Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
OAN
श्रीभुवनभानुसूरि-जन्मशताब्दीवर्षनिमित्तं प्राभृतम्
(वि.सं. २०६७ चैत्र कृष्णा ६)
RROMA
श्रीधर्मसूरिशिष्यरत्न-श्रीरत्नसिंहसूरिविरचितम् भावानुवादविभूषित-'हैमचन्द्रीया'-वृत्ति-समलङ्कृतम्
श्रीधर्माचार्यबहुमानकुलकुम
वृत्तिकारो भावानुवादकारश्च - वैराग्यदेशनादक्ष-आचार्यदेव-श्रीमद्विजयहेमचन्द्रसूरीश्वराणां शिष्याणुः
मुनि रत्नबोधिविजयः
Wa
QATAR
प्रकाशक
@
श्री जिनशासन आराधना ट्रस्ट
poocha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
|||||||||||E
પ્રાપ્તિસ્થાન
|||||
શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
C/o. શ્રી ચંદ્રકાંત એસ. સંઘવી ૬-બી, અશોકા કોમ્પ્લેક્ષ, પહેલા રેલ્વે ગરનાળા પાસે, પાટણ-૩૮૪ ૨૬૫ (ઉત્તર ગુજરાત). ફોન - ૨૩૧૬૦૩
C/o. શ્રી ચંદ્રકુમારભાઈ બી. જરીવાલા દુકાન નં. પ, બદ્રિકેશ્વર સોસાયટી, મરીન ડ્રાઈવ, ઈ’ રોડ, નેતાજી સુભાષ રોડ, મુંબઈ-૨. ફોનઃ ૦૨૨-૨૨૮૧૮૪૨૦
વીર સં. ૨૫૩૫૦ પ્રથમ આવૃત્તિ - વિ.સં. ૨૦૬૫
|||||||||||||||
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
(१) कुत्र पृष्ठे को विषयः ? या पाने शुं?
विषय ભૂમિકા વૃત્તિકારનું મંગળ. વિનયનું સ્વરૂપ. ગુરુનો વિનય દુષ્કર છે. વિનય-બહુમાનની ચતુર્ભગી.
or
१-५
क्र.
विषयः भूमिका वृत्तिकर्तुर्मङ्गलम् । विनयस्वरूपम् । | गुरुविनयो दुष्करः । ४ विनयबहुमानचतुर्भङ्गी ।
or
orm
0
प्रथमवृत्तवृत्तिः પહેલા શ્લોકની વૃત્તિ.
-२२ प्रथमं वृत्तम् ।
|पहेलो दोs. क्षणिकवादनिरासः ।
ક્ષણિકવાદનું નિરાકરણ . बहुमानस्य विषयः कर्ता च । બહુમાનનો વિષય અને કર્તા. धर्माचार्येतिकथनप्रयोजनम् । 'माया' सेम डेवानु प्रयो४न. मङ्गलप्रयोजनम् ।
મંગળનું પ્રયોજન. | शब्दरूपमङ्गलनिबन्धनप्रयोजनम् श०६३पे भंगण भूश्वानुं प्रयो४न. ११ वाचनिकनमस्कारसम्बन्ध्याक्षेपपरिहारौ। क्यन३५ नमार संबंधी प्रश्नोत्तर. शिष्टाचारपालनार्थं मङ्गलनिबन्धनम् |शिष्टाया२नु पालन ४२वा भाटे भंगण.१३ प्रयोजनसम्बन्धयोः सामर्थ्यगम्यता । प्रयो४न-संबन्ध सामर्थगभ्य छे. १४ | सम्बन्धद्वैविध्यप्रतिपादनम् । બે પ્રકારના સંબંધ. गुरुनमस्काररूपमङ्गलविषयकाक्षेपरिहारौ । गुरुना नमस्॥२३५ भंगविषय |१६-१९
प्रश्नोत्तर. देवसकाशाद्गुरोरधिकत्वम् । ભગવાન કરતા ગુરુનું અધિકપણું. २०-२१ विनयस्य जिनशासनमूलत्वम् । વિનય જિનશાસનનું મૂળ છે.
२३-३८
द्वितीयवृत्तवृत्तिः
બીજા શ્લોકની વૃત્તિ. | द्वितीयं वृत्तम् ।
जी. सो. गुरोः सकलभुवनपूज्यत्वम् । ગુરુ સંપૂર્ણ લોકમાં પૂજય છે. २० | गुरुगुणाः ।
ગુરુના ગુણો. २१ | गुरोः षट्त्रिंशद्गुणाः ।।
ગુરુના ૩૬ ગુણો. २२ | प्रकारान्तरेण गुरोः षट्विंशद्गुणाः ।। બીજી રીતે ગુરુના ૩૬ ગુણો.
|२६-२७ |२८-२९
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्र.
विषयः
गुरोः षण्णवत्यधिकद्वादशशतगुणाः ।
२३
२४ गुरुगुणाः ।
२५ निजशिष्याणां तु गुरुः पूज्य एव ।
२६ गुरुकृतोपकारा: ।
२७ गुरोर्दुष्प्रत्युपकार्यत्वम् ।
तृतीयवृत्तवृत्तिः ।
२८ तृतीयं वृत्तम् ।
२९ शिष्यस्वरूपम् ।
३० शुद्धनिश्चयनयाभिप्रायः शुद्धव्यवहार
३३ |गुरुस्वरूपम् ।
३४ गुर्वपेक्षया शिष्ये विद्यमाना
(२)
વિષય
गुरुना १,२८६ गुलो.
गुरुना गुएा.
પોતાના શિષ્યો માટે તો ગુરુ અવશ્ય |રૂ
३९ गुर्वाज्ञापालनजायमानलाभस्य सत्यदृष्टान्तेन समर्थनम् । ४० गीतार्थगुरुवचसा विषमपि पातव्यम् । ४१ गुरुवचनं विचारं विना स्वीकर्तव्यम् ।
पूभ्य छे.
ગુરુએ કરેલા ઉપકારો.
ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળવો खशष्य छ,
श्रीभ सोडनी वृत्ति. त्रीले सो
शिष्यनुं स्व३५.
पृष्ठ क्र.
ગુરુનું સ્વરૂપ.
ગુરુની અપેક્ષાએ શિષ્યમાં રહેલા अषि गुलो
३०
३१-३२
नयाभिप्रायक्ष ।
હનિષનયનો અભિપ્રાય અને વ્યવહારનયનો અભિપ્રાય. શિષ્યનું સ્વરૂપ.
३१ शिष्यस्वरूपम् ।
|४२-४३
३२ शिष्यानुग्रहनिर्जरार्थमेव दीक्षा दातव्या । शिष्यो उपर या ४२वा जने निर्भरा ४४ માટે દીક્ષા આપવી
३४-३५
३६-३८
३९-५८
३९
४०
४१
४५
४६
अधिकगुणाः ।
३६ गुर्वाज्ञापालनं सुखावहं भवति । ३७ गुर्वाज्ञाराधनमेकान्ततो हितकारीति दृष्टान्तेन समर्थनम् ।
३५ गुर्वांशायाः स्वीकारे पालने च काल- गुर्वाज्ञानी स्वीअर उरवामां जने तेनुं ४० સ્વીકાર અને विलम्बो न विधेयः । પાલન કરવામાં મોડું ન કરવું. ગુર્વજ્ઞાનું પાલન સુખ લાવનારું થાય છે. દ ‘ગુર્વાશાની આરાધના એકાંતે હિતકારી હજુ છે’ એનું દૃષ્ટાન્ત વડે સમર્થન. ગુરુની વિષમ આજ્ઞા પણ અવશ્ય पाणवी.
३८. गुरोर्विषमाऽऽज्ञाऽपि पालनीयैव ।
५०
ગુર્વાજ્ઞાના પાલનથી થતા લાભનું સાચા દૃષ્ટાન્તથી સમર્થન. गीतार्थ गुरुना वयनी जेर पक्ष पी. ५२ गुरुवयन विचार ईर्ष्या विना स्वीकार. ५३
५१
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयः ४२ | सिंहगिरिसूरिशिष्याणां दृष्टान्तः । ४३ | गौतमस्वामिज्ञातम् ।
વિષય
पृष्ठ क्र. सिंडरिसूरिन। शिष्योनु दृष्टान्त. ५४-५६ ગૌતમસ્વામીનું દૃષ્ટાન્ત.
५७-५८
(६२
| चतुर्थपञ्चमवृत्तवृत्तिः ।
चतुर्थपञ्चमवृत्तद्वयम् । | गुरुर्देवतावत्पूज्यः । विनयस्य पञ्चविधत्वम् ।
औपचारिकविनयस्य भेदाः । | अनाशातनाविनयस्य भेदाः । | विनयभेदाः । प्रकारान्तरेण विनयभेदाः ।
विनयस्य माहात्म्यम् । ५२ | साधुः सदैव मधुरभाषामेव वक्ति । ५३ | क्रुद्धगुरोः पूजने सत्यदृष्टान्तः ।
गुरूपालम्भावसरे न किमपि प्रतिवक्तव्यम् । | मृगावतीदृष्टान्तः । गुरुकृतदण्डप्रहारोऽपि शिष्येण सोढव्यः । चण्डरुद्राचार्य शिष्यदृष्टान्तः | गुरुयं दण्डयति स धन्यः । गुरोरनुग्रहकृपा निग्रहकृपा च । केवल्यप्यज्ञातदशायां छद्मस्थगुरोविनयं करोति ।
गुरुहीलना भस्मसात् करोति । ६२ | साध्वीपुष्पचूलादृष्टान्तः ।
सुखैषिणो लक्षणानि । सुखैषिगुरुरपि शिष्येण पूज्यः । प्रमादस्वरूपम् ।
योथा-पांयमा सोनी वृत्ति. ५९-१०६ योथो-पांयमी सो.. ગુરુ દેવતાની જેમ પૂજ્ય છે. ६०-६१ વિયના પાંચ પ્રકાર. ઔપચારિક વિનયના ભેદો. અનાશાતના વિયના ભેદો. વિનયના ભેદો.
६५-६९ બીજી રીતે વિનયના ભેદો. ७०-७६ વિનયનું માહાભ્ય. साधु डंभे॥ मधु२ भाषा ४ बोले. ७८ ગુસ્સે થયેલા ગુરુની પૂજાના વિષયમાં ૭૨ सायुं दृष्टान्त. ગુરુ ઠપકો આપે ત્યારે સામો જવાબ ૮૦ ન આપવો. મૃગાવતીજીનું દૃષ્ટાન્ત.
८१-८२ ગુરુએ કરેલો દાંડાનો પ્રહાર પણ ८३ શિષ્ય સહન કરવો. ચંડરુદ્રાચાર્યના શિષ્યનું દષ્ટાન્ત. ८४-८५ ગુરુ જેને દંડ કરે તે ધન્ય છે. ગુરુની અનુગ્રહકૃપા અને નિગ્રહકૃપા. કેવળી પણ ગુરુ ન જાણે ત્યાં સુધી ૫૮૮ છદ્મસ્થ ગુરુનો વિનય કરે છે. गुरुना डासना भस्मीभूत ४३ छ. ८९ સાધ્વી પુષ્પચૂલાજીનું દષ્ટાન્ત. |९०-९१ સુખશીલતાના લક્ષણો. સુખશીલિયા ગુરુને પણ શિષ્ય પૂજવા શરૂ પ્રમાદનું સ્વરૂપ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४)
विषयः | कषायस्वरूपम् । निद्राविकथास्वरूपम् । | प्रमादस्य पञ्चविधत्वम् । प्रमादस्याष्टविधत्वम् । प्रमादशीलोऽपि गुरुः शिष्येण देवतावत्पूज्यः
शैलकपन्थकज्ञातम् । | स्वमुक्त्यर्थं शिष्येण गुरुः शोभनो
मन्तव्यः । | देवपूजा ।
गुरोर्देवतुल्या पूजा । | गुरुकृपायाः किं स्वरूपम् ? | गुरुबहुमान एव गुरुकृपा ।
વિષય
पृष्ठ क्र. કષાયનું સ્વરૂપ. निद्रा-विस्थानु स्व३५. પ્રમાદના પાંચ પ્રકાર.
९७-९८ પ્રમાદેના આઠ પ્રકાર. પ્રમાદી ગુરુને પણ શિષ્ય ભગવાનની ૨૦૦ જેમ પૂજવા. शैम-पन्थन दृष्टान्त.
|१०१ પોતાની મુક્તિ માટે શિષ્ય ગુરુને १०२ સારા માનવા. ભગવાનની પૂજા. ગુરુની ભગવાન જેવી પૂજા. |१०४ ગુરુકૃપા એટલે શું? ગુરુબહુમાન એ જ ગુરુકૃપા છે. |१०६
|१०५
षष्ठवृत्तवृत्तिः । છટ્ટા શ્લોકની વૃત્તિ.
|१०७-११६ | षष्ठं वृत्तम् । છઠ્ઠો શ્લોક.
१०७ | इङ्गिताकारभ्यां गुर्विच्छां ज्ञात्वा ઈિંગિત-આકાર વડે ગુરુની ઈચ્છા १०८-१०९ गुरुभक्तिः कर्तव्या ।
જાણી ગુરુભક્તિ કરવી. गुर्विच्छाराधनमेव परमा गुरुभक्तिः । ગુરુની ઈચ્છાની આરાધના કરવી
એ જ શ્રેષ્ઠ ગુરુભક્તિ છે. भृत्यात्शिष्यस्य विशेषः ।
નોકર અને શિષ્યનો ભેદ. |१११ | प्रकारान्तरेण गुरुसेवायास्त्रिविधत्वम् । बीते गुरुसेवाना ९ ५२.. |११२ मानसिकसेवायां कायिकवाचिकसेवयो- मानसि सेवा होय. त्यां यि:- |११३ नियतत्वम् ।
વાચિકસેવા હોય જ. | अशुभेच्छानिरोध एव तपः, न तु अशुभ छानो निरोध से त५ छ, ११४ शुभेच्छानिरोधः ।
શુભ ઈચ્છાનો નિરોધ નહિ. | गुरुमनोभावज्ञानं नाऽशक्यं किन्तु ગુરુના મનના ભાવ જાણવા એ प्रयत्नसाध्यम् ।
અશક્ય નથી પણ પ્રયત્ન કરવાથી તે જાણી શકાય છે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्र.
विषयः
વિષય
पृष्ठ क्र.
शिष्येण स्वबुद्धिगुरुमनोभावज्ञानार्थमेव शिष्ये पोतानी बुद्धिनो उपयोग गुरुना ११६ प्रयोक्तव्या ।
મનના ભાવ જાણવા માટે કરવો.
सप्तमवृत्तवृत्तिः ।
८६ सप्तमं वृत्तम् ।
८७ शिष्यहृदये वज्ररेखातुल्या गुरुभक्तिः स्यात् ।
८८ शिष्येण स्वहृदयेऽखण्डगुरुभक्तिभावो धर्त्तव्यः ।
८९ गुरुभक्तिः सम्यक्त्वलिङ्ग
भाव श्रावकलिङ्गं च । एकलव्यकथा |
९०
९१ व्यतिरेकद्वारेण गुरुभक्तिभावस्य
माहात्म्यकथनम् ।
९२ गुरुभक्तिभावरहितशिष्यजीवनं
विडम्बनारूपम् ।
९३ गुरुभक्तिभावरहितस्य सर्वा साधना विडम्बनारूपा ।
९४ गुरुभक्तिभावाऽभावे मुक्तेरसम्भवः ।
९५ गोशालकज्ञातम् ।
९६ गोशालककृततेजोलेश्योपसर्गः ।
९७ गोशालकस्याऽऽगामिभवाः । ९८ गुरोर्माहात्म्यम् ।
अष्टमवृत्तवृत्तिः ।
(4)
९९ अष्टमं वृत्तम् ।
१०० निन्दात्यागोपदेशः ।
१०१ निन्दया हानिर्गुणानुवादेन तु लाभ: ।
સાતમા શ્લોકની વૃત્તિ.
સાતમો શ્લોક.
શિષ્યના હૃદયમાં વજ્રરેખા જેવી ગુરુભક્તિ હોય.
शिष्ये पोताना हृध्यमां गुरुलति ભાવ અખંડ રાખવો.
ગુરુભક્તિ એ સમ્યક્ત્વનું લિંગ છે. અને ભાવશ્રાવકનું લિંગ છે. એકલવ્યની કથા. વ્યતિરેકથી ગુરુભક્તિભાવનું
माहात्म्य.
११७-१४१
११७
११८
११९
આઠમા શ્લોકની વૃત્તિ. खामो सोड.
| १२०
१२१-१२२ १२३
ગુરુભક્તિભાવ વિનાના શિષ્યનું જીવન વિટંબણારૂપ છે. ગુરુભક્તિભાવ વિનાના શિષ્યની બધી બ સાધના વિટંબણારૂપ છે. ગુરુભક્તિભાવ ન હોય તો મુક્તિ ન ૨૬
१२४
थाय.
ગોશાળાનું દૃષ્ટાન્ત. ગોાળાએ કરેલો તેલગ્યાનો ઉપસર્ગ. ૧૯ ગૌશાળાના આગામી ભવો. ગુરુનું માહાત્મ્ય.
१२७-१३४
१३६-१३९
१४०-१४१
| १४२-१५२
१४२
નિન્દાનો ત્યાગ કરવાનો ઉપદેશ
१४३
નન્દાથી નુકસાન થાય છે, ગુણાનુવાદ ૨૪૪ કરવાથી તો લાભ થાય છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(6)
क्र. विषयः
વિષય
पृष्ठ क्र. १०२| गुरुगुणानुवादोऽपि गुरुभक्तिरेव । ગુરુના ગુણાનુવાદ કરવા એ પણ १४५
ગુરુભક્તિ જ છે. १०३| गुरोः प्रत्यक्षमवर्णवादः ।
ગુરુની સમક્ષ તેમની નિન્દા. १०४ गुरोः परोक्षमवर्णवादः ।
ગુરુની પરોક્ષમાં તેમની નન્દા. |१४७ १०५/ गुर्ववर्णवादकस्यैहिकानानि । ગુરુની નન્દા કરનારને આ ભવમાં
थता नुसानो. १०६/ भावपात्रानुसारेण शुभाशुभफलं प्राप्यते । भाव भने पात्र प्रभार) शुभ
અશુભ ફળ મળે છે. १०७| जिनवचनस्वरूपम् ।
જિનવચનનું સ્વરૂપ.
१५० १०८| गुरावाशातिते जिनवचनमप्याशातितं ગુરુની આશાતના કરે છતે भवति ।
જિનવચનની પણ આશાતના થાય છે.' १०९ गुरुनिन्दको जिनशासनाद्बहिष्क्रियते । गुरुनी निन्। २नारा हिनशासनथी १५२
બહાર કરાય છે.
१५१
१५३-१६४
१५३
१५४
१५६
|१५७
नवमवृत्तवृत्तिः ।
નવમા શ્લોકની વૃત્તિ. ११०/ नवमं वृत्तम् ।
નવમો શ્લોક. १११ शिष्यस्य बाह्यर्द्धयः ।।
શિષ્યની બાહ્ય ઋદ્ધિઓ. ११२ शिष्यस्यान्तरङ्गर्द्धयः ।।
શિષ્યની અંતરંગ ઋદ્ધિઓ. ११३/ ऋद्धयो गुरुभक्तेरानुषङ्गिकफलरूपाः । |द्धिसओ गुरुमतिना आनुषंगि
ફળરૂપ છે. ११४| शिष्यसम्पदपि गुरुभक्तिप्रभावेणैव શિષ્યસંપત્તિ પણ ગુરુભક્તિના भवति ।
પ્રભાવથી જ મળે છે. ११५ गौतमस्वामिनोऽद्वितीया गुरुभक्तिः। गौतमस्वामीनी मो शुरुमस्ति. ११६ धन्यानगारस्य प्रवर्धमानपरिणामता । धन्न। ॥२ यढते परि॥मे. ११७| देवशर्मप्रतिबोधनार्थं गौतमस्वामिप्रेषणम् । विशनि प्रतियो५ ४२वा प्रभुमे
ગૌતમસ્વામીને મોકલ્યા. ११८ गौतमस्वामिन ऋद्धयः ।
ગૌતમસ્વામીની ઋદ્ધિઓ. ११९/ गौतमस्वामिनाऽक्षीणमहानसलब्ध्या । ગૌતમસ્વામીએ અક્ષીણ મહાનસतापसमुनीनां पारणं कारितम् । લબ્ધિથી તાપસમુનિઓને પારણું
शव्यु.
१५८-१५९ |१६०
|१६१
१६२
१६३
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
क्र.
विषयः १२०गौतमस्वामिनामस्मरणमात्रेण
साधूनामिष्टभिक्षालाभः ।
વિષય ગૌતમસ્વામીના નામસ્મરણથી જ સાધુઓને ઈચ્છિત ભિક્ષા મળે છે.
१६४
१६५
१६६
दशमवृत्तवृत्तिः । દશમા શ્લોકની વૃત્તિ.
१६५-१७६ १२१] दशमं वृत्तम् ।
દશમો શ્લોક. १२२ कृतज्ञता प्रधानो गुणः ।
કૃતજ્ઞતા એ પ્રધાન ગુણ છે. १२३/ तीर्थकुज्जीवानां दशवैशिष्ट्यानि जीवानां तीर्थं. २न। वोनीश विशेषतायो |१६७ चतुर्विधत्वञ्च ।
અને જીવોના ચાર પ્રકાર. १२४ जलपानदायकोऽपि दुष्प्रत्युपकार्यः । ५९ मापना२न। ७५.१२नो सहसो १६८
પણ વાળી નથી શકાતો. १२५ गुरुर्मातृवच्छिष्यस्य हितं चिन्तयति । गुरु भातानीभ शिष्यन हित १६९
वियारेछ. १२६ सुगुरुकुगुरुस्वरूपम् ।
સુગુરુ-કુગુરુનું સ્વરૂપ.
|१७० १२७| सम्प्रतिनृपज्ञातम् ।
સંપ્રતિરાજાનું દષ્ટાન્ત.
|१७१-१७४ १२८| गुरोः प्रत्युपकारो वस्तुतः
गुरुन। ५२नो सहसो वाणवो मे १७५ शिष्यस्योपकाररूपः ।
હકિકતમાં શિષ્ય ઉપરના ઉપકારરૂપ
१२९| गुरोर्दुष्प्रत्युपकार्यत्वेन शिष्येण
तद्भक्तावत्यधिकं यतनीयम् ।
ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળવો |૨૭૬ મુશ્કેલ હોવાથી શિષ્ય તેમની ભક્તિમાં વધુ પ્રયત્ન કરવો.
१७९
| एकादशद्वादशवृत्तवृत्तिः । अयारमा-मारमा सोनी वृत्ति. १७७-१९५ १३०/ एकादशद्वादशवृत्तद्वयम् ।।
अन्यारभो-भारभो श्योs. |१७७ १३१] गुरुभक्तौ माया न कर्त्तव्या । | गुरुमतिमा भाया न ४२वी. १७८ १३२ मायावी प्रायो न शुध्यति । भायावी प्राय: शुद्ध नथी थतो. १३३, मायास्वरूपम् ।
માયાનું સ્વરૂપ.
|१८०-१८१ १३४/ भावशून्या क्रिया द्रव्यरूपा । ભાવ વિનાની ક્રિયા એ દ્રક્રિયા છે. १३५ ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः ।
જ્ઞાન અને ક્રિયાથી મોક્ષ થાય છે. ૧૮રૂ १३६ क्रियाया अपि भाव एव प्रधानतरः । |ठिया ७२ता ५९ मा ४ वधु प्रधान छ.१८४ १३७| भावस्य प्राधान्यम् ।
ભાવની પ્રધાનતા.
१८५
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्र. विषयः
વિષય
पृष्ठ क्र. १३८, मायाविशिष्यकृता गुरुभक्तिर्नटक्रियातुल्या । मायावी शिष्ये ४२वी गुरुभक्ति से १८६
નટની ક્રિયા જેવી છે. १३९ गुरुप्रसादनार्थं मायाविशिष्यभाषितचाहु- गुरुने मुश ४२व। मायावी शिष्य ५ | १८७ वचनानि ।
બોલાતા મીઠા વચનો. १४० मायाविशिष्यकृता गुरुभक्तिः कुलटा- भायावी शिष्ये ४२वी गुरुभक्ति मे १८८ | नारीक्रियातुल्या ।
मुसटा नारीनी हियावी छे. १४१] गुरुसेवायां भारण्डपक्षिवदप्रमत्तेन भाव्यम् । गुरुनी सेवामा भारं पंजीनी. भ. १८९
અપ્રમત્ત થવું. १४२ अङ्गणमेव गृहाभ्यन्तरशोभा व्यनक्ति । |भग ४ घरनी मंहनी शोभाने
सयपु.
१४३ गुरुभक्तिभावशून्यस्य वचनानि
| भावशून्यानि । १४४ असारस्याऽऽडम्बरो महान् । १४५ विनयरत्नसाधुज्ञातम् ।
गुरुभक्तिभाव विनाना शिष्यना १९ વચનો ભાવરહિત હોય. असारनो माउं२ भोटो होय छे. १९२ વિનયરત્નસાધુનું દષ્ટાન્ત. |१९३-१९५
त्रयोदशवृत्तवृत्तिः । તેરમા શ્લોકની વૃત્તિ.
|१९६-२०७ १४६ त्रयोदशं वृत्तम् ।
तेरभो दो.
|१९६ १४७| गुरुमनोऽनुकूलवर्तनमेव परमा कला । गुरुना भनने अनुण वर्त मे ४ १९७
પરમકળા છે. १४८ शिष्येण गुरुव्रतेन भाव्यम् । શિષ્ય ગુરુવ્રતવાળા થવું. | १९८ १४९/ स्वेच्छात्यजनार्थं गुर्विच्छा पूरणीया । स्वेछानो त्या॥ ४२वा गुरुनी ७७ १९९
पू२वी.
१५०| गुर्विच्छापूरणे दृष्टान्तः ।
ગુરુની ઈચ્છા પૂરવામાં દૃષ્ટાન્ત. |२०० १५१ पुरुषकलाः ।
પુરુષોની કળાઓ.
२०१ १५२ स्त्रीकलाः ।
સ્ત્રીઓની કળાઓ.
२०२ १५३| गुरुमनोऽनुकूलवर्त्तनमेव परमो धर्मः । गुरुना भनने अनुण वर्त मे४ २०३
श्रेष्ठ धर्म छ. १५४ विविधदर्शनाभिमतानि तत्त्वानि । विविध शनीने मान्य तत्त्वो. |२०४-२०५ १५५ शिष्येण स्वमनोवाक्कायेषु गुर्वाधिपत्यं शिष्ये पोताना भन-वयन-आया ५२/२०६ स्थाप्यम् ।
ગુરુની માલિકી સ્થાપવી.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
()
क्र.
विषयः १५६ वेषो धर्मं रक्षति ।
વિષય વિષ ધર્મનું રક્ષણ કરે છે.
पृष्ठ क्र. २०७
२०८
२०९
चतुर्दशवृत्तवृत्तिः । ચૌદમા શ્લોકની વૃત્તિ.
२०८-२१९ १५७ चतुर्दशं वृत्तम् ।
यौहमी सोड. १५८ गुरुवचनं तीर्थरूपम् ।
ગુરુવચન એ તીર્થરૂપ છે. १५९| क्रियमाणं कृतमिति वीरवचनम् । ‘કરાતુ કરાયુ છે” એવું વીરપ્રભુનું |२१०-२११
वयन. १६०/ जमालिज्ञातम् ।
જમાલિનું દૃષ્ટાન્ત.
२१२ १६१ अयुक्तमपि गुरुवचनमाराधनीयम् ।। અયુક્ત પણ ગુરુવચન આરાધવું. १६२ वृत्तस्थज्ञानवृद्धपूजकत्वं वृद्धानुगत्वञ्च । मायारमा २डेला शनिवृद्धोने पू४वा |२१४
અને વૃદ્ધોને અનુસરવું. १६३| तीर्थस्वरूपम् ।
તીર્થનું સ્વરૂપ.
|२१५ १६४| गुरुवचनं तीर्थतुल्यं मन्तव्यम् ।। ગુરુવચન તીર્થસમાન માનવું.
|२१६ १६५/ गुरुवचनं परिणामसुन्दरमेव भवति । गुरुवयन परिणामे सुंघ२४ होय छे. २१७ १६६ लौकिकं ज्ञातम्
લૌકિક દૃષ્ટાન્ત. १६७| गुरुवचनं श्रेयस्करमेव ।
ગુરુવચન કલ્યાણકારી જ હોય.
|२१९
|२१८
| पञ्चदशवृत्तवृत्तिः । પંદરમા શ્લોકની વૃત્તિ.
२२०-२२९ १६८ पञ्चदशं वृत्तम् ।
પંદરમો શ્લોક.
|२२० १६९| गुरुमनो विराध्य प्राप्तयाा न कोऽपि गुरुना भननी विराधना उरीने भणेसी/२२१ लाभः ।
ऋद्धिथा ओयाम नथी थती. १७० वध्यस्य चौरस्य मण्डनेन न कोऽपि सीना भाय ४ाता योरने २२२ लाभः ।
શણગારથી કોઈ લાભ નથી થતો. १७१ | गुरुमनोविराधकस्य भावमरणं भवति । गुरुना मननी विराधना ४२नारनु २२३
ભાવમરણ થાય છે. १७२| गुरुमनो विराध्यार्द्धिकाङ्क्षणेऽल्पलाभो ગુરુના મનની વિરાધના કરીને ઋદ્ધિ ૨૨૪ महाहानिः ।
ઝંખવામાં લાભ થોડો છે અને નુકસાન
|घ छ. १७३ शिष्येष्टर्द्धयः ।
શિષ્યને ઈષ્ટ ઋદ્ધિઓ.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०)
વિષય | गुरुनी छ। प्रभारी वर्तव।३५ से
જ આરાધના શિષ્ય કરવી. સિંહ ગુફાવાસી મુનિનું દૃષ્ટાન્ત.
क्र.
विषयः १७४ | गुर्विच्छानुसारवर्तनरूपैकैवाऽऽराधना
शिष्येण कर्त्तव्या । १७५ सिंहगुहावासिमुनिज्ञातम् ।
पृष्ठ क्र. २२६
|२२७-२२९
षोडशवृत्तवृत्तिः । સોળમા શ્લોકની વૃત્તિ.
२३०-२४२ १७६ षोडशं वृत्तम् ।
सोनभो दो.
२३० १७७| शिष्येण सर्वकार्यं गुरुं पृष्ट्वैव कर्त्तव्यम् । शिष्ये आधु अर्य गुरुने पूछीने, ०४ ४२/२३१ १७८ लघुकार्यानुज्ञा बहुवेलादेशाभ्यां याच्या । नाना अर्योनी २०. बहुवेदनाले २३२
આદેશો વડે માંગવી. | गुरुपृच्छापूर्व कार्यकरणेन शिष्यस्यै- ગુરુને પૂછીને કાર્ય કરવામાં શિષ્યને રરર | कान्तेनैव लाभः ।
એકાન્ત લાભ છે. १८० सर्वकार्येषु गुरोः प्रच्छनेन तस्य व्याघातो आया अभि गुरुने ५७पाथी तेभने २३४ भवेदिति शङ्का तत्समाधानञ्च । વ્યાઘાત થાય એવી શંકા અને તેનું
समाधान. १८१/ सारणादिकमकुर्वन्गुरुः शरणागतशीर्ष- सा२९॥ वगैरे नहि २ता अरु श२५) |२३५ कर्त्तकतुल्यः ।
આવેલાના મસ્તક કાપનારાની સમાન
२३९
१८२ तिलहारकज्ञातम् । १८३| सदा पृच्छकेन भाव्यम् । १८४| शिष्यरोगिणा गुरुवैद्यान्न किमपि
| गोपनीयम् । १८५/ पृच्छासामाचारी। १८६ प्रतिपृच्छासामाचारी ।
તલ હરનારાનું દૃષ્ટાન્ત.
| २३६-२३८ સદા પૂછતા રહેવું. शिष्यरोगामे गुरुवैद्य यही ४७५९ २४० છુપાવવું નહીં. પૃચ્છાસામાચારી. પ્રતિપૃચ્છાસામાચારી.
|२४२
| २४१
२४३-२४९ २४३
| सप्तदशवृत्तवृत्तिः । १८७| सप्तदशं वृत्तम् । १८८| सकृत्पृष्ट्वाऽनेककार्यकारी शिष्यो
मायावी । १८९ साधुचतुर्भङ्गी।
સત્તરમા શ્લોકની વૃત્તિ. સત્તરમો શ્લોક. એકવાર પૂછીને અનેક કાર્યો કરનારો શિષ્ય માયાવી છે. સાધુની ચતુર્ભગી
२४४
२४५-२४७
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्र.
विषयः
१९० प्रत्येकं कार्य गुरुपृच्छापूर्व कर्तव्यमिति प्रतिपृच्छासामाचार्यपि सूचयति ।
વિષય
६२ अर्थ गुरुने पूछीने 5 खेम પ્રતિકૃચ્છા સામાચારી પણ सूथवे छे.
१९१ गूढमार्गेण गच्छता पुनः पुनः प्रष्टव्यम् । वांडा-यूा रस्ते नाराने वारंवार
पूछ.
१९८ गुरोः शिष्यप्रच्छने कारणानि । १९९ गुर्वनिवेदकस्य गुरुगोपकस्य च गुरुकुलवासेन न कोऽपि लाभ: ।
अष्टादशवृत्तवृत्तिः
१९२ अष्टादशं वृत्तम् ।
१९३ कार्यं कृत्वा गुरुर्निवेदनीयः । १९४ आज्ञायाः प्रत्यर्पणे ज्ञातानि । १९५ आज्ञाप्रत्यर्पणस्यार्थः । १९६ कार्यसमाप्त्यनन्तरमवश्यं गुरुर्निवेदनीयः । डार्थ पूरुं यया पछी अवश्य गुरुने
આજ્ઞા પાછી આપવાનો અર્થ.
४शावj.
१९७ कार्यानिवेदने शिष्यस्य त्रिणि कारणानि अर्थ नहीं छायाना शिष्यने त्र अरबो
२०० गुरुकुलवासचतुर्भङ्गी ।
२०१ गुरुकुलवासमाहात्म्यम् ।
२०२ | रत्नत्रयवृद्ध्युपायस्तत्सम्पन्नसेवा ।
(११)
एकोनविंशतितमवृत्तवृत्तिः ।
અઢારમા શ્લોકની વૃત્તિ. अढारमो लोड.
२०५ एकोनविंशतितमं वृत्तम् ।
કાર્ય કરીને ગુરુને જણાવવું.
આજ્ઞા પાછી આપવાના દૃષ્ટાનો.
२०३ गुरौ भावप्रतिबद्धस्यैव द्रव्यगुरुकुलवासः गुरु विषे भावप्रतिबंधवाणानो ४
सफलो भवति ।
२०४ गुरुकुलवासमाहात्म्यम् ।
ગુરુકુળવાસની ચતુર્ભેગી
ગુરુકુળવાસનું માહાત્મ્ય. રત્નત્રયની વૃદ્ધિનો ઉપાય તેનાથી સમ્પન્નની સેવા છે.
દ્રવ્યગુરુકુળવાસ સફળ થાય છે. ગુરુકુળવાસનું માહાત્મ્ય
पृष्ठ क्र.
ઓગણીશમા શ્લોકની વૃત્તિ. ઓગણીશમો શ્લોક.
२४८
२५६
ગુરને શિષ્યને પૂછવાના કારણો. ગુરુને નહીં જણાવનારાને અને ગુરુથી ર૭ છુપાવનારાને ગુરુકુળવાસથી કોઈ લાભ નથી થતો.
२८९
२५०-२६५
२५०
२५१
२५२
२५३
२५४
२५५
२५८
२५९
२६०
२६१
२६२-२६५
२६६-२७७
२६६
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१२)
२६८
क्र. विषयः
વિષય
पृष्ठ क्र. २०६] गुरवः केनाऽपि कारणेन विशेषसन्माना- गुरुमो ओ५९॥ ४॥२५॥१२ मा २६७ दिकं ददति ।
વધુ સન્માનાદિ આપે. २०७| द्विविधाः शिष्याः
બે પ્રકારના શિષ્યો. २०८ गुरुदत्तविशेषसन्मानादेः कारणानि ગુરુએ આપેલા ઓછા-વધુ સન્માન |२६९
વગેરેના કારણો. २०९ गुरुदत्तविशेषाः
गुरुय सापेक्षा मोछा-वधु सन्मान २७०-२७१
वगेरे. २१०| गुरुदत्तविशेषविषयकानि ज्ञातानि ।। गुरुमे सापेसा ओछा-वधु सन्मान २७२
વગેરેના દૃષ્ટાન્તો. २११/ पीठमहापीठज्ञातम् ।
|पीठ-महापाहनु दृष्टान्त.
२७३-२७५ २१२ श्राविकासुलसाज्ञातम् ।
સુલસા શ્રાવિકાનું દૃષ્ટાન્ત. २७६-२७७
विंशतितमवृत्तवृत्तिः । २१३ विंशतितमं वृत्तम् । २१४/ शिष्यस्वभावा विचित्रा भवन्ति । २१५ गुरुबहुमानभावरिक्थं प्रयत्नेन
| रक्षणीयम् । २१६ | गुरुबहुमानः क्षपकश्रेणे/जम् । २१७| गुरौ खेदो महानर्थकारी ।
વીશમા શ્લોકની વૃત્તિ.
२७८-२८५ वीशमो सोs.
२७८ શિષ્યના સ્વભાવો વિચિત્ર હોય. ગુરુબહુમાનની પૂંજી પ્રયત્નપૂર્વક |२८० २क्षवी. ગુરુબહુમાન એ ક્ષપકશ્રેણીનું બીજ છે૨૮૨ ગુરુને વિષે ખેદ કરવો એ મહાનુકસાનકારી છે. ગોઠામાજિલનું દૃષ્ટાન્ત. |२८३-२८५
|२८२
२१८ गोष्ठामाहिलज्ञातम्।
एकविंशतितमवृत्तवृत्तिः । २१९| एकविंशतितमं वृत्तम् ।। २२०| गुरुविषयककुविकल्पचिन्तननिषेधः । २२१/ स्त्र्यासक्तनरवत् शिष्येण गुरुः सर्व
श्रेष्ठो मन्तव्यः । २२२| गुरुबहुमानाभावो भावमरणम् ।
એકવીસમા શ્લોકની વૃત્તિ. २८६-२९५ એકવીસમો શ્લોક.
२८६ ગુરુ વિષે કુવિકલ્પો ન કરવા. |२८७-२८८ સ્ત્રીમાં આસક્ત મનુષ્યની જેમ શિષ્ય ર૮૬ ગુરુને સૌથી શ્રેષ્ઠ માનવા. ગુરુબહુમાનનો અભાવ એ ભાવમરણ| ૨૧૦
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१३)
पृष्ठ क्र. २९१
क्र.
विषयः २२३| गुरुबहुमानयुक्तमनउद्याने एव शुभ
भावपुष्पाणि प्रादुर्भवन्ति । २२४ प्रसन्नचन्द्रराजर्षिज्ञातम् ।
વિષય | गुरु मानवाणा भनधानमा ४ શુભભાવપુષ્પો ઉગે છે. પ્રસન્નચન્દ્રરાજર્ષિનું દૃષ્ટાન્ત.
२९२-२९५
द्वाविंशतितमवृत्तवृत्तिः । બાવીશમા શ્લોકની વૃત્તિ.
२९६-३०१ २२५ द्वाविंशतितमं वृत्तम् ।
भावीशमो सो
| २९६ २२६] रत्नपरीक्षक एव रत्नविशेषं जानाति । रत्नपरीक्ष०४ २त्नना विशेषने २९७
|२९८
२२७/ रत्नगतबाह्यविशेषाः ।
રત્નના બાહ્ય વિશેષો. २२८ रत्नगतान्तरङ्गविशेषाः ।
રત્નના અંતરંગ વિશેષો. २२९| रत्नपरीक्षकदृष्टान्तोपनयः । રત્નપરીક્ષકના દૃષ્ટાન્તનો ઉપનય. २३०| समर्पितशिष्य एव गुरोर्विशेषान्जानाति । समर्पित शिष्य ४ गुरुना विशेषाने
| छे.
|३०० |३०१
२३१ त्रया
त्रयोविंशतितमवृत्तवृत्तिः । |त्रयोविंशतितमं वृत्तम् । २३२ रत्नपरीक्षकदृष्टान्तं जानन् शिष्यः
परलोकं साधयति । २३३| परभवं गच्छता पुण्यबन्धायाऽवश्यं
धर्मसाधना कर्त्तव्या । २३४/ रत्नपरीक्षकदृष्टान्ताऽज्ञः शिष्यो भवे
बम्भ्रमीति ।
ત્રેવીસમા શ્લોકની વૃત્તિ.
३०२-३१२ त्रवाशमी सोड.
|३०२ રત્નપરીક્ષકના દૃષ્ટાન્તને જાણનારો શિષ્ય પરલોકને સાધે છે. |५२भवमाना। पुथ्य Miqा ३०४ અવશ્ય ધર્મસાધના કરવી. રત્નપરીક્ષકના દષ્ટાન્તને નહીં |३०५ જાણનારો શિષ્ય સંસારમાં બહુ ભમે છે. માષતુષમુનિનું દૃષ્ટાન્ત.
|३०६-३०८ શિવભૂતિનું દૃષ્ટાન્ત.
३०९-३१२
२३५ माषतुषमुनिज्ञातम् । २३६ शिवभूतिज्ञातम् ।
चतुर्विंशतितमवृत्तवृत्तिः । २३७| चतुर्विंशतितमं वृत्तम् । २३८| गुरुसम्बन्धि दुष्टं न जल्पनीयम् ।
ચોવીશમા શ્લોકની વૃત્તિ. ચોવીશમો શ્લોક. ગુરુસંબંધી ખરાબ ન બોલવું.
३१३-३१७ ३१३ ३१४
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१४)
क्र.
વિષય
विषयः
पृष्ठ क्र. २३९| गुर्ववर्णवादक: स्वपरबोधिबीजं गुरुनी निहा ४२नार पोताना भने ३१५ नाशयति ।
બીજાના સમ્યક્ત્વનો નાશ કરે છે. २४० | शिष्यभाषितानि गुरुविषयकानि શિષ્ય વડે બોલાયેલા ગુરુસંબંધી दुर्वचनानि ।
हुयनो. २४१ गुर्ववर्णवादकशिष्येभ्यो हितशिक्षा ।। ગુરુની નિંદા કરનારા શિષ્યોને |३१७
હિતશિક્ષા.
पञ्चविंशतितमवृत्तवृत्तिः । २४२ पञ्चविंशतितमं वृत्तम् । २४३| गुरुगौतमस्वामीव सेवनीयः ।
२४४| सिद्धान्तानुसारिगुरवो गौतमस्वामीव
सेवनीयाः । २४५/ यो गुरौ गौतमस्वामिनं पश्यति स
| फलमपि तादृशं प्राप्नोति । २४६| कालानुसारिगुरवोऽप्युत्कृष्टां निर्जरां
कुर्वन्ति । २४७| मोक्षं साधयितुमिच्छता गुरुविषयकाः
कुविकल्पास्त्याज्याः ।
પચીશમા શ્લોકની વૃત્તિ.
३१८-३२३ પચીશમો શ્લોક.
३१८ गौतमस्वामीनीभ गुरुनी सेवा ३१९ १२वी. सिद्धान्तने अनुसरना। शुरुमोना ३२ ગૌતમસ્વામીની જેમ સેવા કરવી. ४ गुरुमां गौतमस्वामीने वे छ ते ३२१ ३॥ ५९॥ तेषु पामे छे. | मने अनुस२न॥२॥ गुरुमो ५९ ३२२ ઉત્કૃષ્ટ નિર્જરા કરે છે. મોક્ષ સાધવાની ઈચ્છાવાળાએ |३२३ ગુરુસંબંધી કુવિકલ્પો ન કરવા.
३२४
३२५
३२६
षडिंवशतितमवृत्तवृत्तिः । છવ્વીસમા શ્લોકની વૃત્તિ.
३२४-३३० २४८ षड्विंशतितमं वृत्तम् ।
છવ્વીસમો શ્લોક. २४९ कर्मभ्य एव दोषो देयः, न तु गुरवे । भौने ४ होष मावो, गुरुने नही. २५० ऋजुजडसाधुज्ञातम् ।
४-४ साधुमान दृष्टान्त. २५१ वक्रजडसाधूनां ऋजुप्राज्ञसाधूनां च |48-४ साधुमार्नु भने ४-प्राश |
|३२७ ज्ञाते ।
સાધુઓનું દષ્ટાન્ત. २५२ वक्रप्राज्ञज्ञातम् ।
43-प्रा. साधुमान दृष्टान्त. २५३| गुरुविषयकाघटमानचिन्तननिरोधोपायः । गुरुसंधी अघटतु न विद्यारवानो
ઉપાય.
|३२८
३२९
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्र.
विषय:
વિષય
२५४ गुरुदत्तविशेषसन्मानादेस्तात्त्विकं निमित्तं गुरु आपेक्षा विशेष सन्मान
चिन्त्यम् ।
વગેરેનું સાચું કારણ વિચારવું.
सप्तविंशतितमवृत्तवृत्तिः ।
२५७ शिष्यस्य द्विविधा प्रेरणा ।
२५८ चक्रिण ऋद्धयः ।
२५९ इन्द्रस्यर्द्धयः ।
२६० गणधरर्द्धिः ।
२६१ विंशतिस्थानकानि ।
(14)
२६२ तीर्थङ्कराणामृद्धयः । २६३ प्रवर्धमानक्रमेण पदोपन्यासः । २६४ गुरुभक्तियुक्तशिष्याणां मनोवाञ्छितं
फलति ।
३३१-३४१
२५५ सप्तविंशतितमं वृत्तम् ।
३३१
२५६ गुरुभक्तियुक्तानां मनोवाञ्छितं भवति । गुरुनी भक्ति २नारानुं मनवांछित ३३२
थाय छे.
अष्टाविंशतितमवृत्तवृत्तिः ।
२६५ अष्टाविंशतितमं वृत्तम् । २६६ गुर्वाराधनाया अपरममृतं नास्ति
२६७ गुर्वाराधनैव तात्त्विकममृतम् ।
२६८ | गुर्वाराधना मोक्षस्यानन्यथासिद्धं कारणम् ।
२६९ गुरुविराधना हालाहलविषरूपा ।
સત્યાવીશમા શ્લોકની વૃત્તિ. સત્ત્તાવીશમો શ્લોક.
શિષ્યને બે પ્રકારની પ્રેરણા. वर्तनी ऋद्धिो.
इन्द्रनी ऋद्विखो
ગણધરની ઋદ્ધિઓ.
वीशस्थान.
તીર્થંકરોની ઋદ્ધિઓ.
ચઢીયાતા ક્રમે પદોનો ઉપન્યાસ. ગુરુભક્તિ કરનારા શિષ્યોનું મનવાંછિત ફળે છે
અઠ્યાવીશમા શ્લોકની વૃત્તિ. અસ્ત્રાવીશો શ્લોક
ગુરુની આરાધના સિવાય બીજુ अमृत नही
ગુરુની આરાધના એ જ સાચું अमृत छे.
ગુરુની આરાધના એ મોક્ષનું મુખ્ય अरा छे.
ગુરુની વિરાધના હોલાહલ ઝેર ठेवी छे.
पृष्ठ क्र.
२७० गुरुविराधकस्य वाञ्छितं न सिध्यति गुरुनी विराधना करनारनं वांछित | सिद्ध नथी थतुं .
| ३३०
३३३
३३४-३३५
३३६
३३७
३३८
३३९
३४०
३४१
|३४२-३५१
३४२
३४३
| ३४४
३४५
३४६
३४७
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१६)
क्र.
विषयः २७१/ गुरुविराधकः स्वकार्ये सफलो न
भवति । २७२ कूलवालकमुनिज्ञातम् ।
વિષય
पृष्ठ क्र. ગુરુની વિરાધના કરનાર સફળ નથી રૂ૪૮ थतो. કૂલવાલકમુનિનું દૃષ્ટાન્ત.
३४९-३५१
|३५२-३५५ ३५२ ३५३
| एकोनत्रिंशत्तमवृत्तवृत्तिः । २७३ एकोनत्रिंशत्तमं वृत्तम् । २७४| एतत्कुलकश्रवणेन निर्मला गुरुभक्ति-
र्भवति । २७५ | गुरुभक्तिभावप्रादुर्भावाऽभावे शिष्याऽ
| योग्यतैव हेतुः । ३७६ कुशिष्यहृदये गुरुभक्तिप्रादुर्भावे
भवितव्यता प्रमाणम् ।
ઓગણત્રીશમા શ્લોકની વૃત્તિ. मोगात्रीशमो सोs. ॥ पुस समाथी निर्भ ગુરુભક્તિ પ્રગટે છે. गुरुभक्तिभावो न प्रगटे तो तेम શિષ્યની અયોગ્યતા જ કારણ છે. કુશિષ્યના હૃદયમાં ગુરુભક્તિ પ્રગટાવવા ભવિતવ્યતા પ્રમાણે છે.
३५४
|३५५
त्रिंशत्तमवृत्तवृत्तिः । २७७| त्रिंशत्तमं वृत्तम् । २७८/ वक्त्रा हृदयेनोपदेशो दातव्यः । २७९ प्रकृतोपदेश उभयलोकहितकारी ।
३५६-३६० ३५६ ३५७ ३५८
ત્રીશમા શ્લોકની વૃત્તિ. ત્રીશમો શ્લોક. વક્તાએ હૃદયથી ઉપદેશ આપવો. પ્રસ્તુત ઉપદેશ બન્ને લોકમાં हितारी. પ્રસ્તુત ઉપદેશનો વિષય ચતુર્વિધ संघ.छ. પ્રસ્તુત ઉપદેશ સંક્ષિપ્ત છે.
२८०| प्रकृतोपदेशविषयश्चतुर्विधसङ्घः ।
|३५९
२८१ प्रकृतोपदेशः सङ्क्षिप्तरूपो भवति ।
|३६०
एकत्रिंशत्तमद्वात्रिंशत्तमवृत्तवृत्तिः।। मेस्त्रीशमा-भत्रीशमा दोओनी वृत्ति. ३६१-३७१ २८२/ एकत्रिंशत्तमवृत्तं द्वात्रिंशत्तमवृत्तञ्च कोत्रीशभो भने मत्रीशभी सोड. ३६१ २८३/ शिष्येण कथमपि गुरुमनसि स्वात्मा शिष्ये ओ७५९ रीते गुरुना मनमा ३६२ स्थापनीयः ।
પોતાના આત્માને સ્થાપવો. २८४| गुरुहृदयकृतवासः शिष्यो धन्यतमः । ગુરુના હૃદયમાં વસનાર શિષ્ય ३६३
ધન્યાતિધન્ય છે. २८५/ शिष्येण गुरुमनः कमले
શિષ્ય ગુરુના મનરૂપી કમળમાં भ्रमरवद्वसनीयम् ।
ભમરાની જેમ વસવું.
३६४
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१७)
क्र.
विषयः
વિષય
पृष्ठ क्र. २८६ परलोकलालसयाऽपि स्वात्मा गुरुहृदये |५२सोनी साससाथी ५९॥ पोताना ३६५ वासनीयः ।
આત્માને ગુરુના હૃદયમાં વસાવવો. २८७| इहलोकेष्टसिद्ध्यर्थमपि स्वात्मा गुरुहृदये | सोना टन सिद्धि भाटे ५९ ३६६ स्थापनीयः ।
પોતાના આત્માને ગુરુના હૃદયમાં
स्था५वो. २८८ हार्दिकभावेनाऽपि स्वात्मा गुरुहृदये હાર્દિકભાવથી પણ પોતાના આત્માને રૂદ્૭ स्थापनीयः ।
ગુરુના હૃદયમાં સ્થાપવો. २८९ प्रसह्यापि स्वात्मा गुरुभक्तौ नियोज्यः । ५२ ५५ पोताना आत्माने गुरु- ३६८
ભક્તિમાં જોડવો. २९० | यथाकथञ्चिदपि स्वात्मा गुरुहृदये ગમે તે રીતે પણ પોતાના આત્માને ર૬૬ वासनीयः ।
ગુરુના હૃદયમાં વસાવવો. २९१ | गुरुहृदयेऽप्राप्तस्थानस्य शिष्यस्य गुरुना हयमा स्थान नहीं पामेला ३७०-३७१ जीवितजन्मदीक्षा निष्फलाः । શિષ્યના જીવન, જન્મ, દીક્ષા
નિષ્ફળ છે.
त्रयस्त्रिंशत्तमवृत्तवृत्तिः । २९२] त्रयस्त्रिंशत्तमं वृत्तम् । २९३| गुर्वाज्ञायां युक्तायुक्तत्वविचारो न
कर्त्तव्यः । २९४| गुरुवचनेऽविकल्पेन तथाकारः
कर्तव्यः । २९५ विभिन्ना अपि गुर्वाज्ञा मुक्तिं
प्रापयन्ति । २९६ गुर्वाज्ञा शिष्यलाभायैव भवति ।
તેત્રીશમાં શ્લોકની વૃત્તિ.
३७२-३८२ તેત્રીશમો શ્લોક.
३७२ ગુર્વાજ્ઞામાં યોગ્યાયોગ્યનો વિચાર ३७३ ન કરવો. ગુરુના વચનમાં વિચાર્યા વિના ३७४ તહત્તિ કરવું. જુદી જુદી પણ ગુરુની આજ્ઞાઓ મોક્ષ | રૂછ્યું पभा छे. गुरुनी मा शिष्यना दाम भाटे ४ |३७६ थाय छे. ગુરુના વચનમાં શંકા થાય તો ३७७ સમ્યત્વ શી રીતે ટકે ? गुरुनी थी स्याए। ४ थाय छे. |३७८ રોહગુપ્તનું દૃષ્ટાન્ત.
|३७९-३८१ બે વાર બંધાય તે બરાબર બંધાય.
२९७| गुरुवचने शङ्किते सम्यक्त्वं कथं
तिष्ठेत् ? २९८| गुर्वाज्ञया कल्याणमेव भवति । २९९/ रोहगुप्तज्ञातम् । ३०० द्विर्बद्धं सुबद्धं भवति ।
३८२
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
३८३-३८७
३८३
विषयः अन्तिमवृत्तवृत्तिः । ३०१ अन्तिमं वृत्तम् । ३०२ ग्रन्थकर्तुः परोपकारः । ३०३| श्रीधर्मसूरेस्त्रीभुवनव्यापिनी निर्मला
कीर्त्तिः । ३०४/ ग्रन्थकर्ताऽनेकगुणगणनिधिः । ३०५ वृत्तिकर्तुर्हदयभावाः ।
(१८)
વિષય છેલ્લા શ્લોકની વૃત્તિ. छल्लो यो. ગ્રન્થકારનો પરોપકાર. શ્રીધર્મસૂરિજીની ત્રણ ભુવનમાં ફેલાયેલી નિર્મળ કીર્તિ. ગ્રન્થકાર અનેક ગુણોના ભંડાર છે. વૃત્તિકારના હૃદયના ભાવો.
|३८४ |३८५
|३८७
|३८८-३९०
३०६ प्रशस्तिः । ३०७/ परिशिष्टम् १ ३०८ परिशिष्टम् २ ३०९ परिशिष्टम् ३ ३१० परिशिष्टम् ४ ३११] परिशिष्टम् ५ ३१२ परिशिष्टम् ६
પ્રશસ્તિ પરિશિષ્ટ ૧ પરિશિષ્ટ ૨ પરિશિષ્ટ ૩ પરિશિષ્ટ ૪ પરિશિષ્ટ ૫ પરિશિષ્ટ ૬
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
२
(१८)
परिशिष्टम्-१ श्रीधर्माचार्यबहुमानकुलक-मूलवृत्तानि ।
मूलवृत्तानि नमिउं गुरुपयपउमं, धम्मायरियस्स नियसीसेहिं । जह बहुमाणो जुज्जइ, काउमहं तह पयंपेमि ॥१॥ गुरुणो नाणाइजुया, महणिज्जा सयलभुवणमझंमि । किं पुण नियसीसाणं, आसन्नुवयारहेऊहिं ॥२॥ गरुयगुणेहिं सीसो अहिओ, गुरुणो हविज्ज जइ कहवि । तहवि हु आणा सीसे, सीसेहिं तस्स धरियव्वा ॥३॥ जइ कुणइ उग्गदंडं, रुसइ लहुएवि विणयभंगंमि । चोयइ फरुसगिराए, ताडइ दंडेण जइ कहवि ॥४॥ अप्पसुएवि सुहेसी हवइ, मणागं पमायसीलो वि । तहवि हु सो सीसेहि, पूइज्जइ देवयं व गुरू ॥५॥ ॥ जुम्मं ॥ सो च्चिय सीसो सीसो, जो नाउं इंगियं गुरुजणस्स । वह कज्जम्मि सया, सेसो भिच्चो वयणकारी ॥६॥ जस्स गुरुम्मि न भत्ती, निवसई हिययंमि वज्जरेहव्व । किं तस्स जीवीएणं, विडंबणामेत्तरूवेणं ॥७॥ पच्चक्खमह परोक्खं, अवन्नवायं गुरूण जो कुज्जा । जम्मंतरे वि दुलहं, जिणिंदवयणं पुणो तस्स ॥८॥ जा काओ रिद्धीओ, हवंति सीसाण एत्थ संसारे । गुरुभत्तिपायवाओ, पुप्फसमाओ फुडं ताओ ॥९॥ जलपाणदायगस्स वि, उवयारो न तीरए काउं । किं पुण भवन्नवाओ, जो तारइ तस्स सुहगुरुणो ॥१०॥ गुरुपायरंजणत्थं जो, सीसो भणइ वयणमेत्तेणं । मह जीवियंपि एयं, जं भत्ती तुम्ह पायमूले ॥११॥ एयं कहं कहंतो न, सरइ मूढो इमं पि दिटुंतं । साहेइ अंगणं चिय, घरस्स अब्भिंतरं लच्छिं ॥१२॥ ॥ जुम्मं ॥ एसा च्चिय परमकला, एसो धम्मो इमं परं तत्तं । गुरुमाणसमणुकूलं, जं किज्जइ सीसवग्गेणं ॥१३॥
१०७
११७
१४२
१५३
१७७
१७७
१९६
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२०)
मूलवृत्तानि
जुत्तं चिय गुरुवयणं, अहव अजुत्तं य होज्ज दवाओ । तहवि हु एयं तित्थं, जं हुज्जा तं पि कल्ला ॥१४॥ किं ताए रिद्धीए ?, चोरस्स व वज्झमंडणसमाए । गुरुयणमणं विराहिय, जं सीसा कहवि वंछंति ॥ १५ ॥ कंड्यणनिडीवणउसास पामोक्खमइलहुयकज्जं । बहुवेलाए पुच्छिय, अन्नं पुच्छेज्ज पत्तेयं ॥ १६ ॥ मा पुण एवं पुच्छ्यि, कुज्जा दो तिन्नि अवरकिच्चाई । लहुए वि कज्जेसुं, एसा मेरा सुसाहूणं ॥ १७ ॥ काउं गुरुपि कज्जं न कहंति य पुच्छिया वि गोविंति । जे उण एरिसचरिया, गुरुकुलवासेण किं ताणं ॥१८॥ जग्गाजोग्गसरूवं नाउं, केणावि कारणवसेणं । सम्माणाइविसेसं गुरुणो दंसंति सीसाणं ॥१९॥ एसो सया वि मग्गो, एगसहावा न हुंति जं सीसा । इय जाणिय परमत्थं, गुरुम्मि खेओ न कायव्व ॥२०॥ मा चिंतह पुण एवं, किं पि विसेसं न पेच्छिम अम्हे । रत्ता मूढा गुरुणो, असमत्था एत्थ किं कुणिमो ॥ २१ ॥ रयणपरिक्खगमेगं मुत्तुं, समकंतिवन्नरयणाणं ।
किं जाणंति विसेसं ?, मीलिया सव्वेवि गामिल्ला ॥२२॥ एवं चिव जाणमाणा, ते सीसा साहवंति परलोयं । अवरे उयरं भरिडं, कालं वोलिंति महिवलए ॥ २३ ॥ एवं पि हु मा जंप, गुरुणो दीसंति तारिसा नेव । जे मज्झत्था होडं, जहद्विय वत्थं वियारंति ॥२४॥ समयानुसारिणो जे गुरुणो, ते गोयमं व सेवेज्जा । मा चिंतह कुविकप्पं, जइ इच्छह साहिउं मोक्खं ॥२५॥ वक्खजडा अह सीसा, के वि हु चिंतंति किंपि अघडतं । तहवि हु नियमकम्माणं, दोसं दोज्जा न हु गुरूणं ॥२६॥
चक्कित्तं इंदत्तं गणहर- अरहंतपमुहचारुपयं ॥ मणवंछियमवरंपि हु, जायइ गुरुभत्तिजुत्ताणं ॥ २७ ॥ आराहणाओ गुरुणो अवरं, न हु किं पि अत्थि इह अमियं ।
तस्स य विराहणाओ, बीयं हालाहलं नत्थि ॥२८॥
पृष्ठ क्र.
२०८
२२०
२३०
२४३
२५०
२६६
२७८
२८६
२९६
३०२
३१३
३१८
३२४
३३१
३३२
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२१)
पृष्ठ क्र.
३५२
३६१
मूलवृत्तानि एयं पि हु सोऊणं, गुरुभत्ती नेव निम्मला जस्स । भवियव्वया पमाणं, किं भणिमो तस्स पुण अन्नं ? ॥२९॥ साहूण साहुणीणं, सावयसड्डीण एस उवएसो । दुण्हं लोगाण हिओ, भणिओ संखेवओ एत्थ ॥३०॥ परलोयलालसेणं, किं वा इहलोयमत्तसरणेणं । हियएण अहव रोहा, जह तह वा इत्थ सीसेणं ॥३१॥ जेण न अप्पा ठविओ, नियगुरुमणपंकयम्मि भमरो व्व । किं तस्स जीविएणं, जम्मेणं अहव दिक्खाए ? ॥३२॥ ॥ जुम्मं ॥ जुत्ताजुत्तवियारो, गुरुआणाए न जुज्जए काउं । दइवाओ मंगुलं पुण, जइ हुज्जा तं पि कल्लाणं ॥३३॥ सिरिधम्मसूरिपहुणो, निम्मलकित्तीए भरियभुवणस्स । सिरिरयणसिंहसूरी, सीसो एवं पयंपेइ ॥३४॥
३६१
३७२
३८३
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
(२२)
परिशिष्टम्-२ श्रीधर्माचार्यबहुमानकुलक-मूलवृत्त-अ-कारादिक्रम-सूचिपत्रम् । क्र. वृत्तम् वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. क्र. वृत्तम् वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. १ | अप्पसुएवि सुहेसी
| जस्स गुरुम्मि न भत्ती
११७ | आराहणाओ गुरुणो |१९ जा काओ रिद्धीओ
१५३ ३ | एयं कहं कहंतो न
२० जुत्ताजुत्तवियारो
३७२ ४ | एयं चिय जाणमाणा
जुत्तं चिय गुरुवयणं
२०८ | एयं पि हु मा जंपह
जेण न अप्पा ठविओ
३६१ | एयंपि हु सोऊणं
२३ | जोग्गाजोग्गसरूवं
२६६ | एसा च्चिय परमकला
|२४ नमिउं गुरुपयपउमं ८ | एसो सयावि मग्गो
| पच्चक्खमह परोक्खं ९ | काउं गुरुं पि कज्जं
| परलोयलालसेणं
३६१ १०| कंडुयणनिट्ठिवण
|२७| मा चिंतह पुण एवं
२८६ ११ किं ताए रिद्धीए
२८ मा पुण एगं पुच्छिय १२| गरुयगुणेहिं सीसो
२९ रयणपरिक्खगमेगं १३| गुरुणो नाणाइजुया
वक्कजडा अह सीसा १४ | गुरुपायरंजणत्थं
| समयाणुसारिणो जे गुरुणो १५ चक्कित्तं इंदत्तं
साहूण साहुणीणं १६] जइ कुणइ उग्गदंड
सिरिधम्मसूरिपहुणो १७, जलपाणदायगस्स वि
३४ | सो च्चिय सीसो सीसो
१४२
२४३ २९६ ३२४
१७७//३१
३१८
३५६
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२३)
परिशिष्टम्-३ श्रीधर्माचार्यबहुमानकुलकस्य 'हैमचन्द्रीया' वृत्तौ साक्षितया
दर्शितानां ग्रन्थानां सूचिः
कर्ता
| १८३
| orm 39
ग्रन्थनाम
पृष्ठ क्र. अनुयोगद्वारसूत्रम् । | श्री आर्यरक्षितसूरयः । | १८२, अनुयोगद्वारसूत्रवृत्तिः मलधारि-श्रीहेमचन्द्रसूरयः । उत्तराध्ययनसूत्रम् । प्रत्येकबुद्धमहर्षयः । |१०८, १७९, १८५, २६० उत्तराध्ययनसूत्रनियुक्तिः । श्रीभद्रबाहुस्वामिनः। उत्तराध्ययनसूत्रवृत्तिः । महो. श्रीभावविजयगणिनः । ८४, ८५, ८६ उत्तराध्ययनसूत्रवृत्तिः । वादिवेताल-श्रीशान्तिसूरयः । ९७, ९८, ९९, १०८, १०९ उपदेशमाला । श्रीधर्मदासगणिनः । १८, २१, २२, ३२, ४०, ४७,
४८, ५०, ५३, ५४, ७७, ७८, ११६, ११८, १४३, १४७, १४९, १५६, १५८, १५९, १८०, २०७,
२६२, २८७, ३३० ८ उपदेशमालावृत्तिः ।
श्रीसिद्धर्षिगणिनः । | ३२, ३३, ४७, ४९, ५०, ९०,
९१, १०१, १०२, ११६, २२० ९ उपदेशमालावृत्तिः । श्रीरामविजयगणिनः । ५३, ५४, ५५, ५६, ८१, ८२,
८३, १५६, १९३, १९४, १९५, २२६, २२७, २२८, २२९, २३०,
२९२, २९३, २९४, २९५ उपदेशरहस्यः ।
महो. श्रीयशोविजयगणिनः ।। २६४, २६५ उपदेशरहस्यवृत्तिः । महो. श्रीयशोविजयगणिनः ।। २६०, २६४, २६५, २६६ १२ उपदेशसप्ततिका । श्रीक्षेमराजमुनयः । १३ ओघनियुक्तिः ।
१८४, १८५ १४ कर्मविपाकः (प्रथमकर्मग्रन्थः) श्रीदेवेन्द्रसूरयः । कल्पसूत्रम् । श्रीभद्रबाहुस्वामिनः । २५२, २५३, २९६, २९७,३३६,
३३७ कल्पसूत्रवृत्तिः ।
महो. श्रीविनयविजयगणिनः । ।१२८, १२९, १३०, १३१, १३२,
२५९
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२४)
क्र.
ग्रन्थनाम
कर्ता
पृष्ठ क्र.
१३३, १३४, १३५, १३६, १९२, २००, २०१, २०२, २५३, ३३६
२१६
|श्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरयः ।। स्थविराः ।
१७ कल्याणमन्दिरस्तोत्रम् ।। १८ गच्छाचारप्रकीर्णकम् ।
गुरुगीता ।
गुरुतत्त्वविनिश्चयः । २१ गुरुतत्त्वविनिश्चयवृत्तिः । २२ गौतमस्वाम्यष्टकम् । २३ चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णकम् ।
महो. श्रीयशोविजयगणिनः । महो. श्रीयशोविजयगणिनः ।
५२, १५३ २२४ १४०, १४१, २६४ | २६४
१६४
स्थवीराः ।
२२, ३१, ४२, ४३, ७७, ७८, १५७ १६६, १६७
श्री हरिभद्रसूरयः ।
चैत्यवन्दनसूत्रवृत्तिः (ललितविस्तरा)
जीवविचारप्रकरणम् । २६ ज्ञानसारः । २७ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितमहाकाव्यं दशमपर्व । दशवैकालिकसूत्रम् ।
श्रीशान्तिसूरयः । महो. श्रीयशोविजयगणिनः । | १७१, ३४५ श्रीउमास्वातिवाचकाः । २०५, ३१९ कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्रसूरयः १३६, १३७, १३८, १३९, १६२,
१६३, १६४, ३४९, ३५०, ३५१ श्रीशय्यम्भवसूरयः । २२, ६३, ८९, १०४, ११०,
१८४, २४७, ३३३, ३३४, ३४६ श्रीहरिभद्रसूरयः ।
१४७
ur
३० दशवैकालिकसूत्रवृत्तिः । ३१ द्वयोपनिषद् ३२ धर्मबिन्दुवृत्तिः ।
धर्मरत्नप्रकरणम् ।
धर्मरत्नप्रकरणवृत्तिः । ३५ धर्मविधिः । ३६ नन्दिसूत्रवृत्तिः ।
|नवतत्त्वप्रकरणम् । ३८ पञ्चलिङ्गीप्रकरणवृत्तिः । ३९ पंचिंदियसूत्रम् ।
पञ्चवस्तुकः ।
श्रीहरिभद्रसूरयः । श्रीशान्तिसूरयः । श्रीदेवेन्द्रसूरयः । श्रीप्रभसूरयः । श्रीमलयगिरिसूरयः ।
| १२०, २१४, ३५५ २१४, २१५, ३५५, ३५६
१७
श्रीजिनपतिसूरयः । चिरन्तनाचार्याः । श्रीहरिभद्रसूरयः ।
१५२, २०३, २०५ २७३, २७४, २७५ २६७ ४४, १७९, २०८, २३२
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थनाम
४१ पञ्चवस्तुकवृत्तिः । ४२ पञ्चसूत्रम् । ४३ पञ्चाशकप्रकरणम् ।
(२५) कर्ता
पृष्ठ क्र. श्रीहरिभद्रसूरयः ।
४४ चिरन्तनाचार्याः ।
१०, १०४, ११९, १५१ श्रीहरिभद्रसूरयः ।
११९, १२०, २१३, २६२, २६३,
३७३, ३७४ श्रीअभयदेवसूरयः । | १०, १२, २०, ७८, ३०७, ३०८,
| ३७४, ३७५ क.स. श्री हेमचन्द्रसूरयः ।। १७१, १७२, १७३, १७४ | मलधारि-श्रीहेमचन्द्रसूरयः । |२, २९, ३०, ६४, ६५, १५५,
१७९, १९६, २१७, २३५, २३६,
४४ पञ्चाशकप्रकरणवृत्तिः ।
४५ परिशिष्टपर्व । ४६ पुष्पमालाप्रकरणम् ।
२५९
४७ पुष्पमालाप्रकरणवृत्तिः ।
मलधारि-श्रीहेमचन्द्रसूरयः ।
६६, ६७, ६८, ६९, ७५, ७६, १२४, १८३, २३२, २३५, २३६, २३७, २३८, ३३४, ३३५
१८५
४८ प्रवचनसारः । ४९ प्रवचनसारोद्धारः ।
५० प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः ।।
श्रीनेमिचन्द्रसूरयः । २६, २७, २८, ७४, ९९, १००,
३३८ श्रीसिद्धसेनसूरयः । २, ४, ७०,७१, ७२, ७३, ७४,
१००, २३३, २३४, २९२, ३२६,
३२७ श्रीउमास्वातिवाचकाः। ३८, ८७ बृहद्गच्छीय-श्रीहरिभद्रसूरयः । | ३८
२८, २९ श्रीमलयगिरिसूरयः मलधारि-श्रीहेमचन्द्रसूरयः । श्रीदेवेन्द्रसूरयः ।
२७६, २७७ श्रीहरिभद्रसूरयः । श्रीहरिभद्रसूरयः ।
१२० कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्रसूरयः । ८, १७०, १८१, २१४ कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्रसूरयः ।। २१४ महाकविकालिदासः । |२१४
५१ प्रशमरतिप्रकरणम् । ५२ प्रशमरतिप्रकरणवृत्तिः ।
बृहत्कल्पभाष्यम् । बृहत्सङ्ग्रहणीवृत्तिः । भवभावनाप्रकरणम् ।
मूलशुद्धिप्रकरणवृत्तिः । ५७ योगबिन्दुप्रकरणम् ।
योगशतकम् । ५९ योगशास्त्रम् । ६० योगशास्त्रवृत्तिः । ६१ रघुवंशमहाकाव्यम् ।
१८
३३९
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्र.| ग्रन्थनाम ६२ लघुषड्दर्शनसमुच्चयः । ६३ लोकप्रकाशः । ६४ |विशेषावश्यकभाष्यवृत्तिः ।
(२६) कर्ता
पृष्ठ क्र. अज्ञातः ।
२०४, २०५ महो. श्रीविनयविजयगणिनः । । २१५ मलधारि-श्रीहेमचन्द्रसूरयः। | २८३, २८४, २८५, २८६, ३०९,
| ३१०,३११, ३१२, ३७९, ३८०,
| ३८१, ३८२ कवि आसडः । कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्रसूरयः । २०३ श्रीसुधर्मस्वामिनः । २०९, २१०, २१५
श्रीअभयदेवसूरयः ।
| २१०, २११, २१२
६५ |विवेकमञ्जरी । ६६ वीतरागस्तोत्रम् । ६७ व्याख्याप्रज्ञप्तिसूत्रम् ।
(भगवतीसूत्रम् ।) व्याख्याप्रज्ञप्तिसूत्रवृत्तिः (भगवतीसूत्रवृत्तिः ।) शीलोपदेशमाला ।
षड्दर्शनसमुच्चयः । ७१ षड्दर्शनसमुच्चयवृत्तिः । ७२ षोडशकप्रकरणम् ।
सम्यक्त्वसप्ततिकावृत्तिः । संवेगरङ्गशाला । सामाचारीप्रकरणम् । सामाचारीप्रकरणवृत्तिः । सिद्धहेमशब्दानुशासनम् ।
स्थानाङ्गसूत्रम् । ७९ स्नात्रपूजा।
२०४
श्रीजयकीर्त्तिसूरयः श्रीहरिभद्रसूरयः । श्रीगुणरत्नसूरयः । श्रीहरिभद्रसूरयः । श्रीसङ्घतिलकसूरयः । श्रीजिनचन्द्रसूरयः ।
|१०१ महो. श्रीयशोविजयगणिनः । | २४१ महो. श्रीयशोविजयगणिनः । | २४१, २४२ कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्रसूरयः । १९७, ३४० श्रीसुधर्मस्वामिनः । ३६, ३७, ३८ महो. वीरविजयगणिनः । २४
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२७)
परिशिष्टम्-४ श्रीधर्माचार्यबहुमानकुलकस्य 'हैमचन्द्रीया' वृत्तौ
दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः ।
क्र.
साक्षिग्रन्थः
पृष्ठ क्र.
[पञ्चसूत्रम् ४] [गच्छाचार प्र. ४६] [प्रवचन सारो० ५४०] [पुष्पमाला ४१३] [प्रवचन सारो० ५५०] [उपदेशमालावृत्तिः ९७] [उपदेशमाला ९७] [धर्मबिन्दुवृत्तिः ६९] [पञ्चाशकप्रकरणवृत्ति: १७] [उपदेशमालावृत्ति: ५८-६१] [योगशास्त्रम् ५४] [योगबिन्दुः] [विशेषावश्यकभाष्यवृत्तिः २४५२]
११६ ११६
३७४-३७५ २२६-२३०
२१४
शास्त्रपाठः अओ परमगुरुसंजोगो अगीयत्थस्स वयणेणं अट्ठविहा गणिसंपय अणासायणा य भत्ती अणासायणा य भत्ती 'अणुवत्तया' गाहा, अनुवर्त्तका अणुवत्तया विणीया अत्र य विनयबहुमानयो
अथ कल्पाकल्पपरि १० अथ बहुषु दिनेषु
अदेशकालयोश्चर्यां १२ अनेन भवनैर्गण्यं सम्यग्वीक्ष्य
अन्तरञ्जिका नाम नगरी अन्यस्थाने कृतं पापं अपरिस्सावि आलोयणारिहं अपरिस्सावि सोमो अब्भुट्ठाणं अंजलि अम्हारिसा वि मुक्खा अरिहंत सिद्ध पवयण अरिहंता भगवंतो असारस्य पदार्थस्य असुनृतस्य जननी अह एत्तो चंपापुरवरीए अंतोमुत्तमित्तंपि आङिति स्वस्वभावावस्थाना
३३९
|३७९-३८२
१४१
३३८
[चन्द्रकवेध्यक प्र. २४] [उपदेशमाला ११] [पुष्पमाला ४०८] [गुरुतत्त्वविनिश्चयः १-९] [प्रवचनसारोद्धारः १०/३१०-३१२] [उपदेशमाला ४४८] [कल्पसूत्रवृत्तिः ५] [योगशास्त्रम् १५] [मूलशुद्धिप्रकरणवृत्तिः] [नवतत्त्वप्रकरणम् ५३] [उत्तराध्ययनसूत्रवृत्तिः १/२]
१९२
१८१ २७६-२७७
१५२ | १०८-१०९
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२८)
क्र.
शास्त्रपाठः
साक्षिग्रन्थः
पृष्ठ क्र.
२६
१०८
१७
३४६ ११८
४३
१०४
३३३
११०
१०१ १६२-१६४ १७१-१७४
आज्ञा गुरूणां आणानिद्देसकरे
आबालबंभयारिं २९ आयओ गुरुबहुमाणो
आयरियपाया पुण अप्पसन्ना आयरियभत्तिरागो आयरियवण्णवाई आयरियं अग्गिमिवाहिअग्गी आयरियं अग्गिमिवाहिअग्गी आयारसुयसरीरे आयारे सुयविणए आलोइयं इंगिअमेव नच्चा आसायणबहुलाण
इच्छानुरूपस्वाम्याज्ञामुदितो ४० इतश्च सम्प्रति नृपो ४१ इत्तो गुरुकुलवासो ४२ 'इत्तो' त्ति, इतः अनन्त
इदानीं 'विणओ' बावन्न इय अनिवारियदोसा इह श्रेयोभूते वस्तूनि
इह हि तत्तत्कालस्वभावादेव ४७ ईदृशेन गुरुणा
उच्चालियंमि पाए
उज्जयिन्यां पुरि ५० उज्झियघरवासाण वि ५१ उवएसं पुण तं दिति ५२ एआरिसेण गुरुणा ५३ एकदा श्रीवीरो
'एतस्य' पुनर्भावसाधोः एत्तोऽपन्नवाणिज्जा
[उत्तराध्ययनसूत्रम् १/२] [शीलोपदेशमाला १] [पञ्चसूत्रम् ४] [दशवैकालिकसूत्रम् ९/१] [उपदेशमाला १००] [चन्द्रकवेध्यकप्र. ४२] [दशवैकालिकसूत्रम् ९/३]| [दशवैकालिकसूत्रम् ९/३/१,२] [प्रवचनसारो० ५४१] [प्रवचनसारो० ५४६] [दशवैकालिकसूत्रम् ९/३/१] [संवेगरंगशाला] [त्रि.श.पु.च.म. पर्व १०, सर्ग ९] [परिशिष्ट पर्व, सर्ग १०] [गुरुतत्त्वविनिश्चयः ११] [गुरुतत्त्वविनिश्चयवृत्तिः ११] [प्रवचनसारो०वृत्तिः ५४९-५५०] [पुष्पमाला ३३९] [पञ्चाशकप्र. वृत्तिः १] [प्रवचनसारो०वृत्तिः ७४] [पञ्चवस्तुकवृत्तिः १४] [ओघनियुक्तिः ७४८] [उत्तराध्यनसूत्रवृत्तिः १/१३] [गुरुतत्त्वविनिश्चयः १/७] [उपदेशमाला ४४९] [पञ्चवस्तुक: १४] [कल्पसूत्रवृत्तिः] [धर्मरत्नप्रकरणवृत्तिः ७८, ७९] [उपदेशरहस्यः ११]
२६४
२६४
७४
२३६
३२६-३२७
४४ १८४ ८४-८६
१४१
१३५-१३६
३५५
२६५
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्र.
शास्त्रपाठः
पृष्ठ क्र.
३५५
२२
२००-२०२
१७९
(२८)
साक्षिग्रन्थः [धर्मरत्नप्रकरणम्: ७८, ७९] [दशवैकालिकसूत्रम् ९-२/२] [कल्पसूत्रवृत्तिः ७] [पुष्पमाला २३१] [पुष्पमाला ४११] [उपदेशमाला १२] [लघुषड्दर्शनसमुच्चयः] [पञ्चाशकप्रकरणम् १४, १५, १७] [धर्मरत्न प्र. ३३] [उपदेशमाला ९५] [उपदेशमालावृत्तिः ९५] [चन्द्रकवेध्यक प्र. २५] [तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् १०/१/२] [योगशास्त्रम् १६] [उपदेशमालावृत्तिः ३४] [नवतत्त्वप्रकरणम् २९] [गच्छाचार प्र. ४४] [गुरुतत्त्वविनिश्चयः १-२]
२८७
२०४ |३७३-३७४
१२०
५३, ५४
३१
५६ एयस्स उ लिंगाई
एवं धम्मस्स विणओ ५८ एवंविधाः द्वासप्ततिः ५९ एसा जिणाण आणा
एसो भे परिकहिओ कइयावि जिणवरिंदा कणादस्य चाचार्यस्येदं कप्पाकप्पे परिणिट्ठियस्स कयवयकम्मो तह कारणविऊ कयाई कारणविदः कारणज्ञातारः कालन्नू देसन्नू कृत्स्नकर्मक्षयो मोक्षः कौटिल्यपटवः पापा कौशाम्ब्यां नगर्यां खंति मद्दव अज्जव गीयत्थस्स वयणेणं गुरुआणाए मुक्खो गुरुगोविंद दोनु खडे गुरुपरितोसगएणं गुरुपारतन्त्र्यमेव च गुरुपारतंत णाणं सद्दहणं गुरुभक्तेः श्रुतज्ञानं गुरुमनापृच्छ्य न गुरुं च बहुमन्नइ गुशब्दस्त्वन्धकारः स्यात्
गृणाति शास्त्रार्थमिति ८३ चउरंसोऽकुंटाई
चउव्विहा खलु तवसमाही चतुर्णां दुःखादीनां
३१९ १८१
८१-८३
२०३
५२
१४०
[पुष्पमाला २५] [षोडशक प्र. १०] [पञ्चाशक प्र. ११/७, ११-२२]
१५५
१०४ २६२-२६३
१५५
२३२ ११९
[पुष्पमालावृत्तिः २६] [पञ्चसूत्रम् ४] [द्वयोपनिषद् ४] [उपदेशमालावृत्तिः ७] [प्रवचनसारो० ५४३] [दशवैकालिकसूत्रम् ९/४] [षड्दर्शनसमुच्चयवृत्तिः]
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्र.
शास्त्रपाठः
पृष्ठ क्र.
२१३ १८०
१८०
२३६ २७३-२७५
२६२ १४०
१४०
२३५
४७
(30)
साक्षिग्रन्थः [प्रवचनसारो० ५४२] [पञ्चाशकप्र. ५/४६] [उपदेशमाला ३०७] [चन्द्रकवेध्यक प्र. ४०] [पुष्पमाला ३०५] [पुष्पमाला ३३८] [पञ्चलिङ्गीप्र.वृत्तिः ८] [पुष्पमाला ४०१] [उपदेशमाला ७५] [गुरुतत्त्वविनिश्चयः १/४] [गुरुतत्त्वविनिश्चयः १/५] [पुष्पमाला ३३७] [उपदेशमाला ७] [दशवैकालिकसूत्रम् ८/६१] [षड्दर्शनसमुच्चयः] [प्रवचनसारः ३१७] [बृहत्कल्पभाष्यम् २४२] [पुष्पमाला प्र. ३३१] [उपदेशमालावृत्तिः ९८] [उपदेशमाला ९८] [नवतत्त्वप्रकरणम् १] [तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् १/४] [गच्छाचार प्र. १७] [दशवैकालिकसूत्रम् ९/१/२] [गुरुतत्त्वविनिश्चयः १/६] [पुष्पमाला ३०४] [उपदेशमालावृत्तिः ९६] [उपदेशमाला ९६] [प्रवचनसारो० ५४४]
८६ चरणजुओ मयरहिओ ८७ छट्ठट्ठमदसमदुवालसेहिं
छलछोमसंवइयरो ८९ छव्विहविणयविहन्नू
जइ वाणिसुयाइ जणणीए अनिसिद्धो जम्बूद्वीपेऽस्ति पौरस्त्य जम्हा विणयइ कम्म जस्स गुरुम्मि न भत्ती जह कारुणिओ विज्जो जह दीवो अप्पाणं
जह सीसाइं निकिंतइ ९८ जं आणवेइ राया ९९ जाइ सद्धाइ नक्खंतो १०० जातयो निग्रहस्थाना १०१ जियदु व मरदु व १०२ जियपरिसो जियनिद्दो १०३ जियपरिसो जियनिद्दो १०४ |'जीवंतस्स इति' इहास्मिन् १०५ जीवंतस्स इह जसो १०६ जीवाजीवा पुण्णं १०७ जीवाजीवात्रव १०८ जीहाए वि लिहंतो १०९ जे आवि मंदित्ति ११० जे किर पएसिपमुहा १११ जे मुद्धजणं परिवंचयंति ११२ | जो गिण्हइ' गाहा ११३ जो गिण्हइ गुरुवयणं ११४ जोग्गो परिणयवायण ११५ जो जेण सुद्धधम्मे
२०४
१५६
१५६
२०५
२०५ १५३
८९
१४१
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३१)
शास्त्रपाठः
साक्षिग्रन्थः
[पञ्चसूत्रम् ४]
पृष्ठ क्र.
१५१ १८३ १७१ १९७
१८
२४१
२४१
२५३
२५२
२०९-२१०
२५२
३३४-३३५
२६०
२३३-२३४
११६ जो मं पडिमन्नइ ११७ ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः ११८ ज्ञानी क्रियापरः शान्तो ११९ णइ चेइ चिअ च्च १२० णमिऊण णमिरसुरवर १२१ णियत्ति, गुरूं-धर्माचार्य १२२ णियहियकज्ज १२३ तए णं ते कोडुंबियपुरिसा
तए णं सिद्धत्थे खत्तिए १२५ तए णं से भगवं १२६ तए णं से हरिणेगमेसी १२७ तओ अन्नया जम्मंतरो १२८ तच्च ज्ञानमाज्ञया १२९ तथा गुरवो धर्मोपदेशका १३० तथा गुरुप्रच्छन १३१ तथा चोक्तमेतदन्यैरपि १३२ तथा वृत्तमनाचार १३३ तत्तत्थसद्दहाणं १३४ तत्त्वानि षोडशामुत्र १३५ तदार्जवमहौषध्या १३६ तस्माद् ज्ञानक्रियोभय १३७ तस्सेस मग्गो गुरुविद्धसेवा १३८ तं गच्छं णं तुम १३९ ता कुलवधूनाएणं १४० तिण्हं दुप्पडियारं समणाउसो १४१ तित्थगराणं आणा १४२ तित्थयर-सिद्ध-कुल १४३ तित्थयर-सिद्ध-कुल १४४ तित्थंकराणं चरणारविंदं १४५ तित्थं भंते ! तित्थं
[ज्ञानसारः] [सिद्धहेमशब्दा० ८/२/१८४] [भवभावना १] [सामाचारीप्र. वृत्तिः ४६] [सामाचारीप्र. ४६] [कल्पसूत्रम्] [कल्पसूत्रम् [व्याख्याप्रज्ञप्तिसूत्रम् १/१/७] [कल्पसूत्रम्] [पुष्पमालावृत्तिः १०] [उपदेशरहस्यवृत्तिः ७] [पञ्चाशकप्र. वृत्तिः १/४] [प्रवचनसारो०वृत्तिः ६७] [बृहत्सङ्ग्रहणिवृत्ति: १५७] [योगशास्त्रवृत्तिः ५४] [पञ्चाशकप्र. १-३] [षड्दर्शनसमुच्चयः १४] [योगशास्त्रम् १७] [अनुयोगद्वारसूत्रवृत्तिः १४१] [उत्तराध्ययनसूत्रम् ३२/३] [कल्पसूत्रम्] [पञ्चाशकप्र. वृत्तिः १८] [स्थानाङ्गसूत्रम् ३/१] [पञ्चवस्तुक: २८०] [पुष्पमाला ४१२] [प्रवचनसारो० ५४९] [उपदेशसप्ततिका १] [व्याख्याप्रज्ञप्तिसूत्रम् ३/२०]
२९२ २१४
२०४ १८१
१८३
२६०
७८
३६-३८
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्र.
शास्त्रपाठः
पृष्ठ क्र.
१४९
२१५
२६४ १४७
३३३
६४ २८३-२८६
२३६
(३२)
साक्षिग्रन्थः [उपदेशमाला १७८] [लोकप्रकाशः ३०/६२३] [उपदेशरहस्यः ९] [उपदेशमाला ७४] [दशवैकालिकसूत्रम् ९/१/१,२] [पुष्पमाला ४०५] [विशेषावश्यकभाष्यवृत्तिः २५११] [कल्पसूत्रवृत्तिः] [चन्द्रकवेध्यकप्र. ४१] [पुष्पमाला ४०४] [पुष्पमाला ८६] [वीतरागस्तोत्रम् ४/४] [योगशास्त्रम्] [नन्दिसूत्रवृत्तिः] [प्रवचनसारो० वृत्तिः ७२] [प्रशमरतिप्र. वृत्तिः ७१] [प्रशमरतिप्र. ७१] [गुरुतत्त्वविनिश्चयः १-८] [षड्दर्शनसमुच्चयः १५] [बृहत्कल्पभाष्यम् २४१] [पुष्पमाला प्र. २३०]
१४६ तिव्वयरे ३ पओसे १४७ तीर्थं नाम श्रुतज्ञानं १४८ तेसिं अवंकगामी परिणामो १४९ थद्धा च्छिद्दप्पेही १५० थंभा व कोहा व १५१ दव्वाइ सद्दहंते १५२ दशपुरं नाम नगरम् १५३ दश वैमानिकाः १५४ दसविहवेयावच्चम्मि १५५ दंसणनाणचरित्ते १५६ दाणं सीलं च तवो १५७ दानशीलतपो १५८ दुर्गतिप्रपतत्प्राणि १५९ दुर्गतिप्रसृतान्जन्तून् १६० दुष्टं हि मनः क्रियमाणं १६१ दुष्प्रतिकारौ-अशक्यप्रत्युपकारौ १६२ दुष्प्रतिकारौ मातापितरौ १६३ दुहगब्भि मोहगब्भे १६४ दृष्टान्तोऽप्यथ सिद्धान्तो १६५ देसकुलजाइरूवी १६६ देसकुलजाइरूवी १६७ धन्नाण चेव गुरुणो १६८ धन्ना ते जीयलोए १६९ धन्यस्योपरि निपतत्य १७० धम्ममइएहिं अइसुंदरेहिं १७१ धम्मम्मि नत्थि माया १७२ धम्मं रक्खइ वेसो १७३ धर्मज्ञो धर्मकर्ता च १७४ ननु मानसनमस्कारतप १७५ नमिऊण जिणवरिंदे
२०३
२९२ ३८-३९
३८ १४१ २०४
१६१ ३६४
[प्रशमरतिप्र. ७०] [उपदेशमाला १०४] [उपदेशमाला ३९३] [उपदेशमाला २२]
[पञ्चाशकप्र. वृत्तिः १] [उपदेशमाला १]
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
शास्त्रपाठः
पृष्ठ क्र.
१७ २३६-२३८
१८०
१८४
२५९
२१०-२१२
(33)
साक्षिग्रन्थः [धर्मविधि १] [पुष्पमालावृत्तिः ३३८-३३९] [उपदेशमाला ३९४] [ओघनियुक्तिः ७४९] [पुष्पमाला ३२८] [व्याख्याप्रज्ञप्तिवृत्तिः ९/३३/३८७] [चन्द्रकवैध्यकप्र. ३७] [दशवैकालिकसूत्रम् ९/१/३] [कर्मविपाकः ५४] [पुष्पमाला ४०७] [पुष्पमाला ४१०] [उपदेशमाला १०] [उत्तराध्ययनसूत्रम् २६/२९] [ओघनियुक्तिः २७३] [पुष्पमाला ३२९] [दशवैकालिकसूत्रम् ४/१०] [उपदेशमाला १३९] [त्रि.श.पु.च.म. पर्व १०] [प्रवचन सारो० १२०७] [गच्छाचार प्र. ४७] [गच्छाचार प्र. ४५] [योगशास्त्रम् १०] [पञ्चवस्तुक: १०] [बृहत्कल्पभाष्यम् २४३] [पुष्पमाला प्र. ३३२] [पंचिंदियसूत्रम् १, २] [उपदेशमालावृत्तिः १०-११] [कल्पसूत्रवृत्तिः] [कल्पसूत्रवृत्तिः] [कल्पसूत्रवृत्तिः]
१७६ नमिऊण वद्धमाणं १७७ नयरम्मि वसंतउरे १७८ नवि धम्मस्स भडक्का १७९ न हु तस्स तन्निमित्तो १८० नाणस्स होइ भागी १८१ नात्यन्तमसत् क्रियते १८२ नीयावित्ति विणीयं १८३ पगइइ मंदावि १८४ पडिणीअत्तण-निह्नव १८५ पडिरूवो खलु विणओ, काइय १८६ पडिरूवो खलु विणओ, पराणु १८७ पडिरूवो तेयस्सी १८८ पडिलेहणं कुणंतो १८९ पडिलेहणं कुणंतो १९० पढमं चिय गुरुवयणं १९१ पढमं नाणं तओ दया १९२ पत्थरेणाहओ किवो १९३ पप्रच्छ गौतमोऽथैवं १९४ पमाओ य मुणिंदेहिं १९५ परमत्थओ न तं अमयं १९६ परमत्थओ विसं णो तं १९७ परिग्रहारम्भमग्ना १९८ पव्वज्जाजोग्गगुणेहिं १९९ पंचविहे आयारे जुत्तो २०० पंचविहे आयारे जुत्तो २०१ पंचिंदियसंवरणो २०२ प्रतिनियतं विशिष्टा २०३ 'प्रत्यर्पय'-कार्यं कृत्वा २०४ प्रत्यर्पयति-कृत्वा निवेदयति २०५ प्रत्यर्पयन्ति-तत्तथैव
१८६
२१७
१८४
३३० १३६-१३९
२६७ ३२-३३
२५३
WW
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
शास्त्रपाठः
क्र.
२०६ प्रमाद्यति - मोक्षमार्गं प्रति
२०७ पाटलीपुत्रनगरे कोणिकसुत २०८ पानीयमप्यमृतमित्य २०९ पुच्छत्ति, किल इति सत्ये २१० पुच्छा कर पडिपुच्छा २११ पुढवी आउक्काए
२१२ पुढवी आउक्काए २१३ पुढची विव सव्वमहं
२१४ पुण्णेहिं चोइआ
२१५ पुरि शयनात् पुरुषाः २१६ पुरुषविश्वासे
२१७ पुष्पभद्रे नगरे
२१८ पूज्यपूजातिक्रमो २१९ 'पृष्ठिमांस' परोक्षदोष
२२० पोतनपुरे नगरे
२२१ बभूव कश्चिदाचार्यो
२२२ बहुगुणकलितमपि
२२३ बारस वि अंगेहिं २२४ भक्तिः तेष्वेवोचितोपचार
२२५ भगवानपि राजगृहे
२२६ भद्दो विणीयविणओ
२२७ भद्रः कल्याणः सुखञ्च २२८ भुवणपईवं वीरं २२९ मज्जं विसय कसाया २३० मनसि वचसि काये
२३१ महाव्रतधरा धीरा २३२ महुरं निउणं थोवं २३३ माद्यन्ति येन तत् मां मद्यं २३४ माया कुडंग पच्छन्न २३५ मोक्षार्थी सन् सदैव
(३४)
साक्षिग्रन्थः
[प्रवचनसारो० वृत्ति: १२०७ - १२०८] [उपदेशमालावृत्ति: ३१] [कल्याणमन्दिरस्तोत्रम् १७] [ सामाचारीप्र. वृत्ति: ५१] [सामाचारीप्र. ५१]
[उत्तराध्ययनसूत्रम् २६ / २९]
[ओघनिर्युक्तिः २७४ ]
चन्द्रकवेध्यकप्र. २३]
[उपदेशमाला १०१]
|[चैत्यवन्दनसूत्रवृत्ति: ]
[उपदेशमालावृत्ति: १७० ] [रघुवंशमहाकाव्यम् ] [दशवैकालिकसूत्रवृत्ति: ८] [ उपदेशमालावृत्तिः २०]
|[पञ्चाशकप्र. वृत्ति: ७] [उपदेशरहस्यवृत्ति: ८, ९, ११]
[चन्द्रकवेध्यकप्र. २७]
[प्रवचनसारो० वृत्ति: ५५०] [[कल्पसूत्रवृत्ति: ]
[ उपदेशमाला ६ ] [उपदेशमालावृत्तिः ६] [जीवविचारप्र १]
[उत्तरा० सूत्रनिर्युक्तिः १८० ]
[
[ योगशास्त्रम् ८] [उपदेशमाला ८०]
[उत्तराध्ययनसूत्रवृत्ति: १८०]
[उपदेशमाला ३०६ ]
|[पुष्पमालावृत्तिः]
]
पृष्ठ क्र.
१०० १९३-१९५
२१६
२४१-२४२
२४१
१८५
१८६
३१
१०४
१६६-१६७
१५
९०-९१
२१४
१४७
२९२-२९६
३०७-३०८
२६४-२६६
३२ ४
१२८-१३४
१५८ १५८
१६
९७
१४४
१७०
७८
९७-९९
१८०
१२४
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्र.
शास्त्रपाठः
पृष्ठ क्र.
३४५
(३५)
साक्षिग्रन्थः [ज्ञानसारः] [उपदेशमालावृत्ति: ९४] [उपदेशमाला ९४] [पुष्पमालावृत्तिः ३३७] [उपदेशमालावृत्तिः ७] [गौतमस्वाम्यष्टकम् ४] [लोकप्रकाशः १५/१२०-१०३] [कल्पसूत्रवृत्तिः] [विशेषावश्यकभाष्यवृत्तिः २५५२] [कल्पसूत्रम्] [प्रवचनसारो० १२०८] [उपदेशमाला ७६] [सिद्धहेमशब्दानुशासनम् ३/१/१६०] [चन्द्रकवेध्यकप्र. ३९] [चन्द्रकवेध्यकप्र. २६] [पुष्पमालावृत्तिः ४०३-४१३] [पुष्पमाला ४०३]
१६४
२९७ २९६-२९७ ३०९-३१२
२९६
१००
२३६ मोक्षेण योजनाद्योगः २३७ 'मिण' गाहा, मिमीष्व २३८ मिण गोणस अंगुलीहिं २३९ यथा कश्चित्पापकर्मा २४० यदाज्ञापयति-आदिशति २४१ यस्याऽभिधानात्मुनयोऽपि २४२ रत्नं वजं वैडूर्य २४३ रत्नानां-कर्केतनादीनां २४४ रथवीरपुरं नाम नगरम् २४५ रयवाणं वयराणं २४६ रागो दोसो सइब्भंसो २४७ रुसइ चोइज्जंतो २४८ लघ्वक्षरा-ऽसखीदुत् २४९ लाभेसु अलाभेसु य २५० लोइयवेइयसामाइएसु २५१ लोकानामुपचारो-व्यवहारस्तत्र २५२ लोगोवयारविणओ २५३ वचने का दरिद्रता २५४ वयणाई सुकडुयाई २५५ वहमारणअब्भक्खाण २५६ 'विणए' त्ति विनीयते २५७ विणए सत्तविहे पं. २५८ विणओ आवहइ सिरि २५९ विणओ मोक्खद्दारं २६० विणओ मोक्खद्दारं विणयं २६१ विणओ सासणे मूलं २६२ विनयो ह्यभ्युत्थान २६३ विनीयते-अपनीयते २६४ विनीयतेऽष्टप्रकारं २६५ विरतिधरने प्रणाम करीने
३४० ४२
६६-७०
६४
१४७
७८
१४९ ७०-७३ ७५-७६
[चन्द्रकवेध्यकप्र. ४४] [उपदेशमाला १७७] [प्रवचनसारो० वृत्तिः ६] [पुष्पमालावृत्तिः ७१] [उपदेशमाला ३४२] [चन्द्रकवेध्यकप्र. ५४] [चन्द्रकवेध्यकप्र. ५४] [उपदेशमाला ३४१] [धर्मबिन्दुवृत्तिः ६९] [प्रवचनसारो० वृत्ति: ५४६]
& wwe६४
[स्नात्रपूजा]
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ क्र.
(३६)
साक्षिग्रन्थः [पुष्पमाला ३२९] [धर्मरत्नप्र. २४] [धर्मरत्नप्र. वृत्तिः २४] [सम्यक्त्वसप्ततिकावृत्तिः १२] [गुरुगीता]
२१४ २१४-२१५
२२४
१३ १०१-१०२
[उपदेशमालावृत्तिः २४७]
१०
[गुरुतत्त्वविनिश्चयः १/१०]
१४१ १७६ २८
[प्रवचनसारो० ५४५] [गुरुतत्त्वविनिश्चः १/३] [योगशास्त्रम् ९] [बृहत्कल्पभाष्यम् २४४] [पुष्पमालाप्र. ३३३]
१७०
क्र.
शास्त्रपाठः २६६ विहिपडिवन्नचरित्तो २६७ वुड्डो परिणयबुद्धी २६८ 'वृद्धः' प्रवयाः 'परिणतबुद्धिः' २६९ वैनयिकानाह-विनयेन २७० शिवे रुष्टे गुरुस्त्राता २७१ शिष्टाः शिष्टत्वमायान्ति २७२ शैलपुरात्शैलकनामा २७३ श्रेयांसि बहुविघ्नानि २७४ | सक्का वि णेव सक्का २७५ सगुणमपगुणं वा २७६ सत्ती पुरिसं खित्तं २७७ सरणं भव्वजीआणं २७८ सर्वाभिलाषिणः २७९ ससमयपरसमयविऊ २८० ससमयपरसमयविऊ २८१ सहसा विदधीत न २८२ साङ्ख्यदर्शनं मरीचिदर्शनम् २८३ साऽन्यदाऽपृच्छदाचार्यान् २८४ साहूण जओ कप्पो २८५ सिद्धिपुरसत्थवाहं वीरं २८६ सीयसहं उण्हसहं २८७ | 'सीहगिरि' इति सिंहगिरि २८८ सीहगिरिसुसीसाणं २८९ सूस्सूस धम्मराओ २९० सूस्सूस धम्मराओ २९१ सुदृवि उज्जमाणं २९२ से किं तं आगमओ २९३ से णं तत्थ बत्तीसाए २९४ सोही उज्जुयभूअस्स २९५ हंतूण सव्वमाणं २९६ हिअमिअफरुसवाई
१७५
२०५
३४९-३५१
२३२
४२
[लघुषड्दर्शनसमुच्चयः] [त्रि.श.पु.च.म.पर्व १० सर्ग १२] [पञ्चवस्तुक: २९६] [विवेकमञ्जरी १] [चन्द्रकवेध्यकप्र. ३८] [उपदेशमालावृत्तिः ९३] [उपदेशमाला ९३] [पञ्चाशकप्र. १-४] [योगशतकम्] [उपदेशमाला] [अनुयोगद्वारसूत्रम् १३] [कल्पसूत्रम् १] [उत्तराध्ययनसूत्रम् ३/१२] [चन्द्रकवैध्यकप्र. ४३] [पुष्पमाला ४०९]
५४-५६
५४ १२० १२०
१४३
१८२
३३६-३३७
१७९ १५७
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३७)
परिशिष्टम्-५ श्रीधर्माचार्यबहुमानकुलकस्य 'हैमचन्द्रीया' वृत्तौ
दर्शितानां दृष्टान्तानां सूचिः ।
दृष्टान्तनाम
पृष्ठ क्र.
Irorm39 vod
एकलव्यदृष्टान्तः । | ऋजुजडसाधुदृष्टान्तः । ऋजुप्राज्ञसाधुदृष्टान्तः । कूलवालकमुनिदृष्टान्तः । | कुद्धगुरुपूजने सत्यदृष्टान्तः । गुर्वाज्ञापालने सत्यदृष्टान्तः ।
गोशालकदृष्टान्तः । ८ गोष्ठमाहिलदृष्टान्तः। ९ गौतमस्वामिदृष्टान्तः । १० गौतमस्वामिदृष्टान्तः।
ग्रामेयकदृष्टान्तः । १२ चण्डरुद्राचार्यशिष्यदृष्टान्तः । १३ जमालिदृष्टान्तः । १४| तापसमुनिपारणदृष्टान्तः । १५ तिलहारकदृष्टान्तः । १६ पीठमहापीठदृष्टान्तः । १७| प्रसन्नचन्द्रराजर्षिदृष्टान्तः । १८ माषतुषमुनिदृष्टान्तः ।
पृष्ठ क्र. क्र. दृष्टान्तनाम १२१-१२३/१९ मूकशिष्यदृष्टान्तः ।
३२६|२०| रोहगुप्तदृष्टान्तः ।
३२७/२१ लौकिकदृष्टान्तः ।। ३४९-३५१ २२ वक्रजडसाधुदृष्टान्तः । । ७९-८०|२३| वक्रप्राज्ञसाधुदृष्टान्तः ।
५१२४ वध्यचौरदृष्टान्तः । १२८-१३९/२५ विनयरत्नसाधुदृष्टान्तः । २८३-२८६२६| शिवभूतिदृष्टान्तः ।
५७-५८/२७ शैलकपन्थकदृष्टान्तः । १५८-१६२२८ श्राविकासुलसादृष्टान्तः ।
३०२ २९| सम्प्रतिनृपदृष्टान्तः । ८४-८६३० सर्पदंश-मूषकदंश-दृष्टान्तः । २१२-२१३|३१| साध्वी पुष्पचूलादृष्टान्तः । १६२-१६४|३२| साध्वीमृगावतीदृष्टान्तः । २३६-२३७/३३| सिंहगिरिसूरिशिष्यदृष्टान्तः । २७३-२७५|३४|सिंहगुहावासिमुनिदृष्टान्तः । २९२-२९६ ३५ स्वेच्छात्यागे सत्यदृष्टान्तः । ३०६-३०८ ३६ स्वेच्छात्यागे सत्यदृष्टान्तः ।
३७९-३८२ २१७-२१८
३२७ | ३२७-३२८
२२१-२२३ १९३-१९५ ३०८-३१२ १०१-१०२ २७६-२७७ | १७१-१७४
२१७ ९०-९१ ८१-८३
५४-५६ | २२६-२३०
१९९ १९९-२००
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३८)
परिशिष्टम्-६ श्रीधर्माचार्यबहुमानकुलकस्य 'हैमचन्द्रीया' वृत्तावुक्तानि
गुरुबहुमानशिखराऽऽरोहणसोपानानि
पृष्ठ क्र.
| arm
३४२
१०६
२९०
१२६
३७७
३४७
सोपानम् अहं गुरुणा संसारपङ्कादुद्धृतः, ततो मयाऽन्तिमश्वासोच्छ्वासं यावत्सर्वैः प्रकारैर्गुरुभक्तिरेव कर्त्तव्या । | कामितपूरणे गुरुभक्तिश्चिन्तामण्यादीनतिशेते । | गुरुकृपा शिष्यहृदयवर्तमानगुरुबहुमानरूपा । | गुरुः प्रभोः प्रतिनिधिरस्ति । ततो गुरुवचनं प्रभुवचनतुल्यं मन्तव्यम् । गुरुवचन
आराद्धे सति जिनवचनमाराद्धं भवति । गुरुवचन आशातिते सति जिनवचनमाशातितं भवति । गुरुबहुमानाऽभावस्तु शिष्यस्य भावमरणमेव । | गुरुभक्तिभावरहितस्य सर्वाऽपि साधना विडम्बनाकल्पा ।
| गुरुवचने शङ्काकरणेन सम्यक्त्वं कथं तिष्ठेत् ? ८ | गुरुविराधनैव हालाहलं विषम् ।
| गुरुसेवा विद्यासाधक इवाऽहर्निशमप्रमादेन सम्पादनीया । | गुरुर्यत्करिष्यति तच्छोभनमेव । | गुरूपालम्भावसरे न किमपि प्रतिवक्तव्यम् । | गुरोः किमपि न गोपनीयम् । | गुर्वाज्ञाऽऽराधनं मोक्षस्याऽवन्ध्यं कारणमस्ति । | गुर्वाज्ञाऽऽराधनं विना बहवोऽपि गुणा न मोक्षसाधका भवन्ति । | गुर्वाराधनैव संयमजीवनस्य सारः । | गुर्वाराधनैवाऽमृतमुच्यते
| गुर्विच्छापूरणार्थं यो यतते गुर्विच्छां च यो पूरयति स एव शिष्यः । १८ | गुर्विच्छाऽऽराधनैव गुरोः परमा भक्तिर्भवति ।
गुर्विच्छोल्लङ्घनेन कृताऽऽराधना तत्त्वत आराधनैव न भवति । शिष्यस्य जीवने | एकैवाऽऽराधना स्यात्-गुर्विच्छानुसारेण प्रवर्त्तनम् । | पुरुषविश्वासे वचनविश्वासः ।
२४०
५७ ५६
३४६ ३४५
१९८
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
(36)
सोपानम्
पृष्ठ क्र. | यथा जिनाज्ञायां युक्तायुक्तत्वविचारो नैव क्रियते, तथा गुर्वाज्ञायामपि युक्तायुक्त- ३७७ | तत्वविचारो न करणीयः । | यस्य शिष्यस्य हृदये विशेषगुरुबहुमानोऽस्ति तस्य मुक्तिः शीघ्रं भवति, यस्य २८१ | शिष्यस्य हृदये विशेषगुरुबहुमानो नास्ति तस्य मुक्तिः स्थगिता भवति । | येन गुरुर्गुणसम्पन्नो मतस्तस्य मुक्तिर्निश्चिता, येन गुरुर्गुणविकलो मतस्तस्य मुक्तिः १०२
सन्दिग्धा । | यो गुरुं जीवन्परमात्मरूपं मन्यते, स भवान्तरे परमात्मानं गुरुरूपेण प्राप्नोति । १०४ | शुद्धनिश्चयनयसम्मतस्य शिष्यशब्दवाच्यत्वस्य स्वात्मन्याधानार्थं सर्वैः साधुभिरनु- ४२ शासनयोग्यतासम्पादने यतितव्यम् । सर्वत्र भाव एव प्रधानः । | सैव भावदीक्षोप्यते यस्यां शिष्यः स्वमनोवाक्कायेभ्यः स्वाधिपत्यमुत्थाप्य गुर्वाधिपत्यं | २०६
स्थापयति । २८ | स्वमुक्तिसिद्ध्यर्थं शिष्येण स्वचेतसि गुरुः शोभनो मन्तव्यः ।
१०२
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦)
શ્રુતસમુદ્ધારક
૧) ભાણબાઇ નાનજી ગડા, મુંબઇ. (પ. પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજયભુવનભાનુસૂરિ
મ. સા.ના ઉપદેશથી) ૨) શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી, અમદાવાદ. ૩) શ્રી શાંતિનગર શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ.
(પ. પૂ. તપસમ્રાટ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હિમાંશુસૂરિ મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૪) શ્રી શ્રીપાળનગર જૈન ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ, વાલકેશ્વર, મુંબઇ.
(પ. પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય રામચંદ્રસૂરિ મ. સા.ની દિવ્યકૃપા તથા પૂ.
આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય મિત્રાનંદ સ્. મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૫) શ્રી લાવણ્ય સોસાયટી શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ. (પ. પૂ. પંન્યાસજી શ્રી
કુલચંદ્રવિજયજી ગણિવર્યની પ્રેરણાથી) ૬) નયનબાળા બાબુભાઇ સી. જરીવાળા હા. ચંદ્રકુમાર, મનિષ, કલ્પનેશ (પ. પૂ. મુનિરાજશ્રી
કલ્યાણબોધિ વિજયજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી). ૭) કેશરબેન રતનચંદ કોઠારી હા. લલિતભાઇ (પ. પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય
જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજાની પ્રેરણાથી) ૮) શ્રી શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક તપગચ્છીય જૈન પૌષધશાળા ટ્રસ્ટ, દાદર, મુંબઈ. (પ. પૂ.
વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૯) શ્રી મુલુંડ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, મુલુંડ, મુંબઇ, (૫.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી
મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૧૦) શ્રી શાંતાક્રુઝ શ્વેતા. મૂર્તિ તપાગચ્છ સંઘ, શાંતાક્રુઝ, મુંબઇ, (પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ
મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૧૧) શ્રીદેવકરણ મૂળજીભાઇ જૈનદેરાસર પેઢી, મલાડ (વેસ્ટ), મુંબઈ. (પ. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ
આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૧૨) સંઘવી અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ, ખંભાત.
(પજ્ય સાધ્વી શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી મ.. પુજ્ય સાધ્વી શ્રી સ્વયંપ્રભાશ્રીજી મ. તથા પુ. સા. શ્રી દિવ્યયશાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી મૂળીબેનની આરાધનાની અનુમોદનાર્થે).
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧)
૧૩) બાબુ અમીચંદ પનાલાલ આદીશ્વર જૈન ટેમ્પલ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૬. | (પૂ. મુનિરાજશ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી મ.સા., પૂ. મુનિરાજશ્રી મહાબોધિવિજયજી મ.સા.
તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી હિરણ્યબોધિ વિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી) ૧૪) શ્રી શ્રેયસ્કર અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ, મુંબઈ.
(પૂ. મુનિરાજશ્રી હેમદર્શન વિ.મ. તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી રમ્યઘોષ વિ.મ.ની પ્રેરણાથી) ૧૫) શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, મંગળ પારેખનો ખાંચો, શાહપુર, અમદાવાદ.
- (પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીરૂચકચંદ્રસૂરિ મ.ની પ્રેરણાથી) ૧૬) શ્રી પાર્શ્વનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, સાંઘાણી એસ્ટેટ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઇ. (પૂ.
| મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૧૭) શ્રી નવજીવન સોસાયટી જૈન સંઘ, બોમ્બે સેન્ટ્રલ, મુંબઈ.
(પૂ. મુનિરાજશ્રી અક્ષયબોધિ વિ. મ.ની પ્રેરણાથી) ૧૮) શ્રી કલ્યાણજી સૌભાગચંદ જૈન પેઢી, પિંડવાડા.
(સિદ્ધાંતમહોદધિ સ્વ. આ. શ્રીમદ્વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મ. સા.ના સંયમની અનુમોદનાર્થે) ૧૯) શ્રી ઘાટકોપર જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ.
(વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ પૂ. આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૨૦) શ્રી આંબાવાડી શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ.
| (પૂ. મુનિરાજ શ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી મ.ની પ્રેરણાથી) ૨૧) શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, વાસણા, અમદાવાદ.
(પૂ. આચાર્યશ્રી નરરત્નસૂરિ મ.ના સંયમજીવનની અનુમોદનાર્થે પૂજ્ય તપસ્વીરત્ન આચાર્ય
શ્રી હિમાંશુસૂરીશ્વરજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૨૨) શ્રી પ્રેમવર્ધક આરાધક સમિતિ, ધરણિધર દેરાસર, પાલડી, અમદાવાદ.
(પૂ. ગણિવર્ય શ્રીઅક્ષયબોધિવિજયજી મ.ની પ્રેરણાથી) ૨૩) શ્રી મહાવીર જૈન શ્વેતા. મૂર્તિપૂજક સંઘ, પાલડી, અમદાવાદ. શેઠ કેશવલાલ મૂળચંદ જૈન
ઉપાશ્રય. (૫. પૂ. આચાર્યશ્રી રાજેન્દ્રસૂરિ મહારાજ સા.ની પ્રેરણાથી) ૨૪) શ્રી માટુંગા જૈન શ્વેતા. મૂર્તિપૂજક તપગચ્છ સંઘ એન્ડ ચેરિટીઝ, માટુંગા, મુંબઈ.
(પ. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૨૫) શ્રી જીવીત મહાવીરસ્વામી જૈન સંઘ, નાદિયા. (રાજસ્થાન)
(પૂ. ગણિવર્ય શ્રી અક્ષયબોધિવિ. મ.સા. તથા મુનિરાજશ્રી મહાબોધિવિ. મ.સા.ની પ્રેરણાથી) ૨૬) શ્રી વિશા ઓશવાળ તપગચ્છ જૈન સંઘ, ખંભાત.
(વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ પ. પૂ. આચાર્યદેવશ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ. સા.ની પ્રેરણાથી)
લા)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭) શ્રી વિમલ સોસાયટી આરાધક જૈન સંઘ, બાણગંગા, વાલકેશ્વર મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૬.
- (પ. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૨૮) શ્રી પાલિતાણા ચાતુર્માસ આરાધના સમિતિ. (પ. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ
શ્રીમદ્વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.ના સં. ૨૦૧૩ના પાલિતાણા મધ્યે ચાતુર્માસ પ્રસંગે) ૨૯) શ્રીસીમંધર જિન આરાધક ટ્રસ્ટ, એમરલ્ડ એપાર્ટમેન્ટ, અંધેરી (ઈ), મુંબઇ.
(મુનિરાજશ્રી નેત્રાનંદવિજયજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૩૦) શ્રી ધર્મનાથ પોપટલાલ હેમચંદ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, જૈનનગર, અમદાવાદ. (પ.પૂ. | મુનિરાજશ્રી સંયમબોધિવિજયજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૩૧) શ્રીકૃષ્ણનગર જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, સૈજપુર, અમદાવાદ.
(પ.પૂ.આચાર્ય વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.ના કૃષ્ણનગર મધ્યે સંવત ૨૦૫રના ચાતુર્માસ
નિમિત્તે પ. પૂ. મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૩૨) શ્રી બાબુભાઇ સી. જરીવાળા ટ્રસ્ટ, નિઝામપુરા, વડોદરા-૨.
(પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૩૩) શ્રી ગોડી પાર્શ્વનાથજી ટેમ્પલ ટ્રસ્ટ, પુના. (પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્
વિજયજયઘોષસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી મહાબોધિવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી) ૩૪) શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ જૈન શ્વેતાંબર મંદિર ટ્રસ્ટ, ભવાની પેઠ, પુના.
(પૂ. મુનિરાજ શ્રી અનંતબોધિવિજયજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૩૫) શ્રી રાંદેર રોડ જૈન સંઘ, સુરત. (પૂ.પં. શ્રી અક્ષયબોધિ વિજયજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૩૬) શ્રી શ્વેતાં ક તપાગચ્છ દાદર જૈન પૌષધશાળા ટ્રસ્ટ, આરાધના ભવન, દાદર,
મુંબઇ. (મુનિરાજશ્રી અપરાજિતવિજયજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૩૭) શ્રી જવાહરનગર જૈન શ્વેતા. મૂર્તિ. સંઘ, ગોરેગામ, મુંબઇ
(પૂ. આ. શ્રી રાજેન્દ્રસૂરિ મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૩૮) શ્રી કન્યાશાળા જૈન ઉપાશ્રય, ખંભાત. (પ.પૂ. સા. શ્રી રંજનશ્રીજી મ. સા., પૂ. પ્ર. સા.
શ્રી ઇદ્રશ્રીજી મ. સા.ના સંયમજીવનની અનુમોદનાર્થે પ. પૂ. સા. શ્રી વિનયપ્રભાશ્રીજી મ. સા., પ. ૫. સા.શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી મ. સા. તથા સાધ્વીજી શ્રી સ્વંયપ્રભાશ્રીજી મ. સા.ની
પ્રેરણાથી) ૩૯) શ્રી માટુંગા જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ સંઘ એન્ડ ચેરીટીઝ, માટુંગા, મુંબઈ.
(પ. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૪૦) શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ,
૬૦ ફટ રોડ, ઘાટકોપર (ઇ.) (પુ. પં. શ્રી વરબોધિવિજયજી ગણિવર્યની પ્રેરણાથી)
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩)
૪૧) શ્રી આદિનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, નવસારી.
(પ. પૂ. આ. શ્રી ગુણરત્નસૂરિ મ.ના શિષ્ય પૂ. પંન્યાસજી શ્રી પુણ્યરત્નવિજયજી ગણિવર્ય
તથા પૂ.પં. યશોરત્નવિજયજી ગણિવર્યની પ્રેરણાથી) ૪૨) શ્રીકોઇમ્બતુર જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, કોઇમ્બતુર. ૪૩) શ્રી પંકજ સોસાયટી જૈન સંઘ ટ્રસ્ટ, પાલડી, અમદાવાદ, (પ. પૂ. આ. શ્રી ભુવનભાનુસૂરિ
મ. સા.ની ગુરુમૂર્તિ પ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે થયેલ આચાર્ય-પંન્યાસ-ગણિ પદારોહણ, દીક્ષા વગેરે
નિમિત્તે થયેલ જ્ઞાનનિધિમાંથી.) ૪૪) શ્રી મહાવીરસ્વામી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક દેરાસર, પાવાપુરી, ખેતવાડી, મુંબઇ.
(પૂ. મુનિરાજશ્રી રાજપાલવિજયજી મ.સા. તથા પૂ. પં. શ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી મ.સા.ની
પ્રેરણાથી) ૪૫) જગદ્ગુરુ શ્રી હીરસૂરીશ્વરજી શ્વેતામ્બરમૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ ટ્રસ્ટ, મલાડ (પૂર્વ), મુંબઈ.
(પ. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદર્શ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૪૬) શ્રી પાર્શ્વનાથ શ્વેતાં. મૂર્તિ પૂ. જૈન સંઘ, સાંઘાણી એસ્ટેટ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઇ.
(પ. પૂ. મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મ. સા.ની સંઘમાં થયેલ ગણિ પદવીની
અનુમોદનાર્થે) ૪૭) શ્રી ધર્મનાથ પોપટલાલ હેમચંદ જૈન શ્વેતાં. મૂર્તિપૂજક સંઘ, જૈનનગર, અમદાવાદ.
(પૂ. મુનિરાજશ્રી સત્યસુંદર વિ.ની પ્રેરણાથી) ૪૮) રતનબેન વેલજી ગાલા પરિવાર, મુલુંડ, મુંબઈ.
(પ્રેરક : પૂ. મુનિરાજશ્રી રત્નબોધિવિજયજી મ. સા.) ૪૯) શ્રી મરીન ડ્રાઇવ જૈન આરાધક ટ્રસ્ટ મુંબઈ. (પ. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંત
શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૫૦) શ્રી સહસ્ત્રફણા પાર્શ્વનાથ જૈન દેરાસર ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ, બાબુલનાથ, મુંબઈ (પ્રેરક-મુનિરાજ
શ્રી સર્વભૂષણવિજયજી મ.). ૫૧) શ્રી ગોવાલીયા ટંક જૈન સંઘ મુંબઈ. (પ્રેરક: પૂ. ગણિવર્યશ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી મ.સા.) પ૨) શ્રી વિમલનાથ જૈન દેરાસર ટ્રસ્ટ, બાણગંગા, મુંબઇ,
| (પ્રેરક: પ. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.) પ૩) શ્રી વાડિલાલ સારાભાઇ દેરાસર ટ્રસ્ટ પ્રાર્થના સમાજ, મુંબઇ
(પ્રેરક : મુનિરાજશ્રી રાજપાલવિજયજી તથા પંન્યાસજી શ્રીઅક્ષયબોધિવિજયજી ગણિવર.) ૫૪) શ્રી પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ, લુહારચાલ જૈનસંઘ. (પ્રેરક: પૂ. ગણિવર્ય શ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી મ.સા.)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫) શ્રી ધર્મશાંતિ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, કાંદિવલી (ઈસ્ટ), મુંબઈ.
(પ્રેરક - મુનિરાજશ્રી રાજપાલવિજયજી તથા પં. શ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી ગણિવર) પ૬) સા. શ્રી સૂર્યયશાશ્રીજી તથા સા. શ્રી સુશીલયશાશ્રીના પાર્લા (ઈ), કૃષ્ણકુંજમાં થયેલ
ચોમાસાની આવકમાંથી. ૫૭) શ્રી પ્રેમવર્ધક દેવાસ થે. મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, દેવાસ, અમદાવાદ
(પ્રેરક – પૂ.આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મ.સા. તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મ.) ૫૮) શ્રી પાર્શ્વનાથ જૈન સંઘ, સમારોડ, વડોદરા (પ્રેરક-પંન્યાસપ્રવર શ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી
ગણિવર્ય). પ૯) શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી જૈન દેરાસર ટ્રસ્ટ-કોલ્હાપુર (પ્રેરક-પૂ. મુનિરાજશ્રી પ્રેમસુંદરવિજયજી મ.) ૬૦) શ્રી ધર્મનાથ પો. હે. જૈનનગર છે. મૂ. પૂ. સંઘ, અમદાવાદ
(પ્રેરક -પ. પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી પુન્યરત્નવિજયજી ગણિ) ૬૧) શ્રી દિપક જયોતિ જૈન સંઘ, કાલાચોકી, પરેલ, મુંબઈ
(પ્રેરક- પૂ.પં. શ્રી ભુવનસુંદરવિજયજી ગણિવર્ય તથા પૂ.પં. શ્રી ગુણસુંદરવિજયજી ગણિવર્ય) ૬૨) શ્રી પદ્મમણિ જૈન શ્વેતાંબર તીર્થ પેઢી – પાબલ, પુના
(પ. પૂ. પંન્યાસજી શ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી ગણિની વર્ધમાન તપની સો ઓળીની અનુમોદનાર્થે
પ. પૂ. પંન્યાસ શ્રીવિશ્વકલ્યાણવિજયજી ગણિવર્યની પ્રેરણાથી) ૬૩) ૐકારસૂરીશ્વરજી આરાધના ભવન - સુરત
(પ્રેરક- આ. ગુણરત્નસૂરિ મ. ના શિષ્ય મુનિરાજશ્રી જિનેશરત્નવિજયજી મ.) ૬૪) શ્રી ગોડી પાર્શ્વનાથ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, નાયડુ કોલોની, ઘાટકોપર (ઈસ્ટ), મુંબઈ.
(પ. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંત શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી) ૬૫) શ્રી આદીશ્વર શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, ગોરેગામ-મુંબઇ
(પ. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંત શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી) ૬૬) શ્રી આદીશ્વર શ્વેતાંબર ટ્રસ્ટ, સાલેમ (પ્રેરક- પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આ.શ્રી જયઘોષસૂરીશ્વરજી
મ.સા.). ૬૭) શ્રી ગોવાલિયા ટેંક જૈન સંઘ, મુંબઈ (પ. પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મ.
સા.ની પ્રેરણાથી) ૬૮) શ્રી વિલેપાર્લા જે. મૂ.પૂ. જૈન સંઘ એન્ડ ચેરીટીઝ
(પ. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૬૯) શ્રી નેનસી સોસાયટી જૈન છે. મૂ. પૂ. સંઘ, બોરીવલી (વેસ્ટ), મુંબઈ.
(પ. પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૫) ૭૦) માતુશ્રી રતનબેન નરસી મોનજી સાવલા પરિવાર, | (પૂ. પં. શ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજીના શિષ્ય મુનિરાજશ્રી ભક્તિવર્ધનવિજયજી મ. સા. તથા પૂ. સાધ્વીજી શ્રી જયશીલાશ્રીજી મ. ના સંસારી સુપુત્ર રાજનની પુણ્યસ્મૃતિ નિમિત્તે હ. :
સુપુત્રો નવીનભાઇ, ચુનિલાલ, દીલીપ, હિતેશ. ૭૧) શ્રી સીમંધર જિન આરાધક ટ્રસ્ટ, એમરાલ્ડ એપાર્ટમેન્ટ, અંધેરી (ઇ.) મુંબઈ
(૫. પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી) ૭૨) શ્રી ધર્મવર્ધક થે. મૂ. પૂ. જૈન સંઘ, કાર્ટર રોડ નં. ૧, બોરીવલી
(પ. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંત શ્રી વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા
પંન્યાસ પ્રવર શ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી ગણિવર્યની પ્રેરણાથી) ૭૩) શ્રી ઉમરા જૈન સંઘની શ્રાવિકાઓ (જ્ઞાનનિધિમાંથી)
(પ્રેરક : પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી જિનેશરત્નવિજયજી મ.સા.) ૭૪) શ્રી કેશરિયા આદિનાથ જૈન સંઘ, ઝાડોલી, રાજ.
(પ્રેરક : પ.પૂ. મુ. શ્રી મેરૂચંદ્ર વિ. મ. તથા પં. શ્રી હિરણ્યબોધિ વિ. ગ.) ૭૫) શ્રી ધર્મશાંતિ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, કાંદીવલી, મુંબઈ
(પ્રેરક : પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી હેમદર્શનવિ. મ.) ૭૬) શ્રી જૈન શ્વે. મૂ. સુધારાખાતાની પેઢી, મહેસાણા. ૭૭) શ્રી વિક્રોલી સંભવનાથ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, વિક્રોલી (ઈ), મુંબઈની આરાધક
બહેનો તરફથી (જ્ઞાનનિધિમાંથી) ૭૮) શ્રી કે.પી. સંઘવી ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, સુરત, મુંબઈ.
(પ્રેરક - પ.પુ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંત શ્રી વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા
પંન્યાસપ્રવર શ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી ગણિવર્ય) ૭૯) શાહ જેસિંગલાલ મોહનલાલ આસેડાવાલાના સ્મરણાર્થે
હ. પ્રકાશચંદ્ર જે. શાહ (આફ્રિકાવાળા) (પ્રેરક : ૫. કલ્યાણબોધિ વિ. ગણિવર) ૮૦) શેઠ કનૈયાલાલ ભેરૂમલજી ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, ચંદનબાળા વાલકેશ્વર, મુંબઈ. ૮૧) શ્રી નવા ડીસા જે.મૂ.પૂ. જૈન સંઘ (બનાસકાંઠા) ૮૨) શ્રી પાલનપુર જૈન મિત્રમંડળ સંઘ, બનાસકાંઠા
(પ્રેરક - પૂ. પંન્યાસપ્રવર કલ્યાણબોધિ વિજયજી ગણિવર્ય.) ૮૩) શ્રી ઉંઝા જૈન મહાજન (પ્રેરક - પૂ. પંન્યાસ પ્રવર અપરાજિતવિજયજી ગણિવર્ય તથા
પૂ. મુનિરાજ શ્રી હેમદર્શનવિ. મ.)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૬)
૮૪) શ્રી સીમંધર જૈન દેરાસર, એમરલ્ડ એપાર્ટમેન્ટ, અંધેરી (પૂર્વ), મુંબઈ.
(પ્રેરક - પૂ.સા. શ્રી સ્વયંપ્રભાશ્રીજીના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી તત્ત્વપ્રજ્ઞાશ્રીજી આદિ) ૮૫) શ્રી બાપુનગર શ્વે. મૂ. જૈન સંઘ, અમદાવાદ.
૮૬) શ્રી શેફાલી જૈન સંઘ, અમદાવાદ.
૮૭) શાન્તાબેન મણિલાલ ઘેલાભાઈ પરીખ ઉપાશ્રય, સાબરમતી, અમદાવાદ. (પ્રેરક - સા. શ્રી સુવર્ણપ્રભાશ્રીજી મ. તથા સા. શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.)
૮૮) શ્રી આડેસર વિશા શ્રીમાળી જૈન દેરાવાસી સંઘ
(પ્રેરક - આ. શ્રી કલાપ્રભસૂરીશ્વરજી મ.સા.)
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭) શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ-મુંબઈ દ્વારા
પ્રકાશિત થયેલા ગ્રંથોની સૂચિ ૧ જીવવિચાર પ્રકરણ સટીક દંડક પ્રકરણ | ૨૮ ચૈત્યવંદન ભાષ્ય (સંઘાચારભાષ્ય સટીક)
સટીક કાર્યસ્થિતિ સ્તોત્રાભિધાન સટીક. ૨૯ વર્ધમાનદેશના પદ્ય (ભાગ-૧ છાયા સાથે) ન્યાયસંગ્રહ સટીક
૩૦ વર્ધમાનદેશના પદ્ય (ભાગ-૨ છાયા સાથે) - ધર્મસંગ્રહ સટીક ભાગ-૧
૩૧ વ્યવહાર શુદ્ધિ પ્રકાશ ધર્મસંગ્રહ સટીક ભાગ-૨
૩૨ અનેકાન્ત વ્યવસ્થા પ્રકરણ ધર્મસંગ્રહ સટીક ભાગ-૩
૩૩ પ્રકરણ સંદોહ જીવસમાસ ટીકાનુવાદ
૩૪ ઉત્પાદાદિસિદ્ધિ પ્રકરણ સટીક જંબુદ્વીપ સંગ્રહણી સટીક
૩૫ અભિધાન ભુપત્તિ પ્રક્રિયા કોશ ભાગ-૧ સ્યાદ્વાદમંજરી સાનુવાદ
(ચિંતામણિ ટીકાનું અકારાદિ ક્રમે સંકલન) ૯ સંક્ષેપ સમરાદિત્ય કેવળી ચરિત્ર ૩૬ અભિધાન વ્યુત્પત્તિ પ્રક્રિયા કોશ ભાગ-૨ ૧૦ બૃહક્ષેત્રસમાસ સટીક
(ચિંતામણિ ટીકાનું અકારાદિ ક્રમે સંકલન) ૧૧ બૃહત્ સંગ્રહણી સટીક
૩૭ પ્રશ્નોત્તર રત્નાકર (સેનપ્રશ્ન) ૧૨ બૃહત્ સંગ્રહણી સટીક
૩૮ સંબોધસપ્તતિ સટીક ૧૩ ચેઇયવંદણ મહાભાસ
૩૯ પંચવસ્તુ સટીક ૧૪ નયોપદેશ સટીક
૪૦ શ્રી જંબૂસ્વામિ ચરિત્ર ૧૫ પુષ્પમાળા (મૂળ અનુવાદ)
૪૧ સમ્યક્તસપ્તતિ સટીક ૧૬ મહાવીરચરિયું
૪૨ ગુરુગુણષત્રિશતુષત્રિંશિકા સટીક ૧૭ મલ્લિનાથ ચરિત્ર
૪૩ સ્તોત્ર રત્નાકર ૧૮ વાસુપૂજ્ય ચરિત્ર
૪૪ ઉપદેશ સપ્તતિ ૧૯ શાંતસુધારસ સટીક
૪૫ ઉપદેશ રત્નાકર ૨૦ શ્રાદ્ધગુણ વિવરણ
૪૬ શ્રી વિમલનાથ ચરિત્ર ૨૧ તત્ત્વજ્ઞાન તરંગિણી
૪૭ સુબોધા સામાચારી ૨૨ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર પર્વ ૩/૪ | ૪૮ શાંતિનાથ ચરિત્ર ગ્રંથ ૨૩ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર પર્વ પ૬ ૪૯ નવપદ પ્રકરણ સટીક ભાગ-૧ ૨૪ અસહસ્ત્રી તાત્પર્ય વિવરણ
૫૦ નવપદ પ્રકરણ સટીક ભાગ-૨ ૨૫ મુક્તિપ્રબોધ
૫૧ નવપદ પ્રકરણ લઘુવૃત્તિ ૨૬ વિશેષણવતી-વંદન પ્રતિક્રમણ અવચૂરી | પર શ્રાદ્ધ પ્રકરણ વૃત્તિ ૨૭ પ્રવ્રજ્યા વિધાન કુલક સટીક ||૫૩ શ્રી પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪ વિજય પ્રશસ્તિ ભાષ્ય
(વિજયસેનસૂરિ ચરિત્ર) ૫૫ કુમારપાળ મહાકાવ્ય સટીક
(પ્રાકૃત કયાશ્રય) પ૬ ધર્મરત્ન પ્રકરણ સટીક ભાગ-૧ ૫૭ ધર્મરત્ન પ્રકરણ સટીક ભાગ-૨ ૫૮ ઉપદેશપદ ભાગ-૧ પ૯ ઉપદેશપદ ભાગ-૨ ૬૦ શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય ભાગ-૧ ૬૧ શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય ભાગ-૨ ૬૨ પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ૬૩ વિચાર રત્નાકર ૬૪ ઉપદેશ સપ્તતિકા ૬૫ દેવેન્દ્ર નરકેન્દ્ર પ્રકરણ ૬૬ પુષ્પ પ્રકરણમાલા ૬૭ ગુર્નાવલી ૬૮ પુષ્પ પ્રકરણ ૬૯ નેમિનાથ મહાકાવ્ય ૭૦ પાંડવ ચરિત્ર ભાગ-૧ ૭૧ પાંડવ ચરિત્ર ભાગ-૨ ૭૨ પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ગદ્ય ૭૩ હીર પ્રશ્નોત્તરાણિ ૭૪ ધર્મવિધિ પ્રકરણ ૭૫ સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ભાગ-૧ ૭૬ દેવધર્મ પરીક્ષાદિ ગ્રંથો ૭૭ સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ભાગ-ર-૩ ૭૮ પ્રકરણત્રયી ૭૯ સમતાશતક (સાનુવાદ) ૮૦ ઉપદેશમાળા-પુષ્પમાળા ૮૧ પૃથ્વીચંદ્ર ચરિત્ર ૮૨ ઉપદેશમાળા ૮૩ પાઇયલચ્છી નામમાલા
(૪૮)
૮૪ દોઢસો સવાસો ગાથાના સ્તવનો ૮૫ દ્વિવર્ણ રત્નમાલા ૮૬ શાલિભદ્ર ચરિત્ર ૮૭ અનંતનાથ ચરિત્ર પૂજાષ્ટક ૮૮ કર્મગ્રંથ અવચૂરી ૮૯ ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચ કથા ભા. ૧ ૯૦ ધર્મબિંદુ સટીક ૯૧ પ્રશમરતિ સટીક ૯૨ માર્ગણોદ્વાર વિવરણ ૯૩ કર્મસિદ્ધિ ૯૪ જંબુસ્વામી ચરિત્ર અનુવાદ ૯૫ ચૈત્યવંદન ભાષ્ય સાનુવાદ ૯૬ ગુણવર્મા ચરિત્ર સાનુવાદ ૯૭ સવાસો દોઢસો ગાથા સ્તવનો ૯૮ લાત્રિશત્કાર્નાિશિકા ૯૯ કથાકોષ ૧૦૦ જૈન તીર્થ દર્શન ૧૦૧ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૧ ૧૦૨ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૨ ૧૦૩ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૩ ૧૦૪ રયણસેહર નિવકહા સટીક ૧૦૫ આરંભસિદ્ધિ, ૧૦૬ નેમિનાથ ચરિત્ર ગદ્ય ૧૦૭ મોહોબ્યુલનમ્ (વાદસ્થાનમુ) ૧૦૮ શ્રી ભુવનભાનુ કેવળી ચરિત્ર
(અનુવાદ) ૧૦૯ શ્રી ચંદ્રપ્રભવસ્વામી કેવળી ચરિત્ર
(અનુવાદ) ૧૧૦ આપણા જ્ઞાનમંદિરો ૧૧૧ પ્રમાલક્ષણ ૧૧૨ આચાર પ્રદીપ ૧૧૩ વિવિધ પ્રશ્નોત્તર
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯) ૧૧૪ આચારોપદેશ અનુવાદ
૧૪૧ શ્રીમોક્ષપદ સોપાન ૧૧૫ પટ્ટાવલી સમુચ્ચય ભાગ-૧
(ચૌદગુણસ્થાનકનું સ્વરૂપ) ૧૧૬ પટ્ટાવલી સમુચ્ચય ભાગ-૨
૧૪૨ રત્નશેખર રત્નવતી કથા ૧૧૭ રત્નાકરાવતારિકા સાનુવાદ ભાગ-૧
(પર્વતિથિ માહાભ્ય પર) ૧૧૮ રત્નાકરાવતારિકા સાનુવાદ ભાગ-૨ ૧૪૩ ષષ્ઠિશતકમ્ (સાનુવાદ) ૧૧૯ ચૈત્યવંદન ચોવીશી તથા
૧૪૪ નમસ્કાર મહામંત્ર (નિબંધ) પ્રશ્નોત્તર ચિંતામણી
૧૪૫ જૈન ગોત્ર સંગ્રહ (પ્રાચીન જૈન ૧૨૦ નિરયાવલિસૂત્ર
ઇતિહાસ સહિત) ૧૨૧ કલ્યાણ મંદિર-લઘુશાંતિસટીક
૧૪૬ નયમાર્ગદર્શક યાને સાતનયનું સ્વરૂપ ૧૨૨ ઉપદેશ સપ્તતિકા (ટીકાનુવાદ) પુસ્તક |૧૪૭ મહોપાધ્યાયશ્રી વીરવિજયજી ૧૨૩ પ્રતિક્રમણ હેતુ (પુસ્તક)
મહારાજા ચરિત્ર ૧૨૪ જૈન કુમારસંભવ મહાકાવ્ય
૧૪૮ મુક્તિ માર્ગદર્શન યાને ૧૨૫ દેવચંદ્ર સ્તવનાવલિ
ધર્મ-પ્રાપ્તિના હેતુઓ ૧૨૬ આનંદકાવ્ય મહોદધિ ભાગ-૧ ૧૪૯ ચેતો દૂતમ્ ૧૨૭ શ્રી પર્યત આરાધના સૂત્ર
૧૫૦ મૂર્તિમંડન પ્રશ્નોત્તર (અવચૂરી અનુવાદ સાથે)
૧૫૧ પિંડવિશુદ્ધિ અનુવાદ ૧૨૮ જિનવાણી (તુલનાત્મકદર્શન વિચાર) ૧૫૨ નંદિસૂત્ર (મૂળ) ૧૨૯ પ્રશ્નોત્તર પ્રદીપ
૧૫૩ નંદિસૂત્ર સટીક બીજી આવૃત્તિ ૧૩૦ પ્રાચીન કોણ શ્વેતાંબર કે દિગંબર | ૧૫૪ નંદિસૂત્ર ચૂર્ણિ સટીક (ગુજરાતી)
૧૫૫ અનુયોગ દ્વારા સટીક ૧૩૧ જંબૂદ્વીપ સમાસ (અનુવાદ)
૧૫૬ દશવૈકાલિક સટીક ૧૩૨ સુમતિ ચરિત્ર (અનુવાદ)
૧૫૭ દશવૈકાલિક સટીક ૧૩૩ તસ્વામૃત (અનુવાદ)
૧૫૮ ઓઘનિર્યુક્તિ સટીક ૧૩૪ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર પર્વ-૨ ૧૫૯ પિંડનિર્યુક્તિ સટીક ૧૩૫ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર પર્વ-૧ | ૧૬૦ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૧ ૧૩૬ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૪(પ્રતાકાર સંસ્કૃત) | ૧૬૧ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૨ ૧૩૭ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૫
૧૬૨ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૩ ૧૩૮ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૬
૧૬૩ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૪ ૧૩૯ જૈન ધર્મ ભક્તિ કંચનમાળા
૧૬૪ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૧ (સાનુવાદ) ભાગ-૧
૧૬૫ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૨ ૧૪૦ જૈન ધર્મ ભક્તિ કંચનમાળા
૧૬૬ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૩ (સાનુવાદ) ભાગ-૨
T૧૬૭ આવશ્યક સૂત્રની દીપીકા ભા.૧
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮ આવશ્યક સૂત્રની દીપીકા ભા.૨ ૧૬૯ આવશ્યક સૂત્રની દીપીકા ભા.૩ ૧૭૦ ઉત્તરાધ્યયન સટીક ભાગ-૧ ૧૭૧ ઉત્તરાધ્યયન સટીક ભાગ-૨ ૧૭૨ ઉત્તરાધ્યયન સટીક ભાગ-૩ ૧૭૩ જંબૂઢીપ પ્રજ્ઞપ્તિ ભાગ-૧ ૧૭૪ જંબુટ્ટીપ પ્રશ્ચિમ ભાગ-૨ ૧૩૫ વાળાભિગમ સૂત્ર ભા.-૧
૧૭. રાજીવાભિગમ સૂત્ર ભા.-રે ૧૭૭ રાજનીય
૧૭૮ આચારાંગ દીપિકા
૧૭૯ ભગવતી સૂત્ર ભાગ-૧
૧૮૦ ભગવતી ખૂબ ભાગ૧૮૧ ભગવતી સૂત્ર ભાગ-૩ ૧૮૨ પક્ષવણા સૂત્ર ભાગ-૧
૧૮૩ પક્ષવણા સૂત્ર ભાગ-૨ ૧૮૪ ઋષિભાષિતત્ર
૧૮૫ હારિભદ્રીય આવશ્યક ટીપ્પણ
૧૮૬ સુર્યપ્રાપ્તિ સટીક
૧૮૭ આચારાંગ દીપિકા ભાગ ૧ ૧૮૮ સૂત્રકૃતાંગ દીપિકા
૧૮૯ ઠાણાંગ સટીક ભાગ-૧ ૧૯૦ ઠાણાંગ સટીક ભાગ-૨
૧૯૧ અનુયોગદ્વાર મુળ ૧૯૨ સમવાયાંગ સરી
૧૯૩ આચારાંગ દીપિકા ભાગ-૨
૧૯૪ સૂત્રકૃતાંગ સટીક ભાગ-૧ ૧૯૫ સૂત્રકૃતાંગ સટીક ભાગ-૨ ૧૯૬ ભગવતી સૂત્ર
૧૯૭ કલ્પસૂત્ર પ્રદીપિકા
૧૯૮ કલ્પસૂત્ર કૌમુદિ
૧૯૯ આનંદ કાવ્ય મહોદધિ ભા.૩
(૫૦)
૨૦ શ્રી શ્રુતજ્ઞાન અમીધારા ૨૦૧ ઉત્તરાયન સૂત્ર મૂળ ૨૦૬ ઉપધાન વિધિ પ્રેરક વિધિ ૨૦૩ હીરસ્વાધ્યાય ભાગ-૧
૨૦૪ હીરસ્વાધ્યાય ભાગ-૨
૨૦૫ ચૈત્યવંદનાદિ ભાષ્યત્રયી (વિવેચન) ૨૦૬ ભોજપ્રબંધ
૨૦૭ શ્રી વસ્તુપાલ ચરિત્ર ભાષાન્તર ૨૦૮ શ્રી યોગબિંદુ સટીક
૨૦૯ ગુરુ ગુણરત્નાકર કાવ્યમ્ ૨૧૦ જગદ્ગુરુ કાવ્યમ
૨૧૧ યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય (અનુવાદ)
૨૧૨ જૈન જ્યોતિગ્રંથ સંગ્રહ
૨૧૩ પ્રમાણ પરિભાષા
૨૧૪ પ્રમેય રત્નકોષ ૨૧૫ જૈન સ્તોત્ર સંગ્રહ ભાગ-૨
૨૧૬ શ્રી યોગદષ્ટિસમુચ્ચય (ભાવાનુવાદ) ૨૧૭ નવસ્મરણ (ઇગ્લીરા સાથે સાનુવાદ)
૨૧૮ આઠ દિષ્ટની સજ્ઝાય
૨૧૯ આગમસાર (દેવચંદ્ર) ૨૨૦ નયચક્રસાર (દેવચંદ્રજી) ૨૨૧ ગુરુ ગુણપશિકા દેવચંદ્રજી ૨૨૨ પંચમકર્મગ્રંથ (દેવચંદ્રજી)
૨૨૩ વિચારસાર (દેવચંદ્રજી) ૨૨૪ શ્રીપર્યુષણ પર્વાદિક પર્વોની કથાઓ ૨૨૫ વિમળ મંત્રીનો રાસ
૨૨૬ બૃહત્ સંગ્રહણી અંતર્ગત યંત્રોનો સંગ્રહ ૨૨૭ દમયંતી ચરિત્ર
૨૨૮ બૃહસંગ્રહણી યંત્ર
૨૨૯ જૈન સ્તોત્ર સંગ્રહ
૨૩૦ શોધર ચરિત્ર
૨૩૧ ચંદ્રવીરશુદિ કથા ચતુષ્ટયમ્
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨ વિજયાનંદ અભ્યુદયમ્ મહાકાવ્ય ૨૩૩ જૈનધર્મવરસ્તોત્ર - ગોધૂલિકાર્ય - સભાચમત્કારૈતિકૃતિત્રિયતમ્
૨૩૪ અનેકાર્થ રત્નમંજૂષા ૨૩૫ સિરિપાસનાહચરિય ૨૩૬ સમ્યક્ત્વ કૌમુદી (ભાષાંતર) ૨૩૭ વિમલનાથ ચરિંગ (અનુવાદ) ૨૩૮ જૈન કારનકોષ ભાગ-૧ (અનુવાદ)
૨૩૯ જૈન કથારત્નકોષ ભાગ-૨ ૨૪૦ જૈન ધારત્નકોષ ભાગ-૩ ૨૪૧ શત્રુંજય તીર્થોદ્વાર (અનુવાદ) ૨૪૨ જૈન સ્તોત્ર તથા સ્તવનસંગ્રહ સાર્થ
૨૪૩ વસ્તુપાલ ચરિત્ર
૨૪૪ સિદ્ધપ્રામૃત સટીક
૨૪૫ સૂક્તમુક્તાવલી ૨૪૬ નલાયનમ્ (કુબેરપુરાણમ ૨૪૭ બંધોદયત્રિભંગી પ્રકરણાદિ ૨૪૮ ધર્મપરીક્ષા
૨૪૯ આગમીય સૂકતાવલ્યાદિ
૨૫૦ જૈન તત્ત્વસાર સટીક ૨૫૧ ન્યાયસિદ્ધાંત મુક્તાવલી ૨૫૨ હેમધાતુપાઠ
૨૫૩ નવીન પુજા સંગ્રહ
૨૫૪ સિમકારાધન વિધિ વિ. સંગ્રહ ૨૫૫ નાયાધમ્મકહાઓ (પુસ્તક) ૨૫૬ પ્રમાણેનયતત્ત્વાલોકાલંકાર (સાય ૨૫૭ તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર (ગુજરાતી) ૩૫૮ વિચારસપ્તતિકા સી +
વિચારપંચાશિકા સટીક
૨૫૯ અધ્યાત્મસાર સટીક
૨૦ લીલાવતી ગર્ભિત ૨૬૧ સંક્રમણ (ભાગ-૧)
(૫૧)
૨૬૨ સંક્રમકરણ (ભાગ-૨) ૨૬૩ ભક્તામરસ્તોત્ર (પ્રત) ૨૬૪ ષટ્ચાનક પ્રકરણ (પ્રત) ૨૬૫ સુવ્રતઋષિકથાનક + સંવેગઃકંદલી (પ્રત) ૨૬૬ શ્રી શત્રુંજયમહાતીર્થોદ્વાર (મૂળ) ૨૦૭ જીવાનુશાસનમ
૨૬૮ પ્રબંધ ચિંતામણી (હિન્દી ભાષાંતર) ૨૬૯ દેવચંદ્ર (ભાગ-૨) |૨૭૦ ભાનુષંગણ ચરિત
૨૭૧ દિગ્વિજય મહાકાવ્ય
૨૭૨ વિજ્ઞપ્તિ લેખ સંગ્રહ
૨૭૩ આબૂ (ભાગ-૧)
૨૭૪ આબૂ (ભાગ-૨)
૨૭૫ આબુ (ભાગ-૩) ૨૭૬ આબૂ (ભાગ-૪)
૨૭૭ આબૂ (ભાગ-૫)
૨૭૮ ન્યાય પ્રકાશ
૨૭૯ શ્રી પિંડવશુિદ્ધિ સટીક ૨૮૦ ઋષભ પંચાશિકા ગ્રંથ ૨૮૧ કુમારવિહારશતકમ્
૨૮૨ માનવ ધર્મ સંહિતા ૨૮૩ વર્ધમાન હાત્રિંશિકો
૨૮૪ પ્રણમતિ પ્રકરણ-ભાવાનુવાદ ૨૮૫ નવામૃત (પ્રત)
૨૮૬ ષપુરુષચરિત્ર (પ્રત) ૨૮૭ ઈર્ષાપથિકી પત્રિંશિકા પ્રશ્ન ૨૮૮ કર્મપ્રકૃતિ (પ્રત) ૨૮ દાંતશતક (પ્રત)
૨૦ પત્રિંશિકા ચતુષ્ક પ્રકરણ ૨૯૧ સુભાષિત પદ્ય રત્નાકર (ભાગ-૧) ૨૯૨ સુભાષિત પદ્ય રત્નાકર (ભાગ-૨) ૨૯૩ સુભાષિત પદ્ય રત્નાકર (ભાગ-૩)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૨) ૨૯૪ સુભાષિત પદ્ય રત્નાકર (ભાગ-૪) ૩૧૩ નયવાદ અને યુક્તિપ્રકાશ ૨૯૫ શ્રી ચન્દ્રકેવલી ચરિતમ્
૩૧૪ અંગુલસિત્તરી સાર્થ, ૨૯૬ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર
સ્વપજ્ઞ નમસ્કાર સ્તવ સાર્થ ભાગ-૧ (પર્વ-૧)
૩૧૫ દ્રવ્યગુણ પર્યાયરાસ (ભાગ-૧) ૨૯૭ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર
સટીક સવિવરણ ભાગ-૨ (પર્વ-ર-૩)
૩૧૬ દ્રવ્યગુણ પર્યાયરાસ (ભાગ-૨) ૨૯૮ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર
સટીક સવિવરણ ભાગ-૩ (પર્વ-૪-૫-૬)
૩૧૭ ચોવીશી વિશેષાર્થ ૨૯૯ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર
૩૧૮ કાવ્યસંગ્રહ (ભાગ-૧) ભાગ-૪ (પર્વ-૭)
૩૧૯ કાવ્યસંગ્રહ (ભાગ-૨) ૩૦૦ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર
૩૨૦ ચૈત્યવંદનકુલકવૃત્તિ ભાગ-૫ (પર્વ-૮-૯)
૩૨૧ ચાદ્વાદમુક્તાવલી તથા ભાવસપ્તતિકા ૩૦૧ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર
૩૨૨ પ્રજ્ઞાપના ઉપાંગ સટીક ભાગ-૬ (પર્વ-૧૦)
૩૨૩ લઘુશાંતિસ્તવ સટીક | સમવસરણ સ્તવ ૩૦૨ રત્નાકર-અવતારિકા
સાવ. તથા પ્રમાણપ્રકાશ ગુજરાતી અનુવાદ (ભાગ-૧)
૩૨૪ શ્રેયાંસનાથ ચરિત્ર ૩૦૩ રત્નાકર-અવતારિકા
૩૨૫ ભક્તામર-કલ્યાણમંદિર-નમિઊણ સ્તોત્રત્રય ગુજરાતી અનુવાદ (ભાગ-૨)
૩૨૬ જૈન ધર્મનો પ્રાચીન ઈતિહાસ (ભાગ-૧) ૩૦૪ રત્નાકર-અવતારિકા ગુજરાતી અનુવાદ (ભાગ-૩)
૩૨૭ શ્રીમદ્ દેવચંદ્રજી કૃતિસંગ્રહ ૩૦૫ સાધુ મર્યાદાપટ્ટક સંગ્રહ
૩૨૮ સારસ્વત વ્યાકરણ સટીક ૩૦૬ જૈન રામાયણ ગદ્ય
૩૨૯ સિદ્ધાંતરનિકા વ્યાકરણ ૩૦૭ વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય સટીક (ભાગ-૧)
૩૩૦ અઢી દ્વીપના નકશાની હકીકત ૩૦૮ વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય સટીક (ભાગ-૨)
૩૩૧ કર્મપ્રકૃતિ ભાષાંતર ૩૦૯ જૈન કથારત્ન કોષ (ભાગ-૭) ૩૩૨ મુદ્રિત કુમુદચંદ્ર ૩૧૦ જૈન કથારત્ન કોષ (ભાગ-૮)
૩૩૩ શ્રી પ્રશ્નવ્યાકરણ સટીક ૩૧૧ ધર્મસર્વસ્વ અધિકાર સાર્થ,
૩૩૪ શ્રીમદત્તકૃદનુત્તરોપપાતિકવિપાકસૂત્ર સટીક કસ્તુરી પ્રકરણ સાથે
૩૩૫ શ્રી જ્ઞાતાધર્મકથા સટીક ૩૧૨ હિંગુલ પ્રકરણ સાથે
૩૩૬ શ્રી જયતિહુઅણસ્તોત્ર (મૂળ + અર્થ)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
वृत्तिकर्तुर्मङ्गलं भूमिका च ।
श्रीसीमन्धरस्वामिने नमः । नमो नमः श्रीगुरुप्रेमसूरये । श्रीरत्नसिंहसूरिविरचितम् भावानुवादविभूषित'हेमचन्द्रीय 'वृत्तिसमलङ्कृतम्
श्रीधर्माचार्यबहुमानकुलकम्
हेमचन्द्रीया वृत्ति:- मङ्गलाचरणम् ।
१
श्रीवर्धमानतीर्थेशं, नत्वा निजगुरुं तथा । स्मृत्वा वाग्देवतामज्ञो, विवृणोम्यप्यहं मुदा ॥ श्रीगुरुबहुमानाख्य- कुलकं कृपया गुरोः । श्रीगुरुबहुमानस्य, स्वपरात्मसु वृद्धये ॥ ॥ युग्मम् ॥
भूमिका - अनादिनिधने रागद्वेषविचिभीषणे दुःखरूपे दुःखफलके दुःखानुबन्धकेऽस्मिन्संसारपारावारे सर्वेऽपि कर्मवशवर्त्तिनोऽसुमन्तोऽनादिकालात्पर्यटन्ति सुतीक्ष्णं च दुःखमनुभवन्ति । ते दुःखेन त्रस्ताः सन्ति सुखञ्चात्यातुरतया काङ्क्षन्ते । दुःखमुक्तिः सुखप्राप्तिश्चाऽऽत्मनि क्षीरनीरवन्निबद्धस्य कर्मरजसोऽपाकरणेन भवतः । कर्मरजस्तु विनयेनाऽपाक्रियते । यत उक्तं पुष्पमालाप्रकरणे मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - મંગલાચરણ શ્રીવર્ધમાન જિનેશ્વર પ્રભુને તથા પોતાના ગુરુમહારાજને નમસ્કાર કરીને તેમજ સરસ્વતી દેવીનું સ્મરણ કરીને પોતાના અને બીજા જીવોના આત્મામાં ગુરુબહુમાનની વૃદ્ધિ થાય એ માટે બુદ્ધિ વિનાનો એવો પણ હું ગુરુમહારાજની કૃપાથી આનંદપૂર્વક શ્રીરત્નસિંહસૂરિ મહારાજ વડે રચાયેલા શ્રીધર્માચાર્યબહુમાનકુલકનું વિવરણ કરું છું.
ભૂમિકા - આદિ અને અંત વિનાના, રાગ-દ્વેષરૂપી મોજાઓને લીધે ભયંકર, દુઃખસ્વરૂપ, દુઃખરૂપી ફળ આપનાર, દુઃખનો અનુબંધ કરાવનાર એવા આ સંસારસમુદ્રમાં કર્મને પરાધીન બધા જીવો અનાદિકાળથી પરિભ્રમણ કરે છે અને અતિભયંકર દુઃખને ભોગવે છે. તે જીવો દુ:ખથી ત્રાસી ગયા છે અને ખૂબ આતુરતાપૂર્વક સુખને ઝંખે છે. દૂધ અને પાણીની જેમ આત્મામાં એકમેક થયેલી કર્મરજને દૂર કરવા વડે દુઃખમાંથી મુક્તિ અને સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. વિનય કરવાથી કર્મરજ દૂર થાય છે. કેમકે પુષ્પમાળાપ્રકરણમાં મલધારી શ્રીહેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે ગાથા ૪૦૨ માં કહ્યું છે કે -
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
विनयस्वरूपम्।
''जम्हा विणयइ कम्मं, अट्ठविहं चाउरंत-मुक्खाए । तम्हा उ वयंति विऊ, विणउत्ति विलीणसंसारा ॥४०१॥'
श्रीनेमिचन्द्रसूरिदृब्धप्रवचनसारोद्धारस्य चतुःषष्टितमद्वारे ५४६तमगाथाविवरणे सूरिगुणान्विवृण्वद्भिः श्रीसिद्धसेनसूरिभिः प्रोक्तम्-'विनीयते-'अपनीयते कर्मानेनेति विनयः ।' अन्यत्रापि चोक्तं-'विनीयतेऽष्टप्रकारं कर्म येन स विनय उच्यते ।'
अयं विनयो देव-गुरु-धर्माणां कर्तव्यः । तद्देव स कर्मकलङ्क निवारयति । तत्त्वत्रयातिरिक्तविषयको विनयस्तु कर्ममलक्षालनेऽसमर्थो भवति, यथा वैनयिकैः क्रियमाणो विनयः । ते हि सुरनृपयतिज्ञातिस्थविराधममातृपितॄणां मनोवाक्कायदानविनयं कुर्वन्ति । उक्तञ्च श्रीहरिभद्रसूरिप्रणीतसम्यक्त्वसप्ततिकावृत्तौ श्रीसङ्घतिलकसूरिभिर्वादश्या गाथाया विवरणे श्रद्धानस्य चतुर्थं कुदर्शनदेशनापरिहाररूपं भेदं विवृण्वद्भिः- 'वैनयिकानाहविनयेन चरन्तीति वैनयिकाः, एते चानवधृतलिङ्गाचारशास्त्रा विनयप्रतिपत्तिलक्षणा
વિનય ચાર ગતિરૂપી સંસારમાંથી છોડાવવા માટે આઠ પ્રકારના કર્મને દૂર કરે છે. તેથી જેમનો સંસાર નાશ પામ્યો છે એવા વિદ્વાન પુરુષો તેને વિનય કહે છે.” નેમિચન્દ્રસૂરિ મહારાજે રચેલ પ્રવચનસારોદ્ધારના ૬૪મા દ્વારમાં ૫૪૬ મી ગાથાની ટીકામાં આચાર્યમહારાજના ગુણોનું વિવરણ કરતા શ્રીસિદ્ધસેનસૂરિ મહારાજે પણ કહ્યું છે - “એનાથી કર્મ દૂર થાય છે, માટે એને વિનય કહેવાય છે.” બીજે પણ કહ્યું છે - “જેનાથી આઠ પ્રકારના કર્મ દૂર કરાય છે તે વિનય કહેવાય છે.”
આ વિનય દેવ-ગુરુ-ધર્મનો કરવો જોઈએ. તો જ તે કર્મરૂપી કલંકને દૂર કરે છે. દેવ-ગુરુ-ધર્મ સિવાયના અન્યનો કરેલો વિનય કર્મરૂપી મેલને પખાળવા સમર્થ નથી બનતો. જેમકે વૈનયિકો વડે કરાતો વિનય. તેઓ દેવ, રાજા, સાધુ, સ્વજન, વૃદ્ધ, અધમ, માતા અને પિતાનો મન, વચન, કાયા અને દાનથી વિનય કરે છે. શ્રીહરિભદ્રસૂરિરચિતસમ્યત્વસપ્તતિકાની શ્રીસંઘતિલકસૂરિ મહારાજ રચિત વૃત્તિમાં ૧૨મી ગાથાના વિવરણમાં કુદર્શનની દેશનાના ત્યાગરૂપ ચોથી સદણાનું વિવરણ કરતા કહ્યું છે - “વૈનયિકોને કહે છે – વિનય કરીને જીવન જીવે તે વૈયિકો. તેઓ લિંગ (વેષ) અને આચારના શાસ્ત્રોને ગ્રહણ નથી કરતા, માત્ર વિનય કરવાનું જ સ્વીકારે છે. તેમના
१. यस्मात् विनयति कर्म, अष्टविधं चातुरन्तमोक्षाय ।
तस्मात्तु वदन्ति विद्वांसः, विनय इति विलीनसंसाराः ॥४०१॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुविनयो दुष्करः। वेदितव्याः, तद्भेदाः सुरनृपयतिज्ञातिस्थविराधममातृपितृरूपा अष्टौ भेदाः, ते च मनोवाक्कायदानभेदैश्चतुर्भिर्गुणिता द्वात्रिंशभेदा भवन्ति ।' स तु तेषां कर्मबन्धनफलक एव न तु कर्मविनयनफलकः ।। ___ तत्वत्रयेऽपि देवविषयको विनयस्तु सुकर एव । यतोऽर्हन्प्रभुः सर्वगुणसम्पन्नः सर्वज्ञश्चास्ति । ततस्तं प्रति स्वाभाविकावेव प्रीतिभक्तिभावावुल्लसतः । सम्प्रति त्वत्र भरक्षक्षेत्रे साक्षादर्हत्प्रभुविरहे तत्प्रतिमा अपि दृष्ट्वा भाववृद्धिर्जायते । अन्यच्चाहत्प्रतिमा न कञ्चित्किञ्चिदपि वदन्ति, केवलं सस्मितप्रसन्नमुखाकृत्या प्रशमरसस्रवन्नेत्राभ्याञ्च भक्तजनमनांसि हरन्ति । इत्थमर्हति तत्प्रतिमास च विनयोऽनायाससाध्य एव । धर्मविनयस्त धर्मे प्रवृत्तिः । साऽपि भवभ्रमणखेदपराङ्मुखानां जीवानां प्रज्वलद्गृहबहिनि:सरणप्रवृत्तिरिव स्वाभाविक्येव । किन्तु गुरुविनयस्त्वतिदुष्करः । यतो गुरवः प्रायः छद्मस्था भवन्ति । शिष्यस्खलनायां ते तद्धितबुद्ध्या कदाचित्प्रेरयन्ति, कदाचित्परुषवचनैर्नोदयन्त्यपि । अन्यच्च गुरुसेवा विद्यासाधक इवाऽहर्निशमप्रमादेन सम्पादनीया । ततो गुरुविनयः प्रायः
ભેદ-દેવ, રાજા, સાધુ, સ્વજન, વૃદ્ધ, અધમ, માતા, પિતા રૂપી આઠ ભેદ, તેમને મન, વચન, કાયા અને દાનરૂપી ચાર ભેદથી ગુણવાથી બત્રીશ ભેદ થાય છે.” વૈયિકોએ કરેલા વિનયથી તો તેમને કર્મનો બંધ જ થાય, તેનાથી કર્મ દૂર ન થાય.
દેવ-ગુરુ-ધર્મમાં પણ દેવનો વિનય તો સહેલાઈથી થઈ શકે એવો છે. કેમકે અરિહંત પ્રભુ સર્વગુણસંપન્ન અને સર્વજ્ઞ છે. તેથી તેમના પ્રત્યે સ્વાભાવિક જ પ્રીતિ અને ભક્તિના ભાવો હૃદયમાં ઉછળે છે. હાલ આ ભરતક્ષેત્રમાં સાક્ષાત્ અરિહંતપ્રભુનો વિરહ હોવા છતા તેમની પ્રતિમાઓ જોઈને પણ ભાવોની વૃદ્ધિ થાય છે. વળી અરિહંતપ્રભુની પ્રતિમાઓ કોઈને કંઈ પણ કહેતી નથી. માત્ર સ્મિત સહિતની પ્રસન્ન મુખાકૃતિ વડે અને પ્રશમરસને ઝરતા નેત્રો વડે ભક્તજનોના મનને હરે છે. આમ અરિહંત પ્રભુનો અને તેમની પ્રતિમાઓનો વિનય બહુ પ્રયત્ન વિના થઈ શકે છે. ધર્મનો વિનય એટલે ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ કરવી. જેમ ઘર સળગી ઉઠે ત્યારે અંદર રહેલા મનુષ્યો બહાર નીકળવાની પ્રવૃત્તિ સહજ કરતા હોય છે, તેમ ભવમાં ભમવાથી થાકી ગયેલા જીવો ધર્મમાં પણ સહજ રીતે જ પ્રવૃત્તિ કરે છે. પરંતુ ગુરુમહારાજનો વિનય કરવો અતિદુષ્કર છે. કેમકે ગુરુ પ્રાયઃ છદ્મસ્થ હોય છે. શિષ્યની સ્કૂલના થાય તો તેના હિતની બુદ્ધિથી ગુરુ ક્યારેક પ્રેરણા કરે, ક્યારેક કઠોર વચનોથી ઠપકો પણ આપે. બીજુ, ગુરુસેવા વિદ્યાસાધકની જેમ રાતદિવસ પ્રમાદ વિના કરવાની હોય છે. તેથી ગુરુનો
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
विनयबहुमानचतुर्भङ्गी। प्रयत्नसाध्य एव ।
___ गुरुविनयोऽपि बहुमानसहित एव विशिष्टफलदो भवति । विनयो बाह्यसेवारूपो भवति, बहुमानस्त्वान्तरप्रीतिरूपो भवति । श्रीहरिभद्रसूरिभिर्धर्मबिन्दोरेकोनसप्ततितमसूत्रस्य विवरणे प्रोक्तम् - ‘विनयो ह्यभ्युत्थान-पादधावनादिः, बहुमानो नामाऽऽन्तरो भावप्रतिबन्धः ।' प्रवचनसारोद्धारस्य पञ्चषष्टितमद्वारे पञ्चाशदधिकपञ्चशततम्या गाथाया विवरणे श्रीसिद्धसेनसूरिभिरप्युक्तम् – 'भक्तिः - तेष्वेवोचितोपचाररूपा, तथा बहुमानः - तेष्वेवान्तरङ्गप्रतिबन्धविशेषः ।' अत्र भक्तिरिति विनयस्यैकार्थिकः शब्दः ।
__ अत्र विनय-बहुमान-चतुर्भङ्गीत्थं भवति-विनयोऽपि भवति बहुमानश्चापि भवतीति प्रथमो भङ्गः, विनयो भवति किन्तु बहुमानो न भवतीति द्वितीयो भङ्गः, विनयो न भवति बहुमानस्तु भवतीति तृतीयो भङ्गः, विनयोऽपि न भवति बहुमानोऽपि न भवतीति चतुर्थो भङ्गः । यदुक्तं धर्मबिन्दोरेकोनसप्ततितमसूत्रविवरणे श्रीहरिभद्रसूरिभिः - 'अत्र च विनय-बहुमानयोश्चतुर्भङ्गी भवति, एकस्य विनयो न बहुमानः, अपरस्य बहुमानो न विनयः, अन्यस्य विनयोऽपि बहुमानोऽपि, अन्यस्य न विनयो नापि बहुमान
વિનય કરવો ઘણું કરીને મુશ્કેલીથી શક્ય બને છે.
ગુરુવિનય પણ જો બહુમાન સહિતનો હોય તો જ વિશિષ્ટ ફળ આપે છે. વિનય બાહ્ય સેવારૂપ છે, બહુમાન એ અંદરના પ્રેમરૂપ છે. ધર્મબિંદુના ૬૯મા સૂરાના વિવરણમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે – “વિનય એટલે ઉભા થવું, ગુરુ મહારાજના પગ ધોવા વગેરે. બહુમાન એટલે ગુરુમહારાજ સાથે અંદરનો ભાવનો સંબંધ.” પ્રવચનસારોદ્ધારની ટીકામાં ૬૫મા દ્વારમાં પ૫૦મી ગાથાના વિવરણમાં શ્રીસિદ્ધસેનસૂરિ મહારાજે પણ કહ્યું છે-“ભક્તિ એ ગુરુને વિષે ઉચિત સેવા રૂપ છે, અને બહુમાન એ ગુરુને વિષે વિશેષ પ્રકારનો અંતરંગ સંબંધ છે. અહીં ભક્તિ એ વિનયનો પર્યાયવાચી શબ્દ છે.
આ સંબંધમાં વિનય-બહુમાનની ચતુર્ભગી આ પ્રમાણે થાય છે - (૧) વિનય પણ હોય અને બહુમાન પણ હોય એ પહેલો ભાગો, (૨) વિનય હોય પણ બહુમાન ન હોય એ બીજો ભાંગો, (૩) વિનય ન હોય પણ બહુમાન હોય એ ત્રીજો ભાંગો, (૪) વિનય પણ ન હોય અને બહુમાન પણ ન હોય એ ચોથો ભાંગો. શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે ધર્મબિન્દુના ૬૯મા સૂત્રના વિવરણમાં કહ્યું છે - “અહીં વિનય-બહુમાનની ચતુર્ભગી થાય છે - એકને વિનય હોય બહુમાન ન હોય, બીજાને બહુમાન હોય વિનય ન હોય, અન્યને વિનય પણ હોય અને બહુમાન પણ હોય, ચોથાને વિનય ન હોય અને બહુમાન
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
विनयबहुमानचतुर्भङ्गी। इति ।' अत्र भङ्गक्रमविपर्यासस्त्वकिञ्चित्करः । अत्र प्रथमो भङ्गो बाह्यसेवाकर्तुरान्तरप्रीतिमतः शिष्यस्य भवति, गौतमस्वामिवत् । द्वितीयो भङ्गो गुरुमनोरञ्जनार्थं बाह्यसेवाकर्तुरान्तरभावशून्यस्य मायाविनोऽज्ञानिनो वा शिष्यस्य भवति, विनयरत्नस्येव । तृतीयो भङ्गो बाह्यप्रतिपत्तिं कर्तुमसमर्थस्य हार्दिकभावसम्पन्नस्य गलानस्य शिष्यस्य भवति, रोगग्रस्ततथाविधमुनिवत् । सोऽपि यथाशक्ति विनयन्तु प्रयुक्त एव । चतुर्थो भङ्गो बाह्यभक्त्यान्तरप्रीतिशून्यस्याकिञ्चित्करस्य शिष्यस्य भवति, कूलवालकमुनिवत् । वस्तुतस्तु स शिष्य एव न भवति, किन्तु शिष्याभास एव सः । अत्र प्रथमो भङ्गः शुद्धः । कारणे तृतीयोऽपि भङ्गः शुद्धः । द्वितीयचतुर्थौ तु भङ्गावशुद्धावेव । तत्रापि चतुर्थो भङ्गः सम्पूर्णतयाऽशुद्धः । द्वितीयभङ्गवर्तिसाधुस्तु बहुमानरहितविनयकरणेन स्वल्पं पुण्यमुपार्जयति, परन्तु विशिष्टपुण्यकर्मनिर्जरे तु स नाप्नोति । तृतीयभङ्गवर्तिसाधुर्यद्यपि शारीरिकासामर्थ्येन बाह्यविनयं न करोति तथापि विनयकरणस्य तस्य हार्दिकभावस्त्वखण्डित एव । ततः सोऽपि प्रथमभङ्गवर्त्तिसाधुतुल्यमेव फलमवाप्नोति । यतः सर्वत्र भाव एव प्रधानः ।
પણ ન હોય.” અહીં ભાંગાના ક્રમમાં જે ફેરફાર છે તે બહુ મહત્ત્વનો નથી. અહીં પહેલો ભાંગો ગુરુની બાહ્ય સેવા કરનારા અને અંદરમાં ગુરુ પ્રત્યે પ્રેમવાળા શિષ્યને હોય છે. દા.ત. ગૌતમસ્વામી. ગુરુ મહારાજને ખુશ કરવા માટે બાહ્ય સેવા કરનારા પણ અંદરમાં ભાવ વિનાના માયાવી અથવા અજ્ઞાની શિષ્યને બીજો ભાંગો હોય છે. દા.ત. વિનય રત્નસાધુ. બાહ્ય ભક્તિ કરવા માટે અસમર્થ પણ હૃદયના ભાવવાળા માંદગીમાં રહેલા શિષ્યને ત્રીજો ભાંગો હોય છે. દા.ત. રોગથી ઘેરાયેલા તેવા મુનિ. તે પણ પોતાની શક્તિ પ્રમાણે તો વિનય કરે જ. બાહ્ય સેવા અને અંદરના પ્રેમ વિનાના કંઈ ન કરનારા શિષ્યને ચોથો ભાંગો હોય છે. દા.ત. કૂલવાલકમુનિ. હકીકતમાં તે શિષ્ય જ નથી પરંતુ શિષ્યાભાસ જ છે. (એટલે કે બહારથી શિષ્ય જેવો દેખાય છે.) અહીં પહેલો ભાંગો શુદ્ધ છે. કારણસર ત્રીજો ભાંગો પણ શુદ્ધ છે. બીજા અને ચોથો ભાંગો તો અશુદ્ધ જ છે. તેમાં પણ ચોથો ભાંગો સંપૂર્ણ રીતે અશુદ્ધ છે. બીજા ભાંગાવાળો સાધુ બહુમાનરહિતવિનય કરવા વડે થોડું પુણ્ય બાંધે છે, પરંતુ તે વિશિષ્ટ પુણ્યબંધ અને કર્મનિર્જરા નથી કરી શકતો. ત્રીજા ભાંગાવાળો સાધુ જો કે શારીરિક અસ્વસ્થતાના કારણે બાહ્ય વિનય નથી કરી શકતો છતા પણ વિનય કરવાનો તેનો હાર્દિકભાવ તો અખંડ જ છે. તેથી તે પણ પહેલા ભાંગાવાળા સાધુ જેટલું જ ફળ પામે છે. કેમકે બધે ભાવ જ પ્રધાન છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमं वृत्तम् । इत्थं गुरुबहुमानोऽतीवावश्यकोऽतीव दुष्करश्चास्ति । अतस्तत्सम्पादकयुक्तिप्रतिपादनार्थं ग्रन्थकृतः श्रीधर्मसूरिशिष्यश्रीरत्नसिंहसूरयश्चतुस्त्रिंशच्छ्लोकबद्धमेतत्धर्माचार्यबहुमानकुलकं रचितवन्तः ।
अवतरणिका- तत्र मङ्गलाभिधेयाद्यनुबन्धचतुष्टयं ते प्रथमश्लोकेन प्रतिपादयन्ति - मूलम् - नमिउं गुरुपयपउमं, धम्मायरियस्स नियसीसेहिं ।
जह बहुमाणो जुज्जइ, काउमहं तह पयंपेमि ॥१॥ छाया - नत्वा गुरुपादप , धर्माचार्यस्य निजशष्यैः ।
___ यथा बहुमानं युज्यते, कर्तुमहं तथा प्रजल्पामि ॥१॥ दण्डान्वयः - गुरुपयपउमं नमिउं नियसीसेहिं धम्मायरियस्स जह बहुमाणो काउं जुज्जइ तह अहं पयंपेमि ॥१॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः- नत्वा - त्रिविधेन नमस्कारं कृत्वा, कम् ? गुरुपादपद्मं - गुरोः - अज्ञानान्धकारनाशकस्य, पादौ - चरणौ, इति गुरुपादौ, तावेव पद्ममिति गुरुपादपद्मम्, तत्कर्मतापन्नमिति गुरुपादपद्मम् । गुरोरज्ञानान्धकारनाशकत्वमेवं प्रोक्तं द्वयोपनिषदि
'गुशब्दस्त्वन्धकारः स्यात् रुशब्दस्तन्निरोधकः । अन्धकारनिरोधित्वाद्गुरुरित्यभिधीयते ॥४॥'
આમ ગુરુબહુમાન ખૂબ જરૂરી છે અને ખૂબ મુશ્કેલ છે. માટે તેને પ્રગટ કરવાની યુક્તિઓ બતાવવા શ્રીધર્મસૂરિ મહારાજના શિષ્ય ગ્રંથકાર શ્રીરત્નસિંહસૂરિ મહારાજે ૩૪ શ્લોકોમાં ગુંથાયેલુ આ ધર્માચાર્યબહુમાનકુલક રચ્યું.
અવતરણિકા - તેમાં મંગળ, અભિધેય વગેરે ચાર અનુબંધોને તેઓ પહેલા શ્લોકમાં 53 छ.
શબ્દાર્થ – ગુરુ મહારાજના ચરણરૂપી કમળને નમીને પોતાના શિષ્યોએ ધર્માચાર્યનું જે રીતે બહુમાન કરવું જોઈએ તે રીતે હું કહું છું. (૧)
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - નમીને એટલે ત્રિવિધ નમસ્કાર કરીને. કોને નમસ્કાર કરીને? ગુરુમહારાજના ચરણરૂપી કમળને નમસ્કાર કરીને. ગુરુ એટલે અજ્ઞાનરૂપી અંધકારનો नाश ४२ना२. योपनिषभ युंजे - “ 'गु' शनो अर्थ अन्य २ थाय, 'रु' २०६ तेने भावना२. छ. तेथी अन्धा२ने सटवनार डोवाथी 'गुरु' उवाय छे."
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्षणिकवादनिरासः।
___ अत्र गुरुचरणयोः पद्मसादृश्यमित्थं घटनीयम्, यथा पद्मं सरोऽलङ्करोति तथा गुरुचरणावपि पृथ्वीतलमलङकुरुतः, यथा पद्मं सुगन्ध्यस्ति तथा गुरुचरणावपि गुणसौरभवन्तौ स्तः । अत्र गुरुपादपद्मस्य नमस्करणेन वस्तुवृत्त्या गुरुरेव नमस्कृतो ज्ञातव्यः, अङ्गाङ्गिनोरभेदात् ।
अत्र क्त्वा-प्रत्ययान्तं नत्वेति पदं उत्तरक्रियाया आकाङक्षां जनयति नत्वा किमिति. तत्रोत्तरं-नत्वा प्रजल्पामि-प्रकर्षण-प्रयत्नपूर्वकं सम्यक्च जल्पामि-कथयामि । अत्र क्त्वाप्रत्ययान्तस्य 'नत्वा' इति पदस्य प्रयोगेन क्षणिकवादो निराकृतः । यत एककर्तृकयोभिन्नकालयोर्द्वयोः क्रिययोर्मध्ये पूर्वकालविशिष्टक्रियावाचकधातोः क्त्वा-प्रत्ययो भवति । अयं च तद्देव भवितुं शक्नोति यदि भिन्नकालवर्ती कश्चिदेकोऽक्षणिक: कर्ताऽभ्युपगम्यते । क्षणिकवादे तु सर्वे भावाः क्षणिकाः सन्ति । ततो भिन्नकालवर्ती न कोऽप्यक्षणिकः पदार्थस्तत्र स्वीक्रियते । अतो न तत्र क्त्वा-प्रत्ययस्य सम्भवः ।
कथं प्रजल्पामि ? यथा - येन प्रकारेण, बहुमानं - आन्तरप्रीति, कर्तुं - सम्पादयितुं, युज्यते - योग्यैर्भूयते, तथा - तेन प्रकारेण, इदमुक्तं भवति - येन प्रकारेणान्तरप्रीति सम्पादयितुं योग्यैर्भूयते तेन प्रकारेण प्रजल्पामि ।
અહીં ગુરુ મહારાજના ચરણોને કમળની સાથે સરખાવ્યા છે. તે સરખામણી આ રીતે સમજવી – જેમ કમળ સરોવરને સુશોભિત કરે છે તેમ ગુરુ મહારાજના ચરણ પણ પૃથ્વીતલને સુશોભિત કરે છે. જેમ કમળ સુગન્ધિ છે તેમ ગુરુચરણ પણ ગુણોની સુગન્ધવાળા છે. અહીં ગુરુ મહારાજના ચરણોને નમસ્કાર કરવા વડે વાસ્તવમાં ગુરુ મહારાજને જ નમસ્કાર કર્યો છે એમ સમજવું, કેમકે અંગ અને અંગીનો અભેદ છે.
અહીં ક્વા પ્રત્યયાત્ત ન–ા પદ છે તે ઉત્તરક્રિયાની આકાંક્ષા પેદા કરે છે. નમીને શું ? તેનો જવાબ - નમીને કહું છું, એટલે કે પ્રયત્નપૂર્વક સારી રીતે કહું છું. અહીં
ક્વા પ્રત્યયાત્ત નત્રિી પદનો પ્રયોગ કરીને ગ્રન્થકારે ક્ષણિકવાદનું નિરાકરણ કર્યું છે. કેમકે એક જ કર્તાએ ભિન્ન ભિન્ન કાળે કરેલી બે ક્રિયામાંથી પહેલી ક્રિયાના વાચક ધાતુને
સ્વી પ્રત્યય લાગે છે. આ તો જ થઈ શકે જો ભિન્ન ભિન્ન કાળમાં રહેનાર કોઈક એક અક્ષણિક (સ્થિર) કર્તા સ્વીકારાય. ક્ષણિકવાદમાં બધા ભાવો ક્ષણિક હોય છે. તેથી ભિન્ન ભિન્ન કાળમાં રહેનાર કોઈ એક અક્ષણિક (સ્થિર) પદાર્થ તેમાં સ્વીકારાતો નથી. માટે ક્ષણિકવાદમાં સ્વી પ્રત્યયનો સંભવ નથી.
શી રીતે કહું છું ? જે રીતે બહુમાન કરવા યોગ્ય થવાય તે રીતે કહું છું.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
बहुमानस्य विषयः कर्ता च ।
___कः प्रजल्पति ? अहं - ग्रन्थप्रणेता श्रीरत्नसिंहसूरिः प्रजल्पामि । अत्र मिव्प्रत्ययान्त 'प्रजल्पामि' इतिपदेनैव ग्रन्थकृच्छ्रीरत्नसिंहसूरयः कथयन्तीति ज्ञायते, तथापि 'अहं' इति पदस्योपादानं ग्रन्थकृता कृतं तत् 'नाऽहं कुतश्चित्पठित्वा श्रुत्वा वैतत्कुलकं कथयामि, किन्तु स्वानुभवेनैव' इति सूचनार्थमिति सम्भाव्यते ।
__ अयं बहुमानः किंविषयकः किंकर्तृकश्च भवति ? धर्माचार्यस्य - धर्माचार्यविषयकः, धर्म:- दुर्गतिप्रपतत्प्राणिगणधारणसमर्थः । यत उक्तं योगशास्त्रे कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभिः - 'दुर्गतिप्रपतत्प्राणिधारणाद्धर्म उच्यते ।' श्रीदेववाचकगणिविरचितश्रीनन्दिसूत्रस्य वृत्तौ श्रीमलयगिरिसूरिभिरप्युक्तम् -
'दुर्गतिप्रसृतान् जन्तून्, यस्माद्धारयते ततः ।
धत्ते चैतान् शुभे स्थाने, तस्माद्धर्म इति स्मृतः ॥१॥' । तस्मिन् धर्मे योजयति स्थिरीकरोति प्रवर्धयति च य आचार्यः - स्वपरजीवने पञ्चाचारपालनप्रवर्तकस्तृतीयपदविराजिपरमेष्ठी स धर्माचार्यः, धर्मप्रापको गुरुरित्यर्थः, तस्य तथा, निजकशिष्यैः - निजा एव निजकाः, स्वार्थे क-प्रत्ययः, धर्माचार्यस्य स्वकीया इत्यर्थः, ते च ते शिष्या:-अन्तेवासिनश्चेति निजकशिष्याः, तैस्तथा, ततोऽयमर्थः-अयं बहुमानो गुरुविषयक: स्वीयशिष्यकर्तृकश्च भवति ।
ओ! 53 छ ? हुँ - अन्थ।२ श्रीरत्नसिंडसूरि ४९ धुं. मी मिव्- प्रत्ययान्त પ્રગત્પામિ પદથી જ જણાય છે કે ગ્રન્થકાર શ્રીરત્નસિંહસૂરિ કહે છે, છતાં ગ્રન્થકારે 'अहं' ५६ भूभ्यु छ ते 'डं डोईना पासेथी मीने सोमणीने मा दुख नथी डेतो, પરંતુ પોતાના અનુભવથી જ કહું છું' એવું સૂચવવા માટે હોય એવું લાગે છે.
આ બહુમાન કોનું કરવાનું અને કોણે કરવાનું? આ બહુમાન ધર્માચાર્યનું કરવું. દુર્ગતિમાં પડતા પ્રાણીઓને ધારણ કરવામાં જે સમર્થ હોય તે ધર્મ, યોગશાસ્ત્રમાં કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે – “દુર્ગતિમાં પડતા પ્રાણીઓને ધારણ કરતો હોવાથી ધર્મ કહેવાય છે.” શ્રીદેવવાચકગણિ રચિત નન્દિસૂત્રની વૃત્તિમાં શ્રીમલયગિરિ મહારાજે પણ કહ્યું છે - “જે કારણથી દુર્ગતિ તરફ સરકતા જીવોને ધારણ કરે છે અને ત્યાંથી એમને શુભ સ્થાનમાં મૂકે છે તે કારણથી ધર્મ એ પ્રમાણે કહેવાય છે.” પંચપરમેષ્ઠિમાં ત્રીજા પદે બિરાજમાન, પોતાના જીવનમાં પંચાચારનું પાલન કરનાર અને બીજાના જીવનમાં પંચાચારનું પાલન કરાવનાર હોય તે આચાર્ય. ધર્મમાં જોડે, સ્થિર કરે અને આગળ વધારે એવા આચાર્ય તે ધર્માચાર્ય, એટલે કે ધર્મ પમાડનાર ગુરુ. ગુરુનું બહુમાન એમના પોતાના શિષ્યોએ કરવું.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माचार्येतिकथनप्रयोजनम्।
__ अत्राचार्यस्थाने धर्माचार्येतिकथनं लौकिकगुरुव्यवच्छेदार्थं लोकोत्तराचार्यतिरिक्तशेषगुरूपलक्षणार्थञ्च, यतो लौकिक: कलाशिक्षकोऽप्याचार्य इति कथ्यते, तद्विषयको बहुमानो न मुक्तेरन्तरङ्गं कारणम् । किञ्च लोकोत्तरशासने कस्यचित् शिष्यस्य गुरुराचार्यो न स्यात्, तथापि तेन तत्र बहुमानः प्रयोक्तव्यः ।
___ अत्र शिष्याणां 'निजक' इति विशेषणं 'महाभीमभवोदधिपारप्रापकप्रवहणतुल्यसद्धर्मदायकगुरुरासन्नोपकारित्वेनानन्योपकारित्वेन च निजशिष्यैरवश्यमेव बहुमन्तव्य' इति ज्ञापनार्थं दृष्टव्यम् । यतो यद्यन्यैरपि तथाविधोपकाराभावेऽपि गुरोर्बहुमानः क्रियते तर्हि निजशिष्यैस्तु स सुतरां कर्त्तव्य एव ।।
___ अस्य श्लोकस्यायं समुदायार्थ:-गुरुपादपद्मं नत्वा निजशिष्यैर्धर्माचार्यस्य यथा बहुमानं कर्तुं युज्यते तथाऽहं प्रजल्पामि ।
__ अत्र 'गुरुपादपद्मं नत्वा' इत्यवयवेन मङ्गलं प्रतिपादितम् । प्रारीप्सितस्य शास्त्रस्य निर्विघ्नपरिसमाप्त्यर्थं शिष्यपरम्परायामविच्छिन्नप्रवृत्त्यर्थं शिष्टाचारपरिपालनार्थञ्च शास्त्रादौ
અહીં આચાર્ય ન કહેતા ધર્માચાર્ય કહ્યું તે લૌકિકગુરુનો વ્યવચ્છેદ કરવા માટે અને લોકોત્તર આચાર્ય સિવાયના શેષ ગુરુઓના ઉપલક્ષણ માટે છે. કેમકે કળા શીખવનાર લૌકિક શિક્ષક પણ આચાર્ય કહેવાય છે. તેનું બહુમાન મુક્તિનું અંતરંગ કારણ નથી. વળી લોકોત્તર શાસનમાં પણ કોઈ શિષ્યના ગુરુ આચાર્ય ન હોય તો પણ તેણે તેમનું બહુમાન કરવું.
અહીં શિષ્યોને “પોતાના” એવું વિશેષણ ‘મહા ભયંકર સંસાર સમુદ્રના પારને પમાડવા માટે વહાણસમાન ધર્મ પમાડનારા ગુરુનું, નજીકના ઉપકારી હોવાથી અને એમના સિવાય બીજા એવા ઉપકારી ન હોવાથી પોતાના શિષ્યોએ અવશ્ય બહુમાન કરવું એવું જણાવવા માટે છે. કેમકે જો બીજાઓ પણ તેવો ઉપકાર ન કરાયો હોવા છતાં પણ ગુરુનું બહુમાન કરતા હોય તો પોતાના શિષ્યોએ તો સુતરાં તે કરવું જોઈએ.
આ શ્લોકનો સામુદાયિક અર્થ આ પ્રમાણે છે - ગુરુમહારાજના ચરણકમળને નમીને પોતાના શિષ્યોએ ધર્માચાર્યનું જે રીતે બહુમાન કરવું જોઈએ તે રીતે હું કહું છું.
અહીં ‘ગુરુમહારાજના ચરણકમળને નમીને આટલા અવયવ વડે મંગળ કર્યું છે. શરૂ કરવા ઇચ્છાયેલ શાસ્ત્રની વિઘ્ન વિના સમાપ્તિ થાય એ માટે, શિષ્યોની પરંપરામાં એની અવિચ્છિન્ન પ્રવૃત્તિ થાય એ માટે અને શિષ્ટોના આચારનું પાલન કરવા માટે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
मङ्गलप्रयोजनम् । शास्त्रकृत् मङ्गलं निबध्नाति । इदञ्च कुलकं मुक्त्यात्यन्तिकैकान्तिककारणस्य गुरुबहुमानस्य प्रतिपादकत्वेन श्रेयो भूतं वर्तते । यत उक्तमज्ञातचिरन्तनाचार्यैः पञ्चसूत्रस्य पव्वज्जापरिपालणासूत्तंनामचतुर्थे सूत्रे कारणे कार्योपचारं कृत्वा 'आयओ गुरुबहुमाणो, अवंझकारणत्तेण,' इति । अत्र 'आयत' शब्दो मोक्षवाचको दृष्टव्यः । ततः श्रेयोभूतत्वेनास्य कुलकस्य तद्विरचनायां विघ्नागमनं सम्भाव्यते । यत उक्तम् -
'श्रेयांसि बहुविघ्नानि, भवन्ति महतामपि ।
अश्रेयसि प्रवृत्तानां, क्वापि यान्ति विनायकाः ॥' ततस्तन्निवारणेन शास्त्रस्य निर्विघ्नपरिसमाप्त्यर्थं ग्रन्थकृताऽऽदौ मङ्गलं निबद्धम् । यतो मङ्गलं विघ्नविनाशद्वारेण शास्त्रसमाप्ति सम्पादयति । यदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिरचितपञ्चाशकप्रकरणस्य श्रीअभयदेवसूरिनिर्मितटीकायां प्रथमश्रावकपञ्चाशकविवरणे – 'इह श्रेयोभूते वस्तुनि प्रवर्त्तमानानां प्रायो विघ्नः सम्भवति, श्रेयोभूतत्वादेव, श्रेयोभूतं चेदं, स्वर्गापवर्गहेतुत्वात्, विघ्नोपहतशक्तेश्च शास्त्रकर्तृश्चिकीर्षितशास्त्रासंसिद्ध्याશાસ્ત્રકાર શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં મંગળ કરે છે. આ કુલક મુક્તિના આત્મત્તિક અને એકાન્તિક કારણરૂપ ગુરુબહુમાનનું પ્રતિપાદન કરનારું હોવાથી કલ્યાણરૂપ છે. (જે કારણથી કાર્ય સંપૂર્ણપણે થાય તેને આત્મત્તિક કારણ કહેવાય. જે કારણથી કાર્ય અવશ્ય થાય તેને એકાન્તિક કારણ કહેવાય. ગુરુબહુમાનથી સંસારમાંથી મુક્તિ સંપૂર્ણપણે અવશ્ય મળે છે. માટે ગુરુબહુમાન એ મોક્ષનું આત્યન્તિક અને એકાન્તિક કારણ છે.) અજ્ઞાત પૂર્વાચાર્યે પંચસૂત્રના “પ્રવજ્યાપરિપાલનાસૂત્ર' નામના ચોથા સૂત્રમાં કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને કહ્યું છે - “ગુરુબહુમાન એ જ મોક્ષ છે, સફળ કારણ હોવાથી.” તેથી આ કુલક કલ્યાણરૂપ હોવાથી તેની રચનામાં વિઘ્નો આવવાની સંભાવના છે. કેમકે કહ્યું છે – “મહાપુરુષોને માટે પણ કલ્યાણો બહુ વિનોવાળા હોય છે. અકલ્યાણમાં પ્રવૃત્ત થયેલાના વિદ્ગો ક્યાંય (દૂર) જાય છે. તેથી તે વિઘ્નોનું નિવારણ કરવા વડે શાસ્ત્રની નિર્વિદન સમાપ્તિ થાય એ માટે ગ્રન્થકારે શરૂઆતમાં મંગળ કર્યું. કેમકે મંગળ વિનોનો નાશ કરવા વડે શાસ્ત્રની પૂર્ણાહુતિ કરાવે છે. શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે રચેલા પંચાશક પ્રકરણની શ્રીઅભયદેવસૂરિરચિત ટીકામાં પહેલા શ્રાવક પંચાશકના વિવરણમાં કહ્યું છે - “અહીં કલ્યાણરૂપ વસ્તુમાં પ્રવૃત્તિ કરનારાઓને પ્રાયઃ વિઘ્ન સંભવે છે, કેમકે તે વસ્તુ કલ્યાણરૂપ છે. આ શાસ્ત્ર કલ્યાણરૂપ છે, કેમકે સ્વર્ગ અને મોક્ષનું કારણ છે. વિપ્નથી શાસ્ત્રકારની શક્તિ હણાય જાય છે. તેથી તેમણે રચવા ઇચ્છલ શાસ્ત્રની રચના થઈ १. आयतो गुरुबहुमानः, अवन्ध्यकारणत्वात् ।
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दरूपमङ्गलनिबन्धनप्रयोजनम् । ऽभिप्रेतपुरुषार्थस्यानिष्पत्तिर्मा भूदिति विघ्नविनायकोपशमनाय मङ्गलमुपादेयम्, आह च- १बहुविग्घाई सेयाइं तेण कयमंगलोवयारेहि, सत्थे पयट्टिव्वं विज्जाए महानिहीए ત્ર '' ___ ननु शास्त्रस्य निर्विघ्नपरिसमाप्त्यर्थं ग्रन्थकृता शास्त्रविरचनादौ मानसिको वाचिको कायिको वा नमस्कारो विधेयः, न तु ग्रन्थादौ स शब्दरूपेण निबद्धव्यः । यतः शब्दरूपेण निबन्धनमन्तरेणापि मानसिकवाचिककायिकनमस्कारमात्रेण विघ्नविनाशो भवति । अन्यच्च मङ्गलस्य शास्त्रादौ शब्दरूपेण निबन्धने ग्रन्थगौरवोऽपि भवति । मानसिकवाचिककायिकनमस्कारकरणेन शब्दरूपेण च तस्यानिबन्धनेन लाघवो भवति । ततश्च ग्रन्थगौरवरूपो दोषो परिहृतो भवति । तत्किमर्थमत्र ग्रन्थकृता साक्षात् शब्दरूपेण मङ्गलं निबद्धम् । इति चेत् ? शृणु, यद्यपि मानसिकवाचिककायिकनमस्कारमात्रेण विघ्नविनाशो भवति, तथापि ग्रन्थकृताऽत्र साक्षात्शब्दरूपेण मङ्गलं निबद्धं तत् शिष्याणां शिक्षार्थम् ।
શકતી નથી. તેથી તેમને ઇષ્ટ એવા ધર્મ-મોક્ષ પુરુષાર્થની સિદ્ધિ થતી નથી. આવું ન થાય એટલે વિદ્ગોના સમુદાયને શાંત કરવા મંગળ કરવું જોઈએ. કહ્યું છે – “કલ્યાણો બહુ વિપ્નોવાળા હોય છે. તેથી જેમ વિદ્યા વડે મંગળ કરીને મોટા નિધાનમાં પ્રવૃત્તિ કરાય છે તેમ મંગળનો ઉપચાર કરીને શાસ્ત્રમાં પ્રવૃત્તિ કરવી.” ”
પ્રશ્ન – શાસ્ત્રની નિર્વિઘ્ન સમાપ્તિ થાય એ માટે ગ્રંથકારે શાસ્ત્રરચનાની શરૂઆતમાં માનસિક, વાચિક કે કાયિક નમસ્કાર કરવો જોઈએ, પરંતુ ગ્રંથની શરૂઆતમાં તેને શબ્દરૂપે મૂકવો ન જોઈએ. કેમકે શબ્દરૂપે મૂક્યા વિના પણ માનસિક, વાચિક, કાયિક નમસ્કાર કરવા માત્રથી વિઘ્નોનો નાશ થાય છે. વળી શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં મંગળને શબ્દરૂપે મૂકવાથી ગ્રંથગૌરવ પણ થાય છે. માનસિક, વાચિક, કાયિક નમસ્કાર કરવા વડે અને તેને શબ્દરૂપે ન મૂકવા વડે લાઘવ થાય છે. તેથી ગ્રંથગૌરવરૂપ દોષ દૂર થાય છે. તો પછી શા માટે અહીં ગ્રંથકારે સાક્ષાત્ શબ્દરૂપે મંગળ મૂક્યું છે ?
જવાબ - સાંભળ. જો કે માનસિક, વાચિક, કાયિક નમસ્કાર કરવા માત્રથી વિનોનો નાશ થાય છે, છતાં પણ ગ્રન્થકારે અહીં સાક્ષાત્સબ્દરૂપે મંગળ મૂક્યું છે તે શિષ્યોને સમજાવવા માટે. ગ્રંથની શરૂઆતમાં શબ્દરૂપ મંગળને જોઈને શિષ્યો જાણશે કે
१. बहुविघ्नानि श्रेयांसि तेन कृतमङ्गलोपचारैः ।
शास्त्रे प्रवर्तितव्यं विद्यया महनिधाविव ॥१॥
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
वाचनिकनमस्कारसम्बन्ध्याक्षेपपरिहारौ । ग्रन्थादौ निबद्धं मङ्गलं दृष्ट्वा शिष्या ज्ञास्यन्ति यद् ग्रन्थादाववश्यमेव मङ्गलं कर्त्तव्यम् । ततस्तेऽपि स्वरचितग्रन्थानामादौ मङ्गलं करिष्यन्ति । मङ्गलनिबन्धनमन्तरेण शिष्या नैव ज्ञास्यन्ति यत् शास्त्रादौ मङ्गलं कर्तव्यमिति । अन्यच्च ते यदा यदा प्रकृतग्रन्थं पठिष्यन्ति स्वशिष्येभ्यश्च पाठयिष्यन्ति तदा तदा मङ्गलं करिष्यन्ति, ततस्तेषां विघ्नविनाशसम्भवेन ग्रन्थपठनपाठनसमाप्तिरपि भविष्यति । ततश्च शिष्यपरम्परायां ग्रन्थस्याविच्छिन्ना प्रवृत्तिभविष्यति । इदमत्र हृदयम् - शिष्यशिक्षार्थं शिष्यपरम्परायाञ्च ग्रन्थस्याविच्छिन्नप्रवृत्त्यर्थं ग्रन्थकृता शास्त्रादौ शब्दरूपेण मङ्गलं निबद्धम् । इमावेवाक्षेप-परिहारावुक्तौ श्रीअभयदेवसूरिभिः श्रीहरिभद्रसूरिरचितपञ्चाशकप्रकरणस्य प्रथमश्रावकपञ्चाशकविवरणे - 'ननु मानसनमस्कारतपश्चरणादिना मङ्गलान्तरेणैव विघ्नोपघातसद्भावादिष्टसिद्धिभविष्यतीति किमनेन ग्रन्थगौरवकारिणा वाचनिकनमस्कारेणेति ? सत्यं, किन्तु श्रोतृप्रवृत्त्यर्थमिदं भविष्यति, तथाहि-यद्यप्युक्तन्यायेन कर्तुरविनेनेष्टसिद्धिः स्यात्तथापि प्रमादवशात् शिष्यस्येष्टदेवतानमस्काररूपं मङ्गलं विना प्रक्रान्तग्रन्थाध्ययनश्रवणादिषु
ગ્રંથની શરૂઆતમાં અવશ્ય મંગળ કરવું જોઈએ. તેથી તેઓ પણ પોતાના રચિત ગ્રંથોની શરૂઆતમાં મંગળ કરશે. શબ્દરૂપે મંગળને મૂક્યા વિના શિષ્યોને ખબર ન પડે કે શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં મંગળ કરવું જોઈએ. વળી તેઓ જ્યારે જ્યારે આ ગ્રંથને ભણશે અને પોતાના શિષ્યોને ભણાવશે ત્યારે ત્યારે મંગળ કરશે. તેનાથી તેમના વિદ્ગોનો નાશ થવાથી ગ્રંથ ભણવા-ભણાવવાની સમાપ્તિ પણ થશે. તેથી શિષ્ય પરંપરામાં ગ્રંથની નિરંતર પ્રવૃત્તિ થશે. અહીં ટૂંકમાં ભાવ આવો છે - શિષ્યોને ખબર પડે એટલા માટે અને શિષ્ય પરંપરામાં ગ્રંથની નિરંતર પ્રવૃત્તિ થાય એ માટે ગ્રંથકારે શાસ્ત્રની આદિમાં શબ્દરૂપે મંગળ મૂકયું છે. આ જ પ્રશ્નોત્તર શ્રીઅભયદેવસૂરિ મહારાજે શ્રીહરિભદ્રસૂરિરચિતપંચાશકપ્રકરણના પહેલા શ્રાવકપંચાશકના વિવરણમાં કહ્યા છે
પ્રશ્ન - નમસ્કાર, તપશ્ચર્યા વગેરે રૂપ અન્ય મંગળો વડે જ વિઘ્નોનો નાશ થઈ જવાથી ઇષ્ટની સિદ્ધિ થઈ જશે, તો પછી ગ્રંથનું ગૌરવ કરનારા એવા વચનરૂપ નમસ્કાર કરવાથી શું ફાયદો ?
જવાબ - તમારી વાત સાચી છે. પરંતુ સાંભળનારની પ્રવૃત્તિ થાય એ માટે વચનરૂપ નમસ્કાર મૂકાતો હશે. તે આ પ્રમાણે - જો કે તમે કહ્યું તેમ નમસ્કાર, તપશ્ચર્યા વગેરે વડે ગ્રંથ રચનારને વિઘ્ન વિના ઇષ્ટની સિદ્ધિ થાય, છતાં પણ પ્રમાદને લીધે ઇષ્ટદેવતાના નમસ્કારરૂપ મંગળ વિના પ્રસ્તુત ગ્રંથના અભ્યાસ, શ્રવણ વગેરેમાં પ્રવૃત્ત થયેલ શ્રોતાને
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३
शिष्टाचारपालनार्थं मङ्गलनिबन्धनम् । प्रवर्त्तमानस्य विघ्नसम्भवादप्रवृत्तिः स्यात्, मङ्गलवाक्योपन्यासे तु मङ्गलवचनाभिधानपूर्वकं प्रवर्त्तमानस्य मङ्गलवचनापादितदेवताविषयशुभभावव्यपोहितविघ्नत्वेन शास्त्रे प्रवृत्तिरप्रतिहतप्रसरा स्यात्, तथा देवताविशेषनमस्कारोपादाने सति देवताविशेषगदितागमानुसारीदं शास्त्रमत उपादेयमित्येवंविधबुद्धिनिबन्धनत्वेन शिष्यप्रवृत्त्यर्थमिदं भवतीति, आह च १मंगलपुव्वपवत्तो पमत्तसीसोवि पारमिह जाइ । सत्थि विसेसण्णाणा तु गोरवादिह पयट्टेज्जा ॥१॥" ____ अस्य ग्रन्थस्य प्रणेतारः श्रीरत्नसिंहसूरयः शिष्टा अभवन् । शिष्टानामयमाचारो यत् यत्किञ्चिच्छुभकार्यारम्भे मङ्गलं कर्त्तव्यम् । ततः शिष्टत्वेनात्र ग्रन्थकृता शिष्टाचारपालनार्थमपि ग्रन्थादौ मङ्गलं निबद्धम् । यदुक्तं "शिष्टाः शिष्टत्वमायान्ति, शिष्टमार्गानुपालनात् । तल्लङ्घनादशिष्टत्वं, तेषां समनुपद्यते ॥१॥' ___ 'निजकशिष्यैर्धर्माचार्यस्य यथा बहुमानं कर्तुं युज्यते तथाऽहं प्रजल्पामि' इत्यवयवेनाभिधेयमभिहितम् । ग्रन्थादावभिधेयस्याभिधानेन ग्रन्थस्य विषयो ज्ञायते । तेन વિઘ્નો આવવાનો સંભવ હોવાથી તેની પ્રવૃત્તિ નહીં થાય. શ્રોતાને મંગળવચનથી દેવતા સંબંધી શુભભાવ થાય છે. તેનાથી વિપ્નો નાશ પામે છે. તેથી મંગળવાક્ય મૂકવાથી મંગળવચનપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરનારા શ્રોતાની શાસ્ત્રમાં અસ્મલિત પ્રવૃત્તિ થાય છે. તેમજ દેવતાવિશેષને વચનરૂપ નમસ્કાર કરવાથી ‘તે દેવતાવિશેષે કહેલા આગમને અનુસરનારું આ શાસ્ત્ર છે, માટે ઉપાદેય છે' - એવી બુદ્ધિ થાય છે. તેનાથી શિષ્યની પ્રવૃત્તિ થાય છે. આમ શિષ્યની પ્રવૃત્તિ થાય એ માટે આ વચનરૂપ નમસ્કાર મૂકવામાં આવે છે. કહ્યું છે - “મંગળપૂર્વક પ્રવૃત્ત થયેલો પ્રમાદી શિષ્ય પણ શાસ્ત્રના પારને પામે છે. શાસ્ત્રમાં વિશેષનું જ્ઞાન થવાથી શિષ્ય ગૌરવપૂર્વક શાસ્ત્રમાં પ્રવૃત્ત થાય.' '
આ ગ્રંથના રચયિતા શ્રીરત્નસિંહસૂરિ શિષ્ટ હતા. શિષ્ટોનો આ આચાર છે કે કોઈ પણ શુભ કાર્યની શરૂઆતમાં મંગળ કરવું. આમ ગ્રંથકાર શિષ્ટ હોવાથી અહીં શિષ્ટાચારનું પાલન કરવા માટે પણ તેમણે ગ્રંથની શરૂઆતમાં મંગળ કર્યું. કહ્યું છે - “શિષ્ટોના માર્ગનું પાલન કરવાથી શિષ્ટો શિષ્ટપણે પામે છે. શિષ્ટમાર્ગનું ઉલ્લંઘન કરવાથી તેમની ઉપર અશિષ્ટપણું આવી પડે છે.'
પહેલા શ્લોકના બાકીના ત્રણ પાદથી અભિધેય કહ્યું છે. ગ્રંથની શરૂઆતમાં અભિધેય કહેવાથી ગ્રંથનો વિષય જણાય છે. તેથી શ્રોતાઓની ગ્રંથમાં પ્રવૃત્તિ સહેલાઈથી १. मङ्गलपूर्वप्रवृत्तः प्रमत्तशिष्योऽपि पारमिह याति ।
शास्त्रे विशेषज्ञानात्तु गौरवादिह प्रवर्तेत ॥१॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
प्रयोजनसम्बन्धयोः सामर्थ्यगम्यता। श्रोतॄणां ग्रन्थे प्रवृत्तिः सुगमा भवति । ग्रन्थादावभिधेयस्यानभिधाने तु ग्रन्थविषयस्याज्ञानेन श्रोतृणां ग्रन्थे प्रवृत्तिर्न स्यात् । ततश्च ग्रन्थोऽनुपादेयः स्यात् ग्रन्थकर्तुश्च ग्रन्थविरचनायासो निष्फलो भवेत् । अतः सफलं ग्रन्थरचनं काङ्क्षमाणेन ग्रन्थकृता ग्रन्थादाववश्यमभिधेयमभिधातव्यम् ।
__ प्रयोजन-सम्बन्धौ तु यद्यप्यत्र ग्रन्थकृता साक्षान्न निबद्धौ तथापि सामर्थ्यगम्यौ स्तः। तच्चेत्थम्-प्रयोजनं द्विधा भवति-कर्तुः श्रोतुश्च । द्वेऽप्यनन्तरपरम्परभेदेन पुनर्द्विधा भवतः । तत्र कर्तुरनन्तरप्रयोजनं शिष्यहृदये गुरुबहुमानस्याऽऽधानम् । श्रोतुरनन्तरप्रयोजनं गुरुबहुमानसम्पादनयुक्तिज्ञानं तेन च निजहृदये गुरुबहुमानस्याऽऽधानम् । द्वयोरपि परम्परप्रयोजनं परमपदप्राप्तिः । अत्र गुरुबहुमानसम्पादकयुक्तिकथनरूपाभिधेयाभिधानेन स्वपरहृदये गुरुबहुमानाधानरूपे श्रोतृकोरनन्तरप्रयोजने सामर्थ्याद्गम्येत एव । जिनशासनवर्तिसर्वक्रियाणां परम्परप्रयोजनं मोक्षप्राप्तिरिति निर्विवादं सर्वसम्मतम् । ततोऽस्य शास्त्रस्याऽपि परम्परप्रयोजनं मोक्षप्राप्तिरिति सिद्धम् । इत्थं प्रयोजनं ज्ञातम् ।
થાય છે. જો ગ્રંથની શરૂઆતમાં અભિધેય ન કહેવામાં આવે તો ગ્રંથના વિષયનું જ્ઞાન ન થવાથી શ્રોતાઓની ગ્રંથમાં પ્રવૃત્તિ ન થાય. તેથી ગ્રંથ અનુપાદેય થાય અને ગ્રંથકારનો ગ્રંથ રચવાનો પ્રયત્ન નિષ્ફળ થાય. માટે ગ્રંથરચના સફળ થાય એવું ઇચ્છનારા ગ્રંથકારે ગ્રંથની શરૂઆતમાં અભિધેય અવશ્ય કહેવું.
પ્રયોજન અને સંબન્ધ જો કે ગ્રંથકારે અહીં સાક્ષાતું નથી કહ્યા, છતાં પણ તે બન્ને સામર્થ્યથી જણાય છે. તે આ પ્રમાણે પ્રયોજન બે પ્રકારે છે. કર્તાનું અને શ્રોતાનું. આ બન્નેના પણ બે ભેદ છે – અનંતર અને પરંપર. ત્યાં ગ્રન્થકર્તાનું ગ્રન્થ રચવાનું અનંતર પ્રયોજન શિષ્યના હૃદયમાં ગુરુબહુમાન ઊભું કરવું એ છે. ગ્રન્થ સાંભળનારનું ગ્રન્થ સાંભળવાનું અનંતર પ્રયોજન ગુરુબહુમાન પેદા કરવાની યુક્તિઓનું જ્ઞાન મેળવવું અને તેનાથી પોતાના હૃદયમાં ગુરુબહુમાન પેદા કરવું એ છે. બન્નેનું પરંપર પ્રયોજન મોક્ષની પ્રાપ્તિ છે. અહીં ગુરુબહુમાન પેદા કરવાની યુક્તિઓ કહેવારૂપી અભિધેય કહેવા વડે પોતાના હૃદયમાં ગુરુબહુમાન ઊભુ કરવારૂપી શ્રોતાનું અનંતર પ્રયોજન અને બીજાના હૃદયમાં ગુરુબહુમાન ઊભું કરવા રૂપી કર્તાનું અનંતર પ્રયોજન સામર્થ્યથી જણાય જ છે. જિનશાસનમાં રહેલી બધી ક્રિયાઓનું પરંપર પ્રયોજન મોક્ષપ્રાપ્તિ છે, એ વાત તો કોઈપણ વિવાદ વિના બધાને માન્ય છે. તેથી આ શાસ્ત્રનું પણ પરંપર પ્રયોજન મોક્ષપ્રાપ્તિ છે એ નક્કી થયું. આમ પ્રયોજન જણાયું.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्बन्धद्वैविध्यप्रतिपादनम्।
अधुना सम्बन्धः विव्रियते । सम्बन्धस्य ज्ञानेन श्रेतृणां ग्रन्थे विश्वास उपजायते । सम्बन्धोऽपि द्विधा-गुरुपर्वक्रमलक्षण उपाय-उपेयभावलक्षणश्च । तत्राऽऽद्यो श्रद्धानुसारिणम्प्रति, द्वितीयस्तु तर्कानुसारिणम्प्रति ।
तत्र गुरुपर्वक्रमलक्षणसम्बन्ध इत्थं भवति - केवलज्ञानप्राप्त्यनन्तरं त्रिदशविरचितसमवसरणेषु धर्मदेशना ददता श्रीवर्धमानस्वामिना सर्वजन्तुभ्यो भववारिधिनिस्तरणोपायाः प्रदर्शिताः । तत्र च गुरुबहुमानविषयक उपदेशोऽपि भगवता दत्तः । स च गणधरैः सूत्रेषु निबद्धः । तैः स स्वशिष्येभ्यो दत्तः । तैरपि स स्वशिष्येभ्यो दत्तः । इत्थं गुरुशिष्यपरम्परयाऽसावुपदेशस्तावत्प्रवृत्तो यावच्छ्रीधर्मसूरिभिः स्वशिष्येभ्य एतद्ग्रन्थकर्तृभ्यः श्रीरत्नसिंहसूरिभ्यो दत्तः । तैरपि स एतच्छास्त्ररूपेण निबद्धः । ततोऽस्य गुरुबहुमानविषयकस्योपदेशस्य मूलं तु परम्परया श्रीवर्धमानस्वामिन एव । इत्थं गुरुपर्वक्रमलक्षणसम्बन्धेनैतद्ग्रन्थनिबद्धोपदेशः श्रीवर्धमानस्वामिमूलकोऽस्तीति ज्ञापितं भवति । ततः श्रद्धानुसारिणां शिष्याणामेतद्ग्रन्थे विश्वासो जायते । यत: “पुरुषविश्वासे वचनविश्वासः' इत्युक्तिरप्यस्ति ।
उपाय-उपेयभावलक्षणसम्बन्धस्त्वित्थं ज्ञेयः - वचनरूपापन्नमेतच्छास्त्रमुपायः ।
હવે સંબન્ધનું વિવરણ કરાય છે. સંબંધના જ્ઞાનથી શ્રોતાને ગ્રન્થ ઉપર વિશ્વાસ થાય છે. સંબંધ પણ બે પ્રકારે છે – ગુરુપરંપરાસંબંધ અને ઉપાય-ઉપયભાવસંબંધ. આમાં પહેલો સંબંધ શ્રદ્ધાનુસારી શ્રોતા માટે છે અને બીજો સંબંધ તર્માનુસારી શ્રોતા માટે છે.
તેમાં ગુરુપરંપરાસંબંધ આ રીતે થાય છે - કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પછી દેવોએ રચેલા સમવસરણોમાં ધર્મદેશનાઓ આપતા શ્રીવર્ધમાનસ્વામીએ બધા જીવોને સંસાર સમુદ્ર તરવાના ઉપાયો બતાવ્યા. એ દેશનાઓમાં ગુરુબહુમાનનો ઉપદેશ પણ પ્રભુએ આપ્યો. તે ઉપદેશ ગણધરોએ સૂત્રોમાં ગૂંચ્યો. તેમણે તે પોતાના શિષ્યોને આપ્યો. તેમણે પણ તે પોતાના શિષ્યોને આપ્યો. આમ ગુરુ-શિષ્યની પરંપરાથી આ ઉપદેશ ત્યાં સુધી પ્રવૃત્ત થયો કે જયાં સુધી શ્રીધર્મસૂરિ મહારાજે તે પોતાના શિષ્ય, આ ગ્રન્થના રચયિતા શ્રીરત્નસિંહસૂરિ મહારાજને આપ્યો. તેમણે પણ તે આ શાસ્ત્રરૂપે ગૂંચ્યો. તેથી ગુરુબહુમાનના આ ઉપદેશનું મૂળ તો પરંપરાએ શ્રીવર્ધમાનસ્વામી જ છે. આમ ગુરુપરંપરા સંબંધથી જણાવાય છે કે આ ગ્રન્થમાં ગુંથાયેલો ઉપદેશ શ્રીવર્ધમાનસ્વામીથી શરૂ થયો છે. તેથી શ્રદ્ધાનુસારી શિષ્યોને આ ગ્રંથ ઉપર વિશ્વાસ થાય છે. કેમકે ‘પુરુષ ઉપર વિશ્વાસ હોય તો એના વચન ઉપર વિશ્વાસ થાય” એવી ઉક્તિ પણ છે.
ઉપાય-ઉપેય ભાવ સંબંધ આ રીતે જાણવો - વચનસ્વરૂપને પામેલું આ શાસ્ત્ર
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुनमस्काररूपमङ्गलविषयकाक्षेपपरिहारौ ।
गुरुबहुमानसम्पादकयुक्तिज्ञानं तूपेयम् । उपायादुपेयस्य सिद्धिर्भवति । इत्थमुपायोपेयभावलक्षणसम्बन्धेनेदं ज्ञापितं भवति यत् गुरुबहुमानसम्पादकयुक्तिज्ञानरूपोपेयस्योपाय एतच्छास्त्रं भवति । ततस्तर्कानुसारिणः शिष्या एतद्ग्रन्थपठने प्रवर्त्तन्ते ।
१६
श्रीरत्नसिंहसूरयः सुविहितपरम्परायां जाताः, तत उपर्युक्तावुभौ सम्बन्धावत्र सामर्थ्येन घटेते । यतः सुविहितपरम्पराजातत्वेन तत्परम्परामूलं श्रीवर्धमानस्वामिनि विश्रा ज्ञायते । ततः प्रथमः सम्बन्धो घटते । सुविहितपरम्पराजातत्वेन तद्वचनं प्रमाणभूतं भवति । ततस्तद्वचनेन नियमेनोपेयस्य सिद्धिर्भवति । ततो द्वितीयोऽपि सम्बन्धोऽत्र घटते । इत्थं साक्षात् सामर्थ्येन चानुबन्धचतुष्टयं ग्रन्थकृता प्रथमवृत्तेन प्रतिपादितम् । ननु सर्वे ग्रन्थकारा ग्रन्थस्यादौ मङ्गलकरणार्थमिष्टदेवतानमस्कारं कुर्वन्ति । चोक्तं जीवविचारप्रकरणस्यादिमवृत्ते श्रीशान्तिसूरिभिः
-
'१ भुवणपईवं वीरं नमिऊण भणामि अबुहबोहत्थं । जीवसरूवं किंचिवि जह भणियं पुव्वसूरिहिं ॥ १ ॥ '
ઉપાય છે. ગુરુબહુમાન પેદા કરાવનારી યુક્તિઓનું જ્ઞાન મેળવવું એ ઉપેય છે. ઉપાયથી ઉપેયની સિદ્ધિ થાય છે. આમ ઉપાય-ઉપેયભાવસંબંધથી એ જણાવાય છે કે ગુરુબહુમાન પેદા કરાવનાર યુક્તિઓનું જ્ઞાન મેળવવારૂપ ઉપયનો ઉપાય આ શાસ્ત્ર છે. તેથી તર્કાનુસારી શિષ્યો આ ગ્રન્થને ભણવામાં પ્રવર્તે છે.
શ્રીરત્નસિંહસૂરિ મહારાજ સુવિહિત પરંપરામાં થયા. તેથી ઉપર કહેલા બન્ને સંબન્ધો અહીં સામર્થ્યથી ઘટે છે. કેમકે સુવિહિત પરંપરામાં થયા હોવાથી તે પરંપરાનું મૂળ શ્રીવર્ધમાનસ્વામી છે એમ જણાય છે. તેથી પહેલો સંબન્ધ ઘટે છે. સુવિહિતપરંપરામાં થયા હોવાથી તેમનું વચન પ્રમાણભૂત બને છે. તેથી તેમના વચનથી અવશ્ય ઉપેયની સિદ્ધિ થાય છે. તેથી બીજો સંબન્ધ પણ અહીં ઘટે છે.
આમ ગ્રન્થકારે પહેલા શ્લોકથી સાક્ષાત્ અને સામર્થ્યથી ચાર અનુબન્ધોનું પ્રતિપાદન કર્યું. પ્રશ્ન - બધા ગ્રન્થકારો ગ્રન્થની શરૂઆતમાં મંગળ કરવા માટે ઇષ્ટ દેવતાને નમસ્કાર કરે છે. શ્રીશાન્તિસૂરિ મહારાજે જીવવિચાર પ્રકરણના પહેલા શ્લોકમાં કહ્યું છે - ‘‘વિશ્વમાં દીપક સમાન શ્રીવીરપ્રભુને નમીને અબુધજીવોના બોધ માટે જેમ પૂર્વચાર્યોએ કહ્યું છે તેમ
१. भुवनप्रदीपं वीरं नत्वा भणामि अबुधबोधार्थम् । जीवस्वरूपं किञ्चिदपि यथा भणितं पूर्वसूरिभिः ॥१॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुनमस्काररूपमङ्गलविषयकाक्षेपपरिहारौ।
उपदेशसप्ततिकाद्यवृत्ते श्रीक्षेमराजमुनिभिः प्रकाशितम् - • १तित्थंकराणं चरणारविंदं, नमित्तु नीसेससुहाण कंदं । मूढो वि भासेमि हिउवएसं, सुणेह भव्वा सुकयप्पवेसं ॥१॥' श्रीप्रभसूरिभिर्धर्मविधिप्रथमश्लोके कथितम् - • २नमिऊण वद्धमाणं तियसिंदनरिंदविहियबहुमाणं । वुच्छं सपरहियत्थं, धम्मविहिमहं समासेण ॥१॥' विवेकमञ्जर्यादिमवृत्ते श्रीआसडकविना प्रोक्तम् - • ३सिद्धिपुरसत्थवाहं वीरं नमिऊण चरिमजिणनाहं । सवणसुहारससरिअं वुच्छामि विवेगमंजरिअं ॥१॥' श्रीजयकीर्तिसूरिभिः शीलोपदेशमालाद्यश्लोके प्रतिपादितम् - • ४आबालबंभयारि नेमिकुमारं नमित्तु जयसारं । सीलोवएसमालं वुच्छामि विवेककरिसालं ॥१॥'
જીવોનું સ્વરૂપ કહું છું.” શ્રીક્ષેમરાજમુનિએ ઉપદેશસસતિકાના પહેલા શ્લોકમાં કહ્યું છે –
બધા સુખોના કંદ સમાન તીર્થકરોના ચરણકમળને નમીને મૂઢ એવો પણ હું સુકતમાં પ્રવેશ કરાવનાર એવા હિતના ઉપદેશને કહું છું. હે ભવ્ય જીવો ! તમે સાંભળો” શ્રીપ્રભસૂરિ મહારાજે ધર્મવિધિ ગ્રન્થના પહેલા શ્લોકમાં કહ્યું છે – ““દેવેન્દ્રો અને નરેન્દ્રોએ જેમનું બહુમાન કર્યું છે એવા વર્ધમાનપ્રભુને નમીને સ્વ અને પરના હિત માટે સંક્ષેપમાં હું ધર્મવિધિ કહીશ.” શ્રીઆસડકવિએ વિવેકમંજરીના પહેલા શ્લોકમાં કહ્યું છે - “મોક્ષનગરના સાર્થવાહ, છેલ્લા તીર્થકર શ્રીવીરપ્રભુને નમીને કાનને માટે અમૃત સમાન એવી વિવેકમંજરીને હું કહીશ.” શ્રીજયકીર્તિસૂરિ મહારાજે શીલોપદેશમાલાના પહેલા શ્લોકમાં કહ્યું છે - “બાળપણથી બ્રહ્મચારી, જગતના સારરૂપ શ્રીનેમિકુમારને નમીને વિવેકને ખેંચી
१. तीर्थकराणां चरणारविन्दं, नत्वा निःशेषसुखानां कन्दम् ।
मूढोऽपि भाषे हितोपदेशं, शृणुत भव्याः सुकृतप्रवेशम् ॥१॥ २. नत्वा वर्धमानं त्रिदशेन्द्रनरेन्द्रविहितबहुमानम् ।
वक्ष्ये स्वपरहितार्थं, धर्मविधिमहं समासेन ॥१॥ ३. सिद्धिपुरसार्थवाहं वीरं नत्वा चरमजिननाथम् ।
श्रवणसुधारससदृशां वक्ष्यामि विवेकमञ्जरिकाम् ॥१॥ ४. आबालब्रह्मचारिणं नेमिकुमारं नत्वा जगत्सारम् ।
शीलोपदेशमालां वक्ष्यामि विवेककर्षणीम् ॥१॥
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुनमस्काररूपमङ्गलविषयकाक्षेपपरिहारौ । भवभावनायाः प्रथमश्लोके मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिभिर्गुम्फितम् - • १णमिऊण णमिरसुरवरमणिमउडफुरंतकिरणकब्बुरिअं । बहुपुन्नंकुरनियरंकियं व सिरिवीरपयकमलं ॥१॥' उपदेशमालाया आदिमवृत्ते श्रीधर्मदासगणिभिः कथितम् - • २नमिऊण जिणवरिंदे, इंदनरिंदच्चिए तिलोयगुरु । उवएसमालमिणमो, वुच्छामि गुरूवएसेणं ॥१॥'
अत्र सर्वत्रेष्टदेवतारूपस्य श्रीजिनस्य सामान्यरूपेण विशेषरूपेण वा नमस्कारं कृत्वैव मङ्गलं कृतं दृश्यते । न च गुरोर्नमस्कारं कृत्वा मङ्गलं क्रियमाणं कुत्रापि दृष्टम् । अत्र तु ग्रन्थकृता प्रथमवृत्ते मङ्गलकरणार्थं गुरुपादपद्मस्य नमस्कारः कृतः । तत्त्वसमीचीनम् । यतः श्रीजिनस्यापेक्षया गुरुहीनतरोऽस्ति । ग्रन्थं प्रारीप्सद्भिर्ग्रन्थकृद्भिर्विघ्नजयार्थं सर्वश्रेष्ठ मङ्गलं प्रयुज्यते । सर्वोत्तमं च मङ्गलं श्रीजिनस्य नमस्करणेनैव भवति, न तु गुरोः
લાવનાર શીલોપદેશમાળા કહીશ.” મલધારી શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે ભવભાવનાના પહેલા શ્લોકમાં કહ્યું છે - “નમતા એવા દેવોના મણિજડિત મુગટોના દેદીપ્યમાન કિરણોથી સુશોભિત, ઘણા પુણ્યરૂપી અંકુરાના સમૂહથી અંકિત એવા શ્રીવીરપ્રભુના ચરણકમળને नभाने..." श्रीधर्महासगरी महारा3 पहेशभाणाना पडे। सोमi jछ - "न्द्रो અને નરેન્દ્રોથી પૂજાયેલા, ત્રણ લોકના ગુરુ એવા શ્રીજિનેશ્વરભગવંતોને નમીને ગુરુદેવના ઉપદેશપૂર્વક આ ઉપદેશમાળાને કહીશ.'
અહીં બધે ઇષ્ટદેવતારૂપ શ્રીજિનેશ્વર પ્રભુને સામાન્યરૂપે કે વિશેષરૂપે નમસ્કાર કરીને જ મંગળ કરાયેલું દેખાય છે. ગુરુદેવને નમસ્કાર કરીને મંગળ કરાતું ક્યાંય જોવાયું નથી. અહીં તો ગ્રન્થકારે પહેલા શ્લોકમાં મંગળ કરવા માટે ગુરુદેવના ચરણકમળને નમસ્કાર કર્યો છે. તે બરાબર નથી. શ્રીજિનેશ્વરપ્રભુની અપેક્ષાએ ગુરુદેવ હીન છે. ગ્રન્થ શરૂ કરવા ઇચ્છનારા ગ્રન્થકારો વિઘ્નોના જય માટે સૌથી શ્રેષ્ઠ મંગળ કરે છે. સૌથી શ્રેષ્ઠ મંગળ શ્રીજિનેશ્વર પ્રભુને નમસ્કાર કરવાથી જ થાય છે, ગુરુદેવને નમસ્કાર કરવાથી નહીં. १. नत्वा नम्रसुरवरमणिमुकुटस्फुरत्किरणकर्बुरितम् ।
बहुपुण्याङ्कुरनिकराङ्कितमिव श्रीवीरपादकमलम् ॥१॥ २. नत्वा जिनवरेन्द्रान्, इन्द्रनरेन्द्रार्चितान् त्रिलोकगुरून् ।
उपदेशमालामिमां, वक्ष्यामि गुरूपदेशेन ॥१॥
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
गुरुनमस्काररूपमङ्गलविषयकाक्षेपपरिहारौ। नमस्करणेन । इति चेत् ? सत्यम्, बाह्याभ्यन्तरसमृद्धिपरोपकारादिकमपेक्ष्य श्रीजिन एव सर्वोत्तमोऽस्ति, परन्तु सम्प्रति जिनविरहविशिष्टेऽत्र भरते देव-धर्मयथावस्थितस्वरूपदर्शकत्वेन तु गुरुरेव सर्वश्रेष्ठः । यतः सम्प्रत्यज्ञानतिमिरान्धानां जीवानां मोहनीयज्ञानावरणीयकर्मविशिष्टक्षयोपशमाभावे सति देवस्वरूपपरिचायको देवभक्तौ प्रेरको धर्मस्वरूपप्रदर्शको धर्मे प्रवर्तकश्च गुरुरेव दृश्यते । सम्प्रति श्रीजिनानामत्र भरतक्षेत्रेऽभावो वर्त्तते । ततो भवाटवीं पर्यटद्भिः प्राणिभिस्तन्निस्तरणोणायो न ज्ञायते । ततस्ते दुःखमनुभवन्त एवास्यां संसृतिगर्तायां तिष्ठन्ति । ते दुःखनिवृत्त्यर्थं यं यमुपायं प्रयुञ्जन्ते तेन तेन प्रत्युत तेषां दुःखवृद्धिरेव भवति । ततस्ते भृशं दुःखपीडिताः सन्तः पञ्जरक्षिप्तविहगा इवाऽनिच्छयाऽपि दुःखैकसङ कुलेऽस्मिन्संसारे वसन्ति । अस्मिन्नवसरे भवाटविलङ्घनप्रगुणपदवीप्रदर्शकैर्गुरुभिः सह तेषां समागमो भवति । ते च तेभ्यो दुःखनिवृत्तेः सुखप्राप्तेश्च तात्त्विकमुपायं दर्शयन्ति। श्रीजिनस्य तत्प्रदर्शितधर्मस्य च स्वरूपं तत्समाराधनविधिञ्च ते तेभ्यो ज्ञापयन्ति । एवं जिनविरहितेऽस्मिन्दुःषमकाले गुरुं परिहृत्यानन्योपकारी कोऽपि नास्ति । अत एव
જવાબ - તમારી વાત સાચી છે. બાહ્ય-અભ્યત્તર સમૃદ્ધિ, પરોપકાર વગેરેની અપેક્ષાએ શ્રીજિનેશ્વરપ્રભુ જ સર્વશ્રેષ્ઠ છે. પરંતુ હાલ શ્રીજિનેશ્વરપ્રભુના વિરહવાળા આ ભરતક્ષેત્રમાં દેવ અને ધર્મનું યથાવસ્થિત સ્વરૂપ ગુરુદેવ જ બતાવે છે. તેથી તેઓ જ સર્વશ્રેષ્ઠ છે. કેમકે વર્તમાનકાળે અજ્ઞાનરૂપી અંધકારથી આંધળા થયેલા જીવોને મોહનીયકર્મ અને જ્ઞાનાવરણીયકર્મનો વિશિષ્ટ ક્ષયોપશમ ન હોવાથી દેવના સ્વરૂપનો પરિચય કરાવનાર, દેવની ભક્તિમાં પ્રેરણા કરનાર, ધર્મનું સ્વરૂપ બતાવનાર અને ધર્મમાં પ્રવર્તાવનાર ગુરુ જ દેખાય છે. હાલ આ ભરતક્ષેત્રમાં શ્રીજિનેશ્વરપ્રભુ વિદ્યમાન નથી. તેથી ભવાટવીમાં ભટકતા જીવોને તેમાંથી નીકળવાના ઉપાયની ખબર પડતી નથી. તેથી તેઓ દુઃખને અનુભવતા થકા જ આ સંસારરૂપી ખાડામાં રહે છે. તેઓ દુઃખને દૂર કરવા જે જે ઉપાયો કરે છે તે તે ઉપાયોથી ઉલ્ટી એમના દુઃખોની વૃદ્ધિ જ થાય છે. તેથી તેઓ દુઃખથી ખૂબ પીડાયેલા થકા પાંજરામાં પૂરાયેલા પક્ષીની જેમ અનિચ્છાએ પણ એકમાત્ર દુઃખથી ભરાયેલા એવા આ સંસારમાં રહે છે. એ વખતે ભવાટવી ઓળંગવાનો ચોક્કસ રસ્તો બતાવનારા ગુરુદેવની સાથે તેમનો સમાગમ થાય છે. તેઓ તેમને દુઃખ દૂર કરવાનો અને સુખ મેળવવાનો સાચો ઉપાય બતાવે છે. શ્રીજિનેશ્વર પ્રભુનું સ્વરૂપ, તેમણે પ્રરૂપેલા ધર્મનું સ્વરૂપ અને તે ધર્મને આરાધવાની વિધિ તેઓ તેમને જણાવે છે. આમ શ્રીજિનેશ્વરપ્રભુના વિરહવાળા આ દુઃષમકાળમાં ગુરુ સિવાય અસાધારણ ઉપકારી
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
देवसकाशाद्गुरोरधिकत्वम्। तत्त्वत्रये देवधर्मतत्त्वयोर्मध्ये गुरुतत्त्वस्य निवेशो कृतः, यतो यः प्रधानो भवति स मध्ये तिष्ठति । देवधर्मतत्त्वाभ्यां सह योजको गुरुर्भवति । तथा चोक्तं जैनेतरकबीरर्षिणा स्वरचितभाषावृत्ते - 'गुरुगोविंद दोनु खडे, किसको लागु पाय । बलिहारी गुरुदेवकी, जिने गोविंद दियो बताय ॥' अस्मिन्वृत्ते स कथयति यत् - एकदा तस्याग्रे देवो गुरुश्च समकालमेवोपस्थितौ। ततः स मनसि विमृष्टवान् - 'द्वाभ्यां कं प्रथमं प्रणमामि ?' क्षणान्तरे तस्य समाधानं मीलितं - 'गुरुरेव प्रथमं वन्दनीयः । यतस्तेनैव देवो दर्शितः । गुर्वभावे तु देवदर्शनमपि नैव स्यात् ।' इत्थमनयाऽपेक्षया गुरुरपि देवसकाशादधिकतरो भवति । यदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिरचितपञ्चाशकस्य श्रीअभयदेवसूरिकृतवृत्तौ प्रथमश्रावकपञ्चाशकस्य चतुर्थगाथाया विवरणे – 'तथा गुरवोधर्मोपदेशका आचार्यादयः देवाश्च-आराध्यतमा अर्हन्तो गुरुदेवास्तेषाम्, इह च गुरुपदस्य पूर्वनिपातो विवक्षया गुरूणां पूज्यतरत्वख्यापनार्थः, न हि सद्गुरूपदेशं विना सर्वविद्देवाधिगम इति भावः ।'
કોઈ નથી. માટે જ ત્રણ તત્ત્વોમાં દેવતત્ત્વ અને ધર્મતત્ત્વની વચ્ચે ગુરુતત્ત્વ મૂક્યું છે. કેમકે જે પ્રધાન હોય તે વચ્ચમાં હોય. દેવતત્ત્વ અને ધર્મતત્ત્વ સાથે જોડનાર ગુરુ છે. કબીરજીએ કહ્યું છે – “ગુરુ ગોવિંદ દોનુ ખડે, કિસકો લાગુ પાય, બલિહારી ગુરુદેવકી, જિને ગોવિંદ દિયો બતાય.” આ દુહામાં તેઓ કહે છે કે, ““એકવાર તેમની સામે ભગવાન અને ગુરુ બન્ને એક સાથે એક સમયે ઉપસ્થિત થયા. તેથી તે મૂંઝવણમાં પડી ગયા કે “બેમાંથી પહેલા કોને નમું ?' એક ક્ષણ પછી એમની મૂંઝવણ દૂર થઈ. એમને સમાધાન મળી ગયું - ‘ગુરુને જ પહેલા વંદન કરવા જોઈએ, કેમકે તેમણે જ ભગવાનની ઓળખાણ કરાવી છે. ગુરુ ન હોત તો ભગવાનનું દર્શન ન થાત.” આમ આ અપેક્ષાએ ગુરુ પણ ભગવાન કરતા વધુ શ્રેષ્ઠ છે. શ્રીહરિભદ્રસૂરિરચિત પંચાશકપ્રકરણના પહેલા શ્રાવકપંચાશકની ચોથી ગાથાના વિવરણમાં વૃત્તિકાર શ્રીઅભયદેવસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - ““ગુરુ એટલે ધર્મનો ઉપદેશ આપનાર આચાર્ય વગેરે. દેવ એટલે આરાધના કરવા યોગ્યમાં સૌથી શ્રેષ્ઠ એવા અરિહંત પ્રભુ. ગુરુ અને દેવ તે ગુરુદેવ, તેમનું. અહીં “ગુરુ” પદ ‘દેવ' પદની પહેલા મૂક્યું છે તે અપેક્ષાએ ગુરુ વધુ પૂજય છે એ બતાવવા માટે. કેમકે સદ્ગુરુના ઉપદેશ વિના સર્વજ્ઞ પ્રભુની ઓળખ થતી નથી.”
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१
देवसकाशाद्गुरोरधिकत्वम्।
अन्यच्च प्रव्राजनानन्तरं श्रीजिनोऽपि नूतनसंयमिनः संयमसामाचारीशिक्षणार्थं स्थविरेभ्य एव समर्पयति, न तु स्वयमेव तान् शिक्षयति, तस्य वीतरागत्वेन सारणा-वारणा-नोदनाप्रतिनोदनाः कर्तुमसमर्थत्वात् । श्रीजिनस्तु केवलमुपदेशमेव ददाति, न तु हस्तग्रहणेन कमपि धर्मे प्रवर्तयति । उक्तञ्चोपदेशमालायां श्रीधर्मदासगणिभिः
• १अरिहंता भगवंतो, अहियं व हियं व न वि इहं किंचि । वारंति कारवेंति य, घित्तूण जणं बला हत्थे ॥४४८॥ उवएसं पुण तं दिति जेण चरिएण कित्तिनिलयाणं । देवाण वि हुंति पहू, किमंग पुण मणुअमित्ताणं ॥४४९॥'
गुरुस्तूपदेशदानानन्तरं तथाविधजीवमाश्रित्य हस्तग्रहणेन धर्मे प्रवर्त्तयत्यपि । श्रीजिनो धर्मं प्ररूपयति शासनञ्च स्थापयति । परम्परायां तत्प्रवृत्तिं तु गुरव एव कारयन्ति । एवमपि देवसकाशाद्गुरोर्महत्त्वमधिकं भवति । ___ अपरञ्चास्य ग्रन्थस्य प्रतिपादनविषयो गुरुबहुमानः । यत्सम्बन्धि कार्य प्रारभ्यते तस्य
વળી દીક્ષા આપ્યા પછી શ્રીજિનેશ્વરપ્રભુ પણ નૂતનદીક્ષિતોને સંયમની સામાચારી શીખવાડવા માટે વિરોને જ સોંપે છે. પોતે તેમને શીખવતા નથી. કેમકે પોતે વીતરાગ હોવાથી સારણા, વારણા, ચોયણા, પડિચોયણા ન કરી શકે. શ્રીજિનેશ્વરપ્રભુ તો માત્ર ઉપદેશ જ આપે છે, હાથ પકડીને કોઈને ધર્મમાં પ્રવર્તાવતા નથી. ઉપદેશમાળામાં શ્રીધર્મદાસગણિ મહારાજે કહ્યું છે - “ “અહીં અરિહંત ભગવંતો બળાત્કારે વ્યક્તિનો હાથ પકડીને કોઈને પણ અહિતથી અટકાવતા નથી કે હિતમાં પ્રવૃત્તિ કરાવતા નથી, પરંતુ તેવો ઉપદેશ આપે છે જેને આચરીને તે કીર્તિના ઘર સમાન દેવોના પણ સ્વામી થાય छ. तो मनुष्यमात्राना स्वामी थाय मां शुंडे !" - ગુરુદેવ તો ઉપદેશ આપ્યા પછી તેના જીવને આશ્રયીને હાથ પકડીને ધર્મમાં પ્રવર્તાવે પણ ખરા. શ્રીજિનેશ્વરપ્રભુ ધર્મની પ્રરૂપણા કરે છે અને શાસન સ્થાપે છે. પરંપરામાં તેની પ્રવૃત્તિ તો ગુરુ જ કરાવે છે. આ રીતે પણ દેવ કરતા ગુરુનું મહત્ત્વ અધિક છે.
બીજુ, આ ગ્રન્થમાં કહેવાનો વિષય ગુરુબહુમાન છે. નીતિમાં હોંશિયાર પુરુષો
१. अर्हन्तो भगवन्तः, अहितं वा हितं वा नापि इह किञ्चित् ।
वारयन्ति कारयन्ति च, गृहीत्वा जनं बलात् हस्ते ॥४४८॥ उपदेशं पुनस्तं ददति, येन चरितेन कीर्तिनिलयानाम् । देवानामपि भवन्ति प्रभवः, किमङ्ग पुनः मनुष्यमात्राणाम् ॥४४९॥
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
विनयस्य जिनशासनमूलत्वम् । कृपामभिलषन्ति नीतिनिपुणाः । ततोऽत्रापि गुरुबहुमानस्य प्रतिपादनीयत्वेन गुरुकृपाभिलाषो ग्रन्थकर्तुः स्वाभाविक एव । गुरुकृपा च गुरोर्नमस्करणेन प्राप्यते ।
इत्थं ग्रन्थादौ गुरुं नमस्कृत्य मङ्गलं कुर्वता ग्रन्थकृता न किमप्यनुचितमनुष्ठितम्, किन्तु समीचीनतरमेव कार्यं कृतम् ।
अत्र गुरोः प्रधानत्वेऽपि नत्वेति पदं प्रथममुपात्तं तत् 'जिनशासनस्य मूलं विनयः' इति ज्ञापनार्थम् । उक्तञ्चोपदेशमालायां श्रीधर्मदासगणिभिः
'विणओ सासणे मूलं, विणीओ संजओ भवे ।
विणयाओ विप्पमुक्कस्स, कओ धम्मो कओ तवो ? ॥३४१॥' श्रीशय्यम्भवसूरिभिरपि दशवैकालिकसूत्रस्य नवमाध्ययनस्य द्वितीयोद्देशकस्य द्वितीयगाथायां कथितम् -' एवं धम्मस्स विणओ मूलं परमो से मुक्खो ।' स्थविररचितचन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णकस्य चतुष्पञ्चाशत्तमवृत्तेऽप्युक्तम्- “विणओ मोक्खद्दार' ।
જેનું કાર્ય શરૂ કરે તેની કૃપા ઝંખે છે. તેથી અહીં પણ ગુરુબહુમાનનું પ્રતિપાદન કરવાનું હોવાથી ગ્રન્થકારને ગુરુકૃપા મેળવવાની ઝંખના હોય એ સ્વાભાવિક જ છે. તે ગુરુને નમસ્કાર કરવાથી મળે છે.
આમ ગ્રન્થની શરૂઆતમાં ગુરુને નમસ્કાર કરીને મંગળ કરતા ગ્રન્થકારે કંઈ પણ અનુચિત નથી કર્યું, પરન્તુ યોગ્ય જ કર્યું છે.
અહીં ગુરુ પ્રધાન હોવા છતા પણ નવી પદ પહેલા મૂક્યું છે તે “જિનશાસનનું મૂળ વિનય છે એ જણાવવા માટે. ઉપદેશમાળામાં શ્રીધર્મદાસગણિ મહારાજે કહ્યું છે - “વિનય શાસનનું મૂળ છે, વિનયવાળો સંયત થાય છે. વિનય વિનાનાને ધર્મ અને તપ ક્યાંથી હોય.” શ્રી શય્યભવસૂરિ મહારાજે પણ દશવૈકાલિકસૂત્રના ૯મા અધ્યયનના બીજા ઉદ્દેશાની બીજી ગાથામાં કહ્યું છે - “આમ ધર્મનું મૂળ વિનય છે અને તેનું પરમ એટલે ફળ મોક્ષ છે.” સ્થવિરરચિત ચન્દ્રકવૈધ્યકપયન્નાના ૫૪મા શ્લોકમાં પણ કહ્યું છે -"विनय मोक्ष-द्वार छ."
१. विनयः शासने मूलं, विनीतः संयतः भवेत् ।
विनयात् विप्रमुक्तस्य, कुतो धर्मः कुतस्तपः ? ॥३४१॥ २. एवं धर्मस्य विनयः मूलं परमस्तस्य मोक्षः । ३. विनयः मोक्षद्वारम् ।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
द्वितीयं वृत्तम् ।
इत्थं सविस्तरं प्रथमश्लोकार्थो विवेचितः ॥१॥
अवतरणिका-अधुना द्वितीयश्लोके गुरुः शिष्याणामतिशयेन पूजनीय इति भावं प्रदर्शयति ग्रन्थकृत्मूलम् - गुरुणो नाणाइजुया, महणिज्जा सयलभुवणमज्झंमि ।
किं पुण नियसीसाणं, आसन्नुवयारहेऊहिं ? ॥२॥ छाया- गुरवो ज्ञानादियुता, महनीयाः सकलभुवनमध्ये ।
किं पुनः निजशिष्याणा-मासन्नोपकारहेतुभिः ? ॥२॥ दण्डान्वयः - नाणाइजुया गुरुणो सयलभुवणमामि महणिज्जा, आसन्नुवयारहेऊहिं नियसीसाणं पुण किं ? ॥२॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः-ज्ञानादियुताः - ज्ञानं-सम्यग्बोधः, तदादौ येषां ते ज्ञानादयःज्ञान-दर्शन-चारित्र-तपः-प्रभाव-लब्धि-प्रभावकता-गीतार्थता-विद्वत्तादयः, तैर्युताः-समेता इति ज्ञानादियुताः । ज्ञानादियुताः के ? गुरवः - धर्मदायकाः । यत उक्तम् - 'जो जेण सुद्धधम्मे, निजोजिओ संजएण गिहिणा वा । सो चेव तस्स भण्णइ धम्मगुरू धम्मदाणा ॥' ज्ञानदियुता गुरवो भवन्ति, ततः किं ? यतो गुरवो ज्ञानादियुता
આમ વિસ્તારપૂર્વક પ્રથમ શ્લોકના અર્થનું વિવેચન કર્યું. (૧)
અવતરણિકા – હવે ગ્રન્થકાર બીજા શ્લોકમાં “ગુરુ શિષ્યો માટે અતિશય પૂજનીય छे' से भाव मतावे .
શબ્દાર્થ – જ્ઞાનાદિથી યુક્ત એવા ગુરુઓ સંપૂર્ણ વિશ્વમાં પૂજનીય છે, નજીકના ७५१२३५ हेतुमा प3 पोताना शिष्यो भाटे तो शुंडे ? (अवश्य पू४नीय छे.) (२)
હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાર્થ – જ્ઞાન એટલે સમ્યગુ બોધ. આદિ શબ્દથી દર્શન, यारित्र, त५, प्रभाव, सन्धि, प्रभाव.ताoतार्थता, विद्वत्ता वगेरे गुणो सेवi. गुरुमी જ્ઞાન વગેરે ગુણોથી યુક્ત હોય છે. ગુરુ એટલે ધર્મ આપનાર. કહ્યું છે – “જે સાધુ કે ગૃહસ્થ જેને શુદ્ધધર્મમાં જોડે તે જ તેના ધર્મગુરુ કહેવાય છે, કેમકે તેણે તેને ધર્મ આપ્યો
१. यो येन शुद्धधर्मे नियोजितः संयतेन गृहिणा वा ।
स एव तस्य भण्यते धर्मगुरुः धर्मदानात् ॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
गुरोः सकलभुवनपूज्यत्वम्। भवन्ति, ततो महनीयाः-पूजनीया भवन्ति । एतेनानुमानप्रयोगो दर्शितः—गुरवः पूजनीयाः, ज्ञानादिगुणयुक्तत्वात्, तत्र गुणा व्याप्याः पूज्यत्वं तु व्यापकम्, ततो यत्र यत्र गुणास्तित्वं तत्र तत्र पूज्यत्वमिति व्याप्तिर्घटते। यतो गुरवो ज्ञानादिगुणसम्पन्ना भवन्त्यत एव ते पूज्या भवन्ति । गुरवः कुत्र पूजनीया भवन्ति ? सकलभुवनमध्ये - सकलं-सम्पूर्णं तच्च तद्भुवनं-लोकश्चेति सकलभुवनम्, तस्य मध्यमन्तरिति सकलभुवनमध्यम्, तस्मिन्निति सकलभुवनमध्ये । गुरवः सकलभुवनमध्ये पूजनीया भवन्ति इति कथनेनेदं सूचितं यत् सम्पूर्णविश्ववर्तिजीवैर्गुरवो पूजनीया भवन्ति । देवा अविरताः सन्ति । अतस्तेषां स्वापेक्षया गुणाधिकाः सर्वविरता गुरवः पूज्या भवन्ति । यत उक्तं स्नात्रपूजायां श्रीवीरविजयैः - 'विरतिधरने प्रणाम करीने इन्द्र सभामां बेसेजी ।' अत्र तैः कथितं यत् इन्द्रः सुधर्मसभायां स्वसिंहासन उपवेशनात्पूर्वं तिर्यग्लोकवर्तिनः सर्वविरतान्प्रणमति । तत एवोपविशति । प्रणामोऽपि पूजाया प्रकार एव। यदि इन्द्रोऽपि गुरून्प्रणमति तर्हि शेषत्रिदशानां तु ते सुतरां पूज्या भवन्ति । नारका अप्यविरताः सन्ति, ततस्तेषामपि सर्वविरता गुरवः पूज्या भवन्ति । तिर्यञ्चोऽविरता देशविरता वा सन्ति । ततस्तेषामपि गुरवः पूज्या भवन्ति । मनुष्येषु बहवोऽविरता देशविरताश्च सन्ति । ततस्तेषामपि गुरवः
છે.” ગુરુઓ જ્ઞાન વગેરે ગુણોથી યુક્ત હોવાથી પૂજનીય હોય છે. આનાથી અનુમાનપ્રયોગ બતાવ્યો – ગુરુઓ પૂજનીય છે, જ્ઞાનાદિગુણોથી યુક્ત હોવાથી. તેમાં ગુણો વ્યાપ્ય છે, પૂજ્યત્વ વ્યાપક છે. તેથી જ્યાં જ્યાં ગુણોનું અસ્તિત્વ હોય ત્યાં ત્યાં પૂજ્યત્વ હોય એવી વ્યાપ્તિ ઘટે છે. ગુરુઓ જ્ઞાનાદિ ગુણોથી યુક્ત છે. માટે જ તેઓ પૂજય છે. ગુરુઓ ક્યાં પૂજનીય છે? ગુરુઓ સંપૂર્ણ વિશ્વમાં પૂજનીય છે. આમ કહેવાથી એમ સૂચિત કર્યું છે કે ગુરુઓ સંપૂર્ણ વિશ્વના જીવો વડે પૂજનીય છે. દેવો વિરતિ વિનાના હોય છે. એથી એમની માટે પોતાની અપેક્ષાએ ગુણોમાં અધિક હોવાથી સર્વવિરતિધર ગુરુઓ પૂજય છે. સ્નાત્રપૂજામાં શ્રીવીરવિજયજી મહારાજે કહ્યું છે - “વિરતિધરને પ્રણામ કરીને, ઇન્દ્ર સભામાં બેસેજી.” અહીં તેઓ કહે છે કે ઇન્દ્ર મહારાજા સુધર્માસભામાં પોતાના સિંહાસન ઉપર બેસતા પહેલા વિચ્છલોકમાં રહેલા બધા સર્વવિરતિધરોને વંદન કરે છે. પછી જ બેસે છે. વંદન એ પણ પૂજાનો એક પ્રકાર જ છે. જો ઇન્દ્ર પણ ગુરુઓને વંદન કરતો હોય તો બાકીના દેવા માટે તો ગુરુઓ સુતરાં પૂજાય છે. નારકીઓ પણ વિરતિ વિનાના હોય છે. તેથી તેમના માટે પણ સર્વવિરતિધર ગુરુઓ પૂજય છે. તિર્યંચો અવિરત કે દેશવિરત હોય છે. તેથી તેમના માટે પણ ગુરુઓ પૂજ્ય છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરુનુĪT: |
पूज्या भवन्ति । इत्थं ज्ञानादिगुणगणालङ्कृतत्वेन गुरवो सर्वत्र पूज्या भवन्ति ।
पुष्पं सौरभगुणवदस्ति, ततो भ्रमरैः सेव्यते । गन्धहस्ती स्रवन्मदजलगुणवानस्ति, ततस्तं द्विरेफाः सेवन्ते । एवं गुरवोऽपि विविधगुणगणविभूषिताः सन्ति । ततः सर्वैः पूज्यन्ते । गुरुगुणास्त्वेवंप्रकारा भवन्ति - क्षमा - मृदुता नम्रता - सन्तोष- तपश्चर्या-ब्रह्मचर्यસંયમાજીિન્ય-શૌત્ત-ત્યાના-હિંસાનિવૃત્તિ-સત્યભાષળ-चौर्यनिवृत्ति- प्रावचनित्व
ધર્મથિત્વ-વાવિત્વ-નૈમિત્તિત્વ-વિદ્યામૃત્ત્વ-સિદ્ધત્વ-વિત્વ-સમિતત્વ-ગુપ્તત્વાપ્રમત્તત્વા
चारवत्त्व-भवभीरुत्वादयः ।
गुरोः षट्त्रिंशद्गुणा इत्थं भवन्ति - आचारसम्पत् १ श्रुतसम्पत् २ शरीरसम्पत् ३ वचनसम्पत् ४, वाचनासम्पत् ५, मतिसम्पत् ६, प्रयोगमतिसम्पत् ७, सङ्ग्रहपरिज्ञासम्पच्च । एता अष्टविधाः सम्पदः प्रत्येकं चतुर्भेदाः । ततोऽष्टानां चतुर्भिर्गुणने द्वात्रिंशद्भवन्ति । तत्र चतुर्विधो विनयः प्रक्षिप्यते । ततो जाताः षट्त्रिंशद्गुरुगुणाः । तत्राचारसम्पदश्चतुर्विधत्वमेवं
२५
મનુષ્યોમાં ઘણા અવિરત અને દેશવિરત છે. તેથી તેમના માટે પણ ગુરુઓ પૂજ્ય છે. આમ જ્ઞાનાદિગુણોના સમુદાયથી અલંકૃત હોવાથી ગુરુઓ સર્વત્ર પૂજ્ય છે.
પુષ્પ સુગંધ ગુણવાળું છે. તેથી ભમરાઓ તેને સેવે છે. ગન્ધહસ્તિ ઝરતા મદજળના ગુણવાળો છે. તેથી ભમરાઓ તેને સેવે છે. એમ ગુરુઓ પણ વિવિધ ગુણોના સમૂહથી વિભૂષિત છે. તેથી બધા વડે પૂજ્ય છે. ગુરુના ગુણો આવા હોય છે ક્ષમા, મૃદુતા, નમ્રતા, સન્તોષ, તપ, બ્રહ્મચર્ય, સંયમ, નિષ્પરિગ્રહપણું, પવિત્રતા, ત્યાગ, હિંસાથી અટકવું, સાચુ બોલવું, ચોરી ન કરવી, વર્તમાનકાળનું બધું શ્રુત ધારણ કરવું, ધર્મકથા કરવી, વાદ કરવો, નિમિત્ત કહેવું, વિદ્યા ધારણ કરવી, મંત્રો સિદ્ધ હોવા, કવિપણું, સમિતિનું પાલન કરવું, ગુપ્તિનું પાલન કરવું, અપ્રમત્તપણું, આચારોનું પાલન કરવું, ભવથી ડરવું વગેરે.
=
-
ગુરુના ૩૬ ગુણ આ રીતે થાય છે ૧) આચારસમ્પત્, ૨) શ્રુતસમ્પત્ ૩) શરીરસમ્પત્૪) વચનસમ્પન્ ૫) વાચનાસમ્પન્ ૬) મતિસમ્પ્રત્ ૭) પ્રયોગમતિસમ્પત્ અને ૮) સંગ્રહપરિજ્ઞાસમ્પર્. આ આઠે ય સમ્પન્ત્ ચાર-ચાર પ્રકારની હોય છે. તેથી આઠને ચારથી ગુણવાથી બત્રીસ થાય છે. તેમાં ચાર પ્રકારનો વિનય ઉમેરવો. તેથી ૩૬ ગુરુગુણ થાય. ચાર પ્રકારની આચારસમ્પત્ આ રીતે છે - ૧) ચારિત્ર યુક્ત, ૨)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरोः षट्त्रिंशद्गुणाः। भवति - चरणयुतो मदरहितोऽनियतवृत्तिरचञ्चलश्चेति । श्रुतसम्पदश्चतुर्विधत्वमेवं - युगप्रधानागमः परिचितसूत्र उत्सर्गापवादादिवेदी उदात्तादिस्वरविशुद्धिविधायी च । शरीरसम्पदश्चतुर्विधत्वमेवं - आरोहपरिणाहयुक्तः सम्पूर्णपाण्यादिर्बधिरत्वादिवर्जितो दृढसंहननश्च । वचनसम्पदश्चतुर्विधत्वमेवं - वादी मधुरवचनोऽनिश्रितवचनः स्फुटवचनश्चेति । वाचनासम्पदश्चतुष्प्रकारत्वमेवं - योग्यवाचनः परिणतवाचनः वाचनाया निर्वाहकोऽर्थस्य च निर्वाहकः। मतिसम्पदश्चतुर्धात्वमेवं-अवग्रह ईहाऽवायो धारणा च । प्रयोगमतिसम्पदश्चतुर्विधत्वमेवं-शक्तिज्ञानं पुरुषज्ञानं क्षेत्रज्ञानं वस्तुज्ञानञ्च । सङ्ग्रहसम्पदश्चतुर्विधत्वमेवंगणयोग्योप-सङ्ग्रहसम्पत् संसक्तसम्पत् स्वाध्यायसम्पत् शिक्षोपसङ्ग्रहसम्पच्च । विनयस्य चतुर्विधत्वमेवं आचारविनयः श्रुतविनयो विक्षेपणविनयो दोषपरिघातविनयश्च । उक्तञ्च प्रवचनसारोद्धारे श्रीनेमिचन्द्रसूरिभिश्चतुःषष्टितमे द्वारे -
अट्ठविहा गणिसंपय चउग्गुणा नवरि हुंति बत्तीसं ।
મદરહિત, ૩) અનિયતવૃત્તિ, ૪) ચંચળતારહિત. શ્રુતસમ્પના ચાર પ્રકાર આ રીતે છે - ૧) તે તે કાળના બધા શ્રુતના જ્ઞાતા હોય, ૨) સૂત્રો સ્વનામવત્ પરિચિત હોય, ૩) ઉત્સર્ગ-અપવાદ વગેરેના જાણનાર હોય, ૪) ઉદાત્ત વગેરે સ્વરોની વિશુદ્ધિપૂર્વક સૂત્રો ઉચ્ચરે. શરીરસમ્પના ચાર ભેદ આ પ્રમાણે છે - ૧) લંબાઈ-પહોળાઈ પ્રમાણયુક્ત હોય, ૨) હાથ-પગ વગેરે સંપૂર્ણ હોય, ૩) બહેરાપણું વગેરે ન હોય, ૪) દઢ સંઘયણવાળા હોય. વચનસંપના ચાર પ્રકાર આ પ્રમાણે છે - ૧) વાદી હોય, ૨) મધુર વચનો બોલે, ૩) રાગદ્વેષરહિત વચનો બોલે, ૪) સ્પષ્ટ વચનો બોલે. વાચનાલમ્પના ચાર પ્રકાર આ રીતે છે - ૧) યોગ્ય વાચના આપે, ૨) પરિણમે એવી વાચના આપે, ૩) વાચનાનો નિર્વાહ કરાવે, ૪) અર્થનો નિર્વાહ કરાવે. મતિસમ્પના ચાર પ્રકાર આ રીતે છે – ૧) અવગ્રહ, ૨) ઈહા, ૩) અપાય, ૪) ધારણા. પ્રયોગમતિસમ્પના ચાર પ્રકાર આ રીતે છે – ૧) શક્તિને જાણે, ૨) પુરુષને જાણે, ૩) ક્ષેત્રને જાણે, ૪) વસ્તુને જાણે. સંગ્રહસમ્પના ચાર પ્રકાર આ પ્રમાણે છે - ૧) ગણ યોગ્ય વસ્તુનો સંગ્રહ કરે, ૨) અયોગ્ય શિષ્યોને પણ નિભાવે, ૩) સ્વાધ્યાય કરાવે, ૪) શિક્ષા આપે. વિનયના ચાર પ્રકાર આ રીતે છે - ૧) આચારનો વિનય ૨) શ્રુતનો વિનય ૩) અન્યધર્મથી વિમુખ કરવારૂપ વિનય ૪) દોષોનો નાશ કરવારૂપ વિનય. શ્રીનેમિચન્દ્રસૂરિ મહારાજે પ્રવચનસારોદ્ધારનાં ૬૪મા દ્વારમાં કહ્યું છે - “આઠ પ્રકારની આચાર્યની સંપને ચાર
१. अष्टविधा गणिसम्पत् चतुर्गणा नवरं भवन्ति द्वात्रिंशत् ।
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
गुरोः षट्त्रिंशद्गुणाः।
'विणओ य चउब्भेओ छत्तीस गुणा इमे गुरुणो ॥५४०॥ आयार १ सुय २ सरीरे ३ वयणे ४ वायण ५ मई ६ पओगमई ७ । एएसु संपया खलु अट्ठमिया संगहपरिण्णा ८ ॥५४१॥ चरणजुओ मयरहिओ अनिययवित्ती अचंचलो चेव । जुगपरिचिय उस्सग्गी उदत्तघोसाइ विन्नेओ ॥५४२॥ चउरंसोऽकुंटाई बहिरत्तणवज्जिओ तवे सत्तो । वाई महुरत्तऽनिस्सिय फुडवयणो संपया वयणे ॥५४३॥ जोग्गो परिणयवायण निज्जविया वायणाए निव्वहणे । ओग्गह ईहावाय धारण मइसंपया चउरो ॥५४४॥
ગુણી કરવાથી ૩૨ થાય છે અને ચાર પ્રકારનો વિનય, આ ગુરુના ૩૬ ગુણ છે. मायार, श्रुत, शरीर, वयन, वायना, भति, प्रयोगमति. मा बधामा सम्पत्. मा भी સંગ્રહપરિજ્ઞાસમ્પત્. ચારિત્રયુક્ત, મદરહિત, અનિયતવૃત્તિવાળા, ચંચળતા રહિત (આ આચારસમ્પત છે.) યુગમાં સૌથી વધુ શ્રુતને જાણે, સૂત્રોથી પરિચિત, ઉત્સર્ગાદિને જાણે, ઉદાત્તદોષ વગેરે પૂર્વક બોલે (આ શ્રુતસમ્પત છે.) પ્રમાણયુક્ત શરીરવાળા, લુલા-લંગડા न डोय, पडे। न डोय, त५ ४२॥ श मेवा डोय ( शरीरसम्पत् छे.) पाही, मधुर બોલનારા, પક્ષપાત રહિત બોલનારા, સ્પષ્ટવચનવાળા એ વચનસમ્પતુ છે. યોગ્યવાચના આપે, પરિણત વાચના આપે, અર્થના નિર્વાહક, વાચનાના નિર્વાહક (આ વાચનાસમ્પત્ छ.) अवार्ड, S&l, अपाय, घा२९॥ से या२ मतिसम्पत् छे. शति, पुरुष, क्षेत्र,
१. विनयश्च चतुर्भेदः षट्त्रिंशद्गुणा इमे गुरोः ॥५४०॥
आचारः श्रुतं शरीरे वचने वाचना मतिः प्रयोगमतिः । एतेषु सम्पदः खलु अष्टमा सङग्रहपरिज्ञा ॥५४१॥ चरणयुतो मदरहितोऽनियतवृत्तिरचञ्चल एव । युगपरिचितः उत्सर्गी उदात्तघोषादिः विज्ञेयः ॥५४२॥ चतुरस्रोऽकुण्टादिः बधिरत्ववर्जितः तपसि शक्तः । वादी मधुरत्वानिश्रितः स्पष्टवचनः सम्पदो वचने ॥५४३॥ योग्यो परिणतवाचनो निर्यापको वाचनाया निर्वाहने । अवग्रह ईहापायो धारणा मतिसम्पच्चतस्रः ॥५४४॥
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकारान्तरेण गुरोः षट्त्रिंशद्गुणाः । सत्तीं पुरिसं खित्तं वत्थं नाउं पउंजए वायं । गणजोग्गं संसत्तं सज्झाए सिक्खणं जाणे ॥५४५॥ आयारे सुयविणए विक्खिवणे चेव होइ बोधव्वा । दोसस्स परिघाए विणए चउहेस पडिवत्ती ॥५४६॥'
अन्यथाऽपि गुरोः षट्त्रिंशद्गुणा भवन्ति तद्यथा-१) देशयुतः २) कुलयुतः ३) जातियुतः ४) रूपयुतः ५) संहननयुतः ६) धृतियुतः ७) अनाशंसी ८) अविकथन: ९) अमायी १०) स्थिरपरिपाटि: ११) उपादेयवचनः १२) जितपर्षत् १३) जितनिद्रः १४) मध्यस्थः १५) देशज्ञः १६) कालज्ञः १७) भावज्ञः १८) आसन्नलब्धप्रतिभः १९) नानाविधदेशभाषाज्ञः २०-२४) पञ्चविधाचारयुक्तः २५) सूत्रार्थतदुभयविधिज्ञः २६-२९) दृष्टान्तहेतूपनयनयनिपुणः ३०) प्रतिपादनशक्तियुक्तः ३१-३२) स्वसमयपरसमयविद् ३३) गम्भीरः ३४) दीप्तिमान् ३५) शिवः ३६) सोमश्चेति । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये
देसकुलजाइरूवी संघयणी धिइजुओ अणासंसी । વસ્તુને જાણીને વાણીનો પ્રયોગ કરે (આ પ્રયોગમતિસમ્પત છે.) ગણયોગ્યને જાણે, સંસક્તને જાણે, સ્વાધ્યાયને જાણે, શિક્ષા કરવાનું જાણે (આ સંગ્રહપરિજ્ઞાસમ્પત છે.) આચાર, શ્રુત, વિક્ષેપણ, દોષપરિઘાત આ ચાર પ્રકારે વિનયમાં પ્રતિપત્તિ છે.”
બીજી રીતે પણ ગુરુના ૩૬ ગુણો છે - ૧) ઉત્તમ દેશમાં જન્મેલા, ૨) ઉત્તમ हुणमा ४न्भेसा, 3) उत्तम तिमा ४न्भेला, ४) उत्तम. ३५वाणा, ५) उत्तम संघयावा , ६) धैर्यवाणा, ७) अपेक्षा२डित, ८) गर्ड नहीं बोलना, ८) माया विनाना, १०) સૂત્રાર્થ સ્થિર થયા હોય, ૧૧) ગ્રાહ્યવચનવાળા, ૧૨) પર્ષદા ડરતી હોય, ૧૩) નિદ્રાને ®ती होय, १४) मध्यस्थ होय, १५) हेशने , १६) अने , १७) भावने
रो, १८) ४२४१७, १८) विविध देशानी भाषा , २०-२४) पंयायार पाणे, २५) सूत्र-अर्थ-तमय , २६-२८) दृष्टान्त-हेतु-उपनय-नयम डोशियार डोय, उ०) सभवानी शति. होय, 31-3२.) स्वर्शन५२६शनने 90, 33) मार डोय, ૩૪) તેજસ્વી હોય, ૩૫) કલ્યાણરૂપ હોય, ૩૬) સૌમ્ય હોય. બૃહત્કલ્પભાષ્યમાં કહ્યું छ - "देश-दु-ति युत, ३५वान्, भभूत संघयावा, वृतियुत, साशंसा विनाना, १. शक्तिं पुरुषं क्षेत्रं वस्तु ज्ञात्वा प्रयुनक्ति वाचम् । गणयोग्यं संसक्तं स्वाध्याय शिक्षणं जानाति ॥५४५॥ आचारे श्रुतविनये विक्षिपणे, एव भवति बोद्धव्या । दोषस्य परिघाते विनयः, चतुर्धेषा प्रतिपत्तिः ॥५४६॥ २. देशकुलजातिरूपी संहननी धृतियुतः अनाशंसी ।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९
प्रकारान्तरेण गुरोः षट्त्रिंशद्गुणाः ।
अविकत्थणो अमायी थिरपरिवाडी गहियवक्को ॥२४१॥ जियपरिसो जियनिदो मज्झत्थो देसकालभावन्नू । आसन्नलद्धपइभो नाणाविहदेसभासन्नु ॥२४२॥ पंचविहे आयारे जुत्तो सुत्तत्थ-तदुभयविहिन्नू । आहरण-हेउ-उवनय-नयनिउणो गाहणाकुसलो ॥२४३॥ ससमयपरसमयविऊ गंभीरो दित्तिमं सिवो सोमो ।
गुणसयकलिओ जुत्तो पवयणसारं परिकहेउं ॥२४४॥' पुष्पमालायामपि प्रकाशितं मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिभिः
देसकुलजाइरूवी, संघयणधिइजुओ अणासंसी । अविकत्थणो अमाई, थिरपरिवाडी गहिअवक्को ॥३३०॥
બહુ નહી બોલનારા, માયારહિત, સ્થિરસૂત્રોવાળા, ગ્રાહ્યવાક્યવાળા, પર્ષદાને જીતનારા, નિદ્રા પર વિજય પામેલા, મધ્યસ્થ, દેશ-કાળ-ભાવને જાણનારા, હાજરજવાબી, વિવિધ દેશની ભાષાને જાણનારા, પાંચ આચારથી યુક્ત, સૂત્ર-અર્થ-તંદુભયની વિધિને જાણનારા દૃષ્ટાન્ત-હેત-ઉપનય-નયમાં નિપુણ, સમજાવવામાં કુશળ, સ્વસમયપરસમયને જાણનારા,
मी२, तस्वी, प्रत्यारी, सौभ्य - सेंzडो गुथी युत (गुरु) प्रवयननो सार કહેવા માટે યોગ્ય છે.” પુષ્પમાળામાં પણ માલધારી શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - "हेश-गुण-ति-३५वाणा, संघय-वृति युत, साशंसा २रित, बहु नहीं बोलना२, માયા રહિત, સ્થિર સૂત્રોવાળા, ગ્રાહ્યવાક્યવાળા, પર્ષદાને જીતનારા, નિદ્રાનો જયો
१. अविकत्थनः अमायी स्थिरपरिपाटि: ग्राह्यवाक्यः ॥२४१॥ जितपर्षद् जितनिद्रः मध्यस्थः देशकालभावज्ञः । आसन्नलब्धप्रतिभः नानाविधदेशभाषाज्ञः ॥२४२॥ पञ्चविधे आचारे युक्तः सुत्रार्थतदुभयविधिज्ञः । आहरण-हेतूपनयनयनिपुणः ग्राहणाकुशलः ॥२४३॥ स्वसमयपरसमयविद् गम्भीरः दीप्तिमान् शिवः सोमः ।
गुणशतकलितः युक्तः प्रवचनसारं परिकथयितुम् ॥२४४॥ २. देशकुलजातिरूपी, संहननधृतियुतः अनाशंसी ।
अविकत्थनः अमायी, स्थिरपरिपाटिः ग्राह्यवाक्यः ॥३३०॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरोः षण्णवत्यधिकद्वादशशतगुणाः । 'जियपरिसो जियनिद्दो, मज्झत्थो देसकालभावन्नू । आसन्नलद्धपइभो, नाणाविहदेसभासन्नू ॥३३१॥ पंचविहे आयारे जुत्तो, सुत्तत्थ-तदुभयविहन्नू । आहरण-हेउ-उवणय-नय-निउणो गाहणाकुसलो ॥३३२॥ ससमयपरसमयविऊ, गंभीरो दित्तिमं सिवो सोमो । गुणसयकलिओ एसो, पवयणउवएसओ अ गुरू ॥३३३॥'
एवमन्या अपि गुरुगुणषट्विशिकाः सम्भवन्ति । ताः सविवेचना गुरुगुणषट्त्रिंशत्षट्त्रिशिकाग्रन्थे प्रदर्शिताः सन्ति । तत्र गुरुगुणानां षट्त्रिंशत् षट्त्रिशिका विवेचिताः । अत्र ग्रन्थगौरवभयात् मया गुरोः षट्त्रिंशद्गुणा नाममात्रेण सङ्कीर्तिताः, न च तेषां विवेचनं कृतम्, नाप्यन्याः षट्विशिकाः प्रदर्शिताः, तज्जिज्ञासुभिस्तद्ग्रन्था अवलोकनीयाः। षट्त्रिंशतः षट्विशता गुणने षण्णवत्यधिकद्वादशशतानि भवन्ति ।
કરનારા, મધ્યસ્થ, દેશ-કાળ-ભાવને જાણનારા, હાજરજવાબી, વિવિધ દેશોની ભાષા જાણનારા, પાંચ પ્રકારના આચારમાં યુક્ત, સુત્ર-અર્થ-તદુભયની વિધિને જાણનારા, ઉદાહરણ-હેતુ-ઉપનય-નયમાં નિપુણ, સમજાવવામાં કુશળ, સ્વસમયપરસમયના જાણકાર, ગંભીર, તેજસ્વી, કલ્યાણકારી, સૌમ્ય આવા સેંકડો ગુણોથી યુક્ત અને પ્રવચનનો ઉપદેશ सापना२। सेवा शुरु छे."
એ પ્રમાણે બીજી પણ ગુરુગુણછટકીશીઓ થાય છે. તે વિવેચન સહિત ગુરુગુણષત્રિશત્પત્રિશિકા નામના ગ્રન્થમાં બતાવી છે. ત્યાં ગુરુના ગુણોની ૩૬ છત્રીશીઓ બતાવી છે. અહીં ગ્રન્થગૌરવના ભયથી મેં ગુરુના ૩૬ ગુણોના માત્ર નામ કહ્યા છે, તેમનું વિવેચન કર્યું નથી, અને અન્ય છત્રીશીઓ પણ બતાવી નથી. તેની જિજ્ઞાસાવાળાઓએ તે ગ્રન્થો જોઈ લેવા. ૩૬ ને ૩૬ થી ગુણતા ૧, ૨૯૬ થાય છે. તેથી
१. जितपर्षद् जितनिद्रः, मध्यस्थः देशकालभावज्ञः ।
आसन्नलब्धप्रतिभः नानाविधदेशभाषाज्ञः ॥३३१॥ पञ्चविधे आचारे युक्तः, सूत्रार्थतदुभयविधिज्ञः । आहरण-हेतूपनय-नय-निपुणः ग्राहणाकुशलः ॥३३२॥ स्वसमयपरसमयविद्, गम्भीरः दीप्तिमान् शिवः सोमः । गुणशतकलितः एषः, प्रवचनोपदेशकश्च गुरुः ॥३३३॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुगुणाः। ततस्तावन्तो गुरुगुणा भवन्ति ।
स्थविररचितचन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके गुरुगुणा एवं प्रदर्शिता:''पुढवी विव सव्वसहं १ मेरु व्व अकंपिरं २ ठियं धम्मे ३ । चंदं व सोमलेसं ४ तं आयरियं पसंसंति ॥२३॥ अपरिस्सावि ५ आलोयणारिहं ६ हेङ-कारणविहन्तुं ७-८। गंभीरं ९ दुद्धरिसं १० तं आयरियं पसंसंति ॥२४॥ कालन्नू ११ देसन्नू १२ समयन्नू १३ अतुरियं १४ असंभंतं १५ । अणुवत्तयं १६ अमायं १७ तं आयरियं पसंसंति ॥२५॥ लोइयवेइय-सामाइएसु सत्थेसु जस्स वक्खेवो १८-१९-२० । ससमय-परसमयविऊ २१-२२ तं आयरियं पसंसंति ॥२६॥
તેટલા ગુરુગુણ થાય.
વિરરચિત ચન્દ્રકવેધ્યકપયજ્ઞામાં ગુરુના ગુણો આ પ્રમાણે બતાવ્યા છે – “પૃથ્વીની જેમ બધુ સહન કરનારા, મેરુપર્વતની જેમ નહીં કંપનારા, ધર્મમાં રહેલા, ચંદ્રની જેમ સૌમ્યુલેશ્યાવાળા તે આચાર્યને પ્રશંસે છે. અન્યની ગુપ્તવાતો અન્યને નહીં જણાવનારા, આલોચના આપવાને યોગ્ય, હેતુ-કારણની વિધિને જાણનારા, ગંભીર, દુ:ખેથી પાસે જવાય તેવા તે આચાર્યને પ્રશંસે છે. કાળને જાણનારા, દેશને જાણનારા, સમયને જાણનારા, ઉતાવળા નહી, વિચાર્યા વિના નહીં કરનારા, અનુવર્તન કરનારા, માયારહિત તે આચાર્યને પ્રશંસે છે. લૌકિક-વૈદિક દર્શનોના શાસ્ત્રોમાં જેનો વ્યાપ હોય, સ્વદર્શન-પરદર્શનને
१. पृथ्वी इव सर्वसहं, मेरुः इव अकम्पमानं स्थितं धर्मे ।
चन्द्रः इव सोमलेश्यं तं आचार्य प्रशंसन्ति ॥२३॥ अपरिस्राविणं आलोचनाह हेतु-कारणविधिज्ञम् । गम्भीरं दुर्धर्षं तं आचार्य प्रशंसन्ति ॥२४॥ कालज्ञं देशज्ञं समयज्ञं अत्वरितं असम्भ्रान्तं । अनुवर्तकं अमायं तं आचार्य प्रशंसन्ति ॥२५॥ लौकिकवैदिकसामायिकेषु शास्त्रेषु यस्य व्याक्षेपः । स्वसमयपरसमयविदं तं आचार्य प्रशंसन्ति ॥२६॥
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
गुरुगुणाः ।
'बारस वि अंगेहिं सामाइयमाइपुव्वनिबद्ध । लद्धट्टं गहियट्टं २३-२४ तं आयरियं पसंसंति ॥२७॥ श्रीधर्मदासगणिरचितोपदेशमालायां गुरुगुणा इत्थमुपन्यस्ताः '२पडिरूवो तेयस्सी, जुगप्पहाणागमो महुरवक्को । गंभीरो धीमंतो, उवएसपरो य आयरिओ ॥१०॥ अपरिस्सावी सोमो, संगहसीलो अभिग्गहमई य । अविकथणो अचवलो, पसंतहियओ गुरू होइ ॥ ११॥
उपदेशमालायाः श्रीसिद्धर्षिगणिरचितहेयोपादेयटीकायां अनयोर्गाथयोरेवं विवरणं कृतम् – 'प्रतिनियतं विशिष्टाऽवयवरचनया रूपं यस्य स प्रतिरूपः - प्रतिविभक्ताङ्गः, अनेन शरीरसम्पदमाह, प्रधानगुणयोगितया वा तद्गोचरबुद्धिजनकत्वात्तीर्थकरादीनां प्रतिरूपः प्रतिबिम्बाकारः, तेजस्वी - दीप्तिमान्, युगं वर्तमानकालस्तस्मिन् प्रधानः शेषजनापेक्षयोत्कृष्टः बहुत्वादागमः श्रुतं यस्यासौ युगप्रधानागमः, मधुरवाक्य:જાણનારા તે આચાર્યને પ્રશંસે છે. સામાયિકથી પૂર્વ સુધી નિબદ્ધ બારે અંગોના અર્થ સાંભળ્યા અને સમજ્યા હોય એવા તે આચાર્યને પ્રશંસે છે.”
-
શ્રીધર્મદાસગણિ મહારાજે રચેલ ઉપદેશમાળામાં ગુરુના ગુણો આ પ્રમાણે બતાવ્યા છે “३पवान्, ते४स्वी, युगमां प्रधान सेवा आगमने भानारा, मधुरवाम्यवाना, गंभीर, બુદ્ધિમાન્ અને ઉપદેશ આપવામાં તત્પર એવા આચાર્ય હોય છે. અન્યની ગુપ્તવાતો નહીં જણાવનારા, સૌમ્ય, સંગ્રહ કરવાના સ્વભાવવાળા, અભિગ્રહોમાં જેમની મતિ રમતી હોય सेवा, जडु नहीं जोसनारा, अपणतारहित, प्रशांतहृध्यवाणा गुरु होय छे."
ઉપદેશમાળાની શ્રીસિદ્ધર્ષિગણિરચિતહેયોપાદેય ટીકામાં આ બે ગાથાનું વિવરણ આ પ્રમાણે કર્યું છે - ‘‘પ્રતિરૂપ એટલે અવયવોની વિશિષ્ટ રચનાથી પ્રતિનિયત રૂપવાળા, આનાથી શરીરસંપત્ કહી, અથવા પ્રધાન ગુણવાળા હોવાથી તીર્થંકરાદિની બુદ્ધિ પેદા કરનારા હોવાથી તીર્થંકરાદિના પ્રતિબિંબ સ્વરૂપ, તેજસ્વી એટલે દીપ્તિવાળા, યુગપ્રધાનાગમ એટલે વર્તમાનકાળમાં સૌથી વધુ શ્રુતવાળા, મધુરવાક્ય એટલે મીઠા વચન બોલનારા, १. द्वादशेष्वपि अङ्गेषु सामायिकादिपूर्वनिबद्धेषु ।
लब्धार्थं गृहीतार्थं तं आचार्यं प्रशंसन्ति ॥२७॥
२. प्रतिरूपः तेजस्वी युगप्रधानागमः मधुरवाक्यः । गम्भीरः धीमान्, उपदेशपरश्चाचार्यः ॥१०॥ अपरिस्रावी सोमः सङग्रहशीलः अभिग्रहमतिश्च । अविकथनः अचपलः प्रशान्तहृदयः गुरुः भवति ॥ ११ ॥
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
निजशिष्याणां तु गुरुः पूज्य एव । पेशलवचनः, गंभीरोऽतुच्छः परैरलभ्यमध्य इत्यर्थः, धृतिमान्निष्प्रकम्पचित्तः, उपदेशपरः सद्वचनैर्मार्गप्रवर्तकः, चशब्दः समुच्चये आचार्यो भवतीति क्रिया, तथा अप्रतिस्रावी निश्छिद्रशैलभाजनवत् परकथितात्मगुह्यजलाऽप्रतिस्रवणशीलः, सौम्यो मूर्तिमात्रेणैवाह्लादसम्पादकः सङ्ग्रहशीलस्तत्तद्गुणानपेक्ष्य शिष्यवस्त्रपात्राद्यादानतत्परः, तथाविधस्य गणवृद्धिहेतुत्वात्, अभिग्रहा द्रव्यादिषु नानारूपा नियमाः तेषु स्वपरविषये मतिस्तद्ग्रहणग्राहणपरिणामो यस्यासौ अभिग्रहमतिकः, अविकथनोऽबहुभाषी अनात्मश्लाघापरो वा, अचपलः स्थिरस्वभावः, प्रशान्तहृदयः क्रोधाद्यस्पृष्टचित्तः, एवंभूतो गुरुगुणैः सारो भवत्याचार्य इति वर्तते ॥१०-११॥'
___ इत्थं गुरवो गुणरत्नानां रत्नाकराः सन्ति । ततस्ते सर्वेषां पूज्या भवन्ति । यतो लोको गुणपूजको भवति ।
___ इत्थं गुरोर्लोकपूज्यत्वं प्रतिपाद्याऽधुना 'यदि गुरुर्लोकस्यापि पूज्यो भवति तर्हि शिष्याणां स सुतरां पूज्य: स्यादेव' इति भावं श्लोकपश्चिमार्धेन दर्शयति । निजशिष्याणां - निजाः - स्वकीयाः, ते च ते शिष्याः - विनेया इति निजशिष्याः, तेषां - निजशिष्याणाम्, पुनः- 'तु' शब्दार्थः, किम् ? अवश्यं पूजनीय एवेत्यर्थः, कुतः ?
ગંભીર એટલે તુચ્છતા વિનાના – બીજા જેના અંતરને જાણી ન શકે એવા, ધૃતિમાન એટલે નિશ્ચલ ચિત્તવાળા, ઉપદેશપર એટલે સારા વચનોથી માર્ગમાં પ્રવર્તાવનાર આચાર્ય હોય. તથા અપ્રતિસ્રાવી એટલે છિદ્ર રહિત પત્થરના ભાજનની જેમ અન્યએ કહેલી પોતાની ગુપ્ત વાતને નહીં ઝરાવનારા, સૌમ્ય એટલે દર્શનમાત્રથી આહ્વાદ કરાવનારા, સંગ્રહશીલ એટલે તે તે ગુણોની અપેક્ષાએ શિષ્યો માટે વસ્ત્ર-પાત્રાદિ ગ્રહણ કરવામાં તત્પર, કેમકે તેનાથી તેવા પ્રકારના ગુણોની વૃદ્ધિ થાય, અભિગ્રહમતિ એટલે દ્રવ્યાદિના ભિન્ન ભિન્ન નિયમો લેવા અને આપવાના ભાવવાળા, અવિકથન એટલે બહુ નહીં બોલનારા અથવા સ્વપ્રશંસા નહીં કરનારા, અચપળ એટલે સ્થિરસ્વભાવવાળા, પ્રશાંતહૃદય એટલે ક્રોધાદિથી નહીં સ્પર્ધાયેલા ચિત્તવાળા, આવા ગુરુગુણોથી સારભૂત આચાર્ય હોય છે.
આમ ગુરુઓ ગુણોરૂપી રત્નોના સમુદ્ર સમાન છે. તેથી તેઓ બધા માટે પૂજય બને છે, કેમકે લોકો ગુણને પૂજનારા હોય છે.
આમ ગુરુ લોકમાં પૂજય છે એ બતાવી હવે ‘જો ગુરુ લોકમાં પણ પૂજ્ય હોય તો શિષ્યો માટે તો તે પૂજય બને જ' એવા ભાવને શ્લોકના પાછળના અર્ધભાગથી બતાવે છે. પોતાના શિષ્યો માટે તો ગુરુ અવશ્ય પૂજનીય છે જ. કેમ ? નજીકના
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुकृतोपकाराः। आसन्नोपकारहेतुभिः - आसन्नाः - व्यवधानरहिताः, ते च त उपकाराः - परहितकरणानि चेत्यासन्नोपकाराः, त एव हेतवः-कारणानीत्यासन्नोपकारहेतवः, तैरित्यासन्नोपकारहेतुभिः । लोकानामुपरि गुरोर्न तथाविध उपकारोऽस्ति । तथापि ते तद्गुणाकृष्टास्तं पूजयन्ति । शिष्याणां तु गुरुरतिशयेन पूज्यो भवति, यतो गुरुर्गुणवानस्ति शिष्याणाञ्चासन्नोपकार्यप्यस्ति, अत्र शिष्याणां गुरुपूजायां कर्त्तव्यायां द्वे कारणे दर्शिते । लोकानां तु गुरुपूजायां कर्तव्यायामेकमेव कारणं प्रदर्शितम् । एककार्यसाधकद्विकारणमध्याद्ययेकेनापि कारणेन कार्यं सिध्यति तहि यत्र द्वेऽपि कारणे विद्यमाने स्तस्तत्र कार्येणाऽवश्यं सेधनीयम् । अन्यच्च गुरोर्लोकपूज्यत्वे गुणवत्त्वरूपं कारणं सर्वसामान्यमस्ति । गुरोः शिष्यपूज्यत्वे आसन्नोपकारित्वरूपं कारणं विशिष्ट व्यक्तिगतञ्चास्ति । सामान्यकारणाद्विशिष्टं कारणम्बलीयान्भवति ।
शिष्याणामुपरि गुरुणा कृता आसन्नोपकारा एवम्प्रकाराः सम्भवन्ति - तावत् गुरुणा शिष्येभ्यो जिनधर्मो दत्तस्तत्प्ररूपकस्य च श्रीजिनस्य योगः कारितः, देशनामृतवचनैर्भवस्य निर्गुणत्वं ज्ञापितम्, शिष्यहृदयभूमौ वैराग्यबीजमुप्तम्, नित्यं प्रेरणापयोभिस्तस्य सेचनं कृतम्, मुमुक्ष्ववस्थायां शिष्याः स्वेन सार्धं विहारे संयमजीवनसमाचारीशिक्षणार्थं गृहीताः,
ઉપકારી હોવાથી. લોકોની ઉપર ગુરુનો તેવો ઉપકાર નથી. છતાં તેઓ ગુરુના ગુણોથી અકર્ષાઈને તેમને પૂજે છે. શિષ્યો માટે તો ગુરુ અતિશય પૂજનીય છે, કેમકે ગુરુ ગુણવાન છે અને શિષ્યોના નજીકના ઉપકારી પણ છે. શિષ્યોને ગુરુપૂજા કરવા માટે બે કારણો બતાવ્યા. લોકોને ગુરુપૂજા કરવા માટે એક જ કારણ બતાવ્યું. એક કાર્યને સિદ્ધ કરનારા બે કારણોમાંથી જો એક પણ કારણથી કાર્ય સિદ્ધ થતું હોય તો જ્યાં બન્ને કારણો વિદ્યમાન છે ત્યાં કાર્ય અવશ્ય સિદ્ધ થવું જોઈએ. વળી ગુરુ લોકપૂજ્ય હોવાનું ગુણવાળા હોવા રૂપ જે કારણ છે તે સર્વસામાન્ય છે. ગુરુ શિષ્યોને પૂજ્ય બને એ માટેનું નજીકના ઉપકારી હોવા રૂપ કારણ વિશિષ્ટ અને વ્યક્તિગત છે. સામાન્ય કારણ કરતા વિશિષ્ટ કારણ વધુ બળવાન હોય છે.
શિષ્યો ઉપર ગુરુએ કરેલા નજીકના ઉપકારો આ પ્રમાણે સંભવે છે - ગુરુએ | શિષ્યોને જૈનધર્મ આપ્યો અને તે ધર્મ બતાવનાર શ્રીઅરિહંત પ્રભુનો ભેટો કરાવ્યો. દેશનાના અમૃત જેવા વચનો વડે સંસારની નિર્ગુણતા જણાવી, શિષ્યોની હૃદયભૂમીમાં વૈરાગ્યનું બીજ વાવ્યું, દરરોજ પ્રેરણા કરવા રૂપ પાણી વડે તેનું સિંચન કર્યું, મુમુક્ષુ અવસ્થામાં સંયમજીવનની તાલીમ આપવા શિષ્યોને પોતાની સાથે વિહારમાં રાખ્યા,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५
गुरुकृतोपकाराः। आवश्यकं प्रारम्भिकं ज्ञानं तेभ्यो दत्तम्, ते क्रियादिष्वप्रमत्ताः कृताः । इत्थं गुरुणा मुमुक्षवः संयमपालनसमर्था निष्पादिताः । ततः शोभने मुहूर्ते तेभ्यः पारमेश्वरी प्रव्रज्या प्रदत्ता । ततस्तेभ्यः शास्त्राणि पाठितानि । ते संयमसर्वयोगेषु कुशलाः कृताः । गुरुणा शिष्याणां शारीरिक्याध्यत्मिकी चोभयरूपा चिन्ता कृता । तेषां शरीरमात्मा च साधनासमर्थों निष्पादितौ । तेभ्यः छेदग्रन्थानामभ्यासः कारितः । ततश्च ते गीतार्थाः कृताः । तेषां शिष्या अपि कृताः। धर्मोपदेशः कथं कर्त्तव्य इति तेभ्यः शिक्षितम् । ततो योग्यचारित्रपर्याये सञ्जाते तेभ्यः क्रमेण वर्तमानकाले प्रदीयमानगणि-पंन्यासोपाध्याय-सूरिपदानि दत्तानि । इत्थ गुरुणा शिष्याः सर्वप्रकारेण स्वतुल्या निष्पादिताः । एत उपकारा गुरुणा केवलं स्वशिष्याणामुपरि एव कृताः, न त्वन्येषामुपरि, तत एषामासन्नोपकारत्वम् । एतेऽपि स्थूला एवासन्नोपकारा अत्र प्रतिपादिताः, न तु सूक्ष्माः, ग्रन्थविस्तरभयात् तथाविधक्षयोपशमाभावात् सूक्ष्मोपकाराणां प्रतिशिष्यं नानाविधत्वाच्च । इत्थं गुरुणा शिष्याः भवोदधिं तारिताः । अत्रास्माकमिदमाकूतम् – एकस्य सामान्यस्योपकारस्य कर्तुरप्युपकार वयं न विस्मरामः । एकस्मादप्यपायाद्रक्षितुः प्रत्युपकारकरणस्यावसरं वयं कृतज्ञभावेन
શરૂઆતનું જરૂરી જ્ઞાન તેમને આપ્યું, ક્રિયા વગેરેમાં અપ્રમત્ત બનાવ્યા. આમ ગુરુએ મુમુક્ષુઓને સંયમ પાળવા માટે સમર્થ બનાવ્યા. પછી સારા મુહૂર્ત મુમુક્ષુઓને પારમેશ્વરી પ્રવ્રજયા આપી. પછી તેમને શાસ્ત્રો ભણાવ્યા. તેમને સંયમના બધા યોગોમાં કુશળ બનાવ્યા. ગુરુએ શિષ્યોના શરીરની અને આત્માની બન્નેની ચિંતા કરી. તેમના શરીરને અને આત્માને સાધના કરવા માટે સમર્થ બનાવ્યા. તેમને છેદગ્રન્થોનો અભ્યાસ કરાવ્યો. આમ તેમને ગીતાર્થ બનાવ્યા, તેમના શિષ્યો કર્યા, વ્યાખ્યાન કેમ આપવું તે તેમને શીખવ્યું. પછી ચારિત્રનો યોગ્ય પર્યાય થયે છતે તેમને ક્રમસર વર્તમાનમાં અપાતા ગણી, પંન્યાસ, ઉપધ્યાય અને આચાર્ય પદ આપ્યા. આમ ગુરુએ શિષ્યોને બધી રીતે પોતાની સમાન બનાવ્યા. આ ઉપકારો ગુરુએ માત્ર પોતાના શિષ્યો ઉપર જ કર્યા છે, બીજા ઉપર નહીં. માટે આ બધા નજીકના ઉપકારો છે. આ પણ મોટા મોટા ઉપકારો જ અહીં બતાવ્યા છે, નાના નાના ઉપકારો નહીં. કેમકે એ બતાવવા જઈએ તો ગ્રન્થનો ગૌરવ થાય. વળી તે બધા બતાવી શકાય એવો ક્ષયોપશમ પણ મારામાં નથી અને નાના નાના ઉપકારો તો દરેક શિષ્યને વિષે જુદા જુદા હોય છે. આમ ગુરુએ શિષ્યોને સંસારસમુદ્રથી તાર્યા. અહીં અમારા કહેવાનો ભાવ આવો છે - એક સામાન્ય ઉપકાર કરનારનો પણ ઉપકાર આપણે ભૂલતા નથી. એક આપત્તિમાંથી રક્ષા કરનારાનો બદલો વાળવાના અવસરની આપણે કૃતજ્ઞતાપૂર્વક રાહ જોઈએ છીએ. શારીરિક રોગને દૂર કરી આરોગ્ય
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
गुरोर्दुष्प्रत्युपकार्यत्वम् ।
प्रतीक्षामहे । शारीरिकरोगप्रशमनेनाऽऽरोग्यं दातुर्वैद्यस्यापि प्रतिसेवां वयमत्युत्साहेन कुर्मः। तर्हि, यैरुपकाराणामविरता वृष्टिरेवास्माकमुपरि कृता, यैर्वयं सर्वापायेभ्यो रक्षिताः, भवरोगप्रशमनाय जीवातुतुल्यस्य चारित्रस्य दानेन यैरस्मभ्यं भावाऽऽरोग्यं दत्तं तेषामासन्नोपकारिणां भवोदधितारकाणां गुरूणामुपकारा अस्माभिः कथं विस्मर्तुं शक्या: ? अस्माभिः प्रतिदिनं प्रत्युषसि तेषामुपकाराः स्मर्त्तव्याः, सदैव तान्प्रति कृतज्ञभावः प्रदर्शनीयः, तेषां सेवाया एकोऽप्यवसरो न स्खलनीयः, सर्वप्रयत्नेन च तेषां प्रतिपत्तावस्माभिस्तल्लीनैरेव भवितव्यम्। यावज्जीवमपि गुरूणां सर्वसेवाया करणेनाऽप्यस्माभिस्तत्कृतोपकारलेशस्य प्रत्युपकारं कर्तुं न शक्यम् । नवरं कदाचित् पूर्वकर्मोदयेन गुरवो धर्मभ्रष्टा भवेयुस्तर्हि तेषां पुनर्धर्मे स्थिरीकरणेनैव तत्कृतोपकाराणां प्रत्युपकारं कर्त्तुं शक्यम् । यदुक्तं श्रीसुधर्मस्वामिविरचित-स्थानाङ्गस्य तृतीयाऽध्ययनस्य प्रथमोद्देशके – '१ तिण्हं दुप्पडियारं समणाउसो ! तं जहा अम्मापणो १ भट्टिस्स २ धम्मायरियस्स ३, संपातोऽवि यणं केइ पुरिसे अम्मापियरं सतपागसहस्सपागेहिं तेल्लेहिं अब्भंगेत्ता सुरहिणा
-
આપનારા વૈદ્યની પ્રતિસેવા આપણે ખૂબ ઉત્સાહથી કરીએ છીએ. તો જેમણે ઉપકારોનો મૂશળધાર વરસાદ આપણી ઉપર વરસાવ્યો, જેમણે બધા અપાયોથી આપણી રક્ષા કરી, ભવરોગને દૂર કરવા માટે ઔષધ સમાન ચારિત્ર આપીને જેમણે આપણને ભાવ આરોગ્ય આપ્યું તે નજીકના ઉપકારી, ભવસમુદ્રમાંથી તારનાર ગુરુદેવે કરેલા ઉપકારોને આપણે શી રીતે ભૂલી શકીએ ? આપણે દરરોજ સવારે તેમના ઉપકારો યાદ કરવા જોઈએ. હંમેશા તેમના પ્રત્યે કૃતજ્ઞભાવ બતાવવો જોઈએ. તેમની સેવાનો એક પણ અવસર ચૂકવો ન જોઈએ અને બધા પ્રયત્નપૂર્વક તેમની ભક્તિમાં આપણે તલ્લીન જ થવું જોઈએ. જીવનપર્યંત પણ ગુરુની બધી સેવા કરીને આપણે તેમણે કરેલા થોડા પણ ઉપકારનો બદલો વાળી શકવા સમર્થ નથી. કદાચ પૂર્વકર્મના ઉદયથી ગુરુ ધર્મથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય તો તેમને ફરી ધર્મમાં સ્થિર કરીને જ એમણે કરેલા ઉપકારોનો બદલો વાળી શકાય. ઠાણાંગસૂત્રના ત્રીજા અધ્યયનના પહેલા ઉદ્દેશામાં શ્રીસુધર્માસ્વામીજીએ કહ્યું છે
‘હે આયુષ્યમાન્ શ્રમણ ! ત્રણના ઉપકારનો બદલો વાળવો મુશ્કેલ છે १) માતાપિતાના ૨) માલિકના ૩) ધર્માચાર્યના...કોઈ માણસ શતપાક-સહસ્રપાક તેલો વડે માતાપિતાને તેલમાલીશ કરી, સુગંધી વિલેપનથી વિલેપન કરી, ત્રણ પાણીથી નવડાવી,
१. त्रयाणां दुष्प्रतिकारं श्रमणायुष्मन् ! तद्यथा - अम्बापितुः १ भर्तुः २ धर्माचार्यस्य ३ सम्प्रातरपि च कश्चित् पुरुषः अम्बापितरं शतपाकसहस्रपाकैः तैलैः अभ्यज्य सुरभिणा गन्धेन उव
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरोर्दुष्प्रत्युपकार्यत्वम् । गंधट्टएणं उव्वदे॒त्ता तिहिं उदगेहिं मज्जावेत्ता सव्वालंकारविभूसियं करेत्ता मणुण्णं थालीपागसुद्धं अट्ठारसवंजणाउलं भोयणं भोयावित्ता जावज्जीवं पिट्ठिवडेंसियाए परिवहेज्जा तेणावि तस्स अम्मापिउस्स दुप्पडियारं भवइ, अहे णं से तं अम्मापियरं केवलिपन्नत्ते धम्मे आघवइत्ता पण्णवइत्ता परूवइत्ता ठावइत्ता भवइ, तेणामेव तस्स अम्मापिउस्स सुप्पडियारं भवइ समणाउसो ! १, केइ महच्चे दरिदं समुक्क सेज्जा, तए णं से दरिद्दे समुक्कि ढे समाणे पच्छा पुरं च णं विपुलभोगसमितिसमण्णागए यावि विहरेज्जा, तए णं से महच्चे अण्णया कयाइ दरिद्दीहुए समाणे तस्स दरिद्दस्स अंतिए हव्वमागच्छेज्जा, तए णं से दरिद्दे तस्स भट्टिस्स सव्वस्समपि दलयमाणे तेणावि तस्स भट्टिस्स दुप्पडियारं भवइ, अहे णं से तं भट्टि केवलिपण्णत्ते धम्मे आघवइत्ता पण्णवइत्ता परूवइत्ता ठावइत्ता भवइ, तेणामेव तस्स भट्टिस्स सुप्पडियारं भवइ २, केइ तहारूवस्स समणस्स वा
બધા અલંકારોથી વિભૂષિત કરીને, સુંદર થાળીમાં રાંધેલું - અઢાર વાનગીવાળું ભોજન જમાડીને, જીવનપર્યત પીઠ ઉપર બેસાડીને ફરે તો પણ તે માતાપિતાના ઉપકારનો બદલો વાળી ન શકે. જો તે માતાપિતાને સર્વજ્ઞપ્રભુએ કહેલ ધર્મ કહે, સમજાવે અને તેમાં સ્થિર કરે તો જ તેમના ઉપકારનો બદલો વળી શકે. કોઈ ધનવાન માણસ ગરીબને ઊંચે લાવે. ઊંચે આવ્યા પછી તે દરિદ્ર માણસ ઘણા ભોગો ભોગવતો નગરમાં રહે. ત્યારે તે ધનવાન અચાનક દરિદ્ર થઈ જવાથી પેલા (ઉચે આવેલા) દરિદ્ર પાસે આવે. ત્યારે (ઉંચે આવેલા) તે દરિદ્ર માણસ પેલાને પોતાનું સર્વસ્વ આપી દે તો પણ તેણે કરેલા ઉપકારનો બદલો ન વળે. જો તે દરિદ્ર પેલા માલિકને સર્વજ્ઞપ્રભુએ કહેલ ધર્મ કહે, સમજાવે અને તેમાં સ્થિર કરે તો તેણે કરેલા ઉપકારનો બદલો વડે. કોઈ મનુષ્ય
त्रिभिः उदकैः स्नापयित्वा सर्वालङ्कारविभूषितं कृत्वा मनोज्ञं स्थालीपाकशुद्धं अष्टादशव्यञ्जनाकुलं भोजनं भोजयित्वा यावज्जीवं पृष्ठ्यवतंसिकया परिवहेत् तेनापि तस्य अम्बापितुर्दुष्प्रतिकारं भवति । अथ सः तं अम्बापितरं केवलिप्रज्ञप्ते धर्मे आख्याय प्रज्ञाप्य प्ररूप्य स्थापयिता भवति तेनैव तस्य अम्बापितुः सुप्रतिकारं भवति श्रमणायुष्मन् ! १, कश्चित् महार्यः दरिद्रं समुत्कर्षयेत्, ततः स दरिद्रः समुत्कृष्टः सन् पश्चात् पुरश्च विपुलभोगसमितिसमन्वागतश्चापि विहरेत्, ततः सः महार्यः अन्यदा कदाचित् दरिद्रीभूतः सन् तस्य दरिद्रस्यान्तिके झटिति आगच्छेत्, ततः सः दरिद्रः तस्मै भर्ने सर्वस्वमपि ददत् तेनापि तस्य भर्तुः दुष्प्रतिकारं भवति, अथ सः तं भर्तारं केवलिप्रज्ञप्ते धर्मे आख्याय प्रज्ञाप्य प्ररूप्य स्थापयिता भवति, तेनैव तस्य भर्तुः सुप्रतिकारं भवति २ । कश्चित् तथारूपस्य श्रमणस्य वा माहनस्य वा अन्तिके एकमपि आर्य धार्मिकं
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
गुरोर्दुष्प्रत्युपकार्यत्वम्। माहणस्स वा अंतिए एगमवि आयरियं धम्मियं सुवयणं सोच्चा णिसम्म कालमासे कालं किच्चा अण्णयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववण्णे, तए णं से देवे तं धम्मायरियं दुब्भिक्खाओ वा देसाओ सुभिक्खं देसं साहरिज्जा, कंताराओ वा णिकंतारं करेज्जा, दीहकालिएणं वा रोगायंकेणं अभिभूयं समाणं विमोएज्जा, तेणावि तस्स धम्मायरियस्स दुप्पडियारं भवइ, अहे णं से तं धम्मायरियं केवलिपण्णत्ताओ धम्माओ भटुं समाणं भुज्जोवि केवलिपण्णत्ते धम्मे आघवइत्ता जाव ठावइत्ता भवइ, तेणामेव तस्स धम्मायरियस्स सुप्पडियारं भवइ ३ (सू. १४३)।'
पञ्चशतप्रकरणरचयितृश्रीउमास्वातिविरचितश्रीप्रशमरतिप्रकरणेऽप्युक्तम् - 'दुष्प्रतिकारौ मातापितरौ स्वामी गुरुश्च लोकेऽस्मिन् । तत्र गुरुरिहामुत्र च सुदुष्करतरप्रतिकारः ॥७१॥'
अस्य वृत्तस्य बृहद्गच्छीयश्रीहरिभद्रसूरिकृतवृत्तावपि प्रोक्तम् - 'दुष्प्रतिकारौअशक्यप्रत्युपकारौ मातापितरौ भवत इति शेषः । तथा स्वामी-राजादिकः पोषकश्च
તેવા પ્રકારના સાધુ મહારાજ પાસે એક પણ ધાર્મિક વચન સાંભળીને કાળ કરે અને દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય. પછી તે દેવ તે ધર્માચાર્યને દુકાળવાળા દેશમાંથી સુકાળવાળા દેશમાં લઈ જાય, જંગલમાંથી બહાર કાઢે, લાંબી બીમારી દૂર કરે, તો પણ તે ધર્માચાર્યએ કરેલા ઉપકારનો બદલો વળી ન શકે. જો તે દેવ સર્વજ્ઞપ્રભુએ કહેલા ધર્મથી ભ્રષ્ટ થયેલા તે ધર્માચાર્યને ફરીથી ધર્મ કહે, સમજાવે અને તેમાં સ્થિર કરે તો જ તેમણે કરેલા (७५।२नो मतो वणे.”
પાંચ સો પ્રકરણોના રચયિતા શ્રીઉમાસ્વાતી મહારાજે રચેલા પ્રશમરતિપ્રકરણમાં પણ કહ્યું છે – “આ લોકમાં માતાપિતા, સ્વામી અને ગુરુના ઉપકારનો બદલો મુશ્કેલીથી વાળી શકાય છે. તેમાં ગુરુના ઉપકારનો બદલો આલોકમાં અને પરલોકમાં વાળવો વધુ મુશ્કેલ
छ."
આ શ્લોકની બૃહગચ્છીય શ્રીહરિભદ્રસૂરિકૃતવૃત્તિમાં પણ કહ્યું છે - “આ મનુષ્યલોકમાં માતા, પિતા, સ્વામી એટલે રાજા વગેરે અને પોષણ કરનાર, ગુરુ એટલે
सुवचनं श्रुत्वा निशम्य कालमासे कालं कृत्वा अन्यतरेषु देवलोकेषु देवत्वेन उत्पन्नः, ततः सः देवः तं धर्माचार्य दुर्भिक्षात् वा देशात् सुभिक्षं देशं संहरेत्, कान्तारात् वा निष्कान्तारं कुर्यात्, दीर्घकालिकेन वा रोगातङ्केन अभिभूतं सन्तं विमोचयेत्, तेनापि तस्य धर्माचार्यस्य दुष्प्रतिकारं भवति । अथ सः तं धर्माचार्य केवलिप्रज्ञप्तात् धर्मात् भ्रष्टं सन्तं भूयोऽपि केवलिप्रज्ञप्ते धर्मे आख्याय यावत् स्थापयिता भवति, तेनैव तस्य धर्माचार्यस्य सुप्रतिकारं भवति ।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयं वृत्तम् । गुरुः-धर्माचार्यः च समुच्चये लोके-मर्त्यनिवहेऽस्मिन्-अत्र, तत्रापि विशेषमाहतत्र-तेषु चतुर्पु मध्ये गुरुरिह-अत्र जन्मन्यमुत्र च-परस्मिन्भवे सुदुष्करतरोमहाकष्टेनाप्यशक्यः प्रत्युपकारो यस्य स तथेति ॥७१॥'
इत्थमासन्नोपकारित्वेनानन्योपकारित्वेन च गुरुर्निजशिष्यैः सर्वप्रयत्नेन सर्वभावेन च सेवनीय इत्येतस्य श्लोकस्य रहस्यार्थः । ततः सम्पूर्णश्लोकस्य सङ्क्षेपार्थ इत्थम्भवति - यदि ज्ञानादिगुणयुता गुरवः सकलभुवने पूजनीया भवन्ति तासन्नोपकारित्वेन निजशिष्यैस्तु तेऽतिशयेन पूजनीयाः । अत्रापि शिष्याणां 'निज'इतिविशेषणस्य प्रयोजनं पूर्वश्लोकोक्त निजक'इतिविशेषणस्य प्रयोजनवज्ज्ञातव्यम् ॥२॥
__ अवतरणिका - इत्थं पूर्वस्मिन्श्लोके 'शिष्याणां गुरुरतिशयेन पूजनीयो भवति' इति ज्ञापितम् । अधुना गुर्वाज्ञाया महत्त्वं प्रदर्शयन्ति ग्रन्थकारा अस्मिन् तृतीये श्लोकेमूलम् -गरुयगुणेहिं सीसो अहिओ, गुरुणो हविज्ज जइ कहवि ।
तहवि हु आणा सीसे, सीसेहिं तस्स धरियव्वा ॥३॥ छाया - गुरुकगुणैः शिष्यः अधिकः, गुरोः भवेत् यदि कथमपि ।
तथापि खलु आज्ञा शीर्षे, शिष्यैः तस्य धारयितव्या ॥३॥ दण्डान्वयः - जई कहवि सीसो गरुयगुणेहिं गुरुणो अहिओ हविज्ज, तहवि सीसेहिं हु तस्स आणा सीसे धरियव्वा ॥३।।
ધર્માચાર્યના ઉપકારનો બદલો વાળવો અશક્ય છે. તે ચારમાં ગુરુના ઉપકારનો બદલો આ ભવમાં અને પરભવમાં મોટા કષ્ટથી પણ વાળવો અશક્ય છે.”
આમ નજીકના ઉપકારી હોવાથી અને અસાધારણ ઉપકારી હોવાથી પોતાના શિષ્યોએ ગુરુદેવની સર્વપ્રયત્નપૂર્વક અને સર્વભાવપૂર્વક સેવા કરવી જોઈએ એ આ શ્લોકનો છુપો અર્થ છે. તેથી સંપૂર્ણ શ્લોકનો સંક્ષેપમાં અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે - જો જ્ઞાનાદિગુણોવાળા ગુરુ સકલ વિશ્વમાં પૂજ્ય બને છે તો નજીકના ઉપકારી હોવાથી એમના શિષ્યોએ તો એમની અવશ્ય પૂજા કરવી જોઈએ. અહીં પણ શિષ્યોનું ‘પોતાના” એવું વિશેષણ મૂકવાનું પ્રયોજન પહેલા શ્લોકમાં भूसा पोताना' विशेषान। प्रयो४ननी ४भ सम . (२)
અવતરણિકા - આમ પૂર્વેના શ્લોકમાં જણાવ્યું કે “શિષ્યો માટે ગુરુ અતિશય પૂજનીય છે.” હવે આ ત્રીજા શ્લોકમાં ગ્રન્થકાર ગુર્વાજ્ઞાનું મહત્ત્વ બતાવે છે -
શબ્દાર્થ – જો કોઈ પણ રીતે મોટા ગુણોથી શિષ્ય ગુરુ કરતા અધિક હોય તો પણ शिष्यो ५२५२ ते शुरुनी माशा भरत पा२९॥ ४२वी हो . (3)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिष्यस्वरूपम् । ___ हेमचन्द्रीया वृत्तिः - यदि सम्भावने, कथञ्चित् - केनचित्प्रकारेण, शिष्यः - शासितुं योग्यः । स एव शिष्यः कथ्यते यस्य स्खलनायां सत्यां गुरु: सारणादिभिस्तस्य सम्मार्जनं कर्तुं शक्नोति, यदि शिष्यस्याविनीतत्वेनोद्धतत्वेन च गुरुस्तस्य स्खलनायां सत्यां किञ्चित्कथयितुं न शक्नोति प्रत्युत तस्माद्बिभेति, तर्हि स बाह्यव्यवहारेण शिष्यः सन्नपि वस्तुतः 'शिष्य' इति कथयितुमनर्हः, व्युत्पत्तिनिमित्तस्याऽसत्त्वात् ।
यदुक्तमुपदेशमालायां श्रीधर्मदासगिणिभिः१रूसइ चोइज्जंतो, वहई य हियएण अणुसयं भणिओ । न य कम्हि करणिज्जे, गुरुस्स आलो न सो सीसो ॥७६॥'
अयम्भावः - शुद्धनिश्चयनयस्यायमभिप्रायः - यत्र पदार्थे यस्य पदस्य व्युत्पत्तिनिमित्तं प्रवृत्तिनिमित्तञ्चोभेऽपि घटेते स एव पदार्थस्तत्पदवाच्यो भवति । यत्र पदार्थे यस्य पदस्य द्वयोनिमित्तयोरन्यतरन्निमित्तं नास्ति स पदार्थस्तत्पदवाच्यो न भवति । तथाहि - गो - शब्दस्य व्युत्पत्तिनिमित्तं गमनशीलत्वम् प्रवृत्तिनिमित्तं च सास्नादिमत्त्वम् । ततो
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ – જેની ઉપર અનુશાસન કરી શકાય તે શિષ્ય કહેવાય. તે જ સાધુ શિષ્ય કહેવાય જેની ભૂલ થવા પર ગુરુ સારણા વગેરેથી તેને દૂર કરી શકે. જો શિષ્ય અવિનીત અને ઉદ્ધત હોય, તેથી તેની ભૂલ થવા પર ગુરુ તેને કંઈ કહી ન શકતા હોય, ઉલ્ટા તેનાથી ડરતા હોય તો તે સાધુ બાહ્ય વ્યવહારથી શિષ્ય હોવા છતાં પણ હકીકતમાં શિષ્ય કહેવડાવા માટે અયોગ્ય છે, કેમકે તેનામાં શિષ્ય શબ્દની વ્યુત્પત્તિ અર્થ ઘટતો નથી.
ઉપદેશમાળામાં શ્રીધર્મદાસગણિ મહારાજે કહ્યું છે - “જે શિષ્ય ઠપકો આપવા પર ગુસ્સે થાય, ભૂલ બતાવવા પર હૃદયમાં ગાંઠ વાળ, ગુરુને કંઈ પણ કાર્યમાં સહાય ન કરે, તે ગુરુને આળરૂપ છે, તે ખરેખર શિષ્ય નથી.
અહીં કહેવાનો ભાવ આવો છે - શુદ્ધ નિશ્ચયનયનો આવો અભિપ્રાય છે - જે પદાર્થમાં જે શબ્દનું વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત અને પ્રવૃત્તિનિમિત્ત બન્ને ઘટતા હોય તે જ પદાર્થ તે શબ્દથી કહી શકાય. જે પદાર્થમાં જે શબ્દના બન્ને નિમિત્તમાંથી એક નિમિત્ત પણ ન ઘટતું डोय ते ५४ार्थ ते शथी न ६ य. ते ॥ प्रभारी - गो नुं व्युत्पत्तिनिमित्त જવાનો સ્વભાવ છે અને પ્રવૃત્તિનિમિત્ત “ગોદળીવાળાપણું છે. તેથી શુદ્ધ નિશ્ચયનયના
१. रुष्यति चोद्यमानः, वहति च हृदयेन अनुशयं भणितः ।
न च कस्मिन् करणीये, गुरोः आलः न सः शिष्यः ॥७६॥
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धनिश्चयनयाभिप्रायः शुद्धव्यवहारनयाभिप्रायश्च । शुद्धनिश्चयनयाभिप्रायेण सास्नादिमान् गमनशील एव च प्राणी गोशब्दवाच्यो भवति, उभयनिमित्तसत्त्वात्, अगमनशीलः सास्नादिमान् प्राणी गोशब्दवाच्यो न भवति, तथैव सास्नाद्यभाववान् गमनशीलः प्राण्यपि गोशब्दवाच्यो न भवति, अन्यतरस्य निमित्तस्याऽभावात् । एवमेव शिष्यशब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तं दिग्बन्धनविधिः व्युत्पत्तिनिमित्तं तु शासनयोग्यत्वम्, ततो यत्रैव साधौ दिग्बन्धनविधिर्जातो यश्चैव शासनयोग्यो भवति स एव शिष्यशब्दवाच्यो भवतीति शुद्धनिश्चयनयो मन्यते । तथा शासनायोग्यो दिग्बन्धनविधिसम्पन्नः साधुन शिष्यशब्दवाच्यो भवति । एवं दिग्बन्धनरहितः शासनयोग्यः साधुरपि शिष्यशब्दवाच्यो न भवति । ज्ञानाद्यर्थमुपसम्पन्नो दिग्बन्धनरहितः शासनयोग्यः साधुस्तु प्रतीच्छक इत्युच्यते, न शिष्य इति ।
शुद्धव्यवहारनयस्य त्वयमभिप्रायः - यत्र पदार्थे यस्य पदस्य प्रवृत्तिनिमित्तमस्ति स पदार्थस्तच्छब्दवाच्यो भवति, व्युत्पत्तिनिमित्तं तत्रास्तु मा वाऽस्तु । तथाहि - सास्नादिमान्प्राणी गोशब्दवाच्यो भवति, गमनशीलत्वं तत्र भवतु मा वा भवतु । तथैव प्रकृते दिग्बन्धनविधिसम्पन्नः साधुः शिष्यः कथ्यते, शासनयोग्यत्वं तत्र भवतु मा वा
મતે ગોદળીવાળી અને જતી એવી જ ગાય જો શબ્દથી કહી શકાય, કેમકે તેમાં જો શબ્દના બન્ને નિમિત્તો ઘટે છે. ગોદળીવાળી હોય પણ જતી ન હોય તો તે શબ્દથી ન કહી શકાય. તેમજ ગોદળી વિનાનું હોય અને જતું હોય એવું પ્રાણી પણ જો શબ્દથી ન કહી શકાય. કેમકે બન્ને સ્થળે જો શબ્દના બન્ને નિમિત્તોમાંથી કોઈક એક નિમિત્ત નથી. એ જ રીતે ‘શિષ્ય’ શબ્દનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત “દિબંધનવિધિ’ છે અને વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત “અનુશાસનને યોગ્યપણું છે. તેથી જે સાધુની દિબંધનવિધિ થઈ હોય અને જે અનુશાસનને યોગ્ય હોય તે જ સાધુ ‘શિષ્ય’ શબ્દથી કહી શકાય એમ શુદ્ધનિશ્ચયનય માને છે. તથા જે સાધુની દિબંધનવિધિ થઈ હોય પણ જે અનુશાસનને યોગ્ય ન હોય તે શિષ્ય ન કહેવાય. એમ જેની દિલ્લંધનવિધિ ન થઈ હોય અને જે અનુશાસનને યોગ્ય હોય તે પણ શિષ્ય ન કહેવાય. જેણે જ્ઞાનાદિ માટે ઉપસંપદા સ્વીકારી હોય તેવા દિબંધન વિનાના પણ અનુશાસન યોગ્ય સાધુને તો પ્રતીચ્છક કહેવાય છે, શિષ્ય નહીં.
શુદ્ધવ્યવહારનયનો અભિપ્રાય આવો છે - જે પદાર્થમાં જે શબ્દનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત હોય તે પદાર્થ તે શબ્દથી કહી શકાય, પછી વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત ત્યાં હોય કે ન પણ હોય. તે આ પ્રમાણે - ગોદળીવાળી હોય તે કહેવાય, પછી તે જતી હોય કે ઊભી પણ હોય. તેમ અહીં પણ દિલ્ડંધનવાળો સાધુ શિષ્ય કહેવાય, પછી તે અનુશાસનયોગ્ય હોય
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
शिष्यस्वरूपम् ।
भवतु । ___ततः शासनायोग्यः साधुर्यद्यपि शुद्धव्यवहारनयमतेन शिष्यः कथ्यते तथापि शुद्धनिश्चयनयमतेन स शिष्यो न कथ्यते, किन्तु स शिष्याभास एव भवति । ततश्च शुद्धनिश्चयनयसम्मतस्य शिष्यशब्दवाच्यत्वस्य स्वात्मन्याधानार्थं सर्वैः साधुभिरनुशासनयोग्यतासम्पादने यतितव्यम् ।
स्थविररचितचन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके शिष्यस्वरूपमेवं वर्णितम् - '१नीयावित्ति विणीयं ममत्तमं गुणवियाणयं सुयणं । आयरियमइवियाणिं सीसं कुसला पसंसंति ॥३७॥ सीयसहं उण्हसहं वायसहं खुह-पिवास-अरइसहं । पुढवी विव सव्वसहं सीसं कुसला पसंसंति ॥३८॥ लाभेसु अलाभेसु य अविवन्नो जस्स होइ मुहवण्णो । अप्पिच्छं संतुटुं सीसं कुसला पसंसंति ॥३९॥
કે ન પણ હોય.
તેથી અનુશાસનને અયોગ્ય સાધુ જો કે શુદ્ધવ્યવહારનયના મતે શિષ્ય કહેવાય છતાં શુદ્ધનિશ્ચનયના મતે તે શિષ્ય ન કહેવાય, પરંતુ તે શિષ્યાભાસ જ છે. માટે નિશ્ચયનયના મત પ્રમાણેના શિષ્ય બનવા માટે બધા સાધુઓએ ગુરુના અનુશાસનને યોગ્ય બનવા યત્ન કરવો જોઈએ.
વિરરચિત ચન્દ્રકવેધ્યક પન્નામાં શિષ્યનું સ્વરૂપ આ રીતે વર્ણવાયુ છે - “नम्रतावाणा, विनयवाणा, गुरु प्रत्ये ममत्ववाणा, गुोने ना२, स४४न, गुरुनी ७७ाने 19२॥ शिष्यने पंडितो प्रशंसे छ. 31, २भी, पवन, भूप, तरस, अति. સહન કરનારા અને પથ્વીની જેમ બધુ સહન કરનારા શિષ્યની પંડિતો પ્રશંસા કરે છે. લાભમાં અને અલાભમાં જેના મુખનો રંગ બદલાતો નથી, ઇચ્છા વિનાના, સંતોષવાળા
१. नीचैर्वृत्तिं विनीतं ममत्ववन्तं गुणविज्ञानकं सुजनम् ।
आचार्यमतिविज्ञानिनं शिष्यं कुशलाः प्रशंसन्ति ॥३७॥ शीतसहं उष्णसहं वातसहं क्षुत्-पिपासा-अरतिसहम् । पृथ्वी इव सर्वसहं शिष्यं कुशलाः प्रशंसन्ति ॥३८॥ लाभेषु अलाभेषु च अविवर्णः यस्य भवति मुखवर्णः । अल्पेच्छं सन्तुष्टं शिष्यं कुशलाः प्रशंसन्ति ॥३९॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिष्यस्वरूपम् ।
१छव्विहविणयविहन्नू अज्जविओ सो हु वुच्चइ विणीओ । इड्डीगारवरहियं सीसं कुसला पसंसंति ॥४०॥ दसविहवेयावच्चम्मि उज्जुयं उज्जयं च सज्झाए । सव्वावासगजुत्तं सीसं कुसला पसंसंति ॥४१॥ आयरियवण्णवाई गणसेविं कित्तिवद्धणं धीरं । धीधणियबद्धकच्छं सीसं कुसला पसंसंति ॥४२॥'
प्रकृतं प्रस्तुमः । गुरुकगुणैः - गुरव एव गुरुकाः, स्वार्थे क-प्रत्ययः, विशिष्टा इति यावत्, ते च ते गुणाः - शुभवैशिष्ट्यानि चेति गुरुकगुणाः, तैरिति गुरुकगुणैः, गुरोः - अज्ञानतमोविध्वंसने पटोः, स एव गुरुः कथ्यते यः शिष्यस्य हृदि वर्तमानमज्ञानं नाशयति ज्ञानदीपञ्च तत्र प्रज्वालयति । अत्राऽज्ञानं द्विधा भवति । ज्ञानावरणीयकर्मोदयेन जायमानं ज्ञानाभावरूपमज्ञानं प्रथमम् । द्वितीयञ्च मोहनीयकर्मोदयेन जायमानं मिथ्याज्ञानरूपमज्ञानम् । गुरुः शिष्यात्मनि वर्तमानं द्विप्रकारमप्यज्ञानं दूरीकरोति । यस्तु
શિષ્યને પંડિતો પ્રશંસે છે. છ પ્રકારના વિજયના વિધિને જાણનારો અને સરળ હોય તે વિનીત કહેવાય છે. ઋદ્ધિગારવરહિત શિષ્યને પંડિતો પ્રશંસે છે. દશપ્રકારની વૈયાવચ્ચમાં મગ્ન, સ્વાધ્યાયમાં ઉદ્યમવાળા, બધા આવશ્યક યુક્ત શિષ્યને પંડિતો પ્રશંસે છે. આચાર્યના ગુણાનુવાદ કરનારા, ગણની સેવા કરનારા, કીર્તિ વધારનારા, ધીર, બુદ્ધિશાળી શિષ્યની पंडितो प्रशंसा ७२ जे."
- હવે આપણે મૂળ વાત ઉપર આવીએ. ગુરુ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારનો નાશ કરવામાં નિષ્ણાત હોય. તે જ ગુરુ કહેવાય જે શિષ્યના હૃદયમાં રહેલા અજ્ઞાનને દૂર કરે અને જ્ઞાનરૂપી દીપકને પ્રગટાવે. અહીં અજ્ઞાન બે પ્રકારે હોય છે. ૧) જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ઉદયથી થતું જ્ઞાનના અભાવરૂપ અજ્ઞાન અને ૨) મોહનીયકર્મના ઉદયથી થતું મિથ્યાજ્ઞાનરૂપ અજ્ઞાન. ગુરુ શિષ્યના હૃદયમાં રહેલા બન્ને પ્રકારના અજ્ઞાનને દૂર કરે છે. જે ગુરુ १. षट्विधविनयविधिज्ञः आर्जवयुक्तः सः खलु उच्यते विनीतः ।
ऋद्धिगारवरहितं शिष्यं कुशलाः प्रशंसन्ति ॥४०॥ दशविधवैयावृत्त्ये उद्युक्तं उद्यतं च स्वाध्याये । सर्वावश्यकयुक्तं शिष्यं कुशलाः प्रशंसन्ति ॥४१॥ आचार्यवर्णवादिनं गणसेविनं कीर्तिवर्धनं धीरम् । धीदृढबद्धकक्षं शिष्यं कुशलाः प्रशंसन्ति ॥४२॥
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
शिष्यानुग्रहनिर्जरार्थमेव दीक्षा दातव्या ।
शिष्यात्मनि वर्तमानमज्ञानं न नाशयति केवलं तेन स्वसेवामेव कारयति स बाह्यव्यवहारेण गुरुः सन्नपि तत्त्वतो 'गुरु'इत्यभिधानायोग्यो भवति । गुरुणा मुमुक्षुः संसारसागरान्निस्तारणार्थमेव दीक्षादानेन स्वशिष्यो विधातव्यः, न तु स्वसेवाकारणार्थमेव । तदुक्तं पञ्चवस्तुके श्रीहरिभद्रसूरिभिः
'एआरिसेण गुरुणा, सम्मं परिसाइकज्जरहिएणं ।
पव्वज्जा दायव्वा, तयणुग्गहनिज्जराहेउं ॥१४॥' अस्य वृत्तस्य स्वोपज्ञवृत्तिः - "ईदृशेन गुरुणा' एवंविधेनाऽऽचार्येण सम्यग्' अविपरीतेन विधिना पर्षदादिकार्यरहितेन' सम्पूर्णा मे पर्ष भविष्यति पानकादिवाहको वेत्याद्यैहिककार्यनिरपेक्षेण 'प्रव्रज्या दातव्या' दीक्षा विधेया, किं तहङ्गीकृत्य ? इत्याह'तदनुग्रहनिर्जराहेतोः' इति विनेयाऽनुग्रहार्थं कर्मक्षयार्थं च । इति गाथार्थः ॥१४॥'
अत्रापि शिष्यहृदयस्थाज्ञाननाशकस्य गुरोः 'गुरु'शब्दवाच्यत्वकथने प्रयोजक उभयनिमित्तसद्भावो ज्ञेयः । शिष्यहृदयस्थाज्ञानानाशकस्य 'गुरु'शब्दवाच्यत्वाभावकथने प्रयोजको व्युत्पत्तिनिमित्तस्याऽभावो ज्ञेयः । भावना त्वत्र पूर्ववज्ज्ञातव्या, सुगमत्वात् ।
શિષ્યના આત્મામાં રહેલા અજ્ઞાનને દૂર ન કરે, માત્ર તેની પાસે પોતાની સેવા જ કરાવે તે બાહ્યવ્યવહારથી ગુરુ હોવા છતાં પણ હકીકતમાં ગુરુ કહેવાને યોગ્ય નથી. ગુરુએ મુમુક્ષુને સંસારસાગરમાંથી પાર ઉતારવા માટે જ દીક્ષા આપવી જોઈએ, પોતાની સેવા કરાવવા માટે નહીં. પંચવસ્તકમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - “આવા ગુરુએ પર્ષદા વગેરે કાર્ય વિના વિધિપૂર્વક શિષ્યના અનુગ્રહ અને નિર્જરા માટે દીક્ષા આપવી.” આ શ્લોકની વૃત્તિ આ પ્રમાણે છે - “આવા ગુરુએ વિધિપૂર્વક “મારા ઘણા શિષ્યો થાય, મારી સેવા કરનાર થાય’ વગેરે આ લોકસંબંધી કાર્યોથી નિરપેક્ષ બનીને શિષ્ય ઉપર કૃપા કરવા માટે અને કર્મનિર્જરા માટે દીક્ષા આપવી જોઈએ.”
અહીં પણ શિષ્યના હૃદયમાં રહેલા અજ્ઞાનનો નાશ કરનારા ગુરુને વાસ્તવિક ગુરુ કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમનામાં ગુરુ શબ્દના બન્ને નિમિત્તો હાજર છે. શિષ્યના હૃદયમાં રહેલા અજ્ઞાનનો નાશ નહીં કરનારા ગુરુને વાસ્તવિક ગુરુ ન કહેવાનું કારણ એ છે કે એમનામાં ગુરુ શબ્દનું વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત નથી. અહીં ભાવના સુગમ હોવાથી
१. एतादृशेन गुरुणा, सम्यक् पर्षदादिकार्यरहितेन ।
प्रव्रज्या दातव्या, तदनुग्रहनिर्जराहेतोः ॥१४॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुस्वरूपम्। तथापि मन्दबुद्धिविनेयजनानुग्रहार्थं किञ्चित्स्पष्टीक्रियते - 'गुरु'शब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तं दिग्बन्धनविधिः व्युत्पत्तिनिमित्तञ्चाऽज्ञाननाशकत्वम् । शुद्धनिश्चयनयमतेन यस्मिन्साधौ दिग्बन्धनविधिर्जातो यश्चाऽज्ञाननाशको भवति स एव 'गुरु'शब्दाभिधेयो भवति, उभयनिमित्तयोः सद्भावात् । यस्मिन्साधौ दिग्बन्धनविधिर्जातः किन्तु योऽज्ञाननाशको न भवति स 'गुरु'शब्दाभिधेयो न भवति, व्युत्पत्तिनिमित्तस्याऽसत्त्वात् । शुद्धव्यवहारनयमतेन तु सोऽपि 'गुरु'शब्दाभिधेयो भवति, व्युत्पत्तिनिमित्ताऽसत्त्वेऽपि प्रवृत्तिनिमित्तसत्त्वात् ।
कृतं प्रसाङ्गिकेन । प्रकृतं प्रस्तूयते । अधिकः- अतिशायी, भवेत्-स्यात् । यद्यपि प्रायो गुरुरेव शिष्येभ्यो गुणाधिको भवति तथापि कदाचित् पूर्वकृताशुभकर्मोदयेन गुरुरल्पगुणो भवेत् पूर्वकृतशुभकर्मविपाकेन च शिष्यो भूरिगुणो भवेदित्यपि सम्भवतीति द्योतनार्थं ‘ઃિ શ્ચિ' શબ્દવુચસ્તી |
यैर्गुरुकगुणैः शिष्यो गुरोरधिको भवति त इत्थं सम्भाव्यन्ते-कदाचित् गुरुर्मन्दबुद्धिः स्यात्, शिष्यस्तु विद्वान् स्यात् । कदाचिद्गुरुनित्यं नमस्कारसहितप्रत्याख्यानकारी स्यात्, शिष्यस्तु षष्ठाष्टमदशमादितपःकारी स्यात् । कदाचिद्गुरुः संयमपालने मनाक् शिथिलः स्यात्, शिष्यस्तु પહેલાની જેમ જાણી લેવી. છતાં મન્દબુદ્ધિવાળા શિષ્યો ઉપર કૃપા કરવા કંઈક સ્પષ્ટ કરાય છે. ગુરુ શબ્દનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ‘દિબંધનવિધિ’ છે અને વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત “અજ્ઞાનનો નાશ કરવાપણું છે. શુદ્ધ નિશ્ચયનયના મતે જે સાધુમાં દિબંધનવિધિ થઈ હોય અને જે અજ્ઞાનનો નાશ કરતા હોય તે જ ગુરુ કહેવાય, કેમકે એમનામાં ગુરુ શબ્દના બન્ને નિમિત્તો છે. જે સાધુમાં દિબંધનવિધિ થઈ હોય પણ જે અજ્ઞાનનો નાશ ન કરતા હોય તે ગુરુ ન કહેવાય, કેમકે એમનામાં વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત નથી. શુદ્ધ વ્યવહારનયના મતે તો તે પણ ગુરુ કહેવાય, કેમકે એમનામાં વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત ન હોવા છતાં પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે.
- પ્રાસંગિક ચર્ચાથી સર્યું. હવે આપણે મૂળ વિષય ઉપર આવીએ. કદાચ મોટા ગુણોથી શિષ્ય ગુરુ કરતા ચઢીયાતો હોય. જો કે ઘણું કરીને ગુરુ જ શિષ્યો કરતા વધુ ગુણવાળો હોય છે, છતાં ક્યારેક પૂર્વભવના અશુભકર્મના ઉદયને લીધે ગુરુ અલ્પગુણવાળા હોય અને શિષ્ય પૂર્વભવના શુભકર્મના ઉદયને લીધે ઘણા ગુણવાળો હોય એવું પણ સંભવે છે.
જે વિશિષ્ટ ગુણો વડે શિષ્ય ગુરુ કરતા આગળ પડતો હોય તે આવા પ્રકારના હોઈ શકે - ક્યારેક ગુરુનો ક્ષયોપશમ ઓછો હોય અને શિષ્ય વિદ્વાન હોય. કદાચ ગુરુ રોજ નવકારશી કરતા હોય અને શિષ્ય છટ્ટ-અટ્ટમ આદિ તપ કરતો હોય. કદાચ ગુરુ સંયમપાલનમાં થોડા શિથિલ હોય અને શિષ્ય તેમાં અપ્રમત્ત અને અતિશય ઉપયોગવાળો
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुर्वपेक्षया शिष्ये विद्यमाना अधिकगुणाः । संयमपालनेऽप्रमत्तोऽतिशयेनोपयोगवाँश्च स्यात् । कदाचिद्गुरुस्तथाविधः प्रभावको न स्यात्, शिष्यस्तु महाप्रभावकः स्यात् । कदाचिद्गुरोर्वक्तृत्वकौशल्यं तथाविधं विशिष्टं न स्यात्, शिष्यस्य तु तदद्वितीयं स्याद्येन तद्धर्मकथासदसि सहस्रशो जना आगच्छेयुः । कदाचिद्गुरोर्भक्तवर्गोऽल्पीयान्स्यात्, शिष्यस्य तु स महान् स्यात् । कदाचिद्गुरुर्मन्दपुण्यः स्यात्, शिष्यस्य तु पुण्यसाम्राज्यं विस्तृतं स्यात् । कदाचिद्गुरुरनादेयवचनः स्यात्, शिष्यस्त्वादेयवचनः स्यात् । कदाचिद्गुरोविरलाः शिष्याः स्युः, शिष्यस्य तु प्रभूतास्ते स्युः । कदाचिद्गुरुः शरीरेण ग्लानः स्यात्, शिष्यस्तु दृढसंहननः स्यात् । कदाचिद्गुरुः सातप्रियः स्यात्, शिष्यस्तु कठोरसाधनासाधकः स्यात् । एवमन्यैर्गुणैरपि शिष्यो गुरोरधिकः स्यात् ।
यदि शिष्यो गुरोरधिकः स्यात्तर्हि तेन किं कर्त्तव्यमिति श्लोकपश्चिमार्धेन प्रकटयति तथापि - गुरोः सकाशात् शिष्यस्याऽधिकगुणवत्त्वे सत्यपि, शिष्यैः - प्राक्प्रपञ्चितशब्दार्थैः, हु -निश्चयेन, तस्य - स्वापेक्षया गुणहीनस्याऽपि गुरोः, आज्ञा - आदेशः, शीर्षे - मस्तके, धारयितव्या - स्थापनीया । यदा गुरुरनुकूलां प्रतिकूलां वाऽऽज्ञां कुर्यात् तदा शिष्यैर्द्वयोर्हस्तयोर्ललाटे सम्मीलनरूपामञ्जलिं कृत्वेषत्शिरोनामनेन 'तहत्ति' इतिशब्दोच्चारपूर्वकं हार्दिकबहुमानभावेन सा स्वीकरणीयेत्यर्थः । यदुक्तमुपदेशमालायां श्रीधर्मदासगणिभिः
હોય, ક્યારેક ગુરુ તેવા પ્રભાવક ન હોય અને શિષ્ય જોરદાર શાસનપ્રભાવના કરતો હોય. ક્યારેક ગુરુની વક્તત્વકળા તેવી વિશિષ્ટ ન હોય અને શિષ્યનું વ્યાખ્યાન એવું જોરદાર હોય કે એ સાંભળવા હજારો લોકો આવતા હોય, ક્યારેક ગુરુના ભક્તો ઓછા હોય અને શિષ્યના ભક્તો ઘણા હોય. ક્યારેક ગુરુનું પુણ્ય ઓછું હોય અને શિષ્યના પુણ્યનો વિસ્ફોટ થયો હોય. ક્યારેક ગુરુનું વચન માન્ય ન થતું હોય અને શિષ્યનું વચન બધા માનતા હોય. ક્યારેક ગુરુના થોડા જ શિષ્યો હોય અને શિષ્યનો શિષ્ય પરિવાર મોટો હોય. ક્યારેક ગુરુ માંદા હોય અને શિષ્યનું શરીર મજબૂત હોય. ક્યારેક ગુરુ શાતાપ્રિય હોય અને શિષ્ય કઠોર સાધના કરતો હોય. આવા બીજા ગુણોથી પણ શિષ્ય ગુરુ કરતા આગળ પડતો હોય.
ગુરુ કરતા શિષ્ય વધુ ગુણવાળો હોવા છતાં પણ તેણે પોતાનાથી ઓછા ગુણવાળા ગુરુની આજ્ઞા મસ્તકે ધારણ કરવી. જ્યારે ગુરુ અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ આજ્ઞા કરે ત્યારે શિષ્યોએ બે હાથની મસ્તકે અંજલી કરી મસ્તક નમાવી ‘તહરિ' કહીને હૃદયના બહુમાનપૂર્વક તે સ્વીકારવી જોઈએ.ઉપદેશમાળામાં શ્રીધર્મદાસગણિ મહારાજે કહ્યું છે – “રાજા જે આજ્ઞા કરે
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुर्वाज्ञायाः स्वीकारे पालने च कालविलम्बो न विधेयः ।
'१ जं आणवेइ राया, पगईओ तं सिरेण इच्छंति । इय गुरुजणमुहभणियं, कयंजलिउडेहिं सोयव्वं ॥ ७ ॥ श्रीसिद्धर्षिगणिकृततट्टीकायामस्य श्लोकस्य विवरणमेवं कृतम् – ‘यदाज्ञापयति आदिशति राजा प्रभुः प्रकृतयः पौराद्या लोकास्तदादिष्टं शिरसा उत्तमाङ्गेनेच्छन्ति साभिलाषं गृह्णन्ति इत्यर्थः इत्यनेनैव क्रमेण, इतिशब्दस्य इयाऽऽदेश: प्राकृतलक्षणात्, गृणाति शास्त्रार्थमिति गुरुः, स चासौ जनश्च तस्य मुखं तेन भणितं यद्वा तन्मुखेन तद्द्वारेणान्येन भणितमुक्तं यथा गुरुजनेनेदमादिष्टमिति, तत्कृताञ्जलिपुटैर्भक्त्यतिरेकात् विहितकरमुकुलैः श्रोतव्यमाकर्णनीयमिति ॥ ७ ॥
न केवलं स्वीकरणीया, किन्तु मनोवाक्कायसर्वाभिसारेण तत्सम्पादने प्रयतितव्यम्, यदि शिष्यः करयोजनेन 'तहत्ति' इत्युच्चरणेन च केवलं गुर्वाज्ञां स्वीकरोति, न तु तत्सम्पादने प्रयतते, तर्हि स मायाव्युच्यते, बहिर्वृत्त्या गुरुलोकरञ्जनार्थं गुर्वाज्ञास्वीकरणेऽपि भावतो तत्सम्पादनेऽप्रवृत्तत्वात् ।
-
"
४७
गुर्वाज्ञा निरपवादमनुष्ठेयेति भावं 'हु' शब्दो द्योतयति, उक्तञ्च - ' आज्ञा गुरूणां ह्यविचारणीया ।' यस्मिन्क्षणे गुरुणाऽऽज्ञा कृता तदनन्तरक्षणे एव शिष्येण 'तहत्ति' इत्युच्चरणेन सा स्वीकर्तव्याऽनुष्ठेया च । यदि स 'तहत्ति' इत्युच्चरणे क्षणविलम्बं करोति तर्हि तेन गुर्वाज्ञा न
છે તેને પ્રજા મસ્તકે ધારણ કરે છે. એમ ગુરુજનના મુખથી કહેવાયેલું વચન અંજલી કરીને સાંભળવું.” શ્રીસિદ્ધર્ષિગણિકૃત ટીકામાં આ શ્લોકનું વિવરણ આ પ્રમાણે કર્યું છે. ‘‘રાજા જે આજ્ઞા કરે છે તેને નગરજનો મસ્તકથી અભિલાષાપૂર્વક ગ્રહણ કરે છે. શાસ્ત્રાર્થને કહે તે ગુરુ. એ જ રીતે ગુરુના મુખથી કહેવાયેલું કે ગુરુએ બીજા પાસે કહેવડાવેલું (વચન)અતિશય ભક્તિપૂર્વક હાથ જોડીને સાંભળવું જોઈએ.’’
માત્ર સ્વીકારવું જ ન જોઈએ, પરંતુ મન-વચન-કાયાના બધા પ્રયત્નપૂર્વક તેનું પાલન કરવું જોઈએ. જો શિષ્ય હાથ જોડી ‘તહત્તિ’ કહી ગુર્વાજ્ઞાને માત્ર સ્વીકારે, પણ તેનું પાલન કરવા પ્રયત્ન ન કરે તો તે માયાવી કહેવાય. કેમકે બહારથી ગુરુને અને લોકોને ખુશ કરવા ગુર્વાશા સ્વીકારવા છતાં ભાવથી તેનું પાલન કરવા તે પ્રવૃત્ત થયો નથી.
‘હુ' શબ્દ જણાવે છે કે ગુર્વજ્ઞાનું કોઈપણ અપવાદ વિના પાલન કરવું જોઈએ. કહ્યું છે - “ગુરુની આજ્ઞા ઉપર વિચાર ન કરવો.” જે ક્ષણે ગુરુએ આજ્ઞા કરી તેની બીજી જ ક્ષણે શિષ્યે ‘તત્તિ’ કહી તે સ્વીકારવી અને તેનું પાલન કરવું. જો ‘તહિત્ત’
१. यत् आज्ञापयति राजा, प्रकृतयः तत् शिरसा इच्छन्ति ।
इति गुरुजनमुखभणितं कृताञ्जलिपुटैः श्रोतव्यम् ॥७॥
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
गुर्वाज्ञापालनं सुखावहं भवति । प्रमाणीकृता, किन्तु स्वमनोविचार एव प्रमाणीकृतः, यतस्तेन तस्मिन् विलम्बितक्षणे मनसि चिन्तितं यदियं गुर्वाज्ञा ममाऽनुकूला प्रतिकूला वा, अस्याश्च सम्पादनेन मम लाभो भावी हानिर्वा, एवं विचिन्त्य गुर्वाज्ञामनुकूलां मत्वा तत्सम्पादनेन च भाविनं लाभं दृष्ट्वा तदनन्तरक्षणे स तहत्ति' इति शब्दमुच्चरति । एवं हि कुर्वता तेन गुर्वाज्ञा न प्रधानीकृता, किन्तु स्वमनोविचार एव प्रधानीकृतः । इत्थं न करणीयम्, यतो गुरु भालाभौ दृष्ट्वैवाऽऽज्ञां निर्दिशति, न तु यथाकथञ्चित् । ततो बहिर्वृत्त्या कदाचित् साऽशक्यानुष्ठाना हानिफलका वा भासमानाऽपि परिणामतो हितकारिण्येव भवति । गुरुः शिष्याणां योग्यतानुसारेण तेषां च हितं यथा स्यात्तथा-ऽऽज्ञानिर्देशं करोति, न रागद्वेषबुद्ध्या पक्षपातेन वा । ततः शिष्यैर्गुर्वाज्ञा गुरुमुखान्निःसरन्त्येव ग्राह्या, तत्र कालविलम्बो न करणीयः। तथा करणेन च शिष्याणां विपुलो लाभो भवति, तदुक्तमुपदेशमालायां श्रीधर्मदासगणिभिः
• १जो गिण्हइ गुरुवयणं, भण्णंतं भावओ विसुद्धमणो । ओसहमिव पिज्जंतं, तं तस्स सुहावहं होइ ॥१६॥'
કહેવામાં એ એકક્ષણનો પણ વિલંબ કરે તો તેણે ગુર્વાજ્ઞાને સ્વીકારી નથી પણ પોતાના મનના વિચારને જ સ્વીકાર્યો છે. કેમકે તેણે તે વિલંબ કરેલી ક્ષણમાં મનથી વિચાર્યું કે આ ગુર્વાજ્ઞા મને અનુકૂળ છે કે પ્રતિકૂળ, આનું પાલન કરવાથી મને લાભ થશે કે નુકસાન. આમ વિચારીને ગુર્વાજ્ઞાને અનુકૂળ જાણીને અને તેના પાલનથી ભવિષ્યમાં લાભ થશે એવું જોઈને ત્યારપછીની ક્ષણે તે ‘તહત્તિ કહે છે. આમ કરવાથી તેણે ગુર્વાજ્ઞાને મુખ્ય ન બનાવી પણ પોતાના મનના વિચારને મુખ્ય બનાવ્યો. આવું ન કરવું. કેમકે ગુરુ લાભાલાભ જોઈને જ આજ્ઞા કરે છે, ગમે તેમ નહીં. તેથી બહારથી કદાચ તે અશક્ય કે નુકસાનકારી લાગે તો પણ પરિણામે તો તે હિત કરનારી જ હોય છે. ગુરુ શિષ્યોની યોગ્યતા પ્રમાણે અને તેમનું હિત જે રીતે થાય તે રીતે આજ્ઞા કરે છે, રાગદ્વેષની બુદ્ધિથી કે પક્ષપાતથી નહીં. તેથી શિષ્યોએ ગુરુના મુખમાંથી નીકળતાની સાથે જ આજ્ઞાને ગ્રહણ કરવી, તેમાં કાળનો વિલંબ ન કરવો. એમ કરવાથી શિષ્યોને ઘણો લાભ થાય છે. ઉપદેશમાળામાં શ્રીધર્મદાસગણિ મહારાજે કહ્યું છે – “વિશુદ્ધમનવાળો જે શિષ્ય કહેવાતા ગુરુવચનને ભાવથી ગ્રહણ કરે છે તે પીવાતા ઔષધની જેમ તેના માટે સુખ લાવનારું બને છે.”
૨. યઃ ગૃતિ ગુરુવર, માથાને માવત: વિશુદ્ધના: |
औषधमिव पीयमानं, तत् तस्य सुखावहं भवति ॥१६॥
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुर्वाज्ञाराधनमेकान्ततो हितकारीति दृष्टान्तेन समर्थनम् ।
४९ __श्रीसिद्धर्षिगणिकृततट्टीकायामस्य श्लोकस्य विवरणमित्थं दृश्यते - “जो गिण्हइ' गाहा, यो गृह्णाति गुरुवचनं भण्यमानं, गुरुणोच्यमानं भावतोऽन्तःकरणेन, अत एव विशुद्धमना निष्कलङ्कचित्तः, औषधमिव पीयमानं तद्गुरुवचो गृह्यमाणं तस्य ग्रहीतुः सुखावहं भवति, कर्मरोगोच्छेदकत्वादिति ॥१६॥' ____एको मूकः शिष्यो गुरुणा प्रोक्तः - वत्स ! पुरोवर्तिनः सर्पस्यायामं निजाङ्गलीभिमिमीष्व । शिष्यः 'तहत्ति' इत्युच्चार्य सर्पस्य समीपे गतः । 'सायामज्ञानेन गुरोः किं प्रयोजनम् ?' इति तेन न चिन्तितम्, किन्तु 'आज्ञानिर्देशप्रयोजनं तु गुरुरेव जानाति, स मम परमहितकार्यस्ति, अतो मया केवलं तदाज्ञासम्पादने यतितव्यम्,' इत्येव तेन विमृष्टम् । ततः सर्पयामज्ञानार्थं तेन स्वीयो हस्तः प्रसारितः । तदा सर्पण क्रुद्धेन भयङ्करः फुत्कारः कृतः । तेन शिष्योऽतीव भीतः । तस्य मुखात्तीक्ष्णाऽऽराटिनिःसृता । ततश्च तस्य जीह्वा सज्जीभूता । ततो जातिमूकत्वं तस्य नष्टं शब्दोच्चारसमर्थश्च सो जातः । एवं गुर्वाज्ञाराधनं तस्यैकान्ततो हितकारि सञ्जातम । यदि सो मनस्यचिन्तयिष्यत - 'सर्पसमीपगमने त मम प्राणापहारः स्यात् । गुरुर्ममोपरि द्विष्टो भवति । अतस्तदाज्ञाराधनेन मम न किमपि प्रयोजनम् ।' इति, तर्हि स भाषणसमर्थो नाभविष्यत् । अन्यस्मै शिष्याय गुरुणाऽऽज्ञा
શ્રીસિદ્ધર્ષિગણિકૃતટીકામાં આ શ્લોકનું વિવરણ આ રીતે દેખાય છે – “જે શિષ્ય ગુરુ વડે બોલાતા વચનને અંતઃકરણપૂર્વક અને કલંકરહિતમનવાળો થઈને ગ્રહણ કરે છે, તેને તે ગ્રહણ કરાતું ગુરુવચન પીવાતા ઔષધની જેમ સુખ લાવનારું બને છે, કેમકે તેનાથી કર્મરોગનો ઉચ્છેદ થાય છે.”
એક મૂંગા શિષ્યને ગુરુએ કહ્યું - વત્સ ! સામે રહેલા સર્પની લંબાઈ તારી આંગળીઓથી માપી આવ. શિષ્ય તહત્તિ કહીને સાપની પાસે ગયો. એણે એમ ન વિચાર્યું કે “સાપની લંબાઈ જાણવાની ગુરુને શું જરૂર છે ?', પરન્તુ તેણે એટલું જ વિચાર્યું કે “આજ્ઞા કરવાનું કારણ તો ગુરુદેવ જાણે. તે મારા પરમહિતકારી છે. માટે મારે માત્ર તેમની આજ્ઞાનું પાલન કરવાનો જ યત્ન કરવો જોઈએ.’ આમ વિચારીને એણે સાપની લંબાઈ જાણવા હાથ લાંબો કર્યો. ત્યારે ગુસ્સે થયેલા સાપે ભયંકર ફુફાડો માર્યો. તેથી શિષ્ય ખૂબ જ ડરી ગયો. તેના મોઢામાંથી તીણી ચીસ નીકળી ગઈ. તેથી તેની જીભ બરાબર થઈ ગઈ. તેથી તેનું જે જન્મથી મૂંગાપણું હતું તે દૂર થયું અને તે બોલવા લાગ્યો. આમ ગુર્વાજ્ઞાની આરાધના તેના માટે એકાન્ત હિતકારી થઈ. જો તેણે વિચાર કર્યો હોત કે “સાપ પાસે જવાથી તો મારું મૃત્યુ જ થઈ જશે. ગુરુદેવ મારા ઉપર વૈષવાળા છે. એથી મારે તેમની આજ્ઞાનું પાલન કરવાની કંઈ જરૂર નથી.તો તે બોલતો
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
गुरोर्विषमाऽऽज्ञाऽपि पानीयैव । प्रदत्ता सर्पस्य दन्तान्गणय । तस्यापि सर्वो व्यतिकर उपर्युक्तदृष्टान्तवद्भावनीयः । अयमेव भावः प्रकटित उपदेशमालायां श्रीधर्मदासगणिभिः
'मिण गोणस अंगुलीहिं, गणेहि वा दंतचक्कलाई से ।
इच्छं ति भाणिऊणं, कज्जं तु त एव जाणंति ॥९४॥ अस्य वृत्तस्य टीकायामपि श्रीसिद्धर्षिगणिभिः कथितम् "मिण' गाहा, मिमीष्व, इयत्तापरिच्छेदार्थं, गोनसम् अहिविशेषम् अङ्गुलीभिरिति यदि गुरवो ब्रूयुः । तथा गणय परिसङ्ख्याहि दन्तचक्कलानि दशनमण्डलानि से अस्य गोनसस्येति वा ब्रूयुः । वा शब्दो विकल्पार्थः, तत्र शिष्येण इच्छामीति भणित्वा वचनेन प्रतिपद्येत्यर्थः, अनुष्ठानेनापि कार्यं कर्त्तव्यम् । तदेव, नान्यत् । मिथ्याविनीतत्वप्राप्तेः, तुशब्दस्य विशेषणार्थत्वात्कालविलम्बेनादेशे प्रतिपृच्छ्य कर्तव्यं किमिति ? अत आह जानन्ति युक्तायुक्तं यतो गुरव इति गम्यते, पाठान्तरं वा 'इच्छं ति भणियव्वं । कज्जं तु त एव जाणंति ॥' अयमर्थः इच्छामीति भणितव्यं शिष्येण, न अयुक्तमेतदिति गुरुवचनप्रतिघातः कर्त्तव्यः । किमिति ? यतः कार्यं यत्तथाविधभने प्रयोजनं तु त एव गुरवो जानन्ति, विशिष्टतरज्ञानत्वात् । तुशब्दादिहापि पक्षे कर्त्तव्यमपि
-
ન થયો હોત. બીજા શિષ્યને ગુરુએ આજ્ઞા આપી - ‘સાપના દાંત ગણી આવ.' તેની પણ બધી વાત ઉપરના દષ્ટાન્તની જેમ સમજવી. આ જ વાત ઉપદેશમાળામાં શ્રીધર્મદાસગણિ મહારાજે કરી છે “ગુરુ શિષ્યને કહે - ‘સાપને આંગળીઓથી માપ અથવા તેના દાંત ગણ.’ ત્યારે શિષ્ય ‘હું ઇચ્છું છું' એમ કહીને તે કાર્ય કરે, ‘આ બરાબર છે કે નહીં’ તે તો ગુરુ જ જાણે.” શ્રીસિદ્ધર્ષિગણિકૃત ટીકામાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે - ‘“જો ગુરુ કહે ‘આંગળીઓથી સાપને માપી આવ અથવા એના દાંત ગણી આવ’ તો શિષ્ય ‘હું ઇચ્છું છું' એમ કહીને કાર્ય કરવું. તે જ કાર્ય કરવું, બીજું નહીં. કેમકે સ્વીકારીને પછી જો કરે નહીં તો ફોગટ વિનીત દેખાવાનું થાય. થોડીવાર પછી આદેશનું પાલન કરે તો ફરી પુછીને કરે. કેમ ? કેમકે યોગ્યાયોગ્યને ગુરુ જાણે છે. અથવા અન્ય પાઠ મુજબ આ રીતે અર્થ થાય. શિષ્યે ‘હું ઇચ્છું છું' એમ કહેવું, પણ ‘આ બરાબર નથી' એમ કહી સામો જવાબ ન આપવો. કેમ ? કેમકે કહેવાનું પ્રયોજન તો ગુરુ જ જાણે છે, કેમકે તેઓ વિશિષ્ટજ્ઞાનવાળા છે. આ અર્થમાં પણ કાર્ય તો તે જ કરવું, બીજું
-
१. मिमीष्व गोनस अङ्गुलिभिः, गणय वा दन्तचक्क लानि तस्य । इच्छामीति भणित्वा, कार्यं तु ते एव जानन्ति ॥ ९४ ॥
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुर्वाज्ञापालनजायमानलाभस्य सत्यदृष्टान्तेन समर्थनम् । तदेवेति ॥९४॥'
__ अस्मिन्विषये बहूपयोगिनं साम्प्रतकालघटितमन्यदृष्टान्तं कथयामः- कस्मिंश्चिद्ग्रामे कोऽपि सूरिविराजमानोऽभवत् । अन्यदा तस्य वन्दनार्थं ग्रामान्तराद्वौ भक्तावागतौ । तौ द्वावप्याबाल्यात्पङ्ग्वभवताम् । ततो यष्टिसाहाय्येन तौ चलितुं शक्नुतः । यदा तौ साधुवसतिं प्रविष्टौ तदा दूरेण तौ दृष्ट्वा सूरिर्जल्पितवान् - 'किमर्थमेता यष्टयो हस्ते धृताः ? ताः क्षिपतम् ।' गुरुवचनश्रवणानन्तरं झटित्येव प्रथमेन भक्तजनेन यष्टी क्षिप्ते । ततो यष्टी विनाऽपि स पादचक्रमणेन गुरुसमीपं प्राप्तः । तस्य चरणौ सज्जीभूतौ । सोऽपि चकितोऽभवत् । गुरुवचनश्रवणानन्तरं द्वितीयेन भक्तजनेन चिन्तितम् - 'गुरुन जानाति यदहं पङ्गुः । तत एव तेन यष्टिक्षेपणायाऽहं सन्दिष्टः । यद्यहं यष्टी क्षेप्स्यामि तर्हि पतिष्यामि, अतो मया न यष्टी क्षेप्तव्ये ।' एवं विचिन्त्य सो यष्ट्यालम्बनेनैव गुरुसमीपं प्राप्तः । ततस्तस्य पङ्गत्वं न नष्टम् । गुर्वाज्ञापालनेन प्रथमस्य लाभो जातः, गुर्वाज्ञाऽपालनेन च द्वितीयस्य हानिर्जाता । अयं दृष्टान्तः सत्यप्रसङ्गः, न तु काल्पनिकः ।
यदा गुरुः प्रत्यक्षविरोधिनं कञ्चिदर्थं प्रतिपादयति तदाऽपि शिष्येण स स्वीकरणीय
नही."
આ વિષયમાં બહુ ઉપયોગી, વર્તમાનકાળમાં બનેલું બીજું દષ્ટાન્ત કહું છું – “કોઈક ગામમાં કોઈ આચાર્ય મહારાજ બીરાજમાન હતા. એકવાર તેમને વંદન કરવા બહારગામથી બે ભક્તો આવ્યા. તે બન્નેને નાનપણથી પોલિયો હતો. તેથી લાકડાની ઘોડીના ટેકે તેઓ ચાલતા હતા. જ્યારે તેઓ ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ્યા ત્યારે દૂરથી તેમને જોઈને આચાર્ય મહારાજ
કેમ હાથમાં રાખી છે ? તેને ફેંકી દો.” તે સાંભળીને પહેલા ભક્ત ઘોડીઓ ફેંકી દીધી. પછી ઘોડી વિના પણ તે પગે ચાલીને ગુરુદેવ પાસે ગયો. તેના પગ સાજા થઈ ગયા. તેને પણ આશ્ચર્ય થયું. ગુરુદેવનું વચન સાંભળીને બીજા ભક્ત વિચાર્યું - “ગુરુમહારાજને ખબર નથી કે મને પોલીયો છે. તેથી જ તેમણે ઘોડી ફેંકી દેવા કહ્યું, જો હું ઘોડી ફેંકી દઉં તો પડી જાઉં. માટે મારે ઘોડી ફેંકવી નહીં.’ આમ વિચારી તે ઘોડીના ટેકે ગુરુદેવ પાસે પહોંચ્યો. તેથી તેનો પોલીયો દૂર ન થયો. ગુર્વાશાનું પાલન કરવાથી પહેલા ભક્તને લાભ થયો. ગુર્વાજ્ઞાની વિરાધના કરવાથી બીજા ભક્તને નુકસાન થયું. આ પ્રસંગ સાચો બનેલો છે. કાલ્પનિક નથી.
જ્યારે ગુરુ પ્રત્યક્ષથી વિરુદ્ધ લાગે એવી કોઈ વાત કરે ત્યારે પણ શિષ્ય તે
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
गीतार्थगरुवचसा विषमपि पातव्यम् । एव, न तु प्रतिकूलभाषणेन गुरोरनादरः कर्तव्यः । यतो गुरुर्गीतार्थो भवति, स लाभालाभौ दृष्ट्वाऽऽयति विचिन्त्यैव भाषते । अतस्तद्वचसा विषमपि पातव्यम् । गीतार्थगुर्वतिरिक्तस्य वचनेनाऽमृतमपि न पातव्यम् । उक्तञ्च स्थविररचितगच्छाचारप्रकीर्णके -
'१गीयत्थस्स वयणेणं विसं हालाहलं पिवे । निव्विकप्पो य भक्खेज्जा तक्खणा जं समुद्दवे ॥४४॥ परमत्थओ विसं णो तं, अमयरसायणं खु तं । निव्विग्धं जं न तं मारे, मओ वि सो अमयस्समो ॥४५॥ अगीयत्थस्स वयणेणं अमयं पि न धुंटए । जेण नो तं भवे अमयं, जं अगीयत्थदेसियं ॥४६॥ परमत्थओ न तं अमयं, विसं हालाहलं खु तं । न तेण अजरामरो हुज्जा, तक्खणा निहणं वए ॥४७॥'
સ્વીકારવી જ જોઈએ, સામું બોલીને ગુરુનો અનાદર ન કરવો જોઈએ. કેમકે ગુરુ ગીતાર્થ છે. તે લાભાલાભને જોઈ ભાવીને વિચારીને જ કહે છે. માટે તેમના વચનથી ઝેર પણ પી જવું. ગીતાર્થ ગુરુ સિવાય બીજાના વચનથી અમૃત પણ ન પીવું. સ્થવિરરચિત ગચ્છાચાર પયજ્ઞામાં કહ્યું છે - ‘તરત જ મારી નાખે તેવું હાલાહલ ઝેર પણ ગીતાર્થના વચનથી વિચાર કર્યા વિના ખાઈ જવું. વાસ્તવમાં તે વિષ નથી પણ અમૃતરૂપી રસાયણ છે, કેમકે તે અવશ્ય મારતું નથી, મરી જાય તો પણ તે અમર છે. અગીતાર્થના વચનથી. અમૃત પણ ન પીવું, કેમકે તે અમૃત નથી જે અગીતાર્થ કહે છે. વાસ્તવમાં તે અમૃત નથી, તે ખરેખર હલાહલ ઝેર છે, તેનાથી અજરામર નથી થવાતું, તેનાથી તરત જ મરી ४वाय छे.”
१. गीतार्थस्य वचनेन विषं हालाहलं पिबेत् ।
निर्विकल्पश्च भक्षयेत् तत्क्षणात् यत् समुद्रावयेत् ॥४४॥ परमार्थतः विषं न तत्, अमृतरसायनं खलु तत् । निर्विघ्नं यत् न तत् मारयेत्, मृतोऽपि सः अमृतसमः ॥४५॥ अगीतार्थस्य वचनेन अमृतमपि न पिबेत् । येन न तत् भवेत् अमृतं, यत् अगीतार्थदेशितम् ॥४६॥ परमार्थतः न तत् अमृतं, विषं हालाहलं खलु तत् । न तेन अजरामरः भवेत्, तत्क्षणात् निधनं व्रजेत् ॥४७॥
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुवचनं विचारं विना स्वीकर्तव्यम् ।
५३
थ
वायसाः सर्वेऽपि जगति श्यामवर्णा एव भवन्ति, कदाचिद्गुरुब्रूयात् - 'वत्स ! पश्य श्वेतं वायसम् ।' तर्ह्यपि गुरुवचनं विचारं विना स्वीकर्त्तव्यम् । न च तत्र स्वबुद्ध्या वितर्क्य प्रष्टव्यम् ‘वायसाः श्यामवर्णा एव भवन्ति । तद्भवद्भिः किमर्थं वायसः श्वेतः कथित: ?' यतो गुरुणा वायसस्याऽऽसन्नसिद्धिगमनयोग्यत्वेन श्वेतत्वं कथितं स्यात्, न तु बाह्यवर्णमात्रमपेक्ष्य । यदि गुरुवचनस्यार्थं वयं सम्यग्नावगच्छामस्तर्ह्यपि गुरुभाषणसमये त्वस्माभिः ‘तहत्ति' इत्येव कथनीयं, सर्वसमक्षं ते न प्रष्टव्याः, किन्तु रहसि विनयपूर्वकमेवं 'भवद्भिर्यत्कथितं तदहं स्वीकरोमि, किन्तु तस्यार्थं नावगच्छामि । ततः कृपां कृत्वा भवद्भिस्तदर्थः प्रकाशनीयः । एवं कथने हि गुरुरपि शिष्यं सम्यग्बोधयति । इत्थं शिष्यमन:समाधानमपि जायते गुरुवचनानादरोऽपि परिहृतो भवति । इममेव भावं मनसि कृत्वा श्रीधर्मदासगणिभिरुपदेशमालायाः पञ्चनवतितमं वृत्तं रचितम् " कारणविऊ कयाई, सेयं कायं वयंति आयरिया । तं तह सद्दहिअव्वं, भविअव्वं कारणेण तहिं ॥ ९५ ॥ श्रीरामविजयगणिकृततट्टीकायामपि वर्णितम् - 'कारणविदः कारणज्ञातार एतादृशा गुरवः कदाचित्कस्मिंश्चित्काले काकं श्वेतवर्णं वदन्ति कथयन्ति, शिष्या ! विलोकयत
1
-
દુનિયામાં બધા ય કાગડા કાળા જ હોય છે. કદાચ ગુરુ કહે 'वत्स ! सह કાગડાને જો,' તો પણ ગુરુદેવનું વચન વિચાર્યા વિના સ્વીકારવું. ત્યાં પોતાની બુદ્ધિથી તર્ક કરી એમ ન પૂછવું - ‘કાગડા તો કાળા જ હોય. તો આપે કેમ કાગડાને સફેદ કહ્યો ?’ કેમકે ગુરુએ કાગડો નજીકમાં મોક્ષમાં જવાનો હોવાથી તેને સફેદ કહ્યો હોય, માત્ર બાહ્ય રંગની અપેક્ષાએ નહીં. જો ગુરુવચનનો અર્થ આપણે સમજી ન શકીએ તો પણ ગુરુ કહે ત્યારે તો આપણે ‘તત્તિ’ જ કહેવું જોઈએ. બધાની વચ્ચે તેમને ન પૂછવું, પણ એકાન્તમાં વિનયપૂર્વક કહેવું - આપે જે કહ્યું તે હું સ્વીકારું છું. પણ તેનો અર્થ મને સમજાતો નથી. માટે કૃપા કરીને આપ તે અર્થ મને સમજાવો.' આમ કહે છતે ગુરુ પણ શિષ્યને બરાબર સમજાવે છે. આમ શિષ્યના મનનું સમાધાન પણ થાય છે અને ગુરુવચનનો અનાદર પણ નથી થતો. આ જ ભાવને મનમાં રાખીને શ્રીધર્મદાસગણિ મહારાજે ઉપદેશમાળાની ૯૫મી ગાથા રચી છે કારણને જાણનારા આચાર્ય કદાચ
કાગડાને સફેદ કહે તો તેને તે પ્રમાણે માનવું, ત્યાં કારણ હોવું જોઈએ.'' શ્રીરામવિજયગણિકૃત તેની ટીકામાં પણ કહ્યું ‘કારણને જાણનારા ગુરુ ક્યારેક કાગડાને ધોળો કહે છે - ‘શિષ્યો ! જુઓ આ સફેદ કાગડો કેવો છે !' તેમનું તે વચન
છે
१. कारणविदः कदाचित् श्वेतं काकं वदन्ति आचार्याः ।
तत् तथा श्रद्धातव्यं, भवितव्यं कारणेन तत्र ॥ ९५ ॥
-
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिंहगिरिसूरिशिष्याणां दृष्टान्तः । कीदृशोऽयं श्वेतः काक इति वदन्ति । तद्वचनं तथा - तथैव 'सद्दहियव्वं' इति माननीयम्, 'तहिं' इति तत्र केनापि कारणेन भवितव्यं, कारणं विना नैवाचार्या वदन्तीत्यर्थः ॥१५॥'
अत्र सिंहगिरिसूरिशिष्याणां दृष्टान्तोऽप्युल्लेखनीयोऽस्ति । अन्यदा सिंहगिरिसूरिभिः शिष्येभ्यः कथितम् - 'वज्रमुनियुष्मभ्यं वाचनां दास्यति ।' तदा वज्रमुनेः पर्यायो लघुरभवत् । तथापि सूरिशिष्यैर्गुरुवचनं न प्रतिकूलितं, किन्तु सहर्ष स्वीकृतम् । तथा च त एव लाभभाजोऽभवन् । अयं सङ्क्षेपार्थः । विस्तरार्थस्तूपदेशमालायास्त्रिनवतितमगाथाश्रीरामविजयगणिकृततद्वृत्तिभ्यां ज्ञातव्यः । स चायम् -
'१सीहगिरिसुसीसाणं, भदं गुरुवयणसद्दहंताणं ।
वइरो किर दाही वायणत्ति न विकोविअं वयणं ॥१३॥ व्याख्या - ‘सीहगिरि इति' सिंहगिरिनामाचार्यस्तेषां सुशिष्या विनीतशिष्यास्तेषां भद्रं कल्याणं भवतु, कीदृशानां ? 'गुरुवयणसद्दहंताणं' इति गुरुवचनं श्रद्दधतां, किं तद्वचनमित्याह - 'वइरो' इति वज्रनामा शिष्यः 'किर' इति निश्चयेन भवतां वाचनां सिद्धान्तपाठनरूपां दास्यति, इति गुरुवचनं 'न विकोविअंति' नाऽसत्यं कृतं, किमयमस्माकं वाचनां दास्यतीति न विमृष्टमित्यर्थः ॥१३॥ अत्र कथानकं कथ्यते - पूर्वोक्ता व्रजस्वामिनो बाल्ये पदानुसारिणीलब्धिबलेन समधीतसाध्वीमुख
તે જ રીતે માનવું. ત્યાં કોઈક કારણ હોવું જોઈએ, કારણ વિના આચાર્ય બોલે નહીં.”
આ વિષયમાં સિંહગિરિસૂરિના શિષ્યોનું દૃષ્ટાન્ત પણ ઉલ્લેખ કરવા યોગ્ય છે. એકવાર સિંહગિરિસૂરિજીએ શિષ્યોને કહ્યું, ‘વજમુનિ તમને વાચના આપશે. ત્યારે વજમુનિ એક નાના સાધુ હતા. છતાં પણ આચાર્ય મહારાજના શિષ્યોએ તેમનું વચન ઉત્થાપ્યું નહીં, પરન્તુ સહર્ષ તેનો સ્વીકાર કર્યો. તેથી તેમને જ લાભ થયો. આ સંક્ષેપમાં અર્થ કહ્યો. વિસ્તૃત અર્થ તો ઉપદેશમાળા અને તેની રામવિજયગણિકૃતવૃત્તિમાંથી જાણવો. તે આ પ્રમાણે છે - “ગુરુવચનની શ્રદ્ધા કરનારા સિંહગિરિસૂરિના વિનીત શિષ્યોનું કલ્યાણ થાવ. તેમણે ‘વજ વાચના આપશે” એવું ગુરુવચન ‘એ શું અમને વાચના આપશે’ એ વિચારી ઉત્થાપ્યું નહીં. અહીં કથાનક કહેવાય છે - ‘વજસ્વામી પદાનુસારી લબ્ધિવાળા હતા. તેથી બાળપણમાં સાધ્વીજી ભગવંતોના મુખેથી સાંભળીને
१. सिंहगिरिसुशिष्याणां, भद्रं गुरुवचनश्रद्दधताम् ।
वज्रः किल दास्यति वाचनामिति न विकोपितं वचनम् ॥१३॥
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिंहगिरिसूरिशिष्याणां दृष्टान्तः। श्रुतैकादशाङ्गा अष्टवर्षप्रमाणा गुरुभिर्दीक्षिता गुरुभिः सार्धं विहरन्ति स्म, एकदा वज्रस्वामिनमुपाश्रये मुक्त्वा सर्वसाधवो गोचर्यां निर्गताः, पश्चात्स वज्रनामा मुनिः सर्वेषामुपधीन् प्रत्येकं पङक्तौ संस्थाप्य तेषु यतिस्थापनां कृत्वा, स्वयं च मध्ये स्थित्वा महता शब्देन तेषामाचाराङ्गादि पाठयति, एतदवसरे स्थण्डिलात्सूरयः समागताः, मुद्रितकपाटमुपाश्रयं दृष्ट्वा गुरुभिः प्रच्छन्नमवलोकितं, तदा वज्रमुनिः सर्वयतीनामुपधीनेकीकृत्य छात्रबुद्ध्या पाठयति । गुरुभिश्चिन्तितं यद्यहं सहसा द्वारमुद्घाटयिष्यामि तदायं शङ्कां प्राप्स्यति, इति ज्ञात्वा महता शब्देन ते वारत्रयं नषेधिकीशब्दमुच्चरन्ति स्म । ततो गुरूणामागमनं विज्ञाय लघुकलयोपधीन् पृथक् मुक्त्वा तेन कपाटमुद्घाटितम् । गुरुभिश्चिन्तितम्, इयदस्मिन् पुरुषरत्ने ज्ञानमस्ति, ततो मैतस्य ज्ञानमज्ञातं गच्छतु, एवं विचिन्त्य द्वितीयदिवसे स सिंहगिरिनामाचार्यः किमपि कार्यमुद्दिश्य द्वितीयग्रामे विहर्तुमुद्यतः, तदा साधुवर्गः कथयति स्म, स्वामिन् ! कोऽस्माकं वाचनां दास्यति ? गुरुभिरुक्तं - वज्रनामा लघुशिष्यः, तैरपि 'तहत्ति' इति कथितम्, न तु किमयं वाचनां दास्यतीति विप्रतिपन्नम् । गुरवोऽन्यस्मिन् ग्रामे गताः, शिष्यैरपि वज्रपार्वे सिद्धान्तवाचना गृहीता । सम्यगध्ययनं
અગ્યાર અંગી ભણી ગયા હતા. આઠ વર્ષના થયા એટલે ગુરુએ એમને દીક્ષા આપી. તેઓ ગુરુની સાથે વિચરતા હતા. એકવાર વજસ્વામીને ઉપાશ્રયમાં મૂકીને બધા સાધુઓ ગોચરી લેવા નીકળ્યા. પછી તે વજમુનિએ બધાની ઉપધિને પંક્તિમાં રાખી તેમાં સાધુઓની સ્થાપના કરી. પોતે વચ્ચે બેસીને મોટા અવાજે તેમને આચારાંગાદિ ભણાવવા લાગ્યા એ વખતે સ્પંડિલભૂમીએ ગયેલા આચાર્ય મહારાજ પાછા આવ્યા. ઉપાશ્રયના બારણા બંધ જોયા. એટલે છૂપી રીતે અંદર જોયું. ત્યારે વજમુનિ બધા સાધુઓની ઉપધિ ભેગી કરીને વિદ્યાર્થીની બુદ્ધિથી તેમને ભણાવતા હતા. ગુરુએ વિચાર્યું - ‘જો હું અચાનક બારણું ખોલીશ તો એને શંકા થશે.” એટલે જાણીને મોટા અવાજે ત્રણ વાર નિસહી બોલ્યા. તેથી વજમુનિએ જાણ્યું કે ગુરુ આવી ગયા છે. તેથી જલ્દી જલ્દી ઉપધિઓ જુદી જુદી મૂકીને તેમણે બારણું ખોલ્યું. ગુરુએ વિચાર્યું – “આ પુરુષરત્નમાં આટલું બધું જ્ઞાન છે. તેથી એવું ન બને કે કોઈને એના જ્ઞાનની ખબર ન પડે.' એમ વિચારી બીજા દિવસે તે આચાર્ય મહારાજ કંઈ કાર્ય માટે બીજે ગામ જવા તૈયાર થયા. ત્યારે સાધુઓ
डेवा साया - 'गुरुहे ! अभने वायन। । आपशे ?' गुरु पोल्या - '4%भुनि.' તેઓએ પણ ‘તહત્તિ કહ્યું. “એ શું વાચના આપશે ?' એમ અસ્વીકાર ન કર્યો. ગુરુ બીજે ગામ ગયા. શિષ્યોએ પણ વજમુનિ પાસે સિદ્ધાન્તની વાચના લીધી. સારી રીતે
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६
सिंहगिरिसूरिशिष्याणां दृष्टान्तः ।
जातम्, गुरवः समागताः, शिष्याणां पृष्टं किञ्चिदधीतं वा न वेति ? तैरुक्तं स्वामिन् ! विशेषेणाऽध्ययनं प्रवृत्तम्, स्तोकदिवसैश्च बह्वधीतम् । अस्माकमयमेव वाचनाचार्यो भवतु । इति विज्ञप्तैर्गुरुभिस्तस्मै वज्रमुनये आचार्यपदं दत्तम्, वाचनाचार्यत्वेन स स्थापितः, एवं यथा सिंहगिरिशिष्यैर्गुरुवचनं प्रमाणं कृतं, तथाऽन्यैरपिगुरुवचनविषये सन्देहो न विधेय इत्युपदेशः ॥९३॥ '
एवं गुणाधिकेनाऽपि शिष्येण विकल्पं विना गुर्वाज्ञाऽवश्यमाऽऽराधनीया । न चाभिमानं कर्त्तव्यम् 'अहमीदृग्गुणगणसम्पन्नोऽस्मि । गुरुस्तु मद्धीनगुणोऽस्ति, ततस्तदाज्ञाऽऽराधनेन मम किं प्रयोजनम् ।' गुर्वाज्ञाराधनं तु प्रधानो गुणो मोक्षस्य च प्रधानं कारणमस्ति । शेषगुणा उपसर्जनीभूताः सन्ति । ततो स्वस्य गुणाधिकत्वे सत्यपि शिष्यैर्गुर्वाज्ञाऽऽराधने सदैव प्रयतनीयम् । एकाद्यङ्कान् विना न्यस्ता बहवोऽपि शून्या निष्फला भवन्ति । यदा तेषामग्रे एकाद्यङ्कन्यासः स्यात्तदा तेषां मूल्यमत्यधिकं भवति । एवं गुर्वाज्ञाराधनं विना बहवोऽपि गुणा न मोक्षसाधका भवन्ति । त एव गुर्वाज्ञाराधनसहिताः
-
અધ્યયન થયું. ગુરુ આવ્યા. શિષ્યોને પૂછ્યું - ‘કંઈ ભણ્યા કે નહીં ?’ તેમણે કહ્યું ‘ગુરુદેવ ! અમારું અધ્યયન વિશેષ થયું. થોડા દિવસમાં ઘણું ભણ્યા આ જ અમારા વાચનાચાર્ય થાવ.' આમ તેમણે વિનંતિ કરી એટલે ગુરુએ વજ્રમુનિને આચાર્ય પદવી આપી. એમને વાચનાચાર્ય તરીકે સ્થાપ્યા. આ પ્રમાણે જેમ સિંહગિરિસૂરિના શિષ્યોએ ગુરુનું વચન પ્રમાણ કર્યું તેમ બીજાઓએ પણ ગુરુવચનમાં સંશય ન કરવો. એવો ઉપદેશ છે.''
-
આમ ગુણોમાં અધિક એવા શિષ્યએ પણ કોઈ પણ વિકલ્પ વિના ગુર્વજ્ઞાની અવશ્ય આરાધના કરવી. તેણે અભિમાન ન કરવું કે ‘હું આવા ગુણોના સમૂહવાળો છું. ગુરુ તો મારા કરતા ઓછા ગુણવાળા છે, તેથી તેમની આજ્ઞાની આરાધના કરવાની મારે શી જરૂર ?' ગુર્વજ્ઞાની આરાધના કરવી એ પ્રધાન ગુણ છે અને મોક્ષનું પ્રધાન કારણ છે. બાકીના ગુણો ગૌણ છે. તેથી પોતે ગુણોમાં અધિક હોવા છતાં પણ શિષ્યોએ ગુર્વજ્ઞાની આરાધનામાં હંમેશા પ્રયત્ન કરવો. એક વગેરે આંકડા મૂક્યા વિના મૂકાયેલા ઘણા પણ મીંડા નકામા છે. જો તે મીંડાઓની આગળ એક વગેરે આંકડા મૂકાય તો તે મીંડાઓની કિંમત વધી જાય. એમ ગુર્વાજ્ઞાની આરાધના વિના ઘણા પણ ગુણો મોક્ષ આપનારા નથી બનતા. ગુર્વજ્ઞાની આરાધના સહિતના તે જ ગુણો જલ્દીથી મોક્ષ આપે
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
गौतमस्वामिज्ञातम्।
क्षिप्रं मोक्षसाधका भवन्ति । यतो गुर्वाज्ञाऽऽराधनं मोक्षस्याऽवन्ध्यं कारणमस्ति ।
अत्र चरमतीर्थंकर श्रीवर्धमानविभुप्रथमगणधरश्रीगौतमस्वामिनो ज्ञातं प्रतिपाद्यते । तथाहि - अस्या अवसर्पिण्या अन्तिमजिनेशितुः श्रीवर्धमानविभोश्चतुर्दशसहस्राणि शिष्याणामभवत् । तस्य प्रथमो गणधरः श्रीगौतमस्वाम्यासीत् । तस्य च पञ्चाशत्सहस्राण्य-भवच्छिष्याणाम् । श्रीवीरविभोः शिष्येषु सप्तशतानि केवलज्ञानिनामभवत् । श्रीगौतमस्वामिनस्तु सर्वेऽपि शिष्याः केवलज्ञानिन आसन् । ततः श्रीगौतमस्वामिनः शिष्यसम्पत् श्रीवीरस्वामिनः शिष्यसम्पदः सकाशात् सङ्ख्यादृष्ट्या गुणदृष्ट्या चातिशायिन्यभवत् । ततः प्रभूतशिष्यवत्त्वेन केवलज्ञानिशिष्यवत्त्वेन च श्रीगौतमस्वामी श्रीवीरजिनेशाद् तेन गुणेनाऽधिकोऽभवत् । तथापि सोऽहङ्कारी नाऽऽसीत्, किन्तु प्रभोरतिसमर्पितः शिष्य आसीत् । प्रभ्वाज्ञां प्राप्तुं स सदैवोत्कण्ठितोऽभवत् । प्रभुवदनकमलनिःसरत् प्रत्येकं वचनं श्रुत्वा तस्य मन उदलसत् । अन्यदाऽवधिज्ञान्यानन्दश्रावकेण गौतमस्वामिनः कथितम् - 'भगवन् ! ममैतावद्विषयमवधिज्ञानं समुत्पन्नम् ।' गौतमस्वाम्यभणत् - 'भो आनन्द ! श्रावकस्यैतावद्विषयमवधिज्ञानं न भवति ।' आनन्दोऽवदत - 'भगवन ! अहं साक्षादेतावद्विषयमवधिज्ञानमनभवामि ।' गौतमस्वाम्यभणत् - 'भगवन्तं पृष्ट्वा निर्णयं करिष्यामि ।' ततः
છે. કેમકે ગુર્વાજ્ઞાની આરાધના એ મોક્ષનું સફળ કારણ છે.
આ સંબંધમાં ચરમ તીર્થંકર શ્રીવીરપ્રભુના પ્રથમ ગણધર શ્રીગૌતમસ્વામીનું દૃષ્ટાન્ત કહેવાય છે - તે આ પ્રમાણે છે - આ અવસર્પિણીના છેલ્લા જિનેશ્વર શ્રીવર્ધમાનસ્વામીના ચૌદ હજાર શિષ્યો હતા. તેમના પ્રથમ ગણધર ગૌતમસ્વામી હતા. તે ગૌતમસ્વામીના પચાસ હજાર શિષ્યો હતા. શ્રીવીરપ્રભના ૭00 શિષ્યો કેવળી હતા. ગૌતમસ્વામીના બધા જ શિષ્યો કેવળજ્ઞાની હતા. તેથી ગૌતમસ્વામીનો શિષ્ય પરિવાર શ્રીવીરપ્રભુના શિષ્ય પરિવાર કરતા સંખ્યાની દષ્ટિએ અને ગુણની દૃષ્ટિએ ચઢીયાતો હતો. તેથી ઘણા શિષ્યો હોવાથી અને કેવળી શિષ્યો હોવાથી ગૌતમસ્વામી શ્રીવીરપ્રભુ કરતા એ ગુણમાં અધિક હતા. છતાં પણ તે અભિમાની ન હતા, એ તો પ્રભુને સમર્પિત હતા. પ્રભુની આજ્ઞા પામવાને તે સદા ઉત્કંઠિત રહેતા. પ્રભુના મુખકમળમાંથી નીકળતું પ્રત્યેક વચન સાંભળીને તેમનું મન ઉલ્લસિત થતું. એકવાર અવધિજ્ઞાની આનંદશ્રાવકે ગૌતમસ્વામિને 5j - 'भगवंत ! भने माटj अवधिशान थयुं छ.' गौतमस्वामी बोल्या - 'हे भानंद ! श्रावने ॥2j अवधिशान न थाय.' आनंद पोल्यो - 'भगवंत ! हुं साक्षात् અવધિજ્ઞાનથી આટલા વિષયને જોઉં છું.” ગૌતમસ્વામી બોલ્યા - પ્રભુને પૂછીને નિર્ણય
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
गौतमस्वामिज्ञातम्। समवसरणमागत्य तेन प्रभुः पृष्टः । प्रभुणा कथितम् - 'गौतम ! आनन्दस्य वचनं सत्यमस्ति । त्वया तस्मै मिथ्यादुष्कृतं दातव्यम् ।' प्रभुवचनं श्रुत्वा गौतमस्वामिनो मनसीषदपि खेदो न सञ्जातः। तेनेत्थं न दुष्चिन्तितम् - 'अहं पञ्चाशत्सहस्रकेवलज्ञानिशिष्याणां गुरुः, चतुर्ज्ञानवान्, द्वादशाङ्ग्याः प्रणेता प्रभोश्च प्रथमो गणधरः । आनन्दस्तु सामान्यश्रावकोऽस्ति । तन्मया किमर्थं तस्मै मिथ्यादुष्कृतं दातव्यम् । अतिविनीतस्याऽपि मम पक्षः प्रभुणा न गृहीतः । प्रत्युतैकसामान्यश्रावकाय मिथ्यादुष्कृतदानार्थं मम कथनेन प्रभुणा ममापयशः कृतः । श्रावकादप्यहं हीनतरः प्रदर्शितः। आजीवनं कृतायाः प्रभुसेवाया इदमेव मया फलं प्राप्तम् । ततो कृतं प्रभ्वाज्ञाऽऽराधनया। नाहमानन्दाय मिथ्यादुष्कृतं दास्यामि ।' किन्तु त्वरितं स आनन्दस्य गृहं प्राप्तवान् । तेन प्रभुवचनकथनपूर्वकं तस्मै मिथ्यादुष्कृतं दत्तम् । तद्धृदयस्थप्रभुबहुमानस्य मनागपि हानिर्न जाता । प्रत्युत 'मादृशाय प्रतिष्ठाप्राप्तायापि शिष्याय प्रभुर्विना सङ्कोचमाऽऽज्ञपयितुं शक्नोती'ति विचिन्त्य तद्धृदयस्थप्रभुबहुमानवृद्धिरेव जाता । एवं सर्वैरपि शिष्यैर्वाधिकत्वे सत्यपि गुरोः पुरो गौतमस्वामिवल्लघुबालकसदृशैर्भवितव्यम् । विशिष्टशिष्यसम्पद्रूपगुणेन प्रभोः सकाशादधिकत्वे
કરીશ.” પછી સમવસરણમાં આવી તેમણે પ્રભુને પૂછ્યું. પ્રભુએ કહ્યું – “હે ગૌતમ ! આનંદની વાત સાચી છે. તારે તેને મિચ્છામિદુક્કડ આપવું.” પ્રભુનું વચન સાંભળીને ગૌતમસ્વામીના મનમાં જરાય ખેદ ન થયો. તેમણે આવું દુર્ભાન ન કર્યું કે હું પચાસ હજાર શિષ્યોનો ગુરુ, ચાર જ્ઞાનનો ધણી, દ્વાદશાંગીને રચનારો, પ્રભુનો પ્રથમ ગણધર છું. આનંદ તો સમાજ શ્રાવક છે. તો મારે શા માટે તેને મિચ્છામિ દુક્કડમ્ આપવાનું? અતિશય વિનયવાળા એવા પણ મારો પક્ષ પ્રભુએ ન લીધો. ઉર્દુ, એક સામાન્યશ્રાવકને મિચ્છામિ દુક્કડમ્ આપવાનું મને કહીને મારો અપયશ કર્યો. શ્રાવક કરતા પણ મને નીચો બતાવ્યો. જિંદગીભર કરેલી પ્રભુસેવાનું મને આ જ ફળ મળ્યું. મારે પ્રભુની આજ્ઞાની આરાધના કરવાથી સર્યું. હું આનંદને મિચ્છામિ દુક્કડમ્ આપવા નહીં જાઉં.' પરંતુ તરત જ તેઓ આનંદના ઘરે ગયા. તેમણે પ્રભુનું વચન કહીને તેને મિચ્છામિ દુક્કડમ્ આપ્યું. તેમના હૃદયમાં રહેલું પ્રભુ ઉપરનું બહુમાન જરા ય ઘટ્યું નહીં. ઉલ્યું, ‘પ્રતિષ્ઠા પામેલા મારા જેવા શિષ્યને પણ પ્રભુ સંકોચ વિના આજ્ઞા કરી શકે છે' એમ વિચારી તેમના હૃદયમાં રહેલું પ્રભુ ઉપરનું બહુમાન વધ્યું. આમ બધાય શિષ્યોએ ગુણોમાં
અધિક હોવા છતાં પણ ગુરુની આગળ ગૌતમસ્વામીની જેમ નાના બાળક જેવા થવું. વિશિષ્ટ શિષ્ય પરિવાર હોવા રૂપ ગુણ વડે પ્રભુ કરતા અધિક હોવા છતાં પણ
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थपञ्चमवृत्तद्वयम् । सत्यपि गौतमस्वामिना प्रभोराज्ञा निर्विचारं शीघ्रमाऽऽराद्धा । तथा सर्वैरपि शिष्यैः कदाचिद्गुरोः सकाशात् स्वस्य गुणाधिकत्वे सत्यपि गुर्वाज्ञाऽवश्यमाऽऽराधनीया।
गुरुः प्रभोः प्रतिनिधिरस्ति । ततो गुरुवचनं प्रभुवचनतुल्यं मन्तव्यम् । गुरुवचन आराद्धे सति जिनवचनमाराद्धं भवति । गुरुवचन आशातिते सति जिनवचनमाशातितं भवति । ___ तदयमत्रोपदेशसर्वस्वम् – स्वस्य गुणाधिकत्वे सत्यपि शिष्यैर्गुवाज्ञा सदाऽऽराधनीया ॥३॥
अवतरणिका - इत्थं गुर्वाज्ञाया महत्त्वं प्रदाऽधुना श्लोकद्वयेन गुरोर्देवतातुल्यं पूज्यत्वं दर्शयति - मूलम् -जइ कुणइ उग्गदंडं, रूसइ लहुएवि विणयभंगंमि ।
चोयइ फरुसगिराए, ताडइ दंडेण जइ कहवि ॥४॥ अप्पसुएवि सुहेसी हवइ, मणागं पमायसीलोवि ।
तहवि हु सो सीसेहिं, पूइज्जइ देवयं व गुरू ॥५॥॥ जुम्मं ॥ छाया - यदि करोति उग्रदण्डं, रुष्यति लघुकेऽपि विनयभने ।
चोदयति परुषगिरा, ताडयति दण्डेन यदि कथञ्चित् ॥४॥ अल्पश्रुतोऽपि सुखैषी भवति, मनाक प्रमादशीलोऽपि ।
तथापि खलु सः शिष्यैः, पूज्यते देवता इव गुरुः ॥५॥॥ युग्मम् ।। दण्डान्वयः - जइ गुरू उग्गदंडं कुणइ, लहुएवि विणयभंगंमि रूसइ, फरुसगिराए ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુની આજ્ઞા વિચાર્યા વિના તરત આરાધી. તેમ બધા શિષ્યોએ કદાચ ગુરુ કરતા પોતે અધિક ગુણવાળા હોય તો પણ ગુર્વાજ્ઞાની અવશ્ય આરાધના કરવી.
ગુરુ પ્રભુના પ્રતિનિધિ છે. તેથી ગુરુનું વચન પ્રભુના વચન સમાન માનવું જોઈએ. ગુરુવચનની આરાધના કરવાથી પ્રભુના વચનની આરાધના થાય છે. ગુરુવચનની આશાતના કરવાથી પ્રભુવચનની આશાતના થાય છે.
આ શ્લોકનો સાર આ છે - શિષ્યોએ પોતે અધિક ગુણવાળા હોવા છતાં સદા शुशिानी सारापना ४२वी. (3)
અવતરણિકા - આમ ગુર્વાશાનું મહત્ત્વ બતાવી હવે બે શ્લોક વડે ‘ગુરુ દેવતાની જેમ પૂજ્ય છે” એ બતાવે છે.
શબ્દાર્થ – જો ગુરુ ઉગ્રદંડ કરે, થોડો પણ વિનયનો ભંગ થાય ત્યારે ગુસ્સે થાય,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुर्देवतावत्पूज्यः । चोयइ, जइ कहवि दंडेण ताडइ, अप्पसुएवि सुहेसी मणागं पमायसीलोऽवि हवइ तहवि हु सीसेहिं सो देवयं व पूइज्जइ । अत्र चतुर्थवृत्तादिवर्ति 'जइ' इतिपदं पञ्चमवृत्तस्यान्तिमौ द्वौ पादौ च चतुर्थवृत्तस्य प्रतिपादेन सह सम्बद्धनीयाः । ततश्चतुर्थवृत्तस्यान्वय इत्थं भवति - जइ गुरू उग्गदंडं कुणइ तहवि हु सीसेहिं सो देवयं व पूइज्जइ, जइ गुरू लहुएवि विणयभंगंमि रूसइ तहवि हु सीसेहिं सो देवयं व पूइज्जइ, जइ गुरू फरुसगिराए चोयइ तहवि हु सीसेहिं सो देवयं व पूइज्जइ, जइ कहवि गुरू दंडेण ताडइ तहवि हु सीसेहिं सो देवयं व पूइज्जइ । चतुर्थवृत्तादिवर्ति 'जइ' इति पदं, पञ्चमवृत्तद्वितीयपादादिवर्ति 'हवइ' इति पदं पञ्चमवृत्तस्य चान्तिमौ दौ पादौ 'अप्पसुएवि' 'सुहेसी' 'मणागं पमासीलोऽवि' इति त्रयेण सम्बद्धनीयाः । ततः पञ्चमवृत्तान्वय इत्थं भवति - जइ गुरू अप्पसुएवि हवइ तहवि हु सीसेहिं सो देवयं व पूइज्जइ । जइ गुरू सुहेसी हवइ तहवि हु सीसेहिं सो देवयं व पूइज्जइ । जइ गुरू मणागं पमायसीलोऽवि हवइ तहवि हु सीसेहिं सो देवयं व पूइज्जइ ॥४-५॥ ॥ युग्मम् ॥ इत्थं द्वयोवृत्तयोः सविस्तरं दण्डान्वयमभिधायाऽधना किञ्चिद्वितीयते ।
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - यदि - सम्भावने, गुरुः - सम्यग् धर्मशास्त्रार्थदेशकः, यत उक्तम् – 'धर्मज्ञो धर्मकर्ता च, सदा धर्मपरायणः । सत्त्वेभ्यो धर्मशास्त्रार्थदेशको गुरु-रुच्यते ॥" उग्रदण्डं - उग्रः - तीव्रोऽपराधापेक्षयाऽधिक इति यावत् स चासौ दण्डः - शिक्षा चेत्युग्रदण्डः, तमित्युग्रदण्डम्, करोति - व्यापारयति, तथापि - एवं सत्यपि, हु - निश्चयेन, शिष्यैः - अन्तेवासिभिः, सः - गुरुः, देवता इव - जिनेश्वर इव, पूज्यते - अर्च्यते । अत्र सम्भावनार्थो ‘यदि' शब्दः 'सामान्यपरिस्थितौ गुरुरुग्रदण्डं કર્કશ વાણીથી ઠપકો આપે, દાંડાથી મારે, ઓછું ભણેલા હોય, સુખને શોધનારા હોય, થોડા પ્રમાદી પણ હોય તો પણ ખરેખર શિષ્યો વડે તે ગુરુ દેવતાની જેમ પૂજાય છે. (४-५)
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - ગુરુ એટલે સારી રીતે ધર્મશાસ્ત્રની દેશના આપનારા. કહ્યું છે - “ધર્મને જાણનારા, ધર્મ કરનાર, સદા ધર્મમાં પરાયણ, જીવોને ધર્મશાસ્ત્રના અર્થની દેશના આપનાર ગુરુ કહેવાય છે.”
જો ગુરુ તીવ્ર શિક્ષા કરે તો પણ ખરેખર શિષ્યો તે ગુરુને ભગવાનની જેમ પૂજે છે. સામાન્ય સંયોગોમાં ગુરુ શિષ્યને તીવ્ર શિક્ષા નથી કરતા. સંયોગવશાત્ અથવા કોઈ ગુરુ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुर्देवतावत्पूज्यः । नैव करोति' इति द्योतयति । 'अपि' शब्द इदं ज्ञापयति - 'सामान्यपरिस्थितौ शिष्यैर्गुरुः देवता इव पूज्यते एव, गुरुणोग्रदण्डे कृते सत्यपि शिष्यैः स देवता इव पूज्यते । अत्रोग्रदण्डशब्देन पीडाकारिणो दण्डाः सङ् गृहीता दृष्ट्व्याः । ते चैवम्प्रकाराः स्युः - कदाचिद्गुरुः शिष्यं मण्डल्या बहिः कुर्यात्, कदाचिद्गुरुः शिष्येण सह न जल्पेत्, कदाचिद्गुरुः शिष्यं न पाठयेत्, कदाचिद्गुरुः शिष्याय भोजनं न दद्यात् नीरसं तुच्छं वा दद्यात् । एवम्प्रकारा अन्येऽपि बोद्धव्याः ।
यदि गुरुः - अनयोः शब्दयोरी पूर्ववज्ज्ञेयौ, एवमग्रेऽपि द्रष्टव्यम्, लघुकेऽपि - लघुरेव लघुकः, स्वार्थे क-प्रत्ययः, तस्मिन्निति लघुके, 'महति विनयभङ्गे रुष्यत्येव, किन्तु लघुकेऽपि विनयभङ्गे यदि रुष्यति' इति भावस्य द्योतनार्थमपिशब्द उपन्यस्तः । विनयभङ्गे - विनयः - प्राक्प्रपञ्चितशब्दार्थः, तस्य भङ्गः - असम्पादनं खण्डनं वेति विनयभङ्गः - अविनय इत्यर्थः, तस्मिन्निति विनयभङ्गे 'शिष्यैः कृते सति' इत्यध्याहार्यम्, रुष्यति - क्रुध्यति, तथापीत्यादिकं पूर्ववज्ज्ञेयम् । अत्र 'यदि' शब्द इदं प्रकटयति 'सामान्यपरिस्थितौ गुरुर्लघौ विनयभङ्गे नैव क्रुध्यति' । अत्र लघवो विनयभङ्गा एवम्प्रकाराः स्युः - यदा गुरुः स्वासनादुत्तिष्ठति तदा शिष्यः स्वासन उपविष्ट एव भवति, न तूत्तिष्ठति । गुरुणाऽभुक्ते शिष्यो भुङ्क्ते । शिष्यो गुरूपधेः प्रतिलेखनं न करोति । शिष्यो
પોતાના સ્વભાવને લીધે શિષ્યને તીવ્ર શિક્ષા કરે છે. સામાન્ય પરિસ્થિતિમાં તો શિષ્યો ગુરુને ભગવાનની જેમ પૂજે જ છે પણ ગુરુ તીવ્ર શિક્ષા કરે ત્યારે પણ શિષ્યો ગુરુને ભગવાનની જેમ પૂજે છે. અહીં ‘દંડ’ શબ્દથી પીડા કરનારા દંડ લેવા. ગુરુએ શિષ્યને કરેલી શિક્ષા આવી હોઈ શકે – કદાચ ગુરુ શિષ્યને માંડલી બહાર કરે, કદાચ શિષ્ય સાથે ન બોલે, કદાચ તેને ભણાવે નહીં, કદાચ તેને વાપરવા ન આપે, અથવા રસકસ વિનાનું લખું-સુકું આપે. આવા બીજા દંડો પણ જાણી લેવા.
| વિનયનો ભંગ એટલે વિનય ન કરે અથવા ઓછો કરે. શિષ્યો થોડો પણ વિનયનો ભંગ કરે ત્યારે જો ગુરુ ગુસ્સે થાય તો પણ શિષ્યો તે ગુરુને ભગવાનની જેમ પૂજે છે. સામાન્ય પરિસ્થિતિમાં થોડા વિનયના ભંગમાં ગુરુ ગુસ્સો ન કરે. સંયોગવશાત્ કે સ્વભાવને કારણે તેમને થોડા વિનયભંગમાં ગુસ્સો કરવો પડે. શિષ્યો વડે કરાતા ગુરુના નાના અવિનયો આવા હોઈ શકે - “ગુરુ પોતાના આસન ઉપરથી ઊભા થાય ત્યારે શિષ્ય ઊભો ન થાય, પોતાના આસન ઉપર બેઠો જ રહે. ગુરુના વાપર્યા પહેલા શિષ્ય વાપરી લે. ગુરુની ઉપધિનું શિષ્ય પડિલેહણ ન કરે. ગુરુને પૂછ્યા વિના શિષ્ય કોઈ
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
विनयस्य पञ्चविधत्वम् । गुरुमनापृच्छ्यैव किञ्चित्कार्यजातं करोति । शिष्यो गुरुं भिक्षां न दर्शयति । गुरुणाऽऽकारिते शिष्यः प्रत्युत्तरं न ददाति स्वासने वोपविष्टः सन्नेव प्रत्युत्तरं ददाति । स्थण्डिलभूमेरागमनानन्तरं शिष्यो गुरोः पूर्वमाचामतीर्यापथिकी वा पूर्व प्रतिक्रामति । मार्गगमने शिष्यो गुरोः पुरश्चलति । शिष्यो गुरोः समासने उच्चैरासने वोपविशति । शिष्यो गुरोर्वन्दनादिकं न करोति । एवम्प्रकारा अन्येऽपि ज्ञेयाः । एतान्सर्वान्विनयभङ्गान्शिष्यः प्रायः वर्जयत्येव, तथापि कदाचिदनाभोगेन विस्मरणेनाऽन्येन वा केनचित्कारणेनैते भवेयुः ।
__अथ विनयः पञ्चधा भवति । तद्यथा - लोकोपचारविनयोऽर्थविनयः कामविनयो भयविनयो मोक्षविनयश्च । तत्र लोकप्रवाहानुसारेण यो विनयः क्रियते स लोकोपचारविनयः कथ्यते । अर्थार्जनार्थं यो विनयः क्रियते सोऽर्थविनयः कथ्यते । कामप्राप्त्यर्थं क्रियमाणः कामविनय उच्यते । भयेन क्रियमाणो भयविनय उच्यते । मोक्षार्थं क्रियमाणो मोक्षविनयः कथ्यते । अत्र मोक्षविनयोऽधिकृतः । सोऽपि पुनः पञ्चधा भवति, तद्यथा - दर्शनविनयो ज्ञानविनयश्चारित्रविनयस्तपोविनय औपचारिकविनयश्च । तत्र द्रव्यादयो यथा भगवता प्ररूपितास्तथैव यः श्रद्दधाति तस्य दर्शनविनयो भवति । सम्यग्ज्ञानपूर्वकं कृत्यानि कुर्वतो
કામ કરે. શિષ્ય ગુરુને ગોચરી ન બતાવે. ગુરુ બોલાવે ત્યારે શિષ્ય જવાબ ન આપે અથવા પોતાના આસન ઉપર બેસીને જ જવાબ આપે. ચંડિલભૂમિથી પાછા આવ્યા પછી ગુરુ કરતા પહેલા શિષ્ય પગ ધુવે કે ઈર્યાવહી કરે. રસ્તે જતા શિષ્ય ગુરુની આગળ ચાલે. શિષ્ય ગુરુની સમાન આસને કે ઊંચા આસને બેસે. શિષ્ય ગુરુને વંદન વગેરે ન કરે. આવા બીજા અવિનયો પણ જાણી લેવા. આ બધા અવિનયોને શિષ્ય પ્રાયઃ પ્રયત્નપૂર્વક વર્જે છે જ, છતાં પણ ક્યારેક ભૂલથી, ભૂલી જવાથી કે બીજા કોઈ કારણસર આવા અવિનય થઈ જાય.
વિનય પાંચ પ્રકારનો છે. તે આ પ્રમાણે - લોકોપચારવિનય, અર્થવિનય, કામવિનય, ભયવિનય અને મોક્ષવિનય. તેમાં લોકપ્રવાહને અનુસાર જે વિનય કરાય તે લોકોપચાર વિનય. ધન કમાવા માટે જે વિનય કરાય તે અર્થવિનય કહેવાય. કામની પ્રાપ્તિ માટે કરાતો વિનય તે કામવિનય. ભયથી કરાતો વિનય તે ભયવિનય. મોક્ષ માટે કરાતો વિનય તે મોક્ષવિનય. અહીં મોક્ષવિનયનો અધિકાર છે. તેના પણ પાંચ પ્રકાર છે. તે આ પ્રમાણે – દર્શનવિનય, જ્ઞાનવિનય, ચારિત્રવિનય, તપવિનય અને ઔપચારિકવિનય. ત્યાં દ્રવ્ય વગેરે જે રીતે ભગવાને કહ્યા છે તે જ રીતે એની શ્રદ્ધા કરનારાને દર્શનવિનય હોય છે. સમ્યજ્ઞાનપૂર્વક કાર્ય કરે એને જ્ઞાનવિનય હોય છે. સારી રીતે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
औपचारिकविनयस्य भेदाः। ज्ञानविनयो भवति । चारित्रं सम्यक्पालयतश्चारित्रविनयो भवति । तपः सम्यगनुष्ठातुस्तपोविनयो भवति । यदुक्तं श्रीदशवैकालिकसूत्रस्य विनयसमाधिनामनवमाध्ययनस्य चतुर्थ उद्देशके श्रीशय्यम्भवसूरिभिः - 'चउव्विहा खलु तवसमाही भवइ । तं जहा - नो इहलोगट्ठयाए तवमहिट्ठिज्जा १, जो परलोगट्ठयाए तवमहिट्ठिज्जा २, नो कित्तिवण्ण-सद्द-सिलोगट्ठयाए तवमहिट्ठिज्जा ३, नन्नत्थ निज्जरट्ठयाए तवमहिट्ठिज्जा ४।' औपचारिकविनयो द्विधा भवति तद्यथा - प्रतिरूपविनयोऽनाशातवनाविनयश्च । तत्र प्रतिरूपविनयस्त्रिधा भवति । तद्यथा - कायिकविनयो वाचिकविनयो मानसिकविनयश्च, कायिकविनयोऽष्टविधो भवति, तद्यथा - अभ्युत्थानम् - पूज्यानां दर्शनादेवाऽऽसनत्यजनम्, अञ्जलिकरणम् - द्वयोः करयोर्योजनम्, आसनदानम् - उपवेशनार्थं गुरव आसनस्यार्पणम्, आसनाभिग्रहः - गुरोः पुरः स्वयमासनेऽनुपवेशनम्, कृतिकर्म - गुरोर्वन्दनं कर्त्तव्यम्, शुश्रूषणम् - सेवाकरणम्, अनुगमनम् - आगच्छतो गुरोः सन्मुखं व्रजनम्, संसाधनम् - गच्छतो गुरोः पश्चाद्गमनम् । वाचिकविनयश्चतुर्धा भवति - हितं भाषते १, मितं भाषते २, अपरुषं भाषते ३, आलोच्य भाषते ४ च । मानसिकविनयो द्विविधो भवति - अकुशलस्य मनसो निरोधः कर्त्तव्यः कुशलस्य च मनस उदीरणा कर्त्तव्या ।
ચારિત્ર પાળનારને ચરિત્રવિનય હોય છે. સારી રીતે તપ કરનારને તપવિનય હોય છે. દશવૈકાલિકસૂત્રના વિનયસમાધિ નામના ૯મા અધ્યયનના ૪થા ઉદેશામાં શ્રીશäભવસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - ““ચાર પ્રકારની તપસમાધિ છે. તે આ પ્રમાણે - આ લોક માટે તપ न ४२वो, ५२सो भाटे त५ न ४२वो, यश-कीर्ति-प्रशंसा-पाडवाड भाटे त५ न ४२वो, માત્ર નિર્જરા માટે તપ કરવો.' ઔપચારિકવિનય બે પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે - પ્રતિરૂપવિનય અને અનાશાતનાવિનય. ત્યાં પ્રતિરૂપવિનય ત્રણ પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે - કાયિકવિનય, વાચિકવિનય, માનસિકવિનય. કાયિકવિનય આઠ પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે - અભ્યત્થાન = પૂજયોના દર્શન થતા જ આસન તજવું, અંજલિકરણ = બે હાથ જોડવા, આસનદાન = ગુરુને બેસવા આસન આપવું, આસનાભિગ્રહ = ગુરુ આગળ સ્વયં આસન ઉપર ન બેસવું, કૃતિકર્મ = ગુરુને વંદન કરવું, શુશ્રુષણ = સેવા કરવી, અનુગમન = ગુરુ આવતા હોય ત્યારે સામે લેવા જવું, સંસાધન = ગુરુ જતા હોય ત્યારે પાછળ વળાવા જવું.વાચિકવિનય ચાર પ્રકારનો છે – હિતકારી બોલે, પરિમિત બોલે, મૃદુ ભાષા બોલે અને વિચારીને બોલે. માનસિક વિનય બે પ્રકારે છે – અકુશળમનનો નિરોધ કરવો અને કુશળ મનની ઉદીરણા કરવી.અનાશાતના વિનય પર પ્રકારનો છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनाशातनाविनयस्य भेदाः ।
अनाशातनाविनयो द्विपञ्चाशद्भेदभिन्नो भवति । तद्यथा - तीर्थकरः - अर्हन्, सिद्धः - लोकाग्रवर्त्यष्टकर्मरहितः शुद्धात्मा, कुलम् - गच्छसमुदायरूपम्, गणः - कुलसमूहरूपः, सङ्घः - साधुसाध्वीश्रावकश्राविकारूपश्चतुर्विधः, क्रिया - अस्तिवादरूपा, धर्मः - कुगतिपातधारकः, ज्ञानम् - मतिज्ञानादिकं पञ्चविधम्, ज्ञानी - ज्ञानवान्, आचार्यः - सूरिः, स्थविरः - यो धर्मे सीदतः स्थिरीकरोति, उपाध्यायः - पाठकः, गणी - गच्छाधिपतिः । एतानि त्रयोदश पदानि । अनाशातना - आशातनाऽभावो हीलनाऽभाव इति यावत्, भक्तिः - बाह्यप्रतिपत्तिः, बहुमानः - अन्तरङ्गप्रेम, वर्णवादः - गुणानुवादः । पूर्वोक्तानां त्रयोदशपदानामनाशातनाभक्तिबहुमानवर्णवादाः कर्त्तव्या इति त्रयोदशानां चतुर्भिर्गुणनेऽनाशातनाविनयस्य द्विपञ्चाशद्भेदा भवन्ति । यदुक्तं श्रीपुष्पमालायां मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिभिः -
'१लोगोवयारविणओ, अत्थे कामे भयम्मि मुक्खे अ । विणओ पंचविगप्पो, अहिगारो मुक्खविणएण ॥४०३॥ दंसण-नाण-चरित्ते, तवे य तह ओवयारिए चेव । मुक्खविणओ वि एसो, पंचविहो होइ नायव्वो ॥४०४॥
ते ॥ प्रभा - तीर्थ४२. = मरिहत, सिद्ध = सोन। म मागे २२८- 2165 २डित शुद्ध मात्मा, गुण = 20ोनो समुदाय, 1 = सुखनो समूड, संघ = साधुसाध्वी-श्राव-श्रावि३५ यतुर्विध संघ, यि = अस्तिवा६३५, धर्म = गतिमा ५४ाथी અટકાવનાર, જ્ઞાન = મતિજ્ઞાનાદિ પાંચ પ્રકારનું, જ્ઞાની = જ્ઞાનવાળા, આચાર્ય, વિર = साहाताने धर्मभ स्थि२ ४२नार, उपाध्याय = (भावना२, २५il = धिपति मा १३ ५६ छे. सनातन = शतना न ४२वी, मस्ति = पाय सेवा, पडुमान = અંતરંગ પ્રેમ, વર્ણવાદ = ગુણાનુવાદ. પૂર્વે કહેલા ૧૩ પદોની અનાશાતના, ભક્તિ, બહુમાન અને વર્ણવાદ કરવા. એટલે ૧૩ને ચારથી ગુણવાથી અનાશાતનાવિનયના પર ભેદ થાય. પુષ્પમાળામાં અને તેની સ્વોપજ્ઞ ટીકામાં માલધારી શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિમહારાજે
१. लोकोपचारविनयः अर्थे कामे भये मोक्षे च ।
विनयः पञ्चविकल्पः, अधिकारः मोक्षविनयेन ॥४०३॥ दर्शन-ज्ञान-चारित्रे, तपसि च तथा औपचारिके एव । मोक्षविनयोऽपि एषः, पञ्चविधः भवति ज्ञातव्यः ॥४०४॥
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
विनयभेदाः।
१दव्वाइ सद्दहंते, नाणेण कुणंतयम्मि किच्चाई । चरणं तवं च सम्मं, कुणमाणे होइ तविणओ ॥४०५॥ पडिरूवो खलु विणओ, काइयजोगे य वाय माणसिओ । अट्ठ चउव्विह दुविहो, परूवणा तस्सिमा होइ ॥४०७॥ अब्भुट्ठाणं अंजलि, आसणदाणं अभिग्गह किईय । सुस्सूसण अणुगच्छण, संसाहण काय अट्ठविहो ॥४०८॥ हिअमिअअफरुसवाई, अणुवीईभासि वाइओ विणओ । अकुसलमणनिरोहो, कुसलमणोदीरणं चेव ॥४०९॥ पडिरूवो खलु विणओ, पराणुवित्तिमइओ मुणेयव्वो । अप्पडिरूवो विणओ, नायव्वो केवलीणं तु ॥४१०॥ एसो भे परिकहिओ, विणओ पडिरूवलक्खणो तिविहो । बावन्नविहिविहाणं, बिंति अणासायणाविणयं ॥४१॥ तित्थयर-सिद्ध-कुल-गण-संघ-किरिय-धम्म-नाण-नाणीणं ।
आयरिय-थेरु-वज्झाय, गणीणं तेरसपयाणि ॥४१२॥ કહ્યું છે - “લોકોના વ્યવહારમાં રૂઢ વિનય તે લોકોપચારવિનય. તે આ પ્રમાણે – કોઈ યોગ્ય વ્યક્તિ આવે ત્યારે ઊભા થવું, વિનંતિ કરવી હોય ત્યારે હાથ જોડવા, આસન
१. द्रव्यादि श्रद्दधतः, ज्ञानेन कुर्वतः कृत्यानि ।
चरणं तपश्च सम्यक्, कुर्वतः भवति तद्विनयः ॥४०५॥ प्रतिरूपः खलु विनयः, कायिकयोगे च वाचिकः मानसिकः । अष्टचतुर्विधः द्विविधः, प्ररूपणा तस्येयं भवति ॥४०७॥ अभ्युत्थानं अञ्जलिः, आसनदानं अभिग्रहः कृतिश्च । शुश्रूषणं अनुगमनं, संसाधनं कायिकः अष्टविधः ॥४०८॥ हितमितअपरुषवादी अनुवीचिभाषी वाचिकः विनयः । अकुशलमनोनिरोधः, कुशलमनउदीरणा चैव ॥४०९॥ प्रतिरूपः खलु विनयः, परानुवृत्तिमयः ज्ञातव्यः । अप्रतिरूपः विनयः, ज्ञातव्यः केवलिनां तु ॥४१०॥ एषः युष्माकं परिकथितः, विनयः प्रतिरूपलक्षणः त्रिविधः । द्विपञ्चाशद्विधिविधानं, ब्रुवन्ति अनाशातनाविनयम् ॥४११॥ तीर्थकर-सिद्ध-कुल-गण-सङ्घ-क्रिया-धर्म-ज्ञान-ज्ञानिनाम् । आचार्य-स्थविरोपाध्यायगणिनां त्रयोदश पदानि ॥४१२॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
विनयभेदाः। १अणासायणा य भत्ती, बहुमाणो तह य वण्णसंजलणा । तित्थयराई तेरस, चउग्गुणा हुंति बावन्ना ॥४१३॥'
श्रीपुष्पमालायाः स्वोपज्ञवृत्तावेतद्गाथानां भावार्थ एवं प्रदर्शित: 'लोकानामुपचारो - व्यवहारस्तत्र रूढो विनयो लोकोपकारविनयः, तद्यथा - तदुचितस्य कस्यचिदागच्छतोऽभ्युत्थानं १, विज्ञापनादावञ्जलिबन्धः २ आसनप्रदानं ३ अतिथिपूजा ४ देवतार्चनं ५ चेति, तथाऽर्थे - अर्थविषये तत्प्राप्तिनिमित्तं विनयस्तद्यथा-अभ्यासवृत्तिः - अर्थलाभाकाङ्क्षया नरेन्द्रादीनां समीपेऽवस्थानं १ तथैव छन्दोऽनुवर्त्तनं - अभिप्रायाराधनं २ देशकालैः परिज्ञाय तदौचित्येन वर्त्तनं ३ अभ्युत्थानाञ्जलिबन्धासनप्रदानादयश्च नरेन्द्रादीनामित्येष सर्वोऽप्यर्थविनयः, एतान्येवाभ्यासवृत्त्यादीनि कामिनां वेश्याद्याश्रित्य कुर्वतां कामविनयः, स्वामिनो भयेन कुर्वतां भयविनयः, वक्ष्यमाणस्वरूपस्तु मोक्षविनयः, इह च धर्मोपदेशानां एवाधिकृतत्वान्मोक्षविनयेनैवाधिकारो, न शेषैरिति गाथार्थः ॥४०३॥ ___अनाधिकृतस्य मोक्षविनयस्यैव स्वरूपमाह - न केवलं विनयः सामान्येनैव पञ्चधा, तद्भेदस्वरूपो मोक्षविनयोऽप्येष पञ्चविधो ज्ञातव्यो भवति, तद्यथा - दर्शनज्ञानचारित्रतपोविषयः औपचारिकश्चेति गाथार्थः ॥४०४॥ ____ तत्र दर्शनादिविनयस्वरूपं तावदाह - द्रव्यक्षेत्रकालांस्तत्पर्यायांश्च समस्तान् આપવું, અતિથિની પૂજા કરવી અને દેવતાની પૂજા કરવી. તથા ધન કમાવા માટે વિનય કરવો તે અર્થવિનય. તે આ પ્રમાણે - અભ્યાસવૃત્તિ = ધનનો લાભ થાય એવી ઇચ્છાથી રાજા વગેરેની નજીકમાં રહેવું. છન્દોડનુવર્તન = રાજા વગેરેની ઇચ્છા મુજબ વર્તવું. દેશ-કાળ જાણીને તેને ઉચિત રીતે વર્તવું. રાજા વગેરે આવે ત્યારે ઊભા થવું, હાથ જોડવા, આસન આપવું વગેરે. કામી પુરુષો વેશ્યા વગેરેને આશ્રયીને આ જ અભ્યાસવૃત્તિ વગેરે કરે તે કામવિનય. આ જ અભ્યાસવૃત્તિ વગેરે સ્વામીના ભયથી કરે તે ભયવિનય. મોક્ષવિનયનું સ્વરૂપ આગળ કહીશું. અહીં ધર્મોપદેશનો અધિકાર હોવાથી મોક્ષવિનયનો अधिरछ, बाडीनानो नही. - હવે મોક્ષવિનયનું સ્વરૂપ કહે છે - મોક્ષવિનય પણ પાંચ પ્રકારનો છે. તે આ प्रभा - शनविनय, शानविनय, यास्त्रिविनय, त५विनय भने औपयारिविनय.
શાસ્ત્રમાં કહ્યા મુજબ બધા દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને તેમના પર્યાયોની શ્રદ્ધા કરે તે
१. अनाशातना च भक्तिः, बहुमानः तथा च वर्णसज्वलना ।
तीर्थकरादयः त्रयोदश, चतुर्गुणाः भवन्ति द्विपञ्चाशत् ॥४१३॥
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
विनयभेदाः ।
समयोक्तनीत्या श्रद्दधतो दर्शनविनयः, ज्ञानमनुक्षणमेवाभ्यस्यतस्तदुक्तानुसारेणैव सर्वाणि संयमकृत्यानि कुर्वतो ज्ञानविनयः, चरणं चारित्रं, तपः सम्यग्जिनाज्ञया कुर्वतस्तद्विनयश्चारित्रतपोविनय इति गाथार्थः ॥४०५॥
अथौपचारिकं मोक्षविनयं व्याचिख्यासुराह - गुर्वाद्युपचारे भव औपचारिकः स पुनर्विनयः संक्षेपतो द्विविधो भवति, प्रतिरूपा - उचिता योगा- मनोवाक्कायलक्षणास्तेषां योजनं यथास्थानं व्यापारणं प्रतिरूपयोगयोजनं, तथा अनाशातनाविनयश्चेति गाथासमासार्थः ॥ ४०६ ॥
६७
विस्तरार्थं तु बिभणिषुः स्वयमेवाह - प्रतिरूपस्य स्थानौचित्येन योगव्यापारलक्षणो विनयः खलु निश्चयेन, काययोगविषयो वाग्योगविषयो मनोयोगविषयश्चेति तात्पर्य:, तत्र काययोगोऽष्टविधः, वाग्योगश्चतुर्विधः, मनोयोगस्तु द्विविध इति यथाक्रमं सम्बन्धः, तस्य चाष्टविधकायिकादेर्विनयस्य प्ररूपणा - स्वरूपप्रकटनलक्षणा यं अनन्तरवक्ष्यमाणस्वरूपा भवतीति गाथार्थः ॥ ४०७ ॥
-
तत्र कायिकस्याष्टविधत्वं तावद्दर्शयति तदर्हस्य साध्वादेरभ्युत्थानं १ गुरुप्रश्नादावञ्जलिबन्धः २ श्रुतवृद्धादीनामासनप्रदानं ३ अभिग्रहो - गुर्वादिनियोगकरणे निश्चयः साक्षात्करणं च ४ कृतिकर्म - सूत्रार्थश्रवणादौ वन्दनकं ५ शुश्रूषणं
=
દર્શનવિનય. પ્રતિક્ષણ જ્ઞાનાભ્યાસ કરવો અને તેમાં કહ્યા મુજબ બધા સંયમકૃત્ય કરવા તે જ્ઞાનવિનય. જિનાજ્ઞા મુજબ ચારિત્ર અને તપ કરવા તે ચારિત્રવિનય અને તપવિનય. ગુરુ વગેરેના ઉપચારથી થતો વિનય તે ઔપચારિકવિનય. તે બે પ્રકારે છે પ્રતિરૂપયોગયોજન મન-વચન-કાયાનો યોગ્ય સ્થાને વ્યાપાર કરવો, અને અનાશાતના
विनय.
-
પ્રતિરૂપવિનય ત્રણ પ્રકારે છે - કાયિકવિનય, વાચિકવિનય અને માનસિક વિનય.
કાયિકવિનય આઠ પ્રકારનો છે - અભ્યુત્થાનને યોગ્ય એવા સાધુ વગેરે આવે તો ઊભા થવું, ગુરુને પૂછવું વગેરે હોય ત્યારે હાથ જોડવા, શ્રુતસ્થવિર વગેરેને આસન આપવું, ગુર્વાદિના કાર્ય કરવાનો અભિગ્રહ લેવો અને કરવું, સૂત્ર-અર્થ સાંભળતી વખતે
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
विनयभेदाः ।
विधिवददूरासन्नतया गुर्वादिसेवनं ६, अनुगमनं आगच्छतोऽभिमुखं यानं ७, संसाहणं-गच्छतोऽनुव्रजनं ८ इत्यष्टविधः कायिको विनयः । आह-ननु लोकोपचारविनयादिभ्योऽस्य को भेदः ? उच्यते, पूर्वमभ्युत्थानादीनि व्यवहारादिमात्र इतरजनैः क्रियमाणान्युक्तानि, इह तु मोक्षोद्देशेन तानि विधीयमानानि मोक्षविनयत्वेनोच्यन्त इति भेद इति गाथार्थ इति ॥ ४०८ ॥
वाग्योगविनयस्य चतुर्विधत्वं दर्शयति वाक्शब्द: प्रागपि सम्बध्यते, ततश्च हितवाक्-परिणामसुन्दरवचन: १ मितवाक्स्तोकाक्षरवचन: २ अपरुषवाक्अनिष्ठुरवचन: ३ अनुविचिन्त्यभाषी - स्वालोचितवक्ता ४ इति वाचिको विनयः । अथ मनोयोगविनयस्य द्विविधत्वं प्रकटयति अकुशलस्य-आर्त्तध्यानारुषितस्य मनसो निरोधः १, तथा कुशलस्य - धर्मध्यानादियुक्तस्य मनस उदीरणं - प्रवर्त्तनं २, इति द्विविधो मानसो विनय इति गम्यते इति गाथार्थः ॥ ४०९॥
आह- ननु किमात्मकोऽसौ विनयः ? कस्य चैष भवतीत्यत्राह - प्रतिरूप:उचितः खलु विनयः परानुवृत्त्यात्मकः- तत्तद्वस्त्वपेक्षया प्राय आत्मव्यतिरिक्तप्रधानानुवृत्त्यात्मको मन्तव्यः, उत्तरार्धे च अप्रतिरूपविनयस्य केवलिनां निर्देशादयं प्रतिरूपविनयो बाहुल्येन छद्मस्थानामेव बोद्धव्यः, तथा चाह - अप्रतिरूपो विनयःअपरानुवृत्त्यात्मकः केवलिनामेव ज्ञातव्यः, अमीषां तेनैव प्रकारेण कर्मविनयात्, વંદન કરવા, વિધિપૂર્વક બહુ દૂર નહીં બહુ નજીક નહી રહીને ગુરુ વગેરેની સેવા કરવી, આવતા હોય તો સામે જવું, જતા હોય તો પાછળ જવું.
પ્રશ્ન - લોકોપચારવિનય કરતા આમાં શું ફરક છે ?
६८
-
-
-
-
४वाज - પહેલા વ્યવહારમાત્રથી લોકો વડે કરાતા અભ્યુત્થાન વગેરે કહ્યા. અહીં મોક્ષના ઉદ્દેશથી કરાતા અભ્યુત્થાન વગેરે મોક્ષવિનય કહેવાય છે.
વાચિકવિનય ચાર પ્રકારનો છે પરિણામે સુંદર વચન બોલે, થોડું બોલે, કર્કશ ન બોલે, વિચારીને બોલે. માનસિકવિનય બે પ્રકારનો છે - આર્તધ્યાનથી યુક્ત મનનો નિરોધ કરવો અને ધર્મધ્યાનાદિથી યુક્ત મનને પ્રવર્તાવવું.
પ્રશ્ન - આ વિનય કેવો હોય છે અને કોને હોય છે ?
४वाज - પ્રતિરૂપ વિનય બીજાના અનુવર્તનરૂપ છે અને છદ્મસ્થોને હોય છે. કેવળીઓને બીજાનું અનુવર્તન નહીં કરવા રૂપ અપ્રતિરૂપ વિનય હોય છે. એમને એ જ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
विनयभेदाः।
६९ अपरिज्ञातकेवलभावानां तु केवलिनामपि प्रतिरूपो गुर्वनुवृत्त्यात्मको विनयः कियन्तमपि कालं यावद्भवतीति प्रतिपत्तव्यमिति गाथार्थः ॥४१०॥
उपसंहरन्नाह - एष:- अनन्तरोदितः 'भे' भवतां परिकथितो विनय:प्रतिरूपलक्षणस्त्रिविधः कायिकवाचिकमानसभेदादिति, अनाशातनाविनयं पुनर्द्विपञ्चाशद्विधिविधानं एतावत्प्रभेदमपि-तावत्पर्यन्तं ब्रुवते-प्रतिपादयन्तीति तीर्थकरगणधरा इति गाथार्थः ॥४११॥
___ एतदेवाह - तीर्थकरादिस्वरूपाणि तावत् त्रयोदश पदानि, तत्र तीर्थकरसिद्धौ प्रतीतौ, कुलं नागेन्द्रकुलादि, गणः कोटिकादिः, संघः प्रसिद्धः, क्रिया-अस्तिवादरूपा, धर्मो यतिधर्मादिः, ज्ञानं मत्यादि, ज्ञानिनः - तद्वन्तः, स्थविरः-सीदतां स्थिरीकरणहेतुः, उपाध्यायः-प्रसिद्धः कियतोऽपि साधुसमुदायस्याधिपतिर्गणीति गाथार्थः ॥४१२॥
यदि नामैतानि त्रयोदश पदानि ततः किमित्याह - आशातना - जात्यादिहीलना तदभावोऽनाशातना, तीर्थकरादीनां सदैव कर्त्तव्या, तथा भक्ति:-तेष्वेवोचितोपचाररूपा, बहुमान:-तेष्वेवान्तरङ्गभावप्रतिबन्धरूपो, वर्णसज्वलना-तेषामेव सद्भूतगुणोत्कीर्तनरूपा, अनेन प्रकारेण तीर्थकरादयस्त्रयोदश चतुर्गुणा अनाशातनाद्युपाधिभेदेन द्विपञ्चाशद्भेदा भवन्तीति गाथार्थः । आह - नन्वभ्युत्थानादीनां विनयत्वं लोकेऽपि रूढं, द्रव्यश्रद्धानज्ञानाभ्यासचारित्रासेवनादीनां तु विनयरूपता न प्रतीता, तत् कथं तेषां सेहोच्यते ? नैतदेवं, अभिप्रायापरिज्ञानात्, अष्टप्रकारं हि कर्म રીતે કર્મનિર્જરા થાય છે. જે કેવળીઓના કેવળજ્ઞાનની ગુરુને ખબર ન પડી હોય એઓને ગુરુની અનુવૃત્તિરૂપ પ્રતિરૂપ વિનય કેટલોક કાળ હોય છે.
- અનાશાતના વિનય પર પ્રકારનો છે. તે આ પ્રમાણે - તીર્થકર, સિદ્ધ, નાગેન્દ્ર વગેરે કુળ, કોટિક વગેરે ગણ, સંઘ, અસ્તિવાદરૂપ ક્રિયા, યતિધર્મ વગેરે ધર્મ, મતિ વગેરે જ્ઞાન, જ્ઞાની, આચાર્ય, સીદાતાને સ્થિર કરતા સ્થવિર, ઉપાધ્યાય, ગચ્છાધિપતિ આ ૧૩ પદોની અનાશાતના, ભક્તિ, બહુમાન અને ગુણાનુવાદ કરવા. જાતિ વગેરેથી હીલના કરવી તે આશાતના તેનો ત્યાગ તે અનાશાતના. ભક્તિ = બાહ્ય સેવા, બહુમાન = અંતરંગ ભાવપ્રતિબંધ. ૧૩ ને ૪ ગુણા કરવાથી પર થાય.
પ્રશ્ન - અભ્યત્થાન વગેરેને તો લોકો પણ વિનય કહે છે. દ્રવ્યોની શ્રદ્ધા કરવી, જ્ઞાનાભ્યાસ કરવો, ચારિત્ર પાળવું વગેરે વિનયસ્વરૂપ જણાતા નથી. તો અહીં તેમને કેમ વિનયરૂપ કહ્યા ?
જવાબ - આઠ પ્રકારના કર્મને દૂર કરે તે વિનય. દ્રવ્યોની શ્રદ્ધા કરવી વગેરેથી
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
प्रकारान्तरेण विनयभेदाः। विनयतीति विनय इत्यादावेव व्युत्पत्त्यर्थो दर्शितः अष्टप्रकारकर्मविनयनं च द्रव्यश्रद्धानादीनामपि प्रतीतमेवेति तेषामपि विनयता युक्तैवेत्यलं प्रसंगेन ॥४१३॥'
खरतरगच्छीयश्रीसाधुसोमगणिविहितपुष्पमालालघुवृत्तावप्ययमेव भावार्थः प्रायः प्रदर्शितः ।
श्रीनेमिचन्द्रसूरिकृतप्रवचनसारोद्धारस्य षष्ठस्य गृह्यतिचारद्वारस्य श्रीसिद्धसेनसूरिकृतवृत्तौ विनयः सप्तधा प्रदर्शितः । तथा च तत्पाठः - "विणए 'त्ति विनीयतेक्षिप्यतेऽष्टप्रकारं कर्मानेनेति विनयः, स च ज्ञानदर्शनादिभेदात् सप्तधा, यदाहुः -
'१नाणे दंसणचरणे मण-वय-काओवयारिओ विणओ । नाणे पंचपयारो मइनाणाईण सद्दहणं ॥१॥ भत्ती तह बहुमाणो तद्दिद्रुत्थाण सम्मभावणया । विहिगहणब्भासोऽवि य एसो विणओ जिणाभिहिओ ॥२॥' शुश्रूषणादिकश्च दर्शनविनयः, यदाहुः -
કર્મો દૂર થાય છે માટે તેમને વિનયરૂપ કહ્યા છે.”
પુષ્પમાળાની ખરતરગચ્છીયશ્રીસાધુસોમગણિએ રચેલ લઘુવૃત્તિમાં પણ આ જ ભાવો જણાવ્યા છે. - શ્રીનેમિચન્દ્રસુરિત પ્રવચનસારોદ્ધારના ‘ગુહસ્થના અતિચાર’ નામના છઠ્ઠા દ્વારની શ્રીસિદ્ધસેનસૂરિકૃતવૃત્તિમાં વિનય સાત પ્રકારનો બતાવ્યો છે. તેનો પાઠ આ પ્રમાણે છે -“જેનાથી આઠ પ્રકારના કર્મ દૂર ફેંકાય છે તે વિનય. તે જ્ઞાન, દર્શન વગેરે ભેદથી ७ ५२नो छे. ह्यु छ - 'नविनय, शनविनय, यारित्रविनय, मननो विनय, વચનનો વિનય, કાયાનો વિનય અને ઔપચારિક વિનય. જ્ઞાનવિનય પાંચ પ્રકારે - મતિજ્ઞાનાદિની શ્રદ્ધા કરવી તે. જ્ઞાન ઉપર ભક્તિ, બહુમાન, તેમાં કહેલ અર્થો બરાબર સમજવા, વિધિપૂર્વક જ્ઞાન ગ્રહણ કરવું, તેનો અભ્યાસ કરવો - આ જ્ઞાનવિનય છે.”
શુશ્રુષણા વગેરે દર્શનવિનય છે. કહ્યું છે - ‘દર્શનવિનય બે પ્રકારે છે – શુકૂષણા
१. ज्ञाने दर्शनचरणयोः मनो-वचः-कायौपचारिकाः विनयाः ।
ज्ञाने पञ्चप्रकारः मतिज्ञानादीनां श्रद्दधानम् ॥१॥ भक्तिः तथा बहुमानः तदृष्टार्थानां सम्यक् भावनया । विधिग्रहणाभ्यासोऽपि च एषः विनयः जिनाभिहितः ॥२॥
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकारान्तरेण विनयभेदाः।
* १सुस्सूसणा अणासायणा य विणओ उ दंसणे दुविहो । दंसणगुणाहिएसुं किज्जइ सुस्सूसणाविणओ ॥१॥ सक्कारब्भुट्ठाणं संमाणासणअभिग्गहो तह य । आसणअणुप्पयाणं किइकम्मं अंजलिगहो य ॥२॥ इंतस्सऽणुगच्छणया ठियस्स य पज्जुवासणा भणिया । गच्छंताणुव्वयणं एसो सुस्सूसणाविणओ ॥३॥'
सत्कारः - स्तवन-वन्दनादिः, अभ्युत्थानं-विनयार्हस्य दर्शनादेवासनत्यजनम्, सन्मानो - वस्त्रपात्रादिभिः पूजनम्, आसनाभिग्रहः पुनस्तिष्ठत एव गुरोरादरेणासनानयनपूर्वकमत्रोपविशतेति भणनम्, आसनानुप्रदानं-स्थानात्स्थानान्तरे आसनस्य सञ्चारणम्, कृतिकर्म-वन्दनकम्, अञ्जलिग्रहः-अञ्जलिकरणम्, शेषं प्रकटम्, अनाशातनाविनयः पुनः पञ्चदशविधः, तस्य चेदं स्वरूपम् -
અને અનાશાતના. જે દર્શન ગુણથી અધિક હોય તેમના વિષે શુશ્રુષણાવિનય કરાય છે. સત્કાર = સ્તવન-વંદન વગેરે, અભ્યત્થાન = વિનયયોગ્ય વ્યક્તિના દર્શન થતા જ આસન છોડવું તે, સન્માન = વસ્ત્રો વગેરેથી પૂજવું, આસનાભિગ્રહ = ગુરુનું આદરપૂર્વક આસન લાવી “અહીં બેસો’ એમ કહેવું, આસનઅનુપ્રદાન = એક સ્થાનથી બીજે સ્થાને આસન લઈ જવું, કૃતિકર્મ = વંદન, અંજલિગ્રહ = હાથ જોડવા. આવતા હોય તો સામા જવું, રહેલા હોય ત્યારે સેવા કરવી, જાય ત્યારે પાછળ જવું - આ શુશ્રુષણાવિનય
सनातन विनय १५ ॥२ छ - तीर्थ.४२, धर्म, भायार्य, उपाध्याय, स्थविर,
१. शुश्रूषणा अनाशातना च विनयः तु दर्शने द्विविधः ।
दर्शनगुणाधिकेषु क्रियते शुश्रूषणाविनयः ॥१॥ सत्काराभ्युत्थाने सन्मानासनाभिग्रहौ तथा च । आसनानुप्रदानं कृतिकर्म अञ्जलिग्रहश्च ॥२॥ आगच्छतः अनुगमनता स्थितस्य च पर्युपासना भणिता । गच्छदनुव्रजनं एषः शुश्रूषणाविनयः ॥३॥
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकारान्तरेण विनयभेदाः। “१तित्थयर-धम्म-आयरिअ-वायगे थेर-कुल-गणे संघे । संभोइअ-किरिआए मइनाणाईण य तहेव ॥१॥' साम्भोगिकाः - एकसामाचारिकाः । क्रिया-आस्तिकता । • २कायव्वा पुण भत्ती बहुमाणो तह य वन्नवाओ य । अरहंतमाइयाणं केवलनाणावसाणाणं ॥१॥'
भक्तिः-बाह्या प्रतिपत्तिः, बहुमान:-आन्तरः प्रीतिविशेषः, वर्णवादोगुणग्रहणम्। चारित्रविनयः पुनः -
'३सामाइयाइचरणस्स सद्दहाणं तहेव कायेणं । संफासणं परूवणमह पुरओ सव्वसत्ताणं ॥१॥' तथा 'मण-वय-काइयविणओ आयरियाईण सव्वकालम्मि । अकुसलमणाइरोहो कुसलाणमुदीरणं तह य ॥२॥'
तथा उपचारेण - सुखकारिक्रियाविशेषण निर्वृत्त औपचारिकः स चासौ विनयश्च औपचारिकविनयः, स च सप्तधा - पुस, २९, संघ, सभोnि = मे सामायारीवणा साधु, मिया = मास्तिता, भतिज्ञान વગેરે પાંચ. આ પંદરની ભક્તિ = બાહ્ય સેવા, બહુમાન = અંદરની પ્રીતિ, વર્ણવાદ = ए पोरव, ४२वा ते.
ચારિત્રવિનય-સામાયિક વગેરે ચારિત્રની શ્રદ્ધા કરવી, કાયાથી તેની સ્પર્શના કરવી, બધા જીવ સમક્ષ તેની પ્રરૂપણા કરવી તે.
મન-વચન-કાયાનો વિનય-સર્વકાળે આચાર્ય વગેરે પ્રત્યે અશુભ મન-વચન-કાયાને અટકાવવા અને શુભ મન-વચન-કાયાને પ્રવર્તાવવા.
औपयारिविनय = सुप मापनारी प्रवृत्ति ४२वी. ते सात 12 छ - १. तीर्थकर-धर्म-आचार्य-वाचकेषु स्थविर-कुल-गणेषु सङ्के ।
साम्भोगिक-क्रिययोः मतिज्ञानादीनाञ्च तथैव ॥१॥ २. कर्तव्या पुनः भक्तिः बहुमानः तथा च वर्णवादश्च ।
अर्हदादीनां केवलज्ञानावसानानाम् ॥१॥ ३. सामायिकादिचरणस्य श्रद्धानं तथैव कायेन ।
संस्पर्शनं प्ररूपणमथ पुरतः सर्वसत्त्वानाम् ॥१॥ मनो-वच:-कायिकविनयः आचार्यादीनां सर्वकाले । अकुशलमनआदिरोधः कुशलानामुदीरणा तथा च ॥२॥
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकारान्तरेण विनयभेदाः ।
'१ अब्भासऽच्छणं छंदाणुवत्तणं कयपडिकिई तह य । कारि अनिमित्तकरणं दुक्खत्तगवेसणं तह य ॥१॥ तह देसकालजाणण सव्वत्थेसु तह य अणुमई भणिया । उवयारिओ उ विणओ एसो भणिओ समासेणं ॥२॥
तत्र 'अब्भासऽच्छणं' ति सूत्राद्यर्थिना नित्यमेवाचार्यस्याभ्यासे प्रत्यासन्ने स्थातव्यम्, तथा छन्द: अभिप्राय गुरूणामनुवर्त्तनीयः, तथा कृतप्रतिकृतिः कृते भक्तादिना उपचारे प्रसन्ना गुरवः प्रतिकृतिं - प्रत्युपकारं सूत्रार्थादिदानतो मे करिष्यन्ति, न नामैकैव निर्जरेति भक्तादिदाने गुरोर्यतितव्यम्, तथा कार्यनिमित्तकारणम्, कार्यं श्रुतप्रापणादिकम्, निमित्तं - हेतुं कृत्वा श्रुतं प्रापितोऽहमनेनेति हेतोरित्यर्थः, विशेषेण तस्य विनये वर्त्तितव्यम्, तदनुष्ठानं च कर्त्तव्यम्, यद्वा कारितेन सम्यक्सूत्रार्थमध्यापितेन पुनस्तन्निमित्तं करणं विनयस्य विधानं कारितनिमित्तकारणम्, गुरुणा सम्यक् सूत्रादिकं पाठितेन विनेयेन विशेषतो विनये वर्त्तितव्यं तदुक्तार्थानुष्ठानं च कर्त्तव्यमिति भावः, तथा दुःखार्त्तस्य- दुःखपीडितस्य गवेषणम् - औषधादिना प्रतिजागरणं दुःखार्त्तगवेषणम्, पीडितस्योपकारकरणमित्यर्थः, तथा देशकालज्ञानमवसरज्ञतेत्यर्थः, तथा सर्वार्थेषु गुरुविषयेष्वनुमतिःआनुकूल्यम् अथवा द्विपञ्चाशद्भेदो विनयः, स च पञ्चषष्टितमद्वारे वक्ष्यते ।'
-
=
७३
અભ્યાસાસન = સૂત્ર વગેરે મેળવવાની ઇચ્છાવાળાએ હંમેશા આચાર્યની નજીક બેસવું, છન્દોઽનુવર્તન ગુરુની ઇચ્છાને અનુસરવું, કૃતપ્રતિકૃતિ = માત્ર નિર્જરાના ભાવથી નહીં પણ આહાર વગેરેની ભક્તિ કરવાથી ગુરુ પ્રસન્ન થઈને સૂત્રાદિ આપીને મારી ઉપર પ્રત્યુપકાર કરશે એવા ભાવથી ગુરુની સેવા કરવી, કારનિમિત્તકારણ ‘આમણે મને ભણાવ્યો છે' એવા હેતુથી વિશેષથી તેમનો વિનય કરવો - ગુરુએ જેને ભણાવ્યો હોય એવા શિષ્યે વિશેષથી ગુરુનો વિનય કરવો જોઈએ અને તેમનું કહ્યું કરવું જોઈએ, દુઃખાત્તુંગવેષણ = દુ:ખી ઉપર ઉપકાર કરવો, દેશ-કાળ જાણવા = અવસર જાણવો, બધી બાબતમાં ગુરુને અનુકૂળ થવું. અથવા વિનય પર પ્રકારે છે. તે ૬૫મા
१. अभ्यासासनं छन्दोऽनुवर्त्तनं कृतप्रतिकृतिः तथा च । कारितनिमित्तकरणं दुःखार्त्तगवेषणं तथा च ॥ १ ॥
तथा देशकालज्ञानं सर्वार्थेषु तथा च अनुमतिः भणिता । औपचारिकश्च विनयः एषः भणितः समासेन ॥२॥
—
=
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
प्रकारान्तरेण विनयभेदाः। प्रवचनसारोद्धारे पञ्चषष्टितमे द्वारे प्रोक्ता विनयस्य द्विपञ्चाशद्भेदाः पुष्पमालोक्ताऽनाशाताविनयद्विपञ्चाशद्भेदतुल्या एव सन्ति । तथा च तन्मूलवृत्त्योरुक्तम् - 'इदानीं 'विणओ बावन्नभेयपडिभिन्नो' त्ति पञ्चषष्टं द्वारमाह - १तित्थयर १ सिद्ध २ कुल ३ गण ४ संघ ५ किरिय ६ धम्म ७ णाण ८ णाणीणं ९ । आयरिय १० थेरु ११ वज्झाय १२ गणीणं १३ तेरस पयाइं ॥५४९॥ अणासायणा १ य भत्ती २ बहुमाणो ३ तह य वण्णसंजलणा ४ । तित्थयराई तेरस चउगुणा हुंति बावण्णा ॥५५०॥
'तित्थे'त्यादिगाथाद्वयम्, तीर्थकरादिस्वरूपाणि तावत् त्रयोदश पदानि, तत्र तीर्थकर-सिद्धौ प्रसिद्धौ, कुलं-नागेन्द्रकुलादि, गणः-कोटिकादिः, सङ्घ-प्रतीतः, क्रिया-अस्तिवादरूपा, धर्म:- श्रमण-श्रावकधर्मादिः, ज्ञानं-मत्यादि, ज्ञानिनः - तद्वन्तः, आचार्यः - प्रतीतः, स्थविरः-सीदतां स्थिरीकरणहेतुः, उपाध्यायः - प्रसिद्धः, कियतोऽपि साधुसमुदायस्याधिपतिर्गणी ।
यदि नामैतानि च त्रयोदश पदानि ततः किमित्याह - आशातना - जात्यादिहीलना तदभावोऽनाशातना तीर्थकरादीनां सदैव कर्तव्या, तथा भक्तिः - तेष्वेवोचितोपचाररूपा, तथा बहुमानः - तेष्वेवान्तरङ्गप्रतिबन्धविशेषः, तथा तेषामेव 'वर्णसञ्वलना' वर्ण:-कीर्तिस्तस्य सज्वलना-प्रकाशनम् । अनेन प्रकारेण तीर्थकरादयस्त्रयोदश चतुर्गुणा अनाशातनाद्युपाधिभेदेन द्विपञ्चाशद्विनयभेदा भवन्तीति ।'
पुष्पमालावृत्तावपि मलधारि-श्रीहेमचन्द्रसूरिभिरेकसप्ततितमगाथाविवरणे प्रोक्तम् -
દ્વારમાં કહેવાશે.” પ્રવચનસારોદ્ધારના ૬પમા દ્વારમાં કહેલા વિનયના પર ભેદ પુષ્પમાળામાં કહેલા અનાશાતના વિનયના પર ભેદ સમાન જ છે.
પુષ્પમાળાની ૭૧મી ગાથાની વૃત્તિમાં મલધારી શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે
१. तीर्थकर-सिद्ध-कुल-गुण-सङ्घ-क्रिया-धर्म-ज्ञान-ज्ञानिनाम् ।
आचार्य-स्थविर-उपाध्याय-गणिनां त्रयोदश पदानि ॥५४९॥ अनाशातना च भक्तिः बहुमानः तथा च वर्णसज्वलना । तीर्थकरादयः त्रयोदश चतुर्गुणा भवन्ति द्विपञ्चाशत् ॥५५०॥
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५
प्रकारान्तरेण विनयभेदाः।
१विणए सत्तविहे पं० - तं जहा - नाणविणए दंसणविणए चरित्तविणए मणविणए वइविणए कायविणए लोगोवयारविणए, नाणविणए पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा - आभिणिबोहियनाणविणए जाव केवलनाणविणए, दंसणविणए दुविहे, तं जहा - सुस्सूसणाविणए य अणच्चासायणाविणए य, सुस्सूसणाविणए अणेगविहे, तं जहा - सक्कारेइ वा सम्माणेइ वा अंजलिपग्गहेइ वा पच्चुग्गच्छणया ठियस्स वा पज्जुवासणया पडिसंसाहणया, अणच्चासायणाविणए पणयालीसविहे, तं जहा - अरहंत १ धम्म २ आयरिय ३ उवज्झाय ४ थेर ५ कुल ६ गण ७ संघ ८ किरिय ९ संभोग १० नाणपंचगं १५, एएसिं पण्णरसण्हं ठाणाणं अणच्चासायणाए भत्तिबहुमाणेणं वण्णसंजलणयाए य, चरित्तविणए पंचविहे, तं जहा - सामाइयचरित्तविणए जाव अहक्खायचरित्तविणए, मणविणए वइविणए पत्तेयं दुविहे-पसत्थे अपसत्थे, तत्थ पसत्थे सत्तविहे, तं जहा - अपावए १
- विनय सात रनो छेते मा प्रभारी - शानविनय, शनविनय, यारित्रविनय, મનવિનય, વચનવિનય, કાયવિનય, લોકોપચારવિનય. જ્ઞાનવિનય પાંચ પ્રકારે છે - મતિજ્ઞાનવિનયથી કેવળજ્ઞાનવિનય સુધી, દર્શનવિનય બે પ્રકારે છે – શુશ્રુષણાવિનય અને અનાશાતનાવિનય. શુશ્રષણાવિનય અનેક પ્રકારે છે - સત્કાર કરવો, સન્માન કરવું, હાથ જોડવા, સામે જવું, રહેલાની સેવા કરવી, જતાની પાછળ જવું. અનાશાતનાવિનય ४५ अरे छ - ते. २मा रीते - मरिहंत, धर्म, मायार्य, उपाध्याय, स्थविर, पुस, ए, સંઘ, ક્રિયા, સંભોગ, જ્ઞાનપંચક, આ ૧૫ સ્થાનોની અનાશાતના, ભક્તિ-બહુમાન અને ગુણાનુવાદ કરવા. ચારિત્રવિનય પાંચ પ્રકારે છે - સામાયિકચારિત્રવિનયથી યથાખ્યાતચારિત્રવિનય સુધી. મનવિનય-વચનવિનય દરેક બે પ્રકારે છે – પ્રશસ્ત અને
प्रशस्त. प्रशस्त ७ अरे छे. ते भारत - पापी नडी, सावध नही, जियारहित, १. विनयः सप्तविधः प्रज्ञप्तः । तद्यथा - ज्ञानविनयः दर्शनविनयः चारित्रविनयः मनोविनयः वाग्विनयः
कायविनयः लोकोपचारविनयः । ज्ञानविनयः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः - तद्यथा आभिनिबोधिकज्ञानविनयः यावत् केवलज्ञानविनयः, दर्शनविनयः द्विविधः, तद्यथा - शुश्रूषणाविनयश्च अनत्याशातनाविनयश्च । शुश्रूषणाविनयः अनेकविधः, तद्यथा - सत्कारः वा सन्मानं वा अञ्जलिप्रगहो वा प्रत्युद्गमनता स्थितस्य वा पर्युपासनता प्रतिसंसाधनता, अनत्याशातनाविनयः पञ्चचत्वारिंशद्विधः, तद्यथा - अर्हन् १ धर्मः २ आचार्यः ३ उपाध्यायः ४ स्थविरः ५ कुलं ६ गणः ७ सङ्घः ८ क्रिया ९ सम्भोगः १० ज्ञानपञ्चकं १५ एतेषां पञ्चदशानां स्थानानां अनत्याशातनया भक्तिबहुमानेन वर्णसज्वलनया च । चारित्रविनयः पञ्चविधः, तद्यथा - सामायिकचारित्रविनयः यावत् यथाख्यातचारित्रविनयः, मनोविनयः वाग्विनयः प्रत्येकं द्विविधौ - प्रशस्तः अप्रशस्तः, तत्र
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकारान्तरेण विनयभेदाः। असावज्जे २ अकिरिए ३ निरुवक्के से ४ अणण्हवकरे ५ अच्छविकरे ६ अभूयाभिसंकणे ७, अप्पसत्थे सत्तविहे, तं जहा - पावए सावज्जे सकिरिए सउवक्के से अण्हवकरे छविकरे भूयाभिसंकणे, कायविणए दुविहे - पसत्थे अपसत्थे य, तत्थ गमणट्ठाणनिसीयणतुयट्टणउल्लंघणसव्विदियनोइंदियजुंजणाणि य आउत्ताणि कुव्वंतस्स पसत्थकायविणए सत्तविहे, एयाणि चेव अणाउत्ताणि कुव्वंतस्स अपसत्थकायविणएऽवि सत्तविहे, लोगोवयारविणए सत्तविहे, तं जहा - अब्भासवत्तियं परछंदाणुवत्तियं कयहेउं कयपडिकयया अत्तगवेसणया देसकालण्णुया अप्पडिलोमया य ।'
विस्तरतो विनयस्य स्वरूपं श्रीउत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रथमे विनयाध्ययने श्रीदशवैकालिकसूत्रस्य नवमे विनयसमाध्यध्ययनेऽन्येषु चापि ग्रन्थेषूपन्यस्तम् ।
ક્લેશ રહિત, આશ્રવ રહિત, જીવોને પીડા નહીં કરનાર અને જીવોને ભય રહિત. અપ્રશસ્ત ૭ પ્રકારે છે. તે આ રીતે - પાપી, સાવદ્ય, ક્રિયાસહિત, ક્લેશવાળું, આશ્રવ સહિત, પીડા કરનાર, જીવોને માટે ભયરૂપ. કાયવિનય બે પ્રકારે છે – પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્ત प्रशस्त ७ ५२ छ - ४५॥पूर्व ४, मा २३j, असj, 31 ५७j, भोणाj, બધી ઇન્દ્રિય-નોઈન્દ્રિયને પ્રવર્તાવવી. અપ્રશસ્ત ૭ પ્રકારે છે – અજયણાથી જવું વગેરે. લોકોપચારવિનય ૭ પ્રકારે છે. તે આ રીતે - નજીકમાં બેસવું, ઇચ્છાને અનુસરવું, ભણાવે તે માટે ભક્તિ કરવી, ભણાવ્યા હોય તેથી ભક્તિ કરવી, દુઃખીને શોધવા, દેશst Muql, मधे अनुण थj.”
વિસ્તારથી વિનયનું સ્વરૂપ શ્રીઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના પ્રથમ વિનય અધ્યયનમાં, શ્રીદશવૈકાલિકસૂત્રના નવમા વિનયસમાધિ અધ્યયનમાં અને બીજા પણ ગ્રન્થોમાં કહ્યું છે.
प्रशस्तः सप्तविधः, तद्यथा - अपापः १ असावद्यः २ अक्रियः ३ निरुपक्लेशः ४ अनावकरः ५ अच्छविकरः ६ अभूताभिशङ्कनः ७, अप्रशस्तः सप्तविधः, तद्यथा - पापः १ सावद्यः २ सक्रियः ३ सोपक्लेशः ४ आश्रवकरः ५ छविकरः ५ भूताभिशङ्कनः ७, कायविनयः द्विविधः - प्रशस्तः अप्रशस्तश्च, तत्र गमनस्थाननिषीदनत्वग्वर्त्तनोल्लङ्घनसर्वेन्द्रियनोइन्द्रिययुञ्जनानि च आयुक्तानि कुर्वतः प्रशस्तकायविनयः सप्तविधः, एतानि एव अनायुक्तानि कुर्वतः अप्रशस्तकायविनयोऽपि सप्तविधः, लोकोपचारविनयः सप्तविधः तद्यथा - अभ्यासवर्तित्वं परछन्दोनुवर्तित्वं कृतहेतु कृतप्रतिकृतता आर्तगवेषणता देशकालज्ञता अप्रतिलोमता च ।
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
विनयस्य माहात्म्यम् ।
ग्रन्थविस्तरभयान्नास्माभिरत्र तत्पाठाः प्रदर्श्यन्ते । तज्जिज्ञासुभिस्तत एव तेऽवगन्तव्याः । विनयस्य माहात्म्यमेवं प्रदर्शितं श्रीधर्मदासगणिरचितोपदेशमालायाम् '१ विणओ आवहइ सिरिं लहइ विणीओ जसं च किति च । न कयाइ दुव्विणीओ सकज्जसिद्धिं समाणेइ ॥ ३४२ ॥ ' स्थविररचितचन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णकेऽपि विनयमाहात्म्यमेवं प्रतिपादितम् '२विणओ मोक्खद्दारं विणयं मा हु कयाइ छड्डेज्जा ।
अप्पसुओ वि हु पुरिसो विणएण खवेइ कम्माई ॥५४॥
एवम्प्रकारं विनयं विनेयाः सदा कुर्वन्त्येव । तथापि कदाचिद्विनयाऽनुष्ठाने तेषां स्खलनाऽपि स्यात्, तदा विनयभङ्गो भवति ।
अधुना चतुर्थगाथातृतीयपादवर्णनावसरः । यदि गुरुः - अनयोः शब्दयोरर्थौ पूर्ववज्ज्ञेयौ । परुषगिरा परुषा - निष्ठुरा, सा चासौ गीः वाणीति परुषगीः, तयेति परुषगिरा, नोदयति- प्रेरयति, शिष्यानित्यध्याहार्यम् । तथापीत्यादिकं पूर्ववज्ज्ञेयम् । उक्तञ्च स्थविररचितचन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके
-
७७
ગ્રન્થનો વિસ્તાર થવાના ભયથી અહીં અમે તે પાઠો બતાવ્યા નથી. તે જાણવાની ઇચ્છાવાળાઓએ ત્યાંથી જ જાણી લેવા.
શ્રીધર્મદાસગણિ મહારાજ રચિત ઉપદેશમાળામાં વિનયનું માહાત્મ્ય આ પ્રમાણે जताव्युं छे. - વિનય લક્ષ્મીને લાવે છે. વિનીત વ્યક્તિ યશ અને કીર્તિ પામે છે. દુર્વિનીત જીવ ક્યારેય પોતાના કાર્યની સિદ્ધિને પામતો નથી.'
સ્થવિર રચિત ચન્દ્રકવેધ્યક પયજ્ઞામાં પણ વિનયનું માહાત્મ્ય આ પ્રમાણે બતાવ્યું છે. - ‘‘વિનય મોક્ષનું દ્વાર છે, વિનયને ક્યારેય છોડવો નહીં. ઓછું ભણેલો પુરુષ પણ વિનયથી કર્મો ખપાવે છે.’
આવા પ્રકારનો વિનય શિષ્યો હંમેશા કરે જ છે. છતાં પણ ક્યારેક વિનય કરવામાં તેમની ભૂલ પણ થાય. ત્યારે વિનયભંગ થાય છે.
જો । ગુરુ કર્કશવાણીથી ઠપકો આપે તો પણ શિષ્યો તે ગુરુને ભગવાનની જેમ પૂજે છે. સ્થવિર રચિત ચન્દ્રકવેધ્યક પયજ્ઞામાં કહ્યું છે - ‘‘મોક્ષના અભિલાષી શિષ્યે આચાર્યના
१. विनयः आवहति श्रियं लभते विनीतः यशश्च कीर्त्तिञ्च । न कदाचित् दुर्विनीतः स्वकार्यसिद्धिं समाप्नोति ॥ ३२४॥
२. विनयः मोक्षद्वारं विनयं मा खलु कदाचित् मुञ्चेत् । अल्पश्रुतोऽपि खलु पुरुषः विनयेन क्षपयति कर्माणि ॥५४॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
साधुः सदैव मधुरभाषामेव वक्ति। १वयणाई सुकडुयाइं पणयनिसिट्ठाइं विसहियव्वाइं ।
सीसेणाऽऽयरियाणं नीसेसं मग्गमाणेणं ॥४४॥' श्रीहरिभद्रसूरिविरचितपञ्चाशकप्रकरणस्य चान्द्रकुलीननवाङ्गवृत्तिकारश्रीअभयदेवसूरिप्रणीतवृत्तौ एकादशसाधुधर्मपञ्चाशकस्य अष्टादशगाथाविवरणेऽपि प्रोक्तम् -
“२ता कुलवधूनाएणं कज्जे निब्भच्छिएहिवि कहिंचि ।
एयस्स पायमूलं आमरणंतं न मोत्तव्वं ॥" अत्र 'यदि' शब्द इमं रहस्यार्थं बोधयति – 'सामान्यपरिस्थितौ गुरुः शिष्यं न कर्कशवचनैः प्रेरयति, किन्तु मधुरवचनैरेव ।' साधुः सदैव मधुरां भाषामेव वदति । यत उक्तमुपदेशमालायां भाषाया अष्टगुणान्दर्शयद्भिः श्रीधर्मदासगणिभिः -
'३महुरं निउणं थोवं कज्जावडियमगव्वियमतुच्छं ।
पुट्विमइसंकलियं भणंति जं धम्मसंजुत्तं ॥८०॥' तस्यामेवोपदेशमालायामग्रे तैः प्रतिपादितं यत् कथं आचार्यः शिष्यं प्रेरयति -
४धम्ममइएहिं अइसुंदरेहि कारणगुणोवणीएहिं ।
पल्हायंतो य मणं, सीसं चोएइ आयरिओ ॥१०४॥' પ્રેમરહિત ખૂબ કડવા વચનો સહન કરવા.”
શ્રીહરિભદ્રસૂરિરચિત પંચાશક પ્રકરણની ચાન્દ્ર કુલીન શ્રીઅભયદેવસૂરિમહારાજ રચિત ટીકામાં ૧૧મા સાધુધર્મ પંચાશકની ૧૮મી ગાથાના વિવરણમાં પણ કહ્યું છે - ‘કુલવહુને પતિ ગમે તેટલો ઠપકો આપે તો ય તે તેને છોડતી નથી. તેમ કારણે કોઈક રીતે ગુરુ ઠપકો આપે તો પણ શિષ્ય જીવનભર એમને છોડવા નહીં.”
ચાલુ સંયોગોમાં ગુરુ શિષ્યને કર્કશવચનોથી પ્રેરણા નથી કરતા, પણ મધુર વચનોથી જ પ્રેરણા કરે છે. સાધુ હંમેશા મધુર ભાષા જ બોલે. ઉપદેશમાળામાં ભાષાના આઠ गुए। पावत। श्रीधर्महास महा। युं छे - “साधु भ७२, निपुए, थोडं, ४३२१, ગર્વરહિત, તુચ્છતારહિત, વિચારીને, ધાર્મિક વચન બોલે.” તે જ ઉપદેશમાળામાં આગળ પણ તેમણે કહ્યું છે - “ધાર્મિક, ખૂબ સુંદર, કારણ-ગુણોવાળા વચનોથી મનને આહ્વાદ કરતા આચાર્ય શિષ્યને પ્રેરણા કરે છે.” १. वचनानि सुकटुकानि प्रणयनिःसृष्टानि विसोढव्यानि ।
शिष्येणाऽऽचार्याणां निःश्रेयसं मृग्यमाणेन ॥४४॥ २. ततः कुलवधूज्ञातेन कार्ये निर्भत्सितैरपि कुत्रचित् ।
एतस्य पादमूलं आमरणान्तं न मोक्तव्यम् ॥ ३. मधुरं निपुणं स्तोकं कार्यापतितमगर्वितमतुच्छम् ।
पूर्वमतिसङ्कलितं भणन्ति यत् धर्मसंयुक्तम् ॥८॥ ४. धर्ममयैः अतिसुंदरैः कारणगुणोपनीतैः ।
प्रह्लादयन् च मनः, शिष्यं प्रेरयति आचार्यः ॥१०४॥
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९
क्रुद्धगुरोः पूजने सत्यदृष्टान्तः ।
इत्थं गुरुः सदैव मधुरवाचमेव भाषते मधुरवाचैव च प्रेरयति । तथापि कदाचिद्गुरोरपि परुषभाषाप्रयोगावसर आपतति । स त्रिधा - १) शिष्येण महानपराधः कृतः स्यात्, २) गुरोः कोपनशीलस्तथाविध एव स्वभावः स्यात्, ३) अन्यशिष्यशिक्षणार्थं वा गुरुरपराधाभावेऽपि समर्पितशिष्यं क्रुधा प्रेरयेत् ।
अत्र विषये साम्प्रतकालघटितमेकं दृष्टान्तं प्रस्तुमः । कस्मिंश्चिद्गच्छे एकेन साधुनैको मुमुक्षुस्तन्मातापित्रनुज्ञां विना दीक्षितः। केनचिद्गुरोः कथितं यद्वितीयेन साधुना सा दीक्षा दत्ता । ततो गुरुणा द्वितीयः साधुराकारितो भृशं च निर्भत्सितः । तथापि स करयोजनेन गुरोः पुरः स्थितः । तेन किमपि प्रतिकारो न कृतः । मौनभावेन प्रशान्तेन तेन गुरोनिर्भर्त्सनाऽऽकर्णिता । 'मन्निमित्तेन गुरोरायासो जात' इति विचिन्त्य तस्य हृदयं दुःखनिर्भरं जातं नेत्रे च बाष्पार्दै जाते । तेन मनसि गुरुसम्बन्धि न किमिपि दुष्टं चिन्तितम् । तेन स्वीयनिर्दोषत्वप्रदर्शनार्थमल्पोऽपि वागुच्चारो न कृतः । गुरवे मिथ्यादुष्कृतं दत्त्वा स निजासन उपविष्टः । भोजनानन्तरं गुरुद्वितीयसाधुशिष्येण सह निहारार्थं गतः ।
આમ ગુરુ હંમેશા મીઠા વચનો જ બોલે અને મીઠા વચનોથી જ પ્રેરણા કરે. છતાં પણ ક્યારેક ગુરુને પણ કર્કશવચનો બોલવાનો અવસર આવે. તે ત્રણ રીતે - ૧) શિષ્ય મોટો અપરાધ કર્યો હોય, ૨) ગુરુનો ગુસ્સો કરવાનો જ સ્વભાવ હોય, ૩) બીજા શિષ્યોને શીખવવા મોટો ગુનો ન કર્યો હોય તો ય સમર્પિત શિષ્યને ગુરુ ગુસ્સાથી ઠપકો मा.
આ સંબંધમાં વર્તમાનકાળમાં બનેલો એક પ્રસંગ કહું છું – “કોઈક ગચ્છમાં એક સાધુએ એક મુમુક્ષુને એના માતાપિતાની રજા વિના દીક્ષા આપી. કોઈએ ગુરુને કહ્યું કે બીજા સાધુએ આ દીક્ષા આપી છે. તેથી ગુરુએ બીજા સાધુને બોલાવીને ખૂબ ઠપકો આપ્યો. છતાં તે હાથ જોડી ગુરુની સામે ઊભો રહ્યો. તેણે કંઈ પણ સામો જવાબ ન આપ્યો. મૌનપણે શાંતિથી તેણે ગુરુનો ઠપકો સાંભળ્યો. “મારા નિમિત્તે ગુરુને શ્રમ કરવો પડ્યો', એમ વિચારી તેનું હૃદય દુઃખથી ભરાઈ ગયું, આંખોમાં ઝળહળીયા આવી ગયા. તેણે મનમાં ગુરુ વિષે કંઈ પણ ખરાબ વિચાર ન કર્યો. પોતે નિર્દોષ હોવાનો તેણે જરાય બચાવ ન કર્યો. ગુરુને મિચ્છામિ દુક્કડમ્ આપી તે પોતાના આસને ગયો. વાપર્યા પછી ગુરુ તે બીજા સાધુના શિષ્યની સાથે
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
गुरूपालम्भावसरे न किमपि प्रतिवक्तव्यम् ।
तदा तेन प्रशिष्येण प्रगुरोः कथितम् - 'गुरुदेव ! भवता मम गुरुः किमर्थमुपालब्धः ?' प्रगुरुणा कथितम् - 'तेन क्षतिः कृता। अतस्तत्सम्मानार्थं मया स उपालब्धः । स तव गुरुरस्ति, मम तु शिष्य एव।' प्रशिष्येण कथितम् - 'गुरुदेव ! यदि मम गुरुणा क्षतिः कृताऽभविष्यत्तर्हि भवद्दतोपालम्भः स्थानेऽभविष्यत् । किन्तु मम गुरुस्त्विदमेव न जानाति यत्सा दीक्षा केन दत्ता ।' प्रगुरुणोदितम् - 'तर्हि तेन मम किमर्थं न कथितम् ?' प्रशिष्योऽभाषत - 'गुरुदेव ! मम गुरुर्मूर्तिमान्विनयोऽस्ति । गुरूपालम्भावसरे न किमपि प्रतिवक्तव्यमिति सिद्धान्तस्तेन स्वात्मनि सुप्रतिष्ठितः । अतो भवदग्रे स्वात्मनो निर्दोषत्वप्रकटनार्थं स न किमपि कथयिष्यति ।' ततो वसतिं गत्वा गुरुणा द्वितीयाय शिष्याय कथितं - 'त्वया मह्यं किमर्थं न कथितं यदहमस्मिन्विषये किमपि न जानामि?' शिष्यो गुरुपादयोः पतित्वा कथितवान् - 'गुरुदेव ! भवदग्रे मम को वाक्प्रचारः ?' ततो गुरुणा शिष्याय मिथ्यादुष्कृतं दत्तम् । सर्वे निजासनं गताः । यथा गुरुणा कर्कशवचनै शं तजिते सत्यपि तेन शिष्येण गुरुः करयोजनेन पादपतनेन च पूजितस्तथा सर्वैः शिष्यैः कर्त्तव्यमित्यत्रोपनयः ।
અંડિલ ભૂમીએ ગયા. રસ્તામાં તે પ્રશિષ્ય દાદાગુરુને કહ્યું - ‘ગુરુદેવ ! આપે મારા ગુરુદેવને કેમ ઠપકો આપ્યો ?' દાદાગુરુ બોલ્યા - ‘તેણે ભૂલ કરી હતી. તેથી તેને સુધારવા મેં ઠપકો माप्यो. ते तारो गुरु छ, भारी तो शिष्य ४ छ ने !' शिष्य बोल्यो - 'गुरुदेव ! भा२। ગુરુદેવે ભૂલ કરી હોત તો આપે આપેલ ઠપકો યોગ્ય ગણાય. પણ મારા ગુરુદેવને તો એ જ ખબર નથી કે આ દીક્ષા કોણે આપી છે.” દાદાગુરુ બોલ્યા - “તો પછી તેણે મને કહ્યું કેમ न ?' प्रशिष्य भोल्यो - 'गुरुदेव ! भा२। शुरुदेव साक्षात् विनयनी मूर्ति सभा छे. 'शुरु ઠપકો આપતા હોય ત્યારે કંઈ પણ સામું ન બોલવું' એ સિદ્ધાંત એમણે આત્મસાત્ કર્યો છે. માટે આપની આગળ પોતાનો બચાવ કરવા એઓ કંઈ નહીં બોલે.” પછી ઉપાશ્રયમાં આવીને તે બીજા સાધુના આસને જઈને ગુરુએ તેને કહ્યું - ‘તે મને કહ્યું કેમ નહીં કે મને આ વિષયમાં કંઈ ખબર નથી.' શિષ્ય ગુરુના પગમાં પડીને બોલ્યો – ‘ગુરુદેવ ! આપની આગળ મારે શું જીભ ચલાવવી.” પછી ગુરુએ શિષ્યને મિચ્છામિ દુક્કડમ્ આપ્યું. બધા પોત-પોતાના આસને ગયા. આ પ્રસંગમાં જેમ ગુરુએ કર્કશવચનોથી ખૂબ ઠપકો આપ્યો છતાં શિષ્ય હાથ જોડી અને પગમાં પડી ગુરુને પૂજ્યા તેમ બધા શિષ્યોએ કરવું એ અહીં સાર છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
मृगावतीदृष्टान्तः।
८१ यदा गुरुः क्रुद्धः सन् परुषगिरा शिष्याँस्तर्जयति तदा शिष्यैः न किमपि प्रतिवक्तव्यम् । एवं कृते सति गुरोविनयो भवति । स च शिष्याणां हिताय जायते । प्रतिवचने तु दत्ते गुरुनिरुत्तरीभवति । ततश्च तस्य पराभवो भवति । स च शिष्याणामनाय जायते । यदा गुरुस्तर्जयति तदा स्वस्य दोषो भवतु मा वा भवतु यदि शिष्यः स्वापराधमेव दृष्ट्वा गुरुं क्षाम्यति तर्हि तस्यैकान्तेनैव लाभो भवति यथा साध्वीमृगावत्याः केवलज्ञानप्राप्तिः सञ्जाता ।
श्रीधर्मदासगणिकृतोपदेशमालाचतुस्त्रिंशत्तमश्लोकस्य श्रीरामविजयगणिकृतवृत्तावेवं साध्वीमृगावतीवृत्तान्तः श्रूयते - ‘कौशाम्ब्यां नगर्यां श्रीवर्धमानस्वामी समवसृतः । तदा सर्वे सुरासुरेन्द्राः सुरकोटिभिः परिवृता वन्दितुमागताः । तदा चन्द्रसूर्यावपि स्वमूलविमानाभ्यां तत्र वन्दितुमागतौ । तस्मिन्नवसरे आर्यचन्दनाऽपि साध्वीमृगावतीसहिता वन्दितुमागता । आर्यचन्दनायाः साध्व्यः प्रभुं वन्दित्वा पश्चात्स्वोपाश्रये समागताः । मृगावती तु समवसरणे स्थिता । तस्मिन्नवसरे सन्ध्यासमयो जातोऽपि सूर्यतेजःप्रकाशेन न ज्ञातः । यत उद्योतस्तु तथैव स्थितः । रजनी प्रचुरा गता । सर्वेपि लोका वन्दित्वा स्वस्वगृहं प्राप्ताः । मृगावत्या साध्व्या तु रजनी प्रचुरा
જયારે ગુરુ ગુસ્સે થઈને કઠોર વાણીથી શિષ્યોને ઠપકો આપતા હોય ત્યારે શિષ્યોએ સામે કંઈ પણ જવાબ ન આપવો. આમ કરવાથી ગુરુનો વિનય થાય છે. તેનાથી શિષ્યોને લાભ થાય છે. સામું બોલવામાં ગુરુ નિરુત્તર થઈ જાય છે. તેથી તેમનો પરાભવ થાય છે. તે શિષ્યોના અનર્થ માટે થાય છે. જ્યારે ગુરુ ઠપકો આપે ત્યારે પોતાનો દોષ હોય કે ન હોય જો શિષ્ય પોતાની જ ભૂલ જોઈને ગુરુ પાસે માફી માગે તો તેને એકાન્ત લાભ થાય છે, જેમ મૃગાવતી સાધ્વીજીને કેવળજ્ઞાન થયું તેમ.
મૃગાવતી સાધ્વીજીનો વૃત્તાન્ત શ્રીધર્મદાસગણિ રચિત ઉપદેશમાળાની ૩૪મી ગાથાની શ્રીરામવિજયગણિકૃતટીકામાં આ પ્રમાણે સંભળાય છે - “કૌશામ્બી નગરીમાં શ્રીવર્ધમાનસ્વામી સમોસર્યા. ત્યારે કરોડો દેવોના પરિવારવાળા બધા ઇન્દ્રો વન્દન કરવા આવ્યા. ત્યારે ચન્દ્ર અને સૂર્ય પણ પોતાના મૂળ વિમાન સાથે ત્યાં વંદન કરવા આવ્યા. તે વખતે આર્યચન્દના પણ મૃગાવતી સાધ્વીજીની સાથે વંદન કરવા આવ્યા. આર્ય ચન્દના અને તેમના સાધ્વીઓ પ્રભુને વંદન કરીને પાછા ઉપાશ્રયે ગયા. મૃગાવતીજી તો સમવસરણમાં રહ્યા. તે વખતે સાંજ પડવા છતા સૂરજના પ્રકાશથી તેની ખબર ન પડી, કેમકે પ્રકાશ તેવો જ હતો. ઘણી રાત વીતી ગઈ. બધા લોકો વંદન કરીને પોતપોતાના
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
मृगावतीदृष्टान्तः । गताऽपि न ज्ञाता । यदा चन्द्रसूर्यो स्वस्वविमानमारुह्य स्वस्थानं गतौ, तदा समवसरणमध्ये च पृथिव्यामन्धकारे प्रसृते ससम्भ्रमा मृगावती रजनीं प्रचुरां गतां ज्ञात्वा नगरमध्ये आर्यचन्दनोपाश्रये समागता । एतस्मिन्नवसरे आर्यचन्दनाऽपि प्रतिक्रमणं विधाय संस्तारकपौरुषीं पठित्वा संस्तारके स्थिता मनस्यालोचयति, मृगावती क्व स्थिता भविष्यतीति अस्मिन्नवसरे मृगावतीमागतां दृष्ट्वोपालम्भं ददाति स्म, 'हे मृगावति ! तवैतन्न घटते । भवादृशीनां प्रधानकुलजातानां रात्रौ बहिःस्थानं न युक्तम्, भवत्येदं विरुद्धाचरणं कृतम् ।' एतदार्यचन्दनावचनं श्रुत्वा नयनाभ्यां गलदश्रुसलिला सा सन्तापं वहति, 'मया गुणवत्याः सन्ताप उत्पादित इति ।' पश्चात्तापेनात्मानं निन्दन्ती मृगावती करकमले योजयित्वा प्राह-'हे भगवति ! क्षमस्वैकं ममापराधं, मन्दभाग्याऽहं, प्रमादवशान्मयारात्रीस्वरूपं न ज्ञातम्, न पुनरीदृशं करिष्यामीति वारंवारं क्षमयित्वा चरणयोर्नत्वा विश्रामणां चकार । आर्यचन्दना संस्तारके सुप्ता, मृगावती च स्वकीयनिन्दां करोति । मृगावत्याः शुक्लध्यानानलो वृद्धि प्राप्तः, ज्वालितं च कठिनमपि कर्मेन्धनमण्डलम् । मृगावत्याः केवलज्ञानमुत्पन्नम् । अस्मिन्नवसरे कश्चिद्विषधर आर्यचन्दनासंस्तारकपार्वे समागच्छन्
ઘરે ગયા. મૃગાવતીજીને તો રાત ઘણી વીતવા છતાં ખબર ન પડી. જયારે ચન્દ્ર-સૂર્ય પોતપોતાના વિમાનમાં બેસી પોતાના સ્થાનમાં ગયા ત્યારે પૃથ્વી ઉપર સમવસરણમાં અંધારું ફેલાઈ ગયું. એટલે ઘણી રાત થઈ જાણીને મૃગાવતીજી ઉતાવળા ઉપાશ્રયે આવ્યા. એ વખતે આર્યચન્દનાજી પ્રતિક્રમણ કરી, સંથારાપોરસી ભણાવી સંથારામાં રહીને વિચારતા હતા - “મૃગાવતીજી કયાં ઊભા રહ્યા હશે ?' એ વખતે મૃગાવતીજીને આવેલા જોઈને તેમણે ઠપકો આપ્યો - “હે મૃગાવતી ! તમને આ શોભતું નથી. ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલા તમારા જેવાને રાત્રે બહાર રહેવું ઉચિત નથી. તમે આ વિરુદ્ધ આચરણ કર્યું.” આ સાંભળીને મૃગાવતીજીની આંખમાં આંસુ આવ્યા અને મનમાં સંતાપ થયો – “મેં ગુણવાન ગુણીજીને ગુસ્સો કરાવ્યો.” પશ્ચત્તાપપૂર્વક આત્માની નિંદા કરતા મૃગાવતીજી હાથ જોડી पोल्या - 3 भगवती ! भारी में भूव भाई शे. हुं मामा . प्रमाने सीधे મેં રાત્રીને જાણી નહીં. ફરી આવું નહીં કરું.’ આમ વારંવાર ખમાવ્યા અને પગમાં પડ્યા. આર્યચન્દનાજી ઊંઘી ગયા. મૃગાવતીજી પોતાની નિંદા કરે છે. શુક્લધ્યાનનો અગ્નિ વધ્યો. કર્મો બળી ગયા. મૃગાવતીજીને કેવળજ્ઞાન થયું. એ વખતે કોઈ સાપ આર્ય ચન્દનાજીના સંથારા પાસે આવતો મૃગાવતીજીએ જ્ઞાનથી જોયો. સંથારાની બહાર રહેલ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुकृतदण्डप्रहारोऽपि शिष्येण सम्यक् सोढव्यः ।
?'
मृगावत्या ज्ञानेन दृष्टः । संस्तारकादधः स्थितआर्यचन्दनाहस्तो मृगावत्या संस्तारके निहितः, तदाऽऽर्यचन्दना प्रबुद्धा, पृष्टं च 'मदीयः करः केन चालितः ?' तदा मृगावत्योक्तं 'स्वामिनि ! क्षमस्व मदीयापराधम्, मया करश्चालितः ।' 'कथं चालित' इति पृष्टे मृगावती प्राह- 'सर्पः समागच्छति ।' 'त्वया कथं ज्ञातम् मृगावती प्राह- ‘अतिशयेन ।' आर्यचन्दनया पृष्टं, 'कोऽयमतिशयः ?' मृगावती प्राह, 'केवलज्ञानस्वरूपोऽतिशयः । तत् श्रुत्वाऽऽर्यचन्दना पश्चात्तापं कर्तुं लग्ना, मृगावत्याश्च चरणयोः पतिता । एवमात्मनिन्दापराया आर्यचन्दनाया अपि केवलज्ञानमुत्पन्नम् । यथा मृगावत्या कषायो न कृतस्तथाऽन्यैरपि न कर्त्तव्य इत्युपनयेनोपदेशः ।'
अथ चतुर्थं पादं वर्णयामः । यदि - सम्भावने, कथञ्चित्- केनाऽपि प्रकारेण, गुरु: - पूर्ववत्, शिष्यमित्यध्याहार्यम्, दण्डेन - यष्ट्या, ताडयति - प्रहरति, तथापीत्यादिकं पूर्ववज्ज्ञेयम् । अत्र प्रथमपादस्य - 'यदि' शब्देऽनुवर्त्तमाने सत्यपि पुनर्यदि' शब्दोपादानं 'कथञ्चिद्’शब्दोपादानं च गुरुकृतस्य शिष्यविषयकस्य दण्डताडनस्याऽतिशयेनाऽसम्भवितत्वद्योतनार्थम् । यदा गुरुः शिष्यं दण्डेन ताडयति तदा शिष्यस्य मनसि मनागपि खेदो न सञ्जायते, किन्तु स स्वं चन्दनरससिक्तं मन्यते चण्डरुद्राचार्यशिष्यवत् । गुरुणा तस्य शिरसि दण्डेन प्रहृते सत्यपि समभावनिमग्नेन तेन यथा केवलमुत्पादितं तत्कथान
८३
તેમનો હાથ મૃગાવતીજીએ સંથારામાં રાખ્યો. ત્યારે આર્યચન્દનાજી જાગી ગયા. પૂછ્યું ‘મારો હાથ કોણે હલાવ્યો ?' મૃગાવતીજી બોલ્યા 'स्वामिनी ! भने क्षमा झरो में હાથ ચલાવ્યો.’ ‘કેમ ચલાવ્યો ?' એમ પૂછવા પર મૃગાવતીજી બોલ્યા - ‘સાપ આવે छे.' 'तमे शी रीते भएयुं ?' 'अतिशयथी.' 'झ्या अतिशयथी ?' 'वणज्ञानथी.' ते સાંભળી આર્યચન્દનાજી પસ્તાવો કરવા લાગ્યા. મૃગાવતીજીના ચરણોમાં પડ્યા. એમ પોતાની નિંદા કરતા આર્યચન્દનાજીને પણ કેવળજ્ઞાન થયું. જેમ મૃગાવતીજીએ કષાય ન કર્યો તેમ બીજાઓએ પણ ન કરવો એ ઉપનય છે.’’
-
જો કદાચ ગુરુ લાકડીથી મારે તો પણ શિષ્યો તેમને ભગવાનની જેમ પૂજે છે. ગુરુ શિષ્યને લાકડીથી મારે એ અતિશય અસંભવિત વાત છે. છતાં ક્યારેક સંયોગવશાત્ કે સ્વભાવને લીધે ગુરુ તેવું કરે, ત્યારે શિષ્યના મનમાં જરા ય ખેદ ન થાય, પણ તે તેને ચન્દનના વિલેપન સમાન માને, ચંડરુદ્રાચાર્યના શિષ્યની જેમ. ગુરુએ તેમના માથા ઉપર દાંડાના પ્રહાર કર્યા ત્યારે સમભાવમાં ડુબેલા તેમને શી રીતે કેવળજ્ઞાન થયું તે કથાનકમાંથી
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
चण्डरुद्राचार्यशिष्यदृष्टान्तः ।
कादवसेयम्। स च महोपाध्यायश्रीभावविजयकृतोत्तराध्ययनसूत्रप्रथमाध्ययनत्रयोदशश्लोकवृत्तावेवं दृश्यते
-
'उज्जयिन्यां पुरि स्नात्रोद्याने नन्दनसन्निभे । चंडरुद्राभिधः सूरिः सगच्छ: समवासरत् ॥१॥ ऊनाधिकक्रियादोषान्, स्वगच्छीयतपस्विनाम् । दर्शं दर्शं स चाकुप्यत्, प्रकृत्याप्यतिरोषणः ॥ २॥ भूयसां वारणं ह्येषां मयैकेनातिदुष्करम् । परं रोषातिरेकान्मे, स्वहितं न हि जायते ॥३॥ ध्यात्वेति सूरिरेकान्ते, तस्थौ सद्ध्या ततिं विहाय शिष्याणां, स्वाध्यायध्यानतत्परः ॥४ ॥ ॥ युग्मम् ॥ इतश्चोज्जयिनीवासी, व्यवहारिसुतो युवा । आगात्कुङ कुमलिप्तांगो, नवोढस्तत्र मित्रयुक् ॥ ५ ॥ साधून् दृष्ट्वा परीहासपूर्वकं तान् प्रणम्य च । सोऽवादीद्भगवन्तो मे, धर्मं ब्रूत सुखाकरम् ॥६॥ वैहासिकोऽयमिति ते, ज्ञात्वा नो किञ्चिदूचिरे । ततो भूयः स निर्ग्रन्थान्, सोपहासमभाषत ॥७॥ दौर्भाग्याद्भार्यया त्यक्तो, विरक्तोऽहं गृहाश्रमात् । तत् प्रद्य भवाम्भोधितारकं दत्त मे व्रतम् ॥८॥ धूर्त्तः प्रतारयत्यस्मान्नर्मवाक्यैर्मुहुर्मुहुः ॥ तद्दृष्यतामसौ सम्यक्, चिन्तयित्वेति ते जगुः ॥ ९ ॥ गुरोरधीना न वयं, स्वयं दीक्षादि दद्महे । तदाश्रय व्रताय त्वमस्मद्गुरुमितः स्थितम् ॥१०॥ श्रुत्वेति
જાણવું. તે ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના પહેલા અધ્યયનના ૧૩મા શ્લોકની મહોપાધ્યાય શ્રીભાવવિજયજી કૃત ટીકામાં આ પ્રમાણે દેખાય છે
ઉજ્જયિની નગરીમાં સ્નાત્ર ઉદ્યાનમાં ચંડરુદ્રાચાર્ય ગચ્છ સાથે આવ્યા. તે ગુસ્સાના સ્વભાવવાળા હતા. પોતાના ગચ્છના સાધુઓના ઓછી-વત્તી ક્રિયા કરવારૂપ દોષોને જોઈ જોઈને તેઓ ગુસ્સે થતા. ‘હું એકલો આ બધાને અટકાવી શકું તેમ નથી. પણ ગુસ્સાથી મારું હિત નથી થતું.' આમ વિચારી તેઓ શિષ્યોની ચિંતા છોડી ધ્યાન માટે એકાંતમાં બેઠા. આ બાજુ તે જ નગરીમાં રહેનારો એક વેપારીનો દીકરો જેના તાજા લગ્ન થયેલા હતા તે મિત્રો સાથે ઉપાશ્રયમાં આવ્યો. સાધુઓને જોઈ મશ્કરીપૂર્વક વંદન કરી તે બોલ્યો, ‘હે ભગવંત ! મને ધર્મ કહો.’ ‘આ મજાક કરે છે’ એમ જાણીને સાધુઓ કંઈ બોલ્યા નહીં. તેથી ફરીથી મજાકમાં તે બોલ્યો, ‘કમભાગી એવા મને મારી પત્ની છોડીને જતી રહી છે. મને વૈરાગ્ય થયો છે. માટે કૃપા કરી મને દીક્ષા આપો.' સાધુઓએ વિચાર્યું, ‘આ અમને ઠગે છે. માટે એને એનું બરાબર ફળ મળો.’ તેમણે કહ્યું, ‘અમે ગુરુને આધીન છીએ. માટે તું ગુરુમહારાજને મળ.' તે સાંભળી તે સૂરિજી પાસે
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
चण्डरुद्राचार्यशिष्यदृष्टान्तः । सवयस्योऽथ, सोऽव्रजत्सूरिसन्निधौ ॥ अब्रवीत्तं च वन्दित्वा, सोपहासं कृताञ्जलिः ॥११॥ गृहव्यापारतो भग्नो, लग्नोऽस्मि त्वत्पदाब्जयोः । तत्प्रव्राजय मां स्वामिस्तिष्ठामि ससुखं यथा ॥१२॥ सहास्यामिति तद्वाचं, श्रुत्वा कोपातिरेकतः । सूरिर्जगौ व्रतेच्छुश्चेत्तदा भस्मानय द्रुतम् ॥१३॥ ततस्तत्सुहृदैकेनानीते भस्मनि साधुराट् । तं गृहीत्वा स्वबाहुभ्यां, लोचं कृत्वा ददौ व्रतम् ॥१४॥ तद्विलोक्यविषण्णास्तद्वयस्यास्तमथाभ्यधुः । मित्र ! सद्यः पलायस्व, धाम यामो वयं यथा ॥१५॥ आसन्नसिद्धिकः सोऽथ, लघुकर्मेत्यचिन्तयत् । कथं गच्छाम्यहं गेहं, स्ववाचा स्वीकृतव्रतः ॥१६॥ प्रमादसङगतेनापि, या वाक् प्रोक्ता मनस्विना । सा कथं दृषदुत्कीर्णाक्षरालीवाऽन्यथा भवेत् ॥१७॥ नर्मणापि मया लब्धं, रक्षणीयं ततो व्रतम् । जहाति धुमणि को हि, विनायासमुपस्थितम् ॥१८॥ ध्यात्वेति भावसाधुत्वं, स सुधीः प्रत्यपद्यत । यथास्थानं ततो जग्मुस्तद्वयस्या विषादिनः ॥१९॥ विनेयोऽथावदत्सूरिं, भगवन् ! बन्धवो मम । श्रामण्यं मोचयिष्यन्ति, तद्यामोऽन्यत्र कुत्रचित् ॥२०॥ गच्छो महानसौ गच्छन्, प्रच्छन्नमपि यज्जनैः । ज्ञायते तद् द्वयोरेवाऽऽवयोर्गमनमर्हति ॥२१॥ सूरिः प्रोवाच यद्येवं, तदाऽध्वानं विलोकय । यथा रजन्यां गच्छामः, सोऽप्यालोक्य समाययौ ॥२२॥ प्रतस्थेऽथ निशीथिन्यां, सूरिनूतनशिष्ययुक् । पुरो याहीति गुरुणा, चोक्तः शिष्यो ययौ पुरः ॥२३॥ अपश्यन्निशि वृद्धत्वात्, स्थाणुना स्खलितो गुरुः । वेदनाविह्वलो जज्ञे , ज्वलद्रोषभराकुलः ॥२४॥ हा दुष्टशिष्य ! सन्मार्गो, न व्यलोकीति विब्रुवन्, दण्डेन शिष्यं शिरसि, कृतलोचे जघान सः ॥२५॥ तत्प्रहारस्फुटन्मौलिनिर्गच्छद्रुधिरोऽपि सः । न व्यब्रवीन्नाप्यकुप्यत्, प्रत्युतैवमचिन्तयत् ॥२६॥ स्वगच्छमध्ये ससुखं, तिष्ठन्तोऽमी महाशयाः । अधन्येन मया दुःखभाजनं विहिता हहा ! ॥२७॥ ગયો. વંદન કરી મજાક કરી દીક્ષા માટે વિનંતિ કરી. સૂરિજી ગુસ્સે થઈ બોલ્યા - “રાખ લાવ'. તેનો એક મિત્ર રાખ લાવ્યો. સૂરિજીએ લોન્ચ કરી દીક્ષા આપી. આ જોઈ તેના મિત્રો ભાગી ગયા. તે શ્રેષ્ઠિપુત્ર લઘુકર્મી હતો. તેણે વિચાર્યું – “દીક્ષા લઈને હવે ઘરે शी रीते 16 ?' तो सूरिछने , 'भगवंत ! भा२। स॥ भने घरे १४. भाटे આપણે બીજે જતા રહીએ.' સૂરિજી બોલ્યા, “રસ્તો જોઈ આવ.' શિષ્ય રસ્તો જોઈ આવ્યો. રાત્રે ગુરુ-શિષ્ય બન્નેએ વિહાર કર્યો. અંધારાને લીધે ગુરુને દેખાતું નથી. તેથી ઠુંઠા સાથે અથડાયા. એટલે ગુસ્સે થઈ શિષ્યના લોચવાળા માથા ઉપર દાંડો માર્યો. તેના માથેથી લોહી નીકળ્યું. છતાં તે કંઈ બોલ્યો નહીં કે ગુસ્સે ન થયો. ઉર્દુ તેણે વિચાર્યું,
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुर्यं दण्डयति स धन्यः । आजन्मसौख्यदाः शिष्या, गुरोः स्युः केऽपि धीधनाः । आद्य एव दिनेऽहं तु, जातोऽसातकरो गुरोः ॥२८॥ स्थाण्वादिना गुरोः पीडा, मा भूद्भूयोऽपि भूयसी । ध्यायन्निति प्रयत्नेन, स चचाल शनैः शनैः ॥२९॥ तस्यैवं व्रजतः शुद्धाशयस्य समतानिधेः । महात्मनः समुत्पेदे, निशायामेव केवलम् ॥३०॥ अथ प्रभाते सञ्जातेऽभ्युदिते च दिवाकरे । सूरिणा ददृशे शिष्यो, रुधिरालिप्तमस्तकः ॥३१॥ ततः शान्तरसाचान्तस्वान्तः सूरिरचिन्तयत् । अहो ! नवीनशिष्यस्याऽप्यमुष्य क्षान्तिरुत्तमा ॥३२॥ क्रोधामातेन मयका, दण्डेनैवं हतोऽपि यत् । नातनोद्वाङ्मनोदेहैर्वैगुण्यं किञ्चिदप्सौ ॥३३॥ चिरप्रव्रजितस्यापि, रोषदोषांश्च जानतः । प्राप्ताचार्यपदस्यापि, धिग्मे प्रबलकोपताम् ! ॥३४॥ इयच्चिरं सुदुष्पालं, पालितं मयका व्रतम् । परं तन्निष्फलं जज्ञे, कोपात्तन्मेऽमुना कृतम् ॥३५॥ भावनाभिरिति भावितचित्तः, सोऽपि केवलमवाप मुनीन्द्रः । एवमुत्कटरुषोऽपि गुरोः स्युर्मोक्षदाः सविनयाः सुविनेयाः ॥३६॥ इति श्रीचण्डरुद्राचार्यकथा ॥' ___ गुरुर्येषां शिष्याणामुग्रं दण्डं करोति, येषु रुष्यति, याँस्तर्जयति, याँश्च ताडयति ते धन्याः सन्ति । यतो ये शिष्याः समर्पिताः स्युः येषां चोपरि गुरोरन्तरङ्गप्रेम स्याद्गुरुस्तेषामेवोग्रं दण्डं कर्तुं शक्नोति, तेष्वेव कोपं कर्तुं शक्नोति, तर्जनताडने चापि तेषामेव कर्तुं शक्नोति । ये गुरुं प्रति मन्दादराः स्युर्येषां चोपरि गुरोरन्तरङ्गप्रेम तथाविधं न स्यात्तेषां गुरुर्न किमपि कथयितुं कर्तुं वा शक्नोति । अतो यदा गुरुदण्डं करोति, रुष्यति, तर्जयति ताडयति वा तदा गुरोरायासकारणस्य खेदो मनसि धर्तव्यः स्वस्य च धन्यकोटिप्रविष्टत्वेन
ગુરુને દુઃખી કર્યા. હું કમભાગી છું.” આમ શુભધ્યાનપૂર્વક ચાલતા તેને કેવળજ્ઞાન થયું. સવારે ગુરુએ શિષ્યનું લોહીલુહાણ માથું જોયું. તેથી તેમને પશ્ચાત્તાપ થયો. તેમને પણ કેવળજ્ઞાન થયું. આમ ગુસ્સાવાળા ગુરુને પણ શિષ્યો મોક્ષ અપાવનારા હોય છે.”
ગુરુ જે શિષ્યોને તીવ્ર શિક્ષા કરે છે, જેમની ઉપર ગુસ્સે થાય છે, જેમને ઠપકો આપે છે અને જેમને મારે છે તે ધન્ય છે. કેમકે જે શિષ્યો સમર્પિત હોય અને જેમની ઉપર ગુરુનો અંદરનો પ્રેમ હોય ગુરુ તેમને જ તીવ્ર શિક્ષા કરી શકે છે, તેમની ઉપર જ ગુસ્સો કરી શકે છે, ઠપકો પણ તેમને જ આપી શકે છે અને મારી પણ તેમને જ શકે છે. જેઓ ગુરુ પ્રત્યે મંદ આદરવાળા હોય અને જેમની ઉપર ગુરુનો અંદરનો પ્રેમ તેવો ન હોય તેમને ગુરુ કંઈપણ કહી કે કરી શકતા નથી. માટે જ્યારે ગુરુ દંડ કરે, ગુસ્સે થાય, ઠપકો આપે કે મારે ત્યારે ગુરુને શ્રમ કરાવવાનું દુઃખ મનમાં રાખવું અને
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरोरनुग्रहकृपा निग्रहकृपा च। मनसि प्रमोदः कर्त्तव्यः । उक्तञ्चोमास्वातिवाचकनिर्मितप्रशमरतिप्रकरणे -
‘धन्यस्योपरि निपतत्यहितसमाचरणधर्मनिर्वापी । गुरुवदनमलयनिःसृतो वचनसरसचन्दनस्पर्शः ॥७०॥'
गुरुकृपा द्विविधाऽस्ति - अनुग्रहकृपा निग्रहकृपा च । यदि गुरुः शिष्यस्योपरि अनुग्रहानेव वर्षयति तर्हि तस्मिन् शिष्ये तस्य गुरोरनुग्रहकृपा वर्त्तते । यदि गुरुः शिष्यमपायेभ्यो निगृह्णाति तर्हि तस्मिन् तस्य गुरोः निग्रहकृपा वर्तते । अनुग्रहकृपाऽपेक्षया निग्रहकृपा श्रेयसी । गुरोरनुग्रहकृपा प्रायः सर्वशिष्येषु भवति, निग्रहकृपा तु समर्पितशिष्ये एव । दण्डनरोषतर्जनताडनादीनि निग्रहकृपास्वरूपाणि सन्ति । ततः गुरुणा दण्डनादिषु कृतेषु शिष्येण स्वोपरि निग्रहकृपावृष्टिः सञ्जातेति मत्वा प्रमोदितव्यम्, न तु विषादः कर्तव्यः । ___ अधुना पञ्चमवृत्तविवरणं क्रियते । यदि गुरुः - अनयोः शब्दयोरौँ पूर्ववज्ज्ञेयौ, अल्पश्रुतः- अल्पं-हीनं श्रुतं-ज्ञानं यस्य सोऽल्पश्रुतः, अपि - 'बहुश्रुतो गुरुः शिष्यैः पूज्यते एव, अल्पश्रुतोऽपि गुरुः शिष्यैः पूज्यते' इतिभावस्य द्योतनार्थम् । भवति-स्यात्, तथापीत्यादिकं पूर्ववदवसेयम् । कदाचित्पूर्वकर्मोदयेन गुरुर्मन्दप्रज्ञावान्स्यात् शिष्यश्च
પોતે ધન્ય બન્યો હોવાથી મનમાં આનંદ કરવો. ઉમાસ્વાતિવાચકરચિત પ્રશમરતિપ્રકરણમાં કહ્યું છે – “અહિતને આચરવારૂપ ગરમીને દૂર કરનાર, ગુરુના મુખરૂપી મલય પર્વતમાંથી નીકળેલો, વચનરૂપી સરસચંદનનો સ્પર્શ ધન્ય જીવોની ઉપર પડે છે.”
ગુરુની કૃપા બે પ્રકારની હોય છે - અનુગ્રહકૃપા અને નિગ્રહકૃપા. ગુરુ બધું શિષ્યને અનુકૂળ જ કરે તે ગરુની અનુગ્રહકૃપા છે. ગુરુ શિષ્યને અપાયોથી અટકાવે તે ગુરુની નિગ્રહકૃપા છે. અનુગ્રહકૃપા કરતા નિગ્રહકૃપા વધુ સારી છે. ગુરુની અનુગ્રહકૃપા પ્રાયઃ બધા શિષ્યો ઉપર હોય છે, પણ નિગ્રહકૃપા તો સમર્પિત શિષ્યો ઉપર જ હોય छ. ६ ४२वो, गुस्से थj, ति२२७२ ४२वो, भा२j - ओ अ निपाना स्व३५ छे. તેથી ગુરુ દંડ વગેરે કરે ત્યારે શિષ્ય પોતાની ઉપર નિગ્રહકૃપા વરસી એમ માની ખુશ थy, ५९विषाह न ४२वो.
જો ગુરુ ઓછું ભણેલા હોય તો પણ શિષ્યો તેમને ભગવાનની જેમ પૂજે છે. બહુશ્રુત ગુરુને તો શિષ્યો પૂજે જ છે, પણ ઓછું ભણેલા ગુરુને પણ શિષ્યો પૂજે છે. કદાચ પૂર્વકર્મના ઉદયે ગુરુ મંદ બુદ્ધિવાળા હોય અને શિષ્ય જ્ઞાનાવરણના ક્ષયોપશને લીધે તીવ્ર
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८
केवल्यप्यज्ञातदशायां छद्मस्थगुरोविनयं करोति । ज्ञानावरणक्षयोपशमेन तीव्रमेधावान् स्यात् तथापि शिष्येण सो गुरुस्तीर्थङ्कर इव पूज्यः । यतः केवलिनोऽपि यावन्न गुरुणा विदिताः स्युस्तावच्छद्मस्थस्य स्वगुरोः पूर्वप्रवृत्तं विनयं कुर्वन्त्येव, न तु मुञ्चन्ति । गुरुणा शिष्यस्य केवलोत्पादे ज्ञाते यदा स तं निवारयति तदैव स तं मुञ्चति । इत्थं यदि केवलिनोऽपि अज्ञातदशायां छद्मस्थस्थ गुरोः सेवां कुर्वन्ति तहि छद्मस्थेन बहुश्रुतेन शिष्येण छद्मस्थस्याऽल्पश्रुतस्य स्वगुरोः पूजा त्ववश्यं कर्त्तव्यैव । अत्रेदमवधेयं-केवलज्ञानं अनन्तं भवति, छद्मस्थज्ञानं तु तदनन्ततमभागतुल्यम् । बहुश्रुतज्ञानं बृहत्तरानन्ततमभागतुल्यं भवति, अल्पश्रुतज्ञानञ्च हीनतरानन्ततमभागतुल्यं भवति। ततो यद्यनन्तज्ञानवान् केवल्यनन्ततमभागतुल्यज्ञानवतः छद्मस्थगुरोः सेवां करोति तर्हि बृहत्तरानन्ततमभागतुल्यज्ञानवता बहुश्रुतेन शिष्येण हीनतरानन्ततमभागतुल्यज्ञानवतोऽल्पश्रुतस्य गुरोः पूजाकरणे तु न कथञ्चिदपि लज्जनीयम्, अवश्यमेव तेन गुरुपूजा कर्त्तव्या । यतो द्वावपि अनन्ततमभागतुल्यज्ञानवन्तावेव स्तः । अनन्ततमभागस्य बृहत्तरत्वहीनतरत्वकृतो भेदस्त्वकिञ्चित्करः । अन्यच्च मोक्षाध्वनि ज्ञानापेक्षया चारित्रं प्रधानं भवति । यतोऽल्पश्रुताश्चारित्रसम्पन्ना माषतषादिवत्सिध्यन्ति, परन्तु बहताश्चारित्रहीना न सिध्यन्ति । गरोश्चारित्रपर्यायो
બુદ્ધિવાળો હોય તો પણ શિષ્ય તે ગુરુને તીર્થકરની જેમ પૂજવા. કેમકે કેવળીઓ પણ જયાં સુધી ગુરુને પોતાના કેવળજ્ઞાનની ખબર ન પડે ત્યાં સુધી છબસ્થ એવા પોતાના ગુરુનો પૂર્વની જેમ વિનય કરે જ છે, છોડી નથી દેતા. જ્યારે ગુરુને શિષ્યના કેવળજ્ઞાનની ખબર પડે અને તેઓ તેને સેવા કરતા રોકે ત્યારે જ તેઓ તે વિનય છોડે છે. આમ જો કેવળીઓ પણ અજ્ઞાત અવસ્થામાં છબસ્થગુરુની સેવા કરતા હોય તો છબસ્થ બહુશ્રુત શિષ્ય છબી અને ઓછું ભણેલા પોતાના ગુરુની પૂજા અવશ્ય કરવી જ જોઈએ. અહીં આ ધ્યાનમાં રાખવું - કેવળજ્ઞાન અનંત છે. છદ્મસ્થનું જ્ઞાન તેના અનંતમાં ભાગે છે. બહુશ્રુતનું જ્ઞાન મોટા અનંતમાભાગ તુલ્ય છે અને અલ્પશ્રુતનું જ્ઞાન નાના અનંતમાભાગ તુલ્ય છે. તેથી જો અનંતજ્ઞાનવાળા કેવળી પણ અનંતમા ભાગ જેટલા જ્ઞાનવાળા છબી ગુરુની સેવા કરે છે તો મોટા અનંતમા ભાગ જેટલા જ્ઞાનવાળા બહુશ્રુત શિષ્ય નાના અનંતમા ભાગ જેટલા જ્ઞાનવાળા અલ્પશ્રુત ગુરુની પૂજા કરવામાં કોઈ રીતે શરમાવું નહી. અવશ્ય તેણે તેમની પૂજા કરવી. કેમકે બન્નેનું જ્ઞાન આતંતમા ભાગનું જ છે. અનંતમો ભાગ મોટો-નાનો હોવાથી બહુ ફરક નથી પડતો. બીજુ, મોક્ષમાર્ગમાં જ્ઞાન કરતા ચારિત્ર વધુ પ્રધાન છે. કેમકે ઓછું ભણેલા પણ ચારિત્રસંપન્ન આત્માઓ માષતુષ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुहीलना भस्मसात् करोति ।
ज्यायानस्ति, शिष्यस्य चारित्रपर्यायो लघुरस्ति, ततोऽधिकचारित्रपर्यायवत्त्वेन गुरुः शिष्येणावश्यं पूज्यो भवति ।
८९
यदि बहुश्रुतत्वमदमत्तः शिष्योऽल्पश्रुतं गुरुं न पूजयति, प्रत्युत तस्य हीलनां करोति, तर्हि सा तस्याऽनर्थाय जायते । यदुक्तं - श्रीदशवैकालिकसूत्रस्य विनयसमाधिनामकनवमाध्ययनस्य प्रथमोद्देशके श्रीशय्यंभवसूरिभिः
'१ जे आवि मंदित्ति गुरुं विइत्ता, डहरे इमे अप्पसुअ त्ति नच्चा | हीलंति मिच्छं पडिवज्जमाणा, करंति आसायण ते गुरूणं ॥२॥ पगइइ मंदावि भवंति एगे, डहरा वि अ जे सुअबुद्धोववेआ । आयारमंता गुणसुट्ठिअप्पा, जे हीलिआ सिहिरिव भास कुज्जा ॥३॥' अत्र साध्वीपुष्पचूलाया उदाहरणमुल्लेखोचितमस्ति । यतः केवलज्ञाने जाते सत्यपि गुर्वज्ञातदशायां तया गुरोर्भक्तपानाऽऽनयनेन सेवा कृता । साध्वीपुष्पचुलाया दृष्टान्त इत्थं विवेचितः श्रीधर्मदासगणिकृतोपदेशमाला-सप्तत्यधिकशततमश्लोकविवरणे श्रीसिद्धर्षि
મુનિ વગેરેની જેમ સિદ્ધ થાય છે, પણ ચારિત્રમાં હીન બહુશ્રુતો સિદ્ધ નથી થતા. ગુરુનો ચારિત્રપર્યાય ઘણો છે. શિષ્યનો ચારિત્રપર્યાય થોડો છે. તેથી ગુરુ અધિકચારિત્રપર્યાયવાળા હોવાથી શિષ્યે અવશ્ય તેમની પૂજા કરવી જોઈએ.
જો બહુશ્રુતપણાના મદથી આંધળો થયેલ શિષ્ય અલ્પમ્રુત ગુરુની પૂજા ન કરે, ઉલ્ટું તેમની હીલના કરે તો તે તેના અનર્થ માટે થાય છે. દશવૈકાલિકસૂત્રના વિનયસમાધિ નામના ૯મા અધ્યયનના પહેલા ઉદ્દેશામાં શ્રીશય્યભવસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - ‘જે શિષ્યો ગુરુ મંદ છે, ઉંમરમાં નાના છે, ઓછું ભણેલા છે એમ જાણીને તેમની હીલના કરે છે તેઓ મિથ્યાત્વ પામ્યા થકા ગુરુની આશાતના કરે છે. જે ગુરુ પ્રકૃતિથી મંદ હોય, ઉંમરમાં નાના હોવા છતાં ભણેલા હોય, આચારવાળા હોય, ગુણવાન હોય તેમની હીલના કરવાથી તે અગ્નિની જેમ બાળી નાખે છે.”
અહીં પુષ્પચૂલા સાધ્વીજીનું દૃષ્ટાંત ઉલ્લેખવા યોગ્ય છે. કેમકે કેવળજ્ઞાન થયા પછી પણ જ્યાં સુધી ગુરુને ખબર ન હતી ત્યાં સુધી તેમણે આહાર-પાણી લાવીને ગુરુની સેવા કરી. પુષ્પચૂલા સાધ્વીજીનું દૃષ્ટાંત ઉપદેશમાળાની હેયોપાદેય ટીકામાં આ
१. ये चापि मन्द इति गुरुं विदित्वा लघव: इमे अल्पश्रुता इति ज्ञात्वा । हीलयन्ति मिथ्यात्वं प्रतिपद्यमानाः कुर्वन्ति आशातनां ते गुरूणाम् ॥२॥ प्रकृत्या मन्दा अपि भवन्ति एके, लघवोऽपि च ये श्रुतबुद्धयुपेताः । आचारमन्तः गुणसुस्थितात्मानः, ये हीलिताः शिखीव भस्म कुर्युः ॥३॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
साध्वीपुष्पचूलादृष्टान्तः । गणिभिर्हेयोपादेयटीकायाम् - 'पुष्पभद्रे नगरे पुष्पकेतुर्नृपतिः, पुष्पवत्यां यमलयुग्ममुदपादि, पुष्पचूल: पुष्पचूला च । तयोर्यौवने गाढतरस्नेहसम्बन्धमुपवीक्ष्य जनकोऽचिन्तयत्, यद्येतन्मिथुनकं वियोक्ष्यते तदा नूनं प्राणांस्त्यक्ष्यति अतोऽवियोग एव श्रेयानित्यालोच्याकरोत्सचिवादिभिर्वार्यमाणोऽपि तयोर्दाम्पत्यम् । तन्निर्वेन प्रवव्राज पुष्पवती, कृत्वा च तपोऽगमद्दिवं, ततः प्रयुक्तावधेर्विज्ञाय प्राग्भवमनयोविषयव्यामूढयोर्भवभ्रमणं मा भूदिति सञ्चिन्त्याऽयं प्रतिबोधोपाय इति स्व दर्शयामास नरकान्तस्तीव्रवेदनावितुद्यमानान्नारकान् पुष्पचूलायाः । सत्रासं विबुद्धया न्यवेदि तया भर्तुः । तेनापि एते ज्ञास्यन्तीत्याहूय पृष्टाः पाखण्डिनो नरकस्वरूपम् । ते चान्योन्यं विरुद्धं प्रलेपुः । तत्र च मासकल्पेन स्थितोऽन्निकासुतनाम सूरिः, तमाहूय पप्रच्छ, स दृष्टाद्विशिष्टतरमाचचक्षे । साऽवोचत् किं भगवताऽपि स्वप्नो दृष्टः ? गुरुराह न स्वप्नः किन्तु सर्वज्ञागमः । अन्यदा देवेन दर्शितास्तथैव देवलोकाः । तेष्वपि सविशेषामाख्यातेषु आह भगवन् ! कथमेतेषु गम्यते ? इति । गुरुणोक्तं सुचरितधर्मेण । ततो विमोच्य सा भर्तुरात्मानं प्राव्राजीत्, जज्ञे च मार्गज्ञा ।
९०
-
-
રીતે બતાવ્યું છે - ‘‘પુષ્પભદ્ર નગરમાં પુષ્પકેતુ રાજા હતો. પુષ્પવતી રાણીની કુખે જોડકું ઉત્પન્ન થયું - પુષ્પસૂલ અને પુષ્પચૂલા. જુવાનીમાં તે બન્નેનો ખૂબ ગાઢ સ્નેહનો સંબંધ જોઈને પિતાએ વિચાર્યું - ‘જો આ બેને જુદા પાડશું તો મરી જશે.' એમ વિચારી મંત્રી વગેરેએ અટકાવવા છતાં તે બન્નેના લગ્ન કરાવ્યા. તેથી નિર્વેદ પામી પુષ્પવતી રાણીએ દીક્ષા લીધી, તપ કરીને દેવલોક પામી. પૂર્વભવ જોયો. ‘વિષયમાં મૂઢ થઈ બન્ને સંતાનોનો સંસાર ન વધે.' એમ વિચારી પ્રતિબોધ કરવા પુષ્પચૂલાને સપનામાં તીવ્ર વેદનાથી પીડાતા નારકીઓ બતાવ્યા. તેણીને ત્રાસ થયો. ઊઠીને પતિને કહ્યું. તેણે પણ પાખંડીઓને નરકનું સ્વરૂપ પૂછ્યું. તેમણે પરસ્પર વિરુદ્ધ વાતો કરી. ત્યાં અર્ણિકાપુત્ર આચાર્ય માસકલ્પ રહ્યા હતા. તેમને બોલાવીને પૂછ્યું. તેમણે સપનામાં જોવાયા કરતા વિશેષ કહ્યું. પુષ્પચૂલાએ પૂછ્યુ - ‘શું આપે પણ સપનું જોયું હતું.' ગુરુ કહે 'ना, ભગવાનના આગમથી જાણ્યું.' બીજીવાર દેવે સપનામાં પુષ્પચૂલાને દેવલોક બતાવ્યો. તે જ રીતે ગુરુને બોલાવી પૂછ્યું ત્યારે તેમણે વિશેષથી કહ્યું. તેણીએ પૂછ્યું - ‘દેવલોકમાં શી રીતે જવાય ?' ગુરુએ કહ્યું - ‘ચારિત્ર પાળવાથી.’ તેથી તેણીએ પતિની રજા લઈ ચારિત્ર લીધું અને માર્ગને જાણ્યો.
-
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
साध्वीपुष्पचूलादृष्टान्तः ।
९१ __ अथ ज्ञानातिशयेन भाविमहादुर्भिक्षमाकलय्य जङ्घाबलपरिक्षीणतया साधून्देशान्तरेषु विसृज्य सूरयस्तत्रैव तस्थुः पुष्पचूला च । सा हि राज्ञा तत्रैवावस्थानव्यवस्थया मुक्ता प्रव्रजितेति कृत्वा, तस्याश्च गुरुवैयावृत्त्यं सबहुमानमाचरन्त्या विशुद्धाध्यवसायतया समुत्पन्नं केवलज्ञानं । ततो यथेष्टं गुरूणां सम्पादयामास । ते प्रोचुश्चिन्तितं भवती कथं जानीते ? सा आह - केवलेनेति ।
अन्ये तु ब्रुवते किल वर्षति पर्जन्ये भक्तमादायाऽऽगता । तैरुक्ता कथमागताऽसि ? साऽवोचदचित्तप्रदेशेनेति । कथमिति पृच्छतां कथितं केवलज्ञानावलोकेन । ततः किमहं न सेत्स्यामीति चिन्तापरोऽभूत्सूरिः । इतराह - मोन्मनीभवन्तु, भविष्यति भवतां गङ्गामध्ये केवलमिति । ते च गच्छप्रस्थापनदिनादारभ्य विशेषतो विकृष्टतमतपःसंयमैरात्मानं भावयामासुः । अन्यदा गङ्गायां नावारुढा यत्र यत्र ते तिष्ठन्ति तत्र तत्रासौ नौरधो गच्छति स्म, मध्ये स्थितानां मज्जितुमारब्धा, ततः स्वमरणभयाद्रोषाच्च नाविकैः क्षिप्यमाणानां जले मदीयक्षारशरीरसम्पर्कान्नीरजीवा विनश्यन्तीतिकरुणापरीतचेतसामासादितशुक्लध्यानानामुत्पन्नं केवलं क्षीणमायुः, गताः शिवधामेति ॥१००॥'
હવે જ્ઞાનાતિશયથી ભાવમાં મોટો દુકાળ જાણીને આચાર્ય મહારાજે જંઘાબળ ક્ષીણ થયું હોવાના કારણે સાધુઓને બીજા દેશમાં મોકલ્યા અને પોતે ત્યાં જ રહ્યા. પુષ્પચૂલા સાધ્વીજી પણ ત્યાં રહ્યા, કેમકે દીક્ષા લેતી વખતે ત્યાં જ રહેવાની શરતે રાજાએ તેમને રજા આપી હતી. ગુરુની વૈયાવચ્ચ કરતા તેમને વિશુદ્ધ અધ્યવસાયથી કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તેથી તે ગુરુની ઇચ્છા પ્રમાણે આહાર-પાણી લાવતા. ગુરુએ પૂછ્યું - શી રીતે મનનું વિચારેલું જાણે છે ?' તેમણે કહ્યું – “કેવળજ્ઞાનથી'.
કેટલાક એમ કહે છે કે પુષ્પચૂલા સાધ્વીજી વરસતા વરસાદમાં ગોચરી લઈને આવ્યા. ગુરુએ પૂછ્યું – “કેવી રીતે આવ્યા?” તે બોલ્યા – “અચિત્ત પ્રદેશોમાં ચાલીને.” ગુરુએ પૂછ્યું - ‘શી રીતે જાણે છે?' તેમણે કહ્યું – “કેવળજ્ઞાનથી.” તેથી સૂરિજીને ચિંતા થઈ – ‘મારો મોક્ષ થશે કે નહીં?” કેવળીએ કહ્યું – “ઉત્સુક ન થાવ. ગંગાની વચ્ચે આપને કેવળજ્ઞાન થશે.” ગચ્છને અન્યત્ર મોકલ્યો ત્યારથી તેઓએ વિશિષ્ટ તપ-સંયમથી જાતને ભાવિત કરી હતી. એકવાર ગંગા નદી પાર કરવા તેઓ નાવડીમાં બેઠા. જ્યાં
જ્યાં તેઓ બેસતા ત્યાં ત્યાં નાવડી નીચે જતી. વચ્ચે બેઠા તો નાવડી ડુબવા લાગી. તેથી પોતાના મરણના ભયથી ગુસ્સે થઈને નાવિકોએ પાણીમાં ફેંક્યા. ‘મારા ખારા શરીરના સંપર્કથી પાણીના જીવો મરી જશે’ એવા કરુણાસભર ચિત્તથી શુક્લધ્યાનમાં ચઢી કેવળજ્ઞાન પામ્યા. આયુષ્યનો ક્ષય થયો. મોક્ષે ગયા.”
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुखैषिणो लक्षणानि । अथाऽग्रेतनस्य पदस्य विवेचनं क्रियते । यदि गुरुः - अनयोः शब्दयोरर्थों पूर्ववज्ज्ञेयौ । सुखैषी - सुखं - अनुकूलं द्रव्यक्षेत्रकालभावादिकं, अत्राऽनुकूलद्रव्यादेः सुखकारणत्वेऽपि सुखत्वकथनं कारणे कार्योपचारं कृत्वा दृष्टव्यम् । तदेषितुं - अभिलषितुं शीलमस्येति सुखैषी अनुकूलताऽभिलाषुक इत्यर्थः । पूर्वत्रसम्बद्ध-अपिशब्दोऽत्राप्यनुवर्तनीयः । अयञ्चापिशब्द इममुपनिषद्भूतमर्थं ज्ञापयति - यथाविधि संयमक्रियाकारकं कठोरताप्रियं गुरु शिष्याः पूजयन्त्येव, सुखैषिणमपि गुरुं ते पूजयन्ति । भवति-स्यात्, तथापीत्यदिकं पूर्ववज्ज्ञेयम् ।
सुखैषिण एतानि लक्षणानि - विकृतिप्रचुरं भोजनं भुङ्क्ते, निरसमाहारं तु मनसाऽपि नाऽभिलषति । उग्रविहारं न करोति, किन्तु मन्दं विहरति । सूर्याऽऽतपभयेन विहारमपि दिनस्य तृतीये प्रहरे न करोति, किन्तु रजन्या दिवसस्य वा प्रथमचरमप्रहरयोः करोति । एकाशनादिकं तपो न करोति, किन्तु नित्यं नमस्कारसहितप्रत्याख्यानमेव करोति । मलमलिनवस्त्राणि न धारयति किन्तूज्ज्वलवासांसि धारयति । पुनः पुनः हस्तपादशौचं करोति। दिने स्वपिति । प्रतिक्रमणादिकाः सर्वाः क्रिया निषीदन् सन् करोति, सन्दशकप्रमार्जनावर्तावश्यकमुद्रादिकं यथाविधि न करोति । स्वाध्याये शिथिलादरो भवति । प्रभाते सूर्योद्गमानन्तरं जागत्ति । रात्रौ प्रथमप्रहरेऽसमाप्त एव स्वपिति । उपसर्गपरिषहादिकं सम्यग् न सहते, तन्निवारणप्रयत्नं करोति । मार्गगमने पादयोरुपानहौ परिदधाति ।
જો ગુરુ સુખશીલિયા હોય તો પણ શિષ્યો તેમને ભગવાનની જેમ પૂજે છે. વિધિપૂર્વક કઠોર સાધના કરનારા ગુરુને તો શિષ્યો પૂજે જ છે, પણ સુખશીલિયા ગુરુને પણ તેઓ ભગવાનની જેમ પૂજે છે.
સુખશીલતાના લક્ષણ આવા છે - વિગઈથી ભરપૂર ભોજન કરે, નીરસ આહારને તો મનથી પણ ન ઇચ્છ. ઉગ્રવિહાર ન કરે પણ ધીમાં વિહાર કરે. તડકાના ભયથી દિવસના ત્રીજા પ્રહરમાં વિહાર ન કરે પણ દિવસ-રાતના પહેલા-છેલ્લા પ્રહરમાં વિહાર કરે. એકાસણા વગેરે તપ ન કરે પણ રોજ નવકારશી જ કરે. મેલા વસ્ત્રો ન પહેરે પણ ઉજ્જવળ વસ્ત્રો ધારણ કરે. વારંવાર હાથપગ ધુવે. દિવસે સૂવે. પ્રતિક્રમણ વગેરે બધી ક્રિયાઓ બેઠા બેઠા કરે, સંડાસા પૂંજવા-આવર્ત-આવશ્યક-મુદ્રા વગેરે વિધિપૂર્વક ન કરે. સ્વાધ્યાય ન કરે. સવારે સૂર્યોદય પછી ઉઠે. રાત્રે પહેલો પ્રહર પૂરો થયા પહેલા જ સુઈ જાય. ઉપસર્ગ-પરિષહ વગેરે સારી રીતે સહન ન કરે, તેમને દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કરે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुखैषिगुरुरपि शिष्येण पूज्यः । शीतकाले गृहस्थसत्कानि प्रभूतानि कम्बलानि गृह्णाति । उष्णकाले वातप्रचुरं स्थानं गवेषयति । वसतिमध्ये गृहस्थैरानीतं भक्तादिकं पौन:पुन्येन निष्कारणं प्रतिलाभयति भुङ्क्ते च । एवम्प्रकाराण्यन्यान्यपि लक्षणानि ज्ञेयानि ।।
गुरोः सुखैषिभवने द्वे कारणे सम्भवतः- शारीरिकाऽसामर्थ्यं मानसिकशिथिलता च । कदाचिद्गुरुदृढसंहननो न स्यात्, किन्तु मृदुशरीरः स्यात् । ततस्तस्य शरीरं संयमकठोरचर्याऽनुष्ठानायाऽसमर्थं स्यात् । ततः स सुखैषी स्यात् । तथाविधप्रबलकर्मोदयेन कदाचिद्गुरोर्मानसोल्लासः संयमपालने मनारहीनः स्यात् । ततोऽपि स सुखैषी स्यात् । येन केनऽपि कारणवशेन गुरुः सुखैषी स्यात् । तत्तु शिष्येण मनसि न धर्त्तव्यम् । गुरुः किं करोतीत्येतद्दर्शनस्याऽधिकारः शिष्यस्य नास्ति। गुरुचर्यादर्शनेन शिष्यस्य न कोऽपि लाभ: स्यात् । शिष्येण त्वेतदेव चिन्तनीयं यत् 'मया किं कर्त्तव्यम् ? अहं गुरुणा संसारपङ्कादुद्धृतः, ततो मयाऽन्तिमश्वासोच्छ्वासं यावत्सर्वैः प्रकारैर्गुरुभक्तिरेव कर्त्तव्या एतद्विषये मया मनागपि शैथिल्यं न कार्यम् । अन्यथाऽहं कृतघ्नः स्याम् ।' एवं चिन्तयित्वा शिष्येण त्रयोऽपि योगा गुरुभक्तौ व्यापार्याः । एवं शिष्यस्यैकान्तेनैव लाभ: स्यात् ।
अधुना पञ्चमवृत्तस्य द्वितीयं पादं विवृणुमः । यदि गुरुः - पूर्ववत्, मनाक् -
વિહારમાં પગમાં મોજા પહેરે. શિયાળામાં ગૃહસ્થોના ઘણા ધાબળા વાપરે. ઉનાળામાં પવનવાળી જગ્યા શોધે. ઉપાશ્રયમાં ગૃહસ્થોએ લાવેલ આહારાદિ વારંવાર નિષ્કારણ વહોરે અને વાપરે. આવા બીજા પણ લક્ષણો સમજવા.
ગુરુ સુખશીલિયા બને તેમાં બે કારણ સંભવે - શારીરિક ઢીલાશ અને માનસિક શિથિલતા. કદાચ ગુરુ મજબૂત શરીરવાળા ન હોય, પણ કોમળ શરીરવાળા હોય. તેથી તેમનું શરીર સંયમની કઠોર સાધના કરવા અસમર્થ હોય. તેથી તેઓ સુખશીલિયા થાય. તેવા પ્રકારના પ્રબળ કર્મોદયે ક્યારેક સંયમ પાળવામાં ગુરુના મનનો ઉલ્લાસ થોડો ઓછો થાય. તેથી પણ તેઓ સુખશીલિયા થાય. કોઈપણ કારણસર ગુરુ સુખશીલિયા થાય, તે શિષ્ય મનમાં ન લાવવું. ગુરુ શું કરે છે ? એ જોવાનો અધિકાર શિષ્યને નથી. ગુરુની ચર્ચા જોવાથી શિષ્યને કોઈ લાભ થતો નથી. શિષ્ય તો એટલું જ વિચારવાનું કે મારે શું કરવું જોઈએ ? સંસારના કાદવમાંથી ગુરુએ મને બહાર કાઢ્યો. માટે મારે છેલ્લા શ્વાસ સુધી બધી રીતે ગુરુભક્તિ જ કરવી જોઈએ. એમાં મારે જરાય કચાશ ન રાખવી જોઈએ. નહીંતર હું કૃતઘ્ન બની જઈશ.’ આમ વિચારી શિષ્ય પોતાના ત્રણે યોગો ગુરુભક્તિમાં વાપરવા. એમ કરવાથી શિષ્યને એકાન્ત લાભ થાય છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४
प्रमादस्वरूपम् । ईषत्, न त्वतिशयेन, प्रमादशीलः - प्रमादः - शैथिल्यं शीलं स्वभावो यस्य स प्रमादशीलः, अपि - 'अप्रमत्तं गुरुं शिष्याः पूजयन्त्येव, प्रमादशीलमपि गुरुं शिष्या अर्चयन्ति' इति द्योतनार्थम्, भवति-स्यात्, तथापीत्यादिकं पूर्ववदवगन्तव्यम् ।
प्रमादः पञ्चविधः स्मृतः । तद्यथा - मद्यं विषयाः कषाया निद्रा विकथाश्च ।
तत्र मद्यं सुरा, तदुपलक्षणेन सर्वाणि व्यसनानि गृह्यन्ते । येन विना स्वास्थ्यं न जायते तद्व्यसनमुच्यते । व्यसनेन समयशक्त्यादीनां व्यय एव भवति, न कोऽपि लाभः ।
विषयाः - शब्दरूपरसगन्धस्पर्शरूपाः पञ्चप्रकारा इन्द्रियार्थाः, अनुकूलेषु विषयेषु रागः प्रतिकूलेषु च तेषु द्वेष इत्येतावुभावपि प्रमादरूपौ ।
कषायाः - कष्यन्ते-हिंस्यन्ते प्रणिनोऽस्मिन्निति कषः - संसारः तस्य आयः-लाभो यैर्जायते ते कषाया उच्यन्ते । ते चतुर्विधाः सन्ति, तद्यथा - क्रोधो मानो माया लोभश्च । तत्र क्रोधः-परस्मिन्नप्रीतिः, मानः-स्वस्योत्कर्षः परस्य चापकर्षः, माया-अन्तर्भावं निगृह्य बहिरन्यभावप्रकटनम्, लोभः - सन्तोषाभावः। एते चत्वारः पुनः प्रत्येकं चतुर्विधाः । तद्यथा - अनन्तानुबन्धिनः - अनन्तं संसारमनुबध्नन्तीत्यनन्तानुबन्धिनः । त उत्कर्षतो यावज्जीवस्थितिकाः नरकगतिदायकाश्च सन्ति । तत्र पर्वतराजितुल्योऽनन्तानुबन्धिक्रोधः, शैलस्तम्भतुल्योऽनन्तानुबन्धिमानः, वक्रवंशमूलसमाऽनन्तानुबन्धिमाया, कृमीरागसदृशोऽनन्तानु
જો ગુરુ થોડા પ્રમાદી પણ હોય તો પણ તેઓને શિષ્યો ભગવાનની જેમ પૂજે છે. અપ્રમત્ત ગુરુને તો શિષ્યો પૂજે છે જ, પ્રમાદી ગુરુને પણ તેઓ ભગવાનની જેમ પૂજે છે.
प्रभा६ पाय ॥२ छ - मध, विषय, पाय, निद्रा, विश्था.
ત્યાં મદ્ય એટલે દારુ તેના ઉપલક્ષણથી બધા વ્યસનો લેવા. જેના વિના ન ચાલે તે વ્યસન. વ્યસનથી સમય, શક્તિ વગેરે બરબાદ જ થાય છે, કોઈ લાભ થતો નથી.
વિષય એટલે શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ રૂપ ઇન્દ્રિયના પાંચ વિષયો. અનુકૂળ વિષયોમાં રાગ અને પ્રતિકૂળ વિષયોમાં દ્વેષ એ બન્ને પ્રમાદ રૂપ છે.
नाथ संसा२नो वाम थाय ते उपाय. ते यार सरना छ - ओघ, भान, माया, सोम. ओ५ = 40% ७५२ मप्रीति, मान = पोतानो उत्र्ष अने जीनो अ५४र्ष, માયા = અંદરનો ભાવ છૂપાવી બહાર જુદુ બતાવવું, લોભ = સંતોષનો અભાવ. આ ચારેના ચાર પ્રકાર છે. તે આ રીતે - અનંત સંસારનો અનુબંધ કરાવે તે અનંતાનુબંધી. તે ઉત્કૃષ્ટથી જીવનપર્યંતની સ્થિતિવાળા હોય છે અને નરકગતિ આપે છે. ત્યાં પર્વતની ફાટ જેવો અનંતાનુબંધી ક્રોધ છે, પત્થરના થાંભલા જેવો અનંતાનુબંધી માન છે, વાંસના મૂળ જેવી અનંતાનુબંધી માયા છે, કિરમજના રંગ જેવો અનંતાનુબંધી લોભ છે. જેના
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५
कषायस्वरूपम्। बन्धिलोभः । अप्रत्याख्यानावरणाः - यदुदयादीषदपि प्रत्याख्यानं कर्तुं न शक्यते । त उत्कर्षतः संवत्सरस्थितिकाः तिर्यञ्चगतिदायकश्च सन्ति । तत्र पृथिवीराजितुल्योऽप्रत्याख्यानावरणक्रोधः, अस्थिस्तम्भतुल्योऽप्रत्याख्यानावरणमानः, मेषशृङ्गसमाऽप्रत्याख्यानावरणमाया, कर्दमरागसदृशोऽप्रत्याख्यानावरणलोभः । प्रत्याख्यानावरणा:-येषामुदयेन देशप्रत्याख्यानं कर्तुं शक्यते किन्तु सर्वसावद्यत्यागप्रत्याख्यानं कर्तुं न शक्यते । त उत्कर्षतः चतुर्मासस्थितिकाः मनुष्यगतिदायकाश्च सन्ति । तत्र रजःराजिसमानः प्रत्याख्यानावरणक्रोधः, काष्ठस्तम्भसमः प्रत्याख्यानावरणमानः, गोमूत्रिकासदृशी प्रत्याख्यानावरणमाया, खञ्जनरागतुल्यः प्रत्याख्यानावरणलोभः । सज्वलनाः - सम् - ईषत् ज्वालयन्ति - मलिनीकुर्वन्ति चारित्रं ये ते सज्वलनाः । त उत्कर्षतः पक्षस्थितिकाः सुरगतिदायकाश्च सन्ति । तत्र जलराजिसमानः सज्वलनक्रोधः, वेत्रलतातुल्यः सवलनमानः, आखण्डलधनूरेखासदृशी सञ्चलनमाया, हरिद्रारागसमः सञ्चलनलोभः । एवं चतुर्णां चतुर्भिस्ताडने जाताः षोडशविधाः कषायाः । एते षोडशकषायाः पुनः प्रत्येकं चतुर्विधाः । तद्यथा - अनन्तानुबन्धिक्रोधोऽनन्तानुबन्धिसदृशः, अनन्तानुबन्धिक्रोधोऽप्रत्याख्यानावरणसदृशः, अनन्तानुबन्धिक्रोधः
ઉદયથી થોડું પણ પચ્ચખાણ ન કરી શકાય તે અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કષાય. તે ઉત્કૃષ્ટથી ૧ વર્ષની સ્થિતિવાળા હોય છે અને તિર્યંચગતિ આપે છે. ત્યાં પૃથ્વીની ફાટ જેવો અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય ક્રોધ છે, હાડકાના થાંભલા જેવો અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય માન છે, ઘેટાના સિંગડા જેવી અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય માયા છે, ગાડાની મળી જેવો અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય લોભ છે. જેના ઉદયથી થોડું પચ્ચખ્ખાણ કરી શકાય પણ સર્વસાવના પચ્ચખ્ખાણ ન કરી શકાય તે પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કષાય. તે ઉત્કૃષ્ટથી ચાર માસની સ્થિતિવાળા હોય છે અને મનુષ્યગતિ આપે છે. તેમાં રેતીની રેખા સમાન પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય ક્રોધ છે, લાકડાના થાંભલા જેવો પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય માન છે, ગોમૂત્રિકા સમી પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય માયા છે, આંજણ તુલ્ય પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય લોભ છે. જે ચારિત્રને થોડું મલિન કરે તે સંજવલન કષાય. તે ઉત્કૃષ્ટથી પંદર દિવસની સ્થિતિવાળા હોય છે અને દેવગતિ આપે છે. તેમાં જલની રેખા સમાન સંજવલન ક્રોધ છે, નેતરની સોટી જેવો સંજવલન માન છે, ઇન્દ્રધનુષ્ય જેવી સંજવલન માયા છે, હળદરના રંગ જેવો સંજવલન લોભ છે. આમ ચારને ચારથી ગુણવાથી સોળ થાય. આ સોળ કષાય દરેક ચાર પ્રકારે છે. તે આ રીતે – અનંતાનુબંધી ક્રોધ અનંતાનુબંધી જેવો, અનંતાનુબંધી ક્રોધ અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય જેવો, અનંતાનુબંધી ક્રોધ પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય જેવો, અનંતાનુબંધી
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६
निद्राविकथास्वरूपम् ।
प्रत्याख्यानावरणसदृशः, अनन्तानुबन्धिक्रोधः सज्वलनसदृशः । एवं शेषाणां पञ्चदशभेदानामपि प्रत्येकं चत्वारो भेदा ज्ञेयाः । ततः सर्वमीलने जाताः कषायाणां चतुष्षष्टिः भेदाः । एते कषायाः जीवान्संसारे भ्रामयन्ति । विषयेभ्यः कषाया अधिकं भयङ्कराः सन्ति ।
निद्रा-स्वपनम्, सा पञ्चविधा, तद्यथा-निद्रा-यस्याश्चप्पुटिकया सुखेन जागर्ति, निद्रानिद्रा-यस्यामुपविष्टः सन् स्वपिति, प्रचला-यस्यामूर्ध्वस्थितः सन् स्वपिति, प्रचलाप्रचला-यस्यां चलन् सन् स्वपिति, स्त्यानगृद्धिः-यस्यां दिनचिन्तितं कार्यं रात्रौ निद्रावस्थायां करोति । एषा पञ्चप्रकाराऽपि निद्रा मनुष्यमचेतनतुल्यं कुर्वन्ति । प्रायो मनुष्यजीवनस्यार्धं निद्रा ग्रसति ।
विकथा-विरूपा-संयमविरोधिनी कथा - परस्परमालापरूपेति विकथा । सा चतुष्प्रकारा। तच्च चतुर्विधत्वमेवं - राजकथा भक्तकथा स्त्रीकथा देशकथा च । तत्र या राज्ञः सम्बन्धिनी कथा सा राजकथोच्यते, भोजनसम्बन्धिनी कथा भक्तकथा कथ्यते, स्त्रीसम्बन्धिनी कथा स्त्रीकथोच्यते, देशसम्बन्धिनी कथा देशकथा कथ्यते । एषा विकथा मनुष्यजीवनस्यामूल्यं समयं भक्षयति । विकथारसस्तु मिष्टान्नभोजनरसमप्यतिशेते । विकथासक्तो मनुष्यो दिनं वा रात्रिं वा न जानाति । विकथया तस्य निद्राऽप्यपगच्छति ।
ક્રોધ સંજવલન જેવો. એમ બાકીના ૧૫ ભેદના પણ દરેકના ૪-૪ ભેદ જાણવા. તેથી બધા મળીને કષાયોના ૬૪ ભેદ થયા. આ કષાયો જીવોને સંસારમાં ભમાવે છે. વિષયો કરતા કષાયો વધુ ભયંકર છે.
નિદ્રા પાંચ પ્રકારની છે. તે આ પ્રમાણે - નિદ્રા = જેમાંથી ચપટીથી સુખેથી જાગી શકાય છે. નિદ્રાનિદ્રા = જેમાં બેઠા બેઠા ઉંધે તે, પ્રચલા = જેમાં ઊભા ઊભા ઉંધે તે, પ્રચલાપ્રચલા = જેમાં ચાલતા ચાલતા ઉંઘે તે, થિણદ્ધિ = જેમાં દિવસે ચિંતવેલા કાર્યને રાત્રે ઉંઘમાં કરે છે. આ પાંચે ય પ્રકારની નિદ્રા મનુષ્યને અચેતન જેવો કરી દે છે. મનુષ્ય જીવનનો લગભગ અડધો ભાગ નિદ્રામાં જાય છે.
સંયમવિરોધી વાતો કરવી તે વિકથા. તે ચાર પ્રકારે છે - રાજકથા = રાજાસંબંધી वातो, मातथा = मो४नसंबंधी पातो, स्त्रीया = स्त्री संबंधी पातो, हेश था = દેશસંબંધી વાતો. આ વિકથા માનવજીવનનો અમૂલ્ય સમય ખાઈ જાય છે. વિકથાનો રસ મિઠાઈ કરતા પણ વધુ મીઠો લાગે છે. વિકથામાં પડેલા માણસને દિવસ કે રાત્રીની ખબર પડતી નથી. વિકથા કરવામાં એની ઊંઘ પણ ઊડી જાય છે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमादस्य पञ्चविधत्वम् ।
उक्तञ्चोत्तराध्ययनसूत्रचतुर्थाध्ययननिर्युक्तौ श्रीभद्रबाहुस्वामिभिः - ‘१मज्जं विसय कसाया निद्दा विगहा य पंचमी भणिया ।
इअ पंचविहो एसो होइ पमाओ य अपमाओ ॥१८०॥' वादिवेतालश्रीशान्तिसूरिकृताऽस्या गाथाया व्याख्या - 'माद्यन्ति येन तत् मद्यं, यद्वशाद्गम्यागम्यवाच्यावाच्यादिविभागं जनो न जानाति, अत एवाह - ‘कार्याकार्ये न जानाति, वाच्यावच्ये तथैव च । गम्यागम्ये च यन्मूढो, न पेयं मद्यमित्यतः ॥१॥' विषीदन्ति-धर्मं प्रति नोत्सहन्त एतेष्विति विषयाः, यद्वाऽऽसेवनकाले मधुरत्वेन परिणामे चातिकटुकत्वेन विषस्योपमां यान्तीति विषयाः, अत एवाविवेकिलोकाऽऽसेविता विवेकिलोकपरित्यक्ताश्च, तदुक्तम् - 'आपातमात्रमधुरा विपाककटवो विषोपमा विषयाः । अविवेकिजनाऽऽचरिता विवेकिजनवर्जिताः पापाः ॥१॥' कष्यतेऽस्मिन् प्राणी पुनः पुनरावृत्तिभावमनुभवति कषोपलकष्यमाणकनकवदिति कषः - संसारस्तस्मिन् आ-समन्तादयन्ते गच्छन्त्येभिरसुमन्त इति कषायाः, यद्वा
ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રની ત્રીજા અધ્યયનની નિયુક્તિમાં શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીજીએ કહ્યું છે - “મદ્ય, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને પાંચમી વિકથા કહી છે. આ પાંચ પ્રકારનો પ્રસાદ અને અપ્રમાદ છે.” વાદિવેતાલ શ્રીશાન્તિસૂરિ મહારાજે ટીકામાં આ ગાથાનું વિવરણ આ રીતે કર્યું છે - “ “જેના કારણે માણસને ભોગવવા યોગ્ય - નહીં ભોગવવા યોગ્ય, બોલવા યોગ્ય - નહીં બોલવા યોગ્ય વગેરેની ખબર ન પડે તે મદ્ય કહ્યું છે - “જેનાથી મૂઢ થયેલો જીવ કરવા યોગ્ય, નહીં કરવા યોગ્ય, બોલવા યોગ્ય, નહીં બોલવા યોગ્ય, ભોગવવા યોગ્ય, નહીં ભોગવવા યોગ્ય નથી જાણતો તે મદ્ય. માટે તે પીવું ન જોઈએ.' જેનાથી જીવને ધર્મ પ્રત્યે ઉત્સાહ ન થાય તે વિષયો અથવા ભોગવતી વખતે મધુર હોવાથી અને પરિણામે અતિશય કડવા હોવાથી જે વિષ જેવા છે તે વિષયો. માટે અવિવેકીલોકો તેમને ભોગવે છે અને વિવેકી લોકો તેમને છોડે છે. કહ્યું છે - ‘વિષયો શરૂઆતમાં જ મધુર હોય છે, પરિણામે કડવા હોય છે, વિષ જેવા હોય છે, અવિવેકી જનો તેમને આચરે છે, વિવેકીજનો તેમને છોડે છે. તે પાપી છે.” કસોટીના પત્થર ઉપર ઘસાતા સોનાની જેમ જેમાં જીવ વારંવાર ઘસાય છે તે કષ એટલે સંસાર. જેનાથી એમાં જીવો આવે તે
१. मद्यं विषयाः कषायाः निद्रा विकथा च पञ्चमी भणिता ।
इति पञ्चविधः एषः भवति प्रमादश्चाप्रमादः ॥१८०॥
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८
प्रमादस्य पञ्चविधत्वम् । कषाया इव कषायाः, यथा हि तुवरिकादिकषायकलुषिते वाससि मञ्जिष्ठादिरागः श्लिष्यति चिरं चावतिष्ठते तथैतत्कलुषित आत्मनि कर्म सम्बध्यते चिरतरस्थितिकं च जायते, तदायत्तत्वात् तत्स्थितेः, उक्तं हि शिवशर्मणा - १जोगा पयडिपएसं ठितिअणुभागं कसायओ कुणइ' इत्यादि, एतद्दुष्टता च निरुक्त्यैव भाविता, 'णिद्द' त्ति नितरां द्रान्ति-गच्छन्ति कुत्सितामवस्थामिहामुत्र चानयेति निद्रा, तद्वशाद्धि प्रदीपनकादिषु विनाशमिहैवानुभवन्ति, धर्मकार्येष्वपि शून्यमानसत्वान्न प्रवर्त्तन्ते, तथा चाह - २जागरिया धम्मीणं अहम्मीणं च सुत्तया सेया । वच्छाहिवभगिणीए अकहिंसु जिणो जयंतीए ॥१॥' विरूपा स्त्रीभक्तचौरजनपदविषयतयाऽसम्बद्धभाषितया च कथा विकथा, तत्प्रसक्तो हि परगुणदोषोदीरणादिभिः पापमेवोपार्जयति, अत एवाह वाचकः, 'यावत् परगुणदोषपरिकीर्तने व्यापृतं मनो भवति । तावद्वरं विशुद्धे ध्याने व्यग्रं मनः कर्तुम् ॥१॥' इह च चूर्णिकृतेन्द्रियाण्येव पञ्चमप्रमादतया व्याख्यातानि, तत्र च विषयग्रहणेऽपि पुनरिन्द्रियग्रहणं विषयेष्वपीन्द्रियवशत एव प्रवर्त्तन्त इति तेषामेवातिदष्टताख्यापकं, महासामा अपि ह्येतद्वशादपघातमाप्नवन्ति,
કષાય. અથવા તુરાશ જેવા કષાયો છે. તુવેરની તુરાશથી કલુષિત થયેલ કપડામાં જેમ મંજિષ્ઠા વગેરેનો રંગ ચોટી જાય છે અને લાંબા કાળ સુધી રહે છે તેમ કષાયથી કલુષિત થયેલ આત્મામાં કર્મ બંધાય છે અને લાંબા સમય સુધી રહે છે. શિવશર્મસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - “યોગથી પ્રકૃતિ અને પ્રદેશ બંધાય છે, કષાયથી સ્થિતિ અને રસ બંધાય છે.” જેનાથી જીવો શૂન્ય મનવાળા થવાથી ધર્મકાર્યોમાં પણ ન પ્રવર્તે તે નિદ્રા. કહ્યું છે – “ધર્મી જીવો જાગતા ભલા, અને અધર્મી જીવો સુતા ભલા. વત્સદેશના રાજાની બહેન જયંતીને भगवाने माम. यु.' स्त्री, मोशन, योर, हेश संबंधी असंबद्ध वातो ४२वी ते वि.था. વિકથાના રસવાળો જીવ બીજાના ગુણ દોષ કહીને પાપ જ ભેગુ કરે છે. કહ્યું છે -
મન બીજાના ગુણ-દોષ બોલવા તૈયાર થાય, એના કરતા વિશુદ્ધ ધ્યાનમાં એને વ્યગ્ર કરવું સારું.’ ચૂર્ણિકારે પાંચમા પ્રમાદ તરીકે ઇન્દ્રિયો કહી છે. વિષયોનું ગ્રહણ કરવા છતાં ફરી ઇન્દ્રિયોનું ગ્રહણ કર્યું છે તે એ જણાવવા કે વિષયોમાં પણ ઇન્દ્રિયોના કારણે જ પ્રવૃત્તિ થતી હોવાથી ઇન્દ્રિય જ વધુ દુષ્ટ છે. મોટા સામર્થ્યવાળા પણ ઇન્દ્રિયોને વશ १. योगात् प्रकृतिप्रदेशौ स्थित्यनुभागौ कषायात् करोति । २. जाग्रतः धार्मिकाः अधार्मिकाश्च सुप्ताः श्रेयांसः ।
वत्साधिपभगिन्यै अकथयत् जिनः जयन्त्यै ॥१॥
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमादस्याष्टविधत्वम्।
९९
आह च वाचकः - 'इह चेन्द्रियप्रसक्ता निधनमुपजग्मुः, तद्यथा गाग्र्यः सत्यकिर्नेकद्धिगुणं प्राप्तोऽनेकशास्त्रकुशलोऽनेकविद्याबलसम्पन्नोऽपी'त्यादि । एते च तत्तत्पुद्गलोपचितद्रव्यरूपतया विवक्ष्यमाणा द्रव्यप्रमाद आत्मनि च रागद्वेषपरिणतिरूपतया विवक्षिता भावप्रमाद इति हृदयम्, अत एव न भावप्रमादः पृथगुक्तः । उपसंहारमाह - 'इती'त्यनन्तरमुपदर्शितः पञ्चविधः-पञ्चप्रकारः 'एष' इति इहैवोच्यमानतया प्रत्यक्षत उपलभ्यमानो 'भवति' विद्यते प्रकर्षेण माद्यन्त्यनेनेति प्रमादः अप्रमादश्व तदभावरूपः पञ्चविधो, भावस्य चैकत्वेऽपि प्रतिषेध्यापेक्षया पञ्चविधत्वमिति गाथार्थः ॥१८०॥' ___ क्वचित्प्रमादस्याष्टविधत्वमपि दृश्यते, तच्चैवम् - अज्ञानं, संशयः, मिथ्याज्ञानं, रागः, द्वेषः, स्मृतिभ्रंशः, धर्मे अनादरः, योगानां दुष्प्रणिधानञ्च । तत्र अज्ञानं - मूर्खता, संशयः- संदेहः, मिथ्याज्ञानं - विपरीतज्ञानं, राग:-अभिष्वङ्गरूपः, द्वेषः - तद्विपरीतः, स्मृतिभ्रंशः - विस्मरणं, धर्मेऽनादर:-जिनभाषितधर्मेऽनुद्यमः, योगानां दुष्प्रणिधानं - मनोवाक्कायानां दुष्टप्रवृत्तिरूपं । यदुक्तं प्रवचनसारोद्धारे सप्ताधिकद्विशततमद्वारे श्रीनेमिचन्द्रसूरिभिः -
१पमाओ य मुणिंदेहि, भणिओ अट्ठभेयओ ।
अन्नाणं १ संसओ २ चेव, मिच्छानाणं ३ तहेव य ॥१२०७॥ થઈ આપત્તિ પામે છે. કહ્યું છે - “ઇન્દ્રિયોમાં આસક્ત થયેલા મરણ પામ્યા છે. તે આ પ્રમાણે – “ગાય્ સત્યકી અનેક ઋદ્ધિને પામેલો, અનેક શાસ્ત્રોમાં કુશળ, અનેક વિદ્યાથી યુક્ત હોવા છતાં પણ” વગેરે. આ પુદ્ગલદ્રવ્યથી બનેલા તરીકે વિવક્ષિત હોય ત્યારે દ્રવ્યપ્રમાદ સમજવા અને રાગ-દ્વેષ પરિણામ રૂપે વિવક્ષિત હોય ત્યારે ભાવપ્રમાદ સમજવા. માટે જ ભાવપ્રમાદ જુદો નથી કહ્યો. આ પાંચ પ્રકારનો પ્રમાદ છે અને એના અભાવરૂપ પાંચ પ્રકારનો અપ્રમાદ છે. ભાવ એકરૂપ હોવા છતાં છોડવાની વસ્તુ પાંચ પ્રકારની હોવાથી પ્રમાદ પાંચ પ્રકારનો કહ્યો છે.”
ક્યાંક પ્રમાદના આઠ પ્રકાર પણ કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે – અજ્ઞાન = મૂર્ખતા, संशय = संदेड, मिथ्याशान = विपरीत शान, राग = सासस्ति, द्वष तिरसार, स्मृतिभ्रंश = भूली ४, धर्ममा मना६२ = धर्ममा अनुधम, योगोनु हुप्रणिधान = भन-वयन-यानी दृष्ट प्रवृत्ति.
પ્રવચન સારોદ્ધારના ૨૦૭માં દ્વારમાં તથા તેની ટીકામાં કહ્યું છે - “જેનાથી
१. प्रमादश्च मुनीन्द्रैः, भणितः अष्टभेदतः ।।
अज्ञानं संशयः चैव, मिथ्याज्ञानं तथैव च ॥१२०७॥
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
प्रमादशीलोऽपि गुरुः शिष्येण देवतावत्पूज्यः । १रागो ४ दोसो ५ सइब्भंसो ६, धम्ममि य अणायरो ७ । जोगाणं दुप्पणिहाणं ८, अट्टहा वज्जियव्वओ ॥१२०८॥'
तवृत्तौ श्रीसिद्धसेनसूरिभिरपि कथितम् - 'प्रमाद्यति - मोक्षमार्ग प्रति शिथिलोद्यमो भवत्यनेन प्राणीति प्रमादः । स च मुनीन्द्रैः - तीर्थकृद्भिर्भणितः - प्रतिपादितो भवति, अष्टभेदः - अष्टप्रकारः, तद्यथा - अज्ञानं - मूढता, संशयः - किमेतदेवं स्यादुतान्यथेति संदेहः, मिथ्याज्ञानं - विपर्यस्ता प्रतिपत्तिः, रागःअभिष्वङ्गः, द्वेषः-अप्रीतिः, स्मृतिभ्रंशो - विस्मरणशीलता, धर्मे चाहत्प्रणीतेऽनादरः - अनुद्यमः, योगानां मनोवाक्कायानां दुष्प्रणिधानं - दष्टताकरणम. अयं चाष्टविधोऽपि प्रमादः कर्मबन्धहेतुत्वाद्वर्जयितव्यः-परिहर्त्तव्य इति । ॥१२०७-१२०८॥'
एवम्विधस्वरूपः प्रमादो भवति । यद्यपि गुरुः सदैवाऽप्रमत्त एव भवति तथापि कदाचित्पूर्वकर्मोदयेन स प्रमादशीलोऽपि भवेत् । तथापि शिष्येण तस्य प्रमाददोषो मनसि न धर्त्तव्यः । किन्तु तथाविधमपि गुरुं सर्वदोषरहितसर्वज्ञतुल्यं मत्वा तस्य भक्तिः कर्त्तव्या । विचित्रा कर्मणां गतिः । ततः सम्प्रति गुरौ प्रमादशीले सत्यपि कदाचित् सोऽप्रमत्तसाधकोऽपि भवेत् साधनां च कृत्वा स्वात्मानं संसारसागरान्निस्तारयेदिति सम्भवति । शिष्यस्तु प्रमादशीलस्य गुरोरवज्ञां कृत्वा स्वस्य संसारवृद्धिं कुर्यात् । यत उक्तं शास्त्रेषु મોક્ષમાર્ગ પ્રત્યે જીવનો ઉદ્યમ શિથિલ થઈ જાય તે પ્રમાદ. તે તીર્થકરોએ આઠ પ્રકારનો કહ્યો છે. તે આ પ્રમાણે – અજ્ઞાન = મૂઢતા, સંશય = આ આમ હશે કે આમ એવો संदेड, मिथ्याशान = धो बोध, २।। = मासस्ति, द्वेष = सप्रीति, स्मृतिभ्रंश = ભૂલી જવું, ધર્મમાં અનાદર = ધર્મમાં અનુદ્યમ, યોગોનું દુપ્રણિધાન = યોગોને દુષ્ટ કરવા. આ આઠે પ્રકારનો પ્રમાદ કર્મબંધનો હેતુ છે. માટે તે વર્જવો.”
આવું પ્રમાદનું સ્વરૂપ છે. જો કે ગુરુ હંમેશા અપ્રમત્ત જ હોય છતાં પણ ક્યારેક પૂર્વકર્મના ઉદયે તેઓ પ્રમાદી બને. તો પણ શિષ્ય તેમનો દોષ મનમાં ન લાવવો. પણ તેવા ગુરુને પણ બધા દોષ રહિત ભગવાન સમા માની તેમની ભક્તિ કરવી. કર્મોની ગતિ વિચિત્ર છે. તેથી ગુરુ હાલ પ્રમાદી હોવા છતાં પણ અપ્રમત્ત સાધક બની જાય અને સાધના કરીને પોતાના આત્માને સંસારસાગરમાંથી પાર ઉતારે એવું પણ બને. અને શિષ્ય પ્રમાદી ગુરુની અવજ્ઞા કરીને પોતાના સંસારની વૃદ્ધિ કરી બેસે. કેમકે શાસ્ત્રમાં
१. रागः द्वेषः स्मृतिभ्रंशः, धर्मे च अनादरः ।
योगानां दुष्प्रणिधानं, अष्टधा वर्जयितव्यः ॥१२०८॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
शैलकपन्थकज्ञातम्।
१०१ यत् देवगुर्वाशातनाकारिणोऽनन्तं संसारमनुबध्नन्ति । यदुक्तं श्रीजिनचन्द्रसूरिरचितसंवेगरंगशालायाम् - १आसायणबहुलाण विराहगाणं च नाणचरणाणं । पोग्गलपरियट्टद्धं, उक्कोसं अंतरं जम्हा ॥' ततः शिष्येण तादृग्विधस्याऽपि गुरोरनादरो न कर्त्तव्यः । तं सर्वगुणसम्पन्नं मत्वा तस्य सेवायां स्वजीवनं योजनीयम् । __अस्मिन्विषये शैलकपन्थकयोतिं प्रेरकं ज्ञातव्यम् । पन्थकेन प्रमादशीलोऽपि गुरुरेकाकी न मुक्तः, किन्तु तस्य सेवैव कृता । एवम्करणेन तेन न केवलं स्वकर्मनिर्जरैव कृता, किन्तु गुरुरपि तेनोद्यमशीलः कृतः । विस्तरार्थस्तु तत्कथानकादवसेयः। स च श्रीधर्मदासगणिकृतोपदेशमालायाः सप्तचत्वारिंशदधिकद्विशततमश्लोकस्य विवरणे श्रीसिद्धर्षिगणिभिरित्थमुपन्यस्तो हेयोपादेयटीकायाम्- 'शैलपुराशैलकनामा नृपतिः पञ्चशतपरिकरो मण्डूकाभिधानं सुतं राज्येऽवस्थाप्य निष्क्रान्तः, कालेन जातो गीतार्थः, स्थितः सूरिपदे, अन्यदा जातोऽस्य व्याधिः, अकारि सुतेन चिकित्सा, पश्चात्प्रगुणीभूतोऽपि रसादिलाम्पट्यात् शीतलविहारितां जगाम । पन्थकमेकं विहाय त्यक्तः शेषशिष्यैः । अन्यदा चातुर्मासिकं क्षमयता गाढनिद्राप्रसुप्तः सङ्घट्टितस्तेन કહ્યું છે કે દેવગુરુની આશાતના કરનારા અનંત સંસારનો અનુબંધ કરે છે. સંવેગરંગશાળામાં શ્રીજિનચન્દ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે – “ઘણી આશાતના કરનારા અને જ્ઞાન-ચારિત્રની વિરાધના કરનારાને સમકિત પામ્યા પછી મોક્ષનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર અર્ધપુદ્ગલપરાવર્તકાળ હોય છે.” તેથી શિષ્ય તેવા ગુરુનો પણ અનાદર ન કરવો. તેમને સર્વગુણસંપન્ન માની તેમની સેવામાં પોતાનું જીવન વીતાવવું.
આ સંબંધમાં શૈલકપત્થકનું દૃષ્ટાન્ત પ્રેરક છે. પલ્થકે પ્રમાદી ગુરુને પણ છોડ્યા નહીં, પણ તેમની સેવા જ કરી. આમ કરવાથી તેણે માત્ર પોતાના કર્મોની નિર્જરા જ ન કરી પણ ગુરુને પણ ઉદ્યમી બનાવ્યા. વિસ્તૃત અર્થ કથાનકમાંથી જાણવો. ઉપદેશમાળાની હેયોપાદેય ટીકામાં ૨૪૭મી ગાથાના વિવરણમાં તે કથાનક આ રીતે બતાવ્યું છે – ““શૈલપુરમાં શૈલક રાજા હતો. મંડુક નામના દિકરાને રાજય આપીને ૫૦૦ ના પરિવાર સાથે તેણે દીક્ષા લીધી. ગીતાર્થ થયા. આચાર્ય થયા. એકવાર એમને રોગ થયો. દિકરાએ ચિકિત્સા કરાવી. પછી સાજા થયા પછી પણ રસની આસક્તિથી તે શિથીલ થયા. એક પંથક સિવાય બાકીના શિષ્યો તેમને છોડીને જતા રહ્યા. એકવાર ચોમાસી ખામણા કરવા ભરનિદ્રામાં ઊંઘતા ગુરુના ચરણે પંથકે સ્પર્શ કર્યો. તેથી અકાળે
१. आशातनाबहुलानां विराधकानाञ्च ज्ञानचरणयोः ।
पुद्गलपरिवर्तार्द्धं उत्कृष्टं अन्तरं यस्मात् ॥
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
स्वमुक्त्यर्थं शिष्येण गुरुः शोभनो मन्तव्यः । सूरिश्चरणयोः । ततः सोऽकाण्डनिद्राव्यपगमादुत्पन्नक्रोधस्तं प्रत्याह - क एष दुरात्मा मां प्रेरयति ? शिष्योऽप्यब्रवीत् - भगवन् ! पन्थकसाधुरहं चातुर्मासिकं क्षमयामि लग्नः, न पुनरेवं करिष्ये, क्षमध्वमेकमपराधं मम मन्दभाग्यस्य, मिथ्यादुष्कृतमिति वदन् पतितः पुनस्तत्पादयोः । ततोऽहोऽस्य प्रशमो गुरुभक्तिः कृतज्ञता ! मम तु प्रमादातिरेको निर्विवेकित्वं चेति जातसंवेगोत्कर्षः सूरिराह - महात्मन्निच्छामि वैयावृत्त्यं, उद्धृतोऽहं भवता भवगर्त्तपातादिति । ततः प्रभृत्युद्यतविहारेण बहुकालं विहृत्य पश्चाच्छत्रुञ्जयगिरौ पञ्चशतपरिवारः सिद्धः स शैलकाचार्य इति ।'
तदेवं सुविस्तरेण वर्णितः श्लोकयुग्मभावार्थः । अधुनाऽस्य वृत्तद्वयस्य रहस्यार्थं प्रकटीकरोमि । शिष्यस्य मुक्तेः सिद्ध्यर्थं गुरुणा सर्वगुणसम्पन्नेन भाव्यमिति नियमो नास्ति, किन्तु स्वमुक्तिसिद्ध्यर्थं शिष्येण स्वचेतसि गुरुः शोभनो मन्तव्य इति नियमो विद्यते । यस्य गुरुर्गुणसम्पन्नस्तस्य मुक्तिनिश्चिता, यस्य गुरुर्गुणविकलस्तस्य मुक्तिः सन्दिग्धेति न नियमोऽस्ति, किन्तु नियमस्त्वीदृशो विद्यते - येन गुरुर्गुणसम्पन्नो मतस्तस्य मुक्तिनिश्चिता, येन गुरुर्गुणविकलो मतस्तस्य मुक्तिः सन्दिग्धा । ततो गुरुर्गुणसम्पन्नो भवतु मा वा भवतु, यदि शिष्यो मुक्तिमभिलषति तर्हि तेनाऽवश्यं
ઉઠાડવાથી તે ગુસ્સે થઈ બોલ્યા - “આ કોણ દુષ્ટાત્મા મને અડકે છે ?” પંથક બોલ્યો - ‘હું પંથક છું. ચોમાસી ખામણા કરું છું. હવે આવું નહીં કરું. મંદભાગ્યવાળા મારો એક ગુનો માફ કરો. મિચ્છામિદુક્કડમ્.' એમ કહી ફરી તેમના પગમાં પડ્યો. તેથી गुरुने विया२ साव्यो - महो ! सानो वो प्रशभभाव, शुरुमाहित अने कृतज्ञता ! हुवो अभाही अने अविवेही !' भनी संग ध्यो. तेसो पोल्या - 'महात्मन् ! हुं વૈયાવચ્ચ કરવા ઇચ્છું છું. તે મને ભવમાં પડવાથી બચાવી લીધો.” ત્યારપછી ઘણો કાળ દઢ સંયમ પાળી છે ગુંજયગિરિ ઉપર ૫OOના પરિવાર સાથે સિદ્ધ થયા.”
આમ વિસ્તારપૂર્વક બન્ને શ્લોકોનો ભાવાર્થ કહ્યો. હવે બન્ને શ્લોકોનો રહસ્યાર્થ કહું છું. શિષ્યના મોક્ષ માટે ગુરુ બધા ગુણોથી સંપન્ન હોવા જોઈએ એવો નિયમ નથી, પણ પોતાની મુક્તિ માટે શિષ્ય પોતાના મનમાં ગુરુને સારા માનવા જોઈએ એવો નિયમ છે. જેના ગુરુ ગુણસંપન્ન તેની મુક્તિ નિશ્ચિત અને જેના ગુરુ ગુણરહિત તેની મુક્તિમાં શંકા આવો નિયમ નથી, પણ નિયમ તો આવો છે - જેણે ગુરુને ગુણસંપન્ન માન્યા તેની મુક્તિ નિશ્ચિત, જેણે ગુરુને ગુણરહિત માન્યા તેની મુક્તિમાં શંકા. તેથી ગુરુ ગુણસંપન્ન હોય કે ન હોય, જો શિષ્યને મોક્ષની અભિલાષા હોય તો તેણે અવશ્ય ગુરુને ગુણસંપન્ન માનવા.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
देवपूजा।
१०३ स्वगुरुर्गुणसम्पन्नो मन्तव्यः। सर्वैः शिष्यैः स्वगुरुः श्रीगौतमस्वामितुल्यो मन्तव्यः । गुरुं सर्वगुणसम्पन्नं श्रीगौतमस्वामितुल्यं च मत्वा शिष्येण तद्भक्तावप्रमत्तेन भाव्यम् । __ अन्यच्च देवं सर्वेऽपि सर्वगुणयुक्तं मन्यन्ते । तस्मिन्दोषलेशस्य शङ्काऽपि कस्यचिन्न जायते । सर्वेऽतिप्रयत्नेन तद्भक्तिं कर्वन्ति तदाशातनाञ्च वर्जयन्ति । कदाचिदनाभोगेन तदविनये जातेऽपि तीव्रतरं पश्चात्तापं कुर्वन्ति, मिथ्यादुष्कृतं ददति, यथोचितं प्रायश्चित्तं गृह्णन्ति सम्पादयन्ति च । देवभक्तिरुत्तमोत्तमद्रव्यैः क्रियते, अल्पमूल्यानि हीनानि च द्रव्याणि न तद्भक्तौ प्रयुज्यन्ते । देवस्याऽग्रे स्तुतिस्तवनादिकं भावपूर्वकं गीयते । देवविषयकोऽवर्णवादः स्वयं तु नैव क्रियते, यदि कश्चिदपरः करोति तर्हि सोऽपि प्रयत्नपूर्वकं निवार्यते । यदि स न विरमति तहि स्वजीवनमपि पणीकृत्य स निवार्यते । तत एव स्वस्थीभूयते । देवसम्बन्धि सर्वं कार्यं स्वयमेव क्रियते, नान्यस्य कस्यचित्सन्दिश्यते। तथाकरणानन्तरमपि स्वमुपकृतं मन्यते, न तूपकारिणम् । देवसेवाप्राप्त्यर्थं सर्वेऽहमहमिकया धावन्ति । देवसेवार्थं प्रभूतो द्रव्यव्ययः क्रियते ।।
देवसम्बन्धिन एते सर्वे विशेषा गुरुविषयेऽपि समानरीत्या प्रयोक्तव्या । तदैव गुरोर्देवतातुल्या पूजा भवति। इयं तु तदैव कर्तुं शक्यते यदा गुरुः साक्षात्परमात्मैव બધા શિષ્યોએ પોતાના ગુરુને ગૌતમસ્વામીતુલ્ય માનવા. ગુરુને બધા ગુણોથી યુક્ત અને ગૌતમસ્વામી તુલ્ય માની તેમની ભક્તિમાં અપ્રમત્ત થવું.
બીજુ, ભગવાનને બધા સર્વગુણસંપન્ન માને છે. તેમનામાં થોડા પણ દોષની શંકા પણ કોઈને થતી નથી. બધા પ્રયત્નપૂર્વક તેમની ભક્તિ કરે છે અને આશાતના વર્જે છે.
ક્યારેક ભૂલથી તેમનો અવિનય થઈ જાય તો પણ ખૂબ પશ્ચાત્તાપ કરે છે, મિચ્છામિ દુક્કડું આપે છે, ઉચિત પ્રાયશ્ચિત્ત લે છે અને તેને કરે છે. ભગવાનની ભક્તિ ઉત્તમોત્તમ દ્રવ્યથી કરાય છે, હલકા દ્રવ્યો તેમની ભક્તિમાં વપરાતા નથી. ભગવાન સામે ભાવપૂર્વક સ્તતિસ્તવન ગવાય છે. ભગવાનની નિંદા પોતે નથી જ કરતા. પણ બીજા કરતા હોય તો તેને પણ અટકાવે છે. જો તે ન અટકે તો પોતાના જીવનને જોખમમાં મૂકીને પણ તેને અટકાવે છે. પછી જ સ્વસ્થ થાય છે. ભગવાનની બધી સેવા પોતે જ કરે છે, બીજાને નથી સોંપતા. તેમ કર્યા પછી પણ પોતાની ઉપર ઉપકાર થયો એમ માને છે, પોતાને ઉપકારી ન માને. ભગવાનની સેવા પામવા બધા “વહેલો તે પહેલો” ના ધોરણે દોડે છે. ભગવાનની સેવા માટે ઘણું ધન ખર્ચે છે.
ભગવાનસંબંધી આ બધા વિશેષો ગુરુ વિષે પણ સમાન રીતે કરવા. તો જ ગુરુની ભગવાન તુલ્ય પૂજા થાય. આ ત્યારે જ કરી શકાય જયારે ગુરુ સાક્ષાત્ પરમાત્મા લાગે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
गुरोर्देवतुल्या पूजा ।
भासते। यो गुरुं जीवन्परमात्मरूपं मन्यते स भवान्तरे परमात्मानं गुरुरूपेण प्राप्नोति । यस्य तु परमात्मैव गुरुर्भवति, सिद्धिस्तस्य करतलगता । उक्तञ्च चिरन्तनाचार्यकृतश्रीपञ्चसूत्रस्य 'पव्वज्जापरिपालणासुत्तं' नामचतुर्थे सूत्रे १ अओ परमगुरुसंजोगो । ततो सिद्धी असंसयं ।' श्रीहरिभद्रसूरिभिरपि षोडशके उक्तम् ‘गुरुपारतन्त्र्यमेव च तद्बहुमानात्सदाशयानुगतम् । परमगुरुप्राप्तेरिह, बीजं तस्माच्च मोक्ष इति ॥१०॥' ततो देववद्गुरुरपि सर्वगुणयुक्तो मन्तव्यः, तस्मिन्दोषलेशस्याऽपि शङ्का न कर्त्तव्या । अतिप्रयत्नेन तद्भक्तिः कर्त्तव्या तदाशातना च वर्जनीया । यदुक्तं श्रीदशवैकालिकसूत्रस्य नवमाध्ययनस्य तृतीयोद्देशके श्रीशय्यंभवसूरिभिः - २ आयरियं अग्गिमिवाहिअग्गी सुस्सूसमाणो पडिजागरिज्जा ।' श्रीधर्मदासगणिकृतोपदेशमालायामपि कथितम् – पुण्णेहिं चोइआ पुरक्खडेहिं सिरिभायणं भवियसत्ता । गुरुमागमेसिभद्दा, देवयमिव पज्जुवासंति ॥ १०१ ॥ ' कदाचिदनाभोगेन तदविनये जाते
જે ગુરુને જીવતા ભગવાન માને, તેને ભવાન્તરમાં ભગવાન ગુરુ તરીક મળે. ભગવાન જ જેના ગુરુ હોય તેની મુક્તિ નજીક બને છે. પંચસૂત્રના ‘પ્રવ્રજ્યાપરિપાલનસૂત્ર’ નામના ચોથા સૂત્રમાં કહ્યું છે - ‘એનાથી પરમગુરુનો સંયોગ થાય છે. તેથી વિના શંકાએ મોક્ષ થાય છે.” શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ ષોડશકમાં પણ કહ્યું છે - “શુભભાવપૂર્વકની ગુરુની પરાધીનતા તેમના પરના બહુમાનરૂપ હોવાથી પરમાત્માની પ્રાપ્તિનું બીજ છે. તેનાથી મોક્ષ થાય છે.” તેથી ભગવાનની જેમ ગુરુને પણ સર્વગુણસંપન્ન માનવા, તેમનામાં થોડા પણ દોષની શંકા ન કરવી. ખૂબ પ્રયત્નપૂર્વક તેમની ભક્તિ કરવી અને તેમની આશાતના વર્જવી. દશવૈકાલિકસૂત્રના ૯મા અધ્યયનના ૩જા ઉદ્દેશામાં શ્રીશય્યભવસૂરિમહારાજે કહ્યું છે - આહિતાગ્નિ બ્રાહ્મણ જેમ અગ્નિની સેવા કરે તેમ શિષ્યે આચાર્યની સેવા કરવી.” ઉપદેશમાળામાં પણ કહ્યું છે - પૂર્વે કરેલા પુણ્યથી પ્રેરાયેલા, લક્ષ્મીના ભાજનરૂપ, જેમનું ભવિષ્યમાં કલ્યાણ થવાનું છે એવા ભવ્ય જીવો ગુરુની ભગવાનની જેમ સેવા કરે છે.” ક્યારેક ભૂલથી તેમનો અવિનય થઈ જાય તો
१. अतः परमगुरुसंयोगः, ततः सिद्धिः असंशयम् ।
२. आचार्यं अग्निमिवाहिताग्निः शुश्रूषमाणः प्रतिजागृयात् ।
-
३. पुण्यैः चोदिता पुराकृतैः श्रीभाजनं भव्यसत्त्वाः । गुरुमागमिष्यद्भद्राः देवतामिव पर्युपासन्ते ॥ १०१ ॥
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुकृपायाः किं स्वरूपम् ?
१०५ तीव्रतरः पश्चात्तापः कर्त्तव्यः, मिथ्यादुष्कृतं दातव्यं, यथायोग्यं प्रायश्चित्तं ग्रहीतव्यं सम्पादनीयञ्च । उत्तमोत्तमद्रव्यैस्तस्य सेवा कर्त्तव्या, हीनद्रव्याणि च परिहर्त्तव्यानि । भावेन गुरोर्वर्णवादः कर्त्तव्यः । गुरोरवर्णवादः स्वयं न कर्त्तव्यः, नाऽपि श्रोतव्यः, कुर्वन्नन्यः सर्वैः प्रकारैर्निवार्यः । गुरुसम्बन्धि सर्वं कार्यं स्वयमेव कर्त्तव्यं, नान्यस्मै सन्देष्टव्यम् । तथाकरणानन्तरं स्वात्मोपकृतो मन्तव्यः, न तूपकारी। गुरुसेवाप्राप्त्यर्थमहमहमिकया धावनीयम् । गुरुसेवार्थं प्रभूतो द्रव्यव्ययः कर्तव्यः । एवं कृते सति गुरोर्देवतुल्या पूजा વૃતા ભવતિ |
गुरुकृपा मोक्षप्राप्तेरवन्ध्यकारणमस्ति । ततोऽयं नियमो भवति येषां गुरुकृपाप्राप्तिर्भवति तेषां मोक्षप्राप्तिर्भवति, येषां गुरुकृपाप्राप्तिन भवति तेषां मोक्षप्राप्तिन भवति ।
अत्र गुरुकृपायाः कोऽर्थः ? तत्र द्वौ विकल्पौ स्त:-१) गुर्वाशी: २) शिष्यहृदि वर्तमानं गुरुबहुमानं वा । तत्राऽद्यो विकल्पो न समीचीनः । यतो गुरुकृपाया गुर्वाशीरित्यर्थे कृते सत्युपर्युक्तो नियमो न घटते, अभव्यादीनां गुर्वाशीरूपगुरुकृपाप्राप्तिसत्त्वेऽपि
ખૂબ પશ્ચાત્તાપ કરવો, મિચ્છામિ દુક્કડું આપવું, યોગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત લઈ તેને વહન કરવું. ઉત્તમોત્તમ દ્રવ્યોથી તેમની સેવા કરવી, હલકા દ્રવ્યો ન વાપરવા. ભાવથી ગુરુના ગુણાનુવાદ કરવા. ગુરુની નિંદા જાતે ન કરવી, સાંભળવી નહીં, બીજા કરતા હોય તો બધા પ્રયત્નપૂર્વક અટકાવવા. ગુરુનું બધું કાર્ય પોતે કરવું, બીજાને ન ભળાવવું. એમ કર્યા પછી પોતાની ઉપર ઉપકાર થયો એમ માનવું, પણ પોતે ઉપકાર કર્યો એમ ન માનવું. ગુરુની સેવા પામવા વહેલાસર દોડવું. ગુરુની સેવા માટે ઘણા ધન-શક્તિ વગેરે ખરચવા. આમ કરીએ તો ગુરુની ભગવાન તુલ્ય પૂજા થાય.
ગુરુકૃપા મોક્ષનું સફળ કારણ છે. તેથી આવો નિયમ થાય - જેમને ગુરુકૃપા મળે તેમનો મોક્ષ થાય, જેમને ગુરુકૃપા ન મળે તેમનો મોક્ષ ન થાય.
અહીં ગુરુકૃપાનો શું અર્થ કરવો ? એમાં બે વિકલ્પ છે - ૧) ગુરુના આર્શીવાદ, અથવા ૨) શિષ્યના હૃદયમાં રહેલું ગુરુબહુમાન. તેમાં પહેલો વિકલ્પ બરાબર નથી. કેમકે ગુરુકૃપાનો અર્થ ગુરુના આશીર્વાદ એવો કરવાથી ઉપર કહેલો નિયમ નહીં ઘટે. કેમકે અભવ્ય વગેરેને ગુરુના આશીર્વાદરૂપ ગુરુકૃપા પ્રાપ્ત થવા છતાં તેમનો મોક્ષ નથી
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुबहुमान एव गुरुकृपा । मोक्षप्राप्तेरसत्त्वात् चण्डरुद्राचार्यशिष्यादीनां च गुर्वाशीरूपगुरुकृपाप्राप्त्यसत्त्वेऽपि मोक्षप्राप्तेः श्रुतत्वात् । यदि द्वितीयो विकल्पः कक्षीक्रियते तर्ह्यपर्युक्तनियमः सुष्ठु घटते । अभव्यादीनां गुर्वाशीरूपगुरुकृपाप्राप्तिसत्त्वेऽपि गुरुबहुमानरूपगुरुकृपाप्राप्तेरसत्त्वमासीत् । अतस्तेषां मुक्तिप्राप्तिरपि न जाता । चण्डरुद्राचार्यशिष्यादीनां तु गुर्वाशीरूपगुरुकृपाप्राप्त्यसत्त्वेऽपि गुरुबहुमानरूपगुरुकृपाप्राप्तेः सत्त्वमासीत्, अतस्तेषां मुक्तिप्राप्तिर्जाता । तत इदं निश्चितं भवति गुरुकृपा शिष्यहृदयवर्त्तमानगुरुबहुमानरूपा न तु गुर्वाशीरुपा । शिष्यहृद गुरुबहुमानप्रकटनार्थं गुरुणा गुणवता भवितव्यमिति नियमो नास्ति, गुरोर्दोषवत्त्वे सत्यपि यदि शिष्यस्तं देवतामिव पूजयति तर्हि तस्य हृदये गुरुबहुमानः प्रादुर्भवति । ततश्च मुक्तिरपि निश्चिता भवति । एवं स्वस्य मुक्तिप्राप्त्यर्थं शिष्येण स्वहृदये गुरुबहुमानप्र यतितव्यम् । तदर्थं च तेन गुरुः साक्षात्परमात्मतुल्यो मन्तव्यः परमात्मतुल्या च तस्य पूजा कर्त्तव्या, तत एतत्कुलकचतुर्थपञ्चमश्लोकोक्तदोषवत्त्वे सत्यपि गुरोः शिष्यैः स देवतावत्पूज्यत इति युक्तिसङ्गतमुक्तं ग्रन्थप्रणेतृभिः श्रीरत्नसिंहसूरिभिः ॥४-५॥
अवतरणिका - एवं गुरुर्देवतातुल्यं पूज्यत्वं प्रदर्श्याधुना शिष्यभृत्ययोर्भेदं दर्शयति
१०६
થતો અને ચંડરૂદ્રાચાર્યના શિષ્ય વગેરેને ગુરુના આશીર્વાદરૂપ ગુરુકૃપા ન મળી હોવા છતાં તેમનો મોક્ષ થયો એવું સંભળાય છે. જો બીજો વિકલ્પ સ્વીકારીએ તો ઉપરનો નિયમ બરાબર ઘટે. અભવ્ય વગેરેને ગુરુના આશીર્વાદરૂપ ગુરુકૃપા મળી હોવા છતાં તેમની પાસે ગુરુબહુમાનરૂપ ગુરુકૃપા ન હતી. તેથી તેમનો મોક્ષ ન થયો. ચંડરુદ્રાચાર્યના શિષ્ય વગેરેને ગુરુના આશીર્વાદરૂપ ગુરુકૃપા ન મળી હોવા છતાં તેમની પાસે ગુરુ બહુમાનરૂપ ગુરુકૃપા હતી. તેથી તેમનો મોક્ષ થયો. તેથી આ નક્કી થાય છે કે - શિષ્યના હૃદયમાં રહેલું ગુરુબહુમાન એ જ ગુરુકૃપા છે, ગુરુના આશીર્વાદ ગુરુકૃપા નથી. શિષ્યના હૃદયમાં ગુરુબહુમાન પેદા કરવા ગુરુ ગુણવાન હોવા જોઈએ એવો નિયમ નથી. ગુરુ દોષવાળા હોય તો પણ જો શિષ્ય તેમને ભગવાનની જેમ પૂજે તો તેના હૃદયમાં ગુરુબહુમાન પ્રગટે. તેથી તેની મુક્તિ પણ નક્કી થાય. આમ પોતાની મુક્તિ માટે શિષ્યે પોતાના હૃદયમાં ગુરુબહુમાન પ્રગટાવવું. તેની માટે તેણે ગુરુને સાક્ષાત્ પરમાત્મા તુલ્ય માનવા અને પરમાત્મા જેવી તેમની ભક્તિ કરવી. તેથી ગુરુ આ કુલકના આ બે શ્લોકમાં કહેલા દોષોવાળા હોવા છતાં શિષ્યો તેમને ભગવાનની જેમ પૂજે છે એમ જે ગ્રન્થકારે કહ્યું તે બરાબર છે. (૪, ૫)
અવતરણિકા - આમ ‘ગુરુ ભગવાનની જેમ પૂજ્ય છે' એમ બતાવી હવે શિષ્ય
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठं वृत्तम् ।
१०७
मूलम् - सो च्चिय सीसो सीसो, जो नाउं इंगियं गुरुजणस्स । वट्टइ कज्जम्मि सया, सेसो भिच्चो वयणकारी ॥६॥
छाया स एव शिष्यः शिष्यः, यः ज्ञात्वा इङ्गितं गुरुजनस्य ।
वर्त्तते कार्ये सदा, शेषः भृत्यः वचनकारी ॥ ६ ॥
दण्डान्वयः जो सीसो, गुरुजणस्स इंगियं नाउं सया कज्जम्मि वट्टइ सो च्चिय सीसो, सेसो वयणकारी भिच्चो ॥६॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - यः - अनिर्दिष्टनामा, शिष्यः- गुर्वाज्ञाऽऽराधनेन मोक्षसाधकः, गुरुजनस्यगुरुः मुक्तिमार्गप्रदर्शकः, स एव जनः लोक इति गुरुजनः, तस्येति गुरुजनस्य, अत्र गुरोर्गुरुजनकथनं बहुमानार्थम्, इङ्गितं मनोगत भावव्यञ्जिकां प्रवृत्तिनिवृत्तिसूचकशिरः- कम्पभ्रूचालनादिकां सूक्ष्मधीगम्यचेष्टां, ज्ञात्वा इङ्गितं दृष्ट्वा मनोगत भावमनुमानेन निश्चित्य, सदा निरन्तरं, न तु कदाचिदेव, कार्ये - गुरुभक्तिरूपे वर्त्तते - तदनुष्ठानेन तिष्ठति, सः - गुरुजनेङ्गितेन तन्मनोगतभावं ज्ञात्वा गुरुभक्तिसम्पादकः शिष्यः, एव गुरुजनेङ्गितज्ञानाऽकुशलस्य ज्ञात्वाऽपि गुरुभक्त्यकारकस्यैवम्विधस्य चान्यस्यापि शिष्यत्व-व्यवच्छेदार्थम्, शिष्यः- वास्तविकोऽन्तेवासी, न तु नाममात्रेण वेषमात्रेण वा भवतीत्यत्रा - ध्याहार्यम्, शेषः उपर्युक्तशिष्यलक्षणरहितः शिष्यः, स कथंभूतः ? वचनकारी - गुरुवचनश्रवणानन्तरं गुरुभक्तिकारकः, न तु गुर्विच्छाज्ञानपूर्वकं गुरुभक्तिकारकः, भृत्यः प्रेष्यः, भवतीत्यत्राप्यध्याहार्यम् ।
-
-
-
-
-
1
અને નોકરનો ભેદ બતાવે છે.
શબ્દાર્થ - જે શિષ્ય ગુરુના મનના ભાવ જાણીને કાર્ય કરે છે તે જ ખરેખર શિષ્ય छे, वयनप्रमाणे डरनारा जीभ तो नोहर छे. (६)
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - ગુર્વાજ્ઞાની આરાધના કરી મોક્ષને સાધે તે શિષ્ય. મોક્ષનો માર્ગ દેખાડે તે ગુરુ. ઇંગિત એટલે મનમાં રહેલા ભાવને જણાવનારી પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિની સૂચક માથું હલાવવું, ભમર ચલાવવી વગેરે સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી જાણી શકાય એવી ચેષ્ટાઓ.
ગુરુના ઈંગિત જોઈને તે ઉપરથી તેમના મનના ભાવ જાણીને જે શિષ્ય તેમની ભક્તિ કરે છે તે જ ખરો શિષ્ય છે. ઇંગિત દ્વારા ગુરુના મનના ભાવની જેને ખબર ન પડે અને ખબર પડ્યા પછી પણ તે પ્રમાણે જે ભક્તિ ન કરે એવા શિષ્યો ખરેખર શિષ્ય નથી, પણ ગુરુનું વચન સાંભળીને તેમની ભક્તિ કરનારા તેઓ નોકર છે.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
इङ्गिताकाराभ्यां गुर्विच्छां ज्ञात्वा गुरुभक्तिः कर्त्तव्या । अस्मिन्श्लोके ग्रन्थकृता शिष्यस्याव्यप्त्यतिव्याप्त्यसम्भवदोषरहितं लक्षणमुक्तम्, अत्रेङ्गितस्योपलक्षणेनाऽऽकारोऽपि ग्राह्यः, आकारस्तु मनोगतपिपासादिभावव्यञ्जकघटावलोकनादिरूपबादरबुद्धिगम्यचेष्टात्मकः । शिष्येण कुशलबुद्ध्या गुरोरिङ्गिताऽऽकारौ ज्ञातव्यौ । तदर्थं तेन सदाऽप्रमत्तेन गुरोरन्तिके एव स्थेयम् । शिष्येणेङ्गिताकारद्वारेण गुर्विच्छां ज्ञात्वा तथा गुरुभक्तिः कर्त्तव्या यथा गुरोर्वचनोच्चारस्याऽऽवश्यकतैव न भवेत्। एवं कृते सति गुरोः परमो विनयो भवति । यदुक्तमुत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रथमे विनयाध्ययने ‘१ आणानिद्देसकरे गुरूणमुववायकारए । इंगियागारसंपन्ने, से विणीएत्ति वुच्चइ ॥२॥ ' श्रीशान्तिसूरिकृततट्टीकायामप्युक्तम् - 'आङति स्वस्वभावावस्थानात्मिकया मर्यादयाऽभिव्याप्त्या वा ज्ञायन्तेऽर्था अनयेत्याज्ञा भगवदभिहितागमरूपा तस्या निर्देश उत्सर्गापवादाभ्यां प्रतिपादनमाज्ञानिर्देशः, इदमित्थं विधेयमिदमित्थं वेत्येवमात्मकः तत्करणशीलस्तदनुलोमानुष्ठानो वा आज्ञानिर्देशकरः, यद्वाऽऽज्ञा सौम्य ! इदं कुरु इदं च मा कार्षीरिति गुरुवचनमेव, तस्या निर्देश इदमित्थमेव करोमि इति निश्चयाभिधानं तत्करः, आज्ञानिर्देशेन वा तरति भवाम्भोधि
१०८
-
આ શ્લોકમાં ગ્રન્થકારે શિષ્યનું અવ્યાપ્તિ, અતિવ્યાપ્તિ અને અસંભવ દોષોથી રહિત લક્ષણ બતાવ્યું છે. અહીં ઈંગિતના ઉપલક્ષણથી આકાર પણ લઈ લેવો. મનમાં રહેલા પાણી પીવાની ઇચ્છા વગેરે ભાવોને જણાવનારી ઘડાને જોવા વગેરે રૂપ સ્થૂલ બુદ્ધિથી જાણી શકાય એવી ચેષ્ટા તે આકાર. શિષ્યે કુશળબુદ્ધિથી ગુરુના ઈંગિત-આકાર જાણવા જોઈએ. તેની માટે તેણે હંમેશા અપ્રમત્ત થઈને ગુરુની નજીકમાં રહેવું જોઈએ. શિષ્ય ગુરુના ઈંગિત - આકાર જાણીને તેવી રીતે ગુરુભક્તિ કરવી જોઈએ કે ગુરુને બોલવાની જરૂર જ ન પડે. આમ કરવાથી ગુરુનો પરમવિનય થાય છે.
ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના પહેલા વિનય અધ્યયનમાં કહ્યું છે - ‘ગુરુની આજ્ઞાનું પાલન કરનાર, ગુરુની નજીકમાં બેસનાર, ઇંગિત - આકારને જાણવામાં કુશળ શિષ્ય વિનીત કહેવાય છે.” શ્રીશાન્તિસૂરિ મહારાજે તેની ટીકામાં કહ્યું છે - ‘પોતપોતાના ભાવરૂપે જેનાથી પદાર્થો જણાય તે ભગવાને કહેલ આગમોરૂપ આજ્ઞા. ઉત્સર્ગ-અપવાદ વડે તેનું પ્રતિપાદન કરવું તે આજ્ઞાનો નિર્દેશ. તેનું પાલન કરે તે આજ્ઞાનિર્દેશકર. અથવા આજ્ઞા એટલે ‘હે સૌમ્ય ! આમ કર અને આમ નહીં કર' એવું ગુરુવચન. તેનો નિર્દેશ એટલે ‘એને એ રીતે જ કરું.' એવો નિશ્ચય. તે કરે તે આજ્ઞાનિર્દેશકર. અથવા આજ્ઞાના
१. आज्ञानिर्देशकरः गुरूणामुपपातकारकः ।
इङ्गिताकारसम्पन्नः सः विनीत इत्युच्यते ॥२॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
इङ्गिताकाराभ्यां गुर्विच्छां ज्ञात्वा गुरुभक्तिः कर्त्तव्या ।
१०९ मित्याज्ञानिर्देशतर इत्यादयोऽनन्तगमपर्यायत्वाद्भगवद्वचनस्य व्याख्याभेदाः सम्भवन्तोऽपि मन्दमतीनां व्यामोहहेतुतया बालाबलादिबोधोत्पादनार्थत्वाच्चास्य प्रयासस्य न प्रतिसूत्रं प्रदर्शयिष्यन्ते, तथा 'गुरूणां' गौरवार्हाणामाचार्यादीनामुप - समीपे पतनं स्थानमुपपातः - दृग्वचनविषयदेशावस्थानं तत्कारकः - तदनुष्ठाता, न तु गुर्वादेशादिभीत्या तव्यवहितदेशस्थायीति यावत्, तथेङ्गितं-निपुणमतिगम्यं प्रवृत्तिनिवृत्तिसूचकमीषद्भूशिरःकम्पादि आकारः - स्थूलधीसंवेद्यः प्रस्थानादिभावाभिव्यञ्जको दिगवलोकनादिः, आह च - १अवलोयणं दिसाणं वियंभणं साडयस्स संठवणं, आसणसिढिलीकरणं पट्ठियलिंगाइं एयाइं ॥१॥' अनयोर्द्वन्द्वे इङ्गिताकारौ तौ अर्थाद्गुरुगतौ सम्यक् प्रकर्षेण जानाति इङ्गिताकारसम्प्रज्ञः, यद्वा - इङ्गिताकाराभ्यां गुरुगतभावपरिज्ञानमेव कारणे कार्योपचारादिङ्गिताकारशब्देनोक्तं, तेन सम्पन्नो युक्तः, 'स' इत्युक्तविशेषणान्वितः ‘विनीतः' विनयान्वितः, 'इति' सूत्रपरामर्श, उच्यते, तीर्थकृद्गणधरादिभिरिति गम्यते, अनेन च स्वमनीषिकाऽपोहमाह इति सूत्रार्थः ॥२॥
નિર્દેશથી જે સંસારસમુદ્રને તરે તે આજ્ઞાનિર્દેશતર. ભગવાનનું વચન અનંત ગમ અને પર્યાયોવાળું હોવાથી આવી અનેક વ્યાખ્યાઓ થઈ શકે છે. પણ તેનાથી મંદબુદ્ધિવાળાઓને મૂંઝવણ થાય અને આ ગ્રન્થરચના બાળ-સ્ત્રી વગેરેને સમજાવવા માટે છે. તેથી દરેક સૂત્રમાં અમે તે વ્યાખ્યાઓ નહીં બતાવીએ. ગુરુ જોઈ શકે અને બોલાવી શકે એવા સ્થાનમાં બેસનારો. ગુરુના આદેશના ડરથી દૂર ન બેસવું. ઇંગિત એટલે નિપુણમતિથી જાણી શકાય તે, પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિને સૂચવનાર ભમર-માથું હલાવવું વગેરે. આકાર એટલે સ્કૂલબુદ્ધિથી જાણી શકાય તે, જવા વગેરેના ભાવને જણાવનારું દિશાઓમાં જોવું વગેરે. કહ્યું છે – ‘દિશાઓમાં જોવું, તૈયાર થવું, કપડો લેવો, આસન છોડવું એ જવાના ચિહ્નો છે.' ગુરુના ઇગિત - આકારને જાણે. અથવા કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને ઇગિતઆકાર એટલે ગુરુના મનના ભાવનું જ્ઞાન. તેનાથી યુક્ત હોય. એ ત્રણ વિશેષણવાળા શિષ્યને તીર્થકર, ગણધર વગેરે વિનીત કહે છે. આનાથી એમ જણાવ્યું કે આ પોતે स्पेली पात नथी."
१. अवलोकनं दिशां विजृम्भनं साटकस्य संस्थापनम् ।
आसनशिथिलीकरणं प्रस्थितलिङ्गानि एतानि ॥१॥
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुर्विच्छाराधनमेव परमा गुरुभक्तिः ।
अपि च इङ्गिताकारानुसारेच्छाऽऽराधनकारी शिष्यो लोकेऽपि पूज्यो भवति, तदुक्तम् श्रीदशवैकालिकसूत्रस्य नवमाध्ययनस्य तृतीयोद्देशकस्य प्रथमवृत्ते श्रीशय्यंभवसूरिभिः ‘આજ઼ોયં કૃત્રિમેવ નબ્બા, નો છમારાડ્ સ પૂજ્જો ॥'
जघन्या
शिष्यो हि गुर्विच्छाऽऽराधको भवति, न केवलं गुर्वाज्ञासमाराधको भवति । गुर्विच्छाऽऽराधनैव गुरोः परमा भक्तिर्भवति । यतो गुरुभक्तिस्त्रिधा भवति मध्यमोत्कृष्टा च । तत्र जघन्या गुरुभक्तिर्गुरुसेवाकरणम्, मध्यमा गुरुभक्तिर्गुरुसन्दिष्टपरसेवाकरणम्, उत्कृष्टा गुरुभक्तिर्गुर्विच्छासमाराधनम् । आसु उत्तरोत्तरा भक्तिः पूर्वस्याः पूर्वस्या भक्तेरतिशायिनी विशिष्टतरफलदायिनी च भवति ।
११०
यथा विद्यासाधकोऽप्रमत्तो भूत्वा विद्यां साधयति, तत्कृते उपसर्गानपि सहते, निद्रामपि त्यजति, बुभुक्षां तृषां च न गणयति, विद्यासिद्धि यावदेकाग्रमनसा विद्याजापं करोति, असाध्यमुपचारं करोति, तथा शिष्येणाप्यप्रमत्तेन भूत्वा गुर्विच्छाऽऽराधनीया । तत्कृते उपसर्गा अपि सोढव्याः, निद्राऽपि त्यजनीया, बुभुक्षातृषेऽपि न गणयितव्ये, मोक्षप्रासिं
વળી ઇંગિત-આકારને અનુસારે ગુરુની ઇચ્છાની આરાધના કરનાર શિષ્ય લોકમાં પણ પૂજ્ય બને છે. દશવૈકાલિકસૂત્રના ૯મા અધ્યયનના ૩જા ઉદ્દેશાની પહેલી ગાથામાં શ્રીશષ્યભવસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - જે શિષ્ય ગુરુની નજર - ઇંગિતને જ જાણીને તેમની ઇચ્છાની આરાધના કરે છે તે પૂજ્ય છે.'
શિષ્ય ગુરુની ઇચ્છાનો આરાધક હોય, માત્ર ગુરુની આજ્ઞાનો આરાધક ન હોય. ગુરુની ઇચ્છાની આરાધના કરવી એ જ ગુરુની શ્રેષ્ઠ ભક્તિ છે. કેમકે ગુરુની ભક્તિ ત્રણ પ્રકારની છે - જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ. ગુરુની સેવા કરવી એ ગુરુની જઘન્ય ભક્તિ છે. ગુરુના કહ્યા મુજબ બીજાની સેવા કરવી એ ગુરુની મધ્યમ ભક્તિ છે. ગુરુની ઇચ્છાની આરાધના કરવી એ ગુરુની ઉત્કૃષ્ટ ભક્તિ છે. આમાં ઉત્તરોત્તર ભક્તિ પૂર્વ પૂર્વની ભક્તિ કરતા ચઢીયાતી અને ચઢીયાતા ફળ આપનારી છે.
જેમ વિદ્યાસાધક અપ્રમત્ત થઈને વિદ્યા સાધે છે. તેની માટે ઉપસર્ગોને પણ સહે છે, ઉંઘને છોડે છે, ભૂખ અને તરસને ગણકારતો નથી, વિદ્યા સિદ્ધ થાય ત્યાં સુધી એકાગ્ર મનથી વિદ્યાનો જાપ કરે છે, અસાધ્ય એવા પણ ઉપચાર કરે છે તેમ શિષ્ય અપ્રમત્ત થઈને ગુરુની ઇચ્છાની આરાધના કરવી, તેની માટે ઉપસર્ગો પણ સહેવા, ઉંઘ પણ છોડવી, ભૂખ-તરસ પણ ગણકારવી નહીં, મોક્ષ ન થાય ત્યાં સુધી એકાગ્ર મનથી
१. आलोकितं इङ्गितमेव ज्ञात्वा य: छन्द आराधयति सः पूज्यः ॥ १ ॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
भृत्यात्शिष्यस्य विशेषः ।
१११ यावदेकाग्रमनसा गुर्विच्छाऽऽराधनं कर्तव्यम्, असाध्योऽप्युपचारः सम्पादनीयः । त एव शिष्या ये गुरवे न किञ्चिदपि कार्यं कर्तुं ददति, स्वयमेव सर्वं तत्कार्यं कुर्वन्ति । एवं शिष्यैर्गुरवे वचनोच्चारावसरोऽपि न दातव्यः, तत्पूर्वमेव गुर्विङ्गिताकारौ ज्ञात्वा तत्कार्यं करणीयम् । अतोऽप्यधिकं यदि कथ्यते तर्हि गुरवे मनसि विचारकरणावसरोऽपि न दातव्यः, तत्पूर्वमेव तत्कार्य सम्पादनीयम् ।।
स्वामिवचनश्रवणानन्तरं तु भृत्योऽपि कार्यं करोति । भृत्यः स्वामिमनोगतभावज्ञानकुशलो नास्ति । अतः स स्वामिवचनमपेक्षते । सः स्वामिवचनं नोल्लङ्घयति । स सर्वप्रयत्नेन तत्सम्पादनार्थं प्रयतते, यतस्तस्य मनसि स्वामिसकाशात् धनप्राप्तेराकाङ्क्षा वर्तते । यदि भृत्यः स्वामिवचनं न पालयति तर्हि स्वामी क्रुध्यति । ततश्च तस्मै हीनतरं धनं ददाति स्वहट्टाद्वा तस्य निष्काशनेन तस्य भृत्यत्वमपास्यति । ___ शिष्यो लोकोत्तरशासनसभ्योऽस्ति । ततस्तस्य प्रवृत्तिभृत्यप्रवृत्तेरतिशायिनी स्यात् । यदि भृत्यः स्वामिवचनश्रवणानन्तरं कार्यं करोति तर्हि शिष्येण तु गुर्विच्छाज्ञानानन्तरं कार्य कर्त्तव्यम । यदि शिष्योऽपि गरुवचनश्रवणानन्तरमेव कार्यं करोति, न त गरुमनोगतभावज्ञानार्थं प्रयतते ज्ञातेऽपि वा तस्मिन्गुरुवचनं प्रतीक्षते तहि स भृत्यतुल्यो भवति ।
ગરુની ઇચ્છાની આરાધના કરવી, અસાધ્ય ઉપચારો પણ કરવા. તેઓ જ ખરેખર શિષ્ય છે જે ગુરુને કંઈ પણ કામ કરવા ન દે, પોતે જ તેમનું બધું કાર્ય કરે. આમ શિષ્યોએ ગુરુને બોલવાનો અવસર જ ન આપવો જોઈએ. ગુરુ બોલે એ પહેલા જ એમના ઇંગિત-આકાર જાણીને તેમનું કાર્ય કરવું. હજી આગળ કહું તો ગુરુને વિચાર કરવાનો અવસર પણ ન આપવો. એ પહેલા જ એમનું કાર્ય કરવું.
માલિકનું વચન સાંભળ્યા પછી તો નોકર પણ કામ કરે છે. નોકર શેઠના મનના ભાવ નથી જાણતો. એથી એ શેઠના વચનની અપેક્ષા રાખે છે. તે શેઠનું વચન ઓળંગે નહીં. સર્વપ્રયત્નપૂર્વક તેનું પાલન કરવા પ્રયત્ન કરે છે. કેમકે તેને શેઠ પાસેથી ધન મેળવવાની ઇચ્છા છે. જો તે શેઠના વચનનું પાલન ન કરે તો શેઠ ગુસ્સે થાય, તેને પગાર ઓછો આપે કે તેને નોકરીમાંથી કાઢી નાખે.
શિષ્ય લોકોત્તર શાસનનો સભ્ય છે. તેથી તેની પ્રવૃત્તિ નોકરની પ્રવૃત્તિ કરતા ચઢીયાતી હોય. જો નોકર શેઠનું વચન સાંભળ્યા પછી કાર્ય કરતો હોય તો શિષ્ય તો ગુરુની ઇચ્છા જાણીને જ કાર્ય કરવું જોઈએ. જો શિષ્ય પણ ગુરુનું વચન સાંભળ્યા પછી જ કાર્ય કરે, ગુરુના મનના ભાવ જાણવાનો પ્રયત્ન ન કરે કે જાણવા છતાં ગુરુના
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
प्रकारान्तरेण गुरुसेवायास्त्रिविधत्वम् ।
भृत्यात्तस्य न कोऽपि विशेषः स्यात् । अतः शिष्येण स्वमहत्त्वरक्षणार्थं गुर्विच्छाज्ञानाय प्रयतनीयं गुर्विच्छां च ज्ञात्वा तस्याः पूरणार्थं स्वसर्वशक्त्या सर्वकौशल्यं प्रयोक्तव्यम् । यथैव हि भृत्यः स्वामिवचनं सेवते तथैव शिष्येण गुर्विच्छाऽऽराधनीया । तेन स्वीयं सर्वं प्रज्ञापाटवं गुर्विच्छाबोधाय प्रयोजनीयम् । तेन कदाऽपि गुर्विच्छा नोल्लङ्घनीया । सदैव तत्पूरणार्थं प्रयतनीयम् । यथा भृत्यो धनकाङ्क्षी भवति, तथा शिष्यो निर्जराकाङ्क्षी भवति । यदि शिष्यो गर्विच्छां न पूरयति तर्हि कर्मराजस्तस्मै कुप्यति । ततस्तस्य कर्मनिर्जरा हीनतरा भवति स वा तस्य साधुत्वाऽपसारणेन तस्य शिष्यत्वमाक्षिपति । ततः शिष्येण गुरुवचनस्य प्रतीक्षा न कर्त्तव्या, किन्तु गुरुमनोभावं ज्ञात्वा गुरुवचनोच्चारात्पूर्वमेव गुरुकार्यं तथा सम्पादनीयं यथा गुरोर्वचनोच्चाराऽऽवश्यकतैव न भवेत् ।
अन्यथाऽपि गुरुसेवा त्रिधा भवति । तद्यथा - कायिकसेवा वाचिकसेवा मानसिकसेवा च । तत्र गुरोः शरीरस्य शुश्रूषा कायिकसेवोच्यते, गुरुवचनानुसारेण गुरुकार्यसम्पादनं वाचिकसेवा, गुर्विच्छापूरणं च मानसिकसेवा । इदमपि गुरुसेवायास्त्रिविधत्वं पूर्वोक्तगुरुभक्तित्रिविधत्वं नातिरिच्यते । यतस्तयोः शब्दभिन्नत्वेऽप्यर्थसाम्यमेवास्ति । श
વચનની રાહ જુવે તો તે નોકરની સમાન થઈ ગયો. નોકર કરતા તેનામાં કંઈ ફરક ન રહ્યો. આથી શિષ્યે પોતાનું મહત્ત્વ જાળવવા ગુરુની ઇચ્છા જાણવાનો પ્રયત્ન કરવો અને તે જાણીને તે પૂરી કરવા પોતાની બધી શક્તિથી બધી હોંશિયારી કામે લગાડવી. જેમ નોકર શેઠના વચનની સેવા કરે છે તેમ શિષ્યે ગુરુની ઇચ્છાની આરાધના કરવી. તેણે પોતાની બુદ્ધિના બધા ક્ષયોપશમનો ગુરુની ઇચ્છા જાણવા માટે ઉપયોગ કરવો. તેણે ક્યારેય ગુરુની ઇચ્છા ઓળંગવી નહીં. હંમેશા તેને પૂરી કરવાનો પ્રયત્ન કરવો. જેમ નોકર પૈસા ઝંખે છે, તેમ શિષ્ય નિર્જરાને ઝંખે છે. જો શિષ્ય ગુરુની ઇચ્છા પૂરી ન કરે તો કર્મરાજા તેની ઉપર ગુસ્સે થાય. તેથી તેને કર્મનિર્જરા ઓછી થાય અથવા તો તે તેનું સાધુપણું લઈને તેનું શિષ્યપણું દૂર કરે. તેથી શિષ્યે ગુરુવચનની રાહ ન જોવી, પરંતુ ગુરુના મનના ભાવ જાણીને ગુરુ બોલે તે પહેલા જ તેવી રીતે તેમનું કાર્ય કરવું કે ગુરુને બોલવું જ ન પડે.
બીજી રીતે પણ ગુરુસેવા ત્રણ પ્રકારે છે. તે આ રીતે - કાયિકસેવા, વાચિકસેવા અને માનસિકસેવા. તેમાં ગુરુના શરીરની સેવા તે કાયિકસેવા, ગુરુવચન અનુસારે કાર્ય કરવું તે વાચિકસેવા અને ગુરુની ઇચ્છા પૂરવી તે માનસિકસેવા. ગુરુસેવાના આ ત્રણ પ્રકાર પણ પૂર્વે કહેલા ગુરુભક્તિના ત્રણ પ્રકારથી જુદા નથી. કેમકે તે બન્નેમાં માત્ર શબ્દોની ભિન્નતા છે, અર્થ તો એક જ છે. શિષ્ય જેવી ગુરુસેવા કરે, ફળ પણ તેને તેવું
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
मानसिकसेवायां कायिकवाचिकसेवयोनियतत्वम् ।
११३ यादृशी गुरुसेवा क्रियते फलमपि तेन तादृशमेव प्राप्यते । यदि शिष्यो गुरोः कायिकसेवामेव करोति, न तु वाचिकमानसिक्यौ, तायत्यां तस्य कायसेवैव भविष्यति, न कोऽपि तस्य वचनस्य पालनमिच्छाया वा पूरणं करिष्यति । यदि शिष्यो गुरोः कायिकवाचिकसेवे करोति, न तु मानसिकी, तायत्यां तस्य कायसेवा भविष्यति सर्वे च तस्य वचनस्य पालनमपि करिष्यन्ति, किन्तु न कोऽपि तस्येच्छानुसारेण वर्तिष्यते । यदि शिष्यो गुरोस्त्रिविधामपि सेवां करोति तहि भाविकाले तस्य कायसेवा भविष्यति, तस्य वचनस्य पालनं सर्वे करिष्यन्ति, सर्वं च कार्यं तस्येच्छानुसारेण भविष्यति । ननु ये केऽपि गुरोः केवलं मानसिकसेवामेव कुर्वन्ति न तु कायिक-वाचिकसेवे, आयतौ तेषां किं फलं भविष्यति ? अरे ! देवानांप्रिय ! मन्दमतिरसि, यतो मानसिकसेवायां कायिकवाचिकसेवयोनियतत्वात्, इदमुक्तं भवति - यत्र मानसिकसेवा तत्र सुतरां कायिकवाचिकसेवे स्त एव । यत्र तु कायिक-वाचिकसेवे तत्र तु मानसिकसेवा स्याद् न वा। इदं च सर्वं गुरुसेवाया आनुषङ्गिकं फलं, मुख्यफलं तु कर्मनिर्जरैव । साऽप्युत्तरोत्तरायाः सेवायाः करणे प्रभूततरा भवति । ततः प्रभूतनिर्जराकाङ्क्षिशिष्येणाऽपि गुर्विच्छाऽऽराधनायामेव प्रयतनीयम् । शिष्येण केवलं गुरोरिच्छाऽऽराधनीया, तस्य फलोदये तु सर्वेऽपि तस्येच्छाમળે. જો શિષ્ય ગુરુની માત્ર કાયિકસેવા જ કરે, પણ વાચિકમાનસિકસેવા ન કરે તો ભાવિમાં તેની કાયસેવા જ થશે, કોઈ તેના વચનનું પાલન કે ઇચ્છાની પૂર્તિ નહીં કરે. જો શિષ્ય ગુરુની કાયિકવાચિકસેવા કરે. પણ માનસિકસેવા ન કરે તો ભાવિમાં તેના શરીરની સેવા થશે, તેના વચનનું પાલન પણ થશે, પણ કોઈ તેની ઇચ્છા પ્રમાણે નહીં વર્તે. જો શિષ્ય ગુરુની ત્રણ પ્રકારની સેવા કરે તો ભાવિમાં તેની કાયસેવા થશે, તેના વચનનું પાલન બધા કરશે અને બધું કાર્ય તેની ઇચ્છા પ્રમાણે થશે.
પ્રશ્ન - જે કોઈ ગુરુની માત્ર માનસિકસેવા કરે પણ કાયિકવાચિકસેવા ન કરે ભવિષ્યમાં તેમને શું ફળ મળશે ?
જવાબ - અરે ! તમે આટલું ય જાણતા નથી કે માનસિકસેવામાં કાયિકવાચિકસેવા નિયત છે. એટલે કે જ્યાં જ્યાં માનસિકસેવા હોય ત્યાં કાયિકવાચિકસેવા હોય જ, જ્યાં કાયિકવાચિકસસેવા હોય ત્યાં માનસિક સેવા હોય કે ન પણ હોય.
આ બધું ગુરુસેવાનું આનુષંગિક ફળ છે. મુખ્યફળ તો કર્મનિર્જરા જ છે. તે પણ ઉત્તરોત્તર સેવા કરવાથી વધુ થાય છે. તેથી વધુ નિર્જરાની ઇચ્છાવાળા શિષ્ય પણ ગુરુની ઇચ્છાની આરાધના કરવામાં જ યત્ન કરવો. શિષ્ય માત્ર ગુરુની જ ઇચ્છા આરાધવાની હોય છે, જ્યારે તેનું ફળ મળશે ત્યારે તેની ઇચ્છાને બધા ય અનુસરશે.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
अशुभेच्छानिरोध एव तपः, न तु शुभेच्छानिरोधः । मनुसरिष्यन्ति ।
ननु शास्त्रेषु तपसो लक्षणमिच्छानिरोधरूपं कथितम् । ततो यदि शिष्या गुर्विच्छाया विपरीतं वर्तेरन् तर्हि गुर्विच्छाया निरोधः स्यात् । ततस्तपोऽनुष्ठानेन गुरोनिजरा स्यात् । यदि शिष्या गुविच्छानुसारेण कार्यं कुर्युस्तहि गुविच्छाया पूरितत्वान्न तस्या निरोधः स्यात् । ततः कर्मनिर्जराऽपि गुरोर्न स्यात् । एवं शिष्याणां गुर्विच्छानुसारेण कार्यकरणे गुरोः कर्मनिर्जरालाभो न भवति, प्रत्युत शिष्याणां गुर्विच्छाविपरीतवर्त्तने गुरोः कर्मनिर्जरालाभो भवति । शिष्यैस्तु तदनुष्ठेयं येन गुरोर्लाभो भवति । तत्किमर्थं भवता गुविच्छाऽऽराधनायैतावानुपदेशो दीयते ? इति चेत् ? न, अनुपासितगुरुकुलवासस्य वचनमेतत्, यतो भवता केवलं शास्त्रशब्दार्थ एव धृतः, न तु भावार्थो ज्ञातः । अशुभेच्छाया निरोध एव तपो भवति, न तु शुभेच्छायाः । शुभेच्छा तु पूरणीयैव । अत्र शुभत्वं मोक्षमार्गानुकूलत्वमशुभत्वञ्च तद्विपरीतत्वं ज्ञेयम् । गुरोस्तु संविग्नत्वाद्गीतार्थत्वाच्च प्रायस्तन्मनसि शुभेच्छा एव प्रादुर्भवन्ति, न त्वशुभेच्छाः । ततः शिष्यैस्तासां सम्पादने गुरोरपि निर्जरैव भवति, न काऽपि हानिः । प्रत्युत शिष्यैर्गुविच्छाराधने कृते तेषां स्वेच्छानिरुन्धनेन तपो भवति । ततस्तेषामपि निर्जरा
પ્રશ્ન - શાસ્ત્રોમાં ઇચ્છાનિરોધને તપ કહ્યો છે. તેથી જો શિષ્યો ગુરુની ઇચ્છાને પ્રતિકૂળ વર્તે તો ગુરુની ઇચ્છાનો નિરોધ થાય. તેથી તપ થવાથી ગુરુને કર્મનિર્જરા થાય. જો શિષ્યો ગુરુની ઇચ્છા મુજબ કાર્ય કરે તો ગુરુની ઇચ્છા પૂરી થઈ જવાથી તેનો નિરોધ ન થાય. તેથી ગુરુને કર્મનિર્જરા પણ ન થાય. આમ શિષ્યો ગુરુની ઇચ્છા મુજબ કાર્ય કરે તો ગુરુને કર્મનિર્જરાનો લાભ ન થાય, ઉલ્ટ શિષ્યો ગુરુની ઇચ્છાને પ્રતિકૂળ વર્તે તો ગુરુને કર્મનિર્જરાનો લાભ થાય. શિષ્યોની પ્રવૃત્તિ તો એવી હોવી જોઈએ કે જેનાથી ગુરુને લાભ થાય. તો પછી શા માટે તમે ગુરુની ઇચ્છાની આરાધના કરવા માટે આટલો બધો ઉપદેશ આપો છો ?
જવાબ - તમે ગુરુકુલવાસને સેવ્યો નથી. તેથી જ આવું બોલો છો. કેમકે તમે માત્ર શાસ્ત્રોનો શબ્દાર્થ જ જાણ્યો છે, ભાવાર્થ નહી. અશુભ ઇચ્છાનો નિરોધ એ જ તપ છે, શુભ ઇચ્છાનો નિરોધ તપ નથી. શુભ ઇચ્છા તો પૂરી કરવી જ જોઈએ. જે ઇચ્છા મોક્ષમાર્ગને અનુકૂળ હોય તે શુભ ઇચ્છા. જે ઇચ્છા મોક્ષમાર્ગને પ્રતિકૂળ હોય તે અશુભ ઇચ્છા. ગુરુ સંવિગ્ન અને ગીતાર્થ હોવાથી તેમને પ્રાયઃ શુભ ઇચ્છાઓ જ થાય છે, અશુભ નહીં. તેથી શિષ્યો તે પૂરી કરે તો ગુરુને પણ નિર્જરા જ થાય, કોઈ નુકસાન ન થાય. ઉલ્ટ શિષ્યો ગુરુની ઇચ્છાને આરાધે તો તેમની પોતાની ઇચ્છાનો નિરોધ થવાથી તેમને તપ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुमनोभावज्ञानं नाऽशक्यं किन्तु प्रयत्नसाध्यम् ।
११५
भवति । एवं शिष्यैर्गुर्विच्छापालने कृते गुरुशिष्ययोरुभयोरपि लाभ एव भवति । सोऽ न केवलं सामान्यः किन्तु विशिष्टतर एव । अतो मया गुर्विच्छाऽऽराधनोपदेशदानाय भृशं प्रयत्यते ।
न च वाच्यं छद्मस्थशिष्यः कथं गुरुमनोभावं ज्ञास्यतीति गुर्विङ्गिताऽऽकाराभ्यामनुमाय शिष्यैः स ज्ञातुं शक्यते । इदमपि न वक्तव्यम् - इङ्गिताऽऽकाराभ्यां मनोगतभावानुमानार्थं प्रभूतं कौशलमाऽऽवश्यकम् । तत्तु हीनतरेऽस्मिन्काले शिष्यस्य कथं सम्भवेत् ? ततो गुरुमनोभावज्ञानं प्राय अशक्यमेव । ततो न शिष्येण तदर्थं यतनीयमिति । प्रकृष्टप्रयत्नस्य न किमपि असाध्यम् । नित्यं गुरोरन्तिके वसनेन, पुनः पुनरभ्यसनेन, गुर्विच्छाज्ञानेच्छायास्तीव्रतराया करणेन च तादृग्विधः कर्मक्षयोपशमो भवति येन इङ्गिताऽऽकाराभ्यां गुर्विच्छा ज्ञातुं शक्यते । ततो यद्यपि गुरुमनोभावज्ञानं न सुकरं, तथापि नाऽशक्यम्, किन्तु प्रयत्नसाध्यम् । ततः शिष्येण तदर्थं यतनीयमेव । यतः प्रयत्नसाध्यं कार्यं प्रयत्नेनैव सिध्यति न त्वेवमेव ।
થાય. તેથી તેમને પણ કર્મનિર્જરા થાય. આમ શિષ્યો ગુરુની ઇચ્છાનું પાલન કરે તો બન્નેને લાભ જ થાય છે. તે પણ સામાન્ય લાભ નહીં, વિશિષ્ટ લાભ છે. માટે હું ગુરુની ઇચ્છાની આરાધના કરવાનો ઉપદેશ આપવા માટે ખૂબ પ્રયત્ન કરું છું.
પ્રશ્ન
શિષ્ય તો છદ્મસ્થ છે. તે ગુરુના મનના ભાવ શી રીતે જાણશે ? જવાબ - ગુરુના ઈંગિત અને આકાર ઉપરથી અનુમાન કરીને શિષ્યો તે જાણી શકે છે.
-
પ્રશ્ન - ઇંગિત અને આકાર ઉપરથી મનના ભાવનું અનુમાન કરવા ઘણી નિપુણતા જોઈએ. આ પડતા કાળમાં શિષ્યોમાં એટલી નિપુણતા ક્યાંથી હોય ? તેથી ગુરુના મનના ભાવ જાણવા અશક્ય જ છે. માટે શિષ્યે તે જાણવાનો પ્રયત્ન ન કરવો.
ન
જવાબ - તમારે આવું ન કહેવું, કેમકે પ્રકૃષ્ટ પ્રયત્ન માટે કંઈ અસાધ્ય નથી. સદા ગુરુની બાજુમાં બેસવાથી, વારંવાર અભ્યાસ કરવાથી અને ગુરુની ઇચ્છા જાણવાની ઇચ્છા વધુ તીવ્ર કરવાથી કર્મોનો તેવો ક્ષયોપશમ થાય છે કે જેથી ઇંગિત-આકાર ઉપરથી ગુરુની ઇચ્છા જાણી શકાય છે. તેથી જો કે ગુરુના મનના ભાવ જાણવા સહેલા નથી છતાં અશક્ય પણ નથી, પણ પ્રયત્ન કરવાથી તે જાણી શકાય છે. માટે શિષ્યે તે જાણવા માટે પ્રયત્ન કરવો જ જોઈએ. કેમકે પ્રયત્નથી સિદ્ધ થનારું કાર્ય પ્રયત્નથી જ સિદ્ધ થાય છે, એમ ને એમ નહીં.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिष्येण स्वबुद्धिर्गुरुमनोभावज्ञानार्थमेव प्रयोक्तव्या ।
शिष्येण स्वबुद्धिर्गुरुमनोभावज्ञानार्थमेव प्रयोक्तव्या तदनुसारेण च जीवितव्यम् । एवमेव तस्य मुक्तिर्भाविनी । गुरुमनोभावज्ञानातिरिक्तज्ञानेन न तस्य किमपि प्रयोजनम् । यदि गुरुमनोभावज्ञानाऽऽराधनाभ्यामेव तस्य सिद्धिर्भाविनी तर्हि किमर्थं सोऽन्यत्र यतेत ? शिष्येण सर्वाऽपि स्वशक्तिर्गुरुभक्त्यर्थमेवोपयोक्तव्या । श्रीधर्मदासगणिकृतोपदेशमालायां शिष्यस्वरूपमेवं प्रतिपादितम् -' १ अणुवत्तया विणीया, बहुक्खमा निच्चभत्तिमंताय । गुरुकुलवासी अमुई, धन्ना सीसा इह सुसीला ॥९७॥ श्रीसिद्धर्षिगणिकृततट्टीकायामेवं वर्णितम् 'अणुवत्तया' गाहा, अनुवर्त्तका अनुकूलवृत्तयो, विनीताः कृत्यकारिणो, बहुक्षमा नीरोषाः, नित्यं भक्तिमन्तो गुरौ सदान्तःकरणप्रतिबद्धाः चशब्दः समुच्चये, गुरुकुलवासिनः, श्रुतग्रहणार्थमाचार्यान्तरान्तिकं गताः पुनरमोचका ग्रन्थसमाप्तावपि न झटिति तं मुञ्चन्ति धन्याः पुण्यभाजः शिष्या विनेया इत्येवं सुशीला भवन्ति, स्वपरयोः समाधिजनकत्वादिति ॥९७॥'
तदिदमत्रोपदेशसर्वस्वम् - स एव शिष्यो भवति यो गुर्विङ्गिताऽऽकाराभ्यां गुरुमनोभावं ज्ञात्वा कार्ये प्रवर्तते । गुरुवचनानुसारेण कार्यप्रवर्त्तकस्तु भृत्यो भवति, न तु शिष्यः ।
११६
શિષ્યે પોતાની બુદ્ધિનો ઉપયોગ ગુરુના મનના ભાવો જાણવા જ કરવો અને તેના અનુસારે જીવવું. એ રીતે કરવાથી જ એનો મોક્ષ થશે. ગુરુના મનના ભાવ જાણવા સિવાય બીજું જાણવાની તેને કોઈ જરૂર નથી. જો ગુરુના મનના ભાવને જાણવાથી અને તે મુજબ આરાધના કરવાથી શિષ્યનો મોક્ષ થતો હોય તો શા માટે તેણે બીજે યત્ન કરવો ? શિષ્યે પોતાની બધી શક્તિનો ઉપયોગ ગુરુ ભક્તિમાં જ કરવો. ઉપદેશમાળામાં અને તેની હેયોપાદેય ટીકામાં શિષ્યનું સ્વરૂપ આવું બતાવ્યું છે - ‘‘અનુવર્તક = ગુરુને અનુકૂળ રીતે વર્તનારા, વિનીત ગુરુનું કાર્ય કરનારા, બહુક્ષમા = ગુસ્સા વિનાના, નિત્ય ભક્તિમાન ગુરુ વિષે સદા હૃદયથી બંધાયેલા, ગુરુકુળવાસી = ગુરુકુળવાસમાં રહેનારા, અમોચી = ભણવા માટે અન્ય આચાર્ય પાસે ગયા પછી ગ્રંથ પૂરો થઈ જાય તો પણ તેમને તરત નહીં છોડનારા, પુણ્યશાળી શિષ્યો સુશીલ હોય છે, કેમકે તેઓ પોતાને અને બીજાને બન્નેને સમાધિ પેદા કરે છે.'
=
=
અહીં ઉપદેશનો સાર આવો છે – તે જ શિષ્ય છે જે ગુરુના ઇંગિત-આકાર ઉપરથી તેમના મનના ભાવ જાણીને કાર્ય કરે. ગુરુવચનને અનુસારે કાર્ય કરનાર તો નોકર છે, શિષ્ય નહીં.
१. अनुवर्त्तका विनीता बहुक्षमा नित्यभक्तिमन्तश्च ।
गुरुकुलवासिनः अमोचिनः धन्याः शिष्या इह सुशीलाः ॥९७॥
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तमं वृत्तम् ।
११७ गुरुवचनं तु गुर्वाज्ञारूपम् । ततो यद्यपि गुरुवचनानुसारेणाऽपि कार्यकारी शिष्य आराधक एवाऽस्ति, तथाप्यत्र तस्य भृत्यत्वकथनं गुर्वाज्ञाऽऽराधनाऽपेक्षया गुविच्छाऽऽराधनस्य महत्त्वप्रतिपादनार्थं द्रष्टव्यम् ॥६॥
अवतरणिका - तदेवं गुरुमनोभावाऽऽराधनस्य प्राधान्यं प्रदाऽधुना गुरुभक्तिरहितशिष्यजीवनस्य निष्फलत्वं प्रतिपादयति - मूलम् - जस्स गुरुम्मि न भत्ती, निवसइ हिययंमि वज्जरेहव्व ।
किं तस्स जीविएणं, विडंबणामेत्तरूवेणं ? ॥७॥ छाया - यस्य गुरौ न भक्तिः, निवसति हृदये वज्ररेखेव ।
किं तस्य जीवितेन, विडम्बनामात्ररूपेण ॥७॥ दण्डान्वयः जस्स हिययंमि गुरुम्मि भत्ति वज्जरेहव्व न निवसइ तस्स विडंबणामेत्तरूवेणं जीविएणं किं ? ॥७॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - यस्य - शिष्यस्य, हृदये- आत्मनि, गुरौ गुरुः - दोषत्राता, तद्विषयिका, भक्तिः - सेवाकरणभावः, वज्ररेखा इव, वज्रं – इन्द्रायुधं, तेन कृता रेखा - पङ्क्तिरिति वज्ररेखा, तद्वत्, न-निषेधार्थं, निवसति - नितरां-अतिशयेन वसतितिष्ठतीति निवसति - दृढं तिष्ठतीत्यर्थः, तस्य-गुरुभक्तिरहितस्य, विडम्बनामात्ररूपेण - विडम्बना-कायक्लेशः - निष्फला क्रियेति यावत्, सैवेति विडम्बनामात्रं, तत् रूपं - स्वरूपं यस्य तदिति विडम्बनामात्ररूपम, तेनेति विडम्बनामात्ररूपेण निष्फलेन निःसारेण वेत्यर्थः, जीवितेन - जीवनेन, किम् ? को लाभः ? न कोऽपीति काक्वर्थः । ___ शिष्येण स्वहृदये गुरुभक्तिर्वज्ररेखावदुत्कीर्तनीया । मृद्यङ्गलीकृता रेखा सुखेनैवाऽपास्यते।
ગુરુ વચન એટલે ગુરુની આજ્ઞા. તેથી જો કે ગુરુવચન પ્રમાણે કાર્ય કરનારો શિષ્ય આરાધક જ છે, છતાં અહીં તેને નોકર કહ્યો તે ગુરુની આજ્ઞાની આરાધના કરતા ગુરુની ઇચ્છાની આરાધનાનું મહત્ત્વ વધુ છે એવું જણાવવા. (૬)
અવતરણિકા - આમ ગુરુના મનના ભાવોની આરાધનાની પ્રધાનતા બતાવીને હવે ગ્રન્થકાર જણાવે છે કે ગુરુભક્તિ વિનાનું શિષ્યનું જીવન નિષ્ફળ છે -
શબ્દાર્થ – જેના હૃદયમાં ગુરુની ભક્તિ વજની રેખાની જેમ નથી રહેતી તેના માત્ર विट१५॥३५ वनथी | यहो ? (७)
હેમચન્દ્રીયાવૃત્તિનો ભાવાર્થ-દોષોથી બચાવે તે ગુરુ. જે શિષ્યના આત્મામાં ગુરુની ભક્તિ વજની રેખાની જેમ અંકિત નથી થતી તેનું જીવન કાયક્લેશરૂપ છે. તેનાથી કંઈ લાભ નથી થતો.
શિષ્ય પોતાના આત્મામાં ગુરુભક્તિ વજની રેખાની જેમ કોતરવી. માટીમાં
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
शिष्यहृदये वज्ररेखातुल्या गुरुभक्तिः स्यात् । पत्रे लेखिनीकृता रेखाऽपि तथाविधप्रयोगेनाऽपास्यते । काष्ठे धातुकृता रेखाऽपि महता प्रयत्नेनाऽपास्यते । किन्तु शिलायां वज्रकृता रेखा न केनाऽपि प्रकारेण दूरीभवति । सकृत्कृतायां सा यावद्द्रव्यं तिष्ठति । द्रव्यस्थितिपरिपूर्तौ तु द्रव्यं नश्यति, परन्तु सा रेखा न नश्यति । एवं वज्ररेखा न केनापि प्रकारेणाऽपगच्छति । शिष्येण स्वहृदये गुरुसेवाकरणभावोऽपीत्थमेव स्थापनीयः । तद्धृदयस्थतद्भावो न केनाऽप्यपास्यते । कस्याञ्चिदप्यवस्थायां शिष्यहृदि वर्तमानो गुरुसेवाकरणभावो न नश्यति, न केवलं न नश्यति, किन्तु हीनतरोऽपि न जायते । गुरोः स्वस्य वा परलोकगमनेऽपि स भावस्तस्य हृदयान्न गच्छति । प्रभुवीरशिष्यसुनक्षत्रसाधोर्हृदि गुरुभक्तिभावो वज्ररेखातुल्योऽभवत् । अत एव गोशालक - कृतप्रभुपरिभवं स सोढुं नाऽशक्नोत् । ततश्च प्रभुपरिभवनिवारणार्थं तेन स्वप्राणोत्सर्गः कृत: । यदुक्तमुपदेशमालायां श्रीधर्मदासगणिभिः
‘આયરિયમત્તિો, “ મુનવ્રુત્તમરિસીરસો ।
अवि जीविअं ववसियं, न चेव गुरुपरिभवो सहिओ ॥१००॥'
આંગળીથી કરેલી રેખા સહેલાઈથી ભૂસી શકાય છે. કાગળ ઉપર પેન-પેન્સિલથી કરેલી રેખા પણ રબરથી કે બીજા પ્રયોગથી ભૂસી શકાય છે. લાકડા ઉપર ધાતુથી કરેલી રેખા ઘણી મહેનતે દૂર થાય છે. પણ શિલા ઉપર વજ્રથી કરેલી રેખા કોઈ પણ રીતે દૂર થતી નથી. એકવાર કર્યા પછી જ્યાં સુધી શિલા ટકે ત્યાં સુધી તે રેખા રહે છે. શિલાની સ્થિતિ પૂરી થતા શિલા નાશ પામે છે પણ તે રેખા નાશ નથી પામતી. આમ વજ્રની રેખા કોઈ પણ રીતે જતી નથી. શિષ્યે પોતાના આત્મામાં ગુરુસેવા કરવાનો ભાવ પણ આ જ રીતે સ્થાપવો. તેના હૃદયમાં રહેલો તે ભાવ કોઈ પણ રીતે દૂર ન થાય. ગમે તેવી અવસ્થામાં શિષ્યના હૃદયમાં રહેલો ગુરુની સેવા કરવાનો ભાવ નાશ નથી પામતો. માત્ર નાશ નથી પામતો એટલું જ નહી, પણ ઓછો ય નથી થતો. ગુરુ કે પોતે દેવલોક થાય તો પણ તે ભાવ તેના હૃદયમાંથી જતો નથી. શ્રીવીરપ્રભુના શિષ્ય સુનક્ષત્ર સાધુના હૃદયમાં ગુરુભક્તિભાવ વજ્રરેખા જેવો હતો. એથી ગોશાળાએ કરેલો પ્રભુનો પરાભવ એ સહન ન કરી શક્યા. અને તેથી પ્રભુના પરાભવનું નિવારણ કરવા તેમણે પોતાના પ્રાણનો ત્યાગ કર્યો. ઉપદેશમાળામાં શ્રીધર્મદાસગણિ મહારાજે કહ્યું છે - ‘સુનક્ષત્રમહર્ષિ જેવો ગુરુભક્તિભાવ બીજા કોનો છે ? તેમણે પોતાનું જીવન ત્યજી દીધું, પણ ગુરુનો પરાભવ ન સહ્યો.''
છુ. આચાર્યમાિ:, સ્ય મુનક્ષત્રમષિસંદેશ ।
अपि जीवितं व्यवसितं न चैव गुरुपरिभवः सोढः ॥१००॥
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिष्येण स्वहृदयेऽखण्डगुरुभक्तिभावो धर्त्तव्यः ।
११९ शिष्येण स्वहृदये गुरुर्बहुमन्तव्यः । उक्तञ्च चिरन्तनाचार्यकृतपञ्चसूत्रस्य ‘पव्वज्जापरिपालणासुत्तं'नामचतुर्थे सूत्रे- “१गुरुं च बहुमन्नइ जहोचिअं असंगपडिवत्तीए।' गुरोः कदाचिद् दोषवत्त्वे सत्यपि शिष्यस्य हृदि गुरुसेवाकारणभावो न दूष्यते । गुरोः कदाचित् प्रमादशीलत्वे सत्यपि शिष्यो गुरुभक्तौ न प्रमाद्यति । गुरोः कदाचित् कोपशीलत्वे सत्यपि शिष्यः स्वहृदयस्थगुरुसेवाकरणभावोपरि न कुप्यति । गुरुणा कदाचित् स्वगच्छात्शिष्यस्य निष्काशनेऽपि शिष्यः स्वहृदयाद्गुरुभक्तिभावं न निष्काशयति । भवाम्बुधौ मज्जतः शिष्यस्य गुरुभक्तिभाव एव तारणतरीरूपो वर्तते । ततस्तेन स सदैवाऽऽलम्बनीयः, न कदाचिदपि स दूरीकर्तव्यः । गुरुभक्तिः प्रवृत्तौ करणरूपा वर्त्तते, न तु हृदये धारणरूपा। ततोऽत्र गुरुभक्तिशब्देन गुरुभक्तिभावो ग्राह्यः ।
गुरुभक्तिस्तु सम्यक्त्वलिङ्गरूपा वर्त्तते, यत उक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः प्रथमे श्रावकपञ्चाशके -
• २तत्तत्थसहहाणं सम्मत्तमसग्गहो ण एयम्मि । मिच्छत्तखओवसमा सुस्सूसाई उ होतं दढं ॥३॥ | શિષ્ય પોતાના હૃદયમાં ગુરુને ખૂબ માનવા. પંચસૂત્રના ચોથા સૂત્રમાં કહ્યું છે - શિષ્ય યથાયોગ્ય, સંગ રહિત, ભક્તિથી ગુરુને બહુ માને.” ગુરુ કદાચ દોષવાળા હોય તો પણ શિષ્યના હૃદયમાં રહેલો ગુરુસેવાનો ભાવ દૂષિત નથી થતો. ગુરુ કદાચ પ્રમાદી હોય તો પણ શિષ્ય ગુરુભક્તિમાં પ્રમાદ ન કરે. ગુરુ કદાચ ગુસ્સો કરવાના સ્વભાવવાળા હોય તો પણ શિષ્ય પોતાના હૃદયમાં રહેલા ગુરુસેવાના ભાવ ઉપર ગુસ્સો નથી કરતો. ગુરુ કદાચ શિષ્યને પોતાના ગચ્છમાંથી કાઢી નાખે તો પણ શિષ્ય પોતાના હૃદયમાંથી ગુરુભક્તિભાવને કાઢી નથી નાખતો. ભવસાગરમાં ડૂબતા શિષ્ય માટે ગુરુભક્તિનો ભાવ જ તારનારી નૌકા છે. તેથી તેણે હંમેશા તેને પકડી રાખવો, ક્યારેય છોડવો નહીં. ગુરુભક્તિ પ્રવૃત્તિમાં કરવા રૂપ છે, હૃદયમાં ધારણ કરવા રૂપ નહીં. તેથી અહીં “ગુરુભક્તિ’ શબ્દથી ગુરુભક્તિભાવ લેવો. - ગુરુભક્તિ સમ્યક્તનું લિંગ છે. શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે પહેલા શ્રાવકપંચાશકમાં કહ્યું છે - “તત્ત્વાર્થની શ્રદ્ધા એ સમ્યગ્દર્શન છે. એ હોતે છતે મિથ્યાત્વનો ક્ષયોપશમ હોવાથી કદાગ્રહ ન હોય અને શુશ્રુષા વગેરે હોય છે - શુશ્રુષા, ધર્મનો રાગ, ગુરુદેવને
१. गुरुं च बहुमन्यते यथोचितं असङ्गप्रतिपत्त्या । २. तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यक्त्वमसद्ग्रहः न एतस्मिन् ।
मिथ्यात्वक्षयोपशमात् शुश्रूषादयः तु भवन्ति दृढम् ॥३॥
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
गुरुभक्तिः सम्यक्त्वलिङ्गं भावश्रावकलिङ्गं च । सुस्सूस धम्मराओ, गुरुदेवाणं जहासमाहीए ।
वेयावच्चे नियमो, वयपडिवत्तीए भयणा उ ॥४॥' योगशतकेऽप्युक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः- २सुस्सूस धम्मरागो, गुरुदेवाणं जहासमाहीए ।
वेयावच्चे नियमो, सम्मद्दिट्ठिस्स लिंगाई ॥१४॥' गुरुशुश्रूषा भावश्रावकलिङ्गरूपापि वर्त्तते । यदुक्तं धर्मरत्नप्रकरणे -
३कयवयकम्मो तह सीलवं च गुणवं च उज्जुववहारी । गुरुसुस्सूसो पवयणकुसलो खलु सावगो भावे ॥३३॥'
एकलव्यस्य हृदये गुरुभक्तिभावः सुप्रतिष्ठितोऽभवत् । अत एव गुरुणा तस्य तिरस्कारे कृतेऽपि तेन न गुरुभक्तिभावस्तिरस्कृतः । यद्यप्येकलव्यो लौकिकशिष्योऽभवत्, तस्य च गुरुभक्तिभावोऽपि लौकिकगुरुविषयकोऽभवत्तथापि लोकोत्तरशासनस्थशिष्यस्य हृदये
જેમ સમાધિ થાય તેમ તેમની વૈયાવચ્ચનો નિયમ હોય. વ્રતનો સ્વીકાર હોય અથવા ન डोय." योगशतभा ५९ श्रीरभद्रसूरिभा२।४ - "शुश्रूषा, धर्म, गुरुहेवने જેમ સમાધિ થાય તેમ તેમની વૈયાવચ્ચનો નિયમ - આ સમ્યગૃષ્ટિના લિંગો છે.” ગુરુની સેવા ભાવશ્રાવકનું લિંગ પણ છે. ધર્મરત્નપ્રકરણમાં કહ્યું છે - ““જેણે વ્રત લીધા હોય, શીલવાન હોય, ગુણવાન હોય, વ્યવહારમાં સરળ હોય, ગુરુની સેવા કરતો હોય, પ્રવચનમાં કુશળ હોય - આવો ભાવશ્રાવક હોય.”
એકલવ્યના હૃદયમાં ગુરુભક્તિનો ભાવ એકમેક થયેલો હતો. એથી જ ગુરુએ તેનો તિરસ્કાર કર્યો તો પણ તેણે ગુરુભક્તિભાવનો તિરસ્કાર ન કર્યો. જો કે એકલવ્ય લૌકિક શિષ્ય હતો અને તેનો ગુરુભક્તિભાવ પણ લૌકિકગુરુ પ્રત્યે હતો, છતાં પણ લોકોત્તર શાસનમાં રહેલા શિષ્યના હૃદયમાં ગુરુભક્તિભાવ પ્રગટાવવા માટે તેથી કથા
१. शुश्रूषा धर्मरागो, गुरुदेवानां यथासमाधि ।
वैयावृत्त्ये नियमः, व्रतप्रतिपत्तौ भजना तु ॥४॥ २. शुश्रूषा धर्मरागो, गुरुदेवानां यथासमाधि ।
वैयावृत्त्ये नियमो, सम्यग्दृष्टेः लिङ्गानि ॥१४॥ ३. कृतव्रतकर्मा तथा शीलवान् च गुणवान् च ऋजुव्यवहारी ।
गुरुशुश्रूषः प्रवचनकुशलः खलु श्रावकः भावे ॥३३॥
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
एकलव्यकथा ।
१२१ गुरुभक्तिभावस्याऽऽधानार्थं तस्य कथाऽतीवोपयोगिन्यस्ति, अतः साऽत्र प्रस्तूयते - द्रोणाचार्यः कौरवपाण्डवानां कलागुरुरासीत् । स तेभ्यः कला अशिक्षयत् । अन्यदा स कलाशिक्षाव्यग्र आसीत् । तदा एकलव्यनामैको भिल्लपुत्रः कलाशिक्षणार्थं तदग्र उपस्थितः । तेन कलापाठनार्थं गुरवे विज्ञप्तिः कृता । परन्तु हीनजातिजातत्वाद्गुरुणा स निषिद्धः । तस्य जात्युद्घटनेन तेन स तिरस्कृतः । तथापि तद्धृदयस्थगुरुभक्तिभावमेरुनिष्प्रकम्पोऽभवत् । स ततो निर्गत्याऽटवीं गतः । तत्र तेन मृन्मयी गुरुमूर्तिनिर्मिता । स प्रतिदिनं गुरुवद्गुरुमूर्तेर्वन्दनादिकमकरोत् । स गुरुमूर्तिमप्रश्नयत् - कथं धनुर्धर्तव्यम् ? कथं शरः क्षेप्तव्यः? केनाऽऽसनेन स्थातव्यम् ? गुणः कथमाकर्षणीयः ? लक्ष्यवेधः कथं कर्त्तव्यः ? यद्यपि गुरुमूर्तिनिर्जीवत्वान्न तस्मै किञ्चिदपि प्रत्युत्तरमददात् तथापि स्वहृदयस्थगुरुभक्तिभावमाहात्म्येन स उपर्युक्तानामन्येषाञ्च प्रश्नानां समाधानं प्राप्तवान् । एवं गुरोरभावेऽपि गुरुभक्तिभावमाहात्म्यात्तेन धनुर्विद्या शिक्षिता । सोऽधृष्यो धनुर्धरो जातः । साक्षाद्रोणाचार्यगुरुं प्राप्याऽप्यर्जुनेन न तथा धनुर्विद्याऽभ्यस्ता यथा गुरुभक्तिभावमात्रेणैकलव्येन साऽभ्यस्ता । अन्येधुर्दोणाचार्यः कौरवपाण्डवादिस्वशिष्यैः सहाटवीमागतः । तत्र भ्रमता तेन विद्धपत्राणि
બહુ ઉપયોગી છે. એથી એ અહીં રજૂ કરાય છે - દ્રોણાચાર્ય કૌરવો અને પાંડવોના વિદ્યાગુરુ હતા. તે તેમને કળાઓ શીખવાડતા હતા. એકવાર તેઓ કળા શીખવવામાં વ્યગ્ર હતા. ત્યારે એકલવ્ય નામનો એક ભિલ્લપુત્ર તેમની પાસે કળા શીખવા આવ્યો. તેણે કળા શીખવવા ગુરુને વિનંતિ કરી. પણ હલકી જાતિમાં જન્મેલો હોવાથી ગુરુએ તેને ના પાડી. તેની જાતિ ઉઘાડી પાડીને ગુરુએ તેનો તિરસ્કાર કર્યો. છતાં પણ તેના હૃદયમાં રહેલો ગુરુભક્તિભાવરૂપી મેરુપર્વત ડગ્યો નહીં. તે ત્યાંથી નીકળીને જંગલમાં ગયો. ત્યાં તેણે માટીની ગુરુમૂર્તિ બનાવી. તે દરરોજ ગુરુની જેમ ગુરુમૂર્તિને વંદન વગેરે કરતો. તે ગુરુમૂર્તિને પ્રશ્ન કરતો - ધનુષ્ય કેવી રીતે પકડવું ? બાણ શી રીતે ફેકવું? કયા આસને ઊભા રહેવું ? દોરી કેમ ખુંચવી ? લક્ષ્ય કેવી રીતે વિધવું ?” જો કે ગુરુમૂર્તિ નિર્જીવ હોવાથી તેને કોઈ પણ જવાબ આપતી ન હતી છતાં પણ પોતાના હૃદયમાં રહેલા ગુરુભક્તિભાવના પ્રભાવથી તેને ઉપર કહેલા અને બીજા પ્રશ્નોના જવાબો મળતા. આમ ગુરુ ન હોવા છતાં તેણે ગુરુભક્તિભાવના પ્રભાવથી ધનુર્વિદ્યા શિખી. તે અજોડ ધનુર્ધર થયો. સાક્ષાત્ દ્રોણાચાર્ય ગુરુને પામીને પણ અર્જુને તેવી ધનુર્વિદ્યા શિખી નહીં જેવી ગુરુભક્તિભાવમાત્રથી એકલવ્ય શિખ્યો. એકવાર દ્રોણાચાર્ય કૌરવ-પાંડવ વગેરે પોતાના શિષ્યો સાથે જંગલમાં ગયા. ત્યાં ભમતા તેમણે વિધાયેલા
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
एकलव्यकथा। दृष्टानि, तानि दृष्ट्वा तस्याऽऽश्चर्यं सञ्जातम् । कस्यैतन्निपुणतरं कौशल्यमितिबोधार्थं तेनाऽटव्यां गवेषणा कृता । ततस्तेन ज्ञातं यदियं कलैकलव्यस्याऽस्ति । तेन स पृष्टः - ‘त्वया कस्माद्गुरोः कला शिक्षिता ?' सोऽवदत् - 'भवद्भ्यः ।' गुरुः पृष्टवान्-'कथम् ?' तेन सर्वोऽपि निजव्यतिकरः कथितः । द्रोणाचार्यो भीत: – 'धनुर्विद्यायामयमर्जुनमतिशेते ।' ततस्तेन कपटेनैकलव्याय कथितम् - 'त्वया मह्यं गुरुदक्षिणा दातव्या ।' सोऽवदत्'ओम् । युष्मभ्यं किं रोचते ?' गुरुरवदत्-‘त्वया स्वदक्षिणहस्ताङ्गुष्ठो मह्यं दातव्यः, नाहं किञ्चिदन्यद्याचे ।' एतदाकर्णनेऽपि तस्य हृदयस्थगुरुभक्तिभाववेगो मन्दो नाऽभवत् । धनुर्विद्यायां दक्षिणहस्ताङ्गष्ठः प्रधानभूतो वर्त्तते । गुरुणा स एव याचितः । तद्दानानन्तरं स्वीयधनुर्विद्याया अन्तो भविष्यतीति तेन ज्ञातम् । अर्जुनोपरि रागसत्त्वेन स्वोपरि च मत्सरसत्त्वेन गुरुणेत्थं याचितमित्यपि तेन ज्ञातम् । तथापि तेन स्वमनसि गुरुं प्रति न दुश्चिन्तितम् । प्रत्युत स स्वीयं मन एवम्प्रकारैर्विचारैरपुष्णात् - 'येन गुरुणा धनुर्विद्या दत्ता तस्मै स्वीयं सर्वं जीवनमपि दातव्यम् । गुरुणा तु दक्षिणहस्ताङ्गुष्ठ एव याचितः । स तु सुतरां दातव्यः ।' एवं तेन स्वहृदयस्थगुरुभक्तिभावो निश्चलो रक्षितः ।
પાંદડા જોયા. તે જોઈ તેમને આશ્ચર્ય થયું. “આવી અજોળ કુશળતા કોની છે? એ જાણવા તેમણે જંગલમાં તપાસ કરી. પછી તેમને ખબર પડી કે આ કળા એકલવ્યની છે. તેમણે तेने पूछ्युं - 'तें या शुरु पासे थी ४१ शिजी ?' ते बोल्यो - 'मापनी पासे थी.' गुरु બોલ્યા - “શી રીતે ?” તેણે પોતાની બધી વાત કરી. દ્રોણાચાર્યને ભય લાગ્યો કે ધનુર્વિદ્યામાં આ અર્જુનથી આગળ છે. તેથી તેમણે કપટથી એકલવ્યને કહ્યું – “તારે મને गुरुदक्षि९॥ ५वी शो मे.' ते बोल्यो - 'भले. आपने शुं प्रिय छ ?' गुरु पोल्या - ‘તારા જમણા હાથનો અંગુઠો આપ. મારે બીજું કંઈ નથી જોઈતું.” આ સાંભળવા છતાં તેના હૃદયમાં રહેલો ગુરુભક્તિભાવનો વેગ ધીમો ન થયો. ધનુર્વિદ્યામાં જમણા હાથનો અંગુઠો મહત્ત્વનો હોય છે. ગુરુએ તે જ માંગ્યો. તે આપ્યા પછી પોતાની ધનુર્વિદ્યાનો અંત આવશે એવી તેને ખબર હતી. અર્જુન પ્રત્યેના રાગ અને પોતાની ઉપરના વૈષના કારણે ગુરુએ આવું માગ્યું એની પણ એને જાણ થઈ. છતાં પણ પોતાના મનમાં તેણે ગુરુ પ્રત્યે ખરાબ વિચાર ન કર્યા. ઉસ્ તેણે પોતાના મનને આવા વિચારોથી પુષ્ટ કર્યું - “જે ગુરુએ ધનુર્વિદ્યા આપી તેમને પોતાનું સંપૂર્ણ જીવન પણ આપી દેવું જોઈએ, ગુરુએ તો જમણા હાથનો અંગુઠો જ માગ્યો છે. તે તો અવશ્ય આપવો જોઈએ.’ આમ તેણે પોતાના હૃદયમાં ગુરુભક્તિભાવ નિશ્ચલ રાખ્યો. ગુરુની માંગણીરૂપી કુહાડીથી તેના
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यतिरेकद्वारेण गुरुभक्तिभावस्य माहात्म्यकथनम् ।
१२३ गुरुयाचनामुद्गरेण स खण्डशो नाभिद्यत ।
अत्रेदमवधेयम् - वस्तुतो द्रोणाचार्येणैकलव्याय न किमपि शिक्षितम् । स स्वहृदयस्थगुरुभक्तिभावेनैव धनुर्विद्यां शिक्षितवान् । तथापि स एवमेवाऽमन्यत यद्गुरुणैवाहं धनुर्विद्यां शिक्षितः । एवं मत्वा तेन क्षणमप्यविलम्ब्याऽसिना स्वदक्षिणहस्ताङ्गष्ठः छिन्नो गुरवे च दत्तः । गुरुणाऽन्याये कृतेऽपि तेन स्वहृदये गुरुभक्तिभावो मञ्जूषायां बहुमूल्याभरणवद्रक्षितः । इत्थमेकलव्यवत्सर्वैः शिष्यैर्निजहृदये गुरुभक्तिभावो निश्चलः कार्यः। ___ अस्मिन्वृत्ते व्यतिरेकद्वारेण गुरुभक्तिभावस्य महत्त्वं प्रतिपादितम् । यत उपदेशो द्विविधो भवति - अन्वयद्वारेण व्यतिरेकद्वारेण च । तत्र फलं प्रदर्श्य कर्त्तव्यस्योपदेशोऽन्वयद्वारेणोपदेश उच्यते । कर्त्तव्याऽपालनस्याऽनर्थं प्रदर्श्य कर्त्तव्योपदेशो व्यतिरेकद्वारेणोपदेश उच्यते । अत्र गुरुभक्तिभावरहितशिष्यजीवनस्य निष्फलत्वं प्रतिपादितम् । ततश्च गुरुभक्तिभावस्य महत्त्वमाविर्भावितम् । ततोऽत्र व्यतिरेकद्वारेणोपदेशो दत्तः ।
अत्र वज्ररेखादृष्टान्तकथनेनेदं प्रतिपादितम् - शिष्यहृदये वज्ररेखातुल्ये गुरुभक्तिभावे सत्येव तस्य जीवनस्य साफल्यम् । यदि शिष्यहृदये वज्ररेखातुल्यो गुरुभक्तिभावो न ટુકડા ન થઈ ગયા.
અહીં આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી - દ્રોણાચાર્યે વાસ્તવમાં એકલવ્યને કંઈ પણ શીખવ્યું ન હતું. તે પોતાના હૃદયમાં રહેલા ગુરુભક્તિભાવથી જ ધનુર્વિદ્યા શિખ્યો હતો. છતાં પણ તે એમ જ માનતો હતો કે ગુરુએ જ મને ધનુર્વિદ્યા શીખવી છે. એમ વિચારી ક્ષણનો પણ વિલંબ કર્યા વિના તલવારથી તેણે પોતાનો જમણો અંગુઠો કાપીને ગુરુને આપ્યો. ગુરુએ અન્યાય કર્યો છતાં તેણે પોતાના હૃદયમાં ગુરુભક્તિભાવ પેટીમાં કિંમતી ઘરેણાની જેમ રાખ્યો. આમ એકલવ્યની જેમ બધા શિષ્યોએ પોતાના હૃદયમાં ગુરુભક્તિભાવ નિશ્ચલ કરવો.
આ શ્લોકમાં વ્યતિરેકથી ગુરુભક્તિભાવનું મહત્ત્વ બતાવ્યું છે. ઉપદેશ બે પ્રકારનો હોય છે – અયથી અને વ્યતિરેકથી. તેમાં ફળ બતાવીને કરવા યોગ્યનો ઉપદેશ આપવો તે અન્વયથી ઉપદેશ છે. કર્તવ્યનું પાલન નહીં કરવાથી થતું નુકસાન બતાવી કરવા યોગ્યનો ઉપદેશ આપવો. તે વ્યતિરેકથી ઉપદેશ છે. અહીં ગુરુભક્તિભાવરહિત શિષ્યનું જીવન નિષ્ફળ છે એવું બતાવ્યું. એમ બતાવીને ગુરુભક્તિભાવનું મહત્ત્વ બતાવ્યું. તેથી અહીં વ્યતિરેકથી ઉપદેશ આપ્યો છે.
અહીં વજરેખાનું દૃષ્ટાન્ત બતાવીને આમ જણાવ્યું છે - શિષ્યના હૃદયમાં વજરેખા જેવો ગુરુભક્તિભાવ હોય તો જ તેનું જીવન સફળ છે. જો શિષ્યના હૃદયમાં વજરેખા
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
गुरुभक्तिभावरहितशिष्यजीवनं विडम्बनारूपम् । स्यात्, किन्तु मृदुखातुल्यः पत्ररेखातुल्यः काष्ठरेखातुल्यो वा स स्यात् तद्यपि तस्य जीवनं निष्फलम् । यत एतादृशस्य शिष्यस्य हृदये वर्तमान एतादृशो गुरुभक्तिभावः कदाचिदपगच्छत्यपि । ततः सो विश्वास्यो न भवति । वैद्योपदिष्टमौषधं नित्यं गृह्णानो नरो नीरोगी भवति, यो वैद्योपदिष्टमौषधं कदाचिद्गृह्णाति कदाचिच्च न गृह्णाति स नीरोगी न भवति, तस्यौषधग्रहणायासोऽपि व्यर्थ एव । एवं यस्य हृदये नित्यं गुरुभक्तिभावो निवसति स शीघ्रं मुक्तिं प्रयाति । ततश्च तस्य जीवनं सफलं भवति । यस्य हृदये कदाचिद्गुरुभक्तिभावोऽस्ति कदाचिच्च सोऽपगच्छति, तस्य भवरोगो न नश्यति । ततश्च दर्लभं मानुष्यं प्राप्य ततोऽपि दर्लभतरं चारित्रं प्राप्य सो मधैव हारयति । __ यदि गुरुर्जात्यसुवर्णवत्सर्वगुणसम्पन्नः स्यात्, किन्तु शिष्यहृदये गुरुभक्तिभावस्य वज्ररेखातुल्यो निवासो न स्यात् तहि शिष्यः स्वात्मानं निस्तारयितुं न शक्नुयात् । यदि गुरुस्तथाविधगुणसम्पन्नो न स्यात्, किन्तु शिष्य: स्वहृदये गुरुभक्तिभावं वज्ररेखामिव निवासयति तर्हि तस्य मोक्षगमनं निश्चितं भवति । उक्तञ्च पुष्पमालायाः स्वोपज्ञटीकायां मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिभि:- ‘मोक्षार्थी सन् सदैव गुरुमेव सेवते, यतो गुरुसेवनमेव
જેવો ગુરુભક્તિભાવ ન હોય, પણ માટીની રેખા, કાગળની રેખા કે લકાડાની રેખા જેવો હોય તો પણ તેનું જીવન નિષ્ફળ છે. કેમકે શિષ્યના હૃદયમાં રહેલો આવો ગુરુભક્તિભાવ ક્યારેક જતો પણ રહે છે. તેથી તે વિશ્વાસ કરવા યોગ્ય નથી. વૈદ્ય બતાવેલ દવા રોજ લેનાર માણસ સાજો થાય. જે માણસ વૈદ્ય બતાવેલ દવા ક્યારેક લે અને ક્યારેક ન લે તે સાજો ન થાય. તેની દવા લેવાની મહેનત ફોગટ જાય. એમ જેના હૃદયમાં હંમેશા ગુરુભક્તિભાવ રહે છે તે જલ્દીથી મોક્ષે જાય છે. તેથી તેનું જીવન સફળ થાય છે. જેના હદયમાં ક્યારેક ગુરુભક્તિભાવ હોય અને ક્યારેક તે જતો રહે, તેનો ભવરોગ દૂર નથી થતો. તેથી દુર્લભ મનુષ્યભવ પામીને અને તેથી પણ દુર્લભ ચારિત્ર પામીને તે ફોગટ જ હારી જાય છે.
જો ગુરુ સો ટચના સોનાની જેમ બધા ગુણોથી સંપન્ન હોય, પણ શિષ્યના હૃદયમાં વજરેખા જેવો ગુરુભક્તિભાવ ન હોય તો શિષ્ય પોતાની જાતને તારી નથી શકતો. જો ગુરુ તેવા ગુણવાન ન હોય, પણ શિષ્ય પોતાના હૃદયમાં ગુરુભક્તિભાવને વજની રેખાની જેમ બનાવે તો તેનો મોક્ષ નિશ્ચિત છે. પુષ્પમાળાની સ્વોપજ્ઞ ટીકામાં માલધારી શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - “મોક્ષની ઇચ્છાવાળો હંમેશા ગુરુની જ સેવા કરે
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुभक्तिभावरहितस्य सर्वा साधना विडम्बनारूपा ।
१२५ प्रथमं कारणं मोक्षस्य, तदन्तरेण सकलज्ञानादिगुणावाप्त्यभावादिति ।'
यस्याः क्रियायाः कायक्लेशातिरिक्तं न किमपि फलं प्राप्यते सा विडम्बनोच्यते । अत्र गुरुभक्तिभावरहितशिष्यजीवनस्य विडम्बनातुल्यत्वं कथितम् । ततस्तस्य जीवनस्य प्रकृष्टाऽपि साधना परमार्थतो विडम्बना । व्यवहारेण स प्रकृष्टः साधको भासमानोऽपि निश्चयदृष्ट्या तु विराधक एव । स यदि बहुश्रुतोऽपि भवेत्तहि तस्य बहुश्रुतत्वमपि विडम्बनारूपमेव । यदि स विकृष्टतपस्व्यपि भवेत्तर्हि तस्य तपोऽपि विडम्बनैव । यदि स प्रकृष्टं वैयावृत्त्यमपि कुर्यात्तहि तदपि विडम्बना । यदि स प्रकृष्टां शासनप्रभावनां कुर्यात्तर्हि साऽपि विडम्बना । यदि स निरतिचारं चारित्रं पालयेत्तर्हि तदपि तस्य चारित्रपालनं निष्फलम् । यदि स उपदेशदानेन बहून्जीवान्धर्मं बोधयेत् तर्हि तदपि तस्य वक्तृत्वं विडम्बनारूपम् । यदि स शास्त्रसर्जको भवेत्, तर्हि तदपि शास्त्रसर्जकत्वं विडम्बना । यदि स आगमकुशलो भवेत्, तर्हि तदपि तस्यागमकुशलत्वं विडम्बना । यदि स वादी भवेत्, तर्हि तस्य वादित्वमपि विडम्बना । यदि स नैमित्तिको भवेत्, तर्हि तदपि तस्य निमित्तज्ञानं विडम्बना । यदि स विद्यासिद्धो योगसिद्धो वा भवेत्, तर्हि तदपि तस्य सिद्धत्वं विडम्बना । यदि सोऽद्भुतानि काव्यानि रचयति, तर्हि तस्य
છે, કેમકે ગુરુની સેવા એ જ મોક્ષનું પ્રથમ કારણ છે, કેમકે એના વિના બધા જ્ઞાનાદિગુણોની प्राप्ति थती नथी."
કાયક્લેશ સિવાય જેનું કંઈ ફળ ન મળે તે ક્રિયાને વિટંબણા કહેવાય છે. અહીં ગુરુભક્તિભાવરહિત શિષ્યનું જીવન વિટંબણારૂપ કહ્યું છે. તેથી તેના જીવનની ઊંચામાં ઊંચી સાધના પણ વાસ્તવમાં વિટંબણા છે. વ્યવહારથી તે ઊંચો સાધક દેખાતો હોવા છતાં પણ નિશ્ચયદષ્ટિથી તે વિરાધક જ છે. તે બહુશ્રુત હોય તો તેનું બહુશ્રુતપણે પણ વિટંબણારૂપ જ છે. તે વિકૃષ્ટ તપ કરતો હોય તો તેનો તપ પણ વિટંબણારૂપ જ છે. તે જોરદાર ભક્તિ કરતો હોય તો તે પણ વિટંબણા જ છે. તે જોરદાર શાસનપ્રભાવના કરતો હોય તો તે પણ વિટંબણા છે. જો તે નિરતિચાર ચારિત્ર પાળે તો તે પણ તેનું ચારિત્રપાલન નિષ્ફળ જાય છે. જો ઉપદેશ આપીને તે ઘણા જીવોને ધર્મ પમાડતો હોય તો તેની તે વસ્તૃત્વકળા પણ વિટંબણારૂપ છે. જો તે શાસ્ત્રની રચના કરતો હોય, તો તે પણ વિટંબણા છે. જો તે આગમોના જ્ઞાનમાં કુશળ હોય તો તેની તે કુશળતા પણ વિટંબણા છે. જો તે વાદી હોય તો તે વાદીપણું પણ વિટંબણા છે. જો તે જયોતિષનો જાણકાર હોય તો તેનું તે જ્યોતિષનું જ્ઞાન પણ વિટંબણા છે. જો તે વિદ્યાસિદ્ધ કે યોગસિદ્ધ હોય તો તે પણ વિટંબણા છે. જો તે અદ્ભુત કાવ્યો બનાવતો હોય તો તેનું
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
गुरुभक्तिभावाऽभावे मुक्तरसम्भवः। कवित्वमपि विडम्बना । समासतः एवं कथितं स्यात् - गुरुभक्तिभावरहितस्य सर्वाऽपि साधना विडम्बनाकल्पा । न केवला तस्य साधनैव विडम्बनासमा भवति, किन्तु तस्य सर्वा अपि प्रवृत्तयो विडम्बनासमाना भवन्ति । न केवलास्तस्य सर्वाः प्रवृत्तयो विडम्बनासदृशा भवन्ति, परन्तु तस्य समग्रमपि जीवनं विडम्बनातुल्यं भवति । न केवलं तस्य वर्त्तमानजीवनं विडम्बनास्वरूपं भवति, परन्तु तत्प्राप्त्यर्थं तेन यद्भवभ्रमणं कृतं य उपसर्गाः सोढास्तत्सर्वमपि विडम्बनारूपम् ।
भवकानने पर्यटन्जीवः प्रभूतान् कष्टान्सहते । ततः कर्मनिर्जरणेन स कथमपि मनुष्यत्वं प्राप्नोति । तत्रापि दुर्लभतरं जैनशासनं प्राप्नोति । तस्य शुभगुरुणा योगो जायते । स तस्य देशनां शृणोति, वैराग्यवासितो भवति, चारित्रं गृह्णाति, विविधां साधनां करोति, प्रभूतशिष्याणां गुरुर्भवति, सूरिपदं प्राप्नोति, सर्वत्र स प्रसिद्धो भवति । तस्य प्रभावः सर्वत्र प्रसरति । यदि तस्य हृदये गुरुभक्तिभावो न वर्त्तते तर्खेतत्सर्वमपि विडम्बनारूपं मन्तव्यम् । यत एतत्सर्वं तस्याऽऽयासमात्रफलकं जायते । ततस्तस्य न कोऽपि लाभो भवति । एवं स पुनर्भवभ्रमणोद्यतो भवति । यथा कश्चिन्मनुष्यो भोजननिष्पादनार्थं सर्वामपि तत्सामग्रीमेकत्रीकरोति, किन्त्वग्नि न प्रज्वालयति, ततस्तस्य सर्वोऽपि
કવિપણું પણ વિટંબણા છે. ટૂંકમાં, ગુરુભક્તિભાવ વિનાની બધી સાધના વિટંબણા છે. માત્ર એની સાધના જ નહીં એની બધી ય પ્રવૃત્તિઓ વિટંબણા છે. માત્ર તેની પ્રવૃત્તિઓ નહીં, તેનું સંપૂર્ણ જીવન વિટંબણારૂપ છે. માત્ર તેનું વર્તમાન જીવન જ નહીં પણ તેની પ્રાપ્તિ માટે તેણે જે ભવભ્રમણ કર્યું અને જે ઉપસર્ગો સહ્યા તે બધું વિટંબણારૂપ જ છે.
ભવ અટવીમાં ભમતો જીવ ઘણા કષ્ટોને સહન કરે છે. પછી કર્મનિર્જરા થવાથી તે કોઈક રીતે મનુષ્યપણું પામે છે. તેમાં પણ અતિદુર્લભ એવું જૈનશાસન પામે છે. તેને સારા ગુરુનો યોગ થાય છે. તે તેમની દેશના સાંભળે છે, તેને વૈરાગ્ય થાય છે, તે ચારિત્ર લે છે, વિવિધ સાધનાઓ કરે છે, ઘણા શિષ્યોનો ગુરુ બને છે, આચાર્યપદવી પામે છે, ચારે તરફ તેની કીર્તિ અને પ્રભાવ ફેલાય છે. જો તેના હૃદયમાં ગુરુભક્તિભાવ ન હોય તો આ બધું ય વિટંબણારૂપ થાય છે, કેમકે આ બધાથી તેને મહેનત કરવા સિવાય બીજું કોઈ ફળ મળતું નથી. તેથી તેને કોઈ લાભ થતો નથી. કેમકે આ રીતે તે ફરી ભવભ્રમણ માટે તૈયાર થઈ જાય છે. જેમ કોઈ માણસ રસોઈ કરવા બધી ય સામગ્રી ભેગી કરે, પણ અગ્નિ ન પ્રગટાવે તો સામગ્રી ભેગી કરવાની તેની બધી
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
गोशालकज्ञातम्।
१२७ सामग्र्येकत्रीकरणाऽऽयासो विडम्बनारूप एव भवति, सर्वसामग्रीसत्त्वेऽप्यग्नि विना पाचनस्याऽसम्भवात्, तथाऽत्रापि समानो न्यायः, सर्वसाधनासत्त्वेऽपि गुरुभक्तिभावं विना मुक्तेरसम्भवात् ।
गुरुभक्तिभावरहितशिष्यजीवनस्य विडम्बनारूपत्वस्पष्टीकरणार्थं चरमजिनेश्वरश्रीवर्धमानस्वामिशिष्याभासस्य गोशालकस्य ज्ञातमत्र प्रदर्श्यते - प्रभुपारणाऽवसरे देवकृतानि पञ्चदिव्यान्यालोक्य प्रभोरचिन्त्यमहिमाभृत्त्वं बुद्ध्वा प्रभुणाऽदीक्षितोऽपि गोशालकः प्रसह्य 'अहं त्वच्छिष्योऽस्मि'इतिकथनपूर्वकं प्रभुशिष्यो जातः । तस्य भगवतीषदपि भक्तिभावो नासीत् । केवलं स्वोदरपूरणार्थमेव तेन प्रभोः शिष्यत्वं स्वीकृतम् । स प्रभुणा सार्धमेव विहृतवान् । स चञ्चलस्वभाव आसीत् । ततः सर्वस्थानेषु किञ्चिदप्यसमञ्जसमकरोत् । फलतो नाना विडम्बनाः प्राप्नोत । जीवनस्य पाश्चात्याधं तेन प्रभौ तेजोलेश्या क्षिप्ता, तेन प्रभोः रक्तवर्णांसि जातानि । सा तेजोलेश्या प्रभुं प्रदक्षिणीकृत्य पुनर्गोशालकस्य शरीर एव
મહેનત વિટંબણારૂપ જ થાય છે, કેમકે બધી સામગ્રી હોવા છતાં અગ્નિ વિના રાંધી શકાતું નથી, તેમ અહીં પણ એ જ રીતે સમજવું. કેમકે બધી સાધના હોવા છતાં પણ ગુરુભક્તિભાવ વિના મોક્ષ નથી થતો.
ગુરુભક્તિભાવરહિત શિષ્યનું જીવન વિટંબણારૂપ બને છે એ સ્પષ્ટ કરવા ચરમ તીર્થકર શ્રીવીરપ્રભુના શિષ્ય ગોશાળાનું દૃષ્ટાન્ત અહીં બતાવાય છે - પ્રભુના પારણા વખતે દેવોએ કરેલા પાંચ દિવ્યોને જોઈને પ્રભુને અચિત્ત્વમહિમાશાળી જાણીને પ્રભુએ દીક્ષા ન આપી હોવા છતાં પણ ગોશાળો પરાણે “તમારો શિષ્ય છું' એમ કહીને પ્રભુનો શિષ્ય થયો. તેને ભગવાન પ્રત્યે જરાય ભક્તિભાવ ન હતો. માત્ર પોતાનું પેટ ભરવા માટે જ તે પ્રભુનો શિષ્ય બન્યો હતો. તે પ્રભુની સાથે જ વિચરતો હતો. તે સ્વભાવથી ચંચળ હતો. તેથી બધી જગ્યાએ કંઈક ઊંચું-નીચું કર્યા કરતો. પરિણામે જુદી જુદી વિટંબણાઓ પામતો. જીવનના પાછલા ભાગમાં તેણે પ્રભુ ઉપર તેજોલેશ્યા મૂકી. તેનાથી પ્રભુને લોહીના ઝાડા થયા. તે તેજોવેશ્યા પ્રભુને પ્રદક્ષિણા આપીને પાછી ગોશાળાના શરીરમાં જ પેસી ગઈ. તેનાથી તેના શરીરમાં મોટો દાહ થયો. સાત દિવસ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
गोशालकज्ञातम्। प्रविष्टा । तया तस्य शरीरे महान्दाहोऽभवत् । सप्तदिनानि घोरपीडां सोढ्वाऽन्ते जातपश्चात्तापोऽवाप्तसम्यक्त्वो स द्वादशे देवलोके सुरोऽभवत् । ततश्च्युत्वा नानाभवेषु स प्रभूतां वेदनां सहिष्यते । तस्य द्वादशदेवलोकप्राप्तिः सम्यक्त्वफलरूपा ज्ञेया, न तु गुर्वाऽऽशातनाफलरूपा । यतस्तस्य हृदयं गुरुभक्तिभावशून्यमाऽऽसीत् ततस्तेन तत्र भवे नानाजातीया वेदनाः सोढाः परत्रापि च ताः सहिष्यते । ततस्तस्य सम्पूर्ण जीवनं विडम्बनारूपमेवाऽभवत् । इदमतिसक्षेपतः प्रोक्तम् । विस्तरतस्तु तच्चरित्रं श्रीवीरजिनचरित्रान्तर्गतं, श्रुतके वलिश्रीभद्रबाहुस्वामिप्रणीतश्रीकल्पसूत्रस्य महोपाध्यायश्रीविनयविजयकृतटीकायां सुबोधिकानाम्न्यां दृश्यते । तच्चैवं - प्रभूपसर्गवर्णने - 'भगवानपि राजगृहे नालन्दायां तन्तुवायशालैकदेशे अनुज्ञाप्य आद्यं मासक्षपणं उपसम्पद्य तस्थौ । तत्र च मङ्खलिनाममङ्खपुत्रः सुभद्राङ्गजो बहुलद्विजगोशालायां जातत्वात् गोशालनामा मङ्खकिशोर उपाययौ । स स्वामिनं मासक्षपणपारणके विजयश्रेष्ठिना कूरादिविपुलभोजनविधिना प्रतिलम्भितं तत्र पञ्चदिव्यादिमहिमानं च निरीक्ष्य 'अहं त्वच्छिष्योऽस्मि' इति स्वामिनमुवाच, ततो द्वितीयपारणायां नन्देन
સુધી ઘોર પીડા ભોગવી અન્ને પશ્ચાત્તાપ કરી સમ્યક્ત પામી બારમા દેવલોકે દેવ થયો. ત્યાંથી ચ્યવને જુદા જુદા ભવોમાં તે ઘણી વેદનાઓ સહેશે. તેને બારમો દેવલોક મળ્યો તે સમ્યક્તનું ફળ જાણવું, ગુરુની આશાતનાનું નહીં. તેનું હૃદય ગુરુભક્તિભાવરહિત હતું. તેથી જ તે ભવમાં તેણે જુદી જુદી ઘણી વેદનાઓ સહી અને પરભવમાં પણ સહેશે. તેથી તેનું સંપૂર્ણ જીવન વિટંબણારૂપ જ થયું. આ બહુ સંક્ષેપથી કહ્યું. વિસ્તારથી તેનું ચરિત્ર શ્રુતકેવલીશ્રીભદ્રબાહુસ્વામી રચિતકલ્પસૂત્રની મહોપાધ્યાયશ્રીવિનયવિજયજીકૃતસુબોધિકા નામની ટીકામાં શ્રીવીરપ્રભુના ચરિત્રની અંતર્ગત દેખાય છે. તે આ રીતે છે પ્રભુના ઉપસર્ગના વર્ણનમાં - “ભગવાન પણ રાજગૃહી નગરીમાં નાલંદા પાળામાં વણકરની શાળાના એક ખૂણામાં રજા લઈને રહ્યા. ત્યારે પ્રભુએ માસખમણ કર્યું હતું.
ત્યાં મેખલીમખ અને સુભદ્રાનો દિકરો ગોશાળો આવ્યો. બહુલ બ્રાહ્મણની ગોશાળામાં જન્મ્યો હોવાથી તેનું નામ ગોશાળો પડ્યું હતું. વિજય શેઠે ઘણા કૂર વગેરે વહોરાવીને પ્રભુને મા ખમણનું પારણું કરાવ્યું. ત્યારે પાંચ દિવ્ય વગેરે મહિમા થયો. તે જોઈને ગોશાળાએ પ્રભુને કહ્યું હું તમારો શિષ્ય છું.” બીજા મા ખમણના પારણું નન્દ પક્વાન્ન
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
गोशालकज्ञातम्।
१२९ पक्वान्नादिना । ततस्तृतीयायां सुनन्देन परमान्नादिना स्वामी प्रतिलम्भितः । चतुर्थमासक्षपणे कोल्लागसन्निवेशे भगवानागतः । तत्र बहुलनामा द्विजः पायसेन प्रतिलम्भितवान्, पञ्च दिव्यानि च, गोशालश्च तस्यां तन्तुवायशालायां स्वामिनं अनिरीक्ष्य समग्रे राजगृहनगरे गवेषयन् स्वोपकरणं द्विजेभ्यो दत्त्वा मुखं शिरश्च मुण्डयित्वा कोल्लाके भगवन्तं दृष्ट्वा 'त्वत्प्रव्रज्या मम भवतु' इत्युक्तवान् । ततस्तेन शिष्येण सह स्वामी सुवर्णखलग्राम प्रति प्रस्थितो मार्गे च गोपैर्महास्थाल्यां पायसं पच्यमानं निरीक्ष्य गोशालः स्वामिनं जगौ - अत्र भुक्त्वा गम्यते । सिद्धार्थेन च तद्भङ्गकथने गोशालेन च गोपेभ्यस्तद्भङ्गे ज्ञापिते गोपैर्यत्नेन रक्षिताऽपि सा स्थाली भग्ना । ततो गोशालेन 'यद्भाव्यं तद्भवत्येव इति नियतिः स्वीकृता । ततः स्वामी ब्राह्मणग्राममगात् । तत्र नन्दोपनन्दभ्रातृद्वयसम्बन्धिनौ द्वौ पाटकौ । स्वामी नन्दपाटके प्रविष्टः प्रतिलम्भितश्च नन्देन, गोशालस्तु उपनन्दगृहे पर्युषितान्नदानेन रुष्टो 'यद्यस्ति मे धर्माचार्यस्य तपस्तेजस्तदाऽस्य गृहं दह्यता'मिति शशाप । तदनु तद्गृहं आसन्नदेवता ददाह, पश्चात्प्रभुश्चम्पायां उपागतः । तत्र द्विमासक्षपणेन चतुर्मासीमवसत् । વગેરેથી કરાવ્યું. પછી ત્રીજું પારણું સુનંદે ખીરવગેરેથી કરાવ્યું. ચોથા માસખમણના પારણે પ્રભુ કોલ્લાક સન્નિવેશમાં આવ્યા. ત્યાં બહુલ બ્રાહ્મણે ખીર વહોરાવી. પાંચ દિવ્ય થયા. ગોશાળાએ વણકરની શાળામાં પ્રભુને જોયા નહીં એટલે પ્રભુને શોધવા લાગ્યો. કોલ્લાકમાં પ્રભુને જોયા. એટલે પોતાના ઉપકરણો બ્રાહ્મણોને આપી મુખ અને માથાનું મુંડન કરી તેણે પ્રભુને કહ્યું, ‘તમારી દીક્ષા મને મળો.” પછી તે શિષ્યની સાથે પ્રભુએ સુવર્ણખલ તાપસના આશ્રમ તરફ પ્રસ્થાન કર્યું. રસ્તામાં મોટી થાળીમાં ખીર રંધાતી જોઈને ગોશાળાએ પ્રભુને કહ્યું – “અહીં જમીને જઈએ.” સિદ્ધાર્થે કહ્યું, “આ થાળી ભાંગી જશે.” ગોશાળાએ તે વાત ગોવાળોને કરી. તેમણે તે થાળીનું ઘણું જતન કર્યું. છતાં તે ભાંગી ગઈ. તેથી ગોશાળાએ “જે થવાનું હોય છે તે થાય જ છે' એવી નિયતિ સ્વીકારી. પછી પ્રભુ બ્રાહ્મણગામમાં ગયા. ત્યાં નંદ અને ઉપનંદ નામના બે ભાઈઓના બે પાળા હતા. પ્રભુ નંદના પાળામાં ગયા. ત્યાં નંદે પ્રભુને વહોરાવ્યું. ગોશાળો ઉપનંદના ઘરે ગયો. ત્યાં તેને વાસી ભોજન મળ્યું. તેથી ગુસ્સે થઈને તેણે શાપ આપ્યો - “જો મારા ગુરુના તપનું તેજ હોય તો આનું ઘર બળી જાવ.' પછી નજીકના દેવતાએ તેનું ઘર બાળ્યું. પછી પ્રભુ ચંપામાં ગયા. ત્યાં બે માસનો તપ કરીને ચોમાસામાં રહ્યા.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
गोशालकज्ञातम्। चरमद्विमासपारणां च चम्पायाः बहिः कृत्वा कोल्लाकसन्निवेशं गतः स्थितश्च शून्यगृहे कायोत्सर्गेण, गोशालेन तु तत्रैव शून्यगृहे सिंहो ग्रामणीपुत्रो विद्युन्मत्या दास्या सह क्रीडन् हसितः, कुट्टितश्च तेन, स्वामिनं प्राह - अहं एकाक्येव कुट्टितो यूयं किं न वारयत ? सिद्धार्थः प्राह - मैवं पुनः कुर्याः । ततः पात्रालके गतस्तस्थिवांश्च शून्यागारे । तत्र स्कन्दः स्वदास्या स्कन्दिलया सह क्रीडन् हसितस्तथैव तेन कुट्टितश्च । ततः स्वामी कुमारकं सन्निवेशं गत्वा चम्पारमणीयोद्याने कायोत्सर्गेण તર્થો . ___ इतश्च श्रीपार्श्वनाथशिष्यो भूरिशिष्यपरिवृतो मुनिचन्द्रमुनिस्तत्र कुम्भकारशालायां तस्थौ । तत्साधून् निरीक्ष्य गोशालः प्राह - के यूयं ? तैरुक्तम् - वयं निर्ग्रन्थाः । पुनः प्राह-क्व यूयं ? क्व च मम धर्माचार्यः ? तैरूचे - यादृशस्त्वं तादृशस्तव धर्माचार्योपि भविष्यति, ततो रुष्टेन गोशालेनोचे - मम धर्माचार्यतपसा दह्यतां युष्मदाश्रयः । तैरूचे-नेयं भीतिरस्माकम् । पश्चात् स आगत्य सर्वं उवाच । सिद्धार्थो जगौ-नैते साधवो दह्यन्ते । रात्रौ जिनकल्पतुलनां कुर्वाणो मुनिचन्द्रः
છેલ્લા બેમાસી તપનું પારણું ચંપાની બહાર કરીને પ્રભુ કોલ્લાક સંનિવેશમાં ગયા. ત્યાં શૂન્યઘરમાં કાઉસ્સગ્નમાં રહ્યા. ત્યાં સિંહ નામનો મુખીનો પુત્ર વિદ્યુમ્નતી નામની દાસી સાથે ક્રિડા કરતો હતો. ગોશાળો તેની ઉપર હસ્યો. સિંહે ગોશાળાને માર્યો. ગોશાળાએ પ્રભુને કહ્યું – “એકલો કુટાયો. તમે કેમ અટકાવતા નથી ?' સિદ્ધાર્થ બોલ્યો - ‘ફરી આવું નહીં કરતો.” પછી પ્રભુ પાત્રાલકમાં ગયા અને શૂન્યઘરમાં રહ્યા. ત્યાં સ્કન્દ પોતાની સ્કન્દિલા નામની દાસી સાથે ક્રિડા કરતો હતો. ગોશાળો તેની ઉપર હસ્યો. તે જ રીતે સ્કન્ડે તેને માર્યો. પછી પ્રભુ કુમારક સંનિવેશમાં જઈને ચંપારમણીય ઉદ્યાનમાં કાઉસ્સગ્રુધ્યાનમાં રહ્યા.
આ બાજુ તે નગરમાં કુંભારની શાળામાં પાર્શ્વનાથ પ્રભુના શિષ્ય મુનિચંદ્ર મુનિ ઘણા શિષ્યોની સાથે ત્યાં રહ્યા. તે સાધુઓને જોઈ ગોશાળો બોલ્યો - ‘તમે કોણ છો?' તેમણે કહ્યું - “અમે નિર્ઝન્થ છીએ.” તેણે ફરી કહ્યું – “ક્યાં તમે ? અને ક્યાં મારા ગુરુ ?’ તેમણે કહ્યું - “જેવો તું છે તેવા તારા ગુરુ પણ હશે.” ગોશાળો ગુસ્સે થઈને બોલ્યો - “મારા ગુરુના તપથી તમારો ઉપાશ્રય બળી જાવ.' તેમણે કહ્યું - ‘આનાથી અમને કોઈ ભય નથી.” પછી તેણે આવીને પ્રભુને બધું કહ્યું. સિદ્ધાર્થ બોલ્યો - “આ સાધુઓ બળશે નહીં.” રાત્રે જિનકલ્પની તુલના કરતા મુનિચન્દ્રમુનિ કાઉસ્સગ્નમાં ઊભા
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
गोशालकज्ञातम्।
१३१ कायोत्सर्गस्थो मत्तेन कुम्भकारेण चौरभ्रान्त्या व्यापादितः, उत्पन्नावधिश्च स्वर्ग जगाम, सुरैर्महिमार्थं उद्योते कृते गोशालो जगौ - अहो ! तेषामुपाश्रयो दह्यते । तदा सिद्धार्थेन यथास्थिते कथिते स तत्र गत्वा तच्छिष्यान् निर्भाऽऽगतः । ततः स्वामी चौरायां गतः । तत्र चारिको हेरिकौ इति कृत्वा रक्षका अगडे प्रक्षिपन्ति, प्रथमं गोशालः क्षिप्तः प्रभुस्तु नाऽद्यापि । तावता तत्र सोमा-जयन्तीनाम्न्यौ उत्पलभगिन्यौ संयमाक्षमे परिवाजिकीभूते प्रभुं वीक्ष्योपलक्ष्य च ततः कष्टान्मोचयामासतुः । ततः प्रभुः पृष्ठचम्पां गतः । तत्र बहिः प्रतिमया स्थितः । तत्र सिद्धार्थेन गोशालाय प्रोक्तम् यत् - 'अद्य त्वं मनुष्यमांसं भोक्ष्यसे,' ततः सोऽपि तन्निवारणाय वणिग्गेहेषु भिक्षायै बभ्राम । तत्र च पितृदत्तो वणिक् तस्या भार्या च मृतापत्यप्रसूरस्ति । तस्याश्च नैमित्तिकशिवदत्तेनोक्तोऽपत्यजीवनोपायो - यत् तस्य मृतबालकस्य मांसं पायसेन विमिश्रं कस्यचिद्भिक्षोर्देयम्, तया च तेनैव विधिना गोशालाय दत्तम्, गृहज्वालनभयाच्च गृहद्वारं परावर्तितं, गोशालोऽपि अज्ञातस्वरूपस्तद् भक्षयित्वा भगवत्समीपमागतः । सिद्धार्थेन यथास्थिते उक्ते वमनेन कृतनिर्णयश्च तद्गृहज्वालनाय आगतः । तद्गृहमलब्ध्वा तं पाटकमेव
હતા. કુંભારે નશામાં ચોરના ભ્રમથી તેમને મારી નાખ્યા. તેમને અવધિજ્ઞાન થયું અને हेलो सीधाव्या. वो महिमा ४२१॥ २४वाणु यु. गोशाणो बोल्यो - 'अरे ! તેમનો ઉપાશ્રય બળે છે.' ત્યારે સિદ્ધાર્થે તેને સાચી વાત કહી. તે ત્યાં જઈ તેમના શિષ્યોને ઠપકો આપીને પાછો આવ્યો. પછી પ્રભુ ચીરામાં ગયા. ત્યાં જાસૂસ સમજીને રક્ષકો તેમને બેડીમાં નાંખે છે. પહેલા ગોશાળાને નાંખ્યો, પ્રભુને હજી નાખ્યાં નથી. ઉત્પલની બહેનો સોમા અને જયંતી સંયમમાં અસમર્થ હોવાથી પરિવ્રાજિકા બની હતી. તેઓએ ત્યાં આવી પ્રભુને ઓળખીને મુશ્કેલીથી પ્રભુને છોડાવ્યા. પછી પ્રભુ પૃષ્ઠચંપામાં ગયા. ત્યાં બહાર કાઉસ્સગ્નમાં રહ્યા. ત્યાં સિદ્ધાર્થે ગોશાળાને કહ્યું કે “આજે તું મનુષ્યનું માંસ ખાઈશ.' તેથી તે પણ તેનું નિવારણ કરવા વાણિયાઓના ઘરોમાં ભિક્ષા માટે ફર્યો.
ત્યાં પિતૃદત્ત વાણીયો હતો. તેની પત્નીને મરેલા દિકરા જન્મતા હતા. તેને નિમિત્તિયા શિવદત્તે દિકરા જીવાડવાનો ઉપાય કહ્યો – ‘તે મરેલા બાળકનું માંસ ખીરમાં મિશ્ર કરીને કોઈ ભિક્ષુને આપવું.” તેણીએ તે જ રીતે ગોશાળાને આપ્યું. ઘર બાળવાના ભયથી ઘરનું બારણું બદલી નાખ્યું. ગોશાળાને ખબર ન હતી. તેથી તે ભોજન કરી પ્રભુ પાસે આવ્યો. સિદ્ધાર્થે સાચી વાત કહી એટલે વમન કરીને તેણે નિર્ણય કર્યો. પછી તેનું ઘર
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
गोशालकज्ञातम् ।
१३२
भगवन्नाम्ना ज्वालितवान् । ततः स्वामी बहिर्हलिद्रासन्निवेशात् हरिद्रावृक्षस्य अधः प्रतिमा तस्थौ पथिकप्रज्वालिताऽग्निना अनपसरणात् प्रभोः पादौ दग्धौ, गोशालो नष्टः, ततः स्वामी नंगलाग्रामे वासुदेवगृहे प्रतिमया स्थितस्तत्र गोशालो डिम्भभाप अक्षिविक्रियां कुर्वन् तत्पित्रादिभिः कुट्टितो 'मुनिपिशाच' इत्युपेक्षितः । ततः स्वामी आवर्त्तग्रामे बलदेवगृहे प्रतिमया स्थितः, तत्र गोशालेन बालभापनाय मुखत्रासो विहितः, ततस्तत्पित्रादयो ग्रथिलोऽयं किमनेन हतेन ? अस्य गुरुरेव हन्यते इति भगवन्तं हन्तुमुद्यतास्तांश्च बलदेवमूर्त्तिरेव बाहुना लाङ्गलं उत्पाट्य न्यवारयत्, ततः सर्वेऽपि स्वामिनं नतवन्तः । ततः प्रभुः चोराकसन्निवेशं जगाम तत्र मण्डपे भोज्यं पच्यमानं दृष्ट्वा गोशालः पुनः पुनः न्यग्भूय वेलां विलोकयति स्म, ततस्तैश्चोरशङ्कया ताडितः, अनेनाऽपि रुष्टेन स्वामिनाम्ना स मण्डपो ज्वालितः । ततो गोशाल: स्वामितः पृथग्भूतोऽन्यस्मिन् मार्गे गच्छन् पञ्चशतचौरै: 'मातुल मातुल' इति कृत्वा स्कन्धोपरि आरुह्य वाहितः । खिन्नोऽचिन्तयत् 'स्वामिनैव सार्धं वरम्' इति, स्वामिनं मार्गयितुं लग्नः । ततः स्वामी भद्रिकायां षष्ठवर्षासु चतुर्मासतपो विविधानभिग्रहांश्च अकरोत्, तत्र पुनः षण्मासान्ते गोशालो मीलितः ।
....
-
तत બાળવા આવ્યો. તેનું ઘર ન મળ્યું. એટલે પ્રભુના નામથી તે પાળાને જ બાળ્યો. પછી પ્રભુ હલિદ્રાસંનિવેશની બહાર હરિદ્રાવૃક્ષની નીચે કાઉસ્સગ્ગમાં રહ્યા. મુસાફરોએ સળગાવેલ અગ્નિ બુઝવ્યો નહોતો. તેથી અગ્નિએ પ્રભુના પગ બાળ્યા. ગોશાળો ભાગ્યો. પછી પ્રભુ નંગલા ગામમાં વાસુદેવના ઘરમાં કાઉસ્સગ્ગમાં રહ્યા. ત્યાં ગોશાળાએ છોકરાઓને ડરાવવા આંખથી ચાળા કર્યા. તેમના માતા પિતા વગેરેએ તેને માર્યો. મુનિપિશાચ સમજીને છોડી દીધો. પછી પ્રભુ આવર્ત ગામમાં બળદેવના ઘરમાં કાઉસ્સગ્ગમાં રહ્યા. ત્યાં ગોશાળાએ બાળકોને ડરાવવા મુખથી ચાળા કર્યા. તેમના પિતા વગેરે ‘આ તો ગાંડો છે. એને મારવાથી શું ? એના ગુરુને જ મારીએ' એમ વિચારી પ્રભુને મારવા તૈયાર થયા. બળદેવની મૂર્તિએ જ હાથમાં હળ લઈને તેમને અટકાવ્યા. પછી બધા પ્રભુના પગમાં પડ્યા. પછી પ્રભુ ચોરાક સંનિવેશમાં ગયા. ત્યાં મંડપમાં ભોજન રંધાતું જોઈ ગોશાળો વારંવા૨ નીચું વળીને સમય જોતો હતો. તેથી ચૌરની શંકાથી તેઓએ તેને માર્યો. તેણે પણ ગુસ્સે થઈ પ્રભુના નામથી તે મંડપ બાળ્યો. ...પછી ગોશાળો પ્રભુથી જુદો થઈ બીજા રસ્તે જતો હતો ત્યાં રસ્તામાં પાંચ સો ચોરોએ ‘મામા, મામા’ કરીને તેની પીઠ ઉપર બેસી તેને હંકાર્યો. તે ઉદાસ થઈ વિચારવા લાગ્યો - ‘પ્રભુની સાથે જ સારું હતું.' પછી પ્રભુને શોધવા લાગ્યો....પછી પ્રભુએ ભદ્રિકામાં છઠ્ઠા ચોમાસામાં ચારમાસનો તપ અને વિવિધ અભિગ્રહ કર્યા. ત્યાં છ માસને અંતે ફરી ગોશાળો
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
गोशालकज्ञातम्।
१३३ आलम्भिकायां सप्तमवर्षासु चतुर्मासक्षपणेन स्थित्वा बहिः पारयित्वा च कुण्डगसन्निवेशे वासुदेवचैत्ये स्वामी प्रतिमया स्थितः, गोशालोऽपि वासुदेवप्रतिमायाः पराङ मुखोऽधिष्ठानं मुखे कृत्वा तस्थौ, कुट्टितश्च लोकैः, ततो मईनग्रामे बलदेवचैत्ये स्वामी प्रतिमया स्थितः । गोशालो बलदेवमुखे मेहनं कृत्वा तस्थौ, ततो लोकैः कुट्टितश्च । द्वयोरपि स्थानयोर्मुनिरिति कृत्वा मुक्तः, ततः क्रमात्प्रभुः उन्नागसन्निवेशे गतः । तत्र मार्गे सन्मुखाऽऽगच्छद्दन्तूरवधूवरौ मङ्खलिना हसितौ । यथा -१तत्तिल्लो विहिराया, जणेवि दूरेवि जो जहिं वसइ । जं जस्स होइ जुग्गं, तं तस्स बिइज्जयं देइ ॥ ततस्तैः कुट्टयित्वा वंशजाल्यां प्रक्षिप्तः स्वामिच्छत्रधरत्वात् मुक्तश्च ।.....ततः कूर्मग्रामं गच्छन् मार्गे तिलस्तम्बं दृष्ट्वा अयं निष्पत्स्यते न वेति गोशालः पप्रच्छ, ततः प्रभुणा 'सप्ताऽपि तिलपुष्पजीवा मृत्वा एकस्यां शम्बायां तिला भविष्यन्ति' इति प्रोक्ते तद्वचनं अन्यथाकर्तुं तं स्तम्बं उत्पाट्य एकान्ते मुमोच । ततः सन्निहितव्यन्तरैर्मा प्रभुवचोऽन्यथा भवत्विति वृष्टिश्चक्रे, गोखुरेण च आर्द्रभूमौ स तिलस्तम्बः
મળ્યો...પછી આલંભિકામાં પ્રભુએ સાતમુ ચોમાસું કર્યું. ચાર માસનો તપ કર્યો. પારણું બહાર કરીને કુંડ સંનિવશમાં વાસુદેવના ચેત્યમાં પ્રભુ કાઉસ્સગ્નમાં રહ્યા. ગોશાળો પણ ઉંધો થઈ વાસુદેવની પ્રતિમાનાં મુખમાં પુરુષચિહ્ન નાખીને રહ્યો. લોકોએ માર્યો. પછી મર્દનગામમાં બળદેવના ચૈત્યમાં પ્રભુ કાઉસ્સગ્નમાં રહ્યા. ગોશાળો બળદેવના મુખમાં પુરુષ ચિહ્ન નાંખીને ઊભો રહ્યો. તેથી લોકોએ માર્યો. બન્ને સ્થાને મુનિ સમજીને છોડી દીધો. પછી ક્રમે કરીને પ્રભુ ઉન્નાગસંનિવેશમાં ગયા. ત્યાં માર્ગમાં સામેથી આવતા લાંબા દાંતવાળા વર-વહુને જોઈ ગોશાળો હસ્યો – ‘વિધાતા ચિંતા કરનારો છે. લોકોમાં જે
જ્યાં દૂર પણ વસતો હોય, જે જેને યોગ્ય હોય તે તેને જોડીદાર આપે છે. તેથી તેમણે તેને મારીને વાંસની જાળીમાં ફેંકી દીધો. પ્રભુનો છત્રધર હોવાથી છોડી દીધો...પછી કુર્મગામમાં જતા રસ્તામાં તલનો છોડ જોઈ ગોશાળાએ પૂછ્યું “આ ઉગશે કે નહીં.” પ્રભુએ કહ્યું, “સાતે ય તલના ફૂલના જીવો મરીને એક સિંગમાં તલ થશે.” આમ કહ્યું એટલે તેમનું વચન ખોટું કરવા તે છોડ ઉપાડીને એકાંતમાં મૂક્યો. પછી નજીકના વ્યંતરોએ પ્રભુનું વચન ખોટું ન થાય એટલા માટે વરસાદ વરસાવ્યો. ગાયોના ખુરથી
१. तप्तिमान् विधिराजः, जनेऽपि दूरेऽपि यः यत्र वसति ।
यः यस्य भवति योग्यः, तं तस्मै द्वितीयकं ददाति ॥
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
गोशालकज्ञातम्। स्थिरीबभूव, ततः प्रभुः कूर्मग्रामे गतः, तत्र च वैश्यायनतापसस्य आतापनाग्रहणाय मुत्कलमुक्तजटामध्ये युकाबाहुल्यदर्शनात् गोशालो 'यूकाशय्यातर' इति तं वारंवारं हसितवान् । ततस्तेन क्रुद्धेन तेजोलेश्या मुक्ता, तां च कृपारसाम्भोधिर्भगवान् शीतलेश्यया निवार्य गोशालं रक्षितवान् । ततो मङ्खलिसुनुस्तस्य तापसस्य तेजोलेश्यां विलोक्य कथमियमुत्पद्यते ? इति भगवन्तं पृष्टवान् । भगवानपि अवश्यंभावितया भुजङ्गस्य पयःपानमिव तादृगनर्थकारणमपि तेजोलेश्याविधिं शिक्षितवान्, यथा 'आतापनापरस्य सदा षष्ठतपसः सनखकुल्माषपिण्डिकया एकेन च उष्णोदकचुलुकेन पारणां कुर्वतः षण्मास्यन्ते तेजोलेश्योत्पद्यते' इति । ततः सिद्धार्थपुरे व्रजन् गोशालेन 'स तिलस्तम्बो न निष्पन्न' इत्युक्ते ‘स एष तिलस्तम्बो निष्पन्न' इति प्रभुः प्रत्याह । गोशालोऽश्रद्दधत् तां तिलशम्बां विदार्य सप्त तिलान् दृष्ट्वा ‘त एव प्राणिनस्तस्मिन्नेव शरीरे पुनः परावृत्त्य समुत्पद्यन्ते' इति मतं नियतिं च गाढीकृतवान् । ततः प्रभोः पृथग्भूय श्रावस्त्यां कुम्भकारशालायां स्थितो भगवदुक्तोपायेन तेजोलेश्यां साधयित्वा त्यक्तव्रतश्रीपार्श्वनाथशिष्यात् अष्टाङ्गनिमित्तं चाधीत्याऽहङ्कारेण 'सर्वज्ञोऽहं' इति
ભીની માટીમાં તે તલનો છોડ સ્થિર થયો. પછી પ્રભુ કૂર્મગામમાં ગયા. ત્યાં વૈશ્યાયનતાપસે આતાપના લેવા માટે જટા છૂટી કરી હતી. તેમાં ઘણી જૂ જોઈ ગોશાળાએ “જૂનો શય્યાતર’ એમ કહી વારંવાર તેની મજાક કરી. તેથી ગુસ્સે થઈ તેણે તેજોવેશ્યા મૂકી. કૃપારસના સમુદ્ર સમા પ્રભુએ શીતલેશ્યાથી તેનું નિવારણ કરી ગોશાળાનું રક્ષણ કર્યું. પછી ગોશાળાએ તે તાપસની તેજોવેશ્યા જોઈ પ્રભુને પૂછ્યું - “આ શી રીતે ઉત્પન્ન થાય?” ભગવાને પણ અવશ્ય થવાનું હોવાથી સાપને દૂધ પીવડાવવાની જેમ તેવા અનર્થનું કારણ એવી પણ તેજોલેશ્યાની વિધિ તેને શીખવાડી – “આતાપના લેવી. છઠ્ઠના પારણે છઠ્ઠ કરવા. પારણે નખમાં સમાય તેટલી અડદની પીંડી અને ગરમ પાણીનું એક ચુલુક વાપરવું. આમ કરતા ૬ માસને અત્તે તેજોલેશ્યા ઉત્પન્ન થાય છે. પછી સિદ્ધાર્થપુરમાં જતા ગોશાળાએ ‘તે તલનું છોડ ઉગ્યું નહીં' એમ કહ્યું એટલે પ્રભુએ કહ્યું. “તે આ તલનું છોડ ઉગ્યું છે.' ગોશાળાને વિશ્વાસ ન આવ્યો. તેથી તલની સિંગ ફાડીને અંદર સાત તલ જોયા. એટલે ‘તે જ પ્રાણીઓ તે જ શરીરમાં ફરી ઉત્પન્ન થાય છે એવો મત અને નિયતિને દૃઢ કરી. પછી પ્રભુથી જુદા થઈને શ્રાવસ્તીમાં કુંભારની શાળામાં રહીને ભગવાને કહેલા ઉપાયથી તેણે તેજોલેશ્યા સાધી અને જેણે વ્રતો છોડી દીધા છે એવા પાર્થપ્રભુના શિષ્ય પાસેથી અષ્ટાંગ નિમિત્ત ભણ્યો. પછી અહંકારથી “હું સર્વજ્ઞ છું' એમ કહેવડાવા લાગ્યો.”
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३५
गोशालककृततेजोलेश्योपसर्गः। ख्यापयति स्म ।' दशाऽऽश्चर्यवर्णने - एकदा श्रीवीरो विहरन् श्रावस्त्यां समवसृतः, गोशालकोऽपि जिनोऽहं इति लोके ख्यापयन् तत्राऽऽगतः । ततो "द्वौ जिनौ श्रावस्त्यां वर्तेते" इति लोके प्रसिद्धिर्जाता । तां श्रुत्वा श्रीगौतमेन भगवान् पृष्टःस्वामिन् ! कोऽसौ द्वितीयो जिन इति स्वं ख्यापयति ? श्रीभगवानुवाच - गौतम ! नायं जिनः, किन्तु शरवणग्रामवासी मङ्खलेः सुभद्राभार्यायां गोबहुलब्राह्मणगोशालायां जातत्वात् गोशालनामा अस्माकं एव शिष्यीभूतोऽस्मत्त एव किञ्चिद् बहुश्रुतीभूतो मुधा स्वं जिन इति ख्यापयति । ततः सर्वतः प्रसिद्धां इमां वार्ता आकर्ण्य रुष्टो गोशालो गोचरचर्यागतं आनन्दनामानं भगवच्छिष्यं जगाद....एवं तव धर्माचार्योऽपि एतावत्या स्वसम्पदा असन्तुष्टो यथातथाभाषणेन मां रोषयति । तेनाऽहं स्वतपस्तेजसा धक्ष्यामि । ततस्त्वं शीघ्रं तत्र गत्वा एनं अर्थं तस्मै निवेदय, त्वां च वृद्धवणिजमिव हितोपदेशकत्वात् जीवन्तं रक्षिष्यामीति श्रुत्वा भीतोऽसौ मुनिर्भगवदग्रे सर्वं व्यतिकरं कथितवान् । ततो भगवतोक्तं भो आनन्द ! शीघ्रं त्वं गौतमादीन् मुनीन् कथय यत् एष गोशाल आगच्छति न केनाऽप्यस्य सम्भाषणं कर्त्तव्यम् । इतस्ततः सर्वेऽपसरन्तु, ततस्तैस्तथाकृते गोशाल आगत्य भगवन्तं अवादीत् - भो काश्यप ! किमेवं वदसि ? यदयं गोशालो मङ्खलिपुत्र इत्यादि, स तव शिष्यस्तु मृतः, अहं
- દશ અચ્છેરાના વર્ણનમાં કહ્યું છે - ““એક વાર શ્રીવીરપ્રભુ વિચરતા શ્રાવસ્તીમાં સમવસર્યા. ગોશાળો પણ ‘હું જિન છું' એમ લોકમાં કહેવડાવતો ત્યાં આવ્યો. તેથી ‘શ્રાવસ્તીમાં બે જિન છે” એવી વાત લોકોમાં ફેલાઈ તે સાંભળીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને पूछ्युं - 'स्वामि ! माजी? । पोतानी तने निवडावे छे.' प्रभु पोल्या - ‘ગૌતમ ! એ જિન નથી પણ શરવણ ગામમાં રહેનારા મંખલી અને સુભદ્રાનો દિકરો છે. ઘણી ગાયોવાળી ગોશાળામાં જન્મ્યો હોવાથી તેનું નામ ગોશાળો પડ્યું. મારો જ શિષ્ય થયો. મારાથી જ કંઈક ભણીને ફોગટ પોતાને જિન કહેવડાવે છે. આ વાત બધે ફેલાઈ ગઈ. તે સાંભળી ગોશાળો ગુસ્સે થયો. ગોચરી ગયેલા પ્રભુના શિષ્ય આનંદને કહ્યું...એમ તારા ગુરુ પણ આટલી તેની સંપત્તિથી અસંતુષ્ટ છે. તેથી જેમ તેમ બોલીને મને ગુસ્સો કરાવે છે. તેથી હું તપના તેજથી બાળી નાખીશ. માટે તું જલ્દી ત્યાં જઈ આ વાત એમને જણાવ. તું હિતોપદેશક હોવાથી વૃદ્ધ વાણિયાની જેમ તારું રક્ષણ કરીશ. આ સાંભળી આનંદમુનિ ડરી ગયા. પ્રભુ પાસે આવીને બધી વાત જણાવી. પછી પ્રભુ બોલ્યા - “હે આનંદ ! તું જલ્દી ગૌતમ વગેરે મુનિઓને જણાવ કે આ ગોશાળો આવે છે, કોઈએ એની સાથે વાત ન કરવી. બધા આમ તેમ દૂર થઈ જાવ.' તેમણે તેમ કર્યું. ગોશાળાએ આવીને પ્રભુને કહ્યું - “હે કાશ્યપ ! તું એમ કેમ કહે છે કે આ ગોશાળો
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
गोशालकस्याऽऽगामिभवाः ।
तु अन्य एव परीषहसहनसमर्थं तच्छरीरं ज्ञात्वा अधिष्ठाय स्थितोऽस्मि, एवं च भगवत्तिरस्कारं असहमानौ सुनक्षत्रसर्वानुभूती अनगारौ मध्ये उत्तरं कुर्वाणौ तेन तेजोलेश्यया दग्धौ स्वर्गं गतौ, ततो भगवतोक्तं भो गोशाल ! स एव त्वं
-
नायो । मुधा किं आत्मानं गोपायसि ? न ह्येवं आत्मा गोपायितुं शक्यः । कश्चिच्चौर आरक्षकैर्दृष्टोऽङ्गुल्या तृणेन वा आत्मानमाच्छादयति स किं आच्छादितो भवति ? एवं च प्रभुणा यथास्थितेऽभिहिते स दुरात्मा भगवदुपरि तेजोलेश्यां मुमोच सा च भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य गोशालकशरीरं प्रविष्टा, तया च दग्धशरीरो विविधां वेदनां अनुभूय सप्तमरात्रौ मृतः । भगवानपि तस्यास्तापेन षण्मासीं यावल्लोहितवर्चोबाधामनुभूतवान् ।'
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिरचित श्रीत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितमहाकाव्यस्य दशमपर्वणोऽष्टमसर्गे गोशालकस्याऽऽगामिभवा एवं वर्णिता:-' पप्रच्छ गौतमोऽथैवं काले च्युत्वा तु सोऽच्युतात् । स्वामिन्नुत्पत्स्यते कुत्र कदा सिद्धिं च यास्यति ॥ ४७५ ॥ स्वाम्युवाचाऽत्रैव जम्बूद्वीपे वर्षे च भारते । भाव्युपविन्ध्यं पुंढेषु शतद्वारं महापुरम् ॥ ४७६ ॥ तत्र संमुचिभूपस्य भद्राकुक्षिभवः सुतः । गोशालजीवो भविता
મંખલીનો પુત્ર છે વગેરે. તે તારો શિષ્ય તો મરી ગયો. હું બીજો જ છું. તેના શરીરને પરીષહ સહેવા સમર્થ જાણી તેમાં અધિષ્ઠિત થયો છું.' આ પ્રમાણે ભગવાનનો તિરસ્કાર સહન ન થતા સુનક્ષત્ર સર્વાનુભૂતિ નામના સાધુઓએ વચ્ચે જવાબ આપ્યો. ગોશાળાએ તેમને તેજોલેશ્યાથી બાળી નાખ્યા. તેઓ સ્વર્ગે ગયા. પછી પ્રભુએ કહ્યું - ‘હે ગોશાળા ! તું તે જ છે, બીજો નહીં. ફોગટ શા માટે પોતાની જાતને છુપાવે છે. એ રીતે જાતને છુપાવી નથી શકાતી. જેમ કોઈ ચોરને કોટવાલો જોઈ જાય એટલે તે આંગળીથી કે ઘાસથી પોતાની જાતને છુપાવે શું તે છુપાયેલો રહે ?' એમ પ્રભુએ સાચું કહ્યું એટલે તે દુષ્ટાત્માએ પ્રભુ ઉપર તેજોલેશ્યા મૂકી. તે પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપીને ગોશાળાના શરીરમાં પેસી ગઈ. તેનાથી તેનું શરીર બળી ગયું. સાત દિવસ વિવિધ વેદના ભોગવી સાતમી રાતે મર્યો. પ્રભુને પણ તેજોલેશ્યાના તાપથી ૬ મહિના સુધી લોહીના ઝાડા થયા.’ કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજ રચિત ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્રના દશમા પર્વના ૮મા સર્ગમાં ગોશાળાના આગામી ભવો આ રીતે બતાવ્યા છે ‘ગૌતમસ્વામીએ પૂછ્યું - ‘સ્વામી ! તે અચ્યુત દેવલોકમાંથી ક્યારે વ્યવશે અને ક્યારે મોક્ષે જશે.’ પ્રભુએ કહ્યું - આ જંબુદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં વિન્ધ્ય પર્વતની નજીક પુદ્ર દેશમાં શતદ્વાર નગરમાં સંમુચિ રાજાની ભદ્રા રાણીની કુક્ષિમાં ગોશાળાનો જીવ મહાપદ્મ નામે
-
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
गोशालकस्याऽऽगामिभवाः।
१३७ महापद्मोऽभिधानतः ॥४७७॥ स च भावी महाराजस्तस्योभौ यक्षपुंगवौ । पुर्णभद्रमाणिभद्रौ सेनापत्यं करिष्यतः ॥४७८॥ तस्यापरं गुणोद्भूतं देवसेन इति प्रजाः । नामधेयं करिष्यन्ति भागधेयमहानिधेः ॥४७९॥ तस्योच्चैश्चक्रिण इवोत्पत्स्यतेऽद्भुततेजसः । हस्ती श्वेतश्चतुर्दन्त ऐरावण इवापरः ॥४८०॥ तत्राऽऽरूढवतस्तस्य तदृद्धिमुदिता जनाः । विमलवाहन इति करिष्यन्त्यभिधान्तरम् ॥४८१॥ तस्याऽन्यदा पूर्वभवाभ्यस्तर्षिद्वेषकर्मणा । उत्पत्स्यते श्रमणेषु नितान्तं दुष्टबुद्धिता ॥४८२॥ निन्दनैस्ताडनैर्बन्धैरुड्डाहैर्हननैश्च सः । श्रुतमात्रान् दृष्टमात्रान्मुनीन् विनटयिष्यति ॥४८३॥ तं च विज्ञापयिष्यन्ति पौरामात्यादयोऽप्यदः । भूभुजां युज्यते दुष्टनिग्रहः साधुपालनम् ॥४८४॥ अमूंस्त्वनागसः साधून् भिक्षावृत्तींस्तपोधनान् । स्वामिन् ! न पासि चेन्मा स्म पासीस्तन्निग्रहस्तु किम् ॥४८५॥ कोपिष्यति चेत्कोऽपि निरागस्ताडनान्मुनिः । स्वतेजसा तदा स त्वां सराष्ट्रमपि धक्ष्यति ॥४८६॥ तैरित्युक्तो विना भावं तद्वचः प्रतिपत्स्यते । सोऽन्यदा तु रथारूढः क्रीडयोद्यानमेष्यति ॥४८७॥ स त्रिज्ञानं मुनि सिद्धतेजोलेश्यं सुमङ्गलम् । कायोत्सर्गस्थितं तत्र द्रक्ष्यत्यातापनापरम् ॥४८८॥ सोऽथ निष्कारणक्रुद्धो विरुद्धः साधुदर्शने । तं रथाग्रेण पर्यस्य महर्षि
દિકરો થશે. તે મહારાજા થશે. પૂર્ણભદ્ર-માણિભદ્ર બે યક્ષો તેના સેનાપતિ બનશે. લોકો ગુણો પરથી તેનું દેવસેન એવું બીજું નામ પાડશે. ચક્રવર્તિની જેમ અભુત તેજવાળા તેને ઐરાવણ હાથી જેવો ચારદાંતવાળો સફેદ હાથી ઉત્પન્ન થશે. તેના પર આરૂઢ થયેલા તેની ઋદ્ધિ જોઈને લોકો તેનું વિમલવાહન એવું ત્રીજુ નામ કરશે. પૂર્વભવમાં અભ્યાસ કરેલા મુનિ પરના દ્વેષથી બાંધેલા કર્મથી તેને એકવાર સાધુઓ ઉપર ખૂબ દુષ્ટ બુદ્ધિ થશે. સાધુઓને સાંભળવા માત્રથી અને જોવા માત્રથી તે તેમની નિંદા કરશે, મારશે, બાંધશે, હીલના કરશે, મારી નાખશે – આમ હેરાન કરશે. નગરના મંત્રી વગેરે તેને વિનવશે કે‘રાજાએ દુષ્ટોનો નિગ્રહ અને સજજનોનું પાલન કરવું જોઈએ. હે સ્વામી ! આ નિરપરાધી, ભિક્ષાથી જીવન જીવનારા, તારૂપી ધનવાળા સાધુઓનું આપ પાલન ન કરો તો કંઈ નહીં પણ એમનો નિગ્રહ શા માટે કરો છો ? મારથી જો કોઈ નિરપરાધી મુનિ ગુસ્સે થશે તો પોતાના તેજથી તમને રાષ્ટ્ર સહિત બાળી નાખશે.” આમ કહેવાયેલો તે ભાવ વિના તેમનું વચન માનશે. એકવાર તે રથ પર આરૂઢ થઈ રમતા રમતા ઉદ્યાનમાં આવશે. ત્યાં તે કાઉસ્સગ્નમાં ઉભેલા સુમંગલ મુનિને જોશે. તે ત્રણ જ્ઞાનવાળા અને તેજલેશ્યાવાળા હશે. સાધુના દર્શનમાં વિરુદ્ધ એવો તે કારણ વિના ગુસ્સે થઈ રથના અગ્ર ભાગથી ધકેલી તે
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
गोशालकस्याऽऽगामिभवाः। पातयिष्यति ॥४८९॥ स उत्थाय मुनिर्भूयः कायोत्सर्ग करिष्यति । तथैव भूपतिर्भूयस्तं पृथ्व्यां पातयिष्यति ॥४९०॥ उत्थाय स्थास्यति पुनः कायोत्सर्गे सुमङ्गलः । प्रयुज्य चाऽवधिं ज्ञात्वा तद्भवानिति वक्ष्यति ॥४९१॥ रे ! रे ! न देवसेनोऽसि न वा विमलवाहनः । स्मर गोशालकोऽसि त्वं सूनुर्मङ्खस्य मङ्खलेः ॥४९२॥ येन चाऽऽशातितो धर्मगुरुश्चरमतीर्थकृत् । तच्छिष्यौ च परिप्लुष्टौ दुर्मदेन तदा त्वया ॥४९३॥ यथा हि तैस्तदा क्षान्तं क्षमिष्येऽहं तथा न हि । भूयः करिष्यसेऽदश्चेद्धक्ष्यामि त्वां क्षणात्तदा ॥४९४॥ तेनेत्युक्तोऽधिकं दीप्तः सर्पिःसिक्त इवानलः । पातयिष्यति भूयोऽपि महापद्मः सुमङ्गलम् ॥४९५॥ क्रमानपेत्य सप्ताष्टान् स तेजोलेश्यया मुनिः । निधक्ष्यति महापद्मं सरथ्यरथसारथिम् ॥४९६॥ तत्कर्माऽऽलोच्य स मुनिः पालयित्वा चिरं व्रतम् । अन्ते च मासानशनं कृत्वा सर्वार्थमेष्यति ॥४९७॥ त्रयस्त्रिंशत्सागरस्यायुषोऽन्ते स परिच्युतः । महाविदेहेषूत्पद्य दीक्षया मोक्षमेष्यति ॥४९८॥ महापद्मोऽपि निर्दग्धः सप्तमोर्वी गमिष्यति । क्रमादुत्पत्स्यते द्विद्धिः सर्वेषु नरकेषु स ॥४९९॥ तिर्यग्जातिषु सर्वासूत्पत्स्यतेऽथ मुहुर्मुहुः । स शस्त्रवध्यः सर्वत्र दाहार्त्तश्च मरिष्यति ॥५००॥ इत्थं कालमनन्तं तु भवान् भ्रान्त्वाऽतिदुःखदान् । स समुत्पत्स्यते
મુનિને પાડી નાખશે. તે મુનિ ઊભા થઈ ફરી કાઉસગ્ગ કરશે. રાજા ફરીથી તે જ રીતે તેમને ભૂમિ ઉપર પાડશે. મુનિ ફરીથી ઊભા થઈ કાઉસ્સગ્ન કરશે. અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ મૂકી તેના ભવો જાણીને કહેશે. “અરે ! અરે ! તું દેવસેન કે વિમલવાહન નથી. યાદ કર તું મંખલી ઝંખનો ગોશાળા નામનો દીકરો છે. તે તારા ગુરુ છેલ્લા તીર્થકરની આશાતના કરી અને અભિમાનથી તેમના બે શિષ્યોને બાળી નાખ્યા. તેમણે ત્યારે જે રીતે માફ કર્યો તેમ હું માફ નહીં કરું. જો ફરીથી આમ કરીશ તો તને એક ક્ષણમાં બાળી નાખીશ.' મુનિ આમ કહેશે એટલે જેમ ઘી નાખવાથી અગ્નિ વધુ પ્રગટે તેમ તે વધુ ગુસ્સે થશે. અને ફરી તે મુનિને તે પાડશે. સાત-આઠ ડગલા દૂર જઈને તે મુનિ તેજલેશ્યાથી ઘોડા, રથ, સારથી સહિત તેને બાળી નાખશે. તે કર્મની આલોચના કરી, લાંબો કાળ વ્રત પાળી, અન્ને એક માસનું અનશન કરી તે સર્વાર્થસિદ્ધમાં જશે. તે ૩૩ સાગરોપમને અંતે ઍવીને મહાવિદેહમાં જન્મી દીક્ષા લઈ મોક્ષે જશે. બળીને મહાપા ૭મી નરકે જશે. ક્રમે કરી બધી નરકમાં બેબે વાર ઉત્પન્ન થશે. તિર્યંચની બધી જાતિઓમાં વારંવાર ઉત્પન્ન થશે. બધે શસ્ત્રથી ભરાશે અને દાહથી પીડાઈને મરશે. આમ અનંતકાળ સુધી અતિ દુઃખ આપનારા ભવોમાં ભમીને
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
गोशालकस्याऽऽगामिभवाः ।
१३९
वेश्या बही राजगृहात्पुरात् ॥ ५०१ ॥ सुप्ता भूषणलुब्धेन कामिना सा हनिष्यते । भूयो राजगृस्यान्तर्वेश्या भूत्वा विपत्स्यते ॥ ५०२ ॥ स विन्ध्यमूले बेभेले सन्निवेशे भविष्यति। विप्रकन्याऽथ विप्रेण केनाऽपि परिणेष्यते ॥ ५०३॥ गुर्विणी श्वशुरगृहादायान्ती दववह्निना । मार्गे दग्धोत्पत्स्यतेऽग्निकुमारेषु सूरेषु सा ॥ ५०४ ॥ ततोऽपि मानुषो भावी प्रव्रज्यां च ग्रहीष्यति । विराधितश्रामण्यः सन्नसुरेषु भविष्यति ॥५०५ ॥ पुनः पुनर्मर्त्यभवान् कतिचित्प्राप्य सोऽसकृत् । विराधितश्रामण्यः सन् भविष्यत्यसुरादिषु ॥ ५०६ ॥ पुनश्च मानुषीभूयातिचाररहितं व्रतम् । पालयित्वा स सौधर्मे कल्पे देवो भविष्यति ॥ ५०७ ॥ एवं सप्तभवान् यावच्छ्रामण्यमनुपालय सः । कल्पे कल्पे समुत्पद्य सर्वार्थमपि यास्यति ॥ ५०८ ॥ ततश्च्युत्वा विदेहेषु भूत्वाऽऽढ्यतनयः सुधीः । दृढप्रतिज्ञो नाम्ना स विरक्तः प्रव्रजिष्यति ॥५०९॥ स जातकेवलो ज्ञात्वाऽऽगोशालकभवान्निजान् । गुर्ववज्ञामुनिवधमूलान् शिष्येषु शंसिता ॥५१०॥ निर्देक्ष्यति च शिष्येभ्यो गुर्ववज्ञादि सर्वथा । न कार्यमन्वभूवं हि तत्फलानि बहून्भवान् ॥५११॥ स्वशिष्यान् बोधयित्वैवं विहरन्नवनीतलम् । कर्मक्षयेण गोशालजीवो निर्वाणमेष्यति ॥५१२॥'
રાજગૃહીની બહાર તે વેશ્યા થશે. સૂતેલી તેણીને આભૂષણમાં આસક્ત કામી માણસ મારી નાખશે. ફરી રાજગૃહીમાં વેશ્યા થઈ મરશે. તે વિન્ધ્યપર્વતની તળેટીમાં બેભેલ સન્નિવેશમાં બ્રાહ્મણકન્યા થશે. તેને કોઈ બ્રાહ્મણ પરણશે. સસરાના ઘરેથી આવતી ગર્ભિણી તે રસ્તામાં દાવાનળથી બળશે અને અગ્નિકુમા૨માં ઉત્પન્ન થશે. ત્યાંથી મનુષ્ય થશે. દીક્ષા લેશે. ચારિત્રની વિરાધના કરી અસુરોમાં ઉત્પન્ન થશે. ફરી ફરી અનેકવાર કેટલાક મનુષ્યભવો પામી તેમાં ચારિત્રની વિરાધના કરી તે અસુરોમાં ઉત્પન્ન થશે. ફરી મનુષ્ય થઈ અતિચારરહિત ચારિત્ર પાળી સૌધર્મ દેવલોકમાં દેવ થશે. આમ સાત ભવો સુધી ચારિત્ર પાળી દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થતો થતો સર્વાર્થસિદ્ધમાં પણ જશે. ત્યાંથી ચ્યવી મહાવિદેહમાં શ્રેષ્ઠિનો દીકરો દઢપ્રતિજ્ઞ નામે થશે. તે વૈરાગી થઈ દીક્ષા લેશે. કેવળજ્ઞાન થયા પછી જ્ઞાનથી જાણીને ગુરુની અવજ્ઞા, મુનિ હત્યા જેના મૂળમાં છે એવા ગોશાળાથી માંડીને પોતાના ભવો શિષ્યોને કહેશે. તે શિષ્યોને કહેશે ‘ગુરુની અવજ્ઞા વગેરે સર્વથા ન કરવા. તેના ફળ મેં ઘણા ભવોમાં અનુભવ્યા.’ પોતાના શિષ્યોને આ રીતે બોધ પમાડી પૃથ્વી ઉપર
વિચરતો ગોશાળાનો જીવ કર્મક્ષય થવાથી મોક્ષે જશે.''
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
गुरोर्माहात्म्यम्। __ तदेवं गुरुभक्तिभावसहितशिष्यस्यैकलव्यवत्सर्वसम्पत्प्राप्तिर्भवति गुरुभक्तिभावरहितशिष्यस्य च गोशालकवत्सर्वानर्थप्राप्तिर्भवति । इदमत्र सर्वोपदेशसारः - जीवनस्य साफल्यमिच्छता शिष्येण स्वहृदये गुरुभक्तिभावो वज्ररेखावत्स्थिरीकर्त्तव्यः । शिष्येण स्वजीवने गुरुभक्तिरेव मुख्या कर्त्तव्या यतो गुरोर्माहात्म्यमचिन्त्यमस्ति । महामहोपाध्यायश्रीयशोविजयैः गुरुतत्त्वविनिश्चये प्रथमोल्लासे गुरोर्माहात्म्यमित्थं वर्णितम्
• १गुरुआणाए मुक्खो, गुरुप्पसाया उ अट्ठसिद्धीओ । गुरुभत्तीए विज्जासाफल्लं, होइ णियमेणं ॥२॥ सरणं भव्वजिआणं, संसाराडविमहाकडिल्लम्मि । मुत्तूण गुरुं अन्नो, णत्थि ण होही णवि य हुत्था ॥३॥ जह कारुणिओ विज्जो, देइ समाहि जणाण जरिआणं । तह भवजरगहिआणं, धम्मसमाहिं गुरू देइ ॥४॥ जह दीवो अप्पाणं, परं च दीवेइ दित्तिगुणजोगा ।
આમ ગુરુભક્તિભાવવાળા શિષ્યને એકલવ્યની જેમ બધી સંપત્તિ મળે છે અને ગુરુભક્તિભાવ વિનાના શિષ્યને ગોશાળાની જેમ બધા અનર્થો મળે છે. અહીં બધા ઉપદેશનો સાર આ છે - જીવનને સફળ બનાવવા ઇચ્છતા શિષ્ય પોતાના હૃદયમાં ગુરુભક્તિભાવ વજની રેખાની જેમ સ્થિર કરવો. શિષ્ય પોતાના જીવનમાં ગુરુભક્તિને જ મુખ્ય બનાવવી. કેમકે ગુરુનું માહાભ્ય અચિંત્ય છે.
મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે ગુરુતત્ત્વવિનિશ્ચયમાં પહેલા ઉલ્લાસમાં ગુરુનું માહાસ્ય આ રીતે બતાવ્યું છે –“ગુરુની આજ્ઞાથી મોક્ષ થાય છે. ગુરુની કૃપાથી આઠ સિદ્ધિઓ મળે છે. ગુરુભક્તિથી અવશ્ય વિદ્યા સફળ થાય છે. ખૂબ ગીચ એવી સંસારરૂપી અટવીમાં ભવ્યજીવોને ગુરુને છોડી બીજો કોઈ શરણરૂપ નથી, થશે નહી અને હતો પણ નહીં. જેમ કરુણાવાળો વૈદ્ય રોગી લોકોને દવા આપે છે તેમ ભવરોગવાળા જીવોને ગુરુ ધર્મરૂપી દવા આપે છે. જેમ દીવો પોતાના પ્રકાશથી પોતાને અને બીજાને બન્નેને
१. गुरुआज्ञया मोक्षः, गुरुप्रसादात् तु अष्टसिद्धयः ।
गुरुभक्त्या विद्यासाफल्यं, भवति नियमेन ॥२॥ शरणं भव्यजीवानां, संसाराटविमहागहने । मुक्त्वा गुरुं अन्यः, नास्ति न भविष्यति नापि चाभवत् ॥३॥ यथा कारुणिको वैद्यः, ददाति समाधि जनेभ्यः ज्वरितेभ्यः । तथा भवज्वरगृहितेभ्यः, धर्मसमाधि गुरुः ददाति ॥४॥ यथा दीपः आत्मानं, परं च दीपयति दीप्तिगुणयोगात् ।
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरोर्माहात्म्यम्।
१४१ तह रयणत्तयजोगा, गुरू वि मोहंधयारहरो ॥५॥ जे किर पएसिपमुहा, पाविट्ठा दुटुधिट्ठनिल्लज्जा । गुरुहत्थालंबेणं, संपत्ता ते वि परमपयं ॥६॥ उज्झियघरवासाण वि, जं किर कट्ठस्स णत्थि साफल्लं । तं गुरुभत्तीए च्चिय, कोडिन्नाईण व हविज्जा ॥७॥ दुहगब्भि मोहगब्भे, वेरग्गे संठिया जणा बहवे । गुरुपरतंताण हवे, हंदि तयं नाणगब्भं तु ॥८॥ अम्हारिसा वि मुक्खा, पंतीए पंडिआण पविसंति । अण्णं गुरुभत्तीए, किं विलसिअमब्भुअं इत्तो ? ॥९॥ सक्का वि णेव सक्का, गुरुगुणगणकित्तणं करेउं जे ।
भत्तीइ पेलिआण वि, अण्णेसिं तत्थ का सत्ती ? ॥१०॥' ॥७॥ પ્રકાશિત કરે છે તેમ રત્નત્રયથી ગુરુ પણ મોહરૂપી અંધકારને હરે છે. પ્રદેશી રાજા વગેરે જે અતિશય પાપી, દુષ્ટ, બિઢા, લજ્જા વિનાના હતા તેઓ પણ ગુરુના હાથના ટેકાથી મોક્ષે ગયા. ઘર છોડીને કષ્ટ કરનારાઓને પણ જે સફળતા નથી મળતી તે કૌડિન્ય વગેરેની જેમ ગુરુભક્તિથી જ થાય છે. દુ:ખગર્ભિત અને મોહગર્ભિત વૈરાગ્યમાં ઘણા લોકો રહેલા છે, ગુરુને પરતંત્ર જીવોને તો જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય હોય છે. મારા જેવા મૂર્ખ પણ પંડિતોની પંક્તિમાં પેસે છે, આના કરતા બીજો કયો ગુરુભક્તિનો અદ્ભુત ચમત્કાર હોય. ઇન્દ્રો પણ ગુરુના ગુણોનું કીર્તન કરવા સમર્થ નથી. ભક્તિથી प्रेयेस॥ अन्य वोनी त्यां शी शक्ति ?” (७)
तथा रत्नत्रययोगात्, गुरुरपि मोहान्धकारहरः ॥५॥ ये किल प्रदेशिप्रमुखाः, पापिष्ठाः दुष्टधृष्टनिर्लज्जाः । गुरुहस्तालम्बेन, सम्प्राप्ताः तेऽपि परमपदम् ॥६॥ त्यक्तगृहवासानामपि, यत् किल कष्टस्य नास्ति साफल्यम् । तत् गुरुभक्त्यैव, कौडिन्यादीनामिव भवेत् ॥७॥ दुःखगर्भे मोहगर्भे, वैराग्ये संस्थिता जना बहवे । गुरुपरतन्त्राणां भवेत्, हन्दि तत् ज्ञानगर्भ तु ॥८॥ अस्मादृशा अपि मुर्खाः, पङ्क्तौ पण्डितानां प्रविशन्ति । अन्यत् गुरुभक्तेः, किं विलसितमद्भुतं इतः ? ॥९॥ शक्रा अपि नैव शक्ताः, गुरुगुणगणकीर्तनं कर्तुं ये । भक्त्या प्रेरितानामपि अन्येषां तत्र का शक्तिः ? ॥१०॥
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
अष्टमं वृत्तम् । अवतरणिका - इत्थं गुरुभक्तिभावमाहात्म्यं प्रदाऽधुना 'गुर्ववर्णवादो भवान्तरे जिनवचनप्राप्तिविघ्नभूतो भवति' इति निरूपयति - मूलम् - पच्चक्खमह परोक्खं, अवन्नवायं गुरूण जो कुज्जा ।
जम्मंतरेवि दुलहं, जिणिंदवयणं पुणो तस्स ॥८॥ छाया - प्रत्यक्षमथ परोक्षं, अवर्णवादं गुरूणां यः कुर्यात् ।
जन्मान्तरेऽपि दुर्लभं, जिनेन्द्रवचनं पुनः तस्य ॥८॥ दण्डान्वयः - जो पच्चक्खमह परोक्खं गुरुण अवन्नवायं कुज्जा तस्स जम्मंतरेऽवि पुणो जिणिंदवयणं दुलहं ॥८॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - यः - अनिर्दिष्टनामा शिष्यः, प्रत्यक्षम् - अक्ष्णोः प्रतिगतं यथा स्यात्तथेति प्रत्यक्षम् - गुरौ पश्यति सतीत्यर्थः, अथ - अथवाऽर्थक: पक्षान्तरद्योतनार्थम्, परोक्षम्- अक्ष्णोः पर इति परोक्षम् - गुरावपश्यत्यविद्यमाने वा सतीत्यर्थः, गुरोःभवसमुद्रनिर्यामकस्य, अवर्णवादम्- वर्णः- गुणः, न वर्ण इत्यवर्णो, गुणविपरीतो दोष इत्यर्थः, तस्य वादः - परस्मै कथनमित्यवर्णवादः, तमित्यवर्णवादम्, कुर्यात्- मुखेन वदेत्, तस्य - प्रत्यक्षं परोक्षं वा गुर्ववर्णवादकर्तुः शिष्यस्य, जन्मान्तरे - अन्यज्जन्मेति जन्मान्तरम्, तस्मिन्निति जन्मान्तरे, अपि - इह भव एव तेनाऽनर्थाः प्राप्यन्ते, परभवेऽपि तस्य जिनेन्द्रवचनं दुर्लभं भवतीति द्योतनार्थम्, पुनः- इह भवे तु तेन जिनेन्द्रवचनं प्राप्तं, परभवे पुनस्तस्य जिनेन्द्रवचनप्राप्तिर्दुर्लभेति सूचयति, जिनेन्द्रवचनम् - जिनाः -
અવતરણિકા - આમ ગુરુભક્તિભાવનું માહાભ્ય બતાવીને હવે ‘ગુરુની નિંદા ભવાંતરમાં જિનવચનની પ્રાપ્તિમાં અંતરાયરૂપ થાય છે' એ બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - જે પ્રત્યક્ષમાં કે પરોક્ષમાં ગુરુની નિંદા કરે છે તેને ભવાન્તરમાં પણ ફરી भगवाननु वयन हुन थाय छे. (८)
હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાર્થ- પ્રત્યક્ષ એટલે ગુરુના દેખતા, ગુરુની સામે. પરોક્ષ એટલે ગુરુ ન જોતા હોય ત્યારે અથવા ગુરુના કાળધર્મ પછી. ગુરુ એટલે ભવસમુદ્રમાંથી પાર ઉતારનાર નિર્ધામક. પ્રત્યક્ષમાં કે પરોક્ષમાં ગુરુની નિંદા કરનારા શિષ્યને આ ભવમાં તો અનર્થો મળે છે, પરભવમાં પણ જિનવચન તેની માટે દુર્લભ બને છે. આ ભવમાં જિનવચન મળ્યું છે, પણ પરભવમાં ફરી જિનવચન દુર્લભ બનશે. જિન એટલે રાગદ્વેષને જીતનારા સામાન્ય કેવળીઓ.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
निन्दात्यागोपदेशः।
१४३ रागद्वेषजयनशीलाः सामान्यकेवलिन इत्यर्थः, तेषामिन्द्रः - अष्टप्रातिहार्य - चतुस्त्रिंशदतिशयपञ्चत्रिंशद्वाणीगुणावृद्ध्या सामान्यकेवलिष्विन्द्रवत्शोभते यः, तीर्थकर इत्यर्थः, तस्य वचनम् - समवसरणे देवाऽसुरनरतिर्यग्सभायां तेनोच्चरिता देशना, तदुपलक्षणात् गणधरभाषितदेशनाऽन्यसंयमिकृतदेशना गणधररचितागमाः स्थविररचितागमाः जिनेन्द्रप्ररूपितार्थानुसारिणोऽन्यसंयमिरचितागमाः साक्षात्परम्परया वा जिनेन्द्रभाषितार्थानुसारिणो वागुच्चाररूपाः पुस्तकन्यस्ता वा शब्दाश्च ग्राह्याः, जिनशासनमिति यावत्, दुर्लभम् - दुःखेन लभ्यते इति दुर्लभम्, भवतीत्यध्याहार्यम् ।
श्रमणेन स्वजीवनान्निन्दा सर्वप्रथमं त्यजनीया, यतः सा श्रमणजीवनं निःसारं करोति । अत एवोक्तमुपदेशमालायां श्रीधर्मदासगणिभिः - ''सुटुवि उज्जमाणं पंचेव करिंति रित्तयं समणं । अप्पथुइ परनिंदा जिब्भोवत्था कसाया य ॥७२॥' निन्दकः स्वकृतनिन्दया परं शुचीकरोति स्वात्मानञ्च मलिनीकरोति । निन्दक: परमहागुणानणुतुल्यान्पश्यति, अणुतुल्याश्च परदोषान्महतः पश्यति । सज्जनानां त्विदं लक्षणम् - तेऽणुतुल्यान्परगुणान्महतः पश्यन्ति, परदोषांश्च नैव पश्यन्ति । यदुक्तम् -
આઠ પ્રાતિહાર્ય, ૩૪ અતિશય, વાણીના ૩૫ ગુણો વગેરે ઋદ્ધિથી સામાન્ય કેવળીઓમાં જે દેવોમાં ઇન્દ્રની જેમ શોભે છે તે જિનેન્દ્ર, એટલે તીર્થકર. તેમનું વચન તે જિનેન્દ્રવચન. તેના ઉપલક્ષણથી ગણધરોની દેશના, અન્ય સંયમીઓની દેશના, ગણધરોએ રચેલા આગમો, સ્થવિરોએ રચેલા આગમો, ભગવાને પ્રરૂપેલા અર્થોને અનુસરનારા અન્ય સંયમીઓએ રચેલા શાસ્ત્રો, સાક્ષાત કે પરંપરાએ ભગવાનના વચનને અનુસરનારા વાણીના ઉચ્ચારરૂપ કે પુસ્તકમાં લખેલા શબ્દો લેવા. ટૂંકમાં, જિનેન્દ્રવચન એટલે જિનશાસન.
સાધુએ પોતાના જીવનમાંથી નિંદા સૌથી પહેલા ત્યજવી. કેમકે નિંદા સાધુજીવનને સારરહિત બનાવે છે. માટે જ ઉપદેશમાળામાં ધર્મદાસગણિ મહારાજે કહ્યું છે – “સારી રીતે ઉદ્યમ કરનારા સાધુને પણ પાંચ વસ્તુઓ ખાલી કરી નાખે છે – સ્વપ્રશંસા, પરનિંદા, જીભ, સ્ત્રીઓ અને કષાયો.” નિંદક પોતે કરેલી નિંદાથી બીજાને ચોખ્ખા કરે છે અને પોતાને ગંદો કરે છે. નિંદક બીજાના મોટા ગુણોને નાના જુવે છે, બીજાના નાના દોષોને મોટા જુવે છે. સજ્જનોનું લક્ષણ આવું છે – ‘તેઓ બીજાના નાના ગુણોને મોટા જુવે છે અને બીજાના દોષોને
१. सुष्ठ अपि उद्यच्छन्तं पञ्चैव कुर्वन्ति रिक्तकं श्रमणम् ।
आत्मस्तुतिः परनिन्दा जिह्वोपस्थौ कषायाश्च ॥७२॥
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
निन्दया हानिर्गुणानुवादेन तु लाभ: ।
'मनसि वचसि काये पुण्यपीयुषपूर्णास्त्रिभुवनमुपकारश्रेणिभिः प्रीणयन्तः । परगुणपरमाणून्पर्वतीकृत्य नित्यं निजहृदि विकसन्तः सन्ति सन्तः कियन्तः ॥" निन्दया निन्दकस्य द्विधा हानिर्भवति १) परस्थस्य यस्य गुणस्य निन्दा क्रियते स्वात्मनि वर्तमानः स गुणो नश्यतीति नियमः । ततो निन्दकस्य गुणहानिर्भवति । २) कर्मक्षयोपशमेन प्राप्ताया यस्या लब्धेर्दुरुपयोगः क्रियते, भवान्तरे सा लब्धिर्न प्राप्यते । निन्दको भाषालब्धेर्दुरुपयोगं करोति । ततो भवान्तरे स वचनलब्धि न प्राप्नोति । ततः स एकेन्द्रियो भवति । निन्दाकरणेन न कोऽपि गुणः प्राप्यते । एवं निन्दकस्य सर्वथा दोष एव भवति । अतः सामान्येनाऽपि निन्दा त्याज्या ।
गुणानुवादेन त्वेकान्तेनैव लाभो भवति । तद्यथा १) परस्थस्य यस्य गुणस्य श्लाघा क्रियते तस्य प्राप्तिर्वर्णकस्य सुलभा भवति । २) गुणश्लाघया परः स्वकार्ये उल्लसितो भवति । ततः सोत्साहं प्रवर्त्तते । ततस्तस्य प्रगतिर्भवति । ततः सदा गुणानुवादः कर्त्तव्यः । एवं सामान्येनाऽपि गुणानुवादोऽभ्युपगमनीयो भवति । गुरुस्तु महोपकार्यस्ति । तत्कृतोपकाराः पूर्वं द्वितीयवृत्तवर्णने वर्णिताः । ततस्तस्य गुणानुवादः सुतरां कर्त्तव्यः,
१४४
44
-
જોતા જ નથી.’ કહ્યું છે, ‘‘મન-વચન-કાયામાં પુણ્યરૂપી અમૃતથી ભરેલા, ઉપકારો વડે ત્રણ ભુવનને ખુશ કરતા, બીજાના અણુ જેવા ગુણોને પરમાણુ જેવા માની પોતાના હૃદયમાં વિકસાવનારા સજ્જનો જગતમાં કેટલા છે ? અર્થાત્ બહુ ઓછા છે.” નિંદાથી નિંદકને બે રીતે નુકસાન થાય છે - ૧) બીજાના જે ગુણની નિંદા કરાય, પોતામાં રહેલો તે ગુણ જતો રહે છે એવો નિયમ છે. તેથી નિંદકના ગુણો જતા રહે છે. ૨) કર્મના ક્ષયોપશમથી મળેલી જે લબ્ધિનો દુરુપયોગ કરાય, ભવાંતરમાં તે લબ્ધિ ન મળે. નિંદક બોલવાની લબ્ધિનો દુરુપયોગ કરે છે. તેથી ભવાંતરમાં એને બોલવાની લબ્ધિ નહીં મળે. તેથી તે એકેન્દ્રિય બને છે. નિંદા કરવાથી કોઈ લાભ થતો નથી. આમ નિંદકને બધી રીતે નુકસાન જ છે. માટે સામાન્યથી પણ નિંદા ત્યજવી.
ગુણાનુવાદથી તો એકાન્તે લાભ જ છે. તે આ રીતે ૧) બીજાના જે ગુણની પ્રશંસા કરાય તે ગુણ પ્રશંસા કરનારમાં આવે. ૨) ગુણની પ્રશંસા કરવાથી સામી વ્યક્તિને પોતાના કાર્યમાં ઉલ્લાસ જાગે છે. તેથી તે ઉત્સાહપૂર્વક કાર્ય કરે છે. તેથી તેની પ્રગતિ થાય છે. માટે હંમેશા ગુણાનુવાદ કરવા. આમ સામાન્યથી પણ ગુણાનુવાદ કરવો જોઈએ. ગુરુ તો મહાઉપકારી છે. તેમણે કરેલા ઉપકારો પૂર્વે બીજા શ્લોકના વર્ણનમાં કહ્યા છે. તેથી તેમના ગુણાનુવાદ તો અવશ્ય કરવા જોઈએ અને નિંદા સર્વથા
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुगुणानुवादोऽपि गुरुभक्तिरेव।
१४५ निन्दा च सर्वथा त्यक्तव्या । गुरुगुणानुवादेन परेषां गुरुमाहात्म्यं प्रख्यापितं भवति । ततस्ते गुरुं प्रत्याकृष्टा भवन्ति । ते गुरोर्भक्ता भवन्ति । ततो गुरुः सुखेन तान्धर्मं बोधयति । तेऽपि श्रावकाः संयमिनो वा भूत्वा धर्माराधनां कृत्वा स्वात्मानं भवसागरात्तारयेयुः । ततो गुरुगुणानुवादेन परम्परयाऽपि महान्लाभो भवति । ततः शिष्येण तत्रैव यतनीयम् । सोऽपि गुरुभक्तेः प्रकार एव । शिष्येण तु सर्वप्रकारैर्गुरुभक्तिः कर्त्तव्या । गुरुभक्तिस्त्रिधा भवति - मानसिकभक्तिर्वाचिकभक्तिः कायिकभक्तिश्च । मनसि वर्तमानो गुरुभक्तिभावो मनसा वा गुरुसम्बन्धिशुभचिन्तनं मानसिकभक्तावन्तर्भवति । वचसा गुरुगुणानुवादकरणं वाचिकभक्तावन्तर्भवति । कायेन गुरुकार्यकरणं कायिकभक्तावन्तर्भवति । इदं गुरुभक्तेस्त्रिविधत्वं षष्ठश्लोकविवरणोक्तगुरुभक्तित्रिविधत्वाद्विलक्षणमस्ति, अतो नाऽत्र पुनरुक्तिदोषाऽऽशङ्का कर्तव्या । विलक्षणत्वं त्वित्थं ज्ञेयम् - पूर्वोक्तगुरुभक्तित्रिविधत्वं गुरुमनोवचनकायाऽवलम्बितमाऽऽसीत्, अत्रोक्तगुरुभक्तित्रिविधत्वं शिष्यमनोवचनकायाऽवलम्बितमस्ति । अतः स्पष्ट एव द्वयोरपि भेदः ।
निन्दकः सर्वत्राऽप्रियो भवति । न तस्य किञ्चिदपि कार्यं सिध्यति । निन्दक: सर्वत्र निन्द्यो भवति । गुणानुवादकारी सर्वत्र श्लाघ्यो भवति । अतः सामान्यतोऽपि शिष्येण ત્યજવી જોઈએ. ગુરુના ગુણાનુવાદ કરવાથી બીજાને ગુરુના માહાભ્યની ખબર પડે છે. તેથી તેઓ ગુરુ તરફ આકર્ષાય છે. તેઓ ગુરુના ભક્ત બને છે. પછી ગુરુ સુખેથી તેમને ધર્મ પમાડે છે. તેઓ પણ શ્રાવક કે સાધુ થઈ, ધર્મારાધના કરી પોતાને ભવસાગરથી તારે છે. આમ ગુરુના ગુણાનુવાદ કરવાથી પરંપરાએ પણ ઘણો લાભ થાય છે. માટે શિષ્ય તેમાં જ યત્ન કરવો જોઈએ. તે પણ ગુરુભક્તિનો એક પ્રકાર જ છે. શિષ્ય બધી રીતે ગુરુભક્તિ કરવી જોઈએ. ગુરુભક્તિ ત્રણ પ્રકારની છે - માનસિકભક્તિ, વાચિકભક્તિ અને કાયિકભક્તિ. મનમાં રહેલો ગુરુભક્તિનો ભાવ અથવા ગુરુસંબંધી શુભવિચાર કરવા તે માનસિક ભક્તિ છે. વચનથી ગુરુના ગુણાનુવાદ કરવા તે વાચિકભક્તિ છે. કાયાથી ગુરુનું કાર્ય કરવું તે કાયિકભક્તિ છે. ગુરુભક્તિના આ ત્રણ પ્રકાર છઠ્ઠા શ્લોકના વિવરણમાં કહેલા ગુરુભક્તિના ત્રણ પ્રકાર કરતા ભિન્ન છે. માટે અહીં પુનરુક્તિ દોષની આશંકા ન કરવી. ભિન્નતા આ રીતે સમજવી – પૂર્વે ગુરુભક્તિના ત્રણ પ્રકાર ગુરુના મન-વચન-કાયાને આધારે કહ્યા હતા. અહીં શિષ્યના મન-વચનકાયાના આધારે ગુરુભક્તિના ત્રણ પ્રકાર કહ્યા છે. માટે બન્નેનો ભેદ સ્પષ્ટ છે.
- નિંદક બધે અપ્રિય બને છે. તેનું કોઈ કામ સિદ્ધ નથી થતું. નિંદક બધે નિંદાય છે. ગુણાનુવાદ કરનાર બધે પૂજાય છે. માટે સામાન્યથી પણ શિષ્ય ગુણાનુવાદ જ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
गुरोः प्रत्यक्षमवर्णवादः। गुणानुवादकेन भाव्यम्, न तु निन्दकेन । तेन गुरुगुणानुवादः सर्वप्रयत्नेन कर्त्तव्यः, गुर्ववर्णवादः स्वप्नेऽपि त्याज्यः ।
गुरोः प्रत्यक्षं तस्याऽवर्णवादो द्विधा भवति - १) शिष्यो गुरुमेव तद्दोषान्वक्ति । यथा - 'भवान् सातशीलोऽलस आहाराऽऽसक्तो वा ।' इदमत्यनुचितम् । गुरोः पुरः शिष्येण नम्रेण भाव्यम्, न तूद्धतेन । सर्वप्रवृत्तिषु शिष्येण गुरोहीनेन भाव्यम्, गुरोश्चाऽधिकता दर्शनीया । गुरुणा सह वाग्व्यवहारे शिष्येण सदा मृदुभाषा प्रयोक्तव्या । शिष्यस्य वस्त्राण्यपि गुरुवस्त्रेभ्यो मलिनान्यल्पमूल्यानि च स्युः । तस्य सर्वोऽप्युपधिर्गुरूपधेर्वर्णेन मूल्येन च हीनः स्यात् । आहारोऽपि तेन प्रथमं गुरवे दातव्यः । ततः शेषः स्वयं भोक्तव्यः । मार्गगमनेऽपि तेन गुरोः पृष्ठे व्रजितव्यम् । एवमादिकमन्यदपि दृष्टव्यम् । सङ्क्षेपेण शिष्येण तथा प्रवर्तनीयं यथा तस्य सर्वव्यवहारेषु गुरोर्महत्त्वं दृश्येत । ततो मुखेनाऽपि गुरोः प्रत्यक्षं शिष्येण सदा प्रियवचनान्येव भाषितव्यानि । २) गुरौ पश्यति सत्येव शिष्यो तद्दोषान्सद्भूतानसद्भूतान्वाऽन्यस्य कथयति । एवं करणेनाऽन्यस्य पुरः गुरोरपकृष्टत्वं प्रदर्शितं भवति ।
गुरोः परोक्षमपि तस्याऽवर्णवादो द्विधा भवति - १) गुरौ विद्यमाने सत्येव किन्तु
કરવા, નિંદા નહીં. તેથી ગુરુના ગુણાનુવાદ બધા પ્રયત્નપૂર્વક કરવા, ગુરુની નિંદા સપનામાં પણ ત્યજવી.
ગુરુની સામે તેમની નિંદા બે રીતે થાય - ૧) શિષ્ય ગુરુને જ તેમના દોષો કહે. જેમકે - “આપ સુખશીલિયા છો, આળસુ છો કે ખાવામાં લોલુપ છો.” આ ખૂબ અનુચિત છે. ગુરુ આગળ શિષ્ય નમ્ર થવું જોઈએ, ઉદ્ધત નહીં. બધી પ્રવૃત્તિઓમાં તેણે પોતાની જાતને ગુરુથી ઉતરતી બતાવવી અને ગુરુને ચઢીયાતા બતાવવા. ગુરુ સાથે બોલવામાં શિષ્ય હંમેશા કોમળભાષા વાપરવી. શિષ્યના વસ્ત્રો પણ ગુરુના વસ્ત્રો કરતા મેલા અને ઓછી કિંમતના હોવા જોઈએ. તેની બધી ઉપાધિ ગુરુની ઉપધિ કરતા દેખાવમાં અને કિંમતમાં હલકી હોવી જોઈએ. આહાર પણ તેણે પહેલા ગુરુને આપવો જોઈએ, પછી બાકીનું જાતે વાપરવું જોઈએ. રસ્તે ચાલતા પણ તેણે ગુરુની પાછળ ચાલવું જોઈએ. એ પ્રમાણે બીજું પણ સમજી લેવું. ટૂંકમાં, શિષ્ય તેવી રીતે વર્તવું જેથી બધા વ્યવહારોમાં ગુરુની મોટાઈ દેખાય. માટે મુખથી પણ ગુરુના દેખતા શિષ્ય હંમેશા પ્રિયવચનો જ બોલવા. ૨) ગુરુ જોતા હોય ત્યારે શિષ્ય તેમના સાચા-ખોટા દોષ બીજાને કહે. આમ કરવાથી બીજાની સામે ગુરુને નીચા બતાવવાનું થાય.
ગુરુની પરોક્ષમાં પણ તેમની નિંદા બે રીતે થાય - ૧) ગુરુ હાજર હોય પણ જોતા
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरोः परोक्षमवर्णवादः।
१४७ तस्मिन्नपश्यति सति शिष्योऽन्यस्य पुरः सद्भूतानसद्भूतान्वा तद्दोषान्वदति, २) गुरौ स्वर्लोके गते सति शिष्योऽन्यस्मै तथ्यान्वितथान्वा तदपवादान्भाषते । इदं गुरोः परोक्षं तदपवादानां वदनं समयभाषया पृष्ठिमांसखादनसञ्जया कथ्यते । यदुक्तं श्रीशय्यंभवसूरिरचितश्रीदशवैकालिकसूत्रस्य याकिनीमहत्तरासुनुश्रीहरिभद्रसूरिकृतवृत्तौ आचारप्रणिधिनामाष्टमाऽध्ययनस्य विवरणे- 'पृष्ठिमांसं' परोक्षदोषकीर्त्तनरूपं 'न खादेत्' न भाषेत ।'
एवं प्रत्यक्षं परोक्षं वा सर्वथा गुर्ववर्णवादस्त्याज्य एव । परगुणानुवादकरणेऽल्पस्याऽपि धनस्य व्ययो न भवति । प्रत्युत परनिन्दाकरणेन स्वगुणानामेव व्ययो भवति । ततः परनिन्दायां सर्वथा हानिरेव, परगुणानुवादे च व्ययं विना सर्वथा लाभ एव । ततः सदा परगुणानुवादः कर्त्तव्यः, परदोषास्तु दृष्टव्या एव न । यदुक्तं - 'वचने का दरिद्रता ?'
गुर्ववर्णवादकारिणः शिष्याः गुरोरुद्वेजका भवन्ति । ततस्तेषां मोक्षाध्वनि प्रगती रुद्धा भवति । यदुक्तमुपदेशमालायां श्रीधर्मदासगणिभिः
“थद्धा च्छिद्दप्पेही, अवण्णवाई सयंमई चवला ।
ન હોય ત્યારે શિષ્ય બીજાની આગળ તેમના સાચા-ખોટા દોષો કહે. ૨) ગુરુ કાળધર્મ પામ્યા પછી શિષ્ય બીજાને તેમના સાચા-ખોટા દોષો કહે. ગુરુની પરોક્ષમાં નિંદા કરવી તે શાસ્ત્રની ભાષામાં “પીઠનું માંસ ખાવું' એવા નામથી કહેવાય છે. શ્રીશäભવસૂરિરચિત દશવૈકાલિકસૂત્રની શ્રીહરિભદ્રસૂરિકૃત ટીકામાં આચારપ્રણિધિ નામના આઠમાં અધ્યયનના विव२५म युं छे - “पार्नु मांस = परोक्षम होष भोलवा, न पाj = न बोलवा."
આમ પ્રત્યક્ષમાં કે પરોક્ષમાં ગુરુની નિંદા સર્વથા ત્યજવી. બીજાના ગુણાનુવાદ કરવામાં થોડું ય ધન ખરચવું પડતું નથી, ઉર્દુ બીજાની નિંદા કરવાથી પોતાના ગુણો ખરચાય જાય છે. માટે પરનિંદામાં સર્વથા નુકસાન જ છે અને બીજાના ગુણાનુવાદ કરવામાં ખરચા વિના લાભ જ છે. માટે હંમેશા બીજાના ગુણાનુવાદ કરવા, બીજાના घोषो तो tan ५५! नl. धुं छे - "मोaalvi || भाटेसा ४२वी."
ગુરુની નિંદા કરનારા શિષ્યો ગુરુને ઉગ કરાવે છે. તેથી મોક્ષમાર્ગમાં તેમની प्रगति. 28. 14 छे. पहेशमाणामां श्रीधहासी महा। ह्यु छ - "153, છિદ્ર જોનારા, નિંદા કરનારા, પોતાની મતિ પ્રમાણે ચાલનારા, ચપળ, વક્ર, ગુસ્સો
१. स्तब्धाः छिद्रप्रेक्षिणः अवर्णवादिनः स्वयंमतयः चपलाः ।
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
गुर्ववर्णवादकस्यैहिकानाः । १वंका कोहणसीला सीसा उव्वेअगा गुरुणो ॥७४॥'
गुर्ववर्णवादकस्येहभवेऽनर्था भवन्त्येव, परभवेऽपि सन्मार्गात्स दूरे भवति । गुर्ववर्णवादकस्यैहिकाना एवम्प्रकारा भवन्ति
सोऽनादेयवचनो भवति । कोऽपि तं न विश्वसिति । तस्य ज्ञानं प्रगलति । तस्य तपःकरणशक्तिः क्षीयते । स संयमे शिथिलो भवति । तस्य शिष्या न भवन्ति । विद्यमाना अपि तच्छिष्या नश्यन्ति । तच्छिष्या अपि तत्सन्मुखं परुषं वदन्ति । तच्छिष्या
अपि तदवर्णवादका भवन्ति । तस्य किञ्चिदपि कार्यं न सिध्यति । तस्य मार्गे विघ्नप्राचर्यं भवति । तस्य शारीरिकमानसिकभौतिकाऽऽध्यात्मिकाऽऽर्थिकादिहानिर्भवति । लोको तं निन्दति । सर्वत्र तस्याऽपयशः प्रसरति । सर्वे तत्सङ्गं वर्जयन्ति । सर्वे तं पराभवन्ति ।
यो गुरोः सेवां करोति विश्वविश्वं तत्सेवां करोति । यो गुरोः पराभवं करोति तस्य पराभवं सम्पूर्ण विश्वं करोति । यादृशं गुरौ क्रियते तादृशं स्वेन प्राप्यते । न केवलं तादृशं, तदधिकं प्राप्यते । इदं गुरुसम्बन्धिशुभाशुभविषययोः समानं ज्ञातव्यम् । ततो यदि गुरोः
કરવાના સ્વભાવવાળા શિષ્યો ગુરુને ઉત્કંગ કરાવે છે.”
ગુરુની નિંદા કરનારને આ ભવમાં નુકસાન થાય જ છે, પરભવમાં પણ તે સન્માર્ગથી દૂર થાય છે. ગુરુની નિંદા કરનારને થતા આ ભવના નુકસાનો આવા હોયકોઈ તેનું વચન માને નહીં. કોઈ તેની ઉપર વિશ્વાસ ન કરે. તેનું જ્ઞાન ઘટી જાય. તેની તપ કરવાની શક્તિ ઓછી થઈ જાય. તે સંયમમાં શિથિલ થાય. તેને શિષ્યો ન થાય. તેના શિષ્યો હોય તો ય ભાગી જાય. તેના શિષ્યો પણ તેની સામે કર્કશ વચનો બોલે. તેના શિષ્યો પણ તેની નિંદા કરે. તેનું કંઈ કામ સિદ્ધ ન થાય. તેના માર્ગમાં ઘણા વિનો આવે. તેની શારીરિક, માનસિક, ભૌતિક, આર્થિક, આધ્યાત્મિક હાનિ થાય. લોકો તેની નિંદા કરે. ચારે તરફ તેનો અપયશ ફેલાય. બધા તેનો સંગ છોડી દે. બધા તેનો પરાભવ
अरे.
જે ગુરુની સેવા કરે છે આખું જગત તેની સેવા કરે છે. જે ગુરુનો પરાભવ કરે છે આખું જગત તેનો પરાભવ કરે છે. જેવું ગુરુ માટે કરે તેવું પોતાને મળે. માત્ર એટલું જ નહીં, એનાથી વધુ મળે. આ ગુરુસંબંધી શુભ અને અશુભ બન્નેમાં સમાન રીતે
१. वक्राः क्रोधनशीलाः शिष्याः उद्वेजकाः गुरोः ॥७४॥
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावपात्रानुसारेण शुभाशुभफलं प्राप्यते ।
१४९ शोभनं क्रियते, तर्हि स्वस्य शोभनं जायते । यदि गुरोर्दुष्ट क्रियते, तर्हि स्वस्य दुष्टं जायते।
परसम्बन्धिशभाशभे कर्वन्स्वभावाऽनसारेण फलं प्राप्नोति । यथा यथा भाववद्धिर्भवति तथा तथा फलवृद्धिरपि भवति । सामान्यभावेन कृतं शुभकार्यं सामान्यं शुभफलं ददाति । प्रकृष्टभावेन कृतं शुभं कार्यं प्रकृष्टं शुभफलं ददाति । सामान्यभावेन कृतमशुभकार्य सामान्यमशुभफलं ददाति । प्रकृष्टभावेन कृतमशुभकार्यं प्रकृष्टमशुभफलं ददाति । यदुक्तमुपदेशमालायां श्रीधर्मदासगणिभिः
१वहमारणअब्भक्खाणदाणपरधणविलोवणाईणं । सव्वजहन्नो उदओ, दसगुणिओ इक्कसि कयाणं ॥१७७॥ तिव्वयरे उ पओसे, सयगुणिओ सयसहस्सकोडिगुणो । कोडाकोडिगुणो वा, हुज्ज विवागो बहुतरो वा ॥१७८॥'
शुभाशुभफलवृद्धी पात्रमप्यवलम्बेते । यथा यथा पात्रमधिकाधिकं गुणवद्भवति तथा तथा तद्विषयकशुभाशुभकृत्यमधिकाधिकं फलं ददाति । सामान्यपात्रस्य शुभकरणेन सामान्य शुभफलं प्राप्यते । विशिष्टगुणवत्पात्रस्य शुभकरणेन विशिष्टं शुभफलं प्राप्यते । સમજવું. તેથી જો ગુરુનું સારું કરાય તો પોતાનું ય સારું થાય. જો ગુરુનું ખરાબ કરાય તો પોતાનું ય ખરાબ થાય.
બીજાનું સારું કે ખરાબ કરનારો પોતાના ભાવ પ્રમાણે ફળ પામે છે. જેમ જેમ ભાવની વૃદ્ધિ થાય છે તેમ તેમ ફળની પણ વૃદ્ધિ થાય છે. સામાન્યભાવથી કરેલું શુભ કાર્ય સામાન્ય શુભ ફળ આપે. પ્રકૃષ્ટ ભાવથી કરેલું શુભકાર્ય પ્રકૃષ્ટ શુભ ફળ આપે. સામાન્ય ભાવથી કરેલું અશુભ કાર્ય સામાન્ય અશુભફળ આપે. પ્રકૃષ્ટ ભાવથી કરેલું અશુભ કાર્ય પ્રકૃષ્ટ અશુભ ફળ આપે. ઉપદેશમાળામાં ધર્મદાસગણિ મહારાજે કહ્યું છે - "मेवार रेस १५, भा२j, माण भूg, योरी वगेरेनु सौथी ४धन्य ३० स . छ. वधु द्वेष डोय तो सोगj, anj, रोj, रो रोग वधु ३५ थाय."
સારા કે ખરાબ ફળની વૃદ્ધિ પાત્રના આધારે પણ થાય છે. જેમ જેમ પાત્ર વધુ ગુણવાન હોય તેમ તેમ તેના સંબંધી શુભ-અશુભ કાર્ય વધુને વધુ ફળ આપે. સામાન્યપાત્રનું સારું કરવાથી સામાન્ય શુભફળ મળે છે. વિશિષ્ટ ગુણવાન પાત્રનું સારું કરવાથી વિશિષ્ટ १. वधमारणाभ्याख्यानदानपरधनविलोपनादीनाम् ।
सर्वजघन्यः उदयः, दशगुणितः सकृत् कृतानाम् ॥१७७॥ तीव्रतरे तु प्रद्वेषे, शतगुणितः शतसहस्रकोटिगुणः । कोटिकोटिगुणो वा, भवेत् विपाकः बहुतरो वा ॥१७८॥
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
जिनवचनस्वरूपम् । सामान्यपात्रस्याऽशुभकरणेन सामान्यमशुभफलं प्राप्यते । विशिष्टगुणवत्पात्रस्याऽशुभकरणेन विशिष्टमशुभफलं प्राप्यते । गुरुर्विशिष्टगुणवत्पात्रमस्ति । ततस्तत्सम्बन्धिशुभकृत्यकरणेन विशिष्टं शुभफलं प्राप्यते । तत्सम्बन्ध्यशुभकृत्यकरणेन विशिष्टमशुभफलं प्राप्यते । अत्राऽपि पूर्वोक्तभाववृद्ध्यनुसारिफलवृद्धिनियमस्तु विद्यत एव । गुरुगुणस्तुतिर्गुरुसम्बन्धिशुभकार्यम् । गुरुनिन्दा गुरुसम्बन्ध्यशुभकार्यम् । ततः सामान्यभावेन गुरुनिन्दाकारी सामान्यानानि प्राप्नोति। तीव्रभावेन गुरुनिन्दाकारी तीव्रानर्थानि प्राप्नोति । एवं गुरुनिन्दक इहभव एवाऽनर्थं प्राप्नोति । ___ गुर्ववर्णवादी परत्राऽपि दुःखी भवति । जिनेन्द्रवचनं तेन न प्राप्यते । तच्च मोहविषपरममन्त्ररूपं दुःखाग्निशामकजलकल्पं प्रमादनिद्राप्रत्यूषसमयतुल्यं कर्मविटप्युन्मूलनहस्तिसमं विश्वकमलाकरभास्करं विश्वभव्यजनारामकुल्यासमानमनेकान्तमताम्भोधिसमुल्लासनचन्द्रं स्याद्वादामृतनिःस्यन्दि सुरासुरनरपूज्यं त्रिजगच्चेतोजलनैर्मल्यहेतुकतक
શુભફળ મળે છે. સામાન્ય પાત્રનું ખરાબ કરવાથી સામાન્ય ખરાબ ફળ મળે. વિશિષ્ટ ગુણવાન પાત્રનું ખરાબ કરવાથી વિશિષ્ટ અશુભફળ મળે. ગુરુ વિશિષ્ટ ગુણવાન પાત્ર છે. તેથી તેમનું શુભકાર્ય કરવાથી વિશિષ્ટ શુભફળ મળે છે. તેમનું અશુભ કાર્ય કરવાથી વિશિષ્ટ અશુભ ફળ મળે છે. અહીં પણ પૂર્વે કહેલો ભાવવૃદ્ધિ પ્રમાણે ફળવૃદ્ધિનો નિયમ તો છે જ. ગુરુના ગુણાનુવાદ એ ગુરુનું શુભકાર્ય છે. ગુરુની નિંદા એ ગુરુનું અશુભ કાર્ય છે. તેથી સમાન્યભાવથી ગુરુની નિંદા કરનાર સામાન્ય નુકસાનો પામે છે. તીવ્રભાવથી ગુરુની નિંદા કરનાર ભયંકર નુકસાન પામે છે. આમ ગુરુની નિંદા કરનાર આભવમાં જ નુકસાનીમાં ઉતરે છે.
ગુરુની નિંદા કરનાર પરભવમાં પણ દુઃખી થાય છે. ભગવાનનું વચન તેને ના મળે. ભગવાનનું વચન મોહનું ઝેર ઉતારવા શ્રેષ્ઠ મ7 સમુ છે, દુઃખના અગ્નિને ઠંડો પાડવા પાણી જેવું છે, પ્રમાદની નિદ્રામાંથી ઉઠાડવા પ્રભાત સમાન છે, કર્મના ઝાડને ઉખેડવા હાથી તુલ્ય છે, વિશ્વરૂપી કમળોના સમૂહને વિકસિત કરવા સૂર્યસમાન છે, વિશ્વના ભવ્ય જીવોરૂપી બગીચાને લીલોછમ રાખવા નીક સમાન છે, સ્યાદ્વાદરૂપી સમુદ્રને ઉલ્લસિત કરવા ચન્દ્ર સમાન છે, સ્યાદ્વાદરૂપી અમૃતને ઝરનારું છે, દેવો, અસુરો અને મનુષ્યોથી પૂજાયેલું છે, ત્રણ જગતના જીવોના મનરૂપી જળને સ્વચ્છ કરવા ફટકડીના
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरावाशातिते जिनवचनमप्याशातितं भवति ।
१५१ क्षोदसोदरमिष्टप्राप्तिकल्पद्रुमसधर्म सुरासुरनराधीशमयूरनववारिदं कर्मकक्षहुताशनं रिष्टनाशनमस्ति । इदमेव जिनेन्द्रवचनं प्राप्याऽतीतकालेऽनन्ता जीवाः सिद्धाः, वर्तमानकाले प्रभूताः सिध्यन्ति, आयत्यां चानन्ता सेत्स्यन्ति । जिनेन्द्रवचनं विना न कोऽप्यन्य उपायो भवसागरनिस्तारणसमर्थोऽस्ति । ततो दुःखमयसंसारात्स्वात्मनो निष्काशनेन सुखमयमुक्तिप्रवेशनाय जिनेन्द्रवचनाप्तिरत्यावश्यका । सा यदि न भवति तर्हि जीवो दुःख्येव भवेत् । अत्र जिनेन्द्रवचनेन तदनुसारिधर्म-धर्मानुष्ठानान्यपि ग्राह्याणि । ततो गुर्ववर्णवादिना परभवे प्रभुवचनजिनधर्मतदनुष्ठानादिकं किमपि न प्राप्यते ।। ___'गुरुर्मम प्रतिनिधिः । सो ममेव दृष्टव्यः । न तस्याऽवज्ञा कर्त्तव्या । तस्याऽवर्णवादो वर्यः ।.....' इत्यादिकं जिनेन्द्रवचनमस्ति । यत उक्तं चिरन्तनाचार्यकृतश्रीपञ्चसूत्रस्य 'पव्वज्जापरिपालणासुत्तं' नामचतुर्थसूत्रे - १जो मं पडिमन्नइ से गुरुं ति तदाणा ।' गुर्ववर्णवादकेन जिनेन्द्रवचनमप्युल्लङ्घितम् । जगत्ययं नियमो वर्तते-यस्याऽऽशातना क्रियते भवान्तरे तदुर्लभं भवति । गुर्ववर्णवादकेन च जिनेन्द्रवचनाऽऽशातना कृता । ततो भवान्तरे तस्य तदुर्लभं भवति । ચૂર્ણ જેવું છે, ઇષ્ટની પ્રાપ્તિ માટે કલ્પવૃક્ષ સમાન છે, દેવેંદ્રો-અસુરેંદ્રો-ચક્રવર્તીઓ રૂપી મોર માટે નવા વાદળ સમાન છે, કર્મરૂપી ઘાસને બાળવા અગ્નિસમાન છે, અમંગળનો નાશ કરનાર છે. આ જ જિનવચનને પામીને ભૂતકાળમાં અનંતા જીવો સિદ્ધ થયા, વર્તમાનમાં ઘણા સિદ્ધ થાય છે અને ભવિષ્યમાં અનંતા સિદ્ધ થશે. જિનવચન સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય ભવસાગરમાંથી પાર ઉતારવા સમર્થ નથી. માટે દુઃખમય સંસારમાંથી પોતાની જાતને બહાર કાઢવા અને સુખમયમુક્તિમાં પ્રવેશ કરાવવા જિનવચન મળવું ખૂબ જરૂરી છે. તે જો ન મળે તો જીવ દુઃખી જ થાય. અહીં જિનવચનથી તેને અનુસરતો ધર્મ, ધર્મઅનુષ્ઠાનો પણ લઈ લેવા. તેથી ગુરુની નિંદા કરનારને પરભવમાં પ્રભુનું વચન, જૈનધર્મ, તેના અનુષ્ઠાનો કંઈ પણ મળતું નથી.
“ગુરુ મારા પ્રતિનિધિ છે. મારી જેમ તેમને જોવા. તેમની અવજ્ઞા ન કરવી. तेभनी निं: १४वी....' वगेरे निवयन छ. पंथसूत्रन। योथा सूत्रमा धुंछ - ०४ મને માને છે તે ગુરુને માને છે એવી તે પ્રભુની આજ્ઞા છે.” ગુરુની નિંદા કરનારે પ્રભુના વચનનું પણ ઉલ્લંઘન કર્યું. જગતમાં આ નિયમ છે કે જેની આશાતના કરાય તે ભવાંતરમાં દુર્લભ થાય. ગુરુની નિંદા કરનારે જિનવચનની આશાતના કરી. તેથી ભવાંતરમાં તેના માટે તે દુર્લભ બને છે.
१. यः मां प्रतिमन्यते सः गुरुमिति तदाज्ञा ।
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
गुरुनिन्दको जिनशासनादबहिष्क्रियते । अत्र गुरुनिन्दकस्य परत्र जिनेन्द्रवचनप्राप्त्यभावः कथितः । तेन परमार्थत इदं प्रकटितम् - गुरुनिन्दकस्य बोधिलाभो न भवति । बोधिर्जिनशासनप्रवेशद्वाररूपा मुक्तिसत्यङ्काररूपा च वर्त्तते । यदुक्तं श्रीनवतत्त्वप्रकरणे
“१अंतोमुहूत्तमित्तंपि फासियं हुज्ज जेहिं सम्मत्तं । तेसिं अवड्डपोग्गलपरियट्टो चेव संसारो ॥५३॥'
ततो वस्तुत इदमुक्तं भवति - गुरुनिन्दको जिनशासनाद्बहिष्क्रियते । तस्य मुक्तिरपि दूरकालवर्तिनी भवति ।
सम्यक्त्वप्राप्त्यनन्तरमपार्धपुद्गलपरावर्त्तप्रमितदीर्घतरसंसारपरिभ्रमणं द्वयोरेव जीवयोर्भवति - विषयाभिष्वङ्गकारिणो देवगुर्वाशातनाकारिणश्च । गुर्ववर्णवादकेन देवगुर्वोरुभयोरप्याशातना कृतेति पूर्वमुक्तम् । ततो गुर्ववर्णवादकस्य दीर्घतरः संसारो भवति । ततो भवभ्रमणभीरुणा गुरुनिन्दा वर्जनीया ।
अस्य वृत्तस्याऽयं सङ्क्षेपार्थः - गुर्ववर्णवादेन जिनेन्द्रवचनप्राप्तियोग्यता नश्यति, अतस्तद्रक्षणार्थं गुर्ववर्णवादस्त्याज्यो गुरुगुणानुवादे च प्रयतनीयम् ॥८॥
અહીં ગુરુની નિંદા કરનારને પરભવમાં જિનવચનની પ્રાપ્તિ ન થાય એમ કહ્યું, તેથી હકીકતમાં આ વાત જણાવી કે - ગુરુની નિંદા કરનારને સમકિત નથી મળતું. સમ્યક્ત એ જિનશાસનના પ્રવેશદ્વારરૂપ અને મોક્ષના દસ્તાવેજરૂપ છે. નવતત્ત્વપ્રકરણમાં કહ્યું છે - “જેમને અંતર્મુહૂર્તમાત્ર પણ સમ્યક્તની સ્પર્શના થાય તેમનો સંસાર अर्थपुस५२॥वर्तथी माछो छ."
તેથી વાસ્તવમાં એમ કહ્યું કે – ગુરુની નિંદા કરનારો જિનશાસનની બહાર ફેંકાય छ. तेनी भुस्ति. ५५॥ २ लाय छे.
સમ્યક્તની પ્રાપ્તિ થયા પછી અપાઈપુદ્ગલપરાવર્તકાળ જેટલું લાંબું સંસારપરિભ્રમણ બે જ જીવોને હોય છે – વિષયોમાં આસક્ત જીવોને અને દેવ-ગુરુની આશાતના કરનારાને. ગુરુની નિંદા કરનારાએ દેવ-ગુરુની આશાતના કરી એ પૂર્વે કહ્યું છે. તેથી ગુરુની નિંદા કરનારનો ખૂબ લાંબો સંસાર થાય છે. માટે ભવભ્રમણથી ડરનારાએ ગુરુની નિંદા ४वी.
આ શ્લોકનો સંક્ષેપમાં અર્થ આવો છે - ગુરુની નિંદાથી જિનવચન પામવાની યોગ્યતા નાશ પામે છે. માટે તે યોગ્યતાના રક્ષણ માટે ગુરુની નિંદા ત્યજવી અને ગુરુના गुए।नुवाद ७२वामा प्रयत्न ७२वो. (८)
१. अन्तर्मुहूर्त्तमात्रमपि स्पर्शितं भवेत् यैः सम्यक्त्वम् ।
तेषां अपार्धपुद्गलपरिवर्तः एव संसारः ॥५३॥
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
नवमं वृत्तम्।
१५३ अवतरणिका - एवं गुर्ववर्णवादस्याऽनर्थकारितां प्रदाधुना शिष्यर्थीनां गुरुभक्तिवृक्षपुष्पसमत्वं प्रदर्शयति - मूलम् - जा काओ रिद्धीओ, हवंति सीसाण एत्थ संसारे ।
गुरुभत्तिपायवाओ, पुप्फसमाओ फुडं ताओ ॥९॥ छाया - याः काः ऋद्धयः, भवन्ति शिष्याणां अस्मिन् संसारे ।
गुरुभक्तिपादपात्, पुष्पसमाः स्फुटं ताः ॥९॥ दण्डान्वयः - एत्थ संसारे सीसाण जा काओ रिद्धीओ हवंति ताओ फुडं गुरुभत्तिपायवाओ पुप्फसमाओ ॥९॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - अत्र - प्रत्यक्षं दृश्यमाने, संसारे - नरकतिर्यग्मनुष्यदेवगतिभेदाच्चतुर्विधे, शिष्याणां - गुर्वाज्ञापालकानां, याः - अनिर्दिष्टनामधेयाः, काः - काश्चन सर्वा इत्यर्थः, ऋद्धयः - अतिशयाः, भवन्ति - प्रादुर्भवन्ति, ताः - शिष्यर्द्धयः, स्फुटं - निश्शङ्क क्रियाविशेषणमेतत्, गुरुभक्तिपादपात् - अत्र पञ्चमीविभक्तिः षष्ठ्यर्थे ज्ञेया, ततोऽयमर्थः - गुरुभक्तिपादपस्य, गुरुः - सारणादिकारकः, उक्तञ्च स्थविररचितगच्छाचारप्रकीर्णके -
• १जीहाए वि लिहंतो न भद्दओ, सारणा जहिं नत्थि ।
दंडेण वि ताडंतो स भद्दओ, सारणा जत्थ ॥१७॥' तस्य भक्तिः - बाह्याभ्यन्तरप्रतिपत्तिरिति गुरुभक्तिः, पादैः-मूलरूपैः, पिबन्ति - जलं गृह्णन्तीति पादपाः - वृक्षाः, गुरुभक्तिरेव पादप इति गुरुभक्तिपादपः, तस्मादिति गुरुभक्तिपादपात् - गुरुभक्तिपादपस्येत्यर्थः, पुष्पसमाः - पुष्पाणि - कुसुमानि, तैः
અવતરણિકા - આમ ગુરુની નિંદા કરનારાના નુકસાનો બતાવી હવે “શિષ્યની ઋદ્ધિઓ ગુરુભક્તિરૂપી વૃક્ષના ફૂલ સમી છે” એ બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - આ સંસારમાં શિષ્યોની જે કોઈ ઋદ્ધિઓ હોય તે સ્પષ્ટ રીતે गुरुमति३५वृक्षन। पुष्प समान छे. ()
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - ગુરુની આજ્ઞાનું પાલન કરે તે શિષ્ય. સારણાદિ કરે તે ગુરુ. સ્થવિર રચિત ગચ્છાચાર પયજ્ઞામાં કહ્યું છે - “જીભથી ચાટતા હોવા છતાં જ્યાં સારણા નથી તે ગુરુ સારા નથી. દાંડાથી મારતા હોવા છતાં જ્યાં સારણા છે તે ગુરુ સારા છે.” આ સંસારમાં શિષ્યોને જે ઋદ્ધિઓ મળે છે તે શંકા વિના ગુરુભક્તિરૂપી
१. जिह्वयाऽपि लिहन् न भद्रकः, सारणा यत्र नास्ति ।
दण्डेनाऽपि ताडयन् सः भद्रकः, सारणा यत्र ॥१७॥
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
शिष्यस्य बाह्यर्द्धयः । समा:-तुल्या इति पुष्पसमाः - कुसुमतुल्याः, सन्तीत्यध्याहार्यम् ।
शिष्यस्य जीवने ऋद्धयो द्विप्रकाराः प्रादुर्भवन्ति – बाह्या अन्तरङ्गाश्च । तत्र बाह्यर्द्धय एवम्प्रकाराः-तस्य प्रभूताः शिष्याः स्युः । तस्य भक्तवर्गो महान्स्यात् । सोऽनेकानि शासनप्रभावनाकार्याणि कुर्यात् । तस्य वक्तृत्वमद्वितीयं स्यात् । तन्निश्रायामनेकेऽञ्जनशलाकाप्रतिष्ठादिमहोत्सवा भवेयुः । स विद्याचारणो जङ्घाचारणो वा स्यात् । अष्टचत्वारिंशद्लब्धीनामन्यतमा लब्धिः सर्वा वा तस्य भवेयुः । तस्य पुण्यप्रभावेन देवास्तत्पादपद्मयोनिपतेयुः । नृपमहाराजादयस्तस्य वन्दनार्थमागच्छेयुः । तस्योपदेशेनाऽनेकानि नूतनानि जिनालयानि जना निर्मिमीरन् जीर्णानि च तान्युद्धरेयुः । सो वचनसिद्धो भवेत् । तस्याऽऽगमनेन सर्वाः सम्पदः प्रादुर्भवेयुः सर्वाणि च विघ्नानि नश्येयुः । तस्य देहः कान्तिमान्स्यात् । स आदेयवचनः स्यात् । भवान्तरे तस्य देवगतिप्राप्तिः स्यात् । एवम्प्रकारा अन्या अपि बाह्यर्द्धयः स्युः ।
_अन्तरङ्गीय एवम्विधा ज्ञेयाः - तस्याऽवधिज्ञानं प्रादुर्भवेत् । तस्य मनःपर्यवज्ञानं प्रादुर्भवेत् । तस्य केवलज्ञानं प्रादुर्भवेत् । तस्य तीव्रा प्रज्ञा स्यात् । स विकृष्टतपस्वी स्यात् । स शोभनः कविः स्यात् । स विशिष्टो नैमित्तिकः स्यात् । स क्षायिकसम्यक्त्वं વૃક્ષના ફૂલ સમાન છે.
શિષ્યના જીવનમાં ઋદ્ધિઓ બે પ્રકારની હોય છે – બાહ્ય અને અંતરંગ. તેમાં બાહ્ય ઋદ્ધિઓ આવી હોય - તેના ઘણા શિષ્યો હોય, તેના ઘણા ભક્તો હોય, તે ઘણા શાસનપ્રભાવનાના કાર્યો કરતો હોય, તેનું વ્યાખ્યાન અજોડ હોય, તેની નિશ્રામાં ઘણા અંજનશલાકા-પ્રતિષ્ઠા વગેરેના મહોત્સવો થતા હોય, તે વિદ્યાચારણ કે જંઘાચારણ હોય, ૪૮ લબ્ધિઓમાંથી અમુક અથવા બધી લબ્ધિઓ તેની પાસે હોય, તેના પુણ્ય પ્રભાવથી દેવો તેના પગમાં પડતા હોય, રાજા-મહારાજાઓ તેને વંદન કરવા આવતા હોય, તેના ઉપદેશથી અનેક નવા જિનાલયો લોકો બંધાવતા હોય અને જુના જિનાલયોનો ઉદ્ધાર કરાવતા હોય, તે વચનસિદ્ધ હોય, તેના આવવાથી બધી સંપત્તિઓ પ્રગટતી હોય અને બધા વિનો નાશ પામતા હોય, તેનું શરીર તેજસ્વી હોય, તેનું વચન માન્ય થતું હોય, ભવાંતરમાં તેને દેવલોક મળે. આવી બીજી પણ બાહ્ય ઋદ્ધિઓ સમજવી.
અંતરંગ ઋદ્ધિઓ આવા પ્રકારની જાણવી - તેને અવધિજ્ઞાન થયું હોય, તેને મન:પર્યવજ્ઞાન થયું હોય, તેને કેવળજ્ઞાન થયું હોય, તેની બુદ્ધિ તીવ્ર હોય, તે વિકૃષ્ટ તપસ્વી હોય, તે સારો કવિ હોય, તે જોરદાર જ્યોતિષી હોય, તે ક્ષાયિકસમ્યક્તધારી
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिष्यस्यान्तरङ्गर्द्धयः ।
१५५
प्राप्नुयात् । स उपशमश्रेणि क्षपकश्रेणि वाऽऽरोहयेत् । स शास्त्रप्रणेता स्यात् । स
आगमप्रज्ञ: स्यात् । उक्तञ्च मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिप्रणीतपुष्पमालायां
4
'१ गुरुपरितोसगएणं गुरुभत्तीए तहेव विणणं ।
इच्छियसुत्तत्थाणं खिप्पं पारं समुवयंति ॥ २५॥'
स सकलागमरहस्यवेदी स्यात् । तस्य चेतसि विविधानि शोभनानि चिन्तनानि स्फुरेयुः । इत्यादिका अन्या अप्यन्तरङ्गर्द्धयो ज्ञेयाः ।
शिष्यजीवने प्रादुर्भूता एताः सर्वा ऋद्धयो गुरुभक्तिपादपस्य पुष्पसमा ज्ञेयाः । यत उक्तम् 'गरुभक्तेः श्रुतज्ञानं, भवेत् कल्पतरूपमम् ।
लोकद्वितयभाविन्यस्ततः स्युः सर्वसम्पदः ॥'
गुरुभक्तिः पादपसाधर्म्यं बिभर्ति । ऋद्धयः पुष्पसमाः सन्ति । फलतुल्यो मोक्षः । पुष्पाणि दृष्ट्वा जना: वृक्षं प्रति आकृष्यन्ते । एवमन्येषां गुरुभक्तिपादपस्य पुष्पसमर्द्धर्दृष्ट्वा जीवा गुरुभक्तिं प्रत्याकृष्टाः भवन्ति । पुष्पाभिलाषिणा प्रथमं बीजमुप्तव्यम् । ततः पादपो जायते । ततः पुष्पं लभ्यते । पादपं विना पुष्पं न प्राप्यते । एवं शिष्यजीवने गुरुभक्ति विनार्द्धयो न भवन्ति । यः पादपमुपेक्ष्य केवलं पुष्पार्थमेव यतते सो मूर्खो भवति । एवं
હોય, તે ઉપશમશ્રેણી કે ક્ષપકશ્રેણી માંડે, તે શાસ્ત્રો રચતો હોય, તે આગમોના જ્ઞાનમાં હોશિયાર હોય, મલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે પુષ્પમાળામાં કહ્યું છે - ‘ગુરુ ખુશ થવાથી, ગુરુભક્તિથી અને વિનયથી શીઘ્ર ઇચ્છિત સૂત્રાર્થના પારને પામે છે”, તે બધા આગમોના રહસ્યને જાણતો હોય, તેના મનમાં વિવિધ, સારા ચિંતનો સ્ફુરતા હોય. આવા પ્રકારની બીજી પણ અંતરંગ ઋદ્ધિઓ જાણવી.
શિષ્યના જીવનમાં પ્રગટ થયેલી આ બધી ઋદ્ધિઓ ગુરુભક્તિરૂપી વૃક્ષના પુષ્પ સમાન છે. કહ્યું છે ‘‘ગુરુભક્તિથી કલ્પવૃક્ષ જેવું શ્રુતજ્ઞાન મળે છે. તેનાથી બન્ને લોકમાં બધી સંપત્તિઓ મળે છે.” ગુરુભક્તિ ઝાડ જેવી છે. ઋદ્ધિઓ ફૂલ જેવી છે. મોક્ષ એનું ફળ છે. ફૂલ જોઈને લોકો વૃક્ષ પ્રત્યે આકર્ષાય છે. એમ બીજાના ગુરુભક્તિરૂપ વૃક્ષની ફૂલ જેવી ઋદ્ધિઓ જોઈ જીવો ગુરુભક્તિ પ્રત્યે આકર્ષાય છે. ફૂલની ઇચ્છાવાળાએ પહેલા બીજ વાવવું જોઈએ. તેમાંથી ઝાડ થાય છે. પછી ફૂલ મળે છે. ઝાડ વિના ફૂલ નથી મળતું. એમ શિષ્યના જીવનમાં ગુરુભક્તિ વિના ઋદ્ધિઓ નથી મળતી. ઝાડને છોડીને માત્ર ફૂલ માટે જે મહેનત કરે તે મૂર્ખ છે. એમ જે શિષ્ય ગુરુભક્તિની ઉપેક્ષા १. गुरुपरितोषगतेन गुरुभक्त्या तथैव विनयेन ।
इष्टसूत्रार्थानां क्षिप्रं पारं समुपेयन्ति ॥ २५ ॥
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
ऋद्धयो गुरुभक्तरानुषङ्गिकफलरूपाः । यः शिष्यो गुरुभक्तिमुपेक्ष्य केवलमृद्धिनिमित्तं यत्नं करोति सोऽपि मूर्ख एव भवति ।
शिष्या मुक्त्यर्थमेव यतन्ते । ऋद्धयस्तु गुरुभक्तेरानुषङ्गिकं फलम् । ततस्ता विनाऽऽयासेन प्राप्यन्ते । न तदर्थं शिष्येण यतनीयम्। यथा कर्षका धान्यार्थमेव यतन्ते, तृणं तु तदानुषङ्गिकफलम्, न ते तदर्थं यतन्ते ।
शिष्यजीवने दृश्यमानानां सर्वासामृद्धीनां मूलं कारणं गुरुभक्तिः । अतः शिष्येण सा कदाऽपि न विस्मर्त्तव्या । गुरुभक्तरुपेक्षां कृत्वा ऋद्ध्यर्थं यतमानस्य कदाचिदप्यभीष्टप्राप्तिर्न भवति । गुरुभक्तिसहितस्य शिष्यस्य समृद्धयस्तद्रहितस्य च तस्य विपरीतफलमेवं कीर्तितमुपदेशमालायां श्रीधर्मदासगणिभिः -
• १जीवंतस्स इह जसो, कित्ती य मयस्स परभवे धम्मो । सगुणस्स य निग्गुणस्स य, अयसो अकित्ती अहम्मो अ ॥९८॥'
श्रीरामविजयगणिकृततट्टीकायामप्येवं विवेचितम् - "जीवंतस्स इति' इहास्मिन् जगति जीवतस्तस्य यशो भवति, कीर्तिश्च भवति मृतस्य च परभवे धर्मो भवति, देवादिसद्गतिं स प्राप्नोतीत्यर्थः, सगुणस्य विनीतशिष्यस्यैतद्भवति, 'निग्गुणस्स यत्ति दुर्विनीतशिष्यस्य तु अत्र भवेऽयशोऽकीर्तिश्च भवति, परभवेऽधर्मश्च नरकादिगतिरूपो भवति ॥९८॥' કરીને માત્ર ઋદ્ધિઓ માટે જ પ્રયત્ન કરે તે પણ મૂર્ખ જ છે.
શિષ્યો મોક્ષ માટે જ યત્ન કરે છે. ઋદ્ધિઓ તો તેનું આનુષંગિક ફળ છે. તેથી તે વિના મહેનતે મળે છે. તેમની માટે શિષ્ય યત્ન ન કરવો જોઈએ. ખેડૂતો અનાજ માટે જ પ્રયત્ન કરે છે, ઘાસ માટે નહીં. તે તો તેનું આનુષંગિક ફળ છે.
શિષ્યના જીવનમાં દેખાતી બધી ઋદ્ધિઓનું મૂળ કારણ ગુરુભક્તિ છે. માટે શિષ્ય તેને ક્યારેય ભૂલવી જોઈએ નહીં. ગુરુભક્તિની ઉપેક્ષા કરીને ઋદ્ધિ માટે પ્રયત્ન કરનારને ક્યારેય ઇચ્છિતની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
ગુરુભક્તિવાળા શિષ્યને સમૃદ્ધિઓ મળે છે અને ગુરુભક્તિ વિનાનાને તેનાથી વિપરીત ફળ મળે છે એમ ઉપદેશમાળામાં શ્રીધર્મદાસગણી મહારાજે કહ્યું છે -
ગુણવાન જીવને આ જગતમાં જીવતા યશ-કીર્તિ મળે છે અને મર્યા પછી પરભવમાં ધર્મ મળે છે. નિર્ગુણ જીવને અહીં અપયશ-અપકીર્તિ મળે છે અને પરભવમાં ધર્મ નથી મળતો.” રામવિજયગણીકત તેની ટીકામાં ગુણવાનનો અર્થ વિનીતશિષ્ય અને નિર્ગુણનો અર્થ દુર્વિનીત શિષ્ય કર્યો છે.
१. जीवतः इह यशः, कीर्तिश्च मृतस्य परभवे धर्मः ।
सगुणस्य च निर्गुणस्य च, अयशः अकीर्तिः अधर्मश्च ॥१८॥
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिष्यसम्पदपि गुरुभक्तिप्रभावेणैव भवति ।
१५७ ननु कस्यचिद्गुरुभक्तिशून्यस्य महद्धिकत्वमपि दृश्यते । कस्यचिच्च गुरुभक्तियुक्तस्याल्पद्धिकत्वं दृश्यते । तत्किमर्थं ग्रन्थकृतार्थीनां गुरुभक्तिमूलकत्वमुक्तम् ? इति चेत्, सत्यम्, गुरुभक्तिशून्यस्य यस्य शिष्यस्य महद्धिकत्वं दृश्यते तेन पूर्वजन्मनि गुरुभक्तिः कृतेति दृष्टव्यम् । गुरुभक्तियुक्तस्य च यस्य शिष्यस्याल्पद्धिकत्वं दृश्यते स आयत्यां भवान्तरे वा महद्धिकत्वं प्राप्स्यतीति दृष्टव्यम् । विचित्रा हि कर्मणां गतिः । कदाचित्तस्मिन्नेव भवे तत्फलं प्राप्यते कदाचिच्च भवान्तरे । कर्मफलं निश्चितसमये एव प्राप्यते न तत्पूर्वम् । अतो ग्रन्थकृता युक्तमेवोक्तम् ।
शिष्यस्य महती विनीतशिष्यसम्पद्गुरुभक्तिप्रभावेणैव भवति । गुरुभक्तिं विना शिष्यस्य शिष्या नैव भवन्ति । कदाचिद्भवेयुस्तद्यपि ते तस्य भक्तिं नैव कुर्युः । यदुक्तं चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके -
* १हंतूण सव्वमाणं, सीसो होऊण ताव सिक्खाहि ।
सीसस्स होंति सीसा, न होंति सीसा असीसस्स ॥४३॥' अतः शिष्यसम्पप्राप्त्यर्थमपि शिष्येण गुरुभक्तावेव यतनीयम्, न तु गुरुभक्तिमुपेक्ष्य
પ્રશ્ન - કેટલાક શિષ્યો ગુરુભક્તિ વિનાના હોવા છતાં તેમની મોટી ઋદ્ધિઓ દેખાય છે. અને કેટલાક ગુરુભક્તિવાળા શિષ્યો ઋદ્ધિ વિનાના કે ઓછી ઋદ્ધિવાળા દેખાય છે. તો શા માટે ગ્રન્થકારે ઋદ્ધિઓના મૂળ તરીકે ગુરુભક્તિ કહી ?
જવાબ - તમારી વાત સાચી છે. ગુરુભક્તિ વિનાના જે શિષ્યની મોટી ઋદ્ધિ દેખાય છે તેણે પૂર્વજન્મમાં ગુરુભક્તિ કરી હશે એમ સમજવું. ગુરુભક્તિવાળા જે શિષ્ય પાસે ઋદ્ધિ નથી અથવા ઓછી છે તેને ભવિષ્યમાં કે ભવાંતરમાં ઋદ્ધિઓ મળશે એમ સમજવું. કર્મોની ગતિ વિચિત્ર છે. ક્યારેક તે જ ભવમાં ફળ મળે છે અને ક્યારેક ભવાન્તરમાં મળે છે. કર્મોનું ફળ નિશ્ચિત સમયે જ મળે છે, એની પહેલા નહીં. માટે ગ્રંથકારે જે કહ્યું છે તે બરાબર જ છે.
શિષ્યને ઘણા અને વિનયવાળા શિષ્યો ગુરુભક્તિથી જ મળે છે. ગુરુભક્તિ વિના શિષ્યના શિષ્ય થતા નથી. કદાચ થાય તો ય તેઓ તેની ભક્તિ કરતા નથી. ચંદ્રકવેધ્યક પયજ્ઞામાં કહ્યું છે - “બધા માનને હણીને શિષ્ય થઈને પહેલા શીખ. શિષ્યના શિષ્ય થાય છે, અશિષ્યના શિષ્ય નથી થતા.” માટે શિષ્ય પરિવાર પામવા પણ ગુરુભક્તિ જ કરવી જોઈએ, ગુરુભક્તિની ઉપેક્ષા કરીને માત્ર મુમુક્ષુઓને પ્રતિબોધ કરવાનો યત્ન ન કરવો
१. हत्वा सर्वमानं शिष्यो भूत्वा तावत् अधीष्व ।
शिष्यस्य भवन्ति शिष्याः, न भवन्ति शिष्याः अशिष्यस्य ॥४३॥
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
गौतमस्वामिनोऽद्वितीया गुरुभक्तिः । मुमुक्षुप्रतिबोधनाय । एवमन्यासामपि सर्वासामृद्धीनां प्राप्त्यर्थं शिष्येण गुरुभक्तावेव यतनीयम् । ततोऽल्पप्रयत्नेनद्धिप्राप्तिर्भवेत् । गुरुभक्तिमुपेक्ष्य केवलमृद्ध्यर्थं यतमानानां महानायासो भवति, ततोऽपि ऋद्धिप्राप्तिर्भवेन्न वा भवेत् । सर्वासामृद्धीनां प्राप्त्यर्थं गुरुभक्तिरेकैवाऽमोघकारणरूपा वर्तते ।
श्रीगौतमस्वामिनां गुरुभक्तिरद्वितीयाऽऽसीत् । तैः स्वमनोवचनकायाः सम्पूर्णतया गुरवे समर्पिताः । ते गुर्वाज्ञायाः प्रतिकूलं किमपि नाऽकुर्वन् । न केवलां गुर्वाज्ञां, गुर्विच्छामपि त आराधितवन्तः । ते सदा गुरोरन्तिक एवाऽवसन् । सदैव ते गुरुभक्तिप्राप्त्युत्सुका अभवन् । सर्वमपि कार्यं ते गुरुं पृष्ट्वैवाऽकुर्वन् । गुरुमनापृच्छ्य ते किमपि नाकुर्वन् । गुर्वाज्ञाया उपरि ते विचारं नाकुर्वन् । गुरौ तेषामन्धश्रद्धा नाऽऽसीत् अगाधश्रद्धाऽऽसीत् । स्वस्य चतुर्ज्ञानधरत्वेऽपि ते कदापि स्वीयं ज्ञानं नोपयुक्तवन्तः । कदाचित्शङ्कासम्भवे ते गुरुमेव समाधानं पृष्टवन्तः । स्वयं जानन्तोऽपि ते गुरुवचनं मुदितहृदयेनाऽशृण्वन् । यदुक्तमुपदेशमालायां श्रीधर्मदासगणिभिः - भद्दो विणीयविणओ, पढमगणहरो समत्तसुअनाणी । जाणतोवि જોઈએ. એમ બીજી પણ બધી ઋદ્ધિઓની પ્રાપ્તિ માટે શિષ્ય ગુરુભક્તિમાં જ યત્ન કરવો જોઈએ. તેનાથી થોડી મહેનતે ઋદ્ધિઓ મળી જાય છે. ગુરુભક્તિની ઉપેક્ષા કરીને માત્ર ઋદ્ધિ માટે પ્રયત્ન કરનારાઓને ઘણી મહેનત કરવી પડે છે, ત્યારપછી પણ ઋદ્ધિઓ મળે અથવા ન પણ મળે. બધી ઋદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરવાનું અમોઘ કારણ એક ગુરુભક્તિ જ છે.
શ્રીગૌતમસ્વામીની ગુરુભક્તિ અજોડ હતી. તેમણે પોતાના મન-વચન-કાયા સંપૂર્ણપણે ગુરુને સોંપી દીધા હતા. તેઓ ગુરુ આજ્ઞાને પ્રતિકૂળ કંઈ પણ કરતા ન હતા. માત્ર ગુવંજ્ઞા નહીં પણ ગુરુની ઇચ્છાને પણ તેઓ આરાધતા હતા. તેઓ હંમેશા ગુરુની નજીકમાં જ રહેતા. હંમેશા તેઓ ગુરુભક્તિ પામવા ઉત્સુક રહેતા. બધું કાર્ય તેઓ ગુરુને પૂછીને જ કરતા હતા. ગુરુને પૂછ્યા વિના તેઓ કંઈ કરતા ન હતા. ગુરુની આજ્ઞા ઉપર તેઓ વિચાર પણ કરતા નહીં. ગુરુમાં તેમને અંધશ્રદ્ધા ન હતી, અગાધશ્રદ્ધા હતી. પોતે ચારજ્ઞાનના ધણી હોવા છતાં તેઓ ક્યારેય પોતાના જ્ઞાનનો ઉપયોગ મૂકતા ન હતા. ક્યારેક શંકા થાય તો તેઓ ગુરુને જ તેનું સમાધાન પૂછતા હતા. પોતે જાણતા હોવા છતાં ગુરુનું વચન તેઓ હર્ષિત હૃદયે સાંભળતા. ઉપદેશમાળામાં શ્રીધર્મદાસગણી મહારાજે કહ્યું છે – “કલ્યાણકારી, જેમણે વિશેષથી વિનય શીખ્યો છે એવા, શ્રુતકેવલી એવા પહેલા ગણધર શ્રીગૌતમસ્વામી તે વાત જાણતા હોય તો १. भद्रः विनीतविनयः, प्रथमगणधरः समाप्तश्रुतज्ञानी ।
जानन्नपि तमर्थं, विस्मितहृदयः शृणोति सर्वम् ॥६॥
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
गौतमस्वामिनोऽद्वितीया गुरुभक्तिः ।
१५९
तमत्थं, विम्हियाहियओ सुणइ सव्वं ॥ ६ ॥ श्रीसिद्धर्षिगणिकृत-तट्टीकायामस्य श्लोकस्य विवरणमेवं दृश्यते 'भद्रः कल्याणः सुखञ्च तत्स्वरूपत्वात्तद्धेतुत्वाद्वा, विनीयते कर्माऽनेनेति विनयः, विशेषेण नीतः प्राप्तो विनयो येन स विनीतविनयः, कोऽसौ प्रथमगणधरोऽर्हदाद्यशिष्यः किंभूतः ? समाप्तं निष्ठां गतं श्रुतज्ञानं यस्य स समाप्तश्रुतज्ञानी, सर्वधनादेराकृतिगणत्वादिन्समासान्तः । अतः श्रुतकेवलित्वाज्जानन्नप्यवबुध्यमानोऽपि शेषजनबोधनार्थं प्रथमं पृच्छति, पश्चाद्भगवता कथ्यमानं तमिति प्राक्पृष्टमर्थं, तच्छब्दस्य प्रक्रान्तपरामर्शित्वात्प्राक्पृच्छा गम्यते, विस्मितं सकौतुकं, हृदयं चित्तं, रोमाञ्चोत्फुल्ललोचनता मुखप्रसादादीनां बहिस्तत्कार्याणां दर्शनात् यस्याऽसौ विस्मितहृदयः शृणोति आकर्णयति सर्वं निःशेषं तमर्थमिति । तदिदं गणधरचेष्टितमनुश्रुत्य तथैव गुरोर्वचः श्रोतव्यमिति भावः ॥ ६ ॥ '
गुरुसन्दिष्टं किमपि कार्यं ते हीनं नाऽमन्यन्त, किन्तु गुरुमुखनिर्गतं वचनं ते गुरुप्रसादरूपममन्यन्त । अत एव यदा गुरुणा ते आनन्दश्रावकाय मिथ्यादुष्कृतं दातुं प्रेषितास्तदा ते प्रसन्नचित्तेनैवाऽगच्छन् । तद्वृत्तान्तः पूर्वमुक्तः । यदा गुरुस्तदतिरिक्तस्याऽन्यस्य स्वशिष्यस्य गुणश्लाघामकरोत्तदा ते मनसि नाऽदूयन्त, किन्तु ते मनः प्रमोदपुलकितमेवाऽधारयन् । अत एव यदा श्रेणिकपृष्टेन श्रीवीरेण स्वचतुर्दशसहस्रशिष्येषु धन्यानगारस्य प्रवर्धमानाऽध्यवसायतोक्ता तदा ते मत्सराऽऽकुलिता नाऽभवन्, किन्तु हृष्टाः ।
પણ વિસ્મિત હૃદયે બધું સાંભળે છે.” શ્રીસિદ્ધર્ષિગણીરચિત ટીકામાં જણાવ્યું છે કે - ‘‘પોતે જાણતા હોવા છતાં શેષ લોકોને ખબર પડે માટે પૂછે છે. પછી ભગવાન વડે કહેવાતો જવાબ વિસ્મિત હૃદયે સાંભળે છે. રોમાંચ, આંખો વિકસિત થવી, મુખ પ્રસન્ન થવું વગેરે હ્રદય વિસ્મિત થવાના બાહ્ય કાર્યો છે. ગણધરની ચેષ્ટાને અનુસારે તે જ પ્રમાણે બીજાએ ગુરુનું वयन सांभवं."
ગુરુએ કહેલું કોઈ પણ કાર્ય તે નાનુ નહોતા માનતા, પણ ગુરુના મુખમાંથી નીકળતા વચનને તેઓ ગુરુકૃપારૂપ માનતા. માટે જ જ્યારે ગુરુએ આનંદશ્રાવકને મિચ્છામિ દુક્કડમ્ આપવા મોકલ્યા ત્યારે તેઓ પ્રસન્ન ચિત્તે જ ગયા. તેનો વૃત્તાન્ત પૂર્વે કહ્યો છે. જ્યારે ગુરુ તેમના સિવાય પોતાના બીજા શિષ્યના ગુણો વખાણતા ત્યારે તેઓ મનમાં જરાય દુભાતા નહોતા, પણ તેઓ મનને પ્રમોદભાવથી પુલકિત રાખતા. માટે જ જ્યારે શ્રેણિકે પૂછેલા પ્રશ્નના જવાબમાં શ્રીવીરપ્રભુએ કહ્યું કે ‘મારા ચૌદ હજાર શિષ્યોમાં ધન્નો અણગાર ચઢતે પરિણામે છે.’ ત્યારે તેમને તેની ઇર્ષ્યા ન આવી, પણ તેઓ ખુશ થયા.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
धन्यानगारस्य प्रवर्धमानपरिणामता । तद्वृत्तान्तस्त्वेवम् - काकन्दीनगर्याः श्रेष्ठिपुत्रो धन्यः श्रीवीरप्रभुसमीपे प्रव्रजितः । दीक्षादिन एव तेन प्रभुपार्श्वेऽभिग्रहो गृहीतः 'मया यावज्जीवं षष्ठतपः कर्त्तव्यम् पारणक आचामाम्लं कर्त्तव्यम् ।' षष्ठपारणके स सर्वगृहभोजनवेलासमाप्त्यनन्तरमेव भिक्षार्थं निरगच्छत्। ततो यमाहारं मक्षिकाऽपि नाऽभिलषेत्तादृशं निरसमन्तं प्रान्तं चाऽऽहारमाऽऽनीय स स्वदेहमपुष्णात् । तेन तस्य देहोऽतिकृशः सञ्जातः । तच्छरीरमस्थिचर्ममात्रशेषं सञ्जातम् । तस्य गमनावसरे तच्छरीरस्थाऽस्थीनि शब्दमकुर्वन् । तस्य शरीरं कङ्कालसदृशं सञ्जातम् । सो देहबलेन नाऽचलत्, किन्तु जीवबलेनैव ।
अन्यदा प्रभुवीरः राजगृहनगरे समवसृतः । श्रेणिकनृपस्तद्वन्दनार्थमाऽऽगतः । प्रभुं वन्दित्वा तेन देशना श्रुता, ततस्तेन प्रभुः पृष्ट:- 'प्रभो ! भवतश्चतुर्दशसहस्रशिष्येषु कतमः प्रवर्धमानाऽध्यवसायोऽस्ति ।' प्रभुणा भाषितम् ‘મો: શ્રેળિ ! ધન્યાના: प्रवर्धमानपरिणामोऽस्ति ।' ततः प्रभुणा तस्य तत्स्वरूपं कथितम् । श्रेणिकराजा धन्यानगारं वन्दित्वा स्वप्रासादं गतः । यदा श्रेणिकेन प्रश्नः कृतः प्रभुणा च तत्प्रत्युत्तरं दत्तं तदा तत्सभायां गौतमस्वाम्यप्युपस्थितोऽभवत् । प्रभुप्रत्युत्तरं तेन श्रुतम् । गौतमस्वाम्यपि दीक्षादिनात्षष्ठान्येवाऽकरोत् पारणके चाऽऽचामाम्लम् । स प्रभोः प्रथमशिष्य आसीत् । તે વૃત્તાન્ત આ પ્રમાણે છે ‘‘કાકંદી નગરીના શ્રેષ્ઠિપુત્ર ધન્યએ શ્રીવીરપ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી. દીક્ષાદિવસે જ તેણે પ્રભુ પાસે અભિગ્રહ લીધો - ‘મારે યાવજ્જીવ છઠ્ઠના પારણે છઠ્ઠુ કરવા, પારણે આયંબિલ કરવું.' છઠ્ઠના પારણે તેઓ બધા ઘરોમાં જમવાનું પુરુ થઈ ગયા બાદ જ વહોરવા નીકળતા. પછી માખી પણ જેને ન ઇચ્છે તેવો નીરસ, લુખોસુકો આહાર લાવી પોતાનું શરીર ટકાવતા. તેથી તેમનું શરીર ખૂબ પાતળું થઈ ગયું. તેમના શરીરમાં માત્ર ચામળી અને હાડકા રહ્યા. તેઓ ચાલતા ત્યારે તેમના શરીરના હાડકામાંથી ‘ખખડ્' અવાજ આવતો. તેમનું શરીર હાડપિંજર જેવું થઈ ગયુ હતુ. તેઓ શરીરના બળે ચાલતા ન હતા પણ જીવના બળે જ ચાલતા હતા.
-
१६०
એકવાર શ્રીવીરપ્રભુ રાજગૃહીમાં સમવસર્યા. શ્રેણિકરાજા તેમને વંદન કરવા આવ્યા. પ્રભુને વંદન કરીને તેમણે દેશના સાંભળી. પછી તેમણે પ્રભુને પૂછ્યું - ‘પ્રભુ ! આપના ચૌદ હજાર શિષ્યોમાં કોણ ચઢતા પરિણામે છે.' પ્રભુ બોલ્યા હે શ્રેણિક ! ધન્નો અણગાર ચઢતે પરિણામે છે.' પછી પ્રભુએ તેમને તેનું સ્વરૂપ કહ્યું. શ્રેણિકરાજા ધન્ના અણગારને વંદન કરીને પોતાના મહેલમાં ગયા. જ્યારે શ્રેણિકરાજાએ પ્રશ્ન કર્યો અને પ્રભુએ તેનો જવાબ આપ્યો ત્યારે તે સભામાં ગૌતમસ્વામી હાજર હતા. પ્રભુનો જવાબ તેમણે સાંભળ્યો. ગૌતમસ્વામી પણ દીક્ષાદિવસથી જ છઢના પારણે છઠ્ઠ અને પારણે
-
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
देवशर्मप्रतिबोधनार्थं गौतमस्वामिप्रेषणम् ।
१६१ तेनाऽन्तर्मुहूर्तमात्रेण कालेन द्वादशाङ्गी गुम्फिता । स चतुर्ज्ञानधरोऽभवत् । स पञ्चाशत्सहस्रकेवलज्ञानिशिष्याणां गुरुरासीत् । स लब्धिनिधान आसीत् । तथापि श्रेणिकपृष्टप्रश्नोत्तरे प्रभुणा गौतमस्वामिनो नाम न प्रकाशितम्, किन्तु धन्यानगारस्य । तच्छ्रुत्वाऽपि स न खिन्नः । तस्य प्रभौ बहुमानो न हीनः । परन्तु प्रभुवचनमवितथमिति मत्वा स मनसि प्रमुदितः ।
अन्यदाऽन्यशिष्याणां सत्त्वेऽपि प्रभुर्देवशर्मब्राह्मणप्रतिबोधनार्थं गौतमस्वामिनं प्रेषितवान् । तदा ‘अन्यशिष्यसत्त्वेऽपि प्रभुर्मामेव किमर्थमाऽऽदिशति ?' इति विचिन्त्य स मनस्युद्विग्नो नाऽभवत् । परन्तु 'अन्यशिष्यसत्त्वेऽपि मयि प्रभोरधिकं प्रेमाऽस्ति, प्रभुतँ विश्वसिति, अत एव मां सन्दिशति, मम तु प्रभ्वाऽऽदेशकरणेन महान्लाभो भविष्यति', एवं विचिन्त्य सोत्साहं देवशर्मप्रतिबोधनार्थं स गतः । उक्तञ्च -
१धन्नाण चेव गुरुणो आएसं दिति गुणमहोदधिणो । चंदणरसो अपुण्णाण निवडए नेव अंगंमि ॥'
આયંબિલ જ કરતા હતા. તેઓ પ્રભુના પહેલા શિષ્ય હતા. તેમણે માત્ર અંતર્મુહૂર્તમાં દ્વાદશાંગીની રચના કરી હતી. તેઓ ચૌદપૂર્વી હતા. તેઓ પચાસહજાર કેવળજ્ઞાની શિષ્યોના ગુરુ હતા. તેઓ લબ્ધિના ભંડાર હતા. છતાં પણ શ્રેણિકે પૂછેલા પ્રશ્નના જવાબમાં પ્રભુએ ગૌતમસ્વામીનું નામ ન કહ્યું પણ ધન્ના અણગારનું નામ કહ્યું. તે સાંભળીને પણ તેઓ દુભાયા નહીં. પ્રભુ ઉપરનું તેમનું બહુમાન ઓછું ન થયું. પણ પ્રભુનું વચન સાચું છે એમ માનીને મનમાં ખુશ થયા.
એકવાર બીજા શિષ્યો હોવા છતાં પ્રભુએ દેવશર્મા બ્રાહ્મણને પ્રતિબોધ કરવા ગૌતમસ્વામીને મોકલ્યા. ત્યારે બીજા શિષ્યો હોવા છતાં પ્રભુ શા માટે મને જ કહે છે? એમ વિચારી તેઓના મનમાં ખેદ ન થયો પણ બીજા શિષ્યો હોવા છતાં પ્રભુનો મારી ઉપર વધુ પ્રેમ છે, પ્રભુને મારી ઉપર વિશ્વાસ છે, માટે જ મને કહે છે. મને તો પ્રભુની આજ્ઞાનું પાલન કરવાથી મહાન લાભ થશે.' એમ વિચારી તેઓ દેવશર્માને પ્રતિબોધ ७२१ गया. छे - “ना समुद्र समान गुरु धन्योने ४ २माहेश मापे छे. અભાગિયાઓના શરીર ઉપર ચંદનનો રસ નથી પડતો.” આમ ગૌતમસ્વામીની ગુરુભક્તિ
१. धन्यानामेव गुरवः आदेशं ददति गुणमहोदधयः ।
चन्दनरसः अपुण्यानां निपतति नैव अङ्गे ॥
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
गौतमस्वामिन ऋद्धयः। एवं गौतमस्वामिनो गुरुभक्तिः सर्वोत्कृष्टाऽऽसीत् । गुरुबहुमानोऽपि तस्य परमप्रकर्षप्राप्त आसीत् । तेन स्वाऽस्तित्वं गुरौ विलीनीकृतम् । तेन दासवद्गुरुसेवा कृता । ___ गुरुभक्तिफलसमा ऋद्धयोऽपि गौतमस्वामिनोऽद्वितीया अभवन् । स्वस्य छद्मस्थत्वेऽपि स यं यं प्रवाजितवाँस्तस्य तस्य केवलाऽवबोधप्राप्तिरभवत् । तत इत्थं कथने नातिशयोक्ति:-गौतमस्वामिहस्ते केवलज्ञानदानलब्धिरासीत् । अन्तर्मुहूर्त्तमात्रेण कालेन तेन द्वादशाङ्गी रचिता । स प्रभोः प्रथमो गणधरो जातः । स चतुर्ज्ञानधरोऽभवत् । अनन्तानां लब्धीनां स निवासस्थानोऽभवत् । तेनाऽक्षीणमहानसलब्ध्या त्र्यधिकपञ्चदशशततापसमुनीनां पारणं कारितम् । तवृत्तान्त एवं दृश्यते कालिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिविनिर्मितत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितमहाकाव्यदशमपर्वनवमसर्गे - 'इच्छानुरूपस्वाम्याज्ञामुदितो गौतमो मुनिः । वायुवच्चारणलब्ध्या क्षणादष्टापदं ययौ ॥१८४॥ इतश्चाष्टापदं मोक्षहेतुं श्रुत्वा तपस्विनः । कौंडिन्यदत्तसेवाला आरोढुं समुपस्थिताः ॥१८५॥ चतुर्थकृत्सदाप्याद्य आर्द्रकन्दादिपारणः । प्रापाऽऽद्यां मेखलां सार्धं पञ्चशत्या तपस्विनाम् ॥१८६॥ द्वितीयः षष्ठकृत्प्राप शुष्ककन्दादिपारणः । द्वितीयां मेखलां सार्धं पञ्चशत्या
સૌથી શ્રેષ્ઠ હતી. તેમનું ગુરુબહુમાન પણ શ્રેષ્ઠ હતું. તેમણે પોતાનું અસ્તિત્વ ગુરુમાં ઓગાળી નાખ્યું હતું. તેથી તેઓ દાસની જેમ ગુરુની સેવા કરતા.
ગુરુભક્તિના ફળ જેવી ઋદ્ધિઓ પણ ગૌતમસ્વામી પાસે ઘણી અને અજોડ હતી. પોતે છદ્મસ્થ હોવા છતાં તેઓ જેને જેને દીક્ષા આપતા તેને તેને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી. તેથી એવું કહેવામાં અતિશયોક્તિ નથી કે ગૌતમસ્વામીના હાથમાં કેવળજ્ઞાન આપવાની લબ્ધિ હતી. માત્ર અંતર્મુહૂર્તમાં તેમણે દ્વાદશાંગી રચી. તેઓ પ્રભુના પહેલા ગણધર હતા. તેઓ ચાર જ્ઞાનના ધણી હતા, અનંત લબ્ધિઓના ભંડાર હતા. અક્ષીણમહાનલબ્ધિથી તેમણે પંદરસો ત્રણ તાપસમુનિઓને પારણું કરાવ્યું. ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્રના ૧૦મા પર્વના ૯મા સર્ગમાં તે પ્રસંગનું વર્ણન આ રીતે કર્યું છે - “ઇચ્છાને અનુરૂપ પ્રભુની આજ્ઞા થવાથી ગૌતમસ્વામી ખુશ થયા. પવનની જેમ ચારણબ્ધિથી એક ક્ષણમાં અષ્ટાપદ ઉપર ગયા. આ બાજુ અષ્ટાપદને મોક્ષનું કારણ સાંભળીને કડિન્ય, દત્ત અને સેવાલ તાપસી તેની ઉપર ચઢવા ઉપસ્થિત થયા. હંમેશા ઉપવાસના પારણે ઉપવાસ કરતો, પારણે ભીના કંદ વગેરે વાપરતો પહેલો તાપસ પાંચસો તાપસીની સાથે પહેલી મેખલા સુધી પહોંચ્યો. છઠ્ઠના પારણે છઠ્ઠ કરતો, પારણે સુકા કંદ વગેરે વાપરતો બીજો તાપસ પાંચસો તાપસોની સાથે બીજી મેખલા સુધી
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
गौतमस्वामिनाऽक्षीणमहानसलब्ध्या तापसमुनीनां पारणं कारितम्।
१६३ तपस्विनाम् ॥१८७॥ तृतीयोऽष्टमकृत्प्राप शुष्कसेवालपारणः । तृतीयां मेखलां सार्धं पञ्चशत्या तपस्विनाम् ॥१८८॥ ऊर्ध्वमारोढुमसहास्ते तस्थुर्यावदुन्मुखाः । ददृशुर्गौतमं तावत् स्वर्णाभं पीवराकृतिम् ॥१८९॥ ते मिथः प्रोचिरे शैलं वयमेतं कृशा अपि । न रोढुमीश्महे स्थूल आरोक्ष्यत्येष तत्कथम् ॥१९०॥ एवं तेषु ब्रुवाणेषु गौतमस्तं महाचलम् । समारुरोह जज्ञे चादृश्यः सुर इव क्षणात् ॥१९१॥ तेऽन्योन्यं जगदुः शक्तिर्महर्षेरस्य काऽप्यसौ । यद्यायास्यत्यसौ शिष्यीभविष्यामोऽस्य तद्वयम् ॥१९२॥ निश्चित्यैवं तापसास्ते प्रत्यायान्तं स्वबन्धुवत् । आबद्धरणरणकाः प्रतीक्षन्ते स्म सादरम् ॥१९३॥....एवं देशनया स्वामी गौतमोऽतीत्य तां निशाम् । प्रभाते चोत्तरन् शैलात्तापसैस्तैरदृश्यत ॥२४१॥ तापसास्तं प्रणम्योचुर्महात्मंस्तपसां निधे ! तव शिष्यीभविष्यामस्त्वमस्माकं गुरुर्भव ॥२४२॥ तानूचे गौतमस्वामी गुरुर्मे परमेश्वरः । सर्वज्ञोऽर्हन्महावीरः स एव गुरुरस्तु वः ॥२४३॥ अथ तानाग्रहपरान् दीक्षयामास गौतमः । सद्यो देवतया तेषां यतिलिङ्गं समर्पितम् ॥२४४॥ गौतमेन समं चेलुर्गन्तुं ते स्वामिनोऽन्तिके । सह यूथाधिपतिना विन्ध्याद्रौ कुञ्जरा इव
પહોંચ્યો. અટ્ટમના પારણે અટ્ટમ કરતો, પારણે સુકી સેવાળ વાપરતો ત્રીજો તાપસ પાંચસો તાપસીની સાથે ત્રીજી મેખલા સુધી પહોંચ્યો. ઉપર ચઢવા અસમર્થ એવા તેઓ ઊંચુ મુખ રાખીને ઊભા હતા. એટલામાં તેમણે સોના જેવી આભાવાળા અને હૃષ્ટપુષ્ટ એવા ગૌતમસ્વામીને જોયા. “અમે પાતલા હોવા છતાં આ પર્વત ઉપર ચઢી નથી શકતા તો આ આટલા જાડા શી રીતે પર્વત પર ચઢશે ?' એમ તેઓ કહેતા હતા ત્યાં ગૌતમસ્વામી તે પર્વત ઉપર ચઢી ગયા અને દેવની જેમ એક ક્ષણમાં અદશ્ય થઈ ગયા. તેઓ પરસ્પર કહેવા લાગ્યા - “આ મહર્ષિની કેવી શક્તિ છે ! જો તે પાછા આવશે તો આપણે તેમના શિષ્ય થઈશું.” આમ નક્કી કરીને તે તાપસી પોતાના ભાઈની જેમ પાછા આવતા તેમની અતિઉત્કંઠાપૂર્વક રાહ જોવા લાગ્યા....એમ દેશના આપીને ગૌતમસ્વામીએ તે રાત્રી પસાર કરી. સવારે ઉતરતા તેમને તાપસોએ જોયા. તાપસોએ તેમને પ્રણામ કરીને કહ્યું – “હે તપોનિધિ ! અમે તમારા શિષ્ય બનીશું, તમે અમારા ગુરુ થાવ.' ગૌતમસ્વામી બોલ્યા - “મારા ગુરુ સર્વજ્ઞ પરમેશ્વર શ્રી મહાવીરસ્વામી છે. તે જ તમારા ગુરુ થાવ.” તેમણે આગ્રહ કર્યો એટલે ગૌતમસ્વામીએ તેમને દીક્ષા આપી. દેવતાએ તરત તેમને સાધુવેષ આપ્યો. જેમ વિધ્યપર્વત ઉપર હાથીઓ યુથાધિપતિની સાથે જાય તેમ તેઓ ગૌતમસ્વામી સાથે પ્રભુ પાસે જવા ચાલ્યા. રસ્તામાં ભિક્ષાસમયે
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
गौतमस्वामिनामस्मरणमात्रेण साधूनामिष्टभिक्षालाभः । ॥२४५॥ पथ्येकस्मिन्सन्निवेशे भिक्षाकाले गणाग्रणीः । किं वः पारणकायेष्टमानयामीत्युवाच तान् ॥२४६॥ तैश्च पायसमित्युक्ते गौतमो लब्धिसम्पदा । स्वकुक्षिपूरणमात्रं पात्रे कृत्वा तदानयत् ॥२४७॥ इन्द्रभूतिर्बभाषे तान्निषीदत महर्षयः ! । पायसेनाऽमुना यूयं सर्वे कुरुत पारणम् ॥२४८॥ पायसेनेयता किं स्यात्तथापि गुरुरेष नः । एवं विमृश्य ते सर्वे मुनयः समुपाविशन् ॥२४९॥ तान्महानसलब्ध्येन्द्रभूतिः सर्वानभोजयत् । स्वयं तु बुभुजे पश्चात्तेषां जनितविस्मयः ॥२५०॥' गौतमस्वामिनो नामस्मरणमात्रेण साधवो भिक्षायां प्रचुरमन्नपानं प्राप्नुवन्ति । यदुक्तं श्रीगौतमस्वाम्यष्टके
'यस्याऽभिधानात्मुनयोऽपि सर्वे गृह्णन्ति भिक्षां भ्रमणस्य काले ।
मिष्टान्नपानाम्बरपूर्णकामा स गौतमो यच्छतु वाञ्छितं मे ॥४॥' गौतमस्वामिनामस्मरणमात्रेण सर्वाणि कार्याणि सिध्यन्ति सर्वे च विघ्ना नश्यन्ति । एवमाद्या अन्या अपि गौतमस्वामिन ऋद्धयो ज्ञातव्याः । गौतमस्वामिनः सर्वसमृद्धीनां मूलं कारणं गुरुभक्तिरासीदित्युपर्युक्तकथनेन स्पष्टम् । अतः शिष्येण गौतमस्वामिनं हृदयस्थं कृत्वा तद्वद्गुरुभक्तिः कर्त्तव्या ।
यत एव शिष्यर्द्धयः गुरुभक्तिपादपपुष्पसमा अत एव शिष्येण कदापि गुरुर्न
એક ગામમાં ગૌતમસ્વામીએ તેમને પૂછ્યું - ‘તમારા પારણા માટે શું ઇષ્ટ લાવું?' તેમણે કહ્યું – ‘ખીર' એટલે ગૌતમસ્વામી લબ્ધિથી પોતાનું પેટ ભરાય એટલી ખીર પાત્રામાં લાવ્યા. ગૌતમસ્વામીએ તેમને કહ્યું - “મહર્ષિઓ બેસો. આ ખીરથી તમે બધા પારણું કરો.” “આટલી ખીરથી શું થશે ? છતાં આ આપણા ગુરુ છે.” એમ વિચારી બધા મુનિઓ બેઠા. મહાનલબ્ધિથી ગૌતમસ્વામીએ તે બધાને વપરાવ્યું અને પોતે છેલ્લે વાપર્યું. બધાને આશ્ચર્ય થયું.” ગૌતમસ્વામીના નામના સ્મરણ માત્રથી સાધુઓ ભિક્ષામાં ઘણા આહાર-પાણી પામે છે. ગૌતમાષ્ટકમાં કહ્યું છે - ““જેમના નામથી બધા મુનિઓ ભિક્ષા સમયે મિષ્ટાન્ન, પાણી, વસ્ત્રોથી ઇચ્છા પૂર્ણ થયા થકા ભિક્ષા ગ્રહણ કરે છે તે ગૌતમસ્વામી મને વાંછિત આપો.” ગૌતમસ્વામીના નામના સ્મરણ માત્રથી બધા કાર્યો સિદ્ધ થાય છે અને બધા વિઘ્નો નાશ પામે છે. આવી બીજી પણ ગૌતમસ્વામીની ઋદ્ધિઓ જાણવી. ગૌતમસ્વામીની બધી સમૃદ્ધિનું મૂળકારણ ગુરુભક્તિ હતી એમ ઉપરના કથનથી સ્પષ્ટ છે. માટે શિષ્ય ગૌતમસ્વામીને હૃદયમાં રાખી તેમની જેમ ગુરુભક્તિ ४२वी.
જે કારણથી શિષ્યની ઋદ્ધિઓ ગુરુભક્તિરૂપી વૃક્ષના પુષ્પ સમાન છે એથી જ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशमं वृत्तम् ।
१६५ विस्मर्तव्यः । सदैव तद्भक्तावप्रमत्तेन भाव्यम् । समृद्धिप्राप्त्यनन्तरमपि गुरुन त्यजनीयः । तदा तु विशेषेण तद्भक्तौ यतनीयम् । जीवनस्याऽन्तिमं श्वासोच्छ्वासं यावच्छिष्येण गुरुभक्तौ रतेन भवितव्यम् । __ तदिदमत्रोपदेशनवनीतम् - सर्वासां शिष्यर्थीनां गुरुभक्तिमूलत्वात् शिष्येण कदापि गुरुभक्तिर्न मोक्तव्या ॥९॥
अवतरणिका - एवं शिष्यसवर्धीनां गुरुभक्तिप्रभवत्वं प्रतिपाद्याऽधुना गुरुर्दुष्प्रत्युपकार्य इति प्रदर्शयति - मूलम् - जलपाणदायगस्सवि, उवयारो न तीरए काउं ।
किं पुण भवन्नवाओ, जो तारइ तस्स सुहगुरुणो ॥१०॥ छाया - जलपानदायकस्यापि, उपकारं न शक्यते कर्तुम् ।
किं पुनः भवार्णवात्, यः तारयति तस्य शुभगुरोः ॥१०॥ दण्डान्वयः - जलपाणदायगस्सवि उवयारो काउं न तीरए, किं पुण जो भवन्नवाओ तारइ तस्स सुहगुरुणो ॥१०॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः- जलपानदायकस्याऽपि - अत्र यदीत्यध्याहार्यम् । जलं - नीरम् तस्य पानं - मुखेन शरीरान्तर्नयनक्रियेति जलपानम्, तस्य दायकः - प्रयच्छक इति जलपानदायकः, पिपासितस्य तृषाशमनार्थं वारिदातेत्यर्थः । तस्येति - जलपानदायकस्य,
अपि - विशिष्टोपकारी तु प्रत्युपकर्तुं नैव शक्यते, जलपानदायकस्याऽपि प्रत्युपकारं कर्तुं શિષ્ય ક્યારેય ગુરુને ભૂલવા નહીં. સદા તેમની ભક્તિમાં અપ્રમત્ત રહેવું. સમૃદ્ધિ મળ્યા પછી પણ ગુરુને છોડવા નહીં. ત્યારે તો વિશેષ કરીને ગુરુભક્તિમાં યત્ન કરવો. જીવનના છેલ્લા શ્વાસ સુધી શિષ્ય ગુરુભક્તિમાં રત રહેવું.
અહીં ઉપદેશનો સાર આ છે – શિષ્યની બધી ઋદ્ધિઓનું મૂળ ગુરુભક્તિ હોવાથી तो स्याश्य गुरुमलित छोडवी नही. (८)
અવતરણિકા - આમ શિષ્યની બધી ઋદ્ધિઓ ગુરુભક્તિથી પ્રગટે છે એ બતાવી હવે ‘ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળી શકવો અશક્ય છે' એમ બતાવે છે - | શબ્દાર્થ – પાણી આપનારના પણ ઉપકારનો બદલો વાળી શકાતો નથી, તો જે ભવસમુદ્રમાંથી તારે છે તે સુગુરુના ઉપકારનો બદલો શું વળી શકે ? (૧૦)
હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાર્થ - વિશિષ્ટ ઉપકારીના તો ઉપકારનો બદલો વાળી નથી જ શકાતો, પણ પાણી આપનારના ઉપકારનો બદલો પણ વાળી નથી શકાતો.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
कृतज्ञता प्रधानो गुणः। नैव शक्यते इति द्योतनार्थम्, उपकारं - प्रत्युपकारं, नि:स्वार्थभावेन परप्रयोजनसम्पादनमुपकार उच्यते, उपकारिकृतोपकारस्य प्रतीपो य उपकारः क्रियते स प्रत्युपकारः कथ्यते । कर्तुं - सम्पादयितुं, न - निषेधद्योतनार्थम्, शक्यते - शक्तिमद्भिर्भूयते, यदितोनित्यसाहचर्यादत्र तीत्यप्यध्याहार्यम् । किं - प्रश्ने, पुनः - यदि जलपानदानोपकारकर्तारमप्युपकर्तुं नैव शक्यते तर्हि भवार्णवतारणोपकारकर्तृगुरुमुपकर्तुंमशक्यतममेवेति सूचनार्थम्, यः - गुरुरित्यर्थः, भवार्णवात् - भवः- संसारः, स एवार्णव उदधिरिति भवार्णवः, तस्मादिति भवार्णवात्, तारयति - परतीरं प्रापयति, तस्य - भवार्णवतारकस्य, शुभगुरोः - शुभः - मोक्षमार्गाराधकः संयमयोगप्रवर्तकश्च, स चासौ गुरुः - भवाटव्युल्लङ्घनसार्थवाह इति शुभगुरुः, तस्येति शुभगुरोः, 'उपकारं कर्तुं शक्यते ?' इत्यत्राध्याहार्यम्, भवार्णवतारकस्य शुभगुरोरुपकारं नैव कर्तुं शक्यत इत्यर्थः । ___ यः कृतं जानाति - उपकारिण उपकारं स्मृत्वा तं प्रत्युपकर्तुं यतते स कृतज्ञ उच्यते। यः कृतं हन्ति - उपकारिण उपकारं विस्मृत्य तं प्रत्युपकर्तुं न यतते तस्य वाऽहितं करोति स कृतघ्नः कथ्यते । कृतज्ञता सर्वगुणेषु प्रधानतमाऽस्ति । तीर्थकृज्जीवाऽऽकालिकदशवैशिष्ट्येष्वपि सा वर्तते, यदुक्तं ललितविस्तराप्रसिद्धनामचैत्यवन्दनसूत्रवृत्तौ श्रीहरिभद्रसूरिभिः शक्रस्तवस्य 'पुरिसुत्तमाणं' इतिपदस्य व्याख्यानावसरे – 'पुरि शयनात् पुरुषाः सत्त्वा एव, तेषाम् उत्तमाः सहजतथाभव्यत्वादिभावतः प्रधाना, पुरुषोत्तमाः।
સ્વાર્થ વિના બીજાનું કાર્ય કરવું તે ઉપકાર. ભવ અટવીને પાર કરવા સાર્થવાહ સમાન હોય તે ગુરુ. પાણી આપનારના ઉપકારનો બદલો પણ વાળી શકાતો નથી તો સંસારસમુદ્રમાંથી તારવાનો ઉપકાર કરનાર શુભગુરુના ઉપકારનો બદલો શું વાળી શકાય छ, अर्थात् नथी पाणी तो.
પોતાની ઉપર થયેલા ઉપકારને જાણે એટલે કે ઉપકારીએ કરેલા ઉપકારને યાદ કરી તેનો બદલો વાળવા પ્રયત્ન કરે તે કૃતજ્ઞ કહેવાય છે. પોતાની ઉપર થયેલા ઉપકારને હણે એટલે કે ઉપકારીએ કરેલા ઉપકારને ભૂલી જઈ તેનો બદલો વાળવા પ્રયત્ન ન કરે અથવા ઉપકારીનું અહિત કરે તે કૃતજ્ઞ કહેવાય છે. કૃતજ્ઞતા બધા ગુણોમાં સૌથી શ્રેષ્ઠ છે. તીર્થકરના જીવોની કાયમની દસ વિશેષતાઓમાં પણ તે છે. લલિતવિસ્તરામાં નમુત્થણે ના ‘પુરિસુત્તમાણં' પદની વ્યાખ્યા કરતા શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - “સહજ તથાભવ્યત્વ વગેરેના કારણે પુરુષોમાં ઉત્તમ તે પુરુષોત્તમ.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
तीर्थकृज्जीवानां दशवैशिष्ट्यानि जीवानां चतुर्विधत्वञ्च ।
१६७ તથા દિ, વાત (૧) પાર્થવ્યસનન:, (૨) ૩પક્ષની તસ્વાર્થ:, (૩) ત્રિક્રિયાવન્ત:, (૪) મહીનાવાડ, () સત્તારમ:, (૬) મહાનુશયા:, (૭) વૃતજ્ઞતીપતય:, (૮) ૩ નુપતચિત્તા:, (૬) દેવકુવહુમાનિનસ્તથા (૨૦) गम्भीराशया इति ।' कृतज्ञतयाऽन्ये गुणा अपि प्रादुर्भवन्ति । कृतघ्नता सर्वदोषाऽग्रेसराऽस्ति । विद्यमाना अप्यन्ये गुणास्तया नश्यन्ति । साऽन्यदोषानानयति । केनाऽपि सुष्ठ कल्पितं यत् - इयं धरा सर्वं सोढुं शक्नोति, किन्तु कृतघ्नजीवानां भारं वोढुं न शक्नोति । अत एव यदा जगति कृतघ्नजीवानां बाहुल्यं जायते तदा सा कम्पते ।
जगति जीवाश्चतुविधा भवन्ति - उत्तमोत्तमा उत्तमा अधमा अधमाधमाश्च । तत्र येऽपकारिष्वप्युपकारं कुर्वन्ति त उत्तमोत्तमा उच्यन्ते । य उपकारिषूपकारं कुर्वन्ति त उत्तमा उच्यन्ते । येऽपकारिष्वपकारं कुर्वन्ति तेऽधमाः कथ्यन्ते । य उपकारिष्वप्यपकारं कुर्वन्ति तेऽधमाधमाः कथ्यन्ते । सज्जनैरुत्तमोत्तमैरुत्तमैर्वा भवितव्यमधमत्वमधमाधमत्वञ्च सर्वथा દેયમ્ |
एवं सामान्येनाऽपि कृतज्ञतोपादेया कृतघ्नता च हेया । सञ्जायते साऽप्य
તે આ રીતે - તેઓ હંમેશા ૧) પરોપકાર કરવાના વ્યસનવાળા હોય છે, ૨) સ્વાર્થને ગૌણ કરનારા હોય છે, ૩) ઉચિત ક્રિયા કરનારા હોય છે, ૪) અદીન ભાવવાળા હોય છે. ૫) શરૂ કરેલ કાર્ય પુરુ કરે છે, ૬) દઢ વૈર વિનાના હોય છે, ૭) કૃતજ્ઞતાવાળા હોય છે, ૮) તેમનું ચિત્ત ક્યારેય ઉદાસ થતું નથી, ૯) દેવ ગુરુ ઉપર બહુમાનવાળા હોય છે, ૧૦) ગંભીર હૃદયવાળા હોય છે.” કૃતજ્ઞતાથી બીજા ગુણો પણ પ્રગટે છે. કૃતજ્ઞતા બધા દોષોમાં અગ્રેસર છે. વિદ્યમાન બીજા ગુણો પણ તેનાથી નાશ પામે છે. તે બીજા દોષોને લાવે છે. કોઈએ સારી કલ્પના કરી છે કે “આ પૃથ્વી બધું સહન કરી શકે છે, પણ કૃતઘ્નજીવોના ભારને સહન કરી શકતી નથી. માટે જ જયારે જગતમાં કૃતઘ્ન જીવો વધી જાય છે ત્યારે તે કંપી ઉઠે છે.'
જગતમાં જીવો ચાર પ્રકારના છે - ઉત્તમોત્તમ, ઉત્તમ, અધમ અને અધમાધમ. જેઓ અપકારી ઉપર પણ ઉપકાર કરે તે ઉત્તમોત્તમ છે. જેઓ ઉપકારી ઉપર ઉપકાર કરે તે ઉત્તમ છે. જેઓ અપકારી ઉપર અપકાર કરે તે અધમ છે. જેઓ ઉપકારી ઉપર પણ અપકાર કરે તે અધમાધમ છે. સજ્જનોએ ઉત્તમોત્તમ કે ઉત્તમ બનવું, અધમ કે અધમાધમ નહીં.
આમ સામાન્યથી પણ કૃતજ્ઞતા ઉપાદેય છે અને કૃતજ્ઞતા હેય છે. આ જગતમાં
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
जलपानदायकोऽपि दुष्प्रत्युपकार्यः ।
वस्थाऽस्मिन्जगति यस्यां पिपासितस्य नरस्य कोऽपि जलदायको न मीलति । तृषया तस्य प्राणाः कण्ठगता भवन्ति । स सर्वत्र जलदायकं कञ्चित्प्रतीक्षते । चिरात्कोऽपि नरस्तत्राऽऽगच्छति । स तस्मै शीतलं वारि प्रयच्छति । तेन तस्य तृषा शाम्यति । स नूतनं जीवनं प्राप्नोति । स तं जलपानदायकं बहु मन्यते । स तत्कृतोपकारं विस्मर्तुं न शक्नोति । स तं प्रत्युपकर्तुं वाञ्छति । तदवसरं स प्रतीक्षते । तत्प्राप्त्याऽऽत्मानं कृतार्थं मन्यते । तस्योपरि प्रत्युपकारं कृत्वाऽऽत्मानं किञ्चिदृणमुक्तं सञ्जातं मन्यते । यदि स तस्योपकारिण उपरि प्रभूतान्प्रत्युपकारान्करोति तर्ह्यपि स तत्कृतोपकारर्णात्स्वात्मानं सम्पूर्णतया मोचयितुं न शक्नोति । यतस्तदवसरे तेन दत्तं जलममूल्यमाऽऽसीत् । तदवसरे यदि स तस्मै जलं नाऽदास्यत्तर्हि सोऽवश्यममरिष्यत् । ततो जलदानमिषेण तेन तस्मै जीवनमेव दत्तम् । जीवनदानस्य प्रत्युपकारो जीवदानेनैव कर्त्तुं शक्यते । तदतिरिक्तवस्तुदानेन तस्य वास्तविक ऋणमोक्षो न भवति । जीवनदानं तु दुष्करम् । अतो जलपानदायकस्यापि यद्दुष्प्रत्युपकार्यत्वमुक्तं तद्युक्तिसङ्गतमेव ।
अत्र ‘जलपानदायककृतोपकारं प्रत्युपकर्तुं न शक्यते' इति कथनं दृष्टान्तरूपेण
१६८
એવી પણ અવસ્થા આવે છે જેમાં તરસ્યા માણસને કોઈ પાણી આપનાર મળતું નથી. તરસથી તેના પ્રાણ કંઠે આવી જાય છે. તે બધે પાણી આપનારની રાહ જુવે છે. ઘણા સમયે કોઈક માણસ ત્યાં આવે છે. તે તેને ઠંડુ પાણી આપે છે. તેનાથી તેની તરસ છીપે છે. તે નવું જીવન પામે છે. તે તે પાણી આપનારને બહુ માને છે. તે તેણે કરેલા ઉપકારને ભૂલી શકતો નથી. તે તેના ઉપકારનો બદલો વાળવા ઝંખે છે. તેના અવસરની તે રાહ જુવે છે. તેવો અસર મળી જાય તો તે પોતાને કૃતાર્થ માને છે. તેની ઉપર સામો ઉપકાર કરી પોતાને ઋણમાંથી કંઈક મુક્ત થયેલો માને છે. જો તે તે ઉપકારી ઉપર ઘણા ઉપકારો કરે તો પણ તેણે કરેલા ઉપકારના ઋણમાંથી તે પોતાને સંપૂર્ણપણે છોડાવી નથી શકતો. કેમકે તે અવસરે તેણે આપેલું પાણી અમૂલ્ય હતું. તે અવસરે જો તેણે તેને પાણી ન આપ્યું હોત તો તે અવશ્ય મરી જાત. તેથી પાણી આપવાના બહાને તેણે તેને જીવન જ આપ્યું. જીવન આપવાના ઉપકારનો બદલો જીવન આપીને જ વાળી શકાય છે. તે સિવાયની વસ્તુ આપીને ઋણમાંથી તેનો સાચો છૂટકારો નથી થતો. જીવન આપવું તો મુશ્કેલ છે. માટે પાણી આપનારના ઉપકારનો પણ બદલો વાળી શકાતો નથી એવું જે કહ્યું છે તે બરાબર જ છે.
અહીં ‘પાણી આપનારના ઉપકારનો બદલો વાળી શકાતો નથી’ એમ જે કહ્યું છે
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुर्मातृवच्छिष्यस्य हितं चिन्तयति ।
१६९ दृष्टव्यम् । तेनेदं सूचितं भवति - अन्यकृतस्वल्पोपकारमपि प्रत्युपकर्तुं न शक्यते । एवं सामान्योपकारिणो दुष्प्रत्युपकार्यत्वं पूर्वार्धेन प्रदोत्तरार्धेन गुरोरतिदुष्प्रत्युपकार्यत्वं व्यञ्जयति । ___ माता बालकं प्रसूते, ततस्तं संवर्धयति, क्षीरानपानदानेन तं पुष्णाति, अपायेभ्यस्तं रक्षति, यावज्जीवं तद्धितं चिन्तयति तदर्थं च सदैवोद्यता भवति । एवं गुरुरपि धर्मस्य प्रबोधनेन शिष्यस्य भावदेहं प्रसूते, ग्रहणाऽऽसेवनशिक्षाप्रदानेन तं संवर्धयति, वाचनादानेन तं पुष्णाति, सारणादिकरणेन तं सर्वापायेभ्यो रक्षति, यावज्जीवं तद्धितं चिन्तयति तदर्थं च यतते । गुरुकृतविशेषोपकाराः पूर्वं द्वितीयवृत्तवर्णने कथिताः । तदेवं गुरुः शिष्येभ्यो भवोदन्वत्तरणोपायं प्रयच्छति । तेन शिष्या आयत्यां भवोदधिं तरिष्यन्ति । ततोऽत्र गुरुः शिष्यान्भवार्णवात्तारयतीति यत्कथितं तद्भाविनि वर्तमानोपचारं कृत्वा कारणे वा कार्योपचारं कृत्वा द्रष्टव्यम् ।
जलदायक एकस्मान्मरणान्मोचयति, भवार्णवतारकगुरुरनन्तमरणेभ्यो मोचयति । तद्यदि जलदायकोऽपि दुष्प्रत्युपकार्यो भवति तर्हि भवार्णवतारकगुरुस्त्वतिदुष्प्रत्युपकार्यो भवत्येव । તે દષ્ટાન્તરૂપ સમજવું. તેથી એવું સૂચન કર્યું છે કે – બીજાએ કરેલા થોડા પણ ઉપકારનો બદલો વાળી શકાતો નથી. આમ શ્લોકની પહેલી બે કડીથી સામાન્ય ઉપકારીના ઉપકારનો બદલો વાળવો પણ મુશ્કેલ છે એમ કહી પાછલી બે કડીથી જણાવે છે કે ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળવો તો અતિશય મુશ્કેલ છે.
માતા બાળકને જન્મ આપે છે, ઉછેરે છે, દૂધ પીવડાવી તેને પોષણ આપે છે, નુકસાનોથી તેનું રક્ષણ કરે છે, જીવનના છેડા સુધી તેનું હિત વિચારે છે અને તેની માટે હંમેશા તૈયાર રહે છે. એમ ગુરુ પણ ધર્મ પમાડવા વડે શિષ્યના ભાવશરીરને જન્મ આપે છે. ગ્રહણશિક્ષા અને આસેવનશિક્ષા આપીને તેને ઉછેરે છે. વાચના આપીને તેને પુષ્ટ કરે છે. સારણા વગેરે કરવા વડે બધા અપાયોથી તેનું રક્ષણ કરે છે. જીવનના છેડા સુધી તેના હિતને વિચારે છે અને તેની માટે યત્ન કરે. ગુરુએ કરેલા વિશેષ ઉપકારો પૂર્વે બીજા શ્લોકના વર્ણનમાં કહ્યા છે.
આમ ગુરુ શિષ્યોને સંસાર સમુદ્ર તરવાનો ઉપાય આપે છે. તેથી શિષ્યો ભવિષ્યમાં સંસારસમુદ્રને તરે છે. અહીં જે કહ્યું કે “ગુરુ શિષ્યોને સંસાર સમુદ્રમાંથી તારે છે તે ભવિષ્યમાં વર્તમાનનો ઉપચાર કરીને અથવા કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને સમજવું.
પાણી આપનાર એક મરણથી બચાવે છે. સંસારસમુદ્રથી તારનાર ગુરુ અનંત મરણોથી બચાવે છે. તેથી જો પાણી આપનારના ઉપકારનો બદલો વાળી ન શકાતો હોય તો સંસારસમુદ્રથી તારનાર ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળવો તે ખૂબ જ અશક્ય
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
सुगुरुकुगुरुस्वरूपम्। अत्र गुरोः शुभविशेषणेनेदं सूचितं भवति यः संसारसागरात्तारयति स शुभगुरुर्भवति । गुरवो द्विविधा भवन्ति-सुगुरवः कुगुरवश्च । य आराधनया स्वात्मानं भवार्णवात्तारयन्ति परानपि धर्मे योजनेन भवार्णवात्तारयन्ति ते सुगुरवः कीर्तिताः । साधुवेषधारिणो ये विराधनया स्वयं भवार्णवे निमग्नाः परानपि तदुपदेशदानेन भवसमुद्रे पातयन्ति ते कुगुरवो मताः । इदमेव सुगुरुकुगुरुलक्षणं शब्दान्तरैरुक्तं योगशास्त्रे द्वितीयप्रकाशे कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभिः - 'महाव्रतधरा धीरा, भैक्षमात्रोपजीविनः । सामायिकस्था धर्मोपदेशका गुरवो मताः ॥८॥ सर्वाभिलाषिणः सर्वभोजिनः सपरिग्रहाः । अब्रह्मचारिणो मिथ्योपदेशका गुरवो न तु ॥९॥ परिग्रहारम्भमग्नास्तारयेयुः कथं परान् ।
स्वयं दरिद्रो न परमीश्वरीकर्तुमीश्वरः ॥१०॥' न्यायविशारदमहोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिवरैरपि ज्ञानसारे क्रियाष्टके प्रोक्तं
અહીં ગુરુનું ‘શુભ' એવું વિશેષણ મૂકીને એવું સૂચિત કર્યું છે કે જે સંસારસાગરથી તારે તે શુભગુરુ. ગુરુ બે પ્રકારના હોય છે – સુગુરુ અને કુગુરુ. જે આરાધના કરીને પોતે સંસારસમુદ્રમાંથી કરે છે અને બીજાને પણ ધર્મમાં જોડવા વડે સંસારસમુદ્રથી તારે છે તે સુગુરુ છે. સાધુવેષને ધારણ કરનારા જેઓ વિરાધના કરીને પોતે સંસારસમુદ્રમાં ડુબે છે અને બીજાને પણ તેવો ઉપદેશ આપીને ડુબાડે છે તે કુગુરુ છે.
સુગુરુ-કુગુરુનું આ જ લક્ષણ યોગશાસ્ત્રના બીજા પ્રકાશમાં કલિકાલસર્વજ્ઞ श्रीभयन्द्रसूरि मडा२।४ ची शोभा ४९॥ - "महाव्रतने ५२।२।, धार, ભિક્ષાથી જીવન ચલાવનારા, સામાયિકમાં રહેલા, ધર્મનો ઉપદેશ આપનારા ગુરુ છે. બધું ઇચ્છનારા, બધું ખાનારા, પરિગ્રહવાળા, બ્રહ્મચર્ય વિનાના, ખોટો ઉપદેશ આપનારા ગુરુ નથી. પરિગ્રહ અને આરંભમાં ડૂબેલા તેઓ શી રીતે બીજાને તારશે ? પોતે દરિદ્ર હોય તે બીજાને શ્રીમંત ન કરી શકે.”
મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે પણ જ્ઞાનસારના ક્રિયાષ્ટકમાં કહ્યું છે -
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्प्रतिनृपज्ञातम् ।
'ज्ञानी क्रियापरः शान्तो, भावितात्मा जितेन्द्रियः । स्वयं तीर्णो भवाम्भोधेः, परांस्तारयितुं क्षमः ॥ १ ॥
१७१
-
आर्यसुहस्तिसूरिभिरेकः रङ्कः प्रव्रज्यादानेनोपकृतः । स रङ्को द्वितीयभवेऽपि तं गुरुं प्रत्युपकर्तुं नाशक्तवान् । तच्चरित्रं कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्रसूरिनिर्मितपरिशिष्टपर्वैकादशसर्गे एवं दृश्यते 'इतश्च सम्प्रति नृपो ययावुज्जयिनीं पुरीम् । कदापि क्वापि तिष्ठन्ति स्वभूमौ हि महीभुजः ॥ २३ ॥ जीवन्तस्वामिप्रतिमारथयात्रां निरीक्षितुम् । आयातावन्यदावन्त्यां महागिरिसुहस्तिनौ ॥ २४ ॥ पृथक्पृथक्वसत्यां तौ तस्थतुः सपरिच्छदौ। तयोरतिमहागच्छस्ततो नैकत्र सङ्गमः ॥ २५ ॥ निर्ययौ चोत्सवेनाथ जीवन्तस्वामिनो रथः । मनोमयूरजलदः पौराणां भक्तिशालिनाम् ॥ २६ ॥ ताभ्यामाचार्यवर्याभ्यां श्रीसङ्खेनाखिलेन च । अन्वीयमानः स रथः पुर्यां पर्याटदस्खलन् ॥२७॥ गते राजकुलद्वारं रथेऽथ पृथिवीपतिः । वातायनस्थितो दूराद्ददर्शार्यसुहस्तिनम् ॥२८॥ दध्यौ चैवं मुनीन्द्रोऽयं मन्मनः कुमुदोडुपः । क्वापि दृष्ट इवाभाति न स्मरामि किं ह्यदः ॥२९॥ एवं विमर्षं कुर्वाणो मूच्छितो न्यपतन्नृपः । आः किमेतदिति
तु
"ज्ञानी, डियामां तत्पर, शांत, भेसे आत्माने लावित यो छे जेवो, भेगे इन्द्रियने જીતી છે એવો સાધુ સ્વયં સંસારસમુદ્રથી તરેલો છે અને બીજાને તારવા માટે સમર્થ છે.”
આર્ય સુહસ્તિસૂરિએ એક ભિખારીને દીક્ષા આપીને તેની ઉપર ઉપકાર કર્યો. તે ભિખારી બીજા ભવમાં પણ તે ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળી ન શક્યો. તેનું ચરિત્ર શ્રીહેમચન્દ્રસૂરિમહારાજ રચિત પરિશિષ્ટ પર્વમાં આ પ્રમાણે દેખાય છે - ‘સંપ્રતિ રાજા ઉજ્જયિની નગરીમાં ગયો, કેમકે રાજાઓ પોતાની ભૂમિમાં ક્યારે પણ ક્યાં પણ રહે છે. જીવિતસ્વામીની રથયાત્રા જોવા એકવાર મહાગિરિ-સુહસ્તિ નામના આચાર્યો ત્યાં આવ્યા. તે બન્નેનો ગચ્છ મોટો હતો. તેથી એક જગ્યાએ સમાવેશ થાય એમ ન હોવાથી તેઓ બન્ને પરિવાર સહિત જુદી જુદી વસતિમાં રહ્યા. ભક્તિવાળા નગરજનોના મનરૂપી મોર માટે વાદળ સમાન જીવિતસ્વામીનો રથ ઉત્સવપૂર્વક નીકળ્યો. તે બન્ને આચાર્યો અને સંઘ સાથે તે રથ નગરમાં ફર્યો. રાજદરબાર પાસે આવ્યા ત્યારે ઝરુખામાં બેઠેલા રાજાએ દૂરથી સુહસ્તિસૂરિને જોયા. તેણે વિચાર્યું - ‘મારા મનરૂપી કુમુદ માટે ચન્દ્ર સમાન આ આચાર્યને ક્યાંક જોયા હોય એવું લાગે છે, પણ યાદ નથી આવતું.' એમ વિચારતો રાજા મૂચ્છિત થઈને પડી ગયો. ‘અરે ! શું થયું ?' એમ કહેતા પરિવારજનો
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
सम्प्रतिनृपज्ञातम्। वदन्दधावे च परिच्छदः ॥३०॥ व्यजनैर्वीज्यमानश्च सिच्ययमानश्च चन्दनैः । जातिस्मरणमासाद्योदस्थादवनिशासनः ॥३१॥ प्राग्जन्मगुरुं ज्ञात्वा जातिस्मृत्या सुहस्तिनम् । तदैव वन्दितुमगाद्विस्मृतान्यप्रयोजनः ॥३२॥ पञ्चाङ्गस्पृष्टभूपीठः स नत्वार्यसुहस्तिनम् । पप्रच्छ जिनधर्मस्य भगवन्कीदृशं फलम् ॥३३॥ सुहस्ती भगवानाख्यन्मोक्षः स्वर्गश्च तत्फलम् । अपृच्छद्भूपतिर्भूयः सामायिकफलं च किम् ॥३४॥ सामायिकस्याव्यक्तस्य राजराज्यादिकं फलम् । सहस्तिनैवमाख्याते द्राक्प्रत्येति स्म भूपतिः ॥३५॥ नखाच्छोटनिकां कृत्वा प्रत्ययव्यञ्जिकां मुहुः । एवमेतन्न सन्देह इत्यभाषत भूपतिः ॥३६॥ सुहस्तिनं नमस्कृत्य ततः प्रोवाच पार्थिवः । किं नाम यूयमुपलक्षयध्वेऽथवा न हि ॥३७॥ आचार्योऽप्युपयोगेन ज्ञात्वोचे त्वां नरेश्वर । सम्यगुपलक्षयेऽहं स्वां प्राग्भवकथां शृणु ॥३८॥ महागिर्याचार्यमित्रैविहरन्तो वयं पुरा । सह गच्छेन कौशाम्ब्यामागच्छाम नरेश्वर ॥३९॥ सङ्कीर्णत्वे वसतेः पृथक्पृथगवस्थितौ । तत्रावां परिवारो हि महानभवदावयोः ॥४०॥ तत्राभूदतिदुर्भिक्षं तथाप्यस्मासु भक्तिमान् । लोको भक्तादिकं दातुमुपाक्रस्त विशेषतः ॥४१॥ भिक्षार्थं साधवोऽन्येयुरेकस्य श्रेष्ठिनो गृहे । विविशुः पृष्ठतस्तेषां रङ्क एको विवेश च ॥४२॥ तत्रेच्छाकारमर्यादां विविधां मोदकादिभिः । साधवो लेभिरे भिक्षां तस्य पश्यत एव
દોડ્યા. પંખા વીંજ્યા. ચન્દનનું વિલેપન કર્યું. તેથી તે ભાનમાં આવ્યો. તેને જાતિસ્મરણજ્ઞાન થયું. જાતિસ્મરણથી સુહસ્તિસૂરિને પોતાના પૂર્વભવના ગુરુ જાણીને ત્યારે જ બીજું બધું ભૂલી તે તેમને વંદન કરવા ગયો. આર્યસુહસ્તિસૂરિને પંચાંગ પ્રણામ કરીને તેણે पूछ्युं - 'भगवंत ! निधनु शुंण छ ?' सुस्तिसूर पोल्या - ‘भोक्ष भने स्वर्ण तेन। ३१ .' २) ३२ पूछ्युं, 'सामायिन शुं ३५ छ ?' सूरि पोल्या - અવ્યક્ત સામાયિકનું ફળ રાજય વગેરે છે. તે સાંભળી રાજાને વિશ્વાસ બેઠો. તેણે यहां से बराबर छ. मेमा संड नथी.' सरिने नभाने २० बोल्यो. 'तभे भने ઓળખો છો કે નહીં ?' સૂરિજીએ જ્ઞાનનો ઉપયોગ મૂકીને કહ્યું, ‘બરાબર ઓળખું છું. તારા પૂર્વભવની કથા સાંભળ. મહાગિરિસૂરિજીની સાથે વિચરતા અમે ગચ્છની સાથે કૌશાંબીમાં આવ્યા. અમારો પરિવાર મોટો હતો. તેથી સંકળાશ પડવાથી અમે જુદા જુદા ઉપાશ્રયમાં રહ્યા. ત્યાં ભયંકર દુકાળ પડ્યો. છતાં લોકો અમારી ઉપર ભક્તિવાળા હતા, એટલે અમને વહોરાવતા હતા. ભિક્ષા માટે એકવાર સાધુઓ એક શ્રેષ્ઠિના ઘરમાં ગયા. તેમની પાછળ એક ભિખારી પણ પેઠો. ત્યાં તેના દેખતા જ સાધુઓને મોદકાદિથી
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्प्रतिनृपज्ञातम्।
१७३ ते ॥४३॥ साधूनामात्तभिक्षाणां वसतिं प्रति गच्छताम् । अनुगः सोऽब्रवीद्रको दीयतां मम भोजनम् ॥४४॥ ते साधवोऽभिदधिरे जानन्ति गुरवः खलु । वयं गुरुपराधीना न किञ्चिद्दातुमीश्महे ॥४५॥ ततः स रङकः साधूनामन्वेव वसतिं ययौ । दीनात्मा तत्र दृष्ट्वास्मानयाचत च भोजनम् ॥४६॥ साधवः कथयन्ति स्म भगवन्नमुना पथि । याचिता वयमप्युच्चैर्भोजनं दीनमूर्त्तिना ॥४७॥ विदितं चैवमस्माभिरुप-योगपरायणैः । भावी प्रवचनाधारो यद्रकोऽयं भवान्तरे ॥४८॥ ततः स द्रमकोऽस्माभिः प्रियपूर्वमभाष्यत । यद्यादत्से परिव्रज्यां लभसे भोजनं तदा ॥४९॥ रङ्कोऽचिन्तयदग्रेऽपि सर्वकष्टमयो ह्यहम् । तद्वरं व्रतजं कष्टमिष्टभोजनलाभकृत् ॥५०॥ प्रतिपन्नं परिव्रज्यां ततो रङ्कं तदैव तम् । प्रव्राज्याबूभुजामेष्टं मोदकादि यथारुचि ॥५१॥ सस्वादं स्वादुमाहारं तथा ह्याकण्ठमात्तवान् । पन्थाः श्वासानिलस्यापि यथा दुःसञ्चरोऽभवत् ॥५२॥ तद्दिनस्यैव यामिन्यां तेनाऽऽहारेण भूयसा । रुद्धश्वासो विपन्नः स श्वासजीवा हि देहिनः ॥५३॥ स्थितो मध्यस्थभावेन रङ्कसाधुर्विपद्य सः । कुणालस्यावन्तिपतेः सूनुस्त्वमुदपद्यथाः ॥५४॥ पुनर्विज्ञपयामास सुहस्तिनमिलापतिः । भगवंस्त्वत्प्रसादेन प्राप्तोऽहं पदवीमिमाम् ॥५५॥ त्वया प्रव्राजितो न स्यां तदाहं भगवन्यदि । अस्पृष्टजिनधर्मस्य का गतिः स्यात्ततो मम ॥५६॥ तदादिशत मे
યુક્ત સુંદર ઘણી ભિક્ષા મળી. સાધુઓ ઉપાશ્રય તરફ પાછા વળ્યા. તે ભિખારી તેમની પાછળ ચાલ્યો અને બોલ્યો, “મને ભોજન આપો.” તે સાધુઓ બોલ્યા, “અમે ગુરુને પરાધીન છીએ. ગુરુ જાણે. અમે કંઈ આપી ન શકીએ.' પછી તે ભિખારી સાધુઓની પાછળ જ ઉપાશ્રયમાં પેઠો. ત્યાં અમને જોઈને તેણે ભોજન માંગ્યું. સાધુઓ બોલ્યા, “આણે રસ્તામાં અમારી પાસે ભોજન માંગ્યું. અમે ઉપયોગ મૂકીને જોયું કે આ ભવિષ્યમાં શાસનનો આધાર થશે. તેથી અમે તેને પ્રેમથી કહ્યું, “જો દીક્ષા લઈશ તો ભોજન મળશે. ભિખારીએ વિચાર્યું, ‘આમ પણ મારે બધુ કષ્ટરૂપ છે. તો દીક્ષાનું કષ્ટ સારું, એમાં ઇષ્ટ ભોજન તો મળશે.” તેથી તેણે ત્યારે જ દીક્ષા લીધી. અમે દીક્ષા આપીને એને ઇષ્ટ મોદકાદિ જમાડ્યા. રસપૂર્વક સ્વાદિષ્ટ આહાર વાપરતા તેણે આકંઠ ખાધું. તેથી શ્વાસનળી સંધાઈ ગઈ. તે જ રાત્રીએ ઘણા આહારથી શ્વાસ રૂંધાવાથી તે મરી ગયો, કેમકે જીવો શ્વાસથી જ જીવે છે. તે મધ્યસ્થભાવમાં રહ્યો. ત્યાંથી મરીને અવન્તિના રાજા કુણાલનો તું દિકરો થયો.” રાજાએ સૂરિજીને ફરી વિનંતી કરી, “સ્વામી ! તમારી કૃપાથી મને આ પદવી મળી છે. તમે જો મને દીક્ષા ન આપી હોત તો જિનધર્મ વિના મારી શી ગતિ
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
सम्प्रतिनृपज्ञातम्। किञ्चित्प्रसीदत करोमि किम् । भवामि नानृणोऽहं वः पूर्वजन्मोपकारिणाम् ॥५७॥ जन्मन्यत्रापि गुरवो यूयं मे पूर्वजन्मवत् । अनुगृह्णीत मां धर्मपुत्रं कर्तव्यशिक्षया ॥५८॥ कृपालुरादिदेशार्यसुहस्ती भगवान्नृपम् । जिनधर्मं प्रपद्यस्व परत्रेह च शर्मणे ॥५९॥....अभ्यग्रहीदथ नृपस्तदने तदनुज्ञया । अर्हन्देवो गुरुः साधुः प्रमाणं मेऽर्हतो वचः ॥६१॥ ... आवैताढ्यं प्रतापाढ्यः स चकाराविकारधीः । त्रिखण्डं भरतक्षेत्रं जिनायतनमण्डितम् ॥६८॥ .... ततः प्रैषीदनार्येषु साधुवेषधरान्नरान् । ते सम्प्रत्याज्ञयानार्यानेवमन्वशिषभृशम् ॥११॥ द्विचत्वारिंशता दोषैरेभिरेभिर्विवर्जितम् । वस्त्रपात्रान्नपानादि देयमस्मास्वहो स्वयम् ॥१२॥ एवं सम्प्रतिराजेन स्वशक्त्या बुद्धिगर्भया । देशाः साधुविहारार्हा अनार्या अपि चक्रिरे ॥१०२॥'
एवं सम्प्रतिराज्ञा जिनशासनस्य महती प्रभावना कृता । तथापि स गुरुं प्रत्युपकर्तुं नाऽशक्नोत् । यथा यथा स गुरुं प्रत्युपकर्तुं जिनशासनप्रभावनामकरोत्तथा तथा गुरुकृतोपकारोऽप्यवर्धत । यतो जिनशासनप्रभावनया कर्मनिर्जरणेन परमार्थतो सम्प्रतेरेवोपर्युपकारोऽभवत् । यथा सम्प्रतिराजा गुरुं प्रत्युपकर्तुं नाऽशक्नोत्तथाऽन्येऽपि गुरुं प्रत्युपकर्तुं न शक्नुवन्ति ।
થાત. તેથી મને આદેશ કરો. મારી ઉપર કૃપા કરો. શું કરું ? પૂર્વભવના ઉપકારી એવા આપના ઋણમાંથી હું મુક્ત નહીં થઈ શકું. પૂર્વજન્મની જેમ આ જન્મમાં પણ આપ મારા ગુરુ છો. કરવા યોગ્ય કાર્ય કહી ધર્મપુત્ર એવા મારી ઉપર કૃપા કરો.' સૂરિજીએ
युं, 'माम अने ५२(भवमा सुम भाटे निर्भने स्वी॥२.....' २%ो गुरु पासे અભિગ્રહ લીધો. “અરિહંત તે દેવ, સાધુ તે ગુરુ અને અરિહંતનું વચન મને પ્રમાણ છે.”....વૈતાદ્યપર્વત સુધીના ત્રણ ખંડોવાળા ભરતક્ષેત્રને તેણે જિનાલયોથી સુશોભિત કર્યું....પછી અનાર્ય દેશોમાં સાધુવેષધારી પુરુષોને મોકલ્યા. તેઓએ અનાર્યોને શીખવ્યું 3, अभने ४२ घोष २रित वस्त्र, पात्रा, माहार, ५ वगेरे भावा....माम સંપ્રતિરાજાએ બુદ્ધિથી યુક્ત શક્તિથી અનાર્ય દેશોને પણ સાધુના વિહારને યોગ્ય બનાવ્યા.”
આમ સંપ્રતિરાજાએ જિનશાસનની ઘણી પ્રભાવના કરી. છતા પણ તે ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળી ન શક્યો. ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળવા જેમ જેમ તે શાસનપ્રભાવના કરતો તેમ તેમ ગુરુએ કરેલો ઉપકાર વધતો જતો હતો, કેમકે હકીકતમાં જિનશાસનની પ્રભાવના કરવાથી કર્મનિર્જરા થવાથી સંપ્રતિરાજા ઉપર જ ઉપકાર થતો હતો. જેમ સંપ્રતિરાજા ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળી ન શક્યો તેમ બીજા પણ ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળી શકતા નથી.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरोः प्रत्युपकारो वस्तुतः शिष्यस्योपकाररूपः।
१७५ भववारिनिधितारकगुरोर्दुष्प्रत्युपकार्यत्वे इदमपरं कारणं ज्ञेयम् - यथा यथा शिष्यः संसारसमुद्रतारकगुरुं प्रत्युपकर्तुं यतते तथा तथा गुरुकृतोपकारवर्धनेन कदापि सम्पूर्णतया गुरूपकारः प्रत्युपकृतो न भवति, शिष्यकर्तृकगुरुविषयकप्रत्युपकारस्य वस्तुतो गुरुकर्तृकशिष्यविषयकोपकाररूपत्वात् । गुरुप्रत्युपकरणेन शिष्यस्य प्रगतिर्भवति । सा तु परम्परया गुरुकृतैव । यतो यदि गुरुर्धर्मं नाऽबोधयिष्यत्तर्हि तत्प्रत्युपकरणेन शिष्यः स्वात्मप्रगतिमपि नाऽकरिष्यत् ।
ननु यदि गुरुरतिदुष्प्रत्युपकार्यो भवति तर्हि तत्प्रत्युपकारस्याऽशक्यानुष्ठानत्वान्न तद्भक्तौ शिष्यैर्यतनीयम् । यतः प्रेक्षापूर्वकारिणस्तदेव कार्यमनुतिष्ठन्ति यत्स्वकृतिसाध्यं भवति । स्वकृत्यसाध्यं कार्यं ते नैव प्रारभन्ते, प्रेक्षापूर्वकारित्वक्षतेः । यत उक्तं -
'सहसा विदधीत न क्रियामविवेकः परमापदां पदम् । वृणुते हि विमृश्यकारिणं गुणलुब्धाः स्वयमेव सम्पदः ॥'
સંસારસમુદ્રથી તારનારા ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળી ન શકવાનું આ બીજું કારણ સમજવું – જેમ જેમ શિષ્ય ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળવા પ્રયત્ન કરે તેમ તેમ ગુરુએ કરેલો ઉપકાર વધતો જાય. તેથી ક્યારેય સંપૂર્ણ રીતે ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળી નથી શકાતો. કેમકે શિષ્ય કરેલો ગુરુ ઉપરનો પ્રત્યુપકાર હકીકતમાં ગુરુએ કરેલો શિષ્ય ઉપરનો ઉપકાર જ છે. ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળવાથી શિષ્યની પ્રગતિ થાય છે. તે પરંપરાએ ગુરુએ જ કરેલી છે. કેમકે ગુરુએ જો ધર્મ ન પમાડ્યો હોત તો ઉપકારનો બદલો વાળવા વડે શિષ્ય પોતાની પ્રગતિ પણ ન કરી શકત.
પ્રશ્ન - જો ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળી શકાતો ન હોય તો તે અશક્ય અનુષ્ઠાન રૂપ હોવાથી શિષ્યોએ ગુરુની ભક્તિમાં યત્ન ન કરવો જોઈએ. કેમકે વિચારીને કાર્ય કરનારા તે જ કાર્ય કરે છે જે પોતાનાથી થઈ શકે. પોતાનાથી થઈ ન શકે તેવું કાર્ય તેઓ શરૂ કરતા જ નથી, કેમકે તેમ કરવાથી તેમની બુદ્ધિમત્તાની હાનિ થાય. કેમકે કહ્યું છે - “એકાએક ક્રિયા ન કરવી, કેમકે અવિવેક આપત્તિઓનું શ્રેષ્ઠ પદ છે, વિચારીને કરનારાને ગુણથી લોભાયેલી સંપત્તિઓ સ્વયે વરે છે.” “ગુણવાળા કે ગુણ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
गुरोर्दुष्प्रत्युपकार्यत्वेन शिष्येण तद्भक्तावत्यधिकं यतनीयम् । 'सगुणमपगुणं वा कुर्वता कार्यमादौ परिणतिरवधार्या यत्नतः पण्डितेन ।
अतिरभसकृतानां कर्मणामाविपत्तेर्भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाकः ॥' शिष्याश्च प्रेक्षापूर्वकारिणः सन्ति ? इति चेत्, न, अभिप्रायाऽपरिज्ञानात् । गुरोर्दुष्प्रत्युपकार्यत्वेऽपि यदि शिष्यो तद्भक्तौ यतते तहि तद्धृदयस्थगुरुबहुमानवृद्धिरेव भवति । तथा च तस्य मुक्तिनिकटवर्तिनी भवति । यदि गुरोर्दुष्प्रत्युपकार्यत्वस्य ज्ञानेन शिष्यस्तद्भक्तिं मुञ्चति तत्र वा प्रमाद्यति तर्हि तद्धृदयस्थगुरुबहुमानो नश्यति । तथा च तस्य मुक्तिर्दूरगामिनी भवति । अतो गुरोर्दुष्प्रत्युपकार्यत्वेऽपि शिष्यैः सदा तद्भक्तौ यतनीयम्, न तु तद्भक्तिस्त्यजनीया । अत्र गुरोर्दुष्प्रत्युपकार्यत्वस्य प्रदर्शनं शिष्याणां गुरुभक्तावधिकाधिकप्रयत्नेन योजनार्थं ज्ञेयम्, न तु तत्र तेषां शिथिलीकरणार्थम् ।
अयमत्रोपनिषदर्थः-गुरोरतिदुष्प्रत्युपकार्यत्वेन शिष्यैस्तद्भक्तावत्यधिकं प्रयतनीयम् ॥१०॥
अवतरणिका - एवं गुरोर्दुष्प्रत्युपकार्यत्वं प्रदाऽधुना गुरुभक्तौ माया न कर्त्तव्येतिभावार्थकं श्लोकमिथुनं प्रतिपादयति -
વિનાના કાર્યને યત્નપૂર્વક કરનારા પંડિતે પહેલા પરિણામ વિચારવું. ખૂબ ઉતાવળથી કરેલા કાર્યોનું વિપત્તિ સુધી હૃદયને બાળનારું શલ્યસમાન ફળ મળે છે.” શિષ્યો તો વિચારીને કાર્ય કરનારા હોય છે.
જવાબ – ના, તમે ગ્રન્થકારના અભિપ્રાયને જાણી શક્યા નથી. ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળવો અશક્ય હોવા છતાં જો શિષ્ય તેમની ભક્તિમાં યત્ન કરે તો તેના હૃદયમાં રહેલા ગુરુબહુમાનની જ વૃદ્ધિ થાય છે. તેથી તેનો મોક્ષ નજીક થાય છે. જો ‘ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળવો અશક્ય છે એવું જાણીને શિષ્ય તેમની ભક્તિ છોડી દે અથવા તેમાં પ્રમાદ કરે તો તેના હૃદયમાં રહેલું ગુરુબહુમાન નાશ પામે છે. તેથી તેનો મોક્ષ દૂર થાય છે. માટે ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળવો અશક્ય હોવા છતાં શિષ્યોએ સદા તેમની ભક્તિમાં યત્ન કરવો, તેમની ભક્તિ છોડવી નહીં. અહીં ‘ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળી શકાતો નથી” એમ બતાવ્યું તે ગુરુભક્તિમાં શિષ્યોને વધુને વધુ પ્રયત્નપૂર્વક જોડવા માટે, તેમાં તેમને શિથિલ કરવા માટે નહીં.
અહીં રહસ્યાર્થ આવો છે - ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળવો અશક્ય હોવાથી શિષ્યોએ તેમની ભક્તિમાં વધુ પ્રયત્ન કરવો. (૧૦)
અવતરણિકા - આમ “ગુરુના ઉપકારનો બદલો વાળવો અશક્ય છે” એમ બતાવી હવે ‘ગુરુભક્તિમાં માયા ન કરવી’ એવા ભાવાર્થવાળા બે શ્લોક જણાવે છે.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७७
एकादशद्वादशवृत्तव्यम्। मूलम् - गुरुपायरंजणत्थं जो, सीसो भणइ वयणमेत्तेणं ।
मह जीवियंपि एयं, जं भत्ती तुम्ह पायमूले ॥११॥ एयं कहं कहंतो न, सरइ मूढो इमंपि दिटुंतं ।
साहेइ अंगणं चिय, घरस्स अब्भितरं लच्छि॥१२॥॥ जुम्मं ॥ छाया - गुरुपादरञ्जनार्थं यः, शिष्यः भणति वचनमात्रेण ।
मम जीवतमपि एतद्, यद् भक्तिः युष्माकं पादमूले ॥११॥ एतत् कथं कथयन् न, स्मरति मूढः इममपि दृष्टान्तम् ।
कथयति अङ्गणमेव, गृहस्य अभ्यन्तरां लक्ष्मीम् ॥१२॥ ॥ युग्मम् ॥ दण्डान्वयः - जो सीसो गुरुपायरंजणत्थं वयणमेत्तेणं भणइ 'मह जीवियंपि एयं जं तुम्ह पायमूले भत्ति' एयं कहंतो मूढो इमंपि दिटुंतं कहं न सरइ - 'अंगणं चिय घरस्स अभितरं लच्छि साहेइ ।' ॥११-१२॥ ॥ युग्मम् ॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - यः - अनिदर्शिताभिधानः, शिष्यः - गुरुचरणपङ्कजभ्रमरः, गुरुपादरञ्जनार्थम् - गुरोः - शिष्यहितनिहितचित्तस्य पादौ - चरणाविति गुरुपादौ, तयोः रञ्जनम् - प्रसादनमिति गुरुपादरञ्जनम्, तस्मायिदमिति - गुरुपादरञ्जनार्थम्, वचनमात्रेण - वचनम् - अक्षरपद्धतिरूपम्, तदेवेति वचनमात्रम्, अवधारणार्थे मात्रटप्रत्ययः, तेनेति वचनमात्रेण, भणति- वदति, मम - मत्सम्बन्धि, जीवितम् - जन्ममरणान्तरालवर्ति-प्रवृत्तिसमुदायरूपं जीवनं जीवनप्रवृत्तिरित्यर्थः, अपि, अपिना मत्सत्कमन्यत्सर्वं गुरुचरणयोः समर्पितमेव, मज्जीवनमपि गुरुभक्तिरेवेति सूचितम्, एतद् - उद्देश्यदर्शनार्थम्, यत् - विधेयदर्शनार्थं जीवितस्य स्वरूपदर्शनार्थमित्यर्थः, युष्माकम्
શબ્દાર્થ - જે શિષ્ય ગુરુને ખુશ કરવા માત્ર વચનથી કહે કે “મારું જીવન પણ આ જ છે કે આપના ચરણની ભક્તિ કરું,” આ કહેતો તે મૂઢ આ દષ્ટાંતને કેમ યાદ नथी ४२तो 3 inj४ घरनी हरनी शोभाने ४९ छ.' (११) (१२)
હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાર્થ - ગુરુના ચરણરૂપી કમળમાં ગુંજન કરનાર ભમરો તે શિષ્ય. શિષ્યના હિતમાં જેનું ચિત્ત હોય તે ગુરુ. જન્મ અને મરણની વચ્ચે થતી પ્રવૃત્તિઓનો સમુદાય તે જીવન.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
गुरुभक्तौ माया न कर्त्तव्या ।
- युष्मत्सत्के, पादमूले - पादयोः - क्रमयोः मूलम् - स्थानमिति पादमूलम्, तत्रेति पादमूले, पादमूलस्येत्यर्थः, भक्तिः - सेवा, एतद् - उपर्युक्तम्, कथयन् - वदन्, मूढः - मोहवशवर्ती, स इत्यध्याहार्यम्, गुरुपादरञ्जनार्थं वचनमात्रेणोपर्युक्तं वदन् शिष्य इत्यर्थः, इमम् - लोकप्रसिद्धम्, अपि - लोकाऽप्रसिद्धं दृष्टान्तं कदाचिन्न स्मरति, लोकप्रसिद्धमपीमं दृष्टान्तं कथं न स्मरतीति दर्शनार्थम्, दृष्टान्तम् - दृष्टः - मतिविषयीकृतोऽन्तः - निर्णयो
येन स इति दृष्टान्तो लोकोक्तिरित्यर्थः, तमिति दृष्टान्तम्, कथम् - किमर्थम्, न - निषेधे, स्मरति - स्मरणं-अनुभूतस्य वर्तमानकाले चिन्तनक्रिया, तां करोति, किं न स्मरति ? अङ्गनम् - आजिरम्, एव - गृहाभ्यन्तरलक्ष्मीकथनार्थमन्येषामावश्यकतानिषेधनार्थम्, गृहस्य - अगारस्य, अभ्यन्तराम् - अन्तर्भवाम्, लक्ष्मीम् - शोभाम्, कथयति - भाषते । अयं समासार्थः । व्यासार्थस्तु एवमवगन्तव्यः -
शिष्या द्विविधा भवन्ति - सरला मायाविनश्च । तत्र हृदयसद्भावेन गुरुभक्तिकारिणः सरलाः शिष्याः । गुरुबहुमानशून्या बहिर्वृत्त्या गुरुभक्त्याडम्बरकारिणो मायाविनः शिष्याः । अत्र श्लोकद्वये मायाविशिष्यस्योपदेशो दत्तः । ___ माया संसारस्य जननी कीर्तिता । अन्यकषायदुष्टाः कदाचित्पश्चात्तापेन गुरुसमक्षं स्वदोषमालोचयन्ति गुरुदत्तप्रायश्चित्तं च निर्वहन्ति । ततश्च मुक्तिं गच्छन्ति । परन्तु मायाविनः पश्चात्तापो न जायते । ततश्च स अनालोचिताप्रातिक्रान्तो मृत्वा दीर्घ भवभ्रमणं करोति । मायया
ગુરુને ખુશ કરવા જે શિષ્ય ભાવ વિના માત્ર વચનથી જ કહે કે “મારું બીજું બધું ગુરુના ચરણમાં સમર્પિત જ છે, મારું જીવન પણ ગુરુભક્તિ જ છે.' આમ કહેતો તે મૂઢ શિષ્ય આ લોકોક્તિને કેમ યાદ નથી કરતો કે “આંગણે જ ઘરની અંદરની શોભા કહે છે.'
આ સંક્ષેપમાં અર્થ કહ્યો. વિસ્તૃત અર્થ આ પ્રમાણે સમજવો -
શિષ્યો બે પ્રકારના હોય છે - સરળ અને માયાવી. હૃદયના ભાવથી ગુરુભક્તિ કરનારા શિષ્યો તે સરળ શિષ્યો. ગુરુબહુમાન વિનાના, માત્ર બહારથી ગુરુભક્તિનો આડંબર કરનારા શિષ્યો તે માયાવી શિષ્યો. આ બે શ્લોકોમાં માયાવી શિષ્યને ઉપદેશ आप्यो छे.
માયા સંસારની માતા છે. બીજા કષાયવાળા ક્યારેક પશ્ચાત્તાપ થવાથી ગુરુ સમક્ષ પોતાના દોષોની આલોચના કરે છે અને ગુરુએ આપેલું પ્રાયશ્ચિત્ત વહન કરે છે. તેથી મુક્તિમાં જાય છે. પરંતુ માયાવીને પશ્ચાત્તાપ નથી થતો. તેથી તે આલોચના-પ્રતિક્રમણ
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
मायावी प्रायो न शुध्यति ।
१७९
भवान्तरे तिर्यग्गतिस्त्रीवेदादिकं प्राप्यते । अतोऽन्यकषायदुष्टाः शुध्यन्ति सिध्यन्ति च, मायावी प्रायो न शुध्यति नापि सिध्यति । अतो माया सर्वथा त्यक्तव्या निर्वाणकाङ्क्षिभिः । सदा सरलैर्भाव्यम् । सरल ऋजुमार्गेण शीघ्रं मुक्तिं प्रयाति । वक्रो वक्रपदव्या चिरं भवं बम्भ्रमीति । उक्तञ्च श्रीउत्तराध्ययनसूत्रस्य चतुरङ्गीयनाम तृतीयेऽध्ययने
* १सोही उज्जुयभूअस्स, धम्मो सुद्धस्स चिट्ठइ ।
णिव्वाणं परमं जाइ, घयसित्ति व्व पावए ॥१२॥' उक्तञ्च पञ्चवस्तुके श्रीहरिभद्रसूरिभिः -
___२तित्थगराणं आणा कज्जे सच्चेण होअव्वं ॥२८०॥' मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिभिरुक्तं पुष्पमालायां
· २एसा जिणाण आणा कज्जे सच्चेण होयव्वं ॥२३१॥ जे मुद्धजणं परिवंचयंति बहुअलियकूडकवडेहिं ।
अमरनरसिवसुहाणं अप्पा बहु वंचिओ तेहिं ॥३०४॥ કર્યા વિના મરીને સંસારમાં ઘણું ભમે છે. માયાથી ભવાંતરમાં તિર્યંચ ગતિ, સ્ત્રીવેદ વગેરે મળે છે. આથી અન્યકષાયવાળા શુદ્ધ થાય છે અને સિદ્ધ થાય છે, માયાવી પ્રાયઃ શુદ્ધ થતો નથી અને સિદ્ધ પણ થતો નથી. માટે મોક્ષની ઇચ્છાવાળાએ માયા સર્વથા ત્યજવી. હંમેશા સરળ થવું. સરળ માણસ સીધા માર્ગથી જલ્દી મોક્ષે જાય છે. વાંકો માણસ વાંકા રસ્તાથી ઘણો કાળ સંસારમાં ભમે છે. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના ચતુરંગીય નામના ત્રીજા અધ્યયનમાં કહ્યું છે - ““સરળ જીવની શુદ્ધિ થાય છે. ધર્મ શુદ્ધ જીવમાં રહે છે. ઘીથી સિંચાયેલા અગ્નિની જેમ તે પરમ નિર્વાણને પામે છે.” પંચવસ્તકમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - “તીર્થકર ભગવાનની આજ્ઞા છે કે કાર્યમાં સાચા થવું.” માલધારી શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે પુષ્પમાળામાં કહ્યું છે – “આ ભગવાનની આજ્ઞા છે કે કાર્યમાં સાચા થવું. જેઓ ઘણા જૂઠ અને કપટોથી ભોળા લોકોને ઠગે છે તેઓએ દેવોના, મનુષ્યના અને મોક્ષના સુખોથી પોતાને ઘણો ઠગ્યો છે. જો વાણિયાની દિકરી એકવાર १. शुद्धिः ऋजुभूतस्य, धर्मः शुद्धस्य तिष्ठति ।
निर्वाणं परमं याति, घृतसिक्त इव पावकः ॥१२॥ २. तीर्थकराणामाज्ञा कार्ये सत्येन भवितव्यम् ॥२८०॥ ३. एषा जिनानां आज्ञा कार्ये सत्येन भवितव्यम् ॥२३१॥
ये मुग्धजनं परिवञ्चयन्ति बहुअलिककूटकपटैः । अमरनरशिवसुखेभ्यः आत्मा बहु वञ्चितः तैः ॥३०४॥
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
मायास्वरूपम्। १जइ वणिसुयाइ दुक्खं लद्धं एक्कसि कयाइ मायाए ।
तो ताण को विवागं जाणइ जे माइणो निच्चं ? ॥३०५॥' श्रीधर्मदासगणिनिर्मितोपदेशमालायामपि कथितम् -
२माया कुडंग पच्छन्नपावया कूडकवडवंचणया । सव्वत्थ असब्भावो परनिक्खेवावहारो य ॥३०६॥ छल छोमसंवइयरो गूढायारत्तणं मई कुडिला । वीसंभघायणं पि य भवकोडिसएसु वि नडेंति ॥३०७॥ धम्मम्मि नत्थि माया न य कवडं आणुवत्तिभणियं वा । फुडपागडमकुडिलं धम्मवयणमुज्जुयं जाण ॥३९३॥ न वि धम्मस्स भडक्का, उक्कोडा वंचणा य कवडं वा ।
કરેલી માયાથી દુઃખ પામી, તો જેઓ હંમેશા માયા કરે છે તેમના ફળને કોણ જાણે ?'' श्रीधहास मडा। पहेशभामाम युं छे - “qbdu, ५५न। गु माय२९, दू-७५८, पीने 60वा, अधे अविश्वास ४२वो, पा२४ी था५९॥ भोगवी, ७८ ४२p, ખોટું બહાનું કાઢવાનો પ્રસંગ, બીજા પોતાનો હાઈ ન જાણે એવું આચરણ, વક્ર બુદ્ધિ, વિશ્વાસઘાત એ માયાના સ્વરૂપો સેંકડો કરોડો ભવોમાં પણ નચાવે છે. ધર્મમાં માયા, કપટ અને બીજાને આકર્ષવા માટે બોલવાનું ન હોય. સ્પષ્ટ, પ્રગટ અને માયારહિત ધર્મવચન મોક્ષનો સીધો માર્ગ છે. ભપકો, લાંચ, વંચના, કપટ આ ધર્મના સાધન નથી.
१. यदि वणिक्सुतया दुःखं प्राप्तं सकृत् कृतया मायया ।
ततः तेषां कः विपाकं जानाति ये मायिनः नित्यम् ? ॥३०५॥ २. माया कुटङ्कः प्रच्छन्नपापता कूटकपटवञ्चनता ।
सर्वत्र असद्भावः परनिक्षेपापहारश्च ॥३०६॥ छलं छद्मसंव्यतिकरः गूढाचारत्वं मतिः कुटिला । विश्वासघातनमपि च भवकोटिशतेषु अपि नाटयन्ति ॥३०७॥ धर्मे नास्ति माया न च कपटं अनुवृत्तिभणितं वा । स्फुटप्रकटमकुटिलं धर्मवचनमृजुकं जानीहि ॥३९३॥ नापि धर्मस्य आडम्बरो लञ्चा वञ्चना च कपटं वा ।
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
मायास्वरूपम्।
१८१ १निच्छम्मो किर धम्मो सदेवमणुयासुरे लोए ॥३९४॥' कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभिरपि योगशास्त्रे चतुर्थे प्रकाशे प्ररूपितम् -
‘असूनृतस्य जननी परशुः शीलशाखिनः । जन्मभूमिरविद्यानां माया दुर्गतिकारणम् ॥१५॥ कौटिल्यपटवः पापा मायया बकवृत्तयः । भुवनं वञ्चयमाना वञ्चयन्ते स्वमेव हि ॥१६॥ तदार्जवमहौषध्या जगदानन्दहेतुना । जयेज्जगद्रोहकरी मायां विषधरीमिव ॥१७॥'
विषयकषाया जीवं संसारे धारयन्ति । ते तस्य मोक्षं रुन्धन्ति । विषयेभ्योऽपि कषाया दुष्टतराः सन्ति । कषायेष्वपि माया दुष्टतमा । अतस्तत्सङ्गो न कर्त्तव्यः ।
इत्थं सामान्यतोऽपि माया त्याज्या । गुरुणा सार्धं माया त्वतिशयेनाऽहितकारिणी, अतोऽवश्यमेव त्याज्या । यतो गुरुणा सार्धं मायां कुर्वन् पूर्वोक्तजीवभेदेषु चतुर्थेऽधमाधमरूपे भेदेऽन्तर्भवति । अयं शिष्यः पूर्वोक्तविनय-बहुमानचतुर्भङ्ग्यां द्वितीयभङ्गवर्ती दृष्टव्यः ।
માયારહિત ધર્મ જ દેવો-મનુષ્યો-અસુરો સહિતના લોકમાં પ્રવર્તે છે.” કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે યોગશાસ્ત્રના ચોથા પ્રકાશમાં કહ્યું છે - “માયા જૂઠની માતા છે, શીયળરૂપી વૃક્ષ માટે કુહાડી સમાન છે, અવિદ્યાની જન્મભૂમી છે, દુર્ગતિનું કારણ છે. કુટિલતામાં હોંશિયાર, માયાથી બગલા જેવી વૃત્તિવાળા, વિશ્વને ઠગનારા, પાપીઓ પોતાની જાતને ઠગે છે. તેથી જગતને આનંદ આપવામાં કારણભૂત સરળતારૂપી મહા ઔષધીથી જગતનો દ્રોહ કરનારી માયાને સાપણની જેમ જીતવી.”
વિષય-કષાયો જીવને સંસારમાં પકડી રાખે છે. તેઓ તેના મોક્ષને અટકાવે છે. વિષયો કરતા પણ કષાયો વધુ દુષ્ટ છે. કષાયોમાં પણ માયા સૌથી વધુ દુષ્ટ છે. માટે તેનો સંગ ન કરવો.
આમ સામાન્યથી પણ માયા ત્યજવા યોગ્ય છે. ગુરુની સાથે માયા કરવાથી તો ઘણું અહિત થાય છે. માટે અવશ્ય તેને તજવી જોઈએ. કેમકે ગુરુની સાથે માયા કરનારો પૂર્વે કહેલા જીવોના ચાર ભેદોમાંથી ચોથા અધમાધમ ભેદમાં આવે છે. આવો શિષ્ય પૂર્વે કહેલી વિનય-બહુમાનની ચતુર્ભગીમાં બીજા ભાંગાવાળો જાણવો.
१. निश्छद्मः किल धर्मः सदेवमनुजासुरे लोके ॥३९४॥
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
भावशून्या क्रिया द्रव्यरूपा । अध्यात्ममार्गे सकलाऽपि क्रिया भावसहितैव प्रशस्यते, भावशून्यायाः केवलक्रियाया द्रव्यक्रियात्वकीर्तनात् । यदुक्तं श्रीअनुयोगद्वारे श्रीआर्यरक्षितसूरिभिः - १से किं तं आगमओ दव्वावस्सयं ? २ जस्स णं आवस्सएत्ति पदं सिक्खितं ठितं जितं मितं परिजितं नामसमं घोससमं अहीणक्खरं अणच्चक्खरं अव्वाइद्धक्खरं अक्खलिअं अमीलिअं अवच्चामेलियं पडिपुण्णं पडिपुण्णघोसं कंठोट्ठविप्पमुक्कं गुरुवायणोवगयं, से णं तत्थ वायणाए पुच्छणाए परिअट्टणाए धम्मकहाए नो अणुप्पेहाए, कम्हा ? 'अणुवओगो दव्व' मितिकट्ठ । (सू. १३)' मलधारिश्रीहमचन्द्रसूरिविरचितपुष्पमालायामप्युक्तम् -
અધ્યાત્મમાર્ગમાં બધી ક્રિયા ભાવપૂર્વકની હોય તો જ વખણાય છે, કેમકે ભાવ વિનાની માત્ર ક્રિયાને દ્રવ્યક્રિયા કહી છે. અનુયોગદ્વારમાં શ્રીઆર્યરક્ષિતસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે – “આગમથી દ્રવ્ય આવશ્યક શું છે ? જે આવશ્યક શાસ્ત્રને ભણ્યો હોય, તેને ભૂલી ન ગયો હોય, પરાવર્તન કરતા કે કોઈ પૂછે તો શીઘ્ર યાદ આવે તેવું હોય, શ્લોક વગેરેની સંખ્યા જાણી હોય, ક્રમથી કે ઉત્કમથી જે પરાવર્તન કરી શકતો હોય, પોતાના નામની જેમ યાદ હોય, ઘોષ શીખ્યો હોય, ઓછા અક્ષર વાળું ન હોય, વધુ અક્ષર વાળું ન હોય, ઉંધાચત્તા અક્ષરવાળું ન હોય, સ્કૂલના વિનાનું હોય, અન્ય શાસ્ત્રોના સૂત્રો સાથે ભેગું થયેલું ન હોય, અસ્થાને અટકતો ન હોય, સંપૂર્ણ હોય, ઘોષથી પૂર્ણ હોય, અવ્યક્ત ન હોય, ગુરુએ આપેલી વાચનાથી મળ્યું હોય તેવા આવશ્યક શાસ્ત્રમાં ઉપયોગ વિના વાચના, પૃચ્છના, પરાવર્તન, ધર્મકથાથી વર્તમાન હોય, અનુપ્રેક્ષાથી વર્તમાન ન હોય તે આગમથી દ્રવ્ય આવશ્યક છે, કેમકે અનુપયોગ એ દ્રવ્ય છે.”
માલધારી શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે પુષ્પમાળામાં કહ્યું છે – “જો હૃદયમાં શુભ
१. अथ किं तद् आगमतः द्रव्यावश्यकम् ? २ यस्य आवश्यक इति पदं शिक्षितं स्थितं जितं
मितं परिजितं नामसमं घोषसमं अहीनाक्षरं अनत्यक्षरं अव्याविद्धाक्षरं अस्खलितं अमीलितं अव्यत्यानेडितं प्रतिपूर्ण प्रतिपूर्णघोषं कण्ठौष्ठविप्रमुक्तं गुरुवचनोपगतं, सः तत्र वाचनया पृच्छनया परिवर्तनया धर्मकथया नो अनुप्रेक्षया, कस्मात् ? 'अनुपयोगो द्रव्य 'मिति कृत्वा । (सू. १३)
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः।
१८३
'१दाणं सीलं च तवो उच्छुपुष्पं व निष्फलं होज्जा । जइ न हिययम्मि भावो होइ सुहो तस्सिमे हेऊ ॥८६॥'
भावशून्यद्रव्यक्रियायाः कायक्लेशरूपत्वेन स्वल्पमेव फलमवाप्यते । भावसहितक्रियैव मुक्तिं प्रापयति । यदुक्तं 'ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः ।' अत्र 'ज्ञान' शब्देन तत्त्वतो भाव एवोच्यते । श्रीअनुयोगद्वारसूत्रस्य मलधारि श्रीहेमचन्द्रसूरिनिर्मितटीकायामेकचत्वारिंशदधिकशततमगाथाविवरणेऽप्युक्तं - 'तस्माद् ज्ञानक्रियोभयसध्यैव मुक्त्यादिसिद्धिः, उक्तञ्च - २हयं नाणं कियाहीणं, हया अन्नाणओ किया । पासंतो पंगुलो दड्डो, धावमाणो य अंधओ ॥१॥ संयोगसिद्धीअ फलं वयंति, न हु एगचक्केण रहो पयाइ अंधो य पंगू य वणे समेच्चा, ते संपउत्ता नयरं पविट्ठा ॥२॥" ___ मायावी तु केवलां क्रियामेव करोति, तस्य भावशून्यत्वात् । अतो न स मुक्ति प्राप्नोति । क्रियाया अपि भाव एव प्रधानतरः । यदुक्तं - श्रीदशवैकालिकसूत्रस्य
ભાવ ન હોય તો દાન, શીલ અને તપ શેરડીના ફલની જેમ નિષ્ફળ જાય છે. તેના આ કારણો છે.” ભાવ વિનાની દ્રવ્ય ક્રિયા કાયક્લેશરૂપ હોવાથી થોડું જ ફળ આપે છે. भाववाणी यि ४ भोक्ष ५मा छे. छ - "शान भने ठियाथी भोक्ष थाय छे." અહીં ‘જ્ઞાન' શબ્દથી હકીકતમાં ભાવ જ કહેવાય છે.
અનુયોગદ્વારસુત્રની મલધારી શ્રીહેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજ રચિત ટીકામાં ૧૪૧મી ગાથાના વિવરણમાં કહ્યું છે – ‘‘માટે જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભયથી સાધ્ય જ મોક્ષ વગેરેની सिद्धिछ. हा छ - 'ज्यिा विनान शान ४॥येj (नमुं) छ, मशानथी ठिया હણાયેલી (નકામી) છે, દેખનારો પાંગળો અને દોડનારો આંધળો બન્ને બળી ગયા. સંયોગની સિદ્ધિથી ફળ મળે છે, રથ એક પૈડાથી નથી ચાલતો, આંધળો અને પાંગળો वनमा मेगा थईने नगरमा प्रवेश्या.''
માયાવી માત્ર ક્રિયા જ કરે છે, કેમકે તે ભાવ વિનાનો છે. એથી તે મુક્તિ પામતો નથી. ક્રિયા કરતા પણ ભાવ જ પ્રધાન છે. દશવૈકાલિકસૂત્રના જીવનકાય નામના
१. दानं शीलं च तपः इक्षुपुष्पमिव निष्फलं भवेत् ।
यदि न हृदये भावः भवति शुभः तस्येमे हेतवः ॥८६॥ २. हतं ज्ञानं क्रियाहीनं, हता अज्ञानतः क्रिया ।
पश्यन् पङ्गलः दग्धः, धावन् च अन्धकः ॥१॥ संयोगसिद्धया फलं वदन्ति, न खलु एकचक्रेण रथः प्रयाति । अन्धश्च पङ्गश्च वने समेत्य, तौ सम्प्रयुक्तौ नगरं प्रविष्टौ ॥२॥
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
क्रियाया अपि भाव एव प्रधानतरः । षड्जीवनिकायनामचतुर्थेऽध्ययने श्रीशय्यंभवसूरिभिः
१पढमं नाणं तओ दया, एवं चिट्ठइ सव्वसंजए । अन्नाणी किं काही, किं वा नाहिइ सेयपावगं ॥१०॥'
भावशून्यक्रियया न कस्यचिदपि मुक्तिर्भूता । क्रियाशून्येन तु भावेन मरुदेवीभरतचक्रवादीनां कैवल्याप्तिः श्रूयते । ग्लानाद्यवस्थास्वपि क्रियाया अभावेऽपि भावस्य निर्जरासाधकत्वं पूर्वोक्त-विनय-बहुमानचतुर्भङ ग्यास्तृतीयभङ्गे दृष्टमेव । कदाचिच्च विपरीतक्रियासद्भावेऽपि भावः कर्मबन्धं प्रतिबध्नाति । अत एवेर्यासमितावुपयुक्तस्य साधोः पादेन यदि पिपीलिकादिकं म्रियेत तद्यपि तस्य तन्निमित्तः सूक्ष्मोऽपि कर्मबन्धो प्रतिषिद्ध ओघनिर्युक्तौ -
• २उच्चालियंमि पाए इरियासमियस्स संकमट्ठाए । वावज्जेज्ज कुलिंगी मरिज्ज तं जोगमासज्ज ॥७४८॥ न हु तस्स तन्निमित्तो बंधो सुहुमोऽवि देसिओ समए ।
अणवज्जो उ पओगेण सव्वभावेण सो जम्हा ॥७४९॥' ચોથા અધ્યયનમાં કહ્યું છે - “પ્રથમ જ્ઞાન અને પછી દયા. એ પ્રમાણે કરવાથી સંપૂર્ણ संयत थाय छे. सशानी शुं ४२शे ? अथवा शुं पुष्य-41५ एशे ?"
ભાવ વિનાની ક્રિયાથી કોઈની પણ મુક્તિ થઈ નથી. ક્રિયા વિનાના ભાવથી તો મરુદેવી માતા, ભરત ચક્રવર્તી વગેરેને કેવળજ્ઞાન થયું એમ સંભળાય છે. માંદગી વગેરેમાં પણ ક્રિયા વિનાનો ભાવ નિર્જરા કરાવે છે એ પૂર્વે કહેલ વિનય-બહુમાનની ચતુર્ભગીના ત્રીજા ભાંગામાં જોયું. ક્યારેક વિપરીત ક્રિયા હોય તો પણ ભાવ કર્મબંધને અટકાવે છે. એથી જ ઇર્યાસમિતિમાં ઉપયોગવાળા સાધુના પગથી જો કિડી વગેરે મરી જાય તો પણ તેને તેનાથી થોડો પણ કર્મબંધ થતો નથી. ઓઘનિયુક્તિમાં કહ્યું છે - “ “ઇર્યાસમિતિવાળાના ચાલવા માટે ઉપાડેલા પગથી તે યોગને આશ્રીને કીડી વગેરે મરી જાય તો તે નિમિત્તે તેને થોડો પણ બંધ શાસ્ત્રમાં કહ્યો નથી, કેમકે પ્રયોગથી
१. प्रथमं ज्ञानं ततः दया, एवं तिष्ठति सर्वसंयतः ।
अज्ञानी किं करिष्यति, किं वा ज्ञास्यति श्रेयः पापकम् ॥१०॥ उच्चालिते पादे इर्यासमितस्य सङक्रमार्थम् ।। व्यापद्येत कुलिङ्गी म्रियेत तं योगमासाद्य ॥७४८॥ न खलु तस्य तन्निमित्तः बन्धः सूक्ष्मोऽपि देशितः समये । अनवद्यः तु प्रयोगेन सर्वभावेन सः यस्मात् ॥७४९॥
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८५
भावस्य प्राधान्यम् । प्रवचनसारेऽप्युक्तम् -
• १मरदु व जियदु व जीवो अयदाचारस्स णिच्छिदा हिंसा । पयदस्स नत्थि बंधो हिंसामेत्तेण समिदस्स ॥२१७॥'
प्रतिलेखनां कुर्वन्यदि कथां करोति, प्रत्याख्यानं ददात्यन्यद्वा किञ्चित्करोति तर्हि स षड्जीवकायविराधको भवतीति यदुक्तमुत्तराध्ययनसूत्रे सामाचारीनामषड्विशतितमेऽध्ययने तदपि भावस्यैव महत्त्वमाविष्करोति । तथा च तत्पाठः - '२पडिलेहणं कुणंतो मिहो कहं कुणइ जणवयकहं वा । देड व पच्चक्खाणं वाएड सयं पडिच्छड वा ॥२९॥ पुढवी आउक्काए तेऊ वाऊ वणस्सइ तसाणं । पडिलेहणापमत्तो छण्हंपि विराहओ होइ ॥३०॥' ओघनिर्युक्त्यामप्ययमेव भावः प्रकटीकृतः -
સર્વભાવથી તે નિર્દોષ છે.” પ્રવચનસારમાં પણ કહ્યું છે - “જીવ જીવે કે મરે અયતનાવાળાને અવશ્ય હિંસા લાગે છે. પ્રયત્નપૂર્વક સમિતિવાળાને હિંસામાત્રથી બંધ नथी." - પડિલેહણ કરતા જો વાત કરે, પચ્ચખ્ખાણ આપે કે બીજી કોઈ ક્રિયા કરે તો છે જીવનિકાયનો વિરાધક થાય છે એમ જે ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના સામાચારી નામના ૨૬મા અધ્યયનમાં કહ્યું છે તે પણ ભાવની જ મહત્તાને પ્રગટ કરે છે. તે પાઠ આ પ્રમાણે છે - “પડિલેહણ કરતા પરસ્પર વાત કરે, દેશકથા કરે, પચ્ચક્ખાણ આપે, ભણાવે કે ભણે તો તે પડિલેહણમાં પ્રમાદી જીવ પૃથ્વી, પાણી, તેજ, વાયુ, વનસ્પતિ અને ત્રસ એ છએની વિરાધના કરે છે.”
ઓઘનિર્યુક્તિમાં પણ આ જ બાબત કહી છે. १. म्रियतां वा जीवतु वा जीवः अयताचारस्य निश्चिता हिंसा ।
प्रयतस्य नास्ति बन्धः हिंसामात्रेण समितस्य ॥२१७॥ २. प्रतिलेखनं कुर्वन् मिथः कथां करोति जनपदकथां वा ।
ददाति वा प्रत्याख्यानं वाचयति स्वयं प्रतीच्छति वा ॥२९॥ पृथ्वीअप्तेजःवायुवनस्पतित्रसानाम् । प्रतिलेखनाप्रमत्तः षण्णामपि विराधकः भवति ॥३०॥
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
मायाविशिष्यकृता गुरुभक्तिर्नटक्रियातुल्या। '१पडिलेहणं कुणंतो मिहो कहं कुणइ जणवयकहं वा । देइ व पच्चक्खाणं वाएइ सयं पडिच्छइ वा ॥२७३॥ पुढवी आउक्काए तेऊ वाऊ वणस्सइ तसाणं । पडिलेहणापमत्तो छण्हंपि विराहओ होइ ॥२७४॥'
ततः सर्वत्र भावसारं प्रवर्तितव्यम् । गुरुभक्तौ तु विशेषेण भाववृद्धिः कार्या । यथा यथा भाववृद्धिर्भवति तथा तथा फलवृद्धिर्भवतीति पूर्वमुक्तमेव । यदि शिष्यः स्वकार्यसफलीकरणाय भावशून्यबहिर्वृत्त्या मधुरवचनैर्गुरुकार्यकरणेन वा गुरुं प्रसन्नीकुर्यात्तर्हि स तस्य नरस्य सादृश्यं बिभर्ति यः सम्भावितक्रोडरुप्यकलाभकार्ये काकिणीं प्राप्य सन्तुष्टो भवेत् । गुरुप्रसादनाय तत्कृताः सर्वाः क्रियाः नटक्रियातुल्याः भवन्ति । नटः रङ्गभूमौ तथाऽभिनयं करोति यथा सर्वं सत्यमिवावभासते । अन्तस्तु स स्वात्मानं भिन्नमेव मन्यते । एवं मायाविशिष्योऽपि गुरुसमक्षं मधुरवचनानि वक्ति श्रेष्ठतमां च गुरुभक्तिं करोति । परन्तु तस्य हृदये गुर्विच्छापूरणस्वकर्मनिर्जरणादिविषयको न कोऽपि शुभभावो विद्यते । स केवलं स्वकार्यस्य निर्विघ्नसमाप्त्यर्थमेव तथा करोति । यतस्तथाकरणेन प्रसन्नीभूतो
તેથી બધે ભાવપૂર્વક પ્રવર્તવું જોઈએ. ગુરુભક્તિમાં તો વિશેષથી ભાવ વધારવો જોઈએ. જેમ જેમ ભાવૃદ્ધિ થાય છે તેમ તેમ ફળવૃદ્ધિ થાય છે એ પૂર્વે કહ્યું જ છે. જો શિષ્ય પોતાના કાર્યને સફળ કરવા માટે ભાવ વિના બહારથી મધુરવચનો વડે કે ગુરુનું કામ કરવા વડે ગુરુને ખુશ કરે તો તે તે માણસ જેવો છે જે કરોડ રૂપિયાનો લાભ થાય તેવા કાર્યમાં એક કોડી પામીને સંતોષ પામે. ગુરુને ખુશ કરવા માટે તેણે કરેલી બધી ક્રિયાઓ નટની ક્રિયા જેવી છે. નટ રંગભૂમી ઉપર તેવો અભિનય કરે છે કે જેથી બધું સાચું જ લાગે. અંદરથી તો તે પોતાને જુદો જ માનતો હોય. એમ માયાવી શિષ્ય પણ ગુરુ સમક્ષ મીઠા વચનો બોલે અને જોરદાર ગુરુભક્તિ કરે. પણ તેના હૃદયમાં ગુરુની ઇચ્છા પૂરી કરવા અને પોતાના કર્મોની નિર્જરા કરવા વગેરેનો કોઈ પણ શુભભાવ નથી હોતો. તે માત્ર પોતાનું કાર્ય વિના વિને સમાપ્ત થાય એ માટે જ તેમ કરે છે. કેમકે
१. प्रतिलेखनं कुर्वन् मिथः कथां करोति जनपदकथां वा ।
ददाति वा प्रत्याख्यानं वाचयति स्वयं प्रतीच्छति वा ॥२७३॥ पृथ्वीअप्तेजःवायुवनस्पतित्रसानाम् । प्रतिलेखनाप्रमत्तः षण्णामपि विराधकः भवति ॥२७४॥
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुप्रसादनार्थं मायाविशिष्यभाषितचाटुवचनानि ।
गुरुस्तस्मै तत्कार्यकरणानुज्ञां दद्यात् तस्याऽनुकूलतां कुर्यात्, तस्मै शोभनान्यन्नपानानि दद्यात्, तस्मै शोभनं वस्त्रपात्रादिकं दद्यात्, तस्य वचनं मन्येत, जनेषु तस्य यशो विस्तारयेत्, तस्मै पदं दद्यात्, तस्मै शिष्यं दद्यात्, अन्यद्वा किञ्चित्तस्य मनोवाञ्छितं कुर्यात् ।
१८७
-
गुरुप्रसादनार्थं मायावी शिष्य एवंविधानि वचनान्युच्चरेत्, – 'गुरुदेव ! त्वद्भक्तिरेव मम जीवनम् । त्वं मम प्राणभूतोऽसि । त्वया विनाऽहं क्षणमपि स्थातुं न शक्नोमि । मम जीवनं त्वदधीनमेव । मम मनोवाक्कायास्तुभ्यं समर्पिताः । त्वामनापृच्छय नाऽहं किञ्चिदपि करोमि । यस्मिन्दिने तव भक्तिर्न कृता तद्दिनं मोघीभूतं मन्ये । अहं त्वत्कृपामेवाभिलषामि नान्यत्किञ्चित् .....' एवंप्रकारैर्वचनैः स गुरुप्रसादनार्थं प्रयतेत । गुरुरञ्जनार्थं मायावी शिष्य इत्थं गुरुभक्तिं करोति - गुरुकृते स शोभनां स्निग्धां च भिक्षामानयति । शीतकाले गुर्वासनं निवातस्थाने स्थापयति । उष्णकाले च तत् प्रवातस्थाने स्थापयति । गुरुवस्त्राणि वारंवारं प्रक्षालयति । इत्यादिकमन्यदपि कुर्यात् । शिष्यकृत एषः सर्वोऽप्यायासः प्रायो निष्फलीभवति, भावशून्यत्वात् । एतत्सर्वमेव यदि स भावपूर्वकं कुर्यान्न तु बहिर्वृत्त्या तर्हि तेन वचनाऽगोचरं फलं प्राप्येत । मायाविशिष्येण कृता गुरुभक्ति:
તેમ કરવાથી પ્રસન્ન થયેલા ગુરુ તેને તે કાર્ય કરવાની રજા આપે, તેને અનુકૂળતા કરી आपे, तेने सारा आहार -पाशी आये, सारा वस्त्र-पात्र वगेरे खाये, तेनुं वयन माने, લોકોમાં તેનો યશ ફેલાવે, તેને પદવી આપે, તેને શિષ્ય આપે કે બીજું કંઈ તેનું મનનું घार्यु ४२.
ગુરુને ખુશ કરવા માયાવી શિષ્ય આવા વચનો બોલે - ‘ગુરુદેવ ! આપની ભક્તિ એ જ મારું જીવન છે. આપ મારા પ્રાણસમા છો. આપના વિના હું એક ક્ષણ પણ રહી નથી શકતો. મારું જીવન આપને અધીન છે. મારા મન-વચન-કાયા આપને સોંપેલા છે. આપને પૂછ્યા વિના હું કંઈ પણ કરતો નથી. જે દિવસે આપની ભક્તિ ન થાય તે દિવસને વાંઝિયો માનું છું. હું આપની કૃપાને જ ઇચ્છુ છું, બીજું કંઈ નહીં...' આવા વચનોથી તે ગુરુને ખુશ કરવા પ્રયત્ન કરે છે. ગુરુને ખુશ કરવા માયાવી શિષ્ય આ રીતે ગુરુભક્તિ કરે છે
ગુરુ માટે તે સારી સારી ભિક્ષા લાવે. ઠંડીમાં ગુરુનું આસન પવનવિનાની જગ્યાએ રાખે, ઉનાળામાં તેને પવનવાળી જગ્યાએ રાખે. ગુરુના વસ્ત્રોનો વારંવાર કાપ કાઢે. આવું બીજું પણ કરે. શિષ્યે કરેલી તે બધી મહેનત પ્રાયઃ નિષ્ફળ જાય છે, કેમકે તે ભાવ વિનાનો છે. બધું ય જો તે ભાવપૂર્વક કરે, માત્ર બહારથી
આ
-
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
मायाविशिष्यकृता गुरुभक्तिः कुलटानारीक्रियातुल्या। कुलटानारीक्रियासमाना भवति । स्वपत्यौ विद्यमाने सत्यपि याऽन्यं जारपुरुषं सेवते सा कुलटा कथ्यते । सा स्वपत्या सन्तुष्टा न भवति । अतोऽन्यमभिलषति । परन्त्वन्यपुरुषाभिसरणरूपस्वदुष्टकार्यं पतिर्न जानीयादिति सा बहिर्वृत्त्या पत्युः शोभनां भक्तिं करोति । सा सर्वयत्नेन पतिरञ्जनार्थं यतते । रञ्जितः पतिस्तस्याः सर्वा इच्छाः पूरयेत् । तस्या मनसि तु स जारपुरुष एव रमते । पत्युः प्रच्छन्नं सा तेन क्रीडति । तत्कृतैषा सर्वाऽपि क्रिया तत्कालसुखदायिनी भासते, किन्तु तस्याः पापघटो न चिरमवतिष्ठति । एकदा स स्फुटति । तदा तद्दुष्टचेष्टां ज्ञात्वा पतिस्तां स्वगृहान्निष्काशयति । जारपुरुषोऽपि चिन्तयति - 'अनया स्वपतिस्त्यक्तः । तथैषा कदाचिन्मामपि त्यक्ष्यति । अतो नैषा विश्वसितव्या ।' एवं विचिन्त्य सोऽपि तां त्यजति । ततः सोभयभ्रष्टा भवति । ततस्तस्या जीवने दुःखान्येव शिष्टानि भवन्ति । एवं सा स्वल्पलाभकृते बहु हारयति । यदि सा भावसारं स्वपतिमसेविष्यत तर्हि यावज्जीवं सुखभागभविष्यत् । एवं कुलटाकृता स्वपतिभक्तिर्भावशून्या बाह्योपचाररूपैव भवति । एवमेव मायावी शिष्यः बहिर्वृत्त्या गुरुं रञ्जयति, अन्तर्वृत्त्या तु स्वाभिलषितसिद्धिमेव काङ्क्षते । परन्तु यदा तस्य पापघटः નહીં તો તેને કહી ન શકાય તેવું ફળ મળે. માયાવી શિષ્ય કરેલી ગુરુભક્તિ કુલટા નારીની ક્રિયા જેવી છે. પોતાનો પતિ હોવા છતાં જે બીજા જારપુરુષને સેવે તે કુલટા કહેવાય. તેને પોતાના પતિથી સંતોષ ન હોય. માટે બીજાને ઇચ્છે. પણ બીજા પુરુષ સાથેના પોતાના આડા સંબંધોને પતિ જાણી ન જાય એ માટે બહારથી તે પતિની સારી ભક્તિ કરે. તે બધા પ્રયત્નપૂર્વક પતિને ખુશ કરવા પ્રયત્ન કરે. ખુશ થયેલો પતિ તેની બધી ઇચ્છા પૂરી કરે. તેણીના મનમાં તો પેલો જારપુરુષ જ રમતો હોય. પતિથી છૂપી રીતે તે તેની સાથે ક્રિડા કરતી હોય. તેણીની તે બધી ક્રિયા ત્યારે સુખ આપનારી લાગે છે, પણ તેણીનો પાપનો ઘડો લાંબો નથી ટકતો. એકદિવસ તે ફૂટી જાય છે. ત્યારે તેણીની દુષ્ટ ચેષ્ટાને જાણીને પતિ તેણીને ઘરમાંથી કાઢી નાખે છે. જારપુરુષ પણ વિચારે છે - “આણે પોતાના પતિને છોડ્યો. તેમ ક્યારેક આ મને પણ છોડી દેશે. માટે આની ઉપર વિશ્વાસ ન કરવો.” એમ વિચારી તે પણ તેણીને છોડી દે છે. તેથી તે ઉભયથી ભ્રષ્ટ થાય છે. પછી તેણીના જીવનમાં માત્ર દુઃખો જ બાકી રહે છે. આમ તે થોડા લાભ માટે ઘણું ગુમાવે છે. જો તેણીએ ભાવપૂર્વક પોતાના પતિની જ સેવા કરી હોત તો તે જીવનપર્યત સુખી થાત. આમ કુલટાએ કરેલી પોતાના પતિની ભક્તિ ભાવવિનાની અને બહારના દેખાવરૂપ જ હોય છે. એ જ રીતે માયાવી શિષ્ય બહારથી ગુરુને ખુશ કરે છે, અંદરથી તો પોતાના મનોરથ પૂરા કરવા ઝંખતો હોય છે. પણ જ્યારે તેનો પાપનો
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुसेवायां भारण्डपक्षिवदप्रमत्तेन भाव्यम् ।
१८९ स्फुटति तदा गुरुस्तस्य सत्यस्वरूपं जानाति । ततश्च स न तस्मिन् प्रसीदति । नापि तन्मनोऽभीष्टसिद्धिर्भवति । एवं स उभयभ्रष्टो भवति । यदि स भावसारं गुरुमसेविष्यत तर्हि तस्य सर्वमनोवाञ्छितसिद्धिरभविष्यत् । इत्थं मायाविशिष्यकृतगुरुभक्तिस्तस्मै स्तोककालं फलं ददाति, परन्तु तत्पश्चात्स दीर्घकालं यावद्दुःखभाग्भवति । अतः शिष्यैर्गुरुभक्तौ माया न कर्त्तव्या, भावसारमेव तत्र प्रवर्तितव्यम् ।
अतीतकालेऽनेन जीवेन स्वेच्छानुसारेणैव प्रवृत्तिः कृता । अत एव सोऽद्यापि भवभ्रमणं करोति । अतो मोक्षाभिलाषिणा स्वेच्छा त्यक्तव्या, स्वमनस्यन्ये विकल्पा न कर्त्तव्याः, तत्पूरणार्थं गुरुर्न प्रसादनीयः, किन्तु गुर्विच्छैवानुसरणीया । तेन केवलं मोक्षकृते एव गुरुभक्तौ यतनीयम् । तेन गुरुभक्तौ भारण्डपक्षीवदप्रमत्तेन भाव्यम् । अस्य विहगस्यैकस्मिन्नेव शरीरे द्वौ जीवौ भवतः । तयोस्त्रयः पादा भवन्ति, द्वे ग्रीवे भवतः । मुखमपि द्वयोभिन्नम् । यदि तौ भिन्नफलखादनेच्छां कुर्यातां तर्हि म्रियेताम् । अतस्तौ सदाऽप्रमत्तौ भवतः । द्वावपि समानेच्छामेव कुरुतः । भिन्नेच्छानिरोधार्थं सावधानीभवतः । एवमेव यदि शिष्यो गुविच्छायाः सकाशाद्भिन्नामिच्छां कुर्यात्तर्हि तस्याऽपि भावमृत्युभवेत् । ઘડો ફૂટે છે ત્યારે ગુરુ તેનું સાચું સ્વરૂપ જાણી જાય છે. તેથી તેઓ તેની ઉપર ખુશ નથી થતા. તેના મનોરથ પણ પૂરા નથી હતા. આમ તે બન્ને રીતે પાયમાલ થાય છે. જો તેણે ભાવપૂર્વક ગુરુની સેવા કરી હોત તો તેના બધા મનોરથો પૂરા થાત. આમ માયાવી શિષ્ય કરેલી ગુરુભક્તિ થોડો સમય ફળ આપે છે, પણ તે પછી તે ઘણો કાળ દુઃખ ભોગવે છે. માટે શિષ્યોએ ગુરુભક્તિમાં માયા ન કરવી જોઈએ, તેમાં ભાવપૂર્વક જ પ્રવર્તવું જોઈએ. - ભૂતકાળમાં આ જીવ પોતાની ઇચ્છા પ્રમાણે જ વર્યો છે. માટે જ તે હજી સુધી સંસારમાં ભમે છે. માટે મોક્ષની ઇચ્છાવાળાએ સ્વેચ્છાનો ત્યાગ કરવો, પોતાના મનમાં બીજા વિકલ્પો ન કરવા, તે પૂરા કરવા માટે ગુરુને ખુશ ન કરવા, પણ ગુરુની ઇચ્છાને જ અનુસરવું. માત્ર મોક્ષ માટે ગુરુભક્તિ કરવી. ગુરુભક્તિમાં ભારંગપંખીની જેમ અપ્રમત્ત રહેવું. ભારંડપંખીના એક શરીરમાં બે જીવ હોય છે. તેના ત્રણ પગ હોય છે, બે ડોક હોય છે. મુખ પણ બન્નેનું જુદું જુદું હોય છે. જો તે બન્નેને ભિન્ન-ભિન્ન ફળ ખાવાની ઇચ્છા થાય તો તે બન્ને મરી જાય. માટે તે બન્ને હંમેશા અપ્રમત્ત રહે. બન્ને એક સરખી જ ઇચ્છા કરે. ભિન્ન ઇચ્છા અટકાવવા સાવધાન રહે. એ જ રીતે જો શિષ્ય ગુરુની ઇચ્છાથી ભિન્ન ઇચ્છા કરે તો તેનું પણ ભાવમૃત્યુ થાય. માટે શિષ્ય હંમેશા ગુરુની ઇચ્છા
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
अङ्गणमेव गृहाभ्यन्तरशोभा व्यनक्ति। अतः शिष्येण सदैव गुर्विच्छानुसारिणा भवितव्यम्, भिन्नेच्छानिरोधार्थं च यतनीयम् । ___ अयमत्र सङ्क्षिप्तोपदेशः - गुरुभक्तौ भावसारमेव प्रयतनीयम्, न तत्र माया कर्त्तव्या। इत्थं विस्तरेणैकादशश्लोको विवृतः ।
अधुना 'मायाविशिष्यस्य मनोगतो भावो न चिरं प्रच्छन्नो भवति' इति भावार्थकं द्वादशं वृत्तं वर्णयामः । गृहस्याभ्यन्तरां शोभामङ्गणमेव व्यनक्ति । गृहप्रवेशभूमिरङ्गणमित्युच्यते। यदि गृहं शोभनं भवति तङ्गणभूमिरपि शोभना भवति । यदि गृहं शोभाविहीनं भवति, तमुङ्गणभूमिरपि शोभारहिता भवति । केवलमङ्गणशोभया गृहशोभा न भवति । ततो यद्यङ्गणं सुशोभितं दृश्यते तर्हि गृहस्याभ्यन्तरा शोभाऽपि शोभना भवेत् । यद्यङ्गणं शोभारहितं दृश्यते तर्हि गृहस्याभ्यान्तरा शोभाऽपि तथैव स्यात् । कदाचित्कश्चिन्नरः शोभारहितस्याऽपि गृहस्याङ्गणं सुशोभितं कुर्यात् । तथापि तस्य शोभा तादृशी न स्याद्यादृशी सुशोभितगृहाङ्गणस्य भवति, कृत्रिमाकृत्रिमयोः किञ्चिद्भिन्नत्वात् । अन्यथा तयोरभेद एव स्यात् । ततश्च न कोऽप्यकृत्रिमार्थं यतेत, कृत्रिमेणाऽपि तत्कार्यसम्भवात् । ततः शोभारहितस्य गृहस्य सुशोभितमङ्गणं दृष्ट्वा कुशलस्तस्याऽभ्यन्तरशोभारहितत्वं जानाति, अङ्गणशोभया
અનુસરવી અને ભિન્ન ઇચ્છાનો નિરોધ કરવા પ્રયત્ન કરવો.
અહીં સંક્ષેપમાં ઉપદેશ આવો છે - ગુરુભક્તિ ભાવપૂર્વક જ કરવી, તેમાં માયા ન કરવી. આમ વિસ્તારપૂર્વક ૧૧મા શ્લોકનું વિવરણ કર્યું.
હવે “માયાવી શિષ્યના મનનો ભાવ લાંબા સમય સુધી છૂપો નથી રહેતો એવા ભાવાર્થવાળા બારમા શ્લોકનું વર્ણન કરીએ છીએ. ઘરની અંદરની શોભા આંગણું જ બતાવે છે. ઘરમાં પ્રવેશવાની ભૂમિને આંગણું કહેવાય. જો ઘર સારું હોય તો આંગણું પણ સારું હોય છે. જો ઘર શોભારહિત હોય તો આંગણું પણ શોભારહિત હોય છે. માત્ર આંગણે શણગારવાથી ઘરની શોભા નથી થતી. તેથી જો આંગણું સુશોભિત દેખાય તો ઘરની અંદરની શોભા પણ સારી હોય. જો આંગણું શોભારહિત દેખાય તો ઘરની અંદરની શોભા પણ તેવી જ હોય. કદાચ કોઈ માણસ શોભારહિત ઘરનું આંગણું પણ શણગારે. તો પણ તેની શોભા તેવી નથી હોતી જેવી સુશોભિત ઘરના આંગણાની હોય છે, કેમકે અસલી અને નકલીમાં ફરક હોય છે. જો તે બેમાં ફરક ન હોય તો બન્ને એક જ થઈ જાય. તો પછી કોઈ અસલી માટે પ્રયત્ન ન કરે, કેમકે તેનું કાર્ય નકલીથી પણ થાય છે. તેથી શોભારહિત ઘરનું સુશોભિત આંગણું જોઈને હોંશિયાર માણસ જાણી જાય કે આ ઘર અંદરથી શોભા રહિત છે, આંગણાની શોભાથી તે લોભાતો નથી. જો ક્યારેક
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुभक्तिभावशून्यस्य वचनानि भावशून्यानि ।
१९१ स न मुह्यति । एवं यदि कदाचित् शोभायुक्तस्य गृहस्याङ्गणं शोभारहितं स्यात्तद्यपि स न तथा स्याद्यथा शोभारहितस्य गृहस्य स्यात् । अत्राऽपि कारणं पूर्वोक्तमेव ज्ञेयम् । ततः कुशलोऽस्य गृहस्य शोभारहितमप्यङ्गणं दृष्ट्वा तस्याऽभ्यन्तरशोभायुक्तत्वं जानाति, अङ्गणस्य शोभाराहित्येन न तस्य भ्रमो भवति । इत्थमङ्गणं गृहाभ्यान्तरशोभापरिचायकं भवति ।
__ एवं यस्य हृदयं गुरुभक्तिभावेन भृतं स्यात्तस्य वचनान्यपि भावसाराणि स्युः । यस्य हृदयं गुरुभक्तिभावेन रिक्तं स्यात्तस्य वचनान्यपि भावशून्यानि नीरसानि स्युः । अन्तर्भक्तिभावशून्योऽपि यदि बहिर्वचनचातुर्येण गुरोः पुरश्चाटुवचनानि वदति तद्यपि तस्य मनोगतगुरुभक्तिभावशून्यत्वं तद्वचनेषु प्रतिबिम्बितं भवति । ततः कुशलो गुरुर्न तस्य वचनैः प्रसीदति । तस्य चाटुवचनान्येव तद्धृदयगतभावशून्यत्वस्य पैशून्यं कुर्वन्ति । अकृत्रिमात्कृत्रिमस्याऽऽडम्बरो महान्भवति । ततस्तद्वचनाडम्बर एव तद्वचनानां कृत्रिमत्वं प्रकटयति । तत आडम्बरभृतचाटुवचनैरपि स स्वस्य गुरुभक्तिभावपूर्णत्वं प्रदर्शयितुं नैव शक्नोति । तथा च स गुरुं प्रसादयितुमपि नैव शक्नोति । ततश्च तस्य सर्वाऽपि वचनभङ्गी निष्फलैव भवति । कदाचिन्मुग्धो गुरुस्तच्चाटुवचनैः प्रसन्नीभवेत्तद्यपि कर्म
શોભાવાળા ઘરનું આંગણું શોભારહિત હોય તો પણ તે તેવું ન હોય એવું શોભારહિત ઘરનું હોય. અહીં પણ કારણ પૂર્વે કહ્યા મુજબ જાણી લેવું. તેથી હોંશિયાર માણસ આ ઘરના શોભારહિત આંગણાને પણ જોઈને તેની અંદરની શોભાને જાણી જાય છે. શોભા રહિત આંગણું જોઈને તેને ભ્રમ નથી થતો. આમ આંગણું ઘરની અંદરની શોભાનો પરિચય કરાવે છે.
એમ જેનું હૃદય ગુરુભક્તિભાવથી ભરેલું હોય તેના વચનો પણ ભાવવાળા હોય. જેનું હૃદય ગુરુભક્તિભાવ વિનાનું હોય તેના વચનો પણ ભાવ વિનાના હોય. અંદરથી ભક્તિભાવ વિનાનો પણ જો બહાર બોલવાની છટાથી ગુરુની આગળ મીઠા વચનો બોલે તો પણ તેના મનનું ભાવરહિતપણું તેના વચનમાં દેખાય છે. તેથી હોંશિયાર ગુરુ તેના વચનોથી ખુશ નથી થતા. તેના મીઠા વચનો જ તેના મનમાં રહેલા ભાવરહિતપણાની ચાળી ખાય છે. અસલી કરતા નકલીનો દેખાવ વધુ સારો હોય છે. તેથી તેના વચનનો આડંબર જ તેના વચનોના ભાવરહિતપણાને જણાવે છે. તેથી આડંબરથી ભરેલા મીઠા વચનોથી પણ તે પોતાને ગુરુભક્તિભાવથી ભરેલો નથી બતાવી શકતો. તેથી તે ગુરુને ખુશ પણ નથી કરી શકતો. તેથી તેની બધી ય વચનરચના નિષ્ફળ જ જાય છે. કદાચ ભોળા ગુરુ શિષ્યના મીઠા વચનોથી પ્રસન્ન થઈ પણ જાય તો પણ કર્મ તેણે વિચારેલા
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
असारस्याऽऽडम्बरो महान् ।
तच्चिन्तितकार्याणि निष्फलीकरोति । यतः कर्मसाम्राज्ये सूक्ष्मस्याऽपि शुभाशुभस्य फलं प्राप्यते एव । कदाचिद्गुरुभक्तिभावनिर्भरहृदयस्य वचनान्याडम्बररहितानि स्युः तथापि तस्य वचनेषु गुरुभक्तिभाव: स्पष्टं दृश्यते एव ।
१९२
सारभृतान्निःसारस्याऽऽडम्बर: प्रायो महान्भवति । सुवर्णात्कांस्यस्य शब्दो महान्भवति । महानपि स शब्दो नि:स्सारो भवति । सुवर्णस्य लघुरपि शब्दो सारभृतो भवति । यदुक्तं श्रीकल्पसूत्रस्य महोपाध्यायश्रीविनयविजयरचितसुबोधिकानामटीकायां पञ्चमे व्याख्याने
'असारस्य पदार्थस्य, प्रायेणाडम्बरो महान् । न हि स्वर्णे ध्वनिस्तादृग्, यादृक् कांस्ये प्रजायते ॥' श्रवणमात्रेण तयोर्भेदो ज्ञायते । लघुमहत्शब्दाभ्यां तयोर्मूल्यं न भवति, सारासारशब्दाभ्यामेव तयोर्मूल्यं भवति । एवमेव चाट्वचाटुवचनाभ्यां शिष्यहृदयस्थगुरुभक्तिभावो न ज्ञायते सारासारवचनाभ्यामेव स ज्ञायते । वचनानां सारासारत्वे न कृत्रिमे भवतः । तद्युक्तवचनानि हृदयगतगुरुभक्तिभावतच्छून्यत्वप्रेरितानि स्वाभाविकान्येव निःसरन्ति । अतः शिष्येण चाटुवचनमात्रेण गुरुप्रसादनाय न यतनीयम्, किन्तु
કાર્યોને નિષ્ફળ કરે છે, કેમકે કર્મના સામ્રાજ્યમાં નાના પણ સારા કે નરસા કાર્યનું ફળ અવશ્ય મળે જ છે. કદાચ ગુરુભક્તિભાવથી ભરપૂર હૃદયવાળા શિષ્યના વચનો આડંબર રહિત હોય તો પણ તેના વચનોમાં ગુરુભક્તિભાવ સ્પષ્ટ દેખાય જ છે.
સારવાળા કરતા સાર વિનાનાનો આડંબર પ્રાયઃ વધુ હોય છે. સોના કરતા કાંસાનો અવાજ મોટો હોય છે. મોટો પણ તે અવાજ સારરહિત હોય છે. સોનાનો નાનો અવાજ પણ સારવાળો હોય છે. કલ્પસૂત્રની ટીકામાં મહોપાધ્યાય શ્રીવિનયવિજયજી મહારાજે પાંચમા વ્યાખ્યાનમાં કહ્યું છે “અસાર પદાર્થનો આડંબર પ્રાયઃ વધુ હોય છે. જેવો અવાજ કાંસામાં થાય છે તેવો સોનામાં નથી થતો.” સાંભળવા માત્રથી તે બન્નેનો ભેદ જણાય જાય છે. નાના-મોટા અવાજથી તેમની કિંમત નથી થતી, સારવાળા અને સાર વિનાના શબ્દોથી જ તેમની કિંમત થાય છે. એમ મીઠા કે મીઠાશ વિનાના વચનોથી શિષ્યના હૃદયમાં રહેલો ગુરુભક્તિભાવ નથી જણાતો, સારવાળા અને સાર વિનાના વચનોથી જ તે જણાય છે. સારવાળા અને સાર વિનાના વચનો કૃત્રિમ નથી હોતા. હૃદયમાં રહેલા ગુરુભક્તિભાવથી અને તેના શૂન્યપણાથી પ્રેરાયેલા તે વચનો સ્વાભાવિક રીતે જ નીકળે છે. માટે શિષ્યે માત્ર મીઠા વચનો બોલીને ગુરુને ખુશ કરવા પ્રયત્ન ન કરવો પણ ભાવપૂર્વક ગુરુની
-
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
विनयरत्नसाधुज्ञातम् ।
भावसारगुरुभक्त्या गुरुप्रसादनाय यत्नः कर्त्तव्यः ।
‘अङ्गणमेव गृहाभ्यन्तरशोभां कथयति ।' इति लोकोक्तिरस्ति । ततः शिष्येण साऽतीतकालेऽज्ञायतेति विचिन्त्य ग्रन्थकारः प्रश्नयति चाटुवचनभाषक: शिष्य इमां लोकोक्तिं कथं न स्मरति ? इमां लोकोक्तिं मुग्धजना अपि जानन्ति । ततः शिष्योऽपीमां जानात्येव । तथापि स यत्तां न स्मरति तत्र बलवत्तरमोहनीयकर्मोदय एव कारणं ज्ञेयम् । एतद्दर्शनार्थमेव वृत्ते मूढशब्द उपन्यस्तः । अत्र प्रश्नकरणस्याऽयमाऽऽशयः चाटुवचनभाषिशिष्येण वृत्तोक्तलोकोक्तिरवश्यं स्मरणीया । ततश्च वचनमात्रेण गुरुरञ्जनार्थं न प्रयतनीयम् । अत्र विषये विनयरत्नसाधोरुदाहरणमुल्लेखयोग्यं वर्त्तते । स गुरोर्बाह्यप्रतिपत्तिमकरोत्, किन्तु तद्धृदयं गुरुभक्तिभावरहितमासीत् । एकदा तेन छुरिकया राज्ञः शीर्षं कर्त्तितम् । ततः स नष्ट: । तज्ज्ञात्वा तद्गुरुणाऽपि प्रवचनोड्डाहरक्षणार्थं स्वशीर्षं कर्त्तितम् । विनयरत्नस्तु ततो मृत्वा दीर्घं संसाररमटितवान् । तस्य व्यतिकरः श्रीधर्मदासगणिकृतोपदेशमालाया श्रीरामविजयगणिकृतटीकायामेकत्रिंशत्तमगाथाविवरणे एवमुपन्यस्तः - ' पाटलीपुत्रनगरे कोणिकसुत उदायिराजा बभूव । तेनोदायिराज्ञा कस्याऽपि नृपस्य राज्यमपहृतम् ।
-
–
१९३
ભક્તિ કરીને ગુરુને ખુશ કરવાનો પ્રયત્ન કરવો.
‘આંગણું જ ઘરની અંદરની શોભા કહે છે, આ કહેવત છે. તેથી શિષ્ય ભૂતકાળમાં તે જાણી હશે એમ વિચારી ગ્રંથકાર પૂછે છે.’ ‘મીઠું બોલનારો શિષ્ય આ કહેવતને કેમ યાદ નથી કરતો ?’ આ કહેવતને તો ભોળા લોકો પણ જાણે છે. તેથી શિષ્ય પણ આ કહેવતને જાણે જ છે, છતાં તેને તે યાદ નથી આવતી તેનું કારણ બળવાન એવા મોહનીય કર્મનો ઉદય જ જાણવો. આ જણાવવા માટે જ શ્લોકમાં ‘મૂઢ’ શબ્દ મૂક્યો
છે. અહીં પ્રશ્ન કરવાનો આશય એવો છે કે
મીઠું બોલનાર શિષ્ય શ્લોકમાં કહેલ કહેવત અવશ્ય યાદ કરવી અને તેથી માત્ર વચનથી ગુરુને ખુશ કરવાનો પ્રયત્ન ન કરવો.
અહીં વિનયરત્ન સાધુનું ઉદાહરણ ઉલ્લેખવા યોગ્ય છે. તે ગુરુની બાહ્યસેવા કરતો હતો, પણ તેનું હૃદય ગુરુભક્તિભાવ વિનાનું હતું. એક વાર તેણે રિથી રાજાનું માથું કાપી નાખ્યું. પછી તે ભાગી ગયો. તે જાણીને શાસનની હીલના ન થાય એ માટે ગુરુએ પણ પોતાનું માથું કાપી નાંખ્યું. વિનયરત્નસાધુ તો ત્યાંથી મરીને ઘણો કાળ સંસારમાં ભટક્યો. ઉપદેશમાળાની રામવિજયગણિકૃત ટીકામાં ૩૧ મી ગાથાના વિવરણમાં તેનો પ્રસંગ આ રીતે બતાવ્યો છે- ‘‘પાટલીપુત્રનગરમાં કોણિકનો પુત્ર ઉદાયિરાજા થયો. તેણે
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
विनयरत्नसाधुज्ञातम्। तदा तेन वैरिराजेनोक्तं यः कोऽप्युदायिराजानं मारयित्वा समागच्छति तस्य मनोऽभीष्टं ददामीति केनाऽपि तस्य सेवकेन तदङ्गीकृतम् । ततोऽसौ पाटलीपुत्रमागतः, बहूनुपायान् चिन्तयति, परं कोऽपि न लगति । तदा तेन दुष्टेन चिन्तितम् उदायिराजा विश्वासेन विना मरणं न प्राप्स्यति । तदा तेन गुरूणां समीपे गत्वा कापट्येन चारित्रं गृहीतम् । त आचार्या उदायिनृपस्यातीवमान्याः। तेषां समीपे स चारित्रं गृहीत्वाऽध्ययनं करोति । सोऽतीव साधूनां विनयकारको जातः। आचार्यादीनां चित्तानि तेन विनयगुणेन वशीकृतानि । उदायिराजाऽष्टम्यां चतुर्दश्यां चाहोरात्रिक पौषधं करोति । तदाऽऽचार्या धर्मदेशनार्थं रात्रौ तत्र गच्छन्ति । एकस्मिन् दिनेऽष्टम्यां गुरवस्तत्र गन्तुं प्रवृत्ताः । तदा नवदीक्षितेन तेनोक्तं-स्वामिन् ! भवतामाज्ञा भवति चेदहं सार्थे समागच्छामि गुरुभिरप्यज्ञातहृदयोऽयमिति विचार्य स सार्थे न गृहीतः, एवं प्रतिदिनं स वक्ति परं ते तं सार्थे न गृह्णन्ति । एवं द्वादश वर्षाणि जातानि । एकस्मिन्दिने चतुर्दश्यां विकालवेलायां गुरुवस्तत्र गच्छन्ति । तदवसरे तेन कपटसाधुनाप्युक्तं स्वामिन्नहमप्यद्य सार्थे समागच्छामि । भवितव्यतावशाद् गुरुभिरप्युक्तमागच्छेति ।
કોઈક રાજાનું રાજય હરી લીધું. ત્યારે તે વૈરી રાજાએ કહ્યું - “જે કોઈ ઉદાયિરાજાને મારીને આવશે તેને મનવાંછિત આપીશ.' એ સાંભળી તેના કોઈ સેવકે તે બીડું ઝડપ્યું. પછી તે પાટલીપુત્રમાં આવ્યો. ઘણા ઉપાય વિચારે છે, પણ કોઈ કામ નથી લાગતો. ત્યારે તે દુષ્ટ વિચાર્યું – “ઉદાયિરાજા વિશ્વાસ વિના મરશે નહીં.” પછી તેણે ગુરુ પાસે જઈને કપટથી ચારિત્ર લીધું. તે આચાર્ય મહારાજ ઉદાયિરાજાને ખૂબ માન્ય હતા. તેમની પાસે ચારિત્ર લઈને તે ભણ્યો. તે સાધુઓનો ખૂબ વિનય કરતો હતો. સૂરિ વગેરેના મન તેણે વિનયગુણથી વશ કર્યા. ઉદાયિરાજા આઠમે અને ચૌદશે અહોરાત્રીનો પૌષધ કરતો હતો. ત્યારે ધર્મદેશના આપવા રાત્રે સૂરિજી ત્યાં જતા. એકવાર આઠમે ગુરુ જવાની તૈયારી કરતા હતા, ત્યારે નવદીક્ષિત તે સાધુએ કહ્યું – “સ્વામી ! આપની આજ્ઞા હોય તો હું આપની સાથે આવું.” ગુરુએ પણ તેને અજ્ઞ જાણી ના પાડી. એમ વારંવાર તે કહે છે પણ ગુરુ સાથે નથી લઈ જતા. એમ બાર વરસ થયા. એકવાર ચૌદશે સાંજે ગુરુ ત્યાં જતા હતા ત્યારે તે કપટ સાધુએ પણ કહ્યું – “સ્વામી ! આજે હું પણ સાથે આવું છું.” ભવિતવ્યતાવશ ગુરુએ હા પાડી.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
विनयरत्नसाधुज्ञातम्।
एवं स सार्थे समागतः, गुरवोऽपि पौषधशालायामागताः । दर्भसंस्तारकस्थेनोदायिनृपेण वन्दिताः, प्रतिक्रमणं कृतं, संस्तारकपौरुषी पाठयित्वा शयनं कृतम् । तदा दुष्टेन तेन कुशिष्येणोत्थाय प्रच्छन्नं रक्षिता कङ्कलोहच्छुरिका राज्ञो गले दत्ता । तं मारयित्वा छुरिकां तत्र मुक्त्वा स गतः, बहिःस्थितै राजसेवकैरयं साधुरिति मत्वा न निवारितः । एतस्मिन्नवसरे रुधिरप्रवाहो गुरुसंस्तारकपार्श्वमागतः । तत्सेकाद् गुरवो बुद्धाः, विचारितं च किमेतदिति पार्वे शिष्यो न दृष्टः । अयं कुशिष्यो राजानं मारयित्वा गत इति निश्चित्य राजानं मृतं दृष्ट्वा चिन्तयन्ति महानर्थोऽयं जातः, महानुड्डाहो भविष्यति, यदेते मुनय एतादृशं कर्म कुर्वन्ति । गुरुभिरपि च्छुरिका निजगले दत्ता । एवं तौ द्वावपि मृत्वा स्वर्गं गतौ । एवमन्योऽप्यभव्यो बहुभिरप्युपदेशैः प्रतिबोधं न प्राप्नोति । स दुष्टकर्मा साधुवेषं मुक्त्वा स्वकीयनृपसमीपं गतः । सर्वमपि निवेदितं । धिक् त्वया किं कृतम् ? इति तिरस्कृत्य तेन स देशान्निष्कासितः । अतो न गुरुकर्मणा भाव्यमित्युपनयः । इत्युदायिनृपमारकदृष्टान्तः ।
अयमत्र रहस्यार्थः - हृदयसद्भावपूर्वकं गुरुभक्तिः कर्त्तव्या, बाह्यवचनाडम्बरमात्रेण
એમ તે સાથે ગયો. ગુરુ પણ પૌષધશાળામાં આવ્યા. ડાભના સંથારામાં રહેલા ઉદાયિ રાજાએ વંદન કર્યા. પ્રતિક્રમણ કર્યું. સંથારા પોરસી ભણાવીને સુઈ ગયા. ત્યારે તે દુષ્ટ કુશિષ્ય ઉઠીને છુપાવી રાખેલી છૂરિથી રાજાનું ગળું કાપ્યું. તેને મારી, છુરી ત્યાં જ રાખી તે ગયો. બહાર ઉભેલા રાજસેવકોએ આ સાધુ છે એમ જાણી અટકાવ્યો નહીં. એ વખતે લોહીની ધાર ગુરુના સંથારા પાસે આવી. તેનાથી ભીના થવાથી ગુરુ જાગી गया. तेभो वियागुं, 'भा शुं ?' माशुभ शिष्य न पायो. 'भा मुशिष्य ने भारीने ભાગી ગયો છે એમ નક્કી કરી રાજાને મરેલો જોઈ વિચારે છે “આ મોટો અનર્થ થઈ ગયો. ઘણી શાસનહીલના થશે કે આ મુનિઓ આવા કામ કરે છે.” ગુરુએ પણ છુરી પોતાના ગળે લગાવી. એમ તે બન્ને મરીને દેવલોકમાં ગયા. એમ બીજો પણ અભવ્ય ઘણા ઉપદેશોથી પ્રતિબોધ નથી પામતો. તે દુષ્ટ સાધુવેષ છોડીને પોતાના રાજા પાસે ગયો, બધું જણાવ્યું, ‘ધિક્કાર થાવ ! તેં શું કર્યું ?” એમ તિરસ્કાર કરી તેણે તેને દેશમાંથી કાઢી નાખ્યો. માટે ભારેકર્મ ન થવું. એ ઉદાયિરાજાના હત્યારાનું દૃષ્ટાંત
j."
અહીં રહસ્યાર્થ આવો છે - હૃદયના ભાવપૂર્વક ગુરુભક્તિ કરવી, માત્ર બાહ્ય
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
त्रयोदशं वृत्तम् । गुरुरञ्जनप्रयत्नो न कर्त्तव्यः ॥११-१२॥
अवतरणिका - इत्थं गुरुभक्तौ सरलेन भाव्यमित्युपदिश्याऽधुना शिष्यैर्गुरुमनोऽनुकूलकार्यकरणार्थमेव प्रयतनीयमित्युपदिशति - मूलम् - एसा च्चिय परमकला, एसो धम्मो इमं परं तत्तं ।
गुरुमाणसमणुकूलं, जं किज्जइ सीसवग्गेणं ॥१३॥ छाया - एषा एव परमकला, एषः धर्मः इदं परं तत्त्वम् ।
गुरुमानसानुकूलं, यत् क्रियते शिष्यवर्गेण ॥१३॥ दण्डान्वयः - सीसवग्गेणं जं गुरुमाणसमणुकूलं किज्जइ एसा च्चिय परमकला एसो धम्मो इमं परं तत्तं ॥१३॥
हेमचन्द्रीया वृत्ति:- शिष्यवर्गेण - शिष्याः - गुरुचरणसमर्पितसर्वस्वाः, तेषां वर्गः - समूह इति शिष्यवर्गः, तेनेति शिष्यवर्गेण, यत् - अप्रतिनियतम्, गुरुमानसानुकूलं - अत्र मकारोऽलाक्षणिको ज्ञेयः, गुरुः - शिष्याऽनुवर्तकः, यदुक्तं पुष्पमालायां मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिभिः -
१विहिपडिवनचरित्तो गीयत्थो वच्छलो सुसीलो य । सेवियगुरुकुलवासो अणुयत्तिपरो गुरु भणिओ ॥३२९॥'
वयनोन। २५२थी गुरुने मुश ४२वानो प्रयत्न न ४२वो. (११) (१२)
અવતરણિકા - આમ ગુરુભક્તિમાં સરળ થવું એમ કહી હવે શિષ્યોએ ગુરુના મનને અનુકૂળ કાર્ય કરવા માટે જ પ્રયત્ન કરવો એમ ઉપદેશ આપે છે - | શબ્દાર્થ - શિષ્યો વડે જે ગુરુના મનને અનુકૂળ કરાય છે એ જ શ્રેષ્ઠ કળા છે, मे धर्म छे, मे श्रेष्ठ तत्त्व छ. (१3)
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - ગુરુના ચરણોમાં જેણે સર્વસ્વ સોંપી દીધું છે તે શિષ્ય. શિષ્યોનું અનુવર્તન કરે એટલે કે એમના મનને અનુકૂળ બની એમને આરાધનામાં વાળે તે ગુરુ. પુષ્પમાળામાં મલધારી શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે – “જેણે વિધિપૂર્વક ચારિત્ર લીધું હોય, ગીતાર્થ હોય, વાત્સલ્યવાળા હોય, સારા સ્વભાવવાળા હોય. ગુરુકુલવાસ સેવ્યો હોય, અનુવર્તન કરવામાં તત્પર હોય તેને ગુરુ કહ્યા છે.” શિષ્યો १. विधिप्रतिपन्नचारित्रः गीतार्थः वत्सलः सुशीलश्च ।
सेवितगुरुकुलवासः अनुवृत्तिपरः गुरुः भणितः ॥३२९॥
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुमनोऽनुकूलवर्तनमेव परमा कला ।
१९७ मन एव मानसम्, गुरोर्मानसमिति गुरुमानसम्, तस्याऽनुकूलम् – इष्टमिति गुरुमान-सानुकूलं गुविच्छानुसारीत्यर्थः, क्रियते - साध्यते, एषा - गुरुमनोऽनुकूलक्रियारूपा, च्चिय - एवार्थे, यदुक्तं कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभिः श्रीसिद्धहेमशब्दानुशासनस्याऽष्टमेऽध्याये द्वितीयपादे ‘णइ चेइ चिअ च्च अवधारणे ॥१८४॥' अयमेवशब्दोऽनिष्टव्यवच्छेदार्थो ज्ञेयः । एवं पूर्वत्रोत्तरत्र च ज्ञेयम् । सोऽन्यासां कलानां परमत्वं व्यवच्छिनत्ति । परमकला - परमा - उत्कृष्टा, सा चासौ कलाकुशलताप्रकार इति परमकला, एषः- गुरुमनोऽभीष्टकरणरूपः, धर्मः - आराधना, अत्राऽप्येवकारार्थः 'च्चिय'शब्दोऽनुवर्तनीयः, ततोऽयमर्थः - एष एव धर्मः, अयमेवकारो गुरुमनोभीष्टकरणरहितशेषधर्माणां प्रधानधर्मत्वव्यवच्छेदार्थम्, इदं - गुरुमनश्चिन्तितसम्पादनरूपम्, परम् - सर्वातिशायि, तत्त्वम् - पदार्थः, अत्राऽपि 'च्चिय'शब्दोऽनुवर्तनीयः । ततोऽयमर्थः - इदमेव परं तत्त्वम्, अयमेवकारः परेषां पदार्थानां परत्वं व्यवच्छिनत्ति । अयं समासार्थः । तद्विस्तरस्त्वेवम् -
पतिव्रता स्त्री स्वपतिमाराधयति । तस्याः सर्वा अपि प्रवृत्तयः पतिमनश्चिन्तितसम्पादनार्था एव भवन्ति । यया प्रवृत्त्या पतिमनो दृयेत सा तां प्रवृत्तिं सर्वथा वर्जयति । तस्या जीवनस्यैकमेव प्रयोजनं भवति - पतीच्छापूरणम्। तत्कृते सा सर्वाः स्वेच्छास्त्यजति । सा स्वीयां सर्वामपि शारीरिकवाचिकशक्तिं स्वीयं सर्वमपि मेधाकौशल्यं स्वीयं च सर्वमपि समयं पतीच्छापूरणार्थमेव प्रयुक्ते । तस्याः सर्वकार्येषु पतिभक्तिरेव दृश्यते ।
एवं शिष्येणाऽपि सदा गुरुव्रतेन भाव्यम् । अर्थात् शिष्येण सदा गुरुरेवाऽऽराधनीयः ।
જે ગુરુના મનને અનુકૂળ કાર્ય કરે છે એ જ શ્રેષ્ઠકળા છે, એ સિવાયની કોઈ કળા શ્રેષ્ઠ નથી, એ જ પ્રધાન ધર્મ છે, એ સિવાયનો કોઈ ધર્મ પ્રધાન નથી, એ જ શ્રેષ્ઠ તત્ત્વ છે, એ સિવાયનું કોઈ તત્ત્વ શ્રેષ્ઠ નથી. આ ટૂંકો અર્થ છે. તેનો વિસ્તાર આ પ્રમાણે છે –
- પતિવ્રતા સ્ત્રી પોતાના પતિની જ આરાધના કરે છે. તેણીની બધી ય પ્રવૃત્તિ પતિએ મનમાં વિચારેલ કાર્યને કરવા માટેની જ હોય છે. જે પ્રવૃત્તિથી પતિનું મન દુભાય તે પ્રવૃત્તિને તેણી સર્વથા વર્જે છે. તેણીના જીવનનું એક જ લક્ષ હોય છે - પતિની ઇચ્છા પૂરી કરવી. તેની માટે તે પોતાની બધી ઇચ્છાઓ ત્યજે છે. તે પોતાની બધી શારીરિક – વાચિક શક્તિ, પોતાની બધી હોંશિયારી અને પોતાનો બધો સમય પતિની ઇચ્છા પૂરી કરવા માટે જ વાપરે છે. તેણીના બધા કાર્યોમાં પતિની ભક્તિ જ દેખાય છે.
એમ શિષ્ય પણ હંમેશા ગુરુવ્રતવાળા થવું. એટલે કે શિષ્ય હંમેશા ગુરુની જ
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
शिष्येण गुरुव्रतेन भाव्यम् । तस्य सर्वा अपि प्रवृत्तयः गुरुमनश्चिन्ततसम्पादनार्था एव स्युः । यया प्रवृत्त्या गुरुमनो दूयेत सा प्रवृत्तिस्तेन सर्वथा वर्जनीया । तस्य जीवनस्यैकमेव प्रयोजनं स्यात् - गुर्विच्छापूरणम् । तत्कृते तेन सर्वाः स्वेच्छास्त्यक्तव्याः । तेन सर्वाऽपि स्वशारीरिकवाचिकशक्तिः, सर्वमपि बुद्धिनिपुणत्वं सर्वोऽपि च समयः गुर्विच्छापूरणार्थमेव प्रयोक्तव्यः । तस्य सर्वकार्येषु गुरुभक्तिरेव दृश्येत ।
बिलं प्रविशन्सर्पो सरलो भवति । यदि स वक्रो भवति तर्हि बिलं प्रवेष्टुं न शक्नोति । एवं मुक्तिं प्रवेष्टुकामेन शिष्येण गुरुमनोऽनुकूलकरणार्थमेव यतनीयम् । यदि स तदुपेक्ष्य स्वेच्छानुसारेण प्रवर्त्तते तहि मुक्तिं प्रवेष्टुं न शक्नोति ।
शिष्यजीवनस्यैकमेव मन्त्रं स्यात् - गुरुमनआराधना । स्वेच्छापूरणार्थं सर्वेऽपि यतन्ते । स्वेच्छां सर्वेऽपि पूरयन्ति । गुर्विच्छापूरणार्थं यो यतते गुर्विच्छां च यो पूरयति स एव शिष्यः कथ्यते । अनादिकालाज्जीवस्याऽयमेवाऽभ्यासो भवति यत् स्वेच्छानुसारेण प्रवर्तनीयं स्वेच्छा च पूरणीया । अत एव स संसारे भ्रमति । यदि स भवभ्रमणं
આરાધના કરવી. તેની બધી પ્રવૃત્તિઓ ગુરુએ મનમાં વિચારેલ કાર્યને પૂર્ણ કરવા માટે જ હોય જે પ્રવૃત્તિથી ગુરુનું મન દુભાય તે પ્રવૃત્તિ તેણે સર્વથા વર્જવી. તેના જીવનનું એક જ લક્ષ્ય હોય - ગુરુની ઇચ્છા પૂરી કરવી. તેની માટે તેણે પોતાની બધી ઇચ્છાઓ ત્યજવી. તેણે પોતાની બધી શારીરિક-વાચિક શક્તિ, બધા ક્ષયોપશમ, બધા સમયનો ઉપયોગ ગુરુની ઇચ્છા પૂરી કરવા માટે જ કરવો. તેના બધા કાર્યોમાં ગુરુભક્તિ જ દેખાય.
બિલમાં પ્રવેશ કરતો સાપ સીધો થાય છે. જો તે વાંકો થાય તો બિલમાં પેસી ન શકે. એમ મોક્ષે જવાની ઇચ્છાવાળા શિષ્ય ગુરુના મનને અનુકૂળ કાર્ય કરવા માટે જ યત્ન કરવો જોઈએ. જો તે તેની ઉપેક્ષા કરીને પોતાની ઇચ્છાને અનુસાર વર્તે તો તે મુક્તિમાં પ્રવેશી ન શકે.
શિષ્યના જીવનનો એક જ મંત્ર હોય - ગુરુના મનની આરાધના. પોતાની ઇચ્છા પૂરી કરવા માટે બધા પ્રયત્ન કરે છે. પોતાની ઇચ્છાને બધા પૂરી કરે છે. ગુરુની ઇચ્છા પૂરી કરવા માટે જે પ્રયત્ન કરે છે અને જે પૂરી કરે છે તે જ ખરેખર શિષ્ય છે. અનાદિકાળથી જીવનો આ જ અભ્યાસ છે કે સ્વેચ્છા પ્રમાણે વર્તવું અને સ્વેચ્છાને પૂરી કરવી. માટે જ તે સંસારમાં ભમે છે. જો તે ભવભ્રમણ અટકાવવા ઇચ્છતો હોય તો તેણે મનનો
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वेच्छात्यजनार्थं गुर्विच्छा पूरणीया।
१९९ रोद्भुमिच्छति तर्हि तेन मनोनिरोध: कर्त्तव्यः । तदर्थं तेन प्रथमं स्वेच्छा त्यक्तव्या, गुर्विच्छैव स्वेच्छारूपा मन्तव्या । स्वेच्छापूरणायासादधिक आयासस्तेन गुर्विच्छापूरणार्थं कर्त्तव्यः । इत्थं मनोनिरुन्धनेन मुक्तिस्तस्य करतलवर्तिनी भवेत् । यथा कण्टकः कण्टकमुद्धरति तथा स्वेच्छात्यजनार्थं गुर्विच्छा पूरणीया । गुर्विच्छापूरणेन शिष्यस्यैकान्तेनैव लाभो भवति । स्वेच्छानुसारिण्या प्रवृत्त्या कदाचिद्धानिरपि भवेत् ।
केनचित् शिष्येण पर्युषणापर्वण्यष्टावुपवासाः कृताः । तस्य शरीरं शिथिलं जातम् । अष्टमदिने सांवत्सरिकप्रतिक्रमणानन्तरमन्यः साधुस्तस्य विश्रामणार्थमागतः । तेन तस्मै कथितम् - 'श्वस्तव पारणं भविष्यति ।' तदा स तपस्वी शरीरेणाऽस्वस्थ आसीत् । स उत्थातुमप्यसमर्थोऽभवत् । तथापि तेन कथितम् - 'मम गुरुदेवस्येच्छाऽस्ति यन्मया नवोपवासाः कर्त्तव्याः । अतः श्वः पारणं न भविष्यति । श्वोऽहं नवममुपवासं करिष्यामि।' अयं शिष्यो धन्यः । यतः शारीरिकास्वास्थ्येऽपि गुर्विच्छापूरणार्थं स नवममुपवासमकरोत् ।
कश्चित् नित्यैकाशनकारी शिष्यो ग्लानः सञ्जातः । तेन गुरुसकाशे नमस्कारसहितप्रत्याख्यानं याचितम् । गुरुणोक्तम् - 'नमस्कारसहितप्रत्याख्यानेन रोगो नाऽपनेष्यति ।
નિરોધ કરવો જોઈએ. તેની માટે તેણે પહેલા સ્વેચ્છા ત્યજવી, ગુરુની ઇચ્છાને જ પોતાની ઇચ્છા માનવી. સ્વેચ્છા પૂરી કરવા માટે કરાતી મહેનતથી વધુ મહેનત તેણે ગુરુની ઇચ્છા પૂરી કરવા માટે કરવી. આમ મનનો નિરોધ થવાથી તેનો મોક્ષ હથેળીમાં આવી જશે. જેમ કાંટો કાંટાને કાઢે છે તેમ સ્વેચ્છાને ત્યજવા માટે ગુરુની ઇચ્છા પૂરી કરવી. ગુરુની ઇચ્છા પૂરી કરવાથી શિષ્યને એકાંતે લાભ જ થાય છે. સ્વેચ્છાથી કરાતી પ્રવૃત્તિથી ક્યારેક નુકસાન પણ થાય છે.
શિષ્ય પર્યુષણ પર્વમાં અઢાઈ કરી. તેનું શરીર ઢીલું પડ્યું. આઠમા દિવસે સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ પછી બીજો સાધુ તેની સેવા કરવા ગયો. તેણે તેને કહ્યું - “કાલે તમારે પારણું છે. ત્યારે તે તપસ્વી શરીરથી અસ્વસ્થ હતો. તે ઉઠી નહોતો શકતો. છતાં તેણે કહ્યું - “મારા ગુરુમહારાજની ઇચ્છા છે કે હું નવ ઉપવાસ કરું. માટે કાલે પારણું નહીં થાય. કાલે હું નવમો ઉપવાસ કરીશ.” આ શિષ્યને ધન્યવાદ છે, કેમકે શરીર અસ્વસ્થ હોવા છતાં એણે ગુરુની ઇચ્છા પૂરી કરવા નવમો ઉપવાસ કર્યો.
નિત્ય એકાસણા કરનાર કોઈક શિષ્ય માંદો પડ્યો. તેણે ગુરુ પાસે નવકારશીનું પચ્ચખાણ માંગ્યું. ગુરુએ કહ્યું, ‘નવકારશી કરવાથી રોગ દૂર નહીં થાય. ઉર્દુ અનેક
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
गुर्विच्छापूरणे दृष्टान्तः। प्रत्युताऽनेकशो भोजनेन स वर्धिष्यते । उपवासो रोगस्यामोघमौषधमस्ति । अत आरोग्यकाक्षिणा भवतोपवास: कर्त्तव्यः ।' शिष्येण कथितम् - 'गुरुदेव ! सन्दिशत ।' गुरुणा कथितम् - 'षोडशोपवासान्कुरु ।' शिष्येण कथितम् - 'तहत्ति' । ततः स षोडशदिनान्युपावसत् । सप्तदशदिने स गुरुसमक्षमुपस्थितः । गुरुणा पुनः षोडशोपवासप्रत्याख्यानं दत्तम् । एवं तस्य द्वात्रिंशदुपवासाः सञ्जाताः । त्रयस्त्रिंशत्तमे दिने तेन पारणं कृतम् । अयमपि शिष्योऽतीव धन्यः । यतस्तेन ग्लानत्वेऽपि गुर्विच्छापूरणार्थं द्वात्रिंशदुपवासाः कृताः । एवमन्यैरपि शिष्यैः सदा गर्विच्छापूरणार्थं यतनीयम् ।
कला द्विविधा भवन्ति – पुरुषकलाः स्त्रीकलाश्च । पुरुषकला द्वासप्ततिर्भवन्ति स्त्रीकलाश्चतुष्षष्टिर्भवन्ति । उक्तञ्च श्रीभद्रबाहुस्वामिरचितकल्पसूत्रस्य महोपाध्यायश्रीविनयविजयरचितटीकायाम् - ‘एवंविधाः द्वासप्ततिः पुरुषकलाः, लेखादिका द्वासप्ततिः कलाः, ताश्चेमाः-लिखितं १ गणितं २ गीतं ३ नृत्यं ४ वाद्यं च ५ पठन शिक्षे च ७। ज्योति ८ श्छन्दो ९ ऽलङ्कृति १० व्याकरण ११ निरुक्ति १२ काव्यानि १३ ॥१॥ कात्यायनं १४ निघण्टु १५ र्गजतुरगारोहणं १६-१७ तयोः शिक्षा १८ ।
વાર વાપરવાથી રોગ વધશે. ઉપવાસ એ રોગનું અમોઘ ઔષધ છે. માટે જો તારે સાજા थj डोय तो उपवास. ४२.' शिष्य बोल्यो, ४ मा५ हो तेभ.' गुरुमे ह्यु, 'सोग | ઉપવાસ કર’ શિષ્ય કહે, ‘ભલે”. પછી તેણે સોળ ઉપવાસ કર્યા. સત્તરમા દિવસે તે ગુરુ પાસે આવ્યો. ગુરુએ બીજા સોળ ઉપવાસના પચ્ચખાણ આપ્યા. આમ તેને ૩૨ ઉપવાસ થઈ ગયા. ૩૩મા દિવસે તેણે પારણું કર્યું. આ શિષ્ય પણ ખૂબ ધન્યવાદને પાત્ર છે. કેમકે તેણે માંદો હોવા છતાં ગુરુની ઇચ્છા પૂરી કરવા ૩ર ઉપવાસ કર્યા. એમ બીજા શિષ્યોએ પણ સદા ગુરુની ઇચ્છા પૂરી કરવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
કળાઓ બે પ્રકારની હોય છે - પુરુષોની કળા અને સ્ત્રીઓની કળા. પુરુષોની કળા ૭૨ છે. સ્ત્રીઓની કળા ૬૪ છે.
કલ્પસૂત્રની ટીકામાં મહોપાધ્યાય શ્રીવિનયવિજયજી મહારાજે કહ્યું છે – “પુરુષોની महोते२ ४ामी मा प्रभारी छ - १) सेपन २) गति 3) गीत ४) नृत्य ५) वाघ ६) ५४न ७) शिक्षा ८) ज्योतिष ८) ७६ १०) २८.१२ ११) व्या४२४॥ १२) निरुति ૧૩) કાવ્ય ૧૪) કાત્યાયન ૧૫) નિઘંટુ ૧૬) હાથી ઉપર ચઢવું ૧૭) ઘોડા ઉપર ચઢવું
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुषकलाः।
२०१ शास्त्राभ्यासो १९ रस २० मन्त्र २१ यन्त्र २२ विष २३ खन्य २४ गन्धवादाश्च २५ ॥२॥ प्राकृत २६ संस्कृत २७ पैशाचिका २८ ऽपभ्रंशाः २९ स्मृतिः ३० पुराण ३१ विधी ३२। सिद्धान्त ३३ तर्क ३४ वैद्यक ३५ वेदा ३६ ऽगम ३७ संहिते ३८ तिहासाश्च ३९ ॥३॥ सामुद्रिक ४० विज्ञाना ४१ ऽऽचार्यकविद्या ४२ रसायन ४३ कपटम् ४४ । विद्यानुवाददर्शन ४५ संस्कारौ ४६ धूर्तसम्बलकम् ४७ ॥४॥ मणिकर्म ४८ तरुचिकित्सा ४९ खेचर्य ५० मरीकले ५१ न्द्रजालञ्च ५२। पातालसिद्धि ५३ यन्त्रक ५४ रसवत्यः ५५ सर्वकरणी च ५६ ॥५॥ प्रासादलक्षण ५७ पण ५८ चित्रोपल ५९ लेप ६० चर्मकर्माणि ६१ पत्रच्छेद ६२ नखच्छेद ६३ पत्रपरीक्षा ६४ वशीकरणम् ६५ ॥६॥ काष्ठघटन ६६ देशभाषा ६७ गारुड ६८ योगाङ्ग ६९ धातुकर्माणि ७० । केवलिविधि ७१ शकुनरुते ७२ इति पुरुषकला द्विसप्ततिर्जेयाः ॥७॥.... चतुःषष्टिः स्त्रीकलाः, ताश्चेमाः ज्ञेया नृत्यौ १ चित्ये २ चित्रं ३ वादित्र ४ मन्त्र ५ तन्त्राश्च ६। घनवृष्टि ७ फलाकृष्टी ८ संस्कृतजल्पः ९ क्रियाकल्पः १० ॥१॥ ज्ञान ११ विज्ञान १२ दम्भां १३ बस्तम्भा १४ गीत १५ तालयो १६ निम । आकारगोपना १७ ऽऽरामरोपणे १८ काव्यशक्ति १९ वक्रोक्ती २० ॥२॥ नरलक्षणं
१८) हाथी अने घो। जवानी ॥ १८) शास्त्राभ्यास. २०) २स२१) भंत्र २२) यंत्र २3) 3२. २४) अन्य २५) गंधवा६ २६) प्राकृत २७) संस्कृत. २८) पैशायि २८) અપભ્રંશ ૩૦) સ્મૃતિ ૩૧) પુરાણ ૩૨) વિધિ ૩૩) સિદ્ધાન્ત ૩૪) તર્ક ૩૫) વૈદ્યક ३६) वे६ 3७) मागम 3८) संहिता 3८) तिहास ४०) सामुद्रिः ४१) विशान ४२) આચાર્યકવિદ્યા ૪૩) રસાયણ ૪૪) કપટ ૪૫) વિદ્યાનુવાદ ૪૬) દર્શનસંસ્કાર ૪૭) ધૂર્તશંબલક ૪૮) મણિકર્મ ૪૯) વૃક્ષચિકિત્સા પ૦) ખેચરીકળા ૫૧) અમરીકળા પર) ઇન્દ્રજાળ પ૩) પાતાલસિદ્ધિ ૫૪) યંત્રક ૫૫) રસવતી પદ) સર્વકરણી ૫૭) પ્રાસાદલક્ષણ ५८) डोड ५८) यित्रो५ल ६०) ५ ६१) य ६२.) पत्र (3) नपछेध ६४) પત્રપરીક્ષા ૬૫) વશીકરણ ૬૬) કાષ્ઠઘન ૬૭) દેશભાષા ૬૮) ગાડ ૬૯) યોગાંગ ७०) पातुभ ७१) उपसिविधि ७२) पक्षिमीनो सवा४.
स्त्रीओनी ६४ ४ामी ॥ प्रभारी छ - १) नृत्य २) मौयित्य 3) चित्र ४) qात्रि ५) मंत्र ६) तंत्र ७) धनवृष्टि ८) ३८॥ष्टि ८) संस्कृत°४८५ १०) या८५ ११) शान १२) विशान १3) हम. १४) पाने थंभावj १५) गीतमान १६) તાલમાન ૧૭) આકાર છુપાવવો ૧૮) બગીચો વાવવો ૧૯) કાવ્યશક્તિ ૨૦) વક્રઉક્તિ
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
स्त्रीकलाः।
२१ गज २२ हयवरपरीक्षणे २३ वास्तुशुद्धिलघुबुद्धी २४ । शकुनविचारो २५ धर्माचारो २६ ऽञ्जन २७ चूर्णयोर्योगाः २८ ॥३॥ गृहिधर्म २९ सुप्रसादनकर्म ३० कनकसिद्धि ३१ वर्णिकावृद्धी ३२॥ वाक्पाटव ३३ करलाघव ३४ ललितचरण ३४ तैलसुरभिताकरणे ३६ ॥४॥भृत्योपचार ३७ गेहचारो ३८ व्याकरण ३९ परनिराकरणे ४०। वीणानाद ४१ वितण्डावादो ४२ ऽङ्कस्थिति ४३ र्जनाचारः ४४ ॥५॥ कुम्भभ्रम ४५ सारिश्रम ४६ रत्नमणिभेद ४७ लिपिपरिच्छेदाः ४८ । वैद्यक्रिया च ४९ कामाविष्करणं ५० रन्धनं ५१ चिकुरबन्धः ५२ ॥६॥ शालीखण्डन ५३ मुखमण्डने ५४ कथाकथन ५५ कुसुमसुग्रथने ५६ वरवेष ५७ सर्वभाषाविशेष ५८ वाणिज्य ५९ भोज्ये च ६० ॥७॥ अभिधानपरिज्ञाना ६१ ऽऽभरण यथास्थानविविधपरिधाने ६२। अन्त्याक्षरिका ६३ प्रश्नप्रहेलिका ६४ स्त्रीकलाः चतुःषष्टिः ॥८॥'
एताभ्यः सर्वाभ्योऽपि कलाभ्यो गुरुमनोनुकूलकार्यकरणकला श्रेष्ठाऽस्ति । यतोऽन्य कलासद्भावेऽपि यदि गुरुमनोनुकूलकरणकला न स्यात्तर्हि मुक्तिर्न प्राप्यते, अन्यकलाऽभावेऽपि च गरुमनोनकलकरणकलया मुक्तिर्भवति । अतो व्यर्थोऽन्यकलाभ्यासश्रमः । गुरुमनोनुकूलकार्यकरणकलायामेव यतनीयम् । ૨૧) નરલક્ષણ ૨૨) હાથીની પરીક્ષા ૨૩) ઘોડાની પરીક્ષા ૨૪) વાસ્તુશુદ્ધિની લઘુબુદ્ધિ २५) शकुनविया२ २६) धाया२ २७) ४नयो। २८) यूयो। २८) डिय 30) સુપ્રસાદનકર્મ ૩૧) કનકસિદ્ધિ ૩૨) વર્ણિકાવૃદ્ધિ ૩૩) વાણીની ચતુરાઈ ૩૪) હાથલાઘવ उ५) सितय२९॥ ३६) तेवने सुगंधी ४२j 3७) मृत्योपयार 3८) गेडाया२. 3८) વ્યાકરણ ૪૦) પરનિરાકરણ ૪૧) વીણાનાદ ૪૨) વિતંડાવાદ ૪૩) અંકસ્થિતિ ૪૪) જનાચાર ૪૫) કુંભભ્રમ ૪૬) સારિશ્રમ ૪૭) રત્નમણિભેદ ૪૮) લિપિજ્ઞાન ૪૯) વૈદ્યક્રિયા ૫) કામ પ્રગટ કરવો પ૧) રાંધવું પ૨) ચિકુરબંધ પ૩) ચોખા ખાંડવા પ૪) મુખ શણગારવું પ૫) કથા કહેવી પદ) ફૂલો ગૂંથવા પ૭) વરનો વેષ કરવો પ૮) બધી ભાષાનો વિશેષ પ૯) વાણિજય ૬૦) ભોજય ૬૧) અભિધાન પરિજ્ઞાન ૬૨) આભૂષણ યથાસ્થાન વિવિધ પરિધાન ૬૩) અંત્યાક્ષરિ ૬૪) પ્રશ્નપ્રહેલિ.”
આ બધી કળાઓ કરતા ગુરુના મનને અનુકૂળ કાર્ય કરવાની કળા સૌથી શ્રેષ્ઠ છે. કેમકે બીજી કળાઓ હોવા છતાં જો આ કળા ન હોય તો મોક્ષ નથી થતો, અને બીજી કળાઓ ન હોય તો પણ આ કળાથી મોક્ષ થાય છે. માટે બીજી કળાઓ શીખવા માટે શ્રમ કરવો વ્યર્થ છે. ગુરુના મનને અનુકૂળ કાર્ય કરવાની કળા શીખવાનો જ પ્રયત્ન કરવો.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०३
गुरुमनोनुकूलवर्तनमेव परमो धर्मः। ___ धर्मोऽनेकविधोऽस्ति । तद्यथा - देवाराधनारूपः, अहिंसारूपः, सत्यवचनभाषणस्वरूपः एवमादिकः । अथवा धर्मस्य चत्वारः प्रकाराः कीर्तिताः । ते चेमे दानं शीलं तपो भावश्च, यदुक्तं कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभिर्वीतरागस्तोत्रस्य चतुर्थे प्रकाशे -
'दानशीलतपोभावभेदाद्धर्मं चतुर्विधं ।
मन्ये युगपदाख्यातुं चतुर्वक्त्रोऽभवद्भवान् ॥४॥' अथवा धर्मो द्विविधो भवति - साधुधर्मः श्रावकधर्मश्च । तत्र साधुधर्मो दशविधः । यदुक्तं नवतत्त्वप्रकरणे -
१खंति मद्दव अज्जव मुत्ति तव संजमे अ बोद्धव्वे । सच्चं सोअं अकिंचणं च बंभं च जइधम्मो ॥२९॥ श्रावकधर्मो द्वादशविधः । स च द्वादशव्रतरूपः ।
एतेभ्यः सर्वेभ्यो धर्मप्रकारेभ्यो गुरुमनोऽनुकूलकार्यकरणरूपो धर्मः प्रधानोऽस्ति । यतो गुरूमनोऽनुकूलकार्यकरणं विनाऽन्ये धर्मा नेप्सितं ददति । गुरुमनोऽनुकूलकार्यकरणरूपो धर्मस्त्वेक एवेष्टदानसमर्थोऽस्ति । अतस्तत्रैव यतनीयम् ।
ધર્મ અનેક પ્રકારનો છે. તે આ રીતે - ભગવાનની ભક્તિ કરવી, જીવદયા પાળવી, સાચું બોલવું વગેરે. અથવા ધર્મના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. તે આ રીતે-દાન, શીલ, તપ અને ભાવ. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે વીતરાગસ્તોત્રના ચોથા प्रशभ यु छ - "ई मार्नु छुहान, शील, त५, भावना मेथी यार ।२।। ધર્મને એકસાથે કહેવા માટે આપ ચાર મુખવાળા થયા.” અથવા ધર્મ બે પ્રકારનો છે – સાધુધર્મ અને શ્રાવકધર્મ. તેમાં સાધુધર્મ દશ પ્રકારનો છે. નવતત્ત્વપ્રકરણમાં કહ્યું છે, "क्षमा, भूता, माई = स२णता, भुमित = संतोष, त५, संयम, सत्य, शौय = પવિત્રતા, અકિંચનતા = મમત્વરહિતપણું અને બ્રહ્મચર્ય એ યતિધર્મ જાણવો.” શ્રાવકધર્મ બાર પ્રકારનો છે. તે બાર વ્રતરૂપ સમજવો.
આ બધા ધર્મો કરતા ગુરુના મનને અનુકૂળ કાર્ય કરવારૂપ ધર્મ પ્રધાન છે. કેમકે ગુરુના મનને અનુકૂળ કાર્ય કર્યા વિના બીજા ધર્મો ઇચ્છિત આપતા નથી. ગુરુના મનને અનુકૂળ કાર્ય કરવારૂપ ધર્મ તો એકલો જ ઇચ્છિત આપવા સમર્થ છે. માટે એમાં જ प्रयत्न ४२वो.
१. क्षान्ति: मार्दवः आर्जव: मुक्तिः तपः संयमश्च बोद्धव्यः ।
सत्यं शौचमाकिञ्चन्यञ्च ब्रह्म च यतिधर्मः ॥२९॥
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
विविधदर्शनाभिमतानि तत्त्वानि । विविधदर्शनानि विविधानि तत्त्वानि मन्यन्ते । यथा - वैशेषिकाः षट् तत्त्वानि मन्यन्ते । तथाहि - द्रव्यं गुणः क्रिया सामान्यं विशेष: समवायश्च । तदुक्तमज्ञातकर्तृकलघुषड्दर्शनसमुच्चये - 'कणादस्य चाचार्यस्येदं काणादं जटाधरविशेषवैशेषिकदर्शनम्, तत्र ईश्वरो देवता, द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाख्यानि षट्तत्त्वानि ।'
नैयायिकाः षोडश तत्त्वानि मन्यन्ते । तदुक्तं षड्दर्शनसमुच्चये श्रीहरिभद्रसूरिभिः'तत्त्वानि षोडशामुत्र प्रमाणादीनि तद्यथा । प्रमाणं च प्रमेयं च संशयश्च प्रयोजनम् ॥१४॥ दृष्टान्तोऽप्यथ सिद्धान्तोऽवयवास्तर्कनिर्णयौ । वादो जल्पो वितण्डा च हेत्वाभासश्छलानि च ॥१५॥ जातयो निग्रहस्थानान्येषामेवं प्ररूपणा । ..... ॥१६॥ ___ बौद्धाः चत्वारि तत्त्वानि मन्यन्ते । तदुक्तं षड्दर्शनसमुच्चयस्य श्रीगुणरत्नसूरिकृतवृत्तौ – 'चतुर्णां दुःखादीनां दुःखसमुदयमार्गनिरोधलक्षणानां तत्त्वानां प्ररूपकः देशकः ।'
જુદા જુદા દર્શનો જુદા જુદા તત્ત્વો માને છે. જેમકે - વૈશેષિકો છ તત્ત્વો માને छ. ते २॥ प्रमा) - द्रव्य, गु, या, सामान्य, विशेष अने समवाय. मातsts - मधुष३६शनसभुश्ययम युं छे - “४५६ नमन। मायायन र्शन ते ॥६, मेटले કે જટાધારી વિશેષ એવા વૈશેષિકનું દર્શન. તેમાં ઈશ્વર દેવતા છે. દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ, सामान्य, विशेष, समवाय मे ७ तत्त्वो छे."
નૈયાયિકો સોળ તત્ત્વ માને છે. પદર્શનસમુચ્ચયમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું छ - "अभi (नैयायिशनमा) प्रभाए। वगैरे सोण तत्वो छे. ते ॥ प्रमाणे - १) प्रभा॥ २) प्रमेय 3) संशय ४) प्रयो४ ५) दृष्टांत ६) सिद्धान्त ७) अवयव ८) तई ८) नियि १०) पा६ ११) ४८५ १२.) वितं. १3) त्वामास. १४) ७८. १५) ति. १६) निग्रस्थान.
બૌદ્ધો ચાર તત્ત્વો માને છે. દર્શનસમુચ્ચયની શ્રીગુણરત્નસૂરિકૃત ટીકામાં કહ્યું छ - "(बुद्ध) हु:, समुध्य, भा, निरो५३५या२ तत्त्वोन। प्र३५४ ७."
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
विविधदर्शनाभिमतानि तत्त्वानि ।
२०५ साङ्ख्याः पञ्चविंशतिस्तत्त्वानि मन्यन्ते । तदुक्तमज्ञातकर्तृकलघुषड्दर्शनसमुच्चये - 'साङ्ख्यदर्शनं मरीचिदर्शनम् । तत्र केषाञ्चित् कपिल एव (देवता), पञ्चविंशतिस्तत्त्वानि, तथाहि - आत्मा प्रकृतिर्महानहङ्कारः, गन्धरसरूपस्पर्शशब्दाख्यानि पञ्च तन्मात्राणि ९, पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशाख्यानि पञ्चभूतानि १४, एकादश चेन्द्रियाणि, तत्र घ्राणरसनचक्षुस्त्वक्श्रोत्रमनांसि षड् बुद्धीन्द्रियाणि २०, पायूपस्थवचःपाणिपादाख्यानि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि २५।
जैना नव तत्त्वानि मन्यन्ते । तथा च जीवोऽजीवः पुण्यं पापमाश्रवः संवरो निर्जरा बन्धो मोक्षश्च । यदुक्तं नवतत्त्वप्रकरणे
१जीवाजीवा पुण्णं पावासव संवरो य निज्जरा ।
बंधो मुक्खो य तहा नवतत्ता हुंति नायव्वा ॥१॥' यद्वा जैनाभिमतानि तत्त्वानि सप्तविधानि ज्ञेयानि । यदुक्तं श्रीउमास्वातिवाचकवर्यैः श्रीतत्त्वार्थाधिगमसूत्रे प्रथमाध्याये – 'जीवाजीवात्रवबन्धसंवरनिर्जरामोक्षास्तत्त्वम् ॥४॥'
यद्वा जिनभाषितं तत्त्वं द्विविधं - जीवोऽजीवश्च, शेषतत्त्वानामेतयोरेव द्वयोरन्तर्भावात् । एवमन्यदर्शनसम्मततत्त्वानि ग्रन्थान्तरेभ्योऽवसेयानि । एतेभ्यः सर्वेभ्योऽपि तत्त्वेभ्यो
સાંખ્યો પચીશ તત્ત્વો માને છે. અજ્ઞાતકર્તૃક-લઘુષદર્શનસમુચ્ચયમાં કહ્યું છે - સાંખ્યદર્શન એટલે મરીચિનું દર્શન, તેમાં કેટલાકનો કપિલ જ દેવતા છે. પચીસ તત્ત્વો छ. ते ॥ प्रमाणे - १) मात्मा २) प्रकृति. 3) महान ४) १२ ५-८) पांय तन्मात्र-५, २स, ३५, स्पर्श, २०६, १०-१४) पांय भूत-पृथ्वी, , ते४, वायु, २४॥3॥२, १५-२०) ७ बुद्धि-न्द्रिय - 51, २सन, यक्ष, त्वया, श्रोत्र, मन, २१-२५) पायर्भ-न्द्रिय - पायु, ५स्थ, वयन, हाथ, ५०."
छैनी नवतत्त्व मानेछ. ते सा प्रभारी - 04, 4, पुष्य, ५५, माश्रय, संव२, नि४२), ध, मोक्ष. नवतत्व५४२म युंछ - "q, म0, पुथ्य, ५५, माश्रय, संव२, नि२१, धमने भोक्ष सनतत्त्वो 4." अथवा नोने मान्य तत्वो सात छ. श्री भास्वाति महा। तत्वाधिगमसूत्रना पडेला अध्यायमा युं छे - "®q, अ०१, माधव, बंध, संवर, नि२, भोक्ष सतत्वोछ." अथवा नोने मान्य तत्वोमेछ-04 અને અજીવ, કેમકે શેષ તત્ત્વોનો આ બેમાં જ સમાવેશ થઈ જાય છે.
એ પ્રમાણે બીજા દર્શનોને માન્ય તત્ત્વો અન્ય ગ્રંથોમાંથી જાણી લેવા. આ બધા ય
१. जीवाजीवाः पुण्यं पापाश्रवौ संवरश्च निर्जरा ।
बन्धः मोक्षश्च तथा नवतत्त्वानि भवन्ति ज्ञातव्यानि ॥१॥
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
शिष्येण स्वमनोवाक्कायेषु गुर्वाधिपत्यं स्थाप्यम् । गुरुमनोऽनुकूलकार्यकरणरूपं तत्त्वं श्रेष्ठमस्ति । अतस्तत्रैव यतनीयम् ।
अत्र गुरुमनोऽनुकूलकार्यकरणस्य परमकला-धर्म-तत्त्वत्वकथनेनेदं ज्ञापितं यत् शिष्येण स्वजीवने एकमेव कार्यं कर्त्तव्यम् । तच्च गुरुमनइष्टपूरणरूपं ज्ञेयम् । तदतिरिक्तं तस्य जीवने न किमपि कार्यं भवेत् । यतस्तस्य स्वतन्त्रमनोवाक्काया एव न स्युः । तेन प्रव्रज्यादिने एव स्वमनोवाक्काया गुरवे समर्पिताः । सैव भावदीक्षोच्यते यस्यां शिष्यः स्वमनोवाक्कायेभ्यः स्वाधिपत्यमुत्थाप्य गुर्वाधिपत्यं स्थापयति । वेषपरिवर्तनकेशलुञ्चनादिका क्रिया तूपचाररूपा ज्ञेया । यतस्तस्याः सत्त्वेऽपि यदि स्वमनोवाक्कायेषु गुर्वाधिपत्यं न स्यात्तर्हि मोक्षसाधनरूपं प्रव्रज्याकार्यं न सिध्यति ।
नन्वेवं तर्हि वेषपरिवर्तनादिकं न कार्यम्, गृहे वसता सता स्वमनोवाक्कायेषु गुर्वाधिपत्यं स्थाप्यम् । एवमेव मुक्तिर्भविष्यति ? इति चेत् न, अनुपासितगुरुकुलवासस्य वच इदं। स एव शुद्धो भाव कथ्यते यस्मिन्सति यथाशक्ति क्रिया क्रियते । सामर्थ्य सत्यपि यदि क्रियां न તત્ત્વો કરતા ગુરુના મનને અનુકૂળ કાર્ય કરવા રૂપ તત્ત્વ શ્રેષ્ઠ છે. માટે તેમાં જ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
અહીં ગુરુના મનને અનુકૂળ કાર્ય કરવાને પરમકળા, પરમ ધર્મ અને પરમતત્ત્વ કહેવા વડે એમ જણાવ્યું કે શિષ્ય પોતાના જીવનમાં એક જ કાર્ય કરવું જોઈએ. અને તે છે – ગુરુના મનના ઇચ્છિતને પુરુ કરવું. તેના સિવાય તેના જીવનમાં બીજું કોઈ કાર્ય ન હોય. કેમકે તેની પાસે સ્વતંત્ર મન-વચન-કાયા જ નથી. તેણે દીક્ષાદિવસે જ પોતાના મન-વચન-કાયા ગુરુને સોંપી દીધા હતા. તે જ ભાવદીક્ષા કહેવાય છે જેમાં શિષ્ય પોતાના મન-વચન-કાયા ઉપરથી પોતાની માલિકી ઉપાડી લઈ ગુરુની માલિકી બેસાડે. વેષપરિવર્તન, વાળનો લોચ વગેરે ક્રિયા તો ઉપચારરૂપ જાણવી. કેમકે તે હોવા છતાં જો પોતાના મન-વચન-કાયા ઉપર ગુરુનું આધિપત્ય ન હોય તો મોક્ષ સાધવારૂપ દીક્ષાનું કાર્ય સિદ્ધ નથી થતું.
પ્રશ્ન - તો પછી વેશપરિવર્તન વગેરે કરવું ન જોઈએ. ઘરમાં રહીને પોતાના મનવચન-કાયા ઉપર ગુરુની માલીકી બેસાડવી. એ રીતે જ મુક્તિ થઈ જશે ?
જવાબ - ના, તમે ગુરુકુલવાસની ઉપાસના નથી કરી માટે આવું બોલો છો. તે જ ભાવ શુદ્ધ ભાવ કહેવાય છે જે હોતે છતે યથાશક્તિ ક્રિયા કરાય. સામર્થ્ય હોવા છતાં
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
वेषो धर्म रक्षति ।
२०७ करोति तर्हि तस्य भावो दम्भमिश्रितो भवति । अतः शिष्येण स्वमनोवाक्कायेभ्यः स्वाधिपत्यमुत्थाप्य तेषु गुर्वाधिपत्यं स्थापयित्वाऽपि वेषपरिवर्तनादिका क्रिया त्ववश्यमनुष्ठेया। अपरं च वेषे सत्यस्थिरो भावः स्थिरो भवति । स्थिरो भावो दृढतरो भवति कदापि नापगच्छति । अन्यच्च वेषे सति शिष्योऽकार्यं कुर्वन्शङकते ततः प्रतिनिवर्तते च । उक्तञ्चोपदेशमालायाम
धम्मं रक्खइ वेसो, संकइ वेसेण दिक्खिओमि अहं । उम्मग्गेण पडतं रक्खइ, राया जणवउ व्व ॥२२॥' एवं वेषपरिवर्तनादिका क्रियाऽपि कर्त्तव्यैव । अत्र तस्या उपचाररूपत्वकथनं तु भावदीक्षाया महत्त्वख्यापनार्थं ज्ञेयम् ।
तदेवं शिष्यस्य स्वतन्त्रमनोवाक्कायानामभावे सति तत्कर्तृका सर्वाऽपि क्रिया गुरुविषयिणी गुरुप्रयुक्ता चाऽवगन्तव्या । ततो गुरुमनोऽनुकूलकार्यकरणस्य परमकलात्वादिकथनं यत्कृतं ग्रन्थकृता तद्युक्तिसङ्गतमेव । __इदमत्र हृदयम् - शिष्येण स्वजीवने एकमेव कार्यं करणीयम् - तच्च गुरुमनोऽनुकूलकार्यसम्पादनरूपम् ॥१३।। જો ક્રિયા ન કરાય તો તે ભાવ દંભની ભેળસેળવાળો છે. માટે શિષ્ય પોતાના મનવચન-કાયા ઉપરથી પોતાની માલિકી ઉપાડીને તેમની ઉપર ગુરુની માલિકી બેસાડીને પણ વેષપરિવર્તન વગેરે ક્રિયા તો અવશ્ય કરવી જોઈએ. બીજુ, વેષ હોય તો અસ્થિર ભાવ સ્થિર થઈ જાય, ભાવ સ્થિર હોય તો વધુ દઢ થાય અને ક્યારેય જાય નહીં. વળી વેષ હોય તો શિષ્ય અકાર્ય કરતા ડરે અને તેનાથી પાછો ફરે. ઉપદેશમાળામાં ધર્મદાસગણિ મહારાજાએ કહ્યું છે - “વેષ ધર્મનું રક્ષણ કરે છે. વેષથી મનમાં શંકા થાય - મેં દીક્ષા લીધી છે. મારે અકાર્ય કેમ કરાય ? જેમ રાજા પ્રજાનું રક્ષણ કરે છે તેમ વેષ ઉન્માર્ગથી પડતા સાધુનું રક્ષણ કરે છે.” આમ વેષપરિવર્તન વગેરે ક્રિયા પણ અવશ્ય કરવી જ જોઈએ. અહીં તેને ઉપચારરૂપ કહી તે ભાવદીક્ષાનું મહત્ત્વ બતાવવા માટે.
આમ શિષ્ય પાસે સ્વતંત્ર મન-વચન-કાયા જ ન હોવાથી તેની બધી ક્રિયા ગુરુ સંબંધી અને ગુરુએ કરેલી જ સમજવી. તેથી ગ્રંથકારે ગુરુના મનને અનુકૂળ કાર્ય કરવાને પરમ કળા વગેરે રૂપ જે કહ્યું છે તે યુક્તિસંગત જ છે.
અહીં કહેવાનો સાર આટલો છે - શિષ્ય પોતાના જીવનમાં એક જ કાર્ય કરવું જોઈએ અને તે છે ગુરુના મનને અનુકૂળ કાર્ય કરવારૂપ કાર્ય. (૧૩)
१. धर्म रक्षति वेषः, शङ्कते वेषेण दीक्षितोऽस्मि अहम् ।
उन्मार्गेण पतन्तं रक्षति, राजा जनपदानिव ॥२२॥
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्दशं वृत्तम् ।
अवतरणिका - एवं शिष्यजीवने गुरुमनोऽनुकूलकार्यकरणस्य महत्त्वं प्रतिपाद्याऽधुना गुरुवचनस्य तीर्थत्वमाविष्करोति
२०८
मूलम् - जुत्तं चिय गुरुवयणं, अहव अजुत्तं य होज्ज दइवाओ । तहवि हु एयं तित्थं, जं हुज्जा तं पि कल्लाणं ॥१४॥
युक्तमेव गुरुवचनं, अथवा अयुक्तञ्च स्यात् दैवात् । तथापि खलु एतत् तीर्थं, यत् भविष्यति तदपि कल्याणम् ॥१४॥ दण्डान्वयः गुरुवयणं जुत्तं चिय, अहव दइवाओ अजुत्तं य होज्ज तहवि हु एयं तित्थं, जं हुज्जा तं पि कल्लाणं ॥१४॥
हेमचन्द्र या वृत्ति: - गुरुवचनम् - गुरुः- सेवितगुरुकुलवासः उक्तञ्च पञ्चवस्तुके श्रीहरिभद्रसूरिभिः ‘१पव्वज्जाजोग्गगुणेहिं संगओ विहिपवण्णपव्वज्जो । सेविअगुरुकुलवासो सययं अक्खलिअसीलो अ ॥ १०॥ तस्य वचनम् वाणीति गुरुवचनम्, युक्तम् - युक्तिसङ्गतं तथ्यं लाभकारि वेत्यर्थः, चिय एवकारार्थः, स च गुरुवचनस्याऽयुक्तत्वं व्यवच्छिनत्ति । अत्र भवतीत्यध्याहार्यम् । ततोऽयमर्थः गुरुवचनं युक्तमेव भवति । अथवा पक्षान्तरे दैवात् - कर्मोदयलक्षणात्, अयुक्तम्
हु
युक्तं पूर्वोक्तम्, न युक्तमित्ययुक्तम् युक्तविपरीतमित्यर्थः, युक्तिरहितं वितथं हानिकृदिति यावत् च - समुच्चयार्थम् स्यात् - भवेत्, तथाऽपि गुरुवचनस्याऽयुक्तत्वे सत्यपि, निश्चयार्थे, एतत् अयुक्तं गुरुवचनम्, तीर्थं तीर्यतेऽनेनेति तीर्थम्, तच्च અવતરણિકા - આ પ્રમાણે શિષ્યના જીવનમાં ગુરુના મનને અનુકૂળ કાર્ય કરવાનું મહત્ત્વ બતાવીને હવે ‘ગુરુવચન એ તીર્થ છે' એમ બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - ગુરુનું વચન યોગ્ય જ હોય, હોય તો પણ એ તીર્થ છે, જે થશે તે પણ
અથવા દૈવને લીધે ગુરુનું વચન અયોગ્ય કલ્યાણરૂપ થશે. (૧૪)
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - જેણે પોતે પહેલા ગુરુકુળવાસ સેવ્યો હોય તે ગુરુ. પંચવસ્તુકમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - ‘ગુરુ દીક્ષાને યોગ્ય ગુણોથી યુક્ત હોય, તેમણે વિધિપૂર્વક ચારિત્ર લીધું હોય, તેમણે ગુરુકુળવાસ સેવ્યો હોય, તેઓ સતત અસ્ખલિત શીયળવાળા હોય.’ ગુરુવચન યોગ્ય જ હોય, અયોગ્ય ન હોય. કદાચ કોઈ કર્મોદયને લીધે તે અયોગ્ય હોય તો પણ તે તીર્થ છે. જે તારે તે તીર્થ. તીર્થ બે પ્રકારના છે -
-
छाया
-
-
-
१. प्रव्रज्यायोग्यगुणैः सङ्गतः विधिप्रपन्नप्रव्रज्यः । सेवितगुरुकुलवासः सततं अस्खलितशीलश्च ॥१०॥
-
-
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुवचनं तीर्थरूपम् ।
२०९ द्विविधम् - द्रव्यतीर्थं भावतीर्थञ्च, तत्र नद्यादिसुखावताररूपं द्रव्यतीर्थम्, संसारतारकं भावतीर्थम्, अत्र तीर्थशब्देन भावतीर्थं ग्राह्यम् । अयुक्तमपि गुरुवचनं कथं तीर्थभूतमुच्यते ? इति प्रश्नस्योत्तरं चरमपादेन ददाति, यत् - बहिर्दृष्ट्या हानिरूपं भासमानं अनिर्दिष्टनाम फलम्, भविष्यति - घटिष्यते, तत् - यत्पदोक्तं फलम्, अपि - किञ्चिदमङ्गलं नैव भविष्यति यदि भविष्यति तर्हि तदपि कल्याणरूपमेव भविष्यतीति द्योतनार्थम् । कल्याणम् - श्रेयोरूपम्, भविष्यतीत्यध्याहार्यम्, अयं सङ्क्षेपार्थः । व्यासार्थस्त्वेवम्
गुरुः पूर्वोक्तगुणकलापयुक्तः संविग्नो गीतार्थश्च भवति । ततस्तद्वचनं युक्तिसङ्गतमेव भवति । अतः शिष्येण विचारं विना तत् श्रद्धेयमनुष्ठेयञ्च । यदि युक्तमपि गुरुवचनं विराध्यते तर्हि तत् कटुविपाकं भवति । यथा भगवद्वीरजामातृजमालिना गुरुवचनविराधनेन स्वसंसारवृद्धिः कृता । ___ "क्रियमाणं कृतम्' इति वीरविभोर्वचनम्, यदुक्तं श्रीसुधर्मस्वामिप्रणीतभगवत्यपरनामव्याख्याप्रज्ञप्तिनामपञ्चमाने प्रथमशतकस्य प्रथमोद्देशके - “तए णं से भगवं गोयमे.... एवं वयासी-से नूणं भंते ! चलमाणे चलिए १, उदीरिज्जमाणे उदीरिए
દ્રવ્યતીર્થ અને ભાવતીર્થ. નદી વગેરેમાં સુખેથી ઊતરી શકાય એવું સ્થાન તે દ્રવ્યતીર્થ, સંસારથી તારે તે ભાવતીર્થ. અહીં ગુરુવચનને તીર્થરૂપ કહ્યું તે ભાવતીર્થરૂપ સમજવું.
પ્રશ્ન - અયોગ્ય ગુરુવચનને કેમ તીર્થરૂપ કહ્યું ?
જવાબ - અયોગ્ય ગુરુવચનથી કંઈ પણ અમંગળ નથી થતું. કદાચ થાય તો પણ તે માત્ર બહારથી અમંગળરૂપ લાગે, પરંતુ હકીકતમાં તે કલ્યાણરૂપ જ હોય છે.
આ સંક્ષિપ્ત અર્થ છે. વિસ્તૃત અર્થ આ પ્રમાણે છે -
ગુરુ પૂર્વે કહેલા ગુણોના સમૂહથી યુક્ત, સંવિગ્ન = મોક્ષના અભિલાષી અને સંસારથી ડરનારા, અને ગીતાર્થ હોય છે. તેથી તેમનું વચન યોગ્ય જ હોય છે. માટે શિષ્ય વિચાર્યા વિના તેની ઉપર શ્રદ્ધા કરવી અને તેનું પાલન કરવું. જો યોગ્ય એવા પણ ગુરુવચનની વિરાધના કરાય તો તેનું ફળ કડવું મળે છે, જેમ પ્રભુવીરના જમાઈ જમાલિએ ગુરુવચનની વિરાધના કરીને પોતાના સંસારની વૃદ્ધિ કરી.
‘કરાતું હોય તે કરાયેલું છે” એ વીરપ્રભુનું વચન છે. શ્રીસુધર્માસ્વામીએ ભગવતીસૂત્રમાં પહેલા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યું છે – “પછી ભગવાન ગૌતમસ્વામીએ આ પ્રમાણે કહ્યું – “હે ભગવંત ! શું ચાલતું હોય તે ચાલ્યું છે, ઉદીરણા કરાતું હોય તે ઉદીરણા १. ततः सः भगवान् गौतमः....एवमवादीत् - अथ नूनं भगवन् ! चलन् चलितः १, उदीर्यमाणः
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
क्रियमाणं कृतमिति वीरवचनम् । २, वेइज्जमाणे वेइए ३, पहिज्जमाणे पहीणे ४, छिज्जमाणे छिन्ने ५, भिज्जमाणे भिन्ने ६, डज्झमाणे दड्ढे ७, मिज्जमाणे मए ८, निज्जरिज्जमाणे निज्जिन्ने ९? हंता गोयमा ! चलमाणे चलिए जाव णिज्जरिज्जमाणे णिज्जिण्णे। (सू. ७)' काचिदपि क्रिया प्रारम्भानन्तरमसमाप्त्यवस्थायामंशतोऽक्रियतैव । अतस्तदपेक्षया क्रियमाणाऽपि सा क्रिया कृतेति कथ्यते । एवमनभ्युपगमे क्रियाऽऽवश्यकसमयेष्वतीतेषु सत्स्वपि सा क्रिया न पूर्णीभविष्यति । ततश्च सर्वमसमञ्जसं भवेत् । अतो युक्तिसङ्गतमेव भगवद्वचनम् । यदुक्तं श्रीपञ्चमाङ्गस्य नवाङ्गवृत्तिकृच्चान्द्रकुलीनश्रीअभयदेवसूरिप्रणीतवृत्तौ नवमशतकस्य त्रयस्त्रिंशत्तमोद्देशस्य सप्ताशीत्यधिकत्रिशततमसूत्रविवरणे - 'नात्यन्तमसत् क्रियतेऽसद्भावात् खरविषाणमिव, अथात्यन्तासदपि क्रियते तदा नित्यं तत्करणप्रसङ्गः, न चात्यन्तासतः करणे क्रियासमाप्तिर्भवति, तथाऽत्यन्तासतः करणे क्रियावैफल्यं च स्यादसत्त्वादेव खरविषाणवत्, अथ च अविद्यामानस्य करणाभ्युपगमे
કરાયેલું છે, વેદાતું હોય તે વેદાયેલું છે, ક્ષીણ થતું હોય તે ક્ષીણ થયેલું છે, છેદાતું હોય તે છેદાયેલું છે,ભેદાતું હોય તે ભેદાયેલું છે, બળાતું હોય તે બળેલું છે, મરતું હોય તે મરેલું છે, નિર્જરા કરાતું હોય તે નિર્જરા કરાયેલું છે ?” “હા ગૌતમ! ચાલતું હોય તે ચાલેલું છે યાવત્ નિર્જરા કરાતું હોય તે નિર્જરા કરાયેલું છે.” કોઈપણ ક્રિયા શરૂ થયા પછી પુરી ન થાય ત્યાં સુધી આંશિક રીતે કરાય જ છે. માટે તેની અપેક્ષાએ કરાતી એવી પણ તે ક્રિયા કરાયેલી કહેવાય છે. જો આમ ન માનીએ તો ક્રિયા માટે જરૂરી સમય વીત્યા પછી પણ તે ક્રિયા પૂરી નહીં થાય. તેથી બધું અસ્તવ્યસ્ત થઈ જાય. માટે ભગવાનનું વચન બરાબર છે. ભગવતીસૂત્રની શ્રીઅભયદેવસૂરિકૃત ટીકામાં ૯મા શતકના ૩૩મા ઉદ્દેશામાં ૩૮૭માં સૂત્રના વિવરણમાં કહ્યું છે - “અત્યંત અવિદ્યમાન વસ્તુ કરાતી નથી, કેમકે તે વિદ્યમાન નથી, ગધેડાના શિંગડાની જેમ. જો અત્યંત અવિદ્યમાન પણ કરાય તો હંમેશા તે કરવાનો પ્રસંગ આવે, કેમકે અત્યંત અવિદ્યમાનને કરવામાં ક્રિયા પૂરી નથી થતી. તથા અત્યંત અવિદ્યમાનને કરવામાં ક્રિયા નિષ્ફળ થાય, કેમકે તે અવિદ્યમાન છે, ગધેડાના સિંગડાની જેમ. વળી અવિદ્યમાનને કરવાનું માનવામાં આવે તો હંમેશા ક્રિયા કરવી પડે વગેરે વધુ ત્રાસદાયક દોષો આવી પડે, કેમકે તે અત્યંત અભાવરૂપ છે, ગધેડાના
उदीर्णः २, वेद्यमानः वेदितः ३, प्रक्षीयमाणः प्रक्षीणः ४, छिद्यमानः छिन्नः ५, भिद्यमानः भिन्नः ६, दह्यमानः दग्धः ७, म्रियमाणः मृतः ८, निर्जीर्यमाणः निर्जीर्णः ९ ? हन्त गौतम ! चलन् चलितः यावत् निर्जीर्यमाणः निर्जीर्णः । (सू० ७)
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रियमाणं कृतमिति वीरवचनम् ।
२११ नित्यक्रियादयो दोषाः कष्टतरका भवन्ति, अत्यन्ताभावरूपत्वात् खरविषाण इवेति, विद्यमानपक्षे तु पर्यायविशेषेणापर्ययणात् स्यादपि क्रियाव्यपदेशो यथाऽऽकाशं कुरु, तथा च नित्यक्रियादयो दोषा न भवन्ति, न पुनरयं न्यायोऽत्यन्तासति खरविषाणादावस्तीति, यच्चोक्तं - 'पूर्वमसदेवोत्पद्यमानं दृश्यत इति प्रत्यक्षविरोधः' तत्रोच्यते, यदि पूर्वमभूतं सद्भवदृश्यते तदा पूर्वमभूतं सद्भवत् कस्मात्त्वया खरविषाणमपि न दृश्यते, यच्चोक्तं - 'दीर्घः क्रियाकालो दृश्यते,' तत्रोच्यते, प्रतिसमयमुत्पन्नानां परस्परेणेषद्विलक्षणानां सुबह्वीनां स्थासकोसादीनामारम्भसमयेष्वेव निष्ठानुयायिनीनां कार्यकोटीनां दीर्घः क्रियाकालो यदि दृश्यते तदा किमत्र घटस्यायातं ? येनोच्यते - दृश्यते दीर्घश्च क्रियाकालो घटादीनामिति, यच्चोक्तं - 'नारम्भ एव दृश्यते' इत्यादि, तत्रोच्यते, कार्यान्तरारम्भे कार्यान्तरं कथं दृश्यतां पटारम्भे घटवत् ? शिवकस्थासकादयश्च कार्यविशेषा घटस्वरूपा न भवन्ति, ततः शिवकादिकाले कथं घटो दृश्यतामिति ? किञ्च - अन्त्यसमय एव घटः समारब्धः । तत्रैव च यद्यसौ दृश्यते तदा को दोषः ? एवं च क्रियमाण एव कृतो भवति, क्रियमाणसमयस्य निरंशत्वात्, यदि च क्रियाकालेऽप्यकृतं वस्तु तदाऽतिक्रान्ते સિંગડાની જેમ. વિદ્યમાન પક્ષમાં તો પર્યાયવિશેષરૂપે ન થયો હોવાથી ક્રિયાનો વ્યપદેશ થાય પણ ખરો. જેમકે ‘આકાશને કર.' તથા નિત્યક્રિયા વગેરે દોષો નહીં થાય. આ ન્યાય અત્યંત અસતુ એવા ગધેડાના સિંગડા વગેરેમાં નથી. તમે જે કહ્યું હતું કે, ‘પૂર્વે અવિદ્યમાન જ ઉત્પન્ન થતું દેખાય છે તેથી પ્રત્યક્ષવિરોધ આવે છે', તેનો જવાબ આ છે - “જો પહેલા ન હતું અને પછી થતું દેખાય છે તો પહેલા અવિદ્યમાન એવું ગધેડાનું સિંગડું પણ કેમ નથી દેખાતું.” તમે જે કહ્યું હતું કે, ‘ક્રિયાનો લાંબો કાળ દેખાય છે', તેનો જવાબ આ છે - ‘દરેક સમયે ઉત્પન્ન થયેલા, એકબીજાથી થોડા ભિન્ન, આરંભના સમયે જ પૂર્ણ થતા સ્થાસ-કોસ વગેરે કરોડો કાર્યોનો ક્રિયાકાળ લાંબો દેખાય તો એમાં ઘટને શું લાગે-વડગે ? કે જેથી કહો છો કે ઘટ વગેરેનો ક્રિયાકાળ લાંબો દેખાય છે.' તમે જે કહ્યું કે, “શરૂઆત જ નથી દેખાતી’ વગેરે તેનો જવાબ આ છે - અન્ય કાર્યના આરંભમાં અન્ય કાર્ય શી રીતે દેખાય, જેમ પટના આરંભમાં ઘટ ન દેખાય તેમ. શિવક, સ્થાક વગેરે કાર્યવિશેષો ઘટ સ્વરૂપ નથી. તેથી શિવક વગેરેના કાળમાં શી રીતે ઘડો દેખાય ? વળી છેલ્લા સમયે જ ઘડો શરૂ થયો છે. ત્યાં જ તે દેખાય તો શું દોષ છે ? આમ કરાતું જ કરાયેલું છે. કેમકે જે સમયે કરાય છે તે સમય અંશ રહિત છે. જો વર્તમાન સમયે ક્રિયાકાળમાં પણ ન કરાયું હોય તો ક્રિયાકાળ પૂરો થયા પછી શી રીતે
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
जमालिज्ञातम्। कथं क्रियतां कथं वा एष्यति ? क्रियाया उभयोरपि विनष्टत्वानुत्पन्नत्वेनासत्त्वादसम्बध्यमानत्वात्, तस्मात् क्रियाकाले एव क्रियमाणं कृतमिति ।' ____ अन्यदा जमालिमुनिग्र्लानो जातः । शिष्यैस्तत्स्वापार्थं संस्तारकास्तरणं प्रारब्धम् । रोगपीडाव्याकुलो जमालिः पृष्टवान् - 'संस्तारक आस्तृतो न वा ?' तदा संस्तारक आस्तीर्यमाण आसीत्, न तु सम्पूर्णतयाऽऽस्तृतोऽभवत् । तथापि शिष्यैर्भगवद्वचनानुसारेणोत्तरो દ્રત્ત: - “ વ ! સંતાર માતૃત: ' તતો નમાનિ: સ્વાર્થ શીધ્ર તત્રાડ તિ: संस्तारकमास्तीर्यमाणं दृष्ट्वा शिष्यानब्रवीत् - 'भोः शिष्याः ! किं मृषा भाषितम् ?' शिष्यैः कथितम् - 'गुरुदेव ! नैतन्मृषा भाषितं, परन्तु भगवद्वचनानुसारित्वेन सत्यमेव ।' जमालिरब्रवीत् - 'भोः शिष्याः । प्रत्यक्षेण दृश्यते यत्संस्तारक आस्तीर्यमाणोऽस्ति । तत्कथमिदं वक्तुं शक्यते यत्स आस्तृतः ? प्रत्यक्षविरुद्धमेतत् ।' तदा उपर्युक्तयुक्तिभिः शिष्यैरन्यस्थविरैश्च जमालिः प्रज्ञापितः । परन्तु कदाग्रहग्रहग्रस्तः स प्रभवचनं नामन्यत । ततस्तेन ‘कृतमेव कृतम्, न क्रियमाणं कृतम्' इति स्वीयं पृथग्मतं स्थापितम् । स न ततः प्रत्यावृत्तः । नाऽपि तेनाऽऽलोचितं प्रतिक्रान्तं वा । ततस्ततो मृत्वा तेन संसारवृद्धिः कृता । इदमतिसङ्क्षेपेणोक्तम् । विस्तरार्थस्तु तत्कथानकादवसेयः । स च श्रीजिनभद्रકરાય કે શી રીતે ભવિષ્યમાં થશે ? કેમકે ક્રિયા બન્નેમાં નષ્ટ અને અનુત્પન્ન હોવાથી તેમનો સંબંધ ન થાય. માટે ક્રિયાકાળે જ કરાતું કરાયેલું છે.” ”
એકવાર જમાલિ મુનિ ગ્લાન થયા. શિષ્યોએ તેમને સુવા માટે સંથારો પાથરવાનું શરૂ કર્યું. રોગની પીડાથી વ્યાકુળ થયેલા જમાલિએ પૂછ્યું - “સંથારો પથરાયો કે નહીં?' ત્યારે સંથારો પથરાતો હતો, સંપૂર્ણપણે પથરાઈ ગયો ન હતો. છતાં પણ શિષ્યોએ ભગવાનના વચનને અનુસારે જવાબ આપ્યો - “ગુરુદેવ ! સંથારો પથરાઈ ગયો છે. તેથી જમાલિ સુવા માટે જલ્દીથી ત્યાં આવ્યા. સંથારો પથરાતો જોઈને શિષ્યોને તેમણે કહ્યું – “અરે શિષ્યો ! કેમ ખોટું બોલ્યા ?' શિષ્યોએ કહ્યું “ગુરુદેવ ! આ ખોટું નથી બોલ્યા પણ ભગવાનના વચનને અનુસરનારું હોવાથી તે સાચું જ છે. જમાલિ બોલ્યા - “અરે શિષ્યો ! પ્રત્યક્ષથી દેખાય છે કે સંથારો પથરાઈ રહ્યો છે. તો એમ કેમ કહી શકાય કે તે પથરાઈ ગયો ? આ તો પ્રત્યક્ષથી વિરુદ્ધ છે.” ત્યારે ઉપર કહેલી યુક્તિઓથી શિષ્યોએ અને બીજા સ્થવિરોએ જમાલિને સમજાવ્યા. પણ કદાગ્રહમાં સપડાયેલ તેમણે પ્રભુનું વચન ન માન્યું. તેથી તેમણે ‘કરાયું હોય તે જ કરાયું છે, કરાતું હોય તે કરાયું નથી.' એવો પોતાનો જુદો મત સ્થાપ્યો. એમાંથી એ પાછા ન ફર્યા. તેમણે આલોચના - પ્રાયશ્ચિત્ત પણ ન કર્યા. તેથી ત્યાંથી મરીને તેમનો સંસાર વધ્યો. આ ઘણું સંક્ષેપમાં કહ્યું . વિસ્તૃત અર્થ તો તેમના કથાનકમાંથી જાણવો. તે
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
अयुक्तमपि गुरुवचनमाराधनीयम् ।
२१३ गणिक्षमाश्रमणविरचितविशेषावश्यकभाष्यस्य मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिनिर्मितटीकायां सप्ताधिकत्रयोविंशतिशततमगाथाविवरणे वर्णितः । तज्जिज्ञासुभिस्ततोऽवसेयः । पञ्चाशकप्रकरणे श्रीहरिभद्रसूरिभिरप्युक्तम् - १छट्ठट्ठमदसमदुवालसेहिं मासद्धमासखमणेहिं । अकरितो गुरुवयणं अणंतसंसारिओ होति ॥५/४६॥'
तदेवं जमालिज्ञातेन युक्तगुरुवचनविराधनाया अनिष्टं फलं ज्ञात्वा युक्तगुरुवचनाऽऽराधनार्थं यतितव्यम् । तत्किमयुक्तं गुरुवचनं न मन्तव्यम् ? न, तदपि मन्तव्यमेव । एतदेवाग्रे व्यक्तीकरोति ग्रन्थकारः ।
कदाचिदनाभोगेन, मतिमान्द्येन, पूर्वकर्मोदयेनाऽन्येन वा केनचित् कारणेन गुरुमुखादयुक्तं वचनं निःसरेत् । तथापि शिष्येण तद्वचनस्याऽऽराधनैव कर्त्तव्या । तेन तत्तीर्थस्वरूपं मन्तव्यम् तथैव च तस्याऽऽराधना कर्त्तव्या । तेन तस्यैकान्तेन लाभ एव भवति । यदि गुरुवचनमयुक्तं मत्वा शिष्यस्तदाऽऽराधनं न कुर्यात्, स्वमतिकल्पनानुसारेण च प्रवर्तेत तर्हि स स्वकार्ये सफलो न भवेत् । यदुक्तं रघुवंशमहाकाव्ये कविकालिदासेन - શ્રીજિનભદ્રગણિક્ષમાશ્રમણરચિત વિશેષાવશ્યકભાષ્યની મલધારીશ્રીહેમચંદ્રસૂરિરચિત ટીકામાં ૨૩૦૭મી ગાથાના વિવરણમાં કહ્યું છે. તે જાણવાની ઇચ્છાવાળાઓએ ત્યાંથી જાણી લેવું. પંચાશકપ્રકરણમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિમહારાજે પણ કહ્યું છે - ““છઠ્ઠ, અટ્ટમ, ચાર ઉપવાસ, પાંચ ઉપવાસ, ૧૫ ઉપવાસ, માસખમણથી યુક્ત એવો પણ જીવ જો ગુરુવચનનું પાલન ન કરે તો અનંતસંસારી થાય. (પ/૪૬)”
તેથી આ રીતે જમાલિના દૃષ્ટાન્ત ઉપરથી યોગ્ય ગુરુવચનની વિરાધનાનું ખરાબ ફળ જાણીને યોગ્ય ગુરુવચનની આરાધના કરવા યત્ન કરવો.
પ્રશ્ન - તો શું અયોગ્ય ગુરુવચન ન માનવું ? જવાબ - ના, તે પણ માનવું જ જોઈએ. ગ્રન્થકાર આ જ વાત આગળ કરે છે.
કદાચ ભૂલથી, ક્ષયોપશમ ઓછો હોવાથી, પૂર્વકર્મના ઉદયથી કે બીજા કોઈ કારણથી ગુરુના મુખમાંથી અયોગ્ય વચન નીકળે. છતાં પણ શિષ્ય તે વચનની આરાધના જ કરવી. તેણે તેને તીર્થરૂપ માનવું અને તે જ રીતે તેની આરાધના કરવી. તેનાથી તેને એકાંતે લાભ જ થાય છે. જો ગુરુવચન અયોગ્ય છે એમ માની શિષ્ય તેની આરાધના ન કરે અને પોતાની ઇચ્છા મુજબ પ્રવર્તે તો તે પોતાના કાર્યમાં સફળ ન થાય. રઘુવંશ મહાકાવ્યમાં કવિ કાલિદાસે કહ્યું છે, ‘પૂજયની પૂજાનું ઉલ્લંઘન કલ્યાણને અટકાવે છે.'
१. षष्ठाष्टमदशमद्वादशैः मासार्धमासक्षपणैः । अकुर्वन्गुरुवचन अनन्तसंसारिकः भवति ॥५/४६॥
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
वृत्तस्थज्ञानवृद्धपूजकत्वं वृद्धानुगत्वञ्च । 'पूज्यपूजातिक्रमो हि श्रेयः प्रतिबध्नाति ।' मार्गानुसारिपञ्चत्रिंशद्गुणेषु वृत्तस्थज्ञानवृद्धपूजकत्वमुक्तमस्ति । उक्तञ्च कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभिर्योगशास्त्रस्य प्रथमप्रकाशे'अदेशकालयोश्चर्यां त्यजन् जानन् बलाबलम् ।
वृत्तस्थज्ञानवृद्धानां पूजकः पोष्यपोषकः ॥५४॥' एतवृत्तस्य स्वोपज्ञटीकाया लेशोऽपीत्थं दृश्यते - 'तथा वृत्तमनाचारपरिहारः सम्यगाचारपरिपालनं च, तत्र तिष्ठन्तीति वृत्तस्थाः । ज्ञानं हेयोपादेयवस्तुविनिश्चयस्तेन वृद्धा महान्तः । वृत्तस्थाश्च ते ज्ञानवृद्धाश्च तेषां पूजकः । पूजा च सेवाञ्जल्यासनाभ्युत्थानादिलक्षणा वृत्तस्थज्ञानवन्तो हि पूज्यमाना नियमात्कल्पतरव इव सदुपदेशादिफलैः फलन्ति ॥५४॥' श्रीशान्तिसूरिविरचित धर्मरत्नप्रकरणेऽपि धर्मरत्नप्राप्तियोग्यैकविंशतिगुणेषु सप्तदशो गुणो वृद्धानुग इत्युक्तोऽस्ति -
'१वुडो परिणयबुद्धी, पावायारे पवत्तई नेव ।
वुड्डाणुगो वि एवं, संसग्गकिया गुणा जेण ॥२४॥' श्रीदेवेन्द्रसूरिनिर्मितैतवृत्तावपि प्रोक्तम्- 'वृद्धः' प्रवयाः ‘परिणतबुद्धिः' परिपक्वधिषणः परिणामसुन्दरमतिः सद्विवेकादिगुणसमन्वित इत्यर्थः ।... स एवंविधो માર્ગાનુસારીના ૩૫ ગુણોમાં આચારમાં રહેલા જ્ઞાનવૃદ્ધોની પૂજા કરવી એમ કહ્યું છે. શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે યોગશાસ્ત્રના પહેલા પ્રકાશમાં કહ્યું છે – “અદેશ અને અકાળની ચર્યાને ત્યજે, બલાબલને જાણે, આચારમાં રહેલા જ્ઞાનવૃદ્ધોને પૂજે, પોષવા યોગ્યને પોષે.” તેની સ્વોપજ્ઞ ટીકાનો અંશ આ મુજબ છે – “વૃત્ત એટલે અનાચારનો ત્યાગ અને આચારનું પાલન. તેમાં રહે તે વૃત્તસ્થ. હેય અને ઉપાદેય વસ્તુઓનો નિશ્ચય તે જ્ઞાન. તેનાથી મહાન તે જ્ઞાનવૃદ્ધ. વૃત્તસ્થ એવા જ્ઞાનવૃદ્ધોની પૂજા કરે. પૂજા એટલે સેવા-હાથ જોડવા-આસન આપવું – ઊભા થવું વગેરે. વૃત્તસ્થજ્ઞાનવાળાઓની પૂજા કરવાથી તેઓ અવશ્ય કલ્પવૃક્ષની જેમ સદુપદેશ વગેરે ફળો આપે છે.” શ્રીશાંતિસૂરિજીએ રચેલા ધર્મરત્નપ્રકરણમાં પણ ધર્મરત્નની પ્રાપ્તિના ૨૧ ગુણોમાં ૧૭મો વૃદ્ધાનુગ = વૃદ્ધોને અનુસરવું ગુણ કહ્યો છે વૃદ્ધની બુદ્ધિ પરિણત હોય છે. તે પાપાચારમાં પ્રવર્તતો નથી. વૃદ્ધાનુગ પણ એવો જ હોય છે. કેમકે સંસર્ગથી ગુણો થાય છે.” શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિજીએ રચેલી તેની ટીકામાં પણ કહ્યું છે - ““વૃદ્ધ એટલે મોટી ઉંમરવાળા. તેમની બુદ્ધિ પરિપક્વ હોય છે. તેઓ એવું વિચારે જે પરિણામે સંદર હોય. તેઓ વિવેકાદિ ગુણોવાળા १. वृद्धः परिणतबुद्धिः, पापाचारे प्रवर्त्तते नैव ।
वृद्धानुगोऽपि एवं, संसर्गकृता गुणा येन ॥२४॥
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१५
तीर्थस्वरूपम् । वृद्धः ‘पापाचारे' अशुभकर्मणि प्रवर्तते नैव, स हि किल यथावस्थिततत्त्वमवबुध्यत इति । यत एव वृद्धो नाहितहेतौ प्रवर्तते ततो वृद्धमनुगच्छति यस्तन्मतानुसारितया स वृद्धानुगः, सोऽप्येवमेव पापे न प्रवर्तते इति भावः ।' __ ततः शिष्येण तु सुतरां गुरुवचनानुसारिणा भाव्यम् । गुरुवचनानां युक्तायुक्तत्वाभ्यां शिष्यस्य लाभाऽलाभौ न निश्चीयेते । परन्तु शिष्यकृतगुरुवचनसम्पादनप्रवृत्तितदभावाभ्यामेव शिष्यस्य लाभाऽलाभौ भवतः । एतच्च तृतीयवृत्तविवरणे सदृष्टान्तं विस्तरेणोक्तम् ।
साधु-साध्वी-श्रावक-श्राविकारूपचतुर्विधसङ्घः प्रथमगणधरो श्रुतज्ञानं वा तीर्थमित्युच्यते। उक्तञ्च – महोपाध्यायश्रीविनयविजयविनिर्मितलोकप्रकाशे त्रिंशत्तमे सर्गे - 'तीर्थं नाम श्रुतज्ञानं यद्वा सङ्घश्चतुर्विधः । आद्यो वा गणभृत्तेन तीर्यते यद्भवाम्बुधिः ॥६२३॥'
श्रीसुधर्मस्वामिप्रणीतभगवतीसूत्रेऽपि प्रोक्तम् – “१तित्थं भंते ! तित्थं तित्थयरे तित्थं ? गोयमा ! अरहा ताव नियमा तित्थयरे, तित्थं पुण चाउव्वण्णो संघो पढमगणहरो वा ।" (३.२०) अयं च सङ्घः पञ्चविंशतितमस्तीर्थकृदुच्यते । सकलमपि
હોય...આવા વૃદ્ધ સાચા તત્ત્વને જાણે છે. તેથી તેઓ અશુભકાર્યમાં પ્રવૃત્તિ નથી કરતા. તેથી જ તેમને અનુસરનારો પણ પાપમાં નથી પ્રવર્તતો.'
માટે શિષ્ય તો સુતરાં ગુરુવચનને અનુસરવું જોઈએ. ગુરુવચન યોગ્ય છે કે અયોગ્ય છે એની ઉપરથી શિષ્યના લાભ-નુકસાન નક્કી નથી થતા, પણ ગુરુવચનને અનુસાર શિષ્ય કરેલી પ્રવત્તિ અને તેના અભાવથી શિષ્યને લાભ-નુકસાન થાય છે. આ વાત ત્રીજા શ્લોકના વિવરણમાં દષ્ટાંતપૂર્વક વિસ્તારથી કહી છે.
- સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકારૂપી ચતુર્વિધ સંઘ અથવા પહેલા ગણધર તે તીર્થ છે. લોકપ્રકાશના ૩૦માં સર્ગમાં મહોપાધ્યાય શ્રીવિનયવિજયજી મહારાજે કહ્યું છે - ““તીર્થ એટલે શ્રુતજ્ઞાન અથવા ચતુર્વિધ સંઘ અથવા પહેલા ગણધર. કેમકે તેનાથી સંસારસમુદ્ર तराय छे." भगवतीसूत्रमा ५९ ह्यु छ - " भगवंत ! तीर्थ से तीर्थ तीर्थ४२ એ તીર્થ છે?” “ગૌતમ ! અરિહંત અવશ્ય તીર્થંકર છે, તીર્થ તો ચતુર્વિધ સંઘ અથવા પહેલા ગણધર છે.' આ સંઘ એ ૨૫મો તીર્થકર કહેવાય છે. સંપૂર્ણ દ્વાદશાંગીરૂપ
१. तीर्थं भगवन् ! तीर्थं तीर्थङ्करः तीर्थम् ? गौतम ! अर्हन् तावत् नियमात् तीर्थङ्करः, तीर्थं पुनः
चातुर्वण्र्णः सङ्घः प्रथमगणधरः वा । (३।२०)
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
गुरुवचनं तीर्थतुल्यं मन्तव्यम् । द्वादशाङ्गीरूपं प्रवचनमत्र प्रतिष्ठितम् । इदं तीर्थं परमोपास्यतत्त्वमस्ति । यदि तन्नाभविष्यत्तर्हि वयमेतावती भूमि नाप्स्याम । न च कोऽपि मुक्तिमगमिष्यत् । तीर्थं संसारसागरनिमज्जदशेषजन्तुपोतनिभमस्ति । एवं तीर्थं परमोपकार्यस्ति । ततो न कोऽपि तस्याऽऽशातनां करोति, तदाशातनाया महाऽनर्थप्रदत्वात् । यदुक्तम् -
'अन्यस्थाने कृतं पापं तीर्थस्थाने विनश्यति ।
तीर्थस्थाने कृतं पापं व्रजलेपो भविष्यति ॥' तीर्थस्याऽऽराधनार्थं सर्वे सोत्साहं यतन्ते । अयुक्तमपि गुरुवचनं तीर्थतुल्यं मन्तव्यम् । तदाशातना सर्वथा वा, तदाराधनार्थं सोत्साहं यतनीयम् । तीर्थं कदापि कस्याप्यहितं न करोति । एवमयुक्तमपि गुरुवचनं कदाप्यहितं न करोति । तीर्थं श्रेय एव वितरति । एवमयुक्तमपि गुरुवचनं कल्याणमेव करोति । भावानुसारेण फलं प्राप्यते । अमृतत्वभावेन भावितं जलं विषमपास्यति । उक्तञ्च कल्याणमन्दिरस्तोत्रे श्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरिभिः ‘पानीयमप्यमृतमित्यनुचिन्त्यमानं, किं नाम नो विषविकारमपाकरोति ? ॥१७॥
પ્રવચન એમાં રહેલું છે. આ તીર્થ એ ઉપાસના કરવા યોગ્ય સૌથી શ્રેષ્ઠ તત્ત્વ છે. જો તે ન હોત તો આપણે અહીં સુધી આવ્યા ન હોત, કોઈ મોક્ષે જાત નહી. તીર્થ એ સંસારસાગરમાં ડૂબતા બધા જીવો માટે વહાણ જેવું છે. આમ તીર્થ પરમ ઉપકારી છે. તેથી કોઈ તેની આશાતના નથી કરતું, કેમકે તેની આશાતના મોટા અનર્થો આપે છે. કહ્યું છે - “અન્ય ઠેકાણે કરેલું પાપ તીર્થમાં નાશ પામે છે, તીર્થમાં કરેલ પાપ વજના લેપ જેવું થાય છે.” તીર્થની આરાધના માટે બધા ઉત્સાહપૂર્વક પ્રયત્ન કરે છે. અયોગ્ય ગુરુવચન પણ તીર્થ જેવું માનવું. તેની આશાતના સર્વ રીતે વર્જવી તેની આરાધના માટે ઉત્સાહપૂર્વક યત્ન કરવો. તીર્થ ક્યારેય કોઈનું ય અહિત નથી કરતું. એમ અયોગ્ય ગુરુવચન પણ ક્યારેય અહિત નથી કરતું. તીર્થ કલ્યાણ જ કરે છે. એમ અયોગ્ય ગુરુવચન પણ કલ્યાણ જ કરે છે. ભાવને અનુસાર ફળ મળે છે. અમૃતના ભાવથી ભાવિત કરેલ પાણી ઝેરને દૂર કરે છે. શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિજીએ કલ્યાણમંદિરસ્તોત્રમાં કહ્યું છે – “અમૃત એ પ્રમાણે વારંવાર વિચારાનું પાણી શું ઝેરના વિકારને દૂર નથી ४२तुं ? अर्थात् ४३ ०४ ७."
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुवचनं परिणामसुन्दरमेव भवति ।
२१७ अन्धकारे कश्चिन्मनुष्यः सर्पण दष्टः । स तं मूषकं ज्ञातवान् । ततो विषस्य तस्मिन्न कोऽपि प्रभावो जातः । अन्यो मनुष्योऽन्धकार एव मूषकेन दष्टः । स भयभीतो भूत्वाऽऽत्मानं सर्पदष्टं मतवान् । ततोऽचिरात् विषावेगस्तच्छरीरे प्रासरत् । तत्कालं स मृतः । एवमयुक्तमपि गुरुवचनं यदि तीर्थतुल्यं मन्यते तहि कल्याणं भवति । तदयुक्तं मत्वा यद्यनाद्रियेत तीन) भवेत् । ____अयुक्तगुरुवचनानुष्ठानेन कदाचित्तात्कालिकी हानिरपि भवेत्, परन्तु परिणामेन सा लाभरूपैव सम्पद्यते । यदुक्तं मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिभिः पुष्पमालायाम् -
• १पढमं चिय गुरुवयणं मुम्मुरजलणु व्व दहइ भण्णंतं । परिणामे पुण तं चिय मुणालदलसीयलं होइ ॥३२९॥'
एवमन्याभिरपि गुरुप्रवृत्तिभिः कदाचित् शिष्यस्य तात्कालिकी हानिर्भवेत्, तथापि ताः परिणामसुन्दरैव भवन्ति । अत्रोपयोगिनमेकं लौकिकं दृष्टान्तं प्रस्तौमि - एको गरुस्तच्छिष्यश्च रात्रौ स्वाश्रमेऽस्वपितम् । मध्यरात्रे एकः पलादस्तत्राऽऽगतः । गुरुः
અંધારામાં કોઈ માણસને સાપ ડંખ્યો. એને એમ કે ઉંદરડો કરડ્યો. તેથી તેના શરીરમાં જરાય ઝેર ન ચઢ્યું. બીજા માણસને અંધારામાં ઉંદરડો કરડ્યો. તે ડરી ગયો. એને લાગ્યું કે “મને સાપ ડસ્યો.' થોડા સમયમાં તેના શરીરમાં ઝેર ફેલાઈ ગયું. તરત તે મરી ગયો. એમ અયોગ્ય પણ ગુરુવચન જો તીર્થરૂપ મનાય તો કલ્યાણ થાય. તેને અયોગ્ય માનીને જો તેનો અનાદર કરાય તો અનર્થ થાય.
અયોગ્ય ગુરુવચનના પાલનથી કદાચ તાત્કાલિક નુકસાન પણ થાય, પણ પરિણામે તે લાભરૂપ જ થાય છે. માલધારી શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે પુષ્પમાળામાં કહ્યું છે -
બોલાતું ગુરુવચન પહેલા જ અગ્નિની જેમ બાળે છે, પરિણામે તો તે જ કમળના પાંદડાની જેમ શીતલ થાય છે.”
એમ બીજી પણ ગુરુની પ્રવૃત્તિઓથી કદાચ શિષ્યને તાત્કાલિક નુકસાન થાય, છતાં તે પરિણામે સુંદર જ થાય છે. અહીં ઉપયોગી એવું એક લૌકિક દૃષ્ટાંત રજૂ કરીએ છીએ. - ““એક ગુરુ અને તેનો શિષ્ય રાત્રે પોતાના આશ્રમમાં સૂતા હતા. અડધી રાતે એક રાક્ષસ ત્યાં આવ્યો. ગુરુ જાગી ગયા. શિષ્ય ઉંઘમાં હતો. ગુરુએ રાક્ષસને પૂછ્યું १. प्रथममेव गुरुवचनं मर्मुरज्वलन इव दहति भण्यमाणम् ।
परिणामे पुनस्तदेव मृणालदलशीतलं भवति ॥३२९॥
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
लौकिकं ज्ञातम्। प्रबुद्धः । शिष्यस्तु निद्राधीन आसीत् । गुरुणा पलादः पृष्टः - तव किं प्रयोजनम् ? तेन कथितम् - अयं तव शिष्यः पूर्वभवे मम वैर्यासीत् । ततोऽहं तं भक्षयिष्यामि । गुरुः शिष्यमोचनोपायं पृष्टवान् । तेन कथितम् - यदि तस्य किञ्चित् कालेयमांसं दास्यसि तर्हि तं मोक्ष्यामि। गुरुणा छुरिकया शिष्यहृदयसमीपस्थभागो विदारितः । तदा शिष्येण नेत्रे उन्मीलिते । पुरो गुरुं दृष्ट्वा तेन पुनर्नेत्रे निमीलिते । गुरुणा कालेयमांसं कर्षित्वा निशाचरायाऽर्पितम् । तेन सन्तुष्टः स शिष्यं विमुच्य स्वस्थानं गतः । गुरुणा संरोहिण्यौषध्या शिष्यस्य व्रणं संरोहितम् । प्रातर्गुरुणा शिष्यः पृष्टः - 'रात्रावहं तव शरीरं विदारितवान । तदा त्वया किं चिन्तितम ?' शिष्यः प्राह - "भवन्तं दृष्टवा मया चिन्तितं - 'गुरुर्यत्करिष्यति तत् शोभनमेव । ' मया कोऽपि कुविकल्पो मनसि नाऽऽनीतः । ततो निश्चिन्तो भूत्वाऽहं सुप्तवान् ।' गुरुस्तस्योपरि प्रसन्नोऽभवत् । ___ एवं सवैरपि शिष्यैरिदं जीवनसूत्रं करणीयम् - 'गुरुर्यत्करिष्यति तच्छोभनमेव ।' ततो मनो गुरुप्रवृत्तिविषयकविकल्पानि न करिष्यति। गुरौ चिन्तयितरि विद्यमाने सति शिष्येण काऽपि चिन्ता न कर्त्तव्या । तेनैकमेव कार्यं कर्त्तव्यम् । तत्तु गुरुवचनाऽऽराधनरूपम् । अन्यत्सर्वं गुरुश्चिन्तयिष्यति ।
- 'तारे | मेछ?' ते ४j - ' भारी शिष्य पूर्वममा भारी हुश्मन हतो. તેથી હું તેને ખાઈ જઈશ.” ગુરુએ તેને શિષ્યને છોડવાનો ઉપાય પૂછ્યો. તેણે કહ્યું - ‘જો તેના કાળજાનું થોડું માંસ આપશો તો તેને છોડી દઈશ.” ગુરુએ છરીથી શિષ્યના હૃદયની નજીકનો ભાગ કાપ્યો. ત્યારે શિષ્યની આંખ ખુલી ગઈ. સામે ગુરુને જોઈ તેણે આંખો પાછી મીંચી. ગુરુએ કાળજાનું માંસ કાઢીને રાક્ષસને આપ્યું. તે તેનાથી ખુશ થયો. પછી તે શિષ્યને છોડી પોતાના સ્થાને ગયો. ગુરુએ સંરોહણી ઔષધીથી શિષ્યનો ઘા રુઝવી નાંખ્યો. સવારે ગુરુએ શિષ્યને પૂછ્યું - “રાતે મેં તારું શરીર કાપ્યું ત્યારે તને शुं विया२ साव्यो ?' शिष्ये - 'मापने होने में वियार्यु - 'गुरु ४ ४२शे ते सारं જ કરશે.” મેં મનમાં કોઈ પણ ખરાબ વિચાર ન કર્યો. પછી નિશ્ચિત્ત થઈને હું સુઈ आयो.' गुरु तेनी ७५२ प्रसन्न थया.
એ પ્રમાણે બધા શિષ્યોએ આ જીવનનું સૂત્ર બનાવવું – “ગુરુ જે કરશે તે સારું જ કરશે.” તેથી મન ગુરુની પ્રવૃત્તિ ઉપર વિકલ્પો નહીં કરે. ગુરુ ચિંતા કરનારા બેઠા હોય ત્યારે શિષ્ય કંઈ પણ ચિંતા ન કરવી. તેણે એક જ કામ કરવું. તે છે ગુરુના વચનની આરાધના કરવી. બીજું બધું ગુરુ વિચારશે.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुवचनं श्रेयस्करमेव ।
२१९
बाल: स्वहिताहिते न जानाति । माता यत्कथयति तत्स करोति । तस्याऽविनयेनाऽकृत्येनाऽन्येन वा केनचित्कारणेन रुष्टा तन्माता तदविनयाद्यपनयनार्थं तं ताडयेत्, तं रज्जुना बध्नीयात्, तमपवरके पिदध्यात् तस्मै भोजनं न दद्यात्, तं नालापयेत्, तं न संलापयेत्, एवमादिकमन्यद्वा प्रथमदृष्ट्याऽयुक्तं भासमानं विदध्यात् । तत्सर्वं परिणामतस्तस्य बालस्य हितायैव भवति ।
एवं शिष्योऽपि स्वहिताहिते न जानाति । ततो यद्गुरुः कथयेत्तत्तेन कर्त्तव्यम् । तत्स्खलितादिमार्जनायाऽन्येन वा केनचित्कारणेन गुरुः कदाचिदापातदृष्ट्याऽयुक्तं भासमानं किञ्चित्तस्मै कथयेत् कुर्याद्वा परिणामतस्तत्तद्धितायैव भव ।
शिष्यस्य जीवनमुत्कृष्टसाधनासुवासवासितं भवेत्, तथापि तेन गुरोः पुरोऽज्ञबालेन भाव्यम् । गुरूक्तं सर्वं तेन स्वीकरणीयमनुष्ठेयञ्च । यः स्वहिताहितचिन्तां स्वयं करोति गुरुस्तस्य चिन्तां न करोति । यो विचारं विना गुरूक्तं विदधाति तस्य सर्वामपि चिन्तां गुरुः करोति । यथाऽमोघा विद्या निष्फला न भवति, यथाऽमोघः शरो लक्ष्यवेधे न स्खलति तथा गुरुवचनपालनं सदाऽमोघीभवति । सर्वास्वप्यवस्थासु तत्श्रेयांस्येव वितरति ।
બાળક પોતાના હિતને અને અહિતને નથી જાણતો. માતા જે કહે તે તે કરે છે. તેના અવિનયથી, અકાર્યથી કે બીજા કોઈ કારણથી ગુસ્સે થયેલી તેની માતા તેના અવિનય વગેરેને દૂર કરવા માટે તેને મારે, દોરડાથી તેને બાંધે, તેને ઓરડામાં પૂરે, તેને ખાવાનું ન આપે, તેની સાથે બોલે નહીં, તેને બોલાવે નહીં કે આવું બીજું પણ પહેલી નજરે અયોગ્ય લાગતું કરે. તે બધું પરિણામે તે બાળકના હિત માટે જ થાય છે.
એમ શિષ્ય પણ પોતાના હિતને અને અહિતને નથી જાણતો. તેથી ગુરુ જે કહે તે તે કરે. તેની સ્ખલનાને દૂર કરવા માટે કે બીજા કોઈ કારણે ક્યારેક ગુરુ ઉપરથી અયોગ્ય લાગતું કાંઈક તેને કહે કે કરે તે પરિણામે તેના હિત માટે જ થાય છે.
શિષ્યનું જીવન ઉત્કૃષ્ટ સાધનાની સુવાસથી સુવાસિત હોય તો પણ તેણે ગુરુની આગળ એક નાના અજાણ બાળક જેવા થવું. ગુરુનું કહ્યું બધું તેણે સ્વીકારવું અને કરવું. જે પોતાના હિત-અહિતની ચિંતા પોતે જ કરે છે તેની ચિંતા ગુરુ નથી કરતા. જે વિચાર્યા વિના ગુરુનું કહ્યું બધું કરે છે તેની બધી ય ચિંતા ગુરુ કરે છે. જેમ અમોઘ વિદ્યા નિષ્ફળ નથી જતી, જેમ અમોઘ બાણ લક્ષ્યને ચુકતુ નથી તેમ ગુરુવચનનું પાલન હંમેશા અમોઘ થાય છે - ક્યારેય નિષ્ફળ નથી જતું. બધી ય અવસ્થાઓમાં તે કલ્યાણ જ કરે છે.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चदशं वृत्तम् ।
अयमत्र वृत्तसारः गुरुवचनेनैकान्तेनैव कल्याणं भवति, अतः शिष्येण तद्युक्तायुक्तत्वविचारो न कर्तव्य:, तेन केवलं तत्पालनायैव यतनीयम् ॥१४॥
अवतरणिका अनर्थकारित्वं प्रदर्शयति
मूलम् - किं ताए रिद्धीए ? चोरस्स व वज्झमंडसम । गुरुयणमणं विराहिय, जं सीसा कहवि वंछंति ॥१५॥
२२०
-
—
एवं गुरुवचनस्य तीर्थस्वरूपत्वं प्रदर्श्याऽधुना गुरुमनोविराधनाया
छाया किं तया ऋद्ध्या ? चौरस्येव वध्यमण्डनसमया ।
गुरुजनमनः विराध्य, यत् शिष्याः कथमपि वाञ्छन्ति ॥ १५ ॥ दण्डान्वयः – गुरुयणमणं विराहिय सीसा जं कहवि वंछंति वज्झमंडणसमाए ता रिद्धीए चोरस्स व किं ? ॥१५॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - गुरुजनमनः - गुरुः शास्त्रार्थदेशकः, यदुक्तमुपदेशमालायाः श्रीधर्म-दासगणिविरचितायाः श्रीसिद्धर्षिगणिकृतटीकायां सप्तमश्लोकविवर - गृ शास्त्रार्थमिति गुरुः ।' स एव जनः लोकः इति गुरुजन:, अत्र गुरोर्जन इति विशेषणं बहुमानार्थम्, तस्य मनः - चित्तमिति गुरुजनमनः, तत् कर्मतापन्नम्, विराध्य गुरुमनइच्छामपूरयित्वा तद्विपरीतं वाऽऽचर्य, शिष्याः विनयकरणशीलाः, यत् स्वमनोऽभिलषितम्, कथमपि येन केनाऽपि प्रकारेण, अयं शब्द एतादृशशिष्यस्य
-
-
-
-
આ શ્લોકનો સાર આવો છે ગુરુવચનથી એકાંતે કલ્યાણ જ થાય છે. માટે શિષ્યે તે યોગ્ય છે કે અયોગ્ય તેનો વિચાર ન કરવો. તેણે માત્ર તેનું પાલન કરવાનો प्रयत्न वो. (१४)
અવતરણિકા - આમ ગુરુવચનને તીર્થરૂપ બતાવી હવે ગુરુના મનની વિરાધના અનર્થકારી છે’ એમ બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - ગુરુજનના મનની વિરાધના કરીને શિષ્યો જે કોઈ પણ રીતે ઇચ્છે છે મારવા યોગ્યના શણગાર સમાન તે ઋદ્ધિથી ચૌરની જેમ શિષ્યોને શું ફાયદો ? (૧૫) હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - શાસ્ત્રના અર્થ કહે તે ગુરુ. ઉપદેશમાળાની શ્રીસિદ્ધર્ષિગણિ રચિત ટીકામાં સાતમા શ્લોકના વિવરણમાં કહ્યું છે - ‘શાસ્ત્રના અર્થને કહે તે ગુરુ.” શિષ્યો વિનય કરવાના સ્વભાવવાળા હોય. જે શિષ્યના જીવનમાં ગુરુના
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुमनो विराध्य प्राप्तयाा न कोऽपि लाभः ।
२२१ जीवने गुरुमनइच्छापूरणस्य प्राधान्यं निरस्यर्थीनां प्राधान्यं द्योतयति । वाञ्छन्ति-अभिलषन्ति, वध्यमण्डनसमया - वध्यः-हन्तुं योग्यः, तस्य मण्डनम् - आभरणैः शोभाकरणमिति वध्यमण्डनम्, तेन समेति वध्यमण्डनसमा, तयेति वध्यमण्डनसमया, तया - शिष्याऽभिलषितया, ऋद्ध्या - ऋद्धिः - यशःकीर्तिसत्कारसन्मानबहुजनसेव्यत्वकलाकौशल्यादिरूपा तयेत्यृद्ध्या चौरस्य - स्तेनस्य, इव - वध्यमण्डनेन यथा चौरस्य न कोऽपि लाभो भवति तथा गुरुजनमनो विराध्य प्राप्तयार्द्धया शिष्यस्य कोऽपि लाभो न भवतीति सादृश्यस्य द्योतनार्थम्, अत्र 'शिष्याणाम्' इत्यध्याहार्यम्, किम् ? - न कोऽपि लाभ इत्यर्थः । इदं सङ्क्षेपेण विवृतम् । विस्तरेण त्वेवं विव्रीयते - ___ केनचिद्राज्ञा कश्चिच्चौरः कस्मिंश्चिदपराधे वध्य आदिष्टः । श्वपाकास्तं वधस्थानमनयन् । तदा राज्ञश्चतसृभी राज्ञीभिर्वधस्थानं नीयमानः स चौरो दृष्टः । तासां हृदये तस्योपरि करुणा प्रादुर्भूता । तस्य प्रियकरणार्थं ताभी राज्ञोऽग्रे प्रार्थितम् । राज्ञाऽनुज्ञा दत्ता । तेन चतसृभ्यः राज्ञीभ्यः पृथग्पृथगेकैकं दिनं स चौरः समर्पितः । प्रथमदिने प्रथमराश्या चौरभक्त्यर्थं सरसा रसवती निष्पादिता । ततः स भोजितः । ततः स शीतलजलं पायितः । द्वितीयदिने द्वितीयराश्या सुगन्धिवारिणा स स्नापितः । ततो बहुमूल्यानि वस्त्राणि सः परिधापितः । रूप्यसुवर्णहीरकरत्नमयान्याभूषणानि तच्छरीरे न्यस्तानि। चन्दनादिसुगन्धिविलेपनैस्तच्छरीरं
મનની ઇચ્છાને પૂરી કરવાની પ્રધાનતા નથી અને ઋદ્ધિઓની પ્રધાનતા છે તે કોઈ પણ રીતે ગુરુના મનની વિરાધના કરીને પોતાના મનનું ધાર્યું કરે છે. યશ ફેલાવો, સત્કારસન્માન મળવા, ઘણા લોકો સેવા કરે, કળાઓમાં હોંશિયારી વગેરે ઋદ્ધિઓ છે. આ ઋદ્ધિઓ ફાંસીના માંચડે ચડાવાતા માણસના શણગાર જેવી છે. તેનાથી જેમ તે ચોરને કંઈ લાભ નથી થતો તેમ તેવી ઋદ્ધિથી શિષ્યોને પણ કંઈ લાભ નથી થતો. આ સંક્ષેપથી વિવરણ કર્યું. વિસ્તારથી આ રીતે વિવરણ કરાય છે -
કોઈક રાજાએ કોઈક ચોરને કોઈક અપરાધમાં ફાંસીની સજા કરી. ચંડાળો તેને ફાંસીના માચડે લઈ ગયા. ત્યારે લઈ જવાતા તે ચોરને રાજાની ચાર ચાણીઓએ જોયો. તેમને તેના ઉપર દયા આવી. તેમણે રાજાને વિનંતિ કરી - “અમે આનું કંઈક પ્રિય કરવા ઇચ્છિએ છીએ' રાજાએ રજા આપી. તેણે ચારે રાણીઓને એકએક દિવસ માટે તે ચોર સોંપ્યો. પહેલા દિવસે પહેલી રાણીએ ચોરની ભક્તિ કરવા સરસ રસોઈ બનાવી. પછી તેને જમાડ્યો. પછી તેને ઠંડુ પાણી પાયું. બીજા દિવસે બીજી રાણીએ तेने सुगंधी पाथीथी नवाव्यो.. पछी भिती वस्त्रो डेराव्या. यांही, सोना, डी,
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
वध्यस्य चौरस्य मण्डनेन न कोऽपि लाभः ।
लेपितम् । विविधपुष्पैः पुष्पमालाभिश्च तस्य शोभा रचिता । तृतीयदिने तृतीयराज्या स चौरः पर्यटनार्थं नीतः । तया तस्मै सर्वाणि दृष्टव्यस्थलानि दर्शितानि । चतुर्थदिने तुर्यराज्या राजे कथितम् - 'स्वामिन् ! कृपां कृत्वैष चौरो मोक्तव्यः ।' राज्ञा तस्मायभयदानं दत्तम् । स मुक्तः । ततः राज्ञा स पृष्टः - चतसृभ्यः राज्ञीभ्यः कतमया त्वय्यधिकमुपकृतम् ।' તેન થતમ્ – ‘તુરીયા |
जीवितं सर्वजीवानां प्रियतममस्ति । अत एवाऽन्यदानापेक्षयाऽभयदानं श्रेष्ठं प्रकीर्तितम् । अत एव चतुर्थ्या राज्या चौरस्यान्यः कोऽप्युपचारो न कृतः, केवलं जीवितं दत्तम्, तथापि सा तस्मै रुचिता । अन्नपानदान-वस्त्राभरणादिदान-पर्यटनकारिण्योऽन्यास्तिस्रः राश्यस्तस्मै न रुचिता । ___ अत्र द्वितीयराज्ञीकृतचौरमण्डनेनाऽधिकारः । अन्यत्सर्वं प्रासङ्गिकतयोक्तम् । द्वितीयदिने यदा द्वितीयराश्या स चौरो मण्डितस्तदा तस्य मनसि मरणभयमभवत् । मरणभयं तु सर्वभयेभ्योऽधिकं त्रायदायकम् । अतः स्नान-वस्त्राभरणपरिधान-विलेपन-मालापरिधानादिकं तस्मै नाऽरोचत । अन्यकाले यद्येतत्कृतमभविष्यत्तहि तस्मायरोचिष्यत । सुखं सर्वेषां
રત્નના ઘરેણા તેને પહેરાવ્યા. ચન્દન વગેરે સુગંધી પદાર્થોનું વિલેપન તેના શરીરે કર્યું. વિવિધ ફૂલો અને ફૂલોની માળાઓથી તેની શોભા કરી. ત્રીજા દિવસે ત્રીજી રાણી તે ચોરને ફરવા લઈ ગઈ. તેણે તેને બધા જોવા લાયક સ્થળો બતાવ્યા. ચોથા દિવસે ચોથી રાણીએ રાજાને કહ્યું - સ્વામી ! કૃપા કરીને આ ચોરને છોડી દો.” રાજાએ તેને
ડી મૂક્યો. પછી રાજાએ તેને પૂછ્યું - “ચારે રાણીઓમાંથી કઈ રાણીએ તારી ઉપર વધુ ઉપકાર કર્યો છે. તેણે કહ્યું - ચોથી રાણીએ.”
જીવવું બધા જીવોને સૌથી વધુ વહાલું છે. માટે જ બીજા દાનો કરતા અભયદાનને શ્રેષ્ઠ કહ્યું છે. માટે જ ચોથી રાણીએ તે ચોરની બીજી કોઈ સેવા કરી ન હતી, માત્ર અભયદાન અપાવ્યું હતું, તો પણ તે તેને ગમી. આહાર-પાણી આપનારી, વસ્ત્ર-આભૂષણ પહેરાવનારી, ફરવા લઈ જનારી બીજી ત્રણ રાણીઓ તેને ન ગમી.
અહીં બીજી રાણીએ જે ચોરનો શણગાર કર્યો તેનો અધિકાર છે. બીજું બધું પ્રસંગોપાત કહ્યું. બીજા દિવસે જ્યારે બીજી રાણીએ તે ચોરનો શણગાર કર્યો ત્યારે તેના મનમાં મરણનો ભય હતો. મરણનો ભય બધા ભયોથી વધુ ત્રાસદાયક છે. માટે સ્નાન, વસ્ત્ર-આભૂષણ પહેરવા, વિલેપન, માળા પહેરવી વગેરે તેને ન ગમ્યા. બીજા સમયે જો તે કર્યું હોત તો તેને તે ગમત. સુખ બધાને પ્રિય છે, દુ:ખ કોઈને ગમતું નથી. છતાં
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुमनोविराधकस्य भावमरणं भवति ।
२२३ प्रियमस्ति । दुःखं सर्वेषामनिष्टमस्ति । तथापि यस्य सुखस्य पृष्ठे महत्तमं दुःखमस्ति, तत्सुखं प्रियं न भवति । यस्य दुःखस्य पृष्ठे महत्तमं सुखं भवति, तद्दुःखमपि प्रियं भवति । चौरस्य मण्डनादिकं प्रियमासीत्, परन्तु तत्पृष्ठभाविमरणभयेन तत्तदाऽप्रियमभवत् । ततो द्वितीयराज्ञीकृतोपचारेण चौरस्य न कोऽपि लाभोऽभवत् । अयं दृष्टान्त उक्तः ।
अधुना दार्टान्तिकमुच्यते । यथा चौरेणाऽपराधः कृतस्तथा शिष्यो गुरुजनमनोविराधनरूपमपराधं करोति । यथा राज्ञा चौरो वध्य आदिष्टस्तथा कर्मराजो गुरुमनोविराधकं शिष्यं संसारे भ्रमयति । यथा मण्डनेन चौरस्य कोऽपि लाभो न जातस्तथा गुरुमनोविराधकस्य शिष्यस्या कोऽपि लाभो न भवति । गरुमनोविराधनेन शिष्यः स्वीयं दीर्घ भवभ्रमणं निश्चिनोति । ततो गुरुमनोविराधनेन प्राप्तयाऽल्पकालभाविन्याऱ्या शिष्यस्य कोऽपि लाभो न भवति । वध्यस्य चौरस्य द्रव्यमरणं भवति, गुरुमनोविराधकस्य भावमरणं भवति । अत एवाष्टाविंशतितमे वृत्ते गुरुविराधनाया हालाहलविषरूपत्वं वक्ष्यति ग्रन्थकारः । द्रव्यमरणाद्भावमरणमधिकमनर्थकारि । यत एकस्मिन्भावमरणेऽनेकानि द्रव्यमरणानि भवन्ति । ततो गुरुमनोविराधकेनाऽनेकशो द्रव्यमरणं प्राप्तव्यम् । तत्पूर्वभाविजीवितेषु च प्रभूतानि
જે સુખની પાછળ મોટું દુઃખ હોય તે સુખ પ્રિય નથી બનતું. જે દુઃખની પાછળ મોટું સુખ હોય છે તે દુ:ખ પણ પ્રિય બને છે. ચોરને શણગાર પ્રિય હતો પણ એની પાછળ આવનારા મરણના ભયથી તેને તે અપ્રિય બન્યું. તેથી બીજી રાણીએ કરેલી ચોરની સેવાથી ચૌરને કોઈ લાભ ન થયો. આ દૃષ્ટાંત છે. ઉપનય આ પ્રમાણે છે -
જેમ ચોરે અપરાધ કર્યો તેમ શિષ્ય પણ ગુરુના મનની વિરાધના કરવારૂપ અપરાધ કરે છે. જેમ રાજાએ ચોરને ફાંસીનો આદેશ આપ્યો તેમ કર્મરાજા ગુરુના મનની વિરાધના કરનાર શિષ્યને સંસારમાં ભમાવે છે. જેમ ચોરને શણગારથી કંઈ લાભ ન થયો તેમ ગુરુના મનની વિરાધના કરનાર શિષ્યને ઋદ્ધિથી કોઈ લાભ થતો નથી. ગુરુના મનની વિરાધના કરીને શિષ્ય પોતે પોતાનું સંસારમાં ઘણો સમય ભટકવાનું નક્કી કરે છે. તેથી ગુરુના મનની વિરાધના કરીને મળેલી થોડો સમય ટકનારી ઋદ્ધિથી શિષ્યને કોઈ લાભ નથી થતો. ફાંસીએ ચઢેલા ચોરનું દ્રવ્યમરણ થાય છે. ગુરુના મનની વિરાધના કરનારનું ભાવમરણ થાય છે. માટે જ ગ્રંથકારે ૨૮મા શ્લોકમાં ગુરુની વિરાધનાને હાલાહલ ઝેરરૂપ કહી છે. દ્રવ્યમરણ કરતા ભાવમરણ વધુ અનર્થ કરનારું છે. કેમકે એક જ ભાવમરણમાં અનેક દ્રવ્યમરણો થાય છે. તેથી ગુરુના મનની વિરાધના કરનારને અનેકવાર દ્રવ્યમરણ મળે છે. એ દ્રવ્યમરણોની પૂર્વેના જીવનમાં તેને ઘણા
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
गुरुमनो विराध्याद्धिकाङक्षणेऽल्पलाभो महाहानिः । दुःखानि सोढव्यानि । इत्थं गुरुमनोविराधनेन शिष्यस्य महती हानिर्भवति । उक्तञ्च गुरुगीतायां - "शिवे रुष्टे गुरुस्त्राता, गुरौ रुष्टे न कश्चन ।" गुरुमनोविराधनेन शिष्यो यामृद्धिमाकाङ्क्षते सैहिकाऽल्पकालस्थायिनी च भवति । ततस्तस्य लाभः स्वल्पतर एव भवति । इदमपि स्थूलदृष्ट्या कथ्यते । तत्त्वतस्तु साद्धिर्लाभरूपैव न भवति, महदुःखपूर्ववर्त्यल्पसुखरूपत्वात्तस्याः । एवं गुरुमनोविराधनेनर्द्धिवाञ्छायां शिष्यस्य महान्व्ययो भवत्यायस्त्वल्पतम एव । अतः शिष्येण तादृश्यृद्धिः नैष्टव्या । वणिग् तदेव वाणिज्यं करोति यस्मिन्नायो भवति । कदाचिदल्पव्ययं महायमपि वाणिज्यं स करोति । परन्तु यस्मिन्वाणिज्ये व्यय एव भवति, यस्मिश्चाऽल्पायो महाव्ययो भवति ते वाणिज्ये स कदापि न करोति । एवं शिष्येणाऽपि वणिग्बुद्ध्याऽऽराधना कर्त्तव्या । यस्यामाराधनायां लाभ एव भवति, यस्यां चाल्पहानिर्महालाभश्च भवतस्त एवाऽऽराधने तेन कर्त्तव्ये । यस्यामाराधनायां हानिरेव भवति, यस्यां चाऽल्पलाभो महाहानिश्च भवतस्त आराधने तेन त्यक्तव्ये । गुरुमनोविराधनेनद्धिकाङ्क्षणमल्पलाभमहाहान्याराधनारूपमस्ति । अतस्तत्तेन त्याज्यमेव । દુ:ખો સહન કરવા પડે. આમ ગુરુના મનની વિરાધના કરવાથી શિષ્યને ઘણું નુકસાન થાય છે. ગુરુગીતામાં કહ્યું છે – “શંકર (ભગવાન) ગુસ્સે થાય તો ગુરુ બચાવે છે, પણ ગુરુ ગુસ્સે થાય તો કોઈ બચાવનાર નથી.”
ગુરુના મનની વિરાધના કરીને શિષ્ય જે ઋદ્ધિઓને ઝંખે છે તે આલોકની અને થોડો સમય ટકનારી છે. તેથી તેનાથી લાભ થોડો જ થાય છે. આ પણ સ્થૂલદષ્ટિથી કહીએ છીએ. હકીકતમાં તે ઋદ્ધિ લાલરૂપ છે જ નહીં, કેમકે મોટા દુ:ખની પહેલા મળતા થોડા સુખ જેવી તે છે. આમ ગુરુના મનની વિરાધના કરીને ઋદ્ધિઓ ઇચ્છવામાં શિષ્યને નુકસાન ઘણું થાય છે, લાભ થોડો જ થાય છે. માટે શિષ્ય તેવી ઋદ્ધિ ઇચ્છવી ન જોઈએ. વાણીયો તેવો જ વેપાર કરે જેમાં લાભ થાય. ક્યારેક જેમાં થોડું નુકસાન હોય પણ ઘણો લાભ હોય તેવો વેપાર પણ તે કરે. પણ જે વેપારમાં નુકસાની જ થાય, અને જેમાં થોડો નફો અને નુકસાની ઘણી થાય તેવો વેપારો તે ક્યારેય ન કરે. એમ શિષ્ય પણ વાણીયા બુદ્ધિથી આરાધના કરવી. જે આરાધનામાં લાભ જ હોય, અને જેમાં નુકસાન થોડું અને ઘણો લાભ હોય તેવી જ આરાધના તેણે કરવી જોઈએ. જે આરાધનામાં હાની જ થાય અને જે આરાધનામાં થોડો લાભ અને ઘણું નુકસાન થાય તે આરાધનાઓ તેણે છોડવી જોઈએ. ગુરુના મનની વિરાધના કરીને ઋદ્ધિઓની ઇચ્છા કરવી એ થોડા લાભવાળી અને ઘણા નુકસાનવાળી આરાધનારૂપ છે. માટે તે ત્યજવી જ જોઈએ.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिष्येष्टर्द्धयः ।
२२५
अत्र गुरुमनो विराध्य शिष्येण वाञ्छिता ऋद्धय एवम्प्रकारा ज्ञेया: लोके સત્કારપ્રાપ્તિ:, સન્માનપ્રાપ્તિ:, યશઃીત્તિપ્રસરળ, મહામત્તવપ્રિાપ્તિ:, નનપ્રિયત્ન, વતૃત્વૌશલ્યું, વિત્કૃષ્ટતપ:સાધના, બહુશ્રુતત્વ, પ્રમાવત્ત્વ, શિષ્યસમ્પર્, ગનપ્રતિવોધનमेवमादिकमन्यदपि ।
1
अत्र गुरुमनःशब्देन गुरुमनोगतेच्छा ग्रहीतव्याः । तासां विराधनमित्थं भवेत् शिष्यस्ता न पूरयेत् तद्विपरीतं वाऽऽचरेत् । शिष्यः प्रभावको भवेदिति गुर्वष्टं । शिष्यः स्वसाधनामग्नो भवेत् । तर्हि शिष्येण स्वसाधना त्याज्या गुर्विच्छानुसारेण च शासनप्रभावनैव कार्या । शिष्यः स्वाध्यायरतो भवेत् । परन्तु यदि शिष्येण वैयावृत्त्यं कर्त्तव्यमिति गुरोरिष्टं स्यात् तर्हि शिष्येण स्वाध्यायस्त्याज्यो गुर्विच्छानुसारेण च वैयावृत्त्यरतेन भाव्यम् । शिष्य उपवासाचामाम्लादितपःकरणशीलो भवेत् । किन्तु यदि शिष्येण नित्यमेकाशनान्येव कर्त्तव्यानीति गर्विष्टं भवेत् तर्हि शिष्येण तपस्त्याज्यं गुर्विच्छानुसारेण चैकाशनकारिणैव भवितव्यम् । एवमादिकमन्यदपि स्वधियाऽभ्यूह्यम् । शिष्येणाऽन्यत्सर्वं तु गुर्विच्छानुसारेणैव कर्त्तव्यमाराधनाऽपि गुर्विच्छानुसारिण्येव कर्त्तव्या । गुर्विच्छोल्लङ्घनेन
=
અહીં ગુરુના મનની વિરાધના કરીને શિષ્ય ઇચ્છેલી ઋદ્ધિઓ આવી સમજવી લોકોમાં સત્કાર પામવો, સન્માન પામવો, યશ-કીર્તિ ફેલાવી, મોટો ભક્તવર્ગ મળવો, લોકોમાં પ્રિય થવું, વ્યાખ્યાનની કુશળતા, વિકૃષ્ટ તપની સાધના, બહુશ્રુતપણું, પ્રભાવકપણું, શિષ્યપરિવાર, લોકોને પ્રતિબોધવા અને એવા પ્રકારની બીજી પણ.
-
-
અહીં ગુરુના મનથી ગુરુના મનની ઇચ્છા લેવી. તેની વિરાધના આ રીતે થાય શિષ્ય તે ઇચ્છાઓ પૂરી ન કરે કે તેનાથી વિપરીત આચરણ કરે. ગુરુની ઇચ્છા હોય કે શિષ્ય પ્રભાવક થાય. શિષ્ય પોતાની સાધનામાં મસ્ત હોય. તો શિષ્યે પોતાની સાધના છોડવી જોઈએ અને ગુરુની ઇચ્છા પ્રમાણે શાસનની પ્રભાવના કરવી જોઈએ. શિષ્ય સ્વાધ્યાયપ્રેમી હોય. પણ જો ગુરુની ઇચ્છા હોય કે શિષ્ય વૈયાવચ્ચ કરે તો શિષ્ય સ્વાધ્યાય છોડવો જોઈએ અને ગુરુની ઇચ્છામુજબ વૈયાવચ્ચપ્રેમી થવું જોઈએ. શિષ્યનો સ્વભાવ ઉપવાસ, આયંબીલ વગેરે તપ કરવાનો હોય. પણ જો ગુરુની ઇચ્છા હોય કે શિષ્યે રોજ એકાસણા કરવા તો શિષ્યે તપ ત્યજીને ગુરુની ઇચ્છા પ્રમાણે એકાસણા કરવા. એ પ્રમાણે બીજું પણ પોતાની બુદ્ધિથી વિચારવું. શિષ્યે બીજુ બધું તો ગુરુની ઇચ્છા પ્રમાણે કરવું, આરાધના પણ ગુરુની ઇચ્છા મુજબ જ કરવી. ગુરુની ઇચ્છાનું
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
गुर्विच्छानुसारवर्तनरूपैकैवाऽऽराधना शिष्येण कर्त्तव्या। कृताऽऽराधना तत्त्वत आराधनैव न भवति । शिष्यस्य जीवने एकैवाऽऽराधना स्यात् - गुर्विच्छानुसारेण प्रवर्त्तनम् । ___ सिंहगुहावासिमुनिना गुरुमनो विराध्य स्वस्य ब्रह्मचारित्वयशो वाञ्छितम् । तत्तु तेन नैव प्राप्तं प्रत्युत स चारित्रादभ्रश्यत् । तद्व्यतिकरस्तु श्रीधर्मदासगणिविरचितोपदेशमालाया श्रीरामविजयगणिकृतटीकाया अष्टपञ्चाशत्तमषष्टितमगाथाविवरणाभ्यां ज्ञेयः । स चैवम् - 'अथ बहुषु दिनेषु गतेषु चातुर्मासकोपरि गुरोरन्तिके एकेन साधुना सिंहगुहायामहं चातुर्मासं करोमीत्याज्ञा मार्गिता, द्वितीयेन सर्पबिले, तृतीयेन कूपान्तरालस्थितकाष्ठे, तदा चतुर्थेन स्थूलभद्रेण कोशागृहे चातुर्मासकाज्ञा मार्गिता, योग्यतां ज्ञात्वा च दत्ताज्ञा । ......
चातुर्मासपारणके स श्रीसम्भूतिविजयाचार्यपार्श्वे समागतः, तेऽपि पूर्वं त्रयः समागताः । गुरुणा प्रत्येकं दुष्करकारक इत्येकवारं कथनेन ते सन्मानिताः, स्थुलभद्रस्तु वारत्रयं दुष्करदुष्करदुष्करकारककथनेन बह्वादरेण सन्मानितः ।
तदा सिंहगुहावासिनो मनसि मत्सरः समुदभूत्, पश्यत गुरुविवेकं, यदस्माकं क्षुत्तृड्बाधितानामप्येकवारं दुष्करकारक इति कथितम्, षड्रसभोजिनो मोहनालयઉલ્લંઘન કરીને કરાયેલી આરાધના હકીકતમાં આરાધના નથી. શિષ્યના જીવનમાં એક જ આરાધના હોય - ગુરુની ઇચ્છા મુજબ વર્તવું.
સિંહગુફાવાસીમુનિએ ગુરુના મનની વિરાધના કરીને પોતાની બ્રહ્મચારી તરીકે કીર્તિ ફેલાય એવું ઇછ્યું. તે તો તેમને ન જ મળ્યું, ઉછું તે ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થયા. તેમનો વૃત્તાન્ત ઉપદેશમાળાની શ્રીરામવિજયગણિત ટીકામાં ૫૮મી અને ૬૦મી ગાથાના વિવરણમાં આ પ્રમાણે જણાવ્યો છે... “ઘણા દિવસો પછી ચોમાસું આબે ગુરુ પાસે એક સાધુએ ‘સિંહની ગુફામાં હું ચોમાસું કરીશ” એવી આજ્ઞા માગી, બીજા સાધુએ સાપના બીલ પાસે, ત્રીજા સાધુએ કુવાની વચ્ચે રહેલા લાકડા ઉપર, ત્યારે ચોથા સ્થૂલભદ્ર કોશાના ઘરમાં ચોમાસાની આજ્ઞા માંગી. યોગ્યતા જાણીને ગુરુએ આજ્ઞા આપી...
...योमासान। पा२४ ते (स्थूलभद्र) सूरि पासे भाव्या. ते १९। साधुमो ५९॥ પહેલા આવ્યા હતા. ગુરુએ ‘દુષ્કર કર્યું એમ કહી દરેકને સન્માન આપ્યું. સ્થૂલભદ્રને ‘દુષ્કર દુષ્કર દુષ્કર કર્યું” એમ ત્રણ વાર કહીને આદરપૂર્વક સન્માન આપ્યું.
ત્યારે સિંહગુફાવાસીમુનિના મનમાં ઇર્ષા થઈ. ‘જુઓ ગુરુનો વિવેક, ભૂખ્યાતરસ્યા અમને એક વાર ‘દુષ્કર કર્યું એમ કહ્યું, છ રસના ભોજન કરનારા અને સ્ત્રીના
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिंहगुहावासिमुनिज्ञातम्।
२२७ वासिनस्तु वारत्रयं दुष्करदुष्करदुष्करकारक इति कथितमिति मनसि स मत्सरं दधार । __एकवारं पाडलीपुरे श्रीसम्भूतिविजयाचार्यशिष्यस्थूलभद्रोपरिधृतामर्षः सिंहागुहावासी नामा साधुद्वितीयचातुर्मासके कोशाभगिन्युपकोशानाम्नी, तद्गृहे स्थातुं गुरुपार्वे आज्ञां मार्गितवान्, गुरुभिरयोग्यतां ज्ञात्वाऽऽज्ञा न दत्ता । गुरुभिरुक्तं हे महानुभाव ! तत्र भवतां चारित्रं न स्थास्यति । एवं गुरुवारितोऽपि स तत्र गतः, चातुर्मासकस्थित्यर्थं च याचना कृता, मम तादृक् स्थानं समर्पय ? तयापि तदर्पितम्, पश्चाद् ज्ञातं यदयं श्रीस्थूलभद्रोपरि मत्सरं धृत्वा समागतोऽस्ति ! अतोऽस्य दर्शयामि सम्यक् स्थूलभद्रगुणाकारणं फलमिति विचिन्त्य सा रात्रौ सकलशृङ्गारोपजीवितपञ्चबाणा विकसितपद्मलोचना रणन्मणिनूपुरा कटितटार्पितकूजन्मेखला चर्वितताम्बूला मधुरध्वनिविनिर्जितकोकिलस्वरा हावभावादि दर्शयन्ती मुनेः पुरतः समागता । कटाक्षान् विक्षेपयन्ती अङ्गमोटनं कुर्वन्तीं तां मृगलोचनां दृष्ट्वा मुनेः सुस्थिरमपि मनो विवशं बभूव । अहो ! दुर्जयः कामविकारः ! यदुक्तं - विकलयति कलाकुशलं, हसति शुचिं पण्डितं विडम्बयति । अधरयति धीरपुरुषं, क्षणेन मकरध्वजो देवः ॥९९॥ तथा च - मातङ्गकुम्भदलने भुवि सन्ति शूराः, ઘરમાં રહેનારા સ્થૂલભદ્રને ત્રણ વાર દુષ્કર દુષ્કર દુષ્કર કર્યું એમ કહ્યું. એમ તેણે મનમાં ઇર્ષ્યા કરી.
સ્થૂલભદ્ર ઉપર ઇર્ષાવાળા સિંહગુફાવાસી મુનિએ બીજા ચોમાસામાં પાટલીપુરમાં કોશાની બહેન ઉપકોશાના ઘરમાં રહેવાની આજ્ઞા ગુરુ પાસે માગી. ગુરુએ તેની અયોગ્યતા જાણી ના કહી. ગુરુએ કહ્યું – “હે મહાનુભાવ ! ત્યાં તારું ચારિત્ર નહીં રહે.” એમ ગુરુએ વારવા છતાં તે ત્યાં ગયા. ચોમાસું રહેવા માટે યાચના કરી - “મને તેવું સ્થાન આપ.' તેણીએ આપ્યું. પછી જાણ્યું કે આ સાધુ સ્થૂલભદ્ર ઉપર ઇર્ષ્યા કરીને આવ્યા છે. માટે “આમને સ્થૂલભદ્ર ઉપર ઇર્ષ્યા કરવાનું ફળ બરાબર બતાવું' એમ વિચારી રાત્રે બધો શૃંગાર કરીને, વિકસિત નેત્રોવાળી, રણકતા ઝાંઝરવાળી, કેડે રણકતા કંદોરાવાળી, મુખમાં પાન ચાવતી, કોયલના અવાજને જીતનારા અવાજવાળી તે હાવભાવાદિ બતાવતી મુનિની આગળ આવી. કટાક્ષો ફેંકતી શરીરથી ચેનચાળા કરતી તેણીને જોઈને મુનિનું ખૂબ સ્થિર એવું પણ મન પરવશ થયું. અરે ! કામનો વિકાર દુઃખેથી જીતાય તેવો છે. કહ્યું છે – “કામદેવ ક્ષણમાં કલાકુશલને કળા વિનાનો કરે છે, પવિત્રને હસે છે, પંડિતની વિટંબણા કરે છે, ધીરપુરુષનો તિરસ્કાર કરે છે.” “હાથીના લમણાને ફાળવામાં શૂરવીરો
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
सिंहगुहावासिमुनिज्ञातम्। केचित्प्रचण्डमृगराजवधेऽपि दक्षाः । किन्तु ब्रवीमि बलिनां पुरतः प्रसह्य, कन्दर्पदर्पदलने विरला मनुष्याः ॥१०॥
तदा तेन पञ्चबाणपरवशेन कामभोगप्रार्थना कृता । उपकोशयोक्तं, निर्धने नाऽस्माकमादरो धनमानय । पश्चाद्यद्रोचते तत्कुरु इति श्रुत्वा धनार्जनोपायं विचारयता तेन चिन्तितमुत्तरस्यां दिशि नेपालदेशाधिपोऽपूर्वसाधवे लक्षमूल्यं रत्नकम्बलमर्पयति । तत्र गत्वा तदानीयाऽनया सार्धं विषयसेवया मनोऽभीष्टं पूरयामीति विचार्य स महति वर्षाकाले वर्षति घनमण्डले नेपालं प्रति चलितः । बहून् जीवानुपमर्दयन् कष्टं सहमानः कियद्भिर्दिनैर्नेपालमागत्य तेनाशीर्वादपूर्वकं राज्ञोऽग्रे कम्बलं मार्गितम् । तेनापि तद्दत्तम् । तद्गृहीत्वा चलितो मार्गे चौरैस्तदुल्लूसितम्, द्वितीयवारं तत्र गतस्तद्विज्ञप्तेन नृपेण पुनः कम्बलं दत्तम् । तद्वंशे क्षिप्त्वा गुप्तं गृहीत्वा गच्छन्पल्ल्यां शुकेन चौराणां निवेदनात्तैरागत्य स वेष्टितः, कथितं च दर्शय लक्षमौल्यं कम्बलं । तेनोक्तं मत्पार्वे किमपि नास्ति, चौरेरुक्तमस्मदीयोऽयं शुको मृषा न वक्ति, सत्यं वद । वयं न ग्रहीष्याव:, तेनापि सत्यमक्तं, भिक्षकत्वान्मक्तः, क्रमेण स पाडलीपुरमागतः, कम्बलं तेनोपकोशायै समर्पितम् । तयापि स्वपादाम्भोजरजःપૃથ્વી ઉપર છે. પ્રચંડ સિંહનો વધ કરવા પણ કેટલાક હોંશિયાર છે. પણ બળવાનો સામે જાણીને કહું છું - કામના મદને ખાંડનારા બહુ ઓછા મનુષ્યો છે.'
ત્યારે તે કામથી પરવશ થયા. તેણે કામભોગની પ્રાર્થના કરી. ઉપકોશા બોલી – ધન વિનાના ઉપર અમારો આદર ન હોય, ધન લઈ આવો. પછી જે ઇચ્છો તે કરજો .” તે સાંભળી ધન કમાવાના ઉપાય વિચારતા તેમણે વિચાર્યું, ‘ઉત્તર દિશામાં નેપાળનો રાજા સૌથી પહેલા સાધુને લાખ સોનામહોરની કિંમતવાળી રત્નકંબળ આપે છે. ત્યાં જઈ તે લાવી આની સાથે વિષયો ભોગવી મારા મનનું ઇચ્છિત પુરું.' એમ વિચારી ભરચોમાસામાં વરસતા વરસાદે નેપાળ તરફ ચાલ્યા. ઘણા જીવોની વિરાધના કરતા, કષ્ટો સહેતા કેટલાક દિવસો પછી નેપાળમાં આવ્યા. તેમણે આશીર્વાદ આપીને રાજા પાસે રત્નકંબળ માગી. તેણે પણ તે આપી. તે લઈને રસ્તે ચાલ્યા. ચોરોએ લૂટ્યો. બીજીવાર
ત્યાં ગયા. તેણે વિનંતિ કરી. રાજાએ ફરી કંબળ આપી. તેને વાંસમાં નાખી ગુપ્ત રીતે લઈને જતા હતા. ત્યાં પોપટે ચોરોને જણાવ્યું. તેઓએ આવીને ઘેર્યો. કહ્યું - ‘લાખમૂલ્યવાળી કંબળ દેખાળો. તેમણે કહ્યું – “મારી પાસે કંઈ પણ નથી.” ચોરો બોલ્યા
અમારો આ પોપટ ખોટું નથી બોલતો. સાચું બોલો. અમે નહીં લઈએ.” તેમણે સાચું કહ્યું. સાધુ હોવાથી છોડ્યા. ક્રમે કરી તે પાટલીપુરમાં આવ્યા. ઉપકોશાને કંબળ આપી.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिंहगुहावासिमुनिज्ञातम्।
२२९ प्रमार्जनं विधाय तरतोऽशुचिप्रदेशे क्षिप्तम् । साधुनोक्तं किमिदं कृतम् ? निर्भाग्यवति ! दुर्लभं चैतद्रत्नम् । तत् श्रुत्वा तयोक्तं त्वत्तोऽपि कोऽपरो निर्भाग्यशेखरः ? मया तु लक्षमूल्यं कम्बलमशुचौ क्षिप्तम्, त्वया तु अमूल्यं ज्ञानदर्शनचारित्ररूपं रत्नत्रयमनन्तभवदुर्लभं नटविटनिष्ठीवनशरावोपमाऽशुचिमलमूत्रसम्भृते मदीये देहे क्षिप्तमतो धिगविमृश्यकारिणम् ! दुर्लभोऽयं नरभवस्तत्रापि कुलमुत्तमं दुर्लभं, तत्रापि धर्मश्रुतिस्तत्रापि श्रद्धानत्वं, तत्र साधुधर्माचरणमतीव दुर्लभं मुक्तिदायकं त्यक्त्वा मदीयाङ्गमोहितो वर्षाकाले नेपालगमनादिना बहुजीवोपघातेन त्यक्तचारित्रो बहुकालं नरकादिवेदनां कथं सहिष्यसे ? इत्यादिवाक्यश्रवणेन पुनरप्यायातसंवेगो मुनिः कथयति स्म । त्वमेव धन्या यया भवकूपे निमज्जन्नहं रक्षितः । अधुनाऽकार्यानिवृत्तोऽहम् । तयोक्तं घटते चैतद्भवादृशाम् । पश्चात्स गुरुपार्श्वे समागतः । चरणयोर्निपत्य श्रीस्थूलभद्रं क्षमयामास । धन्या यूयं भवतां कृतं भवद्भिरेव क्रियते, न त्वस्मादृशै_नसत्त्वैः । गुरून् स विज्ञापयति स्म, स्वामिन् ! सत्यमेव दुष्करकारक इति वारत्रयं તેણીએ પણ પોતાના પગની રજ લુછી તેને ખાળમાં ફેંકી દીધી. સાધુ બોલ્યા - “આ શું કર્યું ?' કમભાગી સ્ત્રી ! આ રત્ન દુર્લભ છે.” તે સાંભળી તેણીએ કહ્યું ‘તમારા કરતા પણ વધુ કોણ કમભાગી છે ! મેં તો લાખની કિંમતવાળી કામળી ખાળમાં નાખી. તમે તો અમૂલ્ય, અનંતભવમાં દુર્લભ, જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપ ત્રણ રત્ન નટો અને જાર પુરુષોના થુંકવાના કોળીયા જેવા, અપવિત્ર મળ-મૂત્રથી ભરેલા મારા શરીરમાં ફેંક્યા. માટે વિચાર્યા | વિનાનું કરનારા તમને ધિક્કાર થાવ. આ મનુષ્યભવ દુર્લભ છે. તેમાં પણ ઉત્તમ કુળ દુર્લભ છે. તેમાં પણ ધર્મનું શ્રવણ અને તેમાં પણ શ્રદ્ધા વધુ દુર્લભ છે. તેમાં સાધુધર્મનું આચરણ અતિશય દુર્લભ છે. મુક્તિ આપનારા તે સાધુધર્મને છોડીને મારા શરીરમાં મોહિત થયેલા તમે ચોમાસામાં નેપાલ જઈ ઘણા જીવોની વિરાધના કરી, ચારિત્ર છોડ્યું. ઘણા કાળ સુધી નરકની વેદના શી રીતે સહેશો?' વગેરે વાક્યો સાંભળીને ફરી તે મુનિ સંવેગ પામ્યા. તે બોલ્યા, “તું ધન્ય છો, જેણે સંસારરૂપી કુવામાં પડતા એવા મને अयाव्यो. वे हुँ मायथा स्यो छु.' ते ४ - 'तभा२।४वाने ॥ योग्य छे.' પછી તે ગુરુ પાસે આવ્યા. ચરણમાં પડી સ્થૂલભદ્રની માફી માંગી. “આપ ધન્ય છો. આપે કરેલું આપ જ કરી શકો, અમારા જેવા ઓછા સત્ત્વવાળા નહીં.” તેમણે ગુરુને વિનંતિ કરી – ‘સ્વામી ! આપે ત્રણવાર દુષ્કર દુષ્કર દુષ્કર કર્યું એમ કહ્યું તે બરાબર
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
षोडशं वृत्तम् । कथितमित्यालोच्य पुनश्चारित्रग्रहणेन स सद्गतिं गतः, अतो गुर्वाज्ञापुरस्सरमाचरणं प्रधानमित्युपदेशः ॥६१॥'
मार्जारी भाजनस्थं क्षीरं पश्यति, पार्श्वस्थं लकुटहस्तं नरं न पश्यति । ततः क्षीरपानाय धावति । क्षीरं तु तया नैव प्राप्यते, प्रत्युत लकुटप्रहार एव प्राप्यते । एवं गुरुमनोविराधकशिष्यः पूर्वोक्ता ऋद्धीः पश्यति, तत्पश्चाद्भाव्यैहिकपारत्रिकापायानि न पश्यति । ततस्तत्प्राप्त्यर्थं यतते। ऋद्धयस्तु तेन नैव प्राप्यते, प्रत्युताऽपायान्येव स प्राप्नोति ।। ___अयमत्र सारः - गुरुमनो विराध्य प्राप्यमाणा ऋद्धयः किम्पाकफलसदृश्यो भवन्ति, अतो गुरुमनोविराधनं सर्वथा त्याज्यम् ॥१५॥ ___ अवतरणिका - एवं गुरुमनोविराधनेन प्राप्यमाणर्झनामापातमधुरत्वं परिणामविरसत्वं प्रतिपाद्याऽधुना शिष्येण गुरुं पृष्ट्वैव सर्वं कार्यं कर्त्तव्यमिति प्रतिपादयति - मूलम् - कंडुयणनिट्ठीवणउसास-पामोक्खमइलहुयकज्जं ।
बहुवेलाए पुच्छिय, अन्नं पुच्छेज्ज पत्तेयं ॥१६॥ छाया - कण्डूयननिष्ठीवनउच्छास-प्रमुखमतिलघुककार्यम् ।
बहुवेलया पृष्ट्वा , अन्यत् पृच्छेत् प्रत्येकम् ॥१६॥ दण्डान्वयः - बहुवेलाए कंडुयणनिट्ठीवणउसासपामोक्खमइलहुयकज्जं पुच्छिय अन्नं હતું.’ આમ આલોચના કરી ફરી ચારિત્ર લીધું. તે સદ્ગતિમાં ગયા. માટે ગુર્વાજ્ઞાપૂર્વકનું આચરણ પ્રધાન છે એવો ઉપદેશ છે.”
બીલાડી ભાજનમાં રહેલ દૂધને જુવે છે, બાજુમાં લાકડી લઈને ઉભેલા માણસને નથી જોતી. તેથી દૂધ પીવા દોડે છે. દૂધ તો તેને નથી જ મળતું, ઉર્દુ લાકડીનો માર પડે છે. એમ ગુરુના મનની વિરાધના કરનાર શિષ્ય પૂર્વે કહેલી ઋદ્ધિઓ જુવે છે, તેની પાછળ થનારા આભવ-પરભવના અપાયો નથી જોતો. માટે તે ઋદ્ધિઓ પામવા યત્ન કરે છે. ઋદ્ધિઓ તો તેને નથી મળતી, ઉર્દુ તેને નુકસાન જ થાય છે.
અહીં સાર આવો છે - ગુરુના મનની વિરાધના કરીને મળતી ઋદ્ધિઓ કિંપાક ફળ જેવી છે. માટે ગુરુના મનની વિરાધના સર્વથા ત્યજવી. (૧૫)
અવતરણિકા - આમ “ગુરુના મનની વિરાધનાથી મળતી ઋદ્ધિઓ દેખાવમાં મધુર અને પરિણામે વિરસ હોય છે એમ બતાવી હવે ‘શિષ્ય ગુરુને પૂછીને જ બધું કાર્ય કરવું જોઈએ” એ બતાવે છે.
શબ્દાર્થ – બહુવેલના આદેશથી ખંજવાળવું, થુકવું, શ્વાસ લેવો વગેરે નાના કાર્યો
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिष्येण सर्वकार्यं गुरुं पृष्ट्वैव कर्त्तव्यम् ।
२३१ पत्तेयं पुच्छेज्ज ॥१६॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - बहुवेलया - इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! बहुवेल संदिसाहु ? इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! बहुवेल करशु ? इत्यादेशयाञ्चया, कण्डूयननिष्ठीवनोच्छ्वासप्रमुखम् - कण्डूयनम् - अङ्ग्ल्यादिना गात्रस्य घर्षणम्, निष्ठीवनम् - मुखवर्तिलालाया बहिःक्षेपणम्, उच्छासः - नासिकया शरीरान्तर्वायोर्ग्रहणम् । इदमुपलक्षणम्, तेन निःश्वासोऽपि ग्राह्यः, उच्छासनिःश्वासयोः सहभावित्वात् । कण्डूयनञ्च निष्ठीवनञ्चोच्वासश्चेति कण्डूयननिष्ठीवनोच्छासाः, ते प्रमुखा यस्मिंस्तदिति कण्डूयननिष्ठीवनोच्छासप्रमुखम्, किं तद् ? अतिलघुककार्यम् - अतिशयेन - अतीव लघु - महत्त्वरहितमित्यतिलघु, तदेव अतिलघुकम्, तच्च तत् कार्यञ्चेत्यतिलघुकार्यम्, तत्कर्मतापन्नम्, पृष्ट्वा - अनुज्ञाप्य, अन्यत् - उपर्युक्तातिलघुकार्यातिरिक्तमहत्कार्यम्, प्रत्येकम् - एकमेकमिति प्रत्येकम् - विशेषेण न तु सामान्येनेत्यर्थः, पृच्छेत् - अनुज्ञापयेत् । अयं शब्दार्थः, भावार्थस्त्वेवम्
शिष्येण स्वमनोवाक्काया गुरवे समर्पिताः। ततः स स्वाधीनो नास्ति । स गुरुपरतन्त्रोऽस्ति । अतः किञ्चिदपि कार्यं तेन न स्वधिया कर्त्तव्यम्, सर्वमपि कार्यं तेन गुरुं पृष्ट्वैव कर्त्तव्यम् । कण्डूनयनिष्ठीवनोच्छ्वसननिःश्वसननेत्रोन्मेषनिमेषगात्रसञ्चालनादीनि त्वतीवलघुकार्याणि । तानि मुहुर्मुहुः क्रियन्ते । तत्करणं विना स्वस्थता न जायते । तत्कार्यकरणाय पुनः पुनर्गुरोः प्रच्छनमशक्यम् । पुनः पुनर्गुरोः प्रच्छने सर्वः समयः
પૂછીને બીજુ દરેક કાર્ય પૂછીને કરવું. (૧૬)
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - જેમાં વારંવાર ગુરુને પૂછવું શક્ય ન હોય તેવા વારંવાર કરવા પડતા નાના કાર્યો “ઇચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવન્! બહુવેલ સંદિસાહુ?” ‘ઇચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવન્! બહુવેલ કરશું?' આ બે આદેશથી દિવસમાં એક વાર પૂછીને કરવા, એ સિવાયના દરેક કાર્યો માટે જુદી જુદી રજા માંગવી. આ માત્ર શબ્દોનો અર્થ કહ્યો. ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે -
શિષ્ય પોતાના મન-વચન-કાયા ગુરુને સોંપી દીધા છે. તેથી તે સ્વાધીન નથી. તે ગુરુને પરાધીન છે. માટે કોઈ પણ કાર્ય તેણે પોતાની બુદ્ધિથી વિચારીને ન કરવું. બધું કાર્ય તેણે गुरुने पूछीने ४ ४२.४वागg, y:j, श्वास. सेवो, श्वास भूयो, it wोस-५४२वी, શરીર હલાવવું વગેરે ખૂબ નાના કાર્યો છે. તે વારંવાર કરાય છે. એ કર્યા વિના ચેન ન પડે. તે કાર્યો કરવા માટે વારંવાર ગુરુને પૂછવું શક્ય નથી. વારંવાર ગુરુને પૂછવાથી બધો સમય
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
लघुकार्यानुज्ञा बहुवेलादेशाभ्यां याच्या । तस्मिन्नेव गमिष्यति । ततः प्रच्छनातिरिक्ता न काऽप्याराधना शिष्येण कर्त्तव्या स्यात् । यदि शिष्यः पुनः पुनः पृच्छेत् तर्हि गुरोरपि स्वकार्ये व्याघातो भवेत् । सोऽप्यन्यत्किञ्चिदपि कर्तुं न शक्नुयात् । अत एतद्दोषपरिहारार्थं शिष्येण मुहुर्मुहुः कर्त्तव्यानां सर्वेषामपि कार्याणामनुज्ञा द्वाभ्यामादेशाभ्यां प्रतिदिनं प्रातः सकृदेव याचनीया। एतावादेशौ पूर्वमुक्तौ ।
यानि कार्याणि कादाचित्कानि महत्त्वपूर्णानि च सन्ति तेषामनुज्ञोपर्युक्तद्व्यादेशाभ्यां न याच्यते । तेषां स्वरूपं गुरोनिवेद्य तदनुज्ञा विशिष्य याचनीया । भिक्षाटन-समुद्देशनस्थण्डिलभूमिव्रजन - प्रश्रवणपरिष्ठापन - अध्ययन-अध्यापन - वैयावृत्त्यकरण - मार्गगमनादिकानि सर्वकार्याणि शिष्येण गुरुं पृष्ट्वैव कर्त्तव्यानि । यदुक्तं मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिदृब्धपुष्पमालायाः स्वोपज्ञटीकायां षड्विशतितमगाथाविवरणे विद्यासाधकज्ञाते – 'गुरुमनापृच्छ्य न कदाचित्कर्त्तव्यमुच्छ्वासनिःश्वासावन्तरेणापरकार्यम् ।' पञ्चवस्तुके श्रीहरिभद्रसूरिभिरपि प्रोक्तम् - • १साहूण जओ कप्पो मोत्तूणं आणपाणमाईणं ।
कप्पइ न किंचि काउं घित्तुं वा गुरुअपुच्छाए ॥२९६॥' પૂછવામાં જ જાય. તેથી પૂછવા સિવાય કોઈ આરાધના શિષ્ય ન કરી શકે. જો શિષ્ય વારંવાર પૂછે તો ગુરુને પણ પોતાના કાર્યમાં અંતરાય થાય. તે પણ બીજું કંઈ કરી શકે નહીં. માટે આ દોષ ટાળવા શિષ્ય વારંવાર કરવાના બધા કાર્યોની રજા બે જ આદેશોથી દરરોજ સવારે એકવાર માગી લેવી. આ બન્ને આદેશો પૂર્વે કહ્યા છે.
જે કાર્યો ક્યારેક કરવાના હોય અને જે મહત્ત્વના હોય તેની રજા ઉપર કહેલા આદેશોથી નથી મંગાતી. તેમનું સ્વરૂપ ગુરુને જણાવી તેમની રજા અલગથી માંગવી જોઈએ. ગોચરી જવું, વાપરવું, ચંડિલભૂમીએ જવું, માત્રુ પરઠવવું, ભણવું, ભણાવવું, વૈયાવચ્ચ કરવી, વિહાર કરવો વગેરે બધા કાર્યો શિષ્ય ગુરુને પૂછીને જ કરવા જોઈએ. પુષ્પમાળાની સ્વોપજ્ઞ ટીકામાં માલધારી શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે ૨૬મી ગાથાના વિવરણમાં વિદ્યાસાધકના દૃષ્ટાંતમાં કહ્યું છે - “ગુરુને પૂછ્યા વિના ક્યારેય ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસ સિવાય બીજું કાર્ય ન કરવું.” પંચવસ્તકમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે પણ કહ્યું છે કે,
સાધુઓની આ મર્યાદા છે કે શ્વાસોશ્વાસ વગેરે સિવાય ગુરુને પૂછ્યા વિના કંઈ પણ કરવું કે લેવું કહ્યું નહીં.”
१. साधूनां यतः कल्पः मुक्त्वा आनपानादीन् ।
कल्पते न किञ्चित्कर्तुं ग्रहीतुं वा गुर्वपृच्छया ॥२९६॥
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुपृच्छापूर्वं कार्यकरणेन शिष्यस्यैकान्तेनैव लाभः ।
२३३ यदि स गुरुमनापृच्छयैव कार्यं करोति तर्हि तस्य गुरुपारतन्त्र्यं नश्यति । ततश्च स स्वच्छन्दो भवति । स्वेच्छया प्रवृत्तिस्त्वाराधनारूपा न भवति, किन्तु विराधनारूपैव । ततस्तस्य दीक्षाऽपि निरर्थिका भवति । ततः स मोक्षमार्गाद्धृश्यति । ततो मोक्षाभिलाषिणा शिष्येण दीक्षा सफलीकार्या । दीक्षासाफल्यं गुरुपारतन्त्र्येणैव जायते । गुरुपरतन्त्रता च सर्वकार्याणां गुर्वनुज्ञापूर्वकमेव करणेन भवति । ततः शिष्येण सर्वकार्येषु गुरुः प्रष्टव्यः ।
शिष्यस्य ज्ञानमल्पं भवति । ततः स लाभालाभौ न जानाति । शिष्यो यदि स्वेच्छया प्रवर्त्तते तहि कदाचित्तस्य हानिरपि भवति । गुरुस्तु गीतार्थो भवति । स दीर्घदर्श्यस्ति । स लाभालाभौ जानाति । स आयतिं चिन्तयति । ततो यदा शिष्यस्तं पृच्छति तदा यदि तत्कार्यं तद्धिताय स्यात्तद्देव सोऽनुमति ददाति । यदि तत्कार्यं शिष्यहानिकारि स्यात्तर्हि स तन्निषिध्यति । एवं गुरुपृच्छापूर्वकं कार्यकरणेन शिष्यस्यैकान्तेनैव लाभो भवति, अलाभकारिकार्यस्य गुरुणा निषिद्धत्वात् । अतो हानिनिवारणार्थमपि शिष्येण गुरुरवश्यमेव प्रष्टव्यः । उक्तञ्च श्रीनेमिचन्द्रसूरिरचितप्रवचनसारोद्धारस्य सप्तषष्टितमद्वारस्य वृत्तौ श्रीसिद्धसेनसूरिभिः - 'तथा गुरुप्रच्छनशरीरसंस्तारकभूम्यादिप्रतिलेखन
જો શિષ્ય ગુરુને પૂછયા વિના જ કાર્ય કરે તો તેની ગુરુપરાધીનતા નાશ પામે. તેથી તે સ્વચ્છન્દ બને. સ્વેચ્છાપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ તે આરાધના નથી પણ વિરાધના જ છે. તેથી તેની દીક્ષા પણ નકામી થાય છે. તેથી તે મોક્ષમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થાય છે. તેથી મોક્ષની ઇચ્છાવાળા શિષ્ય દીક્ષા સફળ કરવી જોઈએ. દીક્ષાની સફળતા ગુરુને પરતંત્ર રહેવાથી જ થાય છે. ગુરુપરતંત્રતા બધા કાર્યો ગુરુને પૂછીને જ કરવાથી થાય છે. માટે શિષ્ય બધા કાર્યોમાં ગુરુને પૂછવું.
શિષ્યનું જ્ઞાન થોડું હોય છે. તેથી તે લાભાલાભને ન જાણે. શિષ્ય જો સ્વેચ્છાથી પ્રવર્તે તો ક્યારેક તેને નુકસાન પણ થાય. ગુરુ તો ગીતાર્થ છે. તેઓ દીર્ઘદર્શી હોય. તેઓ લાભાલાભ જાણતા હોય. તેઓ ભવિષ્યનો વિચાર કરે. તેથી જ્યારે શિષ્ય તેમને પૂછે ત્યારે જો તે કાર્ય તેના હિત માટે હોય તો તેઓ રજા આપે, જો તે કાર્ય શિષ્ય માટે અહિતકારી હોય તો તેઓ તેનો નિષેધ કરે. આમ ગુરુને પૂછીને કાર્ય કરવાથી શિષ્યને એકાંતે લાભ થાય છે, કેમકે અહિતકારી કાર્યનો ગુરુ નિષેધ કરે છે. માટે નુકસાન અટકાવવા માટે પણ શિષ્ય ગુરુને અવશ્ય પૂછવું જોઈએ. પ્રવચન સારોદ્ધારના ૬૭માં દ્વારની વૃત્તિમાં શ્રીસિદ્ધસેનસૂરિજીએ કહ્યું છે – ‘તથા ગુરુને પૂછવું, શરીર-સંથારો-ભૂમી
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
सर्वकार्येषु गुरोः प्रच्छनेन तस्य व्याघातो भवेदिति शङ्का तत्समाधानञ्च । प्रमार्जनादिसमयोक्तक्रियाकलापपुरःसरं शयनादि साधुना विधेयम् ।' अत्र साधुशयनादिकृत्यानां समयोक्तक्रियाकलापे गुरुप्रच्छनमादौ न्यस्तम् । तज्ज्ञायते यत्सर्वकृत्यानां समयोक्तक्रियाकलापे गुरुप्रच्छनं प्रधानभूतं वर्त्तते । अतः सर्वकृत्येषु प्रथमं गुरुप्रच्छनं विधेयम्।
यदि शिष्यो गुरुं पृष्ट्वा कार्यं करोति तर्हि तत्तस्य नम्रतां विनीतत्वं च द्योतयति। यदि स गुरुमनापृच्छ्य कार्यं करोति तहि तत्तस्य स्तब्धतामुद्धतत्वञ्च व्यञ्जयति । अतः स्वविनीतत्वनम्रतादिगुणकलापरक्षणार्थमपि तेन सर्वत्र गुरुः प्रष्टव्यः ।
ननु यदि सर्वकार्याणि गुरुं पृष्ट्वैव कर्त्तव्यानि तर्हि गुरोः स्वकार्येषु व्याघातो भवेत् ततश्च तत्कार्याणि सीदेयुः । अतः सर्वकार्येषु गुरुर्न प्रष्टव्यः, परन्तु केषुचिदतिमहत्त्वपूर्णकार्येष्वेव स प्रष्टव्यः । शेषकार्याणि तु स्वधिया विचार्यैव कर्तव्यानि । एवमेव च विनीतत्वं भवति । अन्यथा गुरुव्याघातकृतोऽविनयो भवति ? इति चेत्, न, शास्त्रकारैरुक्तं यदतिलघुकार्याण्येव बहुवेलादेशाभ्यां पृष्ट्वा कर्त्तव्यानि । इदमेव ज्ञापयति यत्शेषाशेषकार्याणि
જોવા અને પ્રમાર્જિવા વગેરે શાસ્ત્રમાં કહેલી ક્રિયા પૂર્વક સાધુએ શયન કરવું.” અહીં સાધુના સુવા વગેરે કૃત્યોની શાસ્ત્રોક્ત ક્રિયાઓમાં ગુરુને પૂછવું એ પ્રથમ કહ્યું છે. તેથી જણાય છે કે બધા કૃત્યોની શાસ્ત્રોક્ત ક્રિયાઓમાં ગુરુને પૂછવું એ પ્રધાન છે. માટે બધા કૃત્યોમાં પહેલા ગુરુને પૂછવું.
જો શિષ્ય ગુરુને પૂછીને કાર્ય કરે તો તે તેની નમ્રતા અને વિનીતપણાને બતાવે છે. જો તે ગુરુને પૂછ્યા વિના કાર્ય કરે તો તે તેની અક્કલતાને અને ઉદ્ધતપણાને જણાવે છે. માટે પોતાના વિનીતપણું, નમ્રતા વગેરે ગુણોના સમૂહનું રક્ષણ કરવા પણ તેણે બધા કાર્યોમાં ગુરુને પૂછવું.
પ્રશ્ન - જો બધા કાર્યો ગુરુને પૂછીને જ કરવાના હોય તો ગુરુને પોતાના કાર્યોમાં અંતરાય થાય. તેથી તેમના કાર્યો સીદાય. માટે બધા કાર્યોમાં ગુરુને ન પૂછવું, પણ કેટલાક ખૂબ મહત્ત્વના કાર્યોમાં જ ગુરુને પૂછવું. બાકીના કાર્યો તો પોતાની બુદ્ધિથી વિચારીને જ કરવા. એમ કરવાથી જ વિનીતપણે થાય છે. જો આમ ન કરે અને દરેક કાર્યમાં ગુરુને પૂછ-પૂછ કરે તો ગુરુને અંતરાય કરવાનો અવિનય થાય.
જવાબ - ના, તમારી વાત બરાબર નથી. શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે બહુ નાના કાર્યો જ બહુવેલના આદેશથી પૂછીને કરવા. આ જ જણાવે છે કે બાકીના દરેક કાર્યો ગુરુને
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
सारणादिकमकुर्वन्गुरुः शरणागतशीर्षकर्त्तकतुल्यः ।
२३५ प्रत्येकं गुरुं पृष्ट्वैव कर्त्तव्यानि । यद्यतिमहत्त्वपूर्णकार्येष्वेव गुरुः प्रष्टव्योऽभविष्यत्तर्हि ते तथैव निरदेक्ष्यन्त । न च कुत्रचिदपि तैस्तथा निर्दिष्टम् । अतो ज्ञायतेऽतिलघुकार्यातिरिक्तसर्वकार्याणि गुरुं पृष्ट्वैव कर्त्तव्यानि । न चैवं गुरोर्व्याघातोऽपि भवति । यतः शिष्यपालनमपि गुरुकार्यमेव । तच्च शिष्यस्य हितकरणेनाऽहितनिवारणेन च भवति । तदर्थं तेनाऽवश्यं शिष्यपृच्छाया उचितः प्रत्युत्तरो दातव्यः । ततश्च तत्र तस्य न कोऽपि व्याघातो भवति, किन्त्वेवंकरणेन तेन स्वकर्त्तव्यपालनमेव क्रियते शिष्याणाञ्चोद्धतत्वं परिहियते ।
गुरुणा न केवलं स्वसाधनायामेव मग्नेन भाव्यम्, किन्तु सारणादिना शिष्या अपि परिनिष्ठिताः कर्त्तव्याः । यदि स शिष्याणां सारणादिकं न करोति तर्हि स शरणागतजन्तुशीर्षनिकर्त्तकतुल्यो भवति । यदुक्तं मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिभिः पुष्पमालायाम्
१जह सीसाइं निकिंतइ कोई सरणागयाण जंतूणं ।
तह गच्छमसारंतो गुरूवि सुत्ते जओ भणियं ॥३३७॥ तत्स्वोपज्ञवृत्तावपि - 'यथा कश्चित्पापकर्मा शरणागतानामपि जन्तूनां शिरांसि निकृन्तति
પૂછીને જ કરવા. જો માત્ર અતિમહત્ત્વના કાર્યોમાં જ ગુરુને પૂછવાનું હોત તો તેઓએ એ જ પ્રમાણે જણાવ્યું હોત. પણ ક્યાંય તેમણે એવું જણાવ્યું નથી. માટે જણાય છે કે બહુ નાના કાર્યો સિવાય બધા કાર્યો ગુરુને પૂછીને જ કરવા. આમ કરવાથી ગુરુને અંતરાય થાય એવું પણ નથી. કેમકે શિષ્યનું પાલન કરવું એ પણ ગુરુનું કાર્ય જ છે. શિષ્યનું પાલન એને હિતમાં પ્રવર્તાવવાથી અને અહિતથી અટકાવવાથી થાય છે. તેની માટે તેમણે અવશ્ય શિષ્ય પૂછેલા પ્રશ્નનો ઉચિત ઉત્તર આપવો જોઈએ. તેથી આમાં તેમને કોઈ અંતરાય થતો નથી, પણ આમ કરવાથી તે પોતાના કર્તવ્યનું પાલન જ કરે છે અને શિષ્યોનું ઉદ્ધતપણું દૂર કરે છે.
ગુરુએ માત્ર પોતાની સાધનામાં જ મગ્ન ન રહેવું જોઈએ, પણ સારણા વગેરેથી શિષ્યોને પણ તૈયાર કરવા જોઈએ. જો તેઓ શિષ્યોને સારણા વગેરે ન કરે તો તે શરણે આવેલા જીવનું માથું કાપનારા સમાન બને છે. પુષ્પમાળામાં મલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - “જેમ કોઈ શરણે આવેલા જીવોના માથા કાપી નાખે છે તેમ ग७नी संभाण नसता गुरु ५ वा. भर सत्रम हाछे..." तेनी स्वोपश ટીકામાં પણ કહ્યું છે - “જેમ કોઈ પાપી શરણે આવેલા જીવોના માથા કાપી નાખે છે
१. यथा शीर्षाणि निकृन्तति कश्चित् शरणागतानां जन्तूनाम् ।
तथा गच्छमसारयन् गुरुरपि सूत्रे यतः भणितम् ॥३३७॥
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
तिलहारकज्ञातम्। - छिनत्ति तथा - तेनैव प्रकारेण गुरुरपि संसारभीत्या शरणमुपगतं गच्छं - साधुसाध्वीसमुदायरूपमसारयन् ज्ञानदर्शनचारित्ररूपतच्छिरःकर्त्तको द्रष्टव्यः, द्रव्यशीर्षे हि कर्त्तिते एकभविकं क्षणिकमेव दुःखं, गुरुणा तु कृत्येष्वप्रवर्त्तितानां दोषेभ्यस्त्वनिवर्तितानां भ्रष्टमार्गाणां शिष्याणां ज्ञानादिरूपे भावशिरसि कर्त्तितेऽनन्तभविका निरवधिरेव दुःखप्राप्तिः, सूत्रेऽपि-आगमेऽपि यतो भणितमिति गाथार्थः ।'
तत्रैव गुरुकृताऽकृतसारणादिना शिष्याणां लाभालाभावपि सदृष्टान्तौ प्रदर्शितौ - • १जणणीए अनिसिद्धो निहओ तिलहारओ पसंगेण । जणणीवि थणच्छेयं पत्ता अनिवारयंती उ ॥३३८॥ इय अनिवारियदोसा सीसा संसारसागरमुवेंति ।
विणियत्तपसंगा पुण कुणंति संसारवोच्छेयं ॥३३९॥ भावार्थः किञ्चिदुच्यते - २नयरम्मि वसंतउरे इगाए कुलइत्थियाए विहवाए ।
તેમ સંસારના ભયથી શરણે આવેલા સાધુસાધ્વીના સમુદાયરૂપ ગચ્છની સંભાળ ન રાખતા ગુરુ પણ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપી તેમના માથા કાપનારા છે. દ્રવ્યમાથું કાપવાથી એક ભવમાં થોડા સમય માટે જ દુઃખ થાય છે. ગુરુ શિષ્યોને કૃત્યોમાં ન પ્રવર્તાવે અને દોષોથી પાછા ન વાળે તો શિષ્યો માર્ગથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય. તેથી ગુરુએ તેમનું જ્ઞાનાદિરૂપ ભાવ માથું કાપ્યું કહેવાય. તેનાથી તેમને અનંત ભવોમાં અપાર દુઃખ ભોગવવું પડે. उभ3 भागममा ५५ युं छे...."
તે પુષ્પમાળામાં આગળ ગુરુના સારણાદિ કરવાથી શિષ્યને થતા લાભો અને ન કરવાથી થતા નુકસાનો દૃષ્ટાંત સહિત બતાવ્યા છે - “માતા વડે નહીં નિષેધાયેલો તલ હરનારો પ્રસંગથી હણાયો, તેને નહીં અટકાવનારી માતાના પણ સ્તન છેદાયા. એમ શિષ્યોના દોષોનું નિવારણ ન થાય તો તેઓ સંસારસાગરમાં ડૂબે છે, જો તેમને વિનીત ४२॥य तो संसा२नो अंत ४३."टीम तनो भावार्थ ॥ ते त्यो छ - "संतपुर
१. जनन्या अनिषिद्धः निहतः तिलहारकः प्रसङ्गेन ।
जननी अपि स्तनच्छेदं प्राप्ता अनिवारयन्ती तु ॥३३८॥ इति अनिवारितदोषाः शिष्याः संसारसागरमुपेयन्ति । विनीतत्वप्रसङ्गात् पुनः कुर्वन्ति संसारव्युच्छेदम् ॥३३९॥ २. नगरे वसन्तपुरे एकस्याः कुलस्त्रियाः विधवायाः । बालत्वे वर्धमानः पुत्रः स्नात्वा आर्द्रः ॥१॥
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
तिलहारकज्ञातम्।
२३७ बालत्ते वढ्तो पुत्तो हाऊण उल्लुग्गो ॥१॥ नीहरिओ गेहाओ कस्सइ वणियस्स हट्टदारम्मि । तिलरासीए उवरिं अक्खुडिओ निव्वडइ एसो ॥२॥ उल्लम्मि तस्स अंगे बहुया लग्गा तिला उ अह गेहे । पत्तस्स तस्स जणणी झाडेउं लेइ ते सव्वे ॥३॥ अह बीयदिणे अंगं उविच्चकरणेण उल्लयं काउं । निव्वडइ तहेव जणणीवि लेइ तह चेव झाडेउं ॥४॥ इय वड्डिओ पसंगो एवं चिय सो करेइ पइदियहं । अन्नन्नवणियधन्नाइं हरइ मुहमुट्ठिमाईहिं ॥५॥ जणणी उण न निवारेइ तुट्ठा बहु मन्नए य तं सव्वं । अह गरुयचोरियासु विलग्गो वढंतओ एसो ॥६॥ तो कहवि गहियलुद्धो एसो कइयावि जोव्वणारूढो । रायपुरिसेहिं पत्तो उवणिज्जइ वज्झठाणम्मि ॥७॥ अह तेण रायपुरिसा भणिया जणणीए सह पसीऊणं । मह कुणह एक्कवारं मेलयमह तेहिवि पवन्नं ॥८॥ आणीया जणणीवि हु आसन्नाए य तीए तो तेण ।
નગરમાં એક કુળવાન સ્ત્રી વિધવા થઈ. તેનો બાળક હાઈને ભીના શરીરે ઘરમાંથી નીકળ્યો અને કોઈ વાણીયાની દુકાનમાં તલના ઢગલા ઉપર પડે છે. તેના ભીના શરીર | ઉપર ઘણા તલ ચોંટી ગયા. તે ઘરે આવ્યો એટલે એની માતા ખંખેરીને બધા તલ લઈ લે છે. બીજા દિવસે જાણીને શરીર ભીનું કરી તે જ રીતે પડે છે, માતા પણ તે જ રીતે ખંખેરીન તલ લે છે. એમ એને ટેવ પડી ગઈ. દરરોજ તેમ જ કરે છે. જુદા જુદા વાણીયાઓની દુકાનમાંથી મુકિ, મોઢા વગેરેથી અનાજ હરે છે. માતા ખુશ થઈને તેને અટકાવતી નથી. તે બધું સારું માને છે. મોટો થતો તે મોટી ચોરી કરવા લાગ્યો. કોઈવાર યુવાનીમાં ચોરીના માલ સાથે રાજપુરુષોએ તેને પકડ્યો અને ફાંસીને માંચડે લઈ જાય છે. તેણે રાજપુરુષોને કહ્યું “એકવાર કૃપા કરીને મારી માતા સાથે મળવા દો.' તેમણે સ્વીકાર્યું. માતાને લાવ્યા. માતા નજીક આવી એટલે તેણે છરીથી માતાના સ્તન
निःसृतः गृहात् कस्यचित् वणिजः हट्टद्वारे । तिलराशेरुपरि स्खलितः निपतति एषः ॥२॥ आर्द्र तस्य अङ्गे बहुका लग्नास्तिलास्तु अथ गृहे । प्राप्तस्य तस्य जननी लाति तान् सर्वान् ॥३॥ अथ द्वितीयदिने अङ्गं उपत्यकरणेन आर्द्रकं कृत्वा । निपतति तथैव जननी अपि लाति तथैव ॥४॥ इति वृद्धः प्रसङ्गः एवमेव सः करोति प्रतिदिवसम् । अन्यान्यवणिग्धान्यानि हरति मुखमुष्ट्यादिभिः ॥५॥ जननी पुनः न निवारयति तुष्टा बहु मन्यते च तत् सर्वम् । अथ गुरुकचोरिकास्वपि लग्नः वर्धमानः एषः ॥६॥ ततः कथमपि गृहितलोध्रः एषः कदाचित् यौवनारूढः । राजपुरुषैः प्राप्तः उपनीयते वध्यस्थाने ॥७॥ अथ तेन राजपुरुषाः भणिताः जनन्या सह प्रसीद्य मम कुरुत सकृत् मेलकमथ तैरपि प्रपन्नम् ॥८॥ आनीता जननी अपि खलु आसन्नायाः च तस्याः ततस्तेन ।
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
तिलकहारकज्ञातम्। छुरियाए थणच्छेओ झत्ति कओ तो जणो सव्वो ॥९॥ हाहारवमुहलो पुच्छए तयं तो भणेइ एसोऽवि । एत्तियमणत्थाण कारणं मह इमा जाया ॥१०॥ जइ सुहुमचोरियासुं बालत्ते मं इमा निवारिज्जा । तो बायरासु तासुं न हु एवमहं पयर्टीतो ॥११॥ एवमिणंति जणस्सवि परिणयमेवं दुगंपि नासेइ । निच्चमकज्जपसंगं गुरूवि सीसाणऽवारंतो ॥१२॥'
__ एवं शिष्यपालनमपि गुरुधर्म एव । ततस्तत्पृष्टप्रश्नानामुत्तरदाने गुरोर्व्याघातो न भवति । प्रत्युत यदि सर्वकार्येषु शिष्यो गुरुं पृच्छति तर्हि गुरुस्तं विश्वसिति । ततो गुरुः प्रसन्नो भवति । ततः सर्वकुविकल्पान्परित्यज्य शिष्येण सदा गुरुं पृष्ट्वैव कार्यं कर्त्तव्यम् । ___ मार्गानभिज्ञो जनो यदीष्टस्थानगमनमार्ग मार्गवतिनं कञ्चित्पृच्छेत् तहि स सुखैनैवेष्टस्थानं प्राप्नुयात् । यदि स मार्गं न पृच्छेत्तर्हि कदाचित्स इष्टस्थानाढूरतरं गच्छेत्, कदाचिच्च हस्वमार्गे सत्यपि दीर्घमार्गेणेष्टस्थानं प्राप्नुयात् । अतो मार्गं गच्छता सदा पृच्छकेन भाव्यम्। यः पृच्छति स सुखी भवति, यो न पृच्छति स भ्राम्यति ।। કાપી નાખ્યા. લોકો હાહાકાર કરીને પૂછવા લાગ્યા. તેણે કહ્યું, “મારા આટલા અનર્થોનું કારણ આ માતા છે. જો નાનપણમાં નાનીચોરીથી મને અટકાવ્યો હોત તો હું મોટી ચોરી કરતો ન થાત. લોકોને થયું કે બરાબર છે. એમ શિષ્યોના હંમેશા અકાર્યના પ્રસંગને નહીં વારતા ગુરુ પણ પોતાનો અને તેમનો બન્નેનો નાશ કરે છે.'
આમ શિષ્યોનું પાલન કરવું એ પણ ગુરુનો ધર્મ જ છે. માટે તેણે પૂછેલા પ્રશ્નોના જવાબ આપવામાં ગુરુને અંતરાય ન થાય. ઉન્હેં જો બધા કાર્યોમાં શિષ્યો ગુરુને પૂછે તો ગુરુને તેની ઉપર વિશ્વાસ બેસે છે. તેથી ગુરુ પ્રસન્ન થાય તેથી બધા કુવિકલ્પો ત્યજીને શિષ્ય હંમેશા ગુરુને પૂછીને જ કાર્ય કરવું.
રસ્તો નહીં જાણતો માણસ જો ઇષ્ટ સ્થાને પહોંચવાનો રસ્તો રસ્તે ચાલતા કોઈને પૂછે તો તે સુખેથી ઇષ્ટસ્થાને પહોંચી જાય. જો તે રસ્તો ન પૂછે તો ક્યારેક તે ઇષ્ટ સ્થાનથી વધુ દૂર જતો રહે, ક્યારેક ટૂકો રસ્તો હોવા છતાં તે લાંબા રસ્તાથી ઇષ્ટ સ્થાને પહોંચે. માટે રસ્તે જતા હંમેશા પૂછતા રહેવું. જે પૂછે છે તે સુખી થાય છે, જે નથી પૂછતો તે ભટકે છે.
छुरिकया स्तनच्छेदः झटिति कृतः ततः जनः सर्वः ॥९॥ हाहारवमुखरः पृच्छति तं ततः भणति एषोऽपि । एतावदनानां कारणं ममेयम् ॥१०॥ यदि सूक्ष्मचोरिकासु बालत्वे मामियं न्यवारयिष्यत् । ततः बादरासु तासु न खलु एवमहं प्रावतिष्यम् ॥११॥ एवमेतदिति जनस्यापि परिणतमेवं द्वौ अपि नाशयति । नित्यमकार्यप्रसङ्गं गुरुरपि शिष्यानामनिवारयन् ॥१२॥
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
सदा पृच्छकेन भाव्यम् ।
२३९ एवं शिष्यो मुक्तिमार्गानभिज्ञोऽस्ति, गुरुस्तु मार्गज्ञोऽस्ति । यदि शिष्यो गुरुं पृष्ट्वा कार्याणि करोति तर्हि स शीघ्रं मुक्तिं प्रयाति, यदि स गुरुं न पृच्छति तर्हि कदाचिच्चिरेण मुक्तिं प्राप्नोति, कदाचिच्च दीर्घ संसारं भ्रमति । अतोऽध्यात्ममार्गपथिकेन शिष्येणाऽपि सदा पृच्छकेन भाव्यम् । यदि स पृच्छति तर्हि संसारं तरति, यदि न पृच्छति तर्हि संसारे निमज्जति ।
एवमस्मिन्वृत्ते 'शिष्येण सर्वकार्येषु गुरुः प्रष्टव्यः' इति कथनेनेदं सूचितं यत् शिष्यस्य सर्वाः प्रवृत्तयो गुरुणा ज्ञाता एव स्युः । शिष्यो गुरोः प्रच्छन्नं किमपि न कुर्यात् । शिष्यः किं पठति, कुत्रोपविशति, कुत्र गच्छति, कदा गच्छति, केन सह संलपति, कदा प्रत्यागच्छति, किं भुङ्क्ते, कदा स्वपिति, किं तपः करोतीत्यादिकं सर्वं गुरुणा विदितमेव स्युः । यदि शिष्यो गुरोः प्रच्छन्नं किमपि कुर्यात्तर्हि सा माया भवेत् । सा च कटुविपाकेति पूर्वमुक्तमेव । ततोऽयमत्र रहस्यार्थः - शिष्येण गुरोः किमपि न गोपनीयम् । स्वजीवनस्य सूक्ष्माऽपि प्रवृत्तिस्तेन गुरोर्ज्ञापनीया । रोगी वैद्यात्किमपि न गोपायति, स तस्मै सर्वं कथयति, यतः स रोगमुक्तिं काङ्क्षते वैद्यं च रोगमोचकत्वेन श्रद्दधाति । एवं शिष्योऽपि भवरोगमुक्तिमभिलषति, गुरुर्भवरोगमोचकोऽस्ति । ततः शिष्येण
એમ શિષ્ય મુક્તિનો માર્ગ નથી જાણતો. ગુરુ માર્ગના જાણકાર છે. જો શિષ્ય ગુરુને પૂછીને કાર્યો કરે તો તે જલ્દીથી મુક્તિ પામે. જો તે ગુરુને ન પૂછે તો ક્યારેક લાંબા સમયે મોક્ષે પહોંચે અને ક્યારેક દીર્ઘ સંસારમાં ભટકે. માટે અધ્યાત્મમાર્ગના મુસાફર શિષ્ય પણ હંમેશા પૂછતા રહેવું. જો તે પૂછે તો સંસારને તરે, જો ન પૂછે તો સંસારમાં ડૂબે.
આમ આ શ્લોકમાં ‘શિષ્ય બધા કાર્યોમાં ગુરુને પૂછવું” એમ કહેવા વડે એ સૂચવ્યું કે શિષ્યની બધી પ્રવૃત્તિઓ ગુરુ જાણતા જ હોય. શિષ્ય ગુરુથી છૂપી રીતે કંઈ પણ ન કરે. શિષ્ય શું ભણે છે, ક્યાં બેસે છે, ક્યાં જાય છે, ક્યારે જાય છે, કોની સાથે વાત કરે છે, ક્યારે પાછો આવે છે, શું વાપરે છે, ક્યારે સુવે છે, શું તપ કરે છે વગેરે બધું ગુરુ જાણતા જ હોય. જો શિષ્ય ગુરુથી છૂપી રીતે કંઈ પણ કરે તો તે માયા છે. માયાના ફળ કડવા છે તે પૂર્વે કહ્યું છે. તેથી અહીં રહસ્યાર્થ આવો છે – શિષ્ય ગુરુથી કંઈ પણ છૂપાવવું નહી. પોતાના જીવનની નાનામાં નાની પ્રવૃત્તિ પણ તેણે ગુરુને જણાવવી. રોગી વૈદ્યથી કંઈ છુપાવતો નથી. તે તેને બધું કહે છે. કેમકે તેને રોગમાંથી મુક્ત થવું છે અને વૈદ્ય રોગને દૂર કરશે એવી એને શ્રદ્ધા છે. એમ શિષ્ય પણ સંસારરૂપી રોગમાંથી મુક્ત થવા ઇચ્છે છે. ગુરુ સંસારરોગને દૂર કરનાર છે. માટે શિષ્ય
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
शिष्यरोगिणा गुरुवैद्यान्न किमपि गोपनीयम् । गुरुः श्रद्धातव्यः । ततो न तस्मात्किमपि गोपनीयम् । यदि रोगी वैद्यात्किमपि गोपायति तर्हि तस्य रोगवृद्धिरेव भवति, वैद्यस्य तु न काऽपि हानिर्जायते, एवं शिष्योऽपि यदि गुरोः किमपि गोपायति तर्हि तस्य भवरोगवृद्धिरेव जायते, गुरोस्तु न किमपि हीयते । स्वजीवनस्य सर्वा मनोवाक्कायचेष्टा यो गुरोः पुरो मुत्कलहृदयेन प्रकटीकरोति, मोक्षमार्गस्तस्य मुत्कलो भवति । यः स्वजीवनचेष्टा गुरोर्गोपायति, मोक्षमार्गस्तस्य गुप्तो भवति ।।
मुमुक्षुणा शिष्येण स्वजीवने द्वौ नियमौ कर्त्तव्यौ – १) गुरुय॑त्कथयति तत्करणीयम्, २) स्वजीवनप्रवृत्तयो गुरवे निवेदनीयाः । अत्र कुलके प्रथमो नियमश्चतुर्दशवृत्तेन कथितः द्वितीयश्चानेन षोडशवृत्तेन सूचितः । ततोऽयमत्रोपनयः - गुरोः किमपि न गोपनीयम् ।
सर्वकार्याणि गुरुं पृष्ट्वा करणेन शिष्येण दशविधचक्रवालसामाचार्याश्चतुर्थपञ्चम्यौ सामाचार्या आराद्धे । पृच्छेति चतुर्थी सामाचार्यस्ति । तस्या अर्थः - गुरुं पृष्ट्वा कार्य कर्त्तव्यम् । पञ्चमी सामाचारी प्रतिपृच्छानाम्न्यस्ति । तस्या अर्थः - कार्यावसरे पुनर्गुरुं पृष्ट्वैव प्रवर्तनीयम् । यदुक्तं सामाचारीप्रकरणे तत्स्वोपज्ञटीकायाञ्च महोपाध्याय
ગુરુ ઉપર શ્રદ્ધા રાખવી. તેથી તેમના થકી કંઈ પણ છુપાવવું નહીં. જો રોગી વૈદ્યથી કંઈ પણ છુપાવે તો તેનો જ રોગ વધે, વૈદ્યને કંઈ નુકસાન ન થાય. એમ શિષ્ય પણ જો ગુરુ થકી કંઈ પણ છુપાવે તો તેનો જ સંસારરોગ વધે, ગુરુને કંઈ નુકસાન ન થાય. પોતાના જીવનની મન-વચન-કાયાની બધી પ્રવૃત્તિઓ જે ગુરુ આગળ ખુલ્લા હૃદયે પ્રગટ કરે છે તેનો મોક્ષમાર્ગ ખુલ્લો થઈ જાય છે. જે પોતાના જીવનની પ્રવૃત્તિઓ ગુરુથી છુપાવે છે તેનો મોક્ષમાર્ગ બંધ થઈ જાય છે.
મોક્ષની ઇચ્છાવાળા શિષ્ય પોતાના જીવનમાં બે નિયમ કરવા - ૧) ગુરુ જે કહે તે કરવું, અને ૨) પોતાના જીવનની પ્રવૃત્તિઓ ગુરુને કહેવી. આ કુલકમાં પહેલો નિયમ ૧૪મા શ્લોકમાં સૂચવ્યો છે અને બીજો નિયમ આ ૧૬મા શ્લોકમાં સૂચવ્યો છે. તેથી અહીં ઉપનય આવો છે – ગુરુથી કંઈ પણ છુપાવવું નહીં.
બધા કાર્યો ગુરુને પૂછીને કરવાથી શિષ્ય દશવિધ ચક્રવાલ સામાચારીમાંથી ચોથી અને પાંચમી સામાચારીની આરાધના કરે છે. ચોથી સામાચારી – પૃચ્છા છે. તેનો અર્થ એ છે કે ગુરુને પૂછીને કાર્ય કરવું.” પાંચમી સામાચારી પ્રતિકૃચ્છા છે. તેનો અર્થ એ છે કે “કાર્ય કરતી વખતે ફરી ગુરુને પૂછીને જ કાર્ય કરવું.” સામાચારીપ્રકરણ અને તેની સ્વોપજ્ઞ ટીકામાં
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृच्छासामाचारी।
२४१ श्रीयशोविजयगणिवर्यैः - १णियहियकज्जपइण्णाणिवेअणं पइ गुरुं विणयपुव्वं । आपुच्छणत्ति णेया सेयं तप्पुव्वयं कम्मं ॥४६॥ णियत्ति । गुरुं - धर्माचार्यं प्रति विनयपूर्वं - गुरुभक्त्यभिमुखमन:परिणामपूर्वं निजहितकार्यप्रतिज्ञानिवेदनमापृच्छति भणिता, इति लक्षणकथनपरिसमाप्तौ । तेन गुरुभिन्नं प्रति, तं प्रत्यपि विनयं विना वा स्वहितकार्यप्रतिज्ञानिवेदने, गुरुं प्रति विनयपूर्वं परहितस्य स्वाऽहितस्य वा प्रतिज्ञानिवेदने, स्वहितकृतत्वादिनिवेदने वा उक्तनिवेदनविरहितक्रियामात्रे वा नाऽऽपृच्छाव्यवहारः । तत्पूर्वकं - उक्तलक्षणलक्षिताऽऽप्रच्छनापूर्वकं कर्म-कार्यं श्रेयः वक्ष्यमाणरीत्या यतिहितकरम् । सर्वं वाक्यं सावधारणमिति न्यायादाप्रच्छनापूर्वमेव कर्म श्रेयो नान्यथा, आज्ञाविराधनादितिभावः ॥४६॥ ___पुच्छा किर पडिपुच्छा गुरुपुव्वणिवेइयस्स अट्ठस्स । कज्जंतराइजाणणहेडं धीराण किइसमए ॥५१॥ पुच्छत्ति, किल इति सत्ये, गुरुणा पूर्वनिवेदितस्यार्थस्य पृच्छा प्रतिपृच्छा ‘भण्यते' इति शेषः पृच्छा चोक्तलक्षणैव । निवेदनं च विधिनिषेधान्यतर उपदेशः । तेन न गुरुणा पूर्वमनिवेदितस्यार्थस्य पृच्छायां पूर्वनिवेदितस्यापि पृच्छागुणविरहितकथनमात्रे वाऽतिव्याप्तिः, अपवादतो निषिद्धप्रतिમહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજે કહ્યું છે - “વિનયપૂર્વક ગુરુને પોતાના હિતકાર્યની પ્રતિજ્ઞા જણાવવી તે આ પૃચ્છા સામાચારીનું લક્ષણ છે. તેથી ગુરુ સિવાય બીજાને જણાવે, અથવા ગુરુને વિનય વિના જણાવે, અથવા ગુરુને વિનયપૂર્વક બીજાના હિતની કે પોતાના અહિતની પ્રતિજ્ઞા જણાવે, અથવા પોતાનું હિત કાર્ય કર્યું છે એમ જણાવવું, અથવા ઉક્ત નિવેદન વિનાની બધી ક્રિયાઓમાં આપૃચ્છાનો વ્યવહાર નથી થતો. આપૃચ્છાપૂર્વક કાર્ય કરવું તે સાધુ માટે હિતકર છે. આપૃચ્છાપૂર્વકનું કાર્ય જ હિતકર છે, તેના વિનાનું નહીં, કેમકે આપૃચ્છા વિના કાર્ય કરવાથી આજ્ઞાની વિરાધના થાય છે.
ગુરુએ પૂર્વે જણાવેલી બાબત ફરીથી પૂછવી તે પ્રતિપૃચ્છા કહેવાય છે. ગુરુએ પૂર્વે જણાવેલી બાબત હકારાત્મક કે નકારાત્મક હોય. તેથી ગુરુએ પહેલા નહીં જણાવેલી બાબત પૂછવી, અથવા ગુરુએ પહેલા જણાવેલી બાબત હોય પણ પૃચ્છાના ગુણ વિનાનું
१. निजहितकार्यप्रतिज्ञानिवेदनं प्रति गुरुं विनयपूर्वम् ।
आपृच्छना इति ज्ञेया श्रेयः तत्पूर्वकं कर्म ॥४६॥ २. पृच्छा किल प्रतिपृच्छा गुरुपूर्वनिवेदितस्य अर्थस्य ।
कार्यान्तरादिज्ञानहेतोः धीराणां कृतिसमये ॥५१॥
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
प्रतिपृच्छासामाचारी। पृच्छायामव्याप्तिर्वेत्यादि भाव्यम् । अथ केषां कदा किंनिमित्तं वैषा भवति ? इत्याह - धीराणां - गुर्वाज्ञापालनबद्धकक्षाणां साधूनामिति शेषः, कृतिसमये - कार्यविधानकाले कार्यान्तरं विवक्षितकार्यादन्यत्कार्यं तदादिर्येषां तन्निषेधादीनां तेषां 'जाणण' इति ज्ञानं सैव हेतुस्तस्माद्, द्वितीयायाः पञ्चम्यर्थत्वात् । कार्यान्तरादीनि चामूनि - कज्जंतरं, ण कज्जं तेणं, कालंतरेण कज्जंति । अण्णो वा तं काहिति, कयं च एमाइआ हेऊ ॥ (पंचा० १२-३१) इति गाथाप्रतिपादितान्यवसेयानि । अस्याश्चायमर्थः - प्रतिपृष्टो हि गुरुः कदाचित् (१) प्रागादिष्टकार्यादन्यकार्यमादिशेत्, (२) तेन प्रागादिष्टेन कार्येण न कार्यं - न प्रयोजनमिति वा ब्रूयात्, (३) कालान्तरेण = अवसरान्तरेण वा कार्यमिति वाऽनुजानीयात्, (४) अन्यो वाऽधिकृतभिन्नः शिष्यस्तत्करिष्यतीत्यभिदध्यात्, (५) कृतं वेदं केनचिदिति प्रतिपादयेत्, (६) आदिशब्दात्तस्यैव वा कार्यस्य विशेषं ब्रूयात् । तदेतत्कार्यजिज्ञासया प्रतिपृच्छौचित्यमिति भावः । न चैतादृशजिज्ञासां विनैव पूर्वगुरूपदेशपालनादेवेष्टसिद्धेः किं प्रतिपृच्छया ? इति वाच्यम्, गुरूपदेशात्कियच्चिरविलम्बे प्रतिपृच्छाया अवसरप्राप्ततया तदकरणे प्रत्यवायप्रसङ्गादिति दिग् ॥५१॥'
માત્ર કથન જ હોય તો તેને પ્રતિપૃચ્છા ન કહેવાય. અપવાદથી ગુરુએ નિષેધ કરેલી બાબત ફરી પૂછવાને પણ પ્રતિપૃચ્છા કહેવાય.
પ્રશ્ન - આ પ્રતિપૃચ્છા ક્યારે કોને શા માટે હોય ?
જવાબ - ગુરુની આજ્ઞા પાળવાના નિર્ધારવાળા સાધુઓને કાર્ય કરતી વખતે અન્ય કાર્યો કે પ્રકૃતિ કાર્યનો નિષેધ વગેરે જાણવા માટે પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી હોય. અન્ય કાર્યો આવા હોય - પૂર્વે કહેલાથી અન્ય કાર્ય કહે, પૂર્વે કહેલા કાર્યની જરૂર ન હોય, હમણા ન કરવાનું હોય પછી કરવાનું હોય, બીજો સાધુ તે કાર્ય કરવાનો હોય, કોઈકે તે કાર્ય કરી દીધું હોય વગેરે. આવા કાર્યો જાણવાની ઇચ્છાથી પ્રતિપૃચ્છા કરવી ઉચિત છે.
પ્રશ્ન - આવી જિજ્ઞાસા ન હોય તો પણ પૂર્વે ગુરુએ કહેલ બાબતનું પાલન કરવાથી ઈષ્ટની સિદ્ધિ થાય છે તો શા માટે પ્રતિપૃચ્છા કરવી ?
જવાબ - ગુરુએ કહ્યા પછી થોડા સમયનો વિલંબ થાય તો પ્રતિપૃચ્છાનો અવસર छ. त्यारे ते न ४३ तो नुसान थाय." १. कार्यान्तरं, न कार्यं तेन, कालान्तरेण कार्यमिति ।
अन्यो वा तत् करिष्यति, कृतं च एवमादिकाः हेतवः ॥ (पंचा० १२-३१)
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तदशं वृत्तम् ।
गुरुमनापृच्छ्य कार्यकरणेन सामाचार्या अपि भङ्गो भवति ॥१६॥ अवतरणिका एवं सर्वकार्येषु गुरुः प्रष्टव्य इति सामान्येन प्रज्ञाप्याऽ
विशेषेण स्पष्टयति
छाया
=
-
मूलम् मा पुण एगं पुच्छिय, कुज्जा दो तिन्नि अवरकिच्चाई ।
लहुएसुवि कज्जेसुं, एसा मेरा सुसाहूणं ॥१७॥
मा पुनः एकं पृष्ट्वा कुर्यात् द्वे त्रिणि अपरकृत्यानि । लघुकेष्वपि कार्येषु, एषा मर्यादा सुसाधूनाम् ॥१७॥
दण्डान्वयः पुण एगं पुच्छिय दो तिन्नि अवरकिच्चाई मा कुज्जा, सुसाहूणं लहु सुवि कज्जेसु एसा मेरा ॥ १७॥
हेमचन्द्रीया वृत्ति: - पुन: - किञ्चार्थे, पूर्वश्लोकोक्तसामान्यनिरूपणापेक्षयाऽस्मिन्श्लोके वक्ष्यमाणविशेषनिरूपणं प्रस्तावयति, एकं - अद्वितीयम्, कार्यमिति गम्यम्, पृष्ट्वा अनुज्ञाप्य, द्वे - जघन्यसङ् ख्यातरूपे, त्रिणि मध्यमसङ् ख्यातरूपाणि, वेत्यध्याहार्यम्, ततोऽयमर्थः द्वे त्रिणि वा, उपलक्षणादधिकानि वा अपरकृत्यानि - अपराणि गुर्वनुज्ञापितकार्यातिरिक्तानि तानि च तानि कृत्यानि कार्याणीत्यपरकृत्यानि तानि कर्मतापन्नानि, मा निषेधे, कुर्यात् अनुतिष्ठेत्, किमर्थमेकं पृष्ट्वा द्वे त्रिणि वाऽपरकृत्यानि न कर्त्तव्यानि ? इति प्रश्नस्योत्तरमुत्तरार्धेन ददाति ग्रन्थकृत्, सुसाधूनां सामाचारीपालनप्रविणत्वेन शोभनाः साधवः साधयन्ति मोक्षमार्गमिति साधवो यद्वा स्वाध्यायं कुर्वन्तीति साधवो यद्वोपसर्गपरीषहान्सहन्त इति साधवो यद्वा सेवां कुर्वन्तीति ગુરુને પૂછ્યા વિના કાર્ય કરવાથી સામાચારીનો પણ ભંગ થાય છે. (૧૬) અવતરણિકા - આમ બધા કાર્યોમાં ગુરુને પૂછવું એમ સામાન્યથી જણાવી હવે એ જ બાબત વિશેષથી સ્પષ્ટ કરે છે
શબ્દાર્થ - વળી એક પૂછીને બીજા બે ત્રણ કાર્યો ન કરવા, સુસાધુઓની નાના કાર્યોમાં પણ આ મર્યાદા હોય છે. (૧૭)
-
-
-
२४३
-
धुनैतदेव
-
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - પૂર્વશ્લોકમાં કરેલા સામાન્ય નિરૂપણની અપેક્ષાએ આ શ્લોકમાં વિશેષથી નિરૂપણ કરે છે. ગુરુ પાસે એક કાર્ય કરવાની રજા માંગીને ગુરુએ રજા નહીં આપેલા બીજા બે-ત્રણ કે વધુ કાર્યો ન કરવા. કેમ ? સુસાધુઓની આ મર્યાદા હોય છે કે મોટા કાર્યોમાં તો ગુરુને પૂછે જ પણ નાના કાયોમાં પણ ગુરુને પૂછે. મોક્ષમાર્ગને સાધે તે સાધુ, અથવા સ્વાધ્યાય કરે તે સાધુ, અથવા ઉપસર્ગો-પરિષહોને
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
सकृत्पृष्ट्वाऽनेककार्यकारी शिष्यो मायावी। साधवो यद्वा साहाय्यं कुर्वन्तीति साधवो यद्वा सत्त्वं स्फोरयन्तीति साधवो यद्वा संयम पालयन्तीति साधवो यद्वा समत्वं धारयन्तीति साधव इत्यष्टसकारमयं साधुत्वम्, शोभनाश्च ते साधवश्चेति सुसाधवः, तेषामिति सुसाधूनाम्, लघुकेषु - लघूनि - सूक्ष्माण्येव लघूकानि, स्वार्थे क-प्रत्ययः, तेष्विति लघुकेषु, अपि - सुसाधूनां महाकार्येष्वेषैव मर्यादाऽस्ति, लघुकार्येष्वप्येषैव मर्यादाऽस्तीति द्योतनार्थम्, कार्येषु - प्रयोजनेषु, एषा - प्रत्येककार्येषु गुरुप्रच्छनरूपा, मर्यादा - सामाचारी, अस्तीत्यध्याहार्यम् ।
अयं सङि क्षप्तोऽर्थः, विस्तृतार्थस्त्वेवम् - गुरुं पृष्ट्वैव कार्यं कर्त्तव्यमिति सामाचारी ज्ञात्वा कश्चिन्मायावी पण्डितंमन्यः शिष्यः स्वविकल्पितकार्यकरणार्थं सकृद्गुरुं पृष्ट्वाऽनेकानि कार्याणि करोति । तद्दुष्टप्रवृत्तिनिरोधनार्थं ग्रन्थकारोऽस्मिन्श्लोके पृच्छासामाचार्या विशेषार्थं व्यतिरेकेण दर्शयति । सकृद्गुरुं पृष्ट्वाऽनेककार्यकरणमिति न पृच्छासामाचार्या अर्थः । प्रत्येककार्यं गुरुं पृष्ट्वा कर्त्तव्यमिति पृच्छासामाचार्यर्थः । अत: सूक्ष्मधियैतदर्थं ज्ञात्वा प्रवर्तनीयम् । स्थूलधिया प्रवर्त्तनेनाऽऽत्मवञ्चना न कर्त्तव्या । सकृद्गुरुं पृष्ट्वाऽनेककार्यकारी शिष्यः स्वमनोगतं भावं गोपायित्वा बहिः स्वात्मानं गुरुभक्तं दर्शयति । तं दृष्ट्वा जनो वदति – 'धन्योऽयं शिष्यो यो गुरुं पृष्ट्वैव कार्यं करोति ।' परन्तु तत्त्वतस्तस्य न कोऽपि लाभो जायते । यतस्तस्य मनसि सकृद्गुरुं पृष्ट्वाऽनेककार्याणि गुर्वज्ञातानि कर्त्तव्यानि
સહે તે સાધુ, અથવા સેવા કરે તે સાધુ, અથવા સહાય કરે તે સાધુ, અથવા સત્ત્વ ફોરવે તે સાધુ. અથવા સંયમ પાળે તે સાધુ. અથવા સમતા ધરે તે સાધુ. આમ સાધુપણું આઠ स-२थी बनेj छ.
આ સંક્ષિપ્ત અર્થ છે. વિસ્તૃત અર્થ આવો છે – ‘ગુરુને પૂછીને કાર્ય કરવું જોઈએ? એવી સામાચારી જાણીને કોઈક પોતાને પંડિત માનતો માયાવી શિષ્ય પોતે વિચારેલા કાર્યને કરવા માટે એકવાર ગુરુને પૂછીને અનેક કાર્યો કરે. તેની દુષ્ટ પ્રવૃત્તિને અટકાવવા ગ્રંથકાર આ શ્લોકમાં વ્યતિરેકથી પૃચ્છા સામાચારીનો વિશેષ અર્થ બતાવે છે. એક વાર ગુરુને પૂછીને અનેક કાર્ય કરવા એ પૃચ્છા સામાચારીનો અર્થ નથી. દરેક કાર્ય ગુરુને પૂછીને કરવું એ પૃચ્છા સામાચારીનો અર્થ છે. માટે સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી આ અર્થ જાણીને પ્રવર્તવું. સ્થૂલ બુદ્ધિથી પ્રવર્તીને આત્માને ઠગવો નહીં. એકવાર ગુરુને પૂછીને અનેક કાર્ય કરનારો શિષ્ય પોતાના મનના ભાવ છુપાવીને બહાર પોતાને ગુરુનો ભક્ત બતાવે છે. તેને જોઈને લોકો કહે છે – “આ શિષ્ય ધન્યવાદને પાત્ર છે જે ગુરુને પૂછીને જ કાર્ય કરે છે.' પણ વાસ્તવમાં તેને કોઈ લાભ નથી થતો, કેમકે તેના મનમાં એકવાર
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
साधुचतुर्भङ्गी।
२४५ स्वात्मनश्च गुरुभक्तत्वयश:रक्षणीयमिति भावो वर्तते । एवंकरणेन स गुरुं वञ्चयति । वस्तुतस्तु तेन स्वात्मैव वञ्च्यते । यतो यथोक्तरीत्या सामाचारीपालनेन तस्य कर्मनिर्जरारूपो महान्लाभोऽभविष्यत् । तं त्यक्त्वा तेन गुरुवञ्चनजायमानकर्मबन्धः स्वीकृतः । कथञ्चित्सामाचारिपालनेऽपि वस्तुतस्तेन सामाचारी विराद्धैव । अतः शिष्येण प्रत्येकं कार्य गुरुं पृष्ट्वा कर्त्तव्यम्, न तु सकृत्पृष्ट्वाऽनेककार्याणि कर्त्तव्यानि । सुविहितसाधवः सूक्ष्ममपि कार्यं गुरुं पृष्ट्वैव कुर्वन्ति ।
अत्र साधुशब्दपूर्ववर्तिसूपसर्गेणेदं ज्ञाप्यते यच्चतुर्थभङ्गवत्तिसाधूनामेवेयं सामाचारी यत्सूक्ष्मेष्वपि कार्येषु गुरुः प्रष्टव्यः । ननु भवता साधुसम्बन्धिनी न काऽपि चतुर्भङ्गी प्रदर्शिता, तत्कोऽयं चतुर्थो भङ्गः कीदृशाश्च तद्वर्तिसाधवः? इति चेत्, धीरो भव, मा त्वरस्व, शृणु, साधवश्चतुर्विधाः सन्ति - १) सिंहवत्प्रव्रज्य शृगालवत्प्रव्रज्यापालका इति प्रथमो भङ्गः। २) शृगालवत्प्रव्रज्य सिंहवत्प्रव्रज्यापालका इति द्वितीयो भङ्गः । ३) शृगालवत्प्रव्रज्य शृगालवत्प्रव्रज्यापालका इति तृतीयो भङ्गः । ४) सिंहवत्प्रव्रज्य सिंहवत्प्रव्रज्यापालका इति
ગુરુને પૂછીને ગુરુએ નહીં જાણેલા અનેક કાર્ય કરવા અને પોતે ગુરુભક્ત છે એવો યશ ફેલાયેલો રાખવો’ આવો ભાવ છે. આમ કરવાથી તે ગુરુને ઠગે છે. હકીકતમાં તે પોતાની જાતને જ ઠગે છે. કેમકે શાસ્ત્રમાં કહ્યા મુજબ સામાચારી પાળી હોત તો તેને ઘણી કર્મનિર્જરા થઈ હોત. તેને છોડીને તેણે ગુરુને ઠગવાથી થતો કર્મબંધ સ્વીકાર્યો. કોઈક રીતે સામાચારી પાળવા છતાં વાસ્તવમાં તેણે સામાચારીની વિરાધના જ કરી છે. માટે શિષ્ય દરેક કાર્ય ગુરુને પૂછીને કરવું, એકવાર પૂછીને અનેક કાર્ય ન કરવા. કેમકે સુવિહિત સાધુઓ નાનું પણ કાર્ય ગુરુને પૂછીને જ કરે છે.
અહીં સાધુ શબ્દની આગળ રહેલો “સુ” ઉપસર્ગ જણાવે છે કે ચોથા ભાંગાના સાધુઓની જ આ સામાચારી હોય છે કે નાના કાર્યોમાં પણ ગુરુને પૂછવું.
પ્રશ્ન - તમે સાધુની કોઈ ચતુર્ભાગી બતાવી નથી. તેથી આ ચોથો ભાંગો કયો અને તેમાં રહેલા સાધુઓ કેવા ?
જવાબ - ધીરજ રાખ, ઉતાવળ ન કર, સાંભળ. સાધુઓ ચાર પ્રકારના હોય છે. ૧) સિંહની જેમ દીક્ષા લઈ શિયાળની જેમ તેને પાળનારા. આ પહેલો ભાંગો. ૨) શિયાળની જેમ દીક્ષા લઈ સિંહની જેમ તેને પાળનારા. આ બીજો ભાંગો. ૩) શિયાળની જેમ દીક્ષા લઈ શિયાળની જેમ તેને પાળનારા. આ ત્રીજો ભાંગો. ૪) સિંહની જેમ દીક્ષા
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
साधुचतुर्भङ्गी ।
चतुर्थो भङ्गः । एतेषां चतूर्णां भङ्गानामयं भावार्थ: । सिंहः सत्त्वशाली भवति । स स्वपराक्रमेणैव पशून्हत्वा स्वोदरं पूरयति । सोऽन्यस्य कस्यचिदपि साहाय्यं नाऽपेक्षते । शृगालः सत्त्वहीनो भवति । परैर्हतानामर्धखादितानां पशूनां मांसं स भुङ्क्ते । स स्वपराक्रमं न स्फोरयति । अल्पायासेन बहुलाभार्जनमिति तस्य चित्तवृत्तिरस्ति । सङ्क्षेपेणेदं कथितं भवति - सिंहः सात्त्विकतायाः प्रतिकोऽस्ति शृगालश्च सत्त्वहीनतायाः । प्रथमभङ्गवर्तिसाधुः सिंहवत्प्रव्रज्य शृगालवत्प्रव्रज्यां पालयति । स तीव्रवैराग्येण प्रव्रजति, प्रारम्भिकजीवने तस्य सर्वाऽऽराधना यथाविध्युत्कृष्टतमा च भवति । परन्तु शनैः शनैस्तस्य वैराग्यरागो हरिद्रारागवदपगच्छति । ततः स संयमे शिथिलीभवति । स सर्वा आराधनाः राजविष्टिवद्यथाकथञ्चित्करोति । अत्र कण्डरिकमुनिरुदाहरणरूपो ज्ञेयः । द्वितीयभङ्गवर्त्तिसाधुः शृगालवत्प्रव्रज्य सिंहवत्प्रव्रज्यां पालयति । प्रारम्भिकजीवने तस्य वैराग्यं मन्दं भवति । सर्वाः क्रियाः स यथाकथञ्चित्करोति । शनैः शनैः सहवर्त्तिसाधुक्रियादर्शनशास्त्राभ्यासगुरुदत्तवाचनादिभिस्तस्य वैराग्यरागः कृमिरागवद्दृढतमो जायते । तस्य सर्वाऽऽराधना यथाविध्युत्कृष्टतमा च जायते । अत्र मेतार्यमुनिमारकसुवर्णकारज्ञातं ज्ञेयम् । तृतीयभङ्गवर्त्तिसाधुः शृगालवत्प्रव्रज्य
લઈ સિંહની જેમ તેને પાળનારા. આ ચોથો ભાંગો. આ ચાર ભાંગાઓનો ભાવાર્થ આવો છે - સિંહ સત્ત્વશાળી હોય છે. તે પોતાના પરાક્રમથી જ પશુઓને હણીને પોતાનું પેટ ભરે છે. તે બીજા કોઈની મદદની અપેક્ષા રાખતો નથી. શિયાળ સત્ત્વહીન હોય છે. બીજાએ મારેલા અને અડધા ખાધેલા પશુઓનું માંસ તે ખાય છે. તે પોતાનું પરાક્રમ ફોરવતો નથી. થોડી મહેનતથી ઘણું મેળવવાની તેની મનોવૃત્તિ હોય છે. ટૂંકમાં કહીએ તો સિંહ એ સાત્ત્વિકતાનું પ્રતીક છે અને શિયાળ સત્ત્વહીનતાનું પ્રતીક છે. પહેલા ભાંગાવાળો સાધુ સિંહની જેમ દીક્ષા લઈ શિયાળની જેમ તેને પાળે છે. તે તીવ્ર વૈરાગ્યથી દીક્ષા લે છે. શરૂઆતના સંયમજીવનમાં તેની બધી આરાધના વિધિપૂર્વકની અને ઉત્કૃષ્ટ હોય છે. પણ ધીમે ધીમે તેનો વૈરાગ્યનો રંગ હળદરના રંગની જેમ ઊડી જાય છે. તેથી તે સંયમમાં શિથિલ થાય છે. તે બધી આરાધનાઓ રાજાની વેઠની જેમ જેમ તેમ કરે છે. અહીં ઉદાહરણ તરીકે કંડરિક મુનિ જાણવા. બીજા ભાંગાવાળો સાધુ શિયાળની જેમ દીક્ષા લઈ સિંહની જેમ ચારિત્ર પાળે છે. શરૂઆતના સંયમજીવનમાં તેનો વૈરાગ્ય મંદ હોય છે. બધી ક્રિયાઓ તે જેમ-તેમ કરે. ધીમે ધીમે સાથે રહેલા સાધુઓની ક્રિયા જોઈને, શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કરીને, ગુરુએ આપેલી વાચના વગેરે વડે તેનો વૈરાગ્ય કિરમજના રંગની જેમ દૃઢ બને છે. તેની બધી આરાધના વિધિપૂર્વકની અને ઉત્કૃષ્ટ થાય છે. અહીં મેતારજ મુનિને મારનારા સોનીનું દષ્ટાન્ત જાણવું. ત્રીજા ભાંગામાં રહેલ સાધુ શિયાળની
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४७
साधुचतुर्भङ्गी। शृगालवत्प्रव्रज्यां पालयति । अयं साधुर्मन्दवैराग्येण प्रव्रजति । पश्चादपि तस्य वैराग्यं मन्दमेव भवति । आद्यन्तपर्यन्तं समग्रमपि तस्य संयमजीवनं शिथिलाचारेण व्याप्तं भवति । अत्र तथाविधचैत्यवासिसाधुदृष्टान्तोऽवसेयः । चतुर्थभङ्गवतिसाधुः सिंहवत्प्रव्रज्य सिंहवत्प्रव्रज्यां पालयति । अयं साधुस्तीव्रवैराग्येण प्रव्रजति तदेव च वैराग्यं यावज्जीवमनुपालयति । एवं समग्रमपि तस्य संयमजीवनं प्रकृष्टसाधनामयं भवति । लेशमात्रोऽपि शिथिलाचारस्तत्र प्रवेष्टुं न शक्नोति । अत्र काकन्दीवास्तव्यधन्यानगारज्ञातं बोध्यम् । एवं चतुर्णा भङ्गानां प्ररूपणा कृता। एतेभ्यश्चतुर्थो भङ्ग उपादेयः । उक्तञ्च श्रीदशवैकालिकसूत्रे आचारप्रणिधिनामाष्टमाध्ययने श्रीशय्यंभवसूरिभिः -
''जाइ सद्धाइ निक्खंतो, परिआयट्ठाणमुत्तमं । तमेव अणुपालिज्जा, गुणे आयरिअसंमए ॥६१॥'
चतुर्थभङ्गवर्तिसाधव एव लघुष्वपि कार्येषु गुरुं पृच्छन्ति, यथाविधिसंयमपालनरतत्वात् । द्वितीयभङ्गवर्तिसाधवस्त्वारम्भे तादृशा न सन्ति, पश्चात्तु तेऽपि तादृशा भवन्ति । प्रथमतृतीयभङ्गवर्तिसाधवो गुरुमनापृच्छ्यैव कार्याणि कुर्वन्ति सकृद्वा पृष्ट्वाऽनेकानि कार्याणि જેમ ચારિત્ર લઈ શિયાળની જેમ તેને પાળે છે. આ સાધુ મંદ વૈરાગ્યથી દીક્ષા લે છે. પછી પણ તેનો વૈરાગ્ય મંદ જ રહે છે. શરૂઆતથી છેવટ સુધીનું તેનું સંયમ જીવન શિથિલાચારથી વ્યાપેલું હોય છે. અહીં તેવા પ્રકારના ચૈત્યવાસી સાધુનું દૃષ્ટાંત સમજવું. ચોથા ભાંગામાં રહેલ સાધુ સિંહની જેમ ચારિત્ર લઈ સિંહની જેમ તેને પાળે છે. આ સાધુ તીવ્ર વૈરાગ્યથી ચારિત્ર લે છે અને તે જ વૈરાગ્ય જીંદગીભર ટકાવી રાખે છે. આમ તેનું સંપૂર્ણ જીવન સાધનામય હોય છે. થોડો પણ શિથિલાચાર તેમાં પેસી શકતો નથી. અહીં કાકંદીના ધન્ના અણગારનું ઉદાહરણ જાણવું. આમ ચાર ભાંગા બતાવ્યા. આમાંથી ચોથો ભાંગો ઉપાદેય છે. દશવૈકાલિકસૂત્રના આચારપ્રણિધિ નામના આઠમા અધ્યયનમાં શ્રી શય્યભવસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - ““જે શ્રદ્ધાથી સંસારમાંથી નીકળી ઉત્તમ ચારિત્રને પામ્યો છે, આચાર્યને સંમત ગુણમાં તે જ શ્રદ્ધા ટકાવી રાખજે.” ચોથા ભાંગામાં રહેલા સાધુઓ જ નાના કાર્યોમાં ગુરુને પૂછે છે, કેમકે તેઓ વિધિપૂર્વક ચારિત્ર પાળનારા છે. બીજા ભાંગાવાળા સાધુઓ શરૂઆતમાં તેવા નથી હોતા પણ પછી તેઓ પણ તેવા થઈ જાય છે. પહેલા અને ત્રીજા ભાંગાવાળા સાધુઓ ગુરુને પૂછ્યા વિના જ કાર્ય કરે છે
१. यया श्रद्धया निष्क्रान्तः, पर्यायस्थानमुत्तमम् ।
तामेव अनुपालयेत्, गुणे आचार्यसम्मते ॥६१॥
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
प्रत्येकं कार्यं गुरुपृच्छापूर्वं कर्तव्यमिति प्रतिपृच्छासामाचार्यपि सूचयति । कुर्वन्ति, शिथिलाचारित्वात् । अतो युक्तमुक्तं ग्रन्थकृता यत्सुसाधूनां सर्वकार्येषु गुरुप्रच्छनमर्यादाऽस्ति ।
प्रतिपृच्छासामाचार्यपीममेवा) सूचयति यत्प्रत्येकं कार्यं गुरुं पृष्ट्वैव कर्त्तव्यम्, न पुनः सकृत्पृष्ट्वाऽनेककार्याणि कर्त्तव्यानि । यदि गुरुं सकृत्पृष्ट्वाऽनेककार्याणि कर्त्तव्यान्यभविष्यस्तर्हि प्रतिपृच्छासामाचार्या अस्तित्वमेव नाऽभविष्यत् । यतः कार्यकरणात्पूर्वं सकृत्तु शिष्येण पृष्टमेव । सा तु पृच्छासामचारी भवति । यदि सकृत्पृष्ट्वाऽनेककार्याणि कर्त्तव्यानि स्युस्तहि पुनः कार्यावसरे प्रच्छनाऽऽवश्यकता न भवेत्, प्रथमवारपृष्टेनैव तत्करणसम्भवात् । ततश्च प्रतिपृच्छासामाचार्या विद्यमानतैव न स्यात्, पृच्छासामाचार्यैव तत्कार्यस्य भूतत्वात् । ततश्च नवविधैव सामाचारी स्यात् । श्रूयते च सर्वेऽष्वपि ग्रन्थेषु सामाचार्या दशविधत्वम् । ततः प्रतिपृच्छासामाचार्याऽऽवश्यक्येव । ततः कार्यकरणात्पूर्वं गुरौ पृष्टे सत्यपि पुनः कार्यकरणाऽवसरे गुरुः प्रष्टव्य एव । ततश्चेदं सूचितं भवति यत्प्रत्येककार्यं गुरुं पृष्ट्वैव कर्त्तव्यम् ।
यदि मार्गः सरलो न भवेत्, किन्तु गूढो भवेत्, पथिकश्च सकृदेव पृच्छेत् तद्यपि
અથવા એકવાર પૂછીને અનેક કાર્યો કરે છે, કેમકે તેઓ શિથિલાચારી છે. માટે ગ્રન્થકારે બરાબર કહ્યું છે – સુસાધુઓની એવી મર્યાદા છે કે બધા કાર્યોમાં ગુરુને પૂછવું.
પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી પણ આ જ અર્થને સૂચવે છે કે દરેક કાર્ય ગુરુને પૂછીને જ કરવું પણ એકવાર પૂછીને અનેક કાર્ય ન કરવા. જો ગુરુને એકવાર પૂછીને અનેક કાર્ય કરવાના હોત તો પ્રતિપૃચ્છા સામાચારીનું અસ્તિત્વ જ ન હોત. કેમકે શિષ્ય એક વાર તો ગુરુને પૂછેલું જ છે. અને તે તો પૃચ્છા સામાચારી છે. જો એક વાર પૂછીને અનેક કાર્ય કરવાના હોય તો કાર્ય કરતી વખતે ફરી ગુરુને પૂછવાની જરૂર જ ન રહે, પહેલીવાર પૂછવાથી જ તે કાર્ય કરી શકાય. તેથી પ્રતિકૃચ્છા સામાચારીનું અસ્તિત્વ જ ન રહે, કેમકે પૃચ્છા સામાચારીથી જ તેનું કાર્ય થઈ ગયું છે. તો પછી નવ પ્રકારની સામાચારી જ હોત. પણ બધા ગ્રન્થોમાં દશ પ્રકારની જ સામાચારી દેખાય છે. માટે પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી જરૂરી છે. તેથી કાર્ય કર્યા પૂર્વે ગુરુને પૂછ્યું હોવા છતાં ફરી કાર્ય કરતી વખતે ગુરુને પૂછવું જ જોઈએ. તેથી એ સૂચિત થાય છે કે દરેક કાર્ય ગુરુને પૂછીને જ કરવું.
જો રસ્તો સીધો ન હોય, પણ વાંકોચૂકો હોય અને મુસાફર એક જ વાર પૂછે
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
गूढमार्गेण गच्छता पुनः पुनः प्रष्टव्यम् ।
२४९
स इष्टस्थानं न प्राप्नुयात् । गूढमार्गेण गच्छताऽध्वगेनेष्टस्थानप्राप्त्यर्थं पुनः पुनः प्रष्टव्यम्, प्रत्येकमार्गसन्धौ प्रष्टव्यम् । तह्येव स इष्टस्थानं प्राप्नुयात् । मोक्षमार्गोऽपि सरलो नास्ति, किन्तु गूढोऽस्ति । यदि शिष्यः सकृत्पृष्ट्वाऽनेककार्याणि कुर्यात्तर्हि मोक्षरूपमिष्टस्थानं न प्राप्नुयात् । तत इष्टस्थानप्राप्त्यर्थं तेन गुरुः पुनः पुनः प्रष्टव्यः, प्रत्येककार्यं तेन गुरुं पृष्ट्वैव कर्त्तव्यम् ।
जिनोक्ततत्त्वं सर्वमपि युक्तिसङ्गतमेवाऽस्ति न तत्र काचिदप्यसमञ्जसताऽस्ति । ततस्तत्सूक्ष्ममत्या गम्यमाऽऽराधनीयञ्चास्ति । ततस्तस्य यथाविध्यल्पाऽप्याराधना महालाभाय जायते, सूक्ष्माऽप्याशातना महानर्थाय जायते । प्रत्येककार्यं गुरुं पृष्ट्वा कर्त्तव्यमिति जिनभाषिततत्त्वमेव । अतस्तदपि यथाविधि पालनीयम् । तत्तु सर्वकार्येषु गुरो: प्रच्छनेन भवति । यदीदं चिन्त्यते यद्बृहत्कार्येषु गुरुः प्रष्टव्यः, लघुकार्याणि तु गुरुमनापृच्छ्य स्वयमेव कर्त्तव्यानि तर्हि जिनवचनस्याऽऽशातना भवति । ततश्च महानर्थो भवति । अतो जिनवचनस्य सूक्ष्मतमसम्पूर्णाऽऽराधनार्थमपि सर्वकार्येषु शिष्येण गुरुः प्रष्टव्यः । अस्य श्लोकस्य सङ्क्षेपार्थ एवं भवति सूक्ष्मबादरप्रत्येककार्याणि शिष्येण गुरुं
पृष्ट्वैव कर्त्तव्यानि ॥१७॥
–
તો પણ તે ઇષ્ટસ્થાને પહોંચતો નથી. એવા રસ્તે ચાલનારાએ ઇષ્ટ સ્થળે પહોંચવા વારંવાર પૂછવું જોઈએ. દરેક વળાંકે અને દરેક નાકે તેણે પૂછવું જોઈએ. તો જ તે ઇષ્ટસ્થળે પહોંચી શકે. મોક્ષમાર્ગ પણ સીધો નહીં પણ વાંકો-ચૂકો છે. જો શિષ્ય એકવાર પૂછીને અનેક કાર્ય કરે તો મોક્ષરૂપી ઇષ્ટ સ્થળે ન પહોંચે. માટે ઇષ્ટ સ્થળે પહોંચવા માટે તેણે વારંવાર ગુરુને પૂછવું, દરેક કાર્ય ગુરુને પૂછીને કરવું.
ભગવાને કહેલું બધુંય તત્ત્વ યુક્તિસંગત જ છે, એમાં કંઈ ગરબડ નથી. માટે તેને સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી જાણવું જોઈએ અને તેની આરાધના, કરવી જોઈએ. તેથી તેની થોડી પણ વિધિપૂર્વકની આરાધના મહાન લાભ માટે થાય છે, થોડી પણ આશાતના ભયંકર નુકસાન કરે છે. દરેક કાર્ય ગુરુને પૂછીને કરવું એ પ્રભુનું જ વચન છે. માટે તેનું પણ વિધિપૂર્વક પાલન કરવું. તે બધા કાર્યોમાં ગુરુને પૂછવાથી થાય છે. જો એમ વિચારાય કે મોટા કાર્યોમાં ગુરુને પૂછવું, નાના કાર્યો તો ગુરુને પૂછ્યા વિના જાતે જ કરી લેવા તો જિનવચનની આશાતના થાય. તેથી ઘણું નુકસાન થાય. માટે જિનવચનની ઝીણામાં ઝીણી અને સંપૂર્ણ આરાધના કરવા માટે બધા કાર્યોમાં શિષ્ય ગુરુને પૂછવું. આ શ્લોકનો સંક્ષેપમાં અર્થ આવો છે પૂછીને જ કરવા. (૧૭)
નાના મોટા બધા કાર્યો શિષ્ય ગુરુને
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
अष्टादशं वृत्तम् । अवतरणिका - एवं प्रत्येककार्यकरणात्पूर्वं गुरुप्रच्छनस्य सुसाधुमर्यादारूपत्वं प्रदाऽधुना कार्यकरणात्पश्चादपि गुरुनिवेदनीय इति दर्शयति - मूलम् - काउं गुरुंपि कज्जं, न कहंति य पुच्छिया वि गोविंति ।
जे उण एरिसचरिया, गुरुकुलवासेण किं ताणं ॥१८॥ छाया - कृत्वा गुरु अपि कार्यं, न कथयन्ति च पृष्टा अपि गोपायन्ति ।
ये पुनः ईदृशचरिताः, गुरुकुलवासेन किं तेषाम् ? ॥१८॥ दण्डान्वयः - गुरुंपि कज्जं काउं न कहंति पुच्छिया वि य गोविंति, जे उण एरिसचरिया ताणं गुरुकुलवासेण किं ? ॥१८॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - गुरु - महत्, अपि - एतादृक्शिष्यो लघु कार्यं कृत्वा तु नैव गुरुं निवेदयति, गुर्वपि कार्यं कृत्वा गुरुं न निवेदयतीति द्योतनार्थम्, कार्यम् - कृत्यम्, कृत्वा - निष्पाद्य, न- निषेधे, कथयन्ति - निवेदयन्ति, पृष्टाः - कथञ्चित्सामान्येन गुरुणा ज्ञाते विशेषज्ञानार्थमनुयुक्ताः, अपि - स्वयं तु नैव कथयन्ति, पृष्टा अपि गोपायन्तीति प्रदर्शनार्थम्, च - समुच्चयार्थम्, 'गुर्वपि कार्यं कृत्वा न कथयन्ति ।' 'पृष्टा अपि गोपायन्ति ।' इति द्वे वाक्ये समुच्चिनोति । गोपायन्ति - प्रच्छन्नीकुर्वन्ति - न प्रकटयन्तीत्यर्थः, ये - अनिर्दिष्टनामानः, पुनः - किञ्चार्थे, पूर्वश्लोकोक्तव्यतिकराऽपेक्षया भिन्नव्यतिकरस्य प्रस्तावनार्थम्, ईदृशचरिताः- ईदृशम् -उपर्युक्तम् गुरुमपि कार्य कृत्वाऽकथनरूपं पृष्टेऽपि च गोपायनरूपमित्यर्थः चरितम् - जीवनं स्वभावो वा येषां ते ईदृशचरिताः, तेषां - उपर्युक्तचरितानाम्, गुरुकुलवासेन - गुरुः - तत्त्वदेशकः, तस्य कुलम् - साधुसमुदायरूपमिति गुरुकुलम्, तत्र वासः - स्थानमिति गुरुकुलवासः - गुरुनिश्रावर्तनमित्यर्थः, तेनेति गुरुकुलवासेन, किम् ? - क्षेपे, प्रयोजनमित्यध्याहार्यम्,
અવતરણિકા – આમ દરેક કાર્ય કરતા પૂર્વે ગુરુને પૂછવા રૂપ સુસાધુઓની મર્યાદા બતાવી હવે કાર્ય કર્યા પછી પણ ગુરુને જણાવવું” એમ બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - મોટું પણ કાર્ય કરીને ગુરુને નથી કહેતા, પૂછે તો પણ છુપાવે. જે આવા ચરિત્રવાળા શિષ્યો હોય છે તેમને ગુરુકુલવાસથી શું ફાયદો ? (૧૮)
હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાર્થ - કેટલાક શિષ્યો નાના કાર્યો કરીને તો ગુરુને નથી જ જણાવતા પણ મોટા કાર્યો કરીને પણ ગુરુને નથી જણાવતા. કદાચ સામાન્યથી ગુરુ જાણી જાય અને વિશેષથી જાણવા માટે પૂછે તો ય છુપાવે છે. આવા શિષ્યોને
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
कार्यं कृत्वा गुरुर्निवेदनीयः ।
न किमपि प्रयोजनमित्यर्थः ।
अयं समासार्थः । तद्विस्तरस्त्वेवम् - कार्यस्य तिस्रोऽवस्था भवन्ति पूर्वावस्था, करणावस्था, पाश्चात्यावस्था च । कार्यस्य पूर्वावस्थायां गुरुः प्रष्टव्यः । कार्यस्य करणावस्थायां कार्यं कर्त्तव्यम् । कार्यस्य पाश्चात्यावस्थायां कार्यसमाप्तिं गुरुर्निवेदनीयः । त्र्यवस्थाभाविकृत्यत्रये कृते सत्येव कार्यं कृतमित्युच्यते, अन्यतमस्याऽपि कृत्यस्याऽकरणे वस्तुतः कार्यस्य सम्पूर्णतयाऽकृतत्वात् । अतो विनीतेन शिष्येण कृत्यत्रयान्वितमेव सर्वं कार्यमनुष्ठेयम्, न यथाकथञ्चित् । कार्यपूर्वावस्थाभाविगुरुप्रच्छनरूपकृत्यं षोडशसप्तदशवृत्तयोः प्रपञ्चितम् । अस्मिन्वृत्ते कार्यपाश्चात्यावस्थाभावि गुरुनिवेदनरूपकृत्यं प्रदर्शयति ।
यावत्कार्याऽऽदेशकः कार्यसमाप्तिं न निवेद्यते तावत्कार्ये कृते सत्यपि कार्यं सम्पूर्णतया कृतं न भवति । अतः कार्यकरणानन्तरं तन्निवेदनमवश्यं गुरोः कर्त्तव्यम् । अत एव श्रुतकेवलि श्रीभद्रबाहुस्वामिप्रणीतकल्पसूत्रे श्रीवीरजिनचरित्रे यदा शक्रो हरिणैगमेषिदेवं सिद्धार्थभूपतिर्वा कौटुम्बिकपुरुषानाऽऽदिशति तदाऽऽज्ञाप्रत्यर्पणायाऽपि कथयति तेऽपि कार्यसमाप्त्यनन्तरं स्वस्वामिने आज्ञां प्रत्यर्पयन्तीति प्रदर्शितम् । तथा च तत्पाठः
ગુરુકુલવાસથી શું ફાયદો થાય ? અર્થાત્ કંઈ ફાયદો આ ટૂંકો અર્થ છે. તેનો વિસ્તાર આ પ્રમાણે છે
-
२५१
ન થાય.
કાર્યની ત્રણ અવસ્થાઓ હોય
-
કાર્ય કર્યા પહેલાની અવસ્થા, કાર્ય કરતી વખતની અવસ્થા અને કાર્ય કર્યા પછીની અવસ્થા. કાર્ય કરતા પહેલા ગુરુને પૂછવું. કાર્ય કરતી વખતે કાર્ય કરવું. કાર્ય કર્યા પછી ગુરુને જણાવવું. આ ત્રણે અવસ્થામાં કરવાના ત્રણે કૃત્યો કર્યા પછી જ કાર્ય કરાયું એમ કહેવાય, કેમકે ત્રણમાંથી કોઈપણ એક કૃત્ય પણ ન કરાય તો હકીકતમાં કાર્ય સંપૂર્ણ રીતે કરાયું નથી. માટે વિનીત શિષ્યે ત્રણે કૃત્યો સહિત જ કાર્ય કરવું, જેમ તેમ નહીં. કાર્ય કરતા પહેલા કરવાનું ગુરુને પૂછવારૂપ કૃત્ય ૧૬મા અને ૧૭મા શ્લોકમાં બતાવ્યું. આ શ્લોકમાં કાર્ય કર્યા પછી કરવાનું ગુરુને જણાવવા રૂપ કૃત્ય બતાવે છે.
જ્યાં સુધી કાર્ય સોપનારને કાર્ય પૂરું થયાની જાણ ન કરાય ત્યાં સુધી કાર્ય કરવા છતાં પણ કાર્ય સંપૂર્ણ રૂપે કરાયું નથી. માટે કાર્ય કર્યા પછી તેની જાણ અવશ્ય ગુરુને કરવી. માટે જ શ્રુતકેવલિ શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીરચિત કલ્પસૂત્રમાં શ્રીવીરપ્રભુના ચરિત્રમાં જ્યારે ઇન્દ્ર હરિણૈગમેષી દેવને અથવા સિદ્ધાર્થ રાજા કૌટુંબિક પુરુષોને આદેશ કરે છે ત્યારે આજ્ઞા પાછી આપવાનું કહે છે અને તેઓ પણ કાર્ય પૂરું થયા પછી પોતાના સ્વામીને તેની જાણ કરે છે એમ કહ્યું છે. તે પાઠ આ પ્રમાણે છે - ‘‘તેથી હે દેવાનુપ્રિય !
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
आज्ञायाः प्रत्यर्पणे ज्ञातानि । * १तं गच्छ णं तुमं देवाणुप्पिए समणं भगवं महावीरं माहणकुंडग्गामाओ नयराओ उसभदत्तस्स माहणस्स कोडालसगुत्तस्स भारियाए देवाणंदाए माहणीए जालंधरसगुत्ताए कुच्छिओ खत्तियकुंडग्गामे नयरे नायाणं खत्तिआणं सिद्धत्थस्स खत्तिअस्स कासवगुत्तस्स भारियाए तिसलाए खत्तिआणीए वासिट्ठसगुत्ताए कुच्छिसि गब्भत्ताए साहराहि, जे वि य णं से तिसलाए खत्तिआणीए गब्भं तं पि य णं देवाणंदाए महाणीए जालंधरसगुत्ताए कुच्छिसि गब्भत्ताए साहराहि साहरित्ता मम एअमाणत्तिअं खिप्पामेव पच्चप्पिणाहि ।' 'तए णं से हरिणेगमेसी....जेणामेव सोहम्मे कप्पे सोहम्मवडिंसए विमाणे सक्कंसि सीहासणंसि सक्के देविंदे देवराया तेणामेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता सक्कस्स देविंदस्स देवरन्नो तमाणत्तिअं खिप्पामेव पच्चप्पिणइ ।' 'तए णं सिद्धत्थे खत्तिए पच्चूसकालसमयंसि कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ सद्दावित्ता एवं वयासी - खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! अज्ज सविसेसं
તું જા બ્રાહ્મણકુંડ ગામ નગરમાંથી કોડાલ ગોતવાળા ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણની પત્ની જાલંધરગોત્રવાળી દેવાનંદા બ્રાહ્મણીની કુક્ષિમાંથી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ક્ષત્રિયકુંડગામ નગરમાં જ્ઞાતક્ષત્રિય જાતિના કાશ્યપગોત્રવાળા સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયની પત્ની વાસિષ્ઠગોત્રવાળી ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીની કુક્ષિમાં ગર્ભ તરીકે સંહરણ કરી અને જે તે ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીનો ગર્ભ છે તેને પણ જાલંધરગોત્રવાળા દેવાનંદા બ્રાહ્મણીની કુક્ષિમાં ગર્ભ તરીકે સંહરણ ७२. शने भारी मा माशा छ पाछी ॥५.” “त्या२५७ ते २रामेषी....४ સૌધર્મ દેવલોકમાં સૌધર્માવલંસક વિમાનમાં શક્ર સિંહાસન ઉપર શક્ર દેવેન્દ્ર દેવોનો રાજા છે ત્યાં જાય છે, જઈને શક્ર દેવેન્દ્ર દેવોના રાજાને તે આજ્ઞા પાછી આપે છે.” “ત્યાર પછી સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય સવારે સેવકોને બોલાવે છે, બોલાવીને આમ કહે છે - હે દેવાનુપ્રિય !
१. 'तद् गच्छ त्वं देवानुप्रिय ! श्रमणं भगवन्तं महावीरं ब्राह्मणकुण्डग्रामात् नगरात् ऋषभदत्तस्य
ब्राह्मणस्य कोडालसगोत्रस्य भार्यायाः देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः जालन्धरसगोत्रायाः कुक्षेः क्षत्रियकुण्डग्रामे नगरे ज्ञातानां क्षत्रियाणां सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य काश्यपगोत्रस्य भार्यायाः त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः वासिष्ठसगोत्रायाः कुक्षौ गर्भतया संहर, योऽपि च तस्याः त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः गर्भः तमपि च देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः जालन्धरसगोत्रायाः कुक्षौ गर्भतया संहर संहृत्य मम एतदाज्ञप्तिकं क्षिप्रमेव प्रत्यर्पय ।' 'ततः सः हिरणैगमेषी....यत्रैव सौधर्मे कल्पे सौधर्मावतंसकविमाने शक्रे सिंहासने शक्रः देवेन्द्रः देवराजः तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य एतदाज्ञप्तिकं शीघ्रमेव प्रत्यर्पयति ।' 'ततः सिद्धार्थः क्षत्रियः प्रभातकालसमये कौटुम्बिकपुरुषान् आकारयति आकार्य च एवमवादीत् - क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिय ! अद्य सविशेषं बाह्यां
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
आज्ञाप्रत्यर्पणस्यार्थः।
२५३ बाहिरियं उवट्ठाणसालं गंधोदयसित्तं सुइसंमज्जिओवलित्तं सुगंधवरपंचवण्णपुष्फोवयारकलियं कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कडझंतधूवमघमघंतगंधुभूयाभिरामं सुगंधवरगंधियं गंधवट्टिभूयं करेह कारवेह करित्ता कारवित्ता य सीहासणं रयावेह रयावित्ता मम एयमाणत्तियं खिप्पामेव पच्चप्पिणह ।' 'तए णं ते कोडुंबियपुरिसा सिद्धत्थेणं रन्ना एवं वुत्ता समाणा....करयल जाव मत्थए अंजलिं कट्ट सिद्धत्थस्स
खत्तियस्स तमाणत्तियं पच्चप्पिणंति ।' ___ महोपाध्यायश्रीविनयविजयकृतसुबोधिकानामकल्पसूत्रटीकायां प्रत्यर्पणस्याऽर्थ एवं कृतो दृश्यते - “प्रत्यर्पय' - कार्यं कृत्वाऽऽगत्य मयैतत् कार्यं कृतं इति शीघ्रं निवेदय इत्यर्थः ।' .....प्रत्यर्पयति-कृत्वा निवेदयति स देव इति ।' 'प्रत्यर्पयन्ति - तत्तथैव सर्वं कृत्वा अस्माभिर्भवदादेशः कृत इति निवेदयन्तीत्यर्थः ।"
જલ્દીથી આજે બહારની કચેરીને સુગંધી પાણીથી સિંચો, પવિત્ર કરો, સાફ કરો, લીંપો, પાંચ રંગના સુગંધી પુષ્પોની શોભાથી યુક્ત કરો, બળતા કૃષ્ણાગુરુ, કુદુષ્ક, તુરુષ્ક ધૂપોની મઘમઘાયમાન ગંધથી સુંદર કરો, સુગન્ધીઓની ગંધવાળી કરો, ગંધદ્રવ્યની ગુટિકા સમાન કરો કરાવો અને કરી કરાવી સિંહાસન રચો, રચીને મારો આ આદેશ પાછો सापो." "त्या२५छी ते सेवी सिद्धार्थ २% व साम वाया था...भस्त अंदी કરીને સિદ્ધાર્થ રાજાને તે આદેશ પાછો આપે છે.”
મહોપાધ્યાયશ્રી વિનયવિજયજી મહારાજે સુબોધિકા ટીકામાં આજ્ઞા પાછી આપવાનો અર્થ આવો કાર્યો છે - ““આજ્ઞા પાછી આપ = કાર્ય કરીને આવીને મેં આ કાર્ય કર્યું छ ओम शाघ ४९॥q." "माशा पाछी मापे छ = ते ४५ अर्य उरीने ४९॥वे छे."
આજ્ઞા પાછી આપે છે – તેને તે જ રીતે કરીને અમે આપનો આદેશ કર્યો છે એ प्रभाग ४९॥वे छे.”
उपस्थानशालां गन्धोदकसिक्तां शुचिसम्मार्जितोपलिप्तां सुगन्धवरपञ्चवर्णपुष्पोपचारकलितां कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोद्धुताभिरामा सुगन्धवरगन्धिको गन्धवर्तिभूतां कुरुत कारयत कृत्वा कारयित्वा च सिंहासनं रचयत, रचयित्वा मम एतदाज्ञप्तिकं क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयत । 'ततः ते कौटुम्बिकपुरुषाः सिद्धार्थेन राज्ञा एवमुक्ताः सन्तः....करतल० यावत् मस्तके अञ्जलिं कृत्वा सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य तदाज्ञप्तिकं प्रत्यर्पयन्ति ।'
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
कार्यसमाप्त्यनन्तरमवश्यं गुरुनिवेदनीयः । ____ यदि लौकिकसेवकानामपि स्वामिनं प्रत्येवम्प्रकारो विनयो दृश्यते तर्हि लोकोत्तरशासनस्थितशिष्येण तु सुतरां गुरोरेवम्प्रकारो विनयः करणीयः । अतः कार्यसमाप्त्यनन्तरं तेनाऽवश्यं गुरुनिवेदनीयः। कदाचित्तद्विस्मरणे यदि गुरुः पृच्छेत्तर्हि सर्वं यथावस्थितं कथनीयम्, न च किञ्चिदपि गोपायितव्यम् । स्वजीवनस्य यां वार्ता जगति न कोऽपि जानाति साऽपि शिष्येण बालसरलतया गुरवे निवेदनीया । तद्यन्यजनज्ञातवार्ता तु सुतरां गुरोनिवेदनीया । ____ यदि कार्यसमाप्त्यनन्तरं गुरुर्न निवेद्यते तर्हि गुरोर्मनसि सन्देहो भवति यत्कार्य सम्पन्नं न वा । ततश्च तस्य मनोऽन्यकार्येषु न लगति । यदि कार्यसमाप्त्यनन्तरं गुरुः कार्यसमाप्ति निवेद्यते तर्हि स निराकुलो भवति । तस्य चित्तं स्वस्थं भवति । ततश्च तत् सुखेनाऽन्यकार्येषु प्रवर्त्तते, एवं गुरुनिवेदनेन शिष्यो गुरुमनःस्वस्थीकरणस्य लाभं प्राप्नोति ।
जना भोजनात्पूर्वं पश्चाच्च हस्तौ क्षालयन्ति । तदैव तद्भोजनं सम्पूर्णीभवति । साधामस्य निर्गमे प्रवेशे च पादौ प्रमार्जयति । यद्यन्यतरत्राऽपि स पादप्रमार्जनं न करोति
જો લૌકિક સેવકોનો પણ સ્વામી પ્રત્યે આવો વિનય દેખાતો હોય તો લોકોત્તર શાસનમાં રહેલા શિષ્ય તો સુતરાં ગુરુનો આવો વિનય કરવો જોઈએ. માટે કાર્ય પૂરું થયા પછી તેણે અવશ્ય ગુરુને તે જણાવવું જોઈએ. કદાચ જણાવવાનું ભૂલી જાય અને ગુરુ પૂછે તો બધું સાચું કહેવું જોઈએ, કંઈ પણ છુપાવવું જોઈએ નહીં. પોતાના જીવનની જે વાત જગતમાં કોઈ પણ જાણતું ન હોય તેને પણ શિષ્ય બાળક જેવી સરળતાથી ગુરુને જણાવે. તો પછી બીજા જાણતા હોય તેવી વાત તો અવશ્ય ગુરુને જણાવવી જોઈએ.
જો કાર્ય પૂરું થયા પછી ગુરુને તે ન જણાવાય તો ગુરુના મનમાં સંદેહ થાય કે કાર્ય થયું કે નહીં ? તેથી તેમનું મન બીજા કાર્યોમાં ન લાગે. જો કાર્ય પૂરું થયા બાદ ગુરુને તે જણાવાય તો તેઓ નિરાકુલ થાય. તેમનું ચિત્ત સ્વસ્થ થાય. તેથી તે સુખેથી અન્ય કાર્યોમાં પ્રવર્તે. આમ ગુરુને જણાવવાથી શિષ્યને ગુરુના મનને સ્વસ્થ કરવાનો લાભ મળે છે.
લોકો જમ્યા પહેલા અને પછી હાથ ધુવે છે. ત્યારે જ તે ભોજન સંપૂર્ણ થાય છે. સાધુ ગામમાં પેસતા અને નીકળતા પગ પૂંજે છે. જો બેમાંથી એક સ્થાને પણ તે પગ
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
कार्यानिवेदने शिष्यस्य त्रीणि कारणानि ।
२५५ तर्हि तस्याऽतिचारो लगति । एवं शिष्येणाऽपि गुरुप्रच्छननिवेदने उभेऽप्यवश्यं कर्त्तव्ये । अन्यतरेऽकृतेऽपि सामाचार्या भङ्गो भवति । एवं सामाचारीपालनार्थमपि गुररवश्यं निवेद्यः ।
ननु दशविधसामाचार्यां पृच्छाप्रतिपृच्छासामाचार्यौ तु दृश्येते, परन्तु निवेदनानाम्नी न काचिदपि सामाचारी वर्त्तते । तत्किमर्थं भवतोदितं यद् गुरावनिवेदिते सामाचारीभङ्गो भवति ? इति चेत्, सत्यम्, सुष्टु चिन्तितं त्वया, परन्तु न सूक्ष्मधिया चिन्तितम् । यद्यपि दशविधसामाचार्यां साक्षान्नामग्रहेण निवेदनासामाचारी कथिता नास्ति तथापि सा पृच्छाप्रतिपृच्छासामाचार्यो रेवान्तर्भवति । यतः पृच्छाप्रतिपच्छासामाचार्यो कार्यविषयके स्तः. कार्यं च गुरौ निवेदिते सत्येव समाप्तिमियति । ततो गुरावनिवेदिते सति सामाचारीभङ्गो भवतीति यदुक्तं तद्युक्तिसङ्गतमेव ।
गुरोः कार्यानिवेदने शिष्यस्य त्रीणि कारणानि स्युः । तद्यथा भयं मानं माया वा। १) शिष्यकृतं कार्यं गुर्वनिष्टं भवेत् । ततश्च गुरुनिवेदने गुरुरुपालभेतेति शिष्यमनसि भयं भवेत् । तत उपालम्भभयेन स गुरुं न निवेदयेत् । २) शिष्यो बहुश्रुतत्वेन वृद्धत्वेनाऽन्येन
ન પૂજે તો તેને અતિચાર લાગે. એમ શિષ્ય પણ ગુરુને કાર્ય પૂર્વે પૂછવું અને કાર્ય પુરુ થયા પછી જણાવવું આ બન્ને અવશ્ય કરવા. બેમાંથી કોઈ એક પણ ન કરે તો સામાચારીનો ભંગ થાય. આમ સામાચારીનું પાલન કરવા માટે પણ ગુરુને અવશ્ય જણાવવું.
પ્રશ્ન - દશવિધ સામાચારીમાં પુચ્છા-પ્રતિપુચ્છા સામાચારીઓ તો દેખાય છે, પણ નિવેદના નામની કોઈ પણ સામાચારી નથી. તો તમે એમ કેમ કહ્યું કે “ગરને નિવેદન ન કરે તો સામાચારીનો ભંગ થાય ?
જવાબ - તમારી વાત સાચી છે. તમે સારો વિચાર કર્યો પણ સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી ન વિચાર્યું. જો કે દશવિધ સામાચારીમાં સાક્ષાત્ નામ લઈને નિવેદના સામાચારી કહી નથી, છતાં પણ પૃચ્છા પ્રતિપૃચ્છા સામાચારીમાં તેનો અંતર્ભાવ થઈ જાય છે. કેમકે પૃચ્છા -પ્રતિપૃચ્છા સામાચારીઓ કાર્ય સંબંધી છે અને કાર્ય ગુરુને જણાવ્યા પછી જ પૂરું થાય છે. માટે જે કહ્યું કે ગુરુને ન જણાવે તો સામાચારીનો ભંગ થાય તે બરાબર છે.
ગુરુને કાર્ય ન જણાવવાના શિષ્યને ત્રણ કારણ હોય. તે આ પ્રમાણે - ભય, માન કે માયા ૧) શિષ્ય કરેલું કાર્ય ગુરુને ન ગમતું હોય. તેથી જો ગુરુને જણાવે તો ગુરુ ઠપકો આપે એવો શિષ્યને મનમાં ભય લાગે. તેથી ઠપકાના ભયથી તે ગુરુને ન જણાવે. ૨) શિષ્ય બહુશ્રુત હોવાથી, ઉંમરમાં મોટો હોવાથી કે બીજા કોઈ કારણને લીધે પોતાની
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
गुरोः शिष्यप्रच्छने कारणानि । वा केनचित्कारणेन स्वात्मानं गुरोरधिकं मन्येत, गुरुं त्वल्पश्रुतत्वेनाऽल्पवयस्कत्वेन वा न बहु मन्येत । ततः स विचारयेत् - मया कार्यं सुष्ठ्वेव कृतम्, गुरुनिवेदनेन मम किं प्रयोजनम् ? एवं मानेन स गुरुं न निवेदयति । ३) शिष्यकार्यं गुर्वनिष्टं भवेत् । शिष्यस्तु स्वेच्छया प्रवर्तनशीलः स्यात् । स मायया स्वकार्यं गुरोर्गोपायितुमिच्छेत् । ततः स गुरुं न निवेदयेत् । शिष्यस्य गुरोः कार्यानिवेदने एवमादिकमन्यदपि कारणमभ्यूह्यम् ।
अत्र शिष्याणां गुरुकार्याऽनिवेदनकथनेनेदमुक्तं भवति यदीदृशाः शिष्याः स्वेच्छाचारेणैव स्वजीवनं प्रवर्त्तयन्ति । स्वजीवनस्य गुर्वी लघ्वीं वा कामपि वार्ता गुरवे न निवेदयन्ति । तेषां गुरुणा सार्धं सम्बन्धो बहिर्व्यवहारमात्रेणौपचारिको भवति । शिष्याणां इदं गुरुकार्यानिवेदनं तेषां धृष्टतां ख्यापयति । ___ यदि शिष्यो गुरुं कार्यं न निवेदयेत्तर्हि गुरुः स्वयमेव शिष्यं पृच्छेत् । गुरोः शिष्यप्रच्छनेऽनेकानि कारणानि स्युः । १) कदाचित् शिष्यस्य गमनागमनादिव्यवहारेण गुरुः शिष्यकृतस्य कार्यस्याऽनुमानं कुर्यात् । ततस्तन्निर्णयार्थं शिष्यं पृच्छेत् । २) कदाचिदन्यस्मात्सकाशाद्गुरुणा शिष्यकृतं कार्यं सामान्येन श्रुतं भवेत् । ततस्तद्विशेषज्ञानार्थं
જાતને ગુરુ કરતા અધિક માનતો હોય અને ગુરુ ઓછું ભણેલા હોવાથી કે નાની ઉંમરના હોવાથી તેમને બહુ માનતો ન હોય. તેથી તે વિચારે - “મેં કાર્ય બરાબર જ કર્યું છે, ગુરુને જણાવવાની મારે શું જરૂર ?' આમ માનથી તે ગુરુને ન જણાવે. ૩) શિષ્યનું કાર્ય ગુરુને ન ગમતું હોય. શિષ્ય સ્વેચ્છાથી પ્રવર્તવાના સ્વભાવવાળો હોય. તેથી તે માયાથી પોતાનું કાર્ય ગુરુથી છુપાવવા ઇચ્છે. તેથી તે ગુરુને ન જણાવે. શિષ્ય ગુરુને કાર્ય ન જણાવે તેના બીજા પણ આવા કારણો સમજી લેવા.
અહીં શિષ્યો ગુરુને કાર્ય નથી જણાવતા એમ કહેવાથી એવું જણાવ્યું કે આવા શિષ્યો સ્વેચ્છા મુજબ જ પોતાનું જીવન જીવે છે, પોતાના જીવનની નાની કે મોટી કોઈ પણ વાત ગુરુને જણાવતા નથી. તેમનો ગુરુની સાથેનો સંબંધ માત્ર બાહ્ય વ્યવહારરૂપ અને ઔપચારિક હોય છે. શિષ્યો જે ગુરુને કાર્ય જણાવતા નથી તે તેમની ધિક્રાઈને ४॥वे छे.
જો શિષ્ય ગુરુને કાર્ય ન જણાવે તો ગુરુ સ્વયં તેને પૂછે. ગુરુ શિષ્યને પૂછે તેમાં ઘણા કારણો હોય - ૧) કદાચ શિષ્યના જવા-આવવા વગેરેના વ્યવહારથી ગુરુ તેણે કરેલા કાર્યનું અનુમાન કરે. તેથી તેનો નિર્ણય કરવા શિષ્યને પૂછે. ૨) કદાચ બીજા પાસેથી શિષ્ય કરેલું કાર્ય સામાન્યથી સાંભળ્યું હોય. તેથી તેને વિશેષથી જાણવા માટે
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुर्वनिवेदकस्य गुरुगोपकस्य च गुरुकुलवासेन न कोऽपि लाभः ।
२५७ गुरुः शिष्यं पृच्छेत् । ३) कदाचित् शिष्यो गुरुनिवेदनं विस्मरेत् । ततस्तस्य निवेदनसामाचारीस्मारणार्थं गुरुः पृच्छेत् । शिष्यप्रच्छनस्यैवमादिकमन्यदपि कारणं स्वधियाऽभ्यूह्यम् ।
एवं गुरुणा पृष्टे सति विस्मरणशीलः शिष्यो गुरुं सर्वं निवेदयति । परन्तु मायावी शिष्यो गुरोर्गोपायति । गुरुणा पृष्टे सति सोऽन्योत्तरं ददाति, स्वकृतकार्यं तु गुरोः पुरो न प्रकटयति । अत्र गुरुगोपने कारणानि पूर्वोक्तगर्वकथनवत्स्वधियाऽभ्यूह्यानि । गुरुगोपको धृष्टतरो भवति । यतः स द्विगुणं पापं करोति । प्रथमं गुर्वकथनरूपम्, द्वितीयञ्च गुरुणा पृष्टे सत्यपि गुरुगोपनरूपम् । ततो गुर्वकथनगुरुगोपने द्वेऽपि सर्वथा त्याज्ये । एवमेवाऽऽराधनामार्गे प्रगतिर्भवति । अन्यथा गुरुकार्ये कृते सत्यपि वास्तविको लाभो न जायते, गुरुकार्यकरणद्वारेण बाह्यव्यहारेण शिष्येण शासनाऽऽराधनायां कृतायां सत्यामपि गुर्वनिवेदनेन निश्चयतः सामाचारीविराधनेन तेन शासनविराधनाया एव कृतत्वात् ।
ये गुर्वनिवेदका गुरुगोपकाश्च भवन्ति तेषां गुरुकुलवासेन कोऽपि लाभो न भवति ।
ગુરુ તેને પૂછે. ૩) કદાચ શિષ્ય ગુરુને જણાવવાનું ભૂલી જાય. તેથી તેને નિવેદન સામાચારી યાદ કરાવવા ગુરુ તેને પૂછે. શિષ્યને પૂછવાના આવા બીજા પણ કારણો પોતાની બુદ્ધિથી વિચારવા.
આમ ગુરુ પૂછે ત્યારે જે શિષ્ય ભૂલી ગયો હોય તે બધું જણાવે, પણ માયાવી શિષ્ય ગુરુથી છુપાવે. ગુરુ પૂછે ત્યારે તે બીજા જવાબ આપે, પોતે કરેલું કાર્ય ગુરુને ન જણાવે. અહીં ગુરુથી છુપાવવાના કારણો પણ પૂર્વે કહેલા ગુરુને નહીં કહેવાના કારણોની જેમ પોતાની બુદ્ધિથી સમજી લેવા. ગુરુથી કાર્ય છુપાવનાર વધુ ધિક્રો છે. કેમકે તે બમણું પાપ કરે છે. પહેલું ગુરુને ન કહેવારૂપ અને બીજું ગુરુએ પૂછવા છતાં એમનાથી છુપાવવારૂપ. માટે ગુરુને નહીં કહેવું અને ગુરુથી છુપાવવું આ બન્ને સર્વથા ત્યજવા. આ રીતે જ આરાધનાના માર્ગમાં પ્રગતિ થાય છે. જો ગુરુને ન જણાવે કે તેમનાથી છુપાવે તો મોટું કાર્ય કરવા છતાં સાચો લાભ ન થાય. કેમકે મોટું કાર્ય કરવાથી બાહ્ય વ્યવહારથી શિષ્ય શાસનની આરાધના કરી હોવા છતાં પણ ગુરુને નહીં જણાવવાથી નિશ્ચયથી સામાચારીની વિરાધના કરીને તેણે શાસનની વિરાધના જ કરી
જેઓ ગુરુને કાર્ય જણાવતા નથી કે ગુરુથી તે છુપાવે છે તેમને ગુરુકુળવાસથી કોઈ લાભ થતો નથી.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
गुरुकुलवासचतुर्भङ्गी । अथ कोऽयं गुरुकुलवास: ? इति चेत्, शृणु, गुरुनिश्रावर्तिसाधुसमुदायो गुरुकुलमुच्यते । तत्र वसनमिति गुरुकुलवासः । अयं गुरुकुलवासशब्दस्य व्युत्पत्त्यर्थो बोद्धव्यः । गुरुकुलवासशब्दस्य रूढ्यऽर्थोऽयं ज्ञेयः-गुर्वाज्ञावर्तित्वम् । इदमेव भावगुरुकुलवासः, पूर्वोक्तस्तु द्रव्यगुरुकुलवासो भवति । अत्र द्रव्यभावगुरुकुलवासाभ्यां चतुर्भङ्गी भवति । सा चैवम् - १) द्रव्यतोऽपि गुरुकुलवासो भावतोऽपि च गुरुकुलवासः, २) द्रव्यतो गुरुकुलवासो भावतस्तु न, ३) द्रव्यतो न गुरुकुलवासो भावतस्तु भवति, ४) द्रव्यतोऽपि न गुरुकुलवासो भावतोऽपि न । द्रव्यतो गुरुनिश्रावत्तिनो भावतश्च गुर्वाज्ञावर्तिनः शिष्यस्य प्रथमो भङ्गो भवति । यः शिष्यो द्रव्यतो गुरुनिश्रायां वर्तते, भावतस्तु गुर्वाज्ञां न पालयति तस्य द्वितीयो भङ्गो भवति । यः शिष्यो गुर्वाज्ञया दूरदेशस्थितो भवेत् तस्य गुरुनिश्रारहितत्वाद्गुर्वाज्ञापालकत्वाच्च तृतीयो भङ्गो भवति । यः शिष्यो न तु गुरुनिश्रायां वर्तते नापि गुर्वाज्ञां पालयति तस्य स्वेच्छया विहरणशीलस्य चतुर्थो भङ्गो भवति ।
अत्र प्रथमतृतीयौ भङ्गावुपादेयौ, तर्तिसाधूनां गुर्वाज्ञापालकत्वात् । द्वितीयचतुर्थों भङ्गौ सर्वथा हेयौ, तद्वतिसाधूनां गुर्वाज्ञाऽपालकत्वात् । अत्र श्लोके द्वितीय
પ્રશ્ન - આ ગુરુકુળવાસ શું છે ?
જવાબ - સાંભળ. ગુરુની નિશ્રામાં રહેલા સાધુઓનો સમુદાય તે ગુરુકુળ. તેમાં રહેવું તે ગુરુકુળવાસ. આ ગુરુકુળવાસનો વ્યુત્પતિ અર્થ જાણવો. ગુરુકુળવાસનો રૂઢી અર્થ આવો સમજવો – ‘ગુરુની આજ્ઞામાં રહેવું.” આ જ ભાવથી ગુરુકુળવાસ છે. પૂર્વે કહ્યો તે તો દ્રવ્યથી ગુરુકુળવાસ છે. અહીં દ્રવ્ય-ભાવ - ગુરુકુળવાસની ચતુર્ભગી થાય છે. તે આ પ્રમાણે - ૧) દ્રવ્યથી પણ ગુરુકુળવાસ હોય અને ભાવથી પણ હોય. ૨) દ્રવ્યથી ગુરુકુળવાસ હોય પણ ભાવથી ન હોય. ૩) દ્રવ્યથી ગુરુકુળવાસ ન હોય પણ ભાવથી હોય. ૪) દ્રવ્યથી પણ ગુરુકુળવાસ ન હોય અને ભાવથી પણ ન હોય. દ્રવ્યથી ગુરુની નિશ્રામાં રહેલા અને ભાવથી ગુરુની આજ્ઞા પાળનારા શિષ્યને પહેલો ભાંગો હોય છે. દ્રવ્યથી જે ગુરુની નિશ્રામાં હોય પણ ભાવથી જે ગુરુની આજ્ઞા ન પાળતો હોય તેને બીજો ભાંગો હોય છે. જે શિષ્ય ગુરુની આજ્ઞાથી દૂર દેશમાં રહેલો હોય તે દ્રવ્યથી ગુરુની નિશ્રામાં ન હોવા છતાં ગુરુની આજ્ઞા પાળતો હોવાથી તેને ત્રીજો ભાંગો હોય છે. જે શિષ્ય ન તો ગુરુની નિશ્રામાં હોય કે ન તો ગુરુની આજ્ઞા પાળતો હોય તે સ્વેચ્છાથી વિચરનારા શિષ્યને ચોથો ભાંગો હોય છે.
અહીં પહેલો અને ત્રીજો ભાંગો ઉપાદેય છે, કેમકે તેમાં રહેલા સાધુઓ ગુર્વાજ્ઞાનું પાલન કરનારા છે. બીજો અને ચોથો ભાંગો સર્વથા ત્યજવો, કેમકે તેમાં રહેલા સાધુઓ
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुकुलवासमाहात्म्यम्।
२५९ भङ्गवर्तिसाधुरधिकृतः । यतो गुर्वनिवेदको गुरुगोपकश्च साधुव्यतो गुरुकुलवासे वसति, परन्तु गुर्वनिवेदनेन गुरुगोपनेन च भावतो गुर्वाज्ञां न पालयति ।
अस्मिन्वृत्ते गुरुकुलवासशब्देन द्रव्यगुरुकुवासो गृहीतः । ये कार्यं गुरुं न निवेदयन्ति गुरोर्वा गोपायन्ति तेषां द्रव्यतो गुरुनिश्रायां वर्त्तनेऽपि न कोऽपि लाभो जायते ।
गुरुकुलवासेन ज्ञानदर्शनचारित्राणि निर्मलानि जायन्ते, तेषां वृद्धिर्भवति स्थिरता च जायते । उक्तञ्च मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिरचितपुष्पमालायां -
'१नाणस्स होइ भागी थिरयरओ दंसणे चरित्ते य । धन्ना आवकहाए गुरुकुलवासं न मुंचंति ॥३२८॥'
यः शिष्यः कार्यं गुरुं न निवेदयति गुरुणा च पृष्टेऽपि गोपायति तस्य ज्ञानदर्शनचारित्राणि हीयन्ते, गुर्वाशातनाकारित्वात् । गुरुः प्रकृष्टज्ञानदर्शनचारित्रसम्पन्नोऽस्ति । ततस्तदाशातनया तत्त्वतस्तद्गतरत्नत्रयमेव हीलितम् । ततश्च शिष्यजीवने रत्नत्रयहानिर्भवति । ગુર્વાજ્ઞાનું પાલન નથી કરતા. આ શ્લોકમાં બીજા ભાંગાવાળા સાધુનો અધિકાર છે. કેમકે ગુરુને નહીં જણાવનારો અને ગુરુથી છુપાવનારો સાધુ દ્રવ્યથી ગુરુકુળવાસમાં રહે છે પણ ગુરુને નહીં જણાવવાથી અને ગુરુથી છુપાવવાથી ભાવથી તે ગુર્વાજ્ઞાનું પાલન નથી કરતો.
આ શ્લોકમાં “ગુરુકુળવાસ’ શબ્દથી દ્રવ્યગુરુકુળવાસ લીધો છે. જેઓ ગુરુને કાર્ય જણાવતા નથી કે તેમનાથી તે છુપાવે છે તેમને દ્રવ્યથી ગુરુની નિશ્રામાં રહેવા છતાં કોઈ લાભ થતો નથી. - ગુરુકુળવાસથી જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર નિર્મળ થાય છે, તેમની વૃદ્ધિ અને સ્થિરતા થાય છે. પુષ્પમાળામાં માલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે, “ગુરુકુળવાસમાં રહેનારો શિષ્ય જ્ઞાનનો ભાગી થાય છે, દર્શનમાં અને ચારિત્રમાં વધુ સ્થિર થાય છે. જેઓ જીવનપર્યત ગુરુકુળવાસને નથી છોડતા તેઓ ધન્યવાદને પાત્ર છે.”
જે શિષ્ય ગુરુને કાર્ય ન જણાવે અને ગુરુ પૂછે ત્યારે પણ છુપાવે તેના જ્ઞાનદર્શન-ચારિત્ર ઘટે છે, કેમકે તે ગુરુની આશાતના કરે છે. ગુરુ પ્રકૃષ્ટ જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રથી સંપન્ન છે. તેથી તેમની આશાતનાથી વાસ્તવમાં તેમનામાં રહેલા રત્નત્રયની જ આશાતના થાય છે. તેથી શિષ્યના જીવનમાં રત્નત્રયની હાનિ થાય છે. કર્મવિપાક
१. ज्ञानस्य भवति भागी स्थिरतरो दर्शने चारित्रे च ।
धन्या यावत्कथया गुरुकुलवासं न मुञ्चन्ति ॥३२८॥
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
रत्नत्रयवृद्ध्युपायस्तत्सम्पन्नसेवा। उक्तञ्च कर्मविपाकनाम-प्रथमकर्मग्रन्थे श्रीदेवेन्द्रसूरिभिः“१पडिणीअत्तण-निह्नव-उवघाय-पओस-अंतराएणं । अच्चासायणयाए, आवरणदुर्ग जिओ जयइ ॥५४॥'
रत्नत्रयवृद्ध्युपायस्तु तत्सम्पन्नसेवाऽस्ति, यदुक्तं श्रीउत्तराध्ययनसूत्रे प्रमादस्थाननामद्वात्रिंशत्तमेऽध्ययने-२तस्सेस मग्गो गुरुविद्धसेवा, विवज्जणा बालजणस्स दूरा । सज्झायएगंतनिसेवणा य, सुत्तत्थसंचिंतणया धिई य ॥३॥' तदेवं रत्नत्रयवृद्धिरूपो गुरुकुलवासलाभो गुर्वनिवेदकस्य गुरुगोपकस्य च शिष्यस्य द्रव्यतो गुरुकुले वसनेऽपि न भवति । तत एवोक्तं ग्रन्थकृता यद्गुरुकुलवासेन तादृशानां न कोऽपि लाभो भवति । ___ किञ्च ज्ञानकार्यमपि गुरुपारतन्त्र्यमेव । उक्तञ्च महोपाध्यायश्रीयशोविजयैरपि उपदेशरहस्यस्य सप्तमगाथायाः स्वोपज्ञटीकायाम् – 'तच्च ज्ञानमाज्ञया - गुरुपारतन्त्र्यलक्षणया प्रतीयते, तस्या गुर्वादिविषयाऽविपर्यासज्ञानकार्यत्वात् ।' નામના પહેલા કર્મગ્રંથમાં શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે - ‘જ્ઞાન-જ્ઞાની-જ્ઞાનના સાધનોના તેમજ દર્શન-દર્શન-દર્શનના સાધનોના દુશ્મનપણાથી, નિદ્ભવ કરવાથી છુપાવવાથી), નાશથી, દ્વેષથી, અંતરાયથી અને અતિઆશાતનાથી જીવ બે આવરણ (જ્ઞાનાવરણ અને हर्शनाव२५) बांधेछ."
રત્નત્રયની વૃદ્ધિનો ઉપાય એ છે કે એ જેનામાં હોય તેમની સેવા કરવી. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના પ્રમાદસ્થાન નામના ૩૨મા અધ્યયનમાં કહ્યું છે - ‘‘તેનો (જ્ઞાનપ્રાપ્તિનો) આ માર્ગ છે કે ગુરુ અને વૃદ્ધોની સેવા કરવી, બાલજનોને દૂરથી વર્જવા, એકમાત્ર સ્વાધ્યાયમાં રત રહેવું, સૂત્રાર્થનો વિચાર કરવો અને ધીરતા રાખવી.”
આમ ગુરુને કાર્ય નહિ જણાવનારા અને ગુરુથી છુપાવનારા શિષ્યને દ્રવ્યથી ગુરુકુળવાસમાં રહેવા છતાં રત્નત્રયની વૃદ્ધિરૂપ ગુરુકુળવાસનો લાભ થતો નથી. માટે જ ગ્રન્થકારે કહ્યું કે ગુરુકુળવાસથી તેવાઓને કોઈ લાભ થતો નથી.
વળી જ્ઞાનનું કાર્ય પણ ગુરુની પરતંત્રતા જ છે. મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે ઉપદેશ રહસ્યની ૭મી ગાથાની સ્વોપજ્ઞ ટીકામાં કહ્યું છે – “ગુરુપરતંત્રરૂપી આજ્ઞાથી જ્ઞાન જણાય છે, કેમકે ગુરુ વગેરે સંબંધી અવિપરીત જ્ઞાનનું આજ્ઞા એ કાર્ય છે.” १. प्रत्यनीकत्व-निह्नव-उपघात-प्रद्वेष-अन्तरायैः ।
अत्याशातनया, आवरणद्विकं जीवः जयति ॥५४॥ २. तस्यैषः मार्गः गुरुवृद्धसेवा, विवर्जना बालजनस्य दूरात् ।
स्वाध्यायैकान्तनिषेवणा च, सूत्रार्थसंचिन्तनता धृतिश्च ॥३॥
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६१
गुरौ भावप्रतिबद्धस्यैव द्रव्यगुरुकुलवासः सफलो भवति ।
यो गुरुकुलवासे वसति गुरुकृतसारणादिभिस्तस्याऽपायेभ्यो रक्षणं भवति । गुर्वनिवेदकाय गुरुगोपकाय च शिष्याय गुरुकृतसारणादि न रोचते । ततो गुरुरपि तमुपेक्षते । ततोऽपायेभ्यस्तस्य रक्षणं न भवति। अतोऽपि तस्य गुरुकुलवासो निष्फलो भवति ।
गुरुकुलवासे गुरोरन्येषाञ्च बहुश्रुतबालवृद्धग्लानतपस्विसाधूनां सेवया शिष्यस्य प्रभूता कर्मनिर्जरा भवति । गुर्वनिवेदको गुरुगोपकश्च शिष्यः स्वमनश्चिन्तितकार्यकरणमग्नो भवति, स न केषाञ्चिदपि सेवां करोति, उत्साहरहितत्वात्। ततस्तस्य कर्मनिर्जरालाभोऽपि न भवति । अतोऽपि तस्य गुरुकुलवासो मोघीभवति । एवमादिकोऽन्योऽपि गुरुकुलवासलाभस्तस्य न भवति, अयोग्यत्वात् । ___ अस्मिन् वृत्ते इदं ज्ञापितं यद् द्रव्यतोऽपि गुरुकुलवासस्तस्यैव सफलो भवति यस्य गुरौ भावप्रतिबन्धो भवति । यस्य तु गुरौ भावप्रतिबन्धो न भवति तस्य द्रव्यतो गुरुकुलवासे वसनेऽपि न कोऽपि लाभो जायते, द्वितीयभङ्गवर्तित्वात्, गोशालकवत् । गोशालकचरित्रं पूर्वमुक्तमेव । उक्तञ्चोपदेशमालायां श्रीधर्मदासगणिभिः -
જે ગુરુકુળવાસમાં વસે છે તેનું ગુરુ વડે કરાયેલા સારણા વગેરેથી અપાયો થકી રક્ષણ થાય છે. ગુરુને કાર્ય નહિ જણાવનારા અને ગુરુથી તે છુપાવનારા શિષ્યને ગુરુની સારણા વગેરે નથી ગમતા. તેથી ગુરુ પણ તેની ઉપેક્ષા કરે છે. તેથી અપાયોથી તેનું રક્ષણ થતું નથી. આ રીતે પણ ગુરુકુળવાસ તેના માટે નિષ્ફળ જાય છે.
ગુરુકુળવાસમાં ગુરુ અને બીજા બહુશ્રુત, બાળ, વૃદ્ધ, ગ્લાન, તપસ્વી સાધુઓની સેવા કરવાથી શિષ્યને ઘણી કર્મનિર્જરા થાય છે. ગુરુને નહિં જણાવનાર અને ગુરુથી છુપાવનાર શિષ્ય પોતાના મનમાં વિચારેલા કાર્યને કરવામાં મશગુલ હોય છે. તે કોઈની સેવા નથી કરતો, કેમકે તેને તેનો ઉત્સાહ નથી. તેથી તેને કર્મનિર્જરાનો લાભ પણ નથી થતો. આ રીતે પણ તેના માટે ગુરુકુળવાસ નિષ્ફળ જાય છે. આવા બીજા પણ ગુરુકુળવાસના લાભો તેને નથી મળતા, કેમકે તે અયોગ્ય છે.
આ શ્લોકમાં જણાવ્યું છે કે દ્રવ્યથી પણ ગુરુકુળવાસ તે જ શિષ્યનો સફળ થાય છે જેને ગુરુ સાથે ભાવથી સંબંધ હોય. જેને ગુરુ સાથે ભાવથી સંબંધ ન હોય તેને દ્રવ્યથી ગુરુકુળવાસમાં રહેવા છતાં પણ કોઈ લાભ થતો નથી, કેમકે તે બીજા ભાંગામાં રહેલો છે, ગોશાળાની જેમ. ગોશાળાનું ચરિત્ર પૂર્વે કહ્યું છે. ઉપદેશમાળામાં શ્રીધર્મદાસગણિ મહારાજે કહ્યું છે - “જેને ગુરુ વિષે ભક્તિ નથી, બહુમાન નથી,
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
गुरुकुलवासमाहात्म्यम् । • १जस्स गुरुम्मि न भत्ती, न य बहुमाणो न गउरवं न भयं । नवि लज्जा नवि नेहो, गुरुकुलवासेण किं तस्स ॥७५॥'
शास्त्रेषु गुरुकुलवासस्य प्रभूतं महत्त्वं कीर्तितम्, गुरुकुलवासत्यागस्य च महानर्थकारित्वमुक्तम् । यदुक्तं विरहाङ्कित-श्रीहरिभद्रसूरिभिः पञ्चाशकप्रकरण एकादशे साधुधर्मपञ्चाशके – “२गुरुपारतंत णाणं सद्दहणं एयसंगयं चेव । एत्तो उ चरित्तीणं मासतुसादीण णिद्दिटुं ॥७॥ अंधोऽणंधो व्व सदा तस्साणाए तहेव लंघेइ । भीमंपि हु कंतारं भवकंतारं इय अगीतो ॥११॥ आणारुइणो चरणं आणाए च्चिय इमंति वयणाओ, एत्तोऽणाभोगम्मिवि पण्णवणिज्जो इमो होइ ॥१२॥ एसा य परा आणा पयडा जं गुरुकुलं ण मोत्तव्वं । आयारपढमसुत्ते एत्तो च्चिय दंसियं एयं ॥१३॥ एयम्मि परिच्चत्ते आणा खलु भगवतो परिच्चत्ता, तीए य परिच्चागे
ગૌરવ નથી, ગુરુનો ભય નથી, ગુરુની શરમ નથી, ગુરુ ઉપર લાગણી નથી તેને ગુરુકુળવાસથી શું લાભ છે ? અર્થાત્ કંઈ લાભ નથી.”
શાસ્ત્રોમાં ગુરુકુળવાસનું ઘણું મહત્ત્વ બતાવ્યું છે, અને ગુરુકુળવાસત્યાગને ઘણો નુકસાનકારી બતાવ્યો છે. ‘વિરહના ચિહ્નવાળા શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે પંચાશક પ્રકરણના અગ્યારમાં સાધુધર્મ પંચાશકમાં કહ્યું છે - “જ્ઞાન ગુરુને પરાધીન છે. શ્રદ્ધા જ્ઞાનથી યુક્ત હોય છે. એથી તો માસતુસ વગેરે સંયમીઓને જ્ઞાન કહ્યું છે. સારી આંખવાળાની આજ્ઞાથી આંધળો ભયંકર એવા પણ જંગલને પાર કરે છે. તેમ અગીતાર્થ શિષ્ય પણ ગુરુની આજ્ઞાથી ભંયકર એવા પણ સંસારરૂપી જંગલને ઓળંગી જાય છે. આજ્ઞાની રુચિવાળાને ચારિત્ર હોય છે, કેમકે “આજ્ઞાથી ચારિત્ર હોય' એવું વચન છે. માટે અનાભોગમાં પણ શિષ્ય પ્રજ્ઞાપનીય (સમજાવી શકાય તેવો) હોય. ભગવાનની આ શ્રેષ્ઠ પ્રગટ આજ્ઞા છે કે ગુરુકુળ છોડવું નહીં. માટે જ આચારાંગના પહેલા સૂત્રમાં એ બતાવ્યું છે. ગુરુની આજ્ઞાનો ત્યાગ કરવાથી ભગવાનની આજ્ઞાનો ત્યાગ થાય છે.
१. यस्य गुरौ न भक्तिः, न च बहुमान: न गौरवः न भयम् ।
नापि लज्जा नापि स्नेहः, गुरुकुलवासेन किं तस्य ॥७५॥ गुरुपरतन्त्रं ज्ञानं श्रद्धानं एतत्सङ्गतं चैव । एतस्मात् तु चारित्रिणां माषुतुषादीनां निर्दिष्टम् ॥७॥ अन्धोऽनन्ध इव सदा तस्याज्ञया तथैव लक्ष्यति । भीममपि खलु कान्तारं भवकान्तारं इति अगीतः ॥११॥ आज्ञारुचेः चरणं आज्ञया एव इदमिति वचनात् । एतस्मात् अनाभोगेऽपि प्रज्ञापनीयः अयं भवति ॥१२॥ एषा च परा आज्ञा प्रकटा यत् गुरुकुलं न मोक्तव्यम् । आचारप्रथमसूत्रे एतस्मादेव दर्शितं एतद् ॥१३॥ एतस्मिन् परित्यक्ते आज्ञा खलु भगवतः परित्यक्ता ।
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुकुलवासमाहात्म्यम्।
२६३ दोण्हवि लोगाण चाउत्ति ॥१४॥ ता न चरणपरिणामे एयं असमंजसं इहं होति । आसण्णसिद्धियाणं जीवाण तहा य भणियमिणं ॥१५॥ णाणस्स होइ भागी थिरयरओ दंसणे चरित्ते य । धण्णा आवकहाए गुरुकुलवासं न मुंचंति ॥१६॥ तत्थ पुण संठिताणं आणाआराहणा ससत्तीए । अविगलमेयं जायति बज्झाभावेऽवि भावेणं ॥१७॥ कुलवहुणायादीया एत्तो च्चिय एत्थ दंसिया बहुगा । एत्थेव संठियाणं खंतादीणं वि सिद्धित्ति ॥१८॥ गुरुकुलवासच्चाए णेयाणं हंदि सुपरिसुद्धित्ति । सम्मं णिरूवियव्वं एयं सति णिउणबुद्धीए ॥२०॥ गुरुवेयावच्चेणं सदणुट्ठाणसहकारिभावाओ । विउलं फलमिब्भस्स व विसोवगेणावि ववहारे ॥२२॥'
ભગવાનની આજ્ઞાનો ત્યાગ કરવાથી બન્ને લોકોનો ત્યાગ થાય છે. તેથી નજીકમાં મુક્તિમાં જનારા જીવોને ચારિત્રનો પરિણામ હોતે છતે આવી ગરબડ નથી થતી. કહ્યું છે કે - ગુરુકુળવાસમાં રહેનારો જ્ઞાનનો ભાગી થાય છે, દર્શન અને ચારિત્રમાં વધુ સ્થિર થાય છે. જેઓ જીવનપર્યત ગુરુકુળવાસને નથી છોડતા તેઓ ધન્યવાદને પાત્ર છે. ગુરુકુળવાસમાં રહેલાને પોતાની શક્તિ મુજબ આજ્ઞાની આરાધના થાય છે. પડિલેહણ વગેરે બાહ્ય અનુષ્ઠાનો ન હોય તો પણ આ આરાધના ભાવથી સંપૂર્ણ થાય છે. આથી જ આ વિષયમાં કુલવધૂ વગેરેના ઘણા દષ્ટાંતો બતાવ્યા છે. ગુરુકુળવાસમાં રહેલાઓને જ ક્ષમા વગેરેની પણ સિદ્ધિ થાય છે. ગુરુકુળવાસનો ત્યાગ કરવાથી આ ક્ષમા વગેરેની શુદ્ધિ થતી નથી. નિપુણબુદ્ધિથી આ બાબત બરાબર વિચારવી. જેમ લખપતિ શેઠના લાખરૂપિયાના ૨૦મા ભાગથી પણ વેપાર કરનાર વણિકપુત્રને ઘણો લાભ થાય છે તેમ ગુરુમહારાજની વૈયાવચ્ચથી તેમને સારા અનુષ્ઠાનોમાં સહાયક થવાથી શિષ્યને કર્મક્ષયરૂપ घो लाम. थाय छे."
तस्याश्च परित्यागे द्वयोरपि लोकयोः त्याग इति ॥१४॥ ततः न चरणपरिणामे एतत् असमञ्जसं इह भवति । आसन्नसिद्धिकानां जीवानां तथा च भणितमिदम् ॥१५॥ ज्ञानस्य भवति भागी स्थिरतरः दर्शने चारित्रे च । धन्याः यावत्कथया गुरुकुलवासं न मुञ्चन्ति ॥१६॥ तत्र पुनः संस्थितानामाज्ञाराधना स्वशक्त्या । अविकलमेतद् जायते बाह्याभावेऽपि भावेन ॥१७॥ कुलवधूज्ञातादिका एतस्मादेव अत्र दर्शिता बहवः । अत्रैव संस्थितानां क्षान्त्यादीनामपि सिद्धिरिति ॥१८॥ गुरुकुलवासत्यागे नैतेषां हन्त सुपरिशुद्धिरिति । सम्यक् निरूपयितव्यं एतत् सत्यां निपुणबुद्धौ ॥२०॥ गुरुवैयावृत्त्येन सदनुष्ठानसहकारिभावात् । विपुलं फलमिभ्यस्येव विशोपकेनापि व्यवहारे ॥२२॥
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
गुरुकुलवासमाहात्म्यम्। न्यायविशारद-महोपाध्यायश्रीयशोविजयैरपि गुरुतत्त्वविनिश्चये तत्स्वोपज्ञटीकायाञ्च कथितम् - ''इत्तो गुरुकुलवासो, पढमायारो णिदंसिओ समए । उवएसरहस्साइसु, एयं च विवेइअं बहुसो ॥११॥ 'इत्तो 'त्ति । इतः अनन्तगुणोपेतत्वाद् गुरोर्गुरुकुलवासः प्रथमाचारः 'समये' सिद्धान्ते निदर्शितः, आचारस्यादावेव 'सुअं मे आउसंतेणं' इति सूत्रस्य निर्देशात् ।'
वाचरवरश्रीयशोविजयगणिवरैः उपदेशरहस्ये तत्स्वोपज्ञटीकायाञ्च गुरुकुलवासस्य महिमेत्थं वर्णितः - ‘बहुगुणकलितमपि गुरुकुलवासं परित्यजतां स्वच्छन्दयतीनां च मोहपारवश्यानपायात् । ....॥८॥
अथ स्वच्छन्दचारिणां सर्वापि क्रिया कथं श्रममात्रं, गुरुकुलवासादिपरित्यागक्रियाया भ्रमहेतुकत्वेऽपि शुद्धाहारग्रहणादिक्रियाया अतथात्वात्, त्यक्तक्रियांशे च भगवद्वचनाऽबहुमानेऽपीतरांशे तदयोगादबहुमतांशेऽपीतरेषामिव दृढतरविपर्यासाऽयोगाच्चेत्याशङक्याह -
श्तेसिं अवंकगामी परिणामो णत्थि तेण किरिआए । अन्नाणे बहपडणं ववहारा णिच्छया णियमा ॥९॥
ન્યાયવિશારદ મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજે ગુરુતત્ત્વવિનિશ્ચય અને તેની સ્વપજ્ઞ ટીકામાં કહ્યું છે - “માટે શાસ્ત્રમાં ગુરુકુળવાસને પહેલો આચાર કહ્યો છે. ઉપદેશરહસ્ય વગેરેમાં એનું ઘણીવાર વિવેચન કર્યું છે.” ટીકા - “ગુરુ અનંતગુણોથી યુક્ત હોવાથી સિદ્ધાંતમાં ગુરુકુળવાસ પહેલો આચાર કહ્યો છે. કેમકે આચારાંગની श३ातमा 'सुयं मे आउसंतेणं' मे सूत्र बताव्युछे."
મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયજીએ ઉપદેશરહસ્યમાં અને તેની સ્વોપજ્ઞ ટીકામાં ગુરુકુળવાસનો મહિમા આ રીતે વર્ણવ્યો છે - ““ઘણા ગુણવાળા એવા પણ ગુરુકુળવાસને छोउना२॥ भने स्व८७६ सेवा साधुओने भो नी ५२वशता ९२ नथी थती..... (८)
સ્વચ્છંદચારિઓની બધી ય ક્રિયાઓ કેમ શ્રમમાત્ર છે, કેમકે ગુરુકુળવાસનો ત્યાગ કરવો વગેરે ક્રિયા ભ્રમથી થઈ હોવા છતાં શુદ્ધ આહાર ગ્રહણ કરવો વગેરે ક્રિયા તેવી નથી. છોડેલી ક્રિયાના અંશમાં ભગવાન ઉપર અબહુમાન હોવા છતાં નહીં છોડેલી ક્રિયાના અંશમાં ભગવાન ઉપર અબહુમાન નથી. જ્યાં અબહુમાન છે ત્યાં પણ બીજા જીવોની જેમ ખૂબ દઢ એવો વિપર્યાસ નથી ? આવી આશંકા કરીને કહે છે - આજ્ઞાબાહ્ય १. अतो गुरुकुलवासः, प्रथमाचारो निदर्शितः समये ।
उपदेशरहस्यादिषु, एतच्च विवेचितं बहुशः ॥११॥ २. तेषां अवक्रगामी परिणामो नास्ति तेन क्रियायाः ।
अज्ञाने बहुपतनं व्यवहारात् निश्चयात् नियमात् ॥९॥
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुकुलवासमाहात्म्यम्।
२६५ तेषामाज्ञाबाह्यानाम् अवक्रगामी-स्वरसत ऋजुमार्गाभिमुखः परिणामः क्षयोपशमविशेषोपनतः नास्ति । तेन क्रियायाः व्यवहाराद्-व्यवहारनयमाश्रित्य अज्ञाने बहुपतनं-बहुषु स्थलेषूत्सर्गापवादादिपर्यालोचनाऽसम्भवेन विपर्यासोपपत्तेः, स्तोकस्य तु न भवत्यपि व्यवहारतस्तत्र पतनम्, आपाततः श्रुतसंवादात् । निश्चयतः - निश्चयनयमाश्रित्य, नियमात् - सर्वथैव तत्क्रियाया अज्ञाने पतनम्, आपाततः श्रुतसंवादिन्या अपि तत्क्रियायाः क्षयोपशमविशेषसहकार्यभावेन विशिष्टनिर्जरां प्रत्यप्रत्यलत्वेनाकिञ्चित्करत्वात् । ....॥९॥
एत्तोऽपन्नवणिज्जा, असक्कमेगागिचारमिच्छंता । आणाबज्झा णेया, सुत्तं गीयत्थविसयं तु ॥११॥
इत आज्ञापारतन्त्र्यस्यैव चारित्राङ्गत्वात्, अप्रज्ञापनीयाः - गुरुकुलवासत्यागो नोचित इति दृढनिर्बन्धेनापि गीतार्थैर्बोधयितुमशक्याः, अशक्यं-तथाविधज्ञानाभावेन स्वतन्त्रतयाऽलभ्यचारित्रशुद्धिकम्, एकाकिचारं - एकाकिविहारम् इच्छन्तःप्रार्थयमानाः, 'कलहादिहेतुतया नोचितः समुदायवास' इति विपर्यस्तधीदुष्टान्तःकरणत्वात् आज्ञाबाह्या ज्ञेयाः ।.....॥११॥ જીવોને ક્ષયોપશમવિશેષથી થયેલો, સરળ માર્ગને આભિમુખ એવો પરિણામ નથી. વ્યવહારનયને આશ્રીને ઉત્સર્ગ-અપવાદ વગેરેની વિચારણા ન હોવાથી તેની ક્રિયા ઘણી ખરી અજ્ઞાનમાં પડે છે. દેખાવથી શ્રુતને સંવાદી દેખાતી હોવાથી વ્યવહારથી થોડી ક્રિયા અજ્ઞાનમાં નથી પણ પડતી. નિશ્ચયનયને આશ્રિને તેની ક્રિયા સર્વથા અજ્ઞાનમાં પડે છે, કેમકે દેખાવથી શ્રુતને સંવાદી દેખાતી હોવા છતાં ક્ષયોપશમવિશેષનો સહકાર ન હોવાથી विशिष्ट नि४२॥ भाटे ते असमर्थ छ, तेथी नभी छ...(८)
આજ્ઞાનું પાતંત્ર્ય એ જ ચારિત્ર છે. અપ્રજ્ઞાપનીય જીવો “ગુરુકુળવાસનો ત્યાગ ઉચિત નથી.” એમ ખૂબ આગ્રહપૂર્વક ગીતાર્થો સમજાવે તો પણ સમજતા નથી. આવા જીવોનું અંતઃકરણ ‘ઝઘડા વગેરેનું કારણ હોવાથી સમુદાયમાં રહેવું નહીં' આવી વિપરીત બુદ્ધિથી દુર થયેલું હોય છે. તેથી તેઓ એકલા વિચરવા ઇચ્છે છે. તેવા પ્રકારનું જ્ઞાન ન હોવાથી અને સ્વતંત્રતાને લીધે તેમાં ચારિત્રની શુદ્ધિ થતી નથી. તેથી તેઓ આજ્ઞા पाय वा....(११)...
१. एतस्मात् अप्रज्ञापनीयाः, अशक्यमेकाकिचारमिच्छन्तः ।
आज्ञाबाह्या ज्ञेयाः, सूत्रं गीतार्थविषयं तु ॥११॥
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
एकोनविंशतितमं वृत्तम् । .......किञ्च-'सुअं मे आउसंतेणं भगवया एवमक्खायं' इत्याचारप्रथमसूत्रेऽपि 'श्रुतं मया वसता गुरुकुले भगवतैवमाख्यातमित्यर्थात्सर्वसमाचारस्यादौ निरूपितत्वेन गुरूकुलवासस्यैव प्रकृष्टाज्ञारूपत्वं निश्चीयते । यदाह - एसा य परा आणा, पयडा जं गुरुकुलं न मोत्तव्वं । आयारपढमसुत्ते, एत्तो च्चिय दंसियं एयं ॥ (पंचाशके ११/१३) ।' ॥१८॥
अवतरणिका - इत्थं कार्यकरणपश्चाद्गुरुनिवेदनमाहात्म्यं प्रदाऽधुना गुरूणां शिष्यान्प्रति सन्मानादिविशेषदर्शने कारणं कथयति - मूलम् - जोग्गाजोग्गसरूवं, नाउं केणावि कारणवसेणं ।
सम्माणाइविसेसं, गुरुणो दंसंति सीसाणं ॥१९॥ छाया - योग्यायोग्यस्वरूपं, ज्ञात्वा केनापि कारणवशेन ।
सन्मानादिविशेषं, गुरवो दर्शयन्ति शिष्याणाम् ॥१९॥ दण्डान्वयः - गुरुणो सीसाणं जोग्गाजोग्गसरूवं नाउं केणावि कारणवसेणं सम्माणाइविसेसं दंसंति ॥१९॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - गुरवो - पञ्चेन्द्रियसंवरण - नवविधब्रह्मचर्यगुप्तिपालन - चतुःकषायत्याग- - पञ्चमहाव्रतधारण - पञ्चविधाचारपालन-पञ्चसमितित्रिगुप्तिपालनरूप
વળી આચારાંગના પહેલા સૂત્રમાં શરૂઆતમાં કહ્યું છે - “ગુરુકુળવાસમાં વસતા મેં ભગવાને કહેલું સાંભળ્યું. તેથી નક્કી થાય છે કે ગુરુકુળવાસ જ પ્રકૃષ્ટ આજ્ઞારૂપ છે. કહ્યું છે કે “આ પ્રગટ અને શ્રેષ્ઠ આજ્ઞા છે કે ગુરુકુળવાસ ન છોડવો. આથી જ मायागना पडेल। सूत्रमा जतायुं छे.' (पंयाश ११/१3)” (१८)
અવતરણિકા - આમ કાર્ય કર્યા પછી ગુરુને જણાવવાનું મહત્ત્વ સમજાવી હવે ગુરુઓ શિષ્યોને વિશેષ સન્માનાદિ આપે તેનું કારણ કહે છે -
શબ્દાર્થ - ગુરુઓ શિષ્યોનું યોગ્ય અને અયોગ્ય સ્વરૂપ જાણીને કોઈ પણ કારણસર विशेष सन्मान हेमाडे छ. (१८)
હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાર્થ - પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયોમાં રાગદ્વેષ ન કરવા, નવ બ્રહ્મચર્યની વાડોનું પાલન કરવું, ચાર કષાયો છોડવા, પાંચ મહાવ્રત ધારણ કરવા, પાંચ આચારનું પાલન કરવું, પાંચ સમિતિનું પાલન કરવું, ત્રણ ગુપ્તિનું પાલન કરવું – આ
१. एषा च परा आज्ञा, प्रकटा यत् गुरुकुलं न मोक्तव्यम् ।
आचारप्रथमसूत्रे, एतस्मादेव दर्शितमेतत् ॥
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६७
गुरवः केनाऽपि कारणेन विशेषसन्मानादिकं ददति । षत्रिशद्गुणसमन्विताः, यदुक्तं पंचिंदियसूत्रे
'१पंचिंदियसंवरणो, तह नवविहबंभचेरगुत्तो । चउव्विहकसायमुक्को, इअ अठारसगुणेहिं संजुत्तो ॥१॥ पंचमहव्वयजुत्तो, पंचविहायारपालणसमत्थो ।
पंचसमिओ तिगुत्तो, छत्तीसगुणो गुरू मज्झ ॥२॥' शिष्याणाम् - शिष्याः - गुरुप्रतिपत्तिरताः, तेषामिति शिष्याणां, योग्यायोग्यस्वरूपं - योग्यम्-उचितम् चायोग्यम्-अनुचितञ्च तयोः समाहार इति योग्यायोग्यम्, तच्च तत्स्वरूपम् - स्वभावश्चेति योग्यायोग्यस्वरूपम्, तत्कर्मतापन्नम्, ज्ञात्वा - अवबुध्य, केनापिगुरुमनोवर्तिना शिष्याऽज्ञातेन, अत्रापिशब्दः शिष्यसन्मानादिविशेषदर्शने गुरुमनोगतानामनेककारणानां सूचनार्थम्, कारणवशेन कारणम् – निमित्तम्, तस्य वश:-अधीनतेति कारणवशः, तेनेति कारणवशेन, शिष्यान्प्रतीत्यध्याहार्यम्, सन्मानादिविशेषम् - सन्मानम् - श्लाघनम्, तद् आदौ - अग्रे येषां त इति सन्मानादयः, तेषां विशेषः - भेदो हीनाधिकरूप इति सन्मानादिविशेषः, तमिति सन्मानादिविशेषम्, दर्शयन्ति - प्रकटयन्ति ।
अयं समासार्थः । विस्तरार्थस्त्वेवम् - शिष्या द्विविधाः सन्ति - योग्या अयोग्याश्च । तत्र योग्यशिष्याणामिदं स्वरूपम् - सर्वमनुष्ठानं ते यथाविधि यथाशक्ति चानुतिष्ठन्ति, अपाल्यमानस्याऽपि कृत्यस्य तेषां हृदये दुःखं वर्त्तते । सर्वानतिचारान्गुरोः पुरो निवेद्य ૩૬ ગુણોવાળા ગુરુ હોય. પંચિંદિયસૂત્રમાં આ જ વાત કહી છે. શિષ્યો ગુરુની સેવામાં રત હોય. ગુરુઓ શિષ્યોના યોગ્ય અને અયોગ્ય સ્વરૂપને જાણે છે. તેથી કોઈ પણ કારણસર શિષ્યોને ઓછું-વધુ સન્માન વગેરે આપે છે.
આ સંક્ષેપમાં અર્થ કહ્યો. વિસ્તારથી અર્થ આ રીતે સમજવો - શિષ્યો બે પ્રકારના હોય છે - યોગ્ય અને અયોગ્ય. યોગ્ય શિષ્યોનું સ્વરૂપ આવે છે - બધી ક્રિયાઓ તેઓ વિધિપૂર્વક શક્તિ પ્રમાણે કરે છે. જે ન કરી શકતા હોય તેનું તેમના હૃદયમાં દુઃખ હોય. બધા અતિચારો ગુરુની આગળ જણાવી ગુરુએ આપેલ પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને તેઓ શુદ્ધ થાય
१. पञ्चेन्द्रियसंवरणः, तथा नवविधब्रह्मचर्यगुप्तः ।
चतुर्विधकषायमुक्तः, इति अष्टादशगुणैः संयुक्तः ॥१॥ पञ्चमहाव्रतयुक्तः, पञ्चविधाचारपालनसमर्थः । पञ्चसमितः त्रिगुप्तः, षट्त्रिंशद्गुणः गुरुः मम ॥२॥
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
વિધા: શિષ્ય: I तद्दत्तप्रायश्चित्तकरणेन ते शुद्धा भवन्ति । तेषां हृदयं जीवनञ्च संयमसाधनासुवासितं भवति। ते मोक्षसाधकसर्वयोगसाधनतत्परा भवन्ति । ते सदोद्यमशीला भवन्ति । ते कुत्रापि न प्रमाद्यन्ति । त आराधनायामतृप्ताः सन्ति । तेऽधिकाधिकाऽऽराधनाकरणोद्यता भवन्ति । ते प्रज्ञापनीया भवन्ति । एवमादिस्वरूपा योग्यशिष्या भवन्ति । ____ अयोग्यशिष्याणां स्वरूपं त्वेवम् – ते शिथिला भवन्ति । तेऽनुष्ठानेषु विधिमतिक्रामन्ति । ते शक्तिं गोपायन्ति । तेषां हृदयं निष्ठुरं भवति । तेऽतिचाराऽऽलोचनां न कुर्वन्ति, न प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यन्ते, नापि तदनुतिष्ठन्ति । ते सदा प्रमादशीला भवन्ति, तेऽल्पाऽऽराधनयाऽपि स्वात्मानमाराधनाप्रष्ठं मन्यन्ते । तेऽप्रज्ञापनीया भवन्ति । ते गुरुवचनं न शृण्वन्ति, श्रुत्वाऽपि तन्न कुर्वन्ति । ते गलिबलिवईसदृशा भवन्ति । ते पुनः पुनः प्रेरणे सत्येव कार्यं कुर्वन्ति । ते वक्रतुरङ्गवद्दुर्दमाः सन्ति । एवमादिस्वरूपा अयोग्यशिष्या भवन्ति । ___ शिष्याणामिदं योग्यायोग्यस्वरूपं गुरुर्बाह्यव्यवहारेण शिष्यप्रवृत्त्या तदाकारेङ्गिताभ्याञ्च जानाति । यथा शिष्या गुर्वाकारेङ्गिते ज्ञात्वा गुरुमनोगतभावानुमानकुशला भवन्ति तथा गुरुरपि शिष्याकारेगिताभ्यां तद्योग्यायोग्यस्वरूपज्ञानकुशलो भवति । एवं शिष्याणां
છે. તેમનું હૃદય અને જીવન સંયમની સાધનાથી સુવાસિત હોય. તેઓ મોક્ષ સાધનારા બધા યોગો સાધવામાં તત્પર હોય છે. તેઓ હંમેશા ઉદ્યમશીલ હોય છે. તેઓ ક્યાંય પ્રમાદ કરતા નથી. તેઓ આરાધનામાં અતૃપ્ત હોય છે. તેઓ વધુ ને વધુ આરાધના કરવા માટે તૈયાર હોય છે. તેઓ પ્રજ્ઞાપનીય - એટલે સમજાવી શકાય એવા હોય છે. આવા બીજા સ્વરૂપો પણ જાણવા.
અયોગ્ય શિષ્યોનું સ્વરૂપ આવે છે - તેઓ શિથિલ હોય છે. તેઓ ક્રિયાઓ વિધિ પ્રમાણે ન કરે. તેઓ શક્તિ ગોપવે. તેમનું હૃદય નિષ્ફર હોય. તેઓ અતિચારોની આલોચના ન કરે, પ્રાયશ્ચિત્ત ન સ્વીકારે, સ્વીકાર્યું હોય તો તેને કરે નહીં. તેઓ હંમેશા પ્રમાદી હોય છે. તેઓ થોડી આરાધના કરીને પણ પોતાને આરાધક માને છે. તેઓ અપ્રજ્ઞાપનીય હોય છે. તેઓ ગુરુવચન સાંભળતા નથી. સાંભળીને પણ તેને કરતા નથી. તેઓ ગળિયા બળદ જેવા હોય છે. વારંવાર પ્રેરણા કરાય ત્યારે જ તેઓ કાર્ય કરે છે. તેઓ વાંકા ઘોડાની જેમ મુશ્કેલીથી દમી શકાય છે. આવા બીજા સ્વરૂપ પણ જાણવા.
શિષ્યોનું યોગ્ય કે અયોગ્ય સ્વરૂપ ગુરુ બાહ્યવ્યવહારથી, શિષ્યની પ્રવૃત્તિથી અને તેના આકાર-ઇંગિતથી જાણે છે. જેમ શિષ્યો ગુરુના આકાર-ઇંગિત જાણીને ગુરુના મનના ભાવને જાણવામાં હોંશિયાર હોય છે તેમ ગુરુ પણ શિષ્યના આકાર-ઇગિતથી તેમનું યોગ્ય કે અયોગ્ય સ્વરૂપ જાણવામાં હોંશિયાર હોય છે. આમ શિષ્યોનું યોગ્ય
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुदत्तविशेषसन्मानादेः कारणानि ।
२६९ योग्यायोग्यस्वरूपं ज्ञात्वा विविधकारणैर्गुरुः शिष्यान्प्रति सन्मानादिभेदं दर्शयति । तानि च कारणान्येवंविधानि स्युः-१) योग्यशिष्यस्य सन्मानादिदानेनोत्साहो वर्धते । ततश्च सोऽधिकवेगेनाऽऽराधनायां प्रवर्त्तते । एवं तस्य प्रगतिर्भवति । इत्थं शिष्यप्रगतिकारणार्थं गुरुस्तस्मै विशेषसन्मानादि ददाति । २) कदाचिद्गुरुरयोग्यशिष्यायाऽधिकसन्मानादि ददाति । तत्तु तस्याऽऽवर्जनार्थम् । सन्मानदानेनाऽऽवर्जितः शिष्यः सुष्ठ शीघ्रञ्चाऽऽराधनायां नियोज्यते । यथा शर्करामिश्रितं कट्वौषधं सुखेनाऽभ्यवहियते तथा सन्मानादिदानशर्करामिश्रितं गुरुप्रेरणावचनौषधं शिष्यः सुखेन स्वीकरोति । एवं सीदन्तं शिष्यं पुनः स्थिरीकरणार्थं गुरुविशेषसन्मानादि ददाति । ३) कदाचिद्योग्यशिष्याय गुरुः सन्मानादि न दद्यात्, कदाचित्तु तं तिरस्कुर्यादपि । यदि योग्यशिष्याय गुरुविशेषसन्मानादि दद्यात्तीतरसाधवस्तस्योपरीर्थ्यां कुर्युः । तस्य मार्गे विघ्नानि कुर्युः । ततश्च तस्य प्रगतिः स्थगिता भवेत् । अतः शिष्यस्याऽस्खलितप्रगत्यर्थं गुरुस्तस्मै विशेषसन्मानादि न दद्यात् । ४) कदाचिद्गुरुोग्यशिष्यान्प्रेरयेदयोग्यशिष्याश्च सन्मानयेद् । गुरुरयोग्यशिष्यान्न प्रेरयितुं शक्नुयात् । योग्यशिष्यस्य प्रेरणेऽपि तन्मनोगतगुरुबहुमानो न हीयते । ततोऽयोग्यशिष्यणामग्रे
અયોગ્ય સ્વરૂપ જાણીને વિવિધ કારણોસર ગુરુ શિષ્યોને ઓછુ-વધુ સન્માન વગેરે આપે. તે કારણો આવા હોય - ૧) યોગ્ય શિષ્યને વધુ સન્માનાદિ આપવાથી તેનો ઉત્સાહ વધે. તેથી તે અધિક વેગથી આરાધના કરે. આમ તેની પ્રગતિ થાય. આમ શિષ્યને પ્રગતિ કરાવવા ગુરુ તેને વધુ સન્માનાદિ આપે. ૨) ક્યારેક ગુરુ અયોગ્ય શિષ્યને વધુ સન્માનાદિ આપે. તે તેને આકર્ષવા માટે હોય. સન્માનાદિથી આકર્ષાયેલો શિષ્ય જલ્દીથી અને સારી રીતે આરાધનામાં જોડી શકાય છે. જેમ સાકરવાળી કડવી દવા સુખેથી લઈ શકાય છે તેમ સન્માનાદિ આપવારૂપ સાકરથી મિશ્રિત ગુરુવચનરૂપી દવા શિષ્ય સુખેથી સ્વીકારે છે. આમ સીદાતા શિષ્યને ફરી સ્થિર કરવા ગુરુ તેને વિશેષ સન્માનાદિ આપે છે. ૩) ક્યારેક યોગ્ય શિષ્યને ગુરુ સન્માનાદિ ન આપે, ક્યારેક તેનો તિરસ્કાર પણ કરે. જો યોગ્ય શિષ્યને ગુરુ વધુ સન્માનાદિ આપે તો બીજા સાધુઓને તેની ઉપર ઇષ્ય આવે. તેઓ તેના માર્ગમાં વિઘ્ન કરે. તેથી તેની પ્રગતિ અટકી જાય. માટે શિષ્યની અસ્મલિત પ્રગતિ થાય એ માટે ગુરુ તેને વધુ સન્માનાદિ ન આપે. ૪) ક્યારેક ગુરુ યોગ્ય શિષ્યોને ઠપકો આપે અને અયોગ્ય શિષ્યોને પંપાળે. ગુરુ અયોગ્ય શિષ્યોને કહી શકતા ન હોય. યોગ્ય શિષ્યને ઠપકો આપવા છતાં તેના હૃદયમાં રહેલું ગુરુબહુમાન
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
गुरुदत्तविशेषाः। योग्यशिष्यप्रेरणया गुरुः परम्परयाऽयोग्यशिष्यान्प्रेरयेत् । योग्यशिष्यप्रेरणां श्रुत्वाऽयोग्यशिष्याः स्वयमेव जानीयुर्यदस्माभिरेवं कर्त्तव्यमेवञ्च न कर्त्तव्यम् । यदि गुरुरयोग्यशिष्यान्साक्षात्प्रेरयेत्तर्हि ते क्रुध्येयुः । एवं विना विकारमयोग्यशिष्यशिक्षणार्थं गुरुर्योग्यशिष्यान्प्रेरयेत् । एवमादिकान्यन्यान्यपि कारणानि स्वधियाऽभ्यूह्यानि ।
एवमादिकारणैर्गुरवः शिष्येभ्यो विशेषसन्मानादि ददति । अत्र सन्मानशब्देन बहुजनमध्ये श्लाघनमुच्यते । गुरुर्बहुजनमध्ये शिष्यगुणान्श्लाघते । आदिशब्देन ज्ञानदान-शिष्यकरणवक्तृत्वकौशल्यनिष्पादन - शोभनानपानवस्त्रोपधिशय्यादिदान - भक्तिकारण - पृथग्चातुर्मासकारण - तपःकरणानुमतिदान - प्रेरणादिदान-प्रायश्चित्तदान-तिरस्करणोपालम्भन-ताडन - वात्सल्यवर्षण-सर्वकार्यप्रच्छनादीनि गृहीतव्यानि । १) कदाचिद्गुरुर्योग्यशिष्यं पाठयेत्, शीघ्रग्राहित्वात्, अयोग्यशिष्यं न पाठयेत्, विस्मरणशीलत्वात् । यद्वा गुररयोग्यं शिष्यं पाठयेत्, तत्स्थिरीकरणार्थम्, योग्यशिष्यं न पाठयेत्, तस्य स्वयं पठनशीलत्वात् । २) कदाचिद्गुरुः कस्यचित् शिष्यस्य शिष्यं कुर्यात्, अन्यस्य तु न
ઓછું નથી થતું. તેથી અયોગ્ય શિષ્યોની સામે યોગ્ય શિષ્યને ઠપકો આપીને ગુરુ પરંપરાએ અયોગ્ય શિષ્યોને ઠપકો આપે છે. યોગ્ય શિષ્યોને અપાતો ઠપકો સાંભળીને અયોગ્ય શિષ્યો સ્વયં જાણી જાય કે અમારે આમ કરવું જોઈએ અને આમ ન કરવું જોઈએ. જો ગુરુ અયોગ્ય શિષ્યોને સીધો ઠપકો આપે તો તેઓ ગુસ્સે થઈ જાય. આમ અયોગ્યશિષ્યોનું મન ન બગડે એ રીતે તેમને શિખામણ આપવા ગુરુ યોગ્ય શિષ્યોને ઠપકો આપે. આવા બીજા કારણો પણ પોતાની બુદ્ધિથી વિચારવા.
આવા કારણોસર ગુરુ શિષ્યને ઓછુ-વધુ સન્માનાદિ આપે. અહીં સન્માન એટલે ઘણા લોકોની વચ્ચે પ્રશંસા કરવી. ગુરુ ઘણા લોકોની વચ્ચે શિષ્યના ગુણોના વખાણ કરે. આદિ શબ્દથી ભણાવવું, શિષ્ય કરવા, વક્તા બનાવવા, સારા અન્ન-પાણી-વસ્ત્રપાત્રા-શપ્યા વગેરે આપવા, બીજા પાસે તેની ભક્તિ કરાવવી, જુદા ચોમાસા માટે મોકલવા, તપ કરવાની રજા આપવી, પ્રેરણાઓ કરવી, પ્રાયશ્ચિત્ત આપવું, તિરસ્કાર કરવો, ઠપકો આપવો, મારવું, વાત્સલ્ય વરસાવવું, પોતાના બધા કાર્યોમાં પૂછવું વગેરે સમજવા. ૧) કદાચ ગુરુ યોગ્ય શિષ્યને ભણાવે, કેમકે તે જલ્દીથી સમજી શકતો હોય, અને અયોગ્ય શિષ્યને ન ભણાવે, કેમકે તે ભૂલકણો હોય. અથવા ગુરુ અયોગ્ય શિષ્યને સ્થિર કરવા તેને ભણાવે, યોગ્ય શિષ્યને ન ભણાવે, કેમકે તે જાતે જ ભણવાના સ્વભાવવાળો હોય. ૨) ક્યારેક ગુરુ કોઈ શિષ્યનો શિષ્ય કરે, બીજા શિષ્યનો શિષ્ય ન
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुदत्तविशेषाः।
२७१ कुर्यात् ३) कदाचिद्गुरुः कञ्चित् शिष्यं वक्तृत्वकलां शिक्षयेत्, अन्यं तु न शिक्षयेत् । ४) कदाचिद्गुरुः कस्मैचित् शिष्याय शोभनान्नपानवस्त्रपात्रोपधिशय्यादीनि दद्यात्, स्वाध्यायरतत्वात्तपस्वित्वात्सुकुमारत्वाद्वा, अन्यस्मै तु न तथाविधानि दद्यात्, तस्य सातशीलत्वात् । ५) कदाचिद्गुरुः स्वशिष्यैः कस्यचित् शिष्यस्य भक्तिं कारयेत्, अन्यस्य तु न कारयेत् । ६) कदाचिद्गुरुः कञ्चित् शिष्यं पृथक्चातुर्मासं कारयेत्, अन्यं तु न कारयेत् । ७) कदाचिद्गुरुः कस्मैचित् शिष्याय तपःकरणानुमतिं दद्यादन्यस्य तु न दद्यात् । ८) कदाचिद्गुरुः कस्यचित् शिष्यस्य प्रेरणादीनि कुर्यादन्यस्य तु न कुर्यात् । ९) कदाचित्तुल्याऽपराधेऽपि गुरुरेकस्मै शिष्यायाऽधिकं प्रायश्चित्तं दद्यात्, अन्यस्मै तु हीनम् । १०) गुरुरेकं शिष्यं तिरस्कुर्यात्, अन्यं तु श्लाघेत । ११) गुरुरेकं शिष्यमुपालभेत, अन्यं तु प्रियवचनैरालपेत् । १२) गुरुरेकं शिष्यं ताडयेत्, अन्यस्मै तु वात्सल्यं दद्यात् । १३) गुरुरेकं शिष्यं सर्वकार्येषु पृच्छेत्, अन्यं तु न पृच्छेत् । १४) गुरुरेकस्य शिष्यस्य चिन्तां कुर्यात्, अन्यस्य तूपेक्षाम् । एवमादयोऽन्येऽपि गुरुकृतविशेषाः सूक्ष्मबुद्ध्याऽभ्यूह्याः ।
गुरुः शिष्यान्प्रति यत्सन्मानादिविशेषं दर्शयति तस्य द्वे कारणेऽत्र श्लोके कथिते । प्रथमं कारणं शिष्याणां योग्यायोग्यस्वरूपं भवति । द्वितीयं कारणं तु संयोग-परिस्थित्यादिकं
४२. 3) हाय शुरु ओ शिष्यने २६८२ qता जनावे, जीने तेवो न जनावे. ४) ४ाय. गुरु ओ शिष्यने सा२। साहार, पाणी, वस्त्र, पात्रा, ७५घि, शय्या वगेरे मापे, કેમકે તે સ્વાધ્યાયમાં રત હોય, તપસ્વી હોય કે કોમળ હોય. બીજા શિષ્યને તેવું ન આપે, કેમકે તે સુખશીલિયો હોય. ૫) ક્યારેક ગુરુ પોતાના શિષ્યો પાસે કોઈક શિષ્યની (मस्ति २०वे, पानी न रावे. ६) स्यारे गुरु ओई शिष्यने ६ योमासु ७२रावे, બીજાને ન કરાવે. ૭) કદાચ ગુરુ કોઈ શિષ્યને તપ કરવાની રજા આપે, બીજાને ન આપે. ૮) કદાચ ગુરુ કોઈ શિષ્યને પ્રેરણા વગેરે કરે, બીજાને ન કરે. ૯) કદાચ સરખા અપરાધમાં પણ ગુરુ એક શિષ્યને વધુ પ્રાયશ્ચિત્ત આપે અને બીજા શિષ્યને ઓછું પ્રાયશ્ચિત્ત આપે. ૧૦) ગુરુ એક શિષ્યનો તિરસ્કાર કરે અને બીજાની પ્રશંસા કરે. ૧૧) ગુરુ એક શિષ્યને ઠપકો આપે અને બીજાને મીઠા વચનોથી બોલાવે. ૧૨) ગુરુ એક શિષ્યને મારે અને બીજાને વાત્સલ્ય આપે. ૧૩) ગુરુ એક શિષ્યને બધા કામમાં પૂછે, બીજાને ન પૂછે. ૧૪) ગુરુ એક શિષ્યની કાળજી કરે, બીજાની ન કરે. આવા બીજા પણ ગુરુએ કરેલ ભેદો સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી સમજવા.
ગુરુ શિષ્યોને ઓછુ-વધુ સન્માનાદિ આપે છે તેના બે કારણ આ શ્લોકમાં કહ્યા છે - પહેલું કારણ શિષ્યોનું યોગ્ય-અયોગ્યપણું છે. બીજું કારણ સંયોગ-પરિસ્થિતિ વગેરે
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
गुरुदत्तविशेषविषयकानि ज्ञातानि ।
भवति । एवं शिष्याणां योग्यायोग्यस्वरूपं ज्ञात्वा संयोगादिकञ्च विचार्य गुरुः शिष्येभ्यो विशेषसन्मानादि ददाति । तत्र गुरोर्मनसि न कोऽपि पक्षपातो वर्तते । तस्य चित्तं रागद्वेषकलुषितं न भवति । स लाभालाभौ दृष्ट्वैवं करोति । स तटस्थबुद्ध्या विचार्यैव कार्यं करोति ।
अत्रोदाहरणान्येवंविधानि भवन्ति १) आर्यसंभूतिविजयसूरिणा स्थूलभद्राय कोशावेश्यागृहे चातुर्मासकरणानुज्ञा दत्ता, सिंहगुहावासिमुनिस्तु तद्विषये निषिद्धः । २) गुरुणा वैयावृत्त्यकारिणौ बाहुसुबाहुमुनी श्लाघितौ, स्वाध्यायकारिणौ पीठमहापीठनामानौ मुनी तु न श्लाघितौ । ३) श्रेणिकपृष्टः श्रीवीरः स्वीयचतुर्दशसहस्रसाधुषु धन्यानगारस्यैव वर्धमानपरिणामवत्तामकथयत्, न तु गौतमस्वाम्याद्यन्यमुनीनाम् । ४) श्रावस्तीं व्रजतोऽम्बस्य मुखेन प्रभुः सुलसामेव धर्मलाभमकथयत्, न त्वन्यस्य कस्यचित् । ५) आर्यसिंहगिरिसूरिभिर्लघुरपि वज्रमुनिर्वाचनाचार्यत्वे नियुक्तः, न तु बृहत्पर्याया अन्ये मुनयः । ६) आर्यरक्षितसूरिभिः स्वीयो गणो दुर्बलिकापुष्यमित्राय दत्तः, न तु स्वमातुलाय गोष्ठामहिलाय । एवमादीन्यन्यान्यप्युदाहरणानि समयसमुद्रमवगाह्य ज्ञेयानि ।
-
છે. આમ શિષ્યોનું યોગ્ય-અયોગ્ય સ્વરૂપ જાણીને અને સંયોગાદિ વિચારીને ગુરુ શિષ્યોને ઓછુ-વધુ સન્માનાદિ આપે. તેમાં ગુરુના મનમાં કોઈ પક્ષપાત નથી હોતો. તેમનું મન રાગ-દ્વેષથી કલુષિત નથી થતું. તેઓ લાભાલાભ જોઈને આમ કરે છે. તેઓ તટસ્થબુદ્ધિથી વિચારીને જ કાર્ય કરે છે.
અહીં ઉદાહરણો આવા પ્રકારના છે - ૧) આર્યસંભૂતિવિજયસૂરિએ સ્થૂલિભદ્રજીને કોશાવેશ્યાને ત્યાં ચોમાસુ કરવાની રજા આપી, સિંહગુફાવાસીમુનિને ના પાડી. ૨) ગુરુએ વૈયાવચ્ચ કરનારા બાહુમુનિ અને સુબાહુમુનિની પ્રશંસા કરી, અને સ્વાધ્યાય કરનારા પીઠ-મહાપીઠ મુનિઓની પ્રશંસા ન કરી. ૩) શ્રેણિકે પૂછેલા પ્રશ્નના જવાબમાં પ્રભુવીરે ૧૪,૦૦૦ સાધુઓમાં ધન્ના અણગારને ચઢતે પરિણામે કહ્યા, ગૌતમ સ્વામી વગેરેને નહીં. ૪) શ્રાવસ્તી જતા અંબડ પરિવ્રાજકના મુખે પ્રભુએ સુલસાને જ ધર્મલાભ કહેવડાવ્યા, બીજાને કોઈને ય નહીં. ૫) આર્યસિંહગિરિસૂરિજીએ નાના પર્યાયવાળા વજ્રમુનિને વાચનાચાર્ય બનાવ્યા, મોટા પર્યાયવાળા અન્ય મુનિઓને નહીં. ૬) આર્યરક્ષિતસૂરિજીએ પોતાનો ગણ દુર્બલિકાપુષ્યમિત્રને આપ્યો, પોતાના મામા ગોઠામાહિલને નહીં. આવા બીજા પણ ઉદાહરણો શાસ્ત્રોના દરિયામાં ડૂબકી મારી શોધી કાઢવા.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठमहापीठज्ञातम्।
२७३ अत्र प्रथमं ज्ञातं पञ्चदशवृत्तविवरणे उक्तम् ।
द्वितीयमुदाहरणं वसतिमार्गप्रकाशक-श्रीजिनेश्वरसूरिविरचित- पञ्चलिङ्गीप्रकरणस्य श्रीजिनपतिसूरिनिर्मितटीकायामष्टमगाथाविवरणे एवं दृश्यते – 'जम्बूद्वीपेऽस्ति पौरस्त्यविदेहे स्रस्तरे श्रियाम् । विजये पुष्कलावत्यां नगरी पुण्डरीकिणी ॥५६॥ .....तत्र साम्राज्यमव्याजं वज्रसेनोऽतनोन्नृपः । पत्रिमतीर्थकृन्नामसम्पादुक-समीहितः ॥६३॥ ....समजायत स्थवीयोमुक्ताफलमालभारिणी तस्य । सुभगंभविष्णुरूपा प्रियंवदा धारिणी देवी ॥७१॥....च्युत्वाऽच्युतात्ततः पूर्वं तयोः सूनुतयाऽजनि। वज्रनाभो भिषक्जीवो धाम्ना वज्र इवाऽपरः ॥७३॥ क्रमेण तेऽथ सुहृदो जज्ञिरे तत्सहोदराः । बाहुः सुबाहुः पीठश्च महापीठश्च नामतः ॥७४॥...अभिषिच्य सुतं ज्येष्ठं सौराज्ये प्राव्रजन्नृपः । न स्वादुभोज्यलाभेऽपि पञ्जरे रमते हरिः ॥७८॥...ततो भगवतो यत्र दिने ऽजायत केवलम् । तत्रैव वज्रनाभस्य चक्रमायुधसद्मनि ॥८०॥....पितुः पार्वे ततश्चक्री प्राव्राजीत सह सोदरैः । तप्यन्त्यप्राप्य किंकल्पपादपं भोगभभवः ॥१५८॥ ततोऽध्यगीष्ट पूर्वाणि वज्रनाभश्चतुर्दश । हेलया निर्निमेषो हि प्रज्ञोन्मेषो महात्मनाम् ॥१५९॥ सर्वेऽप्येकादशाङ्गानि भ्रातरस्त्वध्यगीषत । प्रभा यादृग्विधोस्तादृक्तस्त्या ज्योतिषामपि ॥१६०॥ भगवान्वज्रनाभस्य ततः सूरिपदं न्यधात् । अव्याहतं सदा स्वाम्यमग्राम्यं पुण्यशालिनाम् ॥१६१॥ तत्र बाहुनिराशंस उत्सहिष्णुरदाम्भिकः । साधूनां भक्तपानादिदानाभिग्रहमग्रहीत् ॥१६२॥ श्रमणानामविश्रान्तस्वाध्यायाध्यापनादिभिः । श्रान्तिभाजां सुबाहुः स्त्राग् विश्रामणमुपाशृणोत् ॥१६३॥ साम्राज्यश्रीपरिरम्भलालितौ तौ च तादृशम् । दुस्तरं प्रतिजज्ञाते वैयावृत्त्यं सुभृत्यवत् ॥१६४॥ यद्वा पद्माः श्रियः पात्रं नित्यं किं विकचाननाः । नाचरन्त्युष्णरुग्भानुसन्तापसहनव्रतम् ॥१६५॥ यथास्वं कर्मणोदृष्ट्वा सूरिस्तावप्रमद्वरौ । जन्मजीवितसाफल्य
આમાં પહેલું ઉદાહરણ ૧૫મા શ્લોકના વિવરણમાં જણાવ્યું છે.
વસતિમાર્ગના પ્રકાશક શ્રી જિનેશ્વરસૂરિ રચિત પંચલિંગી પ્રકરણની શ્રીજિનપતિસૂરિરચિત ટીકામાં આઠમી ગાથાના વિવરણમાં પીઠ-મહાપીઠનું કથાનક આ પ્રમાણે દેખાય છે - “જંબુદ્વીપમાં પૂર્વમહાવિદેહમાં પુંડરીકિણી નગરી છે. ત્યાં વસેન રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેમની ધારિણી રાણી હતી. વૈદ્યનો જીવ અચુત દેવલોકમાંથી ચ્યવી તેમનો વજનાભ નામે દિકરો થયો. ક્રમે કરીને મિત્રો તેના બાહુ, સુબાહુ, પીઠ, મહાપીઠ નામે ભાઈઓ થયા. વજસેન રાજાએ ચારિત્ર લીધું. પાંચે ભાઈઓએ પણ પછી ચારિત્ર લીધું. વજનાભને આચાર્યપદવી આપી. બાહુમુનિ આહારપાણીથી સાધુઓની વૈયાવચ્ચ કરે છે. સુબાહુમુનિ
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
पीठमहापीठज्ञातम्। मनयोरेव धन्ययोः ॥१६६॥ फलेग्रहिस्तपोवृक्ष एतयोर्निरवग्रहः । नर्तकीव नरीनति कीर्तिस्त्रिभुवनाङ्गणे ॥१६७॥ दोर्बलस्यानयोर्भद्रं वशिनां यन्निरंहसाम् । रंहसा यतिनां कार्येऽनाहार्यमुपयुज्यते ॥१६८॥ इत्यादिभिरुपाबंहद्गिरां श्रुतिसुधाकिराम् । सन्दर्भेरौचितीगभैंर्गुणा हि गरिमास्पदम् ॥१६९॥ विनीतं स्तुवते लोकाः क्रमवत्त्वान्मुकुन्दवत् । अविनीतं तु निन्दन्ति दाहकत्वात्कृशानुवत् ॥१७०॥ तत्प्रशंसा निशम्याहो ! पक्षपातोऽनयोर्गुरोः । प्रतिक्षणमिमावेष यत्संस्तौति प्रसेदिवान् ॥१७१॥ सुगुरून् वरिवस्यन्तौ तपस्यन्तौ चिरादपि । नावां शश्वदधीयानावपि कश्चित्प्रशंसति ॥१७२॥ सुखाकरोति यो धूर्तो देहशुश्रूषया जनम् । स एव श्लाघ्यतामिति स्वार्थः सर्वस्य वल्लभः ॥१७३॥ साम्राज्यनीतिरद्यापि नन्वेषामनुवर्त्तते । इति पीठमहापीठौ लुठन्तावपि वाग्हृदोः ॥१७४॥ बिभ्राणौ दौर्मनस्यं तौ गुणवद्गुरुगोचरम् । सत्यं स्वस्य लघीयस्त्वं व्याञ्जिष्टामसमञ्जसम् ॥१७५॥ ॥ पञ्चभिः कुलकम् ॥ अहो ! मिथ्याभिमानस्य महिमा यत्तयोरपि । क्षीरोदनीरसौन्दर्यसोदर्यहृदये गुरौ ॥१७६॥ गणपूज्योऽप्यसावीश आवयोर्विषमेक्षणः । इति बुद्धिर्विपर्यस्ता दुस्तरा समपद्यत ॥१७७॥ ॥ युग्मम् ॥ यद्वा सुवृत्तं सरलं वंशं पर्वानुगामुकम् । सालूरवसयाक्ताक्षा अध्यवस्यन्ति पन्नगम् ॥१७८॥ न च द्वेषो भवार्त्तस्य मुमुक्षोयुज्यते गुरौ । पीयुषं कोऽनुविद्विष्याज्जीवितार्थी विषादितः ॥१७९॥ दर्शनं नाशयेन्मूढो यो गुरौ दुर्मनायते । पूष्णे वैरायमाणः किं कौशिको वीक्षते दिवा ॥१८०॥ धर्माचार्य विना धर्मो न स्वसाध्यं प्रसाधयेत् । कर्णधारादृते पोतोऽधिरोढारं न तारयेत् ॥१८१॥ प्रद्वेषः साधुमात्रेऽपि भवगर्त्तनिबन्धनम् । गुरौ तु का कथा तस्य कूलवालमुनेरिव ॥१८२॥ क्रियां मुक्तिकृते कुर्याद्यो गुरौ विमनीभवन् । स बुभुक्षुर्विषोन्मिश्रं भोज्यं भुञ्जीत તેમની શારીરિક વૈયાવચ્ચ કરે છે. ગુરુએ એ બન્નેની પ્રશંસા કરી. તે સાંભળી પીઠ-મહાપીઠ વિચાર્યું, “અરે ! ગુરુ કેવો પક્ષપાત કરે છે. હંમેશા આમની જ પ્રશંસા કરે છે. હંમેશા ભણતા અને તપ કરતા અમારી તો કોઈ પ્રશંસા નથી કરતું.” આમ બન્નેને મનમાં ગુરુ પ્રત્યે દુર્ભાવ થયો. ભવથી કંટાળેલા મુમુક્ષુએ ગુરુ ઉપર દ્વેષ કરવો ઉચિત નથી. જીવવાની ઇચ્છાવાળો કોણ અમૃતનો દ્વેષ કરે. ગુરુ ઉપર દુર્ભાવ કરનારનું સમકિત જતું રહે છે. સૂર્ય સાથે વેર રાખનાર ઘૂવડ શું દિવસે જોઈ શકે છે? ગુરુ વિના ધર્મ પોતાના સાધ્યને સિદ્ધ ન કરી શકે. ખલાસી વિના વહાણ મુસાફરને સામે કિનારે ન લઈ જાય. સાધુ ઉપરનો વૈષ પણ સંસારમાં પાડે છે, તો ગુરુ ઉપરના વૈષ માટે શું કહેવું? અહીં ફૂલવાલક મુનિનું દૃષ્ટાંત જાણવું. ગુરુ ઉપર દુર્ભાવ રાખી જે મોક્ષ માટે ક્રિયા કરે છે તે ભૂખ શમાવવા
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७५
पीठमहापीठज्ञातम् । तृप्तये ॥१८३॥ दुर्मेधा दूष्यते शिष्यः किं पुनर्विनयोज्झितः । कुत्सनीयोऽन्यथाऽपि श्वा व्रणचन्द्राङ्कितः किमु ? ॥१८४॥ विन्दन्ति वन्ध्यतां शिक्षा दुःशैक्षे सुगुरोरपि । व्यापारिता खराभीशावन्ध्यमध्यासते दृशः ॥१८५॥ दुष्पात्रातिशयाधाने गुरोरप्यफल: श्रमः । आरोहदुस्तटीमन्यद्दन्तभङ्गात्किमश्नुते ॥१८६॥ गुरौ प्रश्रयवान् शिष्यो जायते गौरवास्पदम् । हारोऽन्यथाऽपि सुभगो नायकानुगतः किमु ॥१८७॥ प्रतिष्ठामश्नुते शिष्यो गुणवान् भक्तिमान् गुरौ । अन्यथाऽपि मणिः श्रेयान् परीक्षितगुणः किमु ? ॥१८८॥ बाह्या अपि विधेयत्वादय॑न्ते राजभिर्गजाः । त्यज्यन्ते तद्विपर्यासाद्भुजगा गृहजा अपि ॥१८९॥ अलसं दुविनीतं च न सङगृह्णाति बुद्धिमान् । मूल्यं विनाऽप्यनड्वाहमादत्ते गडिनं हि कः ॥१९०॥ अवेक्ष्य तदिदं सम्यग् नाकवासं यदीच्छथ । विबुधा गुरुमुद्दिश्य वैमनस्यं तदस्यत ॥१९१॥ ततः पीठमहापीठौ ततो दोषादविच्युतौ । मिथ्यात्वं जग्मतुः सद्यो भीष्मो हि गुरुमत्सरः ॥१९२॥ प्रायश्चित्ताहते कर्म नाभुक्तमुपशाम्यति । ज्वरः केन विलङद्ध्येत लङ्घनादिक्रियां विना ॥१९३॥ अनुतापाद्यभावेन न ताभ्यां तदनुष्ठितम् । इति शाठ्येन तौ कर्म स्त्रीत्वहेतु बबन्धतुः ॥१९४॥
तृतीयो दृष्टांत नवमश्लोकविवरणे उक्तः । चतुर्थं तु श्रीप्रद्युम्नसूरिविरचित स्थानाकानि' इत्यपरनाममूलशुद्धिप्रकरणस्य
વિષમિશ્રિત ભોજન કરે છે. દુષ્ટ બુદ્ધિવાળો શિષ્ય દૂષિત થાય છે તો વિનય રહિત શિષ્ય માટે શું કહેવું ? આમ પણ કુતરો દુર્ગછાપાત્ર છે તો ઘા અને ચાઠાવાળા કુતરા માટે શું કહેવું ? અપાત્રમાં અતિશય લાવવા કરાયેલી ગુરુની મહેનત નિષ્ફળ જાય છે. ખરાબ કિનારા ઉપર ચઢતા દાંત જ ભાંગે, એ સિવાય શું મળે ? ગુરુ ઉપર ભક્તિવાળો શિષ્ય ગૌરવપાત્ર બને છે. હાર આમ પણ સુંદર હોય છે. એમાં મધ્યમણી આવે તો શું કહેવું ? ગુરુ ઉપર ભક્તિવાળો શિષ્ય પ્રતિષ્ઠા પામે છે. મણી આમ પણ સારો હોય છે. ગુણોની પરીક્ષા કર્યા પછી તો શું કહેવું ? માટે જો દેવલોકની ઇચ્છા હોય તો ગુરુ વિષે વૈમનસ્ય ન કરવું. તે પીઠ-મહાપીઠ તે દોષથી પાછા ન ફર્યા એટલે મિથ્યાત્વ પામ્યા. આમ શઠપણાથી તેમણે સ્ત્રીપણાને યોગ્ય કર્મ બાંધ્યું.”
ત્રીજું દૃષ્ટાંત ૯મા શ્લોકના વિવરણમાં જણાવ્યું છે. ચોથું દષ્ટાંત શ્રી પ્રદ્યુમ્નસૂરિરચિત મૂલશુદ્ધિપ્રકરણની શ્રીદેવચન્દ્રસૂરિરચિત વૃત્તિમાં
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
श्राविकासुलसाज्ञातम्। श्रीदेवचन्द्रसूरिसन्हब्धवृत्तौ स्थिरत्वाख्यसम्यक्त्वपञ्चमभूषणविवरणे प्रोक्तमत्र प्रदर्श्यते-१अह एत्तो चंपापुरवरीए....संपत्तु जिणेसरु वद्धमाणु।....एत्थंतरि...अम्मडु नामेण गुणोहजुत्तु, परिवायगु सावयधम्मवंतु, संपत्तु जिणिंदह वंदणत्थु....रायगिहगमणि जा मणु धरेवि, ता पभणिउ सो वि जगीसरेण, महुमासमत्तकोइलसरेण, 'पुच्छेज्ज पउत्ति सुकोवियाए, महु वयणिण सुलसासावियाए', 'इच्छं' ति भणेवि नहंगणेण रायगिहि पत्तु सो तक्खणेण, चिंतेइ ‘पेच्छ कह वीयराउ, सुर-नरमज्झम्मि वि पक्खवाउ, सुलसाए करइ केण वि गुणेण ? तं सव्वु परिक्खामि' इय मणेण, गउ तीए गेहि रूवंतरेण, परिमग्गइ भोयणु आयरेण, धम्मत्थु न सा जा कहवि देइ, ता पुरह वारि सो नीसरेइ, अह पुव्वपओलिदुवारदेसि, विउरुव्ववि सो ठिउ बंभवेसि....जा कहइ धम्मु ता पुरजणेहु, आवज्जिउ किर बंभाणु एहु, सुलस वि हक्कारिय सहियणेण, डंभो त्ति न गय निच्चलमणेण, तो बीयदिवसि दाहिणदिसाए....लच्छीहरु हुवहु....तेणावि न
સ્થિરત્વ નામના સમ્યક્તના પાંચમા ભૂષણના વિવરણમાં કહ્યું છે. તે અહીં બતાવીએ છીએ - ““આ બાજુ ચંપાનગરીમાં વીરજિનેશ્વર આવ્યા. ત્યારે અંબડ પરિવ્રાજક પ્રભુને વંદન કરવા આવ્યા. તે રાજગૃહી તરફ જવાના હતા. પ્રભુએ તેમને કહ્યું, “તુલસીશ્રાવિકાને મારા વચનથી સુખશાતા પૂછજે.” “ભલે' કહીને તેઓ આકાશમાર્ગે રાજગૃહીમાં આવ્યા. તે વિચારે છે, “જો પ્રભુ કેવો પક્ષપાત કરે છે. તુલસાની પરીક્ષા કરું.” પછી બીજો વેષ કરી સુલતાના ઘરે ભિક્ષા માંગે છે. તે ધર્મ માટે નથી આપતી. એટલે નગરની બહાર નીકળી પૂર્વ દરવાજે બ્રહ્માનું રૂપ કરે છે. ત્યાં ધર્મ કહે છે. “આ બ્રહ્મા છે' એમ લોકો આકર્ષાયા. સુલતાને બોલાવે છે. માયા જાણીને તે ન ગઈ. બીજા દિવસે દક્ષિણદિશામાં
१. अथ इतः चम्पापुर्या....सम्प्राप्तः जिनेश्वरः वर्धमानः ।......अत्रान्तरे अम्बडः नाम्ना गुणौघयुक्तः परिव्राजकः
श्रावकधर्मवान् सम्प्राप्तः जिनेन्द्रस्य वन्दनार्थम्.....राजगृहगमने यावत् मनः धरति तावत् प्रभणितः सः अपि जगदीश्वरेण मधुमासमत्तकोकिलास्वरेण, पृच्छस्व प्रवृत्तिं सुकोविदां मम वचनेन सुलसाश्राविकाम्', 'इच्छ मिति भणित्वा नभोऽङ्गणेन राजगृहे प्राप्तः सः तत्क्षणेन चिन्तयति पश्य कथं वीतरागः सुरनरमध्येऽपि पक्षपातं सुलसायाः करोति केनापि गुणेन ? तत् सर्वं परीक्षे।' इति मनसा गतः तस्याः गृहे रूपान्तरेण, याचते भोजनमादरेण, धर्मार्थं न सा यावत् कथमपि ददाति, तावत् पुरस्य बहिः सः निःसरति । अथ पूर्वप्रतोलिद्वारदेशे विकुळ सः स्थितः ब्रह्मवेषी....यावत् कथयति धर्मं तावत् पुरजनेभ्यः आवर्जितः किल ब्रह्मा एषः । सुलसापि आहूता सखिजनेन । दम्भ इति न गता निश्चलमनसा । ततः द्वितीयदिवसे दक्षिणदिशायां....लक्ष्मीधरः अभवत्....तेनापि न रञ्जिता सुलसा यावत् खलु तृतीयदिवसे पश्चिमायां तावत् शशिशेखरः....आख्याति धर्मशास्त्रम् । यावत् तत्रापि नागता गुणविशाला तावत्
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्राविकासुलसाज्ञातम् ।
रंजिअ सुलस जाव, हू तइयदिवसि पच्छिमहि ताम्व, ससिसेहरु.... अक्खइ धम्मसत्थु जाते व नागय गुणविसाल, ता उत्तरदिसिहिं.... निविट्ठल ... जिणु..... [.....जा अक्खड़ धम्म....तं सुणवि विणिग्गड पुरह लोउ,... सुलसा वि भणाविय अम्मडेण, 'निद्दलहि पाउ जिणवंदणेण, '...तो सुलस वुत्तु 'नवि एहु जिणिंदु, सिरिवीरु....चउवीसमु जो तित्थंकराहं....।' तो पभणिय तेण 'अईवमुद्धि !, पणुवीसमु जिणु एँहु होइ सुद्धि ! ' सा भइ 'न होइ कया वि एउ, पणुवीसमु जं किर होइ देउ, कावडिउ को वि जणवंचणत्थु, इय अक्खड़ जिणवरधम्मसत्थु,' त्ति पभणिय म करि एत्थु भेउ, सासणह पहावण एहु होउ, ' सा भणइ 'पभावण नवि य एह, अलिएणोहावण इह अछेह,' इय जाम्व न सक्किय, चालिवि सत्तिय, सुलस अम्मडु चिंतेइ तउ सिरिजिणमुणिभत्तहिँ दढसम्मत्तहिं जुत्तु पसंसणु जिणेण कउ ।'
पञ्चममपि ज्ञातं तृतीयश्लोकविवरणे उक्तम् ।
२७७
વિષ્ણુનું રૂપ કરે છે. તેનાથી પણ સુલસા રંજિત ન થઈ. ત્રીજા દિવસે પશ્ચિમ દિશામાં શંકરનું રૂપ કરે છે. તે ધર્મ કહે છે. ત્યાં પણ સુલસા ન ગઈ. એટલે ઉત્તરદિશામાં જિનેશ્વરનું રૂપ કરી ધર્મ કહે છે. તે સાંભળી લોકો નીકળ્યા. અંબડે સુલસાને પણ કહેવડાવ્યું, ‘જિનને વંદન કરી પાપ ખપાવ.' સુલસા બોલી, ‘આ જિન નથી. ચોવીશમા તીર્થંકર શ્રીવીરપ્રભુ છે.’ તેણે કહ્યું, ‘આ પચીશમા તીર્થંકર છે.' તે બોલી, પચીશમા તીર્થંકર ક્યારેય ન હોય. આ કોઈ કાપડીયો લોકોને ઠગવા ધર્મ કહે છે.' તેણે કહ્યું ‘આમાં ભેદ ન કર. શાસનની પ્રભાવના થશે.' તે બોલી, ‘પ્રભાવના નહીં હીલના થશે.' આમ જ્યારે તે ચલિત ન થઈ ત્યારે અંબડ વિચારે છે, ‘પ્રભુએ આની પ્રશંસા કરી તે બરાબર છે.'
પાંચમું દૃષ્ટાંત પણ ત્રીજા શ્લોકના વિવરણમાં કહ્યું છે.
उत्तरदिशायां....निविष्टः....जिनः.....यावत् आख्याति धर्मं, तत् श्रुत्वा विनिर्गतः पुरस्य लोक.:....सुलसाऽपि भाणिता अम्बडेन 'निर्दलय पापं जिनवन्दनेन .... ततः सुलसाऽवदत् 'नापि एषः जिनेन्द्रः, श्रीवीर :.....चतुर्विंशतितमः यः तीर्थङ्करणाम्......।' ततः प्रभणिता तेन, 'अतीवमुग्धे ! पञ्चविंशतितमः जिनः एषः भवति शुद्धे !' सा भणति, 'न भवति कदापि एषः पञ्चविंशतितमः यत् किल भवति देवः, कार्पटिकः कोऽपि जनवञ्चनार्थमिति आख्याति जिनवरधर्मशास्त्रम्' इति, प्रभणिता ' मा कुरु अत्र भेदं, शासनस्य प्रभावना एषा भवतु', सा भणति 'प्रभावना नापि च एषा, अलिकेनावमानना इह अस्ति, ' इति यावत् न शकिता चालयितुं शक्त्या सुलसा अम्बडः चिन्तयति ततः 'श्रीजिनमुनिभक्तायाः दृढसम्यक्त्वायाः युक्तं प्रशंसनं जिनेन कृतम् ।'
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
विंशतितमं वृत्तम् । षष्ठं पुनर्जातं वक्ष्यमाणश्लोकविवरणे वक्ष्यते ॥१९॥
अवतरणिका - एवं शिष्यविषयकं गुरुकृतं सन्मानादिविशेषं प्रदाऽधुना गुरौ खेदाऽकरणोपदेशं ददाति - मूलम् - एसो सयावि मग्गो, एगसहावा न हुंति जं सीसा ।
इय जाणिय परमत्थं, गुरुम्मि खेओ न कायव्वो ॥२०॥ छाया - एषः सदापि मार्गः, एकस्वभावाः न भवन्ति यत् शिष्याः ।
इति ज्ञात्वा परमार्थं, गुरौ खेदः न कर्त्तव्यः ॥२०॥ दण्डान्वयः सयावि एसो मग्गो जं सीसा एगसहावा न हुति, इय परमत्थं जाणिय गुरुम्मि खेओ न कायव्वो ॥२०॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - सदा - सर्वकालम्, अपि - न केवलं क्वचित् स्तोककालं वा, किन्तु सर्वकालमपीति द्योतनार्थम्, एषः - वक्ष्यमाणस्वरूपः, मार्गः - वस्तुस्थितिनितिनियम इति यावत्, भवतीत्यध्याहार्यम् । यत् - नियमप्रदर्शनार्थम्, शिष्याः - विनयकरणदक्षाः, एकस्वभावाः - एकः - समानः स्वभावः - चरितं येषां - त इत्येकस्वभावाः, न - निषेधे, भवन्ति - विद्यन्ते, इति - उपरि दर्शितम्, परमार्थम् - परमः - प्रकृष्टः, स चासौ अर्थः - नियमरूपश्चेति परमार्थः, तमिति परमार्थम्, ज्ञात्वा- विचार्य, गुरौ - गुरुः - परमकल्याणमित्रम्, तस्मिन्निति गुरौ - गुरुविषयक इत्यर्थः, खेदः - बहुमान- हानिः न - निषेधे, कर्त्तव्यः - कार्यः । अयं सङ्क्षिप्तोऽर्थः । अधुना विस्तार्यते।
विचित्रोऽयं संसारः । विचित्राणि सर्वशिष्याणां कर्माणि । ततस्तत्कर्मणामुदयेन क्षयेन
છઠું દૃષ્ટાંત હવે પછીના શ્લોકના વિવરણમાં કહેવાશે. (૧૯)
અવતરણિકા - આમ ‘ગુરુ શિષ્યને ઓછું-વધુ સન્માનાદિ આપે છે” એ બતાવ્યું. હવે ગુરુને વિષે ખેદ ન કરવાનો ઉપદેશ આપે છે -
શબ્દાર્થ - હંમેશા આ માર્ગ છે કે શિષ્યો એક સ્વભાવવાળા નથી હોતા, આ પરમાર્થને જાણીને ગુરુ વિષે ખેદ ન કરવો. (૨૦)
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - શિષ્યો વિનય કરવામાં હોંશિયાર હોય છે. ગુરુ એટલે પરમ કલ્યાણમિત્ર. હંમેશ માટેનો આ નિયમ છે કે શિષ્યોના સ્વભાવ એક સરખા ન હોય. આ હકીકત જાણીને ગુરુ બીજા શિષ્યને વધુ સન્માનાદિ આપે ત્યારે ગુરુ વિષે ખેદ ન કરવો. આ ટૂંકો અર્થ કહ્યો. હવે એનો વિસ્તાર કરાય છે -
આ સંસાર વિચિત્ર છે. બધા શિષ્યોના કર્મો વિચિત્ર હોય છે. તેથી તે કર્મોના
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिष्यस्वभावा विचित्रा भवन्ति ।
२७९ क्षयोपशमेनोपशमेन वा शिष्या विविधाः स्युः । जीवैः पूर्वभवेष्वभ्यस्ताः संस्कारा अपि नानाः सन्ति । भवान्तरं गच्छन्तो जीवा एतान्संस्कारान्गृहीत्वैव गच्छन्ति । ततो वर्तमानभवे शिष्याणां पूर्वभवसंस्कारा अप्नेकविधाः सन्ति । सर्वशिष्याणां गृहस्थावस्था अपि नानाप्रकाराः सन्ति । कश्चिद्धनाढ्यकुले जातः, कश्चिद्दरिद्रकुले जातः, कश्चिद्वाणिज्यमकरोत् कश्चित्तु भृत्यत्वम्, कश्चित्पर्यणैषीत् कश्चित्तु न, कश्चिन्महापरिवारोऽभवत् कश्चित्त्वनाथः, कश्चिज्जनप्रसिद्धोऽभवत् कश्चित्तु न, कश्चिद्विद्वानभवत् कश्चित्तु मन्दः, कश्चिदुच्चैर्कुलेऽजायत कश्चित्तु नीचैःकुले, कश्चित्सुकुमारकाय आसीत्कश्चित्तु दृढसंहननः, कश्चिद्वदान्योऽभवत्कश्चित्तु कृपणः, कश्चिद्व्यवहारकुशलोऽभवत्कश्चित्तु न तथा, कश्चित्सेवाशीलोऽभवत् कश्चित्तु सुखशीलः, कश्चिद्व्यसनसक्तोऽभवत् कश्चित्तु व्यसनमुक्तः, कश्चिद्विशेषभाववानभवत्कश्चित्तु सामान्यभाववान् । एवं कर्मोदयोपशमक्षयक्षयोपशम-संस्कार-गृहस्थावस्थादीनां विचित्रत्वात्शिष्यस्वभावा अपि विचित्रा भवन्ति, न तु तुल्याः । समानमातापितृका अपि पुत्राः समस्वभावा न सन्ति, किन्तु भिन्नस्वभावाः । शिष्यास्तु भिन्नमातापितृका विभिन्नदेशेभ्यश्चागताः सन्ति । ततस्तेषां स्वभाववैचित्र्यं स्यादेव । तदयमत्र नियमो वर्तते ઉદયથી, ક્ષયથી, ક્ષયોપશમથી કે ઉપશમથી શિષ્યોના ભાવો પણ વિવિધ પ્રકારના હોય. જીવોએ પૂર્વભવોમાં અભ્યાસ કરેલા સંસ્કારો પણ જુદા જુદા પ્રકારના હોય છે. ભવાંતરમાં જતા જીવો આ સંસ્કારો સાથે લઈને જ જાય છે. તેથી શિષ્યોના પૂર્વભવના સંસ્કારો પણ વર્તમાન ભવમાં અનેક પ્રકારના હોય છે. બધા શિષ્યોની ગૃહસ્થ અવસ્થાઓ પણ જુદી જુદી હોય છે. કોઈ શ્રીમંતને ત્યાં જન્મ્યો હોય, કોઈ ગરીબને ત્યાં, કોઈ વેપાર કરતો હોય, કોઈ નોકરી કરતો હોય, કોઈ પરણેલો હોય, કોઈ પરણેલો ન હોય, કોઈ મોટા પરિવારમાં ઉછેરેલો હોય, કોઈનું આ દુનિયામાં બીજુ કોઈ ન હોય, કોઈ લોકોમાં પ્રસિદ્ધ હોય, કોઈ એવો પ્રસિદ્ધ ન હોય, કોઈ હોંશિયાર હોય, કોઈ ઠોઠ હોય, કોઈ ઊંચા કુળમાં જન્મેલો હોય, કોઈ નીચાકુળમાં જન્મેલો હોય, કોઈ કોમળ હોય, કોઈ મજબૂત શરીરવાળો હોય, કોઈ ઉદાર હોય, કોઈ કંજૂસ હોય, કોઈ વ્યવહારકુશળ હોય, કોઈ એવો ન હોય, કોઈ સેવાભાવી હોય, કોઈ સુખશીલિયો હોય, કોઈ વ્યસની હોય, કોઈ વ્યસન વિનાનો હોય, કોઈ વિશેષભાવવાળો હોય, કોઈ સામાન્યભાવવાળો હોય. આમ કર્મના ઉદય, ઉપશમ, ક્ષય, ક્ષયોપશમ, સંસ્કાર, ગૃહસ્થ અવસ્થા વગેરે વિચિત્ર હોવાથી શિષ્યના સ્વભાવ પણ ભિન્ન ભિન્ન હોય, સરખા ન હોય. એક માતા-પિતાના સંતાનો પણ સરખા સ્વભાવવાળા નથી હોતા, પણ ભિન્ન સ્વભાવવાળા હોય છે. શિષ્યો તો જુદા જુદા માતાપિતાના સંતાન છે અને જુદા જુદા દેશોમાંથી આવેલા છે. માટે
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
गुरुबहुमानभावरिक्थं प्रयत्नेन रक्षणीयम् । यत् शिष्याः समस्वभावा न सन्ति । अयं नियमः सर्वैः शिष्यैः स्वमनसि धारणीयः पुनः પુનઃ સ્મરણીયa |
एवं कृते सति गुरौ खेदो न भवति । गुरावित्यत्र विषयसप्तमी ज्ञेया, न त्वधिकरणसप्तमी। यतो खेदो मनसि भवति, गुरुं प्रति च भवति । ततो खेदस्याऽधिकरणं मनो भवति विषयश्च गुरुर्भवति । ततोऽयमर्थो भवति- मनसि गुरुविषयको खेदो न कार्यः । शिष्यो गुरुप्रवृत्तिमन्यथाकर्तुं न शक्नोति । परन्तु स स्वमनोऽन्यथाकर्तुं शक्नोति । यदि गुरुः कस्मैचित् शिष्याय विशेषसन्मानादि ददाति तर्हि शिष्यस्तथाकरणाद्गुरुं निवारयितुं न शक्नोति परन्तु स्वमनोऽशुभविचारेभ्यो निवारयितुं शक्नोति ।
शुभभावाः शिष्यस्य रिक्थम् । बाह्यक्रियाकलापेनाऽपि शुभभावा एवाऽर्जनीयाः । शुभभावाऽनिर्वर्त्तको बाह्यक्रियाकलापः कायक्लेशरूप एव भवति । अतो बाह्यविषमतायां सत्यामपि शिष्येण समतया स्वमनोगतशुभभावा रक्षणीया वर्धनीयाश्च । गुरुबहुमानोऽप्युत्कृष्टशुभभाव एव । अतः स प्रयत्नेन रक्षणीयः । ततो गुरुदत्तसन्मानादिविशेषे सत्यपि स्वमनोगतगुरुबहुमानभावो न मलिनीकर्त्तव्यः । गुरुय॑स्मै शिष्याय विशेषसन्मानादि ददाति
તેમના સ્વભાવ જુદા હોય એ સ્વાભાવિક છે. માટે અહીં આવો નિયમ છે કે શિષ્યોના સ્વભાવ સરખા ન હોય. બધા શિષ્યોએ આ નિયમ મનમાં ધારવો અને વારંવાર યાદ કરવો.
એમ કરવાથી ગુરુ ઉપર ખેદ નહીં થાય. અહીં “ગુરુ” શબ્દને સાતમી વિભક્તિ લગાડી છે તેનો અર્થ વિષય કરવો, અધિકરણ નહીં, કેમકે ખેદ મનમાં થાય છે અને ગુરુ પ્રત્યે થાય છે. માટે ખેદનું અધિકરણ મન છે અને વિષય ગુરુ છે. તેથી અર્થ આવો થયો - મનમાં ગુરુ પ્રત્યે ખેદ ન કરવો. શિષ્ય ગુરુની પ્રવૃત્તિને બદલી નથી શકતો. પણ તે પોતાનું મન બદલી શકે છે. જો ગુરુ કોઈ શિષ્યને વધુ સન્માનાદિ આપે તો શિષ્ય ગુરુને તેમ કરતા અટકાવી નથી શકતો, પણ પોતાના મનને અશુભ વિચારોથી અટકાવી શકે છે.
શુભભાવ એ શિષ્યની મૂડી છે. બાહ્ય ક્રિયાઓ પણ શુભ ભાવ માટે જ કરવાની હોય છે. માટે બહારની વિષમતા હોવા છતાં પણ શિષ્ય સમતાથી પોતાના મનના શુભ ભાવોનું રક્ષણ કરવું અને તે વધારવા. ગુરુબહુમાન એ પણ ઉત્કૃષ્ટ શુભભાવ જ છે. માટે તેનું પ્રયત્નપૂર્વક રક્ષણ કરવું. માટે ગુરુએ આપેલ સન્માનાદિ ઓછા-વધુ હોય તો પણ પોતાના મનમાં રહેલો ગુરુબહુમાનભાવ મલિન ન કરવો. ગુરુ જે શિષ્યને વધુ
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुबहुमानः क्षपकश्रेणे/जम्।
२८१ तस्य मुक्तिः शीघ्रं भवति, गुरुय॑स्मै शिष्याय विशेषसन्मानादि न ददाति तस्य मुक्तिः स्थगिता भवतीति कोऽपि नियमो नास्ति । परन्तु नियमस्त्वीदृशोऽस्ति - यस्य शिष्यस्य हृदये विशेषगुरुबहुमानोऽस्ति तस्य मुक्तिः शीघ्रं भवति, यस्य शिष्यस्य हृदये विशेषगुरुबहुमानो नास्ति तस्य मुक्तिः स्थगिता भवति । अतः शिष्येण गुरुदत्तहीनाधिकसन्मानादि न प्रेक्षणीयम्, परन्तु स्वमनोगतगुरुबहुमानस्य हीनाधिकत्वमेव चिन्तनीयम् । गुरुबहुमानस्य क्षणार्थं वृद्ध्यर्थं च प्रयतनीयम् । गुरुकर्त्तव्यं शिष्येण न चिन्तनीयम्, तत्तु गुरुरेव चिन्तयिष्यति । शिष्येण तु स्वकर्त्तव्यमेव चिन्तनीयं तत्पालनार्थञ्च प्रयतनीयम् । सर्वैरपि शिष्यैः स्वगुरुर्गौतमस्वामितुल्यो मन्तव्यः । इदमुक्तं भवति । शिष्यहृदये यादृशो बहुमानो गौतमस्वामिविषयकोऽस्ति तादृश एव बहुमानस्तेन स्वगुरुविषयको धारणीयः । गुरुदत्तबहुसन्मानादिविशेषे सत्यपि यदि गुरुबहुमानो रक्ष्यते वर्ध्यते च तर्हि स क्षपकश्रेणे/जं भवति । क्षपकश्रेणिहि मनसा साधनीया । तदा बाह्यपरिस्थितिः समा विषमा वा स्यात् । विषमपरिस्थितावपि मनोगतशुभभावेनैव क्षपकश्रेणिः सिध्यति । यदि गुरुदत्तसन्मानादिविशेषे सत्यपि गुरुबहुमानः प्रवर्धमानो धार्यते तर्हि क्षपकश्रेणेः परिकर्मणा
સન્માનાદિ આપે તેનો મોક્ષ જલ્દી થાય અને ગુરુ જેને સન્માનાદિ ન આપે કે ઓછા આપે તેનો મોક્ષ ન થાય કે દૂર ઠેલાય એવો કોઈ નિયમ નથી. પણ નિયમ આવો છે - જેના હૃદયમાં વધુ ગુરુબહુમાન હોય તેનો મોક્ષ જલ્દી થાય અને જેના હૃદયમાં ગુરુબહુમાન ન હોય કે ઓછો હોય તેનો મોક્ષ ન થાય કે મોડો થાય. માટે શિષ્ય ગુરુએ આપેલા ઓછા-વધુ સન્માનાદિ ન જોવા, પણ પોતાના મનમાં ગુરુબહુમાન વધુ છે કે ઓછુ તે વિચારવું, તેને વધારવું અને તેની રક્ષા કરવી. ગુરુએ શું કરવું જોઈએ એ શિષ્ય ન વિચારવું, એ તો ગુરુ જ વિચારશે. શિષ્ય તો પોતે શું કરવું જોઈએ તે જ વિચારવું જોઈએ અને તેનું પાલન કરવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. બધા શિષ્યોએ પોતાના ગુરુને ગૌતમસ્વામી જેવા માનવા જોઈએ. એટલે કે – શિષ્યના હૃદયમાં ગૌતમસ્વામી પ્રત્યે જેવું બહુમાન હોય તેવું જ બહુમાન તેણે ગુરુ વિષે પણ રાખવું. ગુરુએ આપેલું સન્માનાદિ ઓછુ-વધુ હોવા છતાં પણ જો ગુરુબહુમાનની રક્ષા કરાય અને વધારાય તો તે ક્ષપકશ્રેણીનું બીજ બને છે. ક્ષપકશ્રેણી મનથી સાધવાની હોય છે. ત્યારે બાહ્ય પરિસ્થિતિ સારી હોય કે ખરાબ પણ હોય. પરિસ્થિતિ ખરાબ હોવા છતાં મનના શુભભાવોથી જ ક્ષપકશ્રેણી માંડી શકાય છે. જો ગુરુએ આપેલા ઓછા-વધુ સન્માનાદિમાં પણ ગુરુબહુમાન ઉછળતું રખાય તો ક્ષપકશ્રેણીનો અભ્યાસ થાય છે. આમ અનેકવાર થવાથી શિષ્યનું મન સંપૂર્ણ
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
गुरौ खेदो महानर्थकारी। भवति । एवमनेकशो भवने शिष्यमन: सम्पूर्णतया परिकर्मितं भवति । ततः स तद्भवे भवान्तरे वा सुखेनैव क्षपकश्रेणिमारभते मुक्तिञ्च प्रयाति । यदि गुरुदत्तसन्मानादिविशेषे सति शिष्यमनसि गुरुविषयको खेदो भवति तर्हि तस्याऽन्या सर्वाऽपि साधना मोघीभवति । यदि गुरुदत्तसन्मानादिविशेषे सति तन्मनसि खेदो भवति तर्हि प्रतिकूलसंयोगेषु स कथङ्कारं क्षपकश्रेणिमारब्धुं शक्ष्यति ? तदाऽपि तन्मन उद्विग्नं भविष्यति । ततश्च स क्षपकश्रेणिमारब्धं न शक्ष्यति । एवं क्षपकश्रेणिपरिकर्मणार्थमपि गुरुदत्तसन्मानादिविशेषे सति गुरुविषयको खेदो न कर्त्तव्यः, किन्तु प्रवर्धमानगुरुबहुमान एव धारणीयः ।
गृहस्थो व्यवहारे लाभाऽसम्भवे मूलधनं तु सर्वयत्नेन रक्षति, तस्य हानि न सहते । एवं कदाचिद्गुरुबहुमानवृद्ध्यसम्भवे शिष्येण गुरुविषयको खेदस्तु सर्वथा वर्ण्यः । मूलधनेऽपगते गृहस्थो द्रमको भवति । एवं गुरुविषयके खेदे कृते शिष्यो भावरोरो भवति । द्रमको यथा भिक्षार्थं सर्वत्राऽटति तथाऽयं शिष्यो संसारे भ्रमति ।
गुरुबहुमानवतः शिष्यस्य परममङ्गलं भवति । तस्य सर्वे विघ्ना विनश्यन्ति । स सर्वत्र सफलीभवति । गुरौ खेदकारिणः शिष्यस्य तु सर्वं विपरीतं ज्ञेयम् । एवं गुरु
રીતે પરિકર્મિત (તૈયાર) થઈ જાય છે. તેથી તે તે જ ભવમાં કે અન્ય ભવમાં સુખેથી ક્ષપકશ્રેણી માંડે છે અને મોક્ષે જાય છે. જો ગુરુ ઓછા-વધુ સન્માનાદિ આપે અને શિષ્યને મનમાં ગુરુ પ્રત્યે દુર્ભાવ થાય તો તેની બાકીની બધી સાધના નિષ્ફળ જાય છે. જો ગુરુ ઓછા-વધુ સન્માનાદિ આપે ત્યારે પણ તેના મનમાં ગુરુ પ્રત્યે દુર્ભાવ થતો હોય તો પ્રતિકૂળ સંયોગોમાં તે શી રીતે ક્ષપકશ્રેણી માંડી શકશે ? ત્યારે પણ તેનું મન ખિન્ન થઈ જશે. તેથી તે શી રીતે ક્ષપકશ્રેણી માંડી શકશે? આમ ક્ષપકશ્રેણીનો અભ્યાસ કરવા માટે પણ ગુરુ ઓછા-વધુ સન્માનાદિ આપે ત્યારે શિષ્ય તેમની ઉપર ખેદ ન કરવો, પણ ઉછળતું બહુમાન જ રાખવું.
વેપારમાં ગૃહસ્થ નફો ન થાય તો ય મૂડીને તો અકબંધ રાખે છે. મૂડી ઓછી થાય એ એને પરવડે નહીં. એમ કદાચ ગુરુબહુમાન વધે નહીં તો પણ શિષ્ય ગુરુ પ્રત્યે ખેદ તો ન જ કરવો. મૂડી જાય તો ગૃહસ્થ ભિખારી થઈ જાય. એમ ગુરુ ઉપર ખેદ કરે તો શિષ્ય ભાવથી ભિખારી થઈ જાય. ભિખારી જેમ ભીક્ષા માટે બધે ભટકે છે તેમ આ શિષ્ય સંસારમાં ભટકે છે.
ગુરુ બહુમાનવાળા શિષ્યને પરમ મંગળ થાય છે, તેના બધા વિઘ્નો નાશ પામે છે. તે બધે સફળ થાય છે. ગુરુ ઉપર ખેદ કરનારા શિષ્ય માટે બધું વિપરીત જાણવું. આમ
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८३
गोष्ठामाहिलज्ञातम्। बहुमानस्यैकान्तेनैव लाभकारित्वाद्गुरुखेदस्य चैकान्तेनैव हानिकृत्त्वात् शिष्येण बाह्यविषमपरिस्थितावपि गुरुबहुमानो दृढतमो धारणीयो गुरुखेदश्च सर्वथा त्याज्यः ।
अत्र गोष्ठामाहिलस्य दृष्टान्तो दर्श्यते । गोष्ठामाहिल आर्यरक्षितसूरेर्मातुल आसीत् । तत आर्यरक्षितसूरेरनन्तरं स स्वात्मनो गच्छनायकत्वमकाङ्क्षत । दुर्बलिकापुष्यमित्रो गोष्ठामाहिलाबहुश्रुत आसीत् । ततो गुरुणा दुर्बलिकापुष्यमित्राय स्वगणो दत्तः । ततश्च गोष्ठामाहिलो मनसि गुरौ खिन्नः । परिणामतः स निह्नवो जातः । एवं गुरुविषयको खेदो गोष्ठामाहिलस्याऽनर्थकार्यभवत् । ततो गोष्ठामाहिलहानिमवबुध्य शिष्यैर्गुरौ खेदो न कर्त्तव्यः । इदमतिसङ क्षेपेणोक्तम् । विस्तरतस्तु गोष्ठामाहिलवृत्तान्तः श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणप्रणीतश्रीविशेषावश्यकभाष्यस्य मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिनिर्मितटीकायामेकादशाधिकपञ्चविंशतिशततमगाथाविवरणे एवं दृश्यते – 'दशपुरं नाम नगरम् । तत्र च सोमदेवो नाम ब्राह्मणः । तस्य च रुद्रसोमा नाम भार्या । सा च जिनवचनप्रतिबुद्धा श्राविका । तयोश्च रक्षितो नाम चतुर्दशविद्यास्थानपारगः पुत्रो बभूव । तेन च मातृप्रेरितेन तोसलिपुत्राचार्याणां समीपे दीक्षा प्रतिपन्ना ।....ततः फल्गुरक्षितो नाम
ગુરુબહુમાન એકાંતે લાભકારી છે અને ગુરુ ઉપરનો ખેદ એકાંતે નુકસાનકારી છે. તેથી શિષ્ય બહારની પરિસ્થિતિ વિષમ હોય તો પણ મજબૂત ગુરુબહુમાન રાખવું અને ગુરુ ઉપરનો ખેદ સર્વથા ત્યજવો.
અહીં ગોઠામાહિલનું દૃષ્ટાંત બતાવીએ છીએ. તેઓ આર્યરક્ષિતસૂરિજીના મામા હતા. તેથી આર્યરક્ષિતસૂરિજી પછી તેઓ પોતે ગચ્છનાયક બનવા ઇચ્છતા હતા. દુર્બલિકાપુષ્યમિત્ર ગોષ્ઠામાહિલ કરતા વધુ ભણેલા હતા. તેથી ગુરુએ દુર્બલિકાપુષ્યમિત્રને પોતાનો ગણ આપ્યો. તેથી ગોઠામાહિલના મનમાં ગુરુ પ્રત્યે ખેદ થયો. પરિણામે તે નિદ્ભવ થઈ ગયા. આમ ગુરુ ઉપરનો ખેદ ગોષ્ઠામાહિલ માટે અનર્થકારી થયો. માટે ગોઠામાહિલનું નુકસાન જાણીને શિષ્યોએ ગુરુ ઉપર ખેદ ન કરવો. આ બહુ ટુંકમાં કહ્યું. વિસ્તારથી ગોષ્ઠામાહિલનો વૃત્તાન્ત વિશેષાવશ્યકભાષ્યની ટીકામાં ૨૫૧૧મી ગાથાના વિવરણમાં મલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે આ રીતે જણાવ્યો છે “દશપુર નગરમાં સોમદેવ બ્રાહ્મણ રહે. તેની રુદ્રસોમાં નામે પત્ની હતી. તે શ્રાવિકા હતી. તેમનો રક્ષિતનામનો પુત્ર ૧૪ વિદ્યામાં પારગામી થયો. માતાની પ્રેરણાથી તેણે તોસલિપુત્ર આચાર્ય પાસે દીક્ષા લીધી. પછી તેણે ભાઈ ફલ્યુરક્ષિત, માતા, પિતા, મામા ગોષ્ઠામાહિલ
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
गोष्ठामाहिलज्ञातम्। तबन्धुराकारणार्थं मात्रा प्रेषितः प्रव्राजितश्च ।.....ततश्चार्यरक्षितेन मातापितरौ तथा मातुलगोष्ठामाहिलप्रमुखः सर्वोऽपि स्वजनवर्गः प्रव्राजितः । इह च गच्छे चत्वारः पुरुषाः प्रधानतराः, तद्यथा - दुर्बलिकापुष्यमित्रः, विन्ध्यः, फल्गुरक्षितः, गोष्ठामाहिलश्चेति ।.......
इतश्च मथुरानगर्यां 'मातापित्रादिकमपि नास्ति' इत्यादिनास्तिकवादं प्ररूपयन् वादी समुत्थितः, तत्र च प्रतिवादिनः कस्यचिदभावात् सङ्घनार्यरक्षितसूरय एव साम्प्रतं युगप्रधाना इति कृत्वा तत्समीपे प्रस्तुतव्यतिकरकथनाय साधुसङ्घाटकं प्रेषितम् । स्वयमतीव वृद्धत्वाद् गन्तुमशक्तैः 'वादलब्धिसम्पन्नः' इति कृत्वा गोष्ठामाहिलो निरूपितः । तत्र च तेन गत्वा निगृहीतोऽसौ वादी । श्रावकैश्चायं तत्रैव वर्षाकालं कारितः ।
इतश्चार्यरक्षितसूरिभिर्निजपट्टे दुर्बलिकापुष्यमित्रः स्थापयितुमध्यवसितः । शेषस्तु स्वजनभूतः साधुवर्गो गोष्ठामाहिलं फल्गुरक्षितं वा तमीहते । ततश्च सर्वमपि गच्छमुपवेश्य सूरयः सम्बोधयन्ति, तद्यथा - इह किल त्रयो घटा भृताः । तत्रैको वल्लानाम्, द्वितीयो तिलस्य, तृतीयस्तु घृतस्य, एतेषु चावाङ मुखेषु कृतेषु वल्लाः सर्वेऽपि निर्गच्छन्ति । तैलं तु किञ्चिद् घटेऽपि लगति । घृतं तु बहुतरं तत्र लगति । तदहं दुर्बलिकापुष्यमित्रं प्रति सूत्रार्थी समाश्रित्य वल्लघटकल्पः सञ्जातः, मद्गतयोः
વગેરે બધા સ્વજનોને દીક્ષા આપી. એ ગચ્છમાં ચાર સાધુઓ આગળ પડતા હતા - हुलसिपुष्यमित्र, विन्ध्य, इसुरक्षित, गोडमाडिस.
આ બાજુ મથુરાનગરીમાં નાસ્તિકવાદની પ્રરૂપણા કરતો કોઈ વાદી આવ્યો. ત્યાં કોઈ પ્રતિવાદી ન હતો. એટલે સંઘે એક સાધુસંઘાટક આર્યરક્ષિતસૂરિજી પાસે મોકલ્યો. તેઓએ ગોષ્ઠામાહિલને મોકલ્યા. તેમણે વાદીને જીત્યો. શ્રાવકોએ તેમને ત્યાં જ ચોમાસું ७२राव्युं.
આ બાજુ આર્યરક્ષિતસૂરિજીએ પોતાની પાટે દુર્બલિકાપુષ્યમિત્રને સ્થાપવા વિચાર્યું. બાકી બધા સાધુ થયેલા સ્વજનો ગોઠામાહિલને કે ફલ્યુરક્ષિતને પાટ ઉપર સ્થાપવા ઇચ્છતા હતા. તેથી સૂરિજીએ આખા ગચ્છને બોલાવીને કહ્યું – “અહીં ત્રણ ઘડા છે. એક વાલથી ભરેલો છે, બીજો તેલથી ભરેલો છે, ત્રીજો ઘીથી ભરેલો છે. આ ત્રણે ઘડાને ઊંધા કર્યા. વાલ બધા નીકળી ગયા. તેલ ઘડામાં થોડું લાગેલું હતું. ઘી ઘડામાં ઘણું બધું લાગેલું હતું. દુર્બલિકાપુષ્યમિત્ર માટે હું વાલના ઘડા જેવો થયો છું. મારી પાસે રહેલા
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
गोष्ठामाहिलज्ञातम्।
२८५ समस्तयोरपि तयोस्तेन ग्रहणात् । फल्गुरक्षितं तु प्रति तिलघटकल्पोऽहं सम्पन्नः, सर्वयोरपि सूत्रार्थयोस्तेनाऽग्रहणात् । गोष्ठामाहिलं तु प्रति घृतघटकल्पोऽहमभूवम्, बहुतरयोः सूत्रार्थयोर्ममापि पार्वेऽवस्थानात् । तस्माद् मद्गताशेषसूत्रार्थसम्पन्नत्वाद् दुर्बलिकापुष्यमित्र एव भवतां सूरिर्भवतु । ततः ‘इच्छामः' इति भणित्वा तैः सर्वैरपि प्रतिपन्नमिदम् । ...इत्याद्यनुशास्ति पक्षद्वयस्यापि दत्त्वा भक्तं प्रत्याख्याय देवलोकमुपगताः सूरयः ।
गोष्ठामाहिलेन च श्रुतमिदं यथा - 'गुरवः परलोकं गताः ।' ततो मथुरातः समागतेन पृष्टमनेन यथा - 'को गणधरः स्वपदे सूरिभिनिवेशितः ?' ततः सर्वोऽपि वल्लादिघटप्ररूपणादिको व्यतिकरः समाकर्णितो लोकात् । तच्छ्रवणाच्चातीव दूनोऽसौ स्थित्वा पृथक् प्रतिश्रये दुर्बलिकापुष्यमित्रोपाश्रये तच्चर्योपलम्भार्थं गतः ....दुर्बलिकापुष्यमित्रसमीपे चाभिमानतो न किञ्चित् शृणोति, किन्तु व्याख्यानमण्डलिकास्थितस्य चिन्तनिकां कुर्वतो विन्ध्यस्यान्तिके समाकर्णयति । अन्यदा चाष्टम-नवमपूर्वयोः कर्म-प्रत्याख्यानविचारेऽभिनिवेशाद् विप्रतिपन्नो वक्ष्यमाणनीत्या निह्नवो जात इति ।....गुरुणा स्वयमाभिमुख्येनोक्त इति ।।
एवं युक्तिभिः प्रज्ञाप्यमानो यावदसौ न किमपि श्रद्धत्ते, तावत् पुष्यमित्राचार्यैरन्यगच्छगतबहुश्रुतस्थविराणामन्तिके नीतः । ततस्तैरप्युक्तोऽसौ यादृशं सूरयः प्ररूपयन्ति, आर्यरक्षितसूरिभिरपि तादृशमेव प्ररूपितम्, न हीनाधिकम् । ततो गोष्ठामाहिलेनोक्तम् - किं यूयमृषयो जानीथ ? तीर्थकरैस्तादृशमेव प्ररूपितम्, यादृशमहं प्ररूपयामि । ततः स्थविरैरुक्तम् - मिथ्याभिनिविष्टो मा कार्षीस्तीर्थकराशातनाम्, न किमपि त्वं जानासि । ततः सर्वविप्रतिपन्ने तस्मिन् सर्वैरपि तैः બધા સૂત્ર-અર્થ તેણે લઈ લીધા છે. ફલ્યુરક્ષિત માટે હું તેલના ઘડા જેવો છું, કેમકે તેણે બધું લીધું નથી. ગોષ્ઠામાહિલ માટે હું ઘીના ઘડા જેવો છું. તેણે ઘણું ગ્રહણ નથી કર્યું. માટે બધા સુત્ર અર્થને ધારણ કરતો હોવાથી દુર્બલિકાપુષ્યમિત્ર જ સૂરિ થાવ. બધાએ સ્વીકાર્યું. ગુરુએ આચાર્યપદવી આપી. પછી તેઓ દેવલોક થયા.
ગોષ્ઠામાહિલે સાંભળ્યું કે ગુરુ પરલોક સીધાવ્યા છે. તે મથુરાથી આવ્યા. ગુરુ દુર્બલિકાપુષ્યમિત્રને પોતાની પાટ સોંપી ગયા છે, એ જાણી તેમનું મન દુભાયું. તે જુદા ઉપાશ્રયમાં રહ્યા. દુર્બલિકાપુષ્યમિત્ર પાસે તે કશું સાંભળતા નથી, વિષ્ણુ પાસે બધું સાંભળે છે. એકવાર ૮મા-૯માં પૂર્વમાં કર્મ-પચ્ચખાણના વિચારમાં કદાગ્રહ થવાથી નિદ્ભવ થયા. સૂરિજી સમજાવે છે છતાં નથી માનતા. અન્યગચ્છના બહુશ્રુત સ્થવિરો પણ
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
एकविंशतितमं वृत्तम् । सङ्घसमवायः कृतः । सर्वेणापि च सङ्ग्रेन देवताह्वानार्थं कायोत्सर्गो विहितः । ततो भद्रिका काचिद् देवता समागता । सा वदति-संदिशत, किं करोमि ? ततः सङ्घः प्रस्तुतमर्थं जानन्नपि सर्वजनप्रत्ययनिमित्तं ब्रवीति - महाविदेहे गत्वा तीर्थकरमापृच्छस्व - किं दुर्बलिकापुष्यमित्रप्रमुखः सङ्घो यद् भणति तत् सत्यम्, उत यद् गोष्ठामाहिलो वदति ? ततस्तया प्रोक्तम् - मम महाविदेहे गमनागमनं कुर्वत्याः प्रत्यूहप्रतिघातार्थमनुग्रहं कृत्वा कायोत्सर्गं कुरुत, येनाहं गच्छामि ततस्तथैव कृतं सर्छन । गता च सा । पृष्ट्वा च भगवन्तं प्रत्यागता कथयति यदुत - तीर्थकरः समादिशति - 'दुर्बलिकापुष्यमित्रपुरस्सरः सङ्घः सम्यग्वादी, गोष्ठामाहिलस्तु मिथ्यावादी, सप्तमश्चायं निह्नवः' इति । तदेतत् श्रुत्वा गोष्ठामाहिलो ब्रवीति - नन्वल्पद्धिकेयं वराकी, का नामैतस्याः कडपूतनायास्तीर्थकरान्तिके गमनशक्तिः ? इति । एवमपि यावदसौ न किञ्चिद् मन्यते तावत् सङ्घनोद्धाव्य बाह्यः कृतः । अनालोचितप्रतिक्रान्तश्च कालं गतः । ॥२०॥
अवतरणिका - एवं सयुक्तिकं गुरौ खेदकरणनिषेधमुपदिश्याऽधुना गुरुविषयकाः कुविकल्पा न चिन्तनीया इत्युपदिशति - मूलम् - मा चिंतह पुण एयं, किं पि विसेसं न पेच्छिमो अम्हे ।
रत्ता मूढा गुरुणो, असमत्था एत्थ किं कुणिमो ॥२१॥ छाया - मा चिन्तयत पुनः एतद्, कमपि विशेषं न प्रेक्षामहे वयम् ।
रक्ताः मूढाः गुरवः, असमर्थाः अत्र किं कुर्मः ॥२१॥ दण्डान्वयः - पुण एवं मा चिंतह -अम्हे किं पि विसेसं न पेच्छिमो, गुरुणो
સમજાવે છે. છતાં નથી માનતા. એટલે સંઘે કાઉસગ્ગ કરી દેવતાને બોલાવી. મહાવિદેહમાં પ્રભુને પૂછાવ્યું. દેવતાએ જઈ પ્રભુને પૂછ્યું. પછી પ્રભુનો જવાબ સંઘને કહ્યો - દુર્બલિકાપુષ્યમિત્ર સાચા છે. ગોષ્ઠામાહિલ ખોટા છે.” આ સાંભળવા છતાં ગોષ્ઠામાહિલ માન્યા નહીં. એટલે સંઘે તેમને સંઘ બહાર કર્યા. તે આલોચના - પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યા વિના भा.” (२०)
અવતરણિકા – આમ યુક્તિપૂર્વક ગુરુ ઉપર ખેદ ન કરવાનો ઉપદેશ આપીને હવે ગુરુ સંબંધી ખરાબ વિકલ્પ ન કરવાનો ઉપદેશ આપે છે -
શબ્દાર્થ - વળી આવો વિચાર ન કરવો કે અમને કંઈ ગુણ નથી દેખાતો, ગુરુ
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुविषयककुविकल्पचिन्तननिषेधः ।
२८७ रत्ता मूढा असमत्था, एत्थ किं कुणिमो ॥२१॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - पुनः - समुच्चयार्थम्, गुरौ खेदकरणनिषेधमुपदिश्य कुविकल्पाऽकरणं समुच्चिनोति । एतत् - वक्ष्यमाणं कुविकल्पं, मा - निषेधे, चिन्तयत - मनसि विचारयत, वयम् - शिष्याः, गुरावित्यध्याहार्यम्, कमपि - स्तोकमपि, महान्तं विशेषं तु नैव पश्यामः किन्तु स्तोकमपि विशेषं न पश्याम इति द्योतनार्थमपिशब्दः, विशेषम् - विशेषः - गुणरूपः, तमिति विशेषम् न - निषेधे, पश्यामः - दृष्टिविषयं कुर्मः, गुरवः - दुःषमकाले प्रवचनधारकाः, यदुक्तं श्रीधर्मदासगणिविरचितोपदेशमालायां'कइयावि जिणवरिंदा पत्ता अयरामरं पहं दाउं ।
आयरिएहिं पवयणं धारिज्जइ संपयं सयलं ॥१२॥' रक्ताः - रागान्विताः, मूढाः - मोहाऽऽकुलिताः, असमर्थाः - न - निषेधे समर्थाः - संयमपालनदृढाः शिष्ययोगक्षेमदक्षाः प्रवचनप्रभावनाकुशला वेत्यसमर्थाः शिथिलसंयमाः शिष्ययोगक्षेमाकारिणः प्रवचनाप्रभावका वेत्यर्थः, सन्तीत्यध्याहार्यम्, अत्र - एवं सति, किम् - गुर्वबहुमानकरणेऽस्माकं लेशमात्रोऽपि दोषो नास्तीतिद्योतनार्थम्, कुर्मः- अनुतिष्ठामः । इदमक्षरगमनिकामात्रमुक्तम् ।
अधुना विव्रीयते – पूर्वश्लोके गुरौ खेदकरणनिषेधोपदेशे दत्ते केचन शिष्याश्चिन्तयन्ति
२७ छ, भूढ छ, असमर्थ छ, अभी अभे शुं ? (२१)
હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાર્થ - દુષમકાળમાં પ્રવચનને ધારણ કરનાર ગુરુ છે. ઉપદેશમાળામાં ધર્મદાસગણિ મહારાજાએ કહ્યું છે - “જિનેશ્વરી મોક્ષમાર્ગ બતાવીને
ક્યારેય મોક્ષ પામ્યા. હાલ આચાર્યો સંપૂર્ણ પ્રવચનને ધારણ કરે છે.” ગુરુ ઓછું-વધુ સન્માનાદિ આપે ત્યારે શિષ્યોએ આવું ન વિચારવું કે “અમને તો ગુરુમાં કોઈ ગુણ નથી દેખાતો. ગુરુ રાગી છે, મૂઢ છે, સંયમમાં શિથિલ છે, શિષ્યોની ઉપેક્ષા કરનારા છે, શાસન પ્રભાવનામાં અસમર્થ છે. તો પછી અમે ગુરુ ઉપર બહુમાન ન રાખીએ એમાં અમારો શું દોષ છે ?” આ તો માત્ર શબ્દોનો અર્થ જણાવ્યો. - હવે વિવરણ કરાય છે. ગયા શ્લોકમાં ગુરુ ઉપર ખેદ ન કરવાનો ઉપદેશ આપ્યો એટલે કેટલાક શિષ્યો વિચારે, ‘ગુરુ એક શિષ્ય ઉપર સ્નેહ વરસાવે છે અને બીજાની
१. कदापि जिनवरेन्द्राः प्राप्ताः अजरामरं पन्थानं दत्त्वा ।
आचार्यैः प्रवचनं धार्यते साम्प्रतं सकलम् ॥१२॥
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
गुरुविषयककुविकल्पचिन्तननिषेधः । - 'गुरुरेकं शिष्यं स्निह्यत्यन्यं तूपेक्षते, एवं गुरुः पक्षपातं करोति । ततो गुरुरेव दुष्टः । पक्षपातस्त्वन्यायरूपो भवति । स कथं सोढुं शक्यते ? ततो गुरुणा पक्षपाते कृते सत्यस्माकं चेतसि स्वाभाविक एव खेदो भवति । तत्र नाऽस्माकं कोऽपि दोषः । अस्माभिस्तु युक्तमेव कृतम् ।' एवं कुविकल्पव्याकुलचित्तं शिष्यं दुर्गतेरभिमुखं ज्ञात्वा तं ततो निवारणार्थमिमं श्लोकमुपन्यस्तवान्ग्रन्थकारः ।
शिष्येणेदं न चिन्तनीयं यन्मम गुरौ कोऽपि विशेषो नास्ति । विंशतितमश्लोकविवरणे उक्तमेव यत् शिष्यैः स्वगुरुगौतमस्वामितुल्यो मन्तव्यः । पूर्वमप्युक्तं यद् गुरुः परमात्मसमो मन्तव्यः । ततः शिष्येणैवमेव चिन्तनीयं यन्मम गुरुः सर्वगुणसम्पन्नोऽस्ति । यदि स्तोकदोषवन्तमपि गुरुं शिष्यः सर्वगुणसम्पन्नं मनुते, तर्हि साक्षाद्गुणवद्गुरुप्राप्त्या जायमानलाभेन तुल्य एव लाभस्तस्याऽपि भवति । इलिका भ्रमरीध्यानेन भ्रमरीत्वमश्नुते । एवं यदि शिष्यो गुरौ गौतमस्वामिनं परमात्मानं वा ध्यायति तर्हि तस्य लाभोऽपि तादृशो भवति । स्त्रियामाऽसक्तो नरः स्वप्रियां सर्वश्रेष्ठां मनुते सर्वत्र च स्वप्रियामेव पश्यति । तस्य सर्वप्रवृत्तिषु स्वप्रियारागो व्यज्यते । स तस्या दोषान्नैव पश्यति । स कुरूपामपि तां सुरूपां पश्यति ।
ઉપેક્ષા કરે છે. આમ ગુરુ પક્ષપાત કરે છે. માટે ગુરુ જ દુષ્ટ છે. પક્ષપાત કરવો એ તો અન્યાય છે. તે કેમ સહેવાય ? તેથી ગુરુએ પક્ષપાત કર્યો, એટલે સ્વાભાવિક છે કે અમારા મનમાં ખેદ થાય. એમાં અમારો કોઈ દોષ નથી. અમે તો બરાબર જ કર્યું છે.” આમ કુવિકલ્પોથી વ્યાકુળ મનવાળા શિષ્યને દુર્ગતિની નજીક જતો જોઈ તેને તેમાંથી બચાવવા ગ્રન્થકારે આ શ્લોક રચ્યો છે.
શિષ્ય એમ ન વિચારવું કે મારા ગુરુમાં કોઈ ગુણ નથી. ૨૦મા શ્લોકના વિવરણમાં કહ્યું જ છે કે શિષ્ય પોતાના ગુરુને ગૌતમસ્વામી સમાન માનવા. એ પૂર્વે પણ કહ્યું છે કે ગુરુને પરમાત્મા સમાન માનવા. તેથી શિષ્ય એમ જ વિચારવું કે મારા ગુરુ બધા ગુણોથી યુક્ત છે. જો થોડા દોષવાળા ગુરુને પણ શિષ્ય બધા ગુણોથી સંપન્ન માને તો હકીકતમાં ગુણવાન ગુરુ મળવાથી થતા લાભ જેટલો જ લાભ તેને થાય. ઈયળ ભમરીના ધ્યાનથી ભમરી બને છે. એમ જો શિષ્ય ગુરુમાં ગૌતમસ્વામીને કે પરમાત્માને જુવે તો તેને લાભ પણ તેવો થાય. સ્ત્રીમાં આસક્ત માણસ પોતાની પત્નીને સર્વશ્રેષ્ઠ માને છે. તેને બધે તે જ દેખાય. તેની બધી પ્રવૃત્તિઓમાં પોતાની પત્ની પ્રત્યેનો રાગ દેખાય. તે તેણીના દોષો ન જુવે. તે કદ્દરૂપી હોય તો પણ તે તેને સુંદર માને. તે ગુસ્સાવાળી હોય
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्र्यासक्तनरवत् शिष्येण गुरुः सर्वश्रेष्ठो मन्तव्यः ।
२८९ स चण्डस्वभावामपि तां मृदुस्वभावां पश्यति । स हीनकुलजातामपि तामुच्चैकुलजातां पश्यति । स तां सर्वगुणसम्पन्नां पश्यति । यदि सा लत्तया तं प्रहरति तद्यपि स तस्याः पुरोऽञ्जलिं कृत्वैव तिष्ठति । स तस्या एकमपि वचनं न प्रतिकूलयति । स सर्वप्रकारेण तस्याः प्रसादनाय यतते । स यदि तां न पश्यति तर्हि विह्वलीभवति । तस्या वियोगे स विलपति । अन्याः सर्वाः स्त्रियः स स्वप्रियया हीनतरा एव पश्यति । स्वप्रियातुल्यां तु काञ्चिदपि न पश्यति । एतत्सर्वस्य मूलं तद्धृदि वर्तमानः प्रियारागो भवति ।
शिष्येणाऽपि स्वहृदये गुरुविषयक एवंप्रकार एव तदधिको वा बहुमानभावो धारणीयः । तेन स्वगुरुः सर्वश्रेष्ठो मन्तव्यः । तस्य सर्वप्रवृत्तिषु गुरुबहुमानभावो व्यज्येत । तेन तद्दोषा नैव दृष्टव्याः । पक्षपात्यपि स तटस्थो मन्तव्यः । मूढोऽपि स विद्वान्मन्तव्यः । चण्डशीलोऽपि स मृदुस्वभावो मन्तव्यः । यदि स तर्जयेत् ताडयेत् गच्छाद्वा निष्काशयेत्तीपि तस्य पुरोऽञ्जलिं कृत्वा नतमस्तकेनैव स्थातव्यम् । तस्यैकमपि वचनं न प्रतिकूलनीयम् । शिष्येण सर्वप्रकारेण तस्य प्रसादनाय यतनीयम् । गुरुवियोगः शिष्येण न सह्येत । सोऽन्यसर्वसाधुन्स्वगुरुभ्य हीनतरानेव पश्येत् । स स्वगुरुतुल्यं तु कञ्चिदपि न मन्येत ।
તો ય તે તેને પ્રેમાળ માને. તે નીચા કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલી હોય તો ય તે તેને ખાનદાન માને. તે તેને બધા ગુણોથી સંપન્ન માને. જો તેણી તેને લાત મારે તો ય તે તેની સામે હાથ જોડી ઊભો રહે. તે તેણીનું એકે ય વચન ઉત્થાપે નહી. તે બધી રીતે તેણીને ખુશ રાખવાનો પ્રયત્ન કરે. તે જો તેને ન દેખાય તો તે વિહ્વળ થઈ જાય. તેણીના વિયોગમાં તે વિલાપ કરે. બાકીની બધી સ્ત્રીઓને તે પોતાની પત્ની કરતા ઉતરતી જ માને. તેણીની સમાન કોઈને ય ન માને. આ બધાનું મૂળ તેના હૃદયમાં રહેલો પત્નીનો રાગ
શિષ્ય પણ પોતાના હૃદયમાં આવો કે આનાથી ચઢીયાતો ગુરુબહુમાનભાવ રાખવો. તેણે પોતાના ગુરુને સર્વશ્રેષ્ઠ માનવા. તેની બધી પ્રવૃત્તિઓમાં ગુરુબહુમાનભાવ દેખાય. તેણે તેમના દોષો ન જોવા. ગુરુ પક્ષપાત કરે તો ય તેમને તટસ્થ માનવા. ગુરુ મંદ હોય તો ય તેમને વિદ્વાન માનવા. ગુરુ ગુસ્સાવાળા હોય તો ય તેમને કોમળ માનવા. જો તેઓ તિરસ્કારે, મારે કે ગચ્છમાંથી કાઢી મૂકે તો ય તેમની સામે હાથ જોડી માથું નમાવી ઊભા રહેવું. એમનું એક પણ વચન ઉત્થાપવું નહીં. શિષ્ય બધી રીતે તેમને ખુશ કરવાનો પ્રયત્ન કરે. ગુરુનો વિયોગ શિષ્યથી સહેવાય નહીં. તે બીજા બધા સાધુઓને પોતાના ગુરુથી ઉતરતા જ જુવે. પોતાના ગુરુસમાન તે કોઈને ન જુવે. આમ કરવાથી
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
गुरुबहुमानाभावो भावमरणम् । एवं कृते सति गुरौ प्रभूतान्विशेषान् शिष्यः पश्यति । ततः कदाचिदपीदं न चिन्तनीयं यद्गुरौ कोऽपि विशेषो न दृश्यते । अयं विचारो शिष्यहृदये गुरुबहुमानभावस्य हानिमभावं वा व्यनक्ति । गुरुबहुमानाभावस्तु शिष्यस्य भावमरणमेव ।
शिष्येण न केवलं गुरुविशेषा एव चिन्तनीया, परन्तु गुरुदोषा अपि नैव दृष्टव्याः । यदि गुरुः कस्मैचिच्छिष्याय विशेषसन्मानादि ददाति तर्हि परे शिष्या एवं चिन्तयेयुर्यत्'गुरू राग्यस्ति, स्वसेवाकारकस्योपरि रागं करोति, तदधिकगच्छसेवाकारकं तु मां द्वेष्टि । जगति रागो दुर्जेयः । उच्चैःस्थानस्थितं गुरुमपि स न मुञ्चति । गुरुर्मूढोऽस्ति । स योग्यायोग्यशिष्ययोर्भेदमेव न जानाति । विद्वांसं मामुपेक्षते, मूर्खमन्यं श्लाघते । गुरुरसमर्थोऽस्ति - शिथिलसंयमानन्यान्शिष्यान्कथयितुं न शक्नोति, दृढसंयमं तु मां पुनः पुनस्तर्जयति । यद्वा गुरुः स्वयं शिथिलसंयमोऽस्ति । ततः शिथिलसंयमानन्यान्न किमपि कथयति, यथोचितक्रियाकारिणं तु मां हसति । यद्वा गुरौ न किमपि कलाकौशल्यं विद्यते। ततः स प्रवचनप्रभावनां कर्तुं न शक्नोति । कलानिष्णाता अन्ये साधवस्त्वत्यद्भुतां शासनप्रभावनां कुर्वन्ति । एवं मम गुरुर्दोषदृष्टोऽस्ति । दोषवति गरौ बहुमानः कथं स्यात् ? स्निग्धमदा
શિષ્યને ગુરુમાં ઘણા ગુણો દેખાય. માટે ક્યારેય એવું ન વિચારવું કે “ગુરુમાં કોઈ ગુણ નથી.” આવો વિચાર જણાવે છે કે એના હૃદયમાં ગુરુબહુમાન ઓછું થયું છે અથવા નાશ પામ્યું છે. ગુરુબહુમાનનો નાશ થવો એ તો શિષ્યનું ભાવમરણ જ છે.
શિષ્ય માત્ર ગુરુના ગુણો જ વિચારવા એવું નથી, પણ તેણે ગુરુના દોષ પણ ન જોવા. જો ગુરુ કોઈ શિષ્યને વધુ સન્માનાદિ આપે તો બીજા શિષ્ય વિચારે કે, “ગુરુ રાગી છે, પોતાની સેવા કરનાર ઉપર રાગ કરે છે, તેનાથી વધુ ગચ્છની સેવા કરનારા મારી ઉપર દ્વેષ કરે છે. જગતમાં રાગને જીતવો મુશ્કેલ છે. ઊંચા સ્થાને બેઠેલા ગુરુને પણ તે છોડતો નથી. ગુરુ મંદ છે. તેઓ યોગ્ય અને અયોગ્ય શિષ્યના ભેદને નથી જાણતા. વિદ્વાન એવા મારી ઉપેક્ષા કરે છે, મૂર્ખ એવા બીજાની પ્રશંસા કરે છે. ગુરુ અસમર્થ છે - શિથિલાચારી બીજા શિષ્યોને કહી નથી શકતા, સંયમમાં ચુસ્ત એવા મારો વારંવાર તિરસ્કાર કરે છે. અથવા ગુરુ પોતે શિથિલ છે. એટલે શિથિલાચારી બીજા શિષ્યોને કંઈ પણ કહી શકતા નથી, બરાબર ક્રિયાઓ કરનારા મારી મજાક કરે છે. અથવા ગુરુમાં કોઈ કળાની હોંશિયારી નથી. તેથી તેઓ શાસનની પ્રભાવના નથી કરી શકતા. કળાઓમાં હોંશિયાર એવા બીજા સાધુઓ અતિ અદ્ભુત શાસનપ્રભાવના કરે છે. આમ મારા ગુરુ જ દોષવાળા છે. દોષવાળા ગુરુ ઉપર બહુમાન શી રીતે થાય ? ચિકણી માટીથી ઘડો
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुबहुमानयुक्तमनउद्याने एव शुभभावपुष्पाणि प्रादुर्भवन्ति ।
२९१ घटो निर्मीयते । रुक्षमृदा घटो निर्मातुं न शक्यते । एवं यदि गुरुर्गुणवान् भवेत्तर्हि मम हृदये तद्विषयको बहुमानो भवेत् । दोषशतसमाकुले तु गुरौ कथं बहुमानो भवेत् ? अतो मम मनो यद्गुरौ खिद्यते न च बहुमानं धारयति, तत्र मम कोऽपि दोषो नास्ति । अहं तु परिस्थित्यनुसारेण वर्ते । यद्यहमेवं न करोमि तर्हि किं मया करणीयम् ?'
एवं कुविकल्पजालबद्धं शिष्यं ग्रन्थकारो निवारयति - 'भो शिष्य ! कुविकल्पैर्मा स्वीयमनः कलुषीकुरु । यत एवंकरणेन तवैव हानिर्भविष्यति । शुभतत्त्वानां वासः शुभस्थले एव भवति । अपवित्रस्थाने ते वासं न कुर्वन्ति, त्वयाऽशुभचिन्तनैः स्वमनो मलीमसं कतम । ततस्तव मनसि परमात्मनो वासो न भविष्यति । नाऽपि तव चेतसि शुभचिन्तनानि स्फुरिष्यन्ति । शुभभावा अपि तव चित्ते न प्रादुर्भविष्यन्ति । कुसुमान्युद्याने एवोत्पद्यन्ते । सुगन्धोऽप्यद्याने एव प्रसरति । जनोऽप्यद्याने एव क्रीडति उद्यानमेव चाऽभिलषति । अवकरे पुष्पाणि न जायन्ते । अवकरो दुर्गन्धी भवति । तं न कोऽप्यभिलषति । तत्समीपाद् गमनेऽपि सर्वे हस्तेन नासिकां पिदधति, दृशा च तं न निभालयन्ति । त्वं स्वीयं मन उद्यानसदृशं कर्तुमिच्छस्यवकरतुल्यं वा ? त्वया गुरुविषयकाऽशुभचिन्तनैः स्वमनोऽवकरसमं कृतम् । अतस्तत्सर्वैर्जुगुप्सिष्यते । तत्र
બને છે, સુકી માટીથી નહીં. એમ જો ગુરુ ગુણવાન હોય તો મારા હૃદયમાં તેમની ઉપર બહુમાન થાય. પણ સેંકડો દોષોવાળા ગુરુ ઉપર મને શી રીતે બહુમાન થાય? માટે મારા મનમાં જે ગુરુ ઉપર ખેદ થાય છે અને બહુમાન નથી થતું તેમાં મારો કોઈ દોષ નથી. હું તો પરિસ્થિતિને અનુસાર વર્તુ છું. જો હું આમ ન કરું તો શું કરું ?”
આમ ખરાબ વિચારોની જાળમાં સપડાયેલા શિષ્યને ગ્રંથકાર અટકાવે છે - “અરે શિષ્ય ! કુવિકલ્પોથી તારા મનને કલુષિત ન કર, કેમકે આમ કરવાથી તને જ નુકસાન થશે. શુભતત્ત્વોનો વાસ સારા સ્થળે જ થાય છે. અપવિત્ર સ્થળે તેઓ વાસ નથી કરતા. તે અશુભ વિચારોથી તારા મનને ઉકરડા જેવું કરી નાખ્યું છે. તેથી તારા મનમાં પરમાત્માનો વાસ નહીં થાય. તારા મનમાં સારા ચિંતનો નહીં ફરે. સારા ભાવો પણ તારા ચિત્તમાં નહીં પ્રગટે. ફૂલો બગીચામાં જ ઉગે છે. સુગંધ પણ બગીચામાં જ પસરે છે. લોકો પણ બગીચામાં જ રમે છે અને બગીચાને જ ઇચ્છે છે. ઉકરડામાં ફૂલો ઉગતા નથી ઉકરડો દુર્ગધવાળો હોય છે. એને કોઈ ઇચ્છતુ નથી. તેની નજીકથી જતા પણ બધા હાથથી નાક ઢાંકે છે, આંખ બંધ કરે છે. તું તારા મનને ઉદ્યાન જેવું કરવા ઇચ્છે છે કે ઉકરડા જેવું ? તે ગુરુ પ્રત્યે ખરાબ વિચારીને તારું મન ઉકરડા જેવું કર્યું છે. તેથી
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
प्रसन्नचन्द्रराजर्षिज्ञातम्। शास्त्रसूक्ष्मार्थसुमनांसि न प्रादुर्भविष्यन्ति । यदि त्वं स्वमनसि परमात्मनो वासमभिलषसि, शुभभावचिन्तनानां प्रादुर्भावमिच्छसि, शास्त्रसूक्ष्मार्थपुष्पोत्पादं च वाञ्छसि तर्हि त्वया स्वचित्तमुद्यानसमानं कर्त्तव्यम् । तत्कृते च त्वया गुरुविषयकाः कुविकल्पास्त्याज्याः, प्रकृष्टश्च गुरुबहुमानः स्वान्तःकरणे धरणीयः । अद्यपर्यन्तं कृतानां कुविकल्पानां गुरुसमक्षमालोचनां कृत्वा गुरुदत्तप्रायश्चित्ताऽनुष्ठानेन ते विशोधनीयाः । एवं ते चित्तं विशुद्धं भविष्यति । श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणविरचितबृहत्सङ्ग्रहणेः श्रीमलयगिरिसूरिनिर्मितवृत्तौ १५७ तमगाथाविवरणे-'तथा चोक्तमेतदन्यैरपि तीर्थान्तरीयैः- “चित्तरत्नमसक्लिष्टमान्तरं धनमुच्यते । यस्य तन्मुषितं दोषैस्तस्य शिष्टा विपत्तयः ॥१॥"" अन्तःकरणे सङ्क्लिष्टे प्रकृष्टाऽपि बाह्यसाधना निरर्थिका भवति । यदुक्तं श्रीनेमिचन्द्रसूरिरचितप्रवचनसारोद्धारस्य श्रीसिद्धसेनसूरिविनिर्मितवृत्तौ द्वासप्ततितमद्वारविवरणे - 'दुष्टं हि मनः क्रियमाणं कायसंलीनतादिकेऽपि सति कर्मबन्धाय सम्पद्यते । श्रूयते हि प्रसन्नचन्द्रो राजर्षिर्मनोगुप्त्याऽभाविताऽहिंसाव्रतो हिंसामकुर्वन्नपि सप्तमनरकपृथ्वीयोग्यं कर्म निर्मितवान् ।' प्रसन्नचन्द्रराजर्षिज्ञातमेवं दृश्यते श्रीधर्मदास-गणिनिर्मितोपदेशमालायाः श्रीरामविजयगणिप्रणीतटीकायां विंशतितमगाथाविवरणे - 'पोतनपरे नगरे प्रसन्नचन्द्रो राजा बभूव । सोऽतीवधार्मिकः सत्यवादी न्याय-धर्मैकनिपुणः । स एकदा सन्ध्यायां બધા તેની દુર્ગછા કરશે. તેમાં શાસ્ત્રના સૂક્ષ્મ અર્થો રૂપી પુષ્પો નહીં ઉગે. જો તું પોતાના મનમાં પરમાત્માને વસાવવા ઇચ્છતો હોય, સારા ચિંતનો પ્રગટાવવા ઇચ્છતો હોય, શાસ્ત્રના સૂક્ષ્મ અર્થો રૂપી પુષ્પો ખીલવવા ઇચ્છતો હોય તો તારે તારું મન બગીચા જેવું બનાવવું. તેની માટે તારે ગુરુસંબંધી કુવિકલ્પો ત્યજવા અને જોરદાર ગુરુબહુમાન પોતાના હૃદયમાં ધારણ કરવું. આજ સુધી કરેલા વિકલ્પોની ગુરુ પાસે આલોચના કરી તેમણે આપેલ પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને તેમને દૂર કરવા. આમ તારું મન વિશુદ્ધ થશે. શ્રીજિનભદ્રગણિક્ષમાશ્રમણરચિત બૃહત્સંગ્રહણીની શ્રીમલયગિરિસૂરિકૃત ટીકામાં ૧૫૭મી ગાથાના વિવરણમાં કહ્યું છે કે, “સંક્લેશ વિનાનું ચિત્તરત્ન એ આંતર ધન છે. દોષો વડે જેનું તે ધન લુટાઈ ગયું તેની માટે વિપત્તિઓ બાકી રહી છે.” મન જો સંક્લેશવાળું હોય તો બહારની ઊંચી સાધના પણ નકામી જાય છે. પ્રવચનસારોદ્ધારની ટીકામાં ૭૨મા દ્વારના વિવરણમાં શ્રીસિદ્ધસેનસૂરિજીએ કહ્યું છે – “દુષ્ટ કરાયેલ મન કાયસંલિનતા વગેરે હોવા છતાં પણ કર્મ બંધાવનારું થાય છે. સંભળાય છે કે મનોગુપ્તિથી જેમણે અહિંસાવ્રતને ભાવિત નહોતું કર્યું એવા પ્રસન્નચન્દ્ર રાજર્ષિએ હિંસા ન કરવા છતા પણ ૭મી નરકને યોગ્ય કર્મ બાંધ્યું.” પ્રસન્નચંદ્રરાજર્ષિનું કથાનક ઉપદેશમાળાની રામવિજયગણિકૃત ટીકામાં ૨૦મી ગાથાના વિવરણમાં આ રીતે બતાવાયુ છે -
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रसन्नचन्द्रराजर्षिज्ञातम् ।
२९३
गवाक्षस्थितो नगरस्वरूपं विलोकयति । तस्मिन्नवसरे नानावर्णान्यभ्राणि जातानि सन्ध्यारागः सञ्जातः, तं दृष्ट्वाऽतीवहर्षितो राजा मुहुर्मुहुर्विलोकयति, तत्सन्ध्यास्वरूपं क्षणिकं दृष्टनष्टमिव नष्टं राज्ञा चिन्तितं क्व गतं सन्ध्यारागसौंदर्यं ? अनित्यता पुद्गलानां, सन्ध्याराग इव देहोऽप्यनित्यः । संसारे प्राणिनां किमपि सुखं नास्ति । यदुक्तं दुःखं स्त्रीकुक्षिमध्ये प्रथममिह भवे गर्भवासे नराणां, बालत्वे चापि दुःखं मललुलितवपुः स्त्रीपयःपानमिश्रं । तारुण्ये चापि दुःखं भवति विरहजं वृद्धभावोऽप्यसारः । संसारे रे मनुष्या ! वदत यदि सुखं स्वल्पमप्यस्ति किञ्चित् ॥ एवं वैराग्यरङ्गेण रञ्जितमना राजा चिन्तयति संसारे वैराग्योपमं सुखं नास्ति । यदुक्तं भोगे रोगभयं सुखे क्षयभवं वित्तेऽग्निभूभृद्भयम्, दास्ये स्वामिभयं गुणे खलभयं वंशे कुयोषिद्धयम् । माने म्लानिभयं जये रिपुभयं काये कृतान्ताद्भयम्, सर्वं नाम भयं भवेच्च भविनां वैराग्यमेवाभयम् ॥ एवं वैराग्यपरायण राजा स्वं पुत्रं राज्ये स्थापयित्वा स्वयं दीक्षां जग्राह । तत्कालकृतलोचो भूमौ विहरन् राजगृहोद्याने कायोत्सर्गमुद्रया तस्थौ । तस्मिन्नवसरे श्रीमान् वर्धमानस्वामी ग्रामाद् ग्रामं विहरन् चतुर्दशसहस्त्रसाधुपरिकरितः सुरनिर्मितकाञ्चनकमलोपरि चरणौ धारयन् राजगृहे गुणशैले चैत्ये समवासार्षीत्, सुरैरागत्य समवसरणं निर्मितम् । वनपालका झटिति नगरे समेत्य श्रेणिकं विज्ञपयामासुः, स्वामिन् ! भवदीयमनोवल्लभाः श्रीवर्धमानस्वामिनो वने समवसृताः । एतद्वनपालकवचनं श्रुत्वा राजाऽतीवहृष्टः कोटिप्रमितं धनं तस्मै ददौ, स्वर्णजिह्वां च ददौ । तदनन्तरं राजा महताडम्बरेण जिनवन्दनार्थं चलितः । तस्य राज्ञः सैन्यमुखे सुमुखदुर्मुखनामानौ द्वौ दण्डधरौ चलितौ तदनु ताभ्यां प्रसन्नचन्द्रो मुनिर्वने कायोत्सर्गमुद्रया स्थितो दृष्टः, सुमुखेनोक्तं- धन्योऽयं मुनिः येनैतादृशी महती राज्यलक्ष्मीस्त्यक्ता, संयमश्रीश्च गृहीता । एतस्य नाम्नापि पापं याति किं पुनः सेवनेन ? तदा दुर्मुखेनोक्तम् - अधन्योऽयं महापापोऽयं मुनिः, किमिमं पुनः पुनर्वर्णयसि ? एतेन समः कोऽपि पापभाग्नास्ति । सुमुखेन मनसि चिन्तितम् - अहो दुर्जनस्वभावोऽयं, यद्गुणेषु दोषमेव गृह्णाति । यदुक्तं - आक्रान्तेव महोपलेन मुनिना शप्तेव दुर्वाससा, सातत्यं बत मुद्रितेव जतुना ‘‘પોતનપુરમાં પ્રસન્નચન્દ્ર રાજા હતા. વૈરાગ્ય પામી પુત્રને રાજ્યે બેસાડી તેમણે દીક્ષા લીધી. રાજગૃહીના ઉદ્યાનમાં કાઉસ્સગ્ગમાં રહ્યા. શ્રીવીરપ્રભુ પધાર્યા. શ્રેણિક રાજા વંદન માટે ચાલ્યા. તેમની સેનામાં આગળ સુમુખ-દુર્મુખ નામના બે દૂત ચાલતા હતા. રસ્તામાં મુનિને જોઈ સુમુખ બોલ્યો ‘આ મુનિને ધન્યવાદ છે જેણે આવી રાજલક્ષ્મી
-
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
प्रसन्नचन्द्रराजर्षिज्ञातम् ।
नीतेव मूर्छा विषैः । बद्धेवाऽतनुरज्जुभिः परगुणान्वक्तुं न शक्ता सती, जिह्वा लोहशलाकया खलमुखे विद्धेव संलक्ष्यते ॥ तथा चोक्तं- आर्योऽपि दोषान् खलवत्परेषां वक्तुं हि जानाति परं न वक्ति । किं काकवत्तीव्रतराननोऽपि कीर: करोत्यस्थिविघट्टनानि ॥ ततः सुमुखेनोक्तं- भो दुर्मुख ! किमर्थमेनं मुनीश्वरं महात्मानं निन्दसि ? तदा दुर्मुखेनोक्तं- भो ! एतस्य नामापि न ग्रहीतव्यम् ! यदयं पञ्चवार्षिकं बालं राज्ये स्थापयित्वा निर्गतः, परन्त्वेतद्वैरिभिर्मीलित्वा एतन्नगरमुल्लसितम् एतदीया: पौरजनाः क्रन्दन्ति, विलापं कुर्वन्ति, महद्युद्धं जायते । अधुना ते एतदीयं बालकं निहत्य राज्यं ग्रहीष्यन्ति । एतत्सर्वं पापमेतच्छिसि । इति श्रुत्वा ध्यानस्थितेन प्रसन्नचन्द्रराजर्षिणा चिन्तितम् - अहो ! मयि स्थितेऽपि मदीयाः शत्रवो यदि बालकं निहत्य राज्यं गृह्णन्ति तर्ह्येषा मानहानिर्ममैवेति स ध्यानाच्चलितः, मनसैव वैरिभिः सार्धं तेन युद्धं कर्त्तुमारब्धम् । अतीवरौद्ररूपतामापन्नस्तन्मना रौद्रं ध्यानं ध्यायति, मनसैव वैरिणो निहन्ति, हता इमे इति बुद्धया समीचीनं जातमिति मुखेनापि जल्पते, अधुनाऽन्यं मारयामीति पुनरपि मनसा युद्धाय प्रवर्तते । एतस्मिन्नवसरे श्रेणिकेन हस्तिस्कन्धाधिरूढेन प्रसन्नचन्द्रो दृष्टः, अहो ! धन्योऽयं राजर्षिर्य एकाग्रमनसा ध्यानं करोति । श्रेणिकोऽपि गजादुत्तीर्य त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य पुनः पुनर्वन्दति स्तौति च । तं वन्दित्वा मनसा स्तुवन् गजमारुह्य स्वामिसमीपमागतः, समवसरणं च दृष्ट्वा पञ्चाभिगमनविधिना जिनं वन्दित्वा करकमलौ मुकुलीकृत्यैवं स्तौति स्म .....। देशनान्ते श्रेणिकः स्वामिनं पृच्छति स्म हे विभो ! यदवसरे मया प्रसन्नचन्द्रो वन्दितस्तदवसरे यदि स कालधर्मं प्राप्नोति तदा क्व गच्छति ? स्वामिनोक्तं- तदा सप्तमीं नरकपृथ्वीं याति । श्रेणिकेनोक्तं - स्वामिन्नधुना क्व गच्छति ? भगवतोक्तं षष्ठीं नरकपृथ्वीं याति । पुनरपि श्रेणिकेन क्षणं विलम्ब्य पृष्टम्, अधुना
-
છોડી.' દુર્મુખ બોલ્યો ‘આના જેવો કોઈ પાપી નથી.' સુમુખ બોલ્યો ‘કેમ નિંદા કરે છે ?’ દુર્મુખ બોલ્યો - ‘આનું તો નામ લેવા જેવું નથી. પાંચ વર્ષના બાળકને રાજ્ય ઉપર બેસાડી આણે ચારિત્ર લીધું. આના દુશ્મનોએ મળીને આનું રાજ્ય લુટ્યું. આના બાળકને મારીને તેઓ રાજ્ય લઈ લેશે.' આ સાંભળી રૌદ્રધ્યાનમાં ચઢી પ્રસન્નચન્દ્રઋષિએ મનથી દુશ્મનો સામે યુદ્ધ કર્યું. એ વખતે શ્રેણિકે તેમને જોયા. વંદન કર્યા. સ્તવના કરી. પછી પ્રભુ પાસે ગયા. દેશના પછી પ્રભુને પૂછ્યું, ‘જે સમયે મેં પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિને જોયા ત્યારે જો તે કાળધર્મ પામ્યા હોત તો ક્યાં જાત ?’ પ્રભુએ કહ્યું, ‘સાતમી નરકે.’ એક ક્ષણ પછી ફરી પૂછ્યું. પ્રભુએ કહ્યું, ‘છઠ્ઠી નરકે.' એમ પ્રશ્નોત્તર કરતા કરતા છેલ્લે
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रसन्नचन्द्रराजर्षिज्ञातम्।
२९५ क्व गच्छति ? भगवतोक्तं-पञ्चमी पृथ्वीं याति । पुनरपि क्षणं विलम्ब्य पृष्टम् । भगवतोक्तं-चतुर्थी पृथ्वीं याति । एवं तृतीयायां द्वितीयायां प्रथमायां । पुनरपि श्रेणिकेन पृष्टम् - प्रभो ! अधुना क्व गच्छति भगवतोक्तं प्रथमदेवलोके, एवं द्वितीये तृतीये चतुर्थे पञ्चमे षष्ठे सप्तमे अष्टमे नवमे दशमे एकादशे द्वादशे च, एवमनुक्रमेण नवसु ग्रैवेयकेषु यावत्पञ्चानुत्तरविमानानि तावत्पर्यन्तं श्रेणिकप्रश्नानन्तरं भगवता तत्प्रश्नोत्तरं दत्तम् । अनया रीत्या सभायां प्रश्नोत्तरनिर्णये जायमाने, अस्मिन्नवसरे नभसि देवदुन्दुभिनिनादं निशम्य श्रेणिकेन पृष्टम्, प्रभो ! क्वायं दुन्दुभिनिनादः ? मया न ज्ञातम् । किमिदं स्वरूपं ? स्वामिन् ! कृपां विधायैतदुदन्तं प्रसादीकुरू । प्रभुणोक्तं....भो श्रेणिक ! यदवसरे त्वया प्रसन्नचन्द्रोऽभिवन्दितस्तदवसरे त्वदीयदण्डधरदुर्मुखवचनं श्रुत्वा स ध्यानाच्चलितः परसेनया युद्धं मनसैव करोति स्म ।.....ततो युद्धेन सप्तम-नरकगमनयोग्या आयुःपुद्गला मेलिताः, न तु निकाचितबन्धेन बद्धाः । तदनु त्वं तं वन्दित्वाऽत्रागतः । तेन तु मनसा युद्धे क्रियमाणे शस्त्रैः सर्वेऽपि शत्रवो निहताः, शस्त्राणि सर्वाण्यपि च व्ययितानि, शत्रवोऽपि सर्वे क्षयं नीताः । एतदवसरे एकः शत्रुः सन्मुखं स्थितः, शस्त्रं तु पार्वे न स्थितम्, तदा प्रसन्नचन्द्रेण रौद्रध्यानपरायणेन मनसि विचारितम्, शिरःस्थलोहमयेन पट्टेन वैरिणं ताडयामीति बुद्ध्या साक्षादेव हस्तौ तेन शिरसि न्यस्तौ । तत्कालं कृतकेशलुञ्चनं स्वं शिरो दृष्ट्वा स पश्चाद्वलितः, अहो ! धिग्मयाऽज्ञानान्धितधिया रौद्रध्यानपरायणेन किं चिन्तितम् ?.....एवं शुभध्यानमापन्नः प्रतिक्षणं निकृष्टनिकृष्टतराध्यवसायबद्धानि कर्मदलिकान्युन्मूलयामास, शुभतराध्यवसायवशेन सप्तानामपि पृथिवीनां गमनयोग्यानि दलिकानि स्फेटयित्वोर्ध्वं यावत्सर्वार्थसिद्धिविमानगमनयोग्यं कर्मदलिकं मेलयित्वोत्तरोत्तरपरिणामधारया परमपदप्राप्तिपरम
प्रभुमे ऽद्यु, 'अनुत्तरमां.' त्यां४ हेव९६मि. संभा. प्रभुमे युं, 'प्रसन्नयन्द्रषिने કેવળજ્ઞાન થયું છે.' શ્રેણિકને કંઈ સમજાયું નહીં. એટલે પ્રભુએ કહ્યું, ‘જ્યારે તે ઋષિને વંદન કર્યા ત્યારે તે મનથી દુશમનો સાથે યુદ્ધ કરતા હતા. તેથી ૭મી નરક યોગ્ય કર્મ બાંધ્યું. યુદ્ધ કરતા કરતા બધા શસ્ત્રો ખૂટી ગયા. એક શત્રુ સામે આવ્યો. એટલે માથા ઉપરના લોઢાના પાટાથી એને મારું એમ વિચારી માથા ઉપર હાથ મૂક્યો. લોચવાળા માથાનો સ્પર્શ થતા તેમને પસ્તાવો થયો. શુભધ્યાનમાં આગળ વધ્યા. નરક યોગ્ય કર્મ વિખેરી દેવલોક યોગ્ય કર્મ બાંધ્યા. ધ્યાનમાં આગળ વધતા ઘાતિકર્મ ખપાવી કેવળજ્ઞાન
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
द्वाविंशतितमं वृत्तम् । कारणं क्षपकश्रेणिशरणमाश्रित्य घातिकर्मक्षयं विधाय तत्कालमेवोज्ज्वलं केवलज्ञानमाप ।....' अतः पुनः पुनस्तुभ्यमुपदेशो दीयते यद्गुरुविषयकाः सर्वे कुविकल्पाः सर्वथा सर्वप्रयत्नैस्त्याज्याः ।' ॥२१॥
अवतरणिका - एवं गुरुविषयककुविकल्पत्यागमुपदिश्याऽधुनैतत्समर्थनायैव दृष्टान्तं प्रदर्शयति - मूलम् - रयणपरिक्खगमेगं मुत्तुं, समकंतिवन्नरयणाणं ।
किं जाणंति विसेसं ?, मीलिया सव्वेऽवि गामिल्ला ॥२२॥ छाया - रत्नपरीक्षकमेकं मुक्त्वा, समकान्तिवर्णरत्नानाम् ।
किं जानन्ति विशेषं ?, मीलिताः सर्वेऽपि ग्रामेयकाः ॥२२॥ दण्डान्वयः - एगं रयणपरिक्खगं मुत्तुं मीलिया सव्वेऽवि गामिल्ला किं समकंतिवन्नरयणाणं विसेसं जाणंति ? ॥२२॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - एकं - अद्वितीयम्, अन्येषां रत्नविशेषज्ञानाऽसामर्थ्य द्योतयति, रत्नपरीक्षकम् - रत्नानि - वैडुर्यादीनि, यदुक्तं श्रीभद्रबाहुस्वामिविरचितकल्पसूत्रे - 'रयणाणं वयराणं वेरुलियाणं लोहिअक्खाणं मसारगल्लाणं हंसगब्भाणं पुलयाणं सोगंधियाणं जोइरसाणं अंजणाणं अंजणपुलयाणं जायरूवाणं सुभगाणं अंकाणं फलिहाणं रिट्ठाणं ।' महोपाध्यायश्रीविनयविजयकृततट्टीकायामेवं विवेचितम् - 'रत्नानां - कर्केतनादीनां १, यद्यपि रत्नपुद्गला औदारिका वैक्रियशरीरकरणे असमर्थाः तत्र
પામ્યા.” માટે વારંવાર તને ઉપદેશ આપીએ છીએ કે ગુરુસંબંધી બધા ખરાબ વિચારો घा प्रयत्नपूर्व त्य४।.' (२१)
અવતરણિકા - આમ ગુરુ સંબંધી કુવિકલ્પો ત્યજવાનો ઉપદેશ આપી હવે તેનું સમર્થન કરવા દૃષ્ટાંત બતાવે છે.
શબ્દાર્થ - એક રત્નપરીક્ષકને છોડીને ભેગા થયેલા બધા ય ગામડીયા શું સમાન કાંતિ અને રંગવાળા રત્નોના ભેદને જાણે છે ? અર્થાતુ નથી જાણતા. (૨૨)
હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાર્થ - સમાન તેજવાળા અને સમાન રંગવાળા રત્નોના ગુણ-દોષ, કિંમત વગેરે રત્નની પરીક્ષા કરનાર જાણે છે. તેના સિવાય બધા ગામડીયા ભેગા થાય તો ય શું તેઓ તે રત્નોના ગુણ-દોષ વગેરે જાણી શકે ? ન જાણે. કલ્પસૂત્રમાં भने तेनी सुबोधि: १६ ५२ना रत्नो मताच्या छ - "तन वगेरे, २१,
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
रत्नपरीक्षक एव रत्नविशेषं जानाति ।
२९७ वैक्रियवर्गणा पुद्गला एव उपयुज्यन्ते तदपि रत्नानां इव सारपुद्गला इति ज्ञेयं, वज्राणां-हीरकाणां २ वैडूर्याणां - नीलरत्नानां ३ लोहिताक्षाणां ४ मसारगल्लानां ५ हंसगर्भाणां ५ पुलकानां ७ सौगन्धिकानां ८ ज्योतीरसानां ९ अञ्जनानां १० अञ्जनपुलकानां ११ जातरूपाणां १२ सुभगानां १३ अङ्कानां १४ स्फटिकानां १५ रिष्टानां १६ एताः षोडश रत्नजातयस्तेषां च...।' लोकप्रकाशस्य पञ्चदशसर्गेऽपि महोपाध्यायश्री- विनयविजयैरुक्तम् - 'रत्नं वज्रं वैडूर्यलोहिताक्षे मसारगल्लं च । अपि हंसगर्भपुलके सौगन्धिकमञ्जनं रजतम् ॥ १०२॥ ज्योतीरसमकाञ्जनपुलकं रिष्टं च जातरूपं च। स्फटिकं चैताः षोडश रत्नभिदस्तत्र राजन्ते ॥१०३॥ ॥ युग्मम् ॥' तानि परीक्षते - गुणदोषविचारणापूर्वकं तेषां मूल्यं निश्चिनोतीति रत्नपरीक्षकः, तमिति रत्नपरीक्षकम्, मुक्त्वा - विना, मीलिताः - एकत्रीभूताः, सर्वे - निखिलाः, अपि - स्तोका ग्रामेयकास्तु नैव जानन्ति, सर्वेऽपि नैव जानन्तीति द्योतनार्थम्, ग्रामेयकाः - ग्रामवास्तव्या जनाः, किं - प्रश्ने, समकान्तिवर्णरत्नानां - कान्ति:-द्युतिश्च वर्णः - रागश्चेति कान्तिवर्णी, समौ-भेदरहितौ कान्तिवर्णी येषां तानीति समकान्तिवर्णानि, तानि च तानि रत्नानि - पूर्वोक्तानीति समकान्तिवर्णरत्नानि, तेषामिति समकान्तिवर्णरत्नानाम्, विशेषम् - विशेषः - गुणदोषकृतोऽर्घ्यत्वानय॑त्वकृतो वा भेदः, तमिति विशेषम्, जानन्ति - मतिविषयीकुर्वन्ति ? न जानन्तीत्यर्थः ।
अयं समासार्थः, विस्तरार्थस्त्वेवम् - रत्नपरीक्षक: रत्नानि परीक्षते । स रत्नानां गुणदोषान्जानाति । स विविधप्रयोगैः रत्नगतगुणदोषान्निरीक्षते । ततः स बहुगुणानां रत्नानां बहुमूल्यत्वं निश्चिनोति बहुदोषाणां च तेषामल्पमूल्यत्वम् । सूक्ष्मधीरेव नरो रत्नानि परीक्षितुं शक्नोति, न तु स्थूलधीः । धैर्यवानेव रत्नपरीक्षां कर्तुं शक्नोति, न तु
नासरत्न, सोडिताक्ष, भसास, सगर्म, पुल, सौयपि, योतिरस, ४,
नपुरा, ३५, सुभा, is, टि, Pिष्ट. मा सोण रत्नानी तिमो छ." લોકપ્રકાશના ૧૫ મા સર્ગમાં પણ આ જ ૧૬ પ્રકારના રત્નો બતાવ્યા છે.
આ ટૂંકમાં અર્થ કહ્યો. વિસ્તૃત અર્થ આ પ્રમાણે છે - રત્નની પરીક્ષા કરનારો રત્નોને ચકાસે છે. તેમના ગુણ-દોષ તે જાણે છે. વિવિધ પ્રયોગો કરીને રત્નમાં રહેલા ગુણ-દોષ તે તપાસે છે. પછી તે ઘણા ગુણવાળા રત્નોની વધુ કિંમત આંકે છે અને ઘણા દોષવાળા રત્નોની ઓછી કિંમત આંકે છે. સૂક્ષ્મ બુદ્ધિવાળો જ મનુષ્ય રત્નોની પરીક્ષા કરી શકે છે, જાડી બુદ્ધિવાળો નહીં. ધીરજવાળો મનુષ્ય જ રત્નોની પરીક્ષા કરી શકે છે,
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
रत्नगतबाह्यविशेषाः। धैर्यरहितः। रत्नपरीक्षाज्ञानार्थं रत्नपरीक्षानिष्णातसमीपे दीर्घकालिनोऽभ्यासः कर्त्तव्यः । अतो जगति रत्नपरीक्षका विरला एव सन्ति । रत्नपरीक्षक एव रत्नानां सत्यां परीक्षां कर्तुं शक्नोति । कदाचिद्रत्नानां द्युतिः समाना स्यात् । पुरोवतिसर्वरत्नानि समतेजांसि स्युः । सर्वरत्नानि मन्दप्रकाशानि मध्यमप्रकाशानि तीव्रप्रकाशानि वा स्युः । कदाचिद्रत्नानां वर्णः सदृशः स्यात् । मूलवर्णाः पञ्च भवन्ति-कृष्णनीललोहितपीतश्वेतभेदात् । तेषां संयोगेनोत्तरवर्णास्त्वनेकप्रकारा भवन्ति । पुरोवर्त्तिसर्वरत्नानि समवर्णानि स्युः । अत्र रत्नकान्तिवर्णयोः समत्वकथनमुपलक्षणं ज्ञेयम् । तेन रत्नगतान्यविशेषाणामपि समत्वमवसेयम् । ते चैवम्प्रकाराः स्युः-रत्नानामाकारः समानः स्यात् । तेषां गुरुलघुभावः समानः स्यात् । तेषां स्पर्शः समानः स्यात् । तेषां पारदर्शकता तुल्या स्यात् । तेषां गन्धः सदृशः स्यात् । तेषां शब्दः समः स्यात् । एवमादयो बाह्यविशेषा अत्र ग्राह्याः । कदाचित्सर्वाणि रत्नानि सर्वैविशेषैः सदृशानि स्युः । कदाचित्सर्वरत्नान्यन्यतमेन विशेषेण द्वित्र्यादिभिर्वा विशेषैः समानि स्युः । बाह्यकान्तिवर्णादिभिस्तुल्यानि भासमानान्यप्येतानि रत्नानि प्रभावाद्यन्तरङ्गविशेषैरतुल्यानि स्युः । किञ्चिद्रत्नं विषमपनयति । किञ्चिद्रत्नं रोगमपनयति । किञ्चिद्रत्नं सौभाग्यं ददाति । किञ्चिद्रत्नं यशः प्रसारयति । किञ्चिद्रत्नमग्निदाहं
અધીરાઈવાળો નહીં. રત્નોની પરીક્ષાનું જ્ઞાન મેળવવા રત્નપરીક્ષામાં નિષ્ણાત માણસ પાસે લાંબો કાળ તેનો અભ્યાસ કરવો પડે. માટે જગતમાં રત્નની પરીક્ષા કરનારા બહુ ઓછા હોય છે. રત્નપરીક્ષક જ રત્નોની સાચી પરીક્ષા કરી શકે છે. કદાચ બધા રત્નો સમાન તેજવાળા હોય. એટલે કે બધાનું તેજ મંદ હોય, અથવા મધ્યમ હોય, અથવા तीव्र डोय. ज्या२४ १५रत्नोनो २२॥ समान डोय. भूण रंगो पाय छ - आजो, नीलो, લાલ, પીળો, સફેદ. તેમના સંયોગથી ઉત્તરરંગો અનેક પ્રકારના થાય છે. રત્નોનું તેજ અને રંગ સમાન હોય એમ કહ્યું તેના ઉપલક્ષણથી બીજા વિશેષ સમાન હોય એ પણ સમજી લેવું. તે બીજા વિશેષો આવા હોય રત્નોનો આકાર સમાન હોય. બધા નાના હોય કે બધા મોટા હોય. એમનો સ્પર્શ સરખો હોય. તેમની પારદર્શકતા સમાન હોય, તેમની ગંધ સરખી હોય. તેમનો અવાજ સરખો હોય. આવા બાહ્ય વિશેષો અહીં લેવા. ક્યારેક બધા રત્નો બધી રીતે સમાન હોય, ક્યારેક બધા રત્નો અમુક બાબતોમાં સમાન હોય. બહારના તેજ, રંગ વગેરે ઉપરથી સમાન દેખાતા આ રત્નોના પ્રભાવ વગેરે અંદરના વિશેષો જુદા જુદા હોય. કોઈ રત્ન ઝેર દૂર કરે. કોઈ રોગ દૂર કરે. કોઈ સૌભાગ્ય આપે. કોઈ યશ ફેલાવેકોઈ અગ્નિદાહને અટકાવે. કોઈ જલના બે વિભાગ
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
रत्नगतान्तरङ्गविशेषाः।
२९९ प्रतिबध्नाति । किञ्चिद्रत्नं जलं द्विधाकरोति, यथा लवणसमुद्रसत्कसूर्यचन्द्रविमानान्युदकस्फटिकरत्ननिर्मितत्वाल्लवणसमुद्रशिखाजलं द्विधा विभजन्ति । किञ्चिद्रत्नं सेतुं रचयति, यथा चक्रवर्तिनो गृहपतिरत्नम् । किञ्चिद्रत्नं स्कन्धावारं प्रगुणयति यथा चक्रवर्तिवर्धकीरत्नम् । किञ्चिद्रत्नं प्रकाशं करोति, यथा चक्रवतिनो मणिरत्नं काकिणीरत्नं च । किञ्चिद्रत्नमयः सुवर्णीकरोति, यथा पारसमणिः । किञ्चिद्रत्नं सूर्यकिरणस्पर्शेनाग्निमुर्मुरान्वर्षति, यथा सूर्यकान्तमणिः । किञ्चिद्रत्नं चन्द्रकिरणस्पर्शेन जलं स्रावयति, यथा चन्द्रकान्तमणिः । किञ्चिद्रत्नं मनइष्टं पूरयति, यथा चिन्तामणिः । मणिरपि रत्नभेद एव । एवमादयोऽन्येऽपि रत्नान्तरङ्गविशेषाः स्युः । ते स्वधियाऽभ्यूह्याः । एवं बाह्यसंस्थानादिसमत्वे सत्यपि रत्नानामन्तरङ्गविशेषा भिन्नभिन्नप्रकाराः स्युः । तान्सर्वान् रत्नपरीक्षक एव सम्पूर्णतया जानाति पश्यति च । ग्रामेयकाः स्थूलबुद्धयः सन्ति । ते रत्नपरीक्षाऽभ्यासशून्याः सन्ति । ते केवलं बाह्याऽऽकारादीनेव पश्यन्ति, अन्तरङ्गविशेषाँस्ते न जानन्ति । ततो बाह्याऽऽकारादिभिस्ते रत्नानि तुल्यान्येव मन्यन्ते । परमयं तेषामभिप्रायो मिथ्यैव । यतस्तानि रत्नान्यन्तरङ्गविशेषैभिन्नानि सन्ति । कदाचिदेकस्य ग्रामेयकस्य क्षतिर्भवेदिति
કરે, જેમકે લવણસમુદ્રના ઉદકસ્ફટિકરત્નના બનેલા સૂર્ય-ચંદ્રના વિમાનો લવણસમુદ્રની શિખાને બે વિભાગમાં વેચે છે. કોઈ રત્ન સેતુ બનાવે, જેમકે ચક્રવર્તિનું ગૃહપતિરત્ન. કોઈ રત્ન છાવણી તૈયાર કરે, જેમકે ચક્રવર્તિનું વર્ધકીરત્ન. કોઈ રત્ન પ્રકાશ આપે છે, જેમકે ચક્રવર્તિનું મણીરત્ન અને કાકિણીરત્ન. કોઈ રત્ન લોઢાનું સોનું બનાવે, જેમકે પારસમણિ. કોઈ રત્ન સૂર્યના કિરણના સ્પર્શથી તણખા ઝરાવે, જેમકે સૂર્યકાંતમણી. કોઈ રત્ન ચન્દ્રના કિરણના સ્પર્શથી પાણી ઝરાવે, જેમકે ચંદ્રકાંતમણી. કોઈ રત્ન મનનું ઇચ્છિત પૂરે, જેમકે ચિંતામણી. મણી પણ રત્નનો જ પ્રકાર છે. આવા બીજા પણ રત્નના અંતરંગ વિશેષો હોય. તે પોતાની બુદ્ધિથી સમજી લેવા. આમ બહારના આકાર વગેરે સમાન હોવા છતાં રત્નના અંદરના વિશેષો જુદા જુદા હોય. તે બધાને એક રત્નપરીક્ષક જ સંપૂર્ણ રીતે જાણે છે અને જુવે છે. ગામડીયા જાડીબુદ્ધિવાળા હોય છે. તેઓ રત્નોની પરીક્ષા કરવાનું શીખ્યા નથી હોતા. તેઓ માત્ર બહારના આકાર વગેરેને જ જુવે છે. અંદરના વિશેષોને તેઓ જાણતા નથી. તેથી બહારના આકાર વગેરે ઉપરથી તેઓ રત્નોને સમાન જ માને છે. પણ આ તેમની માન્યતા ખોટી છે. કેમકે રત્નો અંદરના વિશેષોને લીધે જુદા જુદા છે. કદાચ એક ગામડીયાની ભૂલ થાય એમ વિચારી
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
रत्नपरीक्षकदृष्टान्तोपनयः । विचिन्त्य यदि सर्वेऽपि ग्रामेयकाः सम्मील्य रत्नपरीक्षां कुर्वन्ति तद्यपि ते सर्वे रत्नगतविशेषान्निश्चेतुं न शक्नुवन्ति, सर्वेषामपि रत्नपरीक्षाज्ञानशून्यत्वात् । तैलं तु तिलेभ्य एव निर्गच्छति नैकस्मात्सिकताकणान्नापि प्रभूतसिकताकणेभ्यः । इत्थं समानकान्त्यादिभिः सदृशानां रत्नानां विशेषारत्नपरीक्षका एव जानन्ति, न तु ग्रामेयका इति कथितम् । अयं तु दृष्टान्त उक्तः ।
अधुनोपनय उच्यते । रत्नस्थानीया गुरवो ज्ञेया । बाह्याऽऽकारादिस्थानीया गुरोर्बाह्यस्वभावा ज्ञेयाः । अन्तरङ्गविशेषस्थानीया गुरोराभ्यन्तरस्वभावा अवसेयाः । रत्नपरीक्षकतुल्यो गुरुसमर्पितशिष्यो ज्ञेयः । ग्रामेयकतुल्या अन्ये शिष्या बोध्याः ।
समर्पितशिष्यो नित्यं गुरुसमीपे वसति । ततः स गुरोर्बाह्यान्तरङ्गान्सर्वस्वभावान्जानाति । गुरुदत्तसन्मानादिविशेषस्य कारणमपि सोऽवगच्छति । बाह्यस्वभाववर्त्तनाऽऽचारादिभिः सर्वगुरूणां तुल्यत्वेऽपि स स्वगुरुगतविशेषान्जानाति । ततश्च स स्वगुरुमन्यगुरुभ्योऽधिकं मनुते । तस्य हृदयेऽन्यगुरुबहुमानात्सकाशात्स्वगुरावधिको बहुमानो विद्यते । स न केवलं गुरोर्बाह्यव्यवहारं पश्यति । परन्तु गुरुमनोगतभावमपि जानाति । ततस्तस्य मनसि कदापि
બધા ય ગામડીયા ભેગા થઈને રત્નની પરીક્ષા કરે તો પણ તેઓ બધા રત્નમાં રહેલા વિશેષોને નક્કી ન કરી શકે, કેમકે તેઓ બધાને રત્નની પરીક્ષાનું જ્ઞાન નથી. તેલ તો તલમાંથી જ નીકળે છે, રેતીના કણમાંથી કે કણોમાંથી નહીં. આમ કાંતિ વગેરેથી સમાન એવા રત્નોનો ભેદ રત્નપરીક્ષક જ જાણે છે, ગામડીયા નહીં - એ કહ્યું. આ તો દષ્ટાંત કહ્યું. હવે ઉપનય કહેવાય છે.
રત્ન જેવા ગુરુ સમજવા. બહારના આકાર વગેરે જેવા ગુરુના બહારના સ્વભાવ જાણવા. અંદરના વિશેષ જેવા ગુરુના અંદરના સ્વભાવ જાણવા. રત્નપરીક્ષક સમાન ગુરુને સમર્પિત શિષ્ય સમજવો. ગામડીયા જેવા બીજા શિષ્યો જાણવા.
સમર્પિત શિષ્ય સદા ગુરુની બાજુમાં રહે છે. તેથી તે ગુરુના બહારના અને અંદરના બધા સ્વભાવો જાણે છે. ગુરુએ આપેલા ઓછા-વધુ સન્માનાદિનું કારણ પણ તે જાણે છે. બહારના સ્વભાવ, વર્તન, આચાર વગેરેથી બધા ગુરુ સરખા હોવા છતાં પોતાના ગુરુમાં રહેલા વિશેષો તે જાણે છે. તેથી તે પોતાના ગુરુને બીજા ગુરુઓ કરતા અધિક માને છે. તેના હૃદયમાં બીજા ગુરુના બહુમાન કરતા પોતાના ગુરુ ઉપર વધુ બહુમાન હોય છે. તે માત્ર ગુરુના બાહ્ય વ્યવહારો નથી જોતો, પણ ગુરુના મનના ભાવોને પણ જાણે છે. તેથી તેના મનમાં ક્યારેય ગુરુ પ્રત્યે ખેદ થતો નથી. તેના
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
समर्पितशिष्य एव गुरोविशेषान्जानाति ।
३०१ गुरुविषयको खेदो न भवति । तस्य हृदये गुरुबहुमानभावः सदा वर्धमानो भवति । इतरशिष्यास्त्वन्यथासिद्धकारणवत्कदाचिद्गुरुसेवां कुर्युः कदाचिच्च न कुर्युः । ते गुरोरन्तरङ्गस्वभावान्न जानन्ति । ततो गुरोर्बाह्यव्यवहारेभ्य एव मनसि कुविकल्पाश्चिन्तयन्ति । ते न गुरुमनोगतभावं पश्यन्ति । बाह्याऽऽचारादिभिः स्वगुरुमन्यगुरुतुल्यं मन्यन्ते । कदाचित्तु स्वगुरुसकाशादन्यगुरूनधिकतरान्मनुते । द्रव्यतः स्वगुरोः पार्वे वसनेऽपि तन्मनसीतरगुरुबहुमान एवाऽधिकोऽस्ति । गुरुदत्तसन्मानादिविशेषस्य कारणं ते न जानन्ति । ततो गुरुदत्तसन्मानादिविशेषं दृष्ट्वा गुरुं रागिणं, पक्षपातिनं, मूढं, असमर्थञ्च मन्यन्ते । ततश्च स्वमनसि गुरुविषयकं खेदं कुर्वन्ति । ततश्च तन्मनोगतगुरुबहुमानभावो हीयते । एवं समर्पितशिष्य एव स्वगुरुगतविशेषान्जानाति न त्वन्ये शिष्याः । ततः शिष्येण गुरावधिकाधिको समर्पणभावो धारणीयः । शिष्येण गुरुगतविशेषज्ञानार्थं प्रयतनीयम् । तत्कृते च तेन सूक्ष्मबुद्ध्या चिन्तनीयं धैर्यञ्चाऽवलम्बनीयम् । यथा रत्नपरीक्षकः रत्नपरीक्षाऽभ्यासं करोति तथैव शिष्येण गुरुसमर्पणभावाऽभ्यासः कर्त्तव्यः ।
ततो दृष्टान्तस्योपनय इत्थं भवति - बाह्याचारादिभिः सदृशानां गुरूणां विशेषान्समर्पितशिष्य एव जनाति, न त्वन्ये शिष्याः । समर्पितशिष्यस्त्वेक एव હૃદયમાં હંમેશા ગુરુબહુમાન ઉછળતું હોય છે. બીજા શિષ્યો અન્યથા સિદ્ધ કારણની જેમ
ક્યારેક ગુરુની સેવા કરે ક્યારેક ન કરે. તેઓ ગુરુના અંદરના સ્વભાવોને નથી જાણતા. તેથી ગુરુના બાહ્ય વ્યવહાર ઉપરથી જ મનમાં કુવિકલ્પો કરે છે. તેઓ ગુરુના મનના ભાવને નથી જોતા. બાહ્ય આચારોથી પોતાના ગુરુને બીજા ગુરુની સમાન માને છે. ક્યારેક પોતાના ગુરુ કરતા બીજા ગુરુને અધિક માને છે. દ્રવ્યથી પોતાના ગુરુ પાસે રહેવા છતાં તેમના મનમાં બીજા ગુરુઓ ઉપર જ બહુમાન વધુ હોય છે. ગુરુએ આપેલા ઓછા-વધુ સન્માનાદિનું કારણ તેઓ નથી જાણતા. તેથી ગુરુએ આપેલા ઓછા-વધુ સન્માનાદિને જોઈ ગુરુને રાગી, પક્ષપાતી, મૂઢ, અસમર્થ માને છે. આમ તેઓ પોતાના મનમાં ગુરુ વિષે ખેદ કરે છે. તેથી તેમના મનમાં રહેલ ગુરુ પ્રત્યેનો બહુમાનભાવ ઘટે છે. આમ સમર્પિતશિષ્યો જ પોતાના ગુરુના વિશેષોને જાણે છે, બીજા શિષ્યો નહીં. તેથી શિષ્ય ગુરુ પ્રત્યે વધુ ને વધુ સમર્પણભાવ રાખવો. તેણે ગુરુના વિશેષો જાણવાનો પ્રયત્ન કરવો. તેની માટે તેણે સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી વિચારવું અને ધીરજ રાખવી. જેમ રત્નપરીક્ષક રત્નોની પરીક્ષાનો અભ્યાસ કરે છે તેમ શિષ્ય પણ ગુરુસમર્પણભાવનો અભ્યાસ કરવો.
તેથી દષ્ટાંતનો ઉપનય આવો છે – બાહ્ય આચાર વગેરેથી સમાન એવા ગુરુઓના વિશેષોને સમર્પિત શિષ્ય જ જાણે છે, બીજા નહીં. સમર્પિત શિષ્ય એકલો જ ગુરુના
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
त्रयोविंशतितमं वृत्तम् । गुरुगतसर्वविशेषान्जानाति । इतरशिष्यास्तु सर्वे मीलित्वाऽपि गुरुगतविशेषान्न जानन्ति ।
तदयमत्र सारः - शिष्येण रत्नपरीक्षकवद्गुरुगतविशेषज्ञायकेन भवितव्यम्, न तु ग्रामेयकवद्बाह्यदृशा भाव्यम् ।
केनचिद्ग्रामेयकेन चिन्तामणिर्लब्धः । स त्वज्ञत्वान्न तं ज्ञातवान् । ततः स्वगृहोपर्यारटतः काकस्योड्डायनार्थं तेन स मणिः क्षिप्तः । ततश्चिन्तामणिं प्राप्याऽपि न तस्य कोऽपि लाभो जातः । केनचिद्रत्नपरीक्षकेण चिन्तामणिलब्धः । तद्गतलक्षणैः स तं यथार्थं ज्ञातवान् । ततस्तेन स आराद्धः । तदधिष्ठायकदेवः प्रसन्नो जातः । तेन तस्य सर्वमिष्टं पूरितम् । एवं तस्य प्रभूतो लाभो जातः । एवं यदि शिष्यो गुरुगतविशेषान्जानाति तहि रत्नपरीक्षकवत्तस्य प्रभूतो लाभो भवति, अन्यथा तूत्तमगुरुं प्राप्याऽपि स ग्रामेयकवत्तं त्यजति । ततश्च तस्य जीवने विपद एव शिष्टाः भवन्ति ॥२२॥
अवतरणिका - एवं दृष्टान्तं प्रदाऽधुना निगमयति - मूलम् - एयं चिय जाणमाणा, ते सीसा साहयंति परलोयं ।
अवरे उयरं भरिउं, कालं वोलिंति महिवलए ॥२३॥ छाया - एतत् एव जानन्तः, ते शिष्याः साधयन्ति परलोकम् ।
अपरे उदरं भृत्वा, कालं अतिक्रामन्ति महिवलये ॥२३॥
બધા વિશેષોને જાણે છે. બીજા શિષ્યો તો બધા મળીને પણ તે જાણતા નથી.
તેથી અહીં સાર આવો છે - શિષ્યોએ રત્નપરીક્ષકની જેમ ગુરુના વિશેષોને જાણવા, ગામડીયાની જેમ બાહ્યદૃષ્ટિવાળા ન થવું.
કોઈ ગામડીયાને ચિંતામણી મળ્યો. તેણે તેને ઓળખ્યો નહીં. તેથી પોતાના ઘરની ઉપર અવાજ કરતા કાગળાને ઉડાવવા તેણે તે મણી ફેંક્યો. તેથી ચિંતામણી મળ્યા પછી પણ તેને કોઈ લાભ ન થયો. કોઈ રત્નપરીક્ષકને ચિંતામણી મળ્યો. તેના લક્ષણો ઉપરથી તે તેને ઓળખી ગયો. પછી તેણે તેની આરાધના કરી. તેનો અધિષ્ઠાયક દેવ ખુશ થયો. તેણે તેની બધી ઇચ્છાઓ પૂરી કરી. આમ તેને ઘણો લાભ થયો. આમ જો શિષ્ય ગુરુના વિશેષોને જાણે તો રત્નપરીક્ષકની જેમ તેને ઘણો લાભ થાય. અન્યથા તો ઉત્તમગુરુને પામીને પણ તે ગામડીયાની જેમ તેમને ત્યજી દે છે. તેથી તેના જીવનમાં વિપત્તિઓ જ माथी २३ छ. (२२)
અવતરણિકા - આમ દૃષ્ટાંત બતાવી હવે ઉપસંહાર કરે છે.
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
रत्नपरीक्षकदृष्टान्तं जानन् शिष्यः परलोकं साधयति ।
३०३ दण्डान्वयः - एयं जाणमाणा चिय ते सीसा परलोयं साहयंति, अवरे उयरं भरिउं महिवलए कालं वोलिंति ॥२३॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - एतत् - उपर्युक्तम्, ज्ञातमिति गम्यम्, जानन्तः - अवगच्छन्तः, एव अवधारणार्थे, उपर्युक्तदृष्टान्तमजानतां शिष्याणां व्यवच्छेदार्थम्, ते - पूर्वोक्ताः, शिष्याः - स्वाध्यायसंयमरताः, परलोकं - परः - आगामी, स चासौ लोकः - भवश्चेति परलोकः, तमिति परलोकम्, साधयन्ति - परभवे सद्गतिं परम्परया सिद्धिञ्च निश्चिन्वन्ति, अपरे - उपर्युक्तं दृष्टान्तमजानन्तः, शिष्या इति गम्यम्, उदरं - तुन्दं, भृत्वा - पूरयित्वा, प्रभूतं कालमित्यर्थः, महिवलये - महिः - पृथ्वी, तस्या वलयः - मण्डलमिति महिवलयः, तस्मिन्निति महिवलये, कालं - समयं, अतिक्रामन्ति - गमयन्ति ।
अयं सङ्क्षेपार्थः । अधुना तद्विस्तरः - पूर्वश्लोकोक्तं दृष्टान्तं जानन्तः शिष्या गुरौ परमश्रद्धालवो भवन्ति । त इदं जानन्ति यद्गुरुदत्तसन्मानादिविशेषस्य केनापि रहस्यभूतेन कारणेन भवितव्यम् । गुरुरेवमेव वितथं पक्षपातं न कुर्यात् । एवं ज्ञात्वा ते स्वमनसि न कमपि कुविकल्पं कुर्वन्ति । ते स्वहृदयस्थगुरुबहुमानभावरक्षणवर्धनार्थमेव यतन्ते । ततश्च गुरुबहुमानभावसहितां प्रकृष्टां साधनां कृत्वा विपुलकर्मनिर्जरां कुर्वन्ति प्रभूतञ्च पुण्यानुबन्धिनं पुण्यमर्जयन्ति । ततश्च परभवे तेषां सद्गतिनिश्चिता भवति । तत्राऽपि तेऽधिकतर
શબ્દાર્થ - આ જાણનારા જ તે શિષ્યો પરલોકને સાધે છે. બીજાઓ પેટ ભરીને પૃથ્વી ઉપર કાળ પસાર કરે છે. (૨૩)
હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાર્થ - શિષ્યો સ્વાધ્યાયમાં અને સંયમમાં રત હોય. આ રત્નપરીક્ષકના દૃષ્ટાન્તને જાણનારા શિષ્યો જ પરભવમાં સદ્ગતિને અને પરંપરાએ મોક્ષને નક્કી કરે છે. જેઓ આ દૃષ્ટાન્ત નથી જાણતા તેઓ આ પૃથ્વી ઉપર ઘણો કાળ પસાર કરે છે.
આ સંક્ષેપ અર્થ છે, હવે તેનો વિસ્તાર કરીએ છીએ
પૂર્વશ્લોકમાં કહેલ દષ્ટાંતને જાણનારા શિષ્યો ગુરુ ઉપર પરમ શ્રદ્ધાવાળા હોય છે. તેઓ જાણતા હોય છે કે ગુરુએ આપેલા ઓછા-વધુ સન્માનાદિનું કોઈ છૂપું કારણ હોવું જોઈએ. ગુરુ એમ જ કારણ વિના પક્ષપાત ન કરે. આમ વિચારી તેઓ પોતાના મનમાં કોઈ પણ ખરાબ વિચાર નથી કરતા. તેઓ પોતાના હૃદયમાં રહેલા ગુરુબહુમાનભાવની રક્ષા માટે અને તેને વધારવા માટે જ પ્રયત્ન કરે છે. તેથી ગુરુબહુમાનભાવસહિતની પ્રકૃષ્ટ સાધના કરીને પુષ્કળ કર્મનિર્જરા કરે છે અને ઘણું પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય ભેગુ કરે છે. તેથી પરભવમાં તેમની સદ્ગતિ નિશ્ચિત થાય છે. ત્યાં પણ તેઓ વધુ સાધનાની સામગ્રી
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
परभवं गच्छता पुण्यबन्धायाऽवश्यं धर्मसाधना कर्त्तव्या । साधनासामग्रीं प्राप्नुवन्ति । ततश्च प्रकृष्टतरां साधनां कुर्वन्ति । एवमुत्तरोत्तरवर्धमानसाधनाभिस्ते सर्वकर्म क्षपयित्वाऽचिरान्मोक्षं प्रपद्यन्ते । तेषां शिष्याणामित्थमायतौ सद्गतिः परम्परया च सिद्धिगतिर्निश्चिता भवति । ततो युक्तमुक्तं ग्रन्थकृता यत्ते शिष्याः परलोकं साधयन्ति ।
स्तोकदिनकृते ग्रामान्तरं गच्छन्नरः सर्वां सामग्रीमेकत्रीकरोति स्वमञ्जुषायां च पूरयति । स पाथेयमपि गृह्णाति । स धनमपि गृह्णाति । स वस्त्राण्यपि गृह्णाति । एवमादिकमावश्यकमन्यदपि स गृह्णाति । ततः सुखेन ग्रामान्तरं गच्छति । तत्र च स सुखी भवति । यद्यावश्यकसामग्रीपाथेयधनवस्त्रादिकं विनैव स ग्रामान्तरं गच्छति तर्हि दुःखी भवति । इहभवे जातेनाऽवश्यं मर्त्तव्यम् । ततश्च तेनाऽवश्यं परभवे गन्तव्यम्। स तु भवान्तरम् । स च दीर्घकालिको भवति । न च ततः पुनरत्राऽऽगन्तव्यम् । इतो भवात्परभवं गच्छता जीवेन स्वेन सार्धं किमपि नेतुं न शक्यते । परन्त्विभवे स विशिष्टसाधनया विशिष्टपुण्यं बद्धुं शक्नोति । परभवे तस्योदयेन जीवः सर्वामनुकूलसामग्रीं प्राप्नोति । ततश्च स सुखी भवति । यदि स्तोकदिनकृते ग्रामान्तरं गच्छता नरेणाऽपि स्वेन सार्धं सर्वाऽऽवश्यकसामग्री गृह्यते तर्ह्यपुनरागमनेन परभवं गच्छता जीवेन तु सुतरामनुकूल
પામે છે. પછી વધુ સાધના કરે છે. આમ ઉત્તરોત્તર ચઢીયાતી સાધનાઓ વડે તેઓ બધા કર્મો ખપાવી ટૂંક સમયમાં મોક્ષ પામે છે. આમ તે શિષ્યોની ભવિષ્યમાં સદ્ગતિ અને પરંપરાએ સિદ્ધિગતિ નક્કી થાય છે. તેથી ગ્રંથકારે બરાબર જ કહ્યું કે તે શિષ્યો પરલોકને સાધે છે.
થોડા દિવસ માટે અન્ય ગામમાં જનાર માણસ બધી સામગ્રી ભેગી કરે છે અને પોતાની પેટીમાં ભરે છે. તે ભાથું પણ લે છે. તે ધન પણ લે છે. તે કપડા પણ લે છે. એવી બીજી પણ જરૂરી વસ્તુઓ તે ગ્રહણ કરે છે. પછી સુખેથી બીજે ગામ જાય છે અને ત્યાં સુખી થાય છે. જો જરૂરની સામગ્રી, ભાથું, ધન, કપડા વગેરે લીધા વિના જ તે બીજે ગામ જાય તો દુ:ખી થાય. આ ભવમાં જન્મેલાએ અવશ્ય મરવાનું છે. તેથી તેણે અવશ્ય પરભવમાં જવાનું છે. તે બીજો ભવ છે. તે લાંબા સમયનો હોય છે. ત્યાંથી પાછું આવવાનું નથી. આ ભવથી પરભવમાં જતો જીવ પોતાની સાથે કંઈ પણ લઈ જઈ શકતો નથી. પણ આભવમાં વિશિષ્ટ સાધના કરી તે વિશિષ્ટ પુણ્ય બાંધી શકે છે. પરભવમાં તેના ઉદયથી તે બધી અનુકૂળ સામગ્રી પામે છે. પછી તે સુખી થાય છે. જો થોડા દિવસ માટે બીજે ગામ જતો માણસ પણ પોતાની સાથે બધી જરૂરી વસ્તુઓ લે છે તો કાયમ માટે પરભવમાં જતા જીવે તો અવશ્ય બધી અનુકૂળ સામગ્રીની પ્રાપ્તિ કરાવનાર
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
रत्नपरीक्षकदृष्टान्ताऽज्ञः शिष्यो भवे बम्भ्रमीति ।
३०५
सामग्रीप्रापकं पुण्यं बद्धव्यम् । तत्कृते च शुभभावपूर्वकं धर्मसाधनाऽवश्यं कर्त्तव्या । तदैव स परलोकमसाधयदिति कथ्यते । यदीहभवे स धर्मसाधनां न करोति तर्हि तस् पुण्यबन्धो न भवति । ततश्च परभवेऽनुकूलसामग्रीं न प्राप्नोति । ततश्च दुःखी भवति । तदा तेन परलोको नाऽसाध्यतेत्युच्यते । यः परलोकं साधयति सोऽचिरान्मुक्ति प्राप्नोति । यः परलोकं न साधयति सोऽस्यां घोरायां भवाटव्यां दीर्घकालं भ्रमति ।
ये शिष्या द्वाविंशतितमश्लोकोक्तज्ञातं न जानन्ति ते गुरुमनोगतभावज्ञानरहिताः सन्ति । ततश्च ते केवलं बाह्यव्यवहारमेव पश्यन्ति । ततो मनसि ते गुरुविषयकान्कुविकल्पाँश्चिन्तयन्ति, गुरुदोषाँश्चिन्तयन्ति, गुरुं रक्तं द्विष्टं मूढं पक्षपातिनमसमर्थं शिथिलञ्च मन्यन्ते । ततो स्वमनोगतगुरुबहुमानभावं हापयन्ति । ततस्तेषां प्रकृष्टाऽप्यन्या साधनैकसङ्ख्यारहितशतशून्यतुल्या भवति । ततो विशिष्टपुण्यबन्धमकृत्वैव स परभवं प्रयाति । तत्राऽपि विशिष्टपुण्योदयाऽभावेन स धर्मसामग्रीं न प्राप्नोति । ततश्च स पापबन्धमेव करोति । तदुदये पुनरपि पापमेव बध्नाति । सर्वभवेषु पापोदयेन स दुःखी भवति । एवं चक्रव्यूहतुल्यभवकानने स चिरं भ्रमति । एवं स दीर्घकालमतिवाहयति । सर्वोऽपि स कालस्तस्य मोघीभवति ।
પુણ્ય બાંધવું જોઈએ. તેની માટે શુભભાવપૂર્વક ધર્મસાધના અવશ્ય કરવી જોઈએ. તો જ તેણે પરલોક સાધ્યો એમ કહેવાય. જો આ ભવમાં તે ધર્મની આરાધના ન કરે તો પુણ્ય ન બંધાય. તેથી તેને પરભવમાં અનુકૂળ સામગ્રી ન મળે. તેથી તે દુઃખી થાય. ત્યારે તેણે પરલોક સાધ્યો એમ ન કહેવાય. જે પરલોકને સાધે છે તે ટુંક સમયમાં મુક્તિ પામે છે. જે પરલોકને નથી સાધતો તે આ ભયંકર ભવઅટવીમાં લાંબો સમય ભમે છે.
જે શિષ્યો ૨૨મા શ્લોકમાં કહેલ દૃષ્ટાંત નથી જાણતા તેઓ ગુરુના મનના ભાવ જાણી નથી શકતા. તેથી તેઓ માત્ર બહારના વ્યવહારને જ જુવે છે. તેથી મનમાં ગુરુ સંબંધી કુવિકલ્પો વિચારે છે, ગુરુના દોષો વિચારે છે, ગુરુને રાગી-મૂઢ-પક્ષપાત કરનારઅસમર્થ અને શિથિલ માને છે. તેથી પોતાના મનમાં રહેલ ગુરુબહુમાનભાવને ઘટાડે છે. તેથી તેમની ઊંચી બીજી સાધનાઓ એકડા વિનાના સો મીંડા જેવી બને છે. તેથી વિશિષ્ટ પુણ્યબંધ કર્યા વિના જ તે પરભવમાં જાય છે. ત્યાં પણ વિશિષ્ટ પુણ્યોદય ન હોવાથી ધર્મસામગ્રી મળતી નથી. તેથી તે પાપ જ બાંધે છે. તેના ઉદયે ફરી પાપ જ બાંધે છે. બધા ભવોમાં પાપના ઉદયથી તે દુ:ખી થાય છે. આમ ચક્રવ્યૂહ જેવા સંસારજંગલમાં તે લાંબો કાળ ભમે છે. આમ તે લાંબો કાળ પસાર કરે છે. તેનો તે બધો સમય નિષ્ફળ જાય છે.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
माषतुषमुनिज्ञातम् ।
कश्चिन्मुनिः पूर्वभवबद्धतीव्रज्ञानावरणकर्मोदयेन मन्द्रप्रज्ञोऽभवत् । सम्पूर्णं दिनं यावत्पठि सत्यपि दिनान्ते स एकमपि श्लोकं कण्ठस्थीकर्तुं नाऽशक्नोत् । ततो गुरुस्तं 'मा रुष्य मा तुष्य' इति षडक्षरपठनार्थमाऽऽदिष्टवान् । ततः स गुरुवचनं बहुमत्वा दिनं यावदेतत्षडक्षरपाठमकरोत् । परन्तु गाढज्ञानावरककर्मविपाकेन स तानपि व्यस्मरत् । ततो 'माष तुष' इति पठितवान् । सहवर्त्तिसाधवस्तं गुरूक्तषडक्षरान्स्मारितवन्तः । ततः स मिथ्यादुष्कृतं दत्त्वा पुनः षडक्षरपाठमकरोत् । पुनः स व्यस्मरत् । पुनस्ते साधवः स्मारितवन्तः । पौनःपुन्येनैवं जायमानेऽपि स मुनिर्नाखिद्यत । गुरुवचनान्येव बहुमत्वा पुनः पुनः स प्रयत्नमकरोत् । स मनस्येवं न चिन्तितवान् - 'गुरुः किमर्थं जडमति मां पठनार्थमादिशति । मम मनसि तु न काऽपि विद्या स्थिरीभवति । यदि गुरुर्मामन्ययोगे युञ्ज्यात्तर्हि मम प्रगतिरपि भवेत् । ज्ञानयोगे तु मम न काऽपि प्रगतिर्भवति । गुरुरविशेषज्ञोऽस्ति । एवं तेन मनसि गुरुविषयको खेदो न कृतः । परन्तु स एवं चिन्तितवान् 'मम गुरुस्तु साक्षात्परमात्माऽस्ति । ततः स यत्करोति तेन शोभनमेव भविष्यति । अतिमन्दबुद्धिरप्यहं यत्तेन पठनार्थमाऽऽदिष्टस्तेन मम त्वेकान्तेन लाभ एव
३०६
કોઈક મુનિ પૂર્વભવમાં બાંધેલા તીવ્ર જ્ઞાનાવરણ કર્મના ઉદયથી મંદ બુદ્ધિવાળા થયા. તે આખો દિવસ ગોખે તો પણ સાંજ પડે એક પણ શ્લોક કંઠસ્થ ન કરી શકે. तेथी गुरु तेभने 'मा रुष्य मा तुष्य' मा छ अक्षर गोषवानुं ऽधुं पछी ते गुरुवयनने બહુ માનીને આખો દિવસ તે છ અક્ષરો ગોખવા લાગ્યા. પણ ગાઢ જ્ઞાનાવરણકર્મના अध्यथी तेखो तेने पए लूसी ४ता. तेथी 'माष तुष' से प्रमाणे गोषता. सहवर्ति સાધુઓ તેમને ગુરુએ કહેલા છ અક્ષરો યાદ અપાવતા. તેથી મિચ્છામિ દુક્કડમ્ આપી તેઓ ફરી તે છ અક્ષરો ગોખતા. ફરી તે ભૂલી જતા. ફરી સાધુઓ યાદ કરાવતા. આમ વારંવાર થવા છતાં પણ તે મુનિ કંટાળ્યા નહીં. ગુરુવચન ઉપરના બહુમાનને લીધે વારંવાર તેઓ પ્રયત્ન કરતા. તેઓ મનમાં એમ નહોતા વિચારતા કે ‘ગુરુ શા માટે જડબુદ્ધિવાળા મને ભણવાનો આદેશ કરે છે. મારા મનમાં તો કોઈ પણ વિદ્યા સ્થિર નથી થતી. જો ગુરુ મને બીજા યોગમાં જોડે તો મારી પ્રગતિ પણ થાય. જ્ઞાનયોગમાં તો મારી કોઈ પ્રગતિ થતી નથી. માટે ગુરુ વિશેષ જાણતા નથી.' આમ તેમણે મનમાં ગુરુસંબંધી ખેદ ન કર્યો. પણ તેમણે એમ વિચાર્યું - ‘મારા ગુરુ તો સાક્ષાત્ પરમાત્મા છે. તેથી તેઓ જે કરે છે તેનાથી સારુ જ થશે. અતિમંદ બુદ્ધિવાળા મને તેમણે
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
माषतुषमुनिज्ञातम् ।
३०७
भविष्यति । ततो मया गुरुवचनं सोल्लासं पालनीयम् ।' एवं विचिन्त्य स स्वहृदि गुरुबहुमानभावमवर्धयत् । ततः स शुभभावेन क्षपकश्रेणिमारुह्य घातिकर्मक्षयं कृत्वा पञ्चमं ज्ञानमाऽऽप्तवान् । एवं रत्नपरीक्षकदृष्टान्तेन तेन स्वमनसि गुरुबहुमानभावो धृतः, ततः परलोकमसाधयत् । इदं सङ्क्षेपेणोक्तम् । विस्तरतस्तु माषतुषमुनिवृत्तान्त एवं दृश्य श्रीहरिभद्रसूरिसूत्रितपञ्चाशकप्रकरणस्य श्रीअभयदेवसूरिविनिर्मितवृत्तौ एकादशसाधुधर्मपञ्चाशकस्य सप्तमगाथाविवरणे 'बभूव कश्चिदाचार्यो, गुणरत्नमहानिधिः । श्रुतमध्वर्थिशिष्यालिसेव्यमानक्रमाम्बुजः ॥ १ ॥ सूत्रार्थपाथसां दाने, महाम्भोद इवाश्रमः। सङ्घादिकार्यभाराणां निस्तारे धुर्यसन्निभः ॥२॥ तस्यैवान्योऽभवद्भ्राता, विशिष्टश्रुतवर्जितः । स्वेच्छया स्थाननिद्रादेः कर्त्ता स्वार्थपरायणः ॥ ३ ॥ तत्र सूरि : क्वचित्कार्ये श्रान्तः सन् मुग्धबुद्धिभिः । अज्ञातावसरैः शिष्यैर्व्याख्यानं कारितः किल ॥४॥ ततोऽसौ श्रान्तदेहत्वाद्, व्याख्यायामक्षमत्वतः । चित्तखेदं जगामाथ, चिन्तयामास चेदृशम् ॥५॥ धन्योऽयं पुण्यवानेष, मद्भ्राता निर्गुणो यतः । सुखमास्ते सुखं शेते, पारतन्त्र्यविवर्जितः ॥ ६ ॥ वयं पुनरधन्या ये स्वगुणैरेव वश्यताम् । परेषां प्रापिताः स्थातुं, सुखेन न लभामहे ॥७॥ एवं चिन्तयता तेन, निबद्धं कर्म सूरिणा ज्ञानावरणमत्युग्रं ज्ञानावज्ञानिमित्ततः ॥८॥ नालोचितं च तत्तेन, ततो
2
"
-
ભણવાનો આદેશ કર્યો, તેથી મને એકાંતે લાભ જ થશે. તેથી મારે ગુરુવચન ઉલ્લાસપૂર્વક પાળવું.' આમ વિચારી તેમણે પોતાના હૃદયમાં ગુરુબહુમાનભાવવધાર્યો. તેથી તે શુભભાવથી ક્ષપકશ્રેણી ઉપર ચઢી ઘાતિકર્મોનો ક્ષય કરી કેવળજ્ઞાન પામ્યા. આમ રત્નપરીક્ષકના દૃષ્ટાંતથી તેમણે પોતાના મનમાં ગુરુબહુમાનભાવ અકબંધ રાખ્યો. તેથી તેમણે પરલોક સાધ્યો. આ સંક્ષેપથી કહ્યું. વિસ્તારથી તેમનો વૃત્તાન્ત પંચાશકપ્રકરણની શ્રીઅભયદેવસૂરિકૃત ટીકામાં ૧૧મા સાધુધર્મપંચાશકની ૭મી ગાથાના વિવરણમાં આ પ્રમાણે દેખાય છે ‘‘કોઈ આચાર્ય મહારાજ ખૂબ વિદ્વાન હતા. તેમનો ભાઈ તેવું ભણેલો ન હતો, ઇચ્છા મુજબ બધું કરતો હતો. એકવાર સૂરિજી થાકેલા હતા. ભોળા શિષ્યોએ અવસર જાણ્યા વિના તેમની પાસે પાઠ લીધો. તેઓ થાકેલા હોવાથી તેમને મનમાં ખેદ થયો. તેઓ વિચારવા લાગ્યા - ‘આ મારો ભાઈ ધન્યવાદને પાત્ર છે કેમકે તે ગુણ રહિત હોવાથી સુખે બેસે છે, સુખે સુવે છે. તે કોઈને પરાધીન નથી. અમે અધન્ય છીએ. અમારા ગુણોથી જ અમે બીજાને પરાધીન થયા છીએ. સુખેથી જીવી નથી શકતા.' આમ વિચારી તેમણે ઉગ્ર જ્ઞાનાવરણ કર્મ બાંધ્યું. તેની અલોચના કર્યા વિના
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
माषतुषमुनिज्ञातम्। मृत्वा दिवंगतः । ततोऽप्यसौ च्युतः क्वापि, सत्कुले जन्म लब्धवान् ॥९॥ कालेन साधुसम्पर्काद् बुद्धोऽसौ जिनशासने । सद्गुरूणां समीपेऽथ, प्रवव्राज विरागतः ॥१०॥ ततोऽसौ सूरिपादान्तेऽधीते सामायिकं श्रुतम् । उदीर्णं च तकत्तस्य, कर्म जन्मान्तरार्जितम् ॥११॥ तस्योदयान्न शक्नोति, ग्रहीतुं पदमप्यसौ । प्रयच्छन्नप्यविश्राम, बहुमानयुतोऽपि सन् ॥१२॥ ततः सूरिरशक्तं तं, पाठे ज्ञात्वा तपोधनम् । सामायिकश्रुतस्यार्थं, तं सङक्षेपादपीपठत् ॥१३॥ यथा मा रुष्य मा तुष्येत्येवमेव स भक्तितः । घोषयामास तत्रापि विस्मृतिस्तस्य जायते ॥१४॥ ततो महाप्रयत्नेन संस्मृत्य किल किञ्चन तत्रासौ घोषयामास तुष्टो माषतुषेत्यलम् ॥१५॥ ततस्तद्घोषान्नित्यं माषतुषेत्यभिख्यया । ख्यातिं नीतो महात्माऽसौ, बालिशैः क्रीडनपरैः ॥१६॥ अदोऽपि विस्मरत्येष, यदा मोहात्तदा तकम् । न्यस्तचित्तमवाचं च, हसन्तो बालका जगुः ॥१७॥ अहो माषतुषः साधुरेष मौनेन तिष्ठति । एवमुक्तः स तैर्मेने, साधु भोः स्मारितं मम ॥१८॥ ततोऽधीते तदेवासौ, मन्यमानोऽत्यनुग्रहम् । साधवस्तु तदा श्रुत्वा, प्रेरयन्ति स्म चादरात् ॥१९॥ शिक्षयन्ति स्म तं साधो ! मा रुष्येत्यादि घोषय । ततः प्रमोदमापन्नो, घोषयामास तत्तथा ॥२०॥ एवं सामायिकस्यार्थेऽप्यशक्तो गुरुभक्तितः । ज्ञानकार्यमसौ लेभे, कालतः केवलश्रियम् ॥२१॥'
कस्मैचित्साधवे राज्ञा रत्नकम्बलं दत्तम् । स तस्मिन् मूच्छितोऽभवत् । तज्ज्ञात्वा गुरुणाऽन्यदा तत्परोक्षं तद्रत्नकम्बलं विदारितम् । ततः शिष्यमनसि गुरौ खेदो जातः । મરીને તેઓ દેવલોકમાં ગયા. ત્યાંથી ચ્યવીને તે સારા કુળમાં જન્મ્યા. કાળ પસાર થયે તેમણે દીક્ષા લીધી. પછી તે ભણે છે. પૂર્વભવનું કર્મ ઉદયમાં આવ્યું. તેથી સતત પ્રયત્ન કરવા છતાં અને બહુમાનવાળા હોવા છતાં તે એક પદ પણ ભણી શકતા નથી. તેથી गुरु तेभने सामायिश्रुतनो संक्षेपमा अर्थ मा छे - ‘मा रुष्य मा तुष्य', मेट ગુસ્સો ન કર અને ખુશ ન થા. એટલે કે સમભાવ રાખ. તેઓ તે રીતે એમ ગોખે છે. तमा ५९॥ भूसी य छे. मेटसे 'माषतुष' गोमेछ. तेम गोमवाथ. तेभन नाम भाषतुष મુનિ પડી ગયું. આ પણ જ્યારે તેઓ ભૂલી જતા અને મૌન બેસી રહેતા ત્યારે બાળકો મજાક કરતા. “અરે ! જુઓ આ માપતુષ મુનિ મૌન બેઠા છે.' ત્યારે તે તેમનો આભાર भानता 'सारं थयुं याद शव्यु.' पछी ते ४ 'माषतुष' गोमता. साधुसो सायुं ५६ જણાવતા. એટલે ખુશ થઈ પાછા ગોખતા. આમ ક્રમે કરી તેઓ કેવળજ્ઞાન પામ્યા.”
કોઈક સાધુને રાજાએ રત્નકંબળ વહોરાવી. તેને તેની ઉપર મૂર્છા થઈ. તે જોઈ એકવાર ગુરુએ તેની ગેરહાજરીમાં તે રત્નકંબળ ફાળી નાખી. તેથી શિષ્યના મનમાં ગુરુ
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिवभूतिज्ञातम् ।
३०९
ततस्तन्मनसि वर्त्तमानो गुरुबहुमानो नष्टः । अन्यदा वाचनायां गुरुणा जिनकल्पस्वरूपमुक्तम् । 'सम्प्रति जिनकल्पो विच्छिन्न: ।' इति गुरुणोक्ते तन्निमित्तं प्राप्य तन्मनसि वर्तमानो गुरुखेदो बहिः प्रकटोऽभवत् । तेन अहं जिनकल्पं स्वीकरिष्यामि । गुरुः कथितः गुरुणा स वारितः । तथापि स वस्त्राणि विमुच्य गुरुं मुक्त्वैकाकी भूत्वा गच्छान्निर्गतः। ततो दिगम्बरापरनामबोटिकमतं प्रादुर्भूतम् । ततो विरुद्धमतप्ररूपणया स दीर्घकालं भवमटितवान् । एवं तेन शिष्येण रत्नपरीक्षकदृष्टान्तं न ज्ञातम् । ततस्तन्मनसि खेदोऽभवत् । ततः स परलोकं नाऽसाधयत् । प्रत्युत स्वभवपरम्परां वर्धितवान् । इदं तु सूचनार्थमुक्तम् । एतदुदाहरणविस्तारस्तु श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणविरचित श्रीविशेषावश्यकभाष्यस्य मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिप्रणीतवृत्तौ द्विपञ्चाशदधिकपञ्चविंशतिशततमगाथाविवरणे एवं प्रदर्शितम् – 'रथवीरपुरं नाम नगरम् । तद्बहिश्च दीपकाभिधानमुद्यानम् । तत्र चार्यकृष्णनामानः सूरयः समागताः । तस्मिंश्च नगरे सहस्रमल्लः शिवभूतिर्नाम राजसेवकः समस्ति । स च राजप्रसादाद् विलासान् कुर्वन् नगरमध्ये पर्यटति । रात्रेश्च प्रहरद्वयेऽतिक्रान्ते गृहमागच्छति । तत एतदीयभार्या तन्मातरं भणति 'निर्वेदिताऽहं त्वत्पुत्रेण न खल्वेष रात्रौ वेलायां कदाचिदप्यागच्छति । त
-
ઉપર ખેદ થયો. તેથી તેના મનમાં રહેલું ગુરુબહુમાન નાશ પામ્યું. એકવાર વાચનામાં ગુરુએ જિનકલ્પનું સ્વરૂપ બતાવ્યું. ‘હાલ જિનકલ્પનો વિચ્છેદ થયો છે.' એમ ગુરુએ કહ્યું એટલે એ નિમિત્તને પામીને તેના મનમાં રહેલો ગુરુ ઉપરનો ખેદ બહાર પ્રગટ થયો. તેણે ગુરુને કહ્યું, ‘હું જિનકલ્પ સ્વીકારીશ.' ગુરુએ તેને અટકાવ્યો. છતાં પણ તે વસ્ત્રો કાઢી એકલો ગચ્છમાંથી નીકળી ગયો. તેનાથી દિગંબર મતની શરૂઆત થઈ. તેનું બીજું નામ બોટિક પણ છે. પછી વિરુદ્ધમતની પ્રરૂપણા કરવાથી તે ઘણો કાળ સંસારમાં ભટક્યો. આમ તે શિષ્યે રત્નપરીક્ષકનું દૃષ્ટાંત ન જાણ્યું. તેથી તેના મનમાં ખેદ થયો. તેથી તે પરલોક ન સાધી શક્યો. ઉલ્ટું તેણે પોતાના ભવોની પરંપરા વધારી. આ તો સૂચન કરવા પૂરતું કહ્યું. વિસ્તારથી આ ઉદાહરણ વિશેષાવશ્યકભાષ્યની ટીકામાં મલધારીશ્રીહેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે ૨૫૫૨મી ગાથાના વિવરણમાં કહ્યું છે. તે આ પ્રમાણે છે “રથવીરપુર નામે નગર હતું. તેની બહાર દીપક નામે ઉઘાન હતું. ત્યાં આર્યકૃષ્ણસૂરિ આવ્યા. તે નગરમાં સહસ્રમલ્લ શિવભૂતિ રાજાનો સેવક હતો. તે રાજાની કૃપાથી જલસા કરતો હતો. અડધી રાતે ઘરે આવતો હતો. તેથી એની પત્નીએ એની માતાને કહ્યું - ‘તમારા દિકરાથી હું કંટાળી ગઈ છું. એ રાત્રે સમયસર ઘરે નથી આવતા. ઉજાગરાથી
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
शिवभूतिज्ञातम्। उज्जागरकेण बुभुक्षया च बाध्यमाना प्रत्यहं तिष्ठामि ।' ततस्तया प्रोक्तम् - 'वत्से ! यद्येवं तर्हि त्वमद्य स्वपिहि, स्वयमेवाहं जागरिष्यामि ।' ततः कृतं वध्वा तथैव, इतरस्यास्तु जाग्रत्या रात्रिप्रहरद्वयेऽतिक्रान्ते समागत्य शिवभूतिना प्रोक्तम् - 'द्वारमुद्घाटयत, ततः प्रकुपितया मात्रा प्रोक्तम् - 'दुर्नयविधे ! यत्रैतस्यां वेलायां द्वाराण्युद्घटितानि भवन्ति तत्र गच्छ, न पुनरेवं तव पृष्ठलग्नः कोऽप्यत्र मरिष्यति ।' ततः कोपाऽहङ्काराभ्यां प्रेर्यमाणोऽसौ निर्गतः । पर्यटता चोद्घाटितद्वारः साधूपाश्रयो दृष्टः । तत्र च साधवः कालग्रहणं कुर्वन्ति । तेषां च पार्श्वे तेन वन्दित्वा व्रतं याचितम् । तैश्च 'राजवल्लभः, मात्रादिभिरमुत्कलितश्च' इति न दत्तम् । ततः खेलमल्लकाद्रक्षां गृहीत्वा स्वयमेव लोचः कृतः । साधुभिर्लिङ्गं समर्पितम् । विहृताश्च सर्वेऽप्यन्यत्र । कालान्तरेण पुनरपि च तत्रागताः । ततो राज्ञा शिवभूतेर्बहुमूल्यं कम्बलरत्नं दत्तम् । तत आचार्यैः शिवभूतिरुक्तः - किमनेन तव साधूनां मार्गादिष्वनेकानर्थहेतुना गृहीतेन ? ततस्तेन गुर्वप्रतिभासेनापि संगोप्य मूर्च्छया तद् विधृतम् । गोचरचर्याभिश्चागतः प्रत्यहं तदसौ सम्भालयति, न तु क्वचिदपि व्यापारयति । ततः 'गुरुभिर्मूच्छितोऽयमत्र' इति ज्ञात्वाऽन्यत्र दिने तमनापृच्छ्यैव
અને ભૂખથી પીડાતી હું રાહ જોતી બેસી રહું છું.” માતાએ કહ્યું, ‘દીકરી ! આજે તું સુઈ જા. હું જાગીશ.” વહૂએ તેમ કર્યું. માતા જાગતી હતી. અડધી રાતે શિવભૂતિએ આવીને કહ્યું, ‘બારણું ઉઘાડ.' ગુસ્સે થયેલી માતાએ કહ્યું, ‘આ સમયે જ્યાં બારણા ખુલ્લા હોય ત્યાં જા. આમ તારી પાછળ કોઈ મરશે નહીં.” ગુસ્સા અને અભિમાનથી તે ત્યાંથી નીકળ્યો. ફરતા ફરતા તેણે સાધુઓના ઉપાશ્રયના બારણા ઉઘાડા જોયા. ત્યાં સાધુઓ કાલગ્રહણ લેતા હતા. તેમને વંદન કરી તેણે તેમની પાસે દીક્ષા માગી. “રાજાને માન્ય છે અને માતાએ રાજા નથી આપી’ આમ વિચારી તેમણે દીક્ષા ન આપી. એટલે બળખો નાખવાના પ્યાલામાંથી સ્વયં રાખ લઈ લોચ કર્યો. સાધુઓએ વેષ આપ્યો. બધાએ બીજે વિહાર કર્યો. એકવાર પાછા તે નગરમાં આવ્યા. તેથી રાજાએ શિવભૂતિને ઘણી કિંમતી રત્નકંબળ વહોરાવી. સૂરિજીએ તેને કહ્યું, “આનાથી રસ્તા વગેરેમાં ઘણી તકલીફો થશે. તારે આની શું જરૂર છે ?” તેથી તેણે તે રત્નકંબળ છુપાવી રાખી. દરરોજ ગોચરી જઈ આવ્યા પછી તે તેને જુવે છે, ક્યાંય તેનો ઉપયોગ નથી કરતો. તેથી “આને આની ઉપર મૂચ્છ થઈ છે' એમ જાણીને એક દિવસ ગુરુએ તેને પૂછ્યા
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिवभूतिज्ञातम्।
३११ बहिर्गतस्य परोक्षे तत् कम्बलरत्नं पायटित्वा साधूनां पादप्रोञ्छनकानि कृतानि । ततो ज्ञातव्यतिकरः कषायितोऽसौ तिष्ठति, अन्यदा च सूरयो जिनकल्पिकान्वर्णयन्ति । तद्यथा - “१जिणकप्पिया य दुविहा, पाणिपाया पडिग्गहधरा य । पाउरणमणाउरणा, इक्किका ते भवे दुविहा ॥१॥ दुग तिग चउक्क पणगं, नव दस एकारसेव बारसगं । एए अट्ठ विगप्पा, जिणकप्पे होंति उवहिस्स ॥२॥' इह केषाञ्चिज्जिनकल्पानां रजोहरणं मुखवस्त्रिका चेति द्विविध उपधिः, अन्येषां तु कल्पेन सह त्रिविधः, कल्पद्वयेन तु सह चतुर्विधः, कल्पत्रयेण सह पञ्चविधः । केषाञ्चित्तु मुखवस्त्रिका, रजोहरणञ्च, ततः - २पत्तं पत्ताबंधो पायट्ठवणं च पायकेसरिया । पडलाइं रयत्ताणं च गोच्छओ पायनिज्जोगो ॥१॥' इति सप्तविधः पात्रनिर्योग इति, एवञ्च नवविधः । कल्पेन तु सह दशविधः, कल्पद्वयेन सहैकादशविधः, कल्पत्रयेण तु समं द्वादशविध उपधिः केषाञ्चिज्जिनकल्पिनामिति ।' तदेतत् श्रुत्वा शिवभूतिना प्रोक्तम् - 'यद्येवम्, तर्हि किमिदानीमौधिक औपग्रहिकश्चैतावानुपधिः परिगृह्यते ? स एव जिनकल्पः किं न क्रियते ?' ततो गुरुभिरुक्तम् - 'जम्बूस्वामिनि व्यवच्छिन्नोऽसौ, संहननाद्यभावात्, साम्प्रतं न शक्यत एव कर्तुम् ।' ततः शिवभूतिना प्रोक्तम् - 'मयि जीवति स किं व्यवच्छिद्यते ? नन्वहमेव तं करोमि, परलोकार्थिना
વિના તેની ગેરહાજરીમાં તે રત્નકંબળ ફાળી સાધુઓના આસન કર્યા. પછી ખબર પડી એટલે તેણે મનમાં ગાંઠ વાળી. એકવાર સૂરિજી જિનકલ્પનું વર્ણન કરતા હતા. તે સાંભળી શિવભૂતિ બોલ્યો “તો પછી હમણા શા માટે આટલી બધી ઔથિક અને ઔપગ્રહિક ઉપધિ રખાય છે ? તે જિનકલ્પ જ કેમ નથી કરાતો ?” ગુરુએ કહ્યું, જંબૂસ્વામી વખતે તેનો વિચ્છેદ થઈ ગયો. પહેલું સંઘયણ ન હોવાથી અત્યારે ન થઈ श.' शिवभूति बोल्यो, 'हुंवतो छु त्यां सुधा तेनो विश्छे शा रीते 25 3 ?
१. जिनकल्पिकाश्च द्विविधाः, पाणिपात्राः पतद्ग्रहधराश्च । प्रावरणा अनावरणा, एकैको तौ भवेतां
द्विविधौ ॥१॥ द्विकं त्रिकं चतुष्कं पञ्चकं, नव दश एकादशैव द्वादशकम् । एते अष्टौ विकल्पा,
जिनकल्पे भवन्ति उपधेः ॥२॥ २. पात्रं पात्रबन्धः पात्रस्थापनं च पात्रकेसरिका ।
पटलानि रजस्त्राणं च गोच्छकः पात्रनिर्योगः ॥१॥
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
शिवभूतिज्ञातम्। स एव निष्परिग्रहो जिनकल्प कर्त्तव्यः, किं पुनरनेन कषाय-भय-मूर्छादि-दोषविधिना परिग्रहानर्थेन ? अत एव श्रुते निष्परिग्रहत्वमुक्तम्, अचेलकाश्च जिनेन्द्राः, अतोऽचेलतैव सुन्दरेति ।' ततो गुरुणा प्रोक्तम् - 'हन्त ! यद्येवम्, तर्हि देहेऽपि कषाय-भय-मूर्छादयो दोषाः कस्यापि सम्भवन्ति, इति सोऽपि व्रतग्रहणानन्तरमेव त्यक्तव्यः प्राप्नोति । यच्च श्रुते निष्परिग्रहत्वमुक्तं तदपि धर्मोपकरणेष्वपि मूर्छा न कर्त्तव्या, मूर्छाभाव एव निष्परिग्रहत्वमवसेयम्, न पुनः सर्वथा धर्मोपकरणस्यापि त्यागः । जिनेन्द्रा अपि न सर्वथैवाचेलकाः सव्वे वि एगदूसेण निग्गया जिणवरा चउव्वीसं ।' इत्यादि वचनात् ।' तदेवं गुरुणा स्थविरैश्च यथोक्ताभिर्वक्ष्यमाणाभिश्न युक्तिभिः प्रज्ञाप्यमानोऽपि तथाविधकषायमोहादिकर्मोदयाद् न स्वाग्रहाद् निवृत्तोऽसौ, किन्तु चीवराणि परित्यज्य निर्गतः । ततश्च बहिरुद्याने व्यवस्थितस्यास्योत्तरा नाम भगिनी वन्दनार्थं गता । सा च त्यक्तचीवरं तं भ्रातरमालोक्य स्वयमपि चीवराणि त्यक्तवती। ततो भिक्षार्थं नगरमध्ये प्रविष्टा गणिकया दृष्टा । तत इत्थं विवस्त्रां बिभत्सामिमां दृष्ट्वा 'मा लोकोऽस्मासु विराङ्क्षीत्' इत्यनिच्छन्त्यपि तया वस्त्रं परिधापिताऽसौ । तत एष व्यतिकरोऽनया शिवभूतेनिवेदितः । ततोऽनेन 'विवस्त्रा योषिद् नितरां बिभत्साऽतिलज्जनीया च भवति' इति विचिन्त्य प्रोक्ताऽसौ - 'तिष्ठत्वित्थमपि न त्यक्तव्यं त्वयैतद् वस्त्रम् । देवतया हि तवेदं प्रदत्तमिति' ततः शिवभूतिना कौण्डिन्यकोट्टवीर-नामानौ द्वौ शिष्यौ दीक्षितौ ....तस्मात् कौण्डिन्यकोट्टवीरात् परम्परास्पर्शमाचार्यशिष्यसम्बन्धलक्षणमधिकृत्योत्पन्ना सञ्जाता 'बोटिकदृष्टिः' इत्यध्याहारः ।' ॥२३॥ હું તે કરીશ. વસ્રરહિતપણું સારું છે.” ગુરુએ અને Wવીરોએ તેને અટકાવ્યો. પણ તે પોતાના કદાગ્રહથી પાછો ન ફર્યો. અને વસ્ત્રો કાઢી નીકળી ગયો. બહાર ઉદ્યાનમાં જઈને રહ્યો. ત્યાં તેની બહેન વંદન કરવા આવી. ભાઈને વસ્ત્રરહિત જોઈ તેણીએ પણ વસ્ત્રો કાઢી નાખ્યા. પછી ભિક્ષા માટે નગરમાં પેઠી. ગણિકાએ તેણીને જોઈ. “લોકો અમારી ઉપર વિરક્ત ન થઈ જાય.' એમ વિચારી તેણીએ તેણીને વસ્ત્ર પહેરાવ્યા. તેણીએ ભાઈને વાત જણાવી. ભાઈએ વિચાર્યું કે “વસ્રરહિત સ્ત્રી બિભત્સ અને લજ્જાપાત્ર બને છે.” તેથી તેણીને કહ્યું ‘વસ્ત્ર ભલે રહ્યા. શિવભૂતિએ બે શિષ્યોને દીક્ષા આપીકૌડિન્ય અને કોટ્ટવીર. પછી પરંપરાએ દિગંબર મતનો પ્રાદુર્ભાવ થયો. (૨૩).
१. सर्वेऽपि एकदृष्येण निर्गताः जिनवराः चतुर्विंशतिः ।
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्विंशतितमं वृत्तम्।
३१३ अवतरणिका - एवं परलोकसाधकाऽसाधकशिष्यस्वरूपं प्रदाऽधुना वचनेनाऽपि गुरुविषयको खेदो न प्रदर्शनीय इत्युपदिशति - मूलम् - एयंपि हु मा जंपह, गुरुणो दीसंति तारिसा नेव ।
जे मज्झत्था होउं, जहट्ठिय वत्थु वियारंति ॥२४॥ छाया - एतदपि खलु मा जल्पत, गुरवो दृश्यन्ते तादृशा नैव ।
ये मध्यस्था भूत्वा, यथास्थितं वस्तु विचारयन्ति ॥२४॥ दण्डान्वयः - एयंपि हु मा जंपह जे मज्झत्था होउं जहट्ठिय वत्थु वियारंति तारिसा गुरुणो नेव दीसंति ॥२४॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - एतत् - वक्ष्यमाणं, अपि-भिन्नक्रमः, स च 'जल्पत' इति पदाऽनन्तरं योज्यः, हु - निश्चयेन, मा - निषेधे, जल्पत - वदत, अपि - गुरुविषयककुविकल्पास्तु नैव कर्त्तव्या, एतद्भाषितव्यमपि नेति द्योतनार्थम्, किं तदिति कथयति, ये - अनिर्दिष्टनामानो गुरवः, मध्यस्थाः - मध्ये - उभयपक्षान्तराले तिष्ठन्ति - वर्तन्ते इति मध्यस्था रागद्वेषरहिता इत्यर्थः, भूत्वा - सम्पद्य, यथास्थितं - स्थितं - वर्त्तनम्, तमनतिक्रम्य अनुल्लङ घ्येति यथास्थितम्, वस्तु - पदार्थं, तत्कर्मतापन्नम्, विचारयन्ति - चिन्तयन्ति, तादृशाः - वस्तुतात्त्विकस्वरूपचिन्तकाः, गुरवः - गुणगौरववन्तः, न - निषेधे, एव - अवधारणे, स च कादाचित्कां दृश्यतां व्यवच्छिनत्ति, दृश्यन्ते - निरीक्ष्यन्ते ।
अयं शब्दार्थः । अधुना भावार्थावसरः - एकविंशतितमश्लोके गुरुविषयककुविकल्पचिन्तननिषेधः कृतः । द्वाविंशतितमश्लोके तदर्थं दृष्टान्त उपन्यस्तः । त्रयोविंशति
અવતરણિકા - આમ પરલોકને સાધનારા અને નહીં સાધનારા શિષ્યોનું સ્વરૂપ કહ્યું, હવે ‘વચનથી પણ ગુરુ પ્રત્યેનો ખેદ વ્યક્ત ન કરવો’ એમ ઉપદેશ આપે છે.
શબ્દાર્થ – આવું ખરેખર બોલવું પણ નહીં કે “જેઓ મધ્યસ્થ થઈને સાચી વસ્તુને वियारे तेवा शुरुमो हेाता ४ नथी.' (२४)
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - ગુરુ એટલે ગુણોના ગૌરવવાળા. ગુરુ પ્રત્યે મનમાં કુવિકલ્પો તો ન જ કરવા, આવું બોલવું પણ નહીં કે પક્ષપાત કર્યા વિના મધ્યસ્થ થઈને સાચી વસ્તુને વિચારે તેવા ગુરુઓ દેખાતા જ નથી.
આ તો માત્ર શબ્દોનો અર્થ કહ્યો. હવે ભાવાર્થનો અવસર છે - ૨૧મા શ્લોકમાં ગુરુ સંબંધી કુવિકલ્પો ન કરવાનો ઉપદેશ આપ્યો. ૨૨મા શ્લોકમાં તેની માટે દૃષ્ટાન્ત
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
गुरुसम्बन्धि दुष्टं न जल्पनीयम् । तमश्लोके निगमनं कृतम् । अधुनैतत्श्लोके गुरुविषयककुजल्पननिषेधं करोति ।
पूर्वं गुरुविषयकशिष्यकर्तृकशुभमनोवाक्कायप्रवृत्तिरूपा त्रिविधा गुरुभक्तिरुक्ता । एवं गुरुविषयकशिष्यकर्तृकाऽशुभमनोवाक्कायनिरोधरूपाऽपि त्रिविधा गुरुभक्तिर्भवति । तद्यथा - ૨) ગુરુવિષયવિરુત્પડિવિન્તને માનસિક્કી ગુરુ: | ૨) ગુરુવિષયऽशुभजल्पननिरोधो वाचिकी गुरुभक्तिः । ३) कायेन गुरोरशुभस्याऽकरणं कायिकी गुरुभक्तिः । आभ्यो वाचिकीगुरुभक्तिरत्र श्लोक उपन्यस्ता ।
मनसाऽप्यशुभं न चिन्तनीयम् । यतस्तेनाऽपि पापकर्म बध्यते । प्रसन्नचन्द्रराजर्षिणा मनसा संग्रामः कृतः । ततः सप्तमनरकपृथ्वीगमनयोग्यं कर्म बद्धम् । तन्दुलिको मत्स्योऽपि मनःकुविकल्पैः पापकर्म निबध्य सप्तमनरकपृथ्वीं गच्छति । अतोऽशुभचिन्तनप्रवृत्तं मनो निरोद्धव्यम् । मनसा कृतं पापं तु मिथ्यादुष्कृतदानेनैव शुध्यति ।
वचसा कृतं पापमपि घोरविपाकं भवति प्रायश्चित्ताऽऽचरणेनैव च विशुध्यति । अतो वचसाऽप्यशुभं न जल्पनीयम् । गुरुविषयकाऽशुभजल्पनं तु सर्वथा त्याज्यम् । यतो गुरुः परमोपकार्यस्ति । तस्याऽऽशातना महानर्थकारिणी भवति ।
કહ્યું. ૨૩મા શ્લોકમાં તેનો ઉપસંહાર કર્યો. હવે આ શ્લોકમાં ગુરુ સંબંધી ખરાબ નહિં બોલવાનો ઉપદેશ આપે છે.
પૂર્વે ગુરુ સંબંધી શિષ્યની શુભ મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિરૂપ ત્રણ પ્રકારની ગુરુભક્તિ કહી. એ જ રીતે ગુરુ સંબંધી શિષ્ય પોતાના અશુભ મન-વચન-કાયાનો નિરોધ કરવારૂપ પણ ત્રણ પ્રકારની ગુરુભક્તિ થાય છે. તે આ રીતે - ૧) ગુરુ સંબંધી ખરાબ વિચારો ન કરવા એ ગુરુની માનસિક ભક્તિ છે. ૨) ગુરુ સંબંધી ખરાબ ન બોલવું એ ગુરુની વાચિક ભક્તિ છે. ૩) કાયાથી ગુરુનું ખરાબ ન કરવું એ ગુરુની કાયિક ભક્તિ છે. આમાંથી આ શ્લોકમાં વાચિકભક્તિની વાત કરી છે.
મનથી પણ ખરાબ વિચારવું ન જોઈએ, કેમકે તેનાથી પણ પાપકર્મ બંધાય છે. પ્રસન્નચંદ્રરાજર્ષિએ મનથી યુદ્ધ કર્યું તો સાતમી નરકમાં જવા યોગ્ય કર્મ બાંધ્યું. તંદુલિયો માછલો પણ મનના ખરાબ વિચારોથી પાપકર્મ બાંધીને સાતમી નરકમાં જાય છે. માટે ખરાબ ચિંતનમાં પ્રવર્તેલા મનને અટકાવવું. મનથી કરેલું પાપ તો મિચ્છામિદુર્ડ આપવા માત્રથી જ ધોવાઈ જાય છે.
વચનથી કરેલું પાપ પણ ભયંકર ફળ આપે છે. વચનથી કરેલું પાપ પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાથી જ શુદ્ધ થાય છે. માટે ખરાબ વચન ન બોલવા. ગુરુ સંબંધી ખરાબ બોલવાનું તો સર્વથા ત્યજવું, કેમકે ગુરુ પરમ ઉપકારી છે. તેમની આશાતના મહા અનર્થન કરનારી છે.
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुर्ववर्णवादकः स्वपरबोधिबीजं नाशयति ।
३१५ यदा गुरुः कस्मैचित्शिष्याय विशेषसन्मानादिकं ददाति तदाऽन्यः शिष्योऽसन्तुष्टः सन् मनसि कुविकल्पाश्चिन्तयति । ततः स विरमति । इदमशुभचिन्तनमपि तस्य कटुविपाकं जायते । कश्चिदन्यः शिष्यस्तु ततो न विरमति । दुश्चिन्तनानन्तरं स तान्कुविकल्पान्वचनद्वारेण बहिनिष्काशयति । स्वमनसि चिन्तिता गुरुदोषाः सोऽन्येभ्यः कथयति । ततोऽन्यहृदयवर्तमानं गुरुबहुमानभावमपि स पातयति । दुश्चिन्तकः स्वात्मन एव हानि करोति । दुर्भाषकस्तु स्वपरयोरुभयोरपि हानि करोति । ततश्च सोऽधिकं पापं बध्नाति, तदुदये चाऽधिकतरं कटुविपाकमनुभवति । गुरुनिन्दया तु स स्वपरबोधिबीजं नाशयति । ततश्च भवान्तरे स दुर्लभबोधिर्भवति । शिष्येण जनसमक्षं गुरोर्वर्णवाद एव कर्त्तव्यः । तदेव सुशिष्यलक्षणम् । यदि स लोकपुरो गुरोः सत्यान्वितथान्वा दोषान्वदति तर्हि स कुशिष्यो भवति । श्वाऽज्ञातं नरं दृष्ट्वा भषति । तेन तस्य नरस्य न काऽपि हानिर्भवति। प्रत्युत तस्य शुन एव तालु शुष्यति । एवमेव यदि शिष्यो जनसमक्षं गुर्ववर्णवादं करोति तर्हि गुरोर्लेशमात्राऽपि हानिन जायते, प्रत्युत शिष्य एव प्रभूताननर्थान्प्राप्नोति ।
शिष्यमुखान्निःसृतानि गुरुविषयकानि दुर्वचनान्येवंप्रकाराणि स्युः - 'साम्प्रतमव- જ્યારે ગુરુ કોઈ શિષ્યને વિશેષ સન્માનાદિ આપે ત્યારે બીજો શિષ્ય અસંતુષ્ટ થઈને મનમાં ખરાબ વિચારો કરે. એટલેથી એ અટકી જાય. આ ખરાબ વિચારોનું ય ભયંકર ફળ મળે છે. કોઈ બીજો શિષ્ય એટલેથી અટકતો નથી. ખરાબ વિચારો કર્યા પછી તે વચનથી તેમને બહાર કાઢે છે. પોતાના મનમાં વિચારેલા ગુરુના દોષો તે બીજાને કહે છે. તેથી બીજાના હૃદયમાં રહેલ ગુરુબહુમાનભાવને પણ તે પાડી નાખે છે. ખરાબ વિચાર કરનાર માત્ર પોતાને જ નુકસાન કરે છે. ખરાબ બોલનાર પોતાને અને બીજાને બન્નેને નુકસાન કરે છે. તેથી તે વધુ પાપ બાંધે છે, અને તેનો ઉદય થવા પર વધુ કડવા ફળ ભોગવે છે. ગુરુની નિંદાથી તે પોતાના અને બીજાના બોધિબીજને બાળી નાખે છે. તેથી બીજા ભવમાં તેને સમકિત દુર્લભ બને છે. શિષ્ય લોકોની સામે ગુરુના ગુણાનુવાદ જ કરવા. તે જ સુશિષ્યનું લક્ષણ છે. જો તે લોકોની સામે સાચા કે ખોટા ગુરુના દોષો કહે તો તે કુશિષ્ય થઈ જાય છે. કૂતરો અજાણ્યા માણસને જોઈને ભસે છે. તેનાથી તે માણસને કંઈ પણ નુકસાન નથી થતું. ઉલ્લું તે કુતરાનું જ તાળવું સુકાય છે. એ જ રીતે જો શિષ્ય લોકોની સામે ગુરુની નિંદા કરે તો ગુરુને જરા ય નુકસાન નથી થતું, ઉર્દુ શિષ્યને જ ઘણું નુકસાન થાય છે.
શિષ્યના મુખમાંથી નીકળેલા ગુરુ માટેના દુર્વચનો આવા હોય - “અત્યારે
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
शिष्यभाषितानि गुरुविषयकानि दुर्वचनानि । सर्पिणीकालः प्रवर्त्तते । इयमवसर्पिणी त्वन्यावसर्पिणीभ्यो हीनतरा । अत एवेयं हुण्डाऽवसर्पिणी कथ्यते । तस्यामप्ययं पञ्चमाऽरको वर्त्तते । ततः सर्वपदार्थानां प्रतिक्षणं हानिर्जायते । चतुर्थाऽरके सुगुरव आसन् । ते निरतिचारचारित्रिण आसन् । ते शिष्येषु पक्षपातं नाऽकुर्वन् । ते शास्त्रचक्षुषा शिष्यान् यथोचितमपालयन् । ततः शिष्या अपि गुरुषु बहुमानमधारयन् । ऐदंयुगीना गुरवः शिथिलसंयमाः सन्ति । तेषां चारित्रमतिचारबहुलमस्ति । स्वसेवाकारिभ्यस्ते स्निह्यन्ति, अन्यास्तु तर्जयन्ति । इत्थं ते पक्षपातं कुर्वन्ति। ते स्वमतिकल्पनया शिष्ययोगक्षेमौ कुर्वन्ति, न तु शास्त्रानुसारेण । शास्त्रार्थमपि स्वमतिकल्पनयैव कुर्वन्ति, न तु शास्त्रपरिकर्मितगीतार्थबुद्ध्या । ते मध्यस्था भूत्वा कस्यचिदपि पदार्थस्य यथार्थस्वरूपं न विचारयन्ति । रागद्वेषाऽऽविष्टहृदयेन ते तद्विचारयन्ति । ततश्च यथार्थं निर्णयं कर्तुं न शक्नुवन्ति । यदि यथार्थं निर्णीयते तर्हि सर्वे सन्तुष्टा भवन्ति । ते तु पक्षपातिहृदयेन तद्विचारयन्ति । ततश्च शिष्याणामसन्तोषो जायते । ततश्च ते गुरुदोषाँश्चिन्तयन्ति भाषन्ते च । अत्र शिष्याणां न कोऽपि दोषोऽस्ति । यतस्ते तु वस्तुस्थितिमेव चिन्तयन्ति भाषन्ते च । दोषस्तु गुरूणामेवास्ति यत्ते तटस्थहृदयेन शिष्यान्न
અવસર્પિણીકાળ છે. આ તો પાછી હુંડા અવસર્પિણી છે. તેથી બીજી અવસર્પિણીઓ કરતા વધુ ખરાબ છે. તેમાં ય આ પાંચમો આરો છે. તેથી બધી વસ્તુઓની સમયે સમયે હાનિ થાય છે. ચોથા આરામાં સુગુરુઓ હતા. તેઓ અતિચારરહિત ચારિત્ર પાળતા હતા. તેઓ શિષ્યો ઉપર પક્ષપાત કરતા ન હતા. તેઓ શાસ્ત્રદૃષ્ટિથી શિષ્યોનું યોગ્ય રીતે પાલન કરતા હતા. તેથી શિષ્યોને પણ ગુરુ પ્રત્યે બહુમાન રહેતું. અત્યારના ગુરુઓ સંયમમાં શિથિલ છે. તેમના ચારિત્રમાં ઘણા અતિચારો લાગે છે. પોતાની ભક્તિ કરનારા ઉપર તેઓ રાગ કરે છે. બીજાનો તિરસ્કાર કરે છે. આમ તેઓ પક્ષપાત કરે છે. તેઓ પોતાની બુદ્ધિથી શિષ્યના યોગક્ષેમ કરે છે. શાસ્ત્રને અનુસારે નહીં. શાસ્ત્રોના અર્થો પણ પોતાની બુદ્ધિથી જ કલ્પે છે, શાસ્ત્રોથી પરિકર્મિત એવી ગીતાર્થોની બુદ્ધિથી નહીં. તેઓ મધ્યસ્થ થઈને કોઈ પણ પદાર્થનું સાચું સ્વરૂપ વિચારતા નથી. રાગદ્વેષથી યુક્ત હૃદયથી તેઓ વિચારે છે. તેથી સાચો નિર્ણય નથી કરી શકતા. જો સાચો નિર્ણય કરે તો બધાને સંતોષ થાય. તેઓ તો પક્ષપાતી હૃદયથી તેને વિચારે છે. તેથી શિષ્યોને અસંતોષ થાય છે. તેથી તેઓ ગુરુના દોષો વિચારે છે અને બોલે છે. આમાં શિષ્યોનો કોઈ દોષ નથી. કેમકે તેઓ તો વાસ્તવિકતાને જ વિચારે છે અને બોલે છે. દોષ તો ગુરુનો જ છે. કેમકે
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुर्ववर्णवादकशिष्येभ्यो हितशिक्षा ।
३१७
पश्यन्ति, ततश्च पक्षपातं कुर्वन्ति । स्वाभाविकचक्षुर्भ्यां द्रष्टा सर्वं यथास्थितमेव पश्यति । यदि स रक्तकाचात्पश्यति तर्हि सर्वं रक्तमयं पश्यति, यदि स कृष्णकाचात्पश्यति सर्वं कृष्णवर्णं पश्यति । तत्र दृश्यमानवस्तूनां न कोऽपि दोषोऽस्ति दोषस्तु द्रष्टुरेवास्ति । एवमत्राऽपि यदि गुरुर्मध्यस्थो भूत्वा विचारयति तर्हि सर्वं यथास्थितमवगच्छति । परन्तु साम्प्रतकालिना गुरवः पक्षपातग्रस्तहृदयेन सर्वं विचारयन्ति । ततश्च न यथास्थितमवगच्छन्ति । तत: साम्प्रतीना गुरव न सुगुरवः । अतो न सेव्याः । ' एवमादिकमन्यदप्यालजालं कुशिष्या वदेयुः ।
एतेभ्यः शिष्येभ्यो ग्रन्थकारोऽनेन श्लोकेन हितशिक्षां ददाति । 'भोः शिष्या ! एवं मा जल्पत । वर्तमानकालेऽपि मध्यस्था गुरवः सन्ति । ते शास्त्रानुसारेण गीतार्थमत्या सर्वं यथावस्थितं विचारयन्ति । ते दृढसंयमाः सन्ति । लाभालाभौ दृष्ट्वैव शिष्ययोगक्षेमौ कुर्वन्ति । ततो युष्माभिर्दुर्भाषणं न कर्तव्यम् । परन्तु गुरुवर्णवादे एव प्रयतनीयम् ।'
केचन स्वमतिकल्पितोन्मार्गप्ररूपकाः जैनाभासा आधुनिका वदन्ति 'सम्प्रति देवधर्मतत्त्वे स्तः, गुरुतत्त्वं नास्ति । जिनवचनानुसारिसुगुरवः साम्प्रतं न सन्ति । सर्वे लिङ्गमात्रोपजीविनः सन्ति । ते वेषमात्रेण जनान्विप्रतार्य स्वाऽऽजीविकामर्जयन्ति । अतः
તેઓ તટસ્થ હૃદયથી શિષ્યોને જોતા નથી. તેથી પક્ષપાત કરે છે. સ્વાભાવિક આંખોથી જોનારો બધુ બરાબર જુવે છે. જો તે લાલ કાંચમાંથી જુવે તો તેને બધું લાલ દેખાય. જો તે કાળા કાંચમાંથી જુવે તો તેને બધું કાળું દેખાય. તેમાં દેખાતી વસ્તુઓનો કોઈ દોષ નથી. દોષ તો જોનારાનો જ છે. એમ અહીં પણ જો ગુરુ મધ્યસ્થ થઈને વિચારે તો બધું બરાબર સમજાય. પણ હાલના ગુરુઓ પક્ષપાતવાળા હૃદયથી બધું વિચારે છે. તેથી તેઓ સાચું નથી જાણતા. માટે હાલના ગુરુઓ સુગુરુ નથી. માટે તેમની સેવા ન કરવી જોઈએ.’ આવું બીજું પણ કુશિષ્યો જેમ તેમ બોલે.
આવા શિષ્યોને ગ્રંથકાર આ શ્લોકથી હિતશિક્ષા આપે છે - ‘હે શિષ્યો ! આમ ન બોલશો. હાલમાં પણ મધ્યસ્થ ગુરુઓ છે. તેઓ શાસ્ત્રોને અનુસારે ગીતાર્થ બુદ્ધિથી બધું બરાબર વિચારે છે. તેઓ સંયમમાં દઢ હોય છે. લાભાલાભ જોઈને જ શિષ્યના યોગ-ક્ષેમ
કરે છે. માટે તમારે દુર્ભાષણ ન કરવું. પણ ગુરુના ગુણાનુવાદ કરવામાં જ પ્રયત્ન કરવો.’
પોતાની બુદ્ધિથી વિચારી ઉન્માર્ગની પ્રરૂપણા કરનારા જૈન જેવા દેખાતા કેટલાક આધુનિકો કહે છે કે, ‘હાલ દેવતત્ત્વ અને ધર્મતત્ત્વ છે, ગુરુતત્ત્વ નથી. જિનવચનને અનુસરનારા સુગુરુઓ હાલ નથી. બધા માત્ર વેષધારી છે. માત્ર વેષથી લોકોને ઠગીને પોતાની આજીવિકા
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
पञ्चविंशतितमं वृत्तम् । साम्प्रतं देवधर्मतत्त्व एवोपासनीये । गुरुतत्त्वं तु मनसि धर्त्तव्यम् । न तस्योपासना कर्त्तव्या ।' एवमादिवचनैर्मुग्धजनान्वञ्चयित्वा ते सुखानुष्ठानं प्ररूपयन्ति । ततः कष्टानुष्ठानोद्विगनाः सुखप्रियाः प्रभूता जनास्तन्मार्ग स्वीकुर्वन्ति । अस्मिन्श्लोके मध्यस्थगुर्वभावजल्पननिषेधनेन ग्रन्थकृतैते जैनाभासा अपि निराकृता दृष्टाव्याः ॥२४॥
अवतरणिका - एवं मध्यस्थगुर्वभावं प्रतिषिध्याऽधुना 'गुरुर्गौतमस्वामिवत्सेवनीय' इति भावं विस्तारयति - मूलम् - समयाणुसारिणो जे गुरुणो, ते गोयमं व सेवेज्जा ।
मा चिंतह कुविकप्पं, जइ इच्छह साहिउं मोक्खं ॥२५॥ छाया - समयानुसारिणो ये गुरव-स्ते गौतम इव सेवनीयाः ।
___ मा चिन्तयत कुविकल्पं, यदि इच्छथ साधयितुं मोक्षम् ॥२५॥ दण्डान्वयः - जे समयाणुसारिणो गुरुणो ते गोयमं व सेवेज्जा । जइ मोक्खं साहिउं इच्छह मा कुविकप्पं चिंतह ॥२५॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - ये - अनिदर्शितनामानः, समयानुसारिणः - समय: - सिद्धान्तः कालो वा, तमनुसर्तुं शीलं येषां ते समयानुसारिणः, शास्त्रमतयः साम्प्रतीना वेत्यर्थः, गुरवः - तीर्थकरतुल्याः, यदुक्तं- 'तित्थयरसमो सूरी,' ते - समयानुसारिगुरवः, गौतमः - अनन्तलब्धिनिधानो वीरप्रभुप्रथमशिष्यः, इव - सदृशार्थे, सेवनीयाः - आराधनीयाः, यदि-सम्भावने, मोक्षं - मोक्षः - भावतः जीवस्य सर्वकर्मरहिताऽवस्था ચલાવે છે. માટે હાલ દેવતત્ત્વ અને ધર્મતત્ત્વની જ ઉપાસના કરવી. ગુરુતત્ત્વ તો મનમાં રાખવું, તેની ઉપાસના ન કરવી.’ આવા વચનોથી ભોળા લોકોને ઠગીને સુખેથી થઈ શકે એવી ક્રિયાઓ બતાવે છે. તેથી કષ્ટદાયક ક્રિયાઓથી કંટાળેલા, જેમને સુખ પ્રિય છે એવા ઘણા લોકો તેમનો માર્ગ સ્વીકારે છે. આ શ્લોકમાં “મધ્યસ્થ ગુરુ નથી એવું ન કહેવું એમ કહીને આ જૈનાભાસ આધુનિકોના મતનું પણ ખંડન કર્યું છે. (૨૪)
અવતરણિકા - આમ મધ્યસ્થ ગુરુના અભાવનો નિષેધ કરી હવે ‘ગુરુની ગૌતમસ્વામીની જેમ સેવા કરવી એ ભાવનો વિસ્તાર કરે છે.
શબ્દાર્થ - જે શાસ્ત્રને અનુસરનારા ગુરુઓ છે તેમની ગૌતમસ્વામીની જેમ સેવા ४२वी. भोक्षने साधा २७ता हो तो राम वियो न ४२. (२५)
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - ગુરુ તીર્થકર સમાન હોય. કહ્યું છે, ‘આચાર્ય તીર્થકર સમાન હોય.” મોક્ષ એટલે ભાવથી જીવની બધા કર્મ રહિત અવસ્થા અને
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुर्गौतमस्वामीव सेवनीयः ।
३१९ द्रव्यतश्च लोकाग्रवत्तिस्थानम्, उक्तञ्च वाचकवर्यश्रीउमास्वातिसूत्रिततत्त्वार्थाधिगमसूत्रस्य दशमाऽध्याये - ‘कृत्स्नकर्मक्षयो मोक्षः ॥१॥ तदनन्तरमूर्ध्वं गच्छत्यालोकान्तात् ॥२॥' तमिति मोक्षम्, साधयितुं - प्राप्तुं, इच्छथ - अभिलषथ, तीति गम्यम् , मा - निषेधे, कुविकल्पम् - कुत्सितः - अशुभो विकल्पः - विचार इति कुविकल्पः, तमिति कुविकल्पम्, चिन्तयत - कुरुत ।
अधुना विस्तारः क्रियते - यदि 'समय' शब्दस्य सिद्धान्त इत्यर्थः क्रियते तर्हि वाक्यार्थ एवं भवति - ये गुरवः सिद्धान्तानुसारिणः सन्ति ते गौतमस्वामीव सेवितव्याः । सिद्धान्तानुसारिणस्ते कथ्यन्ते येषां जीवने सर्वाः प्रवृत्तयः शास्त्रविहितविधिनैव भवन्ति, अशक्यानुष्ठानस्य च हृदये पक्षपातो भवति । पूर्वश्लोके येनोक्तं यत् 'मध्यस्था गुरवो न दृश्यन्ते' इति तस्मै ग्रन्थकार उत्तरं ददाति यत् 'यद्यपि साम्प्रतं प्रभूता लिङ्गमात्रोपजीविनः गुरवः सन्ति तथापि स्तोका गुरवः सिद्धान्तानुसारिणः सन्ति । लवणसमुद्रजलं लवणयुक्तं भवति । परन्तु तत्र केषुचित्प्रदेशेषु मधुरजलनिर्झराण्यपि सन्ति । तानि तु सामान्यनरो न जानाति । सर्वे मत्स्या लवणयुक्तमेव जलं पिबन्ति । शृङ्गीमत्स्यास्तु तन्मधुरजलमेव
દ્રવ્યથી લોકના અગ્ર ભાગે રહેલું સ્થાન. શ્રીઉમાસ્વાતિ મહારાજે તત્ત્વાર્થસૂત્રના દસમા અધ્યાયમાં કહ્યું છે - “બધા કર્મોનો ક્ષય એ મોક્ષ. ત્યાર પછી ઉપર લોકના છેડે જાય છે.' જે ગુરુઓ શાસ્ત્રો મુજબ સંયમ પાળે છે અને પળાવે છે તેમની ગૌતમસ્વામીની જેમ સેવા કરવી જોઈએ. જો મોક્ષે જવાની ઇચ્છા હોય તો મનમાં કુવિકલ્પો ન કરો.
હવે વિસ્તાર કરાય છે – જો ‘સમય’ શબ્દનો અર્થ સિદ્ધાન્ત કરીએ તો વાક્યનો અર્થ આવો થાય - જે ગુરુઓ સિદ્ધાંતને અનુસરનારા છે તેમની ગૌતમસ્વામીની જેમ સેવા કરવી. સિદ્ધાંતને અનુસરનારા તે કહેવાય જેમની બધી પ્રવૃત્તિઓ શાસ્ત્રમાં કહેલ વિધિ મુજબની હોય, અને ન થઈ શકતા અનુષ્ઠાનોનો મનમાં પક્ષપાત હોય. પૂર્વશ્લોકમાં જેણે કહ્યું હતું કે “મધ્યસ્થ ગુરુઓ નથી દેખાતા’ તેને ગ્રંથકાર જવાબ આપે છે, “જો કે હાલ ઘણા વેષધારી ગુરુઓ છે છતાં થોડા સિદ્ધાંતને અનુસરનારા ગુરુઓ પણ છે. લવણસમુદ્રનું પાણી ખારું હોય છે. પણ તેમાં કેટલીક જગ્યાએ મીઠા પાણીના ઝરા પણ હોય છે. તેને સામાન્ય માણસ નથી જાણતો. બધા માછલા ખારું પાણી જ પીવે છે. શૃંગી માછલા તે મીઠું જળ જ પીવે છે, ખારું જળ નથી પીતા. એમ લવણસમુદ્ર જેવો
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
सिद्धान्तानुसारिगुरवो गौतमस्वामीव सेवनीयाः । पिबन्ति, न तु लवणयुक्तं जलम् । एवं लवणसमुद्रतुल्यः सम्प्रति दुष्षमकालः प्रवर्त्तते । तत्रेतरमत्स्यतुल्या: प्रभूता लिङ्गमात्रोपजीविनो गुरवो लवणयुक्तजलसदृशं शिथिलाऽऽचारमासेवन्ति । स्तोका शृङ्गीमत्स्यसमाः सिद्धान्तानुसारिणो गुरवो मधुरजलतुल्यं यथोक्तमाचारमाऽऽचरन्ति । ततः सम्प्रति मध्यस्थगुर्वभावोऽस्तीति न वक्तव्यम् । परन्तु सिद्धान्तानुसारिगुरवो गवेषणीयाः । ते च गौतमस्वामीव सेवनीयाः ।'
सर्वे गौतमस्वामिनि बहुमानं धारयन्ति, तं गुणपुञ्जसमानं मन्यन्ते, तत्र लेशमात्रदोषस्याऽप्याऽऽशङ्कां न कुर्वन्ति, स्वमनोवाक्कायैस्तस्याऽऽशातनां वर्जयन्त्याऽऽराधनाञ्च कुर्वन्ति । एवमेव सर्वैः शिष्यैः सिद्धान्तानुसारिणो गुरव आराधनीयाः । तेषु बहुमानो धर्त्तव्यः । तेषु मनागपि खेदो न करणीयः । ते गुणपुञ्जसमा एव मन्तव्याः । तेषु सदसद्दोषा न दृष्टव्याः । त्रिकरणयोगेन तेषामाऽऽशातना वाऽऽराधना च कर्त्तव्या ।
यः शिष्यो गुरौ गौतमस्वामिनं पश्यति तेन फलमपि तादृशं प्राप्यते । गौतमस्वामी यं यं प्रवाजितवान्स स केवलज्ञानमलभत । गौतमस्वामिनो हस्तयोर्न केवलं दीक्षादानलब्धिरासीत. परन्तु केवलज्ञानदानलब्धिरप्याऽऽसीत । दीक्षया सहैव स केवलज्ञानमपि
દુઃષમ કાળ હાલ ચાલે છે. તેમાં બીજા માછલા જેવા ઘણા વેષધારી ગુરુઓ ખારા પાણી જેવા શિથિલાચારને સેવે છે. શૃંગી માછલા જેવા થોડા સિદ્ધાંતને અનુસરનારા ગુરુઓ મીઠા પાણી જેવા શુદ્ધ આચારને પાળે છે. તેથી ‘હાલ મધ્યસ્થ ગુરુઓ નથી એવું ન કહેવું. પણ સિદ્ધાંતને અનુસરનારા ગુરુઓ શોધવા, અને તેમની ગૌતમસ્વામીની જેમ सेवा २वी.
ગૌતમસ્વામી ઉપર બધાને બહુમાન હોય છે. બધા, તેમને ગુણોના ભંડાર માને છે. તેમનામાં થોડા પણ દોષની શંકા કરતા નથી, પોતાના મન-વચન-કાયાથી તેમની આશાતના વર્જે છે અને આરાધના કરે છે. એ જ રીતે બધા શિષ્યોએ સિદ્ધાન્તને અનુસરનારા ગુરુઓની આરાધના કરવી. તેમની ઉપર બહમાન રાખવું. તેમના વિષે જરા ય ખેદ ન કરવો તમને ગુણોનો ભંડાર જ માનવા. તેમનામાં સાચા ખોટા દોષો ને જોવા. મનવચન-કાયાથી તેમની આશાતના વર્જવી અને આરાધના કરવી.
- જે શિષ્ય ગુરુમાં ગૌતમસ્વામીને જુવે છે તેને ફળ પણ તેવું મળે છે. ગૌતમસ્વામી જેને જેને દીક્ષા આપતા હતા તેને તેને કેવળજ્ઞાન થતું હતું. ગૌતમસ્વામીના હાથમાં માત્ર દીક્ષા આપવાની લબ્ધિ જ ન હતી, પણ કેવળજ્ઞાન આપવાની લબ્ધિ પણ હતી. દીક્ષાની સાથે જ તેઓ કેવળજ્ઞાન પણ આપતા. માટે જ તેમના બધા શિષ્યો કેવળજ્ઞાની
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
यो गुरौ गौतमस्वामिनं पश्यति स फलमपि तादृशं प्राप्नोति ।
३२१ दत्तवान् । अत एव तस्य सर्वे शिष्याः केवलज्ञानिन आसन् । जगति सर्वे स्वसत्तायां विद्यमानस्य वस्तुनो दानं ददति, न कोऽपि स्वसत्तायामविद्यमानस्य दानं ददाति । गौतमस्वामी त्वलौकिकदाताऽऽसीत् । स्वसत्तायामविद्यमानस्याऽपि केवलज्ञानस्य दानं स दत्तवान् । ततो ये शिष्या गुरुं गौतमस्वामितुल्यं मन्यन्ते तथैव च तस्य सेवामाऽऽराधनाञ्च कुर्वन्ति ते शीघ्रं केवलज्ञानमाप्नुवन्ति । यो नरो येन गुणेनाऽधिकोऽस्ति, तत्सेवया स गुणः प्राप्यते । गौतमस्वामी सर्वलब्धिनिधिरासीत् । न केवलं सर्वलब्धिनिधिः परन्तु स सर्वगुणनिधिरप्यासीत् । तस्य सर्वलब्धीनां मूलं विनय आसीत् । तस्य सर्वगुणेषु विनयः प्रधान आसीत् । यः शिष्यो गुरुं गौतमस्वामिवत्सेवते स प्रभूता लब्धीः प्राप्नोति, स भूरिगुणसम्पन्नो भवति । स विनयकरणे दक्षो भवति ।।
गुरोर्गौतमस्वामितुल्या सेवा कृच्छ्रसाध्याऽस्ति । अतस्तत्कृते शिष्येणाऽप्रमत्तेन भवितव्यम् । सर्वप्रयत्नेन तत्र यतितव्यम् । कृच्छ्रसाध्यकार्यस्य लाभोऽपि महान्भवति । ततो यो गुरोर्गौतमस्वामितुल्यां सेवां करोति, स जनैौतमस्वामिवत्पूज्यते ।
यदि 'समय' शब्दस्य काल इत्यर्थः क्रियते तर्हि वाक्यार्थ एवं भवति-ये
હતા. દુનિયામાં બધા પોતાની પાસે હોય તે વસ્તુનું દાન કરે છે, પોતાની પાસે ન હોય તેવી વસ્તુનું દાન કોઈ આપતું નથી. ગૌતમસ્વામી તો અલૌકિક દાતા હતા. પોતાની પાસે જે ન હતું તેવા પણ કેવળજ્ઞાનનું દાન તેઓ આપતા હતા. તેથી જે શિષ્યો ગુરુને ગૌતમસ્વામીની સમાન માને છે, તે જ રીતે તેમની સેવા અને આરાધના કરે છે તેઓ શીઘ્ર કેવળજ્ઞાન પામે છે. જે માણસ પાસે જે ગુણ હોય તેની સેવાથી તે ગુણ મળે. ગૌતમસ્વામી બધી લબ્ધિઓના ભંડાર હતા. માત્ર બધી લબ્ધિના જ ભંડાર ન હતા પણ બધા ગુણોના પણ ભંડાર હતા. તેમની બધી લબ્ધિઓનું મૂળ વિનય હતો. તેમના બધા ગુણોમાં વિનય ગુણ પ્રધાન હતો. જે શિષ્ય ગુરુને ગૌતમસ્વામીની જેમ સેવે છે તેને ઘણી લબ્ધિઓ મળે છે. તે ઘણા ગુણવાળો થાય છે. તે વિનય કરવામાં હોંશિયાર થાય છે.
ગુરુની ગૌતમસ્વામી જેવી સેવા મુશ્કેલીથી થઈ શકે છે. તેથી તે માટે શિષ્ય અપ્રમત્ત બનવું અને બધા પ્રયત્નપૂર્વક ત્યાં યત્ન કરવો. મુશ્કેલીથી થતા કાર્યનો લાભ પણ ઘણો હોય છે. તેથી જે ગુરુની ગૌતમસ્વામી જેવી સેવા કરે છે તે લોકો વડે ગૌતમસ્વામીની જેમ પૂજાય છે.
જો ‘સમય’ શબ્દનો અર્થ કાળ કરાય તો વાક્યનો અર્થ આવો થાય-જે ગુરુઓ
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
कालानुसारिगुरवोऽप्युत्कृष्टां निर्जरां कुर्वन्ति । कालानुसारिणो गुरवः सन्ति ते गोतमस्वामिवत्सेव्याः । अयमत्र भावार्थः - पूर्वं चतुर्थारके गुरवो दृढसंहनना आसन्, मेधाऽपि तेषां तीव्राऽऽसीत् । तदा शरीरिकाऽऽध्यात्मिकभौतिकसंयोगा अपि संयमानुकूला आसन् । ततस्ते निरतिचारचारित्रिण आसन् । ते सर्वं शास्त्रोक्तविध्यनुसारेणैवाऽकुर्वन् । अधुना तु पञ्चमारके गुरवस्तादृशा न सन्ति । तेषां बलबुद्ध्यादिकं हीनतरमस्ति । सम्प्रति सर्वे संयोगा अपि संयमप्रतिकूलाः सन्ति । ततः सम्प्रति संयमपालनमतीव दुष्करमस्ति । तथापि ये वर्तमानकालशक्यं सर्वमनुष्ठानं यथाविधि समाचरन्त्यशक्यानुष्ठानानाञ्च पक्षपातं हृदये धारयन्ति ते समयानुसारिणो गुरव उच्यन्ते । ते स्वकालशक्यामुत्कृष्टां साधनां कुर्वन्ति । तेषां हृदये तूत्कृष्टतमसाधनाकरणभाव एवास्ति केवलं संयोगानां प्रातिकूल्यं तत्र विघ्नं करोति । यदि संयोगानामानुकूल्यमभविष्यत्तर्हि तेऽवश्यमुत्कृष्टतमां साधनामकरिष्यन् । ततो बाह्यक्रियाऽभावेऽपि हृदयगतभावेन त उत्कृष्टतमां निर्जरां कुर्वन्ति । अतः कालानुसारिणो गुरवोऽपि शोभना एव, न तु हीनाः । अतस्तेऽपि गौतमस्वामीव सेव्याः । ततो फलमपि तादृशमेव लभ्यते । अयं वाक्यार्थः पूर्वश्लोकोक्तगुर्वपलापकारिणामुत्तररूपोऽपि ज्ञेयः । एवं गुरोर्गौतमस्वामितुल्यसेवनमुपदिश्य पुनरपि विशेषोपदेशं ददाति । કાળને અનુસરનારા હોય તે ગૌતમસ્વામીની જેમ સેવવા. આનો ભાવાર્થ આવો છે - પૂર્વે ચોથા આરાના ગુરુઓ મજબૂત સંઘયણવાળા હતા. તેમની બુદ્ધિ તીવ્ર હતી. ત્યારે શારીરિક, આધ્યાત્મિક, ભૌતિક સંયોગો પણ સંયમને અનુકૂળ હતા. તેથી તેઓ અતિચાર રહિત ચારિત્ર પાળતા હતા. તેઓ શાસ્ત્રમાં કહેલ વિધિ અનુસારે જ બધુ કરતા હતા. હાલ તો પાંચમા આરામાં તેવા ગુરુ નથી. તેમના બળ બુદ્ધિ વગેરે ઉતરતા હોય છે. હાલ બધા સંયોગો પણ સંયમને પ્રતિકૂળ છે. તેથી હાલ સંયમ પાળવું ખૂબ જ મુશ્કેલ છે. છતાં હાલ જેઓ બધું શક્ય અનુષ્ઠાન વિધિમુજબ કરે છે અને અશક્ય અનુષ્ઠાનોનો પક્ષપાત હૃદયમાં ધારે છે તેઓ સમયને અનુસરનારા ગુરુ કહેવાય છે. તેઓ પોતાના કાળમાં શક્ય એવી ઉત્કૃષ્ટ સાધના કરે છે. તેમના હૃદયમાં તો ઊંચામાં ઊંચી સાધના કરવાનો જ ભાવ હોય છે માત્ર સંયોગોની પ્રતિકૂળતા તેમાં વિઘ્ન કરે છે. જો સંયોગો અનુકુળ હોત તો તેઓ અવશ્ય ઊંચામાં ઊંચી સાધના કરત. તેથી બાહ્ય ક્રિયા વિના પણ હૃદયમાં રહેલા ઊંચામાં ઊંચા ભાવથી તેઓ ઊંચામાં ઊંચી કર્મ નિર્જરા કરે છે. માટે સમયને અનુસરનારા ગુરુઓ પણ સારા જ છે, ઉતરતા નથી. માટે તેમની પણ ગૌતમસ્વામીની જેમ સેવા કરવી. તેથી ફળ પણ તેવું જ મળે. આ વાક્યર્થ પૂર્વેના શ્લોકમાં કહેલા ગુરુનો અપલાપ કરનારાઓને માટે જવાબરૂપ પણ જાણવો. આમ ગુરુને ગૌતમસ્વામીની જેમ સેવવા? એવો ઉપદેશ આપી ફરી વિશેષ ઉપદેશ આપે છે.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोक्षं साधयितुमिच्छता गुरुविषयकाः कुविकल्पास्त्याज्याः ।
३२३ ग्रन्थकारः उत्तरार्धेन कथयति – 'यदि मोक्षं साधयितुमिच्छथ तर्हि गुरुविषयकान्कुविकल्पान्मा कुरुत ।' अनेनेदमुक्तं भवति यत् यः प्रकृष्टतमां साधनां करोति परन्तु मनसि गुरुविषयकान्कुविकल्पाश्चिन्तयति स मोक्षं साधयितुं न शक्नोति । योऽन्यसाधनां हीनतरां करोति किन्तु गुरुविषयकान्कुविकल्पान्न चिन्तयति स मोक्षं साधयितुं शक्नोति । तत इदं निर्णीयते यत् गुरुविषयककुविकल्परहितसाधनया मोक्षो भवति, न त्वन्यथा । ततो मोक्षाभिलाषिणा मनसि गुरुविषयकाः कुविकल्पा न चिन्तनीयाः । कुविकल्पस्वरूपं तु पूर्वमेकविंशतितमवृत्ततद्विवरणयोरुक्तम् । ___ मोक्षो विकल्पातीतावस्थारूपः । तत्र मन एव न भवति । ततो मोक्षप्राप्त्यर्थं विकल्पाः सर्वथा हेयाः । सर्वथा मनोयोगनिरोधस्तु त्रयोदशगुणस्थानप्रान्त एव भवति । अतस्तदर्वाग् सर्वथा विकल्पनिरोधनं न शक्यम् । अतो यावन्मनोयोगनिरोधो न भवति तावत् शुभविकल्पा एव चिन्तनीयाः, कुविकल्पाः सर्वथा त्याज्याः । शुभविकल्पा जलसदृशा भवन्ति । जलं वस्त्रगतमलमपनीय स्वयमप्यपगच्छति । ततो वस्त्रं शुद्धं भवति। एवं शुभविकल्पाः कुविकल्पानुन्धन्ति, ततो स्वयमप्यपगच्छन्ति, ततश्चात्मा
ગ્રંથકાર ઉત્તરાર્ધથી કહે છે, “જો મોક્ષે જવા ઇચ્છતા હો તો ગુરુસંબંધી કુવિકલ્પો ન કરો.' આનાથી એમ જણાવ્યું કે જે ઊંચી સાધના કરે છે પણ મનમાં ગુરુ સંબંધી ખરાબ વિકલ્પો કરે છે તે મોક્ષે જઈ શકતો નથી. જેની બીજી સાધના ઓછી હોય પણ જે મનમાં ગુરુ સંબંધી કુવિકલ્પો ન કરતો હોય તે મોક્ષે જઈ શકે છે. તેથી આ નક્કી થયું કે ગુરુ સંબંધી કુવિકલ્પો વિનાની સાધનાથી મોક્ષ થાય છે, અન્યથા નહીં. તેથી મોક્ષની ઇચ્છાવાળાએ મનમાં ગુરુસંબંધી કુવિકલ્પો ન કરવા. કુવિકલ્પોનું સ્વરૂપ તો પૂર્વે ૨૧મા શ્લોકના વિવરણમાં કહ્યું છે.
મોક્ષ એ વિકલ્પો રહિત અવસ્થા છે. ત્યાં મન જ નથી હોતું. તેથી મોક્ષ પામવા માટે વિકલ્પો સર્વથા ત્યજવા. સંપૂર્ણ રીતે મનોયોગનો નિરોધ તો તેરમાં ગુણઠાણાના અંતે જ થાય છે. તેની પૂર્વે સર્વથા વિકલ્પોને અટકાવવા શક્ય નથી. માટે જ્યાં સુધી મનોયોગનો નિરોધ ન થાય ત્યાં સુધી શુભ વિચારોમાં જ રમવું, ખરાબ વિચારો સર્વથા ત્યજવા. શુભવિચારો પાણી જેવા છે. પાણી વસ્ત્રના મેલને દૂર કરીને પોતે પણ જતું રહે છે. પછી વસ્ત્ર શુદ્ધ થાય છે. આમ શુભવિચારો ખરાબ વિચારોને અટકાવે છે. પછી પોતે પણ જતા રહે છે. તેથી આત્મા વિશુદ્ધ થાય છે. ખરાબવિચારોનો નિરોધ કરવો
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
षड्विशतितमं वृत्तम् । विशुद्धो भवति। कुविकल्पनिरोध एव दुष्करोऽस्ति, सुविकल्पनिरोधस्तु सुकर एव । अत एवात्र मोक्षसाधनोपायरूपेण कुविकल्पनिरोधोपदेशो दत्तः । गुरुविषयककुविकल्पस्तु महानर्थकारीति पूर्वमुक्ते सत्यपि पुनरपि तद्वचनं गुरुविषयककुविकल्पानां महानर्थकारित्वं तन्निरोधस्य चात्याऽऽवश्यकतां ज्ञापयति ॥२५।।
अवतरणिका - एवं गुरुविषयककुविकल्पत्यजनोपदेशं दत्त्वाऽधुना तदुपायं प्रदर्शयतिमूलम् - वक्कजडा अह सीसा, के वि हु चिंतंति किंपि अघडंतं ।
तहवि हु नियकम्माणं, दोसं देज्जा न हु गुरूणं ॥२६॥ छाया - वक्रजडाः अथ शिष्याः, केऽपि खलु चिन्तयन्ति किमपि अघटमानम् ।
तथापि खलु निजकर्मभ्यः, दोषः देयः न खलु गुरुभ्यः ॥२६॥ दण्डान्वयः - अह के वि वक्कजडा सीसा हु किंपि अघडंतं चिंतंति, तहवि नियकम्माणं दोसं देज्जा न हु गुरूणं ॥२६।।
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - अथ - सम्भावने, केऽपि - गुर्वसमर्पिताः, वक्रजडाः - वक्राः - कुटिलहृदयाश्च ते जडाः - मन्दप्रज्ञाश्चेति वक्रजडाः, शिष्याः - गुरुशुश्रुषातत्पराः, हु - निश्चयेन, किमपि - अनिदर्शितनाम, अघटमानम् - न-निषेधे घटमानम् - योग्यमित्यघटमानम्, तत्कर्मतापन्नम्, चिन्तयन्ति - विचारयन्ति, तथापि - एवं सत्यपि, निजकर्मभ्यः - निजानि - स्वकीयानि च तानि कर्माणि - पूर्वभवे क्षीरनीरवदात्मना सहैकीभूतानि साम्प्रतभवे चोदयमागतानीति निजकर्माणि, तेभ्य इति निजकर्मभ्यः, दोषः એ જ મુશ્કેલ છે, સારા વિચારોનો નિરોધ તો સહેલો જ છે. માટે જ અહીં મોક્ષ સાધવાના ઉપાય તરીકે ખરાબ વિચારોનો નિરોધ કરવાનો ઉપદેશ આપ્યો. ગુરુ સંબંધી ખરાબ વિચાર એ મહા નુકસાનકારી છે એમ પહેલા કહ્યું હોવા છતાં ફરી અહીં તે કહ્યું તે જણાવે છે કે ગુરુ સંબંધી ખરાબ વિચારો મહાનુકસાનકારી છે અને તેમનો નિરોધ ४२वो पू० ४३२री . (२५)
અવતરણિકા - આમ ગુરુ સંબંધી ખરાબ વિચારો ત્યજવાનો ઉપદેશ આપીને હવે તેનો ઉપાય બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - કેટલાક વક્ર અને જડ શિષ્યો કંઈ પણ અયોગ્ય વિચારે છે, છતાં પણ पोताना आँन होष हेवो, गुरुने नही ४. (२६) ।
હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાર્થ - વક્ર એટલે માયા-કપટ કરનારા. જડ એટલે મંદબુદ્ધિવાળા. ગુરુની સેવા કરવામાં તત્પર હોય તે શિષ્ય. ગુરુ ત્રણ ગારવ વિનાના
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्मभ्य एव दोषो देयः, न तु गुरवे ।
३२५
-
उपालम्भ:, श्लोके प्राकृतत्वान्नपुंसकलिङ्गम्, देयः अर्पणीयः, न - निषेधे, हु एवार्थे, गुरूपालम्भस्य सुतरां निषेधनार्थम्, गुरुभ्यः
गारवत्रयरहितेभ्यः ।
शिष्याश्चतुर्विधाः सन्ति ऋजु-वक्र-प्राज्ञ-जडभेदात् । १ ) तत्र प्रथमप्रकाराः शिष्याः सरलाः सन्ति । गुरुस्तान्सुखेन प्रज्ञापयितुं शक्नोति । तेऽपि गुरुवचनं विचारं विना स्वीकुर्वन्ति तदनुसारञ्च प्रवर्त्तन्ते । २) द्वितीयप्रकारो वक्रशिष्याणामस्ति । ते गुरुवचनं प्रतिकूलयन्ति न च स्वीकुर्वन्ति । गुरुस्तान्प्रज्ञापयितुं न शक्नोति । ३) प्राज्ञशिष्यास्तृतीयभेदेऽवतरन्ति । ते विशालमतयः सन्ति । ततः स्वल्पमपि गुरुवचनं श्रुत्वा ते गुरुमनोगतभावं जानन्ति तदनुसारञ्च प्रवर्त्तन्ते । ४) तुरीयप्रकारो जडशिष्याणामस्ति । ते शब्दमात्रग्राहिणः सन्ति । ततश्च गुरुवचनानां शब्दार्थं गृहीत्वा तदनुसारेण प्रवर्त्तन्ते । न च गुरुमनोगतभावं ज्ञातुं शक्नुवन्ति । ततश्च पुनः पुनः प्रेरणामपेक्षन्ते । एतेषां चतुर्भेदानां चत्वारो भङ्गा भवन्ति । तथाहि - १) ऋजुप्राज्ञाः २) ऋजुजडा : ३) वक्रप्राज्ञाः ४) वक्रजडाश्च । श्रुतकेवलिश्रीभद्रबाहुस्वामिप्रणीतकल्पसूत्रस्य महोपाध्याय श्रीविनयविजयरचितसुबोधिकाटीकायां यद्वीरजिनशिष्याणां वक्रजडत्वमुक्तं तद्बाहुल्यमपेक्ष्य ज्ञेयम्, यत: सम्प्रति प्रभूतेषु वक्रजडेषु साधुषु दृश्यमानेषु सत्स्वपि कतिचित्साधव ऋजुप्राज्ञा
-
હોય. ગુરુને અસમર્પિત શિષ્યો કંઈ પણ અયોગ્ય વિચારે છે. છતાં પણ પોતે પૂર્વભવોમાં બાંધેલા અને આભવમાં ઉદયમાં આવેલા કર્મોને દોષ દેવો, ગુરુને દોષ ન જ આપવો.
શિષ્યો ચાર પ્રકારના છે - ઋજુ, વક્ર, પ્રાજ્ઞ અને જડ. ૧) પહેલા પ્રકારના શિષ્યો સરળ હોય છે. ગુરુ તેમને સુખેથી સમજાવી શકે છે. તેઓ પણ ગુરુના વચનને વિચાર્યા વિના સ્વીકારે છે અને તે પ્રમાણે પ્રવર્તે છે. ૨) બીજો પ્રકા૨ વક્ર શિષ્યોનો છે. તેઓ ગુરુવચનને પ્રતિકૂળ આચરણ કરે છે. તેને સ્વીકારતા નથી ગુરુ તેમને સમજાવી નથી શકતા. ૩) પ્રાજ્ઞશિષ્યો ત્રીજા ભેદમાં આવે છે. તેઓ વિશાળ બુદ્ધિવાળા છે. તેથી થોડું પણ ગુરુનું વચન સાંભળીને તેઓ ગુરુના મનના ભાવને જાણે છે અને તેને અનુસારે પ્રવર્તે છે. ૪) ચોથો પ્રકા૨ જડશિષ્યોનો છે. તેઓ માત્ર શબ્દને ગ્રહણ કરનારા હોય છે. તેથી ગુરુવચનનો શબ્દાર્થ પકડીને તેને અનુસારે પ્રવર્તે છે, તેઓ ગુરુના મનના ભાવને જાણી નથી શકતા. તેથી વારંવાર તેમને પ્રેરણાની જરૂર પડે છે. આ ચાર ભેદના ચાર ભાંગા થાય છે. તે આ પ્રમાણે ૧) ઋજુપ્રાશ ૨) ઋજુજડ ૩) વક્રપ્રાશ ૪) વજડ. કલ્પસૂત્રની ટીકામાં મહોપાધ્યાયશ્રીવિનયવિજયજીએ શ્રીવીરપ્રભુના શિષ્યોને વક્રજડ કહ્યા તે બહુલતાની અપેક્ષાએ સમજવું, કેમકે હાલ ઘણા વક્રજડ સાધુઓ દેખાવા છતાં કેટલાક સાધુઓ ઋજુપ્રાજ્ઞ, ઋજુજડ
-
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
ऋजुजडा वक्रप्राज्ञाश्च दृश्यन्ते । अत्र वक्रजडशिष्याणामुपदेशो दत्तः ।
उपर्युक्तचतुर्भ्यो भङ्गेभ्य: प्रथम - द्वितीय - चतुर्थभङ्गवर्त्तिशिष्याणां स्वरूपज्ञापनार्थं दृष्टान्ताः श्रीनेमिचन्द्रसूरिरचितप्रवचनसारोद्धारस्य श्रीसिद्धसेनसूरिरचितटीकायां चतुःसप्ततितमद्वारविवरणे एवमुपन्यस्ताः ‘इह हि तत्तत्कालस्वभावादेव त्रिविधाः पुरुषा भवन्ति ऋजुजडा वक्रजडा ऋजुप्राज्ञाश्च । तत ऋजवः शाठ्यरहितास्ते च ते जडाश्च - तथाविधोहापोहव्यपोहादुक्तमात्रार्थग्राहिण ऋजुजडा: - केऽपि प्रथमतीर्थकरसाधवः । ते च नटावलोकनज्ञातेन ज्ञातव्याः । तथाहि - किल केचित् प्रथमतीर्थकर साधवो विचारगोचराच्चिरेण वसतावागताः, पृष्टाश्च गुरुभिः - किमिति भोश्चिराद्यूयमागताः ? ते च ऋजुत्वादवोचन् यथा नटं नृत्यन्तमालोकयन्तो वयमस्थाम । ततो गुरुस्तानन्वशात् - यदुत रागादिनिबन्धनं नटनृत्तावलोकनं मा पुनर्भवन्तो व्यधुः । तेऽपि तथैव गुरूणां गिरं प्रतिपेदिरे । अपरेद्युश्च तथैव ते गुरुपृष्टा व्यजिज्ञपन् - यथा नटीं नृत्यन्तीं पश्यन्तः स्थिताः गुरुभिर्भणितं - ननु पूर्वमेव निषिद्धा यूयम् । अथ ते ऋजुजडत्वादूचुः नटनृत्तनिरीक्षणं भवद्भिः प्रत्यषिध्यत न नटीनृत्तनिरीक्षणमिति । नटे हि निषिद्धे रागनिमित्तत्वान्नटी निषिद्धैवेति प्रत्येतुं तैर्न शक्तमिति
-
-
-
-
-
અને વક્રપ્રાશ દેખાય છે. અહીં વક્રજડ શિષ્યોને ઉપદેશ આપ્યો છે.
આમાં પહેલા, બીજા અને ચોથા ભાંગાના સાધુઓનું સ્વરૂપ જાણવા માટેના દૃષ્ટાંતો પ્રવચનસારોદ્વારની ટીકામાં શ્રીસિદ્ધસેનસૂરિજીએ ૭૪મા દ્વારના વિવરણમાં આ પ્રમાણે બતાવ્યા છે અહીં તે તે કાળ અને સ્વભાવના ભેદથી પુરુષો ત્રણ પ્રકારના છે ઋજુજડ, વક્રજડ અને ઋજુપ્રાજ્ઞ. ત્યાં ઋજુ એટલે શઠતા વિનાના અને જડ એટલે તેવા પ્રકારના ઉહાપોહ વિનાના હોવાથી માત્ર કહેલાને જ ગ્રહણ કરે. તે નટને જોવાના દૃષ્ટાન્તથી જાણવા. તે આ રીતે કેટલાક પહેલા તીર્થંકરના સાધુઓ સ્થંડિલભૂમી જઈ ઉપાશ્રયે મોડા આવ્યા. ગુરુએ પૂછ્યું - ‘કેમ વાર લાગી ?' તેઓ સરળ હતા એટલે બોલ્યા - ‘રસ્તામાં નટ નાચતો હતો તેને જોવા અમે ઊભા હતા.’ તેથી ગુરુએ શિખામણ આપી કે ‘નટને નાચતો જોવો એ રાગાદિનું કારણ છે. ફરી આવું ન કરતા.' તેમણે ગુરુની વાત માની. બીજી વાર તે જ રીતે ગુરુએ પૂછ્યું ત્યારે તેમણે કહ્યું, ‘નટીને નાચતી જોતા ઊભા હતા.’ ગુરુએ કહ્યું ‘તમને પહેલા જ ના પાડી હતી.' તેઓ ઋજુજડ હોવાથી બોલ્યા ‘નાચતા નટને જોવાનો આપે નિષેધ કર્યો હતો. નટીના નાચને જોવાનો નિષેધ નહોતો કર્યો.' નટનો નિષેધ કર્યે છતે રાગનું નિમિત્ત હોવાથી નટીનો
ऋजुजडसाधुज्ञातम् ।
-
-
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
वक्रजडसाधूनां ऋजुप्राज्ञसाधूनां च ज्ञाते ।
३२७
ते ऋजुजडाः । ___ तथा वक्रजडाः - शठत्वमुग्धत्वधर्मद्वययुक्ताः, केचिच्चरमतीर्थकरसाधवः, तेऽप्येवमेव नटदृष्टान्तेनावगन्तव्याः । नवरं ते तथैव गुरुभिर्निवारिताः पुनरन्यदा नटीनिरीक्षणं कृत्वा चिरादागताः पृष्टाश्च वक्रजडत्वादुदरबाधाद्यसदुत्तराणि वितेरुः । निर्बन्धेन च गुरुभिः पृष्टा अस्माभिर्नटी निरीक्षितेत्युक्तवन्तः । सुतरामुपालब्धाश्च सन्तो जडत्वात्कथितवन्तो - यथा नट एव न दृष्टव्य इत्यस्माभिरधिगतमासीदिति ।
तथा आर्जवयुक्ताः प्रज्ञावन्तश्च ऋजुप्राज्ञा मध्यमद्वाविंशतिजिनसाधवो महाविदेहव्रतिनश्च, तेऽपि तथैव नटोदाहरणादेव प्रतिपत्तव्याः, ते हि किल तथैव नटनिरीक्षणं प्रति प्रतिषिद्धाः प्राज्ञत्वात्स्वयं विमृश्य रागादिहेतुतया नटीनिरीक्षणमपि परिहृतवन्तः । ततश्च मध्यमजिनसाधव ऋजुत्वेन यथोपदिष्टानुपालनात् प्राज्ञत्वेनोपदेशमात्रादप्यशेषहेयार्थायूहनेन तत्परिहारसमर्थत्वाच्च सुखप्रतिबोध्याः ।' ___ तृतीयभङ्गवर्तिशिष्याणां स्वरूपमनेनोदाहरणेन ज्ञायते । कोऽपि नरो देवालयं गतः । तत्र लिखितमभवद्-उपानहौ परिधाय देवलाये न प्रवेष्टव्यम् । ततः स उपानहावुत्तार्य हस्ते गृहीत्वा सोपानपङ्क्तिमारोहत्, देवदर्शनं कृत्वोपानही परिधायाऽवातरत् । तमवतरन्तं दृष्ट्वा
નિષેધ આવી જ જાય એમ તેઓ સમજી ન શક્યા તેથી તે ઋજુજડ.
તથા વકજડ એટલે કપટવાળા અને બુદ્ધિ વિનાના. કેટલાક છેલ્લા તીર્થકરના સાધુઓ જેવા, તે પણ આ જ રીતે નન્ટના દૃષ્ટાંતથી જાણવા. તેમને તે જ રીતે ગુરુએ અટકાવ્યા. ફરી બીજીવાર નટીને જોઈ મોડા આવ્યા એટલે ગુરુએ પૂછ્યું. વક્રજડ હોવાથી પેટ દુઃખતું હતું વગેરે ખોટા જવાબ આપ્યા. આગ્રહપૂર્વક પૂછ્યું ત્યારે સાચું કહ્યું. ખૂબ ઠપકો આપ્યો. એટલે જડ હોવાથી બોલ્યા - ‘નટને જ નહીં જોવો’ એમ અમે સમજયા.
તથા ઋજુપ્રાજ્ઞ એટલે સરળતાવાળા અને બુદ્ધિવાળા. બાવીશ ભગવાનના સાધુઓ અને મહાવિદેહના સાધુઓની જેમ. તેમને પણ તે જ રીતે નટના દૃષ્ટાંતથી જાણવા. તેમને તે જ રીતે નટ જોવાનો નિષેધ કર્યો એટલે બુદ્ધિશાળી હોવાથી સ્વયં વિચારી નટીને જોવાનો ત્યાગ કર્યો. તેથી કહ્યા મુજબ કર્યું માટે ઋજુ અને થોડા ઉપદેશથી બધી વાત જાણવા અને તેને ત્યજવા સમર્થ હતા તેથી પ્રાજ્ઞ. આમ સુખેથી સમજાવી શકાય તેવા હતા.
ત્રીજા ભાંગામાં રહેલા શિષ્યોનું સ્વરૂપ આ ઉદાહરણથી જણાય છે. કોઈ માણસ મંદિરે ગયો. ત્યાં લખ્યું હતું, ‘જોડા પહેરી મંદિરમાં ન જવું.” તેથી તેણે જોડા કાઢી હાથમાં લીધા અને મંદિરના પગથિયા ચઢયો. દર્શન કરી જોડા પહેરી નીચે ઉતર્યો. તેને
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
वक्रप्राज्ञज्ञातम्। द्वारपालेन कथितम् - किं त्वयैषा सूचना न दृष्टा ? तेन कथितम् - ओम् दृष्टैव । द्वारपालोऽब्रवीत् - तत्किमर्थमुपानहौ परिधायाऽवतरसि ? स कथितवान् – मया सूचनाया पालनमेव कृतम्, न तु भङ्गः । तत्र लिखितमस्ति यदुपानही परिधाय देवालये न प्रवेष्टव्यम् । मया देवालयप्रवेशसमये उपानही न परिहितौ । सूचनायामिदं लिखितं नास्ति यदुपानही परिधाय देवालयान्न निर्गन्तव्यम् । ततोऽहमुपानहौ परिधाय देवालयान्निर्गतः । द्वारपालस्तस्य किमपि कथयितुं नाऽशक्नोत् । स स्वमार्गं गतः । अयं नरो वक्र आसीत् । तत एव द्वारपालाय वक्रोत्तरं दत्तवान् । स प्राज्ञोऽप्यासीत् । तत एवोपानही परिधाय देवालयान्निर्गमे बाह्यदृष्ट्या सूचनाभङ्गो न भविष्यतीति ज्ञातवान् । वस्तुतस्त्वयं प्राज्ञो नैव भवति, प्रकर्षणाऽज्ञत्वात् ।
ऋजुजडास्तु शिष्या माषतुषमुनिवद्गुरुविषयकं न किमप्यघटमानं चिन्तयन्ति । वक्रजडास्तु शिष्या: वक्रत्वाज्जडत्वाच्च गुरुविषयकमघटमानमपि चिन्तयन्ति । वक्रत्वात्ते गुर्वाज्ञाया छिद्राणि गवेषयन्ति । ततो गुर्वाज्ञायास्तथ्यमर्थं न कुर्वन्ति । तस्याः स्वमनो विकल्पितं स्वानुकूलमेव चार्थं कुर्वन्ति । ते गुरुदत्तविशेषसन्मानादिकं दृष्ट्वा मनसि कुविकल्पाश्चिन्तयन्ति । कदाचिद्गुरुसम्बन्ध्यघटमानमपि चिन्तयन्ति । ततः सुशिष्यैर्न
उतरतो २५॥णे अयुं, 'शु ते ॥ सूयना न iयी ?' तो ह्यु, 'aiयी.' द्वारा पोल्यो, 'तो पछी उभोट पडेशने उतरे छ ?' तो ह्यु, 'भे सूयनानु पालन ४ કર્યું છે, ભંગ નહીં. એમાં લખ્યું છે કે “જોડા પહેરી મંદિરમાં ન જવું. મંદિરમાં જતી વખતે મેં જોડા પહેર્યા ન હતા. સૂચનામાં એવું લખ્યું નથી કે “જોડા પહેરીને મંદિરમાંથી નીકળવું નહીં.' તેથી હું જોડા પહેરીને મંદિરમાંથી નીકળ્યો.” દ્વારપાળ તેને કંઈ પણ કહી ન શક્યો. તે માણસ પોતાના રસ્તે ગયો. તે વક્ર હતો. તેથી જ દ્વારપાળને તેણે વાંકો જવાબ આપ્યો. તે બુદ્ધિશાળી હતો. તેથી જ જોડા પહેરીને મંદિરમાંથી નીકળવામાં બાહ્ય-દષ્ટિથી સુચનાનો ભંગ નહીં થાય એવું તેણે જોયું. હકીકતમાં તો આને બુદ્ધિશાળી ન જ કહેવાય, કેમકે તેનામાં ઘણું જ અજ્ઞાન રહેલું છે.
| ઋજુજડ શિષ્યો માપતુષમુનિની જેમ ગુરુ સંબંધી કંઈ પણ અઘટતું વિચારતા નથી. વક્રજડ શિષ્યો વક્ર હોવાથી અને જડ હોવાથી ગુરુ સંબંધી અઘટતું વિચારે છે. વક્ર હોવાથી તેઓ ગુર્વાજ્ઞાના છિદ્રો શોધે છે. તેથી ગુર્વાજ્ઞાનો સાચો અર્થ નથી કરતા. તેનો પોતાના મનથી વિચારેલો અને પોતાને અનુકૂળ અર્થ કરે છે. તેઓ ગુરુએ આપેલા ઓછા-વધુ સન્માનાદિ જોઈ મનમાં ખરાબ વિકલ્પો કરે છે, ક્યારેક ગુરુ સંબંધી અઘટતું
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुविषयकाघटमानचिन्तननिरोधोपायः ।
३२९
तेषामनुकरणं कर्त्तव्यम् । अत्राऽघटमानपदेन गुरावविद्यमाना दोषा ग्राह्याः । ते गुरोरसद्दोषाश्चिन्तयन्ति । गुरौ विद्यमाना अपि दोषा न चिन्तनीयाः । गुरावविद्यमानास्तु दोषाः सुतरां न चिन्तनीयाः । यद्वाऽघटमानपदेन गुरोरतिशयेनाऽशुभं ग्राह्यम् । ततस्ते गुरोरत्यशुभं चिन्तयन्ति ।
यथा वक्रजडाः शिष्याः गुरुविषयकमघटमानं चिन्तयन्ति तथा सुशिष्यैर्न करणीयम् । अत्र कश्चिदविनयी शिष्यः प्राह - 'भो ! गुरुविषयकस्याऽघटमानस्य चिन्तनं किमर्थं निषिध्यते । यतो गुरुः प्रत्यक्षमेव पक्षपातं कुर्वाणो दृश्यते । ततो युक्तमेवाऽघटमानचिन्तनम् । क्रियानुसारेणैव हि प्रतिक्रिया भवतीति ।' यद्वा कश्चिद्विनयी शिष्यः प्राह - 'भो ! भवता गुरुविषयकाऽघटमानचिन्तनं निषिद्धं तद्युक्तमेव । परन्तु तस्य कोप्युपायोऽस्ति न वा ?' एताभ्यां द्वाभ्यामपि शिष्याभ्यामुत्तरार्धेनोत्तरं ददाति । प्रथमशिष्यायैवमुत्तरो दत्तः । 'भोः शिष्य ! त्वं मन्यसे यद्गुरुणा पक्षपातः कृतः । इदं तु बाह्यदृशः फलम् । यदि त्वं तत्त्वदृष्ट्याऽनुप्रेक्षिष्यसे तहि ज्ञास्यसि यदिदं सर्वं स्वपूर्वजन्मकृतस्य कर्मणो फलमस्ति । यदि पूर्वजन्मनि त्वमशुभं कर्म नाऽकरिष्यत्तर्हि सम्प्रति गुरुरपि पक्षपातं नाऽकरिष्यत् । त्वत्कर्मविपाकप्रेरितेनैव हि तेन पक्षपातः कृतः । अतो नाऽत्र गुरोर्लेशमात्रोऽपि दोषोऽस्ति, પણ વિચારે છે. તેથી સુશિષ્યોએ તેમનું અનુકરણ ન કરવું. અહીં “અઘટતું' શબ્દથી ગુરુમાં નહીં રહેલા દોષો લેવા. તેઓ ગુરુમાં નહીં રહેલા દોષો વિચારે છે. ગુરુમાં વિદ્યમાન દોષો પણ વિચારવા ન જોઈએ. તો પછી ગુરુમાં નહીં રહેલા દોષો તો સુતરાં ન વિચારવા. અથવા “અઘટતું' શબ્દનો અર્થ ગુરુનું ખૂબ જ અશુભ એવો કરવો. તેથી તેઓ ગુરુનું ખૂબ અશુભ વિચારે છે.
જેમ વકજડ શિષ્યો ગુરુસંબંધી અઘટતું વિચારે છે તેમ સુશિષ્યોએ ન કરવું. અહીં કોઈક અવિનયી શિષ્ય કહે છે – “અરે ! ગુરુસંબંધી અઘટતું વિચારવાની ના કેમ પાડો છો ? કેમકે ગુરુ પ્રત્યક્ષથી અઘટતું કરતા દેખાય છે. તેથી અઘટતું વિચારવું યોગ્ય જ છે. ક્રિયાને અનુસાર જ પ્રતિક્રિયા થાય છે.” અથવા કોઈક વિનયી શિષ્ય કહે છે. અરે ! તમે ગુરુ સંબંધી અઘટતું વિચારવાની ના પાડી તે બરાબર જ છે. પણ તેનો કોઈ ઉપાય છે કે નહીં ?' આ બન્ને શિષ્યોને ઉત્તરાર્ધથી જવાબ આપે છે. પહેલા શિષ્યને આ રીતે જવાબ આપ્યો, “અરે શિષ્ય ! તું માને છે કે ગુરુએ પક્ષપાત કર્યો. આ તો બાહ્યદૃષ્ટિનું ફળ છે. જો તું તત્ત્વદૃષ્ટિથી વિચારીશ તો તને ખબર પડશે કે આ બધું પોતે પૂર્વ જન્મમાં કરેલા કર્મનું ફળ છે. જો તે પૂર્વભવમાં અશુભ કર્મ ન કર્યું હોત તો અત્યારે ગુરુએ પણ પક્ષપાત ન કર્યો હોત. તારા કર્મના ઉદયથી પ્રેરાઈને જ તેમણે પક્ષપાત
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
गुरुदत्तविशेषसन्मानादेस्तात्त्विकं निमित्तं चिन्त्यम् ।
दोषस्तु त्वत्कृतकर्मणामेवाऽस्ति यन्नोदितगुरुणा पक्षपातः कृतः । सर्वे स्वकृतकर्मणो फलं प्राप्नुवन्ति, नाऽकृतकर्मणो फलं प्राप्यते, कृतनाशाऽकृताऽऽगमप्रसङ्गात् । युक्तमुक्तं त्वया यत्क्रियानुसारेणैव हि प्रतिक्रिया भवति । क्रिया च त्वत्कर्मभिः कृता । अत उपालम्भ त्वया निजकर्मभ्य एव दातव्यः । गुरुस्तु निमित्तमात्रं वर्तते । कर्माण्येव जीवाय सुखदुःखे ददति । अन्यत्सर्वं तु निमित्तमात्रमेव । बाह्यग्बाह्यनिमित्तं पश्यति, तत्त्व तात्त्विकनिमित्तं पश्यति । पक्षपातस्य बाह्यनिमित्तं गुरुः, तात्त्विकनिमित्तं तु कर्म । अतः कर्म एवोपालब्धव्यं न तु गुरुः । प्रस्तरेणाऽऽहतः श्वा प्रस्तरमेव भषति खादति च सिंहस्तु शरं प्राप्य तत्क्षेपकमेवाऽनुधावति । एवं त्वयाऽपि सिंहसमेन भवितव्यम् न तु श्वतुल्येन । इदमुक्तं भवति - शुभाशुभयोः कार्ययोर्बाह्यनिमित्तं प्रेक्ष्य रागद्वेषौ न करणीयौ, तत्तात्त्विकनिमित्तं कर्माऽवगत्य तत्क्षपणार्थमेव यतनीयम् । यदुक्तं श्रीधर्मदासगणिविरचितोपदेशमालायां
'१ पत्थरेणाहओ किवो पत्थरं डक्कुमिच्छइ ।
मिगारिओ सरं पप्प सरुप्पतिं विमग्गइ ॥१३९॥'
-
કર્યો. માટે અહીં ગુરુનો થોડો પણ દોષ નથી, દોષ તો તેં કરેલા કર્મોનો જ છે, કે જેનાથી પ્રેરાઈને ગુરુએ પક્ષપાત કર્યો. બધા પોતે કરેલા કર્મનું ફળ પામે છે, નહીં કરેલા કર્મનું ફળ કોઈ પામતું નથી, કેમકે તો પછી કૃતનો નાશ થાય અને અકૃતનો આગમ થાય. તેં જે કહ્યું કે, ‘ક્રિયાને અનુસારે જ પ્રતિક્રિયા થાય છે' તે બરાબર કહ્યું. ક્રિયા તારા કર્મોએ કરી. માટે ઠપકો પણ તારે તારા કર્મોને જ આપવો. ગુરુ તો નિમિત્તમાત્ર છે. કર્મો જ જીવને સુખ-દુઃખ આપે છે. બાકી બધું તો નિમિત્તમાત્ર જ છે. બાહ્યદૃષ્ટિવાળો બાહ્ય નિમિત્તને જુવે છે, તત્ત્વદૅષ્ટિવાળો તાત્ત્વિકનિમિત્તને જુવે છે. પક્ષપાતનું બાહ્યનિમિત્ત ગુરુ છે, તાત્ત્વિકનિમિત્ત તો કર્મ છે. માટે કર્મને જ ઠપકો આપવો ગુરુને નહીં. કૂતરાને પત્થર મારવાથી તે પત્થરને જ ભસે છે અને બચકા ભરે છે. સિંહ તો બાણ પામીને તેને ફેંકનારાની પાછળ જ દોડે છે. આમ તારે પણ સિંહ જેવા થવું, કૂતરા જેવા નહીં. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે શુભ અને અશુભકાર્યનું બાહ્યનિમિત્ત જોઈને રાગદ્વેષ ન કરવા, પણ તેનું તાત્ત્વિકનિમિત્ત કર્મ છે એમ જાણીને તેને ખપાવવા માટે યત્ન કરવો જોઈએ. ઉપદેશમાળામાં કહ્યું છે કે - ‘પત્થરથી હણાયેલો કૂતરો પત્થરને કરડવા ઇચ્છે છે. સિંહ બાણ પામીને તેની ઉત્પત્તિને શોધે છે. એટલે કે બાણ ક્યાંથી આવ્યું તે શોધે
-
१. प्रस्तरेणाहतः क्लीबः प्रस्तरं दष्टुमिच्छति ।
मृगारिः शरं प्राप्य शरोत्पत्तिं विमृगयते ॥ १३९ ॥
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तविंशतितमं वृत्तम् ।
३३१ ततस्त्वया निजकर्माण्येवोपालब्धव्यानि, न तु गुरुः ।' एवं प्रथमशिष्यायोत्तरं दत्तम् ।
द्वितीयशिष्यपृष्टप्रश्नस्योत्तरमेवं दत्तवान्ग्रन्थकारः । - ‘भोः शिष्य ! गुरुविषयकाऽघटमानचिन्तननिरोधोपायोऽस्त्येव । यो दोषवान्दृश्यते तदुपरि मनसि कुविकल्पा भवन्ति । यदि गुरोर्दोषं दृश्यते तर्हि गुरोरुपरि मनसि कुविकल्पा भवन्ति । यदि दोषाऽऽधारः किञ्चिदन्यन्मन्यते तर्हि तस्मायेवोपालम्भो दीयते । अतो गुरुविषयकाऽशुभचिन्तननिरुन्धनार्थं त्वया दोषाऽऽधारः स्वकृतकर्म मन्तव्यः । ततस्त्वमुपालम्भमपि कर्मणे एव दास्यसि, न तु गुरवे । अयमेव हि गुरुविषयककुविकल्पनिरोधोपायो यत्स्वकृतकर्मदोषं दृष्ट्वा स्वकृतकर्मैवोपालभनीयम् ।' ॥२६॥
अवतरणिका -एवं स्वकृतकर्मणे दोषदानस्य गुरुविषयककुविकल्पनिरोधोपायत्वं प्रदाऽधुना गुरुभक्त्या सर्वं मनोवाञ्छितं भवतीति दर्शयति - मूलम् - चक्कित्तं इंदत्तं गणहर-अरहंतपमुहचारुपयं ।
मणवंछियमवरंपि हु, जायइ गुरुभत्तिजुत्ताणं ॥२७॥ छाया - चक्रित्वं इन्द्रत्वं गणधर-अर्हत्प्रमुखचारुपदम् ।।
मनोवाञ्छितमपरमपि खलु, जायते गुरुभक्तियुक्तानाम् ॥२७॥ दण्डान्वयः - गुरुभत्तिजुत्ताणं चक्कित्तं इंदत्तं गणहरअरहंतपमुहचारुपयं मणवंछियमवरंपि છે.” તેથી તારે તારા કર્મોને જ ઠપકો આપવો, ગુરુને નહીં. આમ પહેલા શિષ્યને જવાબ આપ્યો.
બીજા શિષ્ય પૂછેલા પ્રશ્નનો ઉત્તર ગ્રન્થકાર આ રીતે આપે છે – “અરે શિષ્ય ! ગુરુસંબંધી અઘટતા વિચારનો નિરોધ કરવાનો ઉપાય છે જ. જે દોષવાળો દેખાય છે તેની ઉપર મનમાં ખરાબ વિચાર આવે છે. જો દોષનો આધાર કંઈક બીજુ મનાય તો તેને જ ઠપકો અપાય. માટે ગુરુસંબંધી અશુભવિચારનો વિરોધ કરવા તારે દોષનો આધાર તારા કર્મોને માનવો. પછી ઠપકો પણ તું કર્મને જ આપીશ, ગુરુને નહીં. ગુરુ સંબંધી ખરાબ વિચારોને અટકાવવાનો આ જ ઉપાય છે કે પોતે કરેલા કર્મોનો દોષ वियारी पोते ४२८भने ४ ४५ो आपको. (२६)
અવતરણિકા - આમ “ગુરુ સંબંધી ખરાબ વિચારોને અટકાવવાના ઉપાય તરીકે પોતે કરેલા કર્મોને દોષ આપવો’ એમ જણાવી હવે ‘ગુરુભક્તિથી બધું મનવાંછિત મળે छ' सम हेमा छ -
શબ્દાર્થ - ગુરુભક્તિવાળાને ચક્રવર્તિપણું, ઇંદ્રપણું, ગણધર પદ, અરિહંત પદવી
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
गुरुभक्तियुक्तानां मनोवाञ्छितं भवति ।
हु जायइ ॥२७॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - गुरुभक्तियुक्तानाम् - गुरुः - पापलघुः, तस्य भक्तिः-सेवेति गुरुभक्तिः, तया युक्ताः - समन्विता इति गुरुभक्तियुक्ताः, तेषामिति गुरुभक्तियुक्तानां शिष्याणामिति गम्यम्, चक्रित्वं - चक्री - षट्खण्डप्रभुश्चतुर्दशरत्नस्वामिनवनिधानाधिपतिश्चक्रवर्ती, तस्य भाव इति चक्रित्वम्, इन्द्रत्वम् – इन्द्रः - ऐश्वर्ययुक्तो देवप्रभुः, तस्य भाव इतीन्द्रत्वम्, गणधरार्हत्प्रमुखचारुपदं - गणधरः - साधुसमुदायरूपं गणं धारयतीति गणधरः, यद्वा तीर्थंकरस्य प्रधानशिष्यः, अर्हन् – अष्टप्रातिहार्ययुतश्चतुस्त्रिंशदतिशयसमेतः पञ्चत्रिंशद्वाणीगुणसंयुक्तो जिननामकर्मविपाकोदयवेदी त्रिभुवनजनपूजायोग्यः सर्वज्ञः सर्वदर्शी धर्मतीर्थस्थापकः, गणधरश्चाहँश्चेति गणधरार्हन्तौ, तौ प्रमुखौ – प्रधानभूतौ येषु त इति गणधरार्हत्प्रमुखाः, चारु - सुंदरम्, तच्च तत्पदम् - पदवीति चारुपदम्, गणधरार्हत्प्रमुखानां चारुपदमिति गणधराहत्प्रमुखचारुपदम्, मनोवाञ्छितम् - मनसा - अन्तःकरणेन वाञ्छितम् - अभिलषितमिति मनोवाञ्छितम्, अपरम् - उपर्युक्तातिरिक्तम्, अपि - उपर्युक्तं तु जायते एवापरमपि जायते इति द्योतनार्थम्, हु - निश्चयेन, जायते - भवति ।
अयं वाक्यार्थः । अधुना विवेचनार्थ:-कस्मिंश्चिदपि कार्ये शिष्यस्य प्रेरणा द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां भवति । १) कार्यफलदर्शनेन २) विपरीतकार्यापायदर्शनेन च । यथा श्रीशय्यंभवसूरिनिर्मितदशवैकालिकसूत्रस्य विनयसमाधिनामनवमाध्ययनस्य प्रथमोद्देशके
વગેરે સુંદર પદવીઓ અને મનવાંછિત બીજું પણ મળે છે. (૨૭)
હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાર્થ - ચક્રવર્તી એટલે છ ખંડનો માલિક. તેની પાસે ૧૪ રત્નો અને ૯ નિધાન હોય છે. ઇન્દ્ર એટલે દેવોનો સ્વામી. સાધુ-સાધ્વીના સમુદાયરૂપ ગણને ધારણ કરે તે ગણધર, અથવા તીર્થંકરના પ્રધાન શિષ્ય તે ગણધર. આઠ પ્રાતિહાર્યથી શોભતા, ૩૪ અતિશયોથી યુક્ત, વાણીના ૩૫ ગુણોથી યુક્ત, જિનનામકર્મના વિપાકોદયને ભોગવનારા, ત્રણ ભુવનના લોકોની પૂજાને યોગ્ય, સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી ધમતીથની સ્થાપના કરનારા તે અરિહંત. જે શિષ્ય ગુરુની ભક્તિ કરે છે તેને ચક્રવર્તિપણું, ઇંદ્રપણું, ગણધરપણું, અરિહંતપણું. વગેરે સુંદર પદવીઓ અને મનવાંછિત બીજું પણ મળે છે.
આ વાક્યર્થ કહ્યો. હવે વિવેચનાર્થ કહીએ છીએ. કોઈપણ કાર્યમાં શિષ્યને બે રીતે પ્રેરણા કરી શકાય – ૧) કાર્યનું ફળ બતાવીને અને ૨) વિપરીત કાર્યના નુકસાન બતાવીને. જેમકે - દશવૈકાલિકસૂત્રના નવમા અધ્યયનના પહેલા ઉદ્દેશામાં ગુરુની
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिष्यस्य द्विविधा प्रेरणा ।
३३३ गुर्वाशातनाया अनर्थकारित्वं प्रदर्श्य तृतीयोद्देशके च गुरुभक्तिफलं प्रदर्श्य शिष्यस्य गुरुभक्तौ प्रेरणा कृता । तथाहि -
• १थंभा व कोहा व मयप्पमाया, गुरुसगासे विणयं न सिक्खे । सो चेव उ तस्स अभूइभावो, फलं व कीअस्स वहाय होइ ॥१॥ जे आवि मंदित्ति गुरुं विइत्ता, डहरे इमे अप्पसुअत्ति नच्चा ।
हीलंति मिच्छं पडिवज्जमाणा, करंति आसायण ते गुरूणं ॥२॥' इत्यादिकमुक्तं प्रथमोद्देशके ।
• २आयरियं अग्गिमिवाहिअग्गी, सुस्सूसमाणो पडिजागरिज्जा । आलोइयं इंगिअमेव नच्चा, जो छंदमाराहयइ स पूज्जो ॥१॥ आयारमट्ठा विणयं पउंजे, सुस्सूसमाणो परिगिज्झ वक्कं । जहोवइट्ठ अभिकंखमाणो, गुरुं तु नासाययइ स पुज्जो ॥२॥'
આશાતનાના નુકસાન બતાવી અને ત્રીજા ઉદ્દેશામાં ગુરુની ભક્તિનું ફળ બતાવી શિષ્યને ગુરુભક્તિમાં પ્રેરણા કરી છે. તે આ રીતે - “અભિમાનથી. ક્રોધથી, મદથી કે પ્રમાદથી જે ગુરુ પાસે વિનય શીખતો નથી, વાંસના ફળની જેમ તેનો તે જ અશુભભાવ તેના વધ માટે થાય છે. જેઓ ગુરુને મંદ, ઉંમરમાં નાના, ઓછું ભણેલા જાણીને મિથ્યાત્વ પામીને તેમની હીલના કરે છે તેઓ ગુરુની આશાતના કરે છે.” આમ પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યું. “બ્રાહ્મણ જેમ અગ્નિની સેવા કરે તેમ શિષ્ય ગુરુની સેવા કરીને એમનું ધ્યાન રાખવું. એમની નજર, ઇંગિત જાણીને જે તેમની ઇચ્છાને આરાધે છે તે પૂજય છે. આચાર માટે વિનય કરે, સેવા કરતા વાક્યને ગ્રહણ કરે, ગુરુએ કહ્યા પ્રમાણે ઇચ્છ,
१. स्तम्भात् वा क्रोधात् वा मदप्रमादात्, गुरुसकाशे विनयं न शिक्षते ।
सः एव तु तस्य अभूतिभावः फलमिव कीचकस्य वधाय भवति ॥१॥ ये चापि मन्द इति गुरुं विदित्वा, लघवः इमे अल्पश्रुता इति ज्ञात्वा । हीलयन्ति मिथ्यात्वं प्रतिपद्यमानाः कुर्वन्ति आशातनां ते गुरूणाम् ॥२॥ २. आचार्यं अग्निमिवाहिताग्निः शुश्रूषमाणः प्रतिजागृयात् ।
आलोकितं इङ्गितमेव ज्ञात्वा, यः छन्दः आराधयति सः पूज्यः ॥१॥ आचारार्थं विनयं प्रयुक्ते, शुश्रूषमाणः परिगृह्य वाक्यम् । यथोपदिष्टं अभिकाङ्क्षमाणः, गुरुं तु नाशातयति सः पूज्यः ॥२॥
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
चक्रिण ऋद्धयः । इत्यादिकमुक्तं तृतीयोद्देशके । एवमन्यत्रापि ज्ञेयम् । अस्मिन्श्लोके गुरुभक्तिफलदर्शनेन शिष्यस्य गुरुभक्तौ प्रेरणा कृता । __शिष्यो गुरुभक्त्या गुरुमनः सन्तोषयति । ततः शिष्यो गुरुभक्तिफलरूपेण मनोवाञ्छितमवाप्नोति । गरुभक्तेरुत्कृष्टफलं परमपदप्राप्तिः । यदि तया परमपदमप्यवाप्यते त_न्यपदप्राप्तिस्तु तयाऽवश्यं भवति । __चक्रवर्ती षण्णवतिकोटिग्रामस्वाम्यस्ति । तस्यान्तःपुरे चतुःषष्टिसहस्राणि राज्यः सन्ति । द्वात्रिंशत्सहस्राणि मुकुटबद्धराजानस्तं सेवन्ते । तस्य सैन्ये चतुरशीतिलक्षाणि हस्तिनः, तावन्त एव अश्वाः, तावन्त एव रथाः, षण्णवतिकोटयश्च पदातयः सन्ति । तत्सैन्यशिबिरं द्वादशयोजनविस्तृतं भवति । चक्रवत्येवमादिप्रभूतर्धीनां स्वामी भवति । यदुक्तं मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिनिर्मितपुष्पमालायाः स्वोपज्ञटीकायां दशमश्लोकविवरणे षोडशतीर्थकृच्छ्रीशान्तिनाथचरित्रे – “१तओ अन्नया जम्मंतरोवचियपुण्णसंभारवसओ समुप्पन्नाइं सेणावइ १ गाहावइ २ पुरोहिय ३ गय ४ तुरय ५ वड्डइ ६ इत्थी ७ चक्क ८ छत्त ९ चम्म १० मणि ११ कागिणि १२ खग्ग १३ दंड १४ लक्खणाई ગુરુની આશાતના ન કરે, તે પૂજ્ય છે.” આમ ત્રીજા ઉદ્દેશામાં કહ્યું. એમ બીજે પણ જાણવું. આ શ્લોકમાં ગુરુભક્તિનું ફળ બતાવી શિષ્યને ગુરુભક્તિમાં પ્રેરણા કરી.
શિષ્ય ગુરુની ભક્તિ કરીને ગુરુના મનને સંતોષે છે. તેથી ગુરુભક્તિના ફળરૂપે તેને મનવાંછિત મળે છે. ગુરુભક્તિનું ઉત્કૃષ્ટ ફળ પરમપદની પ્રાપ્તિ છે. જો તેનાથી પરમપદ મળતું હોય તો બીજા પદો તો તેનાથી અવશ્ય મળે.
ચક્રવર્તિ ૯૬ કરોડ ગામનો માલિક છે. તેના અંતઃપુરમાં ૬૪,000 રાણીઓ હોય છે. ૩૨,૦૦૦ મુગટબદ્ધ રાજાઓ તેની સેવા કરે છે. તેના સૈન્યમાં ૮૪ લાખ હાથી હોય છે, તેટલા જ ઘોડા, તેટલા જ રથ અને ૯૬ કરોડ પાયદળ હોય છે. તેના સૈન્યની છાવણી ૧૨ યોજનાના વિસ્તારવાળી હોય છે. ચક્રવર્તી આ અને આવી બીજી ઋદ્ધિઓનો સ્વામી હોય છે. પુષ્પમાળાની સ્વોપા ટીકામાં દશમા શ્લોકના વિવરણમાં શ્રી શાંતિનાથભગવાનના ચરિત્રમાં માલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે ચક્રવર્તિની ઋદ્ધિ આ રીતે બતાવી છે - “પછી એકવાર પૂર્વભવમાં બાંધેલા પુણ્યને લીધે ૧) સેનાપતિ २) गृहपति 3) पुरोहित ४) हाथी ५) घोडो ६) सुथार ७) स्त्री ८) 23 ८) छत्र ૧૦) ચર્મ ૧૧) મણિ ૧૨) કાકિણિ ૧૩) તલવાર ૧૪) દંડ આ ૧૪ રત્નો ઉત્પન્ન १. ततः अन्यदा जन्मान्तरोपचितपुण्यसम्भारवशतः समुत्पन्नानि सेनापति १ गृहपति २ पुरोहित ३
गज ४ तुरग ५ वर्धकि ६ स्त्री ७ चक्र ८ छत्र ९ चर्म १० मणि ११ काकिणि १२ खड्ग
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
चक्रिण ऋद्धयः ।
३३५ चउदस रयणाई, साहियं सयलभरहवासं, संजाओ जहुत्तचउदसण्हं रयणाणं नवण्हं महानिहीणं सोलण्हं देवसहस्साणं बत्तीसाए रायसहस्साणं बत्तीसाए उडुकल्लाणियासहस्साणं, पिंडवासवर्तिद्वात्रिंशदङ्गनासहस्राणामित्यर्थः, बत्तीसाए जणवयकल्लाणियासहस्साणं, राजवंशजद्वात्रिंशदङ्गनासहस्राणामिति हृदयं, बत्तीसाए बत्तीसइबद्धाणं नाडगसहस्साणं तिण्हं तेवट्ठाणं सूयसयाणं अट्ठारसण्हं सेणिप्पसेणीणं पत्तेयं चुलसीहयगयरहसयसहस्साणं छन्नईए भिच्चकोडीणं बावत्तरीए पुरवरसहस्साणं बत्तीसाए जणवयसहस्साणं छन्नइए गामकोडीणं नवनउए दोणयसहस्साणं अडयालीसाए पट्टणसहस्साणं चउवीसाए कब्बडसहस्साणं चउवीसाए मडंबसहस्साणं वीसाए आगरसहस्साणं सोलसण्हं खेडगसहस्साणं चउद्दसण्हं संबाहसहस्साणं छप्पण्णाए अंतरोदगाणं एगूणपण्णाए कुरज्जाणं अहिवई महाचक्कवट्टी ।' चक्रवतित्वं भौतिकमनुष्यपदेषु सर्वश्रेष्ठं पदमस्ति ।
थया. संपूर्ण भरतक्षेत्र साध्यु. १४ २त्नो, ८ महानिधि, १६,००० वो, उ२,००० २८%81, 3२,000 पिंडवासमा २डेली स्त्रीमो, 3२,००० २।४न्यासी, ३२,000 ३२ पद्ध नाटी, 363 २सोऽया, १८ श्रेणी-श्रेणी, ६२४मा ८४ साथी -घोड।-२थ, ८६ रो3 नोरो, ७२,000 नगरी, 3२,000 १२१, ८६ रोड म, ८८,000 द्रो, ४८,००० पत्तन, २४,००० ४2, २४,००० म०, २०,000 मा२, १६,000 पेट, १४,000 संवा५, ५६ अंतरो६४, ४८ ४योन। अधिपति यqता थया." ચક્રવર્તિપણું એ મનુષ્યોના ભૌતિક પદોમાં સર્વશ્રેષ્ઠ પદ છે.
१३ दण्ड १४ लक्षणानि चतुर्दशरत्नानि, साधितं सकलभरतवर्ष, सञ्जातः यथोक्तचतुर्दशानां रत्नानां, नवानां महानिधीनां, षोडशसहस्राणां देवानां, द्वात्रिंशत्सहस्त्राणां राज्ञां, द्वात्रिंशत्सहस्राणां ऋतुकल्याणिकानां, पिण्डवासतिद्वात्रिंशत्सहस्राङ्गनानामित्यर्थः, द्वात्रिंशत्सहस्राणां, जनपदकल्याणिकानां राजवंशजद्वात्रिंशत्सहस्राङ्गनानामिति हृदयम्, द्वात्रिंशत्सहस्त्राणां द्वात्रिंशद्वद्धनाटकानां, त्रिषष्ट्यधिकत्रिशतानां सूदानां, अष्टादशानां श्रेणिप्रश्रेणीनां प्रत्येकं चतुरशीतिशतसहस्राणां हयगजरथानां, षण्णवतिकोटीनां भृत्यानां, द्विसप्ततिसहस्राणां पुरवराणां, द्वात्रिंशत्सहस्राणां जनपदानां, षण्णवतिकोटिग्रामाणां, नवनवतिसहस्राणां द्रोणानां, अष्टचत्वारिंशत्सहस्राणां पत्तनानां, चतुर्विंशतिसहस्राणां कर्बटानां, चतुर्विंशतिसहस्राणां मडम्बानां, विंशतिसहस्राणां आकराणां, षोडशसहस्राणां खेटानां, चतुर्दशसहस्राणां सम्बाधानां, षट्पञ्चाशतः अन्तरोदकानां, एकोनपञ्चाशतः कुराज्यानां अधिपतिः महाचक्रवर्ती ।
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
इन्द्रर्द्धयः । इन्द्रस्तत्तद्देवलोकवतिसर्वदेवानां प्रभुरस्ति । असङ्ख्येयदेवास्तं सेवन्ते । इन्द्राश्चतुःषष्टिः सन्ति । तद्यथा भवनपतिदेवानां विंशतीन्द्राः, व्यन्तरदेवानां षोडशेन्द्राः, वानमन्तरदेवानां षोडशेन्द्राः, सूर्यचन्द्रदेवानां द्वाविन्द्रौ, वैमानिकदेवानाञ्च दशेन्द्राः, यदुक्तं श्रीभद्रबाहुस्वामिप्रणीतकल्पसूत्रस्य महोपाध्यायश्रीविनयविजयकृतटीकायां- 'दश वैमानिकाः विंशतिर्भवनपतयः द्वात्रिंशद्वयन्तराः द्वौ ज्योतिष्कौ इति चतुःषष्टिरिन्द्राणाम् ।' अत्रेदमवधेयम् - उपर्युक्तचतुःषष्टीन्द्रेष्वेकः सूर्येन्द्र एकश्च चन्द्रेन्द्रः स्तः । इदं जात्यपेक्षया ज्ञेयम् । तिर्यग्लोकेऽसङ्ख्येयाः सूर्या असङ्ख्येयाश्च चन्द्राः सन्ति । तेषु सर्वेषु प्रत्येकमेकैक इन्द्रोऽस्ति । ततो यदि सर्वेषां सूर्येन्द्राणामेका जातिगण्यते सर्वेषाञ्च चन्द्रेन्द्राणामेका जातिगण्यते तहि चतुःषष्टीन्द्रा भवन्ति । यदि व्यक्त्यपेक्षया सर्वे सूर्येन्द्राः सर्वे च चन्द्रेन्द्राः पृथग्पृथग्गण्यन्ते तर्हि असङ्ख्येया इन्द्रा भवन्ति । ते सर्वेऽपीन्द्राः प्रभूतदेवदेवीनां स्वामित्वं कुर्वन्ति । यथा सौधर्मेन्द्रः द्वात्रिंशल्लक्षविमानानां, चतुरशीतिसामानिकसहस्राणां, त्रयस्त्रिंशत्रायस्त्रिंशानां, चतुर्णा लोकपालानां, अष्टानामग्रमहिषीणां, तिसृणां पर्षदां, सप्तानीकानां, सप्तसेनापतीनां, षट्त्रिंशत्सहस्राधिकत्रिलक्षानामात्मरक्षकानामाधिपत्यं करोति । यदुक्तं भद्रबाहुस्वामिप्रणीतश्रीकल्पसूत्रे प्रथमव्याख्याने इन्द्रवर्णने – “से णं तत्थ बत्तीसाए
ઇન્દ્ર તે તે દેવલોકમાં રહેલા બધા દેવોનો માલિક છે. અસંખ્ય દેવો તેની સેવા કરે છે. ઇન્દ્રો ૬૪ છે. તે આ પ્રમાણે - ભવનપતિદેવોના ૨૦ ઇન્દ્રો, વ્યંતર દેવોના ૧૬ ઇન્દ્રો, વાણવ્યંતરદેવોના ૧૬ ઇન્દ્રો, સૂર્ય-ચંદ્ર દેવોના બે ઇન્દ્ર અને વૈમાનિક દેવોના ૧૦ छन्द्रो. स्पसूत्रनी सुपोषित टीम युं छे - " वैमानिना, वाश भवनपतिना, ૩૨ વ્યંતરના, બે જ્યોતિષના એમ ૬૪ ઇન્દ્રો છે” અહીં આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી - ઉપર કહેલા ૬૪ ઇન્દ્રોમાં એક સૂર્યેન્દ્ર અને એક ચન્દ્ર છે. આ જાતિની અપેક્ષાએ સમજવું. તિરસ્કૃલોકમાં અસંખ્ય સૂર્યો અને અસંખ્ય ચન્દ્રો છે. તે દરેકમાં એક-એક ઇન્દ્ર છે. તેથી જો બધા સૂર્યેન્દ્રોની એક જાતિ ગણીએ અને બધા ચન્દ્રન્દ્રોની એક જાતિ ગણીએ તો ૬૪ ઇન્દ્ર થાય. જો વ્યક્તિની અપેક્ષાએ બધા સર્મેન્દ્રો અને બધા ચન્દ્રો જુદા જુદા ગણાય તો અસંખ્ય ઇન્દ્રો થાય. તે બધા ઇન્દ્રો ઘણા દેવ-દેવીના સ્વામી હોય છે. જેમકે સૌધર્મેન્દ્ર ૩૨ લાખ વિમાનોનો, ૮૪ હજાર સામાનિકોનો, ૩૩ ત્રાયશ્ચિંશોનો, ચાર લોકપાલોનો, આઠ પટરાણીઓનો, ત્રણ પર્ષદાઓનો, સાત સૈન્યોનો, સાત સેનાપતિઓનો, ત્રણ લાખ ૩૬ હજાર આત્મરક્ષકોના અધિપતિ છે. કલ્પસૂત્રના પહેલા વ્યાખ્યાનમાં કહ્યું छ - "ते त्यां 3२ ४४२ विमानो, ८४ ४२ सामानि हेवो, 33 त्रायस्त्रिंश हेवो, १. सः तत्र द्वात्रिंशत्सहस्राणां विमानावासानां, चतुरशीतिसहस्राणां सामानिकानां, त्रयस्त्रिंशतः
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
गणधरद्धिः।
३३७ विमाणावाससयसाहस्सीणं चउरासीए सामाणिअसाहस्सीणं तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं चउण्हं लोगपालाणं अट्ठण्हं अग्गमहिसीणं सपरिकराणं तिण्हं परिसाणं सत्तण्हं अणिआणं सत्तण्हं अणिआहिवईणं चउण्हं चउरासीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूणं सोहम्मकप्पवासीणं वेमाणियाणं देवाणं देवीण यत्ति आहेवच्चं पोरेवच्चं सामित्तं भट्टित्तं महत्तरगत्तं आणाईसरसेणावच्चं कारेमाणे पालेमाणे....विहरइ ।' इन्द्रा महर्द्धयः सन्ति । तेषां शक्तिरचिन्त्याऽस्ति ।
तीर्थङ्करस्य मुख्यशिष्या गणधरा उच्यन्ते । ते प्रभुमुखात्रिपदीमवाप्यान्तर्मुहूर्त्तमात्रेण द्वादशाङ्गी रचयन्ति । ते तीव्रमेधाविनः सन्ति । ते विनयादिगुणनिधयः सन्ति । प्रभुः प्रथमप्रहरं यावद्देशनां ददाति । ततः प्रभुपादपीठे उपविश्य प्रथमगणधरो द्वितीयप्रहरे देशनां ददाति । गणधराः प्रभूतशिष्यस्वामिनः सन्ति । ते लब्धिकोषरूपाः सन्ति ।
तीर्थङ्करजीवाश्चरमभवादग्तृितीयभवे विंशतिस्थानकेभ्य एकद्व्यादीनि सर्वाणि वा स्थानकान्याऽऽराध्य शुभभावनया तीर्थङ्करनामकर्म निकाचयन्ति । तानि च स्थानका
ચાર લોકપાલો, પરિવારસહિત ૮ પટરાણીઓ, ત્રણ પર્ષદા, સાત સૈન્ય, સાત સેનાપતિ, આત્મરક્ષકદેવોની ચાર ચોર્યાસીહજારી અને બીજા સૌધર્મ દેવલોકમાં રહેનારા ઘણા વૈમાનિક દેવો અને દેવીઓનું આધિપત્ય, અગ્રગામિપણું, સ્વામિપણું ભર્તાપણું, મહત્તરપણું, આજ્ઞાના ઐશ્વર્યથી સેનાપતિપણે કરાવતા અને પાળતા વિચરે છે.” ઇન્દ્રો મોટી ઋદ્ધિવાળા હોય छ. तेमनी शस्ति साथित्य होय छे.
તીર્થકરના મુખ્ય શિષ્યો ગણધર કહેવાય છે. તેઓ પ્રભુના મુખમાંથી ત્રિપદી પામી માત્ર અંતર્મુહૂર્તમાં દ્વાદશાંગી રચે છે. તેઓ તીવ્રબુદ્ધિવાળા હોય છે. તેઓ વિનયાદિ. ગુણોના ભંડાર હોય છે. પ્રભુ પહેલો પ્રહર દેશના આપે છે. પછી પ્રભુના પાદપીઠ ઉપર બેસીને પહેલા ગણધર બીજા પ્રહરે દેશના આપે છે. ગણધરો ઘણા શિષ્યોના સ્વામી હોય छ. तो सब्धिन भंड।२ डोय छे.
તીર્થકરના જીવો છેલ્લા ભવની પહેલાના ત્રીજા ભવે વીશ સ્થાનકોમાંથી એક, બે વગેરે કે બધા સ્થાનકોની આરાધના કરી શુભભાવનાથી તીર્થંકરનામકર્મની નિકાચના કરે
त्रायस्त्रिंशानां, चतुर्णा लोकपालानां, अष्टानामग्रमहिषीणां, सपरिवाराणां, त्रयाणां पर्षदां, सप्तानां अनिकानां, सप्तानां अनिकाधिपतीनां, चतुर्णां चतुरशीतिसहस्राणां आत्मरक्षकदेवानां अन्येषाञ्च बहूनां सौधर्मकल्पवासिनां वैमानिकानां देवानां देवीनाञ्चेति आधिपत्यं, अग्रगामित्वं, स्वामित्वं, भर्तृत्वं महत्तरकत्वं, आज्ञेश्वरसेनापतित्वं, कारयन्, पालयन् ..... विहरति ।
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
विंशतिस्थानकानि ।
३३८
नीमानि - अर्हन् १, सिद्धः २, प्रवचनं ३, आचार्य: ४, स्थविर: ५, बहुश्रुत: ६, तपस्वी ७, सततं ज्ञानोपयोगः ८, दर्शनं ९, विनयः १०, आवश्यकं ११, ब्रह्मचर्यं १२, व्रतेषु निरतिचारता १३, क्षणलवसमाधिः १४, तपः समाधिः १५, त्यागसमाधिः १६, वैयावृत्त्यसमाधिः १७, अभिनवज्ञानग्रहणं १८, श्रुतभक्ति: १९, प्रवचनप्रभावना च २० । यदुक्तं श्रीनेमिचन्द्रसूरिरचितप्रवचनसारोद्धारे दशमद्वारे
‘१ अरिहंत १ सिद्ध २ पवयण ३ गुरू ४ थेर ५ बहुस्सुए ६ तवस्सी ७ य । वच्छल्लया य एसिं अभिक्खनाणोवओगो ८ य ॥३१०॥ दंसण ९ विणए १० आवस्सए य ११ सीलव्वए निरइयारो १२-१३ । खणलव १४, तव १५ च्चियाए १६, वेयावच्चे समाही १७ य ॥३११॥ अपुव्वनाणगहणे १८, सुयभत्ती १९, पवयणे पभावणा २० । एएहिं कारणेहिं तित्थयरत्तं लहइ जीवो ॥३१२॥' शुभभावना चैवं प्रदर्शिता योगबिन्दुग्रन्थे श्रीहरिभद्रसूरिभिः છે. તે સ્થાનકો આ પ્રમાણે છે
१) अरिहंत २) सिद्ध 3 ) प्रवयन ४) आयार्य ५) સ્થવિર ૬) બહુશ્રુત ૭) તપસ્વી ૮) સતત જ્ઞાનોપયોગ ૯) દર્શન ૧૦) વિનય ૧૧) આવશ્યક ૧૨) બ્રહ્મચર્ય ૧૩) વ્રતોમાં અતિચારરહિતપણું ૧૪) ક્ષણલવ સમાધિ ૧૫) તપસમાધિ ૧૬) ત્યાગસમાધિ ૧૭) વૈયાવચ્ચસમાધિ ૧૮) અભિનવજ્ઞાનનું ગ્રહણ ૧૯) શ્રુતભક્તિ ૨૦) પ્રવચનપ્રભાવના.
પ્રવચનસારોદ્વારના ૧૦મા દ્વારમાં આ જ ૨૦ સ્થાનકો બતાવ્યા છે. - અરિહંત, सिद्ध, प्रवयन, गुरु, स्थविर, जहुश्रुत, तपस्वी આ સાતનું વાત્સલ્ય, પ્રતિક્ષણ ज्ञाननो उपयोग, दर्शन, विनय, आवश्य, शीसव्रत, अतियाररहितपशु, क्षालव, तप, त्याग, वैयावय्यभां समाधि, अपूर्वज्ञाननुं ग्रहण, श्रुतभक्ति, प्रवयननी प्रभावना - खा झरशोथी व तीर्थर पामे छे.”
-
-
તેમની શુભભાવના યોગબિંદુમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે આ રીતે બતાવી છે
१. अर्हन् सिद्धः प्रवचनं गुरुः स्थविर: बहुश्रुतः तपस्वी च । वत्सलता च एतेषां अभिक्ष्णं ज्ञानोपयोगश्च ॥३१०॥ दर्शनं विनयः आवश्यकं शीलव्रतं निरतिचारः ।
क्षणलवः तपः त्यागः वैयावृत्त्ये समाधिः च ॥३११ ॥ अपूर्वज्ञानग्रहणं श्रुतभक्तिः प्रवचने प्रभावनता । एतैः कारणैः तीर्थङ्करत्वं लभते जीवः ॥ ३१२ ॥
-
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३९
तीर्थङ्कराणामृद्धयः।
'अनेन भवनैर्गुण्यं सम्यग्वीक्ष्य महाशयः । तथाभव्यत्वयोगेन विचित्रं चिन्तयत्यसौ ॥१॥ मोहान्धकारगहने संसारे दुःखिता बत । सत्त्वाः परिभ्रमन्त्युच्चैः सत्यस्मिन्धर्मतेजसि ॥२॥ अहमेतानतः कृच्छ्राद्यथायोगं कथञ्चन । अनेनोत्तारयामीति वरबोधिसमन्वितः ॥३॥ करुणादिगुणोपेतः परार्थव्यसनी सदा । तथैव चेष्टते धीमान्वर्धमानमहोदयः ॥४॥ तत्तत्कल्याणयोगेन कुर्वन्सत्त्वार्थमेव सः । तीर्थकृत्त्वामवाप्नोति परं सत्त्वार्थसाधनम् ॥५॥'
ततश्चरमभवे तेषां च्यवनजन्मदीक्षाकेवलज्ञाननिर्वाणाख्यानि पञ्च कल्याणकानि भवन्ति । तदा देवा महामहान्कुर्वन्ति । देशनावसरे देवाः सालत्रयात्मकं समवसरणं रचयन्ति । जघन्यतोऽपि कोटिदेवास्तान्सेवन्ते । ते यत्र विचरन्ति तत्र वैरविरोधादयः प्रशाम्यन्ति । तद्देशना सुधाया अपि मधुरतरा भवति । तेषां देशना कदापि मोघा न भवति ।
गुरुभक्त्या चक्रित्वेन्द्र त्वगणधरत्वार्हत्त्वादीनि सर्वपदानि प्राप्यन्ते । अत्र प्रमुखशब्देनाऽन्यानि पदानि ग्राह्याणि । तानि चैवंप्रकाराणि भवन्ति - वासुदेवत्व -
આ તથાભવ્યત્વના યોગથી આ મહાશય સંસારની નિર્ગુણતાને બરાબર જોઈ વિચિત્ર ચિંતન કરે છે – “આ ધર્મતેજ હોવા છતાં મોહના અંધકારથી ભયંકર એવા આ સંસારમાં
જીવો દુઃખી થઈને ભમે છે. યથાયોગ્ય કોઈક રીતે શ્રેષ્ઠ સમકિતવાળો હું એમને આ સંસારમાંથી આ તથાભવ્યત્વ વડે પાર ઉતારું. કરુણા વગેરે ગુણોવાળા, પરાર્થવ્યસની, બુદ્ધિમાન, વધતા મહાન ઉદયવાળા તેઓ તે જ રીતે ચેષ્ટા કરે છે. તે તે કલ્યાણના યોગથી જીવોનું હિત જ કરતા તેઓ જીવોના હિતના શ્રેષ્ઠ સાધનરૂપ તીર્થંકરપણાને પામે છે.”
પછી છેલ્લા ભવમાં તેમના ચ્યવન, જન્મ, દીક્ષા, કેવળજ્ઞાન અને નિર્વાણ એ પાંચ કલ્યાણક થાય છે. ત્યારે દેવો મોટા મહોત્સવો કરે છે. દેશના વખતે દેવો ત્રણ ગઢવાળું સમવસરણ રચે છે. ઓછામાં ઓછા કરોડ દેવતા અવશ્ય તેમની સેવામાં હાજર હોય છે. તેઓ જયાં વિચરે છે ત્યાં વૈર, વિરોધ વગેરે શાંત થાય છે. તેમની દેશના અમૃત કરતા પણ વધુ મીઠી હોય છે. તેમની દેશના ક્યારેય નિષ્ફળ નથી જતી.
ગુરુભક્તિથી ચક્રવર્તિપણું, ઇન્દ્રપણું, ગણધરપણું, તીર્થંકરપણું વગેરે પદવીઓ મળે છે. અહીં શ્લોકમાં કહેલા ‘પ્રમુખ' શબ્દથી બીજી પદવીઓ પણ લઈ લેવી. તે આવી
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रवर्धमानक्रमेण पदोपन्यासः । बलदेवत्व-नारदत्व-माण्डलिकत्व - नृपत्व- देवत्व - अहमिन्द्रत्व-महर्द्धिकत्व - लब्धिमत्त्वादीनि । गुरुभक्त्या प्रकृष्टं पुण्यं बध्यते । तदुदये चैतानि पदानि लभ्यन्ते ।
३४०
नन्वत्र द्वितीयपादे समासे गणधरपदं पूर्वमुपन्यस्तमर्हत्पदं च पश्चादुपन्यस्तम् । अर्हन्तो गणधरेभ्योऽधिकतरपूज्याः सन्ति । ततः समासेऽर्हत्पदस्योपन्यास आदौ कर्त्तव्यः, यदुक्तं कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिप्रणीतसिद्धहेमशब्दानुशासने तृतीयाऽध्याये प्रथमपादे 'लघ्वक्षरा-ऽसखीदुत्-स्वराद्यदल्पस्वराऽर्च्यमेकम् | ३ | १|१६० ॥ तत्किमर्थमत्र ग्रन्थकृता गणधरपदमादावुपन्यस्तम् ? इति चेत्, सत्यम्, परन्त्वत्र श्लोके ग्रन्थकृतोत्तरोत्तरप्रवर्धमानक्रमेण पदानामुपन्यासः कृतः । अतो गणधरपदमादावुपन्यस्तमर्हत्पदञ्च पश्चात् । प्रथमपादेऽपि चक्रित्वाऽपेक्षयेन्द्रत्वस्य महर्द्धिकत्वे सत्यपि ग्रन्थकृता प्रथमं चक्रित्वपदोपादानं कृतं पश्चाच्चेन्द्रत्वपदोपादानं कृतम् । अत एव च प्रथमपादे चक्रित्वेन्द्रत्वपदे उपन्यस्ते द्वितीयपादे च गणधरार्हत्पदे, अन्यथा गणधरार्हत्पदयोराध्यात्मिकपदत्वेनाऽभ्यर्हि
—
હોય - વાસુદેવપણું, બલદેવપણું, નારદપણું, માંડલિકપણુ, રાજાપણું, દેવપણું, અહમિન્દ્રપણું, મહર્ષિકપણું, લબ્ધિવાળાપણું વગેરે. ગુરુભક્તિથી પ્રકૃષ્ટ પુણ્ય બંધાય છે. તે ઉદયમાં આવે ત્યારે આ પદવીઓ મળે.
પ્રશ્ન - શ્લોકમાં સમાસમાં ગણધરપદ પૂર્વે મૂક્યું છે અને અરિહંતપદ પછી મૂક્યું છે. અરિહંત ગણધરો કરતા વધુ પૂજ્ય છે. માટે સમાસમાં અરિહંતપદ પહેલા મૂકવું જોઈએ. સિદ્ધહેમવ્યાકરણમાં શ્રીહેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે સમાસમાં લઘુ અક્ષરવાળું, સખિ સિવાયનું રૂ-કારાન્ત, ૩-કારાન્ત, સ્વરાદિ, અ-પ્રત્યયાંત, અલ્પસ્વરવાળું, પૂજ્ય એક પદ પહેલા મૂકાય.” તો પછી શા માટે ગ્રંથકારે અહીં ગણધરપદ પહેલા મૂક્યું ?
-
જવાબ - તમારી વાત સાચી છે. પણ આ શ્લોકમાં ગ્રંથકારે ઉત્તરોત્તર ચઢીયાતા
-
ક્રમે પદો મૂક્યા છે. માટે ગણધરપદ પહેલા મૂત્યુ અને અરિહંતપદ પછી મૂક્યું. માટે જ પહેલા ચરણમાં પણ ચક્રવર્તિપણાની અપેક્ષાએ ઇન્દ્રપણું મહર્ધિક હોવા છતા ગ્રન્થકારે પહેલા ચક્રિત્વપદ મૂક્યું અને પછી ઇન્દ્રત્વપદ મૂક્યું. માટે જ પહેલા ચરણમાં ચક્રિત્વપદ અને ઇન્દ્રત્વપદ મૂક્યું અને બીજા ચરણમાં ગણધરપદ અને અરિહંતપદ મૂક્યુ. અન્યથા ગણધરપદ અને અરિહંતપદ આધ્યાત્મિક પદ હોવાથી વધુ પૂજ્ય છે. તેથી ચક્રિત્વ
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुभक्तियुक्तशिष्याणां मनोवाञ्छितं फलति ।
३४१ चक्रित्वेन्द्रत्वरूपभौतिकपदाभ्यां पूर्वमुपन्यासः कर्त्तव्य: स्यात् ।
गुरुभक्त्या न केवलं पूर्वा|क्तपदान्येव प्राप्यन्ते, परन्त्वन्यदपि मनोऽभिलषितं प्राप्यते। शिष्येण गुरोर्मन आराद्धम् । ततः सृष्टिः शिष्यस्य मनइष्टानि पूरयति । शिष्येण गुरोः सर्वाणि मनोवाञ्छितानि पूरितानि । अतः स फलमपि तादृशं लभते । कर्मणा तस्याऽपि सर्वाणि मनश्चिन्तितानि पूर्यन्ते । लौकिकैरप्युच्यते 'यथा बीजं तथा फलम् ।' शिष्यस्य स्वमनोवाञ्छितपूरणाय यत्नकरणावश्यकता न भवति । गुरुभक्त्युपाजितसुकृतेन प्रयत्न विना तस्य सर्वाणि मनोऽभिलषितानि पूर्यन्ते । गुरुभक्तेर्माहात्म्यमचिन्त्यमस्ति । तया किं किं प्राप्यते इति न प्रष्टव्यम् । किन्त्वेवमेव प्रष्टव्यं यत्तया किं न प्राप्यते ? इदमुक्तं भवति - गुरुभक्त्या सर्वमपि प्राप्यते । तद्वस्तु जगति नास्ति यद्गुरुभक्त्या न प्राप्यते। गुरुभक्तिः सर्ववाञ्छितप्राप्तेरमोघोपायरूपाऽस्ति । ___उत्तरार्धे प्रच्छन्नवृत्त्येदमपि सूचितं यन्मनोवाञ्छितपूरणायान्ये उपाया न कर्त्तव्याः, यतस्ते कदाचिदनैकान्तिका अपि स्युः, परन्त्वमोघोपायरूपा गुरुभक्तिरेव कर्तव्या, यतस्तयैकान्तेन सर्वाणि मनोवाञ्छितानि प्राप्यन्ते, न च सा मनोवाञ्छितप्राप्ति व्यभिचरति । जनैः स्वेच्छापूर्त्यर्थं चिन्तामणिकल्पतरुकामघटकामधेन्वादयः सेव्यन्ते । त इहभवेष्टान्येव ઇન્દ્રવરૂપ ભૌતિકપદોની પહેલા તેમને મૂકવા જોઈએ.
ગુરુભક્તિથી માત્ર પૂર્વાર્ધમાં કહેલા જ પદો નથી મળતા, પણ બીજું પણ મનવાંછિત મળે છે. શિષ્ય ગુરુના મનની આરાધના કરી છે. તેથી કુદરત તેના મનની ઇચ્છાઓ પૂરી કરે છે. શિષ્ય ગુરુના મનની બધી ઇચ્છાઓ પૂરી છે. એથી એને ફળ પણ તેવું મળે છે. કર્મ તેની પણ બધી મનની ઇચ્છાઓ પૂરી કરે છે. લૌકિકો પણ કહે છે કે “જેવું બીજ હોય તેવું ફળ મળે.” શિષ્યને પોતાના મનની ઇચ્છાઓ પૂરી કરવાની જરૂર નથી. ગુરુભક્તિથી ઉપાર્જલા પુણ્યથી પ્રયત્ન વિના તેની બધી મનની ઇચ્છાઓ પૂરી થાય છે. ગુરુભક્તિનો મહિમા અચિંત્ય છે. તેનાથી શું શું મળે એ ન પૂછવું, પણ એમ જ પૂછવું કે તેનાથી શું ન મળે ? કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે - ગુરુભક્તિથી બધું જ મળે છે. જગતમાં તેવી કોઈ વસ્તુ નથી જે ગુરુભક્તિથી ન મળે. ગુરુભક્તિ બધા વાંછિતોની પ્રાપ્તિ માટેનો અમોઘ ઉપાય છે.
ઉત્તરાર્ધમાં છૂપી રીતે એ પણ સૂચવ્યું છે કે મનના વાંછિત પૂરવા માટે બીજા ઉપાયો ન કરવા કેમકે તેઓ કદાચ ફળ ન પણ આપે, પણ અમોઘ ઉપાયરૂપ ગુરુભક્તિ જ કરવી, કેમકે તેનાથી અવશ્ય મનવાંછિતની પ્રાપ્તિ થાય છે. લોકો પોતાની ઇચ્છા પૂરી કરવા ચિંતામણિ, કલ્પવૃક્ષ, કામઘટ, કામધેનુ વગેરેની સેવા કરે છે. તેઓ આ ભવની ઇચ્છિત
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
अष्टाविंशतितमं वृत्तम् । ददति, न तु भवान्तरेष्टानि ददति । किञ्च ते भौतिकेष्टान्येव ददति, न चाऽध्यात्मिकेष्टानि ददति । गुरुभक्तिस्त्विहभवपरभवसर्वेष्टानि ददति, भौतिकाऽऽध्यात्मिक-सर्वेष्टानि च ददति । ततः कामितपूरणे गुरुभक्तिश्चिन्तामण्यादीनतिशेते । अतो गुरुभक्तिरेव कर्त्तव्या न तु चिन्तामण्यादिसेवा । चिन्तामण्यादयः कदाचिदिष्टप्राप्ति व्यभिचरन्त्यपि, गुरुभक्तिस्तु कदाचिदपि वाञ्छितसिद्धिं न व्यभिचरति । अतो वाञ्छितप्राप्त्यर्थमपि गुरुभक्तिरेव कर्त्तव्या।
गुरुभक्तेः पारमार्थिकं फलं तु मोक्ष एव । अस्मिन्श्लोके तु तस्याः सर्वमानुषङ्गिकं फलमुक्तम् । बालजीवाऽऽकर्षणार्थमेवमुक्तम् । यतस्ते बाह्यफलैर्लुभ्यन्ते । बाह्यफलैर्लुब्धाः सन्तस्ते सुखेनैव गुरुभक्तौ नियोक्तुं शक्यन्ते ।
एवं गुरुभक्तिफलप्रदर्शनेन गुरुभक्तौ शिष्यप्रेरणा कृता ॥२७।।
अवतरणिका - अधुनैतदेव विशेषेण कथयित्वा गुर्ववज्ञाकृतापायप्रदर्शनेन शिष्यान् गुरुभक्तौ प्रेरयति - मूलम् - आराहणाओ गुरुणो, अवरं न हु किंपि अत्थि इह अमियं ।
तस्स य विराहणाओ, बीयं हालाहलं नत्थि ॥२८॥ छाया - आराधनाया गुरोः, अपरं न खलु किमपि अस्ति इह अमृतम् ।
तस्य च विराधनाया, द्वितीयं हालाहलं नास्ति ॥२८॥
વસ્તુઓ જ આપે છે, પરભવની ઇચ્છિત વસ્તુઓ નથી આપતા. વળી તેઓ ભૌતિક ઇષ્ટવસ્તુઓ જ આપે છે, આધ્યાત્મિક ઇષ્ટવસ્તુઓ નથી આપતા. ગુરુભક્તિ તો આભવપરભવની બધી ઇષ્ટ વસ્તુઓ આપે છે, ભૌતિક-આધ્યાત્મિક બધી ઇષ્ટ વસ્તુઓ આપે છે. તેથી ઇચ્છિતને પૂરવામાં ગુરુભક્તિ ચિંતામણિ વગેરે કરતા ચઢી જાય છે. માટે ગુરુભક્તિ જ કરવી, ચિંતામણી વગેરેની સેવા ન કરવી. ચિંતામણી વગેરેથી ક્યારેક ઇષ્ટ ન મળે એવું ય બને, ગુરુભક્તિ ક્યારેય નિષ્ફળ ન જાય. માટે વાંછિત મેળવવા પણ ગુરુભક્તિ જ કરવી.
ગુરુભક્તિનું વાસ્તવિક ફળ તો મોક્ષ જ છે. આ શ્લોકમાં તો બધું તેનું આનુષંગિક ફળ બતાવ્યું છે. બાળજીવોને આકર્ષવા માટે આમ કહ્યું. કેમકે તેઓ બાહ્ય ફળોથી લોભાય છે. બાહ્ય ફળોથી લોભાયેલા તેઓ સુખેથી ગુરુભક્તિમાં જોડી શકાય છે.
આમ ગુરુભક્તિનું ફળ બતાવી ગુરુભક્તિમાં શિષ્યોને પ્રેરણા કરી. (૨૭)
અવતરણિકા - હવે ઉપરની વાત જ વિશેષથી કહી ગુરુની અવજ્ઞાથી થતા અપાય બતાવી શિષ્યોને ગુરુભક્તિમાં પ્રેરે છે.
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुर्वाराधनाया अपरममृतं नास्ति ।
३४३ ___ दण्डान्वयः - इह गुरुणो आराहणाओ अवरं किंपि अमियं न हु अत्थि, तस्स य विराहणाओ बीयं हालाहलं नत्थि ॥२८॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः- इह - अस्मिन्जगति, गुरोः - पुण्यगुरोः, आराधनायाः - पूजायाः, अपरम् - अन्यत्, किमपि - गुराधनाऽतिरिक्तसर्ववस्तूनाममृतत्वनिषेधार्थम्, अमृतम् - पीयूषम् - अमरत्वदायकद्रवविशेष इत्यर्थः, न - निषेधे, हु - एवार्थे, अस्ति - विद्यते, तस्य - गुरोः, च - समुच्चयार्थम्, विराधनायाः - आशातनायाः, द्वितीयम् - अन्यत्, हालाहलं - विष, नास्ति - न विद्यते । ___ अयं समासार्थः । अधुना विस्तरार्थः - लोके उच्यते यत् 'शम्भुना समुद्रं मथितम् । ततस्तेनाऽमृतं विषं च लब्धे । तेनाऽमृतं देवेभ्यो दत्तम् । तेन च देवैरमरत्वं लब्धम् । अत एव ते अमरा उच्यन्ते । शङ्करेण स्वयं विषं भुक्तम् । तेन च तस्य कण्ठं नीलं जातम् । अत एव स नीलकण्ठ उच्यते ।' अत्र यद्देवानाममरत्वमुक्तं तन्मिथ्या । यतो देवा अपि स्वायुःसमाप्तौ च्यवन्ते । तेषामायूंष्यसङ्ख्य वर्षमितानि सन्ति । एकस्मिन्देवभवे मनुष्यभवास्त्वनेके व्यतिगच्छन्ति । ततो मनुष्यभवाऽपेक्षया देवभवोऽतिदीर्घोऽस्ति । तत एव मनुष्याः देवानमरान्कथयन्ति । एवमस्मिन्जगति किमपि तात्त्विकममृतं नास्ति । इन्द्रैः तीर्थकृतो बाल्ये तदङ्गुष्ठे न्यस्तममृतं तु बुभुक्षाशामको द्रवविशेषो मन्तव्यो न तु
શબ્દાર્થ - અહીં ગુરુની આરાધના સિવાય બીજું કોઈ અમૃત નથી અને તેમની वि२धन। सिवाय भालु २ नथी. (२८)
હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાર્થ - ગુરુનું પુણ્ય ઘણું હોય. આ જગતમાં ગુરુની આરાધના કરવા સિવાય બીજું કંઈ પણ અમૃત નથી. અને તેમની વિરાધના કરવા સિવાય બીજું ઝેર નથી.
આ ટુંકો અર્થ છે. હવે વિસ્તૃત અર્થ કરાય છે - લોકમાં કહેવાય છે કે “શંકરે સમુદ્રનું મંથન કર્યું. તેમાંથી તેને અમૃત અને ઝેર મળ્યા. તેણે અમૃત દેવોને આપ્યું. તેથી દેવો અમર થયા. માટે જ દેવોને અમર કહેવાય છે. શંકરે પોતે વિષ ખાધું. તેનાથી તેમનું ગળું કાળું થઈ ગયું. એથી જ તે નીલકંઠ કહેવાય છે.” અહીં જે દેવોને અમર કહેવાય છે તે ખોટું છે. કેમકે દેવો પણ પોતાનું આયુષ્ય પૂરું થાય ત્યારે ઍવે છે. તેમના આયુષ્યો અસંખ્ય વર્ષોના હોય છે. દેવના એક ભવમાં મનુષ્યના અનેકભવો પસાર થઈ જાય છે. તેથી મનુષ્યભવ કરતા દેવનો ભવ ઘણો લાંબો છે. તેથી જ મનુષ્યો દેવોને અમર કહે છે. આમ આ જગતમાં સાચું અમૃત કંઈ છે જ નહીં. ઇન્દ્રોએ પ્રભુના બાળપણમાં તેમના અંગુઠામાં મૂકેલું અમૃત એ ભૂખ શમાવનારું વિશેષ પ્રવાહી સમજવું.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
गराधनैव तात्त्विकममृतम् । मरणनिवारकः। अमृतं तु काल्पनिकमेवास्ति । ___ तात्त्विकममृतं तु तदेव कथ्यते येन कदापि मरणं न भवेत् । आत्यन्तिको मरणाभावो मोक्षे एवाऽस्ति । संसारे तु सर्वत्र मरणमनिवार्यम् । अस्मिन्जगति जातः स कोऽपि जीवो नास्ति यो न म्रियते । यदि गुर्वाराधना क्रियते तर्हि कर्माणि निर्जरन्ति । गुर्वाराधनयाऽधिकाधिकाराधनाऽनुकूलसंयोगाः प्राप्यन्ते । ततश्चाऽधिकाधिकाऽऽराधनयाऽधिकाधिकनिर्जरा भवति । एवं परम्परया सर्वकर्मनिर्जरा भवति । ततश्च मोक्षो भवति । तत्र च मरणस्य सर्वथाऽभावो भवति । एवं गुर्वाराधना मरणस्य सर्वथाऽभावं करोति । ततः सैवाऽमृतमस्ति । अन्यत्किमप्यमृतं नास्ति, मरणाभावाऽकारित्वात् । पूर्वश्लोके ग्रन्थकृता गुराधनाया आनुषङ्गिकं फलं प्रदर्शितम् । अस्मिन्श्लोके पूर्वार्धे तेन तस्या मुख्यं फलं प्रदर्शितम् । केचन नरा अमृतप्राप्त्यर्थं विविधान्देवानुपासन्ते विविधाश्च प्रयोगान्कुर्वन्ति । तेऽप्येतत्श्लोकपूर्वार्धेन ग्रन्थकृतैवं शिक्षिताः - किमर्थं यूयमन्यदेवोपासनां कुरुथ, किमर्थं च नानाप्रयोगान्कुरुथ । एतत्सर्वं कायक्लेशरूपम् । गुर्वाराधना तु निश्चितं
તેનાથી મરણ દૂર નથી થતું. અમૃત તો કાલ્પનિક જ છે.
સાચું અમૃત તો તે જ કહેવાય જેનાથી ક્યારેય મરણ ન આવે. કાયમ માટેનો મરણનો અભાવ મોક્ષમાં જ છે. સંસારમાં બધે મરણ અવશ્ય આવે છે, તે નિવારી શકાતું નથી. આ જગતમાં જન્મેલો એવો કોઈ પણ જીવ નથી જે મરે નહીં. જો ગુરુની આરાધના કરાય તો કર્મોની નિર્જરા થાય. ગુરુની આરાધનાથી વધુ ને વધુ આરાધના કરવાના અનુકૂળ સંયોગો મળે. તેથી વધુ ને વધુ આરાધનાથી વધુ ને વધુ નિર્જરા થાય. આમ પરંપરાએ બધા કર્મોની નિર્જરા થાય. તેથી મોક્ષ થાય. ત્યાં મરણનો સર્વથા અભાવ હોય છે. આમ ગુરુની આરાધના મરણનો સર્વથા અભાવ કરે છે. તેથી તે જ અમૃત છે, બીજું કંઈ અમૃત નથી, કેમકે એનાથી મરણ અટકતું નથી. ગયા શ્લોકમાં ગ્રંથકારે ગુરુની આરાધનાનું આનુષંગિક ફળ બતાવ્યું. આ શ્લોકમાં પૂર્વાર્ધથી તેમણે તેનું મુખ્ય ફળ બતાવ્યું. કેટલાક મનુષ્યો અમૃત પામવા માટે વિવિધ દેવોની ઉપાસના કરે છે અને વિવિધ પ્રયોગો કરે છે. તેમને પણ ગ્રંથકારે આ શ્લોકના પૂર્વાર્ધથી શિખામણ આપી છે – ‘શા માટે તમે બીજા દેવોની ઉપાસના કરો છો અને શા માટે વિવિધ પ્રયોગો કરો છો ? આ બધું કાયક્લેશરૂપ છે. ગુરુની આરાધના અવશ્ય મોક્ષ આપે છે. ત્યાં હંમેશ
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुर्वाराधना मोक्षस्यानन्यथासिद्धं कारणम् ।
गुर्वाराधनाऽमरत्वं
मोक्षं ददाति। तत्र च सदैवाऽमरत्वमस्ति ।' तत इदमुक्तं भवति ददाति । यदमरत्वं ददाति तदमृतमुच्यते । ततो गुर्वाराधनैवाऽमृतमुच्यते । शिष्येभ्योऽपीयमेव हितशिक्षा मुक्त्यर्थमेव दीक्षा गृह्यते । सर्वे योगा अपि तदर्थमेव भवन्ति । ततो मुनिना मुनिजीवने मोक्षसाधकमेवाऽनुष्ठानं कर्त्तव्यम्, न त्वन्यत्किञ्चित्। मोक्षसाधकास्त्वनेके योगाः सन्ति । गुर्वाराधना तु मोक्षस्याऽनन्यथासिद्धं कारणम् । सर्वयोगेषु साऽन्तर्भवति । गुर्वाराधनाऽनुस्यूत एव योगो मोक्षकारणं भवति । गुर्वाराधनाशून्यो योगस्तु योग एव न भवति, परन्तु स योगाभास एव भवति ? मोक्षाऽप्रापकत्वात् । यदुक्तं न्यायविशारद - न्यायचार्य - महोपाध्याय श्रीयशोविजयैर्ज्ञानसारे योगट
-
'मोक्षेण योजनाद्योगः, सर्वोऽप्याचार इष्यते ।
विशिष्य स्थानवर्णार्था - लम्बनैकाग्र्यगोचरः ॥१॥
-
३४५
गुर्वाराधना तु परमयोगोऽस्ति । अनेन परमयोगेन शीघ्रं परमपदं प्राप्यते । अतः संयमजीव गुर्वाराधनैव कर्त्तव्या । सैव मोक्षप्रापकराजमार्गोऽस्ति । ततः शिष्यैः सदा गुर्वाराधनाऽमृतपानमेव कर्त्तव्यम् । अमृते स्वाधीने सति न कोऽप्यन्यपदार्थप्राप्त्यर्थं यतते ।
માટે મરણનો અભાવ છે.’ તેથી એમ કહેવાય કે ગુરુની આરાધના અમરપણું આપે છે. જે અમરપણું આપે તે અમૃત કહેવાય. માટે ગુરુની આરાધનાને જ અમૃત કહેવાય.
શિષ્યોને પણ આ જ હિતશિક્ષા છે - દીક્ષા મોક્ષ માટે લેવાય છે. બધા યોગો પણ તેની માટે જ છે. તેથી સાધુએ સાધુજીવનમાં મોક્ષસાધક અનુષ્ઠાન જ કરવું જોઈએ, બીજું કંઈ નહીં. મોક્ષસાધક તો અનેક યોગો છે. ગુરુની આરાધના એ મોક્ષનું આવશ્યક કારણ છે. એ બધા યોગોમાં અંતર્ભૂત છે. ગુરુની આરાધનાથી યુક્ત જ યોગ મોક્ષનું કારણ છે. ગુરુની આરાધના વિનાનો યોગ તો યોગ જ નથી પણ તે યોગાભાસ જ છે, કેમકે તે મોક્ષ નથી પમાડતો.
મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજીએ જ્ઞાનસારના યોગાષ્ટકમાં કહ્યું છે "जो य આચાર મોક્ષ સાથે જોડી આપતો હોવાથી યોગ કહેવાય છે. સ્થાન, વર્ણ, અર્થ, આલંબન, એકાગ્રતાના વિષયવાળો આચાર વિશેષથી યોગ કહેવાય છે.’ ગુરુની આરાધના એ શ્રેષ્ઠયોગ છે. આ શ્રેષ્ઠ યોગથી શ્રેષ્ઠ પદ (મોક્ષ) મળે છે. માટે સંયમજીવનમાં ગુરુની આરાધના જ કરવી. એ જ મોક્ષે જવાનો રાજમાર્ગ છે. માટે શિષ્યોએ હંમેશા ગુરુની આરાધનારૂપી અમૃતનું પાન જ કરવું. અમૃત સ્વાધીન હોય તો કોઈ બીજા પદાર્થ
-
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
गुरुविराधना हालाहलविषरूपा। एवं गुर्वाराधनायां स्वाधीनायां सत्यां कोऽन्यचेष्टाः कुर्वीत ? न कोऽपि । यदि स गुर्वाराधनां परित्यज्याऽन्यां चेष्टां करोति तर्हि हस्तागतरत्नं परित्यज्य धनप्राप्त्यर्थं प्रेष्यकर्म कुर्वन्नरवत् मूर्यो भवति । गुर्वाराधनैव संयमजीवनस्य सारः ।
एवं गुर्वाराधनाफलदर्शनेन शिष्यान्गुराधनां प्रत्याकृष्योत्तरार्धेन गुरुविराधनाकृताऽपायं दर्शयति ।
यद्विषं तत्कालं मारयति तद्धालाहलं विषमुच्यते । हालाहलं विषमेकस्मिन्नेव भवे मारयति । कदाचिन्मन्त्रादिप्रयोगेन तस्मान्मुच्यतेऽपि । आबाल्याद्यः प्रतिदिनं स्तोकं स्तोकं हालाहलं विषं भक्षयति स तेन भावितत्वात्प्रौढवयसि हालाहलविषप्रयोगेणाऽपि न म्रियते । एवं हालाहलं विषमेकभविकं व्यभिचारि चाऽस्ति । गुरुविराधना बोधि नाशयति मुक्तिञ्च प्रतिबध्नाति । यदुक्तं - श्रीशय्यंभवसूरिरचितदशवैकालिकसूत्रस्य नवमाऽध्ययनस्य प्रथमोद्देशके - 'आयरियपाया पुण अप्पसन्ना, अबोहि आसायण नत्थि मुक्खो ।' ततो गुरुविराधकस्य मोक्षो न भवति । ततश्च तेनाऽऽसंसारं संसार एव भ्रमितव्यम् । तत्र મેળવવા પ્રયત્ન નથી કરતું. એમ ગુરુની આરાધના સ્વાધીન હોય તો કોણ બીજી ચેષ્ટાઓ કરે ? કોઈ ન કરે. જો તે ગુરુની આરાધના છોડીને બીજી ચેષ્ટા કરે તો તે હાથમાં રહેલા રત્નને છોડી ધન મેળવવા મજૂરી કરતા માણસની જેમ મૂર્ખ છે. ગુરુની આરાધના એ જ સંયમજીવનનો સાર છે.
આમ ગુરુની આરાધનાનું ફળ બતાવીને શિષ્યોને ગુરુની આરાધના પ્રત્યે આકર્ષા હવે ઉત્તરાર્ધથી ગુરુની વિરાધનાથી થતા અપાય બતાવે છે.
જે ઝેર તત્કાળ મારે છે તે હાલાહલ ઝેર કહેવાય છે. હાલાહલ ઝેર એક જ ભવમાં મારે છે. કદાચ મંત્રાદિના પ્રયોગથી તેમાંથી છૂટી પણ જવાય. બાળપણથી જે દરરોજ થોડું થોડું ઝેર ખાય છે તે તેનાથી ભાવિત થયો હોવાથી મોટો થયા પછી હાલાહલ ઝેરના પ્રયોગથી પણ મરતો નથી. આમ હાલાહલ ઝેર એક ભવમાં મારનારું છે અને વ્યભિચારી છે. (એટલે કે ક્યારેક ન પણ મારે.) ગુરુની વિરાધના સમકિતનો નાશ કરે છે અને મુક્તિને અટકાવે છે. દશવૈકાલિકના ૯મા અધ્યાયના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યું છે - “આચાર્યમહારાજ જો અપ્રસન્ન થાય તો શિષ્યને સમકિત જાય, ગુરુની આશાતના થાય અને શિષ્યનો મોક્ષ ન થાય.” તેથી ગુરુની વિરાધના કરનારનો મોક્ષ નથી થતો. તેથી તેણે કાયમ માટે સંસારમાં જ ભમવું પડે છે. ત્યાં તેના અનંત મરણો १. आचार्यपादाः पुनः अप्रसन्नाः, अबोधिः आशातना नास्ति मोक्षः ।
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुविराधकस्य वाञ्छितं नैव सिध्यति ।
३४७
तस्याऽनन्तानि मरणानि भवन्ति । एवं गुरुविराधनाऽनन्तानि मरणानि ददाति । गुरुविराधना कदाऽप्यनन्तमरणानि न व्यभिचरति । यतो देवगुर्वाशातकानां संसारो दीर्घो भवति । एवं गुरुविराधना, हालाहलविषमतिशेते । अत एव ग्रन्थकृतोक्तं - गुरुविराधनैव हालाहलं
विषम् ।
___ यथा विषं सर्वां शक्ति हन्ति तथा गुरुविराधनया शिष्यस्य जीवने सर्वाः शक्तयो हीयन्ते । विषं प्राणं हन्ति । प्राणापगमानन्तरं केवलं शरीरमवतिष्ठते । एवं गुरुविराधना संयमप्राणं हन्ति । तद्विगमानन्तरं केवलं बाह्यलिङ्गमवतिष्ठते । गुरुरुपकार्यस्ति । तस्य विराधनोपकारिण्यपकाररूपा भवति । उपकारिणि कृतोऽपकारः कृतघ्नता भवति । सा सर्वदोषाणां मुख्याऽस्ति । सा सर्वान्दोषानानयति, सर्वगुणांश्च नाशयति । ततः शिष्यो भावदरिद्रो भवति । एवं गुरुविराधना महानर्थकारिणी भवति । शिष्यः स्वाऽल्पस्वार्थकृते गुरुं विराधयति । गुरुविराधनया स्वार्थस्तु नैव सिध्यति, प्रत्युत महानर्थ एव प्राप्यते । ततः स्वार्थसिद्ध्यर्थमपि गुरुविराधना त्याज्या गुर्वाराधना च कार्या । गुरुविराधनया शिष्यो गुरुमनो विराधयति । ततः शिष्यस्य कदापि वाञ्छितसिद्धिर्न भवति । गुरुविराधको गुर्वनिष्टं करोति । ततः सोऽप्यनिष्टान्येव प्राप्नोति ।
થાય છે. આમ ગુરુની વિરાધના અનંત મરણો આપે છે. ગુરુની વિરાધના કરનારને અવશ્ય અનંત મરણો મળે છે. કેમકે દેવ-ગુરુની આશાતના કરનારનો સંસાર લાંબો થાય છે. આમ ગુરુની વિરાધના હાલાહલ ઝેર કરતા ચઢી જાય છે. માટે જ ગ્રંથકારે કહ્યું કે ગુરુની વિરાધના એ જ હાલાહલ ઝેર છે.
જેમ ઝેર બધી શક્તિને હણે છે તેમ ગુરુની વિરાધનાથી શિષ્યના જીવનમાં બધી શક્તિઓ ઘટે છે. ઝેર પ્રાણને હરે છે. પ્રાણ ગયા પછી માત્ર શરીર રહે છે. તેમ ગુરુની વિરાધના સંયમરૂપી પ્રાણને હરે છે. તેના ગયા પછી માત્ર બાહ્ય લિંગ રહે છે. ગુરુ ઉપકારી છે. તેમની વિરાધના એ ઉપકારી ઉપર અપકાર જેવી છે. ઉપકારી ઉપર અપકાર કરવો એ કૃતજ્ઞતા છે. કૃતજ્ઞતા બધા દોષોમાં મુખ્ય છે. તે બધા દોષોને લાવે છે, અને બધા ગુણોનો નાશ કરે છે. તેથી શિષ્ય ભાવથી દરિદ્ર થઈ જાય છે. આમ ગુરુની વિરાધના મહા અનર્થને કરે છે. શિષ્ય પોતાના થોડા સ્વાર્થ માટે ગુરુની વિરાધના કરે છે. ગુરુની વિરાધનાથી સ્વાર્થ તો સિદ્ધ નથી જ થતો, ઉલ્ટે તેને મોટું નુકસાન થાય છે. માટે સ્વાર્થને સાધવા માટે પણ ગુરુની વિરાધના ત્યજવી અને આરાધના કરવી. ગુરુની વિરાધના કરવાથી શિષ્ય ગુરુના મનની વિરાધના કરે છે. તેથી શિષ્યના ઇચ્છિતની ક્યારેય સિદ્ધિ નથી થતી. ગુરુની વિરાધના કરનાર ગુરુને અનિષ્ટ કરે છે. તેથી તેને પણ અનિષ્ટો જ મળે છે.
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
गुरुविराधकः स्वकार्ये सफलो न भवति । गुरुविराधनाया अनेके प्रकाराः सन्ति, तद्यथा - शिष्यो गुर्विच्छां न पूरयति । स गुर्विच्छाविरुद्धं करोति । स गुरुवचनपालनं न करोति । स गुरोरनादरं करोति । स गुर्वागमे नाभ्युत्तिष्ठति । स गुरोश्चारुतरामुपधिं धारयति । स गुरुमनापृच्छयैव सर्वं करोति । तस्य सर्वाः प्रवृत्तयो गुरोहीनतां ज्ञापयन्ति । स गुरोरवर्णवादं करोति । स स्वात्मानं गुरोरधिकं प्रदर्शयति । एवमादिप्रकारैर्गुरोविराधना भवति ।
गुरुविराधकः कदापि स्वकार्ये सफलो न भवति । यदि स गुरोः पराभवं करोति तर्हि तच्छिष्या अपि तस्य पराभवं करिष्यन्ति । गुरुविराधनया कृतमौषधमपि रोगं नापनयति, प्रत्युत तं प्रवर्धयति । गुरुविराधनया कदापि शिष्यस्य प्रगतिर्न भवति । गुरुविराधना शिष्यं संसारसमुद्रे निमज्जयति । गुरुविराधना चारित्रधनमपहरति । यथा गुर्वाराधनया सर्वेष्टानि प्राप्यन्ते तथा गुरुविराधनया सर्वानिष्टानि जायन्ते ।
शारीरिकभौतिकाध्यात्मिकसम्पदर्थिना सर्वप्रयत्नैर्गुरुविराधना त्याज्या गुर्वाराधना च कार्या । यथा नरः सद्बिभेति तथा भवभ्रमणभीरुणा मोक्षसुखकाङि क्षणा शिष्येण गुरुविराधनाया भेतव्यम् । अमृतं सर्वेषामीप्सितं भवति, विषं च सर्वैर्जुगुप्सितं भवति ।
ગુરુની વિરાધનાના અનેક પ્રકારો છે. તે આ પ્રમાણે - શિષ્ય ગુરુની ઇચ્છા પૂરી ન કરે. તે ગુરુની ઇચ્છાથી વિરુદ્ધ કરે. તે ગુરુના વચનનું પાલન ન કરે. તે ગુરુનો અનાદર કરે. ગુરુ આવે ત્યારે તે ઊભું ન થાય. તે ગુરુ કરતા સારી ઉપધિ રાખે. તે બધું ગુરુને પૂછ્યા વિના જ કરે. તેની બધી પ્રવૃત્તિઓમાં ગુરુ ઉતરતા જણાતા હોય. તે ગુરુની નિંદા કરે. તે પોતાને ગુરુ કરતા ચઢિયાતો બતાવે. આ અને આવા બીજા પ્રકારોથી ગુરુની વિરાધના થાય છે.
- ગુરુની વિરાધના કરનાર ક્યારેય પોતાના કાર્યમાં સફળ નથી થતો. જો તે ગુનો પરાભવ કરે તો તેના શિષ્યો પણ તેનો પરાભવ કરે. ગુરુની વિરાધના કરીને કરાયેલી દવા પણ રોગને દૂર નથી કરતી, ઉર્દુ તેને વધારે છે. ગુરુની વિરાધના કરવાથી ક્યારેય શિષ્યની પ્રગતિ નથી થતી. ગુરુની વિરાધના શિષ્યને સંસારસમુદ્રમાં ડુબાડે છે. ગુરુની વિરાધના ચારિત્રરૂપી ધનને હરે છે. જેમ ગુરુની આરાધનાથી બધા ઇષ્ટો મળે છે તેમ તેમની વિરાધનાથી બધા અનિષ્ટો થાય છે.
શારીરિક, ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક સંપત્તિ ઇચ્છાનારાએ બધા પ્રયત્નોથી ગુરુની વિરાધના ત્યજવી અને ગુરુની આરાધના કરવી. જેમ માણસ સાપથી ડરે છે તેમ ભવભ્રમણથી ડરનારા, મોક્ષસુખને ઇચ્છનારા શિષ્ય ગુરુની વિરાધનાથી ડરવું. અમૃતને બધા ઇચ્છે છે, ઝેરની બધા દુર્ગછા કરે છે. તેમ ગુરુની આરાધના અમૃતની જેમ ઝંખવી
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
कूलवालकमुनिज्ञातम्।
३४९ तथा गुर्वाराधनाऽमृतवदभिलषितव्या, गुरुविराधना च विषवज्जुगुप्सितव्या ।।
कूलवालकमुनिना गुरोविराधना कृता । तेन न केवलं तस्य भावचारित्रमपगतम्, किन्तु द्रव्यचारित्रमपि । तत्संयमतपःप्रभावाऽऽकृष्टा नदीदेवता नदीकूलं वालितवती । ईदृक्महाप्रभावमपि तच्चारित्रं गुरुविराधनया नष्टम् । तवृत्तान्त इत्थ प्रदर्शितः कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचितत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितमहाकाव्यस्य दशमपर्वणो द्वादशे सर्गे - 'साऽन्यदाऽपृच्छदाचार्यान् कः साधुः कूलवालुकः । तद्भावमविदन्तश्च कथयन्ति स्म तेऽप्यदः ॥३२९॥ धर्मज्ञे पञ्चधाऽऽचारनिरतो मुनिपुङ्गवः । एकोऽस्ति तस्य च क्षुल्ल एकः कपिरिवास्थिरः ॥३३०॥ सामाचारीपरिभ्रष्टो वारणास्मारणादिभिः । नोद्यमानो याति रोषं स तु क्षुल्लोऽतिदुर्नयः ॥३३१॥ गुरुस्तु तस्य क्षुल्लस्य दुःश्रवामपि सादरः । आचारशिक्षा प्रददौ यदुक्तमिदमागमे ॥३२२॥ "परो रुष्यतु वा मा वा विषवत्प्रतिभातु वा । भाषितव्या हिता भाषा स्वपक्षगुणकारिणी" ॥३३३॥ न कर्कशां न मधुरां गुरोः शिक्षाममंस्त सः । लघुकर्मणि शिष्ये हि प्रभवन्ति गुरोगिरः ॥३३४॥ विहरन्तोऽन्यदाचार्यास्ते गिरेनगरं ययुः । उज्जयन्तं चारुरुहुः सह क्षुल्लेन तेन तु ॥३३५॥ क्षुल्लेन देवं वन्दित्वा गुरोरुत्तरतो गिरेः । मुमुचे गण्डपाषाणः
અને ગુરુની વિરાધનાની ઝેરની જેમ દુર્ગછા કરવી.
ફૂલવાલકમુનિએ ગુરુની વિરાધના કરી. તેનાથી માત્ર તેનું ભાવચારિત્ર ન ગયું પણ દ્રવ્યચારિત્ર પણ ગયું. તેના સંયમ અને તપના પ્રભાવથી આકર્ષાયેલી નદી દેવતાએ નદીનો પ્રવાહ વાળ્યો. આવું મહા પ્રભાવવાળું પણ તેનું ચારિત્ર ગુરુની વિરાધનાથી નાશ પામ્યું. તેનું ચરિત્ર ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્રમહાકાવ્ય ના ૧૦મા પર્વના ૧૨મા समिi 20 शत पताव्यु छ - "मेवार तो पूछ्युं - 'दूतवास साधु । छ ?' આચાર્ય મહારાજ તેના ભાવને જાણી ન શક્યા અને બોલ્યા - “એક આચાર્ય મહારાજનો એક શિષ્ય વાંદરાની જેમ અસ્થિર હતો. તેની ભૂલ થાય ત્યારે ગુરુ સારણાવારણાદિ કરે તો તે ગુસ્સે થાય. ગુરુ તેને કઠોર શિક્ષા આપતા. આગમમાં કહ્યું છે – “સામો ગુસ્સે થાય કે ન થાય, કે તેને ઝેર જેવું લાગે, હિતકારી ભાષા બોલવી. એ પોતાની માટે ગુણ કરનારી છે. પણ તે શિષ્ય ગુરુની વાત માનતો ન હતો. એકવાર સૂરિજી ઉજજયંત ગિરિ પર ગયા. ઉતરતી વખતે શિષ્ય ગુરુ તરફ મોટો પત્થર ગબડાવ્યો. અવાજથી
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
कूलवालकमुनिज्ञातम्। पेषणाय दुरात्मना ॥३३६॥ श्रुत्वा खडखडाशब्दं गुरुराकुञ्चितेक्षणः । आलुलोके तमश्मानं पतन्तं पविगोलवत् ॥३३७॥ चक्रे च वितते जङ्ग्रे स ग्रावाऽपि तदन्तरे । निरियायापदः प्रायः प्रभवन्ति न धीमति ॥३३८॥ शशाप च गुरुः क्षुल्लं कुपितस्तेन कर्मणा । स्त्रीसकाशादरे पाप ! व्रतभङ्गमवाप्स्यसि ॥३३९॥ क्षुल्लोऽब्रवीद्गुरो ! शापं करिष्यामि तवान्यथा । तत्र वत्स्याम्यरण्येऽहं यत्र द्रक्ष्यामि न स्त्रियम् ॥३४०॥ इति सद्यो गुरुं त्यक्त्वा मर्यादामिव दुर्मतिः । निर्मानुषामरण्यानीं स शार्दूल इवाविशत् ॥३४१॥ गिरिकूलंकषामूले स्थितः प्रतिमया सदा । स मासादर्धमासाद्वा पथिकादेरपारयत् ॥३४२॥ एवं कूलंकषामूले मुनेस्तस्य तपस्यतः । प्रावृट् प्रादुर्बभूवाब्दवितानितनभस्तला ॥३४३॥ रसोद्रेकेण लुम्पन्त्य उभे कूले कुले इव, नद्य उन्मार्गगामिन्यो बभूवुः कुलटा इव ॥३४४॥ क्षुल्लाधिष्ठितकूलायामुत्यूरायां सरित्यथ । दध्यौ तद्देवता भक्ता शासने श्रीमदर्हताम् ॥३४५॥ कूलस्थितो मुनिरयं कूलद्रुम इवाधुना । नेष्यते वारिपूरेण यापेक्षां करोम्यहम् ॥३४६॥ ततो गिरिणदीदेव्या निजं कूलं दिशाऽन्यया । प्रावर्ति यत्र तत्रापि क्षेममेव तपोजुषाम् ॥३४७॥ कूलवालक इत्याख्या तदा तस्य मुनेरभूत् । साम्प्रतं वर्ततेऽमुत्र प्रदेशे स महातपाः ॥३४८॥ कृतकृत्येव सा सद्यः स्मयमानेक्षणा ययौ । कूलवालकविज्ञानात् फलितच्छद्मपादपा ॥३४९॥ वन्दमानाऽथ चैत्यानि तीर्थयात्राच्छलेन सा । तमुद्देशममुपेयाय यत्रर्षिः कूलवालकः ॥३५०॥ वन्दित्वा तं मनिवरं सा मायाश्राविकाऽवदत् । उज्जयन्तादितीर्थानि वन्दयेऽहं मुने ! त्वया ॥३५१॥ कायोत्सर्ग मुनिर्मुक्त्वा धर्मलाभाशिषं ददौ । तीर्थान्यवन्दतापृच्छच्चाऽऽगतासि कुतः शुभे ? ॥३५२॥ साऽऽख्यन्महर्षे ! चम्पाया आगां तीर्थानि वन्दितुम् । तीर्थेभ्यः परमं तीर्थमिह यूयं ગુરુને ખબર પડી. જોયું. પગ પહોળા કર્યા. પત્થર વચ્ચેથી જતો રહ્યો. ગુરુએ શાપ माप्यो, 'स्त्रीया तारा प्रतनो भंग थशे.' शिष्य बोल्यो, 'मापन॥ ॥पने निष्क्षण કરીશ. એવા સ્થળે વસીશ જયાં સ્ત્રીને જોઈશ પણ નહીં.' આમ કહી ગુરુને છોડી મનુષ્ય વિનાના જંગલમાં પેઠો. નદીના કાંઠે કાઉસ્સગ્નમાં રહ્યો. પંદર દિવસે - મહિને મુસાફરો પાસેથી પારણું કરે છે. ચોમાસું આવ્યું. નદી ભરાઈ ગઈ. નદીની અધિષ્ઠાત્રી દેવતાએ મુનિને બચાવવા નદીનો પ્રવાહ વાળ્યો. તેથી તેનું નામ ફૂલવાલક પડ્યું. તે અત્યારે આ સ્થળ છે.” તે ચૈત્યોને વંદન કરતી કરતી મુનિ પાસે આવી. વંદન કરીને તે માયાશ્રાવિકા બોલી, “ઉજ્જયંત વગેરે તીર્થો તમને વંદાવું છું.' મુનિએ કાઉસ્સગ્ન
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
कूलवालकमुनिज्ञातम्।
३५१ च वन्दिताः ॥३५३॥ तदस्मदीयं पाथेयं भिक्षादोषविवर्जितम् । आदाय पारणं कृत्वा महर्षेऽनुगृहाण ! माम् ॥३५४॥ भक्तिभावनया तस्या मुनिरामनाः स तु । जगाम भिक्षामादातुं तत्सार्थेऽनर्थसद्मनि ॥३५५॥ ददिरे च स्वयं तस्मै कूटश्राविकया तया पुरासंयोजितद्रव्या मोदका मोदमानया ॥३५६॥ अभूत्प्राशितमात्रैस्तैर्मोदकैः सोऽतिसारकी, रसवीर्यविपाको हि द्रव्याणां जातु नान्यथा ॥३५७॥ अतिसारेण स ग्लानो महर्षिऽरभवत्तथा । संवरितुं क्षीणबलो यथाङ्गान्यपि नाशकत् ॥३५८॥ तं च मागधिका प्रोचे समयस्मृतवैशिका । कृतपारणकोऽसि त्वं मदनुग्रहकाम्यया ॥३५९॥ स्वामिन्मदीयपाथेयप्राशनादप्यनन्तरम् । प्राप्तोऽसि दुर्दशामेवं धिग्मां पापतरङ्गिणीम् ॥३६०॥ तत्त्वामेकाकिनं मुक्त्वा प्राप्तमेतावती दशाम् । न गन्तुमुत्सहेते मे पादौ निगडिताविव ॥३६१॥ इत्युक्त्वा सा स्थिता तत्रोपससर्प क्षणे क्षणे । उद्वर्त्तयितुमङ्गानि प्रदातुं भेषजानि च ॥३६२॥ उद्वर्त्तनादिकं तस्य तथा मागधिका व्यधात् । यथा तं कारयामास सर्वाङ्गस्पर्शमात्मनः ॥३६३॥ उल्लाघः स शनैश्चक्रे तया शुश्रूषमाणया । चम्पकेनांशुकमिव तद्भक्त्या चाध्यवास्यत ॥३६४॥ कटाक्षवीक्षणैस्तस्या अङ्गस्पर्शमृदूक्तिभिः । मुनेस्तस्याचलच्चित्तं स्त्रीसङ्गे हि कियत्तपः ॥३६५॥ मुनेर्मागधिकायाश्च मिथः शय्यासनादिभिः । दम्पतिव्यवहारोऽभूदतिव्यक्तो दिने दिने ॥३६६॥....'
एवं कूलवालकमुनिज्ञातेन गुरुविराधनाया महानर्थकृत्त्वमवगम्य सर्वैः शिष्यैः गुरुविराधना सर्वथा त्याज्या ॥२८।।
પારી ધર્મલાભ આપ્યો. તેણીએ ભાથામાંથી લાભ આપવા વિનંતિ કરી. મુનિએ લાભ આપ્યો. તે મોદકમાં કોઈ દ્રવ્યનો સંયોગ કર્યો હતો. મુનિએ વાપર્યું. ઝાડા થયા. તેથી ગ્લાન થયા. તે વેશ્યા તે મુનિની સારવાર કરવા ત્યાં જ રહી. શરીર દબાવવા અને દવા આપવા તે ક્ષણે ક્ષણે નજીક સરકતી. ઉદ્વર્તન વગેરે બધું તે તે રીતે કરતી કે જેથી પોતાના શરીરનો સંપૂર્ણ સ્પર્શ મુનિના શરીરને થાય. ધીમે ધીમે તેણીએ તેને સાજો કર્યો. તેણીના કટાક્ષો, શરીરનો સ્પર્શ અને મીઠા વચનોથી મુનિનું મન ચલિત થયું. તે બન્નેના ५२२५२. शयन मासन वगेरेथी पति-पत्नीनो व्यवहा२. थयो...."
આમ કૂલવાલકમુનિના દૃષ્ટાંતથી ગુરુની વિરાધનાને મહાનુકસાનકારી જાણીને બધા शिष्यो तेने सर्वथा त्य४वी. (२८)
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
एकोनत्रिंशत्तमं वृत्तम्। अवतरणिका - एवं गुर्वाराधनाविराधनयोर्फलं प्रदाऽधुनैतत्कुलकश्रवणेनाऽप्यजातगुरुभक्तिपरिणामस्य शिष्यस्याऽधिककथनं निष्फलमिति द्योतयति - मूलम् - एयंपि हु सोऊणं, गुरुभत्ती नेव निम्मला जस्स ।
भवियव्वया पमाणं, किं भणिमो तस्स पुण अन्नं ? ॥२९॥ छाया - एतदपि खलु श्रुत्वा, गुरुभक्तिः नैव निर्मला यस्य ।
भवितव्यता प्रमाणं, किं भणामः तस्य पुनः अन्यत् ? ॥२९॥ दण्डान्वयः - एयंपि हु सोऊणं जस्स निम्मला गुरुभत्ती नेव तस्स भवियव्वया पमाणं पुण अन्नं किं भणिमो ? ॥२९॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - एतत् - धर्माचार्यबहुमानकुलकनामप्रकृतशास्त्रम्, अपि - एतत्कुलक श्रवणं विना कदाचिन्निर्मलगुरुभक्तिर्न स्यात् एतत्कुलकश्रवणानन्तरमपि गुरुभक्त्यकर्तुरधिकदया-पात्रत्वमिति द्योतयति, हु - निश्चयेन, श्रुत्वा - श्रोत्रविषयं कृत्वा, यस्य - शिष्यस्य, हृदये प्रवृत्तौ चेति गम्यम्, निर्मला - निर्गतम् अपगतं मलम् - अवज्ञाऽनादरतिरस्काराऽऽशातनाविराधनादिरूपं यस्याः सा निर्मला, निरतिचारेत्यर्थः, गुरुभक्तिः - गुरौ - जिनाज्ञापालके भक्तिः - विनयबहुमानरूपेति गुरुभक्तिः, न - निषेधे, एव - अवधारणे, भवतीति गम्यम्, तस्य - निर्मलगुरुभक्त्यभाववतः शिष्यस्य, मोक्षगमने इति गम्यम्, भवितव्यता - नियतिः, प्रमाणम् - कारणम्, पुनः - उक्तादधिकम्, अत्राऽऽवृत्त्या 'तस्य' इति पदं पुनर्ग्राह्यम्, अन्यत् - प्रेरणावचनम्, किम् - तस्य मोक्षगमने नियतेः प्रमाणत्वात्सर्वप्रेरणावचनानां निष्फलत्वमिति द्योतयति, भणामः - वदामः ।
અવતરણિકા - આમ ગુરુની આરાધના અને વિરાધનાનું ફળ બતાવી હવે “આ કુલક સાંભળવાથી પણ જેને ગુરુભક્તિનો ભાવ નથી થયો તે શિષ્યને વધુ કહેવું નકામું छ' म ०४९॥ छ.
શબ્દાર્થ - આ (કુલકોને પણ સાંભળીને જેને નિર્મળ ગુરુભક્તિ ન થઈ હોય તેના भाटे भवितव्यता प्रभा. छे, जीटुं तेने शुं ही ? (२८)
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - ગુરુ ભગવાનની આજ્ઞા પાળનારા હોય. તેમની ભક્તિ એટલે તેમના વિનય-બહુમાન. ગુરુના અવજ્ઞા, અનાદર, તિરસ્કાર, આશાતના, વિરાધના વગેરે ગુરુભક્તિમાં ડાઘરૂપ છે. આ બધા વિનાની ગુરુભક્તિ એ નિર્મળ ગુરુભક્તિ છે. આ કુલક સાંભળ્યા પહેલા તો કદાચ નિર્મળ ગુરુભક્તિ ન થઈ હોય પણ આ કુલક સાંભળ્યા પછી પણ જે શિષ્યના હૃદયમાં અને પ્રવૃત્તિમાં નિર્મળ ગુરુભક્તિ નથી થતી તેની માટે ભવિતવ્યતાને કારણે માનવી, તેને બીજું શું કહીએ ?
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
एतत्कुलकश्रवणेन निर्मला गुरुभक्तिर्भवति ।
३५३ अयं सङ्क्षेपार्थः । अधुना तद्विस्तार : - ग्रन्थकृताऽष्टाविंशतिवृत्तेषु भिन्नभिन्नरीत्या शिष्यस्य हृदये गुरुभक्त्याधानार्थमुपदेशो दत्तः । एतत् कुलकं श्रुत्वाऽवश्यं गुरुभक्तिर्निर्मला भवति यद्वा निर्मला गुरुभक्तिर्भवति । इदमुक्तं भवति - कस्यचिच्छिष्यस्य हृदये गुरुभक्तिर्भवत्येव, परन्तु सा सातिचारा भवति । कदाचित्स गुरोरनादरादिकमपि करोति । एतत्प्रकरणे गुरोः परमाराध्यत्वं प्रदर्शितमल्पस्याऽपि च तद्विराधनस्यातिकटुविपाकवत्त्वं ज्ञापितम् । तत एतत्कुलकश्रवणाऽनन्तरं स गुरुभक्त्यतिचारवर्जनप्रयासं करोति । शनैः शनैस्तेऽतिचारा नश्यन्ति । ततस्तस्य हृदये वर्तमाना गुरुभक्तिर्निमला भवति । कस्यचिच्छिष्यस्य हृदये गुरुभक्तिरेव न भवति । एतत्कुलकोक्तं गुरुभक्तिरहितसर्वाऽनुष्ठानानां निष्फलत्वं श्रुत्वा स गुरुभक्तेमहत्त्वमवगच्छति । ततः स्वजीवने निर्मलगुरुभक्त्याधानप्रयासं करोति। शनैः शनैस्तस्य जीवने निर्मलगुरुभक्तिर्दृढतमा भवति । ___ ग्रन्थकर्तुर्हदये श्रद्धाऽस्ति यदेतत्कुलकश्रवणानन्तरं सर्वशिष्याणां जीवने निर्मलगुरुभक्तिरवश्यं प्रादुर्भविष्यति । एतत्कुलकस्य प्रत्येकश्लोकस्तेन न स्वपाण्डित्यप्रदर्शनार्थं रचितः, परन्तु गुर्वाशातनया दुर्गतिं प्रपततः शिष्यगणस्य धारणार्थं नूतनशिष्याणाञ्च
આ સંક્ષેપ અર્થ છે. હવે તેનો વિસ્તાર કરીએ છીએ.
ગ્રંથકારે આ ૨૮ શ્લોકોમાં જુદી જુદી રીતે શિષ્યના હૃદયમાં ગુરુભક્તિ પ્રગટાવવા ઉપદેશ આપ્યો. તેથી આ કુલક સાંભળીને અવશ્ય ગુરુભક્તિ નિર્મળ થાય અથવા નિર્મળ ગુરુભક્તિ થાય. કહેવાનું તાત્પર્ય એવું છે કે – કોઈક શિષ્યના હૃદયમાં ગુરુભક્તિ હોય જ પણ તે અતિચારવાળી હોય. તે ક્યારેક ગુરુના અનાદર વગેરે પણ કરે. આ કુલકમાં “ગુરુ પરમ આરાધ્ય છે' એવું બતાવ્યું અને તેમની થોડી પણ વિરાધનાનું ફળ કડવું છે” એમ જણાવ્યું. તેથી આ કુલક સાંભળીને તે ગુરુભક્તિના અતિચાર વર્જવાનો પ્રયાસ કરે. ધીમે ધીમે તે અતિચારો નાશ પામે. તેથી તેના હૃદયમાં રહેલી ગુરુભક્તિ નિર્મળ થાય. કોઈક શિષ્યના હૃદયમાં ગુરુભક્તિ હોય જ નહી. આ કુલકમાં કહ્યું કે
ગુરુભક્તિ વિનાના બધા અનુષ્ઠાનો નિષ્ફળ છે' તે સાંભળીને તે ગુરુભક્તિનું મહત્ત્વ સમજે. તેથી પોતાના જીવનમાં નિર્મળ ગુરુભક્તિને લાવવાનો પ્રયત્ન કરે. ધીમે ધીમે તેના જીવનમાં નિર્મળ ગુરુભક્તિ ખૂબ દઢ બને.
ગ્રન્થકારના હૃદયમાં શ્રદ્ધા છે કે આ કુલક સાંભળ્યા પછી બધા શિષ્યોના જીવનમાં નિર્મળ ગુરુભક્તિ અવશ્ય પ્રગટશે. આ કુલકનો દરેક શ્લોક તેમણે પોતાની પંડિતાઈ બતાવવા નથી રચ્યો પણ ગુરુની આશાતના કરી દુર્ગતિમાં પડતા શિષ્યોને અટકાવવા
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४
गुरुभक्तिभावप्रादुर्भावाऽभावे शिष्याऽयोग्यतैव हेतुः । तात्त्विकमोक्षमार्गज्ञापनार्थं रचितः । ग्रन्थका हार्दिकभावेनैतत्कुलकं रचितम् । अत एतत्कुलकं न केवलं शिष्याणां श्रोत्राण्येव मोदयिष्यति, परन्तु तेषां हृदयमप्यानन्दयिष्यति । न केवलं तद्धृदयानन्दं करिष्यति, परन्तु तद्धृदये गुरुभक्तिं प्रादुर्भाव्य तेषां सिद्धिमासन्नभाविनी करिष्यति । एवमेतत्कुलकं शिष्यहृदये निर्मलगुरुभक्तिभावप्रादुर्भावं न व्यभिचरति । येनैतत्कुलकं श्रुतं तस्य जीवनमवश्यं निर्मलगुरुभक्तिभावभावितं भवति । __यदि शिष्योऽतीवाऽयोग्यः स्यात्तखें वैतत्कुलक श्रवणानन्तरं तद्धृदये निर्मलगुरुभक्तिभावप्रादुर्भावो न भवति । परन्तु तत्र तस्य शिष्यस्याऽयोग्यत्वमेव कारणभूतं ज्ञेयम्, न त्वेतत्कुलकस्य कोऽपि दोषो मन्तव्यः । सूर्यः स्वभावेनैव जगत् प्रकाशयति । सर्वे प्राणिनो भास्वत्प्रकाशे पश्यन्ति, केवलं घूक एव न पश्यति । तत्र भानोर्न कोऽपि दोषोऽस्ति । स तूद्योतशील एवाऽस्ति । घूकस्याऽयोग्यतैव तत्र दोषरूपा ज्ञेया । सैव घूकाय दिवा द्रष्टुं न ददाति । एवं सूर्यकल्पमेतत्प्रकरणं स्वभावेनैव शिष्यहृदये गुरुभक्ति प्रादुर्भावयति । एतत्कुलकश्रवणानन्तरं सर्वशिष्याणां हृदये गुरुभक्तिः प्रादुर्भवति । यदि कस्यचिच्छिष्यस्य हृदये एतत्कुलकश्रवणानन्तरमपि गुरुभक्तिर्न प्रादुर्भवति तस्य कुलकस्य न कोऽपि दोषोऽस्ति । दोषस्तु तच्छिष्याऽयोग्यताया एव ज्ञेय या तद्धृदये गुरुभक्तिप्रादुर्भावं
અને નવા શિષ્યોને સાચો મોક્ષ માર્ગ બતાવવા રચ્યો છે. ગ્રંથકારે હૃદયના ભાવથી આ કુલક રચ્યું છે. માટે આ કુલક માત્ર શિષ્યોના કાનોને જ ખુશ નહીં કરે પણ તેમના હૃદયને પણ આનંદિત કરશે. માત્ર તેમના હૃદયને આનંદિત નહીં કરે પણ તેમના હૃદયમાં ગુરુભક્તિને પ્રગટાવીને તેમનો મોક્ષ નજીક બનાવશે. આમ આ કુલક શિષ્યના હૃદયમાં નિર્મળ ગુરુભક્તિભાવને અવશ્ય પ્રગટ કરે છે. જેણે આ કુલક સાંભળ્યું તેનું જીવન અવશ્ય નિર્મળ ગુરુભક્તિભાવથી ભાવિત બને છે.
જો શિષ્ય ખૂબ જ અયોગ્ય હોય તો જ આ કુલક સાંભળ્યા પછી તેના હૃદયમાં નિર્મળગુરુભક્તિભાવ થતો નથી. પણ તેમાં શિષ્યનું અયોગ્યપણું જ કારણરૂપ જાણવું, આ કુલકનો કોઈપણ દોષ ન માનવો. સૂર્ય સ્વભાવથી જ વિશ્વને પ્રકાશ આપે છે. બધા પ્રાણીઓ સૂર્યના પ્રકાશમાં જુવે છે, માત્ર ઘુવડને જ તેમાં નથી દેખાતું. તેમાં સૂર્યનો કોઈપણ દોષ નથી. તેનો સ્વભાવ તો પ્રકાશ આપવાનો જ છે. ઘુવડની અયોગ્યતા જ ત્યાં કારણરૂપ જાણવી. તે જ ઘૂવડને દિવસે જોવા નથી દેતી. એમ સૂર્ય જેવું આ કુલક સ્વભાવથી જ શિષ્યના હૃદયમાં ગુરુભક્તિને પ્રગટાવે છે. આ કુલક સાંભળ્યા પછી બધા શિષ્યોના હૃદયમાં ગુરુભક્તિ પ્રગટે છે. જો કોઈ શિષ્યના હૃદયમાં આ કુલક સાંભળ્યા પછી પણ ગુરુભક્તિ નથી પ્રગટતી તો આ કુલકનો કોઈપણ દોષ નથી, દોષ તો તે શિષ્યની અયોગ્યતાનો જ જાણવો, જે તેના હૃદયમાં ગુરુભક્તિને પ્રગટતા અટકાવે છે. આ જ વાતને ગ્રંથકારે
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुशिष्यहृदये गुरुभक्तिप्रादुर्भावे भवितव्यता प्रमाणम् ।
३५५ प्रतिबध्नाति । एतदेव ग्रन्थकारः शब्दान्तरैः कथयति । एतादृशस्य शिष्यस्य हृदये वर्तमानस्य गुरुभक्तिभावप्रादुर्भावाभावस्य कारणं भवितव्यतैव ज्ञेया । यद्वा यदा भवितव्यता भविष्यति तदैव तस्य हृदये गुरुभक्तिप्रादुर्भावो भविष्यति । वयं तु तत्र न किमपि कर्तुं शक्नुमः । एतादृशस्य शिष्यस्याऽधिककथनेन न कोऽपि लाभो भवति । अस्माभिस्तु गुरुभक्तिप्रादुर्भावावश्यकानि सर्वाणि युक्त्युदाहरणान्यत्रोपन्यस्तानि, लेशमात्रमप्यूनं नोक्तम् । एवं सत्यपि गुरुभक्तिप्रादुर्भावो न जातस्तर्हि तस्मायधिकोपदेशदानं निरर्थकं भविष्यति । अतोऽतः परं वयं तं नोपदेक्ष्यामः भवितव्यतैव तद्धृदये गुरुभक्तिभावं प्रादुर्भावयिष्यति । ___ अनेन श्लोकेनैतादृशस्य शिष्यस्याऽत्यन्ताऽयोग्यता प्रदर्शिता । सर्वप्रयत्नाऽसाध्यमेव कार्यं जनैर्भवितव्यताकारणकं मन्यते । अत्राऽपि ग्रन्थकृता कुशिष्यहृदये गुरुभक्तिप्रादुर्भावस्य सर्वोपदेशाऽसाध्यत्वं विभाव्य तस्य भवितव्यताकारणकत्वमुपदिष्टम् । एवमनेन श्लोकेन ग्रन्थकृता कुशिष्यस्य सर्वोपदेशाऽसाध्यत्वं सूचितम् तच्च प्रज्ञापनीयताऽभावे सत्येव भवति । प्रज्ञापनीयता च भावसाधोलिङ्गम् । उक्तञ्च श्रीशान्तिसूरिविरचितश्रीधर्मरत्नप्रकरणे'एयस्स उ लिंगाई, सयला मग्गाणुसारिणी किरिया । सद्धा पवरा धम्मे, पण्णवणि-ज्जत्तमुजुभावा ॥७८॥ किरियासु अप्पमाओ, आरंभो सक्कणिज्जणुट्ठाणे। गुरुओ गुणाणुराओ, गुरुआणाराहणं परमं ॥७९॥' श्रीदेवेन्द्रसूरिसंदृब्धतट्टीकायामनयोर्गाथयो-र्व्याख्यैवं कृता-"एतस्य' पुनर्भावसाधोः, 'लिङ्गानि' चिह्नानिબીજા શબ્દોમાં કહી છે. આવા શિષ્યના હૃદયમાં જે ગુરુભક્તિભાવ નથી પ્રગટતો તેનું કારણ ભવિતવ્યતા જ જાણવી. અથવા જ્યારે ભવિતવ્યતા પાકશે ત્યારે જ તેના હૃદયમાં ગુરુભક્તિભાવ પ્રગટશે. અમે તો તેમાં કંઈપણ કરી નથી શક્તા. આવા શિષ્યને વધુ કહેવાનો કોઈ લાભ નથી. અમે તો ગુરુભક્તિને પ્રગટાવવા જરૂરી બધી યુક્તિઓ અને બધા ઉદાહરણ અહીં મૂક્યા છે. જરાય ઓછું કહ્યું નથી. આમ હોવા છતાં જો ગુરુભક્તિભાવ ન પ્રગટે તો તેને અધિક ઉપદેશ આપવો નકામો છે. એથી હવે અમે તેને ઉપદેશ નહીં આપીએ. ભવિતવ્યતા જ તેના હૃદયમાં ગુરુભક્તિભાવને પ્રગટાવશે.
આ શ્લોકથી આવા શિષ્યની ખૂબ જ અયોગ્યતા બતાવી છે. બધા પ્રયત્નોથી અસાધ્ય કાર્યને જ લોકો ભવિતવ્યતા ઉપર છોડે છે. અહીં પણ ગ્રંથકારે બધા ઉપદેશોથી કુશિષ્યના હૃદયમાં ગુરુભક્તિ નહીં પ્રગટે એમ વિચારી તેને ભવિતવ્યતા ઉપર છોડ્યું. આમ આ શ્લોકથી ગ્રંથકારે કુશિષ્ય બધા ઉપદેશને અસાધ્ય છે એવું સૂચવ્યું. પ્રજ્ઞાપનીયતા ન હોય તો જ આવું થાય. પ્રજ્ઞાપનીયતા એ ભાવસાધુનું લિંગ છે. શ્રીશાન્તિસૂરિ મહારાજે રચેલ શ્રીધર્મરત્નપ્રકરણમાં અને શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજે રચેલ તેની ટીકામાં કહ્યું છે – “ભાવ
१. एतस्य तु लिङ्गानि, सकला मार्गानुसारिणी क्रिया। श्रद्धा प्रवरा धर्मे, प्रज्ञापनीयत्वमृजुभावात् ॥७८॥
क्रियास्वप्रमादः, आरम्भः शकनीयानुष्ठाने । गुरुको गुणानुरागः, गुर्वाज्ञाराधनं परमम् ॥७९॥
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
त्रिंशत्तमं वृत्तम्। 'सकला' समस्ता 'मार्गानुसारिणी' मोक्षाध्वानुपतिनी ‘क्रिया' प्रत्युपेक्षणादिका चेष्टा १, तथा 'श्रद्धा' करणेच्छा 'प्रवरा' प्रधाना 'धर्मे ' संयमविषये २, तथा 'प्रज्ञापनीयत्वम्' असदभिनिवेशत्यागित्वम् 'ऋजुभावात्' अकौटिल्येन ३, तथा 'क्रियासु' विहितानुठानेषु 'अप्रमादो'ऽशैथिल्यम् ४, तथा 'आरम्भः' प्रवृत्तिः 'शकनीये' शक्त्यनुरूपे 'अनुष्ठाने' तपश्चरणादौ ५, तथा 'गुरुः' महान् ‘गुणानुरागो' गुणपक्षपातः ६, तथा 'गुर्वाज्ञाराधनम्' धर्माचार्यादेशवर्त्तित्वं 'परमं' सर्वगुणप्रधानम् ७ इति सप्त लक्षणानि भावसाधोरिति द्वारगाथासमासार्थः ।' तत एतत्कुलकश्रवणानन्तरमपि यस्य हृदये निर्मलगुरुभक्तिर्न प्रादुर्भवति स तत्त्वतो भावसाधुरेव न भवति, शिष्यत्वं तु दूरे तस्य । एवमनेन श्लोकेन ग्रन्थकृतेदं ज्ञापितं यदेतत्कुलकश्रवणानन्तरमवश्यं हृदये गुरुभक्तिः प्रकटयितव्या। गलिर्बलिवर्दोऽप्यनेकशः प्रेरणे सत्युत्थाय कार्यं करोति । अयं शिष्यस्तु पुनः पुनः प्रेरणेऽपि न स्वहृदये गुरुभक्तिप्रतिष्ठां करोति । ततोऽयं गलिबलिवर्दादपि हीनो भवति । यो रोगी वैद्योपदिष्टमौषधं न गृह्णाति स नीरोगी न भवति, प्रत्युत तस्य रोगवृद्धिर्भवति । एवं यदि शिष्य एतत्कुलकौषधं न गृह्णाति तहि स मुक्तिस्थं परमाऽऽरोग्यं न प्राप्स्यति, तस्य भवरोगो वर्धिष्यते ॥२९।।
अवतरणिका - एवं ‘एतत्कुलके गुरुभक्तिविषयकमुपदेशसर्वस्वमस्ति' इत्यस्मिन्श्लोके प्रज्ञाप्याऽधुनैष उपदेशः कस्मै दत्त इति प्रज्ञापनपूर्वमुपदेशस्योभयलोकहितावहत्वं प्रदर्शयति - मूलम् - साहूण साहुणीणं, सावयसड्ढीण एस उवएसो ।
__दुण्हं लोगाण हिओ, भणिओ संखेवओ एत्थ ॥३०॥ સાધુના લિંગ (આ પ્રમાણે છે) - ૧) પડિલેહણ વગેરે બધી ક્રિયા મોક્ષમાર્ગને અનુસરનારી હોય, ૨) સંયમધર્મને કરવાની ઇચ્છારૂપ શ્રદ્ધા શ્રેષ્ઠ હોય, ૩) સરળતાને લીધે પ્રજ્ઞાપનીયપણું होय, अटले हाहनो त्याग होय, ४) विहित अनुसानोमा अप्रमत्तता होय, ५) તપશ્ચર્યા વગેરે શક્ય અનુષ્ઠાનોમાં પ્રવૃત્તિ હોય, ૬) મોટો ગુણાનુરાગ હોય, ૭) ગુરુની આજ્ઞાની શ્રેષ્ઠ આરાધના હોય.” તેથી આ કુલક સાંભળ્યા પછી પણ જેના હૃદયમાં નિર્મળ ગુરુભક્તિ નથી પ્રગટતી તે હકીકતમાં ભાવસાધુ જ નથી, શિષ્યપણું તો તેનું દૂર રહ્યું. આમ આ શ્લોકથી ગ્રંથકારે એ જણાવ્યું કે આ કુલક સાંભળ્યા પછી અવશ્ય હૃદયમાં ગુરુભક્તિ પ્રગટ કરવી. ગળિયા બળદને ય ઘણી વાર ઘોંચપરોણા કરો એટલે ઉઠીને કામે લાગે છે. આ શિષ્ય તો વારંવાર પ્રેરણા કરવા છતાં પણ પોતાના હૃદયમાં ગુરુભક્તિને પ્રતિષ્ઠિત નથી કરતો. તેથી એ ગળીયા બળદ કરતા પણ હલકો છે. જે રોગી વૈદ્ય બતાવેલ દવા નથી લેતો તે નિરોગી નથી થતો, ઉલ્ટે તેનો રોગ વધે છે. એમ જો શિષ્ય આ કુલકરૂપી દવા ન લે તો ते भक्ति- ५२भ मारोग्य नहीं पामे, तेनो भवरोग शे. (२८)
અવતરણિકા - આમ “આ કુલકમાં ગુરુભક્તિનો બધો ઉપદેશ છે” એમ જણાવી હવે “આ ઉપદેશ કોને આપ્યો’ એ જણાવવાપૂર્વક “આ ઉપદેશ બન્ને લોકમાં હિતકારી છે” એવું બતાવે છે
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
वक्त्रा हृदयेनोपदेशो दातव्यः ।
३५७ छाया - साधूनां साध्वीनां, श्रावकश्राद्धीनामेष उपदेशः ।
द्वयोर्लोकयोर्हितः, भणितः सङ क्षेपतोऽत्र ॥३०॥ दण्डान्वयः - एत्थ दुण्हं लोगाण हिओ एस उवएसो साहूण साहुणीणं सावयसड्डीण संखेवओ भणिओ ॥३०॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - अत्र - अस्मिन्कुलके द्वयोः - उभयोः, लोकयोः - इहभवपरभवरूपयोः, हितः - लाभकारी, एषः- पूर्वोक्तः वक्ष्यमाणश्च उपदेशः - परहितवचनम्, साधूनां - सप्तविंशतिगुणयुक्तानाम् श्रमणानाम्, साध्वीनाम् - श्रमणीनाम्, श्रावकश्राद्धीनाम् - श्रावकाः - जिनवाणीश्रवणरसिकाः श्रद्धाविवेकक्रियासमन्विताः श्रमणोपासकाः, श्राद्ध्यः - श्राविकाः, श्रावकाश्च श्राद्ध्यश्चेति श्रावकश्राद्ध्यः, तासामिति श्रावकश्राद्धीनाम्, सङ्क्षेपतःस्तोकशब्दैः, भणितः - कथितः । अयं सक्षेपः । अधुना तद्विस्तरः -
जिनशासनस्य मूलमहिंसा । सा करुणायां प्रतिष्ठिता । दुःखीजनदुःखोद्धरणेच्छा यस्य हृदये न भवति स तत्त्वतो धर्येव न भवति । दयानदीतटे एव धर्मवृक्षा प्रादुर्भवन्ति । यदि दयानदी शुष्यति तहि धर्मवृक्षा म्लायन्ति । अतः सर्वैर्धर्मिभिर्दुःखीदुःखोद्धरणाय यतितव्यम् । दुःखं पापाद्भवति । पापं चासदाऽऽचरणाद्भवति । दुःखनिवारणोपायोऽसदाचरणत्यागः । तत्कृते उपदेशो दातव्यः । अतः सर्वैर्धर्मिभिः परदुःखनाशाय हितोपदेशो दातव्यः । अयं हितोपदेशो न केवलं मुखेनैव दातव्यः, परन्तु हृदयेन । वक्तृमुखेनैव
શબ્દાર્થ - અહીં બન્ને લોકમાં હિતકારી આ ઉપદેશ સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકાને संक्षेपम उद्यो. (30)
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - ૨૭ ગુણોવાળા શ્રમણો તે સાધુ. જિનવાણી સાંભળવાના રસિયા, શ્રદ્ધા-વિવેક-ક્રિયાવાળા, સાધુઓની ઉપાસના કરનારા શ્રાવકો હોય. આ કુલકમાં આપેલો ઉપદેશ બન્ને લોકમાં હિતકારી છે. આ ઉપદેશ સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા રૂપ ચતુર્વિધ સંઘને સંક્ષેપમાં કહ્યો છે. આ શ્લોકનો સંક્ષેપમાં અર્થ કહ્યો. હવે તેનો વિસ્તાર કહીએ छी .
જિનશાસનનું મૂળ અહિંસા છે. તે કરુણા ઉપર પ્રતિષ્ઠિત છે. દુ:ખી જનોના દુ:ખો દૂર કરવાની ઇચ્છા જેના હૃદયમાં થતી નથી તે હકીકતમાં ધર્મી જ નથી. દયાનદીના કિનારે જ ધર્મવૃક્ષો ઉગે છે. જો દયાનદી સુકાય જાય તો ધર્મવૃક્ષો કરમાય જાય. માટે બધા ધર્મીજનોએ દુઃખીઓના દુઃખ દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. દુઃખ પાપથી થાય છે, અને પાપ ખરાબ આચરણથી થાય છે. દુઃખને નિવારવાનો ઉપાય ખરાબ આચરણનો ત્યાગ કરવો એ છે. તેની માટે ઉપદેશ આપવો જોઈએ. માટે બધા ધર્મીજનોએ બીજાના દુઃખોનો નાશ કરવા હિતોપદેશ આપવો જોઈએ. આ હિતોપદેશ માત્ર મોઢાથી ન આપવો, પણ હૃદયથી આપવો. વક્તાના મોઢામાંથી જ નીકળેલો ઉપદેશ શ્રોતાના
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
प्रकृतोपदेश उभयलोकहितकारी। निर्गत उपदेश श्रोतृश्रवणमेवार्दीकरोति । वक्तृहृदयात्तु निर्गत उपदेशः श्रोतृहृदयपरिवर्तनं करोति । वक्त्रा न केवलं जनरञ्जनायोपदेशो दातव्यः, परन्तु परहितबुद्ध्यैव । अस्मिन्कुलकेऽपि ग्रन्थकृता परहितबुद्ध्यैवोपदेशो दत्तः । अतोऽस्य कुलकस्य पठनेनाऽवश्यं शिष्यहृदयेऽविद्यमाना गुरुभक्तिः प्रकटीभविष्यति विद्यमाना च सा दृढतमा भविष्यति ।
एष उपदेश उभयोरपि लोकयोहितं करोति । अयमुपदेशः शिष्यहृदये गुरुभक्ति जनयति । तया शिष्यो विनयी भवति । विनयेन विद्या शीघ्रमवधार्यते । विद्यासम्पन्नश्च शिष्यो जने श्लाघ्यो भवति । गुरुभक्तिकारिणश्च यशः सर्वत्र प्रसरति । स आदेयवचनो भवति । सर्वे तस्य बहुमान-सत्कार-सन्मानादिकं कुर्वन्ति । सर्वे तस्य सेवां कुर्वन्ति । सर्वे संयोगास्तस्याऽनुकूला भवन्ति । स सर्वाः सम्पदः प्राप्नोति । तस्य शिष्यपरिवारो महान्भवति । एवमयमुपदेश इहलोके हितं करोति ।
गुरुभक्त्या परभवे सद्गतिर्भवति । तत्रापि सर्वमनुकूलं भवति । महती ऋद्धिः प्राप्यते । सेवकास्तन्मनोभावं ज्ञात्वैव तत्सेवां कुर्वन्ति । सर्वे तस्य सुहृदो भवन्ति । कोऽपि तस्य शत्रन भवति । तस्य सर्वे उपसर्गाः क्षयं यान्ति । तस्य विघ्नवल्लयश्छिद्यन्ते । स मानसिकप्रसन्नतां प्राप्नोति । स प्रतिभवमधिकाधिकामाराधनां करोति । तस्य गुणस्थानवृद्धिर्भवति । क्रमेण स क्षपकश्रेणिमारोहति । स घातिकर्म क्षपयित्वा केवलज्ञानं કાનને જ ભીના કરે છે. વક્તાના હૃદયમાંથી નીકળેલો ઉપદેશ શ્રોતાના હૃદયનું પરિવર્તન કરે છે. વક્તાએ માત્ર લોકોને ખુશ કરવા ઉપદેશ ન આપવો પણ બીજાના હિતની બુદ્ધિથી જ ઉપદેશ આપવો. આ કુલકમાં પણ ગ્રંથકારે બીજાના હિતની બુદ્ધિથી ઉપદેશ આપ્યો છે. માટે આ કુલકને ભણવાથી અવશ્ય શિષ્યના હૃદયમાં જો ગુરુભક્તિ નહી હોય તો પ્રગટ થશે અને જો હશે તો વધુ દૃઢ થશે.
આ ઉપદેશ બન્ને ય લોકમાં હિતકારી છે. આ ઉપદેશ શિષ્યના હૃદયમાં ગુરુભક્તિને પેદા કરે છે. તેનાથી શિષ્ય વિનયી થાય છે. વિનયથી શીધ્ર વિદ્યા ભણાય છે. ભણેલો શિષ્ય લોકોમાં પ્રશંસાપાત્ર બને છે. ગુરુની ભક્તિ કરનારાનો યશ બધે ફેલાય છે. તેનું વચન બધા માને છે. બધા તેના બહુમાન-સત્કાર-સન્માન વગેરે કરે છે. બધા તેની સેવા કરે છે. તેને બધા સંયોગો અનુકૂળ બને છે. તેને બધી સંપત્તિઓ મળે છે. તેનો શિષ્ય પરિવાર મોટો થાય છે. આમ આ ઉપદેશ આ લોકમાં હિતકારી છે.
ગુરુભક્તિથી પરભવમાં સદ્ગતિ થાય છે. ત્યાં પણ બધું અનુકૂળ થાય છે, મોટી ઋદ્ધિ મળે છે, સેવકો તેના મનના ભાવ જાણીને જ તેની સેવા કરે છે. બધા તેના મિત્ર થાય છે. કોઈ તેનો દુશ્મન નથી બનતો. તેના બધા ઉપસર્ગો નાશ પામે છે. તેના વિક્નોની વેલડીઓ છેદાય છે. તેનું મન પ્રસન્ન રહે છે. તે દરેક ભવમાં વધુ ને વધુ આરાધના કરે છે. તેના ગુણઠાણા વધે છે. ક્રમે કરી તે ક્ષપકશ્રેણી માંડે છે. તે ઘાતિકર્મો
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकृतोपदेशः चतुर्विधसङ्घाय दत्तः ।
३५९ प्राप्नोति । ततोऽघातिकर्म क्षपयित्वा सिद्धिं याति । एवमयमुपदेशः परलोकेऽपि हितं करोति । इत्थमयमुपदेश उभयलोकहितावहो भवति । ___एष उपदेशश्चतुर्विधसङ्घाय दत्तः । सङ्घः - साधुसाध्वी-श्रावकश्राविकारूपो भवति ।
जैनप्रवचनं द्वादशाङ्गीरूपं भवति । द्वादशाङ्गी श्रुतज्ञानरूपा भवति । ज्ञानञ्चात्मरूपाधारं विना न भवति । ततो जैनप्रवचनं चतुर्विधसङ्के तिष्ठति । जैनप्रवचनस्य भक्तिं कर्तुकामेन सङ्घस्य भक्तिः कर्त्तव्या । सङ्घरक्षणेन जैनप्रवचनरक्षा भवति । यदि सङ्घो गुणसम्पन्नो भवति तर्हि जैनशासनं दृढं परैरघर्षणीयञ्च भवति । अतो जैनशासनभक्तिरक्षणकर्तुकामेन साधुसाध्वीश्रावक श्राविकाणां भक्तिरक्षणे कर्त्तव्ये । जिनशासनस्याऽस्माकमुपरि परमोपकारोऽस्ति । तेनैव वयमेतदुच्चैः पदं प्रापिताः । यदि जिनशासनं नाऽभविष्यत्तर्हि वयमियती भूमिं न प्राप्स्याम । अतोऽवश्यं जिनशासनस्य सेवा कर्त्तव्या । ग्रन्थकारोऽपि जिनशासनर्णमुक्तिमिच्छन्साधुसाध्वी-श्रावक-श्राविकाणां भक्तिं कर्तुमिच्छति । अत एव स एतत्कुलकं रचितवान् । अस्य पाठेन ते गुरुभक्तिमाहात्म्यं ज्ञास्यन्ति । ततः स्वजीवने गुरुभक्तिबहुमानादीनां प्रादुर्भावं करिष्यन्ति । प्रादुर्भूताश्च तान्दृढतमान्करिष्यन्ति । ततस्ते इहभवपरभवसम्पदः प्राप्स्यन्ति, परम्परया च मुक्तिं यास्यन्ति । एवं ग्रन्थकृता साधु
ખપાવી કેવળજ્ઞાન પામે છે. પછી અઘાતિ કર્મ ખપાવી મોક્ષે જાય છે. આમ આ ઉપદેશ પરલોકમાં પણ હિતકારી છે. આમ આ ઉપદેશ બન્ને લોકમાં હિત કરનાર છે.
આ ઉપદેશ ચતુર્વિધ સંઘને આપ્યો છે. સંઘ સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા સ્વરૂપ છે. જૈનપ્રવચન દ્વાદશાંગીરૂપ છે. દ્વાદશાંગી શ્રુતરૂપ છે. જ્ઞાન એ આત્મારૂપી આધાર વિના ન હોય. માટે જૈનપ્રવચન ચતુર્વિધસંઘમાં રહે છે. જૈનપ્રવચનની ભક્તિ કરવાની ઇચ્છાવાળાએ સંઘની ભક્તિ કરવી. સંઘની રક્ષા કરવાથી જૈનપ્રવચનની રક્ષા થાય છે. જો સંઘ ગુણસંપન્ન હોય તો જૈનશાસન દઢ અને બીજા જેને હરાવી ન શકે એવું બને. માટે જૈનશાસનની ભક્તિ અને રક્ષણ કરવાની ઇચ્છાવાળાએ સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકાની ભક્તિ અને રક્ષા કરવી. જિનશાસનનો આપણી ઉપર પરમ ઉપકાર છે. તેણે જ આપણને આ ઊંચા પદે પહોંચાડ્યા છે. જો જિનશાસન ન હોત તો આપણે અહીં સુધી આવ્યા ન હોત. માટે અવશ્ય જિનશાસનની સેવા કરવી. ગ્રંથકાર પણ જિનશાસનના ઋણમાંથી છૂટવા સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકાની ભક્તિ કરવા ઇચ્છે છે. માટે જ તેમણે આ કુલક રચ્યું છે. આના પાઠથી તેઓ ગુરુભક્તિના માહાભ્યને જાણશે. તેથી પોતાના જીવનમાં ગુરુભક્તિ બહુમાન વગેરેને પ્રગટાવશે અને તે પ્રગટ થયા હોય તો તેને દૃઢ કરશે. તેથી તેઓ આભવ અને પરભવની સંપત્તિઓ પામશે. અને પરંપરાએ મુક્તિએ
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
प्रकृतोपदेशः सङि क्षप्तरूपो भवति । साध्वी-श्रावक-श्राविकाणां सर्वेषां हितकाम्ययाऽमुपदेशो दत्तः । अतः सर्वैरेनमुपदेशं श्रुत्वा तद्भावार्थो मनस्यवधारणीयस्तदनुसारेण च स्वजीवनं जीवितव्यम् । एवं कृते सति तेषामुभयलोकहितं भविष्यति ।
। अयमुपदेशो ग्रन्थकृता सङ्क्षेपेण कथितः । यत एतत्कुलकस्य प्रमाणं चतुस्त्रिशत्श्लोकप्रमितमस्ति । जगति सत्त्वाः द्विविधाः सन्ति - सङ्क्षेपरुचयो विस्ताररुचयश्च । सङ्क्षिप्तं शास्त्रं सङ क्षेपरुचीञ्जीवानुपकरोति । विस्तृतं शास्त्रं विस्ताररुचीञ्जीवानुपकरोति । सङ्क्षिप्तशास्त्रे मुख्यतत्त्वानां निरूपणमस्ति । विस्तृतशास्त्रे प्रसक्तानुप्रसक्तसर्वतत्त्वानां निरूपणमस्ति । सङ्क्षिप्तं शास्त्रं झटित्युपादेयं भवति । तेन बोधोऽपि शीघ्रं जायते । सङ्क्षिप्तं शास्त्रं मन्दप्रज्ञानामुपकारकं भवति । गुरुभक्तिबहुमानादीनां विस्तृतोपदेशो गुरुवन्दनभाष्यप्रवचनसारोद्धार-दशवैकालिकसूत्र-पञ्चवस्तुक-पञ्चाशक-उत्तराध्ययनसूत्रचन्द्रकवेध्यक-प्रकीर्णक-अध्यात्मकल्पद्रम-गुरुतत्त्वविनिश्चयादिग्रन्थेषु दृश्यते । एतत्सर्वग्रन्थसारभूतं ग्रन्थकृतेदं सङि क्षप्तं शास्त्रं रचितम् । शब्दप्रमाणेन सङ्क्षिप्तोऽप्ययं ग्रन्थोऽर्थप्रमाणेन महानस्ति । अत एषो ग्रन्थो न सकदेव पठित्वा मोक्तव्यः, किन्तु पुनः पुनरयं ग्रन्थः पठनीयः । मतिमद्भिरेतद्ग्रन्थः कण्ठस्थीकरणीयः, सूक्ष्मबुद्ध्या तदर्थश्चिन्तनीयः, ऐदंपर्यार्थं જશે. આમ ગ્રંથકારે સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા - એ બધાના હિતની ઇચ્છાથી આ ઉપદેશ આપ્યો છે. માટે બધાયે આ ઉપદેશ સાંભળી તેનો ભાવાર્થ મનમાં ધારવો અને તેને અનુસારે પોતાનું જીવન જીવવું. આમ કરવાથી તેમનું બન્ને લોકમાં હિત થશે.
આ ઉપદેશ ગ્રંથકારે સંક્ષેપથી કહ્યો છે. કેમકે આ કુલકનું પ્રમાણ ૩૪ શ્લોકોનું છે. જગતમાં જીવો બે પ્રકારના છે - સંક્ષેપરુચિવાળા અને વિસ્તારરુચિવાળા. ટૂંકું શાસ્ત્ર સંક્ષેપરુચિવાળા જીવો ઉપર ઉપકાર કરે છે. વિસ્તૃતશાસ્ત્ર વિસ્તારરુચિવાળા જીવો ઉપર ઉપકાર કરે છે. ટૂંકાશાસ્ત્રમાં મુખ્ય મુખ્ય બાબતોનું નિરૂપણ કર્યું હોય છે. વિસ્તૃતશાસ્ત્રમાં બધી બાબતોનો વિસ્તાર કર્યો હોય છે. ટૂંકુ શાસ્ત્ર જલ્દીથી ઉપાદેય બને છે. તેનાથી બોધ પણ જલ્દીથી થાય છે. ટુંકું શાસ્ત્ર મંદબુદ્ધિવાળા જીવો ઉપર ઉપકાર કરે છે. ગુરુભક્તિબહુમાન વગેરેનો વિસ્તૃત ઉપદેશ ગુરુવંદનભાષ્ય-પ્રવચનસારોદ્ધાર-દશવૈકાલિકસૂત્ર-પંચવસ્તક-પંચાશક-ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર-ચન્દ્રકવેધ્યકપયન્ના-અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ-ગુરુતત્ત્વવિનિશ્ચય વગેરે ગ્રંથોમાં દેખાય છે. આ બધા ગ્રંથોના સારરૂપ આ ટુંકો ગ્રંથ ગ્રંથકારે રચ્યો છે. આ ગ્રંથના શબ્દો ભલે ઓછા હોય પણ એનો અર્થ ઘણો મોટો છે. માટે આ ગ્રંથ એકવાર ભણીને મૂકી ન દેવો, પણ વારંવાર આ ગ્રંથ ભણવો. બુદ્ધિશાળીઓએ આ ગ્રંથ ગોખવો, સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી તેના અર્થ વિચારવા, તેનો ઔદંપર્યાર્થ જાણવો, આ ગ્રંથમાં
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
एकत्रिंशत्तमवृत्तं द्वात्रिंशत्तमवृत्तञ्च ।
ज्ञेयम्, एतद्ग्रन्थोक्ताऽऽचाराः स्वजीवने आचरणीयाः । एवं कृते सति ग्रन्थकर्त्तुरेतद्ग्रन्थरचनप्रयत्नः सफलो भविष्यति ॥३०॥
अवतरणिका
प्रकारेणाऽपि शिष्येण गुरुमनसि स्ववासः कर्त्तव्यः' इति भावं प्रदर्शयति
मूलम् - परलोयलालसेणं, किं वा इहलोयमत्तसरणेणं ।
छाया
-
-
-
एवमेतस्योपदेशस्योभयलोकहितावहत्वं प्रदर्श्याऽधुना 'येन केन
परलोकलालसेन, किं वा इहलोकमात्रस्मरणेन । हृदयेन अथवा रोधात्, यथा तथा वा अत्र शिष्येण ॥३१॥ येन न आत्मा स्थापितः, निजगुरुमनः पङ्कजे भ्रमर इव ।
किं तस्य जीवितेन, जन्मना अथवा दीक्षया ? ॥ ३२ ॥ ॥ युग्मम् ॥ दण्डान्वयः इत्थ जेण सीसेणं परलोयलालसेणं किं वा इहलोयमत्तसरणेणं हियएण अहव रोहा जह तह वा नियगुरुमणपंकयम्मि भमरो व्व अप्पा न ठविओ तस्स जीविएणं जम्मेणं अहव दिखाए किं ? ||३१|| ||३२|| || युग्मम् ॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः अत्र इहभवे, येन अनिर्दिष्टनाम्ना, शिष्येण
हियएण अहव रोहा, जह तह वा इत्थ सीसेणं ॥३१॥ जेण न अप्पा ठविओ, नियगुरुमणपंकयम्मि भमरोव्व । किं तस्स जीविएणं, जम्मेणं अहव दिक्खाए ? ॥३२॥ ॥ मं ॥
३६१
1
-
-
કહેલ આચારો પોતાના જીવનમાં આચરવા. આમ કરવાથી ગ્રંથકારનો આ ગ્રંથ રચવાનો प्रयत्न सइज थशे. ( 30 )
અવતરણિકા આમ ‘આ ઉપદેશ બન્ને લોકમાં હિતકારી છે' એવું બતાવી હવે ‘કોઈ પણ રીતે શિષ્યે ગુરુના મનમાં પોતાનો વાસ કરવો' એ ભાવ બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - અહીં જે શિષ્યે પરલોકની લાલસાથી કે માત્ર આલોકના સ્મરણથી, હૃદયથી કે પરાણે, અથવા કોઈ પણ રીતે પોતાના ગુરુના મનરૂપી કમળમાં પોતાની જાતને ન સ્થાપી तेना भवन, ४न्म } दीक्षाथी शुं इायहो ? अर्थात् मुंई नहीं. (३१) (३२)
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - જેણે હૃદયમાં ગુરુને સ્થાપ્યા હોય તે શિષ્ય. ગુરુ
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
शिष्येण कथमपि गुरुमनसि स्वात्मा स्थापनीयः । हृदयस्थापितगुरुणा, परलोकलालसेन - परः - इहलोकापेक्षयाऽन्यः, स चासौ लोकः भवश्चेति परलोकः, तत्र लालसोऽत्यभिलाषुक इति परलोकलालसः, तेनेति परलोकलालसेन, किंवा - अथवा, इहलोकमात्रस्मरणेन - इह - दृश्यमानो लोकः - भव इतीहलोकः, इहलोक एवेतीहलोकमात्रम्, तस्य स्मरणमितीहलोकमात्रस्मरणम् , तेनेतीहलोकमात्रस्मरणेन, अथवेति गम्यम्, हृदयेन - बहुमानभावेन, अथवा - अन्यविकल्पद्योतनार्थम्, रोधात् - कस्यचिद्बलात्कारेण, यथा तथा - अनुक्तविकल्पज्ञापनार्थम्, वा - अथवा, निजगुरुमनःपङ्कजे - निजः - स्वकीयः, स चासौ गुरुः - शिष्यहृदयकृतवास इति निजगरुः. तस्य मन:-चित्तमिति निजगरुमनः, तदेव पङ्कजम् - कमलमिति निजगुरुमनःपङ्कजम्, तस्मिन्निति निजगुरुमनःपङ्कजे, भ्रमरः - द्विरेफः, इव - सदृशार्थे, आत्मा - स्वः, न - निषेधे, स्थापितः - वासितः, तस्य - गुरुहृदयाऽकृतवासस्य शिष्यस्य, जीवितेन - जीवनेन, जन्मना - मातृकुक्षिनिःसरणरूपेण, अथवा - पक्षान्तरद्योतनार्थम्, दीक्षया - प्रव्रज्यया, किं - प्रश्नार्थे, प्रयोजनमिति गम्यम्, न किमपीत्यर्थः ।।
अयं शब्दार्थः । अधुना विस्तरार्थः - यः शिष्यः स्वहृदयकमले गुरुं वासयति स धन्योऽस्ति । तस्य सर्वप्रवृत्तिषु गुरोः प्राधान्यं भवति । सर्वप्रयत्नैः स गुरुभक्तिं करोति । तस्य सर्वाः प्रवृत्तयो गुविच्छाऽनुसारिण्यः सन्ति । स गुर्वाज्ञापालनाय यतते । कामपि गुर्वाज्ञां स न प्रतिकूलयति । यथा वने मयूर आगते सर्वे द्विजिह्वाः पलायन्ते तथा शिष्यहृदये गुरावागते तस्य सर्वे दोषाः सर्वं दुःखं सर्वाणि च कर्माणि पलायन्ते । ततः
શિષ્યના હૃદયમાં વસ્યા હોય. આ ભવમાં જે શિષ્ય પરભવની અભિલાષાથી કે માત્ર આલોકને યાદ કરીને, બહુમાનભાવથી કે કોઈના બળાત્કારથી, અથવા કોઈ પણ રીતે પોતાનો આત્મા પોતાના ગુરુના મનરૂપી કમળમાં ન સ્થાપ્યો તેના જીવનથી, જન્મથી કે દીક્ષાથી શું ફાયદો ? અર્થાત કંઈ નહીં,
આ માત્ર શબ્દોનો અર્થ કહ્યો. હવે વિસ્તૃત અર્થ કહું છું - જે શિષ્ય પોતાના હૃદયકમળમાં ગુરુને વસાવે છે તે ધન્યવાદને પાત્ર છે. તેની બધી પ્રવૃત્તિઓમાં ગુરુની પ્રધાનતા હોય છે. બધા પ્રયત્નોથી તે ગુરુભક્તિ કરે છે. તેની બધી પ્રવૃત્તિઓ ગુરુની ઇચ્છાને અનુસરનારી હોય છે. તે ગુરુની આજ્ઞાને પાળવાનો યત્ન કરે છે. તે ગુરુની કોઈ પણ આજ્ઞાને ઉત્થાપતો નથી. જેમ વનમાં મોર આવે અને બધા સાપો ભાગી જાય તેમ શિષ્યના હૃદયમાં ગુરુ આવે એટલે તેના બધા દોષો, બધા દુઃખો અને બધા કર્મો
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुहृदयकृतवासः शिष्यो धन्यतमः । क्रमशः स विशुध्यति । दुर्गन्धिस्थाने यदि सुरभि कुसुममानीयते तर्हि तस्याऽऽमोदं दशसु दिक्षु प्रसरति । एवं शिष्यहृदये गुरुपुष्प आनीते शिष्यजीवने गुणसुरभिगन्धः प्रसरति । इत्थं यदि शिष्यः स्वहृदये गुरुं वासयति तर्हि प्रभूतं लाभं प्राप्नोति । ततः स भाग्यशाली भवति । अतः स धन्य उच्यते ।
यः शिष्यो गुरुहृदयकमले वसति स तु धन्यतमोऽस्ति । स सर्वप्रयत्नैर्गुरुं प्रसन्नं करोति । गुरोर्हृदयाशीः स प्राप्नोति । तेन तस्य सर्वा विपदो नश्यन्ति । स सर्वाः सम्पदः प्राप्नोति । यथा माता बालकचिन्तां करोति तथा गुरुस्तस्य सर्वां चिन्तां करोति । यथा सुगन्ध्यपवरके प्रविशन्नरः सौरभमयो भवति, तथा गुरुहृदये वसन् शिष्यो गुणमयो भवति । शिष्यस्य तु गुरुरेक एवाऽऽराधनीयोऽस्ति । अतस्तस्य हृदये गुरोर्वासः सुकरः । गुरोस्त्वनेके शिष्याः सन्ति । तेषां सर्वेषां योगक्षेमाः गुरुणा कर्त्तव्याः, तेषु सर्वेषु सत्स्वपि यः शिष्यो गुरुहृदयकमले वसति सोऽधिकः पुण्यशाली भवति । अतः स धन्यतम उच्यते । यो गुविच्छानुसारेण जीवनं जीवति स एव गुरुहृदये वस्तुं शक्नोति । गुर्विच्छानुसारेण जीवनं जीवतः पदे पदे ऋद्धि-सिद्धि-समृद्धयो भवन्ति । नेदं स्वमनीषिका-विजृम्भितम्, यदुक्तम् सिद्धान्ते - ભાગી જાય છે. તેથી ક્રમે કરી તે વિશુદ્ધ થાય છે. દુર્ગધવાળા સ્થળે જો સુગંધી ફૂલ લવાય તો તેની સુગંધ દશ દિશાઓમાં ફેલાય. એમ શિષ્યના હૃદયમાં ગુરુરૂપી ફૂલ લવાય તો શિષ્યના જીવનમાં ગુણોની સુગંધ પસરે. આમ શિષ્ય જો પોતાના હૃદયમાં ગુરુને વસાવે તો તેને ઘણો લાભ થાય. તેથી તે ભાગ્યશાળી બને માટે તે ધન્ય કહેવાય છે.
જે શિષ્ય ગુરુના હૃદયમાં વસે છે તે વધુ ધન્યવાદને પાત્ર છે. તે બધા પ્રયત્નોથી ગુરુને પ્રસન્ન કરે છે. ગુરુના હૃદયના આશિર્વાદ તે પામે છે. તેનાથી તેની બધી વિપત્તિઓ નાશ પામે છે. તેને બધી સંપત્તિઓ મળે છે. જેમ માતા બાળકની ચિંતા કરે છે તેમ ગુરુ તેની બધી ચિંતા કરે છે. જેમ સુગંધિ ઓરડામાં પેસનાર માણસ સુગંધમય બને છે તેમ ગુરુના હૃદયમાં વસતો શિષ્ય ગુણમય બને છે. શિષ્ય માટે તો ગુરુ એક જ આરાધ્ય છે. એથી એના હૃદયમાં ગુરુનો વાસ થવો સહેલો છે. ગુરુને તો અનેક શિષ્યો છે. તે બધાના યોગક્ષેમ ગુરુએ કરવાના હોય છે. તે બધા હોવા છતાં જે શિષ્ય ગુરુના હૃદયકમળમાં વસે છે તે વધુ પુણ્યશાળી છે. માટે તે વધુ ધન્ય છે. ગુરુની ઇચ્છા મુજબ જીવનારો જ ગુરુના હૃદયમાં વસી શકે છે. ગુરુની ઇચ્છા પ્રમાણે જીવન જીવનારાને ડગલેને પગલે ઋદ્ધિ, સિદ્ધિ, સમૃદ્ધિ મળે છે. આ મેં પોતાની બુદ્ધિથી વિચારીને નથી
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
शिष्येण गुरुमनःकमले भ्रमरवद्वसनीयम् । १धन्ना ते जीयलोए, गुरवो निवसंति जाण हिययंमि । धन्नाणवि सो धन्नो, गुरूण हिययंमि निवसइ जो उ ॥'
एवं गुरुहृदयकृतवासः शिष्यो धन्यातिधन्यो भवति । अत एवास्मिन्श्लोकयुग्मे शिष्येभ्यो गुरुहृदये वासकरणोपदेशो दत्तः ।
भ्रमरः कमले वसति । कमलगतं मधु स पिबति । स पुष्पं न पीडयति । स कमलेऽत्यासक्तो भवति । कमलं विमुच्याऽन्यत्र न गच्छति । कदाचित्कमलगतमधुपानमग्नः स भ्रमरः सन्ध्याकालं न जनाति । ततः कमले मुकुलिते स भ्रमरो बद्धो भवति । द्वितीयदिने सूर्योद्गमनानन्तरं कमले विकसिते एव स बहिर्निर्गन्तुं शक्नोति । एवं भ्रमरः कमलेऽतीवाभिष्वक्तो भवति । इत्थमेव सर्वैः शिष्यैः स्वात्मा स्वगुरुहृदयकमले स्थापनीयः । गुरुगतगुणमकरन्दं शिष्येण पातव्यम् । न च तेन स्वप्रवृत्त्या कदापि गुरोर्मनसि खेदः कारणीयः । तेन सदा गुर्विच्छापालनरक्तेन भवितव्यम् । तेन गुरुः कदापि न मोक्तव्यः । तेन गुरुं विमुच्याऽन्यत्र न गन्तव्यम् । गुरुभक्तौ तेन स्वात्मा विस्मर्त्तव्यः । तेन सर्वत्र गुरुरेव मुख्यः कर्तव्यः, स्वात्मा सर्वत्र उपसर्जनीकर्त्तव्यः । एवं કહ્યું. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે – “જેમના હૃદયમાં ગુરુ વસે છે તે જીવો જીવલોકમાં ધન્ય છે, જે ગુરુના હૃદયમાં વસે છે તે ધન્યો કરતા પણ વધુ ધન્ય છે.”
આમ ગુરુના હૃદયમાં રહેનાર શિષ્ય બન્યાતિધન્ય બને છે. માટે જ આ બે શ્લોકમાં શિષ્યોને ગુરુના હૃદયમાં વસવાનો ઉપદેશ આપ્યો છે.
ભમરો કમળમાં રહે છે. કમળમાં રહેલું મધ તે પીવે છે. તે પુષ્પને પીડા નથી કરતો. તે કમળમાં ખૂબ આસક્ત હોય છે. તે કમળ છોડી બીજે નથી જતો. કદાચ કમળમાં રહેલ મધ પીવામાં મગ્ન તે ભમરાને ખબર ન પડે કે સાંજ પડી ગઈ તો તે કમળ બીડાતા ભમરો અંદર પુરાય જાય છે. બીજા દિવસે સૂર્યોદય થયા પછી કમળ વિકસિત થાય ત્યારે જ તે બહાર નીકળી શકે છે. આમ ભમરો કમળ ઉપર અતિ આસક્ત હોય છે. એ જ રીતે બધા શિષ્યોએ પોતાની જાત ગુરુના હૃદયકમળમાં સ્થાપવી. ગુરુમાં રહેલા ગુણોરૂપી મધ તેણે પીવું. તેણે પોતાની પ્રવૃત્તિથી ક્યારેય ગુરુને ખેદ ન કરાવવો. તેણે હંમેશા ગુરુની ઇચ્છાનું પાલન કરવામાં રક્ત રહેવું. તેણે ગુરુને ક્યારેય છોડવા નહી. તેણે ગુરુને છોડી બીજે ન જવું. ગુરુની ભક્તિમાં તેણે જાતને ભૂલી જવી. १. धन्यास्ते जीवलोके, गुरवः निवसन्ति येषां हृदये ।
धन्येभ्योऽपि सः धन्यः, गुरूणां हृदये निवसति यस्तु ॥
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
परलोकलालसयाऽपि स्वात्मा गुरुहृदये वासनीयः ।
३६५ कृते सति तस्य वासो गुरुहृदये भवति । गुरुहृदये वसनार्थं शिष्येण स्वहृदयं गुरवेऽर्पणीयम् । तेन स्वतन्त्रेण भूत्वा न कुत्राऽपि प्रवर्तनीयम् । सर्वकार्येषु तेन गुरुपारतन्त्र्यं स्वीकर्त्तव्यम् । यः संसारं त्यजति स साधुर्भवति । यो मनस्त्यजति स शिष्यो भवति। संसारत्यागो द्रव्यदीक्षारूपो भवति । मनस्त्याग एव भावदीक्षा । यथा क्षीरे जलस्य स्वतन्त्रमस्तित्वं न भवति, तत्तत्र विलीनं भवति तथा गुरुमनसः पृथग् शिष्यमनोऽस्तित्वं न भवति । तत्तत्र विलीनं भवति ।
शिष्येण परलोकलालसयाऽपि स्वात्मा गुरुहृदये वासितव्यः । गुरुहृदये स्वात्मस्थापने कदाचित्शिष्यस्य मनसि परलोकवाञ्छा हेतुभूता स्यात् । स एवं चिन्तयेत् - 'इहभवे यदि गुरुराराद्धो भविष्यति तर्हि तज्जन्यपुण्येन परलोके मम सुगतिर्भाविनी । तत्र मनसि चिन्तिते सत्येव मम सर्वकार्याणि सेत्स्यन्ति । सर्वे मम सेवां करिष्यन्ति । मया समृद्धिः प्राप्स्यते । एवमादिपरलोकसम्बन्धीष्टसिद्ध्यर्थं शिष्यो गुरुभक्तिं कुर्यात् । तथा च स्वात्मानं गुरुहृदये वासयेत् । तथापि स प्रशस्योऽस्ति । तस्य कल्याणं भविष्यति ।
તેણે બધે ગુરુને જ આગળ કરવા, પોતાની જાતને બધે ગૌણ કરવી. આમ કરવાથી ગુરુના હૃદયમાં તેનો વાસ થાય છે. ગુરુના હૃદયમાં વસવા શિષ્ય પોતાનું હૃદય ગુરુને આપવું. તેણે સ્વતંત્ર રીતે ક્યાંય પ્રવૃત્તિ ન કરવી, બધા કાર્યોમાં તેણે ગુરુને પરાધીન બનવું. જે સંસારને છોડે છે તે સાધુ થાય છે, જે મનને છોડે છે તે શિષ્ય થાય છે. સંસારને છોડવો એ દ્રવ્યદીક્ષા છે, મનને છોડવું એ ભાવદીક્ષા છે. જેમ દૂધમાં પાણીનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ નથી હોતું, તે તેમાં એકમેક થઈ જાય છે, તેમ ગુરુના મન કરતા જુદું શિષ્યનું મન નથી હોતું, તે તેમાં ભળી ગયું હોય છે.
શિષ્ય પરભવની અભિલાષાથી પણ પોતાનો આત્મા ગુરુના હૃદયમાં સ્થાપવો. ગુરુના હૃદયમાં જાતને સ્થાપવા પાછળ કદાચ શિષ્યના મનમાં પરલોકની ઇચ્છા હોય. તે એમ વિચારે કે, “આભવમાં જો ગુરુની આરાધના કરી હશે તો તેનાથી પેદા થયેલ પુણ્યથી પરભવમાં મારી સદ્ગતિ થશે. ત્યાં મનમાં વિચારવા માત્રથી જ મારા બધા કાર્યો પૂરા થશે. બધા મારી સેવા કરશે. અને સમૃદ્ધિ મળશે.” આ અને આવા બીજા પરભવસંબંધી ઇષ્ટોને મેળવવા શિષ્ય ગુરુભક્તિ કરે. તેમ કરીને પોતાને ગુરુના હૃદયમાં વસાવે. છતાં પણ તે પ્રશંસાપાત્ર છે. તેનું કલ્યાણ થશે.
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
इहलोकेष्टसिद्ध्यर्थमपि स्वात्मा गुरुहृदये स्थापनीयः । कदाचिच्छिष्य इहलोकमात्रेष्टसिद्ध्यर्थं स्वात्मानं गुरुहृदये वासयेत् । स एवं विचारयेत् - 'यद्यहं गुरुभक्तिं करिष्यामि तर्हि गुरुर्मयि प्रसन्नो भविष्यति । ततो मम सर्वाणि वाञ्छितानि पूरयिष्यति । मह्यं शोभनान्यन्नपानानि दास्यति । मह्यं शोभानानि चातुर्मासक्षेत्राणि दास्यति । मह्यं शिष्यसम्पदं दास्यति । जने मम गुणान्प्रशंसिष्यति । मम दोषाः प्रच्छन्ना भविष्यन्ति । गुरुर्मम तर्जनां न करिष्यति । गुरुर्मम मित्रं भविष्यति । लोके मम यशः प्रसरिष्यति । सदा गुरुसेवायां मग्नोऽहं सर्वत्र प्रसिद्धो भविष्यामि । गुरुः स्वपट्टे मां स्थापयिष्यति । गुरुर्मा शास्त्राणि पाठयिष्यति । गुरुर्मह्यं पदवी दास्यति । गुरुसेवाबद्धपुण्योदयेन मम लब्धि-ऋद्धि-सिद्धि-समृद्धयो भविष्यन्ति । गुरुर्मह्यं मन्त्राणि दास्यति गुरुर्मामज्ञातानाम्नाया-ज्ञापयिष्यति । मम संयमजीवनं निर्विघ्नं भविष्यति । मम संयमजीवनं निरतिचारं भविष्यति । एवं ममेहलोकः सुखपूर्णो भविष्यति ।' मनोगतैरेवमादिभिर्भावैः स गुरुभक्तिं कुर्यात् । ततश्च गुरुहृदये तस्य वासो भवेत् । तथापि स शोभनः । तस्य श्रेयो भविष्यति ।
कश्चिच्छिष्यो हार्दिकबहुमानेन गुरुभक्तिं कुर्यात् । स एवं चिन्तयेत् - गुरुणा भवसमुद्रे निमज्जन्नहं प्रव्रज्यानोदानेनोद्धृतः । मह्यं मोक्षमार्गः दर्शितः । मह्यं
ક્યારેક શિષ્ય માત્ર આ ભવના ઇષ્ટો મેળવવા પોતાને ગુરુના હૃદયમાં વસાવે. તે એમ વિચારે કે. “જો હું ગુરુભક્તિ કરીશ તો ગુરુ મારી ઉપર પ્રસન્ન થશે. તેથી મારા બધા વાંછિતો પૂરા કરશે. મને સારા આહાર-પાણી આપશે. ચોમાસા માટે મને સારા ક્ષેત્રો આપશે. મને શિષ્યો કરી આપશે. લોકોમાં મારા ગુણ ગાશે. મારા દોષો ઢંકાઈ જશે. ગુરુ મને ઠપકો નહીં આપે. ગુરુ મારા મિત્ર બનશે. લોકોમાં મારો યશ ફેલાશે. સદા ગુરુસેવામાં ડૂબેલો હું બધે પ્રસિદ્ધ બનીશ. ગુરુ મને પોતાની પાટે સ્થાપશે. ગુરુ મને શાસ્ત્રો ભણાવશે. ગુરુ મને પદવી આપશે. ગુરુસેવાથી બંધાયેલા પુણ્યથી મને લબ્ધિ, ઋદ્ધિ, સિદ્ધિ અને સમૃદ્ધિ મળશે. ગુરુ મને મંત્રો આપશે. ગુરુ મને નહીં જાણેલા આમ્નાયો જણાવશે. મારા સંયમજીવનમાં કોઈ વિઘ્ન નહીં આવે. મારું સંયમ જીવન અતિચાર વિનાનું થશે. આમ મારો આ ભવ સુખથી ભરપૂર થશે.” મનમાં રહેલા આ અને આવા બીજા ભાવોથી તે ગુરુભક્તિ કરે. તેથી ગુરુના હૃદયમાં તેનો વાસ થાય. તો પણ તે સારો છે. તેનું કલ્યાણ થશે.
કોઈક શિષ્ય હૃદયના બહુમાનભાવથી ગુરુભક્તિ કરે. તે એમ વિચારે - “સંસાર સમુદ્રમાં ડૂબતા અને ગુરુએ દીક્ષારૂપી નાવડી આપી બચાવ્યો. મને મોક્ષમાર્ગ બતાવ્યો.
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
हार्दिकभावेनाऽपि स्वात्मा गुरुहृदये स्थापनीयः ।
૩૬૭ ग्रहणाऽऽसेवनशिक्षे दत्ते । मह्यं शास्त्राणि पाठितानि । अहमुपधानं कारितः । मह्यं पदवी દ્રત્તા | માઁ શિષ્ય પરિવારો દ્રત્ત: | ગુરુ: પ્રાયશ્ચિત્તપ્રદ્દાનેન માં વિશોધતિ | ગુરુના સારાવીરદ્વિમિરપામ્યોડé fક્ષતઃ | ગુરુ મન મો મિતીતઃ | ગુરુ મન મુનિટીकृता। गुरुणा पशोरपि पशुरहं संयमीकृतः । अधमाधमोऽप्यहं गुरुणोत्तमः कृतः । एवमादिभिः प्रकारैर्गुरुणाऽहं बहूपकृतः । यदि गुरुणा सह मम संयोगो नाऽभविष्यत्तर्हि मम का गतिरभविष्यत् ? संसारदावानलो मामधक्ष्यत् । रागद्वेषनीरं मामप्लावयिष्यत् । अतो गुरुर्मम परमोपकार्यस्ति । अतो गुरोः प्रभूतमृणं मयि वर्त्तते । सर्वप्रयत्नैर्मयार्णमोक्षार्थं यतनीयम् । यावज्जीवं गुरुभक्तिकरणेऽपि गुरुकृतोपकारस्य प्रत्युपकारो मया कर्तुं न વચઃ | તો મયા સા રુમમિનેન વિતવ્યમ્ | વિમાિિમëદિમાવૈ સ गुरुसेवां करोति । ततश्च गुरुहृदये तस्य वासो भवति । एवं तस्य शिष्यस्याऽवश्यं मङ्गलं ભવિષ્યતિ | ___ कश्चिच्छिष्यो मनागविनयी स्यात् । स स्वयं गुरुभक्तौ न प्रवर्त्तते । गुरुणा रत्नाधिकेन वा स प्रसह्य गुरुभक्तौ नियोज्यते । गुरुभक्त्यकरणेन भविष्यत इहभवपरभवाऽपायान्दर्शयित्वा મને ગ્રહણશિક્ષા-આસેવનશિક્ષા આપી. મને શાસ્ત્રો ભણાવ્યા. મને જોગ કરાવ્યા. મને પદવી આપી. મને શિષ્યો કરી આપ્યા. ગુરુ પ્રાયશ્ચિત્ત આપીને મને શુદ્ધ કરે છે. ગુરુએ સારણા-વારણા વગેરે વડે અપાયોથી મારું રક્ષણ કર્યું. ગુરુએ મારો સંસાર સીમિત કર્યો. ગુરુએ મારો મોક્ષ નજીક કર્યો. પશુ કરતા પણ પશુ એવા મને ગુરુએ દીક્ષા આપી. અધમાધમ એવા મને ગુરુએ ઉત્તમ બનાવ્યો. આ અને આવી બીજી અનેક રીતે ગુરુએ મારી ઉપર ઘણા ઉપકાર કર્યા. જો મને ગુરુ ન મળ્યા હોત તો મારું શું થાત ? સંસારરૂપી દાવાનળમાં હું સળગી જાત. રાગદ્વેષરૂપી પાણી મને ડૂબાડી નાખત. માટે ગુરુ મારા પરમ ઉપકારી છે. માટે ગુરુનું મારી ઉપર ઘણું ઋણ છે. બધા પ્રયત્નો વડે મારે ઋણમાંથી મુક્ત થવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. સંપૂર્ણ જીવનભર ગુરુભક્તિ કરવા છતાં પણ ગુરુએ કરેલા ઉપકારનો બદલો હું વાળી નહીં શકું. માટે મારે હંમેશા ગુરુભક્તિમાં ડુબેલા રહેવું જોઈએ.” આવા પ્રકારના હાર્દિક ભાવોથી તે ગુરુની સેવા કરે છે. તેથી ગુરુના હૃદયમાં તેનો વાસ થાય છે. આમ તે શિષ્યનું અવશ્ય કલ્યાણ થાય
છે.
કોઈક શિષ્ય થોડો અવિનયી હોય. તે પોતે ગુરુભક્તિ ન કરતો હોય. ગુરુ કે વડિલ સાધુ તેને પરાણે ગુરુભક્તિમાં જોડે. ગુરુભક્તિ ન કરવાથી થતા આભવ-પરભવના
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
प्रसह्याऽपि स्वात्मा गुरुभक्तौ नियोज्यः । गुरुः प्रसभं तेन गुरुभक्तिं कारयति । अत्र तस्य मनागपि स्वार्थो नास्ति । शिष्यहितबुद्धयैव स एवं नोदयति । गुरुणा दर्यमाणा अपाया एवंप्रकाराः स्युः । 'यदि त्वं गुरुभक्ति न करिष्यसि तर्हि तव ज्ञानावरणक्षयोपशमो न वर्धिष्यते । तव शिष्यपदव्यादिकं न भविष्यति । लोके तव निन्दा भविष्यति । तव कोऽपि प्रभावो न भविष्यति । सर्वप्रकारैस्तव हानिर्भविष्यति । अतीतकाले येन येन गुरुभक्तिः कृता स स कल्याणभागभवत् येन येन च गुरुभक्तिरुपेक्षिता स स दुःखभागभवत् ।' इत्यादीनिहभवाऽपायाँस्तस्मै दर्शयन्ति । परभवापायास्त्वेवंप्रकाराः स्युः - 'यदि त्वं गुरुभक्तिं न करिष्यसि तर्हि पुण्यविहीनो भविष्यसि । ततो तव दुर्गतिर्भविष्यति कदाचित्सद्गतिर्भविष्यति तद्यपि कुमानुषत्वं कुदेवत्वं वा प्राप्स्यसि । तत्र सर्वत्र दुःखानि प्राप्स्यसि । न च कानिचिदपि तव मनोवाञ्छितानि सेत्स्यन्ति । त्वं सर्वत्राऽनादेयवचनो भविष्यसि । जनस्त्वं हसिष्यसे ।' एवमादीन्परभवाऽपायाँस्तस्मै दर्शयन्ति । एवमपायेषु दर्शितेषु स तेभ्यो बिभ्यति । ततो भयात् स गुरुभक्तिं करोति । यद्यप्यस्य शिष्यस्य हृदये गुरुभक्तिभावो नास्ति, केवलं भयादन्यदर्शितापायेभ्यश्च स द्रव्यत एव गुरुभक्तिं करोति
અપાયો બતાવીને ગુરુ પરાણે તેની પાસે ગુરુભક્તિ કરાવે. આમાં તેમનો જરાય સ્વાર્થ નથી હોતો. માત્ર શિષ્યના હિતની બુદ્ધિથી જ તેઓ આ પ્રમાણે પ્રેરણા કરે છે. ગુરુ આ પ્રમાણે અપાયો બતાવે છે – “જો તું ગુરુભક્તિ નહીં કરે તો તારો જ્ઞાનાવરણકર્મનો ક્ષયોપશમ નહીં વધે. તને શિષ્ય, પદવી વગેરે નહીં મળે. લોકમાં તારી નિંદા થશે. તારો કોઈ પ્રભાવ નહીં પડે. બધી રીતે તને નુકસાન થશે. ભૂતકાળમાં જેણે જેણે ગુરુભક્તિ કરી છે તે કલ્યાણના ભાગી થયા. અને જેણે જેણે ગુરુભક્તિની ઉપેક્ષા કરી તે તે દુઃખી થયા.” આવા આભવના અપાયો તેને બતાવે. પરભવના અપાયો આવા હોય - ‘જો તું ગુરુભક્તિ નહીં કરે તો પુણ્ય વિનાનો થઈશ. તેથી તારી દુર્ગતિ થશે. કદાચ સદ્ગતિમાં જઈશ તો પણ ખરાબ મનુષ્યભવોમાં અને ખરાબ દેવોના ભવોમાં જઈશ. ત્યાં બધે દુઃખો મળશે. તારા મનની કોઈ પણ ઇચ્છા પૂરી નહીં થાય. તારું કોઈ માનશે નહીં. લોકો તારી મજાક ઉડાવશે.” આવા પ્રકારના પરભવના અપાયો તેને બતાવે છે. આમ અપાયો બતાવવાથી તે તેનાથી ડરે છે. તેથી ભયથી પરાણે ગુરુભક્તિ કરે છે. જો કે આ શિષ્યના હૃદયમાં ગુરુભક્તિભાવ નથી માત્ર ભયથી અને બીજાએ બતાવેલા નુકસાનોને લીધે તે દ્રવ્યથી જ ગુરુભક્તિ કરે છે, છતાં પણ તેનું કલ્યાણ જ
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
यथाकथञ्चिदपि स्वात्मा गुरुहृदये वासनीयः । तथापि तस्य भद्रमेव भविष्यति । येन केनाऽपि भावेन मुखे क्षिप्तो मोदको मधुर एव भवति । तथा येन केनाऽपि भावेन कृता गुरुभक्तिः सत्फलमेव ददाति । एवं प्रसभं गुरुभक्तिं कुर्वाणोऽपि शिष्यो गुरुहृदये वसति । ततश्च तस्याऽपि निश्चितं श्रेयो भवति । ___ कश्चिच्छिष्य ईर्ष्णया गुरुभक्तिं करोति । तद्यथा – 'यदि स गुरुभक्तिं कृत्वा गुरुहृदये वसति तहिं न तस्माद्धीनोऽस्मि । अहं ततोऽधिकां गुरुभक्तिं कृत्वा गुरुं प्रसाद्य तद्धृदये स्थानं प्राप्स्यामि ।' एवं यदि मानेामिश्रभावेन स गुरुभक्तिं कृत्वा गुरुहृदये वसति तद्यपि तस्य कल्याणं भवति ।
कश्चिच्छिष्यो मायया गुरुभक्तिं करोति । स स्वमनोगतभावमावृत्य बहिर्वृत्या गुरुभक्ति करोति । तद्भक्त्या गुरुः प्रसीदति । ततो गुर्वनुमत्या स स्वेष्टकार्यं करोति । एवं स केवलं स्वकार्यकरणार्थमेव गुरुभक्तिं करोति, न तु बहुमानभावेन, तच्छून्यत्वात् तस्य । स्वकृतभक्त्या स गुरुहृदये स्थान प्राप्नोति । स यदि मायाया निवर्त्तते तर्हि तस्यापि भद्रं भवति ।
कश्चिच्छिष्यो लोभेन गुरुभक्तिं कुर्यात् । 'यद्यहं गुरुभक्तिं करिष्यामि तर्हि गुरुर्मा
થાય છે. કોઈ પણ ભાવથી મોઢામાં નંખાયેલો લાડવો મીઠો જ લાગે છે. તેમ કોઈ પણ ભાવથી કરેલી ગુરુભક્તિ સારું ફળ જ આપે છે. આમ પરાણે ગુરુભક્તિ કરનારો શિષ્ય પણ ગુરુના હૃદયમાં વસે છે. તેથી તેનું પણ અવશ્ય કલ્યાણ થાય છે.
કોઈક શિષ્ય ઇર્ષ્યાથી ગુરુભક્તિ કરે. તે આ રીતે-“જો તે ગુરુભક્તિ કરીને ગુરુના હૃદયમાં વસતો હોય તો હું તેનાથી ઓછો નથી. હું તેનાથી વધુ ગુરુભક્તિ કરીને ગુરુને ખુશ કરીને તેમના હૃદયમાં સ્થાન મેળવીશ.” આમ જો માન-ઇર્ષાથી મિશ્રિત ભાવથી તે ગુરુભક્તિ કરીને ગુરુના હૃદયમાં વસે તો પણ તેનું કલ્યાણ થાય છે.
કોઈક શિષ્ય માયાથી ગુરુભક્તિ કરે છે. તે પોતાના મનના ભાવ છુપાવીને બહારથી ગુરુભક્તિ કરે છે. તેની ભક્તિથી ગુરુ ખુશ થાય છે. પછી ગુરુની રજા લઈ તે પોતાનું મનનું ધાર્યું કરે છે. આમ તે માત્ર પોતાનું કાર્ય કઢાવવા માટે જ ગુરુભક્તિ કરે છે, બહુમાનભાવથી નહીં, કેમકે તેના હૃદયમાં બહુમાનભાવ છે જ નહીં. પોતે કરેલી ગુરુભક્તિથી તે ગુરુના હૃદયમાં સ્થાન પામે છે. તે જો માયાથી પાછો ફરે તો તેનું પણ કલ્યાણ થાય.
કોઈક શિષ્ય લોભથી ગુરુભક્તિ કરે. “જો હું ગુરુભક્તિ કરીશ તો ગુરુ ઘણા અને
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
गुरुहृदयेऽप्राप्तस्थानस्य शिष्यस्य जीवितजन्मदीक्षा निष्फलाः ।
प्रचुरं शोभनञ्च भक्तपानवस्त्रपात्रोपधिशय्यादिकं दास्यति ।' एवं रसगृद्ध्या वस्त्रादिसङ्ग्रहकरणाय च स गुरुभक्तिं करोति । एवमपि गुरुहृदये तस्य वासो भवति । सोऽपि कल्याणकार्येव भवति ।
एवं गुरुहृदये शिष्यकृतवासस्याऽन्येऽपि प्रकारा ज्ञेयाः । येन केनाऽपि प्रकारेण शिष्येण यदि गुरुहृदये स्वात्मा स्थापितस्तर्हि तस्य श्रेय एव भवति । एतद्द्योतनार्थमेव श्लोके 'यथा-तथा' शब्दावुपन्यस्तौ । ___ यद्यपि गुरुभक्तिः परमपुरुषार्थसिद्ध्यर्थमेव कर्त्तव्या, तथाप्यत्र येन केनापि प्रकारेण गुरुभक्तिकरणोपदेशः सूचितो यतः केनाऽपि प्रकारेण येन शिष्येण सकृत् गुरुहृदये स्थानं प्राप्तं तस्य सर्वे दोषा गुरुमाहात्म्यादपगमिष्यन्ति । ततश्चिरादचिराद्वा तस्याऽवश्यं श्रेयो भविष्यति ।
उपर्युक्ताऽन्यतमप्रकारेणाऽपि येन शिष्येण स्वात्मा गुरुहृदये न स्थापितस्तस्य किं स्यादिति द्वात्रिंशत्तमश्लोकोत्तरार्धेन दर्शयति । अप्राप्तगुरुहृदयस्थानस्य शिष्यस्य जीवितं, जन्म दीक्षा च सर्वमपि निष्फलं भवति । अत्र जीवितशब्देन संयमजीवनं ग्राह्यम् । संयमजीवने साधोमुख्या प्रवृत्तिर्गुरुहृदयवसनप्रवृत्तिर्भवति । तदर्थमेव च स शेषाः सर्वाः स॥२॥ भाडा२, पाll, वस्त्र, पात्र, ७५पि, शय्या पोरे मापशे', साम, वियारी રસગૃદ્ધિથી વસ્ત્ર વગેરેનો સંગ્રહ કરવા તે ગુરુભક્તિ કરે. આમ કરવા છતાં ગુરુના હૃદયમાં તેનો વાસ થાય છે. તે પણ કલ્યાણકારી જ બને છે.
આમ ગુરુના હૃદયમાં શિષ્યને વસવાના બીજા પ્રકારો પણ જાણી લેવા. કોઈ પણ રીતે શિષ્ય જો ગુરુના હૃદયમાં પોતાની જાતને સ્થાપે તો તેનું કલ્યાણ જ થાય. આ બતાવવા માટે જ શ્લોકમાં ‘યથા-તથા' શબ્દ મૂક્યા છે.
જો કે ગુરુભક્તિ મોક્ષ માટે જ કરવાની છે છતાં પણ અહીં કોઈ પણ રીતે ગુરુભક્તિ કરવાના ઉપદેશનું સૂચન કર્યું છે, કેમકે કોઈ પણ પ્રકારે જે શિષ્ય એકવાર ગુરુના હૃદયમાં સ્થાન મેળવ્યું તેના બધા દોષો ગુરુના પ્રભાવથી ચાલ્યા જશે. તેથી વહેલું-મોડું તેનું અવશ્ય કલ્યાણ થશે.
ઉપર જણાવેલા પ્રકારોમાંથી કોઈ પણ રીતે જે શિષ્ય ગુરુના હૃદયમાં નથી વસતો તેનું શું થાય એ ૩૨મા શ્લોકના ઉત્તરાર્ધથી જણાવે છે. જેણે ગુરુના હૃદયમાં વાસ ના કાર્યો તે શિષ્યના જીવન, જન્મ અને દીક્ષા બધું ય નક્કામું જાય છે. અહીં જીવન એટલે સંયમજીવન સમજવું. સંયમજીવનમાં સાધુની મુખ્ય પ્રવૃત્તિ ગુરુના હૃદયમાં વસવાની
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुहृदयेऽप्राप्तस्थानस्य जीवितजन्मदीक्षा निष्फलाः ।
३७१ प्रवृत्ती: करोति । यदि स स्वेच्छयाऽन्याः प्रवृत्ती: करोति न च गुरुहृदये वसति तर्हि तस्य सर्वाः प्रवृत्तयो निरर्थिका ज्ञेयाः । एवं गुरुहृदयवासं विना तस्य संयमजीवनं નિતં મવતિ |
तस्य जन्माऽपि निष्फलमेव । अत्र जन्मशब्देन नरभवो ग्राह्यः । नरभवे एव धर्मस्य सम्पूर्णाऽऽराधना भवति । नरभवे एव संयमं प्राप्य क्षपकश्रेणिमारुह्य जीवः सिध्यति । अन्यास तिसष गतिष सम्पूर्णधर्माराधना न भवति । न च ततः कश्चित्सिध्यति । अतो नरभवं प्राप्य सिद्धिसाधनैव कर्त्तव्या, सिद्धिसाधनाया मूलं गुरुहृदयवासः । यदि गुरुहृदये वासो न लब्धस्तहि सिद्धिर्न भवति । ततश्चानन्तकालात्प्राप्तो दर्लभोऽपि नरभवो निष्फलो भवति । ___दीक्षाऽवसरे मुमुक्षुः सर्वसांसारिकसम्बन्धाँस्त्यजति । स जननी-जनक-स्वजन-गृहधनादिकं सर्वं त्यजति । अयं त्यागो न सुकरः । कश्चिद्विरल एव तं कर्तुं शक्नोति । दीक्षानन्तरं तेन स्वमनस्त्यक्त्वा गुरुहृदयवासार्थं प्रयतनीयम् । यदि शिष्यः स्वमनस्त्यक्तुं न शक्नोति तर्हि गुरुहृदयवासं नाप्नोति । यदि गुरुहृदयवासो न प्राप्तस्तर्हि तत्कृतदुष्करतमत्यागोऽपि निरर्थको भवति । एवं तस्य दीक्षाऽपि मोघीभवति ।
હોય. તેની માટે જ તે બાકીની બધી પ્રવૃત્તિ કરે. જો તે સ્વેચ્છાથી બીજી પ્રવૃત્તિઓ કરે અને ગુરુના હૃદયમાં ન વસે તો તેની બધી પ્રવૃત્તિઓ નકામી થાય છે. આમ ગુરુના હૃદયમાં વસ્યા વિના તેનું સંયમજીવન નકામું જાય છે.
તેનો જન્મ પણ નકામો જ છે. અહીં જન્મ એટલે મનુષ્યભવ. મનુષ્યભવમાં જ ધર્મની સંપૂર્ણ આરાધના થાય છે. મનુષ્યભવમાં જ સંયમ પામી ક્ષપકશ્રેણી માંડી જીવ સિદ્ધ થાય છે. બાકીની ત્રણ ગતિઓમાં ધર્મની સંપૂર્ણ આરાધના નથી. તે ગતિઓમાંથી કોઈ મોક્ષે જતું નથી. માટે મનુષ્યભવ પામીને મોક્ષની સાધના જ કરવી જોઈએ. મોક્ષની સાધનાનું મૂળ ગુરુના હૃદયમાં વાસ છે. જો ગુરુના હૃદયમાં વાસ ન મળે તો મોક્ષ ન થાય. તેથી અનંતકાળે મળેલો દુર્લભ પણ મનુષ્યભવ નકામો જાય.
દીક્ષા વખતે મુમુક્ષુ બધા સાંસારિકસંબંધોને ત્યજે છે. તે માતા-પિતા-સ્વજનો-ઘરધન વગેરે બધું છોડે છે. આ બધું છોડવું સહેલું નથી. કોઈ વિરલ જીવ જ તે છોડી શકે છે. દીક્ષા પછી તેણે પોતાના મનનો ત્યાગ કરી ગુરુના હૃદયમાં વસવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. જો શિષ્ય પોતાના મનને ન છોડી શકે તો તેને ગુરુના હૃદયમાં વાસ ન મળે. જો તેને ગુરુના હૃદયમાં વાસ ન મળે તો તેણે કરેલો અતિ મુશ્કેલ એવો સંસારનો ત્યાગ પણ નકામો જાય છે. આમ તેની દીક્ષા પણ નકામી જાય છે.
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
त्रयस्त्रिंशत्तमं वृत्तम्। स्वकार्याऽकरणशीलं वस्तु निष्फलीभवति । येन शिष्येण गुरुहृदये वासो न कृतः तस्य जीवितजन्मदीक्षाः मुक्तिप्राप्तिरूपं स्वकार्यं न कुर्वन्ति । अतस्ता निष्फला भवन्ति । __ अस्मिन्श्लोकयुग्मे ग्रन्थकृता व्यतिरेकेणोपदेशो दत्तः । अकृतगुरुहृदयवासस्य शिष्यस्य जीवितजन्मदीक्षानां निष्फलत्वप्रदर्शनेन तैरिदं सूचितं यत् – कृतगुरुहृदयवासस्यैव शिष्यस्य जीवितजन्मदीक्षाः सफला भवन्ति । अतो जीवितजन्मदीक्षासाफल्यकाक्षिणा शिष्येणाऽवश्यं सर्वप्रयत्नेन गुरुहृदये वासः कर्त्तव्यः ॥३१॥ ॥३२॥
अवतरणिका - एवं जीवितजन्मदीक्षासाफल्योपायभूतं गुरुहृदयवासमुपदिश्याऽधुनाऽन्तिममुपदेशं ददाति - मूलम् - जुत्ताजुत्तवियारो, गुरुआणाए न जुज्जए काउं ।
दइवाओ मंगुलं पुण, जइ हुज्जा तंपि कल्लाणं ॥३३॥ छाया - युक्तायुक्तविचारः, गुर्वाज्ञायां न युज्यते कर्तुम् ।
दैवात् मङ्गलं पुनः, यदि भवेत् तदपि कल्याणम् ॥३३॥ दण्डान्वयः - गुरुआणाए जुत्ताजुत्तवियारो काउं न जुज्जए, जइ पुण दइवाओ मंगुलं हुज्जा तंपि कल्लाणं ॥३३॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - गुर्वाज्ञायाम् - गुरोः - तीर्थङ्करप्रतिनिधेः आज्ञा - आदेश
પોતાના કાર્યને નહીં કરનારી વસ્તુ નકામી કહેવાય છે. જે શિષ્ય ગુરુના હૃદયમાં વાસ ન કર્યો તેના જીવન, જન્મ અને દીક્ષા મોક્ષની પ્રાપ્તિરૂપ પોતાનું કાર્ય નથી કરતા. તેથી તે નિષ્ફળ થાય છે. - આ બે શ્લોકોમાં ગ્રંથકારે વ્યતિરેકથી ઉપદેશ આપ્યો છે. ગુરુના હૃદયમાં જેણે વાસ નથી કર્યો એવા શિષ્યના જીવન-જન્મ-દીક્ષા નકામા છે” એમ કહીને તેમણે એવું સૂચવ્યું છે કે “ગુરુના હૃદયમાં વસનારાના જ જીવન-જન્મ-દીક્ષા સફળ છે.” માટે જીવનજન્મ-દીક્ષાની સફળતા ઇચ્છનારા શિષ્ય અવશ્ય બધા પ્રયત્નપૂર્વક ગુરુના હૃદયમાં વાસ ४२वो. (३१) (3२)
અવતરણિકા - આમ ગુરુના હૃદયમાં વાસને જીવન, જન્મ અને દીક્ષાની સફળતાના ઉપાયરૂપ બતાવી હવે છેલ્લો ઉપદેશ આપે છે -
શબ્દાર્થ - ગુરુની આજ્ઞામાં યોગ્ય-અયોગ્યનો વિચાર કરવો બરાબર નથી. જો નસીબજોગે ખરાબ થાય તો તે પણ કલ્યાણરૂપ થાય (૩૩)
હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાર્થ - ગુરુ એટલે ભગવાનના પ્રતિનિધિ. ગુરુની આજ્ઞામાં
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुर्वाज्ञायां युक्तायुक्तत्वविचारो न कर्त्तव्यः ।
३७३
इति गुर्वाज्ञा, तस्याम् इति गुर्वाज्ञायाम्, युक्तायुक्तविचारम् - युक्ता - युक्तिसङ्गता, न युक्तेति अयुक्ता, युक्ता चायुक्ता चेति युक्तायुक्ते, तयोर्विचारः - चिन्तनमिति युक्तायुक्तविचारः, तमिति युक्तायुक्तविचारम्, कर्तुं - चिन्तयितुं, न - निषेधे, युज्यते - घटते, यदि - सम्भावने, पुनः-समुच्चयार्थे, दैवात् - कर्मोदयलक्षणात्, मङगुलम् - देशीशब्दोऽयं, अशुभमित्यर्थः, भवेत्-स्यात्, तत् - अशुभम्, अपि - शुभं तु कल्याणरूपं जायते एव, अशुभमपि कल्याणरूपं जायते इति द्योतनार्थम्, कल्याणम् - श्रेयोरूपं, भवेदित्यध्याहार्यम् ।
अधुना विस्तराऽवसरः - उपाध्यायपृष्टप्रश्नानामुत्तराणि छात्रा ददति । उपाध्यायस्तेषां युक्तायुक्तत्वं विचारयति, यत उपाध्यायो विशालप्रज्ञोऽस्ति, छात्रबुद्धिस्त्वल्पा भवति । यदि शिष्यो गुर्वाज्ञायां युक्तायुक्तत्वविचारं करोति तर्हि तेनेदं ज्ञापितं भवति यत्तस्य प्रज्ञा गुरुप्रज्ञाया अधिकाऽस्ति । ततश्च गुरोरनादरो भवति । शिष्यस्य सर्वाः प्रवृत्तयो गुरुमाहात्म्यप्रदर्शिकाः स्युः । तासु कुत्राऽपि गुरुहीनतादर्शनं न भवेत् । एवं गुर्वाज्ञाया उपरि विचारकरणेन शिष्येण गुरोराशातना कृता । सा च महानर्थदायिकाऽस्ति । अतः श्रेयस्कामेन गुर्वाज्ञायां युक्तायुक्तत्वविचारो न कर्त्तव्यः । यदुक्तं चतुश्चत्वारिंशदधिकचतुर्दशशतग्रन्थनिर्मातृभिः श्रीहरिभद्रसूरिभिः पञ्चाशकप्रकरणे द्वादशे सामाचारीपञ्चाशके - ''कप्पाकप्पे परिणिट्ठियस्स, ठाणेसु पंचसु ठियस्स । संजमतवड्गस्स उ, अविगप्पेणं
આ બરાબર છે કે નહીં એવો વિચાર કરવો બરાબર નથી. જો કોઈ કર્મોદયને લીધે ખરાબ થાય તો તે પણ કલ્યાણરૂપ જ થાય.
હવે વિસ્તાર કરીએ છીએ. શિક્ષકે પૂછેલા પ્રશ્નોના વિદ્યાર્થીઓ જવાબ આપે છે. શિક્ષક તેમાં સાચા-ખોટાનો વિચાર કરે છે, કેમકે શિક્ષક વિશાળ બુદ્ધિવાળા છે, વિદ્યાર્થીઓની બુદ્ધિ ઓછી હોય છે. જો શિષ્ય ગુરુની આજ્ઞામાં સાચા-ખોટાનો વિચાર કરે તો તેણે એમ જણાવ્યું કે તેની બુદ્ધિ ગુરુની બુદ્ધિ કરતા વધુ છે. તેથી ગુરુનો અનાદર થાય છે. શિષ્યની બધી પ્રવૃત્તિઓ ગુરુનું મહત્ત્વ બતાવનારી હોય. તેમાં ક્યાંય પણ ગુરુ ઉતરતા ન દેખાવા જોઈએ. આમ ગુરુની આજ્ઞા ઉપર વિચાર કરીને શિષ્ય ગુરુની આશાતના કરી. તે મહા નુકસાનકારી છે. માટે મોક્ષની ઇચ્છાવાળાએ ગુર્વાજ્ઞામાં સાચા-ખોટાનો વિચાર ન કરવો. શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે પંચાશકપ્રકરણમાં ૧૨માં સામાચારી પંચાશકમાં કહ્યું છે – “કલ્પાકલ્પને જાણનારા, પાંચ સ્થાનોમાં રહેલા, સંયમ
१. कल्पाकल्पे परिनिष्ठितस्य, स्थानेषु पञ्चसु स्थितस्य । संयमतपआढयस्य तु, अविकल्पेन तथाकारः
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
गुरुवचनेऽविकल्पेन तथाकारः कर्त्तव्यः । तहक्कारो ॥१४॥ वायणपडिसुणणाए उवएसे सुत्तअट्ठकहणाए । अवितहमेयंति तहा अविगप्पेणं तहक्कारो ॥१५॥ संविग्गोऽणुवएसं ण देइ दुब्भासियं कडुविवागं । जाणतो तम्मि तहा अतहक्कारो उ मिच्छत्तं ॥१७॥' पञ्चाशकप्रकरणस्य श्रीअभयदेवसूरिदृब्धवृत्तौ सप्तदशगाथाया विवरणमेवमुपलभ्यते – 'अथ कल्पाकल्पपरिनिष्ठितादिगुणे गुरावक्षीणरागादित्वेन संविग्नपाक्षिके चासत्क्रियत्वेन वितथोपदेशसम्भवान्न तथाकारः कार्य इति ? एतद् दूषयन्नाह संवीत्यादि, संविग्नो-भवभीरुगुरुः अनुपदेशं नञः कुत्सार्थत्वेन कुत्सितोपदेशं आगमबाधितार्थानुशासनं न ददातिपरस्मै न करोति, तद्दाने संविग्नत्वहानिप्रसङ्गात्, किम्भूतः सन्नित्याह-दुर्भाषितं अनागमिकार्थोपदेशं कटुविपाकं - दारुणफलं दुरन्तसंसारावहं, मरीचिभवे महावीरस्येव, जानानः - अवबुध्यमानः, को हि पश्यन्नेवात्मानं कूपे क्षिपतीति, यस्मादेवं ततस्तस्मिन् - संविग्ने कल्पाकल्पपरिनिष्ठितादिगुणे सद्गुरौ गीतार्थे संविग्नपाक्षिके च प्रज्ञापयति सति तथेति निर्विकल्पं, अतथाकारः - तथाकारस्याप्रयोगः तुशब्द एवकारार्थस्तस्य चैवं प्रयोगः-मिथ्यात्वमेव-असम्यग्दर्शनमेव, અને તપથી યુક્ત એવા ગુરુને વિચાર્યા વિના તથાકાર કરવો. (૧૪) વાચના સંભળાવે ત્યારે, ઉપદેશ આપે ત્યારે, સૂત્રાર્થ કહે ત્યારે, “આ સાચું છે' એમ કહી વિચાર્યા વિના તથાકાર કરવો (૧૫) ખરાબ બોલવાનું કડવું ફળ જાણતા સંવિગ્ન ખોટો ઉપદેશ ન આપે. તેમના વચનમાં તથાકાર ન કરવો એ મિથ્યાત્વ છે. (૧૭)” પંચાશકની શ્રીઅભયદેવસૂરિકૃત ટીકામાં ૧૭મી ગાથાનું વિવેચન આ રીતે કર્યું છે - “પ્રશ્ન - કલ્પાકલ્પને જાણનારા વગેરે ગુણોવાળા ગુરુના પણ રાગાદિનો ક્ષય થયો નથી. તેથી તેઓ સંવિગ્નપાક્ષિક છે. તેથી અસલ્કિયાવાળા હોવાથી તેમનો ઉપદેશ ખોટો પણ હોઈ શકે છે. માટે તથાકાર ન કરવો ? જવાબ - ભવથી ડરનારા ગુરુ આગમને બાધિત અર્થોનો ઉપદેશ નથી આપતા. કેમકે, તેઓ જાણે છે કે આગમ બાધિત અર્થનો ઉપદેશ મરીચિની જેમ સંસાર વધારે છે. જોવા છતાં કોણ કુવામાં પડે ? તેથી સંવિગ્ન, કલ્પાકલ્પાદિને જાણતા, ગીતાર્થ, સંવિગ્નપાક્ષિક સદ્ગુરુ સમજાવતા હોય ત્યારે વિચાર્યા વિના સ્વીકારવું. તેમ ન કરવું તે મિથ્યાત્વ છે. કેમકે મિથ્યાત્વ હોય તો જ શુદ્ધ પ્રરૂપણા
॥१४॥ वाचनाप्रतिश्रवणे उपदेशे सूत्रार्थकथने । अवितथमेतदिति तथा अविकल्पेन तथाकारः ॥१५॥ संविग्नोऽनुपदेशं न ददाति दुर्भाषितं कटुविपाकम् । जानन् तस्मिन् तथा अतथाकारस्तु मिथ्यात्वम् ॥१७॥
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभिन्ना अपि गुर्वाज्ञा मुक्ति प्रापयन्ति ।
३७५
मिथ्यात्वहेतुकत्वात्तस्य, न हि मिथ्यात्वं विना निश्चितशुद्धप्ररूपकत्वेऽपि प्रज्ञाप तथाकारं न प्रयुङ्क्ते इति गाथार्थः ॥१७॥ '
गुरुर्लाभालाभौ दृष्ट्वैवाऽऽज्ञां करोति, न तु यथाकथञ्चित् ततः सैकान्तेन शिष्यहितायैव भवति । गुरुः पक्षपातं न करोति । सर्वशिष्येषु स समानो भवति । स सर्वशिष्याणां हितमिच्छति । परन्तु शिष्याणां स्वभावो भिन्नो भिन्नो भवति । ते नानादेशेभ्य आगताः सन्ति । तेषां कर्मोदयक्षयोपशमा विविधाः सन्ति । ततो गुरुस्तेभ्यो भिन्नां भिन्नामाज्ञां ददाति । बहिर्दृष्ट्या भिन्ना भिन्ना भासमाना अपि ताः सर्वा वस्तुवृत्त्याऽवश्यं मुक्ति प्रापयन्ति । भिन्नभिन्नस्थानेभ्यो विवक्षितपुरप्राप्तेर्मार्गा विभिन्नाः सन्ति । भिन्नत्वे सत्यपि ते सर्वे विवक्षितं पुरमवश्यं प्रापयन्ति । तैर्गच्छतां पथिकानां परस्परं न कोऽपि मत्सरभावोऽस्ति । ते सर्वमार्गाणां युक्तायुक्तात्वविचारं नैव कुर्वन्ति । परन्तु स्वमार्ग इष्टपुरं प्रापयति न वेत्येव विचारयन्ति । स्वमार्गमिष्टपुरप्रापणसमर्थं ज्ञात्वा ते तेनेष्टपुरं प्राप्नुवन्ति । न चैवं विचारयन्ति यन्मम मार्ग ईदृशोऽस्ति, अन्यस्य तु भिन्नः, ततस्तस्य मार्ग समीचीनोऽस्ति, मम मार्गस्तु न तथेति ।
કરનારા ગુરુનું વચન ન સ્વીકારે.’
ગુરુ લાભાલાભ જોઈને જ આજ્ઞા કરે છે, ગમે તેમ નહીં. તેથી તે એકાંતે શિષ્યના હિત માટે થાય છે. ગુરુ પક્ષપાત નથી કરતા. બધા શિષ્યો વિષે તેઓ સમાન હોય છે. તેઓ બધા શિષ્યોનું હિત ઇચ્છે છે. પણ શિષ્યોનો સ્વભાવ જુદો જુદો હોય છે. તેઓ જુદા જુદા દેશમાંથી આવેલા હોય છે. તેમના કર્મના ઉદય, ક્ષયોપશમ વગેરે વિવિધ હોય છે. તેથી ગુરુ તેમને જુદી જુદી આજ્ઞા આપે છે. બહારથી જુદી જુદી દેખાતી પણ તે બધી આજ્ઞાઓ હકીકતમાં અવશ્ય મોક્ષે પહોંચાડે છે. જુદા જુદા સ્થળેથી કોઈ એક જગ્યાએ જવાના રસ્તા જુદા જુદા હોય છે. જુદા હોવા છતાં તે બધા તે નગરમાં અવશ્ય પહોંચાડે છે. તે રસ્તાઓ પર ચાલનારા મુસાફરોને એક-બીજા પ્રત્યે ઇર્ષ્યા નથી હોતી. તેઓ બધા માર્ગો બરાબર છે કે નહીં એવો વિચાર નથી કરતા, પણ પોતાનો રસ્તો ઇષ્ટ નગરે પહોંચાડે છે કે નહીં એટલું જ વિચારે છે. પોતાનો રસ્તો ઇષ્ટ નગર સુધી લઈ જવા સમર્થ છે એમ જાણીને તેઓ તે રસ્તેથી ઇષ્ટ નગરે જાય છે. તેઓ એમ નથી વિચારતા કે - ‘મારો રસ્તો તો આવો છે, પેલાનો જુદો છે. તેથી તેનો રસ્તો બરાબર હોવો જોઈએ, મારો રસ્તો બરાબર નથી.'
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
गुर्वाज्ञा शिष्यलाभायैव भवति । ___ एवं शिष्याणां शारीरिक-भौतिक-मानसिकाध्यात्मिकावस्था भिन्ना भिन्नाः सन्ति । ततो गुरुस्तेभ्यो भिन्नां भिन्नामाज्ञां ददाति । ताः सर्वा अपि सर्वशिष्याणामात्मकल्याणमवश्यं कुर्वन्ति । ततः शिष्यैराज्ञायां युक्तायुक्तत्वविचारो नैव कर्त्तव्यः । तैरिदमेव चिन्तनीयं यद् 'गुरुणा मह्यं याऽऽज्ञा दत्ता तस्याः समाचरणेन ममाऽऽत्मकल्याणं भविष्यत्येव । ततः साऽवश्यमनुष्ठेया ।' न चैवं विचारणीयं, 'गुरुणा मह्यमीदृश्याज्ञा दत्ता, अन्यस्मै त्वन्या। ततः साऽऽज्ञा समीचीना, मह्यं दत्ता त्वाज्ञाऽसमीचीनेति ।' वैद्यो भिन्नभिन्नरोगिभ्यो भिन्नभिन्नौषधानि ददाति । तथापि ते परस्परं वैमनस्यं न कुर्वन्ति । एवमत्रापि ज्ञेयम् ।
शिष्येण स्वहृदये ईदृशी श्रद्धा धारणीया यद्गुर्वाज्ञा मम लाभायैव भविष्यति, न च सा कदाऽपि ममाऽहितं करिष्यति । यदि हृदयमेवं श्रद्धावासितं भवेत्तर्हि शिष्यः कदापि गुर्वाज्ञाया युक्तायुक्तत्वं न पश्येत् । बालको मातरं श्रद्दधाति । ततः स कदापि न विचारयति यन्मातृदत्तो मोदको विषमिश्रितो भविष्यति न वा ? एवं शिष्यैर्गुरुर्मातृवत्श्रद्धातव्यः । यदि शिष्यो गुर्वाज्ञाया युक्तायुक्तत्वं विचारयति तीदं सूचितं भवति यत्स गुरुं न श्रद्दधाति । भावेन गृहीतमौषधं रोगमपनयति । औषधे समीचीने सत्यपि यदि
એમ શિષ્યોની શારીરિક, ભૌતિક, માનસિક, આધ્યાત્મિક અવસ્થાઓ જુદી જુદી હોય છે. તેથી ગુરુ તેમને જુદી જુદી આજ્ઞા આપે છે. તે બધી ય બધા શિષ્યોના આત્માનું અવશ્ય કલ્યાણ કરે છે. માટે શિષ્યોએ “આજ્ઞા બરાબર છે કે નહી ?' એવો વિચાર ન કરવો. તેમણે એટલું જ વિચારવું કે, “ગુરુએ મને જે આજ્ઞા આપી છે તેના આચરણથી મારું આત્મકલ્યાણ થવાનું જ છે. તેથી મારે તેનું અવશ્ય પાલન કરવું.’ એમ ન વિચારવું કે, “ગુરુએ મને આવી આજ્ઞા આપી, બીજાને બીજી આજ્ઞા આપી. તેથી તે આજ્ઞા સારી છે. મને આપેલી આજ્ઞા બરાબર નથી.” વૈદ્ય જુદા જુદા રોગીઓને જુદી જુદી દવા આપે છે. છતાં તેઓના મનમાં વૈમનસ્ય નથી થતું. એમ અહીં પણ સમજવું.
શિષ્ય પોતાના હૃદયમાં એવી શ્રદ્ધા રાખવી કે ગુરુની આજ્ઞા મારા લાભ માટે જ થશે, તે ક્યારેય મારું અહિત નહીં કરે, જો હૃદય આવી શ્રદ્ધાથી વાસિત થયું હોય તો ક્યારેય શિષ્ય ગુરુની આજ્ઞાના સાચાખોટાપણાને ન જુવે. બાળકને માતા ઉપર વિશ્વાસ છે. તેથી તે ક્યારેય વિચારતો નથી કે માતાએ આપેલો લાડવો ઝેરવાળો હશે કે નહીં? એમ શિષ્યોએ માતાની જેમ ગુરુ ઉપર શ્રદ્ધા રાખવી. જો શિષ્ય ગુરુની આજ્ઞાના સાચાખોટાપણાનો વિચાર કરે તો એ સૂચિત થાય કે તેને ગુરુ ઉપર વિશ્વાસ નથી. ભાવથી લીધેલી દવા રોગ દૂર કરે છે. દવા બરાબર હોય છતાં જો તે શંકિત હૃદયથી
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुवचने शङ्किते सम्यक्त्वं कथं तिष्ठेत् ?
३७७ तत् शङ्कितहृदयेन गृह्यते तर्हि रोगनाशो न भवति । एवं यदि भावेन गुर्वाज्ञायाः पालनं क्रियते तर्हि शिष्यस्य कर्मरोगोऽपगच्छति गुर्वाज्ञायां समीचीनायां सत्यामपि यदि शङ्कितहृदयेन सा क्रियते तर्हि कर्मरोगो नाऽपगच्छति ।
जिनवचने शङ्काकरणेन सम्यक्त्वं नश्यति । मिथ्यात्वं च भवति । गुरुर्जिनस्य प्रतिनिधिः । जिनवचनानुसारेणैव स आज्ञां करोति । ततो गुरुवचने शङ्काकरणेन सम्यक्त्वं कथं तिष्ठेत्, मिथ्यात्वञ्च कथं न भवेत् ?
साधारणवनस्पतिष्वनन्ता जीवा सन्ति । ते चर्मचक्षुषा न दृश्यन्ते । तथापि 'साधारणवनस्पतिष्वनन्ता जीवाः सन्ती'ति जिनाज्ञां सर्वे श्रद्दधति, जिनस्य सर्वज्ञत्वात् । एवं सर्वैः शिष्यैः स्वगुरुः सर्वज्ञो मन्तव्यः । ततः प्रत्यक्षतोऽनिश्चितायामपि तस्याऽऽज्ञायां श्रद्धा भविष्यति । अयमत्र सङ क्षेप: - यथा जिनाज्ञायां युक्तायुक्तत्वविचारो नैव क्रियते, तथा गुर्वाज्ञायामपि युक्तायुक्तत्वविचारो न करणीयः ।
गुर्वाज्ञापालनेन कदापि शिष्यस्याऽशुभं न भवति । कदाचित्पूर्वकर्मोदयेनाऽशुभं भवेत्तर्हि तदपि कल्याणरूपमेव भविष्यति, शिष्येण शुभभावेन गुर्वाज्ञाया अनुष्ठितत्वात् ।
લેવાય તો રોગ દૂર ન થાય. એમ જો ભાવથી ગુર્વાજ્ઞાનું પાલન કરાય તો શિષ્યનો કર્મરોગ દૂર થાય છે. ગુરુની આજ્ઞા બરાબર હોવા છતાં જો શંકિતહૃદયથી તે કરાય તો કર્મરોગ દૂર નથી થતો.
જિનવચનમાં શંકા કરવાથી સમ્યક્ત જાય અને મિથ્યાત્વ આવે. ગુરુ ભગવાનના પ્રતિનિધિ છે. ભગવાનના વચનને અનુસારે જ તેઓ આજ્ઞા કરે. તેથી ગુરુવચનમાં શંકા કરવાથી શી રીતે સમકિત ટકે અને મિથ્યાત્વ કેમ ન આવે ?
સાધારણ વનસ્પતિકાયમાં અનંતા જીવો છે. તે ચર્મચક્ષુથી નથી દેખાતા. છતાં ‘સાધારણ વનસ્પતિકાયમાં અનંતા જીવો છે' એવી ભગવાનની આજ્ઞાની શ્રદ્ધા બધા કરે છે, કેમકે ભગવાન સર્વજ્ઞ છે. એમ બધા શિષ્યોએ પોતાના ગુરુને સર્વજ્ઞ માનવા. તેથી પ્રત્યક્ષથી જેનો નિશ્ચય ન હોય એવી પણ તેમની આજ્ઞા ઉપર શ્રદ્ધા થશે. અહીં ટૂંકો સાર આવો છે - જેમ ભગવાનની આજ્ઞામાં સાચા-ખોટાનો વિચાર નથી કરાતો તેમ ગુરુની આજ્ઞામાં પણ સાચા-ખોટાનો વિચાર ન કરવો. - ગુરુની આજ્ઞા પાળવાથી ક્યારેય શિષ્યનું ખરાબ થતું નથી. કદાચ પૂર્વકર્મોદયે ખરાબ થાય તો તે પણ કલ્યાણરૂપ જ થાય છે, કેમકે શિષ્ય શુભ ભાવથી તેનું આચરણ
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
गुर्वाज्ञया कल्याणमेव भवति । गर्तायां पतन्तं बालं दृष्ट्वा माता तमाकर्षति । ततस्तस्य शरीरे व्रणं जायते । तदपि तस्य हितायैव भवति । यतो यदि माता तं नाऽकर्षेत्तहि स गर्तायां पतेत् । ततश्च कदाचित् स म्रियेत तस्य वाऽस्थिभङ्गो भवेत् । एवं बलवदनिष्टनिवारकमल्पमनिष्टं हितायैव भवति । एवं गुर्वाज्ञापालनेन कदाचिदल्पमनिष्टं स्यात् । परन्तु तदपि बलवदनिष्टनिवारकं स्यात् । ततो वस्तुतस्तद्धितायैव भवति । ____ गुर्वाज्ञापालनेन शिष्यस्य शुभमेव भवेत् । परन्तु कदाचिद् पूर्वकर्मोदयेन शिष्यस्तदशुभं मन्येत । ततोऽशुभं भासमानमपि तद्वस्तुवृत्त्या कल्याणरूपमेव भवति ।
वैद्येन क्रियमाणा शस्त्रक्रिया पीडाकारिण्यपि रोग निवारयति । ततः सा शुभैव भवति । पाकक्रियायां धूमदाहादिभिः पीडा जायते तथापि पाकनिष्पन्नान्नेन क्षुत्शाम्यति । ततः पाकः शुभ एव मन्यते । एवं कदाचिद्गुर्वाज्ञापालनेनाऽशुभमपि भवेत् । परन्तु तदप्यायतौ हितकार्येव भवति । ततस्तेनाऽवश्यं कल्याणं भवति । एवं गुर्वाजैकान्तेन कल्याणकारिण्येव भवति । अतस्तत्र युक्तायुक्तत्वविचारः कदापि न कर्त्तव्यः ।
કર્યું છે. ખાડામાં પડતા બાળકને જોઈ માતા તેને ખેંચી કાઢે છે. તેથી તેના શરીરે ઉઝરડા પડે છે. તે પણ તેના હિત માટે જ થાય છે. કેમકે જો માતાએ તેને ખેંચ્યો ન હોત તો તે ખાડામાં પડ્યો હોત. તેથી કદાચ તે મરી પણ જાત અથવા તેના હાડકા ભાંગત. આમ વધુ અનિષ્ટનું નિવારણ કરનાર થોડું અનિષ્ટ હિત માટે જ થાય છે. એમ ગુરુની આજ્ઞાના પાલનથી કદાચ થોડું અનિષ્ટ થાય પણ તે વધુ અનિષ્ટને અટકાવનારું હોય. તેથી હકીકતમાં તે તેના હિત માટે જ થાય છે.
ગુરુની આજ્ઞાના પાલનથી શિષ્યનું સારું જ થાય. પણ કદાચ પૂર્વકર્મોદયને લીધે શિષ્ય તેને ખરાબ માને. તેથી ખરાબ દેખાતું એવું પણ તે હકીકતમાં કલ્યાણરૂપ જ હોય
વૈદ્ય વડે કરાતી શસ્ત્રક્રિયા પીડા કરનારી હોવા છતાં રોગનું નિવારણ કરે છે. તેથી તે સારી જ હોય છે. રાંધવામાં ધૂમાડો, ગરમી વગેરેથી પીડા થાય છે. છતાં રાંધીને તૈયાર થયેલા અન્નથી ભૂખ ભાંગે છે. તેથી રાંધવું સારું જ મનાય છે. એમ ગુર્વાજ્ઞાના પાલનથી કદાચ ખરાબ પણ થાય, પણ તે પણ ભવિષ્યમાં હિતકારી જ થાય છે. તેનાથી અવશ્ય કલ્યાણ થાય છે. આમ ગુરુની આજ્ઞા એકાંતે કલ્યાણ કરનારી જ છે. માટે તેમાં સારા-ખરાબનો વિચાર ક્યારેય ન કરવો.
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
रोहगुप्तज्ञातम्।
३७९ गुरुणा रोहगुप्तः कथितः – “त्वत्स्थापितत्रिराशिभिर्यद्यपि वादे तव विजयो जातस्तथापि त्रिराशिमतं मिथ्या, यतो जगति जीवाजीवरूपे द्वे एव राशी स्तः । ततस्त्वया राजसभायां गत्वा मिथ्यादुष्कृतं दातव्यम् ।' रोहगुप्तेन चिन्तितम् - 'यदि राजसभायां गत्वाऽहं क्षमां याचिष्ये तर्हि मम यशो मलिनं भविष्यति । अतो गुर्वाज्ञाऽनुचिता । न मया तत्पालनं कर्त्तव्यम् ।' एवं विमृश्य तेन गुरुणा सार्धं वादः कृतः । गुरुणा स जितः । ततो गुरोः पृथग्भूत्वा स त्रैराशिकमतं स्थापितवान् । इत्थं रोहगुप्तेन गुर्वाज्ञाऽनुचिता मता । ततस्तस्य महानर्थोऽभवत् । इदं सङ्क्षेपेणोक्तम् । रोहगुप्तस्य विस्तृतो वृत्तान्तो जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणविरचितविशेषावश्यकभाष्यस्य मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरीश्वरनिर्मितटीकायां द्विपञ्चाशदधिकचतुर्विंशतिशततमवृत्तविवरणे इत्थं दर्शित:-'अन्तरञ्जिका नाम नगरी । तस्याश्च बहिर्भूतगृहं नाम चैत्यम् । तत्र च श्रीगुप्तनामाचार्यः स्थितः । तस्यां च नगर्यां बलश्री म राजा । श्रीगुप्ताचार्याणां च रोहगुप्तो नाम शिष्योऽन्यत्र ग्रामे स्थित आसीत् । अतोऽसौ गुरुवन्दनार्थमन्तरञ्जिकायामागतः । तत्र चैकः परिव्राजको लोहपट्टकेनोदरं बद्ध्वा जम्बूवृक्षशाखया च हस्ते गृहीतया नगर्यां भ्राम्यति । 'किमेतत् ?' इति च लोकेन पृष्टो वदति - 'मदीयोदरमतीव ज्ञानेन पूरितत्वात्
ગુરુએ રોહગુપ્તને કહ્યું – “તે સ્થાપેલી ત્રણ રાશિથી જો કે બાદમાં તારો વિજય થયો છતાં પણ ત્રણ રાશિનો મત ખોટો છે, કેમકે જગતમાં જીવ-અજીવ રૂપ બે જ રાશિ छ. माटे तारे २४समामा ४४ने, 'भिजामि हुॐ3' साप. रोडगुप्त वियाh, 'd રાજસભામાં જઈને હું માફી માંગીશ તો મારો યશ મલિન થશે. માટે ગુરુની આજ્ઞા બરાબર નથી. મારે તેનું પાલન ન કરવું.” આમ વિચારી તેણે ગુરુ સાથે વાદ કર્યો. ગુરુએ તેને જીતી લીધો. પછી ગુરુથી જુદા થઈને તેણે સૈરાશિકમતની સ્થાપના કરી. આમ રોહગુએ ગુરુની આજ્ઞા અનુચિત માની. તેથી તેને ઘણું નુકસાન થયું. આ સંક્ષેપથી કહ્યું. રોહગુપ્તનો વિસ્તૃત વૃત્તાંત વિશેષાવશ્યકની ટીકામાં માલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે ૨૪પરમી ગાથાના વિવરણમાં આ રીતે બતાવ્યો છે- “અંતરંજિકા નામે નગરી હતી. તેની બહાર ભૂતગૃહ નામે ચૈત્ય હતું. ત્યાં શ્રીગુપ્ત-આચાર્ય રહ્યા હતા. તે નગરીમાં બલશ્રી રાજા હતો. શ્રીરામ આચાર્યનો રોહગુપ્ત નામનો શિષ્ય બીજા ગામમાં રહ્યો હતો. તે ગુરુને વંદન કરવા અંતરંજિકામાં આવ્યો. ત્યાં એક પરિવ્રાજક લોઢાના પાટાથી પેટ બાંધીને જાંબૂના વૃક્ષની ડાળી હાથમાં લઈને નગરીમાં ભમે છે. “આ શું ?' એમ લોકોએ પૂછ્યું એટલે તેણે કહ્યું – “મારું પેટ જ્ઞાનથી ખૂબ ભરેલું છે. તેથી ફૂટી જાય છે. માટે
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
रोहगुप्तज्ञातम्। स्फुटतीति लोहपट्टेन बद्धम्, 'जम्बूद्वीपमध्ये च मम प्रतिवादी नास्ति' इत्यस्यार्थस्य सूचनार्थं जम्बूवृक्षशाखा हस्ते गृहीता । ततस्तेन परिव्राजकेन सर्वस्यामपि नगाँ 'शून्याः सर्वेऽपि परप्रवादाः, नास्ति कश्चिद् मम प्रतिवादी' इत्युद्घोषणापूर्वकः पटहको दापितः । लोहपट्टबद्धपोट्ट-जम्बूवृक्षशाखायोगाच्च तस्य लोके 'पोट्टशाल' इति नाम जातम् । ततस्तत्पटहको नगरी प्रविशता रोहगुप्तेन दृष्टः, उद्घोषणा च श्रुता । ततो 'अहं तेन सार्धं वादं दास्यामि' इत्यभिधाय गुरूनपृष्ट्वाऽपि निषिद्धस्तेनासौ पटहकः । गुरुसमीपं चागत्यालोचयता कथितोऽयं व्यतिकरस्तेषाम् । आचार्यैः प्रोक्तम् न युक्तं त्वयाऽनुष्ठितम्, स हि परिव्राजको वादे निर्जितोऽपि विद्यास्वतिकुशलत्वात् ताभिरुपतिष्ठति, तस्य चैताः सप्त विद्या बाढं स्फुरन्ति ॥२४५२॥....ततः सूरिभिः प्रोक्तम् - 'यद्येवम्, तर्हि पठितसिद्धा एवैताः सप्त तत्प्रतिपक्षविद्या ग्रहाण' ॥२४५३॥....ततश्च गतो राजसभां रोहगुप्तः । प्रोक्तं च तत्र तेन - 'किमेष द्रमकः परिव्राजको जानाति ? करोत्वयमेव यदृक्षया पूर्वपक्षम्, येनाहं निराकरोमि ।' ततः परिव्राजकेन चिन्तितम् - 'निपुणाः खल्वमी भवन्ति, तदमीषामेव सम्मतं पक्षं परिगृह्णामि, येन निराकर्तुं न शक्नोति । विचिन्त्य चेदमभ्यधायि - ‘इह जीवाश्चाजीवाश्चेति द्वावेव राशी, तथैवोपलभ्यमानत्वात्, લોઢાના પાટાથી બાંધ્યું છે. જંબૂદ્વીપમાં મારો કોઈ પ્રતિવાદી નથી એ વાત સૂચવવા જંબૂવૃક્ષની ડાળી હાથમાં રાખી છે. પછી તે પરિવ્રાજકે નગરમાં ઘોષણાપૂર્વક પડહ વગડાવ્યો - ‘પરપ્રવાદો બધાય શૂન્ય છે, મારો કોઈ પ્રતિવાદી નથી.’ લોકોમાં તેનું ‘પોર્ટુશાલ' એવું નામ પ્રસિદ્ધ થયું. નગરમાં પેસતા રોહગુણે પડહ સાંભળ્યો. “હું તેની સાથે વાદ કરીશ” એમ કહી ગુરુને પૂછ્યા વિના તેણે પડહ અટકાવ્યો. ગુરુ પાસે આવીને આલોચના કરતી વખતે તેમને આ વાત કહી. આચાર્ય કહ્યું – “તેં બરાબર ન કર્યું, તે પરિવ્રાજક વાદમાં જીતાવા છતાં વિદ્યાઓનો પ્રયોગ કરે છે. તેની પાસે આ સાત विधामो छ..... ॥ सात विद्याभो....५छी रोडगुन २४सभामा यो. त्य तो કહ્યું, “આ ભિખારી પરિવ્રાજક શું જાણે ? પોતાની ઇચ્છાથી તે પૂર્વપક્ષ કરે જેથી હું તેનું નિરાકરણ કરું.” પછી પરિવ્રાજકે વિચાર્યું, ‘આ સાધુઓ હોંશિયાર હોય છે. તેથી એમને માન્ય એવો પક્ષ લઉં. જેથી નિરાકરણ ન કરી શકે.” એમ વિચારી તે બોલ્યો, અહીં જીવ અને અજીવ એમ બે જ રાશિ છે, કેમકે તે જ રીતે જણાય છે. શુભ અને
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
रोहगुप्तज्ञातम् ।
शुभाशुभादिराशिद्वयवत्' इत्यादि । ततो रोहगुप्तेन तद्बुद्धिपरिभवनार्थं स्वसम्मतोऽप्ययं पक्षो निराकृतः ।.....जीवा अजीवा नोजीवाश्चेति राशित्रयदर्शनात् ।....पोट्टशालपरिव्राजकं जित्वा गुरुचरणमूलमागत्य रोहगुप्तोऽपरनाम्ना तु षडुलूको भणति ..... एवं रोहगुप्तेनाभिहिते गुरुर्भ सुष्ठु कृतं त्वया यदसौ जितः किन्तु तत्रोत्तिष्ठता त्वया किमेतद् नाभिहितम् ? किम् ? इत्याह- तृतीयो नोजीवराशिरित्ययं 'णे' त्ति नोऽस्माकमसिद्धान्तः, जीवाजीवलक्षणराशिद्वयस्यैवाऽस्मत्सिद्धान्तेऽभिहितत्वादिति । तस्मादेवं गतेऽप्येतावत्यपि गत इत्यर्थः, तत्र परिषन्मध्ये गत्वा भणप्रतिपादय ‘नायं णे त्ति' नोऽस्माकं नायं सिद्धान्तः, किन्तु स परिव्राजकस्तद्बुद्धि परिभूय तिरस्कृत्य शमित उपशमं नीतो दर्पं त्याजित इत्यर्थः । एवं बहुशो ऽनेकधा गुरुणा भण्यमानः स रोहगुप्तः प्रतिभणति प्रत्युत्तरयति - आचार्य ! किमयमपसिद्धान्तः ? यदि हि नोजीवलक्षणतृतीयराश्यभ्युपगमे कोऽपि दोषः स्यात् तदा स्यादयमपसिद्धान्तः, न चैतदस्ति । कुत: ? इत्याह- यदि नाम गृहकोकिलापुच्छादिजीवदेशो नोजीवो भवेत् - नोजीवत्वेनाभ्युपगम्येत, तर्हि को दोषः स्यात् ? न कमपि दोषमत्र पश्याम इत्यर्थः । ततः किमित्यपसिद्धान्तत्वे दोषपरिहारार्थं पुनर्मां तत्र प्रेषयसि ?... श्रीगुप्ताचार्येण षडुलूको रोहगुप्तः पूर्वं षड्मासान् विकृष्यातिवाह्य वादे जितो निगृहीतः ....स रोहगुप्तो गुरुणा वादे पराजितः सन् नरपतिना निर्विषयः समाज्ञातः, पटहकेन च वाद्यमानेन घोषापितं समस्तनगरे 'जयति जिनः श्रीमान्
३८१
અશુભ એ બે રાશિની જેમ વગેરે.' પછી રોહગુપ્તે તેને હરાવવા માટે પોતાને માન્ય એવા પણ આ પક્ષનું નિરાકરણ કર્યું. તેણે જીવ, અજીવ, નોજીવ એમ ત્રણ રાશિ દેખાડી. રોહગુપ્તનું બીજું નામ ષડુલૂક હતું. પરિવ્રાજકને જીતી ગુરુ પાસે આવી તે जोल्यो, એમ તેણે કહ્યું એટલે ગુરુ બોલ્યા, ‘તેં એ પરિવ્રાજકને જીત્યો તે સારું કર્યું. પણ ત્યાં ઊભા થતા તું કેમ ન બોલ્યો ?' ‘શું ?' અમારા સિદ્ધાન્તમાં જીવ અને અજીવ એ બે જ રાશિ કહી હોવાથી ત્રણ રાશિ એ અમારો સિદ્ધાન્ત નથી. હજી રાજસભામાં જઈને કહે કે, ‘પરિવ્રાજકને હરાવવા મેં એમ કહેલું. એ અમારો સિદ્ધાંત નથી.” આમ ગુરુએ ઘણું કહ્યું ત્યારે રોહગુપ્ત બોલ્યો, ‘સૂરિજી ! આ શી રીતે અપસિદ્ધાંત કહેવાય ? જો નોજીવરૂપી ત્રીજી રાશિ માનવામાં કોઈ દોષ આવતો હોય તો એ અપસિદ્ધાંત કહેવાય. અમને તો એમાં કોઈ દોષ નથી દેખાતો. ગરોળીના પૂછડીના દેશને નોજીવ તરીકે માનીએ તો શું વાંધો ? તો પછી શા માટે મને ત્યાં માફી આપવા
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
द्विर्बद्धं सुबद्धं भवति । वर्धमानः' इति । रोहगुप्तस्य च वादे निर्जितस्यापि प्रत्यनीकतोद्वेजितेन गुरुणा खेलमल्लकः शिरसि स्फोटितः । ततो भस्मखरण्टितवपुषा तेनाऽभिनिवेशात् स्वमतिकल्पितान् द्रव्यादिपदार्थानाश्रित्य वैशेषिकमतं प्रणीतम् । तच्चान्यैस्तच्छिष्यादिभिरियन्तं कालं यावत् ख्यातिमानीतमिति ।'
ननु पूर्वं चतुर्दशश्लोके उक्तं यद्युक्तायुक्तगुरुवचनेन कल्याणमेव भवति । अस्मिस्त्रयस्त्रिंशत्तमश्लोकेऽप्ययमेव भावः प्रकटितः । ततः पुनरुक्तिदोषो भवति ? इति चेत्, न, तत्र गुरुवचनस्य कल्याणरूपत्वं प्रदर्शितम्, अत्र तु गुर्वाज्ञायाः कल्याणरूपत्वं प्रदर्शितमिति स्पष्टं भेदः । सर्वा आज्ञा वचनरूपैव भवति. वचनं त आज्ञारूपं स्यान्न वा । ततः पूर्वं सामान्येनोक्त्वा विशेषेण कथनायाऽयं श्लोक उपन्यस्तः । ततो नास्त्यत्र पुनरुक्तिदोषः । यद्वा पूर्वमुक्ते सत्यपि गुर्वाज्ञापालनस्य माहात्म्यं प्रदर्शनार्थं पुनरप्यत्रोक्तम् । 'द्विर्बद्धं सुबद्धं भवति' इति न्यायाद्द्विः कथितं शिष्यहृदये सुष्ठ प्रतिष्ठितं भवति । ततः सर्वं समीचीनम्, न च कोऽपि दोषः ॥३३।।
अवतरणिका - एवं गुर्वाज्ञायां युक्तायुक्तविचारं निषिध्याऽधुना चरमश्लोके ग्रन्थकारः स्वगुरुनामप्रकटनपूर्वं स्वनाम प्रकटयति -
भोसो छो?'.....सूरि मे ६ महिना वाह रीने रोडगुतने ता. दीपो. २००२ तेने દેશનિકાલ કર્યો. ગુરુએ રાખનો પ્યાલો તેની માથે ઉંધો વાળ્યો. તેથી ગુસ્સે થઈ તેણે વૈશેષિક મત સ્થાપ્યો. અનેક શિષ્યોએ આટલો સમય તેને પ્રસિદ્ધ કર્યો.”
પ્રશ્ન - પૂર્વે ૧૪મા શ્લોકમાં કહ્યું કે યોગ્ય કે અયોગ્ય ગુરુવચનથી કલ્યાણ જ થાય છે. આ ૩૩ માં શ્લોકમાં પણ એ જ વાત જણાવી છે. તેથી આ પુનરુક્તિ દોષ આવ્યો.
જવાબ – ના, ત્યાં ગુરુવચનને કલ્યાણરૂપ કહ્યું, અહીં તો ગુર્વાજ્ઞાને કલ્યાણરૂપ કહી છે, એટલે સ્પષ્ટ ભેદ છે જ. બધી આજ્ઞા વચનરૂપ જ હોય છે. વચન તો આજ્ઞારૂપ હોય કે ન હોય. તેથી પહેલા સામાન્યથી કહી વિશેષથી કહેવા માટે આ શ્લોક મૂક્યો. માટે અહીં પુનરુક્તિ દોષ નથી. અથવા પહેલા કહેવા છતાં પણ ગુર્વાજ્ઞાપાલનનું માહાભ્ય બતાવવા ફરી અહીં કહ્યું. ‘બે વાર બંધાય તે બરાબર બંધાય’ એ ન્યાયથી બે વાર કહેવાયેલું શિષ્યના હૃદયમાં સારી રીતે પ્રતિષ્ઠિત થાય છે. તેથી બધું બરાબર છે. ओ होष नथ.. (33)
અવતરણિકા - આમ ગુર્વાજ્ઞામાં યોગ્ય-અયોગ્યના વિચારનો નિષેધ કરીને હવે છેલ્લા શ્લોકમાં ગ્રન્થકાર પોતાના ગુરુનું નામ પ્રગટ કરવાપૂર્વક પોતાનું નામ પ્રગટ કરે છે.
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्तिमं वृत्तम्।
३८३ मूलम् - सिरिधम्मसूरिपहुणो, निम्मलकित्तीए भरियभुवणस्स ।
सिरिरयणसिंहसूरी, सीसो एवं पयंपेइ ॥३४॥ छाया - श्रीधर्मसूरिप्रभोः, निर्मलकी, भृतभुवनस्य ।
श्रीरत्नसिंहसूरिः, शिष्यः एवं प्रजल्पति ॥३४॥ दण्डान्वयः - निम्मलकित्तीए भरियभुवणस्स सिरिधम्मसूरिपहूणो सीसो सिरिरयणसिंहसूरी एवं पयंपेइ ॥३४॥
हेमचन्द्रीया वृत्तिः - निर्मलकीर्त्या - निर्गतं मलं - अपयशःरूपं यस्याः सेति निर्मला -विशुद्धा, सा चासौ कीर्तिः - यशश्चेति निर्मलकीर्तिः, तयेति निर्मलकी, भृतभुवनस्य - भृतम् - पूर्णम् भुवनं - त्रैलोक्यं येन स इति भृतभुवनः, तस्येति भृतभुवनस्य, श्रीधर्मसूरिप्रभोः - धर्मो नाम यस्य स इति धर्मनामा, स चासौ सूरिः - आचार्यश्चेति धर्मसूरिः, स एव प्रभुः - स्वामीति धर्मसूरिप्रभुः, श्रिया - षट्त्रिंशद्गणिसम्पद्पया युक्तश्चासौ धर्मसूरिप्रभुरिति श्रीधर्मसूरिप्रभुः, तस्येति श्रीधर्मसूरिप्रभोः, शिष्यः - चरण-कमलचञ्चरिकः, श्रीरत्नसिंहसूरिः - रत्नमादौ यस्य स इति रत्नादिः, स चासौ सिंहश्चेति रत्नसिंहः, स चासौ सूरिः-तृतीयपदविराजमानश्चेति रत्नसिंहसूरिः, श्रिया - बाह्याचाररूपया-ऽभ्यन्तरगुणरूपया च युक्तश्चासौ रत्नसिंहसूरिश्चेति श्रीरत्नसिंहसूरिः, एवं - उक्तप्रकारेण, प्रजल्पति - प्रकर्षेण वदति । अयं समासार्थः । अधुना विस्तरार्थः___ अयं श्लोको ग्रन्थकारस्य परिचयं ददाति । ग्रन्थकर्तुर्नाम श्रीरत्नसिंहसूरिरित्यस्ति । स कस्मिन्गच्छे कस्मिन्काले कस्मिंश्च क्षेत्रे जात इति न ज्ञायते । तस्य गृहस्थपर्यायस्य संयमपर्यायस्य चान्यः कोऽपि परिचयो न लभ्यते । अनेन श्लोकेन तन्नामतद्गुरुनाम्न्येव
શબ્દાર્થ - જેમણે નિર્મળ કીર્તિથી ભુવનને ભર્યું છે એવા શ્રીધર્મસૂરિપ્રભુનો શિષ્ય श्रीरत्नसिंडसरि आम उडेछ. (४)
હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિનો ભાવાર્થ - આચાર્ય ૩૬ ગણિસંપન્દ્ર રૂપ લક્ષ્મીથી શોભતા હોય. આચાર્ય બાહ્ય આચારરૂપી લક્ષ્મી અને અંદરના ગુણોરૂપી લક્ષ્મીથી શોભતા હોય. જેમનો યશ ત્રણે ભુવનમાં ફેલાયો છે એવા શ્રીધર્મસૂરિપ્રભુના શિષ્ય શ્રીરત્નસિંહસૂરિ આ રીતે કહે છે. આ સંક્ષેપમાં અર્થ કહ્યો. હવે તેનો વિસ્તાર કરીએ છીએ -
આ શ્લોક ગ્રંથકારનો પરિચય આપે છે. ગ્રંથકારનું નામ શ્રીરત્નસિંહસૂરિ છે. તેઓ કયા ગચ્છમાં કયા સમયે અને કયા ક્ષેત્રમાં થયા ? તે જણાતું નથી. તેમના ગૃહસ્થપર્યાય, સંયમપર્યાય વગેરેનો બીજો કોઈ પરિચય મળતો નથી. આ શ્લોકથી તેમનું અને તેમના ગુરુનું નામ જ જણાય છે. તે સિવાય તેમના સંબંધી કંઈ જણાતું નથી. તેમના
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
ग्रन्थकर्तुः परोपकारः ।
ज्ञायेते, तदतिरिक्तं तत्सम्बन्धि न किमपि ज्ञायते । तस्य गुरोर्नाम श्रीधर्मसूरिरित्यासीत् । तेन स्वगुरोः प्रभुरिति विशेषणमुपन्यस्तम् । एतेन ज्ञायते यत्स स्वगुरुं प्रभुतुल्यं मतवान् तस्य हृदयं गुरुबहुमाननिर्भरमासीत् । अत एव तस्य हृदयान्मुखद्वारैते शोभना भावाः कुलकरूपेण निर्गता: । कुसुमं स्वसौरभं न केवलं स्वस्मिन्नेव सङ्गृह्णाति, परन्तु सर्वस्मिन्नुद्याने तं प्रसारयत्यपि । एवं तत् लोकानपि प्रीणयति । एवं सतां विभूतयः परोपकाराय भवन्ति । ते न केवलं स्वार्थतत्पराः सन्ति । अयं ग्रन्थकारोऽपि सज्जनगणाग्रणीरासीत्। अतः स परोपकारकरणशील आसीत् । स्वहृदयप्रादुर्भूतगुरुबहुमानं स न केवलं स्वहृदये समगृह्णात् । परन्तु जनेभ्योऽपि तदुपदेशमददात् । एवं जनानपि सोऽप्रीणयत् । स्वहृदयवर्तमानगुरुबहुमानभावं स सर्वत्र प्रासारयत् । एतेनैतदपि ज्ञायते यत्स सङ्कुचितवृत्तिर्नाऽऽसीत् परन्तूदार आसीत् ।
ग्रन्थकारो नम्रतामूर्त्तिरासीत् । तेन स्वनाम्नोऽग्रे न किमपि विशेषणमुक्तम् । सज्जनाः कदाऽपि स्वमुखेन स्वश्लाघां न कुर्वन्ति । अन्यकृतस्वश्लाघां श्रुत्वाऽपि ते लज्जन्ते । स्वस्य सूरित्वेऽपि तेन स्वपरिचयो निजगुरुशिष्यरूपेण दत्तो न तु स्वगुणवर्णनेन ।
ગુરુનું નામ શ્રીધર્મસૂરિ હતું. તેમણે પોતાના ગુરુનું ‘પ્રભુ’ એવું વિશેષણ મૂક્યું છે. તેથી જણાય છે કે તેઓ પોતાના ગુરુને ભગવાન તુલ્ય માનતા હતા. તેમનું હૃદય ગુરુબહુમાનથી ભરેલું હતું. એથી જ એમના હૃદયમાંથી મુખ દ્વારા આ શુભ ભાવો કુલકરૂપે બહાર નીકળ્યા. ફૂલ પોતાની સુગંધને માત્ર પોતામાં જ નથી સંઘરી રાખતું પણ સંપૂર્ણ ઉદ્યાનમાં તેને ફેલાવે પણ છે. એમ લોકોને પણ તે ખુશ કરે છે. એ પ્રમાણે સજ્જનોની વિભૂતિઓ પરોપકાર માટે હોય છે. તેઓ માત્ર સ્વાર્થમાં તત્પર નથી હોતા. આ ગ્રંથકાર પણ સજ્જનોમાં અગ્રેસર હતા. માટે તેઓ પરોપકાર કરવાના સ્વભાવવાળા હતા. પોતાના હૃદયમાં પ્રગટેલ ગુરુબહુમાનને તેઓએ માત્ર પોતાના હૃદયમાં સંઘરી નહોતો રાખ્યો પણ લોકોને પણ તેનો ઉપદેશ આપ્યો. આમ લોકોને પણ તેમણે ખુશ કર્યા. પોતાના હૃદયમાં રહેલ ગુરુબહુમાનભાવને તેમણે બધે ફેલાવ્યો. આનાથી એ પણ જણાય છે કે તેઓ સંકુચિત મનોવૃત્તિવાળા ન હતા પણ ઉદાર હતા.
ગ્રંથકાર નમ્રતાની મૂર્તિ જેવા હતા. એમણે પોતાના નામની આગળ કોઈ વિશેષણ નથી મૂક્યું. સજ્જનો ક્યારેય પોતાના મોઢે પોતાની પ્રશંસા ન કરે. બીજાએ કરેલી પોતાની પ્રશંસા સાંભળીને પણ તેઓ શરમાય છે. પોતે આચાર્ય હોવા છતાં એમણે પોતાનો પરિચય પોતાના ગુરુના શિષ્યરૂપે આપ્યો, પણ પોતાના ગુણોનું વર્ણન કરીને નહીં.
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीधर्मसूरेस्त्रीभुवनव्यापिनी निर्मला कीर्तिः ।
३८५ गुरुनाम तेन विशेषणसहितमुपन्यस्तम् । स कथयति यत् स्वगुरोः कीर्तिः सम्पूर्णलोके प्रसृत्वराऽऽसीत् । तया निखिलो लोको व्याप्तः । ऊर्ध्वलोकेऽपि सा प्रासरत् । इन्द्रोऽपि स्वसदसि तद्गुणप्रशंसां कृतवान् । तत्कीतिरधोलोकमप्यपुनात् । भवनपति-व्यन्तरदेवा अपि तद्गुणानस्मरन् । नृलोकेऽपि स सर्वत्र प्रसिद्धोऽभवत् । इत्थं स्वकीर्त्या तेन समग्रो लोको धवलीकृतः । मृगमदं मृगस्य नाभौ वर्त्तते, परन्तु तस्याऽऽमोदः सर्वत्र प्रसरति । एवं श्रीधर्मसूरिरपि स्वाऽस्तित्वेन नृलोकमलङ्कृतवान्, परन्तु स्वकीर्तिदेहेन त्रिभुवनमपि व्याप्नोत् ।
श्रीधर्मसूरेः कीर्तिर्निमलाऽऽसीत् । सा मालिन्येन कलङ्किता नाऽऽसीत् । यदि कस्मिंश्चिन्नरे गुणा दोषाश्च स्युस्तहिं तद्गुणकृतकीर्तिः सर्वत्र प्रसरति, परन्तु सा तद्दोषकृताऽपकीर्त्या मिश्रिता भवति । अतः सा मलिना भवति । सा कीर्तिरुच्यते न तु निर्मलकीर्तिः । यदि तस्मिन्नरे केवलं गुणा एव स्युस्तहि सर्वत्र प्रसरन्ती तत्कीर्तिरपकीर्त्या मलिना न भवति । ततः सा निर्मलकीतिरुच्यते । ग्रन्थकारेणोक्तं यत् श्रीधर्मसूरेः कीर्तिनिर्मलाऽऽसीत् । ततो ज्ञायते यत्स गुणराशिरासीत्, तस्मिन्न कोऽपि दोष आसीत् ।
ગુરુનું નામ તેમણે વિશેષણ સાથે મૂક્યું છે. તેઓ કહે છે કે પોતાના ગુરુની કીર્તિ સંપૂર્ણ લોકમાં ફેલાયેલી હતી. તેનાથી સંપૂર્ણ લોક ભરાયો હતો. ઊર્ધ્વલોકમાં પણ તે ફેલાઈ હતી. ઇન્દ્ર પણ પોતાની સભામાં તેમના ગુણોની પ્રશંસા કરતો હતો. તેમની કીર્તિએ અધોલોકને પણ પવિત્ર કર્યો હતો. ભવનપતિ-વ્યંતરના દેવો પણ તેમના ગુણોને યાદ કરતા હતા. મનુષ્યલોકમાં પણ તેઓ બધે પ્રસિદ્ધ હતા. આમ પોતાની કીર્તિથી તેમણે આખો લોક ઉજળો કર્યો હતો. કસ્તુરી હરણની નાભીમાં હોય છે. પણ તેની સુગંધ બધે ફેલાય છે. એમ શ્રીધર્મસૂરિમહારાજ પણ પોતાના અસ્તિત્વથી મનુષ્યલોકને શણગારતા હતા પણ પોતાની કીર્તિથી ત્રણે ભુવનમાં વ્યાપેલા હતા.
શ્રીધર્મસૂરિ મહારાજની કીર્તિ નિર્મળ હતી. તે અપકીર્તિની મલિનતાથી ખરડાયેલી ન હતી. જો કોઈ માણસમાં ગુણ અને દોષ બન્ને હોય તો તેના ગુણોથી તેની કીર્તિ બધે ફેલાય છે, પણ તે દોષથી થયેલ અપકીર્તિથી મિશ્રિત હોય છે. માટે તે મલિન છે. તે કીર્તિ કહેવાય પણ નિર્મળ કીર્તિ ન કહેવાય. જો તે માણસમાં માત્ર ગુણો જ હોય તો બધે તેની કીર્તિ જ ફેલાય. તે અપકીર્તિથી મલિન ન હોય. તેથી તે નિર્મળકીર્તિ કહેવાય. તેથી જણાય છે કે તે ગુણોના ભંડાર હતા, તેમનામાં કોઈ દોષ ન હતો.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थकर्त्ताऽनेकगुणगणनिधिः ।
एवमस्मिन्श्लोके श्रीरत्नसिंहसूरिणा स्वगुरोर्वर्णवादः कृतः । गुरुवर्णवादः सुशिष्य - लक्षणम्, स तद्धृदयवर्त्तिगुरुबहुमानप्राचुर्यं ज्ञापयति ।
एवमस्मिन्श्लोके ग्रन्थकृता स्वगुरुमाहात्म्यख्यापनपूर्वकं स्वनाम निदर्शितम् । इदमपि महापुरुषलक्षणं यत्ते सर्वकार्येषु गुरुमग्रे कुर्वन्ति । एतेन तद्धृदयस्थकृतज्ञताऽपि व्यज्यते ।
एवमस्य ग्रन्थस्य रचयिता न कोऽपि सामान्यसाधुः परन्त्वनेकगुणगणनिधिः । अ कुलकस्य प्रत्येकशब्देन तद्धृदयसागरवर्त्तमानगुणरत्नानि व्यज्यन्ते । इदं कुलकं तु तद्गुणरत्नानामेकं किरणः । तथापि तदस्मद्धृदयवर्तमानगुर्वनादराऽन्धकारं नाशयितुमलम् ।
३८६
ग्रन्थकृतेदं कुलकमस्मद्धृदये गुरुबहुमानस्य वृद्धिकरणार्थं रचितम् । अस्माभिरेतत्कुलकोक्तोपदेशानुसारेण स्वजीवनं निर्मातव्यम् तर्ह्येव ग्रन्थकारस्य प्रयत्नः सफलो भविष्यति
ારા
एवमियं हेमचन्द्र या वृत्तिः समाप्तिमगात् । अत्र वृत्तौ मया न किमप्यधिकमुक्तम्, केवलं ग्रन्थकारशब्दभावार्थ एव विस्तारितः । इदं विवेचनं न मया स्वपाण्डित्यप्रदर्शनार्थं
આમ આ શ્લોકમાં શ્રીરત્નસિંહસૂરિજીએ પોતાના ગુરુના ગુણાનુવાદ કર્યા. ગુરુના ગુણાનુવાદ કરવા એ સુશિષ્યનું લક્ષણ છે. તે તેના હૃદયમાં રહેલ ગુરુબહુમાનની પ્રચુરતાને જણાવે છે.
આમ આ શ્લોકમાં ગ્રંથકારે પોતાના ગુરુનો મહિમા બતાવવાપૂર્વક પોતાનું નામ જણાવ્યું. આ પણ મહાપુરુષોનું લક્ષણ છે કે તેઓ પોતાના કાર્યમાં ગુરુને આગળ કરે છે. આનાથી તેમના હૃદયમાં રહેલી કૃતજ્ઞતા પણ પ્રગટ થાય છે.
આમ આ ગ્રંથના રચયિતા કોઈ સામાન્ય સાધુ નથી પણ અનેક ગુણોના ભંડાર છે. આ કુલકના પ્રત્યેક શબ્દથી તેમના હૃદયરૂપી સમુદ્રમાં રહેલા ગુણોરૂપી રત્નો જણાય છે. આ કુલક તો તેમના ગુણરત્નનું એક કિરણ છે. છતાં તે આપણા હૃદયમાં રહેલા ગુરુ પ્રત્યેના અનાદરરૂપી અંધકારનો નાશ કરવા સમર્થ છે.
ગ્રંથકારે આ કુલક આપણા હૃદયમાં રહેલા ગુરુબહુમાનની વૃદ્ધિ કરવા માટે રચ્યું છે. આપણે આ કુલકમાં કહેલા ઉપદેશ અનુસારે આપણું જીવન બનાવવું. તો જ ગ્રંથકારનો પ્રયત્ન સફળ થશે. (૩૪)
આમ આ હેમચન્દ્રીયા વૃત્તિ પૂર્ણ થઈ. આ વૃત્તિમાં મેં કંઈ પણ વધુ કહ્યું નથી, માત્ર ગ્રંથકારના શબ્દોના ભાવાર્થનો વિસ્તાર કર્યો છે. આ વિવેચન મેં મારી પંડિતાઈ
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
वृत्तिकर्तुः हृदयभावाः ।
३८७ रचितम् । यतोऽहमल्पज्ञः । पाण्डित्यं तु पण्डित एव अस्ति । मया स्वहृदये गुरुबहुमानप्रकटनवर्धनार्थमेवेदं रचितम् । अत्रोक्ता भावा मया शास्त्रानुसारिण्या मत्या विचिन्त्यैव निबद्धाः । तथाप्यहं छद्मस्थोऽस्मि । ततोऽत्र मम या काचिदपि स्खलना जाता तत्कृतेऽहं क्षमा याचे विदूषश्च तत्शोधनार्थं प्रार्थये । ___ सवृत्तिकमेनं ग्रन्थं पठित्वा सर्वे स्वहृदये गुरुबहुमानं प्रादुर्भाव्य वर्धित्वा च शीघ्रं भवजम्बालात्स्वात्मानं मोचयित्वा मुक्तिं प्रयान्त्वित्यभिलषामि । एतद्विवरणरचनजातपुण्येन मम हृदयेऽपि गुरुबहुमानो वर्धमानः स्यादिति परमात्मानं विज्ञपयामि ।
शुभं भवतु सर्वजगतः ।
બતાવવા નથી રચ્યું, કેમકે હું અલ્પબુદ્ધિવાળો છું, પંડિતાઈ તો પંડિતમાં જ હોય છે. મેં મારા હૃદયમાં ગુરુબહુમાનને પ્રગટાવવા અને તેને વધારવા માટે જ આ વિવરણ કર્યું છે. અહીં કહેલા ભાવો મેં શાસ્ત્રાનુસારી બુદ્ધિથી વિચારીને જ કહ્યા છે. છતાં પણ હું છબસ્થ છું તેથી મારી જે કોઈ પણ ભૂલ થઈ હોય તેની માટે હું માફી માંગુ છું અને વિદ્વાનોને તેની શુદ્ધિ કરવા પ્રાર્થના કરું છું.
વૃત્તિ સહિત આ ગ્રંથ ભણીને બધા પોતાના હૃદયમાં ગુરુબહુમાનને પ્રગટાવે, તેને વધારે અને જલ્દીથી સંસારના કાદવમાંથી પોતાના આત્માને છોડાવી મોક્ષે જાય એમ ઇચ્છું છું. આ વૃત્તિ રચવાથી થયેલા પુણ્યથી મારા હૃદયમાં પણ ગુરુબહુમાન વધે એવી પરમાત્માને વિનંતી કરું છું.
સર્વ જગતનું કલ્યાણ થાવ.
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
પ્રશતિઃ
प्रशस्तिः श्रीसीमन्धरनाथकीर्तनपरा ये च क्षमाधारकाः, संसारादतिनिर्गुणोऽहमपि यै-र्दीक्षार्पणेनोद्धृतः । तेभ्यो वृत्तिकजं शुभं सुगुणदं सूरीश्वरेभ्यो ददे, हेमेन्दुभ्य इदं प्रकाशनकृते तत्त्वस्य दृब्धं मया ॥१॥ ॥ शार्दूलविक्रीडितम् ॥ विजयानन्दसूरीशः, गच्छे तपाभिधे पुरा । मण्डने जिनबिम्बस्य, सदा बभूव तत्परः ॥२॥ चरणकिङ्करस्तस्य, मुनिपः कमलाभिधः । पङ्कजमिव निर्लेपो, भोगेभ्यः समजायत ॥३॥ ततस्तत्पट्टपूर्वाद्रि-भानुमान्समजायत । कर्मारिभेदवीरः श्री-वीरविजयवाचकः ॥४॥ जात उपनिषद्वेदी, तच्चरणाब्जषट्पदः । सर्वेषामागमानां श्री-दानसूरीश्वरस्ततः ॥५॥ तस्यान्तेवासिमुख्यः श्री-प्रेमश्रमणनायकः । अवततार सिद्धान्त-प्रेममहोदधिस्ततः ॥६॥ क्रमाब्जभ्रमरस्तस्य, वर्धमानतपोनिधिः । भुवनभानुसूरीशो, जातो न्यायविशारदः ॥७॥
પ્રશસ્તિ જેઓ શ્રી સીમંધરસ્વામી ભગવાનની ભક્તિ કરવામાં તત્પર છે, જેઓ ક્ષમાને ધરનારા છે, જેમણે સાવ નિર્ગુણ એવા પણ મને દીક્ષા આપીને સંસારમાંથી બહાર કાઢ્યો તે ગુરુદેવ શ્રીહેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજને તત્ત્વનું પ્રકાશન કરવા મારા વડે રચાયેલ, સારા ગુણ આપનારું, શુભ એવું આ ટીકારૂપી કમળ અર્પણ કરું છું. (૧)
પૂર્વે તપાગચ્છમાં જિનપ્રતિમાના મંડનમાં સદા તત્પર એવા શ્રીવિજયાનંદસૂરીશ્વરજી (આત્મારામજી) મહારાજ થઈ ગયા. (૨)
તેમના ચરણકિંકર, કમળની જેમ ભોગોથી નિર્લેપ એવા શ્રીકમલસૂરીશ્વરજી મહારાજ થયા. (૩)
ત્યારપછી તેમની પાટરૂપી પૂર્વાચલ ઉપર સૂર્ય સમાન, કર્ણોરૂપી દુશ્મનોને ભેદવા વીર એવા ઉપાધ્યાય શ્રીવીરવિજયજી મહારાજ થયા. (૪)
પછી તેમના ચરણકમળમાં ભમરા સમાન, બધા આગમોના રહસ્યોને જાણનારા શ્રીદાનસૂરીશ્વરજી મહારાજ થયા. (૫)
ત્યારપછી તેમના મુખ્ય શિષ્ય, સિદ્ધાન્તો ઉપરના પ્રેમના મોટા દરિયા સમાન શ્રી પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ થયા. (૬)
તેમના ચરણકમળમાં ભમરા સમાન, વર્ધમાન તપોનિધિ, ન્યાયવિશારદ શ્રીભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજ થયા. (૭)
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ પ્રશસ્તિ .. 389 तच्छिष्यः समताधारी, जातो गुरुसमर्पितः / पन्न्यासप्रवरः पद्म-विजयो लघुसोदरः / / 8 / / भुवनभानुसूरेः प्र-शिष्यः शास्त्रदिवाकरः / जयघोषमुनीनोऽस्ति, वर्तमानगणाधिपः // 9 // पन्न्यासपद्मशिष्योऽस्ति, तीर्थकृत उपासकः / वैराग्यदेशनादक्षो, हेमचन्द्रमुनिप्रभुः // 10 // रचिता तस्य शिष्येण, मुनिना रत्नबोधिना / टीकेयं हेमचन्द्रीया, यावन्नन्दतु मन्दरम् // 11 // वृत्तिनिर्माणजातेन, सुपुण्येन विवर्धताम् / बहुमानो गुरौ सर्व-जीवानां हृदये सदा // 12 // अस्या वृत्तेस्तु शुद्ध्यर्थं, प्रार्थयेऽहं बहुश्रुतान् / क्षमा याचे च जातानां, क्षतीनां मतिदोषतः // 13 // તેમના શિષ્ય, સમતાધારી, ગુરુસમર્પિત, નાના ભાઈ, પંન્યાસપ્રવર શ્રીપદ્મવિજયજી મહારાજ થયા. (8) શ્રીભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજના પ્રશિષ્ય, શાસ્ત્રો માટે સૂર્ય સમાન, શ્રીજયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજ વર્તમાન ગચ્છાધિપતિ છે. (9) પંન્યાસપ્રવર શ્રીપદ્મવિજયજી મહારાજના શિષ્ય, વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ શ્રીહેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ અરિહંતના ઉપાસક છે. (10) તેમના શિષ્ય મુનિ રત્નબોધિવિજયએ રચેલી આ હેમચન્દ્રીયા ટીકા જ્યાં સુધી મેરુપર્વત છે ત્યાં સુધી ચિરજીવી રહો. (11) આ વૃત્તિ રચવાથી ઉત્પન્ન થયેલા શુભ પુણ્યથી બધા જીવોના હૃદયમાં હંમેશા ગુરુ ઉપરનો બહુમાનભાવ વધો. (12) હું બહુશ્રુતોને આ વૃત્તિની શુદ્ધિ કરવા પ્રાર્થના કરું છું અને મતિદોષથી થયેલી ભૂલોની માફી માંગુ છું. (13) તપાગચ્છાલંકાર, સિદ્ધાંતમહોદધિ, પરમ પૂજય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન ન્યાયવિશારદ, વર્ધમાનતપોનિધિ, પરમ પૂજય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન ગુરુસમર્પિત, સમતાસાગર, પરમ પૂજય પંન્યાસપ્રવર શ્રી પદ્મવિજયજી ગણિવર્યના શિષ્યરત્ન સીમંધરજિનોપાસક, વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ, પરમ પૂજય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યાણ મુનિ રત્નબોધિવિજયએ સ્વ-પર કલ્યાણ માટે શ્રીધર્માચાર્યબહુમાનકુલકની સ્વરચિત હેમચન્દ્રીય વૃત્તિનો ભાવાનુવાદ લખ્યો. મુદ્રક : ભરત ગ્રાફિક્સ ન્યુ માર્કેટ, પાંજરાપોળ, રિલીફ રોડ, અમદાવાદ-૧ ફોન: 079-22134176, મો: 9925020106