Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
UNIVERSAL LIBRARY
4120
LIBRARY UNIVERSAL
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
OSMANIA UNIVERSITY LIBRARY
AAAACCIO
Ас
Author H28 D
Call No. 294.4 Accession No S1515
- Haribhadra. • Dharmabindu.
Title
This bouk shoid bu idio. Aval on or before the cand last marked below.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
BIBLIOTHECA INDICA
WORK NO. 2 O
DHARMABINDU
SANSKRIT TEXT AND
COMMENTARY
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
DHARMABINDU
A WORK ON JAINA PHILOSOPHY
BY
HARIBHADRA
WITH THE COMMENTARY OF MUNICANDRA
EDITED BY
LUIGI SUALI
PARTLY REVISED AND SEEN THROUGH THE PRESE BY
OHINTAHARAN OHAKRAVARTI
PRINTED AT THE BAPTIST MISSION PRESS PUBLISHED BY THE BOYAL ASIATIO SOCIETY OF BENGAL
CALCUTTA
1940
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
PREFACE
Dr. Luigi Suali of Bologna (Italy) who edited the Saddarasana Samuccaya of Haribhadrasuri for tho Society in the Bibliotheca Indica Series was entrusted in 1908 with the work of editing the Dharmabindu of the same author with Munica commentary. The Sanskrit text of the entire work prepared by Dr. Suali was received by the Society from him and the first fascicle comprising pp. 1-80 was printed in 1912. During the following eight years no further progress was made, but in 1921 the work was resumed and pages 113-160 were sent to the press and Dr. Suali corrected them up to the stage of page-proof. There was a hiatus again in the progress of the work for which no apparent reason can be assigned. In 1939 when the reorganization of the work of the Society was taken in hand and publication of all works that were lying incomplete was undertaken-all efforts to get in touch with Dr. Suali having failed Prof. Chintaharan Chakravarti was entrusted by the Council with the task of seeing the materials left by Dr Suali through the press and bringing the long delayed work to completion.
In the absence of the Sanskrit text, published for the first time by Dr. Suali in the Giornala della Societa Asiatica Italiana with Italian translation (Vol. 21, pp 223 ff.), it was not possible to check the press copy left by Dr. Suali with the printed Sanskrit text and ascertain how it was prepared. From the footnotes where variants have been recorded, it appears that Dr. Suali's text was made from four different MSS. though no details are available as regards the latter. Prof. Chakravarti has, however, been able to compare the text, now printed, with a MS. of the work in the possession of the Society, and a printed edition recently published from Ahmedabad. In addition, he has given å short introduction, a table of contents and a list of important words occurring in the work.
It is hoped that the work, which is an important document of Jaina philosophy now published in a completed form after thirty years from the time of its inception, and unhappily not fully seen through the press by the distinguished editor, will, nevertheless, serve to satisfy a keenly-felt want of students of Indian and specially of Jaina philosophy and doctrine of life.
B. S. GUHA,
General Secretary, 1, PARK STREET,
Royal Asiatic Society of Bengal. December 19, 1940.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
INTRODUCTION
The Dharmabindu of Haribhadra is an important Jaina work on the rules of life of both the layman and the ascetic. Incidentally it gives the Jaina view of the summum bonum of life.
The work appears to have been published for the first time with an Italian translation by Dr. Suali,1 the editor of the present work, in the pages of the Giornala della Societa Asiatica Italiana (Vol. 21, pp. 223 ff.).2 Though the present edition was undertaken as far back as the year 1908 and one fascicle was issued in 1912, the complete edition with the commentary of Municandra now published, cannot lay claim to its being published for the first time in this country, as an edition in the orthodox style in what is called Pothi form (with loose leaves) from Ahmedabad (inadvertently referred to as Surat in the footnotes of pages 236 and 237) was published in 1924. The Ahmedabad edition does not refer to the already published fascicle of the Bibliotheca Indica edition or to any manuscripts on which the edition is based. It has three indices :
(1) List of the sūtras arranged serially. (2) List of the sūtras arranged alphabetically.
(3) Alphabetical list of verses quoted in the commentary.
The present edition is based on five manuscripts, of which no details are known, collated by Dr. Suali (indicated as A, B, C, D, and P) and one manuscript belonging to the Royal Asiatic Society of Bengal 3 (indicated as R) and collated by tho undersigned who also compared the Ahmedabad edition for the portion of tho work published under his supervision.
It is of interest to note that very few important variants were noticed either in the manuscript or the Ahmedabad edition.
Works
Itod ang dy from was not ersity, Vol. them (W
1 Dr. Suali, it appears, made a special study of the works of Haribhadra and edited and translated a numbor of them (WinternitzHistory of Indian Lrterature, Calcutta University, Vol. II, pp. 583-4).
2 Unfortunately, the Giornale was not available in Calcutta. Neither was it possiblo to get a copy from abroad. So the text published in it could not be consulted and compared for the concluding part of the prosent edition seen through tho press by me.
8 This MS (No. 3054 of the Government collection) is of country-made paper written in Devanagari characters and complete in 94 Folia (10 x 47 inches). It is written neatly and correctly, though there are occasional omissions (corrected in the margin) and transpositions. The original owner of the MS. was one Pandit Dayācanda whose name is recorded at the end (10I TECATECHI)
( vii )
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
viji
INTRODUCTION
It is also curious that none of the MSS. seems to contain the name of the author.
It is to be mentioned that the present edition differs from the Ahmedabad one in the numbering of and reckoning of the extent of the individual sūtras. The latter does not count as sūtras the verses occurring at the beginning and end of each chapter and they are distinguished from the sūtras by a separate numbering. Also the word iti occurring at the end of each sūtra is taken in it to be a part of the sūtra itself while in the present edition it has been systematically separated from the sūtras. Tho samo remark applies to introductory words like tathā. Attention has been drawn to two instances of the latter type in the footnotes on pages 236 and 237.
As regards auxiliary matters a list of contents and a glossary of peculiar terms used in the sūtras have been added.
CHINTAHARAN CHAKRAVARTI.
BETHUNE COLLEGE,
CALCUTTA. December 19, 1940.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
CONTENTS
सूचसंख्या
४
: : : : : : :
.......!
विषयसूची
प्रथमोऽध्यायः विषयः प्रतिज्ञा धर्मखरूपम् धर्मभेदो रहस्थधर्मभेदौ सामान्यग्रहस्थधर्मभावना सद्गार्हस्थाकरणफलम् धर्मस्थानुछेयत्वम् ..
दितीयोऽध्यायः सद्ग्रहस्थप्रशंसा अपात्रनिन्दा सद्धर्मदेशनाक्रमः .. उपसंहारः
हतीयोऽध्यायः सद्धर्मश्रवणफलम् .. सद्धर्मप्रदानविधिप्रतिज्ञा सम्यग्दर्शनफलम् .. सम्यग्दर्शनोपायः .. सम्यग्दर्शनखरूपम् .. सम्यग्दर्शनशुद्धौ अणुव्रतादिदानम्
अणुव्रतपञ्चकखरूपम् गुणवतत्रयस्वरूपम्
शिक्षापदचतुष्कस्वरूपम् अनतिचारपालनम् ..
( ix )
:: ::
: :: :
२-३ 8-७८ ७६-८१
४
:: : : : : : : : :
: : : : : : : : : :
*:::...
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
CONTENTS
सूचसंख्या
२४-३७
. .
. .
. .
: .
विषयः अतिचारखरूपम् ..
सम्यग्हटेरविचाराः प्रथमाणवतानिचाराः द्विनौयाणवतातिचाराः टतौयाणुव्रतातिचाराः चतुर्थाणुवतातिचाराः पञ्चमाणुवनातिचाराः प्रथमगुणवतानिचाराः द्वितीयगुणवतातिचाराः तौयगुणवतातिचाराः प्रथमशिक्षापदातिचाराः द्वितीयशिक्षापदातिचाराः टतौयशिक्षापदातिचाराः
चतुर्थशिक्षापदातिधाराः विशेषग्रहस्थधर्मखरूपम् । अतिचारसम्भावना .. अतिचारजयोपायः .. विहितानुष्ठाननिमित्तम् । विशेषग्रहस्थधर्मचर्या तत्फलञ्च ..
: :
: :
: :
:
: :
४२-६६
:
चतुर्थोऽध्यायः
......
ग्रहस्थधर्मपालनफलम् यतिधर्मवर्णनप्रतिज्ञा यतिलक्षणम् .. प्रव्रज्याईलक्षणम् .. गुरुलक्षणम् प्रव्राज्यप्रव्राजकयोर्मध्यमावरभेदः
वायुमतम् .. वाल्मौ किमतम् .. व्यासमतम् .. सवाड्मतम् ..
: : : : : : : : : :
: : : : : : : : : :
.0 GMCC Dil
८-२०
: : : :
११-१२ १३.१४
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
CONTENTS
विषयः
सूचसंख्या
मारदमतम् वसुमतम् क्षौरकदम्बकमतम् विश्वमतम् सुरगुरमतम् .. सिद्धसेनमतम् ..
स्वमतख्यापनम् .. प्रव्रज्यादानविधिः उपसंहारः
२५-४६ 89-88
पञ्चमोऽध्यायः
यतित्वस्य दुष्करत्वम् यतिधर्मस्य दैविध्यम् सापेक्षयतिधर्मखरूपम् निरपेक्षयतिधर्मखरूपम् यतिधर्मफलम् ..
.. ५-६० .. ८१-१०१ .. १०२-४
षष्ठोऽध्यायः
यतिधर्माधिकारविचारः सापेक्षयतिधर्माधिकारी निरपेक्षयतिधर्माधिकारी उचितानुष्ठानमाहात्म्यम् उपसंहारः
: : : : :
५-१३ १४-१५ १६-७६ ८०-२
सप्तमोऽध्यायः
धर्मफलवर्णनसूचना धर्मफलस्य दैविध्यम् अनन्तरफलवर्णनम् .. परम्पराफलवर्णनम् .. उपसंहारः
: : : : :
: : : : :
६-४१
४२-8
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
xii
CONTENTS
अष्टमोऽध्यायः
विषयः
सूत्रसंख्या
२-३
धर्माभ्यासात्तीर्थकृत्त्वलाभः तीर्थकृत्त्वस्य प्रकृयत्वम् धर्मफलशेषवर्णनम् ..
सामान्यधर्मफलम् भावसन्निपातक्षयः तीर्थत्त्वलक्षणं धर्मफलम् साधारणधर्मफलम् उपसंहारः ..
: : : : : : : :
: : : : : : : :
: : : : : : : :
१०-१६ १८-२८
२९-६५
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयोऽध्यायः ।
व्याख्यातो द्वितीयोऽध्यायः । अथ तौय प्रारभ्यते । तस्य चेदमादिसूचम् ।
सहर्मश्रवणादेवं नरो विगतकल्मषः । ज्ञाततत्त्वो महासत्त्वः परं संवेगमागतः॥ १ ॥ इति ॥ सद्धर्मश्रवणात्पारमार्थिकधर्माकर्णनात् । एवमुक- 5 रौत्या । नरः पुमान् । विगतकल्मषो व्यावृत्ततत्त्वप्रतिपत्तिबाधकमिथ्यात्वमोहादिमासिन्यः मन्नत एव ज्ञाततत्त्वः करकमलतलकलितनिम्तल स्थलामलमुक्ताफलवच्छास्त्रलोचनबलेनालोकितमकलजौवादिवम्तवादः । तथा महच्छुद्धश्रद्धानोन्मौल - नेन प्रशम्यं सत्त्वं पराक्रमो यस्य स तथा । परं प्रकृष्टं संवेग 10 मुक्कलक्षणमागतोऽवतीर्ण: सन् ॥
किं करोतीत्याह । धर्मोपादेयतां ज्ञात्वा संजालेच्छोऽत्र भावतः । दृढं स्वशक्तिमालाच्य ग्रहणे संप्रवर्तते ॥२॥ इति ॥ धर्मापादेयतां ___ एक एव सुद्धमी मृतमप्यनुयाति यः ।
शरीरेण समं नाशं मर्वमन्यन गच्छति ॥
15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मविन्दुः सटौकः ।
[मू० २
इत्यादिवचनाद्धर्मापादेयभावं ज्ञात्वावगम्य । संजातेच्छो लवचिकीर्षापरिणामः । अत्र धर्म । दृढमतिसूक्ष्माभोगेन । स्वशाकि स्वमामीमालोच्य विमृश्य ग्रहणे वक्ष्यमाणयोगवन्दनादिशद्धिविधिना प्रतिपत्तावस्यैव धर्मस्य । मंप्रवर्तते 5 मम्यक्प्रवृत्तिमाधत्ते । अदृढालोचने यथाशक्रिधर्मग्रहणप्रवृत्तौ भङ्गमंभवेन प्रत्यतानर्थभाव इति दृढग्रहणं कृतमिति ॥
ननु किमर्थमस्यैव धर्मग्रहणसंप्रवृत्तिर्भण्यत इत्याह ।
योग्यो ह्येवंविधः प्रोक्तो जिनैः परहितोद्यतैः । फलसाधनभावेन नातोऽन्यः परमार्थतः॥३॥
10 इति ॥ योग्योऽही भव्य इति । हिर्यस्मात् । एवं विध.
मद्धर्मश्रवणादित्यादि ग्रन्थोनविशेषणयुक्तः पुमान् धर्मप्रतिपत्ते: प्रोत.। कैरित्याह "जिनैः” अर्हद्भिः “परहितोद्यतैः” मकलजौवलोककुशलाधानधनैः। केन कारणेतेत्याह “फलमाधन
भावेन" योग्यस्यैव धर्मयह गाफलं प्रति माधनभावोपपत्तेः 15 व्यतिरेकमाह "न" नैव "श्रतः" धर्मग्रहीतः “अन्यः" पूर्वश्लोकदयोकविशेषणविकलः “परमार्थतः " तत्त्ववृत्त्या योग्य इति ॥
इति सहर्मग्रहणाई उक्तः। सांप्रतं तत्पदानविधिमनुवर्णयिष्यामः ॥ ४ ॥
रति ॥ ननु धर्म खचित्तपरिशयधौनः, तत्किमस्यैवं20 ग्रहणेनेत्यालाह।
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
टतीयोऽध्यायः ।
धर्मग्रहणं हि सत्पतिपत्तिमविमलभावकरणम् ॥ ५ ॥
इति ॥ धर्मयहणमुक्कलक्षणम् । हिर्यस्मात् । समितिपत्तिमदृढ शक्तिपलोचनादिना शुद्धाभ्युपगमवत् । किमित्याह " विमलभावकरणं" खफलप्रसाधनावन्ध्यपरिणामनिमित्तं संपद्यत इत्येवमस्य ग्रहणविधिर्वकुमुपक्रम्यत इति ॥
तदेव कथं संपद्यत इत्याह ।
तच्च प्रायो जिनवचनतो विधिना ॥६॥ इति ॥ तच्च तत्पुनः सत्प्रतिपत्तिमद्धर्मग्रहणम् । प्रायो बाहुल्येन मरुदेव्यादौ क्वचिदन्यथापि संभवात् । जिनवचनतो वीतरागराद्धान्ताद्यो विधिर्वक्ष्यमाणस्तेन संपद्यत इति ॥ 10
एवं मति यत्संजायते तदाह ।
. इतिप्रदानफलवत्ता ॥७॥ इति ॥ इत्येवं सत्प्रतिपत्तिमतो विधिमा धर्मग्रहणस्य विमलभावनिबन्धनतायां सत्याम् । प्रदानस्य वितरणस्य धर्मगोचरस्य गुरुणा क्रियमाणस्य । शिष्यफलवत्ता शिष्यानु- 15 ग्रहरूपफलयुक्तत्वमुपपद्यते । अन्यथोषरवसुन्धराबीजवपनमिव निष्फलमेव स्यादिति ॥
प्राविशेषतो धी ग्राह्यतयोकस्तत्र च प्रायोऽभ्यम्तश्रावकधी यतिधर्मयोग्यो भवतीति ग्रहस्थधर्मग्रहणविधिमेवादौ विभणिषुरिदमाह।
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्म विन्दुः सटौकः ।
मू० २
इत्यादिवचनाद्धमापादेयभावं ज्ञात्वावगम्य । संजातेच्छो लब्धचिकीर्षापरिणामः । अत्र धर्म। दृढमतिसूक्ष्माभोगेन । स्वशाकि स्वमामीमालोच्य विमृश्य ग्रहणे वक्ष्यमाणयोगवन्दनादिशुद्धिविधिना प्रतिपत्तावस्यैव धर्मस्य । मंप्रवर्तते 5 सम्यक्प्रवृत्तिमाधत्ते। अदृढालोचने यथाशतिधर्मग्रहणप्रवृत्तौ भङ्गमंभवेन प्रत्युतानर्थभाव इति दृढग्रहणं कृतमिति ॥
ननु किमर्थमस्यैव धर्मग्रहणमंप्रवृत्तिर्भण्यत इत्याह । योग्यो ह्येवंविधः प्रोक्तो जिनैः परहितोद्यतैः ।
फलसाधनभावेन नातोऽन्यः परमार्थतः ॥३॥ 10 इति ॥ योग्योऽही भव्य इति । हिर्यस्मात् । एवं विधः
मद्धर्मश्रवणादित्यादिग्रन्थोकविशोषणयुक्तः पुमान् धर्मप्रतिपत्ते: प्रोक्र.। कैरित्याह "जिनैः” अर्हद्भिः “परहितोद्यतैः” मकल्लजौवलोककुशलाधानधनैः। केन कारणेतेत्याह “फलमाधनभावेन" योग्यम्यैव धर्मग्रहणा फलं प्रति माधनभावोपपत्तेः । 1 व्यतिरेकमाह “न” नैव "अतः" धर्मग्रहीतुः “अन्यः” पूर्वनोकद्वयोनविशेषणविकलः “ परमार्थतः ” तत्त्ववृत्त्या योग्य इति ॥
इति सद्धर्मग्रहणाई उक्तः। सांप्रतं तत्पदानविधिमनुवर्णयिष्यामः ॥ ४ ॥
दति ॥ ननु धर्म स्खचित्तपरिशुद्यधौनः, तत्किमस्यैवं20 ग्रहणेनेत्याशङ्कयाह।
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
टतीयोऽध्यायः ।
धर्मग्रहणं हि सत्पतिपत्तिमहिमलभावकरणम् ॥५॥
इति ॥ धर्मग्रहणमुक्कलक्षणम् । हिर्यस्मात् । मन्प्रितिपत्तिमदृढशक्तिपर्यालोचनादिना शुद्धाभ्युपगमवत् । किमित्याह " विमलभावकरणं" स्वफलप्रसाधनावन्ध्यपरिणामनिमित्तं संपद्यत इत्येवमस्य ग्रहणविधिर्वकमुपक्रम्यत इति ॥
तदेव कथं संपद्यत इत्याह ।
तच्च प्रायो जिनवचनतो विधिना ॥६॥ इति ॥ तच्च तत्पुनः मत्प्रतिपत्तिमद्धर्मग्रहणम् । प्रायो बाहुल्येन मरुदेव्यादौ क्वचिदन्यथापि संभवात् । जिनवचनतो वीतरागराद्धान्ताद्यो विधिर्वक्ष्यमाणस्तेन संपद्यत इति ॥ 10
एवं मति यत्मजायते तदाह ।
. इतिप्रदानफलवत्ता ॥७॥ इति ॥ इत्येवं मत्प्रतिपत्तिमतो विधिना धर्मग्रहणस्य विमलभावनिबन्धनतायां सत्याम् । प्रदानस्य वितरणस्य धर्मगोचरस्य गुरुणा क्रियमाणस्य । शिष्यफलवत्ता शिष्यानु- 15 ग्रहरूपफलयुक्तत्वमुपपद्यते । अन्यथोषरवसुन्धराबोजवपनमिव निष्फलमेव स्थादिति ॥ • प्राविशेषतो धी ग्राह्यतयोकस्तत्र च प्रायोऽभ्यम्तश्रावकधी यतिधर्मयोग्यो भवतौति ग्रहस्थधर्मग्रहणविधिमेवादौ विभणिषुरिदमाह।
20
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
धर्म विन्दुः सटौकः ।
[सू० -
10
मति मम्यग्दर्शने न्याय्यमणुव्रतादौनां ग्रहणं नान्यथा ॥८॥
इति ॥ मति विद्यमाने मम्यग्दर्शने मन्यक्कलक्षणे न्याय्यमुपपन्नमणव्रतादौनामणुव्रतगुणवतशिक्षाप्रतानां ग्रहणमभ्युप5 गमः । न नैवान्यथा मम्यग्दर्शनेऽमति, निष्फलत्वप्रसङ्गात् । यथोकम् ।
मम्यानौवोषरक्षेत्र निक्षिप्तानि कदाचन । न व्रतानि प्ररोहन्ति जौवे मिथ्यात्ववामिते ॥ १ ॥ मयमा नियमा: सर्व नाश्यन्तेऽनेन पावनाः ।
वयकालानलेनेव पादपाः फल शालिनः ॥ २ ॥ इति ॥ मम्यग्दर्शनमेव यथा स्यात्तथाह ।
जिनवचनश्रवणादेः कर्मक्षयोपशमादितः सम्यग्दर्शनम् ॥ ६॥
इति ॥ जिनवचनश्रवणं प्रतीतिरूपमेव । प्रादिशब्दा15 तथाभव्यत्वपरिपाका दितो जौववौर्यविशेषलक्षणो निमर्गा ग्टह्यते । ततो जिनवचनश्रवणादेः मकाशाद्यः कर्मक्षयोपशमादिः कर्मणो ज्ञानावर णदर्शनावरणमिथ्यात्वमोहादेः आयोपशमोपशमक्षयलक्षणो गुणस्तस्मात् । सम्यग्दर्शनं तत्त्वश्रद्धान
लक्षणं विपर्ययव्यावृत्तिकार्यमदभिनिवेशशून्यं शुद्धवस्तुप्रज्ञाप20 मानुगतं निवृत्ततौबसंक्तशामुलष्टबन्धाभाववच्छभात्मपरिणामरूपं
समुज्जम्भते । कर्मक्षयादिरूपं चेत्यमवसे यम् ।
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९
टतीयोऽध्यायः ।
खौणो निब्वायडयामणो ब्व छारपिहिय ब्व उवमन्ता । दरविज्याप्रविहाडियजनणोवम्मा स्वोवसमा ॥ विघाटित इतौतमततो विप्रकोर्ण इति ॥
कौदृशमित्याह । प्रशमसंवेगनिर्वेदानुकम्पास्तिक्या भिव्यक्तिलक्षणं । तत् ॥ १० ॥
इति ॥ प्रामः स्वभावत एव क्रोधादिकरकषाय विषविकारकटु फलावलोकनेन वा तन्निरोधः । मंवेगो निर्वाणाभिलाषः । निर्वेदो भवादद्विजनम् । अनुकम्पा दःखितमत्त्वविषया कृपा । श्रास्तिक्यं “तदेव मत्यं यज्जिनः प्रवेदितं" 10 इति प्रतिपत्तिलक्षणम् । ततः प्रशममंवेगनिर्वदानुकम्पास्तिक्यानामभिव्यकिरून्मौलनं लक्षणं स्वरूपमत्ताख्यापकं यस्य तत्तथा तदिति सम्यग्दर्शनम् ॥
एवं सम्यग्दर्शनवौ यद्गुरुणा विधेयं तदाह । उत्तमधर्मप्रतिपत्त्यसहिष्णोस्तत्कथनपूर्वमुपस्थि- 15 तस्य विधिनाणुव्रतादिदानम् ॥ ११ ॥
इति ॥ यह भव्यम्य भवभोरोर्द्धर्मग्रहणोद्यममवलम्बमानस्य गुरुणा प्रथमं क्षमामार्दवादियतिधर्मः मप्रपञ्चमुपवर्ण्य, प्रदातुमुपस्थानीयस्तस्यैव सर्वकर्मरोगविरेचकत्वाद्यदासावद्यापि विषयसुखपिपामादिभिरुत्तमस्य क्षमामार्दवादेर्यतिधर्मस्य प्रति- 20
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्म विन्दुः सटौकः ।
[सू० ११
पत्तिरभ्यपगमम्तम्याममहिष्णुरक्षमः, तदा तस्य तत्कथनपूर्व स्वरूपभेदादिभिस्तेषामणुव्रतादौनां कथनं प्रकाशनं पूर्व प्रथमं यत्र तत्तथा । क्रियाविशेषणामेतत् । उपस्थितस्य
ग्रहौतुमभ्यद्यतम्य । किमित्याह “विधिना" वक्ष्यमाणेन 5 " अनुप्रतादिदानं ' कर्तव्य मिति ॥ अन्यथाप्रदाने दोषमाह ।
सहिष्णोः प्रयोगेऽन्तरायः ॥ १२ ॥ इति ॥ महिष्णोरुत्तमधर्मप्रतिपत्तिसमर्थम्य प्रयोगेऽणप्रतादिप्रदानव्यापारेणान्तरायचारित्रप्रतिपत्तेः कृतो गुरुणा 10 भवति । म च भवान्तर प्रात्मनश्चारित्रदर्लभत्वनिमित्तमिति ॥ अत्रैवोपचयमाह ।
अनुमतिश्चेतरच ॥३॥ इति ॥ अनुमतिरनुज्ञादोषः । चकारी दूषणान्तरसमुच्चये । दूतरचाणवतादिप्रतिपत्तौ प्रत्याख्यातमावद्याशाद्यो15 ऽन्योऽप्रत्याख्यातः सावद्यां शस्तत्रोत्पद्यते । तथा च गुरोर्यावन्नौवं
मर्वथा मावधपरिहारप्रतिज्ञाया मनाग्मालिन्यं स्यादिति तत्कथनपूर्वकमित्युक्तम् ॥
अथैतड्यतिरेकदोषमाह ।
पकघन उभयाफल आज्ञाभङ्गः ॥ १४ ॥ 20 इति ॥ यद्युत्तमधर्मप्रतिपत्त्यमाहिष्णोरणवतादिलक्षणं धर्म
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६]
टतीयोऽध्यायः ।
CO
न कथयति गुरुः, तदाकथन उभयं यतिश्रावकधर्मलक्षणं न फलं यम्यामावुभयाफल प्राज्ञाभङ्गो भगवच्छासनविनाशनमत्यन्तदरन्तं जायत इति । भगवदाज्ञा चेयम् ।
श्रममविचिन्यात्मगतं तमाच्छ्रेयः मदोपदेष्टव्यम् ।
श्रात्मानं च परं च हि हितोपदेशानुग्रहाति ॥ १॥ इति ॥
नन मर्व मावद्ययोगप्रत्याख्यानाक्षमम्याण व्रतादिप्रतिपत्तो सावधांशप्रत्याख्यान प्रहाने कथमितरत्रांश नानुमतिदोषप्रमङ्गो गुरोरित्याशङ्कयाह ।
भगवदचनप्रामाण्यादपस्थितदाने दोषाभावः॥१५॥ 10
इति ॥ उपासकदशादौ हि भगवता स्वयमेवानन्दादिश्रमणोपाम कानामणव्रतादिप्रदानमनुष्ठितमिति श्रूयते । न च भगवतोऽपि तत्रानुमतिप्रमङ्ग इति प्रेय, भगवदनुष्ठानस्य मर्वाङ्ग सन्दरत्वेनैकान्ततो दोष विकलत्वादिति भगवतो वचनस्य प्रामाण्यादपस्थितस्य ग्रहौतमुद्यतम्य जन्तोरणव्रता दिप्रदाने 15 साक्षिमात्रभावमवलम्बमानस्य सावधांशा निरोधेनापि नानुमतिप्रमङ्गो गुरोः, प्रागेव तस्य स्वयमेव तत्र प्रात्तत्वादिति ॥ कुत एतदिति चेदच्यते ।
गृहपतिपुचमोक्ष ज्ञातात् ॥ १६ ॥ इति ॥ ग्रहपतेर्वक्ष्यमाणकथानकाभिधास्यमाननामधेयस्य 20
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मविन्दुः सटीकः ।
[ मू० १६
श्रेष्ठिनः राजग्टहाद्यः पुत्राणां मोक्षो विमोचनं तदेव ज्ञातं दृष्टान्तस्तस्मात् । भावार्थश्च कथानकगम्यः । तच्चेदम् ॥
कथा ॥ ममस्ति सकलसुरसुन्दरीमनोहरविलासोपहासप्रदानप्रवणमौमन्तिनौजनकटातच्छटाक्षेपोपलक्ष्यमाणनिखिल-- 5 रामणीयकप्रदेशो देशो मगधाभिधानः । तत्र च तुषारगिरिशिखरधवलप्रासादमाला विमलकूटकोटिभिरकालेऽपि शरदभ्रलोलां कुर्वाणमिव बभूव वसन्तपुरं नाम नगरम । तस्य च पालयिता मेवावमरमरभमप्रणातनिखिलभूपालविमल
मौलिमुकुटकोटौविस्लममाणिक्यमयूखबाताभिरञ्जितक्रमकमन्न10 युगः, चण्डदोर्दण्डव्यापारितमण्डलानखण्डितारातिमत्तमातङ्ग
कुम्भस्थलगलितमुक्ताफलप्रकरप्रमाधिताशेषसंग्राममहीमण्डस्न: ममजायत जिता नामा नृपतिः । तस्य च मकलजननयनमनोहारिणौ पूर्वभवपरंपरोपार्जितपुण्यप्राग्भारनिर्मापितफल - मम्बन्धानुकारिणी विबुधवविलासावले पापहारिणी बभूव 15 प्रेयमौ धारिणौ। तया च मार्धमसौ महीपतिः प्रणताशेषचितिपतिर्दूरतोमिराकृतनिकृतिमनोहरपञ्चप्रकारभोगान् भुनानो महान्तमनेहसमभेषीत् । दूतश्च तचैव पुरे प्रचुरतरद्विपदचतुष्पदापदहिरण्यसुवर्णधनधान्यशङ्खशिस्लामुकाप्रवालपद्मराग
वैडर्यचन्द्रकान्तेन्द्रनौलमहानौलराजपट्टप्रभृतिप्रवरपदार्थपरिपूर्ण20 ममृद्धिममुपहमितश्रीकण्ठमखदोद्रेको दीनानाथान्धपङ्ग
प्रमुखप्राणिप्रणाशिताशेषशोकः समजनि ममुद्रदत्ताभिधानो निखिलवणिम्वर्गप्रधानो गुणगणगरिष्ठः श्रेष्ठौ । तस्य चाश्रय
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६]
टतीयोऽध्यायः ।
८६
दव लावण्यगुणानां, उदाहरणमिव मर्वयोवस्तूनां, महानिधानमिव पुण्यरत्नानां, भूषणमिव खकुलमन्ततः, पादप दव सौकुमार्यवनलतायाः, ममभवत्सुमङ्गलाभिधाना मधर्मचारिणौ। तस्यामसौ निविडबद्धानुरागो जीवलोकोद्भवप्राज्यवैषयिकशर्ममागरोदरमध्यमग्नोऽनल्य कालमविवाहयां- b चकार । प्रस्तावे च समजनिषत तयोविशदसमाचारसमाचरणपवित्राः पुत्राः क्रमेण प्रियकर-क्षेमंकर- धनदेव-सोमदेव-पूर्णभद्र-मणिभद्रनामानः । षट ते च निमर्गत एव गजनविनयपरायणा: परमकल्याणप्रदानप्रवणपरिशुद्धत्रिवर्गबद्धवानुरागा अनुरागभरममाकृष्यमाणकौर्तिकामिनीबाढोपगूढाः 1) मकलमज्जनमन:संतोषकातुच्छममुच्छलहयादाक्षिणप्रायःप्राज्य - गणाकृतशरीराः शरीरमौन्दर्योत्कर्षतिरस्कृतमकर केतनलावण्यदर्पातिरेका वणिग्जनोचितव्यवहारमारतया पितरमतिदूरमतिक्रान्तकुटुम्ब चिन्ताभारमकार्षः ॥ अन्यदा च धारिणौ देव्यन्तःपुरान्तर्नरपतौ पटपटहप्रवादनप्रवृत्तेऽनेककरणभङ्ग- 15 मङ्गसुन्दरं राजहृदयानन्दातिरेकदायकं नृत्यविधिं व्यधात् । नतः मंतोषभरतरजितमना महीपतिः प्रियायै वरं प्रायछत् । मा चोवाच । “अद्यापि तवान्तिक एव वरस्तिष्ठतु प्रस्तावे याचिय्यते " इति । एवं च गच्छति काले ममाययावन्यदा कामुकलोकविलासोल्लाससाहाय्यकारौ कौमुदीदिवमः । 20 विज्ञाप्तच देव्या वसुन्धराधिपतिः । “देव क्रियतां वरेण प्रमादः । यथाद्य कर्पूरप्रतिभाशधरकरनिकरपरिपूरित
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्म विन्दुः सटौकः।
[मू० १६
अयमत्रार्थोपनयः । यथा तहमन्तपुर नगरं तथा ममारः । यथा राजा तथा श्रावकः । यथा श्रेष्ठौ तथा गुरुः । यथा च षट पुत्राम्तथा षड् जौवनिकायाः । यथा च तम्य पितुः शषपुत्रोपेक्षणनेक पत्रं मोचयतोऽपि न शेषपुत्रवधानुमतिः, 5 एवं गुरुर्निजपुत्रप्राथान् षडपि जौवनिकायांम्तम्तैः प्रव्रज्योत्साहनोपायैर्ट हम्थतया तद्वधप्रवृत्ताच्छावकान्मोचयति । यदा चासो नाद्यापि तान्मोक्तमुत्महते तदा ज्येष्ठ पुत्रप्राय चमकाय शोषोपेक्षणेन मोचयतोऽपि गुरोर्न शेषकायवधानुमतिदोष इति ॥
विधिनाणुव्रतादिप्रदानमित्युक्त प्रागतम्तमेव दर्शयति । 10 योगवन्दननिमित्तदिगाकार विविधिः ॥ १७॥
दति ॥ दह शद्धिशब्दः प्रत्येक मभिसंबन्ध्यते। ततो योग-- शुद्धिर्वन्दनशुद्धिनिमित्तशद्धिर्दिशदिराकार शुद्धिश्च विधिरणवतादिप्रतिपत्तौ भवति। तत्र योगा: कायवाङमनोव्यापार
लक्षणाः, तेषां शुद्धिः मोपयोगान्तरगमननिरवद्यभाषण15 शुभचिन्तनादिरूपा । वन्दनशुद्धिरस्वलितामिलितप्रणिपातादिदण्डकममुच्चारणासंभ्रान्तकायोत्सर्गकरणलक्षण । निमित्तशुद्धिस्तत्कालोछलितणङ्खपण वादिमिनादश्रवणापूर्णकुम्ममगारछत्रध्वजचामरायवलोकनशुभगन्धाघ्राणादिखभावा । दिक्
शुद्धिः प्राच्युदौचौजिनजिनचेत्यायधिष्ठिताशासमाश्रयण20 स्वरूपा। श्राकारशुद्धिस्तु राजाद्यभियोगादिप्रत्याख्यानाप
वादमुकीकरणात्मिकेति ॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०]
टतीयोऽध्यायः ।
तथा ।
उचितोपचारश्च ॥ १८॥ इति ॥ उचितो देवगुरुसाधर्मिकस्वजनदौनानाथादौनामुपचारार्हाणां यो यस्य योग्य उपचारो धपपुष्पवस्त्र विलेपमानादाना दिगौरवात्मकः । म च विधिरित्य नुवर्तत इति ॥5
प्रथाणवतादीन्येव क्रमेण दर्शयन्नाह । स्थूलप्राणातिपातादिभ्यो विरतिरणवतानि पञ्च ॥
दति ॥ प्राणातिपात: प्रमत्तयोगात्प्राणिव्यपरोपणरूपः । र च स्थूल: सूक्षश्च । तत्र सूक्ष्मः पृथिव्यादिविषयः स्थलथ 10 सौन्द्रियादिचमगोचरः । स्थलश्चामो प्राणातिपातश्चेति स्थलगाणातिपातः । श्रादिशब्दात्स्थूलमृषावादादत्तादानाब्रह्मपरिप्रहा: परिग्टह्यन्ते । ते च प्रायः प्रतीतरूपा श्व । ततम्तभ्यः थूल प्राणातिपातादिभ्यः पञ्चभ्यो महापातकेभ्यो विर तिर्विरमणम् । किमित्याह । माधुव्रतेभ्यः मकाशादणूनि लघूनि 15 तानि नियमरूपाण्यणव्रतानि । कियन्तीत्याह “पञ्च" इति पञ्चमंख्यानि पञ्चाणवतानौति बहुवचननिर्देशोऽपि यद्विरतरित्येकवचन निर्देश: म सर्वत्र विरतिमामान्यापेक्षयेति ॥ तथा ।
दिग्वतभोगोपभोगमानानर्थदण्डविरतयस्त्रीणि 20 गुणवतानि ॥२०॥
इति ॥ दिशो हनेकप्रकाराः शास्त्रे वर्णिताः । तत्र
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
धर्म विन्दुः सटीकः।
[मू० २०
सूर्यापलक्षिता पूर्वा शेषाश्च पूर्वदक्षिणादिकाः सप्त । तथो
मधश्च द्वे । एवं दाम दिक्ष विषये गमनपरिमाणकरणलक्षणं व्रतं नियमो दिखतम् । भुज्यते सकृदेवासेव्यते
यदशनादि तभोगः । पुनः पुनर्भुज्यते वमनवनितादि यत्त5 दपभोगः । भोगचोपभोगश्च भोगोपभोगौ ; तयोर्मानं परिमाणां भोगोपभोगमानम् । अर्थः प्रयोजनं धर्मखजनेन्द्रियगतशुद्धोपकारस्वरूपं ; तस्मा अर्थाय दण्डः मावद्यानुष्ठानरूपः ; तत्प्रतिषेधादनर्थदण्डः । स च चतुर्धा, अपध्यानप्रमादाचरितहिंस्र प्रदानपापकर्मापदेशभेदात् । तस्य विरतिः। ततो दिव्रतं 10 च भोगोपभोगमानं चानर्थदण्डविरतिश्चेति समासः । बौणि त्रिसंख्यानि गुणव्रतानि गुणायोपकाराय व्रतानि भवन्ति, गुणवतप्रतिपत्तिमन्तरेणाणुव्रतानां तथाविधायभावादिति ॥
तथा ।
सामायिकदेशावकाशिकपोषधोपवासातिथिसं-- 15 विभागाश्चत्वारि शिक्षापदानि ॥२१॥
इति ॥ समानां मोक्षमाधनं प्रति मदृशसामर्थ्यानां सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणामायो लाभः, समस्य वा रागद्वेषान्तरालवर्तितया मध्यस्थस्य मत प्रायः सम्यग्दर्शनादिलक्षण: समायः, सानो वा सर्वजीवमैत्रीभावलक्षणस्यायः समायः । 20 सर्वत्र स्वार्थिके कप्रत्ययोपादामात्मामायिकम् । मावद्ययोग
परिहारनिरवद्ययोगानुष्ठानरूपो जौवपरिणामः ॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१]
टतीयोऽध्यायः ।
५
देश विभागे प्राक्प्रतिपन दिग्वतस्य योजनशतादिपरिमाणरूपम्यावकाशो गोचरो यस्य प्रतिदिनं प्रत्याख्येयतया
तत्तथा ॥
पोषं धत्ते पोषधोऽष्टमौचदर्दण्यादिः पर्वदिवसः। उपेति महोपावृत्तदोषस्य मतो गणैराहारपरिहारादिरूपैर्वास उप-5 वामः । यथोकम् ।
उपावृत्तस्य दोषेभ्यः सम्यग्वासो गुणैः सह ।
उपवासः म विज्ञेयो न शरीरविशेषणम् ॥ १ ॥ नतः पोषधेषूपवासः ॥
अतिथयो वीतरागधर्मस्थाः साधवः माध्व्यः श्रावकाः 10 श्राविकाच ; तेषां न्यायागतकल्पनौयादिविशेषणानामनपानादौनां संगतवृत्त्या विभजनं वितरणामतिथिसंविभागः । तथा चोमास्वातिवाचकविरचितश्रावकप्रज्ञप्तिसूत्रम् । यथा । अतिथिमविभागो नाम । अतिथयः माधवः साध्यः श्रावकाः श्राविकाच ; एतेषु ग्रहमुपागतेषु भक्त्याभ्युत्थानासनदानपाद- 15 प्रमार्जननमस्कारादिभिरर्चयित्वा यथाविभवशक्ति, अन्नपानवस्त्रौषधालयादिप्रदानेन मंविभागः कार्य इति ॥
• ततः सामायिकं च देशावकाशं व पोषधोपवासश्चातिथिमंविभागश्चेति ममामः । चत्वारोति चतु:संख्यानि। किमित्याह "शिक्षापदानि"। शिक्षा माधुधर्माभ्यामः, तस्य पदानि 20 स्थानानि भवन्ति ॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मविन्दुः सटीकः ।
[मू० २२
ततश्च । एतदारोपणं दानं यथार्ह माकल्यवैकल्याभ्याम् ॥
२२॥ इति ॥ इहै तेषामणुव्रतादीनां प्राग कलक्षणे धर्माह 5 प्राणिनि यदारोपणमुक्रविधिनैव निक्षेपणम् । तत्किमित्याह "दानं" प्रागपन्यस्तमभिधीयते । कथमित्याह “माकल्यवैकल्यान्यां" साकल्येन समस्ताणुव्रतगणवतशिक्षापदाध्यारोपणालक्षणेन, वैकल्येन वाणवतादौनामन्यतमारोपणेनेति ॥ ___ एवं सम्यक्त्रमूलकेम्वणुव्रतादिषु ममारोपितेषु यत्करणीयं 10 तदाह ।
गृहौतेष्ट नतिचारपालनम् ॥ २० ॥ इति ॥ गृहोतेषु प्रतिपन्नेषु सम्यग्दर्शनादिषु गणोषु । किमित्याह " अतिचारपालनं" इति । अतिचारो विराधना
देशभङ्ग इत्येकोऽर्थः । अविद्यमानोऽतिचारो येषु तान्यनति15 चाराणि । तेषामनुपालन धरणं कार्यम् । अतिचारदोषोप
घातेन हि कुवातोपहतमस्यानामिव स्वफलप्रमाधनं प्रत्यममर्थत्वादमौषामित्यनतिचारपालनमित्युक्तम् ॥ प्रथातिचारानेवाह ।
शङ्काकालाविचिकित्सान्यष्टिप्रशंसासंस्तवाः 20 सम्यग्दष्टेरविचाराः ॥ २४॥
इति ॥ शङ्का काझा विचिकित्मा च । ज्ञानाद्याचार
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६]
टतीयोऽध्यायः ।
कथनमिति सूचव्याख्यानोकलक्षणैव । अन्यदृष्टौनां सर्वज्ञप्रणात - दर्शनव्यतिरिकानां शाक्यकपिलकणादाक्षपादादिप्रणौतमतवर्तिनां पाषण्डिनां प्रामासंस्तवावन्यदृष्टिप्रशंमासंस्तवौ । तत्र “पुण्यभाज एते” “सुनब्धमेषां जन्म” “दयालव एते" दत्यादिका प्रशंसा । मंस्तवचेह रुंवासजनितः परिचयो वमन 5 भोजनदानालापादिलक्षण: परिग्टह्यते न स्तवरूपः । तथा च लोके प्रतौत एव सं-पूर्वः स्तौतिः परिचयेऽस्तुतेषु प्रमभं भयेम्वित्यादाविवेति । ततः शङ्का च कासा च विचिकित्सा चान्यदृष्टिप्रशसासम्तवौ चेति समासः। किमित्याह “सम्यग्दष्टेः" सम्यग्दर्शनस्य "अतिचाराः" विराधनाप्रकारा: मंपद्यन्ते, 10 शुद्धतत्त्वश्रद्धानबाधाविधायित्वादिति ॥
तथा ।
व्रतशोलेषु पञ्च पञ्च यथाक्रमम् ॥ २५ ॥ इति ॥ ब्रतेवव्रतेषु शौलेषु च गुणवतशिचापदस्तक्षणेषु पञ्च पञ्च यथाक्रमं यथापरिपायतिचारा “भवन्ति" इति 15 मर्वत्रानुवर्तत इति ॥
तत्र प्रथमाणुव्रते । बन्धवधछविच्छेदातिभारारोपणानपाननिरोधाः॥
२६॥
इति ॥ स्थलप्राणातिपातविरतिलक्षणस्थाणवतस्य बन्धः, 20
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मविन्दुः सटौकः ।
[सू० २६
वधः, छविच्छेदः, अतिभारारोपणं, अन्नपान निरोधश्चेत्यतिचाराः ॥ तत्र बन्धो रजदामनकादिना मंयमनं ; वध: कमादिभिर्हननं ; कविस्वतद्योगाच्छरौरमपि कविस्तस्य छेदो ऽमिपुत्रिकादिभिः पाटनं : तथातौव भारोऽतिभारः प्रभूतस्य 5 पूगफलादेर्गवादिपृष्ठादावारोपणं ; तथानपानयो जनोदकयोनिरोधो व्यवच्छेदोऽन्नपाननिरोधः। एते च क्रोधलोभादि कषायमलकलङ्कितान्तःकरणस्य प्राणिप्राणप्रहाणनिरपेक्षस्य सतो जन्तोर तिचारा भवन्ति, मापेक्षम्य तु बन्धादिककरणेऽपि
मापेक्षत्वान्नातिचारत्वमेषामिति ॥ 10 अत्र चायमावश्यकचर्याधुको विधिः । बन्धो द्विपदानां
चतुष्पदानां वा स्यात् । सोऽप्यायानर्थाय वा । तत्रानाय, तावनासौ विधात युज्यते । अर्थाय पुनरमौ विविधः स्यात् । सापेक्षो निरपेक्षश्च । तत्र निरपेक्षो नाम यन्निश्चलमत्यर्थ
बध्यते । सापेक्ष: पुनर्यद्दामग्रन्थिना यश्च बद्धः सन् शक्यते 18 प्रदौपनकादिषु विमोचयितं वा केतुं वा, एवं तावच्चतुष्पदानां
बन्धः । विपदानां पुनरेवम् । दासो वा दामौ वा चौरो वा पाठादिप्रमत्तपुत्रो वा यदि बध्यते तदा स विक्रमेणैव बन्धनौयो रक्षणीयश्च तथा यथाग्निभयादिषु न विनश्यति । तथा ते किल द्विपदचतुष्पदाः श्रावकेण संग्रहीतव्या येऽबद्धवा 20 एवामत इति ॥
वधोऽपि तथैव । नवरं निरपेक्षवधो निर्दयताडना, मापेक्षवधः पुनरेवमादित एव भौतषर्पदा श्रावकेण भवित
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
टतीयोऽध्यायः ।
यदि पुनर्न करोति कोऽपि विनयं तदा त मर्माणि मुक्का लतया दवरकेण वा मकृविर्वा ताडयेदिति ॥
कविच्छदोऽपि तथैव । नवरं निरपेक्षो हस्तपादकर्णनामिकादि यनिर्दयं छिनत्ति । मापेक्षः पुनर्यगण्डं वारा छिन्द्यादा दहेवेति ॥
तथातिमारो नारोपयितव्यः पूर्वमेव हि यावद्विपदादिवाहनेन जौविका मा श्रावकेण मोक्रव्या, अन्यथामौ न भवेत्, तदा विपदोऽयं भारं खयमुत्क्षिपत्यवतारयति च तं वाह्येत । चतुष्पदस्य तु यथोचितभारादसौ किञ्चिदूनः क्रियते हलशकटादिषु पुनरुचितवेलायाममौ मुच्यत इति ॥ 10
तथा भक्रपानव्यवच्छेदो न कस्यापि कर्तवः । तीक्ष्णबुभुक्षो ह्यन्यथा म्रियते । सोऽप्यर्थानादिभेदो बन्धवट्रष्टव्यः । नवरं सापेक्षो रोगचिकित्मार्थं स्यात् । अपराधकारिणि च वाचैवं वदेद्यदद्य ते न दास्यते भोजनादि शान्तिनिमित्तं चोपवामं कारयेत् । किं बहुना । यथा मूलगणम्य प्राणाति- 15 पातविरमणस्या तिचारो न भवति तथा मर्वत्र यतनया यतितव्यमिति ॥
ननु प्राणतिपात एव अतिना प्रत्याख्यातः : ततो बन्धादिकरणेऽपि न दोषः, विर तेरखण्डितत्वात् । अथ बन्धादयो ऽपि प्रत्याख्याताः ; तदा तत्करणे व्रतभङ्ग एव, 20 विरतिखण्डनात् । किं च। बन्धादौनां प्रत्याख्येयत्वेऽपि विवक्षितव्रतेयत्ता विभौर्यते, प्रतिव्रतं पञ्चानामविचारव्रता
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटोकः ।
[सू० २७
नामाधिक्यादित्येवं न बन्धादीनामविचारतेति ॥ पत्रोच्यते । मयं प्राणातिपात एव प्रत्याख्यातो न बन्धादयः ; केवलं ताप्रत्याख्यानेऽर्थतस्तेऽपि प्रत्याख्याता इव द्रष्टव्याः, तदपायत्वा
तेषाम् । न च बन्धादिकरणेऽपि व्रतमङ्गः, किं त्वविचार 5 एव । कथम् । दूह द्विविधं व्रतं, अन्तर्वृत्त्या बहिर्वृत्त्या च ।
तत्र मारयामौति विकल्याभावेन यदा कोपाद्यावेशात्परमाणप्रहाण मवगणयन् बन्धादौ प्रवर्तते न च प्राणघातो भवति, तदा दयावर्जिततया विरत्यनपेक्षप्रवृत्तत्वेनान्तवृत्त्या व्रतस्य
भङ्गः, प्राणिघाताभावाच्च बहिर्वृत्त्या पालनमिति देशस्य 10 भन्ननाद्देशस्यैव च पालनादतिचारव्यपदेशः प्रवर्तते । तदकम् ।
न मारयामौति कतव्रतस्य विनैव मृत्यु क दहातिचारः । निगद्यते यः कुपितो बधादौन करोत्यसौ स्थानियमानपेक्षः ॥१॥ मृत्योरभावानियमोऽस्ति तस्य कोपाद्दयाहौनतया तु भगः ।
देशस्य भङ्गादनुपालनाच पूज्या प्रतीचारमुदाहरन्ति ॥ २ ॥ 16 इति ॥ यच्चोकं “व्रतेयत्ता विशौर्यते” इति, तदयुक्त,
विशुद्धहिंसादिविरतिमनावे हि बन्धादौनामभाव एवेति । तदेवं बन्धादयोऽतिचारा एवेति । बन्धादिग्रहणस्य चोपलक्षणत्वान्मन्त्रतन्त्र प्रयोगादयोऽन्ये ऽप्येवमत्रातिचारतया दृश्यन्त इति ॥
अथ द्वितीयस्य
20 मिथ्योपदेशरहस्याभ्याख्यानकूटलेखक्रियान्यासापहारस्वदारमन्त्रभेदाः॥२७॥
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०]
टतीयोऽध्यायः ।
10
इति ॥ मिथ्योपदेशश्च रहस्याभ्याख्यानं च कूटलेखक्रिया च न्यामापहारश्च स्वदारमन्त्रभेदश्चेति समामः ॥
तत्र मिथ्योपदेशो नामालोकवाद विषय उपदेशः । इदमेवं चैवं च बुहोत्यादिकममत्याभिधानशिक्षणम् ॥
रहस्याभ्याख्यानम् । रह एकान्तम्तत्रभवं रहस्यं रहो- 5 निमित्तं तच्च तदन्याख्यानं चेति समामः । एतदुकं भवति रहमि मन्त्रयमाणानवलोक्या भिधत्ते । एते हौदं चेदं च राजादिविरुद्धं मन्त्रयत इति ॥
कूटलेखस्यामद्भूतार्थसूचकाक्षरलेखनम्य करणं कूटलेखक्रिया ॥
न्यामापहार इति । न्यामः परग्टहे रूपकादेनिक्षेपस्तम्यापहारोऽपल्लापः ॥
स्वदारमन्त्रभेद इति । स्वदाराणामुपलक्षणार्थत्वा मित्रादौनां च मन्त्रस्य गुप्तभाषितम्य भेदो बहिःप्रकाशन मिति ।
अत्र च मिथ्योपदेशो यद्यपि मृषा न वादयामौत्यत्र व्रते 15 भङ्ग एव न वदामोति बतान्तरे तु न किञ्चन, तथापि महसाकारानाभोगाभ्यामतिकमव्यतिक्रमातिचारर्वा मृषावादे परप्रवर्तनं व्रतस्यातिचारोऽयम् । अथवा व्रतसंरक्षणबुड्या परवृत्तान्तकथनहारेण मृषोपदेशं यच्छतोऽतिचारोऽयं व्रतमव्यपेक्षत्वान्मषावादे परप्रवर्तनाच्च भनाभग्नरूपत्वातस्येति । 20 ननु रहस्याभ्याख्याममसदोषाभिधानरूपत्वेन प्रत्याख्यातत्वाना एव, न त्वतिचार इति । मत्यम् । किं तु यदा परोपघातकमना
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मविन्दुः सटौकः ।
[सू० २७
भोगादिना भिधत्ते तदासले शभावेन ब्रतानपेक्षत्वाभावान व्रतस्य भङ्गः परोपघातहेतुत्वाच भङ्गः इति भङ्गाभङ्गरूपोऽतिचारः । यदा पुनम्तोत्रमने शादभ्याख्याति तदा भङ्गो व्रतनिरपेक्षत्वात् । श्राह च ।
महमाभकाणाई जाणन्तो जह करेज्ज तो भङ्गो । जद् पुण नाभोगाई हिन्तो तो होद अहयारो ॥
कूटले खकरण तु यद्यपि कायेन मृषावादं न करोमौत्य स्य न करोमि न कारयामौत्यस्य वा व्रतम्य भङ्ग एव व्रतान्तरे
तु न किञ्चन, तथापि महसाकारा दिनातिक्रमादिना वाति10 चारः । अथवा मृषावाद इति मृषाभणनं मया प्रत्याख्यातमिदं न पुनर्लखनमिति भावनया मुग्धबुद्धेव्रतमव्यपेक्षस्थातिचार इति । न्यामापहारे पुनर दत्तादानं माक्षादेव भवति मृषावादब्रतातिचारत्व चाम्य न त्वदीयं मम ममोपे किञ्चिद
पौत्यनाभोगादिनापहवानस्य स्थादिति ॥ 15 वदारमन्त्रभेदः पुनरनुवादरूपत्वेन सत्यत्वा द्यद्यपि नाति
चारो घटते तथापि मन्त्रितार्थप्रकाशनजनितलज्जादितः स्त्रदारादेमरणादिसंभवेन परमार्थतस्तस्यामत्यत्वात्कथंचिद्भङ्गरूपत्वादतिचार एवेति ॥
अथ बतौयस्य ।
20 स्तेनप्रयोगतदाहृतादानविरुद्धराज्यातिक्रमहौ
नाधिकमानोन्मानप्रतिरूपकव्यवहाराः॥८॥
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८]
टतीयोऽध्यायः ।
१०३
इति ॥ स्तेनप्रयोगय तदाहतादानं च विरुद्धराज्यातिकमश्च होनाधिकमानोन्मानानि च प्रतिरूपकव्यवहारश्चेति समामः । तत्र स्तेनाचौराः, तेषां प्रयोगो व्यापारणं " हरत यूयं" इत्यनुज्ञा प्रदानम् । १। तथा तैराहतस्य कुङ्कुमादिद्रव्यम्यादानं संग्रहः । २। विरुद्धः स्वकीयराज्ञः प्रतिपन्थी तस्य राज्यं कटकं देशो वा तत्रातिक्रमः स्वराजभूमिमौमातिलङ्घनेन क्रमणं प्रवेशो विरुद्धराज्यातिक्रमः । ३ । होने स्वभावापेक्षया न्यनेऽधिके वा मानोन्माने कुडवादितुलारूपे भवतो होनाधिकमानोन्माने । ४। शुद्धेन ब्रौह्या - दिना वृतादिना वा प्रतिरूपकं सदृशं पलज्यादि वमादि 10 वा द्रव्यं. तेन व्यवहारो विक्रयरूपः, म प्रतिरूपकव्यवहार इति । ५ ॥
दह स्तेनप्रयोगो यद्यपि “चौर्य न करोमि न कारयामि' इत्येवं प्रतिपन्नव्रतस्य भङ्ग एव, तथापि “किमधुना यूयं नियंपारास्तिष्ठथ । यदि वो भनकादि नास्ति, तदाहं 15 ददामि। भवदानौतमोषस्य च यदि विक्रायको न विद्यते तदाहं विक्रव्यामि" इत्येवंविधवचनेचौरान व्यापारयतः स्वकल्पनया तयापारणं परिहरतो व्रतसापेक्षस्यामावतिचारः। तथा स्तेनाहतं काणक्रयेण लोभदोषाच्छन्न ग्टलंचौरो भवति। यदाह।
20 चौरचौरापको मन्त्रौ भेदज्ञः काणकक्रयो। अन्नदः स्थानदश्चैव चौरः सप्तविधः स्मृतः ॥ १॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
2
धर्मविन्दः सटौकः।
[सू० २८
ततश्चौर्यकरणातभङ्गः “वाणिज्य मेव मया विधीयते न चौरिका" इत्यध्यवमायेन च व्रतानपेक्षत्वाभावाद्भङ्ग इति भगाभङ्गरूपोऽतिचारः ॥ विरुद्धराज्यातिक्रमम्तु यद्यपि स्वस्वामिनाननुज्ञातस्य परकटकादिप्रवेशस्य “मामौजौवादत्तं ; नित्थयरेणं तहेव य गुरूहिं" इत्यादत्तादानलक्षणयोगेन विरुद्धराज्यातिक्रमकारिणां च चौर्यदण्डयोगेना दत्तादानरूपत्वाद्भङ्ग एव, तथापि विरुद्धराज्यातिकमं कुर्वता मया वाणिज्यमेव कृतं न चौर्य ” इति भावना व्रतमापेक्ष
वालोके च "चौरोऽयं” इति व्यपदेशाभावादतिचारोऽय 10 मिति ॥ तथा होनाधिकमानोन्मानव्यवहारः पतिरूपक
व्यवहारश्च परव्यंमनेन परधनग्रहणरूपत्वाद्भङ्ग एव केवलं चात्रखननादिकमेव चौयं कूटला दिव्यवहारतत्प्रतिरूपकव्यवहारौ तु वणिक्कलैवेति स्खको यकन्द नया व्रतरक्षणो
द्यततयातिार दति। अथवा' स्तेनप्रयोगादयः पञ्चाप्यमी 15 व्यकचौर्यरूपैव केवलं महसाकारादिनातिक्रमव्यतिक्रमादिना
वा प्रकारेण विधीयमाना अतिचारतया व्यपदिश्यन्त इति । न चैते राजसेवकादौनां न संभवन्ति । तथाह्याद्ययोः म्पष्ट एव तेषां मंभवः । विरुद्धराज्यातिक मस्तु । यदा
मामान्तादिः स्वस्वामिनो वृत्तिमुपजीवति तद्विरुद्धस्य च 20 महायो भवति, तदा तस्यातिचारो भवति । कूटवला
१ Comits from अथवा down to इति । २ B omits तदा तस्यातिचारो भवति ।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६]]
टतीयोऽध्यायः ।
१८५
दयम्तु । यदा भाण्डागारद्रव्याणां विनिमयं कारयति, तदा राजोऽप्यतिचाराः म्युरिति ॥
अथ चतुर्थाणवतस्य स्खदारमंतोषलक्षणम्य परदारपरिहाररूपम्य चा तिचाराः ।
पर विवाहकरणेत्वर परियौतापरिग्रहीतागम-5 नानङ्गक्रौडातौवकामा भिलाषाः॥२८॥
दति ॥ इत्वरपरिग्टहौता चापरिग्टहीता चेत्वरपरिग्रहौतापरिग्यहोते, तयोर्गमने दूत्वरपरिग्रहौतापरिग्रहीतागमने। ततः पर विवाहकरणं चेत्वरपरिग्टहौतापरिग्टहीतागमने चानङ्गक्रीडा' च तीवकामाभिलाषश्चेति समासः । 10 दह परेषां स्वापत्यव्यतिरिकानां जनानां विवाहकरणं कन्याफल लिप्पया स्नेहसंबन्धादिना वा परिणयनविधानं परविवाहकरणम्। दूह च स्वापत्येष्वपि संख्याभिग्रहो न्याय्यः । तथेत्वर्ययन शोला भाटौप्रदानेन स्तोककालं परिगृहीतेन्वरपरिग्टहौता वेश्या। तथापरिसहोता वेश्येवा- 15 ग्टहौतान्यसत्कभाटेः कुलाङ्गना चानाथेति तयोर्गमनमासेवनमित्वरपरिग्रहौतापरिग्टहौतागमनम । तथाङ्गं देहावयवोऽपि मैशुनापेक्षया योनिमहनं ; तयतिरिकान्यनङ्गानि
१ ( गमनानङ्गक्रीडा। २ C omits. ३ B omits इत्वरपरिग्रहौता, C omits परिग्रहीतेत्वर ।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
धर्मविन्दुः सटौकः ।
[सू० २८
कुचकक्षोरुवदनादौनि, तेषु कौडा रमणमनङ्ग क्रौडा। अथवानङ्गः कामः, तस्य तेन वा क्रौडानङ्गक्रीडा स्खलिङ्गन निष्यन्न प्रयोजनम्याहार्येश्चर्मादिघटितप्रजननेोविदवाच्यदेशासे - वन मित्यर्थः। तथा कामे कामोदयजन्ममेयने । अथवा ; “ सूचनात्मत्र” इति न्यायात्कामेषु । तत्र कामौ शब्दरूपे
भोगा गन्धरमस्पर्णाः, तेषु तौवाभिलाषोऽत्यन्ततदध्यवमायि त्वम् । यतो वा जोव करणादिनानवर तसुरतसुखार्थ मदनमुद्दौपति, एतान् ममाचरन्नतिचरति चतुर्थाणव्रतमिति ॥
दह च द्वितीयत्तीयातिचारो खदारमंतोषिण एव 10 नेतरम्य, शेषास्तु द्वयोरपौति। एतदेव च सुत्रानुपाति ।
यदाह । “सदारमंतोसम्म इमे पञ्च अदयारा” इत्यादि । भावना चेयमत्र । भाटौप्रदानेनेवर कालखौकारेण स्व कलत्रौत्य वेश्यां भुनानम्य स्वकीयकल्पनया स्वदारत्वेन व्रतमा
पेक्षचित्तत्वान्न भङ्ग, अन्य कालपरिग्रहाच्च वस्तुतोऽखकलत्रत्वा15 ग्रङ्ग इति भङ्गाभङ्गरूपोऽतिचारः । अपरिग्टहोतागमनं त्वनाभोगादिनातिकमादिना वातिचारः । परदारवर्जिनो नैतावतिचारावित्वरकालपरिग्रहौतापरिग्टहौतयोर्वश्यात्वेनानाथकुलाङ्गनायास्त्वनाथतयैवापरदारत्वादिति। अपरे त्वाः ।
दत्वरपरिग्टहौतागमनं खदारसंतोषवतोऽतिचारः, अपरि20 ग्टहीतागमनं तु परदारवर्जिनः। तत्र प्रथमभावना पूर्ववत् ।
- - ---------
---------- ------
----------------- - . .
. ----
-
१ Comits.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६]
टतीयोऽध्यायः ।
द्वितीयभावना' लेवम् । अपरिहौतानामेवा वेश्यानां यदा ग्टहौतान्यमत्कभाटिकामभिगच्छति तदा परदारगमनजन्यदोषमभवात्कथंचित्परदारत्वाच्च भङ्गो वेश्यात्वाचाभङ्गो भङ्गाभग: इत्यतिचारः। अन्ये पुनरन्यथाः ।
परदारवज्जिणो पञ्च होन्ति तिमि ज मदार मंतुटे। दत्यौए तिमि पञ्च व भङ्गविगप्पे हिं नायब्वं ।।
इह भावना। परेणेवरकालं या परिरहोता वेश्या तहमनमतिचारः परदारवर्जिनः कथंचित्तस्याः परदारत्वात् । तथापरिग्रहौताया अनाथकुलाङ्गनाया एव यहमनं तम्यैवातिचारः, लोके परदारत्वेन तस्या रूढत्वात् । तत्का- 10 मुककल्पनया च परम्स भ देरभावेनापरदारत्वात्। शेषास्तुभयोरपि म्यः। तथाहि। स्वदारमंतोषिणः स्वकलत्रेऽपि तदितरम्य तु वेश्यास्वकल त्रयोरपि यदनगरतं तत्साक्षादप्रत्याख्यातमपि न विधेयम् । यतोऽसावत्यन्तपापभोक्तया ब्रह्मचर्य चिकीर्षुरपि यदा वेदोदयामहिष्णतया तद्विधातुं 15 न शक्नोति तदा यापनामात्रार्थ खदारमंतोषादि प्रतिपद्यते, मैथुनमात्रेणैव च यापनायाः संभवादनङ्गरतमर्थतः प्रत्या ख्यातमेव । एवं परविवाहतौबकामाभिलाषावपौति । अतः कथंचित्प्रत्याख्यातेषु प्रवृत्तेरतिचारता तेषाम् ॥ अन्ये त्वनङ्गक्रीडामेवं भावयन्ति । स हि निधुवनमेव व्रतविषय 20
१ B C omit एव ।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०७
धर्मविन्दुः सटीकः।
[सू० २६
इति स्वकीयक न्यनया तत्परिहरन् स्खदारसंतोषी वेश्यादौ परदारवर्ष कम्त परदारेवालिङ्गनादिरूपामनङ्गक्रीडां कुर्वन कथंचिदेवा तिचरति व्रतं व्रतमापेक्षत्वादिति । तथा खदारसंतोषवता स्वकलवादितरेण च स्वकलत्रवेण्याभ्यामन्यत्र 5 मनोवाकामैथुनं न कार्य न च कारणौयमिति, एवं यदा प्रतिपन्न व्रतं भवति, तदा परविवाहकरणतस्तत्कारणमर्थतो ऽनुष्ठितं भवति तद्वतौ च मन्यते “विवाह एवायं मया विधीयते न मेथुनं” इति ततो ब्रतमापेक्षत्वादतिचार
इति ॥ ननु परविवाहकरणे कन्याफललिप्साकारणमुन्नाम् । 10 तत्र किं मम्यग्दष्टिरसौ व्रतो, मिथ्यादृष्टिा । यदि
सम्यग्दष्टिः, तदा तम्य न मा संभवति, सम्यग्दष्टित्वादेव । अथ मियादृष्टिः, तदा मिथ्यादृष्टेर गुणव्रतानिर भवन्त्येवेति कथं मा परविवाहकरणलक्षणा तिचारकारणमिति । मत्यम् ।
केवलमव्युत्पन्नावस्थायां सापि रभवति । किं च। यथा 15 भद्रकस्य मिथ्यादृशोऽपि सन्मार्गप्रवेशनायाभिग्रहमात्रं दद
न्यपि गौतार्थाः, तथार्यसुहस्तौ रकस्य सर्वविरतिं दत्तवान्, इद च पर विवाहवर्जनं स्वापत्यव्यतिरिक्रम्वेव न्याय्यम् । पन्यथापरिणौता कन्या स्वच्छन्दचारिणौ स्यात्, ततश्च
सामनोपघातः स्यात् । विहितविवाहा तु - कृतव्रतबन्धवेन 20 न तथा स्यादिति । यच्चोतं "स्वापत्येवपि संख्या भिग्रहो
१ D omits सम्यम् ।
२ P D omit अगुण
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०]
टतीयोऽध्यायः ।
न्याय्यः," तञ्चिन्तकान्तरमनावे सुतमख्या प्रती वाप शान्तरोरपत्तिपरिहारोऽपायत इति ॥ अपरे पुनराहु: । परो ऽन्यो यो विवाह प्रात्मन एव विशिष्टसंतोषाभागद्योषि - दन्तराणि प्रति विवाहान्तरकरणं तत्पर विवाहकरणं, अयं च खदारसंतोषिण इति । स्त्रियास्तु स्व पुरुषसंतोषपर- 5 पुरुषवर्जनयोन भेदः, खपुरुषव्यतिरेकेणान्येषां सर्वेषां पर पुरुषत्वात् । ततः परविवाहकरणानङ्गक्रीडातीवकामाभिलाषाः स्वदारसंतोषिण दवाव पुरुषविषये स्युः । द्वितीयस्तु यदा खकीयपतिः मपन्या वार कदिने परिग्टहीतो भवति, तदा सपनी वारकमतिक्रम्य तं परिभुनानाया अतिचारः । 10 तौयस्त्वतिक्रमादिना परपुरुषमभिसरन्याः समवसेयः, ब्रह्मचारिणस्त्वतिक्रमादिनातिचार इति ॥
अथ पञ्चमाणुव्रतस्य ।
क्षेत्रवास्तुहिरण्य सुवर्णधनधान्यदासौदासकुष्यप्रमाणातिक्रमाः ॥३०॥
इति ॥ क्षेत्रवास्तुनोहिरण्यसुवर्णयोर्धनधान्ययोर्दासौदामयो: कुप्यस्य च प्रमाणातिकमा इति समासः । तत्र क्षेत्र सस्योत्पत्तिभूमिः, तच्च सेतु केवभयभेदात्त्रिविधम् । तत्र सेतुक्षेत्रमरघट्टादिसेक्यं ; केतुक्षेत्र वाकाशोदकनिष्पाद्यं . उभ
१ B C त्वाकः ।
२ B C omit.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
धर्म विन्दुः सटौकः ।
[सू. ३०
यक्षेत्र तु तदुभयनिष्याद्यम् । वास्तु पुनरगा ग्रामनगरादि च। तत्रागारं त्रिविधं, खातमुच्छ्रितं खातोच्छ्रितं च । तत्र खातं भूमिग्टहा दि; उच्छ्रितमुच्छ्रयेण कृतं. उभयं
भूमिग्टहम्योपरिप्रासादः । एतयोश्च क्षेत्रवास्तुनोः प्रमाणस्य ॐ क्षेत्रान्तरादिमौलनेनातिक्रमोऽतिचारो भवति । तथाहि । किलेकमेव क्षेत्र वास्तु वेत्यभिग्रहवतोऽधिकतरतदभिलाषे मति व्रतभङ्गभयात्याकनक्षेत्रादिप्रत्यामन्न तहहीत्वा पूर्वण मह तम्यैकत्वकरणार्थ वृत्त्याद्यपनयनेन तत्र योजयतो व्रत
मापेक्षत्वात्कथंचिद्विरतिबाधनाचा तिचार इति। तथाहि । 10 हिरपट रजतं सवर्ण हैम ; एतत्परिणामस्यान्य वितरणेनाति
क्रमोऽति'चारो भवति, यथा केनापि चतुर्मामाद्यवधिना हिरण्यादिपरिमाणं विहितम् । तत्र च तुष्टराजादेः मकासात्तदधिकं तम्लधं तच्चान्यस्मै ब्रतभङ्गभयात्प्रददाति
" पूर्ण वधौ ग्रहोव्यामि" इति भावनयेति व्रतमापेक्ष15 त्वात्कथंचिदिरतिबाधनाचातिचार इति । तथा धनं
गणिमधरिममेयपरिच्छेद्यभेदाच्चतुर्विधम् । तत्र गणिमं पूगफलादि, धरिमं गुडादि, मेयं तादि, परिच्छेद्यं माणिक्यादि । धान्यं नौह्यादि ; एतत्प्रमाणस्य बन्धनतो ऽतिक्रमोऽतिचारो भवति। यथा हि किल कृतधनादि20) परिमाणस्य कोऽपि लभ्यमन्यद्वा धनादि ददाति तच्च बतभङ्गभयाचातुर्मास्यादि “परतो ग्रहगतधनादिविक्रये वा कृते ग्रहीय्यामि” इति भावनया बन्धनेन नियन्त्रणेन
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०]
टतीयोऽध्यायः ।
रग्वादिमयमनेन सत्यकारदानादिरूपेण वा स्वौत्य तह एव स्थापयतीत्यतोऽतिचारः। तथा दामोदामप्रमाणातिवम इति सर्वद्विपदचतुष्पदो पन्तक्षणमेतत् । तत्र दिपदं पुत्रकलत्रदासौदामकर्मकरशकसारिका दि, चतुष्पदं गवोट्रदि । तेषां यत्परिमाणं तम्य गर्भाधानविधापनेनातिक्रमोऽतिचारो भवति । यथा किल केनापि मंवत्सराद्यवधिना विपदचतुष्पदानां परिमाणं कृतं तेषां च संवत्मरमध्य एव प्रसवेऽधिकद्विपदादिभावातभङ्गः स्यादिति । तद्भयात्कियत्यपि काले गते गर्भग्रहणं कारयतो गर्भस्थद्विपदादिभावेन बहिर्गततदभावेन च कथंचितभङ्गा- 10 दतिचारः। तथा कुष्यमासनशयनादिग्रहोपस्करः, तस्य यन्मानं तस्य पर्यायान्तरारोपणेनातिक्रमोऽतिचारो भवति । यथा किल केनापि दश करोटकानौ ति कुप्यस्य परिमाणं कृतं ततस्तेषां कथंचिद्विगुणत्वे भूते मति ब्रतभङ्गभयात्तेषां दयेन द्वयेनैकैकं महत्तरं कारयतः पर्यायान्तर करणेन 15 मख्यापूरणात्स्वाभाविकसंख्याबाधनाचा तिचारः । अन्ये त्वाः । तदर्थित्वेन विवक्षितकालावधेः परतोऽहमेतत्करोटकादि कुष्यं ग्टहीय्यामि, श्रतो नान्यस्मै देयमिति पराप्रदेयतया व्यवस्थापयत इति यथा श्रुतत्वेन चेत्थमभ्युपगमे भङ्गातिचारयोर्न विशेषः स्यादिति तद्विशेषोपदर्शनार्थं मौलनवितरण- 20 दिना भावना दर्भितेति। यच्च क्षेत्रादिपरिग्रहस्य नवविधत्वेन संख्यातिचारप्राप्तौ पञ्चसंख्यात्वमुक्त, तत्मजातीयत्वेन
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१२
धर्म विन्दुः सटीकः ।
[सू० ३१
शेषभेदानामत्रैवान्तर्भावात्. शिष्यहितत्वेन च प्रायः मर्वत्र मध्यमगतेर्विवक्षितत्वात्, पञ्चसंख्ययैवातिचारपरिगणनम् । अतः क्षेत्रवास्वादिसंख्ययातिचारापामगपानमुपपन्न मिति ॥
अथ प्रथमगुणवतस्य । 5 ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्व्यतिक्रमक्षेत्र वृद्धि स्मृत्यन्तर्धानानि
इति ॥ अधिस्तिर्यग्व्यतिक्रमाश्च क्षेत्रवृद्धिश्च मृत्यत्यन्तर्धानं चेति ममासः । बोधिस्तिर्यक्क्षेत्रव्यतिक्रम
लक्षणास्त्रयोऽतिचाराः। एते चानयने विवक्षितक्षेत्रात्परत: 10 स्थितम्य वस्तुनः परहस्तेन वदेत्रप्रापणे प्रेषणे वा। ततः
परेणोभये वानयनप्रेषणलक्षणे मति संपद्यन्ते। अयं चानयनादावतिक्रमो न कारयामौत्येवं विहितदिखतस्यैव संभवति तदन्यस्य बानयनादावनतिक्रम एव तथाविधप्रत्याख्याना
भावादिति । तथा क्षेत्रस्य पूर्वादिदेशस्य दिखतविषयस्य 15 इस्वम्य मतो वृद्धिर्वर्धनं पथिमादिक्षेत्रान्तरपरिमाणप्रक्षेपण दौर्षों करणं क्षेत्रवृद्धिः । किम केनापि पूर्वापरदिशोः प्रत्येकं योजनशतं गमनपरिमाणं कृतं स चोत्पन्न प्रयोजन एकस्यां दिशि नवतिं व्यवस्थाप्यान्यस्यां ते दशोत्तरं
योजनशतं करोति, उभाभ्यामपि प्रकाराभ्यां योजनशतवय20 रूपम्य परिमाणस्याव्याहतवादित्येवमेकत्र क्षेचं वर्धयतो
व्रतसापेक्षत्वादतिचारः । तथा कथंचिदतिव्याकुलत्वप्रमादि
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२]
टतीयोऽध्यायः।
११३
त्वमत्यपाटवादिना स्मृतेः स्मरणस्य योजनशतादिरूपदिक्परिमाण विषयस्यान्तर्धानं भ्रंशः स्मत्यन्तर्धानमिति । दह वृद्धसंप्रदायः। ऊर्ध्वं यत्प्रमाणं ग्रहोतं तस्योपरि पर्वतशिखरे वृक्षे वा मर्कटः पक्षौ वा वस्त्रमाभरणं वा ग्टहीत्वा प्रजेत् । तत्र तस्य न कल्पते गन्तुम् । यदा तु तत्पतितमन्येन 5 वानीतं सदा कल्पते ग्रहीतुम् । एतत्पनरष्टापदोन्जयन्तादिषु भवेत् । एवमधःकूपादिषु विभाषा। तथा यत्तिर्यक्प्रमाणं
होतं तत्रिविधेन कारणेन नातिक्रमितव्यं क्षेत्रवृद्धिश्च न कर्तव्या। कथम् । अमौ पूर्वल भाण्डं ग्रहीत्वा गतो यावत्परिमाणं ततः परतो भाण्डमधे लभत इति कृत्वापरेण 10 यानि योजनानि तानि पूर्वदिक्परिमाणे क्षिपति । यदि च स्मत्यन्तर्धानात्परिमाणमतिक्रान्तो भवेत्, तदा जाते निवर्तितव्यं परतश्च न गन्तव्यम्। अन्योऽपि न विमर्जनीयो ऽथवानाजया कोऽपि गतो भवेत्, तदा यत्तेन लब्धं स्वयं विस्मृत्य गतेन वा तन ग्टह्यत इति ॥
अथ द्वितीयस्य गुणव्रतस्य ।
सचित्तसंबड्डसंमिश्राभिषवदःपक्काहाराः॥३२॥ इति ॥ मचित्तं च संबद्धं च मंमिश्र चाभिषवश्व दुःपक्काहारश्चेति समासः। दह च मचित्तादौ निवृत्ति
१ Romita
• RD omit
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्म बिन्दुः सटीकः ।
[सू० ३२
विषयौहतेऽपि प्रवृत्तावतिचाराभिधानं व्रतसापेक्षस्यानाभोगातिकमातिनिबन्धनप्रवृत्त्या द्रष्टव्यम् । अन्यथा भङ्ग एव स्यात् । तच मचित्तं कन्दमूलफलादि। तथा संबद्धं प्रतिबद्धं मचित्तवृक्षेषु गुन्दादि पक्कफलादि वा। तद्भक्षणे हि 5 मावद्याहारवर्जकस्य मावद्याहारप्रवृत्तिरूपत्वादनाभोगादिनातिचारः। अथवा “ अस्थिकं त्यक्ष्यामि तस्यैव सचेतनत्वात् कटाई भक्षयिष्यामि तस्थाचेतनत्वात्" इति । तथा संमिश्रमपरिणतफलादि मद्यःपिष्टकणिक्कादि वा। अभि
षवः सुरासन्धानादि। दुःपक्काहारश्चार्धखिन्नपृथकादि । एते10 ऽप्यतिचारा अनाभोगादतिक्रमादिना वा संमिश्राद्युपजीवन
प्रवृत्तस्य भवन्ति । अन्यथा पुनर्भङ्ग एवेति । दह भोगोपभोगमानलक्षणं गुणवतमन्यत्र भोजनतो गुणवतं यदच्यते तदपेक्षयैवातिचारा उपन्यस्ताः शेषव्रतपञ्चपञ्चातिचारमाधात् । अन्यथान्यत्रावश्यकनियुक्त्यादौ कर्मतोऽपौदम् 15 अभिधीयते । तत्र कर्म जीविकार्थमारम्भः तदाश्रित्य
खरकर्मादीनां निस्तं गजनोचितकठोरारम्भाणां कोट्टपालगप्तिपास्तत्वादीनां वर्जनपरिमाणं कार्यमिति ॥
अत्र चाङ्गारकर्मादयः पञ्चदशातिचारा भवन्ति । तदुकम्। 20 रङ्गालौ १-वण २-माडौ ३-भाडौ ४- फोडौसु ५-वन्जए कम्मं । वाणिज्ज चेव य दन्त ६-लका ७-रस ८-केस ८-विस १०
विमयं ॥ १॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
टतीयोऽध्यायः।
११५
एवं खु जन्तपोलणकम्मं ११ निलञ्छणं च १२ दवदाणं १३ । मरदहतलायसो १४ असई पोसं च १५ वजिन्जा ॥ २ ॥
भावार्थस्तु वृद्धसंप्रदायादवसेयः। स चायम् । अङ्गारकर्मेति । अङ्गारान् कृत्वा विक्रौणणेते तत्र षणां जौवनिकायानां वधः स्यात् । ततस्तन कल्पते । १॥ वनकर्म यदनं । कौणाति ततस्तच्छित्वा विक्रीय मूल्येन जीवति । एवं पत्रादौन्यपि प्रतिषिद्धवानि भवन्ति । २ ॥ शकटौकर्म यछाटिकत्वेन जीवति तत्र गवादीनां वधबन्धादयो दोषाः स्युः । ३॥ भाटौकर्म यद्भाटकमादाय खकीयेन शकटादिना परभाण्डं घहत्यन्येषां वा शकटवलौवर्दादौनर्पयतीति । ४॥ स्फोटौकर्म 10 उण्डत्वं यद्दा हलेन भूमेः स्फोटनम् । ५ ॥ दन्तवाणिज्य यत्पूर्वमेव पुलिन्द्राणां मूल्यं ददाति “ दन्तान्मे यूयं ददत" इति। ततस्ते हस्तिनो प्रन्ति “अचिरादसौ वाणिजक एण्यति" इति कृत्वा । एवं कर्मकराणां शङ्खमूल्यं ददाति पूर्वानौतास्तु क्रौणति। ६ ॥ लाचावाणिज्यमप्येवमेव। दोषस्तु तत्र कृमयो 15 भवन्ति । ७॥ रमवाणिज्यं कल्पपालत्वं । तत्र सुरादावनेके दोषाः मारणकोशवधादयः । ८॥ केशवाणिज्यं यहास्यादौन् ग्टहौवा अन्यत्र विक्रीणोते। अत्राप्यनेके दोषाः परवशिवादयः । ६॥ विषवाणिज्यं विषविक्रयः। म च न कल्पते, यतस्तेन बहनां जीवानां विराधना स्यात् । १. ॥ यन्त्रपौडम- 20 कर्म तिलेचुयन्त्रादिना तिलादिपौडनम् । ११॥ निर्लाञ्छनकर्म गवादीनां वर्धितककरणम् । १२॥ दवदानकर्म यदने दवं
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
धर्म बिन्दुः सटौकः ।
[सू० ३२
ददाति क्षेत्ररक्षणनिमित्तं यथोत्तरापथे । दग्धे हि तत्र तरुणं हपमुत्तिष्ठते तत्र च सत्त्वशतसहस्राणां वधः स्यात् ।१३॥ सरोह्रदतडागपरिशोषणं यत्मरःप्रभृतौनि शोषयति । १४ ॥
असतोपोषणं यद्योनिपोषका दामीः पोषयन्ति तत्संबन्धिनौं च 5 भाटौं सहन्ति यथा गोलविषय इति । १५ ॥
दिग्मात्रदर्शनं२ चैतबहुमावद्यानां च कर्माणामेवंजातीयानां न पुनः परिगणनमिति। दह चैव विंशतिसंख्यातिचाराभिधानम् । अन्यत्रापि पञ्चातिचारसंख्यया तत्मजातीयानां
व्रतपरिणामकालव्यनिबन्धन विधानामपरेषां संग्रहो द्रष्टव्य इति 10 ज्ञापनार्थम् । तेन स्मृत्यन्तर्धानादयो यथासंभवं सर्वव्रतेवति
चारा दृश्या इति। नन्वङ्गारकर्मादयः कस्मिन्नतेऽतिचाराः । खरकर्मव्रत इति चेत् तर्हि व्रतविषयस्यातिचाराणां च कः परस्परं विशेषः खरकर्मरूपत्वादङ्गारकर्मादीनाम् । प्रचोच्यते ।
खरकर्मादय एवैते, अतः खरकर्मादिवतिना परिहार्याः । 15 यदा पुनरेतेष्वेवानाभोगादिना प्रवर्तन्ते तदा खरकर्म
व्रतातिचारा भवन्ति । यदा त्वाकुट्या तदा भङ्गा एवेति ॥
१D P add तत्र धान्यमुप्यते ।
२ D omits from here down to विंशति० of the compound विंशतिसंख्याति ।
३ C दिग्मात्रप्रदर्शने। & B C तज्जातीयानां ।
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३]
टतीयोऽध्यायः।
११७
अथ बतौयस्य कन्दर्पकाकुच्यमाखर्यासमोश्याधिकरणोपभोगाधिकत्वानि ॥३३॥
इति ॥ कन्दर्पश्च कौकुच्यं च मौखर्य चाममौक्ष्याधिकरणं चोपभोगाधिकत्वं चेति ममामः । तत्र कन्दर्पः कामः । तद्धेत- । विशिष्टो वाक्प्रयोगोऽपि कन्दर्प एव मोहोद्दीपकं वा कर्मति भावः । दह च मामाचारौ। श्रावकम्यादृहासो न कल्पते कर्तुम् । यदि नाम हमितव्यं तदेषदेवेति । तथा कुकुचः कुमितमंकोचनादिक्रियायुतः। तद्भावः कौकुच्यम् । अनेकप्रकाराभिमुखनयनादिविकारपूर्विका परिहामादिजनिता 10 भाण्डानामिव विडम्बनक्रियेत्यर्थः । अत्र च मामाचारौ । तादृशानि भणितुं न कत्यन्ते यादृशैलीकस्य हाम्यमुत्पद्यते । एवं गत्या गन्तुं स्थानेन वा स्थातुमिति । एतौ च कन्दर्पकौकुच्चाख्यावतिचारौ प्रमादाचरितव्रतम्यावसे यौ' प्रमादरूपत्वात्तयोः । तथा मुखमस्यास्तौति मुखरः । तद्भावः कर्म वेति 15 मौखर्य धार्थ्यप्रायममभ्यामत्यामबद्धप्रतापित्वम् । अयं च पापोपदेशव्रतस्यातिचारो मौखये मति पापोपदेशसंभवात् । तथासमौक्ष्यैव तथाविधकार्यमपर्यालोच्यैव प्रवणतया यड्यव
१ B omits from व्रतस्यावसेयौ down to अयं च पापोपदेशः।
२P omits तथा।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटीकः।
[सू० ३४
स्थापितमधिकरणं वास्युदूखलमिलापुचकगोधमयन्त्रकादि तदसमीक्ष्याधिकरणम् । अत्र मामाचारौ। श्रावकेण न संयुक्तानि शकटादीनि धारयितव्यानौति । अयं च हिंसप्रदानव्रतम्यातिचारः । तथोपभोगम्योपलक्षणत्वाद्भोगस्य चोक5 निर्वचनस्याधिकत्वमतिरिकतोपभोगाधिकत्वम्। दहापि मामाचारो। उपभोगातिरिकानि यदि बहनि तैलामलकानि ग्टहन्ति तदा तलौल्येन बहवः स्नातुं तडागादौ व्रजन्ति ततश्च पूतरका दिवधोऽधिकः स्यात् । एवं ताम्बलादिवपि विभाषा ।
न चैवं कन्पते । ततः को विधिरुपभोगे । तत्र स्नाने ताव10 इह एव स्नातव्यम् । नास्ति चेत्तच सामग्रौ तदा तैलामलकैः शिरो घर्षयित्वा तानि च मर्वाणि झाटयित्वा तडागादौनां तटे निविष्टोऽनलिभिः स्वाति । तथा येषु पुष्पादिषु कुन्थ्वादयः सन्ति तानि परिहरतीति । अयं च प्रमादा
चरितव्रत एव विषयात्मकत्वादस्य । अपध्यानाचरितव्रते त्वना15 भोगादिना अपध्याने प्रवृत्तिरतिचार इति स्वयमभ्याम । कन्दर्पादय श्राकुट्ट्या क्रियमाणा भङ्गा एवावसे या इति ॥
अथ प्रथमशिक्षापदस्य । योगदुष्पणिधानानादरस्मृत्यनुपस्थापनानि ॥ ३४॥
इति ॥ योगदःप्रणिधानानि चानादरश्च स्मृत्यनुपस्थापन 20 चेति समासः । तत्र योगा मनोवचनकायाः तेषां दुष्पणि
धानानि सावध प्रवर्तनलक्षणानि योगदुष्पणिधानानि । एते
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
टतीयोऽध्यायः ।
चयोऽतिचाराः। अनादरः पुनः प्रबलप्रमादादिदोषाद् यथाकथंचित्करणं कृत्वा वाकृतमामायिककार्यस्यैव तत्क्षणमेव पारणमिति । स्मृत्यनुपस्थापनं पुनः स्मृतेः सामायिककरणावमरविषयायाः तस्य वा सामायिकस्य प्रबलप्रमाददोषादनुपस्थापनमनवतारणम् । एतदुक्तं भवति । “कदा मया मामायिकं 5 कर्तव्यं कृतं मया मामायिकं न वा” इत्येवंरूपस्य स्मरणस्य भ्रंश इति । ननु मनोदष्यपिाधानादिषु मामायिकस्य निरर्थकत्वादभाव एव प्रतिपादितो भवति । अतिचारश्च मालिन्यरूपो भवतीति कथं सामायिकाभावे । अतो भङ्गा एवैते नातिचाराः । सत्यम् । किं त्वनाभोगतोऽतिचारत्वमिति । 10 ननु विविधं त्रिविधेन सावधप्रत्याख्यानं सामायिकम् । तत्र च मनोदष्पणिधानादौ प्रत्याख्यानभङ्गात्मामायिकाभाव एव । तद्भङ्गजनितंर प्रायश्चित्तं च स्यात्, मनोदुष्पणिधानं च दुपरिहार्य, मनमोऽनवस्थितत्वात् । अतः मामायिकप्रतिपत्तेः सकाशात्तदप्रतिपत्तिरेव श्रेयसौति । नैवं। यतः मामायिकं 15 विविधं त्रिविधेन प्रतिपन्नम्। तत्र “मनमा मावा न करोमि” इत्यादीनि षट्प्रत्याख्यानानौत्यन्यतरभङ्गेऽपि शेषसद्भावान मामायिकस्यात्यन्ताभावो न मिथ्यादष्कृतेन मनोदुष्पणिधानमात्रशुद्धेश्च सर्वविरतिमामायिकेऽपि तथाभ्युपगतत्वात् यतो गुप्तिभङ्गे मिथ्यादष्टतं प्रायश्चित्तमुक्तम् । यदाह । 20
१ B omits. ३ Comits.
२ B एतद्भङ्गाजनितं। ४ P omits.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
धर्मबिन्दुः सटौकः।
[सू० ३५
बौनो उ असमिमित्ति कौम महमा अगुत्तो वा ।
द्वितीयोऽतिचारः समित्यादिभङ्गरूपोऽनुतापेन श्रुद्धातौत्यर्थः। इति न प्रतिपत्तेरप्रतिपत्तिर्गरोयमोति । किं च मातिचारानुष्ठानादप्यभ्यासतः कालेन निरतिचारमनुष्ठानं 5 भवतीति । सूरयो यदाहुः ।
अभ्यामोऽपि प्रायः प्रभूतजन्मानुगो भवति शुद्धः ।
अथ द्वितीयस्य ।
पानयनप्रेष्यप्रयोगशब्दरूपानुपातपुहलक्षेपाः
10 दति ॥ श्रानयनं च प्रेष्यश्चानयनप्रेथ्यौ। तयोः प्रयोगावान
यमप्रेक्ष्यप्रयोगौ। तथा शब्दरूपयोरनुपातौ शब्दरूपानुपातौ । पानयनप्रेष्यप्रयोगौ च शब्दरूपानुपातौ च पुगलक्षेपश्चेति ममामः । तत्रानयने विवक्षितक्षेत्राबहिर्वर्तमानस्य मचेतनादि
द्रव्यस्य विवक्षितक्षेत्रप्रापणे प्रयोगः । स्वयं गमने व्रतभङ्गभया16 दन्यस्य स्वयमेवागच्छतः संदेशादिना व्यापारणमानयनप्रयोगः । तथा प्रेव्यस्यादेश्यस्य प्रयोगो विवक्षितक्षेत्रावहिः प्रयोजनाय स्वयं गमने व्रतभङ्गभयादन्यस्य व्यापारणं प्रेष्यप्रयोगः। तथा शब्दस्य काशितादिरूपस्य । रूपस्य स्वशरीराकारस्य विवक्षितक्षेत्रादहियवस्थितस्याहानीयस्याहानाय श्रोत्रे दृष्टौ वानुपातोऽव20 तारणमिति योऽर्थः। अयमत्र भावः । विवक्षितक्षेचाहशिर्वर्त
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५]
ढतीयोऽध्यायः।
१२१
मानं कंचन नरं व्रतभङ्गभयादाहात्मशकुवन् यदा काशितादिशब्दश्रावणखकीयरूपमंदर्शनद्वारेण तमाकारयति तदा व्रतमापेक्षत्वाच्छन्दानुपातरूपानुपातावतिचाराविति । तथा पुगलस्य शर्करादेनियमितक्षेत्राबहिर्वर्तिनो जनस्य बोधमाय तदभिमुखं प्रक्षेपः पुगलप्रक्षेपः । देशावकाशिकव्रतं हि ग्यते । मा भूगमनागमना दिव्यापारजनितः प्राण्युपमर्द इत्यभिप्रायेण । म च स्वयंकृतोऽन्येन वा कारित इति न कश्चित्फले विशेषः । प्रत्युत गुण: स्वयं गमन ईर्यापथविशुद्धः। परस्य पुनरनिपुणत्वात्तदशद्धिरिति । इह चाद्यदयमव्युत्पन्नबुद्धित्वेन महमाकारादिना वा। अन्यचयं तु व्याजपरस्यातिचारता थातौति । 10 दहाः वृद्धाः। दिग्बतमंक्षेपकरणमा व्रतादिसंक्षेपकरणस्याप्युपलक्षणां द्रष्टव्यं तेषामपि संक्षेपस्यावश्यं कर्तव्यत्वात् । प्रतिव्रतं च संक्षेपकरणम्य भिन्नव्रतत्वेन द्वादशवतानौति संख्याविरोधः स्यादिति । अत्र केचिदाहुः । दिग्वतसंक्षेप एव देशावकाशिकं तदतिचाराणां दिग्नतानुमारितयैवोपलम्भात् । 16 अत्रोच्यते । यथोपलक्षणतया शेषव्रतसंक्षेपकरणमपि देशावकाशिकमुच्यते तथोपलक्षपातयैव तदतिचारा अपि तदनुमारिणो द्रष्टव्याः । अथवा प्राणातिपातादिसंक्षेपकरणेषु बन्धादय एवातिचारा घटन्ते । दिग्वतसंक्षेपे तु संक्षिप्तत्वात् क्षेत्रस्य शब्दानुपातादयोऽपि स्थरिति भेदेन दर्शिताः । न 20 च मर्वेषु व्रतभेदेषु विशेषतोऽतिचारा दर्शनीया रात्रिभोजनादिवतभेदेषु तेषामदर्शितत्वादिति ॥
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
धर्मबिन्दुः सटौक।
[सू० ३६
अथ हतौयस्य ।
अप्रत्युपेक्षिताप्रमार्जितोत्सर्गादाननिक्षेपसंस्तारोपक्रमणानादरस्मृत्यनुपस्थापनानि ॥ ३६ ॥
इति ॥ इह पदेऽपि पदसमुदायोपचारादप्रत्युपेक्षित5 पदेनाप्रत्युपेक्षितदुःप्रत्युपेक्षितः स्थण्डिलादिभूमिदेश' परिग्गृह्यते । अप्रमार्जितपदेन तु म एवाप्रमार्जितदुःप्रमार्जित इति । तथोत्सर्गश्चादाननिक्षेपौ चेत्युत्सर्गादाननिक्षेपाः । ततोऽप्रत्यपेचिताप्रमार्जिते स्थण्डिलादावुत्सर्गादाननिक्षेपा अप्रत्युपेक्षिताप्रमार्जितोत्सर्गादाननिक्षेपाः । ततस्ते च मंस्तारोपक्रमणं चाना10 दरश्च स्मृत्यनुपस्थापनं चेति समासः । तत्राप्रत्युपेक्षिते प्रथमत एव लोचनाभ्यामनिरौक्षिते दुःप्रत्युपेक्षिते तु प्रमादावान्तलोचनव्यापारेण वा न सम्यनिरीक्षिते तथाप्रमार्जिते मूलत एव वस्त्राञ्चलादिना अपरामृष्टे दःप्रमार्जिते त्वर्धप्रमार्जिते
स्थण्डिलादौ यथार्हमुत्मा मूत्रपुरीषादौनामुज्झनौयाना15 मादाननिक्षेपौ च पौषधोपवासोपयोगिनो धर्मापकरणास्य
पौठफलकादेवितिचारौ स्यातामेताविति । १-२ । दह मंस्तारोपक्रमणमिति संस्तारकशब्दः शय्योपलक्षणम्। तत्र शय्या भयनं सर्वाङ्गौणं वमतिर्वा संस्तारकोऽर्धरतीयहस्तपरिमाणः ।
ततः संस्तारकस्य प्रस्तावादप्रत्युपेक्षितस्याप्रमार्जितस्य चोपक्रम 20 उपभोगोऽतिचारोऽयं हतीयः । ३ । अनादरस्मृत्यनुप
१C संसारकस्य ।
२ B अनादरः स्मृ० ।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
टतीयोऽध्यायः ।
१२३
स्थापने पुनद्वौं चतुर्थपञ्चमावतिचारौ सामायिकातिचाराविव' भावनौयाविति। ४-५ । इह संस्तारोपक्रम दयं वृद्धसामाचारौ। कृतपौषधोपवासो नाप्रत्यपेक्षितां शय्यामारोहति संस्तारकं वा पौषधशाला वा सेवते दर्भवस्त्रं वा शुद्धवस्त्रं वा भूम्यां संस्तुणाति कायिकाभूमेश्चागतः पुनरपि संस्तारकं प्रत्यु- 5 पेक्षते । अन्यथातिचारः स्यात्। एवं पौठादिष्वपि विभाषेति ।
अथ चतुर्थस्य ।
सचित्तनिक्षेपपिधानपरव्यपदेशमात्सर्यकालातिक्रमाः ॥३७॥
इति ॥ सचित्तनिक्षेपपिधाने च परव्यपदेशश्च मात्मर्य कालातिक्रमश्चेति ममामः । तत्र मचित्ते मचेतने निक्षेपः माधुदेयभक्कादेः स्थापनं सचित्तनिक्षेपः । सचित्तेनैव बौजपूरादिना पिधानं माधुदेयभनादेरेव स्थगन मचित्तपिधानम् । तथा परस्यात्मव्यतिरिक्तस्य व्यपदेश: परव्यपदेश: “परकीयमिदमन्नादिकं" इत्येवमदित्मावतः माधु- 15 समक्ष भणनं परव्यपदेशः। तथा मत्मरोऽमहनं साधुभि
चितस्य कोपकरणं " तेन रङ्गेणा याचितेन दत्तमहं तु किं ततोऽपि होनः” इत्यादिविकल्पो वा। सो ऽस्यास्तौति' ------------------- -------------------- ----- ----------------- - - - १ C विह।
२ C omits व्यपदेशः। ३ C omits साधुभिर्याचितस्य । ४ Comits अस्य ।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
धर्मबिन्दुः सटौकः। [सू० ४२एवममन्तोवि दमो जायद जानो य प पडद् कयावि । ता एत्थं बुद्धिमया अपमात्रो होइ कायब्बो ति ॥ ३ ॥
मांप्रतं सम्यक्का दिराणेष्वलन्धलाभाय लब्धपरिपालनाय च विशेषतः शिक्षामाह।
सामान्यचर्यास्य ॥४२॥
इति ॥ मामान्या प्रतिपनसम्यक्वादिगणानां सर्वेषां प्राणिनां माधारणा चासौ चर्या च चेष्टा सामान्यचर्या अस्य प्रतिपन्नविशेषग्टहस्थधर्मस्य जन्तोरिति ॥
कौदृशोत्याह। 10 समानधार्मिकमध्ये वासः॥४३॥
इति ॥ समानास्तुल्यममाचारतया सदृशा उपलक्षणत्वादधिकाश्च ते धार्मिकाचेति ममासः। तेषां मध्ये वामो ऽवस्थानम् । तत्र चायं गुणः। यदि कश्चित्तथाविधदर्शन
मोहोदयाद्धर्माच्यवते ततस्तं स्थिरीकरोति स्वयं वा प्रच्यवमानस्तैः 15 स्थिरी क्रियते । पद्यते च।
यद्यपि निर्गतभावस्तथाप्यसौ रक्ष्यते सनिरन्यैः । वेणुर्विक नमूलोऽपि वंशगहने महौं नेति ॥ १ ॥ तथा ।
वात्सल्य मेतेषु ॥४४॥
' B omits.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६]
टतीयोऽध्यायः ।
इति ॥ वात्मख्यमनपानताम्बलादिप्रदानग्लानावस्थाप्रतिजागरणादिना सत्करणमेतेषु माधर्मिकेषु कार्य तस्य प्रवचनमारत्वात् । उच्यते च ।
जिनशासनस्य मारो जीवदया निग्रहः कषायाणाम् । माधर्मिकवात्सल्यं भक्तिश्च तथा जिनेन्द्राणाम् ॥ १॥ तथा।
धर्मचिन्तया स्वपनम् ॥ ४५ ॥ इति ॥ धर्मचिन्तया धन्यास्ते वन्दनौयास्ते रस्त्रैलोक्यं पवित्रितम् ।
यैरेष भुवनक्लेशी काममलो विनिर्जितः ॥ १॥ 10 इत्यादिशुभभावनारूपया। स्वपनं निद्राङ्गीकारः । शुभभावनासप्तो हि तावन्तं कालमवस्थितशुभपरिणाम एव स्तभ्यत इति ॥
तथा ।
15
नमस्कारेणावबोधः ॥ ४६॥ इति ॥ नमस्कारेण मकलकल्याणपुरपरमश्रेष्ठिभिः परमेष्ठिभिरधिष्ठितेन "नमो अरिहन्ताणं" इत्यादिप्रतीतरूपेणावबोधो निद्रापरिहारः परमेष्ठिनमस्कारस्य महागुणत्वात्। पद्यते च ।
१ Comits the Sutra. ३ B रूपतया ।
२ Comits तैस् । 8 C अर० ।
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटौकः।
[ सू० ४७
एष पञ्चनमस्कारः सर्वपापप्रणाशनः । मङ्गलानां च सर्वेषां प्रथमं भवति मङ्गलम् ॥ १ ॥ तथा।
प्रयत्नकतावश्यकस्य विधिना चैत्यादिवन्दनम् ॥ 5 ४७॥
इति ॥ प्रयत्नेन प्रयत्नवता कृतान्यावश्यकानि मूचपुरीषोत्सर्गाङ्गप्रक्षालनशुद्धवस्त्रग्रहणादौनि येन म तथा तस्य । विधिना पुष्यादिपूजासंपादनमुद्रान्यमनादिना प्रसिद्धेन ।
चैत्यवन्दनं प्रसिद्धरूपमेव। श्रादिशब्दान्मातापित्रादिगुरु10 वन्दनञ्च । यथोक्तम् ।
चैत्यवन्दनतः सम्यक्छुभो भावः प्रजायते । तस्मात्कर्मक्षयः सर्वस्ततः कल्याणमनुते ॥ १॥ इत्यादि।
तथा।
सम्यक्प्रत्याख्यानक्रिया॥४८॥ 15 इति ॥ सम्यगिति क्रियाविशेषणम् । ततः सम्यग यथा
भवति तथा मानक्रोधानाभोगादिदोषपरिहारवशात्प्रत्याख्यानस्य मूलगुणगोचरस्योत्तरगुणगोचरस्य च क्रिया यहणरूपा। परिमितमावद्यासेवनेऽप्यपरिमितपरिहारेण प्रत्याख्यानस्य महागुणत्वात् । यथोकम् । १ B C •वश्यकादीनि । २ B C सर्वतः ।
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
तीयोऽध्यायः।
१२६
परिमितमुपभुनानो ह्यपरिमितमनन्तकं परिहरंथ । प्राप्नोति परलोके छपरिमितममन्तकं सौख्यम् ॥ १॥ इति । तथा ।
यथोचितं चैत्यगृहगमनम् ॥ ४६॥ इति ॥ यथोचितं यथायोग्यं चैत्यग्टहगमनं चैत्यग्रहे । जिनभवनलक्षणेऽईदिम्बवन्दनाय प्रत्याख्यानक्रियानन्तरमेव गमनमिति। दह द्विविधः श्रावको भवति, ऋद्धिमांस्तदितरश्च। तत्रर्द्धिमान राजादिरूपः, म सर्वस्व परिवारसमुदायेन ब्रजति। एवं हि तेन प्रवचनप्रभावना कृता भवति । तदितरोऽपि खकुटुम्बसंयोगेनैति समुदायकतानां कर्मणां भवान्तरे 10 समुदायेनैवोपभोगात् । तथा।
विधिनानुप्रवेशः॥ ५० ॥ इति ॥ विधिना विधानेन चैत्यग्रहे प्रवेशः कार्यः । अनुप्रवेशविधिश्चायम् । “मचित्ताणं दवाणं विउस्मरणयाए 16 अचित्ताणं दव्वाणं अविउस्मरणयाए एगमाडिएणं उत्तरासङ्गेणं चकल फासे अञ्जलिपग्गहेणं पणमो एगत्तौकरणेणं " ति ॥ तत्र च।
उचितोपचारकरणम् ॥ ५ ॥ इति ॥ उचितस्याईदिम्बानां योग्यस्योपचारस्य पुष्यधूपाद्य- 20 चनलक्षणस्य करणं विधानम् ॥
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
धर्मबिन्दः सटीकः।
[सू० ५२
ततः।
भावतः स्तवपाठः ॥५२॥ इति ॥ दरिद्रनिधिलाभादिसंतोषोपमानोपमेयाद्भावतो भावात्संतोषलक्षणात्स्तवानां गम्भौराभिधेयानां सतगुणोद्भावनाप्रधानानां नमस्कारस्तवलक्षणानां पाठः समुचितेन ध्वनिना समुच्चारणम ॥ ततः ।
चैत्यसाधुवन्दनम् ॥ ५३॥ इति ॥ चैत्यानामहदिम्बानामन्येषामपि भावात्प्रभृतीना10 माधूनां च व्याख्यानाद्यर्थमागतानां वन्दनीयानां वन्दनमभिष्टवनं
प्रणिपातदण्डकादिपाठक्रमेण द्वादशावर्तवन्दनादिना च प्रसिद्धरूपेणैवेति ॥
ततः।
गरुसमौपे प्रत्याख्यानाभिव्यक्तिः ॥ ५४॥ 15 इति ॥ तथाविधशुद्धममाचारमाधसमोपे प्रागेव ग्रहादौ
ग्टहीतस्य प्रत्याख्यानस्याभिव्यक्तिर्गुरोः माक्षिभावसंपादनाय प्रत्युच्चारणम् ॥
ततः।
जिनवचनश्रवणे नियोगः ॥ ५५ ॥ 20 इति ॥ संप्राप्तसम्यग्दर्शनादिः प्रतिदिनं माधुजनात्मामाचारौं
टणोतौति श्रावक इत्यन्वर्थसंपादनाय जिनवचनश्रवणे नियोगो नियमः कार्य इति ॥
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६]
टतीयोऽध्यायः।
ततः ।
सम्यक् तदर्थालोचनम् ॥ ५६ ॥ इति ॥ सम्यक् संदेहविपर्ययानध्यवसायपरिहारेणा तदर्थस्य वचनाभिधेयस्य पुनः पुनर्विमर्शनं । अन्यथा “वृथाश्रुतमचिन्तितम्" इति वचनान्न किंचिच्छ्रवणगुण: स्यादिति ॥
ततः ।
भागमैकपरता ॥ ५० ॥ इति ॥ श्रागमो जिनसिद्धान्तः स एवैको न पुनरन्यः कश्चित्सर्वक्रियासु परः प्रधानो यस्य म तथा तस्य भाव बागमैकपरता । सर्वक्रियाखागममेवैकं पुरस्कृत्य प्रवृत्तिरिति भाव इति ॥
ततः।
श्रुतशक्यपालनम् ॥ ५८॥ इति ॥ श्रुतस्यागमादुपलब्धस्य शक्यस्यानुष्ठातं पार्यमाणस्य पालनमनुशीलनं मामायिकपौषधादेरिति ॥
15
तथा।
अशक्ये भावप्रतिबन्धः ॥ ५ ॥ इति ॥ अशक्ये पालयितुमपार्यमाणे तथाविधशक्तिमामय्यभावात्माधुधर्माभ्यासादौ भावेनान्तःकरणेन प्रतिबन्ध
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
धर्मबिन्दुः सटौकः ।
[सू. ६०
अात्मनि नियोजनं तस्यापि तदनुष्ठानफलत्वात् यथोकम्नार्या यथान्यमकायास्तच भावे मदा स्थिते । तद्योगः पापबन्धाय तथा धर्मेऽपि दृश्यताम् ॥१॥
तद्योगः इत्यन्यप्रसकनारौव्यापारः स्वकुटुम्बपरिपालनादि5 रूप इति ॥ तथा।
तत्कर्टषु प्रशंसोपचारौ॥६॥ इति ॥ तत्कर्टष्वात्मानमपेक्ष्याशक्यानुष्ठान विधायिषु पुरुषसिंहेषु। प्रशंसोपचारौ प्रशंसा मुहुर्मुहुर्गुणोत्कीर्तनरूपा 10 उपचारश्च तदुचितानपानवमनादिना माहाय्यकरणमिति ॥ तथा ।
निपुणभावचिन्तनम् ॥ ६१ ॥ इति ॥ निपुणानामतिसूक्ष्मभावगम्यानां भावानां पदार्थानामुत्पादव्ययधौव्यखभावानां बन्धमोक्षादौनां वानुप्रेक्षणम् । 15 यथा।
अनादिनिधने द्रव्ये खपर्यायाः प्रतिक्षणम् ।
उन्मनन्ति निमज्जन्ति जलकल्लोलवजले ॥ १॥ तथा।
स्नेहाभ्यकारीरस्य रेणुना लिख्यते यथा गात्रम् । 20 रागद्वेषाक्तिनस्य कर्मबन्धो भवत्येवम् ॥ २ ॥ इत्यादौनि।
१ C निपुणानामिति निपुणामतिसूक्ष्म०; D P निपुणानामतिनिपुणामतिसूक्ष्म ।
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
टतीयोऽध्यायः।
१३३
तथा।
गुरुसमीपे प्रश्नः ॥६॥ इति ॥ यदा पुनर्निपुणं चिन्यमानोऽपि कश्चिद्भावोऽतिगम्भीरतया स्वयमेव निश्चेतं न पार्यते तदा गुरोः संविग्रस्य गौतार्थस्य च ममोपे प्रश्नो विशुद्धविधिपूर्वकं पर्यनुयोगः । कार्यः। यथा भगवत्रावबुद्धोऽयमर्थोऽस्माभिः कृतयत्नैरपि ततोऽस्माम्बोधयितुमर्हन्ति भगवन्त इति ॥ तथा ।
निर्णयावधारणम् ॥ ६३ ॥ इति ॥ निर्णयस्य निश्चयकारिणो वचनस्य गरुणा 10 निरूपितस्यावधारणं दत्तावधानतया ग्रहणम्। भणितं चान्यत्रापि ।
सम्मं वियारियव्वं अट्ठपयं भावणापहाणेण । विसए य वावियज्वं वहुसुयगुरुणो मयासाभो ॥ १ ॥ तथा।
ग्लानादिकार्याभियोगः ॥ ६४॥
15
इति ॥ ग्लानादौनां ग्लानबालवृद्धवागमग्रहणोद्यतमाघूर्णकादिलक्षणानां माधुमाधर्मिकाणां यानि कर्माणि प्रतिजागरौषधानपानवस्त्रप्रदामपुस्तकादिसमर्पणोपाश्रयनिरूपणदिलक्षणनि तेष्वभियोगो दत्तावधानता विधेयेति ॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
धर्मबिन्दुः सटौकः ।
[सू० ६५
तथा।
कृताकृतप्रत्युपेशा ॥६५॥ इति ॥ कृतानामकतानां च चैत्यकार्याणां ग्लानादिकार्याणां च प्रत्युपेक्षा निपुणाभोगविलोचनव्यापारेण गवेषणाम् । 5 तत्र कृतेषु करणाभावादकतकरणायोद्यमो विधेयः । अन्यथा निष्कलशक्तिक्षयप्रसङ्गादिति ॥ ततश्च ।
उचितवेलयागमनम् ॥ ६६ ॥ इति ॥ उचितवेलया हट्टव्यवहारराजसेवादिप्रस्तावलक्षणया 10 श्रागमनं चैत्यभवनाहरुसमीपादा ग्टहादाविति ॥
ततः।
धर्मप्रधानो व्यवहारः॥ ६७॥
इति ॥ “कुलक्रमागतं" इत्यादिसूत्रोकानुष्ठानरूपो व्यवहारः कार्यः॥
15
तथा।
द्रव्ये संतोषपरता ॥६८॥
इति ॥ द्रव्ये धनधान्यादौ विषये संतोषप्रधानता परिमितेनैव निर्वाहमात्रहेतुना द्रव्येण संतोषवता धार्मिकेणैव भवितव्यमित्यर्थः । असंतोषस्यासुखहेतुत्वात् । यदुच्यते ।
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
टतीयोऽध्यायः।
१३५
अत्यष्णात्मतादनादच्छिद्रामितवासमः । अपरप्रेव्यभावाच्च शेषमिच्छन्पतत्यधः ॥ १ ॥ इति ।
तथा।
संतोषामृतवतानां यत्सुखं शान्तचेतसाम् । कुतस्तद्धनलुब्धानामितश्चेतश्च धावताम् ॥ २ ॥ इति। B
तथा।
धर्मे धनबुद्धिः ॥ ६ ॥ इति ॥ धर्म श्रुतचारित्रात्मके मकलाभिलषिताविकालसिद्धिमूले धनबुद्धिर्मतिमतां धर्म एव धनमिति परिणामरूपा निरन्तरं निवेशनौयेति ॥
10
तथा ।
शासनोन्नतिकरणम् ॥ ७ ॥
इति ॥ शासनस्य निखिलहेयोपादेयभावाविर्भावनभास्करकल्पस्य जिननिरूपितवचनरूपस्य उन्नतिरुच्चैर्भावः तस्याः करणं सम्यग् न्यायव्यवहरणयथोचितजनविनयकरणदीना- 15 नाथाभ्युद्धरणसुविहितयतिपुरस्करणपरिशद्धशीलपालनजिनभवनविधापनयाचास्नानादिनानाविधोत्सवसंपादनादिभिरूपायैः। तस्थातिमहागुणत्वादिति । पद्यते च ।
कर्तव्या चोन्नतिः सत्यां शक्काविह नियोगतः । अवन्ध्यं कारणं ह्येषा तीर्थक्वन्नामकर्मणः ॥ १ ॥ इति। 20
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
धर्मबिन्दुः सटौकः।
[सू० ७१.
तथा । विभवोचितं विधिना क्षेचदानम् ॥ ७१ ॥
इति ॥ विभवोचितं स्खविभवानुमारेण विधिनानन्तरमेव निर्देक्ष्यमाणेन क्षेचेभ्यो निर्देष्यमाणेभ्य एव दानमनपानौषध5 वस्त्रपाबाधुचितवस्तुवितरणम् ॥
विधि क्षेत्रं च स्वयमेव निर्दिशन्नाह ।
सत्कारादिर्विधिनिःसङ्गता च ॥ ७२ ॥
इति ॥ सत्करणं सत्कारोऽभ्युत्थानासनप्रदानवन्दनरूपो विनयः, म आदिर्यस्य देशकालाराधनविशुद्धश्रद्धाविष्करण10 दानक्रमानुक्रमादेः कुशलानुष्ठानविशेषस्य म तथा। किमित्याह । विधिर्वर्तते। निःमङ्गता ऐहिकपारलौकिकफलाभिलापविकलतया सकललेगलेशाकलङ्कितमुक्तिमात्राभिसंधिता। चकारः समुच्चये ॥
वीतरागधर्मसाधवः क्षेचम् ॥ ७३ ॥ 15 इति॥ वीतरागस्य जिनस्य धर्म उक्रनिरुतस्तत्प्रधानाः
माधवो वीतरागधर्ममाधवः । क्षेत्रं दाना पात्रमिति । तस्य च विशेषशक्षणमिदम् ।
शान्तो दान्तो मुको जितेन्द्रियः सत्यवागभयदाता । प्रोक्रस्त्रिदण्डविरतो विधिग्रहीता भवति पाचम् ॥ १ ॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५]
टतीयोऽध्यायः ।
तथा।
दुःखितेधनुकम्पा यथाशक्ति द्रव्यतो भावतश्च ॥ ७४॥
इति ॥ दुःखितेषु भवान्तरोपात्तपापपाकोपहितातितीव्रक्लेशावेशेषु देहिष्वनुकम्पा कृपा कार्या। यथाशक्रि खमामर्थ्या- 5 नुरूपम् । द्रव्यतस्तथाविधग्रामादेः सकाशात् । भावतो भौषणभवभ्रमणवैराग्यसंपादनादिरूपात् । च समुच्चये। दुःखितानुकम्पा हि तदपकारत्वेन धर्मैकहेतः। यथोकम् ।
अन्योपकारकरणं धर्माय महीयसे च भवतीति । अधिगतपरमार्थानामविवादो वादिनामत्र ॥ १ इति। 10
तथा।
लोकापवादभौरुता ॥ ७५ ॥ इति ॥ लोकापवादात्मर्वजनापरागतक्षणागौरतात्यन्तभौतभावः । किमुक्त भवति । निपुणामत्या विचिन्य तथा तथोचितवृत्तिप्रधानतया सततमेव प्रवर्तितव्यं यथा यथा सकल- 15 ममौहितमिद्धिविधायिजनप्रियत्वमुज्जम्भते न पुनः कथंचिदपि जनापवादः तस्य मरणानिर्विशिष्यमाणत्वात्। तथा चावाचि । वचनीयमेव मरणं भवति कुलीनस्य लोकमध्येऽस्मिन् । मरणं तु कालपरिणतिरियं च जगतोऽपि मामान्या ॥१॥ 20
इति ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्म बिन्दुः सटौकः ।
[सू० ७५ .
तथा ।
गुरुलाघवापेक्षणम् ॥ ७६ ॥ इति ॥ मर्वप्रयोजनेषु धर्मार्थकामरूपेषु तत्तत्कालादिबलालोचनेन प्रारमिष्टेषु प्रथमत एव मतिमता गुरोभूयमो 5 गुणलाभपक्षस्य लघोश्च तदितररूपस्य दोषलाभपक्षस्य च भावो गरुलाघवं तस्य निपुणतया अपेक्षणमालोचनं कार्यमिति ॥ ततः किमित्याह ।
बहुगुणे प्रवृत्तिः॥ ७७॥ इति ॥ प्रायेण हि प्रयोजनानि गुणलाभमिश्राणि। ततो 10 बहुगुणे प्रयोजने प्रवृत्तिापारः । तथा चार्षम् ।
अप्पेण बहुमेसेज्जा एयं पण्डियलकवणं । सब्वास पडिसेवासु एयं अपयं विऊ ॥
तथा।
चैत्यादिपूजापुरःसरं भोजनम् ॥ ८॥ 15 इति ॥ प्राप्ते भोजनकाले चैत्यानामहविम्बलक्षणानामादि
शब्दात्माधमाधर्मिकाणां च पूजा पुष्यधपादिभिरनपानप्रदानादिभिश्चोपचरणं सा पुरःसरा यत्र तचैत्यादिपूजापुरःसरं भोजनमन्त्रोपजीवनम् । यतो ऽन्यत्रापि पयते ॥
जिनपूत्रोऽचियदाणं परियप संभालणा उचियकिच्चं । 20 ठाणववेमो य तहा पञ्चकडाणम्म संभरणं ॥ १ ॥
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
२]
टतीयोऽध्यायः। .
१३९
तथा।
तदन्वेव प्रत्याख्यानक्रिया ॥ ७९ ॥ इति ॥ तदन्वेव भोजनानन्तरमेव प्रत्याख्यानक्रिया द्विविधाद्याहारसंवरणरूपा ॥
तथा ।
शरीरस्थितौ प्रयत्नः॥८० ॥
इति ॥ शरीरस्थितावुचिताभ्यङ्गसंवाहनस्नानादिलक्षणायां यन पादरः। तथा च पद्यते ।
धर्मार्थकाममोक्षाणां शरीरं कारणं यतः। ततो यत्नेन तद्रक्ष्यं यथोर नुवर्तनः ॥ १ ॥ इति। 10
तथा ।
तदुत्तरकार्यचिन्ता ॥८१॥ इति ॥ तस्याः शरीरस्थितेरुत्तराण्युत्तरकालभावौनि यानि कार्याणि व्यवहारकरणादौनि तेषां चिन्ता ततिरूपा कार्यति ॥
तथा ।
15
कुशलभावना प्रबन्धः ॥८२॥ इति ॥ कुशलभावनायां
सर्वेऽपि सन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः ।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चित्पापमाचरेत् ॥ १ ॥ इत्यादिशुभचिन्तारूपायां प्रबन्धः प्रकर्षत्तिः ॥
20
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटीकः।
[सू० ८६ .
तथा ।
शिष्टचरितश्रवणम् ॥८६॥ इति ॥ शिष्टचरितानां “शिष्टचरितप्रशंसा" इति प्रथमाध्यायसूत्रोकलक्षणानां श्रवणं निरन्तरमाकर्णनम् । तच्छ्रवणे हि 5 तहताभिलाषभावान कदाचिलब्धगुणहानिः संपद्यत इति ॥ तथा ।
सान्थ्यविधिपालना ॥८४॥ इति ॥ मान्ध्यस्य सन्ध्याकालभवस्य विधेरनुष्ठानविशेषस्य दिनाष्टमभागभोजनाभ्यवहारसंकोचादिलक्षणस्य पालनानुसेवन10 मिति ॥
एमामेव विशेषत आह ।
यथोचितं तत्प्रतिपत्तिः ॥८५॥
इति ॥ यथासामर्थ्य तत्प्रतिपत्तिः मान्ध्यविधिप्रतिपत्तिरिति ॥ 15 कीदृशोत्याह ।
पूजापुरःसरं चैत्यादिवन्दनम् ॥८६॥ इति ॥ तत्कालोचितपूजापूर्वकं चैत्यवन्दनं ग्रहचैत्यचैत्यभवनयोः । श्रादिशब्दाद्यतिवन्दनं मातापिलवन्दनं च ॥
१ B एवमेव ।
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
६.]
टतीयोऽध्यायः।
तथा ।
साधुविश्रामणक्रिया ॥ ८७॥ इति ॥ माधनां निर्वाणराधनयोगमाधनप्रवृत्तानां पुरुपाणां स्वाध्यायध्यानाद्यनुष्ठाननिष्ठोपहितश्रमाणं तथाविधविश्रामकमाध्वभावे विश्रामणक्रिया विश्राम्यतां विश्राम लभ- 5 मानानां करणं विश्रामण मा चामौ क्रिया चेति समामः ॥ तथा ।
योगाभ्यासः॥८८॥ इति ॥ योगस्य सालम्बननिरालम्बनभेद भिन्नस्थाम्यासः पुनः पुनरनुशीलनम् । उनं च ।
मालम्बनो निरालम्बनश्च योगः परो द्विधा ज्ञेयः ।
जिनरूपध्यानं खल्वाधस्तत्तत्त्वगस्त्वपरः ॥ १ ॥ तत्तत्त्वगः इति निवृत्तजिनस्वरूपप्रतिबद्ध इति । तथा ।
नमस्कारादिचिन्तनम् ॥८६॥ 15 इति ॥ नमस्कारस्यादिशब्दात्तदन्यस्वाध्यायस्य च चिन्तनं भावनम् ॥
10
तथा ।
प्रशस्तभावक्रिया ॥१॥ इति ॥ तथा तथा क्रोधादिदोषविपाकपलोचनेन 20 प्रशस्तस्य प्रशंसनीयस्य भावस्थान्तःकरणस्वरूपस्य क्रिया करणम्। अन्यथा महादोषभावात् । यदुच्यते ।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
धर्मबिन्दुः सटौकः।
[सू०६१
5
10
नित्तरत्नमसंक्लिष्टमान्तरं धनमुच्यते ।
यस्य तन्मषितं दोषैस्तस्य शिष्टा विपत्तयः ॥ १ ॥ इति । तथा ।
भवस्थितिप्रेक्षणम् ॥ २१॥ इति ॥ भवस्थितेः संसाररूपस्य प्रेक्षणमवलोकनम् । यथा ।
यौवनं नगनदास्पदोपमं शारदाम्बुद विलासि जीवितम् । स्वप्नलब्धधनविभ्रमं धनं स्थावरं किमपि नास्ति तत्त्वतः ॥ १ ॥ विग्रहा गदभुजङ्गमालयाः संगमा विगमदोषदूषिताः। संपदोऽपि विपदा कटाक्षिता
नास्ति किंचिदनुपद्रवं स्फुटम् ॥ २ ॥ इत्यादौति । तदनु ।
वना ॥१२॥ इति ॥ तस्या भवस्थितेनैर्गुण्यभावना निःमारत्वचिन्तनम् । यथा । दूतः क्रोधो ग्रधः प्रकटयति पदं निजमितः श्टगाली तृष्णेयं वित्तवदना धावति पुरः । दूतः क्रूरः कामो विचरति पिशाचश्चिरमहो सभामं मंसारः क दूह पतितः स्थास्यति सुखम् ॥१॥
15
20
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४]
टतीयोऽध्यायः।
१४३
एतास्तावदसंशयं कुशदलप्रान्तोदबिन्दूपमा लक्ष्म्यो बन्धसमागमोऽपि न चिरस्थायौ खलपौतिवत् । यच्चान्यत्किल किंचिदस्ति निखिलं तच्छारदाम्भोधरछायावच्चलतां बिभर्ति यदतः खसी हितं चिन्यताम् ॥
२॥ इति । 5
तथा ।
अपवर्गालोचनम् ॥ ६॥
10
इति ॥ अपवर्गस्य मुक्करालोचनं सर्वगुणमयत्वेनोपादेयतया परिभावनम् । यथा ।
प्राप्ताः श्रियः मकलकामदघास्ततः किं दत्तं पदं शिरमि विद्विषतां ततः किम् । संपूरिता: प्रणयिनो विभवैस्ततः किं कल्यं भृतं तनुभृतां तनुभिस्ततः किम् ॥ १ ॥ तस्मादनन्तमजरं परमं प्रकाश
15 तच्चित्त चिन्तय किमेभिरसदिकल्पः । यस्यानुषङ्गिा इमे भुवनाधिपत्य
योगादयः कृपणजन्तुमता भवन्ति ॥९॥ तथा ।
श्रामण्यानुरागः ॥१४॥ इति ॥ श्रामण्ये शुद्धमाधुभाव अनुरागो विधेयः । यथा।
15
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
धर्मबिन्दुः सटीकः।
[सू० ६५
जैन मुनिव्रतमशेषभवात्तकर्मसंतानतानवकर स्वयमभ्युपेतः । कुयों तदुत्तरतरं च तपः कदाई
भोगेषु निःस्पृहतया परिमु कमङ्गः ॥ १ ॥ इति । 5 यथा ।
यथोचितं गुणद्धिः ॥ ५ ॥ इति ॥ यथोचितं यो यदा वर्धयितमुचितस्तस्य सम्यग्दर्शनादेर्गुणस्य दर्शनपतिमावतप्रतिमाभ्यासद्वारेण वृद्धिः
पुष्टौकरणं कार्या। 10 तथा ।
सत्त्वादिषु मैयादियोग इति ॥२६॥ इति ॥ सत्त्वेषु मामान्यत: सर्वजन्तुष्वादिशब्दाहुःखितसुखदोषदूषितेषु मैयादौनामाशयविशेषाणां योगो व्यापारः कार्यः ॥ भैयादिलक्षणं चेदम् । 16 परहितचिन्ता मैत्री परदुःखविनाशिनी तथा करुणा ।
परसुखतुष्टिर्मुदिता परदोषोपेक्षणमुपेक्षा ॥ इतिः परिसमाप्तौ ॥ ____ संप्रत्युपसंहरबाह।
विशेषतो गृहस्थस्य धर्म उक्तो जिनोत्तमैः । 20 एवं सद्भावनासारः परं चारिचकारणम् ॥१७॥
१ B omits from परं down to तद्भावनासारः in the Commentary.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
टतीयोऽध्यायः।
१४५
इति ॥ विशेषतः सामान्यग्टहस्थधर्मवैलक्षण्येन ग्रहस्थस्य ग्टहमेधिनो धर्म उको निरूपितो जिनोत्तभैरहनिः । एवमुकनौत्या। सद्भावनासारः परमपुरुषार्थानुकूलभावनाप्रधानो भावश्रावकधर्म इत्यर्थः । कीदृशोऽसावित्याह । परम् प्रबन्ध्यमिह भवान्तरे वा । चारित्रकारणं सर्वविरतिहेतुः ॥ ननु कथं परं चारित्रकारणमसावित्याशंक्याह । पदंपदेन मेधावी यथारोहति पर्वतम् । सम्यक् तथैव नियमाचौरश्चारिचपर्वतम् ॥ २८॥
इति ॥ इह पदं पदिकोच्यते । ततः पदेन पदेन यदारोहणं तनिपातनात् पदंपदेन इत्युच्यते। ततः पदंपदेन 10 मेधावी बुद्धिमान् । यथा इति दृष्टान्तार्थः । श्रारोहत्याक्रामति पर्वतमुन्नयन्तादिकं मम्यक् इस्तपादादिशरीरावयवभङ्गाभावेन । तथैव तेनैव प्रकारेण नियमादवण्यतया धौरो निःकलङ्कानुपालितश्रमणोपासकसमाचारश्चरित्रपर्वतं मर्वविरतिमहाशैलमिति ॥
नन्वेतदपि कथमित्यमित्याह । स्तोकान्गुणान्समाराध्य बहूनामपि जायते। यस्मादाराधनायोग्यस्तस्मादादावयं मतः॥६॥
इति ॥ स्तोकांस्तुच्छान् गुणान् श्रमणोपासकावस्थोचितान् समाराध्य पालयित्वा बहना सश्रमणोचितगणानाम् । स्तोका- 20
16
10
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
धर्मबिन्दुः सटौकः।
[सू ६६]
नामाराधनायोग्यो जात एवेत्यपिशब्दार्थः । जायते भवति । यस्मात्कारणात् आराधनायोग्यः परिपालनोचितः अविकलाल्पगुणराधनाबलप्रलौनबहुगुणस्लाभबाधककर्मकलकत्वेन नहुणलाभमामीभावात् तस्मात्कारणत् श्रादौ प्रथमत 5 एवायमनन्तरप्रोको ग्रहस्थधर्मो मतः सुधियां संमत इति । पुरुषविशेषापेक्षोऽयं न्यायः अन्यथा तथाविधाध्यवसायसामर्थ्यादत एवाबलोभूतचारित्रमोहाना स्थलभद्रादीनामेतकममन्तरेणापि परिशुद्धसर्वविरतिलाभस्य शास्त्रेषु श्रूयमाणत्वात् ॥
इति श्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचितायां धर्मबिन्दुवृत्तौ विशेषतो ग्रहस्थधर्मविधिस्तृतीयोऽध्यायः समाप्तः ॥ ३ ॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतर्थोऽध्यायः ।
व्याख्यातस्ततीयोऽध्यायः । माम्प्रतं चतुर्थ श्रारभ्यते । तस्य चेदमादिसूत्रम् ।
एवं विधिसमायुक्तः सेवमानो गृहाश्रमम् ।
चारित्रमोहनौयेन मुच्यते पापकर्मणा ॥१॥ इति ॥ एवमुक्ररूपेण विधिना सामान्यतो विशेषतश्च । ग्रहस्थधर्मलक्षणेन समायुक्तः संपन्नः मेवमानोऽनुशीलयन् ग्रहाश्रमं ग्रहवासम् । किमित्याह । चारित्रमोहनौयेन प्रतीतरूपेण मुच्यते परित्यज्यते पापकर्मणा पापकृत्यात्मकेन ॥ एतदपि कथमित्याह ।
सदाचाराधनायोगादावशुद्धेर्नियोगतः। 10 उपायसंप्ररत्तेश्च सम्यक्चारिचरागतः ॥२॥
इति ॥ मन् प्रकलङ्कितो य प्राजाराधनायोगो यतिधर्माभ्यामामहेनादौ श्रावकधर्मोऽभ्यसनीय इत्येवंलक्षणो जिनोपदेशसंबन्धः तस्मात् । यका भावशुद्धिर्मनोनिर्मलता तस्या नियोगतोऽवश्यतया। तथोपायसंप्रवृत्तेश्वोपायेन शुद्ध- 15
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
धर्मबिन्दुः सटौकः ।
[सू० ३
हेत्वङ्गीकरणरूपेण प्रवृत्तेश्चेष्टनात्। चकारी हेत्यन्तरममुच्चये। इयमपि कुत इत्याह । सम्यक् चारिचरागतः निर्व्याज चारित्राभिलाषात् । इदमुकं भवति। मदाजाराधनायोगाद्यका भावशुद्धिर्या पर सम्यक्चारित्ररागत उपाय5 संप्रवृत्तिरणुप्रतादिपालनरूपा ताभ्यामुभान्यामपि हेतुभ्यां चारित्रमोहनौयेन मुच्यते न पुनरन्यथेति ।
पाह। इदमपि कथं सिद्धम् । यत्थं चारित्रमोहनौयेन मुच्यते ततः परिपूर्णप्रत्याख्यानभाग्भवतीत्याशंक्याह ।
विशुद्धं सदनुष्ठानं स्तोकमप्यतां मतम् । 10 तत्त्वेन तेन च प्रत्याख्यानं ज्ञात्वा सुबवपि॥३॥
इति ॥ विरुद्धं निरतिकारम् अत एव मत्सुन्दरम् अनुष्ठानं स्थलप्राणातिपातविरमणादि। स्तोकमप्यन्यतमैकभङ्गकप्रतिपत्त्याल्पम् । बहु तावन्मतमेवेत्यपिशब्दार्थः ।
अर्हतां पारगतानां मतमभौष्टम् । कथमित्याह । तत्त्वेन 15 तात्त्विकखरूपतया । न पुनरतिचारकानुष्यदूषितं बहप्यनुष्ठान
सुन्दरं मतम् । तेन च तेन पुनर्विशद्धेनानुष्ठानेन करणभूतेम म्तोकेनापि कालेन प्रत्याख्यानमाश्रवद्वार निरोधलक्षणं ज्ञात्वा गुरुमूले श्रुतधर्मतया सम्यगवबुध्य प्रत्याख्यानस्य फलं
१ B C omit.
२ B C .त्रानुरागतः। ३ B C omit उभाभ्याम् ।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थोऽध्यायः।
१४६
हेतं च सुबकपि सर्वपापस्थानविषयतया भूयिष्ठमपि करोति इति गम्यते । स्तोकं तावदनुष्ठानं संपनमेवेत्यपिशब्दार्थः। प्रथमभिप्राय: । स्तोकादप्यनुष्ठानादत्यन्तविशुद्धात्मकाशात्कालेन प्रत्याख्यानस्वरूपादिज्ञातभूयिष्ठमपि प्रत्याख्यानं संपद्यत इति ॥
इति विशेषतो गृहस्थधर्म उक्तः। सांप्रतं यतिधर्मावसर इति यतिमनुवर्णयिष्यामः ॥४॥
इति ॥ प्रतीतार्थमेव । यत्यनुवर्णनमेवाह ।
अोऽहंसमोपे विधिप्रबजितो यतिः ॥५॥ इति । अहः प्रव्रज्या वक्ष्यमाणा एव । अहस्य 10 प्रव्रज्यादानयोग्यस्य वक्ष्यमाणगुणस्यैव गुरोः समीपे पार्श्व विधिना वक्ष्यमाणेनैव प्रबजितो रहौतदौक्षो यतिर्मुनिरित्युच्यत इति ॥
यथोद्देशं निर्देश इति न्यायाप्रव्रज्या ईमेवाभिधित्मराह ।
अथ प्रव्रज्याईः। आर्यदेशोत्यत्रो विशिष्टजाति- 15 कुलान्वितः क्षीणप्रायकर्ममलः। सत एव विमलबुद्धिः । दुर्लभं मानुष्यं जन्ममरणनिमित्तं संपदश्चपला विषया दुःखहेतवः संयोगे वियोगः प्रति
१Comits.
२ B C omit सकाशात् ।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
धर्म बिन्दुः सटीकः । [सू०६क्षणं मरणं दारुणो विपाक इत्यवगतसंसारनैर्गुण्यः। तत एव तहिरक्तः प्रतनुकषायोऽल्पहास्यादिः कृतज्ञो विनौतः प्रागपि राजामान्यपौरजनबहमतोऽद्रोहकारी कल्याणाङ्गः श्राद्धः स्थिरः 5 समुपसंपन्नश्च ॥६॥
इति ॥ एतत्सर्वं सुगमम् । परम् अथ इत्यानन्तर्यार्थः । प्रव्रजनं पापेभ्यः प्रकर्षण शुद्धचरणयोगेषु व्रजनं गमनं प्रव्रज्या तस्या अहो योग्यः प्रव्रज्या: जौवः । कीदृश
इत्याह । आर्यदेशोत्पन्नः मगधाद्यर्धषड्विंशतिमण्डलमध्य10 लब्धजन्मा। तथा विशिष्टजातिकुलान्वितः विशुद्धवैवाह्य
चतुर्वर्णान्तर्गतमावपिन पक्षरूपजातिकुलमंपन्नः। तथा चौणप्रायकर्ममनः चौणप्राय उत्मन्नप्रायः कर्ममलो जानावरणमोहनौयादिरूपो यस्य स तथा। तथा तत एव
विमलबुद्धिः यत एव चौणप्रायकर्ममलः तत एव हेतो15 विमलबुद्धिनिर्मलीमसमतिः प्रतिक्षणं मरणम् इति समयप्रसिद्धावधिमरणापेक्षयेति । पद्यते च ।
यामेव रात्रि प्रथमामुपैति गर्भ वमत्यै नरवीर लोकः । ततः प्रमृत्यस्खलितप्रयाण:
स प्रत्यहं मृत्युममोपमेति ॥ १ ॥ __ नरवीर इति व्यासेन युधिष्ठिरस्य संबोधनमिति ।
20
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थोऽध्यायः।
C
दारुणो विपाकः मरणस्यैव इति गम्यते सर्वाभावकारित्वात्तस्येति। प्रागपि इति प्रव्रज्याप्रतिपत्तिपूर्वकाल एवेति । स्थिर इति प्रारब्धकार्यस्थापान्तराल एव न परित्यागकारौ। ममुपसंपन्नः इति सम् इति सम्यग्वत्त्या सर्वथात्मसमर्पणरूपया उपमंपन्नः सामीप्यमागत इति ॥
इत्थं प्रव्रज्याईमभिधाय प्रव्राजकमाह ।
गुरुपदार्ह स्त्वित्थंभूत एव । विधिप्रतिपन्नप्रव्रज्यः समुपासितगुरुकुलः अस्खलितशीलः सम्यगधौतागमः तत एव विमलतरबोधात्तत्ववेदी उपशान्तः प्रवचनवत्सलः सत्त्वहितरतः पादेयः अनु. वर्तकः गम्भीरः अविषादी उपशमलब्ध्यादिसंपन्द्र प्रवचनार्थवक्ता स्वगुर्वतुज्ञातगुरुपदश्चेति ॥७॥
इति ॥ गुरुपदार्हः प्रव्राजकपदयोग्यः। तुः पूर्वस्माविशेषणार्थः । इत्थंभूत एव प्रव्रज्यागुणयुक्त एव मन् न पुनरन्यादृशोऽपि तस्य स्वयं निर्गुणत्वेन प्रव्राज्यबीजगुण- 15 बीज निक्षेपकरणायोगात्। किमित्याह विधिप्रतिपनप्रव्रज्यः वक्ष्यमाणक्रमाधिगतदीक्षः। ममुपामितगुरुकुलः विधिवदाराधितगुरुपरिवारभावः। अवलितशीलः प्रवज्याप्रतिपत्तिप्रमत्येवाखण्डितव्रतः । सम्यगधौतागमः सूत्रार्थोभयज्ञान
१ B C omit.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
धर्मबिन्दुः सटीकः ।
[सू० ७
5
क्रियादिगुणभाजो गुरोरासेवनेनाधिगतपारगतगदितागमरहस्यः । यतः पद्यते ।
तित्थे सुत्तत्थाणं गहणं विहिणा उ तत्य तित्यमिदम् । उभयन चेव गुरू विही उ विणयादो चित्तो ॥ १ ॥ उभयनवि य किरियापरो दढं पवयणाणुरागी य ।
मसमयपरूवगो परिणामो य पन्नो य अञ्चत्थं ति ॥ २ ॥ तत एव विमलतरबोधात्तत्त्ववेदी' तत एव सम्यगधौतागमत्वादेव हेतोर्यो विमलतरो बोधः शेषान् सम्यगधौता
गमानपेक्ष्य स्फुटतरः प्रज्ञोन्मौलः तस्मात्मकाशात्तत्त्ववेदी 10 जौवादिवस्तुविज्ञाता। उपशान्तः मनोवाकायविकारविकल: प्रवचनवत्मनः यथानुरूपं साधुसाध्वीश्रावकश्राविकारूपचतुर्वर्णश्रमणमाहवात्सल्यविधायौ मत्त्वहितरतः तत्तच्चित्रोपायोपादानेन मामान्येन सर्वसत्त्वप्रियकरणपरायणः । श्रादेयः
परेषां याह्यवचनचेष्टः अनुवर्तकः चित्रस्वभावानां प्राणिनां 15 गुणान्तराधानधियानुवृत्तिमौलः गम्भीरः रोषतोषाद्यवस्थाया
मप्यलब्धमध्यः अविषादौ न परोषहाद्यभिभूतः कायसंरक्षणदौ न दैन्यमुपयाति । उपशमलब्ध्यादिसंपन्नः उपशमलन्धिः परमुपशमयितुं मामर्थ्यलक्षणा । श्रादिशब्दादुप
करणलब्धिः स्थिरहस्तलधिश्च ग्टह्यते । ततस्ताभिः संपन्नः 20 समन्धितः । प्रवचनार्थवका यथावस्थितागमार्थप्रज्ञापकः
१ B C omit the entire pratika.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थोऽध्यायः।
खगुर्वनुज्ञातगुरुपदः स्वगुरुणा स्वगच्छनायकनानुज्ञातगुरुपदः समारोपिताचार्यपदवौकः। चकारी विशेषणममुच्चये। इतिशब्दो गुरुगुणेयत्तासूचकः। पत्र षोडश प्रश्नध्याईगुणाः पञ्चदश पुनर्गुरुगुणा निरूपिता इति । उत्सर्गपचवायम् ॥ अथात्रैवापवादमाह।
पादार्धगुण होनौ मध्यमावरौ ॥८॥ इति ॥ पादेन चतुर्थभागेनार्धन च प्रतीतरूपेण प्रस्तुतगुणानां होनौ न्यनौ प्रवाव्यप्रव्राजको मध्यमावरौ मध्यमजघन्यौ क्रमेण योग्यौ स्यातामिति ॥
10 अथैतस्मिन्नेवार्थ परतौर्थिकमतानि दश स्वमतं चोपदर्शयितुमिच्छ: “नियम एवायमिति वायुः” इत्यादिकं "भवन्ति वल्पा अप्यमाधारणगणा: कल्याणोत्कर्षमाधकाः" इत्येतत्पर्यन्तं सूत्रकदम्बकमाह ।
नियम एवायमिति वायुः ॥६॥ इति । नियम एवावश्यंभाव एवायं यदुत परिपूर्णगुणो योग्यो नापरः पादप्रमाणादिहीनगुण: स्थादित्येवं वायुर्वायुनामा प्रवादिविशेषः। प्राह इति सर्वत्र क्रिया गम्यते ॥
15
१ B C D P omit तु।
२ B C D omit असाधारणं ।
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
धर्मबिन्दुः सटीकः।
[सू० १०
कुत इत्याह।
समग्रगुणसाध्यस्य तदर्धभावेऽपि तत्सियसंभवात् ॥१०॥
इति ॥ समयगुणमाध्यस्य कारणरूपममस्तगुणनिष्याद्यस्य 5 कार्यस्य तदर्धभावेऽपि तेषां गुणानामर्धभाव उपलक्षणवात्पादहीनभावे च तत्सियसंभवात् तस्मागणार्धात्पादोनगुणभावाद्दा या सिद्धिः निष्पत्तिः तस्याः असंभवादघट्टनात् अन्यथा कार्यकारणव्यवस्थोपरमः प्रसज्यत इति ॥
नैतदेवमिति वाल्मीकिः ॥११॥ 10 इति ॥ न नैवैतद्वायनमित्येतत्याह वाल्मौकिर्वल्मौकोद्भव
कृषिविशेषः ।
कुत इत्याह । निगुणस्य कचित्तगुणभावोपपत्तेः ॥ १२ ॥
इति ॥ निर्गुणस्य मतो जीवस्य कथंचित्केनापि प्रकारेण 15 खगतयोग्यताविशेषलक्षणेन प्रथमं तगणभावोपपत्तेस्तेषां
समग्राणां प्रवान्यगुणानां प्रव्राजकगणानां वा भावोपपत्तेघटनासंभवात् । तथाहि यथा निर्गुणोऽपि सन् जन्तुविशिष्ट कार्य हेतून प्रथमं गुणान् लभते तथा यदि तद्गुणाभावेऽपि कथंचिदिशिष्टमेव कार्य लस्यते तदा को नाम
१ B C omit.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५]
चतुर्थोऽध्यायः ।
विरोधः स्यात् । दृश्यते च दरिद्रस्यापि कस्यचिदकस्मादेव राज्यादिविभूतिलाभ इति ॥
अकारणमेतदिति व्यासः ॥ १३ ॥ इति ॥ अकारणमप्रयोजकं निष्फलमित्यर्थः । एतद्वाल्लौकिनिरूपितं वाक्यम् । इत्येतते व्यामः कृष्णद्वैपायनः ॥ 5
कुत इत्याह ।
गुणमाषासिौ गुणान्तरभावनियमाभावात् ॥ १४ ॥
इति ॥ गुणमात्रस्य स्वाभाविकस्य तुच्छस्थापि गुणस्य प्रथममसिद्धौ सत्यां गुणान्तरस्यान्यस्य गुणविशेषस्य भाव 10 उत्पादो गुणान्तरभावः तम्य नियमादवश्यतयाभावादमत्त्वात् । स्वानुरूपकारणपूर्वको हि कार्यव्यवहारः । यतः पद्यते ।
नाकारणं भवेत्कार्य नान्यकारणकारणम् ।
अन्यथा न व्यवस्था स्यात्कार्यकारणयोः क्वचित् ॥ १॥ नान्यकारणकारणम् इति न नैवान्यस्यात्मव्यतिरिकस्य कारणा- 15 मन्यकारणम् अन्यकारणं कारणं यस्य तत्तथा । पटादेः कारणं सूत्रपिण्डादि घटादेः कारणं न भवतीति भावः ॥
नैतदेवमिति सम्राट् ॥ १५ ॥ इति ॥ नैतदेवमिति प्राम्वत् । सम्राट राजर्षिविशेषः प्राह ॥
20
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
धर्मविन्दुः सटीकः।
[सू० १६
कुत इत्याह ।
संभवादेव श्रेयवसिद्धेः ॥ १६ ॥ इति ॥ संभवादेव योग्यत्वादेव' न पुनर्गुणमात्रादेव केवलात्मभवविकलात् । श्रेयस्वमिद्धेः सर्वप्रयोजनानां श्रेयो5 भावनिष्पत्तेः । इदमुकं भवति । गुणमात्रे सत्यपि यावदद्यापि प्रव्राज्यादि वो विवक्षितं कार्य प्रति योग्यता न लभते न तावत्तत्तेनारब्धमपि सिध्यति अनधिकारित्वात्तस्य अनधिकारिणश्च सर्वत्र कार्य प्रतिषिद्धत्वात् ।
अतो योग्यतेव सर्वकार्याणां श्रेयोभावसंपादिकेति । 10 यत्किंचिदेतदिति नारदः ॥ १७॥
इति ॥ यत्किंचिन्न किंचिदित्यर्थः । एतत्सम्राडकम् इति नारदो वति ॥
कुत इत्याह ।
गुणमाचागुणान्तरभावेऽप्युत्कर्षायोगात् ॥ १८ ॥ 15 इति ॥ गुणमात्राद्योग्यतामात्ररूपात् गुणान्तरस्य तथाविधस्य भावेऽप्युत्कर्षायोगादुल्लष्टानां गुणानामसंभवात् । अन्यथा योग्यतामाचम्य प्रायेण सर्वप्राणिनां संभवादत्कृष्टगुणप्रसङ्गन न कश्चित्मामान्यगुणः स्यात् । अतो विशिष्टैव योग्यता गुणोत्कर्षमाधिकेति मिद्धमिति ॥ १ C adds न पुनर्गुणत्वादेव । २ B D विवक्षितकार्य ।
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१]
चतुर्थोऽध्यायः ।
१५७
सोऽप्येवमेव भवतीति वसुः ॥ १६ ॥
इति ॥ मोऽपि गुणोत्कर्षः किं पुनर्गुणमात्राद्गुणान्तरमिद्धिरित्यपिशब्दार्थः । एवमेव पूर्वगणानामुत्तरगुणारम्भकत्वेन भवति निष्पद्यते निर्बोजस्य कस्यचित्कार्यस्य कदाचिदण्यभावात् । इत्येतहसुः समयप्रसिद्धो राजविशेषो । निगदति । एष च मनाग व्यासमतानुसारौति ॥
अयुक्त कार्षापणधनस्य तदन्यविटपनेऽपि कोटिव्यवहारारोपणमिति क्षौरकदम्बकः ॥ २० ॥
इति ॥ अयुक्त मघटमानकम् कार्षापणाधनस्यातिजघन्यरूपकविशेषसर्वस्वस्य व्यवहारिणो लोकस्य तदन्यविटपने- 10 ऽपि तस्मात्कार्षापणादन्येषां कार्षापणादीनां विटपन उपाजने किं पुनस्तदन्याविटपन इत्यपिशब्दार्थः । कोटिव्यवहारारोपणं कोटिप्रमाणानां दौनारादीनां व्यवहारे पात्मन अारोपणमिति । यतोऽतिबद्धकालमाध्योऽयं यवहारः न च तावन्तं कालं व्यवहारिणां जीवितं संभाव्यते। एवं 15 च चौरकदम्बनारदयोर्न कश्चिन्मतभेदो यदि परं वचनकृत एवेति ॥
न दोषो योग्यतायामिति विश्वः ॥ २१ ॥
इति ॥ न नैव दोषोऽघटनालक्षणः कश्चिद्योग्यतायां
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
धर्मबिन्दुः सटौकः ।
[सू० २२
कार्षापणाधनस्यापि तथाविधभाग्योदयात्प्रतिदिनं शतगणसहस्रगुणादिकार्षापणोपार्जनेन कोटिव्यहारारोपणोचितत्वलक्षणायाम् । श्रूयन्ते च केचित्पूर्व तुच्छव्यवहारा अपि तथाविधभाग्यवशेन स्वल्पेनैव कालेन कोटिव्यवहारमारूढाः । 5 इत्येतद्विश्वो विश्वनामा प्रवादौ प्राहेति । अयं च मनाक् सम्राण्मतमनुसरतौति ॥
अन्यतरवैकल्येऽपि गुणबाहुल्यमेव सा तत्त्वत इति सुरगुरुः ॥ २२॥
इति ॥ अन्यतरस्य कस्यचिद्गणस्य वैकल्येऽपि किं पुन10 रवैकल्य इत्यपिशब्दार्थः । गुणबाहुल्यमेव गुणभूयस्वमेव ।
मा पूर्वसूत्रमूचिता योग्यता तत्त्वतः परमार्थवृत्त्या प्रवर्त्तते श्रतो न पादगुणहीनादिचिन्ता कार्या । इत्येतत्सुरगुरुलहस्पतिरुवाचेति ॥
सर्वमुपपन्नमिति सिद्धसेनः ॥ २३॥
15 इति ॥ ममस्तेष्वपि धर्मार्थकाममोक्षव्यवहारेषु पुरुषपराक्रममाध्येषु विषये यद्यद् उपपन्नं घटमानं निमित्ततया बुद्धिमद्भिरुत्प्रेक्ष्यते तत्सर्वमखिलम् । मा इत्यनुवर्तते । उपपन्नत्वस्य योग्यताया अभिनत्वात् । इति मिद्धसेनो नौतिकारः शास्त्ररूद्विषो जगाद ॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५)
चतुर्थोऽध्यायः ।
१५८
इत्थं दशपरतौर्थिकमतान्युपदर्य स्वमतमुपदर्शयन्नाह ।
भवन्ति त्वल्पा अप्यसाधारणगुणाः कल्याणोत्कर्षसाधकाः ॥ २४॥
इति ॥ भवन्ति न न भवन्ति । तुः पूर्वमतेभ्योऽस्य वैशिष्ट्यख्यापनार्थः । अल्या अपि परिमिता अपि किं । पुनरनल्या इत्यपिशब्दार्थः । गुणा पार्यदेशोत्पबतादयोऽसाधारणा: सामान्यमानवेष्वसं भवन्तः कल्याणोत्कर्षमाधकाः प्रवज्याद्युल्टष्ट कल्याणनिष्पादकाः असाधारणगुणानां नियमादितरगुणाकर्षणाबन्ध्यकारणत्वात्। इति युक्रमुक्रमादौ यदुत पादार्धगुणहीनो मध्यमावरौ योग्याविति । अत्र वायु- 10 वाल्मौकिव्यासनम्राडनारदवसुचौरकदम्बमतानां कस्यचित्केनापि संवादेऽप्यन्यतरेण निराक्रियमाणत्वादनादरणीयतैव । विश्वसुरगुरुमिद्धसेनमतेषु . च यद्यसाधारणगुणानादरणेन योग्यताङ्गीक्रियते तदा न सम्यक् तस्याः परिपूर्णकार्यामाधकत्वात् । अथान्यथा तदास्मन्मतानुवाद एव तैः शब्दान्तरेण 15 कृतः स्यात् न पुनः खमतस्थापनं किंचिदिति । इत्युको प्रव्राज्यप्रव्राजको ॥
अधुना प्रव्रज्यादानविधिमभिधित्मुराह । उपस्थितस्य प्रश्नाचारकथनपरोक्षादिविधिः॥२५॥
इति ॥ उपस्थितस्य स्वयं प्रव्रज्यां ग्रहोतं समीपमागतस्य 20 प्रश्नवाचारकथनं च परीक्षा च प्रश्नाचारकथनपरौचाः । ता
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटीकः ।
[सू० २५
त्रादिर्यस्य म तथा । धादिशब्दात्कण्ठतः सामायिकादिसूत्रप्रदानतथाविधानुष्ठानाभ्यासग्रहः। विधिः क्रमः प्रव्रज्याप्रदाने पूर्वसूत्रसूचित एषः । इदमुकं भवति । मद्धर्मकथाक्षिप्ततया प्रव्रज्याभिमुख्यमागतो भव्यजन्तः पृच्छनौयः । 5 यथा को वम त्वं किं निमित्तं वा प्रव्रजमि । ततो यद्यमौ कुलपुत्रकस्तगरानगरादिसुन्दरक्षेत्रोत्पन्नः सर्वाभोद्भवभवव्याधिक्षयनिमित्तमेव अहं भगवन् प्रबजितमुद्यतः इत्युत्तरं कुरुते तदासौ प्रश्नशुद्धः। ततोऽस्य दरनुचरा
प्रव्रन्या । कापुरुषाणाम् प्रारम्भनिवृत्तानां पुनरिह परभवे 10 च परमार कल्याणलाभः। तथा यथैव जिनानामाज्ञा
सम्यगाराधिता मोक्षफला तथैव विराधिता संमारफलदुःखदायिनौ तथा यथा कुष्ठादिव्याधिमान् क्रियां प्राप्तकालां प्रतिपद्यापथ्यमासेव्यमानोऽप्रवृत्तादधिक शौघ्रं च विनाश
माप्नोति। एवमेव भावक्रियां संयमरूपां कर्मव्याधिक्षयनिमित्तं 15 प्रपद्य पवादसंयमापथ्य सेवौ प्रधिकं कर्म समुपार्जयतीति ।
एवं तस्य माध्वाचार: कथनीय इति । एवं कथितेऽपि माध्वाचारे निपुणमसौ परीक्षणीयः । यतः
अमत्याः सत्यसंकाशाः सत्याश्चामत्यमनिभाः । दृश्यन्ते विविधा भावास्तस्माद्युक्त परीक्षणम् ॥ १ ॥
१ DP पूर्वसूचित। ३ B परम।
२ B omits भव । 8 B प्ररत्तादिकं ।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८]
चतुर्थोऽध्यायः।
अतथ्यान्यपि तथ्यानि दर्शयन्यतिकौशलाः । चित्रे निनोन्नतानौव चित्रकर्मविदो जनाः ॥ २ ॥ परीक्षा च सम्यक्त्वज्ञानचारित्रपरिणतिविषया तैस्तैरुपायैविधेया। परीक्षाकालच प्रायतः षण्मासाः। तथाविधपात्रापेक्षया त्वल्पो बहुश्च स्यात् । तथा सामायिकसूत्र- 5 मकृतोपधानस्यापि कण्ठतो वितरणीयम् । अन्यदपि सूत्र पात्रतामपेक्ष्याध्यापयितव्यम् ।
तथा ।
गुरुजनाद्यनुज्ञा ॥ २६ ॥ इति ॥ गुरुजनो मातापित्रादिलक्षणः । श्रादि- 10 शब्दाभगिनीभार्या दिशेषसंबन्धिलोकपरिग्रहः। तस्यानुज्ञा प्रव्रज त्वम् इत्यनुमतिरूपा। विधिरित्यनुवर्तते। यदा पुनरसौ तत्तदपायतोऽनुज्ञापितोऽपि न मुञ्चति तदा यदिधेयं तदाह ।
तथा तथोपधायोगः ॥ २७ ॥ इति ॥ तथा तथा तेन तेन प्रकारेण सर्वथा परैरनुप- 15 लक्ष्यमाणेनोपधायोगो मायायाः प्रयोजनम् । कथमित्याह ।
दुःस्वप्नादिकथनम् ॥ २८॥ इति ॥ दुःस्वप्नस्य खरोष्ट्रमहिषाद्यारोहणादिदर्शनरूपस्य । अादिशब्दान्मादमण्डलादिविपरौतालोकनादिग्रहः। तस्य कथनं 20 गुर्वादिनिवेदनमिति ।
II
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटीकः ।
[सू० २६
तथा।
विपर्ययलिङ्गसेवा ॥ २६ ॥ इति ॥ विपर्ययः प्रकृतिविपरीतभावः । स एव मरणसूचकत्वालिङ्ग तस्य सेवा निषेवणं कार्य येन स गुर्वादिजनः सन्निहितमृत्युरयं इत्यवबुध्य प्रव्रज्यामनुजानौत इति विपर्ययलिङ्गानि ॥ तेषु स्वयमेवाबुध्यमानेषु किं कृत्यमित्याह ।
दैवज्ञैस्तथा तथा निवेदनम् ॥ ३० ॥
इति ॥ दैवज्ञेनिमित्तशास्त्रपाठकैस्तथा तथा तेन तेन 10 निमित्तशास्त्रपाठादिरूपेणोपायेन निवेदनं गुर्वादिजनस्य ज्ञापन विपर्ययलिङ्गानामेव कार्यमिति ॥
नन्वेवं माया विनः प्रव्रज्याप्रतिपत्तावपि को गुण: स्थादित्याशंक्याह ।
न धर्म माया ॥ ३१ ॥ 16 इति ॥ न नैव धर्म साध्ये माया क्रियमाणा माया वञ्चना भवति परमार्थतोऽमायात्वात्तस्याः ॥ एतदपि कुत इत्याह ।
उभयहितमेतत् ॥ ३२॥ इति ॥ उभयस्य स्वस्य गुर्वादिजनस्य च हितं श्रेयोरूप20 मेतदेवं प्रव्रज्या विधौ मायाकरणम् । एतत्फलभूतायाः प्रव्रज्यायाः
खपरोपकारकत्वात् । पयते च ।
IIB
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४]
चतुर्थोऽध्यायः।
१६२
अमायोऽपि हि भावेन माय्येव तु भवेत्कचित् ।
पश्येत्वपरयोर्यत्र सानुबन्धं हितोदयम् ॥ १ ॥ इति । अथेत्थमपि कृते तं विना गुर्वादिजनो निर्वाहमलभमानो न तं प्रव्रज्यार्थमनुजानौते तदा किं विधेयमित्याशंक्याह ।
lo
यथाशक्ति सौविहित्यापादनम् ॥ ३३॥ इति ॥ यथाशक्रि यस्य यावती शक्तिः शतसहस्रादिप्रमाणनिर्वाहहेतद्रव्यादिसमर्पणरूपा तया सौविहित्यस्य सौस्यस्य
आपादनं विधानं येन प्रव्रजितेऽपि तस्मिन्नसौ न सौदति तस्य निर्वाहोपायस्य करणमिति भावः । एवं कृते कृतज्ञता कता भवति । करुणा च मार्गप्रभावनाबौजम् । ततस्तेनानुज्ञातः 10 प्रव्रजेदिति ॥
अथैवमपि न तं मोक्रुमसावुत्महते तदा । ___ ग्लानौषधादिज्ञातात्यागः॥ ३४ ॥
इति ॥ ग्लानस्य तथाविधव्याधिबाधावणेन ग्लानिमागतस्य गुर्वादेर्लोकस्य । औषधादिज्ञातादौषधस्य प्रादिशब्दात्व- 15 निर्वाहस्य च ग्रहः तस्य गवेषणमपि औषधादि इत्युच्यते । ततः ग्लानौषधाद्येव ज्ञातं दृष्टान्तः । तस्मात्त्यागः कार्यों गुर्वादेरिति । ददमुकं भवति । यथा कश्चित्कुलपुत्रकः कथंचिदपारं कान्तारं गतो मातापित्रादिसमेतस्तत्प्रतिबद्धश्च तत्र व्रजेत् । तस्य च गुर्वादेस्तत्र व्रजतो नियमघातौ वेद्यौषधादिरहितपुरुष- 20 माचासाध्यस्तथाविधौषधादिप्रयोगयोग्यश्च महानातः स्यात् ।
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
धर्मबिन्दुः सटौकः ।
[सू० ३४
तत्र चासौ तत्प्रतिबन्धादेवमालोचयति यथा न भवति नियमादेष गुरुजनो नौरुगौषधादिमन्तरेण औषधादिभावे च संशयः कदाचिस्यात्कदाचिन्नेति कालसहश्चायम् । ततः संस्थाप्य तथा विध
चित्रवचनोपन्यासेन तं तदौषधादिनिमित्तं स्वदृत्तिहेतोश्च त्यजन् 5 सन्नसौ साधुरेव भवति । एष हि त्यागोऽत्याग एव यः
पुनरत्यागः स परमार्थतम्त्याग एव । यतः फलमत्र प्रधानम् । धौराश्चैतद्दर्शिन एव भवन्ति । तत औषधसंपादनेन तं जौवयेदपौति संभवात्मत्पुरुषोचितमेतत् । एवं शुक्लपाक्षिको महा
पुरुषः संसारकान्तारपतितो मातापित्रादिसङ्गतो धर्मप्रतिबद्धो 10 विहरेत् । तेषां च तत्र नियमविनाशकोऽप्राप्तसम्यक्त्वबोजादिना
पुरुषमात्रेण साधयितुमशक्यः संभवत्मन्यत्वाद्यौषधो दर्शनमोहाद्युदयस्लक्षणः कर्मातङ्कः स्यात् । तत्र स शुक्लपाक्षिकः पुरुषो धर्मप्रतिबन्धादेवं समालोचयति यदुत विनश्यन्त्येतान्यवश्यं
सम्यक्त्वाद्यौषधविरहेण तत्संपादने विभाषा कालमहानि चेमानि 15 व्यवहारतः। ततो यावद्हवासं निर्वाहादिचिन्तया तथा
तथा संस्थाप्य तेषां सम्यवाद्यौषधनिमित्तं स्वचारित्रलाभनिमित्तं च स्वकीयौचित्यकरणेन त्यजन् सन्नभौष्टसंयमसिद्ध्या साधुरेव । एष त्यागोऽत्यागस्तत्त्वभावनातोऽत्याग एव च त्यागो मिथ्या
भावनातः। तत्त्वफलमत्र प्रधानं बुधानां यतो धौरा एतद्दर्शिन 20 श्रासनभव्याः। एवं च तानि सम्यत्वाद्यौषधसंपादनेन
जौवयेदात्यन्तिकमपुनर्मरणेनामरणावन्ध्यबीजयोगेन संभवात् सुपुरुषोचितमेतत् । यतो दुःप्रतिकारौ नियमान्मातापितरौ शेषश्च
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८]
चतुर्थोऽध्यायः ।
१६५
यथोचितं स्वजनलोकः । एष धर्मः सज्जनानां भगवानत्र ज्ञातं परिहरनकुशलानुबन्धिमातापित्रादिशोकमिति ।
तथा ।
गुरुनिवेदनम् ॥ ३५ ॥ इति ॥ तथा इति विध्यन्तरसमुच्चयार्थः। गुरुनिवेदनं । सर्वात्मना गुरोः प्रव्राजकस्थात्मसमर्पणं कार्यमिति ॥ इत्थं प्रव्राज्यगतं विधिमभिधाय प्रव्राजकगतमाह ।
___अनुग्रहधियाभ्युपगमः ॥ ३६ ॥ इति ॥ गुरुणनुग्रहधिया सम्यक्त्वादिगुणारोपणबुड्याभ्यपगमः प्रव्राजनीयस्त्वम् एवंरूपः कार्यो न पुनः स्वपरिषत्पूर- 10 णादिबुद्धयेति ॥
तथा ।
निमित्तपरीक्षा ॥ ३७॥ इति ॥ निमित्तानां भाविकार्यसूचकानां शकुनादौनां परीक्षा निश्चयनं कार्य निमित्तशुद्धेः प्रधानविधित्वादिति ॥ 15
तथा ।
उचितकालापेक्षणम् ॥ ३८ ॥ इति ॥ उचितस्य प्रव्रज्यादानयोग्यस्य कालस्य विशिष्टतिथिनक्षत्रादियोगरूपस्य गणिविद्यानामप्रकीर्णकनिरूपितस्थापेक्षणमादरणमिति । यतस्तत्र पयते ।
20
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
धर्मबिन्दुः सटौकः।
[सू० ३६
तिहिं उत्तराहिं तह रोहिणोहिं कुन्जा उसेहमिकलमणं। गणिवायए अणुमा महव्वयाणं च पाहरणा ॥ .१ ॥ तथा । चउद्दसिं पनरसिं वज्जेज्जा अट्टमिं च नवमिं च । छडिं च चउत्थिं बारसिं च दोपहं पि पकवाणं ॥ २ ॥
इत्यादि ॥
5
तथा ।
उपायतः कायपालनम् ॥ ३९ ॥ इति ॥ उपायत उपायेन निरवद्यानुष्ठानाभ्यासरूपेण 10 कायानां पृथिव्यादीनां पालनं रक्षणं प्रविब्रजिषुः प्राणी
कार्यत इति ॥
तथा ।
भावद्धिकरणम् ॥ ४० ॥
इति ॥ भावस्य प्रव्रज्याभिलाषलक्षणस्य वृद्धिरुत्कर्षः। तस्या15 स्तमौः प्रव्रज्याफलप्ररूपण दिलक्षणैर्वचनैः करणं संपादनं तस्य ।
तथा ।
अनन्तरानुष्ठानोपदेशः ॥ ४१ ॥ इति ॥ श्रमन्तरानुष्ठानस्य प्रव्रज्याग्रहणानन्तरमेव करणौयस्य गुर्वन्तेवासितातद्भक्रियहुमानादेरनन्तराध्याय एव वक्ष्यमाणस्योप20 देशस्तस्य कार्यः ॥
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४]
चतुर्थोऽध्यायः ।
तथा ।
. शक्तितस्त्यागतपसौ ॥ ४२ ॥ इति ॥ शक्रितः शक्किमपेक्ष्य त्यागं चार्थव्ययलक्षणं देवगुरुसञ्चपूजादौ विषये तपश्चानशनादि कारणीयः स इति ॥
तथा । क्षेचादिशुद्धौ वन्दनादिशुद्ध्या शौलारोपणम् ॥४३॥
इति ॥ क्षेत्रस्य भूमिभागलक्षणस्य श्रादिशब्दाद्दिशश्च शुद्धौ सत्यां वन्दनादिशड्या चैत्यवन्दनकायोत्सर्गकारणसाधुनेपथ्यसमर्पणादिसमाचारचारुतारूपया शौलस्य सामायिकपरिणामरूपस्य करेमि भन्ते सामायिकं इत्यादिदण्डकोच्चारण- 10 पूर्वकमारोपणं प्रव्रज्याई न्यसनं गुरुणा कार्यमिति। तत्र क्षेत्रशुद्धिरिचवनादिरूपा। यथोकम् ।
उच्छवणे सालिवणे पउमसरे कुसुमिए व वणसण्डे । गम्भौरसाणणाए पयाहिणजले जिणहरे वा ॥ १ ॥ तथा। पुब्वाभिमुहो उत्तरमुहो व दिज्जाऽहवा पडिच्छन्ना । आए जिणादो वा दिसाए जिणचेदयाई वा ॥ २ ॥
इति ॥ शौलमेव व्याचष्टे ।
असङ्गतया समशत्रुमित्रता शौलम् ॥ ४४ ॥ 20 इति ॥ असङ्गतया क्वचिदप्यर्थ प्रतिबन्धाभावेन समशत्रुमित्रता शत्रौ मिचे च समानमनस्कता शौलमुच्यत इति ॥
15
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटीकः ।
[सू० ४५
ननु स्वपरिणामसाध्यं शौलं तत्किमस्य क्षेत्रादिशयारोपणेनेत्याशंक्याह।
अतोऽनुष्ठानात्तद्भावसंभवः ॥ ४५ ॥ इति ॥ अतोऽस्मादनुष्ठानादुक्ररूपशीलारोपलक्षणात्तद्भवस्य 5 शौलपरिणामलक्षणस्य संभवः समुत्पादः प्रागसतोऽपि जायते
सतश्च स्थिरीकरणमिति ॥
तथा।
तपोयोगकारणं चेति ॥ ४६ ॥ इति ॥ स एवं विधिप्रवजितः सन् गुरुपरंपरयागतमा10 चाम्नादितपोयोगं कार्यत इति ॥
अथोपसंहारमाह । एवं यः शुद्धयोगेन परित्यज्य गृहाश्रमम् । संयमे रमते नित्यं स यतिः परिकीर्तितः ॥ ४७॥
इति ॥ एवमुक्कप्रकारेण यो भव्यविशेषः शुद्धयोगेन सम्यगा15 चारविशेषेण परित्यज्य हित्वा ग्रहाश्रमं ग्रहस्थावस्थां संयमे
हिंसादिविरमणरूपे रमत श्रासक्रिमान् भवति स एवंगुणो यतिएकनिरुक्तः परिकीर्तित इति ॥
अत्रैवाभ्यच्चयमाह । एतत्तु संभवत्यस्य सदुपायप्रत्तितः। 20 अनुपायात्त साध्यस्य सिद्धिं नेच्छन्ति पण्डिताः॥४८॥
१ B C omit from here down to अत्रैवाभ्यच्चयमाह at the end of the commentary to sutra 47.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६]
चतुर्थोऽध्यायः ।
इति ॥ एतत्पुनर्यतित्वं संभवत्यस्य प्रबजितस्य सतः । कुत इत्याह सदुपायप्रवृत्तितः सता सुन्दरेणोपायेन प्रोऽहंसमोपे इत्याधुकरूपेण प्रवृत्तेश्चेष्टनात् । अत्रैव व्यतिरेकमाह अनुपायात्तु उपायविपर्ययात्युनः सिद्धिं सामान्येन सर्वस्य कार्यस्य निष्पत्तिं नेच्छन्ति न प्रतिपद्यन्ते पण्डिताः कार्य- 5 कारणविभागकुशलाः यतः पठन्ति नाकारणं भवेत्कार्यम् इत्यादि ।
उकविपर्यय दोषमाह । यस्तु नैवंविधो मोहाच्चेष्टते शास्त्रबाधया। स तादृग्लिङ्गयुक्तोऽपि न गृहौ न यतिमतः ॥ ४६॥ 10
इति ॥ यस्तु यः पुनरद्याप्यतुच्छौभूतभवभ्रमणशक्तिः । नैवंविधः किन्तूक्रविधिविपरौतो मोहादज्ञानाचेष्टते प्रवर्तते शास्त्रबाधया शास्त्रार्थोन्लानेन स प्राणौ तादृग्लिङ्गयुक्तोऽपि शुद्धयतितुल्यनेपथ्यसनाथोऽपि किं पुनरन्यथाभूतनेपथ्य इत्यपिशब्दार्थः। न ग्टही ग्रहस्थाचाररहितत्वात् । न यतिः 15 भावचारित्रविरहितत्वादिति ॥
इति श्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचितायां धर्मबिन्दुवृत्तौ यतिविधिश्चतुर्थोऽध्यायः समाप्तः ॥
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमोऽध्यायः ॥
व्याख्यातचतुर्थोऽध्यायः। अथ पञ्चमो व्याख्यायते । तस्य चेदमादिसूत्रम् । बाहुभ्यां दुस्तरो यहत्क्रूरनको महोदधिः । यतित्वं दुष्करं तद्ददित्याहुस्तत्त्ववेदिनः॥१॥
इति ॥ बाहुभ्यां भुजाभ्यां दुस्तरः कृच्छ्रेण तरोतुं शक्यः । यदत् इति दृष्टान्तार्थः । क्रूरनक्रः क्रूरा भौषण नका जलजन्तुविशेषा उपलक्षणत्वान्मास्यमकरसुंसुमारादयश्च यत्र स तथा । महोदधिर्महासमुद्रः। यतित्वं श्रामण्यं दुष्करं दुरनुष्ठेयम् ।
तहत् इति दान्तिकार्थः । इत्येतदारुतवन्तः । क इत्याह 10 तत्त्ववेदिनः प्रव्रज्यापरमार्थज्ञातार इति॥
अस्यैव दुष्करत्वे हेतुमाह । अपवर्गः फलं यस्य जन्ममृत्यादिवर्जितः । परमानन्दरूपश्च दुष्करं तन्न चाहृतम् ॥२॥
इति ॥ अपवर्गो मोक्षः फलं कायं यस्य यतित्वस्य 15 जन्ममृत्यादिवर्जितो जन्ममरणजरादिसंसारविकारविरहितः ।
तथा परमानन्दरूपः सर्वोपमातीतानन्दस्वभावः । चकारो विशेषणसमुच्चये। दुष्करं कृच्छ्रेण कर्तुं शक्यम् तद् यतित्वम् । न च नैवाङ्गतमाश्चर्यमेतत् । अत्यन्तमहोदयानां विद्यामन्त्रौषध्यादिसाधनानामिहैव दुष्करत्वोपलम्भादिति ॥
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमोऽध्यायः।
१०१
एवं तर्हि कथमिति दुष्करं यतित्वं कर्तुं शक्यं स्यादित्याशंक्याह ।
भवस्वरूपविज्ञानात्तदिरागाच तत्त्वतः । अपवर्गानुरागाच्च स्यादेतन्नान्यथा क्वचित् ॥३॥ इति ॥ भवस्वरूपस्येन्द्रजालमृगदष्णिकागन्धर्वनगरखनादि- B कल्पस्य विज्ञानात्मम्यक्छुतलोचनेनावलोकनात् प्राक् तदनु तदिरागात्तप्तलोहपदन्यासोदिजनन्यायेन भवस्वरूपोद्वेगात् । चकारी हेत्वन्तरसमुच्चये। तत्त्वतो निर्व्याजवृत्त्या। तथापवर्गानुरागात्परमपदस्पृहातिरेकात् । चशब्दः प्राग्वत् । स्थाद्भवेदेतद् यतित्वम् । नान्यथा नान्यप्रकारेण क्वचित्क्षेत्रे काले 10 वा सम्यगुपायमन्तरेणोपेयस्य कदाचिद्भावादिति ॥
इत्युक्तो यतिः। अधुनास्य धर्ममनुवर्णयिष्यामः। यतिधर्मो विविधः सापेक्षयतिधर्मो निरपेक्षयतिधर्मश्च ॥ ४ ॥
इति ॥ प्रतीतार्थमेव । परं गुरुगच्छादिसाहाय्यमपेक्षमाणो 15 यः प्रव्रज्यां परिपालयति स सापेक्ष इतरस्तु निरपेक्षो यतिः । तयोर्धर्मोऽनुक्रमेण गच्छवासलक्षणो जिनकल्पादिलक्षणश्चेति ॥
तत्र सापेक्षयतिधर्मः ॥५॥ इति ॥ तत्र तयोः सापेक्षनिरपेक्षयतिधर्मयोर्मध्यात्मापेक्षयतिधर्मोऽयं भण्यते ॥
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
धर्मबिन्दुः सटीकः ।
[सू०६
यथा।
गुर्वन्तेवासिता ॥ ६ ॥ . इति ॥ गुरोः प्रव्राजकाचार्यस्यान्तेवासिता शिष्यभावो यावज्जौवमनुष्ठेया तच्छिष्यभावस्य महाफलत्वात्। पद्यते च ।
णाणस्म होद् भागी थिरयरत्रो दंसणे चरित्ते य । धला श्रावकहाए गुरुकुलवासं न मुञ्चन्ति ॥ १ ॥
तथा ।
तद्भक्तिबहुमानौ ॥ ७॥ इति ॥ तस्मिन्गुरौ भक्तिः समुचितान्नपानादिनिवेदन10 पदक्षालनादिरूपा बहुमानश्च भावप्रतिबन्धः ॥
तथा ।
सदाज्ञाकरणम् ॥८॥ इति ॥ सदा सर्वकालमहि रात्रौ चेत्यर्थः । श्राज्ञाया गुरूपदिष्टार्थस्वरूपायाः करणम् ॥
15
तथा ।
विधिना प्रत्तिः॥ ९ ॥ इति ॥ विधिना शास्त्रोकेन प्रवृत्तिः प्रत्युपेक्षणाप्रमार्जनाभिक्षाचर्यादिषु साधुसमाचारेषु व्यापारणम् ॥
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमोऽध्यायः।
१७३
तथा ।
आत्मानुग्रहचिन्तनम् ॥ १० ॥ इति ॥ क्वचिदर्थ गुर्वाज्ञायामात्मानुग्रहस्योपकारस्य चिन्तनं विमर्शनम् ।
यथा । धन्यस्योपरि निपतत्यहितसमाचरणधर्मनिर्वापी। गुरुवदनमलयनिसृतो वचनरसः चन्दनस्पर्शः ॥ १ ॥ इति ।
5
तथा ।
व्रतपरिणामरक्षा ॥ ११ ॥ इति ॥ व्रतपरिणामस्य चारित्रलक्षणस्य तत्तदुपसर्गपरीपहादिषु स्वभावत एव ब्रतबाधाविधायिषु सत्सु रक्षा चिन्तामणिमहौषध्यादिरक्षणोदाहरणेन परिपालना विधेया ॥
15
तथा ।
आरम्भत्यागः ॥ १२॥ इति ॥ श्रारम्भस्य षट्कायोपमर्दरूपस्य त्यागः । एतदुपायमेवाह ।
पृथिव्याद्यसंघट्टनम् ॥ १३ ॥ इति ॥ पृथिव्यादौनां जौवनिकायानाम् । संघद्वन स्पर्णनं तत्प्रतिषेधादसंघट्टनम्। उपलक्षणवादगाढगाढपरितापनापट्रावणानां च परिहार इति ॥
20
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
धर्मबिन्दुः सटीकः।
[सू० १४
तथा ।
विधेर्याशुद्धिः ॥१४॥ इति ॥ त्रिधोर्ध्वाधस्तिर्यग्दिगपेक्षया । ईर्यायाश्चमणस्य शुद्धियुगमात्रादिदृष्टिनिवेशनरूपा ॥
5
10
तथा ।
भिक्षाभोजनम् ॥ १५ ॥ इति ॥ इह विधा भिक्षा सर्वसंपत्करी पौरुषत्री वृत्तिभिक्षा चेति । तलक्षणं चेदम् ।।
यतिर्थ्यानादियुक्तो यो गुर्वाज्ञायां व्यवस्थितः । सदानारम्भिणस्तस्य सर्वसंपत्करौ मता ॥ १ ॥ वृद्धवाद्यर्थमसङ्गस्य भ्रमरोपमयाटतः । ग्रहिदेहोपकाराय विहितेति शुभाशयात् ॥ २ ॥ प्रव्रज्यां प्रतिपन्नो यस्तद्विरोधेन वर्तते । असदारम्भिणस्तस्य पौरुषघ्नौ प्रकीर्तिता ॥ ३ ॥ निःस्वान्धपङ्गवो ये तु न शका वे क्रियान्तरे । भिक्षामटन्ति वृत्त्यर्थं वृत्तिभिःयमुच्यते ॥ ४ ॥ इति ।
ततो भिक्षया प्रस्तावात्सर्वसंपत्करौलक्षणया पिण्डमुत्पाद्य भोजनं विधेयमिति ॥
15
20
तथा ।
आघाताद्यदृष्टिः ॥ १६ ॥ इति ॥ श्राघात्यन्ते हिंस्यन्ते जौवा अस्मिन्नित्याघातः
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६]
पञ्चमोऽध्यायः।
१७५
शूनादिस्थानम् । प्रादिशब्दाद् द्यूतखलाद्यशेषप्रमादस्थानग्रहः। तत. श्राघातादेरदृष्टिरनवलोकनं कार्य तदवलोकने ह्यनादिभवाभ्यस्ततया प्रमादानां तत्कौतुकात्कोपादिदोषप्रसङ्गादिति ॥
तथा।
तत्कथाश्रवणम् ॥ १७ ॥ इति। तेषामाघातादौनां कथायाः परैरपि कथ्यमानाया अश्रवणमनाकर्णनम् । तच्छ्रवणेऽपि दोषः प्राग्वत् ॥
तथा ।
10
अरक्तद्दिष्टता ॥ १८॥ इति ॥ सर्वत्र प्रियकारिणि अरकेनारागवता तदितरस्मिंश्वादिष्टेनाद्वेषवता भाव्यम् । यतः पद्यते ।
रागद्वेषौ यदि स्यातां तपसा किं प्रयोजनम् ॥ इति ।
तथा।
ग्लानादिप्रतिपत्तिः ॥ १६ ॥ 15 इति ॥ ग्लानो ज्वरादिरोगातुरः। श्रादिशब्दाहालवृद्धबहुश्रुतमापूर्णकादिग्रहः । तेषां प्रतिपत्तिः समुचितानपानादिसंपादनरूपं वैयावृत्त्यं महाफलत्वात्तस्य । पयते च ।
पडिभग्गस्स मयस्स च नासद् चरणं सुयं अगणणाए । नो वेयावच्चकयं सुहोदयं नासई कम्मं ॥ १ ॥ 20
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
धर्मबिन्दुः सटौकः ।
[सू० २०
तथा ।
जह भमरमहुअरिंगणा निवयन्ति कुसुमियंमि वणसण्डे। दय हो निवदयव्वं गेलले कइयवजढेणं ॥ २ ॥
तथा ।
परोदेगाहेतुता ॥ २० ॥
10
इति ॥ परेषामात्मव्यतिरिकानां स्वपक्षगतानां परपक्षगतानां च ग्रहस्थपाषण्डिरूपाणामुद्देगस्य प्रतौतरूपस्य हेतुता अहेतभावः । यथोकम् ।
धम्मत्थमुज्जएणं सव्वस्मापत्तियं न कायव्वं । इय संजमो वि सेश्रो एत्थ य भयवं उदाहरणं ॥ १ ॥ सो तावसासमात्री तेसिं अप्पत्तियं सुणेऊणं । परमं प्रबोहिबौनं तो गो हन्त्यकाले वि ॥ २ ॥ दय अन्नण वि सम्मं सक्कं अप्पत्तियं सद् जणम्म ।
नियमा परिहरियव्वं इयरम्मि सतत्तचिन्ताभो ॥ ३ ॥ 15 इतरस्मिन्नशक्यप्रतीकारेऽप्रतौतिके स्वतत्त्वस्य स्वापराधरूपस्य चिन्ता कार्या । यथा । ममैवायं दोषो यदपरभवे नार्जितमहो
शुभं यस्माल्लोको भवति मयि कुप्रौतिहदयः । अपापस्यैवं मे कथमपरथा मत्मरमयं
जमो याति स्वार्थ प्रति विमुखतामेत्य सहसा॥१॥
20
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३]
पञ्चमोऽध्यायः।
१७७
एतदेवाह।
भावतः प्रयत्नः ॥ २१ ॥ इति। भावतश्चित्तपरिणामलक्षणात्प्रयत्नः परोद्वेगाहेततायामुद्यमः कार्य इति। अयमत्र भावः। यदि कथंचित्तथाविधप्रघट्टकवैषम्यात्कायतो वचनतो वा न परोदेगहेतुभावः । परिहत पार्यते तदा भावतो रुचिलक्षणात् परोदेगं परिहा यनः कार्यः भावस्यैव फलं प्रति अबन्ध्यहेतुत्वात् । उनं च ।
अभिसंधेः फलं भिन्नमनुष्ठाने समेऽपि हि । परमोऽतः स एवेह वारोव कृषिकर्मणि ॥ १॥ इति ।
तथा ।
10
अशक्ये बहिश्चारः ॥ २२ ॥ इति ॥ अशक्ये कुतो वैगुण्यात्ममाचरितमपार्यमाणे तपोविशेषादौ क्वचिदनुष्ठाने बहिश्चारो बहिर्भावलक्षण: तस्मात्कार्यः। अशक्यं नारब्धव्यमित्यर्थः अशक्यारम्भस्य क्लेशकफलत्वेन साध्यसिद्धेरनङ्गत्वात् ॥
15
तथा।
अस्थानाभाषणम् ॥ २३ ॥ इति ॥ अस्थाने भाषितोपयोगायोग्यत्वेनाप्रस्तावेऽभाषणं कस्थचित्कार्यस्थाभणनम् । एवमेव साधो षासमितत्वशुद्धिः स्थादिति ॥
20
__12
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
धर्मबिन्दुः सटोकः।
[सू० २४
तथा ।
___ स्खलितप्रतिपत्तिः ॥ २४॥ इति ॥ कुतोऽपि तथाविधप्रमाददोषात्स्खलितस्य किंचिन्मूलगुणादावाचारविशेषे स्वलनस्य विराधनालक्षणस्य 5 जातस्य प्रतिपत्तिः स्वतः परेण वा प्रेरितस्य सतोऽभ्यपगमस्तथो
दितप्रायश्चित्तागोकारेण कार्यः स्खलितकाले दोषादनन्तगुणत्वेन दारुणपरिणामत्वात्तदप्रतिपत्तेः । अत एवोकम् ।
उप्पना उप्पन्ना माया अणमग्गो निहन्तव्वा । बालोयणनिन्दणगरहणाहिं न पुणो विधौयन्ति ॥ अणागारं परं कम्म नेव गूहे न निएहवे । सुई सया वियडभावे असंसत्ते जिदन्दिए ॥
10
तथा ।
पारुष्यपरित्यागः ॥ २५ ॥ इति ॥ पारुष्यस्य तौत्रकोपकषायोदयविशेषात्परुष15 भावलक्षणस्य तथाविधभाषणादेः खपचपरपचाभ्यामसंबन्ध
योग्यताहेतोः परित्यागः कार्यः अपारुष्यरूपविश्वासमूलत्वात्सर्वसिद्धौनाम् । यदुच्यते ।
सिद्धेर्विश्वासिता मूलं यद् यूथपतयो गजाः । सिंहो मृगाधिपत्येऽपि न मृगैरनुगम्यते ॥ १ ॥ इति
20
तथा ।
___ सर्वचापिशुनता ॥ २६ ॥
I2B
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६]
पञ्चमोऽध्यायः।
इति ॥ सर्वत्र खपक्षे परपक्षे च परोक्षं दोषाणामनाविष्करणं. परदोषयाहितायां ह्यात्मैव दोषवान् कृतः स्यात्। पद्यते च।
लोश्रो परस्म दोसे हत्थाहत्थिं गुणे य गिएहन्तो । अप्पाणमप्पणञ्चिय कुणद् सदोसं च सगुणं च ॥ १ ॥
6
तथा।
विकथावर्जनम् ॥ २७ ॥ इति ॥ विकथानां स्त्रोभनदेशराजगोचराणं स्वभावत एवाकुशलाशयसमुन्मौलननिबन्धनानां वर्जनम् । एतत्कथाकरणे हि कृष्णनौलाद्युपाधिरिव स्फटिकमणिरात्मा कथ्यमान- 10 त्यादिचेष्टानामनुरूपतां प्रतिपद्यते ॥
तथा ।
उपयोगप्रधानता ॥ २८॥ इति ॥ उपयोगः प्रधानं पुरःसरं सर्वकार्येषु यस्य स तथा तस्य भावस्तत्ता विधेया निरुपयोगानुष्ठानस्य द्रव्यानु- 16 ष्ठानत्वात् अनुपयोगो द्रव्यम् इति वचनात् ।
तथा ।
निश्चितहितोक्तिः ॥२६॥ इति ॥ निश्चितस्य संशयविपर्ययानध्यवसायबाधदोषपरिहारेण निर्णीतस्य हितस्य च परिणामसुन्दरस्योतिर्भाषणम्। 20 अत एव पयते।
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटीकः।
[सू० ३०
कुदृष्टं कुश्रुतं चैव कुज्ञातं कुपरीक्षितम् । कुभावजनक' सन्तो भाषन्ते नर कदाचन ॥ .
प्रतिपन्नानुपेक्षा ॥३०॥ इति ॥ प्रतिपन्नस्याभ्युपगतस्य गुरुविनयस्वाध्यायादेः 5 साधुसमाचारविशेषस्यानुपेक्षानवधारणा। अवधौरितो हि
समाचारो जन्मान्तरेऽपि दुर्लभः स्यात् ॥
तथा।
असत्प्रलापाश्रुतिः ॥ ३१ ॥ इति ॥ असतां खलप्रकृतीनां प्रलापा अनर्थकवचनरूपा 10 असत्प्रलापाः । तेषामश्रुतिरनवधारणं श्रुतिकार्य द्वेषाकरणेनानुग्रहचिन्तनेन च । यथोकम् । निराकरिष्णुर्यदि नोपलभ्यते
भविष्यति चान्तिरनाश्रया कथम् । यदाश्रयात्वान्तिफलं मयाप्यते 16 स सत्कृतं कर्म च नाम नार्हति ॥ १ ॥
तथा ।
अभिनिवेशत्यागः ॥ ३२॥ इति ॥ अभिनिवेशस्य मिथ्याग्रहरूपतयाप्रज्ञापनीयतामूलबौजस्य सर्वकार्येषु त्याग इति ॥
१ B C °जनितं।
२ Cन भाषन्ते।
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३]
पञ्चमोऽध्यायः।
तथा ।
10
अनुचिताग्रहणम् ॥ ३३॥ इति ॥ अनुचितस्य साधुजनाचारबाधाविधायितया अयोग्यस्थाशुद्धपिण्डशय्यावस्वादेर्धर्मोपकरणस्य बालवृद्धनपुंसकादेश्चाप्रव्राजनीयस्याग्रहणमनुपादानं कार्यमिति। यथोकम् । 6
पिण्डं सिज्नं च वत्थं च चउत्थं पायमेव च । अकप्पियं न इच्छिज्जा पडिगाहिज कप्पियं ॥ १ ॥ अट्ठारस पुरिसेसुं वौसं इत्थीसु दस नपुंसेसु । पव्वावणा अणरिहा पन्नत्ता वीयरागेहिं ॥ २ ॥ ते चामी।
बाले वुढे नपुंसे य कौवे जड्डे य वाइए । तेणे रायावगारौ य उम्मत्ते य अदंसणे ॥ दासे दुट्टे य मूटे य अणत्ते जंगिए य । उबद्धए य भयगे सेहनिफेडिए इय ॥
गविणौ बालवच्छा य पवावेउं न कप्पएत्ति । तथा ।
पण्डए वादए कौवे कुम्भौ ईसालुयत्तिय । सउणौ तकम्मसेवी य पक्खियापकिलए दय ॥ सोगन्धिए य ासत्ते एए दस नपुंसगा । संकिलट्ठत्ति साहणं पवावेउं अकप्पिया' ॥ एतत्खरूपं च निशौथाध्ययनाज्ञातव्यम् ॥
15
20
१ MSS. read पण्डे कौए वाइय कुम्भी ईसालु सउणौ य तक
मसेविपक्खियमपक्खिर तह सुगंधि आसित्ते ।
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
धर्मबिन्दुः सटीकः ।
[सू० ३४
उचितेऽनुज्ञापना ॥ ३४ ॥ इति ॥ उचितेऽनुचितविलक्षणे पिण्डादौ । अनुज्ञापमानुजानतोऽनुमन्यमानस्य स्वयमेव गुरोर्द्रव्यस्वामिनो वा प्रयोजनम् । यथा अनुजानौत यूयं मम ग्रहौतमेतत् इति 5 अन्यथादत्तादानप्रसङ्गात् ॥
ततः ।
निमित्तोपयोगः ॥ ३५ ॥ इति ॥ निमित्त उचिताहारादेग्रहीतुमभिलषितस्य शड्यशद्धिसूचके शकुनेर साधुजनप्रसिद्धे । प्रवृत्ते सतीति 10 गम्यते । उपयोगः श्राभोगः कार्यः । अत्र च
निमित्ताशुद्धौ चैत्यवन्दनादिकुशलक्रियापूर्वकं निमित्तान्तरमन्वेषणीयम् । एवं यदि चौवारानिमित्तशुद्धिर्न स्यात् तदा तद्दिने न तेन किंचिद्वाह्यं यदि परमन्यानौतं भोक्रव्यमिति ॥
15 निमित्तशुद्धावपि ।
___ अयोग्येऽग्रहणम् ॥ ३६॥ इति ॥ अयोग्य उपकाराकारकत्वेनानुचिते पिण्डादावग्रहणमनुपादानं कार्यमिति ॥
20
तथा ।
अन्ययोग्यस्य ग्रहः ॥ ३७॥ १ P adds तथा। २ A B D add उपयोगकरणे।
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमोऽध्यायः।
इति ॥ अन्यस्यात्मव्यतिरिक्तस्य गुरुग्लामबालादेर्यद् योग्यमुपष्टम्भकत्वेनोचितं तस्य ग्रहो विधेय इति ॥
एवं .च रहौतस्य किं कार्यमित्याह ।
गुरोर्निवेदनम् ॥ ३८॥ इति ॥ हस्तशताबहिर्टहौतस्याप्रतिक्रमणगमनागमना- 5 लोचनापूर्वकं हस्तशतमध्ये त्वेवमेव गुरोनिवेदनं दायकहस्तमात्रव्यापारप्रकाशनेन लब्धस्य ज्ञापनं समर्पणं च कार्यमिति ॥
अत एव ।
स्वयमदानम् ॥ ३९ ॥ इति ॥ स्वयमात्मनादानं लब्धस्यान्यस्मा अवितरणं 10 गुर्वायत्तीकृतत्वात्तस्य । ततो यदि गुरुः खयमेव कस्मैचिहालादिकाय किंचिद्दद्यात् तत्मन्दरमेव । अथ कुतोऽपि व्यग्रतया न स्वयं ददाति किं तु तेनैव दापयति तदा
तदाज्ञया प्रत्तिः ॥४०॥ इति ॥ तस्य गुरोराज्ञया नियोगेन प्रवृत्तिर्दाने कार्या ॥ 15
तत्र च ।
उचितच्छन्दनम् ॥ ४१ ॥ इति ॥ उचितस्य समानसंभोग्यादेः साधोः। न पुनरन्यस्य तं प्रति दानानधिकारित्वात्तस्य । छन्दनं छन्दस्याभिलाषस्थानादिग्रहणं प्रत्युत्पादन कार्यम् ॥
20
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
धर्मबिन्दुः सटौकः।
[सू० ४२
ततो दत्तावशिष्टस्यानादेः
धर्मायोपभोगः ॥ ४२ ॥ इति। धर्माय धर्माधारशरीरसंधारणबारेण धर्मार्थमेव च । न पुनः रौरवर्णबलाद्यर्थमपि । उपभोग उपजौवनम् । 5 तथा चार्षम् ।
वेयणवेथावच्चे इरियट्ठाए य संजमट्ठाए । तह पाणवत्तियाए छठें पुण धम्मचिन्ताए ॥ १ ॥
तथा ।
विविक्तवसतिसेवा ॥ ४३ ॥ 10 इति । विविकायाः स्त्रीपशुपण्डकविवर्जिताया
वसतेराश्रयस्य सेवा परिभोगो विधेयः । अविविकायां हि वसतौ वतिनां ब्रह्मचर्यव्रतविलोपप्रसङ्ग इति। अत एव ब्रह्मचर्यव्रतपरिपालनायतच्छेषगुप्तौरभिधात स्त्रीकथापरिहारः इत्यादि विभूषापरिवर्जनम् इतिपर्यन्तं सूत्राष्टकमाह ।
15
15 तत्र ।
स्त्रोकथापरिहारः॥ ४४ ॥ इति ॥ स्त्रीणां कथा स्त्रोकथा। सा च चतुर्विधा जातिकुलरूपनेपथ्यभेदात् । तत्र जातिर्बाह्मणादिका' तत्कथा ।
१ B C omit the whole sentence.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमोऽध्यायः ।
यथा । धिग् ब्राह्मणोर्धवाभावे या जीवन्ति मृता दुव । धन्याः शूद्रौर्जनान्याः पतिलक्षेऽप्यनिन्दिताः ॥ १ ॥ कुलं चौलुक्यबहमानादि। तत्कथा ।
अहो चौलुक्यपुत्रीणां साहसं जगतोऽधिकम् । । विशन्यनौ मृते पत्यौ याः प्रेमरहिता अपि ॥ २ ॥ रूपं शरीराकारः। तत्कथा ।
अहो अन्ध्रपुरीणां रूपं जगति वर्ण्यते ।
यत्र यूनां दशो लना न मन्यन्ते परिश्रमम् ॥ ३ ॥ नेपथ्यं वस्त्रादिवेषग्रहः । तत्कथा ।
10 धिमारौरौदीच्या बहुवस्त्राच्छादिताङ्गलतिकत्वात् ।
यद्यौवनं न यूनां चक्षुर्मोदाय भवति सदा ॥ ४ ॥ तस्याः स्त्रोकथायाः परिहार इति ॥
निषद्यानुपवेशनम् ॥ ४५ ॥ इति ॥ निषद्यायां स्त्रौनिवेशस्थाने पट्टपौठादौ मुहत 15 यावत्स्त्रौषत्थितास्वप्यनुपवेशनं कार्य सद्यैव स्त्रीनिषद्योपवेशने माधोस्तच्छरीरसंयोगसंक्रान्तोष्णस्पर्शवशेन मनोविश्रोतसिकाहोषसंभवात् ॥
इन्द्रियाप्रयोगः ॥ ४६ ॥ इति ॥ इन्द्रियाणं चक्षुरादौनां कथंचिद्विषयभावापन्नेष्वपि 20 गुह्योरवदनकक्षास्तनादिषु स्त्रीशरीरावयवेवप्रयोगोऽव्यापारणं कार्य पुनस्तनिरीक्षणाद्यर्थ न यत्नः कार्यः ॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
धर्मबिन्दुः सटौकः। [सू० 85कुद्यान्तरदाम्पत्यवर्जनम् ॥ ४७ ॥ इति ॥ कुछ भित्तिः तदन्तरं व्यवधानं यस्य तत्तथा। दाम्पत्यं दयितापतिलक्षणं युगलम्। कुद्यान्तरं
च तद्दाम्पत्यं चेति समासः । तस्य वर्जनं वसतौ 5 स्वाध्यायध्यानादौ च न तत्र स्थातव्यं यत्र कुयान्तरं दाम्पत्यं
भवतीति ॥
पूर्वक्रौडितास्मृतिः ॥ ४८॥ इति ॥ पूर्व प्रव्रज्याप्रतिपत्तिकालात्याक् क्रौडितानां प्रौढप्रमोदप्रदप्रमदाप्रसङ्गप्रभृतिविलसितानामस्मृतिरस्मरणम् । अयं 10 च भुक्तभोगान् प्रत्युपदेश इति ॥
प्रणीताभोजनम् ॥ ४६॥ इति ॥ प्रणौतस्यातिस्निग्धस्य गस्तत्स्नेहबिन्दुलक्षणस्याहारस्थाभोजनमनुपजौवनमिति ॥
अतिमात्राभोगः ॥ ५० ॥ 15 इति ॥ अप्रणीतस्याप्याहारस्थातिमात्रस्य द्वात्रिंशत्कवलादिशास्त्रसिद्धप्रमाणातिकान्तस्याभोगोऽभोजनम् ॥
विभूषापरिवर्जनम् ॥५१॥ इति ॥ विभूषायाः परौरोपकरणयोः ङ्गारस्वक्षणायाः परिवर्जनमिति । एतेषां च स्त्रोकथादौनां नवानामपि 20 भावानां मोहोद्रेकहेतुत्वाविषेधः कृत इति ॥
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५]
पञ्चमोऽध्यायः ।
तथा ।
तत्त्वाभिनिवेशः ॥ ५२॥ इति ॥ तत्त्वे सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रानुसारिणि क्रियाकलापेऽभिनिवेशः शक्यकोटिमागते कर्तुमत्यन्तादरपरता । अन्यथा तु मनःप्रतिबन्ध एव कार्यः ॥
10
तथा।
युक्तोपधिधारणा ॥ ५३॥ इति ॥ युक्रस्य शास्त्रप्रसिद्धप्रमाणसमन्वितस्य लोकपरिवादाविषयस्य स्वपरयो रागानुत्पादकस्योपधेर्वस्त्रपात्रादिलक्षणस्य धारणोपभोगः। उपलक्षणत्वात्परिभोगश्च ग्टह्यते । 10 यथोकम् ।
धारणया उवभोगो परिहरणा होइ परिभोगो ॥
तथा ।
मू त्यागः ॥ ५४॥ इति ॥ मूळया अभिष्वङ्गस्य सर्वत्र बाह्येऽर्थेऽभ्यन्तरे च 15 शरीरबलादौ वर्जनम् ॥
तथा।
अप्रतिबनविहरणम् ॥ ५५ ॥ इति ॥ अप्रतिबद्धेन देशयामकुलादावमूर्छितेन विहरणं विहारः कार्यः ॥
20
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
धर्मबिन्दुः सटोकः ।
[सू० ५६
तथा ।
परकृतबिलवासः ॥ ५६ ॥ इति ॥ परैरात्मव्यतिरिक्तः कृते खार्थमेव निष्पादिते बिल व बिले संस्करणोयतयोपाश्रये वासः ॥
तथा ।
अवग्रहशुद्धिः ॥ ५७ ॥ इति ॥ अवग्रहाणं देवेन्द्रराजग्रहपतिशय्यातरसाधर्मिकाभाव्यभूभागलक्षणानां शुद्धिस्तदनुज्ञया परिभोगलक्षणा कार्या ॥
तथा । 10
मासादिकल्पः ॥५८॥ इति ॥ मासः प्रतीतरूप एव। श्रादिशब्दाचतुर्मासौ ग्राह्यते । ततो मासकल्पश्चतुर्मासीकल्पश्च कार्यः ॥
यदा तु दुर्भिक्षनितिपतिविग्रहजवाबलक्षयादिभिर्निमित्तैः क्षेत्रविभागेन मासादिकल्पः कर्तुं न पार्यते तदा किं कर्तव्य15 मित्याह ।
एकचैव तक्रिया ॥५६॥ इति॥ एकस्मिन्नेव मासकल्पादियोग्यक्षेत्रे वसत्यन्तरविभागेन वौथ्यन्तरविभागेन च सर्वथा निरवकाशतायां संस्तारकभूमि
परिवर्तन तकिया मासादिकल्पक्रियेति । अत एव पद्यते । 20 संथारपरावत्तं अभिग्गहं चेव चित्तरूवं तु । एत्तो चरित्तिो दह विहारपडिमाइसं करेन्ति ॥ १ ॥
१ D adds क्षेत्र।
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
पञ्चमोऽध्यायः।
सर्वचाममत्वम् ॥ ६० ॥ इति ॥ सर्वत्र पौठफलकादौ नित्यवासोपयोगिन्यन्यस्मिंश्चाममत्वमममौकार इति ॥
तथा ।
निदानपरिहारः ॥ ६१ ॥ इति ॥ नितरां दीयते लूयते सम्यग्दर्शनप्रपञ्चबहुलमूलजालो ज्ञानादिविषयविशद्धविनयविधिसमुद्धरस्कन्धो विहितावदानदानादिभेदशाखोपशाखाखचितो निरतिशयसुरनरभवप्रभवसुखसंपत्तिप्रसूनाकीर्णोऽनभ्यणे कृतनिखिलव्यसन- 10 व्याकुलशिवालयशर्मफलोल्वणो धर्मकल्पतरूरनेन सुराद्याशंसनपरिणामपरशनेति निदानं तस्य परिहारः अत्यन्तदारुणपरिणामत्वात्तस्य । यथोकम् ।
यः पालयित्वा चरणं विशुद्धं
करोति भोगादिनिदानमज्ञः । हा वर्धयित्वा फलदानदक्षं
स नन्दनं भस्मयते वराकः ॥ १ ॥ इति
15
तर्हि किं कर्तव्यमित्याह ।
विहितमिति प्रत्तिः ॥१२॥ इति ॥ विहितं कर्तव्यतया भगवता निरूपितमेतदित्येवं 20 सर्वत्र धर्मकार्य प्रवृत्तिः ॥
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटोकः।
[सू० ६३
तथा ।
विधिना स्वाध्याययोगः ॥ ६३॥ इति ॥ विधिमा कालविनयाद्याराधनरूपेण स्वाध्यायस्य वाचनादेोगो व्यापारणमिति ॥
तथा ।
आवश्यकापरिहाणिः ॥ ६४ ॥ इति ॥ श्रावश्यकानां स्वकाले नियमात्कर्तव्यविशेषाणां प्रत्युपेक्षणादीनामपरिहाणिरभ्रंशः । इदं च प्रधानं साधुलिङ्गम् । तथा च दनवैकालिकनियुक्रिः । 10 संवेगो निवेश्रो विसयविवेगो सुसौलसंसग्गी ।
बाराहणा तवो नाणदंसणचरित्तविणो य ॥ १ ॥ खन्ती य मद्दवजव विमुत्तयादौणया तितिकबा य । श्रावस्मगपरिसुद्धौ य भिकबुलिङ्गाई एयाई ॥२॥ इति ॥
15
तथा । ___ यथाशक्ति तपासेवनम् ॥ ६५ ॥ यथाशक्ति तपसोऽनशनादेः सेवनमाचरणम् । यथोकम् । कायो न केवलमयं परितापनीयो
ऽभौष्ट रसैबडविधैर्न च लालनौयः । चित्तेन्द्रियाणि न चरन्ति यथोत्पथेन
वश्यानि येन च तदाचरितं जिनानाम् ॥ १ ॥
20
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमोऽध्यायः।
१९१
तथा ।
परानुग्रहक्रिया ॥६६॥ परेषां स्वपक्षगतानां परपक्षगतानां च जन्तूनां महत्या करुणापरायणपरिणामितयानुग्रहकरणं ज्ञानाधुपकारसंपादनमिति ॥
तथा ।
गुणदोषनिरूपणम् ॥ ६७ ॥ इति ॥ सर्वत्र विहारादौ कर्तव्ये गुणदोषयोनिरूपणं कार्यम् । ततः ।
बहुगुणे प्रवृत्तिः ॥ ६८॥ इति ॥ यहडगुणं उपलक्षणत्वात्केवलगुणमयं वा कार्यमाभासते तत्र प्रवर्तितव्यं नान्यथेति ॥
10
तथा ।
शान्तिर्दिवमार्जवमलोभता ॥६६॥ 15 इति ॥ एते चान्यादयश्चत्वारोऽपि कषायचतुष्टयप्रतिपक्षभूताः साधुधर्ममूलभूमिकाखरूपा नित्यं कार्या इति ॥ अत एव ।
क्रोधाद्यनुदयः ॥ ७० ॥ इति ॥ क्रोधादीनां चतुर्ण कषायाणामनुदयो मूलत 20 एवानुत्थानम् ॥
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटौकः।
[सू० १
तथा ।
वैफल्यकरणम् ॥ ७१ ॥ । इति ॥ वैफल्यस्य विफलभावस्य कथंचिदुदयप्राप्तानामपि क्रोधादौनां करणम् । क्रोधादौनामुदये यचिन्तितं कार्य 5 तस्याकरणेन क्रोधाद्युदयो निष्फलः कार्य इति भावः। एवं च कृते पूर्वोक्ताः क्षात्यादय श्रासेविता भवन्ति ॥ क्रोधाद्यनुदयार्थिना च यत्कार्य तदाह ।
विपाकचिन्ता ॥ ७२ ॥ इति ॥ विपाकस्य क्रोधादिकषायफलस्य चिन्ता विमर्शो 10 विधेयः । यथा ।
क्रोधात्प्रौतिविनाशं मानादिनयोपघातमाप्नोति । भायात्प्रत्ययहानि सर्वगुणविनाशनं लोभात् ॥ १॥ इति ।
तथा।
धर्मोत्तरो योगः ॥ ७३ ॥ 15 इति ॥ धर्मोत्तरो धर्मफलः सर्व एव योगो व्यापारी
विधेयः । न पुनरट्टाहासकेलिकिलत्वादिः पापफल इति ॥
तथा ।
आत्मानुप्रेक्षा ॥ ७४ ॥ इति ॥ प्रात्मनः स्वस्थानुप्रेक्षा पर्यालोचना भाव20 प्रत्युपेक्षारूपा।
१ C omits from here down to यत्कार्य.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमोऽध्यायः।
१६३
यथा ।
किं कयं किं वा सेसं किं करणिज्जं तवं च न करेमि । पुवावरत्तकाले जागरत्रो भावपडिलेहत्ति ॥ १ ॥
एवमात्मन्यनुप्रेक्षिते यत्सत्यं तदाह ।
उचितप्रतिपत्तिः ॥ ७५ ॥ इति॥ उचितस्य गुणवंहकस्य प्रमादनिग्राहिणश्चानुष्ठानस्य प्रतिपत्तिरभ्युपगम इति ॥
तथा ।
__ प्रतिपक्षासेवनम् ॥ ७६ ॥ इति ॥ यो हि यदा येन दोषेण बाध्यमानो भवति 10 तेन तदा तत्प्रतिपक्षभूतस्य गुणस्यासेवनं कार्य हिमपातपौडितेनेवाग्रेरिति ॥
तथा ।
आज्ञानुस्मृतिः ॥ ७७॥ इति ॥ श्राज्ञाया भगवदचनस्य पदे पदे हृदयेऽनुस्मृतिः 15 कार्या भगवदचनानुस्मरणस्य भगवत्स्मरणरूपत्वेन महागुणत्वात् । यदुक्तम् ।
अस्मिन्हदयस्थे सति इदयस्थस्तत्त्वतो मुनीन्द्र इति । उदयस्थिते । तस्मिबियमात्मर्वार्थसंसिद्धिः ॥ १ ॥
इति । 20
12
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटौकः।
[सू० ७८
तथा ।
समशचुमित्रता ॥ ७८॥ इति ॥ शत्रौ मित्रे च समानपरिणामता। एका हि तत्र निर्भमनादिभिरन्यस्तु स्तुतिवन्दनादिभिः स्वचित्तसंतोषं घटयन्तौ 5 मां निमित्तमात्रमवलम्ब्य प्रवृत्तौ दावपि । न तु मत्कार्य
किंचनेति। ततः कोऽनयोरूनोऽधिको वा मम इति भावनया ॥
तथा ।
परोषहजयः ॥ ७९ ॥ इति ॥ परोषहाणां चुत्पिपासादीनां द्वाविंशतेरपि 10 जयोऽभिभवः । तत्र दर्शनपरौषहस्य मार्गाच्यवनार्थं शेषाणां
च कर्मनिर्जरार्थ कार्य इति। यथोकं मार्गाच्यवननिर्जरार्थ परिषोढव्याः परोषहा इति ॥ तथा ।
उपसर्गातिसहनम् ॥ ८ ॥ 15 इति ॥ उपसृज्यन्ते पौडापरिगतैवेद्यन्ते ये त उपसर्गाः ।
ते च दिव्यमानुषतैरश्चात्मसंवेदनौयभेदाचतुर्धा । तेषामतिसहनमभिभवनम् । अन्यथा व्यसनमयत्वेन संसारस्य तेषामनतिसहने मूढमतित्वप्रसङ्गात् । यथोकम् ।
संसारवलंपि समुदिजते विपद्भ्यो 20 यो नाम मूढमनसां प्रथमः स मूनम् ।
अम्भोनिधौ निपतितेन गरौरभाजा
संसृज्यतां किमपरं सलिलं विहाय ॥ १ ॥ इति ॥
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
८]
पञ्चमोऽध्यायः।
१८५
10
तथा ।
सर्वथा भयत्यागः ॥ ८१ ॥ इति ॥ सर्वथा सर्वैः प्रकारैरिहलोकपरलोकभयादिभिर्भयस्य भौतेस्त्यागः परिहारः। निरतिचारयतिसमाचारवशोपलब्धसमुल्लाष्टोपष्टम्भतया मृत्योरपि नोदिजितव्यं किं । पुनरन्यभयस्थानेभ्य इति । अत एवोकमन्यत्र ।
प्रायेणाकृतकृत्यत्वान्मृत्योरुद्दिजते जनः ।
कृतकृत्याः प्रतीक्षन्ते मृत्यं प्रियमिवातिथिम् ॥ १ ॥ तथा ।
तुल्याश्मकाञ्चनता ॥८२ ॥ इति ॥ तुल्ये समाने अभिष्वङ्गाविषयतयामकाञ्चने उपलसुवर्ण यस्य स तथा तद्भावस्तत्ता ॥ तथा ।
अभिग्रहग्रहणम् ॥ ८३॥ इति ॥ अभिग्रहाणं द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदभिन्नानां 15
लेवडमलेवडं वा अमुगं दव्वं च अज्ज घेच्छामि ।
अमुगेण व दवेण व अह दव्वाभिग्गहो एस ॥ १ ॥ इत्यादिशास्त्रसिद्धानां ग्रहणमभ्युपगमः कार्यः ॥ तथा ।
विधिवत्यालनम् ॥ ८४ ॥ इति ॥ विधिवविधियुक्तं यथा भवति पालनमभिग्रहाणामिति ॥
१ B. omits the sutra.
___20
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
धर्मबिन्दुः सटौकः।
[सू० ८५
तथा ।
__यथार्ह ध्यानयोगः ॥८५ ॥
इति ॥ यथा यो यस्य योग्यस्तदनतिक्रमेण ध्यानयोगो ध्यानयोधर्म्यशक्ललक्षणयोर्योगः । अथवा यथाहमिति यो देशः 5 कालो वा ध्यानस्य योग्यस्तदनुलजग्नेनेति ॥
तथा ।
अन्ते संलेखना ॥८६॥ इति ॥ अन्त श्रायुःपर्यन्ते विज्ञाते सति संलेखना गरौरकषाययोस्तपोविशेषभावनाभ्यां कृशीकरणम् ॥
10 परमत्र।
संहननाद्यपेक्षणम् ॥ ८७ ॥ इति ॥ संहननस्य शरीरसामर्थ्यलक्षणस्य श्रादिशब्दाचित्तवृत्तेः सहायसंपत्तेश्च । अपेक्षणमाश्रयणं कार्य संहननाद्य
पेक्ष्य संलेखना विधेयेति भावः ॥ 15 नवनयोर्द्रव्यसंलेखनाभावसंलेखनयोः कात्यन्तमादरणोयेत्याह।
'भावसंलेखनायां यत्नः ॥ ८८॥ इति ॥ भावसंलेखनायां कषायेन्द्रियविकारतच्छोकरणरूपायां यत्न श्रादरः कार्यः द्रव्यसंलेखनाया अपि भाव20 संलेखनार्थमुपदेशात् । अयमत्र भावः । दह मुमुक्षुणा
भिक्षुण प्रत्यहं मरणकालपरिज्ञानयत्नपरेण स्थेयम् । मरण
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमोऽध्यायः ।
कालपरिज्ञानोपायाश्चागमदेवतावचनस्वप्रतिभातथाविधानिष्टखप्नदर्शनादयोऽनेके। ते शास्त्रलोकप्रसिद्धा इति । ततो विज्ञाते मरणकाले पूर्वमेव द्वादशवर्षाणि यावदत्मर्गतः संलेखना कार्या ।
चत्तारि विचित्ताई विगई निजहियाई चत्तारि । संवच्छरे य दोणि उ एगंतरियं च श्रआयामं ॥ नाइविगिट्ठो य तवो छम्मासे परिमियं च पायामं । अन्ने वि य छम्मासे होइ विगिटुं तवोकम्मं ॥ वासं कोडौसहियं पायाम काउमाणुपुब्बौए। 10
गिरिकन्दरं तु गन्तुं पायवगमणं अह करे ॥ यदा तु कुतोऽपि संहननादिवैगुण्यान्न शक्यत इयान् संलेखनाकालः साधयितुं तदा मासवर्षपरिहाण्या जघन्यतोऽपि षण्मासान् यावत्मलेखना कार्या । संलिखितशरोरकषायो हि भिक्षुरनशनमधिष्ठितः सहसा धातुक्षये समुपस्थिते न 16 सुगतिफलं तथाविधं समाधिमाराधयितुं साधौयान्स्यादिति ॥
ततः ।
विशुवं ब्रह्मचर्यम् ॥८॥ इति ॥ विशेषेणतिनिविडब्रह्मचर्यगुप्तिविधानरूपेण शुद्धं ब्रह्मचर्य प्रतौतमेव विधेयम् । यदत्र संलेखनाधिकारे विशुद्ध- 20 ब्रह्मचर्योपदेशनं तवेदोदयस्य चौणभरौरतायामप्यत्यन्तदुर्धरत्वख्यापनार्थमिति ॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटौकः ।
[सू०८०
अथ संलेखनानन्तरमाशघातके वा विषविशूचिकादौ दोषे सति यविधेयं तदाह ।
विधिना देहत्याग इति ॥ १० ॥
इति ॥ विधिनालोचनव्रतोच्चारपरक्षामनशनशभभावना5 पञ्चपरमेष्ठिस्मरणलक्षणेन देहस्य त्यागः परित्यजनं पण्डित
मरणाराधनमित्यर्थः । इतिशब्दः परिसमाप्तौ। इत्युक्तः सापेक्षयतिधर्मः ॥ अथ द्वितीयधर्मप्रस्तावनायाह ।
निरपेक्षयतिधर्मस्तु ॥ ११ ॥ 10 इति ॥ निरपेक्षयतौनां धर्मः पुनरयं वक्ष्यमाणः ॥ तमेवाह ।
वचनगुरुता ॥१२॥ इति ॥ वचनमेवागम एव गुरुः सर्वप्रवृत्तौ निवृत्तौ चोपदेशकत्वेन यस्य स तथा तनावस्तत्ता ॥
15
तथा।
अल्योपधित्वम् ॥ ३॥ इति ॥ अल्पः स्थविरापेक्षयोपधिर्वस्त्रपात्रादिरूपो यस्य स तथा तद्भावस्तत्त्वम् । उपधिप्रमाणं च विशेषशास्त्रादवसेयम् ॥ तथा ।
निःप्रतिकर्मशरीरता ॥१४॥ इति ॥ निःप्रतिकर्म तथाविधालानाद्यवस्थायामपि प्रतिकारविरहितं शरीरं यस्य स तथा तद्भावस्तत्त्वम् ॥
20
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७]
पञ्चमोऽध्यायः ।
१६६
अत एव ।
अपवादत्यागः ॥६५॥ इति ॥ अपवादस्योत्सर्गापेक्षयापकृष्टवादस्य त्यागः कार्यः । न हि निरपेक्षो यतिः सापेक्षयतिरिवोत्सर्गासिद्धावपवादमपि समालम्ब्याल्पदोषं बहुगुणं च कार्यमारभते किं तत्मर्गपथप्राप्तं । केवलगुणमयमेवेति ॥
तथा।
ग्रामैकरावादिविहरणम् ॥६६॥ इति ॥ ग्रामे प्रतीतरूपे उपलक्षणत्वान्नगरादौ च एका चासौ रात्रिश्चेत्येकरात्रः। श्रादिशब्दाद्विरात्रस्य मासकल्पस्य 10 च ग्रहः । तेन विहरणम् । किमुक्तं भवति । यदा प्रतिमाकल्परूपो निरपेक्षो यतिधर्मः प्रतिपन्नो भवति तदातुबद्धे काले ग्रामे ज्ञातः सन् स एकरात्रम् अज्ञातश्चैकरात्रं विरात्रं वा वसति । यथोकम् ।
नाएगरायवासौ एगं च दुगं च अन्नाए ॥
जिनकल्पिकयथालन्दकल्पिकशुद्धपरिहारिका अज्ञाताश्च मासमिति ॥
15
जाता
तथा ।
नियतकालचारिता ॥ १७॥ इति ॥ नियते हतौयपौरुषोलक्षणे काले भिक्षार्थं 20 संचरणम् । यथोकम् । भिकबापन्थो य तदयाए ति ॥
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
धर्मबिन्दुः सटौकः।
[सू०६८
तथा ।
प्राय ऊर्ध्वस्थानम् ॥१८॥ इति ॥ प्रायो बाहुल्येनोर्ध्वस्थानं कायोत्सर्गः ॥
तथा।
देशनायामप्रबन्धः ॥ १८ ॥ इति॥ देशनायां धर्मकथारूपयां धर्म श्रोतुमुपस्थितेष्वपि तथाविधप्राणिवप्रबन्धोऽभूरिभावः एगवयणं दुवयणं च इति वचनप्रामाण्यात् ॥
तथा ।
10
सदाप्रमत्तता ॥ १० ॥ इति ॥ सदा दिवा रात्रौ चाप्रमत्तता निद्रादिप्रमादपरिहारः ॥
तथा ।
ध्यानकतानत्वमिति ॥ १०१॥ इति॥ ध्याने धर्मध्यानादावेक एव तानश्चित्तप्रसर्पणरूपो यस्य स तथा तद्भावस्तत्त्वम् । इतिशब्दः समाप्तौ ॥
15
अथोपसंजिहौषराह। सम्यग्यतित्वमाराध्य महात्मानो यथोदितम् ।
संप्राप्नुवन्ति कल्याणमिह लोके परच च ॥ १०२ ॥ 20 इति ॥ सम्यग्यतित्वमुक्तरूपमाराध्य समासेव्य महात्मानो
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४]
पञ्चमोऽध्यायः।
जना यथोदितं यथा शास्त्रे निरूपितम् । किमित्याह संप्राप्नुवन्ति लभन्ते कल्याणं भद्रम् । वत्याह छह लोके परत्र च इति प्रतीतरूपमेव ॥
एतदेव विवरौषुराह। क्षौरासवादिलब्योघमासाद्य परमाक्षयम् । । कुर्वन्ति भव्यसत्त्वानामुपकारमनुत्तमम् ॥ १०३॥
इति ॥ चौरं दुग्धं श्रोटजनकर्णपुटेष्वास्रवति क्षरति भाषमाणो यस्यां लब्धौ सा चौरास्रवा। श्रादिशब्दान्मध्वासवा सर्पिरास्त्रवामृतात्रवा चेत्यादिको यो लब्ध्योघो लब्धिसंघातः तमासाद्योपलभ्य परमाक्षयं परमं सर्वसुन्दरमक्षयं चानेकधोप- 10 जीव्यमानमप्यनुपरमस्वभावम् । किमित्याह । कुर्वन्ति विदधति भव्यसत्त्वानाम् उपक योग्यानाम् उपकारं सम्यक्त्वज्ञानचारित्रलाभलक्षणम् अनुत्तमं निर्वाणेकफलत्वेनान्योपकारातिशायिनमिति ॥
तथा ।
15
मुच्यन्ते चाशु संसारादत्यन्तमसमञ्जसात् । जन्ममृत्युजराव्याधिरोगशोकाद्युपदुतात् ॥ १०४ ॥
इति ॥ मुच्यन्ते परिहौयन्ते। चः समुच्चये। श्राशु शौघम् संसाराभवात् कीदृशादित्याह अत्यन्तम् अतीव संगतं युकमनः स्वरूपं यस्य स तथा तत्प्रतिषेधादसमञ्जसः तस्मात् । 20 अत एव जन्ममृत्युजराव्याधिरोगशोकाद्युपद्रुतात् जन्मना
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
धर्मबिन्दुः सटीकः।
[सू० १०४]
प्रादुर्भावेन मृत्युना मरणेन जरया स्थविरभावलक्षणया व्याधिना कुष्ठादिरूपेण शोकेनेष्टवियोगप्रभवमनोदःखविशेषेण । श्रादिशब्दाच्छौतवातादिभिरुपद्रवरुपद्रुतादिहलतामानौतादिति ॥
इति श्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचितायां धर्मबिन्दुवृत्तौ यतिधर्मविधिः पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः ॥ ५ ॥
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठोऽध्यायः॥
व्याख्यातः पञ्चमोऽध्यायः । अधुना षष्ठो व्याख्यायते । तस्येदमादिसूत्रम् । आशयाधुचितं ज्यायोऽनुष्ठानं स्वरयो विदुः। साध्यसियङ्गमित्यस्माद्यतिधर्मो विधा मतः ॥१॥
इति ॥ श्राशयस्य चित्तवृत्तिलक्षणस्य । श्रादिशब्दाछुत- 5 संपत्तेः शरीरसंहननस्य परोपकारकरणाकरणशक्रश्च। उचितं योग्यं ज्यायोऽतिप्रशस्यमनुष्ठानं जिनधर्मसेवालक्षणं सूरयः समयज्ञा विदुर्जानन्ति । कौदृशमित्याह साध्यसियङ्गं साध्यस्थ सकलक्लेशक्षयलक्षणस्य सियङ्गं निष्पत्तिकारणम् । इत्यस्मात् कारणात् यतिधर्मो द्विधा मतः सापेक्षयतिधर्मतया 10 निरपेक्षयतिधर्मतया चेति ॥
साध्यसियङ्गत्वमेव भावयति । समग्रा यत्र सामग्री तदक्षेपेण सिध्यति । दवौयसापि कालेन वैकल्ये तु न जातुचित् ॥ २॥
इति ॥ समग्रा परिपूर्ण यत्र कार्य सामग्रौ समग्र- 15 संयोगलक्षणा भवति तत्कार्यमक्षेपेणा विलम्बेन सिध्यति निष्पद्यते अन्यथा सामग्रीसमग्रतायोगात् । अव व्यतिरेकमाह दवीयसापि अतिचिररूपतया दूरतरवर्तिनापि कालेन वैकल्ये
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
धर्मविन्दुः सटीकः।
[सू० ३
तु सामग्रिकाया विकलतायां पुनः न जातचित् म कदाचिदपौति ॥
एवं सति यत्कर्तव्यं तदाह । तस्माद्यो यस्य योग्यः स्यात्तत्तेनालोच्य सर्वथा। आरब्धव्यमुपायेन सम्यगेष सतां नयः ॥ ३॥ इति ॥ तस्मात्कारणात् यो यतिः यस्य सापेक्षयतिधर्मनिरपेक्षयतिधर्मयोरन्यतरानुष्ठानस्य योग्यः समुचितः स्याद्भवेत् तदनुष्ठानम् तेन योग्येन पालोच्य निपुणोहापोहयोगेन
परिभाव्य सर्वथा सर्वैरुपाधिभिः श्रारब्धव्यमारम्भणीयम् । 10 उपायेन तद्गतेनैव । सम्यग् यथावत् एष योग्यारम्भलक्षण: सतां शिष्टानां नयो नौतिरिति ॥
इत्युक्तो यतिधर्मः। इदानौमस्य विषयविभागमनुवर्णयिष्यामः ॥ ४ ॥
इति ॥ प्रतीतार्थमेवेति ॥ 15 तत्र कल्याणाशयस्य श्रुतरत्नमहोदधेः उप
शमादिलब्धिमतः परहितोद्यतस्य अत्यन्तगम्भौरचेतसः प्रधानपरिणतेः विधूतमोहस्य परमसत्त्वार्थकर्तुः सामायिकवतः विशुद्ध्यमानाशयस्य
यथोचितप्रवृत्तेः सात्मीभूतशुभयोगस्य श्रेयान् 20 सापेक्षयतिधर्म एव ॥५॥
इति ॥ तत्र इति विषयविभागानुवर्णनोपचेपे ।
15
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठोऽध्यायः ।
२०५
।
कल्याणाशयस्य भावारोग्यरूपमुनिपुरप्रापकपरिणामस्य । श्रुतरत्नमहोदधेः, प्रवचनमाणिक्यपरमनौरनिधेः । उपशमादिलब्धिमत उक्तलक्षणोपशमादिलब्धिसमन्वितस्य । परहितोद्यतस्य सर्वजगज्जौवजातहिताधानधनस्य । अत्यन्तगम्भौरचेतसो हर्षविषादादावतिनिपुणैरप्यनुपलब्धचित्तविकारस्य । अत एव प्रधानपरिणतेः सर्वोत्तमात्मपरिणामस्य । विधूतमोहस्थ समुत्तीर्णमूढभावतन्द्रामुद्रस्य । परमसत्त्वार्थकतर्निर्वाणवन्ध्यबौजसम्यक्त्वादिसत्त्वप्रयोजनविधातुः। सामायिकवतो माध्यस्थ्यगुणतुलारोपणवशसमतोपनौतखजनपरजनादिभावस्य । विशड्यमानाशयस्य धवलपक्षक्षपापतिमण्डलस्येव प्रतिकलमवदातमानसस्य । यथोचितप्रवृत्तेः प्रस्तावप्रायोग्यप्रारब्धप्रयोजनस्य । अत एव सात्मौभतशभयोगस्यायःपिण्डस्येव वन्हिना शुभयोगेन सह समानौ तात्मनो यतिविशेषस्य । श्रेयान् अतिप्रशस्यः सापेक्षयतिधर्म एव नेतर इति ॥ कुत इत्याह ।
प्रवचनप्रामाण्यात् ॥६॥ इति ॥ भगवदाज्ञाप्रमाणभावात् ॥ एतदपि कुत इत्याह ।
संपूर्णदशपूर्वविदो निरपेक्षधर्मप्रतिपत्तिप्रतिषेधात् ॥ ७॥ इति ॥ सुगममेव । प्रतिषेधश्च
१D P °वचनं ।
15
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
धर्मबिन्दुः सटौकः ।
[सू. ८
गच्छे चिय निम्माश्रो आ पुव्वा दस भवे असंपुषा । नवमस्म तयवत्थू होई जहम्रो सुयाभिगमो ॥ १ ॥ इति वचनादवसीयते ॥
एषोऽपि किमर्थमित्याह । __ परार्थसंपादनोपपत्तेः ॥८॥
इति ॥ परार्थस्य परोपकारलक्षणस्य संपादनं करणं तदपपत्तेः। स हि दशपूर्वधरस्तीर्थोपष्टम्भलक्षणं परार्थ संपादयितुं यस्मादुपपद्यत इति ॥ यदि मामैवं ततोऽपि किमित्याह ।
तस्यैव च गरुत्वात् ॥१॥ इति ॥ तस्य परार्थसंपादनस्य । एव च इत्यवधारणे । गुरुत्वात्सर्वधर्मानुष्ठानेभ्य उत्तमत्वात् ॥
10
एतदपि कथमित्याह ।
सर्वथा दुःखमोक्षणात् ॥ १० ॥ 16 इति ॥ सर्वथा सर्वैः प्रकारैः स्वस्थ परेषां चेत्यर्थः ।
दुःखानां शारौरमानसरूपाणं मोचनात् ॥
तथा ।
संतानप्रहत्तेः ॥ ११ ॥ इति ॥ परार्थसंपादनासंतानस्य शिष्यप्रशिष्यादिप्रवाह20 रूपस्य प्रवृत्तेः ॥
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३]
पठोऽध्यायः।
तथा ।
योगवयस्याप्युदग्रफलभावात् ॥ १२॥ इति ॥ योगत्रयस्यापि मनोवाकायकरणव्यापाररूपस्य परार्थसंपादने क्रियमाणे। न पुनरेकस्यैवेत्यपिशब्दार्थः। उदग्रफलभावाददग्रस्य प्रकारान्तरेणानुपलभ्यमानत्वेनात्युत्तमस्य । फलस्य कर्मनिर्जरालक्षणस्य भावात् । न हि यथा देशनायां सर्वात्मना व्याप्रियमाणं मनोवाक्वायत्रयं फलमाप्नोति तथान्यत्रकृत्यान्तर इति ॥
तथा । निरपेक्षधर्मोचितस्यापि तत्प्रतिपत्तिकाले पर- 10 परार्थसिवौ तदन्यसंपादकाभावे प्रतिपत्तिप्रतिषेधाच्च ॥ १३॥
इति ॥ निरपेक्षधर्मोचितस्यापि किं पुनस्तदनुचितस्येत्यपिशब्दार्थः। तत्प्रतिपत्तिकाले निरपेक्षधर्माङ्गौकरणसमये परपरार्थसिद्धौ परेषां परार्थस्य सम्यग्दर्शनादेः प्रधानप्रयोजनस्य 15 सिद्धौ साध्यायां विषये। तदन्यसंपादकाभावे तस्माबिरपेक्षयतिधर्मोचितादन्यस्य साधोः परार्थसिद्धिसंपादकस्याभावे प्रतिपत्तिप्रतिषेधादङ्गौकरणनिवारणात् । चकारो हेवन्तरसमुच्चये। तस्यैव च गुरुत्वमिति संटङ्क इति ॥
इत्थं सापेक्षयतिधर्मयोग्यमुक्त्वा निरपेक्षयतिधर्मयोग्यं 20 वकुमाह।
नवादिपूर्वधरस्य तु यथोदितगुणस्यापि साधुशिष्यनिष्यत्तौ साध्यान्तराभावतः सति कायादि
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मविन्दुः सटौकः । [सू०१४सामर्थ्य सद्दौर्याचारासेवनेन तथा प्रमादजयाय सम्यगुचितसमय आज्ञाप्रामाण्यतस्तथैव योगटवेः प्रायोपवेशनवच्छ्यान्निरपेक्षयतिधर्मः ॥१४॥
इति ॥ मवादिपूर्वधरस्य तु यथोदितगुणस्थापि तत्र 5 कल्याणाशयस्य इत्यादिसूत्रनिरूपितगुणस्य किं' पुनस्तदन्य
गुणस्येत्यपिशब्दार्थः । साधुशिष्यनिष्पत्तावाचार्योपाध्यायप्रवर्तकस्थविरगणावच्छेदकलक्षणपदपञ्चकयोग्यतया साधूनां शिष्याणां निष्पत्तौ सत्याम्। साध्यान्तराभावतः साध्यान्तरस्य निर
पेक्षधर्मापेक्षया श्राचारपरिपालनादिरूपस्याभावतोऽभवनेन । 10 मति विद्यमाने कायादिसामर्थ्य प्राद्यसंहननत्रययुक्रतया वज्र
कुड्यसमानधतितया च महति कायमनसोः समर्थभावे सति । सरौर्याचारासेवनेन सतो विषयप्रवृत्ततया सुन्दरस्य वौर्याचारस्य सामर्थ्यागोपनलक्षणस्य निषेवणेन । तथा प्रमादजयाय तथा
तेन निरपेक्षयतिधर्मप्रतिपत्तिप्रकारेण यः प्रमादस्य निद्रादे15 जयोऽभिवः तदर्थम् । सम्यक् शास्त्रोकनौत्या तपःसत्त्वसूत्रैकत्वबललक्षणाभिः पञ्चभिस्तुलनाभिरात्मानं तोलयित्वा। उचितसमये तिथिवारनक्षत्रयोगलनशद्धिलक्षणे । श्राज्ञाप्रामाण्यत आज्ञेवात्रार्थ प्रमाणमिति परिणामात् । तथैव प्रतिपित्सितनिरपेक्षयतिधर्मानुरूपतयैव योगद्धेः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्र
१ The passage from किं down to ऽभवनेन (l. 9) is given by B and C this form किं पुनस्तदन्यनिर्जराङ्गमुक्त विपर्ययादिति। अननुष्ठानमननुष्ठानमेव न भवति । अन्यविलक्षणमन्तितानुष्ठानात्तर्हि कीदृशं तदित्याह। अभवनेन ।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७]
षष्ठोऽध्यायः।
२०४
लवणधर्मव्यापारवृद्धः। प्रायोपवेशनवत्प्रायोपवेशनमनशनं तत् पर्यन्तकालकरणीयानशनक्रियातुल्य इत्यर्थः । श्रेयान् अतिप्रशस्यः। निरपेक्षयतिधर्मो जिनकल्पादिरूपः कल्पादिग्रन्थप्रसिद्धस्वरूपो वर्तत इति ॥
तथा ।
तत्कल्पस्य च परं परार्थलब्धिविकलस्य ॥१५॥
इति ॥ तत्कल्पस्य निरपेक्षयतिधर्मप्रतिपत्तिसमर्थपुरुषविशेषतुल्यस्यान्यस्थापि । चशब्दः समुच्चये। परं केवलं परार्थलब्धिविकस्लस्य तथाविधान्तरायादिकर्मपारतन्यदोषात्परार्थलब्ध्या साधुशिष्यनिष्यादनादिसामर्थ्यलक्षणया विकलस्य श्रेया- 10 निरपेक्षयतिधर्मः इत्यनुवर्तते ॥
अत्र हेतमाह। उचितानुष्ठानं हि प्रधानं कर्मक्षयकारणम् ॥ १६॥
इति ॥ उचितानुष्ठानम्। हिर्यस्मात् । प्रधानमुत्कृष्टं कर्मचयकारणमिति ॥
एतदपि कुत इत्याह ।
15
उदयविवेकभावाद्रत्नत्रयाराधनात् ॥१७॥
इति ॥ उदग्रस्योत्कटस्थ विवेकस्य विधेयाविधेयवस्तुविभागविज्ञानलक्षणस्य भावात्मकाशात् । किमित्याह रत्नत्रयस्य
9 B omits the commentary on this sūtra.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटीकः। [सू०१८सम्यग्दर्शनादेराराधनानिष्पादनात् । उचितानुष्ठाने हि प्रारधे नियमाद्रनत्रयाराधक उदयो विवेको विजृम्भत इत्येतत्प्रधानं कर्मचयकारणमिति ॥
अत्रैव व्यतिरेकमाह। 5 अननुष्ठानमन्यदकामनिर्जराङ्गमुक्तविपर्ययात्॥
१८॥ दति ॥ अननुष्ठानमनुष्ठानमेव न भवति। अन्यविलक्षणमुचितानुष्ठानात् । तर्हि कौदृशं तदित्याह अकामनिर्जराङ्गम्
अकामस्य निरभिलाषस्य तथाविधवलौवर्दादेरिव या निर्जरा 10 कर्मक्षपणा तस्या अङ्गं निमित्तं न तु मुक्रिफलाया निर्जरायाः ।
कुत इत्याह उक्तविपर्ययात् उदग्र विवेकाभावेन रत्नत्रयाराधनाभावादिति ॥ एतदेव भावयन्नाह ।
निर्वाणफलमत्र तत्त्वतोऽनुष्ठानम् ॥१६॥ 15 इति ॥ निर्वाणफलं मुक्तिकार्यम् अत्र जिनवचने
तत्त्वतः परमार्थवृत्त्यानुषङ्गतः स्वर्गादिफलभावेऽपि अनुष्ठानं सम्यग्दर्शनाचाराधनारूपम् । प्रोच्यत इति ॥ यदि नामैवं ततोऽपि किमित्याह ।
___ न चासदभिनिवेशवत्तत् ॥२०॥ 20 इति ॥ न च नैवासुन्दरायच्युतम् तन्निर्वाणफल
मनुष्ठानम् । असदभिनिवेशो हि निष्ठुरेऽप्यनुष्ठाने मोक्षफलं
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३]
षष्ठोऽध्यायः ।
२११
प्रतिबध्नातौति तयवच्छेदार्थमुक्तं न चासदभिनिवेशवत्तत् इति ॥
नन्वनौचित्येऽप्यनुष्ठानं च भविष्यति मिथ्याभिनिवेशरहितं चेत्याशङ्याह ।
अनुचितप्रतिपत्तौ नियमादसदभिनिवेशो- 5 ऽन्यवानाभोगमाचात् ॥२१॥
इति ॥ अनुचितस्यानुष्ठानस्य प्रतिपत्तावभ्युपगमे । नियमादवण्यंतया। असदभिनिवेश उकरूपः । असदभिनिवेशकार्यत्वादनुचितानुष्ठानस्य । अपवादमाह अन्यत्रानाभोगमात्रात् इति। अन्यत्र विनानाभोग एवापरिज्ञानमेव केवलमभि- 10 निवेशशून्यमनाभोगमात्रं तस्मात् अनाभोगमात्रादनुचितप्रतिपत्तावपि नासदभिनिवेश इति ॥ एवं सति किं सिद्धमित्याह ।
संभवति तद्दतोऽपि चारित्रम् ॥२२॥ इति ॥ संभवति जायते। तदतोऽप्यनाभोगमात्रादनुचित- 15 प्रतिपत्तिमतोऽपि किं पुनस्तदन्यस्येत्यपिशब्दार्थः । चारित्रं सर्वविरतिरूपम् ॥ अत्रैव विशेषमाह।
अनभिनिवेशवांस्तु तद्युक्तः खल्वतत्त्वे ॥२३॥ इति॥ अनभिनिवेशवान् निराग्रहः पुनः । तद्युतश्चारित्रयुको 20 जौवोऽनाभोगेऽपि खस्नु निश्चयेन तत्त्वे प्रवचनबाधितार्थे ।
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
धर्मबिन्दुः सटीकः ।
[सू. २४
एतदपि कुत इत्याह ।
स्वस्वभावोत्कर्षात् ॥२४॥ इति ॥ स्वस्थानौपाधिकत्वेन निजस्य खभावस्थात्मतत्त्वस्य उत्कर्षावृद्धेः । चारित्रिो हि जीवस्य छद्मस्थतया 5 क्वचिदर्थ नाभोगेऽपि गौतमादिमहामुनौनामिव तथाविधात्यन्तिकबाधककर्माभावेन खस्वभावः सम्यग्दर्शनादिरूपो नापकर्षे प्रतिपद्यत इति ॥
अयमपि कुत इत्याह ।
मार्गानुसारित्वात् ॥२५॥ 10 इति ॥ मार्गस्य सम्यग्दर्शनादेर्मुक्रिपथस्यानुवर्तनात् ।
तदपि ।
___ तथारुचिस्वभावत्वात् ॥ २६ ॥ इति ॥ तथा तत्प्रकारा मार्गानुरूपत्वेन या रुचिः श्रद्धा तद्रूपत्वात् ॥ 16 एतदपि ।
श्रवणादौ प्रतिपत्तेः॥२७॥ इति ॥ स्वयमेव शास्त्रश्रवणे। श्रादिशब्दादन्येन वा प्रेरणायां कृतायाम् । प्रतिपत्तेः अनाभोगेन विहितं मयेदमसुन्दरमनुष्ठानं इत्यङ्गौकरणात् ॥
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२]
षष्ठोऽध्यायः।
२१२
इयमपि ।
असदाचारगर्हणात् ॥ २८॥ इति ॥ असदाचारस्थानुचितानुष्ठानस्य गर्हणात्तदुचितप्रायश्चित्तप्रतिपत्त्या निन्दनात् ॥ अथ प्रस्तुतमेव निगमयन्नाह ।
इत्युचितानुष्ठानमेव सर्वच श्रेयः॥२६॥ इति ॥ इत्येवमनुचितानुष्ठाने नियमादसदभिनिवेशभावात् उचितानुष्ठानमेव सर्वत्र ग्रहस्थधर्मप्रतिपत्तौ यतिधर्मप्रतिपत्तौ च श्रेयः प्रशस्यं वर्तते ॥
कुत इत्याह ।
10
15
भावनासारत्वात्तस्य ॥३०॥ इति ॥ भावना निरुपाधिको जौववासकः परिणामः । ततो भावना सारं प्रधानं यत्र तत्तथा तनावस्तत्त्वं तस्मात् । तस्थोचितानुष्ठानस्य ॥ भावनामेव पुरस्कुर्वन्नाह ।
इयमेव प्रधानं निःश्रेयसाङ्गम् ॥३१॥ इति ॥ यमेव भावना प्रधानं निःश्रेयसाङ्ग निर्वाणहेतुः ॥ दूतदपि कुत इत्याह ।
एतस्थैर्याड्वि कुशलस्थैर्योपपत्तेः॥३२॥
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
धर्मबिन्दुः सटीकः।
[सू० ३३
इति ॥ एतस्या भावनायाः स्थैर्या स्थिरभावात् । हिः स्फुटम्। कुशलानां सकलकल्याणाचरणानां स्थर्यस्योपपत्तेर्घटनात् ॥
दूयमपि कुत इत्याह ।
10
5 भावनानुगतस्य ज्ञानस्य तत्त्वतो ज्ञानत्वात् ॥३३॥
इति ॥ दूह बौणि ज्ञानाणि श्रुतज्ञानं चिन्ताज्ञानं भावनाशानं चेति । तल्लक्षणं चेदम् ।
वाक्यार्थमात्रविषयं कोष्ठकगतबीजसन्निभं ज्ञानम् । श्रुतमयमिह विज्ञेयं मिथ्याभिनिवेशरहितमलम् ॥ १ ॥ यत्तु महावाक्यार्थजमतिसूक्ष्मसुयुनिचिन्तयोपेतम् । उदक व तैलबिन्दुर्विसर्पि चिन्तामयं तस्यात् ॥ २ ॥ ऐदम्पर्यगतं यदिध्यादौ यत्नवत्तथैवोच्चैः ।
एतत्तु भावनामयमशुद्धसद्रनदौप्तिसमम् ॥ ३॥
ततो भावनानुगतस्य भावनानुविद्धस्य ज्ञानस्य बोधविशेषस्य 16 तत्त्वतः पारमार्थिकवृत्त्या ज्ञानत्वादवबोधत्वात् ।
एतदेव व्यतिरेकतः साधयन्नाह ।
न हि श्रतमय्या प्रज्ञया भावनादृष्टज्ञातं ज्ञातं नाम ॥३४॥
इति ॥ न नैव । हिर्यस्मात् । श्रुतमय्या प्रथमज्ञानरूपया 20 प्रज्ञया बुड्या कर्टभूतया करणभूतया वा। भावनादृष्टज्ञातं
१ B C भावज्ञानं।
२ Comits.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७]
षष्ठोऽध्यायः ।
२१५
10
भावनया भावनाज्ञानेन दृष्टं सामान्येन ज्ञातं च विशेषेण भावनादृष्टज्ञातं वस्तु ज्ञातमवबुद्धं भवति । नाम इति विदज्जनप्रकटमेतत् । अयमभिप्रायः । यादृशं भावनाज्ञानेन वस्तु दृश्यते ज्ञायते च न तथा श्रुतज्ञानेनेति । कुत इत्याह ।
उपरागमाचत्वात् ॥३५॥ इति ॥ उपराग एव केवल उपरागमात्रं तद्भावस्तत्त्वं तस्मात् । यथा हि' स्फटिकमणेजपाकुसुमादिसन्निधानत उपराग एव न पुनस्तद्भावपरिणतिः संपद्यते एवं श्रुतमय्यां प्रज्ञायामात्मनो बोधमात्रमेव बहिरङ्ग म त्वन्तःपरिणतिरिति । 10 एतदपि कुत इत्याह ।
दृष्टवदपायेभ्योऽनिवृत्तेः॥३६॥ इति ॥ यथा भावनाज्ञानेन दृष्टेभ्य उपलक्षणत्वाक्षातेभ्यश्वानर्थेभ्यो निवर्तते एवं श्रुतमयप्रज्ञाप्रवृत्तावण्यपायेभ्योऽनिवृत्तेरनिवर्तनात् ॥
ननु भावनाज्ञानेऽप्यपायेभ्यो निवृत्तिरसंभविनौत्याह । एतन्मूले च हिताहितयोः प्रवृत्तिनिवृत्ती॥ ३७॥
इति ॥ एतन्मले च भावनाज्ञानपूर्विके एव चकारस्यैवार्थत्वात् । हिताहितयोः प्रतीतयोर्यथासंख्यं प्रवृत्तिनिवृत्ती विधिप्रतिषेधरूपे भवतो मतिमतां मान्यज्ञानमूले इति। 20
15
१ B C तथा हि।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
धर्मबिन्दुः सटीका।
[मू० ३८
इदमेवोपचिन्वन्नाह ।
अत एव भावनादृष्टज्ञाताविपर्ययायोगः ॥३८॥
इति ॥ अत एव भावनामूलत्वादेव हिताहितपत्तिनिवृत्त्योः । भावनादृष्टज्ञाताद्भावनया दृष्टं ज्ञातं च वस्तु प्राप्य । 5 विपर्ययायोगो विपर्यासाप्रवृत्तिलक्षणो जायते। यतो न मतिविपर्यासमन्तरेण पुंसो हितेष्वप्रवृत्तिरहितेषु च प्रवृत्तिः स्यात् । न चासौ भावनाज्ञाने समस्तौति ।
एतदपि कथं सिद्धमित्याह ।
तदन्तो हि दृष्टापाययोगेऽप्यदृष्टापायेभ्यो निवर्त10 माना दृश्यन्त एवान्यरक्षादाविति ॥ ३९ ॥
इति । तदन्तो भावनाज्ञानवन्तः प्रमातारः । हिर्यस्मात् । दृष्टापाययोगेऽपि प्रत्यक्षोपलभ्यमानमरणाद्यपायप्राप्तौ किं पुनस्तदप्राप्तावित्यपिशब्दार्थः । अदृष्टापायेभ्यो नरकादिगति
प्रापणीयेभ्यः । निवर्तमानाः सुवर्णमययवभक्षिक्रौञ्चजीवा15 कथकाचर्मशिरोवेष्टनाविष्टसुवर्णकारारब्धमारणमहामुनिमेतार्य
वाद्यापि महसत्त्वाः केचन दृश्यन्ते एव । अन्यरचादावन्यस्य खव्यतिरिक्रस्य रक्षायां मरणादित्राणरूपायाम् श्रादिशब्दादुपकारे च मार्गश्रद्धानाधारोपरूपे। इतिशब्दो वाक्यपरिसमाप्तौ ॥
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४]
घछोऽध्यायः।
निगमयबाह। इति मुमुक्ष्ोः सर्वत्र भावनायामेव यत्नःश्रेयान् ॥४०॥
इति ॥ इत्येवमुक्तयुक्तः । मुमुक्षोर्यतेः । सर्वत्र कृत्ये भावनायामेवोकलक्षणायाम् । यत्न श्रादरः । श्रेयान् प्रशस्यः ।।
कुत इत्याह । तद्भावे निसर्गत एव सर्वथा दोषोपरतिसिद्धेः॥४१॥
इति ॥ तद्भावे भावनाभावे निसर्गत एव स्वभावादेव सर्वथा सर्वैः प्रकारैः दोषाणं रागादौनामुपरतिसिद्धेः ॥
अथ भावनाया एव हेतमाह । वचनोपयोगपूर्वा विहितप्रवृत्तिोनिरस्याः ॥४२॥ 10
इति ॥ वचनोपयोगः शास्त्र इदमित्थं चेत्यं चोक्तं इत्यालोचनारूपः पूर्वो मूलं यस्याः सा तथा । केत्याह विहिते प्रत्युपेक्षणदौ प्रवृत्तिर्विहितप्रवृत्तिः। योनिरुत्पत्तिस्थानम् । अस्था भावनाया भावनाज्ञानस्येत्यर्थः ॥ कुत इत्याह ।
महागुणत्वादचनोपयोगस्य ॥४३॥ इति । अत्यन्तोपकारित्वादचनोपयोगस्योक्तरूपस्य । एतदेव भावयवाह।
तत्र ह्यचिन्त्यचिन्तामणिकल्पस्य भगवतो बहुमानगर्भ स्मरणम् ॥ ४४॥
20
15
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
धर्मबिन्दुः सटीकः।
[सू० ४५
इति ॥ तत्र वचनोपयोगे सति । हिर्यस्मात् । अचिन्त्येन चिन्तयितुमशक्यप्रभावेण चिन्तामणिना मणिविशेषेण कल्पस्य तुल्यस्य भगवतः पारगतस्य बहुमानगर्ने प्रौतिसारं स्मरणमनुष्यानं जायते ।
कथमित्याह ।
5
भगवतैवमुक्तमित्याराधनायोगात्॥ ४५ ॥ इति ॥ भगवताहता। एवं क्रियमाणप्रकारेण । उक्त निरूपितं प्रत्युपेक्षणादि इत्यनेन रूपेण । श्राराधनायोगादनुकूलभावजननेनेति ॥
एवं सति यत्मिद्धं तदाह ।
10
एवं च प्रायो भगवत एव चेतसि समवस्थानम् ॥ ४६॥
इति ॥ एवं चैतस्मिंश्च बहुमानगर्भ भगवत्स्मरणे सति । प्रायो बाहुल्येन भगवत एव चेतसि समवस्थानं निवेशनम् । 15 प्रायोग्रहणं च क्रियाकाले क्रियायामेव चित्तावस्थानं विधेयम् अन्यथा तक्रियाया द्रव्यत्वप्रसङ्गादिति सूचनार्थमिति ॥
ननु तदुक्रकरणत्किं नाम सिध्यतीत्याह ।
तदाज्ञाराधनाच्च तद्भक्तिरेव ॥ ४७॥
इति ॥ तस्य भगवत प्राज्ञाराधनात्पनस्तद्भक्तिरेव भग20 वद्भक्तिरेवेति ॥
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०]
षष्ठोऽध्यायः ।
२१६
एतदपि भावयितुमाह ।
उपदेशंपालनैव भगवद्भक्तिर्नान्या कृतकृत्यत्वात् ॥४८॥
इति ॥ प्रकटार्थमेतदिति ॥ एवं तर्हि कथमस्य पुष्पादिपूजाविधिरित्याशयाह ।
उचितद्रव्यस्तवस्यापि तद्रपत्वात् ॥ ४६॥ इति ॥ उचितस्य द्रव्यस्तवस्य काले सुझए विसिट्टपुप्फाइएहिं विहिणा उ।
सारथुइत्योत्तगरुई जिणपूया होइ कायब्वा ॥ १ ॥ इत्यादिवचनोतरूपस्य किं पुनर्भावस्तवस्येत्यपिशब्दार्थः । 10 सोपदेशपालना रूपमस्य तनावस्तत्त्वं तस्मात् ॥
कुत इत्याह ।
भावस्तवाङ्गतया विधानात् ॥५०॥ इति ॥ शुद्धयतिधर्मकारणतया विधानाट्रव्यस्तवस्य । यदा हि विषयपिपासादिभिः कारणैः साधुधर्ममन्दिरशिखरमारोढु- 15 मनमो धर्म च चिकीर्षुः प्राणौ तदा महतः सावद्यान्तरावित्तेरुपायमन्यमस्यापश्यन् भगवानहन् सदारम्भरूपं द्रव्यस्तवमुपदिदेश। यथा । जिनभवनं जिनबिम्ब जिनपूजां जिनमतं च यः कुर्यात् । तस्य नरामरशिवसुखफलानि करपलवस्थानि ॥१॥ इति । 20
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मविन्दुः सटीकः । [सू० ५१एवं च द्र्व्यस्तवोऽपि भगवदुपदेशपालनारूप एवेति भावः । अथ भगवति चित्तावस्थिते फलमाह । हृदि स्थिते च भगवति क्लिष्टकर्मविगमः ॥५१॥
इति ॥ प्रतौतार्थमेव । परं क्लिष्टकर्म तदुच्यते यत्संसार5 वासैकनिबन्धनमिति ॥
एतदपि कुत इत्याह ।
जलानलवदनयोर्विरोधात्॥५२॥ इति ॥ वारिवैश्वानरयोरिवानयोर्भगवञ्चित्तावस्थानक्लिष्टकर्मणविरोधात्परस्परबाधनात् ॥ 10 पुनरपि प्रकृतोपसंहारमाह ।
इत्युचितानुष्ठानमेव सर्वच प्रधानम् ॥५३॥ इति । एतत्प्राग्वत् ॥ कथमेतदित्याह।
16
प्रायोऽतिचारासंभवात् ॥५४॥ इति ॥ यो हि खोचितं कर्म कर्तुमारभते + तस्य तत्रातिचारः संभवति । प्रायोग्रहणेन चेदमाह। तथाविधानाभोगदोषानिकाचितक्लिष्टधर्मोदयादा कदाचित्कस्यचित्तथाविधसन्मार्गयायिनः पथिकस्येव कण्टकज्वरदिग्मोहसमानोऽतिचारः स्थादपौति ॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
पठोऽध्यायः।
एतदपि कथमित्याह ।
यथाशक्ति प्रत्तेः॥५५॥ इति ॥ यथाशक्ति यथासामर्थं सर्वकार्येषु प्रवृत्तः ॥ [दयमपि कथम् । उच्यते ।
सद्भावप्रतिबन्धात्॥५६॥ इति ॥ सद्भावे शक्यतया सत्यरूपे कृत्येऽर्थ चित्तस्य प्रतिबन्धात्प्रतिबद्धत्वात् ॥
विपर्यये बाधकमाह ।
5
इतरथार्तध्यानापत्तिः॥५७॥ इति ॥ इतरथानुचितारम्भे । पार्तध्यानस्य प्रतीतरूपस्य । 10 आपत्तिः प्रसङ्गः स्थात् ॥ कथमित्याह ।
अकालौत्सुक्यस्य तत्त्वतस्तत्त्वात् ॥५८॥ इति॥ अकाले चिकौर्षितकार्याप्रस्तावे यदौत्सुक्यं तत्कालोचितकार्यान्तरपरिहारेण तौबचिकौर्षालक्षणं तस्य । तत्त्वतः 15 परमार्थतः तत्त्वादार्तध्यानत्वात् । व्यवहारतस्तु धर्मध्यानत्वमपौति तत्त्वग्रहणमिति ॥ नन्वनुत्सुकः प्रवृत्तिकालमपि कथं लस्यत इत्याशयाह ।
नेदं प्रवृत्तिकालसाधनम् ॥५६ ॥
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
धर्मबिन्दुः सटोकः ।
[सू० ६०
5
इति ॥ न नैव । इदमौत्सुक्यं प्रवृत्तिकालसाधनं कार्यस्य यः प्रवृत्तिकालः प्रस्तावलक्षणः तस्य साधनं हेतरनवसरोपहतत्वात् । न ह्यत्यन्तं बुभुक्षवोऽपि पुरुषा अप्रस्तावे भोजनं लभन्ते किं तु प्रस्ताव एवेति ॥ अतः किं विधेयमित्याह ।
इति सदोचितम् ॥६॥ इति ॥ इत्येवं सदा सर्वकालमुचितमारब्धव्यं निरुत्सुकेन सता ॥
कुत इत्याह ।
10
तदा तदसत्त्वात्॥६१॥ इति ॥ तदा प्रवृत्तिकाले तस्यौत्सुक्यस्थासत्त्वादभावात् । न हि सम्यगुपायप्रवृत्ता मतिमन्तः कार्यात्मुक्यमवलम्बन्ते सदुपायस्य कार्यमप्रसायोपरमाभावात् । ततो यो
यस्य साधनभावेन व्याप्रियते स तत्कार्यप्रवृत्तिकाले नियमा15 खसत्त्वमादर्शयति यथा मृत्पिण्डादिर्घटस्य । नादर्शयति
चात्मानमौत्मुक्यं कार्यप्रवृत्तिकाले मतिमतामिति कथं तत्तसाधनभावं लब्धुमहतीति । अत एव पयतेऽन्यत्र ।
अत्वरापूर्वकं सर्वं गमनं कृत्यमेव वा ।
प्रणिधानसमायुक्रमपायपरिहारतः ॥ १ ॥ 20 यदि नौत्सुक्यं प्रवृत्तिकालसाधनं तर्हि किं साधन
मित्याशशाह।
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
घठोऽध्यायः ।
२२३
प्रभूतान्येव तु प्रवृत्तिकालसाधनानि॥६२॥ इति ॥ प्रभूतान्येव तु बहन्येव न पुनरेकं किंचन प्रवृत्तिकालसाधनानि सन्तौति ॥
कुत इत्याह ।
निदानश्रवणादेरपि केषांचित्प्रवृत्तिमात्र- 5 दर्शनात्॥६३॥
इति ॥ इह निदानशब्दः कारणमात्रपर्यायः । यथा किमत्र रोगे निदानम् इत्यादौ प्रयोगे । ततो निदानस्य भोगादिफलत्वेन दानादेः श्रवणद्देशनायाम् । यथा ।
भोगा दानेन भवन्ति देहिनां सुरगतिश्च शौलेन । 10
भावनया च विमुक्तिस्तपसा सर्वाणि सिध्यन्ति ॥ १ ॥ श्रादिशब्दात्तथाविधश्रुता दिलिप्माखजनोपरोधबलात्कारादेः कारणत् । केषांचिह्नोविन्दवाचकसुन्दरोनन्दार्यसुहस्तिदौक्षितद्रुमकभवदेवकरोटकगणिप्रभृतौनां प्रवृत्तिमात्रस्य प्रवृत्तेरेव केवलायास्तात्त्विकोपयोगशन्यायाः प्रथमं प्रव्रज्यायां 15 दर्शनाच्छास्त्रकारैरवलोकनात् ॥ __ ननु कथं तत्प्रवृत्तिमात्रं सद्भावप्रव्रज्याप्रतिपत्तिकालहेतुरित्याशंक्याह ।
तस्यापि तथापारंपर्यसाधनत्वम् ॥६४॥
१ C omits the sutra.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
धर्मबिन्दुः सटौकः। [सू० ६५___ इति ॥ तस्यापि प्रवृत्तिमात्रस्य किं पुनरन्यस्य भववैराग्यादेरित्यपिशब्दार्थः । तथापारंपर्यण तत्प्रकारपरंपरया साधनत्वं साधनभावः । श्रूयते हि । केचन पूर्व तथा विधभोगाभिलाषादिनालम्बनेन द्रव्यप्रव्रज्यां प्रतिपद्य पश्चात्तदभ्यासेनेव 5 व्यावृत्ता अतितौवचारित्रमोहोदया भावप्रव्रज्याप्रतिपत्ति
कालाराधकाः संजाताः। यथा श्रमौ एव गोविन्दादयः इति ॥
तर्हि प्रवृत्तिमात्रमपि कर्तव्यमापनमित्याह ।
10
यतिधर्माधिकारश्चायमिति प्रतिषेधः॥६५॥
इति ॥ यतिधर्माधिकारः शुद्धसाधुधर्मप्रस्तावः पुनरयं प्रक्रान्तः । इत्येतस्माद्धेतोः प्रतिषेधो निवारणं प्रवृत्तिमात्रस्य । न हि यथा कथंचित्प्रवृत्तः सर्वोऽपि प्राणौ भावधर्मप्रवृत्तिकालाराधको भवति किं तु घुणाक्षरवृत्त्या कश्चिदेवेति सर्वत्रौचित्येन प्रवर्तितव्यम् ॥
15
अभ्युच्चयमाह।
न चैतत्परिणते चारित्रपरिणामे ॥६६॥ रति ॥ न च नैव। एतदकालौत्सुक्यम् । परिणते अङ्गागौभावमागते चारित्रपरिणामे ।
कुत इत्याह ।
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
६] षष्ठोऽध्यायः।
२२५ तस्य प्रसन्नगम्भीरत्वात् ॥ ६७॥ इति ॥ • तस्य चारित्रपरिणामस्य प्रसन्नत्वाच्छारदसमयसरःसलिलवत् तथा गम्भीरत्वान्महासमुद्रमध्यवत् ॥ एतदपि कथमित्याह ।
हितावहत्वात् ॥८॥ इति ॥ एकान्तेनेव हितकारकत्वात्। श्राह यदि परिणतचारित्रपरिणामः प्रसन्नो गम्भौरस्तथा हितावहश्च तत्कथं तैस्तैवचनस्तत्प्रतिपत्तावपि साधूनामनुशासनं शास्त्रेषु निरूप्यते । यथा ।
गुरुकुलवासो गुरुतन्तया य उचियविणयम्म करणं च । 10 वसहीपमज्जणाइस जत्तो तह कालवेकवाए ॥ १ ॥
अनिगृहणा बलंमी सम्वत्थ पवत्तणं च सत्तौए । नियलाभचिन्तणं सद् अणग्गहो मित्ति गुरुवयणे ॥२॥ संवरनिच्छिद्दत्तं छज्जीवणरकवणा सुपरिसुद्धं ।
विहिसज्मात्री मरणादवेकडणं जदूजणवएसो ॥ ३॥ 15 इत्याशङ्याह । 'तत्साधनानुष्ठानविषयस्वपदेशः प्रतिपात्यसौ कर्मवैचियात् ॥६६॥
[This reading as adopted by Suali is supported by R, while the reading in the Surat edition which is supported by the commentary is feferoi naसाधनानुष्ठान etc.]
15
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
धर्मबिन्दुः सटोकः।
[सू. ७०
इति ॥ चारित्रिणां परिणतचारित्राणं तस्य चारित्रपरिणामस्य साधनानि यान्यनुष्ठानानि गुरुकुलवासादौनि तानि विषयो यस्य स तथा । तुः पुनरर्थ । उपदेशः प्रवर्तकवाक्यरूपो
यः शास्त्रेषु गौयते स प्रतिपातौ प्रतिपतनशीलः यतोऽसौ 5 चारित्रपरिणामो वर्तते। कुत इत्याह कर्मवैचित्र्यात् विचित्राणि हि कर्माणि ततस्तेभ्यः किं न संभाव्यते । यतः पद्यते ।
कम्माई नूणं घणचिक्कणाई कढिणाई वज्जसाराई ।
णाणद्वयं पि पुरिसं पन्थाश्रो उप्पहं नेन्ति ॥ १ ॥ 10 ततः पतितोऽपि कदाचित्कस्यचिच्चारित्रपरिणामस्तथा विधा
कर्षवशात्पुनरपि गुरुकुलवासादिभ्यः सम्यक्प्रयुक्तेभ्यः प्रवर्तत इति तत्माधनोपदेशो ज्यायानिति ॥
तत्संरक्षणानुष्ठानविषयश्च चक्रादिप्रवृत्त्यवसानभ्रमाधानज्ञातात् ॥ ७० ॥ 15 इति ॥ तस्य चारित्रपरिणामस्य लब्धस्य यत्संरक्षणं पालनं तदर्थं यदनुष्ठानं तदिषयः । चः समुच्चये। उपदेशः
वज्जेज्जा संसग्गि पासत्थाई हिं पावमित्तेहिं ।
कुमाउ अप्पमत्तो सुद्धचरित्तेहिं धौरेहिं ॥ १ ॥ इत्यादिरूपो यः सः । चक्रस्य कुलालादिसंबन्धिन प्रादिशब्दा20 दरघट्टयन्त्रादेश्च या प्रवृत्तिर्भमणरूपा तस्या अवसाने
मन्दतारूपे यसमाधानं पुनरपि दण्डयोगेन तीव्रत्वमाधीयते
I5B
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
98]
पठोऽध्यायः।
तथा चरिचवतोऽपि जन्तोस्तथाविधवौर्यहासात्परिणाममन्दतायां तत्तौव्रताधानार्थमुपदेशः प्रवर्तत इति ॥ अथोपदेशनिष्फलत्वमभिधातुमाह ।
माध्यस्थ्ये तदैफल्यमेव ॥ ७१ ॥ इति ॥ माध्यस्थे मध्यस्थभावेऽप्रवृत्तिप्रवृत्त्यवसानयोर्मध्य- । भागरूपे प्रवृत्तौ सत्या मित्यर्थः । तस्योपदेशस्य वैफल्यं विफलभावः ॥
कुत इत्याह ।
स्वयं भ्रमणसिद्धेः ॥ ७२ ॥ इति ॥ स्वयमात्मनेव भ्रमणसिद्धेश्चक्रधमतुल्यप्रवृत्तिसिद्धेः ॥ 10 एतदेव भावयबाह।
भावयतिर्हि तथा कुशलाशयत्वादशक्तोऽसमजसप्रसत्तावितरस्यामिवेतरः ॥७३॥
इति ॥ भावयतिः परमार्थसाधुः। हिर्यस्मात् । तथा तत्प्रकारश्चारित्रवृद्धिहेतरित्यर्थः। कुशलः परिशद्ध प्राशय- 15 श्चित्तमस्य तद्भावस्तत्त्वं तस्मात् । अशकोऽसमर्थोऽसमञ्जसप्रवृत्तावनाचारसेवारूपायाम् । दृष्टान्तमाह इतरस्थामिव भावतः समन्जसप्रवृत्ताविव इतरः अभावयतिर्विडम्बकप्रायः ॥ अत्रैव किंचिदिशेषमाह।
इति निदर्शनमात्रम् ॥ ७४ ॥ 20
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
धर्मबिन्दुः सटौकः। [मु. ७५इति ॥ इत्येतत् इतरस्यामिवेतरः इति यदा तनिदर्शनमात्रं दृष्टान्त एव केवलः ॥ अत एवाह ।
___ न सर्वसाधर्म्ययोगेन ॥ ७५ ॥ 5 इति ॥ न नैव सर्वसाधर्म्ययोगेन सर्वैर्धमः साधय सादृश्यं तद्योगेन ॥
एतत्कुत इत्याह । यतेस्तदप्रवृत्तिनिमित्तस्य गरौयत्वात् ॥ ७६ ॥
इति ॥ यतेः माधोस्तत्रासमञ्जसेऽप्रवृत्तौ निमित्तस्य सम्ब10 ग्दर्शनादिपरिणामस्य गरीयस्त्वात् असमञ्जसप्रवृत्तिनिमित्ता
मिथ्यात्वादेस्तथाविधकर्मोदयजन्यात् अत एव जौवास्वभावभूतात्मकाशादतिगुरुत्वात् ॥ एतदेव भावयति।
वस्तुतः स्वाभाविकत्वात् ॥ ७७॥ 15 इति ॥ वस्तुतः परमार्थवृत्त्या स्वाभाविकत्वाजौवखभावमयत्वात्सम्यग्दर्शनादेः समञ्जसप्रवृत्तिनिमित्तस्य ।
तथा'।
सद्भाव ः फलोत्कर्षसाधनात् ॥ ७८॥
१ [According to the Surat edition as also this forms a part of the next Sūtra.]
R
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
.]
षष्ठोऽध्यायः।
२२६
___ इति ॥ सद्भावस्थ शुद्धपरिणामरूपस्य या वृद्धिरुत्कर्षस्तस्याः फलोत्कर्षसाधनादत्कृष्टफलरूपमोचनिष्पादनात् । वृद्धिप्राप्तो हि शुद्धो भावः सम्यग्दर्शनादिर्मोक्षं साधयति न त मिथ्यात्वादिः कदाचनापि । श्रतः परमफलसाधकत्वेन मिथ्यात्वादिभ्योऽसौ गरौयानिति ॥
एतदपि कुत इत्याह । उपलवविगमेन तथावभासनादिति ॥ ७ ॥
इति ॥ उपलवविगमेन रागद्वेषाद्यान्तरोपद्रवापगमेन । तथावभासनात्तथा असमञ्जसस्थाप्रवृत्तियोग्यतयावभासना. प्रतीतेः भावयतेः कर्तुः इति इतरस्यामिवेतरः इति निदर्शनमात्रम् इति स्थितम् । इतिः वाक्यपरिसमाप्तौ ॥
अथोपसंहरनाह । एवंविधयतेः प्रायो भावशुद्धेर्महात्मनः । विनिवृत्ताग्रहस्योच्चैर्मोक्षतुल्यो भवोऽपि हि॥८॥
दति ॥ एवंविधस्य स्वावस्थोचितानुष्ठानारम्भिो यतेः 16 माधोः प्रायो बाहुल्येन । भावशुद्धेः सकाशात् । महात्मन उकरूपस्य विनिवृत्ताग्रहस्योपरतशरीरादिगोचरमू दोषस्य उच्चैरत्यर्थम् मोक्षतुल्यो निर्वाणकल्पः । भवोऽपि मोक्षस्तावन्मोक्ष एवेत्यपिशब्दार्थः । हिः स्फुटम् । यदवाचि ।
निर्जितमदमदनानां वाकायमनोविकाररहितानाम् । 20 विनिवृत्तपराशानामिहैव मोक्षः सुविहितानाम् ॥१॥रति॥
१ B and R omit इति ।
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटोकः ।
[सू० ८१
अनोपपत्तिमाह।
सद्दर्शनादिसंप्राप्तः संतोषामृतयोगतः । भावैश्वर्यप्रधानत्वात्तदासन्नत्वतस्तथा ॥८॥
इति ॥ सद्दर्शनादौनामधाकृतचिन्तामणिकल्पद्रुमकाम5 धेनूपमानानां सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणं संप्राप्ाभाद्यः संतोषामृतयोगः तस्मात् । मोक्षतुल्यो भवोऽपि हि इति संबन्धः । उपपत्त्यन्तरमाह भावेश्वर्यप्रधानत्वात् भावेश्वर्यण क्षमामार्दवादिना प्रधान उत्तमः तनावस्तत्त्वं तस्मात्मकाशात् ।
तदासत्रत्वतः मोक्षासन्नभावात् । तथा इति हेत्वन्तरसूचक 1 इति ॥
एतदेव समर्थयन्नाह।
उक्तं मासादिपर्यायड्या दादशभिः परम् । तेजः प्राप्नोति चारिचौ सर्वदेवेभ्य उत्तमम् ॥
८२॥ 16 इति ॥ उत्रं निरूपितं भगवत्याम्। किमित्याह मासादि
पर्यायवृड्या मासेन द्वाभ्यां त्रिभिरित्यादिक्रमेण पर्यायस्य वृद्धौ सत्यां यावद्वादशभिर्मासैः परं प्रकृष्टं तेजश्चित्तसुखलाभलक्षणं प्राप्नोत्यधिगच्छति चारित्रौ विशिष्टचारित्रपात्रं पुमान् ।
परत्वमेव व्यनकि। सर्वदेवेभ्यो भवनवासिप्रतिभ्योऽनुत्तर20 मुरावसानेभ्यः सकाशात् । उत्तमं सर्वसरमुखातिशायौति
भावः ॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठोऽध्यायः ।
२३१
भगवतौसूत्रं चेदम् ।
जे दमे प्रज्जताए समण निग्गन्था एए णं कस्म तेउलेसं विद्वयन्ति । मासपरियाए समणे निग्गन्थे वाणमन्तराणं देवाणं तेउलेसं विद्वय । एवं दुमासपरियाए समणे निग्गन्थे असुरिन्दवज्जियाणं भवणवासौणं देवाणं तेउलेसं विवयद, 5 तिमासपरियाए समणे निग्गन्थे असुरिन्दाणं देवाणं तेउलेसं विद्वय । चउमासपरियाए समणे निग्गन्थे चन्दिमसूरिमवज्जियाणं गहगणनकबत्ततारारूवाणं जोइसियाणं तेउलेसं विवयद्। पञ्चमासपरियाए समणे निग्गन्थे चन्दिमसूरियाणं जोइसियाणं तेउलेसं विद्वय । छम्मासपरियाए समणे 10 निग्गन्थे सोहम्मौसाणाणं तेउलेसं विद्वयद् । सत्तमासपरियाए समणे निग्गन्थे सणंकुमारमाहिन्दाणं तेउले विदूवय । अदमासपरियाए समणे निग्गन्थे बम्भलोगस्लन्तगदेवाणं तेउलेसं विद्वयद्। नवमासपरियाए समणे निग्गन्थे महामुक्कसहस्साराणं देवाणं तेउलेसं विद्वय । दसमासपरियाए 16 समणे निग्गन्थे प्राणयपाणयारणअच्चुयाणं देवाणं तेउलेसं विवयद्। एक्कारसमासपरियाए समणे निग्गन्थे गेवेन्जा देवाणं तेउलेसं विद्वय । बारसमासपरियाए समणे निग्गन्थे अणत्तरोववाइयाणं देवाणं तेउलेसं विदवयर् । तेण परं सुक्के सुक्काभिजाई भवित्ता सिज्मद बुझद् 20 मुच्चद् परिणिव्वाद् सव्वदुकवाणमन्तं करे। ति ॥
इति श्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचितायां धर्मबिन्दुवृत्तौ यतिधर्मविषयविधिः षष्ठोऽध्यायः समाप्तः ॥ ६ ॥
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तमोऽध्यायः।
व्याख्यातः षष्ठोऽध्यायः । अथ सप्तमो व्याख्यायते । तस्य चेदमादिसूत्रम् ।
फलप्रधान प्रारम्भ इति सल्लोकनौतितः।
मस्येदं व्यासतः पुनरुच्यते ॥१॥ । इति ॥ फलं प्रधानं यस्येति स तथा प्रारम्भो धर्मादिगोचरा प्रवृत्तिः । इत्यस्याः सलोकनौतितः शिष्टजनसमाचारात् । किमित्याह संक्षेपात् परिमितरूपतया उक्रमस्य धर्मस्य इदं फलं धनदो धनार्थिनां प्रोक इति श्लोकेन
शास्त्रादौ । व्यासतः विस्तरेण पुनरुच्यते इदमिदानौमिति। 10 ननु यदि व्यासतः पुनरिदानौं वक्ष्यते तत्किमिति संक्षेपात्पूर्व फस्लमुक्कमित्याशंक्याह । प्रवृत्त्यङ्गमदः श्रेष्ठं सत्त्वानां प्रायशश्च यत् ।
आदौ सर्वच तद्युक्तमभिधातुमिदं पुनः ॥२॥
इति ॥ प्रवृत्त्यङ्गं प्रवृत्तिकारणमदः फलं श्रेष्ठं ज्यायः 16 सत्त्वानां फलार्थिनां प्राणिविशेषाणं प्रायशः प्रायेण । चकारो वनव्यान्तरसमुच्चये। यद्यस्मादादौ प्रथमं सर्वत्र सर्वकार्येषु तत्तस्माद्युकमुचितमभिधातुं भणितुं संक्षेपादादाविति। श्रादावेव विस्तरेण फलभणने शास्त्रार्थस्यातिव्यवधानेन श्रोतस्तत्र नौरस
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तमोऽध्यायः ।
२३३
भावप्रसङ्गेनानादर एव स्थादिति । इदं पुनरिति यत्पुनासतः फलं तदिदं वक्ष्यमाणम् ।
यथा । विशिष्टं देवसौख्यं यच्छिवसौख्यं च यत्परम् । धर्मकल्पद्रमस्येदं फलमाहुर्मनीषिणः ॥३॥ 5 इति ॥ विशिष्टं सौधर्मादिदेवलोकसंबन्धितयाशेषदेवसौख्यातिशायि देवसौख्यं सुरशर्म यदिहैव वक्ष्यमाणं शिवसौख्यं मुक्रिशर्म। चः समुच्चये। यत् इति प्राम्वत् । परं प्रकृष्टम् । तत्किमित्याह धर्मकल्पद्रुमस्य भावधर्मकल्पपादपस्य इदं प्रतौतरूपतया प्रथमानं फलं साध्यम् आऊः उतवन्तो 10 मनौषिणः सुधर्मस्वामिप्रभृतयो महामुनय इति ।
इत्युक्तो धर्मः। सांप्रतमस्य फलमनुवर्णयिष्यामः ॥ ४॥ इति ॥ सुगममेव ॥
विविधं फलमनन्तरपरंपराभेदात् ॥५॥ 16 इति ॥ विविधं विरूपं फलं धर्मस्य । कथमित्याह अनन्तरपरंपराभेदात् श्रानन्तर्येण परंपरया च ॥
तवानन्तरफलमुपलवहासः ॥६॥ इति ॥ तत्र तयोर्मध्येऽनन्तरफलं दर्श्यते । तद्यथा ।
१ B C D R °कमहर्षयः ।
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
धर्मविन्दुः सटौकः।
[सू.
-
उपलवहास उपलवस्य रागद्वेषादिदोषोद्रेकलक्षणस्य ह्रासः परिहाणिः ॥ तथा।
भावैश्वर्यद्धिः ॥७॥ । इति ॥ भावैश्वर्यस्यौदार्यदाक्षिण्यपापजुगुमादिगणभावलक्षणस्य वृद्धिरुत्कर्षः ॥ तथा ।
जनप्रियत्वम् ॥८॥ इति ॥ सर्वलोकचित्तावादकत्वम् ॥ 10 परंपराफलं तु सुगतिजन्मोत्तमस्थानपरंपरानिर्वाणावाप्तिः॥६॥
इति ॥ यत्मुगतिजन्म यच्चोत्तमस्थानपरंपरया करणभूतया निर्वाणं तयोरवाप्तिः पुनः परंपराफलमिति ।
अथ स्वयमेवैतत्सूत्रं भावयति । 15 सुगतिविशिष्टदेवस्थानम् ॥ १० ॥
इति ॥ सुगतिः किमुच्यत इत्याह विशिष्टदेवस्थान सौधर्मादिकल्पलक्षणम् ॥
तत्रोत्तमा रूपसंपत् सस्थितिप्रभावसुखद्युतिलेण्यायोगो विशुद्धेन्द्रियावधित्वं प्रकृष्टानि भोग20 साधनानि दिव्यो विमाननिवहो मनोहराण्य
द्यानानि रम्या जलाशयाः कान्ता अप्सरसो
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तमोऽध्यायः।
२३५
तिनिपुणाः किंकराः प्रगल्भो नाव्यविधिश्चतुरोदारा भोगाः सदा चित्तालादोऽनेकसुखहेतुत्वं कुशलानुबन्धो महाकल्याणपूजाकरणं तीर्थकरसेवा सद्धर्मश्रुतौ रतिः सदा सुखित्वम् ॥ ११॥
इति ॥ तत्र देवस्थान उत्तमा प्रकृष्टा रूपसंपच्छरौरसंस्थानलक्षणा । सत्यः सुन्दराः याः स्थितिप्रभावसुखद्युतिलेण्याः ताभिर्योगः समागमः । तत्र स्थितिः पल्योपमसागरोपमप्रमाणयुष्कलक्षणा प्रभावो निग्रहानुग्रहसामर्थं सुखं चित्तसमाधिलक्षणं द्युतिः शरीराभरणादिप्रभा लेण्यास्तेजोलेण्यादिका 10 इति। विशद्धानि खविषयाविपर्यस्तज्ञानजननेन निर्मलानौन्द्रियाण्यवधिश्च यस्य स तथा तद्भावस्तत्त्वम् । प्रशष्टानि प्रकर्षवन्ति भोगसाधनानि भोगोपकरणानि। तान्येव दर्शयति । दिव्यो निजप्रभामण्डलविडम्बिताशेषतेजस्विचक्रः विमाननिवहो विमानसंघातः । मनोहराणि मनःप्रमोदप्रदान्यशोकचम्पक- 15 पुन्नागनागप्रतिवनस्पतिसमाकुलान्यद्यानानि वनानि । रम्या रन्तुं योग्या जलाशया वापौहदसरोवरलक्षणाः। कान्ताः कान्तिभाजोऽपसरसो देव्यः । अतिनिपुणाः परिशुद्धविनयविधिविधायिनः किंकराः प्रतीतरूपा एव । प्रगल्भः प्रौढो नाश्यविधिस्तीर्थकरादिचरितप्रतिबद्धवाभिनयलक्षणः । चतरोदारा- 20 चतरा झटित्येवेन्द्रियचित्ताक्षेपदक्षा उदाराश्चोत्तमा भोगाः शब्दादयः श्रोत्रादौन्द्रियविषयाः । सदा सततं चित्तातादो मनःप्रसादरूपः। अनेकेषां स्वव्यतिरिकानां देवादीनां
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
धर्मबिन्दुः सटीकः।
[सू० १२
तत्तनानाविधसमुचिताचारसमाचरणचातुर्यगुणेन सुखहेतुत्वं संतोषनिमित्तभावः । कुशलः परिणामसुन्दरोऽनुबन्धः सर्वकार्याणाम् । महाकल्याणकेषु जिनजन्ममहाव्रतप्रतिपत्त्या दिषु पूजायाः स्नात्रपुष्पारोपणधूपवासप्रदानादिना प्रकारेण करणं 5 निर्मापणम् । तीर्थकराणां निजप्रभावावर्जितजगत्त्रयजन्तुमानसानामतमेघासाराकारसरसदेशनाविधिनिहतभव्यभविकजनमनःसंतापानां पुरुषरत्नविशेषाणां सेवा वन्दननमनपर्युपासनपूजनादिनाराधना। सतः पारमार्थिकस्य धर्मस्य श्रुत
चारित्रलक्षणस्य श्रुतावाकर्णने रतिः स्वर्गप्रभवतुम्बुरुप्रभति10 गान्धर्विकारब्धपञ्चमस्वरगौतश्रवणरतेरपि सकाशादधिकसंतोष
लक्षण। सदा सर्वकालं सुखित्वं बाह्यशयनासनवस्त्रालंकारादिजनितशरीरसुखयुक्रत्वम् ।
तथा ।
तच्यतावपि विशिष्टे देशे विशिष्ट एव काले 15 स्फोते महाकुले निष्कलङ्केऽन्वयेनोदने सदाचारे
णाख्यायिकापुरुषयुक्तऽनेकमनोरथापूरकमत्यन्तनिरवद्यं जन्म ॥ १२॥
इति ॥ तच्यतावपि देवलोकादवतारे किं पुनस्तत्र सुखमेवेत्यपिशब्दार्थः । विशिष्टे देशे मगधादौ । विशिष्ट ५0 एव काले सुषमदुःषमादौ । स्फोते परिवारादिस्फीतिमति
[According to the Surat edition and R this forms part of the following Sūtra.]
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३]
सप्तमोऽध्यायः।
10
महाकुल इक्ष्वाकादौ । निष्कलङ्केऽसदाचारकलङ्कपङ्कविकले । अन्वयेन पिनपितामहादिपुरुषपरंपरया अत एवोदय उगटे । केनेत्याह सदाचारेण देवगुरुखजनादिसमुचितप्रतिपत्तिलक्षणेन । श्राख्यायिका कथा तत्प्रतिबद्धवा ये पुरुषास्तथाविधान्यासाधारणाचरणगुणेन तेयुके संबद्धे । किमित्याह । अनेकमनोरथापूरकं खजनपरजनपरिवारादिमनोभिलषितपूरणकारि। अत्यन्तनिरवद्यं शुभलगशुभग्रहावलोकनादिविशिष्टगुणसमन्वितेनेकान्ततो निखिलदोषविकलं जन्म प्रादुर्भाव इति ॥ तत्र च यद्भवति तदाह ।
सुन्दरं रूपमालयो लक्षणानां रहितमामयेन युक्तं प्रज्ञया संगतं कलाकलापेन ॥ १३॥
इति ॥ सुन्दरं शुभसंस्थानवत्तया रूपमाकारः। श्रालयो लक्षणानां चक्रवज्रस्वस्तिकमौनकलशकमलादौनाम् । रहितं परित्यक्रमामयेन ज्वरातिसारभगन्दरादिना रोगेण । युक्तं 15 संगतं प्रज्ञया बहुबहुविधादिविशेषणग्राहिकया वस्तुबोधशक्त्या । संगतं संबद्धं कलानां लिपिशिक्षादौनां शकुनरुतपर्यवसानानां कलापेन समुदायेन ॥
तथा' ।
गुणपक्षपातोऽसदाचारभौरुता कल्याणमित्र- 20 योगः सत्कथाश्रवणं मार्गानुगो बोधः सर्वां
[According to the Surat edition and R this forms part of the following Sūtra.)
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटौकः। [सू० १४चितप्राप्तिहिताय सत्त्वसंघातस्य परितोषकरी गुरूणां संवर्धनौ गुणान्तरस्य निदर्शनं जनानाम् अत्युदार आशयोऽसाधारणा विषया रहिताः
संक्लेशेनापरोपतापिनोऽमङ्गलावसानाः ॥ १४ ॥ 5 इति ॥ गुणाः शिष्टचरितविशेषा असज्जनानभ्यर्थनादयः । तथा च पठन्ति ।
असन्तो नाभ्यर्थ्याः सुहृदपि न याच्यस्तनुधनः प्रिया वृत्तिाय्या मलिनमसभङ्गेऽप्यसुकरम् ।
विपद्युच्चैः स्थेयं पदमनुविधेयं च महतां 10 सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधाराव्रतमिदम् ॥ १ ॥
तेषां पक्षोऽभ्युपगमस्तत्र पातोऽवतार इति। अत एवासदाचारभौरुता चौर्यपारदार्याद्यनाचाराड्याधिविषयप्रदीपनकादिभ्य व दूरं भौरभावः । कल्याणमित्रैः सुकृतबुद्धि
निबन्धनेर्जनोगः संबन्धः। सतां सदाचाराणां ग्टहिणां यतीनां 16 च कथाश्रवणं चरिताकर्णनम् । मार्गानुगो मुक्तिपथानुवर्ती __ बोधो वस्तुपरिच्छेदः । सर्वेषां धर्मार्थकामानामाराधनं प्रत्य
चितानां वस्तूनां प्राप्तिाभः सर्वोचितप्राप्तिः। कीदृश्यसाविति विशेषणचतुष्टयेनाह। हिताय कल्याणाय सत्त्वसंघातस्य
जन्तुजातस्य परितोषकरौ प्रमोददायिनी गुरूणां माता20 पित्रादिलोकस्य संवर्धनौ वृद्धिकारिणौ गुणान्तरस्य स्वपरेषां
गुणविशेषस्य निदर्शनं दृष्टान्तभूमिस्तेषु तेष्वाचरणविशेषेषु
___३ C R omit जनै ।
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०]
सप्तमोऽध्यायः ।
२३६
जनानां विशिष्टलोकानाम् । तथात्युदारोऽतितौबौदार्यवानायो मनःपरिणामः। असाधारणा अन्येरसामान्याः शालिभद्रादौनामिव विषयाः शब्दादयः। रहिताः परिहौणः संक्लेशेनात्यन्ताभिष्वङ्गेन। अपरोपतापिनः परोपरोधविकलाः । अमङ्गलावसानाः पथ्यानभोग दूव सुन्दरपरिणामाः ॥
तथा ।
काले धर्मप्रतिपत्तिः ॥ १५ ॥ इति ॥ काले विषयवैमुख्यलाभावसरलक्षणे धर्मप्रतिपत्तिः सर्वसावधव्यापारपरिहाररूपा ॥
10
तत्र च ।
गुरुसहायसंपत् ॥ १६ ॥ इति ॥ गुर्यो सर्वदोषविकलत्वेन महती सहायानां गुरुगच्छादौनां संपत्संपत्तिः ॥
ततश्च ।
साधु संयमानुष्ठानम् ॥ १७॥ 15 इति ॥ साधु सर्वातिचारपरिहारतः शुद्धं संयमस्य प्राणतिपातादिपापस्थानविरमणरूपस्यानुष्ठानं करणम् ॥ ततोऽपि ।
परिशुद्धाराधना ॥ १८ ॥ इति ॥ परिशुद्धा निर्मलौमसाराधना जीवितान्त- 20 संलेखनालक्षणा ॥
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
धर्मबिन्दुः सटीकः।
[सू० १६
तब च।
विधिवच्छरोरत्यागः ॥ १६ ॥ __ इति ॥ शास्त्रीयविधिप्रधानं यथा भवति एवं कलेवरपरिमोक्षः ॥ ततः ।
विशिष्टतरं देवस्थानम् ॥ २० ॥ इति ॥ विशिष्टतरं प्राग्लब्धदेवस्थानापेक्षया सुन्दरतरं स्थानं विमानावासलक्षणमस्य स्यात् ॥
5
10
ततः ।
सर्वमेव शुभतरं तत्र ॥ २१ ॥ इति ॥ सर्वमेव रूपसंपदादि शुभतरं प्राच्यापेक्षयातीवएभं तत्र स्थाने ॥ परम् ।
गतिशरीरादिहौनम् ॥ २२ ॥ 15 इति ॥ गतिर्देशान्तरसंचाररूपा शरीरं देहः । श्रादि
शब्दात्परिचारप्रतौचारादिपरिग्रहः। तेर्होनं तुच्छ स्यात् । उत्तरोत्तरदेवस्थानेषु पूर्वपूर्वदेवस्थानेभ्यो गत्यादौनां होनतया शास्त्रेषु प्रतिपादनात् ॥
तथा । 20 रहितमौत्सुक्यदःखेन ॥ २३ ॥
रति ॥ त्यकं चित्तवाक्कायवरारूपया बाधया ॥
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७]
सप्तमोऽध्यायः।
पुनरपि कौदृगित्याह ।
अतिविशिष्टाह्लादादिमत् ॥ २४॥ इति ॥ अतिविशिष्टा अत्युत्कर्षभाजो य श्रासादादय आहादकुशलानुबन्धमहाकल्याणपूजाकरणादयः सुकृतविशेषास्तधुनम् ॥
ततः ।
तच्युतावपि विशिष्टदेश इत्यादि समानं पूर्वेण ॥२५॥
इति ॥ सुगममेव नवरं पूर्वेण इति पूर्वग्रन्थेन । सच विशिष्टे देशे विशिष्ट एव काले स्फोते महाकुले इत्यादि- 10 रूप इति ॥ विशेषमाह।
विशिष्टतरं तु सर्वम् ॥ २६ ॥ इति ॥ प्रागुकादतिविशिष्टं पुनः सर्वमत्यन्तनिरवद्यजन्मसुन्दररूपादि ॥ कुत एतदित्याह ।
क्लिष्टकर्मविगमात् ॥ २७॥ इति ॥ दौर्गत्यदौर्भाग्यदुःकुलत्वादिपर्यायवेद्यकर्मविरहात् ॥ अयमपि ।
15
16
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
धर्मबिन्दुः सटोकः। [सू० २८
शुभतरोदयात् ॥ २८॥ इति ॥ शुभतराणामतिप्रशस्तानां कर्मणां परिपाकात् ॥ असावपि ।
5
जौववौर्योल्लासात् ॥ २६ ॥ इति ॥ जीववीर्यस्य परिशुद्धसामर्थ्यलक्षणस्योल्लासादुटेकात् ॥ एषोऽपि ।
परिणतिवृद्धेः ॥३०॥ इति ॥ परिणतेस्तस्य तस्य शुभाध्यवसायस्य वृद्धेरुत्कर्षात् ॥ यमपि ।
10
तत्तथास्वभावत्वात् ॥३१॥ इति ॥ तस्य जीवस्य तथास्वभावत्वात्परिणतिवृद्धिस्वरूपवात् । परिपक्के हि भव्यत्वे प्रतिक्षणं वर्धत एव जौवामां शुभतराः परिणतय इति ॥
किं च ।
15
प्रभूतोदाराण्यपि तस्य भोगसाधनान्ययत्नोपनतत्वात्प्रासङ्गिकत्वादभिष्वङ्गाभावात्कत्सिताप्ररत्तेः शुभानुबन्धित्वाददारसुखसाधनान्येव बन्धहेतुत्वाभावेन ॥३२॥
1бв
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तमोऽध्यायः।
इति ॥ प्रभूतानि प्रचुराण्यदाराण्युदयाणि किं पुनरन्यथारूपाणौत्यपिशब्दार्थः । तस्य पूर्वोकजीवस्य भोगसाधनानि पुरपरिचारान्तःपुरादौनि। उदारसुखसाधनान्येव इत्युत्तरेण योगः । कुत इत्याह प्रयत्नोपनतत्वात् अयत्नेनात्युगाढपुण्य प्रकर्षोदयपरिपाकाक्षिप्तत्वात्तथाविधपुरुषकाराभावेनोपनतत्वा- 8 ट्ठौकितत्वात् । तदपि कुत इत्याह प्रासङ्गिकत्वात् कृषिकरणे पलालस्येव प्रसङ्गोत्पन्नत्वात् । एतदपि अभिष्वङ्गाभावात् भरतादौनामिव निविडड्यभावात् । अयमपि कुत्सिताप्रवृत्तेः कुमितेषु नौतिमार्गोत्तीर्णषु भोगसाधनेम्वप्रवृत्तेः। इयमपि शुभानुबन्धित्वात् मोक्षप्राप्तिनिमित्तार्यदेशदृढसंहननादि- 10 कुशलकार्यानुबन्धविधायित्वात् । किमित्याह उदारसुखसाधनान्येव उदारस्यान्यातिशायिनः सुखस्यैव शरीरचित्ताहादरूपस्य साधनानि जनकानि न विहलोकपरलोकयोरपि दुःखस्येति। अत्रैव तात्त्विकं हेतमाह बन्धहेतुत्वाभावेन बन्धस्य कुगतिपातहेतोरशुभकर्मप्रकृतिलक्षणस्य हेतुत्वं हेतुभावः 16 प्रक्रान्तभोगसाधनानामेव तस्याभावेन । ददमुक्तं भवति । प्रभूतोदाराण्यपि भोगसाधनानि बन्धहेतुत्वाभावाददारसुखसाधनान्येव भवन्ति। बन्धहेतुत्वाभावश्चायनोपनतत्वादिकादुत्तरोत्तरहेतुबौजभूताद्धेतपञ्चकादिति ॥
बन्धहेतुत्वाभावमेव विशेषतो भावयन्नाह ।
ON
अशुभपरिणाम एव हि प्रधानं बन्धकारणं तदङ्गतया तु बाह्यम् ॥३३॥
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
धर्मबिन्दुः सटीकः।
[सू० ३४
10
इति ॥ अशुभपरिणाम एव हिर्यस्मात् प्रधानं मुख्यं बन्धकारणं नरकादिफलपापकर्मबन्धनिमित्तं न वन्यत्किंचित् । तदङ्गतया त्वशुभपरिणामकारणतया पुनर्बाह्यमन्तःपुरपुरादि बन्धकारणमिति ॥ कुत इत्याह ।
तदभावे बाह्यादल्पबन्धभावात् ॥३४॥ . इति । तदभावेऽशुभपरिणामाभावे बाह्याज्जीवहिंसादेरल्पबन्धभावात्तुच्छबन्धोत्पत्तेः ॥ एतदपि कथमित्याह ।
वचनप्रामाण्यात् ॥३५॥ इति ॥ वचनस्यागमस्य प्रामाण्यात्प्रमाणभावात् ॥ एतदेव भावयन्नाह ।
बाह्योपमर्देऽप्यसंज्ञिषु तथा श्रुतेः ॥ ३६॥
इति ॥ बाह्यः शरीरमात्रजन्यः स चासावुपमर्दश्च बहु16 तमजीवोपघातरूपस्तत्रापि किं पुनस्तदभाव इत्यपिशब्दार्थः ।
असंज्ञिषु संमूर्छजमहामत्स्यादिषु तथाल्पतया बन्धस्य श्रुतेः " अस्मन्नौ खलु पढमं” इत्यादेवचनस्य सिद्धान्ते समाकर्णनात् । तथाहि । असंजिनो महामत्स्यादयो योजनसहस्रादिप्रमाण
शरीराः स्वयंभूरमणमहासमुद्रमनवरतमालोडयमानाः पूर्व20 कोट्यादिजौविनोऽनेकसत्त्वसंघातसंहारकारिणोऽपि रत्नप्रभा
पृथिव्यामेवोत्कर्षतः पल्योपमासंख्येयभागजीविषु चतुर्थप्रतरवर्ति
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६]
सप्तमोऽध्यायः ।
२४५
।
मारकेषु जन्म लभन्ते न परतः । तन्दुलमत्स्यस्तु बाह्योपमर्दाभावेऽपि निर्निमित्तमेवापूरितातितीवरौद्रध्यानोऽन्तर्मुहर्तमायुरनुपाल्य सप्तमनरकथिव्यां त्रयस्त्रिंशत्मागरोपमायुर्नारक उत्पद्यत इति परिणाम एव प्रधानं बन्धकारणमिति सिद्धं भवतौति ॥
एवं सति यदन्यदपि सिद्धिमास्कन्दति तद्दर्शयति। एवं परिणाम एव शुभो मोक्षकारणमपि ॥ ३७॥
इति ॥ एवं यथाशुभवन्धे तथा परिणाम एव शुभः सम्यग्दर्शनादिर्मोक्षकारणमपि मुक्तिहेतरपि किं पुनर्बन्धस्येत्यपिशब्दार्थः ॥
कुत इत्याह ।
10
तदभावे समग्रक्रियायोगेऽपि मोक्षासिद्धेः ॥३८॥
इति ॥ तस्य शुभपरिणामस्थाभावे समग्रक्रियायोगेऽपि परिपूर्णश्रामण्योचितबाह्यानुष्ठानकलापसंभवेऽपि किं पुनस्तदभाव इत्यपिशब्दार्थः । मोनासिद्धेर्निर्वाणानिष्यत्तेरिति ॥
एतदपि कुत इत्याह ।
16
सर्वजीवानामेवानन्तशो ग्रैवेयकोपपातश्रवणात्
॥३६॥ इति ॥ सर्वजीवानामेव सर्वेषामपि व्यवहारार्हाणां प्राणिनामनन्तशोऽनन्तान् वारान् ग्रेवयकेषु विमानविशेषेषपपातस्योत्पत्तेः श्रवणाच्छास्त्रे समाकर्णनात् ॥
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटौका।
[सू. ४०
यदि नामैवं ततः किं सिद्धमित्याह ।
समग्रक्रियाभावे तदप्राप्तेः ॥ ४० ॥ इति ॥ समग्रक्रियाभावे परिपूर्णश्रामण्यानुष्ठानाभावे तदप्राप्तेनवमवेयकोपपाताप्राप्तेः। तथा चावाचि ।
प्राणोहेणाणन्ता मुक्का गेवेज्जगेस य सरौरा । म य तत्थासंपुमाए साहुकिरियाद् उववाउ त्ति ॥ १ ॥ उपसंहरबाह।
5
10
इत्यप्रमादसुखड्या तत्काष्ठासिद्धौ निर्वाणावाप्तिरिति ॥४१॥
इति॥ इत्येवमुक्तनौत्या अप्रमादसखस्याप्रमत्ततालक्षणस्य वृयोत्कर्षण . तस्य चारित्रधर्मस्य काष्ठासिद्धौ प्रकर्षनिष्पत्ती शैलेश्यवस्थालक्षणायां निर्वाणस्य सकलक्लेशलेशविनिर्मुकजीवस्वरूपलाभलक्षणस्यावाप्तिाभः । इतिः परिसमाप्ताविति ॥
यत्किंचन शुभं लोके स्थानं तत्सर्वमेव हि। 15 अनुबन्धगुणोपेतं धर्मादाप्नोति मानवः॥४२॥
इति ॥ यत्किंचन सर्वमेवेत्यर्थः शुभं सन्दरं लोके त्रिजगलक्षणे स्थानं शक्राद्यवस्थास्वभावं तत्सर्वमेव । हिः स्फुटम् । कौदृशमित्याह अनुबन्धगुणोपेतं जात्यस्वर्णघटितघटादिवदुत्तरो
त्तरानुबन्धसमन्वितं धर्मादुक्रनिरुक्कादाप्नोति लभते मानवः 20 पुमान्। मानवग्रहणं च तस्यैव परिपूर्णधर्मसाधनसहत्वादिति ॥
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
88].
सप्तमोऽध्यायः।
तथा।
धर्मश्चिन्तामणिः श्रेष्ठो धर्मः कल्याणमुत्तमम् । हित एकान्ततो धर्मो धर्म एवामृतं परम् ॥४३॥
इति ॥ एतन्निगदसिद्धमेव । परं यत्पुनः पुनर्धर्मशब्दोपादानं तद्धर्मस्यात्यन्तादरणीयताख्यापनार्थमिति ॥
तथा ।
चतुर्दशमहारत्नसद्भोगान्वृष्वनुत्तमम् । चक्रवर्तिपदं प्रोक्तं धर्महेलाविजृम्भितम् ॥४४॥ इति ॥ चतुर्दशानां महारत्नानां सेनापतिग्टहपतिपुरोहितगजतुरगवर्धकिस्त्रौचक्रच्छत्रचर्ममणिकाकिणोखगदण्डलक्षणानां 10 सद्भोगात्परानपेक्षितया सुन्दरभोगानृषु' नरेषु मध्येऽनुत्तम सर्वप्रधानम् । किं तदित्याह चक्रवर्तिपदं चक्रधरपदवी प्रोक्र प्रतिपादितं सिद्धान्ते धर्महेलाविजम्भितं धर्मलौलाविलमितमिति ॥
इति श्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचितायां धर्मबिन्दुवृत्तौ धर्मफल- 16 विधिः सप्तमोऽध्यायः समाप्तः ॥ ७॥
१ B omits from सुन्दरभोगा° down to धर्म हेलाविष्टम्भितं ।
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
अष्टमोऽध्यायः ॥
व्याख्यातः सप्तमोऽध्यायः । अधुमाष्टम भारभ्यते । तस्य चेदमादिसूत्रम् ।
किं चेह बहुनोक्तेन तीर्थकृत्त्वं जगद्धितम् ।
परिशुद्धादवाप्नोति धर्माभ्यासान्नरोत्तमः॥१॥ 5 इति ॥ किं च इत्यन्यच्चये। दूह धर्मफलचिन्तायां बहुना प्रचुरेणोकेन धर्मफलेन यतस्तौर्थकृत्त्वं तीर्थकरपदलक्षणं जगद्धितं जगज्जन्तुजातहिताधानकरं परिशुद्धादमलौमसादवाप्रोति लभते धर्माभ्यासात्प्रतीतरूपानरोत्तमः स्वभावत एव
सामान्यापरपुरुषप्रधानः। तथाहि तीर्थकरपदयोग्यजन्तनां 10 सामान्यतोऽपि लक्षणमिदं शास्त्रेषदृष्यते । यथा एते
श्राकालं परार्थव्यसनिन उपसर्जनौकृतम्वार्था उचितक्रियावन्तोऽदौनभावाः सफलारम्भिणोऽदृष्टानुशयाः कृतज्ञतापतयोऽनुपहतचित्ताः देवगुरुबहुमानिनस्तथा गम्भौराशया इति ॥
ननु यदि तीर्थकृत्त्वं धर्मादवाप्नोति तथापि कथं तदेव 15 प्रकृष्टं धर्मफलमिति ज्ञातुं शक्यमित्याह ॥
नातः परं जगत्यस्मिन्विद्यते स्थानमुत्तमम् । तीर्थकृत्त्वं यथा सम्यक् स्वपरार्थप्रसाधकम् ॥२॥
इति ॥ न नैवातस्तौर्थकृत्त्वात्परमन्यज्जगत्यस्मिन्बुपलभ्यमाने चराचरस्वभावे विद्यते समस्ति स्थानं पदमुत्तमं प्रकृष्टं तीर्थ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशमोऽध्यायः।
२४६
छत्त्वमुक्तरूपं यथा येन प्रकारेण सम्यग्यथावत् स्वपरार्थप्रसाधक सपरप्रयोजननिष्पादकम् ॥
एतदेव भावयति ॥
पञ्चस्वपि महाकल्याणेषु त्रैलोक्यशङ्करम् । तथैव स्वार्थसंसिया परं निर्वाणकारणम् ॥३॥ 6
इति ॥ पञ्चस्खपि न पुनरेकस्मिन्नेव क्वचिन्महाकल्याणेषु गर्भाधानजन्मदिनादिषु त्रैलोक्यशङ्करं जगत्त्रयसखकारि। तीर्थकृत्त्वम् इत्यनुवर्तते । इत्थं परार्थसाधकत्वमुक्त्वा स्वार्थसाधकत्वमाह । तथैव त्रैलोक्यमुखकरणप्रकारेण स्वार्थसंसिया क्षायिकसम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रनिष्पत्त्या परं प्रधानं निर्वाण- 10 कारणं मुक्तिहेतुरिति ॥
इत्युक्तप्रायं धर्मफलम्। इदानौं तच्छेषमेवोदग्रमनुवर्णयिष्यामः ॥ ४ ॥
दति ॥ सुगममेव। परं तच्छेषम् इति धर्मफलशेषम् । एतदेव दर्शयति ॥
16
तच्च सुखपरंपरया प्रकृष्टभावशुद्धेः सामान्यचरमजन्म तथा तीर्थकृत्त्वं च ॥५॥
इति ॥ तच तत्पुनर्धर्मफलशेषमुदग्रं परंपरयोत्तरोत्तरक्रमेण प्रकृष्टभावशुद्धः सकाशात् । किमित्याह सामान्यचरमजन्म सामान्यं तीर्थकरातीर्थकरयोः समानं चरमजन्म अपश्चिम- 20
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटौकः।
[सू० ६
देहलाभलक्षणम् । तथा इति पक्षान्तरोपक्षेपे । तीर्थवावं तीर्थकरभावलक्षणम् । चः समुच्चये ॥
तत्राक्लिष्टमनुत्तरं विषयसौख्यं होनभावविगम उदग्रतरा संपत् प्रभूतोपकारकरणम् आशय5 विशुद्धिर्धर्मप्रधानता अवन्थ्यक्रियात्वम् ॥ ६ ॥
इति ॥ तत्र सामान्यतश्चरमजन्मनि । अक्लिष्टं परिणाममुन्दरमनुत्तरं शेषभोगसौख्येभ्यः प्रधानं विषयसौख्यं शब्दादिसेवालक्षणम् । हौनभावविगमो जातिकुलविभववयोवस्थादि
न्यूनतारूपहौनत्वविरहः। उदग्रतरा प्राग्भवेभ्योऽत्यन्तोचा संपद् 10 द्विपदचतुष्पदादिसमृद्धिः। तस्यां च प्रभूतस्यातिभूयिष्ठस्योप
कारस्थ स्वपरगतस्य करणं विधानम्। अत एवाशयस्य चित्तस्य विशुद्धिरमालिन्यरूपा। धर्मप्रधानता धर्मेकसारत्वम्। अतिनिपुणविवेकवशोपलब्धयथावस्थितसमस्तवस्तुतत्त्वतया प्रवन्ध्या अनिष्फला क्रिया धर्मार्थाद्याराधनरूपा यस्य तद्भावस्तत्त्वम् ॥
16
तथा ।
विशुद्ध्यमानाप्रतिपातिचरणावाप्तिः तत्सात्यभावो भव्यप्रमोदहेतुता ध्यानसुखयोगोऽतिशयर्द्धिप्राप्तिः ॥ ७॥
इति ॥ विशड्यमानस्य संक्लिश्यमानविलक्षणतया अप्रति20 पातिनः कदाचिदप्यभ्रंशभाजः चरणस्य चारित्रस्यावाप्तिाभः ।
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
८]
ध्यमोऽध्यायः।
२५१
ततश्च तेन विशड्यमानाप्रतिपातिना चरणेन सात्म्यं समानात्मता तत्मात्म्यं तेन.सहैकौभाव इत्यर्थः तेन भावो भवनं परिणतिरिति । भव्यप्रमोदहेतुता भव्यजनसंतोषकारित्वम्। ध्यानसुखयोगो ध्यानसुखस्याशेषसुखातिशायिनश्चित्तनिरोधलक्षणस्य योगः। अतिशयर्द्धिप्राप्तिरतिशयर्द्धरामोषध्या दिरूपायाः प्राप्तिः ॥ ततश्च कालेन ।
अपूर्वकरणं क्षपकश्रेणिर्मोहसागरोत्तारः केवलाभिव्यक्तिः परमसुखलाभः ॥८॥
इति ॥ अपूर्वाणां स्थितिघातरसघातगुणश्रेणिगुणसंक्रमापूर्वस्थितिबन्धलक्षणानां पञ्चानामर्थानां प्राच्यगुणस्थानेष्वप्राप्तानां 10 करणं यत्र तदपूर्वकरणमष्टमगुणस्थानकम् । ततश्च क्षपकस्य घातिकर्मप्रतिक्षयकारिणो यतेः श्रेणिर्मोहनौयादिप्रकृतिक्षयक्रमरूपा संपद्यते । क्षपकश्रेणिक्रमश्चायम् । दह परिपक्कसम्यग्दर्शनादिगुणो जीवश्वरमवय॑विरतदेशविरतप्रमत्ताप्रमत्तसंयतान्यतरगुणस्थानकस्थः प्रवृद्धतौवशुद्धध्यानाधौनमानसः क्षपक- 15 श्रेणिमारुरुक्षुरपूर्वगुणस्थानकमवाप्य प्रथमतश्चतरोऽनन्तानुबन्धिनः क्रोधादौन् युगपत्क्षपयितुमारभते । ततः सावशेषेष्वेतेषु मिथ्यात्वं क्षपयितुमुपक्रमते । ततस्तदवशेषे मिथ्यात्वे च होणे सम्यग्मिथ्यात्वं सम्यत्वं च क्रमेणोच्छिनत्ति । तदनन्तरमेवाबद्धायुष्कोऽनिवृत्तिकरणं नाम सकलमोहापोहैकसहं नवमगुण- 20 स्थानकमध्यारोहति । तत्र च तथैव प्रतिक्षणं विशड्यमानः
१ BC R परमसुखभावः ।
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
धर्मबिन्दुः सटोकः ।
[सू.
-
कियत्वपि संख्यातेषु भागेषु गतेब्वष्टौ कषायानप्रत्याख्यानावरणप्रत्याख्यानावरणसंज्ञितान् क्रोधादौनेव क्षपयितुमारभते । चौयमाणेषु च तेष्वेताः षोडशप्रकृतौरध्यवसायविशेषान् निद्रानिद्रा - १ - प्रचलाप्रचला - २ - स्त्यानरद्धि-३ - नरकगति-४ - 5 नरकानुपूर्वो-५ -तिर्यग्गति-६-तिर्यगानुपूर्य-७-केन्द्रिय-८.
दौन्द्रिय-६-ौन्द्रिय-१०-चतुरिन्द्रियजातिनामा-११-तपनामो-१२-द्योतनाम-१३-साधारणनाम- १४ -स्थावरनाम- १५-सूक्ष्मनाम-१६ - लक्षणाः क्षपयति । ततो ऽष्ट
कषायावशेषक्षये यदि पुरुषः प्रतिपत्ता ततो नपुंसकवेदं 10 ततः स्त्रौवेदं ततो हास्यादिषद्धं ततः पुनः पुरुषवेदं क्षपयति ।
यदि पुनर्नपुंसकं स्त्री वा तदा पुरुषवेदस्थाने स्ववेदमितरवेदइयं च यथाजघन्यप्रथमतया क्षपयति । ततः क्रमेण क्रोधादीन्संज्वलनान् स्त्रीन् । अतो बादरलोभं चात्रैव
क्षपयित्वा सूक्ष्मसंपरायगुणस्थाने च सूक्ष्मं सर्वथा विनि16 वृत्तसकलमोहविकारां होणमोहगुणस्थानावस्थां संप्रयते ।
तत्र च समुद्रप्रतरणश्रान्तपुरुषवत्संग्रामाङ्गणविनिर्गतपुरुषवदा मोहनिग्रहनिश्चलनिबद्धवाध्यवसायतया परिश्रान्तः सन्नन्तर्मुहत विश्रम्य तद्गुणस्थानकदिचरमसमये निट्राप्रचले चरमसमये च
ज्ञानावरणान्तरायप्रकृतिदशकं दर्शनावरणवशिष्टं प्रकृतिचतुष्कं 20 च युगपदेव क्षपयति । बद्धवायुः पुनः सप्तकक्षयानन्तरं विश्रम्य
यथानिबद्धं चायुरनुभूय भवान्तरे आपकश्रेणिं समर्थयत इति । यश्चात्रापूर्वकरणोपन्यासानन्तरं आपकणेरुपन्यासः स सैद्धान्तिकपक्षापेक्षया यतो दर्शनमोहसप्तकस्यापूर्वकरणस्थ एव
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०]
अटमोऽध्यायः ।
२५६
क्षयं करोतीति तन्मतं न तु यथा कार्मग्रन्थिकाभिप्रायेणाविरतसम्यग्दध्याद्यन्यतरगुणस्थानकचतुष्टयस्थ इति ॥
ततो मोहसागरोत्तारो मोहो मिथ्यात्वमोहादिः स एव सागरः स्वयंभूरमणादिपारावारो मोहसागरस्तस्मादुत्तारः परपारप्राप्तिः। ततः केवलाभिव्यकिः केवलस्य केवलज्ञानकेवल- 6 दर्शनलक्षणस्य जौवगुणस्य ज्ञानावरणादिघातिकर्मोपरतावभिव्यकिराविर्भावः । ततः परमसुखलाभः परमस्य प्रकृष्टस्य देवादिसुखातिशायिनः सुखस्य लाभः प्राप्तिः । उनं च ।
यञ्च कामसुखं लोके यच दिव्यं महासुखम् । वीतरागसखस्येदमनन्तांशे न वर्तते ॥ इति ॥
10
अत्रैव हेतुमाह।
सदारोग्याप्तेः॥६॥ इति ॥ सदारोग्यस्य भावारोग्यरूपस्याप्तेाभात् ॥
इयमपि कुत इत्याह ।
भावसंनिपातक्षयात् ॥१०॥
15
इति ॥ भावसंनिपातस्य पारमार्थिकरोगविशेषस्य चयादुच्छेदात् ॥
संनिपातमेव व्याचष्टे ।
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
धर्मबिन्दा सटीकः । [सू० ११रागद्देषमोहा हिर दोषास्तथा तथात्मदूषणात्
॥११॥ इति ॥ रागद्वेषमोहाः वक्ष्यमाणलक्षणाः। हिः स्फुटम् । दोषा भावसंनिपातरूपाः । अत्र हेतुमाह। तथा तथा तेन 5 तेन प्रकारेणाभिष्वङ्गकरणादिनात्मनो जीवस्य दूषणादिकारप्रापणात् ॥ तत्त्वभेदपर्यायैाख्या इति न्यायाट्रागादौनेव तत्त्वत श्राह ।
अविषयेऽभिष्वङ्गकरणाद्रागः ॥१२॥ इति ॥ अविषये प्रकृतिविशरारुतया मतिमतामभिष्वङ्गा10 नई स्त्यादौ वस्तुन्यभिष्वङ्गकरणाञ्चित्तप्रतिबन्धसंपादनात् । किमित्याह रागः दोषः ॥ तत्रैवाग्निज्वालाकल्पमात्सर्यापादनाद्देषः ॥१३॥
इति ॥ तत्रैव क्वचिदर्थेऽभिष्वङ्गे सत्यग्निज्वालाकल्यस्य सम्यक्वादिगुणसर्वस्वदाहकतया मात्मर्यस्य परसंपत्त्यसहिष्णुभाव15 लक्षणस्यापादनादिधानाद्वेषो दोषः ॥
हेयेतरभावाधिगमप्रतिबन्धविधानान्मोहः ॥ १४ ॥
इति ॥ दह निश्चयनयेन हेयानां मिथ्यात्वादौनामितरेषां चोपादेयानां सम्यग्दर्शनादौनां भावानां व्यवहारतस्तु विष
१ B reads रागद्वेषमोहादिदोषमोहादिदोषा', C R read रागद्वेषमोहादिदोषा।
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
अटमोऽध्यायः ।
२५५
कण्टकादीनां सक्चन्दनादौनां च अधिगमस्थावबोधस्य प्रतिबन्धविधानात्स्वलनकरणान्मोहो दोषः ॥
अर्थतेषां भावसंनिपातत्वं समर्थयबाह ।
सत्स्वेतेषु न यथावस्थितं सुखं स्वधातुवैषम्यात्
॥१५॥ 5 इति ॥ सत्खेतेषु रागादिषु न नैव यथावस्थितं पारमार्थिकं सुखं जीवस्य । अत्र हेतुः स्वधातुवैषम्यात् । दधति धारयन्ति जीवस्वरूपमिति धातवः सम्यग्दर्शनादयो गुणाः। स्वस्थात्मनो धातवः तेषां वैषम्याद्यथावस्थितवस्तुस्वरूपपरिहारेणान्यथारूपतया भवनं तस्मात्। यथा हि वातादि- 10 दोषोपघाताद्धातुषु रसामृगादिषु वैषम्यापनेषु न देहिनो यथावस्थितं कामभोगजं मनःसमाधिजं वा शर्म किंचन लभन्ते तथा मौ संसारिणः सत्त्वा रागादिदोषवशात्सम्यग्दर्शनादिषु मलौमसरूपतां प्राप्तेषु न रागद्वेषमोहोपसमजं शर्म समासादयन्तौति ॥
अमुमेवार्थं व्यतिरेकत आह ।
15
क्षौणेषु न दुःखं निमित्ताभावात् ॥ १६ ॥ इति ॥ चौणेषु रागादिषु न दुःखं भावसंनिपातजं समुत्पद्यते। कुत इति चेदुच्यते निमित्ताभावात् निबन्धनविरहादिति ॥
20
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटीका।
[सू० १७
तर्हि किं स्थादित्याह। आत्यन्तिकभावरोगविगमात्परमेश्वरताप्तस्तत्तथास्वभावत्वात्परमसुखभाव इति ॥१७॥
इति ॥ श्रात्यन्तिकः पुनर्भावाभावेन भावरोगाणां रागा5 दौनां यो विगमः समुच्छेदः तस्मात् । या परमेश्वरतायाः
शक्रचक्राधिपाद्यैश्वर्यातिशायिन्याः केवलज्ञानादिलक्षणाया प्राप्तिः प्राप्तिः तस्याः । परमसुखभावः इत्युत्तरेण योगः। कुत इत्याह तत्तथाखभावत्वात् तस्य परमसुखलाभस्य तथा
स्वभावत्वात्परमेश्वरतारूपत्वात्परमसुखभावः संपद्यते । इतिः 10 वाक्यपरिसमाप्ताविति ॥
इत्थं तीर्थकरातीर्थकरयोः सामान्यमनुत्तरं धर्मफलमभिधाय सांप्रतं तीर्थकृत्वलक्षणं तदभिधातमाह ।
देवेन्द्रहर्षजननम् ॥१८॥ इति ॥ देवेन्द्राणां चरमचक्रशकादौनां हर्षस्य संतोषस्य 15 जननं संपादनमिति ॥
तथा।
पूजानुग्रहाङ्गता ॥१६॥ इति ॥ पूजया जन्मकालादारभ्यानिर्वाणाप्तेस्तत्तन्निमित्तेन निष्पादितया अमरगिरिशिखरमज्जनादिरूपया योऽनुग्रहो 20 निर्वाणबौजलाभभूतो जगत्त्रयस्याप्युपकारः तस्याङ्गता कारण
भावः। भगवतो हि प्रतीत्य तत्तन्निबन्धनाया भक्तिभर निर्भरा
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५७
पठमोऽध्यायः।
२२]
मरप्रभुप्रभृतिप्रभूतसत्त्वसंपादितायाः पूजायाः सकाशाद्भूयसां भगनां मोक्षानुगुणो महानुपकारः संपद्यत इति ॥
तथा।
प्रातिहार्योपयोगः ॥२०॥ इति ॥ प्रतिहारकर्म प्रातिहार्यम् । तच्चाशोकवृक्षादि। । यदवाचि । अशोकवृक्षः सुरपुष्पवृष्टि
दिव्यो ध्वनिश्चामरमासनं च । भामण्डलं दुन्दुभिरातपत्रं
सत्प्रातिहार्याणि जिनेश्वराणाम् ॥ १॥ 10 तस्योपयोग उपजीवनमिति ॥ ततः ।
परं परार्थकरणम् ॥ २१॥ इति ॥ परं प्रकृष्टं परार्थस्य परप्रयोजनस्य सर्वसत्त्वस्वभाषापरिणामिन्या पौयूषपानसमधिकानन्ददायिन्या सर्वतोऽपि 15 योजनमानभूमिभागयायिन्या वाण्या अन्यैश्च तैस्तैश्चिरुपायैः करणं निष्पादनमिति ॥
एतदेव अविच्छेदेन इत्यादिनेति परं परार्थकरणं एतदन्तेन सूत्रकदम्बकेन स्फुटौकुर्वन्नाह ।
अविच्छेदेन भूयसां मोहान्धकारापनयनं हृद्यै- 20 वचनभानुभिः ॥२२॥
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
धर्मबिन्दुः सटीकः।
[सू० २३
इति ॥ अविच्छेदेन यावज्जौवमपि भूयसामनेकलक्षकोटिप्रमाणानां भव्यजन्तूनां मोहान्धकारस्थाज्ञानान्धतमसस्थापनयनमपसारो होईदयंगमैर्वचनभानुभिर्वाक्यकिरणैः ॥
मोहान्धकारे चापनौते यत्स्यात्प्राणिनां तदाह ।
सूक्ष्मभावप्रतिपत्तिः॥२३॥ इति ॥ सूक्ष्माणामनिपुणबुद्धिभिरगम्यानां भावानां जौवादौनां प्रतिपत्तिरवबोधः ॥
ततः ।
10
श्रद्धामृतास्वादनम् ॥ २४ ॥ इति ॥ सूक्ष्मभावेष्वेव या श्रद्धा रुचिः सैवामृतं त्रिदशभोजनं तस्यास्वादनं हृदयजिहया समुपजीवनमिति ॥
ततः ।
सदनुष्ठानयोगः ॥२५॥ इति ॥ सदनुष्ठानस्य साधुग्रहस्थधर्माभ्यासरूपस्य योगः 15 संबन्धः ॥
ततः ।
परमापायहानिः ॥२६॥ इति ॥ परमा प्रकृष्टा अपायहानिर्मारकादिकुगतिप्रवेशलभ्यानर्थसार्थोच्छेदः ॥
? B omits the Sūtra.
17B
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१]
अटमोऽध्यायः।
२५६
ततोऽप्युपक्रियमाणभव्यप्राणिनां यस्यात्तदाह । सानुबन्धसुखभाव उत्तरोत्तरः प्रकामप्रभूतसत्त्वोपकारायावन्थ्यकारणं निर्दृतेः ॥२७॥
इति ॥ सानुबन्धसुखभाव उत्तरोत्तर उत्तरेषु प्रधानेषत्तरः प्रधानः प्रकामः प्रौढः प्रभूतोऽतिबहुर्यः सत्त्वोपकारः । तस्मै संपद्यते स चावन्ध्यकारणमवन्ध्यो हेतुर्निवतेर्निर्वाणस्य ॥ निगमयन्नाह ।
इति परं परार्थकरणम् ॥ २८॥ इति ॥ इत्येवं यथा प्रागुनं परं परार्थकरणं तस्य भगवत इति ॥ सांप्रतं पुनरप्यभयोः साधारणं धर्मफलमाह ।
भवोपग्राहिकर्मविगमः ॥ २६ ॥ इति ॥ परिपालितपूर्वकोव्यादिप्रमाणसयोगकेवलिपर्याययोरन्ते भवोपग्राहिकर्मणां वेदनौयायुर्नामगोत्ररूपाणं विगमो नाशो जायते ॥
10
15
ततः ।
निर्वाणगमनम् ॥ ३० ॥ इति ॥ निर्वान्ति देहिनोऽस्मिन्निति निर्वाणं सिद्धिक्षेत्र जीवस्यैव स्वरूपावस्थानं वा। तत्र गमनमवतारः ॥ तत्र च ।
पुनर्जन्माद्यभावः ॥ ३१ ॥
20
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१.
धर्मबिन्दुः सटोकः ।
[सू० ३२
इति ॥ पुनर्दितौयस्तौयादिवारं यज्जन्मादौनां जन्मजरामरणप्रभृतौनामनर्थानामभाव प्रात्यन्तिकोच्छेदः ॥
अत्र हेतुः ।
बोजाभावतोऽयम् ॥ ३२॥ 5 इति ॥ बौजस्यानन्तरमेव वक्ष्यमाणस्याभावादयं पुनर्जन्माधभाव इति ॥ बौजमेव व्याचष्टे ।
कर्मविपाकस्तत् ॥ ३३ ॥ इति ॥ कर्मणां ज्ञानावरणादौनां विपाक उदयस्तत्पन10 जन्मादिबोजमिति ।
न च वक्रव्यम् एषोऽपि निर्वाणगतो जौवः सकर्मा भविष्यति इत्याह ॥
अकर्मा चासौ ॥ ३४ ॥ इति ॥ अकर्मा च कर्मविकलश्चासौ निर्वाणशरण जौवः । 16 भवतु नामाकर्मा तथापि पुनर्जन्माद्यस्य भविष्यतीत्याह ॥
तहत एव तद्रहः ॥ ३५ ॥ इति ॥ तद्वत एव कर्मवत एव तहहः पुनर्जन्मादिलाभः ।
ननु क्रियमाणत्वेन कर्मण आदिमत्त्वप्रसङ्गेन कथं सर्वकालं कर्मवत एव तवह इत्याशंक्याह ।
१ BR omit तद् ; C omits the Sutra.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
पटमोऽध्यायः ।
तदनादित्वेन तथाभावसिद्धेः । ३६ ॥ इति ॥ तस्य कर्मणः कृतकले नाप्यनादित्वेन द्वितीयाध्यायप्रपञ्चितयुल्या तथाभावस्य तद्वत एव तद्द्वहरूपस्य सिद्धेर्निष्पत्तेरिति ।
ननु
ज्ञानिनो धर्मतीर्थस्य कर्तारः परमं पदम् ।
गत्वा गच्छन्ति भूयोऽपि भवं तीर्थनिकारतः ॥ १ ॥ इति वचनप्रामाण्यात्कथं नाकर्मणोऽपि जन्मादिग्रह इत्याशंक्याह ॥
सर्वविप्रमुक्तस्य तु तथास्वभावत्वानिष्ठितार्थ- 10 त्वान्न तहणे निमित्तम् ॥ ३७॥
इति ॥ सर्वेण कर्मणा विप्रमुक्तस्य पुनस्तथास्वभावत्वात्तत्प्रकाररूपत्वात् । किमित्याह निष्ठितार्थत्वात् निष्पन्ननिःशेषप्रयोजनवाद्धेतोः न नैव तद्हणे जन्मादिग्रहणे निमित्तं हेतुः समस्तौति । अयमभिप्रायः। यो हि सर्वैः कर्मभिः 16 सर्वथापि विप्रमुनो भवति न तस्य जन्मादिग्रहणे किंचिनिमित्तं समस्ति निष्ठितार्थत्वेन जन्मादिग्राहकस्वभावाभावात् । यच तौर्यनिकारलक्षणो हेतुः कैश्चित्परिकल्प्यते सोऽप्यनुपपन्नः कषायविकारजन्यत्वात्तस्येति ॥
एवं च सति यत्मिद्धं तदाह ।
20
नाजन्मनो जरा ॥ ३८॥
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
धर्म बिन्दुः सटौकः।
[सू० ३६
इति ॥ म नेवाजन्मन उत्पादविकलस्य जरा क्योहानिलक्षणा संपद्यते ॥
एवं च।
5
न मरणभयशक्तिः ॥ ३ ॥ इति ॥ न इति प्रतिषेधे। मरणभयस्य प्रतौतरूपस्य संबन्धिनौ शकिर्बोजरूपेति ॥
तथा ।
न चान्य उपद्रवः ॥ ४० ॥ इति ॥ न च नैवान्यस्तष्णाबुभुक्षादिरुपद्रवो व्यसनम् । तर्हि किं तत्र स्यादित्याशंक्याह ॥
10
विशुद्धस्वरूपलाभः ॥ ४१॥ इति ॥ विशुद्धं निर्मलौमसं यत्स्वरूपं तस्य लाभः प्राप्तिः ॥
तथा ।
16
आत्यन्तिको व्याबाधानिवृत्तिः॥४२॥ इति ॥ अत्यन्तं भवा प्रात्यन्तिको व्याबाधानिवृत्तिः शारौरमानसव्यथाविरहः ॥
तामेव विशिनष्टि ।
सा निरुपमं सुखम् ॥४३॥
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७]
पशमोऽध्यायः।
२६९
इति ॥ सा प्रात्यन्तिको व्याबाधानिवृत्तिः निरुपममुपमानातीतं सुखम् ॥
प्रत्र हेतुः ।
सर्वचाप्रत्तेः ॥४४॥ इति ॥ सर्वत्र हेय उपादेये च वस्तुन्यप्रवृत्तेरव्यापारणात् ॥ 6 दयमपि कथमित्याह ।
10
समाप्तकार्यत्वात्॥ ४५ ॥ रति ॥ समाप्तानि निष्ठितानि कार्याणि यस्य स तथा महावस्तत्त्वं तस्मात् ॥ अत्रैवाभ्युच्चयमाह ।
न चैतस्य क्वचिदौत्सुक्यम् ॥ ४६॥ इति ॥ न नैव । चः समुच्चये । एतस्य निर्वतस्य जन्तोः कचिदर्थ श्रौत्सुक्यं कांक्षारूपम् ॥
मनु किमेतनिषिध्यत इत्याह ।
दःखं चैतस्वास्थ्यविनाशनेन ॥४७॥ 15 इति ॥ दुःखं पुनरेतदौत्सुक्यम्। कथमित्याह स्वास्थ्यविनाशनेन स्वास्थ्यस्य सर्वसुखमूलस्थापनयनेन ॥
१ B C R add हेतुः।
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
धर्मबिन्दुः सटौकः ।
[सू. 8
यदि नामौत्सुक्यात्खास्यविनाशः तथापि कथमस्य दुःखरूपतेत्याशंक्याह ।
दुःखशक्त्युद्रेकतोऽस्वास्थसिद्धेः ॥४८॥ इति ॥ दुःखशक्रेर्दःखबीजरूपाया उद्रेकत उद्भवात्मकाशा5 दवास्थ्यस्य खात्मन्येवास्वस्थतारूपस्य सिद्धेः संभवात् ॥
अखास्यसिद्धिरपि कथं गम्येत्याह ।
अहितप्रवृत्त्या ॥ ४६॥ इति ॥ अहितप्रवृत्त्याहितेषु दुःखशक्त्युट्रेकवशसंजाताखास्य निर्वर्तकेषु वस्तुषु मनःप्रौतिप्रदप्रमदादिषु प्रवृत्त्या 10 चेष्टनेन ॥
अथ स्वास्थ्यखरूपमाह ।
स्वास्थ्यं तु निरुत्सुकतया प्रवृत्तेः ॥ ५० ॥ इति ॥ स्वास्यमस्वास्थविलक्षणं पुनर्निरुत्सुकतयौमुक्यपरिहारेण प्रत्तेः सर्वकृत्येषु ॥ 16 एवं च सति यत्मिद्धं तदाह ।
परमस्वास्थ्यहेतुत्वात्परमार्थतः स्वास्थमेव ॥५१॥ इति ॥ परमखास्यहेतुत्वाञ्चित्तविलवपरिहारेण प्रशष्टखावस्थाननिमित्तत्वात् परमार्थतस्तत्त्ववृत्त्या स्वास्थमेव निरुत्सुक
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
पटमोऽध्यायः ।
तया प्रवृत्तिरिति संबध्यते। सा च भगवति केवलिनि समस्तौति सिद्धं यदुत न तस्य क्वचिदौत्सुक्यमिति ।
मनु भवेऽपवर्ग चैकान्ततो निःस्महस्य कथं विहितेतरयोरर्थयोरस्थ प्रवृत्तिनिवृत्तौ स्यातामिति । उच्यते । द्रव्यत एव पूर्वसंस्कारवशात्कुलालचक्रधमवस्याताम् ॥
एतद्भावयवाह।
भावसारे हि प्रवृत्त्यप्रवृत्ती सर्वच प्रधानो व्यवहारः ॥५२॥
इति ॥ भावसारे मानसविकल्पपुरःसरे। हिशब्दः पूर्वोकभावनार्थः । प्रवृत्त्यप्रवृत्ती सर्वत्र विहितेतरयोरर्थयो- 10 विषये । किमित्याह प्रधानो भावरूपो व्यवहारो लोकाचाररूपः । इदमुक्तं भवति । यैव मनःप्रणिधानपूर्विका क्वचिदर्थ प्रवृत्तिनिवृत्तिर्वा तामेव तात्त्विकौं तत्त्ववेदिनो वदन्ति न पुनरन्याम्। यतोऽनाभोगादिभिः परिपूर्णश्रामण्यक्रियावन्तोऽप्यभव्यादयो न तात्त्विकश्रामण्यक्रियावत्तया समये व्यवहताः। 16 तथा संमूर्छनजमस्यादयः सप्तमनरकप्रथिवीप्रायोग्यायुबन्धनिमित्तमहारम्भादिपापस्थानवर्तिनोऽपि तथाविधभावविकलत्वाब तदायुर्बन्धं प्रति प्रत्यलोभवन्ति । एवं सयोगकेवलिनोऽपि सर्वच निःस्पहमनसः पूर्वसंस्कारादिहितेतरयोरर्थयोः प्रवृत्तिमिहत्तौ कुर्वन्तोऽपि न भावतस्तदन्तो व्यवहियन्त इति ॥ 20
B omits this sūtra.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
धर्मविन्दा सटीकः।
[सू० ५३
अवैवाभ्युच्चयमाह।
प्रतीतिसिचश्चायं सद्योगसचेतसाम् ॥ ५३॥ इति ॥ प्रतौतिसिद्धः स्वानुभवसंवेदितः । चः समुच्चये । अयं पूर्वोकार्थः। सद्योगेन शुद्धध्यानलक्षणेन ये सचेतसः सचित्ता5 स्तेषाम् । संपन्नध्यानरूपामलमानसा महामुनयः स्वयमेवा
मुमर्थं प्रतिपद्यन्ते न पुनरत्र परोपदेशमाकांक्षन्त इति ॥
अथ प्रस्तुतमाह।
सुस्वास्थ्यं च परमानन्दः ॥५४॥ इति ॥ निरुत्सुकप्रवृत्तिसाध्यस्खास्याद् यदधिकं खास्यं 10 तमुखास्यमुच्यते तदेव परमानन्दो मोक्षसुखलक्षण: ॥
कुत इत्याह ।
तदन्यनिरपेक्षत्वात् ॥५५॥ इति ॥ तस्मादात्मनः सकाशादन्यस्तदन्यः स्वव्यतिरिक्तस्तनिरपेक्षत्वात् ॥ 16 नवन्यापेक्षा किं दुःखरूपा यदेवमुच्यत इत्याह ।
अपेक्षाया दुःखरूपत्वात् ॥५६॥ इति ॥ प्रतीतार्थमेव ॥ एतदेव भावयति ।
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
६.]
अथमोऽध्यायः। __ अर्थान्तरप्राप्त्या हि तन्नित्तिर्दुःखत्वेनानिवृत्तिरेव ॥५७॥
इति ॥ अर्थान्तरस्येन्द्रियार्थरूपस्य प्राण्या लाभेन। हियस्मात् । तबित्तिः । किमित्याह दुःखत्वेन अर्थान्तरप्राप्तः अनिवृत्तिरेव दुःखस्येति ॥ अथैनां निस्तौ निराकुर्ववाह ।
न चास्यार्थान्तरावाप्तिः ॥५८॥ इति ॥ न च न पुनरस्य सिद्धार्थस्यार्थान्तरावाप्तिः खव्यतिरिक्रभावान्तरसंबन्धः ॥ एतदेव भावयति ।
10
स्वस्वभावनियतो ह्यसौ विनिरत्तेच्छाप्रपञ्चः॥५८ ॥
इति ॥ स्वस्वभावनियतः स्वकीयस्वरूपमात्रप्रतिष्ठितः । हिर्यस्मात् । असौ भगवान् सिद्धो विनिवृत्तेच्छाप्रपञ्चोऽत्यन्तनिवृत्तसर्वार्थगोचरस्पहाप्रबन्धः ॥
अाकाशेनापि सह तस्य संबन्ध मिराकुर्वन्नाह ।
15
अतोऽकामत्वात्तत्स्वभावत्वान्न लोकान्तक्षेत्राप्तिराप्तिः ॥ ६ ॥
१C R read तन्नित्तिदुःखत्वेनानुत्तिरिति । २ Comits °राप्तिः ।
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
धर्मबिन्दुः सटौकः।
[सू० ६१
इति ॥ अतो विनिवृत्तेच्छाप्रपञ्चत्वाद्यदकामत्वं निरभिलापत्वं तस्मात् । यत्तत्वभावत्वमर्थान्तरनिरपेक्षत्वं तस्मान लोकान्तक्षेत्राप्तिः सिद्धिक्षेत्रावस्थानरूपा श्राप्तिरर्थान्तरेण सह संबन्धः ॥
5
एतदपि भावयति ।
औत्सक्यविहि लक्षणमस्या हानिश्च समयान्तरे ॥ ६१॥
इति ॥ श्रौत्सुक्यस्य वृद्धिः प्रकर्षः । हिर्यस्मात् । लक्षणं खरूपमस्या अर्थान्तरप्राप्तेः। हानिश्चौत्सुक्यस्यैव भ्रंशः समयान्तरे 10 प्राप्तिसमयादयेतनसमयलक्षणे ।
ननु किमिदमौत्सुक्यलक्षणं सिद्धे नास्तीत्यत आह ।
न चैतत्तस्य भगवत आकालं तथावस्थितेः ॥६२॥
इति ॥ न च नैवेतदर्थान्तरप्राप्तिलक्षणमनन्तरोनं तस्य सिद्धस्य भगवतः । श्राकालं सर्वमप्यागामिनं कालं याव16 तथावस्थितेः प्रथमसमयादारभ्य तथा तेनैव प्रथमसमयसंपन्ने केन निष्ठितार्थत्वलक्षणेन स्वरूपेणावस्थानात् ॥
एतदपि कुत इत्याह ।
कर्मक्षयाविशेषात् ॥ ६३॥
१Comits हि।
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६९
६६]
प्रथमोऽध्यायः । इति ॥ कर्मक्षयस्य कार्यन सिद्धत्वप्रथमक्षण एव संजातस्य सर्वक्षणेष्वविशेषादभेदात् ॥ एवं सति यसिद्धं तदाह ।
इति निरुपमसुखसिद्धिः ॥६४॥ दति ॥ इत्येवमौत्सुक्यात्यन्तिकनिवृत्तेर्निरूपमसुखसिद्धिः । सिद्धानां श्रद्धेया ॥
अथोपसंहरबाह । सध्यानवहिना जौवो दग्ध्वा कर्मेन्धनं भुवि । सब्रह्मादिपदैगौतं स याति परमं पदम् ॥६५॥ इति ॥ सयानवहिना शक्तध्यानलक्षणज्वलज्ज्वलनेन करण- 10 भूतेन जौवो भव्यजन्तुविशेषो दग्ध्वा प्रलयमानौय कर्मेन्धनं भवोपग्राहिकर्मलक्षणं भुवि मनुष्यक्षेत्रलक्षणायाम् । किमित्याह। सद्ब्रह्मादिपदैः सद्भिः सुन्दरैर्ब्रह्मादिपदेब्रह्मलोकान्तादिभिर्ध्वनिभिर्गोतं शब्दितं स पाराधितशद्धसाधुधर्मो जौवो याति प्रतिपद्यते परमं पदमिति ॥
न च वक्तव्यम् अकर्मणः कथं गतिरित्याह । पूर्वावेधवशादेव तत्स्वभावत्वतस्तथा। अनन्तवीर्ययुक्तत्वात्समयेनानुगुण्यतः॥ ६६ ॥
इति ॥ पूर्वावेधवशात्पूर्वसंसारावस्थायां य आवेध भावेशो गमनस्य तस्य वशस्तस्मात् । एव इत्यवधारणे। तत्स्वभाव- 20 स्वतः स ऊर्ध्वगमनलक्षणो बन्धनमुक्तत्वनैरण्डबीजस्येव स्वभावो
15
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दः सटीकः।
[सू० ६७]
यस्य स तथा तद्भावस्तत्त्वं तस्मात् । तथा इति हेत्वन्तरसमुच्चये। अनन्तवौर्ययुक्रत्वादपारसामर्थ्यसंपन्नत्वात्ममयेनैकेनानुगुण्यतः लेण्यवस्थावष्टब्धक्षेत्रमपेक्ष्य समश्रेणितया । परमं पदं याति इत्यनुवर्तत इति ॥
__स तत्र दुःखविरहादत्यन्तसुखसंगतः ।
तिष्ठत्ययोगो योगीन्द्रवन्धस्त्रिजगतीश्वरः॥६७॥ इति ॥ सोऽनन्तरोको जीवस्तत्र सिद्धिक्षेत्रे दुःखविरहाछारौरमानसबाधावैधुर्यात् । किमित्याह अत्यन्तसुखसंगतः
श्रात्यन्तिकैकान्तिकशर्मसागरोदरमध्यमग्रः तिष्ठत्ययोगः मनो10 वाकायव्यापारविकलो योगीन्द्रवन्धो योगिप्रधानमाननीयः ।
श्रत एव त्रिजगतौश्वरो द्रव्यभावापेक्षया सर्वलोकोपरिभागवर्तितया जगत्त्रयपरमेश्वर इति ॥
इति श्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचितायां धर्मबिन्दुप्रकरणवृत्तौ विशेषतो धर्मफलविधिरष्टमोऽध्यायः समाप्तः ॥
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मबिन्दुः सटीकः ।
२७१
नाविःकर्तमुदारतां निजधियो वाचा न वा चातरीमन्येनापि च कारणेन न कृता वृत्तिर्मयासौ परम् । तत्त्वाभ्यासरसादुपात्तसुकृतोऽन्यत्रापि जन्मन्यहं सर्वादौनवहानितोऽमलमना भूयासमुच्चैरिति ॥ इति श्रीमुनिचन्द्रमूरिविरचिता धर्मबिन्दुप्रकरणवृत्तिः समाप्ता ॥
प्रत्यक्षरं निरूप्यास्था ग्रन्थमानं विनिश्चितम् । अनुष्टुभां सहस्राणि बौणि पूर्णानि बुध्यताम् ॥
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ GLOSSARY OF PECULIAR WORDS. [Roman figures refer to numbers of Chapters and other figures to numbers of Sutras.] अगवत III. 11, 19. | निदान V. 61. अतिचार III. 23-4, 39; VI. निदान VI. 63. 54. fararu VIII. 30. अनभिनिवेश I. 59. निषद्या V: 45. अपवर्ग II. 77; III. 93. प्रगीत V. 49. अप्रतिबद्ध V. 55. प्ररूपणा II. 18, 37, 70. अभिग्रह V. 83. प्रशस्ति II. 28. व्यमङ्गल VII. 14. प्रातिहार्य VII. 20. आक्षेपणी II. 13. भावप्रतिपत्ति II. 16. आघात V. 16. भावयति VI. 73. ई V. 14. भावरद्धि IV. 40. उपधि V. 53. भावसन्निपात VIII. 10. कष II. 37-8. लब्धि VI. 5, 15. क्षपकश्रेणि VIII. 8. विकथा V. 27. गुणव्रत III. 20. शिक्षापद III. 21. ग्रैवेयक VII. 39. शिवसौख्य VII. 3. चारित्री VI. 82. शोल IV. 43-4. छेद II. 39. सम्यगदर्शन III. 10. तन्त्र II. 12. संलेखना V. 86, 88. ताप II. 40. संहनन V, 87. तीर्थकृत्त्व VIII. 1-2, 5. सामायिक VI. 204. देवसौख्य VII. 3. ( 273 )