra cazabdaH / yathA vA kAvyamAla | ------ *** 'muhuraGgulisaMvRtAdharauSThaM pratiSedhAkSaraviklevAbhirAmam / mukhamaMsavivarti pakSmalAkSyAH kathamapyunnamitaM na cumbitaM tu // atra tuzabdaH / nipAtAnAM prasiddhamapIha dyotakatvaM rasApekSayoktamiti draSTavyam / upasargANAM vyaJjakatvaM yathA 'nIvArAH zukagarbhakoTaramukhabhraSTAstarUNAmaghaH prasnigdhAH kacidiGgudI phalabhidaH sUcyanta evopalAH / - midaM dhvanati-tvaM tAvadaprauDho lokamadhye yadevaM prakAzayasi / asti tu saMketasthAnaM zUnyagRhaM tatraivAgantavyamiti / anyatra vraja bAlaka aprauDha prakarSeNAlokayasyetat / bho iti solluNThamAhvAnam / jAyAbhIrukANAM saMbandhameva (?) na bhavati / atra jAyAto ye bhIravasteSAmetatsthAnamiti dUrApetaH saMbandha ityanena saMbandhenaiverSyAtizayaH pracchannakAminyAbhivyaktaH / kRtaketi kagrahaNamiti taddhitopalakSaNArtham / kRtaH kapratyayaprayogo yeSu kAvyavAkyeSu yathA jAyAbhIrukANAmiti / ye hi rasajJA dharmapatnISu premaparatantrAstebhyaH ko'nyo jagati kutsitaH syAditi kapratyayo'vajJAtizayadyotakaH / samAsAnAM yeti / kevalAnAmeva vyaJjakatvamAvedyata iti saMbandhaH / cazabda iti jAtAvekavacanam / dvau hi cazabdAvevamAhatuH kAkatAlIyanyAyena gaNDasyopari sphoTa itivattadviyogavadvarSA - samayazca samupanataH etadalaM prANaharaNAya / ata eva ramyapadena sutarAmuddIpana vibhAvatvamuktam / tuzabda iti pazcAttApasUcakaH saMstAvanmAtraparicumbanalA menApi kRtakRtyatA syAditi dhvanatIti bhAvaH / prasiddhamapIti / vaiyAkaraNAdigrahaNeSu hi vAkprayogakhAtantryaprayogAbhAvAtSaSThyA (?) zravaNAlliGgasaMkhyAvirahAcca vAcakavailakSaNyena dyo 1. 'avajJAtizaye..................samAsAnAM' ga. 2. 'atiduHsahaH ' ga. 3. 'vAridharodayaiH ga. 4. 'viklavAbhidhAnam' ga. 1. 'bhIrUNAM' ga. 2. 'tatra jJAyate ye bhIravaH' ga.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uddyotaH ] dhvanyAloka vizvAsopagamAdabhinnagatayaH zabdaM sahaste mRgAstoyAdhArapathAzca valkalazikhAniSyandelekhAditAH // 2 'madamukharakapotamunmayUraM praviralavAmanavRkSasaMnivezam / vanamidamavagAhamAnabhImaM vyasanamivopari dAruNatvameti // ityAdau prazabdasyau pacchandasikasya ca vyaJjakatvamadhikaM dyotate / dvitrANAM copasargANAmekatra pade yaH prayogaH so'pi rasavyaktyanuguNatayaiva nirdoSaH / yathA - ' prabhrazyatyuttarIyatviSi tamasi samudvIkSya vItAvRtIndrAgjantUn -' ityAdau / yathA vA - 'manuSyavRttyA samupAcarantaM ' ityAdau / 'yaiH svapne sadupAnatasya -' ityAdau ca / nipAtAnAmapi tathaiva / yathA - 'aho batAsi spRhaNIyavIryaH' ityAdau / yathA vA 'ye jIvanti na mAnti ye svavapuSi prItyA pranRtyanti ye prasyandipramadAzravaH pulakitA dRSTe guNinyUrjite / hA dhikkaSTamahoka yAmi zaraNaM teSAM janAnAM kRte nItAnAM pralayaM zaiThena vidhinA sA~dhudviSaH puSpatA // ' 155 ityAdau / takA nipAtA ityudoSyata eveti bhAvaH / prakarSeNa snigdhA iti prazabdaH prakarSaM dyotayaniGgudIphalAnAM sarasatvamAcakSANa Azramasya saundaryAtizayaM dhvanayati / ' tApasasya phalaviSayo'bhilASAtireko dhvanyate' iti tvasat / abhijJAnazAkuntale hi rAjJa iyamuktirna tApasasyetyalam / dvitrANAmityanenAdhikyaM nirasyati / samyaguccairvizeSeNekSitale hi bhagavataH kRpAtizayo'bhivyaktaH / 'manuSyavRttyA semupAcarantaM svabuddhisAmAnyakRtItumAnAH / yogIzvarairapyasubodhamIzaM vAM boddhumicchantyabudhAH khatakaiH // ' samyagbhUtamupAM - zukRtA A samantAccarantamityanena lokanujighRkSAtizayastathA carataH paramezvarasya dhvanitaH / tathaiveti / rasavyaJjakatvena dvitrANAmapi prayogo nirdoSa ityarthaH / hA dhigiti ... 1. 'yathA vA' ka-kha-pustakayornAsti 2. 'yaH khame -' nasti. 3. 'ca' ga. 4. 'pulakinaH ' ga. 5. 'zanaizca' ga. ityAdi ka-kha- pustakayo6. 'sA vidviSA' ga. 1. 'samudA' ga. 2. ' kRtAbhimAnAH ' ga. 3. 'draSTuM' ga. 4. 'lokAtizayajighRkSAtizaya' ga.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 kaavymaalaa| ___ padapaunaruktyaM ca vyaJjakatvApekSayaiva kadAcitprayujyamAnaM zobhAmAvahati / yathA 'yadvaJcanAhitamatirbahuMcATugarbha kAryonmukhaH khalajanaH kRtakaM bravIti / tatsAdhavo na na vidanti vidanti kiM tu kartuM vRthApraNayamasya na pArayanti // ' ityAdau / kAlasya vyaJjakatvaM yathA'samavisamaNivvisesA samantao mandamandasaMArA / airA hohinti pahA maNorahANaM pi dullaGghA // ' atra bacirAdbhaviSyanti panthAna ityatra bhaviSyantItyasminpade pratyayaH kAlavizeSAbhidhAyI rasaparipoSahetuH prakAzate / ayaM hi gAthArthaH pravAsavipralambhazRGgAravibhAvatayA vibhAvyamAno rasavAn / yathAtra pratyayAMzo vyaJjakastathA kacitprakRtyaMzo'pi dRzyate / yathA'tadguhaM natabhitti mandiramidaM labdhAvagAhaM divaH sA dhenurjaratI caranti kariNAmetA ghanAbhA ghttaaH| tizayo nirvedAtizayazca dhvanyate / prasaGgAtpaunaruktyAntaramapi vyaJjakamityAha-padapaunaruktyamiti / padagrahaNaM vAkyAderapi yathAsaMbhavamupalakSaNam / vidantIti / ta eva hi sarva vidanti sutarAmiti dhvanyate / vAkyapaunarukyaM yathA-'pazya-dvIpAdanyasmAdapi-' iti vacanAnantaraM 'kaH saMdehaH / dvIpAdanyasmAdapi-' ityanenepsitaprAptiravinetaiva dhvanyate / 'kiM kha......' ityanenAmarSAtizayaH / 'sarvakSitibhRtAM nAtha dRSTA sarvAsundarI' ityunmAdAtizayaH / kAlasyeti / tiGantapadAnupraviSTasyApyarthakalApasya kArakakAlasaMkhyopagraharUpasya madhye'nvayavyatirekAbhyAM sUkSmadRzA bhAgagatamapi vyaJjakalaM vicAryamiti bhAvaH / rasaparipoSeti / utprekSyamANo varSAsamayaH kAmakArI kimiti (8) vartamAna iti dhvanyate / aMzAMzikaprasaGgAdevAha-yathAtreti / diva. 1. 'bhuvi' ga. 2. 'samaviSamanirvizeSAH samantato mandamandasaMcArAH / acirAdbhaviSyanti panthAno manorathAnAmapi durlakSyAH // ' iti cchAyA.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uddyotaH ] dhvanyAlokaH / sa kSudro musaladhvaniH kalamidaM saMgItakaM yoSitAmAzcaryaM divasairdvijo'yamiyatIM bhUmiM samAropitaH // ' atra zloke divasairityamminpade prakRtyaMzo'pi dyotakaH / sarvanAmnAM ca vyaJjakatvaM yathAtraivAnantarokta zloke / atra ca sarvanAmnAmeva vyaJjakatvaM hRdi vyavasthApya kavinA ketyAdizabdaprayogo na kRtaH / anayA dizA sahRdayairanye'pi vyaJjakavizeSAH svayamutprekSaNIyAH / etacca sarvaM padavAkyaracanAdyotanoktyaiva gatArthamapi vaicitryeNa vyutpattaye punaruktam, na tu cArthasAmarthyAkSepyA rasAdaya ityuktam / tathA ca subAdInAM vyaJjakatvavaicitryakathanamananvitameva / uktamatra padAnAM vyaJjakatvoktyavasare / kiMcArthavizeSAkSepyatve'pi rasAdInAM teSAmarthavizeSANAM vyaJjakazabdAvinAbhAvitvAdyathApradarzitaM vyaJjakakharUpaparijJAnaM vibhajyopayujyata eva / zabdavizeSANAM tatrA 159 sArtho hyatrAtyantAsaMbhAvyamAnatAmasyArthasya dhvanati / sarvanAmnAM ceti / prakRtyaMzasya cetyarthaH / tena prakRtyaMzena saMbhUya sarvanAmavyaJjakatvaM dRzyata ityuktaM bhavatIti na paunaruktyam / tathA hi taditi padaM natabhittItyetatprakRtyaMzasahAyaM samastAmaGgalanidhAnabhUtamUSakAdyAkIrNatAM dhvanati / taditi hi kevalamucyamAne samutkarSAtizayo'pi saMbhAvyeta / na ca natabhittizabdenApi / ete daurbhAgyAyatanatvasUcakA vizeSA uktAH / evaM sA dhenurityAdAvapi yojyam / evaMvidhe ca viSaye smaraNAkAradyotakatA tacchabdasya / nanu yacchabdasaMbandhatetyuktaM prAk atra tadidaMzabdAdinA smRtyanubhavayoratyantaviruddhAviSaya-tA sUcanenAzcaryavibhAvatA yojitA / tadidaMzabdAdyabhAve tu sarvamasaGgataM syAditi di'damAdereva prANatvaM yojyam / etacca dvizaiH sAmastyaM trizaH sAmastyamiti vyaJjakamityupalakSaNaparam / tena loSTaprastAranyAyenAnantavaicitryamuktam / dAha - anye'pIti / ativikSiptatayA ziSyabuddhisamAdhAnaM na bhavedityabhiprAyeNa saMkSipati -- etacceti / vitatyAbhidhAne'pi prayojanaM smArayati -- vaicitrayeNeti / pUrvaM nirNItamapyetadaviMsmaraNArthamadhikAbhidhAnArthaM vA vikSiptam / uktamatreti / na vAcakatvaM dhvanivyavahAropayogi yenAvAcakasya vyaJjakatvaM na syAt / iti prAgevoktam / nana gItAdivadrasAbhivyaJjakatve'pi zabdasya tatra vyApAro'styeva / sa ca vyaJjanAtmaiveti bhAvaH / etaccAsmAbhiH prathamoddyote nirNItacaram / na cedamasmAbhirapUrvamuktamityAha - zabda vizeSANAM ceti / anyatreti / bhAmahavivaraNe / vibhA 1. 'ata evAtra' ka kha 2. 'zabdAdInAM' ga. 3. 'viruddhatAviSayaH' ga. 4. 'tadi'damasaMzayo vai prANatvaM' ga. 5. 'yaMzasAmastyaM tryaMza' ka- kha. 6. 'yadvakSyati' ga.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 kaavymaalaa| nyatra ca cArutvaM yadvibhAgenopadarzitaM tadapi teSAM vyaJjakatvenaivAvasthitamityavagantavyam / yatrApi na tatsaMpratibhAsate tatrApi vyaJjake racanAntare yadRSTaM sauSThavaM teSoM pravAhapatitAnAM tadevAbhyAsAdapoddhRtAnAmapyavabhAsate ityavasthAtavyam / ko'nyathA tulye vAcakatve zabdAnAM cArutvaviSayo vizeSaH syAt / anya evAsau sahRdayasaMvedya iti cet , kimidaM sahRdayatvaM nAma / kiM rasabhAvAnapekSakAvyAzritasamayavizeSAbhijJatvam , uta rasabhAvAdimayakAvyakharUpaparijJAnanaipuNyam / pUrvasminpakSe tathAvidhasahRdayavyavasthApitAnAM zabdavizeSANAM cArutvaniyamo na syAt / punaH samayAntareNAnyathApi vyavasthApanasaMbhavAt / dvitIyasmiMstu pakSe rasajJataiva sahRdayatvamiti / tathAvidhaiH sahR. dayaiH saMvedyo rasAdisamarpaNasAmarthyameva naisargikaM zabdAnAM vizeSa iti vyaJjakatvAzraya eva teSAM mukhyaM cArutvam / vAcakatvAzrayastu prasAda evArthApekSAyAM teSAM vizeSaH / arthA(na?)pekSAyAM tvanuprAsAdireva / geneti / srakcandanAdayaH zabdAH zRGgAre cAravo bIbhatse khacArava iti rasakRta eva vibhAgaH / rasaM prati ca zabdasya vyaJjakalamevetyuktaM prAk / srakcandanAdizabdAnAM tadAnIM zRGgArAdivyaJjakalAbhAve'pi vyaJjakatvazakterbhUyasA darzanAttadadhivAsasundarIbhUtamartha pratipAdayituM sAmarthyamasti / tathA hi-'taTI tAraM tAmyati-' ityatra taTazabdasya puMstvanapuMsakatve anAdRtya strIvamevAzritaM sahRdayaiH / 'strIti nAmApi madhuraM' iti kRtvA / yathA vAsmadupAdhyAyasya vidvatkavisahRdayacakravartino bhaddendurAjasya-'indIvaradyuti yadA bibhyAM na lakSma syurvismayaikasuhRdo'sya yadA vilAsAH / syAnnAma puNyapariNAmavazAttadAnI kIrIkapolatalakomalakAntirinduH // ' atra hIndIvaralakSmavismayasuhRdvilAsanAmapariNAmakomalAdayaH zabdAH zRGgArAbhivyaJjanadRSTazaktayo'tra paraM saundaryamAvahanti / avazyaM caitadabhyupagantavyamityAha-ko'nyatheti / asaMvedyastAvadasau na yukta ityAzayenAha-anyeti / punarapyaniyantritapuruSecchAyatto'pi samayaH kathaM niyataH syAt / mukhyaM cArutvamiti / vizeSa iti pUrveNa saMbandhaH / arthApekSAyAmiti / vAcyApekSAyAmityarthaH / anuprAsAdireveti / zabdAntareNa saha yA racanA tadapekSo'sau vizeSa ityarthaH / AdizabdAdarthaguNAnAM saMgrahaH / ata eva racanAyAH prasAdena cArutvenopabRM 1. 'tatsaMprati na bhAsate' ga. 2. 'teSAM teSAM' ga. 3. 'vAcakakhAMzrayANAM tu so'stu' ga. 1. 'saMpAdayituM' ka-kha. 2. 'AdigrahaNAcchabdaguNAlaMkArANAM' ga. .
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uddyotaH] dhvanyAlokaH / evaM rasAdInAM vyaJjakakharUpamabhidhAya teSAmeva virodhirUpaM lakSayitumidamupakramyate prabandhe muktake vApi rasAdIbandumicchatA / yatnaH kAryaH sumatinA parihAre virodhinAm // 17 // prabandhe muktake vApi rasAbhAvanibandhanaM pratyAtamanAH kavirvirodhiparihAre paraM yatnamAdadhIta / anyathA tvasya rasamayaH zloka eko'pi samyaGga sNpdyte| kAni punastAni virodhIni yAni yatnataH kaveH prihrtvyaaniityucytevirodhirssNbndhivibhaavaadiprigrhH| vistareNAnvitasyApi vastuno'nyasya varNanam // 18 // akANDa eva vicchittirakANDe ca prakAzanam / paripoSaM gatasyApi paunaHpunyena dIpanam / rasasya syAdvirodhAya vRtyanaucityameva ca // 19 // prastutarasApekSayA virodhI yo rasastasya saMbandhinAM vibhAvAnubhAvavyabhicAriNAM parigraho rasavirodhaheturekaH saMbhavanIyaH / tatra virodhirasavibhAva hitA eva zabdAH kAvye yojyA iti tAtparyam / rasAdInAM yadyaJjakaM varNapadAdiprabandhAntaM tasya kharUpamabhidhAyeti saMbandhaH / upakramyata iti / virodhinAmapi lakSaNakAraNe prayojanamucyate zakyabhAnatvaM nAma anayA kArikayA lakSaNaM tu virodharasasaMbandhItyAdinA bhaviSyatItyarthaH / nanu 'vibhAvabhAvAnubhAvasaMcA?cityacAruNaH' iti yaduktaM tata eva vyatirekamukhenaitadapyavargasyate / maivam / vyatirekeNa hi tadabhAvamAtraM pratIyate na tu tadviruddham / tadabhAvamAtraM ca na tathA dUSakaM yathA tadviruddham / pathyAnupayogo hi na tathA vyAdhiM janayati yadvadapathyopayogaH / tadAha-kAnIti / vibhAvetyAdinA zlokena yaduktaM tadviruddhaM virodhItyAdinAryazlokenAha / itivRttetyAdinA zlokadvayena yaduktaM tadviruddhaM vistareNetyardhazlokenAha / uddIpanetyardhazlokoktasya viruddhamakANDa ityardhazlokena / rasasyetyardhazlokoktasya viruddha paripoSaM gatasyetyardhazlokena / alaMkRtInAmityanena yaduktaM tadviruddhamanyadapi ca viruddhaM vRttyanaucityamityanena / etatkrameNa vyAcaSTe-prastutara 1. 'lakSayitumupakramate' ka-kha. ... 1. 'upakramate' ka-kha. 2. 'hAnatvaM' ka-kha. 3. 'kAmikayA' ga. 4. 'gatArthaH' ga. 5. 'ityAdi' ka-kha. 6. 'api gamyate' ka-kha. 7. 'gamyate' ka-kha. 15 dhva. lo.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 kAvyamAlA | parigraho yathA zAntarasavibhAveSu tadvibhAvatayaiva nirUpiteSvanantarameva zRGgArAdivarNane / virodhirasabhAvaparigraho yathA priyaM prati praNayakalahakupitAsu kAminISu vairAgyakathAbhiranunaye / virodhirasAnubhAvaparigraho yathA praNayakupitAyAM priyAyAmaprasIdantyAM nAyakasya kopAvezavivazasya raudrAnubhAvavarNane / ayaM cAnyo rasabhaGgaheturyatprastutarasApekSayA vastuno'nyasya kathaMcidanvitasyApi vistareNa kathanam / yathA vipralambhazRGgAre nAyakasya kasyacidvarNayitumupakrAntasya kaveryamakAdyalaMkAra nibandhanarasikatayA mahatA prabandhena parvatAdivarNane / ayaM cAparo rasabha heturavagantavyo yadakANDa eva vicchittiH rasasyAkANDe ca prathanam / tatrAnavasare viromo yathA nAyakasya kasyacitspRhaNIyasamAgamayA nAyikayA kayAcitparAM paripoSapadavIM prApte zRGgAre vidite ca parasparAnurAge samAgamopAyacintocitaM vyavahAramutsRjya svatantratayA vyApArAntaravarNane / anavasare ca prakAzanaM yathA pra sApekSayetyAdinA / hAsyazRGgArayovIMrAdbhutayo raudrakaruNayorbhayAnakabIbhatsayorna vibhAvavirodha ityabhiprAyeNa zAntazRGgArAvupanyastau / prazamagarvayorvirodhAt / virodhini rasasya yo bhAvo vyabhicArI tasya parigrahaH / virodhinastu yaH sthAyI tasya tayA tAvatparigrahossaMbhavanIya eva / tadanutthAnaprasaGgAt / vyabhicAritayA tu parigraho bhavatyeva / ata eva sAmAnyena bhAvagrahaNam / vairAgyakathAbhiriti vairAgyazabdena nirvedaH zAntasya yaH sthAyI sa uktH| yathA--'prasAde vartakha prakaTaya mudaM saMtyaja ruSaM' ityAdyupakramyArthAntaranyAsa 'na mugdhe pratyetuM prabhavati gataH kAlahariNaH' iti / manAgapi nirvedAnupraveze sati ratevicchedAt / jJAtaviSayastattvo hi jIvitasarvasvAbhimAnAtkathaM bhajeta / nahi jJAtazuktirajatatattvastadupAdeyadhiyaM bhajate / Rte saMvRttimAtrAt / kathAbhiriti bahuvacanaM zAntarasasya vyabhicAriNo vRttiM matiprabhRti saMgRhNAti / nainvanyadanunmattaH kathaM varNayet kimuta vistarata ityAha-kathaMcidanvitasyeti / vyApArAntareti / yathA vatsarAjacarite caturthe'Gke - ratnAvalInAmadheyamapyagRhNato vijayavarmavRttAntavarNane / api tAvaditi zabdAbhyAM duryodhanAdestadvarNanaM dUrApAstamiti / veNIsaMhAre dvitIyAGkamevodAharaNatvena 1. 'rasAdyapekSayA' ga. 2. 'anukrAnte' ga. 3. 'bhaGgahetumAvahati' ga. 4. 'akANDa eva prakAzanam' ga. 5. 'virAmo rasasya' ka-kha. 6. 'saha' ka-kha. 7. 'cintitocitaM ' ka- kha. 8. 'prakAzanaM rasasya' ka- kha. 1. 'anubhAva' ka-kha. 2. ' upAttasya' ga. 3. 'nuvedhe' ga. 4. 'na tvanyadanumantavyaH kathaM' ka-kha. 5. 'agrahaNato' ga. 6. 'vRttAntAkarNane' ga. 7. 'kAciditi' ga.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 udyotaH ] dhvanyAlokaH / 163 vRtte pravRddhavividhavIrasaMkSaye kalpasaMkSayakalpe saGgrAme devaprAyasyApi tAvannAyakasyAnupakrAntavipralambhazRGgArasya nimittamucitamantareNaiva zRGgArakathAyAmavatAravarNane / na caivaMvidhe viSaye daivavyAmohitatvaM kathApuruSasya parihAro yato rasabandha eva kaveH prAdhAnyena svapravRttinibandhanaM yuktam / itivRttavarNanaM tadupAya evetyuktaM prAk 'AlokArthI yathA dIpazikhAyAM yatnavAJjanaH ' ityAdinA / ata eva cetivRttamAtravarNanaprAdhAnye'GgAGgibhAvarahitarasabhAvanibandhena ca kavInAmevaMvidhAni skhalitAni bhavantIti rasAdirUpavyannayatAtparyamevaiSAM yuktamiti yatno'smAbhirArabdho na dhvanipratipAdanamAtrAbhinivezena / punazcAyamanyo rasabhaGgaheturavadhAraNIyo yatparipoSaM gatasyApi rasasya paunaHpunyena dIpanam / upabhukto hi rasaH khasAmagrI labdhaparipoSaH punaH punarAmRSyamANaH parimlAnakusumakalpaH kalpate / tathA vRttervyavahArasya yadanaucityaM tadapi rasabhaGgahetureva / yathA nAyakaM prati nAyikAyAH kasyAzciducitAGgabhaGgimantareNa svayaM saMbhogAbhilASakathane / yadi vA vRttInAM bharataprasiddhAnAM kaizikyAdInAM kAvyAlaMkArAntaraprasiddhAnAmupanAgarikAdyAnAM vA yadanaucityamaviSaye nibandhanaM tadapi rasabhahetuH / evameSAM rasavirodhinAmanyeSAM cAnayA dizA svayamutprekSitAnAM parihAre satkavibhiravahitairbhavitavyam / parikarazlokAzcAtra -- 1 dhvanati / ata eva vakSyati -- daivavyAmohitatvamiti / pUrvaM tu saMdhyaGgAbhiprAyeNa pratyudAheraNamuktam / kathApuruSasyeti / pratinAyakasyeti yAvat / ata eva ceti / yato rasabandha eva mukhyaH kavivyApAraviSayaH / itivRttamAtravarNanaprAdhAnye sati yadaGgAGgibhAvarahitAnAmavicAritaguNapradhAnabhAvAnAM rasabhAvAnAM nibandhanaM tannimittAni skhalitAni sarve doSA ityrthH| na dhvanipratipAdanamAtreti / vyaGgayo'rthe bhavatu mA vA bhUt kastatrAbhinivezaH / kAkadantaparIkSAprAyameva tatsyAditi bhAvaH / vRttyanaucityameva ceti bahudhA vyAcaSTe - tadapItyanena / cazabdaM kArikAgataM vyAcaSTe rasabhaGgahetureva ityanenaivakArasya kArikAgatasya minnakramatvamuktam / rasasya virodhAyetyarthaH / nAyakaM pratIti / nAyakasya hi dhIrodAttAdibhedabhinnasya sarvathA vIrarasAnuprebandhena bhavitavyamiti / taM pri kApuruSocitamadhairyayojanaM duSTameva / parikara zlokA iti / teSAmiti rasAdInAm / 1. 'rAmadeva' ga. 2. 'cAGgAGgi' 3 ' punaH parAmRSya' ka.kha. 1. 'haraNatoktA tathA puruSasyeti ga. 2. 'pravedhena' ga.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 kaavymaalaa| 'mukhyA vyApAraviSayAH sukavInAM rasAdayaH / teSAM nibandhane bhAvyaM taiH sadaivApramAdibhiH // nIrasastu prabandho yaH so'pazabdo mahAnkaveH / sa tenAkavireva syAdanyenAsmRtalakSaNaH // pUrve vizRGkhalagiraH kavayaH prAptakIrtayaH / tAnsamAzritya na tyAjyA nItireSA manISiNA // vAlmIkivyAsamukhyAzca ye prakhyAtA kavIzvarAH / tadabhiprAyabAhyo'yaM nAsmAbhirdarzito nayaH // ' iti / vivakSite rase labdhapratiSThe tu virodhinAm / bAdhyAnAmaGgabhAvaM vA prAptAnAmuktiracchalA // 20 // khasAmagrIlabdhaparipoSe tu vivakSite rase virodhinAM virodhirasAGgAnAM bAdhyAnAmaGgabhAvaM vA prAptAnAM satAmuktiradoSA / bAdhyatvaM hi virodhinAM zakyAbhibhavatve sati nAnyathA / teSAmuktiH prastutarasaparipoSAyaiva saMpa. dyate / aGgabhAvaM prAptAnAM ca teSAM tAvaduktAvavirodha eva / yathA vipralambhazRGgAre (tadaGgAnAM) vyAdhyAdInAM tadaGgAnAmevAdoSo nAtadaGgAnAm / tadaGgatve ca saMbhavatyapi maraNasyopanyAso na nyAyyaH / Azrayavicchede rasasyA tairiti sukavibhiH / so'pazabda iti duryaza ityarthaH / nanu kAlidAsaH paripoSaM gata. syApi karuNasya rativilAseSu paunaHpunyena dIpanamakArSIt, tatko'yaM rasavirodhinAM parihAranibandha ityAzaGyAha-pUrva iti / nahi vasiSThAdibhiH kathaMcidyadi smRtimArgastyaktastadvayamapi tathA tyajAmaH / acintyahetutvaM municaritAnAmiti bhAvaH / itizabdena parikarazlokasamApti sUcayati / evaM virodhinAM parihAre sAmAnyenokte pratiprasavaM niyaMtaviSayamAha-vivakSita iti / bAdhyAnAmiti / bAdhyakhAmiprAyeNAzavAmiprAyeNeti cetyarthaH / acchalA nirdoSetyarthaH / bAdhyavAbhiprAyaM vyAcaSTe (vAdhyatvaM...... vAbhiprAyamubhayathA vyAcaSTe) tatra prathamaM khAbhAvikaprakAraM nirUpayati-tadaGgAnAmiti / nirapekSabhAvatayA sApekSabhAvavipralambhazRGgAravirodhinyapi karuNe bhavantyeva ta eva ca bhavantIti / zRGgAre tu bhavantyeva nApi ta eveti / atadaGgAnAmiti / ythaalsyaugrjugupsaanaamityrthH| tadaGgatve ceti / sarva eva zRGgAre vyabhicAriNa ityuktavAditi 1. "hi nibandho yaH' ga. 2. 'sAmayyA' ka-kha. 3. 'nirdoSA' ga.4. 'jyAyAn' ga. 1. 'yadaGgAGginAmiti' ga.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 udyotaH ] dhvanyAlokaH / 165 tyantavicchedaprApteH / karuNasya tu tathAvidhe viSaye paripoSo bhaviSyatIti cet / na / tasyAprastutatvAt prastutasya ca vicchedAt / yatra tu kairuNasyaiva kAvyArthatvaM tatrAvirodhaH / zRGgAre vA maraNasyAdIrghakAlapratyApatisaMbhave kadAcidupanibandho nAtyantavirodhI / dIrghakAlapratyApattau tu tasyAntarA pravAha viccheda evetyevaMvidhetivRttopanibandhanaM rasabandhapradhAnena kavinA parihartavyam / tatra labdhapratiSThe tu vivakSite rase virodhirasAGgAnAM bAdhyatvenoktAvadoSo yathA 'kvAkAryaM zazalakSmaNaH kva ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya me zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / - - bhAvaH / Azrayasya strIpuruSAnyatarasyAdhiSThAnasyApAye ratirevocchidyeta / tasyA jIvitasarvasvAbhimAnarUpatvenobhayAdhiSThAnatvAt / prastutasyeti / vipralambhasyetyarthaH / kAvyArthatvamiti / prastutatvamityarthaH / nanvevaM sarva eva vyabhicAriNa iti vighaTitami - tyAzaGkayAha -- zRGgAre veti / adIrghakAle yatra maraNe vizrAntipadabandha eva notpadyate tatrAsyAvyabhicAritvam / kadAciditi / yadi tAdRzIM bha ighaTayituM sukaveH kauzalaM bhavati / yathA-- 'tIrthe toyavyatikarabhave jahukanyAsarayvordehanyAsAdamaragaNanAlekhyamAsAdya sadyaH / pU~rvAkArAdhikacaturayA saMgataH kAntayAsau lIlAgAreSvaramata punarna - `ndamAbhyantareSu // ' atra sphuTaiva ratyaGgatA maraNasya / ata eva sukavinA maraNapadamAtraM na kRtam / anUdyamAnatvenaivopanibandhanAt / padabandhaniveze tu sarvathA zokodaya evAtiparimitakAlapratyApattilAme'pi / atha dUraparAmarzakasahRdaya sAmAjikAbhiprAyeNa maraNasyAdIrghakAlapratyApatteraGgatocyate hanta / tApasavatsarAje'pi yaugandharAyaNAdinItimAgakarNanasaMskRtamatInAM vAsavadattAmaraNabuddherevAbhAvAtkaruNasya nAmApi na syAdityalamavAntareNa bahunA / tasmAddIrghakAlatAtra padabandhalAbha eveti mantavyam / evaM naisargikAgatA vyAkhyAtAH / samAropitAtve tadviparItetyartha labdhatvAtkhakaNThena na vyAkhyAtAH / evaM prakAratrayaM vyAkhyAya krameNodAharati -- tatretyAdinA / kvAkAryamiti / vitarka autsukyena matiH smRtyA ( autsukye ) dhRtizcetanayaiva bAdhyate / etacca dvitIyo - 1. 'karuNarasasyaiva' ga. 1. 'apAyairiti vicchidyate' ka kha 2. 'prastutazRGgAre / asyeti' ga. 3. 'atidIrgha' ka kha 4. 'IdRzIM' ga. 5. 'tyAgAt' ka kha 6. 'pUrvAkArAdadhigatarucA' ka-kha. 7. 'nibandhAt' ga. 8. 'nivezeSu tu sarvadA' ga. 9. 'kAlamatra' ga.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 kAvyamAlA | kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH svapne'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM pAsyati // ' yathA vA puNDarIkasya mahAzvetAM prati pravRttanirbharAnurAgasya dvitIyamunikumAropadezavarNane / svAbhAvikyAmaGgabhAvaprAptAvadoSo yathA'bhramimaratimalasahRdayatAM pralayaM mUrcchA tamaH zarIrasAdam / maraNaM ca jaladabhujagajaM prasahya kurute viSaM viyoginInAm // ' ityAdau / samAropitAyAmapyavirodho yathA - 'pANDukSAmaM -' ityAdau / -- yathA vA--'kopAtkomalalolabAhulatikApAzena' ityAdau / iyaM cAGgabhAvaprAptiranyA yadadhikArikatvAtpradhAna ekasminvAkyArthe rasayorbhAvayorvA parasparavirodhinordvayoraGgabhAvagamanaM tasyAmapi na doSaH / yathoktaM ' kSipto hastAvalana:-' ityAdau / kathaM taMtrAvirodha iti cet, dvayorapi tayoranyaparatvena vyavasthApanAt / anyaparatve'pi virodhinoH kathaM virodhanivRttiriti cet, ucyate--vidhau viruddhasamAvezasya duSTatvaM vAnuvAde / yathA'ehi gaccha patottiSTha vada maunaM samAcara / evamAzAgrahagrastaiH krIDanti dhanino'rthibhiH || -- ddayotArambha evoktamasmAbhiH / dvitIyeti / vipakSIbhUtavairAgya vibhAvAdyavadhAraNe'pi hyazakyavicchedatvena dArzvamevAnurAgasyoktaM bhavatIti bhAvaH / samAropitAyAmiti / aGgabhAvaprAptAviti zeSaH / ' pANDukSAmaM vakraM hRdayaM sarasaM tavAlasaM ca vapuH / Avedayati nitAntaM kSetriya rogaM sakhi hRdantaH // ' atra karuNocito vyAdhiH zleSabhaGgayA sthApitaH / kopAditi badhveti hanyata iti ca raudrAnubhAvAnAM rUpakavalAdAropitAnAM tadanirvAhAdevAGgatvam / tacca pUrvamevoktam / 'nAtinirvahaNaiSitA' ityatrAntare / anyeti / caturtho'yaM prakAra ityarthaH / pUrvaM hi virodhinaH prastutarasAntare'GgatoktA adhunA tu dvayorvirodhinorvastvantare'GgabhAva iti zeSaH / kSipta iti / vyAkhyAtametat 'pradhAne'nyatra vAkyArthe' ityatra / nanvanyaparatve'pi svabhAvo na nivartate svabhAvakRta eva virodha ityabhiprAyegAha - anyaparatve'pIti / virodhinoriti / tatsvabhAvayoriti hetutvAbhiprAyeNa vizeSaNam / ucyate ityasyAyaM bhAvaH - sAmagrI vizeSapatitatvena bhAvAnAM virodhAvirodhau na svabhAvamAtranibandhanena / zItoSNayorapi virodhAbhAvAt / vidhAviti / tadeva 1. 'cAtra' ka - kha. 1. 'ropitaH' ka-kha. 2. 'virodhaH ' ka- kha. 3. 'virodhAviti' ga.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uDyotaH ] vagyAlokaH / ___ ityAdau / atra hi vidhipratiSedhayoranUdyamAnatvena samAveze na virodhastathehApi bhaviSyati / zloke hyaminnIgraeNvipralambhazRGgArakaruNavastunorna vidhIyamAnatvam / tripuraripuprabhAvAtizayasya vAkyArthatvAttadaGgatvena ca tayorvyavasthAnAt / na ca raseSu vidhyanuvAdavyavahAro nAstIti zakyaM vaktum / teSAM vAkyArthatvenAbhyupagamAt / vAkyArthasya vAcyasya ca yo vidhyanuvAdau tau tadAkSiptAnAM rasAnAM kena vAryate / yairvA sAkSAtkAvyArthatA rasAdInAM nAbhyupagamyate taisteSAM tannimittatA tAvadavazyamabhyupagantavyA / tathApyatra zloke na virodhaH / yasmAdanUdyamAnAGganimittobhayarasavastusahakAriNo kuru mA kArSIriti yathA vidhizabdenAtraikaprAdhAnyamucyate / ata evAtirAtre SoDazinaM gRhNanti na gRhNantIti viruddhavidhivikalpaparyavasAyIti vAkyavidaH / anuvAda ityanyAGgatAyAmityarthaH / napatra viruddhAnAmarthAnAmabhidhAnamiti rAjanikaTavyavasthitA (1) / tatrApi viruddha nyAyena viruddhAnAmanyamukhaprekSitAparatatrIbhUtAnAM zrautena krameNa svAtmaparAmarze'pyavizrAmyatAM kA kathA paraspararUpacintAyAM yena virodhaH syAt / kevalamapi viruddhavAdaruNAdhikaraNasthityA yo vAkyo (1) ya eSAM pAzcAtyaH saMbandhaH saMbhAvyate sa vighaTatAm / na tu pradhAnatayA yadvAcyaM tadvidhiH / apradhAnatvena tu vAcye'nuvAdaH / na ca rasasya vAcyatvaM vayaiva soDhamityAzaGkamAnaH pariharati-na ceti / pradhAnApradhAnamAtrakRtau vidhyanuvAdau tau ca vyaGgyatAyAmapi bhavata eveti bhAvaH / mukhyatayA ca rasa eva kAvyavAkyAnAmartha ityuktam / tena mukhyatayA yatra so'rthastatrAnUdyamAnatvaM rasasyApi yuktam / yadivAnUdyamAnavibhAvAdisamAkSiptavAdrasasyAnUdyamAnakhAttadAha-vAkyArthasyeti / yadi vA mA bhUdanUdyamAnatayA viruddhayo rasayoH samAvezaH sahakAritayA tu bhavivyatIti sarvathAviruddhayoryukto'GgAGgibhAvo nAtra prayAsaH kazciditi darzayati-yairveti / tanimittateti / kAvyArthI vibhAvAdinimittaM yeSAM rasAdInAM te tathA teSAM bhAvasvattA / anUdyamAnA ye hastakSepAdayo rasAGgabhUtA vibhAvAdayastannimittaM yadubhayaM karuNavipralambhAtmakaM rasavastu rasasajAtIyaM tatsahakAritasya vidhIyamAnaM yasya zAmbhavazaravahnijanitaduritadAhalakSaNasya tasmAdbhAvavizeSapreyolaMkAravizeSayorbhagavatprabhAvAtizayalakSaNe pratItiriti saMgatiH / viruddhaM yadvAritejogataM zItoSNaM tatsahakAritasya taNDulAdeH kAraNaM tasmAtkAryavizeSasya komalabhaktakaraNalakSaNasyotpattidRzyate / sarvatra hItthameva 1. 'sthApanAt' ka-kha. 2. 'gamanIyA' ka-kha. 3. 'mAno'' ga. 1. 'ekadA' ga. 2. 'utApi' ka-kha. 3. 'kRtAnAM' ga. 4. 'vihanyatAm' ka-kha. 5. 'yuktiyuktaH' ka-kha. 6. 'kaNa' ka-kha.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 kaavymaalaa| vidhIyamAnAMzAdbhAvavizeSapratItirutpadyate tatazca na kazcidvirodhaH / dRzyate hi viruddhobhayasahakAriNaH kAraNAtkAryavizeSotpattiH / viruddhaphalotpAdanahetutvaM hi yugapadekasya kAraNasya viruddhatvaM na tu viruddhobhayasahakAritvam / evN viruddhapadArthaviSayaH kathamabhinayaH prayoktavya iti cet , anUdyamAnaivaMvidhavAcyaviSaye yA vArtA sAtrApi bhaviSyati / evaM vidhyanuvAdanayAzrayeNAtra zloke parihRtastAvadvirodhaH / kiM ca nAyakasyAbhinandanIyodayasya kasyacitprabhAvAtizayavarNane tatpratipakSANAM yaH karuNo rasaH sa parIkSakANAM na vaiklayamAdadhAti / pratyuta prItyatizayanimittatAM pratipadyate / kAryakAraNabhAvo bIjAGkurAdau nAnyathA / nanu virodhastarhi sarvatrAkiMcitkaraH syAdityAzaGkayAha-viruddhaphaleti / tathA cAhuH-'nopAdAnaM viruddhasya' iti / nanvabhineyArthe kAvye yadIdRzaM vAkyaM bhavettadA yadi samastAbhinayaH kriyate tadA viruddhArthaviSayaH kathaM yugapadaminayaH kartuM zakya ityAzayenAzaGkamAna Aha-evamiti / etatpariharati-anUdyamAneti / anUdyamAnamevaMvidhaM viruddhAkAraM vAcyaM yatra tAdRzo yo viSayaH 'ehi gaccha patottiSTa' ityAdistatra yA vArtA sAtrApIti / etaduktaM bhavatikSipto hastAvalagna ityAdau prAdhAnyena bhItaviplutAdidRSTayupapAdanakrameNa prAkaraNikastAvadarthaH pradarzayitavyaH / yadyapyatra karuNo'pi parAGgameva tathApi vipralambhApekSayA tasya tAvannikaTaM prAkaraNikatvam / mahezvaraprabhAvaM prati sopayogilAt / vipralambhasya tu kAmIvetyutprekSopaimAbalena yAtasya dUratvAt / evaM ca sAsranetrotpalAbhirityantaM prAdhAnyena karuNopayogAbhinayakrameNa lezatastu vipralambhasya karuNena sAdRzyAtmatAM kRtvA kAmIvetyatra yadyapi praNayakoponvito'bhinayaH kRtastathApi tataH pratIyamAno'pyasau vipralambhaH samanantarAbhinIyamAne sa dahatu duritamityAdau sATopAbhinayasamarpito yo bhagavatprabhAvastatrAGgatAyAM paryavasyatIti na kazcidvirodhaH / etaM virodhaparihAramupasaMharati-evamiti / viSayAntare tu prakArAntareNa virodhaparihAramAha-kiM ceti / parIkSakANAmiti sAmAjikAnAM vivekazAlinAM vA / na vaiktavyamiti / na tAdRze viSaye cittadrutirutpadyate / karuNAkhAdavizrAntyabhAvAt / kiM tu vIrasya yo'sau krodho vyabhicAritAM pratipadyate tatphalarUpo'sau karuNarasaH svakAraNAbhivyaJjanadvAreNa vIrAkhAdAtizaya eva paryavasyati / yathoktam-'raudrasya caiva yatkarma sa jJeyaH karuNo rasaH' iti / tadAha-prItyatizayeti / atrodAharaNam-'kurabaka kucAghAtakrIDAsukhena viyujyase bakulaviTapinsmartavyaM te mukhAsavasevanam / caraNaghaTanAzUnyo yAsyasyazoka sazokatA 1. 'kazcana' ka-kha. 2. 'phalopAdAna' ka-kha. 3. 'viruddham' ga. 4. 'evaMvidhaM' ga. 1. 'syAt' ka-kha. 2. 'upamAJcalena' ga. 3. 'kopocitaH' ga.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uDyotaH ] dhvanyAlokaH / ityatastasya kuNThazaktikatvAttadvirodhavidhAyino na kazciddoSaH / tasmAdvAkyArthIbhUtasya rasasya bhAvasya vA virodhI yo rasaH sa rasavirodhIti vaktuM nyAyyaH / natvaGgabhUtasya kasyacit / athavA vAkyArthIbhUtasyApi kasyacikaruNarasaviSayasya tAdRzena zRGgAravastunA bhaGgivizeSAzrayeNa saMyojana rasaparipoSAyaiva jAyate / yataH prakRtimadhurAH padArthAH zocanIyatAM prAptAH prAgavasthAbhAvibhiH saMsmaryamANairvilAsairadhikataraM zokAvegamupajanayanti / yathA--'ayaM sa razanotkarSI pInastanavimardanaH / nAbhyUrujaghanasparzI nIvIvisaMsanaH karaH // ' ityAdau / tadatra tripurayuvatInAM zAMbhavaH zarAgnirAHparAdhaH kAmI yathA vyavaharati tathA vyavahRtavAnityanenApi prakAreNAstyeva nirvirodhatvam / tasmAdyathA yathA nirUpyate tathA tathAtra doSAbhAvaH / itthaM ca / 'krAmantyaH kSatakomalAGguligaladraktaiH sadarbhAH sthalIH ___pAdaiH pAtitayAvakairiva patadvASpAmbudhautAnanAH / bhItA bhartRkarAvalambitakarAstvadvairinAryo'dhunA dAvAmiM parito bhramanti punarapyudyadvivAhA iva // ' ityevamAdInAM sarveSAmeva nirvirodhatvamavagantavyam / miti nijapuratyAge yasya dviSAM jagaduH striyaH // ' bhAvasya veti / tasminrase sthAyinaH pradhAnabhUtasya vyabhicAriNAM vA / yathA vipralambhazRGgAra autsukyasya / adhunA pUrvasminneva zloke kSipta ityAdau prakArAntareNa virodhaM prihrti-athveti| ayaM cAtra bhAvaHpUrva vipralambhakaruNayoranyatrAGgatAbhAvAgamanAnirvirodhakhamuktam / adhunA tu sa vipralambhaH karuNasyaivAGgatAM pratipannaH kathaM virodhIti vyavasthApyate-tathA hi karuNo raso nAmeSTajanavinipAtAdervibhAvAdIyuktam / iSTatA ca nAma ramaNIyatAmUlA / tatazca kAmIvArdrAparAdha ityutprekSayedayuktam-zAMbhavazaravahniveSTitAvalokanena prAktanapraNayakalahavRttAntaH smaryamANa idAnIM vizvastatayA zokavibhAvatAM pratipadyate / tadAha-bhaGgivizeSeti / agrAmyatayA vibhaavaanubhaavaadiruuptaapraapnnyaa| grAmyotirahitayetyarthaH / atraiva dRssttaantmaah-ythaa-aymiti| atra bhUrizravasaH samarabhuvi nipatitaM bAhuM dRSTvA tatkAntAnAmetadanuzocanam / razanAM mekhalAM saMbhogAvasarepUvaM karSatIti rasanotkarSI / adhunA virodhoddharaNaprakAreNa bahutaraM lakSyamupapAditaM bhavatItyabhiprAyeNAha-itthaM ceti / 1. 'akuNTha' ga. 2. 'dAyinaH' ka-kha. 3. "vizeSasya' ka-kha. 4. 'paripoSamAvahati' ga. 5. 'ramaNIyAH' ka-kha. 6. 'zokAvezaM' ga. 1. 'mukhA' ga. 2. 'ityetatprekSyedaM' ga. 3. 'vidhvasta' ga.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 kaavymaalaa| evaM tAvadrasAdInAM virodhirasAdibhiH samAvezAsamAvezayorviSayavibhAgo darzitaH / idAnIM teSAmekaprabandhavinivezane nyAyyo yaH kramastaM pratipAdayitumucyate- . prasiddhe'pi prabandhAnAM nAnArasanibandhane / eko raso'GgIkartavyasteSAmutkarSamicchatA // 21 // prabandheSu mahAkAvyAdiSu nATakAdiSu vA viprakIrNatayAGgAGgibhAvena vA bahavo rasA upanibadhyante ityatra prasiddhau satyAmapi yaH prabandhAnAM chAyAtizayamicchati tena teSAM rasAnAmanyatamaH kazcidvivakSito raso'Ggitvena vinivezayitavya ityayaM yuktataro maargH|| nanu rasAntareSu bahuSu prAptaparipoSeSu satsu kathamekasyAGgitA na virudhyata ityAzaGkayedamucyate rasAntarasamAvezaH prastutasya rasasya yH| nopahantyaGgitAM so'sya sthAyitvenAvamAsinaH // 22 // prabandheSu prathamataraM prastutaH sanpunaHpunaranusaMghIyamAnatvena sthAyI yo rasastasya sakalaresavyApino rasAntarairantarAlavartibhiH samAvezo yaH sa nAGgitAmupahanti / homAnidhUmakRtaM bASpAmbu yadi vA bandhugRhatyAgodbhavam / bhayaM kumArIjanocitaH saadhvsH| evamiyatAGgabhAvaM prAptAnAmuktiracchaleti kArikAmAgopayoginirUpitamityupasaMharatievamiti / tAvadrahaNena vaktavyAntaramapyastIti sUcayati / tadevAvatArayati-idAnI. mityAdinA / teSAM rasAnAM krama iti yojanA / prasiddhe'pIti / bharatamuniprabhRtimirnirUpite'pItyarthaH / teSAmiti prabandhAnAm / mahAkAvyAdiSvityAdizabdaH prakAreNAmineyAnbhedAnAha dvitIyastvabhinayAn / viprakIrNatayeti / nAyakapratinAyakaprakarInAyikAdiniSThatayetyarthaH / aGgAGgibhAvenetyekanAyakaniSThatvena / yuktatara iti / yadyapi samAnAkArAdau paryAyabandhAdau ca naikasyAGgitvaM tathA na yuktatA tathApyevaMvidho yaH prabandhaH tadyathA nATakaM mahAkAvyaM vA yadutkRSTataramiti tarazabdasyArthaH / svayaM labdhaparipoSatve vA kathaM rasatvamiti rasavamaGgatvaM cAnyonyaviruddham / teSAM cAGgalAyoge kathamekasyAGgilamuktamiti bhAvaH / rasAntareti / prastutasya samastetivRttavyApinastata 1. 'chAyAyoga' ga. 2. 'saMdhivyApinaH' ka-kha. 1. 'kramaM sUcayati' ga. 2. 'tathApi ca nanu yuktitA' ga.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 3 uyotaH] dhvanyAlokaH / etadevopapAdayitumucyate kAryamekaM yathA vyApi prabandhasya vidhIyate / tathA rasasyApi vidhau virodho naiva vidyate // 23 // saMdhyAdimayasya prabandhazarIrasya yathA kAryamekamanuyAyi vyApakaM kalpate na ca tatkAryAntarairna saMkIryate na ca taiH saMkIryamANasyApi tasya prAdhAnyamapacIyate tathaiva rasasyApyekasya saMniveze kriyamANe virodho na kazcit / pratyuta pratyuditavivekAnAmanusaMdhAnavatAM sacetasAM tathAvidhe viSaye prahlAdAtizayaH pravartate / eva vitatavyAptikatvenAGgibhAvocitasya rasasya rasAntarairitivRttavazAyAtatvena parimitakathAzakalavyAptibhiryaH samAvezaH samupabRMhaNaM tasya sthAyitvenetivRttavyApitayA bhAsamAnasya nAgitAmupahanti / aGgitAM poSayatyevetyarthaH / etaduktaM bhavati-aGgibhUtAnyapi rasAntarANi khabhAvAdisAmayyA khAvasthAyAM yadyapi labdhaparipoSANi camatkAragocaratAM pratipadyante tathApi sa camatkArastAvatyeva na parituSya vizrAmyati kiM tu camatkArAntaramanudhAvati / sarvatraiva hyaGgAGgibhAve'yamevodantaH / yathAha tatrabhavAn-'guNaH kRtAtmasaMskAraH pradhAnaM pratipadyate / pradhAnasyopakAro hi tathA bhUyasi vartate // ' iti / upapAdayitumiti / dRSTAntasya samucitasya nirUpaNeneti bhAvaH / nyAyena caitadevopapadyate / kArya hi tAvadekamevAdhikArika vyApakaM prAsaGgikakAryAntaropakriyamANamavazyamaGgIkAryam / tatpRSTavartinInAM nAyakacittavRttInAM tadbAlAdevAGgAGgibhAvaH pravAhapatita iti kimatrApUrvamiti tAtparyam / tatheti vyApitayA / yadi vA evakAro minnakramaH / tathaiva tenaiva prakAreNa kAryAGgAGgibhAvarUpeNa rasAnAmapi balAdevAsAvApatatItyarthaH / tathA ca vRttau vakSyati tathaiveti / kAryamiti / 'khalpamAtraM samutsRSTaM bahudhA yadvisarpati' iti lakSitaM bIjam / bIjAtprabhRti, 'prayojanAnAM vicchede yadavicchedakAraNam / yAvatsamAptiH prabandhasya sa tu binduH' iti bindusvarUpatayArthaprakRtyA nirvahaNaparyantaM vyApnoti tadAhaanuyAyIti / anena bIjaM binduzcetyarthaH / prakRte saMgRhIte / kAryAntarairiti / 'AgarbhAdAvimarzAdvA patAkA vinivartate' iti / prAsaGgikaM yatpatAkAlakSaNArthaprakRtiniSThaM kArya yAni ca tato na vyAptitayA prakarIlakSaNAni kAryANi tairityevaM paJcAnAmarthaprakRtInAM vAkyaikavAkyatayA niveza ukta iti / tathAvidha iti / yathA tApasavatsarAje / evamanena zlokenA..........tA.... yAM dRSTAntanirUpaNamiti vRttabalApatitatvaM ca rasAGgAGgibhAvasyeti dvayaM nirUpitam / vRttigrantho'pyubhayAbhiprAyeNaiva neyaH / zRGgAreNa vIrasyAvirodho yuddhanayaparAkramAdinA kanyAratnalAbhAdau / hAsyasya tu spaSTameva tadaGgatvam / 1. 'tacca kAryAntaraiH' ka-kha. 2. 'apanIyate' ga. 1. 'vyAptaM' ga. 2. 'kAvyAntara' ga. 3. 'zlokenAGgAGgibhAvasyeti' ka-kha.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 kAvyamAlA / nanu yeSAM resAnAM paraspara virodhaH yathA - vIrazRGgArayoH zRGgArahAsyayo raudrazRGgArayorvIrAdbhutayorvIraraudrayo raudrakaruNayoH zRGgArAdbhutayorvA tatra bhavatvaGgAGgibhAvaH / teSAM tu sa kathaM bhavedyeSAM parasparaM bAdhyabA - dhakabhAvaH / yathA-- zRGgAravIbhatsayovIrabhayAnakayoH zAntaraudrayoH zAntazRGgArayorvA ityAzaGkayedamucyate - avirodhI virodhI vA raso'Ggini rasAntare / paripoSaM na netavyastathA syAdavirodhitA // 24 // aGgini rasAntare zRGgArAdau prabandhavyaye sati avirodhI virodhI vA rasaH paripoSaM na netavyaH / taitrAvirodhirasasyAGgirasApekSayAtyantamAdhikyaM na tata ... hAsyasyApuruSArthasvabhAvatve'pi samadhikatararaJjanotpAdanena zRGgArAGgatayaiva tethAm / raudrasyApi tena kathaMcidavirodhaH / yathoktam --' zRGgArazca taiH prasabhaM sevyate / tairiti raudraprabhRtibhiH / rakSodAnavoddhatamanuSyairityarthaH / kevalaM nAyikAviSayamaumyaM tatra parihartavyam / asaMbhAvyapRthivIsaMmArjanAdijanita vismayatayA tu vIrAdbhutayoH samAvezaH / yathAha muniH -- 'vIrasya caiva yatkarma so'dbhutaH' iti / vIraddhate bhImasenAdau samAvezaH / krodhotsAhayoravirodhAt / raudrakaruNayorapi muninaivoktaH-- 'raudrasyaiva ca yatkarma sa jJeyaH karuNo rasaH' iti / zRGgArAdbhutayorirti / yathA ratnA valyAmaindrajAlikadarzane / zRGgAravIbhatsayoriti / yayorhi parasparonmUlanAtmakatayaivodbhavastatra ko'GgAGgibhAvaH / Alambana nimagnarUpatayA ca .......ktiruttiSThati / ............. tayA jugupseti samAnAzrayatvena tayoranyonyasaMbhavonmUlakatvam / bhayotsAhe'pyevameva viruddhau vAcyau / zAntasyApi tattvajJAnasamutthitasamasta saMsAraviyanirvedaprANatvena sarvato nirIhakhabhAvasya viSayAsaktijIvitAbhyAM ratikrodhAbhyAM virodha eva / avirodhI virodhI veti / vAgrahaNasyAyamabhiprAyaH - aGgirasApekSayA yasya rasAntarasyotkarSo nibadhyate tadA'viruddho'pi raso nibaddhazcodyAvahaH / atha tu yuktAGgini rase'GgabhAvatayAnyopapattirghaTate tadviruddho'pi raso vakSyamANena viSayabhedAdiyojanenopanibadhyamAno na doSAvaha iti virodhAvirodhAva kiMcitkarau / ..... vinivezanaprakAra evetyavadhAtavyamiti / aGginIti saptamyanAdare / aGginaM rasavizeSamanAdRtya nyakkRyAGgabhUto na poSayitavya ityarthaH / avirodhiteti / nirdoSatetyarthaH / paripoSaparihAre trInprakArAnAha -- tatreti / nanu nyUnatvaM kartavyamiti vAdhye'dhikasya kA saMbhAvanA 1. 'rasAdInAM ka kha 2. 'bhAva eva' ka - kha. 3. ' tatrAha - virodhino rasasya' ga. 1. 'hAsyasya svayaM puruSArthasvabhAvatve' ga. 2. 'tathAtvAt ' ka-kha. 3. 'yathAha' ityArabhya 'samAvezaH' ityantaM kakha - pustakayornAsti. 4. 'api' ga.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ujhyotaH] dhvnyaalokH| 173 kartavyamityayaM prathamaH paripoSaparihAraH / utkarSasAmye'pi tayorvirodhAsaMbhavAt / yathA 'ekanto ruai piA aNNanto samaratUraNigdhoso / NeheNa raNaraseNa a bhaDassa dolAi hiaam / ' yathA vA'kaNThAcchittvAkSamAlAvalayamiva kare hAramAvartayantI kRtvA paryaGkabandhaM viSadharapatinA mekhalAyA guNena / mithyAmantrAbhijApasphuradadharapuTavyaJjitAvyaktahAsA devI saMdhyAbhyasUyAhasitapazupatistatra dRSTA tu vo'vyAt // ' ityatra / ___ aGgirasaviruddhAnAM vyabhicAriNAM prAcuryeNa nivezanam nivezane vA kSipramevAGgirasavyabhicAryanuvRttiriti dvitIyaH / aGgatvena punaHpunaH pratya yenoktamAdhikyaM na kartavyamityAzaGkayAha-utkarSasAmya iti / 'ekato roditi priyA anyataH samaratUryanirghoSaH / snehena raNarasena ca bhaTasya dolAyitaM hRdayam // ' [iti cchaayaa|] roditi priyetyato ratyutkarSaH / samaratUryeti bhaTasyeti cotsAhotkarSaH / dolAyitamiti tayoranyUnAdhikatayA sAmyamuktam / etacca muktakaviSayameva bhavati na tu prabandhaviSayamiti kecidAhustaccAsat / AdhikArike'pItivRtte trivargaphale samaprAdhAnyasya saMbhavAt / tathAhi ratnAvalyAM sacivAyattasiddhivAbhiprAyeNa pRthivIrAjyalAbha AdhikArikaM phalaM kanyAratnalAbhaH prAsaGgikaM phalaM nAyikAbhiprAyeNa tu viparyaya iti sthite mantribuddhau nAyakabuddhau ca svAmyamAtyabuddhyekatvAtphalamiti nItyA ekIkriyamANayA samaprAdhAnyameva paryavasyati / yathoktam-'kaveH prayatnAnnetRNAM yuktAnAm' ityalamavAntareNa bahunA / evaM prathamaM prakAraM nirUpya dvitIyamAha-aGgIti / nivezanamiti / aGgabhUte rase iti zeSaH / nanvevaM nAso parituSTo bhavedityAzaya matAntaramAhanivezane veti / ata eva vAgrahaNamuttarapakSadAyaM sUcayati na vikalpam / tathA caika evAyaM prakAraH / anyathA tu dvau syAtAm / aGgino rasasya yo vyabhicArI tasyAnuvRttiranusaMdhAnam / yathA-'kopAtkomalalola-' iti zloke'GgibhUtAyAM ratAvadbhivena yaH krodha upanibaddhastatra bavA dRDhaM ityamarSasya nivezitasya kSiprameva rudatyeti hasanniti ca ratyuciteSyautsukyaharSAnusaMdhAnam / tRtIyaM prakAramAhaaGgatveneti / atra ca tApasavatsarAje vatsarAjasya padmAvatIviSayaH saMbhogazRGgAra 1. kaNThaM chittvAkSamAlelyAdizloke' ka-kha. 2. 'prAcuryeNAnivezanam' ka-kha. 1. 'dvitIyaM prakAraM' ga. 16 dhva0 lo.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 kaavymaalaa| vekSA paripoSaM nIyamAnasyApyaGgabhUtasya rasasyeti tRtIyaH / anayA dizAnye'pi prakArA utprekSaNIyAH / virodhinastu rasasyAGgirasApekSayA kasyacinyUnatA na saMpAdanIyA / yathA zAnte'Ggini zRGgArasya zRGgAre vA zAntasya / paripoSarahitasya kathaM rasatvamiti cet , uktamatrAGgirasApekSayeti / aGgino hi rasasya yAvAnparipoSastAvAMstasya na kartavyaH / khagatastu saMbhaviparipoSaH kena vAryate / etaccApekSikaM prakarSayogitvamekasya rasasya / bahuraseSu prabandheSu rasAnAmaGgAGgibhAvamanabhyupagacchatApyazakyapratikSepamityanena prakAreNAvirodhinAM virodhinAM ca rasAnAmaGgAGgibhAvena samAveze prabandheSu syAdavirodhaH / etacca sarvaM yeSAM raso rasAntarasya vyabhi udAharaNIkartavyaH / anye'pIti / vibhAvAnubhAvAnAM cAdhika utkarSo na kartavyo'GgirasavirodhinAM nimeSaNameva vA na kAryam / kRtamapi cAGgirasavibhAvAnubhAvairupabRMhaNIyam / paripoSitApi cAviruddharasavibhAvAnubhAvA anilena pratijAgarayitavyA ityAdi khayaM zakyamutprekSitum / evaM virodhyavirodhisAdhAraNaM prakAramabhidhAya virodhiviSayasAdhAraNadoSaparihAraprakAragatalenaiva vizeSAntaramapyAha-virodhina iti / saMbhavatIti pradhAnAvirodhiveneti zeSaH / etacceti / upakAryopakArakabhAvo rasAnAM nAsti / khacamatkAravizrAntavAt / anyathA rasakhAyogAt / tadabhAve ca kathamaGgAGgitetyapi yeSAM mataM tairapi kasyacidrasasya prakRSTavaM bhUyaH prabandhasya vyApakatvamanyeSAM cAlpaprabandhagAmitvamabhyupagantavyamiti vRttasaMghaTanAyA evAnyathAnupapatteH / bhUyaH prabandhavyApakasya ca rasasya rasAntarairyadi na kAcitsaMgatistaditivRttasyApi na syAtsaMgatizcedayamupakAryopakArakabhAvena camatkAravizrAntevirodhaH kazciditi samanantaramevoktam / tadAha-anabhyupagacchateti / akAma ivAbhyupagamayitavya iti bhAvaH / anyastu vyAcaSTeetaccApekSikamityAdigrantho dvitIyamatamabhipretya yatra rasAnAmupakAryopakArakatA nAsti tatrApi hi bhUyo vRttavyAptatvamevAGgivamiti / etaccAsat / evaM hi etacca sarvamiti sarvazabdena ya upasaMhAra ekapakSaviSayaH, matAntare'pItyAdinA ca yo dvitIyapakSopakramaH so'tIva duHzliSTa ityalaM pUrvavaMzyaiH saha bahunA saMlApena / upasaMharati-yeSAmiti / hAvAdhyAyasamAptAvasti zlokaH-'bahUnAM samavetAnAM rUpaM yasya bhavedbahu / sa mantavyo rasaH sthAyI zeSAH saMcAriNo matAH // ' iti / tatroktakrameNAdhikAriketivRttavyApikA cittavRttiravazyameva sthAyitvena bhAti prAsaGgikavRttAntagAminI tu vyabhicAri 1. 'api khaGga' ga. 2. 'rasasyaiveti' ka-kha. 3. 'etaccApekSita' ga. 4. 'avirodhitA' ka-kha. 1. 'virodhAt' ka-kha. 2. 'bhAvaikarUpaM bRMhaNIyam' ga. 3. 'pUrvoktena' ka-kha. 4. 'bhAva' ka-kha.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uyotaH] dhvnyaalokH| 175 cArIbhavati' iti nidarzanaM tanmatenocyate / matAntare'pi rasAnAM sthAyino bhAvA upacArAdrasazabdenoktAsteSAmaGgitve nirvirodhitvameva / ___ evamavirodhinAM virodhinAM ca prabandhasthenAGginA rasena samAveze sAdhAraNamavirodhopAyaM pratipAyedAnIM virodhiviSaye taM pratipAdayitumidaimucyate / virodhaikAzrayo yastu virodhI sthAyino bhavet / sa vibhinnAzrayaH kAryastasya poSe'pyadoSatA // 25 // aikAdhikaraNyavirodhI nairantaryavirodhI ceti dvividho virodhI / tatra prabandhasthena sthAyinAGginA rasenaucityApekSayA viruddhaikAzrayo yo virodhI yathA vIreNa bhayAnakaH sa vibhinnAzrayaH kAryaH / tasya vIrasya ya AzrayaH kathAnAyakastadvipakSaviSaye saMnivezayitavyaH / tathA sati ca tasya virodhino'pi yaH poSaH sa nirdoSaH / vipakSaviSaye hi bhayAtizayavarNane nAyakasya tayeti resyamAnatAyAmapi sthAyivyabhicAribhAvasya na kazci........ iti kecidyAcacakSire / tathA ca bhAgurirapi(1) kiM rasAnAmapi sthAyisaMcAritAstItyAkSipyAbhyupagamenaivottaramavocadbADhamastIti / anye tu sthAyitayA patitasyApi sthAyitvameva / yathA vikramorvazyAmunmAdasya caturthe'Gke / itIyantamarthamavabodhayitumayaM zlokaH / bahUnAM cittavRttirUpANAM bhAvAnAM madhye yasya bahulaM rUpaM yathopalabhyate sa sthAyI bhAvaH / sa ca raso rasIkaraNayogyaH zeSAstu saMcauriNa iti vyAcakSate / na tu rasAnAM sthAyisaMcAribhAvenAGgAGgitA yuktA / ata evAnyo rasaH sthAyIti SaSThyA saptamyA dvitIyayA vAzritAdiSu gamyAdInAmiti samAsaM paThanti / tadAha-matAntare'pIti / rasazadeneti / 'rasAntarasamAvezaH prastutasya rasasya yaH' ityAdiprAktanakArikAniviSTenetyarthaH / atha sAdhAraNaprakAramupasaMharan .........raNamAsUtrayati-epamiti / tamityavirodhopAyam / viruddhati vizeSaNaM hetugarbham / yastu sthAyI sthAyyantareNa saMbhAvyamAnaikAzrayatvAdvirodhI bhavedyathotsAhena bhayaM sa vibhinnAzrayakhena nAyakatadvipakSAdigAmilena kAryaH / tasyeti / tasya virodhino'pi tathAkRtasya tathAnibaddhasya paripuSTatAyAH pratyuta nirdoSatA nAyakotkarSAdhAnAt / aparipoSastu doSa eveti yAvat / apizabdo bhinnakramaH / evameva vRttAvapi vyAkhyAnAt / aikAdhikaraNyamekAzrayeNa saMbandhamAtram / 1. 'tu' ga. 2. 'viSayameva' ka-kha. 3. 'idaM' ga-pustake nAsti. 4. 'dvidhA' ga. 5. 'vA' ga. 6. 'kathane' ga. 1. 'rasasya samAnatAyAmapi sthAyisaMcAritAstItyAkSipya' ka-kha. 2. 'vyabhicAriNaH' ga. 3. 'rasAntarAniviSTenetyarthaH' ka-kha. 4. 'upasaMharannayamAha' ka-kha. 5. 'aparipoSaNaM' ka-kha. 6. 'vyAkhyAtam' ka-kha.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 kAvyamAlA / nayaparAkramAdisaMpatsutarAmuddyotitA bhavati / etacca madIye'rjunacarite'rjunasya pAtAlAvataraNaprasaGge vaizadyena pradarzitam / evamaikAdhikaraNyavirodhinaH prabandhasthena sthAyinA rasenAGgabhAvagamane nirvirodhitvaM yathA tathA taddarzitam / dvitIyasya tu tatpratipAdayitumucyateekAzrayatve nirdoSo nairantarye virodhevAn / rasAntaravyavadhinA raso vyajayaH (nyasyaH) sumedhasA // 26 // yaH punarekAdhikaraNatve nirvirodho nairantarye tu virodhI sa rasAntaravyavadhAnena prabandhe nivezayitavyaH / yathA zAntazRGgArau naugAnandane nivezitau / zAntazca tRSNAkSayasukhasya yaH paripoSastallakSaNo rasaH pratIyata eva / tathA coktam-- 'yacca kAmasukhaM loke yacca divyaM mahatsukham / tRSNAkSayasukhasyaite nArhataH SoDazIM kalAm // ' tena virodhI yathA - - bhayenotsAha aikAzrayatve'pi saMbhavati / kazcinnirantaratvena nirvyavadhAnatvena virodhI / yathA ratyAdinirvedaH / pradarzitamiti / 'samutthite dhanurdhvanau bhayAvahe kirITino mahAnupalavo'bhavatpure puraMdaradviSAm' ityAdinA / dvitIyasyeti / nairantaryavirodhinaH / taditi nirvirodhitvam / ekAzrayatvena nimittena yo nirdoSeNa na virodhI kiM tu nirantaratvena nimittena virodhe sati sa tathAvidhaviruddhasattayA viruddhena rasAntareNa madhye nivezitena yuktaH kArya iti kArikArthaH / prabandha iti bAhulyApekSam / muktake'pi kadAcidevaM bhavedapi / yadvakSyati - 'ekavAkyasthayorapi' iti / yatheti / tatra hi -- 'rAgasyAspadamityavaimi nahi me dhvaMsIti na pratyayaH' ityAdinopakSepAtprabhRti parArthazarIravitaraNAtmakanirvAhaNaparyantaH zAnto rasastasya viruddho malayavatIviSayaH zRGgArastadubhayAviruddhamadbhutamantarIkRtya kramaprasarasaMbhAvanAbhiprAyeNa yaH kavinA nibaddhaH 'aho. gItamaho vAditram' iti / etadarthameva 'vyaktirvyaJjanadhAtunA -' ityAdi nIrasaprAyamapyatra nibaddhamadbhutarasaparipoSakatayAtyantarasarasatAvahamiti 'nirdoSadarzanAH kanyakAH' iti ca kramaprasaro nibaddhaH / yadAhuH - 'cittavRttiprasaraprasaMkhyAnAdhAnaH saMkhyAH puruSArthahetukamidaM nimittanaimittikaprasaGgeneti / anantaraM ca nimittanaimittikaprasaGgAgato yaH zekharakavRttAntoditahAsyarasopakRtaH zRGgArastasya viruddho yo vairAgyazamapoSako nAgIyakale - varAsthijAlAvalokanAdivRttAntaH sa mitrAvasoH praviSTasya malayavatInirgamanakAriNaH 'saMsarpadbhiH samantAt-' ityAdi kAvya upanibaddhaH krodhavyabhicAryupakRtavIrarasAntarito nivezitaH / nanu nAstyeva zAnto rasaH / tasya tu sthAyyeva nopadiSTo muninetyAzakyAha -- zAntazceti / tRSNAnAM viSayANAM yaH kSayaH sarvato nivRttirUpo nirodhastadeva 1. 'prabandhe' ka-kha. 2. ' virodhinAm' ka-kha. 3. 'nAgAnande' ga. tyArabhya kalAmityantaM ka-kha-pustakayornAsti. 4. 'tathe 1. 'ekAzrayatvam' ga.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 3 uDyotaH] dhvanyAlokaH / yadi nAma sarvajanAnubhavagocaratA tasya nAsti naitAvatAsAvalokasAmAnyamahAnubhAvacittavRttivizeSavatpratikSeptuM zakyaH / vIre ca tasyAntarbhAvaH kartuM yuktaH / tasyAbhimAnamayatvena vyavasthApanAt / asya cAhaMkAraprazamaikarUpatayA sthiteH / tayozcaivaMvidhavizeSasadbhAve'pi yadyaikyaM parikalpyate tadvIra sukhaM tasya yaH sthAyIbhUtasya paripoSo rasyamAnatAkRtastadeva lakSaNaM yasya sa zAnto rasaH / pratIyata eveti / svAnubhavenApi nivRttabhojanAdyazeSaviSayecchAprasaratvakAle saMbhAvyata eva / anye tu sarvacittavRttiprazama evAsya sthAyIti manyante / tRSNAsadbhAvasya prasajyapratiSedharUpatve cetovRttitvAbhAvena bhAvatvAyogAt / paiyudAse khasmatpakSa evAyam / anye tu 'khaM khaM nimittamAsAdya zAntAdutpadyate rasaH / punarnimittApAye tu zAnta eva pralIyate // ' iti bharatavAkyaM dRSTavantaH sarvarasasAmAnyasvabhAvaM zAntamAcakSANA anupajAtavizeSAntaraM cittavRttirUpaM zAntasya sthAyibhAvaM manyante / etacca nAtIvAsmatpakSAddaram / prAgabhAvapradhvaMsAbhAvakRtastu vizeSaH / yuktazca pradhvaMsa eva tRSNAnAm / yathoktam-'vItarAgajanmAdarzanAt' iti / pratIyata eveti muninApyaGgIkriyata eva "kvacicchamaH' ityAdi vadatA / na ca tadIyAparyantAvasthA varNanIyA yena sarvaceSToparamAdanubhavAbhAvenApratIyamAnatA syAt / 'zRGgArAderapi phalabhUmAvavarNanIyataiva pUrvabhUmau tu prazAntavAhitA,' 'saMskRtAntazchidreSu pratyayAntarANi saMskArebhyaH' iti sUtradvayanItyA citrAkArA yamaniyamAdiceSTA vA rAjyadharodvahanAdilakSaNA vA zAntasyApi janakAderduSTaivetyanubhavasadbhAvAdyamaniyamAdimadhyAsaMbhAvyamAnabhUyovyabhicArisadbhAvAcca pratIyata eva / nanu na pratIyate / nAsya vibhAvAdayaH santIti cet, na / pratIyata eva tAvadasau / tasya ca bhavitavyameva prAktanakuzalaparipAkaparamezvarAnugrahAdadhyAtmarahasyazAstravItarAgaparizIlanAdibhirvibhAvairitIyataiva vyabhicArisadbhAvaH sthAyI ca darzitaH / nanu tatra hRdayasaMvAdAbhAvAdasyamAnataiva nopapannA / ka evamAha nAstIti / yataH pratIyata evetyuktam / nanu pratIyate sarvasya zlAghAspadaM na bhavati / tarhi vItarAgANAM zRGgAro na zlAghya iti so'pi rasatvAcyavatAmiti tadAha-yadi nAmeti / nanu dharmapradhAno'sau vIra eveti saMbhAvayamAna Aha-vIre ceti / tasyeti vIrasya / abhimAnamayatveneti / utsAho hyahamevaMvidha ityevaM prANa ityarthaH / asya ceti zAntasya / tayozceti / utsAhamayatvanirIhakhenAtyantaviruddhayorapIti ca zabdArthaH / vIraraudrayostvatyantavirodho'pi nAsti / samAnarUpaM ca dharmArthopayogilam / nanvevaM dayAvIro dharmavIro dAnavIro 1. 'sarvaloka' ga. 2. 'na ca vIretarasyAntarbhAvaH' ga. 1. 'taccA' ka-kha. 2. 'paryudAso'pi satpakSa eva' ka-kha. 3. 'madhyasadbhAvamAna' ka-kha. 4. 'ghanasya' ka-kha.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 kaavymaalaa| raudrayorapi tathA prasaGgaH / dayAvIrAdInAM ca cittavRttivizeSANAM sarvAkAramahaMkArarahitatvena zAntarasaprabhedatvam , itarathA tu vIraprabhedatvamiti vyavasthApyamAne na kazcidvirodhaH / tadevamasti zAnto rasaH / tasya cAviruddharasavyavadhAnena prabandhe virodhirasasamAveze satyapi nirvirodhatvam / yathA pradarzite viSaye / etadeva sthirIkartumidamucyate rasAntarAntaritayorekavAkyasthayorapi / nivartate hi rasayoH samAveze virodhitA // 27 // rasAntaravyavahitayorekaprabandhasthayorviruddhayorvirodhitA nivartata ityatra na kAciddhAntiH / yasmAdekavAkyasthayorapi rasayoruktayA nItyA viruddhatA nivartate / yathA 'bhUreNudigdhAnnavapArijAtamAlArajovAsitabAhumadhyAH / gADhaM zivAbhiH parirabhyamANAnsurAGganAzliSTabhujAntarAlAH // sazoNitaiH kravyabhujAM sphuradbhiH pakSaiH khagAnAmupavIjyamAnAn / saMvIjitAzcandanavArisekaiH sugandhibhiH kalpalatAdukUlaiH / / vimAnaparyaGkatale niSaNNAH kutUhalAviSTatayA tadAnIm / nirdizyamAnAMllalanAGgulIbhirvIrAH khadehAnpatitAnapazyan / ' vA nAsau kazcit / zAntasyaivedaM nAmAntarakaraNam / tathA ca muniH-'dAnavIraM dharmavIraM yuddhavIraM tathaiva ca / dayAvIramapi prAha brahmA trividhasaMmatam // ' ityAgamapuraHsaraM traividhyamevAbhyadhAt / tadAha-dayAvIrAdInAmiti / AdigrahaNena viSayajugupsArUpatvAdvIbhatse'ntarbhAvaH zakyate / sA vasya vyabhicAriNI bhavati na tu sthAyitAmeti / paryantanirvAhe tasyA mUlata eva vicchedAt / AdhikArikalena tu zAnto raso nibaddhavya iti cndrikaakaarH| tacehAsmAbhirna paryAlocitam / prasaGgAntarAt / mokSaphalakhena cAyaM paramapuruSArthaniSThitatvAtsarvarasebhyaH pradhAnatamaH / se cAyamasmadupAdhyAyabhaTTatautena kAvyakautuke, asmAbhizca tadvivaraNe bahutarakRtanirNayaH pUrvapakSasiddhAnta itsalaM bahunA / sthirIkartumiti / ziSyabuddhAvityarthaH / apizabdena prabandhaviSayatayA siddho'yamartha iti darzayati-bhUreNviti / vizeSaNairatIva dUrApetatvamasaMbhAvanAspadalamuktam / svadehAnAM.........na / dehavAbhimAnAdeva tAdAtmyasaMbhAvanAniSpattarekAzrayatvamasti / anyathA vibhinna viSayalAtko virodhaH / nanu vIra evAtra raso na zRGgAro 1. 'yadA' ga. 2. 'sa cAyaM zAnto rasaH' ga. 3. 'nirvahaNaH' ga. 4. 'prabandheSu yatnasiddhaH' ka-kha. 5. 'dUrApetavasaMbhAvanAnivRtterekAzrayatvamasti' ka-kha.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ukSyotaH] dhvanyAlokaH / 179 ityAdau / atra hi zRGgArabIbhatsayostadaGgayorvA vIrarasavyavadhAnena samAvezo na virodhii| virodhamavirodhaM ca sarvatretthaM nirUpayet / vizeSatastu zRGgAre sukumArataro hyasau // 28 // yathoktalakSaNAnusAreNa virodhAvirodhau sarveSu raseSu prabandhe'nyatra ca nirUpayetsahRdayaH / vizeSatastu zRGgAre / sa hi ratiparipoSAtmakatvAdratezva khalpenApi nimittena bhaGgasaMbhavAtsukumArataraH sarvebhyo rasebhyo manAgapi virodhisamAvezaM na sahate / avadhAnAtizayavAnrase tatraiva satkaviH / bhavettasminpramAdo hi jhagityevopalakSyate // 29 // tatraiva ca rase sarvebhyo'pi rasebhyaH saukumAryAtizayayogini kaviravadhAnavAnprayatnavAnsyAt / tatra hi pramAdyatastasya sahRdayamadhye kSipramevAvajJAnaviSayatA bhavati / zRGgAraraso hi saMsAriNAM niyamenAnubhavaviSayatvAtsarvarasebhyaH kamanIyatayA pradhAnabhUtaH / evaM ca sati vineyAnunmukhIkartuM kAvyazobhArthameva vaa| tadviruddharasasparzastadaGgAnAM na duSyati // 30 // na bIbhatsaH / kiM tu ratijugupse hi vIraM prati vyabhicArIbhUte / bhavatvevam, tathApi prakRtodAharaNatA tAvadupapannA / tadAha-tadanayoti / tayoraGge tatsthAyibhAvAvi. tyarthaH / vIro rasa iti / 'vIrAH khadehAn' ityAdinA tadIyotsAhAyavagatyA kartRkarmaNoH samastavAkyArthAnuyAyitayA pratItiriti / madhyapAThAbhAve'pi sutarAM vIrasya vyavadhAyakateti bhAvaH / anyatra ceti muktakAdau / sa hi zRGgAraH sukumAratama iti saMbandhaH / sukumArastAvadrasasajAtIyaH tato'pi karuNastato'pi zRGgAra iti / evaM ceti / yato. 'sau sarvasaMvAdItyarthaH / taditthaM zRGgArasya viruddhA ye zAntAdayastaSvapi tadaGgAnAM zRGgArAGgANAM saMbandhI sparzI na duSTaH / tayA bhaGgyA rasAntaragatA api vibhAvAnubhAvAdyA varNanIyA yayoH zRGgAro'GgabhAvamupAgamat / yathA mamaiva stotre-khAM candracUDaM sahasA spRzantI prANezvaraM gADhaviyogataptA / sA candrakAntAkRtiputrikeva saMvidvilIyApi 1. 'tamaH' ka-kha. 2. 'jhaTiti' ga. 3. 'prayataH' ka-kha. 4. 'bhaviSyati' ka-kha. 5. 'sarvasaMsAriNAM' ka-kha. 1. 'vIrarasasya' ka-kha. 2. 'daivastotre' ga. .
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 kaavymaalaa| zRGgAraviruddharasasparzaH zRGgArAGgANAM yaH sa na kevalamavirodhalakSaNayoge sati na duSyati yAvadvineyAnunmukhIkartuM kAvyazobhArthameva vA kriyamANo na duSyati / zRGgArarasAGgairunmukhIkRtAH santo hi vineyAH sukhaM vinayopadezaM gRhNanti / sadAcAropadezarUpA hi nATakAdigoSThI vineyajanahitArthameva munibhiravatAritA / kiM ca zRGgArasya sakalajanamanoharAbhirAmatvAttadaGgasamAvezaH kAvyazobhAtizayaM puSyatItyanenApi prakAreNa virodhirase zRGgArAGgasamAvezo na virodhI / tatazca / 'satyaM manoramA rAmAH satyaM ramyA vibhUtayaH / kiM tu mattAGganApAGgabhaGgalolaM hi jIvitam // ' ityAdiSu nAsti rasavirodhadoSaH / vilIyate me // ' ityatra zAntavibhAvAnubhAvAnAmapi zRGgArabhaGgyA nirUpaNaM vineyAnunmukhIkartu yA kAvyazobhA tadartha naiva duSyatIti saMbandhaH / vAgrahaNena pakSAntaramucyate / tadeva vyAcaSTe-na kevalamiti / vAzabdasyaitadyAkhyAnam / avirodhalakSaNaM paripoSaparihArAdipUrvoktam / tadarthamapi vA viruddhasamAvezaH / na kevalaM pUrvoktaiH prakAraiH kAvyazobhA vineyonmukhIkaraNamantareNAste / vyavadhAnAvyavadhAne api kecillabhyete ythaanyaakhyaate| sukhamiti / raJjanApuraHsaramityarthaH / na tu kAvyaM krIDArUpaM kva ca vedAdigocarA upadezakathA ityAzaGkayAha-sadAcAreti / munibhiriti / bharatAdibhirityarthaH / etacca prabhumitrasaMmitebhyaH zAstretihAsebhyaH prItipUrvakaM jAyAsaMmitale nATyakAvyagataM vyutpattikArivaM pUrvameva nirUpitamasmAbhiriti na punaruktabhayAdiha likhitam / nanu zRGgArAGgatAbhaGgyA yadvibhAvAdinirUpaNametAvataiva kiM vineyonmukhIkAraH / naitadasti prakArAntaramiti tadAha-kiM ceti / zobhAtizayamiti / alaMkAravizeSamupamAprabhRtiM puSyati sundarIkarotItyarthaH / yathoktam-'kAvyazobhAyAH kartAro dharmA guNAstadatizayahetavastvalaMkArA iti / ' mattAGganeti / atra hi zAntavibhAve sarvasyAnityave vakSyamANe na kasyacidvibhAvasya zRGgArabhaGgyA nibandhaH kRtaH / kiM tu satyamiti parahRdayAnupravezenoktam / na khalvalIkavairAgyakautukaruciM prakaTayAmaH api tu yasya kRte sarvamabhyarthyate tadevedaM calamiti / tatra 1. 'manobhirAmavAt' ga. 2. 'kAvye' ga. 3. 'zRGgAravirodhini rase' ka-kha. 1. tadetat' ka-kha.2. 'kenacit' ka-kha. 3. vyAkhyAyate' ka-kha. 4. 'uktiHka-kha.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ukSyotaH] dhvnyaalokH| 181 vijJAyetthaM rsaadiinaamvirodhvirodhyoH| . viSayaM sukaviH kAvyaM kurvanmuhyati na kacit // 31 // itthamanenAnantaroktena prakAreNa rasAdInAM rasabhAvatadAbhAsAnAM parasparaM virodhasyAvirodhasya ca viSayaM vijJAya sukaviH kAvyaviSaye pratibhAtizayayuktaH kAvyaM kurvanna kacinmuhyati / evaM rasAdiSu virodhAvirodhanirUpaNasyopayogitvaM pratipAdya vyaJjakavAcyavAcakanirUpaNasyApi tadviSayasya tatpratipAdyate vAcyAnAM vAcakAnAM ca yadaucityena yojanam / rasAdiviSayeNaitatkarma mukhyaM mahAkaveH // 32 // vAcyAnAmitivRttavizeSANAM vAcakAnAM ca tadviSayANAM rasAdiviSayeNaucityena yadyojanametanmahAkavermukhyaM karma / ayameva hi mahAkavermukhyo vyApAro yadrasAdIneva mukhyatayA kAvyArthIkRtya tadvyaktyanuguNatvena zabdAnAmarthAnAM copanibandhanam / ___etacca rasAditAtparyeNa kAvyanibandhanaM bharatAdAvapi suprasiddhameveti pratipAdayitumAha mattAGganApAGgabhaGgasya lolazRGgAraM prati saMbhAvyamAnavibhAvAnubhAvalenAGgasya lolatAyAmupamAnatokteti priyatamAkaTAkSA hi sarvasyAbhilaSaNIyA iti tatpratItyA pravRttimAn guDajibikayA prasaktAnuprasaktavastutattvasaMvedanena vairAgye paryavasyati vineyaH / tadetadupasaMharannasyoktasya prekaraNasya phalamAha-vijJAyetthamiti / spaSTam / .......... rasAdiviSayavyaJjakAni yAni vAcyAni vibhAvAdIni vAcakAni ca suptiGAdIni teSAM yanirUpaNaM tasyeti / tadviSayasyeti rasAdiviSayasya / taditi upayogivaM mukhyamiti / 'AlokArthI-' ityatra yaduktaM tadevopasaMhRtam / mahAkaveriti siddhavatphalanirUpaNam / evaM hi mahAkavilaM nAnyathetyarthaH / itivRttavizeSANAmiti / itivRtaM hi prabandhavAcyaM tasya vizeSAH prAguktAH "vibhAvabhAvAnubhAvasaMcAyaucityacAruNaH / vidhiH kathAzarIrasya -' ityAdinA / kAvyA kRtyeti / anyathA laukikazAstrIyavAkyArthebhyaH kaH kAvyasya vizeSaH / etacca nirNItamAdyojhyote 'kAvyasyAtmA sa evArthaH-' ityatrAntare / etacceti / yadasmAbhiruktamityarthaH / bharatA 1. 'parijJAya' ga. 2. 'vAcakAnAM ca rasAdivizeSeNa' ga. 1. 'sevyamAnaM' ka-kha. 2. 'prakArasya' ka-kha. 3. 'tadevaitadupa-' ka-kha.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kaavymaalaa| rasAdhanuguNatvena vyavahAro'rthazabdayoH / aucityavAnyastA etA vRttayo vividhAH smRtAH // 33 // vyavahAro hi vRttirityucyate / tatra rasAnuguNa aucityavAnvAcyAzrayo yo vyavahArastA etAH kaizikyAdyA vRttayaH / vAcakAzrayAzcopanAgarikAdyAH / vRttayo hi rasAditAtparyeNa saMnivezitAH kAmapi nATyasya kAvyasya ceM cchAyAmAvahanti / rasAdayo hi dvayorapi tayorjIvabhUtAH / itivRttAdi tu zarIrabhUtameva / atra kecidAhuH--'guNaguNivyavahAro rasAdInAmitivRttAdibhiH saha na tu jIvazarIravyavahAraH / rasAdimayaM hi vAcyaM pratibhAsate na tu rasAdibhiH pRthagbhUtam' iti / atrocyate-yadi rasAdimayameva vAcyaM yathA gauratvamayaM zarIram / evaM sati yathA zarIre pratibhAsamAne niyamenaiva gauratvaM pratibhAsate sarvasya tathA vAcyena sahaiva rasAdayo'pi sahadayasyAsahRdayasya ca pratibhAseran / na caivam / tathA caitatpratipAditameva prathamohayote syAnmatam / ratnAnAmiva jAtyatvaM pratipattavizeSa(taH) saMvedyaM vAcyAnAM rasAdirUpatvamiti / naivam / yato yathA jAtyatvena pratibhAsamAne dAvityAdigrahaNAdalaMkArazAstreSu paruSAyA vRttaya ityuktaM bhavati / dvayorapi tayoriti / vRttilakSaNayorvyavahArayorityarthaH / jIvabhUtA iti / 'vRttayaH kAvyamAtRkAH' iti bruvANena muninA rasocitetivRttasamAzrayeNopadezena rasasyaiva jIvitatvamukam / bhAmahAdibhizca-svAdukAvyarasonmizraM vAkyArthamupabhuJjate / prathamAlIDhamadhavaH pibanti kaTubheSajam // ' ityAdinA rasopayogijIvitaH zabdavRttilakSaNo vyavahAra uktaH / * zarIrabhUtamiti / 'itivRttaM hi nATyasya zarIraM-' iti muniH / nATyaM ca rasa evetyuktaprAyam / guNaguNivyavahAra iti / atyantasaMmizratayA pratibhAsanAddharmadharmivyavahAro yuktaH / na tviti / kramasyAsaMvedanAditi bhAvaH / prathameti / 'zabdArtha. zAsanajJAnamAtreNaiva na vedyte|' ityAdinA pratipAditamadaH / nanu yadyasya dharmarUpaM tatta tibhAne satyasya niyamena mAtItyanaikAntikametat / mANikyadharmo hi jAtyatvalakSaNo vizeSo netyAzaGkate-syAditi / etatpariharati-naivamiti / etaduktaM bhavati-atyantonmizrasvabhAvale sati taddharmavAditi vizeSaNamasmAbhiH kRtam / unmamarUpatA ca 1. 'dvividhAH sthitAH' ka-kha. 2. 'vRttirucyate' ga. 3. 'kaizikyAdayaH' ga. 4. 'vA' ka-kha. 5. 'tatraivam' ka, 'tannaivam' kha. 1. 'diprabhRtayaH' ka-kha. 2. 'yuJjate' ga. 3. 'pratibhAse sarvasya' ka-kha. 4. 'atyantonmama' ka-kha.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ukSyotaH] dhvnyaalokH| 183 ratne ratnakharUpAnatiriktatvameva tasya lakSyate tayA rasAnAM vibhAvAnubhAvAdirUpAMcyavyatiriktatvameva lakSyate / na caivam / nahi vibhAvAnubhAvavyabhicAriNa eva rasA iti kasyacidavagamaH / ataeva ca vibhAvAdipratItyavinAbhAvinI rasAdInAM pratItiriti tatpratItyoH kAryakAraNabhAvena vyavasthAnAkramo'vazyaMbhAvI / sa tu lAghavAnna prakAzyate 'ityalakSyakramA eva santo vyaGgyA rasAdayaH' ityuktam / nanu zabda eva prakaraNAdyavacchinno vAcyavyaGgayayoH samameva pratItimupajanayatIti kiM tatra kramakalpanayA / na hi zabdasya vAcyapratItiparAmarza eva vyaJjakatve nibandhanam / tathA hi gItAdizabdebhyo'pi rasAdhabhivyaktirasti / na ca teSAmantarA vAcyaparAmarzaH / na rUpavajjAtyatvasya / atyantalInasvabhAvatvAt / rasAdInAM conmamatAsyevetyevaM kecidetaM granthamanaiSuH / asmadguravasvAhuH-atrocyata ityanenedamucyate-yadi rasAdayo vAcyAnAM dharmAstathApi dvau pakSau / rUpAdisadRzA vA syurmANikyagatajAtyatvasadRzA vA / na tAvaprathamaH pakSaH / sarvAnprati tathAnavabhAsAt / nApi dvitIyaH / jAtyatvavadanatiriktavenAprakAzanAt / eSa ca heturAye'pi pakSe saMgacchata eva / tadAha-syAnmatamityAdinA na caivamityantena / etadeva samarthayati-nahIti / ataeva ceti / yato na vAcyadharmakhena rasAdInAM pratItiH / yatazca yatpratItau vAcyapratItiH / sarvathAnupayoginI tata eva hetoH krameNAvazyaM bhAvyam / sahabhUtayorupakArayogAt / sa tu sahRdayabhAvanAbhyAsAna lakSyate anyathA tu lakSyetApItyuktaM prAk / yasyApi pratIti vizeSAtmaiva rasa ityuktiH / prAktanasyApi vyapadezivattvAdrasAdInAM pratItirityevamanyatra / nanu bhavantu vAcyA datiriktA rasAdayastatrApi kramo lakSyata iti tAvattvayaivoktam / tatkalpane ca pramANaM nAsti / anvayavyatirekAbhyAmarthapratItimantareNa rasapratItyubhayasya padavirahitasvarAlA-. pagItAdau zabdamAtropayogakRtasya darzanAt / tatazcaikayaiva sAmagryA sahava vAcyaM vyaGgyAbhimataM ca rasAdi bhAtIti vacanavyaJjanavyApAradvayena na kiMciditi tadAha-nanviti / yatrApi gItazabdAnAmartho'sti tatrApi tatpraMtItirupayoginI / grAmarAgAnusAreNApahastitavAcyAnusAratayA rasodayadarzanAt / na cApi sa sarvasya bhavatIti 1. 'rasAdInAmapi' ga. 2. 'vAcyAnati' ga. 3. 'vyavasthApanAt' ka-kha. 1. 'eveti kecidanthaM' ka-kha. 2. ka-kha-pustakayoH "asmadguravaH' ityArabhya 'syAditi' ityantaH pAThaH 'prathamam' ityArabhya 'granthamanaiSuH' ityantaH pAThazcAnantaraM vartate. 3. 'tathA sati' ga. 4. 'syAditi' ka-kha. 5. 'prAktana-tvayaivoktam' iti pATho ga-pustake nAsti. 6. 'padavigrahakharAlApAnAM zabda' ka-kha. 7. 'pratItistadanupayoginI' ka-kha. 8. 'sarvatra bhavantIti' ga.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 kaavymaalaa| atrApi brUmaH-prakaraNAdyavacchedena vyaJjakatvaM zabdAnAmityanumatamevaitadasmAkam / kiM tu tavyaJjakatvaM teSAM kadAcitkharUpavizeSanibandhanaM kadAcidvAcakazaktinibandhanam / tatra yeSAM vAcakazaktinibandhanaM teSAM yadi vAcyapratItimantareNaiva kharUpapratItyA niSpannaM tadbhavenna tarhi vAcakazaktizaktinibandhanam / atha tannibandhanaM tanniyamenaiva vAcyavAcakabhAvapratItyuttarakAlatvaM vyaGgyapratIteH prAptameva / sa tu kramo yadi lAghavAnna lakSyate tatkiM kriyate / yadi ca vAcyapratItimantareNaiva prakaraNAdyavacchinnazabdamAtrasAdhyA rasAdipratItiH syAttadanavadhAritaprakaraNAnAM vAcyavAcakabhAve ca khayamavyutpannAnAM pratipattRRNAM kAvyamAtrazravaNAdevAsau bhavet / sahabhAve ca vAcyapratIteranupayogaH upayoge vA na sahabhAvaH / yeSAmapi kharUpavizeSapratI dRzyate tadetadAha-na ceti / teSAmiti gItAdizabdAnAm / AdizabdenAsya vAdyavilapitazabdAdayo nirdiSTAH / anumatamiti / 'yatrArthaH zabdo vA-' iti hyavocAmeti bhAvaH / na tahIti / tattadgItapade cArthAvagamaM vinaiva rasAvabhAsaH syAtkAvyazabdebhyaH, na caivamiti vAcakazaktirapi tathApekSaNIyA / sA ca vAcyaniSTaiveti prAgvAcye pratipattirityupagantavyam / tadAha-atheti / taditi vAcakazaktiH / vAcyavAcakabhAveti / saiva vAcakazaktirityucyate / etaduktaM bhavati-mA bhUdvAcyaM rasAdivyaJjakam , astu zabdAdeva tatpratItistathApi tena svavAcakazaktistasyAM kartavyAyAM sahakAritayAvazyApekSaNIyetyayaM vAcyapratIteH pUrvabhAvitvamiti / nanu gItazabdavadeva vAcakazaktirityatrApyanupayoginI / yattu kvacicchRte'pi kAvye rasapratItirna bhavati tatrocitaH prakaraNAvagamAdiH sahakArI nAstItyAzaGkhyAha-yadi ceti / prakaraNAvagamo hi ka ucyate kiM vAkyAntarasahAyatvam , atha vAkyAntarANAM saMbandhivAcyam / ubhayaparijJAne'pi na bhavati prakRtavAkyArthabhedena rasodayaH / svayamiti / prakaraNamAtrameva pareNa kenaciyeSAM vyAkhyAtamiti bhAvaH / na cAnvayavyatirekavatI vAcyapratItimapahRtyAdRSTasadbhAvAbhAvI zaraNatvenAzritau mAtsaryAdadhikaM kiMcitpuSNIta ityabhiprAyaH / nanvastu vAcyapratIterupayogaH kramAzrayeNa kiM prayojanam , sahabhAvamAtrameva hyupayoga ekasAmagryadhInatAlakSaNa ityAzaGkayAha-saheti / evaM hyupayoga iti saMjJAkaraNamAtraM vastuzUnyaM syAditi bhAvaH / upakAriNo hi pUrvabhAviteti tvayApyaGgIkRtamityAha--yeSAmiti / tvadRSTAntenaiva vayaM vAcyapratIterapi pratipAdayiSyAma 1. 'kAraNAdyava' kha. 2. "viSaya' ka-kha. 3. 'pratItyanuniSpannaM' ka-kha. 4. 'prakArAdyavacchinnamAtra' ka-kha. 5 'prakArANAM' ka-kha. 1. 'tatazca gItavAde' ka-kha. 2. 'saiva hi vAcakazaktirityucyate' ka-kha. 3. 'samarthayiSyAmahe' ka-kha.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 udhyotaH] dhvanyAlokaH / 185 tinimittaM vyaJjakatvaM yathA gItazabdAnAM teSAmapi kharUpapratItervyaGgyapratItezca niyamabhAvakramaH / tatra tu zabdasya kriyApaurvAparyamananyasAdhyatatphalaghaTanAkhAzubhAvinISu vAcyenAvirodhinyabhidheyAntaravilakSaNe rasAdau na pratIyate / kacittu lakSyata eva / yathAnuraNanarUpavyaGgyapratItiSu / tatrApi kathamiiti bhAvaH / nanu sa cetkramaH kiM na lakSyata ityAzaGkayAha-tatra viti / kriyApaurvAparyamityanena kramasya kharUpamAha-kriyeti / kriye vAcyavyaGgyapratItI / yadivAmidhAvyApAro vyaJjanAparapayoyo dhvananavyApArazceti kriye tayoH paurvAparyaM na pratIyate / kvetyAha-rasAdau viSaye / kIzi / abhidheyAntarAdabhidheyavizeSAdvilakSaNe / sarvathaivAnabhidheyenAnena bhavitavyaM tAvatkrameNetyuktam / tathA vAcyenAvirodhini / virodhini tu lakSyata evetyarthaH / kuto na lakSyate iti nimittasaptamInirdiSTaM hevantaragarbha hetumAhaAzubhAvinISviti / anyasAdhyatatphalaghaTanAsu / ghaTanAH pUrva mAdhuryAdilakSaNAH pratipAditA gunnniruupnnaavsre| tAzca tatphalAH rasAdipratItiH phalaM yAsAm , tathA nAnyattadeva sAdhyaM yAsAm / nahyojoghaTanAyAH karuNAdi pratItiH sAdhyA / etadukkaM bhavati-yato guNavati kAvye saMkIrNa viSayatayA saMghaTanA prayuktA tataH kramo na lkssyte| nanu bhavatvevaM saMghaTanAyAM sthitiH kramastu kiM na lakSyate tadA AzubhAvinISu vAcyapratItikAlapratIkSaNena vinaiva jhaTityeva rasAdInbhAvayanti / tadAkhAdaM vidadhatItyarthaH / etaduktaM bhavati-saMghaTanA vyaGgyavAdrasAdInAmanupayukte'pyarthavijJAne pUrvamevocitA saMghaTanAzrayaNa eva yata AsUtrito rasAsvAdastena vAcyapratItyuttarakAlabhavena parisphuTAkhAdayukto'pi pazcAdutpannatvena bhAti / abhyaste hi viSaye vibhAvapratItikrama itthameva na lakSyate / abhyAso hyayameva yatpraNidhAnAdinApi vinaiva saMskArabalavattvAtsadaiva prabubhutsutayA sthApanamityevaM yatra dhUmastatrAgniriti hRdayasthitavAyApteH pakSadhamajJAnamAtramevopayogi bhavatIti parAmarzasthAnamAkramati / jhaTityutpanne'pi dhUmajJAne tadyAptismRtyupakRtestadvijAtIyapraNidhAnAnusaraNAdipratItyantarAnupraveza virahAdAzubhAvinyAmanipratItau kramo na lakSyate tadvadihApi / yadi tu vAcyAvirodhI raso na syAducitA ca ghaTanA na bhavettalakSyetaiva krama iti / candrikAkArastu paThitamanupaThatIti nyAyena gajanimIlikayA vyAcacakSe-tasya tasya zabdasya phalaM tadvA phalaM vAcyavyaGgyapratItyAtmakaM tasya ghaTanA niSpAdanA yato'nanyasAdhyA zabdavyApAraikajanyeti / nacAtrArthasatattvaM vyAkhyAnena kiMcidutpazyAma ityalaM pUrvavaMzyaiH saha vivAdena bahunA / yatra tu saMghaTanAvyaGgyatvaM nAsti tatra vakSyata evetyAha-kvacittviti / tulye vyaGgyatve kuto meda ityAzajhyAha 1. 'vyaGgyapratItezca' ga-pustake nAsti. 2. 'bhAvI' ka-kha. 3. 'tattu zabdakriyA' ka-kha. 4. 'vAcyAvirodhini' ka-kha. 1. "kriyate iti kriyA vAcya' kAkha. 2. 'yathA cAnyena' ka-kha. 3. 'bhavati' ka-kha. 4. 'abhyastaM hi viSayaM vinAbhAvapratIti' ka-kha. 5. 'vyaGgyavAdi' kakha. 6. 'lakSyate' ka-kha.. 17 dhva. lo.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 ti ceducyate - arthazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgyaM dhvanau tAvadabhidheyasya tatsA - marthyAkSiptasya cArthasyAbhidheyAntara vilakSaNatayAtyantavilakSaNe ye pratItI tayorazakyaniddavo nimittanimittibhAva iti sphuTameva tatra paurvAparyam / yathA prathamokSyate pratIyamAnArthasiddhyarthamudAhRtAsu gAthAsu / tathAvidhe ca viSaye vAcyavyaGgyayoratyanta vilakSaNatvAdyaiva ekasya pratItiH saivetarasyeti na zakyate vaktam / zabdazaktimUlAnuraNanarUpavyanye tu dhvanau 'gAvo vaH pAvanAnAM paramaparimitAM prItimutpAdayantu' ityAdAvarthadvayapratItau zAbdyAmarthadvayasyopamAnopameyabhAvapratItirupamAvAcakapadavirahe satyarthasAmarthyAdAkSipteti / tatrApi sulakSyamabhidheyavyanaghAlaMkArapratItyoH paurvAparyam / kAvyamAlA / padaprakAzazabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaye'pi dhvanau vizeSaNapadasyobhayArthasaMbandhayogyasya yojakaM padamantareNa yojanamazAbdamapyarthAdavasthitamityatrApi pUrvavadabhidheyatatsAmarthyAkSiptAlaMkAramAtra pratItyoH susthitameva paurvA - paryam / ArthyApi ca pratipattistathAvidhe viSaye ubhayArtha saMbandhayogA zabdasAmarthya pratiprasavabhUteti zabdazaktimUlA kalpyate / avivakSitavAcyasya tu dhvaneH prasiddhakhaviSayavaimukhyapratItipUrvakamevArthAntaraprakAzanamiti niyama I 1 -- natrApIti / sphuTameveti / 'avivakSitavAcyasya padavAkyaprakAzatA / tadanyasyAnuraNanarUpavyaGgyasya ca dhvaneH // ' iti hi pUrvaM varNasaMghaTanAdikaM nAsya vyajakatvenoktamiti bhAvaH / gAthAskhiti / 'bhama dhammia--' ityAdikAsu / tAzca tathaiva vyAkhyAtAH / zAbdyAmiti / zAbdyAmapItyarthaH / upamAvAcako yathaivAdiH / arthasAmarthyAditi / vAkyArthasAmarthyAditi yAvat / evaM vAkyaprakAzamAtrazaktimUlaM vicArya padaprakAzaM vicArayati - padaprakAzeti / vizeSaNapadasyeti jaDa ityasya / yojakamiti yathevAdikam / yojanamiti kupa iti (?) ahamiti cobhayasamAnAdhikaraNatayA yojanam / abhidheyaM ca tatsAmarthyAkSiptaM ca tayoralaMkAramAtrayoH pratItayoH paurvAparyaM kramaH / susthitaM sulakSitamityarthaH / mAtragrahaNena rasapratItistatrApyalakSyakramaiveti darzayati / nainvevamArthatvaM zabdazaktimUlatvaM cedviruddhamityAzaGkayAha - ArdhyapIti / nAtra virodhaH kazciditi bhAvaH / etacca vitatya pUrvameva nirNItamiti na punarucyate / svaviSayeti / andhazabdAderupahatacakSuSkAdiH kho viSayaH / tatra yadvaimukhyamanAdara 1 * 1. 'vilakSaNasya ye pratItI' ka kha 2. 'api dhvanau' ga-pustake nAsti. 3. 'pratipattyoH' ga. 4. 'zabdamUlA' ga. 1. 'vyaJjanAdikaM' ga. 2. 'saMvalanam' ga. 3. 'nanvekaM' ga.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 udyotaH ] dhvanyAlokaH / 187 bhAvI kramaH / tatrApi vivakSitavAcyatvAdeva vAcyena saha vyaGgyasya kramapratItivicAro na kRtaH / tasmAdabhidhAnAbhidheyapratItyoriva vAcyavyamaya pratItyornimittanimittibhAvAnniyamabhAvI kramaH / sa tUktaryuktyA kacillakSyate kvacinna lakSyate / tadevaM vyaJjakamukhena dhvaniprakAreSu nirUpiteSu kabiDUyAt -- kimidaM vyaJjakatvaM nAma vyaGgyArthaprakAzanam / nahi vyaJjakatvaM vyaGgyatvaM cArthasyApi vyaJjakasiddhyadhInaM vyaGgyatvam / vyaGgyApekSayA ca vyaJjakatvasiddhirityanyonyasaMzrayAdavyavasthAnam / nanu vAcyavyatiriktasya vyaGgyasya siddhiH prAgeva pratipAditA tatsiddhyadhInA ca vyaJjakasiddhiriti kaH paryanuyogAvasaraH / satyamevaitat / prAguktayuktibhirvAcyavyatiriktasya vastunaH ityarthaH / vicAro na kRta iti / nAmadheyanirUpaNadvAreNeti zeSaH / sahabhAvasya zaGkitumapyatrAyuktatvAditi bhAvaH / evaM rasAdayaH kaizikyAdInAmiti vRttabhAgarUpANAM vRttInAM jIvitamupanAgarikAdyAnAM ca sarvasyAsyobhayasyApi vRttivyavahArasya rasAdiniya - tritaviSayatvAditi yatprastutaM tatprasaGgena rasAdInAM vAcyAtiriktatvaM samarthayituM kramo vicArita ityetadupasaMharati -- tasmAditi / abhidhAnasya zabdarUpasya pUrvaM pratItistato'bhidheyasya / yadAha tatrabhavAn - 'viSayatvamanApannaiH zabdairnArthaH prakAzyate' ityAdi / 'ato nirNItarUpatvAtki~mAkhyetyabhidhIyate' / atrApi cAvinAbhAvavatsamayasyAbhyastatvAkamo na lakSyetApi / uyotArambhe yaduktaM vyaJjakamukhena dhvaneH svarUpaM pratipAdyata iti tadidAnImupasaMharanvyaJjakabhAvaM prathamoyote samarthitamapi ziSyANAmekapraghaTTakena hRdi nivezayituM pUrvapakSamAha--tadevamiti / kazciditi mImAMsakAdiH / kimidamiti vakSyamANacodakasyAbhiprAyaH / prAgeveti prathamodhyo abhAvavAdanirAkaraNe / atazca vyaJjakasiddhyA tatsiddhiryenAnyonyAzrayaH zaGkayata api tu hetvantaraistasya bAdhitatvAdivi bhAvaH / tadAha - tatsiddhIti / sa tviti / astvasau dvitIyo'rthastasya yadi vyaya iti nAma kRtam vAcya ityapi kasmAnna kriyate / avagamyamAnatvena hi zabdArthavaM tadeva vAcakatvam / abhidhA hi yatparyantA tatraivAmidhAyakatvamucitam / tatparyantatA (maM)midhAnabhUte tasminnarthaM iti mUrdhAbhiSiktatvaM dhvanernirUpitam / tatraivAbhidhAvyApAreNa 1. 'tatra tvavivakSita' ka kha 2. 'yukteH' ga. 1. 'sarvasyAbhidheyavRtti' ka- kha. 4. vyaGgya iti nAkUtaM vAcyamityapi * 2. 'nirjJAta' ga. 3. 'kimAhetyami' kra- kha. * bhimatasyApi kasmAt 'ga. 5. 'sarvA' ka kha.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 kAvyamAlA / siddhiH kRtA sa tvartho vyaGgyatayaiva kasmAdvyapadizyate / yatra ca prAdhAnyenAnavasthAnaM tatra vAcyatayaivAsau vyapadeSTuM yuktaH / tatparatvAdvAcakatvasya / atazca tatprakAzino vAkyasya vAcakatvameva vyApAraH / kiM tasya vyApArAntarakalpanayA / tasmAttAtparyaviSayo yo'rthaH sa tAvanmukhyatayA vAcyaH / yA tvantarA tathAvidhe viSaye vAcyAntarapratItiH / sA tatpratIterupAyamAtraM padArthapratItiriva vAkyArthapratIteH / atrocyate -- yatra zabdaH svArthamabhidadhAno'rthAntaramavagamayati tatra yattasya svArthAbhidhAyitvaM yacca tadarthAntarAvagamahetutvaM tayoravizeSo vizeSo vA / na tAvadavizeSaH / yasmAttau dvau vyApArau bhinnaviyau bhinnarUpau ca pratIyete eva / tathAhi vAcakatvalakSaNo vyApAraH zabdasya svArthaviSayaH gamakatvalakSaNastvarthAntaraviSayaH / tataH khaparavyavahAro vAcyagamyayorapahnotumazakyaH / ekasya saMbandhitvena pratIteraparasya saMbandhisaMbandhitvena / vAcyo hyarthaH sAkSAcchabdasya saMbandhI taditarastvabhidheyasAmarthyAkSiptaH saMbandhisaMbandhI / yadi ca svasaMbandhitvaM sAkSAttasya syAttadArthAntaravyavahAra eva na syAt / tasmAdviSayabhedastAvattayorvyApArayoH suprasiddhaH / rUpabhedo'pi prasiddha eva / nahi yaivAbhidhAnazaktiH saivAvagamanazaktiH / avAca 1 bhavituM yuktam / tadAha - yatra ceti / tatprakAzina iti / tadyanyAbhimataM prakAzayatyavazyaM yadvAcyaM tasyeti / upAyamAtramityanena sAdhAraNayoktA bhAhaM prAbhAkaraM vaiyAka - raNaM ca pakSaM sUcayati / bhATTamate hi - ' vAkyArthamitaye teSAM pravRttau nAntarIyakam / pAke jvAleva kASTAnAM padArthapratipAdanam // ' iti zabdAvagataiH padArthaistAtparyeNa yo'rtha utthApyate sa eva vAkyArthaH sa eva ca vAcya iti / prAbhAkaradarzane'pi dIrghadIrgho vyApAro nimittini vAkyArthe / padArthAnAM tu nimittabhAvaH pAramArthika eva / vaiyAkaraNAnAM tuM so'pi pAramArthika iti vizeSaH / etaccAsmAbhiH prathamodhyota eva vitatya nirNIta'miti na punarAyasyate granthayojanaiva tu kriyate / tadetanmatatrayaM pUrvapakSe yojyam / atreti pUrvapakSe / ucyata iti siddhAntaH / vAcakatvaM gamakatvaM ceti svarUpato bhedaH svArtho'rthAntareNa ca krameNeti viSayataH / ( nenu tasmAccedasau gamyate'rthaH kathaM tarhyacya..... ....... / no cetsa tasya na kazciditi ko viSayArthaH / zaGkayAha - na cediti / tasmAditi ) / vyavahAra eveti / evakAro bhinnakramaH / naiva syAdityarthaH / tAvatA na sAkSAdAtma saMbandhitvaM tairayuktArthasyaika evAmidhAlakSaNo vyApAra ityAzaGkayAha - rUpabheda iti / taMtra bhinne'pi viSaye............kSazabdAderbahvartho'pIti prasiddhameva darzayati-nahIti / vipra 1. 'tvasau na' ka-kha. 2. koSThakAntargataH pAThaH ka kha pustakayornAsti. 3. 'yAvatA' kra. 4. 'nanu' ga.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uyotaH dhvnyaalokH| kasyApi gItazabdAde rasAdilakSaNArthAvagamadarzanAt / azabdasyApi ceSTAderarthAvizeSaprakAzanaprasiddheH / tathAhi 'vIDAyogAnnatavadanayA-' ityAdizloke ceSTAvizeSaH sukavinArthaprakAzanahetuH pradarzita eva / tamAdbhinaviSayatvAdbhinnarUpatvAcca khArthAbhidhAyitvamarthAntarAvagamahetutvaM ca zabdasya / yattayoH spaSTa eva bhedaH / vizeSazcenna tahIdAnImavagamanasyAbhidheyasAmarthyAkSiptasyArthAntarasya vAcyatvavyapadezyatA / zabdavyApAragocaratvaM tu tasyAmAbhiriSyata eva / tatu vyaGgayatvenaiva na vAcyatvena / prasiddhAbhidhAnAntarasaMbandhayogyatvena ca tasyArthAntarasya ca pratIteH / zabdAntareNa khArthAbhidhAyinA yadviSayIkaraNaM tatra prakAzanoktireva yuktA / na ca padArthavAkyArtha tiSiddhamanu pratihetumAha-avAcakasyApIti / yadeva vAcakatvaM tadeva gamakatvaM yadi syAdavAcakasyApi gamakatvamapi na syAt gamakatvenaiva vAcakatvamapi na syAt / na caitadubhayamapi gItazabde zabdavyatirike cAdhovakravakucakampanabASpAvezAdau tasyAvAcakasyApyavagamakArikhadarzanAdavagamakAriNo'pi vAcakatvena prasiddhalAditi tAtparyam / etadupasaMharati-tasmAdbhinneti / na tahIti / vAcyatve hyamidhAvyApAraviSayatA na tu vyApAramAtraviSayatA / tathAtve tu siddhasAdhanamityetadAha-zabdavyApAreti / nanu gItAdau mA bhUdvAcakavamiha barthAntare'pi..........pakatvamevocyate / kiM hi tadvAcakatvaM sa........ zaGkocyate ityAha-prasiddhati / (zabdAntareNa) tasyArthAntarasya yadviSayIkaraNaM tatra prakAzanoktireva yuktA na vAcakatvoktiH zabdasya, nApi vAcyatvoktirarthasya tatra yuktA / vAcakatvaM hi samayavazAdavyavadhAnena pratipAdakatvaM yathA tasyaiva zabdasya khArthe / tadAha-vArthAbhidhAyineti / vAcyatvaM hi samayabalena nirvyavadhAnaM pratipAdyatvaM yathA tasyaivArthasya zabdAntaraM prati tadAha-prasiddhati / prasi ddhena vAcakatayAbhidhAnAntareNa yaH saMbandho vAcyatvaM tadeva yatra tadyogyatvaM tenopalakSitasya / na caivaMvidhaM vAcakasamarthaM prati zabdasyehAsti nApi taM zabdaM prati tasyArthasyoktarUpatvam / vAcyatvaM yadi nAsti tarhi kathaM tasya viSayIkaraNamuktamityAzakSyAha-pratIteriti / atha ca pratIyate so'rtho na ca vAcyavAcakavyApAreNeti vilakSaNa evAsau vyApAra iti yAvat / nanvevaM mA bhUdvAcakazaktistathApi tAtparyazaktirbhaviSyatItyAzajhyAha-na ceti / kaizciditi vaiyAkaraNaiH / thairapIti bhaTTapramR 1. 'avagamanIyasya' ka-kha. 2. 'viSayatvaM' ka-kha. 3. 'zleSAntareNa' ka. 1. 'tadavagamakaminno'pi' ga. 2. 'vAcye ka. 3. 'ityAzajhyAha' ka-kha atra TIkAyAM triSvapi pustakeSvatIva paurvAparyamasti. asmAbhistu bahupustakAnurodhAttathaiva sthApitam.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 kaavymaalaa| nyAyo vAcyavyaGgayayoH / yataH padArthapratItirastyeveti kaizcidvidvadbhirAsthitam / yairapyasatyatvamasyA nAbhyupeyate tairvAkyArthapadArthayorghaTatadupAdAnakAraNanyAyo'bhyupagantavyaH / yathAhi ghaTe niSpanne tadupAdAnakAraNAnAM na pRthagupalambhastathaiva vAkye tadarthe vA pratIte padatadarthAnAM teSAM tadA vibhaktatayopalambhe vAkyArthabuddhireva dUrIbhavet / na tveSa vAcyavyaGgayayoAyaH / na hi vyaGgaye pratIyamAne vAcyabuddhidUrIbhavati / vAcyAvabhAsAvinAbhAvena tasya prakAzanAt / tasmAddhaTapradIpanyAyastayoH / yathaiva hi pradIpadvAreNa ghaTapratI. tAvutpannAyAM na pradIpaprakAzo nivartate tadvayaGgyapratItau vAcyAvabhAsaH / yattu prathamohayote 'yathA padArthadvAreNa-' ityAdyuktaM tadupAyatvasAmyamAtrasya vivakSayA / nanvevaM yugapadarthadvayayogilaM vAkyasya prAptam / tadbhAve ca tasya vAkyataiva vighaTate / tasyA aikAryalakSaNatvAt / naiSa doSaH / guNapradhAnabhAvena tayorvyavasthAnAt / vyaGgayasya hi kacitprAdhAnyaM vAcyasyopasarjanabhAvaH timiH / tameva nyAyaM vyAcaSTe tathAhIti / tadupAdAnakAraNAnAmiti / samavAyikAraNAni kapAlAni anayoktyA nirUpitAni / saugatakApilamate tu yadhupAdAtavyaghaTakAle upAdAnAnAM na sattA ekatra kSaNakSayitvena paratra tirobhUtatvena tathApi pRthaguktatayA nAstyupalambha itIyatyaMze dRSTAnto dUrIbhavediti arthaikatvasyAbhAvAditi bhAvaH / evaM padArthavAkyArthanyAyaM tAtparyazaktisAdhakaM prakRte viSaye nirAkRtyAbhimatAM prakAzazaktiM sAdhayituM taducitaM pradIpaghaTanyAyaM prakRte yojayannAha-tasmA. diti / yato'sau padArthavAkyArthanyAyeneha yuktastasmAtprakRtaM nyAyaM vyAkaraNapUrvakaM dArTI. ntike yojayati-yathaiva hIti / nanu pUrvamuktam-'yathA padArthadvAreNa vAkyArthaH saMpratIyate / vAkyArthapUrvikA tadvatpratipannasya vastunaH // ' iti tatkathaM sa eva nyAya iha yatnena nirAkRta ityAzajhyAha-yattviti / taditi / na tu sarvathA sAmyenetyarthaH / evamiti / pradIpaghaTavadyugapadubhayAvabhAsaprakAreNetyarthaH / tasyA iti vaakytaayaaH| aikArthyalakSaNamarthaikalAddhi vAkyamekamuktaM sakRdgato hi zabdo yatraiva samayasmRtiM karoti sa cedanenaivAgamitaM tadviramya vyApArAbhAvAtsamayasmaraNAnAM bahUnAM yugapadayogAtako'rthabhedasyAvasaraH / punaH zrutastu smRto nAsAviti bhAvaH / tayoriti vAcyavyaGgyayoH / 1. 'vAkyavAkyArtha' ka-kha. 2. 'vyaGgyavAcyayoH' ka-kha. 3. 'vAkyatayaiva ghaTate' ka-kha. 4. 'sthApanAt' ka-kha. 5. 'sarjanI' ka-kha. 1. 'pRthagupAdAnasyopalambhaH ' ka-kha. 2. 'yathAhIti' ka-kha. 3. 'kathaM bhedasya' ka-kha.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 udhyotaH] dhvanyAlokA kvacidvAcyasya prAdhAnyamaparasya ca guNabhAvaH / tatra vyayaprAdhAnye dhvanirityuktameva / vAcyaprAdhAnye tu prakArAntaraM nirdekSyate / tasmasthitametat -- vyaGgyaparatve'pi kAvyasya na vyaGgyasyAbhidheyatvamapi tu vyaGgayatvameva / kiM ca vyaGgyasya prAdhAnyenAvivakSAyAM vAcyatvaM tAvadbhavadbhirnAbhyupagantavyamatatparatvAcchabdasya / tadasti tAvadyaGgayaH zabdAnAM kazcidviSaya iti / yatrApi tasya prAdhAnyaM tatrApi kimiti tasya kharUpamaipaDUyate / evaM tAvadvAcakatvAdanyadeva vyaJjakatvam / itazca vAcakatvAdyaJjakatvasyAnyatvaM yadvAcakatvaM zabdaikAzrayamitarattu zabdAzrayamarthAzrayaM ca / zabdArthayordvayorapi vyaJjakatvasya pratipAditatvAt / guNavRttistUpacAreNa lakSaNayA cobhayAzrayApi bhavati / kiMtu tato'pi vyaJjakatvaM svarUpato viSayatazca bhidyate / rUpabhedastAvadayam-yadamukhyatayA vyApAro guNavRttiH prasiddhA / vyaJjakatvaM tu mukhyata tatreti / ubhayoH prakArayormadhyAdyadA prathamaH prakAra ityarthaH / prakArAntaramiti guNIbhUtavyaGgyasaMjJitam / vyaGgyatvameveti prakAzatvamevetyarthaH / nanu yatparaH sa zabdArtha iti vyaGgyasyAprAdhAnye vAcyatvameva nyAyyam , tasya prAdhAnye kiM yuktaM vyaGgyatvamiti cetsiddho naH pakSaH / etadAha-kiM ceti / nanu prAdhAnye mA bhUyaGgyatvamityAzamAha-yatrApIti / arthAntaratvaM saMbandhisaMbandhatvamanupayuktaM samayatvamiti vyaGgyatAyAM nibandhanam , tacca prAdhAnye'pi vidyata iti kharUpamaheyameveti bhAvaH / etadupasaMharati-pavamiti / viSayamedena svarUpabhedena ceyarthaH / tAvaditi vaktavyAntaramAsUtrayati / tadevAha-itazceti / anena sAmagrImedAtkAraNamedo'pyastIti darzayati / etacca vitatya dhvanilakSaNe 'yatrArthaH zabdo vA-' iti vAgrahaNaM, 'vyaGkaH' iti dvirvacanaM ca vyAcasANairasmAbhiH prathamoDyota eva darzitamiti punarna vistAryate / evaM viSayabhedAtkharUpamedAtkAraNamedAcca vAcakatvAnmukhyAtprakAzakatvasya bhedaM pratipAdyobhayAzrayasAvizeSAttarhi vyaJjakatvagauNatvayoH ko bheda ityAzayAmukhyAdapi pratipAdayitumAha-guNavRttiriti / ubhayAzrayApItizabdArthA)zrayA / upacAralakSaNayoH prathamodhyota eva vibhajya nirNItaM kharUpamiti na punarlikhyate / mukhyatayaiveti / askhaladgatitvenetyarthaH / ____1. 'guNIbhAvaH' ka-kha. 2. 'vAkyasya' ga. 3. 'etasya' ka-kha. 4. 'apahiyate' ya. 5. 'vyajakatvasAmAnyatvaM' ka-kha. 1. 'tarthaprAdhAnye' ka. 2. 'vicAryate' ka-kha. 3. 'medapratItiM vipratipAdya' ga. 4. 'skhaladgati' ga.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 kAvyamAlA / 1 yaiva zabdasya vyApAraH / na hyarthAdvyaGgyatrayapratItiryA tasyA amukhyatvaM manAgapi lakSyate / ayaM cAnyaH kharUpabhedaH -- yadguNavRttiramukhyatvena vyavahitaM vAcakatvamevocyate / vyaJjakatvaM tu vAcakAdatyantaM vibhinnameva / etacca pratipAditam / ayaM cAparo rUpabhedo yadguNavRttau padArtho'rthAntaramupalakSayati / tadopalakSaNIyArthAtmanA pariNata evAsau saMpadyate / yathA 'gaGgAyAM ghoSaH ' ityAdau / vyaJjakatvamArge tu yadArtho'rthAntaraM dyotayati tadA kharUpaM prakAzaya. nevAsAvanyasya prakAzakaH pratIyate pradIpavat / yathA - ' lIlAkamalapatrANi gaNayAmAsa pArvatI' ityAdau / yadi ca yatrAtiraskRtakhairUpapratItirartho'rthAntaraM lakSayati tatra lakSaNAvyavahAraH kriyate / tadevaM sati lakSaNaiva mukhyaH zabdavyApAra iti prAptam / yasmAtprAyeNaiva vAkyAnAM vAcyavyatiriktatAtparyaviSayArthAvabhAsitvam / nanu tvatpakSe'pi yadArtho vyaGgyatrayaM prakAzayati tadA zabdasya kIdRzo vyApAraH / ucyate -- prakaraNAdyavacchinna zabdavazenaivArthasya tathAvidhaM vyaJjakatvamiti zabdasya tatropayogaH kathamapahUyate / viSayabhedoSpi guNavRttivyaJjakatvayoH spaSTa eva / yato vyaJjakatvasya rasAdayo'laMkAravizeSA vyaGgyarUpAvacchinnaM vastu ceti trayaM viSayaH / 'askhaladgatitvaM sama vyaGgyatrayamiti / vastvalaMkArarasAtmakam / vAcakatvameveti / tatrApi hi tathaiva samayopayogo'styeva / pratipAditamiti / idAnImeva pariNata. peNAsirbhAsamAna (?) ityarthaH / kIdRza iti mukhyA vA na vA prakArAntarAbhAvAt / mukhya vAcakatvamanyathA guNavRttiH / guNo nimittaM sAdRzyAdi tadvArikA vRttiH zabdasya vyApAro guNavRttiriti bhAvaH / mukhya evAsau vyApAraH sAmagrIbhedAcca vAcakatvAdvyatiricyata ityabhiprAyeNAha - ucyata iti / evamaskhaladgatitvAt ( kathaM ) samayAnupayogAtpRthagAbhAsamAnatvAcceti tribhiH prakAraiH prakAzakatvasyaitadviparItarUpatrayAcca guNavRtteH svarUpaM bhedaM vyAkhyAya viSayabhedamAha - viSabhedo'pIti / vastumAtraM guNavRtterapi viSaya ityabhiprAyeNa vizeSayati -- vyaGgyarUpAvacchinnamiti / vyaJjakatvasya yo viSayaH sa guNavRtterna viSayaH / anyathA tasyA viSayabhedo yojyaH / tatra prathamaM prakAra - 1. 'vyavasthitaM' ka kha 2. 'lakSaNIyAtpariNata' ka.kha. 3. 'bodhayati' kha. 4. 'yatrAtitiraskRta' kha. 5. 'khapratIti' ga. 6. 'sphuTa: ' ga. 1. 'mukhyena vA' ka- kha. 2. ' anyazca' ka- kha.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 udhyotaH] dhvnyaalokH| yAnupayogitvaM pRthagavabhAsitvaM ceti trayam / tatra rasAdipratItirguNavRttiriti na kenaciducyate na ca zakyate vaktum / vyAyAlaMkArapratItirapi / tathaiva vastu cArutvapratItaye khazabdAnabhidheyatvena yatpratipAdayitumiSyate tayaGgyam / tacca na sarva guNavRtteviSayaH / prasiddhyanurodhAbhyAmapi gauNAnAM zabdAnAM prayogadarzanAt / tathoktaM prAk / yadapi ca viSayastadapi ca vyaJjakatvAnupravezena / tasmAdguNavRtterapi vyaJjakatvasyAtyantavilakSaNatvam / vAcakatvaguNavRttivilakSaNasyApi ca tasya tadubhayAzrayatvena vyavasthAnam / vyaJjakatvaM hi kacidvAcakatvAzrayeNa vyavatiSThate / yathA vivakSitAnyaparavAcye dhvanau / kvacittu guNavRttyAzrayeNa yathA avivakSitavAcye dhvanau / tadubhayAzrayatvapratipAdanAyaiva ca dhvaneH prathamataraM dvau prabhedAvupanyastau / tadubhayAzritatvAcca tadekarUpatvaM tasya na zakyate vaktum / yasmAnna tadvAcakatvaikarUpameva / kacillakSaNAzrayeNa vRtteH / na ca lakSaNaikarUpamevAnyatra vAcakatvAzrayeNa vyavasthAnAt / na cobhayadharmatvenaiva tadekaikarUpaM na bhavati / mAha-tatreti / na ca zakyata iti / lakSaNAsAmayyAstatrAvidyamAnavAditi hi pUrvamevoktam / tathaiveti / na tatra guNavRttiyuktatyarthaH / vastuno yatpUrva vizeSaNaM kRtaM tadyAcaSTe -cArutvapratItaya iti / na sarvamiti / kiMcittu bhavati / yathA'niHzvAsAndha ivAdarzaH' / iti yaduktam-'kasyacidbhavanibhedasya sA tu syAdupalakSaNam' iti prasiddhito lAvaNyAdayaH zabdA vRttAnurodhavyavahArAnurodhAdeveti / yathA-'vadati bisinIpatrazayanam' ityevmaadyH| prAgiti prathamohayote 'rUDhA ye viSaye'nyatra' itytraantre| (na sarvamiti / ) yathAsmAbhirvyAkhyAtaM tathA sphuTayati-yadapi ceti / guNavRtteriti paJcamI / adhunetararUpopajIvakatvena ca taditarasmAdityanena paryAyeNa vAcakAdguNavRttezca dvitIyAdapi minnaM vyaJjakatvamityupapAdayati-vAcakatveti / co'vadhAraNe minnkrmH| apizabdo'pi / na kevalaM pUrvokto hetukalApo yAvattadubhayAzrayatvena mukhyopacArAzrayatvena yadyavasthAnaM tadapi vAcakaguNavRttivilakSaNasyaiveti vyAptighaTanam / tenAyaM tAtparyArthaHyadubhayAzrayatvena vyavasthAnAttadubhayavailakSaNyamiti / etadeva vibhajate-vyaJjakatvaM hiiti|prthmtrmiti prathamoDyote 'sa ca-' ityAdinA prnthen| hetvantaramapi sUcayatina. ceti / vAcakavagauNatvobhayavRttAntavailakSaNya ......to hetuH / tameva prakAza 1. 'yathAsmin' ka-kha. 2. 'tadubhayAzrayatvAca' ka-kha. 3. 'zakyaM ga. . . 1. 'vyavahArAnurodhaiH' ka-kha. 2. 'vAcakatvaguNavRttivilakSaNaiveti' ka-kha. 3. 'vyavasthAnaM' ka-kha.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 kaavymaalaa| yAvadvAcakatvalakSaNAdirUparahitazabdadharmatvenApi / tathAhi gItadhvanInAmapi vyaJjakatvamasti rasAdiviSayam / na ca teSAM vAcakatvaM lakSaNA vA kathaMcillakSyate / zabdAdanyatrApi ca viSaye vyaJjakatvasyApi darzanAdvAcakatvAdizabdadharmaprakAratvamayuktaM vaktum / yadi vAcakatvalakSaNAdInAM zabdaprakArANAM prasiddhaprakAravilakSaNatve'pi vyaJjakatvaM prakAratvena parikalpyate tacchabdasyaiva prakAratvena kasmAnna parikalpyate / tadevaM zAbde vyavahAre trayaH prakArAH-vAcakatvaM guNavRttirvyaJjakatvaM ca / tatra vyaJjakatve yadA vyAyaprAdhAnyaM tadA dhvanestasya cAvivakSitavAcyo vivakSitAnyaparavAcyazveti dvau prabhedAvanukrAntau prathamataraM tau savistaraM nirNItau / ___ anyo brUyAt-nanu vivakSitAnyaparavAcye dhvanau guNavRttitA nAstIti yaducyate tadyuktam / yasmAdvAcyavAcakapratItipUrvikA yatrArthAntarapratipattistatra kathaM guNavRttivyavahAraH / nahi guNavRttau yadA nimittena kenaci yati-teSAmiti / gItAdizabdAnAm / (hetvantaramapi sUcayati-) zabdAda. nyatreti / vAcakatvagauNatvAbhyAmanyayaJjakatvaM zabdAdanyatrApi vartamAnatvAtprameyatvAdivaditi hetuH suucitH| nanvanyatrAvAcake yayaJjakaM tadbhavatu vAcakatvAdevilakSaNaM tadyaakatvaM tadapi vilakSaNamevAstvityAzaGkayAha-yadIti / Adipadena gauNaM gRhyate / zabdasyaiveti / vyaJjakatvaM vAcakatvamiti hi paryAyau kalpyete tarhi vyaJjakatvaM zabda ityapi paryAyatA kasmAnna gRhyate icchAyA avyAhatatvAt / vyaJjakasya tu viviktaM kharUpaM tadviSayAntare kathaM viparyasyatAm / evaM hi parvatagato dhUmo'nagnijo'pi syAditi bhAvaH / adhunopapAditaM vibhAgamupasaMharati-tadevamiti / vyavahAragrahaNena samudraghoSAdInvyudasyati / nanu vAcakatvarUpopajIvakatvAdguNavRttyanujIvakatvAditi ca hetudvayaM / yaduktaM tadavivakSitavAcyabhAge siddhaM na bhavati tasya lakSaNaikazarIratvAdityabhiprAyeNopakramate-anya iti / anyo brUyAditi / yadyapi ca tasya tadubhayAzrayatvena vyavasthAnAditi bruvatA nirNItacaramevaitat tathApi guNavRtteravivakSitavAcyasya ca durnirUpyaM vailakSaNyaM yaH pazyati taM pratyAzaGkAnivAraNArtho'yamupakramaH / ata evAdyabhedasyAGgIkaraNapUrvakamayaM dvitiiybhedaakssepH| vivakSitAnyaparavAcya ityAdinA parAbhyupagamasya khAGgIkAro darzyate / guNavRttivyavahArAbhAve hetuM darzayituM tasyA eva guNavRttestAvadvRttAntaM darzayati-nahIti / guNatayA vRttiApAro guNavRttiH / guNena nimittena sAdRzyAdinA ca vRttiH / arthAntaraviSaye'pi zabdasya sAmAnAdhikaraNyamiti gauNaM darzayati / yadA vA khArthamiti lakSaNAM darzayati / anenaika 1. 'zabdAdhikatvena' ga. 2. 'azakyaM' ga.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 udyotaH ] dhvanyAlokaH / 195 " dviSayAntare zabda Aropyate atyantatiraskRtakhArthaH yathA 'anirmANavakaH' ityAdau yadA vA svArtha maMzenAparityajaMstatsaMbandhadvAreNa viSayAntaramAkA - mati yathA-- 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau tadA vivakSitavAcyatvamupapadyate / ata eva ca vivakSitAnyaparavAcye dhvanau vAcyavAcakayordvayorapi kharUpapratItisrthAvagamanaM ca dRzyata iti vyaJjakatvavyavahAro yuktyanuroghI / svarUpaM prakAzayanneva parAvabhAsako vyaJjaka ityucyate / tathAvidhe viSaye vAcakatvasyaiva vyaJjakatvamiti guNavRttivyavahAre niyamenaiva na zakyate vaktum / avivakSitavAcyastu dhvanirguNavRtteH kathaM bhidyate / tasya prabhedadvaye guNavRttiprabhedadvayarUpatA lakSyata eva / yato'yamapi na doSaH / yasmAdavivakSitavAcyo dhvanirguNavRttimArgAzrayo'pi bhavati na tu guNavRttirUpa eva / guNavRttirhi vyaJjakatvazUnyApi dRzyate / vyaJjakatvaM ca yathoktacArutvahetuM vyayaM vinA na vyavatiSThate / guNavRtistu vAcyadharmAzrayeNaiva vyaGgayamA medadvayena ca svIkRtamavivakSitavAcyaM bhedadvayAtmakamiti sUcayati / ata evAtyantatira - skRta ... viSayAntaramAzraya (kAma) ti cetyanena zabdena tadeva medadvayaM darzayati -- ata eva ceti / yattu eva tatroktahetubalAdguNavRttivyavahAro nyAyyastata ityarthaH / yuktiM lokaprasiddhirUpAmabAdhitAM darzayati-svarUpamiti / ucyata iti pradIpAdirindri yAdestu kAraNatvaM na vyaJjakatvaM pratItyutpattau / evamabhyupagamaM pradazaryAkSepaM darzayatiavivakSiteti / tuzabdaH pUrvasmAdvizeSaM dyotayati / tasyeti / avivakSitavAcyasya yatprabhedadvayaM tasmingauNalAkSaNikatvAtmakaM prakAradvayaM lakSyate nirbhAsata ityarthaH / etatpariharati -- ayamapIti / guNavRtteryo mArgaH prabhedadvayaM sa Azrayo nimittatayA prAkakSyAnivezI yasyetyarthaH / etacca pUrvameva nirNItam / tAdrUpyAbhAve hetumAha - guNavRttiriti / gauNalAkSaNika rUpobhayI apItyarthaH / nanu vyaJjakatve kaithaM zUnyA guNavRttirbhavati / yataH pUrvamevoktam -- 'mukhyAM vRttiM parityajya guNavRttyArthadarzanam / yaduddizya phalaM tatra zabdo naiva skhaladgatiH // ' iti / nahi prayojanazUnya upacAraH prayojanAMzanivezI ca vyaJjanavyApAra iti bhavadbhirevAbhyadhAyItyAzayAbhimataM vyaJjakatvaM vizrAntisthAnarUpaM tatra nAstItyAha -- vyaJjakatvaM ceti / vAcyadharmeti / vAcyaviSayo yo dharmo'bhidhA 1. 'saMzayena parityajan' kha. 2. 'eva hi parAvabhAsamAno' ka-kha. 3. 'niyamena vai zakyate' ka-kha. 4. 'kartum' ka-kha. 5. 'hetukaM' ka-kha. 1. 'svArthazabdena ' ka- kha. 2. 'sUcayati' kakha. 3. 'yato na' ka-kha. 4. 'medadvayaM' ka-kha. 5. 'na' ga.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 kAvyamAlA trAzrayeNa cAbhedopacArarUpA saMbhavati / yathA tIkSNatvAdagnirmANavakaH / AhlAdakatvAcandra evAsyA mukhamityAdau / yathA ca 'priye jane nAsti punaruktam' ityAdau / yApi lakSaNarUpA guNavRttiH sApyupalakSaNIyArthasaMbandhamAtrAzrayeNa cArurUpavyaGgayapratIti vinApi saMbhavatyeva / yathA maJcAH krozantItyAdau viSaye / yatra tu sA cArurUpavyaGgyapratItihetustatrApi vyaJjakatvAnupravezenaiva vAcakatvavat / asaMbhavinA cArthena yatra vyavahAraH yathA 'suvarNapuSpAM pRthivIM' ityAdau tatra cArurUpavyaGgayapratItireva prayojiketi tathAvidhe'pi viSaye guNavRttau satyAmapi dhvanivyavahAra eva yuktyanurodhI / tasmAdavivakSitavAcye dhvanau dvayorapi prabhedayorvyaJjakatvavizeSAviziSTA guNavRttirna tu tadekarUpA sahRdayahRdayAhnAdinI pratIyamAnA / vyApArastasyAzrayeNa tadupabRMhaNAyetyarthaH / zrutArthApattividhA)rthAntarasyAbhidheyArthopA. dAna eva paryavasAnAditi bhAvaH / tatra gauNasyodAharaNamAha-yatheti / dvitIyamapi prakAraM vyajakatvazUnyaM nidarzayitumupakramate yApIti / cArurUpaM vizrAntisthAnaM tadabhAve sa vyajakatvavyApAro naivonmIlati / pratyAvRttya vAcyarUpa eva vizrAnteH / kSaNadRSTanaSTadivyavibhavaprAkRtapuruSavat / nanu yatra vyaGgye'rthe vizrAntistatra kiM kartavyamityAzajhyAha-yatra sviti / asti tatrAparo vyaJjanavyApAraH parisphuTa evetyarthaH / dRSTAntaM parAgIkRtamevAha-vyaJjaka(vAcaka)tvavaditi / vAcakatve hi tvayaivAGgIkRto vyaJjanavyApAraH prathamaM dhvaniprabhedaM manyA(matvA ?) iti bhAvaH / kiM ca vastvantare mukhye saMbhavati saMbhavadeva vastvantaraM mukhyamevAropyate / viSayAntaramAtratastvAropavyavahAra iti jIvitaH(2) vicArasya suvarNapuSpANAM mUlata evAsaMbhavastaduccayanasya tatra ka AropavyavahAraH / 'suvarNapuSpAM pRthivIM' iti hi syAdAropaH / tasmAdatra vyaJjanavyApAra eva pradhAnabhUto nAropavyavahAraH / sa paraM vyaJjanavyApArAnurodhitayottiSThati / tdaah-asNbhvineti| prayojiketi / vyaGgyameva hi prayojanarUpaM pratItivizrAmasthAnamAropite tvasaMbhavati pratItivizrAntirAzaGkanIyApi na bhavati / satyAmapIti / vyaJjanavyApArasaMpattaye lakSaNamAtravRttyAmavalambitAyAmiti bhaavH| tasmAditi / vyaJjakatvalakSaNo yo vizeSastenAviziSTA avidyamAnaM viziSTaM vizeSo bhedanaM yasyAH / vyaJjakatvaM na tasyA bheda ityarthaH / yadi vA vyaJjakatvalakSaNena vyApAravizeSeNAvi(zi)STAnyakRtakhabhAvA AsamantAghyAptA / tadeketi / tena vyaJjakatvalakSaNena sahaikaM rUpaM yasyAH sA tathAvidhA na bha 1. 'AhlAdahetutvAt' ga. 2. 'prayojane' ka-kha. 3. 'vizeSaNAviSTA' ka-kha. 1. 'yathAtIkSNatvAdi' ka-kha. 2. 'asaMbhAvineti' ka-kha. 3. 'vizrAnti' ga...
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uyotaH] dhvnyaalokH| 197 tItihetutvAdviSayAntare tadrUpazUnyAyAzca darzanAt / etacca sarva prAksUcitamapi sphuTatarapratItaye punaruktam / api ca vyaJjakatvalakSaNo yaH zabdArthayodharmaH sa prasiddhasaMbandhAnurodhIti na kasyacidvimativiSayatAmarhati / zabdArthayorhi prasiddho yaH saMbandho vAcyavAcakabhAvAkhyastamanurundhAna eva vyaJjakatvalakSaNo vyApAraH sAmagryantarasaMbandhAdaupAdhikaH pravartate / ata eva vAcakatvAttasya vizeSaH / vAcakatvaM hi zabdavizeSasya niyata AtmA saMbandhI / vyutpattikAlAdArabhya tadavinAbhAvena tasya prasiddhatvAt / sa tvaniyataH / aupAdhikatvAt / prakaraNAdyavacchedena tasya pratIteritarathA tvapratIteH / nanu yadyaniyatastatki tasya svarUpaparIkSayA / naiSa doSaH / yataH zabdAtmani tasyAniyatatvaM na tu khe viSaye vyaGgyalakSaNe / liGgatvanyAyazcAsya vyaJjakamAvasya lakSyate / tathAhi liGgatvamAzrayeSu niyatAvabhAsam icchAdhInatvAtsva viSayAvyabhicAri ca tathaivedaM yathA darzitaM vyaJjakatvam / zabdAtmani niyatatvAdeva ca tasya vati / avivakSitavAcye vyaJjakatvaM guNavRtteH pRthakcArupratItihetutvAt / vivakSitavAcyaniSThavyaJjakatvavat / nahi guNavattezcArupratItihetukhamastIti darzayati-viSayAntara iti / agnirvaTurityAdau / prAgiti prathamoDyote / niyatakhabhAvavAcyavAcakatvAdaupAdhikatvena niyataM vyaJjakatvaM kathaM na bhinnanimittamiti darzayati-api ceti / aupAdhika iti / vyaJjakavaicitryaM yatpUrvamuktaM tatkRta ityarthaH / ata eva samayaniyamitAdabhidhAvyApArAdvilakSaNa iti yAvat / etadeva sphuTayati-ata eveti / aupAdhikatvaM darzayati-prakaraNAdIti / kiM tasyeti / aniyatatvAdyathAruci kalpyeta / pAramArthikaM rUpaM nAsti / na cAvastunaH parIkSopapadyata iti bhAvaH / zabdAtmanIti / saMketAspade ghaTasvarUpamAtra ityarthaH / AzrayeSviti / nahi dhUme vahnigamakatvaM sedAtanam / anyagamakatvasya ca darzanAt / icchAdhInatvAditi / icchAmAtra pakSadharmavajijJAsAvyAptiH khamUrSAprabhRtiH (1) / svaviSayeti / khasminviSaye ca gRhIte traiva 1. 'saMbandhavyutpatti' ka-kha. 2. 'vyaJjaka' ka. 3. 'icchAviSayatvAt' ga. 1. 'upapannA' ga. 2. 'sadAtanaM' ga. 3. 'anya.."sya vahvayagamakatvasya' ga. 4. icchAtra vyApakadharmatAjijJAsA' ga. 5. 'saMmUrSA' kha, 'susyUSA' ga. 6. 'gRhyate trairUpyAdau' ka-kha. 18 dhva0 lo.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 kAvyamAlA / vAcakatvaprakAratA na zakyA kalpayitum / yadi hi vAcakatvaprakAratA tasya bhavettacchabdAtmani niyatatApi syAdvAcakatvavat / sa ca tathAvidha aupAdhiko dharmaH zabdAnAmautpattikazabdArtha saMbandhavAdinA vAkyatattvavidA pauruSApauruSeyayorvAkyayorvizeSamamidadhatA niyamenAbhyupagantavyaH / tadanabhyupagame hi tasya zabdArthasaMbandhanityatve satyapyapauruSeyapauruSeyayorvAkyayorarthapratipAdane nirvizeSatvaM syAt / tadabhyupagame tu pauruSeyANAM vAkyAnAM puruSecchAnuvidhAnasamAropitaupedhikavyApArAntarANAM satyapi khAbhidheyasaMbandhAparityAge mithyArthatApi bhavet / dRzyate hi bhAvAnAmaparityaktakhakhabhAvAnAmapi sAmabhyantarasaMpAta saMpAditaupAdhikavyApArAntarANAM viruddha kriyatvam / tathA hi himamayUkhaprabhRtInAM nirvApitasakalajIvalokaM zItalatvamudvahatAmeva priyAvirahadahanadadyamAnamAnasairjanairAlokyamAnAnAM satAM saMtApakAritvaM prasi ddhameva / tasmAtpauruSeyANAM vAkyAnAM satyapi naisargike'rthasaMbandhe mithyArthatvaM samarthayitumicchatA vAcakatvavyatiriktaM kiMcidrUpamaupAdhikaM vyaktamevAbhidhAnIyam / tacca vyaJjakatvAdRte nAnyat / vyaGgyaprakAzanaM hi vyaJjakatvam / pauruSeyANi ca vAkyAni prAdhAnyena puruSAbhiprAyameva prakAzayanti sa ca vyaGgya eva na tvabhidheyaH / tena sahAbhidhAnasya vA rUpyAdau na vyabhicarati / na kasyacidvimatimetIti yaduktaM tatsphuTayati -- sa ceti / vyaJjakatvalakSaNa ityarthaH / autpattiketi / janmanA dvitIyo bhAvavikAraH sattArUpaH sAmIpyAllakSyate / viparItalakSaNAto vA utpattiH rUDhyA vA autpattikazabdo nityapayayaH / tena nityayoH zabdArthayoH zaktilakSaNaM saMbandhamicchati jaimineyastenetyarthaH / nirvizeSatvamiti / tatazca puruSadoSAnupravezasyA kiMcitkaratvAttannibandhanaM pauruSeyeSu vAkyeSu padaprAmANyAnna sidhyet / pratipattureva hi yadi tathA pratipattistarhi vAkyasya na kazcidaparAdha iti kathamaprAmANyam / apauruSeye hi vAkye pratipatti (tR) daurAtmyAttathA syAt / nanu dharmAntarAbhyupagame'pi kathaM mithyArthatA / nahi prakAzakatvalakSaNaM svadharmaM jahAti zabda ityAzaGkyAha-dRzyata iti / prAdhAnyeneti / yadAha - evamayaM puruSo vedeti bhavati pratyayaH na tvevamartha iti / tathA pramANAntaradarzanamatra bAdhyate / nanu zabdo'nvaya ityanena puruSAbhiprAyAnupravezAdevAGgulyagravAkyAdau mithyArthatvamuktam / tena 1. 'vAcakatvAprakAratA' ga. 2. 'ropitopAdhivyApAra' ga. 1. 'vAtUtpattiH rUDhA vA' ka, 'para utpattikazabdo' ga. 2. 'pauruSa' ka- kha. 3. 'pramANAntaM' ka, 'prAmANyaM' ga. 4. 'aGgulyarpaNavAkyAdau' ka-kha.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uDyotaH] dhvnyaalokH| 199 cyavAcakatAlakSaNasaMbandhAbhAvAt / nanvanena nyAyena sarveSAmevAlaukikAnAM vAkyAnAM dhvanivyavahAraH prasaktaH / sarveSAmevAnena nyAyena vyaJjakatvAt / satyametat / kiM tu vaiRbhiprAyaprakAzanena yadi vyaJjakatvaM tatsarveSAmeva laukikAnAM vAkyAnAmaviziSTam / nanu vAcakatvAnna bhidyate, vyaGgyaM hi tatra nAntarIyakatayA vyavasthitam / na tu vivakSitatvena vyaGgayasya vyavasthitiH / tadvyaJjakatvaM dhvanivyavahArasya prayojakam / yattvabhiprAyavizeSarUpaM vyaGgyaM zabdArthAbhyAM prakAzate tadbhavati vivakSitaM tAtparyeNa prakAzyamAnaM yat / kiMtu tadeva kevalamaparimitaviSayasya dhvanivyavahArasya na prayojakam / vyApakatvAt / tathA darzitabhedatrayarUpaM tAtparyeNa dyotyamAnamabhiprAyarUpamanabhiprAyarUpaM ca sarvameva dhvanivyavahArasya prayojakamiti yathoktavyaJjakatvavizeSadhvanilakSaNe nAtivyAptine cAvyAptiH / tasmAdvAkyatattvavidAM mate na tAvayaJjakalakSaNaH zAbdo vyApAraH (na) virodhI pratyutAnuguNa eva lakSyate / parinizcitanirapabhraMzazabdabrahmaNAM vipazcitAM matamAzrityaiva pravRtto'yaM dhvanivyavahAra iti taiH saha kiM virodhAvirodhau cintyete / saheti / aniyatatayA naisargikavAbhAvAditi bhAvaH / nAntarIyakatayeti / gAmAnayeti zrute'pyabhiprAye vyakte tadabhiprAyaviziSTo'rtha evAbhipreta AnayanAdikriyAyogyo na khamiprAyamAtreNa kiMcitkRtyamiti bhAvaH / vivakSitatveneti / prAdhAnyenetyarthaH / yattviti / dhvanyudAharaNeSviti bhAvaH / kAvyavAkyebhyo hi na nayanAnayanAdyupayoginI pratItirabhyarthyate api tu prtiitivishraantikaarinnii| sA cAbhiprAyaniSThave nAbhipretavastuparyavasAnA / nanvevamabhiprAyasyaiva vyaGgyatvAtrividhaM vyaGgyamiti yaduktaM tatkathamityAha / evaM mImAMsakAnAM nAtra vimatiryukteti pradarzya vaiyAkaraNAnAM naivAtra sAstIti darzayati-parinizciteti / parinizcitaM pramANena sthApitaM nirapabhraMzaM galitabhedaprapaJcatayA nirupapatyaMzaM vidyArthasaMskArarahitaM zabdAkhyaM prakAzaparAmarzanakhabhAvaM brahma vyApakatvena bRhadvizeSa. zaktinirbharatayA ca bRMhitaM vizvanirmANazaktIzvaratvAcca bRMhaNam / yai (te) riti / eta. duktaM bhavati-vaiyAkaraNAstAvadbrahmapadenAnyatkiMcidicchanti tatra kA kathA vAcakatvavya'. 1. 'vabhiprAyavispaSTArthapratipAdanena' kha. 2. 'yadidaM' kha. 3. 'tattu vAcaka' ka, 'yattu vAcaka' kha. 4. 'na vivakSitatvena yasya tu' ka-kha. 5. 'zabdArthAbhyAmeva' ka-kha. 6. 'prakAzamAnaM sat' ka-kha. 7. 'tattu yathAdarzitaM' ka-kha. 1. 'nayanAnuyAnAdyu' ka, 'na nayanAdyu' ga. 2. 'niSThatayaiva' ka, 'niSThataiba' ga. 3. 'ityAzaGkayAha' ka-kha. 4. 'galitaprapaJcatayA vidyArahitaM zabdArtha ga. 'bRhadvizvanirbhara' ka-kha.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / kRtrimazabdArthasaMbandhavAdinAM tu yuktividAmanubhavasiddha evAyaM vyaJjakabhAvaH zabdAnAmarthAntarANAmiva nirvirodhazceti na pratikSepyapadavImavatarati / vAcakatve hi tArkikANAM vipratipattayaH pravartantAm kimidaM svAbhAvikaM zabdAnAmAhokhitsAmayikamityAdyAH / vyaJjakatve tu tatpRSThabhAvini bhAvAntarAsAdhAraNe lokaprasiddha evAnugamyamAne ko vimatInAmavasaraH / alaukike hyarthe tArkikANAmabhinivezAH pravartante na tu laukike / na hi nIlamadhurAdiSvazeSalo kendriyagocare bAdhArahite tattve parasparaM vipratipannA dRzyante / nahi bAdhArahitaM nIlaM nIlamiti bruvannapareNa pratiSidhyate naitannIlaM pItametaditi / tathaiva vyaJjakatvaM vAcakAnAM zabdAnAmavAcakAnAM ca gItadhvanInAmazabdarUpANAM ca ceSTAdInAM yatsarveSAmanubhavasiddhaM tatkenAbhizrUyate (pahUyate ? ) / azabdamarthaM ramaNIyaM hi sUcayanto vyAhArAstathA 200 JjakatvayoH / avidyApade tu tairapi vyApArAntaramabhyupagatameva / etacca prathamoddayote vitatya nirUpitam / evaM vAkyavidAM padavidAM cAvimativiSayatvaM pradarzya pramANatattvavidAM tArkikANAmapi na yuktAtra vimatiriti darzayitumAha- kRtrimeti / kRtrimaH saMketa - mAtrasvabhAvaH parikalpitaH zabdArthayoH saMbandha iti ye vadanti naiyAyika saugatAdayaH / yathoktam--na sAmavAyikatvAcchabdArthapratyayasyeti tathA zabdArthasaMketitaM prAhuriti / arthAntarANAmiti dIpAdInAm / nanvanubhavena dvicandrAdyapi siddhaM teca vimatipadamityAzakyAha - nirvirodhazceti / avidyamAno virodho yasya virodho bAdhakAtmako dvitIyena jJAnena yasya / tenAnubhavasiddhazcAbAdhitazcetyarthaH / anubhavasiddhaM ca na pratikSepyaM yathA vAcakatvam / nanu tatrApyeSAM vimatiH / naitat / nahi vAcakatve sA vimatiH, api tu vAcakatvasya naisargikatvakRtrimatvAdau tadAha - vAcakatve hIti / nanvevaM vyaJjakatvasyApi dharmAntaramukhena vipratipattiviSayatApi syAdityAzaGkayAha - vyaJjakatve tviti / bhAvAntareti / akSinikocAdeH sAMketikatvaM cakSurAdi taisyAyogyateti dRSTA kAmamastu saMzayaH zabdsyAbhidheyaprakAzane vyaJjakatvaM tu yAdRzamekarUpaM bhAvAntareSu tAdRgeva prakRte'pIti nizcitaikarUpe kaH saMzayasyAvakAza ityarthaH / naitannIlamiti nIle hi na vipratipattiH / api tu prAdhAnikamidaM pAramANavamidaM jJAnamAtramidamatituccha miti tatsRSTau laukikya eva vipratipattayaH / vAcakAnAmiti / dhvanyudAharaNeSviti bhAvaH / aza bdamiti / abhidhAvyApAreNAspaSTamityarthaH / ramaNIyamiti / yagopyamAnatayaiva su 1. 'hi' ga. 2. 'nivezaH pravartate' ga. 3. 'drUyate' ga. 4. 'vyavahArAstathA vyavahArAnibaddhAzcAnibaddhAzca' ka-kha. 1. 'zabdaH saMketitAnAM' ka kha 2. 'na ca vimatyApAdanaM' ka-kha. 3. 'vA bodhAtmako' ka-kha. 4. 'ca prakSepyaM' ka kha 5. 'kasyAnAdiryogyateti' ka- kha.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uyotaH] dhvnyaalokH| 201 vyApAranibandhAzca vidagdhapariSatsu vividhA vibhAvyante / tAmupahAsyatAmAsmanaH pariharankathamabhisaMdadhIta sacetAH (brUyAt) astyabhisaMdhAnAvasare vyaJjakatvaM zabdAnAM gamakatvaM tacca liGgatvamatazca vyaGgyapratItirliGgipratItireveti liGgaliGgibhAva eva teSAM vyaGgyavyaJjakabhAvo nAparaH kazcit / atazcaitadavazyameva boddhavyam / yasmAdvaRbhiprAyApekSayA vyaJjakatvamidAnImeva tvayA pratipAditam / vaRbhiprAyazcAnumeyarUpa eva / nanvevamapi yadi nAma syAttatkiM nazchinnam / vAcakatvaguNavRttivyatirikto vyaJjakalakSaNaH zabdavyApAro'stItyasmAbhirabhyupagatam / tasya caivamapi na kAcitkSatiH / taddhi vyaJjakatvaM liGgatvamastu anyadvA sarvathA prasiddhazAbdaprakAravilakSaNatvaM zabdavyApAraviSayatvaM ca tasyAstIti nAstyevAvayorvivAdaH / na punarayaM paramArtho yavyaJjakatvaM liGgatvameva sarvatra vyaGgyapratItizca liGgipratItireveti / yadapi svapakSasiddhaye'smaduktamanUditaM tvayA vaRbhiprAyasya vyaGgaya. tvenAbhyupagamAttatprakAzane zabdAnAM liGgatvameveti tadetadyathAsmAbhirabhihitaM tadvibhajya pratipAdyate zrUyatAm-dvividho viSayaH zabdAnAm-anumeyaH ndarIbhavatItyanena dhvanyamAnatAyAmasAdhAraNapratItilAbhaH prayojanamuktam / nibaddhAH prasiddhAH / tAniti vyavahArAn kaH sacetA abhisaMdadhIta / nAdriyetetyarthaH / lakSaNe zatrAdezaH / AtmanaH karmabhUtasya yopahasanIyatA tasyAH parihAreNopalakSitAstAH parIjihIrSurityarthaH / astIti / vyaJjakatvaM nApahRte tattvavyatiriktaM na bhavati / api tu liGgaliGgibhAva evAyam / idAnImeveti / jaiminIyamatopakSepe / yadi nAma syAditi / prauDhavAditayAbhyupagame'pi svapakSastAvanna sidhyatIti darzayati-zabdeti / zabdasya vyApAraH saMdhiviSayaH zabdavyApAraviSayaH / anye tu zabdasya yo vyApArastasya viSayo vizeSa ityAhuH / na punariti / pradIpAlokAdau liGgaliGgibhAve zUnyo'pi..... vyaGgyavyaJjakabhAvo'stIti vyaGgyavyaJjakabhAvasya liGgalIGgibhAvo vyApaka iti kathaM tAdAtmyam / viSaya iti / zabda uccarite yAvati pratipattistAvAnviSaya ityuktaH / tatra zabdaprayuyukSA arthapratipipAdayiSA cetyubhayyapi vivakSAnumeyA tAvat / yastu pratipipAda 1. 'iti saMdadhIta' ga. 2. 'atisaMdhAna' ga. 3. 'bhAvinaH paraH' ka-kha. 4. 'a. trocyate / nanvevamapi' ga. 5. 'vyaJjakala' kha. 1. 'prayuktapratipipAda' ga.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 kaavymaalaa| pratipAdyazca / tatrAnumeyo vivakSAlakSaNaH / vivakSA ca zabdakharUpaprakAzanecchA zabdenArthaprakAzanecchA ceti dviprakArA / tatrAdyA na zAbdavyavahArAGgam / sA hi prANitvamAtrapratipattiphalA / dvitIyA tu zabdavizeSAvadhAraNAvasitavyavahitApi zabdakAraNavyavahAranirbandhanam / te tu dve apyanumeyo viSayaH zabdAnAm / pratipAdyastu prayokturarthapratipAdanasamIhAviSayIkRto'rthaH / sa ca dvividhaH vAcyo vyaGgyazca / prayoktA hi kadAcitvazabdenArtha prakAzayituM samIhate kadAcitvazabdAnabhidheyatvena prayojanApekSayA kayAcit / sa tu dvividho'pi pratipAdyo viSayaH zabdAnAM na liGgitayA kharUpeNa prakAzate api tu kRtrimeNAkRtrimeNa vA saMbandhAntareNa / vivakSAviSayatvaM hi tasyArthasya zabdarliGgatayA pratIyate na tu kharUpam / yadi hi liGgitayA tatra zabdAnAM vyavahAraH syAttacchabdArthe samyaG mithyAtvAdi vivAdA eva na pravarteran / dhUmAdiliGgAnumitAnumeyAntaravat / vyaGgyazvArtho vAcyasAmarthyAkSiptatayA vAcyavacchabdasya saMbandhI bhavatyeva / sAkSAdasAkSAdbhAvo hi saMbandhasyAprayojakaH / vAcyavAcakabhAvAzrayatvaM ca vyaJjakatvasya prAgeva darzitam / tasmAdvakrAbhiprAyarUpavyaGgye liGgatayA zabdAnAM vyApAraH / tadviSayIkRte tu pratipAdyatayA / pratIyamAne tasminnabhiprAyarUpe ca vAcakatvenaiva vyApAraH saMbandhAntareNa vA / na tAvadvAcakatvena / yathoktaM prAk / saMbandhAntareNa vyaJjakatvameva / na ca vyaJjakatvaM yiSAyAM karmabhUto'rthastatra zabdaH kAraNatvena vivakSitaH na vasAvanumeyaH / tadviSayA hi pratipipAdayiSaiva kevalamanumIyate / na ca tatra zabdasya kairaNatvenaiva liGgasyetikartavyatA pakSadharmagrahaNavAdikA nAsti api khanyaiva saMketasphuraNAdikA / tanna / tatra zabdo liGgamitikartavyatA ca dvidhA / ekayAmidhAvyApAraM karoti dvitIyayA vyaJjanAvyApAram / tdaah-ttretyaadinaa| kayAciditi / gopanakRtasaundaryAdilAbhAbhisaMdhAnAdikayetyarthaH / zabdArtha iti / anumAnaM hi nizcayakharUpameveti bhAvaH / aupAdhi 1. 'sitAvyavahitamapi' ka-kha. 2. 'nibandhanI' ka-kha. 3. 'zabdAt' ga. 4. 'vyApAraH' ka-kha. 5. 'vyaGgyavyaJjakatvasya' ka-kha. 6. 'rUpa eva vyaGgyo' ka-kha. 7. 'abhiprAyarUpe'namiprAyarUpe vA' ka-kha. 1. 'yiSAyAH'ka-kha. 2. 'kaarnnkhyo|' ka; 'karaNatvayaiva' ga.3. 'smaraNAdikA'ka-kha.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 3 uddyotaH ] dhvanyAlokaH / liGgatvarUpameva / AlokAdiSvanyathA dRSTatvAt / tasmAtpratipAdyo viSayaH zabdAnAM na liGgatvena saMbandhI vAcyavat / yo hi liGgatvena 'saMbandhI yathA darzito viSayaH se na vAcyatvena pratIyate api tvaupAdhikatvena / pratipAdyasya ca viSayasya liGgitve tadviSayANAM vipratipattInAM laukikAnAM laukikaireva kriyamANAnAmabhAvaH prasajyeteti / etaccoktameva / yathA ca vAcyaviSaye pramANAntarAnugamena samyaktvapratItau kvacitkriyamANAyAM tasya pramANAntaraviSayatve satyapi na zabdavyApAraviSayatAhAnistadvayaGgyasyApi / kAvyaviSaye ca vyaGgyapratItInAM satyAsatyanirUpaNasyAprayojakatvameveti tatra pramANAntaravyApAraparIkSopahAsAyaiva saMpadyate / tasmAlliGgipratItireva sarvatra vyaGgyapratItiriti na zakyate vaktum / yattvanumeyarUpaM vyaGgyaviSayaM zabdAnAM vyaJjakatvaM taddhavanivyavahArasyAprayojakam / api tu vyaJjakatvala katveneti / vakricchA hi vAcyAderarthasya vizeSaNatvena bhAti / pratipAdyasyeti / arthAvyaGgyasya / liGgitva iti / anumeyatva ityarthaH / laukikaireveti / icchAyAM loko na vipratipadyate'rthe tu vipratipattimAneva / nanu yadA vyaGgyo'rthaH pratipannastadA satyatvanizcayo'syAnumAnAdeva kriyata iti punarapyanumeya evAsau / maivam / vAcyasyApi hi satyakhanizcayo'numAnAdeva / yadAhuH-'AptavAdAvisaMvAdasAmAnyAdanumAnatA' iti / na caitAvatA vAcyasya pratItirAnumAnikI kiM tu tadgatasya tato'dhikasya satyatvasya tadyaGgyatve'pi bhaviSyati / etadAha-yathA cetyAdinA / etaccAbhyupagamyoktaM na tvanena pryojnmiti| kAvyaviSaye ceti / aprayojakamiti / nahi teSAM vAkyAnAmagniTomAdivAkyavatsatyArthapratipAdanadvAreNa pravartakavAya prAmANyamanviSyate / pratItimAtraparyavasAyitvAt / pratItereva cAlaukikacamatkArarUpAyA vyutpattyaGgatvAt / etaccotaM vitatya prAk / upahAsAyaiveti / nAyaM sahRdayaH kevalaM zuSkatarkopakramakarkazahRdayaH pratIti parAmaSTuM nAlamityeSa upahAsaH / nanvevaM tarhi mA bhUdyatra yatra vyaJjakatA tatra tatrAnumAnalam , yatra yatrAnumAnatvaM tatra tatra vyaJjakatvamiti kathamaparyata ityAzaGyAha-yattva. numeyeti / tadyaJjakaM na dhvanilakSaNam / amiprAyavyatiriktaviSayavyApArAditi bhAvaH / nanvabhiprAyaviSayaM yadyaJjakatvamanumAnaikayogakSemaM taccenna prayojanaM dhvanivyavahArasya tatkimarthaM tatpUrvamupakSiptamityAzaGkayAha-api viti / etadeva saMkSipya nirUpayati 1. 'teSAM saMbandhI ' ka-kha. 2. 'asau' ga. 3. 'gamanena' ka-kha. 4. 'kArya' ga. 5. 'vAcyavyaGgaya' ka-kha. 6. 'satyatvAsatyatvanirUpaNAprayojaka' ga. 7. zakyaM' ka-kha. 1. 'hItyasya satyanizcayo' ga. 2. 'ityAha-' ka-kha.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 kaavymaalaa| kSaNaH zabdAnAM vyApAra autpattikazabdArthasaMbandhavAdinApyabhyupagantavya iti pradarzanArthamupanyastam / taddhi vyaJjakatvaM kadAcilliGgatvena kadAcidrUpAntareNa zabdAnAM vAcakAnAmavAcakAnAM ca sarvavAdibhirapratikSepyamityayamasmAbhiryatna ArabdhaH / tadevaM guNavRttivAcakatvAdibhyaH zabdaprakArebhyo niyamenaiva tAvadvilakSaNaM vyaJjakatvam / tadantaHpAtitvenApi tasya na grahAdabhidhIyamAnametadvizeSyasya dhvaneryaprakAzanaM vipratipattinirAsAya sahRdayavyutpattaye vA takriyamANamenatisaMdheyameva / na hi sAmAnyamAvalakSaNenopayogivizeSalakSaNAnAM pratikSepaH zakyaH kartum / evaM hi sati sattAmAtralakSaNe kRte sakalasadvastulakSaNAnAM paurunaktyaprasaGgaH / tadevamvimativiSayo ya AsInmanISiNAM satatamaviditasatattvaH / dhvanisaMjJitaH prakAraH kAvyasya vyaJjitaH so'yam // 34 // tadbhIti / yatra hi kvacidanumAnenAbhiprAyAdau kvacitpratyakSeNa dIpAlokAdau kvacitkAraNena gItadhvanyAdau kvacidabhidhayA vivakSitAnyaparavAcyAdau kvacidguNavRttyA vivakSitavAcye'nugRhyamANaM vyaJjakatvaM dRSTaM tata eva tebhyaH sarvebhyo vilakSaNamasya rUpaM (na) sidhyati / tadAha-rUpAntareNeti / nanu prasiddhasya kimarthaM rUpasaMkocaH kriyate / abhidhAvyApAraguNavRttyAdestasyaiva sAmayyantaropanipAtAdyaviziSTaM rUpaM tadeva vyaktamucyatAmityAzakSyAha-tadantariti / (tadantaHpAtitve'pIti) na vayaM saMjJAvizeSAnniSetsyAma iti bhAvaH / vipratipattistAdRgvizeSo nAstIti / vyutpattiH saMzayAjJAnanirAsaH / na hIti / guNavRttivAcakAdayaH sAmAnyalakSaNam upayogiSu vizeSeSu yAni lakSaNAni teSAm / upayogapadena kAkadantAdInAM vyudaasH| evaM hIti / sAmAnyatripadArthasaGketitasattetyanenaiva dravyaguNakarmaNAM lakSitatvAcchrutismRtyAyurvedadhanurvedaprabhRtInAM sakalalokayAtropayoginAmanArambhaH syAditi bhAvaH / vimativiSayatve heturaviditasatattva iti / ataevAvamarza nAdatra na kasyacidvimatiretasmAtkSaNAtprabhRtIti pratipAdayitumAsIdityuktam / evaM yatkiMcichanerAtmIyarUpaM bhedopabhedasahitaM yacca vyaJjakabhedamukhena rUpaM tatsarva pratipAdya prANabhUtaM vyaGgyavyaJjakabhAvamekapraghaTTakena ziSyabuddhau vinivezayituM vyaJjakavAdasthAnaM racitamiti dhvani pratiyadvaktavyaM taduktameva / adhunA tu guNIbhUto'pyayaM vyaGgyaH kavivAcaH pavitrayatItyamunA dvAreNa 1. 'pAtitve'pi tasya grahAdabhidheyamAnaM tadvizeSasya dhvaneH' ka-kha. 2. 'abhisaMdheyameva' ka-kha. 3. 'abhiprAyaviSaya' ka-kha. 1. 'tadapIti' ga. 2. 'kvacidabhidheyAdo kvacidvivakSitAnya' ka-kha. 3. 'vyaJjakatvaM' ka-kha. 4. 'jJAna' ka-kha. 5. 'ata evAdhunAtra' ka-kha. 6. 'ziSyabuddhiSu nive' ka-kha.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uDyotaH ] dhvnyaalokH| 205 prakAro'nyo guNIbhUtavyaGgayaH kAvyasya dRzyate / yatra vyaGgyAnvaye vAcyacArutvaM syAtprakarSavat // 35 // vyaGgyo'rtho lalanAlAvaNyaprakhyo yaH pratipAditastasya prAdhAnye dhvanirityuktam / tasyaiva tu guNIbhAvena vAcyacArutvaprakarSe guNIbhUtavyaGgyo nAma kAvyaprabhedaH prakalpyate / tatra vastumAtrasya vyaGgyasya tiraskRtavAcyebhyaH zabdebhyaH pratIyamAnasya kadAcidvAcyarUpavAkyArthApekSayA guNIbhAve sati guNIbhUtavyaGgayatA / yathA 'lAvaNyasindhuraparaiva hi keyamatra yatrotpalAni zazinA saha saMplavante / unmajjati dviradakumbhataTI ca yatra yatrApare kadalikANDamRNAladaNDAH // ' atiraskRtavAcyebhyo'pi zabdebhyaH pratIyamAnasya vyaGgayasya kadAcidvAcyaprAdhAnyena cArutvApekSayA guNIbhAve sati guNIbhUtavyaGgyatA / yatho tasyaivAtmatvaM samarthayitumAha-prakAra iti / vyaGgyenAnvayo vAcyasyopakAra ityarthaH / pratipAdita iti / 'pratIyamAnaM punaranyadeva' ityatroktamiti / 'yatrArthaH zabdo vA' ityatrAntare vAcyaM ca vastvAditrayaM tatra vastuno vyaGgyasya ye bhedA uktAsteSAM krameNa guNabhAvaM darzayati-tatreti / etadudAharati yatheti / abhilASagarbheyaM kasyacittaruNasyoktiH / atra sindhuzabdena paripUrNatA utpalazabdena kaTAkSacchaTAHzazizabdena vadanaMdviradakumbhataTIzabdena stanayugalaM kadalikANDazabdenoruyugalaM mRNAladaNDazabdena doryugmamiti dhvanyate / tatra caiSAM khArthasya sarvathAnupapatteraindhazabdoktena nyAyena tiraskRtavAcyatvam / sa ca pratIyamAno'pyarthavizeSaH 'aparaiva hi keyaM' ityuktigIkRte vAcye'ze cArutvacchAyAM vidhatte / vAcyasyaiva khAtmonmajanayA nimajjitavyaGgyajAtasya sundaratvenAbhAsamAnatvAt / sundaratve cAsyAsaMbhAvyamAnasamAgamasakalalokasArabhUtakuvalayAdibhAvavargasya subhagaikAdhikaraNavizrAntalakSaNazabdasamuccayarUpatayA vismayavibhAvaprAptipuraskAreNa vyaGgyarthopasmRtasya tathAvidha...... vAcyarUpatAmajanenAbhilASAdivibhAvatvAt / ata eveyaM........... / yadyapi vAcyasya prAdhAnye'pi rasadhvanau tasya guNateti sarvatra guNIbhUtavyaGgyaprakAro mantavyaH / aMta eva dhvanerAtmatvamityuktacaraM bahuzaH / anye tu jalakrIDAvatIrNataruNIjanalAvaNyadravasunda 1. 'tasya ca' ga. 2. 'kAvyacArutvA' ka-kha. -- 1. 'upasarpayituM' ka-kha. 2. 'tatra ceSTArthasya sarvathA' ka-kha. 3. 'anya' ga.4 kakha-pustakayoH 'sArabhUta' ityArabhya 'ata eveyaM ...'ityantaH pATho nAsti. 5. 'tataH' ka-kha.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 kaavymaalaa| dAhRtam 'anurAgavatI saMdhyA' ityevamAdi / tasyaiva svayamuktyA prakAzIkRtatvena guNabhAvaH / yathodAhRtam--'saMketakAlamanasaM' ityAdi / rasAdirUpavyaGgayasya guNIbhAve rasavadalaMkAro darzitaH / taMtra ca teSAmAdhikArikavAkyApekSayA guNIbhAvo vivAhapravRttabhRtyAnuyAyirAjavat / vyaGgyAlaMkArasya guNIbhAve dIpakAdirviSayaH / tathA prasannagambhIrapadAH kAvyabandhAH sukhaavhaaH| ye ca teSu prakAro'yamevaM yojyaH sumedhasA // 36 // ye caite parimitakharUpA api prakAzamAnAstathA ramaNIyAH santo vive rIkRtanadI viSayeyamuktirIti sahRdayAH / tatrApi coktaprakAreNaiva yojnaa| yadi vA nadIsaMnidhau nAnAvatIrNayuvativiSayA / sarvathA tAvadvismayamukheneyati vyApArAdguNatA vyaGgyasya / udAhRtamiti / etacca prathamodhyota eva niruupitm| anurAgazabdasya cAbhilASe taduparaktatvalakSaNayA lAvaNyazabdavatpravRttirityabhiprAyeNAtyantatiraskRtavAcyatvamuktam / tasyaiveti vastumAtrasya / rasAdIti / Adizabdena bhAvAdayaH rasavacchabdena preyakhiprabhRtayo'laMkArA upalakSitAH / nanvatyarthaM pradhAnabhUtasya rasAdeH kathaM guNIbhAvaH, guNIbhAve vA kathamacArutvaM na syAdityAzaGkaya pratyuta sundaratA bhavatIti prasiddhadRSTAntamukhena darzayati-tatra ceti / rasavadAdyalaMkAraviSaye / evaM vastuno rasAdezca guNIbhAvaM pradaryAlaMkArAtmano'pi tRtIyasya vyaGgyaprakArasya taM darzayati-vyaGgayAlaMkArasyeti / upamAdeH / evaM prakAratrayasyApi guNIbhAva........ bahutaralakSyavyApakatAsyeti darzayitumAha-tatheti / prasannAni prasAdaguNayogAdgabhIrANi ca vyaGgyArthApekSakatvatpadAni yeSu / sukhAvahA iti cArutvahetuH / tatrAyameva prakAra iti bhAvaH / sumedhaseti / yastvetaM prakAraM tatra yojayituM na zaktaH sa paramalIkasahRdayabhAvanAmukulitalocanoktyopahasanIyaH syAditi bhAvaH / lakSmIH sakalajanAbhilASabhUmirduhitA / jAmAtA hariH / yaH samastabhogApavargadAnasatatodyamIH / tathA gRhiNI gaGgA / yasyAH samamilaSaNIye sarvasminvastunyanapahata upAyabhAvaH / amRtamRgAGkau ca sutau / amRtamiha vAruNI / tena gaGgAsnAnaharicaraNArAdhanAdyupAyazatalabdhAyA lakSmyAzcandrodayapAnagoSThathupabhogalakSaNaM mukhyaM phalamiti trailokyasArabhUtatA pratIyamAnA satI aho kuTumbaM mahodadherityahozabdAcca guNIbhAvamabhyeti evaM nirailaMkAreSUttAnatAyAM tucchatayaiva bhAsamAnamamunAntaHsAreNa kAvyaM pavitrIkRtamityuktvAlaMkArasyApyanenaiva 1. 'rasavadalaMkAraviSayaH prAkpradarzitaH' ka-kha. 2. 'tatra ca rasAnAmAdhi' ka-kha. 3. 'prakAzamAnavitatArtha' ka-kha. 1. ka-kha-pustakayoH 'alaMkArAtmano' ityArabhya 'guNIbhAva...' ityantaM pAThasyuTitaH. 2. 'anubhavati' ka-kha. 3. 'niralaMkAraM' ka-kha..
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uDyotaH] dhvanyAlokaH / 205 kinAM sukhAvahAH kAvyabandhAsteSu sarveSvevAyaM prakAro guNIbhUtavyaGgayo nAma yojanIyaH / yathA 'lacchI duhidA jAmAuo harI taMsa ghariNiA gaGgA / AmiamiaGkA a suA aho kuDambaM mahoahiNo / ' vAcyAlaMkAravargo'yaM vyaGgayAMzAnugame sati / prAyeNaiva parAM chAyAM bibhrallakSya nirIkSyate // 37 // vAcyAlaMkAravargo'yaM vyaGgayAMzasyAlaMkArasya vastumAtrasya yathAyogamanugame sati cchAyAtizayaM bibhrallakSaNakArairekadezena darzitaH / sa tu tathArUpaH prAyeNa sarva eva parIkSyamANo lakSye nirIkSyate / tathA hi dIpakasamAsoktyAdivadanye'pyalaMkArAH prAyeNa vyaGgyAlaMkAravastvantarasaMspazino dRzyante / yataH prathamaM tAvadatizayoktigarbhatA sarvAlaMkAreSu zakyakriyA / kRtaiva ca sA mahAkavibhiH kAmapi kAvyacchaviM puSyatIti kathaM hyatizayayogitA khaviSayaucityena kriyamANA satI kAvye nokarSamAvahet / bhAmahenApyatizayoktilakSaNe yaduktam ca ramyatvamiti darzayati-vAcyeti / aMzatvaM guNatvamatra / ekadezeneti / ekadezavivartirUpakamanena darzitam / ekadezavivartirUpake 'rAjahaMsairavIjyanta zaradIva saronRpAH' ityatra haMsAnAM yaccArutvaM pratIyamAnaM.........."prAptamalaMkArairyAvadeva darzitaM...... tAvadamunA dvAreNa sUcito'yaM prakAra ityarthaH / anye tvekadezena vAcyavibhAgavaicivyamAtreNAtyanudbhinnameva vyAcacakSire / vyaGgyaM ca yadalaMkArAntaraM ca vastvantaraM ca tatspRzata evAtmanaH saMskArAya zliSyantIti te tathA / mahAkavibhiriti kAli. dAsAdimiH / kAvyazobhAM puSyatIti yaduktaM tatra hetumAha-kathaM hIti / hizabdo hetau / atizayayogitA kathaM notkarSamAvahet / kAvye nAstyevAsau prakAra ityarthaH / khaviSaye yadaucityaM tena ceddhadayasthitena tAmatizayoktiM kaviH karoti / yathA bhaddendurAjasya-'yadvizramya vilokiteSu bahuzo niHsthemanI locane yadgAtrANi daridrati pratidinaM lUnAbjinInAlavat / dUrvAkANDabiDambakazca nibiDo yatpANDimA 1. 'pUA' ka-kha. 2. 'vyaGgayasyAMzasyAlaMkArasya vA yathAyoga' ga. 3. 'vyaGgyAlaMkArAntarasaMsparzi' ka-kha. 1. 'guNamAtram' ga. 2. ka-kha-pustakayoH 'yaccArutvaM' ityArabhya 'darzitaM......" ityantaH pATho nAsti. 3. 'spRzanti khAtmanaH' ka-kha. 4 'yogyatA' ga. 5. 'kenacit' ka-kha. 6. 'dUna' ka-kha.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 kaavymaalaa| * 'saiSA sarvatra vakroktiranayArtho vibhAvyate / ___ yatno'syAM kavinA kAryaH ko'laMkAro'nayA vinA // iti / tatrAtizayoktiryamalaMkAramadhitiSThati kavipratibhAvazAttasya cArutvAtizayayogo'nyasya tvalaMkAramAtrataiveti sarvAlaMkArazarIrakhIkaraNayogyatvenAbhedopacArAtsaiva sarvAlaMkArarUpetyayamevArtho'vagantavyaH / tasyAzcAlaMkArAntarasaMkIrNatvaM kadAcidvAcyatvena kadAciyaGgayatvena / vyaGgayatvamapi kadAcitrAgaNDayoH kRSNe yUni sayauvanAsu vanitAsveSaiva veSasthitiH // ' atra hi bhagavato manmathavapuSaH saubhAgyaviSayaH saMbhAvyata evAyamatizaya iti tatkAvye lokottaraiva zobhollasati / anaucityena tu zobhA lIyata eva / yathA--'alpaM nirmitamAkAzamanAlocyaiva vedhasA / idamevaMvidhaM bhAvi bhavatyAH stanajRmbhaNam // iti / nanvatizayoktiH sarvAlaMkAreSu vyaGgyatayAntInaivAsta iti yaduktaM tatkatham / yato bhAmahotizayoktiM sarvAlaMkArasAmAnyarUpAmavAdIt / na ca sAmAnyaM zabdavizeSapratIteH pRthagbhUtatayA pazcAttanatvena cakAstIti kathamasya vyaGgyavamityAzaGkayAha-bhAmaheneti / bhAmahena yaduktaM tatrApyayamevArtho'vagantavya iti dUreNa saMbandhaH / kiM taduktam-saiSeti / yAtizayoktirlakSitA saiva sarvA vakroktiralaMkAraprakAraH sarvaH / 'vakrAbhidheyazabdoktiriSTA vAcAmalaMkRtiH' iti vacanAt / zabdasya hi vakratA abhidheyasya ca vakratA lokottIrNena rUpeNAvasthAnamityayamevAsAvalaMkArasyAlaMkArAntarabhAvaH / lokottareNa caivAtizayaH / tenAktizayoktiH sarvAlaMkArasAmAnyam / tathA hyanayAtizayoktyArthaH sakalajanopabhogapurANIkRto'pi vicitratayA bhAvyate / tathA pramadodyAnAdirvibhAvatAM nIyate vizeSeNa ca bhAvyate rasamayIkriyata iti / (tAvataivoktaM ko'sAvityAha-abhedopacArAtsaivAlaMkArarUpeti / ) upacAre prayojanamAha-atizayoktirityAdinA alNkaarmaatrtaivetynten| mukhyArthabAdho'pyatraiva darzitaH kviprtibhaavshaadityaadinaa|ayN bhAvaH-yadi tAvadatizayokteH sarvAlaMkAreSu sAmAnyarUpa tA sA tarhi tAdAtmyaparyavasAyinIti tadvyatirikto naivAlaMkAro dRzyata iti kavipratibhAnaM na tatrApekSaNIyaM syAt / alaMkAramAtraM ca na kiMcidRzyate / atha sA kAvyajIvitatvena tu vivakSitA / tathApyanaucityenApi nibadhyamAnA tathA syAt / aucityavatI jIvitamiti cet aucityanibandhanaM rasabhAvAdi muktvA nAnyatkiMcidastIti tadevAnta si mukhyaM jIvitamityabhyupagantavyaM na tu sA / etena yadAhuH kecit , aucityaghaTitasundarazabdArthamaye kAvye kimanyena dhvaninAtmabhUtena kalpiteneti svavacanamevadhvanisadbhAvAbhyupagamasAkSibhUtaM manyamAnAH pratyuktAH / tasmAnmukhyArthabAdhAdupacAre ca nimittaprayojanasadbhAvAdabhedopa 1. 'saivAlaMkAra' ka-kha. 1. 'dRSTe'ka-kha.2. sAmAnyazabdAt'ka-kha.3. ko'sAvarthaH'ka-kha.4. antayAmi'ga.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ukSyotaH] dhvnyaalokH| 209 dhAnyena kadAcidguNabhAvena / tatrAdye pakSe vAcyAlaMkAramArgaH / dvitIye tu dhvanAvantarbhAvaH / tRtIye tu guNIbhUtavyaGgayarUpatA / ayaM ca prakAro'nyeSAmapyalaMkArANAmasti teSAM na sarvaviSayaH / atizayoktestu sarvAlaMkAraviSayo'pi saMbhavatItyayaM vizeSaH / yeSu cAlaMkAreSu sAdRzyamukhena tattvapratilambhaH yathA rUpakopamAtulyayogitAnidarzanAdiSu teSu gamyamAnadharmamukhenaiva yatsAdRzyaM tadeva zobhAtizayazAli bhavatIti te sarve'pi cArutvAtizayayoginaH santo guNIbhUtavyaGgayasyaiva viSayaH / samAsoktyAkSepaparyAyoktAdiSu tu gamyamAnAMzAvinAbhAvenaiva tattvavyavasthAnAdguNIbhUtavyaGgatA nirvivAdeva / tatra ca guNIbhUtavyaGgatAyAmalaMkArANAM keSAMcidalaMkAravizeSagabhetAyAM niyamaH / yathA vyAjastuteH preyolaMkAragarbhatve / keSAMcidalaMkAramAtragarbhatAyAM niyamaH / yathA saMdehAdInAmupamAgarbhatve / keSAMcidalaMkArANAM parasparagarbhatApi saMbhavati / yathA dIpakopamayoH / tatra dIpakamupamAgarbhatvena prasiddham / upamApi kedAciddIpakacchAyAnuyAyinI / yathA mAlopamA / tathA hi 'prabhAmahatyA zikhayeva dIpaH' ityAdau sphuTaiva dIpakacchAyA cAra evAyam / tatazcopapannamatizayoktervyaGgyatvamiti yaduktamailaMkArANAM khIkaraNaM tadeva tridhA vibhajate-tasyAzceti / vAcyatveneti / sApi vAcyA bhavati / yathA'aparaiva hi keyamatra' iti / atra rUpake'pyatizayazabdasparza eva / asya traividhyasya viSayavibhAgamAha-tatreti / teSu prakAreSu madhye ya AdyaH prakArastasmin / nanvatizayoktireva cedevaMbhUtA tatkimapekSayA prathamaM tAvadatikramaH sUcita ityAzaGkayAha-ayaM ceti / yo'tizayoktau nirUpito'laMkArAntare'pyanupravezAtmakaH / nanvevamapi prathamamiti kenAtizayenoktamityAzaGkayAha teSAmiti / evamalaMkAreSu tAvadyaGgyasparzI'stItyukkhA tatra kiM vyaGgyatvena bhAtIti vibhAga vyutpAdayati-yeSu ceti / rUpakAdInAM pUrvamevokaM svarUpaM nidarzanAyAstu kriyayaiva tadarthasya viziSTasyopadarzanaM iSTA nidazaneti / udAharaNam:-'ayaM mandadyutirbhAsvAnastaM prati yiyAsati / udayaH patanAyeti zrImato bodhayannarAn // ' preyolaMkAreti / cATuparyavasAyikhAttasyAH / sA codAhRtaiva dvitIyoDyote'smAbhiH / upamAgarbhala ityupamAzabdena sarva eva tadvizeSA rUpakAdayaH / atha caupamyaM sarvasAmAnyamiti tena sarvamAkSiptameva / sphuTaiveti / 'tayA sa pUtazca 1. 'sthApanAt' ka-kha. 2. 'kAcit' ga. 3. 'ityAdau viSaye' ga. 1. 'alaMkArAntara' ka-kha. 2. 'spRza' kha; 'spRhA' ga. 3. 'atizayokteH' ga. 19 dhva. lo.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 kaavymaalaa| lakSyate tadevaM vyaGgayAMzasaMsparze sati cArutvAtizayayogino rUpakAdayo'laMkArAH sarva eva guNIbhUtavyaGgyasya mArgaH / guNIbhUtavyaGgyatvaM ca teSAM tathAjAtIyAnAM sarveSAmevoktAnuktAnAM sAmAnyam / tallakSaNe sarva evaite sulakSitA bhavanti / ekaikasya rUpavizeSakathanena tu sAmAnyalakSaNarahitena pratipAdapAThenaiva zabdA na zakyante tattvato nirjJAtum / AnantyAt / anantA hi vAgvikalpAstatprakArA eva cAlaMkArAH / guNIbhUtavyaGgayasya ca prakArAntareNApi vyaGgayArthAnugamalakSaNena viSayatvamastyeva / tadayaM dhvani nibhUSitazca' ityekena dIpasthAnena dIpanAddIpakamatrAnupraviSTam / pradIpasamAnatayA sAdhAraNadharmAbhidhAnaM hyetadupamAyAM spaSTenAbhidhAprakAreNaiva / tathAjAtIyAnAmiti / cArukhAtizayavatAmityarthaH / sulakSitA iti yatkilaiSAM tadvinirmuktaM rUpaM na tatkAvye'bhyarthanIyam / upamA hi 'yathA gaustathA gavayaH' iti / 'gaurvAhIkaH' iti / zleSaH dvirvacane tntraatmkH| yathAsaMkhyaM sUcImAlAntareti (?) / dIpakaM 'gAmazvam' iti / saMdehaH 'sthANurvA syAt' iti / apahRtiH 'nedaM rajatam' iti / paryAyoktaM 'pIno divA nAtti' iti / tulyayogitA 'sthAdhvoricca' iti / aprastutaprazaMsA sarvANi jJApakAni / yathA padasaMjJAyAmantavecanam / 'anyatra saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantavidhirna' iti / AkSepazca ubhayatravibhASAsu vikalpAtmakavizeSAbhidhitsayA iSTasyApi vidheH pUrva niSedhanAtpratiSedhena samIkRta iti nyAyAt / atizayoktiH 'samudraH kuNDikA' 'vindhyo vardhitavAnarkavAgRhNAt' iti / evamanyat / na caivamAdi kAvyopayogIti / guNIbhUtavyaGgyataivAtrAlaMkAratAyAM marmabhUtAlakSitAtsuSTu lakSayati / tathA supUrNa kRtvA lakSitAH saMgRhItA bhavanti / anyathA vavazyamavyAptirbhavet / tadAha-ekaikasyeti / na cAtizayoktivakroktyupamAdInAM sAmAnyarUpavaM cArutAhInAnAmupapadyate / cArutA caitadAyattetyetadeva guNIbhUtavyaGgyavasAmAnyalakSaNam / vyaGgyasya ca cAruvaM rasAbhivyaktiyogyatAtmakam , rasasya svAtmanaiva vizrAntidhAmnasadAtmakatvamiti nAnavasthA kAciditi tAtparyam / anantA hIti / prathamodhyota eva vyAkhyAtametat 'vAgvikalpAnAmAnaMntyAt' ityatrAntare / nanu sarveSvalaMkAreSu nAlaMkArAntaraM vyaGgyaM cakAsti / tatkathaM guMNIbhUtavyaGgayena lakSitena sarveSAM saMgrahaH / mairvam / vastumAtraM vA raso vA vyaGgayaM yadguNIbhUtaM bhaviSyati tadevAha-guNIbhUteti / guNIbhU. tavyaGgyasya ceti / prakArAntareNa vasturasAtmanopalakSitasya / yadi vetthamavataraNikA-nanu guNIbhUtavyaGgyenAlaMkArA yadi lakSitAstarhi lakSaNaM vaktavyaM kimiti nokta. 1. 'upalakSyate' ka-kha. 2. 'rUpakAdyalaMkArAH' ga. 3. 'uktAnAM' kha; 'ukkAnuyuktAnAM ga. 1. 'pradIyamAnatayA' ga. 2. 'padam' ka-kha. 3. 'vyaGgyavaM ca' ka-kha. 4. 'caiva' ka-kha. 5. 'saha' ga.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ucyotaH ] dhvanyAlokaH / 211 niSpandarUpo dvitIyo'pi mahAkaviviSayo'tiramaNIyo lakSaNIyaH sahRdayaiH / sarvathA nAstyeva sahRdayahRdayahAriNaH kAvyasya sa prakAro yatra na pratIyamAnArthasaMsparzena saubhAgyam / tadidaM kAvyarahasyaM paramiti sUribhirbhAvenIyam / mukhyA mahAkavi girA mailaM kRtibhRtAmapi / pratIyamAnacchAyaiSA bhUSA lajjeva yoSitAm // 38 // anayA suprasiddho'pyarthaH kimapi kAmanIyakamAnIyate / tadyathA'visrambhotthA manmathAjJAvidhAne ye mugdhAkSyAH ke'pi lIlAvilAsAH / akSuNNAste cetasA kevalena sthitvaikAnte saMtataM bhAvanIyAH // ityatra ke'pItyanena padena vAcyamaspaSTamabhidadhatA pratIyamAnamakliSTamanantamarpayatA kA chAyA nopapAditA / * mityAzaGkayAha - guNIbhUteti / viSeyatvamiti yAvat / tena lakSaNIyatvaM dhvanivyatirikto yaH prakAro vyaGgyenArthAnugamo nAma tadeva lakSaNaM tenetyarthaH / vyaktye lakSite tadguNIbhAve ca nirUpite kimanyadasya lakSaNaM kriyatAmiti tAtparyam / evaM 'kAvyasyAtmA dhvaniH' iti nirvaihyopasaMharati -- tadaya mityAdinA saubhAgyamityantena / yatprAguktaM sakalasatkavikAvyopaniSadbhUtamiti tanna pratAraNamAtramarthavAdarUpaM mantavyamiti darzayituM tadidamiti / mukhyA bhUSetyalaMkRtibhRtAm / apizabdAdalaMkArazUnyAnAmapItyarthaH / pratIyamAnakRtA chAyA zobhA sA ca lajjAsadRzI gopanAsArasaundarya prANatvam / alaMkAradhAriNInAmapi nAyikAnAM lajjA mukhyaM bhUSaNam / pratIyamAnacchAyA antarmadanodbhedajahRdaya saundaryarUpA yA / lajjA hyantarudbhinnamAnmathavikArajugopayiSArUpA madanavijRmbhaiva / vItarAgANAM yatInAM kaupInApasAraNe'pi trapAkalaGkAdarzanAt / tathA hi kasyApi kaveH - 'kuraGgIvAGgAni -' ityAdizlokaH / tathA pratIyamAnasya priyatamAbhilASAnunAthanaprabhRtI ( ? ) chAyA kAntiH / yathA zRGgArarasataraGgiNI hi lajAvaruddhA nirbharatayA tAMstAnvilAsAnnetragAtravikAra puraHsarAnprasUta iti gopanAsArasaundaryalajAvijRmbhitametaditi bhAvaH / visrambheti / manmathAcAryeNa tribhu vanavandyamAnazAsanena ata eva lajjA sAdhvasadhvaMsinA dattA yeyamalaGkanIyAjJA tadanuSThAne'vazyakartavye sati sAdhvasalajjAtyAgena saMbhogakAlopanatAH mugdhAkSyA iti akRtasaMbhogaparibhAvanocitadRSTipraisaracitrairasapavitritA ye'nye vilAsA gAtranetravikArA ata evAkSuNNA 1. 'taddhi' ga. 2. 'bhAvanIyamiti' ka-kha. 3. 'alaMkAra' ga. 4. 'kAvyArtha H ' 5. ' pratIyamAnatvaM' ka-kha. ka-kha. 1. 'viSayatvamiti lakSaNIyatvaprakAro vyaGgyenArthenAnugamo nAma' ka kha 2. 'nirvArya' ka; 'nirdhArya' kha. 3. 'paramparArUpAn' ga. 4. 'visrambha' ka kha 5. 'prasarapavitritA' 6. 'cittarasa' kha. 7. 'vihArAH ' ga. ga.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 kaavymaalaa| arthAntaragatiH kAkA yA caiSA paridRzyate / sA vyaGgayasya guNIbhAve prakAramimamAzritA // 39 // yA caiSA kAkA kacidarthAntarapratItirdRzyate sA vyaGgyasyArthasya guNIbhAve sati guNIbhUtavyaGgyalakSaNaM kAvyaprabhedamAzrayate / yathA-vasthA bhavanti mayi jIvati dhArtarASTrAH' / yathA vA'Ama asaio orama paivvae Na tue~ maliNiaM sIlam / kiM uNa jaNassa jAa vva candilaM taM Na kAmemo // ' navanavarUpatayA pratikSaNamunmiSantaste kevalena nAnyatra vyagreNaikAntAvasthAnapUrva sarvendriyopasaMhAreNa bhAvayituM zakyA ardA ucitAH / yataH kenApi nAnyenopAyena zakyanirUpaNAH / guNIbhUtavyaGgyasyodAharaNA(prakArA)ntaramapyAha-arthAntareti / 'kaka laulye' ityasya dhAtoH kAkuzabdaH / tatra hi sAkAGkSanirAkAsakrameNa paThyamAno'sau zabdaH.............. ......laulyamasyAbhidhIyate / yadi vA ISadarthe kuzabdastasya kAdezaH / tena hRdayasya vastupratIterISadbhUmiH kAkuH / tayA tatrArthAntaragatiH sa kAvyavizeSa imaM guNIbhUtavyaGgyaprakAramAzritaH / atra heturvyaGgyasya tatra guNIbhAva eva bhavati / arthAntaragatizabdenAtra kAvyamevocyate / tataHpratIteratra guNIbhUtavyaGgyatvaM vaktavyaM pratItidvAreNa vA kAvyasya niruupitm| anye lAhuH-vyaGgyasya guNIbhAve'yaM prakAra anyathA tu tatrApi dhvanitvameveti taccAsat / kAkuprayoga eva zabdasya spaSTatvena vyaGgyasyonmIlitasyApi guNIbhAvAt / kAkurhi zabdasyaiva kazciddharmastena spaSTaM 'gopyaivaM gaditaH salezaM' iti, 'hasannetrArpitAkUtaM' itivacchabdenaivAnugRhItam / ata eva 'bhama dhammia' ityAdau kAkuyojane guNIbhUtavyaGgyataiva / vyaktoktatvena tadAbhimAnAllokasya / khasthA iti, bhavanti iti, mayi jIvati iti dhArtarASTrA iti sAkAGkSadIptagadgadatAraprazamanoddIpanacitritA kAkurna saMbhAvyo'yamartho'tyarthamanucitazcetya, vyaGgyamartha spRzantI tenaivopakRtA satI krodhAnubhAvarUpatAM vyaGgyopaskRtasya vAcyasyaiva dhatte / (Ameti / 'bhavAmo'satya uparama pativrate na tvayA malinitaM zIlam / kiM punarjanasya jAyeva nApitaM taM na kAmayAmahe // ' iti cchaayaa|) Ama asaio ityabhyupagamakAkuH sAkATopahAsA / uparameti nirAkAGkSatayA sUcanagarbha / parigraheti ( pativrate iti) dIptA sitayoginI(1) / tvayA malinitaM zIlamiti sagadgadAkAGkSA / kiM punarjanasya jAyeva manmathAndhIkRtA candilaM nApitameva pAmaraprakRtiM na kAmayAmahe iti nirAkAsagadgadopahAsagarbhA / eSA hi kayAcinnAyikAnuraktayA kulavadhvA dRSTAvinayAyA upahAsyamAnAyAH pratyupahAsAvezagarbhoktiH kAkupradhAnaiveti / guNIbhAvaM darzayituM zabdasya spaSTatAM tAvat 1. 'guNIbhAvavyaGgyalakSaNamimaM' ka-kha. ___1. 'nirAkAGkSAdi' ka-kha. 2. 'Azritya' ga. 3. 'nanu' ga. 4. 'kAvyaM ga. 5. 'vyanayoktatvena' ka.kha. 6. 'asaMbhAvya' ga. 7. 'garvA' ga. 8. 'nirgadgadopahAsa' ga.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ujhyotaH] dhvanyAlokaH / 213 zabdazaktireva hi khAbhidheyasAmarthyAkSiptakAkusahAyA satyarthavizeSapratipattiheturna kAkumAtram / viSayAntare khecchAkRtAtkAkumAtrAttathAvidhArthapratipattyasaMbhavAt / sa cArthaH kAkuvizeSasahAyazabdavyApAropArUDho'pyarthasAmarthyalabhya iti vyaGgyarUpa eva / vAcakatvAnugamenaiva tu yadA tadviziSTA vAcyapratItistadA guNIbhUtavyaGgyatayA tathAvidhArthadyotinaH kAvyasya vyapadezaH / vyaGgayasya viziSTavAcyAbhidhAyino hi guNIbhUtavyaGgayatvam / prabhedasyAsya viSayo yazca yuktyA pratIyate / vidhAtavyA sahRdayairna tatra dhvaniyojanA // 40 // saMkIrNo hi kazciddhanerguNIbhUtavyaGgayasya ca lakSye dRzyate mArgaH / taMtra yadyasya yuktisahAyatA taMtra tena vyapadezaH kartavyaH / na sarvatra dhvanirAgiNA bhavitavyam / yathA'patyuH zirazcandrakalAmanena spRzeti sakhyA parihAsapUrvam / sA raJjayitvA caraNau kRtAzIrmAlyena tAM nirvacanaM jaghAna / ' sAdhayati-zabdazaktiriti / nanvevaM vyaGgyavaM kathamityAzajhyAha-sa ceti / adhunA guNIbhAvaM darzayati-vAcakatveti / vAcakave'nugamo guNavaM vyaGgyavyaJjakabhAvasya vyaGgyaviziSTavAcyapratItyA / tatraiva kAvyasya prakAzakalaM kalpyate / tena ca tathA vyapadeza iti kAkuyojanAyAM sarvatra guNIbhUtavyaGgyataiva / ata eva 'mannAmi kauravazataM samare na kopAt' ityAdau viparItalakSaNAmAhuste na samyakparAmarzAH / yannAtroccAraNakAla eva 'na kopAt' iti dIptatAragadgadasAkAGkSakAkubalAnniSedhasya niSidhyamAnatayaiva yudhiSThirAbhimatasaMdhimArgakSamArUpatvAbhiprAyeNa pratipattiriti mukhyArthabAdhAdyanusaraNavighnAbhAvAtko lakSaNAyA avakAzaH / 'darza yajeta' ityatra tu tathAvidhakAkkAdyupAyAntarAbhAvAdbhavatu viparItalakSaNA ityalamavAntareNa bahunA / adhunA saMkIrNa viSayaM vibhajatepramedasyeti / yuktyeti / cAruvapratItirevAtra yuktiH / patyurityanenAlaktakoparaktasya hi candramasaH parabhAgalAbho'navaratapAdapatanaprasAdanairvinA na patyurjhaTiti yatheSTAnuvRtti(varti)nyA bhAvyamiti copadezaH / zirovidhRtA ca yA candrakalA . tAmapi paribhaveti sapanIlokApajaya uktaH / nirvacanamiti / anena lajjAvahitthabhUrIAsAdhvasasaubhAgyAbhimAnaprabhRti yadyapi dhvanyate tathApi tannirvacanazabdArthasya kumArIjanocitasyAprati 1. 'kRtakAku' ga. 2. 'vyApAro'pyartharUDho' ka-kha. 3. 'sAmarthyAllabhyate' ga. 4. 'vAcyArtha' ka-kha. 5. 'kvacit' ga. 6. 'tatra'ga-pustake nAsti. 7. 'tadanena' ka-kha.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 kaavymaalaa| yathA ca / - 'prayacchatoccaiH kusumAni mAninI vipakSagotraM dayitena lmbhitaa|| na kiMcidUce caraNena kevalaM lilekha bASpAkulalocanA bhuvam // ' ityatra 'nirvacanaM jaghAna' 'na kiMcidUce' iti pratiSedhamukhena vyaGgyasyArthasyoktyA kiMcidviSayIkRtatvAdguNIbhAva eva zobhate / yadA vakroktiM vinA vyaGgayo'rthastAtparyeNa pretIyate tadA tasya prAdhAnyam / yathA 'evaMvAdini devarSoM' ityAdau / iha punaruktibhajhyAstIti vAcyasyApi prAdhAnyam / tasmAnnAtrAnuraNanarUpavyaGgyadhvanivyapadezo vidheyaH / prakAro'yaM guNIbhUtavyaGgayo'pi dhvanirUpatAm / dhatte rasAditAtparyapolocanayA punaH // 41 // guNIbhUtavyaGgayo'pi kAvyaprakAro rasabhAvAditAtparyapaMryAlocanena punarvanireva saMpadyate / yathAtraivAnantarodAhRte zlokadvaye / yathA ca / 'durArAdhA rAdhA subhaga yadanenApi mRjata stavaitatprANezAjaghanavasanenAzru patitam / pattilakSaNasyArthasyopaskAratAM kevalamAcarati / upaskRtastvarthaH zRGgArAGgatAmetIti / prayacchateti / uccairyAni kusumAni / kAntayA vayaM grahItumazakyatvAyAcitAnItyarthaH / asmadupAdhyAyAstu hRdyatamAni puSpANi amuke, gRhANa gRhANetyuccaistArakhareNAdarAtizayArtha prayacchatA / ata eva lambhiteti / na kiMciditi / evaMvidheSu zRGgArAdarAvasareSu tAmevAyaM smaratIti mAnapradarzanamevAtra na yuktamiti sAtizayamanyusaMbhAro vyaGgayo vacananiSedhasyaiva vAcyasya saMskAraH / tadvakSyati-uktibhaGyAstIti / tasyeti vyaGgyasya / iheti patyurityAdau / vAcyasyApIti / apizabdo bhinnkrmH| prAdhAnyamapi bhavati vAcyasya rasAdyapekSayA tu guNatApItyarthaH / ata evopasaMhAre dhvanizabdasya vizeSaNamuktam / etadeva nirvAhayankAvyAtmalaM dhvanereva paridIpayati-prakAra iti / zlokadvaya iti tulyacchAyaM yadudAhRtaM patyurityAdi tatreti / dvayazabdAdevaMvAdinItyasyAnavakAzaH / durArAdheti / akAlakupitApi pAdapatite mayi na prasIdasi aho durArAdhAsi mArodIrityuktipUrva priyatame'bhUNi mArjayati iyamasyA abhyupagamagarbhoktiH / 1. 'tathA' ka-kha. 2. 'na kiMcit' ga. 3. 'guNabhAva' ga. 4. 'tasmAdyatroktiM vinA' ka-kha. 5. 'prakAzate tatra' ka-kha. 6. 'bhramaH' ka-kha. 7. 'rasabhAvatAtparya' ka-kha. 8. 'paryAlocane sa punaH' ka-kha. 9. 'punareva dhaniH' ga. 10. 'yathA tatraivodAhRte' ga. 11. 'sRjataH' ka-kha. . 1. 'IdRzasya' ka-kha.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ujhyotaH] dhvnyaalokH| 215 kaThoraM strIcetastadalamupacArairvirama hai kriyAkalyANaM vo hariranunayeSvevamuditaH / / ... evaM sthite ca 'nyakkAro hyayameva' ityAdizloke nirdiSTAnAM padAnAM vyagayaviziSTavAcyapratipAdane'pyetadvAkyArthIbhUtarasApekSayA vyaJjakatvamuktam / na teSAM padAnAmAntarasaMkramitavAcyadhvanibhramo vidhAtavyaH / vivakSitavAcyatvAtteSAm / teSu hi vyaGgyaviziSTatvaM vAcyasya pratIyate na tu vyaGgyarUpapariNatatvam / tasmAdvAkyaM tatra dhvaniH padAni tu guNIbhUtavyaGgayAni / na ca kevalaM guNIbhUtavyaGgyAnyeva padAnyalakSyakramavyaGgyadhvanervyaJjakAni yAvadarthAntarasaMkramitavAcyAni dhvaniprabhedarUpANyapi / yathAtraiva zloke rAvaNa ityasya dhvaniprabhedAntararUpasya vyaJjakatvam / yatra tu vAkye rasAditAtparya nAsti guNIbhUtavyaGgayaiH padairudbhAsite'pi tatra guNIbhUtavyaGgyataiva smudaaydhrmH| yathA bhageti / priyayA yaH saMbhogabhUSaNavihInaH kSaNamapi moktuM na pAryase / anenApIti / 'pazyedaM pratyakSeNetyarthaH / tava ca yadevamAdRtaM lejAdityAgenApyevaM dhAryate / mRjata iti / bhanena hi pratyuta srotaHsahasravAhI. bASpo bhavati / yacca tvaM hatacetano yanmAM vismRtya tAmeva kupitAM manyase / anyathA kathamevaM kuryAH / patitamiti / gata idAnIM rodanAvakAzo'pItyarthaH / yadi tUcyate iyatApyAdareNa (kimiti) kopaM na muJcasi tatkiM kriyate kaThorakhabhAvaM strIcetaH / strIti premAdyayogAdastu vizeSamAtrametattu tasya caiSa. khbhaavH| Atmani caitatsukumArahRdayA yoSita iti / na kiMcidvajrasArAdhikamAsAM hRdayaM yadevaMvidhavRttAntasAkSAtkAre'pi sahasradhA na dalati / upacArairiti dAkSiNyaprayuktaiH / anunayeSviti / bahuvacanena vAraMvAramasya bahuvallabhasyeyaM sthitiriti saubhAgyAtizaya uktaH / 'evameSa vyaGgyArthasAro vAcyaM bhUSayati / tattu vAcyaM bhUSitaM sadAvipralambhAGgakhametIti / yattu triSvapi zlokeSu pratIyamAnasyaiva rasAGgatvaM vyAcaSTe sma sa devaM vikrIya tadyAtrotsavamakArSIt / evaM hi vyaGgayasya yA guNIbhUtatA prakRtA saiva samUlaM truvyet / rasAdivyatiriktasya hi vyaGgyasya rasAGgabhAvayogitvameva prAdhAnyaM nAnyatkiMcidityalaM pUrvavaMzyaiH saha vivAdena / evaM sthita iti / anantarokena prakAreNa dhvaniguNIbhUtavyaGgyayorvibhAge sthite satItyarthaH / kArikAgatamapizabdaM vyAkhyAtumAha-na ceti / eSa ca zlokaH pUrvameva vyAkhyAta iti na punarlikhyate / yatra tviti / yadyapi cAtra viSaye nirve 1. 'na tveSAM padArthAnAM' ka-kha. 2. 'na ca kevalapadAnyalakSya' ga. 3. 'api tu' ga. 1. 'priyAyAH' ka-kha. 2. 'yallajjAdityAge gopyaivaM dhAryate' ga. 3. 'kuryAt' ga. 4. 'bhAgitvaM' ka-kha. .
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 kaavymaalaa| rAjAnamapi sevante viSamapyupabhuJjate / ramante ca saha strIbhiH kuzalAH khalu mAnavAH // ' ityAdau vAcyavyaGgayayozca prAdhAnyAprAdhAnyaviveke paraH prayatno vidhAtavyaH yena dhvaniguNIbhUtavyaGgyayoralaMkArANAM cAsaMkIrNo viSayaH sujJAto bhavati / anyathA tu prasiddhAlaMkAraviSaya eva vyAmohaH pravartate / tathA hi / 'lAvaNyadraviNavyayo na gaNitaH klezo mahAnarjitaH khacchandaM carato janasya hRdaye cintAjvaro nirmitaH / eSApi khayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI hatA ko'rthazcetasi vedhasA vinihitastanvyAsta, tanvatA // ' dAtmakazAntarasapratItirasti tathApi camatkAro'yaM vAcyaniSTha eva / vyaGgyatvasaMbhAvyavaviparItakAritAdi tasyaivAnuyAyinazcApizabdAbhyAmubhayato yojitAbhyAM cazabdena ca sthAnatrayayojitena khaluzabdena cobhayato yojitena mAnavazabdena spaSTameva guNIbhUtam / vivekadarzanA ceyaM na nirupayogeti darzayati-vAcyavyaGgyayozceti / alaMkArANAM ceti / yatra vyaGgyaM nAstyeva tatra teSAM zuddhAnAM prAdhAnyam / anyathA tviti / yadi prayatnavatA na bhUyata ityarthaH / vyaGgyaprakArastu yo mayA pUrvamutprekSitastasyAsaMdigdhameva vyAmohasthAnamityevakArAbhiprAyaH / draviNazabdena sarvakhaprAyalamanekavakRtyopayogitvamuktam / gaNita iti / cireNa hi yogyo yaH saMpadyate na tu vidyudiva jhaTiti tatrAvazyaM gaNanayA bhavitavyam / anantakAlanirmANakAriNo'pi tu vidhirna vivekalezo'pyudabhUditi paramasya prekSAvattvam / ata evAha-klezo mahAniti / svacchandasyeti / vizRGkhalasyetyarthaH / eSApIti / yatsvayaM nirmIyate tadeva ca nihanyata iti mahadvaizasamapizabdena vakAreNa coktam / ko'rtha iti / na khAtmano na lokasya nirmitasyetyarthaH / tasyeti rAgiNaH / varAkI hatetikRpAliGgitamamaGgalopahataM cAnucitaM vacanam / tulyaramaNAbhAvAditi khAtmanyatyantamanucitam / Atmanyapi hi tadrUpAsaMbhAvanAyAM rAgitAyAM ca pazuprAyatvaM syAt / nanu ca rAgiNo'pi kutazcitkAraNAtparigRhItakatipayakAlavratasya vA rAvaNaprAyasya vA sItAdiviSaye duSyantaprAyasya vA nirjAtajAtivizeSe zakuntalAdau kimiyaM khasaubhAgyAbhimAnagarbhA uta stutigarbhoktirna bhavati / vItarAgasya vA anAdikAlAbhyastarAgavAsanAvAsita- 1. 'hanta' ga. 2. 'mahAnvIkRtaH' ka-kha. 3. 'khacchandasya sakhIjanasya vasatazcintAnalo dIpitaH' ka-kha. 4. 'svaguNAnurUparamaNAbhAvAt' ga. 1. 'saMbhAvitva' ka-kha. 2. 'utprekSAvattvam' ka kha. 3. 'garbhA coktirna' ka-kha..
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 udyotaH ] dhvanyAlokaH / 217 ityatra vyAjastutiralaMkAra iti vyAkhyAyi kenacittanna caturasram / yato'syAbhidheyasyaitadalaMkArakharUpamAtra paryavasAyitvena suzliSTatA / yato na tAvadayaM rAgiNaH kasyacidvikalpaH / tasya 'eSApi svayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI hatA' ityevaMvidhoktyanupapatteH / nApi nIrAgasya / tasyaivaMvidhavi - 1 kalpaparihAraikavyApAratvAt / na cAyaM zlokaH kacitprabandha iti zrUyate yena tatprakaraNAnugatArthatAsya parikalpyate / tasmAdaprastutaprazaMseyam / yasmA - danena vAcyena guNIbhUtAtmanA niHsAmAnyaguNAvalepAdhmAtasya nijamahimotkarSajanita saMmatsara janajvarasya vizeSajJamAtmano na kaMcidevAparaM pazyataH paridevitametaditi prakAzyate / tathA cAyaM dharmakIrte zloka iti prasiddhiH / saMbhAvyate ca tasyaiva / yasmAt 'anadhyavasitAvagAhanamanalpadhIzaktinA pyadRSTaparamArthatattvamadhikAbhiyogairapi / mataM mama jagatyalabdhasadRzapratigrAhakaM prayAsyati payonidheH paya iva khadehe jarAm // ' ityanenApi zlokenaivaMvidho'bhiprAyaH prakAzita eva / aprastutaprazaMsAyAM tayA madhyasthatvenApi tAM vastutastathA pazyato neyamuktiH saMbhAvyA / nahi vItarAgo viparyastAnbhAvAnpazyati / nahyasya vINAkkaNitaM kAkaraTitakalpaM pratibhAti / tasmAtprastutAnusAreNobhayasyApIyamuktirupapadyate / aprastutaprazaMsAyAmapi hyaprastutaH saMbhavannevArtho vaktavyaH / nahi tejasItthamaprastutaprazaMsA saMbhavati - aho dhik kArNyamiti / sA paraM prastutaparatayeti nAtrAsaMbhava ityAzaGkayAha-na ceti / niHsAmAnyeti nijamahimeti vizeSajJa I paridevitamityetaizcaturbhirvAkyakhaNDaiH krameNa pAdacatuSTayasya tAtparyaM vyAkhyAtam / nanvatrApi kiM pramANamityAzaGkyAha - tathA ceti / nanu kimiyatetyAzaGkya tadAzayena nirvAdatadIyazlokArpitenAsyAzayaM saMvAdayati - saMbhAvyata iti / avagAhanamadhyavasitamapi na yatra AstAM tasya saMpAdanam / paramaM yadarthatattvaM kaustubhAdi vA uttamaM labdhaM yatra / parIkSitamapi na prAptaM sadRzaM tathAbhUtaparigrAhamekaiko grAho jalacaraH prANI airAvatoccaiHvodhanvantariprAyo yatra tadalabdhasadRzapratigrAhakam / evaMvidha iti / paridevita viSaya 1. ' ityayaM zloko vyAjastutyalaMkAra - tanna caitat caturasram' ga. 2. samastasamatsa - rajvarasya' ka - kha. 1. 'vivekAndhya miti' ga. 2. ' tasyAsaMbhAvanam' ga.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 kAvyamAlA / ca yadvAcyaM tasya kadAcidvivakSitatvaM kadAcidavivakSitatvaM kadAcidvivakSitAvivakSitatvamiti trayI bandhacchAyA / tatra vivakSitatvaM yathA parArthe yaH pIDAmanubhavati bhaGge'pi madhuro - yadIyaH sarveSAmiha khalu vikAro'pyabhimataH / . na saMprApto vRddhiM yadi sa bhRzamakSetrapatitaH kimikSordoSo'sau na punaraguNAyA marubhuvaH // ' yathA vA mamaiva . 'amI ye dRzyante nanu subhagarUpAH saphalatA __bhavatyeSAM yasya kSaNamupagatAnAM viSayatAm / nirAloke loke kathamidamaho cakSuradhunA ___ samaM jAtaM sarvairna samamathavAnyairavayavaiH // ' anayorhi dvayoH zlokayorikSucakSuSI vivakSitakharUpe eva na tu prastute / mahAguNasyAviSayapatitatvAdaprAptaparabhAgasya kasyacitkharUpamupavarNayituM dvayorapi zlokayostAtparyeNa prastutatvAt / avivakSitatvaM yathA ityarthaH / iti cArthe / aprastutaprazaMsopamAlakSaNamalaMkAradvayam / anantaraM tu vAtmani vismayadhAmatayA te vizrAntiH / parasya ca zrotRjanasyAtyAdarAspadatayA prayatnagrAhyatayA cotsAhajananenaivaMbhUtamatyantopAdeyaM satkatipayasamucitajanAnugrAhakaM kRtamiti svAtmani kuzalakAritApradarzanayA dharmavIrasparzanena vIrarase vizrAntiriti mantavyam / anyathA paridevitamAtreNa kiM kRtaM syAt / utprekSApUrvakAritvamAtmanyAveditaM ceki tataH svArthaparArthasaMbhavAdisalaM bhunaa| nanu yathAsthitasyArthasya saMgatau bhavatva prastutaprazaMsA iha tu saMgatirastyevetyAzakSA saMgatAvapi bhavatyevaiSeti darzayitumupakramate-aprastuteti / nanviti / yairidaM jagadbhUSitamityarthaH / yasya cakSuSorviSayatAM kSaNaM gatAnAmeSAM saphalatA bhavati tadidaM cakSuriti saMbandhaH / Aloko viveko'pi / na samamiti / hasto hi varaM sparzAdAnAdAvapyupayogI / avayavairiti / atitucchaprAyairityarthaH / aprAptaH para utkRSTo bhaugo'rthalAbhAtmakaH kharUpaprathanalakSaNo vA yena / tasya kathayAmItyAdipraityuktiH / anena padeneda mAha-aMkathanIyametat / zrUyamANaM hi nirvedAya bhvti| tathApi tu yadi nirbandhastatkathayAmi 1. 'madhura ityAdi' ga-pustake etAvadevAsti na tu saMpUrNa padyam. 2. 'deze' ka-kha. 1. 'arthaH' ka-kha-pustakayo sti. 2. 'bhogo' ga. 3. 'pratyuktaH' ga. 4. 'kathanIya' ga.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH / 'kastvaM bhoH kathayAmi daivahatakaM mAM viddhi zAkhoTakaM vairAgyAdiva vakSi sAdhu viditaM kasmAdidaM kathyate / vAmenAtra vaTastamadhvagajanaH sarvAtmanA sevate na cchAyApi paropakArakariNI mArgasthitasyApi me // nahi vRkSavizeSeNa sahoktipratyuktI saMbhavata ityavivakSitAbhidheyenaivAnena zlokena samRddhAsatpuruSasamIpavartino nirdhanasya kasyacinmanakhinaH paridevitaM tAtparyeNa vAkyArthIkRtamiti pratIyate / 3 udyotaH ] 219 vivakSitatvAvivakSitatvaM yathA _ 'uppahajAAeN asohiNIeN phalakusumapattarahiAe / ve va deto pAmara ho ohasijjihasi // ' atra hi vAcyArtho nAtyantaM saMbhavI / tasmAdvAcyavyaGgyayoH prAdhAnyAprAdhAnye yatnato nirUpaNIye / vairAgyAditi / kAkvA daivahatakamityAdinA sUcitaM te' vairAgyamiti yAvat / sAdhuvi`ditamityuttaram / kasmAditi vairAgye hetupraznaH / idaM kathyata ityAdi sanirvedasmaraNopakramaM kathaMkathamapi nirUpaNIyateyottaram / vAmeneti / anucitena kulAdinopalakSita ityarthaH / vaTa iti / cchAyAmAtrakaraNAdeva phaladAnAdizUnyAduDurakaMdhara ityarthaH / chAyApIti / zAkhoTako hi smazAnAgnijvAlAlI DhalatApallavAdistaruvizeSaH / atrAvivakSAyAM hetumAha -nahIti / samRddho yo'satpuruSaH / 'samRddhasatpuruSa' iti pAThe samRddhena RddhimAtreNa satpuruSo na tu guNAdineti vyAkhyeyam / nAtyantamiti / vAcya eva niyamo nAstIti na zakyaM vaktum / vyaGgyasyApi bhAvAditi tAtparyam / utpathajAtAyA iti na tathAkulodbhU-tAyAH / azobhanAyA iti lAvaNyarahitAyAH / phalakusumapatrarahitAyA ityevaMbhUtApi kAcitputriNI vA bhrAtrAdipakSaparipUrNatayA saMbandhivargapoSakA vA parirakSyate / badaryAM vRtiM dadatpAmara bhoH, hasiSyase sarvalokairiti bhAvaH / evamaprastutaprazaMsAM prasaGgato nirUpya prakRtameva yannirUpaNIyaM tadupasaMharavi - tasmAditi / aprastutaprazaMsAyAmapi lAvaNyetyatra zloke yasmAdyAmoho lokasya dRSTastato hetorityarthaH / evaM vyadnyakharUpaM nirUpya sarvathA 1. 'zrUyatAm' ga. 2. 'karaNe' ka-kha. 3. 'vAsino' ka kha 4 . ' utpathajAtAyA azobhanAyAH phalakusumapatrarahitAyAH / badaryA vRtiM dadatpAmara bho avahasiSyase // ' iti cchAyA. 1. 'vena' ga. 2. 'tayoktam' ga. 3. 'prazaMsAprakAraM ' ka-kha. 4. 'vyaGgyaM svarUpato nirUpya sarvathA tacchUnyaM yattannirUpitumAha' ka kha .
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 kaavymaalaa| pradhAnaguNabhAvAbhyAM vyaGgayasyaivaM vyavasthite / kAThye ubhe tato'nyadyattacitramabhidhIyate // 42 // citraM zabdArthabhedena dvividhaM ca vyavasthitam / tatra kiMcicchabdacitraM vAcyacitramataH param // 43 // - vyaGgayasyArthasya prAdhAnye dhvanisaMjitakAvyaprakAraH guNabhAve tu guNIbhUtavyaGgyatA / tato'nyadrasabhAvAditAtparyarahitaM vyaGgayArthavizeSaprakAzanazaktizUnyaM ca kAvyaM kevalavAcyavAcakavaicitryamAtrAzrayeNopanibaddhamAlekhyaprakhyaM yadAbhAsate taccitram / na tanmukhyaM kAvyam / kAvyAnukAro hyasau / tatra kiMcicchabdacitraM yathA duSkarayamakAdi / vAcyacitraM tataH zabdacitrAdanyavyaGyArthasaMsparzarahitaM prAdhAnyena vAkyArthatayA sthitaM rasAditAtparyarahitamutprekSAdi / atha kimidaM citraM nAma yatra na pratIyamAnArthasaMsparzaH / pratIyamAno hyarthastribhedaH prAkpradarzitaH / tatra yatra vastvalaMkArAntaraM vA vyaGgyaM nAsti sa nAma citrasya kalpyatAM viSayaH / yatra tu rasAdInAmaviSayatvaM sa kAvyaprakAro na saMbhavatyeva / yasmAdavastusaMsparzitA kAvyasya nopadyate / vastu ca sarvameva jagadgatamavazyaM kasyacidrasasya cAGgatvaM pratipadyate / vibhAvatvena cittavRttivizeSA hi rasAdayaH na ca tadasti vastu kiMcidyanna cittavRttivizeSamupajanayati tadanutpAdane vA kaviviSayataiva tasya na syAt / kaviviSayazca citratayA kazcinnirUpyate / atrocyate-satyam na tAhakAvya yattacchnyaM tatra kA vArteti nirUpayitumAha-pradhAnetyAdinA / kArikAdvayena / zabdacitramiti / yamakacakrabandhAdicitratayA prasiddhameva / tattulyamevArthacitraM mantavyamiti bhAvaH / Alekhyaprakhyamiti / rasAdijIvarahitaM mukhyapratikRtirUpaM cetyarthaH / atha kimidamiti / AkSepe vakSyamANa AzayaH / atrottaram-yatreti / AkSiptasyAbhiprAyaM darzayati-pratIyamAna iti / avastusaMsparziteti / kacaTatapAdivanirarthakalaM dazadADimAdivadasaMbaddhArthavaM vetyarthaH / nanu mA bhUtkaviviSaya ityAzajhyAhakaviviSayazceti / kAvyarUpatayA yadyapi na nirdiSTestathApi kavigocarIkRta evAsau - 1. 'tu' ga. 2. 'Alekhyamiva' ga. 3. 'tAvatkAvyasya' ga. 4. 'nApAdyate' ka-kha. 5. 'vAGgalaM' ga. 6. 'ato vibhAvalena' ka-kha. 7. 'tadupAdAne ca' ga. 8. 'kAvyavAprakAraH' ka-kha. 1. 'cetyarthaH' ka-kha. 2. 'vyapadiSTaH' ka-kha..
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ukSyotaH] dhvanyAlokaH / 221 prakAro'sti yatra rasAdInAmavipratipattiH / kiM tu yadA rasabhAvAdivivakSAzUnyaH kaviH zabdAlaMkAramarthAlaMkAraM vopanibadhnAti tadA tadvivakSApekSayA rasAdizUnyatArthasya parikalpyate / vivakSopArUDha eva hi kAvye zabdAnAmarthaH / vAcyasAmarthyavazena ca kavivivakSAvirahe'pi tathAvidhe viSaye rasAdipratItirbhavantI paridurbalA bhavatItyanenApi prakAreNa nIrasatvaM parikalpya citraviSayo vyavasthApyate / tadidamuktam 'rasabhAvAdiviSayavivakSAvirahe sati / alaMkAranibandho yaH sa citraviSayo mataH // rasAdiSu vivakSA tu syAttAtparyavatI ydaa| tadA nAstyeva tatkAvyaM dhvaneryatra na gocaraH // ' aitacca citraM kavInAM vizRGkhalagirAM rasAditAtparyamanapekSyaiva kAvyapravRttidarzanAdasmAbhiH parikalpitam / idAnIMtanAnAM tu nyAyye kAvyanayavyavasthApane kriyamANe nAstyeva dhvanivyatiriktaH kAvyaprakAraH / yataH paripAkavatAM kavInAM rasAditAtparyavirahe vyApAra eva na zobhate / rasAditAtparye vaktavyaH / anyasya vo khakelivRttAntatulyasyehAbhidhAnAyogAt kavizcedgocarIkaroti nUnamamunA prItirjanayitavyA / sA cAvazyaM vibhAvAnubhAvavyabhicAriparyavasAyinIti bhAvaH / kiM tviti / 'vivakSA tatparatvena nAGgidena kathaMcana' ityAdiryo'laMkAranivezane samIkSAprakAra uktastaM yadA nAnusaratItyarthaH / rasAdizUnyateti / naiva yatra rasapratItirasti yathA pAkAnabhijJasUdaviracite mAMspAkavizeSe / nanu vastusaundaryAdavazyaM bhavati kadAcittathA svAdo'kuzalakRtAyAmapi zikhariNyAmivetyAzajhyAha-vAcyetyAdi / anenApIti / pUrve sarvathA tacchUnyatvamadhunA tu daurbalyamityapizabdasyArthaH / ajJakRtAyAM ca zikhariNyAmaho zikhariNIti na tajjJAnAM camatkAraH / api tu dadhiguDamaricaM caitadasamaJjasayojitamiti vaktAro bhavanti / uktamiti / mayaivetyarthaH / alaMkArANAM zabdArthobhayarUpANAM nibandha ityarthaH / nanu 'tacitramabhidhIyate' iti kimanenopadiSTena / akAvyarUpaM hi taditi kathitam / heyatayA taduddizyata iti cet , ghaTe kRte kavina bhavatItyetadapi vaktavyamityAzaya kavibhiH khalu tatkRtamato heyatayopadizyata ityetanirUpayatievaJcetyAdinA / paripAkavatAmiti / zabdArthaviSayo rasaucityalakSaNaH paripAko 1. 'sAmarthyena kavi' ga. 2. 'rasabhAvapratItiH' ka-kha. 3. 'yattu' ga. 4. 'yatazca' ka-kha. 5. 'vizRGkhalaM nitarAM' ga. 6. 'anavekSyaiva.' ga. 1. 'vAsukivRttAntasyeha' ga. 2. 'bhavati tathAkhAdo'tra' ga. 2. dhva0 lA.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 kaavymaalaa| caM nAstyeva tadvastu yadabhimatarasAGgatAM nIyamAnaM na praguNIbhavati / ace. tanA api hi bhAvA yathAyathamucitarasabhAvatayA cetanavRttAntayojanayA vA na santyeva te ye yAnti na rasAGgatAm / tathA cedamucyate 'apAre kAvyasaMsAre kavireva prajApatiH / yathAsmai rocate vizvaM tathedaM parivartate // zRGgArI cetkaviH kAvye jAtaM rasamayaM jagat / sa eva vItarAgazcennIrasaM sarvameva tat // bhAvAnacetanAnapi cetanavacetanAnacetanavat / vyavahArayati yatheSTaM sukaviH kAvye khatatratayA // ' tasmAnnAstyeva tadvastu yatsarvAtmanA rasatAtparyavataH kavestadicchayA tadabhimatarasAGgatAM na dhatte / tathopanibadhyamAnaM vA na cArutvAtizayaM puSNAti / sarvametaca mahAkavInAM kAvyeSu dRzyate / asmAbhirapi kheSu kAvyaprabandheSu yathAyathaM darzitameva / sthite caivaM sarva eva kAvyaprakAro na dhvanidharmatAmatipatati / resAdyapekSayA kaverguNIbhUtavyaGgyalakSaNo'pi prakArastadaGgatAmavalambate prAk / yadA tu cATuSu devatAstutiSu vA rasAdInAmaGgatayA vyavasthAnaM hRdayavatISu ca SaiprajJAdigAthAsu kAsuciyaGgayaviziSTavAcyA prAdhAnyaM ta vidyate yeSAm / 'yatpadAni tyajantyeva parivRttisahiSNutAm' ityapi rasaucityazaraNameva vaktavyamanyathA nirhetukaM tat / apAra iti / anAdyanta ityarthaH / yathAruci parivRttimAhazRGgArIti / zRGgAroktavibhAvAnubhAvavyabhicAricarvaNArUpapratItimayo na tu strIvyasanIti mantavyam / ata eva bharatamuniH 'kaverantargataM bhAvaM' 'kAvyArthAnbhAvayati' ityA'diSu kavizabdameva mUrdhAbhiSiktatayA prayuGkte / nirUpitaM caitadrasakharUpanirNayAvasare / jagaditi / tadrasanimajanAdityarthaH / zRGgArapadaM rasopalakSaNam / sa eveti yadA varNanArasiko na bhavati tadA paridRzyamAno'pyayaM bhAvavargo yadyapi sukhaduHkhamohaMmAdhyasthyamAtraM kiM kiM vitarati tathApi kavivarNanopakAraM vinA lokAtikAntarasAvAdabhuvaM naudhizeta ityarthaH / cArukhAtizayaM yanna puSNAti tato nAstyeveti saMbandhaH / kheSviti viSamabANalIlAdiSu / hRdayavatISviti / 'aaliA' iti prAkRtakavigoSThyAM prasiddhAsu / trivargopAyo 1. 'sati' ka-kha. 2. 'kavirekaH' ga. 3. 'dyapekSAyAM' ga. 1. 'mohamayo vyaGgyamalaukikaM vitarati / tathApi kavivarNanayArohaM vinA' ka-kha. 2. 'nAtizete' ga.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ukSyotaH] dhvnyaalokH| 223 dapi guNIbhUtavyaGgayasya dhvaniniSpandabhUtatvamevetyuktaM prAk / tadevamidAnItanakavikAvyanayopadeze kriyamANe prAthamikAnAmabhyAsArthinAM yadi paraM citreNa vyavahAraH, prAptapariNatInAM tu dhvanireva prAdhAnyena kAvyamiti sthitametat / tadayamatra saMgrahaH 'yasminraso vA bhAvo vA tAtparyeNa prakAzyate / saMvRttyAbhihitaM vastu yatrAlaMkAra eva vA // .. kAvyAvanirvanervyaGgyaM prAdhAnyaikanibandhanaH / sarvatra tatra viSayI jJeyaH sahRdayairjanaiH / / ' saguNIbhUtavyaGgayaiH sAlaMkAraiH saha prabhedaiH svaiH / saMkarasaMsRSTibhyAM punarapyuddayotate bahudhA // 44 // tasya ca dhvaneH khaprabhedairguNIbhUtavyaGgayena vAcyAlaMkAraizca saMkarasaMsRSTivyavasthAyAM kriyamANAyAM bahuprabhedatA lakSye dRzyate / tathAhi khapramedasaM peyakuzalAH sahRdayAH SaTprajJAH prAtivezmikA ucyante / tadgAthA yathA bhaddendurAjasya'laciagaaNA phalahIlaAo hontu tti vaDiAsIhi / aliaTThaasisaMpADivena ca puAviNIM caiNu // ' atra laGghitagaganA kArpAsalatA bhavanviti hAlikasyAziSaM vardhayantyA prAtivezmikaH paranirvRtiM prApita iti cauryasaMbhogAbhilASiNIyamityanena vyaGgyena viziSTaM vAcyameva sundaram / 'golAkacchakuDaGge hareNajambUsu paJcamANAsu / haliabahuA NiaMsai cambUrasarattaaM siaam // ' atra godAvarIkacchalatAgahane hareNajambUphaleSu (?) pacyamAneSu / hAlikavadhUH paridhatte jambUphalarasaraktaM nivasanamiti kharitacauryasaMbhogasaMbhAvyamAnajambUphalarasaraktavaparabhAgaM niDhuvAnaM guNIbhUtavyaGgyamityalaM bahunA / dhvanireva kAvyammityAtmAtminorabheda eva vastuto vyutpattaya iti vibhAgaH kRta ityarthaH / vAgrahaNAttadAbhAsAdeH pUrvoktasya grahaNam / saMvRttyeti / gopyamAnatayA labdhasaundaryamityarthaH / kAvyAddhaniriti kAvyamArge / viSayIti / trividhasya dhvaneH kAvyamArgo viSaya iti yAvat / evaM zlokadvayena saMgrahArthamabhidhAya bahuprakAralapradarzikAM kArikAM paThati-saguNIti / guNIbhUtavyaGgayena sahAlaMkArairye vartante khe dhvaneH prabhedAstaiH saMkIrNatayA saMsRSTyA vAnantaprakAro dhvaniriti tAtparyam / bahuprakAratoM darzayati-tathAhIti / khabhedairguNIbhUtavya. 1. 'prakAzate' ka-kha. 2. 'vijayI' ga. 3. 'vAcyAlaMkArAntaraizca' ka-kha. ... 1. tivaha bhaMtI va / phalliasamAsisaM pADivesavaM tu AviNibaviA ||'k-kh. 2. vardhayantyA kaTukA nirvRti' ka-kha. 3. 'kAvyamArga' iti ga. 4. 'te' ga. 5. 'pramedatA' ka-kha.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 kaavymaalaa| kIrNaH, khaprabhedasaMsRSTo guNIbhUtavyaGgyasaMkIrNo guNIbhUtavyaGgyasaMsRSTo vAcyAlaMkArAntarasaMkIrNo vAcyAlaMkArAntarasaMsRSTaH saMsRSTAlaMkArasaMkIrNaH saMsRSTAlaMkArasaMsRSTazceti bahudhA dhvaniH prakAzate / tatra khaprabhedasaMkIrNatvaM kadAcidanugrAhyAnuprAhakabhAvena / yathA-'evaMvAdini devarSoM-' ityAdau / atra hyarthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayadhvaniprabhedenAlakSyakramavyaGgayadhvanipramedo'nugRhyamANaH pratIyate / evaM kadAcitprabhedadvayasaMpAtasaMdehena / yathA 'khaNapAhuNiA deara esA jAAe~ kiMpi de bhaNidA / ruai paDoharalavahIgharammi aNuNijjaDa varAI // atra hyanunIyatAmityetatpadamarthAntarasaMkramitavAcyatvena vivakSitAnyapara. gayenAlaMkAraiH prakAzyata ityatra ye bhedAstatrApi pratyekaM saMkareNa saMsRSTyA ceti Sada / saMkarasyApi trayaH prakArAH / anugrAhyAnuprAhakabhAvena saMdehAspadalenaikapadAnupravezeneti dvAdaza medAH / pUrva ca ye paJcatriMzadbhedA niruktAste guNIbhUtavyaGgyasyApi mantavyAH khaprabhedAsvAvanto'laMkArA ityekasaptatiH / tatra saMkaratrayeNa saMsRSTyA ca guNane dve zate caturazItyadhike / tAvatA paJcatriMzato mukhyabhedAnAM guNane saptasahasrANi catvArizatAni viMzatyadhikAni bhavanti / alaMkArANAmAnantyAttvasaMkhyatvam / tatra vyutpattaye katipayabhedeSUdAharaNAni ditsuH kArikAyAmanyapadArthavena pradhAnatayoktatvAttadAzrayANyeva cakhAyudAharaNAnyAha-tatreti / anugRhyamANa iti / lajjayA hi pratItAbhilASazRGgAro'trAnugRhyate vyabhicAribhUtalena / kSaNa utsavastatra nimantraNenAnItA he devara, eSA te jAyayA kimapi bhaNitA roditi / paDohare zUnye valabhIgRhe / anunIyatAM varAkI / sA tAvaddevarAnuraktA sajAyayA viditavRttAntayA kimapyuktetyeSoktistadvRttAntaM dRSTavatyA anyasyA devaracaurakAminyAH / tatra gRhiNyAyaM vRttAnto jJAta ityubhayataH kalahAyitumicchantyevamAha / tatrArthAntare saMbhogenaikAntocitena paritoSyatAmityevaMrUpe vAcyasya saMkramaNam / yadi vA tvaM tAvadetasyAmevAnurakta itIrdhyAkopatAtparyAdanunayanamanyaparaM vivakSitam / eSA tavedAnImucitamagarhaNIyaM premAspadamityanunayo vivakSitaH / vayaM vidAnI garhaNIyA saMvRttA ityeva tatparatayobhayathApi ca svAbhiprAyaprakAzanAdekataranizcayena pramANAbhAva ityuktam / vivakSitasya hi kharUpasthasyaivAnyaparatvam / saMkrAntistu tasyaiva tadrUpApattiH / yadi vA devarAnuraktAyA eva taM devaramanyayA sahAvalokitasaMbhogavRttAntaM pratIyamuktiH / devaretyAmantraNAt / 1. 'vAcyAlaMkArAntarasaMsRSTaH saMsRSTAlaMkArasaMkIrNaH saMkIrNAlaMkArasaMsRSTazceti' ga. 2. 'kSaNaprAghuNikA devara eSA jAyayA kimapi te bhaNitA / roditi zUnyavalabhIgRhe'nunIyatAM varAkI // ' iti cchAyA.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uddyotaH ] dhvanyAlokaH / 225 brAcyatvena ca saMbhAvyate / na cAnyatarapakSanirNaye pramANamasti / aikavyaJjakAnupravezena tu vyaGgyatvamalakSyakramavyaGgyasya svaprabhedAntarApekSayA bAhulyena saMbhavati / yathA-- ' snigdhazyAmala -' ityAdau / svaprabhedasaMsRSTatvaM ca yathA pUrvodAharaNa eva / atra hyarthAntarasaMkramitavAcyasyAtyantatiraskRtavAcyasya ca saMsargaH / guNIbhUtavyaGgayasaMkIrNatvaM yathA - ' nyakkAro hAyameva me -yadarayaH' ityAdau / yathA vA 'kartA dyUtacchalAnAM jatumayazaraNoddIpanaH so'bhimAnI kRSNAkezottarIyavyapanayanapaTuH pANDavA yasya dAsAH / rAjA duHzAsanAdergururanujazatasyAGgarAjasya mitraM vAste duryodhano'sau kathayata na ruSA draSTumabhyAgatau khaH // ' atra lakSyakramavyaGgasya vAkyArthIbhUtasya vyaGgaya viziSTavAcyAbhidhAyibhiH padaiH saMkramitA / ata eva ca padArthAzrayatve guNIbhUtavyaGgayasya 'pUrvavyAkhyAne tu tadapekSayA devaretyAmantraNaM vyAkhyAtam / bAhulyeneti / sarvatra kAvye rasAditotparyaM tAvadasti tatra rasadhvanerbhAvadhvanezcaikena vyaJjakenAbhivyaJjanam / snigdhazyAmaletyatra vipralambhazRGgArasya tadvyabhicAriNazca zokAvegAtmanazcarvaNIyatvAt / evaM trividhaM saMkaraM vyAkhyAya saMsRSTimudAharati -- svaprabhedeti / atra hIti / liptazabdAderatira-skRto vAcyaH, rAmAdau tu saMkrAnta ityarthaH / evaM svaprabhedaM prati caturbhedAnudAhRtya guNIbhUtavyaGgadhaM pratyudAharati -- guNIbhUteti / atra hItyudAharaNadvaye'pi / alakSyakramavyaGgayasyeti / raudrasya / vyaGgyaviziSTetyanena guNatA vyaGgyasyoktA / padairityupalakSaNe - tRtIyA / tena tadupalakSito yo'rtho vyaGgayo guNIbhAvena vartate tena saMmizratA saMkIrNatA / sA cAnugrAhyAnugrAhakabhAvena saMdehayogenaikasya vyaJjakAnupravezena ceti yathAsaMbhavamudAharaNadvaye yojyA / tathA hi me yadaraya ityAdibhiH sarvaireva padArthaiH kartetyAdibhizca vibhAvAdirUpatayA raudra evAnugRhyate / kartetyAdau ca pratipadaM pratyavAntaravAkyaM pratisamAsaM ca vyaGgyamutprekSituM zakyameveti na likhitam / pANDavA yasya dAsA iti tadIyoktyanukAraH / tatra ca guNIbhU-tavyaGgyatApi yojayituM zakyA / vAcyasyaiva krodhoddIpanatvAt / dAsaizca kRtakRtyaiH svAmyavazyaM draSTavyaH / ityarthazaktyanuraNanarUpatA / ubhayathApi cArutvAdekapakSagrahe pramANAbhAvaH / ekavyaJjakAnupravezastu taireva padaiH / guNIbhUtasya vyaGgyasya pradhAnIbhUtasya ca rasasya vibhAvAdidvAratayAbhivyaJjanAt / ata eva ceti / yato'tra lakSye dRzyate tata ityarthaH / 1. 'nizcaye' ka-kha. 2. 'kadAcidvibhinnayorekaza ekavyaJjakAnu' ga. 3. 'vyaJjakatvaM ' ka-kha. 4. ' saMmizritA' ka- kha. 1. 'paralaM' ga. 2. 'zabdAdau tiraskRtavAcyarasAdau' ka-kha. 3. 'eveti' ka- kha.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 kAvyamAlA / vAkyArthAzrayatve ca dhvaneH saMkIrNatAyAmavirodhaH svaprabhedAntaravat / yathAhi dhvaniprabhedAntarANi parasparaM saMkIryante padArthavAkyArthAzrayatvena ca na virudvAni kiM caikavyaGgayAzrayatve tu pradhAnaguNabhAvo virudhyate / natu vyaGgya. bhedApekSayA tato'pyasya na virodhaH / ayaM ca saMkarasaMsRSTivyavahAro bahUnAmekatra vAcyavAcakabhAva iva vyaGgyavyaJjakabhAve'pi nirvirodha eva mantavyaH / yaMtra tu padAni kAnicidavivakSitavAcyAnyanuraNanarUpavyaGgayavAcyAni vA tatra dhvaniguNIbhUtavyaGgayayoH saMsRSTatvam / yathA-'teSAM gopavadhUvilAsasuhRdAM' ityAdau / atra hi 'vilAsasuhRdAM' 'rAdhArahaHsAkSiNAM' ityete pade dhvaniprabhedarUpe 'te' 'jAne' ityete ca pade guNIbhUtavyaGgayarUpe / vAcyAlaMkArasaMkIrNatvamalakSyakramavyaGgayApekSayA rasavati rasAlaMkAre ca kAvye sarvatraiva suvyavasthitam / prabhedAntarANAmapi kadAcitsaMkIrNatvaM bhavatyeva / yathA mamaiva nanu vyaGgyaM guNIbhUtaM pradhAnaM ceti viruddhametadRzyamAnamapyayuktavAnna zraddheyamityAzaGkA vyAkamedAttAvanna virodha iti darzayati-sveti / khaprabhedAntarANi saMkIrNatayA pUrvamudAhRtAnIti tAnyeva dRSTAntayati / tadeva vyAcaSTe-yathAhIti / tathAtrApItyadhyAhAro'tra kartavyaH / 'tathA hi' iti vA pAThaH / nanu vyaJjakabhedAtprathamabhedayoH parihArostu ekavyaJjakAnupraveze tu vaktavyamityAzaya pAramArthikaM pariharannAha-kiMceti / tato'pIti / yato vyaGgayaM guNIbhUtamanyacca pradhAnamiti ko virodhaH / nanu vAcyAlaMkAre viSaye zruto'yaM saMkarAdivyavahAro na tu vyaGgyaviSaya ityAzaGkayAha-ayaM ceti / mantavya iti / mananena pratItyA tathA nizcayati (nizcaya iti)| ubhayatrApi pratIte reva zaraNavAditi bhAvaH / evaM guNIbhUtavyaGgyasaMkarabhedAnudAhRtya saMsRSTimudAharati-yatra tu padAnIti / kAnicidityanena saMkerAvakAzaM nirAkaroti / suhRcchabdena sAkSizabdena cAvivakSitavAcyo dhvaniH 'te' ityAdinA sAdhAraNaguNagaNAbhivyakto'pi na guNavamavalambate / vAcyasyaika smaraNasya prAdhAnyena cArutvahetuvAt / 'jAne' ityanenotprekSyamANAnantadharmavyaMjakenApi vAcyamevotprekSaNarUpaM pradhAnI kriyate / evaM guNIbhUtavyaGgaye'pi catvAro medA udAhRtAH / adhunAlaMkAragatAMstAndarzayati-vAcyAlaMkAreti / vyaGgyale khalaMkArANAmuktabhedASTaka evAntarbhAva iti vAcyazabdasyAzayaH / kAvya iti / evaMvidhameva hi kAvyaM bhavati / (prabhedAntarANAmapIti / ) suvyavasthitamiti / 'vivakSA tatpara 1. 'tathA hi' ka-kha. 2. 'yattu' ga. 1. 'ata eveti' ga. 2. paribhavaH' ka-kha. 3. 'vyaGye trIsaMkara' ka-kha. 4. 'yattviti' ga. 5. 'sarvatrAvakAzaM' ka-kha. 6. 'vAcakenApi' ka-kha.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 uyotaH] dhvanyAlokaH / 227 . 'yA vyApAravatI rasAnrasayituM kAcitkavInAM navA . .. ___dRSTiA pariniSThitArthaviSayonmeSA ce vaipshcitii|| te dve apyavalambya vizvamanizaM nirvarNayanto vayaM zrAntA naiva ca labdhamabdhizayana tvadbhaktitulyaM sukham // ' khena iti dvitIyojhyotamUlodAharaNebhyaH saMkaratrayaM saMsRSTizca labhyata ev|''claapaajaaN dRSTiM' ityatra hi rUpakavyatirekasya prAgvyAkhyAtasya zRGgArAnuprAhakalaM svabhAvokteH zRGgArasya caikAnupravezaH / 'uppaha jAyA' iti gAthAyAM paravabhAvoktirvA dhvaniti prakaraNAyabhAve ekataragrAhakaM pramANaM nAsti / yadyapyalaMkAro rasamavazyamanugRhNAti tathApi 'nAtinirvahaNaiSitA' iti yadabhiprAyeNoktaM tatra saMkarAsaMbhavAtsaMsRSTirevAlaMkAreNa rasadhvaneH / yathA'bAhulatikApAzena baddhvA dRDhaM' ityatra / prabhedAntarANAmapIti rasAdidhvanivyatiriktAnAm / vyApAravatIti / niSpAdanaprANo hi rasa ityuktam / tatra vibhAvAdiyojanAtmikA vrnnnaa| tataH prabhRti ghaTanAparyantA kriyA vyApAraH tena satatayukto rasAdiriti rasyamAnatAsArAnsthAyibhAvAnrasayituM rasyamAnatApattiyogyAnkartum / kAciditi lo.."trApati bodhAvasthAtyAgenonmIlayantI / ata eva te kavayaH varNanAyogAt / naveti kSaNekSaNe nUtanaicitryairjagantyAsUtrayantI / dRSTiriti pratibhArUpA / tatra dRSTizcAkSuSaM jJAnaM SADavAdi (3) / raise yo virodhAlaMkAro'ta eva navA tadanugRhItazca dhvaniH / tathAhi cAkSuSaM jJAnaM nAvivakSitamatyantamasaMbhavAbhAvAt / na vAnyaparam / api varthAntare aindriyakavijJAnAbhAsollasite pratibhAnalakSaNe'rthe saMkrAntam / saMkramaNe ca virodho'nugrAhaka eva / tadvakSyati'virodhAlaMkAreNa' ityAdinA / yA caivaMvidhA dRSTiH pariniSThito'calaH arthaviSaye nizcetavye viSaye unmeSo yasyAH / tathAnyena parinizci(SThi)te viSaye unmeSaH samyagavabodhakArI apUrvapramANalAbhalakSaNo ysyaaH| tathA parinizcite lokaprasiddhe'rthe na tu kavivadapUrvasminnarthe unmeSo yasyAH saa| vipazcitAmiyaM vaipshcitii| (te avlmbyeti|) kavInAmiti / vaipazcitItivacanena nAhaM kavirna paNDita ityAtmano'nauddhatyaM dhvanyate / anAtmIyamapi daridragRha ivopakaraNatayAnyata AhRtametanmayA dRSTidvayamityarthaH / te dve apIti / na kayA dRSTyA samyaGivarNanaM nirvahati / vizvamityazeSam / anizamiti punaHpunarainavarataM nirvarNayanto niHzeSeNa varNayanto varNanayA tathA nizcayArthaM varNayantaH / idamitthamiti parAmarzAnumAnAdinA nirbhajya nirvarNanaM kimatra sAraM syAditi tilazastilazo nirvrnnyn(nm)| yaca nirvarNyate tatkhalu madhye vyApAryamANayA madhye cArthavizeSeSu nizcitonmeSayA nizcalayA dRSTyA samyaDivarNitaM bhavati / vayamiti / mithyAvadRSTyAharaNaprayAsavyasanina ityarthaH / zrAntA iti / na kevalaM sAraM labdhaM yAvatpratyuta khedaH prApta iti bhAvaH / cazabdastuzabdasyArthe / abdhiza 1. 'grasayituM' ga. 2. 'parinizcitArtha' ka-kha. 3. 'asti' ga. 1. 'rUpakasya' ka-kha. 2. 'gRhNAti bhUyasA' ga. 3. 'rasebhyo virodhAsta eva' ka-kha. 4. 'avirataM' ga. 5. 'nivedanaM' ka. 6. 'yattu' ga. 7. 'mithyA tadRSTyA' ka..
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 'kaavymaalaa| ityatra virodhAlaMkAreNArthAntarasaMkramitavAcyasya dhvaniprabhedasya saMkIrNatvam / vAcyAlaMkArasaMsRSTatvaM ca padApekSayaiva / yatra hi kAnicitpadAni vAcyAlaMkArabhAji kAnicicca dhvaniprabhedayuktAni / yathA 'dI/kurvanpaTu madakalaM kUjitaM sArasAnAM pratyUSeSu sphuTitakamalAmodamaitrIkaSAyaH / yatra strINAM harati surataglAnimaGgAnukUlaH sigAvAtaH priyatama iva prArthanAcATukAraH // ' yaneti yoganidrayA vamata eva sArasvarUpavedI svarUpAvasthita ityarthaH / zrAntasya zayanasthitaM prati bahumAno bhavati / badbhaktIti / vameva paramAtmasvarUpo vizvasArastasya bhaktiH zabdAdipUrvakamupAsanAkrama(ja)stadAvezastena tulyamapi na labdhamAstAM tAvattajAtIyam / aivaM prathamameva paramezvarabhaktibhAjaH kutUhalamAtrAvalambitakaviprAmANikobhayavRtteH punarapi paramezvarabhaktivizrAntireva yuktati manvAnasyeyamuktiH / sakalapramANaparinizcitadRSTAdRSTaviSayavizeSajaM yatsukhaM yadapi vA lokottaraM rasacarvaNAtmakaM tata ubhayato'pi paramezvaravizrAntyAnandaH prakRSyate / tadAnandavigruNmAtrAvabhAso hi rasAsvAda ityuktaM praagsmaabhiH| laukikaM tu sukhaM tato'pi nikRSTaprAyaM bahataraduHkhAnuSaGgAditi tAtparyam / tatraiva dRSTizabdApekSayaikapadAnupravezaH / dRSTimavalambya nirvarNanamiti virodhAlaMkAro vAzrIyatAm / andhapadanyAyena dRSTipade'tyantatiraskRtavAcyo vAstu ityekataranizcaye nAsti prmaannm| prakAradvayenApi hRdyatvAt / na ca pUrvatrApyevaM vAcyam / navAzabdena zabdazaktyanuraNanatayA virodhasya sarvathAvalambanAt / evaM saMkara trividhamudAhRtya sNsRssttimudaahrti-vaacyeti| sakalavAkye hi yadyalaMkAro'pi vya. jhyArtho'pradhAnaM tadAnugrAhyAnugrAhakasaMkarastadabhAve vasaMgatirityalaMkAreNa vA dhvaninA vA paryAyeNa dvAbhyAmapi vA yugapatpadavizrAntAbhyAM bhAvyamiti trayo bhedAH / etadgIkRtya sAvadhAraNamAha-padApekSayaiveti / yatrAnugrAhyAnugrAhakabhAvaM pratyAzaGkApi nAvatarati taM tRtIyameva prakAramudAhartumupakramate-yatra hIti / yasmAdyatra kAnicidalaMkArabhAji kAniciddhaniyukAni / yathA dIrghAkurvannityatreti / tathAvidhapadApekSayaiva vAcyAlaMkArasaMsRSTatvamityAvRttyA pUrvagranthena saMbandhaH kartavyaH / atra hIti / atratyo hizabdo maitrIpadamityasyAnantaraM yojya iti granthasaMgatiH / dI(kurvanniti / siprAvAtena hi dUramapyaso zabdo niiyte| tathA sukumArapavanasparzajAtahaSociraM kUjantIti / tatkUjitaM ca vAtAndolitasiprAtaraGgajamadhurazabdamizraM bhavatIti dIrghatvam / paTviti / tathAsau sukumAro vAyuryena tajaH zabdaH sArakUjitamapi nAbhibhavati tatsabrahmacArI tadeva dIpayati / na ca dIpanaM tadIya 1. 'asaMkIrNatvam' ga. 2. 'sArasInA' ga. 3. 'ziprA' ga. . 1. 'khabhAvaH' ka-kha. 2. 'ataH' ka-kha. 3. 'saMdhAnasya' ka-kha. 4. 'nikRSTatamaprAyaM' ga. 5. 'paryAyeNa dvAbhyAmapi vA' ka-kha-pustakayo sti. 6. 'hazciraM kUjitaM' ka-kha.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 udyotaH ] dhvanyAlokaH / 229 atra hi maitrIpadamavivakSitavAcyo dhvaniH / padAntareSvalaMkArAntarANi / saMsRSTAlaMkArAntarasaMkIrNo dhvaniryathA 'dantakSatAni karajaizca vipATitAni prodbhinnasAndrapulake bhavataH zarIre / dattAni raktamanasA mRgarAjavadhvA jAtaspRhairmunibhirapyavalokitAni // ' manupayogi yatastanmadena kalamadhuramAkarNanIyam / pratyUSeSviti / prabhAtasya tethAvidhasyaivAna vasaratvAdbahuvacanaM sadaiva tatraiSA hRdyateti nirUpayati / sphuTitAnyavartamAnamakarandabhareNa ( tathA sphuTitAni) vikasitAni nayanahArINi yAni kamalAni teSAM ya Amodastana yA maitrI anyAsaGgAviyoge parasparAnukUlyalAbhastena kaSAya uparakto makarandena ca kaSAyavarNIkRtaH / strINAmiti / sarvasya tathAvidhasya trailokyasArabhUtasya ya evaM karoti sa suratakRtAM glAniM tAntiM harati / atha ca tadIyAM glAniM punaH saMbhogAbhilASoddIpanena harati / na ca prasatyabhUtatayA (?) api tvaGgAnukUlo hRdyasparzaH hRdayAntarbhUtazca / priyatame tadviSaye prArthanArtha kArayati / priyatamo'pi tatpavanasparzaghra prArthanAcATUni karotIti tena tathA kAryata iti / parasparAnurAgaprANazRGgArasarvasvabhUto'sau pavanaH / yuktaM caitattasya yataH siprAparicito'sau vAta iti nAgariko natvavidagdho grAmyaprAya ityarthaH / priyatamo'pi ratAnte'GgAnukUlaH saMvAhanAdiprArthanArthaM cATukAra evameva surataglAniM harati / kUjitaM cAnaGgIkaraNavacanAdi madhuradhvanitaM dIrghIkaroti / cATukaraNAvasare ca sphuTitaM vikasitaM yatkamalakAntidhArivadanaM tasya yAmodamaitrI saurabhaparicayastena kaSAya uparakto bhavati / aGgeSu catuHSaSTyA mAliGgane-: ( nAdi ) SvanukUlaH / evaM zabdarUpagandhasparzA yatra hRdyA yatra ca pavano'pi tathAvidhaH so'vazyamabhigantavyo deza iti meghadUte meghaM prati kAmina iyamuktiH / udAharaNe lakSaNaM yojayati - maitrIpadamiti / hizabdo'nantaraM paThitavya ityuktameva / alaMkArAntarANIti / utprekSA svabhAvoktirUpakopamAH krameNetyarthaH / evamiyatA 'saguNIbhUtavyaGgyaiH sAlaMkAraiH sahaprabhedaiH khaiH / saMkarasaMsRSTibhyAM' ityetadantaM vyAkhyAyodAharaNAni ca nirUpya 'punarapi' iti yatkArikAbhAge padadvayaM tasyArthaM prakAzayatyudAharaNadvAreNaiva - saMsRSTeti / puMnaHzabdasyAyamarthaH-- na kevalaM dhvaneH svaprabhedAdibhiH saMsRSTisaMkarau vivakSitau yAvatteSAmanyonyamapi khaprabhedAnAM svaprabhedairguNIbhUtavyaGgyena vA saMkIrNAnAM saMsRSTAnAM ca dhvanInAM saMkIrNatvaM saMsRSTatvaM ca durlakSyamiti vispaSTodAharaNaM na bhavatItyabhiprAyeNAlaMkArasyAlaMkAreNa saMsRSTasya saMkIrNasya vA dhvanau saMkarasaMsargau pradarzanIyau / tadasminmedacatuSTaye prathamaM medamudAharati -- dantakSatAnIti / bodhisattvasya svakizorabhakSaNa pravRttAM siMhIM nijazarIraM prayacchataH kenaciccATukaM kriyate / prodbhUtaH sAndraH pulakaH parArthasaMpatti 1. 'tathAvidhAvasara' ka-kha. 2. 'kathA' ka-kha. 3. ' ca dhvanInAM' ka kha - pustakayo4. 'vitIrNavataH' ga. rnAsti.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 kAvyamAlA / atra hi samAsoktisaMsRSTena virodhAlaMkAreNa saMkIrNasyAlakSyakramavyayasya dhvaneH prakAzanam / dayAvIrasya paramArthato vAkyArthIbhUtatvAt / saMsRSTAlaMkArasaMsRSTatvaM ca dhvaneryathA 'ahiNaapaoarasiesu pahiasAmAiesu diahesu / sohai pasAriagiANa NacciaM moravandANam // ' atra chupamArUpakAbhyAM zabdazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgyasya dhvaneH saMsaTatvam / jenAnandabhareNa yatra / rakte rudhire mano'bhilASo yasyAH / anuraktaM ca mano ysyaaH| munayazcorodhitamadanAvezAzceti virodhaH / jAtaspRhairiti ca vayamapi kadAcidevaM kAruNikapadavImadhirokSyAmastadA satyato munayo bhaviSyAma iti manorAjyayuktaiH / samAsoktizca nAyikAvRttAntapratIteH / dayAvIrasyeti dayAprayuktalAt / atra dharmasya dharmavIra eva dayAvIrazabdenoktaH (1) / vIrazcAtra rsH| utsAhasyaiva sthAyitvAditi bhAvaH / dayAvIrazabdena vA zAntamupadizati / so'tra rasaH saMsRSTAlaMkArANA(1)manugRhyate / samAsoktimahinA hyayamarthaH saMpadyate-yathA kazcinmanorathazataprArthitapreyasIsaMbhogAvasare jAtapulakastathA vaM parArthasaMpAdanAya khazarIradAna iti krunnaatishyo'nubhaavvibhaavsNpdoddiipitH| dvitIyaM bhedamudAharati-saMsRSTeti / abhinavaM hRdyaM payodAnAM meghAnAM rasitaM yeSu divaseSu / tathAvidhapathikAnprati zyAmAyiteSu mohajanakalAdAtrirUpatAmAcaritavatsu / yadi vA pathikAnAM zyAmAyitaM duHkhavazena zyAmikA yebhyaH / zobhate prasAritagrIvANAM mayUravRndAnAM nRttam / abhinavapayodhararasiteSu pathikasamAjeSu satsu mayUravRndA(vanA)nAM prasAritagItAnAM prakRSTasAraNAnusArigItAnAM tathA grIvArecakAya prasAritagrIvANAM nRtaM zobhate / pathikAnprati zyAmA ivAcarantIti pratyayena luptopamA nirdiSTA / pathikasamAjeSviti karmadhArayasya spaSTavAdrUpakam / tAbhyAM dhvaneH saMkara iti granthakArasyAzayaH / atraivodAharaNe'nyadbhedadvayamudAhartu zakyamityAzayenodAharaNAntaraM na dattam / tathAhi-vyAghrAderAkRtigaNale pathikasamAjeSvityupamArUpakAbhyAM saMdehAspadalena saMkIrNAbhyAmabhinavaprayoge ca rasikeSviti.. miti... zabdazaktyudbhavastasya sNsrgmaatrmnugraahkvaabhaavaat| 'pahiasAmAiesu' ityatra tu pade saMkIrNAbhyAM zabdazaktimUlasya dhvaneH saMkIrNavamekavyaJjakAnupravezAditi saMkIrNAlaMkArasaMsRSTaH / 1. 'prakAzanena' ka-kha. 2. 'bhUtatvam' ka-kha. 3. 'abhinavapayodhararasiteSu pathikazyAmAyiteSu divaseSu / zobhate prasAritagrIvANAM(gItAnAM)nRttaM mayUravRndAnAm // ' iti cchAyA. 1. 'sArAnusArI' ka-kha. 2. 'abhinavaprayoge ca grAhyalAbhAvAt' ka-kha..
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. 231 3 ukSyotaH] dhvanyAlokaH / evaM dhvaneH prabhedAH prabhedabhedAzca kena zakyante / saMkhyAtuM dimAtraM teSAmidamuktamasAmiH // 50 // anantA hi dhvaneH prakArAH sahRdayAnAM vyutpattaye teSAM dimAtraM kathitam / ityuktalakSaNo yo dhvanirvivecyA prayatnataH sdbhiH| satkAvyaM kartuM vA jJAtuM vA samyagabhiyuktaiH // 51 // uktakharUpadhvaninirUpaNanipuNA hi satkavayaH sahRdayAzca niyaMtameva kAvyaviSaye parAM prakarSapadavImAsAdayanti / asphuTasphuritaM kAvyatattvametadyathoditam / __ azaknuvadbhiAkartu rItayaH saMpravartitAH // 52 // etaddhRnivarNanena nirNItaM kAvyatattvamasphuTasphuritaM sadazanuvadbhiH pratipApayitu vaidarbhI gauDI pAJcAlI ceti rItayaH pravartitAH / rItilakSaNavidhAyinAM hi kAvyatattvametadasphuTatayA manAksphuritamAsIditi tadatra sphuTatayA saMpradarzitamityanyena rItilakSaNena na kiMcit / zabdatattvAzca yAH kAzcidarthatatvayujo'parAH / vRttayo'pi prakAzante jJAte'sinkAvyalakSaNe // 53 // asminvyaGgayavyaJjakabhAvavivecanamaye kAvyalakSaNe jJAte sati yAH kAzcitprasiddhA upanAgarikAdyAH zabdatattvAzrayA vRttayo yAzcArthatattvasaMbaddhAH kaizikyAdayastAH samyagrItipadavImavataranti / anyathA tu tAsAmasaMkIrNAlaMkArasaMkIrNazcetyapi bhedadvayaM mantavyam / etadupasaMharati-epamiti / spaSTam / atha 'sahRdayamanaHprItaye' iti yatsUcitaM tadAnIM (na) zabdamAtramapi tu niyUMDhamityAzayenAha-ityukteti / yaH prayatnato vivecita evamAdikalakSaNo dhvaniretadeva kAvyatattvaM yathoditena prapaJcanirUpaNaM kartumazaknuvadbhiralaMkArakArai rItayaH pravartitA ityuttarakArikayA saMbandhaH / anye tu yaHzabdasthAne 'ayaM' iti paThanti / prakarSapadavI nirmANe bodhe veti bhAvaH / vyAkartumazaknuvadbhirityatra hetuH-asphuTaM kRtvA sphuritamiti / (lakSitA iti) rItirhi guNeSveva paryavasAyitA / yadAha-vizeSo guNAtmA guNAzca rasaparyavasAyina eveti hyuktaM prAgguNanirUpaNe 'zRGgAra eva madhuraH' ityatreti / prakAzanta iti / anubhavasiddhatAM kAvyajIvikhe prayAntItyarthaH / rItipadavImiti / tadvadeva rasaparyavasAyikhAt / 1. 'te khayamutprekSaNIyAH' ka-kha. 2. 'niyamenaiva kAvya' ka-kha. 3. 'iti lakSyate tatra' ga. 4. 'saMpradarzitenAnyena' ga. 5. 'pratipattipadavIM' ga.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232. kaavymaalaa| dRSTArthAnAmiva vRttInAmazraddheyatvameva syAnnAnubhavasiddhatvam / evaM sphuTatayaiva lakSaNIyaM kharUpamasya dhvaneH / yatra zabdAnAmarthAnAM ca keSAMcitpretipattavizeSasaMveyaM jAtyatvamiva ratnavizeSANAM cArutvamanAkhyeyamavabhAsate kAvye tatra dhvanivyavahAra iti yallakSaNaM dhvanerucyate kenacittadayuktamiti nAvadheyatAmahati / yataH zabdAnAM kharUpabhedastAvadakliSTatve satyaprayuktaprayogaH / vAcakAzrayastu prasAdo vyaJjakatvaM ceti vizeSaH / arthAnAM ca sphuTatvenAvamAsanaM vyaGgayaparatvaM vyaGgayaviziSTatvaM ceti vizeSaH / tau ca vizeSau vyAkhyAtumazakyau vyAkhyAtau bahuprakAram / tadvyatiriktAnAkhyeyavizeSasaMbhAvanA tu vivekAvasAdagarbharabhasamUlaiva / yasmAdanAkhyeyatvaM sarvazabdArthagocaratvena na kasyacitsaMbhavati / antato'nAkhyeyazabdena tasyAbhidhAnasaMbhavAt / sAmanyasaMsparzivikalpazabdagocaratvesati prakAzamAnatvaM tadanAkhyeyamucyate kvacit tadapi kAvyavizeSANAM ratnavizeSANAmiva na saMbhavati / teSAM lakSaNakAraiyAkRtarUpatvAt / ratnavizeSANAM ca sAmAnyasaMbhAvanayaiva mUlyasthitiparikalpanAdarzanAcca / ubhayeSAmapi teSAM pra 'pratIti padavIM' iti vA pAThaH / nAgarikayA hyaparamate anuprAsavRttiH zRGgArAdau vishraamyti| paruSeti dIpteSu raudrAdiSu / komaleti hAsyAdau / tathA--'vRttayaH kAvyamAtRkAH' iti yaduktaM muninA tatra rasocita eva ceSTAvizeSo vRttiH / yadAha-'kauzikI zlakSNanepathyA zRGgArarasasaMbhavA' iti / iyatA 'tasyAbhAvaM jagadurapare' ityAdAvabhAvavikalpeSu 'vRttayo rItayazca gatAH zravaNagocaraM tadatiriktaH ko'yaM dhvaniriti' tatra kathaMcidabhyupagamaH kRtaH kathaMcidUSaNaM dattamasphuTasphuritamiti vacanamanena idAnIM 'vAcAM sthitamaviSaye' iti yadUce tattu prathamoDyote dUSitamapi dUSayati sarvaprapaJcakathane hi asaMbhAvyamevAnAkhyeyavamityabhiprAyeNa / akliSTatva iti / zrutikaSTAdyabhAva ityarthaH / aprayuktasya prayogo..... paunaruktyam / tAviti zabdagato'rthagatazca / vivekasyAvasAdo'bhAvo nirvivekatvam / sAmAnyasparzI yo vikalpastato'yaM zabdo dRSTAnte'pi nAstIti darzayati-ratnavizeSANAM ceti / nanu sarvatra tanna saMvedyata ityAzaGyAbhyupagamenevottarayati-ubhayeSAmiti / ratnAnAM kAvyAnAM 1. 'lakSaNIyasvarUpasyAsya' ka-kha. 2. 'pratipatti' ka. 'prapipattya' kha. 3. 'jAtyatvameva' ka. 4. "evAvabhAsate' ka-kha. 5. 'nAmadheyaM' ga. 6. 'svarUpAzrayaH' ga. 7. 'vAcakalAzraya' ka-kha. 8. 'bhAsamAnaM vyaGgyaparavaM vyaGgyAMzaviziSTatvaM' ka-kha. 9. 'nirbhara' ga. 10. 'tu yadA' ka-kha. 11. 'kadApi' ga. 12. 'rUpANAm' ka-kha. 13. 'ubhayeSAM pratItivizeSa' ga. 1. 'sphuritavAditi' ga. 2. 'yasya tasya nirvivekalam' ga. 3. 'yaH' ka-kha.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ukSyotaH ] dhvanyAlokaH / .233 tipattavizeSasaMvedyatvamastyeva / vaikaTikA eva hi ratnatattvavidaH, sahRdayA eva hi kAvyAnAM rasajJA iti kasyAtra vipratipattiH / yattvanirdezyatvaM sarvalakSaNaviSaye bauddhAnAM prasiddhaM tattanmataparIkSAyAM granthAntare nirUpayiSyAmaH / iha tu granthAntarazravaNalavaprakAzanaM sahRdayavaimanasyapradAyIti na prakriyate / bauddhamatena vA yathA pratyakSAdilakSaNaM tathAsmAkaM dhvanilakSaNaM bhaviSyati / tasmAllakSaNAntarasyAghaTanAdarzanAdazabdArthatvAcca tasyoktameva dhvanilakSaNaM sAdhIyaH / tadidamuktam 'anAkhyeyAMzabhAsitvaM nirvAcyArthatayA dhvaneH / na lakSaNaM lakSaNaM tu sAdhIyo'sya yathoditam // ' iti zrIrAjAnakAnandavardhanAcAryaviracite dhvanyAloke tRtIya ujhyotaH / ca / nanu...rtha zabdAH spRzantItyapetyanirdezavadekamityA..................vasthAnAmuktamiti cedatrAha-yattviti / evaM hi sarvabhAvavRttAntatulya eva dhvaniriti dhvanikharUpamanAkhyeyamityativyApakaM lakSaNaM syAditi bhAvaH / granthAntara iti vinizcayaTIkAyAM dharmottamAyAM yA vivRtiramunA granthakRtA kRtA tatraiva tayAkhyAtam / uktamiti saMgrahAtha mayaivetyarthaH / anAkhyeyAMzakAvyAbhAso vidyate yasminkAvye tasya bhAvastanna lakSaNaM dhvaneriti saMbandhaH / atra hetuH-nirvAcyArthatayeti / nirvibhajya vaktumazakyavAdityarthaH / anyastu 'nirvAcyArthatayA' ityatra niso narthavaM parikalpyAnAkhyeyAMzabhAsitve'yaM heturiti vyAcaSTe tattu kliSTam / hetuzca sAdhyaniSTha ityuktavyAkhyAnameveti zivam / kiM locanaM vinAloko bhAti candrikayApi hi / tenAbhinavagupto'tra locanonmIlanaM vyadhAt // kaavyaalok...........................| ..................kRtArthAnsaMvidhAsyati // AsUtritAnAM bhedAnAM sphuTatApattidAyinIm / trilocanapriyAM vande madhyamAM paramezvarIm // iti zrImahAmAhezvarAcAryavaryAbhinavaguptonmIlite sahRdayAloka(dhvanyAloka) locane dhvanisaMkete tRtIya uDyotaH / 1. 'ca' ka-kha. 2. 'sarvakhalakSaNaviSayaM' ka-kha. 3. 'ghaTanAt' ka-kha. 4. 'ca' ga. 21 dhva. lo.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 kaavymaalaa| caturtha ujhyotH| evaM dhvani saprapaJcaM vipratipattinirAsArtha vyutpAdya tayutpAdane prayojanAntaramucyate dhvaneryaH saguNIbhUtavyaGgyasyAdhyA prdrshitH| anenAnantyamAyAti kavInAM pratibhAguNaH // 1 // ya eSa dhvanerguNIbhUtavyaGgyasya ca mArgaH prakAzitastasya phalAntaraM kavipratibhAnantyam / kathamiti cet / / ato hyanyatamenApi prakAreNa vibhUSitA / vANI navatvamAyAti pUrvArthAnvayavatyapi // 2 // ato hi dhvaneruktaprabhedamadhyAdanyatamenApi prakAreNa vibhUSitA satI vANI purAtanakavinibaddhArthasaMsparzavatyapi navatvamAyAti / tathAhyavivakSitavAcyasya dhvaneH prakAradvayasamAzrayaNena navatvaM pUrvArthAnugame'pi yathA 'smitaM kiMcinmugdhaM taralamadhuro dRSTivibhavaH parispando vAcAmabhinavavilAsoktisarasaH / gatAnAmArambhaH kisalayitalIlAparikaraH spRzantyAstAruNyaM kimiva hi na ramyaM mRgadRzaH // ' ityasya 'savibhramasmitodbhedA lolAkSyaH praskhaladgiraH / / nitambAlasagAminyaH kAminyaH kasya na priyAH // ' ityevamAdiSu zlokeSu satvapi tiraskRtavAcyadhvanisamAzrayeNApUrvatvameva pratibhAsate / tathA 'yaH prathamaH prathamaH sa tu tathAhi hatahastibahalapalalAzI / zvApadagaNeSu siMhaH siMhaH kenAdharIkriyate // ' ityasya 'khatejaHkrItamahimA kenAnyenAtizayyate / mahadbhirapi mAtaGgaiH siMhaH kenAbhibhUyate // ' 1. caturthojhyotasya TIkA nopalabhyate. 2. 'adhvA' ga. 3. 'zrayeNa' ka-sa. 4. 'pUrvokAnu' ka.kha. 5. 'tathAbhihatahastatarpitapalAzI' ga.. 6. 'assa' ga.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 uddyotaH ] dhvanyAlokaH / 235 ityevamAdiSu lokeSu satkhapyarthAntarasaMkramitavAcyadhvanisamAzrayeNa navatvam / (vivekSitAnyaparavAcyasyApi uktaprakArasamAzrayeNa navatvam ) tatrAlakSyakramaprakArasamAzrayeNAnyathAtvam / yathA 'nidrAkaitavinaH priyasya vadane vinyasya vakraM vadhU rbodhatrAsaniruddhacumbanarasApyAbhogalolaM sthitA / vailakSyAdvimukhIbhavediti punastasyApyanArambhiNaH sAkAGkSapratipatti nAma hRdayaM yAtaM tu pAraM rateH // ' tyasya zlokasya 'zUnyaM vAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kiMcicchanai rnidrAvyAjamupAgatasya suciraM nirvarNya patyurmukham / visrabdhaM paricumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalIM lajjAnamramukhI priyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA // ' ityAdiSu satsvapi navatvam / yathA vA - 'taraGgabhrUbhaGga -' ityAdizlokasya 'nAnAbhaGgibhramadbhUH' ityAdizlokApekSayAnyatvam / dizAnayAnusartavyo rasAdibahuvistaraH / mito'pyanantatAM prAptaH kAvyamArgo yadAzrayAt // 3 // bahuvistAro 'yaM rasabhAvatadAbhAsatatprazamanalakSaNo mArge yathAkhaM vibhAvAnubhAva medakalanayA yathoktaM prAk sa sarva evAnayA dizAnusartavyaH / yasya rasAderAzrayAdayaM kAvyamArgaH purAtanaiH kavibhiH sahasrasaMkhyairasaMkhyairvA bahuprakAraM kSuNNatvAnmito'pyanantatAmeti / rasabhAvAdInAM hi pratyekaM vi bhAvAnubhAvavyabhicArisamAzrayAdaparimitatvam / teSAM caikaikaprabhedApekSayApi tAvajjagadvRttamupanibadhyamAnaM sukavibhistadicchAvazAdanyathA sthitamapyanyathaiva vivartate / pratipAditaM caitaccitra vicArAvasare / gAthA cAtra kRtaiva mahAkavinA 1 1 1. koSThakAntaH sthitaH pAThaH kakha pustakayornAsti. 2. 'asya' ga. 3. 'yAti' ka-kha. 4. 'prabhedakatayA' ga. 5. 'caiSAmekaika' ga. 6. ' tathA ca gAthAkRtAtra mahA' ka. kha.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 kAvyamAlA / 'atahaTThie vi tahasaMThie vva hiaammi jA Niveseha / atyavisese sA jaai vikaDakaigoarA vANI // ' . tadityaM rasabhAvAdyAzrayeNa kAvyArthAnAmAnantyaM supratipAditam / etadevopapAdayitumucyate dRSTapUrvA api hyarthAH kAvye rasaparigrahAt / sarve navA ivAbhAnti madhumAsa iva drumAH // 4 // tathA vivakSitAnyaparavAcyasyaiva zabdazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayaprakArasamAzrayeNa navatvam / yathA-'dharaNIdhAraNAyAdhunA tvaM zeSaH' ityAdau 'zeSo himagiristvaM ca mahAnto guravaH sthirAH / yadalajitamaryAdAzcalantIM bibhrate bhuvam // ' ityAdiSu satkhapi tasyaivArthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayasamAzrayeNa navatvam / yathA-'evaMvAdini devarSoM' ityAdizlokasya 'kRte varakathAlApe kumAryaH pulakodgamaiH / sUcayanti spRhAmantarlajjayAvanatAnanAH // ' ityAdiSu satkhapyarthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayasya kaviprauDhoktinirmitazarIratvena navatvam / yathA-'sajei surahimAso-' ityAdeH _ 'surabhisamaye pravRtte sahasA prAdurbhavanti ramaNIyAH / rAgavatAmutkalikAH sahaiva sahakArakalikAbhiH // ' ityAdiSu satkhapyapUrvatvameva / / arthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayatya kavinibaddhavaktRprauDhoktiniSpannazarIratve sati navatvam / yathA 'sAaraviiNNajovvaNahatthAlamba samuNNamantehiM / abbhuTThANammiva mammahassa diNNaM tuha thaNehiM / ' 1. 'atathAsthitAnapi tathAsaMsthitAniva hRdaye yA nivezayati / arthavizeSAnsA jayati vikaTakavigocarA vANI // ' iti cchAyA. 2. 'vyaGgyarUpa' ga. 3. 'bibhRyAH kSitim' ka-kha. 4. 'zrayaNena' ga. 5. 'prauDhoktimAtra' ga. 6. 'sAdaravitIrNayauvanahastAlambaM samunnamadbhyAm / abhyutthAnamiva manmathasya dattaM tava stanAbhyAm // ' iti cchAyA.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 udyotaH ] asya hi gAthArthasya 'udiha ... AbhoA jaha jaha thaNaA viNanti bAlANam / taha taha laddhAvAso vva mammaho hiaamAvisai // ' etaddvAthArthena na paunaruktyam / yathA vA - 'vANiaa hatthidantA - ' ityAdigAthArthasya / 'kariNIvehavvaaro maha putto ekakANDa viNivAI | asohAeN taha kaho jaha kaNDakaraNDaaM vahai // ' evamAdiSvartheSu satsvapyanAlIDhataiva / dhvanyAlokaH / 237 yathA ca vyaGgyabhedasamAzrayeNa dhvaneH kAvyArthAnAM navatvamupapadyate tathA vyaJjakabhedasamAzrayeNApi / tattu granthavistarabhayAnna likhyate khayameva sahRdayairabhyUhyam / atra ca punaH punaruktamapi sAratayedamucyate-- vyaGgyavyaJjakabhAve'sminvividhe saMbhavatyapi / rasAdimaya ekasminkaviH syAdavadhAnavAn // 5 // asminnarthAnantyahetau vyaGgyavyaJjakabhAve vicitre saMbhavatyapi kavirapU lAbhArthe rasAdimaya ekasminvyaGgyavyaJjakabhAve yatnAdavadadhIta / rasabhAvatadAbhAsarUpe hi vyaMGgaye tadvyaJjakeSu ca yathAnirdiSTeSu varNapadavAkyaracanAprabandheSvavahitamanasaH kaveH sarvamapUrvaM kAvyaM saMpadyate / tathA ca rAmAyaNamahAbhAratAdiSu saGgrAmAdayaH punaH punarabhihitA api navanavAH prakAzante / prabandhe cAGgI rasa eka evopanibadhyamAno'rthavizeSalAbhaM chAyAtizayaM ca puSNAti / kasminniveti cet yathA rAmAyaNe yathA vAM mahAbhArate / rAmAyaNe hi karuNo rasaH svayamAdikaMvinA sUtritaH 'zokaH zlokatvamAgataH' ityevaMvAdinA / nirvyUDhazca sa eva sItAtyantaviyogaparyantameva khaprabandhamuparacayatA / mahAbhArate'pi zAstra kAvyarUpacchAyAnvayini vRSNipANDavavirasAva " 1. asphuTeyaM gAthA. 2. 'kariNIvaidhavyakaro mama putra ekakANDavinipAtI / hatanuyA tathA kRto yathA kANDakaraNDakaM vahati // ' iti cchAyA. 3. 'ityevamAdiSu satsva' ka-kha. 4. 'apRthagarthatvaM' ga. 5. 'etasmin' ka kha 6. 'vicitre zabdAnAM' ka-kha. 7. 'etasmin ka- kha. 8. 'yathAmati' ga. 9. 'ca' ka- kha. 10. 'muninA sUcitaH ' ga. 11. 'zAstrarUpa pUrvakA vyAvasthAnvayini' ga. *
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 kaavymaalaa| sAnavaimanasyadAyinI samAptimupanibadhnatA mahAmuninA vaisagyajananatAtparya prAdhAnyena khaprabandhasya darzayatA mokSalakSaNaH puruSArthaH zAnto rasazca mukhyatayA vivakSAviSayatvena sUcitaH / etaccAMzena vivRtamevAnyAkhyAvidhAyibhiH / svayaM codgIrNaM tenodIrNamahAmohamamamujihIrSatA lokamativimalajJAnAlokadAyinA lokanAthena 'yathA yathA viparyeti lokatantramasAravat / tathA tathA virAgo'tra jAyate nAtra saMzayaH // ' ityAdi bahuzaH kathayatA / tatazca zAnto raso rasAntarairmokSalakSaNaH puruSArthaH puruSArthAntaraistadupasarjanatvenAnugamyamAno'Ggitvena vivakSAviSaya iti mahAbhAratatAtparya suvyaktamevAvabhAsate / aGgAGgibhAvazca yathA rasAnAM tathA pratipAditameva / pAramArthikAntastattvAnapekSayA zarIrasyevAGgabhUtasya rasasya puruSArthasya ca khaprAdhAnyena cArutvamapyaviruddham / nanu mahAbhArata yAvAnvi. vakSAviSayaH so'nukramaNyAM sarva evAnukrAnto na caitattatra dRzyate / pratyuta sarvapuruSArthaprabodhahetutvaM sarvarasagarbhavaM ca mahAbhAratasya tasminnuddeze khazabdaniveditatvena pratIyate / atrocyate-satyaM zAntasyaiva rasasyAGgitvaM mahAbhArate mokSasya ca sarvapuruSArthebhyaH prAdhAnyamityetanna khazabdAbhidheyatvenAnukramaNyAM darzitaM darzitaM tu vyaGgayatvena / 'bhagavAnvAsudevazva kIrtyate'tra sanAtanaH' ityasminvAkye hyayamartho vyaGgayatvena vivakSito yadatra mahAbhArate pANDavAdicaritaM yatkIrtyate tasmAttasminneva paramezvare bhagavati bhavata bhAvitacetaso mA bhUta vibhUtiSu niHsArAsu rAgiNo guNeSu vA nayavinayaparAkramAdiSvamISu kevaleSu keSucitsarvAtmanA pratiniviSTaSiyaH tathA cAge pazyata niHsAratAM saMsArasyetyamumevArtha dyotayatsphuTamevAvabhAsate / vyaJjakazaktyAnugRhItazca zabdaH / evaMvidhameva cArtha garbhIkRtaM saMdarzayanto'nantarazlokA lakSyante 'sahi satyaM-' ityAdayaH / ayaM ca nigUDharamaNIyo'rtho 1. 'rasAdInAM ka-kha. 2. 'pAramArthikAntatastattvAnapekSayA zarIrasyaiva' ga. 3. 'anena hyayaM' ga. 4. 'saMkIrtyate' ga. 5. 'sarvasyAsya saMsAravyavahArasya' ka-kha. 6. 'vyaJjakavAnugRhItaH' ka-kha.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ukSyotaH] dhvanyAlokaH / 239 mahAbhAratAvasAne harivaMzavarNanena samAptiM vidadhatA teneva kaviveSasA kRSNadvaipAyanena samyaksphuTIkRtaH / anena cArthena saMsArAtIte tattvAntare bhaktyatizayaM pravartayatA sakala eva sAMsAriko vyavahAraH pUrvapakSIkRto'dhyakSyeNa prakAzate / devatAtIrthatapaHprabhRtInAM ca prabhAvAtizayavarNanaM tasyaiva parabrahmaNaH prAptyupAyatvena tattadvibhUtitvenaiva vA devatAvizeSANAmanyeSAM pANDavAdicaritavarNanasyApi vairAgyajananatAtparyAdvairAgyasya ca mokSamUlatvAnmokSasya ca bhagavatprAptyupAyatvena mukhyatayA gItAdiSu pradarzitatvAtparabrahmaprAptyupAyatvameva / paramparayA vAsudevAdisaMjJAbhidheyatvena cAparimitazaktyAspadaM paraM brahma gItAdipradezAntareSu tadabhidhAnatvena labdhaprasiddhi mAthuraprAdurbhAvAnukRtasakalakharUpazaMsirUpaM vivakSitaM na tu mAthuraprAdurbhAvAMza eva sanAtanazabdavizeSitatvAt / rAmAyaNAdiSu cAnayA saMjJayA bhagavanmUrtyantare vyavahAradarzanAt / nirNItazcAyamaMzaH zabdatattvavidbhireva / tadevamanukramaNInirdiSTena vAkyena bhagavadvyatirekiNaH sarvasyAnyasyAnityatAM prakAzayato mokSalakSaNa evaikaH paraH puruSArthaH zAstranaye kAvyanaye ca tRSNAkSayasukhaparipopalakSaNaH zAnto raso mahAbhAratasyAGgitvena vivakSita iti supratipAditam / atyantasArabhUtatvAccAyamartho vyaGgayatvenaiva darzito na tu vAcyatvena / sArabhUto hyarthaH khazabdAnabhidheyatvena prakAzitaH sutarAmeva zobhAmAvahati / prasiddhizcayamastyeva vidagdhavidvatpariSatsu yadabhimatataraM vastu vyaGgyatvena prakAzyate na sAkSAcchabdavAcyatvenaiva / tasmAsthitametat-aGgibhUtarasAdyAzrayeNa kAvye kriyamANe navanavArthalAbho bhavati bendhacchAyA ca mahati saMpadyata iti / ata eva ca rasAnuguNArthavizeSopanibandhamalaMkArAntaravirahe'pi cchAyAtizayayogi lakSye dRzyate / yathA munirjayati yogIndro mahAtmA kumbhasaMbhavaH / yenaikaculake dRSTau tau divyau mtsykcchpau|' ityAdau / atra hyadbhutarasAnuguNamekaculake matsyakacchapadarzanaM chAyA 1 'khakSeNa prakAzyate' ga. 2. 'rUpamaGgirUpaM ga. 3. 'vizeSakalAt' ga. 4. 'sArarUpo' ga. 5. 'prabandha' ka-kha.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 kAvyamAlA / tizayaM puSNAti / tatra hyekaculake jaladhisaMnidhAnAdapi divyamatsyakacchapadarzanamakSuNNatvAdadbhutarasAnuguNataram / kSuNNaM hi vastu lokaprasiddhyAdbhutamapi nAzcaryakAri bhavati / na cAkSuNNaM vastUpanibadhyamAnamadbhutarasasyaivAnuguNaM yAvadrasAntarasyApi / tadyathA 'sijjai romaJcijjai vevai racchAkulaGgapaDilaggo / sopAso ajja vi saha atIi jeNAsi volINo // ' etadgAthArthAdbhAvyamAnAdyA rasapratItirbhavati sA tvAM dRSTvA khidyati romAJcate vepate ityevaMvidhAdarthAtpratIyamAnAtmanA manAgapi no jAyate / tadevaM dhvaniprabhedasamAzrayeNa yathA kAvyarthAnAM navanavatvaM jAyate tathA pratipAditam / guNIbhUtavyaGgayasyApi prabhedApekSayA ye prakArAstatsamAzrayeNApi kAvyavastUnAM navatvaM bhavatyeva / tattvativistArakArIti nodAhRtaM sahRdayaiH khayamuprekSaNIyam / dhvaneritthaM guNIbhUtavyaGgyasya ca samAzrayAt / na kAvyArthavirAmo'sti yadi syAtpratibhAguNaH // 6 // - satkhapi purAtanakaviprabandheSu yadi syAtpratibhAguNaH / tasmiMstvasati na kiMcideva kavervastvasti / bandhacchAyApyarthadvayAnurUpazabdasaMnivezArthapratibhAnAbhAve kathamupapadyate anapekSitArthavizeSAkSararacanaiva bandhacchAyeti nedaM nedIyaH sahRdayAnAm / evaM hi satyarthAnapekSacaturamadhuravacanaracanAyAmapi kAvyavyapadezaH pravartate / zabdArthayoH sAhityena kAvyatve kathaM tathAvidhe viSaye kAvyavyavastheti cet , paropanibaddhArthaviracane yathA tatkAvyAsya vyavahArastathA tathAvidhAnAM kAvyasaMdarbhANAm / na cArthAnantyaM vyaGgayArthApekSayaiva yAvadvAcyArthApekSayApIti pratipAdayitumucyate avasthAdezakAlAdivizeSairapi jAyate / Anantyameva vAcyasya zuddhasyApi svabhAvataH // 7 // .. 1. asphuTeyaM gAthA. 2. 'tribhedAvyaGgyApekSayA' ka-kha. 3. 'naitatodIyA saha' ka. 'naitanedIyaH sahR' kha. 4. 'kAvyatayavahAraH' ga.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 udyotaH ] dhvanyAlokaH / 241 , zuddhasyAnapekSitavyaGgyasyApi vAcyasyAnantyameva jAyate svabhAvataH / svabhAvo hAyaM vAcyAnAM cetanAcetanAnAM yadavasthA bhedAddeza bhedAtkAla bhedAtkhAlakSaNyalakSaNabhedAccAnantatA bhavati / taizca tathAvyavasthitaiH sadbhiH prasiddhAnekasvabhAvAnusaraNarUpayA svabhAvoktyApi tAvadupanibadhyamAnairniravadhiH kAvyArthaH saMpadyate / tathA hyavasthAbhedAnnavatvaM yathA - bhagavatI pArvatI kumArasaMbhave 'sarvopamAdravyasamuccayena ityAdibhiruktibhiH prathamameva parisamApitarUpavarNanApi punarbhagavataH zaMbhorlocanagocaramAyAntI 'vasantapuSpAbharaNaM vahantI' (ityAdi) manmathopakaraNabhUtena bhaGgayantareNopavarNitA / saiva ca punarnavodvAhasamaye prasAdhyamAnA 'tAM prAGmukhIM tatra nivezya tanvIM' ityAdyuktibhirnavenaiva prakAreNa nirUpitasauSThavA / na ca te tasya kavere katraivAsakRtkRtA varNanaprakArA apunaruktatvena vA navanavArthanirbharatvena vA pratibhAsante / darzitameva caitadviSamabANalIlAyAm - 'NaM a tANa ghaDai ohI Na a te dIsanti kaha vi punarutA / je vibbhamA piANaM atthA vA sukaivANINam // ' ayamaparazcAvasthAbhedaprakAro yadacetanAnAM sarveSAM cetanaM dvitIyaM rUpamabhimAnitvaprasiddhaM himavadgaGgAdInAM taccocitacetanaviSayakharUpayojanayopanibadhyamAnamanyadeva saMpadyate / yathA kumArasaMbhava eva parvatakharUpasya himavatoM varNanaM punaH saptarSipriyoktiSu (Sva) cetanatatkharUpApekSayA pradarzitaM tadapUrvameva pratibhAti / prasiddhazcAyaM satkavInAM mArgaH / idaM ca prasthAnaM kavivyutpattaye viSamabANalIlAyAM saprapaJcaM darzitam / cetanAnAM ca bAlyAdyavasthAbhiranyatvaM satkavInAM prasiddhameva / cetanAnAmavasthA bhede'pyavAntarAvasthA bhedAnnAnAtvam / yathA kumArINAM kusumazarabhinnahRdayAnAmanyAsAM ca / tatrApi vinItAnAmavinItAnAM cAcetanAnAM cetanAnAM ca bhAvAnAmArambhAdyavasthA bhedabhinnAnAmekaikazaH svarUpamupanibadhyamAnamAnantyamevopayAti / yathA -4 1. 'cetanAnAmacetanAnAM ca' ga. 2. 'na ca teSAM ghaTate'vadhirna ca te dRzyante kadApi punaruktAH / ye vibhramAH priyANAmarthA vA sukavivANInAm // ' iti cchAyA. 3. 'suprasiddham' ga.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA | 'haMsAnAM sarasISu yaiH kavalitairAsajyate kUjatA - manyaH ko'pi kaSAyakaNThaluThanAdAghargharo vibhramaH / te saMpratyakaThoravAraNavadhUdanvAGkaraspardhino niryAtAH kamalAkareSu bisinIkandAgrimamanthayaH // ' evamanyatrApi dizAnayAnusartavyam / dezabhedAnnAnAtvamacetanAnAM tAvat / yathA vAyUnAM nAnAdigdezacAriNAmanyeSAmapi salilakusumAdInAM prasiddhameva / cetanAnAmapi mAnuSapazupakSiprabhRtInAM grAmAraNyasalilAdisamevitAnAM parasparaM mahAnvizeSaH samupalakSyata eva / sa ca vivicya yathAyatha - muSanibadhyamAnastathaivAnantyamAyAti / tathA hi mAnuSANAmeva tAvaddigdezAdibhinnAnAM ye vyavahAravyApArAdiSu vicitrA vizeSAsteSAM kenAntaH zakyate gantum / vizeSato yoSitAm / upanibadhyate ca tatsarvameva sukavibhiryathApratibham / kAlabhedAcca nAnAtvaM yathartubhedAddigvyomasalilAdInAmacetanAnAm / cetanAnAM cautsukyAdayaH kAlavizeSAzrayiNaH prasiddhA eva / khAlakSaNyAbhedAcca sakalajagadgatAnAM vastUnAM vinibandhanamavigItameva / tacca yathAvasthitamapi tAvadupanibadhyamAnamanantatAmeva kAvyArthasyApAdayati / atra kecidAcakSIran - yathA sAmAnyAtmanA vastUni vAcyatAM pratipadyante na vizeSAtmanA / tAni hi khayamainubhUtAnAM sukhAdInAM tannimittAnAM ca svarUpamanyatrAropayadbhiH svarUpAnurUpasAmAnyamAtrAzrayeNopanibadhyante kavibhiH / nahi tairatItamanAgataM vartamAnaM ca pairacittAdikhalakSaNaM yogibhiriva pratyakSIkriyate / taccAnubhAvyAnubhAvakasAmAnyaM sarvapratipattasAdhAraNaM parimitatvAspurAtanAnAmeva gocarIbhUtam / tasya viSayatvAnupapatteH / ataeva sa prakAravizeSo yairadyatanairabhinavatvena pratIyate teSAM bhramamAtrameva / bhaNitikRtaM vaicitryamAtramatrAstIti / tatrocyate - yadi sAmAnyAzrayeNa kAvyapravRttistatpradarzitaprakAraM kAvyavaicitryamava sthAdivizeSAtkiM punaruktamevAstu / na I 242 1. 'ninadeSu' ka kha 2. 'upapAdayati' ga. 3. 'bhUtAtmanAM' ga. 4. 'khaparAnubhUtasAmAnya' ka kha 5. 'paricitAdisvalakSaNaM' ga. 6. 'pratipatti' ga. 7. 'tathAsya viSayasyAnupapatteH' ka-kha. 8. 'abhidhAnavaicitryaM' ga.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ucyotaH ] dhvanyAlokaH / cettattathA tatkathaM na kAvyAnantyam / yattUktam - sAmAnyamAtrAzrayeNa kAvyapravRttistasya ca parimitatvena prAgeva gocarIkRtatvAnnAsti navatvaM kAvyavastUnAmiti tadayuktam / yato yadi sAmAnyamAtramAzritya kAvyaM pravartate kiMkRtastarhi mahAkavinibadhyamAnAnAM kAvyAnAmatizayaH / vAlmIkivyatiriktasyAnyasya kavi... / evaM vA sAmAnyavyatiriktasthAnyasya kAvyArthasyAbhAvAt / sAmAnyasya cAdikavinaiva pradarzitatvAt / uktivaicitryAnnaiSa doSa iti cet, kimidamuktivaicitryam | uktirhi vAcyavizeSapratipAdanavacanam tadvaicitryeNa kathaM na vAcyavaicitryam / vAcyacAcakayoravinAbhAvena pravRtteH / vAcyAnAM ca kAvye pratibhAsamAnAnAM yadrUpaM tattu bAhya vizeSAbhedenaiva pratIyate / tenoktivaicitryavAdinA vAcyavaicitryamanicchatApyavazyamevAbhyupagantavyam / tadayamatra saMkSepaH .co...... 'vAlmIkivyatiriktasya yadyekasyApi kasyacit / iSyate pratibhAnantyaM tattadAnantyamakSayam // ' 243 kiM ca, uktivaicitryaM yatkAvyanavatvena nibandhanamucyate tadasmatpakSAnuguNameva / yato yAvAnayaM kAvyAnantyabhedahetuH prakAraH prAgdarzitaH sa sarva eva punaruktivaicitryAdviguNatAmApadyate / yazcAyamupamAzleSAdiralaMkAramArgaH prasiddhaH sa bhaNitivaicitryAdupanibadhyamAnaH khayamevAnavadhirdhate punaH zatazAkhatAm / bhaiNitizca kathAbhedena vyavasthitA satI pratiniyatabhASAgocarArthavaicitryanibandhanaM punaraparaM kAvyArthAnAmAnantyamApAdayati / yathA mamaiva 'bahumaha inti bhaNintara vaM oI kalijaNassa te iNade / o jANaddaNuogo arimo timiNaM sA ittham // ' yathA yathA nirUpyate tathA tathA na labhyate'ntaH kAvyArthAnAm / idaM tUcyate avasthAdivibhinnAnAM vAcyAnAM vinibandhanam / 1. 'akSatam ' ka- kha. 2. 'kAvyabandhena' ga. 3. 'bhaNitiH svabhASAbhedena' ga. 4. iyaM gAthA sarvapustakeSvasphuTaiva. 5. 'vAcyArthAnAM nibandhanam' ga.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 kaavymaalaa| ... yatpradarzitaM prAka .. . bhUnaiva dRzyate lakSye na tacchakyamapohitam // 8 // * tattu bhAti rasAMzrayAt / tadidamatra saMkSepeNAbhidhIyate satkavInAmupadezAya rasabhAvAdisaMbaddhA yadyaucityAnusAriNI / anvIyate vastugatirdezakAlAdimedinI // 9 // kA gaNanA kavInAmanyeSAM parimitazaktInAm / vAcaspatisahasrANAM sahasrairapi ytntH| nibaddhApi kSayaM naiti prakRtirjagatAmiva // 10 // yathAhi jagatprakRtiratItakalpaparamparAvirbhUtavicitravastuprapaJcA satI punaridAnI parikSINA padArthanirmANazaktiriti na zakyate'bhidhAtum / tadvadeveyaM kAvyasthitiranantAbhiH kavimatibhirupabhuktApi nedAnI parihIyate pratyuta navanavAbhiryutpattibhiH parivardhate / itthaM sthite'pi ___ saMvAdAstu bhavantyeva bAhulyena sumedhasAm / sthitaM hyetat saMvAdinyo medhAvinAM buddhayaH / kiM tu naikarUpatayA sarve te mantavyA vipazcitA // 11 // kamiti cet, saMvAdo hyanyasAdRzyaM tatpunaH pratibimbavat / AlekhyAkAravattulyadehivaMca zarIriNAm // 12 // saMvAdo hi kAvyArthasyocyate yadanyena kAvyavastunA sAdRzyam tatpunaH zarIriNAM pratibimbavadAlekhyAkAravattulyadehivacca tridhA vyavasthitam / kiMciddhi kAvyavastu vastvantarasya zarIriNaH pratibimbaH pratibimbakalpam anyadAlekhyaprakhyam anyattulyena zarIriNA sadRzam / tatra pUrvamananyAtma tucchAtma tadanantaram / tRtIyaM tu prasiddhAtma nAnyasAmyaM tyajetkaviH // 13 // 1. 'apyanya' ga. 2. 'dehavacca' ga. 3. 'dehavacca' ga.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 udyotaH ] dhvanyAlokaH / 245 tatra pUrva pratibimbakalpaM kAvyavastu parihartavyaM sumatinA / yatastadananyAtma tAttvikazarIrazUnyam / tadanantaramAlekhyaprakhyamanyasAmyaM zarIrAntarayuktamapi tucchAtmatvena tyaktavyam / tRtIyaM tu kamanIyaM zarIrasadbhAve saMti sasaMvAdamapi kAvyavastu na tyaktavyaM kavinA / nahi zarIrI zarIriNAnyena sadRzo'pyeka eveti zakyate vaktum / etadevopapAdayitumucyate tattvasyAnyasya sadbhAve pUrvasthityanuyAyyapi / vastu bhAtitarAM tanvyAH zazicchAyamivAnanam // 14 // tattvasya sArabhUtasyAtmanaH sadbhAve'nyasya pUrvasthityanuyAyyapi vastu bhAtitarAm / purANaramaNIyacchAyAnugRhItaM hi vastu zarIravatparAM zobhAM puSyati / na tu punaruktatvenAvabhAsate / tanvyAH zazicchAyamivAnanam / evaM tAvatsaMvAdAnAM vAkyaveditAnAM kAvyArthAnAM vibhaktAH sImAnaH / padArtharUpANAM ca vastvantarasadRzAnAM kAvyavastUnAM nAstyeva doSa iti pratipAdayitumucyate akSarAdiracaneva yojyate yatra vasturacanA purAtanI / nUtane sphurati kAvya vastuni vyaktameva khalu sA na duSyati / / 15 / / nahi vAcaspatinApyakSarANi padAni vA kAnicidapUrvANi ghaTayituM zakyante / tAni tAnyevopanibaddhAni na kAvyAdiSu navatAM virudhyanti / tathaiva padArtharUpANi zleSAdimayAnyarthatattvAni / tasmAt yadapi tadapi reMmyaM yatra lokasya kiMcitsphuritamidamitIyaM buddhirabhyujihIte / anugatamapi pUrvacchAyayA vastu tAhaksukavirupanibadhnannindyatAM nopayAti // 16 // yadapi tadapi ramyaM kAvyazarIraM yallokasya kiMcitsphuritamidamitIyaM buddhirabhyujjihI sphuraNeyaM kAciditi sahRdayAnAM camatkRtirutpadyate tadanu 1. 'api sasaMvAdaM kAvya' ka-kha. 2. 'samudAyarUpANAM vAkyArthAnAM ga. 3. 'yokSyate' ga. 4. 'kAvyaMga. 22 dhva0 lo*
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 kAvyamAlA 1 . .. . gatamapi pUrvacchAyayA vastu tAdRk sukavivikSitavyaGgyavAcyArthasamarpaNasamarthazabdaracanArUpayA bandhacchAyayopanibadhnannindyatAM naiva yAti / tadityaM sthite pratAyantAM vAco nimitavividhArthAmRtarasA na vAdaH kartavyaH kavimiranavadye svaviSaye / parakhAdAnecchAviratamanaso vastu sukaveH sarakhatyevaiSA ghaTayati yatheSTaM bhagavatI // 17 // santi navAH kAvyArthAH paropanibaddhArthaviracane na kazcitkaverguNa iti bhAvayitvA parakhAdAnecchAviratamanasaH sukaveH sarakhatyeSA bhagavatI yatheSTaM ghaTayati vastu / yeSAM sukRtinAM kavInAM prAktanapuNyAbhyAsaparipAkavazena pravRttisteSAM paroparacitArthaparigrahaniHspRhANAM khavyApAro na kacidupayujyate / saiva bhagavatI sarakhatI khayamabhimatamarthamAvirbhAvayati / etadeva hi mahAkavitvaM mahAkavInAmityom / nityAkliSTarasAzrayocitaguNAlaMkArazobhAhato yasmAdvastu samIhitaM sukRtibhiH sarva samAsAdyate / kAvyAkhye'khilasaukhyadhAmni vibudhodyAne dhvanirdarzitaH so'yaM kalpatarUpamAnamahimA bhogyo'stu bhavyAtmanAm // satkAvyatattvaviSayaM sphuritaprasupta kalpaM manaHsu paripakvadhiyAM yadAsIt / tayAkarotsahRdayodayalAbhaheto rAnandavardhana iti prathitAbhidhAnaH // iti zrIrAjAnakAnandavardhanAcAryaviracite dhvanyAloke caturtha uddayotaH / samApto'yaM grnthH| 1'sAdaH' ga. 2. 'saviSaye' ga. 3. 'evamiha' ka-kha. 4. ka-kha-pustakayoromityasmAdanantaraM 'ityAnandavardhanAcAryaviracite sahRdayAloke kAvyAlaMkAre dhvanipratipAdane caturtha uddyotaH samAptaH' ityasti tadanantaraM nityetyAdizlokadvayam. 5. 'saukhyadAyini budhodyAne' ga. 6. 'sahRdayAlokanAni kAvyAlaMkAre' ga.. .
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokasya shlokaanukrmnnii| 5. 219 23 ... 217 ... 179 ... 165 . 105 ... 101 224 . aGkuritaH pallavitaH ... ajAe~ pahAro aNNatta vacca atahahie vi atikrAntasukhAH attA eththa Nima anadhyavasitA anavaratanayana anurAgavatI amI ye dRzyante ambA zete'tra ayamekapade tayA avasara rouM ahiNaapao AkrandAH stanite Ama asaio. AhUto'pi sahAyai IsAkulasassa uciNasu paDia utkampinI bhaya udiha 'kaAbhoA uddAmotkalikAM unnataH prollasaddhAraH upoDharAgeNa uppahajAAe ekanto ruaipiA emea jaNo evaMvAdini ehi gaccha patottiSTha kaNThAcchittvAkSamAlA ... kapole patrAlI kamalAarA Na kartA cUtacchalAnAM ... 115 | kariNIvehavvaro kastvaM bhoH kathayAmi ... 156 / kassa va Na hoi ... | kiM hAsyena na me ... kuviAlo pasa ... kRte varakathAlApe ... kopAtkomalalola | kAmantyaH kSata kvAkArya zazalakSmaNaH ... kSipto hastAvalanamaH khaM ye'tyujvala / 156 khaNapAhuNiA gaaNaM ca matta .. 230 cakrAbhighAta .. 92 caJcaddhajabhramita candanAsakta candamaUehi camahiamANa calApAGgAM dRSTiM cumbijai saa cUaGkurAvaaMsaM jAeja vaNuise jhagiti kanaka Na a tANa ghaDai | taM tANa sirisa / tadhaM natabhitti ... 124 | tanvI meghajalAI taraGgabhrUbhaGgA | tasyA vinApi . ... | tAlA jAanti ... | tAlaiH zikSadvalaya | teSAM gopavadhU ... 225 | trAsAkulaH pari .... 109 :::::::::::::::::::::::::::::::: . 8000N ..13 ... 127 ... 113 ... 132 ... 241 .. 111 ... 158 ... 155 .. 119 .... 144
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ dattAnandAH prajAnAM intakSatAni kurvanpa durArAdhA rAdhA dRSTyA kezava de A pasia devvA ettammi phale nidrA kaitavinaH nIvArAH zukagarbha no kalpApAyavAyo nyakkAro yameva patyuH zirazcandra parArthe yaH pIDAma parimlAnaM pIna prayacchatoccaiH prAptuM dhanairarthi prAptazrIreSa bhama dhammia bhUreNudigdhA bhramimara timalasa madamukhara kapota mA niSAda pratiSThAM mA panthaM rundhIo munirjayati yogIndro muhuraGgulisaMvRtA ... ... ravisaMkrAnta rAjAnamapi ... ... 600 ... ... ... 600 ... ... ... ... ... ... ... yaH prathamaH prathamaH sa tu yadvacanAhita yA nizA sarva yA vyApAravatI ... ye jIvanti na mAnti yena dhvastamaMno yo yaH zastraM bibharti rakastvaM navapallavai. ramyA iti prApta .... ... ... ... ... ... ::: ... ... 214 | lAvaNyasindhu ... 98 vacca maha vvia 22 | vatse mA gA viSAdaM 112 | vaha iti 235 ANIaaM hatti 156 | vANIrakuDaGgo 92 | vimAnaparyaGka 153 visamaio 213 | visrambhotthAmanmathA 53,218 | vIrANaM ramai 52 | vrIDAyogAnnata 214 | zikhariNi kva nu 126 zUnyaM vAsagRhaM 109 | zeSo himagiri 16 | zyAmAkha cakita 178 || zlAghyAzeSatanuM 97,166 | saMketakAlamanasaM ... 157 | saMjjehi surahi 28 satyaM manoramA samAH samavisamaNivvisesA sarvaikazaraNa ... 9.0 ... ... ... ... 900 ... ... ... ... 8.0 ... sa vaktumakhilA savibhramasmitodbhedA sazoNitaiH kravya sAaraviiNNa sijjai romaJcijjai sihipicchakaNa surabhisamaye pravRtte suvarNapuSpAM snigdhazyAmala 90 | smitaM kicinmugdhaM 115 | khatejaHkrItamahimA 63 haMsAnAM sarasISu ... 216 | hiaaTThAvia .. 81 ... ... ... ... pR0 99 lacchI duhidA 229 | lAvaNyakAnti 228 | lAvaNyadaviNavyayo ... .... ... 155 239 156 234 158 125 227 157 ... 640 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... : : : 0.0 ... ... 0.00 ... 800 ... ... 128 ... 120 178 126 211 111 132 ... 49 ... ... 001 ... ... ... 900 ... ... ... ... 106 ... 180 158 ... ... .... pR0 207 110 216 205 21 ... 104 243 106,236 ... 240 107, 128 236 ... 800 235 236 93 96 103 ... 49 61 234 - 234 242 112 ... 101 111 234 178
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikreyanUtanasaMskRtapustakAni brhmsuutrshaangkrbhaassym| mAmatI-kalpataru-parimalavyAkhyAsahitam / brahmakharUpamAtraprakAzanArthaM pravRttatvAdyathArthAbhidhAnAni brahmasUtrANi kharasataH paryAlocyamAnAnyadvaitamevAvagamayanti / tatparaM cedaM zAGkarabhASyaM prasannagambhIra netaraiAkhyAnaistathA cakAste yathA bhaamtyaa| yasyA hi vyAkhyA kalpataruramalAnandasarakhatIkRtiratitarAmAnandamalaM prekSakANAmAdadhAti / tadvivaraNaM ca parimalAbhidhAnaM kalpataroH kalpatarubhAvamAdadhAnaM sarvatantravatantrAdibirudAGkitAppayyadIkSitena praNItaM zabdanyAyamImAMsAdizAtraprakriyApracuraM viduSAmatyantamAnandamAvahatItyavacanasiddhamidam / teSAmeSAmekatra samAvezena sahRdayahRdayAbAdakarImimAM paJcagranthImadya prakAzayAmaH / mUlyaM 10 ru., mArga. 1 // ru. vedstutiH| (zrImadbhAgavatadazamagatA) loke vyavAyetizlokaH, janmAdyasyetizlokazca / kAzInAthopAdhyAyakRtavyAkhyopabRMhitazrIdharIvyAkhyA / zrImadbhAgavate vedastutyAdayo nirdiSTA viSayA akhilavedyA gabhIrArthAzceti na tirohitaM viduSAm / mUlaviSayagAmbhIryAcchrIdharIvyAkhyApi durUhaivAsIditi paramakAruNikairdharmAbdhikAraiH kAzInAthopAdhyAyaiH praNItayA zrIdharIprakAzavyAkhyayA saha mudritaasti| mUlyaM 12 ANakAH, mArga. 4 ANakAH. pAtaJjalayogasUtram / bhAvAgaNezavRtti-nAgojIbhaTTIyavRttisahitam / yogazAstrasyAtikhalpaH prakaraNagrantho'yam / asya 1 samAdhipAdaH, 2 sAdhanapAdaH, 3 vibhUtipAdaH, 4 kaivalyapAdazceti calAri prakaraNAni khanAmabhireva pratipAdyaviSayamAviSkurvanti / nirdiSTavyAkhyAdvayamapyarthaspaSTIkaraNAyAtisulabha mUlyaM 14 A., mArga. 4 ANakAH. pANDuraGga jAvajI, nirNayasAgaramudraNAlayAdhipatiH. masti /