Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ મેં મં ગ ળ
વ્યાખ્યાનકા૨ ઉપાધ્યાય શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ
સંપાદક શ્રીયુત સુશીલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
pass
educat aaaaaane
ધર્મમંગળ
વ્યાખ્યાનકાર
ઉપાધ્યાય શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ
-------------se
સ. ૨૪૭૦ ]
સપાદક
શ્રીયુત સુશીલ
પ્રકાશક
શાહ વનેચંદ ધરમશીભાઈ શાહ દેવશીભાઈ વેલશીભાઈ
ભાવનગર.
-------- D
[વિ. સ. ૨૦૦૦
----- baro..aavse
... ...
*covet ......
©®
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
---
હીબીવાળા સ્વાગરથ શાહ ધરમશી
ઝાભાઈના મરણુથે તેમના સુપર ભાઈ વનેચંદ ધરમશીભાઈ તરફથી
૫૦૦ કેપી ભેટ
મુદ્રકશેઠ ગુલાબચંદ દેવચંદ આનંદ પ્રી. પ્રેસ-ભાવનગર
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમમગી
org
धम्मो मंगलमुकिलु, अहिंसा संजमो तवो । देवावि तं नमसंवि, जस्स धम्मे सया मणो ॥
–અહિંસા, સંયમ, તરૂપ ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે. જેનું મન સદા એ ધર્મમાં લાગેલું છે તેને દેવે પણ નમે છે.
શ્રમણ સંસ્કૃતિ મંગળ-પ્રધાન છે. સુખની પાછળ દેડનાર ખરું જોતાં તે મૃગજળ પાછળ જ દેડતો હોય છે. પણ સુખ કરતાં મંગળને જેણે ઉત્કૃષ્ટ માન્યું, સંયમ–તપ ને અહિંસામાં ઉત્કૃષ્ટ ધર્મમંગળ છે એવી શ્રદ્ધા સ્થાપી તેને આકુળતા મૂંઝવી શકતી નથી. સંયમી-તપસ્વી અહિંસક નિરાકુળ બની જાય છે. અને જેણે જીવનમાં નિરાકુળતા અનુભવી તે મંગળ-માગને પથિક બનવા સાથે, પિતાની અંદર ઘૂઘવતા અનંત સુખ-શાંતિના મહાસાગરની શીતળ લહેરે માણે છે. એટલે જ શ્રમણ સંસ્કૃતિના જ્યોતિર્ધરોએ મેઘગંભીર સ્વરે ગાન કરેલ છેઃ
સર્વમંગળમાંગલ્ય સર્વકલ્યાણકારણે પ્રધાને સર્વધર્માણ જૈન જયતિ શાસનમ્
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
રામ
વિષય
- ૧૪
૩૭
૪૯
૧ આસક્તિ ૨ સંયમ ૩ આધ્યાત્મિક આરોગ્ય ૪ ધર્મ સમાજનું રક્ષેણ કરે છે . ૫ જીવનને મૂળપ્રશ્ન ૬ સમ્યગ્દર્શન ૭ નમે અરિહંતાણું ૮ ક્રાંતિકારી ત્રિપદી ૯ અનેકાંતવાદ ૧૦ ધર્મ અને સમાજ ૧૧ તપ અને જ્ઞાન ૧૨ ભાવશૂન્ય ક્રિયા ૧૩ ગુણસ્થાન ૧૪ સંસેવક ૧૫ ભ૦ મહાવીર
૮૮
૧૦૭
20.
સ
૧૪૧
૧૪૯
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂમિકા
ઉપાધ્યાય શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ કચ્છી સ'. ૧૯૭૮નું ચાતુર્માંસ ભાવનગરમાં રહ્યા હતા. એ વખતે એમને વિશેષ પરિચય થયા. એમના વિચારાનીઉદારતા અને ગુણગ્રાહકતા જોતાં તેએ સવ પક્ષાગ્રહથી પર છે એવી ઢાઇ પણ શ્રોતાના દ્ઘિ ઉપર છાપ પડ્યા વિના ન રહે. એમના વ્યાખ્યામાં પણ શ્રમણુસંસ્કૃતિના સૂર અણુઅણી ઊઠે છે. મતાગ્રહ કે સ'કુચિત સ્થિતિચુસ્તતા એમને મુદ્લ પ્રિય નથી. વાર્તાલાપ અને વ્યાખ્યાનેામાં. પણુ મુખ્યત્વે તેઓ આત્મકલ્યાણુ, સામાજિકતા અને સંઘ–સંગઠ્ઠનના જ પ્રશ્નો ચર્ચે છે. ચાતુર્માસ દરમિયાન એમણે આપેલા વ્યાખ્યાનેાની દૂક નોંધ કે જે ભાઈ રસિકલાલ નરેાત્તમદાસ ખધારે રાખેલી તે મને જ્યારે સુપ્રત કરવામાં આવી અને એ ટીપ્પણુ ઉપરથી વ્યાખ્યાને તૈયાર કરવાની સૂચના મળી ત્યારે મને એક પ્રકારનેા આનંદ થયેા. ઉપાધ્યાયજી મહારાજના વિચારેાથી હું પરિચિત હતા. મે એ વ્યાખ્યાનેામાં ખૂટતી કડીઓ ઉમેરી વ્યાખ્યાને ખેાધક ને માદક ખને એ પદ્ધત્તિએ આ પુસ્તકમાં ગૂંથ્યાં છે. ઉપા. મહારાજ વિહાર કરી ગયેલા હૈાવાથી દરેક વ્યાખ્યાન એમની નજર નીચેથી પસાર કરાવવાનું બની શકયું નથી, એટલે પૂરતી કાળજી રાખવા છતાં ઉપા. મહારાજને કયાંય અન્યાય થવા પામ્યા હૈાય તે તેને માટે હું જવાખદાર છું. એ સિવાય આ પુસ્તક વિષે મારે ખીજું તા શું કહેવાનું હેય ?
સુશીલ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વૃજપાળ જૈન પુસ્તક પ્રકાશન કાર્યાલયના
મૈક્તિકે
૧ કર્તવ્ય કંકણ.. ૨ મૃગાવતી સતીને રાસ. ૩ તરવાવતાર ( ર) ૪ વિવિધ પુષ્પવાટિકા. ૫ તત્વાર્થ સૂત્ર-સાર્થ. ૬ સિદ્ધાંતરહસ્ય ભાગ ૧ લે. ૭ વિવિધ વિષય રત્નાવલી. ૮ વિદ્યમાન તીર્થંકર વિંશતિ ૯ યાને સંગ્રહશતક (સાથે). પિષધ વ્રત ૧૦ ગહેલી સંગ્રહ, ૧૧ ઠાણાંગ સૂત્ર ભાગ ૧ લે.
(પત્રકારે મૂળ અને ટીકાના ભાષાંતર સહિત). ૧૨ ધર્મમંગળ યાને વ્યાખ્યાનસંગ્રહ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મમંગળ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસક્તિ
માણસે ધર્મ અને વ્યવહાર વિષે ઊહાપોહ કરવા માંડ્યો ત્યારથી એક ગંભીર પ્રશ્ન હંમેશા તેને મૂંઝવે છે. દુઃખ અને પાપ એ શી વસ્તુ છે? ખરેખર જ જે પાપ ને દુઃખ હોય તે તે શી રીતે ઉત્પન્ન થયાં? માણસ વિચાર કરવા લાગ્યો ત્યારથી તે આજની ઘડી લગી એ કેયડો ઉકેલવા મથે છે. જેમને બહુ ઊંડા વિચાર કરવાની ટેવ કે કુરસદ નથી હોતી તેમનામાં દુઃખ તેમજ પાપ વિષે કેટલાક વિચારે રૂઢ જેવા બની ગયા હોય છે. સુખ અને દુઃખ એ બને આપેક્ષિક શબ્દ છે. આ અપેક્ષા નથી સમજાતી ત્યાં ઘણી વાર ભ્રમ અને વહેમ ઘુસી જાય છે. એ ભ્રમ અને વહેમમાંથી છૂટવા પહેલાં તે આપણે સુખ-દુખ જ સમજી લેવાં જોઈએ. ' તમે ઘણી વાર જોયું હશે કે એકને જે સુખરૂપ લાગે છે તે જ બીજાને દુઃખરૂપ લાગે છે. સાહિત્ય કે કાવ્યની ચર્ચામાં, અભ્યાસમાં તરબળ રહેનારે માનવી ગમે તેવું ખાઈ-પીને ચલાવી લેશે. એને સારું કાવ્ય, સાહિત્ય કે નવલિકા વાંચવા મળે છે તે ભૂખ-તરસ્ય પણ તેમાં
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
' [૨]
ધર્મમંગળઃ તલ્લીન બની જશે. વચ્ચે મેલાં કે ફાટેલાં હશે તે પણ તેની પરવા નહિ કરે. પણ જેણે સારાં મિષ્ટાન્ન ખાવામાં આનંદ માન્યો છે, નવાં-કડકડતા ઈસ્ત્રીબંધ વસ્ત્રથી દેહને શણગારવામાં મેસેજ માની છે તે પેલા કવિ કે સાહિત્યપ્રેમી પ્રત્યે દયાની નજરે જોશે. તે કહેશે કેઃ “ આખો દિવસ પિથામાં જ આંખે ફેડે છે-બિચારાને ખાવા-પીવાનું કે પહેરવા-ઓઢવાનું પણ ભાન નથી. સાવ વેદીયે છે.” સાહિત્યના અભ્યાસીને પેલા શોખીન માનવીનું જીવન દયાજનક લાગશે. એ કહેશે કેઃ “ભાઈ સાહેબ ટાપટીપમાંથી જ નવરા નથી થતા. સાહિત્ય કે કાવ્યને દૈવી આનંદ એના ભાગ્યમાં જ નથી–ખાવું-પીવું ને ફક્કડ થઈને ફરવું એ જ એમને મન જીવનસાર્થક્ય છે.” સાહિત્યરસિક પિલા વૈભવીને તુચ્છ–દુખી ગણે છે જ્યારે વૈભવી પેલા સાધુજીવન ગુજારનારને કંગાળ માને છે. ત્યારે એ બેમાં ખરું કેણ?
આપણે બીજાઓની વાત જવા દઈએ. આપણી પિતાની જાત વિષે વિચાર કરીએ તો પણ એક દિવસ આપણે જેને સુખરૂપ માનતા હતા તેને બીજે દિવસે દુઃખરૂપ નથી માનતા ? નાના હતા ત્યારે નાની-નજીવી રમકડા જેવી વસ્તુમાં આનંદ લેતા, પણ એ આનંદ ઊડી ગયે. તે પછી કુટુંબ-પરિવાર અને સમાજ કે જ્ઞાતિની પટેલાઈમાં રસ લેવા લાગ્યા, પરંતુ થોડે કો-મીઠે અનુભવ થતાં જ આપણે એનાથી કંટાળીએ છીએ. ગુરુદેવ કે મુનિમહારાજ પાસે જઈને શાસ્ત્રશ્રવણ કરવા અને
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસક્તિ
[૩]
આત્મહિત સાધવા-તપ, વિરાગમાં ધ્યાન પરેવવા પ્રયત્ન કરીએ છીએ. આપણું સુખની ભાવના અને દૃષ્ટિ એ પ્રમાણે પલટાતી જ રહે છે.
તમે અરણિક મુનિની વાત તો સાંભળી હશે. અરણિક મુનિ ધામ તાપમાં ગોચરી કરવા નીકળ્યા છે. તાપ અસહ્યા લાગવાથી એક છાપરા નીચે થેડી વિશ્રાંતિ લેવા ઊભા છે. એટલામાં એક ગણિકાના આમંચ્યા તે એના વિલાસભવનમાં જાય છે અને ત્યાં જ રહી જાય છે. એમની પાછળ એમની માતા ગાંડી નારીની જેમ અરણિકની શોધમાં નીકળે છે. પિતાના દેહનું ભાન ભૂલેલી માતા “અરણિકા અરણિક !? ના જાપ જપતી, અરણિકને પળે પળે સાદ કરીને બોલાવતી શેરીએ શેરીએ ભમે છે. પાછળ છોકરાનાં ટેળાં કૌતુક કરતાં ફરે છે. - એક છોકરે કહે છેઃ “આ રહ્યો અરણિકા વિવશ માતા એ તરફ જુએ છે અને ઝાડના ઠુંઠાને, પત્થરના પાળિયાને પિતાને પુત્ર માની એની ઉપર વહાલ વરસાવે છે. પણ બીજી જ ક્ષણે જ્યારે એને લાગે છે કે આ ખરો અરણિક નથી–આ તે ઠુંઠું માત્ર છે ત્યારે તે સાચા અરણિકની પાછળ ફરી ભટકવા મંડી જાય છે. એકને મૂકી બીજાને પકડવા છતાં અરણિક જેમ આઘો ને આઘે જ રહે છે તેમ આપણે પણ એક સુખને હજી પૂરે ઉપભેગ કરી છૂટીએ તે પહેલાં જ એ સુખને તુચ્છ ગણું બીજા જ વિષય તરફ વળીએ છીએ. અરણિકની માતા જે ગાંડી હતી તે
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪]
ધર્મમંગળ;
આપણે સુખની શોધમાં ભમતા અને ઘડીએ પળે નિરાશ બની બેસનારા, ઓછા પાગલ નથી.
પણ એ વાત જવા દઈએ. રેગ, શેક, જરા, મૃત્યુ જેવાં દુઃખની તે કેઈથી પણ ના પાડી શકાય નહિ. એવાં દુખે છે કે જેને દુઃખ જ કહેવા પડે-જે માણસની શકિત કે ઈચ્છાબહારની વાત ગણાય. આવાં દુઃખ ક્યાંથી આવી પડતાં હશે? એક વર્ગ એમ કહે છે કે ઈશ્વરની ઈચ્છા જ જે એવી હોય તે પામર માનવી શું કરે? ઈશ્વરની મરજી પાસે આપણું શું ચાલે? '
- ઈશ્વર જે સર્વશક્તિમાન અને મંગળમય હોય તે માનવજાત સાથે સંકળાયેલાં આ દુખે કેમ સાંખી લે? એ સર્વશક્તિમાન હેય તે પણ જગતનાં ઘણું દુઃખે ઢાળવાને અસમર્થ છે. જગત જ્યારે બાલ્યાવસ્થામાં હતું ત્યારે ઈશ્વરના કતૃત્વ ઉપર ખૂબ ભાર મૂકેલે. ઈશ્વરને રાજી રાખવા પશુ-પ્રાણીનાં બલિદાન આપવાની રૂઢીઓ પણ પાડેલી, પરતુ ઈશ્વર સંબંધી એ પુરાણું કલ્પના આજે કેઈને સંતોષ આપી શકતી નથી. ઈશ્વર જો મંગળમય હેય તે એના રાજ્યમાં દુઃખ, અન્યાય, અત્યાચાર, રાગ-મહામારી કદિ ન સંભવે. એટલે વિચારને જેમ જેમ વિકાસ થતે ગમે તેમ તેમ માણસને પિતાનાં કરેલા કર્મોનું જ ફળ ભેગવવું પડે છે એ નિશ્ચય વધુ ન્યાયસંગત લાગે.
કર્મ એટલે આ ભવનાં કર્મ કે પૂર્વભવના કર્મના
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસક્તિ
[૫ ]
પરિપાક એવો પ્રશ્ન થશે. પણ આપણે અહીં એ શાસ્ત્રીય ચર્ચામાં નહિ ઉતરીએ. આપણું ધર્મચિંતકેએ રાગદ્વેષાદિને દુઃખના બીજરૂપ માન્યા છે. જેણે આ બીજને બન્યાં છે તેમને સંસારમાં અવતરવાપણું કે સંસારના સુખદુઃખ વેઠવાપણું નથી રહેતું. રાગાદિ અંતરશત્રુને જેણે હણ્યા છે તે જ સર્વશક્તિમાન છે–તે જ મંગળમય છે. એ સર્વશક્તિમાન અને મંગળમય પ્રભુનું ધ્યાન, સ્મરણ કે ચિંતન કરવાથી આપણુમાં રાગાદિ શત્રુ સામે ઝુકવાની અને દુઃખમાંથી છૂટવાની પ્રેરણા તેમજ શક્તિ મળે છે.
પણ તમે કહેશે કે રાગ-દ્વેષાદિ દુઃખનાં મૂળ છે એમ અમારે શા સારુ માની લેવું ?
એને ઉત્તર સમજવા તમારે બહુ ઊંડા પાણીમાં ઉતરવાની જરૂર નથી. ધારો કે તમારે એક વસ્તુની જરૂર છે. ખરે વખતે તમને તે નથી મળતી ત્યારે તમને સહેજે ક્રોધ ચડે છે. જેણે અંતરાય ઊભો કર્યો હોય તેના પ્રત્યે પણ તમને અણગમે છૂટે છે. એક વસ્તુ પ્રત્યેના રાગેમાટે તમારા ચિત્તની પ્રસન્નતા ઓળી નાખી. તમે સમજદાર હે–વિવેકી હો તે તરત જ તમારી મને વૃત્તિ મલિન બની છે, અને હવે ચિત્તની શુદ્ધિ તેમજ સ્થિરતા મેળવવા જ જોઈએ એવો નિશ્ચય કરશે. પણ જો તમે રાગ-દ્વેષના રસ્તે આગળ વધે, રાગ અથવા આસક્તિના પ્રેરાયા તમે નીચે જ ગબડતા જાઓ તે આખરે દુઃખની ખાઈમાં જ ડૂબવું પડે. “ગીતા ”કારે એ અધોગતિને કમ બરાબર સમજાવ્યું છેઃ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ ગળઃ
[ } ]
ध्यायतो विषयान् पुंसः संगस्तेषूपजायते, संगात संजायते कामः कामात् क्रोधोऽभिजायते । क्रोधाद्भवति संमोहः संमोहात् स्मृतिविभ्रमः, स्मृतिभ्रंशात् बुद्धिनाशः बुद्धिनाशात् प्रणश्यति ।
પહેલાં તે માણસ વિષય, ભાગાપભાગ તરફ આકર્ષીય છે. લક્ષ્મી, વૈભવ, વિલાસ પ્રાપ્ત કરવા, ભેાળું બાળક દીવાની જ્યેાતને પકડવા મથે તેમ મથે છે. રાતદિવસ જેને સુખની સામગ્રી માની લીધી હાય છે તેનું ચિંતન-રટણ કરવા મડે છે. આ રટણ, આ રાગ, આ આસક્તિમાંથી પ્રમળ વાસના-લાલસા પ્રકટે છે. ક્રમે ક્રમે એમાંથી કામ, ક્રોધ, મેાહ, કર્તવ્યમૂઢતા વિગેરે જન્મે છે. એની સ્મૃતિ, જ્ઞાન, લક્ષ્ય ડેાળાય છે. આખરે એ સર્વનાશની અધારી ખાઈમાં ગમડી પડે છે.
આપણા અંતરમાં પળે પળે રાગ-દ્વેષનાં જે વાવાઝોડાં ઊઠે છે અને જે વાવઝોડા આપણી વિવેક કે બુદ્ધિને પણ આવરી લે છે તેની સામે સતત સાવચેતી રાખીએ; આસક્તિ, કામ, ક્રોધ, મેાહની વૃત્તિના અંકુરને ઊગતાની સાથે જ ડાંભી દઈએ તેા પેલા તફાના, મેાટા પર્વત ઉપરથી પસાર થતી આંધીની જેમ આપણને ચળાવી કે ડાલાવી શકે નહિ. જે નિશ્ચય કરીને બેસે છે કે રાગ-દ્વેષના ગમે તેટલા પ્રચ ́ડ વાવાઝોડા આવે, પણ આપણે તે ચિત્તની પ્રસન્નતા અથવા શાંતિ તજવી જ નથી તેને એ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસક્તિ
[ ૭ ]
તેફાને કંઈ હાનિ કરી શક્તા નથી. પણ જેઓ વાતવાતમાં ક્રોધાંધ બની જાય છે, વાતવાતમાં લોભ-લાલચને વશ બની, મદારીના માંકડાની જેમ નાચવા મંડી પડે છે તેમનાં મન, ગરીબ લોકેના ખડના ઝુંપડાની જેમ સામાન્ય પવનના સુસવાટા લાગતાં જ અસ્તવ્યસ્ત બની જાય છે. આવા લોકે હાથે કરીને પોતાની દશાને દયાપાત્ર બનાવતા હોય છે. માણસ જ્યારે પિતાની માનવી તરિકેની સ્થિતિ ભૂલી જાય છે–પતે વૃત્તિઓના પ્રવાહમાં તણાવા માટે નથી જ , પણ બની શકે એટલા બળથી ઝઝુમીને પણ સામે કાંઠે પહોંચવામાં જ ખરું પુરુષાર્થ છે એ વાત વિસરી જાય છે ત્યારે તે સૂકા પાનની જેમ અહીંથી તહીં અથડાય છે– માનવજન્મનું સાર્થક્ય સાધી શકતા નથી.
શ્રીમાન શિવનાથ શાસ્ત્રીએ પિતાના એક પ્રવચનમાં જાત-અનુભવનું આવું એક ઉદાહરણ આપ્યું છે :
મારા એક સંન્યાસી મિત્ર સાથે એકદા જેલ જેવા ગયે. સંન્યાસીએ સ્વાભાવિકપણે ગેરૂઆ રંગનાં વસ્ત્રો પહેર્યા હતાં. જેલના જુદા જુદા વિભાગો જોતાં છેવટે અમે સખત મજૂરી કરતા કેદીઓની કેટડી પાસે ગયા. ત્યાં પહોંચ્યા કે તરત જ એક કેદી અમારી સમિપ આવ્યું અને મારા સંન્યાસી મિત્રના પગમાં માથું ઝુકાવી એક બાળકની જેમ ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડ્યો. થોડી વારે સંન્યાસી મિત્રના સમજાવવાથી એ શાંત થયો. પણ તેની સાથેની વાતચીત ઉપરથી અમને એટલું સમજાયું કે એ કેદી એક દિવસે
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮]
ધર્મમંગળઃ ગેરૂઆ વસ્ત્રવાળે ભેખધારી હ–સંસારત્યાગી હતે; પણ કોણ જાણે કેમ એક સ્ત્રીના સહવાસમાં આવ્યો અને એનું એટલી હદ સુધી અધઃપતન થયું કે મારી પ્રત્યેના અત્યંત રાગને લીધે તે ઘાતકીમાં ઘાતકી કામ કરવા લલચા. અદાલતે તેને કાળાં પાણીની સજા ફરમાવી હતી. જે માણસે આત્મસાધના અથે એક દિવસે સાંસારિક રાગદ્વેષથી છેક અલગ રહેવાનો નિશ્ચય કર્યો હતે તે માણસની આવી અધોગતિ સંભવતી હોય તે સામાન્ય પામર માણસનું શું ગજું? રાગ અથવા મેહની પાછળ ક્રોધ, લોભ, માયા, કૂડ-કપટનું મોટું લશ્કર ધસી આવે છે– અને ધાડપાડુની જેમ જ માનવીની અંતરલક્ષ્મી લૂંટી લઈને તેને કંગાળ બનાવી દે છે.
આ રાગ, મોહ અથવા આસક્તિ કેવી રી-છુપીથી દિલમાં પ્રવેશ કરે છે તે પણ આ પ્રસંગે સમજી લેવું જોઈએ. એનું સાચું સ્વરૂપ કળવામાં ન આવે તો જાયેઅજાણે એના પંજામાં સપડાઈ જવાય.
કેઈ એક વસ્તુ તરફ હૃદયનું આકર્ષણ થાય અને તે વસ્તુની પ્રાપ્તિમાં આનંદ તથા અપ્રાપ્તિમાં કલેશ થાય તે આકર્ષણ તેમજ ઉદ્વેગ આ રાગનું મૂળબીજ છે. સુખની લાલસા અને મનઃસંયમની નબળાઈ એ બને આ આસક્તિના ઉપાદાને-મૂળ સામગ્રી છે. જે વસ્તુ અથવા જે સ્થિતિને માનવી સુખકર મારે તેને મેળવવા, તેને પિતાની બનાવવા મથે એ સ્વાભાવિક છે. ઉનાળાના દિવસે માં
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસક્તિ
[ ૯ ] તમે ઘણા માણસોને શીતળ હવાવાળા બગીચામાં બેઠેલા જોશે. એમને કોઈ બેલાવવા નહોતું ગયું. પણ એમને એમ થયું કે તાપમાંથી બચવા-વિશ્રાંતિ લેવા સારુ, આ સુંદર સ્થાન છે એટલે જ તેઓ વગર આમંત્રણે આવીને બાગમાં બેસી ગયા. સુખની લાલસા જ તેમને અહીં સુધી ખેંચી લાવી.
દારૂને વ્યસની દારૂને સારી વસ્તુ તે નથી જ માનતે. જેના સેવનથી પિતાનાં તન, મન ને ધનની બરબાદી થતી હોય તેને સારી વસ્તુ કેણ કહે? એવી ઊંધી
પરીને કેણ હોય? છતાં ખરેખર દારૂડીયે, દારૂના પીઠાનું મૌન આમંત્રણ પાછું વાળી શકતો નથી. દારૂ પીધા પછી ભાનમાં આવતાં એ જ વ્યસની ઘણી વાર પિતાની અને પરિવારની દુર્ગતિ જોઇને ચે-ધાર આંસુએ રડતે હોય છે. દારૂ હરામ છે એમ કહીને પ્રતિજ્ઞા પણ કરે છે કે કઈ દિવસ એને ઓછાયો સરખો પણ નહિ લઉં. પણ પેલું વ્યસનનું ભૂત એને ક્યાંય જંપવા દેતું નથી. પેલી એક કહેવત છે તેમ “હું તે મૂકું, પણ હવે એ મને નથી મૂકતું ” એવી એની દશા થાય છે.
આપણે પોતે પણ કેટલીક વાર મનના નિશ્ચય પ્રમાણે વર્તી શકતા નથી. પ્રલોભનની સહેજ હવા લાગતાં આપણા નિર્ણયના મહેલ ડગમગી જાય છે. એક તરફ સુખની લાલસા-ક્ષણિક સુખનું આકર્ષણ અને બીજી તરફ શિથિલઢચુપચુ મનવૃત્તિ–આ બેનો લાભ લઈને રાગદશા અનર્થો
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦]
ધર્મમંગલા
ની પરંપરા ઊભી કરી વાળે છે. લેભ-લાલચના હાથમાં જે કેઈએક વાર બંદી બને છે તે સહેજે છૂટી શકતું નથી.
તમે પૂછશે કે “ત્યારે શું અમારે સુખ માત્રને સદતર ત્યાગ કરે સુખને માત્ર મૃગજળ જેવું જ માની લેવું?”
સુખ મેળવવાને, આનંદમાં તરબળ રહેવાને પ્રાણીમાત્રને જન્મસિદ્ધ હક છે એની કોઈ ના નથી પાડતું. પણ સુખના વિષયમાં બુદ્ધિમાનેએ શેડો તે વિવેક રાખવો જ જોઈએ. દારૂ કે ગાંજાને વ્યસની સુખની આશાએ માદક પદાર્થોનું સેવન કરે છે પણ એ સુખ પરિણામે કેવી દુર્દશા તરફ લઈ જાય છે તે કોણ નથી જાણતું? ક્ષણિક, અસ્થાયી ઠગારા સુખને સુખ કહેવું એ નરી ભ્રમણા છે. એ છેતરપીંડીમાંથી બચવું હોય તે માણસે નિત્ય અને અનિત્ય સુખને વિવેક રાખવો જોઈએ. એ વિવેકને જ શાસ્ત્રોએ અંતરના દીપક તરિકે ઓળખાવે છે.
એક દાખલો આપું. ધારે કે એક જુવાન પરદેશમાં ગ છે.મા-બાપની, નેહી–આપ્તજનની, ભાઈભાંડુની શીળી છાંય મૂકીને પરદેશમાં વેપાર-ધંધો કરે છે. એના મનમાં એક જ અભિલાષા હોય છે જે ડી મૂડી થઈ જાય તે પાછો સ્વદેશ જઉં અને વૃદ્ધ માતાપિતાને નિશ્ચિત બનાવીને તેમની યથાશક્તિ સેવા-સુશ્રુષા કરું. પરદેશમાં એને બરાબર
ઠતું નથી, પણ એનું ધ્યેય તે દ્રવ્યસંચયનું છે. રાતદિવસ મહેનત કરે છે. ભાગ્યયોગે થોડું ધન કમાય છે. એવામાં કુસંગતને ચેપ એને લાગે છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસક્તિ
[ ૧૧ ] મૂળ ધ્યેય ભૂલી જાય છે અને પિતાના દેતેની સાથે રંગરાગમાં તણાય છે. જેની ખાતર ભાઈભાંડુઓને પણ ત્યાગ કર્યો અને મા-બાપ પણ જેની રાહ જોતાં વરસ વરસ જેવડા દિવસ વીતાવી રહ્યા હતા તે ધન સ્વચ્છેદમાં વેડફાઈ જાય છે. નિત્ય સુખનું ધ્યેય જેઓ ભૂલી જાય છે અને તેને બદલે ક્ષણિક-અનિત્ય સુખ-વિલાસની પાછળ દેડવા મંડે છે તેમની પણ એવી જ દુર્દશા સમજવી.
સરખે સરખી સાહેલીઓના ધ્યેય વિષે આનંદઘનજી મહારાજે પિતાના એક પદમાં બહુ મજાની વાત કહી છે. ચાર-પાંચ પનીહારીઓ ચાલી જાય છે-માથે પાણભરેલાં બેડાં મૂક્યા છે. તે જતાં વાત કરતી-આનંદ કલેલ કરતી, એક બીજીને તાલી આપતી ચાલી જાય છે, છતાં માથા ઉપર પાણીનું બેડું છે તે ધ્યેય નથી ભૂલતી. સુખની અભિલાષા તે સૌ કોઈ પ્રાણીને હેય પણ આપણું ધ્યેય તે સ્થાયી–નિત્ય સુખ મેળવવાનું છે–ક્ષણિક સુખની મેહિનીમાં ભૂલીને દુઃખની પરંપરા વહેરવાનું નથી. - સુખની ઈચ્છા એ બૂરી વસ્તુ નથી, પણ અનિત્ય સુખની ખાતર આપણે આપણું મૂળ ધ્યેયને ભૂલી જઈએ તે દશ દષ્ટાંતે દુર્લભ એવો માનવદેહ વ્યર્થ જ ગુમાવી દીધે ગણાય. ભક્તિમાર્ગના અનુયાયીઓએ પણ પ્રકારાંતરે એ જ વાત કહી છે. તેઓ કહે છે કે પગમાં એક કાંટો વાગ્યે હેય તે તેને કાઢવા બીજે કાંટે વાપરવો પડે. પછી તો બને કાંટા ફેંકી દેવાના છે. પણ પ્રારંભમાં જે અનિત્ય
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨ ]
ધર્મમંગળ:
સુખની લાલસા ન છૂટતી હોય તે એ વૃત્તિને ઈશ્વરભક્તિમાં વાળવી જોઈએ. સંસારના પદાર્થોમાંથી મનને છૂટું પાડીને ભક્તિમાં પરવવું જોઈએ. ઘણા ભક્તો ઈશ્વરભજન કરતાં પિતાના દેહનું પણ ભાન ભૂલી જાય છે. કેટલાકે એટલા તલ્લીન બની જાય છે કે સંસાર એમને ઘેલા-ગાંડામાં જ ગણી કાઢે. મુખ્યત્વે એમને ઉદ્દેશ અનિત્ય આનંદમાંથી નિત્ય-શાશ્વત સુખ-આનંદ મેળવવાને હોય છે.
ભ૦ મહાવીર અને ગૌતમબુદ્ધ જેવા પુરુષોએ પણ સંસારને નિત્ય સુખને અને વિરાગ-વિવેક-ત્યાગ-સંયમનો એવો જ સંદેશ સુણાવ્યું છે. એ બન્ને શ્રમણ સંસ્કૃતિના
તિર્ધરે મૂળ તે ક્ષત્રિયકુમારે–રાજકુમારે હતા. સમૃદ્ધિ અને વૈભવની એમને ત્યાં ઊણપ નહેતી પણ એમને લાગ્યું કે સંસારનાં દુઃખ, સંતાપ, જન્મ, જરા, મૃત્યુમાંથી બચવું હોય તે રાગ-દ્વેષ, આસક્તિ, મેહ, મમતાના પંજામાંથી છૂટવા સિવાય બીજો કેઈ રાજરસ્તો નથી, એટલે પિતે રાજમહેલના સુખ-વૈભવ તજી વિરાગને પંથે લીધું. અનિત્યમાંથી નિત્યમાં જવાને, ગામે ગામ ફરીને સંદેશ સંભળાવ્યો. ધરતીનો કે રાજ્યલક્ષ્મીને વિજેતા એ કંઈ સાચે વિજેતા નથી. અંતરના અરિઓને એટલે કે રાગાદિ શત્રુઓને હણનારો એ જ સાચો વિજેતા છે, એટલું જ નહિ પણ એવા વિજેતા બનવાની દરેક માનવીમાં સ્વાભાવિક સત્તા તેમ જ ચગ્યતા રહેલી છે એ વાત એમણે એક યા બીજી રીતે ભારપૂર્વક ઉચ્ચારી. અહંતને નમસ્કાર એ જ ખરા. સર્વશક્તિમાન
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસક્તિ
[ ૧૩] અને મંગળમય પ્રભુને નમસ્કાર છે. પાખંડીઓ અને પક્ષોની પૂજા-ભક્તિમાં જગત જ્યારે મશગૂલ હતું ત્યારે એ શ્રમણસંસ્કૃતિના સમર્થ પ્રચારકોએ આત્મબળ અને આત્માવલંબનની અમર વાણી સંભળાવી. આજે એ વાણી ભલે જૂની બની હેય પણ એની ઉપયોગિતા ઘટવાને બદલે વધી છે. આપણે જોઈએ છીએ કે વિજ્ઞાને આજે પારવિનાનાં સાધને ઊભા કરી વાળ્યાં છે–જંગલો, પર્વત, દરિયા જેવા જમ્બર અંતરા આજે કંઈ જ બીસાતમાં નથી છતાં માનવજાત પહેલાં કરતાં વધુ સુખી, નિશ્ચિત કે નિષાધિક બની હોય એમ કેઈ કહી શકશે ? સાચી વાત તે એ જ છે કે દારૂ પીને મર્દોન્મત્ત બનેલા જેવા લોભ-લાલસા અને બીજા અંતરિપુઓએ આજે વિશ્વમાં ઉકાપાત મચા છે. આજે નહિ તે આવતી કાલે પણ એ જડવાદના પૂજારીઓને અહંતનું શરણ સ્વીકારવું પડશે. અંતરના રિપુઓનું દમન કર્યા વિના સંસારના જીવોને સારુ બીજો એકે તરણેપાય નથી.
|
‘
--
-
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ ચમ
પશ્ચિમના વિજ્ઞાને માનવીના સુખ-સગવડની ખાતર અનેક પ્રકારની શોધ કરી પરંતુ આપણે આજે પ્રત્યક્ષપણે એટલું જોઈ શકીએ છીએ કે વિપુલ પ્રમાણમાં સાધન સામગ્રી ઉપજાવવા છતાં માનવજાત સુખી બની શકી નથી. જે સુખનાં સાધનો હતાં તે સાધને એ જ
તરફ નારકીય યાતનાઓ ઊભી કરી વાળી છે. સંસારમાં ખાન-પાનની સામગ્રીને કે વસ્ત્ર, વાહન વિગેરે મુદ્દલ તૂટે નથી, છતાં માનવ-જગત્ આજે અનેક પ્રકારની વિટંબણાઓથી ઘેરાઈ ગયું છે. કારણ એક જ લાગે છે. પશ્ચિમે વિજ્ઞાનના બળે યંત્રો અને સાધને સજ્ય, માત્ર કેમ જીવવું–સંયમી છતાં સુખમય જીવન કેમ ગાળવું તે બતાવવામાં પશ્ચિમની સંસ્કૃતિ નિષ્ફળ નીવડી છે.
આર્ય સંસ્કૃતિ કહે છે કે સાધને ઓછાં હશે તે ચાલશે, પણ જે સંયમપૂર્વક જીવશે અને બીજાને જીવવા દેશે તે તમારા જીવનની સ્વસ્થતા, આરોગ્ય અને ઉલ્લાસને કેઈ લૂંટી કે હરી શકશે નહિ. સંયમ સુખપ્રાપ્તિને મૂળ મંત્ર છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
સયમઃ
[૧૫ ] સંયમ અને ધર્મને નિકટને સંબંધ છે એ વાતની હું ના નથી પાડત. પણ આજે એ વાત નથી કરવી. રોજના વ્યવહારિક જીવનની સાથે સંયમને કેવો સંબંધ છે અને એ સંયમ માનવજીવનને કેવા સુવર્ણ રંગે રંગી શકે છે તે જ મારે તમને કહેવું છે.
હવા, અન્ન, પાણી ને વસ્ત્ર એ જીવનની પ્રાથમિક જરૂરીયાત છે. હવા-પાણી વિના કેઈ પ્રાણી વધુ વખત જીવી શકે નહિ. પ્રકૃતિ પણ એટલી ઉદાર છે કે પ્રાણીને હવા-પાણીની ખોટ ન ખમવી પડે તેવી ગોઠવણ કરી છે. અંધારી ગલીમાં, અંધારા ઓરડામાં રહેનાર માણસ પોતાનાં અજ્ઞાન કે વહેમને લીધે દુઃખી થાય એ જુદી વાત છે, બાકી કુદરતી હવા પ્રકાશ ને પાણીની ભેટ તે પ્રકૃતિમાતાએ છૂટે હાથે કરી છે. " બાકી રહ્યાં અન્ન-વસ્ત્ર. હિંદુસ્તાન જેવા ખેતીપ્રધાન દેશમાં અન્નની તંગી તે કઈ દિવસ ન હોય અને જે દેશમાં રૂ પુષ્કળ પ્રમાણમાં ઊગતું હોય, તેમ અવકાશના વખતમાં કાંતણ–પીંજણ અને વણાટ ચાલતાં હોય ત્યાં વસ્ત્રની તાણ કેમ પડે? પણ આ તે સ્વાભાવિક સ્થિતિ થઈ હવે અન્ન ને વસ્ત્રની બાબતમાં આપણે પૂરતો સંયમ ન જાળવીએ તે મધ્યમ તેમજ ગરીબ ભાઈ એને મેંઘવારીની કેવી ભયંકર નાગચૂડમાં ફસાવું પડે તેને અનુભવ આ યુદ્ધસંગએ સૌને ડેઘણે અંશે કરાવ્યું છે. આજે વસ્તુઓની તંગી નથી, પણ જ્યાં સ્વચ્છ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬]
ધર્મમંગળ . પણે સંઘરે કરવાની વૃત્તિ મુખ્ય હોય ત્યાં પીડન અને અવ્યવસ્થા સિવાય બીજું શું પરિણામ આવે ? ધનિકે પૈસાના જોરે બીજાના મેઢાને કેળીયે ઝુંટવી લે, ગરીબેને દેહ ઢાંકવા પૂરાં વસ્ત્ર ન મળે અથવા તે બળવાને ડેડ બતાવીને નબળાનાં અન્ન-વસ્ત્ર પડાવી લે તે તેમાં સંયમ તે નથી જ, પણ સામાજિક્તા અથવા વ્યવસ્થાના નામે પણ મેટું મીંડું મૂકાય.
આપણે ઈદ્રિયસંયમ ઉપર ખાસ ભાર મૂકીએ છીએ. આપણુ ધર્મજીવનને પાયે જ સંયમ છે. એના આધ્યાત્મિક સ્વરૂપની હું ના નથી પાડત.
પણ તે સાથે, જે સંયમને અર્થ અને આશય બરાબર સમજાય તે આપણા સામુદાયિક જીવનમાં પણ એની આદુભૂત અસર થયા વિના ન રહે. જીવનની જરૂરીયાતને ટુંકાવી દેવી એ સંયમ છે. એને અર્થ એ થયો કે બીજાઓ પોતાના જીવનની જરૂરીયાત પૂરી કરી શકે એવી એમને સગવડ આપવી. આ પ્રમાણે જરૂરીયાતે વહેંચી લેવાથી કેઈને બીજાનું ઝુંટવી લેવાને-લૂંટી લેવાને કે સંગ્રહ કરવાને લાભ નથી થતું. સમાજનું ગાડું સહજપણે ચાલે છે. બીજા શબ્દમાં કહીએ તે સંયમ, જીવવાને અને જીવવા દેવાના સિધ્ધાંતને વ્યવહારિક અમલ છે.
રશીયા જેવા સામ્યવાદી રાષ્ટ્ર મુડીવાદના શેષણને અટકાવવા કાયદાની અને શાસનદંડની સહાય લીધી છે. એટલું છતાં એ કેયડે હજી પૂરેપૂરે ઉકેલા નથી. પરિગ્રહ પરિ.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંયમ
[ ૧૭ ] માણ એ શ્રમણ સંસ્કૃતિને એક સિધાંત છે. આ ભાવના, જે આપણે શાંતિથી વિચારીએ તો મૂડીવાદના સ્વચ્છેદને રેધવા માટે રામબાણ ઉપાય છે. પરિગ્રહ ઉપર સંયમ રાખનાર જેમ પિતાની મનોવૃત્તિ ઉપર વિજય વર્તાવે છે તેમ બીજી તરફ સમાજને પણ સુખી અને સ્વસ્થ બનાવે છે. એ ભાવનાઓ આપણામાં હતી એટલે જ કેઈ ઐતિહાસિક કે પૌરાણિક કાળમાં સમાજના બે વર્ગો વચ્ચે કયાઈ વૈમનસ્ય કે વિરોધ નથી દેખાતે. કૃત્રિમ સામ્યવાદ કેટલીક વાર શક્તિશાલીને કુંઠિત બનાવે છે, પણ પિતાની જરૂરિયાતની મર્યાદા આંકનાર સંયમી માનવી પિતે પિતાની શક્તિને વિકાસ સાધે છે એટલું જ નહિ પણ પોતાના ઔદાર્યથી સમાજનું પણ હિત સાધે છે.
સમુદાયમાં કે રાષ્ટ્રમાં બધા જ કંઈ એક સરખી શક્તિવાળા નથી હોતા. કેઈ બુદ્ધિશાલી હાય, કેઈ બળવાન હય, કેઈ સાહસિક હોય, કોઈ સેવાભાવી હોય તે કઈ પામર કે અશક્ત પણ હોય. બુદ્ધિશાલીઓ અથવા સાહસિકે જે જીવનની જરૂરિયાતને હદ કરતાં પણ વધુ સંચય કરે કિંવા ધન-સંપત્તિ ભેગી કરવામાં જ સમજે તે શરીરમાં એક ઠેકાણે ખૂબ લોહી ભરાઈ જાય, અને શરીર વિકૃત દેખાય તેવી જ સમાજની પણ સ્થિતિ થાય. બે-ચાર કે પાંચ-પચીશ મટા શ્રીમત-ધનવાન હોય તેથી કરીને આ સમાજ ધનવાન છે એમ ન કહેવાય; પણ
જ કઈ
ય, કે
કેઈથ ઈસાક કે
# પણ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ]
ધર્મમંગળ: જે ધનસંચયની સાથે સંયમની ભાવના કેળવવામાં આવે તે આજની આથિક ગુંચવણે ઘણેખરે અંશે ઉકલી જાય. વર્ગ વર્ગ વચ્ચે જે અસંતેષ તેમજ વૈમનસ્ય જોવામાં આવે છે તે ભૂંસાઈ જાય-ભ્રાતૃભાવ સહજ બને.
સંયમની સાથે આત્મવિકાસને અત્યંત નિકટને સંબંધ રહેલો છે. જે સાચે સંચમી છે તે પિતાને એકલાને જ જીવવાને અધિકાર છે બીજાનું ગમે તેમ થાય એવી હલકી મને વૃત્તિ નહિ રાખે. સાચો સંયમી પિતે પુણ્યનાં ફળ ભેગવે છે એમ માની બીજા દીન ભાઈઓ તરફ અવજ્ઞા કે તિરસ્કારની દષ્ટિથી નહિ જુએ. એ તે પગલે પગલે પિતાની જેમ જ દરેકે દરેક પ્રાણીને જીવવાનેસુખથી જીવવાને કુદરતી હક્ક છે એમ માનશે-તે બીજાને કળિયે ઝુંટવીને પિતે બડભાગી અથવા બહાદૂર છે એમ નહિ માને.
સંયમ અથવા આત્મશુદ્ધિને જેટલો સંબંધ આત્મા, ધર્મ, અને પરલોક સાથે છે તેટલો જ સમાજ તથા રાષ્ટ્રની સાથે પણ છે એ આપણે ન ભૂલવું જોઈએ. “હું એકલે છું–મારું કઈ નથી અને હું કેઈને નથી” એ ભાવના વિરાગ, ઔદાસિન્ય કેળવવાને સારુ ઠીક છે પણ એ નકારાત્મક ભાવનામાંથી સ્વતઃ એવી ભાવના ઊગી નીકળવી જોઈએ કેઃ “મારી તે દરેક ભૂત-પ્રાણું–માનવની સાથે મૈત્રી છે–મારા જેવું જ ચૈતન્ય પ્રાણધારી માત્રમાં-એકેદિયથી લઈ પંચેન્દ્રિય સુધીના માં ધબકી રહ્યું છે
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
સચમ
[ ૧૯ ]
મારી સુદીધ` ભયાત્રામાં કેણુ જાણે કેટલાય પ્રાણીઓની સાથે આત્મીયતા–કુટુ ખભાવનાની સુંવાળી ગાંઠથી બધાયે હાઈશ. આજે એ સખÀા યાદ નથી પણ એથી કરીને જેમને રાતા મૂકીને આવ્યે છું અથવા જેમની ખાતર મેં અનેક વાર આક્રંદ કર્યાં છે તેમની સાથે મારે કાઈ પ્રકારના સ્નેહસંબંધ જ નહાતા કે નથી એમ થાડુ જ કહી શકાય ? મારે કેાઈની સાથે લેવાદેવા નથી એમ માનવું એ તેા સ્વાર્થાંધતાની પરાકાષ્ઠા છે. આપણાં સુખ, દુઃખ, હ, શાક સમાજ તેમજ દેશની સાથે ફૂલગુથણીની જેમ જ ગુ'થાયા છે. આપણે ભલે ભરત ચક્રવર્તીના અરીસા ભુવન જેવા મહેલમાં રહેતા હાઈએ અને શાલિભદ્રની જેમ દેવતાની ઋદ્ધિસમૃદ્ધિ ભાગવતા હાઈએ, પણ આસપાસ દાવાનળ સળગી ઊઠે, માટા રાગચાળા ફાટી નીકળે અથવા તેા ઉલ્કાપાત જેવી અણધારી આફ્ત વરસે ત્યારે એની ઝાળ આપણને સ્પર્ધા વિના નથી રહેતી. હજારો ગાઉ દૂર ચાલી રહેલા યુદ્ધની અસરમાંથી આજે કાણુ મુક્ત રહી શકયું છે ? એટલે કે “મારાં પુણ્ય ભાગવી રહ્યો છુ ” એમ માની સમાજ કે દેશની અવગણના કરવી એ નરી અજ્ઞાનતા છે.
હવે જો દરેકે દરેક માનવી આવી આત્મીયતા કેળવે અને ખની શકે એટલા સયમથી જીવવાનું સ્વીકારે તા આજની દુનિયાની અધ કરતાં પણ વધુ સમસ્યા આપેઆપ ઉકેલાઈ જાય. “ મારું કાઇ નથી ’’
એમ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૦ ]
ધર્મમંગળઃ
માનવા છતાં, પાસે બે પૈસા હશે તે ઉપયોગી થશે એ વૃત્તિ તે છૂટતી જ નથી. માણસાઈ કરતાં પણ પૈસાની શક્તિ વિશેષ છેઃ પાસે પૈસે હશે તે સેવા-ચાકરી કરનાર કેઈક મળી આવશે એ પ્રકારની આપણું મનવૃત્તિ આપણને માર્ગવિમુખ બનાવે છે અને માણસાઈ જેવી કેઈ વસ્તુ જ દુનિયામાં નથી એવી આપણા અંતરમાં રહેલી છૂપી નાસ્તિક્તાને ઊઘાડી પાડે છે. અલબત્ત, એ વાત ખરી છે કે આજે દદીને પાર નથી રહ્યો. આરોગ્ય અને બળની ખુમારી દાખવતે માનવી કયારે બીછાનાવશ બનશે તે કહેવાય નહિ–એ પોતે અને એના આશ્રિત કયારે કફેડી સ્થિતિમાં મૂકાશે તે પણ ન કહેવાય. આવી ડામાડોળ સ્થિતિમાં એક માત્ર આશ્રયરૂપ ધનસંચયનું શરણ ન લે તે માનવી બીજું કરે પણ શું? .
સાધમ જેવું સગપણ બીજું એકે નથી એ સૂત્ર યાદ કરે. સાધર્મી એટલે એક જ ધર્મ કે એક જ સિદ્ધાંતને માનનારો એ સંકુચિત અર્થ કરવાની જરૂર નથી. જેઓ એક-બીજાની સાથે વિના સંકેચે મળીહળી શકે છે-એક બીજાના સુખ-દુઃખમાં ભાગ લઈ શકે છે તેઓ બહાળા અર્થમાં સાધમી જ છે. ખરી રીતે તે જે મનુષ્ય છે તે દરેકને સાધમ જ છે. સમાજમાં આવા સાધર્મીઓ સારી સંખ્યામાં હાય-સુખ-દુઃખના પ્રસંગેમાં, આક્ત કે લાચારીની સ્થિતિમાં તેઓ દિલેજાનીથી ભાગ લઈ શક્તા હેય તે ધનસંચયને જે નકામું મહત્વ મળી ગયું છે
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ
[ ૨૧ ]
ઘણીવાર જે ઠગારું અને મુશીબતમાં મૂકનારું બને છે તે ઘણું ઓછું થઈ જાય. દ્રવ્ય પ્રત્યેની માહ–મમતારૂપી નાગચૂડમાંથી સમાજના માટો ભાગ છૂટી જાય.
એ રીતે જો સંયમની સાથે સેવાભાવ ભળે તે દૂધમાં સાકર ભળ્યા જેવું થાય-દ્રવ્યસંચય કર્યો હાય તા. જ સઘળી સુખસામગ્રી અને અનુકૂળતા મળી રહે એ વિચાર માનવતાના ઘાતક છે. આજે અર્થશાસ્ત્ર અને રાજકારણ પરસ્પરમાં એવા ગુંચવાઈ ગયા છે કે એકલી આર્થિક સૂઝવણના કે એકલી રાજનીતિના વિચાર જ નથી આવતા. આજના યુગમળે અથવા તેા આજની સરકારી રાજનીતિએ દ્રવ્યના મહિમા ઘણેા વધારી દીધા છે. ધનની માહિનીએ જાણે કે સૌની ઉપર એક જાતની ભૂરકી નાખી દીધી છે. આપણા સામાજિક સંબામાં આત્મીયતાભરી જે સહાનુભૂતિ ઉભરાતી હતી તે આજે લાભ-લાલચના અગ્નિસ્પથી ઘણે ભાગે સૂકાઈ જવા પામી છે. શ્રમયુગના શ્રેષ્ઠીઓ નિર્લોભ કે નિષઁન તા ન હતા—એમણે ધનના ભંડારી ભર્યાં હતાં; પરંતુ એમણે ધનના જે સદુપયેાગ કર્યા છે તે જોતાં એ ધનભંડારાની માલીકી કેાઈ એક વ્યક્તિ કે એક કુટુંબની નહિ પણ સમસ્ત સમાજની હતી એમ લાગ્યા વિના ન રહે. શ્રમણુ–તપસ્વીઓના ઉપદેશ અને પ્રેરણાના મળે એ ધનકુબેરોએ સામાન્ય લાગે પ@ાગ ભાગવવા છતાં મુખ્યત્વે તે સમાજની વિવિધ જરૂરિયાત પૂરી પાડવામાં જ ધનની સાર્થકતા જોઈ છે. એવા મહાનુભાવાનાં જે
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૨]
ધર્મમંગળ; છૂટાંછવાયાં ચરિત્રે મળે છે તે ઉપરથી એટલું સહેજે સિદ્ધ થાય છે કે પિતાની સ્વાર્થવૃત્તિ ઉપર જે સંયમ રાખે છે અને પિતાના બીજા માનવબંધુઓનું સુખ વધારવા પ્રયત્ન કરે છે તે પિતાનું અને માનવજાતિના સુખનું પ્રમાણ વધારે છે. પિતા પુત્રને અર્થે છેડે સંયમ સ્વીકારે છે, પુત્રને સુખ આપવા મથે છે. પુત્ર માટે થાય, રળતે-કમાતે થાય અને માતપિતાની સેવા-ચાકરી કરે એ ભાવના તે એમાં રહેલી જ છે. પરંતુ એવી રીતે જેમની પાસેથી સુખની આશા રાખી શકાય તેમને જ સુખી બનાવવાને પ્રયત્ન કરીએ તે સમાજમાં સ્વાર્થનું જ સામ્રાજ્ય વત્તે. ધારે કે આપણે રસ્તે જતાં મોટા ખાડામાં પડી જઈએ અને પિતાની મેળે બહાર નીકળી શકીએ નહિ એવે સમયે પુત્ર કે સગા-સંબંધી મદદે આવે એ નિયમ નથી. રસ્તે જતાં કેઈ પણ રાહદારી પાસેથી આપણે સહાયની આશા રાખીએ. માનવજાત જે છેક જ સ્વાર્થી બને તે પછી કઈ કેઈને સહાય જ ન કરે–એ પ્રમાણે સંસાર નરકાગાર બની જાય.
સંસારને સ્વર્ગ જેવો બનાવવા હોય તે પ્રત્યેક માણસે પોતાની આસપાસના માનવસમાજના સુખનો પ્રથમ વિચાર કરવો જોઈએ. ધારે કે એક ગામમાં માત્ર બે જ માણસે વસે છે-જેઓ એકબીજાને ઓળખતા જ નથી અથવા તે ઓળખવા છતાં પરસ્પરના સુખ-દુખમાં ભાગીદાર બનવું જ જોઈએ એ સિદ્ધાંત નથી સ્વીકારતા.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંયમ
[ ૨૩ ]
ભાગ્યચગે એક જણ માંદો પડે છે. એને પાણી પાનારું કઈ નથી મળતું. એમની પાસે ગમે તેટલી ધનસંપત્તિ હોય તો પણ શું કામની? એથી ઊલટું એક ગામ એવું કહે કે જેમાં બે માણસ રહેતા હોય અને એક-બીજાના સુખ-દુઃખના હંમેશા ભાગીદાર હોય. આ બને ભલે ગરીબ હોય તે પણ એક-બીજાની સેવા-સંયમની હું કે તેઓ પોતાને સંસાર સુખથી ચલાવી શકવાના.
પણ તમે કદાચ કહેશે કે માનવીના પરસ્પરના સંબંધમાં સંયમની વાત સમજાય છે, પરંતુ શ્રમણ સંસ્કૃતિએ પ્રાણી-પશુ માત્રની સાથે મૈત્રી ભાવના કેળવવાની જે વાત કહી છે તે અવ્યવહારુ નથી ?
આત્મા અમર છે અને ઘણા કાળથી દેહ બદલતે આવ્યો છે એ વાત જેમને માન્ય હોય તેમને એકેદ્રિયથી માંડી પંચેન્દ્રિય સુધીના પ્રાણીઓ સાથેની મૈત્રી મુદ્દલ અવ્યવહારુ નહિ લાગે. એકંદ્રિય જેવા જીવ અને મૂંગા પશુપ્રાણી બેલી શકતા નથી, પણ તેમને લાગણી હોય છે એ વાત વિજ્ઞાને સિદ્ધ કરી બતાવી છે. બીજી વાત એ પણ છે કે સંયમની મર્યાદા આંકવા જઈએ તો વળી પાછા આપણે સ્વાર્થના કીચડમાં લપેટાઈ જઈએ. સંયમ અને સુખને સંબંધ જે સમજાયો હોય તે પછી સંયમ કિંવા. ઉપકારની મર્યાદા બની શકે એટલી વિસ્તૃત બનાવવી જોઈએ. વિશ્વના પ્રાણી–માત્રને જેણે આત્મવત્ માન્યા તે પિતે વિરાટ બની જાય છે. તે પોતાના સંયમ અથવા
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪]
ધર્મમંગળઃ
ત્યાગની સીમાની સંભાળ રાખવા નથી બેસતે. ખરી વાત તે એવી છે કે જેણે સંયમના સુખ-સૌંદર્યને એક વાર છેડે પણ રસ ચાખે હેય તે પિતાના સંયમ અને ત્યાગને પણ આકાશ જેટલા ઉદાર અને વ્યાપક બનાવવા મથે છે. . સંયમી બન્યા વિના કેઈ માણસ સ્વાભાવિક સુખ કે સૌંદર્યને ઉપગ કરી શકતું નથી. ભાણ ઉપર જમવા બેસનાર જે કેવળ પેટભરે જ હશે તે તે ભેજનના રસ કે આહલાદને પૂરો અનુભવ નહિ કરી શકે તે તે અકરાંતીયાની જેમ પેટને ખાડો પૂરવા મંડી જશે. પણ જેણે પિતાની જીભ ઉપર કાબૂ મેળવ્યું છે, જેણે પોતાની રુચિ સંયમપૂર્વક કેળવી છે તે ઊણે દર રહેવા છતાં ભજનના રસાસ્વાદને પૂરે ઉપભેગ કરી શકશે. ભૂખ-તૃષા એ આપણું અને પ્રાણીમાત્રની સ્વાભાવિક લાગણી હોય છે, પણ સભ્ય ગણાતી માનવજાતિએ સંયમ અને ચિ કેળવતાં ભૂખ અને તૃષા ઉપર પણ પોતાને વિજય વર્તાવ્યા છે. ભૂખ કે તૃષા લાગે એટલે ગમે ત્યારે-ગમે તેવું ખાઈ-પી લેવું એને આપણે સભ્યતા નથી માનતા. ભક્ષ્યાભઢ્યને જે આપણે વિવેક કેળવ્યું છે, વ્રત-તપનાં જે નિયમ અંગીકાર કર્યા છે તે બધામાં આપનું સ્વાભાવિક સંયમભાવના દેખાઈ આવે છે.
- બીજા પ્રાણીઓ કરતાં માનવી વધુ બુદ્ધિશાળી અને શક્તિશાળી છે, પણ એ બુદ્ધિ કે શક્તિને ઉપગ જે આપણે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંયમ
[ 5 ] સ્વછંદ કે અસંયમ કેળવવામાં કરીએ તે માનવમાં ને દાનવમાં કઈ લાંબે ફેર ન પડે. શક્તિ અને બુદ્ધિબળ
જ્યાં વિશેષ ત્યાં સંયમ અને ત્યાગની માત્રા પણ વિશેષ પ્રમાણમાં રહેવી જોઈએ. એ જ માનવતા છે.
એક સંયમી અને એક શીકારીને એક ઝાડીમાં ફરતા કલ. અચાનક ત્યાં કોયલને ટહુકાર સંભળાય છે. સંયમી માણસ પિલા શીકારીને કહેશેઃ “મિત્ર ! સાંભળ ! કેકીલાના પંચમ સ્વરમાં કેટલી મીઠાશ છે ?” શીકારીના હાથમાં તીર-કામઠું હશે તે તેની વૃત્તિ કુદરતી રીતે કેયલને હાથમાં સપડાવવાની થશે. એને સમજાવનાર કેઈન હોય તે તે પહેલી તકે કેયલનું નિશાન તાક્યા વિના નહિ રહે. ઘણી વાર શીકારીઓ શેખની ખાતર કુદરતના આવાં સુંદરરમણીય પંખીઓની હત્યા કરે છે–જીભના રસની ખાતર સ્વચ્છ દે ઊડતા એ પ્રાણીઓના પ્રાણ લઈ લે છે. એ પ્રકારના શીકારી કરતાં સંયમી પુરુષ–કે જે શાંતિથી એક ખૂણામાં ઊભું રહી, એ નિર્દોષ પંખીનું ગીત સાંભળે છે તે શીકારી કરતાં હજારગણે રસ અને સૌંદર્યને ઉપભોગ કરતો હોય છે. એ ઉપગ પણ એટલો પવિત્ર છે કે તે રસેપભેગ કાવ્યરૂપ બની જાય છે. - સ્વાર્થ, હિંસા, સંચય એ બધા સૌંદર્ય અને સુખના શત્રુઓ છે. સાધનો અને સગવડો વિગેરેમાં માનવજાતિ ગમે તેટલી પ્રગતિ કરે તો પણ શ્રમણસંસ્કૃતિએ સ્વીકારેલું આ સૂત્ર તે ત્રિકાલાબાધ્ય છે કે જ્યાં સુધી બુદ્ધિમાન
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૬ ]
ધર્મમંગળ શક્તિમાન માનવી સંયમ નહિ કેળવે, પોતાના સુખની અપેક્ષાએ બીજાના સુખને વિચાર નહિ કરે ત્યાં સુધી જીવન અને જીવનની સિદ્ધિઓ તેનાથી મૃગજળની જેમ દર ને દૂર જ રહેવાની. “ છે અને જીવવા દે” એટલું જ બસ નથી–હું જીવીશ તે પણ બીજાની ખાતરઃ જીવીશ પણ બીજાને જીવાડવાની ખાતર એ સિદ્ધાંત જીવનમાં વણાઈ જ જોઈએ.
સુભાષિ તે
જ્યાં તપ, સંયમ ને વિરાગ વસે છે ત્યાં અભિમાન કે મેહ-મમતા ટકી શકતા નથી. તમારા સંયમ કે તપની એ રીતે કસોટી કરી જોજે.
વ્યસનને નાનું કે નજીવું ન ગણી કાઢતા. દેખાય છે કીડી જેવું, પણ એમાંથી જ હાથીનું ળિયું ઘડાય છે.
જ્ઞાન તપથી અને તપ જ્ઞાનની આરાધનાથી શોભે છે.
બીજાને ઓળખવા કરતાં પિતાને જ ઓળખવા પિતાનું અંતઃકરણ સંશોધવું એમાં બધું સમાઇ જાય છે.
–ઉપા) શ્રી દેવચંદ્રજી [ ભાવનગર મુકામેના વ્યાખ્યાનમાંથી ]
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક આરોગ્ય શારીરિક આરણ્ય હોય ત્યાં સ્વાભાવિક બળ, સ્કૃત્તિ ને ઉત્સાહ પણ હોય. ટાઢ, તડકે ને બીજા ઉપદ્ર સામે ઝૂઝવાની જે શક્તિ તેનું જ બીજું નામ આરોગ્ય. બીમાર માણસ, જેણે સાહસ, કુત્તિ ગુમાવ્યાં છે તે નાનું સરખું જોખમ ખેડવાને ભાગ્યે જ તૈયાર થશે. શારીરિક આરોગ્ય જેવું જ આધ્યાત્મિક આરોગ્ય પણ છે એમ કહીએ તો ચાલે. માત્ર એને કર્તવ્યપ્રદેશ જુદે હોય છે. આવું આધ્યાત્મિક આરોગ્ય માનવપ્રાણી સિવાય બીજા કઈ પ્રાણીના ભાગ્યમાં લખાએલું જાણ્યું નથી. આધ્યામિક આરોગ્ય જેણે મેળવ્યું હોય છે તેના સંવેદન બીજાઓ કરતાં વધુ ગંભીર, પવિત્ર અને તીવ્ર હોય છે. એક-બે દૃષ્ટાંત આપવાથી એ વાત વધુ સ્પષ્ટ થશે.
એક ભાઈએ એક દિવસે વાતવાતમાં કહ્યું?
“મારા પિતા મૂળથી જ ધાર્મિક વૃત્તિના અને સરળ પ્રકૃતિના હતા. એક વાર તેઓ બહારથી ઘરના આંગણામાં આવીને ઊભા રહ્યા તે જ વખતે ઝાડ ઉપર પાનના ગુંડ વચ્ચે બેઠેલા એક સુંદર પક્ષી તરફ તેમની નજર ગઈ
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ]
ધર્મમંગળ:
મારા પિતા નિયપણે નઈ આવી. અને સુઝી કે
મારા પિતા ભાગ્યે જ કઈ પ્રાણીને દુભવતા, પણ તે દિવસે કોણ જાણે કેમ પણ એવી અવળી બુદ્ધિ એમને સૂઝી કે એ પંખીને પકડવાની લાલચ થઈ આવી. પક્ષી પણ બહુ ઊંચે ન હતું-નિર્ભયપણે નમેલી ડાળ ઉપર હીંચતું હતું. મારા પિતાથી ન રહેવાયું. એક કીડીને પણ કદિ ન દુભવનાર પિતાજીનું અંતરનું આરોગ્ય બગડયું કે કેણ જાણે શું થયું. પંખી પકડવાના મેલા મને રથથી તેઓ છૂટા રહી શક્યા નહિ. સૌ પ્રત્યે નેહ-મમતા ધરાવનાર પિતાજીએ ધીમે ધીમે જઈને પાછળથી ઝડપ મારીને પંખી પકડી લીધું. બંદીવાન બનેલા પંખીઓ પાંખે તે ખૂબ ફફડાવી પણ તેને કંઈ દી ન વળ્યો, બહુ જોર કરવા જતાં એક પાંખ તૂટી ગઈ, સાવ નરમઘેંસ જેવું બની ગયું. નિર્દોષ પંખીને મૃતવત્ સ્થિતિમાં સંડોવાયેલું જોઈને પિતાનું હૈયું ભરાઈ આવ્યું. એમને પિતાની ભૂલ સમજાઈ એ વખતે પોતે કેટલા ઘાતકી બન્યા હતા તેનું ભાન થતાં એમનું અંતર પશ્ચાત્તાપથી લેવાઈ ગયું. પણ હવે શું થાય? પંખીને છૂટું તે મૂકી દીધું પણ ઘવાયેલું પ્રાણી ઊડવાની શક્તિ ગુમાવી બેઠું હતું. હવે એ દશ્ય જેવા જેટલી હિમ્મત પણ એમનામાં નહાતી રહી. દીન વદને તેઓ ઘરમાં આવ્યા. કઈ પણ બેલ્યા વિના પિતાના સ્થાને જઈને છાનામાના બેસી ગયા. આ એક જ પ્રસંગે એમણે પિતાનું આધ્યાત્મિક સ્વાસ્થય ગુમાવ્યું હતું, પણ તે દિવસ પછી એમના હોં ઉપરનો ઉલ્લાસ. સદાને માટે
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક આરોગ્ય
[ ૨૯ ] ઊડી ગયે. રોજ પ્રસન્ન દેખાતા પિતાજીના જીવનમાં જાણે કે આ ઘાતકી કૃત્યે હળાહળ ભરી દીધું. એ વાતને ઘણા દિવસ વીતી ગયા. પણ અમે જેવા કે કઈ કઈ વાર પંખી ઉપરના જૂના અત્યાચારને દેખાવ એમની નજર આગળ ખડે થઈ જતો અને માથામાં ચકરી આવતી હોય એવી તીવ્ર વેદના અનુભવતા. જીવ્યા ત્યાં સુધી એ પશ્ચાત્તાપને ન ભૂલી શકયા.
એક દિવસે અમારે ત્યાં એક કન્યાને જન્મ થયો. બન્યું એવું કે જન્મતાં જ એનાં બન્ને પગ ખોટા પડી ગયેલા. મારા પિતાએ જ્યારે એ વાત સાંભળી ત્યારે એમને જે દુઃખ થયેલું તેનું વર્ણન થઈ શકતું નથી. ભારે સંકટને વિષે અડગ રહેનાર એ મહારથી તે દિવસે ગાંજી ગયા. એમની આંખમાંથી આંસુની ધાર ચાલી નીકળી. એમણે કહેલું પણ ખરું કે “દુનિયા જાણે કે ન જાણે, પણ પાપનું ફળ મળ્યા વિના નથી રહેતું. હવે તે એ પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત વેઠી લીધા વિના બીજે કઈ માર્ગ નથી.” - આ અનુતાપ, આ પશ્ચાત્તાપ, આ તીવ્ર અને ગંભીર સંવેદન એ આધ્યાત્મિક આરોગ્યનું એક ચિહ્ન છે. માનવપ્રાણી સિવાય આ અગ્નિ સમે પશ્ચાત્તાપ આપણે બીજે ક્યાંય નહિ ભાળીએ. માણસ સદા કાળ સા–નર નથી રહી શક્તો તેમ તેનું આધ્યાત્મિક આરોગ્ય પણ હંમેશા એકધારું નથી રહેતું–જીવનમાં નબળાઈની પળે પણ આવે છે. પરંતુ એક વાર ભૂલ કે દોષ થયા પછી આવી પશ્ચાત્તાપની
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૦ ]
ધર્મમંગળ અને આત્મસંશોધનની તક મળવી એ તે માનવીનું એક મહાન સૌભાગ્ય છે.
પશ્ચાત્તાપની છૂપી-અણછૂપી ભઠ્ઠીમાં સેકાતા માનવીએની વ્યથાઓ જે આપણે ઊંડા ઉતરીને તપાસીએ તે માણસજાતને માટે આ એક મોટી આફત હેય એમ જ પ્રથમ દૃષ્ટિએ લાગે. પશુ-પંખી અને અબુધ જને કેવા સુખથી હરતાફરતા હોય છે? દુખ આવે ત્યારે ભગવી, લેવું એ ઠીક છે, પણ આ અનુતાપ તે માણસ હાથે કરીને નથી વહેરી લેતે? મૂઢ માણસો-જેમના દિલમાં પશ્ચાત્તાપ કે પ્રાયશ્ચિત્તને માટે કંઈ સ્થાન જ નથી હોતું તેઓ કેવા સ્વચ્છેદથી-કેવા નિશ્ચિતપણે જીવી શકે છે?
એ અનુતાપનું સામું પલ્લું પણ જોવા-તપાસવા જેવું છે. પશ્ચાત્તાપ જેમ માનવીનું સદ્ભાગ્ય છે. માનવીને વિશિષ્ટ અધિકાર છે તેમ બીજી તરફ આત્મપ્રસાદ, આત્માને આનંદ એ પણ માનવજાતનું એક બીજું પરમ સૌભાગ્ય છે. મહાત્મા ઈસુને વિષે એમ કહેવાય છે કે ઘાતકી હત્યારાઓ જ્યારે એમને ફાંસી પાસે લઈ ગયા અને ખરેખર ફાંસના લાકડા સાથે બાંધ્યા ત્યારે એમણે માત્ર આટલું જ કહેલું: “મારી મારફતે ઈશ્વરી સંકેત સિદ્ધ થાય છે એ જોઈને હું આનંદ પામું છું.” ભયંકર મૃત્યુને નજર સામે જેવા છતાં–ત્રાસ ઉપજે એવા અત્યાચાર વેઠવા છતાં આત્માના આનંદથી તરબોળ બનેલા આવા શબ્દો ઉચ્ચારવાને મનુષ્ય સિવાયના બીજા કોઈ
જેમાં અનુતાપનું સા નિશ્ચિતપણે જ નથી હોત
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક આરોગ્ય
[ ૩૧ ] પ્રાણીને અધિકાર છે ખરો? મહાત્મા ઇસુના શબ્દોમાં કે ભવ્ય, નિર્મળ આત્મપ્રસાદ તરવરે છે?
એક બીજે દાખલે ઉતારું વર્તમાનપત્રમાં જ આ ઘટના વાંચેલી.
મદ્રાસ તરફના એક રેલ્વે-સ્ટેશન ઉપર સાંધાવાળા પિતાના નાકા (પેઈન્ટ) ઉપર પગ રાખીને ઊભે હતો. બન્ને તરફથી બે આગગાડીઓ વેગપૂર્વક ધસી આવતી હતી. સાંધાવાળે જે એકાદ પળને પ્રમાદ કરે તે સેંકડે મુસાફરનાં જાનમાલ જોખમાઈ જાય. એટલામાં અચાનક જ એક કાળે નાગ પેલા સાંધાવાળાના પગને બાઝ. યમરાજના સગા ભાઈ જેવા ગણાતા નાગને વધુ વખત વિશ્વાસ કેમ રાખી શકાય? આવી સ્થિતિમાં હવે તેણે શું કરવું ? જે તે પોતાનું એકલાનું જ હિત જુએ–વાં છે તે પેલું પેઈન્ટ મૂકીને ભાગી જવું પડે અને પોઈન્ટ મૂકહ્યા પછી મુસાફરોની શી દુર્દશા થાય? એમ ને એમ અડગપણે ઊભું રહે તે સાપ કંઈ એને સગે તો નહેાતે જ. પિતાનું અને પિતાના કુટુંબ પરિવારનું શું થાય તે પણ એને વિચારવાનું હતું. આ પ્રકારનું મનોમંથન ડીવાર ચાલ્યું હશે, પરંતુ તેને નિર્ણય કરતાં બહુ વાર ન લાગી. હવે ત્યાં જ તે ઊભે રહ્યો-જે થવાનું હોય તે થાય, પણ પિતાના વિશ્વાસે મુકાએલા કર્તવ્યથી ભ્રષ્ટ તે ન જ થવું એમ માનીને તે ખડે રહી ગયો. સદ્ભાગ્યે આગગાડીને ધમધમાટ સાંભળતાં જ સર્પ ગભરાઇને બીજી દિશામાં ચાલ્યા ગયે. પાછ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩ર ]
ધર્મમંગળ
નથી આ હકીકત રેલ્વેના અધિકારીઓના જાણવામાં આવતાં તેમણે પેલા સાંધાવાળાને સારું ઈનામ આપેલું. એક સામાન્ય ગરીબ અને અભણ માણસના જીવનમાં પણ પિતાની જવાબદારી સમજવાના અને જિંદગીના જોખમે ફરજ અદા કરવાના આવા દાખલા મળી આવે છે. સંસારમાં આવા અનેક બનાવ બનતા હશે. એની નેંધ લેવાની કેને નવરાશ હોય છે? કેટલાંય સ્ત્રી-પુરુષે મૌનભાવે રડી લેતાં હશે અને ઊજળે મોઢે બહાર નીકળી સગાં-સંબંધી કે આડેશીપાડોશીના દુખે દુખી બની. પિતાના જીવનની કીમતી પળે તેમજ દ્રવ્યને પણ ભેગ આપતાં હશે! કેટલીયે કુળવધુઓ અને સન્નારીઓ પિતાનાં સુખ કે આરેગ્ય તરફ દષ્ટિપાત સુદ્ધાં ન કરતાં કુટુંબ અને પરિવારની સેવા–શુશ્રષા કરતી, પિતાના જીવનને ઘસી નાખી આખરે સ્મશાનની સોડમાં શાંતિ લેતી હશે. જગતની આવાં અનુપમ અને સ્વર્ગીય બલિદાને અણધાયા જ રહી જવાનાં.
આટલી વાત તે ચેકકસ કે માનવસમાજમાં જે મૂંગી કર્તવ્યબુદ્ધિ, નિશબ્દ આત્મગ અને નિષ્કામ બલિદાન જેવું કંઈ ન હતા તે સમાજ, સંસ્કૃતિ જેવી કઈ વસ્તુ આ પૃથ્વીના પડ ઉપર નભી ન શકતનભત તે સૂકાન વિનાના વહાણની જેમ તેની બૂરી દશા હેત. અલબત્ત, પાળેલાં પશુ કેઈ કોઈ વાર પિતાના માલેકની ખાતર ખુવાર થઈ જાય છે પણ. માનવીની
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક આરોગ્ય
[ ૩૩ ]
કર્તવ્યનિષ્ઠા કે આત્મભેગ સાથે તેની તુલના ન થઈ શકે. માણસમાં પિતાની જવાબદારી સમજવા જેટલે જે વિવેક-દીપ સતત્ પ્રકાશ આપણે જોઈએ છીએ, તેની સાથે ભેગ આપવાની જે ભાવના થડા યા વધુ પ્રમાણમાં આપણે અનુભવીએ છીએ તે તે ખરેખર માનવસ્વભાવનું એક ગૂઢ રહસ્ય છે. એના સ્વરૂપને વિચાર કરતાં આપણે દિમૂઢ બની જઈએ.
એ રીતે એક તરફ ઊંડે અનુતાપ અને બીજી તરફ ઉન્નત આત્મપ્રસાદ અને એ ઉભયની ઉપર સોનેરી કળશની જેમ દીપતી કત્તવ્યનિષ્ઠા તે કઈ વરદાન જ હોય એમ લાગે છે. એ ત્રણેના સમુદાયને તમારે વિવેક કહેવો હોય તે વિવેક, હિતાહિતજ્ઞાન કહેવું હોય તે તેમ; પણ એ જ માણસની માણસાઈ અથવા દુર્લભ માનવજન્મની મહત્તા છે એને લીધે જ ધર્મજીવન ટકે છે અને ટક્યું છે એવા નિર્ણય ઉપર આવવું પડે.
વિવેકને કેટલાકે આત્માની ઈન્દ્રિય કહે છે, કેટલાકે આત્માને પ્રકાશ કહે છે. રૂપ, રસ, ગંધવાળી વિશ્વની સ્કૂલ વસ્તુઓ આપણી બાહ્ય ઈદ્રિના વિષયો છે તેમ આત્માની ઈન્દ્રિય-વિવેક, એક દિવ્ય–અરૂપી સત્તાની ઝાંખી કરાવે છે. એક ઈન્દ્રિયથી માંડી પાંચ ઈન્દ્રિય ધરાવતા પ્રાણધારીઓની વાત તે આપણે જાણીએ છીએ. ઈન્દ્રિયે જેમ વધારે તેમ જીવનનાં સુખ–દુખ દવાની શક્તિ પણ અધિક હોય છે–
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૪ ]
ધર્મમંગળઃ
જીવનરક્ષાના ઉપાય પણ તે વધારે જાણે, કામ કરવાની
ગ્યતા પણ વિશેષ પ્રમાણમાં હોય. વિવેકરૂપી ઈન્દ્રિય એકલા માનવી પાસે જ છે, એટલે તો માનવજન્મની ઝંખના દેવ પણ કરતા હોય છે એમ આપણને કહેવામાં આવે છે. ભૌતિક જગતની જેમ એક બીજું વિરાટ આંતરજગત છે અને એને પરિચય વિવેકવડે જ થઈ શકે છે. ભૌતિક જગતમાં જેમ ગુરૂત્વાકર્ષણ જેવા અનેક નિયમો અને વ્યવસ્થાઓ છે તેમ આંતરજગતમાં પણ બધું વ્યવસ્થિત અને નિયમિત હોય છે. ભારે વજનવાળી વસ્તુને અદ્ધર આકાશમાં ઊડાડીએ તે પછી તે પૃથ્વી ઉપર પડવાની એ નિયમ જેમ આપણે ચોક્કસપણે જાણીએ છીએ તેમ આંતરજગતને આ નિયમ છે કે વિશ્વમાં દુર્જનતાને પરાભવ જરૂર થવાને અને સજજનતાની પ્રતિષ્ઠા જ થવાની. એ નિયમ પણ આ વિવેકની સહાયથી જ આપણે જાણી શકીએ છીએ. આંતરજગતની અથવા તે ધર્મજગતની આટલી સાદી-સીધી વાત પણ ન જાણે તેનાસ્તિક છે એમ કહેવામાં કઈ બાધ નથી.
શારીરિક આરોગ્ય જાળવવું હોય તે ભૌતિકનિયમો આપણે બરાબર પાળવા જ પડે. ગમે તે-ગમે ત્યારે ખાઈએ–ગમે ત્યારે ઊંઘીએ કે આરામ લઈએ એ સ્વછંદ એન નભાવી લે આત્માનું આરોગ્ય મેળવવાની ને જાળવવાની જેને ધગશ છે તેને ધર્મજગતના નિયમોને બરાબર અનુસરવું જોઈએ. શરીરનું આરોગ્ય ત્રણ પ્રકારે ઓળખાય
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક આરામ્ય
[ ૩૫ ]
(૧) કઈ પ્રકારના રાગ કે પીડા થાય તે તેની વેદના અનુભવાવી જોઈએ, નીરાગ શરીરનું એ પહેલું લક્ષણ. (૨) ખાનપાનમાં રુચિ અને તૃપ્તિએ ખીજું લક્ષણ અને (૩) ગેંગમાં કામ કરવાની સ્મ્રુત્તિ એ ત્રીજું લક્ષણ.
એવે નિયમ છે કે સાજા-સારા શરીરમાં કઈ દર્દી કે રાગ થાય તા તરત જ તેની વેદના થયા વિના ન રહે. વેદના જાણવા કે સમજવા જેટલી શક્તિ જેના શરીરમાં ન હાય તા વૈદ્યો પણ એવા દરદીને માટે હાથ ખંખેરી નાંખે. દર્દીની વેદના જ ન હોય તે સમજવું કે દર્દીની મધી પ્રાણશક્તિ હણાઈ ગઈ છે. તે જ પ્રમાણે સાજા-સુસ્થ શરીરવાળાને નિયમિત આહાર-પાણી મળે શાંતિ વળે. આહારની રુચિ ગઈ એટલે કાંઈક પણ રાગનાં મૂળ પડ્યાં છે. બેસી રહેવુ ન ગમે-કઈક પણ કામ કામ સિવાય તેને ચેન જ ન પડે.
એટલે તેને જરૂર સમજવું કે શરીમાં સુદૃઢ શરીરવાળાને કરવું જ જોઈએ.
આત્માના આરેાગ્યના પશુ આવાં જ ત્રણ લક્ષણા છે. પાપના તિવ્રપણે પશ્ચાત્તાપ થવા એ પહેલું લક્ષણ, પુણ્યને વિષે આત્મપ્રસાદના અનુભવ થવા એ ખીજું લક્ષણ અને કન્તવ્ય કરવામાં દ્રઢતા તથા આનંદ એ ત્રીજું લક્ષણ, આ આધ્યાત્મિક આરેાગ્ય, સર્વ પ્રકારની ધમસાધનાનું મૂળ છે. દેહની ઉન્નતિ કે વિકાસના આધાર જેમ દેહના સ્વાસ્થ્ય ઉપર રહેલા છે તેમ આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ નિલ વિવેકવિ ઉપર આધાર રાખે છે. ધર્મકરણીની લગની સાથે આત્માના
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૬ ].
ધર્મમંગળઃ વિવેકદીપને વધુ ને વધુ સતેજ રાખવાને ઉદ્યમ સેવ . જોઈએ. રૂઢીઓ, પ્રણાલિકાઓને પાર નથી, દેશાચાર ને કુળાચારને પણ કેટલાકે ધર્માચરણ સમજી બેઠા હોય છે. વિવેક વિનાની પરંપરાઓ અને વિધિઓમાં મલિનતા કે અંધશ્રદ્ધાને પેસી જતાં બહુ વાર નથી લાગતી. એટલા સારુ જ વિવેક દષ્ટિ ઉપર ધમપુરુએ ફરીફરીને ભાર મૂકે છે.
સુભાષિત ભ. મહાવીરનું ચ્યવન પણ માંગલિક છે
અશાડ શુદિ ૬ ગર્ભસંક્રમણ-આસે વદિ ૧૩ જન્મ-ચૈત્ર શુદિ ૧૩ દીક્ષા-માગશર વદ ૧૦ કેવળજ્ઞાન–વૈશાક વદ ૧૦
નિર્વાણ-આસો વદ અમાસ રૂઢીઓ, નિરર્થક ક્રિયાકાંડે અને ભય, વહેમ જેવા નાગપાશમાંથી છોડાવનાર એ સંસારના તારણહારના કલ્યાણકદિને સ્મરણમાં રાખજે અને એમના ઉપદેશનું ચિંતન કરી અનુસરવા મથજે.
–ઉપા૦ શ્રી દેવચંદ્રજી [ ભાવનગર મુકામેના વ્યાખ્યાનમાંથી ]
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ સમાજનું રક્ષણ કરે છે ધ ક્ષતિ ધાર્મિi | ધર્મ ધાર્મિકનું રક્ષણ કરે છે. ખેડૂત પિતે ખેતરફરતી વાડ બાંધે છે, અને એ વાત જ ખેતરનું જતન કરે છે. ધર્મ એક એવી કિલ્લેબંદી છે કે જેના આશ્રયે રહેનાર માનવી નિશ્ચિતપણે પિતાને વ્યવહાર ચલાવી શકે છે. ધર્મ ન હોય તે સમાજ, રાષ્ટ્ર વિગેરે કાળના પ્રવાહમાં વિલીન થઈ જાય. સૂર્ય-ચંદ્ર જેવા ગગનવિહારી નક્ષત્રના વિષયમાં એમ કહેવાય છે કે મધ્યાકર્ષણને એક એ જમ્બર નિયમ વતે છે કે જેને લીધે એ અદ્ધર ફરનારાં વિરાટ ગ્રહ-નક્ષત્ર પિતપતાની મર્યાદામાં રહીને નિરંતર ગતિ કર્યા કરે છે. સમાજ અથવા રાષ્ટ્રનું ગુરૂવાકર્ષણ જો કોઈ હોય તે તે ધર્મ. - માનવસમાજની સ્થિતિ અને પ્રગતિને જરા વિચાર કરો, એટલે ધર્મને મહિમા સમજાશે. માનવીની જેમ જ સિંહ, વાઘ, વરૂ જેવા હિંસક પ્રાણીઓ આ પૃથ્વીતળ ઉપર ઘણું લાંબા સમયથી વસતા આવ્યાં છે. એક કાળે એમનું જ ભયનું શાસન ચાલતું. પ્રાચીન સમયમાં તેમની હૈયાતીનાં પુષ્કળ ઉલ્લેખ મળે છે. શહેરો શેડાં હતાં અને
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 0 ]
ધર્મ મંગળઃ ગામ ગામ વચ્ચે મેટાં વન અને અરણ્યા હતાં તે વખતે આ જંગલી પશુઓને ત્રાસ ઓછ નહે. પણ તેઓ પિતાને સમાજ ન બાંધી શકયા. સમાજની રચના માટે જે ધર્મબુદ્ધિ જોઈએ તે તેમનામાં રહેતી. જે તેઓ પિતાના ભાઈ-ભાંડુઓના સુખ-દુઃખમાં ભાગ લઈ શકયાં હતસમાજ રક્ષાની ખાતર ઉદાર બની શક્યાં હતા તે તેમણે આટલા લાંબા સમય દરમિયાન ખૂબ ઉન્નતિ કરી લીધી હેત. ભલે એ હિંસક પ્રાણીઓ રહ્યાં, પણ જે તેમનામાં સમાજ રચવાની અને વ્યવસ્થા કરવાની થેલી શક્તિ હેત તે શું તેઓ ટૂંકા સમયમાં આટલા નામશેષ બની જાત, ખરાં? “મારે બંધુ, મારું કુટુંબ, મારે દેશ” એવી કેઈ પવિત્ર ભાવના પશુ-પ્રાણીમાં નથી હોતી-અંદર અંદર લડતાં તેમને અટકાવવા એ સહજ વાત નથી, એટલે તે તેમણે પરસ્પરમાં લડી પોતાનો વિનાશ નેતરી લીધે.
અંદર અંદરની ઈર્ષા, વેર કેઈને જંપવા દેતાં નથી. એ અધર્મ તે છે જ, સમાજવિરોધી પણ છે. આ દોષને લીધે વિકરાળ અને બળવાન પશુ એકબીજાને સહકાર સાધી શકતા નથી. માનવીમાં પણ એ દોષ નથી એમ કઈ કહી શકશે? જગતના ઈતિહાસ તરફ સહેજ દૃષ્ટિ કરે. એક દેશ ઉપર પિતાનું આધિપત્ય સ્થાપવા, સમાજના સભ્યોને સદાને માટે પોતાના ગુલામ બનાવવા અથવા તે પિતાનાં સુખ-સ્વછંદની ખાતર બીજાને દાસત્વની બેડીમાં બાંધી રાખવાના વિજેતાઓએ અને
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ સમાજનું રક્ષણ કરે છે
[ ૩૯] બળવાનેએ ઓછા પ્રપંચ કર્યા છે? આજે પણ જે યુદ્ધો ખેલાય છે અને પ્રજાને વશ રાખવા જે સાધને વપરાય છે તે જોતાં માનવી પશુથી ચઢિયાત છે એમ કઇ હિમ્મતપૂર્વક કહી શકશે? માનવીનાં ઈર્ષા, વેર અને હિંસક્તા જોતાં તે પશુ હજાર દરજે ચઢિયાતું છે એમ જ કહેવું પડે, છતાં માનવી ધારે તે હિંસા, વેર, સ્વાર્થનું ડું પણ નિયમન કરી શકે છે–પાશવવૃત્તિ ઉપર કાબૂ મેળવી શકે છે, એ જ માનવસમાજની કિલ્લેબંદી છે. એટલે પણ ધર્મ છે તે સમાજ સ્થિર અને કિંચિત્ નિશ્ચિત રહી શકે છે. સત્ય, ન્યાય, સેવા, પવિત્રતા જેવા ઉચ્ચ કોટીના ગુણે માનવી ધરાવે છે તેથી જ સમાજ ટકે છે.
સંસારત્યાગીઓ, એકાંતવાસીઓ અથૉત્ તપસ્વીઓ અને મુનિઓને માટે જ ધર્મની ચેજના અથવા આવશ્યકતા છે એમ કેટલાક સામાન્ય શ્રદ્ધાળુઓ માની લે છે. પિતે પ્રપંચમાં ડૂબેલા હોવાથી ધર્મ ન પાળી શકે, ધર્મપાલનને એમને દાવ ન ચાલે, બાકી છે ત્યાગીઓ અને વિરાગી મહાત્માઓને માટે જ ધર્મ નિર્માયે છે એમ પિતાની અશક્તિ કે ઊણપના બચાવમાં કહે છે. - ત્યાગી-સંયમી-વિરાગી પુરુષોની સાધનાને આપણે એક બાજુ રાખીએ. સંસારના તેઓ તારણહાર છે એ શંકા વગરની વાત છે પરંતુ એટલા ઉપરથી સામાન્ય માનવીને શિરે ધર્મ વિષયક જવાબદારી જ નથી એમ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૦]
ધર્મમંગળઃ માની લઈએ તે સમાજને પાયો જ ખળભળી ઊઠે. આત્મનિષ્ઠ મહાપુરુષો પિતાના વિરોધીઓ અને અપરાધીઓ ઉપર પણ કરુણા અને મત્રીની વર્ષા વરસાવે છે, પણ એમના અનુયાયીઓ, અનુરાગીઓ કે ભક્તો જે એમના પગલે ચાલવા ને મળે તે પછી ધર્મનું સ્થાન સંસારમાંથી ભૂંસાઈ જાય. " સમાજના સભ્યો એકબીજાના સહવાસમાં આવે છે, એક બીજાના સંઘર્ષણમાં પણ આવે છે. હવે તેઓ જે માનવપ્રેમ, મિત્રી, સંયમ, અહિંસા વિગેરે ન કેળવે તે એમની માનવતાને શું અર્થ છે? માનવીને વિકાસ શી રીતે થાય? વાસણને માંજવાથી એ સાફ અને ઊજળું બને છે. આપણે એક-બીજાના સંઘર્ષણમાં ને સંપર્કમાં આવીએ છીએ અને તેની સાથે રવાભાવિક ઉચ્ચ ગુણ દાખવીએ છીએ એટલે તે આપણું માનવતા વધુ સાફ અને ઉજજવલ બને છે. મત્રી, કરુણા, સંયમ વિગેરેની વાતો કે ચર્ચા આપણે ગમે તેટલી કરીએ, પણ જે કેઈના સીધા સંપર્કમાં જ ન આવીએ અને જે સદ્ગુણોની ચર્ચા કરીએ છીએ તેને પરચો ન બતાવીએ તો આપણું જ્ઞાન કે ચર્ચા શા કામના ?
નર્મદા જેવી નદીના ગાળ-લીસા પત્થર તે તમે ઘણી વાર જોયા હશે. પત્થરમાં આ સુંવાળપ કયાંથી આવી? એક પાષાણને ટુકડે તમે કેઈ કારીગરને આપે અને કહે કે નદીના વહેણમાં તણુતા પત્થર જેવો સુંવાળે બનાવી દે, તે તેને વિચાર થઈ પડશે. વર્ષોના વર્ષો થયાં
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ સમાજનું રક્ષણ કરે છે
[ ૪૧ ]
જે પત્થર રાજ રેતીની સાથે, પેાતાના જેવા ખીજા ટુકડાઓ સાથે અથડાય છે—કૂટાય છે તેનામાં સહેજે એવી સુંવાળપ આવી જાય છે કે કારીગર પણ મથે તે એવું લીસાપણુ નહિ લાવી શકે. સંપર્ક અને સંઘના જ એ પ્રભાવ છે. સંસારના પ્રવાહ પણ એક રીતે તેા નદીના પ્રવાહ જેવા છે. સંસારના પૂરમાં તણાતે માનવી ઘણા-ઘણાના સ'પ'માં આવે છે અને તેને નવું જાણવાનુ તથા શીખવાનું પણ પુષ્કળ મળે છે. જે કેાઈ એવા સપકમાં નથી આવતા તેને આપણે મૂઢ અથવા જંગલી ગણી કાઢીએ છીએ. સ’સારની ગડમથલમાં અથડાતા, કૂટાતા માનવી સંસ્કારી, અનુભવી અને છે. સામાજિક સંપર્કને લીધે ખડખચડી ગણાતા માનવી ઘેાડીઘણી સુંવાળપ મેળવે છે. કારીગરના ટાંકણાની જેમ અનુભવા તેને ઘડે છે.
ચેાગવાશિષ્ઠમાં એક સ્થળે કહ્યું છે કે
तरोऽपि हि जीवन्ति, जीवन्ति मृगपक्षिणः ।
स जीवति मनो यस्य, मननेन हि जीवति ।।
+
વૃક્ષલતા પણ જીવે છે અને પશુ-પંખી પણ જીવે છે. ખરું જીવન તે તે છે કે જે મનનથી જીવે છે. જે મનન કરે છે, વિચાર કરે છે, વિવેક કેળવે છે અને ધર્મમય જીવન જીવવા મથે છે તે જ યથાર્થ જીવન છે. આ વિચારમય જીવન જ માનવીની વિશેષતા છે. સસારી હાય કે ચાંગી હાય, પણ વિવેકદૃષ્ટિ જેમને વરી છે,
જે
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૨ ]
ધ મંગળ :
આત્મહિત અને લેાકહિતની દૃષ્ટિએ જ જીવનની ઉપચેાગિતા સમજે છે તે સ્વ–પરકલ્યાણના સાધક તરિકેની અક્ષયકીતિ મેળવે છે.
આ મનન અથવા વિવેક છે એટલે તે પરમ સુખ અને ઐશ્વમાં રહેનારા માનવી અનુકૂળતાઓથી પણ અકળાઈ ઊઠે છે એના આત્મા પેાકારી ઊઠે છે કે આ ભાગેાપભાગ એ જ સસ્ત્ર નથી—એમાં જીવન વેડફી નાખવું એ એક પ્રકારના આત્મઘાત છે. ભગવાન મહાવીર અને એમના સમકાલીન ગૌતમ બુદ્ધના જીવનને જરા વિચાર કરા. એ એ રાજવંશી ક્ષત્રિયકુમારોને કઈ વસ્તુની ખાટ હતી ? દાસ-દાસીઓ અને લક્ષ્મી કે સત્તા તે એમના પાદ–પ્રક્ષાલન કરતી; છતાં જ્યારે એમણે જોયું કે અજ્ઞાન અને અધમમાં જનતા ગળાડૂમ ગરકાવ છે ત્યારે સંસારનાં સુખ કે ઐશ્વર્યાં, સપ કાંચળી ઉતારે તેમ, એમણે તજી દીધાં, એ ત્યાગીઓએ આત્માનું તેમજ જનસમુદાયનું કેટલું કલ્યાણ કયુ" છે તેને આંક કોઈ મૂકી શકયું નથી. ધર્મને નામે ચાલતી હિં`સા અને પાખડામાંથી બચાવી લેાકસમુદાયને એમણે નવું જીવન આપ્યું. દુનિયાભરના વિવિધ રાષ્ટ્રોમાં જે દેશભકતા, સશેાધક અને સાહસિકા થઈ ગયા છે તેમના જીવનના વિચાર કરશે તેા પણ તમને લાગશે કે જેએ મનનમાં જ જીવ્યા છે, જેમની અંતરષ્ટિ ખીલી છે તેમણે પેાતાના સુખાપશેાગને તિલાંજલી આપવામાં અને પેાતાની
7
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ સમાજનું રક્ષણ કરે છે
[૪૩]
આસપાસના સમુદાયને આગળ વધારવામાં એવી જ સિહવૃત્તિ દાખવી છે. પશુ-પક્ષી કે ત–લતાની જેમ માણસ ખાઈ-પીને એશઆરામ કરવાને જ સજા હતા તે આ બલિદાન, સર્વસ્વને ભેગ આપવાની આ પવિત્ર મને વૃત્તિ કયાંથી ઉદ્ભવત? સમાજરક્ષા કે સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિ કઈ રીતે શક્ય બનત? દરેક દેશ ને દરેક યુગ વધતે–એ છે અંશે આવા પુરુષો પેદા કરે છે. તેઓ ધારે તે પિતાના સુખની ખાતર જોઈએ તે કરતાં પણ વિશેષ સામગ્રી મેળવીને શાંતિથી જીવન પૂરું કરે. પરંતુ એ સુખ, એ શાંતિ એમને મૃગજળ જેવી લાગે છે. પોતાના માનવબંધુઓ અને નિર્દોષ પશુ-પ્રાણીઓ અન્યાય અને અત્યાચારથી રીબાતા હેય તે વખતે એમને ઘરની, મહેલની ચાર દિવાલો વચ્ચેની શાંતિ આગના ભડકા જેવી અકારી લાગે છે.
સમાજ અથવા રાષ્ટ્રના સ્વાતંત્ર્ય કે સુખવૃદ્ધિ માટે જેઓ અહોનિશ ચિંતામગ્ન રહે છે અને સર્વસ્વને ભેગ ધરવાને પ્રસન્નવદને તૈયાર રહે છે તેઓ જાતિધરની જેમ નો પ્રકાશ, ન ઉલ્લાસ પ્રેરે છે અને સમાજ તથા રાષ્ટ્રના પરમ હિતૈષી કિંવા તારણહાર મનાય છે એ વિષે બે મત નથી, પણ જેઓ તપ, સંયમ અને સ્વાધ્યાયમાં નિમગ્ન રહી સમાજ કે સંસારની ઘડભાંજથી અલિપ્ત જીવન ગાળે છે તેમને ધર્મ સમાજ કે પ્રાણી સમુદાયને શી રીતે ઉપયેગી થતો હશે એ પ્રશ્ન કેટલાકે પૂછે છે. ભારતીય સભ્યતાના ઈતિહાસમાં આવા ધર્મધુરંધરો અથવા મહારથીઓ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૪]
ધમમંગળઃ
સ્થિર-ઉજજવલ નક્ષત્રની જેમ પ્રકાશી રહ્યા છે. હજારે
જન દૂર રહેવા છતાં સૂર્ય–ચંદ્રને પ્રકાશ પૃથ્વી ઉપર સતત પથરાઈ રહે છે તેમ એ ધમપુરુષોનાં જીવન હજારે વર્ષના ગાળા વધીને માનવસમાજને નવચેતન પ્રેરે છે.
કઈ રીતે નવચેતના આપે છે એ જ વાત કહું. જે મહાતપસ્વીઓએ-સંસારવિરાગીઓએ સ્થળ સુખપગ કરતાં આત્માના આનંદ-પુરુષાર્થ-સૌંદર્ય તરફ અધિક ધ્યાન આપ્યું અને આત્માના બળ-તેજ પાસે બીજાં બળ તુચ્છવત્ છે એમ પ્રધ્યું તેમના જીવનમાં જરાક ઊંડા ઉતરીને જોઈએ તે ત્યાં કલ્પનામાં પણ ન સમાય એવી સિદ્ધિ અને સમૃદ્ધિ છલકાતી નજરે પડશે. એક દષ્ટાંત લઈએ–
ભ૦ મહાવીરને દીક્ષા લીધા હજી થોડા મહિના જ થયા હતા. વિહાર કરતા તેઓ અસ્થિકગામમાં આવ્યા અને ત્યાં ગામબહાર–એક ટેકરા ઉપર યક્ષના મંદિરમાં રહ્યા. લેકેએ કહ્યું કે આ મંદિરમાં રહેવા જેવું નથી. જે કોઈ રાતવાસે રહે છે તે બીજે દિવસે જીવતે બહાર નીકળતું નથી. યક્ષને ત્રાસ વર્ણવ્યે જાય તેવું નથી.
મહાવીર એ વાત સાંભળીને જરા ય ચલાયમાન ન થયા. તેમણે પિતાને નિશ્ચય ન બદલ્યા. તેઓ ત્યાં જ રાતવાસે રહ્યા અને યક્ષે પિતાની બધી શક્તિ મહાવીર પ્રભુને પજવવામાં ખર્ચી નાખી. આખરે એ યક્ષને પ્રભુ મહાવીરના ચરણમાં ઝૂકવું પડયું. યક્ષને પણ ઉદ્ધાર થઈ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ સમાજનું રક્ષણ કરે છે
[ પ ] ગયે. આવી બીજી પણ ઘણી ઘટનાઓ ભ. મહાવીર અને ગૌતમ બુદ્ધના ચરિત્રમાં મળી આવે છે.
હવે ધારે કે આપણે જે ઘરમાં રહેતા હોઈએ તે ઘર ભૂતિયું છે અને ત્યાં નાના-મોટા ઉપદ્રવ થયા કરે છે એમ જે કંઈ કહે આપણે તે ઘરનો ત્યાગ કરવામાં જરા જેટલે ય વિલંબ કરીએ? બીજે ઠેકાણે સારું સ્થાન મળતું હોય તે જાણી જોઈને-લોકવાયકાની ઉપરવટ થઈને એવા ઘરમાં પડી રહેવાનું કેણ પસંદ કરે ? રોગશોકના ઉપદ્રવની વાત જવા દઈએ. જે ઘરમાં રહેવાથી વગર કારણે ગ્લાનિ કે બેચેની થતી હોય તે ગમે તેવું આલીશાન તેમ જ સગવડવાળું હોય અને વગર ભાડે મળતું હોય તે પણ કેઈ ડાહો માણસ તે પસંદ નહિ કરે.
દુઃખ, ગ્લાનિ, ઉપાધિથી દૂર રહેવાને એ એક રાજમાગે છે. અને વ્યવહારમાં આપણે બધા તેનું જ અનુસરણ કરીએ છીએ. શત્રુને સામને જ કરો ન પડે એ રીતે શત્રુથી આઘે રહેવું એ ઠીક છે. પણ એ શત્રુને જીતવાને રસ્તો નથી એટલું તે સૌ કઈ કબૂલ કરશે. શત્રુના જુલમ કે અત્યાચારથી બચવું એ એક વાત છે અને શત્રુનું જોર જડમૂળમાંથી નિકંદી નાખવું એ બીજી વાત એ છે. શક્તિશાલી પુરુષેએ આ બીજો માર્ગ વધુ પસંદ કર્યો છે. જેઓ જગતને નિર્ભયતાને પાઠ શીખવવા માગે છેપૈય અને સહિષ્ણુતા જેવા આધ્યાત્મિક ગુણે વિકસાવવા માગે છે તેઓ યક્ષ કે બીજા અત્યાચારીઓની ધાક
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૬ ]
ધર્મ મંગળ:
ધમકીને લેશ માત્ર મચક ન આપે એ દેખીતી વાત છે. તેઓ કહી શકે કેઃ “ ચક્ષમાં કે અત્યાચારીમાં જો જુલમ કરવાની તાકાત છે તેા તેના પ્રસન્નપણે સામના કરવાની મારામાં એથી ય અધિકી શક્તિ છે. ”
સંપત્તિ, સગવડ ને સત્તાના મળે સુખનાં સાધના વસાવવાં એ મનેાવૃત્તિમાં આપણે એટલાખધા ટેવાઈ ગયા છીએ કે એ સાધના પેાતે કેટલી વિકૃતિએ ઊભી કરે છે, કેટલી ક ગાળિયત અથવા કાયરતા જન્માવે છે તે જોવા— સમજવા જેટલી શક્તિ જ નથી રહેતી. માંદગી જેવા ટાણે દવાદારૂના ઉપચાર કરવા પડે તે સમજી શકાય, પણુ દવાદારૂ જ જો સસ્વ બની બેસે તે એ માંઢગી કાયમની થઈ જાય. માંદગી એતા ઘડી-બે ઘડીનું દુઃસ્વપ્ત જ ગણાવું જોઇએ. બીમારી પેદા કરનારાં ખળા સામે લડી લેવુ' અને એમને પરાસ્ત કરવાં એ જ ખરું. આરાગ્ય છે અને એવું આરોગ્ય સૌ કોઇને પ્રકૃતિથી જ વરેલું હોય છે.
સુખ એ શરીરના નહિ પણ આત્માના ગુણુ છે. આત્માના ઉચ્ચ ગુણાની રક્ષા કરવા જતાં કદ્દાચ શારીરિક સાનુકૂળતાને ત્યાગ કરવા પડે તે પણ ખરો ધાર્મિક એવે વખતે કંગાળ કે કાયર નહિ દેખાય. શારીરિક સુખની ખાતર તે ગુલામી મરદાસ નહિ કરે. પ્રાતઃસ્મરણીય પુરુષના જીવનચરિત્રામાંથી નિર્ઝરતા એ એધપાઠ આજે લગભગ ભૂલાઈ જવાયેા છે. તપ-સચમ વિગેરે માનવીના માધ્યાત્મિક વિકાસ અર્થે ચે।જાયા હતા તે પશુ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ સમાજનું રક્ષણ કરે છે
[ ૪૭ ]
આજે જ્યારે લગભગ રૂઢીબદ્ધ બની ગએલા જોઈએ છીએ ત્યારે ખેદ થાય છે.
આજે સંસારમાં સુખમય જીવન કેમ જીવવું તેને એક ળાનુ રૂપ આપવામાં આવે છે. જીવવાની પણ એક કળા છે. એની કાઈ ના નથી પાડતું. પણ સાચી જીવનકળા જે ધમ પુરુષાએ જાણી હતી—જગતને શીખવી હતી અને જેમણે સાદામાં સાદી વાણીથી ઉપદેશ્યુ` હતુ` કે ધર્મ જ તમારું' રક્ષણ કરશે. માટે ધર્મનું ગમે તે ભેગે પણ પાલન કરજો–એ ધમ જ સુખમય જીવનની સઘળી સમૃદ્ધિએના ભડાર ખાલી આપશે એ વાત વીસરાઈ ગઈ છે. દુઃખ, જુલમ, કાયરતા અને ગુલામી સામે છેલ્લી સીમા સુધી લડી લેવાની અને એવા સાત્ત્વિક સંગ્રામ ખેલતાં જે જે વિઘ્ના કે આફ્તા આવી પડે તેના નિર્વિકારપણે સામને કરવાની જેમણે વિવિધ ધમ કરણી તેમજ નરી આત્મશુદ્ધિની સર્વોચ્ચ કળા ખતાવી તેની સરખામણીમાં મૂકી શકાય તેવી બીજી કોઈ કળા જગતમાં જડવી મુશ્કેલ છે. ધમના અંગ જેવા ગણાતા નિયમ અને આચાર વિગેરેના અતઃસ્વરૂપ તપાસીએ-મનન-ચિંતનદ્વારા તેના રહસ્ય ઉકેલવા મથીએ અને તેને જીવનના માર્ગદર્શકરૂપ ગણીએ તે આપણુ તેમજ સમાજનું, શાસનનું તથા રાષ્ટ્રનુ પણ એકંદરે કલ્યાણ જ થાય. શ્રમણુસંસ્કૃતિના મહિમા દિગતવ્યાપી અને
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુભાષિ ત
અહિંસા, મૈત્રી જેમ આત્મિક છે તેમ નિભ યતા પણ આત્માના ગુણ છે. ભ॰ મહાવીરના જીવનમાં સત્ર નિયતા અને ઉપસર્ગીની સામે પણ મેરુ જેવી અડગતા જ દેખાય છે.
5
编
留
થી બની શકે તેટલા દૂર રહેજે.
રાગ-દ્વેષના કદાચ એના રંગમાં રંગાવુ પડે તે પણ તમે તમારા સ્વ
ભાવથી કેટલે દૂર ગયા છે તેને તેાલ કાઢતા રહેજો.
卐
编
卐
દરેક કાર્યમાં ઉપયાગ રાખજો. પવનના વટાળથી
સૂકુ પાન જેમ ધસડાય છે તેમ સ`સારના વાવટાળમાં
ભાન ભૂલીને ધસડાશે નિહ. ઉપયેાગ એટલે જાગૃતિ.
留
卐
'
ભૂલ થઈ જવી સહજ છે. પણ એ ભૂલને ભૂલ સમજી
એવી ભૂલના ભેગ ન બનવામાં માનવીને પુરુષાય છે.
R
卐
昕
વિકથા કે પરિનંદ્યામાં પડશે નહિ. જેઓ પાતે દોષથી
ભરેલા છે તેમને બીજાનાં દોષ જોવાને શુ' અધિકાર છે ?
આપણે આત્માની શુદ્ધિના જ પહેરગીર બનીએ તેા પણ ખસ છે.
S
சு
સુદ્ધિના ચાર પ્રકારઃ
મતિ—જેમાં તર્કની પ્રધાનતા હાય. બુદ્ધિ—જેમાં વર્તમાનકાળની વિચારણા હેાય. સ્મૃતિ—જેમાં ભૂતકાળની યાદી હાય. પ્રજ્ઞા—જેમાં ત્રણે કાળના વિચાર હાય.
--પા॰ શ્રી દેવચંદ્રજી [ ભાવનગર મુકામેના પાખ્યાનમાંથી ]
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનને મૂળ પ્રશ્ન બાલ્યાવસ્થા સ્વથી ભરેલી હોય છે. યૌવન પણ ઓછું ઉજજવળગી નથી. પણ માતપિતાના ખોળા ખૂંદત અને લાડથી ઉછરત કુમાર જ્યારે સંસારવ્યવહારના પ્રવાહમાં તણાય છે અને ઉપરાઉપરી આવતા મોજાંઓ સાથે અથડાય છે ત્યારે એનાં ઘણાંખરાં સ્વપ્ન ઊડી જાય છે. જે સંસારમાં સુખની શીળી લહરીઓની એણે આશા રાખી હતી ત્યાંથી જ્યારે ઉન્હી લાય ઉઠતી અનુભવે છે ત્યારે તેનું મોં કરમાઈ જાય છે. યુવકેમાં સાહસ અને શક્તિ
હોય છે એટલે તે પ્રતિકૂળતાઓ સાથે લડી લેતાં એકદમ - થાકી જતા નથી, નિરાશ પણ નથી બનતા; પરન્તુ સૌ કેઈના જીવનમાં એવી પળે તે જરૂર આવે છે કે જ્યારે એમ લાગે છે કે “સંસાર આટલે નિષ્ફર-આટલે દૂર હશે એમ નહતું ધાર્યું.”
કવિવર ટાગોરે “એકલો જા ને રે !” એવી મતલબનું એક ઘણું ભાવપૂર્ણ ગીત રચ્યું છે. હતાશ ચોદ્ધાના | દિલમાં વ્યાપેલો અંધકાર ઈ નાખવા માગતા હોય તેમ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
[40]
ધર્મમ'ગળ :
તેઓ કહે છેઃ “ તારી સાથે કાઈ આવે યા ન આવે તને કાઈ સત્કારનારું હોય યા ન હેાય, તારા આંસુ લૂછનારું કાઈ હાય યા ન હેાય–પણ તુ એકલા તારા વ્યમાગે આગળ ચાલ્યેા જા ! તારા માથે મુશળધાર મેઘ વરસતા હાય, પગમાં કાંટા વાગતા હાય, ઘાર અંધકારમાં રસ્તા પણ ન જડતા હોય એટલું જ નહિ પણ તને જોઇને લેાકેા પેાતાના દીવા એલવી નાખતા હાય તો પણ તુ તારે એકલા આગળ જા ! ’’
આ પ્રકારનું ધૈય, આ પ્રકારની ઠંડી તાકાત એ તે દેવદુલ'ભ વસ્તુ છે. પરંતુ જે વેળા સગા-સંબધીઓ ને મિત્રા પણ છેડીને ચાલ્યા જાય, સ્વાગત-સન્માનને બદલે ઠેકઠેકાણેથી જાકારો મળે, એક તરફ આર્થિક વિટબણા મૂંઝવતી હાય, બીજી તરફ્ આમજનના વિચાગના વિષાદ અંતરમાં આગની જેમ ધીખતા હાય એવે વખતે સંસાર કેટલેા સ્વાર્થી, વિષમ અને વિચિત્ર છે તેના અનુભવ થાય છે. ઘણું ઘણું જોયા પછી જ્ઞાની પુરુષાએ પણ એ જ નિષ્ક કાઢ્યો છે કે સંસાર ઘડીભર સુદર અને અવનવા ઉજળા રગાથી છલકાતા દેખાય, પણ નીચે તે કાંટાં જ પાથર્યા છે એ ન ભૂલતા.
આ દુઃખ, વિષાદ, નિરાશા છે એટલે જ ધમમા શેાધાયા છે. જીવનના એ મૂળ પ્રશ્ન હૈયાતી ન ધરાવતા હાત તો માનવજાતને જે ધમ જેવી અમૂલ્ય વસ્તુની ભેટ મળી છે-ધર્મના જે અનેાખા વારસે મળ્યો છે તે ન મળત.
જ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનને મૂળ પ્રશ્ન
[ પ ] આ જમાનામાં કે આ દેશમાં જ દુઃખ કે વિષાદની ઝડીઓ વરસે છે અને બીજા દેશે કેરા રહી જાય છે એમ માની લેવાનું નથી. દરેક યુગ અને દરેક દેશને આવા અનુભવે થયા છે અને તેમાંથી જ અલોકિક આદર્શો અને તેની સિદ્ધિના માર્ગ સૂઝયા છે.
તૃષાતુરને પાણીને એક પ્યાલે મળતાં કેટલો આનંદ થાય છે? સહરા જેવા સૂકા રણમાં મુસાફરી ખેડતા કોઈ પ્રવાસીને કપાણી ઝંખતા એ મુસાફરને પાણીની કીંમત પૂછે તે પાણીના એક પ્યાલા માટે ગમે તે ભેગ આપવા તૈયારી બતાવશે. તૃષા છે એટલે તે મૂલ્ય વિનાના પાણીની આટલી કીંમત છે. આત્મા જે આવી તરસથી તરફડતો ન હોત તો ધર્મનું મૂલ્ય કોણ આંકત? એક સંસ્કૃતકવિએ પ્રભુની સ્તુતિ કરતાં એક સ્થળે એવી મતલબનું કહ્યું છે કે “પ્રભુ ! આ લેકે આપના ચરણમાં માથું નમાવે છે તે કંઈ આપની ઉપર ઉપકાર કરવા નહિ. તેઓ સંસારમાં અનેકવિધ સંતાપથી એવા દાઝયા છે કે એમને આપના શરણ વિના બીજે કયાંઈ ટાઢક નથી વળતી એટલે જ આપની છત્રછાયા નીચે દેડી આવ્યા છે. ઉનાળામાં ગરમીથી બળતે માનવી જેમ ચંદ્રકિરણને આશ્રય લે તેમજ તેઓ આપના આશ્રયે આવ્યા છે.”
દુઃખ અને વેદનાના અનુભવે જ સંસારમાં ધમની શેાધ કરી છે. એ ધર્મ જ પ્રાણધારીને પળે પળે હિમ્મત, આશ્વાસન અને ધૈર્ય આપે છે કે “દુઃખથી ગભરાઈ જઈને
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પર]
ધર્મમંગળ:
હાયય કરવાથી કંઈ વળવાનું નથી–જીવન નિરર્થક નથીજીવનનું પણ ધ્યેય હોય છે. તું તને સતત પરાધીન માની ન લેતું-તું મરવા માટે જ નથી જન્મે તું સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર અને અજર-અમર છે.” જીવનમાં એ પ્રેરણા અનંત દીપરાશિની ગરજ સારે છે–અંધકારમાં આથડતા માનવીના માર્ગમાં પ્રકાશ પાથરે છે. નિરાશાને લીધે ભાંગી ગએલા હૈયામાં વાની શક્તિ ભરે છે.
સાંસારિક વેદના જ એને બાહ્ય રંગ-રાગસુખવિલાસની મૂચ્છીમાંથી જગાડે છે અને અંતરમાં ઊંડે ને ઊંડે ઉતરવાની પ્રેરણા આપે છે. મિત્ર અને વિરોધીઓથી તરછોડાયેલા–સર્વત્ર તિરસ્કાર પામતા માનવીને એ કહે છેઃ “આ દુઃખની પાછળ સુખનું એક સરોવર છલકાઈ રહ્યું છે. દુખથી ડરીને હતાશ ન બનતે. આજે તને ભલે ઘર અંધકાર દેખાતે હેય, તે પણ તારે માટે સ્વર્ગીય પ્રકાશ રાહ જોઈ રહ્યો છે. તું અમૃતને જ અધિકારી છે.”
દુઃખ અથવા વેદના નામે ઓળખાતી આ વસ્તુ આકસ્મિક કે અર્થરહિત છે એમ કેણ કહે છે? એ ભયાનક છે–અરુચિકર છે, પણ અનિષ્ટકર છે એમ જે કોઈ કહે તે તેને નાસ્તિક અથવા વિચારશુન્ય જ કહેવું પડે. દુખ અંતરાય ઊભા કરે છે એમ પણ ન કહેવાય–નવા
માર્ગ શોધવાની અને નવી તાકાત પુરાવવાની એમાં એ સ્વાભાવિક સત્તા રહેલી છે. દુઃખ જીવનમાં જડતા ભરી દે છે એમ કેઈ કહે છે તે પણ માનવા જેવી વાત નથી.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનને મૂળ પ્રશ્ન
વિલાસ અને ખુશામત માણસને મૂઢ અથવા જડ બનાવી દે, પણ આપત્તિ કે ઉપાધિ તે એને ચેતનાવાન બનાવે છેઃ બધાં બારી-બારણાં બંધ હોય ત્યાં એક નવી જ બારી ખેલી દે છે. એકલા સુખમાં વિશ્વમ અને ઉન્માર્ગને ભય છે. દુઃખ કઈ દિવસ કેઈની પણ બેટી ખુશામત નથી કરતું-એ તે સ્વચ્છ અરીસાની જેમ માનવીને પિતાનું સ્વરૂપ બતાવી દે છે.
વિવિધ વહેમો, રૂઢીઓ અને અર્થશૂન્ય લોકાચારે સામે સુખી અથવા સમૃદ્ધ ગણાતા માનવીઓએ કદિ બળવાને વાવટે ફરકાવ્યો જાણે છે? દુખ કે શેષણની ભઠ્ઠીમાં શેકાઈને-ઘડાઈને પાકા થએલા સમૂહ જ એ કંટકે ઉખેડીને ફેંકી દેવાને અને નેવે સરળ-રાજમાર્ગ તૈયાર કરવાનો પુરુષાર્થ દાખવે છે. દુખ નસ્તરનું કામ કરે છે. દેહમાં ભરાયેલા કુપિત મળને જેમ શસ્ત્રક્રિયા સાફ કરે છે તેમ દુઃખની વિવિધતા નવી વિશુદ્ધિઓની ભેટ ધરે છે. દુઃખની અનુભૂતિમાંથી જ વિચારશીલએ દર્શનશાસ્ત્ર સંબંધી મૂળ અને ગૂઢ સમસ્યાઓનાં સમાધાન શોધ્યાં છે. દુઃખની અનુભૂતિએ જ રૂઢીગત માર્ગોને પરિહાર કરવાની અને નવા અલૌકિક માર્ગો શોધી કાઢવાની ચેતના જગાવી છે.
શારીરિક રચનામાં તાવને જે સ્થાન છે તે જ સ્થાન જીવન-રચનામાં દુઃખને છે એમ પણ કેટલાકે કહે છે. ઘણી વાસ ખાનપાનમાં સ્વચ્છેદ કે અતિશયતા આવી જાય છે અથવા તે વધારે પડતા થાક કે ઉજાગરાને લીધે શરીર બા-”
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૪]
ધર્મમંગળઃ જાય છે ત્યારે તાવ આવે છે. આ તાવ એક પ્રકારની ચેતવણી છે-રેગ નહિ પણ રેગની સૂચના માત્ર છે. પીડાદાયક લાગવા છતાં એ તાવ અંદરની શક્તિઓને જાગૃત કરે છે અને જે મળ મોટા દ પિદા કરવાને સમર્થ હોય છે તેને બહાર કાઢવા મથે છે. તાવ સ્વાચ્ય અથવા આરોગ્યની જ ભેટ લઈને આવે છે, એ જ પ્રમાણે દુખ અનિષ્ટ કે ભયંકર લાગતું હોય તે પણ એને ધ્વનિ જે આપણે સાંભળી શકતા હોઈએ તે તે ઊંઘમાંથી ઉઠવાને અને વૈભાવિક દશામાંથી જાગવાને જ ગૂઢ મંત્ર સુણાવે છે. દુઃખથી દબાચેલાએ કે દીનજને અહેભાગી છે, કારણ કે એક દિવસે એમને આત્મા એ દુઃખ-દારિદ્રયને લીધે જ જાગવાને અને સ્વર્ગીય પ્રકાશ એમને લાધવાને એવી મતલબનું બાઈબલમાં એક કથન છે. દુઃખ કે જે જડતા કે મૂઢતા ભણું લઈ જાય છે. તેની અહીં વાત જ નથી, પણ જે દુઃખ પુરુષાથીઓને જાગૃત કરે છે અને એમની નિયિતા કે કાયરતાને ખંખેરી નાખે છે એ જ દુઃખને મહિમા અહીંયા બાઈબલ-કારે ગાય છે. ભલભલા ભક્તો અને સાધકે એ પણ એક યા બીજા પ્રકારે દુઃખની એવી જ યાચના કરી છે. જે દુઃખ બુદ્ધિ અને હૃદયમાં સંભ મચાવી દે, જે દુઃખ આળસ્ય કે વૈભવવિલાસને તુચ્છ ગણવાની તાકાત પ્રકટાવે એ દુઃખાનુભૂતિને મહિમા કવિએ પણ પૂરેપૂરે ગાઈ શક્યા નથી.
એક ભક્તજનને કેઈએ પૂછ્યું: “ભક્તો ઉપર જ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનને મૂળ પ્રશ્ન
[ પ પ ]
ભગવાન દુઃખનાં વાદળ કાં વરસાવતું હશે ?” સામાન્ય રીતે સંસારીઓ શ્રદ્ધાળુઓનાં દુઃખ અથવા દૈન્ય જ ચર્મચક્ષુઓથી જુએ છે. એમનાં અંતરમાં ધેય, સહિષણુતા, સમભાવની કેવી શાંત ધારાઓ વહેતી હોય છે તે જોવાની દષ્ટિ એમની પાસે નથી હોતી.
ભક્ત જવાબ આપ્યોઃ “ધારો કે તમે બીછાનાવશ હ-વૈદ્યોએ ઉઠવા-બેસવાની કે પડખું ફેરવવાની પણ મનાઈ કરી હોય. તમારી સેવા-ચાકરી કરનારા સગા-સંબંધીઓ રાત-દિવસની ચિંતા અને શ્રમથી થાકી ગયા હોય. સૌ સૂતાં હેય એટલામાં તમે જાગે અને તમને પાણીની તરસ લાગે તે તમે કોને જગાડે? તમે જાણે છે કે સો થાકીને લોથ થઈ ગયા છે. એમને કેઈને ઊંઘમાંથી ઉઠાડવા એ એક પ્રકારનું ઘાતકીપણું છે. એક તરફ તૃષાને વેગ તમને બેચેન બનાવી રહ્યો છે, બીજી તરફ રાતદિવસ તમારી સેવાચાકરી કરીને થાકી ગએલા સગા-સંબંધીઓ સૂતાં છે તેમાંના કેઈને જગાડવાની તમારી હિમ્મત નથી ચાલતી. હવે તમારે શું કરવું? એ વખતે વિચાર કરતાં તમને જે પરમ આત્મીય લાગશે-જેને થોડું વધુ દુઃખ આપવાથી એનું દિલ નહિ દુભાય એમ લાગશે એવા જ સ્વ-જનને તમે જગાડશે અને એ સ્વજન પણ ઘડીભર પિતાને ત્રાસ ભૂલી જઈ, તમારી તૃષાને શાંત કરશે.” . ભક્તો પ્રભુના પરમ આત્મીય જેવા ગણાય. દુઃખ અથવા પરિષહ દ્વારા એમને જાગૃત કરવાનો જ દેવી
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૫૬ ]
ધર્મમંગળ સંકેત હોય છે. ગુરુઓ અથવા વડીલે પણ જે શિષ્ય અથવા જે સંતાન અધિક આત્મીય જે હોય તેની જ . ઉપર વખતેવખત ન બે નાખતા હોય છે. વખતે વખત એને જ ઉપાલંભ અને ઉપદેશ આપતા હોય એમ નથી બનતું? વસ્તુતઃ એ દુખ નથી, એ એક પ્રકારની મમતા છે. - દુઃખને તાવની ઉપમા ઉપર આપી છે. તાવની ગરમી જેમ જેમ વધે છે તેમ તેમ સુસ્થ શરીરમાંથી પ્રસ્વેદ નિઝરે છે. એ પ્રસ્વેદ શરીરને શીતળ બનાવે છે. ગરમીની એ એક પ્રતિક્રિયા છે. ,
જેમનામાં આધ્યાત્મિક આરોગ્ય હોય છે તેમનામાં એ તાપ સમભાવ અથવા સહનશીલતાની શીળી નિરણીઓ વહાવે છે. ભયંકર સંતાપ, પરિસહ અને ઉપસર્ગો વખતે પણ મુનિજનોને સમતારસમાં સ્નાન કરતા-સમતારસમાં તરબળ બનતા આપણે આપણા કથાનકમાં સાંભળીએ છીએ. આ સંતાપ, આ દુખ છે એટલે જ સમતારસની આ લહાણું છે. ધ્યાનસ્થ અવસ્થામાં ઊભેલા મેતાર્ય મુનિ જેવા તપસ્વીના શીરે ધગધગતા અગ્નિની ચીતા ખડકોવા છતાં એમણે શાંતિ અને સમતાની જે પુનિત ગંગા વહાવી છે તેની સરખામણિમાં એ આગ પણ કેટલી તુચ્છનિર્માલ્ય લાગે છે?
જેને દુઃખ ગભરાવી કે થથરાવી શકતું નથી, દુઃખ કે આફતને સામને કરતાં જે પાછો ડગ નથી ભરતે, સંતાપ કે અન્યાયને પણ જે મિત્રની જેમ ભેટે છે, દુખ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનના મૂળ પ્રશ્ન
[ ૫૭ ]
ભરપૂર અનુભવાને પણ જે જીવનની એક પ્રયાગશાળા લેખે છે અને એના અવાજના અથ ચીંતવી, ભવેાભવના આંતરવરીઆને આળખે છે—એમના પીછા પડે છે—પરાજીત કરે છે તે સ`સારના મૂળ પ્રશ્નને ઉકેલી કૃતકૃત્ય મને છે.
કમલ સુંદર છે, પણ એનું મૂળ તા કાદવમાં જ હોય છે, વસંત રળીયામણી, પ્રફુલ્લ લાગે છે, પણ તેનુ ચે મૂળ તે હિમમાં જ છુપાયેલું હોય છે. ધમનું મૂળ પણ દુ:ખમાં જ ઢંકાએલુ છે. વીરની જેમ દુઃખ માત્રના સામના કરવા, દુઃખનાં કારણેાના વિચાર કરવા અને તેના મૂળ ખે ́ચી કાઢવા એ જ પરમ મંગળ અથવા પરમ કલ્યાણુપ્રાપ્તિના મુખ્ય મત્ર છે.
સુભાષિત
દેહ પાંચ ભૂતનું પુતળું છે. દેહની ભક્તિ તે પશુઓ પણ કરે છે. દેહભક્ત કરતાં કુટુંબભકત ચઢિયાતા, એના કરતાં પાડોશીની સેવાભક્તિ કરનારા ઉત્તમ અને એનાથી જ્ઞાતિભક્ત, સ`ધભક્ત કે દેશભક્ત ચઢિયાતા. સર્વશ્રેષ્ઠ પ્રભુભક્ત.
5
E
卐
સામાયિક છે તે ધર્માંકરણી, પણ એ કરણીવડે સમ
ભાવ કેળવવાના છે; કસેાટીની પળેામાં સમભાવની પરીક્ષા આપવી પડે તે પૂરેપૂરા માર્ક મેળવવા તૈયાર રહેજો. તે જ સામાયિક સાક થશે.
统
5
ફાળ પળે પળે પલટાય છે, પણ કાળની સાથે માણસ કેટલા પલટાય છે ?
-ઉપા. શ્રી દેવચંદ્રજી
[ભાવનગર મુકામેના વ્યાખ્યાનમાંથી]
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન સમ્યગદર્શન, સમ્યગૂજ્ઞાન અને સમ્યફચારિત્ર એ ત્રણેના યોગથી મોક્ષને માર્ગ સાધી શકાય છે એ અર્થનું સંસ્કૃત સૂત્ર (સગનજ્ઞાનરાત્રિાળ મોક્ષમા) આપણામાં સારી પેઠે પ્રસિદ્ધ છે. પણ જ્યાં મેક્ષની વાત આવી ત્યાં સંસારના સામાન્ય માનવીને એની સાથે બહુ સંબંધ ન હોય એમ આપણે માની લઈએ છીએ. મોક્ષની વાત તે જ્ઞાનીઓ–તપસ્વીઓ-સાધકે કે આરાધકે જ કરે એવી આપણું મનમાં એક ગાંઠ વળી ગઈ હોય છે. મેક્ષને બદલે સુખ કે કલ્યાણની વાત જે કઈ માંડે તે એ સાંભળવા કે સમજવા જેવી ખરી; કારણ કે એ ઉધારની વાત નહિ પણ રોકડની વાત બની જાય છે. સાચી વાત એ છે કે મોક્ષમાર્ગ એટલે જ કલ્યાણમંગળ અથવા સુખના માર્ગની વાત. સાંસારિક સુખ અને મોક્ષનું સુખ એ બેમાં મહત્વને ભેદ રહેલો છે. સંસારનું સુખ હંમેશા પરાધીન હોય છે, જ્યારે મેક્ષનું સ્વાધીન હોય છે. સુખપ્રાપ્તિ માટે કે શાસકારે કે ઉપદેશકે મનાઈ નથી કરી. એમનું કહેવું તે એટલું
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગદર્શન
[૫૯]
છે કે જે સુખને આધાર ઈદ્રિ અથવા વાસના ઉપર હોય તે ઠગારું સુખ છે. ઘડીભર એને સુખ માની લઈએ તે પણ કલ્યાણ તે નથી જ. જેમાં કેવળ સુખને આભાસ હોય, પરિણામે વિટંબણું અને એનાંએ મૃગજળ પાછળ દોડીને ખુવાર થવાનું હોય તે બુદ્ધિશાળી માનવીનું ધયેય કેમ બને? એટલે જ પરમ કલ્યાણ, નિરવધિ મંગળમયતાના માર્ગને ધર્મપુરુષોએ મોક્ષમાર્ગ તરિકે ઓળખાવ્યો છે. એ જ આપણું સૌનું ધ્યેય રહેવું જોઈએ. ' એ બેયની વાત હમણું એક કેરે રાખીએ. સામાન્ય કલ્યાણ જે કઈ વાંછતું હોય તેણે પણ પિતાની દૃષ્ટિ બરાબર કેળવવી જોઈએ. સમ્યગદર્શનના સ્વરૂપને વિચાર કરવાથી એ દષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય છે. કલ્યાણમાગ માટે જૈન દર્શને સર્વપ્રથમ એ દૃષ્ટિની જ આવશ્યક્તા સ્વીકારી છે. જૈન દર્શન એટલે સુધી કહેવાની હિમ્મત કરે છે કે આપણું જ્ઞાન ગમે તેટલું વિશાળ, તલસ્પર્શી હેય પણ જે સમ્યગદર્શનસમ્યગદષ્ટિ જ ન હોય તે એ જ્ઞાન પણ છીછરું, નકામું બની જાય છે. જ્ઞાનનું કામ વસ્તુસ્વરૂપ બતાવવાનું છે, પણ વસ્તુસ્વરૂપ જાણ્યા પછી એમાં કેટલું માત્ર જાણવા જેવું, કેટલું આચરવા જેવું અને કેટલું તજી દેવા જેવું છે તેનો વિવેક ન હેયતે એ જ્ઞાન પણ શું કામનું? જે દૃષ્ટિ કર્તવ્યાકર્તવ્ય સમજાવે, જે દષ્ટિવડે હે પાદેયને વિવેક જાગે તે સમ્યગૂદર્શન છે. એટલા સારુ જ જ્ઞાન કરતાં પણ દશનને અધિક મહત્ત્વ અપાયું છે. સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યગદર્શન વચ્ચે
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 0 ]
ધ મગળઃ
ભેદરેખા આંકવી મુશ્કેલ છે. તત્ત્વવાદીઓએ એ વિષય ઘણી સૂક્ષ્મ શૈલીથી ચર્ચો છે. ટૂંકામાં એમનું કહે વાનું તાત્પય એટલું જ છે કે જ્ઞાન તે પ્રથમ થાય છે, પણ હૈય—ઉપાદેયની વિવેક જાગૃતિ થતાંની સાથે જ તે જ્ઞાન સમ્યજ્ઞાન બની જાય છે.
સમ્યગ્દર્શનની સાથે શ્રદ્ધા પણ રહેલી જ છે એ ભૂલવાનું નથી. એકલી શ્રદ્ધાના નામથી પણ એ ઓળખાય છે. એના અર્થ એ કે જે કઈં દુઃખના કારણરૂપ છે. તેનાથી પેાતે ભિન્ન છે એવા અનુભવ કરવા અને પેાતાના શુદ્ધ સ્વરૂપની ઉપાદેયતા અંગીકાર કરી અશુદ્ધ રૂપના ત્યાગ કરવાના નિશ્ચય કરવા તેનુ' જ ખીજું નામ સભ્યગૂદન.
કેટલાક પદાર્થનું સ્વરૂપ તે સમજતા હોય છે, એમની દૃષ્ટિ પણ શુદ્ધ હેાય છે, પરંતુ શ્રદ્ધાના અભાવે સ્વરૂપનું જ્ઞાન તકલાદી-અરહિત બની જાય છે. શ્રદ્ધા વિના માત્ર દૃષ્ટિ કે જ્ઞાન જેવાં ઉપયેગી થવાં જોઇએ તેટલાં થઈ શકતાં નથી. એક દાખલેા લઇએઃ
ઝેર ખાવાથી ખેાળીયામાંથી પ્રાણ ઊડી જાય છે અથવા તા આગના સ્પર્શ કરવાથી ક્રૂઝાય છે એ જ્ઞાન તા લગભગ સૌને હાય છે અને શ્રદ્ધા પણ હાય છે, પરંતુ જેવાં કમ કરીએ છીએ તેવા જ તેના પરિપાક વેદવાના હાય છે એવી મતલબની વાણી દિવસમાં દશ વાર ઉચ્ચારવા છતાં એમાં શ્રદ્ધાના અશ કેટલા છે તેની જો પરીક્ષા કરવા બેસીએ તે પ્રાયઃ શૂન્ય જ નીકળે. ઈશ્વર ફાઈની
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગદર્શન
[ ૬૧ ]
ઉપર પ્રસન્ન થઈને નવાજી શ્વેતા નથી-ઈશ્વરને એવી ઘડભાંજમાં ઉતરવું પેાસાય જ નહિ એમ માનવા છતાં એટલે કે આપણે પોતે જ સુખ અથવા દુઃખના સર્જક છીએ એવી માનીનતા ધરાવવા છતાં કાઈ પ્રબળ શક્તિ પાસે કેવાં દીન અથવા પામર મની જઇએ છીએ ? એ વખતે આપણી આત્મશ્રદ્ધા કયાં ઊડી જાય છે ? ભલભલા ઈશ્વરવાદીએ, જેઓ ઈશ્વરની કરુણા અને ન્યાયની શક્તિ ઉપર મેટાં ભાખ્યા રચતાં હૈાય છે તેઓ પણ કસાટીની પળેામાં ચલિત થઈ જાય છે. હિંસા ન કરવી જોઇએ, અસત્ય એલવુ જોઈએ કારણ કે એ બધાનાં પરિણામે આપણુ પતન થાય છે. એ જ્ઞાન અથવા દૃષ્ટિ તે આપણને માતાના ધાવણ સાથે જ મળે છે, ઈશ્વરવાદીઓ પણ એને ઈનકાર તા નથી જ કરતા પરંતુ શ્રદ્ધાના પ્રશ્ન આવે ત્યારે એ જ્ઞાન જાણે કે વરાળ બનીને ઊડી જાય છે. હું શુદ્ધસ્વરૂપ છે, કની ભૂતાવળ જ મારી પાછળ પડી છે અને એના જ નચાવ્યે હુ. નાચી રહ્યો છું, એવું આંજણુ તા આપણે આંખમાં આંજ્યુ. હાય છે જ ’ પરંતુ જીવનની નાની મેાટી ઘટનાઓમાં, શ્રદ્ધાના અભાવે, આપણું એ અંજન ધાવાઈ જાય છે. સમ્યગ્દર્શનની સાથે શ્રદ્ધાને આવી રીતે શા સારુ સાંકળી દીધી હશે તેની હવે તમે કલ્પના કરી શકશે.
6
ન
અંધશ્રદ્ધાએ શ્રદ્ધાની શક્તિના બહુ ઉપહાસ કર્યાં છે એ વાત આપણી અજાણી નથી. શ્રદ્ધા
ન રાખવી
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૨ ].
ધર્મમંગળઃ એ જાણે કે કેટલાકેનું મુખ્ય સૂત્ર બની ગયું છે. એક વાર શ્રદ્ધા રાખી હોય તે કેઈક દિવસે અંધ શ્રદ્ધામાં સરી જવાય ને? માટે શ્રદ્ધા જ કઈ વિષયમાં ન રાખવી એ કેટલાક નિશ્ચય કરી બેઠા હોય છે..
વસ્તુતઃ પ્રકાશ અને અંધકાર વચ્ચે જેટલો ભેદ છે તેટલે જ શ્રદ્ધા અને અંધશ્રદ્ધા વચ્ચે ભેદ રહેલો છે. શ્રદ્ધા માણસમાં બળ-સાહસ ને હૈર્ય પ્રકટાવે છે. અંધશ્રદ્ધાની પાછળ અભિમાન, કલેશ અને સંભ રહેલાં હોય છે. વૈજ્ઞાનિકે કયલાને અને હીરાને એક જ પદાર્થ માને છે–તત્વતઃ એ બંનેમાં ભેદ નથી એમ તેઓ પુરવાર કરે છે છતાં ઝગમગતા હીરામાં અને કેલસાના કાળા કટકામાં કેટલું વૈષમ્ય છે ? લેહમાંથી જ દૂધ પરિણમે છે, છતાં લેહી અને દૂધમાં જમીન-આસમાન એટલે તફાવત નથી ? અંધશ્રદ્ધા અને શ્રદ્ધા વચ્ચે એવું જ અંતર છે. કેટલાક બુદ્ધિવાદીઓ તર્ક અને યુક્તિને વધુ મહત્વ આપે છે. તેમને એવી બીક લાગે છે કે જે શ્રદ્ધાને ધમજીવનના પાયારૂપે સ્વીકારશું તે પછી વિવેક, પરીક્ષા, કસોટી બધું ઊડી જશે. તેઓ કવચિત્ કહે છે પણ ખરા કે શ્રદ્ધાને અને પરીક્ષાને ન બને. ખરી વાત એવી છે કે વિવેક અથવા પરીક્ષા વિના શ્રદ્ધા સંભવતી જ નથી. એકલે વિવેક અથવા તકવાદ સાહસિક વેપારીની જેમ કમાણે તે કરશે પણ સંચય અથવા ઉપગ નહિ કરી શકે. બુદ્ધિ, તક, યુક્તિ અથવા પરીક્ષા
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગદર્શન
[ ૬૩ ] પ્રધાનતા નકામી છે એમ તે કઈ કહેતું નથી, પણ જે એને જ જીવનને પાયે બનાવવામાં આવે તે તેની ઉપર આધ્યાત્મિકતાની મહેલાત ચણી શકાય નહિ. શ્રદ્ધા જ એ વિવેકના પાયાને વધુ સંગીન બનાવે છે.
વિજ્ઞાનવાદ તર્ક, બુદ્ધિવાદમાં માને છે પણ પ્રગને અંતે જે પુરવાર થાય છે તેમાં તે એમને શ્રદ્ધા રાખવી જ પડે છે. આ શ્રદ્ધા એમની મૂડી છે. એને અંતરમાં સહિસલામતપણે સંઘરી આગળ વધે છે. જે એમ ન કરે એટલે કે પ્રાગના પરિપાકરૂપે ફળેલા નિર્ણયમાં શંકા કરે–ત્યાં પણ અસ્થિરતા અનુભવે તે તેમનું વિજ્ઞાન નિરુપયોગી બને. થોડી પણ નગદ મૂડી હોય તે વેપાર ખેડી શકાય. શ્રદ્ધા એ નગદ મૂડી છે. વસ્તુ માત્રની, તવ માત્રની પરીક્ષા કરે, સુવર્ણની જેમ કસોટી કરો એમાં કઈને વાંધા-વિરોધ નથી પણ જે સુવર્ણ સિદ્ધ થાય તેને કાચ માનીને ફેંકી ન દેશે એ જ શ્રદ્ધાવાદીઓના કહેવાની મૂળ મતલબ છે. અમુક પ્રકારની શ્રદ્ધા આપણને વંશવારસામાં મળે છે. માતપિતાના સહવાસમાંથી અને સમાજ સાથેના સંપર્કમાંથી પણ લાધે છે, પરંતુ એ આપણે પિતે ઉપાર્જેલી મીલ્કત નથી-અભ્યાસ, મનન કે પરીક્ષાપ્રધાનતા દ્વારા તે સંગીન, સ્થિર બનેલી નથી હોતી. એ નાણું તે છે જ, પણ ખરેખરી ભીડ વખતે તે કામમાં આવશે કે નહિ તે આપણે નથી જાણતા. લોકકથામાં - આપણે ઘણી વાર અમુકને ત્યાં એકાએક ધનનાં ચરુ નીક
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૪].
ધર્મમંગળઃ
વ્યાની વાત સાંભળીએ છીએ. પુણ્યશાળી હોય તે તે તેને ઉપભોગ કરે છે, પણ જે અભાગી હેય-એને ભાગ્યમાં જ ન હોય તે એ ધન સુવર્ણ પણ ભમરા થઈ ઊડી જાય છે એમ આપણને કહેવામાં આવે છે. એને અર્થ એ જ કે શ્રદ્ધા જેવું અમૂલ્ય ધન આપણને માતાપિતા તરફથી વંશવારસામાં મળે છે, પણ જે અભ્યાસ, તપશ્ચર્યા, મનન, ચિંતન જેવી પુણ્યસામગ્રી સંકળાયેલી ન હોય તે કુલાભિમાનની જેમ શ્રદ્ધા પણ અભિમાની–ઘમંડી બનાવી દે. આપણા વંશપરંપરાગત આચારે ભલે શુદ્ધ હોય, પણ શુદ્ધ શ્રદ્ધા વિના સમ્યગદષ્ટિ નથી મળી જતી. અભ્યાસના બળે આંબવગરને માનવી ઘરમાં–શેરીમાં ગમે ત્યાં ફરીહરી શકે પણ એથી કરીને એની પાસે નિર્મળ દષ્ટિ છે એમ તે ન જ કહેવાય. સાચી દષ્ટિ નથી હોતી તે ઘણી વાર શુદ્ધ આચાર–વ્યવહાર આપણામાં કવચિત એ મદ જગાવે છે કે ધીમે ધીમે આપણે અધઃપતન તરફ ઘસડાઈ ગયા વિના નથી રહેતા.
સમ્યગ્ગદર્શન કેને કહેવું છે તે તમે ઘણી વાર સાંભળ્યું છે. “હું શુદ્ધ જ્ઞાનમય આત્મા છું, બાકી બધી પ્રપંચજાળ છે.” એ અનુભવ કરે એ સમ્યગદર્શનની ટૂંકામાં ટૂંકી વ્યાખ્યા છે. પણ એ વ્યાખ્યા પ્રમાણે જીવનને કેવી રીતે ઘડવું એ એક મહાન સમસ્યા છે. સાદામાં સાદા અને સરળમાં સરળ સિદ્ધાંતને જીવનમાં વણી દેવા એ સામાન્ય સાધના નથી.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગદર્શન
[ પ ]
અંતરમાં એ વાત ઊડી ન ઉતરી હોય તે રખે ને દંભી બની જવાય એ ભય પણ રહેલો જ છે. કેટલીક વાર શુષ્ક વેદાંતીઓ બ્રહ્મ અને માયાની ઘણું લાંબી પહોળી ચર્ચા કરતા હોય છે, પણ જ્યારે પિતાની ઉપર કેઈ આફત ઉતરી આવે છે ત્યારે દંભના જાડા-પાતળા બધા પડદા ફાટી જાય છે. “હું શુદ્ધ સ્વરૂપે આત્મા છું” એવી શ્રદ્ધા ધરાવવા છતાં હર્ષ–શેક કે લાભ-હાનિના પ્રસંગે મૂંઝાતા નહિ હેય-ચિત્તમાં સંકલેશ કે વિહવળતા નહિ અનુભવતા હોય એવા કેટલા હશે? બહારની કઈ પણ અસર જ ખરા શ્રદ્ધાળુ ઉપર ન પડવી જોઈએ એમ નહિબાહ્ય ઘટનાની હર્ષ–શેકની છાયા પડે એ સ્વાભાવિક છે, પણ મૂળ વાત એ છે કે જેને પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપ વિષે પૂરી–અચળ શ્રદ્ધા હોય તેને બાહ્ય ઘટનાઓ મૂંઝવી કે ચળાવી શકતી નથી. નાટકમાં હરિશ્ચંદ્ર જેવા સત્યવાદી રાજાને અભિનય કરનાર પાત્ર જ્યારે રાજ્યને, સ્ત્રી-પુત્રને ત્યાગ કરે છે ત્યારે તેની દુઃખદ દશા જોઈને કઈ એવો પ્રેક્ષક હશે કે જેની આંખે આંસુથી નહિ ભીંજાતી હોય? અભિનય કરનાર પાત્ર પણ સાચેસાચ સ્ત્રી-પુત્ર-રાજ્ય ગુમાવી દેતા હોય એવો અભિનય બતાવે છે. વસ્તુતઃ એને પિતાને તે કંઈ ગુમાવવા જેવું જ હેતું નથી–બે ઘડી પછી જ્યારે પડદાની અંદર ચાલ્યા જશે ત્યારે રાજા હરિશ્ચંદ્રને બદલે નાટકકંપનીને નેકર બનીને ઊભો રહી
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૬ ]
ધર્મ મગળઃ
જશે. સસારના હુષ–શાકના વાવાઝોડા વંચ્ચે પણ્. આત્મશ્રદ્ધાળુની એવી જ સ્થિતિ હેાય : સંસારના રંગ અને છાયા ઝીલવા છતાં અંતરમાં તે એ પેાતાને શુદ્ધ સ્વરૂપી આત્મા જ માનતા હૈાય. આત્મસ્વરૂપ વિષે જેને પાકી શ્રદ્ધા છે તેને દુનિયાભરનું રાજ્ય મળે તે પણ એમ માને કે એ રાજ્ય મારું નથી. ઐશ્વર્ય કે આક્ત વચ્ચે પણ હું તેા એ જ છું, આવી શુદ્ધ ષ્ટિ જેને પ્રાપ્ત થઈ હાય તેને દુઃખના દરિયા કે સુખની માદક લહરીએ શી રીતે ચલિત કરી શકે? એવી ષ્ટિ જેને લાધી છે તે જ શુ સાચા વીર કે વિજેતા નથી ?
સભ્યષ્ટિ કાઈની સાથે મેલેચાલે નહિ, કેાઈની સાથે હળેમળે નહિ અથવા લે કે મળે તે પણ એ જાણે કે જનમના રાગી કે રાતડ જેવા હાય એવી કાઈ પના પાળીપાષી હેાય તે મનમાંથી કાઢી નાખજો. જે સમ્યગ્દષ્ટિના દિલ-દરિયામાં વિશ્વમૈત્રીનાં મોટાં મેાજાએ ઉછળતાં હાય, જેની વાણી અને દૃષ્ટિમાંથી નરી પ્રસન્નતા અરતી હાય, જે સના શુભેચ્છક અને સેવક હોય તેના માં ઉપર અને તેની દરેક પ્રવૃત્તિમાં પ્રફુલ્લતાની તાઝગી જ છલકાતી હાય, વિરાધ કે વિસંવાદ જેવું એના જીવનમાં કઇ જ ન હોય. એ આત્મનિમગ્ન હોય છતાં કુટુંબ, સમાજ કે રાષ્ટ્ર પ્રત્યે લાગણીશૂન્ય ન હોય. આત્માના સ્વરૂપની જેને ઝાંખી થઈ હાય તે પોતાના કે પરાયા જેવા ભેદની પણ પેલી પાર પહોંચી જાય છે. એને સવ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગદર્શન
[ ૬૭ ] કોઈ પોતાના આત્માના જ અંશ દેખાવા લાગે છે. જેને તે પિતાનું કર્તવ્ય સમજે છે તેમાં એ પૂરા જોમથી ઝૂકી પડે છે. સમ્યગદષ્ટિને અને મેહને, દ્વેષને કે દંભને ઘડીકે બનતું નથી.
સમ્યગૂદષ્ટિ ખરા ખેલાડીની જેમ જ સંસારના મેદાનમાં ખેલે છે–હાર, છત કે નિંદા અથવા પ્રશંસા તેને નિરાશ કે નિરુત્સાહ નથી કરી શકતાં. બાકી જે ખરે ખેલાડી નથી, જેણે ખેલાડીને બુરખે જ માત્ર મેં ઉપર ઢાંકી દીધો છે તે પિતાને ભલે સમ્યગદષ્ટિ કહેવરાવે, પણ એ દંભ એને પિતાને જ આખરે તે દુઃખદાયક થઈ પડે છે. એટલા માટે માત્ર સમ્યગદષ્ટિના નામ કે રૂપ ઉપર એકદમ આફરીન ન થઈ જતાં, વિવેકપૂર્વક એની કસોટી કરજે-આત્મચિકિત્સા કરજો એટલું જ કહેવું અહીં બસ થશે.
સુભાષિત જેની સમ્યગદષ્ટિ વિકસી છે તે સંસારમાં ધાવમાતાની જેમ રહે. ધાવમાતા બાળકને ઉછેરે છે પણ તેને પોતાનું કરીને માનતી નથી. તેમ સમ્યગદષ્ટિ ભલે સંસારમાં રહે પણ સંસાર સાથે લેવા નથી. 'ક
જ ઘી ચીકણું છે. પણ જીભ ઘીથી ચીકણું થતી નથી તેમ સમ્યગૃષ્ટિને ચીકાશ ચુંટતી નથી.
–ઉપા, શ્રી દેવચંદ્રજી [ભાવનગર મુકામેના વ્યાખ્યાનમાંથી
-
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
፡
‘નમેા અરિહંતાણુ’
અરિઆને એટલે કે દુશ્મનાને જેણે હ્રણ્યા છે તેમને નમસ્કાર. પંચ પરમેષ્ઠી મંત્રનું આ પ્રથમ પદ છે. નમુક્કાર મંત્ર જેવા અમેાઘ મત્ર બીજે નથી. આજે આપણે એ મંત્રના પ્રથમ પદના જ વિચાર કરીએ. જૈન સ'સ્કૃતિના અપૂર્વ રહસ્યની પ્રતીતિ એમાંથી જ મળી રહેશે.
પ્રાણી-જગત શત્રુઓથી ઘેરાએલુ છે. અંતરંગ શત્રુની વાત જવા દ્યો. શીયાળાની કડકડતી ટાઢ, ઉનાળાના ધીખતા તાપ અને વર્ષાઋતુની ધેાધમાર જળ– ધારા; ઋતુના પલટા અને વખતેવખત ઉતરી આવતા રાગચાળા, દુષ્કાળ અને ધરતીકંપ જેવા અકસ્માતે શુ પ્રાણીઓને આછા પજવે છે? ઉનાળાના દિવસેામાં જ્યારે તફાની પવન પુકાવા લાગે છે ત્યારે ગરીબ–ગરખાની ઝુંપડીઓનાં છાપરાં ઊડી જાય છે. શીયાળાના દિવસેામાં જ્યારે હિમ વધે છે ત્યારે ઝાડના માળામાં ભરાઈ બેઠેલા ૫'ખીએ પણ થીજી જાય છે અને જ્યારે વર્ષોની ઝડી વરસે છે ત્યારે પૃથ્વી ને આકાશ મળી ગયાં હાય અને પ્રલયના ભણકારા વાગતા હૈાય એવા ભય લાગે છે. પ્રકૃતિ જાણે કે
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમે અરિહંતાણું
[ ૬૯ ] અહોનિશ વંસલીલા જ ખેલતી હોય એમ શું નથી લાગતું? એક દિવસે માણસ પ્રકૃતિના આ તેફાને અને અંધકાર, વિજળી–મેઘ વિગેરે જોઈને એ તો કંપી ઊઠતે કે ઈન્દ્રદેવની કૃપા સિવાય બચવાનો બીજે કઈ માર્ગ જ નથી એમ ધારી તેને પ્રાર્થના મંડી જતે. વિવિધ પ્રકારના ઉત્પાતે જોઈને ભયભીત માનવીએ કરોડે દેવ-દેવીઓની અને એમને બલિદાન આપવાની પ્રથાઓ પણ શરૂ કરી દીધેલી. આજે આપણે જૂનાં રૂઢી-રિવાજો અને વહેમમાંથી કેટલેક અંશે મુક્ત થયા છીએ. પ્રકૃતિના વિનાશક બળેની સામે કેમ થવું અને એ જ બળને રચનાત્મક કાર્યમાં શી રીતે જવા એ કળા આપણે શીખી લીધી છે. વિનાશક બળોની સામે ઝઝતે માનવસમાજ સભ્યતામાં ક્રમે ક્રમે આગળ વધે છે. દુશ્મને ભલે રહ્યા, પણ આપણે કંગાળ નથી, દુશ્મનની સામે મુકાબલો કરી લેવાની અને વિજ્યને વરવાની તાકાત તે આપણામાં રહેલી જ છે એ પ્રકારના આત્મવિશ્વાસ ઉપર સભ્યતાનું મંડાણ થયું. અરિને એના ખરા સ્વરૂપમાં ઓળખવાની અને એને હતવીર્ય બનાવવાની કળા આપણે શીખવી શરૂ કરી, પણ “નમો અરિહંતાણું મંત્રની એ તે સ્થળ ભૂમિકા હતી.
- વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓએ વિરોધી બળે ઉપર પિતાને અધિકાર સ્થાપિત કર્યો તે ખરે પણ સંસારમાં શાંતિ, આરામ, સૌહાર્દને અભિષેક કરવાને બદલે તેમણે ભયંકર સંઘર્ષણે અને પ્રતિસ્પર્ધાની રાક્ષસી માયા ઊભી કરી. પ્રકૃતિના શત્રુ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
[[ ૭૦]
ધર્મમંગળ:
બળને વશ કરવાથી જે લેકેએ સુખ-શાંતિની આશા રાખી હતી તેમનાં સ્વપ્ન ઊડી ગયાં. ઊલમાંથી ચૂલમાં પડવા જેવું થયું. જે વિજ્ઞાનીઓ એમ કહેતા હતા કે “ ફકર નહિ, પ્રકૃતિના છુપા ભંડારની ચાવી મળી ગઈ છેહવે સ્વર્ગનું રાજ્ય હાથવેંતમાં જ છે” એમણે જ્યારે જગતભરનાં શેષણયંત્ર અને સામ્રાજ્યલેભ જોયાં ત્યારે તેમને પણ ધરતી માર્ગ આપે તે સમાઈ જવું જોઈએ એમ જ લાગ્યું હશે. સુખ-શાંતિ અર્થે સર્જાયેલા વિજ્ઞાને આજે કેટલી હિંસા-ઈર્ષા–વેરની ચીતાઓ સળગાવી છે અને તેમાં કરેડે. માણસના હાડ-માંસનાં કેવાં બલિદાન દેવાય છે એ હકીકત આજે કોણ નથી જાણતું ? જે વૈજ્ઞાનિકે પ્રકૃતિના રહસ્યને પકડવા દેડતા હતા તેમને પણ જ્યારે રેગ, જરા, મૃત્યુ જેવા સંસારના સનાતન શત્રુઓનું રહસ્ય હાથ ન આવ્યું ત્યારે એમને વિજ્ઞાનની શક્તિ પાસે પૂર્ણ વિરામ મૂકવું પડયું. બહિર્લગના ઘણાખરા બળનું સ્વરૂપ જાણવા છતાં એ રેગ, જરા ને મૃત્યુનું રહસ્ય તે અણસમજાયું જ રહ્યું.
વિજ્ઞાનની જ્યાં સમાપ્તિ થાય છે ત્યાંથી જ અધ્યાત્મને આરંભ થાય છે. આર્યાવર્તના ઘણાખરા ચિંતકો અને તપસ્વીઓને એમાંથી જ પ્રેરણા મળી છે. દીર્ઘ ચિંતન અને તપને અંતે એમને સમજાયું કે સંસાર શત્રુઓની સેનાથી ઘેરાયેલો છે એમ નહિ પણ અંતરમાં જ શત્રુની છાવણી પડી છે. બહારથી ગમે તેટલે દુશ્મનો પરાજ્ય કરે, પણ તે પિતાને વેષબદલે કરી જુદા જ સ્વરૂપમાં દેખાવાના.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણું
[ ૭૧ ] વર્તમાન ઈતિહાસ રચનામાં એ વાત બરાબર દેખાઈ આવે છે. સુખથી જીવવા માટે માનવીએ વિવિધ પ્રકારનાં અસ્ત્ર-શસ્ત્ર-ઉપજાવ્યાં, વિજ્ઞાનની મદદથી પ્રકૃતિના વિરોધી બળને દાસાનુદાસ જેવા બનાવ્યાં, પણ એટલેથી સંતોષ ન થયે. નવા દેશ હસ્તગત કરવા, નવા બજારો ઊભા કરવા અને પિતાના માનવબંધુઓને ગુલામીની જંજીરમાં જકડી રાખવાના પયંત્ર રચાયા. મૂળ દુશ્મનને હણ્યા પછી, પોતાની શક્તિને વિજય વાવટા ફરકાવ્યા પછી, માનવી નિશ્ચિત બન જોઈએ તેને બદલે તેણે બીજા હજારો શત્રુઓ પેદા કર્યા. લેકકથામાં આપણે ઘણીવાર એવા રાક્ષસોની કથા સાંભળીએ છીએ કે તેઓ મૂળ તે ભારે તપસ્વી હતા અને તપના પ્રભાવે જ તેમણે ખૂબ તાકાત મેળવેલી: પણ એ તાકાતે એમને ઉન્મત્ત જેવા બનાવી દીધા અને આખરે એમની શક્તિમાંથી જ એમને અધઃપાત થયે. બાહ્ય દુશ્મનેને હણવા અને શાંતિ-વ્યવસ્થા-માનવતાની પ્રતિષ્ઠા કરવા નીકળેલે શક્તિશાળીઓને સંઘ અવળા માગે ઉતરી પડયે. - આજે કેટલાક વિચારક શક્તિની ખાતર શક્તિની ઉપાસના કરવાનું માંડી વાળવું જોઈએ એમ કહી રહ્યા છે– કારણ કે માત્ર પાશવી બળ ઉપર મુસ્તાક રહેવું એ એક પ્રકારનું જંગલીપણું છે. જે વિશ્વને વશીભૂત કરવું હોય તે શક્તિને બદલે પ્રેમ અથવા મિત્રીને જ પ્રયોગ કરવો જોઈએ. શક્તિ હંમેશા વિરોધ ઊભું કરે છે. એને બદલે જે આપણે સ્નેહ-સૌહાર્દ કેળવીએ તે જગતમાંથી યુદ્ધ તેમજ સંહાર
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૩ ]
ધર્મમંગળઃ અદશ્ય થાય. પણ આજે શક્તિના ઘેનમાં ચકચૂર બનેલા મહારથીઓના ગળે એ વાત ઉતરે તેમ નથી, કારણ કે સ્વાર્થ, વૈભવ, તૃષ્ણા, લોભ અને અધિકારને થડે પણ ભેગ આપે પડે એ તેમને પાલવતું નથી. તે વિશ્વને જેમણે દેહદમન, સંયમ, ક્ષમા, ધર્યું ને વૈરાગ્યને મહિમા સમજાવ્યું અને તે સાથે પ્રાણું માત્ર સાથે મૈત્રી સંબંધ બાંધવા છતાં અંતરના શત્રુઓને હણવાનો અને આખરે સિદ્ધિ વરવાને મંત્ર સુણાવ્યો-અરિહંતને અને સિદ્ધને નમસ્કાર કરવાનો માર્ગ નિર્દે તેઓ શું શક્તિના સામાન્ય ઉપાસકો હશે? દુશ્મની સામે અશક્ત કે દુબળો ક્યાં સુધી લડી શકે ? કાયર કે પામરને તે આત્મસમર્પણ કરી દેવા સિવાય બીજું ભાગ્યે જ સૂઝે. પણ એ શત્રુઓ બહાર કે આસપાસ હતા એમ રખે કઈ માને. એ અંતરમાં છુપા હતા, કામ-ક્રોધ-મદ-મહ જેવા શત્રુઓ આત્માનું ઐશ્વર્ય અકળપણે લૂંટનારા હતા એટલે તે એમણે વધુમાં વધુ શક્તિને સંચય કરવાની, વધુમાં વધુ સાવચેત અને જાગ્રત રહેવાની પણ સૂચના આપી અને એને બંધ બેસે તેવા વિધિનિષેધ તેમજ આચાર–વ્યવહારોની ગુંથણી કરી. બાહ્ય દુશ્મને સાથે લડનાર જે આધ્યાત્મિકતાશૂન્ય હેયમિત્રીશૂન્ય હોય તે પેલી એક વાર્તામાં કહ્યું છે તેમ માલથી ભરેલા ગાડાવાળે જકાતમાંથી બચી જવા આખી રાત બીજે માગે ભસ્પે, પણ સવાર થતાં જ પાછો જેનાથી બીતે હતે તે જ જકાતના નાકા પાસે આવીને ઊભે રહ્યો-આખી
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણુ
[ ૭૩ ] રાતની મહેનત માથે પડી, તેના જેવી જ આપણે પણ દુર્દશા થાય. બાહ્ય શત્રુઓને હણનારા અને તેમાં જ વિજય કે સિદ્ધિ માનનારાઓ જાણે કે પોતાના જ પડછાયા ઉપર પ્રહાર કરી રહ્યા હોય એવી એ ધમપ્રરૂપકેને પૂરેપૂરી પ્રતીતિ થએલી હોવી જોઈએ. તેથી જ એમણે બહારની બધી શક્તિઓને અંતર તરફ વાળવાને આટલો આગ્રહ કર્યો છે. નમે અરિહંતાણું પાઠના પ્રરૂપકે દીનતા કે દુબળતાના નહિ પણ જવલંત શક્તિપુંજ અને ચિરજાગૃત આમદષ્ટિના જ આરાધકે હતા. અલબત્ત તેઓ વિરાગ, સંયમ ને તપના પુરસ્કર્તા હતા, પણ ખરું જોતાં એ જ શક્તિના મૂળ, ઝરાઓ છે. એમાં જે ઠંડી તાકાત છે તેની પાસે અસ્ત્ર-શસ્ત્ર કે હિંસાની પ્રચંડ ધાર પણ બુઠ્ઠી બની જાય છે.
શત્રુઓથી પિતાનું રક્ષણ કરવું એ પ્રાણી માત્રની પ્રાથમિક અને સ્વાભાવિક ભાવના હોય છે. પણ શત્રુઓ જ્યાં પારવિનાના હેય, અવારનવાર વેશ બદલીને-કવચિત્ પ્રલેશનરૂપ બનીને તે કવચિત્ ભયંકર રોકસ્વરૂપ ધરીને આવતા હેય-ત્યાં પરિમિત શક્તિવાળો માનવી કેટલી સાવચેતી રાખી શકે? પગલે પગલે જ્યાં કાંટા વાગતા હોય ત્યાં પૃથ્વી આખીને ચામડાથી મઢી લેવાનું કેઈ કહે તે તે મૂર્ખાઈભર્યું જ ગણાય. એટલે જ શ્રમણ સંસ્કૃતિના - પ્રરૂપકે એ અને પ્રચારકેએ અંતરના અરિઓ તરફ બધું લક્ષ કેંદ્રિત કરવાની સલાહ આપી. એમણે કહ્યું કે જેમણે
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૪ ]
ધર્મમંગળઃ અંતરના રિપુઓને ઓળખી એમને હણ્યા-હતવીર્ય કર્યા એમને નમસ્કાર કરે અને એ નમસ્કારનું સતત ચિંતન કરતાં તમે પણ એ અરિઓના પાશમાંથી છૂટવા કટિબદ્ધ બને. જે અંતરના રિપુઓને જીત્યા તેને દુનિયામાં કઈ દુશ્મન નથી રહેતે–એની કરુણા, મિત્રીની અમીધારા ભાગીરથીના પ્રવાહ કરતા અસંખ્ય ગણી વેગવાન બની સમસ્ત પૃથ્વીતળને છાઈદે છે. શરીરે જે દુર્બલ હોય છે તે બીજા કૃત્રિમ ઉપાયથી થોડા દિવસ ભલે પિતાના સ્વાથ્યનું રક્ષણ કરે, પરંતુ ખરી કસોટી વખતે તે એનું સ્વત્વ પરખાઈ જવાનું. જેણે ટાઢ-તડકામાં દેહને કર્યો હશે-જે ખરો ખડતળ હશે તે જ એવી કસોટીમાંથી અણીશુદ્ધ બહાર નીકળશે. તે જ પ્રમાણે જેણે અંતરના રિપુઓને દમ્યા હશે તેનું સામર્થ્ય હજારે સૂર્યના સામટા પ્રકાશ કરતાં અધિકા તેજથી ઝળકી ઊઠશે. એ અંતરરિપુઓ ઉપર જય જન્મ, જરા, રોગ ને મૃત્યુને પણ તુચ્છવત્ કરી દેશે.
શ્રમણ સંસ્કૃતિના તિર્ધરેએ માત્ર “નમે અરિહંતાણું” ને “નમે સિદ્ધાણં' જેવા સરળ મંત્રમાં કેટલું અપૂર્વ અને અભુત રહસ્ય ભરી દીધું છે તેની હવે તમે કંઈક કલ્પના કરી શકશે. એમણે કઈ જમ્બર સરજનહાર કે કરુણાનિધાન કે જલદી પ્રસન્ન બની જાય એવા દેવ-દેવીને શરણે જવાનું અને દીનભાવે કરગરવાને માર્ગ નથી બતાવ્યું. એમણે તે કહ્યું. અરિહંતને અને સિદ્ધને નમસ્કાર કરેઃ આચાયને, ઉપાધ્યાયને અને સર્વ સાધુઓને
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમે અરિહંતાણું
'[ ૭૩ ] નમસ્કાર કરેઃ પણ એની સાથે એમને નમસ્કાર કરવા જેટલી ગ્યતા પણ કેળવે અને એમના માર્ગે સિંહવૃત્તિથી સંચરવાનું બળ મેળવો. અરિહંતને ઓળખનાર અને એમને ખરા અંતરથી નમન કરી, હૃદયકમળમાં પ્રતિષ્ઠિત કરનાર ભીરુ, કંગાળ કે ગોપભેગની વસ્તુઓને ભીખારી તો ન જ હોય. શક્તિશાલીઓને ખરા શક્તિશાલીએ જ ઓળખી શકે છે અને એમની વચ્ચે જ પવિત્ર સંબંધ ગુંથાય છે. અરિહંત ભગવાનને નમસ્કાર કરવા હાયએમને નમસ્કાર પહોંચે એવી ઝંખના રહેતી હોય તે આપણે કેટલી અંતઃશુદ્ધિ સાધી તેનું પ્રત્યેક પળે આત્મનિરીક્ષણ કરવું જોઈએ. જે અરિહંત કે સિદ્ધના સાચા સ્વરૂપને પીછાનતું નથી, જેને પિતાના અંતરરિપુઓના જુલમ કે અન્યાયનું ભાન નથી તે મુખેથી ગમે તે બેલી જાય તેને શું અર્થ છે?
શક્તિની ઉપાસનાનું એક મેટું મેજુ, એમ કહેવાય છે કે, સારા હિંદુસ્તાન ઉપર છવાઈ ગયું હતું. શાતમાગીઓનાં થાણાં ઠેકઠેકાણે જામી ગયાં હતાં. ભૈરવી અને મહાકાળી જેવી શક્તિની પ્રતીક ગણાતી દેવીઓની પૂજા-અર્ચના અને નૈવેદ્ય પાછળ ભેળે સમાજ ઘેલે બન્યા હતા. પણ કાળક્રમે એમાંથી એવી વિકૃતિ જન્મી કે એનું નામનિશાન પણ ભૂંસાઈ ગયું. શક્તિની જરૂર હતી અને છે, શક્તિની ઉપાસના પણ જરૂરની છે; પરંતુ કેવળ 'બાહ્યોપચાથી એ શક્તિ નથી આવતી. કેઈ નીસ્સાખેર
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ s≠ ]
ધ મગળઃ
કૈફ કરે ત્યારે થાડા ઉન્માદ દાખવે, પણ એ કઇ એની શક્તિ ન કહેવાય. ઉન્માદને અંતે તે જરૂર પછડાવાના અને રહીસહી શક્તિ પણ ગુમાવી બેસવાના. બાહ્યોપચારા અને હિ'સામય નવેદ્યોએ શક્તિપૂજાની એવી જ દુર્દશા કરી.
શ્રમણુ સંસ્કૃતિ શક્તિની વાત માન્ય રાખે છે, પણ એ શક્તિ કેર્ કે ઉન્માદની ન હેાવી જોઇએ. અંતરના મેલ ધેાવાતાં જે સ્વત્વનાં નિમળ ઝરણાં અંદરથી પુટે એ જ સાધકની ખરી કમાણી છે. નમે અરિહંતાણુના મંત્રદ્રષ્ટા એ શક્તિ જ નથી વાંછી, શક્તિની સાથે મૈત્રીના પશુ સુદર સમન્વય સાચે છે. જે શક્તિ સાથે જ્ઞાન અને વિશ્વમૈત્રી ગુંથાએલા હેાય તેમાં વિકૃતિના ભય રાખવા જેવું કઈ જ નથી હેતુ. એ રસાયણુ હેાવા છતાં માતાનાં દૂધ જેટલુ જ નીરેાગી અને સ્વાસ્થ્યકર છે.
યુદ્ધના મેદાનમાં ઘણી વાર આપણે ભવાની, અંબાજી ને શંકરના ભક્તાને જય અંબે, જય ભવાની, હર હર મહાદેવના લલકાર સાથે શત્રુઓની વચ્ચે ઘુસી જતાં વાંચીએ છીએ. અરિહંતના ઉપાસકને એવી ભીષણ કે ગગનભેદી ગજ ના કરવાની જરૂર નથી. એ તે પળેપળના સૈનિક હાય છે અને તેા જીવનભર અંતરના રિપુ સાથે યુદ્ધ ખેડવાનાં હેાય છે. એટલે તે પ્રભુ મહાવીરે ગૌતમસ્વામીને એક જ વાત કહ્યા કરી છેઃ ગૌતમ! પળને પણ પ્રમાદ કરીશ મા ! ” અંતઃશુદ્ધિના સાધક ગમે તૈટલેા શક્તિશાલી હોય તેા ચ ગાફેલ કે પ્રશ્નદવશ ન
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમા અરિહ ંતાણ
[ ૭૭ ]
રહે. કામ, ક્રોધાદિ શત્રુઓનુ આક્રમણ કયારે-કઈ દિશામાંથી, કેવા રૂપમાં આવશે તે ક ંઈ કહેવાય નહિ. અરિહંત ભગવાનના ઉપાસક માત્ર મુખથી મત્રાચ્ચાર કરવામાં જ પેાતાની કન્યસમાપ્તિ ન માને. જેને એ મત્રના સાચે રંગ લાગે તે તે પૂરેપૂરા રંગાઈ જ જાય-એ માત્ર મુશીબત ટાળવા કે સાંસારિક વાસનાની સિદ્ધિ મેળવવા માટે જ એ ચિંતામણિ રત્નને વટાવી ન નાખે. ‘નમા અરિહંતાણુ” ને નમેા સિદ્ધાણુ” તેા આપણા જીવનના દીપક જેવા, જીવનના મૂળ સામર્થ્ય જેવા, જીવનની અમૂલ્ય સપદા જેવા અની રહેવાં જોઈએ, તેા જ એ મત્ર પામ્યાની સાકતા છે.
પ્રભુ-પ્રાથનાના એક ગીતમાં કવિવર રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર કહે છે કે “ હે પ્રભો ! તુ મારી ઉપર દયા કર એમ હું નથી કહેતા, કરુણાની ધારા વરસાવ એવી પણ યાચના નથી કરતાઃ હું તેા ઊલટુ એમ કહુ છું કે મારી ઉપર દુઃખ, અન્યાય ને આફતની ઝડી ખુશીથી વરસાવ ! પણ એક સરતે કે મારામાં એ સહન કરવાનું મળ-ધૈય આપજે !”
નમા અરિહંતાણના ઉપાસક પણ એ જ વાત કહું છે. અરિહંત પાસે દયા કે કરુણા, સપત્તિ કે સત્તા માગવી નકામી છે. એ તે મંત્રના રટણ અને મનન—ચિતન દ્વારા એમ કહે છે કેઃ દુશ્મના ભલે રહ્યા–એમને હુ ઓળખુ છુ, એમની સાથે ખુશીથી લડી લઈશ, પણ ભગવન્ ! તેં જે મળ, શક્તિ, વીય સ્ફુરાવ્યાં અને એમને મહાત કર્યાં તેવું ખળ મને આપજે. અને અરિહંત કે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૪ ]
ધર્મમંગળ સિદ્ધ ભગવાન સિવાય એવું બળ કુરાવવાની બીજા . કોનામાં ગ્યતા છે?
શ્રમણ સંસ્કૃતિના શ્રદ્ધાળુઓ ઘણીવાર કેઈરેગી કે શેકસંતપ્તની પાસે જઈને નમ્રભાવે કહે છેઃ “અરિહંત ભગવાનનું સ્મરણ કરેઃ એ તમારાં તમામ દુઃખ-વિન્ને ચૂર કરી નાખશે.” એનો અર્થ એટલો જ કે જે કઈ સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા અને સમજણ સાથે એક વાર “નમો અરિહંતાણું અને મંત્ર ઉચ્ચારે તે તેનાં અજ્ઞાન, બીક, નિરાશા, ધૂમસના ગાઢાં દળ સૂયતેજે વીખરાઈ જાય તેમ નેસ્તનાબૂત થઈ જવાં જોઈએ. અરિહંતને નમસ્કાર કરતાંની સાથે જ શ્રદ્ધા અને સામર્થ્યની દીપ્તિ રેગી કે દુઃખીના વદન ઉપર ઝળહળી ઉઠવી જોઈએ. “નમે અરિહંતાણુંના
મરણ કે ઉચ્ચારની સાથે જ એના ઉપાસકના અંતરના દ્વાર ઉપર લાગેલા લેખંડી તાળાં તત્કાળ તૂટી જવાં જોઈએ. આવું સામર્થ્ય જે મંત્રમાં ભર્યું હોય તેની ઉપર કઈ ભાષ્ય કે વિવેચન કરવા માગે તે પણ શબ્દમાં કેટલુંક કહી શકે? ખરી રીતે તે એ શૂરવીરેને જ મંત્ર છે. કઈ એક ભજનમાં ભક્તિ ગાયું છે તેમ “કાયરનું નહિ કામ જે ને !”
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રાંતિકારી ત્રિપદી ‘ત્રિપદી' એ શું છે? ત્રિપદીમાં એવું તે શું હોય છે કે ગૌતમ ગણધર જેવા પુરુષ એના આધારે દ્વાદશાંગીની રચના કરવા–ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશને પલ્લવિત કરવા મથે છે? બીજું કંઈ નહિ કહેતાં, ચતુવિધ સંઘની સ્થાપના કર્યા પછી પ્રભુએ ત્રિપદી જ કેમ કહી ?
ટૂંકામાં કહેવું હોય તો એમ કહી શકાય કે ત્રિપદી આ યુગના અને સર્વ યુગના એક મહાન પ્રશ્નના નિરાકરણરૂપ છે. ત્રિપદી એક પ્રકારે ગંગોત્રી છે. ગંગોત્રીના આછા નિર્મળ ઝરણામાંથી મહાનદી ગંગાનો વિસ્તારયુક્ત દેહ ઘડાય છે તેમ ત્રિપદીના આછાં નીરમાંથી શ્રમણ સંસ્કૃતિની પતિતપાવની ભાગીરથી કલકલ નાદ કરતી વહે છે. ત્રિપદી એટલે ઉત્પાદ, વ્યય અને પ્રૌવ્ય. વસ્તુ માત્ર પ્રતિસમયે પેદા થાય છે, નાશ પામે છે અને સ્થિર પણ રહે છે. આ રીતે ભગવાને હંમેશા એક જ વાત કહી હશે એમ નહિ, એમણે ઘણા ઉપદેશે આપ્યા છે, દષ્ટાંતે કહ્યા છે અને વિવિધ શંકાઓનાં સમાધાન પણ ક્યાં છે, પરંતુ એ સર્વનું હૃદય જે કઈ હોય તો ત્રિપદી.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૦ ]
ધર્મમંગળઃ વસ્તુનું સ્વરૂપ સમજવા માટે ત્રિપદી જેવું, વિરોધમાત્રને શમાવનારું સમન્વયવાળું સૂત્ર બીજું નથી. ત્યાય અને તત્ત્વવિદ્યાના પ્રદેશમાં ત્રિપદીએ જે સ્થિર અને ચિરંતન પ્રકાશ પાથર્યો છે તે તે આજે પણ જોઈ શકાય છે. પરંતુ ત્રિપદીના પ્રતાપે ભારતના સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક વિસ્તારેમાં ક્રાંતિની જે અદ્ભુત અને પુનિત હવા વહી તેને ઈતિહાસ પણ ઓછા બેધક કે મને રંજક નથી. સંસ્કૃતિની શુદ્ધિ અને વિકાસમાં ત્રિપદીએ ઘણે ભારે ભાગ ભજવ્યો છે અને હજી પણ એ કરતાં વધુ ભાગ ભજવવાની એનામાં યોગ્યતા છે.
ભ૦ મહાવીરના યુગમાં, સંશોધકોએ અને વિદ્વાને એ એક અવાજે કબૂલ્યું છે તેમ રૂઢીઓ, અનુષ્ઠાને અને અર્થશૂન્ય વિધિનિષેધના અસહ્ય ભાર નીચે ભેળી જનતા એવી તે દબાઈ હતી કે જે મહાવીર, બુદ્ધ અને ગૌતમસ્વામી જેવા ગણધરેએ યથાર્થ માર્ગદર્શન ન કરાવ્યું હેત–સ્વાભાવિક માનવધર્મનું ઊંડું રહસ્ય સાદી શૈલીમાં ન પ્રબેઠું હેત તે કદાચ સૈકાઓ લગી ઊઠીને ઊભી ન થઈ શકત. એક તે સર્વશક્તિમાન ઈશ્વરના કપ ને રેષની વાત સાંભળીને-શ્રાધીને એમનાં હાથ-પગ અને મન તથા બુદ્ધિ પણ બહેર મારી ગયાં હતાં, સર્વશક્તિમંત સરજનહારના નામ અને લીલા સાંભળી લોક ભય અને ભક્તિની લાગણી અનુભવતાં. ઈશ્વર જ સંસારમાં કર્તા-હર્તા છે, માનવીની પામરતાને કઈ પાર નથી. પાપીઓ અને
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રાંતિકારી ત્રિપદી
[ ૮૧ ] અત્યાચારીઓ માટે ઈશ્વરના નામને ભય નિરુપયેગી નથી, પણ એક વાર ભયનો સીકકો બેઠે એટલે તેને દુરુપયોગ કરનારા દુજને પણ આવી મળે છે. સૃષ્ટિકર્તા ઈશ્વરની સાથે તેના પ્રતિનિધિઓ અને દલાલોની જમાત જોતજોતામાં જામી ગઈ. ભેળી–ભદ્રિક–અજ્ઞાન જનતાની ભાંગી ગયેલી કેડ ઉપર એમણે જેટલો ભાર ભરાય તેટલે ભરવા માંડ્યો. યાને બહુ ઉજળું રૂપ મળી ગયું છે. પણ રાજાધિરાજે અને લક્ષ્મીપતિઓ યજ્ઞની પાછળ ધન, ધાન્ય અને ઘતાદિને જે ધૂમાડો કરતા અને નિઃસહાય પ્રાણીઓનાં જે રક્ત વહાવતાં તે જોતાં તો એને વિશુદ્ધ ધર્મક્રિયા કેમ કહેવી એ પ્રશ્ન થઈ પડે છે. એક રાજસૂય કે અશ્વમેધની કલ્પના જ કરી જુઓ ! કેટલાયે ભૂદેને દિવસોના દિવસે સુધી લાગલાગટ અગ્નિજવાળામાં આહુતિએ અર્પતા અને સેંકડે શ્રમજીવીઓને વેઠના ભાર નીચે છૂંદતા તમે જોઈ શકશે. પાપને ક્ષય, આ રીતે ધનધાન્ય જેવી જીવનસામગ્રીના ક્ષયથી થતો હોય તે શ્રીમતે અને સત્તાધીશે સિવાય પુણ્યશાળી બનવાનું સૌભાગ્ય બીજા કેઈને સાંપડે જ શી રીતે ? ઈશ્વરે જ આ પશુ-પ્રાણીઓ અને આ અન્ન વિગેરે યજ્ઞાર્થ સર્યો છે અને એ યજ્ઞમાં જ હેમાવાં જોઈએ એમ તે યવાદીઓ ખુલ્લા શબ્દમાં કહેતા. - યજ્ઞ, હેમ કે એવી કોઈ બીજી વિધિથી રખેને જે કયાઇક વિજય મળી ગયે, દુશ્મન શરણે આવ્યું કે રોગ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૨ ]
ધર્મમંગળઃ શેક ટળી ગયું તે પછી યજ્ઞના પ્રતાપને મહિમા લકે જીભ ઉપર રમી રહે એમાં તે પૂછવાપણું જ ન હોય. ઈશ્વરને . પ્રસન્ન કરવાની આવી બધી ક્રિયાઓ લેટરીની ટીકીટ જેવી જ હોય છે. હજાર જણ ટીકીટ ખરીદે તેમાં ઈનામ તે ગણ્યાગાંડ્યાને જ મળે છે. પણ જેમને ઈનામ મળે છે તેઓ જીવતી-જાગતી જાહેરખબર જેવા બની જાય છે. કેટલાકને વળી કેટરીની ટીકીટ ખરીદવાનું વ્યસન જ થઈ પડ્યું હોય છે. એમને શ્રદ્ધા હોય છે કે એક દિવસે તે જરૂર લાગે રૂપિયાને ચેક મળવાને–એનાં જ સ્વપ્ન જોતાં બેસે છે. યજ્ઞ-યાગ જેવા અનુષ્ઠાનમાં રાચતા શ્રદ્ધાળુઓની પણ ઈશ્વરી કૃપા મેળવવાની એવી જ કઈક મનોદશા હશે.
ઈશ્વરને પ્રસન્ન કરવા માણસે સદાચારી બનવું જોઈએ એમ કહેવામાં આવે તો તે સમજી શકાય, પણ તમે ગમે તેટલાં પાપ કર્યો હશે તે પણ અમુક ધર્મક્રિયાથી પ્રભુને પ્રસન્ન કરી શકશે એમ જ્યારે ભારપૂર્વક કહેવામાં આવે ત્યારે તે ઈશ્વર પિતે પણ કદાચ શરમને માર્યો નીચું જોઈ જ હશે. એ જમાનામાં રાજા જેમ પ્રજાજને ઉપર અત્યાચાર ગુજારી શકતા અને છતાં કેઈથી તેની સત્તા સામે ચૂં કે ચાં થઈ શકે નહિ તેવી જ સ્થિતિ ઈશ્વરના નામે પણ પ્રવર્તતી હોવી જોઈએ. અત્યાચારી રાજા પાસે જેમ કેઈ પ્રકારનું શાણપણ ન ચાલે તેમ ઈશ્વરી સ્વછંદ ભદ્રિક જનસમુદાયે મુંગે મેઢે નીભાવી જ લેવાં જોઈએ. ત્યાં બુદ્ધિ, તર્ક કે ન્યાયને તે જરા ય સ્થાન ન મળે. અમુક
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રાંતિકારી ત્રિપદી
[ ૮૩ ]
કુળમાં તમે જન્મ લીધેા, અમુક શાસ્ત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે તમે નૈવેદ્ય કે દાન દીધા અથવા શક્તિશાલીઓને થાડાં નમતાંભજતાં રહ્યાં એટલે તમારે બુદ્ધિને જરાયે તકલીફ્ આપવાની જરૂર નથી. આટઆટલાં મંત્ર-ત ંત્રા છે, આટઆટલા વિધિવિધાન છે—પુણ્ય કમાવાના ગંગાસ્નાનથી માંડી અશ્વમેધ ચહ્ન સુધીના હુજારા ઉપાયા વિદ્યમાન છે, તમારે ધના વિષયમાં–વિશ્વના વિષયમાં બુદ્ધિના ઉપયાગ કરવાની કંઇ જરૂર જ નથી. બુદ્ધિ ચલાવશે। તે નાહકના ઇશ્વરી કાષ વહારી લેશે.
આવા યુગમાં ભગવાન મહાવીરે ‘ત્રિપદી ’ ને અમર તેમજ મનામુગ્ધકર મત્ર સંભળાવ્યેા, જ્યાં ઇશ્વર અને વિશ્વ વિષે ભાતભાતના પાખડા ચાલતાં હતાં ત્યાં સામાન્ય માનવી પણ સમજી શકે એવી શૈલીમાં ધર્મનું છૂપું રહસ્ય ખુલ્લુ' કરી ખતાવ્યું. ઇશ્વરના અને પારવગરના યક્ષ ક્ષિણીઓના ભયને લીધે ક પતી-ધ્રૂજતી જનતા સમક્ષ પ્રભુ મહાવીરે ત્રિપદીરૂપે, જેની જ્યેાત ઝાંખી જ ન પડે એવી એક પ્રકાશરેખા પ્રકટાવી.
એમણે લેાકેાને સમજાયુ : વિજ્ઞાનશાસ્ત્રી જેટલી દૃઢતાથી અને શ્રદ્ધાથી કહું તેમ કહ્યું: “સસારની કાઈ પણ વસ્તુ ચે. નથી એ નાશ પામતી, નથી એ નવી પેદા થતી. અવસ્થા જરૂર બદલાય છે એટલે નવી વસ્તુ ઉપજી અને જૂની નાશ પામી એમ લાગશે. દાખલા તરીકે સાનાનુ` કડુ ભગાવીને તેનેા હાર બનાવરાવા તા કડુ' નાશ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૪ ]
ધ મગળઃ
પામ્યું, હાર નવા ઉત્પન્ન થયા એમ લાગશે; પરંતુ સાનુ તા એ જ છે. એ જ પ્રમાણે લાકડું મળે છે ત્યારે એના અણુ કાયલામાં, રાખમાં, ધૂમાડામાં બદલાઈ જાય છે પણ એના એકે કણના નાશ નથી થતા-નવા એકે ઉપજતા નથી. વસ્તુ માત્રના વિષયમાં એમ જ બને છે.” આ વસ્તુ–સ્વભાવે, આ ત્રિપદીના ઉપદેશે લેાકેાને વિચાર કરતા મનાવી દીધા. જેમના ધંધા ઈશ્વરના ભય ઉપર ચાલતા હશે, જેમની આજીવિકા ઈશ્વરના નામે ચાલતી હશે તેમજ પ્રામાણિકપણે સૃષ્ટિત્વમાં જેઓ માનતા હશે તેમનામાં તે વખતે આછે ખળભળાટ નહિ થયેા હાય. પણ દરેક ક્રાંતિ વખતે એમ જ અને. ત્રિપદી પણ ક્રાંતિકારી હતી. એણે ભલભલા દિગ્ગજ પંડિતાના સ્થિર-અચલ · મેરુ જેવા આસન પણુ ડાલાવી નાંખ્યા. ત્રણ જ પઢે જુગનુશવ્યાપી પડળ ઉતારી નાખ્યા. વિચારશીલાને એમણે એક અપૂર્વ સૃષ્ટિ આપી.
ઈશ્વરની જ આ બધી રચના છે એમ માનનારાને પણ એ ઉપરથી એટલું સમજાયુ` કે ગમે તેમ પણ ઈશ્વરને અનાર્દિ–અનંત તા માનવા જ પડે છે, તેા પછી વસ્તુમાત્રના આ સ્વાભાવિક ધમ છે એમ માનીએ તે તેમાં શું ખાટું છે? ઈશ્વરને બદલે સસારને જ અનાદિ
ક્રમ ન
માનવા
ત્રિપદીની પવિત્ર જળધારા સ્વરૂપ પામતી આગળ વહેવા લાગી.
ધીમે ધીમે વધુ ગંભીર સંસારની વસ્તુઓના
ભગવાને પ્રકટ એ ભેદ સમજાવ્યા. એક જીવ અને ખીજે
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રાંતિકારી વિપદી
[ પ ] અજીવ. જીવ કદિ અજીવ ન બને અને અજીવ કદિ જીવ ન બને. જી પણ અનેક છે અને તેમની અવસ્થા પણ બદલાય છે, પરંતુ જીવને નાશ નથી થતું અને પૌગલિક પદાર્થો પણ પલટાતા રહે છે. એને પણ નાશ નથી.
દાખલા તરિકે એક માણસ પોતાના ખેતરમાં લીંબડે વાવે છે, બીજે માણસ આંબો વાવે છે, ત્રીજે વળી નારંગી, દ્રાક્ષ વિગેરે રેપે છે. આ બધામાં માટી, પાણી અને હવા એક જ પ્રકારના હોય છે, પણ બીજના ભેદે જુદાં જુદાં વૃક્ષ વિકાસ પામે છે. લીંબડાનું બીજ જે પોદુગલિક આહાર, પષણ મેળવે છે તેમાંથી કડવાશ પરિણુમાવે છે, આંબો મીઠાશ પરિણુમાવે છે, દ્રાક્ષ ખટમધુરતા પરિણુમાવે છે. પરસ્પરથી સ્વાદ અને રંગમાં ભિન્ન હોવા છતાં એક જ પ્રકારનાં પુદ્ગલ જુદા જુદા પર્યાયમાં પરિણમે છે. પશુઓ ઘાસ એક જ પ્રકારનું ખાય છે, પણ ગાય, ભેંસ, ઘોડા, બકરાના દેહ જુદી રીતે ઘડાય છે. ઈશ્વરને સંસારના સર્જનહાર માનનારા અને ઈશ્વર જ રાતદિવસ બેઠો બેઠો વૃક્ષેના પાન-ફળ ઘડતો હશે, પશુઓનાં જુદાં જુદાં દેહનાં અંગોપાંગ ગોઠવતા હશે એમ માનનારાઓને જ્યારે આ બુદ્ધિગમ્ય વાત બરાબર સમજાઈ હશે ત્યારે તેમને કેટલો આહૂલાદ અને આશ્ચર્ય થયાં હશે? આંબાના ગેટલામાંથી આંબે જ થાય, લીંબોળીમાંથી કડવો લીંબડો જ થાય એ પ્રકારનો બીજ માત્રને અચળ સ્વભાવ જાણ્યા પછી-વસ્તુતઃ વસ્તુનું સ્વરૂપ સમજ્યા પછી માણસને એક નવી જ દૃષ્ટિ લાધે છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૬ ]
ધર્મમંગળઃ
એના ઘણાખરાં ભય, વહેમ, અંધશ્રદ્ધા ઊડી જાય છે. વસ્તુ સ્વરૂપ જેને સમજાય છે તેને હજારે દેવ-દેવીઓનાં
અદ્ભુત ચમત્કારે આંજી શક્તા નથી. જડ–જગતના વિષયમાં પાશ્ચાત્ય પંડિતાએ ઘણું નવી નવી શોધ કરી છે પણ ભગવાન મહાવીરે સાંસારિક જીવોના ઉદ્ધાર તથા પતનની જે વાતે બરાબર વિજ્ઞાનની શૈલીએ સમજાવી છે તે તરફ હજી અધ્યાત્મપ્રેમીઓ સિવાય બીજાનું બહુ લક્ષ નથી ગયું. કષાયનાં સ્વરૂપ અને તેના પરિણામ વિષે પણ ભગવાને પુષ્કળ પ્રકાશ પાડ્યો છે. - રાગદ્વેષ જેવા કષાયથી જ્યાં સુધી કોઈ મુક્ત ન થાય ત્યાંસુધી સંસારના પરિભ્રમણમાંથી બચવાને કે નિરુપાર્ષિક પરમ શાંતિ ભેગવવાને કઈને પણ પરવાને મળી જતો નથી. કષાયના મેલમાં-કીચડમાં સદા આળોટ્યા કરો અને ઈશ્વર કઈ દિવસે ઉદ્ધાર કરશે એવી આશા રાખે તે નકામી છે. કષાયથી જ કર્મબંધ થાય છે અને ભલભલા જ્ઞાની કે તપસ્વીને પણ એને વિપાક છેડી દેતે નથી. બીજી રીતે તમે પુષ્કળ ધર્મકિયાએ કરે, તમે પૂરા શ્રદ્ધાળુ અને ધર્મપરાયણ છે એવી લોકોના દિલ ઉપર છાપ પાડે, પણ જો તમે કષાયથી ભરેલા હશે તે તેનું પરિણામ તમારે ભોગવવું જ પડે એ સાર્વભૌમ વિધાન છે. રાજા કે રંક, આસ્તિક કે અશ્રદ્ધાળુ, પંડિત કે જ્ઞાની એ કઈ ભેદ ત્યાં ચાલી શકતો નથી. ગુરૂવાકર્ષણના નિયમ કરતાં પણ એ નિયમ વધુ વ્યાપક અને ગંભીર છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાંતિકારી ત્રિપદી
[ ૮૭ ]
આ રીતે ભગવાને ત્રિપદીના ક્રાંતિકારી મંત્ર સાથે વસ્તુ-સ્વભાવ અને કર્મ તથા તેના વિપાક સરળ શૈલીએ લેકેને સમજાવ્યા. કુલીનતાની, પ્રતિષ્ઠાની, પારંગતતાની છાપ લઈને જે ધુરંધરે નીરાંતે બેઠા હતા તેઓ સળવળી ઉઠયા. કેટલાય પાખંડીઓએ ભગવાનના સિદ્ધાંતને સ્વછંદી રીતે વિરેધ કર્યો. ઘણા તે ભગવાનના શરણે આવ્યા. કેટલાકે કાળના પ્રવાહમાં વિલીન થઈ ગયા. ‘ત્રિપદી અને તેના પ્રરૂપકને મહિમા આજે પણ ચિરનૂતન જે લાગે છે. વસ્તુસ્વભાવ અને કર્મબંધ તથા એના પરિપાક વિષે જેમાં શુદ્ધ વૈજ્ઞાનિક નિરૂપણ હેય તે વચને સદા કાળ તાજા અને પ્રેરણાદાયી હોય એ સ્વાભાવિક છે. એટલે તે ત્રિપદીના પુણ્ય-પ્રવાહના બને તીરે તત્વજ્ઞાન અને અધ્યાત્મના ઉદ્યાને ઊગી નીકળ્યાં છે– કાળના જબર વાવાઝોડા વચ્ચે પણ સર્વજ્ઞ પ્રભુની ક્રાંતિકારી વાણું નવાં નવાં પુષ્પ-ફળ આજે પણ પ્રકટાવી રહી છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેકાંતવાદ જૈન કુળમાં જેણે જન્મ ધર્યો છે તેને અહિંસા શીખવવી ન પડે. કુટુંબના સંસ્કાર અને વાતાવરણમાંથી જ ગેડે ઘણે અંશે એને મળી જાય. જૈન બાળક ભલે અહિંસાની સૂક્ષ્મ વ્યાખ્યા ન કરે, એકેન્દ્રિયાદિક વિષે વિગતવાર વિવેચન પણ ન કરી શકે, પરંતુ એનામાં દયા, અનુકંપાની લાગણું તે જરૂર. રહે. અહિંસા જેવું જ બીજું એક કીમતી તત્ત્વ છે–અને તે અનેકાંતવાદ જ. સ્વાદુવાદ તથા અનેકાંત જેવા પ્રાગે તો તમે ઘણી વાર વ્યાખ્યામાં સાંભળ્યા હશે. અનેકાંતને તમે વિદ્વાને કે તત્વવેત્તાઓ માટે ખાસ વિષય માની લીધે હશે. એવી ઝીણી ભાંજગડમાં કેણુ ઉતરે એમ કહીને તમે અનેકાંતવાદ વિષે વિચાર કરવાની બહુ જરૂર નહિ માની હેય. ખરી રીતે તે અહિંસા જેટલો જ અનેકાંતવાદ ઉપયોગી છે-જૈનધર્મ અને જૈન સિદ્ધાંતના પ્રાણસ્વરૂપ છે. અનેકાંત એ માત્ર વાદ કે ચર્ચાને વિષય નથી. જીવનમાં તેને ઘણું મહત્વનું અને ઉપયોગી સ્થાન છે. અનેકાંતને મહિમા ભૂલ્યા ત્યારથી આપણે
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેકાંતવાદ
[ ૮૯] નાના–મોટા વિવાદમાં ડૂબી ગયા અને ચકવર્તી જેવા જૈન શાસનને પ્રભાવ પણ ઝાંખે પડ્યો. ન્યાયશાસ્ત્રીએએ અને ચિંતકેએ આ અનેકાંતના વિષયમાં ખૂબ પ્રકાશ નાખ્યા છે. આપણે એનાથી એટલા બધા અંજાઈ ગયા કે અનેકાંતને માત્ર ગ્રંથ કે વ્યાખ્યાનની જ વસ્તુ માની લીધી. આત્મીયતાના વિકાસ, મત્રીના સ્થિરીકરણ અને વૃદ્ધિ માટે અનેકાંતવાદ સંજીવનીરૂપ છે એ વાત ભૂલાઈ ગઈ
અનેકાંતવાદથી વિરુદ્ધ એકાંતવાદ તે સૌ કોઈ જાણે છે. એને માટે સાત આંધળાઓએ જોયેલા હાથીનું દષ્ટાંત આપણામાં ખૂબ પ્રચલિત છે. જે જન્માંધ પુરુષે માત્ર હાથીના પગ જ તપાસ્યા હતા તેણે નિશ્ચયપૂર્વક એવો એકાંતવાદઊભે કર્યો કે હાથી થાંભલા જે હોય છે, જેણે કાન તપાસ્યા હતા તેણે એ દુરાગ્રહ પકડી રાખે કે હાથી સુપડા જે હોય છે. આ પ્રમાણે સાતે જણાએ પિતાપિતાને એકાંતવાદ પકડી રાખે. જેને આંખ છે અને જે હાથીને સંપૂર્ણ આકારમાં જોઈ શકે છે તેને તે આ બધા દુરાગ્રહીઓ જ લાગવાના. તે તે એમ જ કહેશે કે–સૌ સાચા છે, પણ એક અંશ. પકડીને બેઠા છે–સવ અને સરવાળો કરીએ તો એમની વચ્ચે કઈ પ્રકારને વિવાદ ન રહે-સૌને પિતાની ભૂલ સમજાય અને પરસ્પરમાં લડતા આ સાતે જણ મિત્ર બની જાય.
દુનિયામાં દુરાગ્રહ જેવો ડખીલે દુશ્મન બીજે નહિ હેય. પિતે જે કંઈ જોયું, માન્યું, સ્વીકાર્યું તે જ સાચું; બાકી બધા ખોટા–બાકી બધા મિથ્યાવાદી અને નરકગામી.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૯]
ધર્મમંગળ આ પ્રકારની માન્યતાએ આજ સુધીમાં જગતમાં જે અનર્થો ઉપજાવ્યાં છે તે તપાસે તે તમને એમજ લાગશે કે ક્રમાં ક્રૂર અત્યાચારીઓ કરતાં પણ આપણા પિતાના દુરાગ્રહએ આ દુનિયા ઉપર અનેકગણું ભયંકર આક્ત ઉતારી છે. અમુક ધમને, એ ધર્મના મૂળગ્રંથને અને એ ધમેં સ્વીકારેલા ઈશ્વરને માને, એની સન્મુખ માથું ઝુકાવે, નહિતર પ્રાણદંડ સ્વીકારવા તૈયાર થઈ જાઓ એવી ધમકીઓ અપાયેલી અને સાચેસાચ હજારો-લાખે નિર્દોષનાં લેહીથી ધરતી રંગાઈ ગએલી. એવી હકીકતે ઈતિહાસમાં આલેખાઈ છે. એકાંતવાદની જ આ ફર લીલા છે.
એકાંતવાદની આવી અનિષ્ટતા જોઈને જ ભગવાન મહાવીરે અહિંસાની સાથે અનેકાંતવાદને સ્વર્ગીય મહિમા પણ બતાવ્યું. અહિંસા કરતાં એનું જરા યે ઓછું મૂલ્ય ન આંકતા. અહિંસા અને અનેકાંતવાદના વજી જેવા પાયા ઉપર જૈન દર્શન ઊભું છે. જે તાત્વિક પ્રશ્નોના કઈ રીતે સમાધાન થઈ શકતાં નહોતાં–શંકાઓના વાદળ વધુ ને વધુ ગાઢ બનતાં હતાં તેના સમાધાન અનેકાંતથી જ શક્ય બની શકશે અને શંકાના વાદળ વીખેરવાને પણ અનેકાંત જ સમર્થ છે એમ ભગવાન મહાવીરે પ્રધ્યું છે. આજે ઘણુ વાર આપણને પૂછવામાં આવે છે કે “જૈન ધમનું કેઈ એવું પુસ્તક છે કે જેની અંદર જૈન ધર્મને બધે સાર આવી જાય, બીજું કંઈ વાંચવું જ ન પડે.” બીજા ધર્મોમાં ધર્મ વિષયક એકેક ગ્રંથ એ હોય છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેકાંતવાદ
[ ૯૧ ]
જૈન ધમમાં એવા કાઈ ખાસ ગ્રંથના ઉલ્લેખ નથી પશુ જૈન ધમનું મૌલિક સ્વરૂપ જેને સમજવું હાય તેને કાઈ ખાસ ગ્રંથની જરૂર જ કયાં છે ? જૈનોના અનેકાંતવાદ જાણી લે એટલે અસ. જુદી જુદી દૃષ્ટિના સમન્વય કેમ કરવા એ સૂત્ર સમજાયુ' એટલે અંતરમાં આપે।આપ પ્રકાશનુ પૂર રેલાઈ જશે. અનેકાંતવાદ જે સમજે છે તે કેાઈના મતનુ' ખંડન કરવાના ઉદ્યમ કરવાને બદલે, સાંપ્રદાયિકતામાં રાચવાને બદલે સમન્વય અથવા સમભાવ વધારવાના–પ્રચારવાના પ્રયત્ન કરશે.
જે દર્શોના એકાંતવાદનુ નિરૂપણ કરે છે અને એવા એકાંતવાદને લીધે જ જે મિથ્યાદન મનાયાં છે તેને પણુ જૈન દન સ્નેહથી સત્કારે છે અને ષડેદન જિન અંગ ભણીજે’ ષડ્ઝનાને પણ જૈન દશનની અંદર જ સમા
વેશ થઈ જાય છે એમ એક સ્નેહવત્સલ પિતાની જેમ ઉચ્ચારે છે. જૈન દનને કાઇની સાથે વિરાધ નથી, કાઇની સાથે દ્વેષ નથી, કેાઈની સાથે વિવાદ કે વૈમનસ્ય નથી: એ તેા કહે છે કે-પક્ષવાદ તજી દો અને જેવા પક્ષવાદ મૂકી દેશે કે તે જ ક્ષણે અનેકાંતવાદની નિરુપદ્રવી શાસનસીમામાં આવીને ઊભા રહેશેા. જ્યાં સમન્વય છે, જ્યાં સમભાવ છે, જ્યાં મતસહિષ્ણુતા છે ત્યાં જૈનધર્મ છે. ભગવાન મહાવીરના પાત!ના સમયમાં કેટલા પક્ષવાદ હતા-કેટલા એકાંતવાદીઓ હતા, જાણેા છે ? પાંચપચીસ કે સેા-ખસા નહિં, ત્રણસેા ત્રેસઠ. પક્ષ તરિકે એ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૨ ]
ધમ ગળઃ
મિથ્યાવાદ હતા. પણ એ જ પક્ષવાદીએ જો બીજાના દૃષ્ટિકાણુ સમજે, અપેક્ષાએ વિચારે તે એ મિથ્યા મટી જાય અને સાવભૌમ અનેકાંતને મહિમા હૃદયંગમ થાય, આગમામાં એ બધા પાખડીઓના મતવાદની પૂરી વિગત નથી મળતી. માત્ર ક્રિયાવાદ, અક્રિયાવાદ, અજ્ઞાનવાદ ને વિનયવાદને એકાંતવાદ તરિકે ઓળખાવ્યા છે. આજે આપણામાં આસ્તિક-નાસ્તિકના ભેદ પડી ગયેલા દેખાય છે. આપણી સાથે જે સમ્મત ન થાય તેને આપણે અઢ દઈને નાસ્તિકની ઉપાધિથી નવાજી દઇએ છીએ. ખરી વાત તા એવી છે કે જે આત્મામાં, પરલેાકમાં, ઈશ્વરમાં માને તે આસ્તિક અને ન માને તે નાસ્તિક. આસ્તિકવાદી ધર્મી જ હાય એમ એકાંતભાવે ન કહેવાય. આત્મામાં, પરલેાકમાં માનતા હાય પણ વહેમ કે રૂઢીઓની પકડમાં સાઈ પડ્યો હોય તા એકલા આસ્તિકવાદ” શું કરે ? આસ્તિકવાદી હાય પણ મદ્ય–માંસની આસક્તિ તજી શકતા ન હાય અને બીજો ભલે નાસ્તિકવાદી હાય પણ સદાચાર, નીતિ, તપ-જપમાં માનતા હોય તે એના અનાદર કેમ કરાય ?
એક કાળવાદીને કલ્પા : એ કહેશે કે આપણું કર્યું શું થવાનું હતું ? એ તેા કાળ જ્યારે પાકશે ત્યારે જે સજાયું હશે તે થશે. ખીજો કહેશે કે કાળની ઉપર આધાર રાખીને હાથ જોડીને બેસી રહીએ તે આપણા પરાક્રમ કે પુરુષાર્થ ની શી કીમત છે ? કાળ પાકે ત્યાં સુધી રાહ જોવી તે કરતાં
:
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેકાંતવાદ
[ 23 ]
ઘેાડા પણ પ્રયત્ન કરવા શું ખાટા ? એક જણ કાળવાદને એકાંતિક સત્ય માની આળસ અને પ્રમાદમાં પડી રહે છે, બીજો પુરુષાર્થમાં માને છે. અનેકાંતવાદનું આંજણ આ બન્ને એકાંતવાદી ન આંજે ત્યાં સુધી પરસ્પરમાં વિવાદ કર્યાં કરવાના. એક બીજાના દૃષ્ટિકાણુ સમજવાના પ્રયત્ન કરે તા એમને બન્નેને એક સત્ય સમજાયા વિના ન રહે. કાળ જેવી પ્રભાવવાળી એક વસ્તુ છે અને પુરુષાર્થના મહિમા પણ પાર વિનાના છે. પણ એ બન્નેને જુદા કેમ પાડી શકાય ? પુરુષાથ વિનાના કાળવાદી ગજેડી કે સ્વસસેવી મની જવાના, જ્યારે નર્યાં પુરુષા વાદી એક દિવસે નિરાશ ને નિરુત્સાહ જેવા ખની જવાના. પરિપાક માટે અનુકૂળ કાળ આવશ્યક વસ્તુ છે એમ એને માનવું પડશે.
કાળને આપણે જમાના કે યુગ કહીએ છીએ. જમાના અદલાય, યુગ પલટાય તેની સાથે માણસે થાડા સમન્વય કરતાં શીખવું જોઈએ. એક જમાનામાં માટા વરધાડા અને સામૈયા, જમણુવાર અને પ્રભાવના ધમ ને પુષ્ટિ આપનારાં લેખાતાં. આજે અન્નકષ્ટના દિવસેામાં જો એ જ કાળની પ્રથાઓને વળગી રહીએ તે યુગષ્ટિ જ આપણામાં નથી એમ કહેવુ' પડે. જુદા જુદા ખળા વચ્ચે સમાધાન ન કરીએ, એકાંત અથવા આગ્રહને પકડીને બેસી રહીએ તા ભગવાને અનેકાંતના જે વારસો આપણને આપ્યું તે શું કામના? આપણે એ વારસાને અયેાગ્ય નીવડ્યા એમ કહેવાય કે નહિ ?
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૪]
ધર્મમંગળ: ઘણાકે ભવિતવ્યતા અથવા ઈશ્વર ઉપર આધાર રાખીને નિષ્ક્રિય અથવા એદી જેવા બની જાય છે. ભવિતવ્યતાને માનવી જ નહિ એમ કેઈ નથી કહેતું તેમ ઈશ્વરની ભક્તિ કે શ્રદ્ધા નકામાં છે એમ પણ નથી. સૌ પિતપતાને સ્થાને શેશે. જ્યાં પ્રયત્નની જરૂર ત્યાં હેય ભવિતવ્યતાને સ્થાપે, દયા, સહાનુભૂતિ જેવા ઈશ્વરી-દૈવી ગુણોના વિકાસની જરૂર હોય ત્યાં હુંપદ કે અભિમાનનો અભિષેક કરે તે ગોટાળે થઈ જાય. વૈદ્ય ખાવાની અને ચળવાની એમ બે પ્રકારની દવાઓ આપે, પણ જે પીવાની દવા ચાળવામાં વાપરીએ અને ચાળવાની દવા પીવા માંડીએ તે પરિણામ શું આવે તેની કલ્પના કરો. સમન્વયની દૃષ્ટિ જ્યાં નથી હોતી ત્યાં આવી જ દુર્દશા થવાની.
એકલો સ્વભાવવાદ પણ અનર્થકારી છે. આપણી આસપાસ અથવા વિશ્વમાં જે કંઈ બને છે તે બનવું જોઈએ માટે જ બને છે એ વાત ઠીક છે, પણ જે એટલું માનીને લમણે હાથ દઈને સૌ કઈ બેસી રહે તે શું થાય? બહુ બીમાર અને બંધાણ જેવા એકાંતવાદી પિતાનું કે પરનું કલ્યાણ કરી શકે? સ્વભાવની સાથે ઘટના માત્રની કાર્ય કારણની પરંપરા પણ તપાસવી જોઈએ. ન્યુટને ગુરૂત્વાકર્ષણને નિયમ છે અને એમ કહેવાય છે કે એ નિયમના પ્રતાપે વિજ્ઞાનની દુનિયામાં ઘણું ચમત્કાર થયા. આ ગુરૂ- ત્વાકર્ષણ એક પ્રકારને સ્વભાવવાદ નથી ? પાકેલું ફળ ઝાડ ઉપરથી ઊંચે ન જતાં નીચું પડ્યું એ સ્વાભાવિક હતું.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેકાંતવાદ
[૯૫ ]
પરંતુ ન્યૂટને એની કાર્ય-કારણ પરંપરા તપાસી અને વિદ્વાને પાસે ખુલ્લી કરી બતાવી. જેટલો કાર્ય-કારણુવાદ ઉપયોગી છે એટલે જ સ્વભાવવાદ પણ ઉપયોગી છે. પરંતુ એ અને વાદીઓ જે પિતાના એકાંત આગ્રહને પકડી રાખે તે બને મિથ્યાવાદી બને-કાળના અંત સુધી ઝગડ્યા કરે. જૈન દર્શન આવી વિરુદ્ધ લાગતી દષ્ટિએ વચ્ચે સમન્વય શેધે છે–એક અખંડ સત્યનું દર્શન કરાવે છે.
વિશ્વના ઘણું પ્રશ્નો આપણે ઉકેલી શકતા નથી, પણ એટલા ઉપરથી જે આપણે એમ માની લઈએ કે ધર્મ, અધર્મ કે પાપ-પુણ્યની ચર્ચા જ ન કરવી, અજ્ઞાનતાને જ આશીર્વાદરૂપ માની લેવી તે આપણે એકાંતવાદની અંધારી ખીણમાં ગબડી પડીએ. અજ્ઞાનવાદ જેમ બૂર છે તેમ આપણે જ્ઞાનના પ્રદેશમાં બધે ફરી વળ્યાને દાવ કરીએ તે પણ તે હુંપદ જ ગણાય. એક રીતે જ્ઞાનમાં આપણે બહુ પછાત - છીએ. પણ અજ્ઞાનવાદ શ્રેયસ્કર છે એમ તે ન જ કહેવાય. ઘણું ઘણું નથી સમજાતું તેથી તે નમ્ર, સરળ બનીને આપણે જ્ઞાનની આરાધના અથવા ઉપાસના કરવી જોઈએ. એ જ પ્રમાણે એકલે શુષ્ક વિનયવાદ પણ વાંઝી છે. વિનયભક્તિ સાથે સેવાની તત્પરતા અને આત્મવિકાસ અર્થેની તાલાવેલી અંતરમાં જાગવી જોઈએ.
ટૂંકામાં કહું તે જૈન ધર્મ જે ક્રિયાવાદ અને અયિાવાદને, ઈશ્વરવાદ અને અનીશ્વરવાદને, અજ્ઞાનવાદ અને જ્ઞાનવાદ, ભકિતવાદ અને અભકિતવાદ, દેવવાદ અને પુરુષાર્થને
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૬ ]
ધર્મ મંગળઃ
સમન્વય સાધ્યા છે, બધી દષ્ટિએ સમગ્ર સત્યને પરખવાની જે શૈલી આપી છે તે જૈન ધર્મના જગત ઉપરના માટામાં મોટા ઉપકાર છે. અનેકાંતવાદ્યને માત્ર પુસ્તકના એક વિષય માન્યા ત્યારથી આપણે પોતે એકાંતવાદના અંધારામાં ગુ‘ચવાઈ ગયા એટલું જ નહિ પણ અંદર-અંદરના વિવાદ અને વિખવાદ વધારી મૂક્યા. અનેકાંતવાદ જીવનવ્યવહારના વ્યાકરણરૂપ છે એ આપણે ભૂલ્યા. અનેકાંતવાદ તે શત્રુને પણ મિત્ર મનાવવાની તાકાત ધરાવે છે એ મંત્ર વીસર્યાં : પરિણામ એ આવ્યું કે બીજાને ધમ પમાડવાની વાત તે દૂર રહી, આપણે પાતે જ પરપરાગત વારસાથી વંચિત રહ્યા. અનેક પ્રકારની રૂઢીએ, પરપરા, વહેમેાના નાગપાશમાં અધાઈ ગયા. અનેકાંતવાદ જીવનમાં ઉતરશે ત્યારે એ નાગપાશ છેદાશે અને જૈન ધમ માંગળમય છે એ સદેશ હિંગતમાં ગુંજી ઉઠશે.
સુભાષિત
જડ અને ચેતનના ભેદ જેને પરખાયે। તેને મૃત્યુનેા ભય સ્પી શકે નહીં. આત્મા અમર છે એવી જેને શ્રદ્ધા હાય તે કાઇથી પણ શા સારું ડરે
卐
5
આત્મારૂપી તળાવમાં મિથ્યાત્વના ગરનાળામાંથી જે ક્રમરૂપી પ્રવાહ આવે તે આશ્રવ. મિથ્યાત્વ ધટે તેમ આશ્રવ પણ ઘટે. આશ્રવ ઘટતાં અવિરતિપણું ઘટે અને અવિરતિપણ ધટે એટલે કષાય પાતળા પડે અને કષાય ઘટે એટલે પ્રમાદ પણ વિદાય લે-પછી આત્માના ચેાઞ શુદ્ધ પ્રવાહમાં વહે.
5
-ઉપા૦ શ્રી દેવચંદ્રજી [ભાવનગર મુકામેના વ્યાખ્યાનમાંથી ]
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ અને સમાજ મનિઓ, આચાર્યો કે તપસ્વીઓ માત્ર ધર્મની જ વાતે કહે, એમનાથી સમાજ કે સંસારના મંગળ કે હિતની વાત પણું ન થઈ શકે એમ કેટલાક અર્ધદગ્ધો કહે છે. સાચી વાત તે એ છે કે જેમણે સંસારના પ્રપંચને ત્યાગ કર્યો છે તે જ સંસારના માર્ગદર્શકે છે. ભગવાનને મમ્મદયાણમાર્ગદર્શક તરિકે બિરદાવવામાં આવે છે, ચકખુદયાણ–આંખે આપનાર તરિકે એમને અહેસાન માનવામાં આવે છે, એને અર્થ એ જ કે જે રીતે સંસારનું હિત થાય-સંસારમાં દેવી અંશને વિકાસ થાય અથવા તે માનવતાને સંચાર થાય એ પણ ત્યાગીઓ અને તપસ્વીઓ, ધર્માચાર્યો અને ધર્મોપદેશકના કર્તવ્યને એક ભાગ છે. જે ધારણ કરે તે ધર્મ એવી ધર્મની વ્યાખ્યા કરવામાં આવે છે. સંસારને કે સમાજને અધોગતિ તરફ જતાં રેકે–એને મર્યાદામાં રાખે અને ક્રમે ક્રમે આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ તરફ દોરી જાય તે ધર્મ. દેહમાં જેમ પ્રાણ છે અને પ્રાણને લીધે જ દેહનું તેજ છે તેમ ધર્મ સંસારના પ્રાણસ્વરૂપ છે. જેની અંદરથી ચતન્ય
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૮ ]
ધ મગળ
ઊડી ગયુ હાય તે કલેવર કહેવાય છે—એને કાં તે અગ્નિસંસ્કાર કરી દેવા જોઇએ અથવા દફ્નાવી દેવું પડે; સ ંધરાય તેા નહિ જ, જે સમાજમાં ધરૂપી પ્રાણુ નથી તેને કેવળ નામના જ સમાજ સમજવા, ધર્મ વિનાના સમાજ નિશ્ચેતન અને નિસ્તેજ બને છે. તેની અપેાગતિની કાઈ સીમા જ નથી રહેતી. સમાજહિત અને ધાર્મિકતા એ બન્ને અલગ અલગ નથી. ધમ ધાર્મિક વિના થાડા જ રહી શકે ? વજ્રમાં પાણી ન રહે તેમ ચેાગ્યે સમાજ વિના ધમ ટકી શકતા નથી. મને એક-બીજાને આશ્રયીને રહ્યા છે. ધમ માત્ર સ્થાનકેામાં, મંદિરમાં કે વિવિધ પ્રકારના ક્રિયાકાંડામાં જ રહે છે એ ભ્રાંતિ પણ કાઢી નાખો. ગુરુમહારાજાઓ ઉપદેશ આપે અને તમે સાંભળી લે એટલે એક પ્રકારનું ધકત્તવ્ય પૂરું થયું એમ નથી માની લેવાનું, સૈનિક તાલીમ લે છે, પણ એ તાલીમના ઉપયેગ જો રણમેદાન ઉપર કરવામાં ન આવે તે એકલી તાલીમથી શું વળવાનું ? કઈ સૈનિક એમ કહી શકે ખરો કે હું લશ્કરી તાલીમ લઇશ, પણુ લશ્કરમાં દાખલ તે નહિ જ થઉં ? જે માણસ સૈન્યમાં પ્રવેશવાની ના પાડે તે ગમે તેટલેા બહાદુર કે ખળવાન હાય તે પણ નકામેા જ ગણાવાના. એ જ પ્રમાણે જેણે ધમનાં સૂત્રો અને સિદ્ધાંતા યથામતિ સાંભળ્યા છે, જે ધમને માગે પગલાં ભરવા ઉત્સુક છે તે સમાજહિતના સૈનિકામાં એક મુખ્ય સનિક છે. એ એમ ન કહી શકે કે મારા ધર્મ માત્ર અપાસરા
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ અને સમાજ
[
૯]
કે મંદિરપૂરતો જ છે. એ તે જ્યાં જ્યાં અધર્મ, અન્યાય, અત્યાચાર જેવું જણાય ત્યાં ત્યાં ધર્મ, ન્યાય અને નીતિનો જ પક્ષ લે–મેટી સંખ્યા અથવા મહાન સત્તા પિતાની સામે હોય તે પણ પિતાના અંતરના અવાજને ગુંગળાવા ન દે. એનો અર્થ એ નથી કે સમાજ કે સંસારના હિતમાં માનતે હોય તે સર્વદા સૌની સાથે લડતા-ઝગડો જ રહે. ધર્મ અને સમાજને સંબંધ છે સમજે છે, ધર્મનું ડું પણ યથાર્થ સ્વરૂપ જે પીછાને છે તે કજીયાખોર કે ઉદ્ધત ન જ હોય–તેમ પામર કે છેક દીન પણ ન હોય. એક બાજુ તે જેમ અર્થશૂન્ય રૂઢીઓની ગુલામી ન સ્વીકારે તેમાં સ્વાર્થની ખાતર અન્યાય કે અનીતિની કદમબેસી પણ ન કરે. આવા ધાર્મિક જેમ ધર્મને પ્રભાવ વિસ્તારે છે તેમ બીજી રીતે સમાજ પણ એવા ધર્મપરાયણેથી ઉજજ્વલ અને પ્રગતિશીલ બને છે.
સામાયિક અને પ્રતિકમણ જેવી પાવનકારી ક્રિયાએથી તે તમે પરિચિત છે. સમભાવ કેળવવાની-શત્રુ અને મિત્રને સમભાવે નિહાળવાની અને સમસ્ત પ્રાણી ઉપર આત્મીયતાની અમીદ્રષ્ટિ વરસાવવાની તાલીમ એ ક્રિયાઓમાંથી જ મળે છે. જૈન સંસ્કૃતિએ વિશ્વને કેવી ઉપકારક અને અર્થગંભીર કિયાઓને વારસો આપે છે તેની એક વાર કલ્પના કરી જુઓઃ જૈન સંસ્કૃતિ સૂર્ય, ચંદ્ર કે ઇંદ્રની આરાધના કરવાનું નથી કહેતી, આશુતેષ–જલદી પ્રસન્ન થઈ જનારા દેવ કે કુંજવિહારી જેવા પુરુષોની ઉપાસના પણ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૦ ]
ધર્મમંગળ ન સંસ્કૃતિને મંજૂર નથી. એ તો સમભાવ અને આત્મશુિદ્ધિમાં જ માનનારી છે. સામાયિક કરે, પ્રતિક્રમણ કરે, થત–સંયમ કરે અને એ રીતે સમભાવ કેળવે, પાપથી નિર્મળ બને, દેહિક વાસનાઓથી સ્વતંત્ર થઈને બની શકે એટલા આત્માની સમીપે પહોંચો. આ શું કેવળ સ્વાર્થસિદ્ધિની ક્રિયાઓ છે? સર્વાર્થસિદ્ધિ સિવાય જૈન સંસ્કૃતિનું બીજું કોઈ મહત્વનું સૂત્ર તમે સાંભળ્યું છે? સર્વ મંગળમય અર્થોની સિદ્ધિ જૈન ક્રિયાકાંડ વાંછે છે, એટલું જ નહિ પણ સર્વોદયને વિષે પણ એને શ્રદ્ધા છે–સામયિક અને પ્રતિક્રમણ જેવા ક્રિયાકલાપથી એ અર્થ સિદ્ધ કરવાની એની નેમ છે.
એક જણે, ધારે કે, સેંકડે સામાયિક કર્યો છે, પણ સમાજના વિવિધ સંઘર્ષણે વચ્ચે જે એ સમભાવને દિવ્ય ઉજજવળ ચમકારા ન દાખવી શકે તે એ સામાયિકનું કેટલું મૂલ્ય આંકવું તે તમે જ નક્કી કરી લેજો. એક માણસ વેપાર-ઉદ્યોગમાં ખૂબ ધન કમાયે હેય, પણ વહેવારમાં ભીખારી જેવી દશા ભગવતે હોય તે તેની સંપત્તિ શું કામની ધાર્મિક ક્રિયાઓની ચમક સામાજિક કે વ્યવહારિક શત્રની અંદર પણ દેખાવી જોઈએ. ઘણા માણચાને આપણે એમ કહેતા સાંભળીએ છીએ કે અમારા ધર્મ જે લેકકલ્યાણકારી બીજે ધર્મ નથી. સૌ પિતપિતાના કુળધર્મ વિષે શ્રદ્ધાપૂર્વક એમ જ માને છે. પણ જે ધર્મ માત્ર છે કે વિધિ-વિધાનની અંદર જ સમાઈ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ અને સમા
[ ૧૦૧ |
જતા હોય તેની લાકો બહુ કીમતે નથી આકતા. માણુસ મુખથી પેાતાના ધમની મહત્તા ન ગાય, છતાં જો તેના વહેવારમાં ન્યાય, દયા, સંયમ, પરોપકાર, નમ્રતા દેખાઈ આવે તે તે પોતે સન્માનનીય ઠરે છે. એટલું જ નહિ પણ પેાતાના વંશપર પરાગત ધર્મને પણ એટલે અંશે ઉજળા કરી ખતાવે છે. માણસની બુદ્ધિમત્તાની કે તપસ્વીતાની છટા એના મુખ કે સૃષ્ટિમાં દેખાઈ આવે છે તે જ પ્રમાણે ધમ કેટલા પરિણમ્યા છે તે સમાજ સાથેના તેના સંબંધમાં બરાબર જણાઈ આવે છે. એટલે જ ધમ અને સમાજને પ્રાણ તથા દેહ જેવા સંબંધ છે, એમ ભારપૂર્વક કહેવામાં આવ્યુ છે.
સ'સારને તે નિઃસાર કહ્યો છે-સંસારના સમયેાથી છેક છૂટા થઈ જવાનું ભગવાને ઉપદેશ્યુ છે, તેા પછી સ`સાર અથવા સમાજને આવી અગત્ય કેમ અપાય? એવી તમને શંકા થશે. સસાર નિઃસાર છે એવાત ખરી છે, પણ અહીં સંસારનો અ સાંસારિક સ્વાર્થ, અભિમાન અથવા લાભ-લાલચભય-પ્રપંચ વગેરે સમજવાના છે. સંસારને અસાર સમજી તમે તમારી સ્વાતુ ખલિદાન ઢા, સ`સારને અનિત્ય માની તમારી કીર્ત્તિ કે પ્રતિષ્ઠાને તુચ્છ માનેા એ બધુ બરાબર છે, પરંતુ સંસારનુ` શ્રેય-કલ્યાણ થતુ હોય તે પણ ન કરવુ' એવા અથ એમાંથી નથી કાઢવાના. તમારા પુણ્યમય વ્યવહારની સમાજના અંતરમાં ઊંડી છાપ પડતી હાય, તમારા નિમળ ન્યાયસંગત આચરણનું અનુકરણ કરવાની સમાજના ખીન
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૨ ]
ધર્મ મંગળઃ
માણસાને આકાંક્ષા જાગતી હૈાય તે તમે એક રીતે સર્વાંત્કૃષ્ટ સામાજિક સેવા જ કરી રહ્યા છે. એમ માનજો. કેટલાકા સ’સારમાં પેાતાના પાસા અવળા પડે એટલે કે કઇ ખાટ જાય અથવા તે વિરોધ જાગી પડે તે સ'સારને ગાળા ભાંડવા મ`ડી જાય છે. તમે સ'સારને નિંદા કે ગમે તે કરો, સ’સાર તા જે છે તે જ રહેવાના છે. ખરેખર જો તમે સ’સારને અસાર, અનિત્ય અને દુઃખમય માનતા હૈ। તે તમારે બની શકે એટલા સ્વાસ બધા છેદી નાખીને, લેાભ– લાલચ-ભય-ક્રોધ વિગેરેને તિલાંજલી આપીને વિરાટ જનસમુદાયમાં સાત્વિકતાનેા વિકાસ થાય તેવા ભગીરથ પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. તમે સર્વસ્વના ત્યાગ કરવાની સ્થિતિમાં હા તે જુદી વાત છે, પણ જ્યાં સુધી તમે સમાજ સાથેને સંપર્ક જાળવી રહ્યા છેા; જ્યાં સુધી તમે સમાજની વચ્ચે હરા-ફેરા છે, સામાજિક વ્યવસ્થા, સામાજિક અધારણના લાભ લે છે. ત્યાં સુધી જે પ્રકારે સમાજનાં સુખશાંતિ-ક્ષેમ-કૂશળતા જળવાઈ રહે, સમાજ સુરુચિસ પન્ન મને, શિક્ષણ સČસ્કાર અને નિત્ય-નૈમિત્તિક વ્યવહારોમાં ન્યાય–સંયમની સુવાસ ભળે એ દરેક ધર્મ પરાયણ ગૃહસ્થે જોવુ જોઇએ, સમાજના પ્રપંચે। નિંદનીય છે, સમાજનાં પાપ-ફૂડ-કપટ ત્યજવા ચેાગ્ય છે, પરંતુ સમાજ પાતે ઉપેક્ષાને ચેાગ્ય નથી. કમળ સુંદર હાય છે, પણ તેનું જન્મસ્થાન કીચડમય હાય છે. સમાજ પેાતે કીચડમય હાવા છતાં ઘણા સુંદર ફૂલાને જન્મ આપે છે-એટલે પણ સમા
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ અને સમાજ
[ ૧૦૩ ] જનું અધિક હિત થાય તેની આપણે સંભાળ લેવી જોઈએ. સમાજની પાસેથી જે પુષ્કળ પ્રમાણમાં લાભ લે છે પણ આપવામાં સમજતો નથી તે એને કરજદાર છે.
સમાજને આપણું મદદની પગલે-પગલે જરૂર છે એવું બેટું અભિમાન પણ ન રાખતા. તમે ધનિક છે કે વિદ્વાન, તમે સત્તાધિકારી છે કે ભારે લાગવગ ધરાવનારા હે, ગમે તે હે, તમારા મેં સામે જોઇને સમાજ બેઠે છે એમ ન માનશે, વ્યક્તિઓની ચડતી-પડતી તે પાણીના મોજા ઉપર નાચતા સૂકા પાન જેવી જ માનજે. લક્ષમી, પાંડિત્ય કે સત્તાનું ઘેન અથવા ઉન્માદ બે-ચાર દિવસની ચાંદની જેવાં જ હોય છે. વ્યક્તિએ ચાલી જશે, સમાજ તે રહેવાનું જ છે-નાના-મોટા સમાજે કદાચ મોટા સમૂહમાં સમાઈ જશે, પણ જનતાનો પ્રવાહ તે અતૂટ રહેવાને છે. આ જનતાની, આ સમાજની જેટલી સેવા બની શકશે તેટલી અમર રહી જશે.
સામાજિક સેવામાં સ્થલ પદાર્થો જ ધરાવા જોઈએ એ નિયમ નથી. જે કેઈ સમાજ પ્રત્યે શ્રદ્ધા ધરાવે છે અને પોતાની મૌન સાધના દ્વારા સમાજને ત્યાગ, સહિણુતા, સમાનતાના રંગથી રંગે છે, તેની બહુ કીર્તિ ભલે ન ગવાય, પણ તે પિતાના આત્માને રસ સમાજમાં રેડી જાય છે. સમાજ એ રસથી ગૌરવાન્વિત બને છે. એવા મૌન તપસ્વી સાધકે સમાજના ખરા જ્યોતિર્ધરે છે.
સભાઓ ગજવનારા, વર્તમાનપત્રમાં મોટા અક્ષરે
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મમંગળ
[ ૧૦૪] પિતાના નામના અક્ષરે ચમકાવનારા જ સમાજના સેવકે નથી હોતા. મોટા દાનેશ્વરીએ કે સાહસિક મહાજને જ સમાજને કંઇક આપી શકે એમ પણ નથી. જેને આડંબર કે ધમાલ પ્રિય નથી, જે માન કે પ્રતિષ્ઠાથી ભડકીને આ જ રહે છે અને છતાં પોતાના સમાજમાં નવા યુગને અનુ૨૫ સંસ્કારો ઉમેરવા રાતદિવસ મથન કરે છે, અજ્ઞાન અને જડતાને ધોઈ નાખવાને ધીરજથી મંડ્યો રહે છે, પિતાના અહંભાવને ઓગાળી દઈ સમાજને પ્રગતિના આદર્શ તરફ ધપાવે છે તે સમાજસેવક એકલા સમાજની જ નહિ પણ ધર્મની પ્રતિષ્ઠાને દેવજ ફરકાવી જાય છે.
ધામિક્તા એક પ્રકારની સાધના છે. એ સાધનાનું પ્રતિબિંબ સમાજમાં પડવું જ જોઈએ. એક તરફ ધાર્મિકતાને પ્રચાર વધતું જતું હોય અને બીજી તરફ સમાજ સ્વાથ, કંજુસ ને કાયર બનતે જતો હોય તે કયાંઈક પણ દંભ કે કપટ છે એમ માની ચિકિત્સા કરજે. જે સમાજમાં ધાર્મિકતાને પ્રકાશ હોય ત્યાં અંધકાર રહી જ ન શકે. ધાર્મિકેની મેટી સંખ્યા હોવા છતાં જે સમાજમાં સ્વાર્થ ને સંકુચિતતાના અખાડા જામી પડ્યા હોય તે કાં આપણે સમાજનું મહત્વ ભૂલ્યા છીએ અને કાં તે આપણી ધાર્મિકતાને રંગ કા હૈ જોઈએઃ બેમાંથી એક અનુમાન ઉપર આવવું પડે. ધર્મક્રિયાઓ અથવા તે વિવિધ યમ-નિયમના પ્રતાપે આ સમાજ દેદિપ્યમાન બન જોઈએ. વ્યક્તિની સાધના ક્રમે ક્રમે સમાજના
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ અને સમાજ
[ ૧૦૫ ] પ્રાણુસ્વરૂપ બનવી જોઈએ. આપણી ધમ પરાયણતાએ આસપાસના વર્ગમાં એવી ભાવનાની ચીણગારી પ્રકટાવવી જોઈએ. આજે સમાજ ધર્મથી અલગ પડી ગયા છે. સમાજમાં પણ નાના મેાટા વાડા અને તડા પડી ગયા છે. મતભેદ અને વિવાદ પણ ધૂંધવાઈ રહ્યા છે. સમભાવ વિસ્તારવાની આપણી પાસે દેવદુલ ભ સંજીવની હાવા છતાં-ભ્રાતૃભાવ અને સહિષ્ણુતાની આટઆટલી અણુમૂલી ઔષધીએ હાવા છતાં આપણા સમાજ આટલા નિભક્ત, દુળ અને ભીરુ કેમ દેખાય છે ? સમાજ રત્નની ખાણુ છે એ ભૂલી જવાયું છે. ધમ અને સમાજ એ બન્નેના ચેાગથી આખુ અંગ અને છે એ વાત તરફ્ આપણું દુર્લક્ષ થયુ છે. એટલે જ સમાજરૂપી પડખું પક્ષાઘાતથી પીડાઈ રહ્યું છે. પશ્ચિમના મુલકામાં ધમ કરતાં પણ સમાજ વધુ પ્રધાનતા ધરાવે છે. કાઈ શ્રીમંતને સારી ક્ળાસામગ્રી પ્રાપ્ત થાય, નવીન અદ્ભુભૂતતા મળી આવે તેા તે એમજ માનશે કે એની ઉપર સમાજના પ્રથમ હક્ક છે. સમાજની પ્રતિષ્ઠિત સસ્થાને જ તે સમર્પણુ કરશે. એમની સામાજિક સંસ્થાએ જોનારા પ્રેક્ષકે ઘડીભર ચકિત બની જાય છે. આપણે સમાજ-દેહની અવગણના કરી છે. આપણા સમાજના દીન, મધ્યમ સ્થિતિના ભાઈઓની આપણે કવચિત્ જ સંભાળ લઈએ છીએ, સમાજના બાળકના ભાવ પણ ભાગ્યે જ પૂછીએ છીએ, સમાજમાં રૂઢીની જડતા કે વહેમાનુ કેટલું પ્રાબલ્ય છે, કયાં આગળ કેટલી અ'ધશ્રદ્ધા અને કાયરતાના થાણા જામ્યા છે તે જોવાની
"
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૬ ]
ધર્મમંગળઃ
પણ ભાગ્યે જ કોઈને ફુરસદ હશે, જાણે કે અંગનું એક અવયવ છૂટું પડી ગયું હોય તેમ આપણે સમાજ અલગ પડી ગયા છે. એ જીવે છે અને ગતિ પણ કરે છે, પરંતુ દેશકાળના પ્રવાહમાં ઘસડાયા વિના નથી રહેવાતું તેથી જ તે ગતિશીલ અને જીવંત લાગે છે. બાકી એનામાં પ્રાણશક્તિનું જે બળ હેવું જોઈએ, પુરુષાર્થને જે ઉલ્લાસ ધબક જોઈએ, યમ-નિયમની જે સ્વર્ગીય છટા છવાઈ જવી જોઈએ તેવું કંઈ દેખાતું નથી. આ સમાજ થોડો વખત ટકે તે પણ એ પિતાને પ્રભાવ શી રીતે પાડે? જેને ધર્મ પ્રાણવાન હોય તે ધર્મના અનુયાયીઓને સમાજ પણ એટલો જ પ્રાણવાન હોય. સમાજ આપણી પારાશીશી છે. ધાર્મિકતામાં યથાર્થ રંગ કે આતાપ કેટલે આ તે સામાજિક સંબંધમાં દેખાઈ અનવે જોઈએ. તમે " વિદ્વાન હો કે ધનવાન હો, તપસ્વી છે કે કમાગી હે પણ ધમકરણ તેમજ ધાર્મિક ગુણવૃદ્ધિની સાથે સમાજના સંગઠન અને સંપ, સમાજની કુશળતા અને કેળવણી તરફ તમારી દષ્ટિ જવી જોઈએ, સામાજિક સં૫, સંગઠનની કીંમત સમજાશે એટલે સમાજમાંથી જ એવા ઉદાર, સેવાભાવી પુરુષ પાકશે કે જે ધર્મ અને સમાજને એક સૂત્રે બાંધી, બીજા બંધુ સમાજોને એક ન આદર્શ પાઠ ભણાવશે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપ અને જ્ઞાન શ્રમણ સંઘ તપન જેટલે મહિમા વર્ણવ્યા છે અને આજે પણ પૂર્વકાલીન ગૌરવ ઈતિહાસને વિષય બનવા છતાં તપની સાથે જે સંબંધ શ્રમણસંઘે સાચવી રાખ્યો છે તે જોતાં તપશ્ચર્યા શ્રમણ સંસ્કૃતિની એક મૌલિક વસ્તુ છે એમ કહ્યા વિના ન ચાલે. તપ અને જ્ઞાનને આવો સરસ સમન્વય એ જૈન સંઘની વિશેષતા છે. તપસ્વીતા તે પૂર્વે પણ હતી પણ એને વિશુદ્ધ બનાવવા અને વિકસાવવા સંઘના પુણ્યશાલી પૂર્વપુરુષોએ જે ભગીરથ પ્રયત્ન કર્યો છે તે માટે સર્વ સંપ્રદાયે જૈન સંસ્કૃતિના અણુ રહેશે એમ કહું તે તેમાં અતિશયોક્તિ નહિ થાય. ઈતિહાસનાં પ્રથમ કિરણ ભારતીય સંસ્કૃતિના આકાશપટ ઉપર પ્રકટે છે તે વખતના તપોવને અને આશ્રમનું સ્મરણ કરે. . ભગવાન મહાવીરના વિહારક્રમમાં ઘણે સ્થળે આવા આશ્રમના ઉલ્લેખ આવે છે. તપની પ્રધાનતાને લીધે જ એ આશ્રમે તાપસના કહેવાયાં છે. ભગવાન મહાવીર દીર્થ તપસ્વીનું બિરુદ પામ્યા છે, પણ એમની પહેલાં પાર્શ્વનાથ પ્રભુના સમયમાં પંચાગ્નિ-તાપ વેઠતા એક
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૮ ]
ધર્મ મંગળ:
યેગીનું ચિત્ર આપણું નજરે ચડે છે. પાર્થપ્રભુએ કમઠની નજર સામે બળતા લાકડામાંથી સ૫ને ઉદ્ધાર કર્યો અને તેને અજ્ઞાન કષ્ટની વ્યર્થતા સમજાવી એ હકીકત સૌ જાણે છે. ગૌતમ બુદ્ધદેવે પણ એક સ્થળે ઘણું ઘણું તપશ્ચર્યાએ કરેલી એમ પિતે જ કહે છે. આ બધાં વર્ણને ઉપરથી ભારતીય સંસ્કૃતિમાં તપશ્ચર્યાનું સ્થાન તે હતું જ એ નિર્વિવાદ વાત છે. ગૌતમ બુદ્ધ જ્યારે તપમાં જરા નરમ પડ્યા ત્યારે એમના માનીતા શિષ્યો પણ એમને સંગ છોડીને ચાલ્યા ગએલા. એમને એમ જ લાગેલું કે જેણે તપશ્ચર્યામાંથી દિલ ચેરી લીધું તે પિતાનું કલ્યાણ શી રીતે કરવાને હતો? અંગીરસ નામના ઋષિ પણ ઘેર તપસ્વી હતા એમ કહેવાય છે. જે કોઈ પણ મહદ્ આશયથી પ્રેરાયેલા હતા, જેઓ કંઈક પણ સિદ્ધિ મેળવવા ઉત્સુક હતા, જેમાં આ લોક અને પરલેકની સમસ્યા ઉકેલવા ઇંતેજાર હતા તેઓ બધા તપશ્ચરણથી જ ખરે માર્ગ લાધશે એમ માનતા. આમાં મોટો ભાગ અજ્ઞાનકષ્ટ–કાયકલેશને હતે. દેહદમન સાથે અહિંસા, વિવેક, સંયમને મેળ બેસ જોઈએ એ વાત આ તપસ્વીઓમાંથી બહુ થવાના ધ્યાનમાં આવી હશે. ગૌતમબુદ્ધ તે વધુ પડતી તપશ્ચર્યાને નિષેધ કરવાને પ્રેરાયા હતા. ભ૦ મહાવીરે એ તપની પરંપરાને જાળવી રાખી એટલું જ નહિ પણ એને વિશુદ્ધ કરી. બીજી બાજુ જેઓ જ્ઞાનમાર્ગની આરાધના કરતા હોવાને દાવો કરતા હતા અને
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપ અને જ્ઞાન
[ ૧૦૯ ]
ધીમે ધીમે દંભ કે પાખંડમાં લપસતા જતા હતા તેમને ભગવાન મહાવીરે પિતાના જ્વલંત છાતવડે નવો જ પ્રકાશ આપે. સામાન્ય રીતે બાહ્ય, ઉગ્ર તપશ્ચર્યા તરફ લોકેનું વધારે ધ્યાન જાય છે. એક માણસ પ્રખર સૂર્યકિરણની વચ્ચે ઊભું રહીને તપ કરતે હશે, એક હાથ ઊંચે રાખીને કે એક પગ અદ્ધર રાખીને દિવસના દિવસે વિતાવો હશે તેને જેવા લોકોનાં ટેળાં ભેગાં થશે. એ તપસ્વી પણ પિતાને ધન્ય માનશે, પરંતુ એ બાહ્ય તપની પાછળ જે કંઈ પ્રકારની અંતરંગ વિશુદ્ધિ, વિવેક કિંવા આત્મરતિ નહિ હોય તો તેની કેડી જેટલી પણ કીમત નહિ અંકાય. પ્રાચીન યુગમાં વિદ્યાથીઓ ગુરુઓના આશ્રમે અભ્યાસ કરવા જતા. ત્યાં તેઓ બ્રહ્મચર્ય પાળતા અને સારામાં સાદું જીવન વીતાવતા. આશ્રમનાં ઘણાં મહેનત-મજૂરીનાં કામ પણ એ બ્રાચારીએ જ કરતા. ત્યાં શ્રીમંત કે ગરીબનાં સંતાન જેવા ભેદ ન હતા. આચાર્ય સૌ પ્રત્યે સમદષ્ટિથી નિહાળતા. વિદ્યાથીઓ એ રીતે જે નાના-મોટા તપ આદરતા તેથી તેમની વિદ્યા પણ પોતાનું અને પરનું કલ્યાણ કરવા સમર્થ બનતી. તપશ્ચર્યા વિનાનું તત્ત્વજ્ઞાન કેવળ શુષ્ક પાંડિત્ય બની જાય છે. તત્વજ્ઞાનની સાથે આચરણને મેળ તે બેસવું જોઈએ ને? એક માણસ બુદ્ધિમતામાં, ધારે કે, બૃહસ્પતિની સાથે હરિફાઈ કરતે હોય, પણ જે એના આચરણમાં તપની વિશુદ્ધિ ન પ્રવેશી હોય તે એ પાંડિત્ય શું કામનું જ્ઞાન એક પ્રકારની શક્તિ છે. શક્તિને
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૦ ]
ધમં મંગળઃ ઉપયોગ અત્યાચાર ગુજારવામાં થાય તે એ શક્તિ ભયંકર રૂપ ધરે. તે જ પ્રમાણે જ્ઞાનને તપને પટ મળે તે તે મહાઉપકારી બને એ સહેલાઈથી સમજાય તેવી વાત છે. જ્ઞાન તપથી શેભે છે. * તપથી એટલે કે આચરણથી છેક અલગ પડી ગએલા જ્ઞાન-વિજ્ઞાનની ભયંકરતા જેવી હોય તે જરા યુરોપના દેશે તરફ નજર કરે. અત્યારના યુદ્ધની વાત જવા દ્યો. પણ જે સ્વતંત્ર રાષ્ટ્રો ગણાય છે તેમને બીજા રાષ્ટ્રોની કેટલી બીક રહે છે? જાપાન રશીયાથી ચેતતું રહે છે. જર્મની ફ્રાંસ અને બ્રીટનથી બીતું રહે છે. મિત્રો વચ્ચે પણ ખુલ્લા દિલે વાત કરતાં સંકેચ રાખવું પડે છે. એક જણે તે એટલે સુધી કહ્યું છે કે-જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનમાં આગળ વધેલા કહેવાતા દેશોને, બળા પાસે રાખીને લશ્કરી તૈયારી સાથે ભેજન કરવા બેસવું પડે છે–એશકે પીસ્તલ રાખીને સૂવું પડે છે. છુપી બાતમી, છુપી પોલીસ, છુપી તૈયારીઓ જ એમના જીવનની શાંતિ જાણે કે ભરખી જાય છે. આ બધું જોતાં એકલું જ્ઞાન દુનિયાને માથે ઘોર સંકટરૂપ હેય એમ નથી લાગતું? એટલે જ આપણું પ્રાતઃસ્મરણીય પુરુષોએ જ્ઞાન અને તપને સહાદર જેવા ગણ્યા છે.
ત૫ જ્ઞાનપ્રાપ્તિમાં કારણરૂપ છે એટલું જ નહિ પણ જ્ઞાનને પચાવવામાં તપ ઘણે મેટો ભાગ ભજવે છે. જ્ઞાનના અજીર્ણનું મારણ તપ જેવું બીજું નથી. શ્રદ્ધાની સાથે જ્ઞાનને જેટલો નિકટને સંબંધ છે તેટલે જ તપની
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપ અને જ્ઞાન
[ ૧૧૧ ] સાથે પણ છે. એમ કહેવાય છે કે છ તપસ્વીઓ એક દિવસે એક મેટા જ્ઞાની પાસે ગયા અને પોતે જિજ્ઞાસુ છે એમ કહીને વધુ જ્ઞાન માટે અરજ કરી. પેલા જ્ઞાનીએ જવાબ આપેઃ આપ બધા મહાતપસ્વીઓ છે એ હું જાણું છું, પરંતુ હજી તમારે એક વરસ સુધી શ્રદ્ધાપૂર્વક તપશ્ચર્યા અને બ્રહ્મચર્યપૂર્વક અહીં રહેવું પડશે. એ પછી ખુશીથી તમારે જે કંઈ પૂછવું હોય તે પૂછજો–અમે જાણતા હોઈશું તે તમને ખુલ્લા દિલે કહીશું.” આ રીતે તપને મહિમા જ્ઞાનથી જરાયે ઉતરતો નથી. અને એકલી શ્રમણ સંસ્કૃતિએ જ એ સ્વીકાર્યો છે એમ પણ નથી. શ્રમણસંસ્કૃતિએ એને આત્મમુખી બનાવવાની કેટલી કાળજી રાખી છે તે તેના અંતરંગ તપના વિવરણ ઉપરથી જોઈ શકાય છે. આજે બાહ્ય તપ તરફ આપણે વધુ ઝોક છે–બાહ્ય તપ સાથે અંતરંગ તપનો ભાવ ભાગ્યે જ કેઈ સુભાગી-શ્રદ્ધાળુ પૂછતે હશે.
અંતરંગ તપ, તપસ્વીને આત્મસન્મુખ બનાવે છે, પણ એ ઉપરથી બાહ્ય તપને નિષેધ કરવામાં આવે છે એ અર્થ નથી કાઢવાને. અંતરંગ વિશુદ્ધિમાં જે માનતે હાયઆંતરશુદ્ધિ જેનું ધ્યેય હોય તેને પણ બાહ્ય તપ ઉપગી અને ઉપકારક છે જ. સામાન્ય જનસેવાના કાર્યમાં એ બાહ્ય તપના અવલંબન વિના એક ડગલું પણ આગળ ન ભરાય. ઉપવાસ, ઊદરી, રસત્યાગ જેવાં તપ જેમ એક રીતે આરોગ્ય અને સ્વાથ્યની દૃષ્ટિએ હિતકારી છે તેમ લોકસેવાના ક્ષેત્રમાં એટલા જ અસરકારક છે. લેકસેવકને ઘણી વાર ભૂખ, તરસ,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૨ ]
ધ મગળઃ
ટાઢ, તડકા, થાક પ્રસન્ન વત્તુને વેઠી લેવાં પડે છે. સેવાધમ તા ચેાગીઆને માટે દુષ્કર છે એમ કહેવાય છે, પરંતુ જેણે પોતાના દેહ ઉપર તપશ્ચર્યાંનુ ખખ્તર પહેયુ” હાય તેને ભૂખ, તરસ, ઉજાગરા મૂંઝવી શકતા નથી. લાકકલ્યાણના વ્રતધારીઓને કાઈ કેાઇ વાર લૂખા-સૂકા અન્ન ઉપર નિર્વાહ કરવા પડે છે, વરસતા વરસાદમાં કે ધામ ધખતા મારે પગપાળા મુસાફરી કરવાના પ્રસંગ આવે છે. આવે વખતે જેણે માહ્ય તપશ્ચર્યાની વૃત્તિ કેળવી હાય છે તે આવી કસેટીએમાંથી આરપાર નીકળી જાય છે. એના સેવામંદિરને દીપક તફાની પવનના સુસવાટામાં પણ આલાતા નથીએ નિરાશ કે નિરુત્સાહ નથી બની જતા. જ્ઞાનપ્રચારના સાધકાને પણ ડગલે ને પગલે ખાહ્ય તપ આદરવા પડે છે. શ્રમણસંસ્કૃતિના ધુરંધરા-મુનિપુ ́ગવા` તે તપશ્ચર્યાંથી એવા સાએલા હાય છે કે ગમે તે પ્રાંતમાં, ગમે તેવી વિકટ પરિસ્થિતિ વચ્ચે પણ પરમ પ્રસન્નપણે વિહરી શકે છે. બાહ્ય તપનું આટલું મૂલ્ય છે એટલે તા એના આદર સૌ કોઈ કરે છે.
બાકી ખરી વાત આંતર તપની છે. બાહ્ય તપ જો સુવણું છે તે અતરગ તપ સુવાસ છે. સુવર્ણની ચમક સકુચિત મર્યાદામાં રહે છે, જ્યારે સુવાસ તા દિશાઓને વીંધીને દૂર દૂર ચાલી જાય છે. અજ્ઞાન કષ્ટ તેા નથી સુવણ કે નથી સુવાસ, પણ કથીર સમાન છે. ખાદ્ય તપની અદર જે સહનશીલતા છે. તે ઘણી મૂલ્યવાન વસ્તુ છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત૫ અને જ્ઞાન
[ ૧૧૩ ]
સૂકા કે લુખા ભેજન ઉપર નિભાવ કરનાર, જાડાં કે રજથી ભરેલાં વસ્ત્રો પહેરવા છતાં મસ્તીમાં રહેનાર અને ગમે તે સ્થાને પડી રહેવા છતાં પોતાના આત્મહિત કે કહિતના આદર્શમાં અવિચળ શ્રદ્ધા સેવનાર, આસપાસના સમુદાયમાં સહેજે પિતાની છાપ પાડે છે, પણ તે સાથે જે તેનામાં અંતરંગ તપને પ્રકાશ ભળ્યો હોય તો તેની અસર વર્ષો વીતવા છતાં ભૂંસાતી નથી. જેનાથી હૃદયની વિશુદ્ધિ બને એ તપ તે શાશ્વત પ્રદીપ સમાન છે.
આ અંતરંગ તપના આપણા શાસ્ત્રકારોએ પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવૃત્ય અને સ્વાધ્યાય જેવા છ ભાગ પાડ્યા છે તે તમારામાંના કેટલાકે તે જાણતા જ હશે. પ્રાયશ્ચિત ભૂલ અથવા પાપનું જ હોઈ શકે. એ કઈ સેવક કે સાધક ભાગ્યે જ હશે કે જે એમ કહી શકે કે મારાથી ભૂલ અથવા ખલના કદિ થાય જ નહિ. પ્રમાદ–દષથી ભરેલ માનવી ગમે તેટલી સાવચેતી રાખે તે પણ તેનાથી ભૂલ થયા વિના ન રહે. ભૂલ થવી સ્વાભાવિક છે, પણ એક ભૂલને છુપાવવા બીજી ભૂલ કરવી, ભૂલેની પરંપરા ઊભી કરવી અને પિતાના ઘમંડ, અભિમાનને પોષવા દાંભિકતાની જાળ બીછાવવી એના જેવી ભયંકરતા, આત્મહત્યા બીજી નથી. આપણે જ્યારે બીજાની ભૂલ જોઈએ છીએ અને ભૂલના બચાવ માટે ખાટાં ફાંફાં મારતે નીહાળીએ એ ત્યારે આપણને એવા માણસ પ્રત્યે તિરસ્કાર ભલે
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૪ ]
ધર્મમ ગળ
ન આવે પણ દયા તે જરૂર કુરે. આપણી સ્ખલના વિષે પણ બીજાના મનમાં એવી જ વૃત્તિ જન્મતી હશે તે કલ્પી શકાય. સરળ, નમ્ર માણસ પેાતાની ભૂલ તત્કાળ જોઈ લે છે અને ભૂલ જોયા પછી તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવા તૈયાર થાય છે. આપણામાંના કેટલાકે એમ માની બેઠા હાય છે કે અમારામાં અભિમાન કે હુ'પદ હશે તે અમને ભારે પડશે, એમાં ખીજાઓને શું ? સાચી વાત તે એ છે કે અભિમાન જેવા, સમાજના હિતશત્રુ બીજ નથી. તમે ગમે તેટલા ધનવાન હા, ગમે તેટલા વિદ્વાન હા પણ જો તમારું હૃદય અભિમાનથી ભયુ હશે તે! તમારું બહુમૂલું દાન પણ અહંકારને લીધે મલિન બનશે. દાન તા કદાચ સમાજ સ્વીકારી લેશે, પરંતુ એ દાનની સાત્ત્વિકતા ઊડી જશે. આજે આપણા સમુદાયમાં દાનેશ્વરીએ, ઉપદેશક અને પડિતાના છેક અભાવ નથી. તે સમાજને ઘણી સારી વસ્તુઓ ધરે છે, પણ એ અષાના સરવાળા કરશેા તા પરિણામ શૂન્યમાં જ આવશે. અભિમાનની જ એ વિટ”ખના છે. જ્યાં અભિમાન નથી, નમ્રતા દીનતા અથવા આદ્રતા ડાય છે ત્યાં નાનામાં નાનું દાન પણ દીપી નીકળે છે, સમાજ માથું ઝુકાવીને તેને સ્વીકાર કરે છે. આપણા ઘણા નાના-મોટા ઝગડાના મૂળ જોઇશુ. તે અભિમાનમાં જ પડયા દેખાશે. સગા ભાઇઓ અને સાધર્મીઓ વચ્ચે પણ દ્રવ્ય કે માલ-મીલ્કતની ખાતર નહિ પણ માત્ર અભિમાનની ખાતર માટા વિવાદ અને ભેદ પડી ગએલા દેખાશે. આ અભિમાન વિષધરને
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપ અને જ્ઞાન
[૧૧૫ ]
નિવારવા માટે પ્રાયશ્ચિત જેવી બીજી એકે અમેઘ સંજિવિની નથી. પોતાની નાનામાં નાની ભૂલને પણ મેરુ સમાન માનવી અને પ્રકટપણે તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરી નિર્મળ બની જવું એ એક પ્રકારને આભ્યન્તર તપ છે. બીજા નાના-મોટાં તપ તે તમે ઘણી વાર કર્યો હશે, પરંતુ આ આભ્યન્તર તપને પચે તે લઈ જુઓ ! તમારી જીવનદષ્ટિ જ બહલાઈ જશે. સમાજમાં જે આ આભ્યન્તર તપનું ચલણ થઈ જાય તે દંભ અને છલ-પ્રપંચ પણ પળવારમાં દેવાઈ જાય.
વિનય આત્યંતર તપને બીજો પ્રકાર છે. વિનય અથવા નમ્રતા પોતે જ ત૫રૂપ છે. જે ખરેખર વિનયી–નમ હોય છે તે કોઈની પણ અવગણના નથી કરતે. વિનયીના આંતર દ્વાર હંમેશા ઊઘાડા જ રહે છે. સત્ય અને જ્ઞાનના સુવર્ણ કિરણે વિનયીના અંતરને હંમેશા અજવાળતાં રહે છે. બીજા પ્રત્યે તુચ્છતા દાખવનારના હૈયામાં અજ્ઞાન, દંભને અંધકાર સતત ઘેરાયેલો રહેતો હોવાથી, ત્યાં બીજા પણ પાપના જીવાણુઓ પેદા થાય છે. પરંતુ વિનયી તે સો કેઈને આદર આપતે હવાથી નમ્રભાવે, જિજ્ઞાસાભાવે જ્ઞાનીઓ-ચારિત્રશાળીઓ પ્રત્યે ભક્તિભાવ ધરાવતે હેવાથી જાણ્યે અજાણ્યે પણ માનસિક તેમજ આધ્યાત્મિક સ્વાઓ કેળવતે હેય છે. વિનયીને કંઈ ગુમાવવા જેવું નથી હોતું. આભ્યન્તર તપના ઉપાસક તરિકે વિનયી મારા કેઈની બેટી ખુશામત નથી કરતો. એ તે જ્યાં જ્યાં જ્ઞાન, શ્રદ્ધા, વિરાગ જુએ ત્યાં ત્યાં નમી પડે છે. એ રીતે
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૬]
ધર્મમંગળ બીજાના પ્રકાશમાંથી પિતાને આત્મદીપક ચેતાવે છે.
શક્તિશાલીએ કે અધિકારીઓને વિનય તે સૌ કોઈ કરશે-સામે ચાલીને તેમનું સ્વાગત કરશે. જેના પ્રતાપે પ્રતિષ્ઠા અને પૈસાની વૃદ્ધિ થાય તેને પણ સૌ કોઈ સત્કારશે. પરંતુ વિનય ગુણને ઉપાસક-તપસ્વી એવી માયાથી નહિ અજાઈ જાય. વેષ કે બાહ્ય ચિન્હ ને એ વધુ પડતું મહત્વ નહિ આપે. જ્ઞાનને આરાધક, લેકકલ્યાણને પુરસ્કર્તા, કે વૈરાગ્ય રંગને ઉપાસક જ્યાં જ્યાં એ વસ્તુઓ રોશે ત્યાં ત્યાં એનું વિનય-તરબે હયું ભક્તિભાવથી થડકી ઉઠશે.
આ વિનય આપણા સમુદાયમાં ઠીક ઠીક અંશે છે એમ તમને લાગશે, પણ જ્યાં સ્ફટિક સરખો શુદ્ધ વિનય તપ આચરાતે હોય ત્યાં વાડાબંધી ન હોય, ત્યાં એક કે ચેારા પણ ન હોય એ વાત લક્ષમાં રાખવાની છે. વિનયની દૃષ્ટિ જેટલી શુદ્ધ તેટલી જ વેધક હોય છે. વિનયી જ્ઞાની અને તપસ્વીને, અધ્યાત્મી અને લોકહિતેષીને એકસરખે આદર-સત્કાર કરશે, પણ તે રૂઢી કે અર્થહીન પરંપરાનું દાસત્વ તો નહિ જ સ્વીકારે. અંધશ્રદ્ધા, ભય કે વહેમને વિનય–તપની સાથે કઈ સગપણ નથી.
વૈયાવચ્ચ એટલે કે સેવા-દુઃખીઓની ગરીબની, તપસ્વીઓની, જ્ઞાનીઓની સેવા એ પણ આભ્યન્તર તપ છે. તપને તેઓ શુષ્ક અને શૂન્યમય માનતા હોય તેમણે આ વૈયાવચ્ચની તપસ્યાને શાંતિથી વિચાર કરે જઈએ, તપનું આવું
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત૫ અને શાન
[૧૧૭]
સુંદર પૃથકકરણ અને સ્પષ્ટીકરણ જૈન ગ્રંથ સિવાય ભાગ્યે જ તમને બીજે કયાંઈ મળશે. જૈનધર્મ કેટલે ઉદાર અને વિશ્વ પ્રેમી છે તે આ તપના ભેદ ઉપરથી તમે જોઈ શકશો. આજે જે કે સાધુ-મુનિરાજની સેવા-સુશ્રુષા ને ભક્તિને જ માત્ર વૈયાવચ્ચમાં સમાવેશ કરવામાં આવે છે અને એને લીધે જ વૈયાવચ્ચ શબ્દ સાંભળવાનો સુયોગ સાંપડે છે, પણ એને આશય તે જ્યાં જ્યાં સંયમ, વિરાગ, તપ, નિયમ આદિને જીવનમાં પ્રધાનતા મળતી હોય ત્યાં ત્યાં આ વૈયાવચને માટે માગ ખુલ્લો કરી આપવાનું છે. જે તપસ્વીઓએ પિતાના આત્મશ્રેય માટે સંસારત્યાગ કર્યો હોય તેઓ સમાજના શિરોધાર્ય છે, એમની શાંતિ અને સંયમયાત્રા ચાલુ રહે તે માટે સૌ કેઈએ એમની યથાયોગ્ય સેવા-સુશ્રષા ઉપાડી લેવી જોઈએ, તે જ પ્રમાણે જેઓ દીન છે, બીમાર છે, અશકત છે, જેઓ સમાજ કે રાષ્ટ્રના ભલા માટે પોતાના પ્રાણની પણ પરવા નથી કરતા તેઓ આ પ્રકારની વૈયાવચ્ચના અધિકારી છે. અમુક ગુણે અમુક વેશના આશ્રયે કે અમુક પ્રદેશને અવલંબીને જ રહે એવો નિયમ નથી. વિશ્વસેવાના માર્ગ અને પ્રકાર પણ બદલાતા જ રહેવાના. આપણે જોવાનું છે તે એટલું જ કે જ્યાં જ્યાં સેવાભાવના હોય, વિરાગ હેય, વિશ્વહિતની વાંછના હેય ત્યાં ત્યાં આપણું ભકિત અને વૈયાવચ્ચને અવકાશ છે.
. આ વૈયાવચ્ચ કે ભકિતથી આપણે કેઈની ઉપર ભારે અહેસાન કરીએ છીએ એમ માનવું એ ઘમંડ છે. બાહ્ય
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ]
ધમ ગલઃ
તપથી જેમ બહારની નિર્મળતા, સ્વસ્થતા સ્વતઃ પ્રાપ્ત થાય છે તેમ અંતરંગ તપથી હૃદયની સુકુમાર વૃત્તિએ ખીલે છે: તપ એટલે નરી શુષ્કતા અને વિલાસ એટલે રસિકતા એવી ભ્રમણા દિલના ખૂણામાં જે છુપાઈ બેઠી હાય તા કાઢી નાખજો. સેવાભાવી અને સંચમીઆ મહારથી કઠાર દેખાય છે, પણ એ તે એમનું બહારનું આવરણ માત્ર હાય છે—વિલાસીઓનું એવુ આવરણ રંગીલું–રસભાનુ રેખાય છે, પણ ખરી રીતે ત્યાં ચિંતા અને ગ્લાનિની ભઠ્ઠીઓ જ ધગતી હૈાય છે. સયર્સી અને સેવાભાવીના અંતરમાં તૃપ્તિ અને શાંતિનાં અમી ઉભરાતાં હાય છે. વાણીથી એ સ્થિતિ સમજાવવાનું લગભગ અશકય છે.
આત્મશુદ્ધિ માટે જ્ઞાન જેટલું ઉપયાગી છે તેટલેા જ માહ્ય અને આભ્યંતર તપ ઉપકારક છે. આભ્યન્તર તપની આજે અવગણના થઈ રહી છે તેથી તેની ઉપર અહીં ખાસ ભાર મૂકયે છે. સમુચ્ચયે તા એમ જ કહેવું જોઈ એ કે તપ અને જ્ઞાન સીક્કાની બે બાજુઓ છે. તપશ્ચરણ-જ્ઞાનપૂર્વકનુ તપશ્ચરણ વ્યકિતને જેમ વિશુદ્ધ બનાવે છે તેમ સમાજ અને રાષ્ટ્રના અંતરમાં પણ અદ્ભૂત ખળ ભરે છે. તપ જ જ્ઞાનને પચાવે છે અને અધિકાધિક શક્તિશાલી મનાવે છે. તપને નવું દેહદમન ન માનજો. જ્ઞાનને પણ માત્ર બુદ્ધિના વૈભવ માનીને બેસી ન રહેતા. તપથી વાસનાના અંતરાયા ટૂટે છે
અને અંતરમાં ધીખતા જ્ઞાનરાશિ પેાતાની દીપ્તિ પ્રકટાવે છે. ઉપનિષદકારાએ તપની મુત કઠે સ્તુતિ કરી છે. એમણે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપ અને જ્ઞાન
[ ૧૧૯ ]
એટલે સુધી કહ્યું છે કે–તપની સહાયથી બ્રાને જાણે અને આખરે તપ એ જ પરમેશ્વર છે એમ કહીને તપના મહામ્ય ઉપર કળશ સ્થાપ્યો છે. જૈન સંસ્કૃતિએ તપને જીવનમાં ઉતારવાની, વિશુદ્ધિ કેળવવાની વ્યવહારિક દિશાઓ બતાવી છે. તપ અને જ્ઞાનને સુમેળ એનું જ બીજું નામ વિશ્વમંત્રી, વિશ્વકલ્યાણ અને માનવજીવનનું સાકય.
CIN
['Itiha
HT/Hits:
s
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશૂન્ય ક્રિયા
ભક્તામર અને કલ્યાણમંદિરના માહાત્મ્યથી કાઇ શ્રાવકસતાન અજાણ્યા હાય એ લગભગ અસભવિત છે. અન્ને સ્તાત્રામાં ભક્તિરસનાં ઝરણુ જાણે કે બે કાંઠામાં ઉભરાય છે. અના ચિંતન સાથે જો એના પાઠ કરવામાં આવે તે ગમે તેવુ શુષ્ક હૃદય પણ ભગવદ્ભક્તિથી તરમેળ થઈ જાય-હૃદયના ખૂણે ખૂણામાં સધરાયેલા મળ ધાવાઇ જાય, શ્રમણ સ‘સ્કૃતિની ઉપાસના એટલે શું તે વિષે
આ સ્તંત્રમાં થાડા નિર્દેશ છે. બીજાએ પ્રભુની ભક્તિ અને ઉપાસનામાં, ધ્યાન અને ધારણામાં માને છે-પ્રભુની કૃપા યાચે છે અને એ રીતે ભવસમુદ્ર તરી જવા ઇચ્છે છે. આપણી જૈન ઉપાસના એ જ પ્રકારની હેાવા છતાં શલીમાં કેટલેક અંશે જુદી પડી જાય છે. જિનદેવની ઉપાસના એટલે શું એ સમજવા આજે આપણે થાડે। પ્રયાસ કરીશું.
કેટલાકેા પેાતાના ઇષ્ટદેવને પ્રસન્ન કરવા સવાર-સાંઝ અંજલિ આપે છે, કાઈ કાઈ વ્યાકુળ કઠે કરગરીને એક વાર એમના માત્ર દર્શન કરવા વાંછે છે અને પ્રભુના
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશૂન્ય ક્રિયા
[ ૧૨૧ ]
ચરણમાં સ્થાન મળતું હોય તે બીજું કંઈ જોઈતું જ નથી એવી ભાવનાથી ઈષ્ટદેવને રીઝવવા સળ સેળ પ્રકારની પૂજાઓ રચે છે. જેના સિદ્ધાંત પ્રભુની સ્તુતિમાં માને છે–પ્રભુના ગુણગાનથી એ અંશો ઉપાસકમાં ખીલે એ પ્રકારને ક્રમવિકાસ કબૂલ રાખે છે. પણ એ સાથે એક વાત ઉપર ખાસ ભાર મૂકે છેઃ
यस्मात् क्रियाः प्रतिफलंति न भावशून्याः ।
એટલે કે ભાવશૂન્ય ક્રિયાઓ ગમે તેટલી કરે તે પણ ફળ ન આપે. કલ્યાણ મંદિરમાં આપણે પોતે એ જ વાતને મુકતકંઠે ઉચ્ચાર કરીએ છીએ
आकर्णितोपि महितोपि निरीक्षितोपि, नूनं न चेतसि मया विधृतोऽसि भक्त्या। जातोस्मि तेन जगवान्धव दुःखपात्रं, यस्मात् क्रियाः प्रतिफलन्ति न भावशून्याः ॥
હે ભગવદ્ ! હે જગબધુ! કઈ પણ ભવને વિષે મેં તમને દીઠા હશે, પૂજ્યા હશે અને સાંભળ્યા પણ હશે; છતાં હું દુઃખનું ભાજન, દુઃખને પાત્ર કેમ થ? ભગવાનના એક વાર જેણે દર્શન કર્યા હોય, પૂજ્યા હોય અને સાંભળ્યા હોય તેને સંસાર કઈ રીતે પજવી શકે? અને પજવે તે પ્રભુના દર્શન-શ્રવણ નકામાં જ ગયાં ગણુય ને? અન્ય દર્શન તે એક વાર એવા સીધા સાક્ષાત્કારથી પ્રાણ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨૨ ]
ધર્મમંગલ તરી જાય-એને કંઈ ઉપાધિ જ ન રહે એમ કહે છે, તે પછી તમારા દર્શન પામવા છતાં મારી આવી શોચનીય સ્થિતિ કેમ? ભક્તિથી મેં આપને મારા ચિત્તમાં સ્થાન નહિ આપ્યું હોય એમ કદાચ કઈ કહે છે તે પણ ઠીક નથી. આપને જોયા-સાંભળ્યા પછી આપના પ્રત્યે ભક્તિભાવ પુર્યા વિના રહે જ નહિ. એટલે કે મેં ચિત્તને વિષે આપને સ્થાપ્યા હશે, પણ પૂરેપૂરી શ્રદ્ધાથી કે પૂરેપૂરી ભક્તિથી નહિ આરાધ્યા હોય, નહિ ઉપાસ્યા હોય તેથી જ મારી આ દુર્દશા કાયમ રહી છે. હવે સમજાય છે કે ભાવશૂન્ય ક્રિયાઓ ફળતી નથી.
હે મુનીંદ્ર! જે ખરેખરી ભક્તિ અને શ્રદ્ધાથી આપનું ધ્યાન ધર્યું હોય, હૃદયની શુદ્ધિ અને ઉલ્લાસ સાથે આપના નામમંત્રનું શ્રવણ કે ઉચ્ચાર કર્યા હોય તે હિંar વિપરવિષય વિષે સમેતિ? શું આપદારૂપી સર્પિણી મારી નજીક ફરકી પણ શકે?
એ જ તેત્રમાં સ્તુતિકારે કહ્યું છેઃ
हृद्धर्तिनी त्वयि विभो शिघिलीभवन्ति । * જન્તો શનિ નિવિહા રા િવષાદ .
પ્રભો! તમે જે હૃદયકમળમાં બિરાજેલા છે તે પ્રાણીના મજબૂતમાં મજબૂત ગણાતા કર્મબંધ પણ ઢીલાં થઈ જાય.
सद्यो भुजंगममया इव मध्यभाग
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશૂન્ય ક્રિયા
[ ૧૨૩ ]
મમ્યાન વનશિવિહિનિ ચંદ્મચ-વનને મેર આવે અને ચંદનવૃક્ષને વીંટળાઈ રહેલા નાગપાશ જેમ એકદમ ખસી પડે તેમ હે પ્રભો! જે તમારું ધ્યાન કર્યું હોય તે આકરાં કર્મબંધ પણ તત્કાળ ઢીલાં થઈ જાય.
કૂળધર્મ તરિકે વારસામાં આપણને જૈનધર્મ મળે છે એ આપણું સદ્ભાગ્ય છે. કમરૂપી વીંટળાઈ વળેલા નાગબંધને શિથિલ કરે એવી ધમકરણું મળી છે તે પણ એક પરમ સૌભાગ્ય છે. આપણા બાળકે પણ નકકાર મંત્ર જાણે છે. સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પોષધ, ઉપવાસ જેવી ધર્મક્રિયાઓ પણ ઘણા કરતા હોય છે પરંતુ એ ક્રિયાના મૂળ અર્થ અથવા રહસ્ય પાસે પહોંચનારા અને દિલમાં ભાવની દેવી સમૃદ્ધિ ભરનારા તે કેઈ વિરલ જ હશે. જૈન સિદ્ધાંત, યંત્રવત્ ક્રિયાકાંડને બહુ ઉપાદેય નથી માનતે–તે તે ભાવમયતાને જ આત્મવિશુદ્ધિના હેતુરૂપ માને છે. સાત્વિક ભાવને છાંટ પણ ન હોય અને જીભ જિનેશ્વર ભગવાનનાં સ્તુતિસ્તે ઉચ્ચારતી હોય, ચિત્ત કયાંઈ ભટકતું હોય ને હાથમાંની નકારવાળીના મણકા ફર્યા કરતા હોય તો તેને શું અર્થ છે? હા, કેઈ આશુતેષ હાય-એટલે કે આપણા સમરણ કે ઉચ્ચારણ માત્રથી વૈકુંઠમાંથી કે હિમાલયના શિખર ઉપરથી ઉતરી આવતા દેવ, “માગ ! માગ ! ભક્તશિરોમણિ! તારી ભક્તિથી પ્રસન્ન થં છું” એમ કહેનાર નીકળી આવે તે એ જુદી વાત થઈ. મિથ્યાત્વની એવી વાતે તે આપણે ચર્ચતા જ નથી.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨૪]
ધર્મમંગલ
અહીં તે જિનેશ્વરદેવ, આરાધક કે ઉપાસકને પોતાની સમાન બનાવવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે જેઓ રીઝતા નથી અને રીસાતા પણ નથી તેમની ઉપાસનાની વાત થાય છે. એવા દેવાધિદેવની ભકિત, ઉપાસના, ધ્યાન, ધારણમાં ભાવની જ મુખ્યતા છે–ભાવશૂન્ય ક્રિયાના ફળની આશા રાખવી નકામી છે. એક આચાર્ય તે ભાવની શક્તિનું માહાભ્ય વર્ણવતા એટલે સુધી કહે છે કે –
भावहीनस्य पूजादि तपो दानजपादिकम् । व्यर्थ दीक्षादिकं च स्याद् अजाकंठे स्तनाविव
ભાવહીન પૂજા-ઉપાસના, ભાવહીન તપ-દાન–જપ અને ભાવહીન દીક્ષા પણ બકરીના ગળે ઝુલતા આંચળની જેમ નકામાં છે. જે શાસ્ત્ર અને ઉપદેશક ભાવશુદ્ધિ, ભાવમયતા ઉપર પહેલેથી જ આટલો ભાર મૂકે છે તેના અનુયાયીઓમાં ભાવશૂન્યતા શી રીતે પ્રવેશી ? માત્ર ક્રિયાકાંડ કે વિધિવિધાનમાં જ બધું સમાઈ જાય છે એવી માન્યતા ધરાવતા જાણે અજાણ્યે આપણે કેમ થયા? પહેલી વાત તે એ છે કે ભાવશુદ્ધિ ઘણી વિચારણા-ચિંતન-મનન માગી લે છે. જિનદેવપ્રરૂપિત ધર્મમાં જાગૃતિની પગલે પગલે જરૂર પડે છે. હે ગૌતમ ક્ષણને પણ પ્રમાદ કરવાનું નથી એવી મતલબના જે ઉદ્દગારો રોજ રોજ આપણું કાન સાથે અથડાય છે એનું તાત્પર્ય એ જ છે કે-જૈન આચારે અને ઉપાસના વિગેરેમાં આત્મજાગૃતિ પ્રથમ આવશ્યક
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશૂન્ય ક્રિયા
[ ૧૨૫ ]
છે. આંખે। મીંચીને અમુક નિત્યનિયમ પતાવી દેવાથી કૃતકાય થઈ જવાય એ પ્રકારની મૂઢતાને અહીં સ્થાન નથી. જિનેશ્વરદેવના પ્રરૂપેલા ધમ એટલે ખડ્ગની ધાર ઉપર ચાલવા જેવું વિકટ કાય છે. દરેક પળે સાધક એટલી સાવધતા ન રાખી શકે એ સમજાય એવી વાત છે. અને જ્યાં સમૂહ કે સમુદાયના પ્રશ્ન આવે ત્યાં સૌ ફાઈ એવી જાગૃત દશામાં હોય એમ ન મનાય. એટલે પશુ ક્રમે ક્રમે ભાવહીનતા શ્રદ્ધાળુઓના અંતરમાં અડ્ડો જમાવીને એસી જાય છે. એ એક જાતની માનવી નબળાઈ છે. એના બચાવ ન થઈ શકે. પણ ઉપાસક જો આટલી એક જ વાતના નિરધાર કરી લે કે ભાવશૂન્ય ક્રિયા કદિ ફળતી નથી તેા ખીજાઓની જેમ માત્ર પ્રવાહમાં ન તણાય. કાઈક દિવસે પણ ક્રિયા માત્રના હેતુ, રહસ્ય, ચિંતવવાના અવકાશ મેળવે અને પેાતે જીવનવિશુદ્ધિમાં કેટલી પ્રગતિ સાધી છે તેના તાલ કાઢે. વેપારી જેમ દિવસને અંતે નફાનુકશાનના હિસ્રામ કાઢે તેમ સાધક પણ ક્રિયામાત્રની પાછળ કેટલી ભાવમયતા હતી તે જીવે–તપાસે.
જુ કારણ એ પણ છે કે બંધુ સ’પ્રદાયાની આપણી ઉપર વધતેઓછે અશે અસર પડ્યા વિના નથી રહેતી. એક દિવસે આ દેશમાં શક્તિની ઉપાસનાનું એક જબરજસ્ત માજી ફરી વળ્યુ હતુ. શક્તિએની પ્રતીક સમી ગણાતી વિવિધ દેવીઓની પૂજા-ઉપાસના જાણે માનવજીવનની સાક્તા હોય અને એ દેવીઓના પ્રતાપે જ સપત્તિ,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨૬ ]
ધમ મ ગલઃ
સફળતા અને યશકીત્તિ આવી મળતી હોય એમ મનાતું. કાઈ ગરીખ માણસ, ધનવાન બનવાનાં સીધા મામાં નિરાશ બન્યા હોય તેા તેને એમજ લાગે કે લક્ષ્મી દેવીની ઉપાસના કર્યા વિના કાઈ પાસે। સવળે નહિ પડે. કાઇ પંડિત વાદવિવાદની સભામાં ત્તેહમદ ન થા હોય તે તેને પણ પણ સરસ્વતી, તારા કે ચક્રેશ્વરી દેવીની મદદ વિના આ કાર્ય માં સિદ્ધિ નહિ મેળવાય એમ જ લાગે. દેવ દેવીઓની ઉપાસનાએ એ વખતે ભલભલા પડિતા, ધનાર્થીઓ અને સાધકેાની બુદ્ધિ ઉપર ભૂરકી નાખેલી. આપણા જૈન સાહિત્યમાં પણ એ દેવીઓએ પ્રવેશ કરેલારાહિણી, પ્રજ્ઞપ્તિ, વજ્ર'ખલા, વાંકુશી, ચક્રેશ્વરી, નરદત્તા, કાળી, મહાકાળી, ગારી, ગાંધારી, વિગેરે સેાળ વિદ્યાદેવીએનું સ્મરણ તા આજે પણ કરવામાં આવે છે. અમુક પ્રકારના મંત્રત ંત્ર આરાધ્યા હોય, વિધિપૂર્વક ઉજવ્યા હોય તે તાવ, ગ્રહ, ભૂત, શાકિની અને બીજા રાગેા તથા ઉપસર્ગો સ્વતઃ શાંત થઈ જાય, દુશ્મનાની વચ્ચે પણ સાધકના જયજયકાર વર્તી રહે ! ચતુર્વિધ જૈન સંઘની શાંતિ અર્થે, શહેર પ્રાંત અને દેશની આબાદી અથે આ પ્રકારના સ્તાત્રા રચાએલાં. એ સ ́માં પ્રાણીહિત અને વિશ્વશાંતિની જ સ્વચ્છ સ્ફટિક સમી ભાવના હતી. શાક્યોના પ્રામયની એમાં છૂપી અસર દેખાય છે. હવે વિચાર કરે કે જ્યાં મોઢે અને વૃદ્ધો,
સ્ત્રી અને પુરુષા, સંન્યાસીએ અને સ’સારી, પડિતા અને અભણા-આ પ્રકારની સાધના પાછળ - પડ્યા હાય,
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશૂન્ય ક્રિયા
[ ૧૨૭ ] મંત્રના અક્ષરોનો, સમજ્યા વિના કે અર્ધ સમજણ સાથે જાપ કરવો એ જ ધર્મક્રિયા મનાતી હોય અને અકસ્માત
ગે કે શ્રદ્ધાના પ્રતાપે થોડી સફળતા પણ મળતી હોય ત્યાં ભાવમયતા કે ભાવશૂન્યતાને આંક કાઢવાને અવકાશ સૌ કોઈને કયાંથી મળે? એટલે કે ગમે તે રીતે પણ ક્રિયા કરવી અને પરિણામ ભાગ્ય ઉપર મૂકી દેવું એવા સંસ્કાર રૂઢ થઈ ગયા. એ સંસ્કારના જૂના થર નીચે આપણી જૈન ઉપાસના દબાઈ ગઈ-ગુંગળાવા લાગી..
ભાવહીન ક્રિયાકાંડ જૈન દષ્ટિને અનુકૂળ નથી. જૈન ઉપાસના વિવેક-વિચારણાથી ઘડીવાર પણ સ્વતંત્ર નથી રહી શકતી. મૂળ વાત એ છે કે આપણે બીજા કેઈ પાસેથી કશું જ મેળવવાપણું નથી-આપણે કઈને રીઝવવા નથીરીઝવીને આપણું કામ કઢાવી લેવાનું નથી. એ વિષેની આપણી માનીનતા પણ એટલી જ સ્પષ્ટ છેઃ કલ્યાણુમંદિરમાં જ આપણે ઉચ્ચારીએ છીએ.
ध्यानाजिनेश भवतो भविनः क्षणेन
देहं विहाय परमात्मदशां व्रजन्ति । - હે જિનદેવ! આપના ધ્યાનથકી ભવ્ય પ્રાણીઓ ક્ષણવારમાં શરીરને ત્યાગ કરીને પરમાત્મદશાને પામે છે અર્થાત્ ધ્યાનના બળે અંદરથી જ પરમાત્મપાણું પ્રગટાવવાનું કે વિકસાવવાનું છે. ધાતુની સાથે માટી મળી ગએલી હોય તેને જુદી પાડવા-શુદ્ધ ધાતુ મેળવવા સખત તાપ આપવો પડે છે,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨૮]
ધર્મમંગલ તેમ ધ્યાન એક પ્રકારને અગ્નિ છે-એ અગ્નિથી આપણે કમમળ ધોઈ નાખવાનાં છે-અગ્નિ જેમ ઉગ્ર તેમ કમરૂપી રજ અધિક ભસ્મીભૂત બનવાની. ઉપાસનાની આ જૈન દષ્ટિ જેઓ સમજી શકવા સમર્થ હોય છે તેમને જૈન દષ્ટિની આ વિશિષ્ટતા અનાયાસે સમજાશે.
આપણને કઈ શક્તિએ અહીં સંસારમાં ધકેલી દીધાં નથી–તેમ અહીંની સંસારલીલા સમાપ્ત થતાં જ પાછા કયાંઈક લીન થવાના એમ પણ નથી. કર્મમળના ભારથી આપણે એટલાબધા ભારવાળા અને મલિન છીએ કે આપઇને આ સંસારના પ્રવાહમાં તણાવું અથવા ડૂબવું પડે છે. એ મળ જે ધોવાઈ જાય તે ઢંકાએલી-દબાએલી આપણી પરમાત્મદશા પ્રકટ થાય. આપણા પોતાનામાં અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન અનંતશકિત વિગેરે છુપાયેલાં પડ્યાં છે. કર્મના આવરણથી એ હંકાઈ ગએલાં હોવાથી તે સંપૂર્ણ માત્રામાં પ્રકટ થતાં નથી. ધ્યાન અથવા ઉપાસના એ આવરણને નાશ કરવાનાં સાધન છે.
પરમાત્મવરૂપ પામવા માટે જ પરમાત્માની ઉપાસના કે ભક્તિ, રસ્તુતિસ્તોત્ર કે આરાધનાના ક્રિયાકાંડ છે. પરમાત્માનું ધ્યાન ધરતી વખતે કે એના ગુણાનુવાદ કરતી વખતે જે આપણી છુપી સમૃદ્ધિ આપણાથી અજાણું રહે-આપણે જે અંદરથી પ્રકટાવવા માગીએ છીએ તે બહારથી મળી જશે એવી ભ્રમણામાં રહીએ તે આપણી કિયા ભાવશૂન્ય બને. પછી તે આપણું રિથતિ પરમ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશૂન્ય ક્રિયા
[૧૨] લક્ષ્મીવાન જેમ ઘેર ઘેર ભિખ માગતે ભટકે તેના જેવી જ થાય. હું કેણ છું–મારામાં કઈ કઈ શક્તિએના ભંડાર ભરેલા પડયા છે, શા માટે આજે કંગાળ બન્યો છું ઇત્યાદિ પ્રકારની વિચારણાએ જે ધ્યાનના કાળમાં સકુરે જ નહિ, પરમાત્માને આદર્શરૂપ માનવા છતાં આપણે પ્રગતિની દિશામાં એક ડગલું પણ આગળ વધી શકીએ નહિ તે આપણે ઉપાસના સંબંધી સાચી દષ્ટિ ગુમાવી છે એમ માનવું રહ્યું.
કહેશે કે જૈન ધ્યાન કે ઉપાસનાની એ જ વિધિ અથવા શેલી હોય તે તેમાં ભક્તિની ભીનાશ શી રીતે રહી શકે ! જેને ઉપાસના શુષ્ક કે નીરસ નથી. ઉપાસકેની આદરબુદ્ધિ, ભકિતમયતા, વીતરાગ. પ્રભુને વિષે પણ રહેવાની. જેઓ વીતરાગ બન્યા છે તેમણે એક દિવસે સમસ્ત પ્રાણીઓ પ્રત્યે જે કરુણાની શીતળ' લહરીઓ વહાવી હતી અને જે ઉપસર્ગ પરંપરાઓ સમભાવે વેદી હતી તેનાં સ્મરણમાંથી એવી જ ભક્તિની આદ્રતા છૂટવાની. વીતરાગ પ્રભુના જીવનમાં જે કરુણા, મૈત્રી, પ્રમેદના મહેરામણે ઉછળતા હોય તે તેની ઠંડી હવાથી ઉપાસક પણ ભીંજાયા વિના કેમ રહી શકે? જેમની ઉપાસના કરવામાં આવે છે તેમના વિષે ભક્તિભાવ તે જરૂર રહેવાને. માત્ર ભગવાનના ગુણેનું ધ્યાન ધરતાં ભગવાનના જેવું જ બનવાનું છે એ દયેય દષ્ટિ બહાર ન રહેવું જોઈએ.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૦ ]
ધમ ગલઃ
જિનેશ્વરના ધ્યાનથી, ગુણગાનથી કે એ પ્રકારના વિધિવિધાનથી આપણે પાપપ્રકૃતિને નિર્મૂળ કરવા માગીએ છીએ--પરમાત્મા પાસેથી કેાઈ પ્રકારની દયા કે કૃપા નથી વાંછતા એ આપણી જૈન ઉપાસનાની વિશેષતા છે. સ્વામી સમતભદ્રે પણ પેાતાની છટાદાર વાણીમાં એ જ વાત કહી છેઃ न पूजयार्थस्त्वयि वीतरागे
न निन्दया नाथ विवान्तवैरे ।
तथापि ते पुण्यगुणस्मृतिर्नः पुनातु चित्तं दुरितां जनेभ्यः ॥
ભગવન્ ! પૂજા કે ભક્તિની આપને કઇ જરૂર નથી, રાગને આપે દૂર હાંકી કાઢચેા છે. આપની નિંદા કાઇ કરે તા પણ આપને ક્ષેાભ નથી થતા. નિ ંદા કે સ્તુતિ આપને માટે સરખા છે છતાં હું આપની સ્તુતિ કે ઉપાસના કરું છું એનુ કારણ એ જ છે કે આપના ગુણાથી ચિત્તમાં પ્રસન્નતા વ્યાપે છે, પાપમળ ધાવાયાથી મન પવિત્ર બને છે.
કમ મળ ધાવાની, પ્રભુના ધ્યાનથી પ્રભુમય બનવાની ષ્ટિ એ જ થાય જૈન ઉપાસના છે. આપણા સઘળા ક્રિયાકાંડમાં પણ એને જ પ્રધાનતા અપાઈ છે. જયાં એ દૃષ્ટિ, વિવેક કે શૈલી ન હોય ત્યાં ભાવશૂન્યતા છે એમ સમજી ઉપાસક માત્રે ભાવશુદ્ધિ કરી વાળવી જોઇએ એ જ અહીં મુખ્ય મુદ્દો છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણરસ્થાન ગુણસ્થાન એ શું છે? શાસ્ત્રીય ચર્ચામાં ઘણી વાર એ ગુણસ્થાનને ઉલેખ થાય છે. સામાન્ય રીતે એને ગુણઠાણું પણ કહેવામાં આવે છે. આ ગુણસ્થાન એકલા જેનોએ જ કપ્યાં કે સર્યા છે એવું કંઈ જ નથી. બહિરાત્મા, અંતરાત્મા અને પરમાત્મા એવી ત્રણ સંક્ષિપ્ત ભૂમિકાઓ તે તમે સાંભળી હશે. જૈનદર્શને એ જ સ્થિતિને જરા વિસ્તારીને ચૌદ ભૂમિકાના રૂપમાં ગોઠવી છે. એમ કહેવાય છે કે ગવાસિષ્ઠ જેવા વેદાન્તના ગ્રંથમાં પણ સાત અજ્ઞાનની અને સાત જ્ઞાનની એમ ચૌદ આત્મિક ભૂમિકાઓનું વર્ણન છે. સાંખ્યગદર્શન પણ ક્ષિપ્ત, મૂઢ, વિક્ષિપ્ત, એકાગ્ર અને નિરૂદ્ધ એવી પાંચ ચિત્તભૂમિકાએ વર્ણવે છે. ચૌદ ભૂમિકાઓનું એ હુંકું વર્ગીકરણ છે એમ ખુશીથી કહી શકાય. બૌદ્ધદર્શનમાં પણ આધ્યાત્મિક વિકાસને પાંચ ભૂમિકામાં પૃથગૂજન, સંતાપન્ન આદિ રૂપે સમાવી દીધું છે. આ રીતે આપણા બધા જ આર્યદર્શનેએ સંસારથી મોક્ષ સુધીના ક્રમ અને સ્થિતિ, તેમજ કારણે ઉપર પુષ્કળ પ્રકાશ નાખ્યા છે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૨ ]
ધમ મંગલ
ગુણસ્થાના ચૌદ છે પણ એ ઉપરથી ગામ કે શહેરની જેમ દૂર દૂર હશે, વચ્ચે કઇ સંબધ જ નહિ ડાય એમ નથી માનવાનું. માત્ર એને બુદ્ધિગમ્ય બનાવવા ચૌદ ભૂમિકાઓ વર્ણવેલી છે. માણસ પ્રવાસ કરતા અસંખ્ય સ્થાનાને સ્પર્શતા જાય છે, પણ એ મધાનું વર્ણન કરવાને એને અવકાશ નથી મળતા. એ તા વચ્ચે માટા શહેર કે ગામડા આવ્યાં હાય તેનું જ થેાડું' વિવેચન કરશે. તે જ પ્રમાણે આત્માની પરિણતિ તેા પાર વિનાની હાય છે— એક રીતે એ ગુણસ્થાના જ છે. પાણીના પ્રવાહને કાઈ અમુક માપથી ઓળખે અથવા સમયના વિભાગને અમુક નામથી આળખે તેા તેથી કરીને એના સાવ નોખા ભાગ નથી પડી જતા અખંડ પ્રવાહ તે અટૂટ જ રહે છે. તે જ પ્રમાણે આ ગુણસ્થાનાને જુદા જુદા નામથી ઓળખાવવા છતાં આત્મવિકાસના, સ્વરૂપાચરણના ક્રમ અટ્ટુટ અને એકધારા જ રહે છે. ગુણસ્થાનાની એક અખ'ડ ' સીઢી છે. પગથિયાં જુદાં જુદાં દેખાય તે પણ આરાણુના ક્રમમાં કઈ ફેર નથી પડતા. પ્રથમના ચાર ગુણસ્થાનના સબંધ સમ્યગ્દર્શન સાથે છે. બાકીનાના સમ્યક્ચારિત્રની સાથે, સક્ષેપમાં આપણે તે જોઈ લઈએ
'
૧ હું મિથ્યાત્વઃ સમ્યગ્દર્શન કે સમ્યક્ચારિત્ર વગરની પ્રાણીની આ ભૂમિકા હોય છે. નાના જીવ-જંતુથી માંડી મહાપડિતા અને રાજામહારાજાઓ પણ આ ભૂમિકામાં પડ્યા હોય છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણસ્થાન
[ ૧૩૩ ]
૨ જી' સાસાદન: મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનના અનંતાનુઅન્ધી કષાયેા અહીં પણ હાય છે. અહીં માત્ર મિથ્યાત્વ નથી હેતુ એટલે એ પ્રથમના ગુણસ્થાન કરતાં ચઢિયાતું છે. આ ભૂમિકા ઉપરના પ્રાણીને અજ્ઞાની કહેવાય, પણુ મિથ્યાત્વી ન કહેવાય, બાકી, અનંતાનુબ ધી કષાય હેાવાથી મિથ્યાત્વમાં કયારે સરી પડે તે કહેવાય નહિ- આ ગુણુસ્થાનવાળા જીવ પડે તેા પ્રથમ ભૂમિકાએ પહોંચે. સાસાદનના સમય ક્ષણમાત્રને હાય છે. જ્યારે કાઇ સમ્યક્ત્વી સમ્યક્ત્વથી પડે છે ત્યારે એકાદ પળ આ પગથિયે
અટકે છે.
૩જું મિશ્ર: અહીં અનંતાનુબંધી કષાય નથી હાતા એટલે આ પ્રથમની એ પગથી કરતાં ઊંચે સ્થાને છે, છતાં અહીં પૂર્ણ વિવેક નથી હાતા-સમ્યક્ત્વ અને મિથ્યાત્વનું મિશ્રણ હાય છે, તેથી જ એ ગુણસ્થાન પણ મિશ્ર ગુણુસ્થાનના નામથી એળખાય છે.
પુરાણી દેવા એકદમ પી નથી છેાડતી. નવુ' દ્રુન પામવા છતાં જીવ જૂના સંસ્કારાથી ખેંચાય છે. મિશ્ર ગુણુસ્થાનની ભૂમિકા ઉપર એનુ દ્વંદ્વ વર્તે છે. અહીંથી એ માગ જાણે ક્ટાતા લાગે છે. કાં તા નીચે પડે-મિથ્યાત્વમાં અને કાં આગળ ઉન્નતિ કરે.
'૪ છુ' અવિરત સમ્યક્ત્વઃ અહીં જીવને સમ્યગ્દષ્ટિ લાધે છે. અવિરત કહેવાનું કારણ એટલું જ કે આ ભૂમિકા ઉપર
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૪ ].
ધર્મમંગલ સંયમ બહુ હળવો હોય છે. મન, વચન કે કાયા ઉપર તેની નજીવી અસર રહે છે.
૫ મું દેશવિરતિઃ દેશ એટલે અંશઃ સમ્યગદષ્ટિ જીવ અહીં પહોંચ્યા પછી વ્રતધારી બને છે. મહાવતેને ધારણ કરવા જેટલું સામર્થ્ય ન હોવાથી શ્રાવકના બાર વ્રત વિગેરે પાળવાની એનામાં યોગ્યતા આવે છે. એના આd, રૌદ્રધ્યાન, મંદ હોય છે. સ્વાધ્યાય, સંયમ, તપ, દેવગુરુભક્તિ જેવી પવિત્ર કરણીમાં એને રસ પડે છે.
૬ હું પ્રમત્તવિરતિઃ અહીં અહિંસાદિ પાંચ મહાવ્રતનું પાલન હોય છે, પણ પ્રમાદને સંભવ છે. કર્તવ્યને માર્ગ દષ્ટિ સન્મુખ સ્પષ્ટ હોય ખરે, પણ આલસ્યાદિના કારણે અનાદરબુદ્ધિ ઉપજે એનું નામ પ્રમાદ. વિકથા, કષાય, ઈન્દ્રિયવિષય, નિદ્રા, પ્રણય વિગેરે એ પ્રમાદના ભેદે છે. પ્રમાદ એટલે ખાસ કરીને અહીં પ્રમાદની તિવ્રતા જ સમજવાની છે.
૭ મું અપ્રમત્તવિરતિઃ સંયમી માણસ અનેક વાર પ્રમતમાંથી અપ્રમત્ત અને અપ્રમત્તમાંથી પ્રમત્તમાં આવ-જા કરે છે. કર્તાવ્યની અંદર ઉત્સાહ કે ઉલાસ અખંડિત રહે એ અપ્રમત્તાવસ્થા અને ઉત્સાહ મંદ પડે એટલે પ્રમત્ત અવસ્થા.
૮ મું અને શું અપૂર્વકરણ, અનિવૃત્તિકરણઃ સમભાવના એવા અપૂર્વ પરિણામ ઉલ્લસે કે જેવા પહેલાં કઈ વાર ન અનુભવ્યા હોય તેથી તે અપૂર્વકરણ કહેવાય. આત્મિક ઉત્થાનમાં આ પરિણામોની નિર્મળ ધારા વહે છે. એ તદ્દન
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણસ્થાન
[ ૧૩૫ ] નવીન લાગે છે. એ જ પ્રમાણે અધ્યવસાયેની અનિવૃત્તિ એટલે દ્રઢતા હોવાથી અનિવૃત્તિ ગુણસ્થાનક કહ્યું છે.
૧૦ મું સૂક્ષ્મસંપરાયઃ મેહનીય કમની વીસ જેટલી પ્રકૃતિઓ ઉપશાંત અથવા ક્ષય થયા બાદ ફક્ત સૂક્ષમ ખંડસ્વરૂપ લેભ-કષાયનું અસ્તિત્વ હોવાથી એને સૂમ સંપરાય ગુણસ્થાનક કહેવામાં આવે છે.
૧૧ મું ૧૨ મું ઉપશાંત મેહ અને ક્ષીણમેહઃ આ બને પૂર્ણ સમભાવવાળા ગુણસ્થાન છે. માત્ર ફેર એટલો જ કે ઉપશાંતમહીને સમભાવ સ્થાયી નથી હોત. ક્ષીણ મહીને સ્થાયી હોય છે.
૧૩ મું સગે કેવલીઃ અહીં શુદ્ધ ક્ષાયિકભાવ, ઉત્કૃષ્ટ ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ તથા નિશ્ચય ક્ષાયિક યથાવાત ચારિત્ર વર્તે છે. આત્માને અહીં પરમ વિકાસ હોય છે. એમને , કેવલી, અહંન્ત, સર્વજ્ઞ, જિવન્મુક્ત કે સ્થિતપ્રજ્ઞ ગમે તે નામથી સંબંધે. આ સ્થિતિ મેળવ્યા પછી નીચે પડવાપણું નથી રહેતું.
૧૪ મું અગ કેવલીઃ અંતિમ સ્થિતિમાં કેવળી જ્યારે એકાદ ક્ષણને માટે પૂર્ણ નિશ્ચલ બની જાય ત્યારે એ નિશ્ચલ અવસ્થા અગ કેવલીની અવસ્થા કહેવાય.
શાસ્ત્રીય પરિભાષાની પકડમાંથી એ વર્ણનને જે આપણે બહાર કાઢીએ તે સામાન્ય માણસ પણ એ સમજી શકે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૬ ]
ધર્મમંગળઃ (૧) જડ-અબૂઝ–એવી ભૂમિકાના છો આ પગથિયા ઉપર હોય છે કે જેમને બંધ કે મુક્તિને વિચાર- . જ નથી આવતું. સામાન્ય રીતે આપણે બંધનથી, ગુલામીથી કંટાળીએ છીએ–એ કંટાળે અથવા તે વેદના જ મુક્તિનાં સાધન વિચારવાની પ્રેરણા આપે છે.
(૨) જેમના દિલમાં મુક્તિની તમન્ના જાગી હેય છે–જેમણે એ માટે છેડે પ્રયત્ન કર્યો હોય છે, પણ અહીં પતનને બહુ ભય રહે છે. ત્રીજે પગથિયેથી પડ્યો હોય તે અહીં અટકે છે–બહુ થોડી વાર માટે. ,
(૩) શિથિલ શ્રદ્ધા-અહીં મુક્ત બનવાની ઈચ્છા તે છે, પ્રયત્ન પણ છે-માત્ર શ્રદ્ધાનું બળ શિથિલાવસ્થામાં હોય છે. ચેથા પગથિયાથી જે પડે તે અહીં અટકે.
(૪) સાચી ધગશ-આ સ્થિતિએ પહોંચનાર સાચી ધગશ ધરાવતે બને છે. બહારથી જોતાં એ નિરુદ્યમી કે નિષ્કિય લાગે, પણ મુક્તિની ચણગારીઓ અંતરમાં ઊડતી રહે છે. પહેલા પગથિયાથી સીધા અહીં આવી શકાય છે. ખરૂં કહીએ તે આ બીજું પગથિયું પણ છે. આ પગથિયે મારું-તારું એ પ્રકારને ભાવ મંદ પડવા માંડે છે. ક્રોધ, માન, માયાની ચંડાળ ચોકડી પણ દબાવા લાગે છે.
(૫) કર્તવ્યપરાયણતા-આ પગથિયે કર્તવ્યપરાયણતાને આરંભ થાય છે. અહીં કેના પ્રત્યે પિતાનું શું કર્તવ્ય છે તે સમજાય છે. કર્તવ્યની દષ્ટિએ અગિયાર ભેદ બતાવવામાં આવ્યા છે, પણ અહીં એ વાત જવા
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણસ્થાન
[ ૧૩૭ ]
ઈશું. માત્ર અહંતા અને મમતાને મીટાવી દેવા-નિષ્કામ કચેાગ જેને કહેવામાં આવે છે તેને અનુકૂળ મનવાના એ સાધના છે એટલું કહેવુ. ખસ થશે. આ પગથિયે પહોંચનાર બીજાને માઢક અની શકે છે.
( ૬ ) આળસ્ય-પ્રમાદ-સાતમા પગથિયે પહોંચનાર સાધક અહીં થેાડેા આરામ લેવા થાણે છે. થાડી વધુ તૈયારી પણ કરી લેવાની હાય છે.
જાગૃત
અને
(૭) આળસરહિત—ખરેખરા સાવધ. પૂરી તમન્ના અને સ્મ્રુત્તિવાળે સાધક આ પગથિયે પહેાંચી શકે છે. એની આત્મશ્રદ્ધા અને મળ એટલાં અદ્ભૂત હાય છે કે સામાન્ય માણસને તે શાંત સરાવર જેવા જ લાગે.
(૮) આત્મદર્શી—આ ભૂમિકાએ પહેાંચનાર, પેાતાની અંદર રહેલી શક્તિને ખરાખર આળખી લે છે. દુનિયાનાં કષ્ટ કે આફતની એ બહુ પરવા નથી કરતા. એમની પાસે પહોંચીએ એટલે આખું વાતાવરણ જાણે અદલાઇ ગયુ. હાય એમ લાગે. જેમની મુખમુદ્રા જોતાં જ સંદેહ આગળી જાય એમ કહેવાય છે તે પૈકીના આ પુરુષા હેાય છે. સફળતા અથવા સિદ્ધિ એમનાથી મહુ દૂર નથી રહેતી.
( ૯ ) સમદર્શી—આ વના સતાને ક્રોધ, માન, માયાની ભૂતાવળ હવે ડારી શકતી નથી. એમનામાં એક
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૮ ]
ધર્મમંગલઃ નવી જ શક્તિને ધ વહેવા લાગે છે. એમણે પિતાની અંતનિહિત તાકાત એટલે અંશે કુરાવી હોય છે કે એમનામાં અહંતા કે ઘમંડ જેવું કંઈ રહેવા પામતું નથી,
(૧૦) મુક્તિના પથિક––અહીં પિતાપણાનો સર્વથા નાશ નહિ તે પણ એની ઉપર પૂરો કાબૂ આવી ગયે હોય છે. એમની પ્રસન્ન અને નિર્મળ મુખમુદ્રામાં એક પ્રકારની જાદુઈ અસર હોય છે. એમની આસપાસ જિજ્ઞાસુઓ અને ભક્તજનેની ભીડ જામવા લાગે છે. વસ્તુતઃ એ મુક્તિમાર્ગના પથિક હોય છે.
(૧૧) ઉપશાંત–દસમી ભૂમિકાવાળાને આ અગિયારમા પગથિયે આવવું જ પડે એ નિયમ નથી. આ પગથિયું બહુ જોખમવાળું ગણાય છે. જેમણે પિતાની અંદરના કામ-ક્રોધાદિ દુશ્મનનું માત્ર દમન કર્યું હોય છે તેમની સામે એ ચંડાળ ચોકડી બંડ ઉઠાવે છે.
(૧૨) મેહનાશ–જેમણે મોહ-મમતાને નાશ કર્યો હોય છે તે આ પગથિયે પહોંચે છે. જીવન્મુક્ત બનવામાં હવે એમને બહુ વિલબ નથી લાગતું. આટલી ઊણપ રહે છે તે પણ કર્મની સાથે એક વાર ઘનિષ્ટ પરિચય હતું તેને લઈને. એટલે કે સીંદરી બળી જાય, છતાં વળ રહી જાય તેની જેમ છેલ્લી અસર રહી જાય છે. આ ભૂમિકાએ પહોંચ્યા પછી પડવાપણું નથી.
( ૧૩) જીવન્મુક્ત-(અહંત) કમને વળગાડ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણસ્થાન
[ ૧૩૯ ]
અહીં છૂટી જાય છે. કેવળ આત્મા અને આત્માને સ્વાભાવિક ઉદ્યોત અને ઉદ્યમ પ્રત્યક્ષ થાય છે. દેહ હેય પણ નામ માત્રને. આથી વધુ શક્તિમાન આત્મા દેહમાં રહી શકે નહિ. આ પુરુષમાં લેકેને આકર્ષવાનું અજબ ખેંચાણ હોય છે. એમની વાતો સીધી સાદી હોય છતાં એમાં અપૂર્વતા લાગે. એમની પાસે કેઈ અપવિત્રતા કે વેરવિરોધ ટકી શકે નહિ. ક્રાંતિ અને શાંતિ હાથમાં હાથ મીલાવે. બકરી ને વાઘ એક આરે પાણી પીવે એમ જે કહેવાય છે તે આવા પુરુષના પુણ્યબળથી.
(૧૪) સિદ્ધ-સંસારની સાથે એમને કંઈ નીસબત નથી રહેતી. -
આ ચૌદ ગુણસ્થાનકે જૈનધર્મમાં કહ્યા છે, પણ તે ઉપરથી એકલા જૈનોને જ એની સાથે સંબંધ છે એમ નથી માનવાનું. પ્રાણીમાત્રને આત્મપ્રગતિના માર્ગમાં એ પગથિયા પસાર કરવા જ પડે છે. જૈન તત્વચિંતકેએ આત્મવિકાસની એ સીઢી પુષ્કળ અનુભવ અને ચિંતનના પરિણામે રચી છે. જેનસિદ્ધાંત પક્ષપાતશૂન્ય છે. જૈન ધર્મમાં માને અથવા પિતાને જૈન કહેવરાવે તે જ આ સીઢી ચડી શકે એમ નથી. અંતરના પરિણામેની જેટલે અંશે શુદ્ધિ હોય, કક્ષાની જંજાલમાંથી જેટલે અંશે છૂટા થવાય તેટલા અંશે આ પ્રગતિની સીઢી ઉપર સૌ કેઈને એક સરખો અધિકાર છે. શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં ગુણસ્થાનકની વર્ણના વિસ્તારથી કરવામાં આવી છે–એને લેકગ્ય વાણમાં
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪૦ ]
ધર્મમંગલ દર્શાવવી એ જરા મુશ્કેલ કામ છે, છતાં અહીં એ પ્રકારની થેડી હિમ્મત કરી છે. એમાં ભૂલચૂક હોય તે સુજનેએ દરગુજર કરવી.
સુભાષિત યૌવનના ઉન્માદથી જેમ ચેતતા રહેવાનું છે, તેમ લક્ષ્મીના ઉન્માદથી પણ સાવધ રહેજો. સભ્યતા અને પવિત્ર સંસ્કાર હોય તે લક્ષ્મીને વૈભવ સુગંધમય બને છે.
આગળ બંધ, પાછળ ધંધે
ધંધામાં કે ધંધો પણ જે ધંધામાં યે ધર્મ કરે
તે સાહેબ કે બંદે.
!
જીવ–અજીવના અનુભવજ્ઞાનને ભેદજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. એ ભેદજ્ઞાન શાસ્ત્રાર્થ કરવા માટે, પાંડિત્યને દંભ કરવા માટે નથી; પણ હું કેણુ અને મારું શુદ્ધ સ્વરૂપ શું તે જાણવા માટે એનો ઉપયોગ છે.
- પુણ્ય એટલે આત્માને પ્રકાશ અને પાપ એટલે વિનયવિવેકની જડતા-અંધકાર. અંધકારમાંથી પ્રકાશમાં જવાને સૌ કોઈ ઝંખે છે. ઝંખના સાચા દિલની હેય તે કોમળ અંકુર જેમ પથરના કઠણ હૈયાને ભેદીને બહાર નીકળે છે અને પ્રકાશના દર્શન મેળવે છે તેમ આપણે પણ પ્રકાશ પામીએ. -
--ઉપાશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
સઘવક
માટી સભા કે પરિષદ મળવાની હાય અને સ્વયંસેવકાની જરૂર પડે તે એક કહેતાં એકવીસ સ્વયંસેવકે હાજર થઈ જશે. નાના-મૈાટા જમણવાર કે ઉત્સવમાં પણ પેાતાની સેવા આપનારા નાજુવાનાની ખાટ નહિ દેખાય. મડળમાં અથવા સંસ્થામાં અધિકારીઓની જગ્યા ભરવી હશે તેા એક પ્રમુખ કે મંત્રીને ખદલે ખુશીથી દસ મંત્રીઆ અને પાંચ જેટલા પ્રમુખા જડી જશે-સામાન્ય સભ્યાની નામમાળા તા એટલી લાંખી મનશે કે કેારા કાગળ દ્વીપી નીકળશે. આ બધાં દ્રશ્ય, અને વર્ણન વાંચતાં આપણને સહેજે એમ લાગે કે આજે સેવાભાવ વધ્યા છે—લેાકેામાં સેવાભાવની ભરતી આવી છે. પહેલાં જે એમ કહેવાતુ કે સેવાધમ તા ચેાગીઓને પણ અગમ્ય છે તેને બદલે આજે સેવાભાવ ઘણું। સસ્તા બની ગયા છે એમ પણ લાગે. નામની પાસે સંઘના સેવક ' લખવાના રિવાજ એટલે મધુ પ્રચલિત છે કે સઘસેવક બનવા મથનારે કયા ગુણા કેળવવા જોઈએ તે તરફ ભાગ્યે જ કેાઈનું લક્ષ જતું હશે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪૨ ]
ધમમ ગળઃ
શાભાની ખાતર સેવક કહેવડાવનારા કે પ્રસિદ્ધિની ખાતર આગળ પડનારા સેવાની વાત જવા દઇએ તે। જેના અંતરમાં સંઘસેવાની, ધમની સેવાની કે રાષ્ટ્રની સેવાની ધગશ સતત જાતી રહેતી હૈાય એવા વિરલા જ મળશે. એવા સેવા ધર્માં, સંઘ અને રાષ્ટ્રનું ગૈારવ છે, દેશનું ખરૂં ધન છે—આશા અને શ્રદ્ધાનું વિરામસ્થાન છે.
સાચા સેવક કિ સાંસારિક સિદ્ધિ કે પ્રતિષ્ઠાની પાછળ ઘેલેા નથી બનતા. સંઘસેવક કે લેાકસેવકના રાહ ફૂલથી છવાયેલા નથી ાતા. અને તે ડગલે ને પગલે કાંટા વાગે છે. પણ એવી સામાન્ય મુશ્કેલીઓથી જનતાને સેવક પાછું પગલું` નથી ભરતા-જેણે શ્રદ્ધાપૂર્વક એમ માન્યુ કે પાતે સેવાભાવી છે તેને અંગત સુખ, આરામ કે યશની પરવા નથી હોતી. જે ક્ષણે સેવકના દિલમાં એવું પ્રલેાભન જાગે કે ખીજા હજારા ભાઈએ પુષ્કળ ધનસ'ચય કરે છે અને લહેર ઉડાવે છે, સેકડા ભાઇઓ એવા છે કે જે વરસે–છ મહિને એકાદ સભામાં કે સમિતિમાં જઇને પ્રસિદ્ધિની કલગી પહેરી આવે છે તે મારે એકલાએ જ આ સ્થિતિમાં શા સારુ પડી રહેવું-આવું પ્રલેાભન જાગે તે સમજવું કે પોતે સેવકપના ગૌરવને અચેાગ્ય છે. કેટલાક। સામાન્ય સાંસારિક સગવડાને કે વૈભવના ઉપરàા ભેગ ખુશી આપી શકે છે પરંતુ એમને કીર્ત્તિની માહિનીના પાશમાંથી બચવુ મુશ્કેલ થઈ પડે છે. જે સંઘસેવક બનવા માગતા હોય અને એવા ને એવા જ
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસેવક
[ ૧૪૩
નિર્દોષ સેવક રહેવા માગતા હોય તેણે આવા પ્રલોભનેથી હંમેશા સાવધ રહેવું જોઈએ. યશ કે પ્રતિષ્ઠાની પાછળ ભીખારીની જેમ ફરનારા એને મેળવી શકતા નથી. એને અર્થ એવો નથી કે સંઘસેવકના ગળામાં કીર્તિદેવી પિતાને હાર નાખે જ નહિ-કીર્તિ કે પ્રતિષ્ઠા મળી જાય તે પણ પિતે એને અધિકારી નથી એમજ તે તે માને. ભૂલેચૂકે પણ જે આવા પ્રલોભનમાં સંઘસેવક ફસાય તો પોતે ભૂલ કરી છે એમ માની ભવિષ્યમાં વધુ સાવચેત રહેવાને તેણે સંક૯પ કરવો જોઈએ.
આ તે સેવકપણાની ભૂમિકાની વાત થઈ સંઘસેવકને કર્તવ્ય દેર નિશ્ચિત અને દ્રઢ હોવું જોઈએ એટલે કે એ જે ચંચળવૃત્તિનો હોય-આજે એક ધ્યેય સ્વીકારે અને કાલે સવારે બીજે નિર્ણય કરી બેસે તે લોકોને સાચી ઠેરવણું ન આપી શકે. કેટલીક વાર સંઘસેવકે ખૂબ ઊહાપોહને અંતે નિર્ણય કરે છે, એમાં સમાજ કે સંઘનું શ્રેય છે એમ જાહેર કરે છે, પરંતુ એની સામે જે વટેળ ઊભું થો–ડે વિરોધ જાગે કે તરત જ એમને પાઘડી ફેરવી બાંધવાની જરૂર લાગે છે. નિશ્ચયની દ્રઢતાને અભાવે આવા સેવકે લેકેની શ્રદ્ધા મેળવી કે કેળવી શકતા નથી. જેઓ ભય કે સ્વાર્થને અંગે પિતાના માગમાંથી પીછેહઠ કરે છે તેઓ પ્રગતિને પાછી ઠેલે છે અને બીજા નવા સેવકના રાહમાં પણ કાંટાની જાળ પાથરે છે. મેટા-હિમ્મતભર્યાં ઠરાવ કરવા અને એ રીતે વીરતા
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪]
ધમ મંગળઃ
બતાવવી તેના કરતાં જે કંઈ વ્યવહારિક અને તત્કાળ સિદ્ધ થઈ શકે એમ હોય તેવા ઉપાયેનું અવલંબન લેવું વધારે ઉચિત ગણાય. સંઘસેવકે પિતાની અને પોતે જે સમુદાયની અંદર વસે છે તેની શક્તિની મર્યાદા આંકવામાં પછાત ન રહેવું જોઈએ. મુદ્દાની વાત એટલી જ છે કે સંઘસેવક પિતે શ્રદ્ધાપૂર્ણ હવે જોઈએ. બીજાઓની જેમ ઢચુપચુ કે ચંચળ ન હોય. ' " સંઘસેવકને માટે બીજું એક ભયસ્થાન છે-અને તે અભિમાન. સંઘસેવક હોવાને દેખાવ કરનાર, બે હાથ જેડીને ભલે ઊભો રહે, વિનયની વાણી બેલવામાં પણ ભલે કંજુસાઈ ન રાખે, પણ તે ઉપરથી એ નિરભિમાન છે એમ લોકે માની લેતા નથી. એમાં નાટકીય ઢંગ હેવાને સંભવ છે. સરકારી અધિકારીઓ પણ પત્રવહેવારની ભાષામાં પિતાને “આપને આજ્ઞાંકિત–નમ્ર સેવક” તરિકે ઓળખાવે છે. પણ એને આપણે કૃત્રિમ વિનય સિવાય બીજું કંઈ નથી માનતા. મોટા દેખાવમાં સંઘસેવક પિતાની નમ્રતા દાખવે તે ઉપરથી તેને તેલ નથી થત–નાના નાના વહેવારમાં, રેજીદી વાતચીતમાં અને પરસ્પરના સંબંધોમાં એણે પિતાની નિરભિમાનતા બતાવી આપવી જોઈએ. જે માણસે અભિમાનને તીલાંજલી આપી હોય છે તેને કઈ દુશ્મન નથી તે. પિતાની નમ્રતાના બદલામાં એ લોકોને પ્રેમ મેળવે છે અને એ જ એની ખરી મૂડી બની જાય છે. નિરભિમાન બનવું એટલે સ્વમાનને પણ ત્યાગ કરો
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંઘસેવક
[ ૧૪૫ ] એવા એના સ્મથ નથી. સ્વમાન ગયા પછી વ્યક્તિત્વ જ નથી રહેતું. પણ અહીં તા આપણે જેને હું પદ અથવા ઘુમડ કહીએ છીએ તેની જ વાત થાય છે. જે સઘસેવક છે તે પેાતાના વ્યક્તિત્વને ઉજ્જવળ રાખવા છતાં ગવને લાકસમુદાયમાં એંગાળી દે છે.
ઘણીવાર સામાન્ય સંસારીના જીવનમાં નિરાશાનાં મેાજા' ફરી વળે છે. તેા પછી સંઘસેવકના જીવનમાં એવા ટાકટીના પ્રસંગે આવે એમાં આશ્ચર્ય નથી. સંઘસેવકે વિરાધ માટે પૂરતી તયારી રાખવી જોઇએ. જાણી જોઇને એ સંઘષ કે વિરોધ પેદા ન કરે, પણ જેણે રૂઢીબધ્ધતા, વહેમ, અજ્ઞાન સામે મારચા માંડયા હોય તેને વિરાધવટાળ વચ્ચે સપડાવું જ પડે. એ વખતે અંતરમાં આશા અને શ્રધ્ધાના દીપક એલાવા ન ષામે એની પૂરી તકેદારી રાખવી જોઈએ. સંઘ કે સમુદાયના દરેક માણુસ પેાતાનું હિત કે કલ્યાણુ વિચારી શકે એમ હુંમેશા નથી અનતું. વિશાળ સમૂહમાં રૂઢીપ્રેમીઓ અને ટૂંકા સ્વા જોનારા પણ હાય છે, તે શુભ પ્રવૃત્તિના હાર્દ સુધી પહોંચી શકતા નથી. એમની સખ્યા માટી હાય તે સમાજસેવક ભારે દુશ્મનાવટ વહેારી લે છે. નાના વર્તુલમાં સઘસેવકને ઘણી અથડામણા વેઠી લેવી પડે છે. જેમને પેાતાના આત્મીય કે સ્વજન માન્યા હૈાય છે તેઓ જ કેટલીવાર વિરાધીની છાવણીમાં ભળી જાય છે. આવા વિરોધીતું મળ શરૂઆતમાં એટલુ મૂંઝવનારુ હાય છે કે સંઘસેવકની
૧૦
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪]
ધર્મમંગળ ઘણીખરી શક્તિ એમાં જ ખરચાઈ જાય છે.
કેઈ પણ સુધારક કે શ્રેયસ્કર પ્રવૃત્તિને ઈતિહાસ તપાસે તે પ્રારંભમાં એને પ્રચંડ વિરોધ થયેલે દેખાશે. એ વિરોધ શમ્યા પછી કે કંઈક વિચાર કરવા પ્રેરાય છે. શ્રેયસ્કર પ્રવૃત્તિના તમામ અંશને એકી સાથે કદાચ સ્વીકાર ન થાય, તે પણ એમાં પિતાનું હિત, કલ્યાણ હતું એમ માની તેની થોડી-ઘણી મહત્તા કેટલાક મુક્તક ઠે સ્વીકારે છે. સંઘસેવકમાં આશાવાદને પ્રાણવાયુ ન હોય તો તે આવા પ્રચંડ વિરોધ અને સંઘર્ષો સામે ટકી ન શકે.
ભગવાન મહાવીર અને ગૌતમ બુદ્ધદેવના જીવનમાં આવા કેટલાય પ્રસંગો બનેલા તમને યાદ હશે. ગશાળા અને જમાલી જેવા ભગવાનના નિકટના સંપર્કમાં રહેનારાઓએ એક દિવસ એમને વિરોધ કરેલ-જૂદા પડી. ગએલા. અને ગૌતમ બુદ્ધના સંબંધમાં તે એમ કહેવાય છે કે એમના વહાલા અને અત્યંત આજ્ઞાંકિત શિષ્ય આનંદે પણ ગૌતમદેવને કહી દીધેલું કે “મારે ને તમારે હવે નહિ અને આ તમારું કમંડળ?” આનંદ જેવા આત્મીયે ગૌતમ બુદ્ધ દેવને આ શબ્દ સંભળાવેલા. એ કાળના બને પુરુષોને એમના સમયમાં ઘણું વિટંબણાઓ વેઠવી પડેલી, છતાં એમણે પિતાના આશા અને શ્રદ્ધાના દીપકને એકલાવા ન દીધો. વિશ્વનું પરમ હિત તેઓ સાધી શક્યા–એ પ્રકાશના . આધારે આજે પણ લોકોને સન્માર્ગ મળે છે. - સેવક અને સામાન્ય જનના દેહ એક જ પ્રકારની માટીથી ઘડાયેલા હોવા છતાં સૌથી મહત્વને ભેદ. એટલે
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંઘસેવક
[ ૧૪૭] જ હે ય છે કે સાચા સંઘસેવકનું દિલ પિલાદનું હોય છે. એની ઉપર ગમે તેટલા પ્રહારો થાય, પણ નિરાશાને કે અશ્રદ્ધાને ફરકવા દેતા નથી. એમને પૂરી ખાત્રી હોય છે કે આ વંટેળ એક દિવસે જરૂર શમવાને લોકો પોતે જ પિતાનું કલ્યાણ સમજવાના અને જેને વિરોધ કરે છે તે જ માગે કલેલ કરતા ચાલવાના.
સંઘસેવકના રાહમાં જે આવી મુશ્કેલીઓ, કસોટીઓ ન હોય તે પછી સામાન્ય સંસારી અને અડગ સંઘસેવકના જીવનમાં ભેદ જેવું જ કાં રહે છે? સંઘસેવક કસોટીઓ અને વિરોધના કડવા ઘૂંટડા ગળા નીચે ઉતારવા છતાં, જાણે કે અમૃતઘૂંટ પીતે હોય એમ જ માને. એ વર્તમાનમાં નહિ, પણ ભવિષ્યમાં દષ્ટિ કરેઃ આજને દિવસ વીત્યા પછી આવતી કાલે લોકે કેટલા માર્ગાનુસારી બનશે
એને વિચાર કરે, અને એમાંથી જ અખૂટ પ્રેરણા મેળવે. - સંઘસેવક એકલે પંડે બધે ભાર ઉપાડી શકતો નથી. એને સાથીઓ, સહકારી કાર્યકર્તાઓની મદદ લેવી પડે છે. જેની સાથે અવારનવાર સંબંધમાં આવવું પડતું હોય–જેમની પાસેથી કામ લેવાનું હોય તેમની સાથે મીઠે વાત્સલ્યભર્યો સંબધ જળવાઈ રહે જોઈએ. કેટલેક સ્થળે આવા સહકારીઓમાં જે જોઈએ તેવો સંપ કે સદ્દભાવ દેખાતું નથી–બહારથી સંઘની સેવા ઉઠાવવા છતાં અંદર અંદર મનદુઃખ કે મતભેદ રહે છે. એટલે
પણ એ સંઘ દ્વારકે નથી પહોંચતે. એક જ ઉદ્દેશ ધરા- ' વનાર, એક જ પ્રવૃત્તિ પાછળ ભેખ લેનારા ભાઈઓ
પણ જો પરસ્પરના સંબંધમાં નીખાલસ, ઉદાર અને
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ]
ધર્મમંગલ
વાત્સલ્યભાવવાળા ન હોય તે પરિણામે સારી સંસ્થાઓ પણ વગોવાય છે.
આપણે વિશ્વપ્રેમની ઘણું મોટી વાત કરીએ છીએ, પણ જે આપણા સાથી-સંગાથીઓના નાના વર્તનમાં વાત્સલ્યભાવને છેડો પરિચય ન આપી શકીએ, એકબીજાની ઉણપ અને ઉદ્ધતાઈને ખમી-ખમાવી ન શકીએ તે વિશ્વપ્રેમની વાતને કંઈ અર્થ જ નથી રહેતો. વિશ્વને તે આપણે શી રીતે પહોંચી શકવાના હતા? આપણા સાથી-સંગાથીઓ પ્રત્યે પ્રીતિ કે વાત્સલ્યભાવ દાખવા શકીએ તે એ જ વાત્સલ્ય વિસ્તરતું વિશ્વપ્રેમરૂપ બની જવાનું. જે સંઘસેવકને ઘણા સહકારીઓ સાથે સંપર્કમાં આવવાનું બને છે અને સંઘર્ષણ થવા છતાં સંયમ અને વાત્સલ્ય દાખવવાની તક મળે છે તેઓ સદ્દભાગી છે. કેઈની સાથે ન બને એટલે સૂતરને તાંતણે તેડીને ફેંકી દે તેમ પિતાને સંબંધ તેડી નાખનારા તે હજારો જણ નીકળશે. માત્ર એવે પ્રસંગે સંયમ, ક્ષમાશીલતા દાખવી સંઘહિત, સમાજ-સંગઠનને અબાધિત રાખનારા જ ખરે. ખરા સંઘસેવકના બિરૂદને દીપાવે છે.
સેવાનું વ્રત લેવું કઠણ છે, પણ એને ઠેઠ લગી નભાવવું અતિશય કઠણ છે. સેવા એ જ જેને જીવનમંત્ર હોય, સંઘ સેવાને જ પિતાનું જીવન સાર્થકય માનતે હેય અને સંઘસેવાના માર્ગમાં નડતી મુશ્કેલીઓને ફૂલના હાર જેવી ગણતા હોય એ બડભાગી તે કેઈકજ નીકળશે. આવા સંઘસેવકે જ સંઘને ઘડે છે સમાજને સંગઠિત કરે છે અને પિતાની પાછળ અક્ષય કીર્તિ મૂકી જાય છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભ૦ મહાવીર
જૈન સંસ્કૃતિનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જેને જાણવું હોય, જૈન સિદ્ધાંતમાં પ્રરૂપેલા ત્યાગ-વિરાગ-ક્ષમા અને આત્મકલ્યાણની દિવ્ય શક્તિ સમજવી હોય તેને ભગવાન મહાવીરના જીવનની નાની-મોટી સર્વ ઘટનાઓ માર્ગદર્શક બની રહે છે. જેનો ભ૦ મહાવીરને આસન્નઉપકારી માનીને એમના નામસ્મરણની સાથે જ મસ્તક નમાવે છે. સાંપ્રદાયિકતાની ખાતર નહિ, પણ અતિહાસિક દ્રષ્ટિથી જોઈએ તે પણ સિદ્ધાર્થ રાજાના એ પુત્ર-વર્ધમાનકુંવર-મહાવીરસ્વામીએ જ અંધકારમાં ભટકતા પ્રાણીઓને આખે અને પ્રકાશ આપે હતે. ચકખુદયાણ અને મગદયાણ –ચક્ષુ આપનાર અને માર્ગ દર્શાવનાર તરિકેની એમની ખ્યાતિ અને ઉપકારકતા આજે સૌ કોઈ સ્વીકારે છે. તેઓ રાજકુમાર હેવા છતાં આત્માના કલ્યાણ તેમજ વિશ્વના મંગળ અર્થે ખરેખરી સિહવૃત્તિથી ભાગ-વિરાગના માર્ગે વિચર્યા હતા. જે વખતે યજ્ઞાદિમાં હોમાતા પશુઓના બલિદાનને લીધે પવિત્ર ભૂમિ રક્તરંગી બની હતી અને બીજા અન્યાયે તથા પાખંડેને પણ પાર નહોતો રહ્યો ત્યારે ભગવાન મહાવીરે કષ્ટ અને ઉપસર્ગોની પરંપરા સહન કરીને પણ અહિંસા-સત્યનું સ્વરૂપ પ્રબોધ્યું અને એ રીતે અંધકારના થરના થર વિખેરી નાખ્યા. અજ્ઞાનમાં સડતી અને અનેકવિધ અત્યાચારથી છુંદતી પશુ-પ્રાણું અને માનવીની મોટી સંખ્યાએ છૂટ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૫૦ ]
ધર્મમંગલઃ
કારાને દમ લીધે. આત્મકલ્યાણ અને લોકકલ્યાણ એ બે ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુઓ નથી, પણ એક જ ઢાલની બે બાજુઓ છે એમ એમણે પિતાના જીવનવ્યવહારથી બતાવી આપ્યું. ભગવાન મહાવીરે સત્ય-અહિંસાને પ્રચાર કરતાં અથવા તે પ્રકાશનું આંજણ આંજતાં અજ્ઞાનીઓ તરફથી જે ઉપસર્ગો સહ્યાં છે તે વાંચતાં આપણે રોમાંચ અનુભવીએ છીએ. ભયંકરમાં ભયંકર ગણાતા ઉપસર્ગો પણ ભગવાનના કંઠમાં ફૂલના હાર બની જતા હોય અને આજે હજારો વર્ષ પછી પણ એમાંથી શીતળ સુવાસ વહેતી હોય એમ લાગે છે. આત્માનું શ્રેય અને વિશ્વના પ્રાણી માત્રનું મંગળ એ જેનું ધયેય બને છે તેને માગ કેટલો કપરો હોય છે તે આ મહાવીરપ્રભુના જીવનચરિત્રથી જણાય છે. અજ્ઞાનીઓ તે એમને વિરોધ કરે, પરંતુ દે અને ભલભલા પંડિતએ પણ એમની સામે ઝંઝાવાત ઉપજાવે. ભગવાનની સહિષ્ણુતા અને કરુણાની અમીધારમાં વેર-વિરોધ તણાઈ જાય છે. જેઓ વિરોધ કરતા હતા તેઓ જ એમના ચરણ ચૂમે છે. અસાધારણ કરુણા અને ક્ષમાને પ્રભાવ તે મહાવીર પ્રભુના ચરિત્રમાં જીવંત બન્યું હોય એમ સ્પષ્ટ દેખાય છે.
વૈદિક સભ્યતા કે જેનાં મૂળ રસ-કસ શેષાઈ ગયાં હતાં, માત્ર દંભ આડંબર ને નીરસ ક્રિયાકાંડ અવશેષ રહ્યાં હતાં તેમાં ભ૦ મહાવીરે શ્રમણ સંસ્કૃતિનું રસસિંચન કર્યું. ગૌતમસ્વામી જેવા એ જમાનાના પ્રખર
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભ૦ મહાવીર
T૧૫૧]
પંડિતે–જેઓ કેટલીયે શંકાના જાળાં-જાંખરાં વચ્ચે અટવાઈ જવાથી મૂળ અને શુદ્ધ માગ જોઈ શકતા નહોતા, તેમને, એમની પિતાની શાસ્ત્રશૈલીથી સમજાવ્યા અને શંકા-શલ્યરહિત બનાવ્યા. ગણધરવાદમાં આ હકીકત બહુ સ્પષ્ટપણે રજૂ કરવામાં આવી છે. શંકાનું નિરાકરણ થતાં જ ઈન્દ્રભૂતિ જેવા એમના સમયના સમાજનેતા પ્રભુ મહાવીરના માર્ગને અંગીકાર કરે છે. સામાન્ય માનવીની શક્તિ અને ધીરજ ખૂટી જાય એવાં કાર્યો ભ૦ મહાવીરની દીર્ઘ તપસ્યા અને કરુણાના પ્રતાપે સહેજે સિદ્ધ થતાં હોય એમ લાગે છે.
ભગવાન મહાવીરે હિંસા, અજ્ઞાન અને વહેમના કાદવમાં ગળાબૂડ બની ગએલી જનતાને ઉદ્ધાર કર્યો, ચંડકૌશિક જેવા વિષધરને પણ પિતાની અસીમ ક્ષમાશક્તિથી ઉદ્ધર્યો એટલું જ નહિ પણ પ્રાણી માત્રની અંદર જે અદ્ભુત સત્તા રહેલી છે તેને મેઘગંભીર સ્વરે ઉપદેશ કર્યો. જન્મથી કેઈ ઉચ્ચ નથી, નીચ નથી–અસંખ્ય દેવદેવીઓના કલ્પિત ભય કે ત્રાસથી ગભરાઈ જઈને પોતાને પામર માની લેવાનું નથી એ પ્રકારની નિર્ભયતાને મંત્ર પણ ભગવાને જ સંભળાવ્યો.
ગુલામી કંઈ એક જ પ્રકારની નથી હોતી. આજે આપણે રાજકીય ગુલામીમાંથી છૂટવાને ઘણું મથીએ છીએરાજકીય સાથે આર્થિક અને ઔદ્યોગિક ગુલામીને ત્રાસ પણ એછે નથી. પરંતુ વાસનાની ગુલામી કેવી ભયંકર હોય છે, એ ગુલામીના મૂળ કેટલા ઊંડા હોય છે તેમજ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પર).
ધર્મમંગલ એ વાસનાની ગુલામી બીજી કેટલી ગુલામીઓ ઉપજાવે છે તેને ખરે ખ્યાલ શ્રમણ સંસ્કૃતિ જ આપે છે. ભગવાન મહાવીરે ખરૂં કહીએ તે સાંસારિકતાની ગુલામીમાંથી પ્રાણીમાત્રને મુક્ત કરવાને પ્રથમ નિનાદ સુણાવ્યું.
એ રીતે જેણે ભયંકર ઉપસર્ગો વેઠીને જગતને આંખો આપી, પ્રકાશ આખ્યા, માર્ગ દર્શાવ્યા તે પુરુષ જગતવંદનીય તથા પ્રાતઃસ્મરણય અને એમાં આશ્ચર્ય નથી. ભ૦ મહાવીરનું જીવન પ્રેરણાને એક અખંડ ઝરે છે. જે કેઈ એ ચરિત્રનું પાન કરશે, અને જે તેમના પવિત્ર સંસ્કાર ઝીલશે તેને માર્ગ અને પ્રકાશ મળી રહેશે. ભગવાન મહાવીરનું જીવન એટલું પ્રતાપી અને પ્રકાશમય છે કે એ વિષે અહીં વધુ વિવેચન કરવાની જરૂર નથી.
માત્ર એટલું કહેવું અહીં બસ થશે કે ભક્તિની ગુલામી કે અંધશ્રદ્ધાથી પ્રેરાયેલી ઘેલછા પ્રભુ મહાવીરને અભિપ્રેત નથી. તેમને જીવનસંદેશ કેવળ જ્ઞાન, ભક્તિ કે પુરૂષાર્થ પુરતું મર્યાદિત નથી. એમણે તે વારંવાર એકજ વાત કરી છે કે કર્મમળથી લેપાયેલે માનવી પરવશ ને દુર્બળ રહેવાને-કર્મબંધનમાંથી મુક્ત બનેલો માનવી જ સર્વ સુખ, આનંદ, સત્ય-શિવ-સાંદને અધિકારી બનવાને. પ્રત્યેક પ્રાણીને મુક્તિની એ સીઢી ઉપર ચડવાને હક છે અને શિવસુંદરીની વરમાળ પહેરવાની પણ સોને સરખી સત્તા છે. આ મંત્રમાં જ માનવજાતિના ઉધારના બીજ પડ્યાં છે. એ બીજ મંત્ર આપનાર પ્રભુ મહાવીરને કેટીકેટી પ્રણામ હેજે !
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
_