Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Pramanane A IMInidinfair
.
C 290aniamrikim MIRE
HITIONALLERTILItama
वर्गवासी साधुचरित श्रीमान् डालचन्दजी सिंघी
AITUTIHITENT
T 4STHDCIALUmrao
HT
T-T
FA
.
SP
.
.
बाबू श्रीबहादुर सिंहजी सिंघीके पुण्यश्लोक पिता जन्म-वि. सं. १९२१, मार्ग. वदि ६ 卐 स्वर्गवास-वि. स. १९८४, पोष सुदि ६
AMAJ
I MurtiHIAnimurtRATTIMIL
RLPHARumar
Lanmaamirmandhan
SP
IRITUATTAMAIRATE imamimarpalimandit
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
THISmallesthaaHEE
i
TamannainaSESSI
PMIDWITTARINAIDUALLY
TAITANTRINASEANILITAMIN HINES
Aim TRIP Hima
H NEY
दानशील-साहित्यरसिक-संस्कृतिप्रिय ख. श्रीबाबू बहादुरसिंहजी सिंघी .
..
.mam.ante
marati
..........
..
....
14....
-
।
,
अजीमगंज-कलकत्ता जन्म ता. २८-६-१८८५]
Siks
1. ७-७-१९४४
-MSPari
T UmmandummaATE
main minimum a
MEANITTINARIE S ManITAMITRurimade o
AS
I RAMANALIDAImalamLEAGE
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिं घी जैन ग्रन्थ मा ला
*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*****[ πia 8 ]×--
mayyaya-----
नागेन्द्र गच्छीय - श्रीमदुदयप्रभसूरिरचित
धर्माभ्युदय महाकाव्यं
SRI DALCHAND JI SINGHI AAJAK
फ्र
SİNGHI JAIN SERIES
*************[ NUMBER 4 ]******************
DHARMABHYUDAYA MAHĀKĀVYA
OF
ŚRĪ UDAYAPRABHA SŪRI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
कलकत्ता निवासी
साधुचरित-श्रेष्ठिवर्य श्रीमद् डालचन्दजी सिंघी पुण्यस्मृतिनिमित्त
प्रतिष्ठापित एवं प्रकाशित
सिंघी जैन ग्रन्थ मा ला
[जैन आगमिक, दार्शनिक, साहित्यिक, ऐतिहासिक, वैज्ञानिक, कथात्मक - इत्यादि विविधविषयगुम्फित प्राकृत, संस्कृत, अपभ्रंश, प्राचीनगूर्जर - राजस्थानी आदि नानाभाषानिबद्ध; सार्वजनीन / पुरातन तथा नूतन संशोधनात्मक साहित्य प्रकाशिनी सर्वश्रेष्ठ जैन प्रन्थावलि. ] '
वा
प्रतिष्ठाता
श्रीमद् - डालचन्दजी - सिंधीसत्पुत्र
स्व० दानशील - साहित्यरसिक - संस्कृतिप्रिय श्रीमद् बहादुर सिंहजी सिंघी
SRISSYEKAS
प्रधान सम्पादक तथा संचालक
आचार्य जिनविजय मुनि
( सम्मान्य नियामक - भारतीय विद्या भवन - - बंबई )
सर्वप्रकार संरक्षक
श्री राजेन्द्र सिंहजी सिंघी तथा श्री नरेन्द्र सिंहजी सिंघी
*
प्रकाशनकर्ता
सिंघी जैन शास्त्र शिक्षापीठ
भारतीय विद्या भवन, मुंबई
77
प्रकाशक - जयन्तकृष्ण, ह. दवे, ऑनररी रजिष्ट्रार, भारतीय विद्या भवन, चौपाटी रोड, नंबई. नं. ७ मुद्रक - प्रारंभके १-८ फार्म, रामचंद्र येस शेडगे, निर्णयसागर प्रेस, २६-२८ कोलभाट स्ट्रीट, बंबई शेष संपूर्णप्रन्थ मुद्रक - शा. गुलाबचंद देवचंद, महोदय प्रिंटिंग प्रेस, भावनगर (सौराष्ट्र )
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
नागेन्द्रगच्छीय - श्रीमदुदयप्रभसूरिरचित 'संघपतिचरित' अपरनामक
धर्माभ्युदय महाकाव्य
सभाष्यविवृतिसमवेत 'बृहत्कल्पसूत्र' तथा 'वसुदेव हिंडी' आदि
अनेक ग्रन्थ संशोधक-संपादक
दिवंगत मुनिमतल्लिक श्री चतुरविजयजी
* * *
संपादक
विक्रमाब्द २००५]
ग्रन्थांक ४]
तथा तदीयशिष्याग्रणी
जैनागमवाचनाविनिश्चायक विद्वद्वल्लभ
मुनिपुङ्गव श्री पुण्यविजयजी
भारतीय
विद्या
अमृतं न विद्या बबई
भयन
55
प्रकाशक
सिंघी जैन शास्त्र शिक्षापीठ भारतीय विद्या भवन
बंबई
प्रथमावृत्ति, पंचगत प्रति
सर्वाधिकार संरक्षक भा. वि. भ.
[ १९४९ ख्रिस्ताब्द
[ मूल्य रू. ८-८-०
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥सिंघीजैनग्रन्थमालासंस्थापकप्रशस्तिः।
...GS.000
११ .
अस्ति बगाभिधे देशे सुप्रसिद्धा मनोरमा। मुर्शिदाबाद इत्याख्या पुरी वैभवशालिनी ॥ बहवो निवसन्त्यत्र जैना ऊकेशवंशजाः । धनाढ्या नृपसम्मान्या धर्मकर्मपरायणाः॥ श्रीडालचन्द इत्यासीत् तेष्वेको बहुभाग्यवान् । साधुवत् सच्चरित्रो यः सिंघीकुलप्रभाकर धाल्य एवागतो यश्च कर्तुं व्यापारविस्तृतिम् । कलिकातामहापुयां धृतधर्मार्थ निश्चयः॥ कुशाग्रीयस्वबुद्ध्यैव सद्वृत्त्या च सुनिष्ठया। उपाय॑ विपुलां लक्ष्मी कोट्यधिपोऽजनिष्ट सः॥ तस्य मन्नुकुमारीति सन्नारीकुलमण्डना। अभूत् पतिव्रता पनी शीलसौभाग्यभूषणा॥ श्रीवहादरसिंहाख्यो गुणवॉस्तनयस्तयोः। अभवत् सकृती दानी धर्मप्रियश्च धीनिधिः॥ प्राप्ता पुण्यवता तेन पत्नी तिलकसुन्दरी । यस्याः सौभाग्यचन्द्रेण भासितं तत्कलाम्बरमा श्रीमान् राजेन्द्रसिंहोऽस्य ज्येष्ठपुनः सुशिक्षितः । यः सर्वकार्यदक्षत्वात् दक्षिणबाहुवत् पितुः॥ नरेन्द्रसिंह इत्याख्यस्तेजस्वी मध्यमः सुतः । सूनुवीरेन्द्रसिंहश्च कनिष्ठः सौम्यदर्शनः ॥ सन्ति त्रयोऽपि सत्पुत्रा भातभक्तिपरायणाः । विनीताः सरला भव्याः पितुर्मार्गानुगामिनः॥ अन्येऽपि बहवस्तस्याभवन स्वस्त्रादिवान्धवाः। धनैर्जनैः समृद्धः सन् स राजेव व्यराजत॥
अन्यच्चसरस्वत्यां सदासक्तो भूत्वा लक्ष्मीप्रियोऽप्ययम् । तत्राप्यासीत् सदाचारी तश्चित्रं विदुषां खलु॥ १३ नाहकारो न दुर्भावो न बिलासो न दुर्व्ययः । दृष्टः कदापि तद्गेहे सतां तद् विस्मयास्पदम् ॥ १४ भक्को गुरुजनानां स विनीतः सजनान् प्रति । बन्धुजनेऽनुरक्तोऽभूत् प्रीतः पोव्यगणेष्वपि ॥ देश-कालस्थितिज्ञोऽसौ विद्या-विज्ञानपूजकः । इतिहासादि-साहित्य-संस्कृति-सत्कलाप्रियः॥ समुन्नत्यै समाजस्य धर्मस्योत्कर्षहेतवे । प्रचाराय च शिक्षाया दत्तं तेन धनं धनम् ॥ गत्वा सभा-समित्यादौ भूत्वाऽध्यक्षपदान्वितः । दत्त्वा दानं यथायोग्यं प्रोत्साहिताश्च कर्मः॥१८ एवं धनेन देहेन ज्ञानेन शुभनिष्ठया। अकरोत् स यथाशक्ति सत्कर्माणि सदाशयः ॥ मथाम्यदा प्रसङ्गेन स्वपितुः स्मृतिहेतवे । कतुं किञ्चिद् विशिष्टं स कार्य मनस्यचिन्तयत् ॥ पूज्यः पिता सदेवासीत् सम्यग-ज्ञानरुचिः स्वयम् । तस्मात् तज्ज्ञानवृद्ध्यर्थ यतनीयं मयाऽप्यरम् ॥ २१ विचार्य स्वयं चित्ते पुनः प्राप्य सुसम्मतिम् । श्रद्धास्पदस्वमिन्त्राणां विदुषांचापि तादृशाम् ॥ जैनज्ञानप्रसारार्थ स्थाने शान्ति नि के त ने । सिंधीपदाङ्कितं जैन ज्ञानपीठ मतीष्ठिपत् ॥ श्रीजिनविजयः प्राज्ञो मुनिनाम्ना च विश्रुतः ।खीकतु प्रार्थितस्तेन तस्याधिष्ठायकं पदम् ॥ तस्य सौजन्य-सौहार्द-स्थैयौदार्यादिसद्गुणैः । वशीभूय मुदा येन स्वीकृतं तत्पदं वरम् ॥ कवीन्द्रेण रवीन्द्रेण खीयपावनपाणिना । रस-नांगाई-चन्द्राब्दे तत्प्रतिष्ठा व्यधीयत ॥ . प्रारब्ध मुनिना चापि कार्य तदुपयोगिकम् । पाठनं ज्ञानलिप्सूनां ग्रन्थानां प्रथनं तथा । तस्यैव प्रेरणां प्राप्य श्रीसिंघीकुलकेतुना । स्वपितृश्रेयसे चैषा प्रारब्धा ग्रन्थमालिका ॥ उदारचेतसा तेन धर्मशीलेन दानिना । व्ययितं पुष्कलं द्रष्यं तत्तत्कार्यसुसिद्धये ॥ छात्राणां वृत्तिदानेन नेकेषां विदुषां तथा। ज्ञानाम्यासाय निष्कामसाहाय्यं स प्रदत्तवान् ॥ जलवाय्वादिकानां तु प्रातिकूल्यादसौ मुनिः। कार्य त्रिवार्षिकं तन्न समाप्यान्यन्त्र चास्थितः ॥ तत्रापि सततं सर्व साहाय्यं तेन यच्छता । ग्रन्थमालाप्रकाशाय महोत्साहः प्रदर्शितः॥ नन्द-निध्य-चन्द्रोदे जाता पुनः सुयोजना । ग्रन्थावल्याः स्थिरत्वाय विस्तराय च नूतना ॥ ततः सुहृत्परामर्शात् सिंघीवंशनभस्वता । मा वि द्या भ व ना येयं ग्रन्थमाला समर्पिता ॥ आसीत्तस्य मनोवान्छापूर्वी ग्रन्थप्रकाशने । तदर्थ व्ययितं तेन लक्षावधि हि रूप्यकम् ॥ दुर्विलासाद् विधेईन्त ! दौर्भाग्याचारमवन्धूनाम् । स्वल्पेनैवाथ कालेन स्वर्ग स सुकृती ययौ॥ ३६ इन्दु-ख-शून्य नेत्राब्दे मासे आषाढसम्झके । कलिकाताख्यपुर्या स प्राप्तवान् परमां गतिम् ॥ ३७ पितृमक्कैश्च तत्पुत्रैः प्रेयसे पितुरात्मनः । तथैव प्रपितुः स्मृत्यै प्रकाश्यतेऽधुना पुनः॥ इयं प्रन्यावलिः श्रेष्ठा प्रेष्ठा प्रज्ञावतां प्रथा । भूयाद् भूत्यै सतां सिंघीकुलकीर्तिप्रकाशिका ॥ ३९ विदुजनकृताहादा सचिदानन्ददा सदा । चिरं नन्दस्वियं लोके श्रीसँघी अन्यपद्धतिः ।
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ सिंघीजैनग्रन्थमालासम्पादकप्रशस्तिः ॥
स्वस्ति श्रीमेदपाटाख्यो देशो भारतविश्रुतः। रूपाहेलीति सन्नानी पुरिका तत्र सुस्थिता ॥ सदाचार-विचाराभ्यां प्राचीननृपतेः समः । श्रीमच्चतुरसिंहोऽत्र राठोडान्वयभूमिपः ॥ तत्र श्रीवृद्धिसिंहोऽभूद् राजपुत्रः प्रसिद्धिभाक् । क्षात्रधर्मधनो यश्च परमारकुलाग्रणी। मुज-भोजमुखा भूपा जाता यसिन् महाकुले । किं वर्ण्यते कुलीनत्वं तत्कुलजातजन्मनः। पत्नी राजकुमारीति तस्याभूद् गुणसंहिता । चातुर्य-रूप-लावण्य-सुवाक्-सौजन्यभूषिता । क्षत्रियाणीप्रभापूर्णा शौर्योद्दीप्तमुखाकृतिम् । यां दृष्ट्वैव जनो मेने राजन्यकुलजा त्वियम् । पुनः किसनसिंहाख्यो जातस्तयोरतिप्रियः। रणमल्ल इति चान्यद् यत्राम जननीकृतम् ॥ श्रीदेवीहंसनामाऽन राजपूज्यो यतीश्वरः । ज्योतिभैषज्यविद्यानां पारगामी जनप्रियः ॥ आगतो मरुदेशाद् यो भ्रमन् जनपदान् बहून् । जातः श्रीवृद्धिसिंहस्य प्रीति-श्रद्धास्पदं परम् ॥ ९ तैनाथाप्रतिमप्रेम्णा स तत्सूनुः स्वसन्निधौ । रक्षितः, शिक्षितः सम्यक्, कृतो जैनमतानुगः दौभाग्यात् तच्छिशोबाल्ये गुरु-तातौ दिवंगतौ । विमूढः स्वगृहात सोऽथ यदृच्छया विनिर्गतः ॥ "
तथा चभ्रान्स्वा नेकेषु देशेषु सेविस्वा च बहून् नरान् । दीक्षितो मुण्डितो भूत्वा जातो जैनमुतिस्ततः ।। १२ ज्ञातान्यनेकशास्त्राणि नानाधर्ममतानि च । मध्यस्थवृत्तिना तेन तत्वातत्त्वगवेषिणा ॥ मधीता विविधा भाषा भारतीया युरोपजाः । भनेका लिपयोऽप्येवं प्रत्न-नूतनकालिकाः॥ १४ येन प्रकाशिता नैके ग्रन्था विद्वत्प्रशंसिताः। लिखिता बहवो लेखा ऐतिह्यतथ्यगुम्फिताः ॥ स बहुभिः सुविद्वद्भिस्तन्मण्डलैश्च सत्कृतः । जिनविजयनान्नाऽसौ ख्यातोऽभवद् मनीषिषु ॥ यस्यता विश्रुति ज्ञात्वा श्रीमद्गान्धीमहात्मना। आहूतः सादर पुण्यपत्तनात् खयमन्यदा।। पुरे चाहम्मदाबादे राष्ट्रीयशिक्षणालयः । विद्यापीठ इति ख्यात्या प्रतिष्ठितो यदाऽभवत् ॥ आचार्यत्वेन तन्त्रोचनियुक्तः स महात्मना । रस-मुनि-निधीन्द्वन्दे पुरात वाख्य मंन्दिरे। वर्षाणामष्टकं यावत् सम्भूष्य व पदं ततः। गत्वा जर्मनराष्ट्रे स तत्संस्कृतिमधीतवान् । वत मागत्य सल्लमो राष्ट्रकायें च सक्रियम् । कारावासोऽपि सम्माप्तों येन स्वराज्यपर्वणि ॥ क्रमाव. ततो विनिर्मुकः स्थितः शान्ति निकेतने । विश्ववन्यकवीन्द्रश्रीरवीन्द्रनाथभूषिते ॥ सिंघीपदयुतं जैन ज्ञानपीठं तदाश्रितम् । स्थापितं तत्र सिंघीश्रीडालचन्दस्य सूनुना । श्रीबहादुरसिंहेन दानवीरेण धीमता। स्मृत्यर्थ निजतातस्य जैनज्ञानप्रसारकम् ॥ प्रतिष्ठितश्च तस्यासौ पदेऽधिष्ठातृसन्ज्ञके । अध्यापयन् वरान् शिष्यान् ग्रन्थयन् जैनवाजायम् । तस्यैव प्रेरणां प्राप्य श्रीसिंघीकुलकेतुना । स्वपितृश्रेयसें ह्येषा प्रारब्धा ग्रन्थमालिका ।। भथैवं विगतं यस्य वर्षाणामष्टकं पुनः । ग्रन्थमालाविकासार्थिप्रवृत्तिषु प्रयस्थतः॥ बाणे-रत्ने-नवेन्द्वन्दे मुंबाईनगरीस्थितः । मुंशीति बिरुदख्यातः कन्हैयालालंधीसखः॥ प्रवृत्तो भारतीयानां विद्यानां पीठनिर्मिती । कर्मनिष्ठस्य तस्याभूत प्रयत्न सफलोऽचिरात् ॥ विदुषां श्रीमतां योगात् संस्था जाता प्रतिष्ठिता। भारतीय पदोपेत विद्या भवन सम्झयो। - माहूतः सहकार्यार्थ स मुनिस्तेन सुहृदा । ततः प्रभृति वनापि सहयोग प्रदत्तवान् ॥ तवनेऽन्यदा तस्य सेवाऽधिका झपेक्षिता । स्वीकृता नम्रभावेन साऽप्याचार्यपदाश्रिता ॥ नन्द-निध्यक-चन्द्राब्दे वैक्रमे विहिता पुनः। एतद्ग्रन्थावलीस्थैर्यकृत् तेन नव्ययोजना ॥ परामर्शात् ततस्तस्य श्रीसिंघीकुलभास्वता । मा विद्या भवनायेयं ग्रन्थमाला समर्पिता॥ प्रदत्ता दशसाहस्त्री पुनस्तस्योपदेशतः । स्वपितृस्मृतिमन्दिरकरणाय सुकीर्तिना ॥ देवादल्पे गते काले सिंघीवों दिवंगतः। यस्तस्य ज्ञानसेवायां साहाय्यमकरोत् महत् ।। पितृकार्यप्रगत्यर्थं यनशीलैस्तदात्मजः। राजेन्द्रसिंहमुख्यैश्च संस्कृतं तद्वचस्ततः ॥ पुण्यश्लोकपितुर्नाम्ना अन्थागारकृते पुनः । बन्धुज्येष्ठो गुणश्रेष्ठो सार्द्धलक्षं प्रदत्तवान् । प्रन्थमालाप्रसिद्ध्यर्थं पितृवत् तस्य कांक्षितम् । श्रीसिंघीवन्धुभिः सर्व तगिराऽनुविधीयते । विद्वज्जनकृताहादा सच्चिदानन्ददा सदा चिरं नन्दत्वियं लोके जिन विनय भारती।।
NE9...
१५
२१.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिंघी जैन ग्रन्थमाला
भी अद्यावधि मुद्रितग्रन्थनामावलि १ मेरुतुझाचार्यरचित प्रबन्धचिन्तामणि । १२ यशोविजयोपाध्यायविरचित मूल संस्कृत ग्रन्थ.
शानविन्दुप्रकरण. ..२ पुरातनप्रवन्धसंग्रह बहुविध ऐतिह्यतथ्य- |१३ हरिषेणाचार्यकृत बृहत्कथाकोश.
परिपूर्ण अनेक निवन्ध संचय. १४ जैनपुस्तकप्रशस्तिसंग्रह, प्रथम भाग. .३ राजशेखरसूरिरचित प्रबन्धकोश.
| १५ हरिभद्रसूरिविरचित धूर्ताख्यान. (प्राकृत) .४ जिनप्रभसूरिकृत विविधतीर्थकल्प.
१६ दुर्गदेवकृत रिष्टसमुच्चय. ..
१७ मेघविजयोपाध्यायकृत दिग्विजयमहाकाव्य., .५ मेघविजयोपाध्यायकृत देवानन्दमहाकाव्य. ६ यशोविजयोपाध्यायकृत जैनतर्कभाषा.
| १८ कवि अब्दुल रहमानकृत सन्देशरासक.
| १९ भर्तृहरिकृत शतकत्रयादि सुभाषितसंग्रह, ७ हेमचन्द्राचार्यकृत प्रमाणमीमांसा.
| २० शान्त्याचार्यकृत न्यायावतारवार्तिक-वृत्ति. .८ भट्टाकलङ्कदेवकृत अकलङ्कग्रन्थत्रयी. २१ कवि धाहिलरचित पउमसिरीचरिउ.(अप०) ९प्रबन्धचिन्तामणि-हिन्दी भाषान्तर. २२ महेश्वरसूरिकृत नाणपंचमीकहा.(प्राकृ०) १० प्रभाचन्द्रसूरिरचित प्रभावकचरित. २३ भद्रबाहुसंहिता. ११ सिद्धिचन्द्रोपाध्यायरचित भानुचन्द्रगणि-२४ जिनेश्वरसूरिकृत कथाकोषप्रकरण. (प्रा.) चरित.
| २५ उदयप्रभसूरिकृत धर्माभ्युदयमहाकाव्य. .Life of Hemachandrāchārya: By Dr. G. Buhler.
संप्रति मुन्यमाणग्रन्थनामावलि १ खरतरगच्छबृहद्गुर्वावलि. | १० जयपाहुडनाम निमित्तशास्त्र. (प्राकृत) कुमारपालचरित्रसंग्रह
११ कोऊहलविरचित लीलावतीकथा (प्राकृत).' ३'विविधगच्छीयपट्टावलिसंग्रह. १२ गुणचन्द्रविरचित मंत्रीकर्मचन्द्रवंशप्रबन्ध.' ४ जैनपुस्तकप्रशस्तिसंग्रह, भाग २. १३ नयचन्द्रविरचित हम्मीरमहाकाव्य. ५"विज्ञप्तिसंग्रह-विज्ञप्तिम हा लेख- विज्ञप्ति १४ महेन्द्रसूरिकृत नर्मदासुन्दरीकथा.'(प्रा.)
त्रिवेणी आदि अनेक विज्ञप्तिलेख समुच्चय. | १५ जिनदत्ताख्यानद्वय (प्राकृत). ६ उड्योतनसूरिकृत कुवलयमालाकथा. १६'वयंभूविरचित पउमचरिउ (अपभ्रंश). ७ कीर्तिकौमुदी आदि वस्तुपालप्रशस्तिसंग्रह. १७ सिद्धिचन्द्रकृत काव्यप्रकाशखण्डन. ८ दामोदरकृत उक्तिव्यक्ति प्रकरण. १८ जयसिंहसूरिकृत धर्मोपदेशमाला..(प्रा.) २ महामुनिगुणपालविरचितजंबूचरित्र (प्राकृत). ११९ कौटल्यकृत अर्थशास्त्र-सटीक.
मुद्रणार्थ निर्धारित एवं सजीकृतग्रन्थनामावलि "मानुचन्द्रगणिकृत विवेकविलासटीका. २ पुरातन राम-भासादिसंग्रह. ३ प्रकीर्ण वाड्मय प्रकाश. '४ सिद्धिचन्द्रोवाध्यायविरचित पासवदत्ताटीका. ५ देवचन्द्रसूरिकृत मूलशुद्धिप्रकरणवृत्ति. ६ रत्नप्रभाचार्यकृत उपदेशमाला टीका. ७ यशोविजयोपाध्यायकृत अनेकान्तव्यवस्था. ८ जिनेश्वराचार्यकृत प्रमालक्षण. ९ महानिशीथसूत्र. १० तरुणप्रभाचार्यकृत आवश्यकवालाववोध.. ११ राठोडवंशावलि. १२ उपकेशगच्छप्रबन्ध. १३ वर्द्धमानाचार्यकृत गणरत्नमहोदधि. १४ प्रतिष्ठीसोमकृत सोमसौभाग्यकाव्य. -१५ नेमिचन्द्रकृत षष्ठीशतक (पृथकू 'पृथक्,३ बालावबोधयुक्त). १६ शीलांकाचार्य विरचित महापुरुषचरित्र (प्राकृत महाग्रन्थ). १७ चंदप्पहचरियं (प्राकृतः). १८ नेमिनाहचरित्र (अपभ्रंशमहामन्य१:१९ उपदेशपटीका (वर्द्धमानाचार्यकृत). २० निर्वाणलीलावती कथा (सं. कथा प्रन्थ). २१ सनत्कुमारचरित्र (संस्कृत काव्यग्रन्थ). २२ राजवल्लभ ' पाठककृत भोजचरित्र. २३ प्रमोदमाणिक्यकृत वाग्भटालंकारवृत्ति२४ सोमदेवादिकृत विदग्धमुखमण्डनवृत्ति. २५ समयसुन्दरादिकृत वृत्तरत्नाकरकृति. २६ पाण्डित्यदर्पण. २७ पुरातनप्रबन्धसंग्रह-हिन्दी भाषान्तर, २८ भुवनभानुचरित्र वालाववोध, २९ भुवनसुन्दरी चरित्र (प्राकृतकथा) इत्यादि, इत्यादि
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
१-१०
wwar »
धर्माभ्युदयमहाकाव्य-विषयानुक्रम सिंधीजैनग्रन्थमाला संस्थापक-खर्गस्थ बाबू श्री वहादुरसिंहजी सिंघी
स्मरणाञ्जलि धर्माभ्युयदय-प्रास्ताविक दिवंगत मुनिवर्यश्रीचतुरविजयजी स्मरण-सुमनाञ्जलि
११- २९ ग्रन्थपरिचय [ ले० श्रीयुत कनैयालाल भा० दवे, पाटण ] १ तीर्थयात्राविधिवर्णनों नाम प्रथमः सर्गः।
मङ्गलम् ग्रन्थकृतः पूर्वाचार्या ... संघमाहात्म्यम् .. ... वस्तुपालमाहात्म्यम् ... प्रस्तुतग्रन्थस्याभिधानम् ... वस्तुपालवंशवर्णनम् .... वस्तुपाकस्य कुलगुरवः वस्तुपालस्य जिज्ञासा ... राजव्यापारस्य साफल्यम् ... प्रभावना
ससंघं तीर्थयात्राया विधिः ... २ ऋषभखामिपूर्वभववर्णनो नाम द्वितीयः सर्गः।
७-२२ अभयंकरपचरितम् ... ... ...
९-१७ ३ ऋषभखामिजन्म-व्रतादिवर्णनोनाम तृतीयः संर्ग।
कुलकराणामुत्पत्तिनीतयश्च
धनसार्थवाहजीवस्य ऋषभतीर्थकृतश्चरितम् .४ भरतवाहुवलिवर्णनो नाम चतुर्थः सर्गः। ...
अनारकारकष्टान्तः ... ... ... ५ शत्रुञ्जयतीर्थोत्पत्ति-ऋषभनिर्वाणवर्णनो नाम पञ्चमः ६ भरतनिर्वाणवर्णनो नाम पष्ठः सर्गः।
५७-६० ऋषभजिननिर्वाणमहोत्सव.
भरतचक्रवर्तिकेवलज्ञान-निर्वाणे । शत्रुजयमाहात्म्योत्कीर्तनो नाम सप्तमः सर्गः1 ...
कपर्दियक्षोत्पत्तिः ...
शत्रुक्षयतीर्थोदारवर्णनम् ८ जंवूखामिचरितवर्णनो नाम अष्टमः सर्गः। ...
६५-१६ जंचूखामिपूर्वभवचरितम् वृखामिचरितम् ... मधुविन्दूदाहरणम् ... मधुविन्दाख्यानकोपनय: कुबरदत्त-कुबेरदताख्यानकम्
or orARMAmmm 00
सर्गः।
५७
८ ४४:55
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
महेश्वरदत्ताख्यानकम् ऋषिकाराख्यानकम् मांसलोलुपस्य काकस्याख्यानकम्
वानराख्यानक्रम्
पुण्यसाराख्यानकम् राज्ञी-जम्बुकयोराख्यानकम् विद्युन्मालाख्यानकम्
शङ्खथमकािख्यानकम्
वानराख्यानकम्
बुद्धिस्त्रिया आख्यानकम् वाजिराजाख्यानकम् पुण्यहीनाख्यानकम् कूर्माख्यानक
मासाहसपक्षिण आख्यानकम् सोमशर्माख्यानकम्
नागध्याख्यानकम् ललिताङ्गाख्यानकम् ९. तपःप्रभावोपवर्णनो युगवाहुचरितं नाम नवमः सर्गः । १० नेमिनाथप्राच्यभववर्णनो नाम दशमः सर्गः । ११ वसुदेधयात्रावर्णनो नाम एकादशः सर्गः । वसुदेवहिण्डिः चारुदत्तगन्धर्वसेनयोचरितम् कनकवत्याः पूर्वभवः नल-दमयन्तीचरितवर्णनम्
१२ कृष्णराज्यवर्णनो नाम द्वादशः सर्गः ।
१३ हरिविजयो नाम त्रयोदशः सर्गः । प्रद्युम्नकुमारचरितम् प्रद्युम्नस्य पूर्वभवचरितम्
0.0
१४ नेमिनिर्वाणवर्णनो नाम चतुर्दशः सर्गः । १५ वस्तुपाल संघ यात्रावर्णनो नाम पञ्चदशः सर्गः ।
प्रथमं परिशिष्टम् - इतिहास विदुपयोगिनां पद्यानामनुक्रमणिका । द्वितीयं परिशिष्टम् - इतिहासविदुपयोगिनां विशेषनानामनुक्रमणिका । तृतीयं परिशिष्टम् - धर्माभ्युदयकाव्यान्तर्गतानां विशेषनाम्ना मनुक्रमणिका । ५.
३
...
200
800
...
...
...
***
...
- १८ -
...
200
***
...
...
0.8
...
...
...
...
200
www
...
...
...
...
...
***
eed
...
404
BEP
www
www
...
...
...
...
w35
www
...
---
...
...
***
...
...
...
...
...
200
800
...
943
...
७३
७३
७४
083
७५
७६
७८
શ્
૪
८४
택
દ્
८८
८८
८९
८९
९१
९२
११९
१२१
- १२६
१२७
१५५
१५७
९७ - १०५
१०६ - ११७
११८ - १४५
• १४६ - १५४
१५५ - १७१
१७२ - १८३
-१८४ - १९०
१
४
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
साधुजनशुश्रूषादि वैय्यावृत्त्य क्रियाचरणप्रवणे मुनिवर श्री रमणिकविजय
स्वीकृत वार्षिकतप उद्यापन
स्मृत्यर्थ
अक्षयतृतीया, सं. २००५]
वटपद् (वडोदरा)
N
-जिन विजय
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्व० बाबू श्री श्री बहादुर सिंहजी सिंघी
अने
सिंघी जैन ग्रन्थ मा ला [ स्मरणाञ्जलि ]
मारा अनन्य आदर्शपोषक, कार्यसाहायक, उत्साहप्रेरक अने सहृदय स्नेहास्पद बाबू श्री बहादूर सिंहजी सिंधी, जेमणे मारी विशिष्ट प्रेरणाथी, पोताना स्वर्गवासी साधुचरित पिता श्री डालचंदजी सिंघीना पुण्य स्मरण निमित्त, आ 'सिधी जैन ग्रन्थमाला'नी कीर्तिकारिणी स्थापना करीने, एना निमित्ते दरवर्षे हजारो रूपिया खर्च करवानी आदर्श उदारता प्रकट करी हती; अने जेमनी आवी असाधारण ज्ञानभक्ति साथै अनन्य आर्थिक उदारवृत्ति जोईने में पण, मारा जीवननो विशिष्ट शक्तिशाली अने बहु ज मूल्यवान् अवशेष उत्तर काळ, एप्रन्थमाळाना ज विकास अने प्रकाशने माटे सर्वात्मनाए समर्पित करी दीघो; तथा जेमणे आ ग्रन्थमाळानुं विगत १३ – १४ वर्षोमां आवुं सुंदर, समृद्ध अने सर्वादरणीय कार्यफळ निष्पन्न
एलुं जोईने भविष्यमा आना कार्यने वधारे प्रगतिमान् अने वधारे विस्तीर्ण रूपमा जोवानी पोताना जीवननी एकमात्र परम अभिलाषा सेवी हती; अने तदनुसार, मारी प्रेरणा अने योजनाने अनुसरीने, प्रस्तुत ग्रंथमाळानी कार्यव्यवस्था 'भारतीय विद्याभवन' ने समर्पित करी, आना भावी अगे निश्चिंत थया हता; ते पुण्यवान्, साहित्यरसिक, उदारमनस्क, अमृताभिलाषी, अभिनन्दनीय आत्मा हवे आ संसारमां विद्यमान नथी. सन् १९४४ ना जुलाई मासनी ७ मी तारीखे ५९ वर्षेनी उमरे ए महान् आत्मा आ लोकमांथी प्रस्थान करी गयो तेमना एवा भव्य, आदरणीय, स्पृहणीय अने श्लाघनीय जीवनने पोतानी किंचित् स्नेहात्मक 'स्मरणाअलि' समर्पित करवा निमित्ते, तेमनो संक्षिप्त जीवन-परिचय अहिं
आपवामां आवे छे.
सिंघीजीना जीवन साथेना मारा खास खास स्मरणोनुं विस्तृत आलेखन में हिंदीमां कर्तुं छे अने ते खास करीने सिंघीजीना ज ' स्मारक ग्रंथ' तरीके प्रगट करवामां आवेला 'भारतीय विद्या' नामक पत्रिकाना त्रीजा भागनी अनुपूर्तिरूपे प्रसिद्ध करवामां आव्युं छे. सिंघीजी विषे विशेष जाणवानी इच्छावाळा वाचकोने ए 'स्मारक ग्रंथ' जोवानी भलामण छे.
*
बाबू श्री बहादुर सिंहजीनो जन्म वंगालना मुर्शिदाबाद जिल्लामां आवेला अजीमगंज नामक स्थानमां, संवत् १९४१ मां थयो हतो. तेओ बाबू डालचंदजी सिंघीना एकमात्र पुत्र हता. तेमनी माता श्रीमती मन्नुकुमारी अजीमगंजना ज बैद कुटुंबना बाबू जयचंदजीनी पुत्री थती हती. श्री मन्नुकुमारीनी एक व्हेन जगत्सेठने त्यां परणावेली हती अने बीजी, व्हेन सुप्रसिद्ध नाहार कुटुंबां परणावेली हती. कलकत्ताना स्व० सुप्रसिद्ध जैन स्कॉलर अने आगेधान व्यक्ति बाबू पूरणचंदजी नाहार, बाबू बहादुर सिंहजी सिंघीना मासीआई भाई यता हता. सिंघीजीनो विवाह, बालचर - जीभागंजना सुप्रसिद्ध धनाढ्य जैन गृहस्थ लक्ष्मीपत सिंहजीनी पौत्री अने छत्रपत सिंहजीनी पुत्री श्रीमती तिलकसुंदरी साथै संवत् १९५४ मां थयो हतो. ए रीते श्री बहादुर सिंहजी सिंघीनो कौटुंबिक संबंध बंगालना खास प्रसिद्ध जैन कुटुंबो साथे गाढ रीते संकळा एलो हतो.
*
बाबू श्री बहादुर सिंहजीना पिता बाबू डालचंदजी सिंघी बंगालना जैन महाजनोमां एक बहु ज प्रसिद्ध भने सचरित पुरुष थई गया. तेओ पोताना एकीला जात पुरुषार्थं अने उद्योगथी, एक बहु ज साधारण स्थितिना व्यापारीनी कोटिमांथी म्होटा करोडाधिपतिनी स्थितिये पहोंच्या हता भने साराय बंगालमां एक सुप्रतिष्ठित अने प्रामाणिक व्यापारी तरीके तेमणे विशिष्ट ख्याति प्राप्त करी हवी. एक वखते तेओ, बंगालनो सौथी मुख्य व्यापार जे जूटनो गणाय छे तेना, सौथी म्होटा व्यापारी थई गया हता. तेमना पुरुषार्थथी, तेमनी व्यापारी पेढी जे हरिसिंह निहालचंदना नामे चालती हती ते बंगालमां जूटनो व्यापार करनारी देशी तथा विदेशी पेढीयोमां सौथी म्होटी पेढी गणाती थई हती.
बाबू डालचंदजी सिंघीनो जन्म संवत् १९२१ मां थयो हतो, अने १९३५ मां तेमनुं श्री मनुकुमारी साथै लम थयुं. १४-१५ वर्षेनी उमरमां डालचंदजीए पोताना पितानी दुकाननो कारभार, जे ते वखते बहु ज साधारण रूपमां चालतो हतो, ते हाथमां लीधो. वेओ अजीमगंज छोडी कलकत्ता आव्या अने त्यां पोतानी होशियारी अने खंत वडे ए कारभारने धीमे धीमे खूब ज वधार्यो अने अंते तेने एक सौथी म्होटी 'फर्म' ना रूपमां स्थापित कर्यो. कलकत्तामां ज्यारे 'जूट सेलर्स एसोसिएशन'नी स्थापना थई त्यारे बाबू डालचंदजी सिंधीने तेना सौथी पहेला प्रेसीडेन्ट बनाववामां आव्या हता. जूटना व्यापारमां आवी रीते सौथी म्होटुं स्थान मेळवीने पछी तेमणे पोतानुं लक्ष्य बीजा बीजा उद्योगो तरफ पण दोर्यु. एक तरफ
SM1
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
वायू श्री बहादुर सिंहजी सिंघी - स्मरणाञ्जलि मणे मध्यप्रांतोमा' आवेला कोरीया स्टेटमां कोलसानी खाणोना उद्योगनो पायो नांख्यो भने पीजी तरफ दक्षिणना शकति अने अकलतरानां राज्योमा आवेली चूनाना पत्थरोनी खाणोना, तेमज वेळगाम, सावंतवाडी, इचलकरंजी जेवा स्थानोमा आवेली 'योकसाइट' नी खाणोना विकासनी शोध करवा पाछळ पोतार्नु लक्ष्य परोन्यु. कोलसाना उद्योग अर्थ तेमणे 'मेसर्स डालचंद बहादुरसिंह' ए नामथी नवी पेढीनी स्थापना करी जे आजे हिंदुस्थानमा एक अग्रगण्य पेढी गणाय छ. ए उपरांत तेमणे वंगालना चोवीस परगणा, रंगपुर, पूर्णीया अने मालदहा विगेरे जिल्लाओमा, म्होटी जमीनदारी पण खरीद करी अने एरीते बंगालना नामांकित जमीनदारोमा पण तेमणे पोतार्नु खास स्थान प्राप्त कयु. वाबू डालचंदजीनी आंवी सुप्रतिष्ठा केवळ व्यापारिक क्षेत्रमा ज मर्यादित होती. तेओ पोतानी उदारता अने धार्मिकता माटे पण एटला ज सुप्रसिद्ध हतो-तेमनी परोपकारवृत्ति पण वेटली ज प्रशंसनीय हती. परंतु, परोपकारसुलभ प्रसिद्धिथी तेओ प्रायः दूर रहेता हता. धणा भागे तेओ गुप्तरीते ज अर्थिजनोने पोतानी उदारतानो लाभ आपता. तेमणे पोताना जीवनमां लाखोन दान कयं हो पण तेनी प्रसिद्धि के नोंघ तेमणे भाग्ये ज करवा इच्छी हशे. तेमना सुपुत्र चाचू श्री बहादुर सिंहजीए प्रसंगोपात्त चर्चा करतां जणाव्यु हतुं के तेओ जे कांई दान आदि करता, तेनी खबर तेमने पोताने (पुत्रने) पण भाग्ये ज थती. आथी तेमनां जाहेर दानो अंगेनी मात्र नीचेना २-४ प्रसंगोनी ज माहिती मळी शकी हती.
सन १९२६ मा 'चित्तरंजन' सेवा सदन माटे कलकत्तामा फाळो करवामां आव्यो त्यारे एक चार खुद महात्माजी तेमना मकाने गया हता अने ते वखते तेमणे वगर माग्ये ज महात्माजीने ए कार्य माटे १०००० रूपिया आप्या हता. . १९१७ मा कलकत्तामा 'गवन्भेंट हाउस'ना मेदानमां, लॉर्ड कार्माइकलना आश्रय नीचे रेडक्रॉस माटे एक मेळावडो थयो हतो तेमा तेमणे २१००० रूपिया आप्या हता. तेमज प्रथम महायुद्ध वखते तेमणे ३,०००,०० रुपियाना 'वॉर बॉण्डस्' खरीद करीने ए प्रसंगे सरकारने फाळामा मदद करी हती. पोतानी छेल्ली अवस्थामा तेमणे पोताना निकट कुटुंबीजनो-के जेमनी आर्थिक स्थिति बहु ज साधारण प्रकारनी हती तेमने-रूपिया १२ लाख व्हेंची आपवानी व्यवस्था करी हवी जेनो अमल तेमना सुपुत्र वावू वहादुर सिंहजीये कर्यो हतो.
घावू डालचंदजीनुं गार्हस्थ्य जीवन बहु ज आदर्शरूप हतुं. तेमना धर्मपत्नी श्रीमती मन्नुकुमारी एक आदर्श अने धर्मपरायण पत्नी हैता. पति-पत्नी बने संदाचार, सुविचार अने सुसस्कारनी मूर्ति जेवा हता. डालचंदजीनुं जीवन बहु ज साहूँ अने साधुत्व भरेलु हतुं. व्यवहार अने व्यापार बनेमा तेओ अत्यंत प्रामाणिक अने नीतिपूर्वक वर्तनारा हता. खभावे तेओ खूब ज शान्त अने निरभिमानी हता. ज्ञानमार्ग उपर तेमनी ऊंडी श्रद्धा हती. तत्त्वज्ञानविषयक पुस्खकोर्नु वाचन अने श्रवण तेमने अत्यंत प्रिय हेतुं. किन नगर कॉलेजना एक अध्यात्मलक्षी बंगाली प्रोफेसर नामे वाबू ब्रजलाल अधिकारी-जेमो योगविषयक प्रक्रियाना अच्छा अभ्यासी अने तत्त्वचिंतक हता-तेमना सहवासथी वाचू डालचंदजीने पण योगनी प्रक्रिया तरफ खूव रुचि थई गई हती अने तेथी तेमणे तेमनी पासेथी ए विषयनी केटलीक खास प्रक्रियाओनो ऊंडो अभ्यास पण को हतो. शारीरिक स्वास्थ्य अने मानसिक पावित्र्यनो जेनाथी विकास थाय एवी, केटलीक व्यावहारिक जीवनने अत्यंत उपयोगी, यौगिक प्रक्रियाओनो तेमणे पोताना पत्नी तेम जपत्र. पुत्री आदिने पण अभ्यास करवानी प्रेरणा करी
जैन धर्मना विशुद्ध तत्त्वोना प्रचार अने सर्वोपयोगी जैन साहित्यना प्रसार माटे पण तेमने खास रुचि रहेती हती अने पंडितप्रवर श्री सुखलालजीना परिचयमां आव्या पछी, ए कार्य माटे काईक विशेष सक्रिय प्रयत्न करवानी तेमनी सारी उत्कंठा जागी हती. कलकत्तामा २-४ लाखना खचे आ कार्य करनारूं कोई साहित्यिक के शैक्षणिक केन्द्र स्थापित करवानी योजना तेओ विचारी रह्या हता, ए दरम्यान सन् १९२७ (वि.सं. १९८४) मां कलकत्तामा तेमनो खर्गवास थयो.
'बाबू डालचंदजी सिंघी, पोताना समयना बंगालनिवासी जैन समाजमां एक अत्यंत प्रतिष्ठित व्यापारी, दीर्घदगी उद्योगपति, म्होटा जमीनदार, उदारचित्त सद्गृहस्थ भने साधुचरित सत्पुरुष हता. तेओ पोतानी ए सर्व संपत्ति अने गुणवत्तानो सेमन वारसो पोताना एक मात्र पुत्र बाबू वहादुर सिंहजीने सोपता गया, जेमणे पोताना ए पुण्यश्लोक पितानी स्थल संपत्ति अने सूक्ष्म सत्कीर्ति-वनेने घणी सुंदर रीते वधारीने पिता करताय सवाई श्रेष्ठता मेळववानी विशिष्ट प्रतिष्ठा प्राप्त करी.
बावू श्री वंहादुर सिंहजीमा पोताना पितानी व्यापारिक कुशळता, व्यावहारिक निपुणता अने सांस्कारिक समिष्टा तो सपूर्ण अंशे वारसागतरुपे उतरेली हतीज, परंतु ते उपरांत तेमनामा बौद्धिक विगदता, कलात्मक रसिकता अने विविध विषयग्राहिणी प्राञ्जल प्रतिमानो पण उच्च प्रकारनो सन्निवेश थयो हतो भने तेथी तेओ एक असाधारण व्यकित्व घरावनार महानुभावोनी पंफिमां स्थान प्राप्त करवानी योग्यता मेळवी शक्या हता.
तेओ पोताना पिताना एकमात्र पुत्र होवाथी तेमने पिताना विगळ कारभारमा नानपणधीज लक्ष्य आपवानी फरज पढी ही अने तेथी तेओ हाईस्कूलनो अभ्यास पूरो करवा सिवाय कॉलेजनो विशेष अभ्यास करवानो अवसर मेळवी सत्या न हता. छतां तेंमनी ज्ञानरुचि बहुज तीन होवाथी, तेमणे पोनानी मेळे ज, विविध प्रकारना साहित्वना यांचननो धन्यास
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
सिंघी जैन ग्रन्थमाला खूब ज वधार्यों हतो अने तेथी तेओ इंग्रेजी उपरांत, बंगाली, हिंदी, गुजराती भाषाओ पण खूब सरस जाणता हता अने ए भाषाओमां लखाएलां विविध पुस्तकोना वाचनमां सतत निमम रहेता हता.
नानपणथी ज तेमने प्राचीन वस्तुओना संग्रहनो भारे शोख लागी गयो हतो अने तेथी तेओ जूना सिक्काओ, चित्रो, मूर्तिओ अने तेवी बीजी बीजी चीजोनो संग्रह करवाना अत्यंत रसिक थई गया हता. झवेरातनो पण ते साथे तेमनो शोख खूब वध्यो हतो अने तेथी तेओ ए विषयमा पण खूब ज निष्णात थई गया हता. एना परिणामे तेमणे पोतानी पासे सिक्काओ, चित्रो, हस्तलिखित बहुमूल्य पुस्तको विगेरेनो जे अमूल्य संग्रह भेगो को हतो ते आजे हिंदुस्थानना गण्यागांठ्या एवा संग्रहोमां एक महत्त्वनुं स्थान प्राप्त करे तेवो छे. तेमनो प्राचीन सिकाओनो संग्रह तो एटलो बधो विशिष्ट प्रकारनो छे के जेथी आखी दुनियामां तेनुं त्रीजु के चोथु स्थान आवे तेम छे. तेओ ए विषयमा एटला निपुण थई गया हता के म्होटा म्होटा म्यूजियमोना क्युरेटरो पण वारंवार तेमनी सलाह अने अभिप्राय मेळववा अर्थे तेमनी पासे आवता जता. • तेओ पोताना एवा उच्च सांस्कृतिक शोखने लईने देश-विदेशनी आवी सांस्कारिक प्रवृत्तियो माटे कार्य करती अनेक संस्थाओना सदस्य विगेरे बन्या हता. दाखला तरीके-रॉयल एशियाटिक सोसायटी ऑफ बेगाल, अमेरिकन ज्यॉग्राफिकल सोसायटी न्यूयॉर्क, वंगीय साहित्यपरिषद् कलकत्ता, न्युमिस्मेटिक सोसायटी ऑफ इन्डिया विगेरे अनेक प्रसिद्ध संस्थाओना तेओ उत्साही सभासद हता.
साहित्य अने शिक्षण विषयक प्रवृत्ति करनारी जैन तेम ज जैनेतर अनेक संस्थाओने तेमणे मुक्त मने दान आपीए विषयोना प्रसारमा पोतानी उत्कट अभिरुचिनो उत्तम परिचय आप्यो हतो. तेमणे आवी रीते केट-केटली संस्थाओने
आर्थिक सहायता आपी इती तेनी संपूर्ण यादी मळी शकी नथी. तेमनो खभाव आवां कार्योमा पोताना पिताना जेवो ज प्रायः मौन धारण करवानो हतो अने ए माटे पोतानी प्रसिद्धि करवानी तेओ आकांक्षा न्होता राखता. तेमनी साथे कोई कोई वखते प्रसंगोचित वार्तालाप थतां आवी बावतनी जे आडकतरी माहिती मळी शकी तेना आधारे तेमनी पासेथी
आर्थिक सहायता मेळवनारी केटलीक संस्थाओनां नामो विगेरे आ प्रमाणे जाणी शकायां छहिंदु एकेडेमी, दोलतपुर (बंगाल), रु. १५०००) कलकत्ता-मुर्शिदाबादना जैन मन्दिरो, ११०००) तरक्की उर्दू बंगाला, ५०००)
जैनधर्म प्रचारक सभा, मानभूम, ५०००) हिंदी साहित्य परिषद् भवन (इलाहाबाद), १२५००) जैन भवन, कलकत्ता, १५०००) विशुद्धानंद सरखती मारवाडी हॉस्पीटल, कलकत्ता, १००००) जैन पुस्तक प्रचारक मंडल, आगरा, ७५००) एक मेटर्निटीहोम, कलकत्ता, २५००)
जैन मन्दिर, आगरा, ३५००) बनारस हिंदु युनिवर्सिटी, २५००)
जैन हाइस्कूल, अंबाला, २१००) जीयागंज हायस्कूल, ५०००
जैन गुरुकुल, पालीताणा, ११०००) जीयागंज लंडन मिशन हॉस्पीटल, ६०००)
जैन प्राकृत कोश माटे, २५००) ए उपरांत हजार-हजार पांचसो-पांचसोनी नानी रकमो तो तेमणे सेंकडोनी संख्यामां आपी छे जेनो सरवाळो दोढ बे लाख जेटलो थवा जाय.
साहित्य अने शिक्षणनी प्रगति माटे सिंघीजीनो जेटलो उत्साह अने उद्योग हतो तेटलो ज सामाजिक प्रगति माटे पण ते हतो. अनेकवार तेमणे आवी सामाजिक सभाओ विगेरेमा प्रमुख तरीके भाग लईने पोतानो ए विषेनो आन्तरिक उत्साह अने सहकारभाव प्रदर्शित कर्यो हतो. जैन श्वेतांबर कॉन्फरन्सना सन् १९२६ मा मुंबईमां भराएला खास अधिवेशनना तेओ प्रमख बन्या हता. उदयपुर राज्यमा आवेला केसरीयाजी तीर्थना वहीवटना विषयमा स्टेट साथे जे घडो उभो थयो हतो तेमा तेमणे सौथी वधारे तन, मन अने धननो भोग आप्यो हतो. आरीते तेओ जैन समाजना हितनी प्रवृतियोमा यथायोग्य संपूर्ण सहयोग आपता हता परंतु ते साथे तेओ सामाजिक मूढता अने सांप्रदायिक कट्टरताना पण पूर्ण विरोधी हता. बीजा बीजा धनवानो के आगेवानो गणाता रूढीभक्त जैनोनी माफक, तेओ संकीर्ण मनोवृति के अन्धश्रद्धापोषक विकृत भक्तिथी सर्वथा पर हता. आचार, विचार के व्यवहारमा तेओ बहु ज उदार अने विवेकशील हता.
तेमनं गृहस्थ तरीकेतुं जीवन पण बह ज सादु अने सात्त्विक हतुं. बंगालना जे जातना नवाबी गणाता वातावरणमा तेओ जन्म्या हता अने उछयों हता ते वातावरणनी तेमना जीवन उपर कशी ज खराब असर थईन हती अने तेओ लगभग ए वातावरणथी तद्दन अलिप्त जेवा हता. आटला म्होटा श्रीमान् होवा छतां, श्रीमंताईना खोटा विलास के मिथ्या आडंबरथी तेमो सदा दूर रहेता हता. दुर्व्यय अने दुर्व्यसन प्रत्ये तेमनो भारे तिरस्कार हतो. तेमनी स्थितिना धनवानो ज्यारे पोतामा मोज-शोख, आनन्द-प्रमोद, विलास-प्रवास, समारंभ-महोत्सव इत्यादिमां लाखो रूपिया उडावता होय छे त्यारे सिंधीजी
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
बाबू श्री बहादुर सिंहजी सिंघी-स्मरणाञ्जलि
६१३ तेनाथी तइन विमुख रहेता हता. तेमने शोख मात्र सारा वाचननो अने कलामयवस्तुओ जोवा-संग्रहवानो हतो.ज्यारे जुओ सारे, तेओ पोतानी गादी उपर बेठा बेठा साहित्य, इतिहास, स्थापत्य, चित्र, विज्ञान, भूगोल के भूगर्भविद्याने लगता सामयिको के पुस्तको वांचता ज सदा देखाता हता. पोताना एका विशिष्ट वाचनना शोखने लीधे तेओ इंग्रेजी, वंगाली, हिंदी, गुजराती आदिमां प्रकट थता उच्च कोटिना, उक्त विषयोने लगता विविध प्रकारनां सामयिक पत्रो अने जर्नल्स् आदि नियमित मगावता रहेता हता. आर्ट, आर्किऑलॉनी, एपीग्राफी, न्युमिमॅटिक, ज्योग्राफी, आइकोनोग्राफी, हिस्टरी अने माइनिंग आदि विषयोना पुस्तकोनी तेमणे पोतानी पासे एक सारी सरखी लाईब्रेरीज बनावी लीधी हती.
तेओ खभावे एकान्तप्रिय अने अल्पभाषी हता. नकामी चातो करवा तरफ के गप्पां सप्पा मारवा तरफ तेमने बहुज अभाव हतो. पोताना व्यावसायिक व्यवहारनी के विशाळ कारभारनी बाबतोमा पण तेो बहु ज मितभापी हता. परंतु ज्यारे तेमना प्रिय विषयोनी-जेवा के स्थापत्य, इतिहास, चित्र. शिल्प आदिनी-चर्चा जो नीकळी होय तो तेमा तेओ एटला निमग्न थई जता के कलाको ना कलाको वही जता, तो पण तेओ तेथी थाकता नहिं के कंटाळता नहि.
तेमनी वुद्धि अत्यत तीक्ष्ण हती. कोई पण वस्तुने समजवामां के तेनो मर्म पकडवामा तेमने कशी वार न लागती. विज्ञान अने तत्त्वज्ञाननी गंभीर वावतो पण तेओ सारी पेठे समजी शकता हता अने तेमर्नु मनन करी तेमने पचावी शकता हता. तर्क अने दलीलमा तेओ म्होटा म्होटा कायदाशास्त्रीयोने पण आंटी देता. तेमज गमे तेवो चालाक माणस पण तेमने पोतानी चालाकीथी चकित के मुग्ध बनावी शके तेम न हतुं. ___पोताना सिद्धान्त के विचारमा तेओ खूब न मझम रहेवानी प्रकृतिना हता. एक वार विचार नकी कर्या पछी अने कोई कार्यनो खीकार कर्या पछी तेमाथी चलित थवा तेओ बिल्कुल पसंद करता नहि.
व्यवहारमा तेओ बहुज प्रामाणिक रहेवानी वृत्तिवाला हता. बीजा बीजा धनवानोनी माफक व्यापारमां दगा फटका के साच-झूठ करीने धन मेळववानी तृष्णा तेमने यत्किंचित् पण थती न हती. तेमनी आवी व्यावहारिक प्रामाणिकताने लक्षीने इंग्लेंडनी मर्कन्टाईल वेंकनी डायरेक्टरोनी बॉडे पोतानी कलकत्ता-शाखानी वॉर्डमां, एक डायरेक्टर थवा माटे तेमने खास विनंति करी हती के जे मान ए पहेलां कोई पण हिंदुस्थानी व्यापारीने मळ्युं न्होर्नु.
प्रतिभा अने प्रामाणिकता साथे तेमनामा योजनाशक्ति पण घणी उच्च प्रकारनी हती. तेमण पोतानी ज खतंत्र बुद्धि अने कार्य कुशळता द्वारा एक तरफ पोतानी घणी मोटी जमीनदारीनी अने बीजी तरफ कोलीयारी विगेरे माईनींगना उद्योगनी जे सुव्यवस्था अने सुघटना करी इती ते मोईने ते ते विषयना ज्ञाताओ चकित थता हता. पोताना घरना नानामा नाना कामथी ते छेक कोलीयारी जेवा म्होटा कारखाना सुधीमां-के ज्या हजारो मागसो काम करता होय-बहु ज नियमित, व्यवस्थित अने सुयोजित रीते काम चाल्या करे तेवी तेमनी सदा व्यवस्था रहेती हती. छेक दरवानथी लई पोताना समो. वडीया जेवा समर्थ पुत्रो सुधीमा एक सरखं उच्च प्रकारचें शिस्त-पालन अने शिष्ट आचारण तेमने त्यां देखातुं हतुं
सिंधीजीमां आवी समर्थ योजकशक्ति होवा छता-अने तेमनी पासे संपूर्ण प्रकारनी साधनसंपन्नता होवा छतां-तेओ धमालवाळा जीवनथी दूर रहेता हता अने पोताना नामनी जाहेरातने माटे के लोकोमा म्होटा माणस गणावानी खातर तेओ वेवी कशी प्रवृत्ति करता न हता. रावबहादुर, राजाबाहादुर के सर-नाईट विगेरेना सरकारी खितावो धारण करवानी के काउन्सीलोमा जई ऑनरेबल मेंवर वनवानी तेमने क्यारेय इच्छा थईन हवी. एवी खाली आडम्बरवाळी प्रवृत्तिमा पैसानो दुर्व्यय करवा करतां तेओ सदा साहित्योपयोगी अने शिक्षणोपयोगी कार्योमा पोताना धननो सद्व्यय करता हता. भारतवर पनी प्राचीन कळा-मने तेने लगती प्राचीन वस्तुओ तरफ तेमनो उत्कट अनुराग हतो अने तेथी ते माटे.तेमणे लाखो रूपिया खर्ध्या हता.
सिंधीजी साथेनो मारो प्रत्यक्ष परिचय सन् १९३० मा शरू थयो हतो. तेमनी इच्छा पोताना सद्गत पुण्यश्लोक पिताना स्मारकमां जैन साहित्यनो प्रसार अने प्रकाश थाय तेवी कोई विशिष्ट संस्था स्थापन करवानो हतो. मारा जीवनना सुदीर्घकालीन सहकारी, सहचारी अने सन्मिन्न पंडितप्रवर श्री सुखलालजी,जेभो बाबू श्री डालचंदजीना विशेष श्रद्धाभाजन होई श्री बहादुर सिंहजी पण जेमनी उपर तेटलो ज विशिष्ट सद्भाव धरावता हता, तेमना परामर्श अने प्रस्तावथी, तेमणे मने ए कार्यनी योजना अने व्यवस्था हाथमा लेवानी विनति करी अने में पण पोताने अमीष्टतम प्रवृत्तिना आदर्शने अनुरूप उत्तम कोटिना साधननी प्राप्ति थती जोई तेनो सहर्ष अने सोल्लास खीकार कर्यों.
सन् १९३१ ना प्रारंभ दिवसे, विश्ववंद्य कवीन्द्र श्री रवीन्द्रनाथ टागोरना विभूतिविहारसमा विश्वविख्यात शान्तिनिके। तनना विश्वभारती विद्याभवन मां 'सिंघी जैन ज्ञानपीठ' नी स्थापना करी अने त्यां जैन साहित्यना अध्ययन-अध्यापन अने सशोधन-संपादन आदिनुं कार्य चालु कर्यः आविषेनी केटलीक प्राथमिक हकीकत, आ ग्रंथमाळाना सौमी प्रथम प्रकट थएला. "प्रबन्धचिन्तामणि' नामना ग्रंथनी प्रस्तावमामां में मापेलो छ, तेथी तेनी भहिं पुनशक्ति करवानी जरूर नथी.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिंघी जैन ग्रन्थमाला
. सिंघीजीये मारी प्रेरणाथी, 'सिंघी जैन ज्ञानपीठ' नी स्थापना साँथे, जैन साहित्यना उत्तमोत्तम ग्रन्थरनोने आधुनिक शास्त्रीय पद्धतिये सुन्दर रीते संशोधित-संपादित करी-करावी प्रकट करवा माटे अने तेम करी जैन साहित्यनी सार्वजनिक प्रतिष्ठा स्थापित करवा माटे, आ "सिंघी जैन ग्रन्थमाळा' प्रकट करवानी विशिष्ट योजनानो पण खीकार कर्यो। अने ए माटे आवश्यक अने अपेक्षित अर्थव्यय करवानो उदार उत्साह प्रदर्शित कर्यो:
प्रारंभमां, शान्तिनिकेतनने लक्षीने एक ३ वर्षनो कार्यक्रम घडी काढवामां आव्यो अने ते प्रमाणे त्यां कामनो प्रारंभ करवामां आव्यो. परंतु ए ३ वर्षना अनुभवना अंते शान्तिनिकेतन मने मारा पोताना कार्य अने स्वास्थ्यनी दृष्टिये बराबर अनुकूळ न लागवाथी, अनिच्छाए मारे ए स्थान छोडg पज्युं अने अमदाबादमा, गुजरात विद्यापीठ ना सामिप्यमां, 'अने कान्त विहार' बनावी त्यां आ कार्यनी प्रवृत्ति चालु राखी. आ ग्रन्थमाळामां प्रकट थएला ग्रन्थोनी उत्तम प्रशंसा, प्रसिद्धि अने प्रतिष्टा थएली जोईने सिंधीजीनो उत्साह खूव वघ्यो अने तेमणे ए अंगे जेटलो खर्च थाय तेटलो खर्च करवानी अने जेम वने तेम वधारे संख्यामां ग्रन्थो प्रकट थएला जोवानी पोतानी उदार मनोवृत्ति मारी आगळ वारंवार प्रकट करी. हूँ पण तेमना एवा अपूर्व उत्साहथी प्रेराई यथाशक्ति आ कार्यने वधारे ने वधारे वेग आपवा माटे प्रयत्नवान् रहेतो.
'. सन १९३८ ना जुलाईमा, मारा परम सुहृद् स्नेही श्रीयुत कन्हैयालाल माणेकलाल मुंशीनो-जेओ ते वखते मुंबईनी कॉग्रेस गवन्मेंटना गृहमंत्रीना उच्च पद पर अधिष्ठित हता-अकस्मात् एक पत्र मने मळ्यो जेमा एमणे सूचन्युं हतुं के 'सेठ मुंगालाल गोएनकाए बे लाख रूपियानी एक उदार रकम एमने सुप्रत करी छे जेनो उपयोग भारतीय विद्याओना कोई विकासात्मक कार्य माटे करवानो छे अने ते माटे विचार-विनिमय करवा तेम ज तदुपयोगी योजना घडी काढवा अंगे मारी जरूर होवाथी मारे तरत मुंबई आवq विगेरे'. तदनुसार हुँ तरत मुंबई आव्यो अने अमे बन्ने य साथे बेसी ए योजनानी रूपरेखा तैयार करी; अने ते अनुसार, संवत् १९९५ नी कार्तिक सुदि पूर्णिमाना दिवसे श्री मुंशीजीना निवासस्थाने 'भारतीय विद्याभवन' नी एक म्होटा समारंभ साथे स्थापना करवामां आवी.
भवनना विकास माटे श्रीमुंशीजीनो अथाग उद्योग, अखंड उत्साह अने उदार भात्मभोग जोई, मने पणे एमना कार्यमां यथायोग्य सहकार आपवानी पूर्ण उत्कंठा थई अने हुं तेनी आंतरिक व्यवस्थामा प्रमुखपणे भाग लेवा लाग्यो. भवननी विविध प्रवृत्तियोमा साहित्य प्रकाशन संबंधी जे एक विशिष्ट प्रवृत्ति खोकारवामां आवी हती ते, मारा आ ग्रंथमाळानां कार्यसाथे, एक प्रकारे परस्पर सहायक खरूपनी ज प्रवृत्ति होवाथी, मने ए पूर्व-अंगीकृत कार्यमा बाधक न थतां उलटी साधक ज जणाई अने तेथी में एमां यथाशक्ति पोतानी विशिष्ट सेवा आपवानो निर्णय कर्यो. सिंघीजीने ए वधी वस्तुस्थितिनी जाण करवामां आवतां तेओ पण भवनना कार्यमा रस धरावता थया अने एना संस्थापक सदस्य वनी एना कार्य मांटे पोतानी पूर्ण सहानुभूति प्रकट करी.
जेम में उपर जणाव्युं छे तेम, ग्रंथमाळाना विकास माटे सिंघीजीनो उत्साह अत्यंत प्रशंसनीय हतो अने तेथी हुँ पण मारा खास्थ्य विगेरेनी कशी दरकार राख्या बंगर, ए कार्यनी प्रगति माटे सतत प्रयत्न कर्या करतो हतो. परंतु प्रन्थ.माळानी व्यवस्थानो सर्व भार, मारा एकलाना पंड उपर ज आश्रित थईने रहेलो होवाथी, मारुं शरीर ज्यारे ए व्यवस्था
करतुं अटकी जाय, त्यारे एनी शी स्थिति थाय तेनो विचार पण मने वारंवार थयां करतो हतो. बीजी बाजु सिंधीजीनी . पण उत्तरावस्था होई तेओ वारंवार अखस्थ थवा लाग्या हंता अने तेओं पण जीवनंनी अस्थिरतानो आभासं अनुभववा लाग्या हता. एटले ग्रन्थमाळाना भावी विषे कोई स्थिर अने सुनिश्चित योजना घंडी काढवानी कल्पना हु कर्या करतो हतो.
भवननी स्थापना थयां पछी ३-४ वर्षमा ज एना कार्यनी विद्वानोमां सारी पेठे प्रसिद्धि अने प्रतिष्ठा जामवा लागी हती भने विविध विषयना अध्ययन-अध्यापन अने साहित्यना संशोधन संपादनहुँ कार्य सारी पेठे आगळ वधवा लाग्यं हवं, 'जोई सहदर श्रीमंशीजीनी खास आकांक्षा थई के सिंघी जैन ग्रन्थमाळानी कार्यव्यवस्थानो संबंध पण.जो भवन साथे जोडी 'देवामां आवे तो तेथी परस्पर नेना कार्यमां सुंदर अभिवृद्धि थवा उपरांत ग्रन्थमाळाने स्थायी स्थान मळशे अने भवनने विविध प्रकारनी प्रतिष्ठानी प्राप्ति थशे; अने एरीते भवनमा जैन शास्त्रोना अध्ययनर्नु अने जैन सहित्यना प्रकाशन- एक अद्वितीय केन्द्र बनी रहेशे. श्रीमुंशीजीनीए शुभाकांक्षा, ग्रन्थमाळा विषेनी मारी भावी चिंतानी योग्य निवारक लागी अने तेथी
ते विषेनी योजनानो विचार करवा लाग्यो.यथावसर सिंधीजीने में श्री मुंशीजीनी आकांक्षा अने मारी योजना सूचित करी. तेओ भा. वि. भ. ना स्थापक सदस्य हताज अने तदुपरान्त श्रीमुशीजीना खास स्नेहास्पद मित्र पण हता; तेथी तेमने पण ए योजना वधावी लेवा लायक लागी. पण्डितप्रवर श्रीसुखलालजी जेओ आ अन्यमाळाना आरंभथी ज अंतरंग हितचिंतक अने सक्रिय सहायक रह्या छे तेमनी साथे पण ए योजना संबंधे में उचितपरामर्श कर्यों अने संवत् २००१ ना वैशाख
सुदिमां (मे सन १९४३) सिंघीजी कार्यप्रसंगे मुंबई आवेला सारे, परस्पर निर्णीत विचार-विनिमय करी, आ ग्रन्थमालानी 'प्रकाशनसंबंधी सर्व व्यवस्था भवनने खाधी न करवामां आवी. सिंघीजीए, ए उपरान्त, ते अवसरे मारी प्रेरणाथी, भवनने
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
बाबू श्री बहादुर सिंहजी सिंघी'- स्मरणाञ्जलि बीजा १० हजार रुपियानी उदार रकम पण आपी जेना बडे भवनमा तेमना नामनो एक खण्ड बंधाक्वामां आवे अने. तेमा प्राचीन वस्तुओ तेम ज चित्र विगेरेनो संग्रह राखवामां आवे.
भवननी प्रबंधक समितिए सिंघीजीना आ विशिष्ट भने उदार दानना प्रतिघोष रूपे भवनमा प्रचलित 'जैन शास्त्रशिक्षण विभाग ने स्थायी रूपे "सिंघी जैनशास्त्र शिक्षापीठ' ना नामे प्रचलित राखवानो सविशेष निर्णय को.
ग्रंथमाळाना जनक अने परिपालक सिंघीजीए, प्रारंभथी ज एनी सर्व प्रकारनी व्यवस्थानो भार मारा उपर मूकीने पोते तो फक्त खास एटली ज आकांक्षा राखता हता के ग्रन्थमाळामां केम वधारे प्रन्यो प्रकट थाय अने केम तेमनो पधारे प्रसार थाय. तेमना जीवननी एक मात्र एज परम अभिलाषा हती के आ ग्रन्थमाळा द्वारा जेटला बने तेटला सार सारा अने महत्त्वना अन्थो जल्दी जल्दी प्रकाशित थाय अने जैन सहित्यनो खूब प्रसार थाय. ए अंगे जेटलो खर्च थाय तेटलो ते बहु ज उत्साहथी करवा उत्सुक हता. भवनने प्रथमाळा समर्पण करती वखते.तेमणे मने कह्यु के'अत्यार सुधी तो वर्षमा सरेराश ३-४ ग्रंथो प्रकट थता आव्या छ परंतु जो आप प्रकाशित करी शको तो, दरमहिने बब्बे ग्रंथो पण प्रकाशित थता जोई हुं धराउं तेम नथी. ज्यां सुधी आपनी अने मारी जीदगी छे त्यां सुधी, जेटलुं साहित्य प्रकट करवा-कराववानी आपनी इच्छा होय ते प्रमाणेनी आप व्यवस्था करो. मारा तरफथी पैसानो संकोच आपने जराय नहीं जणाय'. जैन साहित्यना उद्धार माटे आवी उत्कट आकांक्षा अने आवी उदार चित्तवृत्ति धरावनार दानी अने विनम्र पुरुष, में मारा जीवना बीजो कोई नथी जोयो. पोतानी हयाती दरम्यान तेमणे मारा हस्तक ग्रन्थमाळा खाते लगभग ७५००० (पोणो लाख) रूपिया खर्च कर्या हशे; परंतु ए १५ वर्षना गाळा दरम्यान तेमणे एकवार- पण मने एम नथी पूछयं के कई रकम, कया ग्रन्थ माटे, क्यारे खर्च करवमां आवी छ के कया ग्रन्थना संपादन माटे, कोने शुआपवा आव्यु छे. ज्यारे ज्यारे हुं प्रेस इत्यादिना बीलो तेमनी उपर मोकलतो त्यारे त्यारे, तेओ ते मात्र जोईने ज ऑफिसमा ते रकम चुकववाना शेरा साथे मोकली देता.हं तेमने कोई बीलनी विगत समजाववा इच्छतो, तो पण तेओते विषे उत्साह होता वतावता अने एनाथी विरुद्ध प्रन्थमाळानी साइझ, टाईप, प्रीटीग, वाइंडीग, हेडींग आदिनी बाबतमां तेओ खूब झीणवरथी विचार करता रहेता अने ते अंगे विस्तारथी चर्चा पण करता. तेमनी आवी अपूर्व ज्ञाननिष्ठा यने ज्ञानभक्तिये ज मने. तेमना नेहपाशमां वद्ध कयों अने तेथी हूँ यत्किंचित् आ जातनी ज्ञानोपासना करवा समर्थ थयो.
उक्त रीते भवनने ग्रन्थमाळा समर्पित को बाद, सिंधीजीनी उपर जणावेली उत्कट आकांक्षाने अनुलक्षीने मने. प्रस्तुत कार्य माटे वधारे उत्साह थयो, अने जो के मारी शारीरिक स्थिति, ए कार्यना अविरत श्रमथी प्रतिदिन वधारे ने वंधारे झडपथी क्षीण थती गई छे, छतां में एना कार्यने वधारे वेगवान् अने वधारे विस्तृत वनाववानी दृष्टिये केटलीक विशिष्ट योजना करवा मांडी, अने संपादनाना कार्यमां वधारे सहायता मळे ते माटे केटलाक विद्वानोना नियमित सहयोगनी पण व्यवस्था करवा मांडी. अनेक नाना-मोटा ग्रन्थो एक साथे प्रेसमा छापवा आप्या अने बीजा तेवा अनेक नवा नवा प्रन्यो छपावा माटे तैयार करवा मांड्या. जेटला ग्रन्थो अत्यार सुधीमां कुल प्रकट थया हता तेटला ज बीजा. अन्यो एक साथे प्रेसमा छपावा शरू थया अने तेथी पण बमणी संख्याना ग्रन्थो प्रेस कॉपी आदिना रूपमा- तैयार थवा लाग्या.
एपछी थोडा ज समय दरम्यान, एटले सप्टेंबर १९४३ मां, भवन माटे कलकत्ताना एक निवृत्त दक्षिणी प्रोफेसरनी. म्होटी लाईब्रेरी खरीद करवा हुं त्यां गयो. सिंधीजी द्वारा ज ए प्रोफेसर साथे वाटाघाट करवामां आवी इती अने मारी प्रेरणाथी ए आखी लाईब्रेरी, जेनी किंमत रु.५०००० (पचास हजार) जेटली मागवामां आवी हती, सिंघीजीए पोताना तरफथी ज भवनने भेट करवानी अतिमहनीय मनोवृनि दर्शावी हवी. परंतु ते प्रोफेसर साथे ए लाईब्रेरी अंगेनो योग्य सोदो न थयो अने तेथी सिंधीजीए, कलकत्ताना सुप्रसिद्ध वर्गवासी जैन सद्गृहस्थ वावू पूरणचंद्रजी नाहारनी म्होटी लाईब्रेरी लई लेवा विषे पोतानी सलाह आपी अने ते अंगे पोते ज योग्य रीते एनी व्यवस्था करवतुं माथे लीधं. .
कलकत्तामा भने आखाय बंगालमां ए वर्ष दरम्यान अन्न-दुर्भिक्षनो भयंकर कराळ काळ वती रह्यो हतो. सिंघीजीये पोताना वतन अजीमगंज, मुर्शिदावाद तेम ज बीजां अनेक स्थळे गरीबोने मफत अने मध्यमवित्तोने अल्प मूल्यमां, प्रतिमास हजारो मण धान्य वितीर्ण करवानी म्होटी अने उदार व्यवस्था करी हती, जेना निमित्ते तेमणे ए वर्षमा लगभग त्रण-साडा त्रण लाख रूपिया,खर्च खाते मांडी वाळ्या हता. बंगालना वतनीयोमां अने जमीनदारोमा आवो म्होटो उदार आर्थिक भोग एनिमित्त अन्य कोईये आप्यो होय तेम जाणवामा नथी आन्यु.
अक्टोवर-नवेंवर मासमां तेमनी तबियत वगढवा मांडी भने ते धीरे धीरे वधारे ने वधारे शिथिल थती गई. जान्युआरी १९४४ नां प्रारंभमां हुँ तेमने मळवा फरी कलकत्ता गयो. ता. ६ठी जान्युआरीना संध्या समये, तेमनी साये बेसीने ३ कलाक सुधी प्रन्थमाळा, लाईब्रेरी, जैन इतिहासना आलेखन आदि अंगेनी खूव उत्साहपूर्वक वातोचीतो क्री
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
FE
सिंधी जैन ग्रन्थमाला
परंतु तेमने पोताना जीवननी अल्पतानो आभास जाणे थई रह्यो होय तेम, बच्चे बच्चे तेओ तेवा उद्गारो पण काढता रहेता हता. ५-७ दिवस रहीने हुं मुंबई आववा नोकळ्यो त्यारे छेल्ली मुलाकात वखते तेओ बहु ज भावभरेले हृदये मने विदाय आपीने बोल्या के - 'कोण जाणे हवे आपणे फरी मळीशुं के नहिं ? हुं तेमना ए दुःखद वाक्यने बहु ज दबाएला हृदये सांभाळतो अने उद्वेग पामतो, तेमनाथी सदाना माटे छूटो पज्यो. ते पछी तेमनी साथै मुलाकात थवानो प्रसंग जन आव्यो. ५-६ महिना तेमनी तबियत सारी - नरसी रह्या करी अने आखरे सन् १९४४ ना जुलाईनी ७ मी तारीखे तेओ पोताना विनश्वर देहने छोडी परलोकमां चाल्या गया. मारी साहित्योपासनानो महान् सहायक, मारी अल्पस्वल्प सेवानो महान् परिपोषक अने मारी कर्तव्यनिष्ठानो महान् प्रेरक, सहृदय सुपुरुष, आ असार संसारमां मने शून्य हृदय बनावी पोते महाशून्यमा विलीन थई गयो.
सिंधीजीनुं जो के आ रीते नाशवंत स्थूल शरीर संसारमाथी विलुप्त थयुं छे, परंतु तेमणे स्थापेली आ ग्रन्थमाळा द्वारा मनुं यशः शरीर, सैंकडो वर्षो सुधी आ संसारमा विद्यमान रही तेमनी कीर्ति अने स्मृतिनी प्रशस्तिनो प्रभावक परिचय भावी प्रजाने सतत आप्या करशे.
*
सिंघी जीना सुपुत्रोनां सत्कार्यो
सिंधी जीना स्वर्गवासी जैन साहित्य भने जैन संस्कृतिना महान् पोषक नररत्ननी जे म्होटी खोट पडी छे
तो सहजभावे पूरा तेम नथी. परंतु मने ए जोईने हृदयमां ऊंची आशा अने आश्वासक आल्हाद थाय छे के वेमना सुपुत्रो - श्री राजेन्द्र सिंहजी, श्री नरेन्द्र सिंहजी अने श्री वीरेन्द्र सिंहजी पोताना पिताना सुयोग्य सन्तानो होई पितानी प्रतिष्ठा अने प्रसिद्धिना कार्यमां अनुरूप भाग भजवी रह्या छे अने पितानी भावना अने प्रवृत्तिने उदारभावे पोषी रह्या छे.
सिंधीजीना स्वर्गवास पछी ए बंधुओए पोताना पिताना दान-पुण्य निमित्त अजीमगंज विगेरे स्थानोमा लगभग ५०-६० हजार रूपिया खर्च कर्या हता. ते पछी थोडा ज समयमां, सिंघीजीना वृद्धमातानो पण स्वर्गवास थई गयो अने तेथी पोताना ए परम पूजनीया दादीमाना पुण्यार्थे पण ए बंधुओए ७०-७५ हजार रूपियानो व्यय कर्यो. 'सिंघी जैन ग्रन्थमाला' नो सधळो भार पण ए सिंघी बंधुओए, पिताजीए निर्धारेल विचार प्रमाणे, पूर्ण उत्साहथी उपाडी लीधो छे, भने ते उपरान्त कलकताना 'इन्डीयन रीसर्च इन्स्टीट्यूट' ने बंगालीमां जैन साहित्य प्रकट करवा माटे सिंघीजीना स्मारकरूपे ५००० रुपियानी प्रारंभिक मदद आपी छे.
सिंघीजीना ज्येष्ठ चिरंजीव बाबू श्री राजेन्द्र सिंहजीये, मारी इच्छा अने प्रेरणाना प्रेमने वश थई, पोताना पुण्यश्लोक पितानी अज्ञात इच्छाने पूर्ण करवा माटे, ५० हजार रूपियानी उदार रकम भारतीय विद्याभवनने दान करी, अने तेना वडे कलकत्तानी उक्त नाहार लाईब्रेरी खरीद करीने भवनने एक अमूल्य साहित्यिक निधिरूपे मेट करी छे, भवननी ए भव्य. ort 'बाबू श्री बहादुर सिंहजी सिंघी लाईब्रेरी' ना नामे सदा ओळखाशे अने सिंघीजींना पुण्यार्थे ए एक म्होटी ज्ञानपरब वनशे, बाबू श्री नरेन्द्र सिंहजीये, बंगालनी सराक जातिना सामाजिक अने धार्मिक उत्थान निमित्ते पोताना पिताए जे प्रवृत्ति चालू करी हती, तेने अपनावी लीधी छे अने तेना संचालननो भार प्रमुखपणे पोते उपाडी लीधो छे. सन १९४४ नवेचर मासमां कलकत्ताना दिगंबर समाज तरफथी उजवाएला 'वीरशासन जयन्ती महोत्सव'ना प्रसंगे तेना फाळामां एमणे ५००० रुपिया आप्या हता तेम ज कलकत्तामां जैन श्वेतांबर समुदाय तरफथी बांधवा धारेला "जैन भवन" माटे ३१००० रूपिया दान करी पोतानी उदारतानी शुभ शरुआत करी छे. भविष्यमा सिंघी जैन प्रम्थमाळा' नो सर्व आर्थिक भार आ बन्ने बंधुओए उत्साह पूर्वक स्वीकारी लेवानी पोतानी प्रशंसनीय मनोभावना प्रकट करीने, पोताना पिताना ए परम पुनीत यशोमन्दिरने उत्तरोत्तर उन्नत स्वरूप आपवानो शुभ संकल्प कर्यो छे. तथास्तु.
- जिन विजय मुनि ..
सिंघी जैन शास्त्र शिक्षापीठ भारतीय विद्या भवन, मुंबई
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
महामात्य श्रीवस्तुपालना हस्ताक्षरथी लखाएल धर्माभ्युदयमहाकाव्य अपरनाम संघपतिचरितनी
ताडपत्रीय प्रतिनुं अंतिम पत्र
HERE
ANDARI
UK CASH
..
.
रिमल
..
....
कलामागिमारा, शासमोरुपेशगरपा : से वामोरया...' योधकाममंशावासावधि
स्वाससा
Not
.
HI ..
P
+102 ':
:
ARRIESwanaDENT
आमियप नमसयावाला
-60
सालमा
HERE
.
.
..TARIKANER
otomartenomer
nama
खंभातना श्रीशान्तिनाथना ताडपत्रीय भंडारनी प्रति
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदय-प्रास्ता विक
प्रस्तुत 'धर्माभ्युदय अपर नाम सिंघपति चरित'. महाकाव्य संपादन-प्रकाशन कार्य
१२-१३ वर्ष पहेला, विद्वद्वरेण्य मुनिमतल्लिक श्री पुण्यविजयजी तथा एमना स्वर्गवासी शिष्यवत्सल गुरुवर्य श्री चतुरविजयजी महाराजे प्रारंभ्यु हतुं अने भावनगरनी श्री जैन आत्मानन्द सभा द्वारा प्रकाशित 'जैन आत्मानन्द-प्रन्थ-रत्नमाला'ना एक मणका तरीके एने प्रकट करवानी योजना विचारी हती. परंतु 'सिंघी जैन ग्रन्थमाला'ना गुम्फनकार्यमा तेमनी संपूर्ण सहानुभूति भरेली स्मृतिना निदर्शकरूपे तेमणे पाछळथी ए ग्रन्थने, प्रस्तुत ग्रन्थमाळाने समर्पित करवानो निर्णय करी, तद्वारा म्हारा प्रत्येनो पोतानो परमस्नेहात्मक वात्सल्यभाव प्रदर्शित करवानो मनोभाव प्रकट कर्यो. परंतु दैवना दुर्विलासथी, मन्थनुं मुद्रण कार्य संपूर्ण थयां पहेला ज, पूज्यपाद श्री चतुरविजयजी' महाराजनो स्वर्गवास थई गयो अने तेथी केटलाक समय सुधी आनुं कार्य अटकी पड्यु. पोताना परम गुरुना विरहथी व्याकुळ थएला चित्तंने कालक्रमे प्राप्त थंएली थोडीक स्वस्थता पछी, मुनिवर श्री पुण्यविजयजीये एजें कार्य शनैः शनैः आगळ चलाव्युं अने यथावकाश पूर्ण कयु, आरीते अहर्निश ज्ञानोपासक ए अनन्य गुरु-शिष्यनी सुप्रसादीरूपे, हवे आ ग्रन्थमणि ज्ञानाभिलाषी जनोना करकमळमा उपस्थित करतां म्हने परम आनन्द अने उल्हास थाय छे. ६१. ग्रन्थर्नु नामकरण
आ महाकाव्यनी रचना नागेन्द्र गच्छना आचार्य उदयप्रभसूरिये, पोताना परम भक्त, श्रावक श्रेष्ठ, इतिहासप्रसिद्ध गूर्जर महामात्य वस्तुपाले करेला धर्मना 'अभ्युदय' कार्यने उद्देशीने करी छे तेथी एनुं मुख्य नाम 'धर्माभ्युदयमहाकाव्य एवं राखवामां आव्युं छे. वरतुपाले, शत्रुजय अने गिरनार तीर्थनी यात्रा माटे जे भव्य संघो काढ्या हता अने ते संघोना संघपतिरूपे तेणे- ए तीर्थयात्राओ दरम्यान जे उदार द्रव्यव्यय कयों हतो तेने लक्षीने एनुं बीजें नाम 'संघपतिचरित' एवं पण आपवामां आव्यु छे.
आ अन्धनो विस्तृत परिचय आपतो एक अभ्यासपूर्ण लेख, पाटणनिवासी विद्वान् लेखक श्री कनैयालाल भाईशंकर दवेए लख्यो छे जे 'भारतीय विद्या' नामक संशोधन विषयक पत्रिकाना, प्रस्तुत ग्रन्थमाळाना संस्थापक स्व० बाबू श्री बहादुर सिंहजी सिंघीनी पुण्यस्मृति निमित्ते, म्हें प्रकट करेला ३ जा पुस्तकमा प्रकाशित थयो हतो. ए लेखमां अभ्यासी लेखके, प्रस्तुत ग्रन्थ साथे संवन्ध धरावती घणी खरी ज्ञातव्य बाबतो उपर बहु जं सरंस प्रकाश पाड्यो छे; तेथी ते समग्र लेख आना 'आ मुख' तरीके आ पछी आपवामां आव्यो 'छे. भाई श्री-कनैयालाले जे अभ्यास, उत्साह, श्रम अने श्रद्धापूर्वक ए लेख तैयार कर्यो छे अने तेम करीने प्रस्तुत ग्रन्थना अध्ययन-वाचन करनाराओने उपयोगी माहिती आपवानो जे प्रशस्य प्रयास सेन्यो छे, ते माटे हुं तेमने अहिं म्हारा सादर अभिनन्दन आपंवानी तक लऊ कुं.
घ.का.१
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदय महाकाव्य ६२. महामात्य वस्तुपालनी महत्ता
महामात्य वस्तुपाल जैन धर्मना, अने ते साथे समग्र गूर्जर राष्ट्रना इतिहासमां, एक अद्वितीय विभूतिमान् व्यक्ति थई गई. शौर्य, सौंदर्य, औदार्य, सौभाग्य, सौजन्य अने संस्कारसौष्ठव आदि अनेकानेक लोकोत्तर गुणोनो ते एक मूर्तिमान अवतार हतो. साहित्य, संगीत अने स्थापत्य जेवा जीवनोल्लासनिदर्शक ज्ञान-विज्ञाननो ते परम रसिक अने प्रकृष्ट प्रोत्साहक हतो..राजनीति अने राष्ट्रव्यवस्थाना तंत्रनो ते महान् सूत्रधार हतो. स्वयं श्रेष्ठ विद्वान् अने वीर होई, विद्वानो अने वीरोनो म्होटो प्रशंसक, पोषक अने आश्रयदाता हतो. तेना भाग्ये तेने तत्कालीन सत्ता अने समृद्धिना चरम शिखरे पहोंचाड्यो हतो अने तेनो तेणे सर्वोत्कृष्ट सुकृतलाभ लीधो हतो. वस्तुपालना जेवी, असाधारण प्रकारना उच्च गुणधारक व्यक्तियो, महान भारतना प्रभूत भूतकालमा य, बहु ज विरल थएली जणाशे. तेने मळेली सत्तानो सदुपयोग तेणे स्वकीय राष्ट्रनी सुस्थिति निर्मित करवा माटे कों अने समृद्धिनो सव्यय, तत्समयनी परिस्थितिने अनुरूप, सर्वलोकोपकारक अने साथे सुसंस्कारपरिपोषक एवां धर्मस्थानोनी रचना करवामां कर्यो. तेना एवा उदात्ततम अवदातोथी आकर्षाई, तदीय समकालीन, देशना श्रेष्ठ कवियो अने विद्वानोए तेनी सत्कीर्ति अने सुस्तुतिना उन्मुक्त गुणगान करनारा अनेक प्रशस्तिकाव्यो रच्या जेमांनां घणां खरो हजी सुधी पण सचवाई रह्यां छे. तेवी ज रीते, तेणे जे अढळक द्रव्य खर्ची, स्थापत्यकलानां उत्कृष्ट प्रतीको जेवां शत्रुजय, आबू, गिरनार आदि तीर्थस्थानोमा जे भव्य देवमन्दिरो बनाव्यां तेमांना पण घणां खरां, आपणा देशना सद्भाग्ये, हजी सुधी सुरक्षित रही शक्यां छे अने जगतना प्रवासियोने पोताना निर्मातानी दिव्यगाथा संभळावी रह्यां छे. सुकृत्यो अने सत्कीर्तनो द्वारा आ जातवें अमर नाम प्राप्त करनारा मनुष्यो संसारना इतिहासमां बहु विरल थया छे.
वस्तुपालनी कीर्ति-स्तुति कथनारा जे प्रशस्तिकाव्यो उपलब्ध थाय छे ते बधानो ढूंक परिचय, अमदाबादनी 'शुजरात साहित्य सभा'ना उपक्रम नीचे, सन् १९३३ ना जुलाईमा, 'प्राचीन गूजरातना सांस्कृतिक इतिहासनी साधन-सामग्री' ए नामे म्हें जे एक व्याख्यान आप्यु हतुं तेमां आपवा प्रयत्न कयों हतो. ए परिचय प्रस्तुत प्रन्थनुं वाचन अने अवलोकन करनाराओने खास उपयोगी होवाथी तेम ज ते अन्य रीते पण अहिं बहु ज प्रासंगिक होवाथी आ नीचे तेनो उतारो आपवामां आवे छे.
६३. वस्तुपाल-तेजपाल- कीर्तिकथा-साहित्य - चौलुक्य वंशना छेल्ला राजा, बीजा भीमदेवना समयनो गूजरातनो इतिहास प्रमाणमा सौथी वधारे विगतवालो अने वधारे विश्वसनीय पुरावावाळो मळी आवे छे; अने तेनुं कारण, ते समयमां थएला चाणक्यना अवतारसमा गूजरातना दे महान् अने अद्वितीय बंधुमंत्री वस्तुपाल-तेजपाल छे. ए वे भाईयोना शौर्य, चातुर्य अने औदार्य आदि अनेक अद्भुत गुणोने लईने, एमना समकालीन गूजरातना प्रतिभावान् पंडितो अने कवियोए एमनी कीर्तिने अमर करवा माटे जेटलां काव्यो, प्रबंधो अने प्रशस्तियो वगेरे रच्यां छे तेटलां हिंदुस्थानना बीजा कोई राजपुरुष माटे नहिं रचायां होय.
(अ) वस्तुपालरचित नरनारायणानंद काव्य , वस्तुपाल मंत्री जाते एक सरस कवि अने बहु विद्वान् पुरुष हतो. ते प्राचीन गूजरातना वैश्य
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
, प्रास्ताविक जातीय महाकवि माधनी जेम श्री अने सरस्वती बनेनो परम कृपापात्र हतो. तेणे, जेम मंदिरो वगैरे असंख्य धर्मस्थानो उभा करी अने अगणित द्रव्य दान-पुण्यमा खर्ची लक्ष्मी देवीनो यथार्थ उपभोग कयों हतो; तेम, अनेक विद्वानो अने कवियोने अत्यंत आदरपूर्ण अनन्य आश्रय .आपी, तेम ज पोते पण कविता अने साहित्यमां खूब रस लई, सरस्वती देवीनो ते साचो उपासक बन्यो हतो. केटलेक अंशे महाकवि माघ ए वस्तुपालना मानसनो आदर्श पुरुष होय एम भने लागे छे. माधना 'शिशुपालवध' महाकाव्यना अनुकरणरूपे वस्तुपाले 'नरनारायणानंद' नामनुं महाकाव्य बनाव्यु छे. ए काव्यना अंतिम सर्गमां मंत्रीये पोतानो वंशपरिचय विस्तारथी आप्यो छे अने पोते केवी रीते अने कई इच्छाए, गूजरातना ए वखतनो अराजकतंत्रनो महाभार माथे उपाडवा अमात्यपद खीकार्यु छे, तेनु केटलुक सूचन कर्यु छे.
(आ) सोमेश्वरकविकृत कीर्ति को मुदी - , गूजरातना चौलुक्यवंशनो राजपुरोहित नागरवंशीय पंडित सोमेश्वर गूजरातना कवियोमा श्रेष्ठ पंक्तिनो कवि थई गयो. ए वस्तुपालनो परम मित्र हतो. वस्तुपालने महामात्य बनाववामां एनो काईक हाथ पण हतो. वस्तुपालनी जीवनकीर्तिने अमर करवा माटे एणे 'कीर्तिकौमुदी' नामर्नु नानुं पण घणुं सुंदर काव्य बनाव्यु. ए काव्यमां, कविये प्रथम गूर्जर राजधानी अणहिलपुरतुं वर्णन कयु. ते पछी तेनां राजकर्ता चालुक्य वंशनुं अने मंत्रीना पूर्वजोनुं वर्णन आप्यु. ते पछी, केवी रीते मंत्रीने ए मंत्रीपदनी प्राप्ति थई तेनुं, मंत्री थया पछी खंभातना तंत्रने व्यवस्थित , कान, अने तेम करतां शंखराज साथे करवा पडेला युद्धनुं वर्णन कर्यु. ते पछी मंत्रीये शत्रुजय, गिरनार अने सोमेश्वर वगैरे तीर्थस्थानोनी मोटा संघ साथे करेली यात्रानुं सुरम्य वर्णन,आप्युं छे. ए यात्रा करी मंत्री ज्यारे पाछो पोताने स्थाने आवे छे ते ठेकाणे कवि पोताना काव्यनी समाप्ति करे छे. एथी जणाय छे के वि. सं. १२८०,नी लगभग ए काव्यनी रचना थई होवी जोईये.
(इ) ठकुर अरिसिंहरचित सुकृतसंकीर्तन .
सोमेश्वरनी माफक अरिसिंह नामना कविये वस्तुपालना सुकृततुं संकीर्तन करवानी इच्छाथी 'सुकृतसंकीर्तन' नामर्नु अन्वर्थक काव्य बनाव्युं छे. ए काव्यमा पण लगभग कीर्तिकौमुदी जेवू ज बधु वर्णन आवे छे. एमां विशेष एटलो छ के, कीर्तिकौमुदीमां ज्यारे अणहिलंपुरना राज्यकर्ता मात्र चौलुक्य वंशनुं ज वर्णन आपेलं छे त्यारे आमां ए वर्णन अणहिलपुरना मूळ संस्थापक वनराज चावडाथी शुरु करवामां आव्युं छे अने तेमां चावडा वंशनी पूरी नामावली आपवामां आवी छे. आ काव्यनी रचना कीर्तिकौमुदीना समय करतां सहेज़ थोडी पाछळथी थई हशे एम एना वर्णन उपरथी जणाय छे. .
(ई) बालचंद्रसरिविरचित वसन्त विलास कीर्तिकौमुदी अने सुकृतसंकीर्तन उपरांत वस्तुपालना गुणोतुं गौरव गानारं त्रीजु काव्य वालचंद्रसूरिकृत 'वसंतविलास' नामर्नु छे. ए काव्य, उपरना बंने काव्यो करतां जरा मोटुं छे अने एनी रचना वस्तुपालना मृत्यु पछी, परंतु तरत ज, थई छे. कविये खास करीने मंत्रीना पुत्र जयन्तसिंहनी परितुष्टि खातर आ काव्यनी रचना करी छे. आ काव्यमा पण वयेविषय लगभग उपरनां काव्यो जेवो ज छे. विशेष ए छे के, एमां वस्तुपालना मृत्युनी हकीकत पण आपवामां आवी छे. ए कारणथी एनी रचना वि.सं. १३०० नी लगभग थएली मानी शकाय. .
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदय, महाकाव्य
( उ ) उदयप्रभसूरिकृत धर्मा भ्युदय महाकाव्य
वस्तुपालना धर्मगुरु आचार्य विजयसेनसूरिना पट्टधर आचार्य उदयप्रभसूरिये पुराणपद्धति उपेर एक 'धर्माभ्युदय' नामनो ग्रंथ बनाव्यो छे. वस्तुपाले संघपति थईने, घणा भारे आडंबर साथै, जय गिरनार आदि तीर्थोनी जे यात्राओ करी हती तेनुं माहात्म्य बताववा अने समजाववा माटे ए ग्रंथ रचवामां आव्यो छे. वस्तुपालनी जेम पुराण काळमां कया कया पुरुषोंए मोटा मोटा संघो काढी ए तीर्थोनी यात्राओ करी हती, तेमनी कंथाओ एमां आपवामां आवेली छे. ग्रंथनो मोटो भाग पौराणिक कथाओथी भरेलो छे, पण छेवटना भागमां, सिद्धराजना मंत्री आशुके, कुमारपालना मंत्री वाग्भटे अने अंते वस्तुपाले जे यात्रा करी, ते संबंधी केटलीक ऐतिहासिक नोंघो पण एम आपेली मळी आवे छे.
(ऊ) जयसिंहसूरिकृत हमीर मदमर्दन नाटक
"
वस्तुपाले गूजरातना राजतंत्रनो सर्वाधिकार हाथमां लीघा पछी, क्रमे क्रमे पोताना शौर्य अने बुद्धिचातुर्य द्वारा, एक पछी एक राज्यना अंदरना अने बहारना शत्रुओनुं कळ अने बळथी दमन कर शुरु क. ते जोई गुजरातना पडोशी राजाओ खूब खळभळी उठ्या अने तेमणे गुजरातमां पुनःस्थापन थता सुतंत्रने उथलावी पाडवाना इरादाथी आ देश पर आंक्रमणो करवां मांड्यां. वि. सं. १२८५ ना असामां, दक्षिणना देवगिरिनो यादव राजा सिंहण, मालवानो परमार राजा देवपाल अने दिल्लीनो तुरुष्क सेनापति अमीरे शीकार- एम दक्षिण, पूर्व अने उत्तर त्रणे दिशाओमांथी एकी साथै त्रण बळवान् शत्रुओए गुजरात उपर चढाई लई आववानो लाग शोध्यो . ए भयंकर कटोकटीना वखते वस्तुपाले पोतानी तीक्ष्ण चाणक्यनीतिनो प्रयोग करी, शत्रुओने छिन्नभिन्न करी नांख्या अने देशने आबाद रीते बचावी लीधो. दिल्लीना बादशाही सैन्यने आबूनी पासे सखत हार आपी पार्छु हांकी काव्युं; अने ए रीते ए तुरुष्क अमीर, जेने संस्कृतमां 'हमीर' तरीके संबोधवामां आवे छे, तेना मदनुं मर्दन करी गुजरातनी सत्तानुं मुख उजवळ कर्यु. ए आखी घटनाने मूळ वस्तु तरीके गोठवी, भरुचना जैन विद्वान् आचार्य जयसिंहसूरिए 'हमीरमद्रुमर्दन' नामनुं पंचांकी नाटक बनाव्यं. एनाटकनी रचना करवामां मुख्य प्रेरणा, वस्तुपालनो पुत्र जयंतसिंह, जे ते वखते खंभातनो सुबो हतो तेनी हती, अने तेना ज प्रमुखत्व नीचे भीमेश्वरदेवना उत्सवप्रसंगे खंभातमां ते भजववामां हतुं. ए रीते ए एक ऐतिहासिक नाटक छे, जेने भारतीय नाटकसाहित्यमां अत्यंत विरल कृतियोमांनी एक कृति तरीके गणी शकाय वस्तुपालना वखतनी राजकारण सूचवती ने हकीकतो आ नाटकमां गुंथेली छे ते बीजी कोई कृतियोमां नथी मळती तेथी ए इतिहासमाटे, आ घणो उपयोगी अने महत्त्वनो प्रबंध छे. केटलाक विद्वानोए, एमां आपली हकीकतोने, वधारे अतिशयोक्ति भरेली जणावी छे पण ते बराबर नथी. मारा मते एवं ऐतिहासिक मूल्य वधारे ऊंचा प्रकारनुं छे.
वस्तुपालप्रशस्तियो
उपर जे वस्तुपाल विषेनां काव्यो वगेरेनो परिचय आध्यो छे ते उपरांत ए भाग्यवान् पुरुषनी कीर्ति कथनारी वीजी केटलीक टुंकी टुकी कृतियों मळे छे, जे प्रशस्ति यो कद्देवाय छे. एवी प्रशस्तियोमाथी केटलीक आ प्रमाणे छे.
(ए) उदयप्रभसूरिकृत सुकृत की र्ति कल्लोलिनी.
उपर वर्णवेळ धर्माभ्युदय कान्यना कर्ता उदयप्रभसूरिये 'सुकृतकी र्तिकल्लोलिनी' नामनी १७९
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
. प्रास्ताविक :
५
पंद्योनी एक संस्कृत प्रशस्ति रची छे. एमां अरिसिंहना 'सुकृतसंकीर्तन' नामना काव्यमां जेवी हकीकत छे तेवी ज हकीकत संक्षिप्त रीते वर्णवामां आवी छे. अणहिलपुरना चावडा वंशनी हकीकत पण एमां, उक्त काव्यनी जेम, आपवामां आवी छे अने अंते वस्तुपाले करावेला केटलांक धर्मस्थानोनी यादी पण आपी छे. कदाचित् शत्रुंजय पर्वत उपरना आदिनाथना मंदिरमां कोक ठेकाणे आ प्रशस्ति शिलापट्टपर कोतरीने मुकवा माटे बनाववामां आवी होय.
(ऐ) जयसिंहसू रिकृत वस्तु पाल - तेजः पाल प्रशस्ति
जेमणे ' हमीरमदमर्दन' नामनुं नाटक रच्युं ते ज जयसिंहसूरिये 'वस्तुपाल - तेजः पालप्रशस्ति' नामे एक ९९ पद्योनी टुंकी रचना करी छे. एमां अणहिलपुरना चौलुक्य वंशनुं वस्तुपाल - तेजपालना पूर्वजोनुं अने तेमणे करावेलां केटलक धर्मस्थानोनुं वर्णन छे. तेजपाल ज्यारे भरुच गयो त्यारे त्यां तेणे जयसिंहसूरनी प्रेरणाथी, त्यांना सुप्रसिद्ध पुरातन 'शकुनिका विहार' नामे मुनिसुव्रतजिन चैत्यना शिखरे उपर सुवर्णकलश अने ध्वजादंड वगेरे चढावी ए मंदिरने खूब अलंकृत बनाव्यं हतुं, तेथी तेनी प्रशस्तितरीके आ कृति बनाववामां आवी छे.
(ओ) नरेन्द्रप्रभसूरिविरचित मंत्री श्वर वस्तु पाल प्रशस्ति
वस्तुपालना मातृपक्षीय धर्मगुरु नरेन्द्रप्रभसूरिये १०४ श्लोकोनी एक 'वस्तुपालप्रशस्ति' बनावीछे. एमां चौलुक्य वंश अने वस्तुपालना वंशनुं टुंकुं वर्णन आपी, ए मंत्रीये जे जे ठेकाणे मुख्य मुख्य धर्मस्थानो के देवस्थानो कराव्यां अगर समराव्यां तेनी लंबाणथी यादी आपी छे. प्रशस्तिकार पोते ज-ए यादीने बहु टुंकी जणावे छे, छतां ए दानवीरे गुजरातनी पुण्यभूमिने भव्य स्थापत्यनी विभूतिथी अलंकृत करवा माटे जे अगणित लक्ष्मी खर्ची छे तेनी केटलीक सारी कल्पना ए प्रशस्तिना पाठथी थई शके छे.
एज आचार्यनी रचेली ३९ पद्योनी एक बीजी नानी सरखी प्रशस्ति, तथा एमना गुरु आचार्य नरचंद्रसूरिनी करेली २६ पद्योवाळी एक बीजी प्रशस्ति, तेम र्ज 'सुकृनकीर्तिकल्लोलिनी' ना कर्ता उदयप्रभसूरिनी रचेली ३३ पद्योवाळी वस्तुपालस्तुति वगेरे केटलीक अन्य कृतियो पण मने मळी छे.
( औ) विजयसेनसूरिकृत रेवंत गिरिरा सु
वस्तुपालना इतिहास माटेनी उपयोगितामां छेली पण भाषाविकासना अभ्यास माटेनी योग्यतानी दृष्टिये एक पहेली कक्षानी कृति तरीके विजय सेनसूरिना बनावेला गुजराती 'रेवंतगिरिरासु'नी नोंध पण आ साधनसामग्री भेगी लेवी जोईए. ए विजयसेनसूरि वस्तुपाल - तेजः पालना मुख्य धर्माचार्य. एमना उपदेशने अनुसरीने ज ए बने भाईयोए तेटलां बधां सुकृतनां कार्यो कर्या हतां. एमना कथनने, मान आपीने ज वस्तुपाले सौथी पहेलो गिरनारनी यात्रा माटेनो मोटो संघ काढ्यो ए संघमां स्त्रीवर्गना गावा माटे, गिरनार वगैरेनुं सुंदर वर्णन गुंथी, ए रासनी रचना करवामां आवी छे. एमां विशेष ऐतिहासिक सामग्री जडती नथी छतां एवं ऐतिहासिक मूल्य आ दृष्टिये विशिष्ट छे ज अने गुजराती भाषानी एक आयकालीन कृति तरीके तो एनी विशिष्टतां सर्वोपरी गणी. शकाय..
(अं) जिनभद्रकृत ना ना प्रबंधा व लि
वस्तुपालना पुत्र जयन्तसिंहना भणवा माटे संवत् १२९० मां, उपर्युक्त उदयप्रभसूरिना शिष्य जिनभद्रे अनेक कथाओना संग्रहवाळी एक ग्रंथरचना करी छे जे खंडितरूपमां मने पाटणना भंडारमांथी मळी आवी छे. एमां पृथ्वीराज चाहमान, कनोजना जयन्तचंद्र, अने नाडोलना लाखण
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदय महाकाव्य राव चौहाण वगेरेने लगता केटलाक ऐतिहासिक प्रबंधो पण आपेला छे. 'प्रबंधचिंतामणी ना कानी सामे आप्रबंधावलि होय एम लागे छे, एटलुज नहिं पण केटलाक प्रबंधो तो तेमणे एमाथी ज़ नकल करी लीधेला होय तेवू पण स्पष्ट भासे छे. चंद बरदाइना नामे चढेला अने हिंदी भाषाना आद्य काव्य तरीके ओळखाता पृथ्वीराज रासोना कर्तृत्व उपर केटलोक नवीन प्रकाश आ प्रबंधावलि उपरथी पडे छे. ए ज संग्रहमां, घणुं करीने पाछळथी कोईये वस्तुपालना जीवनचरित्रने लगती पण केटलीक विशिष्ट हकीकत आपेली छे जे ऐतिहासिक दृष्टिये घणी महत्वनी छे." ( उक्त निबन्ध, पृ. १७-२२),
वस्तुपालनी कीर्तिकथा कथतुं आ बधु ( उपर जणावेलु) काव्यात्मक तथा प्रशस्त्यात्मक जे साहित्य छे तेने जो एक प्रकीर्ण संग्रहस्वरूप ग्रन्थमा संकलित करी प्रसिद्ध करवामां आवे तो ते इतिहासना अभ्यासियोने बहु उपयोगी थाय तेम छे, तेथी ए दृष्टिये प्रस्तुत ग्रन्थना परिशिष्टतरीके ते बधा साहित्यने पण एक जुदा (बीजा) भागरूपे 'प्रकट करवानो म्हारो विचार थयो अने ते म्हें सुहम्मुनिवर श्री पुण्यविजयजीने निवेदन कर्यो. तेमने पण ए विचार बहु उपयुक्त जणायो अने तेथी तेमणे पोते ज ए बधी प्रशस्यादि कृतियोर्नु पण संशोधन अने संपादन कार्य सहर्ष स्वीकारी लई. पूर्ण कर्यु छे. हवे पछी थोडा ज समयमा ए बीजो भाग पण वाचकोना करकमळमां उपस्थित थशे.
६४. ग्रन्थकारनो थोडोक परिचय । • ग्रन्थकार उदयप्रभसूरि एक समर्थ विद्वान् अने प्रतिभासंपन्न सारा कवि हता, ए तेमनी करेली रचनाओना अवलोकन उपरथी स्पष्ट जणाय छे. प्रस्तुत ग्रन्थमां पण तेमनी प्रासादिक भाषाप्रभुता अने ओजःपूर्ण आलंकारिक रचनाशैलीनो सरस परिचय मळे छे. एमनो एक बीजो म्होटो ग्रन्थ ते 'उपदेशमाला' उपरनी 'कर्णिका' नामनी विस्तृत वृत्ति छे. ज्योतिषशास्त्र विषयतुं तेमनुं पांडित्य पण बहु उच्च कोटिनु हतुं तेनी प्रतीति तेमना रचेला अने जैन विद्वानोमां बहु प्रिय अने प्रतिष्ठित मनाता 'आरंभसिद्धि' नामना ग्रन्थ उपरथी थाय छे. ' ,
ए आचार्य, महामात्य वस्तुपालना कुलना विशिष्ट धर्मगुरु हता. एमना गुरु विजयसेनसूरि अने प्रगुरु हरिभद्रसूरि, तत्कालीन अणहिलपुरना जैन समाजना एक प्रमुख आचार्य गणाता. पाटणना पंचासर पार्श्वनाथना राष्ट्रप्रसिद्ध अने राज्यप्रतिष्ठित जैन चैत्यना ए अधिनायको हता. उदयप्रभ सूरि अने तेमना गुरु विजयसेनसूरि वस्तुपालना कुटुंबना अत्यंत श्रद्धाभाजन आप्त साधु पुरुष जेवा हता. उदयप्रभसूरिना विद्याध्ययनमां वस्तुपाले घणी घणी रीते सहायता आपेली होय एम जणाय छे. 'पुरातनप्रवन्धसंग्रह' नामना ग्रन्थमां संगृहीत 'वस्तुपाल-तेजःपालप्रबन्ध'मां (पृ. ६४) जणाव्युं छे के-वस्तुपाले उदयप्रभसूरिना विद्याध्ययन अर्थे, ७०० योजनना विस्तारवाळा आ देशना कोई पण भागमा रहेला समर्थ विद्वानोने बोलावी बोलावीने एकत्र कर्या हता अने तेमनी पासे उदयप्रभसूरिनुं विद्याध्ययन कराव्यु हतुं. विगैरे. आ उपरथी ए पण जणाय छे के प्राचीन समयमां जैन साधु-यतिजनोना विद्याध्ययन माटे श्रावक वर्ग केटली काळजी लेतो हतो अने केवा प्रकारनी साधनसामग्रीनी योजना करतो हतो. , .,
ए प्रबन्धमा उदयप्रभसूरिनी विद्याध्ययन विषेनी उत्कट अमिरुचिनो एक प्रसंग आलेखवामा आव्यो छे जे बहु ज रसुज भरेलो अने रसोत्पादक छे. . . १ सिंघी जैन ग्रन्थमालाना द्वितीय मणि तरीके प्रकाशित थएल, प्रस्तुत लेखक संपादित.. . ,
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रास्ताविक - ." ६५. उदयप्रभस रिनुं चाचरीयाकनी कथानुं श्रवण करवा जq .
पाटणमा (के पछी धोलकामा ?) एक वखत कोई महाविझन् ब्राह्मण पण्डित, जे चाचर मांडीने कथा करवानो व्यवसाय करतो हतो ते आव्यो अने शहेरना कोई वधु उपयुक्त स्थानमां बेसीने रात्रिना पहोरमां लोको आगळ पोतानी कथा करवा लाग्यो. तेंनी कथा कहेवानी शैली अने वचनचातुरी बहु उत्कृष्ट प्रकारनी हती. तेथी नगरमां तेनी कथानी खूब ख्याती थई रही अने रोज हजारो लोको तेनी कथा सांभळवा भेगा थवा लाग्या. उदयप्रभसूरिना सांभळवामां पण तेनी ए ख्याति आवी अने तेथी तेमने पण तेनी कथा सांभळवानी खूब उत्कंठा, थई. पोते एक प्रसिद्ध जैन यतिनायक होवाथी तेम ज वस्तुपाल जेवा महामात्यना बहुमान्य धर्मगुरु होवाथी, ए ब्राह्मण पण्डितनी कथामां सामान्य श्रोताजन तरीके प्रकट पणे जईने वेसवातुं तेमना माटे उचित न हतुं. तेथी तेओ वेषपरावर्तन करीने प्रच्छन्नपणे तेनी कथा सांभळवा अने वचन चातुरीनो अनुभव लेवा जवा लाग्या. एक दिवसे राने महामात्य वस्तुपाल, गुरुवन्दन निमित्ते, तेमनी पोषधशालामां आव्यो. पट्टशालामा ज्यां वृद्धगुरु विजयसेनसूरि वेठा हता त्यां तेमने वंदना विगेरे करीने, पछी जे ओरडामा उदयप्रभसूरिनी बैठक हती त्यां ते गयो. तेणे सदाना रीवाजप्रमाणे सूरिने त्यां वेठेला न जोया. तेथी ते तरत पाछो फरी पोताना स्थाने चाल्यो गयो. एवी रीते वीने अने नीजे दिवसे पण तेणे त्यां सूरिने न जोया, त्यारे तेणे वृद्धगुरु विजयसेनसूरिने तेमना विषेनी पृच्छा करी. वृद्ध सूरिये शहेरमा चालती चाचरीयाक पण्डितनी ते कथानी वात कही. एटले पछी महामात्य पण त्यां गयो अने तेणे उक्त रीते एक एकान्त स्थानमा वेषपरावर्तन करीने बेठेला उदयप्रभसूरिने दीठा. आ रीते पोताना महान् धर्मगुरुनु, ब्राह्मणनी कथा सांभळवा माटे त्यां जq महामात्यने उचित न लाग्युं अने तेथी तेणे वीजे दिवसे सवारे ए चाचरीयाक विद्वानने पोताना मकाने बोलावी, तेनी-कथा-कथननी खूब प्रशंसा करी अने तेना प्रति पोतानो विशेष आदरभाव व्यक्त करीने वे हजारनी म्होटी रकम तेने भेट आपी. पछी तेने पोतानी पोषधशाळा आगळना चच्चर (चौतरा) उपर चाचर मांडीने कथा करवानुं कडं, के जेधी पोताना गुरु खस्थानमा वेठा बेठाज ए कथाश्रवणनो लाम अने आनन्द मेळवी शके. ते पण्डिते महामात्यनी सूचनानुसार पछी छ महिना सुधी त्यां कथा करी. महामाये तेनो अन्ते खूब सत्कार कर्यो अने पुष्कळ पैसा आपी तेने विदाय को. ' . . ___ आ घटना उपरथी ते वखतना जैन समाजना त्यागी वर्ग अने गृहस्थ वर्गना परस्परना संवन्धोर्नु तेम जे आचार-विचार विषेनुं एक विशिष्ट चित्र पण आपणने जोवा मळे छे. ए घटना आपणने ए वस्तुनुं पण दर्शन करावे छे के जेम वर्तमानमा देखाय छे तेम भूतकाळमां पण, जैन समाजमा स्थितिरक्षक अने प्रगतिपक्षी बने प्रकारना मानस धरावनारा वर्गों हयाती धरावता हता. स्थितिरक्षक साधुना मानसनी दृष्टिये विचार करवामां आवे, तो ते आवा कोई ब्राह्मण आदि अन्यधर्मीय कथाकारनी कथा वार्ता सांभळवा जवानुं स्वप्नेय पण न इच्छे अने तेम ज जो कोई यति-मुनि जतो होय तो तेने पण मिथ्यात्वना दोषनो महादोषी लेखे. तेवा विचारना श्रावकना मानसनी दृष्टिये विचार करिये, तो ते आवी प्रवृत्ति करनार यति-साधुने भ्रष्टाचारी.ज माने अने तेने समाजमाथी बहिष्कृत करवातुं इच्छे. कारण के जैनशास्त्रोक्त रूढ यतिधर्मना आचारोनी दृष्टिये उदयप्रभसूरिनु आबु आचरण मात्र असंगत ज नहिं दूषित पण कही शकाय. परंतु आ घटनाप्रसंगथी आपणने जाणवा मळे छे. के उदयप्रभसूरि अने महामात्य वस्तुपाल बने प्रगतिशील मानस धरावनारा पुरुषों
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदय महाकाव्य हता. एवा मानसने व्यक्ति के समाजना हितनी दृष्टिये करावातुं कोई पर्ण शुभफळदायक कार्य, अनाचरणीय नथी लागतुं अने केवळ शास्रोना सापेक्ष अने स्थूल विधानोने वळगी रही पोतानी प्रगतिना विकासने अटकावी राखवा नथी इच्छतुंः ।। ६६. शचुंजयना कार्यस्थान माटे यतिनी नियुक्ति करवी . एज प्रबन्धमा उदयप्रभसूरि साथे संबन्ध धरावतो बीजो पण एक सरस प्रसंग आपवामी आव्यो छे जे चैत्यद्रव्यनी विचारणा करनाराओने तत्कालीन जैन समाजमा प्रचलित परिस्थितिर्नु चित्र जोवा माटे बहु उपयोगी अने सूचक लागशे.
. . ते प्रसंग आ प्रमाणे छे-महामात्य वस्तुपालने अनुभवथी जणायुं हतुं के शत्रुजय पर्वतना वहीवर्टी खातानी देखरेख राखवा माटे जे कोई गृहस्थ माणसने अधिकारी तरीके मूकवामां आवे छे ते लोभवश थई देवद्रव्यनो भक्षक बनी विनाशक ज थयां करे छे. तेथी तेनो कोई उपाय ते शोध्या करतो हतो. एक वखते पौषधशाळामां आवीने वृद्धाचार्य विजयसेनसूरिने तेम ज लघु आचार्य उदयप्रभसूरि अने तेमनी साथे रहेला बीजा २५ यतियोने तेणे नमस्कार कर्या. ते वखते तेणे एक एकान्त स्थानमा बेठेला अने नमस्कार मंत्रनो पाठ करवामां निमग्न थएला, शान्त खभावना, वृद्ध यतिने जोईने ते तरफ तेनी दृष्टि फरी अने मनमां काई विचार स्फुर्यो. पछी तेणे आचार्यने कयु के- 'गुरुदेव ! देवद्रव्यना थता विनाशनी रक्षा करवी सारी के उपेक्षा करवी सारी ?' त्यारे स्वाभाविक रीते ज गुरुमहाराज वो रक्षा करवानी ज वातने सारी जणोववाना हता; एटले पछी महामाये का के- 'जो आम छे तो तमे म्हने आ जे वृद्ध यति तमारी पासे छे ते आपो. म्हारे एमने शत्रुजये लई जवा छे अने त्यांना कार्यस्थानना रक्षक तरीके राखवा छे. त्यां जे कोई अत्यारे छे ते बधा भक्षक छे. त्यारे गुरु महाराजे को के-'आम कर ते, (अर्थात् एक यतिने ते कार्य उपर नियुक्त करवानु) युक्त नथी लागतुं'. परंतु तेणे गुरुमहाराजने ते माटे दवाण करीने मनाव्या. पछी गुरुमहाराजे ते यतिने बोलावीने कह्यु के- भाई, तारे आ मंत्री जेमे कहे तेम करवानुं छे'. त्यारे ते यति बोल्यो के- 'गुरुदेव ! म्हें तो दीक्षा म्हारा निस्तार माटे (संसारथी छुटकारो मेळववा माटे) लीधी छे. तेथी त्यां एटले के शत्रुजयना कारखानामा रहीने, देवतुं द्रव्य खाईने, म्हारा आत्माने हुं शा माटे मलिन करूं ?' त्यारे मंत्रिये कयं के- ए मलिनतानुं कार्य नथी परंतु ए तो देवद्रव्यतुं रक्षण थवाथी आत्मानुं भूषण छे'. पछी आग्रह करीने, ते यतिने सां मोकलवामां आव्यो. त्यां जईने प्रारंभमां तो ते पोताना आचारमां, रहीने, देवखाताना हीसा लखनारा विगेरेना कामनी तपास राखवा लाग्यो. ए जोईने पेला भक्षको एने पण पोतानी जाळमां फसाववा प्रयत्न करवा लाग्या. एक प्रसंगे तेमणे एने का के-'महाराज ! आप तो आ तीर्थना म्होटा मठपति छो. आपनी पासे तो तीर्थने नमवा आवनारा सारा सारा ठाकुरो अने सेठियाओ आवीने वेसे छे. तेथी ऑप जे आवां मेला अने जूनां वस्रो पहेरीने बेसो छो ते सारां नथी लागतो. सारां कपडा पहेरवामां शुं दूषण लागे ? माटे आपे जरा सारां वस्रो राखवां जोईए'- एम कहीने तेमणे तेने सारां वस्रो पहेराव्या. थोडा समय पछी तेमणे तेने कह्यु के-'आपनी साथे अनेक सारा सारा माणसो चर्चा-वार्ता करता वेसे छे तेथी आवा अस्वच्छ म्होंटे रहेQ ठीक नथी लागतुं'. एम कहीने तेमणे तेने म्होंमां पान चावतो कर्यो. वळी थोडा समय पछी तेमणे तेने कछु के- आप मिक्षा लेवा माटे लोकोना घरे जाओ छो अने तेथी आपनो केटलो य समय ए माटे चाल्यो जाय छे. तेटलो समय आप
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिंघी जैन ग्रन्थमाला ]
समस
प्रका
तिवार
तदन्नौ लिना। प्राप्यादेशमार्वियामा से ज्या प्रागजी मुद्यले ला सभी तकात त्रस्य श्री तर खरोमदात्मा मामादाय त्याला कल गया रवतीतिर्दितो॥श्राधमा कष्यावदेत्र वरितची संघ किजंग व्यावित्र्यकम यादव कज रजः जुजैः प्रतिष्टा सार्द कवलये यावच्चमा चाहत्य विषामिदे सुचरितताच ना मइदयत्र न सरिविरचितेश्री मरियनानि श्रीविजयसेन शि नीर्थयात्रा वतानामपेचद 7: सः॥श्रमुक्रमार्गे यदेतद्विरुक्तिमुक्ति से वच्छेद हे अभिगम समरसवती सके धापीय साथीः प्राप्यश्री शारदेकसदेने हदयाल केना संतित सकलासु कला सुनिलाः तकारस्य लातूर ने वव्यापारिए के विद्धति करणग्राम मात कश्यतेम द्योगसिदेः फलम मलमल के वलेव सुपालः। श्राक अमस्फियन वमुका काव्य नाना यदीयविशुस्पानंद लक्ष्मी मितिदिज्ञातियाशा धर्म रूपशरी शा३४ वायु १२१३ नय प्रत्येकमन्त्र श्रधाय विगलय्य विनिश्चिती द्वाविशद कर लोक दिवा राहती सित ॥ ॥ श्रामावाटे व शीशी सहशहा गजन्मा पुत्रो मानिलयाः विदितवरणो रुद्रपलाय ग है। श्रीमदेवेंद्र शिथः सुरमसुखलकारे काव्यमेवेल मी लेखा खिलानिषयः मस्यः शोदर्य ] ॥ का
पालवर नवरसास्वाद कविता धा
-"पर४
सं० १४४६ वर्षलिखित, कागळ प्रति
[ धर्माभ्युदय महाकाव्य
नारहरु
सवाह
त्रिपकिन
यतास्त्र
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रास्ताविक
कारखानाना कार्य उपर नजर राखी शकता नथी अने तेथी काममां केटलीक हानि थयां करे छे. मांटे जे भोजन अहिं ( कारखानाना रंसोडे ) थाय छे, ते लई लेवामां आपने शो दोष लागे एम छे ?' एम करीने तेने त्यांना भोजननो स्वाद लगाड्यो. चळीं पछी कछु के- 'आपने तीर्थना काम माटे अहिं तहिं खूब फर पड़े छे, तो ते भाटे सुखासन (पालकी) मां बेसीने जाओ-आओ तो तेथी कामनी वधारे सरळतापूर्वक देखरेख राखी शकायें' - एम कहीने तेमणे तेने पालकीमां बेसतो पण बनाव्यो.
एवा प्रसंगे, मंत्री वस्तुपाल, कार्यप्रसंगथी, शत्रुंजय उपर आव्यो. ते पोताना नियमप्रमाणे न्हाई धोई, मुखे मुखकोश वान्धी, उघाडा पगे, मन्दिरमां देवपूजा करवा जतो हतो; ते वखते ए वृद्ध कर्मस्थायरक्षक पालकीमां वेसी, साथै १०-१५ माणसोनुं टोलुं लई, पर्वतनी नीचेना पालीताणा गाममां जतो हतो, ते मंत्रीनी दृष्टिये पड्यो, मंत्रिये पोतानी पासेना माणसने पूछयूँ के - 'ए कोण जाय छे ?' त्यारे तेनी आगळ चालता पुरुषे कथं कें - ए तो पेला मठपति यति छे जेने आप अहिं मोकल्या छे.' मंत्रिये जईने तरंत ज पालकी उभी रखावी अने पेला यतिने वंदन कर्या, पछी कां के - 'नीचे ( पालीताणामां ) कार्य पत्तावीने पाछा व्हेला पधारजो !' आ घटनाथी ते यति बहु ज लज्जित थयो भने नीचे जईने तेणे तो अनशन आदरी लीधुं. मंत्रिये तेने पर्वत उपर वोलाग्यो त्यारे तेणे कद्देवराज्यं के—'म्हें तो अनशन लीधुं छे, तेथी हवे आवी शकुं तेम नथी. एटला वधा यतियोमाथी चुंटीने म्हने तमे अहिं मोकल्यो; परंतु म्हारुं तो आचरण आवुं नीक. हुं आपने अने गुरुमहाराजने शी रीते हवे म्हारु म्हों वतावुं ? तेथी आप हवे ए माटे अन्य कोई कार्य - कर्तानी तपास करशो' विगेरे. पछी छेत्रढे ते यति उपर आवीने समाधिपूर्वक अनशनवडे मृत्यु पामी स्वर्गे गयो. मंत्रिये पोताना नगरमां आवीने गुरुमहाराजने ए वधी हकीकत 'कही जणावी. ते परथी गुरु उदयप्रभसूरिये मंत्रीने कछु के- 'हवे पछी कोई यति = साधुने चैत्यद्रव्यनी संभाळ राखवा माटे नियुक्त नहिं करवो जोईए. ते केवो आत्मार्थी हतो- छतां त्यां जई- एवो थई गयो हतो !'
जैन मन्दिरोमां अने तीर्थस्थानोमा भेगा थता देवद्रव्यंनो दुरुपयोग प्राचीन समयथी केवो थतो आव्यो छे तेना माटे आ घटना-प्रसंग बहु ज विचार - प्रेरक छे. आ रीते जैन मन्दिरोमांना 'देव द्रव्य' ना, तेना कार्यकर्त्ताओ द्वारा थता विनाशना अनेक दृष्टान्तो जैन इतिहासमांथी मळी आवे छे. तेथी वर्तमान समयमां मुंबईनी प्रान्तिक राजसत्ताए 'धर्मार्थ द्रव्य' ना उपयोग अने संरक्षणनी दृष्टये जे नूतन विधान करवानी योजना विचारी छे तेना लाभालाभना पक्षमां विचार करनारा वर्गे, आवी ऐतिहासिक घटनाओनुं पण तारण काढवुं जोईये अने ते उपरधी कर्तव्याकर्तव्यनुं आलोचन - प्रत्यालोचन करवुं जोईये. ज्यारथी जैन मन्दिरोनी सृष्टि उभी थई छे अने जैन मन्दिरोमां द्रव्यनी वृष्टि थत्रा लागी छे त्यारथी ए. द्रव्यना रक्षण. अने स्वामिस्वनी चिन्ता देवमन्दिरोना कार्यवाहको सतावती आवी छे, ए वस्तु आवा ऐतिहासिक प्रसंगो उपरथी पण सिद्ध थाय छे, एटलं ज अहिं प्रस्तुत वक्तव्यनुं तात्पर्य छे.
७. उदयप्रभसूरिनी, अन्य प्रशस्ति-रचना
वस्तुपालना सुकृतोनी प्रशंसा करनारी उदयप्रभसूरिनी रचेली बीजी एक प्रशस्ति उपलब्ध थाय
उपर जणान्या प्रमाणे 'सुकृतकीर्ति कल्लोलिनी' नामधी अंकित छे. महामात्य वस्तुपाले शत्रुंजयना आदिनाथना मुख्य मन्दिर आगळ' स्थापत्यकलांना एक सुन्दरतम उदाहरणस्वरूप 'इन्द्रमण्डप' नामे सभामण्डप बन्धाव्यो हतो तथा तेनी बे. वाजुए पार्श्वनाथ अने महावीर जिननां वे सुशोभित चैलो कराव्यां हतां, तेमां स्थापित करवाना शिलालेखरूपे ए प्रशस्तिनी रचना करवामां आवी होय एम जाय छे. विविध प्रकारना छन्दोमां रचाएलं १७९ पद्योतुं ए एक सरस प्रशस्तिकाव्य छे; अने ते
६० का० २
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदये महाकाव्य साथै वस्तुपालना वंशसाथे संबन्ध धरावता इतिहास प्रमाणभूत वर्णन करनार उत्तम प्रकारनो ऐतिहासिक प्रबन्ध पण छे. तदुपरान्त, वस्तुपालनी स्तुति करनारा केटलांक मुक्तक पद्योना संग्रहखरूपनी एक अन्य स्तुति पण उपलब्ध थाय छे. ए बने कृतियो प्रस्तुत पुस्तकना परिशिष्टरूपे प्रकट थनार बीजा भागमा मुद्रित करवामां आवी छे.
६८. संपादनना उपयोगमा लीघेली प्रतियो ,
प्रस्तुत ग्रन्थना संपादनकार्यमां, संपादक मुनिवर्योए ४ हस्तलिखित जूनी प्रतियोनो उपयोग कयों छे. तेमांनी ३ प्रतियो ताडपत्रीय हती अने एक कागळनी हती. ताडपत्रीय प्रतियोमा सौथी विशिष्ट प्रकारनी जे प्रति छे ते खंभातना शान्तिनाथमन्दिरना ज्ञानभंडारनी छे. ए प्रति साक्षात् वस्तुपालनीज लखावेली छे. वि. सं. १२९० मा वस्तुपाल ज्यारे संमतीर्थ एटले खंभावना प्रान्तपति तरीकेनो अधिकार भोगवतो हतो त्यारे लखवामां आवी हती. आ प्रतिना अन्तिम पृष्ठनी प्रतिकृतिनु मुद्रित-चित्र आ साथे मूकवामां आव्यु छे जेथी एना आकार-प्रकारनो साक्षात् परिचय वाचकोने मळी शकशे. बीजी ताडपत्रीय प्रतियोमाथी एक पाटणना भंडारनी हती अने एक वडोदरानी भंडारनी हती. चोथी प्रति जे कागळ उपर लखेली छे ते पण पाटणना भंडारनी छे. ए प्रति वि. सं. १४४६ मां, लक्ष्मीचन्द्र नामना एक विद्वान्नी लखेली छे जेणे प्रतिना अन्तमा, पोतानो परिचय आपतुं आ प्रमाणेनुं एक संस्कृत पद्य आप्यु छे
श्रीमत्प्राग्वाटवंशाम्बुधिशशिसहशो हादिगस्याङ्गजन्मा
पुत्रो मातुस्तिलख्वाः प्रविदितचरणो रुद्रपल्लीयगच्छे । श्रीमहेवेन्द्र शिष्यः रस-सुख-जल-भवत्सरे काव्यमेनं
लक्षीचन्द्रो लिलेखाखिलगुणनिधयः सूरयः शोधयन्तु । आ पद्यनो भावार्थ ए छ के-प्राग्वाट वंशरूपी समुद्रमाटे चन्द्रमा जेवो, हादिग पिताने तिलखू मातानो पुत्र, तथा रुद्रपल्लीय गच्छना देवेन्द्र सूरिनो शिष्य,- एवा लक्ष्मीचन्द्रे संवत् १४४६ मां आ काव्यनु आलेखन कयु छे (अर्थात् आ प्रतिलिपि करी छे), आ आलेखनमा जे काई अशुद्धियो थवा पामी होय, ते विद्वानोए सुधारी लेवानी विनंति छे. आज लक्ष्मीचन्द्र विद्वाने, अब्दुल रहमान नामना म्लेच्छजातीय (मुसलमान) कविना अपभ्रंश भाषामां रचेला 'सन्देशरासक' नामना सुन्दर सन्देशात्मक काव्य उपर संस्कृतमा संक्षिप्त वृत्ति बनावी छे तेना अन्ते पण तेमणे पोतार्नु परिचायक आ पद्य मूकेलं छे. (ए वृत्तिनी रचना सं० १४६५ मां थएली छे.) लक्ष्मीचन्द्रना हस्ताक्षरोमां लखाएली ए प्रतिना अन्तिम पृष्ठतुं प्रतिचित्र पण आसाथे मूकवामां आव्युं छे. . अन्ते, प्रस्तुत ग्रन्थना मूळ संपादक स्वर्गवासी पूज्यपाद श्री चतुरविजयजी महाराजना वन्दनीय चरणोमां म्हारी भक्तिभरेली 'सरणांजलि' समर्पित करीने, तेमनो म्हारा प्रत्ये जे स्नेहाई वात्सल्यभाव हतो अने म्हने आ प्रकारनी साहित्योपासना करवामां तेमना तरफथी जे प्रशस्त प्रेरणा अने प्रोत्साहन मळ्या हतां तेनो अनन्य उपकारभाव स्मरण करतो, हुं तेमना ज्ञानज्योतिर्मय अमर आत्माने पंचांग प्रणिपातपूर्वक वन्दन करं छु.
. . . तेम ज, पोताना परमगुरुवरना अपूर्ण रहेला ए संपादन कार्यने पूर्ण करीने तथा तेनी पूर्तिरूपे वीजा भागनं स्वतंत्र संपादन करी आपीने, आ ग्रन्थमाला प्रत्ये पोतानो जे विशिष्ट ममत्वभाव बतान्यो छे अने ते द्वारा म्हने जे सौहार्दपूर्ण सहकार आपी उपकृत कयों छे, ते माटे सौजन्यमूर्ति परमस्नेहास्पद मुनिवर श्री पुण्यविजयजीनो पण हुं हार्दिक आभार मानु छ..
वसन्तपञ्चमी, वि. सं. २००५ :: : . . . (दिनांक ३-२-१९४९) ' भारतीय विद्या भवन, बंबई); .... ; . - -जि न विजय
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिंघी जैन ग्रन्थमाला ]
स्व० मुनिवर श्रीचतुरविजयजी
स्व० प्रवर्तक श्रीकान्तिविजयजी महाराज
[ धर्माभ्युदय महाकाव्य
मुनिवर श्रीपुण्यविजयजी
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
दिवंगत पूज्यपाद मुनिवर्य श्री चतुरविजयजी एक श्रद्धाभिव्यंजक-स्मरण सुमनांजलि
[समर्पक-जिन विजय]
प्राचीन जैन वाङ्मयना संशोधन-संपादन कार्य तरफ म्हने जे काई रुचि उत्पन्न थई
अने ए कार्यप्रवृत्तिमा पळोटाई जवानी जे काई वृत्ति उद्भवी तेमा मुख्य निमित्त, प्रस्तुत धर्माभ्युदय जेवा अनेकानेक ग्रन्थोना संपादक अने संशोधक स्वर्गवासी गुरुकल्प मुनिवर्य श्री चतुरविजयजी महाराजनी अहर्निश ज्ञानोपासना छे.
तेमना चरणपीठ समीपे ज म्हारा साहित्यिक जीवनस्रोतनो प्रादुर्भाव थयो हतो अने तेमनी सहानुभूति भरी दृष्टि नीचे ज केटला य अन्तर सुधी ए स्रोत वृद्धिंगत थतो आगळ वधतो रह्यो हतो. जिन विजय नामथी ओळखांता म्हारा व्यक्तित्वनो आरंभ तेमना ज अन्तेवासरूपी आश्रय नीचे थाय छे अने तेनो केटलोक विकास पण तेमनी ज परिपोषणात्मक सहायताथी थाय छे. तेमना अन्तेवासमा रहेवानो जो म्हने सुयोग न मळ्यों होत तो 'जिनविजय तरीकेनी म्हारी हयाती अने ख्याति कदाच आटली लांबी नये रही होत. जातकयोगना आधारे ज्योतिषिये सूचवेला अने जन्म आफ्नार मातापिताए पोतानी पसंदगीपूर्वक अर्पित करेला मूल नामर्नु, अने ते साथे तदवस्थ जीवननु य परिवर्तन करी, अकस्मात् रूपे मळी गएला एक अपरिचित साधुजने आपी दीधेल 'जिनविजय' जैवं नूतन नाम धारण करनार तथा ते साथे पूर्वजीवन करतां तद्दन भिन्न प्रकारना जीवन पंथे वळनार, अने आ रीते एक जन्ममा ज जाणे अनेक जन्मनी अनुभूति मेळवनार, आ पंक्तियोना लेखकना क्षणिक तेम ज क्षुल्लक व्यक्तित्वना अल्प इतिवृत्तमां, स्वर्गवासी शान्तमूर्ति साधुपुंगव पूज्यपाद प्रवर्तक श्री कान्तिविजयजी महाराज तथा तेमना सुयोग्य, सुशील, सुधारकचित्त अने सुमार्गप्रवृत्त दिवंगत मुनिवर श्रीचतुरविजयजीनां पुण्यस्मरणोनु, अत्यन्त विशिष्ट स्थान रहेळु होवाथी, ते स्मरणोने अल्प-स्वल्प खरूपमा शब्दबद्ध करवानी दृष्टिये अने ते द्वारा ते सद्गतिप्राप्त उपकारी आत्माओने पोतानी भक्ति भरेली श्रद्धांजलि अर्पित करीने स्वीय आत्माने सन्तुष्ट बनाववानी इच्छाए, अहिं आ 'स्मरण सुमनांजलि' स्वरूप एक संक्षिप्त प्रकरण आलेखित करवानो प्रयास करवामां आव्यो छे.
संवत् १९६५ नी सालमां, जीवनना कोई २०-२१ मा वर्षे, जैन स्थानकवासी संप्रदायानुसारी साधु जीवनना, साधारण रीते बहु कठोर गणाता आचारोनु, ७ वर्ष सुधी यथायोग्य पालन करता करतां, अंतरनी उग्र थती जती ज्ञानलिप्सानी तृप्तिना अभावना उद्वेगादिधी प्रेराई, ते मुखपट्टीप्रधान वेषनो लाग कर्यो अने संस्कृत-प्राकृतादि भाषानुं अने जैन आगमोनुं विशेष ज्ञान मेळववानी उत्कट उत्कंठाथी तेम ज विविध प्रकारना अन्यान्य शास्त्रोनोपण अभ्यास करवानी तीन आकांक्षाथी, श्वेतांबर संवेगपक्षीय संप्रदायना पीतवस्त्रप्रधान वेषनो स्वीकार कर्यो. जेमणे म्हने ए नवीन वेप आपीने तेम ज 'जिनविजय'ना नूतन नामनी मुद्रा लगाडीने पोतानो शिष्य बनाव्यो, ते मुनिवर पं० श्रीसुन्दरविजयजी गणी एक सरलखभावी अने सच्चरित्र वयोवृद्ध साधु पुरुष हता. शिष्यतरीकेनो म्हारा उपरनो .
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदय महाकाव्य तेमनो वात्सल्य भरेलो ममत्वभाव बहु ज सुखद अने सन्तोषकारक हतो. छतां म्हने भरखवा वळगेली तीन ज्ञानभूख, तेमना जेवा एकाकी, एकान्तमार्गी अने अल्पप्रभावी साधुपासे विशेष रहेवाथी, थोडे अंशे पण शान्त थाय एवं म्हने म्हारा थोडाक महिनाना अनुभवी न जणायु. एटले हुं, तेमनी ज अनुमति लई, अभ्यासार्थे संप्रदायना एक अन्य साधुसमुदायना म्होटा टोळा साथे भळ्यो, 'जीगर अने अमी' नामना बहु लोकप्रिय थएला पुस्तकना सर्जक भाई मोक्षाकर विश्ववन्धु ए टोळाना ते वखते एक आन्तरिक सूत्रधार हता. राधनपुरथी शत्रुजयतीर्थनी यात्रार्थे नीकळेला एक संघमां, ए टोळा साथे जोडाई, पालीताणानी यात्रा करवानो अने पछी त्यांथी भावनगर, खंभात विगेरे स्थानोमा थई, वडोदरामा चातुर्मास व्यतीत करवानो योग बन्यो. ए टोळामां थती सारी-नरसी विविध प्रवृत्तियोनां जे वर्णनो 'जीगर अने अमी'ना लेखके अंकित काँ छे तेमांना केटलांकने, एक तटस्थजन तरीके परंतु प्रत्यक्ष रीते, अवलोकवानो म्हने पण अकल्पित प्रसंग मळ्यो. केटलाक अरुचिकर अनुभवो पोताने पण थया अने तेथी म्हारं अपरिपक्क मन बहु खिन्न थयु. एथी कां तो ए समुदायनो सहवास छोडी अन्य कोई सत्संगी सहवास शोधवो अने को तो पछी कोई अन्य ज मार्गनो आश्रय लेवो एवी म्हारा मननी चल-विचल स्थिति थई गई.
सद्भाग्ये चातुर्मास उता पछी, ए बहुरंगी टोळासाथे सुरत जवानो योग बन्यो अने त्यां पूज्यपाद. प्रवर्तक श्री कान्तिविजयजी महाराजना, संख्यामां स्वल्पत्व परंतु सुखभाव अने सुसाधुत्व गुणमा महत्त्व धरावनार मुनिमंडलना समागमनो अभीष्ट सुयोग प्राप्त थयो. प्रवर्तकजी महाराजनी सौजन्य अने सौम्यभाव भरेली मुखमुद्रा, तेम ज मधुर अने मृदुतामरेली वाणीये म्हारा उद्विग्न मनने उत्तम प्रकारनुं आश्वासन आप्यु. प्राचीन हस्तलिखित पुस्तकोना लेखन, संशोधन अने संरक्षणना कार्यमा सतत निमग्न रहेनार तेमना सुशिष्य मुनिवर श्री चतुरविजयजीना ज्ञानोपासक अने सहानुभूतिप्रदर्शक स्वभावे म्हने म्हारा भावी जीवनमादे एक लक्ष्य सुझाडयु. म्हारा श्रद्धेय सतीर्थ्य अने सौजन्यमूर्ति सुहृन्मुनिवर श्री पुण्यविजयजी, जेओते समये म्हारा जेवाज एक नवदीक्षित शैक्ष्य हता परंतु पोताना प्रगुरु तथा गुरुवर्यनी स्नेहस्निग्ध अने वात्सल्य-विशिष्ट शिक्षानी आसेवनानो सात्त्विक लाभ मेळववा सद्भागी बनी रह्या हता, तेमना नियाज स्नेहे अने निर्मल चरित्रे, म्हारा मानसिक चंक्रमणमा स्थैर्यनी संभावना उत्पन्न करी अने स्वीकृत जीवनना सदुपयोगनी रसवृत्ति जागृत करी. म्हें ए मुनिमंडलनी शान्तिदायक आश्रयछायानीचे रहेवानो निर्णय कर्यो. __ पूज्यपाद प्रवर्तकजी महाराजने पोताना शास्त्रीय स्वाध्याय उपरांत विविध प्रकारना अन्य वाचननो पण बहु शोख हतो. साहित्य, इतिहास, स्थापत्य जेवा सार्वजनिक विषयो तरफ तेमनुं वधारे आकर्षण रहे. हिंदी गुजरातीमां प्रकट थता ए विषयोनां पुस्तको सामयिको विगैरे तेमनी. पासे अवार-नवार आव्यां करता हतां जेथी म्हने पण एना वाचननो लाभ मळवा लाग्यो अने ए रीते म्हारी अभिरुचि ए विषयोना ज्ञान तरफ वधवा लागी. .
चतुरविजयजी महाराज संस्कृत प्राकृतनुं ज्ञान घणुं सारं हतुं अने जैनधर्मशास्त्रोनो अभ्यास बहु विस्तृत हतो. तेमणे पाटणना जैन भंडारोने प्रकाशमा लाववा तथा तेमा रहेला हजारो जैन प्रन्योनो जीर्णोद्धार करवा-कराववा मादे खूब श्रम उठाव्यो हतो. अनेक लहियाओने, वर्षो सुधी कामे लगाडी, तेमणे पाटण विगेरेना भंडारोमा उपलब्ध थता अलभ्य-दुर्लभ्य एवा सेंकडो ग्रन्थोनी प्रतिलिपियो करावी हती; अने तेम करीने तेमणे, एक तो पोताना गुरुवर्यनी जन्मभूमि वढोदरामा अने
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिवर श्रीचतुरविजयजी-मरण सुमनांजलि बीजो पोतीनी जन्मभूमि छाणी (वडोदरा पासे) मां-एम वे म्होटा नवा ग्रन्थमंडारो स्थापित कर्या हता. तेओ पोते पण एक सरस लिपिकार हता, अने लेखनकला तथा लेखनसामग्रीना विशिष्ट मर्मज्ञ हता. लहियाओनी लखेली प्रतियोने पोते मूळभूत आदर्श प्रति साथे मेळवी जता अने तेमां थएली अशुद्धियोनुं संशोधन विगेरे करी नवीन प्रतिने शुद्ध करवा यथेष्ट परिश्रम सेवता. आजे विद्यमान सेंकडो जैन साधुओमां, एवो एक पण साधु नहिं होय के जे तेमना जेवो जूनी प्रतियोना संशोधन कार्यमा कुशळ होय, अथवा ते माटे परिश्रम उठाववा य तैयार होय.
हुँ जे समयमां तेमना अन्तेवासमां आवीने रह्यो ते समये (सुरतमां) पण तेमर्नु आवं प्रतिसंशोधन विगेरेनुं कार्य सतत चालू ज हतुं; परंतु ते पछी थोडा ज मासमां तेमनु लक्ष्य प्रन्थोद्धारनी दृष्टिये एक वधु उपयोगी अने वधारे महत्त्वना कार्य तरफ वन्यु. ए कार्य ते श्री जैन आत्मानन्द प्रन्थरत्नमाला' नामे संस्कृत प्राकृत ग्रन्थोना मुद्रणकामनो विशिष्ट प्रारंभ. . वर्तमान जैन मुनिमंडलमां, जैन ग्रन्थोने छपाचीने प्रकट करवानी प्रवृत्तिना सौथी मुख्य अने म्होटा चालक तथा प्रचारक एवा आचार्यवर्य श्री सागरानन्द सूरि गणाय. तेमणे पोताना जीवनना छेल्ला ४०-४५ वर्षों दरम्यान एकला हाथे जेटला जैन ग्रन्थोने छपावीने प्रकाशमां मूक्या छे तेटला ग्रन्थो, एक पू० मुनिवर चतुरविजयजीने बाद करीने कहेवामां आवे तो, वाकीना वधा साधुओ मळीने पण प्रकट करवा समर्थ थया नथी. ए श्री सागरानन्द सूरि पण ते समय दरम्यान सुरतमा रहेला हता. तेमणे 'देवचन्द्र लालभाई जैन पुस्तकोद्धार फंड'नी स्थापना करावीने तेनी द्वारा, पोताना संचालन अने संपादन नीचे जैन ग्रन्थोनुं व्यवस्थित रीते मुद्रणकार्य प्रारंभ्यु हतुं. घणु करीने एनो सौथी पहेलो ग्रन्थ हेमचन्द्राचार्यविरचित 'वीतरागस्तोत्र' सटीक प्रकट थयो. मुंबईना निर्णयसागर प्रेसना सुन्दर टाईप अने सुघड छापवाळा, सुपर रॉयल १२ पेसी साइझना, प्रताकार स्वरूपमां, जैन ग्रन्थोने प्रकट करवानी प्रथाना मुख्य प्रवर्तक श्री सागरानन्दसूरि कही शकाय. सर्वसाधारण वाचकोनी दृष्टिये जैन ग्रन्थोनो ए आकार-प्रकार तद्दन प्रतिकूल तेम ज जाहेर पुस्तकालयोमा साचवणीनी दृष्टिये पुस्तकोने खास नुकसानकारक होवा छतां, जैन साधुओने पोताना वाचननी दृष्टिये विशेष अनुकूल लागवाथी ए प्रताकारनी प्रकाशनप्रथा तेमने बहु ज प्रिय थई पडी छे. सागरानन्द सूरिनी ग्रन्थप्रकाशनपद्धति जैन साधुओमां एक आदर्शभूत पद्धति स्थिर थई गई छे अने एना अनुकरणरूपे आज सुधीमां अनेक साधुओ द्वारा एवा सेंकडो ग्रन्थ छपाईने प्रकट थई चुक्याछे. आरीते सागरानन्द सूरिये प्रारंभेली ग्रन्थ प्रकाशननी प्रवृत्तिनु, सौथी प्रथम सुन्दर अनुकरण करवानो विशिष्ट प्रयत्न मुनिवर श्री चतुरविजयजीये प्रारंभ्यो हतो. आ प्रयत्न ते ज' भावनगरनी जैन आत्मानन्द सभा द्वारा प्रकट थती उक्त श्री 'आत्मानन्द जैनग्रन्थ रनमाला'नो आद्य आरंभ. _ 'समवसरणस्तव' नामना एक नानकडा प्रकरण ग्रन्थना मुद्रणथी ए माळानुं मंगल गुम्फन
आरंभायु. सुरतना ज एक साधारण छापखानामां प्राथमिक नमूनारूपे एनुं मुद्रण करावामां आव्यु. 'प्रेस कॉपी'ना आलेखनथी मांडी अफकरेक्शन' आदिनी मुद्रणकामनी बधी प्रक्रिया जे तेमना माटे ते समये प्रायः नवी अने अपरिचित जेवी हती, ते तेमणे तरत ज जाणी लीधी. म्हने बरावर स्मरण डे के मांडमांड एक फार्म जेटला स्वल्प ग्रन्थपरिमाणवाळा ए प्रकरणना, प्रारंभना मात्र ४ पृष्ठ व्यारे प्रेसमांथी कंपोज थईने, प्रथम वारना गेली [फोना रूपमा, तेमना हाथमां आव्या, यारे तेओ अयत प्रमुदित थई गया हता अने ते पुफोना 'करेक्शन' करवामां सहायरूप थवा मादे मूळ कॉपी लईने
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
' ' . धर्माभ्युदय महाकाव्य सामे बेसवा म्हने आज्ञा करी हती. कारण के ए ग्रन्थमाळानो प्रारंभ करवा माटे तेमने थएली प्रेरणाने, म्हें पण म्हारी ते वखतनी अकिंचित्कर जेवी परंतु उल्लास भरेली पुष्टि आपीने, कार्यान्वित करवानी इच्छा व्यक्त करी हती. सुरतना स्थानिक प्रेसर्नु ए मुद्रणकाम बहु ज साधारण कोटिनु लागवाथी पछी मुंबईना निर्णयसागर' प्रेस साथे संबन्ध बांधीने, प्रारंभमां तेमां बीजा तेवा नाना. नाना प्रकरणमन्थो छापवा मोकल्या अने ते दरेक एक-पछी-एक एम क्रमथी ग्रन्थरत्नमालाना रत्नतरीके प्रकट थवा लाग्या. सुरतना निवास दरम्यान आवी रीते ७-८ नानां नानां प्रकरणो छपाईने प्रसिद्धि पाम्या. ते पछी ते मुनिमंडलनो साथी विहार थयो अने पछीनो चातुर्मास तेमणे खेडामां व्यतीत कर्यो. हुं म्हारा एक अन्य साथी मुनिना निमित्तथी वळी पाछोए चातुर्मास, पेला पूर्वोक्त म्होटा टोळासाथै व्यतीत करवा रह्यो. चातुर्मास समाप्त थयां पछी हुं त्यांथी विदाय थई पाछो प्रवर्तकनी महाराजनी चरणसेवामा उपस्थित थयो. खेडाथी विहार करी अमे बधा पाटण पहोंच्या. रस्तामा आवता अनेक स्थानोमां जैनमन्दिरो अने जैनमूर्तियोना लेखो विगेरे लेवानुं काम अमे करता रहेता. ए रीते बारेजा, साणंद, सेरीसा, संखेश्वर, कडी, कंबोई विगेरे स्थानोमां, अनेक मूर्तिलेखोनो अमे सारो संग्रह कर्यो. ए लेखोनी नकल लेती वखते पू० मुनि श्री चतुरविजयजी लेखो वांचे अने हुं तेनी नकल करूं एवो क्रम गोठबवामां आव्यो हतो. तेमणे पाठणना भंडारोना उद्धार कार्य वखते ताडपत्रनां तथा कागळनां सेंकडो य जूनां पुस्तको जोयां, - तपास्यां, अवलोक्यां अने उतराव्यां हता; तेथी प्राचीन लिपि विषेनुं तेमनुं ज्ञान घणुं ज विशाळ, मार्मिक अने चोकस हतुं. तेमनी साथे ए लेखो विगैरे लेबाना कामथी म्हारं पण प्राचीन लिपिविषयक ज्ञान धीमे धीमे वधतुं गयु..ए विहारक्रम दरम्यान लीघेला मन्दिर अने पाषाणनी' मूर्तियोना लेखो तो म्हें 'प्राचीन जैन लेखसंग्रह'नामना पुस्तकना २ जा भागमा प्रकट करी दीधा हता परंतु धातुनी मूर्तियोना लीघेला लेखो, के जेमनी संख्या सेंकडोनी छे, हजी सुधी म्हारी नोटबुकोमा एमने एम लखेला पड्या छ..
वि. सं. १९६९ मां अमे पाटण पहोंच्या अने त्यां स्थिर जेवा थया. तेमना सान्निध्य अने साहाय्यथी म्हने पाटणना भंडारोने ध्यानपूर्वक जोवानो अत्युत्तम प्रसंग मळ्यो. म्हारुं मुख्य लक्ष्य ते वखते, ए पुस्तकोमाथी ऐतिहासिक नोंधो मेळववानुं हतुं अने तेथी म्हारा हाथमा आवता दरेक पुस्तकना अन्ते जे काई प्रशस्ति के पुष्पिका नजरे पडती तेनी नकल हुं करतो रहेतो. तेमणे म्हारा तथा श्री पुण्यविजयजीना विशेष अध्ययनमाटे एक सारा पण्डितनी पण व्यवस्था करी आपी हती, जेथी तेनी पासे अमे बन्ने सतीर्थो व्याकरण विगेरेनो अभ्यास पण करता रहेता हता. हुं जाहेर रीते तेमनो शिष्य न होवा छतां, तेमनो वात्सल्यभाव म्हारा उपर तेटलो ज स्पष्ट देखाई आवतो हतो जेटलो तेमना प्रिय अने प्रमुख शिष्य श्री पुण्यविजयजी उपर देखातो हतो. अज्ञान अने उच्छृखलतावश म्हाराथी तेमनो कोक वखते अविनय पण थई जतो हतो; छतां तेओ म्हने क्षमा करता अने तेनो मनमां कशो रोष न धरावता.
तेमनी मुख्य प्रवृत्ति हवे ते ग्रन्थमाळाना विकासनी अने प्रसिद्धिनी बनी हती. पाटणमा आव्या पछी तेमणे केटलाक म्होटा म्होटा ग्रन्थोनुं संपादन अने मुद्रण कार्य हाथमां लीधुं हतुं. प्रतियोना पाठो मेळववा तथा प्रेसकॉपीयोने सुधारवा माटे हुँ तथा श्री पुण्यविजयजी पण अवार नवार तेमनी साथे वेसता. ए उपर थी म्हने पण कोई नानकडो प्रकरणग्रन्थ, स्वतंत्र रीते संशोधित-संपादित करी पोताना नामथी प्रसिद्ध करवानो मोहमरेलो मनोरथ थयो. तेमणे म्हने ए मादे एक 'अन्नायउंछ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिवर श्री चतुरविजयजी-सरण सुमनांजलि
१५
•
कुलक' नामनुं बसोएक श्लोक परिमाणवालुं प्रकरण आप्युं, जेनी म्हें तेमनी ज षद्धतिये शुद्ध प्रेसकॉपी विगेरे करीने तथा नानकढी संस्कृत प्रस्तावना लखीने तेनुं संपादन कर्यु अने तेमणे ते ग्रन्थमाळाना १७ मा रत्न तरीके मुद्रित करावी प्रकट कर्यु. जिन विजय नांमथी अंकित, मांत्र १० पानानी एक लघुकृतिरूप, ते म्हारुं सौथी प्रथम संपादन कार्य वि. सं. १९६९ मां ते छपाईने प्रकट थ.
पाटणना ए चतुर्मासनी समाप्ति थमां पछी, पाटणनिवासी एक श्रावके केशरियाजी तीर्थनी यात्रार्थे संघ काढ्यो तेमां अमारुं बधानुं गमन थंयुं. बीजा पण अनेक मुनियो ए संघमां यात्रार्थे आव्या हता. केशरियाजीनी यात्रा करी पूज्यपाद प्रवर्तकजी महाराजनो परिवार तो पाछो पाटण आव्यो, परंतु हुं वीजा केटलाक अन्य स्नेही मुनियो साथै म्हेसाणामां चातुर्मास करवा रह्यो. त्यां विचरता विचरता श्री सागरानन्द सूरि तथा तेमना बन्धु पं. श्री मणिविजयजी गणी पण आवी पहोंच्या. ए वन्धुयुगलना विशेष निकट परिचयमां आववानो म्हने त्यां प्रसंग मळ्यो. सागरानन्द सूरिवरे ए समये ज जैन आगमोना उद्धारनी म्होटी योजना विचारी भने 'आगमोदय प्रकाशक समिति'नी स्थापना करीने तेना द्वारा आगम-वाचना अने आगम- प्रकाशननी व्यवस्था हाथमां लीधी. ए योजना प्रमाणे प्रकाशित करवा धारेला आगमोमां सौथी प्रथम 'आचारांगसूत्र' नुं प्रकाशन तेमणे आरंभ्युं, जेनो १ लो फार्म कंपोज धईने त्यां, म्हारी सन्मुख ज, तेमना हाथमां आव्यो." जैन आगमो सर्व कोईने उपयोगी होई तेना वाचकोनुं क्षेत्र विशाळ रद्देवानुं तेथी ते बधाने 'अनुकूल आवे तेवा आकार-प्रकारमा ए छपाववा जोईये - ए बाबतनी केटलीक चर्चा म्हें तेमनी साथै ते वखते करी हती; परंतु सागरजी महाराजनी दृष्टि तो मुख्य जैन साधुओना वाचन पुरती ज मर्यादित इसी तेथी तेमने पोतानी ए प्रताकार प्रथा सिवाय अन्य कोई भिन्न प्रथा प्रिय थाय तेम हतुं नहिं. म्हेसाणाथी सागरजी महाराज विहार करीने भोयणी तीर्थस्थाने गया अने त्यां ( घणुं करीने मेळाना प्रसंगे ) आगमवाचनाना कार्यनुं मांगलिक मुहूर्त कर्यु. हुं पण ए मुहूर्तमां हाजर हतो अने आत्मारामजी महाराजना समुदायना एक प्रतिनिधि व्यक्ति तरीके, ए वाचनाना कार्य अनुमोदन आपवा अर्थे म्हें थोडंक भाषण - पण कयुं हतुं. सागरजी महाराज त्यांथी पछी पाटण चातुर्मास करवा आव्या अने त्यां व्यवस्थित रीते तेमणे साधु-साध्वीना समुदाय आगळ आगमवाचनानो उपक्रम कर्यो. हुं पण पाछो पाटण आव्यो अने म्हारा श्रद्धेय मुनिचरणोनी छाया नीचे म्हारु प्रिय संशोधनकार्य म्हें आगळ चलाव्युं.
महेसाणानां ज चातुर्मास दरम्यान ( सं. १९७०) म्हने सौथी प्रथम प्रज्ञाचक्षु पंडितप्रवर श्री सुखलालजीनो समागम अने परिचय थयो, केटलाक भिन्न-भिन्न गुरुओना - परंतु परस्पर समान स्नेहभाव धरावनार - शिष्योना एक मंडळरूपे अमे म्हेसाणामां एकत्र थई गया हता अने धनी इच्छा कोई-न-कोई विद्याध्ययन करवानी रहेती हती. व्याकरण, साहित्य अने न्याय त्रणे विषयोना एक अच्छा अध्यापक तरीके पंडितजीनी ते वखते पण साधुवर्गमां सारी ख्याति थई चुकेली हती. एटले अमारा मंडळे चातुर्मास दरम्यान एमने अध्यापन करवा माटे बोलाव्या. म्हेसाणानी 'यशोविजय जैन पाठशाळा'मां पंडित श्री भगवानदास हर्खचन्द विगेरे पण ते समये विद्याध्ययन करता-करावता हता. पंडितजी सुखलालजीना आगमनथी त्यांना विद्याभ्यासी वर्गमां एक प्रकार सारं . उत्साही अने व्यासंगी वातावरण उत्पन्न थयुं. ४-६ महिना सुधी ए वातावरण चरायर
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
-- धर्माभ्युदय महाकाव्य चाल्यु. पछी अमे बधा साधुओ, पोतपोंतानां इच्छित एवां जुदा जुदा क्षेत्रोमा जवानी दृष्टिये; छूटा पड्या. हुं त्यांथी विहार (प्रवास) करी, प्रथमः अमदाबाद, गयो अने पछी त्यांथी वीरमंगाम विगेरे स्थानोमांथई, उपर. जणाव्या प्रमाणे भोयणीमा सागरानन्दजी सूरिनी आगमवाचनाना मंगळ मुहूर्तमा उपस्थित रही, पाटण पहोंच्यो हतो. . . . . . . . ..
म्हेसाणाना निवास दरम्यान, मुनि ( हवे आचार्य) श्री ललितविजयजीना लखेला हिन्दी कुमा. सालचरित' नामनी पुस्तकनी प्रस्तावना रूपे 'हेमचन्द्राचार्य अने कुमारपालना जीवननी संक्षिप्त रुपरेखा दोरवतो एक निबन्ध म्हें लख्यो. म्हारी निबन्धलेखन प्रवृत्तिनो.ए सौथी पहेलो प्रयास हतो. पाटण आव्या पछी म्हें 'सरस्वती' नामक हिन्दीनी सर्वश्रेष्ठ मासिक पत्रिका मादे, पाटणना- जैन भंडारोनो परिचायक एक सारो सरखो लेख लखीने मोकल्यो अने तेमां. पूज्य प्रवर्तकजी महाराज द्वारा पाटणना, भंडारो जे रीते प्रकाशमां आव्या तेनी केटलीक हकीकत आलेखीने हिन्दीभाषी जगत्ने तेनी ओळख आपी. 'सरखती' जेवीं हिन्दीभाषानी उत्कृष्ट कोटिनी साहित्यिक पत्रिकामा म्हारा लेखने प्रसिद्धि मळवाथी प्रर्वतकजी महाराज तथा श्री चतुरविजयजी महाराजनो पण म्हारा उपरनो आदरभाव सविशेष वध्यो अने तेमणे म्हने, म्हारा अध्ययन-संशोधनना व्यासंगमां सहायक थाय तेवी, सानुकूळ परिस्थितिमा रहेवा अने बेसवा करवा. आदिनी सविशेष सगवड करी आपी. • म्हेसाणाना चातुर्मास निवास दरम्यान पंडितजी सुखलालजीनो जे प्रथम परिचय थयो । अमारी वच्चे सदाना माटे स्नेहसबन्धना स्वरूपमा परिणम्यो अने अमे एकवीजाना विद्या-व्यासंगनी इंष्टिये, परस्पर वधारे निकट आव्या. पाटणना ए चातुर्मास वखते पंडितजी पण त्या आवीने रहो. प्रवर्तकजी महाराजथी लई श्री चतुरविजयजी, श्री पुण्यविजयजी विगैरे' अमे बंधा' पंडितजीना ज्ञाननो लाम लेता अने तेओ पण पोते मेळवेला ज्ञाननो वधारे विकास करता रहेता. चतुरविजयजी महाराजनुं पोतार्नु ग्रन्थ संपादनकार्य दिन प्रतिदिन 'प्रगति कर्ये जतुं हतुं अने तेमणे यार सुधीमी नाना म्होटा. ३०-४० जेंटला प्रकरण, कंथा चरित्र आदि विषयना अन्थो मुद्रित करीने प्रकट करी दीधा हता.
पाटणनो ए'चातुर्मास समाप्त थया-पछी, वळी एक बीजा गृहस्थे; फरी तेवो ज केशरीयाजीनो संघ कान्यो अने तेमां पण अमारे ते साथे जवानो प्रसंग · आव्यो. आ चखते पंडितजी पण साथे हताः केशरीयाजीनी यात्रा करी त्यांथी पाछा फरता अमारो विहार वडोदरानी दिशामा 'थयों. मार्गों पडता कपडवणज (जे मुनि पुण्यविजयजीनी जन्मभूमि छे') विगैरे स्थाने थई, फरतो. फरता अमें मुनिवर चतुरविजयजीनी जन्मभूमि छाणी मुकामे आव्या. अने त्यांथी - पछी वडोदरे - आवी चातुर्मास करवानी दृष्टिये त्यां स्थिर थया.
वडोदरामां, ते उन्हाळामां आत्मारामजी महाराजनो बधो साधुसमुदाय एकत्र थयो अने एक 'मुनिसम्मेलन' भरवामां आव्यू. समुदायना भिन्न-भिन्न नायको वच्चे, जे केटलाक खास मतभेदो गई गया हता तेनो निकाल करवानो ए 'मुनिसम्मेलन'नो उद्देश हतो. ए.साधुसमुदायमा एक वर्गना मुख्य नायक, प्रवर्तकजी महाराज अने, तेमना पक्षना स्व. श्री इंसविजयजी महाराज तथा श्रीविजयवल्लभसूरि आदि प्रसिद्ध मुनियो हता अने बीजा वर्गना नायक, आचार्यपद्धारक स्व. श्री विजयकमलसूरि अने तेमना वर्तुलना अन्य मुनियो हता. प्रवर्तकजी महाराजनो पक्ष, कीईक उदार. विचार अने. सुधारक मानस धरावनार गणातो हतो त्यारे श्री कमलसूरिजीनो पक्ष, तंदन संकुचित विचार अने
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७
मुनिश्रीचतुरविजयजी स्मरण-सुमनांजलि रूढिप्रिय मानसना वळणवाळो मनातो हतो. खास करीने ते वखते प्रसिद्धिपामेल लालन-शिवजीने संघबहार करवा-करावारूप झगडा अंगे ए मेळो मळ्यो हतो. लगभग एक महिनासुधी ए सम्मेलन चाल्युं हशे. छेवटे केटलाक मतभेदोनो निराकरण करवामां आव्यो अने ते अंगेना सर्व सम्मतिथी केटलाक प्रस्तावो पण करवामां आव्या. ए सम्मेलनमा एक प्रस्ताव आ पंक्तियोना लेखक तरफथी पण रजू करवामां आव्यो हतो (जेनो विपय अत्यारे स्मरणमां नथी) जे सर्वानुमते स्वीकारायो हतो. . ___ सम्मेलननी समाप्ति बाद अन्य - अन्य मुनिमंडळो अन्यान्य स्थानोमा चातुर्मास करवा माटे विदाय थयां. अमारु मंडळ वडोदरामा ज रघु, अने साहित्यिक संशोधन संपादनना-कार्यमां विशेष भावे प्रवृत्त बन्यु.
वडोदरामा अमने साहित्य-संपादनना कार्यमा एक सुयोग्य साक्षर भावकनो विशिष्ट सहकार मळ्यो. ए साक्षर श्रावक ते वर्गवासी श्री चिमनलाल डाह्याभाई दलाल एम्. ए. जेओ वडोदरा राज्य तरफथी प्रकट थती 'गायकवाडसू ओरिएन्टल सीरीझ'ना मूळ संयोजक अने आद्य-प्रधान संपादक हता. तेमणे अमारा सहकारथी अनेक जैन ग्रन्थो पण ए ग्रन्थमालामा प्रकट करवा माटे हाथमां लीधा. तेमनी प्रेरणाथी पू० श्री चतुविजयजीए जैन महाकवि यशःपालरचित 'मोहराजपराजय' नामना नाटकनुं संपादन कार्य हाथमां लीधुं अने म्हें पण सोमप्रभाचार्यकृत प्राकृत भाषाना महान् ग्रन्थ 'कुमारपालप्रतिबोध' नुं संपादन कार्य स्वीकार्यु. भाई श्री दलाल सार्थना अमारा आवा साहित्यिक सहकारना मीठा स्नेह-संबन्ध विषेनां मधुर स्मरणोतुं थोडंक वर्णन, प्रस्तुत ग्रन्थमाळामां हमणा ज प्रसिद्ध थएल 'पउमसिरिचरिउ' ना प्रास्ताविक वक्तव्यमा आप्यु छे तेथी तेनी अहिं पुनरुक्ति नथी करतो.
पाटणना भंडारोनु अवलोकन करती वखते, म्हारुं मुख्य लक्ष्य ऐतिहासिक साहित्यनी सामग्री संग्रहीत करवा तरफ रह्यु, ए म्हें उपर जणाव्युं छे. एज दृष्टिए पछी म्हें वडोदरानो ज्ञानभंडार पण जोयो अने म्हने तेमां पण विविध प्रकारनी इतिहासोपयोगी सामग्री भरी पडेली दृष्टिगोचर थई. ए सामग्रीने व्यवस्थित रीते संपादित करीने प्रकट करवानी म्हारी भावना थई जेनी पुष्टि पू० श्री चतुरविजयजी महाराजे बहु ज उत्साहथी करी. प्रवर्तकजी महाराजनो ऐतिहासिक विषय वरफ़ बहु ज अनुराग हतो अने म्हने पण एमनी ज वात्सल्य भरेली सहानुभूति अने सहायताने लीधे ए साहित्यनी बहुविध सामग्रीवें अवलोकन करवानो सुयोग मळ्यो; तेथी एमना ज शुभ नामथी अंकित एवी 'प्रवर्तक श्रीकान्तिविजयजी जैन ऐतिहासिक ग्रन्थमाला' ए नामनी श्रेणी द्वारा, म्हें ए सामग्री वाळां पुस्तकोने प्रकाशमां मूकवानो उपक्रम आरंभ्यो. विज्ञप्तित्रिवेणि, कृपारसकोश, शर्बुजयतीर्थोद्धारप्रवन्ध, जैनशिलालेखसंग्रह, जैनऐतिहासिकगूर्जरकाव्यसंचय, द्रौपदीखयंवर नाटक, जैनपट्टावलिसंग्रह- इत्यादि पुस्तकोना संपादन- संशोधनहुँ काम म्हें एक साथे हाथमा लीधुं. ए बधां पुस्तकोना प्रकाशन माटे आर्थिक सहायता मेळवबानुं तेम ज छापखाना विगेरेनी साथे /गोठवण आदि करवातुं सघळु, व्यावहारिक काम श्री चतुरविजयजी महाराजे उपाडी लीधुं हतुं. वडोदराना ए ५-७ महिनाना वसवाट दरम्यान 'विज्ञप्तित्रिवेणी' आदि ३-४ पुरतको छपाईने प्रकट
जुओ 'पउमसिरिचरिउ' प्रास्ताविक वक्तव्य, पृष्ठ १० उपरनी टिप्पणी,
घका०३
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदय महाकाव्य थई गयां अने तेमनो जैन तेम ज जैनेतर विद्वानोए सारो सत्कार कयों. ए जोई म्हारो उत्साह ए कार्य करवा तरफ वधारे वधवा लाग्यो. म्हें एवा अनेक ग्रन्थोनां संशोधन-संपादननां मनोरथो करवा मांड्यां. ए प्रकारना प्रोत्साहक वातावरण नीचेनो वडोदरानो अमारो निवास जो वधारे समयसुधी लंबायो होत तो २-३ वर्ष दरम्यान १५-२० प्रन्थो प्रसिद्धिमा मूकी देवानी म्हारी भावना कदाच सहेजे सफळ थई जात. परंतु ते पछीना ग्रीष्मकालना प्रारंभ दरम्यान, मुनिराज (हवे आचार्य) श्रीवल्लभविजयजी महाराजनी आग्रह भरेली विज्ञप्ति अने प्रेरणाथी प्रवर्तकजी महाराजनो मुंबई तरफ विहार करवानो अने आवतुं चोमासु त्यां रहेवानो विचार थयो. प्रवर्तकजी महाराजना अन्तेवासमा रहेनारा अमारामांना घणा खराए मुंबई जोयु न हतुं तेथी अमने पण ए जोवानी इच्छा थई आवी हती. एटले अमे बधा मुंबई तरफ विहार करवा सम्मत थई तैयार थया. यथाक्रमे भरुच, सुरत, नवसारी, वलसाड विगेरे स्थानोमां थता, बेक महिनाना प्रवास पंछी मुंबई पहोंच्या. प्रवर्तकजी महाराज तथा श्रीविजयवल्लभसूरिजी आदिनो बनेलो १७-१८ साधुओनो अमारो ए समुदाय गोडीजीना जैन उपाश्रयमा वर्षावास करवा स्थिर थयो.
म्हारी रुचि अने स्वभाव प्रमाणे म्हने गोडीजीना उपाश्रयतुं अने तेनी आसपासनु अस्वच्छ वातावरण जराय न गम्यु. खास करीने शौचादि जवा माटेनी जे व्यवस्था ए उपाश्रयमा हती तेथी तो हुं अत्यंत त्रासी उठ्यो. २-३ दिवस सुधी तो हुं शौच जन जई शक्यो. मुंबईमां क्याय पण शौच माटेनी स्वच्छ, एकान्त अने खुल्ली जग्या मळवी अशक्य छे, एम म्हने ज्यारे जणायुं त्यारे मुंबई आववानो अने जोवानो म्हारो जे उत्साह थयो हतो ते विषादना रूपमा परिणत थयो. परंतु साथे एक अन्य वृद्ध मुनि हता जे म्हारा प्रत्ये बहु ज ममत्व अने आदरभाव. धरावता हता, तेमणे म्हने वालकेश्वरमा त्रण बत्ती पासे आवेला जैन मन्दिरनो उपाश्रय बतान्यो अने नेपियन सी रोडनी नीचे आवेला दरियाना खुल्ला खडको देखाड्या के ज्या आगळ शौचक्रियाने योग्य एकान्त अने स्वच्छ जग्या सुलभ हती. म्हें म्हारी मुस्केली अने मनोवृत्ति प्रवर्तकजी महाराजने निवेदन करी. तेमणे तरत ज प्रसन्नताथी म्हने वालकेश्वरमा जईने रहेवानी अनुमति आपी. पेला वृद्ध मुनिने पण थोडा समय माटे म्हारी साथे रहेवा मोकल्या. जेटला समय सुधी प्रवर्तकजी महाराज मुंबईमा रह्या (लगभग ६-७ महिना) तेटलो बधो वखत म्हें वालकेश्वरमां ज व्यतीत कर्यो. अवार-नवार तेमने वंदन विगेरे करवा हुं गोडीजी जतो-आवतो अने म्हारा कार्यक्रमथी वाकेफ करतो रहेतो. समुदायमाथी अन्यान्य साधुओ पण वारंवार वालकेश्वरना उपाश्रयमा आवता-जता रहेता अने म्हने पोताना सहवासनो लाभ आप्यां करता.
वडोदराना छेल्ला निवास दरम्यान म्हें जे साहित्यिक आलेखन अने संपादन कार्य करवानी कल्पना करी हती ते, त्यांथी विहार करीने मुंबई आववानो प्रसंग उपस्थित थतां, चुंथाई गई. अने जे ग्रन्थो प्रेसमां चालू हता तेना कार्यमां पण शिथिलता आवी गई. परंतु मुंबईना निवास दरम्यान म्हने बीजा ज प्रकारना वातावरण अने विद्वत्समागममा आववानो अनेरो लाभ मळवा लाग्यो अने तेना लीघे म्हारा जीवन विषेना समग्र दृष्टिकोणमा, धरमूळ परिवर्तन करनारां अकल्पित आन्दोलनो, म्हारं मानसिक धरातळ अनुभववा लाग्यु. जे जैन - विद्वानोना विशिष्ट समागममा आववानो म्हने अहिं प्रसङ्ग मळ्यो तेमां एक तरफ पंडितवर्य श्री नाथूरामजी
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिश्रीचतुरविजयजी स्मरण- सुमनांजलि
१९
प्रेमी, पं० श्री जुगलकिशोरजी मुख्तार, स्व० साक्षर बन्धु श्री मोहनलाल दलीचंद देशाई जेवा जैन साहित्य अने इतिहासना मर्मज्ञ अभ्यासीयो अने अन्वेषको हता; त्यारे वीजी तरफ स्व० श्री वाडीलाल मोतीलाल शाहा तथा स्व० श्री मनसुखलाल रवजीभाई महेता विगेरे जेवा विशिष्ट तत्त्वचिन्तक अने समाजसुधारक क्रान्तिप्रिय पुरुषो हता. बालकेश्वरना उपाश्रयमां अवार-नवार ए विद्वान् बन्धु बहु जस्नेह अने आदरभावथी म्हारी पासे आवता अने परस्पर अनेक प्रकारनी साहित्यिक अने सामाजिक तत्त्वविचारणा करता. एमांथी म्हने विचारनी घणी नवी दृष्टिओ प्राप्त थवा लागी अने जीवनना चाल्या आवता प्रवाहमां अनेक प्रकारनां वमळ उत्पन्न थवा लाग्यां. म्हने एम लगवा मांड्यं के हुं जे स्थिति अने संयोगोमां जीवन व्यतीत करी रह्यो छु ते म्हारी चित्तवृत्तिने बरावर बन्ध बेसतुं लागतुं नथी. प्रामाणिक साधुजीवनने आवश्यक एवी विरक्त मनोदशा म्हारी हती नहिं. वळी तेमां एवा समूहमां रहेबाना प्रसंगो मळता गया, तेथी जे कांई थोडी घणी अन्धश्रद्धाना बळे, मनने पराणे विरक्ति तरफ दोरव्यां करतो हतो, ते श्रद्धा पण नष्ट थवा लागी. जे साधुसमुदायना म्होटा टोळा साथै म्हारे मुंबईमां आववानुं थयुं तेमां, पू. प्रवर्तकजी महाराजना अमारा नानकडा समुदाय सिवाय, अन्य ज मंडळनुं वधारे वर्चस् अने कारभारु हतुं. ए मंडळमां घणा खरा ते ज मुनिमहाशयो हता जेमना सहवासमा रहेवानो म्हने सौथी प्रथम प्रसंग, उपर जणाव्या सुजन वडोदराना ( संवत् १९६७) चातुर्मासमां मळ्यो हतो. वडोदराना ते निवास वखते तो म्हारी मानसिक भूमिका बहु ज अविकसित अने जीवन विषेनी कल्पना अस्फुटित दशामां हती. वीजी रीते पण हुं कोई पण प्रकारना कार्यसाधक सामर्थ्य वगरनो हतो. ते वखते पहेला धोरणना के बहु तो पछी बीजा-त्रीजा धोरणना निशाळीया जेवी ज्ञानशक्ति के आत्मशक्तिना भान जेटली, म्हारी आन्तर बाह्य परिस्थिति हती. परंतु मुंबईना आ निवास समय दरम्यान, हुं वीजा केटलांक धोरणो पसार करीने ते करतां कांईक वधारे ऊंची स्थितिए पहोंच्यो हतो. एटले म्हने हवे वडोदराना ते प्रथम चातुर्मासना जेवा वातावरणनी कशी उद्वेजक असर थाय तेम न हतुं उलढुं एमांनी घणी खरी व्यक्तिओ तो हवे म्हारा आश्रय अने साहाय्यनी अपेक्षा राखनारी थई गई हती. पण मुंबईना निवास दरम्यान म्हने अमुक साधुओना जीवननी केटलीक विशिष्ट अने सर्वथा अकल्पित घटनाओनो अभिनव अनुभव थयो अने तेथी अत्यार सुधी चाली आवती म्हारी एकंदर विचारसरणीमां, तद्दन नवीन ज प्रकारना विकल्पो उत्पन्न थवा लाग्या. एकंदर साधुजीवननुं विचार वर्तुळ, म्हारा मानसिक चंक्रमणने बहु ज संकीर्णं देखावा मांड्यं अने एथी साधुओना टोळामां रहेवानुं ज म्हने खटकवा लाग्यं. म्हारी मानसिक वृत्ति, जे कोई जातनी नूतन दिशा तरफ जत्रानुं वळण धारण करवा लागी हती, तेनो सुमेळ म्हें स्वीकारेल आचार अने सहवास साथै बरावर थतो होय एम म्हने न लागवा मांड्यं. प्रवर्तकजी महाराज तथा श्री चतुरविजयजी महाराज, जेमनी म्हारा उपर सद्भाव भरेली कृपा हती, तेओ पण वास्तविक रीते तो संप्रदायगत जीवनना ज श्रद्धाळु आत्मा हता. तेमनी साथै रहीने साधु संप्रदायी विलक्षण के विसंगत एवो कोई पण प्रकारनो व्यवहार आचरवानी जो हुं छूट लेवा इच्छुतो तेथी तेमना मनने पण क्लेश थाय ए स्वाभाविक ज हतुं; अने तेमनी लागणीने प्रत्यक्षरूपे कोई पण रीते न दुभववी एवी म्हारी चोक्खी भावना थएली हती.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
. धर्माभ्युदय महाकाव्य .. ___ ए रीते वालकेश्वरना ए चातुर्मास दरम्यान, म्हारु सतत संघर्षात्मक मनोमन्थन चालु रह्य. ए वधुं तो विस्तृत रूपे आलेखवानो अहिं प्रसंग नथी. अहिं तो फक्त पू० प्रवर्तकजी महाराज अने श्री चतुरविजयजी महाराज साथेनां पुनीत स्मरणोनी दृष्टिए ज एनी ट्रॅकी नोंघ लेवामां आवी छे..
घणुं करीने ए चातुर्मासना छेल्ला समयमां, पूनाना 'भांडारकर ओरिएन्टल रीसर्च इन्स्टीट्यूट'ना संस्थापक्रोमांनी मुख्य व्यक्तिओ-डॉ० गुणे, डॉ. वेल्वलकर अने डॉ. सरदेशाइनुं बनेल एक डेप्युटेशन, मुंबईना जैन समाजने, ए नवीन स्थापित थता भारतीय साहित्यना संशोधन मन्दिरने काईक आर्थिक सहायता अपाववानी विनंति करवा अर्थे आव्यु. मुंबई सरकारनी मालिकीनो, प्राचीन हस्तलिखित ग्रंथोना संग्रहनो जे महान ज्ञानभंडार, पूनानी डेक्कन कॉलेजमा राखवामां आवेलो हतो तेने, सरकारे ए इन्स्टीट्यूटना अधिकारमा अने स्थानमा राखवा देवानो स्वीकार कयों हतो. ए ग्रन्थसंग्रहमां, जैन ग्रन्थोनो पण घणो सारो संग्रह थएलो होवाथी, जैनोने पण एमां सहकार आपको योग्य छे अने तेम थवाथी ए द्वारा जैन साहित्यना प्रकाशनने पण विशिष्ट लाम मळे तेम छे-एवी दृष्टि लईने ए प्रतिनिधि मंडळ, गोडीजीना जैन उपाश्रयमा प्रवर्तकजी महाराज पासे आव्यु हतुं, अने वीजे दिवसे व्याख्यान वखते ए भाईयोए उपस्थित श्रोताओ आगळ पोतानी इन्टीट्यूट विपेनी वधी कल्पना अने योजना रजु करी हती. हुं पण ए सभा प्रसंगे हाजर हतो. प्रवर्तकजी महाराजे तथा वीजा भाइओए ए प्रसंगे केटलुक प्रासंगिक विवेचन करीने जैन समाजे ए इन्स्टीट्यूटने यथाशक्य आर्थिक सहायता विगेरे आपवी जोईए एम जणाव्यु हतु.
जैन साहित्य अने जैन इतिहासर्नु नवीन पद्धतिए संशोधन-प्रकाशन आदिना कार्यमा म्हने विशेष रस छे, तेथी म्हारा स्व० सहृदय साक्षरमित्र श्रीमोहनलाल द० देशाई डॉ० गुणेने खास. मळवा माटे म्हारी पासे वालकेश्वर लईने आव्या. हुं इंग्रेजी तो ते वखते विशेष समजी शकतो न हतो तेथी डॉ. गुणे मांगी-तूटी हिन्दीमा वोलवा लाग्या. परंतु म्हने मराठी भाषा ठीक ठीक समजाय छे अने वोलतां पण साधारण आवडे छे, ए जाणीने तेओ वधारे प्रसन्न 'थया अने अमे वेक कलाक सुधी वेसीने जैन साहित्यविपेनी अनेक प्रकारनी चर्चा करी. म्हें तेमनी पासेथी पूना तेम ज तेमना नूतन स्थापित इन्स्टीट्यूट विपेनी बधी भावना विस्तारथी समजवानो प्रयत्न कों. डॉ. गुणेना पांडित्य अने उत्साहथी हुँ तेमना व्यक्तित्व तरफ आकर्षायो अने म्हारी जिज्ञासा अने कार्यप्रवृत्तिथी ते म्हारी तरफ आकर्षाया. म्हने तेमणे प्रत्यक्ष पूना आववानो आग्रह कों अने पूनामां रहीने हुँ जैनसाहित्यना संशोधन-प्रकाशन अंगे विशिष्ट कार्य करवानी साधन-सामग्री प्राप्त करी शकीश एवी तेमणे म्हने केटलीक कल्पना आपी. फर्ग्युसन कॉलेजमा उच्च प्रकारना अध्ययन माटे एक सेमिनारनी स्थापना करवामां आवेली छे अने तेमां एक-वे जैन स्कॉलरो पण जैन साहित्य अने तत्त्वज्ञाननो खास अभ्यास करी रह्या छे-ए विगेरे हकीकत पण तेमणे म्हने जणावी.
डॉ. गुणेना मेळापथी म्हारं मन पूनानी यात्रा करवा उत्सुक थयु. पूना ते वखते भारतनुं एक मुख्य प्रगतिशील शहेर मनातुं हतुं. राजकीय, सामाजिक तेम ज शैक्षणिक प्रवृत्तियोन ते म्होटुं केन्द्रस्थान हतुं. एटले पूना जवानी अने जोवानी म्हने खास उत्कंठा, थई रही. त्यां
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. मुनिश्रीचतुरविजयजी सरण-सुमनांजलि जवाथी म्हने काई-काई नर्बु जाणवानु-विचारवान मळशे अने मनमा थला रहेता विचारमन्थनने कोई चोकस प्रकारतुं स्वरूप प्राप्त थई शकशे, एवी आशाथी म्हें पूना जवानो संकल्प कर्यो.
घणुं करीने पोष वदमा के पछी माघ सुदमा प्रवर्तकजी महाराजे मुंबईथी विहार करी सुरत तरफ जवानो विचार कर्यो. परंतु घाटकोपर जोयु न हतुं तेथी मुंबईथी रवाना थई दादर, कुर्लाने रस्ते घाटकोपर गया. हुं पण तेमनी साथे ज हतो. म्हें तेमने तथा श्री चतुरविजयजी महाराजने म्हारो विचार पूना जोवा जवानो छे ए विषे खुल्ला मनथी वात करी. तेमणे म्हारो विचार सहानुभूतिपूर्वक सांभळ्यो. पूना अनेक दृष्टिए दर्शनीय स्थान छे, ए तो प्रवर्तकजी महाराज पण सारी रीते जाणता हता अने योग्य अवसर होत तो पोते पण पूना जवानुं पसन्द करत, एवी तेमनी इच्छा रहेती. एटले तेमणे म्हारा जवा माटे तो कशोय विरोध न कर्यो परंतु पोतानी पासे एवो कोई बीजो साधुः नथी के जेने म्हारी साथे तेओ मोकली शके; अने एम एकाकी तरीके म्हारं जq ए व्यक्तिनी घटिए तेमज समाजनी दृष्टिए बहु उचित न देखाय; तेथी तेमना मनने, म्हने मुक्तमने रजा आपवामां संकोच पण जरूर थयो हतो. पेला वीजा समुदायमांथी एक अन्य वृद्ध साधु म्हारी साथे आववा बहु उत्सुकं हता, परंतु तेमनो स्वभाव वधारे उग्र अने तोरी हतो तेथी तेमने साथे राखवानी म्हारी इच्छा न थई. एक-वे दिवसनी विचारणा पछी अने चर्चा पछी प्रवर्तकजी महाराजे म्हने प्रसन्नता पूर्वक जवानी रजा आपी अने घाटकोपरना अमुक गृहस्थोने म्हने पूना सुधी पहोंचाडी देवानी योग्य भळामणो करी. तेओ पोताना अन्य शिष्यपरिवारसाथै घाटकोपरथी विहार करी अन्धेरी तरफ विदाय थया. हुं थोडा दिवस वधु घाटकोपर रोकायो.
ए रीते साधु तरीके एकाकी रहेवानो म्हने जीवनमा पहेलवहेलो प्रसंग प्राप्त थयो. थोडाक दिवस तो मनमा अनेक प्रकारना संकल्प-विकल्पो थयां का. एकाकी रहे, सारं के नहिं एनी विचारणामां मन मुंझातुं रखु. छेवटे पूना गया पछी भविष्यनो विशेष विचार करवानो मने निर्धार कों अने हुं घाटकोपरथी पूनाना मार्गे रवाना थयो. घाटकोपरना गृहस्थोए रस्तामा साथी तरीके एक नोकर जेवा माणसने मोकली आप्यो. ठाणा, पनवेल, लोणावला थई, रस्तामा कार्लानी गुफाओ जोई, ८-१० दिवसे पूना पहोंच्यो. त्यां तेना आगला ज वर्षे स्थापित थएल 'भारत जैन विद्यालय नॉमना बॉर्डिंग हाउस के-जे फर्ग्युसन कॉलेज रोड उपर आवेल रहाते करना बंगलामां खोलवामां आवेल हतुं-तेमा मुकाम कों. वॉर्डिंगना एक कार्यवाहक भाई जे म्हने मुंबईमां ज परिचित थया हता तेमणे म्हारी त्यां रहेवा करवानी थोडीक व्यवस्था करी आपी.
पूनामां रहीने, भांडारकर इन्स्टीट्यूटने सहायतादि करवानी विविध प्रवृत्तिओमां, भारत जैन विद्यालयने विकसाववानी विविध योजनाओमा, तेम ज जैनसाहित्य संशोधक समाज'नी स्थापना करीने ते द्वारा संशोधनात्मक उच्च प्रतिनुं त्रैमासिक अने तेवु अन्य साहित्य प्रकट करवानी बहुमुखी दिशाओमां, जे जे प्रयासो थया तेनी विगतमां उतरवानो अहिं अवसर नथी; फक्त एटलं ज ए विपे प्रासंगिक कहेवार्नु उचित छे के ए बधी प्रवृत्तिथी हुँ पू० प्रवर्तकजी महाराज तथा श्री चतुरविजयजीने यथावसर परिचित राखतो हतो अने तेओ पण पत्रद्वारा ए वधु जाणी-सांभळीने सदा पोतानो प्रसन्नभाव प्रकट करता रहेता हताः तेम ज म्हने अपेक्षित पुस्तको विगैरे मोकलता रहीने यथायोग्यं सहायता आपता रहेता हता.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदय महाकाव्य .. तेना वीजे वर्षे आखा देशमा भयंकर इन्फ्ल्यु एन्जानी बीमारीनो महा प्रकोप थयो अने तेना लीधे पूनाना ए बॉडिंग हाउसमा रहेता बधा विद्यार्थियो पण पोतपोताना स्थाने चाल्या गया अने बॉर्डिंग हाउस बन्ध जेवू थयु. हुं म्हारा आहारादिनी सुलभतानी दृष्टिए पूना शहेरनी जैनधर्म शाळामा जईने रह्यो, परंतु थोडाक दिवस पछी हुं पण ए बिमारीमा सपडायो. एकाकी ज हतो. साधे कोई परिचारक के परिचित जन जेवो न हतो. गाममां जैनो घणा हता परंतु तेमने कोईने म्हारी कशी विशेष खबर न हती. तेथी कोई डॉक्टर के वैद्यनी कशी सहायता न मळी. बराबर १०-११ दिवस सखत ताव रह्यो. उठवा-बेसवानी शक्तिना अभावे म्हें अन्न लेवानुं तो सर्वथा बन्ध ज कर्यु हतुं; परंतु धर्मशाळानो एक मराठो नोकर, क्यांकथी म्हारा माटे चहाना एक-बे प्याला सवार सांझ लावीने आपी देतो हतो, तेथी म्हारा प्राण टकी रह्या हता. धीमे धीमे ताव तो उतर्यो परंतु औषधादि उपचार अने पोषणात्मक आहारना अभावे शरीर तद्दन शुष्क थई, मस्तिष्क पण शुष्क थई गयु; अने हुं जाणे म्हारा मन अने शरीर तंत्र उपरनो काबू गुमावी बेठो होउं तेवी स्थितिमा मूकाई गयो. पछीथी मुंबई-घाटकोपरना बेक परिचित स्नेही जनोने तेनी खबर पडी. पंडितजी सुखलालजी, जे ते वखते आगरामा हता तेमने पण खबर पडी. एटले एक-बे स्नेही जनो परिचर्या माटे आवी पहोंच्या. प्रवर्तकजी महाराजने समाचार मळता ते पण बहु चिंतित थया अने तेमणे पण पोताना परिचित श्रावक जनोने म्हारी योग्य परिचर्या थाय तेवी खास सूचनाओ मोकलावी. पूनामा योग्य परिचर्या थाय तेवु न जणायाथी घाटकोपरवाळा सेठ परमानंद रतनजीए पोताना उत्साह अने सेकभावने वश थई, म्हने गाडीमा बेसाडी पूनाथी घाटकोपर पोताना मकाने लई आव्या. केटलाक सारा डॉक्टरो अने वैद्योने बतावी म्हारो योग्य औषधोपचार करवामां आव्यो अने ए रीते वेक महिनामा हुँ काईक स्वस्थचित्त थयो. पछी म्हारी इच्छाने. अनुसरी म्हने फरी पाछो पूना पहोंचाडी देवामां आव्यो. हुं त्यां पाछो म्हारा पूर्वनियोजित कामे वळग्यो.
पूनाना प्रगतिपरायण वातावरणे म्हारा मन उपर अनेक प्रकारनी असरो निपजाववा मांडी. जे स्थितिमा हुं हतो ते स्थिति तो म्हने संतोषजनक न्होती ज लागती. समाजसेवा, साहित्यसेवा अने देशसेवाना अनेक नवा नवा तरंगो अने विकल्पो मनमा उत्पन्न थयां करता हता. पूनामां ,रहेता रहेता म्हने वीजा घणा विद्वानो, देशनेताओ अने समाजसेवकोना परिचयनो लाभ मळतो गयो. जैन समाजना पण केटलाक खास आगेवान धनिको तेम ज विचारशील सज्जनोनो परिचय वधती रह्यो. जैन समाजनी सौथी वधारे क्रांतिकारी व्यक्ति स्व० सेठीजी अर्जुनलालजीनो पण म्हने त्यां घनिष्ठ समागम थयो अने तेमनी साथे धार्मिक, सामाजिक अने राजनैतिक विचारोनो खूब ज विनिमय थतो रह्यो. जैन समाजनी व्यापक जडता अने देशकाल-पराङ्मुख प्रवृत्ति जोई जोईने मन खिन्न थयां करतुं हतुं. शुं करवाथी जैन समाजनी प्रगति थाय अने जैन धर्म वधारे लोकोपकारक बने तेनी नाना प्रकारनी कल्पनाओ आव्यां करती हती. म्हारी आन्तरिक चित्तवृत्ति विरक्तिने चाहती हती के अन्यान्य प्रकारनी कोई आसक्तिओने इच्छती हती-एनी पण म्हने विविध तर्कणाओ थयां करती हती. यौवनसुलभ केटलाक मनोविकारो पण अन्तरना पडदा पाछळ क्यारेक' क्यारेक डोकियुं करी जता हता. परिणामे म्हारं मन कोईक नूतन मार्गे प्रयाण करवा, नूतन क्षेत्रमा प्रवेशीने कार्य करवा अने नूतन प्रकारना जीवननो अनुभव लेवा माटे वधारे ने वधारे उत्सुकः अवा लाग्यु. धीजी तरफथी जैन साहित्य, जैन इतिहास अने जैन तत्त्वज्ञाननां अध्ययन-अवलोकन
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३
मुनिश्रीचतुरविजयजी स्मरण-सुमनांजलि मनन-चिन्तन आदिनी जे काई नवी दृष्टि प्राप्त थई हती अने तेना लीघे ए विषयो तरफ पण मन खूव आकृष्ट थतुं हतुं. तेथी जैनवाङ्मयनी विशेष प्रसिद्धिनी कोई प्रवृत्ति हाथमा लई तेने ज जीवनर्नु प्रधान कार्यक्षेत्र बनाववानी पण भावना तेटली ज वलवती थयां करती हती. - पूनामां जतां साथे ज म्हने एक विशिष्ट प्रतिभाशाली अने विचारशील युवक जैन वन्धुना समागमनो लाभ मळ्यो जेमणे तरतमा ज पूनानी फर्ग्युसन कॉलेजमा रहीने जैन तत्त्वज्ञाननो मुख्य विषय लईने वी. ए. नो अभ्यास पूरो कर्यो हतो, अने त्यांनी ज फिलोसॉफिकल सेमिनारनी स्कॉलशिप मळवाथी जैन तत्त्वज्ञाननो विशेष अभ्यास करवानी दृष्टिए त्यां फेलो थईने रह्या हता. ए युवक बन्धु ते म्हारा एक प्रिय शिष्य अने प्रियतर मित्र जेवा भाई श्री रसिकलाल छोटालाल परीख-जेओ असारे अमदाबादनी सुप्रसिद्ध गुजरात विद्यासभा' (जूनी 'गुजरात वाक्युलर सोसायटी') ना उच्चतर अध्ययन अने संशोधन विद्याविभागना मुख्य अधिष्ठाता (डायरेक्टर) छे. भाई श्री रसिकलाल गुजरातना समर्थ चिन्तकोमांना एक विशिष्ट चिन्तक छ, एमना चिन्तनशील स्वभावे अने प्रगतिवादी विचारे, म्हारा मन उपर अने जीवन उपर केटलीक विशिष्ट असरो करी छे. पूनानुं कार्यक्षेत्र छोडीने 'गुजरात विद्यापीठ'नी सेवामां जोडावा माटे म्हें जे निर्णय कर्यो तेमां अनेक अंशे प्रेरकरूप थनार म्हारा ए सुहृद् वन्धुजन छे. पूनामां गया पछी म्हें म्हारा ए प्रतिभाशाली युवक मित्रने साहित्यिक कार्यमा सहकारी बनाव्या. भांडारकर रीसर्च इन्स्टीट्यूटना जैन ग्रन्थोनुं विस्तृत सूचिपत्र बनाववामा, 'जैन साहित्य संशोधक'नु संपादन करवामां, तेम ज वीजा तेवा संशोधनात्मक निबन्धो विगेरे लखवामां, म्हने तेमनो घणो उपयोगी सहकार मळवा लाग्यो. ए वखते अमे पूनाना ए भांडारकर इन्स्टीट्यट जेवीज कोई संस्था गुजरातमां स्थपावी जोइए अने महाराष्ट्रनी माफक गुजरातमां पण ऐतिहासिक अन्वेषण-संशोधन आदिनुं कार्य थर्बु जोईए; तेम ज महाराष्ट्रीय विद्वानो अने समाजसेवको नेवा गुजरातमां पण विद्वानो अने सेवको तैयार थवा जोईए - इत्यादि प्रकारना अनेक मनोरथो कर्यां करता. केटलांक कौटुंबिक कारणोने लईने पछी भाई श्री रसिकलालने अमदाबाद जवान थयुं अने त्यां साक्षरवर्य श्री रामनारायण वि० पाठक विगैरे मित्रोनी साथे जोडाई एक शिक्षण कार्य करनारी संस्थानी स्थापना द्वारा तेमा जोडाया.
पूनामां आ रीते म्हारं कार्य चालू ज हां, ते दरम्यान म्हने लोकमान्य तिलकना परिचयमा आववानो अनेरो लाभ मळ्यो. ते साथे महिलाविश्वविद्यालयना संस्थापक महर्षितुल्य प्रो. कर्वेना समागमनो पण प्रसंग मळ्यो. सर्वटस् ऑफ इन्डिया सोसायटीना एक वार्षिकोत्सव प्रसंगे महात्माजी पूनामां आव्या त्यारे तेमने पण प्रत्यक्ष मळवानो योग बन्यो अने तेमनी साथे म्हारा पोताना जीवनलक्ष्य विषे केटलीक सामान्य चर्चा करवानो पण अनपेक्षित अवसर मळ्यो. महात्माजीए - अमदावादमा स्थापेला सलाग्रह-आश्रम विषे केटलीक विगतो जाणवा-सांभळवामां आवी हती, तेथी कोक कोक वखते ए सत्याग्रह-आश्रममा जईने महात्माजीनी प्रेरणा नीचे ज, कोई सेवाकार्यमां जोडाई जवानो तरंग पण मनमा आवी जतो हतो. ए दृष्टिए म्हें केटलाक मित्रो साथे विचारविनिमय करवाना उद्देशथी पत्रव्यवहार पण चालू को हतो.
ए रीते मनमा अनेक प्रकारना विचारोनी सतत भरती-ओट थयां करती हती, ते वखते ज, १.९२० ना ऑगष्टनी १ ली तारीखे महात्माजीए भारतने स्वतंत्र करवाना हेतुथी ब्रिटीश सरकार
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
· : धर्माभ्युदय महाकाव्ये
. साथे असहकारात्मक अभिनव संग्रामनी उग्र उद्घोषणा करी. तेंना लीधे देशव्यापी अद्भुत आन्दोलन शुरु थयु. असहकारना बहुमुखी कार्यक्रममा सरकारी शिक्षण संस्थाओनो बहिष्कार करवानो पण निर्णय करवामां आव्यो हतो अने तेना प्रतियोगमा राष्ट्रीय शिक्षण संस्थाओ स्थापित करवानो निश्चय थयो हतो. एवा विशिष्ट प्रकार वाळी राष्ट्रीय शिक्षण संस्था तरीके सौथी प्रथम महात्माजीनी ज सीधी दोरवणी नीचे, अमदाबादमा 'गुजरात विद्यापीठ' स्थापित करवानी योजना थई अने तेमा प्रथम संस्थापक-सेवको तरीके जोडावानो जे जे उत्साही बन्धुओए विचार कर्यो हतो तेमां भाई श्री रसिकलाल पण एक प्रमुख व्यक्ति हता. तेमणे म्हने पत्र द्वारा पोतानो विचार जणाव्यो अने साथे ए पण जणाव्यु के म्हारे पण एमां जोडाईने हवे देशसेवानी नूतन दीक्षा लेवी जोईए- इत्यादि. भाई रसिकलाल म्हारा विचारोथी सुपरिचित हता अने म्हारी चित्तवृत्तिनुं पण तेमने केटलुक दर्शन थएवं हतुं; तेथी तेमणे, म्हारा जीवन माटे ए एक उत्तम अने पवित्रतम कार्यक्षेत्र छ एम जणावी म्हने एमां सम्मीलित थवानी विशिष्ट प्रेरणा करी. गुजरात विद्यापीठ द्वारा गुजरातमा एक प्रतिष्ठित ऐतिहासिक संशोधन मन्दिरनी पण स्थापना थई शकशे अने ते रीते पूनामां बेसीने जे मनोरथो करवामां आवता हता तेनी पण काईक सिद्धि साधी शकाशे. विगैरे विगैरे. ... स्थापित थनार गुजरात विद्यापीठनी सेवामा हुँ काईक योग्य उपयोगी थई शकीश एवी वात महात्माजी पासे पण मूकवामां आवी. महात्माजीए ते वातने सहर्ष वधावी लीधी अने म्हने अमदाबाद आववा माटे आमंत्रण मोकलवामां आव्यु. हुं ए माटे गंभीर भावे विचार करवा लाग्यो. कोई पण प्रकारनो निश्चय करुं ते पहेला एकवार म्हारे अमदाबाद जईने बधी परिस्थितिनुं प्रत्यक्ष अवलोकन करी लेवानी अने पोताने योग्य ए कार्यक्षेत्र छे के नहिं, ते समग्र रीते समंजी-विचारी लेवानी तक लेवी जोईए - एवी दृष्टिथी म्हें एक वार अमदाबाद जवानो निर्णय कर्यो.
एवामां ज महात्माजी कार्य प्रसंगे मुंबई आव्या अने म्हने तेमणे मुंबईमा मळी जवा माटे खास. माणस मोकली सन्देशो कहेवडाव्यो. आश्विनसुदी १२ नो ए दिवस हतो. ते ज रात्रे अनेक संकल्पन विकल्पोनी मथामण साथे हुँ पूनाथी गाडीमा बेसीने मुंबई आव्यो अने गामदेवीना रेवाशंकर जगजीवनदास महेताना मकानमां महात्माजी उताँ हता त्यां तेमने मळ्यो. बधी वातचीत-बई. तेमणे म्हने ते ज सांजे, पोतानी साथे ज, अमदाबाद आववानी आज्ञा करी. हुं साथे थयो. बीजी सवारे अमे आणन्द उताँ अने त्यांथी पछी आश्विन पूर्णिमानो डाकोरनो मेळो भरायो हतो तेमां गया. आसो वद १ ना दिवसे अग्यारेक वाग्याना सुमारे अमदाबाद-सत्याग्रह आश्रममा पहोंच्या. महात्माजीए पोताना ज वेसवाना रूममा म्हने उतारो आप्यो. ४-५ दिवस हुं त्यां रह्यो अने भावी 'गुजरात विद्यापीठ'नी बधी रूपरेखानो परिचय मेळव्यो. भाई श्री रसिकलाल विगेरे साथे चर्चा करीने निर्णय उपर आव्यो अने पछी पाछो पूना आवी त्यांनु केटलुक कार्य आटोपी आगामी कार्तिक सुदी ५ ना दिवसे गुजरात विद्यापीठनी जे विधिपूर्वक स्थापना थवानी हती तेमा उपस्थित थवानो निश्चय कर्यो.
___ म्हें ए रीते नवीन जीवनमार्ग लेवानो जे निर्णय कर्यों तेनी जाण तरत ज प्रवर्तकजी महाराजने पण करी दीधी हती अने भावभरेली क्षमा याचना पूर्वक म्हें तेमना वात्सल्य भरेला आशीर्वादनी..
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
' मुनिवर श्री चतुरविजयजी-स्मरण सुमनांजलि :पण याचना करी हती. तेमनो टूको उत्तर आव्यो के 'तमे सर्ववाते सुज्ञ छो. जे कोई निर्णय कों हशे ते पोताना आत्माना हिताहितने लक्ष्यमा राखीने ज कों हशे.' विगेरे. • म्हें म्हारा ए निर्णयने 'जैन'विगेरे पत्रो द्वारा जैन समाज आगळ पण जाहेर कयों अने संकल्प प्रमाणे कार्तिक सुदी पंचमीए (जैन समाजमां सुप्रसिद्ध ज्ञानपंचमीना दिवसे ) थनारा 'गुजरात विद्यापीठ'नी स्थापनाना शुभमुहूर्त प्रसंगे हाजर थयो. ए दिवसे म्हें म्हारा गुरुपदने सूचवता एवा देखावा जैन साधुवेषनो परित्याग करी सामान्य जनसेवकनो नूतन वेप धारण कर्यो. ए वेप परित्याग करवाना विषयमा महात्माजीनी पण खास प्रेरणापूर्ण विशिष्ट सम्मति मळी हती. प्रारंभमां तो म्हने केटलीक अकळामण थती रही परंतु धीरे धीरे मननुं वळण बदलातुं गयुं अने हुं अन्तरथी तेम ज' वहारथी नवा वेशने अनुरूप थई गयो. __ आ रीते जीवन नाटकनुं हवे नवु ज दृश्य शुरू थयु. म्हारुं ए जातवें वेपपरिवर्तन अने जीवनपरिवर्तन स्वाभाविक रीते ज जैन समाजना केटलाक विभागमा टीकार्नु पात्र बन्यु. केटलाक बन्धुओए म्हें जे कर्यु छे ते ठीक ज कयुं छे एवो अनुकूळ मत वताव्यो, तो केटलाके हुं संयमथी भ्रष्ट थई पतित थयो हु विगेरे- एवो प्रतिकूळ अभिप्राय प्रकट कर्यो. रूढीप्रिय अने स्थितिशील वर्गनी दृष्टिए तो हु संयमथी अने जीवनथी भ्रष्ट ज थएलो देखाणो; अने तेथी तेमणे म्हारा कृत्यने स्वच्छन्दतानुं पोषक गणावी ठीक ठीक वखोडी काढ्यं. आ वधी घटनाथी प्रवर्तकजी महाराजना मन उपर शी असर थई हशे अने तेमनो पण म्हारा विषे केवो भाव थयो हशे तेनी कशी विशेष खबर तरत न पडी अने तेथी हुँ पण म्हारा मनमा केटलोक संकोचभाव सेवतो, केटलाक समय सुधी, तेमने पत्रादि विगैरे लखी शक्यो नहिं.
गुजरात विद्यापीठमा जोडाईने म्हें धीमे धीमे म्हारुं काम चालु कयु. महात्माजीनी खास इच्छा अने प्रेरणाथी म्हारा नियामकपणा नीचे 'गुजरात पुरातत्त्वमन्दिर'नी स्थापना करवामां आवी. भाई ' श्री रसिकलाल परीख तेना मुख्य मंत्री तरीके नियुक्त थया. पूनाना भांडारकर रीसर्च इन्स्टीट्यूट । जेवी संस्था गुजरातमा स्थापन थएली जोवानी कल्पनाना जे स्वप्नो, अमे वे.वर्ष पहेला ज, पूनामां । सेवता हता, ते अकल्पित रीते ए पुरातत्त्वमन्दिरना रूपमा सिद्ध थएलां जोई मनमा आनन्द । अने उल्हासना तरंग उछळवा लाग्या. समय जतां पुरातत्त्वमन्दिरतुं कार्यक्षेत्र समृद्ध अने । सुप्रतिष्ठित थतुं गयु. अध्ययन, अध्यापन, संशोधन, संपादन अने प्रकाशन आदि विविध प्रकारर्नु के कार्य ए मन्दिर द्वारा थवा लाग्युं अने गुजरात तेम ज गुजरात बहार तेनी सारी ख्याति थवा | लागी. पं० श्रीसुखलालजी, पं० श्री वेचरदासजी तथा प्रसिद्ध बौद्धसाहित्यवेत्ता ख० अध्यापक । श्री धर्मानन्दजी कोसंवी जेवा लब्धप्रतिष्ठ विद्वानो ए मन्दिरना सेवको तरीके म्हारी साथे जोडाया. १ म्हने परोक्ष रीते जाणवा मळ्यु के आ बधी प्रवृत्ति जाणी- सांभळीने प्रवर्तकजी महाराजर्नु । मन प्रसन्न ज थयुं हतुं अने म्हारा प्रत्ये तेमनो तेचो ज सद्भाव रहेलो हतो. पछी काईक प्रसंग • लईने हुं तेमने साक्षात् वंदन करवा पाटण गयो. म्हने तेमणे पूर्वना जेवा ज वात्सल्य भावथी . न्हवराव्यो. श्री चतुरविजयजी महाराजे पण एवा ज स्नेहथी म्हने आवकार्यो. म्हारो संकोच । दूर थयो अने. जाणे हुँ पूर्वनी जेम ज तेमना अन्तेवासमा रहेलो छु एवो सुखानुभव' है करवा लाग्यो. . . . . .
घ. का०४
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
t
२६
धर्माभ्युदय महाकाव्य
संप्रदाय अने समाजनी मर्यादामांथी बहार जनार तथा समाजना म्होटा भागना श्रद्धालु वर्गनी दृष्टिए टीकापात्र वननार म्हारा व्यक्तित्व विपे, ज्यारे म्हें तेमनो आवो उदार अने स्नेहार्द्रभाव अनुभव्यो यारे म्हारी तेमना प्रत्येनी जे श्रद्धा हती ते अनेकगणी वधी गई. म्हने तेमनामां साची साधुताना अभिनव दर्शन थयां अने हुं तेमनो अन्तरंगथी पूजक अने प्रशंसक बन्यो.
पी तो वर्षमां एकाचवार तेमने वंदन करवा जवानो प्रसंग हुं अवश्य लेतो रहेतो. पाटणना भंडारोमाथी के तेमना पोताना वडोदरानी भंडारसांथी जे कोई ग्रन्थ विगेरेनी म्हने जरूर पडती ते तेओ मुक्तमने मोकलावता रहेता अने म्हारी यत्किंचित् साहित्यसेवामां सदाय सहर्ष सहायता आपता रहेता .
सने १९२८ मां म्हारो विचार जर्मनी जवानो थयो, त्यारे ते अंगेनी खवर आपवा तेम ज तेमना आशीर्वाद मेळवावा माटे पण हुं तेमनी पासे खास गयो हतो. जर्मनीथी पाछा आव्या पछी १९३० ना नमक सत्याग्रह वाळा संग्राममां जोडावानुं थयुं अने तेथी जेलनिवास भोगववानुं भाग्य मयुं. जेलमांथी मुक्ति मळ्या पछी, ख० बाबू श्री वहादुरसिंहजीना उत्साह अने आमंत्रणने वश थई, भारतना जगत्प्रसिद्ध महान् कविवर गुरुदेव रवीन्द्रनाथ प्रस्थापित विश्वविख्यात 'शान्तिनिकेतन - विश्वभारती'मां 'जैन ज्ञानपीठ'नी स्थापना द्वारा त्यां रही 'सिंधी जैन ग्रन्थमाळा प्रकाशित करवानो उपक्रम कर्यो. ए कार्य माटे म्हने पाटणना भंडारोमांथी केटलीक विशिष्ट प्रकारनी साहित्यिक सामग्री प्राप्त करनानी जरूर पडी अने तेथी सने १९३१ ना ग्रीष्मकाळना वेक महिनानो कार्यक्रम योजी हुं पाटण गयो. पंडितजी सुखलालजी पण ते प्रसंगे साथे आव्या हता. ए वखते पू० श्री चतुरविजयजी महाराजे भंडारोमाथी प्रतियो मेळववा करवामां जे अनन्य सहायता आपी हती अने तेनुं जे थोडंक ट्रंकुं वर्णन, म्हें स्व० बाबू श्री बहादुरसिंहजीनां लखेलां स्मरणोमां आप्युं छे, ते ज अहिं उद्धृत करीने सन्तोप मानीश.
“उस ग्रीष्मकालके अवकाशमें मैं अहमदावाद आया और पण्डितजी वगैरहको साथ ले कर पाटणके भण्डारोमेंसे साहित्यिक सामग्री इकट्टी करने तथा प्रन्थोंकी प्रतिलिपियाँ आदि करने करानेके निमित्त दो एक महीने वहाँ ठहरा । मेरे परमपूज्य गुरुस्थानीय प्रवर्तकजी श्री कान्तिविजयजी महाराज तथा उनके साहित्योद्धारकार्यनिरत सुचतुर शिष्यप्रवर मुनिवर श्री चतुरविजयजी महाराजकी मेरे प्रति अप्रतिम वत्सलता एवं ममता के कारण, मेरे अपने कार्य में उनसे संपूर्ण सहायता मिलती रही और उसके कारण भण्डारोंका निरीक्षण करनेमें मुझे यथेष्ट सफलता प्राप्त हुई । पाटणके भण्डारों की सुव्यवस्था और सुरक्षा आदि करनेमें जितना परिश्रम और जितना उद्यम मुनिवर्य श्री चतुरविजयजीने किया, वैसा आज तक किसी साधुने, किसी ज्ञानभण्डारके निमित्त किया हो ऐसा मुझे ज्ञात नहीं है । वे बडे कर्तव्यनिष्ट और साहित्य संरक्षक साधुपुरुष थे । मैंने पहले पहल अपने ग्रन्थसम्पादनका “ॐ नमः सिद्धम्” का पाठ उन्हींसे पढा था । पाटणमें संघवीके पाडेमें जो ताडपत्रका मुख्य भण्डार है। उसके ग्रन्थोंकी प्रशस्तियाँ आदि लेनेमें स्वयं इन शिष्यवत्सल मुनिवरने मुझे बहुत सहायता की । सैकडो ही प्रशस्तियाँ उन्होंने अपने हाथसे लिख कर मुझे दीं। उस उम्र ग्रीष्मकालके भर मध्याह्नमें वे सागरगच्छके उपाश्रयसे चल कर संघवीके पाडेमें पहुँचते और भंडारके पिटारोंमें रखे हुए सैंकडों ही पुस्त - कोंके बस्तोंको अपने हाथसे उठा उठा कर इधर उधर रखते और अमीष्ट पोथीको खोज कर निकालते 1 मण्डारकी पोथियोंको रखनेके लिए कुछ आलमारियाँ नहीं थी सो उनके बनवानेकी इच्छा श्री चतुरविज
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिवर श्रीचतुरविजयजी - स्मरण सुमनांजलि
૨૦
यजी महाराज कर रहे थे। मैंने यह सब हाल सिंघीजीको लिख भेजा और सूचित किया कि यदि उनकी इच्छा हो तो इस भण्डारके रक्षणकार्य में कुछ मदद देने योग्य है । इसके उत्तरमें उन्होंने ५०० रू. के नोट भेजे जो मैंने श्रीचतुरविजयजी महाराजको ज्ञानोद्धार कार्य में समर्पण कर दिये ।”
*
सिंघी जैन ग्रन्थमाळानं काम हाथमां लीधा पछी म्हारे अवार - नवार पाटण जवानो प्रसंग उपस्थित थतो अने त्यां हुं ए पूज्योना सान्निध्यमां रहीने म्हारुं काम सिद्ध करतो. प्रसंग विशेषो उपर एमना प्रमुखपणानीचे म्हारां व्याख्यानो विगेरे पण थतां.
पू० प्रवर्तकजी महाराज विशेष वृद्ध थया हता, विहारादिनी प्रवृत्ति तेमना माटे अशक्य बनी हती, तेथी तेओ त्यां पाटणमां ज हवे स्थिरवास करीने रह्या हता. श्री चतुरविजयजी महाराजनुं वय पण वधतुं जतुं हतुं अने तेमने पण वृद्धावस्थानी विशेष असर थती जती हती; छतां तेओ पोतानुं संशोधननुं अने संपादननुं कार्य अविरतभावे कर्ये जता हता. हवे श्री पुण्यविजयजी पण तेमना समकक्ष सहकार्य कर्ता थया हता. बने गुरु-शिष्योए 'वसुदेव हिण्डी' अने 'बृहत्कल्पसूत्र भाष्य - टीका' जेवा महान् ग्रन्थोना संशोधन - संपादननुं कार्य हाथमां लीधुं हतुं. अत्यार सुधीमां तेमणे एकला हाथे नाना - म्होटा ७०-८० संस्कृत, प्राकृत ग्रन्थो संपादित करी प्रकाशमां मूकी दीघा हता. तेमना अनुकरणरूपे बीजा पण केटलाय साधुओ पोत- पोताना नामनी जुदी जुदी ग्रन्थमाळाओ प्रकट करवानी स्पर्द्धा करवा प्रेराया. परंतु तेमना जेटली सफळता कोई पण न मेळवी शक्या. तेमनुं संपादन कार्य वधु चोक्कसाइ भरेलुं अने शुद्धिपूर्ण छे. तेओ बनतां सुधी संपाध ग्रन्थनी अनेक प्रतियो मेळवावा प्रयत्न करता अने ते उपरथी सारी प्रेसकॉपी करी - करावी, जुदी जुदी प्रतियो साथै पाठभेदादिने सरखावी, उपयोगी जणातां पाठान्तरोने टिप्पणीमां मूकी, सुवाच्य अने सुदृश्य रीते पुस्तको मुद्रित करवानी कळामां कुशळ हता. बीजा. वीजा साधुओ द्वारा थएला जाताना पुस्तकोना मुद्रणमां भाग्ये ज तेवी कुशळता दृष्टिगोचर थशे. तेमना संपादित ग्रन्थोमां 'सभाष्य - सटीक बृहत्कल्पसूत्र' तेमना परिश्रम, कौशल्य अने अध्ययनना एक चिरस्मारक तरीके लेखाशे.
*
- प्रवतर्कजी महाराज तथा तेमना उपदेशथी पाटणमां सेठ हेमचन्द मोहनलाल नामना गृहस्थे पोताना पितानी पुण्यस्मृतिमां 'हेमचन्द्राचार्य जैन ज्ञानमन्दिर' नामनुं एक सुन्दर ज्ञानभवन तैयार कराव्यं जेमां पाटणना भिन्न भिन्न स्थानोमां रहेला मुख्य मुख्य ग्रन्थभंडारोने एकन गोठववामां आव्या छे. जैन ग्रन्थोना विशाल संग्रहनी दृष्टिए ए ज्ञानभंडार साराय भारतवर्षमां एकमेवाद्वितीय जेवो छे. जैन संप्रदाय सिवाय ब्राह्मण अने बौद्ध संप्रदायना पण केटलाक एवा विशिष्ट ग्रन्थो ए भण्डारोमां सुरक्षित रहा। छे जेमनी प्रतिलिपिओ, भारतमां अन्यत्र क्यांय उपलब्ध थती नथी. हस्तलिखित ग्रन्थोनी प्राचीनतानी दृष्टिए पण पाटणनो ए ग्रन्थसंग्रह अनन्य कोटिनो गणी शकाय तेवो छे.
1
संवत् १९९५ ना चैत्रवदमां ( तिथि ३ ४ ५६ वा. ७. ८. ९ सन् १९३९) ए जैन ज्ञानमन्दिरनो उद्घाटन समारंभ करवामां आव्यो. ते प्रसंगे गुजराती साहित्य परिषद्ना उपक्रमे परिषद्ना प्रमुख अने गुजरातनी अस्मिताना अनन्य प्रतीक जेवा साक्षरवर श्रीयुत कनैयालाल
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
24
. धर्माभ्युदय महाकाव्य ' ... माणेकलाल मुन्शी-जेओ ते वखतनी मुंबईनी काँग्रेस सरकारमा गृहमंत्रीना उच्च स्थानपर अधिष्ठित हता-ना अध्यक्ष पणा नीचे, हेमचन्द्र सारस्वत सत्र' उजवानी पण योजना करवामां आवी. मुंबई, अमदावाद, वडोदरा. भावनगर विगेरे स्थळेथी गुजरातना अनेक विद्वानो, लेखको अने साहित्यिको ते प्रसंगे उपस्थित थया हता. ३ दिवस ए समारंभ उजवायो अने तेमां अनेक विद्वानोनां व्याख्यानो तेम ज निवन्धवाचन विगेरे थयां. प्रायः दरेक सभामा प्रवर्तकजी महाराज तथा श्री चतुरविजयजी महाराज पोताना समग्र शिष्य परिवार साथे उपस्थित रहेता हता. आ पंक्तिओनो लेखक पण ए प्रसंग उपर पूज्यश्रीना खास आमंत्रणथी, उपस्थित थयो हतो अने प्रसंगने अनुरूप विशिष्ट दृष्टिविन्दुथी आलेखेलो राजर्षि कुमारपाळ' ए नामनो एक निबन्ध पण सभा समक्ष म्हें वांच्यो हतो. प्रसंगोचित सभा आगळ एक अन्य संभाषणद्वारा पाटणना जैन भंडारोना उद्धार अने संरक्षण संबन्धे ए बन्ने ज्ञानोपासक गुरु-शिष्योए वर्षों सुधी जे सतत परिश्रम उठाव्यो अने श्रावकोने ए विषयमा जे प्रेरणात्मक उपदेश आप्यो तेनी पण म्हें केटलीक रूपरेखा प्रदर्शित करी जेथी श्रोताओने ते कार्यनी विशिष्ट कल्पना समजाणी अने ए उभय पूज्य गुरु-शिष्योने पण विशेष आन्तरिक सन्तोष थयो.
पाटणमा ए उत्सव उजवायो तेनी पहेला, ५-६ महिना पूर्वे न 'भारतीय विद्याभवन'नी स्थापना थई हती अने ए दिवसोमां एनी केटलीक योजनाओ थोडं थोडं मूर्तस्वरूप लई रही हती. भवनना संस्थापक अने संयोजक श्री मुन्शीजीना सादर आमंत्रणने वश थई हुं पण एना घडतरमा जे यथायोग्य सहकार आपवा प्रेरायो हतो तेनी केटलीक कल्पना प्रवर्तकजी महाराज तथा श्री चतुरविजयजी महाराजने ए समये म्हें आपी हती जे सांभळी वन्ने' जण बहु प्रसन्न थया हता. श्रीयुत मुन्शीजीना संवन्धमां, अन्यान्य जैन साधु वर्गनी जेम तेमनो पण एवो अभिप्राय बन्धायो हतो, के मुन्शीजीनुं मानस जैनसंप्रदाय तरफ ईर्ष्याभाव अने तिरस्कारात्मक विचार धरावनारं होई, एमणे पोतानी कृतिओमां जैन आचार्यों अने जैन व्यक्तिओने इरादापूर्वक क्षुद्रचरित्रवाळी आलेखित करवानो प्रयत्न कर्यो छे. ते संवन्धमां पण म्हें तेमने श्री मुन्शीजी साथे म्हारो जे जातनो अंगत संबन्ध छे अने. ए संवन्ध द्वारा एमना मानसनुं म्हने जे निखालस दर्शन थयुं छे ते विशेनी केटलीक हकीकतोनुं स्पष्टीकरण करवाथी, प्रवर्तकजी महाराजना उदार मनने केटलोक संतोष थयो हतो अने मुन्शीजीना विषयमा तेमनो आदरभाव वध्यो हतो; अने तेथी जे वखते मुन्शीजी तेमना दर्शन निमित्ते सागरगच्छना उपाश्रयमां गया ते वखते तेमणे बहु ज प्रसन्न अने उदार मने तेमनी साथे वार्तालाप को हतो.
पाटणमा उजवाएला ए हेमसारखतसत्र'ना उत्सव पछी थोडाफ ज महिना बाद, एटले सं. १९९६ ना कार्तिक कृष्ण पक्षमा, श्री चतुरविजयजी महाराजनो, थोडाक ज दिवसनी व्याधिना योगे, स्वर्गवास थई गयो अने तेथी ए उत्सव प्रसंगे जे तेमना चरणवन्दन करवानो लाभ म्हने मळ्यो ते म्हारा भाटे अन्तिम निवडयो.
संवत् १९५६ नी सालथी पाटणना जैन भंडारोने सुव्यवस्थित करवानी प्रवृत्ति श्री चतुरविजयजी महाराजे जे आरंभी हती ते सं० १९९६ मा थएला तेमना जीवनना अन्तसमय सुधीएटले के पूरा ४० वर्षसुधी तेमणे ए ज्ञानोद्धारनी सम्यक् क्रियाप्रवृत्ति चालू राखी हती. आवी रीते एकाग्र भावथी अने एकान्त रूपथी अर्धी शताब्दी सुधी सतत ज्ञानोपासनामां निमग्न रहेनार अने अविरत श्रम सेवनार अन्य कोई जैन साधुना जीवननो म्हने परिचय नथी थयो.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
, मुनिवर श्रीचतुरविजयजी-सरण सुमनांजलि प्रवर्तकजी महाराजनुं वय पण ए वखते लगभग ९० वर्षतुं थयु हतुं. पोतानी हयातीमांज पोताना आवा सुचतुर, सुशील अने श्रुतनिष्ठ शिष्यनो स्वर्गवास थई जवाथी तेमना समत्वपूर्ण अने निर्द्वन्द्व आत्माने पण आन्तरिक आघात थाय ते खाभाविक हतुं. श्री चतुरविजयजी म. ना स्वर्गवास पछी हुं ज्यारे तेमना चरणवन्दन करवा गयो त्यारे तेमणे म्हारी आगळ पोतानी ए आत्मवेदना केटलेक अंशे प्रकट करी हती. त्यारे म्हने सविशेषपणे जणायु के ते शिष्यवत्सल गुरुवरनो पोताना सुशिष्यना सद्गुणो तरफ केटलो सद्भाव अने स्नेहानुराग हतो.
प्रवर्तकजी महाराजनी शारीरिक स्थिति वयोमानानुसार स्वाभाविक रीते ज बहुक्षीण थई गई हती अने तेमां आ शिष्यवियोगर्नु निमित्त मळ्युं तेथी ते शरीर हवे वधारे दिवस टकी शके तेम नथी एम म्हने स्पष्ट लाग्युं हतुं. एवी. अवस्थामां पण तेमणे म्हारी साथे तेटला ज वात्सल्यभावथी थोडी घणी वातचीत करी अने म्हारा तरफथी संपादित थता ग्रन्थो विगेरे विषे पोतानी जिज्ञासा वृत्ति बतावी.
संवत् १९९८ ना आषाढ मासनी सुदी ११ नी पुण्य तिथिए तेमनो पण स्वर्गवास थयो अने एम, ए बन्ने गुरु-शिष्यो थोडा ज समयना वियोग पछी पाछा स्वर्गलोकमां सहवासी थई गया. 'आरीते जो के ए बन्ने साधु पुरुषोनुं स्थूल शरीर मारा चर्मचक्षुने अदृष्ट थयुं छे परंतु मारा मानस चक्षुने तो तेमनी प्रतिकृतिओ सतत तेवी ज देखायां करे छे; एटलुंज नहि पण अनेक वार म्हने स्वप्नमां पण तेमनां दर्शन थयां करे छे जे भाग्ये ज' अन्य व्यक्तिओ विष हुँ अनुभवु छु. .
हुं म्हारी जातने तेमना प्रकट शिष्य तरीके ओळखावत्रा के आलेखवा नथी इच्छतो. कारण के म्हारी जीवनचर्या तदनुरूप रही नथी. आचार अने विचारथी हुं वर्तमानमा तहन एबुं भिन्न व्यक्तित्व धरावु छु जे ए साधुपुरुषोना जीवन अने मानस साथे सर्वथा असंबद्ध अने अननुरूप जेवू लागे. एवी परिस्थितिमा म्हारी जातने तेमना एक शिष्य तरीके व्यक्त करवी ते हुं एक प्रकारनी - मनामा रहेला गुरुभावनी आशातना जेवी समजु छु. छतां अन्तरथी हुँ तेमने गुरुभावे ज नमन - करूं छु, अने एं दृष्टिए ज तेमना विषेनी आ स्मरण-श्रद्धांजलि तेमनी ज्ञानवान आत्मज्योतिने समर्पण करीने, यत्किंचित् मानसिक आनृण्यानुभव प्राप्त करवा इच्छु छं.
चैत्रशुक्ला १, वि.सं. २००५ ।। (दिनांक ३०.मार्च, १९४९) भारतीय विद्या भवन, बंबई
.
जि न चि ज य... .
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदय महाकाव्य अने महामात्य वस्तुपाल-तेजपाल
ले०-- श्रीयुत कनैयालाल भा० दवे
अन्नदानैः पयःपानधर्मस्थानैश्च भूतलम्। . . यशसा वस्तुपालेन रुद्धमाकाशमण्डलम् ॥१॥
उपदेशतरङ्गिणी इतिहास शब्दनो वाच्यार्थ प्राचीन इतिवृत्त एवो थाय छे. परंतु व्यापक दृष्टिये तपासतां ते शब्दना - भिन्न भिन्न पर्यायो मालुम पडे छे. तेमां एकलां चरित्रो ज गुंथवामां आवे छे एवी दृढ भावना आजे जनसमाजमा प्रचलित छे पण तेना करतां इतिहास वीजी केटलीये विशिष्ट बाबतो जेवी के धर्म, न्याय, दान, औदार्य, राजधर्म, सच्चरित्र, शील, तप, विवेक, दाक्षिण्य वगेरे लोकोचर धर्मोनुं शिक्षण. आपे छे. जे इतिहास जनसमाजने कर्तव्यना पाठ न शीखवे तेने साचो इतिहास कही शकाय नहि. तेवा निःसत्त्व इतिवृत्तोनी गणना इतिहासग्रन्थोमां करवाथी उलटुं इतिहासमुं गौरव घटे छे. गुजरातनो मध्यकालीन इतिहास पहेल पाडेला काच जेवो छे. तेना दरेक पासानुं निरीक्षण करतां तेमां जुदा जुदा रंगो भासे छे. सादा शब्दोमां कहीये तो ते एक ज्ञानकोष छे. इतिहासना केटलांक विशिष्ट लक्षणो तेमा जोवामां आवे छे. राजा अने प्रजाना गौरवान्वित संस्मरणोथी ते सभर छे. तेमाथी एक नरशार्दूलना चरित्रनी यशगाथार्नु वर्णन करवानो अही प्रयत्न करवामां आव्यो छे. • ते चरित्रनायक कोण ? जेणे समस्त गुजरातने देवालयमंडित करी हती. पोतानुं समस्त जीवन जे महानुभावे लोककल्याण माटे ज नियोज्युं हतुं. ए दानेश्वरीमां कर्ण अने बलिना अवताररूप हतो. . ज्ञातिए वैश्य होवा छतां युद्धकलामां ते समरकेसरी गणातो. राजखटपटमां चाणक्य समान मुत्सद्दी होवा छतां विद्वत्तामा तेणे महाकविनी उपाधि मेळवी हती. ते हतो प्राग्वाटकुलभूषण धर्मधुरंधर सचिवेन्द्र . वस्तुपाल-जेणे एकला जैन धर्मनां ज नहि पण शैव, वैष्णव, शाक्त अने मुस्लीम धर्मोनां पण छूटा हाथे धर्मकार्यो कर्या हता. तेनुं चरित्र एक ज्ञानसंहिता जेवु छ जेनुं अनुशीलन अने श्रवण, श्रोता, वक्ता उभयतुं कल्याण साधे छे. एटलं ज नहि पण मानवजन्मना साफल्य साधन करवानी प्रेरणा करी 'साचो राह सूचवे छे. तेना साराय जीवनमा धर्म, दान, शील, तप, विवेक, सच्चरित्र, विनय वगेरे उत्तम गुणोनी सुवास प्रसरी रही छे. आवा लोकोत्तर गुणोने लई तेओ जैन अने जैनेतर समाजमां वधु सन्माननीय बन्या हता. तेमणे राजा अने प्रजानी अनन्य प्रीति मेळवी पोतानुं जीवन धन्य कर्य छे एटलुंज नहि पण तेमनां प्रातःस्मरणीय नामोए आजे जनसमाजमां अमरता प्राप्त करी छे. ६१. वस्तुपालविषयक ऐतिहासिक साहित्य
आ महानुभावनुं चरित्र अने तेना सुकृत कार्यों निरूपित करता केटलाय अन्थो आजे उपलब्ध थाय छे. तेमां घणाखरा संस्कृतमा अने बाकीना बीजा गूर्जर भाषामां रचाया छे. आ चरित्रप्रन्यो पैकी केटलाक तेमनी हयातीमां ज रचाया छे जे तेमना आश्रित कविवरो द्वारा तेमणे करेला सत्कार्योनी प्रशंसा करवा लखाया हता एम जणाय छे.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थपरिचय . प्रख्यात कवि सोमेश्वरे 'कीर्तिकौमुदी' ग्रन्थ तेमना जीवन अने कवनगें स्तवन करवा रच्यो छे. आ सिवाय 'सुरथोत्सव' अने 'उल्लाघराघव'ना छेल्ला सोमां पोतानी प्रशस्ति साथे वस्तुपाळना जीवनने लगती ट्रंक हकीकत आपी छे. तेणे बंधावेला गिरनार अने आबू उपरना मंदिरोनी प्रशस्ति रचनार आ ज कवि हतो. तेमां पण वस्तुपालना चरित्र अने सत्कर्मो माटे ढूंक नोंध करी छे. वीजा एक अरिसिंह 'नामक कविए वस्तुपाळना जीवन साथे तेणे करेलां सुकृत कार्योर्नु विवेचन करवा 'सुकृतसंकीर्तन' नामक ग्रन्थ रच्यो छे जेमांथी चावडा अने चौलुक्योनो पण केटलोक इतिहास मळी आवे छे. जयसिह सूरिए 'हम्मीरमदमर्दन' नाटक अने 'वस्तुपाल प्रशस्ति' काव्यो रच्यां छे. तेमां वस्तुपालनी युद्धकुशळता अने हम्मीर साथे थयेल युद्ध प्रसंगने नाटकना रूपमा योज्या छे. आ वधामा नवीन भात पाडतां तेमनां गुरु उदयप्रभसूरिविरचित 'धर्माभ्युदय' अने 'सुकृतकीर्तिकल्लोलिनी' काव्यो छे. एमांना 'धर्माभ्युदय' काव्यतुं विस्तृत विवेचन प्रस्तुत लेखमां करवान होवाथी तेनो परिचय आगळ उपर विस्तारथी आपवामां आव्यो छे ज. 'कीर्तिकल्लोलिनी' ग्रन्थ एक सर्वोत्कृष्ट काव्य छे. तेनी प्रासादिकता, आलंकारिकता अने पद्यरचना उत्कृष्ट प्रकारना जोवामां आवे छे. 'सुकृतसंकीर्तन नी माफक तेनी शरुआत वनराजयी करवामां आवी छे. तेमां चावडा अने चौलुक्योनो क्रमवद्ध इतिहास आप्या पछी वस्तुपालवंशवर्णन, वस्तुपाळत्वरित्र अने तेनां धर्मकार्योनी ढूंक नोंध आलंकारिक भाषामां रजु करी छे. आ वां कान्योनी रचना वस्तुपाळनी समकालीन छे एटले तेमनी ऐतिहासिकताना विषयमां शंकाने अवकाश नथी. कदाच प्रशंसात्मक वर्णनोमा अलंकारयुक्त हकीकतो. मूकी होय ते खाभाविक छे. - बालचंद्रसूरिए 'वसंतविलास' काव्य रच्यु छे जेमा वस्तुपाळनुं जीवनवृत्त अने तेना सत्कार्योर्नु विस्तृत वर्णन संस्कारी भाषामां आप्यु छे. वस्तुपाळना जीवन बाद तरत ज रचाएला अन्योमां आ मुख्य छे. कारण के ते वस्तुपाळना मरणबाद थोडांक ज वर्षोमां रचायो छे. आ सिवाय मेरुतुंगकृत 'प्रबंधचिंतामणि', जिनप्रभरचित 'तीर्थकल्प', राजशेखरकृत 'चतुर्विंशतिप्रबंध'मां पण वस्तुपालना जीवनने स्पर्श करती केटलीक हकीकत नोंधाई छे. छेल्लामा छेल्लु व्यवस्थित रीते रचायेलं जिनहर्पकृत 'वस्तुपालचरित्र छे जेमा केटलीक अनन्य हकीकतो सचवाई छे. ते मोटे भागे 'कीर्तिकौमुदी' अने 'चतुर्विशतिप्रबंध'ना आधार उपर रचवामां आव्युं छे.
गूर्जर भाषामां हीरानंदसूरि, लक्ष्मीसागरसूरि, पार्श्वचंद्र अने समयसुंदर वगेरेए 'वस्तुपाल रासा'ओ रच्या छे जे लगभग संस्कृत काव्य ग्रंथोने अनुरूप छे. वर्तमान युगमा केटलाक विद्वानोए तेमना चरित्रने ऐतिहासिक दृष्टिए अवलोक्युं छे. ख. चीमनलाल डाह्याभाई दलाले 'सुकृतसंकीर्तन', 'वसंतविलास', 'हम्मीरमदमर्दन' अने 'नरनारायणानंद'नी प्रस्तावनामां तत्संबंधी विद्वत्तापूर्ण संशोधनो कर्या छे.
आ सिवाय ख. वल्लभजी आचार्ये 'कीर्तिकौमुदी'ना गुजराती भाषांतरनी प्रस्तावनामां, श्री. झवेरी जीवणचंद साकरचंदे 'जैनपत्र'ना अंकमां अने श्री नरहरिभाई परिखे 'मधपूडा'मां वस्तुपाळना जीवन संबंधी लेखो लख्या छे. 'नागरी प्रचारिणी पत्रिका' भा. ४ ना अंक पहेलामां श्री. शिवराम शर्माए "सोमेश्वरदेव और कीर्तिकौमुदी' नामक विवेचनपूर्ण निबंध लख्यो छे. आ वधानो समन्वय साधी श्री मोहनलाल . दलीचंद देशाईए 'जैन साहित्यना संक्षिप्त इतिहास'मां वस्तुपालचरित्र अने तेना साहित्यनी सुंदर समालोचना करी छे. आ बधा ग्रन्थोनी हकीकत लगभग एक बीजाने मळती आवे छे. केटलाकमां तेनां सुकृत कार्यों अने वर्णनोनी वधघट जोवामां आवे छे. उपर्युक्त ग्रंथो पैकी घणाखरा बल्के 'धर्माम्युदयकाव्य' सिवायना वधा प्रन्यो प्रकाशित यया छे. हवे आ ऐतिहासिक अने धार्मिक दृष्टिविंदु रजु करतो
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदय महाकाव्य धर्माभ्युदय' ग्रंथ परमपूज्य मुनिवर श्री प्रवर्तक कांतिविजयजीना सुशिष्य-प्रशिष्य मुनि श्री चतुरविजयजी अने मुनि श्री पुण्यविजयजी जेवा विद्वान् साधु पुरुषो द्वारा संपादित थई 'सिंघी जैन ग्रन्थमाला'ना एक मूल्यवान मणि तरीके प्रकाशमां मुकाय छे जे अभिनंदनाह छे. एमांथी वस्तुपाळना जीवन उपरांत केटलीक अन्य हकीकतो पण जाणवा जेवी मळी शके छे. वस्तुपाळनी अनेक सत्कार्योमा शत्रुजय अने रैवतकनी संघयात्रा ए महत्त्वर्नु धर्मकार्य हतुं. आ यात्रानी केटलीक विशिष्ट हकीकतो 'धर्माभ्युदय' पूरी पाडे छे.
६२. धर्माभ्युदय याने संघपतिचरित्र महाकाव्य __ आ महाकाव्य तेना अभिधान अनुसार संघाधिपतिओनां कर्तव्यने लगतां चरित्रो रजु करे छे जेथी समालना मानस उपर धर्माभ्युदयनी छाप पडे छे. तेनी वीजी विशिष्टता तेमांथी वस्तुपालचरित्रनी सहेज झांखी थवा उपरांत संघपति वस्तुपाळे संघसहित करेल शत्रुजयतीर्थनी महायात्रानुं व्यवस्थित वर्णन छे. आ आखोय ग्रन्थ शुद्ध संस्कृत भाषामां रचायो छे. तेना कुल पंदर सर्ग अने ५२०० श्लोक छे.'
तेनी रचना महाकाव्यनी पद्धतिए करवामां आवी छे, तेनो पहेलो अने पंदरमो सर्ग इतिहासलक्षी छे. तेमां वस्तुपाळवंशवर्णन, वस्तुपाळना कुलगुरुओनो परिचय, वस्तुपाळे करेल संघयात्रानुं वर्णन अने वस्तुपाळना गुरु विजयसेन सूरिना नागेन्द्रगच्छमां थयेल पूर्वाचार्योनी रसिक हकीकत नोंधाई छे. वाकीना सर्गोमां पुण्यपवित्र महापुरुषोनां पौराणिक वर्णनो छे. आ ग्रन्थनो पहेलो अने पंदरमो सर्ग.विविध वृत्तोमां रचायो छे. तदुपरांत दरेक सर्गना अंतमा मूकायेला वस्तुपाळना प्रशंसात्मक श्लोकी पण जुदा जुदा छंदोमां छे, ज्यारे पौराणिक हकीकतो रजु करता वाकीना सर्गो मोटे भागे अनुष्टुपमा लखाया छे. आ बधा छंदोमां शार्दूलविक्रीडित, स्रग्धरा, इंद्रवज्रा, वसंततिलका अने मंदाक्रांता मुख्य छे. काव्यनी भाषा प्रासादिक अने सालंकार छे. आखो ग्रंथ अर्थगांभीर्य अने पदलालित्यनी झमक वाळो छे. दरेक सर्गना अंते वस्तुपाळनी प्रशंसा करता एक वे श्लोको मूकवामां आव्या छे जे वस्तुपाळनुं अप्रतिम गौरव प्रदर्शित करे छे. आ पद्धति 'सुकृतसंकीर्तन', 'नरनारायणानन्द' अने 'वसंतविलास'कारे पण अखत्यार करो छे. आ महाकाव्यना केटलाक श्लोको 'नरनारायणानन्द', 'उपदेशतरंगिणी' अने 'चतुर्विशतिप्रबंध'मा उद्धृत थया छे.' वस्तुपाळ जेवा कविवरे पोताना ज काव्यमां 'धर्माभ्युदयं ना केटलाक श्लोकोने स्थान आपी ते ग्रंथतुं महत्त्व अद्वितीय होवार्नु जाहेर कयें छे. आधी वस्तुपालना हृदयमां आ ग्रन्थ माटे अनन्य सद्भाव हतो एम पण जणाय छे. सत्पुरुष पोतानी श्लाघा खमुखे करे ए अयोग्य लेखाय ए न्याये वस्तुपाले गुरुनी उक्तिओ मूकी हशे एम साधारण अनुमान याय छे. वीजा कोई कविनी तेवी उक्तिओ नहि ग्रहण करतां गुरुना ज श्लोको केम दाखल कर्या ए प्रश्नना समर्थनमा एम कही शकाय के आ ग्रन्थोक्त गुरुदेवनी उक्तिओए वस्तुपाळना मानस उपर वधु प्रभाव पाड्यो हतो जेनो सचोट पुरावो 'धर्माभ्युदयकान्य' माथी उद्धृत करेल गुरुप्रोक्त उक्तिओ आपे छे.
आ अन्यनुं मुख्यनाम संघपतिचरित्र' छे पण तेमां धर्मनो अभ्युदय साधनारां, धर्म उपर प्रकाश वेरनारा 1.१ प्रत्येकमन ग्रन्याग्रं विगणव्य विनिश्चितम् । द्वात्रिंशदक्षर लोकद्विपञ्चाशच्छतीमितम् ॥ . • २ जुओ 'नरनारायणानंदमहाकाव्य'ना सर्ग २,८,१० ना भंल लोको' तथा 'चतुर्विंशतिप्रबंध' 'भने 'उपदेशतरंगिनी'मा संग्रहायेला 'धर्माभ्युदयकाव्य'ना श्लोको.- . . . . . .
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्धपरिचय क्तुपाळना धर्मिक सत्कर्मोनुं विवरण रजु करायु होई तेनुं अपर नाम 'धर्माभ्युदय महाकाव्य छे एचो अभिप्राय ग्रन्थकार धरावे छे.'
६३. ग्रंथप्रयोजन 'आ ग्रंथतुं समुत्थान केवा कारणने लई थयु हतुं ते माटेना खतंत्र उल्लेखो कर्ताए रजु कर्या नथी. वस्तुपाळनो अनन्य धर्मप्रेम सुप्रसिद्ध छे. जगतनी व्यामोह भावनानुं भान तेने जीवननी शरुआतमा ज थयु हतुं. असार संसारनी प्रलोभनजनक अने वंचक भावनाओथी दूर रहेवा तेनुं हृदय हमेशां प्रयत्न करतुं. मनुष्यजन्मनु साचुं श्रेय जगकल्याण अने धर्माचरणमां ज छे एवो गुरुद्वारा मळेलो अमूल्य उपदेश तेनी रमेरगमां वहेतो हतो. सत्वशुद्ध भावनाओना प्रतापे तेओ सदाकाळ जीवनसाफल्यनो सर्वोस्कृष्ट मार्ग श्रवण, मनन, सत्समागम अने अनुशीलन द्वारा मेळववा प्रयत्न करता हता. एक वखत वस्तुपाळे पोताना कुलगुरु विजयसेनसूरिने जिज्ञासापूर्वक मनुष्यजन्मनी सार्थकतानुं साधन पूछ्यु हतुं.' गुरुये तेनो जवाव ढूंकमा ज आपतां धर्मनां गूढ तत्वो दान, शील, तप अने भावना( प्रभावना)मां समायेला होवाचं निदर्शन करतां भावनानी प्रधानता दर्शावी. परंतु वस्तुपाळना हृदयतुं समाधान थयु नहि. मंत्रीश्वरना हृदयमां छूपायेली आत्मकल्याणनी उत्कट भावना जोतां गुरु श्री विजयसेनसूरिये फरीथी तेज हकीकतने पूरता विवेचन सह वस्तुपाळने समजावतां कयु के, पुण्यकार्यो करनार मनुष्य स्वच्छ बुद्धि अने परोपकार द्वारा पोतानुं जीवन धन्य बनावे छे. कल्याणकारी उन्नत भावना द्वारा जगत्कल्याणकारी प्रभावना साधी शकाय छे. वधुमां ऋषिप्रणीत भावनानां प्रशस्य अंगो निरूपित करतां अष्टाह्निका महोत्सव, रथयात्रा अने तीर्थयात्रानो उल्लेख करी सर्व सुकृत कार्योमा ससंघ तीर्थयात्रा करवानु भारपूर्वक जणाव्यु. सार बाद तीर्थयात्राविधि, तेना नियमो, संघपतिए पाळवानां व्रतो अने धर्मकर्मोनुं सशाख वर्णन करतां संघपति बनी तीर्थयात्रा करवानो आदेश आप्यो. एटलं ज नहि पण पूर्वकाळमां जे धर्मद्रष्टा महापुरुषोए यात्राओ-अने धर्मकार्यो कर्या हता तेना यथास्थित विवेचनो कर्यां अने ते ज प्रमाणे धर्मशास्त्रक्रारोपे निर्दिष्ट करेल तीर्थयात्रा विधिसह ससंघयात्रा करी समाजमां नवीन आदर्श पेदा करवा वस्तुपाळने खास उपदेश आप्यो.
आथी ग्रन्थप्रयोजननुं मुख्य कारण जनसमाजमां धर्माचरणनी शुद्ध भावना पेदा करवा माटेनुं ज हतुं जेने आ ज ग्रंथना केटलाक श्लोकोपी पुष्टि मळे छे.' आ ज ग्रन्थकारे वस्तुपाळनुं वंशवर्णन अने सुकृत कार्यांनी भव्य नोंघ रजु करतुं 'सुकृतकीर्तिकल्लोलिनी' नामक काव्य सर्वोत्कृष्ट भाषामां रच्युं छे, छतां फरीथी ते ज चरित्रने विशिष्ट कारण सिवाय कर्ता पुनः प्रतिपादित करे तेम मानी शकाय नहि. वळी 'धर्माभ्युदय काव्य', तेनु कथासाहित्य, अने तेमा समाएला धार्मिक झोक वगेरेनो विचार करतां आ ग्रन्थ धर्मप्रचारना शुभ उद्देशना कारणे अने वस्तुपाळनी तीर्थयात्रानुं ऐतिहासिक वर्णन करवा माटे रचवामां १ सापतिचरितमेतत् , कृतिनः कर्णावतंसतां नयत । श्रीवस्तुपालधर्माभ्युदयमहो महितमाहात्म्यम् ॥
___ धर्माभ्युदयकाव्य. सर्ग १, श्लो. १५. २ कदाचिदेष मन्त्रीशः, कृतप्राभातिकक्रियः । गला पुरो गुरोस्तस्य, नवा विज्ञो व्यजिज्ञपत् ॥
.................................
तदन कारण किचिदभिरूपं निरूप्यताम् । कारणानां हि नानाख, कार्यमेदाय जायते ॥
धर्माभ्युदय. सर्ग १, लो. २६-२९ ३ एतत् सुवर्णरचितं, विश्वालंकरणमनणुगुणरत्नम् ।
संघाधीश्वरचरितं, एतदुदितं कुरुत हदि सन्तः ॥ धर्माभ्युदय. सर्ग १५, ४७. घ. का०५
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदय महाकाव्य आव्यो हतो ए स्पष्ट छे. ग्रंथनी फळश्रुति पण तेवो ज अभिप्राय व्यक्त करे छे. कर्ता पोते ज आ महाकाव्यने यश अने धर्मरूप शरीरवाळु तेम ज विश्वानंद लक्ष्मीनो प्रकाश करनारुं सूचवे छे, तेथी ग्रंथकारनो उद्देश ऐतिहासिक हकीकतोने धार्मिक दृष्टिए प्रतिपादित करवानो पण जणाय छे. तेना ऐतिहासिक विधानो केटलीक नक्कर हकीकतो पूरी पाडे छे. आश्रित कवियो केटलीक वखत पोताना आश्रयदातानी प्रशंसा करता अतिशयोक्ति वापरे छे. परंतु आ काव्यमां तेवा प्रयोगो मूकवामां आव्या होवानुं लागतुं नथी. तेथी ऐतिहासिक दृष्टिये पण आ ग्रन्थ महत्त्व धरावे छे.
६४, वस्तुपालवंशवर्णन - ग्रन्थनी शरुआतमा कर्ता देवगुरुनु मंगल स्तवन करी ग्रन्थ नामाभिधान व्यक्त कर्या बाद, पोताना पूर्ण भक्त अने जिनशासनना परम अनुरागी वस्तुपाळनी ओळखाण आपतां तेमना पूर्वजोनो ढूंक परिचय नोंधे छे. आज कर्ताये पोताना 'सुकृतकीर्तिकल्लोलिनी' काव्यमा वस्तुपाळ अने तेना पुरोगामी वंशधरोनें भव्य वर्णन करता अढार श्लोको रच्या छे; ज्यारे आ महाकाव्यमां ते पांच ज श्लोकोमा समेटी दे छे. ग्रंथकार आ ग्रन्थने महाकाव्य तरीके जाहेर करे छे अने महाकाव्यना नियम मुज़ब चरित्रनायकनुं विवेचन विस्तारथी करवू जोइये छतां सूरिश्रीये तेने संक्षेपमा भूकउचित मान्युं छे. तेनुं कारण एम लागे छे के आ महाकाव्य वस्तुपालनी कीर्ति अमर करवाना कारणथी रचवानो ग्रन्थकारनो उद्देश न हतो, पण जनसमाजने ते द्वारा उपदेश आपी तेना जेवां सत्कर्मों करवानी प्रेरणा उत्पन्न करवानोज हतो. आथी सूरिश्रीए, धार्मिक वस्तुनुं प्रधान विवेचन करवाना आशयने लई वस्तुपालना. पूर्वजोन कीर्तिगान विस्तृत रीते आ ग्रन्थमां नहि नियोज्यु होय एम मार्नु छ. छतां तेना आदिपुरुषथी वस्तुपाळ सुधीना महानुभावोनी योग्य पिछान थोडा शब्दोमां पण संपूर्णतः आपी छे. वस्तुपालचरित्रवर्णन अने तेनां सुकृत कार्योनी आलोचना करवा लखायेला 'सुकृतसंकीर्तन', 'सुकृतकीर्तिकल्लोलिनी,' 'कीर्तिकौमुदी' अने 'वसंतविलास' वगेरे काव्योमा तेमनुं वंशवर्णन भभकदार भाषामा रजु करायुं छे ज्यारे अहींआ ग्रंथकार एक ज श्लोकमां ते वधी हकीकत जाहेर करतां कहे छे के "प्राग्वाट गोत्रमा अणहिलपुर नामक नगरने विषे चंडफ्नो पुत्र चंडप्रसाद थयो. जेनाथी सोम अने तेनाथी आसराज पुत्र थयो, जे. कालकूटने भक्षण करनार श्रीकंठ( रुद्र )ना कंठस्थळ विषे रहेल विषज मळना नाशकर्ता नवीन अमृत जेवा यशवाळो थयो.' कवि ढूंकमा पोताने कहेवानुं बधुं समजावी दे छे. "ते आसराजयी लक्ष्मीना धामरूप कुमारदेवीना कुक्षिसरमां वस्तुपाल नामक पुत्र थयो. तेमना अप्रज ( मोटा भाई ) मल्लदेव अने अनुज (नाना भाई) तेज, पाल नामक प्रातृओ थया". त्यार वाद तेओए मंत्रीश्वरनी मुद्रा केवी रीते प्राप्त करी तेनो पूर्व परिचय आपतां कवि लखे छे के ते समयमां चौलुक्यकुलचंद्र लवणप्रसादना कुलने उज्जवल करनार वीरधवल देव राज्यधुराने धारण करता हता. गुजरातना प्राचीन पाटनगर अणहिलपुरनो संस्थापक वनराज हतो ते आख्यायिकाने अनुसरी आ ग्रंथकारे पण अणहिलपुरने आदिराज वनराजनी कीर्तिप्रभा जेवू जणाव्यु छे. वस्तुपाळमा उत्तम प्रकारना सात 'वि'कारो हता तेनी नोंध लेतां सूरिश्री कहे छे' के “विभुता,
१ आकल्पस्थायि धर्माभ्युदयनवमहाकाव्यनाना यदीयम् ।
विश्वस्याऽऽनन्दलक्ष्मीमिति दिशति यशो-धर्मरूपं शरीरम् ॥-पंचदशसर्गान्ते २ श्रीमत्प्राग्वाटगोनेऽणहिलपुरभुवश्चण्डपस्याङ्गजन्मा, जज्ञे चण्डप्रसादः सदनमुरुधियामङ्गभूस्खस्य सोमः। .
आसाराजोऽस्य सूनुः किल नवममृतं कालकूटोपभुक्तश्रीकधीकण्ठकण्ठस्थलमलविपदुच्छेदकं यद्यशोऽभूत् ॥१८॥ ३ सोऽयं कुमारदेवीकुक्षिसरःसरसिज श्रियः सदनम् । श्रीवस्तपालसचिवोऽजनि तनयस्तस्यै जनितनयः॥ १९ ॥ यस्याग्रजो मलदेव, उतथ्य इव वाक्पतेः । उपेन्द्र इव चेन्द्रस्य, तेजःपालोऽनुजः पुनः॥२०॥-सर्ग १.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
: अन्थपरिचयं । विक्रम, विद्या, विदग्धता, वित्त, वितरण (दान), विवेक वगेरे 'वि'कारो=विशिष्ट गुणो वस्तुपाळमां होवा छतां तेनामां 'विकार' (दुष्टभाव) न हतो'. वस्तुपाळ नाम 'व' थी शरु थाय छे ते आदि शब्दनो सुमेळ साधी कर्ता ते ज शब्दमां जुदा जुदा गुणोनुं दिग्दर्शन करावे छे. आवी ज.वल्के आने मळती एक उक्ति वस्तुपाळना कवि सोमेश्वरे 'अर्बुदप्रशस्ति'मां रची छे, जेमा कवि कहे छ के 'वंश, विनय, विद्या, विक्रम अने सुकृतकार्योमा वस्तुपाळ समान कोई पण पुरुष क्याय मारी दृष्टिये आवतो नथी". आ प्रमाणे ग्रंथरचयिता धर्मग्रन्थने अनुकूळ वस्तुपाळनुं वंशवर्णन ढूंकमां पण अलंकारसंयोजन साथे नोंधी तेनी मुख्य मुख्य हकीकतोने आलेखे छे.
६५. संघपति अने तेना धर्मों ___धर्माचरणंना मुख्य अंगोमा तीर्थयात्रा ए आवश्यक अंग मनाय छे. दरेक धर्ममां तीर्थयात्रानुं महत्त्व दर्शावेलं छे. हिंदुधर्मनां घणां खरां पुराणोमां तीर्थमाहात्म्यनां भारोभार वर्णनो जोवामां आवे छे. आ सिवाय मुस्लीम, पारसी, क्रिश्चियन वगेरे वीनहिन्दु धर्मोमां पण तीर्थयात्रानां विवेचनो लखाया छे. जैन धर्मशास्त्रकारोए पण तीर्थयात्रानुं अपूर्व महत्त्व पोताना धर्मग्रन्थोमां नोभ्यु छे एटलं ज नहि पण धर्मनां सर्वोत्कृष्ट साधनोमान ते एक होवार्नु भारपूर्वक सूचव्यु छे. धर्मद्रष्टा विजयसेनसूरिए वस्तुपाळने धर्मोपदेश आपतां तीर्थयात्रा करवानो अप्रतिम आदेश आप्यो हतो एम आगळ जणावी गया छीए. केवळ मोजशोख अने विविध शहेरोनी शोभा निहाळवामां ज तीर्थयात्रानुं कर्तव्य पूर्ण थाय छे एवो भ्रामक व्यवहार आजना समयमां जोवामां आवे छे पण साची रीते ते मान्यता वराबर नथी. जैन अने हिन्दुधर्मोमां यात्राविधिना खतंत्र प्रकरणो लखायां छे, जेमां यात्रिके पाळवाना नियमो, व्रतो, दानो अने आचारधर्मोनुं खास शिक्षण आपवामां आव्युं छे. पण जैन धर्मशास्त्र तो तेथी पण आगळ वधी तीर्थयात्रा करवा जतां पोतानी साथे हजारो मनुष्योने लई मोटो संघ काढी ससंघ यात्रा करवानुं अद्वितीय
माहात्म्य रजु करे छे. आवी उदात्त भावनानुं दर्शन जैन धर्मना जनकल्याणकारी उन्नत विचारोने । यशकलगी अपावे छे. कारण तेमा संघपति पोताना खर्चे हजारो मानवोने तीर्थयात्रानो अमूल्य ल्हावो : लेबरावी अक्षय पुण्यनी ल्हाण आपे छे. आ उपरांत आवी ससमूह संघयात्राना विधायके पाळवाना
नियमो, व्रतो, दानो अने आचारधर्मोंने असिधाराव्रतनी माफक चुस्तपणे पाळवानो आदेश जैन शास्त्रो : आपे छे. अने ते प्रमाणे व्रताचरण करनारने ज संघपति बिरुद आपवानुं धर्मशास्त्रो कहे छे. तेमां जणा? वेला संघपतिना धर्मो एक साचा आत्मसंन्यास ग्रहण करनार योगीने अनुरूप छे. एमां लोककल्याणनी । उदात्त भावनाओ ठेर ठेर जोवामां आवे छे.
. विजयसेनसूरिये तीर्थयात्राविधि अने संघपतिनां कर्तव्योने विस्तृत रीते आ ग्रन्थमा आलेखतां कडं ! छे के-संघपतिपणुं अत्यंत दुर्लभ छे. जे मनुष्य संघपति वनी तीर्थाभिवंदन करे छे तेने धन्य छे. 'पूर्वना पुण्ययोगे आत्मउद्धारक संघपतिपणुं प्राप्त थाय छे. संघपतिए सौंथी प्रथम गुरुनी आज्ञा लई । पूर्ण उत्साह साथे संघप्रस्थान- मुहूर्त नक्की करवं. पोतानी साथे संघयात्रामां आववा माटे साधर्मिकोने
बहुमानपुरःसर आमंत्रणपत्रिकाओ मोकलवी. तेमने वाहन वगेरेनी व्यवस्था करी आपवी. जलोपकरण, . छत्र, दीपधारण करनारा (मशालचीयो), धान्य, वैद्य, दवाखानु, चंदन, अगर, कर्पूर, केसर, वस्त्र
१ विभुताविक्रमविद्याविदग्धतावित्तवितरणविवेकः । यः सप्तभिर्वि-कारैः कलितोऽपि वभार न विकारम् ॥सर्ग १,२३. २ अन्वयेन विनयेन विद्यया विक्रमेण सुकृतक्रमेण च । कापि कोऽपि न पुमानुपैति मे वस्तुपालसदृशो दृशोः पथि।
-सोमेश्वरकृत अर्बुदप्रशस्ति।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
धर्मा
महाकाव्य
वगैरे मार्गमां उपयोगी तेम ज जिनार्चनादिमां उपयोगी सामग्री तैयार करी साथै लेवी. शुभ मुहूर्ते पोताना इष्टदेवने पुण्यपवित्र तीर्थजळ चडे स्नान करावी तेमनी विविध उपचारोवडे पूजा रचवी तेमनी सामे बेसी गुरूपदेश प्रमाणे संघपतिदीक्षाने ग्रहण करवी. दिक्पाळोने मंत्र साथै बलिप्रदान कर्तुं अने पुष्प, वखो, तथा मंत्रादिकवडे पूजित रथमां प्रभुने पोते पधरावा. गुरुने आगळ करी ससंघ चैत्यवंदन कर. क्षुद्रो पद्रवोनो नाश करवा कवच, मंत्र, अस्त्रप्रयोगो वगेरेने गुरुसन्निध अभिमंत्रण करी साथे राखवा अने जय. ध्वनि मंगलध्वनि करता वाजते गाजते शहेरमांथी नीकळी नगरनी नजदीकमां ज मंगलप्रस्थान करखं. पछी विविध स्थानोथी यात्रा करवा माटे आवता साधर्मिकोने धन, वाहन, वगेरेनी सहाय आपी सत्कार करवो. साथै आवेला वंदी ( भाट, चारण वगेरे), गायक ( गायन -स्तवन करनारा ) अने महात्माओने वस्त्र, भोज्य, द्रव्य वगेरेथी सत्कारवा. मार्गमां आवतां चैत्योनुं पूजन करवुं अने खंडित होय तेनों जीर्णोद्वार कराववो. चैत्य वगेरेनो वहीवट करनार साधर्मिकोनुं वात्सल्य अने वर्हित्रटनी तपास करवीं. दीनोने दान अने भयवाळाओने अभय प्रदान आपी बंदी ( केदी ) मनुष्योने बंधन मुक्त करवा. पंकमग्न (कादमां खुंची गएला ) शकटो ( गाडाओ) ने बहार कढाववा, भांगी गयां होंय तेने पोताना शिल्पीओं पासे तैयार कराववां. क्षुधितोने अन्न, तृषितोने जळ, व्याधिप्रस्तोने औषध, अने श्रमनिः संहोनें वाहन वगेरेनो बंदोबस्त करी आपको. पोते ब्रह्मचर्य, तप, शम वगेरे धर्मोनुं यथोक्त पालन कर. क्रम प्रमाणे आतां तीर्थोमाथी पुष्पाधिवासित पवित्र जळना घडाओ भरी लेवा अने त्रैलोक्यपति जिनभगवाननो स्नात्रपूजा महोत्सव रचवो. तेत्रा महोत्सवोमां दूध, दहीं, कर्पूर वडे पंचामृत स्नात्र अवश्य कर. प्रभुने चंदन, कर्पूर, कस्तूरी वगेरेनु विलेपन करनुं खर्णाभरण, पुष्पमाळा अने वस्त्रादिक पदार्थों अर्पण करी अगरु, चंदन आदि सुगंधि द्रव्योनो धूप आपवो कर्पूरनी आरात्रिक करी पुष्पांजलि अर्पवी अने विविध साधन सामग्री साथे चैत्यवंदन - देववंदन कर.
मालाधारण अने मुखोद्घाटन महोत्सव वखते देव द्रव्यनी वृद्धि माटे तेमां स्वशक्त्यनुसार द्रव्य कोशागारमां अर्पण करवुं अने गद्गद्वाणी वडे दीनता दर्शावी प्रभुनुं अंतःकरणपूर्वक शुद्ध भावभी स्तवन करवुं. आम प्रभुना पूजन अर्चन कार्यों करतां तीर्थयात्रा करी तीर्थाधिराजनुं ध्यान करतां करतां शुभ मुहूर्ते नगरप्रवेश करवो अने प्रभुने घेर पधरावा. घेर आवीने धर्मबंधुओ, मित्रवर्यो, पौरजनो सहित श्रीसंवनुं भोजनादि वडे साधर्मिक वात्सल्य करवुं सूरिश्री वधुमां कहे छे के संघपूजा ए महादान छे अने ए भावयज्ञ मणाय छे. परोपकार, ब्रह्मव्रताचरण, यथाशक्ति तप अने अनाथोने दान ए चार महास्थानोनी पुण्यानुबंधी पुण्यलक्ष्मीने संघपतिए आराघवी जोइए. जे भव्य मनुष्य उपर्युक्त प्रकारे व्रतनियमसहित ससंघ तीर्थयात्रा करे छे ते सौभाग्य अने भाग्यवानने संघपतित्वरूप लक्ष्मी पोते जवरे छे तीर्थयात्रानुं आवुं अद्भुत वर्णन पुण्ययशोभिवृद्धि माटे कोने आकर्षतुं नथी ! आवाज वर्णनो 'ज्ञाताधर्मकथा', 'व्यवहारसूत्र' अने बीजां अनेक जैन धर्मशास्त्रोंमां लखायाँ छे. तेमांची मनुष्य खकर्तव्यना पाठ शीखी शके छे, एटलं ज नही पण जनकल्याणकारी उदात्त भावनाना संचोंट पुरावाओ पूरा पाडे छे. वस्तुपाळे आवुं जं संघपतिव्रत धारण कर्यु हतुं जेनी सविस्तर आलोचना हवे पछी करवामां आवनार छे.
६६. प्राक्कालीन संघपतिओ अने यात्रिको
ससंघ यात्रा करवी, तेने उचित धर्मों आचरवा, पोतानी सल्लक्ष्मी उपरनों मिध्यामोह त्याग करी तेने आबा सत्कार्योंमां नियोजबी ए एक दुष्कर कार्य छे. तेमां तप, दान, दया, औदार्य, श्रद्धा अने
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
- - अन्धपरिचय' । दीनता वगैरे उत्तम गुणोंने खास करीने पचाववा पडे छे. आपणां पंचमहाभौतिक शरीरमा रहेला पंड्रिपुओ ( काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद अने मत्सर ) उपर्युक्त गणावेला सात्त्विक गुणोना दुश्मनो छे. आजनां भौतिक वादमां ते षड्रिपुओने परास्त करवा ए. साधारण कार्य नथी. जो के सात्त्विक गुणोनो प्रादुर्भाव थतां आ महारिपुओ आपोआप चाल्या जाय छे. पण तेवा दैवी गुणोने हृदयमां स्थिर करवा ते असाधारण कार्य छे. सदाचरण, सत्समागम, पूर्वकर्म अने प्रभुनी संपूर्ण सहाय होय तो जे मनुष्य ते कार्यमा सफलता मेळवे छे. विजयसेनसूरिए ते सत्यने सुंदर रीते समजावतां वस्तुपाळने अमूल्य उपदेश आप्यो हतो, जेमा संघपति अने तेना. धर्मोनी आचरणा करता प्राक् काळमां आवां सत्कर्मों करनारा जे जे दैवी पुरुषो थया छे तेमनां यथोचित वृत्तांतो रसिक भाषामां सूरिश्रीए रजु कर्या छे. ते घी हकीकत सविस्तर रीते आपतां तो आलुं एक स्वतंत्र पुस्तक थवा संभवे तेथी तेओनो ट्रॅक परिचय आपीने ज अहीं संतोष मानवो पडे छे. ६७. शत्रुञ्जयतीर्थमाहात्म्य
शत्रुजय तीर्थनी ऐतिहासिकता ठेठ पुराणकाळ सुधी लई जवामां आवे छे. तेनां जुदा जुदी एकवीस लामो छे. त्या अनेक दैवी पुरुषो, चक्रवर्तिओ, सिद्धो, मुनिओ अने नृपतिओए आवी तीर्थयात्रानुं महत्पुण्य संपादन कर्यु हतुं. अहीं युगादीशे तप कयु हतुं. ऋषम, नेमीवर वगेरे अर्हतोए अहीं निवास कयों हतो. भरतेश्वरे आ पुण्यगिरि उपर तीर्थाधिरोहण करी जिनाधीशनु चैत्य बंधाव्यु हतुं. ते ज रीते इक्ष्वाकुवंशीय सगर राजाए पोताना पूर्वजोना उद्धार माटे आ महातीर्थनी यात्रा करी तेनो जीर्णोद्धार कराव्यो हतो. त्यार वाद ते ज वंशमां थयेल रघुकुलतिलक रामचंद्रे रावणनो संहार करी आ सर्वश्रेष्ठ तीर्थनी यात्राएं आवती जिंनप्रभुनु चैत्य बंधाव्यु अने तेनो ससुद्धार को. कुरुकुलनो विनाश करनार पांडवोए पंण विमलांचलनी यात्रानो परम लाभ प्राप्त को हतो. आ सिवाय आ भव्यतीर्थना सुप्रसिद्ध यात्रिकोमा नमि-विनमि वगैरे महर्षिओं, द्वाविंड, वालखिल्यादि नृपो, जयरामादि राजर्षिओं, नारंदादि मुनिवरों, प्रद्युम्न, सांब प्रमुख कुमारो, आदित्ययशा तथा सगरादि राजवीओ, अने भरतना पुत्र शैलंक, शुक वगेरे मुख्य हता. आ तीर्थनों अनेक खत उद्धार थयो छे. 'विविधतीर्थकल्प' अने 'सुकृतकीर्तिकल्लोलिनी'मां ते वधा तीर्थोद्धारकोनी नौंव लेतां संप्रति, विक्रमादित्य, सातवाहन, पादलिप्त,
आमदत्त, भरत, संगर, दाशरथि, जावडि, शीलादित्य, अने वाग्भटनां नामो जणाव्यां छे.' मधुमती(महुवी )मा जन्म लेनारे महानुभाव श्रेष्ठी जावडे अही घणुंज द्रव्य धर्मकार्योमां वापरी ज्योतिरूप जिनबिंबनी प्रतिष्ठा करी हेती. ते विक्रमादित्य पछी १०८ वर्ष बाद थयो हतो एम जिनप्रभसूरिए उल्लेख करी त्यां जिनबिंबनी प्रतिष्ठा कर्यानी नोध. लीधी छे.' वलभीपति शीलादित्ये आ गिरिराज उपर जिनालय बंधाव्यु हतुं. गूर्जरेश्वर सिद्धराजना मंत्रिवर्य आशुके आ पवित्र नगाधिराज तीर्थनी यात्रा करी पोतानी अनन्य भक्ति प्रदर्शित करवा नेमिनाथनुं मंदिर बंधाव्यु एटलं ज नहिं पण त्यां आवनारा यात्रिकोनी तृषा शांत करवा एक भव्य वापिका ( वाव )नुं स्थापत्य कराव्युं हतुं. १ (१) सम्प्रतिर्विक्रमादित्यः, सातवाहनवाग्भटौ । पादलिप्ताऽऽमदत्ताश्च तस्योद्धारकृतः स्मृताः ॥ ३५ ॥
-शत्रुजयतीर्थकल्प. (२) अस्मिन्नाभिभुवः प्रभोस्तमुभवचक्रीस चक्र पुरा चैत्यं श्रीभरतः परेतु सगरमापालमुख्या व्यधुः। देवो दाशरथिः पृथासुतपतिः प्राग्वाटभूविडिः शैलादित्यनृपः स वाग्भटमहामन्त्री च तस्योद्धृतिम् ॥ १६६ ॥
-सुकृतकीर्तिकल्लोलिनी. २ अष्टोत्तरवर्षशतेऽतीते श्रीविक्रमादिह । बहद्रव्यव्ययाद बिम्बं जावडिः स व्यवी विशत् ॥ १ ॥
-विविधतीर्घकल्पे शत्रुजयतीर्थकल्प,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदयं महाकाव्ये गूर्जरेश्वर सिद्धराजे आ तीर्थना पूजन, अर्चन माटे बार गामो आप्या हता. सिद्धराज पंछी गादी उपर आवनार सोलंकीकुलभूपाल कुमारपाळे तथा तेना मंत्री उदयने आ तीर्थनी यात्रा करी अहीं अनेक धर्मकार्यों को हता. उदयन पुत्र वाग्भटे आ महान् विमलाचल उपर नाभि प्रभुनु नूतन मंदिर विशाल शिला अने क्रपिशीर्षकोथी शोभता कोट सह बंधाव्युं हतुं. अने ते पवित्र महातीर्थनी नजदीकमा कुमारपुर वसाव्यु जेनी मध्यमां नीलमणियुक्त पार्थजिनबिंबनी स्थापना करायेल त्रिभुवन विहार बंधाव्यो तेम ज ते नगरनी पासे प्रभुना पूजन, अर्चन माटे पुष्प वाटिका करावी हती. आ प्रमाणे आ पुण्यपावित तीर्थनी यात्रानो अमूल्य लाभ देवो, महर्षिओ, चक्रवर्तिओ, नृपतिओ, मंत्रिओ, अने लक्ष्मीधरो वगेरे अनेक महापुरुषोए प्राप्त कर्यो हतो एम ग्रन्थकारे विस्तारथी नोंध्यु, छे.' आनी संक्षिप्त नोंध आ ज ग्रन्थकारे पोताना 'सुकृतकीर्तिकल्लोलिनी' काव्यमा लीधी होवार्नु आगळ जणावी गया छीये. ए वस्तुपालना पिता आसराजे आ तीर्थाधिराजनी यात्रा करी हती एम 'वसंतविलास'मां बालचंद्रसूरिए जणाव्यु छे. ते समये वस्तुपाल पण साथे हता. आवा महान तीर्थाधिराजनी ससंघ यात्रा करवानी अद्वितीय प्रेरणा वस्तुपालने विजयसेनसूरिए करी हती जेथी तेमणे धर्मशास्त्रना नियमानुसार संघपतिनी दीक्षा गुरुपासेथी ग्रहण करी विमलादितीर्थनी पवित्र यात्रानुं सौभाग्य प्राप्त कर्यु हतुं. वस्तुपाळ पछी पण समराशाह अने पेथडशाहे आ भव्य तीर्थनी यात्रा अने जीर्णोद्धार कर्याना उल्लेखो 'समररासु', 'नाभिनंदनजिनोद्धार प्रबंध' अने 'पेथडरास' उपरथी जणाय छे.'
६८. वस्तुपालनी ससंघ यात्रा
गुरुना आदेश मुजब वस्तुपाले संधाधिपति बनी शर्बुजयनी महायात्रा करी हती. तेणे कुल एकंदर तेर यात्राओ हरी कती एम अनेक प्रमाणोथी जणायुं छे. तेमां पोताना पिता आसराज साथे संवत १२४९ अने १२५० मां, तथा पोते संधपति दीक्षा धारण करी से. १२७७,१२९०,१२९१, १२९२ अने १२९३ मां शत्रुजय तथा गिरनार बन्नेनी यात्राओ करी हती. ज्यारे एकला विमलाचळ (शत्रुजय )नी परिवार साथे सात यात्राओ सं. १२८३,८४,८५,८६,८७,८८,८९ मां अनुक्रमे नियोजी हती. . ___ आ बधा यात्रा महोत्सवोना जुदा जुदा विवेचनो तेमनुं जीवनचरित्र आलेखता ग्रंयोमा व्यवस्थित रीते नोंधाया नथी. आ ग्रन्थ उपरांत 'सुकृतसंकीर्तन', 'कीर्तिकौमुदी' अने 'वसंतविलास काव्य'मां तीर्थयात्रानां वर्णनो आपेला छे.' पण ते कई कई यात्रानां वर्णनो छे तेनो स्पष्ट निर्देश कर्यो नथी. वसंतविलासमां वर्णन करेल यात्रावर्णन तेनी छेल्ली सं. १२९३नी यात्रानुं वर्णन होवार्नु लागे छे; ज्यारे धर्माभ्युदय,
जुओ आ ज ग्रन्थनो सर्ग ५, श्लोक ६७ थी ८३. विशेष माटे जुओ 'पुरातनप्रबंधसंग्रहमा पान ५८ उपर लोक १५८ थी १६१.
२ समररास (गा. ओ. सी. छपायेल प्राचीन गुर्जरकाव्य संग्रह ), मंडलीककृत पेंथडरास तथा नाभिनंदन जिनोद्धार प्रबंध. . . ३ (१)सं. १२४९ वर्षे संघपतिखपितृ 3. श्रीआशाराजेन समं महं श्रीवस्तुपालेन श्रीविमलाद्रौ रेवते च यात्रा कता। सं.५० वर्षे तेनैव सम स्थानद्वये यात्रा कृता । सं. ७७ वर्षे वयं संघपतिना भूला सपरिवारयतं ९० वर्षे सं.९१ वर्षे सं..९२ वर्षे सं. ९३ वर्षे महाविस्तरेण स्थानद्वये यात्रा कृता । श्री शर्बुजये अमून्येव पंच वर्षाणि तेन सं. ८३ वर्ष सं.८४ सं. ८५,८६,८७,८८,८९ सप्त यात्राः सपरिवारेण तेन तेने...श्री नेमिनाथाम्बिकाप्रासादाद्याः...भता भविष्यति ।
(२)त्रयोदश तीर्थयात्राः संघपविभूय कृताः। तीर्थकल्प पा. ८. -वॉटसन म्युझीयम राजकोटनो शिलालेख.
(३) अथ स मरुवृद्धो देवी भवतः सार्धत्रयोदशसंख्या यात्रा अभिहितवती ।-दु. के. शास्त्री संपादित प्रबंधक चितामणि पा. १६३ .
जुमओ-सुकृतसंकीर्तन, सर्ग ५-७-८-९; कीर्तिकौमुदी, सर्ग 9; वसंतविलास, सर्ग १०-११-११.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थपरिचय सुकृतसंकीर्तन अने कीर्तिकौमुदीनां वर्णनो संवत् १२९० पहेलांनी कोई यात्राना होवा जोईये एम लागे छे. कारण धर्माभ्युदयनो रचनाकाळ संवत १२९० पहेलां आवे छे जेनी पालोचना "रचनाकाळ" ना शिरोलेख नीचे हवे पछी करवामां आवनार छे. ते ज प्रमाणे सुकृतसंकीर्तन पण तेना समकाळमां रचायु होवान ख० चीमनलाल दलाले तेनी प्रस्तावनामां जणाव्यु छे. तदुपरांत, धर्माभ्युदय काव्यना यात्रावर्णनने सुकृतसंकीर्तन तथा कीर्तिकौमुदी केटलेक अंशे अनुसरे छे; ज्यारे वसंतविलासनुं वर्णन तेथी जुर्बु पडे छे. आथी वसंतविलास अने धर्माभ्युदय काव्यनां यात्रावर्णनो जुदी जुदी तीर्थयात्राओनां हशे ए, अनुमान थाय छे. सुकृतसंकीर्तन अने कीर्तिकौमुदीनां यात्रावर्णनो करतां धर्माभ्युदयनुं यात्राविवरण अनेक दृष्टिए उत्कृष्टता जाहेर करे छे तेटलु ज नहि पण बधा यात्रामहोत्सव स्तोत्रोमा उदयप्रभर्नु आ यात्रावर्णन नवीन आदर्श पेदा करे छे. ते जेटलुं रसिक छे तेटलं ज भाववाही छे. नेमा अतिशयोक्तिने बिलकुल अवकाश नथी. तेना शब्दे शब्दमां निसर्गता अने धर्मभावनानो अप्रतिम रस टपकतो जोवामां आवे छे. तेमणे आलेखेल यात्रावर्णन अने तेनी रोचक शैली ग्रन्थकारने एक साचा विवेचक तरीके जहेर करे छे. तेनी ढूंक आलोचना अहीं आपवामां आवे तो अस्थाने नहि गणाय एम मानी तत्संबंधी केटलुक विवरण अने रजु करवा प्रयत्न कयों छे..
वस्तुपालना हृदयमा रहेली धर्मनी उदात्त भावनाना परिणामे पोताना गुरुश्री विजयसेनसूरिना उपदेशामृतथी प्रेरणा मेळवी तेमणे महायात्रानो अद्वितीय प्रसंग धर्मशास्त्रना नियम मुजब योज्यो हतो. शुभ मुहूर्ते आ यात्रानुं संघप्रस्थान शरु थयु. घोळकाथी नीकळी संघ कासहृद (कासींदा) मां पडाव नाख्यो. रस्तामां आवतां दरेक गाम अने शहेरनां देवमंदिरो, तीर्थों अने उपाश्रयोना पूजन, अर्चन तथा जीर्णोद्धार करी संधपति तेमने सत्कारता. ठेर ठेर साधर्मिकवात्सल्यो थता. आ प्रमाणे धर्माचरण करतां तीर्थध्यानमा दत्तचित्त वस्तुपाल संघ साथे शत्रुजय पहोंच्यो. तीर्थयात्रानी प्रेरणा वस्तुपालने गुरुद्वारा थई हती ते हकीकतने प्रामाणिक मानी, दरेक यात्रावर्णन लखनाराये अपनावी छ. उदयप्रभसूरि आ यात्रामा प्रख्यात धर्माचार्यों के वीजा मुख्य मुख्य यात्रिको माटे कई पण निर्देश करता नथी, ज्यारे सुकृतसंकीर्तनकार विजयधर्मसूरि साथे मलधारीगच्छीय नरचंद्रसूरि, वायडगच्छीय जिनदत्तसूरि, संडेरकगच्छना शांतिसूरि अने गल्लक लोकोना वर्धमानसूरि वगेरे प्रख्यात धर्माचार्यो हता एम नोंघे छे.' वसंतविलासवें यात्रावर्णन आथी जुदुं छे. पण तेमां केटलीक हकिकतो विस्तारपूर्वक संग्रहवामां आवी छे. तेणे तो जुदा जुदा शहेरोमांथी ते यात्रामां आवेल संघपतिओनो निर्देश करतां लख्यु छे के चार मंडलाधिपतिओ; लाट, गौड मरु, डाहल, अवंति अने अंग देशना संघपतिओ पोताना संघ सह आ यात्रामां आव्या हता, जेमर्नु
१ नागेन्द्रगच्छमुकुटस्य मुनेरनूनमाकर्ण्यकर्ण्यमिति मन्त्रिपतिर्विचारम् ।
नला खधामनि जगाम जिनेन्द्रयान निर्माणनिर्मलमनोऽतिमनोरथश्रीः ॥ ४४॥ - सुकृत्तसंकीर्तन, सर्ग ४ विशेषमा जुओ-नरनारायणानंद, सर्ग १६, श्लो. ३२-३३. २ अथाचलन् वायटगच्छवत्सलाः कलास्पदं श्रीजिनदत्तसूरयः । निराकृतश्रीषु न येषु मन्मथः चकार केलिं जननीविरोधतः ॥११॥ भवाभिभूतेन मनोभुवा भयादनीक्षितैः क्लुप्तभवामिभृतिभिः । अचालि सण्डेरकगच्छसूरिभिः प्रशान्तसूरैरथ शान्तिसूरिभिः ॥ १२॥ शरीरभासव पराभवं सरः स्मरमनश्यत् किल यस्य दूरतः। सवर्धमानाभिधसूरिशेखरखतोऽचलगलकलोकभास्करः ॥ १३॥ . -सुझततकीर्तन, सर्ग. ५:
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदय महाकाव्य योग्य सम्मान उपायनो-मेटणां वडे वस्तुपाले र्यु हतु. संघे प्रस्थान करी नामेय प्रभुनी भक्ति अने कीर्ति प्रदर्शित करतां कासहदमां पडाव नाख्यो ज्या वस्तुपाळे जिनार्चाओ करी हत्ती, र उदयप्रभना कथनने सुकृतसंकीर्तनथी टेको मळे छे. वधुमां ते उमेरे छे के वस्तुपाळे अहीं नामितनुज (ऋषभदेव ) ना महाप्रासादमा महोत्सव रच्यो हतो. ज्यारे वसंतविलासनो कर्ता संघ कासहदना बदले वलभिपुरमा मेलाण कर्यु होवार्नु कहे छे' ज्यांथी विजयसेनसूरिए शधुंजय पर्वतने वताव्यो. वस्तुपाळे अहीं स्वामिवात्सल्य यु हतुं. आथी स्पष्टरीते जणाय छे के धर्माभ्युदयना यात्रावर्णनथी वसंतविलासनुं यात्राविवरण जुटुं छे. आ सिवाय प्रण वीजा केटलांक सूचनो मळी आवे छे जेथी बन्ने ग्रंथकारोए जुदी जुदी यात्रानी नोंध लीधी हती ते हकीकतने वधु पुष्टि आपे छे. एनुं तुलनात्मक विवेचन हवे पछी करवामां आव्यु छे:
त्यांथी संघे प्रयाण करी विमलाद्रि उपर आरोहण कर्यु. त्यां जई नाभिजिनेशना उत्कट दर्शनाभिलाषी वस्तुपाले पूर्ण प्रेमभक्तिवडे स्नात्रमहोत्सव को. विनोच्छेदक कपर्दी यक्षनु पूजन, अर्चन सारी रीते करी तेमने प्रसन्न कर्या. संघमा आवेल यात्रिकोने श्रमान्वित थयेला जोई मंत्रिवर्य, हृदय स्नेहार्द्र बन्यु, त्यां तेमणे भगवान आदिनाथना मंदिर पासे इंद्रमंडप बंधाववानो प्रारंभ कर्यो एम उदयप्रभसूरि जणावे छे ज्यारे वसंतविलासनो कर्ता संघ पालीताणा गयो त्यां वस्तुपाले पार्श्वप्रभुनु पूजन कयु, अने व्यारवाद संघे विमलाचल उपर प्रस्थान कर्यु. विमलाद्रि उपर जई सौथी प्रथम कपर्दी यक्षनी विविध उपचारो वडे पूजा कर्या पछी भगवान आदिनाथनी अष्टप्रकारी पूजा रचीने, प्रशंसनीय चीनवस्त्र (चीनी रेशम)नुं ध्वजारोपण कयु हतुं एम नोंधे छे.' परंतु अरिसिंह तो धर्माभ्युदयना कथन मुज़ब वस्तुपाले शत्रुजय उपर जई कपर्दी . यक्ष- पूजन करीने भगवान आदिनाथनो महामहोत्सव को हतो एम कहे छे. तेमां वसंतविलास प्रमाणे पादलिप्तपुरनी हकीकत जोवामां आवती नथी. आथी पण उदयप्रभ अने अरिसिंहनां यात्रावर्णनो एक ज संघना विवेचनो होवानुं स्पष्ट जणाय छे. मंत्रीश्वरे अहीं विविधप्रकारी स्नात्रमहोत्सव भव्य रीते कर्यो हतो तेनुं रसिक वर्णन धर्माभ्युदयकारे अहीं त्रण श्लोकोमा विस्तारवडे रच्युं छे. ते दानवीरे त्या अनेक प्रकारे दानधर्मो अने पूजामहोत्सवो रच्या हता. संघ आठ दिवस रह्यो त्यां सुधी अष्टाह्निका महोत्सव भारे दबदबा साथे कर्यो. आदिनाथ भगवानना मंदिरपासे नृत्य गान करवा माटे मंत्रिवरे इन्द्रमंडप बंधाग्यो हतो
।
१ लाटगौडमरुकच्छडाहलावन्तिवाविषयाः समन्ततः। तत्र संघपतयः समाययुस्खोयधाविव समस्तसिन्धवः ॥२५॥ आगतां विविधदेशतस्ततः सैष सङ्घजनता प्रमोदभाक् । वस्तुपालसचिवः शुचिक्रियः सच्चकार विविधरुपायनैः ॥ २६ ॥
__-वसन्तविलास, सर्ग १० २ वितन्वतः कासहृदाख्यपत्तने महोत्सर्व नामितनजसद्मनि । सहायता प्रत्यशृणोन्महामतेरमुष्य द्राग्वम॑नि देवताम्बिका ॥ १६॥
- सुकृतसंकीर्तन, सर्ग ५ ३ उत्प्रयाणकमचीकरस्कृती संघलोकसुखदप्रयाणकः । संघराट् बलभिपत्तनावनीमण्डलेऽतिसुरमण्डलेश्वरः॥४२॥ तत्र सङ्कपतये नवेन्दुवत्पावनो विमलसंशितो गिरिः। अंगुलीकिसलयाप्रसंशया दर्शितो विजयसेनसूरिभिः ।। ४३॥
- वसन्तविकास, सर्ग १० ४ तत्र मात्रमहोत्सवव्यसनिनं मार्तण्डचण्डद्युति, क्लान्तं सङ्घजनं निरीक्ष्य निखिलं साद्रीभवन्मानसः । सद्यो माद्यदमन्दमेदुरतरश्रद्धानिधिः शुद्धधीमत्रीन्द्रः खयमिन्द्रमण्डपमयं प्रारम्भयामासिवान् ॥८॥
-धर्माभ्युदय, सर्ग १० ५ जुओ-वसंतविलास, सर्ग १०, श्लोक ५८ थी ८३
., ६ सुकृत्तसंकीर्तन, श्लोक १२ थी ४२
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थपरिचय
सैनी नौघ वसंतविलासमां पण लेवाई छे.' अनन्यभक्तिवडे जिनेशनां पूजन, अर्चन करी वस्तुपाळे संघ सह पर्वत उपरथी अवरोहण करी अजोहरा ( अजारा ) तरफ प्रयाण आदर्श. त्यांना अजयपाल नृपतिए संघनो सुंदर सत्कार कर्यो अने ते राजवीथी वद्यमान त्यांना पार्श्वप्रभुनुं पूजन करी संघ कोडीनार गंयो एम उदयप्रभसूरिए जणान्युं छे.' ज्यारे वसंतविलासनो कर्ता संघने शत्रुंजयथी एकदम प्रभासमा लावे छे. जो के उदयप्रभनुं संघयात्रावर्णन वसंतविलासंना करतां टुंकामां छे पण तेमां जे हकीकतो नोंघाई
प्रामाणिकतानी पराकाष्ठा रजु करे छे, तेटलुं ज नहीं पण केटलीक नक्कर हकीकतो पूरी पाडे छे. कोडीनारथी संघ, देवपाटण (प्रभास) गयो त्यां इन्द्रादिदेवोथी संस्तूयमान ( स्तवन कराएला) अमृतां - शुलांछन बाळा - कालारि भगवान पिनाकपाणि सोमनाथ महादेवनुं वस्तुपाळे सारीरीते यजन कर्यु. सर्व धर्म-उपर सहिष्णुभाववाळा अने वाडाबंधीना मिथ्याभेदोने नहीं माननारा ते महानुभावे जिनेशना यात्रा मार्गमां आवनार सोमनाथ भगवाननुं विना संकोचे यजन करी जैन अने जैनेतरोने सांप्रदायिक असहिष्णु मानसनो त्याग करवा आदर्श हृष्टांत रजु कर्यु. ते ज हकीकत सुकृतसंकीर्तनमां पण आपी छे. वसंतविलासनो कर्ता वधुमां अहीं वस्तुपाळे प्रियमेलक तीर्थमां स्नान करी सुवर्ण अने जवाहीरनां दानो ब्राह्मणोने आप्यां हतां तेम ज चंद्रप्रभ प्रभुनुं पूर्ण भक्तिवंडे यजन कर्यु हतुं एटली नवीन
भुके छे.' 'आ हकीकत वीजा कोई यात्रावर्णन करनार ग्रंथकारे लीधी नथी. आधी पण वसंतविलासमां आंलेखाएल यात्रावर्णन धर्माभ्युदय वगैरे ग्रन्थमां जणांवेली यात्रा करतां वीजी यात्रानुं होवानुं सूचवे छे. त्यांथी संघ वामनस्थली ( वंथळी) थंई रैवत ( गिरनार ) गयो. बीजा कोई ग्रन्थकारे प्रभासंथी वामनंस्थळी संघ गयानी हकीकत मुकी नथी ज्यारे उदयप्रमे तेने व्यवस्थित रीते नोंघी छे, आधी उदयप्रभनुं वर्णन केट चोकसाईवालुंछे ते जोई शकाय छे.
‘संघाधिपति वस्तुपाळे रैवतकारोहण करी पोताना पापकल्मषनो नाश करवा गजेन्द्रपदं कुंडमां स्नान कर्तुं अने नेमिनाथ भगवानॅनी विविधप्रकारी पूजा करी अष्टाहिका महोत्सव रच्यो, आ प्रमाणे आठ दिवस सुधी संघेश वस्तुपाळे गिरनार उपर रही प्रसन्न मॅनवडे पुष्कळ दानधर्मों कर्या अने अंबा, प्रद्युम्न, सांब वगेरे कोनी यात्रा करी त्यांना तीर्थदेवताओनो पूजन, अर्चन करी सत्कार कर्यो. पछी पोते संघ सह नीचे उतर्या. प्रभासथी गिरनार तरफ आवतां रैवतकनी तलेटीमां तेजपाले वसावेल तेजपालपुरनुं कुमार सरोवर, जे तेमणे बंधान्युं हतुं, त्यां वस्तुपाळे आदीश्वर भगवाननुं पूजन कर्यु एम वसंतविलास काव्यनो कर्ता जणावे छे. उदयप्रभसूरिए महाधार्मिक वस्तुपाळनी तीर्थयात्रा अने तेनां दानप्रवाहनी श्लाघा करतां तेनुं रसिक वर्णन अहीं सर्वोत्कृष्ट भाषामां गुथ्युं छे. तेमां यात्रानी एक पवित्र नदी साथे 'तुलना करता, जैम नदी पोताना प्रवाह मार्गमां आवतां प्राणीमात्रनुं कल्याण साधै के तैम आ महापुरुषे पोतांना दानप्रवाहने अखंड रीते चालू राखी जनसमाजनुं परम कल्याणं सायुं हतुं, एंवो आशय व्यक्त
१ प्रेक्षणक्षणमयो विचक्षणस्तीर्थं भर्तुरयमप्रतो व्यधात् । नर्तकीकुचतटत्रुटन्मणिसग्मणिप्रकरपुचितावनी ॥ ८४ ॥
- वसन्तविलास महाकाव्य, सर्ग १०.
२ अनाइराख्ये नगरे च पार्श्वपादानजापालनृपालपूज्यान् । अभ्यर्चयन्नेष पुरे च कोडीनारे स्फुरत्कीर्तिकदम्बमम्बाम् ॥ १२ ॥
३ वसंतविलास काव्य, सर्ग ११, श्लोक ७० थी ७२ ४ वसंतविलास कान्म, वर्ग ११, ७३ श्री ७६ घ० का० ६
- धर्माभ्युदयमहाकाव्य, सर्ग १५.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
धमाभ्युदय महाकाव्य कर्यो छे.' यात्रिकवर्गने अनेक प्रकारे सुखसाधनो आपता अने आनंद प्रमोद आपता वस्तुपाळ संघ सह धोळका गया. त्यां तेमनुं सन्मान करवा तेजपाळ अने पौरजनोनी साथे वीरधवलदेवे सामा जई जिनप्रभुने नमस्कार कर्या. वस्तुपाळे त्यां जिनप्रभुने रथमांथी नीचे पधरावी भक्तिवडे पूजन कर्यु अने संघने भोजन, वस्त्रादिकवडे संतोष आप्यो.
वीरधवले वस्तुपाळने कुशळ वर्तमान पूछी विवेक दर्शाव्यो. उदयप्रभसूरिए आ यात्रानुं वर्णन थोडाक शब्दोमां संपूर्णतः आप्यु छे. तेमनी लेखनशैली विद्वान मनुष्योने पण मोह पमाडे छे, कारण तेमां कर्णकटुता के शब्दाडंबरनी छाया कोई पण ठेकाणे जोवामां आवती नथी. जे हकीकत रजु कराई छे तेमां पूरती चोकसाई अने प्रामाणिकता उपर खास लक्ष्य आप्युं छे. तेथी ज बीजां वा यात्रावर्णनो करतां उदयप्रभy यात्राविवेचन वधुं प्रामाणिक अने सन्मान्य छे. आ ग्रंथन धार्मिक महत्त्व अनेकगणुं हो परंतु ऐतिहासिक दृष्टिए पण तेनुं महत्त्व ओळु नथी एम कहे, पडे छे.. ६९. वस्तुपालना संघनी सामग्रीगणना
आ तीर्थयात्राओमां केटलां मनुष्यो, रयो, गाडांओ, रक्षको, सुखासनो अने इतर जनसमुदाय वगेरे हता तेनी केटलीक नोंध जुदाजुदा अन्थोमा जोवामां आवे छे. यात्रावर्णन आलेखनारा कीर्तिकौमुदी, सुकृतसंकीर्तन, वसंतविलास के धर्माभ्युदय प्रन्थना रचयिताओए ते संबंधी काई पण निर्देश कयों नथी, पण जिनप्रभना तीर्थकल्पमा तथा प्रबंधचिंतामणि अने 'वस्तुपाल तेजपाल रासा'माथी तत्संबंधी केटलीक माहिती उपलब्ध थाय छे. जो के तेमां केटलुं सत्य समायेळं हशे तेनुं पृथक्करण करवानां पूरतां प्रमाणो नथी, तेमां केटलीक अतिशयोक्ति होवानुं पण भासे. परंतु ते संबंधी नक्कर हकीकत ज्यांसुची प्राप्त न थाय, त्यां सुधी तेने सत्य मानी लेवामां बांधो नथी, एम मानी जे ते ग्रन्थोमांथी तेनां सूचनो अहीं रजु कर्या छे. जिनप्रभसूरि तीर्थकल्पमां तेनो निर्देश करतां लखे छे के "वस्तुपाळनी प्रथम तीर्थयात्रामां १५०० गाडां (शव्यापालको सहित ), ७०० सुखासनो, १८०० पालखी, १९०० हाथी, २१०० श्वेतांबरो, ११००. दिगंबरो, ४५०० जैन गायको अने ३३०० बंदीजनो हता.' प्रबंधचिंतामणिमां ५५०० वाहनो, २१००श्वेतांवरो, १००० घोडेखारी रक्षको, ७०० ऊंटो अने संघरक्षकाधिकारि चार महासामंतो यात्रामा हता ऐम नोंध्यु छे. ज्यारे वस्तुपाल तेजपाल रासांमां तेनी बादशाही सूची आपतां संवत १२७३ अने १२८५ नी यात्राओना संघवर्णनो रजु कयों के तेमा' नीचे' प्रमाणे जनसमु. दाय, साहित्य, रक्षको अने वाहनोनी नोंध आपी छे. . सामग्रीनी संख्या " ' ............
संवत.१२५३मां - - संवत १२८५ मा सेजवाणां (वेलडीयो) सुखासन (सीघराम)
५५००
.
७००
' ..
७००
-
१ पुरः पुरः पूरयता पयांसि घनेन सान्निध्यकृता कृतीन्दुः। . . . . .
स्वकीर्तिवन्नव्यनदी ददर्श ग्रीष्मेऽतिमीष्मेऽपि पदे पदेऽसो ॥ २१॥-धर्माभ्युदय काव्य, सर्ग १५. ' । २'तत्र प्रथमयात्रायां चलारि सहस्राणि पंचशतानि शकटानां सशय्यापालकानां सप्तशती सुखासनानां अष्टादशशता वाहिनीनां एकोनविंशतिः शतानि श्रीकरीणां एकविंशतिः शतानि श्वेतांबराणां एकादशशती दिगम्बराणां चबारिशतानि सार्धानि जैनगायकानां त्रयस्त्रिंशच्छती बन्दीजनानाम् ।'
-विविधतीर्थकल्पे वस्तुपालतेजपालमंत्रिकल्प. ३ सर्वसंवाहनानामपंचमसहस्राणि, एकविंशतिशतानि श्वेतांबराणां,' संघतदक्षाधिकारे सहस्रं तुरजमाणां सप्तशती रककरभीणां, संघरक्षाधिकारिणश्चलारो महासामन्ताः। -प्रबंधचिंतामणि, पा.-१६३.-धी..के. शासी संपादित,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
'ग्रन्थपरिचय
पालखी
२९००
श्रीकरण (महेता) घोडा बळद घुघरमाळवाला
100
२०००
ऊंट
२००
०
०
दिगंबर साधु
गाडां
२४
30
सांगना ,
०
०
०
जैन गायक
४८४
४५० बंदीजन (भाटचारण)
३३०० वादी (अन्यधर्मी)
३३०० भट्ट
७०० आचार्य
११००
११०० श्वेतांबर साधु
२१०० यती
२२३२ १५००
४५०० वाहिनी (डोळी)
१८०० दांतनां सिंहासन -
३०० =रथमां छे
१२०० लाकडानां दहेरां संघवी कुलमाणस
७०००००
७००००० कुल खरच
३३१४१८८०० २९८०२०९०७ । आ उपरथी संघनी भव्यतानो काईक ख्याल आवी शके छे.' जो के आ सूचीमां अतिशयोक्तिने अवकाश छे पण तेना उपरथी एटलं तो समजी शकाय छे के वस्तुपाले हजारो मनुष्योने साथे लई, पर मपुनीत जैन तीर्थोनी अनेक यात्राओ, भारे दबदबाथी करी हती. आ सिवाय जिनहर्षना 'वस्तुपाल चरित्रमा पण तेनी यात्रानुं विगतवार वर्णन आप्यु छे. आथी वस्तुपालनी धर्मभावना, लोककल्याणनो उच्च आदर्श अने महान त्याग अपूर्व हतो एम कह्या सिवाय चाले तेम नथी. आजे पण आवी संघयात्राओ जैन दानवीरो करें छे अने जगतने अद्वितीय त्याग तथा उदात्त धर्मभावनाना पदार्थपाठो शीखवे छे. ६१०. वस्तुपालनां सुकृत कार्यो
वस्तुपालनी कीर्ति केवा अद्भुत गुणोने लईने दिगंतव्यापी बनी हती तेनां विशिष्ट कारणो आ महानुभावना चरित्रमाथी ज्ञात थाय छे. ते नरश्रेष्ठमां विद्वत्ता, राज्यव्यवहारनी कुशळता, वीरता अने अद्वितीय धर्मभावना हती परंतु ते बधा करतां तेने जगतमां वधु यश अपावनार तेनां दानकार्यों हता. तेना जेवो उदार धनी भूतले फरीथी पाक्यो नथी. जुदा जुदा ग्रंथोमांथी तेनां दानकार्योना जे उल्लेखो मळे छे तेपी तेनी दानभावना जगतमा अजोड हती, एम लाग्या वगर रहेतुं नयी. कविश्री सोमेश्वरे तेना माटे
१जुओ कीर्तिकौमुदीना समश्लोकी गुजराती भाषांतरनी प्रस्तावनामां ख. वल्लभनी आचार्य रजु करेल वस्तुपाल तेजपाल रासायांनी संघना साहित्खनी सूचि प्रखावना, पा. २७ ।
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
धर्माभ्युदय महाकाव्य
सादा शब्दोमा लेख्युं छे के "वस्तुपाले अन्नदान, जलपान, अने धर्मस्थानोथी, पृथ्वीने अने ते वडे प्राप्त थयेल यशथी आकाशमंडळने भरी दीधुं छे.” तेणे करावेळां धर्मस्थानो, महादानो अने धर्मकार्योनी जुंदी जुदी नोंघो सुकृतसंकीर्तन, कीर्तिकौमुदी, वसंतविलास, प्रबंधचिंतामणि, प्रबंधकोष, जिनहर्षकृत वस्तुपालचरित्र अने तीर्थकल्प वगेरे केटलाय ऐतिहासिक प्रबंधो अने रासाओमां आवेली छे. जो के ते बधामां केटलीक वधघट पण जोवामां आवे छे. तेनी सविस्तर यादी पूरता विवेचनसाथे करतां एक खतंत्र निबंध थवा संभव छे. उदयप्रभसूरिए आ महाकाव्यमां पण तेनां केटलांक सुकृत कार्यांनी नोंध करी छे, जेनुं केटलुक विवेचन अहीं करवामां आव्युं छे.
ते दानशूरे शत्रुंजय उपर आदिनाथ भगवानना मंदिर आगळ इंद्रमंडप बंधाव्यो हतो जेनी नोंध आगळ पण आपी गया छीए. ग्रंथकार फरीथी तेनो उल्लेख करता ते मंडपनी पासे स्तंभन पार्श्वनाथ अने गिरनारना नेमिनाथ भगवाननां मंदिरो बंधाव्यां होवानुं जणावे छे. आ ज हकीकतने ग्रंथकारे पोताना सुकृतकीर्तिकल्लोलिनी काव्यमां पण मुकी छे.' सुकृतसंकीर्तनकार पण आ. बन्ने. ग्रंथोना कथनने पुष्टी आपे छे. वसंतविलास अने तीर्थकरपमां धर्मस्थानो अने देवमंदिरो बंधाव्याना मोघम उल्लेखो छे; पण कये कये स्थळे, केलां मंदिरो कोनां कोनां बंधाव्यां हतां तेनी पृथक् पृथक् विचारणा करी नथी. आ. इंद्रमंडपमा 'सुकृतकीर्तिकल्लोलिनी' नामक संस्कृत काव्य, विविध वृत्तोमां रचायेला १७९ श्लोकोवालुं शिलोत्कीर्ण करवामां आव्युं हतुं, एम केटलाक उल्लेखो उपरथी जणाय छे.. उदयप्रभसूरिए पण आ महाकाव्यमां इंद्रमंडपमां सुकवामां आवेली वस्तुपाळनी यशः प्रशस्तिनी प्रशंसा रजु करतां सुंदर शब्दोमा तेनो उल्लेख कर्यो छे. आ मंदिरमां वस्तुपाळे गुरु, पूर्वज, संबंधी, अने मित्रनी मूर्तिओ तेम ज ते. बन्ने भ्रातृयुगलनी अश्वारूढ प्रतिमाओ बनावी मुक्की हती. सुकृत कीर्तिकल्लोलिनीमां फक्त, तेनो उल्लेख ज छे" प्यारे सुकृतसंकीर्तनकार ते बन्ने - भाईओ ( वस्तुपाल - तेजपाल ) नी तथा वीरधवलनी हाथी उपर बैठेली मूर्तिओ मुकी हती, एम. नोंघे छे बन्नेना कथनमां वधु तफावत नथी, फक्त तेमां घोडाने बदले हाथी - उपर होवानी जणावी छे. आ सिवाय प्रबंधचिंतामणिमांथी- पण इंद्रमंडप अने - बीजां विविध चैत्यो. वंधाव्यानी तथा पोतानी, अने गुरुवगरेनी मूर्तिओ बेसाड्यानी हकीकत- मळी आवे छे.. वस्तुपाले आ
१.जुओ, आ निबंधनी, शरुआतमां मुकेलो उपदेशतरंगिणीनो श्लोक...
२ व्यातन्वक्षमरेन्द्रमण्डपमयं श्रीरैवतस्तम्भनालङ्कारप्रभुने मिपार्श्वसहितं तीर्थेऽत्र शत्रुञ्जये ।
प्राग्वाटयन्वयवाद्धिंवर्धन विधुर्धात्रीशमन्त्रीशिता खाध्यः सङ्गपतिः सतां विजयते श्रीवस्तुपालोऽधुना ॥ १६७
- सुकृतकीर्ति कालोलिनी
३ शत्रुञ्जयाद्रिमुकुटस्य पुरो जिनस्य तेनेन्द्रमण्डपमिदं तदकारि किञ्चित् । अप्येकवारमधिगम्यजना यदन्तर्जन्मान्तरेऽपि न भनन्ति कदापि तापम् ॥ सुकृतसंकीर्तन, सर्ग ११,१५
४ श्रीवस्तुपालसचिवस्य परे कवीन्द्राः कामं यशांसि कवयन्तु तु नैव ।'
' येनेन्द्रमण्डपकृतोऽस्य यशः प्रशस्तिरस्त्येव शक्रहृदि शैलशिला विशाले ॥ - धर्माभ्युदय महाकाव्य, पंचम सर्गान्ते. '
7
५ मूर्तित्रयं हरिकरिस्थमपूरि तेजःपालस्य वीरधवलस्य तथात्मनोऽसी ।"
सन्नद्धमुरकलिप्रलयाय मूर्तमभ्यं युगत्रयमिवात्र पवित्रदेशे ॥ - सुकृत संकीर्तन; सर्ग ११, १९ ·
६ 'नन्दीश्वरावतारे, प्रासादान् इन्द्रमण्डपं च तन्मध्ये गजावि रूढश्रीलवणप्रसादवीर धवलमूर्ति, तुरङ्गाधिरूढाः निजमूर्ति तत्र सप्तपूर्वपुरुषमूर्तीः सप्तगुरुमूर्तीश्च । - प्रबन्धचिन्ता पृ. १६३ :
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्यपरिचय पवित्र तीर्थमा गिरनारनी सांबादि हूंकोना. जेवी रचना करावी हती. त्या जिनमंदिरो उपर कलशो (शिखर कळशो)- वेसार्या अने, उपर्युक्त प्रासादो उपर सुवर्ण दंडो (ध्वज-दंडो) मुकवामां आव्या हता. आदीश्वर भगवानना मंदिर उपर ज्ञान, दर्शन, अने चारित्ररूपी महारत्ननिधान सरखा त्रण सुवर्णकलशो मंत्रीश्वरे मुकाव्या-हता. ए उपरांत बे अतिमूल्यवान-तोरणो त्या कराव्या हता.
१ शत्रुजय पासे आवेळु: अर्कपालितः (अंकवालिया) गाम जे राणाक श्री वीरधवळनी सत्तामा हतुं ते तेमीं पासेथी आ मंदिरोना पूजनार्चनार्थे अपाव्यु. तेनी नोंध सुकृतकीर्तिकल्लोलिनीमां पण आपवामां आवी छे. परंतु बीजा ग्रन्थकारोए ते संबंधी कांई पण ईसारो कर्यो नथी. वधुमा त्यां 'अश्वावतार मंदिर' बंधावी मुनिसुव्रतनी मूर्ति वेसार्यानुं तथा परब बंधाग्यानु, जणान्युं छे. ज्यारे सुकृतसंकीर्तनकार त्यां तळाव
खोदाव्यानुं कहे छे. पालिताणामां पोतानी पत्नी ललिताना नाम उपरथी 'ललिता सरोवर बंधाव्यु होवानो 'उल्लेख कर्यो छे. तेनी अलंकारपूर्ण भाषामा प्रशंसा करतां कवि कहे छे, के जाणे मंत्रीशनी कीर्तिनो प्रकाश ' करतुं होय तेवू आ सरोवर निर्मळ जळ युक्त छे. आ सरोवरनी नोंध बधा ग्रन्थकारोए लीधी छे. आदीश्वर 'भगवाननी-पाछळ सुवर्णतुं पृष्ठपट्ट (पुंठीयु) करावी अर्पण कर्यु. श्रीनाभिसूनुः प्रभुना प्रासादमां वस्तुपाळे
सुवर्णतोरण कराव्युः त्यार बाद कविए,बन्ने मंत्रीवरोनी केटलीक यशगाथाओ अलंकारपूर्ण भाषामां रजु . करी छे. वस्तुपाळे वस्त्रापथना मार्गमा रहेला तपखिओना शासनोनो उद्धार करी यात्रिओ पासेथी लेवातो
कर माफ कराव्यो अने तेमने प्रसन्न कर्याः आ हकीकत पण नवीन छे. बीजा कोई ग्रन्थमा ते जोवामां आवती - नथी. छेवटमा ग्रन्थकर्ता, वस्तुपाळे शत्रुजय उपर 'नंदीश्वरतीर्थ' अने 'अनुपमासर बंधाव्यानो उल्लेख करी
योग्य शब्दोमां. प्रशंसा करे छे. वधूमां रैवतकना तापसोने गामवें दान कर्यानी हकीकत जणावी तेनां सुकृत। कार्योनी नोंध समेटी ले छे. उपरोक्त कथानुसार कवि केटलीक नवीन हकीकतो रजु करे छे. आथी । कविन-यात्रावर्णन तेम ज धर्मकार्योनुं वर्णन वधु चोकसाई वाळु होवार्नु जणाय छे. अंतमां ग्रंथकार ॥ वस्तुपाळनी अने तेना. दानकार्योनी योग्य शब्दोमा पुनः प्रशंसा करी, धर्माभ्युदय महाकाव्यनी फलश्रुतिमां - कहे .छे के-विश्वालंकृत करनार अने गुणरत्नोना भंडाररूप आ सुवर्ण रचित 'संघाधीश्वर चरित्र' सज्जन • पुरुषोना हृदयमानसमां रहेलां दुरितोनो नाश करो. एवो आदेश आपी ग्रंथकर्ता विरमे छे. 3 ३११ उदयप्रभसूरि अने तेमना. पूर्वाचार्यों । जे साधु पुरुषना पुनीत वचनामृतोथी पवित्र बनी, वस्तुपाळे महान दानधर्मो कर्याहता ते महानुभाव
अने तेमना विद्वान शिष्य उदयप्रभसूरिनो, ते गच्छना पूर्वाचार्योसाथे ढूंक परिचय आप्या सिवाय आ निबंध अपूर्ण ज लेखाय. तेथी तेमनी यथायोग्य पिछान आपवा अहीं प्रयत्न कर्यो छे. आ ग्रंथना रचयिता ' मुनिवर्य उदयप्रभसूरि सुप्रसिद्ध नागेन्द्र गच्छना हता. तेमणे पोताना गच्छनो पूर्वपरिचय आपतां कडं छे
के “नागेन्द्रगच्छमां शांतिसुधाना कलशसमान अने संसारदुमोन्मूलन तत्त्वादेश आपनार महेन्द्रसूरि थया. तेमना. पट्टधर श्री शातिसूरि थया जेमणे-दिगंवरो उपर विजय मेळव्यो हतो. तेमना पछी नागेन्द्रगच्छसिंहासनाधिरूढ शमदमने धारण करनार आनंदसूरि अने अमरचंद्रसूरि थया. वादिचक्रवर्ति आ बन्ने सूरिओए सिद्धराजनी राजसभामा वादिओने परास्त कर्या हता.. तेथी राजाधिराज सिद्धराजे ते बन्नेने 'व्याघ्रशिशुक' अने 'सिंहशिशुक' बिरुदो आप्यां हता. उदयप्रभसूरि अने तेमना पूर्वीचार्योनो आवो ज परिचय सुकृत
१ अस्वाधवायपयोनिधिमन्दरादिमुद्राजुषोः किमनयोः स्तुमहे महिन्नः। बाल्येऽपि निर्दलितवादिगजी जगाद यौ व्याघ्र-सिंहशिशुकाविति सिद्धराजः ॥४॥
-धर्माभ्युदयकान्य अंत्यप्रशस्ति ।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
धर्माभ्युदय महाकाव्य कीर्तिकलोलिनी अने सकृतसंकीर्तनमा आपवामां आव्यो छे.' आ ज अमरचंद्रे सिद्धांतार्णव' नामक महामन्य रच्यो हतो एवं अनुमान छे. कारण तत्त्वचिंतामणिमा तार्किक गंगेश उपाध्याये सिंहव्याघ्र लक्षणो मुक्या छे जे आ बन्ने माटे हशे एम डॉ. सतीशचंद्र विद्याभूषण माने छे.
.. ..! तेमनी पछी धर्मगादी उपर श्रीहरिभद्रसूरि आरूढ थया जे सच्चारित्र अने बीजा प्रशस्य गुणोने लई 'कलिकाल गौतम बिरुदथी ख्यातकीर्ति थया. तेमना शिष्य विजयसेनसूरि थया जे. अगणित गुणोना भंडार समान अने व्याख्यान वाचस्पति हता. तेमना सद्धर्मप्रेरक व्याख्यानो मानवहृदयने सचोट असर करता. तेमनी पुनीत पावन व्याख्यानगंगा 'वनराजविहार तीर्थरूप अणहिलपुर पाटणना पंचासर मंदिरमा वहन करती हती. आ मुनिराज वस्तुपाळना परमगुरु हता. वस्तुपाळने तेवां दानो, धर्मकार्यों अने यात्राओ करवानी मुख्य प्रेरणा, धर्मोद्धारक आ महान् आचार्य पासेथी ज मळी हती, एम अनेक ग्रन्थकारोए नोंध्यु छे. वस्तुपाळे स्थापित करेला केटलांक जिनबिंबोना स्थापक पण आ ज विजयसेनसूरि हता, एम ते बिंबोनी नीचेनी प्रशस्तिओ उपरथी ज्ञात थाय छे. तेमणे कोई ग्रन्थो लख्या हशे के केम ? ते संबंधी विधु माहिती मळी शकी नथी. तेमना विद्वान शिष्य उदयप्रभसूरि थया जे आ महाकाव्यना प्रणेता हता..तेओ उच्च कोटीना विद्वान हता एम तेमणे रचेला अनेक ग्रन्थो उपरथी मालम पडे छे. आ महाकाव्य तेमणे गुरु श्रीविजयसेनसरिना आदेशथी रच्यु हतुं तेनी सगर्व नोंध ग्रन्थप्रशस्तिमां लीधी छे.' आ सिवाय शत्रुजय यात्रानु विवरण करती ऐतिहासिक हकीकतोथी सभर संस्कृत काव्यप्रशस्ति सुकृतकीर्तिकल्लोलिनी रची छे. जेने शत्रुजय उपर वस्तुपाळे बंधावेल इंद्रमंडपमा शिलापृष्ठपर (पथ्थरमा) कोतरवामां आवी हती. ते हकीकत आगळ पण आपी गया छीए. आ बन्ने ग्रन्थो उपरांत उदयप्रमसूरिए ‘ज्योतिष विषयक आरंभसिद्धि ग्रंथ, संस्कृत नेमिनाथ चरित्र, षडशीति अने कर्मस्तव उपर टिप्पण, धर्मदासगणीकृत उपदेशमाला उपर उपदेशमालाकर्णिका नामक टीका वगैरे ग्रन्थो लख्या छे. आ महाकाव्य तेमणे मलधारी गच्छीय नरचंद्र मुनि पासे संशोधाव्युं हतुं, तेनी नोंध लई अंतमां आ धर्मसंहिता चिरकाळ सुधी विद्वज्जनोना हृदयकमळमां धर्मनी सौरभ प्रकटावो ‘एवो आशीर्वाद आपतां सूरि श्री ग्रन्थनी इतिश्री करे छे. आवी ज प्रशस्तिओ आ ग्रन्थकारे खरचित बीजा ग्रन्थोमां पण मुकी हशे. परंतु ते' बधा ग्रंथो मेळवी तेनी पूरती तपास करवानो लाभ मळी शक्यो नथी. अनुमानथी लागे छे के ते बधामां. आवी ज हकीकतो जुदा जुदा खरूपे अलंकारप्रचुर भाषामां गुंथवामां आवी हशे.
---
१(१) सुकृतकीर्तिकलोलिनी, श्लोक, १५४ (गा. ओ. सी. ना हमीरमदमर्दन नाटकसाथे छपायेल) (२) शैशवेऽपि भेदमंत्तवादविहारवारणनिवारणक्षमौ ।'
यो जगाद जयसिंहभूपतिाघ्रिसिंहशिशुकाविति खयम् ॥ २० ॥-सुकृतसंकीर्तन, सर्ग ४'. __२ जुओ 'जैन साहित्यनो संक्षिप्त इतिहास पा. २५० . .. ' ३ आवुना लूणसिंह वसहिकामांनी नेमिनाथ प्रभुनी स्थापना विजयसेनसूरिए करी हती, एम तेनी प्रशस्ति उपरथी जणाय छ. जुओ 'प्राचीन जैन लेख संग्रह'मांनी तेनी प्रशस्ति. तारंगा उपर वस्तुपाळे अजितखामिचैत्यमां आदिनाथ भगवानना जिनबिंबनो गोखलो बंधाव्यो हतो तेमां आदिनाथनी प्रतिष्ठा. करावनार विजयसेनसूरि हता एम त्यांना. संवत १२८५ मा शिलालेख उपरथी जणाय छे. जुओ 'प्राचीन जैन लेखसंग्रह' मां ते लेख. . . . . .
. १ इत्यक्त्वा गतयोस्तयोरथ पथो द्रष्टे प्रभातक्षणे, विज्ञाप्य खगुरोः पुरः सविनयं नम्रीभवन्मौलिना । प्राप्याऽऽदेशममुं प्रभोविरचयामासे समासेदुषा, प्रागल्मीमुदयप्रमेण चरितं निस्सन्दरूपं गिराम् ॥ १२॥
-धर्माभ्युदयमहाकाव्ये अत्यप्रशस्ति.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रत्यपरिचय १२. अंथनो रचनाकाळ आ अन्य क्यारे रचायो ते माटे अन्यकारे काई पण उद्वेष कर्यों नयी. वस्तुपाळे शQजयनी अनेक पात्राओ करी हती तेमां आ कई यात्रानुं वर्णन हे ते पण स्पष्ट नथी. परंतु आ ग्रन्थ क्यारे लखायो तेनी नोंघ गन्धप्रशन्तिना अंतमा लेलाई छे. तेमां ते संवत १२९० ना चैत्र सुदि ११ ने वार रविना दिवसे संमतीर्थमा (भातमा) आ गहाकाव्य यस्पाले लम्पान्यु ऐनो स्पष्ट उल्लेख छे.' आधी आ ग्रन्थ ते अगाऊ रचायो नो एग चोगास लागे थे. वस्तुपालनी अनेक याराओ करतां आ यात्रानुं वर्णन एक करतां वधु विद्वानोर आलेगई है. नेयी बधी गानाओमा आ तीर्थयात्रा अननुभूत एशे तेमा शंका नही, अर्थात्
ते महायात्रा हो एम मार्नु ई. प्रबंध चितामणिनां वस्तुपाळे महायात्रानो प्रारंभ संवत १२७७ मा कयों । हतो एन जणान्युं .' आएकीकतने गिरनाम्ना पत १२९३ ना मिलालेग्नयी पुष्टि मळे छे तेमां पण
नस्तुपाने नंयत १२७७ गावपति बनी गवा कार्यानं मचन्यु ,. आयी वस्तुपाळे संवत् १२७७ मा सहायात्रा करी हती एग लागे . आ तीर्थयात्रामांधी आव्या बाद थोडाफ बखत पछी आ अन्यनी रचना करवानां आनी होगी जोए पेटले ने संत १२७७ यी १० सुधीमा रचाई गयो हतो एमा शक नथी. अने ते प्रमागे धर्मान्युदय काम्पनी रचना संवत १२७९-८० मां थई हो एवं अनुमान थाय छे. आ अनुमान करयान मास कारण तेना माटे गीध सीधा प्रमाणोना अभावने लईने छे. छतां ते १२९० मा उसायो हतो एयो स्पष्ट पुगयो मतो होगाची ते वस्तुपाळना समकालमा संवत् १२९० पहेला रचायो इतो एम स्पष्ट रीते सायात गाय छे.
15. १२९० वर्षे मी नम्मतीलालमनुपाल्पता महं० श्रीपस्तुपालेन श्रीधर्माभ्युदयमहाकाव्य उत्समिटमलेगि २ 'भय हैं. १२५७ पर्षे सरमावीपटाभरपतयुभोजराजमदास्तविमदामालश्रीवस्तुपालेन महायात्रा प्रारेने ।'
-प्रपन्मचिन्तामगि, पा. १६२. श्री.फे.शास्त्रि संपादित,
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अहम् ।। ॥ श्रीमद्विजयानन्दरिपादपद्धेभ्यो नमो नमः॥ नागेन्द्रगच्छाधिपतिभिः श्रीमद्भिरुदयप्रभाचार्यवरैर्विरचितं धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्।
( सङ्घपतिचरितापरनामकम् )
॥९० ॥ ॐ नमः सर्वज्ञाय ॥ मङ्गलम् अर्हलक्ष्मी स्तुमः श्रेष्ठपरमेष्ठिपदप्रदाम् । यत्पुरः किङ्करायन्ते, सुरा-ऽसुर-नरश्रियः ॥ १ ॥ सम्भूय सकलैः कल्पपादपैरिव कल्पितः । युगादिजिनकल्पगुर्लोकोत्तरफलोऽस्तु वः ॥ २ ॥ जयन्ति शान्तिनाथस्य, क्रमप्रेसन्नवार्चिषः । विश्वविश्वविपद्धान्ततान्तिशान्तिकहेतवः ॥३॥ नेमेनमत सौभाग्यमजिह्मब्रह्मचारिणः । ध्यानाद् यस्य ययौ राजीमती त्यक्ताऽपि निर्वृतिम् ॥ ४॥ मूनि पार्श्वप्रभोः सप्त, फणाः सन्तु सतां श्रिये। जितान्तःशत्रुषट्कस्य,स्वस्य चच्छवसन्निभाः॥५॥ वीरः श्रियेऽस्तु व्याख्यासु, यहन्तकिरणाकुराः । दधुमौलिषु नम्राणां, मङ्गल्यामक्षतश्रियम् ॥६॥ तिरश्चोऽपि विपश्चित्त्वं, नीर-क्षीरविवेचने । हंसस्य यत्पदोपास्त्या. स्तुमस्तां श्रुतदेवताम् ॥ ७ ॥ ग्रन्थकृतः पूर्वाचार्याः
गौतमं तमहं वन्दे, यः श्रीवीरगिरं पुरा । अङ्गत्रयमयीं प्राप्य, सद्यश्चक्ने चतुर्गुणाम् ॥८॥ गुरुः श्रीहरिभद्रोऽयं, लेमेऽधिकवचस्थितिः । मोहद्रोहाय चारित्रनृपनाशीरवीरताम् ॥ ९ ॥ तमस्तोमच्छिदे स श्रीसिद्धसेनदिवाकरः । गगनं व्यानशे यस्य, कलापुष्टो यशम्शशी ॥ १० ॥ हरिभद्रविभुविधास्थानकानि चतुर्दश । लब्ध्वा शतगुणान् जैनग्रन्थवृक्षानरोपयत् ॥ ११ ॥ राजा लुलोठ पादाग्रे, जिताने च सरस्वती । यस्य शश्वन्मुदे स श्रीहेमसूरिनवः शिवः ॥१२॥ नरचन्द्रमुनीन्द्रस्य, विश्वविद्यामयं महः । चतुरन्तधरित्रीशसभ्यैरभ्यर्चितं स्तुमः ॥ १३ ॥ जीयाद् विजयसेनस्य, प्रभोः प्रातिभदर्पणः । प्रतिविम्बितमात्मान, यत्र पश्यति भारती ॥ १४ ॥ १ 'नवृक्षावृक्षा वता० ॥ २ द्वादशश्लोकानन्तरं खंता० पुस्तके श्लोकोऽयमधिक उपलभ्यते
तस्य श्रीवज्रसेनस्य, गौरवं ध्येयमीदृशम् । वृषप्रसविनी यस्य, गौरवन्ध्येयमीक्ष(क्ष्योते ॥
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
'.
सङ्घपतिचरितापरनामकं
[प्रथमः
प्रथम
सझमाहात्म्यम्
व्याप्ताशेपहरिचतुर्मुखतया तन्वन्नदीनां स्थिति,
स स्तुत्यः पुरुषोत्तमैकवसतिः श्रीसकरत्नाकरः । य संसेव्य घनाघना इव जिना धारालधर्मामृतैविश्वाश्वासनहेतवः कति न तेऽभूवन भविष्यन्ति वा? ॥१५॥
वस्तुपालमाहात्म्यम्
गुर्वाशीर्वचसां फलं निरवधि श्रीसिद्धिसिद्धौषधिः,
कीर्तिस्फूर्तिसुधासुधांशुरुदयद्दीप्रप्रभाभास्करः । मूर्तः पुण्यसमुच्चयो विजयते कोऽप्येप सङ्घाधिपः,
शङ्के यस्य विभात्यखण्डविभुतापाखण्डमाखण्डल: प्रस्तुतग्रन्थस्याभिधानम्
सङ्घपतिचरितमेतत्, कृतिनः कर्णावतंसतां नयत ।
श्रीवस्तुपालधर्माभ्युदयमहोमहितमाहात्म्यम् . वस्तुपालवंशवर्णनम्
श्रीमत्प्राग्वाटगोत्रेऽणहिलपुरभुवश्चण्डपस्याङ्गजन्मा,
जशे चण्डप्रसादः सदनमुरुधियामङ्गभूस्तस्य सोमः । आसाराजोऽस्य सूनुः किल नवममृतं कालकूटोपभुक्त___ श्रीकश्रीकण्ठकण्ठस्थलमलविपदुच्छेदकं यद्यशोऽभूत् ॥ १८ ॥ सोऽयं कुमारदेवीकुक्षिसरस्सरसिजं श्रियः सदनम् । श्रीवस्तुपालसचिवोऽजनि तनयस्तस्य जनितनयः । यस्याग्रजो मल्लदेव, उतथ्य इव वाक्पतेः। उपेन्द्र इव चेन्द्रस्य, तेजःपालोऽनुजः पुनः ॥ २० ॥ . चौलुक्यचन्द्रलवणप्रसादकुलधवलवीरधवलस्य । यो दधे राज्यधुरामेकधुरीणं विधाय निजमनुजम् ॥ २१ ॥
'१ विंशतितमश्लोकानन्तरं पाता० पुस्तकेऽधोनिष्टशितः श्लोकोऽधिक उपलभ्यते
. वस्त्रापथस्य पन्थास्तपस्विनां ग्रामशासनोद्धारांत् ।
। येनापनीय नवकरमनवकरः कारयाश्चक्रे ॥ __ . . पद्यमिदं किल पञ्चदशसर्गान्तर्वरीवृत्यते सर्वासु प्रतिषु ॥ ..
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः
.
MY
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् 'अणहिलपाटकनगराऽऽदिराजवनराजकीर्तिकेलिगिरिम् । पञ्चासराहजिनगृहमुद्दभ्रे यः कुलं च निजम्
॥ २२॥ विभुता-विक्रम-विद्या-विदग्धता-वित्त-वितरण-विवेकैः ।
यः सप्तभिर्वि-कारैः, कलितोऽपि वभार न विकारम् । वस्तुपालस्य कुलगुरवः
एतेषां च कुले गुरुः समभवन्नागेन्द्रगच्छश्रिय
श्शूडारत्नमयत्नसिद्धमहिमा सूरिर्महेन्द्राभिधः । तस्माद् विस्मयनीयचारुचरितः श्रीशान्तिसूरिस्ततो
____ऽप्याऽऽनन्दा-ऽमरसूरियुग्ममुदयञ्चन्द्रा-अर्कदीप्रद्युति ॥ २४ ॥ श्रीजैनशासनवनीनवनीरवाहः, श्रीमांस्ततोऽप्यघहरो हरिभद्रसूरिः।
विद्यामदोन्मद्गदेष्वनवद्यवैद्यः, ख्यातस्ततो विजयसेनमुनीश्वरोऽयम् ॥ २५ ।। वस्तुपालस्य जिज्ञासा कदाचिदेष मन्त्रीशः,कृतप्राभातिकक्रियः । गत्वा पुरो गुरोस्तस्य, नत्वा विशो व्यजिज्ञपत् ॥२६॥ भगवन्नयमेकोऽपि, मर्त्यजन्ममहीरुहः । चतुःप्रकारः किं नाम, प्राणिभेदेन भासते? ॥२७॥ अवकेशी यदेकेषां, केपाश्चिद् विपभूरुहः । किम्पाकतरुरन्येपा, परेषां कल्पपादपः ॥२८॥ तत्र कारणं किञ्चिदभिरूपं निरूप्यताम् । कारणानां हि नानात्वं, कार्यभेदाय जायते ॥२९॥ अथोवाच गुरुः साधु, विश! जिज्ञासितं त्वया। इदं सकर्ण! निर्णीतं, सर्व सर्वविदागमे ॥३०॥ सुकृतं न कृतं किञ्चिद्, यैः प्रमादपरैः पुरा। तेषां त्रिवर्गशून्यानां, दीनानां जन्म निष्फलम् ॥३१॥ तमोमयैः पुनर्वद्धं, पापं पापानुवन्धि यैः । तत् तेषां सौनिकादीनां, परोह च दुःखदम् ॥३२॥ रजस्तमोमयैश्चक्रे, पुण्यं पापानुषङ्गि यैः । तत् तेषां म्लेच्छपादीनां, नरकान्तसुखप्रदम् ॥३३॥ पुण्यानुबन्धवन्धूनि, सुकृतानि कृतानि यैः । 'दत्ते मानुपजन्मैपां, परत्रेह च वाछितम् ॥३४॥ अथाऽऽह मन्त्री पूज्यास्तत्, कथयन्तु यथागमम् । पुण्यानुवन्धवन्धूना, सुकृतानां नियन्धनम् ॥३५॥ जगदुर्गुरको मन्त्रिन् !, श्रूयतां तद् यथागमम् । यद् विधातव्यमव्यग्रलोकैर्लोकोचरैर्नरः ॥३६|| दान-शील तपो-भावभेदभिन्नं चतुष्टयम् । पुण्यानुवन्धिपुण्यानां, नियन्धनमिदं विदुः ॥३७॥ तत्रापि मुनयः प्रादुर्भावनायाः प्रधानताम् । तयैवानुगृहीतं हि, त्रितयं तत् फलेमहि ॥३८॥
राजव्यापारस्य साफल्यम् । पावनी नावनीनाथ !, व्यापारकलुपे हृदि । आस्माकीये वसत्युचर्भावना भगवानसी ॥३९॥ इत्युक्ते मन्त्रिणाऽवोचन् ,गुरवो गौरवोचितम् । मन्त्रिन् ! नृपस्य व्यापारः, किमर्थ दुष्यने त्दया?
॥ ४० ॥ युग्मम् ।। यदयं तुच्छचित्तानामझानां क्रूरकर्मणाम् । परदार-परद्रोह-परपीडापरात्मनाम् ॥४॥ तादात्विकसुखास्वादसादरीकृतचेतसाम् । नरकालोकनेऽन्धानां, यधिराणां हितश्रुती ॥४॥
१ नास्तीदं पद्यं पाता० पुस्तके ॥ २ धने खना॥ ३ किमित्वं दू बंता० पाना !
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
सङ्घपतिचरिता परनामकं
[ प्रथमः
॥४४॥
जायते क्षुद्रसत्वानामयशःपङ्कपातिनाम् । ऐहिकामुष्मिकानर्थ सम्बन्धैकनिबन्धनम् ॥४३॥ विशेषकम् ॥ ये पुनः पुण्यकर्माणो, महेच्छाः स्वच्छबुद्धयः । परोपकारव्यापारसफलीकृतजीविताः गुरूपदेशपीयूषपूरपावितमानसाः । वैभवे च भवे चास्मिन् भङ्गुरीभावभाविनः ॥४५॥ शुचौ यशसि धर्मे च, स्थैर्यबुद्धिविधायिनः । विनिर्जितारिषड्वर्गः, स्वयमायतिदर्शिनः ॥४६॥ भवत्यद्भुतसत्त्वानां तेषां लोकोत्तरात्मनाम् । नृपव्यापार एवायमिहामुत्र च सिद्धये ॥४७॥ कलापकम् ॥
प्रभावना
येन लोकोत्तरः कोऽपि, धर्मस्तीर्थेशदेशितः । स्वर्गापवर्गसाम्राज्यश्रीस्वयंवरमण्डपः ॥ ४८ ॥ सुदुष्करतरः कामं, महासत्त्वेतरैर्नरैः । किमन्यत् ? तीर्थकुल्लक्ष्मीकारणानां शिरोमणिः ॥ ४९ ॥ प्रभावनाभिधः सोऽपि नृपव्यापारतेजसा । दुरितध्वान्तविध्वंसाद्, भास्वरां श्रयति श्रियम् ॥ ५० ॥ विशेषकम् ॥ क्रमन्ते यत्र नान्यानि प्रायश्चित्तानि कल्मषे । तत्राप्यनन्यसामान्यमयमेवाघमर्षणम् ॥ ५१ ॥ भावना शिवदा स्वस्थ, स्वा ऽन्ययोस्तु प्रभावना । प्रकारात् तदितः श्रेष्ठा, भावनातः प्रभावना ॥ ५२ ॥ ख्याताश्च यद्यपि स्पष्टमष्टावेव प्रभावकाः । तथाऽप्युपनिषत्प्रोक्ताः परेऽप्यद्भुतवैभवाः ॥ ५३ ॥ तथाह्यतिशयस्फूर्तिगणभूपतिसम्मताः । प्रभावयन्ति तीर्थेशतीर्थमव्यर्थशक्तयः
॥ ५४ ॥
॥ ५५ ॥
अङ्गं प्रशस्यमस्याच निर्णीतं परमर्षिभिः । श्रद्धाविशुद्धं विधिवज्जैनयात्राप्रवर्तनम् एतां च त्रिविधामाहुरेकामष्टाह्निकाभिधाम् । द्वितीयां रथयात्रां च, तीर्थयात्रामथापराम् ॥ ५६ ॥ वितन्वन्ति सतामेतास्तिस्रोऽपि श्रायसीं श्रियम् । तथापि तीर्थयात्रेयममेयसुकृतास्पदम् ॥ ५७ ॥ दान- शील- तपो-भाव-प्रभावनसमुद्भवः । पुण्यराशिरशेषोऽपि यदत्र प्रथते पृथुः 1146 11
सङ्घ तीर्थयात्रायाविधिः
॥ ५९ ॥
तीर्थयात्रां चिकीर्षोश्च यत् कर्तव्यं महात्मनः । यथागमं विधिस्तस्य क्रमादयमुदीर्यते विवेकी पुरुषस्तत्र, जाति- कर्माद्यदूषितः । नृपावष्टम्भसंरम्भी, नीतिस्फीतधनागमः ॥ ६० ॥ वदान्यो जनतामान्यः पूज्यपूजापरायणः । जन्म-जीवित-वित्तानां, जिघृक्षुः फलमद्भुतम् ॥ ६१ ॥ तिथौ पुण्यातिथौ गत्वा, गुरुक्रमयुगान्तिके । श्रद्धाशुद्धाशयः पुण्यप्रज्ञो विज्ञपयेदिदम् ॥ ६२ ॥ मजन्म-कुलैश्वर्यसामग्रीं प्राप्य दुर्लभाम् । कृतार्थीकर्तुमिच्छामि भगवँस्तीर्थयात्रया ॥ ६३ ॥ धन्यस्त्वं तीर्थकृत्पूज्यो, यस्य सङ्घः पतिस्तव । सेनाधिपत्यवत् सङ्घाधिपत्यं वितरिष्यति ॥ ६४ ॥ सङ्घाधिपत्यमत्यन्तदुर्लभं भविनां भवे । तीर्थाधिपत्यवद् भद्र !, जगद्भङ्गरोदयम् ॥ ६५ ॥ अर्जितोदात्तपुण्यस्य, भाविकल्याणसम्पदः । कस्यापि तीर्थयात्रार्थमियमुत्सहते मतिः ॥ ६६ ॥ एवं संवर्धितोत्साहो, गुरुणा प्रीतचेतसा । यात्रायै कृतसत्कारः, कारयेद् दिननिर्णयम् ॥ ६७ ॥ ॥ कलापकम् ॥
}
साधर्मिकाणां सर्वत्र, बहुमानपुरःसरम् । यात्रार्थं कृतहृल्लेखान्, लेखान् सम्प्रेषयेत् ततः ॥ ६८ ॥ कृतो वाहना-ऽऽवास-कोश- पादातसङ्ग्रहः । युग-योक्त्रादिगन्त्र्यङ्ग-शिल्पिवर्गपरिग्रहः ॥ ६९ ॥
१' 'पुण्यपा' खंता० ॥ २ ' व्यक्तश" खंता० ॥
:
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] .
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् जलोपकरण-च्छत्र-दीपिकाधारिभिर्वृतः । सूपकृद्धान्य-भैषज्य-भिषक्प्रभृतिसम्भृतः ॥७॥ चन्दना-गरु-कर्पूर-काश्मीर-चसनादिभिः । वस्तुभिर्मुदितश्चैत्य-तीर्थ-सङ्घार्चनोचितैः ॥७॥ मुहर्ते पूर्वनिर्णीते, स्नपयित्वा जगहुरुम् । रचयित्वाऽद्भुतां पूजां, निषण्णस्तत्पुरस्ततः ॥७२ सहाधिपत्यदीक्षायां, दत्तायां गुरुभिर्मुदा । दिक्पालेभ्यस्ततो दत्त्वा, स्फूर्जन्मन्त्रवलं वलिम् ॥७३॥ पूजिते पुष्प-चासाद्यैर्मन्त्रमुद्राश्चिते रथे। स्वयमारोपयेद् देवं, महेनातिमहीयसा ॥४॥
॥षभिः कुलकम् ॥ पुरस्कृतगुरुः कृत्वा, ससङ्घश्चैत्यवन्दनम् । कायोत्सर्गः कपर्यम्बाप्रभृतीन सन्निधापयेत् ॥५॥ क्षुद्रोपद्रवविद्राविमन्त्रध्यानामलात्मभिः । क्लक्षान्तःकवचास्त्रैश्च, गुरुभिः कृतसन्निधिः ॥७॥ स्फूर्जजयजयध्वान-धवलध्वनिधन्धुरैः । अवार्यैस्तूर्यनिर्घोषैर्नादिताम्बरगह्वरः ॥७॥ उहामदान-सम्मानपूरितार्थिमनोरथःगरम्ये परिसरे पुर्याः, कुर्यात् प्रस्थानमङ्गलम् ॥७८॥ विशेषकम् ततः साधर्मिकान् सर्वान् , नानास्थानागतानसौ । सत्कृत्य सहितस्तैश्च, कुर्वन्नुवौं प्रमोदिनीम् ॥ घनैर्धनार्थिनः कामं, वाहनैहिनार्थिनः । सहायैरसहायाँश्च, प्रीणयन् सहयात्रिकान् ॥८॥ बन्दि-गाथकमुख्यांश्च, नामनाहान् महात्मनाम् । अशनैर्वसनैरथैर्यथाशक्ति कृतार्थयन् ॥८॥ चैत्यानि पूजयन् मार्गे, भग्नानि च समुद्धरन् । तत्कर्मकृत्सु वात्सल्यं, कुर्वस्तत्कार्यचिन्तनम् ॥८॥
सत्कुर्वन् धार्मिकान् निःस्वान् , दानाद् दीनान् प्रमोदयन् । भीतानामभयं यच्छन्, मोचयन् वन्धनस्थितान्
॥३॥ पकमग्नं च भग्नं च, सङ्कटे शकटादिकम् । नियुक्तैरुद्धरंस्तत्तत्कर्मशिल्पकरैर्नरैः ॥४॥ क्षुधितं वृषितं व्याधिवाधितं श्रमनिस्सहम्। तन्वानः सुस्थमन्ना-ऽम्बु-भिषगू-भैषज्य-वाहनैः ॥८५॥ क्षुन्दानश्चाखिलान् क्षुद्रोपद्वान् धार्मिके जने । विधानश्च जैनेन्द्रशासनस्य प्रभावनाम् ॥ ८६ ॥ ब्रह्मचर्य-तपस्तेजोजनितान्तस्तमःशमः । दधद्देव-गुरूपास्तिभावनापावनं मनः ॥ ८७ ।। क्रमेण प्राप्य तीर्थानि, साधर्मिकसमाधिना। भृत्वा तीर्थाम्भसा कुम्भान् , पुष्प-वासाधिवासिताम् ।। सर्ल गान्धर्ववर्ग च, चर्चयित्वा यथोचितम् । पुष्प-कुङ्कुम-कर्पूर-चन्दनप्रमुखैस्ततः ॥ ८९ ॥ अत्यद्भुताभिर्देवेन्द्रविमानादिविभूतिभिः । प्रक्लुप्ततीर्थकृज्जन्ममजनोत्सववैभवः ॥९० ॥ जगत्रयपतेः स्नात्रं, कुर्वीत प्रीतमानसः । जगतीजिनविम्वानां, वैयावृत्यकृतामपि ॥ ९१ ॥
॥ त्रयोदशभिः कुलकम् ॥ दुग्धाधैरमृतैः किञ्च, कर्पूराद्यैश्च पञ्चभिः । ततः पञ्चामृतस्नात्रं, पात्रं कल्याणसम्पदः ।। ९२ ॥ चन्दनस्यन्द-कस्तूरी-कर्पूराद्यैर्विलेपनैः । वर्णाभरण-पुष्पस्नग्-वसनादिभिरर्चनम् ॥ ९३ ॥ धनसारा-गुरुप्रायसुगन्धद्रव्यधूपनम् । प्रेक्षा दक्षजनप्रेक्ष्यामद्भुतं च महाध्वजम् ॥ ९४ ॥ चलचामर-भृङ्गारनीरधारामनोहरम् । कर्पूरारात्रिकं पुष्पवृष्टिसम्वन्धवन्धुरम् ॥ ९५ ॥ देवानां वन्दनं चाथ, कृत्वा कुर्याद् यथोचितम् । देवसेवकसत्कारमनिवारं च भोजनम् ॥
॥ ९६ ॥ पञ्चभिः कुलकम् ॥ मुखोद्घाटविधाने च, मालोट्टनपर्वणि । किञ्चाक्षयनिधिक्षेपे, भूमिभाण्डादिनिष्कये ॥९७ ॥ कोशं संवर्ध्य देवस्य, दीनादीननुकम्प्य च। आपृच्छेतार्चनापूर्व, प्रभुं गद्गदया गिरा ॥९८॥ युग्मम् ॥ १ द्रावर्मः खेता० ॥ २ शकट स्थितम् खंता० ॥ ३'गन्धिद्र खता. पाता० ॥ ४'द्धाटन खंता० ॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितम् .
[प्रथमः सर्गः । विश्वसङ्कल्पकल्पद्रो !, त्वदेकमयमानसे । पुनदर्शनदानेन, प्रसीद सदयं मयि ॥ ९ ॥ ततः,प्रभुं नमस्कृत्य, सत्कृत्य सहयात्रिकान् । तीर्थानुध्यानधन्यात्मा, निवृत्तः स्वपुरं गतः ॥ १० ॥ पुण्यस्फूर्ते मुहूर्तेऽसौ, समुत्सर्पन्महोत्सवम् । रथप्रवेशमाघाय, प्रतिमामानयेद् गृहम् ॥ १०१ ।। साधर्मिक-सुहद्वन्धु-पौरधौरेयकांस्ततः। भोजनादिमिरानन्ध, कुर्यात् सङ्घस्य पूजनम् ॥ १२ ॥
॥ विशेषकम् ॥ दमेव महादानं, भावयशोऽयमेव च । इदमेव श्रियो मूलं, यदेतत् सङ्घपूजनम् ॥ १०३ ॥ इति सिद्धान्तसिद्धोऽयं, तीर्थयात्राविधौ विधिः। स्थानैश्चतुर्मिराराद्धैः, सम्यगाराधितोभवेत्॥१०॥ । तद्यथापरोपकारकरणं, ब्रह्मव्रतनिषेषणम् । यथाशक्ति तपः सम्पदीना-ऽनाथानुकम्पनम् ॥ १०५ ॥ . . स्थानान्येतानि चत्वारि, सङ्घाधिपतिना ततः। आराध्यानीच्छता पुण्यश्रियं पुण्यानुवन्धिनीम् ॥१०६॥ 'यश्चेतसा शुचितरेण चतुःप्रकारामाराधयत्यभिमतामिति तीर्थयात्राम् ।।
प्रीता स्वयंवरविधिं विदधाति तस्मिन् , सौभाग्यभाग्यवति सङ्घपतित्वलक्ष्मीः ॥ १०७ ॥ . ॥ इति श्रीविजयसेन सूरिशिष्यश्रीउदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनानि श्रीसङ्घपतिचरिते लक्ष्म्यके महाकाव्ये तीर्थयात्रा
विधिवर्णनो नाम प्रथमः सर्गः ॥ छ॥ वर्षीयान् परिलुप्तदर्शनपथः प्राप्तः परं तानयं,
'रोहन्मोहतया तया हृतपरिस्पन्दोऽतिमन्दोद्यमः । श्रीमन्त्रीश्वर वस्तुपाल ! भवतो हस्तावलम्बं चिराद्, धर्मः प्राप्य महीं विहर्तुमधुना धत्ते पुनः पाटवम् ॥ १॥ छ ।
॥ अं० १२१ ॥ छ ॥ छ ।
। १ श्लोकोऽयं खंता० पुस्तके नास्ति ।। २. दीनानामनुक° पाता० ॥ ३ ग्रन्यानं ११६ पाता० ॥
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयः सर्गः।
परोपकारः पुण्यर्द्धिवार्द्धिसंवर्द्धने विधुः । लोकोत्तरस्फुरत्कीर्तिवल्लिपल्लवनेऽम्बुदः ॥१॥ भवन्ति हि महात्मानः, परोपकृतिकर्मठाः । अप्रधानीकृतस्वार्थः, सार्थवाहो यथा धनः ॥२॥ - तद्यथाअस्ति प्रत्यग्विदेहेषु, जन्मभूमिरिव श्रियः । क्षितिप्रतिष्ठितं नाम, पुरं मामुकुटोपमम् ॥३॥ सुंरालयचयोत्तुङ्गशृङ्गरगद्धवजवजैः । दत्तपत्रमिवाभाति, यदमर्त्यपुरं प्रति आसीदासीमभूमीशदासीकरणकौतुकी । प्रसन्नचन्द्रः क्ष्माचन्द्रस्तत्र क्षत्रशिरोमणिः ॥५॥ कालः करालो यस्यासीन्निस्त्रिंशः संहरन्नरीन् । एतस्माद् दुःसहो जज्ञे, प्रतापतपनः पुनः ॥६॥ पुरे तत्राभवलक्ष्मीनिवासभवनं धनः । सार्थवाहो यशोभिश्च, वणिग्भिश्च विगाढदिक् ॥७॥ चलाचलापि नो लक्ष्मीर्यत्कराम्भोजमत्यजत् । वाताहता पताकेव, देवायतनकेतनम् ॥८॥ दृष्टे नृणामपूर्वार्थसुन्दरे यस्य मन्दिरे । बभूव शङ्के शङ्केति, किमिदं जगदन्तरम् ? ॥९॥ क्षीराब्धेरिव ये तस्य, दधिरे दानपात्रताम् । वारिदा इव ते जग्मुर्जगतोऽप्युपजीव्यताम् ॥१०॥ ___ स वसन्तपुरं गन्तुं, व्यवहारार्थमन्यदा । यात्रार्थिनः समाह्वातुं, वादयामास डिण्डिमम् ॥ ११ ॥ यस्य यत् पूर्यते नैव, स तद् याचतु हे जनाः! । इत्युद्धोषणया पूर्णव्योमा सोमाकृतिधनः ॥ १२ ॥ अक्षतान् शिरसा बिझन् , मङ्गलध्वनिपूर्वकम् । तस्थौ 'निवेशितावासः, पुरीपरिसरावनौ ॥ १३ ॥
॥ युग्मम् ॥ अत्रान्तरे समायातं, धर्मघोषमुनीश्वरम् । सत्कृत्य कृत्यविनम्रः, किं कार्यमिति सोऽवदत् ॥ १४ ॥ धों वाचमथोवाच, वाचंयमशिरोमणिः । त्वया समं समेष्यामो, वसन्तपुरपत्तनम् ॥१५॥ सार्थवाहस्तथेत्युक्त्वा, प्राह सूपकृतः प्रति । अन्नाद्यमीषां सम्पाद्यं, युष्माभिनित्यमित्यहो ! ॥ १६ ॥ अत्रान्तरे च केनापि, स्थालं सार्थपतेः पुरः । रसालफलसम्भारसम्भृतं प्राभृतीकृतम् ॥ १७ ॥ अथ सोत्कर्षहर्षाश्रुर्धन्यंमन्यमना धनः । धर्मघोषमुनि प्राह, सोत्साहकरकोरकः ॥१८॥ भगवन्ननुगृहीत, गृहीत फलसञ्चयम् । धन्योऽस्मि कृतकृत्योऽस्मि, भवत्पादाब्जसेवया ॥१९॥ मृतिमानिव धर्मोऽथ, धर्मघोषमुनिर्धनम् । भाषते स्म महाभाग !, कल्पनीयमिदं न नः ॥ २० ॥ सिद्धमन्नं जलं प्रासु, फलं निर्बीजतां गतम् । भवेन्मुनीनां कल्प्यं यन्न कृतं न च कारितम् ॥ २१ ॥ वचनं स मुनीशस्य, निशम्य शमितस्पृहम् । अवोचद् विस्मयस्मेरनेत्रलीलोत्पलो धनः ॥ २२ ॥ अहो ! कष्टमहो । धैर्यमहो ! दुष्करकारिता । एते विदधते यत् तन्नान्ये श्रोतुमपीशते ॥ २३ ॥ अथ प्रतस्थे सार्थेन, समं स रथमास्थितः । उद्दण्डभाण्डसम्मारवाहिभिर्वाहनोर्मिभिः ॥ २४ ॥ समं श्रीधर्मघोषोऽपि, मुनिभिः परिवारितः । ब्रजन्नतितरां रेजे, विक्कैरिव महागजः ॥२५॥
१ हतपता खता० ॥ २ निवसिता खता० ॥ ३ मानथ घ वता० ॥ .
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिवरितापरनामक
[द्वितीयः अधीयैरौक्षकर्मानुष्यकैरथ्यामिरौष्ट्रकैः । धनश्चचाल वैपुल्यं, विपुलाया विलोपयन् ॥२६॥ धने प्रचलिते कम्पं, भेजे विश्वम्भरा भरात् । विपरीतममुं सर्वाः, सरितः परितः पुनः ॥२७॥ केकिपत्रातपत्रेषु, वहत्सु जलदश्रियम् । दधे तडिल्लतालक्ष्मी, स्फुरन्ती कुन्तसन्ततिः ॥२८॥ धनदृष्ट्या सुधावृश्या, ग्रीष्मेऽपि प्रस्ततापया । न सार्थः प्रार्थयामास, धारागृहमहोत्सवम् ॥२९॥ स. यावदटवीं काञ्चित् , कैश्चित् पाप प्रयाणकैः । मार्ग एवाभवत् तावत् , कालो मुदिरमेदुरः ॥ ३०॥ यथा यथा धरापीठे, धारा धाराधरोऽमुचत् । शरानुरसि पान्थानां, मन्मथोऽपि तथा तथा ॥ ३१॥ . वारिधाराभिराशय, शके पकेरुहक्षयम् । अन्तर्दधे किल द्रष्टुमक्षमः पद्मबान्धवः ॥३२॥ . साचिव्यं स्मरसाम्राज्ये, किमस्य मयि गर्जति ? । इतीवाभ्युन्नतिं प्राप्य, पयोदः पिदधे विधुम् ॥ ३३ ॥ खेदविस्फारसूत्कारा, दुर्दिनश्यामलद्युतः । पान्थाश्चरन्तः पङ्कान्तर्भेजिरे गूढपादताम् ॥ ३४ ॥ पान्थानां गच्छतामग्रे, प्राणद्रव्योत्तमर्णकैः । नद्यो गतिनिषेधाज्ञारेखा इव कृता धनैः ॥ ३५ ॥ चापंमारोप्य पान्थेषु, स्मराज्ञाभङ्गकारिषु । वीराः पयोमुचोऽमुञ्चन् , धारा नाराचदुर्दिनम् ॥ ३६॥ ढुंगाहर्वाहिनीवाहैः, पथिभिः पङ्कसङ्घलैः । धारासारैरतिस्फारैः, क्रमोऽप्यजनि योजनम् ॥३७ ।। कष्टं दृष्ट्वाऽथ सार्थस्य, ततः सार्थपतिर्धनः । सौस्थ्येनावासितस्तस्थौ, तत्रोचैरटवीतटे ॥३८॥ स्थिते सार्थपतौ तत्र, जनानां सार्थवासिनाम् । पाथेयानि त्रुटन्ति स्म, कियद्भिरपि वासरैः ॥ ३९ ॥ अर्थ सार्थस्तपस्वीव, प्रविष्टः कष्टसकटे । कन्द-मूल-फलप्रायैर्वृत्तिं कर्तुं प्रचक्रमे ॥ ४० ॥ सार्थवाहस्तथा स्पष्टमाश्लिष्टश्चिन्तया तया । ईर्ण्ययेव यथा तस्मानिद्रया विद्रुतं द्रुतम् ॥४१॥ यामिन्याः पश्चिमे यामे, शुश्रावाथ श्रुतिप्रियम् । असौ परस्परालापं, मन्दुरा-यामपालयोः ॥ ४२ ॥ तावत् परोपकारित्वमस्य लोकस्य दयते । यावद् दुःसमयच्छमा, निकषो निकषा नहि ॥ ४३ ॥ यथा यथा पुनः कालः, करालोऽयं विजृम्भते। तथा तथाऽयं नः स्वामी, प्रतिपन्नेऽतिनिश्चलः ॥ ४ ॥ परितः प्रसरन्त्येताः, पयोदचयवीचयः। प्रतिपन्नार्थशूरस्य, प्रभोरस्य च कीर्तयः ॥४५॥ संलापमेतयोः श्रुत्वा, सर्व श्रुतवतांवरः । चित्ते सञ्चिन्तयामास, स चिद्रूपशिरोमणिः ॥ १६ ॥ ध्रुवमाभ्यामपालम्मं, लम्भितोऽस्मि स्तुतिच्छलात् । यदीडशि मया कष्टसङ्कटे पातितो जनः ॥ ४७ ॥ अथ सञ्चिन्तयन् सार्थे, सार्थेशः स सुखा-ऽसुखे । सस्मार धर्मघोषांख्यमुनेविमलमानसः ॥४८॥ अप्राशुकीकृतं धन्याः, पयोऽपि न पिबन्ति ये । कथं तेषां मुनीन्द्राणां, प्राणयात्रा भविष्यति ।।। १९ ॥ अहो । में मन्दभाग्यस्य, तथा निश्चेतनं मनः । यथा कथाऽपि साधूनां, नाकारि सहचारिणाम् ॥ ५० ॥ अत्रान्तरे पपाठोच्चैबहिर्मङ्गलपाठकः । उदयानुगतं भानोः, प्रातःसुप्रातमङ्गलम् - ॥ ५१ ॥ रुद्धोऽपि मेधैः सार्थेश !, भवानिव विमाविभुः । अमुंश्चन्नयमुत्साहमुपकारार्थमुद्ययौ ॥५२ ॥ अथ 'प्राभातिकं कृत्य, विधाय विधिवद्धनः । माणिभद्राभिघं मित्रं, पप्रच्छ जनवत्सलः ॥ ५३ ॥ धर्मघोषः प्रभुः कुत्र, कथं वा मित्र! वर्तते ।। यदहो! सुबहोः कालादद्य मे स्मृतिमागतः ।। ५४ ॥ तेनाथ कथिते तेषामाश्रमे समुपागतः । गुरूँश्च तत्पुरस्ताच, स हृष्टो दृष्टवान् मुनीन् ॥५५॥ ....१ धाय, रेखा खता० ॥ २ थपतिस्तत्र, प्रवि खता० ॥ ३ 'कटम् खता० पाता० ॥ ।
४र्थवीरस्य, खंता० ॥५ तयोः सर्वे, श्रुत्वा श्रत खंता० पाता०॥ ६षस्य, मुने खता०॥ ७ मुचन्न पाता० ॥ ८ , सुह खंता० ॥ . . . . . :
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । कायोत्सर्गस्थितान् काँश्चिदितरान् ध्यानबन्धुरान् । स्वाध्यायधन्यानन्यॉस्तु, प्रत्युपेक्षापरान् परान् ॥५६॥ स प्रणम्य क्रमादेतान् , धर्म्यकर्मसु कर्मठान् । गुरोः पुरस्तादासीनः, कृताञ्जलिरदोऽवदत् ॥ ५७ ॥
॥ युग्मम् ।। समायाताःस्थ सार्थेऽस्मिन् , वचनैर्मम निर्ममाः।। चक्रे मया न चिन्ताऽपि, सन्तापि हृदयं ततः ॥ ५८ ॥ महामोहस्य माहात्म्यात् , तदिदं स्खलितं मम । सर्व क्षन्तव्यमव्यग्रमतिभिर्मुनिपुङ्गवः ॥५९ ॥ अथो गुरुरभाषिष्ट, कष्टमेतन्मुधैव ते । सार्थाधीश ! किमस्माकं, न हितं विहितं त्वया ? ॥ ६० ॥ संसार इव दुर्लके, कान्तारेऽस्मिन् महामते ।। भवता दुष्टकर्मभ्यो, दस्युभ्यो रक्षिता वयम् ॥ ६१ ॥ मुनीनामन्न-पानादि, सर्वमेते यथोचितम् । सार्थवाह ! प्रयच्छन्ति, सार्थिकास्ते निरन्तरम् ॥ ६२ ॥ धनोऽप्यूचे गुणमयं, मन्यन्ते गुणिनो जगत् । वसुधा हि सुधाभानोः, सुधाधौतेव भासते ॥ ६३ ॥ तत् कल्पनीयमाहारमिदानी दित्सुरस्म्यहम् । मुनीन् प्रेषयताऽऽवासं, प्रति सद्यः प्रसद्य मे ॥ ६४ ॥ वर्तमानेन योगेनेत्युक्ते भगवताऽथ सः । प्राप्तः स्वावासमासन्नबोधिः शोधितमानसः ॥६५॥ 'गुरोरथ समादेशाद्, गृहायातं मुनिद्वयम् । कल्प्यान्तरस्याभावेन, स स्वभावेन शुद्धधीः ॥६६॥ श्रद्धया प्राहयामास, सर्पिरुत्सर्पिवासनः । सङ्ख्यातीतगुणं बोधिबीजं प्राप्येय निर्वृतः॥ ६७ ॥ युग्मम् ॥ धर्मलाभोऽस्त्विति स्पष्टमिष्टमाशीर्वचो मुनी । दत्त्वा धनाय नम्राय, जग्मतुर्गुरुसन्निधौ ॥६८ ॥ अथाहायापराहेऽपि, धनोऽपूर्णमनोरथः । गुरुपादान्तिकं प्राप, निन्दन्नात्मानमात्मना . ॥ ६९ ॥ अथारेमे मुनीन्द्रेण, देशना क्लेशनाशनी । त्वं नात्मनिन्दया दुःखं, महात्मन् ! कर्तुमर्हसि ॥ ७० ॥ स्वार्थीकृतपरार्थेन, चरितेनामुना भवान् । लोकोत्तरश्रियां नूनं, भविष्यति निकेतनम् ॥७१ ॥ महात्मनां ह्ययं पन्थाः, क्षुण्णः पुण्यात्मभिर्नृभिः । यत् परप्रीणनं नाम, प्राणैरपि धनैरपि ॥ ७२ ॥ अस्मिन्नर्थे कथं सार्थवाह ! विश्वकपावन ! । अभयङ्करभूभर्तुर्न श्रुतं चरिताद्भुतम् ? ॥ ७३ ॥ अभयङ्करनृपचरितम्
यथाऽपरविदेहेषु, विद्यते भूविभूषणम् । विजये पुष्कलावत्यां, नगरी पुण्डरीकिणी ॥ ७४ ॥ तस्यां विश्राणितक्षोणिक्षेमः क्षेमङ्करो नृपः । तस्य चाऽमरसेनेति, बभूव प्राणवल्लभा ॥७५ ॥ अर्धरात्रेऽन्यदा देवी, लग्ने सर्वग्रहेक्षिते । चतुर्दशमहास्वप्मसूचिताद्भुतवैभवम् ॥ ७६ ॥ देवपूजा-दया-दान-दीनोद्धारादिदोहदैः । प्रकाशितगुणग्राम, सुतरत्नमसूत सा ॥७७॥ युग्मम् ॥ पिता हर्षप्रकर्षेण, कृतामृतमहोत्सवः । अभयङ्कर इत्यस्य, समये चाभिधां व्यधात् ॥७८ ।। बद्धमानः क्रमात् पर्वशर्वरीरमणोपमाम् । लेमे कुमारः कलयन् , सकलः सकलाः कलाः ॥ ७९ ॥ निद्राविरामे भूपालतनयोऽपश्यदन्यदा । आत्मानं काननस्यान्तः, पश्चिमाहरे निशः ॥ ८० ॥ न तत् पुरं न तद् गेहं, न स लोको न सा रसा । अदृष्टपूर्वः सर्वोऽयं, प्रदेशः प्रतिभाति मे ॥ ८१ ॥
१ दुर्लक्थे, का खता० पाता० ॥ २ सार्थाधीश ! प्रय खता०॥ ३ "निधिम् खंता० पाता० ।। ४ नोद्धरणदों खंता० ॥ ५निशि खंता०॥
घ० २
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
[द्वितीयः
सङ्घपतिचरितापरनामकं किमिन्द्रजाल कि स्वप्नः ?, किं वाऽयं विभ्रमो मम ?।इत्यनल्पैर्विकल्पौषैस्तस्य दोलायित-मनः ॥ ८२ ॥
युग्मम् ॥ .. अत्रान्तरे विनीतात्मा, दिव्यरूपधरः पुरः । गिरं शुचिस्मितां कश्चित् , कुमारं प्रत्यभाषत ॥ ८३ ॥ विस्मयं धीर! मा कार्षीस्त्वं मयाऽपहृतोऽसि यत् । ज्ञाताऽसि.तु स्वयं प्रातरपहारस्य कारणम् ॥ ८४ ॥ इति श्रुत्वा कुमारोऽपि, यावद् वदति किञ्चन | भेजे तावदश्यत्वं, स दिव्यपुरुषः क्षणात् ॥ ८५ ॥ किमेतदिति तस्याथ, विस्मयस्मितचेतसः । तथैवावस्थितस्याप, क्षणेन क्षणदा क्षयम् ॥८६॥ अथोत्थाय कुमारोऽसौ, कौतुकोत्तानमानसः । वनं विलोकयामास, हर्षसोत्कर्षलोचनः , ॥ ८७ ॥ वनं; स मेने सच्छायवृक्षच्छन्नदिगन्तरम् । भयादिव दिवा मानोः, पिण्डीभूय स्थितं तमः ॥ ८८ । स्थूलस्थुलतुलैः शैलैस्तनिकाकारनिझेरैः । स्कन्धावारः स्मरस्येव, जहारास्य वनं मनः ॥.८९ ॥ तद्वनं खर्वधूमुक्तकुञ्जपुञ्ज विलोकयन् । स मानसं सरोऽपश्यदात्ममानसनिर्मलम् ॥९॥ कुमारः कनकाम्भोजैर्भूषितं वीक्ष्य तत् सरः । दिग्वधूदर्पणं मेने, सङ्घान्तवदनाम्बुजम् ॥ ९१ ॥ अथास्य सरसो नीरे, समीरेरितवारिजे । उचितां शुचितां कृत्वा, बभ्राम विपिने पुनः ॥९२ ॥ अथाग्रतो गतो भूपनन्दनो वन्दनोचितम् । दर्शनीयं ददर्शोच्चैर्मठं कञ्चन काञ्चनम् ॥ ९३ ॥ उद्दामविस्मया-ऽऽनन्ददत्तहस्तावलम्बनः । कुमारोऽथ समारोहूत् , तस्य प्रथमभूमिकाम् ॥ १४ ॥ विलोकयन्नयं तस्य, मठस्य रमणीयताम् । क्रमेणोपरि भूभागमाप निष्पापमानसः ॥९५ ॥ अथ तत्र स्थितं कञ्चिद्, दिव्याकृतिघरं पुरः । योगपट्टपरीताङ्गमक्षसूत्रपवित्रितम् ॥९६ ॥ पश्यन्तमन्तरात्मानं,विनिवारितमारुतम् । असौ योगीन्द्रमद्राक्षीत् , साक्षाद् योगमिवाङ्गिनम् ॥ ९७ ॥
॥ युग्मम् ॥ प्रणम्याग्रे निविष्टेऽस्मिन् , समाधिमवधूय सः । ऊचे मधुमुचं वाचं, वाचंयमचमूपतिः ॥९८ ॥ स्वागतं भवतः श्रीमन् !, राजपुत्राऽभयङ्कर ! । मया त्वमत्रानीतोऽसि, विनीत ! हितहेतवे ॥ ९९ ॥ सोऽप्यूचे स्वागतं तात !, त्वयि दृष्टे ममाधुना । यत् पुण्यं जन्मिनां जन्म, दर्शनेन महात्मनाम् ॥ १०० ॥ इत्थं वदत एवास्य, कुमारस्य क्षणादयम् । विधिवद् विदधे ध्यानमानन्दैकमना मुनिः ॥ १०१ ॥ अथाम्बरपथेनैव, भास्वरस्वर्णभाजना । आगान्मत्र्येण्वसम्भाव्या, भव्या रसवती पुरः ॥१०२ ॥ जंगाद योगी राजेन्दुनन्दनं तदनन्तरम् । अतिथिस्त्वं ममाद्यार्सि, कुमार ! कुरु भोजनम् ॥ १०३ ॥ अथ स्वर्णमयं स्थालं, स्वयमेव पुरोऽभवत् । यथेष्टभोज्यसम्पूर्णमेकैकमुभयोस्तयोः ॥ १०४ ॥ कृतभोजनयोर्जज्ञे, करकः पुरतोऽम्बरे । तेन प्रदत्ताचमनावुभावप्युत्थितौ ततः । ॥ १०५॥ अथ हुकारमात्रेण, योगिनोऽस्य महात्मनः। यथाऽऽयातं तथा यातं, रसवत्या तया पुनः ॥ १०६ ॥ चन्दना-गुरु-कर्पूरपूरसौरभसम्भृतम् । ताम्बूलमुभयोः पाणौ, कुतोऽप्युपनतं स्वयम् ॥ १०७ ॥ अथो यथोचिते स्थाने, सुखविश्रान्तयोस्तयोः । अयत्नोपनतं वेणु-वीणादिध्वनिबन्धुरम् ॥ १०८ ॥ स्थान-मान-यति-ग्राम-लयन्त्रयपवित्रितम् । तदा तत्राभवद् दिव्यं; सङ्गीतं प्रीणितश्रुतिः ॥१०९॥
॥ युग्मम् ॥ इत्थं विनोदसन्दोहैस्तस्यापहृतचेतसः । ययौ निदाघदीर्घोऽपि, निमेष इव वासरः ॥११० ॥
१ लस्थलच्छलैः खंता०॥ २ 'रसस्तीरे, खता०॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । तेजश्छटासटे याते, तदा देशान्तरं हरौ । भ्रान्तैरिभनिभैर्ध्वान्तैनभःकाननमानशे ॥१११ ॥ तमःकञ्चुकमाच्छिद्य, करैरुज्ज्वलयन् मुखम् । निशाकृशाझ्याः प्राणेशो, दूरदेशादुपागमत् ॥ ११२ ॥ अथ पृथ्वीपतेः पुत्रः, पवित्रस्तेन योगिना । जगदेकमहावाहुर्जगदे मुदितात्मना ॥११३ ॥ सन्ति मे शतशो विद्या, निरवद्या नृपात्मज !। तासामथ यथापानं, क्वचित् काश्चिन्नियोजिताः ॥ ११४ ॥ परमद्यापि विद्याऽस्ति, खड्गसिद्धिनिवन्धनम् । ममैका साऽनुरूपस्य, पात्रस्यामावतः स्थिता ॥ ११५ ।। एतस्याः सिद्धविद्यायाः, स्मरणेन रणे नरः । भवेदपि परोलक्षविपक्षविजयक्षमः ॥११६ ॥ यद्यपि प्राप्य यो विद्या, कयाचिदपि शङ्कया। नियोजयति नान्यत्र, स विद्यावधपातकी ॥ ११७ ॥ तथापि तस्याः सत्पात्रं, प्राप्नोति न यदा नरः । तदा श्रेयस्तमो मन्ये, निराम्नायः किल क्षयः ॥ ११८ ।।
॥ युग्मम् ॥ असामितविद्यस्य, मम स्यादधमर्णता । असत्पात्रे तु विन्यासो, विद्याविप्लवकारणम् ॥ ११९ ।। आयुश्च स्वल्पमेवैतदितो व्याघ्र इतस्तटी । इति कर्तव्यतामूढमानसो यावदस्म्यहम् ॥१२०॥ तावद् विद्येयमागत्य, खयमेव पुरो मम । चिन्तां त्वं वत्स! मा कार्षीरित्यवोचत सादरम् ॥ १२१ ॥ अद्य प्रातर्गुणग्रामरामणीयकमन्दिरम् । समानेष्यामि सत्पात्रभूतं कमपि पूरुषम् ॥ १२२ ॥ त्रैलोक्यमण्डनप्राये, तस्मिन् मां पुरुषाद्भुते । सम्यग् विन्यस्य सन्न्यस्य, शरीरंत्वं सुखी भव ॥ १२३ ॥ अर्थतया त्वमानीतः, प्रेषितान्निजचेटकात् । प्रतिपद्यस्व तद् विद्यामित्युक्ते सोऽप्यदोऽवदत् ॥ १२४ ॥ एतावतैव धन्योऽस्मि, दृष्टवान् यत् तव क्रमौ । तद् विद्यया किमद्यापि, कृत्यं सद्विद्य ! विद्यते ॥ १२५ ॥ सिद्धिसौधानसोपानं, श्रीवशीकारकारणम् । कल्याणसम्पदादर्शो, दर्शनं हि महात्मनाम् ॥ १२६ ॥ योगीन्द्रोऽप्यब्रवीद् भद्र !, जगद्भद्रङ्करश्रियः। भवन्ति हि भवाहक्षाः, कल्पवृक्षा इव क्षितौ ॥ १२७ ॥ परं तथाऽपि मे विद्यां, गृहाणानुगृहाण माम् । ऋणं गुरोर्मयि च्छिन्दन्नुपकारपरो भव ॥ १२८ ।। इत्युक्त्वा खड्गसिद्धिं तां, दत्त्वा सत्वानुरञ्जितः । योगीन्द्रः प्रापयामास, कुमारं पितुरन्तिके ॥ १२९ ।। अथाकस्मान्नृपो दृष्ट्वा, तं समायातमात्मजम् । नगरं कारयामास, महोत्सवमयं तदा ॥ १३० ॥ पृथ्वीनाथेन पूर्वेषामथ प्रस्थास्नुना पथि । कुमारो राज्यदानार्थमर्थितोऽत्यर्थमब्रवीत् ॥१३१ ॥ गृहामि नाहं साम्राज्यं, तात ! पातकपातकम् । कर्तुमभ्युत्सहे किन्तु, त्वत्सेवामेव केवलम् ॥ १३२ ॥ यातस्ताताग्रतः पद्भयां, प्रियाः प्रस्वेदविन्दवः । न तु मे त्वद्विमुक्तस्य, मौलौ मुक्ताफलस्रजः ॥ १३३ ।। अनिच्छतोऽप्यथैतस्य, क्षेमङ्करनरेश्वरः । अर्पयामास साम्राज्यमभिषेकपुरःसरम् ॥१३४ ॥ अथ क्षेमङ्करः मामृद्, दक्षो दीक्षामुपाददे । अभयङ्करभूपालः, पालयामास तु क्षितिम् ॥ १३५ ।। राज्यभारधुरं विभ्रन् , न्यायधर्मधुरन्धरः । अयमानन्दयामास, प्रजा इव निजाः प्रजाः ॥१३६ ॥ तस्य कल्पद्रुमस्येव, सर्वतोऽप्युपकुर्वतः । दिशोऽधिवासयामास, यशःकुसुमसौरभम् ॥ १३७ ॥ ___ अथान्यदाऽस्य भूभर्तुर्धर्मासनमुपेयुषः । सदासदनमभ्येत्य, प्रतीहारो व्यजिज्ञपत् ॥ १३८ ॥
प्रमो ! पुष्पपुरस्वामी, नृसिंहः सिहविक्रमः । बहिः स्वल्पपरीवारो, देवपादान् दिक्षते ॥ १३९ ॥ , 'अथ भूभर्तुरादेशात् , प्रावेशयदसौ नृपम् । सोऽप्यासन्नासनासीनः, सप्रश्रयमदोऽवदत् ॥१४० ॥
१ शादथाऽऽगमत् खंता० पाता० ॥ २ वता० पाता. युग्मम् इति नास्ति ॥ ३ मागत खंता० पाता०॥ पातुकम् पाता०॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामक
__ [द्वितीयः दुःखधर्मोपतप्तस्य, जगतो नीवनं द्वयम् । पुष्करावर्तमेघो वा, सज्जनो वाऽद्भुतोदयः - ॥ १४१॥ श्रितोऽस्मि त्वां जगन्मित्रं, तज्जीवितमहीतलम् । विपक्षण क्षयं नीतः, शीतद्युतिरिवारुणम् ॥ १४२ ॥ तगरानगरीशेन, यतोऽकारणवैरिणा । विगृह्य जगृहे राज्यं, बलिना च्छलिना च मे ॥१४३ ॥ तत्खड्गविद्यादानादित्वदवष्टम्भवैभवात् । यथा श्रियं श्रयामि स्वां, पृथ्वीनाथ ! तथा कुरु ॥ १४४ ॥ इति विज्ञापितो राजा, प्रतिश्रुत्य तथैव तत्। प्राहिणोत् प्रतिहारेण, सहितं स्वागताय तम् ॥ १४५॥ अथोचे सुमतिर्मन्त्री,स्वच्छ! स्वच्छन्दचारिता । वारिता नीतिशास्त्रेषु, कथमाद्रियते त्वया ? ॥ १४६ ॥ अस्मै साहाय्यकामाय, सिद्धिातुं न वुध्यते । आरामिकः किमारामं, दत्ते पुष्प-फलार्थिनाम् ? ॥ १४७ ॥ चतुरङ्गचमू-देश-कोशप्रभृतिभिः प्रभो ! । स्वगृहाङ्गणमायातं, तत् कृतार्थय पार्थिवम् ॥१४८ ॥ भूपोऽभ्यधत्त मन्त्रीश!, समीचीनमिदं वचः। किन्तु वन्ध्याः कला यासां, न परोपकृतिः फलम् ॥ १४९॥ 'जायन्ते जन्तवः कुक्षिम्भरयो भूरयो न किम् ।। परार्थाः सिद्धयो यस्य, सजातः स च जीवति ॥ १५० ॥ पाने हि योजिता विद्या, क्षेत्रे चारोपिता लता । मनोरथपथातीतं, प्रसूते फलमद्भुतम् ॥१५१ ॥ कामं कलासमृद्धोऽस्तु, सगर्वः शर्वरीवरः। क्षीणोऽपि पूज्यते किन्तु, कलाभिः प्रीणितामरः ।। १५२ ॥ इति सम्बोध्य मन्त्रीशं, मुहूर्ते शुभशंसिनि । खगसिद्धिं ददौ तस्मै, नृसिंहाय महीभुजे ॥ १५३ ॥ कृतसाहायकः सैन्यैरदैन्यैः सिद्धवैभवः । सोऽजैपीत् सङ्गरोत्सङ्गे, तगरानगरीश्वरम् ॥१५४ ॥ क्षीणशक्तित्रयः सोऽपि, नृसिंहहृतवैभवः । व्यभावयदहो ! दैवं, नैवं मे हृदयेऽप्यभूत् ॥ १५५ ॥ भ्रष्टराज्यद्वयः सोऽहं, दुःस्थावस्थः करोमि किम् ।। अथवा यस्य साहाय्यादनेनौर्जित्यमर्जितम् ॥ १५६ ॥ अभयङ्करभूपालं, तमनुप्रविशाम्यहम् । येन स्याद् वहिदग्धानां, बहिरेव महौषधम् ॥ १५७ ॥युग्मम्।। विपश्चिदिति निश्चित्य, नगरी पुण्डरीकिणीम् । आगत्य नत्वा भूमीशं, समयज्ञो व्यजिज्ञपत् ॥ १५८ ॥ देव! त्वमेव नाम्नाऽपि, कर्मणाऽप्यभयङ्करः। नाममात्रेण कीटोऽपि, वर्ण्यते विन्द्रगोपकः ॥ १५९ ॥ स्युर्यस्मिन्नथिसार्थस्य, फलवन्तो मनोरथाः । तेनैव नररत्नेन, रलगभेंति भूरभूत् ॥१६० ।। तदेवं देव ! नावा, विद्यते त्वयि किश्चन । परं तथापि वाल्लभ्यात् , त्वमुपालभ्यसे मया ॥ १६१ ॥ 'अहं हि तगरापुर्या, नृपतिर्घनवाहनः । हृतराज्यो नृसिंहेन, त्वत्प्रसादोन्मदिप्णुना ॥ १६२ ॥ कुमुदस्य श्रियं हृत्वा, निधत्ते रविरम्बुजे । इन्दुरप्युदयं प्राप्य, कुरुते तद्विपर्ययम् . ॥ १६३ ।। राज्यं तन्मे त्वयाऽऽच्छिद्य, नृसिंहाय प्रयच्छता । आत्मा लोकोत्तरः सम्प्रत्येतयोः सदृशीकृतः ॥ १६४ ॥
॥ युग्मम् ॥ जगदुच्छ्वासिनः सन्तस्तुल्या हि स्वा-ऽन्यपक्षयोः। नासावंशा इवोत्तुङ्गा, वाम-दक्षिणनेत्रयोः ॥ १६५॥ किञ्चोपकर्तुमार्तानामलङ्कर्मीणबुद्धिना । त्वादृशानां घनानां च, विदधे विधिना जनिः ॥ १६६ ।। राजेन्द्र ! तन्ममापि त्वं, ममत्वं हृदये दधत् । राज्यश्रीभ्रंशसन्तापव्यापदं हर्तुमर्हसि ॥१६७ ॥ अथ पृथ्वीपतिः प्राह, लजावनमिताननः। यन्मे दूरस्थितस्याभूत् , तत् त्वया मृष्यतामिति ॥ १६८ ॥ मदभ्यर्थनया राज्यं, देश-कोश-वलान्वितम् । मामकीनमधिष्ठाय, वं सखे ! सुखितो भव ।। १६९ ॥ उक्त्वेत्यस्याभिषेकाय, यावदादिशति स्म सः । मन्त्रीशः सुमतिस्तावत् , साक्षेपमिदमब्रवीत् ॥ १७० ॥ वारं वारं विभो ! केयमनालोचितकारिता । प्राणैरप्ययंते राज्यं, यत् तत् त्याज्यं क्वचिद्भवेत् ॥१७१॥
१ तो जनः खता• ॥ २ द्धोऽपि, सगर्वः खता० ॥ , .." । ।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः ]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
॥
१७२ ॥
१७३ ॥
॥ १७४ ॥
।। १७५ ।।
॥
१७६ ॥
॥
॥
देशैकदेशो देशो वा, पादान्तिकमुपेयुषे । युक्तं यन्नृपपुत्राय, प्रेमपात्राय दीयते सकलं राज्यमुत्सृज्य, गात्रमात्रपरिच्छदः । कथं पत्नीजनस्यापि, स्वाननं दर्शयिष्यसि ? ॥ नृपतिस्तावदेवासि, यावल्लक्ष्मीरभङ्गुरा । भङ्गुरायां पुनस्तस्यां, नृपत्तिर्भवसि क्षणात् उश्थते निधनावस्थो, नरः स्कन्धेन बन्धुभिः । त्यज्यते निर्धनावस्थः, सोदरैरपि दूरतः आश्रितस्य श्रिया पुंसः, स्युर्ये लोकम्पृणा गुणाः । त एव तद्विमुक्तस्य, जगदुद्वेग हेतवः अभ्यधादथ भूमीन्दुस्त्वं लोकोचितमुचिवान् । तत्त्वस्पृशा दृशा किन्तु, सचिवोच्चैर्विवेचय ॥ . श्रियो वा स्वस्य वा नाशे, येनावश्यं विनश्यते । श्रीसम्बन्धे बुधाः स्थैर्य बुद्धिं बध्नन्तु तत्र किम् ? अहमस्याः पतिः सेयं, ममैवेत्यभिमानिनः । भुवा भोगार्थिनः के वा, वेश्ययेव न वञ्चिताः १ ॥ पत्रपात्रीव धात्रीयं, भुक्त्वा त्यक्ता महात्मभिः । विगृह्य गृह्यते लुब्धैः, कुक्कुरैरिव ठकुरैः यः श्रियं सुकृतक्रीतीं, सुपात्रे नैव निक्षिपेत् । विदुषोऽप्यस्य सोत्कर्षा, कर्षुकादपि मूर्खता वर्धयेद्धान्यवीजं हि, क्षेत्रे निक्षिप्य कर्षुकः । निधाय न पुनर्गेहे, मूलनाशं विनाशयेत् पुंसस्तस्य वटस्येव, विटस्येव च वैभवम् । निःश्वस्य गम्यते यस्मादकृतार्थैः फलार्थिभिः भाग्यैरावर्जितैर्लक्ष्मीस्त्यक्ताऽप्यभ्येति वेश्मनि । गृहादपि बहिर्याति, तैरनावर्जितैः पुनः राज्यभूमीरुहो मूलं, श्रीवशीकार कार्मणम् । भाग्यमावर्जयन्तं मां, तन्मन्त्रिन् ! मा निवारय ॥ १८५ ॥ प्रतिबोध्येति मन्त्रीशं, धात्रीशो' मेघवाहनम् । भद्रपीठे प्रतिष्ठाप्य, प्रसभादभ्यषिञ्चत ॥ १८६ ॥ तस्मै राज्यश्रियं यच्छन्, धन्यां कन्यामिवात्मनः । देशं कोशं च सैन्यं च, सर्वमूर्वीपतिर्ददौ ॥ १८७ ॥ अभयङ्करदेवस्य, लोकमेकाग्रमानसः । आरादाराधयामास, सुतन्मेघवाहनः अथाऽभयङ्करक्ष्मापस्तमापृच्छ्य बलादपि । कृतानुगमनान् पौरा - ऽमात्यादीन् विनिवर्त्य च ॥ विहाय वाहनश्रेणिमपि विश्राणितां स्वयम् । सत्पात्रदत्तसर्वस्वमात्मानमनुमोदयन् एकोऽप्यद्भुतमाहात्म्यात्, परिवारैरिवावृतः । पाणौ कृपाणं विभ्राणः प्रतस्थे तीर्थकौतुकी ॥ १९९ ॥ ॥ विशेषकम् ॥
॥
१८२ ॥
॥ १८३ ॥ ॥ १८४ ॥
)
॥
॥ १९० ॥
॥
१३
१७७ ॥
१७८ ॥
१७९ ॥
१८० ॥
१८९ ॥
१८८ ॥
१८९ ॥
यामिन्यामन्यदा धीमानन्तःकान्तारगह्वरम् । शुश्राव करुणध्वानमध्वानमतिलङ्घयन् ॥ १९२ ॥ ध्वनेस्तस्यानुसारेण, करुणाञ्चितचेतनः । स विवेश विशामीशः, सत्वरं गिरिगह्वरम् ॥ १९३ ॥ तस्मिन् गुरुगुहागर्मव्यापारितविलोचनः । अपश्यन्मण्डलं कुण्डप्रज्वलज्वलनोज्ज्वलम् तदन्तिकनिषण्णां च, वनितां नवयौवनाम् । शापादिव दिवः सस्तां, पुरन्दरपुरश्रियम् जानुयुग्मान्तरन्यस्तव्यस्तालकमुखाम्बुजाम् । भय-शोकातिरेकेण, तनूकृततनुद्युतिम् योगिनोद्यतखङ्गेन, वीक्षितां क्रूरचक्षुषा । तनूमिव निशाभर्तुः, सैंहिकेयकटाक्षिताम् करवीरखजा रक्तचन्दनेन च चर्चिताम् । असौ विलोकयामास, विलपन्तीमिदं मुहुः ॥ १९८ ॥ ॥ कलापकम् ॥
॥ १९७ ॥
दूरात्मनो मुखादस्य, निषादस्य हठादपि । योऽपकर्षति मां तेन, किमु शून्या जगत्त्रयी ! ॥ १९९ ॥ अहो ! मे मन्दभाग्याया, धर्मः स भगवानथम् । जगत्त्राणप्रवीणोऽपि, विपरीतो विवर्तते ॥ २०० ॥
१क्ष्मीर्मुक्ताऽप्यपाता• ॥ २ शो धनवाहनम् संता• ॥ ३ बद् घनवाहनः खंता० ॥
॥ १९४ ॥
॥
१९५ ॥
॥ १९६ ॥
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरिता परनामकं
[ द्वितीयः
॥ २०२ ॥ ॥ २०३ ॥
॥ २०६ ॥
॥ २०८ ॥
॥ २११ ॥
युग्मम् ॥
॥
२१३ ॥
॥
२१४ ॥
॥ २१५ ॥
प्रणिपत्य 'कमौ कर्मसाक्षिन्नभ्यर्थये मुहुः । जगच्चक्षुरसि त्राता, तन्मे कश्चिद् विलोकताम् ॥ २०१ ॥ अथं' विश्वोपकारैकदीक्षितः क्षितिवल्लभः । निस्त्रिंशं धृतनिस्त्रिंशं योगीन्द्रमिदमब्रवीत् 'महात्मन्नद्भुतस्फूर्तिरियं मूर्तिस्तंवोर्जिता । साम्राज्यलक्षणैरेतैर्न ब्रूते योगिमात्र ताम् 'इदं लोकद्वयापथ्यं, कर्म धर्मविदांवर 11 न शक्यं वक्तुमप्युच्चैस्तत् किमर्थं त्वयाऽर्थ्यते ? ॥ २०४ ॥ 'सन्तो पथपान्थानां, परेषां पथदेशकाः । आत्मनैव कथङ्कारं, प्रथयन्त्यपथे पदं ॥ २०५ ॥ · तदस्या ननु योगीन्द्र !, जीवितव्यप्रदानतः । अतिथेर्मे समेतस्य कर्तुमातिथ्यंमर्हसि 'अथ कन्याशिरोदेशाद्, विनिवर्तितया दृशा । पश्यन् नरेन्द्रं योगीन्द्रः, प्राह साहसिकाग्रणीः ॥ २०७ ॥ | जगत्त्रयपवित्रेणे, सच्चरित्रेण चामुना । श्रीपुषा वपुषा च त्वं, चक्रवर्तीव लक्ष्यसे तन्ममास्मिन्नकृत्येऽपि, प्रवृत्तेः शृणु कारणम् । विश्वासभाजनं कस्य, भवन्ति न भवादृशाः ?' ॥ २०९ ॥ ' तुङ्गशृङ्गसमूहेन, नभः कवलयन्निव । अस्ति विस्तारवित्ताढ्यो, वैताढ्यं इति पर्वतः ॥' २१० ॥ 'तत्राहमुत्तरश्रेणौ, विद्याधरपतेः सुतः । कुलक्रमागतां विद्यामद्भुतामपराजिताम् `आराधयितुमारेमे, तथा तद्ध्यानमानसः । दिनेष्वपरिपूर्णेषु, साक्षादेषा यथाऽभवत् ॥ २१२ ॥ 'अभाषिष्ट च तुष्टाऽस्मि, वत्स ! त्वत्सेवयाऽनया । मदाज्ञया पुनः सेवामुत्तरां कर्तुमर्हसि 'द्वात्रिंशल्लक्षणां नारीं, नरं वाऽद्भुतविक्रमम् । हुत्वाऽग्निकुण्डे त्वं वत्स !, वरेण्यं वृणुया वरम् अथैतदन्यथाकारं, करिष्यसि वचो मम । स्फुटिष्यति ततस्तूर्ण, मूर्धा तव सहस्रधा 'अन्तर्हितायां चैतस्यां, तदर्थ पृथिवीमटन् । दृष्ट्वा सिंहपुराधीशसुतामेतामिहानयम् 'तन्महात्मंस्त्वमेतस्याः, प्राणत्राणपरायणः । सिद्धेर्मम परार्थैकनिम्न ! किं यासि विघ्नताम् ? ॥ 'अस्या विवेकिन्नेकस्या, जीवितं ते समीहितम् । भूतधात्रीं परित्रातुर्न पुनर्नृपतेर्मम भुवि ख्यातप्रथो वाचमथोवाच धराधवः । भद्र ! क्षुद्रधियां गच्छस्यध्वन्यध्वन्यतां कुतः ? ॥ २१९ ॥ 'परेषां पोष्यमात्मानं, सर्वे कुर्वन्ति जन्तवः । जगदप्यात्मनः पोष्यं, कश्चित्तु कुरुते पुमान् ॥ २२० ॥ निर्मथ्य धर्ममत्यर्थमर्थमावर्जयन्ति ये । द्रुमं समूलमुन्मूल्य, फलानि कलयन्ति ते 'किञ्च दृष्टं श्रुतं वाऽपि, स्त्रीवधाद् देवतार्चनम् ? । तन्मन्ये वञ्चितोऽसि त्वं, छलाद् देवतया तया ॥ अथ देव्या वचस्तथ्यं, तथाप्येषा विमुच्यताम् । हुत्वा मदीयं मूर्द्धानं भव पूर्णमनोरथः 'एवं च कुर्वता स्वस्य, कन्यायाश्च ननु त्वया । परार्थसिद्धिलुब्धस्य, ममाप्युपकृतं भवेत् ॥ गिरं श्रुत्वेति गम्भीरामभयङ्करभूभुजः । योगीन्दुरवदद् दन्तद्युतिद्योतितदिच्म्मुखः 'अप्राकृतगुणाधारस्तवाकारोऽयमद्भुतः । प्राह साहसिकप्रज्ञामवज्ञातबृहस्पतिम् सौभाग्य-भाग्ययोर्गेहं, देहं त्वन्यार्थमुत्सृजन् । स्वार्थाद् भ्रष्टोऽसि दूरेण, स्वार्थभ्रंशो हि मूर्खता ॥ २२७ ॥ यदि चात्मव्ययेनैतां, वनितां त्रातुमिच्छसि । ततः सकर्ण ! खर्णेन, क्रेतुं रीतिं समीहसे ॥ २२८ ॥ भूपतिः प्राह भो मित्र !, तव स्नेहोचितं वचः । अन्यः कोऽपि पुनः स्वार्थः, परमार्थविदां मतः ॥ २२९ ॥ 'दानं धनं क्षमा शक्तिरुन्नतिर्गुरुसन्नतिः । स्वार्थः परार्थनिष्पत्तिर्मेने लोकोत्तरैर्नरैः
॥ २१६ ॥
२१७ ॥
॥ २१८ ॥
॥ २२१ ॥
२२२ ॥
॥
२२३ ॥
२२४ ॥
॥ २२५ ॥
॥ २२६ ॥
॥ २३० ॥
१ वोचिता संता० ॥ २ण, सुचरि पाता । 'ण सचरि खता० ॥ ३ नेषु परि aato खंता ॥ ४ 'मेनामि' पाती० खता ॥ ५ त्रीपरि ता० ॥ ६ ज्ञानाव' पाता ||
2
1
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः: ]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् |
१५
किञ्च प्राण्युपकाराय, प्रायः कायः क्षमो न चेत् । तदनेनाधमर्णेने, पोषितेनाधमेन, किम् ? ॥ २३१ ॥ बहुविघ्नः कृतघ्नोऽयं, मुधैव यदि यास्यति । कायः परार्थे पुण्याय, किं न विक्रीयते ततः १ ॥ २३२ ॥ दैवस्य वश्यः कायोऽयमवश्यं तेन गृह्यते । यदर्जितं ततः पुण्यमवैगुण्यं तदात्मनः ॥ २३३ ॥ वयस्य ! यदि मे सत्यं हिताय विहितादरः । तत् पवित्रः कृपाणोऽयं, पाणौ मम समर्प्यताम् ॥ २३४ ॥ विद्याधरकुमारोऽथ, योगिवेषधरोऽब्रवीत् । देव्या वचसि नैवास्ति, महात्मन् ! मम संशयः प्राणान् जगत्त्रयत्राणप्रवीणान् मोक्तुमुत्सुकः । स्त्रीमात्रस्य कृते राजन्!, जाने मूढोऽसि सर्वथा अहिलो महिलात्राणकदाग्रहपरिग्रही । नाहं त्वमिव तद् भूप !, कृपाणं न तवार्पये
॥
॥
॥
॥
॥ २४२ ॥
॥ २४३ ॥
॥ २४४ ॥
पृथ्वीनाथोऽप्यभाषिष्ट, सभाशिष्टमिदं वचः । निर्विचारं विचारज्ञ !, त्वद्वचः प्रतिभाति मे क्षत्रियो हि क्षतात् त्राता, प्राप्नोत्यन्वर्थनामताम् । क्षत्रियस्याङ्गजत्वेन, मल एवान्यथा भवेत् तदहं युवयोस्त्राणकृते कायममुं त्यजन् । अर्जयँश्च यशोदेहं शाश्वतं ग्रहिलः कथम् ? ॥ २४० ॥ अनिच्छतोऽप्यथैतस्य, करादाच्छिद्य भूपतिः । अन्तकभ्रकुटीभीमं खड्गमव्यग्रमग्रहीत् ॥ २४९ ॥ उपकारिणमासाद्य, खङ्गं स्नेहस्पृशा दृशा । वीक्षाश्चक्रे सुधावर्षैः, स नृपः पयन्निव अथ निस्त्रिंशदुर्दर्शः, स्मेरद्वदनपङ्कजः । भीषणो रमणीयश्व, तदा राजा रराज सः अथ व्यापारयामास, कृपाणं पाणिना नृपः । सादरं मुदितो मौलिकमले कमलेक्षणः दरिद्र इव सम्प्राप्य, परमान्नं सुदुर्लभम् । मुमुदे स तदा स्कन्धे, लब्ध्वा खड्गस्य सङ्गमम् ॥ २४५ ॥ रोमाङ्कुर भेरैरूर्द्धमुद्धुरैः स तदा बभौ । अभ्युत्थानार्थमत्यर्थ, खड्गायेव समुत्थितैः '॥ २४६ ॥ अथाकस्माद् द्विषच्छेददक्षिणोऽपि न दक्षिणः । बाहुर्बभूव भूभर्तुः, खड्गव्यापारणक्षमः बाहुस्तम्भेन तेनोच्चैरन्तःसन्तापवान् नृपः । मन्त्रान्निग्रहमापन्नः पन्नगेन्द्र इवाभवत् अथ यावदयं धीरः, कृपाणं वामपाणिना । अग्रहीत् साहसोत्साहधुरीणो धरणीधरः घर्षणोत्थाग्निदुर्द्धर्षे, कण्ठे दम्भोलिसन्निभे । भेजेऽसिः कुण्ठतां तावन्मदनेनेव निर्मितः ॥ २५० ॥ ॥ युग्मम् ॥
॥ २४७ ॥
॥ २४८ ॥
॥ २४९ ॥
अथ यावच्छिरश्छेत्तुं स्वेन स्वमयमक्षमः । तदर्थ प्रार्थयामास, योगिनं जगतीपतिः ॥ २५१ ॥ जीर्णमूलद्रुवत् तावद्, वातेन क्रूरकमणा । शठात्मा स महीपीठे, योगीन्द्रः पुरतोऽपतत् ॥ २५२ ॥ ॥ युग्मम् ॥ पृथ्वीनाथोऽप्यथाकस्मात्, किञ्चिन्मूच्छितचेतनः । अशृणोद् दिव्यनारीणां, हाहाकारं नमस्तले ॥२५३॥ लब्धसंज्ञश्च वर्षन्तीं, पीयूषं स्वकमण्डलोः । स्फारतारोत्करेणेव, मुक्ताहारेण हारिणीम् ॥ २५४ ॥ चन्द्रोज्ज्वलमुखी स्वच्छचन्दनस्यन्दसुन्दराम् । सेवागताभिः स्वः खीभिश्वकोरीभिरिवावृताम् ॥ २५५ ॥ नेत्रनीलोत्पलानन्दमन्दिरं सुन्दराकृतिम् । ददर्श पुरतो देवीं, ज्योत्स्नामिव शरीरिणीम् ॥ २५६ ॥ ॥ विशेषकम् ॥
अथ जगाद सा देवी, सैवाहमपराजिता । वत्स । त्वत्साह सेनाऽऽशु, तुष्टाऽस्मि वृणु वाच्छितम् ॥ २५७॥ अथ प्रणम्य तां राजा, रम्यतामधिकं दधत् । जगाद देवि ! मे श्रेयस्तरुरद्य फलेग्रहिः || २५८ ।। यतस्त्वं मम तुष्टाऽसि, शिरश्छेदार्थमर्थिनः । तदिदं प्रार्थये मातः प्रसादः क्रियतां गयि ॥२५९॥
१ न, मम स्यादधमर्णता संता० ॥ २ भरै रुद्धमुद्धु' पाता० ॥ ३ 'न्दिरां
॥
२३५ ॥
२३६ ॥
॥ २३७ ॥
२३८ ॥
२३९ ॥
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं'.
[द्वितीयः बाहुस्तम्भे तथा स्तम्भ, निशुम्भय भयापहे । शिरश्छेत्तुमलम्भूष्णुर्यथाऽयं जायते क्षणात् ।। २६०॥ एवं प्रतिज्ञानिर्वाहव्रतरक्षणतो मम । उपकारो महान् देवि , भवेदेव न संशयः ॥२६१॥ मम कार्य न राज्येन, न धनैर्न वधूजनैः । यदि तुष्टाऽसि सत्येन, तदिदं क्रियतां त्वया ॥ २६२ ॥ नैवं चेत् कर्तुमुत्साहो, मत्साहसवशादथ । योगिनोऽस्य ततः स्पष्टमिष्टसिद्धिर्विधीयताम् ॥ २६३ ॥ अथ देवी पुनः प्राह, नाहमस्य दुरात्मनः । प्राणानपि प्रयच्छामि, दूरेऽभीष्टार्थसाधनम् ॥ २६४ ॥ अयं हि जगतीनाथ !, स्त्रीवधारम्भपातकी । भवाशां वधादात्मसिद्धिं दुष्टः समीहते ॥२६५ ॥ एतस्य सत्त्वपर्यन्तपरीक्षार्थ मया पुरा । अकृत्यमिदमादिष्टमपूर्णे पूर्वकर्मणि ॥ २६६ ॥ वत्स ! तत् सर्वमुत्सृज्य, मन्त्रानुष्ठानमुत्तमम् । वञ्चितोऽयं मया लोभान्निष्कृतं कर्म निर्ममे ॥ २६७ ॥ अमीरोरस्य पापेषु, लोकद्वयविरोधिनः । हीनसत्त्वस्य तत्त्वज्ञ !, कुतः सिद्धिर्भवत्वसौ ? ॥ २६८ ॥ . पुंसः पद्माकरस्येव, क्षीणसत्त्वाम्बुजस्थितेः । श्रीर्वशं कथमायातु, भ्रमरीव चलाचला ? ॥ २६९ ॥ दुरात्मनस्तदेतस्य, हेतवे त्वं महीपते ।। रत्नगर्भामिमामात्मशून्यां नो कर्तुमर्हसि ॥२७० ॥ अथापि क्रियतामेवं, परोपकृतिकर्मठ ! । यदि स्यादुपकारोऽस्य, कश्चिद् दुश्चरिताम्बुधेः ॥ २७१ ॥ निवृत्तायामथैतस्यां, रेजे भूपतिभारती । सस्क्रियानन्तरं कान्ता, सात्त्विकस्याऽऽयतिर्यथा ॥ २७२ ॥ यदेव देवि ! साध्येऽर्थे, निषेधाय त्वयोच्यते । तदेव प्रत्युतात्यर्थ, प्रवृत्ति प्रति कारणम् ॥ २७३ ॥ ततस्त्वं मां शिरश्छेदप्रतिज्ञापूरणोद्यतम् । निवारयन्ती तुष्टाऽपि, कष्टं रुष्टाऽसि तत्त्वतः ॥ २७४ ॥ प्रसादसादरं मातः!, प्रतिज्ञातार्थवारणात् । निघ्नत्या मे यशोदेहं, किं ते सम्प्रति साम्प्रतम् ? ॥ २७५॥ यदि ममप्रतिज्ञोऽपि, जीवलोकेऽत्र जीवति । वद तद्देवि ! को नाम, मृत इत्यभिधीयताम् ? ॥ २७६ ॥ ततस्त्वं यदि तुष्टाऽसि, तत् प्रयाहि यथाऽऽगतम्। शिरश्छेदाक्षमोऽप्येष, विशाम्यमौ यथा स्वयम् ।२७७) इत्युक्त्वैव समुत्तस्थौ, झम्पार्थे स विभावसौ । नहि सत्त्ववतां किश्चिदशक्यं प्रतिभासते ॥ २७८ ॥ दृष्ट्वा सिंहपुराधीशमुताऽप्येतं तथोद्यतम् । अन्तःसञ्जातसङ्घट्टा, पृथिव्यामपतत् तदा ॥२७९ ॥ बलादथ समाकृष्य, रभसादपराजिता । भाषते स्म मुदा स्मेरवदना मेदिनीपतिम् ॥२८॥ साहसं वत्स! मा कार्षीरहं तुष्टाऽस्मि सर्वथा। तवोपरोधात् पश्याय, जीवितं लम्भितोऽधमः ॥ २८१ ॥ इत्युक्त्वा योगिनस्तस्य, जीवितव्यमिवाजवत् । शबप्राये शरीरेऽन्तश्चिक्षेपाम्भः कमण्डलोः ॥ २८२ ॥ कुमारीमपि तामेवमभिषिच्याऽपराजिता । स्वयमुज्जीवयामास, घनलेखालतामिव ॥२८३ ॥ । अथ जीवन्तमालोक्य, कुमारी धरणीधवम् । विमर्श-विस्मयस्मेरा, मुमुदे कुमुदेक्षणा . ॥ २८४ ॥ अन्तश्चित्तं प्रविष्टोऽथ, तदा तस्या रतेरिव । लोकोत्तरगुणः सोऽयं, पतिः सङ्कल्पजोऽभवत् ॥ २८५ ॥ तदा दः धराधीशमनोऽपहरणार्थिनः । तस्या विलोकितं साचि, साचिव्यं चित्तजन्मनः ॥ २८६ ॥ अवोचत पुनर्देवी, नरेन्द्रमपराजिता । तवोपरोधात् तुष्टाऽहं, महात्मन्नस्य योगिनः ॥२८७ ॥ . सत्त्वरलाम्बुधेरस्य, दर्शनायैव लालसः । कर्मसाक्षी तदाऽऽरोहत्, प्राचीनाचलचूलिकाम् ॥२८८ ॥ अत्रान्तरेऽभवद् भूरिनिःस्वानस्वनमांसलः । दिक्कुक्षिम्भरिरत्युच्चैः, कोऽपि कोलाहलो महान् ॥२८९॥ ददर्शास्यानुसारेण, चक्षुर्दिक्षुः क्षिपन्नयम् । क्षोणिनाथः क्षणेनाथ, पृतनां कृतिनांवरः ॥२९० ॥ किमेतदिति विस्मेरविलोचनमथो नृपम् । सैन्यादस्मादुपागत्य, कश्चिन्नत्वा व्यजिज्ञपत् । ॥ २९१ ॥ . ! "१ वत्यसौ वता० ॥ ५ "टोऽयं, त खंता० ॥ . . .
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । अस्मद्भर्तुरिदं सैन्यमरिकेशरिभूभुजः । स्वामिशून्यं प्रभावस्मिन्नपुत्रे त्रिदिवं गते ॥२९२ ॥ आराध्य विधिवद् गोत्रदेवतामपराजिताम् । ततस्तदुपदेशेन, भवन्तमुपतिष्ठते ॥ २९३ ॥ युग्मम् ॥ राज्यश्रियस्तदेतस्या, भव त्वं वल्लभो विभो ! । रम्याऽपि हि श्रियं धत्ते, न विनेन्दु कुमुद्रती ॥ २९४ ॥ प्रज्ञालोकाभिधानस्य, मन्त्रिणः क्रमिकस्य मे। अभ्यर्थनामिमां नाथ !, नान्यथा कर्तुमर्हसि ॥ २९५ ॥ अथो निकटवर्तिन्या, स्वयं देवतया तया । अभ्यषिच्यत राजेन्दुर्निवेश्य कनकासने ॥२९६ ॥ तस्योत्तमाङ्गे शुशुभे, सितमातपवारणम् । पूर्वक्षोणिभृतः शृङ्गे, सितांशोरिव मण्डलम् ॥२९७ ॥ कुमारीमपि तामस्मै, मङ्गलखानपूर्वकम् । दत्त्वा देवी क्षितीशाय, क्षणेनाथ तिरोदघे ॥२९८ ॥ अथाऽरिकेशरिक्ष्मापपुरं लक्ष्मीपुराभिधम् । तया वनितया साकं, प्रविवेश विशांपतिः ॥२९९ ।। तल्लक्ष्मीपुरसाम्राज्यमभ्युपेत्याऽभयङ्करः। पाथोद इव पाथोधिपाथः पृथ्वीमतर्पयत् ॥३०० ।। ततः सिंहपुराधीशः, स्वयमेत्य प्रमोदवान् । तामनङ्गवतीं पुत्री, भूभुजा पर्यणीनयत् ॥३०१ ॥ भूचराः खेचराश्चान्ये, कन्यादिभिरुपायनैः । भक्तिपहीभवच्चित्तास्तं भूभुजमपूपुजन् ॥३०२ ॥ विद्याधरेश्वरः सोऽपि, देवतादत्तवैभवः । सोऽपि पुष्पपुराधीशः, स चापि धनवाहनः ॥ ३०३ ॥ नृपं परेऽपि सामन्ताः, समन्तादेत्य सम्मदात् । रत्न-वाजि-गजपायैः, प्राभृतैरुपतस्थिरे ॥३०४ ।।
॥ युग्मम् ॥ अन्यदा वन्यदावामिप्रतापस्यास्य भूभुजः । चक्रमायुधशालायामाविरासीत् सुदुःसहम् ॥३०५॥ चक्रस्यास्य प्रभावेण, द्विगुणीकृततेजसा । अभयङ्करभूपेन, षट्खण्डा साधिता मही ॥ ३०६ ॥ न नाम भूभृतामेव, सार्वभौमपदं नृपः । महात्मनामपि प्राप, गुणैर्लोकोत्तरैरयम् ॥३०७ ।। अथ क्रमेण सम्प्राप्य, व्रतसाम्राज्यसम्पदम् । पदं लोकोत्तरं लब्धा, चक्रवर्त्यभयङ्करः ॥ ३०८ ॥ __ सार्थवाह ! श्रियो मूलमालवालं यशस्तरोः । व्रतं परोपकाराख्यं, मुनयस्तदिदं विदुः ॥ ३०९ ॥ न शोच्यस्तत् त्वयाऽऽप्यात्मा, पाप इत्यमलाशय | उपकारपरा बुद्धिः, शुद्धां ब्रूते तवायतिम् ॥ ३१०॥ उपयोगः परं कश्चिद्, यन्नास्मत्तोऽभवत् तव । सार्थवाह । क्रियाहीनं, तन्मनोऽतिदुनोति नः ॥ ३११॥ तन्महात्मस्तवात्यर्थ, सर्वथाऽप्युपकुर्वतः । तत्त्वोपदेशमात्रेण, वयमप्युपकुर्महे ॥३१२ ।। संसारे जन्तवः सन्ति, मिथ्यात्वमयनिद्रया । हिता-अहितमजानन्तो, जीवन्तोऽपि मृता इव ॥ ३१३ ॥ मिथ्यात्वतटिनीपूरप्लावितः सर्वथा जनः । रयाहुस्तरसंसारपारावारे पतत्ययम् ॥३१४ ।। तन्मिथ्यात्वमयं ध्वान्तं, सद्गतिस्खलनक्षमम् । जिघांसता जनेनोच्चैः, सेव्यः सम्यक्त्वमास्करः ।। ३१५॥ स्मेरं सम्यक्त्वसूर्येण, निगूढगुणगौरवम् । उत्तंसयति मुक्तिश्रीरजस्रं पद्मवज्जनम् ॥ ३१६ ॥ सम्यक्त्वकौमुदीस्वादचकोराणां शरीरिणाम् । पुरोवर्तिनि मिथ्यात्वविष दृष्टिविरज्यते ॥ ३१७ ।। रागादिविजयी देवः, सच्चरित्रगुरुर्गुरुः । प्राणित्राणप्रधानश्च, धर्मः सम्यक्त्वमुच्यते ॥३१८ ॥ तत् तवायमलकारो, युज्यते पुरुषोत्तम ! । आधातुं हृदये श्रीमत्सम्यक्त्वं कौस्तुभः शुभः ॥ ३१९ ॥ ऊचे धनोऽथ भगवन् !, प्रतिपन्नमिदं मया । नहि श्रियं समायान्ती, पदेन प्रेरयेद्बुधः ॥ ३२० ॥ गुरूनथ नमस्कृत्य, प्रीतः सम्यक्त्वसम्पदा । तां क्षपां क्षपयामास, निजावासं गतो धनः ॥ ३२१ ॥
१ प्रायप्राभृ पाता ॥ घ. ३
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (द्वितीयः
सङ्घपतिचरितापरनामक प्रगेऽथ माणिभद्रेण, विज्ञप्तः सुहृदा धनः । इयं प्रावृडतिक्रान्ता, निशेवोद्भासिभास्करा।। ३२२ ॥ . विमुक्तं धनुरिन्द्रेण, 'गृहीतं वसुधाधिपः । नमस्त्यक्तं घनैः श्लिष्टं, जिगीषुबलधूलिभिः ॥३२३ ॥ कालेऽत्र प्रसरन्त्युच्चैर्व्यवसायिमनोरथाः । प्रभो ! प्रतिदिशं प्रौढाः, सहस्रांशोरियांशवः ॥ ३२४ ॥ एतदाकर्ण्य सार्थेशः, समुल्लङ्घयाटवीमिमाम् । गुरूणां गौरवं कुर्वन् , वसन्तपुरमाययौ ॥३२५ ॥ 'तत्र भूपर्तिसत्कारद्विगुणोत्साहितो धनः । विक्रीय स्वीयभाण्डानि, प्रतिभाण्डान्युपाददे ॥ ३२६ ॥ 'तत्र स्थितमथापृच्छय, धर्मघोषमुनीश्वरम् । क्षितिप्रतिष्ठितं प्राप, कृतार्थः सार्थपः पुरम् ॥ ३२७ ॥ । अर्थ कालेन पूर्णायुरुत्तरेषु कुरुष्वयम् । कल्पद्रुपूर्णसङ्कल्पो, जग्मिवान् युग्मधर्मताम् ॥ ३२८ ॥ 'ततश्च प्रथमे कल्पे, भूत्वाऽसौ भासुरः सुरः । अपरेषु विदेहेषु, विजये गन्धिलाभिधे ॥ ३२९ ॥
वैताब्यशैले गन्धारदेशे गन्धसमृद्धके । पुरे शतवलक्ष्माभृत्सुत्रो विद्याधरान्वये : ॥ ३३०॥ 'चन्द्रकान्ताङ्गसम्भूतो, जज्ञे नाम्ना महाबलः । अङ्गावगणितानङ्गः, शृङ्गार इव मूर्तिमान् ॥ ३३१ ॥
- ॥ विशेषकम् ॥ 'राज्यं महायलायाथ, दत्त्वा शतबलो नृपः। दीक्षा गृहीत्वा कृत्वा च, तपांसि दिवासदत् ।। ३३३ ।।
अथो महाबलः क्ष्माभृद्, यौवनोन्माददुर्धरः । अज्ञातधर्मा कर्माणि, निर्ममे स यथारुचि ॥ ३३३॥ 'महाबलमहीपालमन्यदा सदसि स्थितम् । निर्भरस्फीतसङ्गीतरसनिर्मनमानसम् ॥ ३३४ ॥ मन्त्रीशो धर्मतत्त्वज्ञः, स्वयम्बुद्धोऽभिधानतः ।वैराग्यवासनाविष्टमभाषिष्ट विशिष्टधीः ॥३३५।। युग्मम् ।। अस्तु स्वादुफलश्रीकः, कदलीगुरवैकदा । विनैकं पुण्यबीजं तु, जन्तुरुच्छेदमृच्छति । । ॥ ३३६ ॥ 'तत् तवापि श्रियां मूलं, त्यक्त्वा धर्म कुलप्रभो !। इत्थं न विषयग्रामो, भोक्तुं तत्त्वज्ञ! युज्यते॥ ३३७ ॥
अभ्यधाद् भूपतिर्मन्निन् !, किमप्रस्तुतमुच्यते । उवाच सचिवः स्वामिन् !, श्रूयतामत्र कारणम् ॥
॥ ३३८॥ शुचिभिः सचिवैः स्वामिन् !, कुशलोदकर्कशम् । अप्रस्तुतमपि प्रायो, हितं वाच्यं हितैषिभिः॥ ३३९ ॥ यदद्य नन्दनोद्याने, ज्ञानातिशयशालिनौ । भवदायुर्मया पृष्टी, चारणौ वाचमूचतुः ॥ ३४० ॥ 'मासमात्रं भवद्भर्तुरायुः शेषमिति प्रभो !। विज्ञ ! विज्ञप्यसे बाढमतस्त्वमिति मा मुहः ॥ ३४१ ॥ ऊचे महाबलः साधु, साधुबुद्धिबृहस्पते ।। स्वयम्बुद्ध ! गुरुस्त्वं मे, त्वं मन्त्री त्वं च बान्धवः ॥ ३४२ ॥ यदित्थं पातकाम्भोधिपातुकं प्रति सम्प्रति । मामन्धमिव निर्बन्धाद्, भुजालम्बं प्रयच्छसि ॥ ३४३॥ परं समीपमापन्ने, मृत्यौ कृत्यं करोमि किम् ? । मूर्ध्नि दत्तपदे शत्रौ, विक्रमः क्रमतां कुतः ? ॥३४४॥ 'प्रव्रज्या दिनमप्येकं, प्राप्यानन्यमना जनः । मोक्षं यदपि नामोति, कामं वैमानिको भवेत् ॥ ३४५ ॥ 'इत्यमात्योपदेशेन, महाबलमहीपतिः । जग्राह दीक्षामाचार्यसमीपमुपर्जग्मिवान् ॥ ३४६ ॥ युग्मम् ॥ असावनशनं कृत्वा, दिनद्वाविंशति ततः । ईशानकल्पे देवोऽभूद्, विमाने श्रीप्रभाभिधे ॥ ३४७ ॥ नाम्नाऽथ ललिताङ्गस्य, तत्र वैषयिकं सुखम् । भुञ्जानस्यान्यदाऽच्योष्ट, प्रिया तस्य स्वयम्प्रभा ॥३४८॥ हा प्रिये ! देहि मे वाचं, प्रलपन्नित्यथोदितः । स्वसामानिकदेवेन,' सौहार्दाद् दृढधर्मणा ॥ ३४९ ॥ यः पुरा मित्र! मन्त्रीशः, खयम्बुद्धस्तवाभवत् । सोऽहं तव वियोगेन, प्रवज्यैनां श्रितः श्रियम् ॥ ३५० ॥ .
१ वसौ खंता० पाता० ॥ २ स्फीतिस' वता० ॥ ३ मिकु° पाता. खंता० ॥ ४ दिनान द्वा' खंतासं० ॥ ५ दृढवर्मणा खता. पाता० ॥
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
सर्गः] .. धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । अहं त्वयि ततः स्नेहाद, विज्ञायावधिनाऽधुना। पुनः स्वयम्प्रभामन्यां, भाविनी कथयामि ते ॥३५१॥ बभूव धातकीखण्डप्राग्विदेहेकमण्डने । नागिलाख्यो गृहपतिर्नन्दिग्रामेऽतिदुर्गतः ॥ ३५२ ॥ तस्य नागश्रियां पल्या, पुत्रीषट्कादनन्तरम् । सुताऽभून्मर्त्यलोकेऽपि, नरकमेव सप्तमी ॥ ३५३ ॥ एतस्यां जातमात्रायाममात्रोद्विग्नमानसः । नगरान्निरगाद् दूरं, विरागान्नागिला किल ॥ ३५४ ॥ दुर्भगत्वेन पुत्र्यास्तु, नाम्नोऽप्यकरणादथ । निर्नामिकेत्यभूत् तस्याः, प्रसिद्धिर्जनिता जनैः ॥ ३५५ ॥ सा वर्धिष्णुः क्रमेणाथ, समं दारिद्यकर्मणा । अगमद् दारुभारार्थे, नभस्तिलकपर्वते ॥३५६ ॥ युगन्धरमुनि तत्र, सुरा-ऽसुरनमस्कृतम् । दृष्ट्वा नत्वाऽथ तद्व्याख्या, श्रुत्वा संवेगतो जगौ ।। ३५७ ॥
दुःखिनः सन्ति भूयांसो, भवेऽस्मिन् भगवन् ! जनाः।
मत्तस्तु मन्दभाग्यायाः, कोऽपि दुःखाधिकोऽस्ति किम् ? ॥ ३५८॥ अथो युगन्धरः प्राह, केवलज्ञानभास्करः । वत्से ! धत्से मुधा दुःखाद्वैतवैतण्डिकं मनः ॥ ३५९ ॥ दुःखानि परतः सन्तु, तावन्नरकवासिनाम् । श्रुतमात्राणि भिन्दन्ति, हृदयं यानि देहिनाम् ।। ३६०॥ परं प्रत्यक्षमेवैते, वनेऽपि सुखमानिनः । विनाऽपराधं वध्यन्ते, पशवः पश्य पापिमिः ॥ ३६१ ॥ दृढं कशाभिस्ताड्यन्ते, कर्कशाभिस्तुरङ्गमाः । बध्यन्ते चाद्भुतप्राणवन्धुरा अपि सिन्धुराः ॥ ३६२ ।। परद्रव्य-परद्रोहपराः पश्य नरा नृपैः । क्रन्दन्तः करुणं मार्निहन्यन्ते नवनवैः ॥३६३ ॥ स्वस्वामिभावसम्बन्धमुर्मुरैर्मर्मदाहिमिः । वत्से ! स्वर्गेऽपि ताप्यन्ते, मरुतोऽविरतोत्सवाः ॥ ३६४ ॥ विलोक्यते न तल्लोके, प्रदेशो निरुपप्लवः । आराध्यते न चेदेष, धर्मः शर्मनिवन्धनम् . ॥ ३६५ ॥ संसारदुःखसम्मर्दकर्दमे पततामयम् । धर्म एव भुजालम्ब, दत्ते नान्यः शरीरिणाम् ॥ ३६६ ॥ आराद्धश्च विराद्धश्च, चक्रवर्तीव देहिनाम् । धर्मस्तुष्टश्च रुष्टश्च, सुखं दुःखं च यच्छति ॥ ३६७ ॥ सुखाय वत्से ! तद् वाञ्छा, यदि ते विद्यते हृदि। आराध्यतां ततो धर्मः, कल्पनाकल्पपादपः॥ ३६८ ॥ उपदेशमिति श्रुत्वा, मुनेस्त्रैलोक्यदर्शिनः । अनुज्ञां चास्य सम्प्राप्य, दुःखौघक्षयकाइया ॥ ३६९ ॥ उद्विग्ना निजदेहेऽपि, गृहीतानशनाऽधुना । वर्ततेऽस्यास्ततो गत्वा, स्वं रूपं दर्शय स्वयम् ॥ ३७० ॥
॥ युग्मम् ॥ तथाकृतेऽथ तेनैषा, तस्मिन्नेवानुरागिणी । मृत्वा तस्याऽभवद् देवी, प्रेमपात्रं स्वयम्प्रभा ।। ३७१ ॥ भोगान् भुक्त्वा तया साकं, साकम्पोऽथ दिवश्युतः । क्षेत्रे महाविदेहेऽभूल्लोहार्गलपुरप्रभोः ॥ ३७२ ।। सुतः सुवर्णजबस्य, प्रतापजितभास्वतः । से लक्ष्मीकुक्षिमाणिक्यं, वजजङ्घ इति श्रुतः ॥ ३७३ ॥
॥ युग्मम् ॥ नगयाँ पुण्डरीकियां, च्युत्वा साऽपि स्वयम्प्रभा । चक्रिणो वज्रसेनस्य, श्रीमतीति सुताऽभवत् ॥
॥ ३७४ ॥ अन्यदा प्रमदोद्याने, क्रीडन्ती समुपागतम् । मुनि केवलिनं वीक्ष्य, वन्दितं देव-दानवैः ॥ ३७५ ॥ जातजातिस्मृतित्विा, सा सर्व पूर्वचेष्टितम् । धात्रेयी पण्डितामाह, रहो विश्वासभाजनम् ॥ ३७६ ॥
॥ युग्मम् ॥ • पुरा ममाऽऽसीदीशानकल्पे हृदयवल्लभः । ललिताङ्ग इति ख्यातस्तत्प्रियाऽहं स्वयम्प्रभा ।। ३७७ ।।
१ भामेनां, भावि खंता० ॥ २ सन्ति, ता खता० ॥ ३ .सल्लक्ष्मी' खना० ॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
सङ्घपतिचरितापरनामकं
[ द्वितीयः
स च मच्यवनात् पूर्व, च्युतः काप्यभवद् भुवि । न ज्ञायते ततस्तस्य, प्रयत्नं प्राप्तये कुरु ॥ ३७८ ॥ पण्डित्ताऽपि श्रुताशेषवृत्तान्तानुगतं पटम् । लेखयित्वाऽङ्गणोपान्ते वज्रसेनस्य चक्रिणः ॥ ३७९ ॥ सेवागतानां सर्वेषां कुमाराणामदर्शयत् । दृद्वैतद् वज्रजङ्घोऽपि, जातजातिस्मृतिर्जगौ ॥ ३८० ॥ मम पूर्वभवः सोऽयं, पण्डिते ! लेखितः कुतः ? । दिव्यज्ञानवता केन, कथितं वा तवाग्रतः ? ॥ ३८१ ॥ एकैकशस्तया पृष्टः, पर्वतादिविनिर्णयम् । पूर्वदृष्टानुसारेण, स यथाभिधमभ्यधात् ॥ ३८२ ॥ अथोत्सुकतया वृत्तमनाख्यायाऽपि पण्डिता । श्रीमत्याः पुरतो गत्वा तद्वृत्तान्तं व्यजिज्ञपत् ॥ ३८३ ॥ वज्रसेनोऽपि विज्ञप्तः, स्वयं पण्डितया तया । सुवर्णजङ्घपुत्रं तं कुमार्या पर्यणीनयत् ॥ ३८४ ॥ सोऽथ श्वशुरमापृच्छ्य, लोहार्गलपुरं गतः । स्वयं जिघृक्षुणा दीक्षां पित्रा राज्ये निवेशितः ॥ ३८५ ॥ सुतं पुष्कलपालाख्यं, राज्ये कृत्वा स चक्रभृत् । वज्रसेनोऽपि सञ्जज्ञे, सुनीभूयाथ तीर्थकृत् ॥ ३८६ ॥ अन्यदा पुष्कलक्ष्मापं, श्रुत्वा शत्रुभिरावृतम् । वज्रजङ्घोऽपि साहाय्यं कर्तु तस्य पुरीं ययौ तत्र शत्रून् विनिर्जित्य, श्रीमत्या सहितोऽथ सः । व्रजन् निजपुरं मार्गे, विलोक्य मुनिसत्तमौ आत्मीयावेव सोदर्यौ, केवलज्ञानशालिनौ । नमश्चक्रे कृती नाम्ना सेनान्तौ मुनि-सागरौ ॥
॥
॥
३८७ ॥
३८८ ॥
३८९ ॥
॥
युग्मम् ॥
३९० ॥
अथैवं चिन्तयामास, वज्रजङ्घनरेश्वरः । अहो ! मे मन्दभाग्यत्वमहो ! मे मतिहीनता ॥ यदहं प्राप्तवान् लक्ष्मीं, वान्तप्रायामिमां पितुः । एतौ चारित्रसाम्राज्यं प्रापतुः सोदरौ तु मे ॥ ३९९ ॥ अधुनाऽपि पुरं गत्वा दत्त्वा राज्यं स्वसूनवे | चारित्राशनिना कर्मद्रुमं भस्मीकरोम्यहम् || ३९२ ॥ इति निश्चित्य भूपालो, लोहार्गलपुरं गतः । प्रातर्दित्सुरयं राज्यं, प्रसुप्तः श्रीमतीयुतः ॥ ३९३ ॥ अज्ञातपरमार्थेन, राज्यलोभान्धचेतसा । विषधूमप्रयोगेण, घातितो निशि सूनुना ॥ ३९४ ॥ युग्मम् ॥ अथोत्तरकुरुष्वेष, समं दयितया तथा । नृपो युगलधर्माऽऽयुर्यथाक्षेत्रमपालयत् ॥ ३९५ ॥ सौधर्मकल्पे सङ्कल्पोपनतैः प्रीणितौ सुखैः । स्नेहस्यूताविवाभूतामेककालमुभौ सुरौ वज्रजङ्घस्य जीवोऽथ, जम्बूद्वीपे दिवध्युतः । क्षितिप्रतिष्ठितपुरे, विदेहक्षेत्रमण्डने वैद्यस्य सुविधेः सूनुर्जज्ञे सत्कर्मकर्मठः । जीवानन्दाख्यया ख्यातो, वैद्यविद्याविशारदः ईशान चन्द्र भूभर्तुस्तत्रैव नगरे तदा । कान्तायां कनकवत्यां जज्ञे पुत्रो महीधरः लक्ष्म्यां च जज्ञे कान्तायां, सुनासीरस्य मन्त्रिणः । सुतः सुबुद्धिर्विख्यातो, नाम्ना च क्रियया च यः ॥
॥ ३९६ ॥
॥ ३९७ ॥
॥ ३९८ ॥
॥ ३९९ ॥
॥ ४०० ॥
॥
४०१ ॥
॥
४०२ ॥
॥
४०३ ॥
प्रियायां शीलवत्यां च, धनाख्यश्रेष्ठिनस्तदा । नन्दनो गुणरत्नानामाकरोऽभूद् गुणाकरः बभूवाऽभयमत्यां च, पत्न्यां सार्थपतेः सुतः । नाम्ना सागरदत्तस्य, पूर्णभद्र इति श्रुतः सोऽप्यत्र श्रीमती चवध्युतः सौधर्मकल्पतः । वभूवेश्वरदत्तस्य, श्रेष्ठिनः केशवः सुतः एषामपि च पञ्चानां, समानगुणशालिनाम् । जीवानन्देन वैद्येनं, सह सख्यमभूत् तदा ॥ ४०४ ॥ सङ्गतानामथामीषामन्येद्युर्वैद्यवेश्मनि । साधुर्माधुकरीं भिक्षां, कुर्वन् नेत्रपथं ययौ ॥ ४०५ ॥ सं पृथ्वीपालभूभर्तुः, पुत्रं किल गुणाकरम् । आचत्रतं तपः कष्टानुष्ठानैर्वीक्ष्य कुष्ठिनम् ॥ ४०६ ॥ महीधरकुमारस्तं, वैद्यपुत्रं तदाऽवदत् । धिगिदं भिषजां जन्म, धिगिदं शास्त्रकौशलम् ॥ ४०७ ॥ १न, समं मैत्र्यमभूत् संता० पाता० ॥
-
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१
सर्गः 1
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
॥ ४०८ ॥
॥ ४०९ ॥
॥ ४१० ॥
॥ ४११ ॥
॥ ४१२ ॥
॥
४१३ ॥
॥
४१४ ॥
॥
॥
अनीहानां शरीरेऽपि, परत्रैकरतात्मनाम् । यदीदृशानां साधूनां, नोपकाराय जायते यल्लोकमल-मूत्रादित्राणान्मालिन्यमर्जितम् । तदिदं क्षाल्यतामद्य, मुनेरारोग्यदानतः जीवानन्दो जगादैवमथ राजेन्दुनन्दनम् । युवाऽपि वृद्धबुद्धिस्त्वं युक्तमेवोक्तवानिति किन्तु दीनारलक्षेण, प्रत्येकमपि दुर्लभैः । निगृह्यते यतेरस्य, रोगोऽयं भेषजैस्त्रिभिः एतेषु लक्षपाकाख्यं, तैलमस्त्येव मट्टहे । गोशीर्षचन्दनं रत्नकम्बलं च पुनर्नहि इत्युक्ते तेन ते पञ्च, विपणिश्रेणिमण्डनम् । कञ्चिन्महेभ्यमभ्येत्य, श्रेष्ठिनं श्रेष्ठमूचिरे अपि दीनारलक्षाभ्यां, देहि गोशीर्ष - कम्बलौ । यदाभ्यां कर्तुमिच्छामश्चिकित्सां रोगिणो मुनेः तेषामिति वचः श्रुत्वा, विस्मयस्मेरमानसः । जगाद सादरं श्रेष्ठी, धन्याः । शृणुत मद्वचः कुष्ठरोगाभिभूतस्य, योग्यावेतौ महामुनेः । राज्येनापि न लभ्येते, दूरे दीनारदर्शनम् सन्ति पुण्यनिदानानि, यानि दानानि कोटिशः । एतैरारोग्यदानस्य, शतांशेनापि नोपमा तद् गृह्णीत विना मूल्यमनुगृह्णीत मां मुदा । श्रेष्ठीत्युक्त्वाऽर्पयामास, रत्नकम्बल - चन्दने ततस्ते समुपादाय, शकुनैः शुभशंसिभिः । जीवानन्देन सहिता, मुनेरनुपदं ययुः कायोत्सर्गासनासीनमघोन्यग्रोधभूरुहः । वाह्योद्यानेऽथ ते वीक्ष्य, नमश्चकुर्मुनीश्वरम् ततो मुनिमनुज्ञाप्य, तैलेनाभ्यज्य वैद्यभूः । निश्चेतनेऽथ तद्देहे, क्षिप्तवान् रत्नकम्बलम् तैलतापेन तेनाथ, व्याकुलास्तत्कलेवरात् । निःसृत्य शीतले लीनाः, कृमयो रत्नकम्बले अथ गोशवमानीय, तस्योपरि दयापरः । कम्बलात् पातयामास, कृमीन् वैद्यवरः स्वयम् ॥ गोशीर्षचन्दनस्यन्दैरिन्दुनिस्यन्दसुन्दरैः । शमिनः शमयामास, स तापव्यापदं मुदा त्रिविधाय क्रियामित्थं, कृमीनतुलकौशलः । गोशवे पातयामास, त्वग्मांसास्थिगतानयम् कैश्चिद् दिनैः शमिस्वामी, चामीकरसमच्छविः । क्षमितस्तैर्विहाराय, पुनर्नववपर्ययौ वणिक्प्रष्ठोऽपि भैषज्यदानप्रभववैभवात् । अन्तकृत्केवली भावं, तस्मिन्नेव भवेऽभजत् तेऽपि कम्बल-गोशीर्षशेषं विक्रीय काञ्चनैः । प्रासादं कारयामासुः, स्वेन लक्षद्वयेन च कियताऽप्यथ कालेन, समं सञ्जातभावनाः । त्रतं प्राप्याऽच्युते कल्पे, शिश्रियैस्त्रिदशश्रियम् ॥ ४२९ ॥ द्वाविंशत्यतरायुष्कास्ते सर्वेऽप्यच्युताच्युताः । प्राग्द्वीपप्राग्विदेहेषु, तटे लवणवारिधेः ॥ ४३० ॥ विजये पुष्कलावत्यां पुण्डरी किण्यधीशितुः । वज्रसेननृपस्याऽऽसन्, धारिण्यां पञ्च सूनवः ॥ ४३१ ॥ ॥ युग्मम् ॥
॥
॥ ४२७ ॥
॥
४२८ ॥
१ 'वानिदम् खेता० पाता० ॥ २ युस्त्रिदिवः श्रियम् चता० ॥ पाता० ॥ ४ मार्जयत् शता० ॥
४१५ ॥
४१६ ॥
॥
४१७ ॥
॥
४१८ ॥
॥ ४१९ ॥
॥ ४२० ॥
॥
४२१ ॥
४२२ ॥
४२३ ॥
॥ ४२४ ॥
॥ ४२५ ॥
॥ ४२६ ॥
॥ ४३२ ॥
अभूत् तेषु भिषग्जीवो, वज्रनाभाभिधोऽग्रजः । चतुर्दशमहास्वनशिष्टसाम्राज्यवैभवः बाहुः सुबाहुः पीठोऽथ, महापीठः क्रमादमी । नीवास्ततो नृपाSमात्य - श्रेष्ठि-सार्थेशजैन्मिनाम् ||४३३॥ आसीत् केशवनीवोऽपि, सुयशा राजपुत्रकः । प्राग्भवस्नेहतः सोऽपि वज्रनाभमशिश्रियत् ॥ ४३४ ॥ तीर्थप्रवृत्त्यै विज्ञप्तस्ततो लोकान्तिकैः सुरैः । वज्रसेननृपो राज्ये, निवेश्य निजमात्मजम् ॥ ४३५ ॥ सांवत्सरिकदानानि दत्त्वा देवेन्द्रवन्दितः । चारित्रसम्पदा साकं, मनःपर्यायमसदत् ॥ ४३६ ॥ वज्रनाभमहीनाथो, महीमथ महाभुजः । सुयशःसारथिः शक्रसम लक्ष्मीरपालयत्
॥ ४३७ ॥
३ जन्मनाम् खंता •
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं
[द्वितीयः सर्गः केवलं, वज्रसेनस्य, तस्य तीर्थकृतस्तदा । चक्रं तु सममेवाभूद् वज्रनाभस्य भूभुजः । ॥ १३८ ॥ वजनाभो विजित्याथ, विजयं पुष्कलावतीम् । प्राप्तचक्रिपदः कामं, धैर्यकोणि निर्ममे ॥ ४३९ ।। अन्यदा जातवैराग्यस्तातपादान्तमागतः । राज्यं न्यस्य सुते दीक्षां, सबन्धुर्जगृहे नृपः ॥ ४४० ॥ । भवोपमाहिकर्माणि, क्षयं नीत्वाऽथ निर्वृतिम् ।। वज्रसेनप्रभौ प्राप्ते, धरायां विजहार सः ॥ ४४१॥ द्वादशाङ्गधरस्यास्य, सिद्धयः सकला अपि । वज्रनाभमुनीन्द्रस्य, पादपीठान्तिकेऽलुठन् ॥ १४२ ॥ अन्येऽपि बन्धवस्तस्य, समं सुयशसाऽभवन् । एकादशाङ्गपारीणा, महिन्नां च महास्पदम् ॥ ४४३ ॥ विंशत्याऽऽराधितैः स्थानरहद्भक्तिपुरःसरैः । वज्रनाभमुनीन्द्रोऽथ, तीर्थकृत्कर्म निर्ममे ॥४४४ ॥ वैयावृत्येन साधूनां, बाहुश्चक्रिपदप्रदम् । सुबाहुस्तु बलाधायि, कर्म निर्मितवान् मुनिः ॥ ११५ ॥ प्रशंसां च तयोश्चक्रे, वज्रनाभमुनीश्वरः । तेन पीठ-महापीठौ, प्रकामं दुर्मनायितौ ॥१४६ ॥ तदीर्ध्याजनितं कर्म, ताभ्यामालोचनां विना । स्त्रीभावफलदं चक्रे, मायामिथ्यात्वयोगतः ॥ ४४७॥ क्रमात् षडपि ते पूर्वलक्षान् दीक्षां चतुर्दश। पालयित्वाऽथ सर्वार्थसिद्धिश्रियमशिश्रियन् ।। ४४८ ॥ 1. इत्यनुत्तरविमाननिवासश्रीविलासविकसन्मनसस्ते । .. . निर्वृतिप्रतिभुवं भवभाजां, भेजिरे निरुपमा सुखलक्ष्मीम् ॥ ॥ ४४९ ॥
॥ इति श्रीविजयसेनसूरिशिष्यश्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदय' ... 'नानि श्रीसङ्घपतिचरिते लक्षयके महाकाव्ये श्रीऋषभस्वामि- -
__ पूर्वभववर्णनो नाम द्वितीयः सर्गः समाप्तः ॥ __ यस्तीर्थयात्राभवपुण्ययोगान्मात्राधिकोऽभूद् भगवत्प्रसादः। श्रीवस्तुपालस्तममुं पृथिव्यां, प्रासादमूर्त्या प्रकटीचकार ॥ १ ॥
॥ ०.४५६ उभयं ५७७ ॥
, १ धर्मक' पाता० ॥ २ भदेवस्वा' वता० ॥ ' '३ एतत्पद्यानन्तरं 'पाता० पुस्तकेऽयं श्लोकोऽधिक उपलभ्यते-या श्रीः स्वयं जिनपतेः पदपद्मसमा, भालस्थले सपदि सङ्गमिते समेता। श्रीवस्तुपाल! तब भालनिभालनेन, सा सेवकेषु सुख
॥ वता. खंता. पुस्तकयोः पुनरय श्लोक तृतीयसर्गप्रान्ते वर्तते ॥ ४ ग्रंथानम्--४५३ ।। उभयं ५६८ ॥ इति पाता० ॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयः सर्गः ।
कुलकराणामुत्पत्तिनीतयश्च इतश्च जम्बूद्वीपेऽस्ति, विदेहेष्वपरेषु पू: । ईशानचन्द्रक्ष्माचन्द्रवाता नाम्नाऽपराजिता ॥ १ ॥ तत्र चन्दनदासस्य, श्रेष्ठिनो नन्दनोऽभवत् । ख्यातः सागरचन्द्राख्यो, द्राक्षोपमवचस्ततिः ॥ २ ॥ कौमुद्यां बाह्यमुद्यानमन्येद्युः सपुरे नृपे । सम्प्राप्तेऽशोकदत्तेन, समं मित्रेण सोऽप्यगात् ॥ ३ ॥ श्रेष्ठिनः पूर्णभद्रस्य, नन्दिनी बन्दिसङ्कटात् । असावत्रान्नरे दृष्ट्वाऽमोचयत् प्रियदर्शनाम् ॥ ४ ॥ तावन्योन्यसमालोकप्रमोदहृतमानसौ । छलैकदृष्टेः कन्दर्पपिशाचस्य वशङ्गतौ ॥५॥ स्वं स्वं गृहमथो यातावन्योन्यविरहातुरौ । न रतिं प्रापतुः क्वापि, कामाज्ञा हि सुदुःसहा ॥ ६ ॥ अथ सांगरचन्द्रस्य, श्रुत्वा तद् विक्रमाद्भुतम् । पिता चन्दनदासोऽस्मै, सामधाम गिरं जगौ ॥ ७ ॥ कृथा मास्म वृथा वत्स !, विक्रमक्रममन्यदा । यतो न वणिजां क्वापि, शौर्यमौचित्यमञ्चति ॥ ८॥ अपि चाशोकदत्तोऽयं, छद्मनः सन जङ्गमम् । सङ्गमस्तेन नैतेन, समं कार्यः क्वचित् त्वया ॥ ९ ॥ ईर्ष्यालुः कोऽपि तातस्य, मिथ्यैवेदं न्यवेदयत् । यन्मे वयस्यो मायावी, मायावीतमना अपि॥१०॥ स स्वच्छप्रकृतिश्चित्ते, चिन्तयन्निति सागरः। तातादेशः प्रमाण मे, नित्यमित्यवदत् कृती॥११॥युग्मम् ।। चन्दनः पूर्णभद्रश्च, चित्तज्ञौ सुतयोः स्वयोः । कारयाञ्चक्रतुः प्रीत्या, पाणिग्रहमहोत्सवम् ।।१२।। पत्या सागरचन्द्रेण, तुल्येन प्रियदर्शना । लक्ष्मीनारायणेनेव, प्रीता नीता कृतार्थताम् ॥१३॥ प्रियेऽन्यदा बहिर्यात, सति तद्धामगामिना । प्रार्थिताऽशोकदत्तेन, त्यक्तलजेन साऽवदत् ॥१४॥
त्वं मायातः समायातः, किमु रे! मम मन्दिरे ।।
तुच्छ ! तद् गच्छ भर्ता मे, स्वच्छस्त्वां मित्रमिच्छति ।। अथोद्विग्नो विनिर्गत्य, सागराग्रेऽब्रवीदिदम् । पल्यास्ते दुश्चरित्रायाः, सङ्कटेऽद्यापतं सखे ! ॥१६॥ श्रुत्वेति सागरोऽप्यूचे, क्षणं विकृतमानसः। सखे !न खेदस्ते दक्ष !, विधातुमुचितः क्वचित् ॥ १७ ॥ स्नेहानुविद्धयोतिरावयोर्मानसैक्षतिः । भाविनी नाविनीतायाः, कृते तस्याः कदाचन ॥१८॥ ऋजुप्रकृतिना तेन, स दुष्ट इति भाषितः । कामं मुदितचित्तोऽभूत् , स्वभावोऽयं दुरात्मनाम् ॥ १९ ॥ स्वयोषायामदोषायामपि मित्रगिरा तया । सागरोऽभूद् गतप्रेमा, ज्ञापयामास तां न तु ॥२०॥ प्रियदर्शनया साकं, मृत्वा कालेन सागरः । जम्बूद्वीपेऽत्र भरतक्षेत्रा॰ दक्षिणेऽभवत् ॥२१॥ तृतीयारेऽवसर्पिण्या, सिन्धु-गङ्गान्तरक्षितौ । शेपे पल्योपमाष्टांशे, युग्मधर्मा रविच्छविः ॥२२ ।।
॥ युग्मम् ॥ माययाऽशोकदत्तोऽपि, निष्पन्नोऽत्रैव कुञ्जरः । चतुर्दन्तः सितच्छायकायस्तं दृष्टवान् भ्रमन् ॥ २३ ॥ - आविर्भूताभूतप्रीतिः, सकरेणुः करेण तम् । आलिङ्गयाऽऽरोपयामास, निजस्कन्धे सविस्मयम् ॥ २४ ॥
१ तयोःस्तयोः वता० ॥ २ "न्दिरम् ? खंता०॥ ३ सक्षितिः वता० ॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
सङ्घपतिचरितापरनामकं
[तृतीयः अयं मया क्वचिद् दृष्ट, इत्यन्योन्यं सचिन्तयोः । तयोः स्मृतिपथं यातः, स्नेहः पूर्वभवोद्भवः ॥ २५॥ प्राग्भवस्मरणाज्ज्ञातनीतिः स्कन्धाधिरोपितः । करिणा तेन स ख्याति, लेभे विमलवाहनः ॥ २६ ॥ प्रभावादवसर्पिण्याः, कालेऽत्र ममताजुषाम् । न ददुर्वाञ्छितं कल्पतरवः स्तोकतां गताः ॥ २७ ॥ ममायमिति कल्पद्रुविषये कलहाकुलाः । अभवन् मार्गगाः सर्वे, तस्य हाकारदण्डतः ॥२८॥ तस्य चन्द्रयशोनाग्नि, कलत्रेऽभवदन्यदा । धनुरष्टशतीतुझं, प्राच्यसंहननं शिति ॥.२९ ॥ विलुप्तसङ्ख्यपूर्वायुः, स्त्री-पुंसमिथुनं किल । चक्षुष्माँश्चन्द्रकान्ता चेत्यनयो म कल्पितम् ॥ ३० ॥
. . - -युग्मम् ॥ जरा-रोगी विना मृत्वा, ततो विमलवाहनः । सुपर्णाख्यकुमारेषु, सुरः समभवन्नवः, ॥३१॥ नागलोकेष्वभूचन्द्रयशा अपि मृता ततः । अगानागकुमारेषु, कुञ्जरोऽपि च्युतस्ततः ॥ ३२ ॥ अन्त्यकालेऽथ चक्षुष्मानपि युग्ममजीजनत् । यशस्वी च सुरूपा च, चन्द्रकान्ताङ्गसम्भवम् ॥ ३३ ॥ चक्षुष्मान् स सुपर्णेषु, मृत्वोत्पेदे महासुरः । चन्द्रकान्ताऽपि नागेषु, समानसमयं किल ॥ ३४ ॥ अथो यशस्विनस्तस्य, पितृवत् प्रभुताजुषः । धाोल्लवितहाकारनीतिमिमिथुनः स्थितम् ॥ ३५ ॥ तच्छासनाय माकारदण्डं चक्रेऽथ स प्रभुः । यथापराधं प्रायुत, नीतिद्वयमथ.क्रमात् ॥३६ ॥ अभिचन्द्रोऽभवत् पुत्रः, प्रतिरूपा च कन्यका । गौर-श्यामरुची पत्ल्यां, सुरूपायां यशस्विनः ॥ ३७ ॥ यशस्व्यब्धिकुमारोऽभूत् , सुरूपा त्वस्य वल्लभा । विपद्य सममेवाहिकुमारः समजायत ॥ ३८॥ पुत्रः प्रसेनजिनाम, चक्षुःकान्ता च नन्दनी । अभिचन्द्रस्य जज्ञाते, प्रतिरूपाङ्गसम्भवौ ॥ ३९ ॥ अभिचन्द्रो विपद्याऽब्धिकुमारेषूदपद्यत । सहैव प्रतिरूपा तु, जज्ञे नागकुमारकः ॥४०॥ पितृवद्युग्मिनां शास्ति, प्रसेनजिति कुर्वति । सति हाकार-माकारलङ्घने धार्यतः पुनः ॥४१॥ धिक्कारनीति निर्माय, निर्मायः क्रमशस्त्रिभिः । दण्डैरमीभिश्चण्डाज्ञो, मिथुनानि शशास सः ॥ ४२ ॥
॥युग्मम् ॥ चक्षुःकान्ताऽथ तत्कान्ता, मरुदेवं तनूद्भवम् । सुतामसूत श्रीकान्तां, चेति तद्युग्मजातकौ ॥ ४३ ॥ मृत्वा प्रसेनजिद् द्वीपकुमारेण्वथ निर्जरः । चक्षुरकान्ताऽथ नागेषु, समं समुदपद्यत ॥ ४४ ॥ पितृवन्मरुदेवस्य, शासतोऽथ प्रजा निजाः । श्रीकान्तायां सपादाग्रधनुःपञ्चशतोच्छ्यौ ॥ ४५ ॥ शातकुम्भद्युतिनाभिर्मरुदेवा प्रियङ्गुरुक् । नान्नेत्यजायतां पुत्रः, पुत्री च युगजातको ॥४६॥ युग्मम् ॥ सङ्ख्यातपूर्वप्रमितं, तयोरायुरजायत । पैतृकादायुषः किञ्चिन्यूनमन्यूनपुण्ययोः ॥४७ ॥ प्राप द्वीपकुमारत्वं मरुदेवो विपद्य सः । श्रीकान्ता तस्य कान्ता तु, तदा नागकुमारताम् ॥ ४८ ॥ धनसार्थवाहजीवस्य ऋषभतीर्थकृतश्चरितम् अथो विदधतो नाभेर्युग्मिनामनुशासनम् । तृतीयारस्य शेषेषु, पूर्वलक्षेषु केषुचित् ॥४९॥ आयुर्भुक्त्वा त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमसम्मितम् । जीवः श्रीवज्रनाभस्य, च्युत्वा सर्वार्थसिद्धितः ॥ ५० ॥ कृष्णाषाढस्य तुर्येऽड्युत्तराषाढास्थिते विधौ । कुक्षौ श्रीमरुदेवायाः, स प्रभुः समवातरत् ॥ ५१ ॥ । . . . , , .
. . . ॥ विशेषकम् ।। १ पा चास्य पाता ॥ २ 'सम्भवम् खेता० ॥ ३ "ढचतुर्थेऽहयु' खता० पाता० ॥
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
।
२५
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । अवतारे प्रभोस्तत्र, पवित्रे भुवनत्रयम् । ध्वस्तध्वान्तं सुखिस्वान्तं, शान्तदुःखमभूत् क्षणम् ॥ ५२ ॥ वृषभ-सिंह-श्री-दाम-चन्द्रा-ऽऽदित्यान् ध्वजं घटम् । सरो-वार्द्धि-विमानानि, रलौघ-ज्वलितानलौ ॥५३॥ एतान् लोकोत्तरस्फूर्तिप्रभावाद्भुतसूचकान् । तदा चतुर्दश स्वप्नान् , मरुदेवी व्यलोकयत् ॥ ५४ ॥
॥ युग्मम् ॥ अथ प्रातः प्रबुद्धाऽसौ, नाभेः स्वमानचीकथत् । सोऽप्युवाचेति पुत्रस्ते, भावी कुलकरोत्तमः ॥ ५५ ॥ अथाऽऽसनप्रकम्पेन, विज्ञायावतरं प्रभोः । समं समन्तात् तत्रैत्य, स्वप्नार्थं वञिणो जगुः ॥ ५६ ।। मरुदेवीं नमस्कृत्य, ततः सर्वे सुरेश्वराः । जग्मुर्निजं निजं स्थानममन्दानन्दमेदुराः ॥५७ ॥ निधानं रत्नगर्भव, विप्राणा गर्भमद्भुतम् । दिनेषु परिपूर्णेषु, श्यामचैत्राष्टमीदिने ॥५८ ।। उत्तराषाढया युक्ते, विधावुच्चैः शुभग्रहैः । देवी युगलधर्माण, सुतरत्नमसूत सा ॥ ५९ ॥ युग्मम् ॥ सुखैस्तदोदितं वातैर्मुदितं नारकैरपि । जगत्रयेऽपि तेजोऽभूदनदद् दिवि दुन्दुभिः ॥६० ॥ पीठकम्पा-ऽवधिज्ञानाज्ज्ञात्वाऽऽदिजिनजन्म तत् । अष्टाधोलोकवासिन्यः, समीयुर्दिकुमारिकाः।। ६१ ॥
भोगङ्करा भोगवती, तोयधाराऽप्यनिन्दिता ।
सुभोगा पुष्पमाला च, विचित्रा भोगमालिनी आमिर्नत्वा च नुत्वा च, मैतव्यं नेत्युदीर्य च । हेतुरागमने स्वामिमातुस्तथ्यमकथ्यत ॥ ६३ ।।
युग्मम् ॥ उत्तरस्यां दिशि स्तम्भसहस्र प्रामुखं च ताः । वातपूतद्विगव्यूति, व्यधुः सूतिगृहं बृहत् ॥ ६४ ॥ उत्साम्भोजभृङ्गालिध्वानस्थानप्रदानतः । प्रीता गीतानि गायन्त्यो, नत्वा प्रभुममि स्थिताः ॥ ६५ ॥ एत्य कम्पासना ज्ञात्वा, मेरुस्थाः स्वर्गलोकगाः । प्रणेमुर्दिक्कुमार्योऽष्टौ, जिनं तज्जननीमपि ॥ ६६ ॥
मेघङ्करा वत्समित्रा, सुवत्सा मेघमालिनी । सुमेघा मेघमाला च, वारिषेणा वाहिका
॥६७ ॥ क्लृप्ताम्बुदा मुदा हृत्वा, रेणुं सुरभिवारिणा । आयोजनं ततः पुष्पैर्वृष्टिं पञ्चविधैर्व्यधुः ॥६८॥
॥ युग्मम् ॥ अभ्येत्य दिक्कुमार्योऽष्ट, पौरस्त्यरुचकाद्रिगाः । नेमुर्जिनं तदम्बां च, करस्फुरितदर्पणाः ॥ ६९ ।।
नन्दा नन्दोत्तराऽऽनन्दा, वैजयन्त्यपराजिता ।
जयन्ती विजया चैव, किञ्चान्या नन्दिवर्द्धना आयाता दिक्कुमार्योष्टावपाच्यरुचकाद्रिगाः । नत्वा मात्रा समं नाथ, सभृङ्गाराः सगीतयः ॥ ७१ ।। लक्ष्मीवती चित्रगुप्ता, समाहारा वसुन्धरा । सुनबद्धा शेषवती, सुप्रदत्ता यशोधरा ॥ ७२ ॥ अथ प्रतीचीरुचकादुपेत्याष्टौ कुमारिकाः । नत्वाऽर्हन्तं च देवीं च, तस्थुळजनपाणयः ॥ ७३ ॥ भद्रा नवमिका सीता, एकनासा पृथिव्यथ । इलादेवी-सुरादेवी-पद्मवत्य इति श्रुताः ॥ ७४ ॥ उदीचीरुचकादष्टावागता दिक्कुमारिकाः। प्रणम्य देवं देवीं च, चामराणि करे दधुः ॥ ७५ ।।
१ रुदेवा व्यं वता० ॥ २ रुदेवांन वता० ॥ ३ °ढनक्षत्रे, विधा खंता० ।। ४ नात् शा" खता० पाता० ॥ ५ लाहका खंता० ॥ ६ ऽष्टी, पौ' खंता ॥ ७ प्रवुद्धा खता० पाता० ॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
सङ्घपतिचरितापरनामके • [वतीयः वारुणी पुण्डरीका च, हासा हीः श्रीरलम्बुसा । ख्याताः सर्वप्रभा मित्रकेशी चेत्यभिधानतः ।। ७६ ॥ अष्टाष्ट दिकुमार्यस्ताः, पौरस्त्यरुचकादितः। विज्ञप्य पूर्ववद् देवी, दिक्षु पूर्वादिषु स्थिताः ।।, ७७.।। निपीतस्फीतपीयूषपूरोद्गारवरैः स्वरैः । तेनुर्जिनगुणग्रामगानमानन्दमन्दिरम् ...॥ ५८ ॥
दशभिः कुलकम् ॥ विदिशारुचकादेत्य, चतस्रो दिकुमारिकाः । नत्वा देवं च देवीं च, गायन्त्यो दीप्तदीपकाः ॥ ७९ ॥ सतेरा चित्रकनका, चित्रा सौत्रामणी तथा । विज्ञप्य पूर्ववत् तस्थुरैशान्यादिविदिक्षु ताः ॥ ८० ॥
॥ युग्मम् ॥ चतस्रो दिक्कुमार्योऽथ, रुचकद्वीपतोऽभ्ययुः। सुरूपा-रूपिकावत्यौ, रूपा-रूपांसिके तथा ॥ ८१ ॥ चतुरङ्गुलतो बालनालं छित्त्वा न्यधुर्दरे । तत्र रत्नादिना पूर्णे, दूर्वया पीठिका व्यधुः ॥८२ ॥ सिंहासन-चतुःशालजुषस्त्रीन् कदलीगृहान् । चक्रुश्च मूलपासादात् , प्राचीनोत्तर-दक्षिणान् ॥ ८३ ॥ अभ्यङ्गमुभयोश्चक्रुश्चतुःशालेऽथ दक्षिणे । लक्षपाकेन तैलेन, दिव्यमुद्वर्तनं च ताः । ॥८४ ॥ संस्त्रप्य प्राक् चतुःशाले, लित्वा गोशीर्षचन्दनैः । ताश्च व्यभूषयन् दिव्यचेला-ऽलङ्करणैरुभौ ॥ ८५ ॥ ताश्चोत्तरचतुःशालपीठमानीतयोस्तयोः । हुत्वा हिमाद्रिगोशीर्ष, रक्षापोट्टलिकां न्यधुः ॥ ८६ ।। पर्वतायुर्भवेत्युक्त्वा, कर्णाभ्यणे जिनस्य ताः । स्फारमास्फालयामासुराशु पाषाणगोलकौ ॥ ८७ ॥ अथो जिनं जिनाम्बां च, नीत्वा सूतिनिकेतने । मुदा तल्पे समारोप्य, गायन्त्यस्तस्थुरन्तिके ।। ८८ ॥ नेदुर्दिवि तदा घण्टाश्चकम्पे वासवासनैः । अहो ! किमिदमित्येवमासदद् द्युसदां भयम् ॥ ८९ ।। क्रुद्धो बद्धोद्यमः पूर्व, शक्रो विक्रमकेशरी । सावधानोऽवधिज्ञानाज्ज्ञात्वा जन्म जगद्गुरोः ॥९० ॥ 'कोपाटोप समुत्सृज्य, मुक्तसिंहासनस्ततः । प्राग्मिथ्यादुःकृतं दत्त्वा, नत्वा च त्रिजगद्गुरुम् ॥९१ ॥ समं समस्तैर्गीर्वाणैर्विधित्सुर्जिनमज्जनम् । आदिदेश सुराधीशः, सेनान्यं नैगमेषिणम् ॥९२ ॥
॥विशेषकम् ॥ तद्वादितसुघोषाख्यघण्टया सह सर्वतः । नादाद् विमानघण्टानामधावन्त सुधाभुजः ॥९३ ॥ पञ्चयोजनशत्युच्चं, लक्षयोजनविस्तृतम् । पालकः पालकं यानं, चक्रे शक्रनिदेशतः ॥९४ ॥ महिषीभिः सहामात्यैः, साकं नाकेश्वरस्ततः । भेजे विमानं व्योमेव, विधुस्तारा-ग्रहाँन्वितः ॥ ९५ ।। अथ नन्दीश्वरद्वीपे, गत्वा रतिकरे गिरौ । विमानं तन्त्र सङ्क्षिप्य, प्राप्तो जिनजनेर्गृहम् ॥९६ ।।. प्रदक्षिणिततीर्थेशसौधः सौधर्मनायकः । तद्विमानमुदक्पाच्यां, संस्थाप्य प्रभुमभ्यगात् ॥९७ ॥ दृष्टमात्रं जिनं मात्रा, समं नत्वा सुरेश्वरः । त्रैधं प्रदक्षिणीकृत्य, कृत्यवित् प्रणनाम च । ॥९८॥ मुदाऽथ घुसदांनाथः, प्राह सोत्साहमानसः । मरुदेव्याः पुरो जन्ममहिम्ने स्वं समागतम् ॥ ९९ ॥ दत्त्वाऽवस्वापिनी देव्याः, प्रतिच्छन्दं जगत्पतेः । स्थापयित्वा तदन्ते च, पञ्चमूर्तिर्बभूव सः ।। १०० ॥ एक पुरः सुरस्वामी, भुवनस्वामिनं न्यधात् । गोशीर्षचन्दनामोदशस्ते हस्ताम्बुजद्वये ॥१०१ ॥ छत्रमत्र दधारैकश्चामरे परितोऽप्युभौ । एको वेत्रीय निर्दम्भो, दम्भोलि पुरतो. हरिः , ॥ १०२ ।। रक्को रत्नमिवासाद्य, माद्यन्नुभुवि ः स्वयम् । निधाय हृदये यत्नादगमन्मेरुमूर्द्धनि ॥१०३ ॥ ____"२ रचरैः वता० ॥ २ कृतं कृत्वा, न खता० पाता० ॥ ३ हावृतः खंता० पाता० ॥
४ भुः प्रभुम् खंता० पाता० ॥
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
सर्गः ]
'धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
शिलया पाण्डकवने, पाण्डुकम्बलया धृतम् । अध्यास्त वासवः स्नात्रपीठमुत्सङ्गितप्रभुः ॥ १०४ ॥ अस्मिन् महे महाघोषाघण्टानिर्घोषबोधिताः । इन्द्रास्त्रिषष्टिराजग्मुरपरे सपरिच्छदाः ॥ १०५ ॥ अच्युतेन्द्रोऽथ सौवर्णान्, रौप्यान् मणिमयानपि । हेमरूप्य - हेमरत्न - रत्नरूप्यमयानपि ॥ १०६ ॥ हेमरूप्यमणिमयान्, भौमाँश्च कलशान् सुरैः । अष्टोत्तरसहस्रं स तान् प्रत्येकमचीकरत् ॥ कुम्भवत् पात्रिका-रत्नकरण्ड- स्थाल-दर्पणान् । भृङ्गार - पुष्पचङ्गेरी- सुप्रतिष्ठानकारयत् ॥ क्षीरोद - पुष्करोदाभ्यामम्भः साम्भोरुहं तदा । समृत्स्नं चान्यतीर्थेभ्यो, भरतैरावतादिषु ॥ आनिन्यिरे पद्मइदात्, किञ्चित् क्षुद्रहिमाद्रितः । तुवरौषध-सिद्धार्थ - कुसुमानि च ते सुराः नन्दनात् पाण्डकाद् भद्रशालात् सौमनसाच्च ते । गन्धद्रव्याण्युपानीय, पानीयान्तर्निचिक्षिपुः कुम्भानम्भोभिरापूर्य, स्फूर्जत्तूर्यरवोर्जितम् ।
॥
॥ १११ ॥
क्षिस्वा पुष्पाञ्जलीन् शकाः, स्नात्रमासूत्रयन् विभोः
॥
रूक्षाङ्गं गन्धकाषाय्या, व्यालिम्पन्नथ ते विभुम् । पात्रिकान्यस्तगोशीर्ष श्रीखण्डद्रवकर्दमैः ॥ अभ्यर्चितोऽङ्के दध्रेऽथ, प्रभुरीशानवज्रिणा । सौधर्माधिपवद् भक्त्या, मूर्त्तीः पञ्च वितन्वता शृङ्गोच्छलज्जलान् दिक्षु, चतुरश्चतुरो वृषान् । विधाय विदधे स्नात्रं, सौधर्मेन्द्रोऽप्यथ प्रभोः पूजा-विलेपना-कल्पैरनल्पामोदमेदुरः । विभुं विभूषयामास, दासवद् वासवः स्वयम् ततश्च पृथिवीपीठविलुठन्मौलिमण्डलः । नमस्कृत्य जगन्नाथं, हृष्टस्तुष्टाव वासवः
॥
॥
॥
१०७ ॥
१०८ ॥
१०९ ॥
११० ॥
'॥
११२ ॥
११३ ॥
११४ ॥
११५ ॥
११६ ॥
११७ ॥
॥ ११८ ॥
॥ ११९ ॥
नमस्ते विश्वनाथाय, विश्वानन्दप्रदायिने । विश्वोत्तरचरित्राय, विश्वताताय तायिने श्रीयुगादिजगन्नाथ !, कृतावतरणे त्वयि । अद्याभूद् भरतक्षेत्रं, पवित्रं त्रिदिवादपि गते काले महामोहमेघव्यूहतमोमये । दिष्ट्या दृष्टा भवन्मूर्तिनेत्रकैरवकौमुदी अस्मिन् जन्मनि मन्येऽहं धन्यमद्यतनं दिनम् । यत्र त्वत्पदपद्माभ्यां शिरः सुरभितं मम ॥ श्रीजिनेश ! दिनेशस्त्वमपूर्वप्रथितोदयः । उर्व्या सर्वज्ञ ! कुर्वीथाः, शाश्वतं सुदिनोत्सवम्
॥
॥
॥
ईशानेशादथो नाथं, गृहीत्वा पञ्चरूपभाक् । यथाऽऽगतं सुधर्मेन्द्रः, सूतिकासदनं ययौ विनिवृत्त्य प्रतिच्छन्द, विभुं तल्पे निवेश्य च । वाससी कुण्डले चात्र, मुमुचे नमुचेरिपुः ॥ अस्तन्यपाननिष्ठस्य, निजाङ्गुष्ठशिखालिहः । सुधा सुधाभुजां भर्त्रा न्यधायि स्वामिनोऽङ्गुले ॥ अथ धान्न प्रभोः स्वर्ण - रत्न-वस्त्रा - ऽऽसनादिकम् । सारं सांसारिकं वस्तु, सर्वं श्रीदो न्यधापयत् जिनस्य जिनमातुर्वा, योऽवद्यं चिन्तयिष्यति । तन्मूर्द्धा शतधा भावीत्युच्चैर्गिरमुदीर्य सः ॥ १२७ ॥ धात्रीकर्मप्रपञ्चाय, तत्पञ्चाप्सरसो हरिः । आदिदेश सदेशस्थाः, शश्वद् विश्वत्रयीगुरोः ॥ १२८ ॥
॥
१२६ ॥
१२० ॥
१२१ ॥
१२२ ॥
१२३ ॥
१२४ ॥
१२५ ॥
-
॥ युग्मम् ॥
सौधर्मेन्द्रस्तदाऽऽनन्दी, नदीश्वरवरं गतः । स्पष्टमष्ठाह्निकामत्र, चक्रे शक्रास्तथाऽपरे ॥ १२९ ॥ परेऽपि सर्वे सर्वेषु, शाश्वतार्हतसद्मसु । यथाविधि महं कृत्वा, यथागतमगुः सुराः ॥ १३० ॥ वृषभश्चिह्नमूरुस्थं, स्वप्ने प्राग् वृषभोऽप्यभूत् । प्रभोर्ऋषभ इत्याख्यां चक्रतुः पितरौ ततः ॥ १३१ ॥ चाल्यस्थः पाल्यमानोऽथ, सुरस्त्रीभिः स पञ्चभिः । दधौ वृद्धिं समितिभिः, साक्षात् संयमवत् प्रभुः १-२ - ३ रौप्य संता० ॥ ४° दुरैः संता० ॥ ५ टाम वतासं० ॥
॥
१३२ ॥
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं
तंयुग्मजन्मघन्यायाः, कन्याया नाम चक्रतुः । सुमङ्गलेति सम्प्रीतौ, नितरां पितरावथ वत्सरें स्वामिनः पूर्णे, जनकोत्सङ्गसङ्गिनः । सौधर्मेन्द्रोऽन्वयस्थित्यै, सेक्षुयष्टिः पुरोऽभ्यगात् प्रभुर्ज्ञातिन्द्रसङ्कल्पो, जग्राहेक्षुलतां च ताम् । इक्ष्वाकुसंज्ञ कृत्वेति, वंशं भर्तुर्ययौ हरिः ॥ विभुरभ्यागतैर्देवैरेव रम्यमरम्यत । नित्यमत्यद्भुतानेकरूपनिर्माणकर्मठैः प्राप्य प्रभुरथाङ्गुष्ठपानावस्थातिगं वयः । अप्रीयत फलैर्दिव्यैस्तैरुत्तरकुरूद्भवैः
॥
॥
॥
॥
१३९ ॥
॥ १४० ॥
॥ १४१ ॥
॥
१४२ ॥
॥ १४३ ॥
॥
१४४ ॥
स्वामी क्रमात् प्रवर्द्धिष्णुः, स्पर्द्धिष्णुः कल्पपादपम् । सौभाग्यरूपभूपालभवनं यौवनं ययौ सेव्ये चन्द्रकुटुम्बेन, पद्मन्यक्कारभीरुणा । प्रभोर्नखमणिव्याजात्, पादपद्मे विराजतः भुजौ भातः प्रभोः श्राद्ध-साधुधर्मधरोद्धृतौ । भुजगेन्द्रा विबोन्निद्रनखरत्नाङ्गुलीफणौ अन्योन्यमुपमीयन्ते, करांहि - नयनादयः । प्रभोर्मुकुरबिम्बेषु, नाभि-हृद्वदनादयः कारुण्यशालितारुण्यचारुण्यङ्गे जगद्गुरुः । अपीप्यत द्युतिपयस्तृषितान् लोकहम्मृगान् बालकेलिरसोत्तालस्तालद्रुमतलेऽन्यदा । दारकः फलपातेन, कुतोऽपि मिथुनान्मृतः अथान्यमिथुनैर्बाला, परासुपितृ-वल्लभा । जातरूपसहग्जातरूपश्रीर्नाभयेऽर्पिता साऽपि शापच्युतेव श्रीर्नयनानन्द कौमुदी । नन्दनीव सुनन्दाख्या, नाभिना साऽभिनन्दिता ॥ यशीतिं पूर्वलक्षाणि, यावद् भोगफलोदयम् । प्रभुः स्वस्यावविज्ञानाज्जानन् शक्रकृतोत्सवः ।। मङ्गला-सुनन्देते, रति- प्रीतिनिमे ततः । निरस्तदर्पं- कन्दर्पचर्यः पर्यणयज्जिनः ॥ १४७ ॥ अधादपूर्णषट्पूर्वलक्षी कुक्षौ सुमङ्गला । तौ चाहु-पीठयोर्जीव, च्युतौ सर्वार्थसिद्धितः ॥ १४८ ॥ सुनन्दाऽपि कृतानन्दा, तदानीमुदरे दधौ । तौ सुबाहु महापीठौ, तत एव दिवयुतौ १४९ ॥ ईष्ट्रा चतुर्दशस्वमानथ देवी सुमङ्गला । स्वाम्युक्तचक्रिमातृत्वप्रीता युग्ममसूत सा ॥ १५० ॥ सुतो भरत इत्यस्या, ब्राह्मीति च सुताऽभवत् । सुनन्दा बाहुबलिनं, सुन्दरीमप्यजीजनत् ॥ १५१ ॥ 'पुनरेकोनपञ्चाशत्पुत्रयुग्मानि जीवसू: । असूत भूतलस्यूतमङ्गलानि सुमङ्गला
१४५ ॥
१४६ ॥
॥
॥ १५२ ॥
२८
[ तृतीयः
॥ १३३ ॥
॥ १३४ ॥
१३५ ॥
१३६ ॥
१३७ ॥
१३८ ॥
तदा च स्वामिनो दानाद्भुतादिव विलज्जितैः । कल्पद्रुमैरदृश्यत्वं, तैर्जग्मे युग्मधर्मिणाम् ॥ १५३ ॥ मिथोऽथ मिथुनैः कालयोगात् कलिकदर्थितैः । एत्य विज्ञापितः स्वामी, समन्तादसमञ्जसम् ॥ १५४ ॥ ज्ञानत्रयततो वाचं, ततो वाचंयमाग्रणीः । ऊचे भो ! भूपतिः शास्ति, न्यायवर्त्मातिवर्तिनः ॥ १५५ ॥ सोऽर्म्यतामिति तैरुक्ते, पिता दातेति सोऽब्रवीत् । नाभिनाऽपि समादिष्टं, भूयस्तं भूपमभ्यैः ॥ १५६ ॥ वाचा तस्याभिषेकाय, विवेकायतचेतसः । ते जग्मुर्युग्मिनस्तूर्णं, पयसे नयसेविनः ॥ १५७ ॥ तदा चासनंकम्पेन, शक्रोऽप्यवधिबोधितः । कालं मत्वाऽभिषेकस्य, प्रभोरभ्यर्णमभ्यगात् ॥ १५८ ॥ क्लृप्तकल्याणवेद्यन्तः, सिंहासनजुषः प्रभोः । चक्रे शक्रस्ततो राज्याभिषेक तीर्थवारिभिः ॥ १५९ ॥ गङ्गावीचीवरैः प्रीतश्चीवरैस्तं शचीवरः । विभुं व्यभूषयद् विश्वभूषणं भूषणैरपि युग्मन्यप्यब्जिनी त्रैस्तोयमानीय चिक्षिपुः । भूषितस्य विभोर्योग्यं, न मूर्ध्नाति पदाब्जयोः तानि मत्वा विनीतानि, मिथुनानीति नीतिमान् । धनदेन विनीताख्यं, शक्रः पुरमचीकरत् ॥ विस्तारा-ऽऽयामसम्पूर्णनव-द्वादशयोजनाम् । अयोध्येत्यन्यनामानं स दिव्यां नगरीं व्यधात् ॥ १६३ ॥
॥ १६० ॥
॥
१६१ ॥
१६२ ॥
१क्षा गर्ने सुम खंता० पातां० ॥ २ सोऽवदत् संतां० पाता || ३ ९भ्ययुः संता० ॥ . ४ पात्रै ता० ॥ ५ °तिवित् ता पाता० ॥
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] ।
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । विशतौ पूर्वलक्षाणां, पूर्णायां जन्मतो विभुः । अयोध्यायामभूद् भूपः, प्रजापालनपण्डितः ॥ १६४ ॥ रूक्षखिग्धेन कालेन, जातेऽनौ तरुषु स्वयम् । स्वामिना चक्रिरे कुम्भकारप्रमुखकारवः ॥ १६५ ॥ भरताय कला बाहुवलयेऽश्वादिलक्षणम् । सुन्दय गणितं ब्राहयै, लिपीरप्यादिशत् प्रभुः ॥ १६६ ॥
विधाय विधिवद् विश्वान्, विश्वनाथो नियोगिनः । अदैन्यानि च सैन्यानि, राज्यं प्राज्यमपालयत्
॥ १६७॥ निःशका निर्विपत्पङ्का, निरातङ्का निरागसः । निरीतयः प्रजास्तस्मिन् , बभुर्वसुमतीपतौ ॥ १६८ ।। सस्यान्यकृष्टपच्यानि, धेनवः कामधेनवः । विसृष्टवृष्टयः काले, जलदाः फलदा द्रुमाः ॥ १६९ ।। राजन्वत्यां तदा तेन, भुवनखामिनाऽवनौ । जातः शूरोऽपि न प्रूरकराक्रान्तिकृतौ कृती ॥ १७० ।। आज्ञामाने धरित्रीशान् , कुर्वत्यस्य वशंवदान् । स स्मरो यदि सस्मार, केवलं चापचापलम् ।। १७१ ।। इत्थं त्रिवर्गसंसर्गसुभगम्भावुकाः प्रजाः । त्रिषष्टिः पूर्वलक्षाणां, जज्ञे पालयतः प्रभोः ॥ १७२ ॥
___ अन्यदा शिशिराक्रान्तं, जगदानन्दयन्नयम् । वसन्तर्तुर्जगद्भर्तुः, सेवां कर्तुमिवाययौ ॥ १७३ ॥ मधुर्विधाय वासन्ती, पुष्पाभरणभूषिताम् । चक्षुर्दोषभियाऽकार्षीदलिकज्जलमञ्जलाम् ॥ १७ ॥ सहकारं सहुङ्कारं, किल कोकिलकूजितैः । पथिकाः पथि कामस्य, भृत्यं मृत्युममन्यत ॥ १७५ ।। कन्दर्पो दर्पवानाज्ञाभङ्गवध्यान् वियोगिनः । पश्यत्यन्तर्वणं कुर्वन्नुच्चैश्चम्पकदीपकान् ॥१७६ ॥ सारो मधुरसैरन्तरुद्भिन्नमधुभाण्डवत् । मधुपानां कलकलैयाकुलो बकुलोऽभवत् ॥१७७ ।। पुष्पोल्लासैः,सहासेव, सगीतेवालिनिःस्वनैः । वधूरिव मधून्मचा, वनलक्ष्मीरलक्ष्यत '॥ १७८ ॥ हल्लीसकलयाद् वल्लीवेल्लत्पल्लवपाणिभिः । अनीनटन्नटाचार्यकलया मलयानिलः ॥ १७९॥ तदोत्कण्ठितचेतोमिः, प्रेरितो भरतादिभिः । जगाम जनितानन्दं, नन्दनं नाभिनन्दनः ।। १८० ।। पिकीनां पञ्चमोच्चारै ङ्गीसङ्गीतनिःस्वनैः । असमैः कुसुमैर्भर्तुर्वनश्रीः स्वागतं व्यधात् ॥१८१ ।। पुष्पवेश्मकृतावासे, पुष्पभूषणभूषिते । तत्र पुष्पासनासीने, पुष्पमास इव प्रभौ ॥ १८२॥
यशोभिर्वासिते विश्वे, विश्वतः स्वामिनाऽमुना ।
किमेतैरिति पुष्पाणि, चिन्वन्ति स्म विलासिनः ॥१८३ ॥ युग्मम् ॥ अस्त्रप्रपञ्चं पञ्चेषोरन्यन्नहि सहामहे । इतीव पुष्पावचय, रचयन्ति स्म सुभ्रवः ॥१८४ ॥ कोऽपि प्रियास्तनस्तम्बे, स्तम्बेरममिव स्मरम् । बबन्ध निदधत्पुष्पमालामालानसन्निभाम् ॥ १८५ ॥ प्रियोपनीतं सावज्ञ, श्वासैर्भून्मास्म भस्मसात् । इतीव कुसुमं कान्ता, नासिकान्तादपातयत् ॥ १८६ ।।
पाणिः पुष्पाणि चिन्वत्याः, कस्याश्चित् कोमलाङ्गुलिः ।
, उच्चैश्चुचुम्चे रोलम्बकुटुम्बैरम्बुजभ्रमात् कपोलेऽताडयत् काश्चिदुद्यत्पल्लवपाणिना । अशोकः पादघातस्य, कृतप्रतिकृतौ कृती ॥१८८ ।। लताभ्यः पुष्पसर्वस्वं, हृत्वा यात्यङ्गनाजने । स्वनन्तोऽनुपदीभूता, भृङ्गास्तदुपजीविनः ॥ १८९ ।। पञ्चवर्णसुमस्तोमसर्वाङ्गीणविभूषणाः । विरेजुर्जङ्गमाः कामशस्त्रशाला इव स्त्रियः सुस्थितैमिथुनैरित्थं, परितः परिवारितः । वभौ त्रिभुवनस्वामी, तदाऽनङ्ग इवाङ्गवान् ॥ १९१ ।। अथैकतः कृतोत्तालतालै-नादानुगामिभिः । मृदङ्ग-पणवा-ऽऽतोद्य-वेणु-वीणादिनिःस्वनैः ॥ १९२ ॥
१ क्रूरः कराकान्त खंता ॥ २ ममंसत खंता० पाता० ॥ ३°लमानानु खंता० ॥
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं
। तीयः कीर्णकर्णसुधावर्ष, यति-मान-लयान्वितम् । भावहस्तक-दृक्चारी, चारुनृत्तमनोहरम् . : ॥,१९३ ॥ ग्राम-रागोज्वलस्फीतगीतप्रीतजगज्जनम् । सङ्गीतकं प्रभुस्तत्र, प्रीत्याऽत्यर्थ कृतार्थयन् । ॥ १९४ ॥ ' अन्यतः प्रमदोद्दामप्रमदाजनचच्चरीः । परतः पौरलोकानामापानकमहोत्सवम् ॥ १९५॥
अपरत्रापि लोलाक्षीर्दोलान्दोलनखेलिनीः । ., पश्यन् प्रमुदितः स्वामी, चिन्तयामासिवानिति ॥ १९६ ॥ पञ्चभिः कुलकम् ।। किं कदाऽपि मया क्वापि, सुखमीहक्षमीक्षितम् । । ददृशे विमृशन्नेवमवधिज्ञानतः प्रभुः ॥१९७ ॥ आत्मनैवानुभूतं यत् , पुरा वैषयिकं सुखम् । अनुत्तरविमानान्तस्त्रिदिवेषूत्तरोत्तरम् ।। १९८ ॥ युग्मम् ।। विभुर्विभावयामास, स्वभावं भविनां ततः । जानन्तोऽपि हि मोहेन, जीयन्ते हन्त ! जन्तवः ॥ १९९ ॥ यदनन्तभवाभ्यस्तं, सुखं विषयसम्भवम् । अपूर्वमिव मन्यन्ते, बुभुक्षव इवाशनम् , ॥.२०० ॥ दुःखहेतुषु तत्त्वेन, सुखेच्छा विषयेषु या । साऽपि मोहस्य माहात्म्यं, सुधाबुद्धिविषेष्विव ॥ २०१॥ . अर्यमानोऽपि नोपैति, नोपेतोऽप्यवतिष्ठते । स्थितोऽपि न सुखं दत्ते, मत्तेभो, विषयव्रजः ॥ २०२॥ मल-मूत्रादिपात्रेषु, गात्रेषु मनुजन्मनाम् । सचेतसामसावस्तु, वस्तुतः कैव काम्यता.. ॥२०३ ॥ अस्थिखण्डेषु दन्तेषु, कुन्दसुन्दरतामतिम् । मलक्षेत्रेषु नेत्रेषु, नीलोत्पलदलश्रमम् ॥२०४ ॥ श्लेष्मादिदोषवृक्षाणां, कानने वनितानने । सुधांशुबुद्धिं बध्नन्ति, धिगमी मोहमोहिताः ॥ २०५॥
॥युग्मम् ॥ . किश्चात्र चक्रि-शकाद्यैरप्यनाक्रान्तविक्रमे । नित्यमत्यन्तमुद्युक्ते, मृत्यौ स्वैरिणि वैरिणि ॥२०६ ॥ जरायां रूपसर्वस्वहरायामस्खलगतौ । यौवनं वनवद् भस्मीकुर्वत्यां पलितच्छलात् ॥२०७॥ अशेषसुखसन्तानकाननाशनिसन्निभे । विविधव्याधिसम्बन्धे, बाधामाधातुमुद्धते . . ॥२०८ ॥ विभवे विनसङ्घातघातसम्पातकातरे । उत्पातवातनिधूतपताकाञ्चलचञ्चले
॥२०९ ॥ संसारचारकक्षिप्तो, महामोहतमोहतः । ध्वस्तालोकः कथं लोकः, क्रीडारसवशंवदः ॥२१० ।।
॥ पञ्चभिः कुलकम् ।। ततः संसारकारान्तर्निवासं प्रति सम्प्रति । विरज्य युज्यते मुक्तेरध्वन्यध्वन्यतैव मे ॥२११ ।। तदा पदान्तिकप्राप्तैरथ लोकान्तिकैः सुरैः । समयज्ञोऽपि कल्पज्ञैर्व्यज्ञप्यत जगत्पतिः ।। २१२ ।। राज्यवत् प्रथमं नाथ!, धर्मतीर्थ प्रवर्तय । कृतिन् ! कृत्यं जगज्जन्तुहितस्मर! जितस्मर ! ॥२१३ ।। इति विज्ञप्य यातेषु, तदा तेषु जगत्पतिः । आनन्दी नन्दनोद्यानात् , सदासदनमासदत् ॥ २१४ ॥ अथाकार्य तदा हर्षभरतो भरतं सुतम् । समं समस्तसामन्त-बाहुबल्यादिनन्दनैः ॥२१५॥ आदिदेश विभुर्वत्स !, भव राज्यधुरन्धरः । भावयन्तो वयं तोष, ग्रहीष्यामो हि संयमम् ॥ २१६ ॥ . विचक्षणः क्षणं वीक्ष्य, विभोर्मुखमवोचत । सादरं भरतः स्वामिसेवारम्भरतस्ततः ॥२१७ ॥ त्वदने गच्छतः क्षोणिपरागैरङ्गसङ्गिमिः । प्रथते मे यथाऽऽनन्दश्चन्दनैरपि नो तथा ॥२१८ ॥ प्रीता नित्यं भवत्पादसेवासुखसुधारसैः । स्वामिन् ! साम्राज्यभोगाय, रमते न मतिर्मम ॥२१९ ॥ जगदे जगदेकाधिनाथेनाथेदमङ्गजः । वत्स ! सेवा पितुः सेयमाज्ञाऽवज्ञायते न यत् ॥२२०॥ अङ्गजा अपि ये कुर्युगुर्वाज्ञां तेऽत्र नन्दनाः । अन्ये तु स्नेहभाजोऽपि, त्याज्या एव मला इव ॥ २२१॥ ___ ११ नृत्यम खंता० ॥ २ नात्तनिदि पाता० ॥ ।
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः
।
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । एकदेहविनिर्माणादधमर्णीकृतैः सुतैः । यशो-धर्ममयं देहद्वयं पित्रोर्वितीर्यते ॥ २२२॥ श्रुत्वा सुरा-ऽसुरैर्मान्यामाज्ञामिति जगत्पतेः । न्यग्मुखो भरतस्तस्थावदत्तपुनरुत्तरः ॥२२३ ॥ हृष्टाः स्वामिसमादिष्टाः, सचिवास्तदनन्तरम् । भरतं परतन्त्रेच्छमभ्यषिञ्चन् पितुः पदे ॥ २२४ ।। तद्धाहुबलिमुख्यानामपि बाहुबलस्पृशाम् । विभुर्विभज्य भूभागान् , नन्दनानां तदा ददौ ॥ २२५ ॥ ततश्च वार्षिकं दानं, निदानं पुण्यसम्पदाम् । प्रभुः प्रवर्तयामास, वितैर्वित्तेशपूरितैः ॥२२६ ॥
. अष्टलक्षाधिका तत्र, कोटिमेकां च काश्चनीम् । प्रातः प्रारभ्य मध्याहं, यावद् देवोऽन्वहं ददौ
॥ २२७॥ भागेऽहः पश्चिमे चैत्रश्यामाष्टम्यामथ प्रभुः । चन्द्रमस्युत्तराषाढाभाजि भेजे व्रतोद्यमम् ॥ २२८ ॥ व्रताय विपिने गन्तुमथ प्रथमपार्थिवः । याप्ययानं समारोहन्मोहराजपराजयी ॥ २२९॥ शिविकासविकासान्तःश्रद्धाबन्धोद्धरैनरैः । ऊढा प्रौढैश्च गीर्वाणैर्दासवद् वासवादिभिः ॥२३० ।। दिव्यैरातोद्यनिर्घोषैर्नृणां जयजयस्वनैः । सिंहनादेर्दिविषदां, मागधध्वनिवर्द्धितैः ॥ २३१ ॥ शब्दाद्वैतमयीं कुर्वन्नुवींमुवीं वहन् मुदम् । विभुर्जम्भारि-रम्भादिनृत्ते दवेक्षणः क्षणम् ॥२३२ ॥ पूर्दशो भृङ्गयन्नङ्गे, जितचम्पकसम्पदि । भरताथैः समं स्वामी, सिद्धार्थवनमागमत् ॥ २३३ ।।
॥ विशेषकम् ।। शिबिकायास्तदोत्तीर्य, किङ्किल्लिद्रुतले द्रुतम् । स्वयं जगदलङ्कारोऽलङ्कारानत्यजद् विभुः ॥२३४ ।। शक्रः स्कन्धेऽथ देवस्य, देवदूष्यं न्यवेशयत् । निर्मलं केवलज्ञानाग्रयानमिव मूर्तिमत् ॥ २३५ ॥ तीर्थङ्करः कराम्भोजे, भृङ्गतां बिभ्रतः क्षणम् । मूर्ध्नश्चतसृभिः केशानुच्चखानाथ मुष्टिमिः ॥ २३६ ।। केशाः सुवर्णवर्णेऽङ्गे, सन्तु नीलमणिनियः । इत्युक्तः पञ्चमी मुष्टिममुचन्नमुचिद्विषा ॥२३७ ॥ लज्जया मजयन्नीलरत्नानि क्षीरनीरधौ । शक्रेणाथ तदक्षेपि, केशमुष्टिचतुष्टयम् ॥२३८ ॥ आगत्याथ धुनाथेन, तुमुले मुकुलीकृते । कृताष्टमतपाः स्वामी, कृत्वा सिद्धनमस्कृतिम् ॥ २३९ ।। सर्वसावद्ययोगानां, प्रत्याख्यानमुदीरयन् । भवाब्धिपोतश्चारित्रं, तदाऽरित्रमिवासदत् ॥२४०॥ नारकाणामपि प्रीतिस्फीतं विरचयन् मनः । तन्मनःपर्ययज्ञानमुत्पेदे त्रिजगत्पतेः ॥२४१ ॥ चतुःसहस्रसङ्ख्यैश्च, समं भर्ना समन्ततः । भूपैः कच्छ-महाकच्छमुख्यैर्दीक्षां तदाऽऽददे ॥ २४२ ॥ स्तुत्वा नत्वा च यातेषु, सुतेषु त्रिदशेषु च । विहर्तुमिह मौनेन, स भूचक्रे प्रचक्रमे ॥ २४३ ॥
प्रभुणा भ्रमता भिक्षा, प्रापि न वापि पारणे । भिक्षानभिज्ञः स्वर्णादि, तदा लोको ह्यढौकयत्
॥२४४॥ यां निर्वास्य चिरस्यापि, वसन्तीं जनवेश्मसु ।यः श्रियं वासयामास, सा भिक्षा किमुपैतु तम् ॥ २४५ ॥
तथाऽप्यनार्तः क्षुत्तृष्णाद्याज्ञैः कच्छादिभिः प्रभुः । आलोच्यौमोचि तस्थे च, गङ्गाप्रस्थे फलाशिभिः
॥ २४६॥ अथ कच्छ-महाकच्छसुतौ पूर्व नियोजितौ । तदा नमि-विनम्याख्यौ, पित्रोः पादान्तमीयतुः ॥२४७॥ अर्थतौ प्रेषितौ ताभ्यां, सेवितुं भरत प्रभुम् । ऊचतुश्चतुरं साभिमानमानसविक्रमौ ॥२४८ ॥
१ कति खंता० पाता० ॥ २ चीर्णाष्ट खता० पाता० ॥ ३ °च्याथोऽवतस्थे पाता० ॥ ४ 'रतप्रभुम् खंता० पाता० ॥ . .
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
सङ्घपतिचरिता परनाम
[ तृतीयः
विभुं विहाय नाभेयं, नावां सेवावहे परम् । को हि रोहणमासाद्य, प्रपद्येतापरं गिरिम् ॥ २४९ ॥ इति प्रतिज्ञामाधाय प्रणिपत्य पितृक्रमान् । प्रभुं गत्वा च नत्वा च, तौ व्यजिज्ञपतामिति ॥ २५० ॥ क्षेत्रमात्र्यपि किं तात !, भागेऽस्माकं न भूरभूत् ? । विज्ञप्तोऽपीति नैताभ्यां वाचं वाचंयमो ददौ
।। २५१ ॥
॥ २५२ ॥
॥ २५३ ॥
॥ २५४ ॥
व्यधत्तामतिभक्त्या तावप्यवक्तरि भर्तरि । सेवामेवान्वहं के वा, हेवाकं मोक्तुमीशते ? भौ विभुः स्थितो मध्ये, स तत्पाणिकृपाणयोः । परास्तयोरिव शिवपुरद्वारकपाटयोः अपरेद्युः परश्रद्धाधरणो धरणोरगः । अपश्यन्नमि-विनमी, सेवकौ विनमन जिनम् कौ युवां ? संश्रितो किंवा, मौनध्यानधनं जिनम् ? | कर्ता किमर्यः कार्यं वामित्युक्तौ भोगिभूभुजा ||२५५|| तावूचतुश्चतुर्बाहुविक्रमौ भोगिनां विभुम् । सेवैव सेवकैः कार्या, चिन्ता किं तादृशी प्रभोः ॥ २५६ ॥ ॥ युग्मम् ॥
एतस्य मौनयुक्तस्य, धनमुक्तस्य सेवया । यद् भवेत् तेन नो कार्यमेकः सेव्यो हि मानिनाम् || २५७ ॥ सेविते तत् किमन्यत्र, निर्धनेऽप्यत्र यत् फलम् ? । दीपे व तज्जगद्दीपे, मेघच्छन्नेऽपि यन्महः ॥ २५८ ॥ तयोः फणिपतिः प्रीतः प्रज्ञप्तिप्रमुखां ददौ । पाठसंसिद्धविद्याष्टचत्वारिंशत्सहस्रिकाम् ॥ २५९ ॥ विद्याः किलैता वैताढ्यमेखलादक्षिणोत्तरे । प्रभावं प्रथयिष्यन्ति, भवतोरित्युवाच च प्रभुप्रभावसम्प्राप्तविद्यौ हृद्यौजसाविमौ । गतौ वैताढ्यमावेद्य, पितृभ्यां भरताय च
॥ २६० ॥
॥ २६१ ॥
वर्ष वसुन्धराहारो, निराहारोऽप्यथ प्रभुः । भ्रमन् बहुषु देशेषु, क्षुधाक्षामीकृताकृतिः ॥ २६२ ॥ अवधिज्ञानतो ज्ञात्वा तदा पारणकारणम् । पुरं गजपुरं प्राप, द्विपस्तप्त इवांहिपम् ॥ २६३ ॥ ॥ युग्मम् ॥
तत्र बाहुबलेः पौत्रः, स्वप्ने सोमप्रभात्मभूः । श्रेयांसो धूसरं मेरुं क्षीरैरक्षालयत् तदा ॥ २६४ ॥ प्रापि सोमप्रमेणापि, स्वमः किल महाभटः । रिपुभ्योऽमोचि रोचिष्णुः, श्रेयांसेनाद्भुतश्रिया ॥ २६५ ॥ अदर्शि भास्करः स्वप्ने, श्रेष्ठिनाऽपि सुबुद्धिना । अतिभास्वान् किल भ्रष्टैः, करैः श्रेयांसयोजितैः ॥ २६६ ॥ विचाराय प्रगे सोमप्रेक्ष्मापसभान्तरे । स्वमार्थ तेष्वजानत्सु, मिलितेषु समन्ततः
॥
२६७ ॥
२६८ ॥
२६९ ॥
पुरं त्रिभुवनस्वामी, व्योमदेशमिवांशुमान् । विहर्तु प्रविवेशाथ, विष्ण्याद्धिष्ण्यान्तरं चरन् ॥ अगृह्णति जिने भिक्षां, हस्त्यश्व-वसनादिकाम् । लोला: कोलाहलं चक्रुः, प्रजाः सायंव्रजा इव ॥ प्रेषितस्तुमुलं ज्ञातुं, प्रत्यागत्य व्यजिज्ञपत् । प्रतिहारः कुमाराय वेगादागमनं प्रभोः ॥ २७० ॥ नापदस्तापदायिन्यः, प्रभवन्ति प्रभोः पुरः । श्रेयांस इति निर्मुक्तच्छत्रोपानदुपागमत् ॥ २७१ ॥ नमस्कृतप्रभुः सोऽथ, किङ्कर्तव्यविमूढधीः । श्रेयांसः शिश्रिये जातिस्मृत्याऽब्धिरिव वेलया ॥ २७२ ॥
पूर्वं पूर्वविदेहेषु, वज्रसेनं जिनाङ्गजः । वज्रनाभोऽभवच्चक्री, सोऽहमेतस्य सारथिः ॥ २७३ ॥ महाव्रतं मया साकमीदृग्मुद्राभृतस्तदा । पार्श्वे पितुरवापायमनपाय सुखेच्छया ॥ २७४ ॥ वज्रसेनजिनेन्द्रेण तदाऽऽदिष्टमिति स्वयम् । भविता व्रजनाभोऽयं भरते प्रथमो जिनः ॥ २७५ ॥ तदयं स दयाराशिः, पयोराशिगभीरिमा । दिष्ट्या दृष्ट्या मया दृष्टश्वकोरेणेव चन्द्रमाः ॥ २७६ ॥ निश्चित्येदं तदा जानन्, भिक्षाकल्प मनल्पधीः । ददाविक्षुरसं भर्तुः, श्रेयांसस्तत्क्षणागतम् ॥ २७७ ॥ १ प्रभः क्ष्मा खंतासं० पातासं० ॥ २ 'ननृपाङ्गजः खंता० ॥
#
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः1,
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । प्रभुणा पाणिपात्रेण, साक्षादिक्षुरसो धृतः । आरूढः शिखया व्योम, जेतुमिन्दुकरानिव ॥ २८ ॥ तदा ददत् कुमारोऽयं, मुदा रोमाश्चमेचकः। वभौ मुक्तिश्रिया साक्षात् , कटाक्षैरिव वीक्षितः ॥ २७९ ।। पुण्यैरिव कुमारस्य, दिवमिक्षुरसैर्गतैः । उत्सवाय समाहूताः, पुरुहूतादयः सुराः ॥२८० ।। हतदुन्दुभयो रल-पुष्प-गन्धोदकादिम् । विधाय भूतले देवाश्चैलोत्क्षेपमथ व्यधुः ॥२८१ ॥ प्रभोः शुक्लतृतीयायां, वैशाखेऽजनि पारणम् । तदक्षयतृतीयाख्यं, पर्व सर्वत्र विश्रुतम् ॥ २८२ ।। किमेतदिति सोत्कर्ष, पृच्छते स्वच्छचेतसे । राज्ञे प्राज्ञेन विज्ञप्तं, प्राग्वृत्तं तेन सूनुना ॥२८३ ॥
कल्प्या-ऽकल्प्यविचारं च, जातजातिस्मृतिः कृती। अपशोकाय लोकाय, श्रेयांसः श्रेयसेऽदिशत्
॥ २८४ ॥ नाथपारणकेनाथ, कुमारजनितेन ते । स्वप्नाः स्पष्टार्थतां प्रापुस्त्रयेऽपि पुरुषत्रये अथ प्रभौ गते पापवारणे कृतपारणे । चकार पारणस्थाने, रत्नपीठं नृपाङ्गजः ॥ २८६॥
एतदादिकृतः पीठमिति लोकाय सोऽवदत् ।
जनोऽपि जिनमिक्षायाः, स्थाने तत् तादृशं व्यधात् ॥ २८७ ॥ तदादि त्यक्ततत्त्वेन, तदाऽऽदित्यस्य मण्डलम् । जनैनानानताऽद्यापि, नित्यं कृत्वाऽपि पूज्यते ॥ २८८ ॥ नाथोऽन्यदा विहारेण, दक्षस्तक्षशिला पुरीम् । सायं वाहुबले प्राप, बहलीदेशमण्डनम् ॥ २८९ ।। ज्ञात्वा तमागतं बाहुबलिश्चक्रे पुरोत्सवम् । पादारविन्दं वन्दिप्ये, सुप्रातेऽहं प्रभोरिति ॥ २९० ॥ अथा नातिरम्येण, भूषणान्यपि भूषयन् । समं समन्तात् सामन्तैः, प्रातरानन्दमेदुरः ॥ २९१ ॥ यावत् पुरन्दरप्रायः, पश्यन् शृङ्गारिता पुरीम् । भगवान् विषयत्रासी, यत्रासीत् तत्र यातवान् ॥ २९२ ।।
॥ युग्मस् ॥ विजहारान्यतस्तावत्, प्रभञ्जन इव प्रभुः । तदुःखितं नृपं प्राह, सचिवः शुचिवागथ ॥२९३ ॥ हृद्ये करोति हृद्येव, देवस्तव सदा पदम् । मा विषादनिषादस्य, सुखदस्योर्वशो भव ॥२९४ ॥ पदानि पद्म-कुलिशा-ऽङ्कुशाकानि जगद्गुरोः । एतानि तानि भूखण्डमण्डनानि नमस्कुरु ॥ २९५ ॥ सचिवस्य वचः कृत्वा, तथेति पृथिवीपतिः । धर्मचक्रमिह त्रुट्यत्कर्मचक्रः प्रचक्रमे ॥२९६ ॥ नमोरलसपत्नोरुरलराजिविराजितम् । तद् विधाय व्यधादेष, स्पष्टामष्टाहिकामिह ॥ २९७ ॥ अष्टयोजनविस्तीर्णे, चक्रेऽस्मिन् योजनोन्नते । सहस्रारे सहस्राणि, यामिकानां नृपोऽमुचत् ।। २९८ ॥ ततश्च भगवान् भास्वाँस्तमःशमनकर्मठः । विहरन् म्लेच्छदेशेधू, पङ्कशेषमशेषयत् ॥२९९ ॥ अथ वर्षसहस्रान्ते, घसान्त इव चन्द्रमाः । पुरं पुरिमतालाख्यं, प्राचीमुखमिवागमत् ॥ ३०० ॥
अयोध्याया महापुर्यास्तस्मिन् शाखापुरे स्थितः । ___ फाल्गुने मासि कृष्णायां, प्रभुरेकादशीतिथौ
॥ ३०१॥ तदानीमुत्तराषाढावस्थिते सितदीधितौ । अवाप केवलज्ञानं, शुक्लध्यानधनो जिनः ॥ ३०२ ॥ ततश्वासनकम्पेन, समीयुस्तत्र वासवाः । अथाकारि चमत्कारि, त्रिदशैर्देशनासदः ॥३०३ ॥ • १ रसं दद" खता. ॥ २ 'नेन जा पातसं० विना ॥ ३ पुरम् पाता॥ ४ पु, पापपङ्कमशोषयत् खता० । षु, कर्मपङ्कमशोषयत् पाता० ॥
घ. ५
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
[वतीयः
३४
सङ्घपतिचरितापरनामकं प्रविश्य पूर्वद्वारेण, नत्वा तीर्थं च तीर्थकृत् । सिंहासनमलञ्चक्रे, दक्षिणः सप्रदक्षिणम् ॥३०४ ॥ यथास्थानं निविष्टेषु, समालोकेषु वासवः । गत्वाऽन्तरुत्तरद्वारा, चकार त्रिः प्रदक्षिणम् ॥३०५ ॥ अथ स्तुत्वा नमस्कृत्य, कृतकृत्यः सुरेश्वरः । प्रभोरुपासनाहेतोरासन्नासनमासदत् । ॥३०६ ॥ इतश्च भरतो भक्तिभरतो मातरं पितुः । तदाऽगमन्नमस्कर्तुं, स्वकुलस्येव देवताम् ॥ ३०७ ॥ तां च पुत्रवियोगेन, श्रवदश्रुपयःप्लवैः । उन्मीलन्नीलिकालुप्तदर्शनां जननीं प्रभोः। ॥३०८॥ .. . पौत्रो ज्यायानयं मातर् !, नमति त्वत्पदाम्बुजम् ।
विज्ञप्यैवं नमस्कृत्य, भरतः पुरतोऽभवत् ॥३०९ ॥ युग्मम् ॥' अथ पुत्रप्रवासेन, समं प्रोषितसम्मदा । उच्छलच्छोककल्लोलकुल्यया साऽवदद् गिरा ॥३१०॥ वत्स ! स्वच्छन्दमानन्दमेदुरांत्वं श्रितः श्रियम् । मदीयः पुत्रको गात्रमात्रस्तु वनवास्यभूत् ।। ३११ ॥ . शरीरं सुकुमारं तद्, यत् तेन तपसोऽर्पितम् । रम्भास्तम्भो गृहस्थूणास्थाने तद् विनिवेशितः ॥ ३१२ ॥ क तास्तस्य सुरस्त्रीणामास्पदं सुखसम्पदः ? । केदानीं शीत-वातादिपुष्टा कष्टपरम्परा ? ॥ ३१३ ॥ नैवासनं न वसनं, न गृहं न परिच्छदम् । अवगच्छामि वत्सस्य, जीवाम्यद्यापि पापिनी ॥ ३१४ ॥ तामित्थमथ शोचन्तीममुञ्चन्ती कदाग्रहम् । अभ्यधाद् भरतो मातस्तातस्य त्वं जनन्यसि ॥ ३१५ ॥ विज्ञाऽपि किमविज्ञेव, सुतवात्सल्यमोहिता । विचिन्तयसि तातेऽपि, मातर् ! मानवमात्रताम् ॥ ३१६ ।।
। स हित्वा लौकिकी लक्ष्मी, लिप्युलोकोचरां श्रियम् ।
यद् विधत्तेऽधुना मातः !, फलं त्वं तस्य पश्यसि ॥ ३१७ ॥ हृयामिति समासाद्य, वाक्सुधां वसुधामुजः । मरुदेवाऽभवद् यावंनिर्विषादविषोदया ॥३१८ ॥ ज्ञापितौ वेत्रिणा तावत् , पुरुषौ द्वौ समीयतुः । तयोराद्योऽवदन्नाना, यमको घटिताञ्जलिः ॥ ३१९ ॥ दिल्याऽद्य वर्धसे देव !, कानने शकटानने । उत्पेदे केवलज्ञानं, युगादिजगदीशितुः ॥ ३२० ॥ व्यजिज्ञपद् द्वितीयोऽथ, ख्यातः शमकसंज्ञया । आविरासीत् प्रभो! चक्ररत्नमद्यास्त्रमन्दिरे ।। ३२१ ॥ महःसहजमाहात्म्यविध्वस्तात्मविरोधिनः । पूर्व प्रभोर्वा कुर्वेऽहमर्चा चक्रस्य वा स्वयम् ? ॥ ३२२ ॥ क वा जगत्रयत्राता, तातः शातितकल्मषः । क चैनसां निधिश्चक्रं, भुवनैकभयङ्करम् ? ॥ ३२३ ।। पारितोषिकदानेन, विसृज्य मुदितौ च तौ । मरुदेवामुवाचैवं, भरतो हर्षनिर्भरः ॥३२४ ॥
॥विशेषकम् ॥ मातः! सुतवियोगेन, त्वं सदा दुःखतः पुरा । रूक्षाक्षरं समादिक्षः, परं पश्य सुतश्रियम् ॥ ३२५ ॥ पितामहीं महीनाथस्तदेत्युक्त्वाऽपिरोप्य च । कुञ्जरे स्वयमारोहत् , कृतकौतुकमङ्गलः ॥ ३२६ ॥ अथ वजन् गजारूढो, मरुदेवीमुवाच सः । मातराकर्ण्यतामेतत् , पुत्रस्य विभुताद्भुतम् ॥ ३२७ ॥ रूप्ये-कल्याण-माणिक्यमयवप्रत्रयावृतम् । देशनासदनं चक्रुः, शक्रादेशेन नाकिनः ॥३२८ ॥ अयं वृन्दारकैर्वन्दिवृन्दैरिव जयध्वनिः । त्वत्पुत्रस्य पुरो मातः !, क्रियमाणो विभाज्यते ॥ ३२९ ॥ अयमम्भोधरध्वानगभीरो दुन्दुभिध्वनिः । मातस्तनोति सोत्सेकाः, केकाः काननकेकिनाम् ॥ ३३०॥ श्रुत्वेति मरुदेवायास्तदाऽऽनन्दानुवारिभिः । नेत्रयोर्नीलिकातङ्कपङ्कः प्रक्षालितः क्षणात् ॥ ३३१ ॥.
१ वाशनं खंता० ॥ २ "श्चती क' वता० ॥ ३.द्वावुपेयतुः खंता० पाता. ॥ ४ शान्तित पाता० ।। ५ ध्यात्वेति तुष्टिदानेन खंता०॥ ६ स्तदित्यु वता० पाता० ॥ ७ सुतस्य खंता० ॥...
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः1 धर्माभ्युदयमहाकाव्यम।
३५ स्वयमेवाथ पश्यन्त्यास्तस्यास्तद् वैभवं विभोः । विलीनं मनसा सद्यः, परानन्दामृतद्रवैः ॥ ३३२ ॥ तदैव केवलज्ञानं, तस्याः प्रादुरभूत् ततः । प्राप्येव तपसा मातुः, प्रभुणा प्राभृतीकृतम् ॥ ३३३ ।। अन्तकृत्केवलीभूय, लोकान्तमथ साऽगमत् । मन्ये मुक्तिपुरद्वारमपवारयितुं पुरः ॥३३४ ॥ अस्यामस्यावसर्पिण्यां, प्राच्यसिद्धस्य तद् वपुः । त्रिदशैनिदधे तूर्णं, सत्कृत्य क्षीरनीरधौ ॥ ३३५ ॥ ततः प्रभृति लोकेषु, वृत्तं मृतकपूजनम् । सर्वो हि दर्शितां पूर्ववर्तनीमनुवर्तते
व्याप्तोऽथ हर्ष-शोकाभ्यां, बद्धस्पर्ध धराधवः ।। निशां प्रान्त इव ध्वान्त-प्रकागाभ्यामभूत् समम्
।। ३३७॥ पत्तिर्विमुक्तच्छत्रादिर्दूरादूरीकृताञ्जलिः । देशनासदनस्यान्तः, प्रविवेश विशांपतिः ॥ ३३८ ॥ त्रिश्च प्रदक्षिणीकृत्य, नमस्कृत्य जगद्गुरुम् । यथास्थानं निविष्टोऽथ, प्रहृष्टो भरतेश्वरः ॥ ३३९ ।। अथाऽऽयोजनगामिन्या, सर्वभाषानुरूपया । गिरा जगद्गुरुस्तत्र, विदधे धर्मदेशनाम् ॥३४० ॥
असावसारसंसारवनसेचनसारणिः । दूरेण युज्यते त्यक्तुं, मोहनिद्रा महात्मनाम् ॥ ३४१॥ मोहभिल्लेशपल्लीव, तदिदं भवकाननम् । पुण्यरत्नहरैः क्रूरैश्चौरै रागादिभिर्वृतम् ॥३४२ ॥ अनाविले कुले जन्म, दुर्लमेभ्योऽतिदुर्लभम् । चिन्तारलमिव प्राप्य, हार्यते किंमुधा बुधाः! ॥ ३४३ ॥ यतध्वमपवर्गाय, तन्निर्विण्णा भवाद् यदि । स हि सर्वापदां पारमपारानन्दमन्दिरम् ॥ ३४४ ॥ प्राप्यते प्राणिभिर्नायं, धर्मस्याराधनां विना । किं कदापि क्वचिद् दृष्टस्तरहीनः फलोद्गमः ॥ ३४५ ।।
तस्य सुश्रमणो वा स्यान्मूलोत्तरगुणोत्तरः ।।
श्राद्धो वाऽऽराधकः सम्यक् , सम्यक्त्वा-ऽणुव्रतादिभृत् । एतौ मोक्षस्य पन्थानौ, मन्थानौ भववारिधेः । कामं श्रामण्य-गार्हस्थ्यधर्मी शाश्वतशर्मदौ ॥ ३४७ ॥ यानि चक्रिपदादीनि, स्पृहणीयानि देहिनाम् । असौ कुसुमसम्पत्तिस्तस्य धर्ममहीरुहः ॥ ३४८ ।। फलं तु परमानन्दरसनिःप्यन्दसुन्दरम् । महोदयमयं किञ्चिल्लोकोत्तरमनश्वरम् ॥ ३४९ ॥ श्रुत्वेति देशनां भर्तुर्भरतस्याङ्गजन्मभिः । शतैः पञ्चभिरानन्दान्नसृभिः सप्तभिः शतैः ॥ ३५० ।। तथा सोदरया ब्राहया, परब्रह्मार्पितात्मभिः । तैस्तै+पभसेनाथैः, साग्रहैर्जगृहे व्रतम् ॥ ३५१ ॥
॥ युग्मम् ॥ दीक्षां तदाऽऽददे किञ्च,मरीचिश्चक्रिनन्दनः।सादरं सुन्दरी किन्तु, चक्रिणा वारिता तात् ॥ ३५२ ॥
नतिनः पुण्डरीकाद्याः, साठ्यो ब्राझीपुरःसराः।
श्राद्धाः सोमात्मजप्रष्ठाः, श्राविकाः सुन्दरीमुखाः ||३५३ ॥ इत्थं चतुर्विधः सङ्घः, स्थापितः प्रभुणा तदा। पूज्यतेऽद्यापि विश्वेऽस्मिन् , देव-दानव-मानवैः॥ ३५४ ॥ श्रीपुण्डरीकमुख्यानां, यतीशानां जगद्गुरुः । ततश्चतुरशीतेरप्यादिदेश पदत्रयीम् ॥३५५ ।। तेऽप्युत्पाद-व्यय-प्रौव्यरूपां प्राप्य पदत्रयीम् । वितेनुरद्भुतप्रज्ञा, द्वादशाङ्गानि लीलया ॥ ३५६ ।। शकानीतैरथो दिव्यैस्तूर्णं चूर्णैर्जगत्प्रभुः । अनुयोग-गणानुज्ञे, यच्छंस्तानभ्यषिञ्चत ॥ ३५७ ।। जातेऽथ पौरुषीकाले, सकलैर्निस्तुपाक्षतैः । क्लप्तः समङ्गलाचारं, बलिः पूर्वदिशाऽविशत् ॥ ३५८ ।।
१ निशाणा खता० ॥ २ अथ यो संता० ॥ ३°भ्योऽपि दुर्ल' खता० पाता० ॥ ४ श्रवणो वता० ॥ ५ क्वादिन वता० ॥
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
सङ्घपतिचरितापरनामकं
॥
क्षिप्तेः पुरः सुरैः सोऽर्धमर्धार्धं चक्रिणा पुनः । यथाविभागमन्यैश्यं, जगृहे गृहमेधिभिः अथ द्वितीय पौरुष्यां, देवच्छन्दं गते प्रभौ । पुण्डरीकमुनेर्व्याख्यां श्रुत्वा जग्मुर्जना गृहान् ॥ सदा गोमुखयक्षेण, देव्या चाऽप्रतिचक्रया । अमुक्तसन्निधिः स्वामी, सर्वातिशयभाजनम् ॥ ३६१ ॥ पावनीमवनीं कुर्वन्, कोटिदैवतसेवितः । नानास्थानान्यथाक्रामन्, विजहारान्यतस्ततः ॥ ३६२ ॥
॥ युग्मम् ॥
इति ज्ञानोद्योतप्रशमितसमस्तान्तरतमाः,
क्रमात् क्रामन्नुर्वीतलैमतुललोकम्पृणगुणः । स्फुरन्मार्गालोकं सकलमपि लोकं विरचयन्,
विवस्वान् विश्वाब्जे कृतसुकृतलक्ष्मी जिनपतिः
in
!
- ॥ ३६३ ॥
॥ इति श्रीविजयसेनसूरिशिष्यश्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनान्नि श्रीसङ्घपतिचरिते लक्ष्म्यङ्के महाकाव्ये श्रीऋषभस्वामिजन्म-त-ज्ञानवर्णनो नाम तृतीयः सर्गः ॥
2
[ तृतीयः
३५९ ॥
३६० ॥
31
या श्रीः स्वयं जिनपतेः पदपद्मसद्मा, भालस्थले सपदि सङ्गमिते समेता । श्रीवस्तुपाल ! तव भालनिभालनेन, सा सेवकेषु सुखमुन्मुखतामुपैति ॥ ॥ मैन्थाग्रम् ३६८ | उभयम् ९४५ ॥
१ सः पतन् सुरैः खंता० पाता० ॥ २ 'लतिलकलो' संता• ॥ ३ श्लोकोऽयं पाता० प्रतौ द्वितीयसर्गप्रान्ते वर्त्तते ॥ ४ ग्रन्थाग्रम् ३६५ । उभयं ९३३ ॥ इति पा०||
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः सर्गः।
इतश्च भरतश्चक्री, शस्त्रागारगतः स्वयम् । भक्त्या चक्रं नमश्चक्रे, क्षत्रप्रत्यक्षदैवतम् ॥१॥ पूजां नित्यं वितन्वानो, नवनैवेद्यमेदुराम् । अष्टाह्रिकोत्सवं चक्रे, तत्रैव निवसन्नसौ ॥२॥ अथ प्रस्थानिके लमे, कृतप्रस्थानमङ्गलः । अनुचक्रं दिशि प्राच्यां, करिरलेन सोऽचलत् ॥३॥ छत्र-चर्मा-श्व-सेनानी-खग-दण्ड-पुरोधसः । कुटुम्बी मणि-काकिण्यौ, वर्धकिश्च नृपानुगः ॥४॥ चचाल रत्नस्तोमोऽयं, देवताकृतसन्निधिः । दिगन्तभूपतीनां तु, चकम्पे हृदयावनिः ॥५॥
॥ युग्मम् ॥ चेले समं ततस्तेन, सामन्तैश्च समन्ततः । सितांशुनेव नक्षत्रैः, स्फुरत्तेजोमयात्मभिः ॥६॥ तरङ्गरिव पाथोघेस्तुरङ्गैर्वायुचञ्चलैः । चलितं कलितोत्साहैः, प्रतिकूलेऽप्यभङ्गुरैः अथ प्रतस्थे वेगेन, हास्तिकं गर्जितोर्जितम् । प्रत्यर्थिक्षितिभृत्तेजोदाववारिदमण्डलम् ॥८॥ निजानाकारयन्तोऽथ, कारयन्तोऽरितर्जनम् । ध्वजाञ्चलैश्चलैश्चेलुः, समेनैव पथा रथाः ॥९॥ अनुचक्रं व्रजन्तीव, द्विगव्यूतिप्रयाणकैः । तीरे नीरेशितुः प्राप, पतिप्रीत्येव वाहिनी । ॥१०॥ तत्र वर्षकिरत्नेन, निर्मितानमितनियः । आवासानावसन्ति स्म, सैनिकाः स्मेरविस्मयाः ॥ ११ ॥ चक्रे पौषधशालां च, विशालां रलशालिनीम् । वर्धकिर्वर्धितानन्दश्चक्रिणः पुण्यपुजवत् ॥ १२ ॥ तस्यामुत्तीर्य सद्वीर्यः, कुञ्जराद् राजकुञ्जरः । प्रविवेश नभोदेशमिवार्कः पूर्वपर्वतात् ॥१३॥ दर्भसन्दर्मनिष्पन्नस्रस्तरे स्रस्तपातकः । उपवासत्रयं चक्रे, तत्र वक्रेतराशयः अथ प्रथितचातुर्यस्तुर्येऽहनि महामहाः । सुगन्धिभिर्जलैः खातो, वली वलिविधि व्यधात् ॥ १५ ॥ सर्वाण्यस्त्राण्युपादाय, शक्रदायादविक्रमः । अथारूढो रथं चक्री, गरुत्मन्तमिवाच्युतः ॥१६॥ नामेयभू रथं नाभिद्वयसे पयसि स्थिरम् । विरचय्य समुद्रान्तः, समुन्मुद्रितकार्मुकः ॥१७॥ सौवर्ण विस्फुरद्वर्ण, नामाङ्कितमथो शरम् । पुलमध्यमुखाधीशसुपर्णभुजगासुरम् ॥ १८ ॥ दिशि मागधतीर्थस्य, पत्युरत्युज्ज्वलाकृतिम् । मापश्चिक्षेप साक्षेपं, विद्युद्दण्डमिवाम्बुदः ॥ १९ ॥
॥ विशेषकम् ॥ सभायां मागधेशस्य, पक्षसूत्कारदारुणः । स चेषुर्वेगसम्पन्नः, पन्नगारिरिवापतत् ॥२०॥ अथ अकुटिभीमास्यः, सलास्याधरपल्लवः । बालार्कशोणहक्कोणः, प्राह मागधतीर्थपः ॥२१॥ जिघृक्षुः को हरेर्दष्ट्रां, कः क्षेप्ता ज्वलने पदम् ? । प्रान्तारघट्टचक्रारमध्ये कः कुरुते करम् ॥ २२ ।। क एष मयि निःशेषशस्त्रविस्तृतकौशले. । अक्षिपन्मार्गणं मृत्युमार्गमार्गणदूतवत् ? ॥२३॥ इत्युत्तस्थौ समं वीरेधीरैः कोपातिपाटलैः । स निस्विंशैः स्फुरद्धूमै लावतरिवानलः ॥२४॥ अथ व्यालोकयामास, तन्मन्त्री तस्य पत्रिणः । अक्षराणि फले दूतजिह्वायामिव शुद्धधीः ॥२५॥
१ वर्णवि खंता० ॥
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामक
[चतुर्थः वृषभस्यादिदेवस्य, सूनुर्भरतचक्रभृत् । इत्यादिशति वो दण्डं, दत्त राज्ये स्पृहा यदि ॥२६॥ वर्णानिमानमात्येन्द्रः, प्रबलोऽप्यवलोक्य सः । मुमोच मदमुद्दामः, प्रेक्ष्य मन्त्रमिवोरगः ॥२७॥ पतिं प्रति प्रतिज्ञातत्यागहेतोरदोऽवदत् । स्वामिन् ! विमुञ्च संरम्भमम्भःपतिरिव प्रगे ॥२८॥ असावसमशौडीर्यश्चक्री भूचक्रभूषणम् । भरतो भरतक्षेत्रपतिश्चिक्षेप सायकम् ॥२९॥ एतस्य भागधेयानि, मागधेश ! विरेजिरे । प्रतिवासरवर्द्धानि, स्पीनि प्रथमेन्दुना ॥३०॥ अनल्पोऽपि हि कल्पान्ते, क्षीयते क्षीरनीरधिः । सुपर्वपर्वतः सोऽपि, कम्पतेऽहर्पतिः पतेत् ॥ ३१ ॥ पोत्री धात्रीतलं मुञ्चेत् , पविश्छविमथ त्यजेत् । अङ्गभङ्गमसौ किन्तु, भजेन्नहि महाभुजः ॥ ३२ ॥ अस्मै षण्मेदिनीखण्डमण्डनाय महीभुजे । दण्डमुद्दण्डकोदण्डदोर्दण्डाय प्रयच्छ तत् ॥३३ ॥ निशम्य सम्यगित्येष, वचनं सचिवेशितुः । समं भुजाभृतां तत्या, तत्याज परुषां रुषम् ॥ ३४ ॥ तत्काण्डदण्डं दण्डं च, समादाय संमागतः । नत्वा श्रीभरतं वाचमित्युवाच स मागधः ॥ ३५ ॥ ममैव पुण्यनैपुण्यं, ममैव प्रगुणा गुणाः । तेजस्वी यस्य नाथस्त्वमम्भोजस्येव भास्करः ॥३६ ॥ अतः परं गतः पारं, सिन्धोरप्यस्मि ते वशः । जानीहि मां हिमांशुश्रीश्चकोरमिव सेवकम् ॥ ३७॥ तं विसृज्य प्रसन्नेन, रथोऽथ पृथिवीभुजा । जवादवाल्यताम्भोधेः, संरम्भाच्च मनोरथः ॥३८॥ प्राप्तोऽथ मापकोटीरः, कटकं जितकण्टकः । मागधाधीशमुद्दिश्य, स्पष्टामष्टाहिकां व्यधात् ॥ ३९ ॥ अथानुचक्रं चलिता, चक्रवर्तिचमूस्तदा । तटं जगाम सङ्ग्रामदक्षिणा दक्षिणोदधेः वरदामाधिनाथोऽपि, तत्र मागधनाथवत् । विगृह्य जगृहे दण्डमखण्डं चक्रवर्तिना ॥४१॥ विहिताष्टाहिकस्तत्र, चक्रमार्गानुगः क्रमात् । विपश्चित् पश्चिमं प्रात्, तीरं नीरनिधेरयम् ॥१२॥ प्रमासान्द्रः प्रभासेन्द्र, जित्वा तत्रापि पूर्ववत् । चिन्तारत्न-शिरोरत्न-सुवर्णादीन्यदण्डयत् ॥४३॥ तत्कृताष्टोहिकः श्रीमाननुचक्रं चलबलः । ययौ चक्री महासिन्धुसिन्धोर्दक्षिणरोधसि ॥१४॥ पूर्ववत् पौषधागारे, विरचय्याष्टमं तपः । असावसाधयद् वेगादेव तां सिन्धुदेवताम् ॥ ४५ ॥ अथ सा नभसाऽभ्येत्य, रभसा भरतेश्वरम् । ऊचे तवाहं राजेन्दो!, किङ्करेव करोमि किम् ॥ ४६॥ अथो यथावदाधाय, प्राभृतं सा भृतं श्रिया । जगाम चामरीभूतमुक्ताताडकदीधितिः ॥ १७ ॥ तत्रापि तापितारातिर्विहिताष्टाहिकः क्रमात् । प्राची प्रति चचालायं, चक्रानुचरसैनिकः ॥४८॥ तटीर्बिभ्राणमद्वैताः, वैताट्यमगमन्नगम् । भरतार्धद्वयीसीमारूपं भरतभूपतिः
॥४९॥ दक्षिणेऽथ नितम्बेऽस्य स्तम्बेरममनोरमाम् । चमूममूमुचदमूममूढक्रमविक्रमः ॥५०॥ राजाऽष्टमं तपस्तेने, तेनाथ चलितासनः । आययौ मङ्गु वैतात्यकुमारोऽवधिबोधितः ॥५१॥ प्रौढानि 'ढौकयित्वाऽथ, ढौकनान्येष चक्रिणे । अद्यादि तव दासोऽहमित्युदित्वा जगाम च ॥ ५२ ॥ प्रकल्पिताष्टमतपःपारणेनाथ भूभुजा । अष्टाह्निकोत्सवादूर्द्धमादिश्यत चमूपतिः ॥५३ ॥ सुषेण ! गच्छ वैताब्य-सिन्धुदक्षिणनिष्कुटम् । शाधि निर्बाधमुत्तीर्य, निम्नगां चर्मरत्नतः ॥ ५४ ॥ इत्यादेशमथासाद्य, माद्यत्करिकुलाकुलैः । सार्धमींकृतैः सैन्यैः, सुषेणो निम्नगामगात् ' ॥ ५५ ॥ नदीमदीनसत्कर्मा, चर्मानद्धेन वर्त्मना । अथोत्ततार सेनानी, रसेनानीतसम्मदः ॥५६॥
किश्चिद्, में खंता० ॥ २ समागधः वता० ॥ ३ "क्षिणाम्बुधेः खैता. पाता० ॥ ४ प, . तीरं पाता० ॥ ५ पाह्निकः खंता• पाता । एवमप्रेऽपि ।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
.
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । . सिंहलान् सिंहतुल्यौजा, बर्बरान् गर्वपर्वतः । यवनान् यवनाश्वश्रीः, कालः कालमुखान् रणे ॥ ५७ ॥ अपरानपि राजश्रीजनको योनकादिकान् । पराजिग्ये सुखेनैव, सुषेणध्वजिनीपतिः ॥ ५८ ॥
॥ युग्मम् ॥ जित्वेति सिन्धुमुत्तीर्य, कीर्यमाणयशा जनैः । चक्रिणो ढौकयाञ्चक्रे, तद्दण्डान् दण्डनायकः ॥ ५९ ।। तत्तमिश्रागुहाद्वारकपाटोद्धाटनाय सः । आदिष्टश्चक्रिणा चक्रे, गत्वा तत्राष्टमं तपः ॥६॥ कृतमालाभिघं देवमथोद्दिश्य चमूपतिः । तमिश्राकन्दरद्वारि, वितेनेऽष्टाहिकामहं ॥६१ ॥ हयारूढः प्रणम्याथ, कपाटे कन्दरामुखे । जघान दण्डरलेन, करेणेव तमोऽशुमान् ॥६२ ॥ कपाटे अपि ते सयो, दण्डघातेन रंहसा । पश्चादभूतां वीरस्य, पक्षद्वयवले इव ॥६३ ॥ वाजिनं विनिवाथ, प्रतिलोमं चमूपतिः । राज्ञे विज्ञपयामास, कपाटोद्घाटनक्रियाम् ॥६४ ॥ सिन्धुरस्कन्धमारूढः, पुरतो भरतेश्वरः । मणिरत्नं समारोप्य, तमःशमनहेतवे ॥६५॥ प्रविवेश गुहागर्म, समं निजचमूचरैः । तारकानिकरैः साकमभ्रान्तरिव चन्द्रमाः ॥ ६६ ॥ युग्मम् ॥ मागें चैकोनपञ्चाशनमण्डलानि चकार सः । लोकालोकाय काकिण्या, वाम-दक्षिणपक्षयोः ॥६७ ॥ उन्मनां च निमनां च, नद्यौ वीक्षितवानथ । तरत्यश्माऽपि पूर्वस्यां, नान्यस्यां तूलमप्यहो! ॥ ६८॥ बद्धया वर्धकेर्बुद्ध्या, पद्यया सोऽनवद्यया । समुत्ततार ते नद्यौ, यमभ्रूभङ्गभङ्गुरे ॥६९ ॥ अथोत्तरगुहाद्वारकपाटप्रत्तनिर्गमः । सचक्रः स व्रजन् रेजे, सभानुरिव वासरः ॥ ७० ॥ स तां गुहामतिक्रम्य, भरतार्धमथोत्तरम् । विवेश जेतुं कान्तारमिव सिंहोऽतिरंहसा ॥७१ ॥ तत्र चापातमात्रेऽपि, जनताबासहेतवः । मानिनो धनिनः शूराः, क्रूराकार-पराक्रमाः ॥७२॥ कालाः कालायसेनेव, कृप्ताङ्गा भिल्लभूभुजः । अदृष्टपूर्वामिभवा, वसन्त्यापातसंज्ञकाः ॥ ७३ ।।
॥ युग्मम् ।। किरातैरथ युद्धाय, सन्नद्धायतपत्तिभिः । चक्रिणः कृपणीचक्रे, चमूचक्रं रणाङ्गणे ॥७४ ॥ ततः सुषेणसेनानीः, सेनानीरनिधेर्विधुः । तुरङ्गरत्नमारूढः, खड्गरत्नकरोऽचलत् ॥ ७५ ॥ तं समायान्तमालोक्य, भिल्लाः सम्मुखगामिनः । पतङ्गा इव रङ्गन्तः, प्रदीपस्य विरेजिरे ॥७६ ॥ सौवर्ण फलकं बिभ्रत्, कालक्रूरासिभासुरम् । सुषेणोऽमाज्जितं दीत्या, दिनेशमिव साङ्गजम् ॥ ७७ ॥ सोढुं प्रतापमेतस्य, क्षमायामक्षमा अमी । सिन्धोस्तीरगता गोत्रदेवताराधनं व्यधुः ॥७८ ॥ तेषामाराधनेनाथ, सुरा मेघमुखाभिधाः । एत्य प्राहुरहो वत्साः ।, किमारब्धमिदं मुधा ? ॥ ७९ ॥ दूरे वयमयं जेतुं, शक्रेणापि न शक्यते । अलङ्घयशासनश्चक्री, पृथिवीपाकशासनः ॥ ८० ॥ तथापि वयमेतस्य, युष्माकमनुरोधतः । उपसर्ग करिष्याम, इत्युक्त्वा ते तिरोऽभवन् ॥८१ ॥ अथ मेघमुखैर्देवैर्धनडम्बरमम्बरे । विचक्रे चक्रिसैन्योर्द्ध, दिगन्तातङ्ककारणम् ॥ ८२ ॥ रसन्तो विरसं मेघा, मुक्तं वार्जलैः समम् । उद्वमन्तो व्यलोक्यन्त, वाडवामि तडिच्छलात् ॥ ८३ ॥ धारामुशलपातेन, खण्डयन्त इव क्षितिम् । राक्षसा इव तेऽभूवन् , धना भीषणमूर्तयः ॥८४ ॥ चर्मरत्नमथो चक्री, याववादशयोजनीम् । पाणिस्पर्शेन विस्तार्यारोहत् सह चमूचरैः ॥८५ ।। छत्ररत्नमथाप्युच्चैस्तावन्मात्रं नभोगणे । चर्मरत्नस्थलोकानासुपरिष्टाद् व्यजृम्भत । ॥८६॥
१ योनका खंता० ॥ २ सार्धम खंता० ॥
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
सङ्घपतिचरितापरनामक" । छत्रदण्डोपरिन्यस्तमणिरत्नप्रभावतः । शममन्तस्तमः प्राप, सम्पुटे च्छन-चर्मणोः .. . ॥८॥ प्रातरुतानि धान्यानि, गृहिरलेन चर्मणि । निष्पत्तिमापुः सन्ध्यायां, तथा शाक-फलाद्यपि - ॥ ८८ ॥ अन्नैः शाकैः फलाद्यैश्च, गृहिरत्नप्रभावतः । सद्यः प्रतिगृहं प्राप्सर्लोकः स्वर्गीव सोऽभवत् ॥ ८९ ।। तरदण्डमिवालोक्य, तल्लोकैः सम्पुटं जले । भुवनेषु कृता शके, ब्रह्माण्डमिति कल्पना ॥९ ॥ 1,
सप्तमेऽह्नि व्यतिक्रान्ते, चक्री चिन्तामिति व्यधात् । {: : प्रत्यनीकं ममाप्युच्चैः, प्रत्यनीको नु कोऽम्बुदः
॥९१ ॥ अथ तस्य प्रभोश्चित्तानुवर्तनपराः सुराः । सहस्राः षोडशाप्युद्यन्द्रकुटीभङ्गभीषणाः ॥ ९२ ॥ गत्वा मेघमुखान् देवान् , नेत्रारुणविभानिभात् । उद्गिरन्त इव क्रोधमिदं वचनमूचिरे ॥९३ ॥ 1: .. अरे रे ! केन वो दत्ता, दुर्दैवेनेहशी मतिः । 1! ... !, चक्री न यदि दृष्टोऽयं, तत् किं नाम्नाऽपि न श्रुतः ? . . ॥९४ ॥ यात तद् दूरतः क्रूराः!, नैव यावदयं प्रभुः । दम्भोलिनेव चक्रेणाभिहन्ति भवतां शिरः ॥९५ ॥ इति यक्षवचः श्रुत्वा, तैर्दुतं विद्रुतं ततः । दुग्धधौतमिव व्योम, वैमल्यमभजत् तदा ॥९६ ॥ दौकने स्वर्ण-माणिक्य-गज-वाजिबजानथ । आदाय म्लेच्छपाः सर्वे, भरतं शरणं ययुः ॥ ९७ ॥ भरतोऽपि प्रसयैतान् , विससर्ज महाशयः । नतेषु पक्षपातित्वमुत्तमानां हि. लक्षणम् ॥९८ ॥ सिन्धोरथोत्तरं वार्धिगिरिसीमान्तनिष्कुटम् । जित्वा सुषेणतश्चक्री, ययौ क्षुद्रहिमालयम् ॥ ९९ ॥ दक्षिणेऽथ नितम्बेऽस्य, न्यस्य सैन्यं नरेश्वरः । व्यधादुद्दिश्य हिमवत्कुमारं स तपोऽष्टमम् ॥ १०० ॥ रथारूढोऽष्टमान्तेऽथ, स्थाग्रेण हिमाचलम् । त्रिस्ताडयित्वा हिमवत्कुमारस्येषुमक्षिपत् ॥ ११ ॥ द्वासप्ततिमथो गत्वा, योजनान्यम्बरात् पतन् । हिमाचलकुमारेण, वीक्षितः स शरः पुरः ॥ १०२ ।।
• विद्यामिवाथ कोपामेः, स्तम्भनीं स कुमारकः । , ।। वीक्ष्य नामाक्षरश्रेणिं, काण्डदण्डेऽतिभक्तिमान् सुमनःसुमनोमालां, तथा गोशीर्षमौषधीः । ह्रदाम्भः कटकान् वाहुरक्षान् दिव्यांशुकान्यपि ॥ १०४ ॥ ! . . .' गत्वा भरतपादान्ते, प्राभृतीकृतवानयम् ।
महात्मनां हि पुण्यानि, किं न यच्छन्ति वाल्छितम् ॥ १०५॥ विशेषकम् ॥ आर्षमिस्तं विसृज्याथ, चलितः कलितः श्रिया ।जघानर्षभकूटादि, त्रिः शीर्षेण स्थस्य सः ॥ १०६ ॥ तत्पूर्वकटके चक्री, काकिणीरत्नतोऽलिखत् । चक्रवर्त्यवसर्पिण्यां, भरता प्रथमोऽस्म्यहम् ॥ १०७ ॥ व्यावृत्त्याथ गतः सैन्ये, पारणं वैरिवारणः । विधायाष्टाह्निकां चक्रे, तत्र कृत्यविचक्षणः ॥१०८ ॥ अथ निदैन्यसैन्योऽयं, चक्री चक्रमनुव्रजन् । उदग्नितम्बे वैतात्यगिरेः सैन्यं न्यवीविशत् ।। १०९ ॥ तस्मिन् नमि-विनम्याल्यौ, जेतुं विद्याधरेश्वरौ । अक्षिपत् क्षितिपः क्षिप्रमभमप्रसरं शरम् ।। ११० ॥ अथ तौ कुपितौ वीक्ष्य, चक्रनायकसायकम् । प्राप्तौ साकं निजानीकैयुद्धश्राद्धांसदुर्धरौ ॥१११ ।। समं विद्याधरबलैयोनि विद्याधरेश्वरौ । विलोक्य समरं घोरमारेमे भरतेश्वरः ॥११२ ॥ दोर्दण्डयोः समारोप्य, कोदण्डं विदधे तदा । जयश्रियः प्रवेशाय,, भरतो रणतोरणम् ॥ ११३ ॥ अथ द्वादशवर्षान्ते, वर्षान्त इव भास्करः । करैरिव शरैश्चक्री, विपक्षानक्षिपद् घनान् ॥११४ ।।
१ न्योऽसौ, चक्री खता० ॥ ... .. .. .:
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः ]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् |
४१
॥ ११५ ॥
११६ ॥
॥
११७ ॥
॥ ११८ ॥
॥ ११९ ॥
॥
१२० ॥
१२१ ॥
१२२ ॥
॥
प्रणष्टेऽथ बले प्रौ, विद्याधरनरेश्वरौ । भरतेशं नमस्कृत्य, भक्तितो वाचमूचतुः त्वं क्षमस्व क्षमास्वामिन्नेतद् दुर्वृत्तमावयोः । प्रणिपातावधिः क्रोधः, सतां हि परिकीर्तितः ॥ स चिरत्नानि रत्नानि, नमिर्नमितमस्तकः । ढौकने ढौकयामास, क्षमाशक्राय चक्रिणे स्त्रीरत्नेनाथ कन्दर्पजगज्जयपताकया । स्थापत्येन भुवः पत्ये, प्राभृतं चिनमिर्व्यधात् एतौ च सुतयोर्न्यस्य, विद्याधरधुरीणताम् । गृहीतदीक्षौ तीर्थेशसेवामेवाथ चक्रतुः अथ त्रिपथगातीरे, सैन्यं न्यस्य नरेश्वरः । असाधयत् सुषेणेन, गाङ्गमुत्तरनिष्कुटम् तं चाष्टमतपःसम्पल्लम्पटीकृतमानसा । उपतस्थे स्वयं गङ्गादेवी विविधढौकनैः तदाऽसौ नृपमालोक्य, तस्मिन्नेवानुरागिणी । ईर्ष्ययेवेषुभिर्जघ्ने, विषमैर्विषमेपुणा असौ तत्रैव तत्प्रेमवारिवारणतां गतः । निनाय नायको भूमेः, सहस्राब्दीं घटीमिव अथ खण्डप्रपाताख्यां, गुहामभ्येत्य भूपतिः । नाट्यमालं सुरं तत्र, साधयामास पूर्ववत् ॥ गुहां तामप्यतिक्रम्य, तमिश्रावन्नरेश्वरः । सैन्यं निवेशयामास, सैकते सौरसैन्धवे तत्राष्टमेन तपसाऽसाधयद् वसुधाधवः । निधीन् यक्षसहस्रेण, प्रत्येकं कृतसन्निधीन् साधयित्वा सुषेणेन, गङ्गादक्षिणनिष्कुटम् । नृपोऽचालीदथायोध्यां प्रति सिहो गुहामिव ॥ १२७ ॥ सुखं सैन्यरजःकीर्णा, तुरङ्गैरुदतारि या । कष्टं मदाम्भोगम्भीरा, सैव शैवलिनी द्विपैः ॥ १२८ ॥ रथाश्चेलुर्जवाद् भूमेर्भ्रमयन्तो ध्वजांशुकम् । पत्तयोऽप्यनुकुर्वाणाः, कृपाणावर्तनैरिमान् ॥ १२९ ॥ गोरसप्राभृतभृतो, ग्रामवृद्धान् पदे पदे । भूपः स्वयमभाषिष्ट, तद्भाषा- मौग्ध्यकौतुकी इति क्ष्मापश्चमूरेणुपूरैः पिहितभानुभिः । एकच्छनामिव भुवं, निर्माय स्वपुरीं ययौ बिम्बितान् रत्नबप्राग्रे, तदा पौरैश्चमूचरान् । आरोहत इवारूढैर्दृष्ट्वा हृष्टैः करोऽर्पितः अभ्युद्यातस्ततः प्रातर्गौरवात् पौर-मन्त्रिभिः । सैन्यैरनुगतः पुण्ये, मुहूर्ते कृतमङ्गलः ॥ १३३ ॥ स्फुरत्कपाटपक्ष्माढ्यप्रतोलीनेत्रवर्त्मना । अथाविशत् पुरस्तस्या, हृदि सौभाग्यभूर्नृपः ॥ १३४ ॥ युग्मम् ॥ बन्दिवृन्दमुखाम्भोजस्फुरत्पट्पदशब्दितैः । भासुराभ्युदयो भाभिर्दिवाकर इवापरः
॥
॥
१२६ ॥
॥ १३० ॥
॥ १३१ ॥
॥ १३२ ॥
॥ १३५ ॥
॥
॥
१ 'नृत्यादि खता० ॥ २ 'तुकी पाता । 'तुकम् खता• ॥
ध० ६
१२३ ॥
१२४ ॥
१२५ ॥
१३६ ॥
॥
१३७ ॥
पश्यन्तीनां पुरो हारयष्टियुग्मेऽपि बिम्बितः । हृदि स्फुटीभवत्कामद्वितीय इव योषिताम् ॥ व्यालोलानिव कल्लोलानानन्दक्षीरनीरधेः । पश्यन् वातेरितान् केतुपटाननुनिकेतनम् भासुरं रभसाऽऽरब्धवाद्य-नृत्तादिकौर्तुकैः । कृतमाङ्गलिकं लोकं, मचे मचे कृतार्थयन् बालाः पुत्रीरिव तदा, सुप्रौढा भगिनीरिव । जननीरिव वृद्धास्तु निर्विकारं विलोकयन् समाससाद सदनं, सदनन्तगुणो नृपः । अमन्दानन्दसन्दोहकन्दो हरिषराक्रमः ॥ १४० ॥
॥
१३८ ॥
॥
१३९ ॥
॥ षड्भिः कुलकम् ॥
१४१ ॥
अभ्येत्याभ्येत्य भूपालैः, क्रमशः परिकल्पितम् । स भेजे चक्रवर्तित्वाभिषेकं द्वादशाब्दिकम् ॥ स पश्यन् स्वजनान् सर्वान्, सुन्दरीं मन्दिरोदरे । ददर्श कर्शिताकारां, कलामिव कलावतः १४२ ॥ कृशत्वकारणं तस्याः, साक्षेपमथ भूभुजा । ऊचुर्नियोगिनः पृष्टा, नास्माकं देव ! दूषणम् ॥ १४३ ॥ प्रभोः षष्टिसहस्राब्दी, दिग्जयादिदिनादियम् । आचाम्लानि चकारोच्चैर्ब्रतग्रहणाग्रहा
॥
॥ १४४ ॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं
- चतुर्थः चक्रिणाऽथ बतायासौ, विसृष्टाऽष्टापदे गिरौ । दक्षा दीक्षां प्रभोः पार्श्वे, जगृहे गृहनिस्पृहा ॥ १४५ ॥ चक्रिराज्याभिषेकेऽथ, तस्मिन् द्वादशवार्षिके । आगता-ऽनागतान् लोकान् , प्रभुत्वादवलोकयन् ॥१४॥ निजानुजाननायातान्, विज्ञाय न्यायवित्तमः । तान् प्रति प्रेषयामास, दूतान् भूतलवासवः ॥ १४७ ॥
॥ युग्मम् ॥ यदि राज्यार्थिनस्तद्भोः 1, भरतं कुरुत प्रभुम् । दूतोक्तिमिति ते श्रुत्वा, जगदुर्भरतानुजाः ॥ १४८ ॥ विभज्य राज्यमस्माकमेतस्यापि भवत्प्रभोः । तातेन दत्तमस्मत्तः, स किमाच्छेतुमिच्छति ॥ ११९ ॥ अधिकेन न नः कार्य, रक्षितुं स्वं स्वयं क्षमाः । अयोग-क्षेमकृत् तस्मान्नाथः कथमयं भवेत् । ॥ १५० ॥ वलीयानथ यद्येष, निःशेषद्वेषिशातनः । तदेतु वयमप्येते, पितुस्तस्यैव सूनवः ॥१५१ ॥ किन्तु तातमनापृच्छय, वयं स्वच्छन्दकारिणः । अग्रजेन समं क्रोधाद् , योद्भुमीहामहे नहि ॥ १५२ ॥
इत्युक्त्वाऽष्टापदे गत्वा, नत्वा निर्वृजिनं जिनम् ।।
___ तत् ते भरतसन्दिष्टं, सर्वमूर्वीभुजोऽभ्यधुः सिञ्चन्निव सुधावृश्या, वसुधामृषभप्रभुः । तानुवाच ज्वलक्रोधवहेरहाय शान्तये ॥१५४ ॥ चपला चपलेव श्री त्यसौ भुवनान्तरे। कल्याणवाल्छया वत्सास्तत् तां गृहीत कि मुधा ? ॥ १५५ ॥ किश्च स्वःसम्भवै गैर्या तृप्तिरभवन्न वः । सा मर्त्यभोगैरङ्गारकारकस्येव किं भवेत् ? ॥ १५६ ॥ अङ्गारकारकदृष्टान्तः
तथासम्मोहतिं कश्चिद्, गृहीत्वाऽङ्गारकारकः । रीणवारिण्यरण्येऽगादङ्गारकरणोद्यतः॥ १५७ ।। भीष्मग्रीष्मार्ककार्कश्यकृशानुकृतया तृषा । स तृप्तिं नातवान् सर्व, पायं पायं पयो हतेः ॥ १५८ ॥ कचित् तरुतले सुप्तः, स्वमे सदनमागतः । परेत इव पानीयं, समग्रमपि सोऽपिवत् ॥ १५९ ॥ तथाऽप्यच्छिन्नतृष्णोऽयं, भ्रामं भ्रामं जलाशयान् । वहिरौर्व इवापूर्वः, सर्वानुामशोषयत् ॥ १६० ॥ अथैकं कश्मलक्षारदुरापसलिलं मरौ । कूपं प्राप्य भ्रमन् मेने, प्रत्यक्षं क्षीरनीरधिम् ॥ १६१ ॥ तत्रापि स तृषाऽऽक्रान्तः, पयसे कुशपूलकम् । संयोज्य रज्जुभिः क्षिप्त्वा, सरसं तरसाऽकृषत् ॥ १६२ ॥ अतिनिम्नतया कूपः, कुभूप इव सेवकात् । यातः स्वदत्तमादत्त, सर्वस्वं तृणपूलकात् ॥१६३ ।। पूलकादथ निश्चोत्य, पाश्चात्यास्तोयविषुषः । स चातक इवाम्भोदादुन्मुखस्तृषितः पपौ ॥ १६४ ॥ तत् तृष्णा याऽस्य नच्छिन्ना, वारिधेरपि वारिभिः। कि सा निरङ्कुशा पूलकुशाग्रपयसा त्रुटेत् ? ॥ १६५ ॥
युष्माकमपि तद्वत्साः!, या दिव्यैरपि नात्रुटत् । मर्त्यलोकभवैभोंगैः, कि सा तृष्णा त्रुटिष्यति ॥१६॥ श्रुत्वेति देशनां भर्तुर्लक्ष्मीसुखपराङ्मुखाः । अथाष्टनवतिर्मेजुस्ते व्रतं भरतानुजाः ॥ १६७ ॥ दूतास्ततो निवृत्त्याथ, स्वामिने विस्मयस्मिताः। सोदराणां यथावृत्तं, वृत्तान्तं ते व्यजिज्ञपन् ॥ १६८ ॥ अथ प्राज्यानि राज्यानि, तेषां भरतभूपतिः । जग्रसे सकलान्येष, सर्वान्नानीव भस्मकी ॥ १६९ ॥ . अपरेधुर्नृपश्रेणीवेणीसम्मार्जितक्रमम् । व्यजिज्ञपन्नृपं नत्वा, सुषेणो गर्वपर्वतः ॥ १७० ॥ कृत्वाऽपि दिग्जयं स्वामिश्चक्रमायुधमन्दिरे । एतद् विशति नाद्यापि, यथा शिष्यः शठो मैठे ॥ १७१ ॥ अथ सर्वोपधाशुद्धबुद्धिः सचिवपुङ्गवः । उवाच वाचमाचार्य, इव क्ष्मावासवाग्रतः ॥ १७२ ॥ .
१ स्वयं स्वच्छन्दकारिणा खता० ॥ २ °से निखिलान्येप खता० पाता० ॥ ३ मठम् पाता० ॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्। स्वामिन् ! को नाम दिग्यात्राकर्तरि त्वयि भर्तरि । तिष्ठेताद्यापि ? चण्डांशी, तमस्काण्डंकियञ्चिरम् ॥१७३॥ आः ! ज्ञातमथवा स्वामिन्नवश्यं न वशंवदः । स बाहुबलिभूपालस्तवैवावरजो बली ॥१७४ ॥ अपि विश्वं स सामर्षः, सवायुरिव पावकः । विश्वं दग्धुमलं खड्गधूमान्धीकृतशात्रवः ॥ १७५ ॥ षट्खण्डं भरतक्षेत्र, जित्वाऽपि जगतीपते ! । अजित्वा तं जगद्वीरं, वास्तवस्तव कः स्तवः ।। १७६ ॥ एतस्याविजये देव!, दिग्जयव्याजतस्त्वया। अस्मिन् पटखण्डभूखण्डे, कृतं देशान्तरेक्षणम् ॥ १७७ ॥ तदेष देव ! भवतो, युज्यते प्राज्यतेजसः । नोपेक्षितुं क्षितिस्वामिन् !, नमितामितशात्रवः ॥ १७८ ॥ अथ प्रथमतो न त्वं, बान्धवं बन्धुवत्सल ! । योद्धमुत्सहसे दूतं, तत् कञ्चित् प्रेषयाधुना ॥ १७९ ॥ वीरंमन्यो न मन्येत, तवाज्ञां यदि चानुजः । तदा यदायुधीयानां, बुध्यते तद् विधीयताम् ॥ १८० ॥ इत्यमात्योदिते दूतं, दक्षस्तक्षशिलां प्रति । स वेगेन सुवेगाख्यं, निसृष्टार्थ विसृष्टवान् ॥ १८१ ।।
___ अथास्खलनतिर्वायुरिवायं वेगतोऽगमत् । निवारितोऽपि शकुनैः, सुवेगो दूत्यदक्षिणः ।। १८२ ॥ निम्नगा-नगर-ग्राम-कान्तार-गिरि-गह्वरान् । सुवेगः स लघूल्लवय, वहलीदेशमासदत् ॥ १८३ ॥ श्रीमद्धाहुबलिस्वामियशःसुरमिताननैः । कान्तं वनान्तविश्रान्तैः, क्रीडद्गोपाङ्गनागणैः ॥ १८४ ॥ गायन्तीमिश्चरित्राणि, श्रीयुगादिजिनेशितुः । नन्दनादेत्य दैत्यारिस्त्रीभिः सान्द्रीकृतद्रुमम् ॥ १८५ ॥ अलङ्कारप्रभामिन्नतमिश्रासु दिनेप्विव । तमिश्रास्वपि पान्थस्त्रीपाणिन्धमभवत्पथम् ॥१८६ ॥ उपेत्य स्वर्गिणां स्वर्गादद्भुतश्रीदिदृक्षया । हृष्टानामद्भुतै गर्दुस्त्यजीभूतभूतलम् ॥ १८७ ॥
॥ पञ्चभिः कुलकम् ॥ असावासाद्य तं देशमपूर्वाद्भुतवैभवम् । जन्मान्तरमिव प्राप्तः, कृत्यं विस्मृतवानिव ॥१८८ ॥ अथ तक्षशिलां बाहुबलिबाहुबलोर्जिताम् । नगरी स गरीयस्याः, सम्पदः पदमासदत् ॥ १८९ ॥ पश्यन्नस्यामसौ पुर्या, वैभवं भुवनाद्भुतम् । उन्मुखो ददृशे लोकैर्विक्रीतेभ्य इवोद्धृतः ॥ १९० ॥ क्षणं प्राप्य नृसिंहस्य, सिंहद्वारं महीभुजः । तस्थौ रथादथोत्तीर्य, स्मरन्निव स वाचिकम् ॥ १९१ ॥ गच्छन्नथागतश्चक्रिप्रताप इव मूर्तिमान् । तस्थौ राजकुलद्वारि, वारितो वेत्रिभिः क्षणम् ॥ १९२ ॥ अथ बाहुबलेराज्ञां, द्वाःस्थेनासाद्य सादरम् । प्रावेश्यत सुवेगोऽयं, सहर्षः पर्षदन्तरे ॥ १९३ ।। स सभान्तः सभासद्धिः, कचिन्नीलाश्मकुट्टिमे । जलभीत्योद्धरन् वासः, सहासमवलोकितः ॥ १९४ ।। आकाशस्फटिकस्तम्भस्खलिताङ्गतया कचित् । अन्यत्रापि चचारासौ, हस्तैयस्तैः पुरः पुरः ॥ १९५ ।। रलस्तम्भसमालम्बिप्रतिबिम्बमवेक्ष्य सः । कृच्छ्रेण जज्ञे विज्ञोऽपि, तत्त्वतः पृथिवीपतिम् ॥ १९६ ॥ नमस्कृत्य नृपं पुजीभूतहारः स भूतले । विशिष्टो विष्टरे वेत्रिनिर्दिष्टे स निविष्टवान् ॥ १९७ ।। ___ मुखाजविलसद्वाणी, रणन्नूपुरहारिणीम् । उज्जगार गिरं कर्णसुधां स वसुधाधवः ॥ १९८ ।। कश्चित् कुशलमार्यस्य ?, कच्चित् कुशलिनी प्रजा । कुशली कच्चिदार्यस्य, सेनान्यादिपरिच्छदः? ॥१९९|| स पखण्डं क्षमाखण्डमाखण्डलपराक्रमः । साधयन्न कचित् कच्चिदार्यः प्राप पराभवम् ? ॥ २०० ॥
आवर्जिता जिताः कच्चिदार्येण जगतीभुजः । यथाऽन्वहं वहन्तस्तामाज्ञां न स्युर्विपादिनः । ॥ २०१ ॥ । , समं जनानुरागेण, स्पर्धया वृद्धिगामिनः । आर्यस्य धर्म-कामा-ऽर्था, न बाधन्ते परस्परम् ? ॥ २०२ ।।
१ सलः संता० पाता० ॥ २'त्योदितैर्दतं खंता० ॥ ३ गो दौत्यद खंता० ॥ , ४ 'नाजनैः खंता० पाता० ॥
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं , ___ चतुर्थः इत्युक्त्वाऽवस्थिते राशि, दूतः सद्भूतमब्रवीत् । कस्तस्य कुशलप्रश्नः?, कुशलं जगतोऽपि यः ॥ २०३.॥ कस्तस्मिन् सैन्यलेशेऽपि, देशे चाकुशलक्रमः । यस्मिन् सुरकृतोपास्तिः, शास्तिकृद् बान्धवस्तव ॥२०४॥ तिष्ठेत पुरतः कश्चिद्, दिग्जैत्रे तत्र शात्रवः? । अर्के विक्रामति ध्वान्तविक्रमः क्रमतां कुतः ॥ २०५ ॥ अनेकैः सममेकाऽपि, नानादेशनिवेशिभिः । तस्याज्ञा मान्यते मूर्ध्नि, विधेरिच्छेव जन्मिमिः ॥ २०६॥ भूभुजस्तस्य षाडण्योपाय-शक्तित्रयादयः । फलन्ति चिन्तितैरथैः, साक्षात् कल्पद्रुमा इव ॥ २०७॥ निर्बाधमेव सेवन्ते, पुरुषार्थास्त्रयोऽपि तम् । विभागा इव सन्ध्यायाः, दिवसं भास्वरोदयम् ॥ २०८॥ नृपैालाटिकीभूतैः, सेवितोऽपि परैः परम् । न मोदते स दूरस्थानपश्यन्ननुजान् निजान् ॥ २.०९ ।। सत्यामपि स्यान्नो यस्यां, बान्धवानां विलोकनम् । श्रियं सारामिमां कारानुकारांगणयत्ययम् ॥ २१०॥ विजित्य जगतीमस्य, विनीतायामुपेयुषः । सम्बन्धिभिः सुहृद्भिश्च, चक्रे चक्रिपदोत्सवः ॥ २११ ॥ तवाग्रजन्मनस्तस्मिन्नुत्सवे पृथिवीमुजः । लक्ष्मी-जीवितरक्षार्थ, के स्वयं न समाययुः ॥२१२ ॥ अनायातानयं ज्ञात्वा, महे द्वादशवार्षिके । किलाऽऽकारयितुं भ्रातृन् , प्रेषयामास पूरुषान् ॥ २१३ ॥ विकल्प्यानल्पसङ्कल्पाः, किमप्येते सुमेधसः । आगत्य तातपादान्ते, दान्तात्मानो व्रतं व्यधुः ॥ २१४ ॥ तदयं तद्वियोगार्तिगर्तसम्पातकातरः । समागत्य समुद्धर्तु, साम्प्रतं तव साम्प्रतम् ॥२१५॥ यद्यपि भ्रातृभावेन, त्वं पुरा न समागमः । वक्त्यन्यथा तथाऽप्येष, सर्वथा दुर्मुखो जनः ॥ २१६ ॥ तत् स्वयं हर्षसोत्कर्षदृष्टिपीयूषवृष्टिभिः । द्विजिह्वप्रभवद्दोषमोषः कर्तुं तवोचितः ॥२१७ ॥ स खयं दान-सम्मानपूरितार्थिमनोरथः । त्वत्प्रणामान्न नामान्यज्जगन्मान्यः समीहते ॥२१८ ॥' धीरान चित्ते वित्तेष्टं, चेष्टन्ते किन्तु तेजसे । मुक्तापसिधिया हन्ति, सिंहः किं हस्तिमस्तकम् ? ॥ २१९ ।। भ्राता ममायं भूभर्ता, मास्म भूरिति निर्भयः । राज्ञामाज्ञाधनानां हि, ज्ञातेयं क्वोपयुज्यते ॥ २२० ॥ समन्युरथ तं वीरंमन्यस्त्वमवमन्यसे । भासि भास्वति तत् तस्मिन्नुद्यत्खद्योतपोतवत् ॥ २२१ ।। पुत्रस्त्वमपि नाभेयप्रभोर्भरतवत् ततः । कुलप्रभुरसि स्वामिन् !, हितं जल्पामि तत् तव ॥ २२२ ॥ करालगरलः सर्पः, पावकः पवनोद्धतः । प्रभुः प्रौढप्रतापश्च, विश्वास्या न प्रयोऽप्यमी ॥२२३ ॥ जीवितव्येन राज्येन, कार्य तद् विद्यते यदि । तदा रक्षौषधं मूर्ध्नि, धार्यतां भ्रातृशासनम् ॥ २२४ ॥ नित्यं वितन्यते यत्र, सेवा देवा-ऽसुरैरपि । भवतो महँमात्रस्य, सेवायां तत्र का त्रपा ? ॥ २२५ ॥ ___ एवं वदति दूतेऽन्न, सुनन्दानन्दनः स्वयम् । बाहुं विलोकयामास, रोमाञ्चकवचाश्चितम् ॥ २२६ ॥ अवोचदधरज्योतिर्मिश्रदन्तांशुदम्भतः । कोपपाटलितां साक्षादिव वाचं घराधवः ॥२२७ ॥ ज़्यायानयं मम भ्राता, यदीच्छति समागमम् । युक्तं यदेष तातस्य, तुल्यः पूज्यो हि सर्वथा ॥ २२८॥ युक्तं तदपि यत् प्रेषीत् , प्रभुस्ते भरतेश्वर । आकारणानि बन्धूनां, गुरोः कृत्यमिदं यतः ॥ २२९ ॥ तेषु तातानुयातेषु, स्वयं यत्त्वेष ते विभुः । तेषां राज्यानि जग्राह, स्नेहोऽयं दून ! नूतनः ॥ २३० ॥ कनिष्ठुर्विजितो ज्येष्ठः, प्रवादो मास्म भूदयम् । इत्यन्वगुरमी तातं, जितकाशी तदेष किम् ? ॥ २३१ ॥ त्वद्भर्ता भरतक्षेत्रं, जित्वा तन्मां विरोधयन् । निष्पन्नं हेम नागेन, नियतं दूषयत्ययम् .. ॥.२३२ ॥
१शे च, देशे खंता० पाता० ॥ २ शनिवासिभिः खंता ॥ ३ नाऽऽमो पाता० ॥: ४ क्रिमहोत्सखंता० ॥ ५ विकल्प्यानेकसङ्कल्पान् , किमप्येते खता० । विकल्पानल्पसङ्कल्पान, . विकल्पेते सुमें पाता० ॥ ६ 'नोद्धरः। प्रभुः खता० पाता० ॥ . . . . . . . . . :
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः
,
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्। भ्रातृभावादनायाते, निर्भये या स्वभावतः । किन्तु मय्येव लोकोऽयमवद्धवदनोऽभवत् ? ॥ २३३॥ किं वा यदेष भ्रातृणां, राज्यानि नृपतिस्तव । जनसे श्वेव वान्तानि, तथा तत्राप्यभूदयम् ? ॥ २३४ ।। मम प्रमुरसावेव, सेव्यः श्रीनाभिनन्दनः । सुरा-ऽसुरनृपैः क्लुप्तप्रथः प्रथमतीर्थकृत् ॥२३५ ॥ पिता गुरुवा स्वामी वा, जन्मन्येकत्र जन्मिनाम् । एक एव भवेन्नान्यस्तत् किं तेन करोम्यहम् । ॥ २३६ ॥ स मम ज्येष्ठभावेन, प्रणामं यदि लप्स्यते । न प्रभुत्वाभिमानेन, पुनः स्वप्नेऽपि ते पतिः ॥ २३७ ॥ यच्च मतोऽपि तेजांसि, नाथस्ते नाथते ध्रुवम् । कक्षस्य वह्नितस्तेजोवाञ्छामनुकरोति तत् ॥ २३८ ॥ ज्ञातेयं कोपयुज्येत, राज्ञां ? मिथ्येति ते वचः। मयि सत्यप्ययं राज्यश्रियं भुते कुतोऽन्यथा ? ॥ २३९ ॥ ते चान्ये ये दधुस्वित्यस्मिन् खद्योतपोतताम् । अहं तु हन्त ! तस्य स्यामस्तभूधरबन्धुरः ।। २४० ॥ त्रैलोक्यपूजितो यस्य, पिता श्रीवृषभप्रभुः । किञ्चायमनुजः शौर्यतृणीकृतजगत्रयः ॥२४१॥
__सुरा-ऽसुर-नरैः सोऽयं, सेन्यो यत् तदिदं कियत् ।।
इदं वद यदेतस्य, पुरः कोऽयं सुरेश्वरः ? ॥२४२ ।। युग्मम् ।। तन्न त्रपाऽस्य सेवायां, करुणा तु ममाद्भुता । लजिण्यतेऽसौ मां वीक्ष्य, यत् पुरा खुरलीजितः ॥ २४३ ॥ पुरा कारासुखं प्राप, यत्रास्मद्भुजपञ्जरे । तत् कि विस्मृतमेतस्य, चाटुकृच्चाटुगर्विणः ? ॥२४४ ॥ तद् गच्छ त्वं समायातु, स स्वयं भवतः प्रभुः । यथाऽस्य गर्वदुष्कर्मप्रायश्चित्तं करोम्यहम् ॥ २४५ ॥ . दूतोऽथ धैर्यमालम्ब्य, सभयः स सभागृहात् । निस्ससार सभासद्भिः, कूणिताक्षं विलोकितः॥ २४६ ॥ सज्जीकृतायुधान् वीरान् , मृत्युभृत्यानिवोद्यतान् । पश्यन् सुवेगो वेगेन, निरगान्नुपमन्दिरात् ।। २४७ ।। नवः क इव दूतोऽयं, भरतस्य महीभुजः । किमन्योऽपि नृपोज्येष्ठः,स्वामिनोऽस्यैव वान्धवः ॥ २४८॥ केयत्कालं गतः सोऽभूज्जयाय भरतक्षितेः । अत्रामुं स कुतः प्रैषीदनुजाकारणेच्छया ? ॥ २४९ ॥
अस्य बन्धौ किमुत्कण्ठा ?, न किन्तु प्राभवस्पृहा ।
मन्त्रे किं नाखुरप्यस्य, शतशः सन्ति मन्त्रिणः ? ॥२५०॥ तैः स किं बलिनं सिहं, खलीकुर्वन्न वारितः ? । प्रत्युत प्रेरितोऽमीभिर्बुद्धिः कर्मानुसारिणी ॥ २५१ ॥ जितं किं हारयत्येष, षट्खण्डं मण्डलं भुवः । जितकाशितया वेत्ति, न मूढः प्रौढिमात्मनः ।। २५२ ॥ इत्थं पथि कथाः शृण्वन् , मिथः पौरमुखोद्गताः । दूरादुल्लङ्घयामास, सुवेगो नगरीमिमाम् ।। २५३ ।।
॥षद्धिः कुलकम् ॥ क्रमेणाथ प्रयातोऽयमटवीं भिल्लसङ्कलाम् । श्रीवाहुबलिभूपालबलैराटविकैर्वृताम् ॥२५४ ॥
तत्र शार्ङ्गधरान् कॉश्चित् , पशुस्पर्शपरान् परान् । एकानश्मायुधानन्यान् , कुन्तदन्तुरिताम्बरान्
॥ २५५ ॥ अयं मूर्त्तानिवोत्साहान् , श्रीवाहवलिभूभुजः । मिल्लानालोकयामास, सुवेगः कम्पिताकृतिः ।। २५६ ॥ अटवीं तामथोल्लङ्य, कथञ्चिदतिभीषणाम् । चक्रिणो देशमासाद्य, स्वं मेने स पुनर्नवम् ॥ २५७ ॥ अपकान्यपि धान्यानि, लनीत ननु रंहसा । अपूतान्यपि गुप्तासु, क्षिपत क्षोणिखानिपु ॥ २५८ ॥ अतिभारसहानुचैः, शकटान् कुरुतोत्कटान् । लभ्य-देयानि सङ्कोच्योचलितुं भवतोद्यताः ॥२५९ ॥ यस्माद् भरतभूपालमभिषेणयितुं बली । श्रूयतेऽभ्युद्यतो वाहुवलिर्वाहुवलोन्मदः ॥२६०॥
१ क्षं निरीक्षितः खंता० पाता० ।। २ सहिप्योच्च खता० पाता० ।।
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
सङ्घपतिचरितापरनामकं
चितः । प्रतिक्षेत्रं प्रतिग्राम, चक्रिदेशनिवासिनाम् । व्याकुलत्वं विलोक्येति, चिन्तयामासिवानसौ ॥ २६१ ॥
॥ कलापकम् ॥ अहो ! विग्रहवातेयमस्मत्तो वेगवत्तमा । अग्रे भूत्वा यतः कश्चिन्नागतः श्रूयते त्वसौ ॥२६२ ॥ अहो! प्रौढप्रतापत्वं, श्रीबाहुबलिभूभुजः । स्वस्थानस्थेऽपि यत् तस्मिन्नस्माकं भयमीदृशम् ॥ २६३ ।। चिन्तयन्निति सम्प्राप्तो, विनीतायां स नीतिमान् । विज्ञो विज्ञपयामास, यथावन्नृपतेः पुरः ॥ २६४ ॥ पटाञ्चलेन चेद् भानुश्छाद्यः स्यात् तरुणच्छविः। यदि ज्वालाकुलो वहिर्भवेद् ग्राह्यश्च मुष्टिना ॥ २६५॥ तवानुजस्तथाप्येष, स्वामिन् ! षट्खण्डभूपते ! । उत्कर्षिपौरुषो नान्यैर्जेतुं शक्यः सुरैरपि ॥ २६६ ।।
। युग्मम् ॥ . । श्रुत्वेति भरताधीशः, सोत्साहो मन्त्रिभाषितैः । प्रयाणं कारयामास, पुरीं तक्षशिलां प्रति ॥ २६७॥ . सम्पन्नपुलका कुन्तैः, स्विन्ना करिमदाम्बुमिः । स्वैरं भर्चा बलाक्रान्ता, चकम्पे काश्यपी तदा ॥ २६८॥ : मारुतस्य मुखे धूलि, क्षिपन्तश्चरणोद्धृताम् । वाजिनः परितोऽधावन् ; सत्वराः सत्त्वराजिनः ।। २६९ ।। द्विषद्यशोमहश्चन्द्र-भानुच्छादनहेतवे । वहन्तो मेघलेखावत्, खङ्गान् वीरास्तदाऽचलन् ॥ २७० ॥ वंशनासास्तुरङ्गाक्षाः, पताकातिलकास्तदा । प्रचेलुश्चक्रताडका, रथाः सेनाननश्रियः ॥२७१॥ स्थिरामस्थिरयद् वेगात् , तच्चचाल बलं तदा । उद्यद्भूलिभरैरब्धि, गम्भीरमगभीरयत् ॥ २७२ ॥ बहलीदेशसीमानमसमानपराक्रमः । आचक्राम क्रमाञ्चक्री, वियद्देशमिवांशुमान् ॥२७३ ।। ज्ञात्वा तत् परिघोत्तालबाहुर्बाहुबलिबलम् । प्रेरैयामास कल्पान्तोत्पातवात इवोदधिम् ॥२७४ ॥ . तद्भेरीनलिकायन्त्रप्रेरितैः समिरोमिभिः । भटाः प्रदीपितक्रोधवह्रयश्चेलुरुच्चकैः ॥२७५ ॥ नेदुस्तदा रिपुप्राणप्रयाणपटहोपमाः । निःस्वानप्रकराः शब्दैरुदरम्भरयो दिशाम् ॥ २७६ ॥ संसिच्य मदपाथोभिः, संवीज्य श्रुतिमारुतैः । करिणः कम्पयामासुः, शीतामिव मेदिनीम् ॥ २७७ ॥ खनन्ति स्म खुरैः क्षोणिं, जवना वाजिराजयः । आक्रष्टुमिव पानीयं, सेनायास्तृप्तिहेतवे ॥ २७८ ॥ तरङ्गैरिव सध्वानलैाहुबलिस्ततः । महीमाच्छादयामास, कल्पान्तम्रान्तवार्द्धिवत् ॥ २७९ ॥ उपान्ते चक्रिसेनायाः, सेनामयमवासयत् । प्रातस्तिमिरधोरण्याः, शूरोऽनूरुप्रभामिव ॥२८० ॥ गाम्भीर्य दर्शयन्तोऽपि, तदा सैन्यैः कदर्थिताः । तत्कालं कलयामासुः, कलुषत्वं जलाशयाः ॥ २८१ ॥ स्थूला स्थुलततिस्तेने, तदा गुरुगिरिश्रियम् । तटार्गलितमातङ्गगण्डशैलाऽतिदुर्गमा ॥२८२ ॥ गुरुडम्बरमौलिस्थरत्नकुम्भसमानताम् । रविर्लिप्सुरिव प्राप, तदाऽस्तगिरिमस्तकम् - ॥२८३ ॥ अस्ताचलपतद्भानुगोलकोच्छलितैरथ । पाथोभिरिव पाथोविस्तमोभिानशे नमः ॥२८४ ॥ तदाऽक मन्दरक्षोभान्निःसरन्त्या इव श्रियः । उन्ममज्ज मुखाम्भोजमम्भोधेरिन्दुकैतवात् ॥२८५॥ .. सेनामटेषु कुर्वत्सु, शस्त्रजागरणोत्सवम् । खड्गं जागरयामास, शशाङ्कोऽप्यङ्ककैतवात् ॥२८६ ॥ . स्तुतिव्रतानामन्योन्यं, वचनाहुतिभिभृशम् । दिदीपे नृपयोर्बद्धबोधः क्रोधधनञ्जयः ॥२८७ ॥ ततस्ततरणोत्साहैः, सैन्ययोरुभयोर्भटैः । रणदेव्याः पुरस्तेने, निद्रव प्रथमं वलिः ॥२८८ ॥ . . बलयोस्तूर्यनिघोषैर्मृगं त्रस्तमिवाङ्कतः । दिदृक्षुरथ शीतांशुरगादस्ताद्रिकाननम् ॥२८९ ॥ . ततः पूर्वाद्रिमारूढे, देवे दिवसभर्तरि । रागेणाभ्यागमस्ताभ्यां, चक्राभ्यामुपचक्रमे , ॥२९० ॥ .
१ प्रेषया वता० ॥ २ सूरों पाता० ॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
सर्गः] . धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । सुभटः सुमटं हस्ती, हस्तिनं रथिनं रथी । आसदत् सादिनं सादी, बलयोरुभयोरपि ॥२९१ ॥ छिन्नाः प्रोड्डीनकाण्डालीमण्डपेन रवेः कराः । पतिता इव भान्ति स्म, क्षितौ क्षतजकैतवात् ॥ २९२ ।। उद्धृतधूलिजे ध्वान्ते, द्रष्टुं द्विष्टानिव क्रुधा । धावन्ति स्म भटाः प्रेसत्कुन्तदीपकपाणयः ॥ २९३ ॥ भुजाभृतां भुजादण्डैः, शिरोभिश्च क्षितिच्युतैः । कृतान्तकिङ्कराश्चक्रुर्दण्ड-कन्दुककौतुकम् ।। २९४ ॥ ये तरस्वितया तेरुर्भटाः सङ्गरसागरम् । आसन् रुधिरवाहिन्यस्तेषामप्यतिदुस्तराः ॥२९५ ॥ अश्वानामश्ववाराणामप्यङ्गमिलितैर्मिथः । शिरोभिः पतितैर्युद्धं, किन्नराणामिवैश्यत ॥२९६ ॥ दन्तिदन्ताग्रसट्टजन्मा वह्निकणोत्करः । रेजे रजोधनध्वान्तखेलखद्योतपोतवत् ॥२९७ ।। प्रस्थानानि सुवाहूनामिव प्रीताः सुरस्त्रियः । भटानां भाविभर्तृणां, सजः कण्ठेषु चिक्षिपुः ॥ २९८ ॥ विद्भिः शुशुभे खड्गलेखां धूमशिखासखीम् । रुषाऽरुणैर्भटैर्भर्तुर्मुस्तेजोऽनलैरिव ॥ २९९ ।। अथ बाहुबले सैन्यैर्भरतेशस्य वाहिनी । कल्लोलिनीशकल्लोलैरिव पश्चाद् व्यधीयत ॥ ३०० ॥ पुरस्कृतसुषेणोऽथ, रणाय भरतेश्वरः । स्वयं रविरिवोत्तस्थेऽग्रेसरारुणसारथिः ॥३०१॥ युद्धश्रद्धालमालोक्य, ज्यायांसं भ्रातरं पुरः । तुल्यं वाहुबलिभूपोऽभूदोकः शोक-हर्षयोः ॥ ३०२ ॥ गृहीतरणदीक्षोऽथ, प्रज्वलन्निव तेजसा । रवेः समः समारोहत् , कुञ्जरं राजकुञ्जरः ॥ ३०३ ॥ तौ स्वयं जगतीमल्लौ, वीक्ष्य युद्धोद्यतौ तदा । हन्त ! चेतांस्यकम्पन्त, त्रिविष्टपसदामपि ॥ ३०४ ॥
अथो भरतमभ्येत्य, दत्त्वाऽऽशीर्वादमादरात् । देवा एवमवोचन्त, प्रशान्तं स्वान्तशान्तये॥३०५॥ षट्खण्डभरतक्षेत्रविजये तव सर्पतः । सम्मुखीनोऽभवत् कश्चिन्न चेन्नामेयनन्दन! ॥ ३०६ ।। दोर्दण्डकण्डूमेदाय, तत् किं नाम महाभुज !। निजेन वन्धुना सार्घ, युद्धसज्ज ! न लजसे ? ॥ ३०७ ॥
॥ युग्मम् ॥ अथाऽऽह चक्री गीर्वाणाः!, युक्तमेतद्भवद्वचः । किन्तु सम्यग् न जानीथ, वन्धुना रणकारणम् ॥३०८॥ न दोःकण्डूभरच्छेदबुद्धियुद्धे निवन्धनम् । हेतुः किन्तु रथाङ्गस्याप्रवेशः शस्त्रमन्दिरे ॥३०९ ॥ अनुप्रविश्य मां शस्त्रगृहे चक्र प्रवेश्य च । षट्खण्डभरतक्षेत्रपतिर्भूयान्ममानुजः ॥ ३१० ॥ अनेन वचसा बाहुबलिं बोधयताधुना । यदि युद्धनिषेधाय, युष्माकमयमुद्यमः ॥ ३११ ॥ अथोचुस्ते पुनर्देवा, यद्यसौ नहि वुध्यते । तथापि नास्त्रोद्धव्यमाज्ञाऽत्र ऋषभप्रभोः ॥ ३१२ ॥ दृष्टि-वाग्-दण्ड-दोर्दण्डयुद्धैरेव बलाबलम् । युवयोञ्जस्यते किं तदायुधैर्दारुणै रणे ? ॥ ३१३ ॥
ओमित्युक्तवति क्षमापे, ततो जग्मुर्दिवौकसः । नृपं बाहुबलिं मूर्तमिव वीररसं प्रति ॥३१४ ॥ जयेत्याशिषमुद्दाग्नी, दत्त्वा प्रीतेन चेतसा । सुधामधुमुचा वाचा, प्राहुर्बाहुबलिं सुराः ॥३१५ ।। ज्यायानयं नयोत्तंस!, किं न सस्क्रियते त्वया । संरम्भः किमयं वीर!, भरतं प्रति सम्प्रति ?॥ ३१६ ॥ जेया रागादयस्तावद्, ये युगादिजिनेशितुः। तदङ्गजस्य ते तात!, पोषस्तेषां किमु क्षमः ।। ३१७ ॥ नतिमात्रेण यत् तोष, भजत्येष तवाग्रजः । कथङ्कारं तमाराध्य, नात्मसात् कुरुषे क्षमाम् ? ।। ३१८ ॥ अथ बाहुबलिः प्राह, सुरान् गम्भीरया गिरा । इत्थं कथमविज्ञातवस्तुतत्त्वैरिवोच्यते ? ॥ ३१९ ॥ यसो मातृभावेन, मत्तः सत्कारमिच्छति । युक्तं तदेष यत् तातसम एव ममाग्रजः ॥ ३२० ॥ पर प्रौढप्रतापत्वाज्जितकाशितया तया । आक्रम्य नमयेद् यन्मां, न तदेतदहं सहे ॥३२१ ॥
१ स्ववा खंता० ॥
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं 'विनष्टं न तदद्यापि, किमप्यस्ति महौजसः । 'दूरादपसरत्वेष, वलितोऽस्मिं रणादहम् ॥ ३२२ ॥ अपरमापसामान्यामाज्ञां कर्तुमयं पुनः । मयि क्रोधोद्धतं धावन् , दन्तीवाद्रौ भविष्यति ॥ ३२३ ॥ तदनिष्टफलो भाति, मन्त्रहीनस्य निश्चितम् । वहिमुष्टिन्धयस्येवं, नरेन्द्रस्यायमुद्यमः ॥ ३२ ॥ ऋते न तातपादाँस्तु, स्वामी मम भवेत् परः । विना दिनाधिपं किं स्यात् , कोकस्यान्यः प्रियाकरः ॥३२५॥ अथाऽऽहुरमराः श्रीमन् !, निस्सीमगुणगौरव ! | कार्येऽत्र विशदाऽप्येषा, नास्माकंक्रमते मतिः॥३२६॥ एकतश्चक्रिणश्चक्रं, त्वत्प्रणामसमीहया । न विशत्यायुधागारं, विभ्राणमकृतार्थताम् ॥ ३२७ ॥ अन्यतस्तव पश्यामः, सर्वथा विनयं वयम् । तत् किं युक्तं भवेद् वक्तुमस्माकं जगतीपते ! ॥ ३२८ ॥ अभ्यर्थयामहे किन्तु, भवन्तं भुवनप्रभो! । युद्धेन नहि योद्धव्यं, प्राणिप्राणापहारिणा ॥३२९॥ दृग्-वाग-दण्डादियुद्धेन, बलावलपरीक्षणम् । कृत्वा जयो व्यवस्थाप्यः, साक्षिणोऽमी भवामहे ॥ ३३०॥ तथेति प्रतिपेदाने, प्रार्थनां नाभिनन्दने । नातिदूरस्थितास्तस्थुमध्यस्थास्ते दिवौकसः ॥३३१ ॥ . अथ स्वामिसमादेशादारुह्य करिणो रणात् । जवान्निवारयामासुर्नुपयोः पुरुषा भटान् ॥ ३३२ ।। राजाज्ञामथ राजन्याः, सेनयोरुभयोरपि । श्रुत्वा ववलिरे कष्टं, रुष्टा मुष्टा इवाहवात् ॥ ३३३ ।। श्रुत्वा सङ्गरमङ्गाङ्गि, सैनिकास्तेऽथ चक्रिणः । परस्परमिति प्रोचुः, शोचन्तो देवमन्त्रितम् ॥ ३३४ ॥ अहो ! धिगिदमायातं, सङ्कटं स्वामिनोऽधुना । समं श्रीबाहुबलिना, बलिना सह यो रणः ॥ ३३५ ॥
नियुद्धबुद्धिदानेऽस्मिन् , दोषः को वा दिवौकसाम् । ' ईदृशानां मुधा नाम, कौतुकं को न पश्यति ?
॥ ३३६ ।। जानता भुजयोर्वीर्यमनुजस्य महीभुजा । एतन्मेने न जानीमस्तत् काऽपि भवितव्यता ? ॥ ३३७ ॥ स्वसैनिकानां श्रुत्वेति, गिरो भरतभूपतिः । बलं दर्शयितुं स्वस्य, तानाहूयेदमब्रवीत् ॥ ३३८ ।। मया दृष्टोऽद्य दुःस्वप्नः, किल शृङ्खलमण्डलैः। बद्धाऽऽकृष्य तटाद् भूपाः, कूपान्तमिपातयन् ॥ ३३९ ।। अशिवस्य विभेदाय, स्वप्मार्थोऽयं ततोऽधुना । अवश्यं सत्यतां नेयो, भवद्भिर्बलशालिभिः ॥ ३४० ॥ अनिच्छतामिदं राज्ञां, प्रभोर्व्यसनसाहसम् । आज्ञां दत्त्वा स राजेन्दुः, कूपमेकमकारयत् ॥ ३४१॥ अवटस्य तटे तस्य, निविष्टो भरतेश्वरः । शृङ्खलानां सहस्रण, वामहस्तावलम्बिना ॥३४२ ॥ सर्वसैन्याभिसारेण, सर्वैरु-मुजां गणैः । सर्वस्थाना समालम्ब्य, समाकृष्यत भूपतिः ॥३४३ ॥ युग्मम् ॥ ससैन्यानपि राजन्यान् , शृङ्खलासु विलम्बिनः। रोमभ्यो नाधिकान् मेने, बलवान् भरतेश्वरः ॥.३४४ ॥ हृद्यं हृद्यङ्गरागं स, तेने तेनैव पाणिना । पेतुस्ते तु समं दत्तसङ्केता इव भूभुजः ॥३४५॥ । दृष्टेन च बलेनास्य, सम्भावितपराक्रमाः । भूभुजो भेजिरेऽम्भोजस्मेरवक्त्रास्तदा मुदम् ॥ ३४६ ॥
अथ श्रीबाहुबलिना, समं समरसीमनि । प्रथमं दृष्टियुद्धाय, प्रतिज्ञा कृतवान् नृपः ॥ ३४७ ॥ उभावभिमुखौ तत्र, निमेषविमुखेक्षणौ । प्रत्यूषपूष-पूर्णेन्दुविभ्रमं बिभ्रतुश्विरम् ॥३४८ ॥ निरीक्ष्य निर्निमेषत्वं, समरं यातयोस्तयोः । तदाद्यनिमिषीभावं, मन्ये मन्युभुजोऽभवन् ॥ ३४९ ॥ सन्तप्ते सोष्मणो बाहुबलेरालोकनाच्चिरम् । सपयित्वाऽश्रुमिश्चक्री, प्रावृणोत् पक्ष्मणा दृशौ ॥ ३५० ॥ अहो! जितं जितं वाहुबलिना बलिनाऽमुना । इत्थं कलकलं चक्रुस्तदा विजयसाक्षिणः ॥ ३५१ ॥ हक्सङ्ग्रामजितेनाथ, समं भरतभूभुजा । प्रारेमे शब्दसमरं, दक्षस्तक्षशिलाविभुः ॥ ३५२ ॥
१नां पृथिवीपतौ । नाति खता० ॥ २ तानहाये खंता० ॥
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]'
।
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । विवस्वदश्ववित्रासी, शशिसारङ्गभङ्गकृत् । चक्रिणा सिंहनादोऽथ, लोडितः क्रोडिताम्बरः ॥ ३५३ ॥ चमत्कारिणि विश्वानां, विरते भरतध्वनौ । सिंहनादो महान् बाहुबलिनो व्यानशे दिशः ॥ ३५४ ॥ क्षयाब्दगर्जिसँवांदे, नादे तस्मिन् विसर्पति । अभूदकालकल्पान्तशङ्कातङ्कातुरं जगत् ॥ ३५५ ।। त्रुट्यत्पर्वतखण्डेन, क्षुभ्यदम्भोधिनाऽधिकम् । विजिग्ये तेन शब्देन, भूयो भरतभूपतिः ॥ ३५६ ॥ अथ हस्तप्रहारेण, रणं निश्चित्य दुर्मदौ । तावपासरतां शक्तिधन्यौ वन्यौ गजाविव ॥ ३५७ ।। भरतेनाऽऽहतः प्राणपुष्ट्या मुष्ट्याऽथ मूर्धनि । 'क्षणं बाहुबलिन्तैिर्वत्रे रविरिवाम्बुदैः ॥ ३५८.॥ सद्वृत्तस्येव कोलीनं, मुनेमन्युरिव क्षणात् । ययौ शशधरस्येव, राहुर्बाहुबलेस्तमः ॥ ३५९ ॥ ततो बाहुबलेर्मुष्टिवज्रपातेन ताडितः । पपात शैलवच्चक्री, समं सैन्यमनोरथैः । ॥३६०॥ बन्धुना चन्दनस्यन्दैः, सिक्तश्चन्द्रकरैरिव । कैरवाकरवन्मूर्छामथामुञ्चत चक्रभृत् ॥३६१ ॥ निश्चित्याथ प्रचण्डेन, दण्डेन समरोत्सवम् । अधावतामुभौ भीष्मी, धृतदण्डौ यमाविव ॥३६२ ॥ ततः शिरसि दण्डेन, हतो भरतभूभुजा । सुनन्दासनुराजानु, ममज्ज भुवि कीलवत् ॥ ३६३ ।। अथ ममौ क्रमौ तस्माद्, भूतलात् पकिलादिव । लीलयैव क्रमेणायमुद्दधार धराधवः ॥३६४ ॥ तद् बाहुबलिना मौलौ, दण्डेन भरतो हतः । ममज्ज लज्जयेवोचैराकण्ठमवनीतले ॥ ३६५ ॥ वभूव क्षितिमनस्य, चक्रिणः स्फुटमाननम् । शोकश्यामं निजयशःशशिग्रासेन राहुवत् ॥३६६ ॥ मग्नो गर्तादथाकर्षि, चक्री कोहालिमिटेः । उत्तमणैरिव प्रत्तदेयवित्तोऽधमर्णकः ॥ ३६७ ।। आससाद विषादस्तद्, भरतं परितो जितं । चक्री नाहमसौ चक्री, ध्यायन्तमिति चेतसि ॥ ३६८ ॥ अथाकस्मात् करेऽमुष्य, चक्रित्वभ्रान्तिभित्तये । आरुरोह ज्वलच्चक्र, रविबिम्बमिवाम्बरे ॥ ३६९ ॥ तेन पार्श्वगतेनोच्चैश्चक्री चक्रेण सोऽज्वलत् । मार्तण्डमण्डलेनेव, मार्तण्डोपलपर्वतः ॥३७० ॥ अथ ज्योतिःपथे सुस्थाँस्त्रासयस्त्रिदिवौकसः । वधाय बन्धोनिःशङ्कश्चक्री चक्रं मुमोच तत् ॥ ३७१ ॥ कल्याणशालिनो बाहुबलेरोरिव व्यधात् । चक्रं प्रदक्षिणाचक्र, चक्रबान्धवबिम्बवत् ॥ ३७२ ॥ गोत्रे न 'प्रभवत्येव, चक्रमित्यवलिष्ट तत् । अमोघमप्यनिष्पन्नचक्रवर्तिमनोरथम् ॥ ३७३ ॥ सस्मयं भस्मयिष्यामि, सचक्र चक्रवर्तिनम् । इत्युत्पाट्य क्रुधा मुष्टिं, सुनन्दाभूरधावत ॥ ३७४ ॥ गतो वक्त्रं हहा ! चक्रवर्त्यसौ समवर्तिनः । ईहा कलकलारावो, बभाराम्बरगह्वरम् ॥ ३७५ ॥ अत्रान्तरे विवेकार्कतेजःशाम्यन्मनस्तमाः । दध्यौ प्रवीरतामानी, मानी नाभेयसम्भव: ॥ ३७६ ॥ जगतीं जिष्णुरप्येष, योधैः क्रोधादिभिर्जितः। तदन्यविजितं जेतुमेतं घिग्! धिग् ! ममोद्यमम् ॥ ३७७ ॥ तज्जयामि यदि प्रेतानेतान् जितजगत्रयान् । सत्यं तत्तनुजन्माऽस्मि, तस्य विश्वप्रभोरहम् ॥ ३७८ ॥ स ध्यात्वेति नवद्वारे, पुरे तेषां सदास्पदे । शिरःपरिसरांदुच्चखान तत् केशकाननम् ॥ ३७९ ॥ निवार्य सर्वव्यापारानसौ निश्चलनिश्चयः । स्वतन्त्रस्तत्र पाना-ऽन्नप्रवेशमरुधत् ततः ॥ ३८० ॥ बन्धवो लघवः सर्वे, केवलज्ञानशालिनः। कथं वन्द्या मया साक्षाद, गत्वा तातस्य सन्निधौ ? ॥ ३८१ ॥ तत् प्राप्य केवलज्ञानमिहैवानन्दमन्दिरम् । भूत्वा समः स्वबन्धूनां, गन्ताऽहं तातसंसदि ॥ ३८२ ॥ निश्चित्येति चिरं चित्ते, तत्रैव कृतवान् कृती । कायोत्सर्गविधि मोहमहीपतिजयोर्जितः ॥ ३८३ ॥
१ भ्यत्पाथोधिना खता० ॥ २ रानुच्च पाता० ॥
घ०७
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं,
[ चतुर्थः सर्गः
?
1
तं तथास्थितमालोक्य, बान्धवं वसुधाधवः । विषण्णः कर्मणा स्वेन, बाष्पाविलविलोचनः ॥ ३८४ ॥ धिगेतचक्रवर्तित्वं बन्धुभिर्विरहो यतः । किं तेन काञ्चनेनापि येनाऽऽशु त्रुटति श्रुतिः १ ॥ ३८५ ॥ मुन्ये धन्यमहं काकं, साकं यः स्वजनैर्निजैः । अप्यल्पां बलिमादत्ते, नात्मानं त्यक्तवान्धवम् ॥ ३८६ ॥ या निनैर्बन्धुभिः सोकं, संविभज्य न भुज्यते । पुंसः श्रियमिमां मेने, विधिर्व्याधिमिव व्यधात् ॥ ३८७ ॥ इति ध्यायन् विषण्णात्मा, बन्धुमध्यात्मबन्धुरम् । निपत्य पादयोश्चक्री, निजगाद सगद्गदम् ॥ ३८८ ॥ सूनुस्त्वमेव तातस्य, नाहं हतकविक्रमः । वध्ये मयि दयालुर्यः, शमं सोम । समासदः ॥ ३८९ ॥ हतकोऽहं पुरा मुक्तः, समद्यैरपि बन्धुभिः । एकं त्वमपि मुञ्चन् मां, तात ! मा कृपणं कृथाः ॥ तात ! राज्यमिदं पातु, ताततुल्यगुणो भवान् । चक्रवर्त्यपि वर्तिष्ये, तवाहं वाहनोपमः स्वचेष्टिताग्निसन्तप्ते, मुञ्च वागमृतच्छटाम् । मयि प्रलपति भ्रातर !, देयाकर! दयां कुरु ॥ वदन्निति नतश्चक्री, सचिवैरुच्यते स्म सः । नाथ ! बाहुबलिः सोऽयं, न वक्ता निश्चितत्रतः ॥ इति तद्वचनैश्चक्री, जानन् बान्धवनिश्चयम् । उन्मुखः साश्रुदृक् पादन्यस्तहस्तोऽवदत् पुनः न चेद्दास्यसि तन्मादा, वाचं वाचंयमाग्रणीः । । किं प्रसन्नाक्षिदानेऽपि, काऽपि स्यादवकीर्णता ?
३९० ॥
॥
३९९ ॥
३९२ ॥
॥
# S
॥ ३९५ ॥
अथ तुष्टिसुधावृष्ट्या, दृष्ट्या किञ्चिन्मुनीश्वरः । अपश्यद् भरतं हर्षोदञ्चिरोमाञ्चकञ्चुकम् ॥ ३९६ ॥ अथ नेत्राम्बुसम्पातनिधतौ शमिनः क्रमौ । केशपाशेन सम्मार्ज्य, निर्ययौ भरतेश्वरः ॥ ३९७ ॥ ततः सोमयशाः सोमयशा बाहुबलेः सुतः । स्वयं तक्षशिलाराज्ये, भरतेनाभ्यषिच्यत ॥ ३९८ ॥ ततः समं समग्रेण, बलेन बलिनांवरः । ययावयोध्यां चक्रं च विवेशायुधश्
॥ ३९९ ॥
५०
1
इति जितपुरुहूतः पुण्यसंहूतसम्प
2 #1
त्परिचयचयभास्वद्भाग्यसौभाग्यलक्ष्मीः ।
अनिलचलितचेलोत्सेधमेध्यामयोध्या
मविशदविशदात्मा बन्धुभिर्विप्रयोगात्
॥ ४०० ॥
॥ इति श्रीविजयसेनसूरिशिष्यश्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनानि श्रीसङ्घपतिचरिते लक्ष्म्यङ्के महाकाव्ये श्रीभरतदिग्विजयबाहुबलिव्रतवर्णनो नाम चतुर्थः सर्गः समाप्तः ||
त्रिजगति यशसस्ते तस्य विस्तारभाजः, ' कथमिव महिमानं ब्रूमहे वस्तुपाल !! | सपदि यदनुभावस्फारितस्फीतमूर्ति
विधुरगिलदरातिं राहुमाहुस्तमङ्कम् ॥ १ ॥ ॥ ग्रन्थाग्रम् ४०४ ॥ उभयम् १३४९ ॥
1
{1
३९३ ॥
३९४ ॥
१ सार्धं, सें° खंता० पाता० ॥ २ दद्याङ्कुर ! पाता० ॥ ३°म् १३३७ पाता• ॥
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमः सर्गः ।
इतश्च सत्त्वावष्टम्भनिस्तरङ्गीकृताकृतिः । तस्थौ बाहुबलियानवद्धनिश्चलनिश्चयः ततः क्षमाभृतां नाथे, तत्र त्रैलोक्यजित्वरे । क्रुधा हैमनवातास्त्रं, हिमालय इवामुचत् ॥२॥ ज्वलद्ध्यानानलध्वस्तजाड्यज्वरविजृम्भिते । तस्मिन् हेमन्तमाहात्म्य, तदेतन्मोघतां गतम् ॥३॥ स्वनामधेयचौराणां, तपसां वासदायिनः । बाधामाधातुमेतस्य, माघमासः समासदत्
लोहं वजे खलः साधौ, ग्रीष्मकाल इवोदधौ ।
दधौ तपोनिधौ तस्मिन् , शिशिरः फल्गु बल्गितम् चक्रिणाऽप्यजितं बाहुबलिं जेतुमिवोत्सुकः । पुष्पमासं पुरश्चक्रे, पुष्पेषुस्त्रिजगजयी ॥६॥ भ्रमझमरधूमाव्यैः, किंशुका-ऽशोक-चम्पकैः । मधुः कुसुमबाणस्य, ज्वलनास्त्रनिभैर्वभौ ॥७॥ जितमोहमहीनाथे, तस्मिन् मथितमन्मथे । मधोः किं नाम कुर्वन्तु, सायकाः शीर्णनायकाः ॥ ८॥
अजितेऽथ स्मरेणास्मिन् , मुनौ चैक्रिविजित्वरे ।
भीष्मो ग्रीष्मो दयाश्चक्रे, चक्रबन्धुः पराक्रमम् करानथ किरत्यकें, खादिराङ्गारदारुणान् । अभूदु बावलिः कामं, प्रशमामृतवारिदः ॥१०॥ जगज्जनानुरागेण, स्फूर्जतेव समन्ततः । मुनिरासीत् किलाऽऽताम्रो, न पुनस्तपनातपात् ॥ ११ ॥ पश्यन्नस्य तपस्तीत्रमानेयास्त्रमिवोदितम् । रविरुल्लासयामास, जलदास्त्रं तपात्यये ॥ १२ ॥ चक्रिदण्डनिपातं यस्तृणायापि न मन्यते । प्रभवन्तु कुतस्तस्मिन् , धारादण्डाः पयोमुचाम् ॥ १३ ॥ ऊढप्रतिज्ञामारोऽयं, न वोढुं शक्यते मया । इतीव पन्नगेन्द्रेण, प्रेरिताः फणिनां गणाः ॥१४ ॥ रसातलोद्भताः श्यामाः, कुटिलैंभ्रान्तिशालिनः । दधुः सर्वानमुल्लास्य, तं लताततिकैतवात् ॥ १५ ॥
॥ युग्मम् ॥ शिलीमुखगणैर्वाणासनान्तर्विनियोजितैः । तस्य क्षोभाय संरम्भमथाऽऽरेभे धनात्ययः ॥ १६ ॥ अथ सत्त्वाद्भुतेनास्य, जलैरप्यमलाशयैः । अहासि शरदि प्रीतैर्विकस्वरमुखाम्बुजैः ॥ १७ ॥ शुक्लध्यानेऽमुनाऽऽरव्धे, भ्रष्टकेकिच्छदच्छलात् । शेषध्यानमहांसीव, महीपीठे शुचाऽलुठत् ॥ १८ ॥ मुनेर्यशः-प्रतापाभ्यामिव नैर्मल्यमर्जितम् । क्रमादम्बुदमुक्तेन्दु-भानुमन्मण्डलच्छलात् ॥ १९ ॥ अथ सम्प्रेषिते ब्राह्मी-सुन्दयौँ नाभिसूनुना । ज्ञानाधीगप्रवेशार्हतन्मनःसौधशुद्धये ॥२०॥ कुञ्जरादुत्तर भातर् !, वाच्यमेतदिति प्रभुः । शिक्षा ददौ तयोर्यान्त्योनिश्रीकृष्टिमन्त्रवत् ॥२१॥ स्थानं तदथ ते याते, न मुनीशमपश्यताम् । दृष्टो गुल्मस्तु वल्लीनां, सोच्छ्वासः पुरुषाकृतिः ॥ २२ ॥ तत्र सम्भाव्य तं ताभ्यामुक्तां शुश्राव तां गिरम् । पार्श्वस्थगुप्तकैवल्यलक्ष्मीकर्णेजपा मुनिः ॥ २३ ॥
१ लद्धनाघनध्वस्त खंता॥२चक्रवि खंता० पाता० ॥ ३ वारिधिः बना. " ४ला भ्रा खंता॥
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
सङ्घपतिचरितापरनामकं
। [पञ्चमः भ्रातरुत्तर मातङ्गादित्याकये तयोर्वचः । चिन्ताचान्तमतिर्धान्तस्तस्थिवान् स मुनिश्चिरम् ॥ २४ ॥ शब्दोऽयं नियतं ब्राह्मी-सुन्दयोः श्रुतिसुन्दरः। भाषेते चानृतं नैते, न चारूढोऽस्मि हस्तिनम् ॥ २५ ॥
विकल्पं कल्पयन्नेव, दध्यौ वन्दे लघून न यत् ।
मानोऽयमेव मे हस्ती, तत्राऽऽरूढोऽस्मि धिग् ! जडः ॥२६॥ सत्यं मत्वेति तातेन, दयां मयि वितन्वता । व्रतिन्यौ प्रतिबोधाय, प्रेषिते शीलसद्मनी ॥२७॥ केवलज्ञानिनो बन्धून्', लघूनपि गुणाधिकान् । करिष्ये तदहं मूर्ति, पुष्पस्तोमानिवामलान् ॥ २८ ॥ 'ध्यात्वेति पादमुद्यम्य, भिन्ने मानमतङ्गजे । अलाभि मुनिसिंहेन, केवलं मौक्तिकं फलम् ॥२९॥ 'मानेऽथ सर्वथा मुक्ते, स्फुरन्त्या केवलश्रिया । आश्लिष्टस्य तदा तस्य, विलीनं मनसा रसात् ॥ ३० ॥ दिवि दुन्दुभयो नेदुरभवन् पुष्पवृष्टयः । प्राप्तास्तं वन्दितुं भक्तिभासुराश्च सुरा-ऽसुराः ॥ ३१ ॥ अथो परिवृतः श्रीमान् , सुरसार्थैर्महामुनिः । जगदीशस्य समवसरणं प्राप पापभित् ॥ ३२ ॥ प्रभुं प्रदक्षिणीकृत्य, गत्वा केवलिपर्षदि । उपाविक्षन्मुनिर्मुक्तालतायामिव नायकः ॥३३॥
आरुरोहान्यदा स्वामी, स्पष्टमष्टापदाचलम् । समं मुनीन्द्रैः पूर्वादि, नक्षत्रैरिव चन्द्रमाः ॥ ३४ ॥ त्रिविष्टपसदस्तत्र, विदधुर्देशनासदः । प्रभुश्चतुर्मुखीभूय, तस्मिन् धर्ममुपादिशत् ॥३५ ।। ततः समं समायाती, भरतेश-सुरेश्वरौ । निन्यतुः कर्णपूरत्वं, विभोर्वचनपल्लवान् ॥३६ ॥ देशनान्ते ततश्चक्री, बन्धूनालोक्य वत्सलः । तेषां भोगविभागाय, जिनराजं व्यजिज्ञपत् ॥ ३७॥ अथाऽऽदिजिनाधीशो, भरतक्ष्मापतिं प्रति । भोगानभिलषन्त्येते, किमभङ्गुरसङ्गराः ॥ ३८ ॥ आनाय्य न्याय्यवित् क्षोणीपती रसवतीमथ । हेतवे निजबन्धूनामन्धूनां प्रशमाम्भसः ॥ ३९ ॥ ., विज्ञो विज्ञपयामास, सानन्दो नाभिनन्दनम् ।
__ भोजनायाऽऽदिश स्वामिन् !, शमिनो बान्धवानिति ॥४०॥ युग्मम् ।। आदिदेशाथ तीर्थेशः, कारितं कल्पते न यत् । भुञ्जते तत् कुतो ज्ञानबन्धुरास्तव बन्धवः । ॥४१॥ पुनर्विज्ञपयामास, नृपस्तर्हि जगत्प्रभो ! । स्वामिन्नकारितान्नाय, प्रेष्यन्तां मद्गृहानमी ॥४२॥ तमादिदेशं तीर्थेशो, यथार्थमथ पार्थिवम् । राजन् ! न कल्पते राजपिण्डः शमभृतामिति ॥४३॥ नरेन्द्रेऽस्मिन् जिनेन्द्रेण, निषिद्धे सर्वथेत्यथ । पराभवभवन्मानम्लानिश्यामलितानने ॥४४॥ माऽसौ खेदस्य पात्रं भूदित्यवेत्य मरुत्वता । अवग्रहभिदाः पृष्टः, स्पष्टमूचे जगद्गुरुः ॥१५॥
॥ युग्मम् ।। शक्रस्य चक्रिणो राज्ञः, स्थानेशस्य गुरोरिति । पञ्चधाऽवग्रहो भावात् , पञ्चानामपि पुण्यकृत् ॥ १६ ॥ अथ शक्रः प्रणम्याऽऽह, प्रभो। क्षेत्रेऽत्र भारते । मया वासाय साधूनां, प्रदत्तोऽयमवग्रहः ॥४७॥ आकर्ण्य भरतोऽपीति, प्रीतो नत्वा जगद्गुरुम् । अनुजज्ञे निवासाय, साधूनां भारती भुवम् ॥ ४८ ॥ अथापृच्छन्महीभर्त्ता, शुभर्तारं सैसम्मदः । देयं कस्यान्नमानीतमिदमेवं निवेद्यताम् । ॥४९॥'
.. ' , गुणाधिकेषु कर्तव्या, पूजेत्युक्ते बिडौजसा । । ' ', '. . . . साधून विना गुणी, कोऽस्ति, . मत्तोऽपीति व्यचिन्तयत् ॥ ५० ॥ ज्ञातं सन्तितरां सन्तः, श्रावका मद्गुणाधिकाः । तेभ्यः पूजा विधेयेति, निश्चयं भरतो व्यधात् ।। ५१॥
१ आरोहदन्य खता० ॥ २ सभासदः खंता० ॥
.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः ]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
५३
अथ प्रणम्य तीर्थेशं, ययौ दिवि दिवस्पतिः । भरतस्तु विनीतायां, पुर्यां धुर्यो मनस्विनाम् ॥ ५२ ॥ अन्यतो विजहाराथ, प्रभुरष्टापदाचलात् ।
निर्दम्भं लम्भयन् लक्ष्मी, पुराम्भोजानि भानुवत्
५६ ॥
I
॥
५९ ॥
॥ ६० ॥
भक्तोऽपि रतो धर्मे, श्राद्धानाहूय भूरिशः । इदं जगाद भोक्तव्यं, भवद्भिर्मम मन्दिरे क्रियासु कृषिमुख्यासु, कार्य चेतोऽपि न क्वचित् । भवद्भिः केवलं भाव्यं, धर्मकर्मैककर्मठैः इदं च पाठ्यं निःशाठ्यं, भोजनान्ते मैदग्रतः । वर्तते भीर्भवान् जिग्ये, ततो मा हन मा हन ॥ मत्वेदमथ ते श्राद्धा, भवने तस्य भुञ्जते । पठन्ति च वचस्तत् ते, सम्मोहगरगारुडम् प्रमादी मेदिनीशोऽपि, मग्नो रतिमहानदे । नित्यमाकर्ण्य तद् वाक्यं, विचिन्तयति किञ्चन अहं केन जितो? ज्ञातं, कषायैस्तेभ्य एव भीः । वर्तते दुर्घरा तेन, न घात्याः प्राणिनो मया नित्यं ते स्मारयन्तीति, नीतिशक्राय चक्रिणे । विरागसागरोल्लासनिशाकरनिभं वचः प्रमादपादपाकीर्णे, तस्मिन् भरतभूभृति । पावनैस्तगिरां पूरैर्धर्मध्यानानलोऽज्वलत् श्राद्धा-ऽश्राद्धाविवेकज्ञैस्तदाऽध्यक्षैर्निवेदिते । चक्री चक्रे परीक्षां तदणु-शिक्षा-गुणव्रतैः श्रावकाणां तदा चक्रे, निर्व्यूढानां परीक्षणे । रेखात्रयं स काकिण्या, रत्नत्रितयसूचकम् स्वाध्यायहेतवे तेषां वेदानार्यान् नृपार्यमा । स चकार परार्था हि, प्रवृत्तिः स्यान्महात्मनाम् ॥ अश्वान्तरेऽस्य तीर्थस्य, व्यवच्छेदे कदाग्रहात् । अनार्यत्वममी मोहान्मिथ्यात्वं च प्रपेदिरे इतश्च भगवानष्टापदमापदमंहसाम् । आययाविति विज्ञाय, वन्दितुं गतवान् नृपः नत्वा तत्र जगन्नाथं, प्राञ्जलिर्जगतीपतिः । कथां शलाकापुरुषत्रिषष्टेरपि सोऽशृणोत् अथ विज्ञपयामास, स्वामिनं भरतेश्वरः ।
॥ ६१ ॥
॥ ६२ ॥
॥
६३ ॥
६४ ॥
॥
६५ ॥
॥ ६६ ॥
॥ ६७ ॥
अस्यां सभायां कोऽप्यस्ति, प्रभो ! भावी समस्त्वया ? अथ प्रथमतीर्थेशः, प्रोवाच भरतेश्वरम् । यस्त्वत्पुत्रोऽग्रहद्दीक्षां मरीचिर्मत्पुरः पुरा स दीक्षाभारमुद्वोढुमशक्तः सुखलालसः । छत्रमावारकं चित्रत्, कर्म मूर्त्तमिवात्मनः सकषायोऽहमित्युच्चैः, कषायवस॑नान्वितः । त्रिदण्डदण्डितश्चाहमिति दण्डत्रयं वहन् न स्वभावसुगन्धोऽहमिति श्रीखण्डमण्डितः । पारिव्राज्यं किलाऽऽदत्त, नोलच्या भवितव्यता ॥ ७२ ॥
॥ ७१ ॥
॥ ५३ ॥
॥ ५४ ॥
५५ ॥
॥
॥ ५७ ॥
॥
५८ ॥
॥ ६८ ॥
॥ ६९ ॥
॥ ७० ॥
॥ विशेषकम् ॥
ततोऽनुपदिकोऽस्माकं, विहरन्नेष भूपते ! । नवीनरुचिभिर्लोकैः, पृष्टो धर्ममवोचत महाव्रतानि पञ्च स्युः, श्रमणानां महात्मनाम् । मुख्यो - मोक्षस्य मार्गोऽयमशक्तौ श्रावको भवेत् अणुव्रतानि पञ्च स्युः, सप्त शिक्षात्रतानि च । श्राद्धेन पालनीयानि, यदीच्छाऽनुपमे सुखे प्रतिबुद्ध्याथ तन्मध्यात्, संसारोद्वेगशालिनः । श्राद्धानामथ साधूनामयाचन्त व्रतानि ये स तानाह ततानामशतो हीडशे व्रते । पारिव्राज्यमिदं मन्दमतिस्तद् गच्छत प्रभुम्
॥ ७३ ॥
|| 08 ||
॥ ७५ ॥
॥ ७६ ॥ 1100 11
१ भूयसः खेता० पाता० ॥ २ ममा पाता० ॥ ३ वर्धते संता० पाता० ॥ खेता० पाता० ॥ ५ अणु - शिक्षाव्रतैश्चक्रे, परीक्षां भरतोऽन्यदा इतिरूपमुत्तराधे पाता ● ॥ ६ 'रताधिपम् खंता० 'पाता• ॥ ७ मुमुक्षोर्मोक्षमार्गो संता० ॥
४ व
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
[पञ्चमः
सङ्घपतिचरितापरनामक . यथोचितमथो चक्रुर्मामेत्य भवभीरवः । जनास्ते यत्प्रवृत्तिः स्याद् , यथा स्वार्थमिहार्थिनाम् ॥ ७८ ॥ एवं विहरमाणोऽयमस्माभिः सह सम्प्रति । इतः स भवतः पुत्रो, धर्मध्यानमना मुनिः ॥ ७९ ॥ सुरा-सुरैशिरःश्रेणिमणिभाहरितक्रमः । भावी मम समानश्रीश्चतुर्विशो जिनेश्वरः ॥ ८० ॥ युग्मम् ।। भरतोऽथ समुत्थाय, मरीचिं निकषा गतः । एनं प्रदक्षिणीकृत्य, नमश्चक्रे कृताञ्जलिः - ॥ ८१ ॥ उक्तवाँश्च न ते पारिवाज्यमेतन्न जन्म च । किन्तु यत् तीर्थकृत्त्वं ते, भावि तद् वन्द्यते मया ॥ ८२ ॥ भगवन्तमथो नत्वा, गतवान् भरतेश्वरः । विजहार च तीर्थेशोऽन्यतो वायुरिवास्खलन् ॥ ८३ ॥ अथ लोकस्य दुःकर्मशत्रूच्छेदाय तीर्थकृत् । पुनानः पृथिवीं पादैः, शत्रुञ्जयगिरि ययौ ॥ ८॥ तं विलोक्य त्रिलोक्यन्तर्द्धर्मस्योचैः क्षमाभृतः । दुर्गप्रायगिरि मेने, मुनीन्द्रो निरुपद्रवम्। ॥ ५ ॥ अथ प्रथमसर्वज्ञः, स विज्ञाय जगद्गुरुः । नगेन्द्रमिह माहात्म्यनिधानमिव पिण्डितम् ॥ ८६ ।। तमारोहन्महामोहद्रोहाय परमेश्वरः । शत्रुवित्रासनायेव, कुञ्जर वीरकुञ्जरः . ॥८७ ॥ युग्मम् ॥ मुनयः पुण्डरीकाद्याः, सहैवाऽऽरुरुहुर्गिरिम् । सोपानमिव निर्वाणसौधस्यात्यन्तमुत्सुकाः ॥८८॥ बभौ स तं समारूढः, शैलं त्रैलोक्यनायकः । मुक्तिद्वीपमिव प्राप्तस्तीर्खा संसारवारिधिम् ॥ ८९ ॥ पिङ्गः प्रभोः प्रभाभारैः, कीर्णः कुसुमवृष्टिभिः । ताराभाराकुलस्वर्गशैललीलामगाद् गिरिः ॥९॥ पवित्रयति मूर्धानं, तदा त्रिजगतीगुरौ । प्रभावप्रणमद्वृक्षमुजागर्नृत्यति स्म सः ॥९१ ॥ प्रभुदृष्ट्या सुधावृष्ट्या, पुनः प्रारूढपक्षतिः । अभितः स समारोहल्लोललोकनिभादभात् ।। ॥ ९२ ॥ विबुधास्त्रिविधास्तूर्णं, देवं सेवितुमाययुः । स्वस्थानस्था निरायासं, ज्योतिएकास्तु सिषेविरे ॥ ९३ ॥ . जन्तूनां पापभीतानां, दुर्गभूतस्य भूभृतः । मौलौ वप्रत्रयं रत्न-स्वर्ण-रूप्यैः सुरा व्यधुः ॥ ९४ ॥ प्राकारद्वारदम्भेन, सज्जितानि कुतूहलात् । दिग्वधूभिर्मुखानीव, स्मेराणि जिनमीक्षितुम् ॥९५॥ सर्वतः पर्वतेष्वेकः, पवित्रोऽहमिति ब्रुवन् । अशोकानोकहव्याजादयमूर्द्ध व्यधाद् भुजम् ॥९६ ॥ माहात्म्येन महीधेषु, गिरिर्गुरुरसाविति । रत्नसिंहासनव्याजादस्योष्णीषं व्यधुः सुराः ॥९७ ।। चतुर्मूर्तिभृतस्तत्र, स्थितस्याऽऽस्येन्दुभिर्विभोः । स जज्ञे पर्वतः पूर्वः, सर्वासामप्यसौ दिशाम् ॥ ९८ ।। - तद्देशनां समारेभे, स मारेभैककेसरी । विभुविकलोकानां, कर्णामृतकिरा गिरा ॥ ९९ ॥ महीरुहेषु कल्पनुः, स्वयम्भूरमणोऽब्धिषु । ज्योतिष्केषु रविः सोऽयं, शैलः शैलेषु शस्यते ॥ १० ॥ तुङ्गतां सर्वतः सर्वपर्वतेषु दधात्ययम् । यन्मौलिवर्तिनां हस्तप्राप्यं मुक्तिलताफलम् ॥१०१॥ जलकान्तमणिश्रेणिमयवत् प्रतिभात्ययम् । विघटन्ते झटित्येव, भवाब्धेर्यत्र वीचयः । ॥ १०२ ॥ . नृणामिहाधिरूढाना, शुक्लध्यानविभानिभात् । हस्तावलम्बनं दत्ते, मुक्तिश्रीः कुन्दसुन्दरा ॥ १०३ ॥ भ्रूण-ब्रह्मर्षिघातादिपातकान्यपि तत्क्षणात् । व्यपोहत्यस्य महिमा, हिमानीवाहिमत्विषः ॥१०॥ व्यक्तं विमुक्तकाठिन्यमिह क्रूरात्मनां मनः । प्रयाति खादिराङ्गारकुण्डेऽयस्पिण्डवद् द्रवम् ॥ १०५ ।। '. ' अतः शमसुधाकुण्ड !, पुण्डरीक ! त्वयाऽऽस्यताम् । '' -'अस्मिन् धराधरे सिद्धिलोलुमैः साधुभिः समम्
॥१०६ ॥ . इत्यासाद्य प्रभोराज्ञा, पादौ नत्वाऽत्र भूधरे । अस्थायि पुण्डरीकेण, मुनिहंसैः सहामलैः ॥ १० ॥
१ रनरश्रेणि' वताः ॥ २ तमद्रिमिह पाता० ॥ ३ मिवोत्तीर्णस्ती खंता० ॥ ४ °ऽद्रिषु वता० ॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] - .
५५
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्। ततश्च विहृतेऽन्यत्र, जगत्रितयनेतरि । शुचाऽमुचदयं शैलः, शालादिमणिमण्डनम् ॥१०८ ॥ तत्रादिगणभृद् दुर्गे, श्रीजिनेशनिदेशतः । सहितः साधुभिस्तन्त्रैस्तन्त्रपाल इव स्थितः ॥ १०९॥ तदुवाच मुदा साधूनग्रणीगणधारिणाम् । मनःसंवेगसंवेगगौरगौरवया गिरा ॥११० ॥ तप:श्रीदूतिकाक्कृप्तसिद्धिसम्बन्धकाङ्क्षिणाम् । कोऽपि केवलसङ्केतनिकेतनमयं गिरिः , ॥१११ ॥ अस्मिन्नाकारणं मुक्तेस्तद्वः केवलमेष्यति । तदात्मा तपसा शुद्धो, वास्यतां ध्यानसौरभात् ॥ ११२ ॥ इति संवेगसश्रीकपुण्डरीकगिरा चिरात् । सर्वेऽप्यालोचनारोचमाना मानादिमाथिनः ॥११३ ॥ क्षणक्षामितनिःशेषजन्तवोऽनन्तबोधयः । कर्मदानवभेदाय, साधवो माधवोपमाः ॥११४ ॥ गृहीतानशनाः शुक्लध्याननिधीतकल्मषाः । बभूव भूभृतस्तस्य, ते लीलामौलिमण्डनम् ॥ ११५ ॥
॥ विशेषकम् ॥ गणभृन्मुक्तिनिःश्रेणि, क्षपकश्रेणिमाश्रितः । तैः सार्द्ध साधुभिर्लेभे, द्वादशी गुणभूमिकाम् ॥ ११६ ॥ मौसान्ते चैत्रराकायामथ प्रथमतोऽभवत् । केवलं पुण्डरीकस्य, ततोऽन्येषां तपोभृताम् ॥११७ ॥ अथैतान मुक्तिवनिता, नितान्तमनुरागिणी । निर्मुक्तकर्मावरणानात्मसादकृत स्वयम् ॥११८ ॥ गीर्वाणास्तत्र निर्वाणगमनोत्सवमुत्सुकाः । आगत्य चक्रिरे तेषां, हर्षसोत्कर्षचेतसः ॥११९ ॥ तदेष प्रथमं तीर्थ, शत्रुञ्जयधराधरः । बभूव पुण्डरीकादिसाधुसिद्धिनिबन्धनम् ॥१२० ॥ तत्र रत्नमयं चैत्यमुदितं मुदितो व्यधात् । उदयादिशिरश्चुम्बिरविबिम्बविडम्बकम् ॥१२१ ॥ जितस्तेनैव चैत्येन, प्रभया सुरभूधरः । प्रस्वेदबिन्दुसन्दोहं, धत्ते तारावलिच्छलात् ॥ १२२ ॥ पुण्डरीकमभोर्मूर्त्या, युतामन नृपो व्यधात् । युगादिजिननाथस्य, प्रतिमां मतिमानसौ ॥ १२३ ॥ विहरन्नथ देशेषु, विविधेषु जगद्गुरुः । भविनां मुक्तिमार्गाय, धर्म युग्यमिवार्पयन् ॥ १२४ ॥ पूर्वलक्षं परिक्षिप्य, दीक्षाकालात् त्रिकालवित् । निर्वाणकालं विज्ञाय, स्पष्टमष्टापदं ययौ ॥ १२५ ॥
॥ युग्मम् ॥ अष्टापदाद्रिमारूढः, परीतः स्फटिकांशुभिः । शुशुमे स विभुः शुभैः, सिद्धेरालोकजैरिव ॥ १२६ ॥ प्रत्यपद्यत साधूनां, सहर्दशभिर्युतः । चतुर्दशतपोयोगात् , पादपोपगमं जिनः ॥ १२७ ।। तथाऽवस्थितमद्रीन्द्रपालो व्यालोक्य तं प्रभुस् । गत्वा विज्ञपयामास, भरतं भूमिवासवम् ॥ १२८ ॥ श्रुत्वा चतुर्दशाहारपरिहारं जगद्गुरोः । न चतुर्दशभिर्भेजे, रत्नैरपि नृपः सुखम् ॥ १२९ ॥ ततश्चरणचारेण, चचाल भरतेश्वरः । परिवारैर्दिशो रुन्धन्नष्टावष्टापदं प्रति
॥ १३०॥ अनुयाताऽपि वातेन, वेगादचलचीवरः । आजगाम गिरेमौलिमाकृष्टो मनसेव सः ॥ १३१ ।। अप्रासपूर्वावाजन्म, चरणौ प्राप्य चक्रिणः । मार्गभूर्दुभंगेव स्त्री, रक्ताऽभूत् क्षरताऽसृजा ॥ १३२ ॥ अशक्तेऽपि सहाऽऽगन्तुं, छत्रधारिणि चक्रिणः । अपनिन्ये मनस्तापस्तपनातपवेदनाम् ॥ १३३ ॥ अथाष्टापदमारूढस्तं तथाऽवस्थितं प्रभुम् । अपश्यत् प्रसभोन्मीलद्वाष्पाविलविलोचनः ॥१३४ ॥ सप्रणम्याभवद् यावदुपास्तिन्यस्तमानसः। अपश्यत् तावदायातान् , सर्वान् गीर्वाणनायकान् ॥ १३५ ॥ भक्ति-शोकभराभोगभङ्गुरीकृतकन्धरः । तैः समं शमिनामीशमुपासामासिवानसौ ॥१३६ ॥
१ निधूत खंता० पाता. ॥ २ अथ प्रथममुत्पेदे, पुण्डरीकस्य केवलम् । मासान्ते चत्रराकायां, ततोऽन्येषां तपोभृताम् ॥ ११७ ॥ इति रूपेणायं श्लोक. पाता० उपलभ्यते ।
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामक
, “[पञ्चमः सर्गः माघकृष्णत्रयोदश्यां, पूर्वाहेऽभीचिगे विधौ । समाहितमनाः काययोगे स्थित्वाऽथ बादरे ॥ १३७ ॥. अरौत्सीद् बादरौ 'शब्द-चित्तयोगी जगद्गुरुः । कायस्य बादरं योग, सूक्ष्मेणैव रुरोध सः ।। १३८ ॥ क्षिप्तसूक्ष्मतनूयोगं, सूक्ष्मक्रियमिति क्रमात् । तार्तीयीकं स तीर्थेशः, शुक्लध्यानमसाधयत् ॥ १३९॥ ततश्चतुर्थमुच्छन्नक्रियं 'ध्यानमशिनियत् । पञ्चहस्वाक्षरोच्चारकालमालम्बनातिगम् ॥ १४ ॥ प्रक्षीणाशेषकर्मोघः, संत्यक्ततनुपश्चकः । स्वभावसिद्धोद्धंगतिालावहजुनाऽध्वना । १४१॥ अस्पृष्टांकाशगमनः, सिद्धानन्तचतुष्टयः । 'एकेन समयेनाऽऽप, मुक्तिलक्ष्मीक्तंसताम् ॥ १४२ गा
या युग्मम् ॥ . . . . क्षपकश्रेणिमारुह्य, परेऽपि परमर्षयः । तदा दश सहस्राणि, मुक्ति प्रभुवदभ्यगुः' ॥१४३ ॥
प्रथममयमुदारां प्राप्य सम्यक्त्वलक्ष्मी,
तदनु मनुजवर्ग-स्वर्गसाम्राज्यलक्ष्मीम् । । अथ निरुपमसम्यग्ज्ञान-चारित्रलक्ष्मी, .
. . भुवनपतिरवाप श्रायसी शर्मलक्ष्मीम् ॥ १४४ ॥ ॥ इति श्रीविजयसेनसूरिशिष्यश्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनानि ।। श्रीसङ्घपतिचरिते लक्ष्म्यङ्के महाकाव्ये श्रीशत्रुञ्जयमहातीर्थोत्पत्ति#. : ' श्रीऋषभस्वामिनिर्वाणवर्णनो नाम पञ्चमः सर्गः॥ । ..
श्रीवस्तुपालसचिवस्य परे कवीन्द्राः,
काम यशांसि कवयन्तु वयं तु नैव । । येनेन्द्रमण्डपकृतोऽस्य यशप्रशस्ति___रस्त्येव शक्रहृदि शैलशिलाविशाले ॥१॥ ॥ ग्रन्थानम् १४९ । उभयम् १४९८ ॥ ..
-
-
१
१५० ।'उभयम् १४८५ 'इति पाता०
. . . . . .
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठः सर्गः।
ऋषभजिननिर्वाणमहोत्सवः प्रभोर्मोक्षक्षणे तत्र, नारकेष्वपि सौख्यदे । अज्ञातरुदितश्चक्री, मूच्छितः क्ष्मातलेऽपतत् ॥ १ ॥ शोकग्रन्थिविभेदाय, रुदितं शिक्षयन् हरिः । तस्य कण्ठमथाऽऽलम्ब्य, पूत्कारं तारमातनोत् ॥ २ ॥ लब्धसंज्ञोऽथ राजाऽपि, रुदन्नुचैःस्वरं पुरः । विह्वलः शोकपूरेण, विललापेति वालवत् ॥ ३ ॥
नाथ ! त्यक्तः कुतो दोषादनाथोऽयं त्वया जनः । । युष्मद् विना कथं भावी, भवारण्येऽशरण्यकः ?
॥ ४ ॥ वियोगः सह्यते भानोः, पुनरुद्गमनाशया । अनावृत्तिपदस्थस्य, भवतस्तु सुदुःसहः ॥५॥ मूलतोऽसि न यदृष्टस्तेऽप्यस्मत्तः प्रभो! वरम् । अदृष्टेऽर्थे न तद् दुःखं, दृष्टनष्टे तु यद् भवेत् ॥ ६ ॥ बन्धवोऽप्यनुगन्तारस्त्वाममी मम सर्वथा । एक एवाहमत्रास्मि, त्वया पशिबहिष्कृतः ॥ ७ ॥ भूत्वा तस्य सुतः श्रीमन्निति शोकवशंवदः । अपि मुक्तिपदप्राप्तं, कि बीडयसि तं प्रभुम् ? ॥ ८ ॥ नृपः प्रलापान् कुर्वाणो, गीर्वाणपतिना स्वयम् । इत्थं प्रबोधितः शोकशङ्कु किञ्चिन्मुमोच सः ॥ ९ ॥
॥ युग्मम् ।। अथाऽऽदिष्टाः सुरेन्द्रेण, चन्दनैनन्दनोद्गतैः । पूर्वस्यां दिशि याम्यायां, प्रतीच्यामपि च क्रमात् ॥ १० ॥ वृत्तां प्रभोः कृते व्यसामिक्ष्वाकुकुलंजन्मनाम् । चतुरस्रां परेषां तु, चितां चक्रुर्दिवौकसः ॥ ११ ॥
॥ युग्मम् ॥ ततो मुक्तशरीराणि, निवेश्य शिविकान्तरा । चितासमीपमानिन्युस्ते महेन महीयसा ॥ १२ ॥ अथो यथोचितं तेषु, निहितेषु चितान्तरे । वहिं विचक्रुर्वायुं च, वह्नि-वायुकुमारकाः ॥ १३ ॥ तं च व्यध्यापयन् वहिमहायाऽब्दकुमारकाः । सुगन्धिमिरुपानीतैः, क्षीरवारिधिवारिभिः ॥ १४ ॥ ततः सर्वेऽपि देवेन्द्राः, देवाश्च जगृहुर्मुदा । दंष्ट्रा-दन्तादिकान्यस्थिशकलानि यथोचितम् ॥ १५ ॥ याचमानाश्च देवेभ्यो, लब्धकुण्डत्रयामयः । श्रावकास्तत्प्रभृत्येवमभूवन्नमिहोत्रिणः ॥ १६ ॥ भस्मभूषणतां प्रापुः, परे तद्भस्मवन्दकाः । ततश्चितात्रयस्थाने, रत्नस्तूपान् व्यधुः सुराः ॥ १७ ॥ इन्द्राश्चाष्टाह्निकां नन्दीश्वरे कृत्वाऽञ्जनादिषु । न्यस्य माणवकस्तम्भे, दंष्ट्रा भर्तुरपूपुजन् ॥ १८ ॥ भरतोऽपि प्रभोरङ्गसंस्कारासन्नभूतले । त्रिगन्यूतोच्छ्रयं चैत्यं, चक्रे योजनविस्तृतम् ॥१९ ।। रत्नाश्मनिर्मितेनाथ, तेन चैत्येन भासुरः । आविर्भूतो बभौ रत्नगर्भागर्भ इवाचलः ॥२०॥ तत्र चैत्ये चतुरे, प्रतिद्वारं स मण्डपान् । विचित्रान् सूत्रयामास, प्रभापल्लविताम्बरान् ॥२१॥ प्रत्येक तत्पुरः प्रेक्षामण्डपानां चतुष्टयम् । अक्षपाटक-चैत्यगु-पीठ-पुष्करिणीयुतम् ॥२२ ॥ त गिरि दण्डरत्नेन, समीकृत्य नृपो व्यधात् । अष्टापदं स सोपानरष्टभिर्मेखलानिभैः ॥२३॥
१ तलेऽलुठत् खंता. पाता० ॥ २ जन्मिनाम् पातासं० ॥
घ०८
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं .
[षष्ठः लोहयन्त्रमयानेष्यज्जनताशातनाभयात् । रक्षकानार्षभिस्तत्राकार्षीत कीनाशदासवत् ॥ २४ ॥ तस्य सिंहनिषद्याख्यप्रासादस्य च मध्यतः । देवच्छन्दं व्यधाच्चक्री, रत्नपीठप्रतिष्ठितम् ॥२५॥ यथामानं यथावर्णं, यथालाञ्छनंमत्र च । बिम्बानि ऋषभादीनां, चतुर्विशतिमातनोत् ॥२६॥ कृत्वा रत्नमयीः सर्वभ्रातॄणां प्रतिमा अपि । तत्रोपास्तिपरां भूपः, स्वमूर्तिमपि निर्ममे ॥२७॥ बहिश्चैत्यं चितास्थाने, प्रभोः स्तूपमपि व्यधात् । भ्रातृणामपि च स्तूपान् , नवति स नवाधिकाम् ॥ २८ ॥ प्रतिष्ठाप्याथ बिम्बानि, तत्र चैत्ये यथाविधि । पयोभिः स्नपयामास, मांसलामोदमेदुरैः ॥२९॥ प्रमृज्य गन्धकाषाय्या, चन्दनेन विलिप्य च । अर्चयामास माणिक्य-सुवर्ण-कुसुमांशुकैः ॥ ३० ॥ तत्र चागुरु-कर्पूर-धूपंधूम्या घनावृते । कुर्वन् घण्टारवर्गजि, विद्युतं भूषणद्युता ॥३१ ।। तूर्य-चामर-सोत्कर्षपुष्पवर्षमनोहरम् । कर्पूरारात्रिकं चक्री, चक्रे शक्रेण सन्निभः ॥ ३२ ॥ युग्मम् ।। तदन्ते च विधायोचैर्विधिवचैत्यवन्दनाम् । महीमहेन्द्रस्तुष्टाव, भावपावनमानसः ॥ ३३ ॥
'अहो! सहोत्थितज्ञानत्रयो विश्वत्रयीपतिः। दुःखत्रयात् परित्राता, त्रिकालज्ञो जयत्ययम् ॥ ३४ ॥ जयत्येष स्व-परयोर्निर्विशेषमना मुनिः । समीपदीपस्त्रैलोक्येऽप्युच्चैस्तमतमश्छिदे - ॥ ३५ ॥ अयं जयति कन्दर्पसर्पदर्पपतत्पतिः । सुरा-ऽसुरशिरोरत्नराजिनीरांजितक्रमः ॥ ३६ जयत्यसांवसामान्यधामधामजिनाग्रणीः । समग्रजगदम्भोजविकाशनविभौविभुः असौ दिशतु विश्वेऽपि, हर्षमुत्कर्षयन् गुणान् । स्पष्टमष्टमहांकर्ममर्मनिर्मन्थंकर्मठः ॥३८॥ सर्पिष्टविष्टपानिष्टंदुरितोऽङ्कुरितोत्सवः । जयत्ययं महामायात्रियामाया दिवाकरः असावपारसंसारसमुत्तारतरण्डकः । जयतादुज्वलज्ञानमुक्ताधानकरण्डकः
॥ ४०॥ सिद्धिसौधोन्मुखप्राणिश्रेणिनिःश्रेणिसन्निमः । रोहन्मोहनुमद्रोहलोहपशुर्जयत्ययम् ॥४१॥
आदिनाथमिति स्तुत्वा, परानपि जिनेश्वरीन् । पुनः पुनर्नमंश्चैत्यान् , कथञ्चिन्निययौ नृपः । ४२ ।। गिरिं विलोकयन् वारंवारं वलितकन्धरः । भोक्तुं मोक्तुं चासमर्थो, निधानमिव तद्धनः ॥४३ ॥ वस्त्रान्तमार्जितोन्मज्जद्वाष्पप्लुतविलोचनः । निभृतैौनिभिर्भूपैर्वृतोऽप्येक इव वजन् ॥४४॥ मन्दमन्दाशिसञ्चारमुत्ततार गिरेस्ततः । नृपः शोकतमःपूरैरपश्यन्निव वर्तनीम् ॥ ४५ ॥
॥ विशेषकम् ॥ असौ सैन्यजनैः स्वस्ववाहनत्वरणालसैः । शोकप्रच्छादितोत्साहमयोध्यामविशत् पुरीम् ॥ ६ ॥ नाभेयप्रभुपादानां, दिवानिशमसौ स्मरन् । त्यक्तान्यव्यापतिस्तत्र, तस्थावस्वस्थानसः ॥४७॥ तममात्यजनो वीक्ष्य, सर्वकृत्यपराङ्मुखम् । इति प्रबोधयामास, पितृ-प्रातृशुचाकुलम् ॥ ४८ ॥ जगतोऽपि कृतालोकं, लोकोत्तरपदास्पदम् । तात हृतविपत्तापं, शोचितुं तव नोचितम् ॥ ४९ ॥ तद्वचःकुसुमासारसारंसौरभसम्भृतः । शोच्यस्त्वया न चात्माऽपि, पुण्यलक्ष्मीस्वयंवरः ॥ ५० ॥ मूखों दुःखार्दितोऽभ्येति, लोकः शोकस्य वश्यताम् । सेवते न पुनर्धर्म, तत्प्रतीकारकारणम् ॥ ५१ ॥ त्वमप्याक्रान्तलोकेन, शोकेन यदि जीयसे । शौडीर्यगर्जितं तत्ते, न धत्ते ध्रुवमूर्जितम् .. ॥ ५२ ॥ शक्रोऽप्यक्रीडयत् पीडाविस्मारणविधित्सया । एनं प्रतिदिनं नानाविनोदैरातसम्मदम् ॥५३ ॥
१ नमेव च खंता०॥ २ दुष्टावनिपतिस्तुतः वता० खेता० ॥ ३ भावसुः पाता० ॥ ४ लोकान्तर' वता० खंता० ॥ ५ पत्पातं, शो खता० पाता० ॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः1 .
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । जलैर्जितामृतैः स्वामिदेशनाबन्धबन्धुभिः । सह मित्रसमूहेन, चक्रे केलिं कदाऽपि सः ॥५४॥ आदायाऽऽदाय पद्मानि, तत्र मूर्धनि धारयन् । नृपः प्रमोदमामोति, नाभेयातिप्रमादिव ॥५५॥ कदाऽप्युपवनोत्सङ्गे, धत्ते मुदमसौ लसन् । पुष्पाणि वासिताशानि, पश्यन् नाभेयकीर्तिवत् ॥ ५६ ॥ वहन् स कौसुमी मालां, हृदि तत्र प्रमोदते । प्रभोाख्याक्षणोन्मीलद्दशनद्युतिकौतुकात् ॥ ५७ ॥ भूनेता नित्यमित्यादिकेलिकल्लोलकौतुकी । मुदा निर्गमयामास, दिनानि घटिकार्द्धवत् ॥५८ ॥ सांसारिकसुखाम्भोधिममो भरतभूपतिः । विभोर्मोक्षदिनात् पञ्च, पूर्वलक्षाण्यवाहयत् ॥५९ ॥ भरतचक्रवर्तिकेवलज्ञान-निर्वाणे अन्येयुः सात्रनिर्णिक्तगात्रो धात्रीभृतांवरः । अन्तरन्तःपुरावासं, मूरिभूषणभूषितः ॥६० ॥ रत्नादर्शगृहं प्राप, वरस्त्रीपरिवारितः । भरतेशो नभोदेशं, विभाभिरिव भास्करः ॥६१ ॥ युग्मम् ॥ शुशुभे स स्थितस्तत्र, दर्पणप्रतिबिम्बितः । विजितेन स्मरेणेव, सेवितुं कृतसन्निधिः ॥६२ ।। तदा विलोकमानस्य, नृपस्य मणिदर्पणम् । अभवद् द्विगुणा मूर्तिः, कान्तिः कोटिगुणा पुनः ।। ६३ ।। न्यस्तं मोहेन हिजीरमिव तस्य महीशितुः । तदा लीलालुलत्पाणेनिजगालामुलीयकम् ॥ ६४ ॥ विना तेनाङ्गुलीयेन, दृष्टा तेनाङ्गुली ततः । निःश्रीका निष्पताकेव, मणिकेतनयष्टिका ॥ ६५ ॥ सौभाग्यं भूषणैरेव, बिभर्ति वपुरङ्गिनाम् । निश्चेतुमिति मोक्तुं स, प्रारेभे भूषणावलीम् . ॥ ६६ ॥ विमुच्य मुकुटं हेममयं मौलिं व्यलोकयत् । श्रिया विरहितं चैत्यमिव निष्कलशं नृपः ॥६७ ॥ मुक्त मुक्तावलीनद्धे, कुण्डलद्वितयेऽथ सः । शताङ्गमिव निश्चक्रं, स्वास्यं निःश्रीकमैक्षत ॥ ६८॥ व्यलोकयत् परित्यक्तहारां स हृदयानीम् । संशुष्कनिर्झरोदारां, स्वर्णाचलतटीमिव ॥६९ ॥ ग्रीवामुत्तारितस्मेरमणिप्रैवेयकामसौ । अतारापरिधिं मेरुमेखलामिव चैक्षत
॥ ७० ॥ स भुजौ च्युतलक्ष्मीको, निरैक्षत निरङ्गदौ । प्रतिमानविनिर्मुक्तौ, सुरेभदशनाविव ॥ ७१ ॥ हस्तावपास्तमाणिक्यकङ्कणौ पश्यति स्म सः । तोरणस्तम्भवद् वातहृतवन्दनमालिको ॥ ७२ ॥ शेषा अप्यङ्गुलीमुक्ताङ्गुलीयाः सस्ततेजसः । शाखा इव परिभ्रष्टपल्लवाः स व्यलोकयत् ॥ ७३ ॥ एवं विमुक्तालङ्कारं, सोऽपश्यद् वपुरप्रभम् । शुष्कं सर इव भ्रष्टहंस-राजीव-कैरवम् ॥७४ ॥ अचिन्तयच्च ही ! देहो, भूषणैरेव भासते। पङ्कोत्कर्षाकुलो वर्षाकालः सस्योद्गमैरिव ॥७५ ॥ शरीरं मलमञ्जूषा, बहिर्दुगन्धिभीरुभिः । मूढैः कर्पूर-कस्तूरी-चन्दनैरधिवास्यते मलोत्पन्नान्मलैः पूर्णादतोऽङ्गाल्लीनमन्तरा । धौतं वोधिजलैः ज्ञानरत्नमाद्रियते बुधैः ॥७७ स्वकीयान् बान्धवानेव, मन्ये धन्यतमानिमान् । यैरिदं राज्यमुत्सृज्य, लेभे लोकोत्तरं पदम् ॥ ७८ ॥ अहं तु विषयातङ्कपकनिःशूकशूकरः । गणयामि न नामाहमात्मानं मानुषेष्वपि ॥७९॥ चिन्तयन्नित्ययं धीमानपूर्वकरणक्रमात् । भावनां भवनाशाय, भावयामास भूविभुः ॥८० ॥ अथोच्चैः सिद्धिसौघाग्रसङ्गजाग्रन्मनोरथः । क्षितीशः क्षपकश्रेणीनिःश्रेणीमारुरोह सः ॥ ८१ ॥ मुनिस्तदानीमानीतकेवलश्रीकरग्रहः । उत्सवोत्सुकचित्तेन, सुरेन्द्रेणाभ्यगम्यत
॥ ८२ ॥ .१ "स, वासरान् घटि खंता० ॥ २ माननि खता० ॥ ३ प्रियाभिरमितो वृतः खता० ॥ ४ वनिम् खता० ॥
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
सज्जपतिचरितापरनामकं
. [षष्ठः सर्गः ख्यापयित्वा बलीयस्त्वं, व्यवहारनयस्य सः । शक्रेणामिदधे दीक्षावेषग्रहणहेतवे केशसम्भारमुत्पाट्य, मुष्टिभिः पञ्चभिर्नृपः । दत्तं देवतयाऽशेषं, मुनिवेषं तदाऽऽददे ॥ ८४ ॥ सममेव महीशानां, सहस्रैर्दशभिस्तदा । साग्रहैर्जगृहे दीक्षादक्षैः स्वाम्यनुवर्तने तदानीं केवलज्ञानमहिमानं महामनाः । व्यधत्त तस्य नाभेयप्रभोरिव ऋभुप्रभुः भरतोऽपि ततस्तातवर्तनीमनुवर्तयन् । असिञ्चद् देशनासारसुधाभिरवनीवनीम्। अतिक्रम्य ततः पूर्वलक्षं दीक्षादिनादसौ । आरोहन्मुषिताशेषकष्टमष्टापदाचलम् ॥८८॥
कृत्वा मासोपवासक्षपणमकृपणध्यानशुद्धान्तरात्मा,
शैलेशी प्राप्य योगव्यतिकरहरणोपात्तसौस्थ्यामवस्थाम् । तन्नायं त्रातपाताकुलसकलजगज्जन्तुजातः प्रयातः,
सिद्धिं सौधर्मनाथप्रथितपृथुमहःश्लाघ्यनिर्वाणलक्ष्मीः ॥८९ ॥ ॥ इति श्रीविजयसेनसूरिशिष्यश्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनान्नि श्रीसङ्घपतिचरिते लक्ष्म्यक महाकाव्ये भरतनिर्वाणवर्णनो
नाम षष्ठः सर्गः॥ एतेऽन्योन्यविरोधिनस्त्वयि गुणाः श्रीवस्तुपाल ! क्षमा
शक्ति-प्रातिभ-वैभवप्रभृतयः सौस्थ्येन तस्थुः कथम् ।। . नाश्चर्यं यदि वा दिवानिशमसौ हृत्पङ्कजान्तस्तव,
स्वैरस्मेरविरोधवारिधिमदागस्त्यो यदास्ते जिनः ॥ १ ॥ ।। ग्रन्थानम् ९२ ॥ उभयम् १५९० ॥
१स्तावद्वर्तनीमनुवर्तनीम् । असि खंता० ॥ २°म् ९० । उभयं १५९० खंता म् ९६ । उभयं १५८१ पाता० ॥
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तमः सर्गः।
इत्थं परोपकारस्य, विपुलाः फलसम्पदः । धनसार्थेशदृष्टान्तात्, तवामात्य! प्रदर्शिताः ॥ १ ॥ यदुत्तरोत्तरश्रीणां, सञ्जज्ञे भाजनं धनः । सर्वं परोपकारस्य, तदेतन्महिमाऽद्भुतम् ॥२॥
किञ्च विश्वोपकाराय, तद् युगादिजिनेन्दुना। तीर्थेषु धुर्यतां नीतः, सोऽपि शत्रुञ्जयो गिरिः॥ ३ ॥ मन्त्रिन्नेतस्य तीर्थस्य, प्रभावविभवोऽद्भुतः । यं वक्तुं सङ्कुचन्त्युच्चैर्वाचो वाचस्पतेरपि ॥ ४ ॥. मनोरथेऽपि सम्पन्ने, यत्र यात्रोत्सवं प्रति । सम्यक्त्वरत्नं निर्यलं, सद्योऽप्यासाद्यते जनैः ॥ ५ ॥ दृष्टेऽपि यत्र पुण्यश्रीः, स्यादवश्यं वशंवदाः । स्पृष्टे तु साऽपि निर्वाणपदवी न दवीयसी ॥ ६ ॥ कपर्दियक्षोत्पत्तिः
उपत्यकायां किञ्चास्य, पञ्चास्यध्वनितादपि । जयत्यभीरुकामीरं, पुरं पालित्तपालितम् ॥ ७ ॥ तत्राभवत् कपर्दीति, नाम ग्राममहत्तरः । चौर्य-क्रौर्य-मृषा-मद्य-छूतस्यूतमनोरथः ॥ ८ ॥ पूरिताऽप्यघसङ्घातैरनघा नाम विश्रुता । उद्दण्डा चण्डतेवाऽभूद्, देहिनी तस्य गेहिनी. ॥ ९ ॥ अन्येधुर्मद्यपानेन, ताम्रास्यो मद्यभाण्डभृत् । अपश्यन्मञ्चकासीनो, मुनिद्वन्द्वमुपागतम् ॥१०॥ नत्वा भ्रूभङ्गमात्रेण, तौ मुनी निजगाद सः । हहो । निवेद्यतामत्र, समागमनकारणम् ॥११॥ तक्रेण दना दुग्धेन, सर्पिषा वा प्रयोजनम् ? । यद्यस्ति किञ्चित् तद् ब्रूत, नूतनं दर्शनं हि वः ॥ १२ ॥ तमूचतुर्मुनी हो !, महत्चर ! निशम्यताम् । त्वदन्तिकमुपागन्तुमस्ति नौ कारणान्तरम् ॥१३ ॥ तीर्थयात्रार्थमायाताः, सन्त्यत्र गुरवोऽधुना । सोऽयं तोयदकालोऽपि, समं दैवादवातरत् ॥१४॥ गुरूणां युज्यते स्थातुं, चतुर्मासीमिहैवं यत् । उपाश्रयार्थमायातौ, ततश्चावां तवान्तिके ॥१५॥ सोऽप्यब्रवीन्निराबाधो, गृह्यतामयमाश्रमः । निजोपदेशलेशोऽपि, देयो नात्र स्थितैः पुनः ॥१६॥ तथेति प्रतिपद्याथ, तस्थुस्ते तत्र सूरयः । स्पर्धिष्णवः पयोवाह, स्वाध्यायामृतवृष्टिमिः ॥ १७ ॥ प्रतिश्रयान्तः संलीनैरदीनैर्मुनिपुङ्गवैः । अत्यवाह्यत बाह्या-ऽन्तःसंयतैः स तपात्ययः । ॥१८॥ मानसादिव तहामान्मुनिहंसा विहारिणः । ऊचुः कपर्दिनं प्राणिमर्दिनं तेऽनुयायिनम् ॥१९॥ अस्माकं स्थानदानेन, सर्वथोपकृतं त्वया । तवोपकारिणोऽप्युच्चैरस्माभिस्तु न किञ्चन ॥ २० ॥ तदद्य यद्यनुज्ञा ते, ज्ञातेयमनुरुध्यते । दत्त्वोपदेशं तत् किञ्चिन्निधुनीमोऽधमर्णताम् ॥२१॥ महत्तरोऽवदद् देयः, स्तोकोऽपि नियमो न मे । कथयन्तु पुनः किञ्चिदक्षरं परमाक्षरम् ॥ २२ ॥ ततस्ते गुरवस्तस्मै, स्मितनेत्राम्बुजन्मने । परमेष्ठिमयं मन्त्रं, मानसान्तय॑वीविशन् ॥२३॥ एनमन्वशिषश्चैते, त्वया मन्त्रोऽयमद्भुतः । शयने भोजने पाने, स्मर्तव्यः प्रथमं सदा ॥२४ ॥ महीयान् महिमा भद्र!, कतमोऽस्य प्रशस्यते । खल्पः कल्पद्रुमो यत्र, चिन्ता चिन्तामणौ वृथा ॥ २५ ॥ पञ्चाननवधूः पञ्चपरमेष्ठिनमस्कृतिः । स्थित्वा मनोवनोद्देशे, हन्ति दन्तिसमं तमः ॥२६ ॥
१ माक्षो मद्य खंता० ॥ २ च तत् खंता० ॥ ३ 'श्रयः। नि पाता० ॥
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
सद्धपतिचरितापरनामक
[सप्तमः दुरितानि दुरन्तानि, तस्य नश्यन्ति दूरतः । यच्चित्ते यामिकी पञ्चपरमेष्ठिनमस्कृतिः ॥२७॥ अत्र शत्रुञ्जयाद्रौ च, श्रीयुगादिजिनेश्वरः । नमस्कार्योऽन्वहं सन्ध्यामवन्ध्यां तन्वता त्वया ॥२८॥ अयं हि विमलो नाम, गिरिधुरि' धराभृताम् । स्थानमासूत्रयद् यत्र, जगत्रयगुरुः स्वयम् ॥ २९ ॥ ख्यातिर्विमल इत्यस्य, विश्वान्तरमलव्ययात् । जयादान्तरशत्रूणां, श्रीशत्रुञ्जय इत्यपि ॥ ३० ॥ भावेन भजतामेतं, मुक्तिः साऽपि स्वयंवरा । लक्ष्मीरिव भवेन्न्यायवर्तनीवर्तिनां नृणाम् ॥३१॥ यदस्मिन् पुण्डरीकेण, धुर्येण गणधारिणाम् । लेभे मुक्तिर्मुनीन्द्राणां, पञ्चभिः कोटिभिः सह ॥ ३२ ॥ द्रविड़ा वालिखिल्याश्च, नरेशा दश कोट्यः । सहैव सिद्धिसौधारमारोहन मोहनिर्जयात् ॥ ३३ ॥ ख्यातनामा नमिः कोटिद्वयेन विनमिश्च सः । वालिर्दाशरथी राम-भरतौ च शमे रतौ ॥ ३४ ॥ थावच्चानन्दनः सोऽपि, ध्वस्तशोकः शुकोऽपि च । मुनीनां द्विसहस्रेण, पञ्चशत्या तु शैलेकः॥ ३५ ॥ पाण्डवाः किश्च पञ्चापि, जनन्या सह धन्यया। प्रद्युम्नादिकुमाराणां, सार्द्धास्तिस्रश्च कोट्यः ॥ ३६॥
॥ पञ्चभिः कुलकम् ॥ . नारदः पारदस्वच्छसच्चरित्रपवित्रधीः । अस्मिन्नवाप्तवान् मुक्तिमतिमुक्तमुनेगिरा ॥३७ ॥ तीर्थाधिपतिभिः सर्वै रेकं श्रीनेमिनं विना । अत्र पावित्र्यमासूत्रि, पावनैः पादपांशुभिः ॥ ३८ ॥ तिर्यञ्चोऽपि हि धन्यास्ते, येऽत्र संजज्ञिरे गिरौ । मन्ये धन्यतमं त्वां तु, नित्योपासनवासनम् ॥ ३९ ॥ शिक्षाभङ्गीमिमामङ्गीकार्य तं सूरयो ययुः । शिक्षाऽपि क्रियया मेजे, कपर्दिनमहर्दिनम् ॥१०॥ निरस्तः सोऽन्यदा क्रोधचण्डया रण्डया तया । बहिर्ग्रहाद् विनिर्यातः, शत्रुञ्जयतले ययौ ॥ ११ ॥ श्रमाद् विश्रामकामोऽथ, वटं विटपिनं श्रितः । आसन्नभूतले सद्यो, मद्यभाण्डं मुमोच सः ॥४२॥ क्षणमात्रेण विश्रान्तः, स्मृतपञ्चनमस्कृतिः । पातुकामः सुरां पात्रे, विषबिन्दुं ददर्श सः ॥ १३ ॥ कुतोऽयमिति तेनाथ, दूरोदश्चितचक्षुषा । दृष्टो गृध्रः फणिग्रासव्यग्रो न्यग्रोधपादपे ॥ १४ ॥ मदिराक्षीमिव त्यक्त्वा, मदिरामप्ययं ततः । आरुरोह गलन्मोहः, शत्रुञ्जयगिरेः शिरः ॥१५॥ तन्न नेत्रसुधावृष्टी, दृष्टे भुवनभर्तरि । पराभवभवस्तस्य, तापः प्रापत् तदा शमम् ॥१६॥ ततः कृन्दलितानन्दः, प्रणम्य परमेश्वरम् । स पश्यन्नात्मनो ग्राममुत्तरं शिखरं ययौ । ॥ ४७ ।। तत्र पश्यन् प्रभोश्चैत्यं, स्मन् पञ्चनमस्कृतिम् । मुक्त्वा प्रचारमाहारपरिहारं चकार सः ॥४८॥ ततस्तीर्थप्रभावेन, भावेन च शुभेन सः । यक्षतामक्षतां प्राप, सप्रभावां भवान्तरे ॥१९॥ ततः सोऽवधिना बुद्धवा, कपर्दी वृत्तमात्मनः । परित्यज्यान्यकार्याणि, वेगादिह समागमत् ॥५०॥ सपयित्वाऽर्चयित्वा च, स्तुत्वा च भुवनप्रभुम् । ततो विज्ञः कृतज्ञोऽसौ, जगाम गुरुसन्निधौ ।। ५१ ॥ गुरून् सोऽथ नमस्कृत्य, दिव्यरूपधरः पुरः । ज्ञापयित्वा स्ववृत्तान्तमुवाच रचिताञ्जलिः ॥ ५२ ।। ममैतास्तात ! यक्षत्वसुलभाः सुखसम्पदः । तवोपदेशकल्पद्रोरुत्फुल्लत्पल्लवश्रियः ॥५३ ॥ प्रभवोऽन्येऽपि दृष्टेभ्यः, कष्टेभ्यस्त्रातुमातुरम् । दृष्टादृष्टं पुनः कष्टं, पेष्टुमीष्टे परं गुरुः ॥५४॥ वस्तुनोऽन्यस्य दत्तस्य, फलं क्षयि मुहुर्मुहुः । गुरूपदेशस्य पुनः, फलं गुरु पुरः पुरः ॥ ५५ ॥ तदादेशं प्रयच्छन्तु, गुरवः करवाणि किम् ? । कथञ्चित् तनुतामेति, मम येनाधमर्णता । ॥ ५६ ॥.
रि महीभृ खंता० पाता० ॥ २ शेलका वता० ॥ ३ कलापकम्' वैता० पाता० ॥ ४ न्यकर्माणि खता० ।। , , , ,
, ,
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः.] • धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । उचिरे सूरयोऽप्येतत् , कृतज्ञस्य तवोचितम् । तीर्थप्रभावप्रभवं, वैभवं भवतः पुनः ॥५७ ॥ तदत्रावस्थितेनैव, सेव्यः शश्वदसौ प्रभुः । तदाराधकलोकस्य, दुरितं हरता त्वया ॥५८ ॥ ततोगुरूणामादेशाद्, देशान्तरपराङ्मुखः । यक्षः कपर्दी तीर्थेऽस्मिन् , विघ्नमर्दी स्थितः स्वयम् ।। ५९ ॥
वृत्तान्तमेनमाकाऽनघा कौलीनशङ्किनी । शाकिनीवातिदुष्टाऽपि, स्वपापेनान्वतप्यत ॥ ६० ॥ सा विवेकमिवोत्तुङ्गमारुह्य शिखरं गिरेः । प्रभुमेनं नमस्कृत्य, कृत्यज्ञा भक्तमत्यजत् ॥६१ ॥ ततः सा तीर्थमाहात्म्याद्, द्विपरूपधरः सुरः । भर्तुहिनतां प्रापदाभियोगिककर्मणा ॥६२ ।। यक्षस्ततः प्रभृत्येष, कपर्दी करिवाहनः । पाशा-ऽङ्कुशलसद्वाम-दक्षिणोपरिपाणिकः ॥ ६३ ॥ द्रव्यप्रसेविका-बीजपूराकाधःकरद्वयः । स्थापितः शिखरेऽत्रैव, भजते जनपूजनम् ॥ ६४॥ समस्तेष्वपि सङ्केषु, तीर्थयात्राविधायिषु । कुरुते दुरितोच्छेदमेदुरं प्रमदोदयम् दिवानिशमसौ तीर्थरक्षादक्षिणमानसः । विधत्ते प्रत्यनीकेषु, सम्प्रत्यपि विनिग्रहम् शत्रुञ्जयतीर्थोद्धारवर्णनम् __ अपि चात्र जिनाधीशचैत्यं भरतकारितम् । भूयोभिरुद्धतं भूपैर्गतं कालेन जीर्णताम् ॥ ६७ ॥ ततश्चेक्ष्वाकुवंश्येन, स्मरता निजपूर्वजान् । पुनः सगरसंक्षेन, तचक्रे चक्रिणा नवम् ॥ ६८ ॥ ततः क्रमेण रामेण, निर्जित्य दशकन्धरम् । धरोद्धरणधुर्येण, चैत्यमेतत् समुद्धृतम् ॥ ६९ ॥ दृप्यन्निजभुजौर्जित्यजितकौरवगौरवैः । पुनर्नवभवल्लक्ष्मीताण्डवैरथ पाण्डवैः ॥ ७० ॥ ततो मधुमतीजातजन्मना सत्वसद्मना । देवतादेशमासाद्य, तपो-ब्रह्ममयात्मना ॥ ७१ ॥ पुण्यप्राप्यं प्रतिष्ठाप्य, प्रभूतद्गविणव्ययात् । ज्योतीरसाश्मनो विम्वं, जावडेन न्यवेश्यत ॥ ७२ ।।
॥ युग्मम् ॥ शिलादित्यक्षमापालो, वलभीवलभित् ततः । पुनर्नवीनतारुण्यपुण्यं चक्रे जिनालयम् ॥ ७३ ॥ गूर्जराधरित्रीशे, ततः सिद्धाधिपे सति । श्रीमानाशुकमन्त्रीशस्तीर्थमेनमपूपुजपत् ॥ ७४ ॥ उपत्यकायामेतस्य, निवेश्य च निवेशनम् । स चैत्यं नेमिनाथस्य, भक्तिसारमकारयत् ॥ ७५ ॥ वापीमप्यत्र लोकस्य, तृष्णाविच्छेददायिनीम् । भगवद्देशनासारनीयं स निरमापयत् ॥ ७६ ॥ किञ्च तीर्थेऽत्र पूजार्थ, द्वादशग्रामशासनम् । अदापयदयं मन्त्री, सिद्धराजमहीभुजा ।। ७७ ।। कुमारपालभूपाले, पालयत्यवनीतलम् । मन्त्री वाग्भटदेवोऽभूदयोदयननन्दनः ॥७८ ॥ निदेशादथ भूभर्तुरभ्यमित्रीणताजुपः । समं सुराष्ट्रापतिना, पितुः सङ्ग्रामगामिनः ॥ ७९ ॥
समायातस्य तीर्थेऽस्मिन्, तीर्थोद्धारमनोरथम् ।
विज्ञो विज्ञातवान् सोऽयं, परिवारगिरा चिरात् ॥ ८० ॥ युग्मम् ॥ पुण्यलक्ष्मी भवाम्भोधेरुद्धर्तुं पुरुषोत्तमः । स नाभेयप्रभोर्नव्यं, मन्दिरं मन्दरं व्यधात् ॥ ८१ ॥ विशालशालं शैलाधो, मुक्ताभकपिशीर्षकम् । ताडकवद् भुवश्चक्रे, श्रीकुमारपुरं पुरम् ॥ ८२ ॥
त्रिभुवनपालविहारो, नीलमणिचिडम्बिपार्श्वजिनविम्वः । इह वहति मध्यनिहितस्तवकतुलामतुलसौभाग्यः
॥ ८३ ॥ १ दयं प्र खंता० ॥ . २ 'धराधीशे खंता० ॥ ३ जुषा खंताः पाता० ॥ ४ पुरा खंता० पाता० ॥ ५°ध्यविनि वता० ॥ . ।
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं
नन्दनाभिनयनाय नाटिकाः, वाटिकाश्च धृतपुष्पसाटिकाः कर्तुमस्य जिनभर्तुरर्चनं, तत्पुरः परिसरेऽकरोदसौ
इत्थं यथाश्रुतमयं कथितः कथञ्चित् किञ्चित् प्रभावविभवस्तव वस्तुपाल ! । वाग्गोचरे चरति सैष पुनः समस्त स्तीर्थस्य पश्य महिमा नहि मादृशानाम् संसारसागरपतजनतान्तरीप-मारोहतां शिवपदं प्रथमावतारः ।
पापप्रपात धुतधर्मनिवास दुर्ग, शत्रुञ्जयो जयति पुञ्जितपुण्यलक्ष्मीः
६४
श्रीवासाम्बुजमाननं परिणतं पञ्चाङ्गुलिच्छतो, जग्मुर्दक्षिणपञ्चशाखमयतां पञ्चापि देवद्रुमाः । वाच्छापूरणकारणं प्रणयिनां जिहैव चिन्तामणि
जता यस्य किमस्य शस्यमपरं श्रीवस्तुपालस्य तत् ? स्वस्ति श्रीपुण्डरीकक्षितिधरशिखराद् यक्षमुख्यः कपर्दी,
[ सप्तमः सर्गः
१ यथाश्रुतिपथं कथि पातासं० ॥ ४ म् १६८६ संता० । म् १६७६ पाता• ॥
॥ ८४ ॥
॥ इति श्रीविजयसेन सूरिशिष्य श्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनानि श्रीसङ्घपतिचरिते लक्ष्म्यङ्के महाकाव्ये श्रीशत्रुञ्जयमाहात्म्योFataनो नाम सप्तमः सर्गः ॥
२ स्ततीर्थ पाता• ॥
3
॥ ८५ ॥
॥ ८६ ॥
भूमौ श्रीवस्तुपालं कुशलयति मुदा क्षेमवानस्मि सौम्य ! | सान्निध्यं सङ्घलोकेऽद्भुतमिति भवता कुर्वता सर्वथाऽहं,
चक्रे सौख्यैकपात्रं त्रिजगति सततं जीव तत् कल्पकोटीः ॥ २ ॥ ।। ग्रन्थाग्रम् ९५ । उभयम् १६८५ ॥
॥ १ ॥
३ त्स्यकी पाता० ॥
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
अष्टमः सर्गः।
जितचिन्तामणिप्रायरलसम्भववैभवम् । जयत्यमेयमाहात्म्यं, ब्रह्मचर्यमयं महः ॥ १ ॥ तदेतद् दुरितध्वान्तवन्धविध्वंसनौषधम् । त्रैधं समिद्धमाधेयं, श्रीजम्बूस्वामिना यथा ॥२॥ जम्बूस्वामिपूर्वभवचरितम्
मगधोऽध्वगधोरण्याः, श्रान्तिहर्ता श्रियः पदम् । अस्ति त्रिविष्टपादेशो, देशो भूखण्डमण्डनम् ॥ ३ ॥ छायोच्छेदितसन्तापाः, स्फुरच्छत्राद्भुतश्रियः । भूपरूपा बभुयंत्र, तरवः सरवद्विजाः ॥ ४ ॥ यस्मिन् हरन्ति पर्यन्तहरितः सरितः सदा । भूमेः श्यामांशुकस्यूतप्रान्तकान्तदुकूलताम् ॥ ५ ॥ ग्रीष्मेऽपि वारि यच्छन्तो, महिषैः स्थानपूरुषैः । यस्मिन्नदुर्न दुर्भिक्षमम्भसां जातुचिद् घनाः ॥ ६ ॥ काष्ठासु दशसु प्रामः, सुग्राम इति विश्रुतः । तदन्तर्विद्यते हृद्यविद्यतेजस्विपूरुषः ॥ ७ ॥ यलक्ष्मीलेखया शेष-लेखपुर्यों विनिर्जिते । स्थानं निम्नं च शून्यं च, जग्मतुर्लज्जिते ध्रुवम् , ॥ ८ ॥ . राष्ट्रकूटान्वयः श्रीमानार्यवानार्यवागभूत् । तत्राद्रिकूटतुल्यान्नकूटः कौटुम्विकाग्रणीः ॥९॥
तस्याजनि गुणैर्वर्या, मर्यादाजलधेर्वधूः । जाहवीशुभ्रनीरेव, रेवती शीलशालिनी ॥१०॥ एतयोर्भवदत्तश्च, भवदेवश्च विश्रुतौ । अभूतां निहताशर्मधर्मकर्मयुतौ सुतौ
॥ ११॥ इभ्यः सुस्थितसूरिभ्यः, स्वैरं वैराग्यतोऽन्यदा । भवदत्तो निजगृहे, निःस्पृहो जगृहे व्रतम् ॥ १२ ॥ अनुसूरिपदद्वन्द्वमथासौ पृथिवीतले । बभ्राम प्रामकाश्मानमश्मसारवदन्वहम् ॥ १३ ॥ एकदाऽऽत्मद्वितीयः सत्सूरीनापृच्छय कश्चन । निजग्रामे जगामेच्छन् , वन्धुं व्रतयितुं व्रती ॥ १४ ॥ साधुः पाणिग्रहारम्भग्रहिलेन कनीयसा । न वीक्षितोऽप्यसौ हर्षप्रकर्षान्धेन वन्धुना ॥ १५ ॥ कनिष्ठमथ धिक्कुर्वन् , गुर्वन्तिकमगान्मुनिः । विलक्षो रविलक्षोरुतपस्तेजास्तनोतु किम् ? ॥ १६ ॥
गुरोः पुरो मुनौ तस्मिन्, तत् तथ्यं कथयत्यथ । भवदत्तोऽवदत् तोपिन् !, धिक् ! तत्कठिनतामिति ।
॥ १७॥ तदोचे मुनिनाऽन्येन, भवदत्तो वदन्नदः । भ्राताऽस्य कठिनस्त्वं तन्मृदुं दीक्षय सोदरम् ॥१८॥ सन्धासन्धानतोऽभाषि, भवदत्तेन तन्मुदा । इदं वुध ! विधातव्यं, गुरौ भगधगामिनि ॥ १९ ॥ विहरन् मिहिरश्रीको, देशाद् देशान्तरं क्रमात् । अगमन्मगधान् सूरिनभोभागानिवामलान् ॥ २० ॥
स्वग्रामं भवदत्तोऽथ, ययावेको गुरोगिरा | भयाय नासहायत्वं, सिंहस्येव महामुनेः ॥२१॥ "नागिलां वासुकीजाने गदत्तस्य नन्दनीम् । कनीयान् भवदेवोऽये, पाणौ जग्राह साग्रहः ॥ २२ ॥
१ण्डभूषणम् खैता. पाता० ॥ २ भजन्ति खंता० पाता. ॥ ३ 'यस्तेज पाता० ॥ • ४ भाव वता० ॥ ५ सन्, सू° खंता० ॥
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं
ननान्मत्वेति तत्त्वज्ञः, किङ्कर्तव्यतया जडः । मन्दमन्दममन्दश्रीर्निजं धाम जगाम सः अब्जखण्डं त्रियामार्तं, मार्तण्ड इव दूरतः । स्वजनं स्मेरयन्नग्रे, शमभूः समभूत् ततः ते तुहेतुममं पुण्यनैपुण्यस्य मुनिं जनाः । नमश्चक्रुर्निचक्रुश्च, दुरितं स्फुरितोद्यमाः मुनिना धर्मलाभोऽथ, निर्मलाभो विनिर्ममे । तेषां तमस्ततिच्छेदी, दिशामिव निशाधवः अस्ति मे गुरुरासन्नग्रामे सन्नतमाः शमी । भोक्तव्यं तत्र गत्वेति, स जगाद जनं मुनिः तदाऽऽशु प्राशुकान्नेन, स यतिः प्रतिलाभितः । उत्सुकस्तैः सदाचारसहकारशुकैः स्वकैः नागिलायाः किलाssयाम - रम्याक्ष्या वक्षसि स्वयम् । तन्वानो मण्डनं तन्व्याः, सम्पूर्णाखिलभूषणम्
६६
[ अष्टमः
॥ २३ ॥ .
॥ २४ ॥
॥ २५ ॥
॥ २६ ॥
॥
न
२७ ॥
॥ २८ ॥
।। २९ ।।
॥ ३० ॥
बन्धुमागतमाकर्ण्य, वधूं मुक्त्वाऽर्धमण्डिताम् । द्विपो वल्लीरिव सखीरवधूयाग्रतो गताः स्फूर्तिमन्तर्वहन् धर्मं, मूर्तिमन्तमिवाग्रजम् । भवदेवो जवादेव, जगाम च ननाम च ॥ विशेषकम् ॥
॥
३१ ॥
॥ ३२ ॥
॥
३३ ॥
॥ ३५ ॥
॥ ३७ ॥
सर्पिषः कल्पनीयस्य, पात्रं भ्रात्राऽर्पितं करे । प्रस्थानकं व्रतस्येव भवदेवः सुधीर्दधौ प्रचचाल स चालस्यमुक्तो मुनिमतल्लिका | अस्तोकबन्धुलोकेन, परितः परिवारितः दूरतो वलितास्तस्य, नत्वा नत्वा च बान्धवाः । समीरे सम्मुखे सिन्धुप्रवाहस्येव वीचयः ॥ ३४ ॥ वाल्यक्क्रीडादिवार्ताभिरनार्ताभिः प्रवर्तकम् । धृताज्यभाजनः साधुमनुजस्त्वनुजग्मिवान् आनिनाय भवान् वन्धुं मानिनायक ! दीक्षितुम् ? । इत्यथ व्रतिभिः पृष्टः, प्राप साधुर्गुरोः पुरः ॥ ३६ ॥ प्रणम्य रम्यचारित्ररत्नरत्नाकरं गुरुम् । मुनिर्न्यवेदयद् बन्धुं, समायातं त्रताय तम् सत्यमित्यथ पृष्टोऽसौ, भचदेवोऽपि सूरिभिः । ज्यायानृषिर्नृपाभाषी, मा भूदित्यन्वमंस्त तत् ॥ ३८ ॥ ततः स्ववन्धुसम्बन्धवन्धनावद्धचेतसः । नागिलागुणरक्तस्य, तस्य दीक्षां ददौ गुरुः भवदत्तप्रयुक्तेन, नियुक्तो गुरुणा स्वयम् । एकेन मुनिना सार्क, ग्राममन्यं जगाम सः अद्यापि भवदेवोऽयं, नायातीति समागताः । बन्धवो भवदत्तेन, साक्षाद् गत इतीरिताः बन्धूपरोधरुद्धात्मा, भवदेवो व्रते स्थितः । नित्यं ध्यायति चित्तेन, नागदत्तसुतां तु ताम् कालेन सुचिरेणाथ, शुचिरेणाङ्कवन्मुनिः । तपस्तपनपूर्वाद्विर्भवदत्तो दिवं ययौ
॥ ३९ ॥
॥ ४० ॥
॥ ४१ ॥
॥
४२ ॥
॥ ४३ ॥
४४ ॥
४५ ॥
अकुर्वता व्रतादीनि, आतरि स्वर्गयातरि । अलागि नागिलाध्याने, भवदेवेन तेन तु अथ सुप्तां मुनिश्रेणीं, निशि मुक्त्वाऽब्जिनीमिव । स भृङ्ग इव गन्ताऽभूत् कान्तां कैरविणीमिव अथ श्ऋथगुणग्रामः, सुग्रामग्रामसीमनि । गत्वाऽसौ मण्डपाहूतशैत्ये चैत्ये स्थितः क्वचित् आययौ वृद्धया साकमेकया सविवेक्रया । तदत्र काऽपि कामद्रुवात्या कात्यायनी पुरः एतां श्वेताम्बरोऽपृच्छत्, रेवत्यार्यवतोः कथाम् । तौ प्रमीतौ ततः श्रुत्वा सोऽपृच्छन्नागिलाकथाम् स्वयं सा नागिला चित्ते, भवदेवं विचार्य तम् । पप्रच्छ भवदेवोऽसि, नागिलाजानिरित्यमुम् ॥ ४९ ॥ एप प्रियाविशेषोत्कस्तदाऽऽह स्मरदाहवान् । भवत्या भवदेवोऽहं भद्रे । कथमवोधिषि ॥ ५० ॥ सद्मनश्छद्मना नीत्वा, पुराऽहं ग्राहितो व्रतम् । श्रात्रा मात्राधिकप्रीतिर्ना गिलावशगोऽपि सन् ॥ ५१ ॥ १ बन्धवः पाता० ॥ २ पृष्टेऽसौ संता० ॥
1182 11
॥
॥
॥
४६ ॥
॥ ४७ ॥
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७
सर्गः]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । नहानरि गते म्वर्गगनगलनगन मे । नाग नागिलाप्रीतिर धुनाऽतिधुनाति सा ॥५२॥ मन्मनःसहकारम्य, मा गगी धानुकीमुना । अस्ति वा नास्ति वा सामादिदं वद मदनतः ॥ ५३ ॥ तदेवं भवदेवेऽस्मिन् . जल्पा सम्मरम्मरेद्धाया नागिलासल्याः, सूनुः प्राप्तः पुरो बटुः ॥ ५४ ।। जगादायमिदं मानरागन्गि निगन्त्रितः । दक्षिणा गमिप्यामि, गेहमेहि त्वरातुरा ॥५५॥ दुग्धनबालगिगागि, पनन्यं गाजन न्वा । मुक्त श्राद्धानमुदीर्य, यथाऽऽगत्य पियामि तत् ॥ ५६ ॥ वदन्तमित्ववादीन तं, भवदेवो गमिव । भविष्यनि कथ न त्यगिनिलिप्युर्जुगुप्सितः ? ॥ ५७ ॥ भवदेवगुवाचाल. नागिला रिम यगमः । प्रिया नवाई मा वान्ता, तद् भोक्तुं यतसे कुतः? ॥ ५८ ।। मूहागग नवान्द्रागिव मामागनः मग्न । जराजर्जरिनां पय, संमारम्य क सारना? ॥ ५९॥ पतम्निन नियन्तनां, गलिगीताकारणे । द भरापगधीने, गुधा मुगन्ति जन्तवः ॥६० ।। विसं गाम सीमागगया माग गन्यमाः । न व्याधुटा टिगेय, गुरु भज कुरु व्रतम् ॥ ६१॥
नि प्रबोधिनः मीनी, नागिलाया गिरा चिरात् ।
माधु माश्विनि न भुया, साधु, गरि ग्यादयान बालोन्य नद गुगेग्ने, नदुमंगल ग्यमान । गेनामनिष्ट मोधर्म, प्रगाभिर्मासुरः सुरः ॥ ६३ ॥
क्षेत्र महाविदेोऽय, विनय पुष्फलाभिषेविश विधानिये पुण्डरीकिण्यांपुरि चक्रिणः ।। ६४ ॥ पल्या यशोधराम्याग वनदनन्य नन्दनः । नासा सागरदनोऽगद , भवदत्तो दिवभ्युनः ।। ६५॥
॥ युग्मम् ।। अथ पिना परिवाहीन्याः कन्याः सहमाः । पुत्रः गद्गद्रोहकरिणा परिणायितः ॥६६॥ मगमन्तान गर्ग नाभि, मीटन गगानगर्वगी। गर्निगहिरिव म्पतिः, बैगोंगफलकर्मभिः ॥ ६७ ॥ एकदाऽनेकदारान्तर्यनी गन्दिरमनि । शितोऽन्तरिक मोऽद्रासीत्, स्वर्णवणं पयोमुचम् ॥ ६८ ॥ नमाकान्तनमध, निमाशिमोना । पश्यन् गेगिव म्गेरसमाज. समजायत ॥६९॥ क्षणाद वानीदते धागार विशुरनां गते । भावेषु गहरीगाचं, कुमारः म व्यचारयत् ॥७० ॥ प्रतिबुद्धः म्यय बुद्धता, मनं जमात मागाह । नतः सागरदत्तोऽयं, मूरेग्मृतसागरात् ॥७१ ॥ कृपाणतीवनात्रमनायतन तन तत् । शानगवधि ज्ञानमवधिग्व्याति विक्षता ॥७२ ॥
नत्रैव विजये वीनगोकानामनि पराने । भवदेवोऽभवश्युत्वा, दिवः शिव इति श्रुतः ॥ ७ ॥ पुत्रः पद्मरथम्यायो, बनमालाममगायः । कुमारः मुकुगाराभिः, कुमारीभिर्विवाहितः ।।७४ ॥
॥ युग्मम् ॥ स्थितः सद महेलाभिः, मोऽन्यदा सदनोपरि । नासा कामसमृद्धस्य, सार्थवाहस्य वेश्मनि ॥ ७५ ॥ मुनि सागरदत्चान्यगातमिदं विलोकयन् । स्वर्णवृष्टिं मुरै मृष्टां, दृष्ट्या हृष्टोऽभवत् तदा ॥७६ ।।
॥ युग्मम् ।। अथ स्थानगतं पापैतारणं कृतपारणम् । गत्वा नत्वा मुनि राजाजोऽन्ते समुपाविशत् ॥७७ ।। . . ततोऽसौ देशनां तेने, मुनिर्गानेभकेगरी । सर्वास्तथा कथाः पूर्वजन्मजाता न्यवेदयत् ॥७८ ॥
१ स्यासौ, वन गना० पाना० ॥ २ क्ष व्यलोकयत् यता० ॥ ३ स्थाने गतं पाता० ॥ ४ पवारणं संता० ॥
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामक
[अध्मः सोऽपि भूपाङ्गभूः श्रुत्वा, विशुद्धः प्रतिबुद्धवान् । नत्वा यतिं गतः प्रष्टुं, पितरौ निश्चितव्रतः ॥ ७९ ॥ पितृभ्यामननुज्ञातस्ततश्चाकृतभोजनः । गत्वा पौषधशालायां, तस्थावस्थानमंहसाम् ॥८ ॥ इभ्यात्मजेन भूभर्तुरादेशाद् दृढधर्मणा । श्राद्धेन बोषितोऽभुत, षष्ठादाचाम्लपारणः ॥८१ ॥ ईदृक्तपःप्रकाशी च, प्राशुकाशी व्रतीव सः । तत्र शुश्रूषितस्नुट्यत्कर्मणा दृढधर्मणा ॥८२ ॥ . अथ द्वादशवर्षान्ते, भावनियूंढसंयमः । विद्युन्मालीति देवोऽभूद् , ब्रह्मलोकेऽद्भुतद्युतिः ॥ ८३ ॥ श्रीवीरः समवासार्षीत् , पुरे राजगृहेऽन्यदा । तदीयपदपद्माली, विद्युन्माली तदाऽभवत् ॥ ८४ ॥ शक्रादिसुरचक्रेषु, काचेष्विव मणिवलन् । अकरोढुष्करं किं किं, देवासौ पूर्वजन्मनि ?. ॥८५ ॥ श्रेणिकक्षोणिकान्तेन, पृष्टः स्पष्टमिति प्रभुः । तद् विद्युन्मालिनः सर्व, पूर्ववृत्तं न्यवेदयत् ॥ ८६.।।
॥ युग्मम् ।। . भविष्यति भुवि स्वामिन् !, कीदृशोऽयमतभ्युतः । । इति पृष्टे नृपेणाऽऽह, पुनस्त्रिभुवनप्रभुः ॥ ८७ ।।. जम्बूस्वामिचरितम् राजन् ! राजगृहेऽत्रैव, ऋषभश्रेष्ठिसूरसौ । जम्बूनामाऽवसर्पिण्यां, भावी चरमकेवली , ॥ ८८ ॥
तद् विद्युन्मालिनः कान्ताश्चतस्रो विनयाऽऽनताः। . . . . . तीर्थेशमिति पप्रच्छुः, काऽस्माकं भाविनी गतिः ?
॥ ८९॥ श्रेष्ठिनां तनुजीभूय, यूयमप्यस्य योषितः । भविष्यथ पुरेऽत्रैव, तदिदं विभुरभ्यधात् ॥९० ॥. : अथ तद्दिवसादेव, स देवः सप्तमेऽहनि। धारिण्या ऋषभश्रेष्ठिपन्याः कुक्षाववातरत् ॥ ९१ ॥ पूर्णैरथ दिनैः श्रेष्ठिप्रिया सुतमसूत सा । आनन्दामृतरोचिष्णुः, सरसीव सरोरुहम् ॥९२ ॥
पुरा च नगरेऽत्रैव, वैभारगिरिकानने । सुधर्मस्वामिन नन्तुं, गताऽभूदृषभप्रिया ॥९३ ॥ सा शुश्राव तदा सिद्धपुत्रं विद्याधरं प्रति । कथ्यमानं गणभृता, ध्रुवं जम्बूविचारणम् ॥९४ ॥ ततो जम्बूविचारान्ते, सा पप्रच्छ गणेश्वरम् । भविष्यति तनूजन्मा, कथं मे ? कथ्यतामिति ॥ ९५ ॥ गणेशं वीक्ष्य सावधप्रश्नतो मौनमास्थितम् । साऽभाषि धारिणी शीलधारिणी सिद्धसूनुना ॥९६ ॥ सति । व्रतिपतिर्नेदं, सावद्यं कथयिष्यति । भवत्यै कथयिष्यामि, सुतार्थमहमप्यदः ॥९७ ॥. . मम वाचा त्वमाचाम्लान्यष्टोत्तरशतं कुरु । पुत्रस्तदन्ते भावी ते, सिंहस्वप्नेन सूचितः । ॥९८ ॥ इत्याकये गृहं गत्वा, सा सर्वे तत् तथा व्यधात् । अपश्यच्चान्यदास्वने, सिंहमुत्सङ्गसङ्गतम् ॥ ९९ ॥ प्रातश्च पत्युराख्याय, वितेने जिनपूजनम् । अथ प्राचीव भाखन्तं, काले सुतमसूत सा ॥१०॥ असौ जम्बूविचारस्य, प्रक्रमे समभूदिति । पितृभ्यां विहितो जम्बूकुमार इति नामतः ॥१०१ ॥
पद्मावती समुद्रस्य, प्रेयसी सुषुवे सुताम् । समुद्रश्रियमुन्मुद्रचन्द्रसान्द्रमुखत्विषम् ॥ १०२॥ . समुद्रदत्तप्रेयस्या, जज्ञे कमलमालया । नन्दनी किल पद्मश्री, पद्मश्रीदस्युलोचना ॥१०३ ॥ पुत्री सागरदत्तस्य, जनिता विजयश्रिया । पद्मसेनेति निश्छद्मसेनेव स्मरभूभुजः ॥ १०४ ॥ . सुता कुबेरदत्तस्य, दयितायां जयश्रियाम् । आसीत् कनकसेनेति, कनकस्पर्धिदीधितिः ॥ १०५॥ . विद्युन्मालिसुरस्यैताश्चतस्रश्चित्तवल्लभाः । गृहेषु श्रेष्ठिनामेषामवतेरुर्दिवच्युताः ॥१०६ ॥ . १ देवोऽसौ खंढा• पाता० ॥ २ मेवमव खंता० ॥'.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । तथा कुचेरसेनस्य, नमःसेनेति नन्दनी । सञ्जाता कमलवतीकुक्षिपल्वलवारला ॥१०७ ॥ श्रेष्ठिश्रमणदत्तस्य, सुषेणाकुक्षिसम्भवा । सुताऽभूत् कनकश्रीस्तां, न कः श्रीवदमन्यत ? ॥ १०८ ॥ सुषुवे च सुषेणस्य, प्रिया वीरमती पुनः । सुतां कमलवत्याख्या, साक्षादिव दिवः श्रियम् ॥ १०९ ॥ वसुपालितगेहिन्या, सुषुवे जयसेनया । जयश्री रतिरूपस्य, जयश्रीरिति नन्दनी ॥११० ॥ दिक्पालराजधानीनामष्टौ मूर्ता इव श्रियः । सेवन्ते तत्पुरं वाला, जैत्रं जम्बूर्गुणेन ताः ॥ १११ ॥ दातुं ताः पितृभिर्जम्बूस्वामिने ऋषभोर्थितः । सर्वं मेने न कस्तुल्यगुणसगाय कौतुकी ? ॥ ११२ ॥ तदानीं च महामोहमेघसन्दोहमारुतः । श्रीसुधर्मा समायासीद्, वैभारगिरिकाननम् ॥११३ ॥ श्रुते तस्मिन् समायाते, निर्यातं नगरादथ । जनै डैरिवाम्भोजादुदितेऽम्भोजवान्धवे ॥११४ ।। श्रीसुधर्मगणाधीशं, नमस्कर्तुं समागमत् । तदा जम्बूकुमारोऽपि, समारोपितसम्मदः ॥११५ ॥ तदा मुनीन्दुः पारेभे, देशनां दशनांशुभिः । पुरो जम्बूवपुः सिञ्चन् , प्रसादैरिव देहिभिः ॥ ११६ ॥
भवेद् भवार्णवः पुंसां, सुतरः सुतरामसौ । न्यञ्चनोदञ्चनोग्राश्चेन्न स्युः श्रीचयवीचयः ॥ ११७ ॥ मेघानामिव लोकानामायुग़लति नीरवत् । चपलेव चला लक्ष्मीः, पाण्डुतेवैति विश्रसा ॥११८ ॥ तदायुषा च लक्ष्म्या च, वपुषा चास्थिरात्मना । चिरस्थिरतरं रतत्रयं ग्राह्यं विवेकिना ॥११९ ।।
तत्रोपाश्रय-भैषज्य-पुस्तका-ऽन्नां-ऽशुकादिभिः । साहाय्यं ज्ञानिनां तन्वन् , ज्ञानमाराधयेद् गृही।
॥ १२० ॥ सङ्घवात्सल्य-जैनेशवेश्म-यात्रा-ऽर्चनादिभिः। प्रभोः प्रभावयस्तीर्थ, सम्यक् सम्यक्त्वमर्जयेत् ॥ १२१ ॥ भक्त्या चारित्रपात्रेषु, तथाऽऽवश्यककर्मभिः । तपोभिरपि चारित्रं, गृहमेधी समेधयेत् ॥१२२ ॥ काले पाठादिभिनिमशङ्काद्यैश्च दर्शनम् । मूलोत्तरगुणैः शुद्धैश्चारित्रं भजते यतिः ॥१२३ ।। इति रत्नत्रयालेभे, हतमोहतमोभरैः । चिराद् गृहस्थैः सद्योऽपि, यतिमिः शाश्वतं पदम् ॥ १२४ ॥ ये तु मोहमहग्रस्ताः, प्रमादस्य वशंवदाः । अशरण्यैर्भवारण्ये, भ्रमितव्यं सदाऽपि तैः ॥ १२५ ॥
जम्बूरम्बूज्ज्वलं पीत्वा, घनादिव गुरोर्वचः । महीरुह इवामुञ्चत् , सद्यो भवदवव्यथाम् ॥ १२६ ॥ नत्वा मुनीन्द्रमुन्निद्रव्रतग्रहमहोद्यमः । जगामायममायः सन् , सदनं मदनं द्विषन् ॥ १२७ ॥ सत्वरः पितरौ नत्वा, जम्बू: कम्बूल्लसद्यशाः । स जगादायमादाय, व्रतं प्रीतो भवाम्यहम् ।। १२८ ॥ इत्याकर्ण्य ततः कर्णतप्तत्रपुनिभं वचः । सुतं व्रतनिषेधाय, पितरावूचतुस्तराम् ॥ १२९ ॥ एकस्त्वमावयोर्दीपो, भानुभू-नभसोरिव । त्वां विना वत्स! नितमां, तमांस्यभिभवन्ति नौ ॥ १३० ॥ मनोरथशताहूतस्तपोभिरतिदुष्करैः । दुर्लभस्तात ! लब्धोऽसि, त्वमुदुम्बरपुप्पवत् ॥१३१ ॥ तच्चिरोद्भूतमस्माकं, मनोरथमहीरुहम् । विदग्ध ! दग्धुं किं नाम, वाग्ज्वालाभिः प्रगल्भसे ? ॥ १३२ ॥ ययाचिरे चिरेणैताः, दासीकृतरतिद्युतः । अष्टौ याः कन्यकास्तुभ्यं, त्यजस्येताः कुतः सुत!? ॥ १३३ ।। विवाहमण्डपान्तस्त्वं, वधूभिरभितो वृतः । वशाभिरिव यूथेशो, मानसं नौ प्रमोदय ॥१३४ ॥ त्वत्सङ्गसुभगम्मन्याः, कन्याः परिणयन्निमाः । कुतूहलं श्रुतोलेलुरावयोः पूरयाऽऽवयोः ॥१३५ ॥ • आशानामिव तत् तासामन्तश्चन्द्र इव स्फुरन् । पुण्यवन्नावयोनॆत्रकुमुदानां मुदं कुरु ॥ १३६ ।। • १ वारिमती पाता० ॥ २ गुणानताः खता० ॥ ३ प्रमोदैरि खंता ॥ ४ स्वसई वता० । स्वःसङ्ग पातासं० ॥ ५ तोल्लोलरा पाता० ॥
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
७० सच्चपतिचरितापरनामक
[अष्टमः श्रुत्वा पित्रोरिमां वाचमचलव्रतनिश्चयः । उचितज्ञः कुमारोऽयमभ्यधान्मधुरं वचः ॥ १३७ ॥ .. तावदाचर्यत ब्रह्मचर्याय नियमो मया । कुतूहलाय वा कार्य, पाणिग्रहणमप्यदः ॥१३८ ॥ विवाहस्य द्वितीयेऽह्नि, ग्रहीष्यामि पुनर्जतम् । क्षेप्यस्तद्वत्सवात्सल्यान्नाहं भवदवानले ॥१३९ ॥ .. आसां मृगीदृशां प्रेमस्थेमसम्बन्धबन्धने । पतित्वेन पतित्वाऽसौ, क्व मोक्षाय यतिष्यते ? ॥१४॥ इत्यालोच्य मिथस्ताभ्यां, पितृभ्यां तन्मतं वचः । अकारि च मुदा पाणिग्रहोपक्रमणक्रमः ॥ १४१ ॥
॥ युग्मम् ॥ ...: अथ जम्बूकुमारेण, ज्ञापिते स्वव्रतोद्यमे । पितॄन किंकार्यतामूढानाहुस्तानिति कन्यकाः ॥ १४२ ॥ इहापि परलोकेऽपि, जम्बूस्वामी गतिः स नः । मार्तण्ड इव मार्तण्डग्रावपावकरोचिषाम् ॥ १४३ ॥ स मन्मथपथेऽस्माभिस्तेनाऽऽत्माध्वनि वा वयम् । नेतव्याः सत्यमित्यस्तु, स्पर्धाबन्धः परस्परम् ॥ १४४ ॥ महासतीषु धन्यानां, कन्यानां वचनैरिति । तेऽप्युद्दिश्य विवाहस्य, दिनमानन्दिनः स्थिताः ॥ १४५॥ अथाऽऽननेन्दुनिर्गच्छदुलू लुसुधया तया । स्त्रीषु सञ्जीवयन्तीषु, भवदग्ध मनोभवम् ॥१४६ ॥ बन्धूनामुपरोधेन, विरोधेन तु चेतसः । लग्ने जम्बूकुमारोऽयमुपयेमे कुमारिकाः ॥११७ ॥ स हताभिः ‘स्मरशरैः, सह तामिस्तदा वदन् । गतस्पृहो गृहावासे, वासवेश्मन्यवास्थित ॥ १४८ ॥
इतश्च विन्ध्यो विन्ध्याद्रौ, व्यधाजयपुरेश्वरम् । । 1. पुत्रं प्रभमथ ज्येष्ठः, प्रभवो निरगात् क्रुधा
॥ १४९॥ चौरपञ्चशतीयुक्तः, कुर्वन्वा स चौरिकाम् । जज्ञेऽवस्वापिनी-तालोद्घाटनीविद्ययोः पदम् ॥ १५०.॥ गृहं तदा तदागत्य, जम्बूस्वामिनिषेवितम् । विद्ये प्रयुज्य तन्वानश्चौर्य स्तम्भमवाप सः ॥ १५१ ॥ केनाहं स्तम्भितो मृत्यैः, सहितोऽपीति चिन्तयन् । दृशं प्रतिदिशं चौरग्रामणीरक्षिपत् ततः ॥ १५२॥ . अथ'सुप्तेऽखिले लोके, कुमारं स्त्रीभिरावृतम् । अपश्यज्जाग्रतं सोऽब्जपण्डे कैरवषण्डवत् ॥ १५३ ॥ प्रभवस्तमुवाचाथ, जम्बूनामानमानतः । स्तम्भनी देहि मे विद्या, गृह्णन् विद्याद्वयं मम ।। १५४ ॥
जम्बूस्वामी ततो वाचमाचष्टे स्म शमैकभूः । ..
नास्ति मे स्तम्भनी विद्या, त्वद्विद्याभ्यां च किं मम ? ॥१५५.॥ काङ्गामि यदहं गेहविरहं निरहवृतिः । व्रतं प्रातर्गहीण्यामि, सुधर्मस्वामिसन्निधौ
अथाऽऽह प्रभवः श्रीमन्निति प्राभवभाग भवान् । भुनक्ति नैव किं भोगान् ?, व्रताय यतते कुतः ? ,
।। १५७॥ वरेणेदमथावादि, तथावादिनि तस्करे । सावधानीभवत्कर्णस्त्वमाकर्णय मद्विरम् ॥१५८ ॥ मधुबिन्दाहरणम् अशरण्यो महारण्ये, सार्थः कोऽपि मलिम्लुचैः। अमुष्यत यथा व्योनि, ताराभारः पयोधरैः ।। १५९ ॥ सार्थे त्रस्ते' समस्तेऽपि, पुमानटविकोटरे । तस्मिन्नेकः स्थितो मूढः, शाखीवोगदवोद्धृतः ॥ १६० ॥
पतित्वे विनिपत्यासो, पाता. ॥२स्तासां, पितृभिः तन्म पाता. ॥ ३ स्पर्धय - - खंता० पाता० ॥ ४ दुल्लोलसु° पाता० ॥ ५ °दग्धम' पाता. ॥ ६न्यवस्थितः खता० , पाता० . . . ७प्रभाव खंता० पाता० ॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१
: सर्गः] ।' पर
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । '. सिन्धुरेणोद्धरेणाथ, समारब्धः स कानने । धावन् मृत्युभयाज्जीर्णकूपे झम्पामयं ददौ ॥१६१ ॥
तत्रावटतटोद्धृतवटशाखाविनिर्गतम् । पादं बन्धुमिवाभीष्टमाश्लिष्टः सोऽन्तरापतन् ॥१६२ ।।
अथ कूपतलेऽद्राक्षीत् , करालमुखकोटरम् । क्षणादजगरं कालनगरोदरसोदरम् ॥१६३ ॥ • परितोऽपश्यदाशासु, निराशासु स्थितिश्च सः। चतुरो यमनिर्मुक्तान् , यामिकानिव पन्नगान् ॥ १६४ ॥ किञ्चाऽऽलम्बनशाखायामीक्षामास सिता-ऽसितौ । आखू मूलं खनन्तौ स, निष्कारणखलाविव ॥ १६५ ॥ तस्य दुर्भूपवत् कूपद्वारस्थस्य विषाणिनः । स ददर्श कुटुम्बीव, क्लीवः प्रसृमरं करम् ॥१६६ ॥ मधुच्छनोत्थिता हस्तिहस्ताहतिचले वटे । लगाश्च मक्षिकास्तस्मिन् , ऋजौ लुब्धा इवेश्वरे ॥ १६७ ॥ मधुमण्डाच्युतास्तस्य, वदने मधुबिन्दवः । निपेतुश्चातकस्येव, मन्दवारिदविग्रुषः ॥१६८ ॥ नासौ मधुरसास्वादसुखलालसमानसः । तदनेकविधं दुःखं, स्मरति स्म रतिं वहन् ॥१६९ ।। अथ व्योमपथकोडे, कोऽपि विद्याधरश्चरन् । तं वीक्ष्य करुणाविष्टः, क्रष्टुं बन्धुरिवाऽऽययौ ॥ १७० ॥ दत्तहस्ते ततस्तस्मिन्नुपहासिनि हर्षितः । स्थिति निर्गमो वाऽस्य, किं युक्तमिति कथ्यताम् ॥ १७१ ॥ ___ अथो हसन्नसावाह, कुमारमिति राजसूः । किं पृष्टं ? वेत्ति मूढोऽपि, निःसृतिस्तस्य शस्यते ॥ १७२ ।। व्यक्तमित्युक्तवत्यस्मिन्नुपहासिनि हर्षितः । ऊचे जम्बूकुमारोऽपि, सुधाकवचितं वचः ॥ १७३ ।। मधुविन्द्वाख्यानकोपनयः पुरुषो यः स संसारी, संसारस्तु महाटवी । मानुष्यं जन्म कूपश्च, नरकोऽजगरस्त्वधः ॥ १७४ ॥ तथा कषायाश्चत्वारश्चतुर्दिक्षु भुजङ्गमाः । यमश्च मूर्ध्नि मातङ्गो, मक्षिका व्याधयः पुनः ॥१७५ ॥ छिन्तश्च द्रुलतामायुराखू पक्षौ सिता-ऽसितौ ।प्रीणन्ति जन्तुं कष्टेऽस्मिन् , विषया मधुबिन्दवः ॥ १७६ ॥ -सुधर्मस्वामिना विद्याधरेणेवेति कष्टतः । कृष्यमाणो निषिध्येऽहं, किं त्वया विषयेच्छया ? ॥ १७७ ॥
इत्थं विषयसम्बन्धनिषेधेन निरुत्तरः । प्रभवः प्राह दन्तांशुनासीरविदितं वचः ॥१७८ ।। कुटुम्बमिति सन्त्यज्य, निःशेषं निर्विशेषधीः । कुर्वन् जनकयोः पीडां, बीडामपि विमुञ्चसि ॥ १७९ ॥ उक्ते च प्रभवेणेति, श्रीजम्बूरवदत्तदा । महात्मन् ! श्रूयतामेकं, ज्ञातेयस्य कथानकम् ॥ १८० ॥ कुबेरदत्त-कुवेरदत्ताख्यानकम् • आसीत् कुवेरसेनेति, मथुरायां पणाङ्गना । यदीयवदनस्येव, स्नपनप्रतिमा शशी ॥ १८१ ।। सा कदाऽप्यथ कष्टेन, तनयां तनयं च तौ । कीर्ति-प्रतापी भूपासिलेखेवासूत नूतनौ ॥ १८२ ॥ तो त्याजयन्त्या कुट्टिन्या, निराकृत्य वचोविषम् । एकादशाहंसा हन्त !, पाययामास तौ पयः ॥ १८३ ॥ कुबेरदत्त इत्याख्याजुषं पुत्रस्य मुद्रिकाम् । पुत्र्याः कुवेरदत्तेति, नाममाजं च सा व्यधात् ॥ १८४ ॥ मञ्जूषायामथो रत्नराजिभाजि न्ययोजयत् । तदपत्यद्वयं माता, कातरा कुट्टनीभयात् ॥१८५॥ . यमुनाम्भसि मञ्जूषां, सुखपेटामिवात्मनः । चिक्षेप वितरन्तीव, सा जलाञ्जलिमश्रुभिः ॥१८६ ॥
अथ सूर्यपुरोपान्ते, यमुनावारिवाहिता । पेटेयमिभ्ययुग्मेन, दृष्टा हृष्टान्तरात्मना ॥१८७ ॥ . आकृष्योद्धाव्य तां पेटामन्तर्वीक्ष्य शिशुद्वयम् । दायादाविव सर्वस्वमाददातां विभज्य तौ ॥ १८८ ।।
:. १ ण्डच्यु' पाता० ॥ २ स्मिन्, मधुविन्दुविलोमिनः । स्थिति खंता० पाता० ॥ ३ "ति वेश्या .वापि पुरे पुरा । यदी पाता० ॥ ..
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
सापतिचरितापरनामक . तो तयोः श्रेष्ठिनोर्यत्नात् , संवर्धतेसहोदरौं । यथा बलक्षपक्षस्य, कौमुदी-कौमुदीपती ॥ १४९ ॥ अङ्गुलीमुद्रिकानाम्ना, ख्यातयोरेतयोमिथः । विवाहं चक्रंतुः श्रेष्ठिमुख्यौ तौ युग्मिनोरिव ॥ १९० ॥ क्षिप्ता कुबेरदत्चेन, प्रेमवत्याः करेऽन्यदा । निजनामाकिता मुद्रा, वैराग्यस्येव पत्रिका ॥१९१ ॥ वीक्ष्य मुद्रा स्वमुद्रावत् , प्रियं सा प्राह विस्मिता। नाम्नाऽङ्गेन च किं साम्यमनयोरावयोरिव १ ॥ १९२ ।। तदावा सौदरौ शङ्के, नानयोः श्रेष्ठिनोः सुतौ । आभ्यामपि कचिल्लब्धावज्ञानात् परिणायितौ ॥ १९३ ॥ सत्यमत्याग्रहादद्य, प्रष्टव्यौ पितरौ ततः । ज्ञातव्यमेव जन्म स्वमालोच्येति समुत्थितौ ॥१९४ ॥ पितरावाग्रहात् पृष्ट्वा, मत्वाऽऽत्मचरितं च तत् । निश्चित्य सोदरत्वं च, पाणिग्रहमशोचताम् ॥ १९५ ॥ इति निःसारसंसारवैराद वैराग्यवासितौ । स्थितावधोमुखावेव, प्रगे कुमुदिनीन्दुवत् ॥ १९६ ॥ ततः कुबेरमापृच्छय, पितरौ च विरक्तया । कुबेरदत्तयाऽग्राहि, जिनदीक्षाऽतिदक्षया ॥ १९७ ॥ स्वयं नामांङ्कितं मुद्रारलमस्थगयच्च सा । बोधं कुबेरदत्तस्य, मूर्तिमन्तमिवोज्वलम् ॥१९८॥ गतः कुबेरदत्तस्तु, भूरिक्रीतक्रयाणकः । मथुरायां पुरि स्फारव्यवहारविहारतः ॥१९९ ॥
यस्यां कुबेरसेनायामुत्पन्नः स किलाऽभवत् । "
शशी निशीव कान्तोऽभूत् , तस्या एव स धिग् ! विधिम् ॥२०० ।। कालात् कुबेरसेनायां, कुबेरस्य सुतोऽभवत् । भवव्यामोहसर्वस्वसारेणेव विनिर्मितः ॥२०१॥ ____ अथोत्पन्नावधिज्ञाना, बन्धोर्बोधार्थिनी ततः । सर्व कुवेरदत्ता तदपश्यदसमञ्जसम् .॥ २०२ ॥ गोपितस्वाङ्गुलीयाऽसावनुज्ञाप्य प्रवर्तिनीम् । भवाब्धौ मज्जतो भ्रातुर्वेडेव मथुरां ययौ ॥ २०३ ॥ पुरः कुबेरसेनाया, याचित्वा वसतिं च सा । तस्थावस्थानकेऽप्यन्योपकृतिः कृतिनां व्रतम् ॥ २०४ ॥ पुरः स्फुरन्तमालोक्य, कुवेराङ्गाजमन्यदा । व्रतिनी व्रतिनीतिज्ञा, सा बभाषे मृषोज्झिता ॥२०५ ॥ ___बाली त्वमसि मे पत्युः, सोदरत्वेन देवरः । माता तथाऽऽवयोरेका, तेनासि मम सोदरः ॥२०६॥ जातोऽसि मैम पत्या त्वमपत्यमिति तेन मे । त्वत्पिता मे सपत्नीभूः, पौत्रस्त्वमसि मे ततः ॥ २०७॥ मन्मातुः पतिसोदर्यस्त्वं पितृव्योऽसि तन्मम । सहोदरस्य सूनुस्त्वं, भ्रातृव्योऽप्यसि मे ततः ।। २०८ ।। माताऽपि तव माता मे, धृतावावां ययोदरे । सा मन्मातृभुजङ्गस्य, माता तन्मे पितामही ॥ २०९ ॥ मत्सपत्नीतनूजस्य, पत्नी सा मे वधूरिति । मद्भर्तुः साऽभवन्माता, मम श्वश्रूरतो मता ॥२.१० ॥ मदान्धवस्य पत्नी सा, भ्रातृजाया ततो मम । सा पुनर्मत्पतेः पत्नी, सपत्नीति ममाभवत् ॥२११ ॥ .
मज्जनन्या भुजङ्गो यत्, त्वत्पिता तत् पिता मम ।
मत्पितॄन्यस्य ते सोऽभूत् , पिता तन्मे पितामहः ॥२१२ ॥ मम तस्य च माताऽभूदेका मे सोदरः स तत् । मद्भर्तृजननीभर्ता, स तेन श्वशुरोऽपि मे ॥ २१३ ॥ स च जग्राह मत्पाणि, जातः पतिरतो मम । स मदीयसपत्न्याश्च, सूनुः सूनुर्ममाऽप्यतः ॥ २१४ ॥ .. । अथो मिथोविरुद्धं तन्निशम्य शमिनीवचः। कुबेरोऽपृच्छदागत्य, किमेतदिति विस्मयी ॥ २१५ ॥ इति तस्मै कुबेराय, पृच्छते व्रतिनी ततः । तन्मुद्रारत्नमज्ञानध्वान्तदीपमिवाऽऽर्पयत् ॥ २१६ ॥ मुद्रारत्नेन तेनाथ, दिननाथनिभेन सः । प्रबुद्धोऽन्तर्गतं मोहं, भृङ्गं पद्म इवामुचत् ॥ २१७ ॥ . लज्जितः स्वचरित्रेण, गृहीत्वा व्रतमुज्वलम् । धीमान् कुबेरदत्तोऽसौ, यौवनेऽपि ययौ वने ॥ २१८ ॥ .. १नोगेंहे, संव खंता० ॥२ त्यमित्या खता० ॥ ३ मत्सपत्न्यात्व संता०॥ ४ व्यः स ते पाता.॥ .
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः " ]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
व्रतव्रततिवृक्षेण, यशोनिर्झरभूभृता । कर्मकुञ्जरसिहेन, तेनारण्यानि रेजिरे
भावनां भावयन्नेष, स्मृतपञ्चनमस्कृतिः । जगाम त्रैदिवं धाम, कामसामजकेशरी
- मत्वा कुबेरसेनाऽपि तादृग् विषयविप्लवम् । भवे विरक्ता जग्राह गृहवासोचितं व्रतम् इत्थं कथाप्रथापाथोधौतमोहमलस्य मे । कुतो ज्ञातेयसम्बन्धः, प्रभव ! प्रभविष्यति ?
राजपुत्रः पुनः प्राह, कुतोऽपुत्रस्य ते गतिः । जगाद जम्बूः पुत्रस्य, कथयामि कथां शृणु ॥ २२३ ॥
महेश्वरदत्ताख्यानकम्
७३
॥ २१९ ॥
॥ २२० ॥
॥
२२९ ॥
॥ २२२ ॥
- अस्ति देवालयस्तम्भोत्तम्भितव्योममण्डपा । निकेतमालिनी ख्याता, पुरी नाम्ना तमालिनी ॥ २२४ ॥ श्रीमहेश्वरदत्तोऽभूदिभ्यस्तत्र पुराग्रणीः । प्रथितः प्रौढमिथ्यात्वपाथोधिजलकुञ्जरः ॥ २२५ ॥ दुश्चारिणीकुलाचार्यभूता भूताऽस्य वल्लभा । नागिलेति पुरि ख्याता, कामारामैकसारणिः ॥ २२६ ॥ सोऽन्यदा महिषं हत्वा जनकश्राद्धपर्वणि । अङ्कस्थं तस्य मांसेन, लग्नो भोजयितुं सुतम् ॥ २२७ ॥ तदा च गृहमभ्येत्य, वलितो वक्रिताननः । दृष्टश्रेष्ठी मुनिश्रेष्ठः पठन् श्लोकमिमं मुहुः ॥ २२८ ॥ पुष्णाति स्वपितुर्मासैः, शत्रुमुत्सङ्गसङ्गिनम् । विधत्ते च पितुः श्राद्धमहो ! मोहविजृम्भितम् ॥ २२९ ॥ महेश्वरस्तदाकर्ण्य, तूर्णमेत्य मुनीश्वरम् । नत्वाऽपृच्छत् प्रभो ! प्रोक्तं, किमेतदसमञ्जसम् ॥ २३० ॥ इत्याग्रहपरे तत्रोवाच वाचंयमाग्रणीः । विज्ञाय ज्ञानतस्तस्योपकारं करुणापरः ॥ २३१ ॥ नागिलायाः किलाssयातो, यस्त्वयोपपतिः पुरा । अघानि घनमावासक्रोडे क्रीडन् यदृच्छया
॥
तत्कालमेव मुक्तात्मवीर्य एवावतीर्य सः । नागिलोदरजातत्वात्, तवायं तनयोऽभवत् महिषस्याऽऽमिषैर्यस्य, भवता तर्पितः पिता । जीवः समुद्रदत्तस्य स एष भवतः पितुः याऽसौ शुनी पुनर्द्वारि, महिषास्थीनि खादति । मन्यस्व मतिमन्नेतां, स्वामम्बां बहुलाभिधाम् त्वद्गृहे ज्ञानतो ज्ञात्वा, तदेतदसमञ्जसम् । तद्बोधाय तव श्लोकं, पठित्वा बलितोऽस्म्यहम् ॥ यदिदं भवताऽख्यातमत्र कः प्रत्ययः प्रभो !! । पृष्टो महेश्वरेणेति स मुनिः पुनरब्रवीत् ॥ २३७ ॥ अन्तर्गृहं शुनी नीता, जातजातिस्मृतिः सती । रत्नजातं तदेषा तन्निखातं दर्शयिष्यति ॥ २३८ ॥ इत्युदित्वा मुनौ याते, या तेन कथिता शुनी । तत्तथा दर्शितं तस्मै, तयाऽन्तर्गृहनीतया ॥ २३९ ॥ साधोराधोरणस्येव, स तस्माद् वचनाङ्कुशात् । उत्पथस्थितिमव्याजं, तत्याज श्रेष्ठिकुञ्जरः ॥ २४० ॥ पितृ-पुत्रादिसम्बन्धमवबुध्येति विप्लुतम् । मन्यते मित्र ! नत्राना, तदात्माऽपि कुतः सुतः ॥
२४१ ॥
अमुद्रश्रीः समुद्रश्रीः, प्रियमित्थमथाभ्यधात् । प्रेममुक्त! मयाऽप्युक्तं, युक्तमित्यवधार्यताम् ॥ २४२ ॥ इमां विभूतिमुद्भूतां, मुक्तत्वा मुक्त्यै कृताग्रहः । मा भूस्त्वमुभयभ्रष्टः, स्वामिन्! स इव कर्षुकः ॥ २४३ ॥ कृषिकाराख्यान कम्
॥ २३२ ॥
॥ २३३ ॥
॥ २३४ ॥
२३५ ॥
२३६ ॥
ग्रामः सुसीमनामाऽस्ति, सीमन्तो देशसम्पदः । निवासदुर्ग यः श्रीणां सर्वतः कणपर्वतैः ॥ २४४ ॥ १ प्रथितप्रौढ संता• ॥
६० १०
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४।
सङ्घपतिचरितापरमामकं .
. भमा { ,' तत्राऽभूत् कषुकः कोऽपि, ग्रामीणग्रामणीमहान् । . . . . '..: कङ्गु-क्रोद्रवमुख्यानि, धान्यानि वपति स्म सः
॥२४५॥ अथ धान्योत्करे तस्मिन् , प्राच्यपुण्य इवोदते । अकुण्ठस्वजनोत्कण्ठो, दूरग्राम जगाम सः ॥ २४६ ।। जहषुः कर्षके तत्र, दृष्टेऽपि स्वजनास्ततः । घनाघन, इवौत्सुक्यप्रचलाः प्रचलाकिनः , ॥२४७ ।। तं नमश्चक्रिरे केऽपि, केऽपि तेन च नीचकैः । गृहं तदा तदीयं तत् , तोषैकार्णवतां गतम् ॥ २४८ ॥ अथो पृथुगुडस्पष्टस्वादुमण्डकमण्डलीम् । अभुक्तपूर्वी पूर्णेन्दुमालामिव स भोजितः ॥ २४९॥ .
सहर्षः कर्षकोऽवादीत् , ततस्तान् स्वजनान् निजान् । भोः! सुधाऽपि मुधा तत्र, यत्रैते गुडमण्डकाः
॥ २५०.॥ तद् दत्त बीजमेतेषां, निजग्रामे वपामि यत्। येन तस्मिन् समस्तोऽपि, स्यात् सुधाभोजनो जनः ॥ २५१ ॥ . ' इक्षु-गोधूमयो/जमेतैस्तस्य समर्पितम् । अरघट्टेटुवाटादिकर्मापि ज्ञापितं ततः ॥२५२ ।। बीजं मुदा तदादाय, सदनाय समुत्सुकः । दुःस्थो धनमिवोपायॆ, तदाऽनार्यः स निर्ययौ ॥ २५३ ।। सद्यः स्वग्राममासाद्य, वार्यमाणोऽपि नन्दनैः । जातकल्पमपि स्वल्पमतिः क्षेत्रं लुलाव सः ॥ २५४ ॥ सञ्चितेनाथ वित्तेन, तेन मण्डकलोभिना । पातालरूपः कूपोऽत्र, निर्मातुमुपचक्रमे ॥२५५ ॥ खानं खानं ततः कूपं, नोदबिन्दुरपीक्षितः । तेन-भाग्यच्युतेनेव, द्रव्यांशोऽपि धनार्थिना ॥२५६ ॥ अधन्यस्य न धान्यानि, न चार्थश्विरसञ्चितः। अतिलुब्धस्य तस्याऽऽसन् , न च ते गुडमण्डकाः॥ २५७ ॥ त्वमप्युपनतानेवं, प्रभो! भोगान् परित्यजन् । मुक्तिश्रीसुखलोभेनोभयभ्रष्टो भविष्यसि ॥२५८ ॥ " अथ जम्बूकुमारोऽपि, तामुवाच वचस्विनि!। मांसातिलोलकाकोलकेलिं न कलयाम्यहम् ॥२५९॥
"
मांसलोलुपस्य काकस्याख्यानकम्
धात्रीधम्मिलतुल्योऽस्ति, प्रसिद्धो विन्ध्यभूधरः। सोत्सेकाः केकिनो यत्र, गर्जद्भिः कुरैनैः ॥ २६० ॥ सझेप इव विन्ध्यस्य, महिमेव च जङ्गमः । कोऽपि क्रोडेऽस्य चिक्रीड, दुर्धरः सिन्धुरेश्वरः ॥ २६१ ॥ अथ दुर्भूपवद् भीष्मे, ग्रीष्मे तापयति क्षितिम् । विन्ध्याद्रितनयां रेवां, सेवार्थमुपजग्मिवान् ॥ २६२ ॥ स कुञ्जरो जरोपात्तशक्तिविस्खलत्पदः । श्रोतस्तीरावनीखण्डे, गण्डशैल इवापतत् ॥ २६३ ॥
" || युग्मम् ॥ दन्तिनो दुर्बलस्यास्य, कान्तारान्तरपातिनः । असुरत्नं हृतं कालकिङ्करैस्तस्करैरिव ॥२६४ ।। दुष्टाः संवेष्टयामासुर्गतासुमथ तं द्विपम् । शृगालप्रमुखाः स्वामिमुक्तं पुरमिवारयः ॥२६५ ॥ आहृत्यांऽऽहृत्य मांसानि, विस्तीर्ण ते वितेनिरे । द्विरदस्य गुदे द्वार, नरकस्येव दुर्धियः ॥ २६६ ॥ द्वारेण करिणस्तेन, करटाश्चरटा इव । सारमास्वादयामासुः, प्रविश्याऽऽशु सहस्रशः ॥२६७ ॥ निगोद इव तत्रैव, तन्वानानां गताऽऽगतम् । जन्तूनामिव काकानां, कोऽप्यभव्य इव स्थितः ॥२६८ ॥ अन्तरन्तर्ययौ काको, मांसान्यास्वादयन्नयम् । खनन् गजपतेरङ्ग, सुरङ्गाकृदिव क्षितिम् ॥ २६९ ॥
१ धाऽप्यत्र पाता० ॥ २ मतिस्व खंतासं० पाता. ॥ ३ चार्थाश्चिरसञ्चिताः खंता० ॥ . ४ °मग्री खंता० ।। ५ आहार्याऽऽहार्य मां पाता० ॥ ६ द्वारा करटिनस्तेन, पाता० ॥
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्।
७५ करटेऽन्तर्गते तत्र, क्रूरे चौर इव क्षणात् । आरक्षक इव ग्रीष्मो, गुदद्वारममीमिलत् ॥२७० ॥ भूरिवर्षासु वर्षासु, परासुस्तदसौ द्विपः । क्रोडे वीचीकरैर्नीतो, मात्रेव सरिता सुतः ॥२७१ ॥ गतोऽन्तर्वारिधेरेव, रेवावारिप्रवाहितः । इभः पोतनिमः काकं, साकं तमपि सोऽनयत् ॥ २७२ ।। अथ तस्य गुदद्वारि, विशद्वारिविदारिते । निःससाराहिदष्टस्य, चिराज्जीव इव द्विकः ॥२७३ ॥ आशु निःसृत्य संश्रित्य, वपुस्तस्य द्विपस्य सः । दिक्षुकाको वराकोऽथ, साक्षेपं चक्षुरक्षिपत् ॥ २७४ ॥ अयं तोयमयं विश्वं, पश्यन् नश्यश्चतुर्दिशम् । पुनावृत्य तत्रैव, तस्थौ करिकलेवरे ॥२७५ ॥ अथ वारिभरापूर्णे, ममे करिणि मनवान् । द्विकः सोऽपि तदाधारः, स्वामिनीवानुजीवकः ॥ २७६ ॥ काकवत् करिणः काये, स्त्रीनिकायेऽनुरागवान् । कथं नाम निमज्जामि, सोऽहं मोहेऽम्बुधाविव ? ॥२७७ ॥
अथाभाषिष्ट निश्छद्मश्रीः पद्मश्रीरदस्तदान वा नरवर ! प्रज्ञा, वानरस्येव तस्य ते ॥ २७८ ॥ वानराख्यानकम् जातख्याति क्षितावस्ति, हस्तिनागपुरं पुरम् । चन्द्राश्मकलशैर्यत्र, स्वयम्भुपयसः प्रपाः ॥ २७९ ॥ तत्रारिकेशरी नाम, क्षोणिसुश्रोणिवल्लभः । यद्यशोभिरशोभिष्ट, विष्टपं नित्यचन्द्रिकम् ॥ २८० ॥ अनेकदास-भूपालैरेकदा सहितो नृपः । मृगव्यायां जगामायमानीलनिचुलाञ्चितः ॥ २८१ ॥ वीरैः सह सहस्रेण, स विवेश वनाद् वनम् । घनाघनं निशानाथ, इव ताराभरैः समं ॥ २८२ ॥ वर्षत्सु शरधाराभिर्वी रेषु जलदेष्विव । निकुञ्जपुञ्जगेहेषु, निलीनं वनचारिभिः ॥२८३ ॥ गर्वात् तथा स्थिरीभूताः, सिंहास्तद्दत्तदृष्टयः । यथा मृगैर्मयोत्तालैर्दत्तफालैर्ललविरे ॥२८४ ॥ अथायं पृथिवीनाथो, मृगमाथोद्तश्रमः । अवाप तापच्छेदाय, जाह्नवी स्वयशःसखीम् ॥ २८५ ॥ जाह्ववीतीरकान्तारे, तद्वीरैः स्वैरचारिमिः । नानाविधसुधाहृयविद्यमानफलोत्सुकैः ॥२८६ ॥ अदर्शि कामिनी काऽपि, पुष्पभूषणभूषिता । प्रत्यक्षा वनदेवीव, वनश्रीरिव जङ्गमा ॥ २८७ ॥
॥युग्मम् ॥ अथाऽऽदाय नरेन्द्राय, ताममी काममूर्तये । अदर्शयन् वनाम्भोधिलब्धां श्रियमिव स्त्रियम् ॥ २८८ ।। एतां सुरनदीसेवाफलमाकलयन् नृपः । आदाय कुन्ददायाददशनामविशत् पुरीम् ॥२८९॥ सपत्नी रत्नगर्भाया, रलगर्मितभूषणाम् । पुण्यपण्यपरिक्रीतस्तां वितेने नरेश्वरः ॥२९० ।। अपरेधुः पुमान् कश्चिदिदं पुरमरञ्जयत् । अनात नर्तयन्नेकं, वानरं नरजित्वरम् ॥२९१ ।। अथ भूपाय केनापि, तदकथ्यत कौतुकम् । सोऽपि चाऽऽकारयाञ्चक्रे, तं नरं धृतवानरं ॥ २९२ ॥ तां प्रियां स्वर्वधूबद्धस्पर्धामर्धासनस्थिताम् | कुर्वन्नुर्वीपतिर्भजे, सम्मदैकास्पदं सदः ॥२९३ ॥ अनीनृतत् ततः सोऽपि, नरस्तं वानरं पुरः । तूर्याणि वादयन् दिक्षु, जिघृक्षुर्जनमानसम् ॥ २९४ ।। न वानरो नरीनर्ति, ताडितोऽप्यमुना पुनः । नृपप्रियामुखाम्भोजन्यस्तदृष्टिस्तु रोदिति ॥२९५ ॥ विलक्षे भिक्षुकेऽथास्मिन् , सा राज्ञी वानरं जगौ । अये! मया निषिद्धस्त्वं, तदा किमकृथास्तथा ॥२९६ ।। कृतक्षोमेण लोभेन, लम्भितोऽसीदृशीं दशाम् । हृताखिलकलाशोभोऽतिलोभो हि न शोभनः ॥ २९७ ॥
१'द्वारे, वि वता० ॥ २ ाघुट्य तत्रै पाता० ॥ ३ चीतार' खंता० ॥ ४ ना ततः। नृप खंता० ॥
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामक
[अष्टमः बोधयित्वा तदात्मानं, मानं वानर ! मा कुरु । यो अथा वर्तते कालस्तं तथैवानुवर्तय , ॥ २९८ ॥ इति प्रबोधितो देव्या, नृत्यन्नत्यद्भुतं तदा । निर्व्याजं रञ्जयामास, वानरः स नरेश्वरम् ॥२९९ ॥ कृतार्थीकृत्य पृथ्वीशस्तं वानरधरं नरम् । किमेतदिति तां राज्ञी, पप्रच्छ सपरिच्छदः ॥ ३०॥ '' विस्मितेनावनीशेन, पृष्टा स्पष्टमुवाच सा । स्वःसोपानतरङ्गाया, गङ्गायास्तीरकानने ॥ ३०१ ॥ किलाऽऽसीद् वानरद्वन्द्वमद्वैतप्रीतिमन्दिरम् । निर्दम्भस्मरसंरम्भरसप्रसरपेशलम् ॥३०२ ॥ तदन्यदा निदाघर्ती, क्रीडारसवशंवदम् । सममेव समारूढं, तीरवानीरभूरुहम् ॥३०३ ॥ ततः शाखामृगः शाखां, मन्दमन्दोलयन्नयम् । दूरतो विनिपाताख्यं, प्राप कापेयतः फलम् ॥ ३०४ ॥ वानरोऽयं नरो भूतस्तीर्थस्यास्य प्रभावतः । प्रियामालोकयामास, हर्षीत्सुक्यस्पृशा दृशा ॥३०५ ॥ भैरवादिव वानीराद्, वानरी साऽपतत् ततः । नारीभूता पतीयन्ती, तमेव निजवल्लभम् ॥ ३०६ ॥ गता ननु मनुष्यत्वमथ साऽप्यहह ! क्षणात् । जातजातिस्मृतिरिव, स्मरन्ती कपिजन्म तत् ॥ ३०७ ॥ ततो रतिः स्मरेणेव, प्रीतेन प्रेयसाऽथ सा । हर्षोत्कर्षादिहारण्ये, चिरं चिक्रीड संयुता ॥३०८ ॥ मुधाकृतसुधासाररससारतरैः फलैः । मुदा तदानीमेताभ्यां, हसिता धुसदोऽपि ते ॥ ३०९॥ क्रीडॅस्तया सहाऽन्येास्तं वानीरमवाप्य सः । तामुवाच युवा चक्षुः, क्षिपन् प्रेमोन्मुखं मुखे ॥ ३१० ॥ असौ पशूनां वानीरो, नरतां प्रथते यथा । तथा मन्ये मनुष्याणां, देवभावं प्रदास्यति ॥ ३११ ॥ प्रिये ! तदेहि वानीरमेनमारुह्य लीलया । पुनर्भूतलपातेन, देवभावोऽनुभूयते ॥ ३१२ ।। मनुष्यत्वेऽपि किं तुच्छमावयोर्विद्यते प्रिय ! ? । तेन वल्लभ ! लोभोऽयमतिमात्रो न युज्यते ॥ ३१३ ॥ वार्यमाणोऽपि वानीरात् , स वानरवरो नरः । झम्पासम्पातमाधाय, पुनर्वानरतां गतः ॥ ३१४ ॥ पूरितो दुःखपूरेण, नरत्वस्पृहयाऽथ सः । पुनः पपात वानीराद् , गतः पुरुषतां न तु ॥ ३१५ ॥ मानुष्यभावमोक्षाय, चटून्यतिपटूनि सः । तस्याश्चकार चक्रे तु, न तया तदमूढया ॥३१६ ॥ साऽहं तस्य प्रिया प्राप्ता, वसन्ती निर्जने वने । त्वत्पत्तिभिः सरित्तीरे, कृष्टैमत्पुण्यतन्तुमिः ॥ ३१७ ॥ अटव्यामटताऽनेन, पतिः प्राप्तः स एष मे । दक्षेण शिक्षितो नृत्यं, मां वीक्ष्य विकलोऽभवत् ॥ ३१८ ॥ तत् प्राणेश ! मया सोऽयं, निर्बुद्धिर्बोधितोऽधुना । ततो मयि विसंस्मार, प्रेमापस्मारमात्मनः ।। ३१९ ॥ इत्याकर्ण्य कृताश्चर्या कपेश्वर्यां स भूपतिः । लोभातिशयमेतस्य, दूषयामास मांसलम् ॥३२० ॥
तत् पुण्यसम्भवान् भोगान् , मुक्त्वा कास्न् परं पदम् । नाथ ! त्वमुभयभ्रष्टो, हास्यः स इव मास्म भूः
॥ ३२१ ॥ अथ स्म वाचमाचष्टे, जम्बूस्तां प्रेयसी प्रति । न स्यां विप्रतिसारस्य, वश्योऽहं पुण्यसारवत् ॥३२२॥ पुण्यसाराख्यानकम् पुरं भोगपुरं भोगहारिनारीमनोहरम् । अस्ति हस्तिमदामोदराजिराजगृहाङ्गणम् ॥ ३२३ ॥ श्रेष्ठी धनावहो नाम, तत्राजनि जनप्रियः । विभाव्य वैभवं यस्य, धनदोऽप्यधनायते ॥ ३२४ ॥ प्रिया गुणवती तस्य, जज्ञे श्रीः श्रीपतेरिव । मीनकेतुः स मीनत्वं, यल्लावण्योदधौ दधौ ॥ ३२५ ॥ देवोपयाचितशतैः, पूज्यपूजोपबृंहितैः । कृतप्रमोदसन्दर्भमथ गर्म बभार सा ॥३२६ ॥ ।
१ तथा प्रतिवर्तय खता० ॥
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
..
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । गृहं कलाकलापस्य, निष्पुण्यानां शिरोमणिः। तनयस्तव भावीति, तां कोऽपि ब्राह्मणोऽवदत् ॥ ३२७ ।। अथासौ वासरैः पूर्णैः, पुण्यसाराभिधं सुतम् । असूत नूतनं चूतमिव काननमेदिनी ॥ ३२८ ॥ कलाचार्यकदम्वेभ्यः, स पपौ सकलाः कलाः । मुखेभ्यः सरितां श्रीमानपः पतिरपामिव ॥ ३२९ ॥ नन्दनी बन्धुदत्तस्य, नान्ना वन्धुमतीमसौ । धनावहेन सप्रीतिप्रवाहेण विवाहितः ॥३३० ।। कदाचित् त्रिदिवं याते, ताते कृतमृतक्रियः । समुद्धरतरस्कन्धो, गृहभारं वभार सः ॥३३१ ॥ अभाग्यैर्वैभवं तस्य, क्षीणं तच्चिरसञ्चितम् । सलिलं पल्वलस्येव, चण्डरोचिर्मरीचिभिः ॥३३२ ॥ अथासौ वैभवभ्रंशविगलत्पौरगौरवः । समारुरोह वोहित्थं, सुस्थितश्रेष्ठिना समम् ॥३३३ ।। लड्डयन लहरीः पोतो, हरीनिव महाभटः । तीर्खा युद्धमिवाम्भोधि, परं पारमवातरत् ॥३३४ ॥ आकारितं पताकाभिरिव सम्मुखमागतम् । रत्नद्वीपमथ प्राप्तः, पोतः पवनवेगतः ॥ ३३५ ॥ अन्तर्नलघि चाविश्य, दर्शितस्फारगौरवैः । नागरैस्त्याजितः कामं, पोतस्तरलतां तदा ॥३३६ ॥ उत्तीर्य धैर्यमालम्व्य, पोतात् प्राणभयादिव । अहंपूर्विकया लोकः, प्रपेदे द्वीपमेदिनीम् ॥ ३३७ ।। पुण्यसारस्तदा रत्नद्वीपे रत्नमहीतलम् । नित्यं खनत्यनिर्विणः, स्वदारियमिवोन्नतम् ॥ ३३८ ॥ निष्पुण्यः पुण्यसारोऽसावसाराणि कथञ्चन । रत्नान्यवाप नो चिन्तामणिं तु चिरचिन्तितम् ॥ ३३९ ॥ अहं समं समेष्यामि, नासम्पूर्णमनोरथः । इत्थं स कथयामास, गन्तुकामोऽथ सुस्थिते ॥ ३४०॥ समं तमसमायान्तमपि वित्तप्रदानतः । कृत्वा समुदितं तीर्णः, पोतेनार्णःपति वणिक् ॥ ३४१ ॥ स तथैव ततो रत्नखानि खनति नित्यशः । शतशो वार्यमाणोऽपि, तदधिष्ठातृदैवतैः ॥ ३४२ ॥ अपरेछुः खनन्नेप, दारिबध्वान्तदीपकम् । चिन्तामणि पुरोऽपश्यद्, दुरापं किमु निश्चितैः ।। ३४३ ॥ असावथ नमस्कृत्य, चिन्तामणिमयाचत । स्वर्णलक्षमपश्यञ्च, तत् तदैव गृहान्तरे ॥३४४ ॥ स्वर्ण रलं च तत् प्राप्य, तीरे नीरेशितुः स्थितः । नरस्य भमपोतस्य, संज्ञापदमुदञ्चयन् ॥ ३४५ ॥ नौवित्तधनदेवस्य, गैन्तुर्भोगपुरं प्रति । आरुरोह स वोहित्थे, नीतस्तत्प्रेषितैर्नरः ॥३४६ ।। पोते तद्विदितं हेनामारोपयदयं चयम् । तेषामकथयचिन्तामणिं न तु रहस्यवत् ॥३४७ ॥ एकदाऽसौ त्रियामायां, यामयुग्मे समुत्थितः । प्रीतो विभुं विभावर्या, विभावर्य न्यभालयत् ॥ ३४८ ॥
एताः श्वेतांशुभासः किं ?, किं ताश्चिन्तामणित्विषः । भान्ति क्लान्तिभिदः सोऽथ, चेतस्येतदचिन्तयत्
॥ ३४९॥ अथ प्रान्तिमिदे मूढः, कटीपटर्कुटीपुटात् । चकर्ष हर्षसम्पूर्णः, पूर्णेन्दुस्पर्धिनं मणिम् ॥३५० ॥ पश्यन्नसौ निशारत्नं, चिन्तारलं च तन्मुहुः । युतजातसुतद्वन्द्वनिभालिस्त्रीनिमो बभौ ॥ ३५१ ।। पपात वातकम्पेन, प्रमोद इव पिण्डितः । मणिस्तस्य करादधौ, रविरस्तगिरेरिव ॥ ३५२ ।। स्थाप्यतां स्थाप्यतां पोतो, मुषितोऽस्म्यहमब्धिना । इत्थं कलकलैः पूर्ण, तेने तेनेदमम्वरम् ।। ३५३ ॥ धनदेवस्ततः पोतं, मरुद्भगतिमतिष्ठिपत् । कुतस्त्वमाकुलतमस्तमपृच्छतुच्छधीः ॥ ३५४ ॥ प्रभाजितनभोरलं, चिन्तारत्नं ममापतत् । तदुद्धारय पाथोघेरस्मादस्माँश्च दुःखतः ॥३५५ ॥ जीवितव्यं मयि स्वस्मिन् , कीर्तिरारोप्यतां त्वया । हर्षात् कर्षय रलं तमित्युवाच शुचैव सः ॥ ३५६ ॥
१ सह खंता० ॥ २ सह समें खंता० ॥ ३त्वा प्रमुदि खंता० पाता० ॥ ४ कि सुनि खैता० ॥ ५ गन्तुं भोग खता० ॥ ६ कुटीपटा खता. पाता० ॥
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं'
[ अष्टमः
॥ ३५७ ॥
यत्र लोक चमत्कारि, भवताऽकारि शब्दितम् । तदत्याजि पयो दूरे, वायुपूरेद्धपोततः उत्तीर्य तन्मनः खेदानेदानीं लभ्यते मणिः । नौवित्तेनेति नीतिज्ञो, बोधितो मौनमाप सः ॥ ३५८ ॥ तद्वत्र भवाम्भोधौ, रत्नं मानुषजन्म यत् । सुधर्मस्वामिपोतेऽपि, लब्धे किं हारयामि तत् ॥ ३५९ ॥ पद्मसेनाऽथ निश्छद्मसेना कन्दर्पभूभुजः । श्रीजम्बूस्वामिनं प्राह व्रतोत्साहधुरन्धरम् ॥ ३६० ॥ मो भूत्वमुभयभ्रष्टस्तौ राज्ञी - जम्बुकौ यथा । तयोः शृणु कथामेतामस्मिन्नेव पुरे पुरा ॥ ३६१ ॥ राशी- जम्बुकयोराख्यानकम्
126
॥ ३६२ ॥
३६३ ॥
॥
॥
३६७ ॥
धनेन धनदाकारः, स्वर्णकारशिरोमणिः । देवदत्त इति ख्यातिपात्रं धात्रीतलेऽभवत् तस्याभूद् देवदिन्नाख्यः, सूनुर्विष्णोरिव स्मरः । कामभूमीपतेर्दुर्गं, दुर्गिलाऽस्य प्रियाऽभवत् ॥ एकदा सा स्वयं नद्यास्तीरे नीरेच्छया ययौ । वक्षोजतुल्यताप्रीत्या, कुम्भौ मूर्धनि बिभ्रती पटौ तटे तटिन्याः सा मुक्त्वा मज्जनकाङ्क्षया । विवेश पयसः क्रोड, निवडक्रीडया रयात् सहेलं तत्र खेलन्तीं, महिलां महिलां मदात् । व्यालोकयद् युवा कोऽपि कन्दर्पज्वरजर्जरः ॥ तरुणस्तां प्रति प्राह स साहसनिधिस्ततः । तव पृच्छन्ति सुखातं, तरवस्तन्वि ! नन्विमे ॥ तयाऽपि तन्मनःसभ्यमभ्यधायि तदा मुदा । एभ्यः स्वस्ति तरुभ्योऽस्तु, स्पृहा पूर्णाऽस्तु पृच्छते ॥ मंदनस्तदनेनामुं, वचसा जितपत्रिणा । जघान हृदये तूर्णं, घूर्णमानशिरोऽम्बुजम् तत्तद्भाषितपीयूषैः, सिक्तेऽस्य वपुषि क्षणात् । श्यामो रराज रोमाञ्चः, शृङ्गाराङ्कुरकोटिवत् ॥ ३७० ॥ बालान् फलार्थिनस्तीरसहकारतरोस्तले । कृत्वा फलभरैः प्रीतानपृच्छत् केयमित्यसौ नाम्ना धाम्ना च तां मत्वा, शिशुभ्यः स वहन् मुदम् । कृतार्थप्रायमात्मानं, मेने मन्मथसन्निभः ॥ ३७२ ॥ स्नात्वां साऽपि सरितीरे, स्थिता साकं सखीजनैः । जलक्किन्नाङ्गसंलग्नस्वप्रभानिहुतांशुका ॥ ३७३ ॥ शती `कटाक्षनाराचैरमुं भ्रूचापचापलात् । चचालाथ मनःस्मेरमदना सदनासा
३६८ ॥
॥ ३६९ ॥
॥ ३७१ ॥
३७४ ॥
॥
॥
चक्षुष्प॑थमथ त्यक्त्वा, गतायां तत्र तापवान् । तदङ्गसङ्गसुभगे, तत्राम्भसि ममज्ज सः उपचारैस्ततः स्फारैः, कामी कामपि तापसीम् । अयमाराधयामास, कुलटाकुलदेवताम् ॥ तापसी तापशीर्णाङ्गमनङ्गाहतमाह तम् । प्रीता क्रीताऽस्मि दानेन, किङ्करेव करोमि किम् ? युवाऽप्युवाच तां मातर् !, देवदिन्नस्य वल्लभाम् । देवदत्तस्नुषां नाम्ना, दुर्गिलां मम मेलय ॥ प्रार्थिता कुर्वती केलिलीलां कल्लोलिनीजले । मम भ्रूभङ्गभङ्गीभिः, सङ्गमङ्गीचकार सा तंदूरीकृत्य सा भैक्षच्छद्मना सद्मगामिनी । जगाद दुर्गिलां व्यग्रां, स्थालीक्षालनकर्मणा तया कुपितया ताह, वदन्ती तापसी ततः । निर्भर्त्स्य पृष्ठे हस्तेन हता स्थालीमषीजुषा इत्यवज्ञावशाज्जातपश्चात्तापाऽथ तापसी । तदेतत् कथयामास, तस्यावासमुपेयुषी वीक्ष्य दक्षः स तं हस्तं, श्यामं पञ्चाङ्गुलीयुतम् । स्वं कृष्णपञ्चमीरात्रौ, निमन्त्रितममन्यत सं पञ्चेषुप्रपञ्चेषु, विपश्चित् पञ्चमीतिथौ । तपस्विनीं पुनः प्रैषीद्, भक्तिभिर्दुर्गिलां प्रति अविक्षा च सौ भिक्षादम्भसंरम्भसंवृता । देवदत्तगृहं गत्वा, पुनस्तामाह साहसात्
३६४ ॥
३६५ ॥
३६६ ॥
॥ ३७५ ॥
३७६ ॥
३७७ ॥
३७८ ॥
३७९ ॥
३८० ॥
॥ ३८१ ॥
॥ ३८२ ॥
॥ ३८३ ॥ ॥ ३८४ ॥
॥ ३८५ ॥
१ तार्य त पाता० ॥ २ मा भूदुभयथा भ्रष्टो दुर्गिलावद् भवानपि । तथा शृणु खंता• ॥ ३ कदापि सा खता० ॥ ४ लीवृतम्' खेता पाता० ॥ ५ सा दक्षा खंता० ॥
1
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः ]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
७५
उच्चैः प्रपञ्चिताटोपा, सकोपा साऽपि तापसीम् । निर्भर्त्स्य गृहपाश्चात्यद्वारेण निरसारयत् ॥ ३८६ ॥ व्रीडा-पीडाभराभुग्नकन्धराबन्धबन्धुरा । अथाकथयदस्मै सा, रुदती सुदती कथाम्
॥ ३८७ ॥
॥ ३८८ ॥
तदुक्तपश्चिमद्वारनिष्कासकथया ततः । अयमाहूतमात्मानं, मेने पश्चिमवर्त्मना निष्पन्नमात्मनः कार्यं, मत्वा स प्राह तापसीम् । वाच्या न कापि पापिष्ठा, मातः ! साइतः परं त्वया ॥ ३८९ ॥ इमां च शान्तसन्तापां, दत्तप्रस्तुतवस्तुतः । चकार कारणं सिद्धेः स्मरस्मरणदुर्मदः
॥ ३९० ॥
॥
३९१ ॥
॥
३९२ ॥
॥ ३९३ ॥ -
॥ ३९९ ॥ ॥ ४०० ॥
अथ मन्मथदीपेन, प्रकाशितपथो निशि । स्मरार्तो देवदत्तस्य तस्य धाम जगाम सः पाश्चात्यवर्त्मना कामविवशः प्रविशन्नसौ । ददर्श दुर्गिलामग्रे, साऽपि तं स्निग्धया दृशा समाप्य गृर्हकृत्यानि, पत्यौ निद्रावशंवदे । ययावुपपतिं हृष्टा, सा गृहोपवनावनौ अनारतरतश्रान्ता, सर्हं तेन हताशया । सा स्वापमाप तत्रैव, समं भत्रैव निर्भरम् तदानीं कायचिन्तार्थमुत्थायोपवनं गतः । देवदत्तः स्नुषां तत्र तदवस्थां व्यलोकयत् विपश्चिनिश्चयायाथ, सुतवासगृहं गतः । एकाकिनं सुतं वीक्ष्य, प्राप्तस्तत्र वने पुनः रुषा स्नुषापदाम्भोजादभिज्ञानकृते कृती । मन्दं मन्दं स्वहस्तेन, मञ्जीरमुदतीतरत् क्रमादुत्तार्यमाणे सा, नूपुरे जातजागरा । गुरुमालोकयामास, यान्तं कलितनूपुरम् ससम्भ्रममथोत्थाय, कृपणा प्राणवल्लभम् । नूपुरोत्तारवृत्तान्तं, सनिर्वेदं न्यवेदयत् क्रियमाणे प्रिय ! प्रातर्दिव्ये साहायकं त्वया । किञ्चिन्मम विधातव्यं, सेत्युक्त्वा विससर्ज तम् वहन्नत्यद्भुतं भीतिभारं सोऽपि युवा जवात् । पथा यथागतेनाधोवदनः सदनं ययौ दुर्गिला तु समालिङ्गय, निद्रारसवशीकृतम् । पतिं जागरयामास, मांसलस्नेहनाटिका महेया तया सार्धं, वर्धितोद्दामहेलया । तदा विद्राणनिद्रोऽयं, चिक्रीड ब्रीडमुक्तया तत्रा थोपवेने नीत्वा तं रतिश्रान्तिशान्तये । निद्रामुद्रितनेत्राब्जं त्रीडितेव जगाद सा पादादुत्तार्य मञ्जीरं, मम पश्य पिता तव । अयं प्रयाति निर्लज्जः, कुलाचारः क एष वः १ सहोपपतिना सुप्ता, गुप्ताऽसौ विपिनान्तरे । ध्यात्वेति त्वत्पिता मन्ये, चकर्ष मम नूपुरम् ॥ तत् साक्षादेव भाषस्व, पितरं हितरञ्जक ! | कलङ्क मत्कुले प्रातरयमानेष्यतेऽन्यथा निशम्येति गिरं देवदिन्नः कान्तामवोचत । शीलैकसज्जे ! लज्जेऽहमिदानीमेव तं ब्रुवन् ॥ ४०८ ॥ वक्ष्ये प्रातस्त्विति स्पष्टसन्धाकर्तरि भर्तरि । असौ सुष्वाप निस्तापा, पटुः कपटनाटके ॥ ४०९ ॥ देवदिनोऽथ कोपेन, पावकेनेव सवलन् । प्रिययोत्थापितः प्रातः प्रयातः पितरं प्रति ॥ ४१० ॥ मयैव सह सुप्ताया, बधूट्या नूपुरं हृतम् । भ्रान्तेन भवता यत् तदर्प्यतामित्यवोचत ॥ ४११ ॥ ॥ युग्मम् ॥
॥
४०४ ॥
॥
४०५ ॥
४०६ ॥
॥ ४०७ ॥
॥ ३९४ ॥
॥ ३९५ ॥
॥ ३९६ ॥
॥ ३९७ ॥
॥ ३९८ ॥
॥ ४०१ ॥
॥ ४०२ ॥
॥ ४०३ ॥
सुतं तमिति वक्तारमाह स्वर्णकृदग्रणीः । त्वां वीक्ष्य सुप्तमत्रास्याः, पांशुलाया हृतं मया ॥ ४१२ ॥ अथेति श्वशुरेणोक्ते, दुर्गिला साऽऽह साहसात् । भुज्यते प्रविधाय स्वं, निष्कलङ्क कुलं किल ॥ ४१३ ॥ अथो सुवर्णकारेण, कुटुम्बं मेलितं निजम् । स्वजना दुर्गिलायाश्च, समाहूताः समन्ततः ॥ ४१४ ॥ असत्यं हन्ति पादाधश्चारिणं यः क्षणाज्जनम् । यक्षस्य तस्य ते चैत्ये, जग्मुर्दुर्गिलया समम् ॥ ४१५ ॥
१. च सान्तःसन्ता ं संता० ॥ २ हकर्माणि, पत्यौ संता० ॥ ३ हानेन पाता० ॥ ४ निश्चिकायाथ वता० ॥ ५ 'वनं नीं बता० ॥
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
T
सङ्घपतिचरितापरनाम
[ अष्टमः
स्नात्वा पवित्रगात्रा सा, यावचैत्याय गच्छति । तावद् ग्रहिलतादम्भाज्जारेणाऽऽलिङ्गिताऽग्रतः ॥ ४१६ ॥ धिग् 1 धिग् ! मा मा स्पृश त्वं मां वदन्तीत्यथ दुर्गिला । तस्माद् विमोचिता पार्श्ववर्तिभिः स्त्रपिता पुनः
८०
॥ ४१७ ॥
४२३ ॥
४२४ ॥
3
॥
४२५ ॥
॥ ४२६ ॥
॥ ४२७ ॥
४२८ ॥
४२९ ॥
४३० ॥
अथ चैत्यान्तरे गत्वा, यक्षं सम्पूज्य च स्वयम् । सा भालकुङ्मली भूतपाणिपद्मा व्यजिज्ञपत् ॥ ४१८ ॥ मुक्त्वा करग्रहीतारं, ग्रहिलं च नरो यदि । कोऽपि लग्नो मदङ्गे तद् देव ! कार्याऽस्मि भस्मसात् ॥ ४१९ ॥ इत्युदीर्य तदा यक्षे, संशयारूढचेतसि । अधश्वरणयोरेषा, निःससार धियांनिधिः ॥ ४२० ॥ शुद्धा. शुद्धेति वाचस्तत्, तालास्फालनगर्भिताः । उल्लासिता जनशतै, रुरुधुर्गगनाङ्गणम् ॥ ४२१ ॥ स्वयंदृष्टान्यपार्श्वस्थस्नुषासंशुद्धिचिन्तया । तदादि देवदत्तस्य, निद्रा नायादहर्निशम् ॥ ४२२ ॥ दिनैः कतिपयैर्मत्वा, विनिद्रं तं पुराधिपः । निजस्यान्तःपुरस्यान्तश्चकार किल यामिकम् ॥ सुप्तो जागर्ति वा सोऽयमित्युत्थाय मुहुर्मुहुः । राज्ञीमेकां स पश्यन्तीं ज्ञात्वा सुप्तोऽथ कैतवात् ॥ सत्यसुसमिमं ज्ञात्वा, राज्ञी जालकनिर्गता । अधस्ताद्धस्तिना निन्ये, भूतलं तलवर्तिना अथ हस्तिपकेनासौ, कुपितेन चिरागता । हस्तिहिञ्जीरघातेन, निजम्ने जघने धनम् जाग्रद्यामिकवृत्तान्तकथनेन प्रसेदुषा । तेन सा ध्वस्तकोपेन, समं चिक्रीड निर्भरम् तूर्णं गवाक्षमारुह्य, स्वर्णकारोऽपि कौतुकी । सविस्मयस्तयोस्तानि, क्रीडितानि व्यलोकयत् ॥ तं हस्तिपकमालिङ्गय, प्रत्यूषसमयेऽथ सा । राज्ञी करिकरेणैव, प्रस्थिता प्रतिजालकम् ॥ स्वस्थाने स्वर्णकारोऽपि समागत्याऽऽशु सुप्तवान् । वासवेश्मनि सुष्वाप, साऽपि क्षितिपवल्लभा ॥ हृदि दध्यावथ स्वर्णकारस्तच्चरितस्मितः । के वयं ? यन्नरेन्द्राणामप्यसौ विप्लवप्लवः इति निर्वृतिमासाद्य, सद्यो निद्रां प्रियामिव । भेजे चिरतरप्राप्तिगाढाश्लेषपरामसौ अथाकथ्यत भूपाय, सुप्तः परिजनैरयम् । सुघोरंघुर्धुरारावजितसूकरयूथपः निद्रा तथा विनिद्रेण, तेनाद्य यदवाप्यत । तन्मन्ये कारणं किञ्चिदुत्थाप्यस्तदसौ नहि इत्यादिष्टपरिवारस्तं सप्तम दिनोत्थितम् । रहस्याकार्य पप्रच्छ, क्ष्मापः स्वापस्य कारणम् समग्रं चरितं तस्मिन् निवेद्याथ गते सति । राजा समजनि क्रोध-त्रपासन्तप्तमानसः अथ कृत्वा किलिञ्चेन, कुञ्जरं राजकुञ्जरः । स्थित्वा रहसि राज्ञीः स्वाः, समाहूयेदमब्रवीत् ॥ ४३७ ॥ दुःस्वोऽद्य मया दृष्टस्तत् सत्यीकृत्य हन्यताम् । पर्यस्तवसनं हस्तिन्यस्मिन्नारुह्यतामिति ॥ ४३८ ॥ इत्यादिष्टा नरेन्द्रेण, सर्वाः शुद्धान्तयोषितः । उत्तेरुर्द्विपमारुह्य, पूर्वाद्रिमिव तारकाः सा तु दुष्टा बिभेमीति, भाषमाणा महीभुजा । हताऽभिमन्त्रितेनेव, पद्मेन पतिता भुवि अथास्या जघनं राजा, श्रृङ्खलाकि कश्मलम् । ददर्श शैवलालीढ जाह्रवीपुलिनोपम् अथाऽऽह तां हतां राजा, कोपाटोपारुणेक्षणः । अन्यासामपि भीरूणां भीरुतां प्रतिपादयन् ॥ ४४२ ॥ यासि द्विपकराज्जारं, बिभेषि तु कटद्विपात् । मोदसे शृङ्खलाघातैः, पद्मघातैस्तु मूर्च्छसि ॥ ४४३ ॥ इति ब्रुवन् भ्रुवं भाले, समारोप्यातिकोपनः । धृत्वा केशेषु लोकेशः, कृष्टवान् पिष्टवाँश्च ताम् ॥ ४४४ ॥
॥ ४३१ ॥
॥ ४३२ ॥
॥ ४३३ ॥
॥ ४३४ ॥
॥ ४३५ ॥
॥ ४३६ ॥
॥ ४४१ ॥
१ यैर्ज्ञात्वा ता० ॥ ३ सुप्तः स कै° खंता० ॥ खेता० ॥ ७ त्वा कलि
॥ ४३९ ॥
॥ ४४० ॥ ·
२ किं मां पश्यति राशीति, ध्यात्वा सुप्तः स कै पाता ॥.. ५ 'स्तिही पाता ॥ ६ tar खंता० ॥ ९ तारिकाः खंता० ॥
४
सममुं ज्ञा' खंता० ॥ पाता ॥ ८ह्यतां ततः
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] . धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । अथ हस्तिपकं हस्तिराज हस्तिगतिं च ताम् । हन्तुं नूतनमारेण, नृपः किश्चिदचिन्तयत् ॥ ४४५ ।। ततः क्षितिपतिः साकं, साकम्पैः स्वजनैर्भयात् । वैभारपर्वतं यातो, निन्ये तत्र च तत् त्रयम् ॥ ४४६ ॥ अथाऽऽदिशन्नृपो हस्तिपकं साकं स्त्रियाऽनया। आरुह्यारोपय रयाद्, द्विपं मूर्ध्नि गिरेरिति ॥ १४७ ॥ सममृत्यु-समस्थानगतिहर्षादुभाविभम् । अधिरूढावथाम्भोदं, रोहिणी-शशिनाविव ॥४४८ ॥ हस्ती हस्तिपकेनाथ, प्रेरितो गिरिमूर्धनि । आरुरोह पयोवाह, इव मन्देन वायुना ॥ ४४९ ।। अथाऽऽरूढं गिरेर्मुर्भि, मेण्ठमाज्ञापयन्नृपः । पातयैनं द्विपं शैलात् , कैलासगिरिगौरवात् ॥ ४५० ।। इत्युक्ते क्षितिनाथेन, निषादिकृतसंज्ञया । एकोऽम्बरे निरालम्बश्चरणः करिणा कृतः ॥ ४५१ ।। पातयेति नृपादेशान्मेण्ठनुन्नः पुनः करी । पदं द्वितीयमुद्धे, समारोदुमिवाम्बरम् ॥ ४५२ ॥ हाहाकारमथाऽऽधाय, पूर्लोकः शोकपूरितः । ईदृक्षं रक्ष रक्षेभमिति भूपं व्यजिज्ञपत् ॥ ४५३ ।। रोषदोषखनिः क्षमापस्तमुपेक्ष्य पुरीजनम् । उवाच पातयेत्युच्चैस्तदा हस्तिपकं पुनः ॥ ४५४ ।। तृतीयं मेण्ठनुन्नोऽथ, पादमुत्पाटयन करी । गिरावेकपदस्तस्थौ, तपस्यन्निव मुक्तये ॥ ४५५ ॥ लोकैरथ भृशं हाहाकारल्याहारवीचिभिः । क्षपितः क्षितिपालस्य, कोपाग्निः करिणं प्रति ॥ ४५६ ॥ अथावनीधवेनायं, निषादी भाषितस्तदा । कथञ्चिदुत्तरत्येष, करी जीवन् गिरेरिति ॥ ४५७ ॥ आवां मुञ्चसि जीवन्तौ, यद्युत्तरति तत् करी । इति विज्ञपयामास, मेण्ठः पृथ्वीपतिं प्रति ॥ ४५८॥ अभयं ते वयं दद्मः, पद्मासन द्विपं मम । उत्तारय रयादेतत् , तदाऽऽदिशदमुं नृपः ॥ ४५९ ॥ इत्यादेशान्नरेशस्य, मुदितेन निषादिना । उत्तारितः करी शैलादात्मा च यममन्दिरात् ॥ ४६० ॥ ___ अथ चक्षुष्पथं भर्तुर्विहाय सहितस्तया । चचाल सोऽयमुत्तालगतिर्देशान्तरं प्रति ॥ ४६१ ॥ प्रान्ते प्रामस्य कस्यापि, निशि देवकुलान्तरे । तौ लीनौ नलिनक्रोडे, तस्थतुर्भमराविव ॥ ४६२ ।। समयेऽथ निशीथस्य, ग्रामतः कोऽपि तस्करः । सलोप्त्रः प्राविशचैत्यं, तलारक्षरमुद्रुतः ॥ ४६३ ॥
उदिते विदितो भानौ, ग्राह्योऽयमिति निश्चयात् ।
ऊर्धास्ते पत्तयश्चैत्ये, दधुरन्ध्रवप्रताम्। सोऽपि चौरश्चरन्नन्तश्चैत्यमग्रस्फुरत्करः । लुठितस्याथ मेण्ठस्य, शरीरं पाणिनाऽस्पृशत् ॥ ४६५ ॥ निद्राविद्राणचैतन्ये, तस्मिन्नथ निषादिनि । चौरः सञ्चारयाञ्चक्रे, कर कमलकोमलम् ॥ ४६६ ॥ कथञ्चिदप्यथो राज्ञीकुचभूधरमूर्धनि । प्राणरक्षणदुर्गेऽस्य, तस्करस्य करो ययौ ॥ ४६७॥ तत्कोमलकरस्पर्शमनुभूय नृपाङ्गना । मनोभवार्ता तं वार्तामपृच्छत् को भवानिति ॥४६८ ॥ तेनोक्तमस्मि चौरोऽहमधिरोहन्मृतिर्यतः । एतच्चैत्यं चतुर्दिक्षु, मत्कृते वेष्टितं भटैः ॥४६९ ॥ भयवन्तं ब्रुवन्तं तमित्याह क्षितिपाङ्गना । मा भैषीर्भवतः प्राणरक्षा दक्ष ! करिष्यते ॥ ४७० ॥ हृत्वा त्वया यदानीतं, तदस्योच्छीर्षके त्यज । तदेहि दूरतो यावस्ताबदावां स्मितस्मरौ ॥ ४७१ ॥ निशम्य सम्यगायातमृत्युशान्तिमहौषधम् । एतस्या वचनं चौरश्चकार स यथोदितम् ॥ ४७२ ॥ क्षणेन साऽपि गौराङ्गी, चौराङ्गीकरणोद्यता । हस्त्यारोहममुञ्चत् तं, चित्तं को वेत्ति योषिताम् ? ॥ १७३ ।। अथोदिते द्युतिपतौ, ध्वान्तद्रुमदवानले । विविशुर्विवशाः कोपाच्चैत्यं चौरार्थिनो भटाः ॥ ४७४ ।। लोप्नवन्तं तदाऽऽरक्षाः, क्रोधाद् दधुनिषादिनम् । तन्वन्तस्तुमुलारावमुल्ललन्तस्तदा मुदा ॥ ४७५ ।।
घ. ११
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घप्रतिचरितापरनामकं .
- [अष्टमः सेयं मुग्धा मम वधूश्चौरेण जगृहे' पुनः । नाहं चौर इदं जल्पन् , स ततश्चकृषे भटैः ॥ ४७६ ॥ समं मलिम्लुचेनाथ, नाथभूतेन पांशुला । चचाल चैत्यतस्तस्मात् , कलङ्ककनिकेतनम् ॥४७७ ॥ प्रस्थिताभ्यामथैताभ्यां, ददृशे पुरतः सरित् । अम्भःकुम्भिकरोदश्चदम्बुचुम्बितटद्रुमा ॥४७८॥ चौरोऽथ चिन्तयाञ्चक्रे, न, या निजविभोरभूत् । भविष्यति कुतः सा मे, कामेषुविवशीकृता । ॥ ४७९ ॥ अस्याः सर्वस्वमादाय,, मायया तद् बजाम्यहम् । मनोरथं मदीयं हि, नदीयं पूरयिष्यति ॥ १८ ॥ इति निश्चित्य तामूचे, चौरश्चपललोचनाम् । दुस्तरा, सिन्धुरेषाऽस्ति, गतिनिर्जितसिन्धुरे । ॥ ४८१ ।। एककालं न भवती, वसना-ऽऽभरणादि. च । उत्तारयितुमीशोऽहं, तत् पूर्व सर्वमर्पय ॥ ४८२ ॥ ततस्तीरे विमुच्यैतत् , सर्वं सर्वाङ्गसुन्दरि ! । भवतीं पुनरानेतुमहमेष्यामि सत्वरम् . ॥४८३ ।। ..... साऽपि तद्वचसा प्रीता, वसना-ऽऽभरणादिकम् ।
तस्याऽर्पयित्वा चौरस्य, शरस्तम्बान्तरे स्थिता । . .॥ ४८४ ॥ स्वभावनिस्त्रपां दौश्यनिस्त्रपस्तां विलोकयन् । दायादवत् तदादाय, स विवेशाऽऽपगापयः ।। ४८५ ॥ स्वपतित्यागिनींन त्वां, स्वमेऽपि स्पृहयाम्यहम् । तामित्युक्त्वा नदीं तीर्थ्या, तस्करः स तिरोदधे ॥ ४८६ ॥ साऽपि किं करवाणीति, वाणिनी मूढमानसा । एकं जम्बुकमद्राक्षीन्मांसखण्डजुषं मुखे ॥ ४८७ ॥ जिघृक्षुःसतिमि सिन्धोरम्बुकच्छेऽथ जम्बुकः ।मांसखण्ड,पुरो मुक्त्वाऽधाव यावदयं रयात् ॥ ४८८ ॥ ... तावदम्बुनिमग्नेऽस्मिन्, मत्स्ये विवलितस्तदा । । " .. .. . . चक्रन्द जम्बुको दुःखी, शकुन्या पिशिते हृते ॥ ४८९ ॥ युग्मम् ।। तं तथास्थितमालोक्य, गतदुःखेव साहसत् । प्रौढान्यपि हि दुःखानि, विस्मयन्तेऽतिकौतुकैः ॥ ४९० ॥ हसन्तीमसतीमेतां, व्यक्तमूचेऽथ जम्बुकः । मां किं मांस-तिमिभ्रष्टं, नग्ने! हससि नित्रपे!? ॥ ४९१ ॥ अष्टं जाराच चौराच, किं नात्मानं हुसस्यहो!! । मूढो ह्यद्रौ ज्वलत् पश्येन्न पुनः पादयोरधः ॥ ४९२ ॥ जल्पाके जम्बुके तस्मिन्निति वृत्तं नृभाषया । चिन्तयामास सा यावदाविष्कृतचमत्कृतिः ॥ ४९३ ॥ स दिव्यपुरुषो भूत्वा, भूरिभूषणभूषितः । जगाद जम्बुको वाचं, भूयस्तां तावदुञ्चकैः ॥ ४९४ ॥
॥ युग्मम् ।। निजं जानीहि मां पूर्णहिमांशुमुखि ! कामुकम् । अहं स-हंसगमने !, शिखारत्न निषादिनाम् ॥ ४९५ ।। त्वामादाय गते चौरे, चौरबुद्ध्याऽथ रक्षकैः । अहं दुःखलतामूलशूलायामधिरोपितः ॥१९६ ॥ जिनदासं तदाऽऽसन्नचरं वीक्ष्य वणिग्वरम् । आतोऽयाचं पयः पातुं, पयोदमिव चातकः ॥ ४९७ ॥ नमोऽर्हदय इति न्यस्य, मन्त्रं मयि तदाऽऽतुरे । पानीयाय जगामाऽयमन्तामं वणिग्वरः ॥ ४९८ ॥ . अथ.शूलास्थितस्तेन, मन्त्रेण मुखरस्तदा । जातोऽहं केतकीपत्रमाग्रजापतिरेफवत् ॥ ४९९ ॥ आरक्षानुज्ञया श्रेष्ठी, पयः पाययितुं मया । दृष्टो हृष्टेन मातेव, वेगादागामुकस्तदा ॥५०० ॥ अपीतेनापि तृप्तोऽहं, पयसा दृक्पथस्टशा । स्मरन्नतितरां मन्त्रं, प्राणैर्मुक्तोऽस्मि तत्क्षणात् ॥ ५०१ ॥ {. .., तन्मन्त्रध्यानमाहात्म्याद्, भूत्वाऽहं ज्ञानवान् सुरः । ..तब मोहन्यपोहाय, व्यधां फेरुण्डताण्डवम्
॥ ५०२ ।। जैनं भूज ततो धर्मममुं त्वमपि भामिनि !| नैव स्वर्गा-ऽपवर्गश्रीर्यत्प्रसादाद्-दुरासदा ॥ ५०३ ॥
१ हेऽमुना । ना खता० ॥
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
।।
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । चन्द्रचारूणि चीराणि, परिधाप्य प्रबोध्य ताम् । अथायमानयत् कापि, पत्तने तिनीमठे ॥ ५०४ ।। इत्यसौ बोधिता तेन, रविणेव सरोजिनी । दधौ हृदि तदा साधुधर्म हंसमिवोज्ज्वलम् ॥ ५०५।। तत् त्वं सा कम्बुकण्ठीव, स जम्बुक इवापि च । मास्म भूरुभयभ्रष्टो, मुक्त्यर्थ मुक्तवैभवः॥ ५०६॥
अथ श्रीजम्बूरूचे तां, स्त्रीचेतांसि प्रबोधयन् । विद्युन्मालीव नैवाह, मोहे मज्जामि कामिनि ! ॥५०७॥
विद्युन्माल्याख्यानकम् अस्ति सन्ततसञ्चारिताराविश्रामभूमिका । नमः स्तम्वेरमस्तम्भो, वैतात्य इति भूधरः ॥ ५०८ ॥ तस्यावनिस्तनस्येव, मूर्ध्नि काश्मीरपत्रवत् । पुरमस्ति मणिस्तोममयं गगनवल्लभम् ॥५०९ ॥ तत्र विद्याधरौ विद्युन्मालि-मेघरथाविति । वैताव्यश्रीमुखस्यास्य, नगरस्य दृशाविव ॥ ५१० ॥ अथ साधयितुं विद्या, मातङ्गीसंज्ञया श्रुताम् । मन्त्रयामासतुर्विद्याधरौ प्रीतिधुरन्धरौ ॥५११ ॥ चण्डालकन्यामुदाय, तहे विहितास्पदैः । विद्या वर्षावधि ब्रह्मचर्यादेषा तु साध्यते ॥ ५१२ ।। भूखण्डमण्डने गत्वा, साधयावः क्वचित् पुरे । तदेतामिति निश्चित्य, तौ वसन्तपुरं गतौ ॥ ५१३ ॥ स्थित्वा चण्डालवेषेण, तत्र चण्डालपाटके । एतौ चण्डालमुख्यानां, चक्रतुः सेवनक्रियाम् ।। ५१४ ।। ततस्तैः सेक्या प्रीते, रतौ सम्भाषितौ मिथः । किमॉजौ कुतः प्राप्तौ ?, किमारम्भौ युवामिति ॥ ५१५ ।। तावूचतुरिति म्लेच्छराजपुत्राविहागतौ । साकेतपुरवास्तव्यावावां पित्रा निराकृतौ ॥ ५१६ ।। तदावाभ्यामिहागत्य, यूयमेव निषेविताः । विना सत्प्रभुसेवाभिः, क पूर्यन्ते मनोरथाः ? ॥ ५१७ ॥ इति श्रुत्वा तयोर्वाचं, तदा चण्डालशेखराः । ते बभूवुर्मुदाऽऽमोदमन्दिरं मेदुरप्रभाः ॥५१८ ॥ तदाऽऽनन्दमयैरेभिस्तावेतौ परिणायितौ । स्वाजन्याय स्वपुत्रीभ्यां, लताभ्यामिव भूरहो ॥ ५१९ ॥ ब्रह्मचर्येण रोचिष्णुरथ मेघरथः कृती | वसँस्तत्रैव वर्षेण, तां विद्यां वशमानयत् ॥ ५२० ॥ विद्युन्माली तु चाण्डाली, तामकामयताधमः।साऽपि गर्म दधौ तस्य, स्थिरीकरणकार्मणम् ॥ ५२१ ॥ असिद्धमथ सिद्धस्तमाह मेघरथस्तदा । किमकारि त्वया मूढ !, मग्नोऽसि म्लेच्छवारिधौ ॥ ५२२ ॥ इत्याकर्ण्य त्रपानम्रो, विद्युन्माली जगाद तम् । एकवारं सदाचार ! १, क्षम्यतां विप्लवो मम ॥ ५२३ ॥ इदानीं साधयिष्यामि, विद्या निर्जितमन्मथः । वाच्यः प्रीतिप्रकर्षेण, वर्षेणाहं त्वया पुनः ॥ ५२४ ।। एवमस्तु गदित्वेति, स्फुरद्विद्यापदच्छदः। धीमान् पक्षीव वृक्षाग्रमासरोह नभस्तलम् ॥ ५२५ ॥ समयान्ते समायातः, समया तं पुनः कृती । बन्धुप्रेमगुणाकृष्टो, म्लेच्छं विद्याधरोऽपि सः ॥ ५२६ ॥ अमे तावदसौ विद्युन्माली बालं करे धरन् । पुनर्गर्भितचण्डालीशाली तेन विलोकितः ॥ ५२७ ॥ सोऽपि मेघरथं वीक्ष्य, त्रपयाऽभूदधोमुखः । रसातलप्रवेशाय, द्रष्टुं रन्ध्रमिवावनौ ॥५२८ ॥ उक्तो मेघरथेनाथ, वन्धो ! बन्धोऽयमेतया । कुतः शटितया रज्ज्वा, गजस्येवाभवत् तव? ॥ ५२९ ॥
अथाघोमुख एवेदं, विद्युन्माली जगाद तम् । वन्धो । विद्याऽमुनाऽब्देन, साध्या शोध्योऽस्म्यहं पुनः ॥ ५३०॥
१ "दि सदा साधु पाता० ॥ २ ततस्तौ सेवया प्रीती, रतौ पता० ॥ ३ हतौ ? कुतः वता॥४तेनावलोखंता॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
समपतिचरितापरनामकं . [अष्टमः 'निशम्येति गतः सोऽपि, यावद् वर्षत्रयं पुनः । एहिरेयाहिरी चक्रे, मनो मोहे तु सोऽधमः ॥ ५३१ ॥ दुःखदावामिदाहाय, नाहं मोहाटवीतरुः । तन्वि ! तद्वद् भविष्यामि, स्त्रीलताजालवेष्टितः ॥ ५३२ ॥ ' गिरं कनकसेनाऽथ, सुधामाथभवामिव । अभ्यधाद्धारिणीपुत्रं, प्रति प्रतिकृती रतेः ॥ ५३३ ॥ शास्त्रव्यापारपारीणो, धुरीणो बुद्धिशालिनाम् । एष्यस्यनुशयं नाथ!, त्वं शङ्खधमको यथा ॥ ५३४ ॥
शङ्खधमकाख्यानकम्
शालिग्राम इतिग्रामः, ख्यातःक्ष्मातलभूषणम् । लोलश्रीकेलिशैलाभकणकूटोऽस्ति विस्तृतः ॥ ५३५ ॥ कौटुम्बिकस्य कस्यापि, तत्रैकः क्षेत्ररक्षकः । प्रेष्योऽजनि ध्वनकम्बुनादत्रासितभक्षकः ॥ ५३६ ॥ एकदाऽयमुपादाय, पाणौ शङ्ख निशामुखे । दूरे जगाम प्रामस्य, क्षेत्ररक्षणदक्षिणः ॥५३७ ॥ निशीथसमये हृत्वा, कुतोऽप्यतिघनं धनम् । तत्क्षेत्रस्य समीपेन, चौराः केचित् तदाऽचलन् ॥ ५३८ ॥ तेन तत्रान्तरे क्षेत्रान्तरे मालाग्रवर्तिना । कम्बुरम्बुधरध्वानवाद्यऽवाद्यत हेलया - ॥५३९ ॥ तदाकर्ण्य तदा कम्बुशब्दितं ते मलिम्लुचाः । त्यक्त्वाऽऽशु गोधनं नेशुः, प्राप्तारक्षकशङ्कया॥ ५४० ॥ तत् तस्य गोधनप्राप्तिपुण्याकर्षणमन्त्रताम् । ततान कम्बुनिःस्वानगौरवं चौरवञ्चकम् ॥ ५४१ ।। विभातायां विभावर्या, चर्या कुर्वन् स गोधनम् । वीक्ष्य निःशेषमादाय, दातुं ग्रामाय चागमत् ॥ ५४२ ॥ अथ ग्रामस्य काम से, पूरयन् भूरिगोधनैः । दत्तस्तदा यथा दुःस्थं, ययौ धनदयक्षताम् ॥ ५४३ ॥ अन्यदाऽपि निशीथिन्या, निशीथे गोधनाशया। क्षेत्रमालाधिरूढोऽसौ, शङ्ख धमति धैर्यवान् ॥ ५४४ ॥. त एव तस्करास्तत्र, निशीथेऽन्येधुराययुः । हृताद्भुतधना धैर्यजितकीनाशकिकराः ॥५४५॥ दध्मौ शङ्ख क्षणेऽमुष्मिन् , सोऽपि क्षेत्रस्य रक्षकः । आह्वातुमिव दुर्बुद्धिर्दूरादापदमात्मनः ॥ ५४६ ॥ आकर्ण्य ते तदा कम्बोः, शब्दमब्दविजित्वरम् । किमेतदिति संरब्धाश्चौराश्चिरमचिन्तयन् ॥ ५४७ ॥ अत्रैव शङ्खशब्दोऽभूत् , पुराऽपि प्रापितज्वरः । भयादकस्मादस्माकमाकस्मिकविकस्वरः ॥ ५४८ ॥ नरः शङ्केऽस्ति केदाररक्षकः शङ्खवादकः । भ्रमिताः स्मः पुरा स्पष्टं, कष्टं तेन दुरात्मना ॥ ५४९ ॥ इति निश्चित्य ते चौराः, शङ्खस्वनमनूद्यताः । स शङ्खधमको यत्र, तत्र क्षेत्रान्तरे ययुः ॥ ५५० ॥ मुष्टिभिस्ताडयित्वा तं, भक्त्वा शङ्ख च सक्रुधः । हृत्वा च तद्धनं मख, चौरास्ते जग्मुरुन्मुदः ॥ ५५१॥ प्रभूते सति वित्तेऽस्मिन्नधिकाधिकवाञ्छया । स इव त्वं विदग्धोऽपि, भव मा पदमापदाम् ॥ ५५२ ॥
, अथ जम्बूः स तामाह, सतामाहतविप्लवः । स्यामहं किमु ? मूर्खत्वान्मुमूर्षुः स कपिर्यथा ॥ ५५३ ॥ वानराख्यानकम् अस्ति हस्तिकुलोत्खातै, रत्नै रेवाम्बुवाहितैः । रलाकरीकृताम्भोधिविन्ध्यो नाम धराधरः ॥ ५५४ ॥ अनेकमुनिमाहात्म्याददाहात्मकतां गतः । तद्वनान्तर्दव इवाभवत् कोऽपि कपीश्वरः ॥५५५ ॥ उद्भूतरुचिसम्भारास्तारा इव निशाकरः । कामं कामयते सर्वाः, स एकः कपिकामिनीः ॥ ५५६ ॥
१.सोऽपूरयद् भू खंतासं० ॥ २ °थाऽतुच्छ, ययौ पाता० ॥ ३ °न्यां, नि' वता० ॥ । ४ °पदः खता० पाता० ॥ ५ अशेषमुनि वता०॥ ६ वाऽभूत् कोऽपि कपियूथपः इत्येवंरूपः पाठः वंता० पाता० ॥ ७ तभूरिसञ्चारा खता० ।।
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः1 ।
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । कपिः कोऽप्यसलंमन्यः, कदाचिन्मदनातुरः । वञ्चयित्वाऽधिपं रेमे, तत्प्रियाभिर्मयोज्झितः ॥ ५५७ ।। तं युवानं बलिष्ठं च, वीक्ष्य शाखामृगस्त्रियः । जरत्कपिरतोद्विग्ना, दधुर्मुदमुदित्वरीम् ॥ ५५८ ॥ सममेष परीरम्भसम्भ्रमेण कपिस्त्रियः । काम-कोपवशात् कम्पसम्पदा पदमादधौ ॥ ५५९ ॥ स ताश्च नख-दन्तादिमृदुकण्डूयनादिकम् । रचयामासुरन्योन्यं, रहो गलितचेतनम् ॥ ५६० ॥ अथ यूथपतिर्दूरादेतदालोक्य दुःसहम् । अधावत् तावूत्कार, लहरीजित्वरत्वरः युवा कपिरपि प्रेक्ष्य, तं समायान्तमभ्यगात् । जवान्जितंतु चेतोऽपि, मुक्त्वा स्त्रीमध्य एव सः ॥ ५६२ ॥ गृहीतगृहिणीकोपसाटोपहृदयं तदा । स तं वालीव सुग्रीवमुग्रक्रोधमयोधयत्
॥ ५६३ ।। परस्परपरिक्षिप्तप्रतीष्टयावलोष्ठकैः । तौ घ्नन्तौ वनदेवीनामाश्चर्य चक्रतुश्विरम् ॥५६४ ॥ अथ कच्छाभपुच्छौ तौ, क्षुरीकाराविव क्षणात् । ऊवौं पाश्चात्यपादाभ्यामहं विविशतुर्मिथः ॥ ५६५ ॥ जवेनाथ जरन् दूरागतिखिन्नः कपीश्वरः । यूना स्त्रीदृष्टिपुष्टेन, निर्भग्नस्त्रासमासदत् ॥ ५६६ ॥ शिलाजतुनि स क्षित्वा, मुखं सलिलकाङ्कया । उद्धर्तुमक्षमः पाणी, मूर्खः प्राणकृतेऽक्षिपत् ॥ ५६७ ॥ तावत् तावपि तत्रैव, विलग्नौ वज्रलेपवत् । तदुद्धारघिया मूर्खः, पश्चात् पादौ न्ययुङ्ग तत् ॥ ५६८ ॥ लैनौ तावपि तत् तत्र, सतृप्णस्य क्रमौ हरेः । तेन कीलितसर्वाङ्ग, इव मृत्युमवाप सः ॥ ५६९ ॥ तदक्षिसपदः पूर्वमाकृषेद् वदनं स चेत् । अवश्यं तस्य तन्न स्याद् , दुर्मतेर्मृत्युरीदृशः ॥ ५७० ।। भवादृशां वचस्तृष्णाप्रेरितोऽहमपि भ्रमात् । सजामि रागगैरेये, गौराङ्गि! कपिवन्नहि ॥ ५७१ ॥ - नभःसेनाऽथ वक्ति स्म, व्यक्त लोभेन भूयसा ।नाथ! यास्यसि निर्बुद्धिबुद्धिस्त्रीवोपहास्यताम् ॥५७२॥
बुद्धिस्त्रिया आख्यानकम्
ग्रामः सस्यश्रियां धाम, नन्दिग्राम इति श्रुतः। अस्ति विस्तीर्णकेदारसङ्कीणीभूतभूतलः ॥ ५७३ ॥ तन्त्र सिद्धिश्च बुद्धिश्च, प्रसिद्ध वृद्धयोषितौ । अभूतां स्फारदारियमन्दिरे सख्यसोदरे ॥५७४ ॥ प्रामेऽत्र भोलिगो नाम, यक्षो विख्यातवैभवः । वित्तस्याभूत् प्रभूतस्य, दाता सेवाधने जने ॥ ५७५ ॥ सिद्धिराराधयामास, ततस्तं भक्तिभासुरा । दीनारद्वितयं तुष्टो, ददौ तस्यै स चान्वहम् ॥ ५७६ ॥ अभुक्त काठपात्रे या, सा भुङ्के हेमभाजने। दास्य व्यधत्त याऽन्येषां, तस्या दास्योऽभवन् गृहे ॥ ५७७ ।। कुटीरे याऽवसद् भग्ने, सौधे वसति साऽनिशम् । दधौ या चीवरं जीर्ण, दुकूलैः साऽनुकूल्यते ॥ ५७८ ।। इत्थमालोक्य तां वुद्धिः, सिद्धिं सिद्धोरुवैभवाम् । प्रीत्या रहसि पप्रच्छ, साकूतं कौतुकादिति ॥ ५७९ ।।
॥ विशेषकम् ॥ कुलक्रमागतः स्वामी, दारिनं तावदावयोः । कुतो विभवपाथोधिजलदेवीव वर्तसे ? ॥५८० ॥ अथ सा कथयामास, तुष्टो यक्षः स भोलिगः । दीनारद्वितयं दत्ते, सम्पन्नेत्राभमन्वहम् ॥५८१ ॥ इति तस्य निशम्यासौ, वाचं निश्चित्य चेतसि । तमाराद्धवती यक्षं, बुद्धिर्भक्तिभरोतरा ॥ ५८२ ॥
१°रपूत्कारलह पाता० ॥ २ °वनोलकैः खंता० पाता० ॥ ३ ५६९-७० श्लोकयुगलस्थाने-लग्नौ • तावपि तत् तत्र, मृत्युमाप स दुर्मतिः । अप्रक्षिप्तपदः प्राणानाचकर्ष यदाननम् ॥ इत्येवंरूप
एक एव श्लोकः पाता. पुस्तके वर्तते ॥ ४ तत्रैव, सत खंता०॥ ५ दृशवच पाता० ॥ ६ द्धिस्त्वं बुद्धिस्लीव हास्य खंता. पाता०॥ ७ अभुङ खंता०॥ ८ थोघर्जल पाना० ॥
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
सङ्घपतिचरितापरनामकं
- [ अष्टमः
तुष्ट जगाद यक्षोsथ, किमु त्वं याचसीति ताम् । द्विगुणं सिद्धितो देयं, ममेत्येषाऽवदन्मुदा ॥ ५८३ ॥ ददौ यक्षोऽन्वहं तस्यै, दीनाराँश्वतुरस्ततः । अथ सा प्रथते बुद्धिरपि सिद्धिरिवान्वहम् ॥ ५८४ ॥ बुद्धेः सिद्धिमिति ज्ञात्वा, सिद्ध्याऽऽराद्धः पुनर्ददौ । ततोऽपि द्विगुणं यक्षः, सेवाकृत्कल्पपादपः ।। ५८५ ॥ आराद्धस्तत् पुनर्बुद्ध्या, यक्षः प्रत्यक्षतां गतः । द्विगुणं कल्पयामास, प्रत्यहं सिद्धिऋद्धितः ॥ ५८६ ॥ आराधयत् पुनः सिद्धिस्तं यक्षं क्रूरमानसा । किं ते ददामि ? तुष्टोऽस्मि, सोऽपि तामित्यभाषत ॥ ५८७ ॥ सिद्ध्या तदूचे तचक्षुरेकं मे काणय प्रभो ! । तामेकचक्षुषं यक्षस्ततः कृत्वा तिरोदधे 11:466 11 बुद्ध्याऽथ पुनराराद्धो, यक्षः साक्षात् पुरोऽभवत् । निगदन् किं ददामीति, प्रीतिपूरवरं वरम् १ ॥ ५८९ ॥ विधेहि द्विगुणं नाथ !, मम त्वं सिद्धिदानतः । तदाकर्ण्य विधायान्धां, बुद्धिं यक्षस्तिरोऽभवत् ॥ ५९० ॥ तद्वत् त्वमपि तन्नाथ !, ऋद्धिं प्राप्यापि दुर्लभाम् । अनुत्तरां श्रियं वाञ्छन्नपाये निपतिष्यसि ॥ ऊचे जम्बूकुमारोऽथ, समारोपितैनिश्चयः । उत्पथप्रस्थितिं कुर्वे, नैवाहं वाजिराजवत् ॥
C
५९१ ॥
५९२ ॥
वाजिराजाख्यानकम्
1
श्री वशंवदसौन्दर्य, श्रीवसन्तपुरं पुरंम् । अस्ति क्षितिवधूंहारतारं प्राकार भासुरम् ॥ ५९३ ॥ जितशत्रुर्नृपस्तत्रं, सुत्रामप्रतिमः श्रिया । आसीद् दोःस्तम्भदम्भोलिलोलितापरभूमिभृत् ॥ ५९४ ॥ असौ यशः कुमारस्यं, यदीयस्य विसर्पतः । बभौ नभःपथोत्सङ्गे, शशी सहचरश्चिरम् ॥ ५९५ ॥ 'अन्यदा स नृपोऽवादीद्, वाहरत्नपरीक्षकान् ।
1
॥
सर्वोत्कृष्टोऽस्ति मे वाजी, राज्ये कोऽपीति कथ्यताम् अथ ते गदिते राज्ञा, हयविद्याविदो हयम् । चकृषुः सैन्यतो वार्द्धेरिन्द्रवाहमिवामराः भूपाय दर्शयामासुर्दर्शनीयममुं हयम् । ते पूर्णलक्षणं भानुरथाकृष्टमिवाष्टमम् किश्व विज्ञपयाञ्चक्रुस्ते महीशक्रमक्रमात् । वाहोऽयं यस्य राज्ये स्यान्न स जेयः परैरिति तदसौ वसुधाहार, सुधाहारहयोपमः । रक्षणीयः प्रयत्नेन, सम्पूर्णाष्टाङ्गलक्षणः इत्याकर्ण्य गिरं तेषां सविशेषां मुदं वहन् । किञ्चिद् विचिन्तयामास, हयन्यासकृते नृपः अथ दध्यौ नृपो योग्यं, जिनदासं वणिग्वरम् । भाति यद्यशसः शैलनाथः प्राथमकल्पिकः ॥ असावगर्ह्यगार्हस्थ्यत्रतमाणिक्यवारिधिः । धर्मैकध्यानधन्यस्य, तस्य न्यासाय कल्पते इत्यालोच्य तमाकार्य; कार्या- कार्यविवेककृत् । तं न्यासमर्पयामास, मेदिनीवासवो हयम् अर्पितः स नरेन्द्रेण, समुद्रेणेव चन्द्रमाः । जगृहे जिनदासेन, नभसेव महीयसा जिनदासोऽद्भुततमं तमङ्गीकृत्य वाजिनम् । निशान्तमाप तेजस्वी, निशान्तमिव भास्करः ॥ ६०६ ॥ तच्चारुचतुरङ्गाय, तुरङ्गाय व्यधाद् वणिग् । इन्दिरांमन्दिरायास्मै, मन्दुरां मन्दिरान्तरे ॥ ६०७ ॥ श्वेतस्यास्य हयस्याधः क्षिप्ता कोमलवालुका | प्राप्ता दीप्तिजितेवासौ, सेवार्थं चन्द्रगोलिका ॥ ६०८ ॥ समग्रभुवनव्यापि श्रीवशीकारकारणम् । श्रीजिनं वाजिनं वाऽयमेकं ध्यायति धीरधीः ॥ ६०९ ॥
॥ ६०५ ॥
॥ ५९६ ॥
॥ ५९७ ॥
॥ ५९८ ॥ -
॥ ५९९ ॥
॥
"
६०० ॥
६०१ ॥
६०२ ॥
।। ६०३ ।।
॥ ६०४ ॥
१ बुद्धिसि पाता० ॥ २ मिमांशा खता० पाता० ॥ ३ 'तसम्मदः । उत्पथ ं खता• ॥ ४ 'थात् कृ संता० पाता० ॥
9
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] ' धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । यथा यथा हयो वृद्धि, स प्रयाति तथा तथा । खुरैर्नृपविपद्वल्लिमूलानि खनति ध्रुवम् ॥६१० ॥ सह स्वराज्यसम्पत्त्या, विपक्षविपदा समम् । सर्वाङ्गाणि तुरङ्गोऽयं, तुङ्गच्छविरवीवृधत् ॥६११ ॥ निनाय नीरपानाय, हयनायकमन्वहम् । स श्रेष्ठी स्वयमारुह्य, रक्षादक्षः सरोवरे ॥ ६१२ ॥ वलमानोऽन्तरा तीर्थनाथं वाहस्थितस्ततः। त्रिः स प्रदक्षिणीकृत्य, नत्वाऽभ्येति निकेतनम् ॥ ६१३ ॥ निजावास-जिनावास-जलावासपथत्रयम् । मुक्त्वा हयो न जानाति, मार्गमन्यं पुरान्तरे ॥६१४ ॥
अथारिपृथिवीनाथाश्चेतस्येतदचिन्तयन् । कुतोऽस्य वर्धते राज्यमस्माकं क्षीयते पुनः। ॥ ६१५ ॥ अथाकथ्यत सर्वेषां, तेषां गूढचरैश्चरैः । वाहरत्नस्य माहात्म्यं, तस्य तेजोमयाकृतेः ॥६१६ ।। भूनाथस्याथ कस्यापि, मन्त्री प्राह ससाहसः । तं वाहमहमानेण्ये, नचिराञ्चौर्यचर्यया ॥६१७ ॥ इति प्रतिज्ञां स प्राशंमन्यः कृत्वा नृपाज्ञया । श्रावकारम्भदम्भेन, प्रचचाल घनघनैः ॥ ६१८ ।। श्रीवसन्तपुरे तत्र, गत्वा श्रावकतत्त्ववित् । वक्रेच्छो रचयाञ्चक्रे, स चैत्यपरिपाटिकाम् ॥६१९ ॥ स श्रद्धावानिव श्राद्धसद्मसु च्छद्मसुस्थितः । जिनार्चाभ्यर्चनं कुर्वन् , जिनदासगृहं गतः ॥ ६२० ॥ तन्वानस्तीर्थनाथस्य, पूजामथ यथाविधि । स्वावासे जिनदासेन, सानन्देनाभिनन्दितः ॥ ६२१ ॥ अथ भक्तिपथन्यस्तमनाः सम्मानतो मतः । तं साधर्मिकवात्सल्याजिनदासोऽवदन्मुदा ॥ ६२२ ॥ अद्यानवद्यजैनेन्द्रधर्मसम्बन्धवान्धव ।। भोजनेन विधेहि त्वं, मम धाग्नि पवित्रताम् ॥ ६२३ ।। विनते जिनदासेऽस्मिन्नतिभक्त्या वदत्यपि । अनिच्छन्निव तस्थौ स, कार्य पूर्णमिति स्मरन् ।। ६२४ ॥ अथासौ गाढमभ्यर्थ्य, भोजितो भक्तिपूर्वकम् । स्वावासे जिनदासेन, निशायामपि वासितः ॥ ६२५ ॥ केनापि सुहृदा श्रेष्ठी, जिनदासोऽप्यनीयत । महोत्सवजुषा सौधे, निजे स्थापयितुं निशाम् ॥ ६२६ ॥ असावथ निशीथिन्यामुत्थितः कूटधार्मिकः । आशु तं वाहमारुह्य, निःससार त्वरातुरः ॥ ६२७ ।। सोऽन्यतः प्रेर्यमाणोऽपि, जगाम सरसीं हयः। पीत्वाऽम्बु वलितः प्राप्तो, यत्राऽऽस्ते जिनमन्दिरम् ॥ ६२८॥ प्रदक्षिणात्रयं तत्र, दत्त्वा पुनरगाद् गृहम् । अत्यर्थ नुद्यमानोऽपि, स वाजी नान्यतो ययौ ॥ ६२९ ॥ ततो विभातशेषायां, विभावाँ भयकभूः । मुक्त्वा वाहवरं धूर्तश्चपलः स पलायितः ॥ ६३० ।। अथाखिलनिशावाहखिन्नो वाहशिरोमणिः । विवेश मन्दुरामिन्दुः, प्रत्यग्गिरिगुहामिव ॥ ६३१ ॥ अथ प्रातः समायातः, स मायातरुपावकः । जिनदासो निजं धाम, धामनाथ इवाम्बरम् ॥ ६३२ ॥ अथ पृष्टो निशावृत्तं, वृत्तान्तं वाजिनो जनैः। तद्धीतो मन्दुरां गत्वा, श्रेष्ठी हृष्टोऽश्ववीक्षणात् ॥ ६३३ ।। वाजिनं तमगन्तारमगं तारमयं यथा । सोल्लासमर्चयामास, जिनदासः प्रमोदवान् ॥ ६३४ ॥ रत्नत्रयत्रिमागी तद् , भवाहप्रेरितोऽत्यजन् । अहं पूज्यो भविष्यामि, महतां स हयो यथा ॥ ६३५ ।।
कनकधीरथ पाह, स्वामिन्नित्यातुरः स्फुरन् । पुण्यहीन इव प्रौढपुण्योऽपि परितप्यसे ॥६३६॥
पुण्यहीनाख्यानकम्
.
हंसाभवैजयन्तीभिओजयन्ती नभोनदीम् । जयन्ती स्वःपुरीमस्ति, जयन्तीति पुरी स्मृता ॥ ६३७ ।।
१ढतरै खता. पाता० ॥ २'तो नतः खता० पाना० ॥ ३ 'स्मिन्निति गंता० पाना० ॥ ४ "मार्गात् त° पाता० ॥ ५ तुरं स्फु पाता. ॥ ६ री श्रुता संता० पाता० ॥
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरिता परनामक
धनदत्तोत्सवस्तत्र, धनदत्तो महावणिक् । आसीद् वसुमतीसाहचर्यवर्यगृहस्थितिः एकदा बिभरामास, गर्भे वसुमती सुतम् । दोषाकरं तं प्राचीव, सवितुर्व्ययकारकम् जातमात्रे पुनस्तत्र, प्रदोषे तमसां पदे । गृहस्य गगनस्येव, क्षीणो भास्वद्वसुव्रजः जातेऽष्टवर्षमात्रेऽस्मिन् माता मृत्युमवाप सा । पुण्यहीन इति ख्यातिं, तल्लोके गतवानयम्
तदन्यसद्मसु स्वैरं, कर्म निर्माय जीवति । मत्वेति स गृहे निन्ये, मातुलेनातुलेच्छया मातुलस्य गृहं तस्मिन्, गते कतिपयैर्दिनैः । मुष्टं चौरैर्निशाखातभित्तिकृष्टधनोञ्चयैः अथ तं प्रथते लोको, निर्भाग्यैकशिरोमणिम् । तन्निर्वेदनिधिः सोऽपि, ययौ देशान्तरं प्रति ॥ असौ पुरि तमालिन्यां, मालिन्याङ्गीकृतस्ततः । सिषेवे वणिजां नाथं, विनयी विनयन्धरम् ॥ गतेऽस्मिन् दिवसैः कैश्चित् शिखिदग्धालयो वणिक् । स जनैः पुण्यवान् मेने, जीवन्निःसृतमानुषः
ઢ
[ अष्टमः
॥ ६३८ ॥
॥ ६३९ ॥
॥ ६४० ॥
॥ ६४१ ॥
॥ ६४२ ॥
॥ ६४३ ॥
६४४ ॥
६४५ ॥
॥ ६४६ ॥
॥ ६४८ ॥
॥
६४९ ॥
॥
६५० ॥
॥
६५१ ॥
६५२ ॥
६५३ ॥
तत् खिन्नः पुण्यहीनोऽयं, बोहित्थमधिरूढवान् । धनावहेन वणिजा, मणिजालजुषा समम् ॥ ६४७ ॥ प्रवीर इव बोहित्थः, प्रत्यर्थिष्टतना इव । वीचीर्विदारयन्त्रब्धेः, परं पारं स यातवान् अथोपार्ण्य धनं भूरि, चलितोऽसौ धनावहः । सहैव पुण्यहीनेन, धनोपार्जनशालिना अमज्जत् तज़ले सिन्धोरन्तः प्रवहणं ततः । तत्रापि फलकं प्राप्य, पुण्यहीनस्तु निर्ययौ पुण्यहीनोऽम्बुधिं तीर्त्वा, संसारं शमवानिव । अवापदटवीं काञ्चित्, कस्तूरीपत्रवद् भुवः अथो चरन्नरण्यान्तः, स ददर्श मुदाssस्पदम् । विस्मितो वेश्म यक्षस्य, वनीधम्मिल्लसन्निभम् ॥ स तमाराधयामास, यक्षमक्षोभमानसः । आत्माहृतैर्जलैः पुष्पैः, फलैश्चाद्भुतभक्तिभाक् ॥ अथ तुष्टोऽवदद् यक्षः, पुण्यहीनं प्रति द्रुतम् । मम हेममयः केकी, पुरो नर्तितुमेष्यति ॥ पिच्छं गच्छन्नसावेकं, केकी यन्मुञ्चति स्वयम् । ग्राह्यं तद् भवता नित्यं, चामीकरमयं रयात् यक्षस्येति वचः श्रुत्वा, प्रीतस्तत्र स तस्थिवान् । प्रनृत्य गच्छतो हैमं, पिच्छं गृह्णाति केकिनः ॥ एकदा तेन मूर्खेण, गच्छन् हैमः शिखी घृतः । एककालमशेषाणि, पिच्छान्यादातुमिच्छता ॥ तत्पाणिस्पर्शमात्रेण, केकी काकीबभूव सः । पिच्छान्य गृहीतानि, काकपिच्छानि चाभवन् ॥ आत्मानमथ निर्भाग्यमन्वशोचदसौ तदा । तुल्यकालं ददद् दृग्भ्यां जलं लक्ष्म्यै सुखाय च ६५९ ॥ ततः स इव मूर्खत्वं वृथा त्वमपि मा कृथाः । आश्रमादिक्रमज्ञोऽपि किमज्ञ इव वर्तसे ? ॥ ६६० ॥ तारुण्येऽपि व्रतग्राही, कदाऽपि विकृताशयः । पूर्वोपार्जितपुण्यानामपि नाशाय जायसे ॥ ६६१ ॥
६५४ ॥
॥
६५५ ॥
६५६ ॥
६५७ ॥
६५८ ॥
॥
अथावादि सुधावादि, वचस्तां प्रति जम्बुना । न भवामि मनस्तापैकमठः कमठो यथा ॥ ६६२ ॥
कूर्माख्यानकम्
भूधरो विन्ध्यनामाsस्ति, यंत्र स्पर्धात् परस्परम् । वियदुवींजुषः कुर्युर्गर्जि पर्जन्यदन्तिनः ॥ ६६३ ॥ अभूत् कादम्बिनी तस्य, कामिनीवाटवी तटे । गम्भीरोऽस्यां बभौ नाभीरूपः कूपश्च कश्चन ॥ ६६४ ॥
१ यत्र कुञ्जरगर्जया । प्रावृषीव सदाऽम्भोदभ्रान्त्या नृत्यन्ति केकिनः ॥ ६६३ ॥ पाती० ॥
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
समः] . धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । भूरिशेवालजालेन, तत्र च्छन्नमुखाम्भसि। कूपेऽन्तः कोटिशोऽभूवन् , जीवाः क्षीबा जलोद्भवाः ॥ ६६५ ॥ कदाचिद् वातसञ्जातशैवलच्छिद्रवर्मना । कूर्मः कूपगतः कश्चिदिन्दुं शारदमैक्षत ॥६६६ ॥ स्वकीयजन्मसाफल्यश्रियो मुखमिवामलम् । विलोक्य कूर्मस्तं पर्वशर्वरीशममोदत ॥६६७ ॥ आलोकयतु मे लोकः, सर्वस्तदिदमद्भुतम् । इति वात्सल्यतोऽगच्छत् , कच्छपः पयसस्तलम् ॥ ६६८ ॥ कूर्मः समानयद् यावत् , कुलं तद्दर्शनाकुलम् । तावत् तच्छिद्रमाच्छादि, पुनः सेवालजालकैः ।। ६६९ ॥ आम प्रामं जले चक्षुश्विक्षेपोर्द्ध स कच्छपः । शेवालजटिले तत्र, न तु पूर्णेन्दुमैक्षत ॥६७० ।। तदेनं प्राप्य सूरीन्दं, कूर्मवन्न त्यजाम्यहम् । कुतोऽस्य दर्शनं भूयो, मोहच्छन्ने भवावटे? ॥ ६७१ ।। अथो कनकवत्याहै, जितवाक्पतिमतिं पतिम् । प्रति प्रतिकृतिर्मा भूस्त्वं मासाहसेपक्षिणः ॥६७२ ॥ मासाहसपक्षिण आख्यानकम्
अटवी विद्यते काऽपि, व्योमव्यापिमहीधरा । शिविरस्थितिवन्मृत्योः, क्रूरसत्त्वौघभीषणा ॥ ६७३ ।। इन्धनार्थमथान्येद्युः, समं सार्थेन केनचित्। अटव्यां कोऽप्यगात् तस्यां, प्रान्ते कस्यापि भूभृतः ॥ ६७४ ।। सुप्तं मृगेन्द्रमद्राक्षीत् , स तत्रोत्कटदंष्ट्रकम् । प्रासभमविलग्नेन्दुकलं कालमिवाङ्गिनम् ॥६७५ ॥ कृतान्तस्येव सिंहस्य, मुखे तस्य विदारिते । दन्तानलग्नमांसांशलोमात् कोऽप्यविशत् खगः ।। ६७६ ॥ मा साहसमिदं कार्षीध्रुवन्निति मुहुर्मुहुः । मासाहसमिति ख्याति, तत् पाप स विहङ्गमः ॥ ६७७ ॥ वार्यमाणोऽपि तेनायं, पुरुषेण पुनः पुनः । मांसलोभाभिभूतत्वात् , तत्याज नहि साहसम् ।। ६७८ ।। सिंहेनाथ प्रबुद्धेन, प्रविशन् स मुखान्तरे । उच्चैश्चपेटापातेन, हतो हस्तिविघातिना ॥६७९ ।। भार्याभिर्वार्यमाणोऽपि, स इव त्वमपि स्फुटम् । पश्चात्तापास्पदं भावी, तदिदं मा कृथा वृथा ॥ ६८० ॥ .. अथ जम्बूर्वचः प्राह, शुचि पाहतकल्मषम् । अशर्मभाजनं सोमशर्मेव न भवाम्यहम् ॥ ६८१ ॥ सहजमित्रादिमित्रत्रितयसङ्गतं सोमशर्माख्यानकस् पत्तनं पाटलीपुत्रमित्यस्ति क्षितिमण्डनम् । शौर्यवज्रायुधस्तत्र, राजा वज्रायुधोऽभवत् ॥ ६८२ ॥ आसीत् पुरोहितस्तस्य, राज्यव्यापारभारभृत् । प्रख्यातः सोमशर्मेति, शर्मश्रीकेलिमन्दिरम् ।। ६८३ ।। एकः सखा सुखाधारः, सहमित्राभिधोऽन्वहम् । बद्धः प्रेमगुणेनेव, तेन सञ्चरते सह ॥६८४ ॥ पर्वण्येव सखाऽभ्येति, पर्वमित्राभिधोऽपरः । तं प्रति श्रीनिधिं प्रातः, सरोजमिव षट्पदः ॥ ६८५ ॥ प्रणाममित्रनामाऽन्यः, सखा तेन कदाचन । आपतन् प्रतिपञ्चन्द्र, इवाग्रे नम्यते ततः ॥ ६८६ ।। अन्वहं सहितस्तेन, सहमित्रेण स स्फुरन् । पुर्याः पुरोहितस्तस्याश्चक्षुःश्रियमशिश्रियत् ॥ ६८७ ॥ कथञ्चित् कुपितं भूपं, सम्यग् विज्ञाय सोऽन्यदा । सदनं सहमित्रस्य, ययौ निशि पुरोहितः॥ ६८८ ॥ तदनुद्घाटितद्वारं, बहिः स्थित्वा कृतारवः । स भृङ्ग इव तन्मित्रसद्म पद्ममिवामुचत् ॥ ६८९ ॥
१ °ह, मत्या हसितवाक्पतिम् । पतिं प्रति कृतिन् ! मा भूस्त्वं मासाहसपक्षिवत् ॥ ६७२॥ ' इतिरूपः पाठ खंता. पाता०॥ २ गर्जद्वनगजध्वाननृत्यत्केकिकुटुम्वका ॥ इति पाता० पाठः ॥ ३स- इति खता० पाता०॥
घ १२
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
'॥७०२॥
सङ्घपतिचरितापरनामकं .
__ [.अष्टमः पुरोधाः पर्वमित्रस्य, ततो,धाम जगाम सः । विकस्वरमुखं शैलनिकुञ्जमिव कुञ्जरः । ॥ ६९० ॥ अभ्युत्थानमथाऽऽधत्त, तस्यायं सम्मदी सुहृत् । आयातायात मदहमद्य पूतमिति ब्रुवन् ॥ ६९१ ।। पुरोहितोऽथ पर्य), तन्निर्दिष्टे निविष्टवान् । पुरःस्थं तं प्रति प्राह, प्रौढप्रीतिधुरन्धरः ॥६९२ ॥ क्रुद्धः कृतान्तरूपोऽयं, भूपो मां प्रति सम्प्रति । यदि नश्यामि नेदानी, तन्मां निर्दलयत्ययम् ॥ ६९३ ।। तदशेषं विहाय त्वं, सहायत्वं मम व्रज । गमिष्यामि विदेशेऽपि, प्राणत्राणपरोऽधुना ॥ ६९४ ॥ निशम्येदं तदा पर्वमित्रेणोक्तं त्रुटन्मुदा । यदि ते मम देहेन, गेहेन विभवेन च ॥६९५ ॥ . भवेदत्र परित्राणं, ददामि तदिदं मुदा । परं राजविरुद्धेऽर्थे, किं कुर्वेऽहं कुटुम्बवान् । ॥ ६९६ ॥
. .
.युग्मम् ॥ . . ततः सत्यतया मित्रं, यदि त्वमसि तत् प्रभो! । कथमप्यन्यथाकारमितो देशान्तरं कुरु ॥ ६९७ ॥ अन्यथा मद्गृहे स्वामिन् !, यदि त्वामागतं नृपः । प्रातस्यिति तद् यन्त्रे, मत्कुलं पीलयिष्यति ॥ ६९८ ॥ ' इत्युक्ते तेन तद् गच्छन् , नरेश्वरपुरोहितः । अन्ववर्ति स्वयं किञ्चिद्, दाक्षिण्यादा गृहाङ्गणम् ॥ ६९९ ॥ तद्गृहानिःसृतो गच्छन्नचिन्तयदयं स्वयम् । अहो ! मे मन्दभाग्यस्य, न किञ्चित् वाणकारणम् ॥ ७०० ॥ तावेवैतौ स एवाह, जातौ किमधुनेदृशौ ? । आः! ज्ञातमथवा नास्ति, प्रसादो जंगतीभुजः ॥ ७०१॥ ' ' न मे कुत्रापि कोऽप्यस्ति, किमभ्रात् पतितोऽस्म्यहम् । .
___ आसीन्मम ययोरास्था, तयोश्चर्येयमीहशी अहो! मे निर्विवेकत्वं, यन्नीतौ मित्रतामिमौ । यो मयि क्षीणदाक्षिण्यांवित्थं दुर्व्यसनातुरे ॥ ७०३ ॥ तृतीयस्यापि पश्यामि, सुहृदः सौहृदंक्रमम् । पश्चान्नहि मनो येन, क्षिणोति तदवीक्षणम् ॥ ७०४ ॥ इति निश्चित्य चित्तेन, तदगारमगादसौ । सच्चक्रशक्रः सच्चक्रे, सोऽप्यमुं गृहमागतम् ॥ ७०५ ॥ अब्रवीच कथं दुःस्था, तवावस्थेयमीदृशी ? । मन्दमन्दमिदानी च, किमागमनकारणम् । ॥ ७०६ ॥ अास्य कथयामास, विप्रो वृत्तान्तमात्मनः । मित्रद्वयविमुक्तस्य, परित्राणार्थितां'च'ताम् ॥ ७०७ ॥ परं पुरा मया किश्चिन्न तवोपकृतं तथा । इत्यात्मनश्च न्यूनत्वं, मन्दागमनकारणम् । . ॥ ७०८ ॥ सोऽप्यवोचत मित्राहं, समीहे नहि किञ्चन । सद्भूतभक्तिग्राह्योऽस्मि, तत्राभून्यूनता न ते ॥ ७०९ ॥ तद्भद्र! मास्म कार्षीस्त्वं, शङ्कातकातुरं मनः। परित्रातरि मित्रेऽस्मिन् , कुतस्त्यं भूभुजो भयम् ॥ ७१०॥ इत्थं वाक्सुधया दत्त्वा, स्वस्ति सौवस्तिकें प्रति । स गुणी प्रगुणीचक्रे, रथं जवनवाजिनम् ॥ ७११ ॥ दोस्तम्भे बिभ्रता तेन, मित्रेणासदृशं बलम् । शम्बलं च रथे तस्मिन्नारोप्यत पुरोहितः ॥ ७१२ ॥ राज्यान्तरमथो नीत्वा, समुपस्थाय पार्थिवम् । तेनासौ लम्भितः कीर्तेरास्पदं सुखसम्पँदाम् ॥ ७१३ ॥ त्रयाणामपि मित्राणां, स स्वभाव विभावयन् । प्रणाममित्रमंद्राक्षीत् , प्राणेभ्योऽप्यतिवल्लभम् ।। ७१४ ॥ '' दृष्टान्तोपनयश्चाय, योऽत्र भूपः प्रकीर्तितः । स कर्मपरिणामोऽस्य, सोऽयं जीवः पुरोहितः ॥ ७१५॥ सहजं मित्रमेतस्य, शरीरं परिभाव्यताम् । तत् कर्मनृपतेः कोपे, जीवेन सह न ब्रजेत् ॥७१६ ।। ज्ञातिप्रभृतयः सर्वे, पर्वमित्रस्य सन्निभाः। श्मशानस्थानपर्यन्तमनुयान्तीह देहिनम् ॥ ७१७ ॥. प्रणाममित्रतुल्यस्तु, धर्मोऽयमवगम्यताम् । जन्मान्तरेऽपि यो जीवं, गच्छन्तमनुगच्छति ॥ ७१८ ॥ जीवस्य यः परत्रापि, श्रियं यच्छति वाग्छिताम् । ज्ञाति-देहौ विहांयाहं, तत् तमाराडुमुद्यतः ॥ ७१९ ॥
१ भूपः सम्प्रति मां प्रति खता० ॥ २ प्रतिज्ञास्यति खता० ॥ ३ म्पदः खता० ॥
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः ]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् |
९१
अथ मन्मथवीरस्य, मूर्तयैव जयश्रिया । जयश्रिया प्रभुः प्रोचे, शौचेनाञ्चितमानसः ॥ ७२० ॥ इत्थं मोहयतो नाथ !, नागश्रीवत् तवानृतैः । नागः श्रीमन् ! किमत्युग्रं, मानसं साधु बाधते ? ॥ ७२१ ॥
नागश्याख्यानकम्
नगरे नगरे कारेकारप्राकारचारुणि । रमणीयाभिधे राजा, जज्ञे किल कथाप्रियः अचीकथत् कथाः पौरान्, वारंवारेण सोऽन्वहम् | स च कस्यचिदन्येद्युर्वारकोऽभूद् द्विजन्मनः
॥ ७२३ ॥
दुष्कर्मजन्मनां मौर्य - दारिद्र्य व्यसना-ऽऽपदाम् । क्रमागत इवाऽऽवासः, स द्विजोऽचिन्तयत् तदा ॥ ७२४ ॥ रसना रसनायैव, मम घिग्! वेधसा कृता । आयसीव कुशी स्तब्धा, स्वनामग्रहणेऽपि या ॥ ७२५ ॥ ब्रुवे यदि न जानेऽहमिति तद् दुष्टभूपतिः । प्रवेशयति कारायां, दुर्ग्राहग्रहिलो हि माम् ॥ ७२६ ॥ चिन्ताहेतुं दुहित्रास, कुमार्या भाषितोऽब्रवीत् । साsप्यूचे तात ! मा कार्षीश्विन्तासन्तापितं मनः
॥ ७२७ ॥
वारे तव मया तात !, कथनीया कथानिका । इत्युक्त्वा सा शुचिर्वेषं, वासोभिर्विशदैर्व्यधात् ॥ ७२८ ॥ गत्वा नृपान्तिकं दत्त्वा जयेत्याशिषमाह सा । कथां शृणु यदि श्रीमन् !, कथाकौतुहली भवान् ॥ ७२९ ॥ दक्षो निःक्षोभतां वीक्ष्य, तादृक्षां क्षितिवल्लभः । मेने तद्वचनस्यैव, कथातः कौतुकं महत् ॥ ७३० ॥ साऽप्याचख्यौ पुरेऽत्रैव, नागशर्माऽस्ति माणवः । सोमश्रियामभूत् पत्न्यां, नागश्रीस्तस्य नन्दनी
॥ ७३१ ॥
॥ ७३७ ॥
कस्मैचिद् द्विजचट्टाय, दत्त्वा तां पितरौ स्वयम् । कार्येणौद्वाहिकेनैव, जग्मतुर्नगरान्तरम् ॥ ७३२ ॥ एकाकिन्यां गृहे तस्यां, स चट्टः सायमागमत् । तया श्रियोऽनुसारेण, चक्रे भोज्यादिरौचिती ॥ ७३३ ॥ सतूलीकं च पल्यङ्क, निजालयमहाधनम् । शयनायार्पयित्वाऽस्मै, चिन्तयामासुषीति सा ॥ ७३४ ॥ महीमहीनामहिभिर्जानेऽस्ति च न मञ्चकः । शयनं तत् व में भूमौ वर्यं पर्यङ्कवर्जितम् ? ॥ ७३५ ॥ शये पर्यङ्कपर्यन्तेऽत्रैव तावन्निशामिमाम् । कोऽपि नो पश्यति ध्वान्तैर्यदन्धङ्करणौषधैः ॥ ७३६ ॥ इति सुष्वाप सा तत्र, निर्विकारैव बालिका । तदङ्गसङ्गे शृङ्गारसङ्कटे स द्विजोऽपतत् लज्जा-क्षोभादिसंरुद्धमनःशूलाकुलीकृतैः । प्राणैः स तत्यजे चट्टो, वचनीयभयादिव ।। ७३८ ॥ अचिन्तयत् ततः साऽपि, पापिन्या विगसौ मम । एकत्र स्वापपापगुरिहापि सफलोऽभवत् ॥ ७३९ ॥ विभावरी विभात्येषा, यावत् तावदमुं द्विजम् । निक्षिपामि क्षितेरन्तर्यथा जानाति कोऽपि न ॥ ७४० ॥ इत्यसौ खण्डशोऽकार्षीत्, तूर्णं तस्य कलेवरम् । न्यधान्निधानवद् गर्तै, खनित्वा च स्वयं रयात् ॥ ७४१ ॥ गर्त ततस्तमापूर्य, लिस्वाऽसौ गोमयद्रवैः । पुष्पैर्गन्धैश्च धूपैश्च, वासयामास तां रसां ॥ ७४२ ॥ पितरौ चागतौ तस्या, गृहीत्वौद्वाहिकं विधिम् । अतीतस्तु कथाकालः, श्रीमन्नुत्सुरतोऽमुना ॥ ७४३ ॥ कथं द्रक्ष्याम्यहं तामित्युक्ते राज्ञा जगाद सा । स्वामिन्नहं सा संसारनाटिकानटने नटी ॥ ७४४ ॥ • कुमारि । तदिदं सत्यं, यदत्र कथितं त्वया ? । पृष्टेति सा पुनर्वाचमुवाच नृपतिं प्रति
।। ७४५ ।।
१ रकरिया संता० ॥ २ शुचिं चेषं, संता० ॥ ३ 'मासिवानिति संता० पाना० ॥
॥ ७२२ ॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं
___ [अष्टमा याः कथास्त्वं पुराऽश्रौषीस्तथ्यास्ता भूपते ! यथा । तथेयमपि तथ्याऽस्तु, चित्रहत्वविशेषतः ॥ ७४६ ॥ एवं विप्लावितःक्ष्मापस्तया नागश्रिया यथा। तथा त्वमपि किं नाथ !, विप्लावयसि कल्पितैः ॥ ७४७॥
कल्याणसलिलाधारकम्बुना जम्बुना ततः । समगधत सद्यस्कहाररानिभं वचः ॥ ७४८ ॥ सन्तु दन्तुरितानन्दाः, कथास्तन्वि! तथाविधाः। असावस्तु विचारस्तु, प्रमाण यस्त्वया कृतः ॥ ७४९ ॥
ललिताङ्गाख्यानकम्
तथाहि गाहितस्वर्गनगरीवैभवं भुवि । पुरं कन्दर्पकोशाख्यमस्ति कन्दर्पदर्पभूः ॥ ७५० ।। धराधौरेयतां भेजे, राजा तत्र शतायुधः । पञ्चेषु तृणवन्मेने, यं विलोक्य त्रिलोक्यपि ॥७५१ ॥ सुवर्णभूमिभृवंश्यजातमात्रगिरिस्तनी । तस्य लीलावती नाम, बभूव प्राणवल्लभा ॥ ७५२ ॥ शृङ्गारभारं निर्माय, सा कदाचन कामिनी । तस्थौ गवाक्षमारुह्य, मुह्यज्जननिरीक्षिता ॥७५३ ।। तन्मुखेन्दुस्तदा चन्द्रजयश्रीनाटिकानटः । बभौ मौक्तिकताडकपारिपार्श्वकपेशलः ॥७५४ ॥ लावण्यामृतसिक्तेऽस्याः, सिन्दूरतिलकं मुखे । त्रिनेत्रदग्धकाम[नवकन्दलवद् बभौ ॥७५५ ।। तन्मुखावासिनः कामभूपतेश्चामरायितम् । भेजेऽलकैर्मुदुमरुल्लोलैर्वृच्छत्रपार्श्वयोः ॥ ७५६ ॥ चिक्रीड नासिकाशाखिभ्रूशाखाप्रेङ्खणाद्भुते । तस्या नेत्रद्वयीरश्मिदोलाबन्धे मनोभुवः ॥७५७ ॥ अदर्शि तरुणैस्तस्या, रदपङ्के रुचिः शुचिः । मनोरथस्फुरत्पुष्पायुधचापोत्थवाणवत् ॥७५८ ॥ वैकक्षमाल्यचापस्य, पुष्पेषोरिषुधिश्रियम् । तस्याः शिश्राय धम्मिल्लः, पुष्पपूरेण पूरितः ॥ ७५९ ॥ इत्यसौ नित्यसौभाग्यभङ्गीभाग्यनिकेतनम् । श्लिष्टा स्मरपिशाचेन, सर्वाङ्गमुदयन्मुदा ॥७६० ।। शम्भुक्षोभादिव दिवः, समुत्तीर्ण मनोभवम् । साऽपश्यल्ललिताङ्गाख्यं, नरं तुरगगामिनम् ॥ ७६१ ।। शिरपरिसरप्रेसन्मायूरातपवारणम् । हरिणाक्षीमनोरलहरणैकमलिम्लुचम्
॥ ७६२॥ किञ्च श्रीचन्दनस्यन्दजनिताङ्गविलेपनम् । स्मरं रचितसन्नाहमिव लोकत्रयीजये ॥७६३ ॥ मानिनीमानभङ्गाय, शुभचीरापदेशतः । पर्वगर्वितशीतांशुस्फीतांशुपरिवारितम् . ॥ ७६४ ॥ - स्कन्धदेशसमारूढप्रौढधम्मिल्लकैतवात् । मूर्तशृङ्गारभारस्य, नित्यं वाहीकतां गतम् ॥ ७६५ ॥
॥ पञ्चभिः कुलकम् ॥ .. दत्तदृष्टिमथैतस्मिन् , स्वस्य द्वैराज्यकारिणि । पञ्चेषुः पञ्चभिर्बाणैस्ता जघान घनस्तनीम् ॥७६६ ।। तामसौ कामसौन्दर्यजयशाली व्यलोकयत् । ललिताङ्गोऽपि तत्कालं, कौतुकोत्तानलोचनः ॥ ७६७ ॥ कामस्य तां वशीकारमन्त्रसिद्धिमिवाङ्गिनीम् । वीक्ष्योन्मुखः कृतस्तम्भ, इति चिन्तितवानयम् ॥ ७६८ ॥ मुखे वसति मन्येऽस्याः, स्वयं मदनभूपतिः । अन्यथा कथमत्रैव, स्फुरत्यविरतं रतिः . ॥७६९ ॥ विष-पीयूषयोरेषा, किमुपादानकारणम् ? । अस्याः कटाक्षा येनैते, सम्मोह-सुखयोः क्षमाः ॥ ७७० ॥ अस्याः काममभूत् कामः, स्वयं वेधा मृगीदृशः । क पुराणमुनिस्त्वेतन्निर्मातुं रूपमीश्वरः ॥ ७७१ ॥ शिरो विधुम्वन् कामे नितस्तत इव क्षिपन् । विचिन्त्येत्यचल गेहं, प्रति स श्रेष्ठिनन्दनः ॥ ७७२ ।। तस्मिन् दृष्टिपथातीते, सा महीपतिवल्लभा । अभूत् कामग्रनस्ता, योगिनीवैकमानसा - ॥ ७७३ ॥
१ हेतुर्विशे खता. ॥ २ वाहेक खंता० ॥ ३ कुतुकोत्ताललोचनः खता० पाता• ॥ . .
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । प्रीतिर्न गीते नानन्दश्चन्दने न धृतिर्विधौ । आत्मनेव विना तेन, जज्ञे तस्यास्तनोरिव ॥७७४ ॥ ज्ञात्वा विकारमाकार-चेष्टिताभ्यामथ स्वयम् । यथार्थनामा तामाह, चेटी चतुरिकाया ॥ ७७५ ॥ सत्यं स्वामिनि! किं नाम, तं युवानं समीहसे ! । युक्तं वा यन्मृणालिन्या, रविरेव प्रियङ्करः ॥ ७७६ ॥ अथ लीलावती पाह, स्मरदाहातुराक्षरम् । हजे! चतुरिकैवासि, यदिदं कौशलं तव ॥७७७ ।। वशीकृताबलालोकं, पुष्पपेशलया हशा । कथञ्चित् तं स्मराकारं, प्रीतये मम मेलय ॥ ७७८ ।। ज्ञात्वा कुतोऽपि ते साऽपि, समुद्रप्रियनन्दनम् । ललिताङ्गमुपेत्यैवं, व्याजहार चक्तिभिः ।। ७७९ ॥ त्वया लीलावतीदेव्याश्चौर ! जहे मनः किल। गताश्रयस्तु तां हन्ति, हन्त ! बाणैमनोभवः ॥ ७८० ॥ त्वद्वियोगेऽभवत् तस्याः,प्रावृट्कालस्तथाऽश्रुभिः । प्रयाणोन्मुखतां भेजे, यथा हंसोऽतिबाधितः ।। ७८१ ।। अयं वियोगो दावाग्निर्न दीपकलिका पुनः । शान्ति याति न तन्मुग्ध !, किन्तु हन्तोपचीयते ॥ ७८२ ॥ इत्थं भवद्वियोगोत्थसन्तापोपशमाशया । वीजयन्ती हसत्येषा, मामहो ! कदलीदलैः ।। ७८३ ॥
॥ युग्मम् ॥ विशिष्टयोगतां यस्यास्त्वद्वियोगः किलाभजत् । भवन्मयमतः सर्व, सा पश्यत्यवनीतलम् ॥ ७८४ ॥ स्वयं तत् त्वमुपागत्य, तापनिर्वापणं कुरु । युक्तं तु नायशस्तस्या, ग्रहीतुं तव सर्वथा ॥ ७८५ ॥
___ अथोचे ललिताङ्गोऽपि, सङ्गोपितनिजाशयः । अयि ! काहं वणिग्मात्रं ?, सा क वा राजवल्लभा ?
॥ ७८६ ॥ प्रच्छन्नमपि कर्मैतत् , कर्तुं किमिति शक्यते ।। सुप्तस्यापि हरेर्दष्ट्रां, को वीक्षितुमपि क्षमः ।। ७८७ ।।
साऽप्यूचे न त्वया सौम्य !, चिन्ताऽर्थेऽस्मिन् विधीयताम् । अस्मिन् संयोजनोपोये, विधिमूर्तिमवेहि माम्
॥ ७८८॥ अथानुमतिमासाद्य, सद्यः सा तस्य दूतिका । विज्ञा विज्ञपयामास, राज्ञी गत्वा यथातथम् ॥ ७८९ ॥ तद्योगकामा वामाक्षी, यावदस्त्यन्यदा मुदा । पुरे तावदभूत् तत्र, प्रमोदी कौमुदीमहः ॥७९० ॥ स्वयं तदा मुदा द्रष्टुं, शरत्कालभवां श्रियम् । आखेटकार्थ भूमीभृदलञ्चक्रे वनावनिम् ॥७९१ ॥ तदा च राजवेश्मान्तर्विजनीभूतमूतले । साऽनङ्गप्रतिमाव्याजाल्ललिताङ्गमवीविशत् ॥७९२ ।। सस्वजे सुचिरात् प्राप्य, लीलावत्यथ तं तथा । यथा तेनैकतामाप, चेतनेवात्मना समम् ॥ ७९३ ॥ कथञ्चिच विचारैककोविदाः सौविदास्तदा । निश्चितं कश्चिदप्यत्र, प्रविवेशेति तेऽवदन् ॥ ७९४ ।। समाप्याखेटकं राज्ञे, सम्प्राप्ताय तदाऽथ ते। ऊचुर्निशान्ते कोऽप्यस्तीत्यच्छलादानपूर्वकम् ॥ ७९५ ॥ स्वयं सशब्दं पन्नद्वा, द्वयं हित्वाऽथ भूपतिः (१)। चौरादप्यधिकं मन्दमन्दमन्तःपुरेऽविशत् ॥ ७९६ ॥ तदा चतुरिकाद्वारदत्तदृष्टिर्महीपतिम् । दृष्ट्वाऽऽयान्तं द्रुतं तत्र, लीलावत्यै व्यजिज्ञपत् ॥ ७९७ ।। स जालकपथेनाथ, लीलावत्या तयाऽपि च । क्षिप्तः पश्चात्प्रदेशस्थाशुचिकूपेऽपतत् कुधीः ॥ ७९८ ।।
दौर्गन्ध्येनान्धलस्तत्र, प्राच्यभुक्तं स्मरन् सुखम् ।
___ दध्यौ भोक्ष्ये पुनर्मोगान्, निर्यातो नेदृशानहम् राज्ञी-दास्यौ च कूपेऽस्मिन् , प्रेम्णा चिक्षिपतुः सदा । फेलां तैयाऽभवत् तस्य, वृनिर्जीवनमात्रिका ॥८००।
१°म मील° पाता० ॥ २ पायवि' पाता० ॥ ३ध्ये फदा भोगा बताः । ४ तदाऽभ वता० ॥
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं.
' [अष्टमः सोऽथ प्रावृषि कूपो गामिभिर्मलवारिभिः । प्रवाह्य बाह्यपरिखां, नीतो वप्रप्रणालकैः ॥८०१॥ क्षिप्तोऽथ परिखातीरे, लोलकल्लोललीलया । दैवादागतया प्राप्तो, धात्र्या देवतयेव सः ॥ ८०२ ॥ .. अथ सङ्गोप्य मूर्ध्वान्ते, निजं नीतो निकेतनम् । . . . . . . अभ्यङ्ग-स्नान-भोज्याद्यैः, पाल्यमानोऽभवन्नवः
॥८०३ ।। अत्र चोपनयो योऽभूल्ललिताङ्गोऽतिकामुकः । अतृप्तः कामभोगेषु, स संसारी शुचिस्मिते ! ॥८०४॥ आपातमधुरो यस्तु, परिणामे सुदुःसहः । राजस्त्रीभोगतुल्योऽसौ, विषयोत्थः सुखोदयः ॥ ८०५ ॥ तत्कूपकल्पगर्मान्तर्वासिनः फेलिकोपमैः । मातृभुक्तान-पानाद्यैर्धिगेतस्य भुजिक्रियाम् ॥८०६ ॥ कूपादिव ततो गर्भाद्, वाहितस्याथ बाह्यतः । सूतिकासदने तस्य, परिखोपमिका स्थितिः ।। ८०७ ॥ धात्रिकोपमिता चात्र, सर्वोपग्रहकारिणी । सेयं परिणतिः पूर्वकर्मणां परिभाव्यताम् ॥ ८०८ ॥. पुनः पुनर्नवीभूतं, वीक्ष्य राज्ञी स्मरातुरा । अन्तराऽऽकारयेच्चेत्तं, तत् किं तस्यात्र युज्यते ॥ ८०९ ।। अथोचुर्वनिताः सोऽयमल्पबुद्धिरपि प्रभो! स्मरन् विष्ठावटोद्भूतदुःखानां तत् करोति किम् ॥८१०॥
___ अथोवाच प्रमुः सोऽपि, कदाचिन्मनुतेऽल्पधीः ।।
अहं तु नानुमन्ये वो, वचः संसारकारणम् । इति जम्बूकुमारस्य, संवेगामृतनिझेरैः । वचोभिर्विषयाकासातापस्तासां शमं ययौ ॥ ८१२ ॥
अथोऽन्तरङ्गवैराग्यरसार्टीभूतचेतसः । अष्टावपि समं जम्बूकुमारमिदमभ्यधुः ॥८१३ ।। प्रमुखे सुखदैः स्वामिन् !, परिणामेऽतिदुःखदैः। इयत्कालं हहा! कष्टं, विषयैर्वञ्चिता वयम् ॥ ८१४ ॥ तत् त्वद्विवाहसम्बन्धादन्धात्तमसमज्जनात् । उद्धृताः स्मस्त्वया यद्वा, श्रेयसे सङ्गतं सताम् ।। ८१५ ॥
आस्थितस्तत् त्वया पन्थाः, श्रितोऽस्माभिरपि स्वयम् । सहैवं नेतर्नेतासि, त्वमस्मान् शिवपत्तनम्
॥८१६ ॥ __उवाच प्रभवोऽप्युच्चैर्महासत्त्व! भवद्गुणैः । कृष्टस्त्वामनुयास्यामि, पितॄनापृच्छय निश्चितम् ॥ ८१७ ॥ मा प्रमादीमहाभाग!, विवेकोचितमाचरेः । इत्युक्तो जम्बुना यातः, प्रभवो भवनं निजम् ॥ ८१८ ॥ ज्ञात्वा जम्बूकुमारस्य, सदारस्यापि निश्चयम् । श्वशुराः पितरौ चासँस्तमेवानुयियासवः ॥ ८१९ ॥ अथ जम्बूकुमारोऽपि, विधाय जिनपूजनम् । सङ्घ विधिवदभ्यर्च्य, सम्मान्य स्वजनादिकान् ।। ८२० ॥ स्नानीयगन्धपानीयकृतमज्जनमङ्गलः । चन्दनेन सितध्यानेनेव सर्वाङ्गमासुरः ॥ ८२१ ॥ रत्नाभरणसम्भारैः, सत्त्वसारैरिवाञ्चितः । असमैः कुसुमैः स्वस्य, यशोभिरिव शोमितः ॥ ८२२ ।। लावण्याम्भोधिडिण्डीरपिण्डैरिव सितांशुकैः । दिव्यैः संवीतसर्वाङ्गः, कर्पूरा-गुरुधूपितैः ॥ ८२३ ॥ दानैरानन्दयन् दीनास्तूयुर्मुखरिताम्बरः । वाह्यां नरसहस्रेण, शिबिकामधिरूढवान् ॥ ८२४ ।। जननान्तरसौहार्दरसेन सहचारिणा । अनाहतेन देवेन, कृतनिष्क्रमणोत्सवः प्रवेशिताभिराक्रम्य, सैन्ये चारित्रभूभृतः । स्मरसेनासमानाभिः, प्रियाभिस्ताभिरन्वितः ॥ ८२६ ॥ स्फूर्जजयजयारावप्रतिध्वानितदिङ्मुखः । मङ्गल्यधवलध्वानाकृष्टपौरवधूजनः , ॥ ८२७ ।। दुर्घटं घटयन् घण्टापथे पाणिन्धमायितम् ।,मायूरच्छत्रखण्डेन, मण्डलं तिरयन् रवः ॥८२८ ॥ . . .. १°ठाचयोद्भपाता० ॥ २ धाम्भसि निमज° पाता० ॥ ३°व तेन नेता खंता० ।। ४ 'त्युक्तेज खंता ॥ ५ नमज्जन खंता० ॥ ६ मै कामं, य° खता० पाता० ॥..
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः ]
आलोक्यमानो लोकेन, विस्मयालोलमौलिना । पौरीभिर्दीयमानाशीरक्षतक्षेपपूर्वकम् बन्दिवृन्दमुखोद्धुष्टस्मरवीरजयोर्जितः । महामोह महीपालमभिषेणयितुं
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् |
1
॥ एकादशभिः कुलकम् ॥
सुधर्मस्वामिपादाब्जपावनं वनमीयिवान् । याप्ययानात् समुत्तीर्य, प्रतीष्टाचारमङ्गलः ॥ ८३१ ॥ प्रविश्य मध्यं पञ्चाङ्गसङ्गतक्षितिमण्डलः । प्रणम्य गणभृन्नाथं, जम्बूस्वामी व्यजिज्ञपत् ॥ ८३२ ॥
॥ युग्मम् ॥
निःसामान्यक्रमसमुदितोद्दाममाहात्म्यसम्प
१रः स्मेर पाता० ॥
॥ ८३३ ॥
संसारसागरोत्तारकर्णधार ! मुनीश्वर ।। मां कुटुम्बं च चारित्रयानपात्रेण तारय ततः स्वपाणिपद्मेन, गणधारिधुरन्धरः । स्वजनैरन्वितं जम्बूकुमारं तमदीक्षयत्
॥ ८३४ ॥
॥ ८३६ ॥
॥ ८३७ ॥ ॥ ८३८ ॥
॥ ८३९ ॥
·
प्रभवोऽप्यन्यदाऽभ्येत्य सुधर्मस्वामिसन्निधौ । भावशत्रुप्रतिक्षेपदक्षो दीक्षामुपाददे || ८३५ ॥ गणधारिधुरीणेन, तदानीं प्रभवो मुनिः । कृतः सुकृतवान् जम्बुपादाम्बुजमधुव्रतः जम्बूप्रभृतिभिः शिष्यैः, कलितः कलभैरिव । अन्यदा गणभृच्चम्पां, यूथनाथ इवागमत् तस्यां च बहिरुद्याने, गणभृत् सपरिच्छदः । देहिनां देहवान् पुण्यवासरः समवासरत् ततस्तदीयपादारविन्दवन्दारवो जनाः । आययुर्ययुमुख्यानि, वाहनानि समाश्रिताः लोकमालोकयन् यान्तं, कोणिकः श्रेणिकात्मजः । सद्यो मेदुरितानन्दो, राजाऽप्युद्यानमागमत् ॥ ८४० ॥ स पुण्यलभ्यमभ्यर्च्य, गणभृच्चरणाम्बुजम् । आसीनः श्रोत्रमसृणामशृणोद्धर्मदेशनाम् ॥ ८४१ ॥ देशनान्ते प्रभोः शिष्यवर्गे जम्बूमुनिं नृपः । पुरेः स्मरमिवाद्राक्षीद्, भवभीत्या धृतव्रतम् ॥ ८४२ ॥ अपृच्छच्च प्रभो I कोऽयं, द्विपेष्विव सुरद्विपः । सुधांशुरिव धिष्ण्येषु, त्रिदशाद्भिरिवाद्विषु ॥ ८४३ ॥ शालिधान्यमिवान्नेषु, कल्पद्रुम इव द्रुषु । अम्भोधिष्विव दुग्धाब्धिश्चम्पकं कुसुमेष्विव 11 288 || हिरण्यमिव लोहेषु, रसेष्विव सुधारसः । अद्भुतस्तव शिष्येषु, सविशेषं प्रदीप्यते ? 11 284 11 ॥ विशेषकम् ॥ भूनाथं प्रत्यथोवाच, वाचंयमचमूपतिः । श्रीजम्बूस्वामिनः पूर्वजन्मवृत्तान्तमादितः ॥ ८४६ ॥ तपःप्रभावप्रभवं, रूपं सौभाग्यमस्य च । चरमं केवलित्वं च, विच्छेदं च ततः परम् ॥ ८४७ ॥ ॥ युग्मम् ॥
९५
तदाकार्ण्य महीनाथो, हृष्टश्चम्पापुरीं ययौ । जम्बूयुतः सुधर्माऽपि, श्रीमहावीरमभ्यगात् ॥ ८४८ ॥ श्रीमहावीरपादान्ते, दान्तेन्द्रियगणो गणी । जन्तुजातोपकाराय, विजहार धरातले ॥ ८४९ ॥ ततः श्रीवीरनिर्वाणाद्, व्यतीत्य दशहायनीम् । जम्बूस्वामिनमाधाय, गच्छभारघुरन्धरम् ॥। ८५० ॥ श्रीसुधर्मगणाधीशे, श्रिते निःश्रेयसश्रियम् । जम्बुः प्रबोधयामास, महीं नवदिवाकरः ॥ ८५१ ॥ युग्मम् ॥ अथ वर्षचतुःषष्टौ, गतायां वीरनिर्वृतेः । श्रीजम्बूस्वामिना चक्रे, गच्छेशः प्रभवः प्रभुः ॥ ८५२ ॥ इत्थं ब्रह्मव्रतमयमहःसंहृतध्वान्तबन्धः,
श्रीमज्जम्बूमुनिदिनपतिर्दतविश्वप्रबोधः ।
॥ ८२९ ॥
॥ ८३० ॥
लक्ष्मीं नित्याभ्युदयसुभगम्भावुकामाससाद
२ आपृच्छच संता० ॥
॥ ८५३ ॥
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकः . जीयात् काचिद् विश्वजैत्री धरियां, सौभाग्यश्रीरद्भुता जम्बुनाम्नः ।
लब्धे यस्मिन् केवलज्ञानलक्ष्मीर्घन्यमन्या नान्यमभ्याजगाम .. ॥ ८५४ ॥ ॥ इति श्रीविजयसेनसूरिशिष्यश्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनानि . .. , श्रीसङ्घपतिचरिते लक्ष्म्यके महाकाव्ये जम्बूस्वामिचरित
__ वर्णनो नामाष्टमः सर्गः ॥
खेलद्भिः खरदूषणास्तसुभगैः क्षीराब्धिबन्धोद्धत
रुच्चै रावणनाशभासुरतमैरेभिर्यशोभिनिजैः ।। भूमि भूषयति त्रयी तनुकुलक्षोणीधवस्पर्धया,
श्रीसोमान्वयसम्भवोऽपि सपदि श्रीवस्तुपालः कृती ॥१॥ अन्तः कज्जलमजुलथि यदिदं शीतयुते?तते,
तन्मूढाः कवयन्ति लक्ष्म न वयं सूक्ष्मेक्षिकाकाङ्गिणः । यद् यात्रोत्सवमद्भुतं रचयता श्रीवस्तुपाल ! त्वया, । .
शीतांशी लिखितं स्वनाम तदिदं प्रत्यक्षमुवीक्ष्यते ॥२॥ ॥ ग्रन्थानम् ८६१ । उभयग्रन्थाग्र २५४६ ॥
12. योद्धरैरुचै खता० पाता० ॥ . २ तरैरे' खंता० पाता. ॥ ३ यन्मू वता० ॥ . ४ म् २५४७ खंता० ॥
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
नवमः सर्गः ।
तपः सम्पल्लतामूलं, दुःखकक्षाऽऽशुशुक्षणिः । इष्टार्थराजीराजीवखण्डमार्तण्डमण्डलम् परापरमहासिद्धिसौधाग्रोत्सङ्गमिच्छुना । तपःसोपानमास्थेयं, तद्यथा युगबाहुना
॥
१ ॥
॥ २ ॥
तपोमाहात्म्ये युगबाहुचरितम्
॥ ३ ॥
|| 8 ||
I
॥ ५ ॥
॥ ६ ॥
॥ ७ ॥
11 2 11
॥ ९ ॥
पाटलीपुत्रमित्यस्ति, पुरं सुरपुरोपमम् । रत्नसौधसदालोके, यत्र मित्रत्विषो वृथा एतस्मिन् रत्नगर्भाया, रहस्य इव पत्तने । गौणमेवानुमन्यन्ते, धनदं धनिनो जनाः तत्र क्षत्रियकोटीरकोटीरश्मिस्मितक्रमः । क्रमनिर्यद्यशः सिन्धुः, सिन्धुगाम्भीर्यधुर्यधीः भुवोऽभवद् विभुः कीर्तिविनिर्जितसितद्युतिः । चण्डांशुदुःसहः शत्रुमर्दनः शत्रुमर्दनः अभून्मदनरेखेति, कलत्रं तस्य भूभुजः । यदास्यदास्यवानासीदङ्कितस्तुहिनद्युतिः धरित्रीशस्य मन्त्रीशस्तस्यासीन्मतिसागरः । राज्ये यद्बुद्धिविध्वस्तशत्रौ शोभैव पत्तयः तेनोढप्रौढसौराज्यभरो विश्वम्भराविभुः । वैशारद्यं सुखस्वादेष्वाससाद प्रियान्वितः अन्यदाऽन्तःपुरं यातः, प्रातः प्राणप्रियां नृपः । ददर्श दर्शनीयश्रीश्चिन्तयाऽऽचान्तचेतनाम् ॥ १० ॥ जगाद सादरं भूपः, स्वरूपविजितस्मरः । तद्दुःखहेतुजिज्ञासुर्वितर्काकुलमानसः सकज्जलेक्षणजलैः, कपोलफलके लिपिः । येयं विलिखिता देवि !, सैव ब्रूते शुचं तव निःश्वासधूमवत्त्वेन, हेतुना दुःखकेतुना । कश्चिच्चिन्तानलश्चित्ते, जागरूकोऽनुमीयते समादिश शुचां हेतुं, तत् प्रसीद प्रिये ! मम । कः स्वजीवितसावज्ञस्तवाज्ञाखण्डनं व्यधात् चक्रे केनापराधो वा, यमवेश्म यियासुना ? । मुमूर्षुणाऽथ मूर्खेण, केन तेने पराभवः ? कच्चित् किञ्चिन्मयैवाथ, न हितं विहितं तव ? | किंवा राज्येऽपि तद् यन्न, त्वदायत्तं मम प्रिये ! ? वितर्कशतसम्मूढं, ननु ताम्यति मन्मनः । अधीतपूर्व यन्नैतन्महत्यप्यरिसङ्कटे
॥ ११ ॥
I
॥
१२ ॥
तत् प्रक्षाल्य जलैर्देबि !, बाप्पाम्भःकलुषं मुखम् । शशाङ्कः साङ्कपङ्कोऽयं, चिरान्यत्क्रियतां त्वया
॥ २० ॥
इतो विलोकय ततो, विशालाक्षि ! प्रसीद मे । भवत्वेष जनस्तूर्णं, नीलोत्पलपराङ्मुखः प्रदेशः पेशलालापैर्भूयाद् भूयः प्रिये । तव । राजहंसाङ्गनावृन्दमञ्जुकूजितपूि इत्युक्त्वाऽवस्थिते राज्ञ्,ि मौनमूनीकृतद्विषि । उवाच वाचं दन्तांशुस्फुरणेन शरीरिणीम् ॥ २१ ॥ न भर्तर्वर्तते किञ्चिदन्यद्दुःखस्य कारणम् । लालितायास्त्वया पत्या, विहाय निरपत्यताम् ॥ २२ ॥
॥
॥
१३ ॥
१४ ॥
॥ १५ ॥
॥ १६ ॥
॥ १७ ॥
॥ १८ ॥
॥ १९ ॥
१ नाना विक्रमवाहुः श्रीसङ्केतैकनिकेतनम् ॥ ६ ॥ युग्मम् ॥ इत्येवंरूपः पाठः यता० ॥ २ °शि, सा मुखेन्दुसुधोज्वलाम् । उवाच इति खंता० पाठः ॥
घ० १३
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
नवमः
सङ्घपतिचरितापरनामक तस्याः शस्यामिमां वाचं, समाकर्ण्य नरेश्वरः । आरादाराधयामास, त्रिसन्ध्यं कुलदेवताम् ॥ २३ ॥ तत्प्रसादं समासाद्य, सद्यो विकसिताकृतिः । तस्यामुत्पादयामास, क्षत्रगोत्रस्तुतं सुतम् ॥२४॥ एतस्य स्थापिते नानि, युगवाहुरिति क्रमात् । समं मनोरथै राज्ञो, वर्धमानो मनोहरैः ॥२५॥ कियत्यपि गते काले, पण्डितेभ्यः पठन्नयम् । प्रज्ञावज्ञातवागीशः, प्रपेदे सकलाः कलाः ॥ २६ ॥ युग्मम् ॥ अथान्यदा समायातस्तदुपाध्यायमन्दिरे । विपश्चित् कश्चिदतिथिः, सोऽभाषिष्ट ससौष्ठवम् ॥ २७ ॥ ब्रूत लोकोत्तरस्फूर्तिः, कथं भूयात् पुमानिति ? । जगदुर्जर्गतीशेन, गौडेनाभिहिता बुधाः, ॥ २८॥ शस्त्रे शास्त्रे च जागर्ति, यस्य कीर्तिरनुत्तरा । भाषितः पुरुषः सैष, बुधैर्लोकोत्तरः परम् ॥२९॥ तथा यतेथास्तद् वत्स!, शत्रुमर्दननन्दन ! । यथा शस्त्रे च शास्त्रे च, तवाद्वैतं भवेद् यशः ॥ ३० ॥ . उपाध्यायगिरं ध्यायन्निमामेव नृपाङ्गजः । जगाम ग्रामणी; पुंसां, मुनिपाधै बहिर्वने ॥३१॥ नमस्कृत्या मुनीनाह, साहसोत्साहवानसौ । लोकोत्तरकलावाप्तिः, केनोपायेन जायते ? ॥३२॥ तेऽप्याहुः शृणु भूपालपुत्र ! सुत्रामविक्रम ! । कर्मानुकूल्येनैवैतत् , सर्व सम्पद्यते शुभम् ॥ ३३ ॥ पञ्चम्यादितपोयोगैर्देवताराधनेन च । तदभिव्यक्तिमायाति, मायातिगशुभं नृणाम् .. ॥ ३४ ॥ निर्ममे निर्ममेशस्य, शस्यमस्य निशम्य च । तेन चित्ते बचोऽक्लेशदेशनावेशपेशलम् . ॥ ३५ ॥ कलाकामगवी नाम, शारदा तत्र विद्यते । युगवाहुस्तपः, कुर्वस्तत् तदाराधनं व्यधातू ॥३६॥ आराधनधनो धीमांस्तपस्तपनदुस्सहः । षण्मासान् स समासक्तस्त्रिसन्ध्यं साधितक्रमः ॥३७ ॥ अथ पान्थवधूकोपकटाक्षच्छुरितद्युतिः । कालः सविद्युदम्भोदमेदुरः समुपागमत् . .. ॥ ३८॥ अम्भोदपटलैयोनि, च्छादितः सितदीधितिः । मुखेन्दुः पान्थनारीणां, सकज्जलजलाश्रुभिः ॥ ३९॥ अपवारितरङ्गेण, सिन्धुना कार्यमाप्यत । अपवारितरङ्गेण, स्थितं भास्करतेजसा . ॥ ४० ॥ उल्लासिता, क्षता चैव, बहुकोकनदावलिः । वाहिन्यो भूभृतां भेजुः, सङ्कोचं चोच्छूयं च ताः ॥ ११ ॥ एवंविधेऽथ कालेऽस्मिन् , राजानं शत्रुमर्दनम् । कश्चिद् विज्ञपयामास, समासन्नो नियोगवान् ॥ ४२ ॥ तुरङ्गत्तरौघपातितासन्नकानना । निर्मर्यादं समायाति, गङ्गा, देव! पुरं प्रति ॥४३ ॥ गङ्गाप्रवाहादेतस्मान्नागराः सागरादिव । त्रातरातुरतां भेजुस्तद् यत्नः क्रियतां प्रभो! ॥ १४ ॥ समादिश विशामीश!, यत् कर्त्तव्यं विशारद ! । निशम्य सम्यगेतस्मादादिदेश नृपः सुतम् ॥ ४५ ॥ स्वर्णपुत्रकमादाय, गच्छ त्वं वत्स वत्सल ! । पूजानिर्वर्तनेनास्याः, शान्ति सम्पादय द्रुतम् ॥ ४६॥ स तथा प्रतिपद्याथ, गङ्गार्णोऽभ्यर्णमागतः । निर्वर्त्य विविधां पूजा, चिक्षेप स्वर्णपुत्रकम् ॥ ४७ ॥ :अथैतस्मिन्नवसरे, तस्मिन् परिसरे कृती । कस्याश्चिचारुनेत्रायाः, शुश्राव करुणध्वनिम् ॥ ४८ ॥ दिक्षु चक्षुः क्षिपन्नेष, दिदृक्षुर्विधुरां स्त्रियम् । उपकारमना यावदस्ति क्षितिपनन्दनः . ॥ ४९ ॥ तावदाविरभूदम्भोमध्ये काऽपि मृगेक्षणां । कुररीकरुणध्वानीवयन्ती जलेचरान् ॥५०॥ । साऽऽह. साहसिकोत्तंसः, कश्चिदस्ति क्षितौ नरः। गङ्गोपहारभूतायाः, शरण्यः स्यान्ममात्र यः ॥ ५१ ॥ ।
रलगर्भाऽपि वन्ध्याऽसि, कुतो देवि ! वसुन्धरे।।
यन्न जातस्त्वया कोऽपि, मत्प्राणत्राणकारणम् १ बूथ लों खता० । कथं लो पाता० ॥ . २ 'गदीशे खंता० ॥ ३त्स!, विक्रमक्ष्मापनन्द ।। खंता ॥ ४'ताऽक्ष पाता० ॥ ५°स्मिन्नेत्य राजानमाकुलः। कश्चिद् खंता०॥ ६ भेजे, तद् -खंता०॥
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
.
.
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । श्रुत्वेति वचनं तस्या, भमेऽन्येषां पराक्रमे । स चचाल स्थिरस्थामसिन्धुरः सिन्धुरोधसः ॥५३ ॥ तदाऽवगणयन्नेष, परिवारनिवारणम् । धीरोद्धतपदन्यासः, कम्पयन्निव मेदिनीम् ॥५४ ॥ वार्यमाणः इवाम्भोभिक्षुलद्भिः सम्मुखागतैः । सेव्यमानो यशोवीजैरिव पाथःकणोत्करैः ॥५५॥ उदिधीधुरिमां कन्या, वाहिनीवाहवाहिताम् । विवेश लसदावेशः, परोपकृतये नदीम् . .॥ ५६ ॥
॥विशेषकम् ।। वीक्षितः सैनिकैः कन्यामुदिधीधुर्महीमिव । स्फुरन्नन्तर्जलं सोऽयं, नारायण इवाबभौ ॥५७ ॥ प्लवमानो यदैतस्याः, समीपं समुपागतः । कुमारस्तावदेवाऽपि, दूराद् दूरतरं ययौ ॥५८ ॥ हर्षोत्कर्षेण सैन्यस्य, तया च मृगचक्षुषा । समकालमदृश्यत्वं, भेजे भूमिभुजाङ्गजः ॥५९ ॥
__ अथ कर्त्तव्यमूढास्ते, सैनिकाः साश्रुचक्षुषः। सन्ति गङ्गातटे यावत् , कुमारादर्शनाकुलाः ॥ ६० ॥ तावत् तन्नाशसाक्षित्वपातकादिव पातुकः । आससाद निधिर्धाम्नामस्तपर्वतमस्तकम् ॥ ६१ ॥
॥ युग्मम् ।। अस्तोकशोकभृल्लोकचक्रं चक्रन्द चक्रवत् । तत्र मित्रे स्फुरद्वृत्तावेशे देशान्तरं गते ॥१२॥ दिक्षुरिव तं भानुः, कुमारं मारविग्रहम् । पाथोनाथपथेनाथ, पातालमुपजग्मिवान् ॥६३ ॥ अथो पुरान्तरागत्य, सैनिका निशि दुःखिनः । वार्तामार्ताशयाः सर्वा, कथयामासुरीशितुः ॥ ६४ ॥ दम्भोलिनेव भूपालस्ताडितो हृदयेऽपतत् । तद्वार्तादुःखसङ्घजन्मना शोकशङ्खना ॥६५॥ मुक्त्वा शोकं कुमारस्याधावल्लोको नृपान्तिकम् । चन्दन-व्यजनादीनि, सकलः कलयन् करे ॥ ६६ ॥ तेन शैत्योपचारेण, कृतेन कृतिनां वरः । अथ प्रथितचैतन्यो, जगाद जगतीपतिः ॥६७ ॥
कसा भक्तिः क सा शक्तिः, क सा क्षान्तिः ? क सा मतिः । एकैकशोऽपि दृश्यन्ते, हा हन्त ! नहि ते गुणाः
॥६८॥ त्वं तातवत्सलो वत्स!, जन्मतोऽपि प्रभृत्यभूः । मांजराजर्जरं हित्वा, तत् सम्प्रति गतः कुतः। ॥ ६९ ।।
उपेक्ष्य प्रेक्षणीयानां, मूर्धन्य ! खां कुलश्रियम् । कन्याकृते त्यजन् प्राणान् , स्थूललक्ष्योऽसि निश्चितम्
॥ ७०॥ अमात्योऽपत्यदुःखे , विलपन्तं पति भुवः । अभाषिष्ट तदाऽऽचारविचाररुचिरं वचः ॥७१ ॥ भवादृशां विशांनाथ !, पाथोनाथगभीरिमन् ! । युक्तं भवे भवेदेव, न देव ! परिदेवनम् ॥ ७२ ॥ स्वकर्मफलभोगेन, संसाराब्धौ शरीरिणः । बुडूदा इव यान्त्येके, समायान्त्यपरे पुनः ॥ ७३ ॥ यदेवेष्टवियोगादि, विरक्तेः कारणं सताम् । मोहान्धानां तदेवाहो !, क्रोध-शोककरं परम् ॥ ७४ ॥ न चक्रिणा न शक्रेण, कृतविक्रमसङ्क्रमम् । विश्वकवीरमाख्यान्ति, दैवमेवंविधं बुधाः ॥७५ ।। स्वामिन् ! सैन्येन दैन्येन, सेवितैः परिदेवितैः । असौ प्रकृतिदुर्दान्तः, कृतान्तः केन गृह्यते ! ॥ ७६ ॥ इदं वचः समाकर्ण्य, मतिसागरमन्त्रिणः । कृपाणं पाणिनाऽऽकृष्य, धावितः पृथिवीपतिः ॥ ७७ ॥ कृतं कृतान्त ! गर्वेण, व्रज दृष्टिपथं मम । यथा तवैतद्व्यसनं, छिनद्मि च्छद्मसमनः ॥७८ ॥ अनल्पमिति जल्पन्तमल्पितारिपराक्रमम् । साटोपकोपं भूपालमुवाच सचिवेश्वरः ॥ ७९ ।।
१रणाम् पाता० ॥ २ गमत् । कुमा' खंता ॥ ३ 'रद्धत्यावे खता० ॥ ४ न. प्रलप खंता० ॥ ५'दा चारुविचा खता० ।।
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं
किं दैवं ? देव ! कश्च त्वं १, संरम्भः कं प्रति प्रभो ! ? | विचारय रयं त्यक्त्वा, न शक्यमिदमस्ति यत्
1
॥ ८० ॥
॥ ८२ ॥
॥ ८३ ॥
' ॥ ८४ ॥
॥ ८५ ॥
॥ ८६ ॥
11 2011
'तदेव दैवं यत् कुर्यात्, कर्म जन्तुः शुभा - ऽशुभम् । शोभैव सृष्टि संहारकारिकारणवर्णना ॥ ८१ ॥ तत् परित्यज्य संरम्भमुत्तरास्त्वं कुरु क्रियाः । अनित्यं विश्वमालोक्य, स्थैयोंपायपरो भव सुप्रातमङ्गलाचारचारुराविरभूदथ । मांसलो दुन्दुभिध्वानैर्गभीरः शङ्खनिस्वनः अथ सत्वरमागत्य, कश्चिदाश्चर्यतत्परः । उद्यदानन्दसन्दोहमेदुराश्रुरदोऽवदत् आन्ध्यहेतुतमः स्तोमच्छेदमासुरभास्वतः । दिव्या त्वं वर्षसे देव !, युगवाहोरिहागमात् पारितोषिकदानेन तं सत्कृत्याथ पूरुषम् । नृपतिर्विस्मयस्मेरो, यावदुत्तिष्ठति स्वयम् तावत्तल्लोककोकानां, शोकमुन्मूलयन्नयम् । स्वच्छॆशोचिरलङ्कारभासुराकारविग्रहः स्वयमीक्षणराजीवजीवातुः प्रातरागतः । भास्वानिवोदय कलादुर्निरीक्षो नृपाङ्गनः ॥ ८८ ॥ युग्मम् ॥ नन्दनं चन्दनस्यन्दसुन्दराकारभासुरम् । प्रणमन्तं परिष्वज्य, जगाद जगतीपतिः ॥ ८९ ॥ अदृश्यत्वं स्त्रिया साकं, यावत् त्वमभजस्तया । वृत्तमाख्यायि तत् तावत्, तावकैः सेवकैर्मम ॥ ९० ॥ अतः, परं परं घीमन्!, संवृत्तं यद्यदद्भुतम् । वत्स ! तत् सर्वमप्युच्चैर्मदग्रे वक्तुमर्हसि ' ॥ ९१ ॥ स रूपमन्मथो वाचमथोवाच नृपाङ्गजः । प्रक्षालितामिवात्यन्तविशदैर्दशनांशुभिः मूर्च्छामुषितचैतन्यस्तामेवानुव्रजंस्तदा । कोऽहं ? किमर्थ ? कुत्रास्मीत्येवं न प्रतिपन्नवान् ॥ ९३ ॥ क्षणेनैव ततस्तात !, स्वमपश्यं सचेतनः । मौक्तिकक्षोद मेदस्विसिकते सैकते स्थितम् न तत् पुरं न सा गङ्गा, न सा कन्या न सा रसा । आकस्मिकमिदं जज्ञे, किं विचारपथातिगम् १ ॥ ९५ ॥ क्रिमिन्द्रजालं ? किं स्वप्तः ?, किं वा चैतन्यविप्लवः ? । उत मन्येऽहमन्येह, जातिर्जातिस्मरस्य मे१॥ ९६ ॥ विचिन्त्येति क्षणं स्वामिन्नुत्थायाथ परिभ्रमन् । अपश्यमेकं कल्पद्रुकाननं हसिताननः तदन्तःपक्षिभिः पृष्टकुशलोऽहं पुरो त्रजन् । मुमुदे नितरामन्तरारामं तं विलोकयन् - अग्रतश्च गतश्चित्रकारणं तापवारणम् । प्रासादमेकमद्राक्षमुच्चैः सप्तक्षणं क्षणात्
॥ ९२ ॥
• ॥ ९४ ॥
॥ ९७ ॥
॥ ९८ ॥
प्रविश्य तस्मिन्नारूढः, षष्ठीं यावदहं भुवम् । जज्ञे कर्णातिथिस्तावन्मम सङ्गीतनिःस्वनः गत्वाऽग्रतस्ततस्तन्न, द्वारदेशे विलम्बितः । कयाचिद् वेत्रधारिण्या, क्षणादागत्य भाषितः अहं श्रीशारदादेव्या, त्वदाकारणहेतवे । शब्द विद्याप्रतीहारी, प्रेषिता तत् पुरो भव ॥ १०२ ॥ तत् तयाऽहं सह प्राप्तः, शारदाचरणान्तिकम् । अपश्यं तुम्बुरुस्फीतगीतप्रीतिस्मितेक्षणाम् ॥ १०३ ॥ चारुचारीप्रचारेण, नृतेनाप्सरसां पुरः । प्रेक्षाकौतूहलेनोच्चैः, क्षणमाक्षिप्तचक्षुषम् ॥ १०४ ॥ हंसेन विहितोपास्ति, सेवितां देव-दानवैः । वादयन्तीं स्वयं वीणां, हिरण्यकमलासनाम् ॥ १०५ ॥ निजकान्तिसुधापूरैर्लिम्पन्तीमिव सेवकान् । विभ्रती पुस्तकं हस्ते, रोहन्मोहमहौषधम् ॥ १-०६ ॥ तर्क-साहित्यविद्याभ्यां, वाम-दक्षिणपार्श्वयोः । वालव्यजनपाणिभ्यां वीज्यमानां मुहुर्मुहुः ॥ १०७ ॥ प्रशान्तपावनीं मूर्ति, दधानां वचनातिगाम् | शारदां शारदाम्भोदेविशदस्वच्छवाससम् ॥ १०८ ॥ ॥ षङ्गिः कुलकम् ॥
1
f
;;
१००
7
h
॥
॥
[ नवमः
1
॥ ९९ ॥
१०० ॥
१०१ ॥
१ 'भास्वरभास्व' संता० ॥ २ च्छरोचि संता० पाता० ॥ ३ किञ्चाचार' बता० ॥ ४ 'दसोदरस्वच्छ' संता० ॥
3
!
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । अथाहं हर्षसोत्कर्षचेता विकसिताननः । नमोऽकार्ष तदा देवी, मधुर-स्निग्धमीक्षितः ॥१०९ ॥ वाग्देव्याऽहं स्वयं पादपीठेऽथ विनिवेशितः । क्षणं जज्ञे किल प्राप्तो, मोक्षादपि परं पदम् ।। ११० ।। हारहूरानुहारिण्या, गिरा देव्याऽथ भाषितः। मा वत्स! विस्मयायत्तं, कार्षीश्चित्तं नृपाङ्गज ! ॥ १११ ॥ इत्थमाराधनाभाजस्तव स्तवन-पूजनैः । गङ्गाकन्यकया चक्रे, मया सत्त्वपरीक्षणम् ॥११२ ।। किश्च प्रेष्य प्रतीहारीमिहानीतोऽसि सम्प्रति । इदं दर्शयितुं वत्स !, स्वक्रीडाभवनं तव ॥ ११३ ॥ तत् तवाहमनेनोचैः, साहसेनास्मि विस्मिता । कुरुषे पुरुषेण्वत्र्य !, कथमाराधनामिमाम् ? ॥ ११४ ॥ किश्चानाराधिताऽप्युच्चैः, प्राच्यैस्ते पुण्यकर्ममिः । परतन्त्रेव तुष्टाऽस्मि, सकर्णाऽऽकर्णय क्षणम् ॥ ११५ ॥ युगवाहुकुमारस्य पूर्वभवः
तथाह्यासीत् पुरा पुष्पपुरे जितमरुत्पुरे । निर्धनः कोऽपि दारिद्यराजधानीव देहिनी ॥ ११६ ॥ महेऽन्येयुः स कौमुद्यामुद्याने वीक्ष्य नागरान् । अर्थिसङ्कल्पकल्पद्रूनिव साक्षादचिन्तयत् ॥ ११७ ॥
____ मन्दभाग्योऽतिनिर्लजः, पात्रं निन्दितकर्मणाम् ।
मया समः समस्तेऽपि, नास्त्यन्यः कोऽपि भूतले ॥ ११८ ॥ यदस्मिन्नुत्सवे पौरान्, वीक्ष्य दानाद्यलङ्कृतान् । नैवाद्यापि विमुच्येऽहं, प्राणैः पाषाणनिष्ठुरैः ॥ ११९ ।। इहान्तरेषां पौराणामहो! मे सम्पदुत्तमा । निर्वाणाङ्गारकस्येव, शोणमाणिक्यमध्यतः ॥१२० ।। समानेऽपि मनुष्यत्वे, विशेषोऽयं यदद्भुतः । तदत्राहमहो! मन्ये, पुण्या-ऽपुण्ये निबन्धनम् ॥ १२१ ।। तन्मया यत् क्वचित् किञ्चिन्न कृतं सुकृतं पुरा । दुःखपात्रं तदत्राहमभवं विभवं विना ॥ १२२ ॥ अङ्गत्यागं ततो गत्वा, करिष्ये किल भैरवे । यथा भवाम्यहं दुःखभाजनं न भवान्तरे ॥ १२३ ॥ पर्यालोच्येति तत्रागादुत्सुको भैरवोपरि । अभीष्टदेवतायाश्च, नमस्कारं चकार सः ॥ १२४ ।। झम्पापातं चिकीर्षुश्च, दिशो व्यालोकयन्नयम् । शमं मूर्तमिवाशोकतले मुनिमुदैक्षत ॥१२५ ॥ दृष्ट्वा च तं नमश्चक्रे, भावपावनमानसः । क्षणं चोपासनाहेतोः, पुरस्तादुपविष्टवान् ॥ १२६ ।। ध्यानान्तेऽथ मुनीन्द्रोऽपि, ज्ञानत्रयमयः स्वयम् । ज्ञात्वोपकारमूचे तं, सुधामधुकिरा गिरा ।। १२७ ।। कुतस्त्वमागतो वत्स!, वनमेतदमानुषम् ? । कथं चेत्यद्भुतानन्दो, वर्तसे प्राप्तरलवत् ? ॥ १२८ ॥ उवाच सोऽपि दारिद्र्यसमुद्रस्य महामुने ! । पारं तीर्थममुं प्राप्य, भैरवं मुदितोऽस्म्यहम् ॥ १२९ ॥ तदत्र कृतकृत्योऽस्मि, युष्मदर्शनतोऽधुना । विशुद्धमियता मन्ये, भवान्तरमहं निजम् ॥ १३० ॥ अथोवाच मुनीन्द्रस्तं, वाचा मधु-सुधामुचा । कुतस्त्वमितिमूढोऽसि, वत्साविदिततत्त्ववत् ॥ १३१ ॥ सुलभा जीवलोकेऽस्मिन् , धृति-श्री-सुख-सम्पदः । चिन्तारलमिवात्यन्तदुर्लभं जन्म मानुषम् ॥ १३२ ॥
तत् तस्यानुपभुक्तस्य, त्यागः किमिति युज्यते ।। यदस्य न पुनः प्राप्तिः, सहस्रेणापि जन्मनाम् ।
॥ १३३ ॥ कृतेन मृत्युना जन्तोदेह एव विनश्यति । लाभान्तरायकृत् कर्म, न पुनः पूर्वनिर्मितम् ॥ १३४ ।। तत्तत्कर्मविनाशाय, प्रायः कायस्तपोऽग्निना । संशोप्य निर्मलः स्वात्मा, बुद्धिमद्भिर्विधीयते ॥ १३५ ।। तदन्तरायकृत् कर्म, कृतमज्ञानपूर्वकम् । ज्ञानाराधनशुद्धेन, तपसा हि विलीयते ॥ १३६ ॥ १ हारी, मयाऽऽनीतो खंता० ॥ २ मूचेऽमुं, सुधामधुरया गिरा संता० ॥ ३ 'स्त्वमति वता०॥
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
सवपतिवरितापरनामकं महात्मन् पूर्वदुष्कर्मनिर्मूलनसमीहया, । युज्यते तपसाऽऽराद्धं, ततस्ते ज्ञानपञ्चमी ॥ १३ ॥ तावज्जाड्यज्वरोद्गारैर्जीयन्ते हन्त ! जन्तवः । यावन्नाविर्भवत्युच्चैस्तपस्तपनवैभवम् । ॥१३८ ॥ येषां तपःकुठारोऽयं, कठोरः स्फुरति स्फुटम् । मूलादुच्छेदमायान्ति, तेषां दुष्कर्मवीरुधः ॥ १३९ ॥ भावेनाराधितो येन, तपोधर्मोऽतिनिर्मलः । एतेनाराधितौ दान-शीलधर्मावपि ध्रुवम् ॥१४०॥ सम्पन्नानन्यसामान्यतपःसन्दोहदोहदः । वितनोति फलस्फाति, मनोरथमहीरुहः । . ॥ १४१.॥ तत् ते क्षीणान्तरायस्य, पञ्चमीतपसाऽमुना । मनोरथतरुः सर्व, वाञ्छितार्थ फलिष्यति, ॥ १४२ ॥ इत्युक्तो मुनिना तेन, सैष निष्पुण्यपूरुषः । निवृत्य मृत्योरागत्य, गृहं चक्रे तपोऽद्भुतम् ॥ १४३ ॥ स पूजनं जिनेशस्य, प्रथयन् विभवोचितम् । वरिवस्यन् गुरूंश्चापि, निन्ये जन्म कृतार्थताम् ॥ १४४ ॥ अथायं परिपूर्णायुः, संजज्ञे नृपतेः सुतः । युगबाहुरिति ख्यातः, स त्वं सत्त्वनिकेतनम् ॥ १४५ ॥ तत् त्वया तोषिताऽस्म्युच्चैधर्ममाराध्यता पुरा। निःशङ्कितमतो ब्रूहि, वत्स! वाञ्छितमात्मनः ॥ १४६ ॥ । देव्या प्रसादादित्युक्ते, शस्त्रे शास्त्रे च कौशलम् । लोकोत्तरं मयाऽयाचि, प्रतिपन्नं तया च तत् ॥१४॥ प्रतिपक्षप्रतिक्षेपक्षममेकं परं पुनः । महामन्त्रं ददौ देवी, कलाकोशलदायिनम् ॥१४८ ॥ यावद् गृहीतमन्त्रोऽहं, नमामि परमेश्वरीम् । अपश्यं तावदात्मानं, नदीपुलिनगामिनम् ॥ १४९ ॥ प्रमोदविस्मयस्मेरवदनस्तदनन्तरम् । उत्सुकोऽहं जवादेव, देवपादान्तमागमम् ॥१५० ॥ । नृपस्तदा तदाकर्ण्य, सुतस्य महिमाद्भुतम् । यौवराज्यं ददौ सर्वपुरोत्सवपुरःसरम् ॥ १५१ ॥ कुमारोऽपि श्रियं प्राप्य, सहकार. इवामृताम् । गमयामासिवान् काममर्थिसार्थ कृतार्थताम् ।। १५२ ॥ , अर्द्धरात्रेऽन्यदा वासगृहे पर्यवर्तिनः । युवराजस्य शिश्राय, श्रवणं रुदितध्वनिः ॥ १५३ ॥ जिज्ञासुः प्रभवं तस्य, कुमारः करुणामयः । कृपाणपाणिर्निर्गत्य, गतवानध्वनि ध्वनेः ॥१५४ ।। असावन्तर्वणं यातस्तत्र वित्रस्तलोचनाम् । म्लानीभवन्मुखाम्भोजां, सायमम्मोजिनीमिव ॥ १५५ ॥ लावण्यपुण्यतन्वङ्गी, प्रातःशशिकलामिव । रुदती सुदतीमेकामपश्यद् विस्मयाञ्चितः ॥१५६ ॥ युग्मम् ।। नरेण दिव्यरूपेण, पुरःप्रोल्लासितासिना । तामर्थ्यमानामालोक्य, स तस्थौ विटपान्तरे ॥१५७॥ स नरश्चाटुकारोऽपि, रोपितावज्ञमीक्षितः । सुमुखीं विमुखीमेतां, रूक्षाक्षरमदोऽवदत् ॥१५८ ॥ मयि प्रपन्नदास्येऽपि, दास्यते यदि नोत्तरम् । तदसिद्देश्यतामेष, स्मर्यतामिष्टदैवतम् ॥ १५९ ॥ ऊचेऽथ कन्या रे मूढI, स्मरामि कमिवापरम् ? | युगवाहुकुमारोऽस्ति, हृदि मेऽद्वैतदैवतम् ॥, १६० ॥ यद्यत्र मन्दभाग्याया, नैव दैवेन दर्शितः। भवान्तरेऽपि मे भूयात् ,प्राणनाथस्तथापि सः॥१६१॥ युग्मम् ॥ , हृष्टः स्वनामश्रवणानामसाम्याच शक्तितः । विस्मितो वनितारूपाज्जुगुप्सुः क्रूरकर्मणा ॥ १६२ ॥ कुमारः खङ्गमाकृष्य, ततः क्रोधादधावत । स्त्रीघातपातकिन् । क्रूर!, क रे! यासीति तर्जयन् ॥ १६३ ॥
॥ युग्मम् ॥ अथासौ पुरुषः प्राह, भद्र ! द्रुतमितः सर । रजकस्याऽऽयुषि क्षीणे, खरवन् म्रियसे कथम् ? ॥ १६४ ॥ कुमासेऽप्यब्रवीत् प्राणैरेभिः सत्वरगत्वरैः । यशःपुण्यमयस्वार्थपरं मां धिक्करोषि किम् ? ॥ १६५ ॥ किश्चातिक्रूरमेतत् ते, निर्मातुं कर्म नोचितम् । लोकद्वयविरुद्धं हि, विदधाति सुधीः कुतः ? ॥ १६६ ॥ नरोऽप्युवाच साचिव्यं, किमहो,! मद्गृहे तव । हितोपदेष्टा येनाभूयुयुत्सुरपि सम्प्रति ? ॥ १६७ ।। इत्युक्त्वा धाविते तस्मिन्, नरे रणरसातुरे । खड्गाखगि चिरं वृद्ध, युद्धमुद्धतमेतयोः ॥ १६८ ॥
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । अथार्जय्यं रिपुमत्रा, कुमारं मारविक्रमम् । निःशूको दन्दशूकास्त्रं, साक्षेपः क्षिप्रमक्षिपत् ॥ १६९ ।। ततोऽहिपाशनाशाय, मन्त्रमत्रस्तमानसः । कुमारः शारदादत्तं, वैरिघस्मरमस्मरत् ॥१७० ॥ तयोरित्यनमस्त्रेण, विनिवारयतोर्मिथः । शारदामन्त्रमाहात्म्यादङ्गस्तम्भो रिपोरभूत् ॥१७१ ।। ततः कुमारमाहात्म्यान, विस्मितोऽसौ गतस्मयः । मलं ममार्ज दौर्जन्यजनितं वचनामृतैः ।। १७२ ॥ तदाऽवदानमालोक्य, त्रैलोक्योपरिवर्ति तत् । परोपकारव्यापारसज्जितं च तदूर्जितम् ॥१७३ ॥ रूपं चानन्यसामान्यं, तच्च सौभाग्यमद्भुतम् । सा कन्या विस्मयोत्तानमानसैवमचिन्तयत् ॥ १७४ ।।
॥ युग्मम् ॥ स एव यदि राजेन्दुनन्दनोऽयमिहागमत् । उपचक्रे ममैतर्हि, तर्हि विद्याधराधमः ॥१७५ ॥ तदाऽरिवचनैर्यावत् , कुमारस्य प्रसेदुषः । विमुक्तस्तम्भनः शत्रुर्दान्तः पादान्तमागमत् ॥ १७६ ॥ तावदाविर्बभूवाग्रे, कोऽप्युत्तीर्य विमानतः । भास्वरोदारनेपथ्यधरो विद्याधरोत्तमः ॥१७७ ॥ कुमारस्य पुरः सोऽपि, विस्फुरत्करकोरकः । जगाद युगवाहो! त्वं, सुस्थितः शृणु मे वचः ॥ १७८ ॥ तथास्थिते कुमारे च, पुरुषे च पुरःसरे । कथां प्रस्तावयामास, विद्याधरधुरन्धरः ॥ १७९ ॥
. भरतक्षेत्रसीमन्तवैताट्योत्तरदिग्गतम् । अस्त्यपास्तामरपुरं, पुरं गगनवल्लभम् ॥१८० ॥ मणिचूडाभिधस्तत्र, पतिर्विद्याधरेश्वरः । प्रिया च तस्य पूर्णेन्दुवदना मदनावली ॥१८१ ।। कुलदेवतया दत्ता, सुताऽनङ्गवती तयोः । जज्ञेद्वैतचतुष्पष्टिकलाकौशलशालिनी ॥१८२ ॥ आरूढयौवना सा च, प्रतिज्ञामिति निर्ममे । यः कोऽपि दास्यति प्रश्नचतुप्केऽपि ममोत्तरम् ॥ १८३ ॥ स एव भावी भर्ता मे, खेचरो भूचरोऽथवा । ततः श्रुत्वा प्रतिज्ञां ता, विद्याधरनराधिपाः ॥ १८४ ॥ गर्वतः सर्वतोऽभ्येत्य, प्रश्नोत्तरवहिर्मुखाः । वृथाऽभवन्नपुण्यानामिव लक्ष्मीमनोरथाः ॥१८५ ॥ ततश्चान भूभा, पृष्टो नैमित्तिकोत्तमः । युगवाहुं शशंसास्या, भाविनं भूचरं वरम् ॥ १८६ ।। ततः प्रभृति सा तत्र, लक्ष्मीरिव मुरद्विषि । बद्धभावाऽभवत् कामं, गुणैः श्रुतिपथागतैः ॥ १८७ ॥ पूर्वेयुः पातरेवास्य, सभासीनस्य भूभुजः । आगात् पवनवेगाख्यः, खगः शङ्खपुरेश्वरः ॥ १८८ ॥ पुत्रीमुद्दोढुकामोऽयमकृतप्रश्ननिर्णयः । विलक्षो हृतवानेता, द्विको मुक्तालतामिव ॥ १८९ ॥ ततोऽनुपदिनस्तस्याः, खेचराः सर्वतो ययुः । अस्यास्तु मातुलः सोऽहमिहायातोऽस्मि दैवतः ॥ १९० ॥ पुरः पवनवेगोऽयं, जामेयी च ममाप्यसौ । प्राणप्रदस्य सर्वेषां, किं ते प्रतिकरोमि तत् ? ॥ १९१ ॥
रत्नचूडाभिधे तस्मिन्नेवं वदति खेचरे । मणिचूडनृपोऽप्यागात् , तत्रैव सपरिच्छदः॥ १९२ ।। उवाच च महाबाहो !, सुतेयं मम जीवितम् । सर्वस्वमपि चैतन्मे, तत् त्वयैवाऽऽत्मसात् कृतम् ॥ १९३ ।। मम नैमित्तिकेनास्याः, कथितस्त्वं पतिः पुरा । साम्प्रतं ज्ञापितश्चासि, मम विद्याधरेश्वरैः ॥ १९४ ॥
तत् त्वां प्रतिप्रदानेऽस्याः, का नाम प्रभुता मम । । किन्तु प्रतिज्ञानिर्वाहोऽप्यस्यास्त्वय्येव तिष्ठति ।
॥ १९५॥ निष्कारणोपकर्तारः, क नाम स्युभवादृशाः । दृष्टः कि विष्टपोज्जीवी, यदि वा न दिवाकरः॥ १९६ ॥
— एवं वदति सानन्दं, विद्याधरनरेश्वरे । ज्ञात्वा वृत्तान्तमाजग्मे, तत्र विक्रमबाहुना ॥ १९७ ॥ सङ्गमस्तत्र चान्योन्यमुभयोरपि भूमुजोः । प्रशस्यः समभूद् गङ्गा-कालिन्दीस्रोतसोरिव ॥१९८ ॥
१ जयें रि" खंता० २ थातिगैः ॥ खता० ॥ ३ स्थास्तु सोऽवतिष्ठते पाता० ॥
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
सङ्घपतिचरिता परनामकं
[ नवमः
॥ १९९ ॥
'ततः पवनवेगोऽपि नृपं नत्वेदमब्रवीत् । भृत्योऽस्मि विक्रमक्रीतस्ताताहं युगबाहुना मणिचूडादयस्तत्र, सर्वे विद्याधरेश्वराः । राज्ञा समर्प्य सौधानि, सत्कृता वसना - शनैः ' ॥ २०० ॥ पुरीपरिसरे रम्ये, तत्र संसूत्र्य मण्डपम् । सुधर्मायाः सधर्माणं, कार्मणं विश्वचक्षुषाम् । ॥ २०१ ॥ . परितः कारयामास, मांसलान् भूमिवासवः । मञ्चान् विमानसन्तानमानमुद्राम लिम्लुचान् ॥ २०२ ॥ ॥ युग्मम् ॥
#t
।
॥ २०३ ॥
I
२०४ ॥
२०५ ॥ .
॥ २०६॥
सकौतुकप्रपञ्चेषु, मञ्चेष्वथ यथायथम् । भूचराः खेचराः सर्वे, निषेदुर्मेदुरश्रियः ततो विक्रमबाहुश्च, मणिचूडश्च पार्थिवौ । निविष्टौ मण्डपे तन्त्र, चन्द्रार्काविव पर्वणि ॥ सप्रागल्भ्येषु सभ्येषु, स्थितेषु स्मेरविस्मयम् । आसीनेषु ससम्मर्द, कोविदानां गणेषु च ॥ स्वदेश-परदेशेभ्योऽभ्यागतेषु सकौतुकम् । अपरेष्वपि लोकेषु, निषण्णेषु यथायथम् एत्य लक्ष्मी-सरस्वत्योरिव जङ्गमसङ्गमः । आसाञ्चक्रे कुमारोऽसौ पादपद्मान्तिके पितुः ॥ २०७ ॥ ॥ विशेषकम् ॥ ततोऽनङ्गवती तत्र, मूर्त्तेवाज्ञा मनोभुवः । क्षीरोदनिर्गतेव श्रीः, कलाकेलिरिवाङ्गिनी ॥ २०८ ॥ याप्ययानात् समुत्तीर्य, प्रतीहारीभिरावृता । सानन्दमिन्दुलेखेव, तारकानिकराञ्चिता ॥ २०९ ॥ प्रणम्य चरणौ पित्रोः पादाङ्गुष्ठार्पितेक्षणा । निषसादाग्रतो लोकलोचनाञ्चलवीजिता ॥ २१०॥
॥ विशेषकम् ॥..
1
2
>
F
"
राजात्मजागुरुः प्राह, कुमार ! क्रियतामयम् । राजपुत्रीकृतप्रश्नचतुष्टयविनिर्णयः ॥ २१९ ॥ अभ्यधान्नृपपुत्रोऽथ, पित्रोरानन्दमुद्गिरन् । उच्चैर्वाचंयमीभूय, जनैः साक्षेपमीक्षितः ॥ २१२ ॥ याऽग्रेऽस्ति स्वर्णपाञ्चाली, निर्वाचालीकृतानना । कर्ता मद्वचनादेषा, समस्तप्रश्ननिर्णयम् ॥ २१.३ ॥ ततः सा बालिका पाञ्चालिका साऽप्यार्ययैकया । उच्चैरुच्चेरतुः प्रश्नमुत्तरं च क्रमादिदम् ॥ २१४ ॥
f तद्यथा---
कः सकलः ? सुकृतरुचिः, कः सद्बुद्धिर्विधेयकरणगणः । कः सुभगः ? शुभवादी, को विश्वजयी ? जितक्रोधः
1.
ततस्तुष्टेषु सभ्येषु, स्तुवत्सु गुणवत्सु च । कुमारी सचमत्कारं कुमारमपि च दृशा तं वधू-वरसम्बन्धबन्धं विदधतो विधेः । तदाऽनौचित्यकारित्ववाच्यमुन्मूलितं जनैः विप्राणां' मन्त्रनिर्घोषैर्जनानां हर्षनिःस्वनैः । बन्दिकोलाहलैस्तूयैः शब्दाद्वैतं तदाऽभवत् अथ मौहूर्तिकादिष्टे, लग्ने सर्वग्रहेक्षिते । क्षितेरधिपती पाणि, ग्राहयामासतुः सुतौ वधू-वरं च हस्त्यश्व-रथा-ऽलङ्करणांशुकैः । अर्चयामासतुः स्नेह - विभव - प्राभवोचितैः
॥ २२१ ॥
॥ २२२ ॥
पाठसिद्धाश्व साध्याश्च, तत्तत्कर्मसु कर्मठा: । जामात्रे प्रददौ विद्या, विद्याधरनरेश्वरः सप्रपञ्चमहामञ्चमुदारद्वार-तोरणम् । उत्पताकं विशामीशस्ततः प्रावीविशत् पुरम् समान्य मणिचूडादीन्, विद्याधरधराधवान् । राजधानीं निजनिजां, राजा हृष्टो विसृष्टवान् ॥ २२३ ॥ 'नृपः पवनवेगोऽपि, गोपिताविनयस्ततः । सत्कृत्य कृत्यदक्षेण, मैषि विक्रमबाहुना, ॥ २२४ ॥ आपृच्छपौर धौरेयानभ्यर्च्य पुरदैवतान् । विमोच्य बन्धनक्षिप्तान्, दीनादीननुकम्प्य च ॥ २२५ ॥
१ स्तुतिवत्सु गुणोच्चयम् । कुमा पाता० : ॥
1
॥ २१५ ॥
॥ २१६ ॥
॥ २१७ ॥
॥ २१८ ॥ ̧ ̧ ॥ २१९॥ ·
॥ २२० ॥
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
.
१०५
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । पुण्यपात्राय पुत्राय, दत्त्वा राज्यश्रियं स्वयम् | नृपेणान्यैः सुदुष्प्रापा, संयमश्रीरुपाददे ॥ २२६ ।। युगवाहुमहीनाथो, विद्यासिद्ध्याऽतिदुर्धरः । नृपांहिपान् नतिं निन्ये, हेलयैव महावलः ॥ २२७ ॥ तथा मनोरथारामसफलीकारकारणम् । धर्ममाराधयामास, मनो-वचन-कर्ममिः ॥ २२८ ।। मणिचूडनृपेणापि, स्वयं दीक्षां जिघृक्षुणा । युगवाहुनृपश्चक्रे, सर्वविद्याधरेश्वरः ॥२२९ ॥ इति जन्मान्तरोपाचतपःसम्भूतवैभवः । आराधयदिदं राज्यद्वयं लोकद्वयं च सः ॥ २३०॥
इति नृपयुगवाहोः सच्चरित्रं पवित्रं,
तव सचिवशचीश ! स्पष्टमेतत् प्रदिष्टम् । सततमपि निषेव्यं सिद्धिकामैः प्रकामं, निरुपमसुखलक्ष्मीकेलिदीपस्तपस्तत्
॥ २३१ ।। ॥ इति श्रीविजयसेनसूरिशिष्यश्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनान्नि श्रीसङ्घपत्तिचरिते लक्ष्म्यके महाकाव्ये तपम्प्रभावोपवर्णनो
युगवाहुचरितं नाम नवमः सर्गः॥ मुष्णाति प्रसभं वसु द्विजपतेगौँरीगुरुं लङ्घयन्, __नो धत्ते परलोकतो भयमहो ! हंसापलापे कृती। ' उच्चैरास्तिकचक्रवालमुकुट ! श्रीवस्तुपाल ! स्वयं,
भेजे नास्तिकतामयं तव यशःपूरः कुतस्त्यामिति? ॥१॥ आयाताः कति नैव यान्ति कति नो यास्यन्ति नो वा कति,
स्थानस्थाननिवासिनो भवपथे पान्थीभवन्तो जनाः । अस्मिन् विस्मयनीयबुद्धिजलधिविध्वस्य दस्यून करे, कुर्वन् पुण्यनिधिं घिनोति वसुधां श्रीवस्तुपालः परम् ॥ २ ॥ ॥ ग्रन्थानम् २४७ । उभयम् २७९३ ॥
१ 'मश्रीः समाददे खता० पाता० ॥ २ मेवोपदि खता० ॥ ३ 'रितनामा नव पाता०॥ ४ पतेारी खंता पाता.॥ ५ ल! स्फटां. भेजे ग्वंता० पाता० ॥ ६ लघवि पाता. ॥ ७ ध्वस्त वता० ॥ ८ निधेधिनो पाता०॥ ९सर्गग्रन्था खंता० ॥
म. १४
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
दशमः सर्गः
}} '", 11
कार्मणं शर्मलक्ष्मीणां मूलं धर्ममहीरुहः । आस्पदं सम्पदामेकमिदं दीनानुकम्पनम् श्रीमन्नेमिजिनेनेव, तदिदं बुद्धिशालिना । पालनीयं प्रयत्नेन, लोकोत्तरफलार्थिना
दीनानुकम्पायां श्रीनेमिजिनचरितम्
113
1
॥ १ ॥
॥ २ ॥
॥ ३ ॥
४ ॥
इहैव भरतक्षेत्रे, जम्बूद्वीपविभूषणे । अस्ति स्वर्गोपमं धाम्ना, नाम्नाऽचलपुरं पुरम् गृहान् सप्तक्षणान् यत्र, वीक्ष्य सप्ताश्वसप्तयः । क्षणं स्खलन्ति मध्याह्ने, स्फुटं कृतकुटीश्रमाः श्रीविक्रमधनो नाम, तत्रासीदीशिता भुवः । यदसौ यमुनाधानि, मग्ना यान्ति द्विषो दिवि ॥ ५ ॥ रेजे रणाजिरं यस्य, भिन्नेभरद - मौक्तिकैः । छिन्नवैरियशोवृक्षशाखाकुसुमसन्निभैः शम्भोरुमेव रम्भोरुरम्भोरुहविलोचना । धारिणीति प्रिया तस्य बभूव सहचारिणी
॥ ६ ॥
॥ ९ ॥
॥ १० ॥
अन्यदाऽसौ निशाशेषे, सुखसुप्ता व्यलोकयत् । स्वमान्तर्मञ्जरीमञ्जुसहकारकरं नरम् ॥ ८ ॥ जगाद सोऽप्यसौ देवि !, सहकारमहीरुहः । कल्पपादपकल्पश्रीरारोप्यस्त्वगृहाङ्गणे ततश्चोद्धारमुद्धारमयमारोपितो मया । आम्रो नवमवेलायां, फलिताऽनवमं फलम् अत्रान्तरे स्फुरत्तोषैः, पेठे मङ्गलपाठकैः । प्रभाते भाषया पक्चरसालरससारया अद्वितीयफलोद्भासिभास्वदुद्गमकारणम् । विभात्यभिनवश्वतद्भुरिवायं प्रगेक्षणः अथोत्थाय महीनाथवल्लभा विकसन्मुखी । राज्ञे विज्ञपयामास, स्वमवृत्तान्तमद्भुतम् नृपोऽप्यूचे सुतो भावी, भवत्याः कश्चिदुत्तमः । न जानीमस्तु यत्तस्य, वारानारोपणं नव अथ गर्भं बभारैषा, निर्भरानन्दशालिनी । शस्यदोहदसन्दोहसूचिताद्भुतलक्षणम् वासरेष्वथ पूर्णेषु, पूर्णेन्दुमिव सुन्दरम् | असूतासौ सुतं पूर्णमासीवासीमतेजसम् दशाहानन्तरं तस्य, सुतस्य जगतीपतिः । आनन्दवर्द्धितोत्साहो, धन इत्यभिघां व्यधात् वर्द्धमानवपुर्लक्ष्मीर्नूतनेन्दुरिव क्रमात् । सकलाः स कलाः प्राप, स्पष्टदृष्टाष्टधीगुणः असौ भाग्योद्यतश्रीकः, सौभाग्यरुचिरद्युतिः । अद्वितीयकलाशाली, द्वितीयमभजद् वयः यौवराज्याभिषेकेऽथ, निर्वृत्ते नृपनन्दनः । नानाविधाभिः क्रीडाभिश्चिक्रीड सुखलालसः
१४ ॥
113411
॥ १६ ॥
॥ १७ ॥"
॥
१८ ॥
॥ १९॥ ·
॥ २० ॥
॥ २१ ॥
सवयोभिर्महामात्यपुत्रैर्मित्रैः समन्वितम् । धनं वनगतं कश्चिदेवमेत्य व्यजिज्ञपत् आज्ञापितोऽस्मि देवेन, यद् दूतं सिंहभूभुजः । मेल्यामुं कुमारस्य, मान्यमस्य च वाचिकम् ॥ २२ ॥ उद्यानस्य बहिः सोऽयं, विद्यतेऽद्यापि सुप्रभो ।। समादिश समायातु, यातु वा साम्प्रतं किमु ! ॥ २३ ॥ स राजपुरुषो राजकुमारानुमतादथ । प्रावेशयदमुं दूतमन्तः सभमुरुत्वरः विशिष्टं वेत्रिणाऽऽदिष्टे, निविष्टमथ विष्टरे । सविस्मयं वचोऽवादीज्जगतीपतिनन्दनः
+
॥ २४ ॥
॥ २५ ॥
१ दिवम् ता पाता• ॥ २ गुणाः संता० ॥ ३ मेवं व्य' संता० ॥
॥
॥
॥ ७ ॥
॥ ११ ॥
॥ १२ ॥
१३ ॥
-
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] ' धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
१०७ क्षेमोऽस्ति पाटलीपुत्रपतेः सिंहमहीभुजः ? । कार्येण केन प्राप्तोऽसि, झटित्येवं निवेदय ॥२६॥ स वचस्वी ततः प्राह, तस्याक्षेमः कुतो भवेत् ।। श्रीविक्रमधनो यस्य, मित्रमत्रस्नुमानसः ॥ २७ ॥ परमस्यां तु वेलायां, शीघ्रं यदहमागतः,। कारणं शृणु तत्र त्वं, प्रयोजनमिदं तव ॥२८॥ कलने विमलानाग्नि, स्वामिन् ! सिंहमहीभुजः । आस्ते धनवती पुत्री, सौन्दर्यस्येव देवता ॥ २९ ॥ तत्र चित्रकरं कश्चिद्, दिव्यचित्रधरं नरम् । एषा रेषाविशेषज्ञाऽपश्यद् भूपस्य नन्दनी ॥३०॥ व्यलोकयच्च तचित्रे, कञ्चिन्नुपतिनन्दनम् । हृदयानन्दनं राज्यलक्षणैः शुभशंसिभिः ॥३१॥ तमथ प्राह सा चित्रं, यत् त्वयैतद् विनिर्ममे । तत् कलाख्यापनायैव ?, प्रतिच्छन्दोऽथ कस्यचित् ॥ ३२ ॥ सोऽप्युवाच कुमारी तच्चित्रं यद् वर्ण्यते मम । विज्ञानाद्भुतमप्येतद्, विगोपककरं परम् ॥ ३३ ॥ प्रतिच्छन्दो हि यस्यायमसौ सोमसमाकृतिः। यदि ढग्गोचरं गच्छेत् , तच्चित्रं स्यान चित्रकृत् ॥ ३४ ॥ सतां चिचे कृतावासः, स यशःकुसुमेषुभिः । वशीकरोति त्रैलोक्यं, द्वितीय इव मन्मथः ॥ ३५॥ समाकण्येति तद्वाचं, सा चन्द्रवदनाऽवदत् । स कुत्र ? कस्य वा पुत्रस्तस्य किंनाम नाम वा? ॥ ३६ ॥
सोऽपि प्राहाऽचलपुरे, श्रीविक्रमधनात्मजः ।
धनोऽस्ति मूर्तिस्तस्यैषा, मयाऽलेखि स्वकौतुकात् श्रुत्वेति तत्प्रभृत्येषा, विशेषात् त्वयि रागिणी । क्रीडां पीडामिव ज्ञात्वा, कन्यान्तःपुरमाययौ ॥ ३८ ॥ त्वदेकतानचित्तेयमपि व्यापारितेन्द्रिया । त्वया व्याप्तं जगद् वेत्ति, योगिनीव परात्मना ॥ ३९ ॥ एकं विहाय त्वां देव!, सा महीपतिनन्दनी । स्त्रीरूपमथवा क्लीबं, मन्यते जगदप्यदः ॥१०॥ देवीमुखादिदं सर्व, वृत्तान्तं मेदिनीपतिः । विज्ञाय गुणविज्ञाय, भवते मां व्यस यत् ॥४१॥ मामत्रागामुकं मत्वा, मेदिनीपतिनन्दनी । अमुं लेखप्रतीहारं, हारं दूतमिवाऽऽर्पयत् ॥ ४२ ॥ उक्त्वेति दूतो लेखेन, सहितं चरणान्तिके । कुमारस्यामुचन्मुक्ताहारं तत्माभृतीकृतम् ॥४३॥ छोटयित्वा ततो लेखमेष वेषजितस्मरः । जवादवाचयत् तोषचयपोषचमत्कृतः ॥४४॥ भवन्मूर्तिनिरस्तेन, कामेन ज्वालितं मम । मानसं त्वत्कृतावासं, सिक्तं नेत्राम्बुबिन्दुभिः ॥ ४५ ॥ न शान्ति याति तन्नाथ!, शान्ति नय दयां कुरु । हढारम्भपरीरम्भदेम्मपीयूषनि रैः ॥४६॥ परितः परितप्ताङ्गी, मदनज्वलनार्चिषा | वर्धिष्णुप्रेमकल्लोले, क्षिप मां निजमानसे ॥४७ ॥ इति लेखार्थसम्भारं, हारं च हृदये दधौ । स्निग्धोज्ज्वलस्फुरद्वर्ण, कुमारः कारणं मुदाम् ॥४८॥ विमृश्याथ कुमारोऽपि, प्रतिलेखं लिलेख सः । शृङ्गारेणेव मूर्तेन, मृगनाभिमयाम्भसा ॥४९॥ रतिरूपसपत्नीं त्वां, दधानस्य ममोरसि । रुषा रतिपतिः शके, किरत्यविरतं शरान् ॥५०॥ गुणैः श्रवणमार्गेण, तवाध्यासितमेव मे । मनो विविशुरक्षाणि, सर्वाण्यपि सुखेप्सया ॥५१ ।। इति लेखेन दानेन, मानेन च कृतार्थितः । कुमारेण चरः प्रैषि, सम्भृतप्राभृतोच्चयः ॥ ५२ ।। सत्कथाभिरथैतस्य, भूपो भूपसुताऽपि सा । कलयामासतुस्तोषं, कुमारागमकाया ॥५३ ।। विनीतः सोऽपि निर्णीतलग्नस्योपरि भूपभूः । प्रयाणैः कैश्चन प्राप, तत् पुरं सपरिच्छदः ॥५४ ॥ सम्मुखाभ्यागतेनाथ, सिंहेन सह भूभुजा । प्रविवेश पुरीं वीरो, नृत्यन्तीमिव केतुभिः ॥ ५५ ॥ पुरे प्रतिगृहं रत्नस्तम्भेषु प्रतिबिम्बितः । श्लिष्यमाणो मृगाक्षीभिः, क्षणं गलितचेतनम् ॥५६॥.
१ त्रस्तमा खता• पाता० ॥ २'दत्तपी खंता० ॥
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८' सङ्घपंतिचरितापरनामको
दशमी मनस्सु पुरनारीणां, मनोभूनगरेण्विवः । एकंकालं विशन् विद्या, दर्शयन् बहुरूपिणीम् .. ॥५७॥ सरलभिचितेजोभिरस्फुटद्वारभूमिकम् । प्रविवेश नृपासिं, दौवारिकगिरा परम् ॥ ५८ ॥ विशेषकम् ।। साक्रमेणाथ भूपालसौधमूर्धानमासदत् । पूर्वपर्वतशृङ्गामविभागमिव भानुमान् ।। । । ॥ ५९ ॥ अथ नारीजने भूरिभूषणद्विगुणद्युतौ । धवलध्वनिपीयूषसञ्जीवितमनोभवे । . . ॥ ६० ॥ वेदोच्चारचमत्कारसप्रतापत्रयीतनौ । ब्राह्मणानां गणे स्पर्धनिरुद्धसदनाङ्गणे
॥६१ ॥: काहलानलयन्त्रोत्थकिङ्कराननमारुतैः । दीपिते जनचित्तेषु, मकरध्वजपावके अद्भुतं वाद्यमानेषु, मृदङ्गेषु मुहुर्मुहुः । अम्भोघरध्वनिभ्रान्त्या, नृत्याकुलकलापिषुः ॥ ६३ ॥ कुमारी च कुमारश्च, योजयित्वा कराम्बुजे । ततः पुरोधसा वढेः,,कारितौ तौ प्रदक्षिणाम् ॥६४ - .
:: . ॥ पञ्चभिः कुलकम् ॥ . . . . आसीदंश्रु!न चित्राय, होमधूमे विसर्पति । तदाऽऽसन्ने तयोर्वह्नौ, कम्पो विस्मयभूरभूत्। ॥६५॥ परस्परं तयोः पाणिस्पर्शे पीयूषवर्षिणि । अमुञ्चदङ्कुरान क्षेत्रे, शृङ्गारः पुलकच्छलात् । ॥ ६६ ॥ सनिपूर्णयोः कामरसेन भृशमेतयोः । पाणिपीडनतः स्वेदच्छलात् किश्चिद् बहिः स्थितम् ॥ ६७ ॥ , तदा कुमारवक्वेन्दुः, कोऽप्यपूर्वः स्मयं दधौ । कुमारीवदनाम्भोजसमुल्लासनलीसकः ॥१८॥ नमश्चक्रे क्रमेणाथ, गुरुवर्ग नृपाङ्गजः । तया दयितया साकं, बद्धाञ्चलविलमया. ।। ॥ ६९॥ कतिचिंद वासरांस्तत्र स्थित्वा नृपतिनन्दनः । प्रयातः स्वपुरी रेमे, समं वनितया तया ..। || ७० ॥ . मुनिर्वसुन्धरो नाम, पवित्रितवसुन्धरः । अन्येाराजगामात्र, चतुर्ज्ञानधरः पुरे. : . .II ७१.।' . नमस्कर्तुममुं राजा कुमारेण समं ततः । ययौ पुरवनीखण्डमखण्डगुरुभक्तिकः ॥७२॥ मुंदा वसुन्धराधीशो; वसुन्धरमुनीश्वरम् । प्रणम्य पादपीठाग्रे, क्षितिपीठे निविष्टवान् । '७३ ॥ नवस्थानरसालद्वन्यासस्वप्नविचारणाम् । अपृच्छत् पृथिवीभर्ता, प्रेयसीप्रेरितस्ततः ॥ ७४ ॥ सर्वज्ञ मनसा पृष्ट्वा, समाचष्ट मुनीश्वरः । कुमारोऽयं जिनो भूत्वा, फलिता नवमे भवे । ॥ ७५ ॥ . श्रुत्वेति प्रीतिमान भूपो, मुनि नत्वा पुरं गतः । वाहव्यूहखुरोद्भूतधूलिधूसरवासरः, ७६॥ , से कुमारोऽन्यदा केलिशाली गत्वा वनावनौ । चिरं चिक्रीड सखिभिः, कलभैरिव कुञ्जरः ॥ ७७।।.. अथाऽपश्यदसौ कश्चिद्, भूमौ निपतितं मुनिम् । निरालम्बवियद्धान्तिखिन्नं रविमिवाचिरात् ॥ ७८ ॥ आश्वास्य चन्दनाम्भोभिरनिलैश्वानुलोमिकैः । चक्रे कुमारः सच्छायं, मुनि धर्मद्वंमोपमम् . ॥ ७९ ॥ उत्तरितः कुमारेण विपदम्मोनिधेर्मुनिः।। तमुत्तारयितुं सोऽपि, तत् पारेभे भवान्तरात् '; 1100 तत्काल चं समारोप्य, तच्चित्ते वाक्सुधारसैः । सम्यक्त्वपादपस्तेन, शतशाखो व्यतन्यते ॥८१ ॥ .. कुमारस्योपरोधेन, स्थित्वाऽथ स्तोकवासरान् । कृतावद्यपरीहारो, विहारं विदधे मुनिः । ॥२॥.. बन्चुनी धनदेवेन, धनदत्तेन चान्वितः । सवधूको धनोंऽन्येद्युत प्राप वसुन्धरात् .. ॥ ८३॥ .. तस्त्वा तपांसि भूयांसि; क्षीणायुःकर्मबन्धनाः । सौधर्मकल्प सर्वेऽपि; श्रायसीं श्रियमाश्रयन् ॥ ८४ ॥ । अत्रैव भरतक्षेत्रे, वैतादयगिरिमूर्धनि । उत्तरश्रेणिरोचिष्णुसंरतेजोऽभिधे पुरे . ॥ ८५ ॥ अरातिध्वान्तसूरस्य; सूरस्य पृथिवीपतेः । विद्युन्मत्यभिधानाया; देव्याः कुक्षिसरोरुहे । ॥८६॥
लालसः खता०॥ २ तदा द खता० ॥ ३रणम् खता० पाता ॥ कुमारोऽप्यन्यदा पाता० ॥ ५ वार्णवात् खंता० पाता."॥ ६ ल स समा पाता'n' . ...... .
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्। जीवो धनकुमारस्य, पुण्याविष्टस्त्रिविष्टपात्. । जातश्चित्रगतिर्नाम, हंसचित्रगतिः सुतः ॥ ८७ ।।
॥ विशेषकम् ॥ विद्यावैदग्ध्यदुग्धाब्धिकेलिकल्लोलितैरयम् । विद्याधराणामानन्दकन्दं कन्दलितं व्यधात् ॥ ८८ ॥ किचात्रैव गिरौ व्याप्तव्योग्नि वैतान्यनामनि । दक्षिणश्रेणिकोटीरे, नगरे शिवमन्दिरे ॥ ८९ ॥ अनङ्गसेनसंज्ञस्य, मेदिनीहृदयेशितुः । पत्न्यां शशिप्रभानाम्न्या, शशिप्रभमुखत्विपि ॥९॥ च्युत्वा धनवतीजीवः, सोऽपि सौधर्मतस्ततः । धामा रत्नवतीवाभून्नामा रत्नवती सुता ॥ ९१ ।
॥ विशेषकम् ॥ कलाकलापकुशलां, क्रमादाक्रान्तयौवनाम् । उत्सङ्गसङ्गिनीमेनां, विधाय वसुधाधवः ॥९२ ॥ पकजिन्या इवामुष्याः, कः स्यादर्क इव प्रियः ? । दैवज्ञमित्यभाषिष्ट, निविष्टं विष्टरे पुरः ॥ ९३ ॥
॥ युग्मम् ॥ अथागद्यत सद्यस्कज्ञानामृतमृताऽमुना । अगाधज्योतिषग्रन्थसिन्धुमन्थानभूभृता प्रौढप्रधनपाथोधितरणैकतरण्डकम् । रणे कृपाणमाच्छिद्य, यस्ते हस्ते ग्रहीष्यति ॥९५ ॥ श्रीसिद्धायतने यस्य, मूर्धनि स्वर्धनीनिमा । स्तुति प्रस्तुवतो दिव्या, पुष्पवृष्टिर्भविष्यति ॥९६ ॥ स एव भवितैतस्याः, श्रीपतिप्रतिमः पतिः । शुद्धपक्षद्वयो हंस्या, राजहंस इवामलः ॥ ९७ ॥
॥विशेषकम् ॥ इत्याकर्ण्य कृतप्रीलिः, स खेचरशिरोमणिः । प्रैषीज्योतिषिकापण्यं, प्रीणयित्वा विभूतिभिः ॥ ९८ ॥
कदाचिद् भरतक्षेत्रे, व्योम्ना चित्रगतिश्चरन् । आ किञ्चित् पुरंवीक्ष्य, मद्भूत्तीर्णो भुवंदिवः ।।१९।। तत्र मद्राकृति कञ्चिदपृच्छत् खेचरो नरम् । केयं पुरी नृपः कोऽस्यां , दुःखं किमिदमप्यहो! ॥१०॥ ज्ञाताशेषकथो वाचमथोवाच स पूरुषः । अलङ्कृतमहीचक्रमिदं चक्रपुरं पुरम् ॥१०१॥ प्रभुरत्रास्ति' सुग्रीवः, प्रग्रीवः क्षितिपश्रियः । प्रिये यशोमती-भद्रे, तस्य ख्याते उभे शुमे ॥ १०२ ॥ सुमित्रः सूनुरेकस्या, जगन्मित्रमजायत । द्वितीयस्याः पुनः पद्मश्छद्मनः सन जङ्गमम् ॥१०३ ॥ जीवत्यस्मिन् न मे सूनो वि भूपालवैभवम् । भद्रेति सुचरित्राय, सुमित्राय विषं ददौ ॥ १०४ ॥ विषे ध्वान्तः इवोदीर्णे, चरितैः श्यामया तया । सुमित्रो व्यसनं प्रापचित्रं पझे ननु स्मितम् ॥ १०५ ॥ म्लानिं गते सुमित्रेऽस्मिन् , मित्रवत् तेजसां निधौ । युक्तं चक्रपुरस्यास्य, दुःखं दुःसहतां गतम् ॥१०॥ इति चित्रगतिः श्रुत्वा, तमुज्जीवयितुं जवात् । परोपकारव्यसनी, विवेश नृपवेश्मनि ॥ १०७ ॥
स मन्त्राम्भः सुमित्राने, बन्धुदृग्भिः सहाक्षिपत् । स्मितं चक्षुः सुमित्रस्य, तद्वान्धवमुखैः समम्
॥ १०८॥ पुनरुज्जीविते जाते, सुमित्रे नेत्रपात्रताम् । दुःखवाप्पाम्बु बन्धूनां, प्रमोदाश्रुपदं ययौ ॥१०९॥ अर्थ सोमे सुमित्रेऽस्मिंस्तापं हरति देहिनाम् । पने सङ्कुचिते भद्रा, भृगीव कचिदप्यगात् ॥ ११० ॥ अर्थ जीवितदातारं, तदा तारं यशोभरैः । तं विद्याधरमानन्दी, ववन्दे नृपनन्दनः ॥१११ ॥ ततः पितृभ्यां पादान्तप्रणतः स्नपितः सुतः । नेत्रकुम्भमुखोदीर्णैरानन्दाश्रुजलप्लवैः ॥ ११२ ॥ विद्याधरकुमारोऽपि, ताभ्यामालिङ्गय निर्भरम् । अनिच्छन्नपि सच्चक्रे, वसना-ऽऽभरणादिभिः ॥ ११३ ।। स्नेहादप्रेषितेनाथ, स चित्रगतिना सह । सुमित्रः कुरुते क्रीडां, विष्णुनेव पुरन्दरः ॥ ११४ ॥
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
११० सङ्घपतिचरितापरनामक
- [दशमः अन्येद्युः सुयशा नाम, केवली प्रांप तत्,पुरम् । जगाम तं नमस्कर्तु, सुग्रीवः सह बान्धवैः ॥ ११५ ॥ तं प्रणम्योपविश्याथ, देशनान्ते विशांपतिः । पप्रच्छ क्वनु सा भद्रा, परित्रस्य ययाविति ॥ ११६ ॥ सा नश्यन्ती हृता चौरैर्विक्रीता वणिजो गृहे । नष्टा ततोऽपि दावाग्निदग्धा दुर्गतिमभ्यगात् ॥ ११७ ॥ अतिशोच्यमनन्तं सा, संसारं विचरिष्यति । इत्थं स कथयामास, केवली नृपतिं प्रति ॥११८ ॥ तदाकर्ण्य नृपो दध्यौ, यत्कृते साऽकृतेदृशम् । सोऽस्त्यत्र नरके सा तु, गता वत्सलता हहा। ॥ ११९॥ इत्थं खिन्नः सुमित्राय, दत्त्वा राज्यं भुवो विभुः। कञ्चिद् देशं च पद्माय, निर्मायो व्रतमग्रहीत् ॥ १२० ॥ ततः सुमित्रधात्रीशमापृच्छय कथमप्यमुम् । गतश्चित्रगतिस्तेन, सत्कृतो नगरं निजम् ॥ १२१ ॥ । इतो रत्नवतीमाता, कमलोऽनङ्गसेनभूः। सुमित्रभगिनी कूटात्, कलिङ्गस्याहरत् प्रियाम् ॥१२२॥ स्वमित्रस्य सुमित्रस्य, तामानेतुं सहोदराम् । वेगाचित्रगतिः प्राप, नगरं शिवमन्दिरम् ॥ १२३ ॥ तं स्वमित्रस्वसुर्दीनवक्त्रायाश्चाटुकारिणम् । उद्यानेऽत्रासयच्चित्रगतिः कमलमाकुलम् ॥१२४ ॥ कोपादनङ्गसेनोऽपि, पुत्राभिभवसम्भवात् । यो चित्रगति सैन्यैरदैन्यैर्निरगात् पुरात् । ॥ १२५ ॥ उद्यन्महाः सहानेन, चक्रे चित्रगतियुधम् । क्रमभ्रष्टाखिलास्त्रेण, वैलक्ष्यमुपगच्छता ॥१२६ ॥' अनङ्गसेनभूपालः, खड्गरत्नमथास्मरत् । यो मुद्धरधैर्योऽसौ, समं सूनुविरोधिना ॥१२७ ।। अथ चित्रगतिायातमःश्यामलिताम्बरः । राज्ञः कृपाणमाच्छिद्य, गृहीत्वा मित्रसोदराम् । ॥ १२८॥ गत्वा चक्रपुरे तूर्णं, सुमित्रस्य समर्प्य च । आजगाम स वैताढय, पूर्वाद्रिमिव भानुमान् ॥ १२९॥
। ॥ युग्मम् ॥ .. " : प्रौढपुत्रः सुमित्रोऽपि, विरक्तः संसृतौ कृती । व्रतमासाद्य जैनेन्द्र, विचचार चिरं क्षितौ ॥ १३० ॥ आखेटकगतेनायमथ पझेन बन्धुना । पूर्वविद्वेषतः शल्यहतो निपतितः क्षितौ ॥ १३१ ॥ असावनन्तसंसारी, मत्तो भवति बान्धवः । शोचन्नेवं स्वमात्मानं, विपन्नः स महामुनिः ॥.१३२ ॥ बभूव ब्रह्मलोकेऽसौ, शक्रसामानिकः सुरः । अगण्यपुण्यनैपुण्यपण्याद्वैतनिकेतनम् . ॥१३३॥ दुष्टाहिदष्टः पद्मोऽपि, सप्तमं नरकं ययौ । मन्येऽसौ चरणे धृत्वा, कृष्टः कालेन कौतुकात् ॥.१३४ ॥ , , एकदाऽगमदानन्दी, नन्दीश्वरवरं प्रति । विद्याधरगणो बिश्रदहम्पूर्विकया त्वराम् ॥ १३५॥ . अथापूज्यन्त निःशेषगीतवाद्यादिकौतुकैः । विद्याधरकदम्बेन, भक्तिविभ्राजिना जिनाः ॥ १३६ ॥ . कैः पुण्यैः पदमीहरं, दुःखत्रासदमासदम् । इदमत्रान्तरे दध्यौ, सुमित्रः स्वर्गितां गतः ॥ १३७ ॥ इति चिन्तयतश्चित्ते, मित्रं चित्रगतिः कृती। अतिप्रेम्णाऽवदातस्य, तदा तस्य स्मृतिं गतः ॥ १३८ ॥ नन्दीश्वरे स तं वीक्ष्य, कुर्वाणं जिनपूजनम् । आगाद् वेगेन तत्रैव, मित्रस्नेहेन मोहितः ॥ १३९ ॥ . विद्याधरेषु शृण्वत्सु, स देवः कुर्वतः स्तुतिम् । मूर्ध्नि चित्रगते«ष्टः, पुष्पवृष्टिं विसृष्टवान् ॥ १४०॥ अथ चित्रगतिं सर्वे, गर्वमुन्मुच्य खेचराः । विस्मिताः पुष्पवर्षेण, नमश्चक्रुर्गुणाधिकम् ॥ १४१.॥ . बुबुधेऽनङ्गसेनोऽपि, स्मृत्वा गणकभाषितम् । पुष्पवृष्ट्याऽसियट्या च, हृतया तं सुतापतिम् ॥ १४२.।' रत्नवत्यपि तं प्राप्य, पपावविरतं दृशा । मरुस्थलपथे पान्थाः, पाथ पूरमिवादरात् .. ॥१४३ ॥ सोऽपि चित्रगतिर्वीक्ष्य,, कैरवाक्षीमिमां तदा । मनामुदधरत् कष्टं, तल्लावण्यहूदे दृशम् ॥ १४४॥ । परस्परमथैताभ्यां, गताभ्यामेकतामिव । स्वं मनः प्रेमसर्वस्वकोशाध्यक्ष इवार्पितम् । ॥११५॥ 1: . ११' युग्मम् खता०॥ २. सुमि खंता० ॥ , . . . . " ....
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग: धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्।
१११ अथ स्वस्वपुरं प्रापुः, प्रीताः सर्वेऽपि खेचराः। हर्षमुत्कर्षयन्तोऽन्तः, स्तुत्या. चित्रगतेस्तया ॥ १४६ ॥ श्रीसरा-ऽनङ्गसेनाभ्यामादिष्टो गणकस्ततः । निश्चिकाय विवाहाय, रागिणोदिनमेतयोः ॥ १४७ ॥ विवाह रत्नवत्याऽथ, सूरचित्रगति सुतम् । राज्ये न्यस्य समं विद्युन्मत्या व्रतमुपाददे ॥ १४८ ॥ स जीवं धनदेवस्य, बन्धुं नाम्ना मनोगतिम् । धनदत्तस्य चपलगतिं च मुदमानयत् ॥ १४९ ॥ मृतस्य मणिचूडस्य, स्वसामन्तस्य नन्दनौ । विभज्य विभवं राज्ञा, शशि-सूरौ च तोषितौ ॥ १५०॥ एकद्रव्याभिलाषेण, कदाचिद् युध्यतोस्तयोः । मृतयोर्तिया राजा, वैराग्यं हृदि मेजिवान् ॥ १५१ ॥ साई स्वकीयबन्धुभ्यां, वध्वा च वसुधाधवः । सूरेदमधराद् भेजे, व्रतं खड्गामतीव्रतम् ॥ १५२ ॥ पुरं पुरन्दरो नाम, पुरन्दरपराक्रमः । अपालयन्नृपालस्य, तस्य सूनुरनूनधीः ॥ १५३॥ पादपोपगमं कृत्वा, प्राप चित्रगतिः कृती । माहेन्द्रकल्पे देवत्वममुप्रभुनिमप्रभः ॥१५४ ।।
अस्ति प्रत्यग्विदेहेषु, देशः पद्माख्यया महान् । यत्र प्रामाऽन्नराशीनां, शैलानामपि नान्तरम्
॥ १५५॥ पुरं सिंहपुरं तत्र, विद्यते विदितं भुवि । सौधाग्रस्त्रीमुखाब्जानां, यनेन्दुर्दासवत् पुरः ॥१५६ ॥ हरिणन्दीति तत्रासीदवनीपालपुङ्गवः । विभाति यत्प्रतापस्य, तप्तांशुः प्रतिहस्तकः ॥१५७ ।। स भेजे वल्लभामर्थिप्रियदः प्रियदर्शनाम् । यस्याः शस्यौ रति-प्रीत्योः, केलिशैलरुचौ कुचौ ॥ १५८ ।। सोऽयं चित्रगतेर्जीवश्युत्वा माहेन्द्रकल्पतः। अपराजितनामाऽभूदुप्रधामा तदङ्गजः ॥ १५९ ।। सखा विमलबोधाख्यस्तस्याभवदमात्यः । सहचारी सदा भानोरिव रश्मिसमुच्चयः ॥ १६० ॥ वाहाभ्यां वाहितावेतौ, वाघालीक्रमणेऽन्यदा । देशे दवीयसि गतावरण्ये पुण्यविक्रमौ ॥१६१ ॥ तत्रावतीर्य तौ वीर्यविनिर्जितपुरन्दरौ । निन्यतुस्तोयतीरेषु, तृषार्च तुरगद्वयम् ॥१६२॥ अथ श्लथीकृताबन्धौ, विपन्नौ तौ तुरङ्गमौ । देशान्तरविहारश्रीनेत्रे इव तदा तयोः ॥१६३ ॥ अथ तत्र स्थितावेतौ, निराशौ गलितश्रियौ । कलुषो कलिमाहात्म्यान्न्यायधर्माविवाङ्गिनौ ॥ १६४ ॥ अत्रान्तरे नरः कोऽपि, हन्ये हन्ये वदन्निदम् । प्रदत्ताभयदानेन, कुमारेण स्थिरीकृतः ॥ १६५ ॥ स्थितो यावदसौ तत्र, तावदारक्षकाः क्षणात् । हत हतेति जल्पन्तोऽभ्याययुर्ययुवेगतः ॥ १६६ ॥ ततः समं कुमारेण, वधवारणकारिणा । तदाऽऽरक्षकसैन्यं तत् , पारेभे युद्धमुद्धतम् ॥१६७ ॥ करवालः कुमारस्य, ततो दलयतो रणे । बलस्यास्य प्रभावाब्धिमगस्तिरिव पीतवान् ॥१६८ ॥ अथ ते व्यथितास्तेन, कुमारेणोद्भटा भटाः । आशु विज्ञापयामासुर्वलित्वा भूभुजं निजम् ॥ १६९ ॥ तदाऽऽरक्षप्रतिक्षेपोद्दीप्रकोपः स भूपतिः । सनाथां दण्डनाथेन, प्राहिणोदसमां चमूम् ॥१७० ॥ खगलेखा कुमारस्यावलेपजलधेस्ततः । इमां पराङ्मुखीचक्रे, वाहिनीमतुलत्वराम् ॥१७१ ॥ अथ स्वयमयं राजा, समारुह्य मतङ्गजम् । सङ्ग्रामाय समारेभे, संरम्भ क्रोधदुर्धरः ॥ १७२ ॥ मन्त्रिपुत्रं कुमारोऽपि, व्यापार्य नररक्षणे । आरुरोह रणायोग्रमभिमानमतगजम् ॥ १७३ ॥ नृपाङ्गजभुजेनाभादसिलेखा विकम्पिता । शिखेव मुक्ता वातास्ता, विरोधिवघसन्धया ॥ १७४ ॥ तद्भुजस्य यमस्येव, रोमाञ्चैर्मचकद्युतेः । संहरन्ती रिपून् कृष्टा, जिह्ववासिलता वभौ ॥१७५ ॥ मनो मन्त्री भुजे मित्रं, मानो धनमसिबलम् । इति वीरो विजग्राह, स युक्तं सह भूभुजा ॥ १७६ ॥
१ चमद्भुतम् खंता० ॥ ..
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
११.१२.', सलपतित्ररितापरनामकं ।। .. [दशमः . भने सैन्ये प्रणिधितो,'ज्ञात्वा तं नृपनन्दनम् । रणं निर्मुच्य पप्रच्छ, कुशलाकोशलेश्वरी ॥ १७७॥ . पितृमित्रं कुमारोऽपि, तं मत्वा मन्त्रिणो गिरा । नमश्चकार तत्कालाहङ्कारभ्रंशभासुरः ॥ १७८॥ . सुता कनक्रमालाऽस्मै, कुमाराय महीभुजाः । दत्ता प्रमथनाथाय, पार्वतीव हिमाद्रिणा ॥ १७९ ॥
अथ देशान्तरालोककौतुकायत्तचेतसौ । निशि निःसृत्य मन्त्रीश-धात्रीशतनुजौ गतौः । ॥ १०॥ . अथ तौ कानने क्वापि, कामिन्याः करुणारवम् ।आकर्ण्य कालिकादेव्या, मन्दिरे जग्मतुर्जवात् ॥ १८१॥ समीपे वह्निकुण्डस्य, रुदती कामपि स्त्रियम् । वीरो व्यलोकयत् तत्र, कान्तां केनापि खजिना । १८२॥ अथ तं प्रथितोत्साहः, कुमारः प्राह खजिनम्। न वेत्सि क्रूर!रे। भूमि, मया संस्वामिकामिति ॥ १८.३॥ " विद्यते यदि ते शक्तिर्विधेहि प्रधनं ततः । इत्याकर्ण्य द्रुतं सोऽपि, चलितः कलितः क्रुधा :॥ १८४ ॥
समुल्लासितनिस्त्रिंशौ, रणाय स्फुरितौ ततः । एतावुत्पाटितोद्दण्डशुण्डादण्डाविव द्विपौ. ॥ १८५॥ 'खजेन धारया धारां, वारयन्तौ मुहुर्मिथः । युयुधातेतरामेती, दन्ताभ्यामिव दन्तिनौ ॥ १८६ ॥ 'तमजेयतमं मत्वा, कुमारमसिना पुरः । क्रीडया पीडयामास, नागपाशप्रबन्धतः । ॥१८७ ॥ ' ' वल्लीबन्धानिव गजः, स जगत्कौतुकप्रदः । नृपसूनुर्बलेनैव, नागपाशानतुत्रुटत् . !॥१८८॥ लोचने वञ्चयित्वाऽथ, कुमारेण रणाङ्गणे । कालिन्दीस्रोतसेव गुररातिः पातितोऽसिना ॥ १८९ ॥ . मूर्छा,निमीलयामास, तस्येन्द्रियगणं ततः । समुल्लसत्तमःस्तोमा, पद्मखण्डमिव क्षपा । ॥ १९०॥
अथ पानीयमानीय, तं निषिच्य नृपाङ्गजः । चलचेलाञ्चलोन्मीलन्मारुतैरुदजीवयत् । ॥ १९.१.॥ . सम्प्रीतः सोऽपि मूर्छान्ते, भूपसूनुमभाषत । विघृष्य मूलिकामेतां, लेपं घातेषु देहि मे ॥ १९॥ .
श्रुत्वेति भूपपुत्रोऽपि, चक्रे तस्य वचः क्षणात् । नीरे रेखेव तत्खगक्षतिदेहे तदाऽमिलत्.. ॥ १९३॥ अथोत्थितः स वीरेण, काऽसौ ? कोऽसीति भाषितः । उद्बुद्धवदनाम्भोजमरन्दमधुरं वचः ॥ १९ ॥ - :: आस्ते पुरश्रियां सीमा, पुरं श्रीरथनूपुरम् । तस्मिन्नमृतसेनाख्यः, क्षितिपः खेचरेश्वरः॥ १९५ ॥ अस्ति कीर्तिमती नाम, तस्य कीर्तिमती प्रिया रत्नमालाऽभिधा बाला, रतिरूपा तयोरियम् ॥ ११९६ ॥ हरिणन्दिधराधीशतनुभूरपराजितः । अस्या भविष्यति पतिर्ज्ञानिनेति निवेदितम् । : ॥ १९७ ॥ . श्रीषेणनन्दनः 'शूरकान्तनामाऽस्मि खेचरः । लावण्यलहरीसिन्धुमेनां याचितवानहम् . ॥ १९८ ॥ अपराजित एव स्यात् , प्रियो मे हरिणन्दिभूः । प्रविशाम्यथवा वहि, चक्रे निश्चयमित्यसौ ॥ १९९॥ . अपहृत्य ततः कोपादानीतेयं मया वने । भक्तिभिः शक्तिभिश्चापि, चापलादर्थिता भृशम् ॥ २० ॥ पूरयिष्यामि ते वहिप्रवेशनियमं ततः । इत्युक्त्वा कृष्टनिर्विशे, मयि वीर! त्वमागतः । ॥२०१॥ वितन्वति कथामित्थं, तत्र विद्याधरे तदा । पितरौ रत्नमालायाः, पुत्रीमीक्षितुमागतौ .॥ २० ॥ मन्त्रिपुत्रगिरा ताभ्यां, मत्वाऽयमपराजितः । रत्नमालां रतिमिव प्रद्युम्नः परिणायितः ॥२०३ ॥ विद्याधरः कुमाराय, व्रणरोहणौषधीम् । चिन्तितार्थकरी दत्त्वा, गुलिकां च क्वचिद् ययौ ॥ २० ॥ 1: अथो, यथागतं सर्वे, जग्मुस्तौ तु महाशयौ । चिरकालं वने प्रान्तौ, दिवीन्दु-तपनाविव ।। २०५॥ कुमारः सहकारस्य, तलेऽथ तृषितः स्थितः । ययौ सचिवसूनुस्तु, वारिग्रहणहेतवे . । ॥ २०६ ॥ ''कुतोऽपि तोयमादाय, यावत् सोऽयमुपागतः । तावदाम्रतरोर्मूले, न पश्यति नृपाङ्गजम् .. ॥ २०७॥ ।
...शत मित्रनन्द "खता० ॥...२°चनं व खता० ॥ ३ 'अवदद् वदना "खता ॥ . . ". ४ निदेशितम् खंता? ॥ ५ घरकुमारोऽथ, वण खता० ॥ ... ... ....
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
११३ अंसावसोढा तन्मित्रविरहं निरहङ्कृतिः । चिरं बनाम कान्तारे, यूथभ्रष्ट इव द्विपः ॥२०८ ॥ अथ अमनं गतो नन्दिपुरोपान्तसुरालये । एत्य खेचरयुग्मेन, स प्रोचे दुःखदुर्मनाः ॥२०९ ॥ आकारयति मित्रं ते, भूपभूरपराजितः । तदा चापहृतः सोऽयमावाभ्यां विपिनान्तरात् ॥ २१० ॥ प्रमुः कमलभानुनौं, हारयामास खेचरः। कुमुदिन्याः कृते पुन्याः, कमलिन्याश्च तं यतः ॥ २११ ॥ अयमेवानयोर्वाल्ये, न्यवेदि ज्ञानिना वरः । प्रभुणा निर्मिते सोऽस्ति, प्रासादे त्वद्विनाऽर्दितः ॥ २१२ ।। विवाहेऽपि निरुत्साहः, स भवन्तं विनाऽभवत् । तदेहि देहि तस्याद्य, मुदमन्धेरिवोडुपः ॥ २१३ ॥ इत्योकर्ण्य हृदि प्रीतः, स ताभ्यां सह जग्मिवान् । तत्प्राप्तिमुदितः कन्ये, वीरः पर्यणयच्च ते ॥ २१४ ॥ ___ अथ श्रीमन्दिरपुरे, तौ गत्वा सत्त्वदुःसहौ । स्थितौ कामलतानाम्न्या, वारनार्या निकेतने ॥२१॥ पुरेऽस्मिन्नेकदा कश्चिदभूत् कोलाहलो महान् । रथघण्टापथत्यागव्याकुलातुरङ्गमः ॥२१६ ।। तत् परम्परया ज्ञात्वा, निहतं घातकैर्नुपम् । वेश्यायै मन्त्रिसूराख्यदथ सज्जीवनौषधम् ॥२१७ ॥ तद् भूभृन्मन्त्रिणे तूर्ण, वेश्ययाऽपि निवेदितम् । अयं मद्गृहवास्तव्यः, किञ्चिद् वेत्ति महौषधम् ॥ २१८ ॥ मन्त्रिणा भक्तिभुग्नेन, तत् तदाऽऽकारिताविमौ । औषधेन घराधीशं, क्षणाच्चक्रतुरक्षतम् ॥ २१९ ॥ हरिणन्दितनूजोऽयमिति मत्वाऽथ भूभुजा | रम्भानाम्नः स्वनन्दन्याः, प्रदानेनैव संस्कृतः ॥ २२० । तत्रैव तामपि त्यक्त्वा, पुनः प्रचलिताविमौ । कञ्चित् केवलिनं वीक्ष्य, पुरे कुण्डपुरे स्थितौ ॥ २२१ ।। नत्वा केवलिनं भक्तिभावितः सुहृदा सह । अपराजितवीरोऽयं, निविष्टः क्षितिविष्टरे ॥ २२२ ॥ पप्रच्छ स्वच्छधी विशुभा-ऽशुभमथाऽऽत्मनः। मित्रस्य च स्वकीयस्य, मेदिनीनाथनन्दनः ॥ २२३ ॥ द्वाविंशस्तीर्थकृद् भावी, नेमिस्त्वं पञ्चमे भवे । अयं सुहृच्च प्रथमो, गणभृत् ते भविष्यति ।। २२४ ।। वाचं सम्यग् निशम्येति, प्रथितां मुनिनाऽमुना । स प्राप प्रमदं भाविमुक्त्यानन्दानुवादिनम् ॥ २२५ ॥ मुनौ कृतविहारेऽथ, केवलज्ञानभास्करे । तौ कुतूहलिनौ देशान् , द्रष्टुमभ्रमतां पुनः ॥ २२६ ।।
इतश्चास्ति जनानन्दे, लङ्काशङ्काकरे पुरे । जितशत्रुधरित्रीशो, धारिणी चास्य वल्लभा ॥ २२७ ॥ सोऽपि रत्नवतीजीवश्युत्वा माहेन्द्रकल्पतः । देव्याः कुक्षिसरोहंसी, जज्ञे प्रीतिमती सुता ॥ २२८ ।। अथासौ यौवनं प्राप्ता, प्रतिज्ञामिति निर्ममे । विद्यया मां विजेता यः, स मे भर्ता भविष्यति ॥ २२९ ॥ स्वयंवरार्थमुशिस्ततो निर्माय मण्डपम् । पञ्चेषुरोचिपो भूरीनमीमिलदिलाधिपान् ॥२३० ॥ संपाञ्चालीप्रपञ्चेषु, ते मञ्चेषु निषादिनः । किरन्ति रागं प्रत्यङ्गं, भूपामणिविभानिभान् ॥ २३१ ।। अत्रान्तरे नरेशस्य, सचिवस्य च तौ सुतौ । पश्यन्तौ काश्यपीखण्डमखण्डस्मयमीयतुः ॥२३२ ।। विधाय गुलिकायोगादन्यं वेषमुभौ ततः । मूले मञ्चस्य कस्यापि, स्थितावुत्तालकौतुकौ ॥ २३३ ।।
कस्याश्चिन्मञ्चपाञ्चाल्या, मूर्ध्नि न्यस्तकराम्बुजः । कुमारस्तस्थिवान् पश्यन् , भूभुजस्तृणवत् तदा
॥ २३४॥ अथ रजपथकोडं, पाप प्रीतिमती तदा । पुरोवर्तिप्रतिहारीप्रथिताग्रपथान्तरा ॥२३५ ॥ समालोक्य समायान्तीमथं ते पृथिवीभृतः । चेष्टान्तराणि 'तत्कालं, चक्रिरे चलचेतसः ॥२३६ ॥ परिनाम्यति लीलाब्जे, चक्षुश्चिंक्षेप कश्चन । इह तद्वक्त्रशोभाऽस्ति, न वेतीव विलोकयन् ॥ २३७ ॥
१ धराधीशो, खता० ॥
प. १५
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
HTHHTHHAL
... सङ्गपतिचरितापरनामक,
शमा • अङ्गुलिभ्यां श्रमयतः, करात् कस्यापि चम्पकम् । क्षितौ पपात तत्कान्तिविजितं नु ! विलज्जितम् ॥ २३८॥ विमलं केतकीपत्रं, नखैः कश्चिददारयत् । तदीयदशनोन्मीलन्मयूखश्रीमलिग्लुचम् , ॥ २३९ ॥ तदीयाङ्गपरिष्वङ्गतिरोधानविधायिनम् । कश्चिदभ्रमयत् पाणेराक्रष्टुमिव कङ्कणम् ... ॥ २४० ॥ जगतीपतिषु स्पष्टमिति तेषु विलासिषु । पुरः माह प्रतीहारी, मुदा प्रीतिमती प्रति ॥२४१ ॥ एते देवि! मुदे विश्वविजयोज्वलविक्रमाः। आजग्मुस्त्वत्कृते भूपाः, स्मररूपा गुणाब्धयः ॥ २४२ ॥ यः कश्चित् ते मुदं चित्ते, दत्तेऽमीषु विशेषतः । वृणु तं भाग्यसौभाग्यप्रसादसदनं. नृपम् ॥ २४३ ॥ असौ मौक्तिकताडकहंसोत्तंसमुखाम्बुजः । राजा भुवनचन्द्राख्यः, शौर्य-धैर्य-धियां निधिः ॥ २४४ ॥ अयं हाराक्षितग्रीवो, राजा समरकेतनः । स्मरे हरभयोद्धान्ते, रूपश्रीरमुमाश्रिता ॥२४५ ॥ भूपः कुबेरनामाऽयं, सख्युर्मुखमवेक्षते । उत्तीर्णो भुवि चेतोभूर्दिवः शिवभयादिव . ॥ २४६ ॥ अयं सोमप्रभो राजा, करोद्यत्केलिकन्दुकः । प्रविष्टो हृदि नारीणां, स्यादसावेव मन्मथः ॥ २४७ ॥ भूपः सूराभिधः सोऽयं, लीलानीलारविन्दवान् । अमुं भेजे रतिनित्यं, प्रियेऽनङ्गे तदाशया ॥ २४८ ॥ भीमः श्रीमानसौ राजा, कुण्डले कुरुते करम् । स्मरं रतिरतं मत्वा, यं प्रीतिस्तद्वदाश्रिता ।। २४९ ॥ क्ष्माधवो धवलः सोऽयं, स्मेरनीलाश्मशेखरः। यत्कान्तिकिङ्करः कामो, भुवनेषु विजृम्भते ॥ २५० ॥ इति ज्ञात्वा प्रतीहारीवचनेन नृपानिमान् । क्रमेण प्रष्टुमारेभे, कन्या विद्यासु कौशलम् ॥ २५१॥ अथ जित्वा कुमारी, ताननुप्रश्नं निरुत्तरान् । वरं नरेभ्यो नारीति, ज्ञात्वा प्रीतिपराऽभवत् ॥ २५२ ॥ तामथ व्यथमानात्मा, कुमारो जितकाशिनीम् । तयैव मञ्चपाञ्चाल्या, मणिस्पर्शादवीवदत् ॥ २५३ ॥ चमत्कारकरी पुसा, प्राह पाञ्चालिका ततः । आक्षिप्य क्ष्मापतेः पुत्री, मूर्त्तमानभृता गिरा ॥ २५४ ॥ किमु गर्जसि वामाक्षि !, विजित्य नृपशून् नृपान् ? । न किं जानासि मामत्र, पुरः स्फुरितकौतुकाम् ? ॥२५५॥ भवत्या यदि जीयेऽहं, तद् गुरुर्लज्जते मम । मन्मौलौ न्यस्तहस्तोऽयं, हरिणन्दिनृपात्मजः ॥ २५६ ॥ चमत्कृतेति, पाञ्चालीवाचा सा चारुलोचना । शारदेव स्वयं वादसादरा मुदमुद्दधौ ॥२५७ ॥ कन्या पप्रच्छ कः शूरो?, जितात्मेति जगाद सा । को दक्षः ? साऽवदत् प्रोक्तं, तया श्रीभिरवञ्चितः ॥२५८॥ को दुःखीति तया प्रोक्तं, स्पृहा यस्येति साऽब्रवीत् । तयोक्तं को धनी ? यस्य, सुकृतानीत्युवाच सा ॥२५९॥ इति प्रश्नोत्तरगिरा, पाञ्चाल्या विजिता सती। मुदा कण्ठे कुमारस्य, बाला मालामयोजयत् ॥ २६० ॥ अथ पृथ्वीभृतः सर्वे, कुमारं प्रति कोपिनः । सममेव समीकायानीकिनीः समनीनहन् ॥२६१ ॥ बलानि बलवान् राज्ञां, तानि जित्वा नृपात्मजः । भूपैः प्रत्येकमेकाकी, सार्द्ध युद्धविधिं दधौ ॥ २६२ ॥ हेलयैव महीपालानन्यान् निर्जित्य भूपभूः । केसरीव समारूढः, सोमप्रभनृपद्विपम् . ॥ २६३ ॥ स्वस्रीयो मातुलेनायं, विस्फुरन्नपराजितः । राज्ञा सोमप्रमेणाथ, लक्षणैरुपलक्षितः ॥२६४ ॥ ग़लदश्रुजलो वीरमथ सोमप्रभो नृपः । भागिनेयं महाहर्षपूरितः परिरब्धवान् ॥२६५ ॥ हरिणन्दितनूजं मे, जामेयमपराजितम् । अमुं जानीथ भूपानामिति सोमप्रभोऽदिशत् ॥ २६६ ॥ जग्मुः स्वाजन्यमुर्तीशाः, सर्वेऽपीति प्रमोदिनः। मध्ये भूत्वा कुमारस्तैः, सोत्साहैश्च विवाहितः ॥ २६७ ॥
अथ सम्मानिता राज्ञा, सर्वेऽपि जितशत्रुणा । ययुर्निजनिजं स्थानं, नृपाः सोमप्रभादयः ॥ २६८ ॥ . १ तुकम् खता० ॥ २ °या पृष्ट, स्पृ खंता० ॥ ३ "किनी सम खताः ॥ ४ भोऽवदत्
खेता• ॥ ५ सर्वे प्रीतिप्रमों खंता० ॥
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्।
११५ ततस्तत्र स्थितं श्रुत्वा, कुमारमपराजितम् । आययौ पैतृको मन्त्री, समाकारयितुं रयात् ॥ २६९॥ सर्वेऽपि परिणीतस्वीपितरोऽपि तमाययुः । सरिदोघा इवाम्भोधि, विद्याधरधराधिपाः ॥२७० ॥ मित्रेण मन्त्रिणा धात्रीश्वरैर्विद्याधरैश्च तैः । ऋक्षैरिव तुषारांशुः, कुमारः परिवारितः ॥२७१ ॥ कम्पिनी सैन्यचारेण, स्विन्नां गजमदाम्बुभिः । भैजे निजपुरीमेष, दयितामनुरागिणीम् ॥२७२ ॥ बभौ पितरमालोक्य, वृक्षोऽम्बुदमिवाथ सः । प्रीतः प्रेक्ष्य च तं राजा, राजानमिव वारिधिः ।। २७३ ॥ रोमाञ्चमेचकश्रीकः, प्रसरभुजपक्षतिः । पितृपादाम्बुजोत्सङ्गे, वीरो भृङ्ग इवापतत् ॥ २७४ ॥ अथो कुमारमुत्थाप्य, बाहुभ्यां प्रीतिविह्वलः । राजा हृदि दधौ मूर्ध्नि, वर्षन् हर्षाश्रुविन्दुभिः ॥ २७५ ।। अयोधार नो मौलिं, न्यस्य मातृपदद्वये । नखोष्णीषमणीनां तु, रश्मिभिर्मथितं मिथः ॥ २७६ ॥ मात्रा कथञ्चिदुत्थाप्य, मुदा मूर्धनि चुम्वितः । कुमारः शैशवसुखं, सस्मार सुरदुर्लभम् ॥ २७७ ।। तौ मनोगति-चपलगतिजीवौ प्रणेमतुः । सोदरौ सूर-सोमाख्यौ, कुमारस्य पदद्वयम् ॥ २७८ ॥ समर्थमथ मत्वा तं, निधाय स्वपदे सुतम् । व्रतं विश्वस्तहरिणं, हरिणन्दी मुदा दधौ ॥२७९ ॥ तपस्तपनविस्तारध्वस्तकर्मतमस्ततिः । हरिणन्दीमुनिपतिस्तत् प्राप परमं पदम् ॥ २८०॥ महिषीपदविद्योतमानप्रीतिमतीयुतः । शशास सूर-सोमाभ्यां, सहोर्वीमपराजितः ॥२८१ ।। मित्रं विमलबोधोऽपि, तस्य मन्त्रिपदेऽभवत् । दीप्ततेजःप्रदीपैकसदनं सदनन्तधीः ॥२८२ ।। कुर्वन्नुवर्वीपतिस्तीर्थ-रथयात्रामहोत्सवम् । ददर्शाऽनङ्गदेवाख्यमिभ्यमुद्भिन्नयौवनम् ॥ २८३ ।। एतस्यैव द्वितीयेऽह्नि, मरणं परिभावयन् । धिक् ! संसृतिरसारेयमिति सारां धियं दधौ ॥ २८४ ।। इहान्तरे पुरोपान्ते, केवलज्ञानवान् मुनिः । आययौ यः कुमारत्वे, दृष्टः कुण्डपुरे पुरा ॥२८५ ॥ पद्मप्रीतिमतीपुत्रं, कृत्वा राज्येऽथ पार्थिवः । मुनेस्तस्माद् व्रतं प्राप, सकान्ता-ऽमात्य-बान्धवः ।।२८६ ।। स तपो निबिडं तत्वा, पूर्णायुः सपरिच्छदः । समभूदारणे कल्पे, शक्रसामानिकः सुरः ॥ २८७ ॥ ___ जम्बूद्वीपाभिधे द्वीपे, क्षेत्रे भरतनामनि । कुरुदेशशिरोमाल्ये, श्रीहास्तिनपुरे पुरे ॥ २८८ ।। श्रीपेणनृपतेः पन्यां, श्रीमत्यां शङ्ख इत्यभूत् । जीवोऽपराजितस्याथ, पूर्णेन्दुस्वप्मतः सुतः ।। २८९ ।।
॥युग्मम् ।। जीवो विमलबोधस्य, मतिप्रभ इति श्रुतः । आसीद् गुणनिधर्मन्त्रिकिरीटस्याङ्गजो गुणी ॥ २९० ॥ क्रीडां वितनुतो मित्रीभूय तौ पूर्ववत् ततः । यौवनस्य वशं यातौ, वसन्तौ जनचेतसि ॥ २९१ ॥ चौर्यदावामिदग्धाङ्गः, सीमादेशजनोऽन्यदा । आगत्य क्षितिनेतारं, विजेतारं व्यजिज्ञपत् ॥ २९२ ।। विशालशृङ्गः स गिरिः, सा चन्द्रशिशिरा नदी। दुर्गेऽस्मिन् दुर्ग्रहः पल्लीपतिः समरकेतनः ॥ २९३ ॥ हरत्येव सदेशस्थः, स देशस्य श्रियं सदा । दोषा दोषाकरोऽम्भोजवनस्येव समापतन् ॥ २९४ ॥ गिर जनपदस्येति, दुःखदाहसगद्दाम् । समाकाभवद् भूपः, कोपवहिहसन्तिका ॥२९५ ॥ कटकाय कटुस्वान्तः, समारम्भ विभावयन् । आदिदेश नृपः पत्ति-द्विप-बाह-रथाधिपान् ॥ २९६ ॥ अथ विज्ञापयामास, कुमारः क्षितिवासवम् । अन्तः स्फुरति कोपेऽपि, निर्विकारमुखाकृतिः ।। २९७ ॥ स्वर्गशो नागतः स्वर्गान्न पातालाद् बलिवली । कथमित्थं प्रभो! पल्लीपतिमात्रे प्रकुप्यसि ? ॥ २९८ ॥ मा कोपीरहमेवामुं, निग्रहीष्यामि हेलया । व्यापार हि कुठारस्य, नखच्छेथे करोति कः ॥ २९९ ॥
१ तं मत्वा, खेता० ॥ २ तिस्तत्र, रथ खंता० ॥ ३ 'निधिर्म' खता० ॥
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
सकपतिचरितापरनामकं । इत्याकर्ण्य नरेन्द्रेण,,समादिष्टः प्रमोदिना । कुमारः शत्रुसंहारहेतवे कटकं व्यधात् ॥३.०० ॥ कृत्वा शून्यमथो दुर्ग, कतिचित्पत्तिपालितम् । तस्थौ दूरेण पल्लीशश्छलाय सह सैनिकः । ॥ ३० ॥ इति मत्वा कुमारोऽपि, समारोपितसैनिकः । प्रेरितैः पत्चिभिर्दुग, ग्राहयामास कैश्चन . ॥ ३०२ ॥ जगामान्तः समं सैन्यैः, शङ्खोऽयमिति शङ्कया । बलैरनर्गलैर्दुर्ग, पल्लीपतिरवेष्टयत् . ॥ ३०३ ॥ अथ संरुद्धदुर्ग तं, वल्गन्तं विक्रमोर्जितैः । पल्लीशं वेष्टयामास, कुमारः परितो बलैः . ॥३०४ ॥ अन्तर्बहिर्बलस्तोमैर्दुर्गान्ते वध्यतां गतम् । मत्वाऽऽत्मानमयो मानममुचत् पक्कणाधिपः ॥ ३०५ ॥ मूर्त मदमषीपिण्डमिवायातं हृदो बहिः । वहन् कण्ठे कुठारं स, कुमारमनुनीतवान् ॥३०६ ॥ वलमानः सहानेन, वीरोऽथ कटकान्तिके । अर्धमार्गेऽर्घराने स, शुश्राव रुदितं स्त्रियाः. ॥३०७ ॥ अथ शब्दानुसारेण, तां जगाम नृपाङ्गजः । एकः खगलतोद्रेकनाजिष्णुभुजभूरुहः । ॥ ३०८ ॥ कुमारस्तामथोवाच, किमिदं भीरु ! रुद्यते ।। इति साऽपि तदाकारविश्वस्ता दुःखिताऽवदत् ॥ ३०९॥ '
अङ्गदेशेषु चम्पायां, जितारिनृपतेः सुता । कीर्तिमत्यामभूद् भूरिपुत्रोपरि यशोमती॥ ३१: ।। गुणश्रवणमात्रेण, शङ्ख श्रीषेणनन्दने । अनुरागोऽभवत् तस्याः, सरोजिन्या रवाविव ॥३.११ ।। स्वाजन्याय ततो राजा, श्रीषेणनृपति प्रति । विशिष्टं प्रेषयामास, वाक्पीयूषपयोनिधिम् ॥ ३१२ ॥ समयेऽस्मिन्निमां बालां, मणिशेखरखेचरः । जहे मया सह महस्तिरस्कृतसहस्ररुक् ॥ ३१३ ॥ अटव्यामिह मुक्ताऽहं, निन्ये कन्या तु साऽन्यतः। तस्याः श्रीमन्नहं धात्री, तद्वियोगेन रोदिमि ॥ ३१४ ॥ किंवदन्तीं कुतस्तस्या, लभेयमिति चिन्तयन् । इमामाश्वासयामास, कुमारः काम्यया गिरा ॥ ३१५ ॥
अथ तीक्षणपरे, वीरे शौर्यसखः स्वयम् । पूर्वाशापतिरुष्णांशु, शैले दीपमिवामुचत् ॥ ३१६ ॥ तदटन्नटवीगर्ने, कन्यावीक्षणसत्वरः । शैले विशालशृङ्गाल्ये, कन्दरामन्दिरोदरे , ॥३१७ ॥ शङ्ख एव मम स्वामी, वदन्तीमिति बालिकाम् । खेचरं चाटुकारं च, सोऽपश्यन्मणिशेखरम् ॥ ३१८॥
क्रोधादभिमुखं धावन , पश्यन् कन्यां च सस्पृहम् । कुमारः खेचरेन्द्रेण, तत्मियत्वेन निश्चितः ॥ ३१९ ।। समायातः प्रियोऽयं ते, शङ्खः पश्यैष हन्यते । तां प्रतीति प्रतिज्ञाय, प्रचचाल स खेचरः ॥ ३२० ॥ तन्निष्कृपकृपाणाग्रसङ्ग्रामेण नृपाङ्गजः । खेचरं विगलद्भासं, दासं चक्रे विजित्य तम् ॥ ३२१॥ स्मित्वा न्यलोकयद् बाला, तं कुमारं जितद्विषम् । प्रभाते परिभूतेन्दु, पद्मिनीव दिवाकरम् ॥ ३२२ ।। अथ न्योन्नो मनोवेगा, मणिशेखरपत्तयः । पेतुर्नुपसुतोपात्ते, सरसीव सितच्छदाः ॥३२३ ॥ उभौ पुरे च सैन्ये च, प्रेषीदु भूपाङ्गजः खगौ । एकं यशोमतीधान्याः, समानयनहेतवे ॥ ३२४ ॥ निकाममुपरोधेन, कुमारः खेचरेशितुः । प्रणमन सिद्धचैत्यानि, कन्यया साकमेतया ॥३२५॥ आयातः कनकपुरे, विद्याधरपुरे ततः । भूमिमालामवैताब्यविशेषककलाभृति ॥ ३२६ ॥ युगमम् ॥ दिनानि कतिचित् तत्र, तस्थौ भूजानिनन्दनः । खेचरश्रेणिसौजन्यक्षीरनीरेशकेशवः ॥ ३२७ ॥ अथ तस्मै ददौ पुत्री, खगेशो मणिशेखरः । ददिरे खेचरैरन्यैरपि विद्या निजा निजाः ॥ ३२८ ॥ अथ विद्याधरैः सर्वैः, परितः परिवारितः । द्विषद्भयादकम्पायां, चम्पायां पुरि यातवान् ॥ ३२९ ॥ यशोमत्यादिकाः कन्याः, स तत्र परिणीतवान् । रोहिणीप्रभृतीः शीतद्युतिक्षिायणीरिव !! ३३० ॥
१ निधिः खंता० पाता. ॥ २ स्मिता व्य खता० ,पाता० ॥ .., .
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
।
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । विभाटितकपाटोष्ठप्रतोलीमुखनिःसृतैः । सौधांशुभिर्विहसितामिव चम्पां विवेश सः ॥३३१ ॥ यशोधरो गुणधरः, कुमारस्य सहोदरौ । सम्मुखौ द्वावपि प्राप्तौ, तौ जीवौं सूर-सोमयोः ॥ ३३२ ।। बाहुभ्यामिव बन्धुभ्यां, वाम-दक्षिणपक्षयोः । चतुर्वाहुरिवादर्शि, कुमारो नागरैस्तदा ॥३३३ ।। अथासौ पितरौ नत्वा, कृतार्थम्मन्यमानसः । वभूव विपुलप्रीतिवल्लीप्रोल्लासपादपः ॥ ३३४ ।। वसुन्धराधुराधुर्य, राज्ये कृत्वाऽथ तं सुतम् । राजा गुणधराचार्यपादान्ते जगृहे व्रतम् ॥ ३३५ ।। वनीमिवावनीमेनां, सेचं सेचं नयाम्बुभिः । मालाकार इव क्ष्मापः, स यशोभिरपुप्पयत् ॥ ३३६ ॥ ____ अन्यदा केवलज्ञाननिधिर्विबुधसेवितः। श्रीपेणः क्षीणदुष्कर्मा, प्राप्तस्तस्याः पुरः पुरः ॥ ३३७ ।। परीवारपरीतोऽयमथ शङ्खः क्षमापतिः । मुनीन्द्रं पितरं नत्वा, देशनान्ते व्यजिज्ञपत् ॥ ३३८ ॥ स्वामिन् ! प्रेम्णा यशोमत्यामत्यासक्तिः कुतो मम ? | ऊचे मुनिरथानेकभवसम्बन्धितामिह ॥ ३३९ ॥ आगामिनि भवे भावी, नेमिनामा जिनो भवान् । मन्त्री च वान्धवौ चैतौ, गणेशास्तव भाविनः ॥ ३४० ॥ इयं राजीमती भूत्वा, त्वदेकमयमानसा । अनूदैव व्रतं त्वत्तः, प्राप्य निर्वृतिमाप्स्यति ॥ ३४१ ॥ निशम्येति मुनेर्वाचं, शङ्खः शङ्खोज्ज्वलाननः । कुमारं पुण्डरीकाख्यं, राज्ये व्यधित दुर्धरम् ॥ ३४२ ।। ततः समं यशोमत्या, बन्धुभ्यां सचिवेन च । अवाप क्ष्मापतिर्दीक्षां, वीक्षा मुक्तिस्त्रिया इव ॥ ३४३ ॥ सोऽर्हद्भक्त्यादिभिः स्थानैस्तीर्थकृत्कर्म निर्ममे । विधायाऽऽराधनां चान्ते, पादपोपगमं व्यधात् ॥ ३४४ ॥ परीषहोपसगधिः, स परैरपराजितः । अपराजितसंज्ञेऽभूद्, विमाने भासुरः सुरः ॥ ३४५ ॥
तस्मिन्नखण्डितसुखामृतपानपीनः,
सोऽयं सुरः स्फुरदनुत्तररूपसम्पत् । हर्षप्रकर्षमयमद्भुतभूरिभाग्यलक्ष्मीमयं च समयं गमयाम्बभूव
॥ ३४६॥ ॥ इति श्रीविजयसेनसूरिशिष्यश्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनानि - । श्रीसङ्घपतिचरिते लक्ष्म्यङ्के महाकाव्ये श्रीनेमिनाथप्राच्य
भववर्णनो नाम दशमः सर्गः ॥ पीयूषादपि पेशलाः शशधरज्योत्स्नाकलापापि,
स्वच्छा नूतनचूतमञ्जरिभरादप्युल्लसत्सौरभाः । वाग्देवीमुखसामसूक्तविशदोगारादपि प्राञ्जलाः,
केषां.न प्रथयन्ति चेतसि मुदं श्रीवस्तुपालोक्तयः ? ॥१॥ ॥ ग्रन्थानम् ३५२ । उभयम् ३१४५ ॥
१ अथ श्वसुरमापृच्छय, परिवारैः समं निजैः। पित्रोरुत्कण्ठितः प्राप, कुमारो हस्तिनापुरम् ॥३३१ ।। इतिरूप. श्लोक. खता० ॥ २'वौ शशि-सूरयोः वता० ॥ ३ थायं पित° पाता।। ४ राधौर्य पाता० ॥ ५न्धवावेती खंता० ।।
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
एकादशः सर्गः। ,
... इतश्च मथुरापुर्या, यदुनामा नृपोऽभवत् । बृहद्रथाङ्गजो भूरिभूपान्ते हरिवंशभूः ॥ १ ॥ 'शूरो जातस्ततः शौरि-सुवीरौ तस्य चाऽऽत्मजौ । शूरः शौरिं नृपं कृत्वा, व्रते प्रवृते कृती ॥ २ ॥ । "सुवीरं स्वपदे न्यस्य, शौरिः सोदरवत्सलः । स्वयं कुशातदेशेषु, चक्रे शौरिपुरं पुरम् ॥ ३ ॥ शौरेरन्धकवृष्ण्याचा, बभूवुः किल सूनवः । सुवीरस्य महावीरा, भोजवृष्ण्यादयः पुनः ॥ ४ ॥ भूपमन्धकवृष्णि तत् , कृत्वा शौरिधराधिपः । सुप्रतिष्ठान्मुनेः प्राप्य, व्रतं निर्वृतिमासदत् ॥ ५ ॥ सुवीरस्तनुजं राज्ये, भोजवृष्णि विधाय च । विदधे सिन्धुषु स्वस्मै, सौवीरं नाम पत्तनम् ॥ ६ ॥ मथुराम्भोजसूर्यस्य, भोजवृष्णोर्महीभुजः । जाग्रदुग्रगुणग्राम, उग्रसेनः सुतोऽभवत् ॥ ७॥ आसन्नन्धकवृष्णेस्तु, सुभद्रायां सुता दश । समुद्रविजयो जिष्णुरक्षोभ्यः क्षोभितद्विषन् ।॥ ८ ॥ स्तिमितः शमितारातिः, सागर सागरोपमः । हिमवान् हिमवत्कीर्तिरचलोऽचलनिश्चयः ॥ ९ ॥ धरणो धरणीभूषा, पूरणः शत्रुचूरणः । अभिचन्द्रो वितन्द्रात्मा, वसुदेवश्च विश्वजित् ॥१०॥ ।
॥ विशेषकम् ॥ समुद्रविजयं न्यस्य, स्वपदेऽन्धकवृष्णिना । सुप्रतिष्ठान्मुनेरेव, प्रव्रज्य प्रापि निर्वृतिः ॥११॥ राज्ये न्यस्योग्रसेनं च, मोजवृष्णिमहाभुजः । सुप्रतिष्ठस्य पादान्ते, दान्तात्मा व्रतमग्रहीत् ॥ १२ ॥ कसेन तु सुभद्राख्यरसविक्रयिसूनुना । पठतो वसुदेवस्य, मैत्री सौरिपुरेऽभवत् ॥१३॥ ततश्चिक्रीडतुः कंस-वसुदेवौ सदैव तौ । मिथश्चैतन्यवस्कायप्रतिच्छायनिभावुभौ ॥१४॥ समुद्रविजयस्योर्वीभृतोऽन्येयुः सभाजुषः । अर्द्धचक्रिजरासन्धराजादेशः समाययौ ॥१५॥ अस्मद्वंश्योऽस्ति वैताट्यतटे सिंहरथो नृपः । एनं बद्धोद्धतक्रोधं, यः कश्चन समानयेत् ॥१६॥ इष्टो दीयेत देशोऽस्मै, तथा जीवयशाः सुता । राजादिष्टं तदित्येतन्मेने मानवपुङ्गवः ॥१७॥ समुद्रविजयाद् राजादेशाथैकसमर्थधीः । ययाचे स्वयमादेशं, वसुदेवः प्रतिज्ञया ॥१८॥ नरेन्द्रादेशतः कंससारथिः सारसैनिकः । वीरो जगाम वैताढ्यमद्वैताढ्यपराक्रमः ॥ १९॥ . अथो सिंहरथो युद्धदुःसहः सहसाऽभ्यगात् । वसुदेवं प्रति जवात् , किरिः केसरिणं यथा ॥२०॥ अथ युद्धप्रबन्धेन, भन्ने सैन्यसमुच्चये । वसुदेवः समं सिंहरथेन युयुधे स्वयम् ॥२१॥ ततः परिघमुद्यम्य, कंसस्तं सहसा द्विषम् । आहत्य वसुदेवस्य, पुरो बद्धमढोकयत् ॥२२॥ अथैत्य दैत्यविक्रान्तः, क्रान्तसिंहस्थो स्यात् । समुद्रविजयस्यांही, वसुदेवोऽनमन्मुदा ॥२३॥ वसुदेवमथावादीन्नपस्तुभ्यं प्रदास्यति । राजा तुष्टो जरासन्धस्तां जीवयशसं सुताम् ॥२४॥ पति-तातकुलोच्छित्त्यै, सा तु ज्ञातमिदं मया । क्रोष्टुकिज्ञानिवचसा, तत् तत्त्यागे मतिं कुरु ॥ २५ ॥
ध्यात्वाऽथ वसुदेवोऽपि, जगाद नृपतिं प्रति । युद्धे कंसेन बद्धोऽयं, तद् यशोऽस्यैव दीयताम् ॥ २६ ॥ '... सूरो पाता. ॥ २ सूरः पाता० ॥ ३ 'क्रयसू' खंता माता ॥ ४ शौरि खंता० पाता० ॥ .
५ तत्यागे तन्मति संता० ॥'
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
११९
सर्गः ]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
तदगद्यत भूपेन, जरासन्धनृपः कथम् । सुतामपि बलिष्ठाय, वणिक्पुत्राय दास्यति ? ॥ २७ ॥ अवादि वसुदेवेन, मन्ये नासौ वणिक्सुतः । जानामि विक्रमेणेति, तत्पिताऽऽकार्य पृच्छ्यते ॥ २८ ॥ अथाऽऽहूय सुभद्रोऽयं, कंसोत्तंसितसन्निधिः । राज्ञा सशपथं पृष्टः, सुतोऽयं ते किमौरसः १ ॥ २९ ॥ इत्युक्ते भूभृताऽवोचत्, सुभद्रोऽपि यथातथम् । गतोऽहमेकदा शौचहेतवे यमुनामनु ॥ ३० ॥ अदर्शि कांस्यमञ्जूषा, तत् तरन्ती रयान्मया । आकृष्योद्घाटिता तस्यां दृष्टोऽयं महसांनिधिः ॥ ३१ ॥ मुद्रिकायुगभाजोऽस्य, गृहीतस्य शिरस्तले । लब्धेयमिति भूपाङ्घ्रिपुरः पत्री मुमोच सः ॥ ३२ ॥ उग्रसेनसुतेऽमुष्मिन्, धारिण्याः कुक्षिवर्तिनि । पूरितश्छद्मनाऽमात्यैः पत्यन्त्रस्वाददोहदः ॥ ३३ ॥ पितृवैरीति सञ्चिन्त्य, पुत्रः प्राणप्रियोऽप्यसौ ।
मात्राऽतिनिन्द्यः कालिन्द्याः, प्रवाहेऽस्मिन् प्रवाहितः
॥ ३४ ॥ युग्मम् ॥
॥ ३५ ॥
॥ ३६ ॥
पत्रिकां वाचयित्वेति, मुमुदे मेदिनीश्वरः । निजगोत्रावतंसं तं कंसं विज्ञाय तत्क्षणात् जरासन्धमुपस्थाय, समुद्रविजयस्ततः । कंसस्य शौर्यमाख्याय, तं सिंहरथमार्पयत् दत्त्वा सुतां नृपोऽपृच्छद्, देशमिष्टमनेन तत् । पितृद्विषा ययाचे सा, कंसेन मथुरापुरी ॥ ३७ ॥ तज्जरासन्धदत्तोग्रवलोऽयं मथुरां गतः । उग्रसेननृपं कंसः, काष्ठपञ्जरकेऽक्षिपत्
11 32 11
३९ ॥
मया त्यक्तोऽसि नो वेत्ति, बार्तामपि पिता तव । एवमुक्तेऽपि धारिण्या, नोग्रसेनं मुमोच सः ॥ कंसानुजोऽतिमुक्ताख्यः, पितृदुःखाकुलस्ततः । कृती व्रतं स जग्राह मुक्तिमार्गैकपल्वलम् समुद्रविजयः सोऽपि, स्वामिना सत्कृतस्ततः । ययौ शौरिपुरे शूरसमुच्चयशिरोमणिः
॥
वसुदेवहिण्डि:
वसुदेवाङ्गसौभाग्याकृष्टस्त्रीविप्लवाकुलैः । नृपः कदाऽपि विज्ञप्तो, नागरैर्नयसागरैः समुद्रविजयेनाथ, तादृग्विप्लव भीरुणा । अभाषि वसुदेवोऽयमुत्सङ्गारोपपूर्वकम्
>
४० ॥
॥ ४१ ॥
॥ ४२ ॥
॥ ४३ ॥
॥
४५ ॥
॥ ४६ ॥
॥ ४७ ॥
11 82 11 11 89 11
अहर्निशं वहिर्भ्रान्त्या, दुर्बलोऽसि ततस्त्वया । स्थेयं सदा मदावासे, कलाभ्यासविनोदिना ॥ ४४ ॥ गुरोर्गिरं शिरस्येष, शेषामिव निधाय ताम् । सौध एव स्थितश्चक्रे, कलाभ्यासमहर्निशम् स कदाऽपि शिवादेव्या, प्रेषितं भूपतिं प्रति । चन्दनोद्वर्तनं चेटीहस्ताज्जग्राह नर्मणा उक्तश्चेटिकया सोऽपि, वसुदेवः सहासया । राज्ञा स्त्रीनर्मदोषेण, त्वमनेनासि यन्त्रितः इत्यसौ परमार्थेन, निजं मत्वा नियन्त्रणम् । देशान्तरविलोकाय, निःससार पुरान्निशि रचयित्वा चितामेष, श्मशानभुवि भूरिधीः । निक्षिप्य मृतकं किञ्चिदन्तरज्वालयन्मुदा स्तम्भं न्यस्य तटे तस्य, पत्रिकायां लिलेख सः । गुरुभिर्दूषितगुणो, वसुदेवोऽनलेऽविशत् ॥ इति कृत्वा ब्रजन् दृष्टः, कयाऽपि पथि कान्तया । आरोपितो रथे खिन्न, इति ब्राह्मणवेषभृत् ॥ ५१ ॥ तद्भामे तद्गृहे स्नात-भुक्तो यक्षालयस्थितः । शुश्रावामौ मृतोऽशोचि, वसुदेवः स्वकैरिति ॥ ५२ ॥ अथाऽऽत्मज्ञाननिर्भीकः, प्रचलन्नग्रतो बली । कयाऽपि किल कामिन्या, रथमारोपितो निजम् ॥ ५३ ॥ पुरे विजयखेटाख्ये, सुग्रीवक्ष्मापतेः सुते । श्यामा-विजयसेनाख्ये पर्यणैषीत् कलाजिते ॥ ५४ ॥ ततो विजयसेनायामुत्पाद्याऽक्रूरमङ्गजम् । अटन्नटव्यां तस्थौ स, जलावर्ताख्यपवले
५० ॥
॥ ५५ ॥
१ पाने, पु पाता० ॥ २ 'प्ययम् संता० पाता० ॥ ३ 'नीपतिः संता० ॥ ४ मुक्तोऽपि 'संता० ॥ ५ यन्त्रितम् खताः ॥
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३
सा
तचारतापरनामक
द्विपं मत्तमिहायात, वंशीकुर्वन्नौ वशी। खगाउँचिमालि-पवनञ्जयाभ्यां सहसा हृतः ॥५६॥ उद्याने कुखविर्ते, नीतस्यास्य मुदा ददौं। खेचरोऽशनिवेंगाख्यः, श्यामां नाम निजात्मजाम् ॥ ५॥ अयं तया प्रवीणात्मा, वीणावाद्येन तौषितः । ददौ वर तयाऽयाचि, सदाऽप्यविरहस्ततः ॥५८ ॥ अवियोगस्त्वयाऽयांचि, कुतः सुतनु ! कथ्यताम् । इत्युक्ते वसुदेवेन, सा बभाषे मृगेक्षणा' ॥ ५९॥ पुरे किन्नरगीतास्य, वैतात्यगिरिभूषणे । राजा ज्वलनवेगोऽभूचिमालिनृपात्मजः ॥६॥ नाना चाऽशनिवेगोऽस्ति, खंगस्तदनुजो बली। आस्ते ज्वलनवेगस्य, सूनुरङ्गारकः पुनः ॥ ६ ॥ : एतस्याशनिवेगस्य, सुताऽहमभवं' विभो! व्रती ज्वलनवेगोऽभूत् , कृत्वा मत्पितरं नृपम् ।। ६२॥ तदङ्गारकवीरेण, विद्या-बलविलोभिना । जित्वा मत्पितरं राज्यमिदमद्भुतमाददे ॥६३ ॥ अष्टोपदेऽन्यदाऽऽल्यातं, मंत्पितुश्चारणर्षिणा । जलावर्ते गजं जेता, राज्यदस्तै भविष्यति ॥ ६४ ॥ तदादि तत्र मुक्ताभ्यां, खगाभ्यां त्वं जितद्विपः । हृतोऽसि राज्यलोभेन, दत्ता तुभ्यमहं पुनः ।। ६५ ॥ स्त्रीयुतं यः खगं हन्ति, स विद्याभिर्विमुच्यते । इत्यांचारः सदैवास्ति, समये व्योमचारिणाम् ॥ ६६ ॥ तत् क्रूरोऽङ्गारकस्तुभ्यं, मा कार्षीत् प्रियं ! विप्रियम् । अवियोगस्तदेतेन, कारणेन मया वृतः ॥ ६ ॥ प्रतिपद्य गिरं सद्यस्तदीयामिति घृणिः । तत्रावतस्थे सौस्थ्येन, समं दयितया तया ॥ ६८॥ सुप्तः स चान्यदा रात्री, वीरो वनितया समम् । अङ्गारकेणापहृतो, वसुदेवः प्रबुद्धवान् ॥६९ ॥ को मे हर्तेति विमृशन् , ददर्श निजवल्लभाम् । श्यामामङ्गारकेणैव, खगोखजि वितन्वतीम् ७० ॥
अङ्गारकेण सा श्यामा, खड्नेनाऽऽशु द्विखण्डिता । द्वे श्यामे युध्यमाने तद्, वसुदेवो व्यलोकयत्
॥ ७१ ।। अथ मायामिमा मत्वा, वार्ष्णेयोऽङ्गारकं रुषा । जघान मुष्टिना मूर्भि, केशरीव करीश्वरम् ॥ ७२ ॥ उद्घातपातरुग्णेन, विमुक्तोऽङ्गारकेण सः । च्युतश्चम्पापुरीपाधे, सरोवरपयोऽन्तरा ॥ ७३ ॥ तत् तीर्वाऽऽशु सरस्तीरे, वासुपूज्यालयं गतः । जिनं नत्वा सहकेन, द्विजेन पुरि जग्मिवान् ।। ७४ ॥ । यूनो वीणाजुषः प्रेक्ष्य, हेतुं पप्रच्छ स द्विजात् । अथो कथयितुं तस्मै, प्रारेमे द्विजकुञ्जरः॥ ७५ ॥ इह गन्धर्वसेनाऽस्ति, चारुदत्तवणिक्सुता । सा.प्राह स पतिः स्यान्मे, यो मां जयति वीणया, ॥७६ ॥ - वीणाचार्यों यशोग्रीव-सुग्रीवाविह तिष्ठतः । वीणाभ्यासं तदभ्यासे, तन्वन्त्येते तदिच्छया ॥ ७७ ॥ मासे मासे परीक्षा स्यान्न कोऽपि च जयत्यमूम् । वसुदेवो निशम्येति, विद्याविकृतरूपकृत् ।। ७८ ॥ विप्रवेषधरो गत्वा, सुग्रीवं प्रत्यदोऽवदत् । वीणायां तव शिष्योऽस्मि, चारुदत्तसुताकृते ॥ ७९ ॥ सोपहासमुपाध्यायः, स्थापयामास तं ततः । अहासयजनान् सोऽपि, मूर्खत्वमिव दर्शयन् ॥ ८० ॥ . अथाऽऽजगाम मासान्ते, चारुदत्तस्य, नन्दनी । वीणाभ्यासकृतां यूनां, परीक्षां कर्तुमात्मना ॥ ८१,॥ उपाध्यायेन शिष्यैश्चं, चारुचीरधरस्तदा । वसुदेवः प्रहासाय, स्थापितः प्रौढविष्टरे , . ॥ ८२ ॥ तेयुवानोऽथ सर्वेऽपि, वीणया विजितास्तया । वादाय वसुदेवोऽथ, तैरूचे परिहासिभिः, ॥ ८३ ।। अथाऽऽधाय निजं रूपं, चमत्कारकरं नृणाम् । वीणाः प्रदूष्य यूनां च; तस्या वीणां करेऽग्रहीत् ॥ ८ ॥ गेयो विष्णुकुमारस्य त्रिविक्रमपराक्रमः ||गन्धर्वसेनयेत्युक्ते, सः चक्रे सर्वमप्यदः . ., ॥ ८५॥ । ... १४-वृष्णिभू खंता० ॥ २'माने च, वसु खंती० ॥ ३ मां ज्ञात्वा खंता० ॥ पितु जसंता. पाता ॥
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माम्युदयमहाकाव्यम्। हटेन 'चारुदसेन, स गृहे जगृहे मुदा । ततो विवाहंदीक्षायी, पृष्टे गोत्रादिकेऽसत् ॥ ६॥ वणिक्पुत्रीयमिति मा, हांसी: पृष्टे कुले सति । चरितं अन्यमस्त्यस्यास्तमित्यूचे तदा वणिक् ।। ८७ ॥ अथ तां परिणीयांसौ, श्यामाख्य-विजयाहये । पर्य]षीद् यशोगीव-सुग्रीवतनये अपि ॥८८ ॥ . चारुदत्त-गन्धर्वसेनयोधरितम्
अथ गन्धर्वसेनाया, वृत्तं कथयितुं वैणिक । अपरेयुः समारेभे, वसुदेव प्रति स्मितः ॥ ८९॥ पुराऽहं जीवतोः पित्रोः, सुभद्रा-भानुसज्ञयोः। अंगां सुहृजनैः साक, हेलया सिन्धुरोधसि । ९० ॥ तंत्र स्त्री-पुंसयोः पादप्रतिबिम्बानुसारतः । सञ्चरन्नेहमद्राक्ष, सतस्पं कर्दलीगृहम् ॥९१ ॥ तरुण तरुणा सकि, कीलितं तत्र दृष्टवान् । ओषधीमूलिकास्तिस्रस्तथा तत्खग्नेकोशगाः ॥ ९२॥ तामिरप्युपरिन्यस्तपत्रीज्ञानप्रभावतः । निष्कीलमत्रणं मुक्तमूर्छ च तमहं व्यधाम् . ॥ ९३ ॥
अथोन्मीलितनेत्राब्जः, प्राप्तसोऽवदत् स माम् । किं निष्कारणबन्धोस्ते, विदधामि किल प्रियम् ?
॥ ९४ ॥ अहं वैतात्यकोंटीरे, नगरे शिवमन्दिरे । महेन्द्रविक्रमक्ष्मार्पसुतोऽमितगतिः श्रुतः ॥ ९५ ॥ सुतां हिरण्यरोमख्यिमार्तुलस्यं तपस्यतः । यथार्थनामानमहं, व्यवहं सुकुमारिकाम् ॥ ९६ ॥ अभिलाषी मया तस्या, सखा धूमशिखाभिधः।ज्ञातः स तु न दाक्षिण्यान्मुक्तो मित्रं हि दुस्त्यजम् ॥ ९७ ।।
'सहाऽऽयातेन तत् तेन, च्छलाद् विश्वस्तघातिना ।।
कीलितोऽस्मि द्रुमेऽमुष्मिन् , हृत्वा च दयितां गतः ॥९८॥ तत् तवाहं जीवितव्यदातुर्मातुरिवोधुना । अनृणः करुणांसार!, भविष्यामि भवे कथम् ! ॥ ९९ ॥ अब लद्दर्शनेनैव, कृतकृत्योऽस्मि सर्वथा। इत्युक्ते स मया मैत्र्यं, प्रतिपद्य खमुद्ययौ ॥१०॥
'मातुलस्याथ सार्थनानों मित्रवनीं सुताम् । अतुच्छेनोत्सवेनाहं, पितृभ्यां परिणोयितः ॥ १०१ ॥ कलासक्तमयो मुक्तभोगं मत्वा पितेव माम् । लीलाललितगोष्ठीषु, प्रमोदनिधिषु न्यधात् ॥१०२ ॥ अहं कलिङ्गसेनास्तिनयामभजं ततः । वेश्यां वसन्तसेनाख्या, प्रमोदमधुपमिनीम् ॥ १०३ ।। वर्षदिशभिः स्वर्णकोटीः षोडश तद्गुहे । मुक्तवान् निर्धनीभूतस्तत् तयाऽहं वहिष्कृतः ॥१०४ ॥ गतो गृह मृतौ मत्वा, पितरौ दुःखितश्विरम् । तत् कान्ताभूषणान्येव, नीवी रचितवानेहम् ॥ १०५ ॥ मातुलेन' संहोसीरवतेऽहं नगरे गतः । क्रीतः कसिराशिश्च, दग्धः सोऽपि कृशानुनी ॥१०६ ।। मातुलेनापि निर्भाग्य, इति मुक्तोऽपरों दिशम् । गच्छन् पथि मृते वाहे, पदातिश्चलितोऽस्म्यहम् ॥ १०७ ॥ तत् प्रियङ्गपुरे कष्टाद, गतस्तत्र स्थिरीकृतः। नाम्ना सुरेन्द्रदत्तेन, पितॄमित्रेण सम्मदात् ॥ १०८ ।। दव्यर्लक्षं गृहीत्वाऽहं, वणिग्भ्यस्तत् कलान्तरात् । अब्धौ गतागतैरष्ट, स्वर्णकोटीरुपार्जयम् ॥ १०९ ॥ स्वदेशे चलितो भग्ने, पोतेऽथ फलंकंग्रहात् । उदुम्बरावतीवेलातीरेऽगां सप्तमेऽहनि ॥ ११० ॥ अथ राजपुरोपान्तवने दिनकरी मिधम् । त्रिदण्डिनं प्रणम्याहं, पुरः श्रान्तो निविष्टवान् ॥ १११ ।। ... अतुच्छमुत्सवं कृत्या, पितृ पाता० ॥ २ ते गत्वा पुरे ततः। क्रीतः कर्पासभारस्तदग्धः खंता० ॥
२०१६
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
सङ्घपतिचरितापरनामक .. . [एकादश , उक्तस्त्रिदण्डिना भद्र !, द्रव्यार्थीव विभाव्यसे |दर्शयिष्यामि तत् तेऽहं, रसकूपं कृपारसात् ॥ ११२ ॥ . इत्युक्त्वाऽस्मिन् प्रचलिते, पृष्ठे लग्नोऽहमुन्मुदः। व्यालव्याकुलितोपान्तां, गतस्तत्र गिरेस्तटीम् ॥ ११३ ॥ क्रान्तं बहुशिलायन्त्रैरसुद्धाट्य मन्त्रतः । तत्राविशद बिले सोऽथ, दुर्गपातालनामनि । ॥ १.१४ ॥ अन्वगामहमप्येनं, लोभपाशैनियन्त्रितः । भ्रान्तस्तमसि कष्टेन, रसकूपं व्यलोकयम् ॥ ११५ ॥ तस्मिन्नलाबुहस्तोऽहं, क्षिप्तः कूपे रसेच्छया । योगिना सहसा रज्जुबद्धमश्चिकया क्रमात् ॥११६ ॥ " तचतुःपुरुषप्रान्ते, मेखलोपरि सुस्थितः । दृष्ट्वा रसं नमोऽहद्भय, इति यावदहं ब्रुवे ॥११७ ॥ , तावत् केनापि तत्राहं, व्यक्तमुक्तो महात्मना। साधर्मिक ! महाभाग!, रसं मास्म स्वयं ग्रहीः ॥ ११८ ॥ रसार्थमहमप्यत्र, वणिक् क्षिप्तस्त्रिदण्डिना । कान् धनमधोनामं, भक्षितोऽस्मि रसेन च ॥ ११९॥ । तन्मा विश रसं दास्ये, तुभ्यं मे तुम्बमर्पय । तदर्पितं मया सोऽपि, भृत्वा मम समार्पयत् ॥ १२० ॥ . तद्रज्जुचलनात् कृष्वा, त्रिदण्डी मञ्चिकां तदा । तत्तुम्ब याचते द्वारासन्नं मां न तु कर्षति ॥ १२१. ।। ।
अयं द्रोहीति मत्वा तत्, क्षिप्तः कूपे मया रसः ।। ,
मुक्तस्तेनाप्यहं कोपान्मेखलायां ततोऽपतम् , , .. ॥१२२ ॥ तदुक्तं वणिजा साधु, रसान्तः पतितो न यत् । मा च शोचीर्यदायाति, गोधा रसपिपासया ॥ १२३ ॥ कूपेऽस्मिन् रसमापीय, व्रजन्त्याः पुच्छमादरात् । सर्वथैवावलम्बेथाः, सम्यग् धर्ममिवातुरः ॥ १२१ ॥'
नमस्कारं च मे देहि, परलोकाध्वशम्बलम् । कृते मयाऽथ तत्प्रोक्ते, परलोकं जगाम सः ॥१२५ ॥ तद्रसग्रसनप्राप्तगोधापुच्छग्रहादहम् । निःसृतो मूच्छितः प्राप्तसज्ञोऽरण्ये ततोऽभ्रमम् ॥१२६ ॥ । अटवीमहिषेणाऽऽसस्तदाऽऽरूढो महाशिलाम् । तत्राजगरसंरुद्धस्ततोऽहं द्रुतमत्रसम् ॥ १२७॥ तत् प्रयातोऽटवीप्रान्तग्रामे रोगेण पीडितः । अहं मातुलमित्रेण, रुद्रदत्तेन पालितः ॥ १२८॥ गृहीत्वाऽलक्तकं स्वर्णभूमौ तेन सहाऽचलम् । इषुवेगवतीं तीर्खा, गिरिकूटं विलक्ष्य च ॥ १२९ ॥ क्रमाद क्षेत्रवनं गत्वा, देशं टङ्कणमागतौ । ततः क्रीतच्छगारूढावुत्तीर्णौ वज्रमेदिनीम् ॥१३०॥युगमम् ॥' रुद्रदत्तोऽवदत् पन्था, नैवातः पादचारिणाम् । भस्ने कुर्वश्छगौ हत्वा, बहिरन्तर्विपर्ययात् ॥ १३१ ॥ तदन्तरस्थितावावां, भारुण्डैरामिषभ्रमात् । उत्पाट्याम्भोनिधौ स्वर्णमहीं नेष्यावहे जवात् ॥ १३२ ॥ श्रुत्वेत्यथावदं दुर्गपथसम्बन्धबान्धवौ । छागाविमौ ततः कार्षीः, पापं मातुल! माऽतुलम् ॥ १३३ ॥ नैतौ त्वदीयावित्युक्त्वा, स्वं स च्छागं क्रुधाऽवधीत् ।मदजो मन्मुखं दीनमुखस्तेन व्यलोकयत् ॥ १३४ ॥ तन्मयोक्तं तव त्राणे, नाहमीशस्तथापि ते । धर्मोऽस्तु मदिरा जैनः, परलोकविशुद्धये ॥ १३५ ॥ मया दिष्टं ततो धर्म, मनसा प्रतिपद्य सः । मत्प्रदत्तं नमस्कार, मुदा शृण्वन् हतोऽमुना ॥ १३६ ॥ तद्भस्त्रान्तर्गतावावां, भारुण्डाभ्यां छुरीजुषौ । हृतौ ततोऽन्यभारुण्डयुद्धेऽहं सरसि च्युतः ॥ १३७ ॥ . शस्त्रीदीर्णाज़िनस्तीर्णसरास्तत्राटवीमटन् । आरूढः शैलमनम, कायोत्सर्गस्थितं मुनिम् ॥१३८ ॥ धर्मलाभ ततो दत्त्वा, मुनिरेवमुवाच माम् । चारुदत्त! कथं प्राप्तः, पथि त्वं खेचरोचिते? ॥ १३९ ॥
महात्मन् ! खेचरः सोऽहं, यः पुरा मोचितस्त्वया । . त्वामापृच्छय गतोऽन्वेष्टुं, तदा दारापहारिणम्' .. .. ॥ १४० ॥'
खंता० पाता० ॥
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः].
'
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
१२३ गंतश्चाष्टापदे हृष्टोऽपश्यमेकाकिनी प्रियाम् । ततः श्रुतं मया वैरी, यद् भीतः प्रपलायितः ।। १४१ ॥ दयितां तामुपादाय, ततो यातः पुरं निजम् । नीतः पित्रा ततो राज्यमारोद्धारे धुरीणताम् ॥ १४२ ॥ विद्याधरश्रमणयोहिरण्य-स्वर्णकुम्भयोः । सकाशे स्वयमग्राहि, तातेन व्रतमद्भुतम् ॥ १४३ ॥ जज्ञे मनोरमाकुक्षौ, सुतः सिंहयशा मम । वराहनीवनामाऽन्यो, मान्यो दर्पवतामपि ॥ १४४ ॥ सुता गन्धर्वसेनेति, जाता विजयसेनया । सर्वगान्धर्वसर्वस्वसङ्केतैकनिकेतनम् ॥१४५॥
दत्त्वा च सुतयो राज्यं, यौवराज्यं च तन्मया ।
विद्याः सम्पाद्य च प्रापि, पितृगुर्वन्तिके व्रतम् द्वीपोऽयं कुम्भकण्ठाख्यः, क्षारवारिधिमध्यगः। गिरिः कर्कोटकश्चायं, कथमत्राऽऽगतो भवान् ॥१४७॥ इत्यस्मिन् पृच्छति ख्यातं, सर्वं स्वचरितं मया । अथास्य नन्दनौ प्राप्तौ, खेचरौतंच नेमतुः ॥ १४८॥ नम्यतां चारुदत्तोऽयमित्युक्तौ तेन तौ नतौ । तदैत्य च सुरैः कोऽपि, मां नत्वाऽथ मुनि नतः ॥ १४९ ॥ खेचराभ्यां तदा पृष्टस्तं वन्दनविपर्ययम् । अयं वैमानिकः प्राह, प्रमोदभरपूरितः ॥१५० ।। पूर्वजन्मन्यहं छागष्टकणे रुद्रमारितः । एतस्मात् प्राप्तसर्वज्ञधर्मः सौधर्ममासदम् ॥१५१ ॥ धर्माचार्यस्ततोऽयं मे, तेनाऽऽदौ वन्दितो मया । चारुदत्तः कृपाराशिरिति नोल्लखितः क्रमः ॥ १५२ ॥ तौ खगौ प्रतिबोध्येति, स देवः प्राह मां प्रति । वद प्रत्युपकारं ते, कीदृशं करवाण्यहम् ! ।। १५३ ॥ मयोक्तं समये तूर्णमेतव्यमथ सोऽगमत् । अगृह्ये खेचराभ्यां च, ताभ्यां निजपुरं प्रति ॥ १५४ ॥ तचिरं सत्कृतस्ताभ्यां, तज्जनन्या च तस्थिवान् । स्वसा गन्धर्वसेनेयमन्येचुर्दर्शिता च मे ॥ १५५ ॥ निवेदितं च यत् तातः, प्रव्रजन्निदमब्रवीत् । चारुदत्तोऽस्ति मे मित्रं, भूचरो जीवितप्रदः ॥ १५६ ॥ उत्कीलितोऽस्मि तेनाहं, यदकारणवन्धुना । तस्य गन्धर्वसेनेयमर्पणीया कथञ्चन ॥१५७ ॥ परिणेप्यत्यमू मत्यों, वसुदेवः कलाजिताम् । इत्युक्तं ज्ञानिनाऽस्मभ्यं, ततः कार्य तथैव तत् ॥ १५८ ॥ स्वपुत्रीं तद्ग्रहाणैता, श्रुत्वाऽहमपि तद्वचः । एनामादाय सद्योऽपि, गृहायोत्कण्ठितोऽभवम् ॥ १५९ ।। इहान्तरे समायासीद्, देवोऽसावजजीवजः। तेन ताभ्यां खगाभ्यां च, सह सोऽहमिहाऽऽगमम् ॥ १६० ॥ स देवो भूरि दत्त्वा मे, हेम-रत्नादिकं ततः। जगाम त्रैदिवं धाम, वैताढ्यं खेचरौ च तौ ॥ १६१ ।। सर्वार्थों मातुलः शीलगृहं मित्रवती च सा । वेश्या वसन्तसेना च, बद्धवेणिमयेक्षिता ॥ १६२ ॥ 'उत्पत्तिरियमेतस्या, नासौ वीर ! वणिक्सुता । श्रुत्वेति वसुदेवस्तामुपयेमे रमासमाम् ॥ १६३ ।।
रक्या चाथ विरक्त्या च, च्छलेन च वलेन च ।
कलाजयेन चानेकदेशोद्देशान् परिभ्रमन् भूपानां खेचराणां च, द्विजानां वणिजामपि। कन्याः सौन्दर्य-सौभाग्य-लावण्यादिगुणास्पदम् ॥ १६५ ।। स कदाप्युपरोघेन, कदापिहठतः पुनः । कदापि कौतुकेनैव, परितः परिणीतवान् ॥ १६६ ॥ विशेषकम् ॥ 'सुकोशलामियां पुत्री, कोशलस्य खगेशितुः । कोशलायां पुरि प्राप्तः, स कदाचिदुदूढवान् ॥ १६७ ॥ 'सुप्तः श्रान्तो रतान्तेऽसौ, केनाप्यङ्गुष्ठचालनात् । उत्थापितो बहिर्गत्वा, कोऽयमेवमचिन्तयत् ॥ १६८ ॥ अथो पतन् पदोपान्ते, कुमारेणोपलक्षितः । खेचरोऽनुचरोऽसौ मे, चन्द्रहास इति स्वयम् ॥ १६९ ।।
१तत खंता० ॥ २ तदा चैत्य सु' पाता० ॥ ३ °रः कश्चिन्मां खंता० ॥ ४ द्रतो मृतः । ए पाता०॥ ५ ताभ्यां गन्ध खंतापाता०॥ ६ हमिति त खता. पाता॥७चन्द्रातप इति संता० ।।
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्कमतिचरितापरनामकं
[एकाद ततः सगौरवं गौरवचसा तमुवाच सः । कुमार प्रमदामोदसद्योविद्योतिमानसः ॥१७०. ॥ लेन प्रयोजनेन त्वं कुतः स्थानादिहागतः । एतावत्यांतमस्विन्यां, 'तथ्यमित्थं निवेदय ॥ १७१ ॥ अथावददग्नं विद्याधरः प्रमददुर्धरः । शृणु देवः! कथामेकां, कौतूहलनिकेतनम् ॥१७२- ॥
पेढालपुरमित्यस्ति, पुरं भूखण्डभूषणम्। स्मरस्य खुरलीवाभू; यल्लोलाक्षीकटाक्षितैः ॥ १.७३ः ॥ , हरिश्चन्द्रोऽसुहृद्दन्तिहरिश्चन्द्रोज्ज्वलाशयः । तत्रास्ति- भूविभुः कीतिकुसुमाराममालिकः ॥ १७४।। लक्ष्मीवतीति तस्यास्ति, रूपलक्षीवती प्रिया । नीरे यदास्यदास्याय, तत् तपस्तप्यतेऽम्बुजैः ॥ १७५ ॥ सती सुतामसूताऽसौ, सरसीव सरोजिनीम् । जनलोचनलोलालिलिबमानमुखाम्बुजाम् ॥ १७६ ॥ तस्याःजन्मदिने स्वर्णवर्षमुत्कर्षकद् बभौः। मेरोरुपागतं सेवाकृते नितमिव विषा. ॥ १७७।। पितृभ्यां कौतुक-प्रीतिपूरिताभ्यां सुनिर्भरम्। सत्यं कनकवत्येषा, नामतोऽपिः ततः कृताः॥ १७८ ॥ तत् प्रपेदे क्रमेणासौ कलाभ्यासमयं वयः। रतिप्राणप्रियोऽप्यासीद्, यस्मिन् वासाय सस्पृहः ॥ १७९ ।। चन्द्रमूर्तिरिव स्वच्छा, रवेरिन गुरोरियम् । प्राप्य कश्चित् कलोद्देश, प्रपेदे सकलाः कलाः ।। १८०॥ तपस्तनयारूपानुरूपमनिरूपयन् । प्रवरं. स. वरं, कश्चित् , समारेमे स्वयंवरम् ॥ १९८१ ॥ स्वयंवरदिने मासमात्रांसन्ने च सा स्वयम् । गवाक्षेऽक्ष्णीव गेहस्य, तस्थौ तारेव कन्यकाः ॥ १.८२ ॥ , अत्रान्तरे पुरस्तस्या, गतिशिक्षामतिः किल । हारेणाहस्यमानोऽपि, हंसः कोऽपि दिवोऽपतत् ।।१८३।। कल्याणकिङ्किणीकान्तभूषणानणुझाकृतिः । स तयाऽऽरोपितः,पाणी, मरालः कमलस्विषि ॥ १८४ ॥ अथासौ शश्वदम्भोजमरन्दस्वादहृद्ययाः। चमत्कृतिकृताःमर्त्यभाषया तामभाषत । ॥१८५॥ अदिते कुतुकं क्रिश्चिचित्तेतन्ति तदद्भुता। संवदन्ती सुधास्यन्दैः, किंवदन्ती निशम्यताम् ॥ १.८६॥ अथावददियं तावत् , त्वं वक्तन्यद्भुत महत् । सा कथाऽप्यद्भुता हंस! भविश्यत्याशु तद्वद-॥. १८७ ॥ हंसोऽप्याहा मुदे वार्ता मुधाकृतसुधारसा। प्रविशन्ती श्रुतौ देवि!, श्रूयतां सावधानया ॥. १८८०॥ एकदाऽस्मि गतो देत्रिी, कोशलायां पुरिःभ्रमन् । दूराददर्शि तत् तेजो, मया जितरबिच्छति ॥ १८ ॥ किमेतदिति सम्भान्तो, यावद् द्रष्टुमधोऽपतम् । तावदनेनरः कान्तिपूरिताम्बरगहरः ॥ १९० ॥ सुता च खेचरस्यैक्षि, कोशलस्य सुक्रोशला- अतिरूपयुताऽप्येषा, दीनश्रीस्तस्य सन्निधौ ॥ १९.१ ॥
युग्मम् ॥ . . तन्मयाऽचिन्ति सत्यस्मिन्ननको न मनोभवः । अतरतु रतिदृश्या, यदस्य न समीपगा. । .१९९२ ॥ धन्येयं मेदिनी यस्यां, वीरोऽयं मुकुटायते । असावपूर्णपुण्यस्तु, स्त्रीरलं यत्र-नाहितम् ॥ १९३ ॥ अनुरुपप्रियाहीनमेनमालोकयन् मुहुः । शोचन निर्माण तस्य, गगनाङ्गणमभ्यगाम् ॥ १९४ ॥ ध्यायतस्तदिदानी मो,हदि तज्जन्म निष्फलम् । सद्यः सफलता नीतं, देवि. लद्दर्शनांमृतैः ।। १९५।।.. जाने यदि समीपेऽस्य, पश्यामि। भवतीमहम् । मन्दारमादपस्यान्ते कल्पवल्लीमिवोद्गतामः ।। १९६ ॥ 1. इत्याकर्ण्य मरालं-सा, जगाद-मदनातुरा । दशनद्युतिदुग्धेन, स्तपयन्ती मुहुर्मुहुः ॥ १९७॥ अमार्गेणैव कर्णेन, मतःसद्मनि मेऽविंशत् ।। शा घण्टापैथेनैव, कदाऽसौ सञ्चरिष्यते ॥१९८॥ वार्तायामसमाप्तायाम्रित्युड्डीयः सितच्छदः । सहसैवोन्मुखस्तस्या, दृशा सह खमुद्ययौ ॥१९९॥ . - १,त्यस्यवेदयत् पाता० ॥. २.स्त्रीमुखानां बभौ साका, शशाको यत्र किकारः ॥ इतिकपः, पाठः संता पाता० ॥ ३ पथेनेव, पाता ॥४. यामथोड़ी- खंताo. i . , . . : ..
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
अदृश्येऽथ मरालेऽस्मिन् विललाप कुमारिका । आस्तां तद्दर्शनं तावत्, तत्कथाकथकोऽप्यगात्
॥ २०० ॥
हा ! प्रातर्दर्शितोऽसौ मे, कुतः सितविहङ्गमः । दर्शितो वा ततोऽकस्मात्, कस्मादपहृतस्त्वया ॥ २०१ ॥ विप्रन्त्यामिदं तस्यां चित्रश्चित्रपटोऽग्रतः । पपात च नभोदेशादुच्चचार, च, भारती ॥ २०२ ॥ अहं स हंसस्तश्चित्रपटं त्वत्पुरतोऽमुचम् । अस्यानुसारतः सोऽयमुपलक्ष्यः स्वयंवरे ॥ २०३ ॥ अनुरागं तवेवाहं, तस्याप्याधातुमातुरः । यास्यामि न यतः क्वापि, सन्धिः सन्तप्त-शीतयोः ॥ २०४ ॥ इत्युक्त्वा तत्र तूष्णीके, सा ते चित्रगतं वपुः । दध्यौ यत्ननिबद्धस्य, जीवितस्यैव यामिकम् ॥ २०५ ॥ तत् त्वया देव! यातव्यं, तत्र तस्याः स्वयंवरे । विजितानङ्गसङ्गोऽस्तु, भवतोरनुरूपयोः ॥ २०६॥ एतश्चेतश्चमत्कारि, निशम्य वचनं तदा । जगाद वसुदेवोऽपि, मित्र ! हंसो भृशं न सः ॥ २०७ ॥ समयुग्नाभिषज्ञाय, स्मरस्तंः प्राहिणोद् विधुस् । अथवा मम तस्याश्च मूर्त्त पुण्यमिव व्यधात् ॥ २०८ ॥ चन्द्रापीडः ! त्वया चेयं, ज्ञाता मित्र ! कथं कथा ! | हंसीभूय स्वयं वा त्वं, मत्कृते कृतवानिदम् ? ॥ २०९ ॥ इत्युक्ते स्मयमानोऽयं, कुमारेणोपलक्षितः । आलिङ्गितश्च बाहुभ्यां तादात्म्यमिव तन्वता ॥ २९० ॥ समं तेनार्थ निश्चित्य, स्वयंवरगतिं कृती । तं च प्रहित्य पल्यङ्के, निविष्टो नीतवान् निशाम् ॥ २११ ॥ सुकोशलामथाऽऽपृच्छ्य, प्रातरुत्कण्ठितो ययौं । पेढालनगरोपान्ते, लक्ष्मीरमणकानने ॥ २१२ ॥ वाक्सुधास्यन्दचन्द्रेण, हरिश्चन्द्रेण सत्कृतः । सैन्यमावासयत् तत्र, वसुदेवो वनावनौ ॥ पुरा पुरो नमिविभोर्लक्ष्मी रेमेऽत्र रासकैः । लक्ष्मीरमणमित्येतद्, वनं मत्वेति सोऽधिकम् ॥ २१४ ॥ 'प्रमोदपेशलस्तत्र, वने, नमिजिनालये । पूजयित्वा जिनाधीशान्, ववन्दे पुलकाङ्कितः ॥ २१५ ॥ ॥ युग्मम् ॥
२१३ ॥
अथो जितः पुरस्यास्य, धनाढ्यैरिव सन्धये । अवातरद् विमानेन, धनदोऽस्मिन् वने दिवः ॥ २१६ ॥ पूजयित्वा च नत्वा च सः भक्त्याऽस्मिन् वने जिनान् ।
१२५
हस्ताग्रसंज्ञयाऽऽह्रासीद्, विस्मितो वृष्णिनन्दनम्
॥ २१७॥ असौ महर्द्धिको देवस्तीर्थकृद्भक्तिभाक् पुनः । माननीय इति ध्यायन् वसुदेवो मुदा ययौ ॥ २१८ ॥ तमायान्तमथालोक्य, पुरो लावण्यसागरम् । रूपे पुरन्दरस्यापि धनदो निर्मदोऽभवत् ॥ २१९ ॥ अभादिशेति जरूपन्तं पुरस्तं धनदोऽभ्यधात् । द्वैत्यं कनकवैत्यां मेऽनन्यकृत्यं कृतिन् । कुरु ॥ २२० ॥ वरणीयस्त्वया श्रीदोऽवतीर्णस्त्वत्कृते दिवः । स्वयं देहेन गच्छ द्यां मानुष्येऽपि सुरीभव || २२१ ॥ सा वाच्येति द्रुतं गच्छ, कन्यान्तःपुरमात्मना । यामिकैर्मुत्प्रभावेण त्वमदृइयो गमिष्यसि ॥ २२२ ॥ शिक्षां धनपतेरित्थं, प्राप्य धीरो विशुद्धधीः। स्पृहणीयां सुरैः कन्यां, धन्यां ध्यायन्मुदाऽचलत् ॥ २२३ ॥ सामान्यजनमानेन, वेषमाकलयन्नयम् । ययौ कन्यागृहोत्सङ्गं, रक्षाकृद्भिरलक्षितः ॥ २२४ ॥ तमकस्मात् पुरो वीक्ष्य, राजपुत्री सविस्मया । अभ्युत्थानं व्यधादन्तर्मुदिता परिकम्पिनी ॥ २२५ ॥ दध्यौ किमु ममानूनैः, पुण्यैरेव विरञ्चिना । चित्रं पटगतं जीवन्यासेनोद्धृतमेव तत् ? अथैनामाह वीरोऽसौ, सुधासोदरया गिरा । अनङ्गमपि कन्दर्प, कुर्वन् साङ्गमिवाग्रतः
I
॥ २२६ ॥
1
॥ २२७ ॥
१. ण्यमिति व्य खंता• ॥ २ द्रातप ! त्व' खता ॥ ३ दौत्यं संता० ॥ ४ वत्पा मे खेवा • पाता० ॥
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
- सापतिचरितापरनामक .
[एकादशः तन्बि ! मित्रं महेशस्य, महेन्द्रसहशः श्रिया |. त्वत्कृते त्रिदिवादद्य, धनदोऽवनिमागतः ॥२२८॥ दूतोऽहं तस्य वामाक्षि !, त्वयि तेन नियोजितः । त्वया वरयितव्योऽयं, नृवरेषु स्वयंवरे ॥ २२९ ॥ अथो कनकवत्याह, भावेन भिदुरस्वरा । स सुरोऽहं मनुष्या तु, कथमेनं वृणोमि तत् । ॥ २३०॥ अपलप्य किमात्मानं, दूतीभूतो वदस्यदः । भविता भुवनोत्तंस !, भुवि भर्ता त्वमेव मे ॥ २३१ ॥ ॥
मित्रमेष त्रिनेत्रस्य, शक्रतुल्मोऽस्तु तेन किम् ? । '.. .. H ; !! महेशोऽपि महेन्द्रोऽपि, मम देव ! त्वमेव यत् ॥ २३२ ॥ निशम्येदं वचस्तस्याः, स दध्यौ विस्मितो, हृदि । मन्ये चित्रपटस्यानुसारेणाहं मतोऽनया ॥ २३३ ॥ अथ तामवद वीरः, श्रीददूत्येऽहमागतः । शृण्वन्नपीति वार्ता ते, लिप्ये पापेन यामि तत् ॥ २३४ ॥ अभिधायेदमहाय, सोऽयमहामिव प्रभुः । अतीतो दृक्पथं साऽभूत् , ततो म्लानमुखाम्बुजा. ॥ २३५ ॥ . तस्मिन् गते चित्रपट, सा वीक्ष्य न मुदं दधौ । सहस्रांशेऽपि तद्रूपं, यतस्तत्र न पश्यति ॥२३६ ॥ सोऽपि गत्वा यथावृत्तं, कथयन् विनयानतः । विज्ञातं सर्वमप्येतदिति श्रीदेन वारितः ॥२३७.॥ देवदूष्यांशुकद्वन्द्वमनेन परिधापितः । धनदेन मुदा शौरिः, पारितोषिककर्मणा...', ॥ २३८ ॥ मुद्रिकामर्जुनस्वर्णमयीं तस्याङ्गुलौ पुनः । चिक्षेप धनदः सोऽपि, तयाऽभूद्धनदोपमः : . ॥.२३९ ॥ अथो मण्डपमुर्वीशाः, स्वयंवरदिने गताः । तस्थुमश्चेषु शृङ्गारभाजः शृङ्गारयोनिवत् ॥२१० ॥' तेषु तुल्याकृती श्रीद-वसुदेवौ व्यराजताम् । इन्द्रोपेन्द्राविव तदा, समस्तेषु सुपर्वसु ॥२४१॥ मण्डपेऽस्मिन्नथाऽविक्षज्जनाकीर्णे नृपाङ्गजा । अम्बरे चन्द्रलेखेव, नक्षत्रावलिमालिते , ॥२४२ ॥ . सा दधाना करे मालां, पौष्पी चापलतामिव । बभावायुधशालेच, जङ्गमाऽनङ्गभूभुजः ॥ २४३ ॥ चक्षुश्चिक्षेप निःशेषानथ पृथ्वीपतीन् प्रति । नालक्षयत् प्रियं श्रीदसदृशं मुद्रया कृतम् ॥ २१४ ॥ अदृष्टवल्लभे तस्मिन् , भूरिभूपेऽपि मण्डपे । अचम्पक इवोद्याने, भृङ्गीवाऽऽप मुदं न सा ॥२१५॥ अथ तस्यां विलक्षायां, नर्म निर्मुच्य गुह्यकः । अर्जुनस्वर्णमुद्रां, तां, वसुदेवादयाचत ॥२४६॥ . मुक्तायामथ मुद्रायामुन्मुद्रितनिजाकृतिः। मेघमुक्त इव भेजे, भानुरानकदुन्दुभिः ॥२४७॥.. · तृप्ते कनकवत्यास्तच्चिराय तृषिते दृशौ । तेषु क्षारोदनीरेषु, सुधाकूप इव प्रिये . .॥ २४८.॥ '• हसन्ती हर्षतो भृङ्गरवपुष्पविभानिभात् । मालाऽक्षिप्यत तत्कण्ठे, धन्यंमन्येव कन्यया ॥ २४९ ॥ '. 'अथाऽऽशु धनदादिष्टदुन्दुभिध्वनिभियंधुः । हरितो हसितं हृष्टाः, सहग्युग्मसमागमात् ॥,२५० ॥
पर्यणैषीदय मापनन्दनीं यदुनन्दनः । चिरकालार्जितप्रीति, शर्वः पर्वतजामिव ॥२५१ ॥ . । शौरि श्रीदमथापच्छदुदितामन्दसम्मदः । कुतः कनकवत्यां वः, प्रसादविशदं मनः ॥, २५२:३. :
श्रीदस्तदवदद् दन्तद्युतिविद्योतिताकृतिम् । गिरं चिरन्तनप्रीतिचमू यदुसुतं प्रति , , ॥ २५३॥
कनकवत्याः पूर्वभवः । । .. अस्ति कोशलदेशस्य, किरीटं कोशला पुरी । प्रतोली-तोरणदलभूसम्भ्रान्तद्युपत्तना ॥ २५ ॥ . आरुग्छ गृहमालायु, बालाः सुखंसमुद्भुतैः । यस्यां गगनगङ्गाब्रवतंसं वितन्वते ॥ २५५ ॥ . १ ददौत्ये खता० ॥ २ कृतिः। गि' खंता० ॥
. "
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्। यस्यां तमसि शोणाश्मवेश्मालीरश्मिभस्मिते । जना दिनादि जानन्ति, वापीपद्मालिनीरवैः ।। २५६ ।। यस्यां वसत्सु लोकेषु, रत्नसम्भारहारिषु । रत्नाकरः परीवेषमकार्षीत् परिखामिषात् ॥२५७ ॥ तत्रामदरिशौडीर्यनिकषो निषधाभिधः । विभुमहीमहेलाया, हेलाविजितशात्रवः ॥ २५८ ॥ उच्छलहुर्यशःस्तोमधूमध्यामलिताम्बराः । भूरयो भूभृतां वंशा, यत्प्रतापानलेऽज्वलन् ॥२५९ ।। उदारदानसौरभ्यमिलन्मार्गणषट्पदः । ऐश्वर्यकुञ्जरो यस्य, भुजस्तम्भे व्यवास्थित ॥२६० ॥ यत्पदाब्जनखाभीशुभास्वद्भाला बभुषिः । श्रीप्रदाने स काश्मीरमण्डनाडम्बरा इव ॥२६१ ।। तस्य निःसीमसौन्दर्या, सुन्दैरेति प्रियाऽभवत् । आस्येनेव जिता यस्याः, पद्मश्रीरपतत् पदोः ॥ २६२ ॥ पायं पायं रसालस्य, रसानपि पिकी ध्रुवम् । यद्रिं नाप सन्तापः, स तस्याः कायॆकारणम् ॥ २६३ ।। मन्ये यस्याः सुधासारविजयैकविलासिना । वाग्रसेन सदा सिक्तो, माधुर्यमधरोऽप्यधात् ॥ २६४ ॥ नलनामाऽनलस्पर्द्धिधामा सूनुस्तयोरभूत् । उपादानं यदङ्गस्य, मदनोऽनङ्गतां गतः ॥२६५ ॥ यः ककुप्कुम्भिनां लीलागतिगौरवमग्रहीत् । तेन तेन चलन्त्येव, दिग्भ्यः क्षितिधृतिमिषात् ॥ २६६ ॥ समग्रायुधयोग्यासु, यं वल्गन्तं विलोकयन् । जातः शङ्के कृताशङ्कः, शकरोऽपि सरभ्रमात् ।। २६७ ॥ स्वविभूतिपराभूतकुवेरः कूवराभिधः । तस्यानुजोऽभवद् युद्धकान्तारकोडकेशरी ॥२६८ ।। सभायामन्यदा दूतः, कश्चिद् वेत्रिनिवेदितः । आगत्य प्रणिपत्याथ, तं राजानं व्यजिज्ञपत् ॥ २६९ ॥ __ अस्ति देव! विदर्भेषु, रत्नगर्भाविभूषणम् । पुण्यपीयूषपूरस्य, कुण्डवत् कुण्डिनं पुरम् ॥ २७० ॥ तत्र भीमरथो नाम, सिन्धुसीमरथोद्यमः। अस्ति द्विषन्मुखाम्भोजसुधांशुर्वसुधाधवः ॥२७१ ॥ प्रियाऽस्य पुष्पदन्तीति, दन्तीन्द्रगतिविभ्रमा। विद्यते द्युतिवैशद्यकिङ्करीकृतकाञ्चना ॥२७२ ।। व्यजिज्ञपन्नृपं राज्ञी, तमेकान्ते तदेकदा | आनन्दहृयया वक्त्रचन्द्रचन्द्रिकया गिरा ॥ २७३ ॥ अभ्रमूविभुशुभ्रातस्त्वद्वेश्म प्रविशन् मया । दृष्टः कोऽपि द्विपः स्वमे, स्वामिन् ! भीतो दवादिव ।। २७४ ॥ सदा तदधरस्वादुरसमाधुर्यधुर्यया । गिरा तदनु सानन्दं, जगाद जर्गतीश्वरः ॥ २७५ ॥ स्वप्मेनानेन देवि ! त्वं, स्त्रीषु धन्याऽसि निश्चितम् । यदुल्ललास गर्भस्ते, सगर्भस्तेजसा रवः ॥ २७६ ॥ किंवदन्तीमिति तयोर्वदतोर्मदतोयधिः । दृष्टः सतुमुलैलोंकः, शुभ्रः कुम्भी गृहे विशन् ॥ २७७ ॥ तदाऽऽलोकयितुं लोलौ, करिराजं कुतूहलात् । उदितौ मुदितौ द्वारि, स्वयमेवाथ दम्पती ॥ २७८ ॥ अथ द्वारगतं वीक्ष्य, वलक्षाझं द्विपं नृपः । निजं पुण्यमिवायातं, मेने मूर्तिधरं पुरः ॥२७९ ।। तौ तदा दन्तिना तेन, स्वयं स्कन्धेऽधिरोपितौ । जातावाक्रान्तकैलासगौरी-गिरिशसन्निभौ ॥ २८० ॥ सम्ञमी बम्भ्रमीति स्म, तदा मदनदीगिरिः । तदाऽऽक्रान्तः पुरस्यान्तर्दुर्धरः सिन्धुरेश्वरः ।। २८१ ॥ अथावतायें तौ सौधे, स वारणपतिः स्वयम् । विवेश गजशालायां, शीलितायामिवान्वहम् ॥ २८२॥ अथो दिनेषु पूर्णेषु, पुष्पदन्त्याः सुताऽजनि । द्योतयन्ती गृहोत्सङ्गं, भानुमूर्तिरिवाम्वरम् ॥ २८३ ।। गर्भ दवपरित्रस्तदन्तिस्वमावलोकनात् । तन्नान्ना दवदन्तीति, पितृभ्यां सा प्रतिष्ठिता ॥२८४ ॥ कलाकलापस्तामापदल्पाभ्यासपरामपि । लुब्धः स्वयमताहक्षपात्रस्थितिकदर्थितः ॥ २८५ ॥ शाश्वतस्तिलको मालमस्या वाल इवांशुमान् । अलञ्चकार निःशेषध्वान्तसंहारकारकः ॥२८६ ॥ .१ व्यवस्थितः खंता० ॥ २ °न्दरीति पाता०॥ ३ "तिमिपम् सैता० पाता. ॥ ४ गदीश्व खंता०, पाता. ॥ -
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
सापतिचरितापरनामक
एका " सातीतेजोमयीमेती, राहुभीत्या समाश्रिते । सूर्य-सोमश्रियौ मन्ये, मुखाजतिलकच्छला ॥ २८७॥ . मन्ये तदीयवक्त्रेन्दोर्लाञ्छनं कंबरीच्छलात्।। पंश्चानिर्यातमस्तोकलोकहग्दण्डखण्डितम् ॥२८८ना । सुरस्त्रीरूपनिर्माणैरभ्यस्याभ्यस्या पद्मभूः । स्वप्रत्ययाय निर्माय, रतिमेतां ततो व्यधात् ।। २८९॥ . अस्या चदन-हक्पाणि क्रम निर्मातुमब्जवत् । प्रविवेश स्वयं देवः, स्वयम्भूरपि वारिजम् ॥ २९०ः॥ तुल्यं तदीयरूपस्य, न पश्यति वरं भुवि । भूपस्तेन समारेभे, स्वयंवरमहोत्सवम् ', ॥२९१॥ . आययुर्भूरयो भूपा, भीमाभ्यर्थनया ततः स्विामिन् । समंकुंमाराभ्यामभ्येतव्यं त्वयाऽपि तत् ॥ २९२॥ । तदुक्तं सर्वमुवीशस्तथेति प्रतिपद्य सः । सत्कृत्य कृत्यविद् दूतं, प्रचचालोऽचलाधवः , २२३ ॥ अथाऽऽससाद सूनुभ्यां, साकं कोशलनायकः । सैन्येभंकृतमार्गदुखण्डनः कुण्डिनं पुरम् ।। २९४ ॥ भीमः सम्मुखमागत्य, सत्कृत्य निषथाधिपम् । मुदितः कुण्डिनोपान्ततरुखण्डे न्यवासयत् ॥ २९५॥ : आकारयन्तमत्युच्चध्वजाङ्गुलिदलैश्चलैः । अथाऽऽजग्मुर्महीनाथाः, स्वयंवरणमण्डपम् । १२९६ ॥ । न्यविशन्नथ) मञ्चेषु, पञ्चेषुद्युतिजित्वराः । स्वस्यान्यस्य च पश्यन्तो, रूपं भूपा, मुहुर्मुहुः ॥ २९७ ॥ ।।। एकस्मिन् निषधो मञ्चे, सुताभ्यां सह तस्थिवान् । : पार्थद्वयनिलीनाभ्यां, पक्षाभ्यामिव पक्षिराट्
॥२९८॥ मुखपूर्णेन्दुपीयूषबिन्दुवृन्दानुकारिणा । आनाभि कण्ठमुक्तेन, मुक्ताहारेण हारिणी : . । ॥ २९९ ॥ जिताभ्यां पुष्पदन्ताभ्यामिवाऽऽस्यतिलकश्रिया । माणिक्यताडपत्राभ्यामुपकर्ण निषेविता ॥ ३० ॥ प्रभिन्नानमातङ्गमदनिर्झरहृद्यया । प्लावयन्ती सभागर्भमभितः प्रभया दशोः ॥३०१॥ हसद्भया नखतेजोभिर्गतिं गज-मरालयोः । चरणाभ्यां चमत्कारिझकारिधृतहंसका ३०२.॥ मूर्ती कीर्ति स्मरस्येव, गीयमानां मधुव्रतैः। पश्यन्ती विधृतां सख्या, स्वयंवरणमालिकाम् ॥ ३०३ ॥ मण्डपं प्रविवेशाथ, भूरिभूपतिसम्भृतम् । दवदन्ती मरालीव, सरः कमलसङ्कुलम् .. ॥३०४-॥'
. . ॥षद्धिः कुलकम् ॥ .. मूर्ती तस्या मणिस्तम्मप्रतिबिम्बेष्वपि क्षणात्। का नाम दवदन्तीति राज्ञा तरलिता दृशः - ॥ ३०५॥ दवदन्तीं प्रति ततो, दर्शयन्ती धराधिपान् । व्याजहार प्रतीहारी, हारीकृतरदद्युतिः ॥ ३०६॥ भानुर्देहप्रभापास्तसम्पच्चम्पाधिभूरयम् । यदङ्गघटनोच्छिष्टैर्दव्यैरघटि मन्मथः ॥ ३०७॥
। . रोहितकाख्यदेशाब्धिचन्द्रोऽयं चन्द्रशेखरः । . ... .. . . . चित्रस्थेऽपि, स्मरे दृष्टे, द्विषत्रस्यन्ति. यद्धमात् ...॥ ३०८:10
। क्ष्मापतिः शशलक्ष्माऽयं, - प्रकाशः काशिनायकः ।। . . उन्मिपन्ति द्विषद्भालैर्यस्य कमनखत्विषः .. .. नृदेवो यज्ञदेवोऽयं, चङ्गोऽनङ्गोपमप्रभः । दध्युर्वन्देऽपि साफल्यं, यं विलोक्य रिपुस्त्रियः ॥ ३१० ॥ युद्धवर्द्धिष्णुतृष्णोऽयं कृष्णो, हूणमहीपतिः । यत्र न्यधाद्धराभारं, श्रीपतिः श्रीसुतंभ्रमात् ॥ ३११॥ सुंसमारपुरेशोऽयं, दधिपर्णः कलार्णवः ।.भाति नित्योदयः किन्तु, पश्य यस्य यशःशशी-॥३.१२॥ निषधोऽयं द्विषद्भेदकुशलः कोशलेश्वरः । जिग्ये येनातिकामेन, तेनोमिः शाम्भवः शिखी ॥ ३१३ ॥ नलोऽयं नैषधिर्यस्य, स्फुरन्ति न पुरः स्थिताः । कामन्यकारिलावण्यधन्यमन्याः क्षमाभुजः ॥ ३१४ ॥
१ बेषु च क्ष खता० ॥ २ °ष्णोऽसौ, क खता० पाता. ॥ ३ सुंसुमार"खता माताoin
"
-
.
.
-
--
---
-
-
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
वर्ग:] .. धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्। विलाय भूभृतो भूरीन् , नले लावण्यवारिधौ । दमयन्त्यास्ततो दृष्टिस्तटिनीव न्यलीयत ।। ३१५ ॥ अथो विशददृक्पातद्युतिजातविलेपने । मालामयोजयद् बाला, नलस्य गलकन्दले ॥३१६ ॥ बद्धकुधोऽपि भूपास्ते, तदा न प्राभवन् नले । दवदन्तीसतीत्वेन, स्तम्भिता इव वह्नयः ॥ ३१७ ।। प्रमोदमेदुरामेनां, मेदिनीनाथनन्दिनीम् । नलस्तदनलः स्वाहामिव व्यवहदुन्महाः ॥३१८ ॥ ततश्चकार सत्कार, जामातुर्भीमभूपतिः । हर्षेण हास्तिका-धीय-वसना-ऽऽभरणादिभिः ॥ ३१९ ।। अन्यानपि धराधीशानशनैर्वसनैरपि । सत्कृत्य कृत्यवित् प्रैषीदसौ निजनिजं पुरम् ॥ ३२० ॥ अर्थ नक्तं पुरीलोकविलोकनसमुत्सुकः । व्यदधान्निपधक्षमापः, प्रयाणं प्रति कोशलाम् ॥ ३२१ ॥ कियन्तमप्ययाध्वानमनुव्रज्य निवय॑ता । जगदे गद्गदं तेन, नन्दनी मेदिनीभुजा ॥३२२ ॥ चरित्रेण पवित्राऽसि, पुत्रि! किं तव शिक्षया । तथापि जनकस्नेहमोहेन मुखरोऽस्म्यहम् ॥ ३२३ ॥ पतिमाराधयेः शुद्धैमिनः कर्मभिस्त्रिभिः । स एव देवता स्त्रीणां, चित्तं वित्तं गुरुः सुहृत् ।। ३२४ ॥ किञ्च वैभवमभ्येत्य, सकालुष्यान्तराशया । पातयन्ती जवादेव, स्वयं सविधवर्धितान् ॥ ३२५ ॥ स्वच्छतामुपगच्छन्ती, पुनः प्रक्षीणवैभवा । सत्यतां पुत्रि! मा नैषीः, स्त्रीनदीवदिदं वचः ॥ ३२६ ।।
॥ युग्मम् ।। पतिमेवानुगच्छेश्च, वत्से ! स्वच्छेन चेतसा । क्षिप्ताऽपि दूरतः प्रातश्छायेव निजपादपम् ॥ ३२७ ।। शिक्षयित्वा सुतामित्थमथ भीमो न्यवर्तत । तद्विश्लेषोत्यसन्तापमश्रुभिः शमयन्निव ,॥ ३२८ ॥ बद्धाविव प्रेमगुणैः, शक्तौ विघटितुं न तौ । दवदन्ती-नलावेकरथारूढौ प्रचलतुः ॥३२९ ।। स्थपुटाध्वस्खलचक्ररथपूर्णिस्तयोर्मुहुः । मिथःसङ्घट्टसङ्कल्पकल्पपादपतां ययौ ॥ ३३० ॥ तदा दीप्तौषधीनुन्नैर्गुहाभ्य इव भूभृताम् । ध्वान्तः कोकवियोगाग्निधूमैरिव विजृम्भितम् ॥ ३३१ ॥ धाराधरैरिव ध्वान्तैर्निरुद्धे मरुदध्वनि । चुम्बना-ऽऽलिङ्गनैराशु, तयोः प्रेमलताऽफलत् ॥ ३३२ ।। ध्वान्तरध्वनि रुद्धेऽपि, नृपे वासमतन्वति । जनो जगाम सैन्येभरलादर्शप्रभामनु ॥ ३३३ ॥ तदा च धुर्यमाधुर्य, मधुव्रतकुलध्वनिम् । निशम्य भीमनन्दन्या, वल्लभः समभाष्यत ॥ ३३४ ॥
न तावद् भाति सौरभ्यसंरम्भः कानने क्वचित् । तत् कुतः कुतुकोल्लासकारिणी भृङ्गझात्कृतिः ? '
॥ ३३५॥ प्रिये! किं ज्ञायते ध्वान्ते , तदा कान्ते वदत्यदः । ममार्ज पाणिपझेन, भालं भीमनृपाङ्गजा ।। ३३६ ॥ दासोऽथ तिलकस्तस्याः, प्रताप इव भास्वतः । अकस्माद् भस्मयामास, तमःसमुदयं वने ॥ ३३७ ॥ वनेमगण्डसक्रान्तमदाविलमथो नलः । कायोत्सर्गजुषं कञ्चिन्मुनि वीक्ष्य मुदं दधौ ॥ ३३८ ॥
करिघट्टेऽपि नाचालीत्, कर्मभिस्तद्वहिप्कृतैः ।।
व्याख्यातोऽयमलिव्याजाद, गुणा ग्राह्या रिपोरपि ॥३३९ ॥ पदानद नलस्तूर्णमुत्तीर्णः प्रियया सह । नमस्कृत्य च तं साधु, पुनः स्यन्दनमागमत् ॥ ३४० ॥ कोकणीरलविस्पर्द्धिभैमीतिलकतेजसा । ध्वान्ते हतेऽथ तत्सैन्यं, चक्रिसैन्यमिवाचलत् ॥ ३४१ ।। दय पुरं प्राप, निधः क्षमापकुञ्जरः । चलच्चेलाञ्चलोल्लासः, प्रणर्तितभुजामिव ॥ ३४२ ॥ १ टिर्नलिनीव न्य खता० ॥ २ लान् खता० ॥ ३°षधक्ष्मापनन्दनः खंता० ॥
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
सङ्घपतिचरितापरनामकं । * [एकादशः निधायाथ नलं राज्ये, यौवराज्ये च कूबरम् । आत्मानं शमसाम्राज्ये, न्यधत्त निषधाधिपः ॥३४३ ॥ पयोधिपरिखामुर्वीमपालयदथो नलः । निरन्तरचतुर्वर्णावासकीर्णा पुरीमिव .. .. ॥ ३४४॥ महीभृद्धशसन्दोहपरिदाहपटीयसः । तेजसा नान्तरं दावानलस्य च. नलस्य च , ' ॥ ३४५ ॥ कूबरस्तं छलान्वेषी, बन्धुतावत्सलं नलम् । दुरोदरविनोदेषु, चिक्षेप क्रूरमानसः, .' । ॥ ३४६ ॥ वदन्त्या च मित्रैश्व, द्यूतव्यसनतस्तदा । विरराम निषिद्धोऽपि, नैषधिर्नैष धिम्। विधिम् ।। ३४७ ॥ कुबरेण सह क्रीडन् , मोहध्वान्ताकुलो नलः । अहारयत् तदा राज्य, सान्तःपुर-परिच्छदम् ॥ ३४८॥ निकृतः कूबरेणाथ, क्ष्मानाथः क्रूरचेतसा । गात्रमात्रपरीवारोऽचलद्देशान्तरं प्रति . . .॥ ३४९ ॥ नलानुगामिनी भैमी, कूबरः प्राह साहसी । हारिता यनलेनासि, न त्वं तद् गन्तुमर्हसि ॥ ३५० ॥ अथेदं स वदन्नुक्तः, पौरैः क्रूर! करोषि किम् ? । जननीमिव मन्यन्ते, भ्रातृजायां हि साधवः ।। ३५१ ॥ जननीति. न चेन्नीतिस्तवैतां प्रति सम्प्रति । तदस्याः पाप!,शापेत, भृशं भवसि भस्मसात् ।। ३.१२ ॥ इत्यय भाषितः पौरैः, शिक्षितश्च नलानुजः । रथमारोप्य वैदी, न्ययुतानुनलं तदा ॥ ३५३ ॥ अथ त्यक्तरथः कान्तायुक्तो निषधनन्दनः। चचार चरणापातपवित्रितधरातलः ॥ ३५४ ॥ सिक्तो घण्टापथस्तस्य, प्रस्थितस्य वनं प्रति । पौरैनॆत्राम्बुजोपान्तवान्तैः सलिलबिन्दुभिः ॥ ३५५ ॥ हा हा.! हताः स्मो देवेनेत्यार्तेः प्रतिगृहं खनैः। शब्दाद्वैतं तदा जज्ञे, रोदःकन्दरमन्दैिरे ॥३५६,॥. पुरीपरिसरोपान्ते, तस्थिवानथ पार्थिवः । अमात्य-पौरप्रभृतीन् , बोधयित्वा न्यवर्तयत् ॥ ३५७ ॥ राज्यत्यागे निषिद्धोऽपि, नैषधिस्तैरनेकशः । सत्यमेव पुरस्कृत्य, प्रतस्थे सुस्थमानसःः । ॥३५८. ॥ प्रपद्य, जननीत्वेन, कूबरेण निवारिता । नलेनानुमताऽप्यस्थान्नैव सा भीमनन्दनी ॥ ३५९ ॥ तद् वनं भवनं वृक्षाः, कल्पवृक्षास्त एव मे । चरणैरायपुत्रस्य, पावित्र्यं यत्र सूच्यते ॥३६०॥ दवदन्ती तदित्युक्त्वा, विसृज्य च परिच्छदम् । चचालोज्ज्वलवक्त्रेन्दुर्नलवानुवर्तिनी ॥ ३६१ ॥ असिस्वदत् फलश्रेणी, पयःपूरमपीप्यत । व्यशिश्रमन्मुहुर्मार्गे, भैमी भूमीशपुङ्गवः ॥ ३६२ ॥ अथ कामप्यरण्यानी, निरन्तरतैरद्रुमाम् । दुर्घहामिव दुर्गोवी, तमसामासदन्नृपः। ॥३६३ ॥ तत्राऽऽह वल्लभं भैमी, लगित्वा पादपद्मयोः। अलङ्कुरु कुलोत्तंस !,,पद्भ्यां तातपुरीमिति ॥ ३६४ ॥ ... . यद् वदिष्यसि देवि! त्वं, तत् कार्य ह्य(श्व)स्तनेऽहनि ।
. . कृतकृत्येव भैमीति, पिप्रिये प्रेयसो गिरा अथास्तमगमद् भानुर्नलस्येव महोदयः । दुष्कीर्त्या कूबरस्येव, व्यानशे तमसा जगत् ॥ ३६६.॥ उत्तरीयं धराधीशो, नीत्वा पल्यङ्कतां ततः । भुजोपधान एवाऽऽप, स्वापं वल्लभया सह ॥ ३६७ ॥ निशीथे पृथिवीनाथो, निद्रास्पृशि मृगीहशि । अचिन्तयचिरं चित्ते, नियत्या निहतोद्यमः ॥ ३६८ ॥ आकारयिष्यति प्रातः, प्रिया निजपितुहे। श्रयन्ते श्वशुरं नीचाः, क यामि?, करवाणि किम् ? ॥ ३६९ ॥
.. श्वः करिष्यामि यद् देवि !, वक्तासीति मयोदितम् । , . . . i
तद्दाक्षिण्यमयं वाक्यं, बाढू दुःखाकरोति माम् । . . . . ॥ ३७० ॥ त्यजामि यद्यम सुप्तां, तत् प्रसर्पति दुर्यशः । अन्यथा मासियं,प्रातः, प्रापयत्येव कुण्डिनम् ॥ ३७१॥
१'चाल. खता० पाता०॥ २ निदरम् खंता ॥ .३ निवासी भी खंता० ॥ ४ युग्मम् पाता० ॥ ५ तरु-द्रुमामू खंता० ॥ ६ 'हम् खता० ॥ ७ 'ति प्रतिश्रुतम् खंता० ॥
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । स्वशीलरक्षितात्मानं, वरं मुञ्चामि तामिमाम् । न कुण्डिनगतो दैन्यं, मन्दो मन्दाक्षमुद्वहे ॥ ३७२ ।। निम्बित्येति नलः कान्ताकपोलतलतो भुजम् । मन्दं चकर्ष निर्यातुमवाञ्छन्तमिव प्रियात् ॥ ३७३ ॥ उत्तरीयस्य पर्यकीकृतस्यार्द्धग्रहेच्छया। आचकर्ष ततः शस्त्रीं, निस्त्रिंशत्वेन सत्रपः ॥३७४ ॥ बाष्पोर्मिरुद्धदृग्वा, शुचा गलितचेतनः । वसनाय करं ब्योम्नि, न्ययुक्त व्याकुलो नलः ॥३७५ ॥ तस्य ध्यात्वा क्षणेनाक्ष्णी, पंरिमृज्यैकपाणिना । चेलं चिकर्तिषोः कम्पान्निपपात क्षुरी करात् ॥ ३७६ ॥ पुनः कृपाणिकां पाणी, गृहीत्वा दुर्मनायितः । उवाच नैपधो दुःखमग्नमन्दतरस्वरम् ॥३७७ ॥ दमयन्त्या वनत्यागे, सपल्या मत्करग्रहात् । अपि निस्त्रिंशपुत्रीयं, पपात भुवि घिग्! नलम् ॥ ३७८ ॥
धाराधिरूढविज्ञाने !, सद्वंशे ! स्निग्धतानिधे ! । निष्कृपस्य कुकार्येऽपि, कृपाणि ! कुरु मे कृपाम्
॥३७९ ॥ इत्युक्त्वा क्षणमुद्धृत्य, धैर्य वैक्लव्यतो नलः । चकत चीवरं प्रेमवन्धनेन समं तदा ॥ ३८० ॥ अथ देव्या मुखाम्भोजमालोकयितुमुन्मनाः । ममार्ज पाणिना भालमुन्मीलतिलकप्रभम् ॥३८१ ।। अथाऽध्यायनलो मुग्धामुखस्याऽहो! महो महत् । येन जागर्ति शेते का, नेति निश्चिनुते मतिः ॥३८२॥
उवाच देवि ! त्वद्वक्त्रालोके भाग्यं न मे दृशोः । न च त्वत्परिचर्यायां, योग्यताऽपि हतात्मनः ।
॥ ३८३ ॥ प्रियाननोपरिन्यस्तदृष्टिरेवं वदन् नलः । दधौ हस्तेन बाष्पाम्भस्तत्प्रवोधभयान्मुहुः ॥ ३८४ ।। अकृपः सकृपे! गोत्रकलङ्को गोत्रदीपिके ! | दुराचारः सदाचारे!, कुर्वे नतिमपश्चिमाम् ॥ ३८५ ॥ देवि! त्वच्चरितेनेन्दुरकलङ्कः किलाभवत् । अन्ववायगुरुः किन्तु, मद्वत्तेन कलङ्कितः ॥ ३८६ ॥ अहो! अभीरुर्बलवान् , यद्भीरुमवलां नलः । मुक्त्वा वनान्तरे याति, स्वयं वसति पत्तने ॥ ३८७ ।। ब्रुवन्निति क्षतस्वाक्षरत्क्षतजलेखया । अक्षराण्यलिखद् दीनो, देव्याश्चेलाञ्चले नलः ॥३८८ ॥ विदर्मेषु वटेनाध्वा, वामे ! वामेन गच्छति । दक्षिणे! दक्षिणेनैतैः, कोशलायां तु किंशुकैः ॥ ३८९ ।। यत्र ते प्रतिभात्येव, देवि! तत्र स्वयं बजेः । आत्मानं दर्शविण्येऽहमुत्तमे ! न तवाधमः ॥ ३९० ॥ लिखित्वेति नलो मन्दपदपातमथाचलत् । पिवन् मुखाम्बुजं देव्या, दृग्भ्यां वलितकन्धरः ।। ३९१ ॥
रक्षामि शयितां यावद्, यामिनी स्वामिनीमिति । नलः पश्यन् प्रियां वल्लीमण्डलान्तरितः स्थितः
॥ ३९२॥ विभातायां विभावर्या, देव्या जागरणक्षणे । मृदु-द्रुतपदापातमचलनलभूपतिः
॥ ३९३ ।। प्रथा हृदयसन्तापं, स्फुटीभूतमिवाऽऽत्मनः । नलो व्यलोकयद दावानलं ज्वलितमग्रतः ॥ ३९४ ॥
सनराचस!, निषधक्षमापनन्दन! । महावल! नल! त्राणदक्ष ! संरक्ष मां दवात् ॥ ३९५ ॥ इत्याकर्ण्य गिरं दावानलमध्योत्थितां नलः । अचिन्तयदिदं वेत्ति, कोऽत्र मां निर्जने वने ? ॥ ३९६ ॥ अथोवाच नृपः कस्त्वं, मां परिज्ञाय भाषसे । इत्युक्ते पुनरुद्भूता, भारती दावपावकात् ॥ ३९७ ॥ उजगाऽहमदग्धायां, वल्लौ सङ्कचितः स्थितः। निर्गन्तुं भूमितापेन, न शक्नोमि दवानलात् ॥ ३९८ ॥ उपकार करिष्यामि, महान्तं ते महीपते! । मूर्तादिव यमक्रोधादमेस्तत् कर्ष कर्ष माम् ॥ ३९९ ।।
तामेनां, वरं मुनामि भामिनीम खंता० ॥ २ परिमाज्यक' वता. खंता० ॥ ३ निस्सप खंता०॥ ४ तस्थि खंता. पाता० ॥
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
. [एकादशः
१३२ . . . सवपतिवरितापरनामक 'इत्याकर्ण्य, विलोक्याथ, पटप्रान्तं नृपोऽक्षिपत् । सर्प तदप्रमारूढे, क्षणेन पुनराक्षिपत् ॥ ४०० ॥
अथ निःसृत एवास्य, भुजागं भुजगोऽदशत् । तदात्वमेव कुब्जत्वमाससाद ततो नृपः ॥४०१ ॥ दृष्ट्वाऽथ भूपः स्वं रूपं, दध्यौ दृष्टं मया रयात् । धिग्! देवीत्यागपापगुफलोत्पत्तिप्रसूनकम् ॥ ४०२ ॥ अधुना वनमायान्त्या, देव्या यादृक् कृतो मया। उपकारोऽमुना ताहर, दवाकृष्टेन मे कृतः ॥४०३ ॥ सविलक्षं हसन्नाह, सरीसृपमथो नृपः । उपकारस्त्वयाऽकारि, स्वस्ति ते गम्यतामिति ॥ ४० ॥ , अथ कोऽप्यग्रतो भूत्वा, प्रीतः प्राह नरो नृपम् । वत्स! जानीहि मां देवीभूतं पितरमात्मनः ॥ ४०५॥ " भास्वन्तं दुर्दिनेऽपि त्वां, तेजसा मास्म शत्रवः ।
। जानन्तु हन्त ! तेन त्वं, मया नीतोऽसि कुब्जताम् ॥१०६ ॥ समुद्कं गृहाणेदं, यदा कार्य भवेत् तव । परिधेयं तदाऽमुष्माद्, देवदूष्यांशुकद्वयम् ॥ ४०७ ॥ इत्थं समर्पयन्नेव, देवः प्राह पुनः सुतम् । क भवन्तं विमुञ्चामि ?, क्रमचारो हि दुःखदः ॥ ४०८ ॥, सुंसमारपुरे मुञ्च, नलेनेस्थमथोदिते । देवः क्वचिद् ययौ स्वं तु, तत्रापश्यदसौ पुरे ॥४०९ ॥
___ अकस्माद् विस्मयस्मेरस्तत् पश्यन् पुरतः पुरम् । यावच्चलति सोऽनौषीत् । तावत् कोलाहलं पुरः
॥४१०॥ ततः किमेतदित्यन्तश्चिन्तयत्याकुले नले । नश्यतां नश्यतामित्थमूचुरुच्चैस्तुरङ्गिणः ॥४११ ॥ स्पर्द्धयेव प्रधावन्ती, मन्तं छायामपि स्वकाम् । मुहुःकृताकृतस्पर्श, वायुनाऽपि भयादिव ॥ ४१२ ॥ मधुव्रतैरतितरां, धावद्भिर्मदलिप्सया । अनासादितकर्णान्तमतित्वरितचारतः । ॥४१३ ॥ उदस्तशुण्डमुड्डीनानपि खण्डयितुं खगान् । क्षयोत्क्षिप्तमहादण्डमिव दण्डधरं क्रुधा । ॥४१४ ॥ धर्मपुत्रानिवाब्दस्य, स्वशब्दस्पर्द्धितध्वनेः । भिन्दन्तं दन्तघातेन, पादपौधान् पदे पदे ॥४१५ ॥ मूर्धातिधूननैर्गण्डप्रोड्डीनालिकुलच्छलात् । क्षिपन्तं खण्डशः कृत्वा, व्योमाङ्गणमपि क्षणात् ॥ ४१६ ॥ अस्यन्तं कुम्भसिन्दूररेणूनुद्धतधूननैः । मूर्धाध्वनिःसृतध्मातक्रोधानलकणानिव , , ॥ ४१७ ॥ कञ्चिदुच्चालितक्षोणिखण्डं चण्डांहिपाततः । व्यालं व्यालोकयामास, नलः प्रबलविक्रमम् ॥ ४१८ ॥
॥ सप्तभिः कुलकम् ।। ___ऊर्तीकृत्य भुजामुर्वीभुजा वाहयुजा ततः । व्याहृतं दधिपणेन, क्षणव्याकुलचेतसा ॥ ४१९ ॥ 'यः कोऽपि कोपिनममुं, करिणं कुरुते वशे । लक्ष्मी तनोमि तद्नेहोत्सारङ्गैकनर्तकीम् ॥४२० ॥ 'अथाऽऽकर्येति कुतुकी, सत्वरं प्राचलनलः । कालप्रायमपि व्यालं, मन्यमानः शृगालवत् ॥ ४२१ ॥ '
भो कुब्ज ! कुब्ज! कीनाशमुखे मा विश मा विश । ' : .. इत्युक्तोऽपि जनैर्धारः, केसरीव ययौ गजम्
॥ ४२२ ॥ रे,रे शुण्डाल ! मा. बाल-विप्र-धेनु-वधूवधीः । एोहि मददुर्दान्त !, दान्ततां दर्शयामि ते ॥ ४२३ ।।
वल्गन्तमिति वाचालं, कोपादनुचचाल तम् । करी कराग्रविक्षेपप्राप्ता-प्राप्तशिरोरुहम् ॥४२४ ॥ .. पतन्नुधन मिलनस्य, निनन् घातं च वञ्चयन् । अङ्गुष्ठाङ्गुलिसम्मरर्दयन् पुष्करं छलात् ॥ ४२५॥ . प्रान्त्वा दक्षिणपक्षेण, चक्रवद् भ्रमयन् मुहुः । चतुर्णामपि पादानां, प्रविश्याधोऽपि निःसरन् ॥ ४२६ ॥
१. यान्त्यां, देव्यां या पाता० ॥ २ स्य, शब्दस्य स्प खता० ॥ ३ रेणुमुद्ध - 'खंता० ॥ ४ 'नैवीरः खता०॥
.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] ' धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
१३३ निमेषा त् पुरः पश्चात्, पक्षयोश्च स्फुरन् नलः । खेदयामासिवानेकोऽप्यनेकवदनेकपम् ।। ४२७ ॥
॥ विशेषकम् ॥ सोऽथ खिन्नमपि क्रोधाद्धावन्तं द्विपमुन्मदम् । वशीकर्तुं पटीं मूव॑मिव प्रज्ञा पुरोऽक्षिपत् ॥ ४२८ ॥ रूपबुद्ध्याऽथ तां हन्तुं, विनमन्तं मतङ्गाजम् । दन्तन्यस्तपदः शैलं, केशरीवारुरोह सः ॥ ४२९ ।। कलापकान्तरन्यस्तपदस्तदनु दन्तिनम् । सृणिमादाय रोमाञ्चकवची तमचीचलत् ॥ ४३० ॥' पुरस्य कृपया कोऽपि, किमसावाययौ सुरः । स्वयम्भूरथवा पौरपुण्यपूरैरैथाभवत् ? ॥४३१ ॥
अप्रमूवल्लभस्पर्द्धिवर्द्धितपिराक्रमः । ययौ भुवनभीमोऽपि, गजोऽयं यस्य वश्यताम् ॥४३२ ॥ । इत्थं परस्परं पौरैः, प्रीतिगौरैः पदे पदे । कुब्जोऽपि स्तूयमानश्च, वीक्ष्यमाणश्च रेजिवान् ॥ ४३३ ॥
॥विशेषकम् ॥ प्रीतात्मा स्वयमारुह्य, गोपुरं पुरनायकः । तस्याधो गच्छतः कण्ठे, दाम रलमयं न्यधात् ॥ ४३४ ॥ अथोपनीय शालायां, गजमाकलयन् नलः । लीलाविलोलशुण्डाग्रग्राहिताहारपिण्डकम् ॥ ४३५ ॥ प्रीतः प्रदाय रत्नानि, वसना-ऽऽमरणानि च । अथ मित्रमिवोर्वीशः, पुरः कुब्जं न्यवीविशत् ॥ ४३६ ॥ कुतस्तव कलाभ्यासः ?, कस्त्वं ? वससि कुत्र च । राज्ञेति पृष्टो हृष्टेन, नलभूपतिरभ्यधात् ।। ४३७ ।। सूपकारो नलस्याहं, प्रियो हुण्डिकसंज्ञकः । नलादाप्तकलाभ्यासः, कोशलायां वसामि च ॥ ४३८ ॥ अज्ञासीद् यन्त्रलः सर्व, तं कलौघं मयि न्यधात् । अन्यच्चाशिक्षयत् सूर्यपाको रसवतीमपि ।। ४३९ ॥ बन्धुना हारितैश्वर्यः, कूबरेणाधमेन सः । नले स्वामी वने गच्छन् , विपन्नः प्रियया सह ॥ ४४०॥ ततो राजन् ! परित्यज्य, कूबरं कुलपांसनम् । आश्रितोऽहं कलावन्तं, भवन्तं नलवन्मुदा ॥ ४४१ ॥ इति श्रुत्वा नलक्ष्मापवार्तामारिवोऽरुदत् । दधिपाँऽशुकच्छन्नवदनः सपरिच्छदः ॥४४२ ॥ कृत्वा नलस्य पर्यन्तकृत्यानि कृतिनां वरः । अधारयच्चिरं चित्ते, दधिपर्णनृपः शुचम् ॥४४३ ॥ रसवत्या नला सूर्यपाकया नृपमन्यदा । अप्रीणयद् यथायुक्तरसप्रसरपुष्टया ॥४४४॥ अथ वासांसि रत्नानि, तस्मै भूरीणि भूपतिः । ग्रामपञ्चशती टङ्कलक्षं च प्रीतिमान् ददौ ॥ ४४५ ॥
राज्यं ययौ नलस्यापि, ग्रामै म करोमि किम् ? । तं कुब्जमिति जल्पन्तं, प्रीतः प्राह पुनर्नृपः
॥४४६॥ प्रीतोऽस्मि तव सत्त्वेन, सत्त्वाधिकशिरोमणे! । याच्यतां रुचितं किञ्चिदित्युक्तेऽभिदधे नलः ॥ ४४७ ॥ मृगव्य-मदिरा-छूतन्यसनानि स्वसीमनि । यावज्जीवं निषेध्यानि, श्रुत्वेदं तद् व्यधान्नृपः ॥ ४४८ ॥ अथ वर्षगणेऽतीते, कश्चिदेत्य द्विजः सभाम् । वेत्रिणाऽऽवेदितः स्वस्तिपूर्वकं नृपमब्रवीत् ॥ ४४९ ॥ श्रीभीमेन समायातदवदन्तीगिरा चिरात् । नलप्रवृत्तिमन्वेष्टुं, प्रेषितोऽहं तवान्तिके ॥४५० ॥
भैमी निशम्य जीवन्ती, नलोऽपि वापि जीवति । तद्रेिति विनिश्चित्य, प्रीतः प्रोवाच पार्थिवः
॥ ४५१ ॥ नलस्य सूपकारोऽयं, कुब्जो राज्येऽस्ति मे गुणी । एतद्विरा मयाऽश्रावि, विपन्नः सप्रियो नल:
॥ ४५२ ॥ १ अत्रान्तरे विशेषकम इति पाता० ॥ २रसावभूत? खंता० पाता० ।। ३ पाता. ४'त्रगिरोर्वी वता. खंता॥ ५ लस्वा खंता० ॥ ६ दधौ न खंता० पाता. ॥
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
' [एकादश
- सवपतिचरितापरनामकं तवैतया पुनर्वाचा,प्रीतोऽस्मि द्विज!, तद्वंद । कथं तयोवियोगोऽभूद्, वैदर्भी कथमागताः ॥ ४५३॥
..', , ,अथ द्विजोऽवदद् देव !, प्रविवेश नलो वनम् । :: ...!' कान्तांमेकाकिनी सुप्तां, त्यक्त्वाऽन्येधुर्ययौ कचित् तद् विरामे विभावर्या, भैमी स्वप्नमलोकयत् । सपुष्प-फलमारूढा, सहकारमहं पुरः। ॥ ४५५ ।। स्वादितान्यस्य पीयूषजित्वराणि फलान्यथ । आम्रो व्यालेन भनोऽथ, भ्रष्टाऽहमपि भूतले ॥ ४५६ ॥ स्वमान्ते निद्रेया मुक्ता, प्रफुल्लनयनाम्बुजा । प्रातः प्रियमपश्यन्ती, व्याकुलैवमंचिन्तयत् ॥ ४५७ ॥ जहार चनदेवी वा, खेचरी वा प्रियं मम । स ययौ जलमानेतुं, प्रातःकृत्याय वा स्वयंम्। ॥ ४५८ ॥ अथवा नर्मणा तस्थौ, वल्लीजालान्तरे क्वचित् । तत् पश्यामि जलस्थान-वल्ली छमतलान्यहम् ॥ ४५९ ॥ इत्युत्थाय प्रियं द्रष्टुं, यत्र यत्र जगाम सा । तत्र तत्राप्यपश्यन्ती, वैलक्ष्येणातिबाधिता ॥ ४६० ॥ । साचरन्ती लतालीषु, मृगान् वीक्ष्य रवोत्थितान् । मुमुदे च प्रियभ्रान्त्या, मुहुः खिन्ना चे निश्चयात् ॥४६॥ प्रामं भ्राममथ श्रान्ता, नलकान्ता समाकुला । पाणिपल्लवमुत्क्षिप्य, पूत्कर्वन्तीदमभ्यधात् ।।४६२ ॥ एहि दर्शनं देहि, परिरम्भ विधेहि मे। नर्मापि शर्मणे नातिक्रियमाणं भवेत् प्रिये ॥४६३ ॥ .. इति प्रतिरवं श्रुत्वा, निजोक्तेरेव हर्षिता । आकारयति मां भात्यागाद् गिरिगुहासु सा · ॥ ४६४ ॥ तत्राप्यसावपश्यन्ती, वैदर्भी प्राणवल्लभम् । स्वप्नं सचेतना रात्रिप्रान्तदृष्टं व्यचारयत् ॥ ४६५ ॥ रसालोऽयं नः पुष्प-फलानि नृपवैभवम् । तत्र देवीपदारूढा, जाताऽहं फलभोगभार ॥ ४६६ ॥ द्विपोऽस्य कूबरो भङ्गा, अंशो मे विरहस्त्वयम् । स्वप्नार्थेनामुना तन्मे, सुलभो नैव वल्लभः ॥ ४६७ ॥ , . . . . . घिग्! मां दिग्मण्डनयशा, यन्मुमोच नलो नृपः।। । । 5, ', तं मानिनं पितुर्वेश्म, नेतुं घिग् ! मे कदाग्रहम् .. ॥४६८॥ . अवाञ्छन् श्वसुरावासवासं मानधनः सुधीः। ममाऽऽग्रहं च तं वीक्ष्य, साधु तत्याज मामपि ॥ ४६९ ॥ प्राणान् 'मुञ्चन्ति नो मानं, धीरास्तन्मां मुमोच सः।मानच्छिदाग्रहग्रस्तां, मानी प्राणसमामपि ॥ ४७० ॥ हा कान्त ! कुलकोटीर!, हा विवेकनिकेतन ।। एकोऽपि नापराधोऽयं, दास्या मे किमसह्यत ॥ ४७१॥ त्वदादेशस्य किं दूरे, कदाचिदभवं विभो! । यदेवं देव! मुक्ताऽहं; न निषिद्धा कदाग्रहात् ।। ४७२ ॥ ।
ज्ञातं वा नान्यथा चक्रे, मद्वचोऽपि कचिद् भवान् । 1 , : ततस्त्यक्ताऽस्मि नोक्लप्सा. वागमाननेमानना
॥४७३ ॥ हा दैव! दुर्मतिर्दूर, निर्ममे किं ममेडशी ? । तदा कदाग्रहेऽमुष्मिन् , नलस्येव दुरोदरे ॥ ४७४॥ , ध्यायं ध्यायमिदं मन्दभाग्यमन्या वियोगिनी। प्राणेश! पाहि पाहीति, वदन्ती मूर्च्छिताऽपतत् ॥.४७५ ॥ ।। अथ 'क्षणेन मूर्ध्वान्ते, बाढं विरहविह्वला,मास्म गा नाथ ! नाथेति, तारं दीना रुदोद सा ॥ ४७६ ॥ तदा चक्रन्द सा भर्तृनामग्राहं मुहुस्तथा. । हृदयानि विदीर्णानि, शैलानामप्यहो! यथा ॥ ४७७ ॥ . अथास्या नलवश्यायाः, कृपयोल्लास्य चीवरम् । अनलस्य वयस्योऽपि, तां वर्णालीमदीदृशत् ॥ ४७८ ॥ स्वपाणिना स्वरक्तेन, प्रियेण लिखितां लिपिम् । दृष्ट्वा नलमिवाऽऽधत्त, हृदयेऽन्तर्बहिश्च सा ॥ ४७९॥ अथ प्रमुदिता देवी, व्यचिन्तयदिदं हृदि । अहो! अद्यापि विद्येऽहं, हृदये हृदयेशितुः ॥ १८०॥ . यदादिदेश मे वर्त्म, स्वरक्तलिखिताक्षरैः । गमिष्यामि पितुर्गेहमेतैरेव सहायकैः ॥४८१ ॥ . .. योन्मु खताः ॥ २ बता० विनाऽन्यत्र नतान खंता ॥.... ।
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
१३५ निश्चित्येत्यचलद् भीमनन्दनी वटवर्त्मना । स्वपादहतपत्रालीध्वनितेभ्योऽपि विभ्यती ॥४८२ ॥ वृक्षेषु रलगायाः, सपल्या अपि सूनुषु । मुहुः स्निग्धेषु विश्रान्ता, साऽचलद् भूपतिप्रिया ॥ १८३ ॥ तस्यास्तिलकविद्योतपिङ्गदिग्गमनक्षितेः । चलन्त्या दावकीलाया, इव हिंसा वनेऽत्रसन् ॥ ४८४॥ अथावासितमग्रे सा, सार्थमेकं व्यलोकयत् । व्याप्तं शकटमण्डल्या, सवप्रमिव पत्तनम् ॥ ४८५ ।। सार्थेन सममेतेन, सुखं गहनलङ्घनम् । चिन्तयन्तीति वैदर्भी, दधौ मुदमुदित्वरीम् ॥४८६ ।। सार्थ यावदलञ्चक्रे, सा मरालीव परवलम् । तावत्तं रुरुधुश्चौराः, क्रूराः कृषिमिवेतयः ॥४८७ ॥ अत्र सार्थे मया त्राते, रे! मा कुरुत विप्लवम् । सिंहीजुषि वने शाखिमङ्गाय न मतङ्गजाः ॥ ४८८ ॥ भाषमाणामिदं भैमी, वातूलामिव तस्कराः । अवज्ञाय तदा पेतुः, सार्थे भृङ्गा इवाम्बुजे ॥ ४८९ ॥ पञ्चषानथ हुकारान् , सा चकार पतिव्रता । नेशुश्चौरास्तमःपूरास्तैर्भास्करकरैरिव ॥ ४९०॥ शीलावधिरधिष्ठातृदेवतेव तदैव सा । अर्चिता सार्थवाहेन, जगृहे च गृहे जवात् ॥ ४९१ ॥ मातेति मन्यमानस्य, सार्थवाहस्य पृच्छतः । भिन्दन्ती हृदयं दुःखैस्तद् द्यूतादि जगाद सा ॥ ४९२ ॥ अथासौ सार्थवाहेन, विवेकाद्भुतभक्तिना । अस्थाप्यत गृहे भैमी, नलपत्नीति यलतः ॥१९३ ॥ धनागमेऽन्यदोदामैापि व्योम घनाघनैः । तुच्छीभूतार्णवोन्मीलदौर्वधूमभरैरिव ॥ ४९४ ।। गर्जावायैस्तडिन्नतैर्धाराध्वनितगीतिभिः । मेघो दिनत्रयं यात्रामनुद्धाटेन निर्ममे ॥४९५ ॥ तत्र कर्दमसम्मर्दभीममालोक्य भीमजा । अविज्ञाता जनैः शुद्धभूवासाय ततोऽचलत् ॥ ४९६ ॥ तडित्तुल्यमुखज्वालं, घोरनिर्घोषदुर्धरम् । बलाकाकुलसङ्काशकीकसावलिभूषणम् ॥ ४९७ ॥ अतिवृष्ट्या तदा व्योम्नस्त्रुटित्वाऽब्दमिव च्युतम् । पथि सा कौणपं कालं, करालं कञ्चिदैक्षत ॥ ४९८ ।।
युग्मम् ॥ अथैनां राक्षसः प्राह, भोक्ष्यसे त्वं स्थिरीभव । चातकेनेव लब्धाऽसि, मेघधारेव यच्चिरात् ॥ ४९९ ॥ अथावष्टम्भमुद्भाव्य, भैमी भीमं जगाद तम् । कुर्वन्नज्ञ! ममावज्ञां, त्वं भविष्यसि भस्मसात् ।। ५०० ।। पश्यन्नित्यभयां भैमी, मुदितः कौणपोऽवदत्।तुष्टोऽस्मि तव धैर्येण, रुचितं याच्यतामिति ॥ ५०१ ॥ ततोऽवददमुं भैमी, यदि तुष्टोऽसि तद् वद । ज्वलिष्यति कियत्कालं, नलस्य विरहानलः ? ॥ ५०२ ॥ आख्यत् तदवविज्ञानात् , सैष भैमि! भविष्यति । हर्षाय द्वादशे वर्षे, पतिसङ्गः पितुर्गृहे ।। ५०३ ।। मुञ्चामि भवती तत्र, यदि वैदर्भि! भाषसे । अहं क्षणार्धमात्रेण, किमु भ्रमसि दुःखिता? ॥ ५०४ ।। इत्याकर्ण्य वचः कर्ण्यमस्य हृष्टमनास्ततः । बभाषे भीमभूमीशनन्दनी विशदाशया ॥५०५ ।। पत्युः कथयता सङ्गं, त्वयोपकृतमेव मे । गम्यतां स्वस्ति ते नाहं, यामि साकं परैर्नरैः ॥ ५०६ ॥ सदा भवेद् भवान् धर्मगृह्य इत्युदितस्तया ।स्वं रूपं दर्शयन् दिव्यं, कौणपः स तिरोदधे ॥ ५०७ ॥ प्राप्यो द्वादशवर्षान्ते, वर्षान्त इव भास्करः । नलिन्या इव मे भर्ता, मत्वेत्यभ्यग्रहीच सा ॥ ५०८ ॥ ताम्बूलमरुणं वासः, कुसुमं विकृतीस्तथा । नादास्ये सत्यमेतानि, प्रियाण्याऽऽप्रियसङ्गमात् ॥ ५०९ ॥ निश्चित्येदं तदा देवी, चलिता मन्थरं पुरः । गिरेर्ददर्श कस्यापि, कन्दरां फलितगुमाम् ॥ ५१० ॥ वर्षाकालविरामाय, रामेयं तत्र कन्दरे । एका केसरिकान्तेव, तस्थौ निर्भयमानसा ॥५११ ॥ भावितीर्थकृतः शान्तिनाथस्य प्रतिमामिह । निवेश्य मृन्मयी पुष्पैः, साऽर्चयद् गलितैः स्वयम् ॥ ५१२ ॥
१ सर्वे भृ खंता० ॥ २ °र नृपात्मजा । खता० ॥ ३ न्तेि विशदच्छदः । खता० ॥ ४ प्रियाण्यप्रिय वता० ॥
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
संपतिचरिता परनामकं '
चतुरा: सा चतुर्थादि, तपः कर्म वितत्वती । चकार पारणं पाकपतितैर्भूरुहां फलैः अथापश्यन्निमां चक्रश्चक्रबन्धुप्रभामिव । बभ्राम विधुरं सार्थे, सार्थेशस्तामविह्वलः ततोऽनुपदिकीभूय, सार्थेशस्तां गतो गुहाम् । जिनार्चातत्परामेनामभिवीक्ष्य मुदं दधौ सार्थनाथः प्रणम्याथ, भैमीमग्रे निविश्य च । पप्रच्छ देवि । देवोऽयं, कस्त्वया परिपूज्यते ॥ ५९६ ॥ ततः प्रीतिभरस्मेरा, दमयन्ती जगाद तम् । पूज्यतेऽसौ महाशान्तिः शान्तिः षोडशतीर्थकृत्
T ॥ ५१५ ॥
arrsat कथयामास, धर्ममार्हतमुज्ज्वलम् । सावधानमनोवृत्ति, मुदा सार्थपतिं प्रति निशम्य वचनान्यस्यास्तापसास्तद्वनौकसः । तस्थुः समीपमागत्य, धर्माकर्णनकौतुकात् मुखेन्दुज्योत्स्नयेवास्या, धर्माख्यानगिरा ततः । बोधितं सार्थवाहस्य, शुद्धं कुमुदवन्मनः दमयन्तीं गुरुकृत्य, कृत्यमेतदिति ब्रुवन् । अङ्गीचकार तीर्थेशधर्मं सार्थेशशेखरः अत्रान्तरे गिरा तस्या, जितेव गगनापगा । भूमौ पतितुमारेभे, त्रपयाऽब्दजलच्छलात् अथ दुर्धरधारालधाराधरजलाकुलाः । श्रेमुस्तपोधना स्तोके, पयसीव तिमित्रजाः तानथ स्थापयित्वैकस्थाने पृथ्वीपतिप्रिया । दण्डेन परितो रेखामेतेषामकृत स्वयम् तत् तापसास्तथा तस्थुस्तदाज्ञाकुट्टिमान्तरे । यथा वर्षति पर्जन्ये, लग्ना वारिच्छटाऽपि न अथ स्थितेऽम्बुदे प्रौढप्रभावा काऽप्यसाविति । तां गुरूचक्रिरे जैनधर्मकर्मणि तापसाः तत् तापसपुरं तत्र, चारुश्रीकमचीकरत् । सार्थेशः स्वपुरभ्रान्तिगतिस्खलितखेचरम् देवानापततो वीक्ष्य, कदाचिदचलोपरि । दमयन्ती समं सर्वैर्रेध्यारोहदघित्यकाम् सिंहकेसरिणं सद्यः, प्रस्फुरत्केवलं मुनिम् । सुरैः कृतार्चनं वीक्ष्य, नत्वा देवी पुरोऽविशत् ततः प्रदक्षिणीकृत्य, कश्चित् केवलिनं मुनिः । पुरः सपरिवारोऽपि निविष्टो हृष्टमानसः अथासौ प्रथयामास, धर्म कर्मदुपावकम् | केवली कलितानन्तगुणकेलिनिकेतनम् देशनाभिः सुधापूरसनाभिभिरथ स्मितः । व्रतं केवलिनस्तस्मादयाचन्मुख्यतापसः अथ प्रत्याहततमास्तं प्रत्याह स केवली । वाचं दशनविद्योतपूरनासीरभासुराम् देवरोऽस्याः कुरङ्गाक्ष्याः, कूबरोऽस्ति नलानुजः । कोशलाधिपतेस्तस्य, सुतोऽहं सिंहकेसरी
॥ ५३४ ॥
॥ ५३५ ॥
॥ ५३६ ॥
सङ्गापुरीकिरीटस्य, सुतां केसरिणो मया । विवास चलितेनाप्ताः, श्रीयशोभद्रसूरयः तेषां व्याख्यानमाकर्ण्य, मुधाकृतसुधारसम् । पृष्टा मयाऽतिहृष्टेन कियदायुर्ममेत्यमी अथाऽऽचख्युः शुचिज्ञानाः, श्रीयशोभद्रसूरयः । इतो दिनानि पञ्चैव तवाऽऽयुरवशिष्यते ॥ ५३७ ॥ इत्याकर्ण्य विवर्णस्यः सोऽहं मोहाम्बुधौ ब्रुडन् । आरोपितस्तपः पोते, श्रीयशोभद्रसूरिभिः ॥ ५३८ ॥ परिपाल्य व्रतं सम्यग् ज्ञानमुत्पादितं मया । ममैष मोक्षकालस्त्वां व्रतयिष्यन्ति सूरयः ॥ ५३९ ॥ इत्युक्त्वा क्षीणनिःशेषकर्माऽसौ सिंह केसरी । निर्वाणं प्राप निर्वाणोत्सवं देवाश्च तेनिरे ॥ ५४० ॥ श्रीयशोभद्रसूरीणां, समीपे सपरिच्छदः । आनन्दरसनिमभो, भेजे कुलपतिर्व्रतम्
॥ ५४१ ॥
1
ussa
""
, ३ त्वेषा, स्थाने खंता० ॥
११ निवेश्य खंता० ॥ २ देवदेवो ता० ॥
6
संता० ॥ ५ गङ्गां पातासं० ॥ ६ व्याख्यां समां पाता० ॥ ..
1
4
[ एकादशः
॥ ५१३ ॥
॥ ५१४ ॥
॥ ५१७ ॥
' ॥ ५१८ ॥
॥ ५१९ ॥
॥ ५२० ॥
॥ ५२१ ॥
॥ ५२२ ॥
॥ ५२३ ॥ 11488.11 ॥ ५२५ ॥
॥ ५२६ ॥
॥ ५२७ ॥
॥ ५२८ ॥
॥
५२९ ॥
॥
५३० ॥
॥ ५३१ ॥
॥ ५३२ ॥
॥ ५३३ ॥
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] । धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्।
१३७ अथ प्रभाते सार्थेशपुरस्कृतमहोत्सवा । अवाप तापसपुरं, वैदर्भी सह सूरिभिः ॥५४२ ।। प्रतिष्ठां शान्तिचैत्यस्य, सम्यक्त्वारोपणं तथा । गुरुभ्यः कारयामास, दमयन्ती ससम्मदा ॥ ५४३ ॥ इति तत्रैव वैदा , सप्त वर्षाण्यगुस्ततः । विरञ्चिवर्षदीर्घाणि, प्राणप्रियवियोगतः ॥ ५४४ ।। अन्यदा कश्चिदागत्य, तां प्रति माह पूरुषः।नला प्रतीक्षमाणोऽस्ति, भवतीं वनवर्त्मनि ।। ५४५ ॥
अहं यास्यामि सार्थो मे, दवीयान् भवति क्रमात् । तमित्युक्त्वा जवाद् यान्तं, भैमी त्वरितमन्वगात्
॥ ५४६॥ क मे स्फुरति भर्तेति, व्याहरन्ती मुहुर्मुहुः। मैमी मार्गादपि भ्रष्टा, प्रयातः सोऽप्यदृश्यताम् ॥ ५४७ ॥ अथ अमन्ती कान्तारे, मृगीव मृगलोचना । अपश्यत् कौणपी काञ्चिदुच्चलद्रसनाञ्चलाम् ॥ ५४८ ॥ साऽप्याह भैमीमाकृष्टा, त्वं मया मायया रयात् । भोक्ष्ये त्वामधुना राहुरसनेन्दुतनूमिव ।। ५४९ ॥ इति तां विकृतां वीक्ष्य, भैमी स्वं धर्ममस्मरत् । तत्प्रभावादियं त्रस्ता, तमिस्रव दिवाकरात् ।। ५५० ।। अथैषा तृषिता देवी, श्रमन्ती निर्जले वने । व्याकुलाऽजनि निष्पुष्पे, भ्रमरीव वनस्पतौ ॥ ५५१ ॥ तदाऽऽह मम सान्निध्य, कुरुध्वं वनदेवताः । यथा वनमृगीवाऽहं, दाहं नहि सहे तृषः ॥ ५५२ ।। इन्द्रजालिकमन्त्रोक्तिस्पर्धिन्या तद्विरा ततः । दुकूलं तद्भुवः कूलङ्कषाऽऽविरभवत् पुरः ॥५५३ ॥ प्राप्तैरथ जलैर्मक, म्लानाऽप्यौज्ज्वल्यमाययौ । क्षणात् क्षयं ब्रजिष्यन्ती, तैलैर्दीपशिखेव सा ।। ५५४ ॥
कुतोऽपि सार्थतः प्राप्तैरथैषाऽभाषि पुरुषैः। ' काऽसि त्वं ? वनदेवी किं ?, तथ्यमित्याशु कथ्यताम् ॥ ५५५ ॥ साऽपि प्राह वणिक्पुत्री, यान्ती पत्या समं वने। सार्थाद् भ्रष्टाऽस्मि यूयं मां, स्थाने वसति मुञ्चत
॥ ५५६॥ अथ तैः सा समं नीत्वा, श्रेयाश्रीरिव देहिनी । अर्पिता धनदेवाय, सार्थवाहाय भीमभूः ॥ ५५७ ॥ सार्थवाहोऽपि मन्वानस्तनुजामिव तामथ । आरोप्य वाहने देवीं, नीत्वाऽचलपुरेऽमुचत् ॥ ५५८ ।।
लीलाकोककुलातकहेतुवक्वेन्दुदीधितिः। मृगाक्षी तृषिता वापी, कामपि प्राविशत् ततः॥ ५५९ ॥ राश्याश्चन्द्रयशोनाम्न्या, ऋतुपर्णमहीभुजः । पुष्पदन्तीकनिष्ठायाश्चेटीमिरियमैक्ष्यत ॥५६० ॥ तचंन्द्रयशंसे'ताभिस्तदा रूपवतीति सा'। निवेदिता द्रुतं गत्वा, द्वितीयेन्दुतनूरिव ॥५६१ ॥ भागिनेयीमजानन्ती, पुष्पदन्तीसुतामिमाम् । आनाय्य निजगादेति, ऋतुपर्णनृपप्रिया ॥ ५६२ ॥ सहोदरेव मत्पुयाश्चन्द्रमत्याः सुलोचनें! । वत्से ! कृतार्थयेदानीमृतुपर्णनृपश्रियम् ॥ ५६३ ।। निवेदय पुनः काऽसि, विकासिगुणगौरवा ? । नहि सामान्यवामाक्ष्या, रूपमीहक्षमीक्ष्यते ॥ ५६४ ॥ तां मातृभगिनीं सुभूरजानानाऽवदत् तदा । यथोक्तं धनदत्तस्य, सार्थवाहस्य पत्तिषु (1) ॥ ५६५ ॥ कदाचिद् भोजनाकावाप्राप्तप्रियदिदृक्षया । सा चन्द्रयशसः सत्रागारैश्वर्यमयाचत ॥५६६ ॥ ओमित्युक्तेऽथ भूपालप्रिययाऽसौ प्रियंवदा । अर्थिनां कल्पवल्लीव, सत्रागाराधिभूरभूत् ॥५६७ ।। देवि! मां रक्ष रक्षेति, वदन्तं बद्धमन्यदा । रक्षकैर्नीयमानं सा, पुरश्चौरं व्यलोकयत् ॥५६८॥ आरक्षकानथाऽपृच्छद्, देवी किममुना हृतम् । आचख्युस्ते ततश्चन्द्रमतीरत्नकरण्डकम् ॥ ५६९ ॥ देवी ततो दिदेशाऽथ, मुञ्चतैनं तपस्विनम् । तद्गिरा मुमुचुनैते, भीता विश्वम्भराभुजः ॥ ५७० ।।
१० १८
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
, १३८
सङ्घपतिचरितापरनामक ' [एकादशः . आच्छोटयदमुं देवी, तदम्भश्चुलुकैस्त्रिभिः । बन्धास्तैरत्रुटन नागपाशास्तार्श्वनखैरिव । ॥ ५७१॥" अथातिमुमुदे लोकैरालोक्येदं कुतूहलम् । आश्चर्यमृतुपर्णोऽपि, तदाकर्ण्य तदाऽऽययौ ॥ ५७२ ॥
.:. . प्रीतोऽपि प्राह भूपस्तां, किं चौरः पुत्रि ! मोच्यते । . ..!" " , व्यवस्था पृथिवीशाना, कथमित्थं विजृम्भते ? । . . . ॥ ५७३ ॥ अथाऽऽह नलभूपालवल्लभा भूमिवल्लभम् । आर्हत्या न मया दृष्टश्चौरोऽपि म्रियते पितः। ॥ ५७४ ।। अथाऽऽप्रहेण वैदाः , सुताया इव भूपतिः । अमूमुचदमुं चौरं, प्रीतिप्रोत्फुल्ललोचनम् ॥ ५७५ ॥
देवीं प्रीतः:प्रणम्याथ, स जगाद मलिम्लुचः । देवि! त्वमद्वितीयाऽपि, द्वितीया जननी मम ।। ५७६ ॥ .. । अथायमन्वहं देव्याः, कुलदेव्या इव क्रमौ । प्रातः प्रातः समागत्य, प्रणिपत्य प्रमोदते ॥५७७ ।।
चौरः पृष्ठोऽन्यदा देव्याः, समीचीनं न्यवेदयत्। अस्मि दासो वसन्तस्य, श्रीतापसपुरप्रभोः ।। ५७८ । । पिङ्गलाख्योऽहमेतस्य, हृत्वा रत्नोत्करं प्रभोः । नश्यन् मार्गे धृतश्चौरैर्न क्षेमः स्वामिवञ्चिनाम् ॥ ५७९ ।। अथास्य नरदेवस्य, सेवकोऽहमिहाऽभवम् । सर्वतोऽप्यतिविश्रम्भादवारितगतागतः ॥५८० ॥ तदा तदाऽऽप्य भूपालपुत्रीरत्नकरण्डकम् । अहारे त्वत्पदप्राप्तिपुण्यप्रेरितया धिया ।। ॥५८१॥ :
निर्गच्छन् यामिकैदृष्ट्वा, सलोत्रः क्ष्माभुजोऽर्पितः । । ... . .. । ज्ञात्वाऽहं भूभुजा चौरो, रक्षकेभ्यः समर्पितः . . ॥ ५८२ ॥ ततो दृष्टिप्रपातेन, त्वदीयेन तदा मम । सर्वाङ्गमत्रुटन् बन्धाश्चौर्याय च मनोरथाः ॥५८३ ॥ . : . अपरं च तदा देवि !, निःसृतायां पुरात् त्वयि ।वसन्तसार्थवाहोऽयं, भोजनादिकमत्यजत् ॥ ५८४ ॥ . सप्तमेऽहनि सम्बोध्य, श्रीयशोभद्रसूरिभिः । कथञ्चिद् भोजयाञ्चक्रे, देवि! त्वदुःखदुर्मनाः ।। ५८५ ॥ . उपादाय वसन्तोऽयमपरेधुरुपायनम् । कुशलः कोशलां गत्वा, प्रणनाम नलानुजम् ॥५८६ ॥ ददौ पृथ्वीपतिः प्रीतस्तस्य तापसपर्तने । चामरालीमरालीभिः, शोभितां राजहंसताम् ॥५८७ ॥ । अथ हृष्टः प्रविष्टः स्वां, वसन्तनृपतिः पुरीम् । मौक्तिकस्वस्तिकव्याजराजत्प्ररवेदबिन्दुकाम् ॥ ५८८ ॥ '.
___ सोऽपि देवि! प्रभावस्ते, सोऽभूद् यद् भूपतिर्वणिक् । . हन्ति गर्भगृहध्वान्तं, दर्पणोऽर्ककरार्पणात्
॥५८९ ॥ तद्भूपतिपदप्रीता, तं देवी निजगाद तत् । यदि ते हृदि कोऽप्यस्ति, विवेको मार्गदीपकः ॥ ५९० ॥
., उत्सहिष्णुस्तदाऽऽदत्स्व, वत्स! पापच्छिदे व्रतम् । ' ' तदादेशाद् व्रतीभूय, सोऽप्यगाद् गुरुभिः सह ॥ ५९१ । युग्मम् ॥
''प्रान्दृष्टः कुण्डिनादेत्य, हरिमित्रोऽन्यदा द्विजः । । . . . . वीक्ष्य क्षोणीपति क्षिप्रमगाञ्चन्द्रयशोऽन्तिकम् ' ' ॥५९२ ।। देवी तंवीक्ष्य पप्रच्छ, कुशला-ऽकुशलादिकम् । कथामकथयत् सोऽपि, वैदर्भीत्यागतः पराम् ॥ ५९३ ॥ नलस्य दमयन्त्याश्च, वार्तामार्तान्तराशयः । ज्ञातुं श्रीभीमभूमीशो, भूमीभागे न्ययुक्त माम् ॥ ५९४ ॥ .. अरण्य-नगर-ग्राम-गिरि-कुञ्जादिकं ततः'। समालोकि मया प्रापि, प्रवृत्तिरपि नैतयोः ॥५९५ ।। तद्वार्ता काऽपि युष्माकमाकस्मिकतयाऽप्यभूत् । तदिदं ज्ञातुमत्रामागतः का गतिः परा ? ॥ ५९६ ॥ .
इत्याकर्ण्य कथां चन्द्रयशसा सहसा ततः । आक्रन्दि मेदिनीखण्डखण्डिताखिलमण्डनम् ॥ ५९७ ।। . '.. १ क्येति कु खता. पाता. ॥ २ नाहरन्त्या मया पाता० ॥ ३ लाक्षोऽह बता० ॥ ...त्तनम् । चा खेता०॥ ५ °ण्डितालिकमण्ड' खता०सं० ॥
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] . ' धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्।
१३९ अन्वरोदि तथा भूपप्रियापरिजनैरपि । नददादिवराहस्य, शोभा लेभे यथा नभः ॥५९८ ।। अयेत्थमाकुले राजकुले क्षुत्कुञ्चितोदरः । हरिमित्रस्ततः सन्त्रागारं प्रति ययौ द्विजः ॥ ५९९ ॥ अकिञ्चन इवालोक्य, भैमी कल्पलतामिव । अजिह्वावर्णनीयानां, स तदाऽभूत् पदं मुदाम् ।। ६०० ।। स प्रीतस्तां प्रणम्याथ, हनूमज्जित्वरत्वरः। सत्रागारेऽस्ति भैमीति, समेत्याऽऽह नृपप्रियाम् ॥ ६०१ ॥ कर्णामृतमिति श्रुत्वा, वाचं प्रीता नृपप्रिया । असिञ्चत् तं ततः स्वर्ण-रत्नाभरणवृष्टिभिः ॥६०२ ॥ कुन कुत्रेति जल्पन्ती, पद्भ्यां परिजनैः सह । सत्रागारं ययौ चन्द्रयशाश्चन्द्रमुखी मुदा ॥ ६०३ ।। देवी ततोऽवदत् पुत्रि, वञ्चिताऽस्मि स्वगोपनात् । यन्मातुरधिका मातृष्वसेति वितथीकृतम् ।। ६०४ ॥ इत्युपालम्भसंरम्भिवाष्पा भूपालवल्लभा । निकेतनमुपेताऽसौ, पुरस्कृत्य नलप्रियाम् ॥६०५ ॥ भूषयित्वा स्वहस्तेन, भैमी साश्रुविलोचना । अभ्यर्णमृतुपर्णस्य, निनाय विनयानताम् ॥ ६०६ ॥ साऽपि चन्द्रयशोवाचा, सम्मायं प्रकटं व्यधात् । भाखन्तमिव भास्वन्तमलिके तिलकाङ्कुरम् ॥ ६०७ ॥ अथ प्रणम्य भूपालं, पितृवद् भीमनन्दनी । उपविष्टा पुरः पृष्टा, स्ववृत्तान्तं न्यवेदयत् ।। ६०८ ॥ स्ववंश्यनलवृत्तान्ते, कथ्यमानेऽथ तादृशे । लज्जमान इवामजन्न्यग्मुखो रविरम्वुधौ ॥६०९ ॥ रवावस्ते समस्तेऽपि,क्ष्मापतिः प्राप विस्मयम् । समान्तर्भान्तमालोकमालोक्य तिमिरापहम् ॥ ६१० ॥ राज्ञी विज्ञपयामास, मनो मत्वा नृपं प्रति । भास्वन्तं शाश्वतं भैमीभाले तिलकमीदृशम् ॥ ६११ ॥ भूपतिस्तत्पितेवास्या, भालं प्यधित पाणिना । तच्छलान्वेषिभिरिव, प्रादुर्भूतं तमोभरैः ॥ ६१२ ॥ करेऽपसारित राज्ञा, तत् तस्यास्तिलकांशुभिः । किशोरकैरिवाग्रासि, घाससङ्घातवत् तमः ॥ ६१३ ॥
क्षणेऽस्मिन् कश्चिदागत्य, भाभासुरनभाः सुरः। नत्वा मध्येसमं भैमी, प्राह बन्धुरकन्धरः ॥ ६१४ ॥ यस्त्वया तस्करो बद्धगलः पिङ्गलसंज्ञकः । मोचयित्वा तदा देवि!, बोधयित्वा व्रतीकृतः ॥ ६१५ ॥ स तापसपुरं प्राप्तो, विहरन् सह सूरिभिः । सशानेऽश्मनरप्रायः, कायोत्सर्ग निशि व्यधात् ॥ ६१६ ॥ चिताभवदवज्वालाजालेन कवलीकृतः । अमुक्तध्यानधैर्योऽयं, सौधर्मत्रिदिवं ययौ ॥६१७ ॥ अहं स हंसगमने!, त्वां नमस्कर्तुमागतः । त्वत्प्रसादप्रभावर्द्धिवर्द्धितेदृशवैभवः ॥६१८ ॥ इत्युक्त्वा सप्त कल्याणकोटीर्वृष्ट्वा ययौ सुरः । वृत्तेनैतेन राजाऽपि, जिनभक्तोऽभवत् तदा ॥ ६१९ ॥ हरिमित्रोऽन्यदाऽवादीद्, भूपं भूपप्रियामपि । प्रेष्यतां दवदन्तीयं, प्रीणातु पितरौ चिरात् ॥ ६२० ॥ समं चमूसमूहेन, चैदर्भीमथ पार्थिवः । प्रैषीचन्द्रयशोदेव्या, कृतानुगमनां स्वयम् ॥६२१ ॥ श्रीचन्द्रयशसं देवीं, प्रणम्याथ नलप्रिया । अल्पैः प्रयाणकैरुर्वीमण्डनं प्राप कुण्डिनम् ॥ ६२२ ।। ईयतुः सम्मुखौ तस्याश्चिराकारणसोत्सुकौ । पितरौ स्मितरोचिभिः, खचिताधरविद्रुमौ ॥ ६२३ ॥ पितरं तरसा वीक्ष्य, रसाद् युग्यं विमुच्य सा । अनमत् क्रमराजीवयुग्मविन्यस्तमस्तका ॥ ६२४ ॥ पक्किलं तं किलोद्देशमस्राम्भःसम्भ्रमो व्यधात् । विनप्रेणाम्बुजेनेव, मुखेन तु स भूपितः ॥ ६२५ ।। अथ राज्ञा सहायातामियं मातरमातुरा । नमश्चकार हर्षाश्रुमुक्तास्तबकितेक्षणाम् ॥ ६२६ ॥ सकलेनापि भूनाथलोकेनाथ नमस्कृता । कुण्डिनं मण्डयामास, सा त्रैलोक्यशिरोमणिः ॥ ६२७ ।। गुरु-देवार्चनै राजा, पुरे सप्तदिनावधि । महोत्सवमहोरात्रमतिमात्रमकारयत् ॥६२८॥ साक्षात् तत्रास्ति धात्रीशनलध्यानधुरन्धरा । कृशा कृशानुकल्पेन, विरहेण विदर्भजा ॥ ६२९ ।।
१ योऽसौ, सौधर्मत्रिदिवं गतः खंता० ॥ २ 'तरौ तर खता० ॥
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
1.
.
सङ्कपतिचरितापरनामक
[ एकावंशः कथयन्ती कथामित्थं, स्वयं स्वजननी प्रति । मयाऽश्रूयत वैदर्भी, तुभ्यमावेदितं च तत् ॥ ६३० ॥ इदानीं तु भवद्भूतः कोऽपि भूपालमभ्यधात् । यदस्ति दधिपर्णस्य, पार्श्वे कुब्जः कलानिधिः ॥ ६३१ ।। नलस्य सूपकारोऽहमिति वक्ति करोति च । अधीतां नलतः सूर्यपाका रसवतीमसौ ॥६३२ ॥ इत्याकर्ण्य समीपस्था, भैमी भूमीशमभ्ययात् । नान्यो रसवतीवेत्ता, कुजोऽमूनल एव सः ॥ ६३३ ॥ द्रष्टुमेनमहं देव!, तद्वीमेन नियोजितः। धिक् कुब्जेऽस्मिन् नलाशका, कृष्णागारे मणिश्रमः॥ ६३४ ॥ आकर्ण्य दधिपर्णोऽयमिति विस्तरतः कथाम् । श्रुतां कुब्जेन साझेण, यथोक्तरसनाटिना ॥ ६३५॥ । शरीराभरणस्तोमदानेनाऽऽनन्द्य सम्मदी । प्रेषीत् तं ब्राह्मणं राजा, कुब्जस्तु जगृहे गृहे ॥ ६३६ ॥ ..
। ॥ युग्मम् ॥ अभोज्यत स कुब्जेन, रसवस्याऽर्कपाकया । स्वर्णादिकं नृपाल्लब्धं, दत्त्वा च प्रीणितस्ततः ॥ ६३७ ॥ अथायं कुब्जमापृच्छय, गतः कुण्डिनपत्तनम् । तदीयं दान-भोज्यादि, सर्वमुर्वीभुजेऽभ्यधात् ॥ ६३८ ॥ तं निशम्याऽवदद् भैमी, मुदिता मेदिनीपतिम् । नल एव स कुब्जत्वं, ययौ केनापि,हेतुना ।। ६३९ ॥ ', तहान-सा मतिः सूर्यपाका रसवती च सा । सन्ति नान्यत्र कुत्रापि, युष्मजामातरं विना ॥ ६४.० ॥ तामालोच्य ततस्तात !, समुन्मेषय शेमुषीम् । नलो यया स्यादेव, प्रकटीभवति स्वयम् ॥ ६४१ ।। सोत्साहमाह भूपस्तच्चरं सम्प्रेष्य कञ्चन । आकार्यों दधिपर्णोऽयं, त्वत्स्वयंवरणच्छलात्. ॥ ६४२ ॥ गत्वा यथार्थवर्णोऽयं, कथयिष्यति तं प्रति । श्वस्तने यहिने भावी, दमयन्त्या: स्वयंवरः । ६४३ ॥ तत्पाधै यदि कुब्जोऽयं, नलः स्यादवनीधवः । तदश्वहृदयाभिज्ञस्तमानेष्यत्यसौ द्रुतम् ॥ ६४४ ॥ इति निश्चित्य भीमेन, भूभृता प्रेषितश्चरः। सुसमारपुरं गत्वा, दधिपर्णमदोऽवदत् ॥६४५ ॥
न प्रापि. नलवार्ताऽपि, क्वापि तेन. करिष्यति । ६ . . . . . . भूयः स्वयंवरं भैमी, प्रभुणा प्रेषितोऽस्मि तत् ..... ॥ ६४६ ॥ किन्तु.मार्गे,विलम्बोऽभूद्, देहस्यापाटवान्मम । प्रत्यासन्नतरं जातं, तल्लमं श्वस्तने दिने. ॥ ६४७ ॥ तूर्णं. देव ! तदेतव्यमित्युक्त्वाऽस्मिन् गते चरे। अचिन्तयनलश्चित्ते, किमेतदिति विस्मितः ॥ ६४८॥ , वर्षिष्यति विषैरिन्दुर्वदिष्यत्यनृतं मुनिः । किमन्यमपि भर्तारं, दमयन्ती करिष्यति ? ॥ ६४९ ॥ विवोढुं प्रौढिमा कस्य, मत्पनी मयि जीवति । सिंहेऽभ्यर्णगते सिंहीं, मानसेनापि का स्पृशेत् ॥ ६५० ॥ .' इति, ध्यात्वा चिरं चित्ते, दधिपर्ण जगाद सः। आसन्नलान-दूरो/गतिचिन्तापरायणम्.. ॥ ६५१ ॥ समर्पय हयान् जात्यान् , रथं गाढं च कञ्चन । यथाऽहमश्ववेदी, नये झटिति कुण्डिने ॥ ६५२ ।। इंति प्रीतिमताऽऽकर्ण्य, दधिपर्णेन भूभुजा । उक्तोऽग्रहीचतुर्वाही, रथं चाहीनपौरुषम् ॥ ६५३ ।। अथ चामरभूद्युग्म-च्छत्रभृद्भूपभासुरम् । नियुक्तवाजिनं कुञ्जो, रथं, तूर्णमवाहयत् , ॥६५४ ॥ नुन्नरथ रथे वाहैर्जवनैः पवनैरिव । अपत, भूपतेरंसात्, पटी शैलादिवाऽऽपगा,,,," || ६५५ ॥ राजा तदाऽवदत् कुन्ज!, स्थिरीकुरु हयानिमान् । एतदादीयते यावद्, वासो, वसुमतीगतम् ॥ ६५६॥ .. जंगाद कुन्जको राजन्नपतद् यत्र तेंऽशुकम् । पञ्चविंशतियोजन्या, साऽमुच्यत वसुन्धरा ॥ ६५७ ॥ i, न राजन् !.,वाजिनोऽमी ,ते, तादृक्षगुणलक्षिताः। . . . . . . . . H".: । इयत्या वेलया यान्ति, पञ्चाशद् योजनानि ये : ,, ,, ,,६५८ ॥
१ संविनाऽन्यत्र-त्वाऽऽशु- प्री वता० । त्वा तत् प्री खंता० ॥ , २ दवदन्त्याः खंता० ॥ ३ नयै झटिति कुण्डिनम् खता० ॥
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
१४१ ' अक्षवृक्षमथो वीक्ष्य, कला दर्शयितुं निजाम् । कियन्त्यस्मिन् फलानीति, राजा कुब्जकमब्रवीत्
॥ ६५९ ॥ अंजानति ततः कुन्जे, फलसङ्ख्यां धराधवः । आख्यदस्मै परिस्पष्टमष्टादशसहस्रिकाम् ॥ ६६० ॥ मुष्टिपातेन दिग्दन्तिघातघोरेण तन्नलः । अपातयदशेषाणि, फलानि कलिपादपात् ॥६६१ ॥ यावद् गणयते तावत् , तावन्त्येवाभवत् पुरः। अश्वहृद्विद्यया सङ्ख्याविद्यां कुब्जस्तदाऽऽददे ॥६६२॥ धावन्नथो रथोऽनायि, स्थैर्य कुब्जेन सत्वरम् । भीमपुर्या मुखे तारतिलकायितकेतनः ॥६६३ ॥ अथ तस्या निशः प्रान्ते, भैमी स्वममलोकयत् । हृष्टा तद्भीमभूपाय, समागत्य न्यवेदयत् ॥ ६६४ ॥ स्वमेधुना मयाऽदर्शि, तात! नितिदेवता । इहाऽऽनीय तया व्योन्नि, दर्शितं कोशलावनम् ॥ ६६५ ॥ सहकारमिहाऽऽरोहं, तद्विराऽहं फलाकुलम् । समाzत स्मितं पाणौ, तया तामरसं ततः ॥ ६६६ ॥ मंदारोहात् पुराखंढः, पतन कोऽप्यपतत् तदा । आम्राद् भुवि रविक्रान्तादभ्रात् पूर्ण इवोडपः ॥ ६६७ ॥ अंथ भीमोऽवदत् पुत्रि!, प्रापि स्वप्नोऽयमुत्तमः । निर्वृतिस्तव भाग्यश्रीर्मता तनुमती ननु ॥ ६६८ ॥ कोशलावैभवं मावि, कोशलावनवीक्षणात् । सफलाम्राधिरोहेण, सराज्य-रमणागमः ॥६६९ ।।
निपतन् यः पतन् कोऽपि, त्वयाऽदर्शि रसालतः । " भवत्याऽध्यासिताद् राज्यात्, पतिष्यति स कूवरः
॥६७०॥ अद्य सद्यः स्वचित्तेशसङ्गस्तव भविष्यति । यः प्रातः प्राप्यते स्वमः, सद्यः स हि फलेग्रहिः ॥ ६७१ ॥ तदाऽऽयातं पुराऽभ्यर्णे, दधिपर्णधराधवम् । आगत्याचीकथत् कोऽपि, श्रीभीमाय महीमुजे ॥ ६७२ ॥ अथ सम्मुखमागत्य, श्रीमान् भीमरथो नृपः । सम्मानेन पुरोत्सङ्गे, दधिपर्णमवीविशत् ॥ ६७३ ।। ऊंचे मिथः कथागोष्ठ्यां, दधिपर्ण विदर्भराद् । कुब्जाद् रसवती सूर्यपाका कारय मन्मुदे ॥ ६७४ ॥ तदुक्तो दधिपणेन, कुब्जो रसवतीं व्यधात् । इन्दुपुष्टिकृदाशुसम्पर्कसुरसीकृताम् ॥६७५ ॥ लोकैः साकं रसवती, बुभुजे भूभुजाऽथ सा । विचाराक्षमवैदग्ध्यैमिथःपश्यद्भिराननम् ॥६७६ ॥ आनायितां परीक्षार्थमथैतां भीमभूपभूः । स्वादयित्वा रसवतीं, कुब्जं निरचिनोन्नलम् ॥६७७ ॥
तद् वैदर्भी विदर्भेशं, प्रत्याह प्रीतिपूरिता । आस्तां कुब्जोऽपि खञ्जोऽपि, निश्चितः सैष नैपधिः
॥ ६७८ ॥ ज्ञानिना मुनिमुख्येन, कथितं मत्पुरः पुरा । नलो रसवतीमर्कपाका जानाति नापरः ॥६७९ ॥ सा(स्वा)भिज्ञानान्तरं तात !, पुनरेकं समस्ति मे । नलस्पर्शेन विपुलपुलकं यद् भवेद् वपुः ॥ ६८० ।। तन्मदङ्गमय कुब्जः, स्तोकं स्पृशतु पाणिना। इत्युक्ते भीमवचसा, तामङ्गुल्या नलोऽस्पृशत् ॥ ६८१ ॥ वपुः समुलकं तस्यास्तन्नलस्पर्शतः क्षणात् । प्रीतिपूरबहिःक्षिप्तास्तोकशोकमिवाभवत् ॥ ६८२ ॥ अन्तभैमी नलं निन्ये, तद् बलादबलाऽप्यसौ । अतूतुषत् तथा चाटुप्रेमामृतकिरा गिरा ॥ ६८३ ।। दमयन्त्युपरोधेनं, नलग्छन्न इवानलः । जज्ञे विश्वकरण्डाभ्यामाविष्कृतनिजाकृतिः ॥ ६८४ ॥ धृतस्वरूपं तद्रूपं, वीक्ष्य कं कं रसं न सा । भेजे भीमसुता धार्श्व-त्रपासम्पातकातरा ? ॥ ६८५ ।। तदा भाति स्म वैदर्भी, स्वेदाम्भःकणभासुरा। उपशान्तबियोगामिः, स्नाता हम्भिसीव सा ॥ ६८६ ॥ अभितो वीज्यमानाङ्गी, नलनेत्राञ्चलैश्चलैः । सद्यः स्वेदोदकस्नाता, सा चकम्पे चकोरहा ॥ ६८७ ।।
१ राधिपम् खता० ॥ २ रभीक खताम० ॥ ३ तं भूपं, खंता० ।।
-
-
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२,
' [एकादशः
सङ्घपतिचरितापरनामक साम्बुनेत्राञ्जलिभ्यां सा, तुल्यं दयित-कामयोः। तदान्तःकान्तिदूर्वाभ्यां, व्यधादर्घमनर्व्ययोः ॥ ६८८ ॥ . अदर्शिः दर्शनीयश्रीरथाऽऽयातो बहिर्जनैः । नैषधिस्त्यक्तकुन्जत्वो, राहुमुक्त इवांशुमान् ॥ ६८९ ॥ अपराद्धं यदज्ञानान्मया नाथ ! क्षमस्व तत् । दधिपणोंऽवदन्नेवमपतन्नलपादयोः । ॥ ६९० ॥ . स्वयं वेत्रीभवन् भीमो, भद्रपीठे निवेश्य तत् । अभ्यषिञ्चनलं नाथस्त्वमस्माकमिति ब्रुवन् ॥ ६९१ ॥ ऋतुपर्णः प्रियायुक्तः, सार्थेशोऽपि वसन्तकः । सुख-दुःखांशदायादावाहूतौ नलकान्तया ॥ ६९२ ॥ .. वसन्त-दधिपर्ण-तुपर्ण-भीमैः समं नलः । चिक्रीड लोकपालैः स, चतुभिरिव पञ्चमः ॥ ६९३ ॥ धनदेवोऽपि सार्थेशः, कुतोऽपि प्राप कुण्डिनम् । तस्य प्रत्युपकारं सा, कारयामास भूभुजा ॥ ६९४ ॥ कश्चिदेत्य दिवोऽन्येधुर्देवः पश्यत्सु राजसु । भैमीं नत्वाऽवदद् देवि!, त्वत्प्रसादो मयीदृशः॥ ६९५॥ सम्बोध्य तापसेन्द्रोऽहं, पुरा प्रवाजितस्त्वया । विमाने केसरेऽभूवं, सौधर्मे केसरः सुरः ॥ ६९६ ॥ .' इत्युक्त्वा सप्त कल्याणकोटीर्वर्षन् पुरः सुरः । विद्युद्दण्ड इवोद्दण्डः, समुत्पत्य तिरोदधौ ॥ ६९७ ॥ नलादेशेन देशेभ्यः, स्वेभ्यः स्वेभ्यस्ततो नृपाः । ऋतुपर्णादयः स्वं स्वं, सैन्यमानाययन् जवात् ॥ ६९८ ।। नलस्तदैव दैवज्ञदत्तेऽह्नि प्रति कोशलाम् । प्रयाणं कारयामास, वासवोपमविक्रमः ॥ ६९९ ॥ भूभृतः सैन्यचारेण, स्थावरानपि कम्पयन् । देवभूतमपि क्षोदः, स्थगयन् सूरमण्डलम् ॥ ७०० ॥ कैश्चित् प्रयाणकैः प्राप, नलः कोशलपत्तनम् । नमयन् पृतनाक्रान्तं, पातालेन्द्रमपि क्षणात् ॥ ७०१ ॥ आकर्ण्य कोशलोद्यानविद्यमानवलं नलम् । अथो यमातिथिमन्यश्चकम्पे कूवरो नृपः ॥ ७०२ ॥ पुनर्लक्ष्मी पणीकृत्य, द्यूतार्थ दूतभाषया। नलः कूवरमाकार्य, दीव्यन् जित्वाऽग्रहीन्महीम् ॥ ७०३ ॥ , अथाऽऽनन्दी नलो मन्दीकृतकोघो निजानुजम् ।
। अपि क्रूरं व्यधाद् यौवराज्ये प्राज्यमहोत्सवात्
॥ ७०४॥ अथ सम्प्रेष्य निःशेष, राजकं राजकुञ्जरः । कोशलाचैत्यचक्रेषु, चक्रे कान्तान्वितोऽर्चनाम् ।। ७०५ ॥ बहून्यब्दसहस्राणि, भैम्या सह सहर्षया । त्रिखण्डा खण्डितारातिरपालयदिलां नलः ॥ ७०६ ॥
एत्य देवो दिवोऽन्येधुनिषधो न्यगदन्नलम् । फलं गृहाण मानुष्यभूरुहस्य व्रताभिधम् ॥ ७०७ ॥ .. प्राग मया प्रतिपन्नं ते, व्रतकालनिदेशनम् । तद् वृथा मा विलम्बिष्ठा, यात्यायुर्जलविन्दुवत् ॥ ७०८ ॥ इत्युक्त्वाऽस्मिन् गते देवे, नलः कान्तान्वितो ययौ। जिनसेनाभिधं सूरिं, विज्ञातागमनं तदा ॥ ७०९॥ प्रणम्य नैषधिः सूरि, निविष्टः क्षितिविष्टरे। पप्रच्छ स्वस्य देव्याश्च, कारणं सुख-दुःखयोः ॥ ७१०॥ निर्लनमन्मथो वाचमथोवाच महामुनिः । प्रदत्तमिश्रशर्माणि, प्राकर्माणि शृणु क्षणात् ॥ ७११ ॥ . . जम्बूद्वीपशिरोरत्नं, भरतक्षेत्रभूषणम् । अष्टापदसमीपेऽस्ति, श्रीसङ्गरपुरं पुरम् ॥७१२ ॥ ... तत्राऽऽसीन्मम्मणो राजा, तस्य वीरमती प्रिया ।
अन्यदाऽऽखेटके गच्छन्, भूपोऽपश्यत् पुरो मुनिम् ॥ ७१३ ॥ . मन्वन्नशकुनं सोऽथ, धारयामास तं क्रुधा । तद् द्वादशघटीप्रान्ते, कृपयाऽमूमुचत् पुनः ॥ ७१४॥ .
तदहिंसामयो धर्मः, साधुनाऽस्मै निवेदितः । राज्ञाऽप्यङ्गीकृतो वीरमत्या दयितया समम् ॥ ७१५ ॥ . ' ताभ्यां राजसमावेन, तद् व्रती प्रतिपालितः । अपराधं क्षमस्वेत्थमुक्त्वा मुक्तो जगाम सः ॥ ७१६ ॥ '; सेवाप्रसादिता वीरमती शासनदेवता । धर्मस्थैर्यकृते निन्येऽन्येचुरष्टापदोपरि ॥७१७ ॥
१ दोऽयमी खता० ॥ २ दधे खता० ॥, ३ प्रतिलोभितः खता० ॥
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
१४३
अकृत प्रतितीर्थेश, विंशतिं विंशतिं ततः । आचाम्लानि चमत्कारिभक्तिचारुः सुलोचना ॥ ७१८ ॥ तथा तिलकमेकैकं, जिनेशानां व्यधापयत् । सौवर्णमर्णः सम्पूर्णमणिसन्दर्भगर्भितम् ॥ ७१९ ॥ तदुद्यापनकं कृत्वा, प्रीता भूकान्तकामिनी । मुनीनानन्द्य दानेन, चारणान् पारणां व्यधात् ॥ ७२० ॥ तत् तीर्थेश पदाम्भोजसेवाहेवाकशालिनी । राजधानीं राजवधूराजगाम प्रमोदिनी ॥ ७२१ ॥ चिराराद्धजिनाधीशधर्मनिर्मलितावथ । व्यंपद्येतामुभौ वीरमती - मम्मणभूपती ॥ ७२२ ॥
७२३ ॥
७२४ ॥
॥
७२५ ॥
भूपजीवोऽथ बहलीदेशान्तः पोतने पुरे । आभीरधम्मिलाभस्य, सुतोऽभूद् रेणुकाङ्गभूः ॥ तस्यैव धन्यसञ्ज्ञस्य, धूसरी नाम वल्लभा । आसीद् वीरमतीजीवः, पूर्ववत् प्रेमभाजनम् ॥ वर्षासु महिषीर्धन्यश्चारयन्नन्यदा वने । वर्षत्यम्भोधरेऽपश्यदेकपादस्थितं मुनिम् न्यधात् तदुपरि च्छन्नं, धन्यो भावनया ततः । अपारवारिभृद्धाराघोरणीवारणक्षमम् न तिष्ठत्यम्बुदो वर्षन्, साधुः स्थैर्यं न मुञ्चति । धन्यस्त्यजति न च्छत्रं, त्रयोऽपि स्पर्द्धिनोऽभवन्
॥ ७२६ ॥
सर्गः ]
3
॥ ७२७ ॥
॥ ७२९ ॥
॥ ७३० ॥
॥
७३१ ॥
॥
७३२ ॥
सप्तमेऽह्नि निवृत्तेऽब्दे, कायोत्सर्गमपारयत् । मुनिः पूर्णप्रतिज्ञोऽसौ ततो धन्येन वन्दितः ॥ ७२८ ॥ स्वस्थवृत्तिरथापृच्छन्मुनीशं धूसँरीवरः । भवतां व्रजतां कुत्र, मेघोऽयं विघ्नतां गतः ? अथावदददः साधुर्लङ्कायां गुरुसन्निधौ । गच्छतो मम मेघेन, प्रारेभे वृष्टिरीशी अभिग्रहं गृहीत्वा च, तद्वृष्टिविरमावधिम् । कायोत्सर्ग व्यधां तत्र, त्वया साहायकं कृतम् ततः सद्मनि धन्येन, सममाकारितो व्रती । निषिध्य महिषारोहं, प्राचालीत् पङ्किले पथि' क्षैरेयीपारणं पुण्यकारणं सप्तमेऽहनि । मुनीशं कारयामास, शुद्धात्मा धूसरीधवः ॥ ७३३ ॥ करुणातरुणीहारो, विहारोद्यमविक्रमी । वर्षात्यये यथाकामं, ग्रामाद् ग्रामं जगाम सः ॥ ७३४ ॥ धन्योऽपि मुनिना दत्तं, श्रावकत्वं प्रियान्वितः । पालयित्वा चिरं हैमवते युगलधर्म्यभूत् ॥ ७३५ ॥ ततोऽपि क्षीरॅदण्डीराभिधानौ दम्पती दिवि । शोभमानौ प्रभूताभिस्तावभूतां विभूतिभिः ॥ ७३६ ॥ तच्युत्वा क्षीरँदण्डीरजीवोऽभून्नैषधिर्भवान् । प्रिया ते क्षीरँदण्डीरादेवीजीवश्च भीमभूः ॥ ७३७ ॥ यद् द्वादश घटीर्दथे, मम्मणेन त्वया मुनिः । तत्प्रियाविरहो राज्यभ्रंशश्च द्वादशाव्दिकः ॥ ७३८ ॥ यच्छत्रधारणं क्षीरपारणं च मुनेः कृतम् । त्वया धन्येन धन्येन, तेनायं विभवस्तव ॥ ७३९ ॥ भैमी वल्लभा वीरमतीजन्मनि यन्मुदा । अष्टापदेऽर्हतां रत्नतिलकानि व्यधापयत् करप्रकरविस्तारकिङ्करीकृतभास्करः । तदस्याः शाश्वतो भाले, तिलको भाति भासुरः
11 080 11
॥ ७४१ ॥
॥ युग्मम् ॥
॥ ७४३ ॥
इति प्राग्भवमाकर्ण्य, समं दयितया नलः । पुष्कलाख्ये सुते राज्यं, नियोज्य व्रतमाददे ॥ ७४२ ॥ व्रतेनातीव तीब्रेण, क्क्रुतव्रतिचमत्कृती । एतौ यशः सुधापूरैः, शुभ्रयामासतुर्दिगः नेलो विलोक्य वैदर्भीमन्यदा मदनातुरः । गुरुभिर्न्यत्कृतः स्वर्गादेत्य पित्रा प्रबोधितः ॥ ७४४ ॥ तन्नलोऽनशनं भेजे, व्रतपालनकातरः । नलानुरागतः साध्वी, प्रपेदे भीमभूरपि
।। ७४५ ॥
१ विपद्याभवतामेतौ दम्पती दिवि पूर्ववत् ॥ संतासं० ॥ २ स्वच्छवृत्तिरथा पाना० । स्वच्छवृत्तिमथा ता० ॥ ३ रीधवः पाता० ॥ ४ सं० विनाऽन्यत्र -- व्यधात् तत्र, पता० ना० ॥ ५-६-७ 'रडिण्डी पाता० ॥ ८ भास्वरः संता० ॥ ९ नलोऽवलो' संता० ॥
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ७५७॥
सङ्घपतिवरितापरनामक
[एकादशः वसुदेव! नलः सोऽहं, सजातोऽस्मि धनाधिपः। विपद्य साऽपि वैदी, बभूव मम वल्लभा ॥ ७४६ ॥ अथेयं झटिति च्युत्वा, ततः कनकवत्यभूत् । तेन पूर्वानुरागेण, बद्धः सोऽहमिहाऽऽगमम् ॥ ७४७ ॥ इहैव कर्म निर्मूल्य, सेयं यास्यति निर्वृतिम् । इत्याख्यन्मे विदेहेषु, विमलस्वामितीर्थकृत् ।। ७४८ ॥ इत्युक्त्वा वसुदेवस्य, पुरः किंपुरुपेश्वरः । शारीरैः पूरयन्नंशुपूरै रोदस्तिरोदधे ॥ ७४९ ॥ . वसुदेवोऽन्यदा खेलन् , खेचरीभिः सहान्वहम् । सूर्पकेणैकदा जहूऽमोचि गङ्गाजले ततः ॥ ७५० ॥ उत्तीर्य वीर्यवान् गङ्गा, पल्ली कामपि जग्मिवान् । असौ परिम्रमन् साकं, पथिकैः पथि कैश्चन ॥ ७५१ ॥ जराभिधां स्मराटोपभल्ली पल्लीन्दुनन्दनीम् । तत्रोपयेमे रेमे च, चन्द्रिकामिव चन्द्रमाः ॥ ७५२ ॥ तस्यां जराकुमाराख्यं, समुत्पाद्याथ नन्दनम् । विचरन्नन्यतोऽभाषि, साक्षाद् देव्या कयाचन ।। ७५३ ॥ कन्या रुधिरभूपस्य, दत्ता ते रोहिणी मया । ब्रज पाणविकीभूय, तूर्णं तस्याः स्वयंवरे ॥ ७५४ ॥ इत्युक्तः स तया शौरिर्गतोऽरिष्टपुरं प्रति । जरासन्धादिभूपाब्यस्वयंवरणमण्डपे ॥७५५ ॥ रूपेण त्रिजचित्तारोहिणी रोहिणी ततः । स्वयंवरणमास्येन, राजमानाऽऽजगाम सा ॥७५६ ॥
शृङ्गारितेऽप्यरूपेऽस्मिन्, राजकेऽस्याः स्थिता न दृक् ।
वर्ण्यवर्णेऽपि निर्गन्धे, कर्णिकार इवालिनी शौरिरेषोऽन्यवेषोऽथ, विस्फूजस्तूर्यवादिषु । वादयामास पटहमित्थं पटुभिरक्षरैः । ॥ ७५८ ॥
आगच्छाऽऽगच्छ मां तन्वि!, नन्वितः किमु वीक्षसे ?। ___अस्मि त्वदनुरूपोऽहं, कृतोत्कण्ठः सुकण्ठि.! यत्
॥ ७५९॥ वादयन्तमिति प्रेक्ष्य, शौरि शूरनिभप्रभम् । रोहिणी रोहदानन्दाऽनन्दयद् वरमालया ॥ ७६० ॥ अथ पाटहिके तस्मिन् , वृते रुधिरकन्यया । अहसन् सहसा सेय, सर्वेऽप्यु:शकुञ्जराः ॥ ७६१॥ अहो! कोलीन्यमेतस्याः, कुलीनमवृणोद् यतः। इति वार्ता मिथश्चनुः, पश्यन्तो रुधिरं च ते ॥ ७६२ ॥ अथ तेषु सहासेषु,प्राह पाटहिकः क्रुधा । दोर्दण्डे यस्य कण्डूतिः, कोलीन्यं तस्य दयते ॥ ७६३ ॥ श्रुत्वा शौरेगिरं दावकीलालीलामिमामथ । तद्वधाय जरासन्धः, स्वभूपान् समनीनहत् ॥ ७६४ ॥ सन्नद्धनिजसैन्योऽथ, रुधिरोऽपि धराधिपः । जरासन्धेन युद्धाय, क्रुद्धः शौरेः पुरोऽस्फुरत् ॥ ७६५ ॥ सारथीभूय ,शोडीरावधिर्दधिमुखाभिधः । खेचरः समरक्रूरं, रथे शौरिमवीविशत् - ॥ ७६६ ॥ वेगाद वेगवतीमात्राऽङ्गारमत्याऽर्पितानि तत् । चण्डः कोदण्ड-तूणानि, जगृहे विग्रहामही ॥ ७६७ ॥ जरासन्धधराधीशै, रुधिरं युधि रंहसा । भग्नं वीक्ष्य गिरा शौरे, खेचरो रथमैरयत् ॥७६८॥ शौरि स्ववर्यभूमीभृत्कुम्भिकेसरिणं रणे । पश्यन्नूचे जरासन्धः, समुद्रविजयं प्रति ॥ ७६९ ॥ न पाणविकमात्रोऽयं, तदेनं साधय स्वयम् । वनं भञ्जन्निभः केन, रक्ष्यः पञ्चाननं विना ? ॥ ७७० ॥ शूरमेनं निराकृत्य, त्वं भवन् रोहिणीधवः । मद्यशःकुमुदं स्मेरीकुरुष्वानेन मुद्रितम् ॥७७१ ॥ , वृतान्यनरनिष्ठाया, न धवोऽस्या भवाम्यहम् । जेयोऽसौ तु त्वदादेशादित्युत्तस्थौ समुद्रराट् ।। ७७२ ॥ ततः समद्रमुन्मुद्रवेलं खेलन्तमाहवे । अवलोक्य स्म कुर्वन्ति, देवाः कल्पान्तविनमम्- : ॥ ७७३ ॥ . युयुधाते क्रुधा तेजस्तिरस्कृतदिवाकरौ । शौरी दूरीकृतत्रासावथ प्रथम-पश्चिमौ ॥७७४ ॥
१ पल्लीशितुः सुताम् । तत्रों खंता० ॥ २ विहर' खंता० ॥ ३ पाब्ये, स्वं खंता । ४ पुरोऽविशत् खता.. . .
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग: 1
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् |
॥ ७७५ ॥
॥ ७७६ ॥
कृतस्य प्रतिकुर्वाणावविशेषतया चिरम् । अयुध्येतामुभौ धीरौ, नृणां कृतचमत्कृती समुद्रविजयं सम्यगधिगम्य विनीतधीः । चिक्षेप साक्षरं नम्रं वसुदेवः शरं पुरः पाणौ बाणमथाऽऽदाय, समुद्रोऽवाचयल्लिपिम् । तदा च्छलेन यातस्त्वां वसुदेवो नमाम्यहम् ॥ ७७७ ॥ वत्सलो वत्स । वत्सेति, समुद्रोऽथ वदन्नदः । अभ्यधावद् रथं मुक्त्वा तं प्रतीन्दुमिवाम्बुधिः ॥ ७७८ ॥ प्रीतिमान् वसुदेवोऽपि, समुत्तीर्य समुत्सुकः । निपतन् पादयोर्दोर्भ्यामुद्धृत्यानेन सस्वजे ॥ ७७९ ॥ क स्थितस्त्वमियत्कालमिति पृष्टोऽग्रजन्मना । समग्रमात्मनो वृत्तं वसुदेवो न्यवेदयत् ॥ ७८० ॥ दशमः सोऽयमिति मत्वा पराक्रमात् । दधिरे रुधिरोर्वीश- जरासन्धादयो मुदम् ॥ ७८१ ॥ प्रसङ्गायातनिःशेषभूपालविहितोत्सवम् । पुण्येऽह्नि वसुदेवोऽथ, रोहिणीं परिणीतवान् ॥ ७८२ ॥ जरासन्धादयो जग्मुर्भूभुजो रुधिरार्चिताः । तत्रैव यदवः सर्वे, तस्थुः कंसान्विताः पुनः ॥ ७८३ ॥ अन्येद्युर्जरती काऽपि, श्रीसमुद्रे सभाजुषि । आगत्य गगनोत्सङ्गाद्, वसुदेवमवोचत || ७८४ ॥ मम पुत्र्यौ चिराद् बालचन्द्रा वेगवती तथा । त्वद्वियोगातुरे देव !, सञ्जाते वाढदुर्बले ॥ ७८५ ॥ इति श्रुत्वा मुखं पश्यन् समुद्रेण स भाषितः । गच्छ वत्स ! चिरं तत्र, मास्म स्थाः पूर्ववत् पुनः ॥ ७८६ ॥ इत्याकर्ण्य तया साकं, वसुदेवो दिवा ययौ । तदागमोत्सुकः प्राप, समुद्रोऽपि स्वपत्तनम् ॥ ७८७ ॥ कन्ये काश्चनंदंष्ट्रस्य, खेचरेन्द्रस्य वृष्णिभूः । उपयेमे प्रसन्नस्ते, पुरे गगनबलमे विवोढा पूर्वोढा निजनिजपुरेभ्यो मृगदृशः,
1
॥ ७८८ ॥
समादाय भ्राम्यन् दिशि दिशि दशार्होऽथ दशमः । समागत्य व्योम्ना स्वपुरमपरैः खेचरचमूसमूहैर्लक्ष्मीवाननमत समुद्रं स्मितमतिः
।। ७८९ ।।
॥ इति श्रीविजयसेन सूरिशिष्यश्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनान्नि श्रीसङ्घपतिचरिते लक्ष्म्यङ्के महाकाव्ये वसुदेवयात्रावर्णनो नामैकादशः सर्गः ॥
दृश्यः कस्यापि नायं प्रथयति न परप्रार्थनादैन्यमन्यस्वच्छामिच्छां विधत्ते तनुहृदयतया कोऽपि निष्पुण्यपण्यः । इत्थं कल्पद्रुमेऽस्मिन् व्यसनपरवशं लोकमालोक्य सृष्टः,
स्पष्टं श्रीवस्तुपालः कथमपि विधिना नूतनः कल्पवृक्षः ॥ १ ॥ || श्रैन्थाग्रम् ७९८ । उभयम् ३९४३ ॥
१४५
१ "नचन्द्रस्य, खेळ खंता० ॥ २ ग्रन्थानम् ८०४ ॥ उभयम् ४०१९ संता० ॥
५० १९
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वादशः सर्गः। .
4
"इतश्च कश्चन श्रेष्ठी, जज्ञे श्रीहस्तिनापुरे । ललितस्तत्सुतो मातुः, प्राणेभ्योऽपि प्रियोऽभवत् ॥ ६॥ "अथान्यो गर्मतो दुःखदाता मातुः कृतज्वरः । पातहेतून वृथाकृत्य, द्वैतीयीकः सुतोऽभवत् ॥ २ ॥ "स दोस्या त्याजितो मत्वा, पित्रा च्छेन्नीकृतः किल । ववृधे' गङ्गदत्ताख्यो, लालितो ज्येष्ठंबन्धुना ॥ ३ ॥ "ललितः श्रेष्ठिनं प्रोऽन्येचुरेष गृहे यदि । भोज्यते गंगदत्तस्तत् , सुन्दरं"तात ! जायते ॥ ४ ॥
स्वमातुश्छन्नमेवैतत् , कार्यमेवमुवाच' सः । ललितोऽथ 'तमानीय, तल्पस्याधो न्यषादयत् । ॥ ५ ॥ "ललितक्षिप्तमन्नं च, भुञ्जानं हर्षनिर्भरम् । गङ्गदत्तं 'कथंञ्चित् तं, व्यालोक्य जननी क्रुधा' ॥ ६ ॥ "दण्डकाष्ठं समुद्यम्य, गृहीत्वा चिहुरबजे । क्षणान्निष्कासयामास, कुट्टयन्ती मुहुर्मुहुः ॥ ७ ॥ युग्मम् ।। 'तमेवानुगतौ श्रेष्ठि-ललितौ कलितौ शुचा ।' पुरो वीक्ष्य मुनि तस्य, मातृवैरमपृच्छताम् ॥ ८॥ " ऊचे मुनिः कचिदामे, बन्धू अभवतामुभौ । एकदा शकटं काष्ठैः, पूर्ण प्रामाय निन्यतुः ॥ ९ ॥ "ज्येष्ठः पुरश्चरन् मार्गे; चक्कलण्डा महोरगीम् । वीक्ष्य प्रोचेऽनुज-सूत, रक्ष्याऽसौ शकटादिति ॥ १० ॥ इति तद्वाक्यविश्वस्ता, सा स्थितैव भुजङ्गमी । सूतेन चूरिता गन्याऽस्थिमङ्गध्वनिकौतुकात् ॥ ११ ॥ सा ज्येष्ठे दधती प्रीतिमप्रीतिं च कनीयसि । गन्त्रीचक्रेण भनाङ्गी, चकलण्डा व्यपद्यत ॥१२॥
सा ते जाता प्रिया श्रेष्ठिन्' !, 'ज्येष्ठः स ललितस्त्वसौं ।
गङ्गादत्तः कनिष्ठस्तु, प्राकृतेन 'प्रियाऽप्रियो इत्याकर्ण्य भवोद्विग्नः, श्रेष्ठी सूनुद्वयान्वितः । जैनं पाप व्रतं पापमतङ्गजमृगाधिपम् ॥ १४ ॥ तौ श्रेष्ठि-ललितावायुः, पूरयित्वा तपोनिधी । देवलोकं महाशुक्र, जग्मतुस्तिग्मतेजसौ ॥१५॥ जगाम विश्ववाश्लभ्यमिदानीं गङ्गादत्तकः । तपस्तपनपूर्वादिस्तमेव त्रिदशालयम् ॥१६॥ . च्युत्वा ललितजीवोऽयं, तन्महाशुक्रकल्पतः। रोहिण्या वसुदेवस्य, प्रेयस्या उदरेऽभवत् ॥ १७ ॥ . . बदने विशतः स्वमे, हलभूजन्मसूचकान् । सामृगाक-मृगेशा-ब्धीन् , निशाशेषे व्यलोकयत् ॥ १८ ॥
ततोऽझतेजसा ध्वान्तद्रोहिण रोहिणी सुतम् । असूत भूतधात्री, तर्जितद्युमणिं मणिम् ॥ १९ ॥ " रामो नाम्नाऽमिरामत्वात् , पितृभ्यां तत्प्रतिष्ठितः। क्रीडन् भोगीव बालोऽपि, जातः परभयङ्करः ॥ २० ॥
वसुदेवोऽन्यदाऽऽइतः, कंसेन, प्रीतिशालिना । ययौ.राजानमापृच्छय, मथुरायाममन्थरः ॥२१॥ : वसुदेवमथ प्राह, कंसो जीवयशोऽन्वितः । अस्तीन्द्रपुरनिर्यासो, नगरी मृत्तिकावती ॥ २२ ॥ राजा तत्र पितृव्यो मे, देवकः सेवकप्रियः । वर्तते नर्तितश्रीका, सुता तस्यापि देवकी ॥२३॥ सा कान्तिसुमनोवल्ली, त्वं यौवनवनद्रुमः । युवयोस्तद्-द्वयोर्लक्ष्मीवेश्मनोरस्तु सङ्गमः ॥२४॥ तस्यां ननु वरो भावी, भवाननुवरस्त्वहम् । तदेहि देवकाद् याच्या, देवकन्येव देवकी ॥२५॥ इदमालोच्य निश्चित्य, शौरिः कंसान्वितो गतः। नगर्यां मृत्तिकावत्या, राजा सम्मुखमाययौ ॥ २६ ॥ . १ जितो हावा, खता० पाता० ॥ २ ज-स्वं तं, रक्षासौ खंता० ॥ ३ हिणी रोहि खंता ॥ . . ४ °व, निर्जित खता० ॥ ..
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः],
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । बहिर्निवेश्य सैन्यानि, देवकेन पुरस्कृतौ । पुरान्तर्जग्मतुः कंस-शौरी पौरनिरीक्षितौ ॥२७॥ अथोपविविशुभूपसदः प्राप्य त्रयोऽपि ते । त्रैलोक्यरक्षासामर्थ्य, मन्त्रयन्त इवाऽऽत्मस ॥२८॥ सुहृत्प्रेमोमिहंसेन, ततः कंसेन देवकः । याचितः प्रीतिवार्तासु, वसुदेवाय देवकीम् ॥२९ ।। सा स्वयं प्रार्थनीयेऽथे, प्रार्थ्यमांनोऽथ देवकः । ऊचे वयं त्वदायचा, देवकी देव! कीदृशी? ॥ ३० ॥ पुराऽपि नारदात्यातगुणोद्यदनुरागयोः । तयोरथ विवाहोऽभूद, देवकी-वसुदेवयोः ॥ ३१ ॥ देवकोऽथः दशार्हाय, बहुस्वर्णादिकं ददौ । नन्दं गोकोटियुक्तं-च, दशगोकुलनायकम् ॥ ३२ ॥ वसुदेवोद्भुतानन्दस्ततो-नन्दसमन्वितः । मथुरां सह कंसेन, प्रयातो दयितायुतः ॥ ३३ ॥ सुहृत्पाणिग्रहोपज्ञं, कंसश्चक्रे महोत्सवम् । अमानमदिरापानमत्तनृत्यद्वधूजनम्
॥३४॥ कंसानुजोऽतिमुक्तोऽथ, पूर्वोपात्तव्रतः कृती । अगादोकसि कंसस्य, पारणाय महातपाः ॥३५ ।। वीक्ष्य मत्ता तमायान्तं, प्रीता कंसप्रिया ततः । एहि देवर! नृत्यावो, जल्पन्तीति गलेऽलगत् ॥ ३६ ॥ अथोचे व्यथितः साधुर्यन्निमित्तोऽयमुत्सवः । तस्य सप्तमगर्मेणोच्छेद्यौ त्वपितृ-वल्लभो ॥ ३७ ॥ श्रुत्वेति मुनितो मुक्तमदा जीवयशा जवात् । गत्वा स्फारस्फुरत्खेदं, कंसायेदं न्यवेदयत् ॥ ३८॥ याच्यः सौहार्दतः सप्त, गर्भान् शौरिरसौ सुहृत् । निश्चित्येदमगात् कंसो, वसुदेवं प्रियान्वितः॥ ३९ ॥ प्रारब्धप्रेमवार्तासु, मत्तेनेवामदेन तत् । स मेने देवकीगर्भान् , सप्त कसेन याचितः ॥४०॥ आकर्ण्य शौरिरन्येदुरतिमुक्तकथामथ । चिखिदे वञ्चितो गर्भयाच्मायां सुहृदा च्छलात् ॥४१॥ ___इतश्चासीनाग इति, श्रीभद्रिलपुरे वणिक् । प्रियाऽभूत् तस्य सुलसा, कुलसागरचन्द्रिका ॥ ४२ ॥ अतिमुक्ताभिधः साधुश्चारणोऽस्याश्च शैशवे । निन्दुरिन्दुमुखी सेयं, भाविनीति न्यवेदयत् ॥ ४३ ॥ परमश्राद्धयाऽऽराधि, सुरः कश्चित् तयाऽप्यथ । तुष्टोऽयाचि सुतानेष, प्राह ज्ञात्वाऽवधेस्ततः ॥ १४ ॥ हन्तुं शौरिसुतान् प्रीतिकूटात् कंसेन याचितान् । अहं सञ्चारयिष्यामि, निन्दोः सुतपदे तव ।। ४५ ॥ इति:देवः प्रतिज्ञाय, चक्रे शच्या स्वकीयया । देवकी-सुलसापत्यप्रसवे तुल्यकालताम् ॥ ४६ ॥
सुषुवाते समं ते तु, देवक्या: षट् सुतान् क्रमात् । सुलसायै ददौ देवो, देवक्यै सौलसान् मृतान्
॥४७॥ स्फारमास्फालयद् प्राब्णि, कंसो निन्दुसुतान् स तान् । अवर्धन्त च देवक्या:, सूनवः सुलसागृहे
॥४८॥ नास्ताऽनीकयशोऽनन्तसेनावजितसैनिकः । निहतारिदेवयशाः, शत्रुसेनश्च ते श्रुताः ॥ १९ ॥ निशान्ते प्रेक्षत स्वप्ने, सिंहा-अर्का-ऽमि-ज-ध्वनान् । विमान-पद्मसरसी, ऋतुस्नाताऽथ देवकी॥ ५० ॥ तस्याः कुक्षाववातार्षीद्, गङ्गदत्तच्युतो दिवः । नभःसिताष्टमीरात्रिमध्येऽथ तमसूत सा ॥ ५१ ॥ सान्निध्यं तेनिरे तस्य, पुण्यपूर्णस्य देवताः । तज्जन्मनि ततः स्वापमापुस्ते कंसयामिकाः ॥ ५२ ॥ तदाऽऽहूय प्रियं प्राह, देवकी रक्ष मे सुतम् । वञ्चयित्वा द्विषं कसं, मोच्योऽसौ नन्दगोकुले ।। ५३ ॥ यशोदा जननीवामुं, सानन्दा नन्दवल्लभा । पालयिष्यति यद बालमुपचारै वैनवैः ॥५४॥ वसुदेवोऽपि तन्मत्वा, तमादायाङ्गजं व्रजन् । पार्श्वस्थदेवीक्लप्ताष्टदीप-च्छत्रजुषा पथा ॥ ५५ ॥ अथो धवलरूपेण, शिशुसान्निध्यदेवताः । पुरतो गोपुरद्वारकपाटान्युदघाटयन्
१ 'नोऽपि दे° खंता० ॥ २ बिता गर्भ खंता० ॥ ३ स्याऽऽशु # खंता० ॥
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपंतिचरितापरनामकं .
[विशः आयातो गोपुरे शौरिरुपसेनेन भाषितः । भास्वन्तं दर्शयन् बालं, सानन्दमिदमब्रवीत् ॥ ५७ ॥ ' पुत्रव्याजेन शत्रुस्ते, कंसोऽनेन हनिष्यते । त्वमुद्धरिष्यसे मैवं, पुनः कापि प्रकाशयः ॥ ५८॥ . आकयेत्युग्रसेनेन, हर्षादनुमतस्ततः । जगाम नन्दकान्ताया, यशोदाया निकेतनम् . । ॥ ५९॥. तस्यास्तमात्मजं शौरिः, समाथ तदात्मजाम् । तनयां समुपादाय, देवक्याः पुरतोऽमुचत् ।। ६०॥ इति कृत्वा गते शौरी, प्रबुद्धाः कंसयामिकाः । कन्यामिमां समादाय, कंसाय द्रागढौकयन् ॥ ६१॥ स्त्रीमयं सप्तमं वीक्ष्य, तं गर्भ निर्भयो नृपः । विदधे च्छिन्ननासायां; मानी ज्ञानं हसन् मुनेः ॥ १२ ॥ अमूमुचदम कंसो, देवक्या एव सन्निधौ । पुनर्जातेयमित्यन्तः, प्रमोद प्राप साऽप्यथ ॥ ६३ ॥ स कृष्ण इति संहूतः, कृष्णाङ्गत्वेन गोमिभिः । वसुदेवकुलोत्तंसो, गोकुलान्तरवर्धत ॥६४ ॥ . गते मासि सुतं द्रष्टुमुल्सुका देवकी ययौ । सह स्त्रीभिः प्रियं पृष्ट्वा, गोकुले गोऽर्चनच्छलात् ॥६५॥ मुदं दधौ यशोदाकवर्तिनं निजनन्दनम् । श्रीवत्सलान्छितं स्निग्ध-श्याममालोक्य देवकी ॥६६ ॥ सदैव देवकी तत्र, गोपूजाव्याजतो ययौ । आविर्बभूव लोकेऽत्र, ततः प्रभृति गोव्रतम् ॥६॥ वैरेण वसुदेवस्यान्यदा शकुनि-पूतने । विद्यया तत्सुतं मत्वा, निहन्तुं कृष्णमागते । ॥ ६८ ॥ बभूवैका समारुह्य, शकटं कटुनादिनी । पूतना नूतनक्ष्वेडलित स्तनमपाययत्' " ॥१९॥ " सान्निध्यं विदधानामिर्देवताभिस्तदा मुदा । कृष्णस्य देहमाविश्य, हते तेनैनसैव ते । ॥ ७० ॥ एत्य नन्दोऽथ वीक्ष्येदं, खेदं मनसि धारयन् । यशोदां प्राह नैकाकी, बालो मोच्यः कदाचन ।। ७१ ॥ तं पालयति सानन्दा, यशोदाऽथ स्वयं सदा । छलादुच्छृङ्खलो बालः, प्रयातीतस्ततः स तु ॥ ७२ ॥ दाम्नोदूखलबद्धेन, तस्य बद्धाऽन्यदोदरम् । यशोदा तद्गीता, गृहेऽगात् प्रतिवेशिनः ॥ ७३॥ तदा पितामहद्वेषादेत्य सूर्पकमः शिशुम् । तं मध्ये पेष्टुमभितो, जगामार्जुनयुग्मंताम् ॥ ७४ ॥ अनयोः कृष्णदेव्याऽथ, माथश्चक्रे महीरुहोः । ऊचे गोपैस्ततोऽभञ्जि, कृष्णेनार्जुनयोर्युगम् ॥ ७५ ॥ तदाऽऽकण्येति नन्दश्च, यशोदा च समीयतुः । तौ धूलिधूसर वीक्ष्य, प्रीती बालं चुचुम्बतुः ॥ ७६ ॥ बद्धो यदुदरे दाना, नाम्ना दामोदरस्ततः । ख्यातोऽयं गोकुले बालो, वल्लवीप्रीतिपल्लवी ॥ ७ ॥ मत्वा शताङ्ग-शकुनि-पूतना-ऽर्जुनसङ्कथाम् । दध्यौ शौरिर, कंसो, ज्ञास्यत्येवंविधौजसा ॥७८ ॥ माऽपकार्षीत् किमप्यस्य, मत्वाऽपि क्रूरधीरसौ । अहं तदस्य रक्षायै, कश्चिन्मुश्चामि नन्दनम् ॥ ७९ ॥ तद् यथातथमाख्याय, राममुद्दामविक्रमम् । सुतत्वेनार्पयामास, यशोदा-नन्दयोर्मुदा ॥ ८० ॥ .. सहेलं खेलतस्तत्र, राम-दामोदरौ ततः । गोकुले गोमति व्योग्नि, सतारे शशि-सूर्यवत् ॥४१॥ आयुधेषु समग्रेषु, श्रमं रामेण कारितः । प्रकृत्या विक्रमी कृष्णः, संपक्षाहिरिवाबभौ । ॥८२ ॥ , गोपस्त्रियः प्रियममुं, गूढोन्मुद्रितमन्मथाः । समालिङ्गन्ति चुम्बन्ति, बालव्यवहृतिच्छंलात् ॥८॥ साकूताभिरनाकूतः, खेल्यते गोपखेलनैः । स गोपीभिः पणीकृत्य, चुम्बना-ऽऽलिङ्गनादिकम्' "॥ ८४ ॥ अस्फुटं कृष्ण कृष्णेति, जल्पन्त्यः प्रति तं मुहुः । पतन्ति मदिरोद्भूतमदव्याजेन गोपिकाः ॥ ८५॥ तं मध्येकृत्य नृत्यन्ति, गोप्यो मण्डलनर्तनँः । तत्र तालध्वजस्तालवाद्य वितनुते मुदा ', '॥८६॥ एनं केनाप्युपायेन, काऽपि गोपी कदाचन । स्पृशन्ती निर्विकारैव, सेर्प्यमन्यामिरीक्ष्यते ॥ ७ ॥
'१सुतं झात्या, पाता० ॥ २६, 'वृत्तं मनः पाता. ॥ ३ कभू शि पाता० ॥ . ' • ४ 'रोद्धत खंता । . . . . .
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
.
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । तं वीक्ष्य विवशा गोप्यो, निमीलितविलोचनाः । पिण्डीकृत्योरसि रसात् , तरसैंव न्यपीडयन् ॥ ८८ ॥ कृष्णः सदाऽपि मायूरपिच्छपूरविभूषणः । जगौ गोपालवालाभिः, सह गोपालगूर्जरीम् ॥ ८९ ।। वंशनादवशैर्नेन-गति-कान्तिजितैरिव । सोऽयं कुरङ्ग-मातङ्ग-भुजगैरनुगैर्वभौ
॥९०॥ राम-गोविन्दयोः क्रीडारसनिर्मग्नयोरिति । गोपयोर्जमुरेकाहवदेकादश वत्सराः ॥९१ ।।
इतश्च कार्तिक कृष्णद्वादश्यां त्वाष्ट्रगे विधौ । समुद्रविजयाख्यस्य, पत्न्यां शौर्यपुरेशितुः ।। ९२ ।। शिवायाः कुक्षिमध्यास्त, शङ्खजीवोऽपराजितात्।सा निशान्ते महास्वप्नांश्चतुर्दश ददर्श च ।। ९३ ।।
गजोक्ष-सिंह-लक्ष्मी-सक्-चन्द्रा-अर्क-कलश-ध्वजाः ।
पद्माकर-विमाना-ब्धिरलपुञ्जा-अयस्तु ते नारकाणामपि स्वर्गजुषामिव तदा सुखम् । क्षणमासीत् प्रकाशश्च, चकास्ति स्म जगत्स्वपि ॥ ९५ ॥
पत्युरत्युत्सुका स्वप्नानाख्यद् देवी प्रबुध्य तान् ।
राज्ञा तदैव दैवज्ञोऽपृच्छयत क्रोष्टुकिः स्वयम् । स व्याचल्यौ सुतो भावी, जिनो वां त्रिजगत्पतिः । श्रुत्वेति तावपि प्रीती, पीयूषस्नपिताविव ॥ ९७ ॥ गर्भस्थितेन तेनाथ, स्वामिना नृपकामिनी । बभौ स्मितमुखाम्भोजा, हंसेनेव सरोजिनी ॥९८॥ निशीथे सितपञ्चम्यां, श्रावणे त्वाष्ट्रगे विधौ । शङ्खध्वजं शिवाऽसूत, सुतं जीमूतमेचकम् ॥ ९९ ।। षट्पञ्चाशदथाऽऽगत्य, दिक्कुमार्यो यथाक्रमम् । शिवा-जिनेन्द्रयोश्चक्रुः, सूतिकर्माणि भक्तितः ॥१०॥ पञ्चरूपो हरिः स्वर्गादथाऽऽगत्य यथाविधि । अतिपाण्डुकम्बलायां, शिलायां नीतवान् विभुम् ॥ १०१॥
तत्र सिंहासनारूढः, सोऽयं स्वाङ्के जिनं दधौ ।
त्रिषश्या त्वपरैः शनैः, स्नानं चक्रेऽच्युतादिभिः ॥ १०२॥ अहे तदीशमीशानो, दधौ सिंहासनासनः । सौधर्मेन्द्रोऽकृत स्नात्रा-रात्रिक-स्तवनादिकम् ॥ १०३ ॥ प्रभोरप्सरसः पञ्च, धात्रीराधाय वासवः । कृत्वा नन्दीश्वरे यात्रां, मुदितः स्वपदं ययौ ॥ १०४ ॥ सप्रभावं प्रभावन्तं, राकेन्दुमिव नन्दनम् । तमालोक्य समुद्रोऽभूदुन्मुद्रितमहोदयः ॥१०५॥ दृष्टो रिष्टमणेर्नेमिर्मात्रा स्वमेऽत्र गर्भगे । अरिष्टनेमिरित्याख्या, सूनोस्तद् विदधे पिता ॥ १०६ ॥ मथुरायामथाऽऽतेने, नेमिजन्ममहोत्सवम् । दशाहों दशमस्तेन, कंसस्तस्याऽऽययौ गृहम् ॥ १०७॥
छिन्ननासापुटां वीक्ष्य, खेलन्ती तत्र तां सुताम् ।
भीतः कंसोऽधिकं सोऽथ, स्मृत्वाऽनुजमुनेर्वचः नैमित्तिकं स कंसस्तदपृच्छत् सदने गतः । स्त्रीगर्भः सप्तमः सोऽयं, मुनिनोक्तो भवेन्न वा ॥ १०९ ॥ ऊचे नैमित्तिकः साधुगिरो विपरियन्ति न । छाप्यस्ति हस्तिमल्लौजाः, स गर्भस्ते भयकरः ॥ ११० ।। तमरिष्टोख्यमुक्षाणं, हयेशं केशिनं च तम् । खर-मेषौ च तौ मुञ्च, क्रमाद् वृन्दारके वने ॥ १११ ।। अत्युग्रानपि तान् खेलन्, सहेलं यो हनिष्यति । हन्त ! हन्ता स ते सत्यं, निरर्गलभुजार्गलः ॥ ११२ ।। पूजयेज्जननी यत् ते, शाङ्ग धन्व क्रमागतम् । आरोपयिष्यति पयःसितकीर्तिः स एव तत् ॥ ११३ ॥ कालियाहेर्दमयिता, चाणूरस्य विपादकः । हनिष्यति द्विपेन्द्रौ ते, स पद्मोत्तर-चम्पको ॥ ११४ ॥ आदिश्याऽथ श्रमायाऽसौ, मल्लौ चाणूर-मौष्टिको अरिष्टादीन् वनेऽमुञ्चदरातिं ज्ञातुमात्मनः ।। ११५ ॥
१ 'टाक्षमु खता० ॥ २ षौ ततो मु° पाता० ॥ ३ यति च यः, सित पाता ।।
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५० सकपतिचरितापरनामकं .
[बाद ' शरदनाघनध्वानो, महोक्षों गाः क्षिपन् मुहुः। भञ्जन् भाण्डभर तुङ्गशृङ्गो गोपान लोप सः॥ ११६॥ .. ... .राम!' त्रायस्व: गोविन्द !, बायस्वेति बजे गिरः। , ': ।। . , .
श्रुत्वैव शौरिजन्मानौ, मानाध्मातावधावताम् . . . . . ॥१.१.७।।। अथोक्षाणं क्रुधावन्तं, धावन्तं वीक्ष्य, केशवः । करावलितशृङ्गाप्रभमग्रीवं जघान तम् .. ॥: १.१८ ॥.. तस्मिन् काल इव क्रूरे, नीते कालनिकेतनम् । वल्लवाः पूजयामासुर्जनार्दनभुजौ मुदा), ॥.११९ ॥ प्राप्तः कंसकिशोरोऽथ, केशी क्रीडति केशवे । 'प्रक्रान्तवल्लवीनाशः, कीनाश इव दुःसहः ।।, १२० ॥ कृष्णेन सोऽपि निर्मिन्दन्, सुरभीः सुरभीषणः । कूपरार्पणतो वक्त्रं, विदार्यामार्यत द्रुतम् ॥ १२१ ॥ , खर मेषमुरुकोधखरमेष ततोऽन्यदा । कृतगोपभयारोपमाजघान जनार्दनः । ॥१२२ ॥ अथायं मथुरानाथस्तन्माथप्रभवद्भयः । द्विषं निश्चेतुमानिन्ये, सदस्य मिषानुः ॥१२३ ॥ . अत्यद्भुतभुजः शाङ्ग, यः कोऽप्यारोपयिष्यति । देयाऽस्मै सत्यभामेयमिति चायमघोषयत् ॥ १२४ ॥ महीमुजो भुजोष्मायमाणाः प्राणाधिकास्ततः । आगताः पर्यभूयन्त, नन्वनेनैव धन्वना ॥ १२५ ॥. '' सूनुर्मदनवेगाया, वसुदेवात्मजो रथी । चापारोपार्थमुत्कण्ठाकुलो गोकुलमागमत् । - ॥ १२६ ॥ तत्रोवासा.निशां राम-केशवस्नेहमोहितः । मार्गे गच्छन्नसौ प्रातः, कृष्णमेकं सहाऽनयत् ॥ १२७॥ अथ लग्नं रथं मार्गेऽनाधृष्टौ मोक्षणाक्षमे । हेलया हरिरन्ययो, न्यग्रोधमुदमूलयत् ॥ १२८.॥ इत्थं भुजालमालोक्य, ते पदाति तदाऽन्तिके । हृष्टोऽनाधृष्टिरुत्तीर्य, परिष्वज्य रथेऽनयत् ॥ १२९ ।। मथुरायामथानेकपृथ्वीनाथकुलाकुलाम् । धीरौ धनु:सभामेती, जग्मतुस्तिग्मतेजसौ " ॥ १३.०। । अस्नापयन्नृपस्तोमवीक्षातप्तमथा क्षणात् । सत्यभामा चिरं चक्षुः, कृष्णलावण्यसागरे ॥१३१॥ अहणादेव चापस्याऽनाधृष्टौ पतिते ततः । भ्रष्टाङ्गंभूषणे, स्विन्ने, न यावदहसन् जनाः ॥ १३२ ॥ तावन्मूदुलदोर्दण्डचण्डिमानमदीहशत् । मुदा सदसि गोविन्दस्तन्वन् धन्वाधिरोपणम् ॥ १३३ ॥
॥ युग्मम् ॥ .. अनाधृष्टिरथागत्य, मुक्त्वा द्वारि रथे हरिम् । गत्वाः पितुः सदस्याख्यन्मयाऽऽरोप्यत तद्धनुः ।। १३४॥ उक्तोऽथ वसुदेवेन, नश्य कंसेन हन्यसे । श्रुत्वेति स हरि मुक्त्वा, ब्रजेऽथ स्वपुरेऽवजत् ॥ १३५ ॥ । चापमारोपयनन्दनन्दनः शब्द, इत्यभूत् । कंसोऽपि हृदयारोपिशङ्काशङ्कुरजायतं , : ॥, १३६ ॥
आहूय भूयसो. भूपान, मञ्चेषु मथुरापतिः ।. . आदिशत् कलयो मल्लान् , चापारोपोत्सवच्छलात् . ॥१३७ ।।
राम. जगाद गोविन्दः, श्रुत्वा मल्लरणोत्सवम् । . .. ... . द्रष्टुं मल्लभटीमावां; गच्छावः कौतुकं हि मे
॥१३८॥ तं प्रति प्रतिपद्येति, यशोदामवद्,बलः । आवयोर्म पानीयं, स्नानीयं. प्रगुणीकुरु ॥ १३९ ।। , 'बलस्तदलसां किञ्चित् , तां निरीक्ष्य रुषाऽवदत् । षड्बान्धववधाख्यानं, साक्षात्कर्तुं हरेः पुरः ।।.१४० ॥ . ' ' आत्मानं मास्म विस्मार्मिदुक्तं न करोषि , किम् ।। . . . . . . . .... स्वाम्यादेशेऽप्युदासीना,, दासी नाम क्वचिद् भवेत् ! . ॥१४१.॥ . .. १.श्रुत्वेति शौः खंता० पाता ॥ .२ षणाः खता० पाता० ॥ ३ पर्यसूच्यन्त, पातो॥ . नदेवाया, वता० ॥ ५, मग्रीमात, पाता..॥ ६ द्वारि हरिं रथे । गत्वा खता० पाता.॥
.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः ]
धर्मादयमहाकाव्यम् |
॥
वचनेनामुना म्लानमवलोक्य चलो : हरिम् । स्नानाय सममादाय, यमुनायास्तटे ययौ राम्रो हरिमथापृच्छदपच्छायोऽसि वत्स ! किम्। त्वं प्रभातप्रभाराशिव्याश्लिष्ट इव दीपकः ? तदेवं बलदेवं स, निजगाद सगदम् । किङ्करीति किमाक्षिप्ता, आतर्माता मम त्वया ? अथैनं प्रथयन् सामलीलां नीलाम्बरोऽवदत् । यशोदा जननी वत्स !, ते नन्दो न ते पिता
॥
11
॥
॥
देवकी देवक्रक्ष्मापनन्दनी जननी तव । गोपूजाव्याजतोऽभ्येति, त्वां द्रष्टुं मासि मासि सा ॥ वसुदेवश्व देवेन्द्रप्रायरूप-पराक्रमः । पिता स तव तेनात्र, कंसन्त्रासादमुच्यथाः `अहं च रोहिणीसूनुर्वैमात्रेयस्तवाग्रजः । तातेन स्वयमाहूय, त्वक्षायै नियोजितः कंसात् किं भीतिरित्युक्ते, कृष्णेनाख्यत् पुनर्बलः । अतिमुक्तमुनेरुक्ति, तथा बन्धुवधप्रथाम् ॥ कृष्णस्तदा तदाकर्ण्य, क्रोधादनलवज्ज्वलन् । कंसध्वंसं प्रतिज्ञाय, स्नानाय यमुनां ययौ दृष्ट्वा कालिया कृष्णमतिक्रोधादधावत । पश्यन्निवात्मनो मृत्युं, चूडारत्नमदीपवान् ॥ किमेतदिति सम्भ्रान्ते, रामे वामेन पाणिना । धृत्वाऽसौ हरिणा घ्राणे, पद्मनालेन नस्तितः हरिः शरारुमारुझ, तं भुजङ्गं महाभुजः । क्रीडन्नुडुपवन्नीरे, सविश्रममविभ्रमत् मृतकल्पमनल्पौजास्तं मुक्त्वा निर्ययौ हरिः । तदेत्य समदाटोपैर्गोपस्तौ बान्धवो वृतौ ततः प्रचलितौ राम गोविन्दौ मथुरां प्रति । गोपालकैः सहाभूतां, पुरगोपुरगोचरौ कंसादिष्टावथ द्विष्टाबिभौ यमनिभौ क्रुधा । प्रधावितौ हतौ ताभ्यां तौ पद्मोत्तर- चम्पकौ अरिष्टादिद्विषौ नन्दनन्दनौ ननु ताविमौ । दर्श्यमानौ मिथो रागसागरैरिति नागरैः ॥ १५७ ॥
॥
॥
युग्मम् ॥
॥
१५९ ॥
:: गत्वा मल्लभटीभूमि, सह, वल्लभवल्लवैः । निषेदतुः कचिन्मञ्चे, तौ समुत्सार्य तज्जनम् ॥ १५८ ततश्च वामो रामेण रौद्रमूर्तिधरः पुरः । सैष मञ्चशिखोत्तंसः कंसः कृष्णस्य दर्शितः सकौतुकप्रपञ्चेषु, मञ्चेषु विहितासनाः । कंसकूराशयज्ञानसावधानीभवद्भटाः ! समुद्रविजयप्रष्ठा, जितज्वलनतेजसः । दशापि च दशाहस्ते, गोविन्दाय निवेदिताः ॥ १६९ ॥
॥ १६० ॥
॥
॥ युग्मम् ॥
" :.
विभाविभासुरच्छायौ, सुरप्रायौ नु काविमौ । चिन्तयद्भिरिति क्ष्मापैरेक्ष्येतां तौ प्रतिक्षणम् ॥
१४२ ॥
१४३ ॥
१४४ ॥
१४५ ॥
१४६ ॥
॥ १४७ ॥
11384 11
१४९ ॥
१५० ॥
१५१ ॥
१५२ ॥
॥ १५३ ॥
॥ १५४ ॥
॥
१५५ ॥
॥
१५६ ॥
१६२ ॥
"
१६३ ॥
; वधे- सिन्धुरयोर्लोकैर्ज्ञापिते कुपितस्तदा । सशल्य इव कंसोऽमुद्, घूर्णमानेक्षणः क्षणम् ॥ अयुध्यन्ताधिकं मल्लोत्तंसाः कंसाज्ञया ततः । अथोदतिष्ठत क्रूरश्चाणूरः कंससंज्ञया ॥ १६४ ॥
f
.. करास्फोटस्फुटाटोपः, स्फूर्जन्नूर्जस्वलं ध्वनन् । ऊर्द्धकृतभुजो भूमीभुजोऽधिक्षिप्य सोऽवदत् ॥ १६५ ॥ यः कोऽपि धैर्यधुर्योऽस्ति, पात्रं कोपस्य कोऽपि यः ।
स मे दोर्दण्डकण्डुति, युधा खण्डयतु क्षणात्
॥ १६६ ॥
१६७ ॥
· असहिष्णुरथो विष्णुञ्चाणूरस्येति गर्जितम् । उत्तीर्य मञ्चात् पञ्चास्यध्वनिर्भुजमदिध्वनत् ॥ भुजास्फोटध्वनिर्विष्णोर्वर्द्धमानोऽथ दुर्धरः । कीर्तिविस्तृतये व्योमभाण्डे भक्तमिव व्यधात् ॥ १६८ ॥ तं मत्वाऽथ भुजास्फोटध्वनिनैवात्मघातकम् । एककालयुधे कंसः, प्रेरयामास मौष्टिकम् ॥ १. वो सुंदा, पाता० ॥ २ 'टस्फटा ता० पाता० ॥ ३ युद्धास खंतासं० पाता० " ४ कालं युधि कंसः, पाता० ॥
१६९ ॥
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
सापतिचरितापरनामक
'बादशा अथ 'दृष्ट्या तमुत्कृष्टमुष्टिकं मौष्टिकं हली । अधावत क्रुधा विष्णुपराभवभिया विभीः । ॥ १७०ः॥ स्थिराया व्यर्थतां'नाम, नयन्तः क्रमसङ्कमैः। अथो युयुधिरे विष्णु-चाणूर-चल-मौष्टिकाः ॥ १७१ ॥ . कसे यियासौ कीनाशपुराय प्रहितौ पुरः । तौ मल्लावथ शौरिभ्यां, मार्गालोकपराविव ॥ १७२० ॥ इमौ हत हत क्षिप्रं, सह नन्देन गोमिना । वदन्तमिति भी-कोपद्विगुणस्फुरिताधरम् ॥१७३ ॥. फालाक्रान्तमहामञ्चः, सञ्चरन् पञ्चवक्त्रवत् । केशेषु केशवः कसं, कृष्ट्वाऽलूलुठदग्रतः ॥ १७४ ॥ . . ! !' ... ..
॥ युग्मम् ॥ अथ कृष्णं प्रति क्रुद्धाः; कंसगृह्या महीभुजः । मञ्चस्तम्भायुधेनोच्चैबलेन दलिता बलात् ॥ १७५॥ . कृष्णोऽपिरोपितपदः, शिरस्युरसि च क्षणात् । कसं क्रोशन्तमत्यन्तमजघातं जघान तम् ॥ १७६ ॥ . . . भयस्पृशाऽधिकं सेना, कंसेनाऽऽनायि या पुरा। . ।" जरासन्धेरिता साऽपि, योद्धं क्रोधादधावत ।
॥१७७ ॥ . तासु सन्नह्यमानासु, वाहिनीष्वर्धचक्रिणः । त्रासं दिदेश सन्नद्धः, समुद्रविजयः स्वयम् ॥ १७८ ॥ .. यदवोऽथ दवोदप्रमहसः सहसा ययुः । सदनं वसुदेवस्य, समुद्रविजयादयः . . ॥ १७९ ॥ चुम्बन्तं लालयन्तं च, राम-दामोदेरौ मुदा । किमेतदिति पप्रच्छ, वसुदेवं धराधवः ॥ १८०॥ देवकीदयितेनाथ, कथितेऽस्मिन् कथानके । स्वाङ्केऽधिरोप्य तौ धीरौ, राजा चिरमलालयत् ॥ १८१॥. साकं तदुग्रसेनेन, काराकृष्टेन भूभुजा । कंसाय यमुनानद्यां, समुद्राद्या जलं ददुः " ॥ १८२ . 'हते कंसाहिते पित्रा, देयं पत्युर्जलं मया । इति जीवयशाः सन्धां, जरासन्धात्मजा व्यधात् ॥ १८३॥ ". मथुरायामथो राम-कृष्णानुज्ञावशंवदः । उग्रसेनं धराधीश, समुद्रविजयो व्यंधात् ॥१८४ ॥. . मुरारिरुपसेनेन, दत्तां पर्यणयत् तंतः । सत्यभामां प्रभोदामां, क्रोष्टुकिप्रथिते दिने ॥ १८५ ॥ ज्ञात्वा तं कंसवृत्तान्तमथ जीवयशोमुखात् । क्रोधबन्धाञ्जरासन्धः, सन्धां यदुवघे व्यधात् ॥ १८६ ॥ ... दूत्येन सोमकक्ष्मापः, समुद्रविजयं प्रति । जरासन्धनिदेशेन, जगाम मथुरापुरीम् ॥ १८७ ॥ . 'यदुराज सभाभाज, निजगाद स धीरधीः । कंसद्विषो स ते स्वामी, याचते राम-केशवौ ॥ १८८ ॥ तौ समय॑ भवन्तोऽपि, विभवन्तु विभूतिभिः । उच्छित्तिरनयोर्युक्ता, निजप्राभवरोगयोः ॥ १८९॥ . . . " अथाऽवदत् 'धाकम्प्रः, सोमकं प्रति भूपतिः ।
। ".., {" ।। आभ्यां"भ्रूणवधात् 'पापी, निन्ये कंसो यमौकसि
॥ १९० ॥.. 'प्राणप्रियाविमौ बालौ, नार्पयिष्यामि सर्वथा । विरोधेऽस्मिन् जरासन्धो, न भव्यं भाणयिष्यतिः ॥ १९१॥ 'अथाऽऽह सोमकस्तस्मिन् , 'हते 'जामातरि प्रिये। त्रिखण्डक्ष्मापतिः क्रुद्धस्तेन युक्तो न विग्रहः ॥ १९२ ॥ । एतौ पटीमिव क्षित्वा, यूयं जगति जीवत । क्रोधोद्धराजरासन्धगन्धसिन्धुरतोऽधुना ॥१९३ ॥ ..', 'अावददमु दीप्तः, कोपनो गोपनीयकः। नास्माकं स' प्रभुस्तस्य, राज्ञस्तु 'प्रभवो वयम् ॥ १९४ ॥ -'; प्रियो यद्यस्य कंसोऽभूत्, तदायातु रयादयम् । यथाऽमुं तस्य जामातुर्मेलयामि समुत्सुकम् ॥ १९५ ॥ . , गच्छ रे। मत्सरे बाद, त्वमस्मान् मास्म रोपय ।मास्म भूः स्वविभोर्मृत्युपथप्रस्थानडिण्डिमः ॥ १९६ ॥..
. १ प्रसाहसा सहसा ययुः पाता० ॥ २ दरौ तदा खता० ॥ ३ राधिपः खंता० पाता० ॥ :
४ तौ बालौ, रा खता. ॥ ५ नद्या, स खंता० ॥ ६ दौत्ये खता० ॥ ७"थुरा प्रति । ., खताः । थुरां पुरीम् पाता० ॥ ८ पापो, निन्ये खता । पापानिन्ये पाता.. .'
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] '
.
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्। इत्युक्तो हरिणा सोमः, समुद्रेणाप्युपेक्षितः। तदाऽऽख्यद् द्विगुणं गत्वा, जरासन्धमहीभुजे ॥ १९७ ॥ • अथ क्रुद्धे जरासन्धे, विरोधिवधसन्धया । प्रयाणमकरोत् काल, इव कालकुमारकः ॥ १९८ ॥ इतो योद्धं समुद्रेण, पृष्टः क्रोष्टुकिरभ्यधात् । प्रतीची प्रति पाथोधिकच्छे गच्छत सम्प्रति ॥ १९९ ।। सत्या सूते सुतौ यत्र, तत्र स्थाने कृते हरिः । जरासन्धवधाद् भावी, भरतार्द्धधराधवः ॥ २० ॥ सहोग्रसेनभूपेन, श्रुत्वेदं यादवाग्रणीः । मुमोच मथुरामेकादशकोटिकुलान्वितः ॥२०१॥
नीत्वा सूर्यपुरात् सप्त, कुलकोटीरपि द्रुतम् ।। मध्येविन्ध्यं ययौ पृष्ठे, प्राप्तः कालोऽप्यदूरतः
॥ २०२॥ कृष्णसान्निध्यदेव्यस्तच्चितां पथि विचक्रिरे । एकामेकाकिनी पार्श्वे, रुदती सुदतीं पुनः ॥२०३ ॥ किमेतदिति कालेन, पृष्टे सा भीरुरब्रवीत् । एण्यत्कालभयादस्यां, चितायां यदवोऽविशन् । २०४ ॥
मदाता तैः सहाविक्षदिह वेक्ष्याम्यहं ततः।।
चितां साऽविशदित्युक्त्वा, दध्यौ कालोऽपि कोपनः ॥ २०५॥ ज्वलितानलदुर्गेऽस्मिन् , मद्धीता विविशुस्ततः। गत्वा तत्रापि हन्मीति, प्राविशन्मोहितश्चिताम् ॥ २०६ ॥ क्षणेन ज्वलिते कालकुमारे सैनिकैस्ततः । तन्मोहाचरितं सर्व, गत्वा राज्ञे निवेदितम् ॥२०७ ॥ यदवः प्रययुः कापि, दूरमित्युदिते चरैः । वृद्धालोचेन तन्मेने, देवतामोहितं नृपः ॥२०८ ॥ यादवानामथ पथि, बजतामतिमुक्तकः । चारणर्षिः समुद्रेण, पृष्टो राजैवमब्रवीत् ॥ २०९ ॥ द्वाविंशस्तीर्थकनेमि वी तव तनूद्भवः । राम-कृष्णौ द्विषो जिष्णू, वलविष्णू भविष्यतः ॥ २१० ॥ तन्मा भैषीर्द्विषद्भ्यस्त्वमित्युदीर्य गते मुनौ । सुराष्ट्रामण्डलं प्राप, समुद्रविजयो नृपः ॥ २११ ॥ आवासेषु प्रदत्तेषु, रैवतात् प्रत्यगुत्तरे । सत्याऽसूत सुतौ तत्र, भानु-भामरसंज्ञकौ ॥ २१२ ॥ तत् क्रोष्टुकिगिराऽभ्यर्च्य, हरिलहरिमालिनम् । तत्राष्टमं तपस्तेपे, प्रत्यक्षःसुस्थितोऽभवत् ॥ २१३ ॥
पाञ्चजन्य-सुघोषाख्यौ, शङ्खौ सात्वत-कृष्णयोः। सुस्थितः प्राभृतीकृत्य, जगाद किमहं स्मृतः ?
॥२१४ ॥ कृष्णोऽवदत् पुराऽभू या, विष्णूनां द्वारका पुरी। छादिता सा त्वयाऽम्भोभिस्तां मह्यं प्रकटीकुरु
॥२१५॥ अथेत्याकर्ण्य देवेन, विज्ञप्तस्तेन वासवः । आदिश्य धनदं तत्र, कारयामास तां पुरीम् ॥ २१६ ॥ नवयोजनविस्तारां, दैर्घ्य द्वादशयोजनीम् । द्वादशा-ऽष्टादशकरपृथुलोत्तुङ्गवप्रिकाम् ॥२१७ ।। रत्नोत्करस्फुरत्तेजःपुञ्जपिञ्जरिताम्बराम् । चकार जिनचैत्यानां, श्रेणिं तत्र धनाधिपः ॥२१८ ॥ प्रासादौ सर्वतोभद्र-पृथिवीजयसंज्ञकौ । पुरान्तर्विदधे श्रीदः, श्रीदामोदर-रामयोः ॥२१९ ।। तत्पुरश्च सुधर्मायाः, सधर्माणं सभा व्यधात् । चैत्यं चाष्टोत्तरशतश्रीजैनप्रतिमान्वितम् ॥२२० । समुद्रविजयादीनां, सर्वेषामपि भूभुजाम् । प्रासादयोस्तयोः पार्श्वे, प्रासादाः कोटिशः कृताः ॥ २२१ ॥
१रपि प्रभुम् खंता० ॥ २ 'देवास्तञ्चितां पाता० । 'देव्यस्तु, चितां खंता० ॥ ३ द्विषां जि° पाता० ॥ ४ चक्रेश्टमं तपस्तेन, प्र खता० पाता० ॥ ५ द्वारिका खंता० ॥ ६ जनाम् खता. पाता ।। ७वप्रकाम् पाता० ॥ ८ एतदनन्तरं पाता. युग्मम् इति वर्तते ॥ घ. २०
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
. १५४ : ... सवपतिचरितापरनामक. . . . . . . . . . डावाम .: तत् पीते वाससी मुक्तामालां मुकुट-कौस्तुभौ । गरुडाङ्क रथं शाई, धन्व, कौमोदकी गदाम् ॥,२२२ ॥ . . अक्षय्यबाणौ शरधी, नन्दकासिं च विष्णवे । ददौ श्रीदोऽथ रामाय, वनमालां, हलं धनुः ॥ २२३ ॥ । तालवज रथ तूणी, मुशलं नीलवाससी । अर्हाणि च दृशाहेभ्यो, रत्नान्याभरणानि च ॥ २२१ ॥
मत्वाऽथ सदवो युद्धे, बलवन्तं बलानुजम् । अपरोदधिपर्यन्तेऽभ्यषिञ्चन् हर्षनिर्भराः ॥ २२५ ॥ .".: स्थावारुह्य सिद्धार्थ-दारुकाभिधसारथी । प्रविष्टावुत्सवोदामां, राम-दामोदरौ पुरीम् .. ॥ २२६ ॥
__ आसेदुः सदनान्यथो निज़निजान्येते जवाद् यादवा, , . . . . ....
यक्षाधीश्वरदर्शितानि, मणिभिः क्लप्सानि लक्ष्मीमयः । .:: रत्नस्तम्भतलाप्तिप्रतिकृतीन यत्रावलोक्य प्रभून्, .
मुह्यन्तः प्रणमन्ति जल्पितरवैत्विा परं सेवकाः ॥ २२७ ॥ ।। इति श्रीविजयसेनसूरिशिष्यश्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनान्नि . श्रीसङ्घपतिचरिते लक्ष्म्यके महाकाव्ये कृष्णराज्यवर्णनो, .....
नाम द्वादशः सर्गः॥
शश्वच्चलाऽपि किल कृष्णमुखं कृपाणे, .
'पाणौ सरोजमुखमिन्दुसुखं मुखे च । भद्रेभकुम्भसुखमंसयुगे च लब्ध्वा,
लक्ष्मीः स्थिराऽजनि चिरादिह वस्तुपाले ॥ ग्रन्थानम् २३१ । उभयम् ४१७४ ॥
१ उभर्य ४२४९ पाता.
.
''
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रयोदशः सर्गः।
प्रद्युम्नकुमारचरितम् ददन्मुदं दशार्हाणां, तस्यां हलियुतो हरिः । चिरं चिक्रीड सहितो, यादवैड्लितादवैः ॥ १ ॥ तदन्तर्नेमिनाथोऽपि, बाल्यं साफल्यमानयंत् । त्रिज्ञानवानपि क्रीडारसैर्यदुमदप्रदः ॥ २ ॥ आजन्म मन्मथजयी, निर्विकारमनाः क्रमात् । श्रीनेमियौवनं प्राप, दशचापोन्नताकृतिः ॥ ३ ॥ पितृ-प्रातृ-सुहृद्धगैः, प्रार्थ्यमानोऽप्यहर्निशम् । न मेने नेमिनाथस्तु, पाणिग्रहमहोत्सवम् ॥४॥ अन्येयुः केलिवल्लीनां, नीरदो नारदो मुनिः । पर्यटन्नेत्य गोविन्दार्चितो भामागृहं ययौ ॥ ५ ॥ तत्रानभ्युत्थितायां तु, दर्पणालोककौतुकात् । क्रुद्धो दध्यौ ददाम्यस्याः, सापल्यमिति नारदः ॥ ६ ॥
अथ भीष्मकभूपालसुतायै कुण्डिने पुरे।।
रुक्मिण्यै रुक्मिसोदय, व्याख्यात् कृष्णगुणान् ‘मुनिः ॥ ७ ॥ तस्याः कृष्णानुरक्ताया, रूपं चित्रपटस्थितम् । कृष्णाय दर्शयामास, नेत्रपात्रामृतं मुनिः ॥ ८॥ कृष्णस्तदनुरक्तोऽथ, सत्कृत्य मुनिपुङ्गवम् । रुक्मिणे रुक्मिणीयाच्या हेतो तं नियुक्तवान् ॥ ९ ॥ दूतेन रुक्मिणी रुक्मी, प्रार्थितोऽभिदधौ हसन् । शिशुपालाय देयाऽसौ, न तु गोकुलरक्षिणे ॥ १० ॥
इत्युक्त्वाऽस्मिन् गते दूते, रुक्मिणी कृष्णरागिणी ।
पितृण्वना सहाऽऽलोच्य, न्ययुत हरये चरम् माधे मांसि सिताष्टम्यां, वने नागार्चनच्छलात् । मामभ्युपेयुषी हर्तुमागन्तव्यं त्वया रयात् ॥ १२ ॥
वचः श्रुत्वेति रुक्मिण्याः, दूतात् प्रीतो जनार्दनः ।।
आहूतः शिशुपालस्तु, रुक्मिणा रुक्मिणीकृते । रामेण सह सङ्केतदिने गरुडकेतनः । आययौ कुण्डिनोद्याने, तनाथ रथिना रथी ॥१४॥ इतोऽपि रुक्मिणी नागपूंजाव्याजेन निःसृता । पितृष्वस्राऽप्यनुमता, रथं कृष्णस्य शिश्रिये ॥ १५ ॥ अथ स्वदोषमोषीय, सत्कारं पितृष्वसा । रुक्मिणेऽकथयनहे, रुक्मिणी हरिणा हठात् ॥ १६ ॥ पाञ्चजन्य-सुघोषाख्यौ, शङ्खावापूर्य निर्भरम् । हत्वा च रुक्मिणी कृष्ण-रामावचलतां ततः ।। १७ ॥ अपहार स्वसुः श्रुत्वा, रुक्मी रोषारुणेक्षणः। शिशुपालान्वितोऽचालीत्, कृष्णस्यानुपदं तदा ॥ १८ ॥
तस्थौ रामोऽथ युद्धाय, ययौ तूर्णं तु केशवः । रथेन रुक्मिणीनेत्रस्पर्धतरलवाजिना ॥ १९ ॥ '. रामस्तदनु सामकुशलो मुशलोद्धतः । ममन्थारिवलं शुण्डाचण्डो हूदमिव द्विपः ॥२०॥
. १ 'यन् खता० पाता० ॥ २ हर्दिवम् खंता० पाता० ॥ ३ तस्यां कृष्णानुरक्तायां, रूपं पाता० ॥ ४ थ, पूजयित्वा तु नारदम् पाता. ॥ ५ माघमासे सिता खता० । सिताष्टम्यामहं माघे, मासे नागार्चनच्छलात् । वनमेष्यामि मां हर्नु पाता० ॥ ६ कृष्णस्य रेयमारुहत् पावा० ॥ ७ तां हत्वा रुक्मि खंता० पाता ॥ ८ ततः खता० ॥ ९ तूर्ण जनार्दनः पाता० ॥
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
' १५६,
. , सङ्घपतिचरितापरनामक
' [त्रयोदशः । सह सेनासहस्रेण, शिशुपालः पलीयत । राममालोक्य रुक्मी तु, युद्धैकश्रद्धया स्थितः ॥२१॥ कृत्वाऽथ विरथं रामो, रुक्मिणं रणमूर्धनि । क्षिप्रं क्षुरप्रनिर्लन-केशं तमिदमभ्यधात् ॥२२॥ __.. त्वं मत्कनिष्ठकान्ताया, रुक्मिण्याः सोदरो यतः ।
जीवन् मुक्तोऽसि तत् केशच्छेदैच्छुटितमस्तकः रुक्मी कृतशिरस्तुण्डमुण्डनः कुण्डिने पुरे । न जगाम ह्रिया चक्रे, तत्र भोजकटं पुरम् ॥ २४ ॥
इतश्च दर्शयामास, रुक्मिण्यै द्वारकां हरिः न्यवेदयच्च पूरेषा, कृता श्रीदेन मत्कृते ॥ २५ ॥ .. सफलीकुरु हेलाभिरिहोपान्तावनीवनीः । लीलाशैल-सरो-वापी-सिन्धुबन्धुरिताः सदा. ॥२६॥ अथाऽऽहं रुक्मिणी स्वामिन्नहमेकाकिनी हृता । परिवारं ततो देहि, सत्यभामादिवन्मम ॥ २७॥ . कार्या तदधिकाऽसीति, प्रतिपद्यं जनार्दनः । रुक्मिणीममुचद् भामाधामान्तिकनिकेतने ॥ २८॥ । परिणीयांथ गान्धर्वविवाहेन बलानुजः । क्षणवत् क्षणदां कृत्स्नामिमामरमयन्मुदा ॥२९॥ . अतिमुक्तमुनिः प्रापदन्यदा रुक्मिणीगृहम् । तन्मत्वा सत्यभामाऽपि, रभसा समुपागमत् ।। ३०॥ .
भावी मम सुतो नो वा ?, रुक्मिण्येत्युदितो मुनिः । - जनार्दनसमो भावीत्युक्त्वा तां स ययौ तदा
॥३१॥ अथाऽऽह रुक्मिणी भामा, कथितो मे सुतोऽमुना। तेन वादेन ते याते,'हरिमन्योन्यकोपने ॥ ३२ ॥ अथ तत्राऽऽगतो धैर्यधुर्यो दुर्योधनो नृपः । भामा तमाह जातो मे, सूनुर्वोढा सुतां तव ॥ ३३ ॥ रुक्मिणी सत्यभामांच, प्राह दुर्योधनो नृपः । प्राग् भावी तनयो यस्यास्तस्यै देयो सुता मया ॥ ३४ ॥
_____ अथाऽऽह भामा प्रथम, यत्पुनः परिणेष्यते।
तस्यै च्छित्त्वा शिरःकेशान्, द्वितीया स्वान् प्रदास्यति ॥ ३५॥ . निश्चित्येदं तदा सत्या, रुक्मिणी च समान्तरे । तत् साक्षीचक्रतुः कृष्ण-राम-दुर्योधनादिकान् दृष्टः स्वप्नेऽथ रुक्मिण्या, विशन्नास्ये सिंतो वृषः ।। तद्विचारं हरियाख्यद्, यद् भावी तेद्भुतः सुतः
.. दासीमुखादिति श्रुत्वा, सत्याऽप्यांगत्य कल्पितम् । . . .. . आचख्यौ हरये स्वप्नं, यन्ममाऽऽस्ये गजोऽविशत् " - ॥ ३८॥ , तं मत्वाऽपि हरिः स्वप्नं, कल्पितं जल्पितेजितैः । मा भूदस्यां विषादस्तद्, व्याख्यद् वरसुंतोद्भवम् ॥ ३९॥ ...
अथो महर्द्धिकः कोऽपि, महाशुक्राच्युतः सुरः । उदरे रुक्मिणीदेव्यास्तेजोरविरवातरत् ॥ ४० ॥ । अथ सत्याऽप्यधाद् गर्भमुदरं ववृधे च तत् । यथावस्थोदरैवास्थात्, पुण्यगर्भा तु रुक्मिणी ॥ ११ ॥
कृष्णमेत्याऽन्यदा सत्या, प्राह सत्या न रुक्मिणी । उदरं मेदुरं नास्याः, पश्य गर्ने पुनर्मम ॥ ४२ ॥ ... ." वदन्त्यामिदमेवास्यां, दासी कृष्णमवर्धयत् । पुत्रोऽभूद् देव! रुक्मिण्या, रुक्मतुल्यतनुश्रुतिः ॥ १३ ॥ • वचस्तस्यास्तदाऽऽकर्ण्य, कर्णपीयूषमच्युतः । उत्थाय, रुक्मिणीसौधं, प्रति प्रचलितो मुर्दा ॥ ४४ ॥ .. गच्छन्ती सदने खिन्ना, तया सत्याऽपि वार्तया । वर्त्मन्येव भयस्यूताऽसूत सा भानुकं सुतम् ॥ ४५ ॥ .
लायितः, पाता' ॥ २ क्षुरप्रेण ततो लू पाता० ॥ ३ दत्रुटि' पाता० ॥ ४ बाययौ "धै खंता॥५. दं गता सत्या, खता० ॥ . ... ... . . . . . . .'..
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
.
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । इतश्च रुक्मिणीसौधे, हरिः सिंहासने स्थितः । अपश्यत् पुत्रमानाय्य, विभाजितविभाकरम् ॥ ४६॥ आनन्दाम्बुधिनिर्मग्नो, निजगाद जनार्दनः । प्रद्युम्न इति तं नाम्ना, धाम्नां सीमा सुतो हि सः ॥ १७ ॥ ज्योतिष्कः पूर्ववैरेण, धूमकेतुस्तदा सुतम् । तं कृष्णादुक्मिणीवेषो, हृत्वा वैताट्यमभ्यगात् ॥ १८ ॥ तं चूतरमणोद्याने, बालं टङ्कशिलोपरि । एष क्षुधातुरत्वेन, म्रियतामित्यमुञ्चत ॥१९॥ असावनपमृत्युस्तञ्चरमाणतया शिशुः । अबाधितोऽपतद् भूरिपर्णाकीर्णमहीतले ॥ ५० ॥ गच्छतः स्वपुरं कालसंवरस्य पुरान्तरात् । विमानमस्खलत् प्रातस्तत्रैव व्योमचारिणः ॥५१ ।। अथाधोदत्तदृष्टिस्तं, दृष्ट्वा बालं रविच्छविम् । पल्यै कनकमालाय, पुत्र इत्यार्पयत् खगः ॥ ५२ ॥ अथाऽऽल्यन्मेधकूटाख्ये, खेचरः स्वपुरे गतः । गूढगर्भाऽधुनैवामुं, मत्पनी सुषुवे सुतम् ॥५३ ॥ पुत्रजन्मोत्सवादूई, संवरः सुदिने व्यधात् । तस्य प्रद्युम्न इत्याख्यां, दिक्प्रद्योतनतेजसः ॥ ५४ ॥ अथैत्यापच्छि रुक्मिण्या, श्रीगोविन्दः क नन्दनः । अधुनेवाग्रहीः पुत्रं, हरिरित्युत्तरं ददौ ॥ ५५ ॥ केनापि च्छलितोऽसीति, भाषमाणाऽथ रुक्मिणी । पपात मूर्छिता भूमौ, लब्धसंज्ञा रुरोद च ॥ ५६ ॥ यदुभिः पद्मवम्लानं, भास्वत्यस्मिन् गते सुते । कुमुद्वतीव भामा तु, मुदिता सपरिच्छदा ।। ५७ ॥ आप्ताय नारदायाथ, किमेतदिति पृच्छते। आख्यत् सर्वं हरिर्दुःखी, शुद्धिं वेत्सीति चावदत् ॥ ५८ ॥
अथाऽऽह नारदो ज्ञानी, पुराऽऽसीदतिमुक्तकः। अधुना स गतो मुक्ति, न ज्ञानं भारतेऽस्ति तत्
. ॥ ५९॥ तदहं प्राग्विदेहेषु, पृष्ट्वा सीमन्धरं जिनम् । कथयिष्यामि ते सर्वमित्युक्त्वा नारदो ययौ ॥ ६०॥ गत्वाऽथ ज्ञानिनिःसीम, सीमन्धरजिनेश्वरम् । प्रणम्य नारदोऽपृच्छत् , कृष्णसूनुगतिप्रथाम् ॥ ६१ ॥ अथाऽऽख्यत् तीर्थकृद् धूमकेतोः प्राग्वैरचेष्टितम् । विद्याधरगृहे वर्द्धमानं च हरिनन्दनम् ॥ १२ ॥ पृच्छते नारदायाथ, तस्य प्राग्वैरकारणम् । स्वामी सीमन्धरस्तत्रे, सर्वमित्थमचीकथत् ॥ ६३ ॥ प्रद्युम्नस्य पूर्वभवचरितम्
अस्ति हस्तिपुरं जम्बूद्वीपे धरणिभूषणम् । विष्वक्सेनोऽत्र भूपोऽभूद्, विष्वक्सेनोद्धृताहितः
॥ ६४॥ मधु-कैटभनामानौ, तस्याभूतामुभौ सुतौ । भेजे राजा व्रतं राज-युवराजौ विघाय तौ ॥६५॥ छलात् पल्लीपति मस्तयोर्देशमुपाद्रवत् । तं हन्तुमथ भूपालश्चचालाचलविक्रमः ॥ ६६ ।। • मार्गे चटपुरेन्द्रेण, कनकप्रभभूभुजा । मधु जन-वस्त्रादिदानैः सानन्दमर्चितः ॥ ६७॥ तत्रासौ वीक्ष्य चन्द्राभां, कनकप्रभवल्लभाम् । चेतस्तत्रैव मुक्त्वाऽगाद्, भीमं पल्लीपतिं प्रति ।। ६८ ॥ मधुः पल्लीपतिं हत्वा, कण्ठीरव इव द्विपम् । चलितः पुनरामन्त्रि, कनकप्रभभूभुजा ॥ ६९ ॥
अथाऽयच्छति चन्द्राभां, याच्या कनकप्रमे । बलात्कारेण तां निन्ये, मधुर्मधुसखातुरः ॥ ७० ॥ • चन्द्रामाविरहाद् मेजे, वैकल्यं कनकप्रभः । मधुस्तु हास्तिनपुरं, प्राप्य रेमे समं तया ॥ ७१ ।।
१ "त्यस्तङ्गते खंता० ॥ २ °त्र, तदा सर्वमची पाता० । 'त्र, सर्वमेवम खता० ॥ ३ भीमप संता०॥
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
rl
१५८ : : ....सवपतिवरितापरनामक . .. [प्रयोदशः
उत्सूरीगतिमन्येाः, पृष्टश्चन्द्रभिया, मधुः । पारदारिकवादेन, स्थितोऽस्मीदमेवोचत । ॥७३॥ . ..: चन्द्रामा प्रोह को वादी ?, यत् पूज्याः पारंदारिकाः । श्रुत्वेत्युक्तं नरेन्द्रेण, वंध्या मे पारदारिकाः।।७३॥
चन्द्राभाऽप्यवदत् पूज्यो, निश्चितं पारदारिकः । अत्रार्थे स्पष्टदृष्टान्तः, क्षोणीनाथस्त्वमेव मे || आकण्येति महीपालनपालोऽभूदधोमुखः । प्राप्तो राजपथे नृत्यन्नितश्च कनकप्रभः । ॥ ५ ॥
दुःखात वीक्ष्य चन्द्राभा, स्ववियोगविसंस्थुलम् । अंदीदृशदृशा बाष्परुद्धया मधवे धम् ॥ ७६ ॥ • तो प्रत्यर्घ्य विधायाऽथ, मधुन्धुसुतं नृपम् । सकैटभो व्रतं भेजे, मुनेविमलवाहनात् ॥७७ ॥
तीव्र तत्वा तपः साधुवैयावृत्यकराविमौ । जातावनशनाद् देवी, महाशुक्र महर्द्विको · ॥ ७ ॥ ' ' ' ज्योतिष्को धूमकेत्वाख्यो, मृत्वाऽभूतू कनकप्रभः । '!..' च्युत्वाऽभूत् तापसो मृत्वा, धूमकेतुरभूत् पुनः . महांशुक्रान्मधुश्व्युत्वा, रुक्मिण्यों सोऽप्यजायत । 'प्राग्वैरं स्त्रीकृते'धूमकेतु-प्रद्युम्नयोरिदम् ॥ ८॥ सूनुः षोडशवर्षान्ते, रुक्मिण्याः स मिलिष्यति । विद्या विद्याधरेन्द्राणों, हृद्या हृदि विनोदयन् ॥ ८१ ॥
किं पुत्रविरहः स्वामिन् !, रुक्मिण्याः षोडशाब्दिकः । नारदेनेति पृष्टः श्रीजिनेशः 'पुनरादिशंतू
॥८२ ॥ रुक्मिण्याः पुत्रवियोगकारणगर्भ पूर्वभवचरितम्
मण्डले मगधाभिख्ये, जम्बूद्वीपस्य भारते। लक्ष्मीग्रामाभिधे ग्रामे, सोमदेवोऽजनि द्विजः ॥ ८३ ॥", लक्ष्मीवतीति तद्भार्या, कुङ्कुमार्टेण पाणिना । कदाऽप्युपवने स्पृष्ट्वा, मयूराण्डमशोणयत् , ॥ ८४.॥ तमौज्झदन्यवन्माता, यावत् षोडश नाडिकाः । मेघवृष्ट्या ततो धौत, स्वीचकार स्वैमण्डकम् ॥ ४५ ॥ भूयो लक्ष्मीवती याता, वने बालं कलापिनम् । तं निनाय गृहे शोकातुरायामपि मातरि ॥८६ ॥ धृत्वा षोडश मासान् सा, सकृपा स्वजनोक्तिभिः। नीत्वा तत्र वने मातुरातुरायाः पुरोऽमुचत् ॥ ७ ॥ ब्राह्मण्या तत्प्रमादेन, बद्धं षोडशवार्षिकम् । कर्मदं पुत्रविरहव्यथाप्रथितवेदनम् ॥८८॥ . मुनि समाधिगुप्तं साऽन्यदा भिक्षार्थमागतम् ।गृहात् पूत्कृत्य निष्काश्य, कपाटौ पिदधे द्रुतम् ॥ ८९॥ .
__सप्तमेऽहि गलत्कुष्ठीभूय व्रतिजुगुप्सया ।। .', 'सा विषण्णाऽग्निना मृत्वा, भवान् भूरीन् किलाऽभ्रमतू ॥ ९ ॥ . . भृगुकच्छतटे रेवातीरेऽभूद्धीवरात्मजा। त्यक्ता पितृभ्यां दौर्गन्ध्यात्, काणाऽसौ दुर्भगाभिधा ॥ ९१ ।
उद्यौवनाऽन्यदाऽपश्यत्, कायोत्सर्गस्थितं मुनिम् । सेयं समाधिगुप्ताख्यं, शीतौ निमरे निशि ॥ ९२ ॥ । असौ स्फीतेनं शीतेन; निशायां मास्म बाध्यत । इति सामनाः साधु, तृणैः प्रावणुते स्म तम् ।। ९३ ॥ ' नाम सा मुनि प्रातधर्ममाख्यन्मुंनिस्ततः । दृष्टोऽसि कचिदित्युक्तः, प्राम्भवानप्यचीकथत् ॥९४ ॥ :
...१, खार्ता वी. खंताः ॥ २ प्रतिबुद्धो वि पाता० ॥ ३.श्लोकस्यास्य , पूर्वार्धोत्तरार्धयोः.
खता. पाता० पुस्तकयोर्विपर्यासो दृश्यते ॥, ४ सोमदेवोऽजनि ग्रामे, लक्ष्मीग्रामाभिधे द्विजः इति- ' '
रूपमुत्तराध पाता० ॥ ५ स्वकाण्ड पाताः ॥ ६ कर्म सत्पुत्रविरहव्यथावैद्यमिदं तदा इति- . '.रूपमुत्तरार्ध पाता० ॥ ७ °न्मुनिः पुनः पाता० ॥ . . . . . . .
.
.
.
.
.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
वर्गः: 1
15
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
साऽथ दुर्गन्धतां मत्वा, स्वस्मिन् मुनिजुगुप्सया । जातजातिस्मृतिः प्रीता, क्षमयामास तं मुनिम् ॥ ९५ ॥ धर्मश्रीनामिकार्यायाः, श्राविका साऽपि साधुना । श्रद्धः साधर्मिकत्वेनान्वग्रहद् गाङ्गिलोऽथ ताम्
"
॥ ९६ ॥
१०१ ॥
॥
॥
एकान्तरोपवासान् सा, द्वादशाब्दीं विधाय तत् । विपद्यानशनादेव, देवाधिपमहिष्यभूत् ॥ ९७ ॥ च्युत्वाऽसौ रुक्मिणी जाता, षोडशाब्दान्यसौ पुनः । मयूरचरितात् पुत्रविरहार्त्ता भविष्यति ॥ ९८ ॥ श्रुत्वेत्युत्पत्य वैताढ्ये, बालं तं वीक्ष्य नारदः । एत्य सर्वं तदावेद्य, रुक्मिणी-कृष्णयोर्ययौ ।। ९९ ।। अन्ते षोडशवर्षाणां, सूनुसङ्गमशंसिना । जिनेशवचसा सुस्थावस्थातामथ दम्पती ॥ १०० समुद्रस्य सभाभाजोऽन्येद्युः कुन्ती सहोदरा । सवधूकैः सुतैः सार्द्धं पञ्चभिः समुपागता ॥ अथार्चित्वा नरेन्द्राय, किमेतदिति पृच्छते । कुन्ती यथातथं प्राह, किमकथ्यं सहोदरे ? राज्यं युधिष्ठिरे न्यस्य, पाण्डुभूपो व्यपद्यत । नकुलं सहदेवं च, मुक्त्वा माद्री तमन्वगात् प्रियौ युधिष्ठिराद्भीमादर्जुनादपि तन्मया । इमौ संवर्द्धितौ माद्रीपुत्राविन्दु-रविच्छवी ॥ धार्तराष्ट्रेन दुष्टेन, द्यूते दुर्योधनेन तत् । हारयित्वा वयं राज्यं, बने प्रास्थापयिष्महि ॥ अपि द्रुपदपुत्रीयं, जिता द्यूते वधूटिका । दुर्योधनेन मुक्ता द्राक्, भीमभ्रूभङ्गभीरुणा ॥ कालं कालमिव क्षिस्वा, श्रुत्वा वः किल जीवतः । हृष्टाऽहमागता किञ्च द्रष्टुं तौ राम केशवौ इति श्रुत्वा, समुद्रोऽपि, सहाऽक्षोभ्यादिसोदरैः । सुतैश्च राम-कृष्णाद्यैस्तां सपुत्रामपूपुजत् ॥ द्रदुर्यदूद्वहाः कुन्तीसुतेभ्यः स्वसुताः क्रमात् । लक्ष्मीवतीं वेगवतीं, सुभद्रां विजयां रति ॥ इतः प्रद्युम्नमालोक्य, कलावन्तं सुयौवनम् । ऊचे कनकमाला सा, मदनञ्चरजर्जरा वरेण पथि भ्रष्टः, प्राप्तस्त्वं नासि मे सुतः । तन्मां भज स्मरप्राय !, माऽन्यथा मद्वचः कृथाः विद्ये -प्रज्ञप्ति गौयौं च, गृहाण मम सन्निधौ । यथा मदीयपुत्रैस्त्वं, जातुचिन्नहि जीयसे ॥ श्रुत्वेति सोऽपि नाकृत्यं, करिष्यामीति निश्चयी । मत्वा तद्वाक्यमादाय, विद्ये धीमानसाधयत् माताऽसि पोषणाद् विद्यादानाच्च नियतं मम । इत्थं निषेधयामास, वृषस्यन्तीमिमामसौ ॥ तत् प्रद्युम्नः पुरोपन्ति, गतो वापी कलम्बुकाम् । स्वनखैः स्वं विदार्याङ्ग, साऽपि कोलाहलं व्यधात्
॥
॥
॥
॥
१०२ ॥
१०३ ॥
१०४ ॥
१०५ ॥
१०६ ॥
१०७ ॥
१०८ ॥
१०९ ॥
११० ॥
१११ ॥
११२ ॥
न्यषेधयत् इतिरूपमुत्तरार्ध पात० ॥ स्पीडया धावन, शंवरो पाता• ॥
११३ ॥
११४ ॥
॥ ११५ ॥
प्रद्युम्नेन कृतं सर्वमित्याचख्यौ सुतेषु सा । तेऽपि क्रुद्धा गता योद्धुं प्रद्युम्नेन विनिर्जिताः ॥ ११६ ॥ धावस्तत्पीड़या जित्वा, शंबरोऽपि नभश्वरः । प्रद्युम्नेन निवेद्याऽथ, तत्कथां परितापितः ॥ ११७ ॥
१ गन्धितां संता प्रांता० ॥ २ तयाsर्पिता कचिद् ग्रामे, गाङ्गिलश्रावकस्य तत् इतिरूपमुत्तरार्ध पाता० ॥ ३ कालात् कालादिव ततः श्रु पाता• ॥ 8 fanfare, 2° daro 11 ५ त्वां कुमारोऽपि, सहा संताः ॥ ६ संवरेण पथि भ्रष्टः प्राप्तस्त्वं नासि मे सुतः । विद्ये प्रज्ञप्ति - गौर्याख्ये, गृहाण मम सन्निधौ ॥ १११ ॥ मन्यते मत्सता नाथ !, त्वमजेयबलस्ततः । भजस्व मां स्मरप्राय !, माऽन्यथा मद्वचः कृथाः ॥ ११२ ॥ इतिरूपं लोकयुगले पाता० बनते || - ७ °ति चिन्तयन् पाता० ॥ ८ 'नात् त्वं नि' संता० ॥ ९ तं प्रार्थयमानां तां, प्रद्युम्नोऽथ १० न्ते, वार्षी कलम्बुकां गतः पाता० ॥ ११ गतस्त
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६० . . . . . सपतिचरितापरनामकं . [त्रयोदयः ' ' . 'प्रासोऽथ नारदमुनिः, प्रद्युम्नाय 'न्यवेदयत्। ... ... ' आदितः सकलां जन्म-वियोगादिकथाप्रथाम्
॥११८ । । सूनुः सम्प्रति भामाया, भानुकः परिणेष्यति । ततस्त्वज्जननीकेशान्', सा सपत्नी ग्रहीष्यति ॥ ११९ ॥ श्रुत्वेति द्वारिकामागात् , कृष्णमनुः सनारदः।'तूर्णं विमानमारुह्य, क्लृप्तं प्रज्ञप्तिविद्यया ॥ १२० ॥ विमाने नारद मुक्त्वा, स्वयमुत्तीर्य कृष्णभूः। तत्रैव भानुकोद्वाह्यां, हत्वा चिक्षेप कन्यकाम् ।। १२१ ॥ निस्तृणा-ऽम्बु हयीभूय, मर्कटीभूय निष्फलाम् । स सत्यावाटिकां कृत्वा, जातस्तुरगविक्रयी ॥ १२२ ॥ मूल्येनाहं ग्रहीष्यामि, पश्याम्यारुह्य वाजिनम् । जल्पते भानुकायेति, स तुरङ्गममार्पयत् ॥ १२३ ॥ . आरूढोऽथ हयेनायमनायि भुवि भानुकः । विपक्कफलवद् वातावधूतद्रुमशाखया ॥१२४ ॥ सं द्विजीभूय भामायाः, कुब्जां दासीमृगँ व्यधात् ।
' प्रीतयाऽपि तयाऽदर्शि, भामायै कपटद्विजः
॥ १२५ ॥ : ____तमाह भामा कुरु मां, रुक्मिणीतोऽपि रूपिणीम् ।।
'सोऽप्यूचे मुण्डिता भूत्वा, त्वं मषीमण्डिता भव '. ॥ १२६ ॥ तत् कृत्वा तद्राि भामा, रूपाय प्रगुणाऽभवत् । क्षुधितस्य न मे विद्या, स्फुरतीत्याह तु द्विजः॥ १२७ ॥ भोक्तुं निवेशितः सर्वमन्नमाहृत्य घस्मरः । अतृप्त इव निर्यातः, कुपितः कपटद्विजः । ॥ १२८ ॥ . तद् बालसाधुवेषेण, रुक्मिण्याः सदनं ययौ । रुक्मिण्यां पीठहस्तायां, निविष्टः कृष्णविष्टरे॥ १२९ ॥ एष कोऽपि न सामान्यो, मान्योऽयं दैवतैरपि । यदस्याविनयं सेहे, पीठाधिष्ठातृदेवता ॥ १३०॥ ध्यात्वेति रुक्मिणी पाह, वात्सल्योत्फुल्लया गिरा। बालर्षे ब्रूहि कार्येण, केनेदानीं त्वमार्गतः ॥ १३१ ॥ मुनिः प्राह क्षुधार्तोऽहं, षोडशाब्दान्युपोषितः । पीतं मातुरपि स्तन्यं, न मया जन्मतोऽपि यत् ॥ १३२ ॥ इदानीं त्वामुपायातं, तन्मां कारय पारणम् । अथोचे रुक्मिणी हर्ष-विषादाकुलमानसा ॥ १३३ ॥ धन्यं मन्येऽहमात्मानं, मुने! त्वदर्शनाञ्चितम् । धिक्करोमि तु सत्पात्रदानपुण्येन वश्चितम् ॥ १३४ ॥ . ब्रूषे विषण्णा किं नाम, त्वमित्युक्तेऽथ साधुना। रुक्मिण्युवाच नोद्वेगादद्य किञ्चिदुपस्कृतम् ॥ १३५॥ विषादहेतुमेतेन, पृष्टा प्रोवाच सा पुनः । जातमात्रोऽपि पुत्रो मे, हृतः केनापि पापिना ॥१३६ ॥ .. तत्सङ्गमार्थमाराद्धा, सुचिरं कुलदेवता । तथापि व्यर्थयत्नत्वादुपक्रान्तः शिरोबलिः ॥१३७ ॥ :
' ' गोत्रदेव्यपि तुष्टाऽथ, सहसादाह सा स्वयम् ।
'वत्से! धत्से मतिं कस्मात्, कर्म निर्मातुमीदृशम् ? ॥१३८ ॥ अयं ते रुचिराकारः, सहकारः करिष्यति । अकाले दर्शितोद्दामप्रसूनः सूनुसङ्गमम् ॥१३९ ॥ . इत्याशातन्तुसन्तानबन्धसंरुद्धजीविता । षोडशागमयं वत्सवत्सलाऽपि हि वत्सरान् ॥ १४०॥ ,
तदयं मदयनुच्चैः, कोकिलांधूतपादपः । पुष्पितो मन्दभाग्याया, न पुनर्मे मनोरथः ॥ १४१॥ ..... कुवेंऽहं सर्वथा तासां, गवामप्यन्वहं स्पृहाम् । धयन्त्यकुण्ठितोत्कण्ठं, यासां स्तन्यं स्तनन्धयाः:॥ १४२ ॥ ... 'किं चन्दनेन: पीयूषबिन्दुना किं ? किमिन्दुना है। अङ्गजानपरिष्वङ्गपात्रं गानं भवेद् यदि ॥ १४३ ।। '... 'अशनं व्यसनं वेषो, विषमाभरणं रणम् । भवनं च वनं जातं, विना वत्सेन मेऽधुना . .॥ १४४ ॥ :::". "१ मारूढा, क्लु वता० ॥ २ विमाने भापाता० ॥ ३ भामादासी ऋजूचके, ब्रिजी।' भूयाय कुन्जिकाम् इतिरूपं पूर्वाधं पाता० ॥ ४ गमः खंता० सं० ॥
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
.
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्। मुने.! प्रसीद तद् ब्रूहि, कदा भावी स वासरः । यत्र पुत्रो ममोत्सङ्गसङ्गमङ्गीकरिष्यति ! ॥ १४५ ।।
मुनिरूचे क्षुधातॊऽहं, तत् किञ्चिद् देहि भोजनम् । कथयामि यथा सुस्थस्त्वत्पुत्रागमवासरम्
॥ १४६॥ अथाऽऽह रुक्मिणी कृष्णमोदकाः सन्ति नापरम् । ते तु नान्यस्य जीर्यन्ते, तन्मुने ! किं ददामि ते ?
॥१४७॥ किश्चिन्मे दुर्जर नेति, जल्पते साधवेऽथ सा। एकैकं मोदकं प्रादादाद कृत्स्नान् क्रमादसौ ॥ १४८ ॥
इतोऽपि सत्यभामानुयुक्ताः पटलिकाभृतः ।।
रुक्मिणीमेत्य विजितान् , दास्यः केशान् ययाचिरे ॥१४९॥ भृत्वा पटलिकास्तासामेव केशैः स कृष्णभूः। स्मितस्ताः प्रेषयामास, मुण्डितस्वामिनीसमाः ॥ १५० ॥
ताः प्रेक्ष्य कुपिता सत्या, प्रैषीज्झगिति नापितान् । कुट्टितास्ते कुमारेण, रुक्मिणीकुन्तलार्थिनः
॥ १५१॥ अथ भामा समामेत्य, कोपना प्राह केशवम् । प्रयच्छ रुक्मिणीकेशान् , यदभूःप्रतिभूरिह ।। १५२ ।। रामो दामोदरेणाथ, केशार्थ प्रेषितो ययौ। कृष्णीभूय तदा चास्थात् , कुमारो मातुरन्तिके ।। १५३ ॥ बलोऽवलोक्य तत् सर्व, वलितो हृदि लज्जितः।मांप्रेष्य त्वमगास्तत्र, कृष्णमित्याह कोपतः ॥ १५४ ।। श्रुत्वेति हलिनो वाचे, सत्यभामाऽतिकोपना । सर्वे कपटिनो यूयमित्युक्त्वाऽऽत्मगृहं गता ॥ १५५ ॥ प्रद्युम्नो नारदेनासौ, रुक्मिण्य कथितस्ततः । तदा स्वं रूपमास्थाय, स्वजनन्यै नमोऽकरोत् ॥ १५६ ।। स्तनयोरुज्ज्वलं प्रीत्या, 'साजनं नेत्रयोः पयः । मेने मूर्ध्नि पतद्गङ्गा, यमी स्नानं नमन्नसौ ॥ १५७ ॥ न ज्ञाप्योऽहं पितुर्यावञ्चित्रं किञ्चन दर्शये । इत्युक्त्वा मातरं मायी, रथे न्यस्य चचाल सः ॥ १५८ ॥ हरेऽहं जीवतः कान्तां, हरेर्दष्ट्रां हरेरिव । स इत्याख्यान जने शङ्ख, दध्मौ दुर्धरविक्रमः ॥ १५९ ॥ मुमूर्षुः कोऽत्र मूर्योऽयं, वदन्निति बलान्वितः। कोपी गोपीधवो धन्व, विधुन्वन्नभ्यधावत ॥ १६० ॥ कैशवः शैशवे तिष्ठन् , भक्त्वा कृष्णचमूरमूः । चिरान्निरायुधं चक्रे, वैकुण्ठं कुण्ठितोद्यमम् ॥ १६१ ॥ तदाऽऽगतं हरिं प्रीतिभारदो नारदोऽवदत् । मा विषादीरसौ युद्धं, विधत्ते रुक्मिणीसुतः ॥ १६२ ॥ श्रुत्वेति सप्रमोदस्य, गोविन्दस्य पदाब्जयोः । य॒द्युम्नो न्यपतत् कुर्वन्नश्रुमुक्ताफलार्चनम् ॥ १६३ ॥ प्रविवेश गतावेशः, केशवः सबलः पुरीम् । प्रद्युम्न-रुक्मिणीरोचमानो मानधनापणीः ॥ १६४ ।। प्रद्युम्नहृतमुक्तां तो, दुर्योधननृपात्मजाम् । पर्यणैषीत् ततः सत्यातनुभूर्भानुकामिधः ॥१६५ ।।
रौक्मिणेयविभूत्याऽथ, भामां दुर्मनसं हरिः।।
अपृच्छत् किं विषण्णाऽसि, पूरये किं तवेहितम् ! ॥१६६ ॥ भामा प्राह मयि प्रीतो, यदि देव ! प्रयच्छ तत् । प्रद्युम्नमिव सद्युम्नं, नन्दनं चित्तनन्दनम् ॥ १६७ ॥ प्रत्यक्षीकृत्य तपसा, गीर्वाणं नैगमेषिणम् । हरियाचे भामायां, प्रद्युम्नप्रतिमं सुतम् ॥ १६८ ॥
१ दादावत् क खता० ॥ २ कुण्टिता' खंता० ॥ ३ गत्य ह खैता. पाता. ॥ ४ पपात पुरतोऽभीतः, प्रद्युम्नो मन्मथद्युतिः इतिरूपमुत्तरार्ध पाता० ॥ ५ तां, कन्यां पर्यणयत् ततः। दुर्योधनसुतां भामानन्दनो भानुकाभिधः इत्येवंरूप. श्लोकः पाता० ॥ ध० २१
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्घपतिचरितापरनामकं
[प्रयोदशः . दत्त्वा हारममुं यां त्वं, रमयिष्यसि तत्सुतः । अद्भुतो भवितेत्युक्त्वा, दत्त्वा हारं ययौ सुरः ॥ १६९॥ ', '
प्रज्ञप्त्या तदथ ज्ञात्वा, प्रद्युम्नः प्राह रुक्मिणीम् । . . आत्मतुल्यं सुतं मातस्तव, यच्छाम्यहं पुनः . . ॥१७० ॥ .
रुक्मिणी प्राह तुष्टाऽस्मि, त्वयैकेन क्षमोऽसि चेत् । । १५. जाम्बवत्याः सपत्न्या मे, तद् यच्छात्मसमं सुतम् .. ॥१७१ ॥ , कृतभामाकृति जाम्बवतीं तद् रुक्मिणीसुतः। जनार्दनं प्रति प्रेषीद, भामावासकैवासरे ॥ १७२॥ असत्यसत्ययाऽक्रीडद्, दत्त्वा हारं हरिस्तया । महाशुक्राच्युतं साऽपि, कैटभं गर्भगं दधौ ॥ १७३ ॥ , " तस्यामथ प्रयातायां, सत्यभामा समाययौ ।
. कयाऽपि च्छलितोऽस्मीति, सहाक्रीडत् तया हरिः ॥ १७४ ॥ .
किञ्चिद्भीतोऽथ तन्मत्वा, विष्णुः प्रद्युम्नचेष्टितम् । ..
भीरुरस्याः सुतो भावी, निश्चिकायेति चेतसि अथ पूर्णैर्दिनैर्जाम्बवत्याः साम्बः सुतोऽभवत् । प्रद्युम्नस्य प्रियः पूर्वजन्मतोऽपि हि बान्धवः ॥ १७६ ॥ भामाया भीरुको नाम, सूनुर्जातः सदाभयः । जज्ञिरे हरिपत्नीनामन्यासामपि सूनवः ॥ १७७ ॥ .. रुक्मिण्या प्रेषितोऽन्येाश्वरो भोजकेटे पुरे । वैदर्भी रुक्मिणः पुत्री, प्रद्युम्नार्थमयाचत ॥ १७८॥ रुक्मी वैरं स्मरन् प्राच्यमूचेतं कोपनश्चरम् । वरं म्लेच्छाय यच्छामि, सुतां न तु हरेः कुले ॥ १७९ ॥ : अथास्मिन् रुक्मिणीदूते, रुक्मिणेति निराकृते। प्रद्युम्न-साम्बी चण्डालरूपौ भोजकटं गतौ ॥ १८० ॥ तत्र रुक्मिणमुत्सङ्गे, वैदर्भी दधतं सुताम् । पर्यप्रीणयतामेतौ, मधुरस्वरगीतिभिः । ॥ १८१ ॥ तत्र च स्तम्भमुन्मूल्य, कोपात् कोऽपि द्विपो श्रमन् । बली विलोडयामास, वासवेभनिभः प्रजाः ॥ १८२॥ . वीक्ष्य द्विपं नृपः प्राह, य एनं कुरुते वशे । मुदे हृदीप्सितं तस्मै, यच्छाम्यहमसंशयम् ॥ १८३ ॥
गीतेन दन्तिनि प्रीते, चण्डालाभ्यां वशीकृते । . . हृष्टस्तदाऽऽह रुक्मी तौ, याच्यतां हृदयेप्सितम् ॥१८४ ॥ ' अथान्नसिद्धये भूपात्, वैदर्भी तौ ययाचतुः । तदिमौ रुक्मिणा कोपात्, पुरादपि बहिष्कृतौ ॥ १८५॥ ..
.. प्रद्युम्नोऽथ ययौ व्योम्ना, निशि रुक्मिसुतान्तिके ।। .. .. चण्डालादिचरित्रं च, स्वमेतस्यै न्यवेदयत् प्रद्युम्नोऽयमिति ज्ञात्वा, तां हृष्टामनुरागिणीम् । पाणौजग्राह गान्धर्वविवाहेन हरेः सुतः . ॥ १८७ ॥ रैमयित्वा निशि स्वैरं, प्रद्युम्नेन्दौ, गते सति । प्रातः सा मीलयामास, निद्रया नेत्रकैरवम् ॥ १८८ ॥ ,
' , '१ त्वं सम्भोक्ष्यसे हा.........................हार मुक्त्वेत्यगात् सुरः ॥ १६९ ॥ इति पाता० ॥ २ कदायिनम् पाता० ॥ ३ क्रच्युतं पाता. ॥ ४ अन्यास्वपि 'हरिस्त्रीषु, सुता । जाता महाभुजाः इतिरूपमुत्तरार्धं पाता. ॥ ५ "कटे गतः । प्रद्युम्नाय 'ययाचे 'स, वैदर्भी रुक्मिणः सुताम् इतिरूपः श्लोक. पाता. ॥ ६ कटे ग' खता० ॥ ७ इतश्च स्तम्भमुन्मूल्य, करी कोऽपि स्फुरन् पुरे । इतिरूपं पूर्वार्ध पाता. ॥ ८ अथ गीतिगिरा दन्ती, चण्डालाभ्यां वशीकृतः पाता. ॥ ९ सुतां प्रति पाता० ॥ १० तस्या .अचीकथत् पाता ॥ ११ उपयेमे स गान्ध पाता० सं० ॥ १२ विलस्य तां निशि स्वेच्छे, प्रद्य पाता० । । . ,
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः].
.
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्। विवाहितामिवालोक्य, तामपृच्छत् प्रगे नृपः। न किञ्चिदप्युवाचासौ, रुक्मी प्रकुपितस्ततः ॥ १८९ ॥ तावेवाहूय चण्डालौ, दत्त्वा तामन्वतप्यत । मत्वा प्रद्युम्न-साम्बौ तौ, तदवाप मुदं पुनः ।। १९० ॥
ऊढवान् सुहिरण्याख्या, साम्बो हेमाङ्गदात्मजाम् । नित्यं हन्ति स्म हेलासु, भामापुत्रं च भीरुकम् अथाऽऽख्यत् केशवो जाम्बवत्यै साम्बकुचेष्टितम् ।
सा प्राह पुत्रः सौम्यो 'मे, दर्यतां कोऽस्य दुर्णयः ? ॥ १९९२ ॥ तस्याः प्रत्यायनायाथ, जाम्बवत्या समं हरिः। आभीरीभूय विक्रेतुं, तक्रं द्वारि पुरः स्थितः ॥ १९३ ।। तक्रविक्रयिणौ साम्बो, नगरद्वारि वीक्ष्य तौ । समाकारयदाभीरी, तक्रक्रयणकैतवात् ॥ १९४ ॥
सहाऽऽभीरेण साम्ब साऽन्वगाद् देवालयान्तिके।
अन्तरप्रविशन्ती तां, साम्बोऽकर्षत् करग्रहात् रे। किमेतदिति क्रुध्यन्नामीरःसाम्बमाक्षिपत् । दृष्ट्वा स माता-पितरौ, तो साक्षात् तूर्गमत्रसत् ॥ १९६ ॥ दृष्टयं सोमता सूनोराह जाम्बवतीं हरिः । कीलिकां घटयन् साम्बः, प्रातः प्राप्तः सभान्तरे ॥ १९७ ॥ क्षेप्याऽसौ बस्तनकथाक रास्ये वदन्निदम् । अन्तः कोपं च हासं च, गोपीभर्तुरवर्धयत् ॥ १९८ ॥
दुाय इति कृष्णेन, साम्बो निष्कासितः पुरात् । तस्मै प्रज्ञप्तिविद्यां तत् , प्रद्युम्नो गच्छते ददौ अन्यदा भानुकं निघ्नन् , प्रद्युम्नोऽभाषि भामया ।
रे वैरिन् ! कथमद्यापि, न पुराद् यासि साम्बवत् ? ॥ २००॥ गच्छ स्थेयं स्मशानान्तस्तदैतव्यं त्वया पुनः । यदा साम्ब करे धृत्वा, पुरान्तः स्वयमानये ॥ २०१॥
जगाम भामयेत्युक्तः, स्मशानं रुक्मिणीसुतः। मिलितस्तन्न साम्बोऽपि, स्वेच्छाचरणकौतुकी
॥ २०२॥ ' इतश्च रम्यमेकोनं, कन्याशतममेलयत् । भामा भीरुकृते किञ्च, कन्यामेकां स्म काङ्क्षति ॥ २०३ ॥ . तन्मत्वा रुक्मिणीसूनुर्विकृत्य पृतनां स्वयम् । जितशत्रुघ्रपो जज्ञे, साम्बस्तस्य तु कन्यका ॥ २० ॥ तन्मत्वा भामया प्रैषि, पुरुषो जितशत्रवे । स गत्वा प्रार्थयामास, तां कन्यां भीरहेतवे ॥ २०५ ॥ जितशत्रुरथ प्राह, तं भामाप्रेषितं नरम् । भामा यदि स्वयं हस्ते, कन्यामादाय गच्छति ।। २०६ ॥ चेत् कारयति मत्पुत्रीकर भीरुकरोपरि । पाणिग्रहणवेलायां, तद् ददामि सुतामहस् ॥२०७ ।। गत्वा तेन नरेणेति, कथिते सत्यशेषतः । तदूरीकृत्य सत्याऽपि, कन्यार्थ चलिता स्वयम् ॥ २०८ ॥
प्रज्ञप्तिं प्राह साम्योऽपि, जनोऽसौ साम्बमेव माम् ।। जानातु देवि ! भामा तु, कन्यका सपरिच्छदा
॥२०९ ॥ अथाऽऽगत्य स्वयं सत्या, कन्यामादाय तां करे । साम्बरूपतया लोकैडेश्यमानां गृहेऽनयत् ॥ २१० ॥ भीरोः करोपरि करं, साम्बः कुर्वन्नुदूढवान् । धृत्वैकोनशतस्त्रैणकरान् दक्षिणपाणिना ॥२११ ।। अथ ताभिः समं साम्बा, प्रपेदे कौतुकालयम् । भीरुस्तेन भ्रुवाऽऽक्षिप्तः, सर्वं मातुर्यवेदयत् ।। २१२ ॥
१ मे, शाठ्यं वचन दर्शय पाता० ॥ २ तच्छाध्यदर्शनायाथ, विष्णुराभीररूपभाक् । स्वसहग्रूपया जाम्बवत्या साम्बान्तिके स्थितः॥ १९३ ॥ इतिरूपः श्लोक. पाता० ॥
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
सबपतिचरितापरनामकं .
कुपिताऽथाऽऽययौ भामा, साम्बा स्मित्वा ननाम ताम्। ।।। . ., केनाऽऽनीतोऽसि रे धृष्ट !!, साटोपमिति साऽवदत् ... ॥२१३॥ . अहं मातस्त्वयाऽऽनीय, कन्योद्वाहमकारिषि । इति जल्पत्यथो साम्बे, साक्ष्यभूदखिलो जनः ।। २१४ ॥ : त्वया मायागृहेणाहं, कन्याकूटेन वञ्चिता । इत्युक्त्वा सत्यभामाऽपि, यथागतमगात् पुनः ॥ २१५ ॥
अथ ताः कन्यकाः कम्बुपाणिः साम्बाय दत्तवान् ।। ... तामिर्जाम्बवतेयोऽभात, तारामिरिव.चन्द्रमाः . ..
. इतश्च जवनद्वीपवणिजो द्वारकापुरः । पुरे राजगृहे जग्मुर्विक्रेतुं रत्नकम्बलान् ॥ २१७॥ कम्बला; जीवयशसा, स्वल्पमूल्येन याचिताः । तदूचुर्वणिजो मूल्यं, द्वारकायामभून्महत् ।। २१८ ॥
का द्वारकापुरी? तस्यां, कश्चास्ति पृथिवीपतिः । !: .. ते जीवयशसेल्युक्ताः, प्रोचुः कम्बलवाणिजाः . . ॥२१९ ॥ मध्येपयोधि विदधे, द्वारकाख्या.पुरी सुरैः। तत्र धात्रीधवः कृष्णो, देवकी-चसुदेवभः ॥ २२०॥ इति. जीवयशाः श्रुत्वा, ताडयन्ती करैरुरः। दुःखयन्ती सखीचक्रमिति चक्रन्द मन्दधीः ।।. २२१॥ .. कथं रोदिषि पुत्रीति, जरासन्धाय पृच्छते । साऽऽख्यदद्यापि कंसारिर्जीवत्यवति चावनिम् ॥,२२२ ।। तदहं मदहुङ्कारहीना दीना करोमि किम् ? । ममाद्य शरणं तात!, त्वत्प्रतापसखः शिखी ॥ २२३ ॥ अथेति शिखिनाम्नाऽपि, ज्वलितो निजगाद सः। स्थिरीभव हरेर्नारीः, क्षेपयिष्यामि पावके ॥ २२४ ॥ इत्युदीर्य तदा वीर्यदुःसहः सहसा नृपः । पुरे सूचितदिग्यात्रारम्भा भम्भामवादयत् ॥ २२५ ॥ सहसा सहदेवाद्याः, सह साहसिकैटैः । परिवत्रुर्जरासन्धं, सूनवोऽथ नवोद्यमाः ॥२२६ ॥ रिपुभूमीभुजां: कालः, शिशुपाला करालहक् । कौरव्योऽरिवधारम्भधुर्यो दुर्योधनः पुनः ॥,२२७-॥ अन्येऽपि वेपितारातिकोटयः कोटिशो नृपाः । परिवत्रुस्तमागत्य, विन्ध्यादिमिव सिन्धुराः ॥ २२८ ॥
, ॥ युग्मम् ।। पुरः प्रस्थानवन्मभः, पपात, मुकुटं भुवि । हारतस्त्रुटितादायुर्बिन्दुवन्मणयोऽगलन् । ॥ २२९ ॥ पुरः क्षुतमभूत् कालजनिताहानशब्दवत् । चस्खलेऽशिश्च कीनाशपाशेनेवास्य वाससा ॥२३० ॥ साक्षादशकुनानीति, नीतिज्ञोऽपि क्रुधाऽन्धलः । प्रयाणे गणनातीतान्यसौ गणयति स्म न ॥२३१ ।। प्रतापतापितक्षोणिरथासौ पृथिवीश्वरः । दिवाकर इवास्ताय, प्रतीची प्रति चेलिवान् , ॥२३२॥ नारदर्षिरथाऽऽचल्यौ, कलिकेलिकुतूहली । द्रुतमेत्य जरासन्धप्रयाणं. कम्बुपाणये ॥ २३३ ॥ कृष्णोऽप्यथ द्विषद्दाववारिदो हारिदोर्बलः । अताडयत् प्रयाणाय, पटहं पटुहुकृतिः । ॥ २३ ॥ बलारवकृतामुद्रसमुद्रविजयास्ततः । चेलुर्दशाहाः सर्वेऽपि, समुद्रविजयादयः । ॥ २३५।। पितृष्वयकाः सर्वे, मातृष्वज्ञेयका अपि । यदनां बहवोऽन्येऽपि, प्रीताः पृथ्वीभुजोऽमिलन् ॥ २३६ ॥. गृहीतरणदीक्षोऽथ, कृतयात्रिकमङ्गलः । विप्रवक्ताम्बुजोन्मुक्तसूक्तिसंवर्मितोद्यमः । ॥ २३७ ॥ बन्दिवृन्दसमुद्गीर्णविक्रमस्फूर्जदूर्जितः । सम्बन्धि-बन्धु-वृद्धाभिराशीमिरमिवर्धितः , . ॥ २३८॥ .. पौरैर्जयजयारावमुखरैरभिनन्दितः । शकुनैरनुकूलैश्च, निश्चितात्मजयोत्सवः ' अवार्यतूर्यनिर्घोषप्रतिनादितदिव्युखः । सानन्दं पौरनारीभिः, साक्षतक्षेपमीक्षितः . ॥२४० ॥
.
खंता० ॥ वसा खता
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]: .
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्। दिने क्रोष्टुकिनाऽऽदिष्टे, रथी दारुकसारथिः । ततः पूर्वोत्तराशायां, विष्णुर्बलवृतोऽचलत् ॥ २४१ ॥
॥ पञ्चभिः कुलकम् ॥ योजनानि पुरात् पञ्चचत्वारिंशतमीयिवान् । प्रामेऽथ शतपल्याख्ये, स निवासानकारयत् ।। २४२ ॥ चतुर्भिर्योजनैः कृष्णे, स्थितेऽर्वाग मगधेशितुः । एत्य विद्याधराः केऽपि, समुद्रनृपमभ्यधुः।। २४३ ॥ त्वद्रातुर्वसुदेवस्य, गुणगृह्या वयं नृप! । तदागमाम वैताढ्यादाख्यातुं भवतां हितम् ॥ २४४ ॥ अन्येभ्यः किमु साहाय्यं, भवतां भुजशालिनाम् । तथापि सुजनस्नेहसम्मोहादिदमुच्यते ॥ २१५॥
जरासन्धस्य मित्राणि, वैतात्ये सन्ति खेचराः । असमायान्त एवामी, योग्याः साधयितुं द्विषः
॥ २४६॥ प्रद्युम्न-साम्बसहितं, वसुदेवं तदादिश । वयं यथा विगृह्णीमो, रिपुमित्राणि खेचरान् ॥ २४७ ॥ ओमिति क्ष्मामृताऽऽदिष्टे, वसुदेवे चलत्यथ । प्रददौ भगवान्नेमिरौषधीमस्त्रवारणीम् ॥२४८ ॥ अथाऽऽदिश्य जरासन्धो, हंस-डिम्भकमन्त्रिणौ । अमेधं रिपुचक्रेण, चक्रव्यूहमकारयत् ॥ २४९ ॥ चक्रस्यास्या सहसारीसहस्र भूमुजोऽभवन् । भूरिस्यन्दन-हस्त्य-ऽश्व-पदातिपरिवारिताः ॥२५० ॥ षट्सहस्रमहीपानां, दधिरे प्रधिरूपताम् । भूपपञ्चसहस्रीवान् , स्थितोऽन्तर्मगधाधिपः ॥ २५१ ।। पृष्ठे सैन्धव-गन्धारसेनाऽभून्मगधप्रभोः । धार्तराष्ट्राः शतं युद्धदक्षा दक्षिणतोऽभवन् ॥ २५२ ।। सन्धौ सन्धौ च पञ्चाशच्छकटव्यूहसङ्कटे । न्यूहेऽस्मिन् दधिरे गुल्मा, भूपानामन्तराऽन्तरा, ॥ २५३ ।। चक्रव्यूहस्य च बहिर्बहुधा व्यूहधारिणः । स्थाने स्थाने नृपास्तस्थुमहीयांसो महाभुजाः ॥ २५४ ॥ हिरण्यनाभं भूपालं, भूभुजां दण्डनायकम् । कृतं वीक्ष्य भयेनेव, सूरोऽप्यस्तमितस्तदा ॥२५५ ॥ दोषायामथ दुर्घर्षा, यदवोऽपि दवोर्जिताः । चक्रिरे गरुडव्यूह, चक्रव्यूहजयेच्छया ॥२५६ ॥
अर्धकोटिः कुमाराणां, न्यूहस्यास्य मुखे स्थिताः। शीरि-शार्ङ्गधरौ युद्धदुर्धरौ मूर्धनि स्थितौ
॥ २५७।। वसुदेवभुवोऽक्रूरमुख्या द्वादश दुर्धराः । रथलक्षयुता विष्णोरभूवन् पृष्ठरक्षकाः ॥२५८ ॥ पृष्ठे तेषामभूदग्रसेनः कोटिमितै रथैः । तत्पृष्ठरक्षकास्तस्य, चत्वारः सूनवोऽभवन् ॥२५९ ॥ व्यूहस्य दक्षिणे पक्षे, समुद्रविजयः स्वयम् । तस्थौ परिवृतो वीरैति-प्रातृव्य-सूनुभिः ॥२६० ।। चश्चन्तः पञ्चविंशत्या, रथलक्षैरथाऽपरे । समुद्रविजयं भूपाः, परिवृत्याऽवतस्थिरे ॥२६१ ॥ वामपक्षे तथोद्दामधामानो रामनन्दनाः । युधिष्ठिरादयः पाण्डुसूनवश्वावतस्थिरे ॥२६२ ॥ कृतास्त्रताण्डवास्तस्थुः, पाण्डवानां तु पृष्ठतः।मास्वन्तो भूरयो भूपा, धार्तराष्ट्रवधेच्छया ॥ २६३ ॥ यमदण्डोमदोर्दण्डा, अर्ककर्कशतेजसः । अभूवन् भूरयो भूपाः, परितो व्यूहरक्षिणः ॥२६४ ॥ इत्येष गरुडव्यूह, विदधे गरुडध्वजः । यं वीक्ष्य विलयं प्राप, दर्पसपों विरोधिनाम् ॥२६५ ॥ अथ प्रेषितमिन्द्रेण, जैत्रशस्त्रचयान्वितम् । युयुत्सु मिरारूढो, रथं मातलिसारथिम् ॥२६६ ॥ समुद्रविजयेनाथ, चमूनाथपदे स्वयम् । कृष्णाग्रभूरनाधृष्टिरभिषिक्तो महाभुजः ॥२६७ ॥ स्कन्धावारे हरेरासीदथो जयजयारवः । विपक्षक्षितिपक्षोभकारी ब्रह्माण्डमाण्डभित् ॥२६८ ॥
१°धरः कोऽपि, समुद्रनृपमभ्यधात् खता० ॥ २ "हादयमुद्यमः ॥ खता० ॥ ३ जयादयः । खता०॥ ४ °क्ष्य प्रलयं याति, दर्प खता० ॥ ५ याञ्चितम् खंता०॥ ६ प्रथिः संता० ॥
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
सङ्घपतिचरितापरनामकं
सैन्यद्वयेऽपि नासीरवीरा युयुधिरे ततः । । गर्जन्तोऽस्त्राणि वर्षन्तो, युगान्तघनवद् धनम् गजेन्द्रगर्जिभिस्तूर्यरसितैर्हयहेषितैः । रथघोषैर्भटारावैः, शब्दाद्वैतं जगत्यभूत् जरासन्धभटैर्भग्नानिव वीक्ष्य भटानथ । ऊर्डीकृत्य भुजादण्डं, धीरयामास केशवः उत्तस्थिरे महानेमि- पार्था- ऽनाधृष्टयस्त्रयः । तार्क्ष्यपक्षद्वयीचञ्चरूपा भूपावलीवृताः दध्मुर्निजं निजं शङ्ख, तथामी दुर्धरास्त्रयः । यथा चेतश्चमत्कारं, श्रीनेमेरपि चक्रिरे युद्ध्यमानैः ‘स्फुरन्मानैरथ तै रथिभिस्त्रिभिः । चक्रव्यूहो रयादेव, त्रिषु स्थानेष्वभज्यत मां वीरत्रयीं व्यूहे, विशन्तीमन्वगुर्नृपाः । दृढीभूताः पटे गाढे, सूचिकामिव तन्तवः तान् प्रत्युत्थितान् दुर्योधन - रौधिरि-रुक्मिणः । एतैरथ मिथः षड्भिर्द्वन्द्वयुद्धमुरीकृतम् ॥ अथ तगृह्यवीराणां, कुप्यत्कीनाशतेजसाम् । मिथो विश्वत्रयत्रासचणः प्रववृधे रणः केऽपि भीताः परे क्रुद्धा, न तु कोपोऽप्यजायत । केषाञ्चित् खेळतां शत्रुशिरोभिः कन्दुकैरिव
#:
[ त्रयोदशः
॥ २६९ ॥
॥ २७० ॥
॥ २७९ ॥
॥ २७२ ॥
श्यामप्रभो बभौ धन्वी, वर्षन् धारा इवाम्बुदः अथाऽवलोक्य संहारमूर्तिमर्जुनमातुरः । संभूय भूरिभूपालैर्गर्जन् दुर्योधनोऽरुषत्
11.203 11,
॥ २७४ ॥
॥ २७५ ॥
२७६ ॥',
1120611
२७९ ॥
२८० ॥
२८९ ॥
॥ २८४ ॥
मौलौ कोऽप्यसिकृत्तेऽपि, दन्तदष्टाधरः क्रुधा । रिपुं जघान हस्तेन, समालम्ब्य गलं बलात् ॥ कोऽपि प्रसन्नगम्भीरो, वीरो निर्दारयन्नरीन् । दर्शयामास नेत्रौष्ठ - मानेऽपि न विक्रियाम् ॥ शिरो वैरिशरोत्क्षितं, कस्याप्यालोलवेणिकम् । सखङ्गराहुसंभ्रान्त्या, दिवि देवानभापयत् ॥ नृत्ते सदृष्टिभ्रूभङ्ग, शत्रौ कृत्तशिरस्यपि । हन्तुर्लोहमयेनापि, शिरः खङ्गेन कम्पितम् ॥ २८२ ॥ जिघांसुमिभमायान्तं, गृहीत्वा कोऽपि शुण्डया | भ्रमयन्नम्बरे भ्रष्टशस्त्रो योद्धुमशास्त्रयत् ॥ २८३ ॥ क्रमव्यापारिताशेषभ्रष्टशस्त्रो रणेऽपरः । नखैर्दन्तैरपि रिपून्, बिभिदे सिंहविक्रमः दृशैव 'त्रासयन् वीरान्, हुङ्कारेणैव कुञ्जरान् । अभ्युद्यतास्त्र एवान्यः, परसैन्यमलोडयत् ॥ २८५ ॥ ध्वान्ते धूलिकृते खङ्गः, कस्यापि दलयन्नरीन् । केयूररत्नबिम्बेन, धृतदीप इवाबभौ ॥ २८६ ॥ हत्वा चपेटयैवान्यः, पविपातसमानया । अल्लुठदिभान् भूमौ पर्वतानिव वासवः आस्फाल्यान्योन्यमन्योऽरिशिरांसि करलीलया । नालिकेरी फलानीव, बभञ्ज भुजकौतुकी हंकापराच्पुखः पुच्छे, धृतः केनापि कुञ्जरः । प्राणं कुर्वन् गतौ मुक्तो, मुखाप्रेणापतद् भुवि अन्योन्यास्फालनोन्मुक्तस्फुलिङ्गैरसिभिस्तदा ।
॥ २८७ ॥
॥
२८८ ॥
॥ २८९ ॥
11.200 ||
धूमायितं प्रदीप्तानां शिखिनामिव दोष्मताम्
॥ २९० ॥
कचग्रहपरः शत्रुहस्तोंऽसादसिना क्षतः । कस्याप्यपतितो हस्तिशोभां शुण्डानिभो दधौ ॥ २९९ ॥ उद्यन्महा महानेमिर्विरथं रुक्मिणं व्यधात् । तन्महानेमये शक्ति, राजा शत्रुन्तपोऽक्षिपत् ॥ २९२ ॥ श्री नेमिनाथमालोच्य, मातलिर्वज्रसङ्क्रमम् । महानेमिशरे चक्रे, शक्तिस्तेन हताऽपतत् ॥ २९३ ॥ शरैरतत्रसद् दुर्योधनं 'तंत्र'धनञ्जयः । बाणवृष्ट्वाऽप्यनाष्टष्टिर्विधुरं रौधिरं व्यधात् ॥ २९४ ॥ इतोऽपि यदुभिर्वीरैर्वैरिसैन्यं चिलोडितम् । जमिरे भूरिशो भूपा, द्रुमाद्या माद्यदुद्यमाः ॥ २९५ ॥ संहताभ्यामितो रामाङ्गजैर्मत्तगजैरिव । भीमार्जुनाभ्यां कौरव्याः शरज्यीचक्रिरे क्रुधा ॥ २९६ ॥ वेगादलक्षसन्धान-मोक्षः पार्थः शरान् किरन् ।
॥ २९७ ॥
॥ २९८ ॥
।
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
.
१६७
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । मुक्तमार्गणसार्थेन, पार्थेन विरथीकृतः । दुर्योधनः समुत्पत्य, प्रपेदे शकुने रथम् ॥२९९ ॥ बभन्न भूभुजो धीरंमन्यानन्यानपि क्रुधा । पार्थः शरभरैः पद्मान् , धारासारैरिवाम्बुदः ॥ ३०० ॥
शक्त्याऽवधीद् द्विषां शल्यं, शल्यं युधि युधिष्ठिरः। ,
अमोघेनाऽऽशु वजेण, वज्रपाणिरिवाचलम् । हत्त्वा दुःशासनस्याऽऽशु, गवयाऽथ व्यदारयत् । उरो दुरोदरच्छद्मजयक्रुद्धो वृकोदरः ॥ ३०२ ।। सहदेवकरोत्थेन, श्येनेनेव पतत्रिणा । स्यादुड्डीयमानेन, चिच्छिदे शकुनेः शिरः ॥ ३०३ ॥ दीप्तं कौरवसेनाया, जीवितव्यमिवेषुभिः । अस्तं निनाय गाण्डीवधन्त्रा युधि जयद्रथम् ॥ ३०४ ॥ ज्वालाजालैरिव व्योम, व्याप्नुवन् विशिखैरथ । निर्दग्धुमर्जुनं दाववर्णः कर्णः समुत्थितः ॥ ३०५ ॥ यशोमुक्ताञ्चितं कर्णताडङ्कमिव जीवितम् । हरन् पार्थोऽकृताश्रीकं, कौरवध्वजिनीमुखम् ॥ ३०६ ॥ मृगेन्द्र इव कर्णेऽस्मिन् , निहतेऽथ मृगा इव । मेनिरे हतमात्मानमहता अपि कौरवाः ॥ ३०७ ॥ हते कर्णेऽर्जुनस्याऽऽसीजितमेवेति निश्चयः । भीमश्वासमरुत्तूले, जीवत्यपि सुयोधने ॥ ३०८ ॥ गजेन्द्रसेनासीमन्तो, भीमं तोयधिनिस्वनम् । क्रुद्धो दुर्योधनो राजा, सिंहं मृग इवाक्षिपत् ॥ ३०९ ।।
भीमोऽथ शुण्डया धृत्वा, महेभान् समराद् बहिः।। दूरं चिक्षेप शेवालजालानीव सरोवरात्
॥३१०॥ कल्लोलानिव कुम्भीन्द्रान् , दोामुभयतः क्षिपन् । तदा तरीतुमारेभे, भीमः सङ्गरसागरम् ॥ ३११ ॥ दायाद एव भीमस्य, युद्धभागेऽप्यढौकत । सज्जीकृतद्विपकुलो, नकुलोऽथ प्रतिद्विषः ॥ ३१२ ॥ ततः पाण्डव-कौरव्यबलयोः प्रबलस्वनाः । अमिलनाशु कीनाशकिङ्करा इव कुञ्जराः ॥३१३ ॥ कौचिद् द्विपौ दृढाघातभ्रष्टदन्तौ रणे मिथः । अस्पृश्येतां कराण, मन्दमने द्विपीधिया ॥ ३१४ ॥ कोऽपि प्रतिद्विपं दन्ती, स्वदन्तप्रोतविग्रहम् । ऊर्द्धमुत्पाटयामास, कृतान्तायार्पयन्निव ॥ ३१५ ॥ युद्धेन चलितं योद्धुमक्षमं दन्तमात्मनः । द्विपोऽन्यः शुण्डयोन्मूल्य, तेनामैत्सीत् प्रतिद्विपम् ॥ ३१६ ॥ •
पराङ्मुखौ मिथो भङ्गादभूतां सम्मुखौ पुनः ।। स्वेभैः परभ्रमात् कौचित् , ताडितौ चलितौ गजौ
॥ ३१७ ॥ उद्धृत्य शुण्डया कोऽपि, प्रतिदन्तिरदं रणे । रुषाऽक्षिपन्मुखे मूर्ता, रिपुकीर्तिमिव द्विपः ॥ ३१८॥ उत्क्षिप्तः शुण्डया दूर, केनापि करिणा करी । ततो भूभङ्गमीत्येव, दन्तदण्डे धृतः पतन् ॥ ३१९ ॥ लज्जयामासतुः स्वं स्वं, योघं कौचन सिन्धुरौ । एकस्त्रस्यन् परः पृष्ठे, व्रजन्नवमताङ्कुशः ॥ ३२० ॥ जानन्निवारिभग्नस्य, हृदयं निजसादिनः । करी प्रतिकरीन्द्रेणोपद्रुतः कोऽपि विद्रुतः ॥३२१ ॥ इतो व्यालोलकल्पान्तकालकल्पं सुयोधनः । भीमं द्विषद्वधाविष्टमभ्यधाविष्ट दुष्टधीः ॥ ३२२ ॥ द्यूतच्छलं स्मरन् भीमस्तथा तं गदयाऽपिषत् । यथाऽऽशु पवनेनैव, कीर्णा देहाणवोऽप्यगुः ॥ ३२३ ॥ ततो हिरण्यनाभस्य, शरणं तद्वलं ययौ । परिवरनाधृष्टिं, तेऽपि यादव-पाण्डवाः ॥ ३२४ ॥ हिरण्यनाभसेनानीः, सेनानीरजनीरविः । करैरिव शरैः शोषं, निन्येऽनाधृष्टिवाहिनीम् ॥ ३२५ ॥
अथाऽऽलोक्य तमायान्तमतुलं मातुलं निजम् । जयसेनो जयाकाली, शिवासूनुः समुत्थितः
॥ ३२६॥ १ दुत्कृय खेता० ॥ २ 'यनिधिस्व खता० ॥३ समरसा खंता० सं० ॥ ४ 'रणे त खता० सं० ॥
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
सङ्घपतिचरितापरनामकं .
1.
''॥ ३२७॥
॥ ३२८ ॥
॥ ३२९ ॥
! हिरण्यनाभोऽप्येतस्य स्यन्दनध्वजमच्छिदत् । 'जयसेनोऽलुनात् तस्य, 'ध्वज वर्मा-श्व-सारथीन् क्रुद्धोऽथ दशभिर्बाणैर्जयसेनं जघान सः । मर्माविद्भिरिभं मत्तं, करजैरिव' केसरी अथ धावनं महीसेनो, जयसेन सहोदरः । खंड- धर्मधरो दूरात्, क्षुरप्रेणामुना हतः अनाधृष्टिरथोत्तस्थे, बन्धुद्वयवधक्रुधा । ऊष्मलो दोष्मतां सीमा, सह भीमा-ऽर्जुनादिभिः ॥ ३३०॥ हिरण्यनाभं सक्रोधमनाधृष्टिरयोधयत् । परस्परमढौकन्त, परेऽप्यथ महारथाः आमूलं वैरिनाराचकीलनेन 'स्थिरीकृते । धनुर्युजि भुजि कोऽपि, ननन्द प्रहरन् रथी' सूते हतेऽपि पादाघृतप्राजनरश्मिकः । हयानवाहयत् कोऽपि, युयुधे च द्विषा रथी रथिकः कोऽपि बाणेन, पाणौ वामे कृतक्षते । ध्वजदण्डे धनुर्बद्धा, शरान् साक्षेपमक्षिपत् कस्यापि ' रथिनो बाणा, मेद्यं प्राणाधिका ययुः । अन्तः कृत्ता अपि द्वेषविशिखैर्भुजगा इव ॥ हन्तुमुच्छलितच्छिन्नमौलिरर्धपथे रथी । कोऽपि प्रतिरथं गत्वा, रिपोर्मुण्डमखण्डयत्
॥ ३३१ ॥
॥ ३३२ ॥
॥
३३३ ॥
॥
३३४ ॥
३३५ ॥
॥ ३३६ ॥
॥
३३७ ॥
॥
३३८ ॥
॥ ३४० ॥
$11.38211
'॥ ३४३ ॥ · ·
समरे विरथो व्यस्त्रश्चक्रवर्तीय कोऽप्यभात् । भग्नस्यात्मरथस्यैव, चक्रमादाय शस्त्रयन् छिन्नेषु कौतुकाद् योक्त्ररश्मिषु द्विषता शरैः । कस्यापि धनुराकृष्टिस्थाम्नाऽभूदुन्मुखो रथः इतः सात्यकिना कृष्णजयार्णवहिमांशुना । जिग्ये भूरिश्रवा भूपो, योक्त्रबद्धगलग्रहात् ॥ ३३९ ॥ star क्रोध, कृतरोधौ परस्परम् । अयुध्येतामनाधृष्टि-हिरण्यपृतनापती अथोद्धृतासि-फलकौ, बलकौतुककारिणौ । उत्सृज्य रथमन्योन्यं, क्रोधाद् वीरावधावताम् ॥ ३४१ ॥ अनाधृष्टिकृपाणेन, सर्पेणेवाथ सर्पता । हिरण्यस्य समं प्राणानिलैः कीर्तिपयः पपे अत्रान्तरे रणोद्धृतधूलीभिरिव धूसरः । अपराब्धौ गतः स्नातुमहामहाय नायकः अर्थाऽऽत्मस्थानमायातौ, सायं व्यूहावुभावपि । कल्प्रान्तविरतौ पूर्व - पश्चिमाम्भोनिधी इवं ॥ ३४४॥ म्यूहयोरनयोर्वीरव्यूहोऽथ रणकौतुकी । चतुर्युगीमिव श्यामाचतुर्यामीममन्यत अथ तद्युद्धकीलालनदीरक्तादिवाम्बुधेः । उदियाय रविः कुप्यत्कान्तादृक्कोणशोणरुक् अथ निजं निजं व्यूहं विरचय्य रणोत्सुकाः । अगर्निषुर्जरासन्ध - जनार्दनचमूचराः " जरासन्धाभिषिक्तोऽथ, शिशुपालश्चमूपतिः । पुरस्कृत्याश्वसैन्यानि प्रचचाल प्रति द्विषम् अनाधृष्टिरथो वाहवाहिनीं स्थिरयन् पुरः । अचस्खलत् खलममुं, सिन्धुपूरमिवाचलः उत्पाट्योत्पाट्य निस्त्रिंश-गदा- पट्टिश- मुद्गरान् । ततो युयुधिरे धीरास्तुरङ्गाश्च जिहेषिरे व्यालोलंत्पादकटकबद्धवधग्रहोत्थितम् । भ्रष्टं कोऽपि समित्यश्ववारमारोहयद्धयः छिन्नाग्रपादतुण्डोऽपि, कोऽप्यश्वः समरान्तरात् ।
॥ ३४५॥
॥ ३४६ ।
॥ ३४७ ॥
॥
३४८ ॥ ॥ ३४९॥
॥ ३५० ॥
॥ ३५१ ॥
'ना ३५२॥
' क्रामन् पाश्चात्यपादाभ्यामाचकर्ष निषादिनम् खुरमित्रोटयन्नत्रावलीं द्विड्ङ्घातनिःसृताम् । कोऽप्यश्वः समरेऽधावत्, स्वसादिमनसा समम् ॥ ३५३ ॥ 'छिन्नमौली द्विषा कौचित्, तुरङ्गम-तुरङ्गिणौ । प्रधावने च घाते च स्पर्धयेव न निर्वृतौ ॥ ३५४ ॥ 'अश्वः कोऽप्युरसाऽऽहत्य, साश्ववारान् पुंरो हरीन् । धावन्नपातयद् युद्धश्रद्धां च निजसादिनः ॥ ३५५ ॥
4
31
. }:
# :
१ नोऽच्छिनत् तस्य, खंता० सं० ॥ तो व सं० ॥ ५'वीरा' [सं० ॥
"
2018
3
[ त्रयोदशः :
S
'
२ निजनिजव्यू' खता० ॥ ३ 'त्य च सै' सं० ॥
ï
5
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः].
.
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
१६९ हयतः पतितौ पादकटकस्खलितक्रमौ । केशाकर्षादयुध्येतां, शस्त्र्या कौचिदधोमुखौ ॥३५६ ॥ सारणेन रणे जप्ने, तदा रामानुजन्मना । जवनाख्यो जरासन्धयुवराजो महाभुजः ॥३५७ ॥ ततः सुतवधक्रुद्धो, जरासन्धोऽपि जनिवान् । दश रामसुतान् तायव्यहाधिनखरानिव ॥ ३५८ ॥ कृष्णोऽपि शिशुपालस्य, मूर्धानमसिनाऽच्छिनत् । चक्राधिरूढकलशं, कुलाल इव तन्तुना ॥ ३५९ ॥ तदाऽष्टाविंशतिस्तत्र, जरासन्धसुता हताः । बलेन मुशलेनाऽऽशु, निजाङ्गजवधनुधा ॥३६० ।। जरासन्धेर्न चापत्यपेपरोषान्धचक्षुषा । आहतो गदया रक्तं, वमन् भुवि वलोऽपतत् ॥ ३६१ ॥ तदा बन्धुपराभूतिक्रोधाविर्भूतिदुर्धरः । जरासन्धभुवोऽभेत्सीद्, विष्णुरेकोनसप्ततिम् ॥ ३६२ ॥ तदो रविरोधेन, क्रोधेन मगधाधिपः । ज्वलंश्चचाल कृष्णाय, शरमायेव केसरी ॥३६३ ।। __ इहान्तरे जरासन्धशरासारतिरस्कृते । अभवद् यदुसैन्येऽस्मिन् , हतो हरिरिति प्रथा ॥ ३६४ ॥ तदाऽऽकुलं यदुकुलं, श्रीमान् नेमिर्विलोकयन् । रथं मातलिना युद्धे, ससम्भ्रममविभ्रमत् ॥ ३६५ ॥ अथेन्दचापनिमुक्तैः, शरैः स्वामी रिपुत्रजम् । आच्छादयदुड्डस्तोमं, करैरिव दिवाकरः ॥ ३६६ ॥ एक एव तदा स्वामी, विश्वरक्षा-क्षयक्षमः । विपक्षक्ष्माभृतां लक्षं, रुरोधाऽघातकैः शरैः ॥ ३६७ ॥ किरीटेषु ध्वजाग्रेषु, कुन्तप्रान्तेषु सारिषु । फलकेष्वातपत्रेषु, पेतुः प्रभुपतत्रिणः ॥३६८ ॥ अथ श्रीनेमिसाहाय्यलब्धोत्साहो यदुव्रजः । परेषुमारुतप्रत्तोद्यमो दव इवाज्वलत् ॥ ३६९ ॥ भीमस्तंदा रणक्षोणावन्विष्यान्विण्य कौरवान् । करीवोन्मूलयामास, वनान्तः सल्लकीतरून ॥ ३७० ।। भास्वानाश्वासनामाप्य, वलोऽपि प्रवलोद्यमः । अरीन् व्यरीरमद् वायुः, कज्जलध्वजवजवात् ॥ ३७१ ॥ ___ सद्योऽजब्रजध्वंसोबुद्धकंसवधक्रुधा । जिष्णुं जगाद जाज्वल्यमानधीमगधाधिपः ॥ ३७२ ।। अयुध्यमानो मल्लानां, पश्यन् कौतूहलं छलात् । अरे। वीरकुलोत्सः, कंसः किल हतस्त्वया ॥ ३७३ ॥ तस्मिन् रणाङ्गणोताले, काले दत्तप्रयाणके । पलाय्याऽऽशु प्रविष्टोऽसि, पयोधिपरिखां पुरीम् ॥ ३७४ ।। तवाद्य केन देवेन, दत्ता दुर्मद! दुर्मतिः । स तादृशो दृशोर्मा , यदस्माकमढौकथाः ॥ ३७५ ॥ कुक्षौ कस्यों स कंसोऽस्ति ?, वद त्वां हन्मि हेलया। प्रतिज्ञां पूरयाम्यद्य, तां जीवयशसश्चिरात् ॥ ३७६ ॥ ततस्तमाह गोविन्दः, किमालपसि बालिश ! । कंसकुञ्जरसिहस्य, जरद्गव इवासि मे ॥ ३७७ ॥ कंसोऽस्ति वामकुक्षौ मे,कुक्षिः शून्यस्तु दक्षिणः। इहाऽऽविश जवाद् येन, तृप्तः खेलामि भूतले ॥ ३७८॥ प्रतिज्ञां पूरय रयात् , तां जीवयशसोऽधुना । त्वत्प्रेयसीनां सार्थेन, यात्वसौ दहनाध्वना ॥ ३७९ ॥ अथ कुद्धोऽक्षिपद् बाणान्, मगधश्चिच्छिदुश्च तान् । दिवि कृष्णशरा भानुकरानिव पयोधराः ॥ ३८० ॥ पर्जन्याविव गर्जन्तौ, तर्जयन्तावुभौ मिथः । युयुधाते क्रुधा तेजःपिञ्जरौ कुञ्जराविव ॥ ३८१ ॥ तयोस्तदेषुजातेन, जाते नभसि मण्डपे । नापूरि नाकनारीणां, रणालोकनकौतुकम् ॥ ३८२ ।। शस्त्रैस्तमपरैः शत्रुमजेयं परिभावयन् । मेगधेशोऽस्त्रमाग्नेयं, वाग्नेयं विशिखे न्यधात् ॥३८३ ॥ ज्वलनः प्रज्वलन्नुघद्धमलेखाङ्कितस्तदा । शत्रुदाहं प्रतिज्ञातुं, मुक्तचूल इवाभवत् ॥ ३८४ ॥ अथाऽऽलोक्य बलं ज्वालाजिबज्वालाकुलाकुलम् । अम्भोदास्त्रं महारम्भो, जम्भारेरनुजोऽमुचत् ॥३८५||
१'न तत्पुत्रपेष खंता० ॥ २ अच्छा खंता० ॥ ३ कुम्भप्रा खंता० ॥ ४ 'तोत्साहो दव खंता० सं० ॥ ५मागे खंता० ॥ ६ स्तथा खंता० ॥
घ. २२
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७० सङ्घपतिचरितापरनामक
' [त्रयोदशी नैक केशवसैन्यानि, तापयन्तं हुताशनम् । महोऽपि मगधेशस्य, शान्ति निन्युस्तदाऽम्बुदाः ॥ ३८६॥ धृतेन्द्रचापो, निस्तापः, शरासारैस्तदाऽम्बुदः । श्रीनेमिरिव नीलश्रीररिसैन्यानि बद्धवान् ॥ ३८७ ॥ विलोकयन् नृपो मेघधारासाराकुलं बलम् । यशोमालिन्यमुच्छेत्तुं, मुमुचेऽस्त्रं स पावनम् ॥ ३८८ ॥ द्रुतं. विदुद्रुवे वातैर्धनडम्बरमम्बरम् । मगधेशप्रतापश्च, भास्वान् दुःसहतामधात् ॥ ३८९ ॥ सङ्कोचं पृतनाङ्गेषु, कुर्वाणं प्रमिदुर्धरम् । वायुप्रकोपं हन्ति स्म, हरिर्वाताशनौषधैः ॥ ३९० ॥ यश क्षीरं च वातं च, पीत्वा ते मगधेशितुः । प्रतापदीपं फूत्कारैः, शमयन्ति स्म पन्नगाः ॥ ३९१ ॥ अथो फणिफणाघातकातरां वीक्ष्य वाहिनीम् । मुमोचास्त्रं नृपो धैर्यचारु गारुडमुत्कटम् ॥ ३९२ ॥ ततपक्षास्ततो लक्षसङ्ख्या रुरुधुरुधुराः । गरुडा गगनं मेरुकुलोत्पन्ना इवाद्रयः ॥३९३ ॥ गरुडैरथ कंसारिन गास्त्रे विफलीकृते । भास्वानपि मुमोचास्त्रं, तामसं नाम सगरे ॥३९४ ॥ विदधानस्तदाऽपास्तवात मार्तण्डमण्डलम् । अन्धकारैर्जगन्नेत्रबन्दिकारैर्विजृम्भितम् ॥३९५ ।। वलितैः स्खलितैरङ्गैनिजैरेव परैरिव । अपश्यन्तोऽप्यबध्यन्त, जरासन्धबले भटाः . ॥३९६ ॥ मुमोचास्त्रमथ प्रौढवैरो वैरोचनं नृपः । प्रतापैरिव तद् भानुभारैराविरभावि खे ॥ ३९७ ॥ मूलेषु जग्मुर्नागानां, तुरङ्गि-रथि-पत्तयः । नारायणबले तापाक्रान्ता यान्तु क दन्तिनः ॥ ३९८ ॥ आहवै राहवीयास्त्रं, निदधेऽथ यदूद्वहः । चेलस्ततः करालास्या, राहवो बहवोऽम्बरे ॥३९९ ॥ अगिलन्नथ मार्तण्डमण्डलानि सहस्रशः । आकाशगुफलानीव, ते पक्षिण इव क्षणात् ॥१०० ॥ अतृप्ता इव मार्तण्डमण्डलैगिलितैरथ । विधुभ्रान्त्येव तेऽधावन् , परवीराननान्यभि ॥४०१ ॥ लीलानिष्फलिताशेषदिव्यास्त्रेषु प्रैमाथिषु । राहुण्वथ क्रुधा चक्रं, प्रतिचक्री मुमोच तत् ॥ ४०२ ॥ बहूनामपि राहूणामथाऽऽधाय वधं युधि । हरि प्रत्यचलच्चक्रं, सहस्रांशुसहस्ररुक् ॥४०३ ॥ सम्भूय यदुभिर्मुक्तान्यपि शस्त्राणि भस्मयत् । दावपावकवचक्र, वनमालिनमभ्यगात् ॥४०४ ॥ आसन्नेऽपि तदाऽऽयाते, चक्रेऽस्मिन्नर्ककर्कशे । नाऽगाद् गोविन्दवक्त्रेन्दुर्मन्दिमानं मनागपि ॥ ४०५ ॥ तदा यादवसैन्यानामाकुलैस्तुमुलारवैः । परमार्थविदोऽप्यन्तश्चक्षुभुः कुलदेवताः ॥४०६ ॥ क्रुद्धस्त्रीमुक्तताडकताडं कष्टप्रदं तदा । नाभिपिण्डिकया चक्रं, तत् पस्पर्श हरेरुरः ॥ ४०७ ॥ उत्को यावजरासन्धा, पश्यत्यरिशिरश्छिदाम् । तावद् विष्णोः करे चक्रं, ददर्श व्योनि भानुवत् ॥४०८॥ अभवद् वासुदेवोऽद्य, नवमोऽयमिति ब्रुवन् । विष्णौ व्यधित गन्धाम्बु-पुष्पवृष्टिं सुरव्रजः ॥ ४०९ ॥ . पूर्वाब्धिरिव कल्लोले, रविं चक्रं करे दधत् । अथ कृष्णः कृपाविष्टो, जरासन्धमदोऽवदत् ।। ४१०॥' आजीवमशिराजीवभ्रमरीभूय भूयसीम् । भज लक्ष्मी जरासन्ध !, बन्धो! सन्धेहि जीवितम् ॥ ४११ ॥
अथाभ्यधाजरासन्धो, मुधा गोविन्द ! माद्यसि । मदुच्छिष्टेन लब्धेन, चक्रेण च्छत्रधारवत् ॥ ४१२॥ । तदुच्चैर्मुञ्च मुञ्चाहो !, चक्रं मां प्रति सम्प्रति । रे रे! मदीयमेवेदं, प्रभविष्यति नो मयि ॥ ४१३ ॥
ततः कृष्णकरोन्मुक्तं, स्फुलिङ्गैः पिङ्गय दिशः। तदायुधं जरासन्धस्कन्धबन्धं द्विधा व्यधात् ॥ ४१४ ॥ '. चतुर्थ नरकं निन्ये, जरासन्धः स्वकर्मभिः। जयोज्ज्वलस्तु कृष्णोऽस्थाद्, वसुदेवागमोत्सुकः॥ ४१५॥ .
जरासन्धवधं श्रुत्वा, तद्वैः खेचरैरितः । विमुच्य रणसंरम्भ, वसुदेवः समाश्रितः ॥४१६ ॥ - गृहीतोपायनैः साकं; तैर्विद्याधरपुङ्गवैः । प्रद्युम्न-साम्बवान् कृष्णं, वसुदेवः समाययौ ॥ ४१७ ॥
१°म्बरे खता० ॥ २ प्ययुध्य खंता० ॥ ३ प्रधाविषु खता० ॥ ४ 'तुर्थन खता० ॥
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः]
.
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
१७१ अथ प्रीतो हरिः सर्वैः, खेचरैचरैर्वृतः । वसुधां साधयामास, त्रिखण्डां चण्डविक्रमः ॥४१८ ॥ भरतार्द्ध विजित्याथ, प्रविष्टो द्वारकापुरीम् । स भेजे सम्भृतं भूपैरभिषेकमहोत्सवम् ॥ ४१९ ॥ सम्बन्धि-बन्धुवर्गेषु, सेवकेषु सुहृत्सु च । यथौचित्यं ददौ राज्यसंविभागं गदाग्रजः ॥ ४२० ॥ इत्थं निर्मथिताशेषोपसर्ग-ग्रह-विग्रहः । गोविन्दो विदधे न्यायधर्मशर्ममयीं महीम् ॥४२१ ॥
परिचरति पुरीयं वारिधौ न्यायधर्म
व्यतिकरमकरन्दस्यारविन्दस्य लक्ष्मीम् । जितसितकरमूर्तिस्फूर्तिभिः सच्चरित्रै
रिह विहरति हंसः कंसविध्वंसनोऽसौ ॥४२२॥
॥ इति श्रीविजयसेनसूरिशिष्यश्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनानि __ श्रीसङ्घपतिचरिते लक्ष्म्यके महाकाव्ये हरिविजयो नाम
त्रयोदशः सर्गः ॥
विश्वस्मिन्नपि वस्तुपाल ! जगति त्वत्कीर्तिविस्फूर्तिभिः,
श्वेतद्वीपति कालिकाकलयति स्वर्मालिकानां मुखम् । यस्तैस्तावककीर्तिसौरभमदान्मन्दारमन्दादरे,
वर्गे स्वर्गसदां सदा च्युतनिजव्यापारदुःस्थैः स्थितम् ॥१॥ ॥ ग्रन्थानम् ४३० ॥ उभयम् ४६९० ।।
१ म् ४०४ । उभयं ग्रंथ ४५७९ वता० ॥
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्दशः सर्गः।..
खेलन्नितोऽपि शैवेयः, कृष्णायुधगृहं गतः । यामिकेन निषिद्धोऽपि, पाञ्चजन्यं करेऽकरोत् ॥ १ ॥ शङ्खमादाय हंसायमानमाननपङ्कजे । नेमिर्दध्मौ दृढध्वानबधिरीकृतविष्टपः
॥२॥ । चुचुम्ब मत्सुतं शङ्ख, विश्वस्वामीति हर्षतः । वीचीहस्तैर्नन ब्धिस्तेन ध्वानेन विस्तृतैः ॥ ३ ॥ दध्मौ मदधिकप्राणः, कः कम्बुमिति चिन्तयन् । कृष्णः शस्त्रगृहारक्षैविज्ञप्तो नेमिविक्रमम् ॥ ४ ॥ अथाऽऽगतं पुरो नेमि, प्रीतः प्राह जनार्दनः । निजं भुजबलं भ्रातर्मम युद्धेन दर्शय , ॥ ५ ॥ जगादाथ जगन्नाथो, युक्तो नैव रणोत्सवः । बाहुबल्लिविनामेन, मन्तव्यस्तु बलावधिः ॥६॥ प्रतिपद्येति कृष्णेन, धृतमत्यायतं भुजम् । वज्रार्गलनिभं नेमिर्मणालवदनामयत् ॥७॥ : धृतेऽपि नेमिना बाहौ, बाहुयुग्मेन केशवः । ललम्बे द्रुमशाखायां, शाखामृग इवोत्प्लुतः ॥ ८ ॥ नेमेर्नमयितुं बाहुमशक्तः प्राह केशवः । जेतास्मि त्वलेनाहं, साहङ्कारानपि द्विषः ॥९॥" एवंविधबलोद्दामोअरिष्टनेमिर्ग्रहीष्यति । मम राज्यमिति ध्यायन्नूचे देवतया हरिः ॥१०॥ पुरा नमिजिनेनोक्तं, भावी नेमिर्जिनः स हि । कुमार एव भविता, व्रती तन्मा भयं विधाः ॥ ११ ॥ मत्वेदमथ सम्मानमतिमात्रं जिनेशितुः । चकार रुक्मिणीकान्तो, रेवतीरमणोऽपि च ॥ १२ ॥ ' अविकारिमनाः स्वामी, यौवनस्थोऽपि बालवत् । अखेलदस्खलन्नन्तःपुरेऽपि बल-कृष्णयोः ॥ १३ ॥
अथ कृष्णो वसन्ततौ, सान्तःपुर-पुरवजः । जगाम स्वामिना साकं, रैवताचलकाननम् ॥ १४ ॥' : तत् कृष्णेन समं नेमिरक्रीडत् कामिनीजनैः । सग्भिः प्रत्युपकुर्वाणोऽप्यविकुर्वाणमानसः ॥ १५ ॥ अहर्दिवमिति क्रीडां, विधाय गरुडध्वजः । आजगाम पुनरवती श्रीनेमिना सह ॥१६॥ "
ऋतुराजमथो जित्वा, वसन्तं भुवनेऽद्भुतम् । ग्रीष्मर्तुरुद्ययौ चण्डमार्तण्डेन प्रतापवान् ॥१७॥ ' . श्रीचन्दनरसैौतवसनैरपि देहिनः । मूर्तेीष्मर्तुराजस्य, यशोभिरिव रेजिरे ॥१८॥ '
। हृते नदी-नदादीनां, सर्वस्वे भास्वतः करैः । नदीनदेशः स्मेरोऽभूत्, धिगहो ! जलधीहितम् ॥ १९॥ .. प्रतापं तपनस्योचैस्तदा वीक्ष्येव वैरिणः । पेतुर्भीतानि शीतानि, कूपेष्विति हिमं पयः ॥२०॥
नभोऽपि प्रसृतं मन्ये, धर्महृत्पवनाशया । तच्चिराल्लवयतेऽर्केण, महान्तस्तेन वासराः ॥२१॥ . अथ सान्तःपुरो विष्णुर्नेमिना सह जग्मिवान् । तदैव रैवतोद्यानसरसीं क्रीडितुं रसी ॥ २२ ॥ सरसि स्वच्छनीरेऽस्मिन् , समं स्त्रीभिबभौ हरिः। व्योम्नीव चन्द्रिकापूर्णे, ताराभिः सह चन्द्रमाः ॥२३॥ गौरागीषु च खेलन्ती, सहेलं हरि-नेमिनौ । चश्चञ्चम्पकमालासु, भेजाते अमराविव ॥२४ ॥'
स्त्रीणां नितम्बसम्बन्धवृद्धाम्बुपिहिताम्बुजे । मुखाम्बुजेषु भृङ्गाणां, दृशः सरसि बभ्रमुः ॥२५ ॥ . ' :: स्वस्तनप्रतिमां वीक्ष्य, धावत्यूौ मृगीदृशः । हरि भेजुर्भयादम्भःकुम्भिकुम्भस्थलभ्रमात् ॥ २६ ॥ ' . ... १.करे दधौ सं० ॥ २ ते तु ने खंता० सं०॥ ३ "नाम".खता० ॥ ४ रमजा खता०॥
५ ते तदा नदा खता० ॥ ६ °खाम्भोजे खता० सं० ॥ ७ जुमिया वास्थकुः सं० ॥
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः
.
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
१७३ लोलदम्भोरुहकरे, रसवद्भिस्तरङ्गकैः । निपत्य चपलैः कान्तावक्षोजेषु व्यलीयत ॥२७॥ जलयन्त्रोज्झितं नीरं, मुहुर्जियतः करात् । सान्तमिव रागेण, तदा नेत्रेषु योषिताम् ॥२८॥ स्त्रीणां तदा कराघातैले गर्जति मेघवत् । नृत्ता ग्रीष्ममपि प्रावृटकालयन्ति स्म केकिनः ॥ २९ ॥ मनोमुदे वरं मुक्त्वा, देवरं प्रति नेमिनम् । तास्ततश्चक्रिरे नीरप्रपञ्चं नर्मकर्मठाः ॥३०॥ करोद्धतैरपां पूरैरथ तासां निरन्तरैः । तदा न विन्यथे नेमिरब्दमुक्तैरिवाचलः ॥३१ ॥ समन्ततः समं तामिः, कृतप्रतिकृतौ कृती । चिक्रीड नेमिनाथोऽपि, तदा पाथोमिरद्भुतम् ॥ ३२ ॥ इति खेलन्तमालोक्य, तदानी नेमिनं मुदा । कृतार्थीकृतहकू तस्थौ, चिरं पयसि केशवः ॥ ३३ ॥ निर्गत्य सरसस्तीरे, तदा तस्थुः ससम्मदाः । अन्देव्य इव देदीप्यमाना माधवयोषितः ॥ ३४ ॥ अथ निःसृत्य दन्तीव, नेमिनाथोऽपि पल्वलात् । लताभिरिव कान्ताभिस्तामियाप्ते पदे ययौ ॥ ३५ ॥ प्रहृष्टा रुक्मिणी रुक्मपीठे नेमि न्यवेशयत् । वाससा दाससामान्यमङ्गे चास्य मृजां व्यधात् ॥ ३६॥ अथाऽऽह रुक्मिणी नेमिनाथं मधुरया गिरा । अहं किञ्चन वच्मि त्वां, देवरं देव! रञ्जिता ॥ ३७ ।। जितं बलेन कान्त्या च, केशवं बान्धवं जय । विधाय बद्धसम्बन्धमवरोधवधूजनम् ॥३८॥ श्रीनामेयादयस्तीर्थकराः के न मुमुक्षवः ? । परिणीय समुत्पन्नसूनवो दधिरे व्रतम् ॥३९॥ त्वमप्यतो विवाहेन, पितृ-प्रातृ मृहज्जनम् । आनन्दय दयासार!, दयास्थानमिदं महत् ॥ ४० ॥ इत्युक्त्वा रुक्मिणी सत्यभामाप्रभृतिभिः सह । पपात पादयो मेः, पाणिग्रहकृताग्रहा ॥ ११ ॥ ततः सतृष्णः कृष्णोऽपि, पाणिग्रहमहोत्सवे । कुर्वन्नभ्यर्थनां नमः, पाणौ दीन इवालगत् ॥ ४२ ।। अन्येऽपि यदवः सर्वे, विवाहे विहिताग्रहाः । बभूवुर्नेमिनाथस्य, पुरः पटुचटूक्तयः ॥१३॥ स्त्रिय एता अमी मूढास्तदेषामित्थमारहे । कालनिर्गमनं कर्तु, युक्तं वचनमाननम् ॥ ४४ ॥ कदाचिदपि लप्स्येऽहमिहार्थे सन्धिदूषणम् । ध्यात्वेदमोमिति प्रोचे, श्रीनेमिस्तानमोदयत् ॥ १५ ॥ शिवा-समुद्रविजयौ, तत्कथाकथके नरे । दातुं नापश्यतां वस्तु, राज्येऽप्यानन्दमानतः ॥४६॥ स्वबन्धोरुचितां कन्यामन्विण्यन्नथ केशवः । अभाषि भामयाऽऽस्ते यन्मम राजीमती स्वसा ॥ १७॥ हरिः स्मृत्वाऽथ तां स्मित्वा, ययौ यदु-बलैः समस्। निवासमुग्रसेनस्य, नभोदेशमिवांशुमान् ॥ १८ ॥ अभ्युत्थायोग्रसेनोऽपि, विष्वक्सेनं ससम्भ्रमः । भद्रपीठे निवेश्याने, तस्थावादेशलालसः ॥ ४९ ॥ याचितो नेमये राजीमती कृष्णेन स स्वयम् । तथेति प्रतिपद्याथ, सच्चक्रे चक्रिणं मुदा ॥ ५० ॥ ततः कृष्णेन विज्ञप्तः, समुद्रविजयो नृपः । विवाहलग्नमासन्नं, पृष्टवान् क्रोष्टुकिं तदा ॥५१॥ दत्तेऽथ श्रावणश्वेतषष्ठ्यां क्रोष्टुकिना दिने । उग्रसेन समुद्रोर्वीनाथौ तूर्णमसज्जताम् ॥ ५२ ॥ अथ पाणिग्रहासन्नदिने नेमि यदुस्त्रियः । प्राङ्मुखं स्थापयामासुस्तारप्रारब्धगीतयः ॥५३॥ तमस्नपयतां प्रीत्या, राम-दामोदरौ स्वयम् । बद्धप्रतिसरं नेमिप्रभु, नाराचधारिणम् ॥५४ ॥ अगादथोग्रसेनस्य, निकेतं तायकेतनः । स्वयं तद्विधिना राजीमतीमप्यध्यवासयत् ॥५५॥ अथाऽऽगत्य गृहं विष्णुरिमा निर्वाह्य शर्वरीम् । मुदा संवाहयामास, विवाहाय जगद्गुरुम् ॥ ५६ ॥ अथ श्वेतांशुवल्लोकहकैरवविकासकः । श्रीनेमिः श्वेतशृङ्गारः, श्वेताश्वं रथमास्थितः ॥५७ ॥ तूर्यनिर्घोषसंहूतपुरुहूतवधूजनः । बन्दिवृन्दमुखोन्मुक्तैः, सूक्तैर्मुखरिताम्वरः
॥ ५८ ॥ १तपुरीजनः खंता० सं० ॥
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
' [चतुर्दशः
१७४
सङ्घपतिचरितापरनामकं । गीयमानगुणग्रामो, हृष्टैर्वन्धुवधूजनैः । कामं जामिसमूहेन, क्रियमाणावतारणः .... ॥ ५९॥ ' : समं समौर्यदुभिर्यदुनारीभिरप्यथ । उग्रसेनगृहासन्नो, जगाम जगदीश्वरः ॥ ६० ॥ कलापकम् ॥ .! वयस्याभिरभिप्रायविद्भिः सा प्रेरिता ततः । गवाक्षमाययौ राजीमती नेमिदिदृक्षया , ॥ ६१॥ , आयाति विश्वमालिन्यभिदि नेमौ भयाद् गतम् । पश्चालक्ष्मेव वक्त्रेन्दोर्दधाना कबरीभरम् ।। ६२ ।। सीमन्तसीम्नि बिभ्राणा, मुक्तास्तवकमद्भुतम् । लावण्याम्भोधिसम्भूतनवनिर्लाल्छनेन्दुवत् ॥ ६३ ।। मदनद्विरदालानमणिस्तम्भानुकारिणा । भालस्थलस्थकाश्मीरतिलकेन विभूषिता ॥६४ ॥ समारूढरति-प्रीतिप्रियशैलूषशालिना । भ्रूरज्जुसज्जितेनोचैर्नासावंशेन भासुरा
॥६५॥ हग्भ्यां योग्याकृते क्षिसः, कर्णकोटरमध्यगैः । विशिखैरिव 'राजन्ती, कटाक्षैर्वृतपातिभिः ॥६६॥ .' अन्तर्भित्तिसग्नासाविभक्तौ मणिभासुरौ । कपोलौ बिभ्रती कामप्रेयस्योर्वासवेश्मवत् ॥६७ ॥ ' आस्येन्दुना निपीतस्य, शशाङ्कयशसोऽधिकान् । उद्गारानिव तन्वाना, स्मितदन्तद्युतिच्छलात् ॥ ६८॥ . प्रियानुरागं चित्तान्तरमान्तमिव निर्भरम् । उद्धान्तमधरच्छायाच्छमना दधती मुखे ॥६९॥ क्रष्टुं नाभीहूदादीशदग्धं मग्नमिव स्मरम् । दाम्नेवास्येन्दुमुक्तेन, मुक्ताहारेण हारिणी ॥७०॥ ५, दधाना मेखलारलं, दीपरूपमिव स्मरम् । उद्यत्कज्जललेखाभरोमराजिविराजितम् ॥१॥ । पादाभ्यामङ्गुलिश्रेणिशोणितक्षोणिमण्डला । तर्जयन्तीव पद्मानि, मणिनू पुरसिञ्जितैः ॥७२॥ . हर्षपीयूषवर्षेणोद्भिन्नरोमाकुरोत्करा । साऽऽरुरोह वरारोहा, गवाक्षं वीक्षिता जनैः ॥७३॥ :
॥ द्वादशभिः कुलकम् ॥ , विश्वौतिशायिसौभाग्य-भाग्य-लावण्यसम्पदम् । पिबन्ती निर्निमेषाक्षी, सा देवीभूयमन्वभूत् ॥ ७४॥ .
विवोढुमप्युपायान्तं, सा तं वीक्ष्य व्यचिन्तयत् । एतत्पाणिग्रहे योग्यं, भाग्यं किं मे भैविष्यति
॥७५ ॥ .. इतश्चाऽऽकर्णयन् नानाजीवानां कणं रवम् । जानन्नपि जिनोऽपृच्छत् , किमेतदिति सारथिम् ॥ ७६ ॥ अथ सारथिनाऽभाषि, देवाऽऽतिथ्यकृते तव । उग्रसेनोऽग्रहीजीवान् , जल-स्थल-नभश्चरान् ।। ७७ ॥ तत् सर्वेऽपि कृपाकान्त !, वाटकान्तः स्थिता अमी। तन्वते तुमुलं प्राणभयं येन महाभयम् ॥ ७८ ॥... तदुवाच यदुस्वामी, यत्रामी सन्ति जन्तवः । स्यन्दनं नय तत्रामुमित्यकार्षीच सारथिः ॥७९॥ अथ व्यलोकि दीनास्यैः,प्राणिभिर्वध्यतां गतः। स्वोक्त्या रक्षेति जल्पद्भिः, पितेव तनुजैः प्रभुः ॥ ८० ॥ . करुणाकरिणीकेलिकाननेनाथ नेमिना । अमी सर्वेऽप्यमोच्यन्त, जवादादिश्य सारथिम् ॥८१॥ . मुक्तेषु तेषु जीवेषु, करुणावीचिवार्घिना । स्यन्दनो जगतां पत्या, प्रत्यावासमचाल्यत ॥८२ ॥ . शिवा समुद्रविजयः, कृष्ण-रामादयोऽप्यथ । स्वस्वयानं समुत्सृज्य, श्रीमन्नेमिनमभ्यंगुः ॥ ८३ ॥ ' ततो नेमिनमूचाते, पितरौ साश्रुलोचनौ । त्वया जात! किमारव्धमिदं नः प्रतिलोमिकम् ? ॥ ८४ ॥ प्रभुःप्राह मयाऽऽरव्यमेतद्विश्वानुकूलिकम् । पशुवन्मोचयिष्यामि, यद् युष्मान् स्वं च बन्धनात् ॥ ८५ ॥ तदाकाथ मूर्छालौ, पितरौ पेततुः क्षितौ । चन्दनादिभिरावास्य, कृष्णस्तौ नेमिमभ्यधात् ॥ ८६॥ .. धिक् ! ते विवेकितामेती, पशूनप्यनुकम्पसे । दोदूयसे पुनर्मातृ-पितृ-बन्धु-सुहृज्जनान् ॥८७ ॥ . '
' १ कुलकम् वता० ॥ २ अयं श्लोकः वता० नास्ति ॥ ३ भवेदिति खता० सं० ॥ .४ रुणारवम् खंता० सं० ॥ ५ न्तधृता सं० ॥ ६ भ्ययुः खता० ॥ ७ मेतान् , पशू खता० ॥ . !
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] , .
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्।
१७५ ततोऽभ्यधात् प्रभुः कृष्ण!, नोक्तं युक्तमिदं त्वया। विचारय चिरं वन्धो !, निर्बन्धस्याऽऽयति मम ।।८८॥ संसारसुखमापातमधुरं स्यादपथ्यवत् । प्रियङ्करः प्रियश्चायं, शमस्तु कटुजायुवत् ॥ ८९ ॥ सर्वेषां तत् प्रियाकर्तुं, प्रशमोऽयं श्रितो मया। हितं यत् परिणामे हि, हितं तत् पारमार्थिकम् ॥ ९० ॥ इत्युक्त्वा स्वजनेष्वश्रुगद्गदे' रुदत्स्वपि । समाजगाम श्रीनेमिहमुद्वाहनिःस्पृहः ॥९१ ।। तदा च समयं ज्ञात्वा, प्रभुलॊकान्तिकामरैः । मुदा विज्ञपयाञ्चक्रे, नाथ! तीर्थ प्रवर्तय ॥ ९२ ॥ अथाऽसौ वार्षिकं दानं, दातुं प्रारब्धवान् प्रभुः । कारुण्यसागरः सप्तवतग्रहणनिश्चयः ॥ ९३ ।। अन्यतश्चलिते विश्वस्वामिन्यथ रवाविव । भेजे मूर्छामियं राजीमती राजीविनीव सा ॥९४ ।। अमन्दैश्चन्दनस्यन्दैः, कौमुदीकोमलैरथ । अभिषिक्ता वयस्याभिर्बुद्धा कुमुदिनीव सा ॥९५ ।। सकज्जलैरश्रुजलैः, कपोललुलितैरथ । विललापेयमेणाङ्कविम्बयन्ती मुखाम्बुजम् ॥९६ ॥ रे दैव! यदि भाले मे, न नेमिलिखितः पतिः । ततः किमियती भूमि, त्वयाऽहमधिरोपिता ॥ ९७ ॥ यदि नेमिन मे भावी, भर्ता किं दौकितस्ततः । तन्नाऽलव्धनिधेर्दुःखं, दृष्टनष्टनिधेर्हि यत् ॥ ९८ ॥ काऽहं ? क नेमिरित्यासीत् , त्वत्पतित्वे मनोऽपि न । त्वविरैव विवाहार्थे, स्वामिन्नस्मि प्रतारिता ॥ ९९ ॥ त्वयाऽरोपि ममोद्वाहमनोरथतरुः स्वयम् । उन्मूलयन्निमं स्वामिन्नात्मनोऽपि न लज्जसे ! ॥१०० ॥ क्रन्दन्तीति, वयस्याभिर्निषिद्धा कथमप्यसौ। निश्चिकायेति शैवेय, एव देवोऽस्तु मे गतिः ॥ १०१ ॥ ववर्ष वार्षिकं दानमितश्च श्रीशिवासुतः । समुद्रविजयादीनां, जलं च नयनोच्चयः ॥१०२ ॥ क्लप्तदीक्षाभिषेकोऽयमथाशेषैः सुरेश्वरैः । नाम्नोत्तरकुरु रत्नशिविकामारुरोह सः ॥१०३ ॥ सुरा-ऽसुर-नरैर्मातृ-जनक-स्वजनैरपि । स्वामी परिवृतो राजपथेन प्राचलन्मुदा ॥१०४ ॥ तदाऽऽलोक्य गृहासन्नं, प्रसन्नं नेमिनं जिनम् । अवाप व्याकुला राजीमती मूर्छा मुहुर्मुहुः ॥ १०५ ॥ अथाऽऽससाद श्रीनेमिः, सहस्राम्रवणं वनम् । वनान्तलक्ष्मीधम्मिल्लतुल्यरैवतकाचलम् ॥१०६ ॥ पूर्वाहे श्रावणश्वेतषष्ठ्यां षष्ठेन स प्रभुः । पूर्णाव्दत्रिशतीकोऽथ, प्राव्रजत् त्वाष्ट्रगे विधौ ॥ १०७ ॥
प्रतीष्य केशान् देवेशो, दूष्यं स्कन्धे विभोर्यधात् । तान् परिक्षिप्य दुग्धाब्धौ, तुमुलं च न्यषेधयत्
॥ १०८ ॥ सामायिकमथाऽऽदाय, मनःपर्ययमासदत् । श्रीमान् नेमिश्च सौख्यं च, प्रपेदे नारकैरपि ॥ १०९॥ भूभुजः प्राव्रजस्तत्र, सहस्रं सह नेमिना । स तैः प्रभाद्भुतैव्या॑प्तः, सहस्रांशुरिवाऽऽवभौ ॥११० ॥ अथ नत्वा गते लोके, परमान्नेन पारणम् । द्वितीयेऽह्नि विभुश्चक्रे, वरदत्तद्विनौकसि ॥१११ ॥ अथोत्सवे कृते तत्र, त्रिदशेशैर्यथाविधि । विजहारान्यतः स्वामी, कर्मनिर्मथनोद्यतः ॥ ११२ ॥ रथनेमिरथो नेमेरनुजो मदनातुरः । उपाचरचिरं राजीमती पाणिग्रहेच्छया ॥११३ ॥ हेमपात्रेऽन्यदा पीतं, वान्त्वा दुग्धं प्रयोगतः । पिवेदमिति तं नेमिरथं राजीमती जगौ ॥ ११४ ॥
स तामुवाच श्वानोऽस्मि, किमु वान्तं पिबामि यत् । ।
साऽप्याह नेमिवान्तां मां, भोक्तुकामोऽसि किं ततः? ॥११५ ॥ आश्विने मासि पूर्वाढेिऽमावास्यायां कृताष्टमः। वेतसाधः प्रभुः प्राप, केवलं वाष्ट्रगे विधौ ।। ११६ ॥ ___. १त् पुनः क खता० ॥ २ यस्यायं खंता० ॥ ३ पु वद खंता० ॥ ४°न्दचन्द खंता० सं० ॥ ५ यन्नमुं स्वा खंता० ॥ ६ वात्मजः सं० ॥
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
'सङ्घपतिचरितापरनामक
[ चतुर्दशः
१
।।
१२१ ॥
देवैः समवसरणे, विहितेऽथ यथाविधि । अलञ्चक्रे विभुः सिंहासनं सिंह' इवाचलम् ॥' ११७ ॥ अथाssiतं विभुं मत्वा, हरिः परिजनैः समम् । समागत्य नमस्कृत्य, जिनं हृष्टो निविष्टवान् ॥ ११८ ॥ - ततश्व वरदत्तादीनेकादश गणेश्वरान् । विभुः प्रवर्तिनीं चक्रे, राजपुत्रीं च यक्षिणीम् ॥ ११९ ॥ देवक्युदरजैः षड्भिर्द्वात्रिंशद्वल्लभायुतैः । नागसद्मस्थितैर्युक्तेऽगाद् मंद्रिलपुरे विभुः ॥ १२४ ॥ अमी चरमदेहाः षट्, प्राव्रजन् नेमिबोधिताः । विजहुः स्वामिना सार्क, द्वारकां च ययौ विभुः देवकीसूनवः षट् ते, भूत्वा युगलिनः क्रमात् । देवक्याः सदनं जग्मुः, षष्ठान्ते पारणेच्छया ॥ मुदिता वीक्ष्य कृष्णाभं, पूर्वायातं मुनिद्वयम् । देवकी मोदकैः सिंहकेसरैः प्रत्यलाभयत् ॥ द्वितीयं युग्ममायातमप्यसौ प्रत्यलाभयत् । युग्मं तृतीयमायातमथाभाषत देवकी किं दिग्मोहान्मुहुः प्राप्तौ युवां ? किं मे मतिभ्रमः । किं वा भक्तादिकं नात्र, लभन्ते पुरि साधवः १ ॥१२५॥ तावूचतुः किमाशङ्का?, यद् वयं षट् सहोदराः । त्रिधा युगलिनो भूत्वा भृशं त्वगृहमागताः ॥ १२६ ॥ तद् दध्यौ देवकी कृष्णतुल्याः किं मे सुता अमी ? | उक्ताऽतिमुक्तकेनाहं जीवत्पुत्राष्टकाऽसि यत्
१२२ ॥
१२३ ॥
॥ १२४ ॥
॥
॥
१३० ॥
इति श्री मिनं प्रष्टुं द्वितीयेऽह्नि जगाम सा । ऊचे नाथोऽपि तद्भावं, मत्वा ते षडमी सुताः तेषां जीवितवृत्तान्तमाकर्ण्य च विभोर्मुखात् । सा ववन्दे प्रमोदेन, षडिमान् षडरिच्छिदः ॥ ऊचे च मद्भुवां राज्यमुत्कृष्टमथवा व्रतम् । नाङ्के यल्लालितः कोऽपि, सुतस्तदतिबाधते ॥ प्रभुः प्राह त्वयाऽहारि, सपत्न्या रसप्तकम् । प्राग्भवे यत् त्वया तस्यै, रुदत्यै चैकमर्पितम् ॥ १३१ ॥ तत्प्राक्कर्मफलेनामी, न त्वया पालिताः सुताः । श्रुत्वेति सा ययौ सौधमष्टमात्मजकाङ्क्षिणी ॥ १३२ ॥ मत्वा मातुरभिप्रायं, गोविन्दो नैगमेषिणम् । देवमाराधयामासे, तुष्टः सोऽप्येवमब्रवीत् ॥ १३३ ॥ भावी तवानुजः किन्तु, यौवने प्रत्रजिष्यति । तच्च तस्मिन् गते कृष्णः प्रातर्मातुर्न्यवेदयत् ॥ १३४ ॥ तदा च देवकीकुक्षौ, देवः कोऽपि दिवच्युतः । अवतीर्णः शुभस्वमसूचिताद्भुतवैभवः बभूव समये विश्वरूपरूपस्ततः सुतः । नाम्ना गजसुकुमालो, देवक्या लालितः स्वयम् ॥ उपयेमे क्ष्मापसुतामेष नाम्ना प्रभावतीम् । सोमां च क्षत्रियाजातां, सोमशर्मद्विजाङ्गजाम् ॥ उद्यौवनः समं ताभ्यां,श्रीनेमिव्याख्यया गजः । धीमानुत्पन्नवैराग्यः, प्रियाभ्यां प्राव्रजत् समम् पृष्ट्वा प्रभुं स्मशाने च मतिमान् प्रतिमां व्यधात् । दृष्टः श्वशुरकेणात्र, ब्रह्मणा सोमशर्मणां ॥ सैष प्रव्रज्य मत्पुत्रीं, व्यडम्बयदिति क्रुधा । चिताङ्गारचितं मूर्ध्नि, घटीकण्ठं न्यधाद् द्विजः ॥ दग्धकर्मेन्धनोऽङ्गारैस्तैरिवाद्भुतभावनः । गजः केवलमासाद्य, प्रपेदे परमं पदम्
॥
१३५ ॥
१३६ ॥
१३७ ॥
॥
॥
॥
वीक्षितुं दीक्षितं प्रातः, सोदरं सादरो हरिः । वन्दितुं च प्रभोः पादांश्चचाल सपरिच्छदः ॥ चैत्यार्थमिष्टकावाही, द्विजो वृद्धः कृपालुना । कृत्वा कृष्णेन साहाय्यं, ससैन्येन कृतार्थतः अर्थं नेमिं गतो विष्णुः, पप्रच्छ क ययौ गजः १ ॥ विभुः सिद्धिं मुनेराख्यद्, वृत्तान्तात् सोमशर्मणः
}
१ गशर्मस्थि खता० ॥ २ हिल' सं० ॥ सं० ॥ ५ स पृष्टः सोऽप्यवदद् रयात् खंता० सं० ॥ ७ अथ विष्णुर्गो नेमिं पत्र सं० ॥
↓
J
"
१२७ ॥
१२८ ॥
१२९ ॥
१३८ ॥
१३९ ॥
१४० ॥
१४१ ॥
१४२ ॥
१४३ ॥
॥ १४४ ॥
३ 'साध, द्वा' [सं०] '|' ४ पञ्च ६ तुं प्रभुपादाब्जं चचाः खता० सं० ॥
'
de
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
or .
१७७
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । कृष्णोऽपृच्छदथ क्रोधात्, कथं ज्ञेयः स दुर्द्विजः ।। प्रभुः प्राह त्वदालोके, शिरो यस्य स्फुटिष्यति
॥ १४५॥ रुदन् कृष्णोऽथ -संस्कार्य, गजं निजपुरेऽविशत् । सोमं तथामृतं बद्धपादं बहिरचिक्षिपत् ।। १४६ ॥ यदवो गजदुःखेन, प्राव्रजन् वहवस्ततः । शिवादेवी च दाशार्हा, वसुदेवं विना नव ॥१४७ ॥ विभोः सहोदराः सप्त, चान्ये हरिकुमारकाः।राजीमती चैकनासा, कन्या चान्या यदुस्त्रियः॥ १४८ ॥
॥ युग्मम् ।। प्रत्याख्याच्च हरिः कन्योद्वाहं सोत्साहमानसः। तत्पुन्यः प्राव्रजन् सर्वा, वसुदेवस्य चाङ्गनाः ।। १४९ ॥ देवकी-कनकवती-रोहिणीभिर्विना पुनः । गृहे कनकवत्यास्तु, जातं केवलमुज्ज्वलम् ॥१५० ॥ तत्रोामेत्य गीर्वाणैः, क्लुप्तोच्चैःकेवलोत्सवा । प्रव्रज्यां स्वयमादाय, नेमि वीक्ष्य ययौ वने ॥ १५१ ॥ कृत्वाऽऽहारपरीहार, तत्र त्रिंशदसौ दिनान् । क्षिप्त्वा निःशेषकर्माणि, मोक्षलक्ष्मीमुपाददे ॥ १५२ ।।
शकोऽन्यदा सदस्याह, नाऽऽहवं कुरुतेऽधमम् । दोषान् परेषामुत्सृज्य,भाषते च गुणं हरिः॥१५३॥ तदश्रद्दधता मार्गे, चक्रे देवेन केनचित् । दुर्गन्धः श्वा मृतः श्यामः, स्वैरं विहरतो हरेः ।। १५४ ।। गन्धवस्तजनं.श्वान, तं प्रेक्ष्य प्राह केशवः। इह श्यामरुचौ दन्ता, भान्ति व्योम्नीव तारकाः ॥ १५५ ॥ __हयरत्नं हरन्नवहरीभूय पुरःसरः । ऊचे जितान्यसैन्योऽथ, स्वयमभ्येत्य विष्णुना ॥ १५६ ॥ स्थिरीभव के रे! यासि ?, म्रियसे मुञ्च वाजिनम् । इति वासवकल्पं तं, जल्पन्तं त्रिदशोऽवदत् ॥१५७॥ यच्छन्ति वाञ्छितं युद्धं, शुद्धक्षत्रियगोत्रजाः । पुताहवेन मां जित्वा, तद् गृहाण हयं निजम् ॥ १५८ ॥ निषिद्धाधमयुद्धोऽसौ, तुष्टादथ हरिः सुरात् । भेरीं भेजे ध्वनिध्वस्तषाण्मासिकमहारुजम् ॥ १५९ ।। । इति प्रीते सुरे तस्मिन् , गते भेरौं हरिः पुरे। अवादयद् यदा लोके, रोगः क्षयमगात् तदा ॥१६०॥ अथ लक्षण लक्षण, तस्या भेर्याः पलं पलम् । विक्रीत रक्षकेणैषा, पूर्णा श्रीखण्डखण्डकैः ॥ १६१ ।। तां निष्प्रभावां तज्ज्ञात्वा, घातयामास रक्षकम् । हरिः सुरात् परां लेभे, भेरीमष्टमभक्ततः ॥ १६२ ॥ तदेरीभूरिनादेन, स चक्रे विरुजं पुरम् । पर्जन्यगर्जितेनेव, गतदुःखं महीतलम् ॥ १६३ ॥
अन्येयुरिकां प्राप्तो, वर्षासु श्रीशिवासुतः। ततः प्रभुप्रणामाय, निर्मायः केशवो ययौ ॥ १६४ ॥ नत्वा शुश्रूषमाणोऽथ, पप्रच्छ स्वामिनं हरिः।न किं चलन्ति वर्षासु, दत्तहर्षाः सुसाधवः ॥ १६५ ॥ विश्वचक्षुरथाऽऽचख्यौ, नेमिर्गम्भीरया गिरा । वहुजीवकुलोत्कर्षा, वर्षा तन्नोचिता गतिः ॥ १६६ ॥ श्रुत्वेति श्रीपतिः श्रीमान् , जग्राह नियमं तदा। वर्षासु निःसरियामि, कचिन्नाहं गृहान बहिः ॥ १६७ ॥
निश्चित्येति हरिनत्वा, नेमि धाम जगाम सः। कोऽपि मोच्योऽन्तरा नेति, द्वारपालं तथाऽऽदिशत्
॥ १६८॥ वीराख्यस्तु पुरे तस्मिन् , कुविन्दो भक्तिमान् हरौ ।
अविलोक्य हृषीकेशं, न मुझे स्म कदाचन । आवासे न प्रवेशंस, लेमे द्वारस्थितस्ततः । सपर्या विष्णुमुद्दिश्य, चक्रे नित्यमभोजनः ॥ १७० ॥
१ °लोकात्, समन्ताद् यः स्फुटच्छिराः संता० सं० ॥ २ 'मृतं पादयद्धं वहि वताः ॥ ३ मातौ'द खंता० सं०॥ ४ क भो! या खंता० ॥ ५ 'यवंशजाः मं० ॥ ६ युद्धोऽय, तुष्टादेष हरिः खंता० सं० ॥ ७ द्वारि स्थि' खंता० ॥
घ० २३
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८/
सङ्घपतिचरितापरनामकं :
[चतुर्दशा . वर्षान्ते, निर्ययौ.. विष्णुर्ग्रहाद् भानुरिवाम्बुदात् । . . . . .!: अपृच्छद् वीरकं धीरः, किं कृशोऽसीति नीतिमान् . . ॥ १७१ ॥ तद्वृत्ते कथिते द्वास्थैर्गृहे सोऽस्खलितः कृतः । वीरकेण समं जन्मे, हरिणा नेमिसन्निधौ ॥ १७२ ।। साधुधर्म जिनाधीशातू , कर्ण्यमाकर्ण्य सोऽवदत् । नास्मि श्रामण्ययोग्योऽहमस्तु मे नियमस्तु तत् ॥१७३॥ . . न निषेध्यो व्रतात् कश्चित् , कार्यः किन्तु व्रतोत्सवः ।
। सर्वस्यापि मया विष्णुरभिगृह्येत्यगाद् गृहम् ॥१७४ ॥ युग्मम् ॥
विवाह्याः स्वसुताः प्राह कृष्णस्तन्नन्तुमागताः ।। स्वामित्वमथ दास्यत्वं, भवतीभ्यो ददामि किम् ?
॥१७५ ॥ स्वामित्वं देहि नस्तात !, तामिरित्युदितो हरिः। ग्राहयामास ताः सर्वाः, प्रव्रज्यां नेमिसन्निधौ ॥ १७६ ॥
जननीशिक्षिताऽवोचत्, कन्यका केतुमञ्जरी। भविष्यामि भुजिष्याऽहं, तात! न स्वामिनी पुनः॥१७७॥ .. अन्याः कन्या ममेदृक्ष, मा वदन्निति विष्णुना । तद्विवाहधिया पृष्टो, विक्रमं वीरकः स्वयम् ॥ १७८ ॥ वीरम्मन्यस्ततो वीरः, कुविन्दोऽवोचदच्युतम् । बदरीस्थो मया ग्राव्णा, कृकलासो हतो मृतः॥ १७९ ॥ चक्रमार्गे मया वारि, वहद्वामाशिणा धृतम् । मक्षिकाः पानकुम्भान्तधृता द्वारस्थपाणिना · ॥ १८०॥ . सभासीनो द्वितीयेऽह्नि, विष्णुर्भूमीमुजोऽवदत्। वीरकस्यास्य वीरत्वं, कुलातीतं किमप्यहो।॥ १८१ ॥ येन रक्तस्फटो नागो, निवसन् बदरीवने । निजध्ने भूमिशस्त्रेण, वेमतिः क्षत्रियो ह्ययम् ॥ १८२ ॥ येन चक्रकृता गंगा, वहन्ती कलुषोदकम् । धारिता वामपादेन, वेमतिः क्षत्रियो ह्ययम् ॥ १८३ ॥ येन घोषवती सेना, वसन्ती कलशीपुरे । निरुद्धा वामहस्तेन, वेमतिः क्षत्रियो ह्ययम् ॥ १८४ ॥ इत्युक्त्वा पौरुषं स्पष्टं, क्षत्रियेषु जनार्दनः। वीरेणोद्वाहयामास, स्वकन्या केतुमञ्जरीम् ॥ १८५ ।। । वीरकस्तां गृहे नीत्वा, तस्या दास इवाभवत् । आज्ञया केशवस्याथ, तां दासीमिव चक्रिवान् ॥ १८६ ॥ . __ पराभूता तु सा विष्णुं, रुदतीदं न्यवेदयत् । '
कृष्णोऽवोचत् त्वयाऽयाचि, दास्यं स्वाम्यममोचि तत् ॥१८७ ॥ साऽवोचदधुनाऽपि त्वं, पितः! स्वाम्यं प्रयच्छ मे। इति प्रावाजयत् पुत्री, कृष्णोऽनुज्ञाप्य वीरकम् ॥१८॥ ___एकदा प्रददौ विष्णुदिशावर्तवन्दनम् । विश्वेषामपि साधूनां, मुदा तदनु वीरकः ॥ १८९ ॥ ऊँचे हरिवि, षट्याऽधिकयुद्धशतैस्त्रिभिः । न श्रान्तोऽहं तथा नाथ!, यथा वन्दनयाऽनया ॥१९० ॥. अभ्यधत्त ततः स्वामी, श्रीमन्नद्य त्वयाऽर्जिते। साक्षात् क्षायिकसम्यक्त्व-तीर्थकृन्नामकर्मणी॥ १९१ ।। सप्तम्या दुर्गतेरायुरुद्वृत्त्याद्य त्वया हरे ।। साधुवन्दनया बद्धं, तृतीय॑निरयावनौ ॥१९२ ॥ कृष्णोऽवदत् पुनर्देयं, वन्दनं दमिनां मया । नरकायुर्यथा शेषमपि निःशेषतां भजेत् ॥ १९३ ॥ द्रव्यवन्दनमित्थं ते, न भवेद् दुर्गतिच्छिदे। इत्युक्तः स्वामिनाऽपृच्छद्, वीरकस्य फलं हरिः ॥ १९४॥ अथाभ्यधत्त 'तीर्थेशः, क्लेश एवास्य तत्फलम् । वन्दिताः साधवोऽनेन, यतस्त्वदनुवर्तनात् ॥ १९५ ॥ ' नत्वाऽथं नाथमावासे, 'ययौ द्वारवतीपतिः। दण्डणाख्यो हरेः सूनुः, प्राजन्नेमिसन्निधौ ॥ १९६ ॥
१ मे, नन्तुं च हरिणा प्रभुम् ॥ खंता० सं० ॥ २ त्वं, स्वाम्यं तात 'प्रय खता० सं० ॥ - ३ ऊचे विष्णुर्वि सं० ॥ ४ यनरकोचितम् ॥ खता० सं० ॥ , ५ नं. शमि खंता० सं० ॥
६ शेषं, मम मूलादपि त्रुटेत् खंता० सं० ॥
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
'१७९
सर्गः] .
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्। . अन्यदा कर्म तस्योच्चैरुदगादान्तरायिकम् । स्वयं न लभते सोऽयं, हन्ति लामं परस्य च ॥१९॥ साधवोऽथ जगन्नाथमपेच्छन् किं न ढण्ढणः । कुनापि लभते किञ्चिन्नगरे ऋद्धिमत्यपि ? ॥ १९८ ॥ ___ अथावदद् विभुमे, धान्यपूराभिधे पुरा । विप्रो मगधदेशेऽभूदयं नाम्ना परासरः ।। १९९ ।। प्रामे राजनियुक्तोऽसौ, ग्राम्यैः क्षेत्राणि वापयन् । सीतामकर्षयद् भक्तेऽभ्युपेतेऽपि पृथक् पृथक् ॥ २० ॥ बुमुक्षितानपि श्रान्तानपि तृष्णातुरानपि । वृषान् दासांश्च स क्रूरो, मुमोच न कथञ्चन ॥२०१॥ इत्यन्तरायमर्जित्वा, कर्म भ्रान्त्वा भृशं भवे । ढण्ढणोऽभूत् सुतो विष्णोः, पूर्वकर्मोदितं च तत् ॥ २०२ ॥ समाकयेति संविमः, कृष्णसूनुः पुरः प्रभोः । अभ्यग्रहीदिदं यन्न, भोक्ष्येऽहं परलब्धिभिः ॥ २०३ ॥ परलब्धं न तद् भुले, लभते न स्वयं कचित् । कालक्षेपमसावित्थं, चक्रे दुष्करकारकः ॥ २०४ ॥ कोऽतिदुष्करकारीति, प्रभुः पृष्टोऽथ विष्णुना। व्याचल्यौ ढण्ढणं साधु, सोढाऽलाभपरीषहम् ॥२०५।। नत्वाऽथ स्वामिनं विष्णुः, पुरं द्वारवतीं व्रजन् । मुनि ढण्ढणमालोक्य, ननामोत्तीर्य कुञ्जरात् ॥ २०६॥ ववन्दे विष्णुनाऽप्येष, धन्यः कोऽपि मुनीश्वरः। कोऽपि श्रेष्ठीति तं साधू, मोदकैः प्रत्यलाभयत् ।। २०७॥ दर्शयन् मोदकान् सोऽपि, मुनिः प्रभुमभाषत । मम कर्माद्य किं क्षीणं, लब्धा यन्मोदका अमी?॥२०८ ॥ जिनो जगाद नो कर्म, क्षीणं लब्धिश्च नैव ते।वन्दमानं हरिं दृष्ट्वा, यत् त्वां स प्रत्यलाभयत् ॥ २०९ ॥ परलब्धिमभुलानः, स्थण्डिले मोदकान् मुनिः । द्राक् परिष्ठापयन् लेमे, केवलं भूरिभावनः॥ २१० ॥ प्रभुं प्रदक्षिणीकृत्य, स केवलिसमां गतः । विहृत्याथ भुवि स्वामी, द्वारकां पुनरागमत् ॥ २११ ॥
रथनेमिरथान्येयुर्भिक्षां भ्रान्त्वा पुरान्तरे। वलमानो गुहां काञ्चित्, प्रविष्टो वृष्टिपीडितः॥ २१२ ॥ नेमि नत्वा तथा राजीमती यान्ती पुरं प्रति । वृष्टिदूना तमोगुप्ता, रथनेमिगुहामगात् ।। २१३ ॥ रथनेमिमजानन्ती, तमःस्तोमतिरोहितम् । उद्वापयितुमत्रासौ, वस्त्राण्यूwण्यमुञ्चत ॥२१४ ।। तां तथा वीक्ष्य कामार्तो, रथनेमिरथाऽवदत् । पुराऽपिप्रार्थिताऽसि त्वमद्य मे कुरु वाञ्छितम् ॥ २१५ ॥ रथनेमिमयो मत्वा, ध्वनिना भोजनन्दनी । संवृताङ्गी जवादेव, ब्रीडाभारादुपाविशत् ॥ २१६ ॥ राजीमत्याऽथ जल्पन्त्या, चिरं साधूचितं वचः । प्रत्यबोधि तदा प्रीतो, रथनेमिमहामुनिः ॥ २१७ ॥ तदालोच्य प्रभोरगे, तपस्तीव्रतरं चरन् । स्वच्छात्मा वत्सरेणासौ, कलयामास केवलम् ॥ २१८ ॥
विहृत्य पुनरन्येद्युः, स्वामी रैवतपर्वते । सेवितो देवतावृन्दैः, शमवान् समवासरत् ॥ २१९ ॥ हरिराह सुतान् प्रातयः प्राग नस्यति नेमिनम् । यच्छामि वाञ्छितं तस्मै, वाजिनं रयराजिनम् ॥ २२० ।। श्रुत्वेति प्रथमं प्रातर्बालकः पालको मुदा । तुरङ्गस्यैव लोमेन, नेमिनाथं ननाम सः ॥२२१ ॥ शाम्बस्तु प्रस्तुतध्याननिधानीभूतमानसः । स्थानस्थ एव तीर्थेशं, प्रणनाम निशात्यये ॥२२२ ।। ययाचे पालक: प्रातर्हयं हरिरथाब्रवीत् । प्रभुः प्राग् वन्दितो येन, दास्ये तस्यैव वाजिनम् ॥ २२३ ॥
गत्वाऽथ विष्णुना पृष्टः, स्वामी सम्यगभाषत ।
द्रव्यतः पालकः शाम्बो, भावतः प्राग् ननाम माम् ॥ २२४ ॥ अभन्योऽयमिति क्रुद्धो, निचक्रे पालक हरिः । शाम्याय मण्डलेशत्वमिष्टं चतुरगं ददौ ।। २२५ ।। देशनान्तेऽन्यदा नेमि, नमस्कृत्य जनार्दनः । पप्रच्छ द्वारकाऽप्येषा, कदाचिद्यास्यति क्षयम् ।।२२६॥
१न्त्वा चिरं भवे । खंता० सं० ॥ २तकाचले खंता.॥ ३ नत्वा सं० ॥ ४ 'ति श्रुत्वा, निच खंता० ॥
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
सवपतिचरितापरनामकं. . [चतुर्दशा अथावद विभुः शौर्य पुरसीम्नि परासरः। सिषवे तापसः कोञ्चित् ; कन्यां नीचकुलां. पुरा ॥ २२७ ॥ तद्भूद्वैपायनो नाम, ब्रह्मचारी दमी शमी। वसन् वनेऽत्र मद्यान्धैः, शाम्बाद्यैः सःहनिष्यते ॥ २२८ ॥ स. पुरीं धक्ष्यति क्रुद्धो, यादवैः सह तापसः । भातुर्जराकुमारात् ते, मृत्युर्भावी जरासुतात् ।। २२९ ॥ .' श्रुत्वा जराकुमारस्तत् , खिन्नचेताः प्रमोर्वचः । ययौ वनं जिनं नत्वा, तूण-कोदण्डदण्डभृत् ॥ २३०॥ . श्रुत्वा द्वैपायनोऽपीदं, नृपरम्परया वचः । सर्वक्षयाय मा भूवमित्यभूद् वनमन्दिरः ॥२-३१॥ नेमि प्रणम्य कृष्णोऽपि, प्रति द्वारवतीं गतः । भावी मद्यादनर्थोऽयमिति मद्यं न्यवारयत् ॥॥२३२ ॥ ' अथ कादम्बरी कादम्बरीसंज्ञगुहान्तरे । शिलाकुण्डे समीपाद्रेः, पौराः कृष्णाज्ञयाऽत्यनन् ।। २३३॥ . एवं क्षयभियाऽऽपृच्छय, सिद्धार्थः सोदरो बलम् । देवीभूयोपकर्तास्मि, गदित्वेत्यग्रहीव्रतम् ॥ २३४॥ स षण्मासी तपस्तत्वा, मुनीन्द्रस्त्रिदिवं ययौ। इतश्च कश्चित् कुण्डस्थां, सुरांशाम्बानुगः पपौः॥ २३५॥ शाम्बायाथ सुरापूर्णा, चक्रे दृतिमुपायनम् । आख्यत् पृष्टः स शाम्वेन; शिलाकुण्डे स्थितां सुराम् ॥२३६॥ द्वितीयेऽह्नि ययौ शाम्बः, कुमारैः सह दुधेरैः । अतृप्तश्च पपौ स्वादुरसां स्वादुरसां चिरात् ॥ २३७॥ ... द्वैपायनस्तदा ध्यानस्थितः शैलाश्रितः शमी । पूर्वाहहेतुरित्येष, रुषा शाम्बेन कुट्टितः ॥२३८॥ कृत्याऽथ तं मृतप्रायं, ययुः सर्वेऽपि वेश्मसु । क्रुद्धस्यास्य पुरीदाहे, प्रतिज्ञां श्रुतवान् हरिः ॥ २३९॥ , पटुमिश्वटुभिः शास्त्रवचोभिर्भक्तिभिस्तथा । कृष्णस्तं सान्त्वयामास, न पुनः शान्तवानसौ. ॥ २४ ॥ कोपक्रूरारुणाक्षोऽपि, मुनीशः कृष्णमब्रवीत् । सह रामेण मुक्तोऽसि, पुरीदाहेऽतिभक्तिभाक्॥२४११॥ हन्यमानेन दुर्दान्तर्मया तव कुमारकैः । बद्धं निदानमोति, पूर्दाहोऽस्तु तपःफलम् ॥२४२ ॥ कृष्णस्तपस्विनेत्युक्तः, सरामः प्रययौः पुरीम् । द्वैपायननिदानं च, तदभूत् प्रकटं पुरे। ॥ २४३॥ अथ कृष्णाज्ञयाऽभूवन् । धर्मनिष्ठाः पुरीजनाः। तदा रैवतकाद्रौ च, श्रीनेमिः समवासरत् ।।। २४४ ॥ तत्र गत्वा प्रभु नत्वा, चाश्रौषी देशनां हरिः। प्रद्युम्न-शाम्बौ निषध उल्मुकःसारणादयः॥ २४५ ॥ कुमारा रुक्मिणी चात्र, सत्याद्याश्च यदुस्त्रियः । बयः संसारनिर्विण्णा, देशनान्ते प्रवत्रजुः ॥२४६॥
.. ॥ युग्मम् ॥ समुद्रविजयादीन् स, स्तुवन् प्रव्रजितान् पुरा । निनिन्द स्वयमात्मानं, हरिर्मुहुरदीक्षितम्। ॥ २४७ ॥ ज्ञातचेताः प्रभुः प्राह, जातचिन्नैव शाङ्गिणः । भजन्ते संयम बद्धा, यन्निदानेन केशव ॥२४८॥ । ' किंञ्चाधोगामिनः सर्वे, स्वभावेन भवन्त्यमी । श्रुत्वेति विधुरं बाढं, तं स्वामी मुनरभ्यधात् ॥ २४९॥ मा विषीद हरे! भावी, त्वमर्हन्नत्र भारते । ब्रह्मलोकंबलो गत्वा, च्युत्वा मत्यो भविष्यति ॥२५॥ देवीभूतस्ततच्युत्वा, पुनरत्रैव भारते । भूत्वा ते तीर्थनाथस्य, शासने मोक्षमाप्स्यति । २५१।। श्रुत्वेति नत्वा तीर्थेशं, कृष्णोऽगानगरी निजाम् ।भगवान् नेमिनाथोऽपि, विजहांरान्यतस्ततः॥ २५२॥ 'पुनः कृष्णाज्ञया पौरा, बाढं धर्मपराः स्थिताः । द्वैपायनोऽपि मृत्वाऽभूदथ वह्निकुमारकः ॥ २५३ ॥
पूर्ववैरस्मृतेरेत्य, द्वारकां दग्धुमुद्धरः । नालम्भूष्णुरसौ.पौरतपःप्रतिहतः परम् : ॥२५४ ॥ वर्षाण्येकादशालब्धच्छिद्रोऽस्थादेष रोषणः। द्वादशेऽब्दे प्रवृत्ते च, लोकश्चित्तमिति व्यधात्।। ५५॥ . · भ्रष्टस्तपोनिरस्माकं, सोऽपि 'द्वैपायनो ध्रुवम् । रमामहे ततः स्वैरं, प्रवर्तितमहोत्सवाः । ॥२५६.॥ :....१ "दुर्मदैः खंता० । दुर्दमैः सं० ॥ -२ न पिट्टि खता०सं०॥ ३ क्षोऽथ, मुखता० सं० ॥ ': ४ °त्मानमेकं मुहु° खता० ॥ ५ तधों सं० ॥ ६ स्मृतेः प्राप्तो, द्वार खता० सं० ॥ . . .
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
'सर्गः]
.
धर्माभ्युदयमहांकाव्यम् । इति मांसादनं मद्यपानं च यदवो व्यधुः । छिद्रान्वेषी स च च्छिद्रं, लेमे द्वैपायनासुरः ॥ २५७ ॥ 'उस्का-निर्घात-भूकम्पा-ऽऽलेख्य-प्रहसितादयः । उत्पाता विविधाः प्रादुरासंस्तस्यां ततः पुरि ॥ २५८ ॥ पिशाच-शाकिनी-भूत-वेतालादिपरिच्छदः । द्वैपायनासुरः सोऽपि, बभ्राम द्वारिकान्तरे ॥ २५९.॥ उष्ट्रारूढं दक्षिणस्यां, यान्तं रक्तांशुकावृतम् । महिषारूढमात्मानं, स्वमेऽपश्यन् पुरीजनाः ॥ २६० ॥ सीरादि सीरिणो नष्टं, रत्नं चक्रादि शाणिः । तत्र संवर्तकं वातं, विचकारासुरस्ततः ॥ २६१ ॥ 'काननानि समग्राणि, दिग्भ्योऽष्टाभ्योऽपि वायुना । उन्मूल्य स पुरी काष्ठ-तृणादिभिरपूरयत् ॥ २६२ ॥
भीत्या प्रणश्यतो लोकान्, दिग्भ्योऽप्यानीय दुष्टधीः । द्वारकान्तर्निचिक्षेप, क्षणाद् द्वैपायनासुरः ।
॥ २६३ ॥ अथ क्षयानलमाये, ज्वलने ज्वालिते द्विषा । तत्र वालैश्च वृद्धैश्च, कण्ठलग्नमिथः स्थितम् ॥ २६४ ॥ देवकीरोहिणीयुक्त, वसुदेवमथो रथे । ऋष्टुं प्रज्वलनाद् रामयुक्तः कृष्णो न्यवेशयत् ॥ २६५ ॥ न हया न वृषा नेमास्तं क्रष्टुं रथमीशते । स्तम्भितास्तेन दैत्येन, स्थिता लेप्यमया इव ॥ २६६ ।। कृष्ण-रामौ स्वसामर्थ्यात् , तं रथं द्वारि निन्यतुः । पू:प्रतोलीकपाटे ते, पिदधावसुरः क्रुधा ॥ २६७ ॥ अपाटयंत्। कपाटौ तौ, रामः पादप्रहारतः । रथस्तु नाचलतू कृष्यमाणोऽपि गिरिशृङ्गवत् ॥२६८ ॥ अथ तो पितरः प्राहुर्वत्सौ! द्राग् गच्छतं युवाम् । निदानं स मुनिः कुर्वन् ,युवामेव मुमोच यत् ।। २६९ ॥ शरणनः पुनर्नेमिरधुनाऽप्यस्तु दुर्षियाम् । कस्यापि न वयं कोऽपि, नास्माकमिति निश्चयः ॥ २७०।। 'इति ध्यानवतां मूर्ति, तेषाममिं ववर्ष सः। मृत्वाऽथ दिवि जग्मुस्ते, राम-कृष्णौ निरीयतुः ॥ २७१ ॥ 'द मानां पुरी पाल्यां, द्रष्टुमप्यक्षमौशुचा । आलोच्याऽऽलोच्य तौ पाण्डुपत्नं प्रति चेलतुः ॥ २७२ ॥ 'पुरेऽथं प्रज्वलत्यस्मिन्, समसः कुब्जवारकः। शिष्योऽस्मि नेमिनाथस्य, भावतोऽहं धृतवतः ॥२७३॥ ब्रुवन्निति समुत्पाट्य, नीतोऽसौ जृम्भकामरैः । प्रांत्राजीत् पल्हवे देशे, श्रीमन्नेमिपदान्तिके ॥२७॥
॥ युग्मम् ॥ इतोऽपि धितं कृष्णं; मुक्त्वा हस्तिपराद बहिः ।गत्वा बलो गृहीत्वा च, शम्बलं वलितः स्वयम् ॥२७५॥ 'तन्नृपेणाऽच्छदन्तैन, धार्तराष्ट्रेण सीरभूत । पिधाय नगरद्वारं, चौरोऽयमिति रोधितः ॥ २७६ ॥ क्ष्वेडाइतेन कृष्णेन, बलादर्गलंबाहुना | हेलाहतकपाटेन, युक्तः सीरी द्विषोऽजयत् ॥ २७७ ॥ अथ मुक्त्वा तदुद्याने, तौ कौशाम्बवनं गतौ । तत्रातस्तृष्णया कृष्णस्तस्थौ रामोऽम्भसे गतः ॥ २७८॥
अथ पीताम्बरच्छन्नतनोः सुप्तस्य कानने । लानो जानूपरिन्यस्ते, कृष्णस्याशितले शरः ॥ २७९ ॥ तदुत्थाय हरि कोऽयमित्यवादीदमर्षणः । उपलक्ष्य गिराऽऽगत्य, जरापुत्रो मुमूर्छ च ॥२८०॥ 'लब्धसंज्ञो रुदन्नाह धिग्मे जन्मेदमीदृशम् । घिगमा यन्न तदादीर्णः, श्रुत्वा तत् तीर्थकृद्वचः ॥ २८१॥ ममारण्यगतस्यापि, यदभूः शरगोचरः । तन्मन्ये कृष्ण! पूर्दग्धा, न स्यादर्हद्वचोऽन्यथा ॥ २८२ ॥ अथ तंम्हरिरित्याह, विषादेन कृतं कृतिन् ! । त्वं जीव-यादवेवेको, व्रज वेगेन पाण्डवान् ॥ २८३॥ भाविनस्ते सहायास्ते, चिरंक्षाम्याश्च मदिरा । गच्छ यावबलो नैति, त्वांहनिष्यति स क्रुषा ।। २८४ ॥ इत्युक्त्वा प्रेषित सैष गोविन्देन जरासुतः। उन्मूल्यास्मै ददौ चायमभिज्ञानाय कौस्तुभम् ॥ २८५॥
१ परिग्रहः खता० ॥ २ पाक्रान्तमात्मा' खंता० सं० ॥ ३ स्तं रथं कष्टमी संता० ॥ ४ °ण्डुमथुरा प्रति संता० सं० ॥ ५ त्वाऽथ, श खंता । त्वाऽध्वश सं० ॥
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
.१८२ सङ्घपतिचरितापरनामकं
- [चतुर्दशः कृष्णाङ्ग्रेर्वाणमुद्धृत्य, प्रयातोऽथ जरासुतः। रामान्वेषभयात् किश्चिद्, विपरीतैः पदैश्चलन् ॥ २८६ ॥ उत्तराभिमुखीभूय, कृष्णोऽपि प्राञ्जलिस्तदा । पञ्चभ्यः परमेष्ठिभ्यो, नमश्चक्रे यथाविधि ॥२८७ ॥ प्रशशंस कुटुम्ब स्वं, पुरा प्रवजितं तदा । हृदा निनिन्द चात्मानमीदृशव्यसनातुरम् ,' ॥२८८ ॥ प्रहारपीडयाऽथाऽयं, निर्विवेकीभवन्मनाः । ध्यातद्वैपायनद्वेषस्तृतीयां पृथिवीं ययौ ॥२८९ ॥ कृत्वाऽम्भः पद्मपत्रेऽथ, बला कृष्णाग्रमागतः । असौ सुखेन विश्रान्तः, सुप्तोऽस्तीति क्षणं स्थितः ॥२९॥ वीक्ष्य रक्तं चिराचीरं, मृतं मत्वाऽथ बान्धवम् । सोऽपतन्मूच्छितो लब्धसज्ञः सद्यो रुरोद च ॥ २९१ ॥ विष्णोर्मुखाग्रमागत्य, जगाद च शुचाऽर्दितः। प्रातर्न किं वदस्यच ?, कोऽपराधः कृतो मया ॥२९२॥ लग्नः कालो ममायेति, क्रुद्धश्चेत् तत् त्यज क्रुधम् । पयोमध्याङ्गुलीरेखोपमः कोपो महात्मनाम् ॥२९३॥ रोमस्तमित्यजल्पन्तं, बैन्धुं वात्सल्यमोहितः। स्कन्धेऽधिरोप्य बभ्राम, पूजयामास. चान्वहम् ॥.२९४ ॥
षण्मासान्ते कदाऽप्येष, कश्चित् पप्रच्छ पूरुषम् । मेलयन्तं रथं शैलोवीर्णं भग्नं पुनः समे ॥ २९५ ॥ उत्तीर्य विषमाद् भमः, समे योऽयं रथः पथि । कथं सहस्रखण्डोऽयं, मूढ ! मेलकमेष्यति ? ॥ २९६ ॥
सोऽप्याह जित्वा युद्धानि, सुखसुप्तोऽप्ययं मृतः ।
चेत् ते जीविष्यति भ्राता, मिलिण्यति रथोऽपि तत् ॥२९७ ॥ रामोऽन्यतः कमप्याह, वपन्तं प्राणि पद्मिनीः । लगिष्यन्ति महामूढ !, कथमत्राप्यमूरिति ॥२९८॥ सोऽप्युवाच यदि भ्राता, जीविष्यति मृतस्तव । तदेताः कमलिन्योऽपि, गमिष्यन्त्यत्र वैभवम् ॥२९९॥ अन्यतोऽपि हली प्राह, नरं प्लुष्टद्रुसेचिनम् । रोक्ष्यत्येष कथं नाम, दग्धकीलोपमो द्रुमः ॥ ३०॥ सहासमाह सोऽप्येनमहो! महदिहाद्भुतम् । शबं स्कन्धे वहन् प्लुष्टद्रुसेके यद्वदस्यदः ॥३०१॥ गोशबास्ये तृणं कश्चित् , क्षिपन् रामेण भाषितः ।रचयन्ति मृताः कापि, गावः कवलनक्रियाम् ! ॥३०२॥ स जगाद यदा स्कन्धे, जीविष्यति शबस्तव । करिष्यति तदा सद्यो, गौरियं कवलग्रहम् ॥ ३०३ ॥ किं मृतो मेऽनुजः सीरी, ध्यायन्निति तदुक्तिभिः। दिव्यरूपं पुरोऽपश्यत् ,तं सिद्धार्थ स्वबान्धवम् ॥३०॥ साजगाद व्रताकाङ्क्षी, त्वयाऽहं प्रार्थितोऽभवम् । तेनाऽऽयातोऽस्मि मूढं त्वामद्य बोधयितुं बलात् ।।३०५॥ रथादि मत्कृतं सर्व, मोहं मुञ्च मृतो हरिः । इदं वदन् जरास्नुकथामपि जगाद सः ॥३०६॥ . अथाऽऽह सीरभृबन्धो!, साधु साध्वस्मि बोधितः। किं करोम्यधुनाऽहंतु, स्वबान्धववियोजितः ॥३०॥ अथामाषिष्ट सिद्धार्थों, जिनदीक्षां विनाऽधुना । बन्धो! न युज्यते किञ्चित् , तव कर्तुं विवेकिनः ॥३०८॥ , मत्वेति तद्वचस्तेन, देवेन. सह सीरभृत् । चकार हरिसंस्कारं, सिन्धुसम्भेदसीमनि ॥ ३०९ ॥ चारणरेरथो नेमिनियुक्तात् प्रावजद् बलः । तुङ्गिकाशिखरस्थायी, सिद्धार्थोऽभूच्च रक्षकः ॥३१० ॥
अन्यदा तं पुरे कापि, पश्यन्ती काऽपि कूपगा। कुम्भस्थाने स्वपुत्रस्य, प्रीवायां रज्जुमक्षिपत् ॥३११॥ .' आलोक्येदं बलो निन्दन् , निजरूपातिशायिताम् । तदादि नगर-आमगत्यभिग्रहमग्रहीत् ॥ ३१२ ॥
सदा.मासोपवासी स, वन एव स्थितः कृती। तृण-काष्ठादिहारिभ्यो, भिक्षया पारणं व्यधात् ॥ ३१३ ॥ अस्मद्राज्येच्छया धीरः, कोऽप्ययं तप्यते तपः । ध्यात्वेति भूरयो भूपास्तं हन्तुं तद् वनं ययुः ॥ ३१४॥ सिद्धार्थः सन्निधानेऽथ,तस्य सिंहान् विचक्रिवान् । भीतास्ततो बलं नत्वा; ययुर्निजपुरं नृपाः ॥ ३१५ ॥
१°लीलेखों खता० सं० ॥२ ततस्त खंता० ॥ ३ बन्धुवा खंता० ॥ ४ मस्मिन्नमू खंता० सं०॥ . ५°ण पारितः । खंता० ॥ ६॥ मुग्धं त्वा सं० ॥ ७°सङ्गमसीम खंता० सं० ॥
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः] . धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् ।
१८३ अथ सिंहादयोऽप्यस्मिन् , बलदेशनया वने । निवृत्तपिशिताहाराः, श्रावकत्वं प्रपेदिरे॥ ३१६ ।। प्राक्सम्बन्धी मुनेरस्य, कोऽपि जातिस्मरो मृगः । वनेऽशंसज्जनं सान्नमागतं मौलिसंज्ञया ॥ ३१७ ॥ रथकारोऽन्यदा कोऽपि, दारुभ्यस्तद् वनं गतः । तत्रानयन्मृगो राम, भिक्षाहेतोः पुरःसरः ॥ ३१८ ॥ तदा भोक्तुं निविष्टोऽसौ, रथकृद् वीक्ष्य सीरिणम् । धन्योऽहं यदिहायातः, साधुरित्युत्थितो मुदा ॥३१९॥ सर्वाङ्गस्पृष्टभूनत्वा, स मुनि प्रत्यलाभयत् । भाग्यभागी भवत्वेष, भिक्षामित्यग्रहीन्मुनिः ॥३२० ॥ समृगोऽपि तदाऽध्यायद्, धिग् मे तिर्यक्त्वमागतम् । न शक्तोऽस्मि तपः कत्तुं, दानं दातुं च नक्षमः॥३२१॥ इति त्रयोऽपि सद्ध्याना, स्थकारण-सीरिणः । वातेरितद्रुधातेन, ब्रह्मलोके ययुः समम् ॥ ३२२ ॥
इतश्च पाण्डवा मत्वा, जरापुत्रात् कथामिमाम् । आक्रन्दमुखराश्चक्रुः, मुरारेरौ देहिकम् ॥३२३॥ जरासनुमथ न्यस्य, राज्ये मार्तण्डतेजसम् । ते नेमिप्रेषिताद्धर्मघोषाचार्याद् व्रतं दधुः ॥ ३२४ ॥
आर्या-ऽनार्येषु देशेषु, लोकं नेमिरबोधयत् । निर्वाणसमये चायं, ययौ रैवतकाचलम् ॥ ३२५ ॥ कृते समवसरणे, देवैः कृत्वाऽन्तदेशनाम् । तत्र प्राबोधयन्नेमिस्वामी लोकाननेकशः ॥ ३२६ ।। सहितः पञ्चभिः साधुशतैः षट्त्रिंशताऽधिकैः । मासिकानशनी स्वामी, पादपोपगमं व्यधात् ॥ ३२७ ॥ अथ त्वाष्ट्रे शुचिश्वेताष्टम्यां सद्ध्यानमाश्रितः । सार्द्ध तैः साधुभिः सायं, विभुर्निर्वाणमासदत् ॥ ३२८ ॥ कौमारे त्रिशती जज्ञे, छम-केवलयोः पुनः । शतानि सप्त वर्षाणां, सहस्रायुरिति प्रभुः ॥ ३२९ ॥
निर्वाणपर्वणि सुपर्वपतिर्विधाय, कृत्यानि तत्र सफलीकृतनाकिलक्ष्मीः । . नन्दीश्वरे प्रशमिताखिललोककष्टमष्टाहिकोत्सवमतुच्छमतिस्ततान ॥३३० ॥ तस्यां निर्वाणभूमौ मणिमयमतुलं मन्दिरं नेमिभर्तु
श्चक्रे शक्रेण शृङ्गप्रकरकवलितव्योमदेशावकाशम् । तत् पूर्व रैवताद्रिः प्रथितमिह महातीर्थमेतत् पृथिव्यां,
देवी यत्राऽम्बिकाऽसौ किशलयति सतां सन्ततं क्षेमलक्ष्मीम् ॥३३१ ॥ ॥ इत्याचार्यश्रीविजयसेनसूरिशिष्यश्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनानि श्रीसङ्घपतिचरिते लक्ष्म्यङ्के महाकाव्ये श्रीनेमिनिर्वाणवर्णनो
नाम चतुर्दशः सर्गः ॥ यात्रायां चन्द्रसान्द्रं लसदहितयशः कोटिशः कुट्टयित्वा,
क्षिप्त सङ्घप्रतापानलमहसि मुदा यत् त्वया लीलयैव । अद्याप्युद्दामपूरप्रसरसुरभिताशेषदिक्चक्रवाल। स्तेन श्रीवस्तुपाल! स्फुरति परिमलः कोऽपि सौभाग्यभूमिः ॥ १ ॥ क्लप्तस्त्वं ननु दीनमण्डलपतिर्दारिद्रय ! तत् किं पुनः,
खिन्नः साम्प्रतमीक्ष्यसे गतमहा धातः ! समाकर्ण्यताम् । त्वहत्तामपि पत्तलां मम हठाद दुःस्थालिभालाक्षरश्रेणिं सम्प्रति लुम्पति प्रतिमुहुः श्रीवस्तुपालः क्षितौ ॥२॥
॥ ग्रन्थानम् ३४० । उभयम् ४९१९ ॥
१ इति श्रीवि' खता० ॥ २ मिस्वामिनिर्वा खेता० ॥ ३ अयं श्लोक वता० प्रतौ नास्ति ॥ ४ प्रन्यायम्-३४५। उभयम्-४९२४ । वता० ॥
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चदशः सर्गः। .
॥३॥
अयं क्षुब्धक्षीराणवनवसुधासन्निभविभा
नुभाकाकानुश्दमुपदेशानिति गुरोः। समस्तं. ध्वस्तैना जनितजिनयात्रापरिकरो
ऽकरोत् सुस्थं प्रास्थानिकविधिमधीशो मतिमताम् श्लाघ्येऽह्नि सङ्घसहितः स हितः प्रजानां; श्रीमानथ प्रथमतीर्थकृदेकचित्तः । सम्भाषणाद्भुतसुधाभवचाश्चचाल, वाचालवारिदपथो रथचक्रनादैः ॥२॥ . सान्द्ररुपर्युपरिवाहपदाग्रजानलीपटैटिति कुहिमतामटद्भिः । मार्गे निरुद्धखरदीधितिधामसद्धे, सङ्घस्तदा भवनगर्भ इवावभासे. नामेनप्रभुभक्तिभासुरमनाः कीर्तिप्रभाशुभ्रिता
काशः काशहदौभिधेऽथ विदधे तीथै निवासानसौं । चक्रे चारुमना जिनार्चनविधि तद् ब्रह्मचर्यव्रता
रम्भस्तम्भितविष्टपत्रंयजयश्रीधामकामस्मयः' पुष्टभक्तिभरतुष्टया रयादम्बयाँ हततमःकदम्बया । पत्य दृक्पथमथ प्रतिश्रुतं, सन्निधिं समधिगम्य सोऽचलत् प्रामे प्रामे पुरि पुरि पुरोवर्तिभिर्मर्त्य मुख्यैः,
तृप्तप्रावेशिकविधितता व्योम्नि पश्यन् पताकाः । मूर्ताः कीर्तीरयममनुत प्रौढनृत्तपंपञ्च
भ्राम्यल्लीलाद्भुतभुजलतावर्णनीयाः स्वकीयाः । अध्यावास्य नमस्यकीर्तिविभवः श्रीसङ्घमंहस्तमः
स्तोमादित्यमुपत्यकापरिसरे श्रीमल्लदेवानुजः । श्रीनामेयजिनेशदर्शनसमुत्कण्ठोल्लसन्मानस
. स्त्रस्यन्मोहमथारुरोह विमलक्षोणीधरं धीरधीः । तत्र स्नात्रमहोत्सवव्यसंनिनं मार्तण्डचण्डद्युति
क्लान्तं सङ्घजनं निरीक्ष्य निखिलं सार्दीभवन्मानसः। । सद्यो माद्यदमन्दमेंदुरतरश्रद्धानिधिः शुद्धधीन . .. .. । मन्त्रीन्द्रः स्वयमिन्द्रमण्डपमयं पारम्भयामासिवान् , InE
.
.::
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः । धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्।
मन्त्री मौलौ किल जिनपतेचित्रचारित्रपात्रं,
स्नानं कृत्वा कलशलुलितैः स्मेरकाश्मीरनीरैः । चक्रे चञ्चन्मृगमदमयालेपन-स्वर्णभूषा,
वयः पूजाकुसुम-वसनैस्तं स कल्पद्रुकल्पम् मन्त्रीशेन जिनेश्वरस्य पुरतः कर्पूरपूरा-ऽगुरु
प्लोषत्प्रेसितधूपधूमपटली सा काऽपि तेने मुदा । या तद्वद्धमहाध्वजप्रणयिनी स्वर्लोककल्लोलिनीमिश्रेयं रविकन्यकेति वियति प्रत्यक्षमुत्प्रेक्ष्यते
॥ १० ॥ इत्थं तत्र विधाय निर्मलमनाः सम्मान-दानक्रिया
सानन्दप्रमदाकुला कुलनभोमाणिक्यमष्टाहिकाम् । विनोन्मर्दिकपर्दियक्षविहितप्रत्यक्षसान्निध्यतः, . श्रद्धावपितसम्मदादुदतरन्मन्त्रीश्वरो भूधरात् अजाहराख्ये नगरे च पार्श्वपादानजापालनृपालपूज्यान् । अभ्यर्चयन्नेष पुरे च कोडीनारे स्फुरत्कीर्तिकदम्बमम्वाम् ॥ १२॥ देवपत्तनपुरे पुरन्दरस्तूयमानममृतांशुलाञ्छनम् । अर्चयन्नुचितचातुरीचितः, कामनिर्मथननिर्मलद्युतिम् पीतस्फीतरुचिश्चिराय नयनर्वामध्रुवां वामन
स्थल्यामेष मनोविनोदजननं कृत्वा प्रवेशं पुरि । धीमान् निर्मलधर्मनिर्मितिसमुल्लासेन विस्मापयन् , _दैवं रैवतकाधिरोहमकरोत् सद्देन सद्धेश्वरः ॥ १४ ॥ विशेषकम् ॥ गजेन्द्रपदकुण्डस्य, तत्र पीयूपहारिभिः । चकार मजनं मन्त्री, वारिभिः पापवारिभिः जिनमजनसजसजनं, कलशन्यस्ततम्बुकुकुमम् । अथ सङ्घमवेक्ष्य सङ्कटे, विधे वासवमण्डपोद्यमम् संरम्भसटितसबजनौघदृष्टामष्टाह्निकामयमिहापि कृती वितेने । सद्भूतभावभरभासुरचित्तवृत्तिरुद्धृत्तकीर्तित्रयचुम्बितदिक्कदम्बः लुम्पन रजो विजयसेनमुनीशपाणिवासप्रवासितकुवासनभासमान । सम्यक्त्वरोपणकृते विततान नन्दिमानन्दमेदुरमयं रमयन् मनांसि ॥ १८ ॥ दानरानन्य चन्दिवजमसृजदनिर्वारमाहारदानं,
मानी सम्मान्य साधूनपुषदपि मुखोद्धाटकर्मादिकानि । मन्त्री सत्कृत्य देवार्चनरचनपरानर्चयित्वाऽयमुच्चै
रम्या-प्रद्युम्न-साम्बानिति कृतसुकृतः पर्वतादुत्ततार १ "लुठितैः खता० ॥
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिशवशर
सङ्घपतिचरितापरनामक असाधि साधर्मिकमानदानैरनेन नानाविधधर्मकर्म ।
। अबाधि सा धिकरणेन माया, निर्माय निर्मायमनासु पूजाम् .. ॥ २० ॥ पुरः पुरः पूरयता पयांसि, धनेन सान्निध्यकृता कृतीन्दुः ।। स्वकीर्तिवनव्यनदीर्ददर्श, ग्रीष्मेऽतिभीष्मेऽपि पदे पदेऽसौ । ॥२१॥ इति प्रतिज्ञामिव नव्यकीर्तिप्रियः प्रयाणैरतिवाह्य वीथीम् । आनन्दनिःस्यन्दविधिविधिज्ञः, पुरं प्रप्रेदे धवलककं सः' . ..: ॥ २२ ॥ समं तेज:पालान्वितपुरजनर्वीरधवल
प्रभुः प्रत्युद्यातस्तदनु सदनं प्राप्य सुकंती। . युतः सङ्घनासौ जिनपतिमथोत्तार्य रथत___स्ततः सङ्घस्यामिशन-वसनाद्यैर्व्यरचयत् अथ प्रसादाद् भूमर्तुः, प्राप्य वैभवमद्भुतम् ।। मन्त्रीशः सफलीवक्रे, स्वमनोरथपादपम् । भक्त्याऽऽखण्डलमण्डपं नवनवश्रीकेलिपर्यङ्किका
वर्यं कारयति स्म विस्मयमयं मन्त्री स शत्रुजये । यत्र स्तम्भन-रैवतप्रभुजिनौ शाम्बा-ऽस्विकालोकन
प्रद्युम्नप्रभृतीनि किञ्च शिखराण्यारोपयामासिवान् ॥ २५ ॥ गुरु-पूर्वज-सम्बन्धि-मित्रमूर्तिकदम्बकम् । तुरङ्गसङ्गतं मूर्तिद्वयं स्वस्थानुजस्य च
॥ २६॥ शातकुम्भमयान् कुम्भान्, पञ्च तत्र न्यवेशयत् । पञ्चधाभोगसौख्यश्रीनिधानकलशानिव
॥२७॥ सौवर्णदण्डयुग्मं च, प्रासाद्वितये न्यधात् । ..', श्रीकीर्तिकन्दयोरुद्यनूतनाङ्कुरसोदरम् ।
कुन्देन्दुसुन्दरप्रावपावनं तोरणद्वयम् । इद्वैव श्री-सरस्वत्योः, प्रवेशायेव निर्ममे
॥ २९ ॥ अर्कपालितकं ग्राममिह पूजाकृते कृती।। श्रीवीरधवलक्ष्मापाद्, दापयामास शासने [**श्रीपालिताख्ये नगरे गरीयस्तरङ्गलीलादलिता(तो)ग्रतापम् । तडागमागाक्षयहेतुरेतञ्चकार मन्त्री ललिताभिधानम् हर्षोत्कर्षे न केषां मधुरयति सुधासाधुमाधुर्यगर्ज- ..
तोयः सोऽयं तडागः पथि मथितमिलत्पान्थसन्तापपापः । । साक्षादम्भोजदम्भोदितमुदितमुखैोलरोलम्बशब्दै- ... । " रन्देव्यो दुग्धमुग्धां त्रिजगति जगदुर्यत्र मन्त्रीशकीर्तिम् ॥३२॥ **]
१ [** ** ] एतचिहान्तर्गतौ ३१-३२ श्लोको वता० पुस्तके न स्तः । एवमरेऽपि एतादृचिलान्तर्वतीनि पद्यानि वता. पुस्तकादर्श न विद्यन्ते इति ज्ञेयम् ।।
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८७
सर्गः]
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम् । पृष्ठपट्ट च सौवर्ण, श्रीयुगादिजिनेशितुः । स्वकीयतेजःसर्वस्वकोशन्यासमिवाऽऽर्पयत् प्रासादे निदधे चास्य, काञ्चनं कलशत्रयम् । ज्ञान-दर्शन चारित्रमहारत्ननिधानवत् किञ्चैतन्मन्दिरद्वारि, तोरणं नेत्रपारणम् । शिलाभिर्विदधे ज्योत्स्नागर्वसर्वस्वदस्युभिः लोकैः पाञ्चालिकानृत्तसंरम्भस्तम्भितेक्षणः । इहामिनीयते दिव्यनाट्यप्रेक्षाक्षणः क्षणम् [**प्रासादः स्फुटमच्युतैकमहिमा श्रीनाभिसू नुप्रभो
स्तस्याने स्थितिरेककुण्डलतुलां धत्तेतरां तोरणम् । श्रीमन्त्रीश्वर ! वस्तुपाल ! कलयन्नीलाम्बरालम्बिता___मप्युच्चैर्जगतोऽपि कौतुकमसौ नन्दी तथा(वा)ऽस्तु श्रिये ॥३७॥**] अत्र यात्रिकलोकानां, विशतां बजतामपि । सर्वथा सम्मुखैवास्ति, लक्ष्मीरुपरिवर्तिनी
॥ ३८ ॥ [**यत् पूर्वैर्न निराकृतं सुकृतिभिः साम्मुख्य-वैमुख्ययो
द्वैतं तन्मम वस्तुपालसचिवेनोन्मूलितं दुर्यशः । आशास्तेऽद्भुततोरणोभयमुखी लक्ष्मीस्तदस्मै मुदा,
श्रीनाभेयविभुप्रसादवशतः साम्मुख्यमेवाधुना तस्यानुजश्च जगति प्रथितः पृथिव्यामन्याजपौरुषगुणप्रगुणीकृतश्रीः । श्रीतेजपाल इति पालयति क्षितीन्द्रमुद्रां समुद्ररसनावधिगीतकीर्तिः ॥ ४० ॥ समुद्रत्वं श्लाघे महिमहिमधाम्नोऽस्य बहुधा,
यतो भीष्मग्रीष्मोपमविषमकालेऽप्यजनि यः । क्षणेन क्षीणायामितरजनदानोदकततौ,
दयावेला हेलाद्विगुणितगुणत्यागलहरी वस्त्रापथस्य पन्थास्तपस्विनां ग्रामशासनोद्धारात् । येनापनीय नवकरमनवकरः कारयाञ्चके पुण्योल्लासविलासलालसधिया येनात्र शत्रुञ्जये, __ श्रीनन्दीश्वरतीर्थमर्पितजगत्पावित्र्यमासूत्रितम् । एतच्चानुपमासरःपरिसरोद्देशे शिलासञ्चये,
व्यानद्धोद्धतबन्धमुटुरपयःकल्लोलमुक्तक्लमम् स्फुटस्फटिकदर्पणप्रतिमतामिदं गाहते,
मुधाकृतसुधाकरच्छविपवित्रनीरं सरः । १ द्वारतो' खंता० ॥ २ "नां, व्रजतां विशतामपि खता० ॥
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
- संपतिचरितापरनामकं ।
' [पञ्चवशः विकखरसरोरुहप्रकरलक्षलोलक्षते, । यदत्र हरिदङ्गनावदनबिम्वनाडम्बरः
॥४४॥ शत्रुअये यः सरसी निवेश्य, श्रीरैवताद्रौ च जटाधराणाम् । ग्रामस्य दानेन कर निवार्य, सङ्घस्य सन्तापमपाचकार क्षोणीपीठमियद्रजःकणमियत्पानीयबिन्दुः पतिः,
सिन्धूनामियदङ्गलं वियदियत्ताला च कालस्थितिः । इत्थं तथ्यमवैति यस्त्रिभुवने श्रीवस्तुपालस्य तां,
धर्मस्थानपरम्परां गणयितुं शके न सोऽपि क्षमः ॥४६ ॥**] एतत् सुवर्णरचितं, विश्वालङ्करणमनणुगुणरत्नम् । सङ्घाधीश्वरचरितं, हतदुरितं कुरुत हृदि सन्तः!
॥४७॥ [अथ प्रशस्तिः ]
॥ स्वस्ति ।। श्रीनागेन्द्रमुनीन्द्रगच्छंतरणिः श्रीमान् महेन्द्रः प्रभु
जज्ञे शान्तिसुधानिधानकलशः सौख्याप्तिचन्द्रोदयः । सम्मोहोपनिपातकातरतरे विश्वेऽत्र तीर्थेशितुः, - सिद्धान्तोऽप्यविभेद्यतर्कविषमं यं दुर्गमाशिश्रिये तत्सिंहासनपूर्वपर्वतशिरःप्राप्तोदयः कोऽप्यभूद्,
भास्वानस्तसमस्तदुस्तमतमाः श्रीशान्तिमरिः प्रभुः । प्रत्युज्जीवितदर्शनप्रविकसद्भव्यौघपद्माकर,
तेजश्छन्नदिगम्बरं विजयते तद् यस्य लोकोत्तरम् आनन्दसूरिरिति तस्य बभूव शिष्यः, पूर्वोऽपरः शमधरोऽमरचन्द्रसरित। धर्मद्विपस्य दशनाविव पापवृक्षक्षोदक्षमौ जगति यौ विशदौ विभातः ॥ ३ ॥
अस्ताघवाङ्मयपयोनिधिमन्दराद्रिमुद्राजुषोः किमनयोः स्तुमहे महिम्नः । 'बाल्येऽपि निर्दलितवादिगजौ जगाद, यौ व्याघ्र-सिंहशिशुकाविति सिद्धराजः ॥ ४ ॥ सिद्धान्तोपनिषन्निषण्णहृदयो धीजन्मभूमिस्तयोः, .
___ पट्टे श्रीहरिभद्रसूरिरभवच्चारित्रिणामग्रणीः । . । प्रान्त्वा शून्यमनाश्रयैरतिचिराद् यस्मिन्नवस्थानतः,
___सन्तुष्टैः कलिकालगौतम इति ख्यातिर्वितेने गुणैः श्रीविजयसेनसूरिस्तत्पट्टे जयति जलधरध्वानः ।
यस्य गिरो धारा इव, भवदवभवदवथुविभवभिदः . १शः पुण्याब्धिचन्द्रो खंता० सं०. २ श्रियत् खता० ॥ ३ 'नद्युतिलसद्भव्यौं' खता० सं० ॥' 'धनोऽम खंता० सं ॥ ५ भूस्तत्पदे, पूज्यश्रीहरि खंता० सं० ॥ ६ यैरिव
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८९
संर्गः] ..
धर्माभ्युदयमहाकाव्यम्। [**पश्चासराहवनराजविहारतीर्थे, '
प्रालेयभूमिधरभूतिधुरन्धरेऽस्मिन् । साक्षादधःकृतभवा तटिनीवे यस्य,
व्याख्येयमच्युतगुरुकमजा विभाति भवोद्भटवनावनीविकटकर्मवंशावलि। च्छिदोच्छलितमौक्तिकप्रतिमकीर्तिकीर्णाम्बरम् । असिश्रियमशिश्रियद् वितततीव्रतं यद्गतं,
क्षितौ विजयतामयं विजयसेनसरिर्गुरुः ॥ ८ ॥**] शिष्यं तस्य प्रशस्यप्रशमगुणनिघेरन्यदाऽरण्यदाव___ज्वालाजिह्वालदीप्तिविकजनविपद्वहिवार्दः कपर्दी। देवी चाम्बा निशीथे समसमयमुपागत्य हर्षाश्रुवर्षा
मेयश्रेयःसुभिक्षाविति निजगदतुर्गदगदोद्दामनादम् नाभूवन् कति नाम ? सन्ति कति नो? नो वा भविष्यन्ति के ?,
किन्तु क्वापि न कोऽपि सङ्घपुरुषः श्रीवस्तुपालोपमः । पश्येत्थं प्रहरन्नहर्निशमहो ! सर्वाभिसारोद्धरो,
येनायं विजितः कलिः कलयता तीर्थेशयात्रोत्सवम् ॥१०॥ तस्मादस्य यशस्विनः सुचरितं श्रीवस्तुपालस्य तैद्,
वाचाऽस्माकममोघया किल यथाऽध्यक्षीकृतं सर्वथा । त्वं श्रीमन्नुदयप्रभ ! प्रथय तत् पीयूषसर्वकंषैः,
श्लोकैर्यत्तव भारती समभवत् साक्षादिति श्रूयते इत्युक्त्वा गतयोस्तयोरथ पथो दृष्टः प्रभातक्षणे,
विज्ञप्य स्वंगुरोः पुरः सविनयं नम्रीभवन्मौलिना । प्राप्याऽऽदेशममुं प्रमोविरचयामासे समासेदुषा,
प्रागल्भीमुदयप्रमेण चरितं निस्यन्दरूपं गिराम् ॥ १२ ॥ 'किञ्च श्रीमलधारिंगच्छजलधिप्रोल्लासशीतयुते
___ स्तस्य श्रीनरचन्द्रसूरिसुगुरोर्माहात्म्यमाशास्महे । यत्पाणिस्मितपश्नवासविकसत्किञ्जरकसंवासिताः, ___सन्तः सन्ततमाश्रिताः कमलया भृङ्गयेव भान्ति क्षितौ ॥ १३ ॥ श्रीधर्माभ्युदयाह्वयेऽत्र चरिते श्रीसङ्घभर्तुर्मया,
दधे काव्यदलानि सङ्घटयितुं कर्मान्तिकत्वं परम् । १ यत्रेत्थं सं० ॥ २ कलिविदधता ती खंता० सं० ॥ ३ यद् सं० ।।
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
सङ्घपतिचरितापरनामकं,
किन्तु श्रीनरचन्द्रसूरिभिरिदं संशोध्य चक्रे जगत्पावित्र्यक्षमपादपङ्कजरजः पुत्रैः प्रतिष्ठास्पदम् नित्यं व्योमनि नीलनीरजरुचौ यावत् त्विषामीश्वरो, दिक्पत्रावलिबन्धुरे कुवलये यावच्च हेमाचलः । हृत्पद्मे विदुषामिदं सुचरितं तावन्नवाविर्भव
त्सौरभ्यप्रसरं चिरं कलयतात् किञ्जल्कलक्ष्मीपदम् .
[ पश्चदशः सर्गः
॥ १४ ॥
॥ १५ ॥
॥ इति श्रीविजयसेन सूरिशिष्य श्रीमदुदयप्रभसूरिविरचिते श्रीधर्माभ्युदयनाम्नि श्रीपतिचरिते लक्ष्म्यङ्के महाकाव्ये श्रीवस्तुपाल सङ्घयात्रावर्णनो नाम पञ्चदशः सर्गः ॥ छ ॥ १५ ॥
मुक्तेर्मार्गे यदेतद् विरचितमुचितं सङ्घभर्तुश्चरित्रं,
सत्रं पावित्र्यपात्रं पथिकजनमनः खेदविच्छेदहेतुः । अस्मिन् सौरभ्यगर्भामसमरसंवतीं सत्कथां पान्थसार्थाः, प्राप्य श्रीवस्तुपालप्रवरनवरसास्वादमासादयन्ति श्रीशारदैकसदनं हृदयालवः के, -
नो सन्ति हन्त ! सकलासु कलासु निष्ठाः ? | ताडकू परस्य ददृशे सुकवित्वतत्त्व
बोधाय बुद्धिविभवस्तु न वस्तुपालात् नैव व्यापारिणः के विदधति करणग्राममात्मैकवश्यं ?, लेभे सद्योगसिद्धेः फलममलमलं केवलं वस्तुपालः । आकल्पस्थायि धर्माभ्युदयनवमहाकाव्यनाम्ना यदीयं,
विश्वस्याऽऽनन्दलक्ष्मीमिति दिशति यशो-धर्मरूपं शरीरम् ॥ ३ ॥
॥ था १२१ । उभयम् ५०४१ ॥ प्रत्येकमत्र ग्रन्थानं, विगणय्य विनिश्चितम् । द्वात्रिंशदक्षरम्लोकद्विपश्चाशच्छतीमितम्
सं० १२९० वर्षे चैत्रशु ११ रवौ स्तम्भतीर्थवेलाकूलमनुपालयता महं० श्रीवस्तुपालेन श्रीधर्माभ्युदयमहाकाव्यपुस्तकमिदमलेखि ॥ छ ॥ छ ॥ शुभमस्तु श्रोतृव्याख्यातॄणाम् ॥,
"
wh
॥ १ ॥
॥ २ ॥
॥ १ ॥
१ 'लतीर्थयात्रोत्सवर्ण संता० सं० ॥ २ मास्वाद खता० ॥ ३ उभयम् - ५२०० संता० ॥ ४ प्रन्याप्रसूचकमिदं 'पद्यं वता० पुस्तके केनचित् पश्रालिखितम् ॥ ५ पुष्पिकैषा वता• पुस्तकान्तर्गता ॥
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ परिशिष्टानि
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमं परिशिष्टम् ।
* * * *
प्रान्त
धर्माम्युदयमहाकाव्यान्तर्गतानामितिहासविदुपयोगिनां पद्यानामनुक्रमणिका । पद्यादिः सर्ग: पद्याङ्कः | पद्यादिः
सर्गः पद्या अजाहराख्ये नगरे
१२ देवपत्तनपुरे अणहिलपाटकनगरा
| नरचन्द्रमुनीन्द्रस्य अत्र यात्रिकलोकानां
नामेयप्रभुभक्तिअथ प्रसादाद्
पीतस्फीतरुचिअध्यावास्य नमस्य
पीयूषादपि पेशलाः अन्तः कजलमञ्जलप्रान्ते पुण्योल्लासविलास
४३ अयं क्षुब्धक्षीरार्णव
१ पुरः पुरः पूरयता असाधि साधर्मिक
२० पुटभक्तिभर आयाताः कति नैव
प्रान्ते पृष्ठपट्टं च सौवर्ण इति प्रतिज्ञामिव
२२ प्रासादः स्फुटमच्युतैकइत्थं तत्र विधाय
११ प्रासादे निदधे चास्य इहैव श्रीसरस्वत्योः
३० | भक्त्याऽऽखण्डलएतेऽन्योन्यविरोधिनः
प्रान्ते मन्त्री मौलौ किल एतेषां च कुले गुरुः
ર૪ मन्त्रीशेन जिनेश्वरकिञ्चतन्मन्दिरद्धारि
३५ | मुष्णाति प्रसभं कुन्देन्दुसुन्दरग्राव
२९ यत् पूर्वने निराकृतं फ्लप्तस्त्वं ननु दीन
| यस्तीर्थयात्राभव
प्रान्ते क्षोणीपीठमियद्रजः
यात्रायां चन्द्रसान्द्रं खेलद्भिः खरदूषणास्त
प्रान्ते | या श्री स्वयं जिनगजेन्द्रपदकुण्डस्य
| राजा लुलोउ पादाग्ने गुरुपूर्वजसम्बन्धि
राजा श्रीवनराज गुरुः श्रीहरिभद्रोऽयं
रिपुस्त्रीनेत्राम्भोधयगुर्वाशीर्वचसां फलं
१६ लुम्पन रजो विजयसेनग्रामे ग्रामे पुरि पुरि
६ लोकैः पाञ्चालिकाचौलुक्यचन्द्रलवण२१ वर्षीयान् परिलुप्त
કર १६ / वस्त्रापथस्य पन्थाजिनमजनसज
२३ जीयाद् विजयसेनस्य
१४ विभुताविक्रमविद्यातत्र स्नात्रमहोत्सव
विश्वस्मिन्नपि वस्तुतमस्तोमच्छिदे स
व्याप्ताशेपहरितस्य श्रीवत्रसेनस्य
१ १२ प्रत्य० शत्रुञ्जये यः सरली
प्रान्ते तस्यानुजश्च जगति
शश्वञ्चलाऽपि किल दानरानन्ध बन्दि
शातकुम्भमयान् दृश्यः कस्यापि नायं ११ प्रान्ते श्रीपालिताख्ये नगरे
* * * * * * * *
KARNERemarnar
प्रान्त
पान्ते
१५
प्रान्ते
* * * * * * * * * * * *
प्रान्ते
४०
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
पद्यादिः
श्रीमत्प्राग्वाट गोत्रे श्रीवस्तुपालसचिवस्य परे श्रीवासाम्बुजमाननं लाध्येऽह्नि सङ्घसहितः सङ्घ पतिचरितमेतत् समं, तेजःपालासमुद्रत्वं लाघे महि संरम्भसङ्घटित
सर्गः
७
१५
१५
१५
१५
( २ )
पद्याङ्कः
पद्यादिः
""
१८] सान्द्रैरुपर्युपरिवाह - प्रान्ते सोऽयं कुमारदेवी सौवर्णदण्डयुग्मं च २. स्फुटस्फटिकदर्पण१७ | स्वस्ति श्रीपुण्डरीक२३ |हरिभद्रविभुर्विद्या
४१ हर्षोत्कर्ष न केषां
१७
5000+
सर्गः
१
१५
७
१५
पद्याङः
३
१९
૨૮
४४
प्रान्ते
११
३२.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयं परिशिष्टम् ।
चालक्य
अणहिलपुर
नगरम
१८८
देवी
धर्माभ्युदयान्तर्गतानामितिहासविदुपयोगिनां विशेषनाम्नामनुक्रमणिका । नाम किम् ? पत्रम् नाम किम् ?
पत्रम् अक्षयतृतीया पर्व
___३३ चौलुक्य वंशः अजापाल राजा
१८५ जावड-डि श्रेष्ठी अजाहरा तीर्थ नगरं च ज्ञानपञ्चमी पर्व
१०२ अणहिलपाटक
तेजःपाल मन्त्री २, १८६, १८७
त्रिभुवनपालविहार प्रासादः अनुपमासरः सरा
देवपत्तन नगरम्
१८५ अमरचन्द्रसूरि आचार्यः
धर्माभ्युदय काव्यनाम १८९, १९० अमरसूरि
धवलक्षक नगरम्
१८६ अमृतांशुलाञ्छन चन्द्रप्रभजिनमूर्तिः १८५
नरचन्द्र आचार्यः १, २८९, १९० अम्बा देवी १८४, १८५, १८९ / नागेन्द्र गच्छ: अम्बिका
१८६ पञ्चम्यादितपः तपः अर्कपालित ग्रामः
पञ्चासर प्रासाद:
३,१८२ आखण्डलमण्डप शत्रुञ्जयस्थो मण्डपः १८६ पालित नगरम् आनन्दसूरि आचार्यः १८८ पालित्तपालित , आर्यवेद ग्रन्थः
प्राग्वाट
वंशः आशुक मन्त्री
मधुमती नगरी आसराज वस्तुपालपिता
मल्लदेव वस्तुपालभ्राता २,२८४ शत्रुञ्जयस्थो मण्डपः महेन्द्रसूरि आचार्य: उदयन मन्त्री
रैवत-क पर्वतः १८५, १८८ उदयप्रभ आचार्य:
ललितसरः सर: कपर्दिन यक्षः ६१-६४, १८५, १८९
लवणप्रसाद वीरधवलपूर्वजः कासइद नगरम्
वनराज गुर्जरेश्वरः कुमारदेवी वस्तुपालमाता
वनराजविहार प्रासादः कुमारपाल गुर्जरेश्वरः
वलभी नगरी कुमारपुर नगरम्
मन्त्रीश्वरः २,६,२२,२६, कोडीनार ग्रामः
५०,५६,६०,६४,९६,१०५,११७, गजेन्द्रपदकुण्ड गिरिनारगिरिगतः कुण्डः१८५
१४५, १५४, १७१, १८३, १८७-१९० गूर्जरत्रा जनपद:
६३ वस्त्रापथ तीर्थम् गोपालगूर्जरी रासकभेदः
वाग्भट मन्त्री यक्षः
वामनस्थली ग्रामः वतविशेषः
१४८ वासवमण्डप शत्रुक्षयस्थो मण्डपः चण्डप वस्तुपालपितामहपितामहः २विजयसेनसरि आचार्य: चण्डप्रसाद वस्तुपालप्रपितामहः २,२५,२८॥
१८८.९
२
.
2
वस्तुपाल
मन्त्रीवर
द
गोमुख गोव्रत
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाम विमलगिरि
वीरधवल , शत्रुञ्जय
किम् ? पर्वतः ।
पर्वत
पत्रम् | नाम किम् ? । पत्रम् ...६२, १८४. सिद्धराज गुर्जरेश्वरः '' '' २, १८६ | सिद्धसेनदिवाकर आचार्यः
५४,५५,६१, सिद्धाधिप गूर्जरेश्वरः ६२, १८६, १८८ सोम वस्तुपालपूर्वजः । ___ ३,१८८ स्तम्भनक जिनः , ६३ हरिभद्रसूरिः याकिनीसूनुः
आचार्य: १, ३, १८८ १८८ हेमसूरि
शान्तिसूरि आचार्यः शिलादित्य राजा सकपतिचरित काव्यनाम सङ्काधीश्वरचरित ।
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयं परिशिष्टम् ।
पत्रम्
धर्माभ्युदयमहाकाव्यान्तर्गतानां विशेषनाम्नामनुक्रमणिका । नाम किम् ?
पत्रम् | नाम किम् ? अक्रूर (राजपुत्रः) ११९, १६५ अनुपमासरस् (सरः) अक्षयतृतीया (प)
३३ अन्धकाि । अक्षोभ्य (दशारराजः) ११८, १५९ अपरविदेह (क्षेत्रम् ) अङ्ग (जनपदः)
११६ | अपराजित (विमानम्) १९७, १४९ अङ्गारक (विद्याधरकुमारः) १२० | अपराजित (राजपुत्र) १११, ११३-११५ अङ्गारमती (विद्याधरी) १४४ अपराजिता (विद्या) अचल (दशारराजा) ११८ अपराजिता (देवी) १५-१७ अचलपुर (नगरम् ) १०६, १०७, १३७ | अपराजिता (नगरी) अच्युत (वासुदेवः) २१, २७, १५६ अपराजिता (दिकुमारी) अच्छदन्त (राजा)
१८१ अपाच्यरुचक (पर्वतः) अजापाल (राजा)
अप्रतिचका (देवी यक्षिणी) अजाहरा (तीर्थ नगरंच)
अब्दकुमार (भवनपतिः) अजितसेच (सुलसापुत्रो १४७ अब्धिकुमार (भवनपतिः ) देवकीगर्भः)
अभयवर (राजा) अञ्जन (पर्वतः)
अभयमती (श्रेष्ठिपत्नी) अणहिलपाटक (नाम)
अभिचन्द्र (कुलकर) २,३
(दशारराजः) अतिपाण्डुकम्वला (मेरुशिला) १४९ अमरचन्द्रसूरि (आचार्यः) अतिमुक्त (मुनिः ) ६२, ११९, १४७, अमरसूरि (आचार्यः)
१५१,१५३, १५६, १५७,१६६ अमरसेना (राज्ञी) अनघा (ग्राममहत्तरपत्नी) ६१ अमितगति (विद्याधरराजः) १२१ अनङ्गदेव
११५ अमृतसागर ( आचार्यः) । अनङ्गवती ( राजपुत्री)
अमृतसेन (विद्याधरराजः) ११२ ( विद्याधरराजपुत्री) १०३ अमृतांशुलान्छन ( चन्द्रप्रभजिनः) १८५ अनडासेन (राजा)
अम्बा (देवी) १८४,९८५,१८९ अनन्तसेन (सुलसापुत्रो १४७ | अम्भोदास्त्र (अस्त्रम् )
१६९ देवकीगर्भश्च)
अयोध्या
(नगरी) २८,२९,३३,५८ अनाहत (जम्बूद्वीपाधि
अरिकेशरी (लक्ष्मीपुरराजः) १७ पतिर्देवः)
(हस्तिनागपुरराजः) ७५ अनाधृष्टि (राजपुत्रः) १५०, १६५-१६८ अरिष्ट (वृषभः) अनिन्दिता (दिकुमारी) २५ अरिष्टनेमि (तीर्थकरः) १४९,१७२ अनीकयशस् (सुलसापुत्री
| अरिष्टपुर (नगरम् )
१४४ देवकीगर्भश्च)
| अर्कपाका (रसवती) १४०,१४१
अणहिलपुर" (नगरम् )
६७
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
७०
,
૨૭
१४३
नाम पत्रम् । नाम किम्।
पत्रम् अर्कपालित (नगरम् ) १८६ | उन्मग्ना (नदी) अर्चिमालिन् (विद्याधरराजपुत्रः) १२० उल्मुक (राजपुत्रः) अर्जुन (पाण्डवः) १५९,१६६-१६८
ऋतुपर्ण
(राजा) १३७-२३९,१४२ अलम्बुसा (दिकुमारी)
ऋषभ (तीर्थकरः) २७,४२,५८ अवस्थापिनी (विद्या)
(श्रेष्ठी) अशनिवेग (विद्याधरराजपुत्रः)
ऋषभकूट (पर्वत) अशोकदत्त (राममित्रम् ) २३ ऋषभसेन (राजपुत्रः) अश्वहृद्विद्या (विद्या)
१४१ एकनासा (दिकुमारी) अष्टापद (पर्वतः) ४२,५२,५३,५५,५७,
( राजपुत्री) ६०,१२०,१२३,१४२ ऐरवत (क्षेत्रम्) . अहिकुमार (भवनपतिः)
कच्छ (राजपुत्रः) आखण्डल-1(शत्रुञ्जयस्थो
काप्रिय (राजा) मण्डप मण्डपः)
कनकपुर
(नगरम्) आग्नेय (अस्त्रम् )
कनकप्रभ (राजा)
१५७,१५८ आदिनाथ (तीर्थकरः)
कनकमाला (विद्याधरराशी) १५७,१५९ आनकदुन्दुभि (कृष्णपिता)
(राजपुत्री) ११२ आनन्दसूरि (आचार्यः)
( राशी) १२४-१२६,१४४,१७७ आपात
कनकवती (भिल्लराजा)
(जम्बूपत्नी) आभीर (जातिः)
कनकश्री आरण (कल्पः)
कनकसेना ( , ) ६८-८४ आर्यवान् (राष्ट्रौढः)
कन्दर्पकोश (नगरम्)
९२ आर्यवेद (शाखम् )
५३
(यक्षः) ६१-६४,१८५,१८९ आर्षभि
कपर्दिन् (चक्रवर्ती भरतः) ४०,५८
कमल (विद्याधरः) आशुक (मन्त्री)
कमलभानु आसराज ( वस्तुपालपिता) इक्ष्वाकु (वंशः)
२८,६३
कमलमाला (श्रेष्ठिपत्नी) इन्द्रमण्डप (शत्रुञ्जयस्थो मण्डपः) १८४,
कमलवती (जम्बूपत्नी) इलादेवी (दिकुमारी)
कमलिनी (विद्याधरराजपुत्री) । इषुवेगवती (नदी)
१२२ कम्बुपाणि (वासुदेवः)
१२६ (कल्पः )
(पर्वतः) १८,१९ कर्कोटक
१६७ ईशान
(राजा)
२७, १४९ ईशानचन्द्र (राजा)
२०,२३
कलम्बुका (वापी) ईश्वरदत्त (श्रेष्ठी)
कलाकामगवी (शारदानाम) उग्रसेन - (राजा) ११८,११९,१४८,१५२,
कलिङ्ग
(विद्याधर) १५३,१६५,१७३,१७४ कलिङ्गसेना (वेश्या)
११८,११९
(राजपुत्रः)
२८,१७५ उत्तरकुरु
१४५-१५२,१६९ 'उदयप्रभ' (आचार्यः)
१८९ | कंसारि (वासुदेवः) उदीचीरुचक (पर्वत)
'२५ काञ्चनर्दष्ट (विद्याधरराजा)
१२१ | कादम्बरी (गुहा) . उदुम्बरावती (नदी) ।
११०
६३
११३
६
कर्ण
२०
११०
कंस
(मन्त्री )
उदयन
१७०
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७
(नागः
कैटभ
१२०
नाम किम् ? पत्रम् | नाम किम् ?
पत्रम् कामलता (वाराङ्गना) ११३ | कृष्ण (वासुदेवः) १२८,१४८-१५३,१५५ कामसमृद्ध (सार्थवाहः)
१५६,१५९-१६१,१६३-१६५,१६८काल (जरासन्धपुत्रः) १५३,१६९
१७०,१७२-१७८,९८०-९८२ काल (संवरपुत्रः) १५९ १ केतुमञ्जरी (राजपुत्री) १७८ कालमुख (यवनजातिः) ३९ / केशव (श्रेष्ठिपुत्रः) २०,२१ कालसंवर (विद्याधरराजः)
| केशव (वासुदेवः) १५०,१५२,१५५, कालिका (देवी)
११२
१५९,१६१,१६३,१६६, १७०, कालिन्दी (नदी)
११९
१७२,१७३, १७७, २७८,१८० कालिय
२४९,१५१ | केसर
(विमानम्) काशइद (नगरम् )
१८४
(युवराजः) १५७, १५८, १६२ किन्नरगीत (नगरम् )
कैलास (पर्वतः) किम्पुरुषेश्वर (इन्द्रः)
१४४ कोडीनार (ग्रामः) किरीट (मन्त्री)
११५
कोणिक (राजा) कीर्तिमती (राशी)
| कोशल (जनपद:) १२६ कुअरावर्त (उद्यानम् ) १२० | कोशल (विद्याधरराजः) १२३, १२४ कुण्डपुर (नगरम् ) ११३,११५ / कोशलपत्तन (नगरम् ) कुण्डिन (नगरम्) १२८,१३०,१३१,
कोशला (नगरी) १२३, १२४, १२६, १३८-१४०,१४२,
१२९,१३१,१३३११३८,१४१,१४२
१५५,१५६ कोशाम्बवन (वनम् ) कुण्डिनपत्तन (नगरम् ) १४० कौमुदकी (गदा)
१५४ कुण्डिनपुर (नगरम् ) १२७,१२८ कौरव (राजकुमाराः) १६७, १६९ कुन्ती (राझी)
१५९ क्रोष्टुकि (नैमित्तिकः) १६५, १७३ कुबेर (वेश्यापुनः)
खण्डप्रपाता (गुहा) (राजा)
गगनवल्लभ (विद्याधरकुबेरदत्त (वेश्यापुत्रः) ६८,७१,७२
नगरम् ) ८३, १०३, १४५ कुबेरदत्ता (वेश्यापुत्री) ७१,७२, गङ्गादत्त (श्रेष्ठिपुत्रः) १४६,१४७ कुवेरसेन (श्रेष्ठी)
६९ गङ्गा (नदी) २३,३१,७६, ९८कुवेरसेना (वेश्या) ७१-७३
१०१,१४४,१६१,१७८ कुब्जवारक (राजपुत्रः)
(मुनिः ) १७६, १७७ कुमारदेवी (वस्तुपालमाता)
गजपुर (नगरम् ) कुमारपालदेव (राजा)
गजसुकुमाल (राजपुत्रः)
१७६ कुमारपुर (नगरम् )
गजेन्द्रपदकुण्ड (गिरिनारकुमुदिनी (विद्याधरराजपुत्री) ११३
गिरिगतः कुण्डः) १८५ कुम्भकण्ठ (द्वीपः)
१२३
गन्धर्वसेना (विद्याधर(जनपदः)
__ राजपुत्री) १२०,१२१,१२३ (जनपदः)
११८ गन्धसमृद्ध (नगरम् ) कूवर (राजपुत्रः) १२७,१२९,१३३, गन्धार (जनपद:)
१२०,१२६,१४१,१४२, गन्धार (राजपुत्रः) ,कृतमाल कृतमाल (देव),
गन्धिला (विजयम्)
१८१
૭૨
गज
कुशात
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाम
गरुडध्वज
गरुडव्यूह
गाङ्गिल
गाण्डीव
( धनुः )
गारुड
( अस्त्रम् )
गुणधर
( आचार्यः )
गुणाकर
( श्रेष्ठिपुत्रः )
गूर्जरत्रा
( जनपदः )
गोपाल गूर्जरी ( रासकप्रकारः )
गोमुख
गोत्रत
गोविन्द
गौड गौतम
गौरी
किम् ? ..
( राजा )
( सैन्यव्यूहः )
( श्रावकः )
चन्द्रहास
चन्द्रापीड
चन्द्राभा
'चपलगति'
efens
( यक्षः )
( व्रत मेदः )
( राजा )
('गणधर : ) (विद्या)
धनवाहन
( राजा )
चक्रपुर
(नगरम् )
चक्रव्यूह ( व्यूहरचना ) चक्षुष्कान्ता ( कुलकरी )
चक्षुष्मान्
( कुलकर: )
चण्डप
( वस्तुपालपितामहपितामहः )
चण्डप्रसाद
चतुरिका ( दासी)
चन्दनदास
( श्रेष्ठी.)
चन्द्रकान्ता
( कुलकरी )
f
चन्द्रकान्ता
( राज्ञी )
चन्द्रमती
( राजपुत्री )
चन्द्रयशस्
( कुलकरी )
चन्द्रयशस्
( राज़ी )
चन्द्रशिशिरा (नदी )
चन्द्रशेखर
( वस्तुपालप्रपितामहः )
१४८
( वासुदेवः ) १४९ - १५१, १५५, १५७,१६१,१६९-१७१,१७६, १८२ जम्बू
( राजा )
( विद्याधर: )
( ? )
( राशी )
( विद्याधरः )
पत्रम्
नाम
१६५, १७२ | चम्पा १६५ चाणूर १५९ | चारुदत्त १६७ | चित्रकनका
१७० चित्रगति
११७ चित्रगुप्ता
२० | चित्रा
(ger: )
( ४ )
६३ | चूतरमण
१४९ चौलुक्य
३६
जनानन्द
जनार्दन
६८ | जम्बूकुमार जम्बूस्वामिन्
१
१५९ जम्बूद्वीप
१७
१०९, ११०
१६५, १६६
7
२४
२४
जम्भारि
जयद्रथ
जयन्ती
"
जयपुर
२ जयश्री
33
२ | जयसेन ९३ जयसेना
२३ जरा २४ | जराकुमार
१८ जरापुत्र
१३७ | जरासूनु
२४
जरासन्ध
१३७-१३९
११५
१२८ जलावर्त्त
१२३ | जवन १२५ | जवनद्वीप १५७,१५८ | जाम्बवती १११,११५ | जावड - डि, १४९. १५१ | जाह्नवी
किम् ?
पंचम्
( नगरी ) ९५, ११६,११७, १२८
( मल्लः )
१४९,१५१,१५२
( श्रेष्ठी ) (दिक्कुमारी )
१२०-१२३ २६.
( विद्याधरः )
१०९,१११
.२५
( दिक्कुमारी ) (दिक्कुमारी )
२६
१५७.
૨
( नगरम् )
११३
( वासुदेव: ) १५०, १५५ - १५७, १६२, १६८, १७२, १७८, १७९
( श्रेष्ठपुत्र: सुनिश्च ) ६५, ६८
( उद्यानम् )
( वंश: )
1
७१,७३,७४,७८,८३,८४, ८६,८८,८९,९२,९४-९६
( द्वीपः ) २०, २३, १०६, ११५,
१४२,१५७,१५८
( वासुदेव: )
( राजा )
(दिक्कुमारी )
( नगरी )
( नगरम् )
( श्रेष्ठिनी )
( जम्वूपत्नी )
( राजा )
( श्रेष्ठिनी )
( जराकुमारमाता )
( पल्वलम् )
( युवराजः ) ( द्वीपः )
( राशी ) ( श्रेष्ठी ) (नदी)
१६९
१६७
- २५
८७
७०
६९,९१
१६७,१६८
६९
राजपुत्र: ')
( प्रतिवासुदेवः ) ११८, ११९,
१४४, १४५, १५२, १५३ १६४-१६६,१६८-१७०
-१४४
१४४
१८०-१८३
११९,१२०
१६९
१६४
१६२,१६३
६३
७५
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
पत्रम्
ভিবন্তু
पव
या
६८
नाम किम् ?
पत्रम् नाम (वसन्तपुरस्वामी) ८६ / दामोदर वासुदेवः) १४८,१५२, (जनानन्दपुरस्वामी) ११३,११४
१५३, १६१-१७३ जितारि (राजा)
११६ | दारुक (सारथिः) १५४,१६५ जिनदास (वणिर) ८६,८७, दिगम्बर (सम्प्रदायः) जिनसेन (आचार्यः) १८२ दिनकर (त्रिदण्डी) १२१ जीवयशस् (राजपुत्री) ११८,१४६, १४७, दुर्गपाताल (बिलम् ।
१२२ १५२, १६४, १६९ दुर्गिला (स्वर्णकारपत्नी) ७८,८० जीवानन्द
२०,२१ दुर्भगा (धीवरपुत्री) १५८ ज्ञानपञ्चमी
दुर्योधन (राजा) १५६, १५९, १६१, ज्वलनवेग (राजा)
१२०
१६४, १६६, १६७ टङ्कण (जनपदः) १२२, १२३
१६७ डिम्भक (मन्त्री )
१६५ | दृढधर्म (देवः)
१८ ढण्ढण (मुनिः ) १७८, १७९ | दृढधर्मन् (इभ्यपुत्रः) तक्षशिला (नगरी) ३३,४३,४६,४८,५० देवक (राजा) १४६, १४७, १५१ तगरा (नगरी)
देवकी (राज्ञी) १४६-१४८,१५१ तमालिनी (नगरी)
१६४,१७६,१७७,१८१ तमिश्रा (गुहा) ३९,४१ देवदत्त ( स्वर्णकार:) ७८-८० तापसपुर (नगरम् ) १३६-१३९ | देवदिन्न (स्वर्णकारपुत्रः) ७८,७९ तामस (अनम्)
१७०
देवपत्तन (नगरम् ) ताक्ष्यंन्यूह (सेनाव्यूहः) १६९ देवयशस् (सुलसापुत्रः)
१४७ तालध्वज (रथः)
द्रविड (राजा) तालोद्घाटिनी (विद्या)
द्रुपद (राजा) तुङ्गिका (पर्वतः)
૨૮૨
द्रुम (राजा) तुम्बुरु (देवः)
द्वारवती (नगरी) १७२, २७९, १८० तेजःपाल (मन्त्री ) २,१८६, १८७ द्वारिका (नगरी) १५३, १५६, १६०, तोयधारा (दिक्कुमारी)
१६४,१७१, १७६, १७७, १७९-१८१ त्रिपथगा (नदी)
द्वीपकुमार (भवनपतिः) २४ त्रिभुवनपालविहार (विहारः)
द्वैपायन (ऋषिः असुरश्च ) १८०-२८२ थावच्चानन्दन (श्रेष्ठीपुत्रः) ।
धन (सार्थवाहः) ७-९,१७,६१ दधिपर्ण (राजा) १२८, १३२, १३३
(श्रेष्ठी)
२० १४०-१४२
(राजपुत्रः) १०६-२०९ दधिमुख (विद्याधरः) १४४
धनञ्जय
(पाण्डवः) दमधर (आचार्यः) १११
धनद
(लोकपालः) २८,१२५, दमदन्ती
१२६,१५३ दमयन्ती । (राशी) १२७-१३१, १३३,
८८ धनदत्त (वणिम्)
१३६-१४१ । वदन्ती
( राजपुत्रः) २०८,१११ दशकन्धर (प्रतिवासुदेवः ) ६३
१३७
(सार्थवाहः) दशाह (राजसमूहः) १४५, १४७ । धनदेव
(नौवणिर)
६२
१००
४१
"
"
७७
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाग
१७०
७.८.१८
११४
"..नाम किम् ? ।
, : पत्रम् |नाम किम् ? .. धनदेव ,, (राजपुत्रः) १०८,१११ नन्दोत्तरा (दिक्कुमारी) २५ ... (सार्थवाहः) १३७,१४२ नभस्तिलक (पर्वतः) धनपति । (लोकपालः) १२५ नभःसेना (जम्बूपत्नी) ६९,८५ : धनवती (राजपुत्री) १०७ नमि (विद्याधरः) ३१,३२,४०,६२ धनाधिप (लोकपालः) १४४,१५३
(जिनः) १२५,१७२ घनावह (श्रेष्ठी)
७६,७७ नरचन्द्र (आचार्यः) १,१८९,१९० (वणिम्)
(राजा) १२८-१३६, धनुष (राजा) १५०
१३८-१४४ धन्य (आभीरपुत्रः)
नवमिका (दिक्कुमारी) धम्मिलाभ (आभीरः)
(देवता) घरण (नागपतिः) ૨૨
(अस्त्रम्) (दशारराजः) ११८
१४७,१७६ धर्मघोष (मुनिः )
नागकुमार
(भवनपतिः ) २४ धर्मचक्र ( स्थापना)
नागलोक धर्मश्री (साध्वी)
नागदत्त (राष्ट्रकूटः) धर्माभ्युदय (काव्यनाम) १८९,१९०
१.१९० नागशमन् (माणवः) धवल (राजा)
नागश्री (माणवा) घवलकक
नागिल (गृहपतिः ) धातकी (द्वीपः)
| नागिला (राष्ट्रकूटी) धान्यपुर (ग्रामः)
१७९
(इभ्यपत्नी) धारिणी (वज्रसेनस्य राज्ञी) २१ नागेन्द्र (गच्छः ) (श्रेष्टिनी)
६८
नाट्यमाल (देवः) (विक्रमधनस्य राज्ञी) १०६
(कुलकरः) २४,२५,२८ (जितशत्रुराजराशी) ११३ नाभिनन्दन । (तीर्थकरः) ३२,४३, ४५,४८ (उग्रसेनराजराज्ञी)
नामेय ११९
_ ५१,५२,६३, १८४,१८७
(ऋषिः) नारद
६२, १५५, १५८, (देवः धूमकेतु
१५७-५९ धूमशिख (विद्याधरः)
१६०, १६१ १२१
नारायण (वासुदेवः) १७० धूसरी । (आभारी)
१४३ निमग्ना (नदी)
३९ नकुल (पाण्डवः) १५९,१६७
१९ (गोपाल:)
निर्नामिका (गृहपतिपुत्री) १४७,१४८,
निर्वृति (देवता) नन्दक - (असि.)
१५४ | निषध (राजा) १२७, १२८, १४२, । नन्दन (उद्यानम् ) १८,२९,३०,४३ ... (राजपुत्रः)
(मेरुगतं वनम्) ५७ | निहतारि (राजपुत्रः) १४७ नन्दा - (दिक्कुमारी) २५/ नृसिंह (राजा) ११,१२ 'नन्दिग्राम (ग्रामः) १९,८५ / नेमि-नाथ-जिन (तीर्थकरः) १,६३,१०६,११३ 'नन्दिपुर (नगरम् ) ११३
१४९,१५३,१५५,१६५,१६६, 'नन्दिवर्धना (दिक्कुमारी) २५
. १६९,१७०,१७२-२८१,१८३. नन्दीश्वर (द्वीपः) -२६,२७,५७,११०,
नैगमेषिन् (देवः) , २६, १६१, १७६ १४९,१८३,१८७ नैषध (राजा) १३०, १३१
७३ ३,१८८
नाभि
नन्द
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
पन
पभश्री
२५
।
प
२०
नाम किम् । पत्रम् | नाम किम् ?
पत्रम् पञ्चम्यादितपः (तपः)
९८,१०२ पुण्यहीन (वणिक्पुत्रः) ८७,८८ पञ्चासर (प्रासादः)
३,१९८ पुरन्दर
(राजपुत्रः) १११ पण्डिता (धावमाता) १९, २० पुरिमताल (नगरम् ) (जनपदः) १११ पुष्कल
(विजयम् )
६७ (राजपुत्रः) १०९, ११०
(राजपुत्रः) १४३ पप्ररथ (राजा)
पुष्कलपाल (राजपुत्रः) पावती (दिक्कुमारी)
पुष्कलावती (विजयम् ) ९,२१,२२ ( जम्वूपत्नी) ६८,७५ पुष्पदन्ती (राशी) १२७,१३७ पझसेना (जम्वूपत्नी) ६८,७८ पुष्पपुर (नगरम् ) ११,१७,१०१ पभइद (इदः)
ર૭ पुष्पमाला (दिक्कुमारी) पत्रावती (श्रेष्ठिनी)
पूतना (व्यन्तरी) १४८ पशोत्तर (हस्ती) १४९, १५१ पूरण (दशाह:) ११८ परासर (ब्राह्मणः) १७९ पूर्णभद्र (सार्थवाहपुत्रः) २० पर्वमित्र (कल्पितं नाम) ८९,९०
(श्रेष्टिपुत्रः) पल्हव (जनपदः) १८१ पूर्वविदेह (क्षेत्रम् ) पवनञ्जय (विद्याधरः) १२० पृथिवी (दिक्कुमारी) पवनवेग (विद्याधरः) १०३, १०४ पृथिवीजय । (प्रासादः) १५३ पाञ्चजन्य (शङ्खः) १५३,१५५, १७२ | पृथ्वीपाल (राजा) " पाटलीपुत्र (नगरम् ) ८९,९७,१०७ पेढालपुर (नगरम् ) १२४, १२५ पाण्डक (उद्यानम्)
२७/ पोतनपुर (नगरम्) पाण्डु (राजा)
१५९ पौरस्त्यरुचक (पर्वतः) २५,२६ पाण्डुकम्वला (शिला)
प्रज्ञप्ति (विद्या) ३२, १५९,१६०, पाण्डुपत्तन (नगरम् )
१८१ (राजा) १६६,१६७ प्रज्ञालोक (मन्त्री ) पाव (तीर्थकरः)
प्रणाममित्र (कल्पितं नाम) ८९, ९० पालक (देवः)
२६ प्रतिरूपा (कुलकरपत्नी) २४ (विमानम्)
पतीचीरुचक (पर्वतः) (राजपुत्रः) प्रत्यग्विदेह (क्षेत्रम्)
७,१२१ पालित (नगरम्)
(राजपुत्रो मुनिश्च)६२,१५७, पालित्तपालित (नगरम् )
१६३, १६५,१७०,१८०, (दासपुत्रः) १३८,१३९ ( अमात्यपुत्र.) २१,२२,२८,३३
( राजपुत्रः) पुण्डरीक (गणधरः) ३५,३६, प्रभव (राजपुत्रः चौरश्च ) ७०,७१,
७३,९४,९५ (पर्वतः) ६४ प्रभालेन्द्र (देवः)
३८ (राजपुत्रः) ११७/ प्रमद (उद्यानम्) पुण्डरीका (दिक्कुमारी) २६/ प्रसन्नचन्द्र (राजा) पुण्डरीकिणी (नगरी) १,१२,१९,२१.६७ । प्रसेनजित् (कुलकरः । पुण्यसार (श्रेष्ठिपुत्रः) ७६,७७ | प्राग्विदेह
(क्षेत्रम्) १९,२१,१५७
(
स
१४३
२७
पार्थ
पिङ्गल
पीठ
प्रभ
७०
.
૨૪
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाम
किम् ? ।
पत्रम्
प्राग्वाट प्रियङ्गुपुर प्रियदर्शना
प्रीतिमती बन्धुदत्त चन्धुमती
बर्वर
बल-देव
२५
बलाहिका बहली बहुला बालचन्द्रा बाहु बाहुबलिन् बुद्धि बृहद्रथ ब्रह्मलोक ब्राह्मी
११८.
पत्रम् । नाम किम् १ . पत्रम् • (शातिः)
भारत
(क्षेत्रम् ) ५२,१५७, (नगरम् )
भारती (देवी) (श्रेष्ठिपुत्री)
भीम (राजा) ११४, १३८, १४०(राशी) १११
१४२,१५७,१५९,१६६-१६९ (राजपुत्री) ११३, ११५ भीमरथ (राजा) १२७,१४१ (श्रेष्ठी)
७७
भीमपुरी (नगरी) (श्रेष्ठिपुत्री) ७७ भीरुक (राजपुत्रः) १६२,१६३ । (प्रजामेदः)
भीष्मक (राजा) (राजपुत्रः) १५०-१५२, १६१, भुवनचन्द्र (,)
१६९,१७२,१७३, १८०-१८३ / भूता (श्रेष्ठिपत्नी) (दिकुमारी) २५/ भूरिश्रवस्
(राजा)
१६८' (जनपदः)३३,४३,४६,१४३, भृगुकच्छ
(नगरम् ) (इभ्यपत्नी) ७३ | भोगकरा (दिकुमारी) (राशी)
१४५/ भोगपुर (नगरम् ) ७६,७७ (राजपुत्रः) २१,२२,२८ | भोगमालिनी (दिक्कुमारी) (राजा)२८-३३,४३,४५,५१ / भोगवती ( )। २५ (वृद्धा) ८५,८६ | भोजकट (राजा)
११८/ भोजनन्दनी (राजपुत्री) १७९ (दवलोकः)६५,६८,१८०,१८३ / भोजवृष्णि (राजा) (ऋषभजिनपुत्री) २८, २९, भोलिग (यक्षः)
३५,५१,५२ मगध (जनपदः) ६५,१५८, (मेरुगतं वनम्) २७
१६९, १७९ (दिकुमारी) २५ मणिचूड (राजा) १०३-१०५,१११ ।। (राशी) १०९,११० मणिशेखर (विद्याधरः) (नगरम् ) १४७, १७६, मतिप्रभ (मन्त्रिपुत्रः) (क्षेत्रम् ) २३, २७, ३८,३९ | मतिसागर ( मन्त्री )
४३, १०६, ११५, १४२, १७१, मथुरा (नगरी) ७२, ११८, ११९, (चक्रवर्ती)२८-३२,३४,३५,
१४६, १४७, १४९-१५३ ३७, ३८,४०,४२,४७, मदनरेखा (राशी) ५०, ५२-५५,६०,६३, मदनवेगा ( राशी)
१५० (दाशरथिः) ६२ मदनावली (राष्ट्रौढपुत्रः) ६५,६६ मधु (राजपुत्रः) १५७,१५८ ( , ) ६५,६६ मधुमती (नगरी) (श्रेष्ठी )
१२१ | मनोगति ( राजपुत्रः) १११,११५ (राजपुत्रः) १५३ मनोरमा (राशी)
१२३ । (राजपुत्रः) १५६, १६०, मन्दिरपुर (नगरम् )
१६१,१६३ मम्मण (राजा) ( ,) १५३ | मरीचि (राजपुत्रः) (राबी)१५५.१५७, १६०-१६४ } मरुदेव (कुलकरः)
भद्रशाल
भद्रा
भद्रिलपुर भरत-अर्घ
भरत
९७
भवदत्त भवदेव
भानु
भानुक
११३
१४२,१४३, :
भामर भामा
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाम
३१
किम् ? (मल्लः) १४२.१५१, १५२ (राजपुत्री) १७६ (राजा) (उद्यानपाल:) (नदी) ७१,११९,१५१.१५२ (प्रजामेदः) (कुलकर) (वीणाचार्य.) १२०,१२१ (गोपपत्नी ) १४७,१४८,२५०,
यवन
२१
ज
६७
७३
पत्रम् ] नाम मरुदेवाची (कुलकरपत्नी) २५,२६,३४ / मौष्टिक मलधारिन् (गच्छः )
१८९ यक्षणी मल्लदेव (वस्तुपालभ्राता) २,२८४ | यज्ञदेव महाकच्छ ( राजपुत्रः)
यमक महाघोषा (घण्टा)
यमुना महानेमि (राजपुत्रः) १६६ महापीठ (सार्थवाहपुत्रः) २१,२२,२८ यशस्विन् महाबल (राजा)
यशोग्रीव महाविदेह (क्षेत्रम्)
यशोदा महावीर
(तीर्थकरः) महाशुक्र (कल्पः ) १४६,१५६, यशोधर
१५८,१६२ यशोधरा महीधर (राजपुत्रः) महीसेन
यशोभद्र महेन्द्रसूरि (आचार्यः) ३,१८८. यशोमती महेन्द्रविक्रम (राजा)
१२१ युगन्धर महेश्वर-दत्त (इभ्यः )
गुगवाहु मागध (तीर्थम्) ३७-३८ माणिभद्र श्रेष्ठी) मातङ्गी (विद्या) मातलि (सारथिः) १६५,१६९ युधिष्ठिर माद्री (राज्ञी)
१५९ योनक माधव
(वासुदेवः) १७३ रतिकर मानस (सरः)
रिलचूड मासाहस (पक्षी)
रलद्वीप माहेन्द्र (कल्पः ) १११,११३ रत्नमाला मित्रकशी
(दिकुमारी) २६ रत्नवती मित्रवती (राशी) १२१,१२३ | रथनू पुर
(वासुदेवः) १५२,१८३ रथनेमि मुनिसेन (मुनिः)
२० रमणीय मृत्तिकावती (नगरी)
रम्भा मेघकूट (नगरम् ) मेघड्करा (दिक्कुमारी)
राजगृह मेघमाला ( )
राजपुर मेघमालिनी
राजीमती (देवाः ) ३९,४० मेघरथ (विद्याधरः) ८३ राम
(राजा) (पर्वतः) २५, २६, ४२
८,१८ युगादिजिन
( राजपुत्रः) २२७ (दिक्कुमारी) २५ (राज्ञी) (आचार्यः) १३६. १३८ ( राशी) १०९, ११६, १२७ ( श्रमणः)
१९ ( राजपुत्रः ) ९७, ९८, १००,
१०२-१०५ (तीर्थकरः ) १,२७,३४,४३,
४७,५५,६१, ६२, १८७ (पाण्डवः) १५९,१६,१६७ (प्रजामेदः)
३९ (पर्वत.) (विद्याधरः) (द्वीपः)
७७ (राजपुत्री) ११२
., )१०९-११२,१२३ (नगरम्)
१२३ (राजपुत्रः) १७५, १७२० (नगरम्) (अप्सरः) (राजपुत्री) ११३ (नगरम् ) १८.१६४
१२१ (राजपुत्री श्रमणीच) १७३
१७५.१७,१७ (बलदेवः) १२.६३
मुरारि
मेघमुख
मेघवाहन
मेरु
१६२,१७३,९७८१८१,९८२
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाम
राष्ट्रकूट राहवीयास्त्र
रुक्मिन्
रुक्मिणी
रुचक
रुद्रदत्त
रुधिर
रूपा
रूपासिका
रूपिकावती
रेणुका
रेवती
रेवा
रैवत
रैवत-क
रोहिणी
रोहित
लक्ष्मी
लक्ष्मी
लक्ष्मीग्राम
लक्ष्मीपुर
लक्ष्मीरमण
लक्ष्मीवती
27
""
ललित ललिताङ्ग
37
ललितासरः
लवणप्रसाद
लीलावती
लोहार्गल
वज्रजह
वज्रदत्त
वज्रनाभ
किम् ?
( वंशः )
(अत्रम् ) ( राजा )
( द्वीपः )
( वणिग )
( राजा )
( दिक्कुमारी )
(
>
(
( राशी ) १५५, १५७, १५८,
१६०-१६२,
१७३, १८०
वनमाला
२६ १२२, १२३ | वनमालिन्
१४४, १४५ वनराज
35
वरदत्त
२६ वरदाम
"3
( आभीरी )
१४३ वराहग्रीव
( राष्ट्रौढान्वया ) ६५, ६६ | वलभी
( नदी ) ७४, ७५, ८४, १५८ वसन्त ( उद्यानम् ) १७२ वसन्तपुर
( पर्वतः ) १५३, १७२, १७५ | वसन्तसेना
( जनपदः )
( राज्ञी )
( मन्त्रि पत्नी )
( ग्रामः )
( नगरम् )
( १ )
( वनम् ) (दिक्कुमारी ) ( राज्ञी )
. पत्रम्
१५५, १५६,१६२,
( ब्राह्मणी )
( श्रेष्ठिपुत्रः )
(देवः)
नाम
६५ वज्रमेदिनी १७० वज्रसेन
१७९,१८०,१८३,१८५, १८८ वसुदेव
( श्रेष्ठिपुत्रः ) सरः )
( राजा )
( राशी )
( नगरम् )
( राज्ञी ) १४४ - १४६, १५१,
१७७, १८१
૨૮
( राजा )
(चक्रवर्त्ती )
१६३, १६६ | वज्रायुध
वटपुर वत्समित्रा
२६ वनराजविहार
२६
१९ वसुन्धर
२० वसुन्धरा १५८ वसुपालित
१७ वसुमती
१२५ वस्तुपाल
२५
१२४
१५८, १५९
દ્
१८,१९ वस्त्रापथ
९२-९४
१८६ | वह्निकुमार २ वाग्देवी
९२,९३ | वाग्भट १९,२० | वामनस्थली
१९,२० | वायुकुमार
६७ वारिषेणा
वारुणी
( राजपुत्रः ) २१, २२, २४, ३२
पत्रम्
किम् ? ( प्रदेशः ) ( चक्रवर्ती जिनश्च ) १९, २०,
१२२
२१,२२,३२
१५७
( राजा )
( नगरम् )
( दिक्कुमारी )
( राशी )
( वासुदेवः )
( राजा )
३
(चैत्यम् )
१८९
(द्विजः गणधरश्च) १७५, १७६
३८
१२३
( नगरी )
६३
( राजा )
१३८, १४२ ( नगरम् ) ७, १८,८३,८६,८७ ( गणिका)
१२१,१२३
( राजा )
११८-१२१, १२३, १२५, १२६, १४४-१४८, १५०-१५२, १६४, १६५,
१७०, १७७,१८१
( तीर्थम् )
( विद्याधरः )
( श्रमण: ) ( दिक्कुमारी )
( श्रेष्ठी )
( वणिक्पत्नी )
( मन्त्री ) २, ६, २२,३६,५०,
(गिरिनारगतस्थानविशेषः )
( भवनपतिः ) (देवी)
( मन्त्री ) (नगरी)
१७०
( भवनपति: )
(दिक्कुमारी )
(
)
77
१०८
२५
*६९
८८
५६,६०,६४,९६,
१०५, ११७, १४५, १५४, १७१, १८३, १८७-१९०
१८७
५७, १८०
१०१
६३.
१८५
-५७
- २५
२६
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
पत्रम्
२५
६८
२५
विदर्भ
नाम किम् ?
पत्रम् ) नाम किम् ? वालि (श्रमण:)
६२ | वीर (तीर्थकरः) १,६८,९५ वालिखिल्ल (श्रमणः)
वीरक (शालापतिः) १७८ वासवमण्डपः (शत्रुञ्जयमण्डपः) १८५ / वीरधवल (राजा) २, १८६ वासुकी (राष्ट्रकूटान्वया) ६५,६७ / वीरमती
(श्रेष्ठिपत्नी) वासुदेव (राजा)
१७०
(राज्ञी) १४२, १४३ वासुपूज्य (तीर्थकरः) १२० वृकोदर (पाण्डवः) विक्रमधन (राजा) १०६,१०७/ वृन्दारक (वनम् ) विक्रमबाहु (,) १०३,१०४ | वृषभ (तीर्थकरः) विचित्रा (दिक्कुमारी)
वृष्णि (राजा) १२०, १२५, १४५ विजयखेट (नगरम् ) ११९ वेगवती (राज्ञी) १४४, १४५,१५९ विजयश्री (श्रेष्ठिनी)
वेत्रवण (वनम् )
१२२ विजयसेनसूरि (आचार्यः)
१,३,१८५, वेमति
( शालापतिः) १७८ १८८,१८९, वैकुण्ठ
(कृष्णः ) विजयसेना (राज्ञी) ११९,१२३ वैजयन्ती (दिक्कुमारी) विजया (दिक्कुमारी)
२५ वैतात्य
(पर्वतः) १४,१८,३२,३८,८३ १२१,१५९
१०३,१०८-११०,११६,११८,१२०, (जनपदः) १२७,१३१,
१२१,१२३,१५७,१५९,१६५
१३९,१४१ वैतादयकुमार (देवः) । ३८,४० विदेह (क्षेत्रम् ) २०,१४४
वैदी (राजपुत्री) १३०,१३४,१३५, विद्युन्मती (विद्याधरी ) १०८,१११
१३७-१४१,१४३,१४४,१६२ विद्युन्मालिन् (देवः) ६८,८३ वैभार (पर्वतः) ६८,६९,८१ विनमि (राजपुत्रः) ३१,३२,४०,६२/ वैरोचन (नृपः)
१७० विनीता (नगरी) २८,४४,४६,५३ शकटन्यूह (युद्धव्यूहः) १६५ विभ्य (पर्वतः) ७,७०,७४,८४,८८,
शकटानन (वनम् ) (व्यन्तरी)
१५८ विमल (,) ६२,१८४
(राजा) विमलवोध (मन्त्रिपुत्रः) १११, ११५ | शङ्ख
(राजपुत्रः) ११५-११७,१४९ विमलवाहन (कुलकरः) २४ शमपुर (नगरम् ) (श्रमणः)
१५८ शतपल्ली (ग्रामः) विमलस्वामिन् (तीर्थकरः)
शतवल (राजा) विशालशृङ्ग
११५,११६ शतायुध (राजा) विश्वप्रिय (जनपदः)
(पर्वतः) ५४,५५,६१,६२, (वासुदेवः)१५१-१५४,१६२,
१८६-१८८ १६५,१६९,१७०, १७२,१७३, | शत्रुन्तप (राजा) १६६ १७६-१७९, १८२
९७,९८ विष्णुकुमार (श्रमणः)
१४७ शत्रुसेन १२०
(राजपुत्रः) विष्वक्सेन (राजा)
१५७ शन्दविद्या (प्रतीहारी) (
१७३ ग) शमक
३४
(आयुधागाररक्षकः) वीतशोका (नगरी)
६७ / शल्य (राजा)
१६७
शकुनि
१६७
१०३
शत्रुञ्जय
विष्णु
शत्रुमर्दन
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
. पत्रम्
(१६) नाम किम् ?..
''पत्रम् | · नाम किम् । शशलक्ष्मा (राजा). १२८ श्रेयांस ( राजा.) ३२७३३ ঘাৰ (राजपुत्रः) , .१११ | श्वेताम्बर (सम्प्रदायः) ... ६६ शशिप्रभा (राक्षी)
सगर (चक्रवर्ती)
६३ शंवर (राजा) । । १५९ / सङ्ख्याविद्या (विद्या) शान्तिनाथ (तीर्थकरः) १,१३५,१३६ / सङ्गरपुर (नगर) , १४२ शान्तिसूरि (आचार्यः)
| सङ्गापुरी (नगरी)
१३६ .. शाम्ब , (राजपुत्रः) १६५,१७०,१७९, सब्बपतिचरित, (काव्यनाम)
१८०,१८६ सङ्घाधीश्वरचरित ( है ) शारदा (देवी) ९८,१००,१०३ सतेरा (दिक्कुमारी) .. २६ .. (धनु) १४९,१५०,१५४
त्यभामा । (रासी १५०,१५२,१५३,१५६; 'शालिग्राम (प्रामः)
सत्या
(रक्षा)
१६१-१६४,१७३
, शिलादित्य (राजा)
समरकेतन (राजा) . १३४ शिव (राजपुत्रः)
समाधिगुप्त (श्रमणः) १५८. शिवमन्दिर :( नगरम् ) १०९,११०,१२१ समाहारा (दिक्कुमारी) शिवादेवी. , (-राक्षी) ११९,१४९,१७३, समुद्र ( श्रेष्ठी)
१७४,१७७ समुद्रदत्त
६८,७३ शिशुपाल ' (राजपुत्रः) १५५,१५६,१६४, समुद्रप्रिय (,)
__ . १६८,१६९ समुद्रविजय (दशाहः) ११८, ११९, १४४, शीलवती' (श्रेष्ठिपत्नी)
१४५,१४९,१५१-१५३,१५९, शुक' (श्रमणः)
१६४,१६५,१७३-१७५,१८० ঘূৰ (राजा)
११८ समुद्रश्री (जम्बूपत्नी) ६८, ७३ शूरकान्त (विद्याधरः) . ११२ सर्वप्रभा (दिक्कुमारी) २६ शेषवती (दिकुमारी)
२५ सर्वार्थ (श्रेष्ठी) १२१,१२३ शैलक (श्रमणः)
६२ सर्वार्थसिद्धि (विमानम् ) २२,२४,२८ शौरि (राजा) ११८,१२६,१४४,१४६, सहदेव (पाण्डवः) १५९,१६४,१६७
१४८,१५०,१५२ सहमित्र (कल्पितं नाम) ८९,.९० शौरिपुर . (नगरम् ) ११८,११९,१४९ सहस्राब्रवण (उद्यानम् ) १७५ शौर्यपुर ( ,)
१८० संवर
विद्याधरः) , .. १५७ श्यामा (राज्ञी) ११९-१२१ साकेतपुर (नगरम् ) ८३ श्रमणदत्त (श्रेष्ठी)
सागर (दशाहः) । श्री . । ' (दिक्कुमारी)
सागरचन्द्र (श्रेष्ठी) श्रीकान्ता (कुलकरपत्नी)
सागरदत्त (सार्थपतिः) . श्रीपति (वासुदेवः)
.(राजपुत्रः) ६७ श्रीप्रभ (विमानम्) । १८
. (श्रेष्ठी)
६८ - श्रीमती (राजपुत्री), । ।१९,२० सागरसेन (श्रमणः)
२० । (राज्ञी.)
११५ | सात्यकि (सारथिः ) - १६८ ।। श्रीषणः । (राजा) ११२,११५-११७ | सात्वत (राजा.).
१५३ . श्रुतदेवता.. .. ( देवी.) . . , १ साम्ब (राजपुत्रः) १६२-१६४,१८५ '. , श्रेणिक (राजा). ६८,९५ सारण
२०
lla i lnllli omililitei
)
१७७
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुमति
१२३
१४७
सुविधि
1.नाम
किम्? __ पत्रम् | नाम सिद्धराज (राजा) ६३, १८८ सुभद्र सिद्धसेनदिवाकर ( आचार्यः)
सुभद्रा सिद्धाधिप (राजा) सिद्धार्थ (उद्यानम् )
सुमङ्गला (सारथिः ) १५४,
(राजपुत्रो देवश्च) १८०,१८२ | सुमित्र सिद्धि
८५,८६ | सुमेघा सिन्धु
(नदी) २३,३८-४०,११८, सुयशस् सिन्धुदेवता (देवी)
सुरादेवी सिंह (राजा).
१०६ | सुराष्ट्रा सिंहकेसरिन् (राजपुत्रः) १३७ | सुरूपा सिंहनिषद्य (प्रासादः) सिंहपुर (नगरम् ) १४,१६,१७,१११ | सुरेन्द्रदत्त सिंहयशस
सुलसा सिंहरथ (राजा) ११८, ११९ सुवत्सा सिंहल (प्रजाविशेषः)
सुवर्णजङ्घ सीता (दिक्कुमारी) सीमन्धर (तीर्थकरंः) १५७ सुवीर सुकुमारिका (राजपुत्री)
सुषेण सुकोशला ( " )
सुषेण सुग्राम (ग्रामः)
सुषेणा (राजा) १०९, ११० | सुसीम (,) ११९-१२१ | सुस्थित (शङ्ख) (घण्टा)
सुहिरण्या सुंधर्मस्वामिन् (गणधरः) ६८-७१,९५ सुंसमारपुर सुनन्दा (राज्ञी)
२८ | सूर सुनासीर (मन्त्री) सुन्दरा (राज्ञी)
१२७ | सूरतेजस् सुन्दरी (राजपुत्री श्रमणी च) २८, | सूर्पक २९,३५,४१, ५१,५२
सर्यपाका (भवनपतिः) २४,३७ सुप्रतिष्ठ (श्रमणः) सुप्रदत्ता (दिक्कुमारी) सुप्रवुद्धा
___ २५ | सोम सुबाहु
(मन्त्रिपुत्रः) २१, २२२८ | सोम सुवुद्धि
(श्रेष्टिपुत्रः)
किम् ?
पत्रम् (तैलिकः) ११८,११९ (श्रेष्ठिनी) १२१ (राजपुत्री) १५९ (राज्ञी)
२८ (मन्त्री )
१२ (राजपुत्रः) १०९,११० (दिक्कुमारी) २५ (केवलीश्रमणः) २२ (दिकुमारी) २५ (जनपदः) ६३, १५३ (कुलकरपत्नी) २४ (दिकुमारी) २६ (श्रेष्ठी)
૨૨૬ (श्रेष्टिनी) (दिकमारी) (राजा) १९, २० (वैद्यः) (राजा) (श्रेष्ठी) (मन्त्री) ३८-४२, ४७ (श्रेष्ठिनी) (ग्रामः)
७३ (लवणाधिपतिर्देवः)
६५, ७७, १५३ (राजपुत्री) १६३ (नगरम् ) १२८, १३२, १४० (राजपुत्रः) १०८, १११,
११४, ११५, ११७ (नगरम् ) १०८ (व्यन्तरः) १४४, १४८ (रसवतीभेदः) १३३,
१४०, १४१ (नगरम् ) ७३, १५३ (राजा)
१६५ (वस्तुपालपूर्वजा) २ (राजपुत्रः) ११५, ११७ (द्विजः)
१७७ (राजा)
१५२,१५३
६९
२६
सुग्रीव
सुंघोष सुघोषा
२६
सुपर्ण
११८ / सूर्यपुर २५ सैन्धव
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१८);
माम
सोमदेव
।
सोमयशस् सोमशर्मन्
(आचार्यः)
हरिवंश
.१७६
(वशः)
१७६
सौधर्म
१५७,१८१
१५७
किम् ।
। पत्रम् | नाम (द्विजः)
१५८, हरिणन्दिन (राजा) १११-११५ सोमप्रभ (राजपुत्रः)
३२ हरिभद्ररि (याकिनीसूनुः) १ (राजा) हरिभद्रसूरि
१,३,१८८ (राजपुत्रः) हरिमित्र (द्विजः)
१३८,१३९ (पुरोहितः) (द्विजः)
हरिश्चन्द्र सोमश्री
(राजा) (माणवपत्नी)
१२४,१२५ सोमा
| हस्तिनागपुर (नगरम् ) (द्विजपुत्री) | हस्तिनापुर सौत्रामणी
(,) (दिक्कुमारी) (कल्पः ) २०,६७,१०८,
हस्तिपुर
(नगरम् ) १०९,१२३,१३९,१४२
(मन्त्री) (इन्द्रः) २६-२८,६०,१४९
('दिक्कुमारी)
A) सौमनस
२६ (मेरुवनम् )
हिरण्यकुम्भ (नगपम् )
(श्रमणः) स्तम्भनक (जिना)
हिरण्यनाभ (राजा) १६५,१६७,१६८ स्तम्भनी (विद्या)
७० हिरण्यरोम (,) स्तिमित (दशाहः)
हिमवत्कुमार (देव) स्वर्णकुम्भ (श्रमणः)
हिमवान् स्वर्णभूमी-मही (जनपदः) स्वयम्प्रभा (राजपुत्री) १९ हिमाचलकुमार (देवः) स्वयम्बुद्ध (धर्माध्यक्षः) हरि
(वासुदेवः) १५०, १५१, हृषीकेश . (वासुदेवः)
१५३,१५५-१५७, हेमसूरि (आचार्यः) १६१-१६४,१६९- हेमाङ्गदः (राजा)। ,१७३,१७६-१७९, हैमवत
१८१,१८२ ही , (दिक्कुमारी) .. २६
सौवीर
૨૭
हासा
१२३
१२१
११८ १२३ ૬૨૨ हिमाचल
(पर्वतः) (,)
४०
४०
१८ / हुण्डिक.
(वाचकः)
१३३
(क्षेत्रम्)
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
_