Devta Murtiprakaranam tatha Rupmandanam

Author(s): Upendramohan Sankhyatirtha
Publisher: Metropolitan Printing and Publishing House Limited
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020305/1

Page #1

॥ अनंतलब्धिनिधान श्री गौतमस्वामिने नमः ।।
॥ योगनिष्ठ आचार्य श्रीमद् बुद्धिसागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ॥
॥ कोबातीर्थमंडन श्री महावीरस्वामिने नमः ॥
आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर
Websiet : www.kobatirth.org Email: Kendra@kobatirth.org
पुनितप्रेरणा व आशीर्वाद
राष्ट्रसंत श्रुतोद्धारक आचार्यदेव श्रीमत् पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
श्री
जैन मुद्रित ग्रंथ स्केनिंग प्रकल्प
ग्रंथांक : १
महावीर
श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर - श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर
कोबा, गांधीनगर-३८२००७ (गुजरात) (079) 23276252, 23276204 फेक्स: 23276249
जैन
।। गणधर भगवंत श्री सुधर्मास्वामिने नमः ।।
॥ चारित्रचूडामणि आचार्य श्रीमद् कैलाससागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
अमृतं
आराधना
तु
केन्द्र कोबा
विद्या
卐
शहर शाखा
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर शहर शाखा
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर त्रण बंगला, टोलकनगर परिवार डाइनिंग हॉल की गली में पालडी, अहमदाबाद - ३८०००७ (079) 26582355

Page #2

DEVATAMŪRTIPRAKARANAM
AND RŪPAMANDANAM
UPENDRAMOHAN SANKHYATIRTHA

Page #3

दिविषदुपनिवेशेऽपूर्वपक्वेष्टकाभि
निज- जनक- जनन्योर्मन्दिरं संविधातुम् । तदनुगुणविधाने वासनोद्बोधनार्थम् अयमुपहरतीदं शिल्पिने शाश्वताय ॥
श्री उपेन्द्रमोहन - देवशर्मा

Page #4

Page #5

CALCUTTA SANSKRIT SERIES
No. XII
General Editor:
NARENDRA CHANDRA VEDANTATIRTHA, M. A.
SUTRADHARA MANDANA'S
DEVATĀMŪRTIPRAKARANAM
AND
RŪPAMANDANAM

Page #6

कलिकाता-संस्कृत-ग्रन्थमाला-१२
सम्पादकः-श्रीनरेन्द्रचन्द्र-वेदान्ततीर्थ-एम-ए
वाग्चि-भट्टाचार्य-सांख्यतीर्थ-मीमांसातीर्थ-तत्त्वरत्न-शास्त्री
सूत्रधार-मण्डनस्य
देवतामूर्तिप्रकरणम्
रूपमण्डनञ्च
श्रीउपेन्द्रमोहन-सांख्यतीर्थेन
संस्कृते

Page #7

DEVATĀMŪRTIPRAKARANAM
AND
RUPAMANDANAM
( MANUALS OF INDIAN ICONOGRAPHY AND ICONOMETRY)
Critically edited for the first time with notes
and commentary
By
UPENDRA MOHAN SANKHYATIRTHA
With an Introduction by
HARIDAS MITRA, M. A.
Visvabharati, Santiniketan
METROPOLITAN PRINTING AND
PUBLISHING HOUSE, LIMITED
CALCUTTA
1936

Page #8

Printed & published by
SHIBNATH GANGULI,
AT METROPOLITAN PRINTING & PUBLISHING HOUSE, LIMITED,
56, DHARAMTALA STREET, CALCUTTA.

Page #9

PREFACE
Indian Architecture and Sculpture, in a way, illustrate the back-ground of philosophy and religion that are still blended together in this country.
Sculptures and pictorial representations of our different gods are significant. For example, Yatindramatadīpika explains the meaning of the image of Visņu (Nārāyaṇa) with his four hands bearing sankha 'conch-shell, cakra 'wheel', gadā club' and padma 'lotus': sankha represents ether, cakra wind, gadā fire, padma water and the image itself the earth. Thus, the figure of Nārāyaṇa represents the idea (as generally held) that he supports the creation made of the five gross elements, himself being the Supreme Spirit. The image of Natarāja, the 'Lord of Dancers', represents his five activities (pancalrtya), viz., creation, preservation, destruction, giving rest and granting salvation. The deepest significance of the Divine Dance of Natarāja can be realized only within the heart by means of meditation. Thus, in our Architecture, so far as temples, stīpas, etc., are concerned, we find the same kind of symbolism. All this gives peculiar importance to our different texts on silpa, such as Sūtradhāra Mandana's works.
The Dev a tā mūrtip r a ka r a n a mis a text on Indian Iconography and Iconometry by Sūtradhāra M and a na, who has to his credit, many other works on Indian Architecture and Sculpture. This work has not been published before.
The present text has been commented upon for the first time by the editor himself. Along with this has been published in full for the first time the text of the Rūp a m and a n a m of the same author and treating a kindred subject. It is hoped that the understanding of the principal work will be facilitated by it. The texts have been edited from an original manuscript,

Page #10

( 2 ) Cat. no. I. G. 89, belonging to the Asiatic Society of Bengal, Calcutta. The editor could not do more than what he did for want of adequate manuscript materials. But though the texts have been edited from a single manuscript, the editor may be said to have done his work fairly well and the learned and lucid commentary of the Deva tā mūrtipra ka r a n a m, which he added for the first time, to explain the text, will, it is hoped, be considered, a useful production.
Most cordial thanks are due to Mr. Haridas Mitra, M. A., of the Visvabharati, Santiniketan, who has kindly written an Introduction to these works. He has discussed in it the various aspects of the history of literature on Indian Architecture and Sculpture as well as other relevant matters.
This introduction has added to the value of the volume. An index of important words has also been appended at the end.
We have the pleasure to express our thanks to the Secretary, Asiatic Society of Bengal, for kindly lending us the manuscript. But for this generous co-operation in the matter it would have been quite impossible for us to bring out these texts.
We shall be failing in our duty if we do not express our heartiest thanks to Prof. Amareswar Thakur, M. A., Ph. D., Vedantashastri of the Calcutta University and formerly General Editor of the Series, who did much for the furtherance of the publication of these works.
Finally, we may hope that the readers will excuse us for any imperfection they may notice, especially misprints that have crept in.
Calcutta, January, 1936
Narendra Chandra Bhattach

Page #11

INTRODUCTION

Page #12

Page #13

INTRODUCTION 1
1. SUTRADHARA MANDANA. HIS TIMES AND WORKS.
The Devatamurtiprakaranam i. e., 'the section on the images of deities' forms a part of the Vastu-sastra (of Sutradhara or Sūtrabhṛit Maṇḍana, the son of Śrikṣetra) and is a work on sculpture. As his title implies, Mandana was an architect-Sutradhara (literally, one who holds, plies or wields the 'plumb'-line).
I.
Both Mandana and his father, Śrikṣetra were under the patronage of Mahārāņa Kumbha, the celebrated king of MewarKumbhakarna Mahendra of Medapata1. A distinguished hero, a man of letters and a noted builder of monuments, Kumbha was an outstanding personality in the history of late Mediæval India (15th C.). Mahārāṇā Kumbha's consort was probably Mirabai, well-known for her renunciation and deeply religious life. Kumbha (Karna Mahendra) wrote a commentary on the Gitagovinda of Jayadeva and it is entitled Rasikapriya (Gitagovindațika). Two other works (on music) are also due to him:
“श्रौमेदपाटे नृपकुम्भकर्णस्तदङ्घ्रिराजीव परागसेवी ।
स मण्डनाख्यो भुवि सूत्रधारस्तेनोदृष्टतो भूपतिवल्लभोऽयम् ॥ ४३ ॥” अध्यायः १४ ॥ वास्तुराजवल्लभः । श्रौमण्डन मूवधारविरचितः । काशीस्य हिन्दु विश्वविद्यालयाध्यापक ज्योतिषाचार्य - पतिश्रीरामया विरचितभाषाटीकोपेतः । विक्रम संवत् १९८१ ।
2. Published in the Kavyamala series. Nirnayasagar Press, Bombay.

Page #14

(2)
the Sangita-mimamsa and the Sangita-raja. He also wrote the Pathyaratnakosa. Mahārāņa Kumbha is said to have constructed the celebrated Tower of Victory at Chitore*.
It, therefore, stands to reason that Mahārāṇā Kumbhakarna should be a patron of architects and sculptors, just like King Bhoja of Dhārā धारानगरीपति- महाराजाधिराज श्रीभोजदेव ( 11th C.) who compiled the Samarānganasutradhara", a work on architecture and 'to whom are ascribed many other important works, such as, the Śringāraprakāśa (Alankara) and the Sarasvati-kanthabharaṇa ; or like Somesvaradeva, the Calukya King (12th C.), the author for the patron of the scholar) who compiled the encyclopædic work-the Mānasollāsa or the Abhilaṣitārthacintamanie.
Sutradhara Maṇḍana or simply Mandana seems to have been a prolific writer of treatises on architecture and sculpture. The
3. See T. Aufrecht: Catalogus Catalogorum Vol. I, p. 111 ff.
(a). K-(F. Kielhorn: A Catalogue of Sanskrit Mss. existing in the Central Provinces.) 96.
(b). P-(F. Kielhorn: Lists of the Sanskrit manuscripts purchased for government during the years 1877-78 & 1869-78, and a list of the manuscripts purchased from May to November 1881) 15.
4. Some scholars have doubts regarding the original purpose of the structure, namely, if it was really a tower raised to commemorate a victory at all. See D. R. Bhandarkar : The Kirttistambha of Mahārānā Kumbha. Journal of the Indian Soc. of Oriental Art. Cal., Vol. I, 1.
Regarding this magnificent structure, Fergusson says:
"It has no plain parts, this mass of decoration is so subdued that it in no way interferes either with the outline or the general effect of the pillar. ...It is infinitely better taste than the victory pillar of Trajan."
5. Samaranganasutradhara, edited by Mahamahopadhyaya T. Ganapati Sastri. GOS. XXV & XXXII, 2 Vols. (1924, 25), Baroda.
6. Mánasollāsa, edited by G. K. Shrigondekar, GOS. XXVIII ff, 2 Vols (1925 ff); Abhilaṣitārthacintamani, edited by Dr. R. Shama Sastry. MSS. 69. (1926), Mysore,

Page #15

( 3 ) following is a list of worksascribed to him, and some of them are styled differently in Mss.
Devatāmūrti-prakaraña". Vastusāstra. Prāsādamaņdana.
Vastu-sāra. Rājavallabha Vāstuśāstra”. Vāstu-mañjari. Rūpamandana.
Apa-tattva. Vāstumaņdana. Mandana's treatise on architecture bears the titles
"Šilpa-śāstra’, Västu-śāstra', and also ‘Prāsāda-mandanaVastu-sāstra'.According to some scholars, it is possibly further called the 'Rajavallabha-maņdana' (or simply "Rājavallabha') or the "Sūtradhāra-maņdana'".
In the unique libraryle of the Sarvavidyānidhāna Kavindrācārya (17th C.) were stored some Mss. on art (architecture and sculpture), among which the following are worth noting-- freqTIEITT—2146 279984, 2849 ATEJASH, 2150 qrargh"577, 2151 AUTH, 2152 799 FTCT, 2153 alegriarca. This booklover Kavindrācārya was a Deccan Brahmin and a very learned man, the head of the Pandit community of Benares, of his time,
7. See T. Aufrecht : Catalogus Catalogorum Vol. I, pp. 730-31.
Also, Prasanna Kumar Acharya : Indian Architecture according to Mänasära-Silpaśastra. Oxford Univ. Pr., 1927. pp. 103-5.
8. First noticed by G. Bühler: Two Lists of Sanskrit Mss. in 2. D. M. G. Vol. 42, 538.
9. See Note 1 Supra. Edited by Pandit Rāmayatna Ojhā, Hindu Univ.
10. J. Eggeling and E. Windisch : Catalogue of Sanskrit mss. in the Library of the India Office. 3142, 1291 ; 3147, 2253.
11. P. K. Acharya : Op. cit., p. 102.
12. ratúran Kavindracharya list. Edited with Introduction by R. Anantakrishna Sastry with a Foreword by Dr. Ganganatha Jha, GOS. No. XVII, 1921. (Fat våfalfayta úrvatata ( 72ce) Arata a -adas

Page #16

( 4 )
and possessed knowledge in all departments of Sanskrit. He was rich, healthy and beautiful. After finishing studies he took to Sannyasa, thus showing his indifference to the world. On his demise his invaluable library was dispersed.
Many of the texts by the Sutradhara Maṇḍana had titles ending in Mandana in the sense of decoration' and it is not impossible, that all his works had originally such titles. On the other hand, the learned Kavindracārya knew the Rajavallabha and the Rajavallabha-silpa to be two separate works; perhaps, the one was on Vastu (architecture), while the other was on Silpa (sculpture).
The Rajavallabha-manḍana and some other texts by Mandana, seem to have been very popular. Within two centuries, after compilation, we find copies of his texts deposited in the invaluable library of Kavindracārya From Mewar, the works of Mandana found their way to Benares, the great nerve-centre (Marma-sthana) of Indian culture.
From Benares, Mandana's works probably spread to other places westwards13 as well as eastwards1. Mss. of his works are also met with in the South15, where they might have been easily carried from the Central India. Thus it is evident that Mandana's handbooks on architecture and sculpture, enjoyed considerable popularity with artists and craftsmen.
13. Apparently one of Mandana's works as published with diagrams by Bharati at Baroda, 1891, see P. K. Acharya: Op. cit., p. 103.
14. The Rajavallabha-mandana was published by Raja Radhākānta Deva in his Encyclopaedic Dictionary, Śabda-kalpa-druma. See 'under Silpa-śāstram शिल्पशास्त्रम्.
15. Copious extracts from the Rupa-mandana have been made in T. A. Gopinatha Rao: Elements of Hindu Iconography. Madras.

Page #17

2. SOURCES OF THE DEVATĀMŪRTI-PRAKARAŅAM. For compiling his DmP. Sūtradhāra Mandana seems either to have chiefly utilised the South Indian texts, or to have actually based his work on them.
Indeed his DmP. is more S. Indian than N. Indian in character. This would at once show that, most probably, the art of temple-architecture was already slowly dying in the North India, while in the South it lived with virility.
Naturally, for preparing his DmP. Mandana turned chiefly to South Indian sources. Another striking peculiarity is that he never utilised, as far as is evident, the Tamil Saiva or Vaişņava Agamas. But he made copious use of the silparatnam 16 and the Mayamatami? both probably from original Malayalam sources.
For some reasons, not evident, the S. Indian Agamas were not accessible to Mandana. Either Skt. texts in the Tamil script, often with copious glosses in vernacular, were not intelligible to Mandana ; or the lines of communication between Rajputana and the Tamil lands were beset with obstacles. The latter eventuality is all the more plausible, when we take into account, the unsettled political conditions of the times.
Repeated invasions and onslaughts of the fierce Turks and · Mongols interrupted the normal course of events in Northern,
Eastern and Central India. And, the warriors' swords were more in requisition then than the painters' brushes or the stone-masons' lines and pellets.
16. Kilparatnam of Srikumāra. Part I. Edited by Mm. T. Ganapati Šāstri, 1922 ; Ditto. Part II. Edited by K. Šāmbaśiva Šāstrī, 1929.
17. Mayamatam of Mayamuni. Edited by Mm. T. Ganapati Šāstrī, 1919.

Page #18

(6)
Among the Northern Texts, Mandana seems certainly to have utilised the Visnudharmottaram18, in the first instance. This is, traditionally, said to be a part of the Garuda-Puranammore properly the uttara-bhaga of the Garuḍa-Puranam1o. According to another opinion20, VP. belongs to the second part of the Visnu-Purānam.
"The Visnudharmottara is occasionally given out as a part of a Purana, namely the Garuda-Purana, but generally it is counted an independent Upa-Purana. It is repeatedly quoted by Alberuni as the 'Visnudharma'. It is a Kashmiri Vaiṣṇava book of encyclopoædic character in three sections. Section I deals with the usual themes of the Puranas Section II deals with law and politics, as well as with medicine, the science of war, astronomy and astrology. There is in it a prose section... Paitamaha-Siddhanta' as this is an extract from the Brahma-sphuṭa-siddhanta written by
18. M. Winternitz : A History of Indian Literature. Vol I. (Cal. univ., 1927) p. 580.
ms.,
Śriviṣṇudharmottaram, or, Viṣṇudharmottara-mahāpurāṇam was edited by Panditas Madhusudana and Madhavaprasada Sarmans from a obtained by Mm. Sudhakara Dvivedin and published (from Śrivenkatesvara Press, Bombay) in Samvat 1969, 1834 Śaka (A. C. 1911-12).
See for Transl. of chapters 2, 27, 35-43, Dr. Stella Kramrisch: The Visnudharmottaram (Part III), A Treatise on Indian Painting. Journal of Letters, Vol. XI. (Univ. Cal, 1924), and The Calcutta Review, Feb., 1924, P. 331 ff.
A. K. Coomaraswamy: Visnudharmottara (III), 41. JAOS., LII., 1932; Ditto. Transl. Visnudharmottara. Chapt. 43, in Asutosh Commemoration Vol. (Patna Univ.) Ed. by J. N. Camaddar.
See, also, Haridas Mitra: Sadasiva Worship in Early Bengal, J. & P., A. S. B., (N. S.) Vol. XXIX. 1933, No. 1. Appendix II. Note 2.
19. M. Winternitz: Geschichte der indischen Literatur, Band I, (German Ed.) 480. 188a.
See Burnell: Classified Index of Skt. Mss. in the palace at Tanjore. 20. See Introduction in Skt. to the Ed. of Text, Śrivenkatesvara Pr.

Page #19

(
7
)
Brahmagupta in 628 A. D., the Vişnudharmottara must have been compiled between 628 and 1000 A. D. Sect. III, too, is of a very miscellaneous character, treating of dancing, singing and music, sculpture and painting (the making of images of gods) and architecture (construction of temples).”
The Matsya-Purāna, the Padma-Purāna, the SkandaPurāņa and the Brahma-Purāna were also used for the (Śiva) Linga and (Vişņu) Sālāgrāma sections ; and passages from the Brhat-Samhitā, have been quoted verbatim, in the Adbhuta section
Another text, more sparingly consulted, is the Višvakarmaśāstra. This is certainly a Silpa work of the Northern School,
But the work most profusely drawn upon, often verbatim, is certainly the Rūpamandana?? This may be identical with the text of the same name23, the authorship of which is ascribed to Maņdana himself.
21. Haridas Mitra : Buddhapratimālakṣaṇam. The Sarasvati Bhavana Skt. Series, Benares ; No. 48. Introduction p. 3. Also, see Note 27. Supra.
22. T. A. Gopinatha Rao : Elements of Hindu Iconography. Vol. I, Part II.
23. See Section 1. Supra,

Page #20

2
ON THE CANONS OF INDIAN ART.
The Matsya-Purana enumerates the names of eighteen (वास्तुशास्त्रोपदेशक) Vastuśāstropadeśakas or Masters of the Sciences of Architecture, Sculpture and Painting, as follows :भृगुरर्विशिष्ठश्च विश्वकर्मा मयस्तथा ।
The Agni-Purana26 gives another list of 25 authoritative texts, as follows:
हयग्रीव उवाच -
नारदो नमचिव विशालाक्षः पुरन्दरः ॥
ब्रह्मा कुमारो नन्दीशः शौनको गर्ग एव च ।
वासुदेवोऽनिरुद्धश्च तथा शुक्रो बृहस्पतिः ( शुक्रबृहस्पती ) ॥ अष्टादशैते विख्याता वास्तुशास्त्रोपदेशकाः । संक्षेपेणोपदिष्टं यन्मनवे मत्स्यरूपिणा ||
ار
24. Matsya- Purüna. Anandāśram Ed., 1907. Chapter 252. 25. See Haridas Mitra: Op. cit.
"
विष्ण्वादीनां प्रतिष्ठादि वक्ष्ये ब्रह्मन् शृणुष्व 1 प्रोक्तानि पंचरात्राणि सप्तरात्राणि वै मया ॥ १॥ व्यस्तानि मुनिभिर्लोके पंचविंशति संख्यया । हयशीर्ष तन्त्रमाद्यं तन्त्रं त्रैलोक्यमोहनम् || २ ॥ वैभवं पौष्करं तन्त्रं प्रह्लादं गार्ग्यगालवम् । नारदीयं च संप्रश्नं शाण्डिल्यं वैश्वकं तथा ॥ ३ ॥
26. Agni-Purana. Edited by Rajendralal Mitra. Indica). Chap. 39, v. 1-5.
There are some different readings, noted in this edition :१ श्री चैश्वरं तथेति ग, घ, ङ - चिह्नितपुस्तकवयपाठः । प्रहादगार्ग्य गालवं ।
४
५
The texts, quoted are from P. K. Acharya: Ind. Architecture, p. 165Edition, not noted, but seems to be corrupt. See Note 31 Infra
कापिलं इति पाठः ।
तथाष्टाङ्गमिति ख, ङ - चिह्नितपुस्तकपाठः ।
(Bibliotheca

Page #21

( 9 ) सत्योक्तं शौनकं तन्त्रं वासिष्ठं ज्ञानसागरं । स्वायम्भुवं कपिलं च ताय नारायणीयकम् ॥ ४ ॥ आत्रेयं नारसिंहाख्यमानन्दाख्यं तथारुणकम् ।
बौधायनं तथा तु विश्वोक्तं तस्य सारतः ॥ ५ ॥ Another account given in the Visvakarma-prakāśa27, and preserved in many versions is evidently a compilation of a later date:
इति प्रोक्तं वास्तुशास्त्र पूर्व गर्गाय धीमते । गर्गात्पराशरः प्राप्तस्तस्मात्प्राप्तो बृहद्रथः ॥ बृहद्रथाद्विश्वकर्मा प्राप्तवान् वास्तुशास्त्रकम् । स एव विश्वकर्मा जगतो हितायाकथयत्पुनः ॥
वास्तुदेवादिषु पुन लोकं भक्तितोऽब्रवीत् । Among the Brāhmaṇic masters of Vāstu and silpa-śāstras, the names of Viśvakarman and Maya are mentioned very often.
The Visnudharmottaram28 gives the traditional or mythical origin of the art of painting, and its canons, (i. e., Citrasūtram) :-how the sage Nārāyaṇa first painted on earth with the juice of mango leaf the figure of a superbly beautiful damsel, and for humiliating the heavenly apsarasas he invested her with life. Brought into being, on urvī, (earth) she was called Urcasi (earth-born). The great sage having thus created the art of painting (Citra), taught Visvakarman its canons.
The Citralalışaṇam29a of Nagnajit mentions Viswakarman, Prahlāda and Nagnajit, among the masters of painting, -after the adoration of gods and goddesses (namuskāras), and the benediction
27. Śr-Vi vakarmaprakūša, with Bhāṣūlīki-printed from the Er. ve..kate vara Press, Bombay; also lithographed from Siddha-Vin.iyaka Yantra, Fenares. See, also Notes 41, 42 post.
28. Śri-Viso udharmottaram. Part III, chap. 35. 29a. Berthold Laufer: Dokumente der indischen Kunst. Erstes Heft, Maleri : 'Das Citralaksana'. Leipzig, 1913.
D-2

Page #22

( 10 )
(asirvacanam), the definition of the subject-matter (vastu-nirdesa) etc., in the regular Kavya style.
An attempt may be made to render these important passages back into rhythmic Sanskrit, from the German translations in Dr. B. Laufer's admirable edition of the text-the original version of which is probably lost, though a Tibetan translation of it has fortunately been preserved ab
आदौ चन्द्रमसं वन्दे महादेवं ततः परं चूडायामिन्दुशकलं मूर्ध्नि यः संबिभर्ति वै । 'विष्णुमयेन्द्र सूर्य जलाधिपानी तथा वायुं ततोऽभिवन्देऽहमेत्र प्रजापति- विश्वकर्मणौ ॥ ततः परं नमजितं पादयोः प्रणतोऽस्म्यहं सर्वानपि तथाचार्यान् कृताञ्जलिपुटैः करैः । यथानुक्रमतश्वित्रशास्त्राणां वर्णमाश्रितं यथामति यथाशक्ति मया किञ्चित् प्रवक्ष्यते ॥
सम्यक् परीक्ष्य संक्षेपान्मतानि विश्वकर्म - प्रह्लाद-नमजितानां
ततो धीमतां कृते हि जिज्ञासूनां समासाच्चित्रलक्षणं मया उक्तम् । तेनाधुना शृण्वन्तु तच्चित्रलक्षणं हि मत्तः पण्डितानां वियाम् अये ! ये निष्णाताः ।
The Matsya-puranam, the Agni-puranam, the Visvakarmaprakasa and the Brhat-samhita, probably have handed down the northern tradition of their times.
The Manasara 30 is the most complete architectural treatise
29b. These conjectural reconstructions unsatisfactory though, they might be of interest to those to whom the German and Tibetan editions are inaccessible or not sufficiently intelligible.
30. P. K. Acharya: Manasara. Chapters lxviii, 1xx. i, ii; also, Ibid: Indian Architecture according to Manasūra-śilpa-śāstra, pp. 164ff. "...Evidences are undoubtedly more authenticated and substantial ...regarding the connection of the Manasara with Matsya-purāna (450 A.D.) on the one hand and the Brihat-samhita (550 A.D.) on the other....We shall be justified in placing the Manasara before the Brhat-samhita and somewhere close to the Matsya-purana. In any event, we venture to hold that the evidences...warrant the extension of the period of Manasara from 500 to 700 A. D." P. K. Acharya; Op. cit., p. 198,

Page #23

(11)
extant and of this work, we have a critical ed. It gives a list of
thirty-two 32 authorities :
विश्वकर्मा च विश्वच (शः ) विश्वसारं (रः) प्रबोधकः । वृतश्चैव मयश्चैव त्वष्टा चैव मनुर्नलः ॥ ५ ॥ मानविन्मानकल्पश्च मानसारो बहुश्रुतः ।
प्रष्टा च मानवोधश्च विश्वबोधो ना (न) यश्च तथा ॥ ६ ॥ आदिसारो विशालश्च विश्वकश्यप ए (चैव च । वास्तुबोधो महातन्त्रो वास्तुविद्यापतिस्तथा ॥ ७ ॥ पाराशरीयकश्चैव कालयूपो महाऋषिः (हर्षिश्व ) । चैत्याख्यः चित्रकः आ(श्चा) वर्यः साधकसारसहितः ॥ ८ ॥ भानुश्चन्द्रश्च लोकशः सौराख्यः शिल्पिवित्तमः । तदेव ( ते एव ) ऋषयः प्रोक्ता द्वात्रिंशतिः संख्यया ॥ ९ ॥
॥ अध्यायः ६८ ॥
गङ्गा शिरः- कमल भू-कमलेक्षणेन्द्र-गीर्वाण-नारद मुखैरखिलैर्मुनीन्द्रैः । प्रोक्तं समस्ततरवस्त्वपि वास्तुशास्त्रं तन्मानसार-ऋषिणापि हि लक्ष्यते स्म ॥ २ ॥ ( १ अध्यायः ) संग्रहः ॥
पितामहेन्द्रप्रमुखैः समस्तैः देवैरिह शास्त्रवरं पुरोदितम् । तस्मात्समुद्धृत्य हि मानसारं शास्त्रं लोकहितार्थमेतत् ॥ ५८ ॥ अध्यायः ७० ॥
The list in the Agni-puranam as well as in the Manasara is confusing and apparently corrupt. There are linguistic and other difficulties in the readings of the Agni-purana list31 of 25 authorities; on the other hand, all these are said to be Pancarātra and Saptaratra works-probably both classes were Vaisnava, if the latter school at all existed. The Manasara list32 is equally
31. The reading in the Agni-purünam, chapter 39, v. 4, should be कापिलं but the metre does not allow it. But in v. 5, we must read - श्रावेयं नारसिंहाव्यमानन्दाख्यं तथाऽऽरुणम् । Or oख्यं त्वाऽऽरु एकम् and not oख्यं तयारुणकम् । See Note 26. Supra. The list there does not seem to contain ( 25 ) twentyfive names, after all.
32. See Note 30 Supra and text.

Page #24

( 12 )
dubious-similar or same names occurring repeatedly. Of some names we are not sure if they are personal names or the titles of works.
The Tibetan text, dpag bsam ljon bzan33 of Lama Sum-pa mk'an-po ye-ses dpal-abyor (1702-1775), traces the origin of the art of painting to Nagnajit :-how he painted the figure of a dead Brahmin child and how the god, Brahman invested it with life. Later on the art of painting was propagated through Viśvakarman, and Rşi Atreya who discovered calligraphy. The latter is known from Tibetan sources, as the author of an iconographic work, which is preserved in translation, in the Tanjur.
Names of a few more authorities or masters are also known from (stray mentions in) other sources. Their works are existent mostly in Mss.
There is a Silpa-sastra ascribed to Kasyapa, the Kasyapiya, also called the Amsumad-bheda. It has been edited 36. Kasyapa is said to have learnt this science from Siva.
The Agastya Sakalādhikāra is ascribed to Agastya**.
"The work entitled Sacaladhicara, an excellent but rather voluminous performance, is attributed to Agastya, a sage whose history occupies a conspicuous place in the Puranas. Some few sections only of this work are to be now met with; and the portion which
33. Pag bsam ljon bzan. Ed., Saratchandra Das. Calcutta, 1908. p. 136ff.
31. Pratimanalakṣaṇa-nāma, classed under Tanjur. Section Mdo -hgrel (Sūtra-vṛtti), Silpa-vidya-sastras.
35. For Mss. of Kasyapiya, see Catalogue Vol. XXII. Oriental Mss. Library, Madras., pp. 8755 ff. Nos. 13032, 13033. Also, Oppert: List of Sanskrit Mss. in Private Libraries of South India, Vol. II, p. 395, No. 6336.
36. Kasyapiya, quoted by Varähamihira. Edited in Anandāsram Skt. Series, from Poona.
37. See P. K. Acharya: Indian Architecture according to Manasarasilpasāstra, p. 100. For Mss. of the work, see Orient. Mss. Libr., Cat. Vol. XXII, Nos. 13046, 13047, also 13058.

Page #25

(13 has as yet come under my own observation, is exclusively on the subject of sculpture as connected with the function of statues ; but it is so diffuse, that if we suppose the whole work to be written in a similar style, it must considerably exceed the volume of Man isāra, the largest at present of my collection."
There is also, the Sanatlumāra-vā stuśāstra:9, of Sanatkumāra, who acknowledges his debt to other Acāryas, among whom are Candra and Yama, Bhārgava, Angiras, Manu, Vyāsa,
Bhrgu.
38. Rām Rāz; Essay on the Architeclure of the Hindus, (London, M. DCCC. xxxiv.) p. 8.
"The small portion which has come under my observation of the work called sacal idhic ira,--'the universal authority', does not furnish sufficient data to form any opinion of the precise time at which it was composed ; and in the section which gives rules for carving statues, "...the only part...seen, I hnd no mention of the saints..." ''who have been admitted among the inferior divinities." "It is generally believed to have been composed by Agastya, under the auspices of the founder of the Piindya government, a circumstance which, if admitted, would give to this work a very high antiquity. Mr. Wilson),...places this event three or four centuries before the Christian era, although in another place he fixes the date of the civilization of the South of India, ten centuries before Christ, but the data on which this conjecture is formed is imperfect. There exists a long list of the princes of the Prindya, and their contemporary Chola and Chin dynasties, many of whom appear to have reigned long anterior to the Christian ära, and their celebrity to have attracted the notice of Ptolemy. The sew facts,...recorded of those dynasties ...are unfortunately inadequate to the formation of...sketch of their history, or to trace their chronology ..; but the various accounts...of these ancient monarchies, though they usually commence with the earliest ages, and are blended with... fictions, would still afford...proofs of the establishment of these principalities at an earlier period than...hitherto assigned. And as the Mahibhiirat, which is believed to have been composed by Vyúsa, in the beginning of Kaliyug, makes mention of the Pindya and Chola governments, we must give them credit for higher antiquity." Ram Raz, op. cit., p. 10-11..
39. P.K. Acharya : Op. cit., p. 102. For Mss., see Eggeling, III. 3151, 2680 ; Oppert, Vol. I, No. 8239. In Orient. Mss. Libr., Madras, Cat. Vol. XXII, Nos., 13060-13068, there are nine Mss., mostly fragments.

Page #26

( 14 )
There is also a Sarasvatiya-silpa-sastrato ascribed to
Sarasvati.
The Paulastya, Sarasvata, Manohalya, Brahma, Kaumudika, Nārāyaṇiya (Silpa-sastras ?) are also known through quotations11; similarly, are Vasistha, Narada, Varaha, Manḍavya12.
Indra, Bhargava, Angirasa, Dhruva, Gautama, Gargeya, Manu, Vyasa and Bḥrgu are also mentioned13
The Aparajita-precha is said to be revealed by God at the request of Aparajita; it was quoted by Hemadri while, the Aparajita-vāstu-śāstra1o is ascribed to Viśvakarman47
from.
A Gargi-samhita17a was known long ago and a Gārgyasamhitab also exists. Both have been preserved in modern copies.
40. Aufrecht: Op. cit., Vol. I, p. 714.
41. See Orient. Mss. Libr., Madras, Cat. Vol. XXII, No. 13058, Silpasamgraha. It expressly mentions the sources it has been compiled
42. See P. K. Acharya: A Dictionary of Hindu Architecture, Appendix I. p. 803. Quoted in Samgraha-siromani by Sarayu Prasad. 43. See Oriental Mss. Libr., Cat. Vol. XXII, No. 13057.
44.
An edition of the Aparajita-prccha was announced long ago in the GOS. But the work has not yet come out. Dr. Bhandarkar : Report (1883-84), p. 276, sub voce. Compare also Silpa-grantha in Eggeling: Op. cit., Mss. 3152, 1603b.
45. "Quoted by Hemadri in Pariseṣakhanda 2, 660-62, 819" Aufrecht Cat. Catalog. Vol II, p. 4.
46. Dr. Bühler: Catalogue of Sanskrit Mss. contained in private Libraries, 1872, p. 276.
47 a. Varahamihira's Brihat-samhiti. (Ed., Bibliotheca Indica). Introduction by Kern, p. p. 33 ff.
47 b. P. K. Acharya: A Dictionary of Hindu Architecture. Appendix I. sub. voce. "Mss. R. 15. 96., in Trinity College. Cambridge... in Devanagari character; copied in 1874."

Page #27

( 15 )
"According to the Mahābhārata 9. 37, 14f. there is a sacred place Garga-srotas, "Garga's stream”, on the Sarasvati, named after the venerable ascetic Garga, who was famous on account of his knowledge of time", "and the movements of the celestial bodies". "To the same (later) period (of Indian astronomy) belongs also the Gārgi-samhitā of Garga who was always regarded as a highly distinguished authority on Astronomy ; the Vrddha-Gārga-samhitā, which exists, dealt, it is true, chiefly with astrology but it also contained (discussions on) Astronomy +sa."
The Brhat-samhitāteb of Varāhamihira mentions Garga, Maya, Viśvakarman, Vasiştha and Nagnajit, as also, Bhāskara and Manu.
Works of Bhāskara and Ganapati are also quoted from, in the Vastu-saraṇī49, a modern compilation ; these may be authentic silpasāstrakāras whose names are known from other sources, and whose works might be preserved.
Bhagavān Ganapati is mentioned, among later writers only by Madhusūdana Sarasvati in his Prasthanabheda50, as a master of dramaturgy, Bharataéāstram :
48a. M. Winternitz : Geschichte III. pp. 556-57. Bracketed portions in the above translation are ours.
485. Brihat-samhitā. Edited by Kern. Bibliotheca Indica, Asiatic Soc. Bengal; also, edited by Mm. Sudhākara Dvivedin with Bhattot pala's commentary, Vizianagram Skt. Scries, Benares.
49. P.K. Acharya : Op. cit. Appendix I. sub-voce. Vastu-sārani by Māt prasīda Pande. Benares, 1901. Bhāskara is quoted early, in Varāhamihira's Brhat-s.amhita. (Ed. Kern) Ch. 58, 52.
50. These surprisingly informative and new texts are not to be found in the ordinary edition of the Prasthinabheda by Sri Madhusudana Sarasvati e. g. from Sri Vänivilis Press, Sriraigam, 1912. Nor are they to be found in the closely analogous passage in Sri Madhusudana's learned commentary to the SIVA-MAHIMNA.STAVA, edited by Pansikar Laksaņa Vasudeva. Nirņayasāgar Press, Bombay under the most famous and oft-quoted verse :

Page #28

( 16 )
॥ १८. भरतशास्त्रम् ॥
एवं नाट्य भरत - हस्त भरत -भावभरत-नेत्रभरत अभिनय भरत वाग्भरत गीतवादित्रादिचतुष्व (ष्ष) ष्टयध्यायात्मकं भरतशास्त्र भगवता गणपतिना
सप्तशतभरतप्रबोधकं
विरचितम् ॥
The Prasthanabheda also mentions Bhimasena as the author of the canons of painting, Citrakarma-sastram :
॥ १६. चित्रकर्मशास्त्रम् ॥
एवं नखचित्र- केश चित्र- शल्यचित्र - अङ्ग चित्र-भावचित्र आवृत्त चित्र-शिला चित्र लोह - चित्राद्येकोननवत्युत्तरशत चित्रप्रबोधकं द्वात्रिंशदध्या[या ]त्मकं चित्रकर्मशास्त्र भीम
विरचितम् ॥
The same Prasthanabheda further informs that Kasyapa was the author of a voluminous Silpasāstra :
-:
॥ ७. शिल्पशास्त्रम् ॥
एवं यक्षशिल्पि गन्धर्वशिल्पि - किन्नर शिल्पि - किंपुरुषशिल्प्य सुरशिल्पि दैव शिल्पि मानुषशिल्यादि-सप्तोत्तर त्रिशतशिल्पप्रभेदासंग्रहेण निरूप्य भूलोकसंबंधदैव विग्रह देवालयराजगृहगरुडस्तंभकुड्यमंटपाद्येकोत्तरशतविधरचना विविगर्भितं कश्यपछाया पुरुषमारुतिमयविश्वकर्मत्वष्टृमनुचाणं शिल्पिवर्धनवटक शल्यातिप्रभृतीनां परस्पर शिल्पप्रभेदमार्गप्रदर्शनपूर्वकं द्विचत्वारिंशदुत्तरैक सहस्रप्रबोधकं द्वाविंश- गुच्छ परिमितं शिल्पशास्त्रं भगवता कश्यपेन प्रणीतम् ॥
aat सांख्यं योगः पशुपतिमतं वैष्णवमिति प्रभित्र प्रस्थाने परमिदमदः पथ्यं हितमिति च । रुचीनां वैचित्र्याद ऋजुकुटिलनानापथजुषां नृणामेको गम्यस्त्वमसि पयसामर्णव इव ॥
The Prasthanabheda of Sri M. seems to be an elaboration of, if not identical with his elucidations or comments to the passage 'f' in the above verse, of the Ode-which is one of the gems of Sanskrit Literature. This superb verse may be thus freely rendered into English :
Diverse are the canons-viz. the three (revealed Vedic Texts) Samkhya, Yoga, the doctrines of the Pasupatas and the Vaisnavasthis one may be supreme, or that one may be salutary and good. People follow different paths, straight or circuitous, owing to their different

Page #29

[ 17 ]
Regarding the Silpa Sāstras, Rám Ráz says51 :
"It is true that the Hindus were in possession of numerous treatises on architecture, sculpture, &c., which collectively are called the Silpa Sastra, but unfortunately few traces of them remain. There appears to have been, according to some, thirty-two, and according to others sixty-four, standard treatises on the abovementioned arts.
In a series of memorial verses preserved among the artists, are recorded the names of the authors or titles of the above mentioned sixty-four treatises. Of these, thirty-two are called Muc'hya, or principal, and thirty-two Upa or subordinate.
They (verses) contain little more than titles mostly patronymics of the deities who revealed the particular art or
temperaments. But like unto the rivers, which take direct routes or run along circuitous courses, and yet, ultimately, find their ways and merge into the sea- even, like unto that, indeed, O! my Lord, you alone are the sole Refuge of the human beings.
These three most important references to the ancient MastersBhagavan Ganapati, Bhima and Kasyapa the first two references being especially striking, are to be found in Prasthana Thraya Madhusudana Saraswati Smriti. Reproduced by Pandit T. Subraya Sastri of Bangalore. Transl. into Eng. by the Late Ratanlal M. Mody and G. Venkatachala Sarma of Bangalore. V. B. Soobbiah & Sons. Bangalore, 1931.
—
Though there are some anachronisms in the edition, as regards Sri Madhusudana's date etc., there are the strongest grounds to suppose that the learned Pandita's wonderful edition is absolutely genuine. As, many of the Texts, mentioned are actually traceable and one, even, published by the same-viz. the Amsu-bodhini of Bharadvaja Ṛsi with Comm.
As regards the time etc. of Sri Madhusudana Sarasvati, a few words would be not out-of-place. He flourished before Sri Caitanyadeva, in Bengal and was the author of several works of great erudition, among which are Bhaktirasayanam (Ed. Acyutagranthamālā, Benares) and Advaitasiddhi (Ed. Rajendra Ghosh, Calcutta).
51. Rám Ráz: Essay on the Architecture of the Hindus, London,
M. DCCC. XXXIV.
D-3

Page #30

[ 18 ] arts on which each work treated, or of the authors of the treatises themselves, the renowned Rishis or holy men, who are said to have flourished in the earlier ages."
The South Indian Agamas are extensive works and deal mostly with Siva. There are twenty-eight recognized Agamas.52 Some of them incidentally deal with architectural subjects, in great
52 a. For the South Indian Saivàgamas see :-H. W. Schomerus : Der Caiva-Siddhānta eine mystik Indiens. Leipzig, J. C. Hinrichs'sche Buchhandhung, 1912. Pp. 7ff. Einleitung : 2. Die Caivāgama, die Hauptautoritat des Caiva-Siddhanta (a) Der Ursprung and das Alter der Agama
Die Gruppierung der Agama and ihr Umfang; J. M. Nallaswami Pillai ; Sivanāna Siddhiyar of Arunandi Sivāchārya. Madras, Meykandan Press, 1913. Pp. lii-lv. List of Agamas or Tantra with Upāgamas.
52 b. "Some of the Agamas deal with very technical matters, which are not met with in the Puranas. Moreover, some Agamas, to all intents and purposes, are but architectural treatises. The Kāmikāgama, for instance, devotes sixty chapters out of a total of seventy-five to architecture and sculpture, and its treatment of the subjects can hardly be surpassed by that of an avowedly architectural treatise".
"The Karanāgama also devotes much space to architecture and sculpture. There are thirty-seven chapters in the Agama, which deal with these subjects exhaustively. It makes a distinct addition to the Agamas' contributions to the Silpa-śāstras. It contributes two valuable chapters dealing with the details of the nine and ten tāla measures. This is also a highly technical matter concerning sculpture and entirely missing in the Puranas".
"The Suprabhedagama has devoted only fifteen chapters to architecture and sculpture. Nor has it anything new to add to the Agamas' contributions to the Silpa-sõstras. But its unique nature consists in the fact that it has quite successfully summarised all important matters in a comparatively small space, and in respect of brevity, explicitness and precision it surpasses even the Brhat-samhitū of Varāhamihira."
"The Vaikhīnasāgama has two chapters on sculpture, one of which deals with the general description of images and the other with the ten tāla measures. The Amsumad-bhedāgama has a single chapter on the ten tāla measures." ... · P. K. Acharya : Ind. Architecture according to the Münasāra, pp. 23--28. The Āgamas,

Page #31

| 19 detail. The oldest saivagama extant the (Uttara) Kamikāgama is probably not older than the 5th or 6th century A. C.53.
We owe it entirely to (the religious zeal of) the Buddhists, the conservation, for posterity, of some silpa Texts—both Buddhistic and Brahmanical, and perhaps, even Jaina—a few of which are entirely lost in Sanskrit. Wonderfully accurate translations of the Sanskrit versions, for example, of the Works of Atreya and of Nagnajit, are preserved in the encyclopædic Tibetan compilation Bstan-hgyur.54 Dr. Berthold Laufer had brought out a critical edition of the Tibetan version of Citralaksanam55 ascribed to Nagnajit.
Of special importance are some of the original Sanskrit texts, procured from Nepal, mainly through the initiative of the present writer. And by him some of these have been published for the first time. Further information regarding Silpa works, preserved in Tibetan translation and procured in their original, have also been given, elsewhere, fully, by the present writer.56
Besides these, a few Śilpa Texts of purely Buddhistic nature, are preserved, in Ceylon. They are in corrupt Sanskrit surely probably Post-Buddhistic. The most important among them, is the Sāriputra57 ascribed to Sāriputra, a direct disciple of the Blessed One.
53. T. A. Gopinatha Rao : Elements of Hindu Iconography. Vol. I,
Part I, p. 55.
54. Cordier: Catalogue du Fonds Tibétain de la Bibliotheque Nationale. Bstan hgyur, Section. Mdo-hgrel Sutra-ortti, Commentary on the sūtras, classed under the general name Silpa-vidyā-śāstras, p. 474.
55. See Note 29, Supra.
56. Haridas Mitra : The Buddhapratimu-laksanam with the Commentary Vivarani. The Prince of Wales Sarasvati-bhavana Sanskrit Texts. No. 48. (Benares, 1933). See the Introduction.
57. Through the kind help of Bhadanta Manjusri, very obliging Buddhist Monk who is well grounded in Pali and Sanskrit, I was able

Page #32

[ 20 ]
The Buddha-pratimā-lakṣaṇam is preserved also in a Chinese version.58 We thus have three versions of this Silpa textthe original Sanskrit, the Tibetan and the Chinese Translations, for comparison.
an
But the Jainas preceded the Buddhists in the adoption of iconolatrous cult. Very probably, the artistic study, for representation, of the undraped human body, originated with the Nirgrantha and the Ajivika ascetics, who went about naked and had daily chances for observing the natural bodily forms, in course of their ascetic practices 59 Indeed, the Jainas contributed, from early times, very considerably to the development of the plastic and the graphic arts of India. 60
Though the Buddhists as well as the Jainas have made important contributions to art the Brahmanic art traditions--as contained in the Silpa-sastras, are perhaps much earlier.
The Vastu-sastras and its subsidiary branch the Silpa-sāstras have been generally included into one of the Upavedasthe Artha-sastra, by Madhusudana Sarasvati :
to prepare for my personal use a Nagari transcription of this important Text and its Ceylonese Commentary.
This learned monk has also undertaken to transcribe in Nagari, for my use, the two remaining chapters of the Sariputra, as also the Rūpāvalī. I am preparing to publish critical editions of these important Texts of Buddhistic Art in near future.
58. See Haridas Mitra: Op. cit., Appendix: Tsao-siang-tou-leang
king.
59a. See Berthold Laufer: Op. cit., Einleitung. Seit 8 und Seit 17.
59b. The present writer, owes it to the kindness of the learned Muni Jina-vijayaji, the information regarding the existence of a single Jaina Silpa Canon. It is in a fragmentary state of preservation and in MS. The Authorship of the Work is ascribed to Thakkar Ph F)eru.
60. Full discussions of these questions have been given in my Contributions to the study of) Indian Iconometry, in course of publication.
61. Madhusudana Sarasvati: Prasthana-bheda. (Ed., T. Subraya Sastri, Mangalore).

Page #33

[ 21 j अथोपवेदाः॥ आयुर्वेदो, धनुर्वेदो गान्धर्ववेदोऽर्थशास्त्रं चेति चत्वार उपवेदाः॥ Il 3487TTETO II
ganta Eul [37-2 TE] PETTIE 79[#617-] शास्त्रं चतुष्पष्टिकलाशास्त्रं चेति। अपि च भौतिकादिभौतिकशास्त्राण्यपि। नानामुनिमिः quici grä[1] HET OF 319()=4047HI 2957: ||
But there is hardly any authority or cogency, for including the sciences of art, architecture, sculpture etc.-the Vāstu-śāstras and the silpa-śāstras, into the science of polity--the Arthasastra.
On the other hand, the preparation of the Gnomon sankunirmānam, and ascertaining by it the cardinal points (of the compass), the plotting of the ground-plan by means of the plumb and other lines Sutra-pāta etc., are really subjects, appertaining alike both to the Vedāngic-Jyautiņa, ( Kalpa ) śulva-sūtras, and the Silpa-śāstras, The Silpa-śāstras are therefore closely related to the Vedāngas and must be regarded as a Vedic Upānga.
The sulva-sūtraso2a form supplementary parts of the Kalpasūtras and prescribe rules for the construction of sacrificial Altars— Śulva having the sense of Rajju, cords for measurement of distances.
The two most important treatises of sul vasūtras are those of Baudhāyana and Apartamba. Two smaller treatises of later dates, are the Manava and the Maitrāyaṇīya salva-sūtras. There is also a Katyāyana śulva Parisista, belonging to the śukla Yajuş.626
The emendations (within brackets) of the Nāgarī Text, are by the present writer, from a comparison of the different editions.
62a. Dr. G. Thibaut : Sülva Sutras. J. A. S. B. Part I. 1875 ; Also, the Pandit. Old Series (1874, 1876) Vols. IX & X; and New Series (1876, 1882) Vols. I & IV.
62b. Prof. M. Winternitz: A History of Indian Literature. Vol. I, (Cal. Univ. 1927). P. 277. "Only in the Black Yajurveda schools of Baudhayana and of Apastamba do we find Kalpasūtras containing all the four kinds of sūtra texts, Srauta, Gșhya, Dharma and Suiva-sūtras ; and

Page #34

[ 22 j
The Sulva-sutras give directions for construction of the fire Altars, the Vedis and the Citis etc.
From the root cin cayane, to collect
the three most important terms :—
are derived,
a. Citi-Sacrificial altars, for gathering the holy fire agnicayana, agnyādhāna.
b. Cita-The funeral pyre for the cremation of dead bodies. Caitya-Monuments enclosing post-cremation human remains, sacred relics-the Buddhadhatu, etc.
C.
in these cases it can be proved that these works are indeed so interconnected that, to a certain extent, they can be regarded as the four volumes of a uniform work. It is possible that Baudhayana and Apastamba were actually the authors of complete Kalpasūtras comprising all the four kinds of texts. But even if they were not the actual authors, at all events, the Srauta, Grhya, Dharma and Sulvasutras of Baudhayana and Apastamba schools are works composed on a uniform plan, of these two schools of the Yajurveda....
* The Baudhayana-Sulvasūtra has been edited and translated by G. Thibaut in the "Pandit", Vols. IXff; the Apastambiya-Sulvasutra ed. and translated into German by Albert Bürk. ZDMG., Vols. 55, 56, 1901-2.*"
P. 278. "The Srauta, Grhya and Sulvasutras of the Manava school", and the Kathaka Gṛhyasutra, which is related to the Manava-Gṛhyasūtra, come under the Maitrayani-samhita...
The Manava-Srautasutra is perhaps the oldest Śrautasutra. Garbe has shown that it is certainly older than Apastamba who refers to it.
::
P. 278-79. "To the White Yajurveda belong a Katyayana-Srauta sutra, a Pāraskara Grhyasūtra and a Katyāyana-Sulva-sutra.*
A Parisista to this (Katiyam Sulvapariśiştam)-ed. by G. Thibaut in "Pandit", N. S., Vol. 4.*"
in
P. 271. "Ritual (Kalpa), which constitutes the chief contents of the Brahmanas, is...the first Vedänga to receive systematic treatment special manuals, the so called Kalpasūtras. They arose out of the need for compiling the rules for the sacrificial ritual in a shorter, more manageable and connected form for the practical purposes of the priests."
P. 275. "The Sulvasutras, which are directly attached to the Srautasūtras, should be mentioned in connection with these Kalpasūtras. They

Page #35

[ 28 ] Indeed, the beginnings of the Vastu-śāstras and the Silpaśāstras are to be traceable to the Vedāngir Jyautism, (Kalpa) Gulra. sūtraso? on the one hand, and to the l'antrika ritualistic Yantras and Mandalasel etc., on the other. .. .
Among the treatises on Nīti and its sub-class Vārtā and on Jyotiņa, the Arthuśāstra of Kautilya, the Sukraniti and the Brhatsamhitā of Varāhamihira call for special notice.
The Indian Artha and the Niti śāstras have been called poly-technical treatises 65 ; and the Vārtā appertains to Economics.86
The Arthasāstra of Kautilya devotes some six or seven chapters to town-planning, the construction of residential buildings and fort, and specially military architecture. The Arthaśāstra of Kautilya is an old work but in its present form not older than the 3rd century A.C.87
In "Kautiliya Arthasastra, Viśālākşa, Bāhudantiputra, Brhaspati and Uśanas have been cited as teachers of Artha. Compare also Kāmasītra, p. 3f., where it is narrated, that from the great work by the creator Brahman on the Trivarga, Manu separated the part dealing with Dharma, Bệhaspati—that on Artha and Nandin, Siva's servant-the one on kama. Mahābhārata, XII, 59, 28ff, 76ff.'
contain exact rules for the measurement (Sulva means "measuringstring") and the building of the place of sacrifice and the fire-altars, and as the oldest works on Indian Geometry, are of no little importance for the history of science."
63. See Note 62. Supra.
64. For examples, see tarefacial Sharadāti lakatantram, with commentary getafe Pidurthādarsha. Edited by Atalānanda Sarasvati. Tantrik Texts Vols, XVI. and XVII. Patala 3.
65. P. K. Acharya : Ind. Arch, p. 132.
66. Narendranath Law: Vārtā—The ancient Hindu Economics, Ind. Antiq., Vol. XLVII, p. 256.
67. M. Winternitz : Geschichte der indischen Litteratur, III Band, (Leipzig. 1922), p. 523,..

Page #36

[ 24 ]
'Visālākṣa-the great-eyed one, is one
name of Śiva.
And Bahudantin is another name of Indra'.s In the Matsya Purāṇa, Viśālākṣa, Nandin, Indra, Sukra and Brhaspati are, all of them, cited as teachers of Silpa.89
Among them Nandikeśvara or Nandisvara was also an ancient teacher of Kamasastra. Besides, this there is one Nandikesvara who was the author of an work on Abhinaya-Abhinayadarpanam, 'the Mirror of Gestures'." 70
'Bṛhaspati is at the same time a teacher of the Lokayata system, and there is close relationship, between Lokayata and Arthasastra. From the Mahabharata, it is learnt, that the Indian Tradition regarded Brhaspati as the Founder of the Arthasastra. This old Arthasastra of Brhaspati, alas, is preserved to us only in a version strongly altered and mixed-up with modern elements.'71
'The Sukraniti i. e., the Textbook on Politics written by Śukra or Uśanas is a work of quite recent times, if we do not call
68. See Dr. M. Winternitz: Geschichte der indischen Litteratur, III Band. (Leipzig. 1922), pp. 507-8 and p. 508 Note I. Free translation of this Note is given above.
69. See Text and Note 25. Supra.
70. Nandikeśvara's Abhinaya-darpanam. Edited by Manomohan Ghosh. Calcutta Sanskrit Series. No. 5. (Metropolitan Printing and Publishing House, Ltd. Calcutta, 1934). For further information regarding Nandikeśvara, see the present writer (Haridas Mitra's): Sadasiva Worship. J.P.A.S.B. (New Series). Vol. XXIX, 1933. App. III, see under Nandi. kesvara.
71. M. Winternitz: Geschichte der indischen Litteratur, Band III, p. 508. (The above passage has been rendered freely into English, from this book, by the present writer.
72. M. Winternitz: Op. cit., p. 532 (Free Translation). "Besides the edition of Sukraniti of G. Oppert (Madras, 1882) there is also one of Jivananda Vidyasagara (Calcutta, 1882) and several Indian Prints with translations in Bengali, Marathi and Hindi. Text another Ed. by B. K. Sarkar (New York, 1915); Eng. Transl., by the same (Allahabad). On

Page #37

[ 25
]
it, a forgery. Whether the remnants of an old Arthasāstra have been preserved in the Sukranīti or not must be investigated first.' The Sukraniti in an older form may be anterior to the Matsya-P., which mentions Sukrācārya, as one of the eighteen authorities of architecture-Vastuśāstropadeśakas.73 The śukranīti deals with architecture and sculpture in chapter IV, sections 4 and 6. There are frequent and casual references to both these subjects in other portions of the treatise as well.74
Varāhamihira's Bịhatsamhita is one of the most important works of the Indian literature. It is a principal work on natural Astrology. As this subject is of importance in all departments of life, all the varied branches of the public and the private life have been treated in the work. Hence it partakes to some extent of an encyclopædic character and is concerned with numerous other arts and sciences'. 75
Thus the Byhatsamhitā, usually classed under the astronomical and astrological treatises, is but a semi-Purāņa, dealing, as it does, with heterogeneous subjects like the Purāņas themselves. ... In this treatise there are but five chapters devoted to both architecture and sculpture. But the súbjects have been treated with a master hand... Quite consistently with his sense of proportion Varāhamihira devotes only one chapter to sculpture, in which details of images are described in a scientific manner which is
the Sukraniti, B. K. Sarkar based The Positive Background of Hindu Sociology I, II (The Sacred Books of the Hindus, Allahabad)".
73. Matsya-Purānam, (Anandāśram Ed., 1907), chap. 252. See Note 25. supra.
74. P. K. Acharya : A Dictionary of Hindu Arch., p. 799 ; also see Sukranīti Text; and the Engl. Transl. by B. K. Sarkar.
75. M. Winternitz : Geschichte III, p. 567.
Brhatsamhitā :--Ed. by H. Kern (Bibliotheca Indica); Ed. by Mm. Sudhākara Dvivedin with the Commentary of Bhattotpala (Vizianagram Sanskrit Series); Transl. for the greater part by H. Kern. JRAS. (1870–75). Complete Translation by Chidambaram Iyer (Madura, 1884).
D-4

Page #38

[ 26 ] distinctly missing in other ancient literatures....... in his treatise seven architectural authorities are mentioned distinctly.”78
The authorities of architecture and sculpture, specially mentioned are Maya and Viśvakarman, Garga and Manu, Nagnajit, Vasistha and Bhaskara.r
CHAPTER III THE CANONS OF INDIAN ART (Contd.)
While, it is not necessary to make anything more than only passing reference to the Vedic, the Epic (Itihasa) and the Classical Sanskrit and the Buddhist literatures etc., on subjects like architecture, art etc., these being dealt with, at great lengths by more competent scholars, elsewhere, the Purānas in this connexion call for special notice78.
76. P. K. Acharya : Ind. Arch., p. 22. 77.
भूमिकाङ्गुलमानेन मयस्याष्टोत्तरं शतम् । साधं हस्तवयं चव कथितं विश्वकर्मणा ॥ २६ ॥ प्रासादलक्षणमिदं कथितं समासाद गगंण यहिरचितं तदिहास्ति सर्वम् । मन्वादिभिविरचितानि पृथूनि यानि ततसंस्मृति प्रति मयाव कृतोऽधिकार: ॥ ३१॥ षट्पञ्चाशोऽध्यायः॥ अष्टौ सीसकभागा: कांसस्य डी तुरीतिकाभागः । मयकथितो योगोऽयं विन्ने यो वज्रसंघातः ॥ ८॥ सप्तपञ्चाशोऽध्यायः ॥ स्वरङ्गुलप्रमाणैर्दादश विस्तीर्णमायतं च मुखम् । नजिता तु चतुर्दश देध्येण द्राविडं कथितम् ॥ ४ ॥ चतुरङ्गलं वसिष्ठः कथयति नेवान्तकर्णयोर्विवरम् । अधरोऽङ्गुलपमाणस्तस्यानोत्तरीष्ठय ॥ ८ ॥ अन्धत्वमूर्ध्व दृष्ट्या करोति चिन्तामधोमुखी दृष्टिः ।
सर्वप्रतिमास्ववं शुभाशुभं भास्करोक्तसमम् ॥ ५२ ॥ अष्टपञ्चाशोऽध्यायः ॥ The Brhatsamhitā of Varāhamihira. Ed. H. Kern, (Bibliotheca Indica).
78. For General information in full, regarding the Puranas, see :

Page #39

[ 27 ]
Of the eighteen or nineteen Maha-purānas, besides the other Upa-puranas, some nine have special reference to architecture and sculpture etc. Most of the Puranas are Vaisnava and as many as fourteen of them are devoted to the worship of Visnu; but they deal with the images of all the three deities, Trimurti, forming the Triad.
1. The Agni-purana has sixteen chapters on Vastu and Silpa -one of them on town-planning, two on residential buildings and thirteen on sculpture.
2. The Garuda-purana has two chapters on architecture and two on sculpture.
3. The Naradiya-purana treats only the construction of temples, reservoirs, wells and tanks in its one chapter.
4. The Brahmaṇḍa-purāna, likewise, treats the construction of temples and other buildings in its one chapter.
5. The Bhavisya-purana has four chapters, three being devoted to sculpture and one on the architecture of temples.
6. The Matsya-purana has eight comprehensive chapters dealing in great detail with architecture and sculpture, constituting
M. Winternitz: A. History of Ind. Lit. Vol. I. Section II; especially, pp. 517-586.
About the Silpa sections of the Purāņas, see :
P. K. Acharya: Ind. Arch. I. General Survey. III. The Epics. V. The Age of Manasara; and also A Dictionary of Hindu Archit. Appendix II.; N. Law: Varta-the Hindu Economics, Ind. Antiq.,
Vol. XLVII.
:
79. For full lists of the Puranas and the Upa-Puranas: see M. MonierWilliams Indian Wisdom (1893, Lond), chapt. XV.-ff. Puranas; and see, especially-about eighteen Puranas, pp. 513-14 and about eighteen UpaPuranas, p. 521. Also, M. Winternitz: Op. cit., p. 532-33.
"But the Matsya-Purana mentions only four Upa-Purāņas. The Brahma-vaivarta-P., without enumerating them, says that eighteen Upa-P. exist. The Kurma-P. enumerates them."

Page #40

Ì 28 j
the Vastu-prakarana i. e., the section on Architecture. In one of these chapters, accounts are given of the eighteen Vastusastropadesakas, ancient masters of architecture. One chapter is devoted to columns, two to buildings, one to building-materials. Three chapters are exclusively devoted to sculpture-one being on Talamana, iconometry and two others on the Phallus.
7. The Linga-purana has a single chapter on sacrificial pits, temples and the installation of deities.
8. The Vayu-purana has a single chapter about building temples on mountains.
9. The Skanda-purana has three chapters on Vastu and Silpa. One chapter describes how for his daughter's marriage Himalaya had a pavillion constructed by Viśvakarman under the instruction of his Purohita Gargācārya and how clever portraits or life-like representations of all gods were made therein, and they struck even the gods themselves with awe and wonder. Another chapter describes the laying out by Viśvakarman himself, of a large city Mahinagara. From another chapter, we come to know how a golden hall was made by Padmanidhi, at the command of Indradyumna, how Viśvakarman made three chariots at the command of Narada and how their installation ceremony was performed by this rṣi.
For informations regarding Vastu, Silpa and Citra the most important Pauranik sources are the Agni, the Matsya and the Visnudharmottaram.
-
"The Matsya or Matsya-Puranaa°
is one of the older works of the Purāņa literature, or at least one of those which have preserved most of the ancient text, and do fair justice to the definition of a 'Purana.' It commences with the story of the great flood out of which Visņu, in the form of a fish (Matsya) saves only Manu. While the ship in which Manu is sailing
80. The Matsya-Purana is published in Anandāśram Sanskrit Series No. 54 and transl. into Engl., in SBH. (Panini office, Allahabad) Vol. 17. See M. Winternitz: A Hist. of Ind. Lit. Vol. I, pp. 575-76.

Page #41

[ 29 ]
along is being drawn through the flood by the fish, there takes place between him and Visņu, incarnated as a fish, a conversation which forms the substance of the Purana. Creation is treated in detail, then follow the genealogies.... Neither are the usual geographical, astronomical and chronological sections absent, and according to V. A. Smith....the lists of kings in this Purana are particularly reliable for the Andhra dynasty. It has very much in common with the Mahabharata and the Harivamsa and there is often literal agreement. There are, however, very numerous later additions and interpolations. For instance,ceremonies at the building of a house (chapts. 252-257), the erection and dedication of statues of deities, temples and palaces (chapts. 258-270)...etc.
"As far as the religious content is concerned, the MatsyaPurāna might be called Śivaite with just as much reason as it is classed as Visnuite. Religious festivals of the Vaiṣṇavas are described side by side with those of the Saivas, and both Visņu and Śiva legends are related. In chapter 13 Devi ("the Goddess", Siva's wife Gauri) enumerates to Dakṣa the one hundred and eight names by which she wishes to be glorified. It is obvious that both sects used the work as a sacred book."81
81. "Regarding the Matsya-Purana, Professor H. H. Wilson writes :
'The Matsya-Purana, it will be seen,...from...its contents, is a miscellaneous compilation, but including, in its contents, the elements of a genuine Purana. At the same time, it is of too mixed a character to be considered as a genuine work of the Paurāņik class; and, upon examining it carefully, it may be suspected that it is indebted to various works, not only for its matter, but for its words.
Although a Saiva work, it is not exclusively so and it has not such sectarian absurdities as the Kurma and Linga. It is a composition of considerable interest; but, if it has extracted its materials from the Padma,which it also quotes on one occasion, the specification of the Upapurāņasit is subsequent to that work and not very ancient.'
But modern scholars consider this Purana as one of the oldest, in fact the Padma-Purana seems to have borrowed from the Matsya and not the reverse. (Vide Vincent Smith's Early History of India. 3rd Ed., pp. 11, 21-23).

Page #42

[ 80 1
"The Agneya or Agni-purana,8 82 is so called because it is supposed to have been communicated to Vasistha by Agni, It describes the incarnations (Avataras) of Visņu, among them also those as Rāma and Kṛṣṇa, where it confessedly follows the Rāmāyaṇa, Mahābhārata and Harivamsa. Although it commences with Visņu,it is yet essentially a Sivaite work and deals in detail with the mystic cult of the Linga and of Durga. It also mentions Tantric rites, gives instructions for the production of images of gods and their consecration and refers to the cult of Gaṇeśa (chapt. 71) and the sun-cult (chapt. 73). But the cosmological, geneological and geographical sections peculiar to the Purāņas are not missing. The especially distinctive feature of this Purana is, however, its encyclopædic characters. It actually deals with anything and everything. We find sections on Geography, Astronomy and Astrology,on omina and potenta, house building and other occupations of daily life.To which age this remarkable encyclopædia or its separate parts belong, it is impossible to say."
The Matsya-Purana enumerates the names of eighteen ancient teachers of architecture, as quoted before. The passages have been interpreted as below.88
"The Rṣis asked :---
'Sūta! be gracious enough to tell us how royal palaces and other houses are constructed. Also explain to us what is VastuDeva-1.'
Sūta replied:- -(1) Bhrgu, (2) Atri, (3) Vasistha, (4) Viśvakarma, (5) Maya, (6) Narada, (7) Nagnajit, (8) Visālākṣa, (9) Indra, (10) Brahma, (11) Svämikārtika, (12) Nandisvara, (13) Saunaka, (14) Garga, (15) Śri Kṛṣṇa, (16) Aniruddha,
82. M. Winternitz: Op. cit., p. 566.
Agni-P. ed. in Bibliotheca Indica (1873-79) and Anandasram Skt. Series, No. 41; Transl. by M. N. Dutt (Cal., 1901).
83. The Matsya-puranam. Transl. by A Taluqdar of Oudh. (The Sacred Books of the Hindus. Ed. by Major B. D. Basu. I. M. S. Vol. XVII.) Appendix X, by Sris Chandra Vidyarnava, p. cvi.

Page #43

[ 91 ]
(17) Sukra and (18) Bṛhaspati are the chief eighteen preceptors of the Vastusāstra. Lord Matsya had explained briefly the Vastusastra to the King Vaivasvata Manu; 2-4.
Which I will now relate to you."
The Agni-Puranas list of twenty-five authoritative texts, quoted before is interpreted thus:
"Hayagriva said :-O, Brahman, hear me speak about the consecration of the images of Vishnu and other gods-(1).
I have already dealt with the principles of Pancharatras" and Saptaratra schools of philosophies which are classed by the Munis under twenty-five different heads as discussed in the following books or Tantras, viz. :
84. Agni-Puranam, Engl. prose transl, by Manmathanath Dutt. Cal., 1903. Chapter XXXIX.
In the Introduction Mr. Datta writes :
"The contents of this Purana clearly show that it has no sectarian leaning. It impartially treats of Vaisnava, Saiva and Sakta forms of worship. It is more a compendium of Sanskrit learning than the advocacy of any particular form of religion. It is classed among the Tamasa or the delusive division of the Puranas”.
Professor Wilson thus remarks on the general character of this Purana. ......it is evident that it is a compilation from various works; that consequently it has no claim in itself to any great antiquity, although from the absence of any exotic materials, it might be pronounced earlier, with perhaps a few exceptions, than the Mahomedan invasion. From the absence also of a controversial or sectarian spirit, it is probably anterior to the struggles that took place in 8th and 9th centuries of our era between the followers of Siva and Vişņu'.
85. "The word Ratra signifies knowledge, and the Naradapancharatra, which is one of the standard religious works upholding the principles of the Pancharatra School of Philosophy, defines the term as meaning the sum total of the five distinct sorts of knowledge we have, of the external world through our senses :
रापञ्च ज्ञानवचनं ज्ञानं पञ्चविधं स्मृतम् ।
तेनेदं पञ्चराचञ्च प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ अ: १११, नारदपञ्चरात्रम् ।

Page #44

[ 32 ] (1) The Hayacirsa Tantram, which is the first and original book of the Pancharatra School, (2) the Trailokya Mohan Tantram, (3) the Baibhabum Tantram, (4) the Pouskaram Tantram, (5) the Prahlad Tantram, (6) the Garga, (7) the Galabum, (8) the Naradiya Tantram, (9) the Sampracnum Tantram, (10) the Sandilya Tantram, (11) the Vaishvakam, (12) the Svatatum, (13) the Shounakum Tantram, (14) the Vashistam, (15) the Gayansagar Tantram, (16) the Shaimbhubam, (17) the Kapil Tantram, (18) the Tarksa Tantram, (19) the Nārāyanikum, (20) the Atrayaum, (21) the Narasinha Tantram, (22) the Anandaksa, (23) the Arun Tantram, (24) the Boudhayan Tantram, (25) the Arsam or the Bicvoktam tantram which is a synopsis of the preceding one--(2).”
Inspite of the many imperfections that have crept in through ages, and the ignorant mis-interpretation resulting apparently
It may be safely asserted here that Vaişpavism owes its origin to this school of philosophy, which, with the aid of several subsequent accretions of an article of faith or practice from the sister schools, has determined the nature and formation of its namesake in modern times. Sakarācārya once questioned the soundness and orthodoxy of the tenets of Pāñcaratra School, and even attenipted to prove their incompatibility with the principles of the Vedas.
(Vide Sārīraka-Bhäşya,-2-2-43, 2-2-44 and 2-4-25).
Rāmānuja, however, held a contrary view and quoted ślokas from the Mahabharata and other tantras to show that not only the Pascaratra School embodies within itself the highest principles of Indian Spiritualism, but that it is quite in harmony with the revelations of the Vedas like the Sāökhya Philosophy which too was denounced by Sarkara on account of its heterodoxy :
साख्यं योगः पञ्चरावं वेदाः पाशुपतं तथा। किमतान्येकनिष्ठानि पृथनिष्ठानि वा मुने ॥ एवमेकं सांख्य वेदा(?) वेदारण्यकमेव वा। परम्पराङ्गान्तानि पञ्चराषन्तु कथ्यते ।
साख्यं योगः पञ्चरावं वेदाः पाशुपत तथा । पात्मप्रमाण्येतानि न हन्तव्यानि तुभिः॥

Page #45

( 33
)
from loss of traditions in North India, the Agneya list of the Pancarātra Agamas is conclusively proved to be authentic.
“Now, in the case of the Pāñcarătra, tradition mentions one hundred and eight Samhitās, and in a few, texts about this number are actually enumerated. Such lists, coquetting with the sacred number 108, are, of course, open to suspicion.”
"The fact, however, that none of the available lists of Samhitās, including those which pretend to give 108 names, actually conforms to this number but all of them enumerate either more names or less, is one thing telling in their favour ; and when, as is the case, it can further be shown that a respectable number of the texts enumerated are still available, while not a few of the others are found to be quoted or summarised in the later literature, and that a number of Samhitās which are not included in any of the lists, are either extant or quoted-then the value of the latter can no longer be denied. We have, consequently, collated those lists, four in all, and with them a fifth list found in the AgniPūrāņa, and as a result offer the table in which all the names... have been arranged in alphabetical order.”
"The Kapiñjala list comprises 106 names, the list of Pādma Tantra... 112, that of Visņu Tantra... 141, that of HayaSirsa Samhitā... 34, and that found in the 39th adhyāya of Agni (Agneya)-Purāņa only 25.
A still shorter list, namely that of the apocryphal Nāradiya, has not been taken into account.”
The literature of the Pāñcarātras, like other sectarian literatures, falls into two broad divisions comprising respectively of works of inspired or divine origin and of human authorship. The latter class ---treats chiefly what are called vidhi and prayoga and consists of digests, commentaries, extracts and studies on special subjects, and the like. The former class, consists of the Samhitās or "compositions” (compendia), that is, metrical works
D-5

Page #46

( 34 ) dealing, with a number of topics, if not the whole, of the Pāñcarātra system.86
“... ...of the principal subjects treated in the Pāñcarātra, the scientific student will probably find it best to distinguish the following ten :
(1) Philosophy ; (2) Linguistic occultism (mantra-śāstra); (3) Theory of magical figures (yantra-šāstra) ; (4) Practical magic (māyā-yoga); (5) Yoga ; (6) Temple-building (manlira-nirmann); (7) Image-making (pratisthā-vidhi); (8) Domestic observances (samskāra, āhnika); (9) Social rules (varnāśrama-dharma); (10) Public festivals (utsava)*7.”
An examination of the principal subjects, treated in the Pāñcarātras, will easily show the close relationship of many of these, with the Vāstu and the silpa-śāstras.
In the evolution and the development of the Building, the Plastic and the Graphic Arts of India, --- the Vedānga Jyotişa and the Kalpa (Gulva) Sūtras, the Saiva Agamas and the sakta Tantras, the Puranas and the Pancarātras, etc., have, among the Brāhmaṇic Texts, made similar contributions.
Even the Jainas and the Buddhists, did not lag far behind. It will, however, be out of place to make any discussion of the latter sources, here.
86. Otto Echrader, Op. cit. pp, 2-3 ff. 87. Ibid. p. 26.

Page #47

CHAPTER IV THE PRESENT EDITION
The preparation of critical Editions of the Sanskrit Texts on Silpa (or, Tantra) is beset with many difficulties some of which are of a very serious character.
The language is, on the one hand, obscure and full of technicalities ; extraneous aids-in the shapes of explanatory comments and notes which are fortunately so abundant in the cases of other branches of Indian Literature are sadly wanting in the cases of the
Silpa (and the Tantrik) Texts. On the other hand, the Manuscripts of these branches of Sanskrit, are mostly corrupt or in mutilated state, due, not only to the loss of art traditions but also among other reasons, to the indifference of the hereditary craftsmen and artists themselves to the literary works on the subject.
There, however, prevails an unfortunate and regrettable attitude of mind which looks down upon these hereditary craftsmen and artists who have carried on with love and veneration even when there were no encouragements, the sacred duty of keeping up for generations, the flames of Indian artistic tradition alive. The Brāhmaṇic theologians have cast down the artists and the craftsmen's The Nitiśāstru-haras have enumerated
88. Compare Brahma-vaivarta Puranam, Brahma Khanda. Adh. 10, Jātinālü. (From a MS., collected by the late Prof. Satishchandra Mitra), for the Daulatpur Hindu Academy, "offcatall" (?) svets 99971-1978f4 পুরাণ শাস্ত্র হইতে সংগৃহীত। শ্রীমহেন্দ্র (sic) বিদ্যারত্ন কর্তৃক অনুবাদিত। হরিহর যন্ত্র । চিৎপুর রােড, বটতলা। সন ১২৭৪ সাল,৩২ আষাঢ়। Reprinted, বেঙ্গল রায় প্রেস। সন ১৩৩০ সাল। “জাতিকৌমুদী ও জাতিসঙ্কর।” শ্রীবেণীমাধব ন্যায়রত্ন কর্তৃক সঙ্কলিত। 26 11 at slag ata, niat i

Page #48

( 36 ) the musicians along with the cut-throats, charlatans and rascals.89
And, yet the silpa, the Sangīta and the Natya etc., which have all reputed Rsis of hoary antiquity, as their founders, owed their birth to divine inspiration. We have, therefore, here, another set of apparent paradoxes of Indian culture, which should provoke serious enquiry.
Very elaborate descriptions are given of the merits (Phalaśruti and Artha-vāla) for raising pious foundations, or erecting sacred structures such as the dedication of an image that would accrue on the part of the donor, (danapati).90 Arts of music and
"सूबधरी विमानान्तु शापेन पतितो भुवि ।
शीघ्रञ्च यज्ञकाष्ठानि न ददौ तेन हेतुना ॥" 1, 3 'अनाद। যজ্ঞকাস্থ শীঘ্র দান না করে ব্রাহ্মণে।
শাপে সূত্রধর সে পতিত এ কারণে ।। 2 "व्यक्ति(ति)क्रमेण चित्राणां सद्यश्चित्रकरस्त था।
पतितो ब्रह्मशापेन ब्राह्मणानाञ्च कोपतः॥" I, 3 'अनाज । ক্রমভিন্ন চিত্রদোষে জানি চিত্রকরে ।
শাপ দিয়া পতিত করিল বিবরে । 2 98. For example, see the rare old Niti-sastra, Caksusiyam, fragments of which have been traced and published for the first time-A. S. Ramanath Ayyar : Chaksusiyam-an Arthasastra. JBORS Vol.XI, pp. 81-84.
90. तथा हि--ौगोपालमहकते 'श्रीहरिभक्तिविलास'-१८ विलास-श्रीमूर्त्याविर्भावमाहात्मा'विणुधर्मोत्तरे। देवस्य प्रतिमायान्तु यावन्तः परमाणव: ; तावहर्षसहस्राणि विणलोके महीयते ।' तथा--'श्री हरि०-- १९ विलास-श्रीमूर्ति प्रतिष्ठामाहात्मा'मात्मा। प्रतिष्ठायाः सुराण च देवता नको मात ।
देवयज्ञोत्सवा पि बन्धनेन विमुच्यते॥' तथा---'संधुभाषित-प्रतिमालक्षण-विवरण्याम्' ।
यावन्तः परमाणवो भगवत्स्तू पेषु विम्वषु वा । तत्कात्त दिवि भूतले च नियतं तावन्ति-॥ ------संपदोऽखिला
__ भुक्त्वा च सर्व सुखम् । प्रान्ते जन्मजराविपत्तिरहितं
प्रायोति बौद्धं पदम्।

Page #49

( 37 ) dancing have similarly been glorifiedo1 although the artists and craftsmen themselves, curiously enough, occupy only degraded positions in society.
Thus the preservation of silpa Texts in the hands of the hereditary artists and craftsmen who were looked down upon, was beset with some difficulty. But mistakes and lapses in the Mss. are fortunately seldom, error's of commission, and not a few, may be due to inexpert scribes. Unless and until better readings, supported by substantial grounds, can be suggested, it is not allowable to reject altogether the only available texts which bear the stamp of tradition through a long succession of generations. It is, therefore, very necessary to sift very thoroughly the apparently corrupt and contradictory readings with the entire critical apparatus at our disposal.92
And when there is a great paucity of materials in the form of Mss., as is the case with the present text Devata-mūrtiPrakaraṇam, it is necessary to formulate some general laws, or, to deduce some principles for future guidance, in preparing a critical edition. Secondly, it is also very urgent to devise ways and means, for interpreting the texts of silpa, when all extraneous aids are so inaccessible.
91. Compare Nandikeśvara's Abhinayadarpanam (Critical Ed. of the Text with Introd., Transl., Notes and Illustrations. By Manomohan Ghosh., Cal. Skt. Series, No. V.), (Natyaprašamsā), śl. 76-11a (and Engl. Transl.).
For the Sangita-śāstra etc., also, it is possible to give numerous examples, of such eulogy.
92. It would not be, out of place, to compare here, for example, the immense help, which the present writer derived, by subjecting the apparently confusing readings to Epigraphic and Palaeographic Tests, elsewhere, while preparing his edition of the important Silpa Text : The Buddhapratimā-laksanam. The Sarasvati Bhavana Sanskrit Texts, No. 48. (Benares, 1933).
Out of a hopeless medley and confused jumble of data, careful scrutiny and repeated efforts enabled the present writer, to deduce a number of most important principles.

Page #50

( 38 )
In close analogy to the rules of interpretations, the Paribhashas of Vyakarana and Mimāmsā Sāstras, we must formulate some rules, for these Silpa Texts, too.
As the (Silpa) Vastu Sastras are technical and obscure in language, no violent corrections or half-hazard emendations of texts are warrantable. Similar is the case with the Tantrik and Kindred Texts.
Some of the first rules, that should be made, may be as
follows:
(a) Not a single syllable should be ommited or even a half, in the (Silpa) Vastu and the Tantrik Texts.
मात्रालाघवो नाऽनुमन्तव्यो वास्तु-शिल्प-तन्त्रशास्त्रादिषु ।
(b) As in the Mīmāmsā Śāstra, we should try to account for and harmonise any apparent contradictions. When some of the texts are really contradictory, they may be considered to be due to differences in recensions, sections or topics.
सति भिन्नवाक्यत्वे शाखाभेदः प्रकरणभेदो विषयभेदो वाऽवगन्तव्यः ।
(c) Corrections should be reduced to the minimum e. g., like addition of an Aksara, as a-kāra or anusvāra.
स्तोकमात्रा संशुद्धिः । योगोऽकाराऽनुस्वारादीणाम् ।
(d) For determining the correct readings not only the metrical and the grammatical considerations should be regarded as important but also the Epigraphic data are equally valuable. पाठनिर्णये छन्दोव्याकरणवत् प्रामाण्यं लिपिशास्त्रस्य ।
Besides these four main principles, other important ones might suggest themselves or be evolved.
Now, we must turn back to the important question of the interpretation of texts. As has been stated before, there is a great paucity of aids to explanation. Commentaries, notes, so far as both the (Silpa) Vastu and the Tantra Sastras are concerned, are

Page #51

(39)
very few. Yet these subjects are of so great importance, that some methods must be found out for the correct understanding of these texts.
Speaking from personal experience, the present writer can confidently recommend two very certain methods.
1. The first method is to compare Texts kindred, or, parallel and to compare, them again and again,
By kinship, must be understood similarity as regards essence and spirit, and proximity in point of time and place. For there can be no real comparisons between subjects which have no points of similarity e. g., between a donkey and a mush-room.
Salzáya, similarity, in the most rigorous technical sense, is defined as follows93 :
तद्भिन्नत्वे सति तद्गतभूयोधर्मवत्त्वं सादृश्यम् । Two objects, though they be different, if they have a sufficient number of common characteristics, might be regarded as Similar. The essence of similarity, Salsya is this common characteristic Samanya dharma
Some notable examples of objects with such common features are the Abhinaya-hastas, the Natya-hastas or Karanas, the “ilpa-hastas and the Tantrika Mudrās, which may be compared with one another. But it would be useless waste of time and energy to try to compare heterogeneous objects and such comparisons will be impossible when kinship etc., are lacking.
II. The second important method of interpretation of obscure passages is to trace these back, if possible, to the Source Books. Especially, when we have to do with compilations, (as is the case, with the present work, the Devatamārti-Prakarana) which are based entirely on earlier texts, this method is very effective; and it is at once corroborative and corrective ; for all citations can be thus checked at once and with absolute certainty.
93. See Annambhatta's Tarkasamgraha :
See Mm. Bhīmācārya Jhalakīkar : Nyāyakośa (Bombay Skt. Series) S. V, HER

Page #52

( 40 )
By tracing back to their sources, at least about half of the entire text of the Devatāmārti-Prakarand could be thus dealt with. The limited time at the disposal of the present writer has unfortunately rendered it impossible to trace and to locate every passage with equal success, though such an eventuality may not be impossible.
Once for all, our lines of action have been determined, and the ways and means devised, we can proceed with greater hopes of success, in preparing the critical edition of the Devatāmārti-Prakarana. Though rigorous adherence to these above principles for guidance, and the methods of interpretation, may have drawbacks, conjectures and assumptions without sufficient data will be reduced to minimum. Moreover, imagination has little scope for any outlet in the specialised branches of study. The Muses of archaeology and, history are too old to mount the Pegasus.
With these preliminary remarks, it would now be possible, to discuss the readings of the Devatāmārti-Prakarana. The passage.3 within inverted commas are due to the present writer.

Page #53

[ 41 ]
CIIAPTER V DISCUSSION OF THE READINGS. पाठविचारः ।
Devatāmārtiprakarani (DM.).
प्रथमोऽध्यायः। ( Chapter I. ) ślokas, 2, 3 correspond to Mayamata (MM.), Chapter 33, ślokas 8, 9.
S7. 4 corresponds to AIM., Ch. 33, 31. 10. 37.5 corresponds to MM., Ch. 38, 81. 11a, 12a.
पण्डोपलेन कर्तव्ये(?) ब्रह्मकर्मशि(ले)लैस्त(त)था।
प्रासादाऽनलकुण्डादि कर्म कुर्याद्विचक्षणः ॥ ५ ॥ यदि च "प्रासाद-तल-कुड्यादि" पाठोऽपि संभवेत् तथापि "प्रासादाऽनलकुण्डादि" पाठः साधीयान् इति मतिरस्माकम् ।
S1. 8. विमलमिति पाठश्चिन्तनीयः । मन्ये-"सविलम्" इति भवितव्यम् । वर्णविपर्ययस्य, सकार-मकारयोः परस्परभ्रान्तेश्च सर्वत्र आदर्शपुस्तके सम्भवात् । मयमते "नबिलावयवा" पाठोपलम्भात, सबिलशिलायाः प्रतिमादावनुपयोगाच्च ।
अपरं पारिभाषिक 'विमल'मप्यस्ति । किन्त्वेतत् विशेष्यवाचि, न तु विशेषणम् । एतच्छन्दस्यार्थस्तावत् 'विष्णुधर्मोत्तरे', तृतीयखण्डे, ९०अध्याये द्रष्टव्यः । मन्ये-तद्ग्रन्थीय-३य-खण्डस्य ९०अध्यायस्य ८,९श्लोकद्वयात् अस्य श्लोकस्य च उद्धारः कृतः । तथा 'विमल'-पदव्याख्यानम्
अग्राह्यां ज्वलनालीढां
तिलैः सम्भूषिता* या तु विचित्रैबिन्दुभिश्चिता ॥ ७ ॥ रेखामण्डलसङ्कीणी विद्धां विमलसंयुताम् ॥ विमलं त्रिविधं ज्ञेयं लोहं कांस्यं च हेमजम् ॥ ८॥ या लोहविमलर्जुष्टा सा जनक्षयकारिणी ॥ कांस्याभविमलोपेता जनमानविनाशिनी ॥ ९ ॥ हैमेन युक्ता दुर्भिक्षं तथा कुर्यादवग्रहम् ॥"
* 'विल: सन्दूषिता' इति वा पाठः ।
D-6

Page #54

[ 42 ]
St. 9 corresponds to विष्णुधर्मोत्तरम्, ३य खण्डम् २१ - २३क - श्लोकाः । "श्वेतश्च पद्मवर्णश्च कुसुमोषणसन्निभः ॥
पाण्डुरो मुद्रवर्णश्च कापोतो भृङ्गसन्निभः ॥ २९ ॥
ज्ञेयाः प्रशस्ताः पाषाणाः अष्टावेते न संशयः " ॥
St. 15–19a correspond to Silparatmam (SE.), Uttarabhāga (Part II), Chapt. 4, St. 1–8.
--
Sl. १९ क । श्लोकार्धं परित्यक्तमिति मन्ये । तस्य "द्वारं विभज्य दशधा भागमेकं परित्यजेत् ।" इत्येवंरूपो हि पाठो भवितुमर्हति ।
Sl. १९ ख । महाप्रतिमादीनां भूयशः, श्मशाने, चतुष्पथे च पुजाविधिः शास्त्रेषु atrasaranराच दृश्यते । कोषेषु च वर्त्मवाचकस्य " पथा" शब्दस्य सत्त्वात्तथा लिपिशास्त्रानु रोधात्, " चतसृणां पद्यानां समाहारः चतुष्पद्यम्” इति पाठः संघटते ।
तथा शिल्पशास्त्रादौ भूयशः धातूनां विकरण- व्यत्ययदर्शनात् "पूजयेत्" इत्यत्र "पूज्येत्” इति व पाठः सम्भवेत् । तेनास्य लोकार्धस्य पाठ एवञ्जातः -
“वाणवेदकरान् यावच्चतुष्पद्ये पूज्येत् सुधीः ॥ १९ ॥”
'महाप्रतिमा' प्रमाणं च शिल्पग्रन्थान्तरे, नेपालदेशादस्मदुपलब्धे 'आत्रेयतिलके 294 पदम्
"महाप्रतिमा विन्यासं प्रवक्ष्याम्यधुना शृणु ॥ दशपञ्चाधिकैर्हस्तैः प्रतिमा कन्यसी स्मृता ॥
द्विगुणा मध्यमा ज्ञेया ज्येष्ठा तु त्रि [गु]णा स्मृता ॥ अतः परन्न कुर्वीत यदि (दी) च्छेत् श्रेयआत्मनः ॥"
तथा 'शुकनीतौ', " क्रूर-सुरी- पैशाचीमूर्त्तिव्यवस्था "sपि द्रष्टव्या ॥
57. 26-31. 'मत्स्यपुराणी' याः, अ० २५९ श्लो० १८ - २०, एते ।
Sl. 36–43. एते, सर्वेऽपि श्लोकाः 'बृहत्संहिता' तो यथा-यथम् उद्धृताः । बृ० सं० BS. ( Bibliotheca Indica ) अ० ४६ ( लिङ्गवैकृते ) लो० १–८ . Also, herewith compare VD. (Visnudharmottaram) II, Adh. 134, Śl. 5-9, 13,4-5.
94. For detailed information regarding the Atreya tilakam see the present writer's Buddha-pratimu-lakṣaṇam. The Sarasvati Bhavana texts Series No. 48. Benares, 1933. Introduction, pp. 5–8.
95. Unfortunately, this text is not accessible for the present, so quotation cannot be given Sukraniti, Ch. IV, Section 4.

Page #55

[ 43 ] St. 11. मन्येऽत्र, 'वृक्षवैकृतमधिकृत्य किञ्चिदुक्तमासीत् । Cf. VD. II, Adv. 136, S2. 4, 5, 6, 40 etc. ; and BS. Alh. 46, Sl. 25 etc. तथास्य श्लोकस्य प्रथमार्द्धस्य पूरणमेवं भवितुं शक्यते-"स्वदेशध्वंसः स्फोटे भवेत्तथा देवपादपानाम् ॥४४॥"
Sl. 45-47. Compare VD. II, Adhyaya 135, Sl. 1-5, and II, Adh. 144 Sl. 1-2.
___sl. 50-57. Cf. also FD. II, Ath. 135, 51, 18. 'बृहत्संहिता'मनुसृत्य संशोधन कार्यमिति पुनः पाठप्रदर्शनेनाऽलम् । एतेऽत्र श्लोकाः अपपाठबहुलाः । 'विशाख'स्तावत् स्कन्दस्यैव चतुर्भेदस्याऽन्यतमः। See TD. III, Adv. 71, Sl. 3.
si. 58. मन्ये -"वत्से नाऽभिमुखे कुर्याद् यात्राद्वारे च वास्तुनः ।" इति भवितव्यम् । तथा "गुर्षिणीनाम्" इति, 'गृहारम्भे वत्सचक्र'विचारस्योपयोगात्। तथा यात्राकाले, "धेनुर्वत्सप्रयुक्ता"दिवचनेन धेनुवत्सप्रभृतिदर्शनस्य च माङ्गलिकत्वात् ।
Compare, also śk. II, Adh. I, Śl. 6 ff. तथा वास्तुराजवल्लभे १९शाध्याये "गृहारम्भे वत्सचक्रम् ।
सौरादिकं त्रितयमस्य शिरःप्रयुक्तं भानां ततो द्वितयमग्रपदे च दक्षे । कुक्षौ चतुष्कमपि दक्षिणगे प्रशस्तं पृष्ठे त्रयं त्रितयमप्यथ पुच्छभागे ॥ २३ ॥ पाश्चात्यपादयुगले द्वितयं द्वयं स्याञ्चत्वारि भानि च ततः खलु वामकुक्षौ । द्वे चाग्रवामचरणे द्वितयं च वक्त त्वेवं वदन्ति मुनयः खलु वत्सचक्रम् ॥ २४ ॥ शीर्ष स्थिते सुखनिवृत्तिरथाप्रपादे शून्यं च दक्षिणककुक्षिगते धनं स्यात् । पृष्ठे शुभं भयकर खलु पुच्छगे भे पाश्रात्त्यपादयुगले विविधा गुणाः स्युः ॥ २५ ॥ दुःखं भयं स्यात्किल वामकुक्षौ भयं विनाशश्च मुखेऽप्रपादे । विद्वद्भिरेवं खलु वास्तुखाते वत्सस्य चक्रेण निरीक्षणीयम् ॥ २६ ॥" Sl. 59b. "विशेषकाश्च" इति भवेत् ।
द्वितीयोऽध्यायः । ( Chapter II. ) Sl. 1. Cf. Vasturajuvallabhed, Adh. 10, S. 1 छाया-वा-णू-रेणु-केशाग्र-लिक्षा
यूका प्रोक्ता स्याद्यवस्त्वगुलश्च । छायादिभ्योऽष्टनमानस्य वृद्धिः
प्रोक्तो हस्तो जैनसंख्याङ्गुलश्च ॥ १ ॥

Page #56

[ 44]
Śl. 2 corresponds to ŚR. II, Adh. 4, Śl. 51
Sl. 4. "कीर्त्तिमुखं त ( ता ) लमुखम्" इत्यपि पाठो भवितुमर्हति । कीर्त्तिमुखं तावत् "नरसिंहमिवापरम्", व्यात्तमुखोऽलङ्करणविशेषः । तस्योत्पत्तिः प्रयोगश्च शिल्पशास्त्रेष्वनुसन्धेयः 96 ।
Śl. 4-13 a. Compare ŚR., Part II, Adh. 4, Śl. 37-50. St7b. "नीला" इति भवितव्यम्, 'लीले 'ति नाम्नयाः देव्याः कुत्रापि अनुपलम्भात् । तथा " पाञ्चरात्रागमे 2 नीला, श्रीः, भुमिश्रा” पर - विष्णोः शक्तिरूपेण निर्दिष्टाः । नामैकदेशग्रहणेन यदि च 'नीला' शब्देन 'नीलसरस्वतीति नाम्न्याः तारायाः' ग्रहणं भवेत् तथापि तान्त्रिक देवतानां नास्ति अत्र प्रसङ्गः ।
सत्यं 'बृहद्ब्रह्मसंहिता'यां २य-पादे ४र्थेऽध्याये १४४ - ११५ श्लोकेषु 'लीला' देव्याः (१) प्रसङ्गोऽस्ति । तत्राऽपि 'लोला' - पदस्य 'नीला' इति पाठान्तरं दृश्यते 98 ।
Sl 98. "जिनेन्द्राश्र " इति पाठः स्यात्, 'तकार '-' नकार' योर्भ्रमसम्भवात् ; अत्रैव ग्रन्थे जिनप्रतिमानां च स्थापनविधानात् । ४र्थाध्याये २५ - श्लोके द्रष्टव्यम् ।
तृतीयोऽध्यायः । ( Chapter III. )
Śl. 1-2 correspond to MM. Adh. 33, sl. 38-40.
St. 9-17. अथ देवतादृष्टिस्थानम् ।
Compare MM. Adh. 7, sl. 30ff, पददेवता विन्यासः । "समानि यानि भागानि चतुःषष्टिवदाचरेत् ।
असमान्यपि सर्वाणि चैकाशीतिपदोक्तवत् ॥ ३० ॥"
इत्यारभ्याध्यायान्तरपर्यन्तं द्रष्टव्यम् ।
96. O. C. Ganguly : The Kirtimukham, in the Rūpam ( now defunct ), No. 1. The Ind. Soc. of Oriental Art, Calcutta.
97. See F. Otto Schrader : Introduction to the Päñcarätra and the Ahirbudhnya-Samhita. Adyar, 1916, pp. 53-55.
98. बृहदब्रह्मसंहिता । नारदपञ्चरावान्तर्गता । Anandasram Skt. Series, No. 68, 1912. PP. 68-69. तत्रैव १७३ लोकः
" गोपायति जनान्यस्मात् प्रपन्नानेव दोषतः ।
अतो गोपीति विख्याता १लीलाख्या परदेवता ॥ "
१ नीला० ।

Page #57

[ 45 ]
St. 18b. "वाक्यभेदो न कर्त्तव्यः" इति मनसि निधायैकवाक्यताञ्च अनुसन्धायैवं
संशोधनं कृतम् ॥ १८ ॥
St. 24-27. [ देवतास्थापने दिनिर्णयः ]
Compare Manasāra, IX, 387 ff.; also, Vāsturājavallabha, IV, 13. "ब्रह्मविष्णुशिवेन्द्र भास्कर गुहाः पूर्वापरास्याः शुभाः
प्रो सर्वदिशा मुखौ शिवजिनो विष्णुर्विधाता तथा ।
चामुण्डाग्रहमातरो धनपतिद्वैमातुरो भैरवो
देवा दक्षिणदिङ्मुखाः कपिवरो नैर्ऋत्यवक्तो भवेत् ॥ १३ ॥” St. 28. यथाशक्ति पाठशुद्धिः प्रदर्श्यते लिपिशास्त्रादीननुसृत्य |
" ज्ञात्वा सर्व (म) स्थापि येन रीत्या
देवा दैत्या मानुषाद्याश्च सर्वे
1
(ट) त्मानं व्यापकं सृष्टिकारं
स्थापी (पि)-दृष्ट्वा (द्रष्टा-विश्वकर्मा (र्माणं) श (तं) वन्द्याः ॥ २८ ॥
दृष्टः, आत्मा येन तम् । स्थापी स्थापकः, शिल्पी । द्रष्टा कविः, विश्वकर्मा । घन्याः घन्दनं कुर्याः । सर्वत्र शिल्पशास्त्र ेषु विकरणव्यत्ययः पदव्यत्ययश्च ।
चतुर्थोऽध्यायः । ( Chapter IV. )
Sl. 1. दृष्ट शिवस्यैव चन्द्रशेखरत्वम् । तथा मन्ये, ग्रन्थमध्ये कुत्र कुत्रचित् 'द' - कार - ' र 'कार - योन्तिदर्शनात्, "स्तोकमात्रा संशुद्धि" - रिति न्यायात्, "चारुशेखरः" इति पाठः साधुतरः ।
St. 2. सत्यं ' रूपमण्डने 'प्रभेदेने 'ति पाठोऽस्ति । तथापि ग्रन्थकारः यथेच्छं परिवर्त्तनं कृतवानिति मत्वा 'प्रभेदोक्तया' इति पाठोऽस्माभिरङ्गीक्रियते ।
Śl. 3-4 correspond to 'रूपमण्डनम्'
"दक्षिणाधः करात् स्रष्टा जपमालां तथा स्रुचम् । संकमण्डलु धत्ते सकूर्चः कमलासनः ॥"
99. The Rupaman!anam has been quoted at length by T. A. Gopi - natha Rao: Elements of Hindu Iconography. We have depended chiefly on these quotations, they being authentic and providing another version.

Page #58

[ 46 ]
तेन च, ग्रन्थमध्ये 'त- 'कार - 'न' कारयोरेवम् 'उ'- कार - 'ऋ' - कार - 'र' - काराणां परस्परभ्रान्तिदर्शनात् "कूर्च - कलापकैः सार्द्धम्” इति पाठः क्रियते ।
St. 3, 5, 6, 7. ब्रह्मणो हस्तेषु युगपत् श्रुति (वेद) पुस्तकयोरेकत्रानुपयोगात्, तथा ‘रूपमण्डनीये’ पूर्वश्लोके ‘स्रुचमि'तिपाठदर्शनाच्च 'श्रुतिः' 'शुचिरिति उभावेवाऽपपाठौ, इत्यस्माकम् आशङ्का । 'स्रुचि 'शब्दः कोऽपि कोषेषु यदि लक्ष्यते, स एव पाठः साधुतर इति मन्ये ।
Sl. 1. 'विष्णुधर्मोत्तरे' तृतीयखण्डे ७१ अध्याये 'विश्वकर्मणो' ध्यानमुपलभ्यते । Sl. 8. ' रूपमण्डने 'sपि अविकलमस्ति ।
St. 14, 15. 'रूपमण्डने' प्रायेणाऽविकलमस्ति । तथा 'गणेशः स्यात् ' ' ग्रहांश्चैव... न्यसेत्' 'ऐशान्ये कमलादेवीम्' इति पाठभेदाः । किन्तु ब्रह्मायतने 'ग्रहाणां ' ' गृहाणां' चात्र किं प्रयोजनम् ? तेन, “गुहञ्चैव " ( कार्त्तिकेयम् ) इति पाठोऽवश्यमेव भविता ।
Sl. 16—-20. प्रायेणाऽविकलं ' रूपमण्डनादुद्धृताः । प्रधानपाठभेदाश्च प्रदर्श्यन्ते –
'पद्मं त्र पुस्तकं दण्डं सत्यो वामेऽथ दक्षिणे । सव्यापसव्ये करके प्राग्वत्सधर्मकः ॥ ( 17 ) अक्षं पद्मागम दण्डं करैर्धत्ते प्रियोद्भवः । - स्रुक्फलकैर्यज्ञः स्यादायुधैः शुभैः ॥ ( 18 ) - सूत्र - खेटदण्डे विजयनामकः ।
खेटकं
॥(19) पाशाङ्कुशौ दण्डो भत्रे स्यात् सार्वकामिकः । पाशपद्म विभवस् II (20)
तेन पाठभेदाः । (१७श्लोके) दण्डं सत्य - ( १८ ) - पद्मागमदण्डान् ; करतलैरुद्वहेद्भवः ? - खुवाफलैः यज्ञश्च ; (१९) भरेत् ( २० ) - ङ्कुशदण्डान् भूयश्व ( - ङ्कुशान् दण्डं ), शे - स्पले विभवः --
S7. 21 - 34 [अथ द्वादश सूर्यमूर्त्तयः ] taken from Visvakarma-gāstra100, verbatim तन्त्र प्रधानाः पाठभेदाः - (२१) जगत्प्रकाशकस्सूर्यो जायते यथा ॥ (२२) साधानी - ॥ ( २३ ) चास्या - | मैत्री —— 11 (38) — qu': qrfòqgà: 11 (२५) - सव्ये- । (२७) - भवेत्सम्मता - ॥ ( २८ ) यस्या दक्षिणतम्शूलं सुदर्शनः । भगमूर्त्तिः - - शुभा जय ! ॥ (२९) विवस्वन्मूर्त्तिरेषा स्यात् ॥ (३०) - स्थ
-
100. The Visvakarma-sustra has been quoted by T. A. Gopinatha Rao : Op. cit. ; the work has been published many times-see Note 27, Supra.

Page #59

[ 47 ] भवन्मूर्ति । (३२) सुचं च - होमजकालिकाम् । -भजेत्सा स्यात् पद्म-॥ (३३) एषा स्याद् -॥ (३४) - सविता दशमस्मृतः ॥ एकादशस्तथा त्वष्टा विष्णदिश उच्यते।
अत्र ग्रन्थे 'विश्वकर्मशास्त्रात् कुन कुत्रचित्पाठभेदो दृश्यते । तेन अस्माकं मते, (२२श्लोके) सुधा(त्री) तथा (३२) होमज-नीलकम् इति पाठभेदौ भविष्यतः, 'ल' कार'न' कारयोर्धमदर्शनात् । St. 38-39. यथाशक्ति श्लोकयोः पाठोद्धारः क्रियते ।
'हेरम्ब(म)तङ्गकृष्णाः ॥ ३८॥ श्रीकण्ठसूयौं रुद्रस्तथाम्बिका (उ)(त्तर)-।
--ते (द)न्ति विनानि परसंस्था ॥ ३९ ॥' एते देवाः स्वस्थानस्थाः अभीष्टानि परस्थानस्थाः विघ्नानि प्रयच्छन्ति इत्यर्थः ॥
. 42-46. 'रूपमण्डनात् किञ्चित् परिवर्तिताः ।
(४४श्लोके ) तर्जनी द्वौ व(जानां-- 1 (४५) तर्जन()द्वौ पद्माना-चित्रको-। (४६) तर्जनी छौ किरणं दण्डमक्षकिरणो भरेत् ।
___इति संशोधनानि क्रियन्ते 'रूपमण्डन'मनुसृत्य । St. 47-57. 'शिल्परत्ने' उत्तरभागे २५अध्यायस्यैते १४१क-१५२श्लोकाः । कुन कुत्रचित् भेदा अपि दृश्यन्ते । तद्यथा
(४८श्लोके) - पृथुदरीम् । (५०) पुस्तकं-। (१३) ततो -शुक्रश्च- । (५५) सौरि नील - चतुर्भुजम् ।।
तत्र (४९श्लोके) मेषंगमः' इति पाठो भवितुमर्हति ।
S1. 53. 'शिल्परत्ने' उत्तरभागे २५अध्यायस्य १५७श्लोकः। तत्र 'गृध्राः - कार्या-।' इति पाठभेदो। 'गृध्राः' पाठात् 'ग्रहाः साधुतरः ।
इति नवग्रहाः। S1. 59-66. 'रूपमण्डन'ात् कुन कुन विशेषाः सन्ति । मन्ये, सर्वेऽपि श्लोकाः तस्मादेव उद्धृताः। (६२श्लोके)-- कत्तिकां -।-श्वानारूढ-। (६३) नक्रा-॥ इति पाठभेदाः प्रधानाः, सर्वत्र कारकव्यत्ययश्च ।
इति दश दिक्पालाः।

Page #60

[ 48 ] q S7: 1 (Chapter V. ) $1. 8—13. Compare Palma-prurānam, lätālukhundu, Adhy. 10, Uttarakhanda, Adhy. 127; Brahmavaivarta-P., Prakrtikhanda, Adhy. 19 ; Garuda-P., Adhy. 45 ; for descriptions of the Caturvimšati-mārtis of Vişņu.101
śl. 18—20. Quoted from Skanda-purānam, 102 with minor changes.
śl. 21. Quoted from Brahma-purāṇam, 102 with minor changes.
śr. 22. Quoted from Skanila-purānam,102 with minor changes.
śl. 26. From the Vaišvānara-samhitā, Purānnsamgraha, Nysimha-purāņa, Brahmānda-purāņa.102
"Terumfa aitona plataforma 975: I araita piesa Sl. 27. Quoted from Brahmavaivarta-purānam.102 $1. 28. Quoted from Padma-purānam. 102
Śl. 29. Quoted from Brahma-purāņa ; Brahmanda-I'.102 "teraafiqat a: ha risa: " gfã 9789: 1 Ś1. 30-31. "tangi facgatah”1031
इति स्तोकमान्नं ग्रन्थान्तरेभ्यो दर्शितम् । मन्ये, आकरग्रन्थानुसन्धानकोविदः सर्वेऽपि श्लोकाः प्राप्स्यन्ते । समयाभावात, बाहुल्यभिया च, अलमधिकेन ।
101. See Rādhäkāntadeva’s Sabdakalpadruma, under sālagrāma.
102. See Pranatosani (PT.), a modern but authoritative Tuntrika Nibandha, by Rāmatoşana Vidyalaukāra under the patronage of Pranakrsna Viśvās of Khaddaha, on the Ganges (Brigirathi). Rāmatosaņa was the great-grandson (urddha prap.outra) of the celebrated Agamavägisa Krsnānanda, the author of Tantrisūra, one of the best existent Teintrika Nibandhas, compendiums on Worship and Rituals. See FT., Pancamakānda, Caturtha Pariccheda, Sălagrimaprakarana, (Vasumati Ed.), pp. 348-57.
103. See PT., p. 357. "qah 112 adaêa gaâ gfifa na wa BAIT fauita,"

Page #61

[ 49 ] तथा, 'मत्स्य'संबन्धीय-५१श्लोकस्थले 'जनार्दन'संबन्धीय-५२श्लोकपाठे क्रमभङ्गदोषस्य परिहारो भवेत् ।
St. 64, 5, 67, 68. Taken from the VD. III, Ch. 54. Also, compare Hemādri, Danakhandam.103A
तथा 'विष्णुधर्मोत्तरे' पाठभेदाः (वि० ध० । ३यख० । अ० ५४ ।) "- मारकत०- - - - - - - - स्ततः ॥ ६४ ॥ (१ वि० ध०) - - - -द्वयविभूषणः। (३१) - - - कलापेन विवर्जितः ॥ ६५ ॥ (४क)
पूर्णकुम्भञ्च - - ॥ (४ख) -०द्वये तु - - तथास्य रचिता०- ॥ ६७ ॥ (१क) तथास्य १ भगवान् - - धरौ करौ । (ख) १(यदा इति पाठः ।) [न कर्तव्यौ कर्तव्यौ देवपादधरौ। ६क]
किञ्चि०- - - - ॥६८॥ (ख)" तथा हेमाद्रौ दानखण्डे' उद्धृताः पाठाः -
"भूस्थजानूद्ध जानुश्च - - । प्रभासंस्था तु सौवर्णकलापेन विवर्जितः* ॥ ६५ ॥
* विवर्धितः क्वचित्पाठः । छत्रन्ते - - - ।
विष्णुः पुरश्चेत् कार्योऽसौ द्विभुजो रचिताञ्जलि"रिति पाठः । एवं पाठान् विचार्य (६५श्लोके) "कलापैन विवर्जितः” इत्यस्माभिः शुद्धत्वेन परिकल्पितः। 'पक्षद्वयविभूषितः,-०विभूषणो' वा गरुडः कथं 'कलापेन विवर्जितः' स्यात् । एवं सति च तस्य सौन्दर्यहानिर्भवेत् । न हि गरुडो दुर्दर्शनश्च कदापि, पक्षान्तरेऽसौ भीमकान्तश्च दृश्यते । एतद्विचार्य, एकवाक्यतां चानुसन्धाय, अस्माकं मते "कलापन विवर्जितः" इति पाठ एव साधुः।
तथा “यदास्य - - (६८ क)" पाठः साधुः। तदनन्तरं श्लोकार्धः परित्यक्तः-"[न कर्तव्यौ कर्तव्यो देवपादधरौ।]" समीचीन
JO3A. Hem ūdri : Caturvargacintü-maņi (Bibliotheca Indica), A. S. B,

Page #62

[ 50 ] मेतत् , यदा गल्डो विष्णुमुद्हेत् तदा चाऽस्य पादौ ध्रियेतेति । द्विहस्तस्य गरुडस्य युगपत् छत्रकुम्भधारणं विष्णोर्भारवहनं च हस्तसाहाय्यं विनाऽसम्भवात् तेनैवमन्वयो भवितुमर्हति___ 'यदास्य पृष्ठे भगवान् भवति, तदा गरुडस्य करौ छत्रकुम्भधरौ न कर्तव्यौ' इति ।
śl. 71. Taken probably from ŚR.,103B Part II, Ch. 25, śl. 111, 112a. तन्त्र पाठभेदाः "-०जिन्युपवीती - कृतकमण्डलुः ।
- - महोदर:10C ॥ १॥ पुरुषो धामनाकारस्तथा (ब्राह्मण-)बटुः महोदरः एव भवति । Sr. 72. 'रूपमण्डने' 103 रामस्य दाशरथेस्तथा बलरामस्य एवं वर्णनं प्राप्यते
'रामश्शरेषुक्छयामः ससीरमुसलो बलः ।' तेनाऽस्माकं मते 'राम'स्य श्लोकार्धादनन्तरं (७५श्लोके) बलरामस्य अनन्तबलरामस्य वा वर्णनमासीत् । तस्य च श्लोकाध भ्रमात् परित्यक्तं, मन्ये । बलरामस्यैव आयुधौ सीरमुषलौ ।
Si.72-74. 'शिल्परत्ना'दुस्तं 103b मन्ये । SR. II, Ailhy. 25, St. 112-115. तत्र पाठभेदाः
(७२) -शोभितम् । (७३) -फुल्ललोचनां ।
St. 76. 'शिल्परत्ने' 103c ७४श्लोकस्यानन्तरं श्लोकोऽयं विन्यस्तः । तेन प्रमाणान्तरमिदम्, अस्माकं मते स्थानव्यत्यासस्य । SR. II, 25, 52. 116.
St. 77-80, 82. 'शिल्परत्ना'दुद्धताः। SR. II, 25, 37. 117-121a. St. 83-85. "शिल्परस्त्रसंयोजिते कस्मिविद ग्रन्थे। 10-1. तत्र पाठभेदाः
(८३) प्रमत्तघदने०-। (८४) - लम्बिनौ -। - घामे शंख -॥ (८५)-( गदा रम्यां ) लिखेचित्रविशारदः ॥
___103B. Sri Kumira : Silparatnam, Trivandrum Skt. Serics, No. XCVIII. Part II.
103C. These quotations are also given in T. A. Gopinatha Rao : op. cit., presumably from another version of SR.
103a. See T. A.G. Rao : Op. cit.
103b. Quoted, also, by T. A. G. Rao : Op. cit., apparently from another version of SR., which sometimes gives better readings. -०लोचना should really refer to the Devi, who is astonished, with her Lord's Prowess. Also, in SR.
103c. Both, in T. A. G. Rao : Op. cit., and SR. - 104. Quoted in T. A.G. Rao : Op. cit.

Page #63

[ 51 ] St. 86 90. विष्णुधर्मोत्तरे ३यखण्डे ८१अध्यायादेते (श्लोकाः, २-७) गृहीताः । तत्र पाठभेदाः
(८६) - शेषपन्नगतल्पगः 10.1 | फणापुञ्ज०-दुनिरीक्ष्यशिरोधरः 101 ॥
(८७ख) विष्णुधर्मोत्तरे ३य-ख० ८१-१० (३–४)श्लोकयोः पादैकैकं परित्यक्तम् । तद्यथा(८७) स्वस्वलक्ष्म्युत्सङ्गगतः प्रभो।
तथापरश्न कर्तव्यः स्वस्वप्रभोः10-10 । (८८क) एको भुजोऽस्य कर्तव्यस्तत्र जानौ प्रसारितः 15a |
तथापरश्च - - प्रसाधितः 10:01 (८९क) तथा चान्यः करः कार्यो देवस्य तु शिरोधरे 10: ।
तथैवान्यः - - धरः 100b । (८९ख) - तथैवास्यापरो - 13ra-bI (९०क) सर्वपृथ्वीमये देव्याः प्राग्वत् कार्यः - 10६३ ।
- पृथ्वीमयो देवः - 108b । (९०ख) नाललग्नौ - - - 100a.b |
S7. 91.93. 'रूपमण्डन'द्विशेषो नास्ति। केवलं कुत्र कुत्र कारकव्यत्ययः कृतः। संख्या-क्रमयोर्वा व्यत्ययः दृश्यते ।
St. 94-115. 'रूपमण्डन'ात् कुन कुन विशेषाः। तेषां च प्रदर्शनं श्रीमद्भिः टीकाकारैः विस्तरेण कृतम् । इत्यलमधिकेन ॥
St. 116. एतदनन्तरं यद् दृश्यते "इति विष्णुप्रतिहाराः", तस्य स्थानन्तु पूर्वश्लोकात् (११५)अनन्तरं भवितुमुचितमेव। यतोऽयम् अन्यश्लोकस्तु आशीर्वचनरूपः पृथक् वर्तते ॥
षष्ठोऽध्यायः। (Chapter VI.) Sl. 1, 2a, 2c. 'रूपमण्डनाद गृहीताः 110, कुन कुन विशेषोऽप्यस्ति । '२ख' इत्यंशो नास्ति तत्पुस्तके तत्र पाठभेदाः-(१)-०युतं कुर्याद्वाल०-॥
104a-109a. Readings quoted, from the printed Ed. of the VD. (Sri Ve.ikatesvara Pr.).
104b-logb. Readings quoted, from the VD. from another and presumably better version, in T. A. G. Rao : Op. cit.
110-115. These quotations are all from T. A. Gopinatha Rao :

Page #64

(२क) - - कुण्डलाभ्यामल० - । (ग) सद्योजातं – – ०पाणिकम् ॥ Sl. 3–5. 'रूपमण्डने' 111 (४) जटाचन्द्रधरं कुर्यात् - -1 'रूपमण्डने' प्रथमचतुर्थपादौ न स्तः ।
Sl. 6–12. ' रूपमण्डने' कुत्र कुत्र भेदः । ( ६श्लोके ) - वदनं ।
-
इति विशेषः ।
[
52 ]
- ०० - कुर्याच्चिन्न०
'रूपमण्डने ' (२ख) नास्ति ।
२ ॥
कुन कुन विशेषः ।
वामदेवं - ॥
गले – कमालिकाम् ॥
-
(ख) पिङ्गाक्षं- ॥ (९) ) – ०कः - ० कश्चैव पादस्तस्य नूपुरौ । - रूपकं कुर्यात्काल०- -11 (१०) रिपोरसङ्घ -11 (११) च कपालञ्च - पाश एव च । - ० व्यमिदं
शत्र० - ॥
(२१) -
तद्यथा
• कुण्डलमण्डिताम् ॥
तद्यथा
( ५ ) सर्वाल० - रक्त० - ॥
(१२)
परशुः खड्गो दण्डवारिमर्दनः । शस्त्राण्येतानि चत्वारि दक्षिणेषु करेषु च ॥ अस्माकं मते, ( ७म लोके) 'योऽनिशं,' तथा (१२) 'दण्डं' इत्युचितौ पाठभेदौ । ( ६ - श्लोकस्य प्रथमपादे ) छन्दसश्च पातः परिहर्त्तव्यः ।
S7. 13, 14.
'रूपमण्डन' द्भेदो | 12 नास्ति । द्वितीया-स्थलेषु तत्र प्रथमान्तपाठ
(ख) यो वस्ते
Sl. 15, 16. ' रूपमण्डन' त् 113 कुत्र कुत्र भेदोऽस्ति ।
(१५ख) — मृत्युञ्जयं - ० न्द्रभूषितम् ॥ (१६) - ० मक्षमाला व दक्षयोः करयोस्स्मृतः ।
०कां वामे - मुद्राकरद्वयः ॥
114 किंचिन्मात्रं भिन्नः । तद्यथा
1
Śl. 19. 'रूपमण्डन' शत् ' (१९) - ०र्भुजो - ० बाहुः - ० पादाक्षपाणिकः । - हस्तोऽसौ किरणाक्षस्त्रिलोचनः ॥ Sl. 20. ( भक्ष्यन्तं ) महद्भयम् ॥ २० ॥ इति मतेऽस्माकं पाठः कार्यः । 21, 22.
L
St.
'रूपमण्डन' शत् 115 कुन कुन विशेषः ।
१०- (२२) खड्गं धनुः शरं खेटं श्रीकण्ठं बिभ्रतं भुजैः ॥ Śl. 25, 26. अस्माभिरनेकानि 'सदाशिव' ध्यानानि समासादितानि । 116 1 किन्तु ध्यानमेतत् न दृष्टपूर्वमासीत् । अपरध्यानान्यनुसृत्य संशोधनं क्रियते ।
Op. cit., which represents the Rupamanana, in another and somewhat different version, apparently.
116. See the present writer's Monograph, Sadasiva worship in early Bengal : A Study in History, Art and Religion. J. P. A. S. B. (New Series), Vol. XXIX, 1933, No. 1.

Page #65

[ 53 ] (२५) पद्मासनं शिवाच्छायं-। पञ्चवक्तू अभी शक्ति०-॥ (२६)-०सूत्रञ्च-। इच्छाज्ञान[क्रिया]क्लप्सbत्रिनेत्रं cज्ञानतोऽर्णवम् ॥
सदाशिवस्तावत् "गिरिजाऽभिन्नदेहः," "इच्छाज्ञानक्रियाशक्ति-त्रयसंक्लुप्तलोचनः," ध्यानान्तरेषु प्राप्यते । तथा 'ज्ञानन्तु शङ्करादिच्छेत् मोक्षमिच्छेत् जनार्दनात्' इति स्मर्यते, तेन सदाशिवोऽपि 'ज्ञानार्णवः' भवितुमर्हति ॥
S7.30a. (विष्णुधर्मोत्तरे ॥) इति गोपीनाथपादैरुक्तम् 117। किन्तु दुर्भाग्यवशात् भूयशोऽनुसन्धानं कृतवद्भिरस्माभिरेतद् ध्यानं तत्र अन्यन्त्र वा सर्वं न समुपलब्धम् । कुत्र कुत्रचित् (२७-३०)श्लोकानाम् आभासमानं वर्त्तते । तथापि गोपीनाथपादानां वाक्यं प्रामाण्यम् ।
37. 31, 32. 'रूपमण्डने 118 अपि। कुन कुत्र भेदो दृश्यते(३१) '-वक्ष्ये उमया-। मातुलिङ्ग-धत्ते-॥' एतदनन्तरं 'रूपमण्डने' श्लोकान्तरं दृश्यते सोऽत्र परित्यक्तो यथा
'आलिङ्गन्वामहस्तेन नागेन्द्र द्वितीये करे ।
हरस्कन्धे उमाहस्तो दर्पणं द्वितीये करे ॥' (३२ख) 'भृङ्गिरिटिं-निमीसं नृत्यसंस्थितम् ॥'
S7. 38, 34 ; 3.ja. 'कृष्णशङ्कर'ध्याने तथा 'कृष्णकार्तिकेय'ध्याने तु ग्रन्थस्यैतस्य महद्वैशिष्ट्यम् । नेदम् अन्यत्र कुत्रापि अस्माभिर्दृष्टपूर्वम् ।
Sl. 36-41. 'मत्स्यपुराणादु119 विशेषोऽल्प एव । तद्यथा
(३८)--दद्याद्गदाभृतः । शङ्खञ्चैवतरे -॥ (३९)--मणिभूषणम् । दक्षिणार्धे-०मद्धेन्दुकृतभूषणम् ॥ (४१) - कट्यधं कृत्तिवाससम् ।
S८. 4, 43 ; +1-16; 47-43. ध्यानन्नयेष्वेतेषु च ग्रन्थस्य वैशिष्ट्य वर्त्तते । कुत्र कुत्रापि पाठानां संशोधनानि कार्याणि । तद्यथा
__Especially, sce, Appendix II. शिवरूपवर्ण नानि, Descriptions of Siva, pp. 225-242 ; and Appendix VI. A. Description of Sadasiva (Translation); B. (Detailed Rituals for Worship and) Description of Sadasiva. पुराणोक्ता सदाशिवपूजापतिः । (Translation), pp. 253, 54.
117. T. A. G. Rao : Op. cit. 118. Ditto.
119. Matsyapuranam (Vaigavasi Ed., Cal.), Adh. 260, Si. 21a-27a ; 27b is omitted.

Page #66

[54]
(४२ लोके) 'तनुश्येक नि०
(४४) 'ऋ (ज्वा) मुखगतः' 120
1
(४६) 'एवंविधोऽयं कर्त्तव्यः -- ० प्रदः ॥' (४८) ' (मृणालोद्धुं ' इत्युचिताः पाठाः स्युः । कारकाणां क्रमभङ्गश्च परिहर्तव्यः ।
अनुपयोगी ।
St. 52, 53, 54, 55. 'रूपमण्डने 'ऽपि 1:21 प्रायशः एवंरूपाः सन्ति । tatoryपाठाः शोधिताः ।
St. 56, 57. 'विष्णुधर्मोत्तरे' 122 ध्यानमेतत् यथायथं प्राप्यते ।
Sl. 58. अत्रापि ग्रन्थस्य वैशिष्ट्य वर्त्तते । कृष्णशङ्करयोः संयोगमूर्तीनामन्य- . त्रादर्शनात् । मन्ये, ५८ख - श्लोकार्द्ध 'ज्ञेया द्विजन्मनो बुधैः ॥ इति पाठो भवेत् । तत्र 'द्विज' इत्यक्षरद्वयं तु निश्चितमेव ।
St. 59, 60. 'शिल्परत्ने' उत्तरभागे, अ० १ श्लो० २० आरभ्य, अनन्तरं, तथा अ० २ श्लो० १३, १४ इत्येते द्रष्टव्याः ।
St. 65, 66. 'शि० र० उ० अ० १ श्लो० ४२ आरभ्य अनन्तरं च द्रष्टव्याः । तत्र 'वीर्यक' इतिनामा कोऽपि वृक्षो नास्ति । 'चीरिः, चीरः, चिरश्व' बिल्वान्तरम् आयुर्वेदीय( वैद्यक - ) निघण्टुषु 1 2 प्राप्यते । तेनाऽस्माभिः 'वीर्यक' पाठः प्रामादिको न वा निश्रेतुं नैव शक्यते । अन्यः 'वीरा'- तामलकी- तमालोऽप्यस्ति निघण्टुषु । क्षुपविशेषोऽयं तक्षणकर्मणि
St. 732. 'मृत्युञ्जय-विजय [ 1 ] क्रमात् ।' इति पाठः स्यात् ।
Št. 84-86; 87-89. ' मयमते' अ० ३३श्लो० ४०-४२, तथा ४३ – ४५ श्लोकाः तुलनीयाः । मन्ये, तस्मादेव ग्रन्थात् एते गृहीताः । तत्र पाठभेदा:
( ८४ ) - शिवायतम् । — मानानि ॥ ( ८६) भूतगङ्गाग्नि० - । - सार्वकामिकं - ॥ St. 98, 99. 'शि० २० उ० 12%, अ० २ श्लो० ११३ - ११७क - श्लोकाः ; तथा 'मयमते' अ० ३३ - श्लो० ६२ख - ६३ - श्लोकाः तुलनीयाः । मन्ये, पुस्तकयोरेतयोः श्लोका एते गृहीताः । ' शिल्परत्ने एकोनत्रिंशाध्याये' ( ११३ - ११७क ) श्लोकानां च उल्लेखो दृश्यते ।
120. The ऋजु ??ju and आमुख Amukha are the names of स्थान poses and स्थानक postures for images. Cf. Silparatnam, Bk. I, Adh. 46, 87, 61. 'ऋजु स्यात् संमुखं स्थानम्'.
121.
T. A. Gopinatha Rao : Op. cit.
122.
Ib. : Op. cit.
123. See
राजनिघण्टसहितो धन्वन्तरीय निघण्टः ।
आनन्दाश्रम संस्कृतग्रन्थावलि. Also see, वनौषधिदर्पण । अभिनवनिघण्टु । राजवैद्य श्रौविरजाचरण गुप्त काव्यतीर्थ कविभूषणकृत । द्वितीय संस्करण | वङ्गाब्द १३२४ ।
ग्रन्थाङ ३३ । शक १८१८ ।
124. Also quoted in T. A. Gopinatha Rao: Op. cit., (but) from (a different version of ) Silparatna, Adh. 29.

Page #67

[ 55 ]
S. 132 133. 'मत्स्यपुराणे 1254 अ० २६२, श्लो० १३-१६क, द्रष्टव्याः ।
S1. 134. 138. आदर्शपुस्तकं विना यथाशक्ति श्लोकानां पाठशुद्धिः क्रियते, केवलं लिपिशास्त्रं वास्तुशास्त्रं च विचार्य । तद्यथा-- (११६श्लो०) कण[]कं सार्धद्वयं भागै [भोगै]कञ्चि(कं भित्तिका मता ।
द्विभागं चान्तरपट्ट कपोता विद्वि(द्वि) सार्धकाः ॥ (१३६) अर्धपंचम(च) ग्रास(सानोपट्टि - ॥ (१३७) ~०पट्टि कार्या कर्णके तु भार्ग(ग)[]कम् ।
- - १ तात्] म(स)शङ्किते (संज्ञितम्) ॥ (१३८) कपोत 125 स्तावत् तत्पक्षिविशेषाकारोऽलङ्करणभेदः बन्धविशेषो वा। तस्य वर्णनव्यवहारादयः वास्तुशास्त्रेषु अनुसन्धेयाः। ग्रन्थमध्ये भूयशः 'त'-कार-'न'-कार- 'र'-काराणां परस्परभ्रान्तिरेव अस्माकं पाठोद्धारे मानम् ।।
Sl. 141-46. 'मत्स्यपुराणे' अ० २६२, ६-१२ श्लोकेभ्यः उद्धृताः एते । विशेषस्तु अल्प एव । तद्ग्रन्थमवलम्ब्य संशोधनानि क्रियन्ते । तद्यथा
(१४१श्लोके) 'धैरी'पाठः प्रामादिक एव, स्वतो धैरस्यजनकत्वात् । तथा 'मत्स्यपुराणे' वेदी-पाठदर्शनात् 'वेदी'पाठोऽस्माभिरङ्गीक्रियते। (१४४) रुद्राणीसंतोषप्रिया।'
S1. 147, 148. 'मत्स्यपुराणे' अ० २६२, १६-१८ श्लोका एते। १९क-श्लोकाधस्तावत् त्यक्तः तद्यथा-'देवस्य यजनार्थन्तु पीठिका दश कीर्तिताः'।
Sl. 149, 150. तत्रैव ग्रन्थे, १९-२० तथा १३-१६ श्लोका एते। 'मयमत'स्य, च, अ० ३४स्थर, ३श्लोकौ अत्र स्थित-१४९-श्लोकस्य छायामावहतः ।
A. 151, 152. 'रूपमण्डनदुद्धताः किन्तु तस्मात् प्रथमश्लोकार्धः परित्यक्तः ।
तद्यथा
'मुखलिङ्ग त्रिवक्तू स्यादेकवक्त चतुर्मुखम्'। "सन्मुखं चैकवक्तू स्यात् त्रिवक्तं पृष्ठकेन हि । -- ०त्तरे। --०करालं स्यात्प्राच्यां -॥१५१ ॥
-- तत्पुरुषं -। --॥ १५२ ॥" Sl. 167b. मन्ये, "वृषभस्य (विभोरन्ते ) लिङ्ग दृष्टिं नियोजयेत् ।" इति पाठः कार्यः।
125a. Matsya-purianam (Vaigavasi Ed., Cal.). Adh. 262, S7. 13-:6a.
125b. For Kapota, ma a kind of pigeon-shaped ornament or moulding used in Architecture, see P. K. Acharya: A Dictionary of Hindu Archi. tecture.s. .

Page #68

[ 56 ] S. 168. तथा "पादं जानु--। स्थाननाश-॥” इति पाठः कार्यः।
SI. 169. पाठाशुद्विबहुलस्य श्लोकस्य संशोधन, प्रतीकस्य वा आदर्शपुस्तकस्य दर्शनं विना सम्यक्तया कर्तुं नैव शक्यते । तथापि केवलं लिपिशास्त्र विचार्य आद्यद्वितीय. पङ्क्तयोरेवं पाठोद्धारः क्रियते-"धात[1] दिवं प्रति(थोs)तः कल्पनेऽस्य रूपं ?
तत्पादयुग्ममगमदथां(शौ) हरि[६]रश्च ।"
सप्तमोऽध्यायः। (Chapter VII.) अध्यायोऽयमेतत्य ग्रन्थस्य महान् विशेषः। 'जैनहरिवंशा'दौ शासनदेवीप्रभृतीनां वर्णनानि प्राप्यन्ते। तथा 'जेमस् वार्जेस' 120 प्रमुखाणां 'युरोपीय'पण्डितानां ग्रन्थ-प्रबन्धेषु जैनमूर्तीनां वर्णनान्युपलभ्यन्ते। तेनालं पिष्टपेषणेन। बाहुल्यभिया च विरम्यते ।
अष्टमोऽध्यायः। (Chapter VIII.) 'रूपमण्डने पि 127 किञ्चिदिन्नमेतद्रूपं ध्यानमस्ति। पादमेकं तस्मात् परित्यक्त च ।
तद्यथा
"- गौर्याः ---निर्णयम् । - - - - - - - -॥" '[अक्षसूत्रं तथा पद्ममभयं च वरं तथा ।]
-नाश्रिता मूर्ति हे पूज्या श्रिये सदा ॥' SI. 3, 4, 5, 7, 10. 'रूपमण्डनात 128 कुत्र कुत्रापि भिन्नानि ध्यानानि । मन्ये, तत्र (१०ख-श्लोकाधे ) एवंरूपः पाठो भवितुमर्हति
'अप्रतीतोद्भवारूपा (अप्रतिमोदुभवरूपा)--॥१०॥' Sl. 13, 14. 'रूपमण्डने 129 किञ्चिदुभिन्ने ध्याने। Sl. 15b, 16, 17b. 'रूपमण्डनात् 180 किञ्चिदभिन्नानि । 4. 18-20. 'रूपमण्डनात 131 कियन्मात्रो विशेषः ।
Sl. 21; 22-23 ; 25. 'रूपमण्डने'ऽपि सन्ति। तत्र तु २१श्लोकस्य विषयस्तावद्विनायकः। कारकव्यत्ययश्च कृतः। हेरम्बध्यानन्तु किञ्चिदुभिन्नम्। वक्रतुण्डस्य तावद् ध्याने विशेषो नास्ति।
Sl. 29 ; 30-34 ; 85. 'रूपमण्डने 133 अपि सन्ति । विशेषेण भेदो नास्ति ।
126. For the important Article of James Burgess : Digambara Jaina Iconography, see Ind. Antiq. XXXII, +59, and Illustrations of Digambara Jaina Yakshas and Yakshinis, Ind. Antiq. XXXII, 464.
127-33. Quoted in T. A. Gopinatha Rao: Op.cit.

Page #69

[57 ]
SI.
36-42a. सर्वेऽपि श्लोकाः 'मत्स्यपुराणाद गृहीता: 1342 अ० २६०, श्लोकाः ४५ख – ५१ । तथा 'शिल्परले ' 134b, उत्तरभागे अ० २५, १२८ख - १३०श्लोकानां कुत्र कुत्रचित् ३६-३८क - श्लोकाः छाया अपि आदधते । 'मत्स्यपुराणात् कुन कुन पाठभेदाः सन्ति ।
तद्यथा-
--
‘(३६) कमलोदरवर्णाभं ॥ ( ३७ ) – दण्डकैश्वीर कैर्युक्तं – ।
स्थापयेत् स्वेष्टनगरे भुजान् द्वादश कारयेत् ॥ (३८) - खर्वटे - | शक्तिः पाशस्तथा
खड्गः ॥
( ३९ ) - स्यादथ चाभयदो - |
( ४१ ) - वामे स्यात् । स्यात् - '
61. 43-47h. पञ्चलीलया ( जा ? ) न अस्माभिर्दृष्टपूर्वाः । अत्र, ग्रन्थस्य चान्यद् वैशिष्ट्यम् । 'बृहद्ब्रह्मसंहितायां 15 कानिचिद वचनानि सन्ति । तत्र 'ललिता' दिदेवीनाम् उल्लेखः प्राप्यते, न तु तासां नामानि ।
1. 50; 52.58. 'रूपमण्डने ' ऽपि 136 सन्ति । 1. 61-75a. 'विष्णुधर्मोत्तरे' ।
--
―
--
-केयूर- कटकोज्ज्वलाः ॥ ( ४० ) - प्रसारिता । - ० पाशौ - त्वसिः ॥ (४२क) - वापि दक्षिणः
137 यथायथमेव सन्ति । तत्र भेदा अकिञ्चित्करा
एव तद्यथा
(६१ख) - षड्भुजा ॥ ( ६२ ) पिङ्गला भूषणोपेता -1 (६३क) — कुण्डी बिभ्रती -- । (६४) शुक्लेन्दु० - जूटा शुक्ला - ० सुखप्रदा । (६५क) शूलघण्टा० - । ( ६६ख ) पताका पात्रं ॥ (६७)
कुक्कुटत्वधः ।
136. See T. A. Gopinatha Rao : 137 Quoted in Ib. Op. cit. (१) इति 'श्रीतत्त्वनिधि' पाठः । 'विष्णुधर्मोत्तर' पाठः ।
D--8
वरदा
134a. Matsya-purūnam, Adh. 260 ( Vaigavāsi Ed., Calcutta'. 134b. Silparatnam, TSS. II, Adh. 25. 135. नारदपाञ्चरात्रान्तर्गता बृहदब्रह्मसंहिता । तद्यथा-
पाद० २ ० ४ ।
--
--
घण्टां
॥
W
"योऽहं सा मम लीला तु या लोला सोऽम्माहं पुनः । अन्तरं नैव पश्यामि यथा वै शेषशेषिणोः ॥ १५१ ॥ नित्याच शक्तयो हास्या ललिताद्याः सुमङ्गलाः । अष्टौ नित्यविहारस्य रसज्ञाः कौतुक्रोज्ज्वलाः ॥ १५४ ॥” Anandāśram Skt. Series, No. 68. Op. cit.
कमलमिति कां । (२) 'वर्णि - पान - ।' ।
-

Page #70

[ 58 ] --- तीक्ष्णां ---॥ (६८ख)- गदिनी - बिभ्रती चाम्बुज० -॥ (६९) - भयान्वामे सा वेयं - । -- महोदरी ॥ (७०ख) - भयान्वामे ॥ (७१) -- ०त्युद्ध -। कलशं ? - ॥ (७२ख) दंष्ट्रोग्रा ---॥ (७३) - कवचं शरम् । अङ्कुशं - [ दक्षिणे ] त्वथ - ॥ --०र्दण्डं - चेति ।
(७४) - सा शिवरूपा च सिंहगा। - वर्तुलन्यक्षा - ॥ (७५क)--विता ।
एतेषां मध्ये (६८श्लोके ) चिह्नितपाठावेव समीचीनौ। तथा (७२, ७३ )योः चिह्नितपाठाः एवोचिताः। (७३ख) [दक्षे] चाप्यथ' इत्यपि साधुः पाठोद्धारः।
1.76. 'विकारणम्' इति पाठं न साधु मन्ये। (विकरालम् ) इति भवितुमुचित एव । Sl. 775, 78. 'रूपमण्डने 116 एवं पाठोऽस्ति । तद्यथा
___ "वीरेश्वरश्न - - धनुर्धरः । (1771) घीणाहस्तत्रिशूला ( वीणात्रिशूलहस्तश्च ) (784)
(78)मातृणामग्रतो भवेत् ॥ मध्ये च मातरः कार्या अन्ते तेषां विनायकः ॥ (178)" 'मत्स्यपुराणे' | Ab अ० २६१, श्लो० ३८ख-३९ एवंरूपाः श्लोकाः सन्ति । यथा
"विनायकञ्च कुर्वीत मातृणामन्तिके सदा। - - - जटाधरः ॥ (77b) वीणाहस्तस्त्रिशूली च (783)
(78)मातृणां - -॥" 'अभिलषितार्थचिन्तामणौ'1380 ३य-प्रकरणे, अ० १, श्लो० ८३७ एवं पाठाः सन्ति । यथा
"वीरेश्वरो विधातव्यो मातृणामग्रतस्सदा ।
वीणात्रिशूलहस्तश्च वृषारूढो जटाधरः ॥" तत्र 'वीरेश्वर'स्य कुत्रापि धनुर्बाणधरत्वं न सिध्यति । तथा वीणावादने हस्तद्वयस्यापि उपयोगात् , चतुर्हस्तै विशिष्टस्य 'वीरेश्वर'स्य बाणधारणासम्भवाच्च, अस्माकं मते- 'धनुर्धरः' 'बाण' इत्यपपाठौ। तेन श्लोकार्धयोः पाटोद्वारस्तु एवं भवेत्
(७७ख) 'वीरेश्वरश्न भगवान् - जटाधरः॥ (७८क) वीणाहस्तस्त्रिशूलञ्च वरं चैव प्रका(श)येत् ।
138a. See T. A. Gopinatha Rao : Op. cit. 138b. Matsya-purānam (Vangavusi Ed. Cal.). 138c. Abhilasitārthacintamani. MSS. No. 69 (Mysore, 1926). PartI.

Page #71

। 59 ] Sl.79 ; 80u ; 810. 'रूपमण्डने' 1:39 वर्तन्ते । तत्र ( ८०क-श्लोके) 'अक्षाजवीणापुस्तक' इति छन्दोऽनुरोधात् समीचीनः पाठः ।
Sl. 840; 83. अक्षपद्मपुस्तकाऽभयाः हि विन्यासभेदैः महालक्ष्मी-महाकालीमहासरस्वतीनामायुधानि । तेन पद्मोत्पलयोरुभयोरेव एकत्र अनुपयोगात् (८४ख-श्लोकार्ध) 'अभयाक्षे' इति पाठो भवितुमुचितः । 'देवीमाहात्म्ये मार्कण्डेयपुराणीये' च देवीत्रयाणां लक्षणानि अनुसन्धेयानि।
Sl. 86-89. 'विष्णुधर्मोत्तरे' 140 ३य-खण्डे अ० ७१ श्लोकाः ८-११ प्रायशो यथायथम् उद्धृताः। तत्र पाठभेदाः यथा
"(८६-श्लोके ) आलीढस्थानसंस्थाना*१ चतुःसिंहे रथे स्थिता ।।-(८७) १ खड्गं धर्म च यादव । बाणचापे च कर्तव्ये*- ॥
(८८) सुक्खुचो* च तथा कार्यों - वेदी०-०लु। -शक्ती व कर्तव्ये-॥ (८६क) हस्तानां - - ०च्छान्तिकरः करः१। - महाभाग - ॥"
" 'विष्णुधर्मोत्तरे'* पाठभेदाः यथा-(८६ख)-०स्वासनस्था च चतुस्सिहे-॥ (८७)-खड्गश्चन्द्रश्च यादव ! ।- शङ्खपञ-॥ (८८क) खुस्रुचौ - तथोदककमण्डलू । (८९ख)-महाभाग !-॥"
'मृसिंहप्रासादर'पाठभेदाः यथा-(८६ख) --स्थानसंस्थाना ॥ (८७क) खड्ग चर्म च सर्वदा । (८८क) तथा दिव्यकमण्डलुः । (८६क) भजेच्छान्तिकरोऽवरः'। तेन अस्माक मते, पाठभेदान सम्यक् विचार्य, एसे समीचीनाः पाठोद्धारा यथा
()-खड्गं चर्म -। बाणचापे च कर्तव्ये -- ॥ (८८क) सुनुवौ - बोदकमण्डलुः ।
(८६) हस्तानां - करस्तु - । - महाभाग !- ॥'
Sl. 90-91. 'विष्णुधर्मोत्तर दिगृहीताः। 11 किन्त्वन्तराऽन्तर। श्लोकाश्च केचन परित्यक्ताः। यथा
- चण्डी हेमामा सा-। त्रिनेत्रा यौवनस्था च - - - चारुपीनपयोधरा ॥ - -
139. See T. A. Gopinatha Rao : Op.cit.
140. Ibid : Op. cit. * (१) Both, quoted in the same. The VD. is apparently a different version.
141. Quoted by T. A. Gopinatha Rao : Op.cit.

Page #72

(९१)
[ 60 j ----बाहुविंशतिसंयुता । -- शल-बाणशक्तिपवीनपि ।
(९२क)--सा सदा शुभा। [
(९२ख) -०करस्तब्ध० --॥ (९३) - - रक्तभ्रू०-।
(९४) याम्या याक्तान्त०--ाघ्यालीढगासरे।
-- शस्त्रेयं चाशेषरिपुनाशिनी ॥ Sl. 95-100. 'रूपमण्डन'ादगृहीताः। किन्त्वन्तराऽन्तरा त्यक्ताः। कुत्र कुनचिद् भेदोऽप्यस्ति । तद्यथा
(९५) -०याः प्रतीहारान्कथ०- ०क्रमात् । घेतालः करटश्चैव- - -॥ (९६) - कङ्कदव - - । दंष्ट्राननधिकटास्यास्स्फुरद्दशनोद्वला ॥
(९७) - चैव खट्टाङ्गमूर्ध्व- । [॥] ---०तोऽपसव्ये करटः पुनः ॥ [1] (९८) --- खेटं च - - [॥] धामाप०- - -०नामकः ॥ [1] (९९) तर्जनी वत्राङ्कुशे च दण्डं धूम्रक ईरितः । [॥]
-~०योगेदं -०कङ्कदनामकः ॥ [1] (१००) तर्जनी च त्रिशूलं च खटाङ्ग दण्ड एव च । [॥]
- नामभेदेन वामे दक्षे त्रिलोचनः (१) ॥ [1]
'गोपीनाथ पादोद्धतानां 'रूपमण्डनीय'-पाठानां निर्भरयोग्यतया वयं ताननुसरामः । तेनास्मन्मते एवरूपाः नामभेदाः चण्डीप्रतीहाराणाम्
142. Quoted by T. A. Gopinatha Rao : Op. cit.

Page #73

[ 61]
( ९५ख) वेताल: करटच पिङ्गाक्षो भृकुटिस्तथा ॥
(९६क)
धूम्रकः कङ्कदचैव रक्ताक्षश्च सुलोचनः ।
Sl. 101 - 106. 'हेमाद्रिवतखण्डे 143 'विष्णुधर्मोत्तरदुद्धृताः । कुत्र कुत्रापि पाठभेदाः सन्ति । केचन श्लोकात्यक्ताश्च । तत्र पाठभेदाः
---
( १०१ क- अर्धश्लोके ) दिव्यरूपाम्बरधरा - । (१०२) पृथक्चतु० - सिंहासनस्थं कर्तव्यं - ॥
( १०३ क ) - महाभाग ! - सा स्थिता । (१०४) - ० स्थितम् ॥
सिंहासना -
तस्याधः -- ।
(१०७क) कोलापुर विनाप्यत्र - ०च्यते । (१०८) - ०की ततः । वामोवें [ बिभ्रती मस्त लिङ्गं पूजनीया विभूतये । ]
- ०श्रेष्ठ !
(१०५) - ०स्था राजन् । तस्याश्च द्वौ - द्विज ! ॥ (१०६क ) - तत्पृष्ठे
कुञ्जरद्वयम् ।
Sl. 107, 108. 'विश्वकर्मशास्त्रात् समुद्धृत इति प्रतीयते । तत्र भेदोऽप्यस्ति । श्लोकार्थं परित्यक्तं च । तद्यथा
10
--ll
Sl. 109-117. ध्यानमेतत् प्रायेण 'मत्स्यपुराणीय 145 अ० २६२' 'कात्यायनी' - ध्यानमनुवर्त्तते । सदृशध्यानानि अन्यत्र च दृश्यन्ते, तद्यथा 'अभिलषितार्थचिन्तामणौ' 10 'मयदीपिकायामपि । तेन मूलध्यानस्यास्य सार्वभौमिकता ज्ञायते । पाठभेदप्रदर्शनं पिष्टपेषणमात्रमिति मत्वा तस्मात् विरमामः । केवलं ( १०९ख - श्लोकार्थोक्तस्य ) 'त्रयाणामपि देवानामनुकारानुकारिणी' इति विशेषणं, 'अभिलषितार्थचिन्तामणौ' घृतं 'शिवनारायणात्मिका' विशेषणं च मनसि आकारयतीति प्रदर्शयामः ।
St. 118. 'हस्तक' - शब्दस्यार्थस्तावत् पारिभाषिकः । 'करणं' 'मुद्रा' वाऽस्य समानार्थक शब्दौ । विनियोगश्च 'हस्तका' नामभिनये । तेन 'मस्तके 'ति पाठो न कदापि अनुमोदनीयः ।
143. Hemadri : Caturvargacintā-mani (Ed. Bibliotheca Indica).
144. See T. A. Gopinatha Rao: Op. cit.
145. Matsya-purünam Adh. 262. ( Vaigavāsi Ed., Cal . ) .
146. Abhilasitārthacintāmani. MSS. No. 69 (Mysore, 1926 ). Prakaranam 3, Adh. 1, 7. 803-810.
147. T. A. Gopinatha Rao : Op. cit.

Page #74

[ 62 ] Sl. 119, 120. 'अभिनयदर्पणे 48 नन्दिकेश्वरविरचिते' प्रथमश्लोको द्विरावृत्तो वर्तते । तथा द्वितीयार्धपरिवृत्त्या श्लोकान्तरं वारैकमस्ति । लोकद्वयस्यैतस्य उद्वारेग अस्मन्मते दाक्षि गात्यमूलकत्वं 'देवतामूर्तिकरण'स्य प्रमाणीभवति, प्रकारान्तरेग ।
यथाशक्ति सर्वेषामपि अनेकेषां वा, पाठानां विचारं कृत्वा, ग्रन्यकृतो लिखनरीतिमधिकृत्य किञ्चित् वक्तव्यमस्ति । 'देवतामूर्तिप्रकरणं' सङ्कलनमात्रमेव । यथेच्छं हि ग्रन्थकृता पुस्तकान्तरस्थानां ध्यानानां परिवर्तनं परिवर्धनं च कृतम् । तन्न तन्त्रोपासना-शास्त्रादिभिरनुमोद्यते समर्थ्यते वा। तेनास्मन्मते शिल्पिनां कृते वर्णनमात्राण्येतानि, न तु ध्यानरूपाणि । तेन च सर्वथा मैतानि प्रत्यक्षरं ग्रहणयोग्यानि ।
अन्यदपि वक्तव्यमस्ति-आदर्शपुस्तकं प्रतीको वा भूयशः प्रमादबहुलोऽपपाठपूर्णश्व दृश्यते। मन्ये, द्वितीयस्य आदर्शस्याभावात् पाठोद्धारो न सम्यक्तया सिध्यति ।
148. Nandikeśvara's Abhinayadarpaņain (Ed., Manomohan Ghosh) CSS. No. 5, 81. 37 and 2+7; 36.

Page #75

CHAPTER VI THE CONTENTS OF THE DNP.
It now remains to give a short summary of contents of the work, which consists of eight, 8 chapters, Alhikūras.
Chapter I consists of 59, fifty-nine verses. The first section (31.1--10) deals with sila-pariksā, the examination and selection of suitable blocks of stone, timber etc., for the purpose of images (slukas 2—9); the auspicious time for selecting such stone, wood cte. (31. 10). The patimā-; namāṇam, the height of the superior, the medium and the inferior types of images in comparison with the height of (a) the temple, (b) the door, (-) the sanctum (sl. 21-25); the height of images to be fitly worshipped in dwelling houses or outside dwelling houses, the laksaņas, marks of inauspicious images and those of good ones. The omens and portents, albhutus of different types viz., the heavenly divya, the atmospheric, antariksa and the terrestrial, thauma (31. 36-41); and the effects of the celestial omens on the king (sl. 42); the omens of lingas (51. 43) and their special effects (sl. 44); the ominous signs of images and their effects (sl. 45—17); other kinds of omens (31. 48, 49); and the effects differently of the various types of disturbances on the living beings (sl. 50-5ta); the duration of their effects (54b); the propitiation or pacification of these disturbing omens (55, 56) and the effect of the same (57); instructions for commencement of journeys and for the entry of images etc. (58) ? ; the astronomical considerations for the installation of images (59).
Chapter II of DMP., dealing with the pratima-tāla-nirnaydi, determination of the respective heights for images, consists of 33, thirty-three verses.
The first few verses (1-3) give the units for measurement, which increase in multiples of ten. The highest working unit is the tala.

Page #76

[64]
Images vary in height from one tala to fifteen talas (sl. 4-13a); no images should be made of longer proportions. The respective proportions are given, of limbs in images of seven talas (sl. 13b-15) in images of seven and a half, 7 talas (sl. 16-18); in images of eight talas (s. 19-21) and in images of eight and a half, 8 talas (sl. 22-24); and lastly in those of nine tālas (sl. 25-32).
Chapter III of 28, twenty-eight verses begins with directions for plotting the ground-plan of buildings (l. 1, 2). The respective positions of the different deities in the general plan, devatā-pada-sthanam, are next given (s. 3-8). The presiding deities with respective positions in a plan of sixty-four plots, devata drst-sthanam, are next given (. 9-21). The directions (of the compass) to which the respective deities should face in temples, are next given (sl. 24-27).
Chapter IV consisting of 67, sixty-seven verses, describe images of Brahman and his manifestations (l. 1-7); of his consort (s. 8); of the Vedas and Nṛtyasastram; the position of other auxiliary deities in a temple for Brahman (l. 14, 15); the eight attendants of Brahman (l. 16-20).
The twelve forms of Surya are next described (sl. 21-34); the position of the subsidiary deities are next given (sl. 35-37) and the attendants of Surya (sl. 38-46).
The nine chief planets, navagrahas are described, next (sl. 48-58); as also the ten guardians of quarters, dasa-dik-palas. Chapter V deals wholly with Visnu and consists of 116, one hundred and sixteen verses.
The first few verses (sl. 1-6) show the suitability of particular forms of Visnu for particular castes. The conditions, when mutilated images are to be accepted or rejected, are next given (sl. 7).
The next section on the twentyfour forms of Visņu, Caturvimsati-murtayah, enumerates the distribution of the objects, held in hands, for the various forms (sl. 8-13) and the order of distribution (sl. 14).

Page #77

[ 65 í The next is a long section (sl. 15-63) on the examination and selection of salagrāma stones, śālagrāma-šila-pariksā; (sl. 15) the suitable form and the suitable sizes (sl. 16, 17) for stones are given ; as also the uusuitable types (sl. 18-20) with certain modifications (sl. 21); the differences in merit owing to variation in colours (sl. 22); and the respective names according to variation of colours (sl. 23, 24); and the proportion of the discus, calcrapramānam.
In the next subsection, cakra[visesal-laksaņāni, the particular types of cakras are described (sl. 26–36); the differences in name according to colours and their particular merits (sl. 37-40); other kinds of cakras and their resultant merits in worship (sl. 41–13, 45–51) (31. 44); the ten avatāras of Vişņu are described (śl. 52-60); the banning of exposure of cakras (sl. 61) and of the sales etc., of the same (sl. 62); the glorification of the salagrāma stone is next given.
In the following section, particular forms of Vişņu images are described - Vāmana (sl. 69–71); Rāma (sl. 72a); AnantaBalaržīma (sl. 75); Nrsimha (sl. 72 - 74, 77-82, 83-85); NaraVarāha (sl. 76); Jalasāyin ($1. 86–90); Vaikuạtha (śl. 91–93) ; Viśvarūpa (sl. 94-97); Ananta (sl. 98—101); Trailokyamohana (sl. 102-105); of Pannagāšana (sl. 64-68) and the distribution of auxiliary deities in Vişnu Temple (śl. 106—109) and the description of Vişņu's attendants (sl. 110–115).
Chapter VI of DMP. is a lengthy one, consisting of 169, one hundred and sixty-nine verses and describes the images of Rudra and the phallus, linga.
The first few verses give descriptions of Sadyojāta (śl. 1, 2); of Vāmadeva (31. 3—5); of Aghora (śl. 6-12); of Tatpuruşa (sl. 15); of Isa (31. 14).
Next, are described Mrtyunjaya (sl. 15, 16); Vijaya (81. 17, 18); Kiraņākşa (sl. 19); Aghora? ($1. 20); Srikantha (śl. 21, 22); Mahādeva (śl. 23, 24), Sadāśiva (Si. 25, 26).
D-9

Page #78

[ 66
1
Then are given descriptions, successively, of Ardhanārisvara (Śl. 27-30); and Umā-Maheśvara (śl. 31, 32 ); Krsņa-Sankara (śl. 33, 34); Kysņa-Kārtikeya (śl. 35a) ; Śiva-Nārāyaṇa (śl. 36– 41); Hari-Hara-Pitāmala (ŚL. 42, 43); (Sürya ?)Hari-HaraPitāmaha (s. 44—46); Candrānka-Pitämaha ($1. 47, 48); Caņdabbairava (Sl. 49-51); Virūpākṣa (Sl. 52, 53); Tryambaka (śl. 54, 55) ; Hari-Hara-mūrti (śl. 56, 57).
From the union of Sankara and Krşņa, result 32, thirtytwo different varieties of images, which are not described, but are to be known from instructions.
The Lingas form the subject of an entire lengthy section ($1. 59—152); eight different metallic substances for making phalluses are first given (śl. 59); the proportions of metallic phalluses ($2. 60) and their varieties (sl. 61) and phalluses of jewels (sl. 62) are given.
The proportions of phalluses made of timber (śl. 63); their varieties ($1. 64); the suitable kinds of timber (1. 65,66); their characteristics (śl. 67); the suitable types of building for the viurious kinds of phalluses (sl. 68) are described.
Then, follow, the proportions of the stone phalluses (sl. 69, 70); their various names (sl. 70-74); the proportions of the phalluses to the size of the Temples (81.75—78) and to the sunctum (Śl. 79-80); the size of the phallus (sl. 81, 82); the divisions of a phallus (Śl. 82, 83).
The Nayara-lingu, its three classes and proportions (sl. 85-86); the Drāvida-linga, its classes and proportions (sl. 87– 88); the Vcsara-lingas are next described.
The Astrological considerations as regards Temples of the phalluses etc. (śl. 90–94); the auspicious signs (śl. 95); the clock-wise spiral and the colours which are conducive to happiness (61. 96); the method of marking lines on any phallus ; the shape of the upper parts of phallıses (Śl. 98, 99); the bad signs of phalluses (sl. 100) and the proportions of crystal and wooden phalluses (śl. 101) follow, successively.

Page #79

[ 67 ]
The next subsection is concerning Bana-lingas. The places of origin of Bana phalluses (l. 102, 103); the selection of Banalingas (sl. 104); the bad Bana-lingas (sl. 105, 106); the conditions, when even pieces of stone are sacred (sl. 107); the sacredness of Bānas, from any place whatsoever (sl. 108); the shape of Bānas which give wealth, etc., (1. 109-110); the sacredness of Banas, under all conditions (sl. 111-114); the merits of installing Bānas (sl. 115-121); the glory of worshipping Bānas having one to fourteen asras (sl. 122) are described, in order.
The characteristics of sacred tanks attached to Siva shrines (s. 123); the merits of taking baths in the same (sl. 124a) and the sins for stepping across waters, with which Siva is washed (sl. 124b); the procedure of circumbulating sacred shrines of deities (s. 125) and special restrictions with regard to Jaina shrines (3. 126); the directions to which the water conduit, pranala, should face (s. 127); the characteristics of pedestals etc., (sl. 128, 129) and conduits etc., (l. 129-132 and 150); and of sluices (l. 133) are given.
The diverse parts of a Pitha, base (sl. 134-138); the directions against making the linga or pitha too small or big (s. 139) and defects for these (sl. 140) are described.
The varieties of Pedestals (sl. 141,142) and the characteristics of the different Pedestals (sl. 142-146) and their special qualities (sl. 147-148); the directions for making Pedestals, to be of the same class with the phalluses (s. 149); the characteristics of Mukha-linga (s. 151) and the names of the different faces (sl. 152) are described.
Next, are described, Śiva Temples with one door (sl. 153, 154) and with four doors (l. 155-157); and the Guardians facing the east (s. 158, 159), the south (sl. 160, 161), the west (sl. 162, 163) and the north (sl. 164, 165), respectively; and lastly, the positions of the animal vehicles, cahanas for deities (sl. 166, 167); the height of the images, to which, their respective vahanas should look up (sl. 168).

Page #80

( 68 )
Chapter VII, consisting of 7t, seventy-four verses gives descriptions of the twentyfour Jaina Tirthajskaras and their attendant yaksas and yaksinīs. The names of the twenty-four Tirthankaras ($1.1---3); the respective bodily colours (sl. 4), their Dhvajas, flags (sl. 5, 6) and the Lunar mansions, Bhas of birth (sl. 7-9) for the different Jinas; and their birth-asterisms, kāsis (sl. 10, 11) are given.
Next, follow, the names of the yakşas, that attend upon the service of the Jinas, Jinopāsaka-yaksas (sl. 12, 13); the attendant female deities to the Jinas, sāsanadevīs (sl. 14–16).
The next subsection deals with descriptions of the yakşas and the yakşiņis for each particular Jina, Jina-yaksa-jaksinimirtis--the male and the female attendants for the twenty-four Jinas being given in pairs (śl. 17-65).
There is a second twelve-handed variety of Cakreśvari, described (sl. 66-68a); as also the names for the eight attendants to the Vitarāga, the self-controlled one (sl. 68, 69); and the characteristics of the eight attendants to Jinendra (sl. 70-73).
Chapter VIII and the last containing 112, one-hundred and twelve verses, concerns itself almost wholly with descriptions of female deities, Devī-marti-lakşanas.
The opening verse (31. 1) gives the general description of the Image Gauri, Gawi-mārtinām sūmānya-laksanam ; then follow the names of twelve different varieties of Gauri (sl. 2), as well as their descriptions (sl. 3—11); the deities in a shrine of Gauri (sl. 15-17), and the attendants to Gauri (sl. 18—20) have asterwards been described.
The next section ($1. 21—35) describes Gañesa (sl. 21) and his different forms, Heramba (śl. 22, 23), Gajānana (sl. 24), Vakratunda (37.25), Ucchişta-ganapati (sl. 26), Heramba (sl. 27), Kșipra-gaṇapati (sl. 28); the deities in a shrine of Gaņeśa ; the attendants of Gaņeśa (śl. 30—35).

Page #81

[69] The following section (31. 36-42) deals with Kārtikeya ; his twelve-handed form (sl. 36-40); the two-handed form (31, 41a) and the four-handed form (sl. 41b, 42) are described.
The next section describes (sl. 43-46a) the five different forms of an entirely unknown female deity, Pancalīlayā (?) with the special characteristics of each particular form (sl. 41-47a).
The next section (sl. 47b-58) consists of the group of nine female deities, Navailurgjās; their names (sl. 471-49a); their individual characteristics (sl. 49-58). This is followed by a description of K setrapäla (31. 59, 60).
The next section (31.61-78) deals with the Mothers, Mātrs--who number eight (sl. 61–75), Bhairava (31. 76), Ganesa (31. 76) and Vireśyara (31. 77-78).
The next section describes the twelve different forms (31.79—85) of Sarasvati ; their general character (sl. 79) and the particular characteristics of cach, individually (sl. 80–85). The eighteen-handed form of Bhadrakāli is described, next ($1. 86–89).
The next section describes the twenty-handed form of Candi (sl. 90-94) and the attendants of Candi (31. 95-100).
The deity, described next, is Lakşmi (31. 101-106). This is followed by Mahālakṣmi (sl. 107, 108). Then, is given, a description of the deity Kātyāyani, with ten hands (31. 109–117).
The use of postures and gestures (31. 118); and of the movements of the hands and eyes for the purpose of (dramatic) expression (31. 119); and the special function of the different parts of the body in Dance (sl. 120)—form the closing part. The last two (sl, 121-122) verses contain the author's apology for preparing the compilation, and the final benediction,

Page #82

CONCLUSION
As has been clearly pointed out, the Devatā-mūrti-prakara. ņam of Sūtrabılant Maņdana, the Atmaja, son of Śrīkşetra, is a compilation.
The author has used many Texts which he has freely modified, that is, at his will he altered their readings. Such changes, as far as they concern the Dhyāna ślokas, are not authorised by the Tantra or Upāsana Šāstras. We can, therefore, take these verses at best, only as mere descriptions of images, for the guidance of artists and they are not to be taken too rigorously, or to be followed too literally.
The work demonstrates a striking spirit of rapprochement or mutual assimilation on the part of the different sects ; even the Jaina deities are allotted a conspicuous place. Thus we have not only the well-known Fermaphroditic Umā-Maheśvara and the Ardha-Nārisvara forms but also such composite forins as the Kysņa-Sankara, the Krsņa-Kārtikeya.
Not only, we have such deities ils Siva-Nārāyaṇa, Hari Hara-Pitāmaha, (Sūrya ?) Hari-Hara-Pitāınaha, CandrānkaPitāmaha, Hari-Hara —revealing close admixture of Siva, Vişnu, Brahman, Sūrya and Candra ; but we are told of thirty-two different images formed by the combination of Krsna and Sankara—which have not, unfortunately, been described (for fear of prolixity but they must be learnt from Brāhmaṇas). It is, however, doubtful if all the described images were actually worshipped. Sadāśiva Worship seems already to be extinct by the time.
Finally, my thanks are due to the learned Editor and the Publishers of this well-known Series, who invited me to write out this Introduction to the DMP. I have tried to do my work, as best as possible, in spite of the limitations of time and resources etc., at my disposal. I shall be highly gratified if it will be of any service to students of the subject.
31st Chaitra, 1341 B. E:
SANTINIKETAN
HARIDAS MITRA

Page #83

देवतामूर्तिप्रकरणस्य
विषयानुक्रमणी
विषयाः
पत्राङ्कोः विषयाः १। शिलापरीक्षाप्रतिमाप्रमाणगुणदोषा
बहिरर्चनीयप्रतिमापरिमाणम् ... द्भुताधिकाराख्ये प्रथमाध्याये [ १-३५] |
तत्र विशेषः
देवगृहभित्त्यादिनिर्णयः ... मङ्गलाचरणम्
गर्भगृहमानेन ज्येष्ठादिप्रतिमाशिलापरीक्षा
कथनम् शिलाभेदेन कर्मभेदः शिलास्थितिक्रमेण प्रतिमा
बहिरायतनस्थाप्या देवताः ... शिरोविधानम्
अशुभप्रतिमालक्षणम् आकृतितो ग्राह्यशिलाकथनम् ...
शुभप्रतिमालक्षणम् त्याज्य-शिलाकथनम्
अद्भुतम् वर्णतो ग्रायशिलाकथनम् ...
दिव्याद्भुतम्
आन्तरिक्षाद्भुतम् शिलाधाहरणक्षणः
भौमाद्भुतम् प्रासादमानेनोद्धस्थज्येष्ठप्रतिमा
एषां शान्तिनिवानिवर्त्यत्वलक्षणम्
विकल्पः अस्थप्रतिमाया मध्यमाधम
देवोत्पाते राज्ञो विशेषः भेदकथनम्
...
लिङ्गादिङ्ककृतं तत्फलञ्च आसनस्थोत्तमप्रतिमापरिमाणम् ...
तत्र विशेषः आसनस्थमध्यमाधमप्रतिमा
अर्चाङ्ककृतं तत्फलञ्च परिमाणम् ... अन्यानि वैकृत्तानि द्वारमानेन ज्येष्ठप्रतिमापरिमाणम्... उत्पातविशेषस्य प्राणिविशेषे मध्यमप्रतिमापरिमाणम्
फलदायकत्वम् कनिष्ठप्रतिमापरिमाणम्
उत्पातानां फलकालः गृहपूज्यायाः प्रतिमायाः परिमाणम् एतेषां शान्तिः देषगृहोचितप्रतिमापरिमाणम् ... , शान्तिफलम्

Page #84

विषयाः
२ । प्रतिमातालनिर्णयाधिकाराख्ये द्वितीये – [४२ - ५१]
माननिर्णयः
तालमानकथनम्
तालमानेन मूर्तीनां कर्त्तव्यता
तालानुसारेणावयवमानम्
अष्टतालेऽवयवमानम्
मध्यमाष्टतालेऽवयवमानम्
नवताऽवयवमानम्
सप्ततालेऽवयवमाननिरूपणम् मध्यमसप्ततालेऽवयवमाननिरूपणम्
...
देवतापदस्थानम्
देवष्टिस्थानम्
देवतास्थापने दिनिर्णयः
...
विश्वकर्मा
कमलासनः
विरिञ्चिः
पितामहः
ब्रह्मा
सावित्री
ऋग्वेदः
यजुर्वेदः
सामवेदः
अथर्ववेदः
नृत्यशास्त्रम्
...
...
[ २ ]
पत्राङ्काः विषयाः
...
""
३ । प्रतिमापदस्थानद्वष्टिस्थानाधिकार। ख्ये
तृतीये - [ ५२ - ५८ ]
...
४२
४४
४६
४८
४९
४ । ब्रह्मसूर्य नवग्रहदशदिक्पालाधिकाराख्ये चतुर्थे - [ ५६–७३ ]
""
५२
५४
५७
५९
99
६१
99
39
""
""
६२
59
ब्रह्मायतनेऽन्यदेवतापदम्
ब्रह्मप्रतीहाराः
द्वादश सूर्यमूर्तयः
(१) सुधामा
(२) मित्रः
(३) अर्यमा
33
(४) रुद्रः
(५) वरुणः
(६) सूर्यः
(७) भगः
(c) विवस्वान्
९) पूषा
(१०) सविता
राहुः
31 केतवः
(११) त्वष्टा
(१२) विष्णुः
सूर्यायतनम् सूर्यप्रतीहाराः
नवग्रहाः
चन्द्रः
भौमः
बुधः
बृहस्पति शनिः
ग्रहमूर्ती साधारणविधिः
दशदिक्पालाः
इन्द्रः
अग्निः
⠀⠀⠀⠀⠀⠀
...
...
...
...
:::::::
::
Fo
पत्राङ्काः
६२
""
६४
६५
= = = =
""
33
39
99
६६
""
""
99
39
६७
६९
= 9 = = = =
39
७१
७१
33

Page #85

वरुणः
ईशानः
७६
[ ३ ] विषया: पत्राङ्काः विषयाः
पन्नाङ्काः यमः
| (१०) अच्युतः नितिः
| (१९) वामनः
| (२०) नारायणः वायुः
(२१) पद्मनाभः कुबेर
(२२) उपेन्द्रः
७३ (२३) हरिः ५। विष्णुशालग्रामशिलापरीक्षाभेदाधि
| (२४) कृष्णः - काराख्ये पञ्चमे-[७४-६६ ]
चतुर्विशतिमूर्तीनामायुधन्यासक्रमः वर्णविशेषेषु मूर्तिभेदेन विष्णोः शुभ- शालग्रामशिलापरीक्षादायकत्वम्
___७४ आकृतितो ग्राह्यशिलालक्षणम् ... अवस्थाभेदेन मूर्तीनां प्राशाग्राह्यत्वम् प्रमाणतो ग्राह्यशिलालक्षणम् विष्णोश्चतुर्विशतिमूर्तयः
त्याज्यशिलालक्षणम् (१) केशवः
तन्त्र प्रतिप्रसवः (२) मधुसूदनः
वर्णभेदात् फलभेदनिरूपणम् (३) सङ्कर्षणः
वर्णभेदात् संज्ञाभेदः (४) दामोदरः
चक्रप्रमाणम् (६) वारदेवः
चक्रविशेषलक्षणम्(६) प्रद्युम्नः
वासुदेवः (७) विष्णुः
सङ्कर्षणः (८) माधवः
| प्रधुम्नः (९) अनिरुद्धः
अनिरुद्धः (१०) पुरुषोत्तमः
एतेषां पूजाधिकारिणः (११) अधोक्षजः
त्रिचक्रलक्ष्मीनारायणः (१२) जनार्दनः
मधुसूदनः (१३) गोविन्दः
दामोदरः (१४) त्रिविक्रमः
द्विचक्रलक्ष्मीनृसिंहः (१५) श्रीधरः
द्विचक्रपुरुषोत्तमः (१६) हृषीकेशः
एकचक्रे वर्णकृतो विशेषः (१५) नृसिंहः
,, वर्णक्रमेण चक्रनामानि

Page #86

[ ४ ] विषयाः पत्राङ्काः | विषयाः
पत्राङ्काः यथाक्रममेतेषां फलम्
नरसिंहः द्विचक्रे चक्रनिबन्धनो विशेषः ...
प्रकारान्तरम् यथाक्रममेतेषां फलम्
जलशायी चक्रान्तराणि
वैकुण्ठः
विश्वरूपः एततपूजाफलम्
अनन्तः मृसिंहः
त्रैलोक्यमोहनः कपिलनृसिंहः
विष्ण्वायतनम् सुदर्शनम्
| विष्णुप्रतीहाराः हयग्रीवः मत्स्यः
| है। रुद्रमूर्ति-लिङ्गाधिकाराख्ये पष्टेजनार्दनः
[६७–१३०] कूर्मः
शिवमूर्तयःवराह
सद्योजातः नरसिंहः
वामदेवः वामनः
अघोरः (१) जामदग्न्यः
तत्पुरुषः कौशल्यानन्दनः
ईशानः
मृत्युञ्जयः कल्की चक्रप्रतिष्ठानिषेधः
किरणाक्षः चक्रविक्रयादिनिषेधः
अघोरः (२) चक्रप्रशंसा
श्रीकण्ठः
महादेवः मूतिविशेषाः
सदाशिवः पन्नगाशनः
अर्धनारीश्वरः वामनः
उमामहेश्वरी रामः
कृष्णशङ्करः नरवराह
कृष्णकार्तिकेयः प्रकारान्तरम्
९० । शिवनारायणः
विजयः

Page #87

१२२
विषयाः हरिहरपितामहः सूर्यहरिहरपितामहः चन्द्राङ्कपितामहः चण्डभैरवः विरूपाक्षः त्र्यम्बका हरिहरमूर्तिः लिङ्गानिधातुलिङ्गमानम् धातुलिङ्गनामानि धातुलिने विशेषः रवलिङ्गम् दारवलिङ्गमानम् दारवलिङ्गनामानि लिङ्गोचितवृक्षाः वृक्षाणां लक्षणोद्धारः लिङ्गोचितगृहाणि शैललिङ्गमानम् शैललिङ्गनामानि प्रासादमानेन लिङ्गमानम् गर्भगेहमानेन लिङ्गमानम् लिङ्गविस्तारः लिङ्गस्य ब्रह्मादिभागाः नागरलिङ्गानि द्राविडलिङ्गानि वेशरलिङ्गानि लिङ्गप्रासादोचितनक्षत्रानयनम् तस्कराधेशानयनम् धनर्ण-योन्यानयनम् घारानयनम्
पत्राङ्काः | विषयाः
पत्राङ्का: १०२ तिथ्यानयनम् १०३ प्रशस्तचिह्नम्
लिङ्ग रेखाकरणम् लिङ्गशिरोवर्तनम् दुष्टलिङ्गलक्षणम् स्फाटिकलिङ्गमानम् बाणलिङ्गोत्पत्तिस्थानानि बाणलिङ्गपरीक्षा वर्णबाणलिङ्गानि स्थानविशेषोत्पन्नपाषाणस्यापि पूज्यत्वम् ,, यथातथाऽवस्थितस्यापि बाणस्य प्राशस्त्यम् ,, भोगदवाणलक्षणम् सर्वावस्थास्वपि बाणस्य पूज्यत्वम् बाणस्थापनप्रशंसा एकालादिबाणमाहात्म्यम् ... शिवतीर्थोदकलक्षणम् | शिवतीर्थोदकस्य पुण्यजनकत्वम् शिवतीर्थोदकलङ्घने प्रत्यवायः प्रदक्षिणनियमः जैनदेवालये विशेषः प्रणालदिनियमः | पिण्डिकालक्षणम् तस्याः स्वजातिकर्तव्यत्वम् । मतान्तरम् पीठानां सन्धिस्थानम् नालमध्ये कर्णसन्धेनिषेधः । प्रणालभागकथनम्
मेखला ११० खातविधानम् ११८ | पीठम्
१२४

Page #88

:
[ ६ ] विषयाः पत्राङ्काः | विषयाः
पत्राङ्काः लिङ्गपीठयोन्यूनाधिक्यनिषेधः ...
१२५ जिनानां वर्णाः
१३२ तयोन्यूनाधिक्ये दोषः
जिनानां ध्वजाः
१३३ पीठिकाभेदास्तन्नामानि च ... जिनानां नक्षत्राणि पीठिकालक्षणम्
जिनानां जन्मराशयः
... १३४
जिनोपासकयक्षनामानि स्थण्डिला
जिनानां शासनदेवताः मण्डला पूर्णचन्द्रा
श्यक्षाणां शासनदेवतानाञ्च लक्षणम्वज्रा
गोमुखः पना
चक्रेश्वरी अर्धचन्द्रा
महायक्षः त्रिकोणा
अपराजिता पीठिकाफलम्
त्रिमुखः पीठिकानां स्वजातिकर्तव्यता
दुरितारिः प्रणालव्यवस्था
यक्षनायकः मुखलिङ्गम्
कालिका मुखनामानि
तुम्बरः एकद्वारशिवायतनम्
महाकाली चतुर्मुखशिवायतनम्
कुसुमः पूर्वप्रतीहारौ
श्यामा दक्षिणप्रतीहारौ ___... " मातङ्गः पश्रिमप्रतीहारौ
शान्ता उत्तरप्रतीहारौ
... १२९ विजयः वाहनविधानम्
... भृकुटिः वाहनदृष्टिकथनम् ... १३० | अजितः
सुतारका ७। जिनमूर्ति चतुर्विंशतियक्षयक्षिण्यधिकाराख्ये सप्तमे-[ १३१-१४३]
अशोका चतुर्विशतितीर्थङ्कराः ... १३१ यक्षेट
: :: :: :: :: :: :
: ::
:: :: :
: :: ::
ब्रह्मा
::
* अव गुंबाचका: शब्दा यक्षाभिधायकाः स्त्रीवाचकाः शासनदेवताभिधायकाः ।

Page #89

विषयाः
मानवी
कुमारः
प्रचण्डा ( टी० )
षण्मुखः
विदिता
पाताल:
अङ्कशी
किन्नरः
कन्दर्पा
गरुडः
निर्वाणी
गन्धर्वः
बला
यक्षेद्
धारिणी
कुबेरः
धरणप्रिया
वरुणः
वरदन्ता
भृकुटि : (यक्षः) गान्धारी
गोमेघः
अम्बिका
पार्श्वः
पद्मावती
मातङ्गः
सिद्धाका
द्वितीयभेदेन चक्रेश्वरी
जिनप्रतीहाराः
एषां स्वरूपम्
:
...
...
⠀⠀⠀⠀
...
...
[ ७ ]
पत्राङ्काः । विषयाः
१३८
22
99
39
१३९
99
99
""
35
99
39
१४०
99
39
99
39
""
39
33
39
39
""
99
99
१४१ गणेशः
हेरम्बः
गजाननः
वक्रतुण्डः
उच्छिष्टगणपतिः
""
23
गौरोमूर्त्तीनां सामान्यलक्षणम्
गौरीनामानि -
उमा
पार्वती
गौरी
39
देवीमूर्त्तिलक्षणाधिकाराख्येऽष्टमै—
[ १४४-१६८ ]
ललिता
श्रिया
१४२ हेरम्बः
कृष्णा
हिमवन्ती
रम्भा
सावित्री
Prast
तोतला
त्रिपुरा
गौर्यायतनम्
गौर्याः प्रतीहाराः
क्षिप्रगणपतिः गणेशाय नम्
गणेशप्रतीहाराः
कार्तिकेयः
१४३ द्वादशभुजकार्त्तिकेयः
द्विभुजकार्त्तिकेयः
...
...
...
...
पत्राङ्काः
...
१४४
१४४
99
१४५
99
99
99
95
99
१४६
99
99
39
99
१४७
१४८
१४९
36
१५०
""
99
""
१५१
""
१५२
१५३
"

Page #90

पत्राङ्काः
१५९
विषयाः चतुर्भुजकात्तिकेयः पञ्चलीलयाः नवदुर्गाःमहालक्ष्मीः
पत्राङ्काः | विषयाः १५३ | महावाणी
भारती सरस्वती
१६०
आर्या
क्षेमकरी सर्वती महरण्डा भ्रमणी सर्वमङ्गला
ब्राह्मी महाधेनुः वेदगर्भा ईश्वरी महालक्ष्मी महाकाली महासरस्वती भद्रकाली
रेवती
चण्डी
१६१
१६२
१६४
हरसिद्धिः क्षेत्रपाल: मातरःब्राह्मी माहेश्वरी कौमारी वैष्णवी वाराही ऐन्द्री चामुण्डा चण्डिका द्वादश सरस्वत्यःमहाविद्या
चण्डिकाप्रतीहाराः लक्ष्मीः महालक्ष्मीः कात्यायनी
नृत्ये संस्थानवैशिष्ट्यम् " । हस्तादीनां रसाभिव्यञ्जकता नृत्ये आस्यादीनां प्रातिस्विकविषय
निरूपणम् ग्रन्थकृतः स्वाहङ्कारपरिहारः ... ग्रन्थसमातिः
१६७
विषयानुक्रमणी समाप्ता।

Page #91

ग्रन्थकर्तुमङ्गलाचरणम्
[आदौ यः सूत्रधारस्त्रिभुवनरचनासूत्रलक्ष्यस्य(स्व?)रूपो येनेदं देवदैत्योरगधरणितलं पर्वताकाशरूपम् । सृष्टं चित्र विचित्रं जगदिति सकलं जन्तुवृक्षादिसर्व वन्द्योऽसौ सृष्टिकर्ता सुरदनुजनरैः सर्पविद्याधरायैः॥

Page #92

Page #93

देवतामूर्तिप्रकरणम्
प्रथमोऽध्यायः
ॐ नमो गणेशाय
[अथ शिलापरीक्षा] धातुरत्नशिलाकाष्ठचित्रलेपसमुद्भवम् । यद्रूपं विधिवत्तस्य विधिं वक्ष्यामि वस्तुनः ॥१॥ एकवर्णा घना स्निग्धाऽऽमूलाग्रादार्जवान्विता। अजघण्टारवाघोषा सा पुशिला प्रकीर्तिता ॥२॥ स्थूलमूला कृशाना या कांस्यतालसमध्वनिः। स्त्रीशिला कृशमूलाऽग्रस्थूला षण्डेति निःस्वना ॥३॥ २ । अजघण्टारवाघोषेति । अजगललम्बिन्या घण्टाया रख इवाऽऽधोपो रखो यस्याः सेत्यर्थः । सा च किङ्किण्यपरपर्याया क्षुद्रा घण्टिका। यच्च मयमते 'गजघण्टारवेति (अ० ३३, ८ श्लो०) पाठस्तस्यापि क्षुद्रघण्टेत्यर्थः, गजगले तादृश्या एव घण्टिकाया बन्धनप्रसिद्धः। अत्र च किं मयमतीयपाठदर्शनाद गजवण्टैव लेखकप्रमादादिहाजघण्टात्वमापन्ना, अनत्यपाठस्वरसादजघण्टैव वा मयमते गजघण्टात्वमापन्ना, उतोभयमेव पृथक् प्रमाणमित्यपि च न सुनिर्णेयम् । काश्यपशिल्पे तु “घण्टाध्वनिसमोन्नादे"ति (अ० ४९, ५५ श्लो०) पाठः ।।
३। स्थूलमूलेति। कांस्यतालसमध्वनिरिति कांस्यनिर्मितेन तालेन वायभाण्डविशेषेण समस्तुल्यो ध्वनिर्यस्याः सा। तथाच मयमते
स्थूलमूला कृशाग्रा या कंसतालसमध्वनिः ।
स्त्रीशिला ... ... ... ॥ इति । (अ० ३३, ९ श्लो०) कंस कांस्यञ्च पर्यायशब्दौ। यद्यपि
तालः करतलेऽङ्गुष्ठमध्यमाभ्याञ्च सम्मिते । गीतकालक्रियामाने तालः खड्गादिमुष्टिषु ॥

Page #94

देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
[ शिलाभेदेन कर्मभेदः ]
लिङ्गानि प्रतिमा मिश्रं कुर्यात् पु' शिलया बुधः । युज्यात स्त्रीशिलया सम्यक पीठिकाशक्तिमूर्त्तयः ॥४॥
मभेदे करास्फाले तालस्तु हरितालके । बाद्यभाण्डे च कांस्यस्य
"I
...
इति विश्वदर्शनात् तालशब्देनैव कांस्यनिर्मितवाद्यविशेषलाभात् कांस्यपदं ( मयमते च कंसपदं ) व्यर्थम्, तथापि 'सम्भेदेनान्यतरवैयर्थ्यमिति न्यायात् 'नयनाश्रु' इत्यादिवद् विशेषप्रतिपत्त्यर्थं वा तदुपात्तमिति ज्ञेयम् । स्पष्टमाह काश्यपशिल्पे
" तालशब्दसमाकारा दीर्घा या सा शिला स्त्रियः" इति ।
निःस्वनेति । निर्नास्ति स्वनो यस्याः सा निःस्वना शब्दहीना । व्यक्तमाह- काश्यपीये
“अस्त्रित्र झर्झरी इ(रू)क्षा स्वरहीना नपुंसका" इति । (अ० ४९,५६ श्लो०) ममते त्वविकलोऽयं श्लोकः परिदृश्यते । एवं मिश्राभ्यामाकृतिस्वराभ्यां भेद उक्तः । केवलया आकृत्यापि स्त्रीपुंनपुंसकादिभेदमाह काश्यपः
(अ० ४९, ५६ श्लो०)
चतुरस्रा च वस्वस्रा स्त्रीशिलेति प्रकीर्त्तिता ॥ आयतास्रा च वृत्ता च दशद्वादशकोणका ।
पुंलिङ्गा सा शिला ख्याता सुवृत्ता सा नपुंसका ॥ इति ।
(अ० ४९, ५७-५८ श्लो०) शिलानां वृद्धाबालायुवत्यादिसंज्ञा, अन्ये च विशेषाः काश्यपशिल्पे (अ० ४९) मयमते (अ० ३३) आग्नेये (अ० ५३) च द्रष्टव्याः ।
निष्कलं सकलं मिश्रं लिङ्गञ्चेति त्रिधा मतम् ।
निष्कलं लिङ्गमित्युक्तं सकलं बेरमुच्यते ॥ मुखलिङ्ग यो लिङ्गार्चाकृतिसन्निभैः । बिम्बमूर्त्तिः शरीराभा विश्वमूर्त्तिस्वरूपकैः ॥
४ । लिङ्गं त्रिविधं निष्कलं सकलं मिश्रञ्चेति । तत्र निष्कलं लिङ्गाख्यम्, सकलं प्रतिमा, साच प्रस्तावाच्छवस्यैव । मिश्रञ्च तयोर्मिश्रणादुत्पन्नं मुखलिङ्गाख्यम् । तथा चोक्तं मयमते

Page #95

प्रथमोऽध्यायः षण्ढोपलेन कर्तव्यं (व्ये?) ब्रह्मकूर्मशि(ले त ?) लैस्तथा। प्रासादनल(तल ?)कुण्डादि कर्म कुर्याद्विचक्षणः ॥५॥
छन्नदेहप्रतिच्छन्दप्रतिमाङ्गैस्तु नामभिः।
दृश्यो देवसमाख्यातः ... ... ॥ (अ० ३३, १-३ श्लो०) एवं त्रिविधमपि लिङ्गं पुंशिलया कार्यमित्याह-लिङ्गानीति । काश्यपशिल्पे तु (पुंशिलाभिः कृतं लिङ्गम्' (अ० ४९, ५९ श्लो०) इत्यविशेषेण लिङ्गमात्रोल्लेखः कृतः। व्यक्तमाह मयमते"सकलं निष्कलं मिश्रं कुर्यात् पंशिलया सुधीः” इति ।
(अ० ३३, १० श्लो०) पीठिकेत्यादि-पीठिका पिण्डिका गौरीपीठमित्यर्थः, न तु पादशिला,
पुंशिलाभिः कृतं लिङ्ग स्त्रीशिलाभिस्तु पिण्डिका ।
नपुंसकशिलाभिस्तु पादाधारं समाचरेत् ।। (अ० ४९, ५९-६० श्लो०) इति काश्यपशिल्पे,
बिम्बार्थ पुंशिला प्राह्या पीठा) स्त्रीशिला तथा।।
नपुंसकशिला पादशिलार्थमखिले मता॥ इति । (अ० १, २५ श्लो०) शिल्परत्नोत्तरभागे च पादशिलापीठशिलयोर्द्वयोः पृथग्जातीयशिलासाध्यत्वेन निर्देशात् । लौकिकदृष्ट्यापि युक्तमचेतनस्य पादाधारस्यैव क्लीबशिलया घटनम् , योनिपीठस्य च शक्तिस्वरूपस्य स्त्रीशिलया निर्माणमिति । ग्रन्थकृता तु वक्ष्यमाणश्लोके ब्रह्मकर्मशिलैरित्युक्त्वा पादाधारशिला संगृहीतेति ज्ञेयम् । शक्तिमूर्तयः स्त्रीदेवताप्रतिमाः। तथा च मयमते
"युञ्जीयात् स्त्रीशिलाः सम्यक् नारीवेरञ्च पिण्डिका" (अ० ३३, १० श्लो०) भारीबेरञ्च पिण्डिकेति नारीबेरे स्त्रीप्रतिमायां पिण्डिकायां गौरीपीठे च इत्यर्थः। अन्न मूर्तय इति द्वितीयार्थे प्रथमा।
५। पण्ढोपलेनेति । नपुंसकशिलया ब्रह्मकर्मशिले कर्तव्ये, तथा प्रासादतलकुण्डादि कर्म च कुर्यादित्यर्थः। एवञ्च 'तथे'त्यर्द्धान्तरितमेकं पदम् । तथा च मयमते
पण्डोपलेन कर्त्तव्यं ब्रह्मकूर्मशिले तथा। नन्द्यावर्त्तशिले वापि कर्त्तव्या तेन चाऽऽत्मना ।
प्रासादतलकुड्यादिकर्म कुर्याद विचक्षणः। (अ० ३३, ११-१२ श्लो०) ब्रह्मकर्मशिले इति तत्तन्नामकपादाधारशिलाद्वयी। तथा चाऽधस्तादुद्धृतयोः काश्यपशिल्परनबचनयोः नपुंसकशिलाकर्त्तव्यतया 'पादाधार' इति ‘पादशिलार्थ'मिति च यदुक्तं तस्यैवायं व्यास इति मन्तव्यम् । पादशिला हि प्रतिमाधस्तात् स्थापनीया शिला, तस्यान ब्रह्मशिलेति फर्मशिलेति च द्वौ भेदौ। कूर्मशिलेत्यत्र 'कर्मशिले'त्याग्नेयमात्स्यसमराङ्गणसूत्रधारेषु पाठः । तदेतदुभये अपि शिले उपर्यधःक्रमेण पादयोरधः स्थापनीये इति पुराणादिभ्यः समुपलभ्यते । तथा चाग्नेये

Page #96

देवतामूर्तिप्रकरणम् ब्रह्मभागप्रवेशञ्च ज्ञात्वा लिङ्गस्य चोच्छ्रयम् ।
न्यसेद ब्रह्मशिलां विद्वान् सम्यक् कर्मशिलोपरि ॥ (अ० ५२, १४ श्लो०) इति । अत्र च कथं ब्रह्मशिलैवोपरिष्टात् स्थापनीया न कर्मशिला, कर्मशिला चाधस्तादेव स्थापनीया न ब्रह्मशिलेति प्रश्ने तयोरौत्तराधये कारणं परावरत्वमेवेत्युत्तरयिष्यन् स्थापनपरिपाटीमाह मात्स्ये
अधः कूर्मशिला प्रोक्ता सदा ब्रह्मशिलाऽधिका ।
__उपर्य्यवस्थिता तस्या ब्रह्मभागाधिका शिला ॥ (अ० २६६, ५ श्लो०) इति। अधः कूर्मशिला प्रोक्ता (तस्याः) अधिका ब्रह्मभागाधिका शिला ब्रह्मशिला तस्या उपरि अवस्थितेत्यन्वयः, ब्रह्मभागाधिक्यमेव तस्या उपर्य्यवस्थाने हेतुरिति भावः । ___ एवञ्च मूलग्रन्थे 'कर्त्तव्यम् इति, ब्रह्मकर्मशिलैरिति चापपाठौ ; शुद्धः पाठस्तु 'कर्तव्ये ब्रह्मकर्मशिले' इति, मयमते तथा पाठदर्शनात् , कोषादौ शिलार्थकस्य 'शिल'शब्दस्यानुपलम्भादर्थासङ्गतेश्च । न हि ब्रह्मशिलया कूर्मशिलया वा किञ्चित् क्रियते अपि तु ते एव क्रियेते इति कर्मकरणयोरविवेक एवानासङ्गतिः। तथा चानयोः कर्त्तव्यतामाह-समराङ्गणसूत्रधारे
याताभिधेक (यावताभ्यधिका ?) ब्रह्मशिला ब्रह्मांशतो भवेत् । ताव(त्या ? ता)भ्यधिका कार्या तस्याः कर्मशिला बुधैः ॥ इति ।
(अ० ७०, १४० श्लो०)
अन्यत्र च
"मपुंसकशिलाभिस्तु कर्त्तव्या ब्रह्मणः शिलाः" । इति ब्रह्मशिलाया षण्ढोपलकर्त्तव्यतामुपदिशन् सर्वान् संशयानपनुदति ।
'प्रासादनलकुण्डादी'ति पाठोऽपि प्रामादिक इव प्रतिभाति, अन्यत्र तादृशपाठानुपलम्भादर्थासङ्गन्तेश्च । न च नालमिति पाठः निर्माल्यद्वारलक्षणस्य तस्य पुंशिलया कर्त्तव्यतोपदेशात् । तथा च काश्यपे
"पुंशिलया तु कर्त्तव्यं नालं तु द्विदलान्वितम्" इति । (अ० ८० १३ श्लो०) तस्माद ग्रन्थान्तरसंवादात् 'तल' इत्येव पाठो बन्धनीमध्ये परिकल्पितः ।
यद्यपि 'कुड्यादी ति मयमते पाठस्तथापि साधकबाधकयुक्त्यभावाद् भवेदपि 'कुण्डादीत्य'पि पाठ इति बुद्धा पाठान्तरं नोपकल्पितम् । मयमतेऽपि 'नन्द्यावर्तशिले' इत्यपपाठ इष प्रतिभाति, द्वित्वानुपपत्तेः, 'नन्द्यावर्त्तशिला' इति शुद्धः पाठः ।। यथोक्तशिलाभिर्यथोक्तकार्याकरणे दोषमाह काश्यपः
"कृतञ्च विपरीतं यत्तत् सदा कर्त्तनाशनम्" (अ० ४९, ६० श्लो०) विपरीतमिति यदुक्तं तदेव विवृण्वन्नाह शिल्परत्न उत्तरभागे
स्त्रीशिलाकल्पिते लिङ्गे राष्ट्र राजा च नश्यति । पुंशिलाकल्पिते पीठे लिङ्ग पीठे च षण्डके ॥

Page #97

प्रथमोऽध्यायः
[ शिलास्थितिक्रमेण प्रतिमाशिरोविधानम् ]
प्राकू पश्चादक्षिणे सौम्ये स्थिता भूमौ तु या शिला । प्रतिमायाः शिरस्तस्याः कुर्यात् पश्चिमदक्षिणे ॥ ६ ॥
स्त्रिया पुंसा च भूपीठे कृते स्याद्राष्ट्रनाशनम् ।
एवं विज्ञाय तद्योग्यामानयेदम्बरावृताम् ॥' ( १।२८-२९ )
ध्वनि छेदसमयोत्पन्न इति ज्ञेयम् । तथा च शिल्परत्ने
काश्यपे-
छे...
पूर्वोत्तरशिरोयुक्ता घण्टानादस्फुलिङ्गवत् । ॥ अ० १४ । १६-१७ श्लो.) ६ । प्राक् पश्चादिति । या शिला भूमौ प्राक् पश्चात् पूर्वपश्चिमायतत्वेन दक्षिणे सौम्ये दक्षिणोत्तरायतत्वेन च स्थिता शायितेत्यर्थः तस्यास्तन्निर्मिताया इत्यर्थः, प्रतिमायाः शिरः पश्चिमदक्षिणे पश्रिमे दक्षिणे च कुर्यात् । प्राक्पश्चादवस्थितायाः शिलाया पश्चिमांशे दक्षिणोत्तरावस्थितायाः शिलाया दक्षिणांशे शिरः कुर्यादित्यर्थः । यच्च मयमते—
“शिलामूलमवाक् प्रत्यगुदग्रं प्रागुददिशि " ( अ० ३३, १८ लोः ) इति
प्रागग्रां चोदगग्रां वा शिलां संग्राह्य देशिकः ।
प्रागग्रे पश्चिमं मूलमुद्गग्रन्तु दक्षिणे ॥ ( अ० ४९,६१ श्लो, )
इति, पूर्वोद्धृतशिल्परत्नपूर्वभागवचने च ( अः १४, १६ श्लो० ) प्रागुदगग्रत्वमभिहितम्, तत्तु शिलाया ऊर्द्धाधोज्ञानार्थं न तु प्रतिमायाः शिरः पादादिज्ञानार्थम् । एतच्च नैऋ तैशानकोणायताया वह्निवाय्वायतायाश्च शिलाया व्यावर्त्तनार्थम् । मयमते तु कोणायताया अपि शिलाया मूलाग्रमाह ।
तथा च
“नैऋत्यैशानदेशाग्रा वह्नाग्रा वह्निवायुगा” (अ: ३३, १९ लो०)
इति । अस्यायमर्थः – नैऋत्यैशानदेशाग्रा नैर्ऋ त्येशानायतनत्वेनावस्थिता शिला ऐशानदेशामा ऐशान्यां दिशि तस्याः शिर इति ऐशानपदस्य द्विरावृत्त्याऽन्वयः कार्यः ।
शिलायाः शिरः पादादिस्थानकथनञ्च प्रतिमायाः शिरः पादादिज्ञानार्थम् । तत्र च ग्रन्थकृतोक्तः समाधिः
"प्रतिमायाः शिरस्तस्याः कुर्यात् पश्चिमदक्षिणे”
इति, यच्च मयमते कोणायताया अपि शिलायाः प्रतिमार्थं ग्राह्यता प्रतिपादिता 'नैऋत्यैशानदेशाग्रा' इत्यादिवचनेन, तच्छिल्परत्नवचनविरोधाच्चिन्त्यमेव शिल्परत्त्रपूर्वभागे दिगायतायाः शिलाया ग्राह्यत्वं कोणायतायाश्र वर्ज्यत्वमाह ।
;
तथा च

Page #98

देवतामूर्तिप्रकरणम् स्निग्धा शस्त्रसहा गभीरनिनदा दिश्याहिताग्रा शिला । ग्राह्या बिम्बविधौ ... ... ... ॥ इति ।
(अ० १४, ११ श्लो०) दिश्याहिताग्रेति दिशि आहितम् अर्थादवस्थितम् अग्रं यस्यास्तादृशीत्यर्थः। दिक्शब्दश्रुत्या जायमानं जनानां कोणभ्रममपनयन स्पष्टमाह तत्रैव ग्रन्थकारः
"दुःस्पर्शापदिशं निवेशितशिरोदेशा विवा शिला" इति । (श्लो० १०) अपदिशमिति अन्तरालं कोणमित्यर्थः। तथा च अमरः
"क्लीबाव्ययं त्वपदिशं दिशोर्मध्ये विदिक् स्त्रियाम्" इति । कोणनिवेशितशिराः शिला वयेत्यर्थः ।
"कोणशीर्षा शिला त्याजा भर्तुर्दुःखकरी यतः” (अ० १४, ४ श्लो०) इति च स्पष्टात् स्पष्टतरं तत्रैव ।
ग्रन्थकृता कृतः समाधिस्तु न युक्तिं सहते। तथा हि-पूर्वोक्तैः काभ्यपमयशिल्परत्नादिषचनैरैकमत्येन शिलायाः प्रागुदगग्रत्वं प्रतिपद्यते, एवञ्च प्रागग्रया शिलया प्रागग्रा, उदगग्रया शिलया चोदगौव प्रतिमा युक्तितः करणीयेति किमिति तं पन्थानमुत्सृज्य ग्रन्थकृता नवीन इव पन्थाः समवलम्बितः किं वा तत्र प्रमाणं तेनोपलब्धमिति न जानीमः ।
यद्यप्यस्मत्सूचितेऽथे स्फुटं कमपि ग्रन्थान्तरसंवादं नोपलभामहे, तथाऽप्येकत्र दृष्टः शास्त्रार्थो बाधकमन्तरेणान्यत्रापि तथेति न्यायादयमर्थः समर्थयितुं शक्यते। तथा हि, दारवप्रतिमाया उपादानस्य वृक्षस्य यथामूलं यथो यथापावञ्च प्रतिमाया अपि शिरःपादादिकं कुर्यादित्युपलभ्यते। तथा च बृहत्संहितायाम्
लिङ्ग वा प्रतिमा वा यथादिशं यस्मात् ।
तस्माचिह्नयितव्या दिशो द्रुमस्योद्धमथ वाऽधः ॥ (अ० ५८, ७ श्लो०) अस्यायमर्थः-लिङ्गं शिवलिङ्ग वा प्रतिमा अर्चा वा यस्माद् द्रुमवद वृक्षवत् स्थाप्या तस्माद्धेतो मस्य दिश आशाश्चिह्नयितव्याः, एवमूधिरौ भागावपि चियितव्यो। अयमर्थःद्रुमस्य यः पूर्वाभिमुखो भागः स एव प्रतिमायाः पूर्वभागः कार्यः। एवं दक्षिणो दक्षिणः ।' पश्चिमः पश्रिमः। उत्तरभाग उत्तरभाग एव कार्यः। वृक्षस्य योऽधोभागः स एव प्रतिमाया अधोभागः कार्यः। वृक्षस्य य ऊद्धभागः सोऽपि प्रतिमाया ऊद्ध भागः कार्य इति सदविवृतौ भट्टोत्पलः । बृहत्संहिताविवृतिकृद्धृतकाश्यपे च
वृक्षवत् प्रतिमा कार्या प्रागभागाद्यपलक्षिता । पादाः पादेषु कर्तव्याः शीर्षमूर्ध्वं तु कारयेत् ॥ इति ।

Page #99

प्रथमोऽध्यायः
[ आकृतितो ब्राह्मशिलाकथनम् ] निविडा निर्वणा मृद्वी सुगन्धा मधुरा शिला । सर्वालिङ्गपीठेषु श्रेष्ठा कान्तियुता च या ॥७॥
काश्यपशिल्पे तु
काश्यपः
वृक्षस्य पूर्वभागे तु मुखं पृष्ठन्तु पश्चिमे ।
दक्षिणं व्यपार्श्व स्याद्वामपार्श्व तथोत्तरम् ॥ इति । (अ० ७९, २३ श्लो०)
परं तत्र तत्र शिलाया ऊद्बुधिः कथनं प्रतिमाया अपि ऊर्द्धाधोनिर्णयाभिप्रायकम्, अन्यथा तदुरुपयोगो दुरुपपाद एव स्यात् । एवञ्च मयमते शिलाया अधोऽग्रादिकमभिधाय मुखपृष्ठादिनिर्णयार्थम्
“मुखमुद्धरणेऽर्धोऽ`शमूद्धु भागं शिरो विदुः "
इति यदुक्तं तदपि निराकुलं सम्पद्यते । इतरथात्र शिलायाः शिरोमुखादिवचनमव्यावर्त्तकं भवेत् । श्लोके 'उद्धरणे' इत्यस्य शिलाहरणे, 'शिर' इत्यस्य च मुखपृष्ठभाग इत्यर्थः । व्यक्तमाह काश्यपशिल्पे -
६
“अधोभागं मुखं ख्यातं पृष्टमूहु गतं भवेत्” इति । ( अ० ४९, ६८ लो०) मूलश्लोके पश्चिमादिशिरस्कत्वकथनं शयानशिलाभिप्रायेण । दण्डायमानशिलायास्तु भूमिष्ठोऽशो मूलम् ऊहू भागश्चाग्रमिति ज्ञेयम् । तदुक्तं मयमते
“अग्रम मधो मूलं पाषाणस्य स्थितस्य तु” इति । ( अ० ३३, १८ श्लो० ) ७। निविडा सुलिष्टाङ्गसन्धिः, निर्वणा स्फोटकाकृतिबिन्दुरहिता । बिन्दुमाह काश्यपः.. त्रिविधा बिन्दुरेव हि ।
कृष्ण लोहनिभाकारा कृष्णभ्रमरसन्निभा ॥
शिखिपिच्छसमाकारा. ॥ इति ( अ० ४९, ४६-४७ )
सुगन्धेति स्वभावादेव सुरभिः न त्वौपाधिकगन्धवती । यथाह निन्दितशिलामधिकृत्य
देवता -- २
"वर्षातपाभिगन्धाञ्च सुकीणी क्षारवारिणा" इति ( अ० ४९, ४२ श्लो० ) अथवा वर्षातपानिभिरुत्पद्यमानो दुर्गन्ध एव न तु सुगन्ध इति तद्वर्जनमभिहितं काश्यपशिल्पे | सुवर्ण इत्र पाषाणेsपि गन्धोदभेदोऽर्वाग्रह परोक्षोऽपि अदृष्टवशात् कदाचिद् भवेदपीति नात्र विकल्पः करणीयः । मधुस नयनप्रिया सुदृश्येति यावत् ।
• मधुरस्तु रसे विषे'
"मधुरं रसवत् स्वादु प्रियेषु मधुरोऽन्यवत्" ॥ इति विश्वः ।

Page #100

१०
देवतामूर्त्तिप्रकरणम् [ त्याज्यशिलाकथनम् ]
विमलं हेमकांस्यादिचिह्न लोहमयं हि यत् ।
य ( त ? )थान्यद् विविधं चिह्न प्रतिमायां भयावहम् ॥८॥ [ वर्णतो ग्राह्यशिलाकथनम् ]
कपोतकुमुदभृङ्गमाषमुद्गासितोपमा ।
पाण्डुरा घृतपद्माभा सर्वासु सुखावहा ॥ ६ ॥
याच कान्तियुता स्निग्धा शिला सा सर्वाचालिङ्गपीठेषु सर्वास्वचसु प्रतिमास, सर्वेषु लिङ्गेषु पीठेषु चेत्यर्थः, श्रेष्ठा ।
मृद्व अरूक्षा, न त्वनायासच्छेद्यत्वप्रयोजककोमलतापरपर्यायमृदुत्ववती । मयमते शिलाया बालायुवत्यादिसंज्ञाप्रस्तावे -
घातादिद्वी या मन्दपक्कष्टकोपमा ।
शिला बाला मता तज्ज्ञैः सर्वकर्मसु निन्दिता ॥ (अ० ३३, ४३ श्लो०) इत्यनेन तादृशशिलाया बालसंज्ञकत्वेन वर्जनीयत्वकथनात् । अस्यार्थः – टङ्कघातादिमृद्वी पाषाणदारणास्त्राघातविषये मृद्वी कोमला तदस्त्रेणानायासच्छेद्या, अत एव मन्दपक्कष्टकोपमा अल्पपक्क ष्टकतुल्या । यदि च मृहीत्यत्र यथाश्रुतार्थग्रहणे आग्रहस्तदा 'टङ्कघातादिटद्वी' त्यस्य परकृतङ्काघातेन मृद्वी जर्जरा इत्येवार्थः करणीयः । तदेतत् सर्वं ग्राह्यशिलालक्षणमाह मयमतेस्त्रिधा गम्भीरनिर्घोषा सुगन्धा शीतला मृदुः । नवलावयचा तेजः सहिता यौवना शिला ||
मध्यमा सर्वयोग्या स्यात् सर्वकर्मार्थसिद्धिदा । इति ।
(अ० ३३, १४-१५ श्लो०) हेमकांस्यादिचिह्नम् । यथान्य
विमलमिति । विमलं विशिष्टमलयुक्तं मलिनमिति यावत्, दिति यच्चान्यदित्यर्थः । तथेत्याशङ्कितपाठस्तु निःसन्देहार्थम् । काश्यपशिल्पे - "रेखाबिन्दुकलङ्कादिसंयुक्तां परिवर्जयेत्” इति । (अ० ४९, ४४ लो०)
९। शिला तावद्वर्ण तचतुर्विधा - श्वेता, रक्ता, पीता, कृष्णा चेति । तथा च काश्यपशिल्पे" श्वेता रक्ता च पीता च कृष्णा चैव चतुर्विधा" इति । (अ०४९, ३२ श्लो०) एतासु च ब्राह्मणादिवर्णक्रमेणोपयोगमाह तत्रैव
"श्वेता रक्ता च पीता च विप्रादीनां क्रमाद भवेत्” इति । (अ० ४९, ३८ श्लो०) यात्र पद्ये कृष्णशिलाया वर्जनाभिप्रायकं तदनुपादानं तदपि मसीकृष्णापरम्, तत्रैव"कृष्णकृष्णा विनाशाय श्वेतकृष्णा तथैव हि” (अ० ४९, ४९ श्लो०)

Page #101

प्रथमोऽध्यायः
[ शिलाधाहरणक्षणः ]
सुदिने शुभनक्षत्रे शकुने शान्तचेष्टिते । प्रतिमागृहकाष्ठादिकर्म कार्यं न चान्यथा ॥ १० ॥
इति शिलापरीक्षा
काश्यपः
इत्येकान्तकृष्णाया एव दोषश्रुतेः, "हरिता कृष्ण शिला ग्राह्या सितवर्णा विशेषतः" इति (अ० ४९, ५० श्लो०) चेषत्कृष्णाया ग्राह्यत्वविधानाच्च । अग्निपुराणे तु —
"पाण्डरा ह्यरुणा पीता कृष्णा शस्ता तु वर्णिनाम्" (अ० ४३, १२ श्लो०) इत्यविशेषेण सर्वेषामेव ब्राह्मणादिवर्णानां सर्वाऽप्यरुणपीतादिशिला प्रशस्तेत्याह । इह तु कासाञ्चन कृष्णानां कासाञ्चन पीतानामविशेषेण च श्वेतानां शुभावहत्वमाह- कपोतेत्यादिना । तथा च कपोतादिवत् कृष्णशिला, घृतवत् पद्मवञ्च पीतशिला श्वेतशिला च सर्वार्चासु प्रयुक्ता कर्त्तुः सुखमावहतीति श्लोकार्थः ।
१० । सुदिन इति । शुभनक्षत्रे कर्तुरिति ज्ञेयम्, सुदिने इति सामान्यतोऽभिधाय विशिष्य पुनर्नक्षत्रोपादानस्य फलाभावात् । मुदिनञ्च ज्योतिःशास्त्रादाववलोकनीयम् । विश्लिष्याह
मयमते च शिलाद्याहरणं प्रकृत्य
શ
"सुमासतिथिनक्षत्रलनबारे शिलां ग्रहेत्” इति । (अ० ४९, १८ श्लो०)
उत्तरायणमासे तु शुक्लपक्षे शुभोदये ।
प्रशस्तपक्षनक्षत्रे मुहूर्ते करणान्विते ॥ इति । (अ० ३३, १९-२० लो०) शकुने शान्तचेष्टित इति । शकुने शुभाशुभाशंसिनि निमित्ते शान्तचेष्टिते शान्तं सौम्यं कर्मानुकूलमिति यावत् चेष्टितं यत्र तादृशे सति । शकुनमाह काश्यपशिल्पे
वायसं दक्षिणे वामादागतञ्च तथैव च । येनं वै दक्षिणे वामे गृधं मांसेन संयुतम् ॥ कन्यागोदर्शनञ्चैव गावस्त्वावाहनं तथा । दधिना पूर्णकुम्भञ्च क्षीरकुम्भं तथैव च ॥ पुष्पं पुष्प वापि सुतवती यु (वयु) वतिस्त्रियः । अन्नञ्च मांसहास्व (हार) शिवभक्तिपरायणम् ॥ ज्वालानलञ्च दीपञ्च जलैः पूर्णघटावृतम् । त(व) राहं च गजं चैव वेण्या चात्यन्तसुन्दरी ॥ शुभान्येतानि भौमानि अशुभं विपरीतकम् ।

Page #102

देवतामूर्तिप्रकरणम् उल्कापातं दिशां दाहं महावातप्रवर्त्तनम् । अशुभान्यन्तरीक्षाणि ... ... ॥ इत्यादि ।
(अ० ४९, २०-२५ श्लो०) शुभशकुनञ्चेद् गच्छेदशुभञ्चेन्न गच्छेदित्याशयः। तदुक्तं काश्यपे
"शुभञ्चेद् गमनं कुर्यादशुभञ्चेद विवर्जयेत्” इति । (अ० ४९, २८ श्लो०) कालातिपाताक्षमे कर्मण्यशुभशकुनदर्शने प्रतिप्रसवमप्याह तत्रैव
अशुभे त्वनिमास्तीर्य शिवेनैव शताहुतीः। समिदाज्योदनैः कुर्यान्नागान्नं नागभूषणम् ॥ दत्त्वा शिवं नमस्कृत्य गच्छेदाचार्यशिल्पि च । इति ।
(अ० ४९, २९-३० श्लो०) प्रतिमेति । एतदुपलक्षणम् , लिङ्गपीठाधुचितशिलाद्याहरणेऽप्येतद् योज्यम् । तथा च काभ्यपे
आचार्यः शिल्पिसंयुक्तः शिलाग्रहणमाचरेत् ।
दिव्यान्तरीक्षभौमानि निमित्तान्युपलक्षयेत् ॥ (अ० ४९, १९ श्लो०) इति सामान्यतः शिलाहरणमुक्तम् । मयमते च
प्रशस्तपक्षनक्षत्रे मुहूत्ते करणान्विते । गच्छेलिङ्ग समुद्दिश्य वनं चोपवनं गिरिम् ॥ ... ... ... ... निमित्तैः शकुनर्योग्यैः सह मङ्गलशब्दकैः ॥ इति ।
(अ० ३३, २०-२२ श्लो०) अत्र लिङ्गमित्युपलक्षणमर्चादीनाम् । वनं चोपवनमिति प्रतिमोचितद्मोद्देशकथनम् , गिरिमिति लिङ्गाद्युपयोगिशिलास्थानकथनम् । शिलाग्रहणमन्त्रमाह तत्रैव
ॐ अपक्रामन्तु भूतानि देवता सगुह्यकाः । युष्मभ्यन्तु बलिर्भूयात् क्रूराश्च वनदेवताः ॥ कमैतत् साधयिष्यामि क्रियतां व[वा ?]स्तुपर्ययः। इति ।।
(अ० ३३, २७-२८ श्लो०) प्रतिमोचितकाष्ठग्रहणे विशेषमाह बृहत्संहितायाम्
कर्तुरनुकूलदिवसे दैवज्ञविशेषिते शुभनिमित्ते । मङ्गलशकुनैः प्रास्थानिक वनसम्प्रवेशः स्यात् ॥ इति ।

Page #103

प्रथमोऽध्यायः
[ प्रासादमानेनो स्थज्येष्ठप्रतिमालक्षणम् ] एकहस्ते तु प्रासादे मूर्त्तिरेकादशाङ्गुला । दशाङ्गुला ततो वृद्धिद्धस्तचतुष्टयम् ॥११॥
[ स्वप्रतिमाया मध्यमाधमभेदकथनम् ] दङ्गुला दशहस्तान्ता शतार्द्धान्ताऽङ्गुलस्य च । अतो विंशदशांशोना मध्यमार्चा कनीयसी ॥१२॥
१३
एवञ्च तत्रैव ग्राह्यग्राह्यवृक्षानभिधाय तदभिमन्त्रणमाह
अर्थस्य त्वं देवस्य परिकल्पितः ।
नमस्ते वृक्ष पूजेयं विधिवत् संप्रगृह्यताम् ॥
urite भूतानि वसन्ति तानि वलिं गृहीत्वा विधिवत् प्रयुक्तम् । अन्यत्र वासं परिकल्पयन्तु क्षमन्तु तान्यद्य नमोऽस्तु तेभ्यः ॥ इति (अ०५८, १०-११ श्लो०) गृहकाeाहरणप्रकारोऽप्येतदनुरूपः समराङ्गणसूत्रधारे परिलक्ष्यते । तत्राहरणमन्त्रस्तु - अपक्रामन्तु भूतानि यानि वृक्षाश्रितानि हि ।
कल्पनं वर्त्तयिष्यामि क्रियतां वासपर्ययः ॥ (अ० १६, २७ लो०)
तदेतत् सर्वं शेषतो जिज्ञासुभिः समराङ्गणसूत्रधार - ( अ० १६) काश्यपशिल्प - ( अ० ४९ ) मयत - (अ० ३३) बृहत्संहितास (५८ वनसम्प्रवेशाध्याये ) द्रष्टव्यम् ।
११ । अथ प्रथमं प्रासादमानेन ऊस्थायाः ( दण्डायमानायाः ) प्रतिमायाः प्रमाणम् उच्यते - एकहस्त इत्यादिना । एकहस्ते प्रासादे मूर्त्तिरेकादशाङ्गुला भवेत् । ततो हस्तचतुष्टयं यावत प्रतिहस्ते दशाङ्गुला वृद्धिः । अर्थात्, द्विहस्ते प्रासादे मूर्त्तिरेकविंशत्यङ्गुला, त्रिहस्ते एकत्रिंशदङ्गुला, चतुर्हस्ते एकचत्वारिंशदङ्गुला भवेत् ।
१२ । ततो दशहस्तान्ता द्वाङ्गला वृद्धिः, अर्थात् पञ्चहस्तादिदशहस्तान्तप्रासादेषु प्रति द्वाङ्गला वृद्धि:, तेन पञ्चहस्तप्रासादे त्रिचत्वारिंशदङ्गुला प्रतिमा, षड्ढस्तप्रासादे पञ्चचत्वारिंशदङ्गुल, सप्तहस्ते सप्तचत्वारिंशदङ्गुला, अष्टहस्ते ऊनपञ्चाशदङ्गला नवहस्ते एकपञ्चाशदङ्गुला, दशहस्ते त्रिपञ्चाशदङ्गुला प्रतिमा स्यादित्यर्थः ।
शतार्द्धान्ताङ्गुलस्य च - शतार्दान्ता शतार्द्धहस्तान्ता वृद्धिरित्यस्य विशेषणम् । वृद्धिरङ्गुलस्य एकाङ्गलस्य ; एकादशहस्तादिपञ्चाशन्दस्तान्तप्रासादेषु प्रतिहस्ते एकैकाङ्गुला वृद्धिरित्यर्थः । तेन च एकादशहस्तप्रासादे चतुःपञ्चाशदङ्गुला प्रतिमा, द्वादशहस्ते पञ्चपञ्चाशदङ्गला, त्रयोदशहस्ते

Page #104

१४
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
षट्पञ्चाशदङ्गुला चतुर्द्दशहस्ते सप्तपञ्चाशदङ्गुला, पञ्चदशहस्ते प्रासादे अष्टपञ्चाशदङ्गुला प्रतिमा । एवंक्रमेण वृद्धा पञ्चाशद्वस्तप्रासादे त्रिनवत्यङ्गुला प्रतिमा भवेत् । इत्यूद्ध स्थाः पञ्चाशत् प्रतिमाः ।
अत उक्तमानावधि विशांशोना विशेनांशेन न्यूना मध्यमार्चा मध्यमप्रतिमा, दशांशोना दशमांशेन हीना च कनीयसी क्षुद्रतरा अर्चा कथितेति शेषः । एवञ्च एकहस्तप्रासादे एकादशाङ्गलं ज्येष्ठप्रतिमायाः परिमाणम्, दशाङ्गुलं विंशतिविभक्ताङ्गुलस्योनविंशांशाश्च मध्यमप्रतिमापरिमाणम्, दशाङ्गुलं दशधा विभक्तस्याङ्गुलस्य नवांशाश्च कनिष्ठप्रतिमापरिमाणमिति । प्रमाणाधिकप्रतिमास ज्ञेयम् ।
एवमन्यास्वपि
प्रासादस्य
हस्तमानम्
१
२
३
४
६
७
८
९
१०
११
१२
१३
१४
१५
१६
१७
१८
१९
प्रासादपरिमाणेन ऊर्द्धस्थप्रतिमापरिमाणम् ।
प्रतिमाया
प्रासादस्य
अङ्गुलिमानम्
हस्तमानम्
११
२१
३१
४१
४३
४५
: : : :
:
४७
४९
५१
५३
५४
५५
५६
५७
५८
५९
६०
६१
६२
२०
२१
२२
२३
२४
२५
२६
२७
२८
२९
३०
३१
३२
३३
३४
३५
३६
३७
३८
::
प्रतिमाया
अङ्गुलिमानम्
६३
६४
६५
६७
૬૮
६९
७०
७१
७२
७३
७४
७५
७६
७७
७८
७९
८०
८१

Page #105

प्रथमोऽध्यायः
[आसनस्थोत्तमप्रतिमापरिमाणम् ] हस्तादेर्वेदहस्तान्ते षड्वृद्धिः स्यात् षडङ्गुला। तदूर्द्ध दशहस्तान्ता व्यङ्गुला वृद्धिरिष्यते। एकाङ्गला भवेद् वृद्धिर्यावत् पञ्चाशहस्तकम् ॥१३॥
प्रासादस्य
प्रासादस्य
प्रतिमाया अङ्गुलिमानम्
प्रतिमाया ___अगुलिमानम्
हस्तमानम्
हस्तमानम्
४४ ... ...
१३ । इदानीमासनस्थमूर्तीनां परिमाणमुच्यते । षडङ्गला आसनस्था मूर्तिः हस्तादेरेकहस्ताद वेदहस्तान्ते चतुर्हस्तपर्यन्तप्रासादे पबृद्धिः षट् षट् वृद्धिर्यस्याः प्रतिमायास्तादृशी स्यात् । संख्याशब्दस्य वृत्तिविषये वीप्सार्थत्वं सप्तपर्णादिवदित्युक्ते अर्थात् एकहस्तप्रासादे मूर्तिः पडङ्गला, द्विहस्तप्रासादे द्वादशाङ्गुला, त्रिहस्ते अष्टादशाङ्गुला, चतुर्हस्ते चतुर्विशत्यङ्गुला भवेत् । तदूर्द्ध पञ्चहस्तप्रासादमारभ्य दशहस्तान्ता त्र्यमुला वृद्धिरिष्यते। तथा हि-पञ्चहस्तप्रासादे सप्तविंशत्यगुला मूर्तिः, षड्ढस्तप्रासादे त्रिंशदङ्गला, सप्तहस्ते त्रयस्त्रिंशदङ्गला, अष्टहस्ते पत्रिंशदङ्गला, नवहस्ते ऊनचत्वारिंशदगुला, दशहस्ते द्विचत्वारिंशदङ्गला मूर्तिर्भवेदित्यर्थः ।
ततः पञ्चाशहस्तकं यावत् • एकादशहस्तादिपञ्चाशद्धस्तान्तमित्यर्थः, एकाङ्गला प्रतिहस्ते एकैकाङ्गला वृद्धिर्भवेत् । तेन एकादशहस्तप्रासादे त्रिचत्वारिंशदङ्गला मूर्तिः, द्वादशहस्ते चतुश्चत्वारिंशदङ्गाला मूर्तिः, एवंक्रमेण वृद्धवा पञ्चाशद्धस्तप्रासादे द्वाशीत्यङ्गला मूतिर्भवेदित्यर्थः । इत्यासनस्था द्वितीयाः प्रतिमाः पञ्चाशत्संख्याकाः ।
प्रासादपरिमाणेन आसनस्थप्रतिमापरिमाणम् । प्रतिमाया प्रासादस्य
प्रतिमाया हस्तमानम् अङ्गुलिमानम्
अङ्गुलिमानम् २७
प्रासादस्य
हस्तमानम्
cw

Page #106

देवतामूर्तिप्रकरणम्
[आसनस्थमध्यमाधमप्रतिमापरिमाणम् ] विंशत्येकाधिका ज्येष्ठा विंशत्योना कनीयसी। ऊर्चाि प्रथमा प्रोक्ता आसनस्था द्वितीयिका ॥१४॥
४७ ... ... ७९.
४८ ... ... ८० २८
४९ ... ... ८१ २९
१० ... ...(प्रतिमासङ्ख्याः ) ८२ १४। विंशत्येकेति। विंशत्येकत एकविंशत्यङ्गलादु अधिका द्वाविंशत्यगुलादिपरिमाणा प्रतिमा ज्येष्ठा। विंशत्योना विंशत्याङ्गुलेन हीना कनीयसी प्रतिमा भवतीत्यर्थः। एवञ्च कण्ठतोऽनुक्तमप्यत्र मध्यमप्रतिमापरिमाणं पारिशेप्यादुन्नेयम् ; तथा हि द्वाविंशत्याद्यडुलपरिमाणा ज्येष्ठा, विंशत्योना कनीयसी, विशैकविंशत्यङ्गुला च मध्यमेति पर्यवसितोऽर्थः। अयञ्च प्रासादमानेन प्रतिमापरिमाणनिर्णयप्रकारो ग्रन्थकृदुपज्ञमेव नान्यत्र शिल्पशास्त्र उपलभ्यते ।

Page #107

प्रथमोऽध्यायः
[ द्वारमानेन ज्येष्टप्रतिमापरिमाणम् ]
arigrisgar कार्यो भागमेकं परित्यजेत् । सप्तभागं त्रिधा कृत्वा द्विभागा प्रतिमा भवेत् ॥ १५॥
१७
१५ । पूर्व प्रासादमानेन प्रतिमामानमभिहितम् इदानीं प्रासादद्वारमानेनापि तद्वक्तुं प्रथमं ज्येष्ठप्रतिमापरिमाणमाह-द्वारोच्छ्रय इति । आदौ द्वारस्योन्नत्यम् अष्टधा विभज्यैकमंशं परित्यज्यावशिष्टान् सप्तांशान् त्रिधा विभज्य द्विभागेन प्रतिमाः कुर्यात् । एकांशेन च पीठिकेत्यनुक्तमप्यत्रम् | तथा च वृहतसंहितायाम्
देवागाद्वारस्याष्टांशीनस्य यस्तृतीयोऽशः ।
पिण्डिकाप्रमाणं प्रतिमा तदद्विगुणपरिमाणा ॥ इति (अः ५७, ३ श्लो०) द्वारमानाष्टभागोना प्रतिमा स्यात् सपिण्डिका ।
द्वौ भागौ प्रतिमा तत्र तृतीयांशश्च पिण्डिका ॥ (अ: १५, १६ लो०)
इति च । अष्टशंशोनस्येति कृताष्टभागस्य द्वारमानस्याष्टमभागेन हीनस्येत्यर्थः । द्वारप्रमाणमाह तत्रैव प्रासादलक्षणमधिकृत्य -
यो विस्तारो भवेद्यस्य द्विगुणा तत्समुन्नतिः । उच्छ्रायादयस्तृतीयांशस्तेन तुल्या कटिः स्मृता ॥ विस्तारा भवेदु गर्भा भित्तयोऽन्याः समन्ततः ।
गर्भपादेन विस्तीर्णं द्वारं द्विगुणमुच्छ्रितम् ॥ (अ: ५५, १-२ श्लो०) इति । तथा च दशहस्तविस्तृते प्रासादे गर्भः पञ्चहस्तः गर्भस्य पादेन तुर्यशेन द्वारविस्तारो भवेदिति सपादहस्तप्रमाणा द्वारस्य विस्तृतिः उन्नतिश्च सार्द्धद्विहस्तपरिमाणा । एवञ्च - द्वासप्ततिहस्तविस्तृते प्रासादे पत्रिंशद्धस्तमितो गर्भः, गर्भपादसममानतया च नवहस्ता द्वारस्य विस्तृतिस्तदद्विगुणोservatorः तस्य चाधा विभक्तस्य एकमंशं पडङ्गुलाधिकस्तद्वयं परित्यज्य शिष्टानामष्टादशाङ्गुलाधिकपञ्चदशहस्तानां त्रिभागीकृतानां भागद्वयपरिमिता द्वादशाङ्गुलाधिकदशहस्ता प्रतिमा भवेदिति निष्कर्षः । एतच्च 'एकहस्ते तु प्रासादे मूर्त्तिरेकादशाङ्गुले ' (११ लो०) ि यदुक्तं ततोऽन्यादृशमेवेति मन्तव्यम् निरुक्तद्वारमानत एकहस्तविस्तृतप्रासादे द्वारस्य षडङ्गलत्वेन यथोक्तभागवशात् प्रतिमाया अष्टाविंशतियव परिमाणत्वप्रसक्तेः ।
समराङ्गणसूत्रधारे तूत्तममध्यमाधममूर्त्तीः प्रकृत्य -
(भव ? तच्च) द्वारं त्रिधा ( चत्वा ? भक्ता) पीठं भागेन कल्पयेत् । (ता ? द्वा) भ्यां (तु) प्रतिमा कार्या ज्येष्ठा (स्या ? यां) मानमीदृशम् ||
(अ: ७०, १४७ श्लो०) इति यदुत्तमप्रतिमापरिमाणमुक्तं तत् प्रकृतग्रन्थस्य कनिष्ठप्रतिमामानानुरूपम् । तथा कनिष्टमूर्तिपरिमाणे
देवता - ३

Page #108

देवतामूर्तिप्रकरणम्
[ मध्यमप्रतिमापरिमाणम् ] द्वारं विभज्य नवधा भागमेकं परित्यजेत् । अष्टौ भागांस्त्रिधा कृत्वा द्विभागे प्रतिमा भवेत् ।
[कनिष्टप्रतिमापरिमाणम् ] त्रिभागैर्भाजिते द्वारे द्विभागेऽर्चा प्रकोर्तिता ॥१६॥
इति प्रासाद्वारमानेन प्रतिमाप्रमाणम् ।
.........हीनायां विदध्याद द्वारमष्टधा।
"(व ? क) मुत्सृज्य शेषेण * * * * * * ॥ (अः ७०, १४९. श्लो॰) इत्यपि यदुक्तं तत्तु प्रक्रान्तश्लोकानुसारीति दृश्यते । एवम् अस्माभिरुपरिष्टात् प्रदर्शयिष्यमाणं तदुक्तमध्यमप्रतिमापरिमाणमपि वक्ष्यमाणमध्यमप्रतिमापरिमाणानुसारीति ज्ञेयम् । न चैवं समराङ्गगसूत्रधारप्रामाण्यात् प्रकृतेऽपि ग्रन्थे वैपरीत्येन अधममध्यमोत्तमप्रतिमापरिमाणलक्षकतया श्लोकानां परिपाटीः स्वीकृत्य तदेकवाक्यता करणीयेति वाच्यम् , बृहत्संहितायां मध्यमादिभेदमनादृत्य केवलमेतच्छोकोतपरिमाणस्यैव ग्रहणेनास्यवोत्तमत्वस्वीकारात्। मत्स्यपुराणेऽपि
द्वारोच्छ्यस्य यन्मानमष्टया तत्तु कारयेत् । भागमेकं ततस्त्यक्ता परिशिष्टन्तु यद भवेत् ॥
भागद्वयेन प्रतिमा............। (अ० २५८, २४-२५ श्लो०) इति द्वारमानेनैकमेव प्रतिमापरिमाणमुक्तमिति सर्व सुसमञ्जसम् ।
१६ । मध्यमाधमप्रतिमापरिमाणमाह-द्वारमिति विभागैरिति च । स्पष्टोऽर्थः। मध्यमप्रतिमालक्षणमाह समराङ्गणसूत्रधारे
मध्यायां नवधा द्वारं कृ (ते ? त्वै ) के भागमुत्सृजेत् । शेषान् भागांस्त्रिधा कृत्वा पीठं भागेन कल्पयेत् ॥
अर्चामुभाभ्याम्............। इति । (अ० ७०, १४८-१४९ श्लो०) अधमप्रतिमापरिमाणमप्याह तत्रैव-'हीनायां विदध्याद द्वारमष्टधे'त्यादि प्रागेवोल्लिखितम् । द्वारप्रमाणायाः प्रतिमाया विनियोगमाह समराङ्गगसूत्रधारे
‘यात्रार्था प्रतिमा द्वारप्रमाणेन विधीयते। इति । (अ० ७-१४६) यात्रा उत्सवार्थं निर्मिता।
द्वारमानेन प्रतिमापरिमाणेऽन्येऽपि विशेषाः समराङ्गणसूत्रधारतो जिज्ञासुभिर्विज्ञेया ।
प्रतिमानां मुखाद्यवयवपरिमाणादिकज्ञ मत्स्यपुराण ( अ० २५८)-बृहत्संहिता (अ० ५७)काभ्यपशिल्प (अ० ५०)-समराङ्गणसूत्रधारादिषु (अ० ७६) द्रष्टव्यम् ।

Page #109

प्रथमोऽध्यायः
[ गृहपूज्यायाः प्रतिमायाः परिमाणम् ] आरभ्यकाङ्गलादूद्ध पर्यन्त द्वादशाङ्गुलम् । गृहेषु प्रतिमा पूज्या नाधिका शस्यते ततः ॥१७॥
[देवगृहोचितप्रतिमापरिमाणम् ] तदुन्निवहस्तान्ता पूजनीया मुरालये।
[बहिरर्चनीयप्रतिमापरिमाणम् ] दशहस्तादितो याऽर्चा प्रासादेन विनाऽर्चयेत् ॥१८॥ १७। इदानीं कुत्र कीदृशी प्रतिमा पूजनीयेति वक्तुं प्रथमं गृहोचितायाः प्रतिमायाः परिमाणमाह-आरभ्येति । एकाङ्गलादारभ्य उच्छ्रायेण द्वादशाङ्गलपर्यन्ता प्रतिमा गृहेषु पूज्या । स्पष्टमुक्त मत्स्य पुराणे
अङ्गुष्ठपर्वादारभ्य वितस्तिर्यावदेव तु ।
गृहेषु प्रतिमा कार्या नाधिका शस्यते बुधैः ॥ (अ० २५८, २२ श्लो०) इति । वितस्तिदिशाङ्गुलम् । ___ १८। देवालयपूज्यामाह तदुर्दादिति । द्वादशाङ्गुलतोऽष्टहस्तपरिमाणं यावत् प्रतिमा सुरालये पूजनीया। तथा च मात्स्ये
'आपोडशा तु प्रासादे कर्तव्या नाधिका ततः' इति। (अ० २५८ २३) 'आपोडशा' पोडश वितस्तिपर्यन्ता अष्टहस्तपर्यन्तति यावत्, प्रासाद इति देवालय इत्यर्थः । एतदेकवाक्यताविधित्सयैव 'नवहस्तान्ता' इत्यस्य नव हस्ताः परिमाणं यस्याः सा नवहस्ता, सा अन्ते यस्याः त्रयोदशाङ्गलाद्यष्टहस्तान्तायाः प्रतिमायाः सा तथेत्यतदगुणसंविज्ञानव्यधिकरणबहुव्रीहिणा तादृशोऽर्थः कष्टकल्पोऽपि युक्त इत्युत्पश्यामः ।
दशहस्तादित इति । दशहस्तायाः प्रतिमाया आदिरादिभूता प्रतिमा ताम् आरभ्य नवहस्तप्रतिमामारभ्येत्यर्थः, न तु दशहस्तप्रतिमामारभ्यति यथाश्रुतार्थः करणीयः, पूर्वोक्तमत्स्यपुराणवचनेन नवहस्तायाः प्रतिमाया अपि प्रासाद पूजननिषेधात्, सम्भवति च तद्वचनेम सहकवाक्यत्वे वाक्यभेदस्यान्याय्यत्वात् । इत्थञ्च-'दशादिकरवृद्धद्या च' (१९) इति वक्ष्यमाणवाक्येन दशहस्तप्रतिमामारभ्य पञ्चचत्वारिंशद्वस्तां यावच्चतुष्क्यां पूजनविधानादियमेकैव नवहस्ता प्रतिमा वर्त्तते, यस्याः पूजास्थानं किमपि नोपदिष्टं ग्रन्थकता।
इदमन मनस्यापतति,-प्रासादेन विनाऽर्चयेदित्यनेन सामान्यत आसां दशहस्तादिप्रतिमानां प्रासादे पूजां निषिध्य क्क तीमाः पूजनीया इत्यपेक्षायां दशादिकरवृद्धप्रति विशेषोऽभिहितो ग्रन्थकतेति । अत्र च पक्ष 'नवहस्तान्ता' इत्यस्य 'दशहस्तादित' इत्यस्य च यथाश्रुत एवार्थः करणीयः

Page #110

देवतामूर्तिप्रकरणम्
[तन्त्र विशेषः] दशादिकरवृद्धया च षट्त्रिंशत्प्रतिमाः पृथक् । वाणवेदकरान् यावच्चतुःषष्ट्यां(च्चतुष्क्यां?)पूजयेत् सुधीः॥१६॥
[देवगृहभित्त्यादिनिर्णयः ] चतुरस्त्रीकृते क्षेत्रे दशधा प्रविभाजिते ।
चतुर्भागे भवेद् भित्तिः शेषं गर्भगृहं स्मृतम् ॥२०॥ स्यादन्यथा नवहस्तप्रतिमाविषये किमपि विधानं न स्यात्तेन च ग्रन्थकतो न्यूनता प्रसज्येत । यथाश्रुतार्थपरिग्रहपक्षे तु पूर्वोक्तमत्स्यपुराणवचनव्याकोपो मतान्सरवादेन प्रतिसमाधेय इति दिक् ।
१९। दशहस्तादिप्रतिमानां पूजास्थानमाह-दशादीति। दशहस्तत आरभ्य वाणवेदकरान् पञ्चचत्वारिंशतं हस्तान् यावत् एकैककरवर्धनाजाताः पृथक् पत्रिंशतं प्रतिमाः चतुष्क्यां बहिश्चतुरस्रदेशे पुष्करिण्याकारनिर्जलचतुरस्रखाते वा पूजयेदित्यर्थः । तथा च दशहस्तैकादशहस्तद्वादशहस्तादिक्रमेण पञ्चचत्वारिंशद्वस्तां यावद् गृहादु बहिश्चतुरस्रप्रदेशे पूजयेत् । भवति च दशहस्तां प्रतिमां मेरुत्वेन कल्पयतः पञ्चचत्वारिंशद्धस्ता प्रतिमा षट्त्रिंशी।।
एताश्च पञ्चचत्वारिंशद्वस्तान्ताः प्रतिमाः पूर्ववज्ज्यैप्ठ्यादिकं भजन्ते । तथा हि-निरुक्तप्रमाणाः प्रतिमाः ज्येष्ठाः, स्वमानस्य तृतीयभागोना मध्यमा अझैनाश्च कनिष्ठा इति। तदेतत् सविशेषमाह समराङ्गणसूत्रधारे
आकाशे (१) प्रतिमा (येष्टा ? ज्येष्ठा) चत्वारिंशच पञ्च च ।
हस्तान कार्या विभागोना मध्या हीना तदर्द्धतः ।। (अ० ७० १४५-१४६ श्लो०) इति । इत ऊर्दू प्रतिमाया विधानं नास्तीति इयमेव वृहत्तरा प्रतिमा । बृहत्संहितायां चतुर्हस्तावधिकप्रतिमाया एव शुभदायकत्वमुक्तम्
सौम्या तु हस्तमात्रा वसुदा हस्तद्वयोच्छ्रिता प्रतिमा ।
क्षेमसुभिक्षाय भवेत्तिचतुर्हस्तप्रमाणा या ॥ इति । (अ० ५७, ४९ श्लो० ) अनादर्श चतुःषष्ट्यामिति प्रामादिकः पाठः, छन्दोभङ्गन्दोषादर्थासङ्गन्तेश्च । अस्ति च समानतन्त्रे ग्रन्थकृतः कृतौ रूपमण्डने प्रायेणैतत्समानानुपूर्वीकः श्लोकः, तत्र च 'चतुष्काम्' इति पाठ उपलभ्यते । छन्दःशुद्धोऽप्ययं पाठोऽपपाठ एव मन्यतेऽर्थदारिद्रयात्, तस्मात् पूर्वदर्शितसमराङ्गणसूत्रधारवचनैकार्थ्यात् रूपमण्डनीयचतुष्कशब्देन साभ्यबाहुल्याच प्राङ्गणादिसमानार्थकं 'चतुष्क्याम्' इति पदं शुद्धपाठत्वेन कल्पितमस्माभिरिति ज्ञेयम् ।
२०। इदानी गर्भगृहप्रमाणेन प्रतिमापरिमाणं वक्तुमादौ गर्भगृहप्रमाणमाह-चतुरस्रीकृत्त इति। अन्यथैव भित्त्यादिविधानमाह बृहत्संहितायाम् , तच्च पूर्व प्रदर्शितम् ।

Page #111

प्रथमोऽध्यायः
[गर्भगेहप्रमाणेन ज्येष्ठादिप्रतिमाकथनम् ] गर्भगेहत्रिभागेण ज्येष्ठाऽर्चा कथिता बुधैः। मध्यमा च दशांशेन(शोना) पञ्चांशेना(शोना) कनीयसी ॥२१॥ सप्तांशे गर्भगेहे तु द्वौ भागौ परिवर्जयेत् । पञ्चभागो भवेदेवः शयनस्थः सुखावहः ॥२२॥ अष्टलोहमयी मूर्तिः शैलरत्नमयी तथा। श्रेष्ठवृतमयी वाऽपि प्रवालादिमयी शुभा ॥२३॥ २१। गर्भेत्यादि । त्रिभागीकृतस्य गर्भगेहस्य भागेनैकेन कृता अर्चा ज्येष्ठा, षोडशधा विभक्तस्य गर्भगृहस्य दशांशोना अर्थात् सार्द्धपादप्रमाणा प्रतिमा मध्यमा ; तथा पञ्चांशोना प्रतिमा कनीयसी कनिष्ठा इत्यर्थः।।
अत्र यद्यपि 'त्रिभागेण' इति शुद्धपाठसमीपचर्यया 'दशांशेन' इत्यत्राप्यसन्दिग्धत्वेन प्रतीयमानः पाठः परिवृत्तिबुद्धिं विलुम्पति, तथापि 'पञ्चांशेना' इति विकृतपाठदर्शनात्तस्य च प्रकृत्यनुसन्धित्सया 'पञ्चांशोना' इति पाठः प्रथमतः शुद्धत्वेन बुद्धिमारोहति, ततश्च मध्यमत्वादिक्रमान्यथानुपपत्त्या सर्वत्रैव 'ऊना' इति पाठः सम्यक्तया प्रतिभातीति स एवास्माभिरनुसृतः । क्रमानुपपत्तिस्तु
अङ्गष्ठपर्वादारभ्य वितस्तिर्यावदेव तु ।
गृहेषु प्रतिमा कार्या नाधिका शस्यते बुधैः ॥ इत्यादिवचनादूनप्रमाणाया एवं प्रतिमाया ज्यष्ठं प्रतीयते, प्रमाणाधिकायास्तु कानिष्ठ्यम् । इत्थञ्च गर्भगृहदशांशेन निर्मिता प्रतिमा प्रमाणाधिकेति तस्याः कानिष्ठ्ये प्राप्ते, पञ्चांशेन निर्मिता तूनप्रमाणेति तस्या अपि मध्यमत्वे प्राप्ते तदुभयविपरीतं प्रमाणाधिकायाः प्रतिमाया माध्यमिकत्वमूनप्रमाणायाश्च कानिष्म्यम् उपदिशन् यथाश्रुतः पाठः क्रमदुःस्थ इति हेयपक्ष एव निक्षेप्तव्यः। तदेतत् सर्वं विस्पष्टमुक्तं स्वयं ग्रन्थकारेण तदीयरूपमण्डने
तृतीयांशेन गर्भस्य प्रासादे प्रतिमोत्तमा ।
मध्यमा स्वदशांशोना पञ्चांशोना कनीयसी ॥ इति २३ । अष्टलोहबिम्बानि, यथा
सौवर्ण राजतं तानं पैत्तलं कांस्यमायसम् ।
सैसकं व्यापुपञ्चेति लौहं बिम्बं तथाऽष्टधा ॥ बिम्बरत्नानि, यथा
स्फटिकं पद्मरागञ्च वज्रनीलं हिरण्मयम् । वैदूर्म विद्रुमं पुष्पं रत्नविम्ब तथाऽष्टधा ॥

Page #112

२२
देवतामूर्त्तिप्रकरणम् अतीताब्दशता या स्यान्मूर्त्तिः स्थाप्या महत्तमैः । खण्डिता स्फुटितायर्या अन्यथा दुःखदायिका ॥२४॥
स्फटिकं सूर्यकान्तञ्च चन्द्रकान्तमिति त्रिधा ।
स्फटिकस्यैव भेदाः स्युः काममोक्षार्थदाः क्रमात् ॥ श्रियं कामं तथाssरोग्यमृद्धिं पुत्रं जयं सुखम् । लभते पद्मरागादिविम्वानां क्रमशोऽर्चनात् ॥ बिम्बवृक्षा, यथा
चन्दनं देवदारुच शमी पिप्पलशिंशपाः । खदिरासनमारमधूका वकुलस्तथा ॥ पद्मकं कर्णिकारञ्च विप्रादीनां त्र्यं त्रयम् । क्रमाद्दारवबिम्बानां विज्ञेयास्तरवः शुभाः ॥
२४ । इदानीं जीर्णोद्वारविधिं संक्षेपेण कथयिष्यन् आदौ जीर्णत्वेऽप्यपरित्याज्यां प्रतिमामाह – अतीताब्दशतेत्यादि । महत्तमैर्महापुरुषैः स्थाप्या स्थापनयोग्या या मूर्त्तिः देवताविम्बम् अतीतान्दशता विगतशतवर्षा सती खण्डिता भग्ना, स्फुटिता विदीर्णापि सा अर्ध्या पूजनीया, अन्यथा नोचेत् पूजिता स्यात् दुःखदायिका अशुभप्रदा भवेदिति शेषः । शतस्य वर्षाणामपस्फुटिता वा स्यात्, तथापि तां पूजयेदित्युक्तमनेन ।
यदि प्रतिमा व्यक्तिविशेषप्रतिष्ठितानां मूर्तीनामत्याज्यतामाह शिवलिङ्गमधिकृत्याभिपुराणम्असुरैर्मुनिभिर्गोत्रैस्तन्त्रविदभिः प्रतिष्ठितम् ।
जीर्ण वाऽप्यथवा भग्नं विधिनापि न चालयेत् ॥ (अ० १०३, १९ श्लो०) भङ्गविशेषे ग्राह्यग्राह्यत्वमुक्तं ग्रन्थकारेण तस्यैव रूपमण्डने
अङ्गप्रत्यङ्गनां तु मूर्तिं धीमान् विसर्जयेत् । नखाभरणमालास्त्रभग्नां तां न विसर्जयेत् ॥
शुक्रनीतिसारे च
देवालये मानहीनां मूर्त्तिं भग्नां न धारयेत् । अग्निपुराणेऽपि सप्तषष्टितमाध्याये
इति ।
जीर्णोद्धारविधि वक्ष्ये भूषितां स्नपयेद् गुरुः । अचलां विन्यसेद गेहे अतिजीणां परित्यजेत् ॥ १ ॥ व्यङ्गां भग्नाञ्च शैलाढ्यां न्यसेदन्याञ्च पूर्ववत् । संहारविधिना तत्र तत्त्वान् संहत्य देशिकः ॥ २ ॥ सहस्र नारसिंहेन हुत्वा तामुद्धरेद् गुरुः । दारवीं दारयेद वह्रौ शैलजां प्रक्षिपेजले ॥ ३ ॥

Page #113

মথনাথ: धातुरत्नविलेपोत्था व्यङ्गाः संस्कारयोग्यकाः। काष्ठपाषाणजा भग्नाः संस्कारार्हा न देवताः ॥२५॥
[बहिरायतनस्थाप्या देवताः] भैरवः शस्यते लोके प्रत्यायतनसंस्थितः। न मूलायतने कार्यो भैरवस्तु भयङ्करः । नारसिंहो वराहो वा तथान्येऽपि भयङ्कराः ॥२६॥
[अशुभप्रतिमालक्षणम् ] नाधिकाङ्गा न हीनाङ्गाः कर्तव्या देवताः क्वचित् ।
धातुजा रत्नजां वापि अगाधे वा जलेऽम्बुधौ। यानमारोप्य जीर्णाङ्गां छाद्य वस्त्रादिना नयेत् ॥ ४ ॥ वादिनः प्रक्षिपेत्तोये गुरवे दक्षिणां ददेत् । यत्प्रमाणा च यद्दव्या तन्मानां स्थापयेदिने ।
कृपवापीतडागादेर्जीणोद्वारे महाफलम् ॥ ५ ॥ शिल्परने च- दोषे लघुतरे बिम्बं नैव त्याज्यं कदाचन ।
बाहुच्छेदे करच्छेदे पादच्छेदे तथैव च ॥ तथैव स्फुटिते भिन्ने यस्मिन्नवयवे गते । वैरूप्यं जायते यस्य तत्त्याज्यं प्रायशो भवेत् ॥ अगुल्यादिपरिच्छेदे बन्धनं शस्यते बुधैः । महादोषसमायुक्त सान्निध्यं लक्ष्यते यदि ।
तथैव बढ़ा संशोध्य प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ २६। भैरव इत्यादि। भैरवो कालभैरवो वटुकभैरवस्त्रिपुरभैरवश्न महादेवस्य मूर्तिविशेषः, प्रत्यायतनसंस्थितः वास्तुबहिर्वाटीस्थः शस्यते प्रशस्तो भवति, बहिरावास एव स्थापनीय इत्यर्थः। मूलायतने न कार्यो न स्थापनीयः। नारसिंहो वराहो वा तथा अन्येऽपि भयङ्करा देवता मूलायतने न कार्याः। तदुक्तं मत्स्यपुराणे समानानुपूर्व्या
भैरवः शस्यते लोके प्रत्यायतनसंस्थितः । न मूलायतने कार्यो भैरवस्तु भयङ्करः॥ नारसिंहो वराहो वा तथान्येऽपि भयङ्कराः ॥ इति । (२५९अ० १४-१५ श्लो०)

Page #114

२४
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
स्वामिनं घातयेन्नूचना करालवदना तथा । अधिका शिल्पिनं हन्ति कृशा चैवार्थनाशिनी ॥२७॥ वक्रनासातिदुःखाय संक्षिप्ताङ्गा भयङ्करी । चिपिटा दुःखशोकाय आधिपत्यविनाशिनी ॥२८॥ दुःखदा हीनवक्ता तु पाणिपादकुशा तथा । हीनाङ्गा हीनजङ्घा च भ्रमोन्मादकरी नृणाम् ॥२६॥ शुष्कवक्ता तु राजानं कटिहीना च या भवेत् । पाणिपादविहीनायां जायते नरको महान् ॥३०॥ जाहीना तु या वर्चा शत्रु - कल्याणकारिणी । पुत्रमित्रविनाशाय हीना वक्षःस्थलेन या ॥ ३१ ॥
२७-३१ । एते पञ्च श्लोकाः सर्वात्मना मत्स्यपुराणीय (अ० २५९, १६-२० शो० ) - लोकपञ्चकमनुकुर्वते । यच्च क्वचित् कश्चिद वर्णभेदोऽस्ति तन्मात्रं प्रदर्श्यते - 'आधिपत्यविनाशिनी' (२८ लो०) इत्यत्र मानस्ये 'अनेत्रा नेत्रनाशिनी' (१८ श्लो०) इति पाठः, एवं 'पाणिपादविहीनायां ' ( ३० ली ) इत्यत्र 'पाणिपादविहीनो यो' ( १९ श्लो० ) इति पाठः । 'जङ्घाहीनदेवताच ' ( ३१ श्लो० ) इत्यत्र 'जङ्घाजानुविहीना च' (२० श्लो० ) इति पाठः । समराङ्गणसूत्रधारेनिहन्ति कारकं रौद्रा दीनरूपा च शिल्पिनम् ।
कुशा व्या ( धि ? धिं ) विनाशञ्च कुर्यात् कारयितुः सदा ॥
कृशोदरी तु दुर्भिक्षं विरूपा चानपत्यताम् ॥ ( अ० ७७, ७-८ श्लो० )
इत्यन्यदेव फलं तत्तदङ्गविकृतायाः प्रतिमायाः प्राह । तथा बृहत्संहितायाम्नृपभयमत्यङ्गतायां हीनाङ्गायामकल्यता कर्त्तुः । शातोदय क्षुद्भयमर्थविनाशः कृशाङ्गायाम् ।
मरणन्तु सक्षतायां शस्त्रनिपातेन निर्दिशेत् कर्त्तुः ॥ ( अ, ५७, ५-५१ )
इति । परम दृष्टयवस्थानादिभेदेनाप्यशुभप्रतिमालक्षणमुक्तम् । यथा
वामावनता पत्नीं दक्षिणविनता हिनस्त्यायुः । अन्धत्वमूद्धुं दृष्ट्या करोति चिन्तामधोमुखी दृष्टिः॥
( अ० ५७, ५१-५२ श्लो० ) इति ।

Page #115

प्रथमोऽध्यायः पीठयान-परोवारध्वंसे सति यथाक्रमम् । स्थानवाहनभृत्यानां नाशो भवति निश्चितम् ॥३२॥ प्रतिमा काष्ठलेपाश्मदण्डचित्रादिसंग्रहे। मानाधिक-परीवाररहिता नैव पूज्यते ॥३३॥ अनेत्री नेत्रनाशाय स्वल्पा स्याद् भोगवर्जिता। अर्थहृत् प्रतिमोत्ताना चिन्ताहेतुरधोमुखी ॥३४॥
[शुभप्रतिमालक्षणम्] सम्पूर्णावयवा या स्यादायुर्लक्ष्मीप्रदा सदा। एवं लक्षणमासाद्य कर्तव्या देवता बुधैः ॥३५॥
[अथाद्भुतम्] यानबेरुत्पातान् गर्गः प्रोवाच तानहं वक्ष्ये।
तेषां सक्षेपोऽयं प्रकृतेरन्यत्वमुत्पातः॥ ३६॥ ३२ । पीठयानेत्यादि। प्रतिमायाः पीठस्य यानस्य परीवारस्य च ध्वंसे माशे सति कर्तुरपि यथाक्रमं स्थानवाहनभृत्यानां निश्रितं नाशो भवति । तथा च पीठध्वंसे स्थानमाशः, यानध्वंसे वाहननाशः, परीवारध्वंसे च भृत्यनाशो भवतीत्यर्थः।
३३। प्रतिमेति। काष्टादिनिर्मितप्रतिमानां संग्रहे इत्यर्थः। मानाधिकेति। पूर्व प्रतिमाया यन्मानमुक्तं ततोऽधिकपरिमाणा, परीवाररहिता यस्याः प्रतिमाया यावन्तः परीवाराः शास्त्रदृष्टास्ततोऽल्पपरीवारविशिष्टा, ततश्चानयोः कर्मधारयः। अथवा मध्यमणिन्यायेन परीधारपदस्योभयत्रान्वयः, तथा च मानाधिकपरीवारा परीवाररहिता चेत्यायातम् । एवञ्च-यस्याः प्रतिमायाः परीवाराः संख्यातो दैर्ध्या दितश्च यथानिर्दिष्टपरिमाणाधिकपरिमाणवन्तः, यस्याश्चैकान्ततः परीवारा एव न सन्ति, ते उभे अपि नैव पूजयेदित्यर्थः । ३५ । सम्पूर्णावयवेति। तथा च मात्स्ये
सम्पूर्णावयवा या तु आयुर्लक्ष्मीप्रदा सदा ।
एवं लक्षणमासाद्य कर्तव्यः परमेश्वरः॥ (अ० २५९, २१-२२ श्लो०) इति किञ्चिदुभिन्नानुपूर्व्याऽयं श्लोकः। परमेश्वरो देवप्रतिमा।
३६। यानत्रेरिति । यानुत्पातान् गर्गो वृद्धगर्गः अत्रेः समीपे प्रोवाचेत्यन्वयः। तथा च मत्स्यपुराणे मनोरभूतशान्त्यादिपृच्छायां मत्स्यवचनम्
देवता-४

Page #116

देवतामूर्तिप्रकरणम् अपचारेण नराणामुपसर्गः पापसञ्चयाद् भवति । संसूचयन्त्यतिदिशान्तरिक्षभौमां तथोत्पातः ॥३७॥ मनुजानामपचारादपरक्ता देवताः सृजन्त्येतान् । तत्प्रतिघाताय नृपः शान्तिं राष्ट्र प्रयुञ्जीत ॥३८॥
[दिव्याभुतम्] दिव्यं ग्रहर्तवकृतम्... ... ...
[आन्तरिक्षाभुतम् ]
.... ... ... उल्कानिर्घातपवनपरिवेशाः। गन्धर्वपुर(पुरपुर)न्दरचापांसि(पादि?) यदान्तरिक्षं तत् ॥३६॥
अन ते वर्णयिष्यामि यदुवाच महातपाः ।
अनये वृद्धगर्गस्तु सर्वधर्मभृतां वरः ॥ (अ० २२९, २श्लो०) इति। तेषाम् अद्भुतानां सङ्क्षपः समासेन संग्रहस्तु प्रकृतेरन्यत्वं स्वभावस्यान्यथाभावः वैपरीत्यमिति यावत् । तथा च बृहत्संहिताविवृतौ उत्पलभस्तसमाससंहितायाम्
यः प्रकृतिविपर्यासः सर्वः संक्षेपतः स उत्पातः ।
क्षितिगगनदिव्यजातो यथोत्तरं गुरुतरो भवति ॥ इति । ३७। संसूचयन्तीति। सर्वाङ्गक्षतमिदं श्लोकार्द्ध कथं प्रतिक्रियेतेति पर्याकुलैरस्माभिर्मूले संशोधनप्रयासः परित्यक्तः। परमर्थग्रहार्थं संवादिप्रमाणमुद्भियते। तथा च बृहत्संहितायां यथोक्तपूर्वार्धात् परम्
'संसूचयन्ति दिव्यान्तरिक्षभौमास्त उत्पाताः' (अ० ४५, २ श्लो०)। इति प्रकृतार्द्धसमार्थकः पाठः । 'नराणाम् अपचारेण पापसञ्चयो भवति पापसञ्चयादुपसर्गा उपद्रवाः। तथा च गर्गः
अतिलोभादसत्याद्वा नास्तिक्याद्वाप्यधर्मतः ।
नरापचारान्नियतमुपसर्गः प्रवर्त्तते ॥ इति । ततो दिव्यान्तरिक्षभौमा उत्पाताः शान् उपसर्गान् संसूचयन्ति ।' इति तदुविकृती उत्पलभट्टाः।
३९। इदानीमुत्पातान् विभजन् दिव्यस्वरूपमाह-दिव्यमिति। प्रहाणाम् आदित्वा

Page #117

प्रथमोऽध्यायः
[भौमाद्भुतम्] भौमं चरस्थिरभवं... ... ...
[एषां शान्तिनिवर्त्तनीयत्वानिवर्तनीयत्वविकल्पः ]
___ तच्छान्तिभिराहतं शममुपैति। नाभसमुपैति मृदुतां शमीत न दिव्यं वदन्त्येके ॥४०॥ दोनाम् ऋक्षाणाम् अश्विन्यादिनक्षत्राणां यदु वैकृतम् अन्यथाभाधस्तद दिव्यम् अद्भुतमिति शेषः । अन्न प्रकृतोऽप्युत्पातो लिङ्गभेदाद 'दिव्येन' न सम्बध्यते एवमुत्तरत्रापि। यद्वा वैकृतमेवान्न विशेष्यम् , ग्रहक्षकृतं यद् वैकृतं तद दिव्यमित्यर्थः।
आन्तरिक्षमाह-उल्केत्यादि। उल्कास्वरूपमाह बृहत्संहितायाम्'दिवि भुक्तशुभफलानां पततां रूपाणि यानि तान्युल्काः' (अ० ३३, १ श्लो०) इति । केचित् पुनर्लोकानां शुभाशुभसूचनाय लोकपालास्तान्यस्त्राण्येवोल्का इत्याहुः । तथा चोत्पलभरतगर्गः
स्वास्त्राणि संसृजन्त्येते शुभाशुभनिवेदिनः ।
लोकपाला महात्मानो लोकानां ज्वलितानि तु ॥ इति । निर्घात इति । निर्घातमाह बृहत्संहिताविवृतौ उत्पलभदृतगर्गः
यदाऽन्तरिक्ष बलवान् मारुतो महताहतः ।
पतत्यधः स निर्घातो भवेदनिलसम्भवः ॥ इति । पवनो विकृतो वायुः। परिवेश इति । तत्स्वरूपमाह बृहत्संहितायाम्
सम्मूच्छिता रवीन्द्वोः किरणाः पवनेन मण्डलीभूताः।
मानावर्णाकृतयस्तन्वभ्रे व्योनि परिवेशाः ॥ इति । गन्धर्वपुरम् आकाशे दृश्यमानं पुराकृति प्रसिद्धम् । इन्द्रचापम् आकाशे दृश्यमानं धनुराकृति चिह्नम्। तथा च बृहत्संहितायाम्
सूर्यस्य विविधवर्णाः पवनेन विघट्टिताः कराः साभ्रे ।
वियति धनुःसंस्थाना ये दृश्यन्ते तदिन्द्रधनुः ॥ इति । प्रकारान्तरमाह उत्पलभट्टरतकाश्यपः
अनन्तकुलजाता ये पन्नगाः कामरूपिणः ।
तेषां निश्वाससम्भूतमिन्द्रचापं प्रचक्षते ॥ इति । एते यत् तदान्तरिक्षम् अद्भुतमिति। गन्धर्वपुरन्दरेत्यन्न एक 'पुर'पदं लेखकप्रमादात् पतितमिसि प्रतिभाति । 'चापांसी'त्यप्यपपाठः ।
४०। भौममुत्पातमाह-भौममिति । परस्थिरभवमिति चरेभ्यः स्थिरेभ्यश्च वस्तुभ्यो

Page #118

२६
देवतामूर्तिप्रकरणम् दिव्यमपि शममुपैति प्रभूतकनकानगोमहीदानैः।
रुद्रायतने भूमेर्गोर्दानात् कोटिहोमाञ्च ॥४१॥ भवतीति तादृशं यत् तद् भौमम् । उत्पलभस्तु बृहत्संहितायाम्-'चराणां वस्तूनां स्थैर्य स्थिराणां चरत्वं तदुद्भवम्' इत्याह ।।
भौमनाभसयोः शान्तिकर्मनिवर्त्यत्वमाह-तदिति। सद भौमम् अद्भुतं शान्तिभिः शान्तिकर्मभिराहत निवारितं सत् शर्म शान्तिमुपैति । नामसम् आन्तरिक्षम् अद्भुतं शान्तिभिराहतमित्येव, मृदुतां मन्दीभावम् उपैति । अन्न मृदुतामुपैतीत्यनेन भौमं यथा शाम्येन्न तथा नाभसमित्यायाति ।
दिव्योत्पातस्य शान्तिनिवर्त्यत्वे विकल्पमाह-नेति। दिव्यं न शान्तिमुपैति न वा मृदुतां यातीत्येके महर्षयो वदन्ति। तथा चोत्पलभस्तकाश्यपः
__ भौम शान्सिहतं नाशमुपगच्छति मार्दवम् ।।
नाभसं न शमं याति दिव्यमुत्पातदर्शनम् ॥ इति । अत्र 'शमीते'त्यपपाठः आदादिकस्य शमधातोरभावात्। शाम्यतीति पाठो बृहत्संहितायाम् । प्रसङ्गादत्र दिव्याद्यद्भुतमधिकृत्य मत्स्यपुराणे यदुक्तं तदुद्वियते
ग्रहसंवैकृतं दिव्यमान्तरिक्षं निबोध मे। उल्कापातो दिशां दाहः परिवेशस्तथैव च ॥ गन्धर्वनगरञ्चैव वृष्टिश्च विकृता तु या। एवमादीनि लोकेऽस्मिन्नान्तरिक्षं विनिर्दिशेत् ॥ घरस्थिरभवो भौमो भूकम्पश्चापि भूमिजः । जलाशयानां वैकृत्यं भौमं तदपि कीर्तितम् ॥ इति ।
(अ० २२९, ६-९ श्लो०) ४१। एवं दिव्यस्य शाम्यत्वाशाम्यत्वे विकल्प्य सम्प्रति स्वमतमाह-दिव्यमपोति । अत्रापिः सम्भावनायाम् इत्यहं सम्भावयामीत्यर्थः । यद्वापिः समुश्चये, प्रभूततत्तद्रव्यदानै केवलं भौम नाभसञ्च शान्तिमुपेतः परं दिव्यमपि शान्तिमुपैतीत्यर्थः। ___ रुद्रायतन इति शिवालये। 'भूमेोर्दानादित्यपपाठः पूर्व गोमहीदानस्योक्तत्वात् । यद्वा पूर्व स्थानानियमेन प्रभूतगवादिदानव्यवस्था कृता, परतश्च स्थानविशेषे अल्पाया अपि भूमेरेकस्या अपि गोर्दानमभिहितमिति पूर्वाद्ध प्रभूतपदोपादानादपराद्धे भूमेरिति गोरिति चैकवचनोपादानादवगम्यते। 'रुद्रायतने भूमौ गोदोहादिति पाठो बृहत्संहितासम्मतः । 'भूमौ गोदोहन पात्रं विना भूमौ गोः स्तनं निष्पीच दुग्धोत्सर्ग' इति शब्दकल्पद्रमः।

Page #119

प्रथमोऽध्यायः
[देवोत्पाते राज्ञो विशेषः] आत्मसुतकोशवाहनपुरदारपुरोहितेषु लोके च । पाकमुपयाति दैवं परिकल्पितमष्टधा नृपतेः॥ ४२ ॥
लिङ्गादिवैकृतं तत्फलञ्च] अनिमित्तचलनभङ्ग-स्वेदानिपातजल्पनाद्यानि । लिङ्गार्चायतनानां नाशाय नरेशदेशानाम् ॥ ४३॥
४२ । अत्र दैवोत्पाते राज्ञः फलस्य व्यापकतामाह-आत्मेति। यद्वा येऽत्र प्रकरणे उक्तास्तेषां राजन्येव फलपाक इति स्थिते तत्सम्बन्धितया के के फलभागिनः स्युरित्यपेक्षायामाहआत्मेति। कस्योत्पासस्य कुत कीदृशः फलपाके इत्युपरिष्टाद् वक्ष्यते। नृपतेरिति सर्वत्र सम्बध्यते। तथा च नृपतेरात्मनि शरीरे सुते पुत्रे कोषे धनागारे वाहनेषु हस्त्यश्वादिषु पुरे नगरे दारेषु भार्यासु पुरोहिते आचार्य लोके प्रजासु चेत्यष्टधा अष्टप्रकारेण परिकल्पितं दैवमद्भुतं पाकं याति फलं ददाति । 'लोके जनपदे' इत्युत्पलभः (अ० ४५, ७ श्लो०)। व्यक्तमाह मत्स्यपुराणे
राज्ञः शरीरे लोके च पुरदारे पुरोहिते।
पाकमायाति पुत्रेषु तथा वै कोषवाहने ॥ (अ० २२९, १३ श्लो०) __ अत्र देवोत्पात एवायं राज्ञः फलविशेष उक्तः, पूर्वोक्तमत्स्यपुराणवचने तु एवंविधफलस्यौत्पातसाधारण्यमिति विशेषः। एतेन प्राकृतजनविषय उत्पातः प्रातिस्विकफल इत्यवधेयम् ।
४३। चरस्थिरभवमिति यत् स्थिरस्य चरधर्माक्रान्तिलक्षणं भौममदभुतम् उत्पलभव्याख्यास्वरसात् पूर्वमुक्तं तदेव विवियते-भनिमित्तेत्यादिना। अथवान्यदेवेदं पूर्वोक्तभ्य उत्पातेभ्यो लिङ्गादि वैकृतं नामेति तदाह-अनिमित्तेत्यादिना लिङ्ग शैवम् अर्वा देवप्रतिमा आयतनं सिद्धं देवस्थानम् एषाम् अनिमित्तं चलनादिप्रयोजकवाय्वभिघातादिकारणं विनेत्यर्थः। चलनं कम्पः, निपातः पतनम् , जल्पनम् असम्बद्धोक्तिः। आद्यग्रहणाद वमनं प्रसर्पणञ्चेत्युत्पलभट्टः। एतानि नरेशस्य राज्ञः देशस्य जनपदस्य च नाशाय भवन्ति ।
यद्यपि 'द्वन्दात् पूर्व परं वा यच्श्रयते तल्लभते प्रत्येकमभिसम्बन्धमिति न्यायाद् द्वन्द्वस्थचलनादिसर्वपदार्थैः सहैवानिमित्तमित्यस्यान्वयो न्याय्यस्तथापि सामर्थ्याच्चलनभङ्गनिपातैरेवा. न्वयो न वितरैरपि, तेषां तदन्वयेऽसामर्थ्यात् , न यस्ति कारणं लिङ्गादीनां स्वेदाश्रुजल्पनेषु किमपि, येन तद्वयावृत्तये अनिमित्ततया तानि विशेष्येन्नित्यवधेयम् । ..

Page #120

देवतामूर्तिप्रकरणम्
[ तत्र विशेषः] स्वदेशध्वंसस्फोटे भवेत्तथा... ... ... । स्थानाञ्चलने भङ्गं देशस्य विनिर्दिशेत् प्राज्ञः ॥४४॥
. [अर्चा वैकृतं तत्फलञ्च] नर्तनं जल्पनं हास्यमुन्मीलननिमीलने। देवा यत्र प्रकुर्वन्ति तत्र विद्यान्महद् भयम् ॥ ४५ ॥ रोदने नर्तने हास्ये देवतानां प्रसर्पणे । महद् भयं विजानीयात् षण्मासत्रि(सात्ति?)गुणं परम् ॥४६॥ धमज्वाला रजो भस्म यदा मुञ्चन्ति देवताः। राजा तदा च म्रियते प्रसूते च धनक्षयम् ॥४७॥
४४। 'नाशाय नरेशदेशानामि'त्युक्तम् , इदानीं केन कस्य नाश इति विषयविभागमाहस्वदेशेत्यादि। स्फोटे भङ्गे स्वदेशध्वंसो भवेत् । अन लेखकप्रमादाद ग्रन्थस्य कियांचन भागः पतितः।
४५। नर्तनमिति । उन्मीलनं नेत्रप्रसारणम्, निमीलनं नेत्रसङ्कोचः, यद्वा अङ्गानाम् आकुञ्चनप्रसारणे।
४६। रोदन इति । षण्मासत्रिगुणमिति । शान्तौ अकृतायां षण्मासात् परं भयं त्रिगुणं भवेदित्यर्थः, तथा च षण्मासात् त्रिगुण मिति शुद्धः पाठः।
एतचिन्त्यम्, एतेषामुत्पातानाम् अष्टसु मासेष्वतीतेषु फलपाकश्रवणात् कथं षट्स मासेष्वतीतेष्वेव भयानां बैगुण्यं सम्भवदुक्तिकं स्यात्। तथा च बृहत्संहितायाम्
___"मासैश्चाप्यष्टाभिः सर्वेषामेव फलपाकः" । इति । (अ० ४५, १४ श्लो०) एवञ्च इदमत्र कथञ्चित् समाधानम्-अत्र सङ्कोचवृत्त्या सर्वशब्दस्य देवता कृतोत्पातेतरपरत्वाभ्युपगमात् तथाविधोत्पातस्य सद्यःफलदत्वेन 'षण्मासात् त्रिगुणं परमिति सङ्गच्छते ।
अनेदं श्लोकद्वयं प्रायेण समानार्थकमिति स्थणाभिखननन्यायेन वा, पूर्वत्र भयस्य देशविषयकत्वाङ्गीकारादुत्तरत्र च राजविषयकत्वाङ्गीकाराद्वा कथञ्चित् पौनरुक्त्यनिरासः कर्तव्यः ।
४७। धूमज्वालामिति । धूमं ज्वालाञ्चेत्यर्थः । ज्वाला चाग्निशिखा। तदेतत् सर्व सविशेषमाह मत्स्यपुराणे

Page #121

प्रथमोऽध्यायः
[अन्यानि वैकृतानि ] भूमिर्यदा नभो याति विशेद वसुन्धरां नमः। दृश्यन्ते चान्तरा देवास्तथा राजबधो भवेत् ॥४८॥ देवतायात्राशकटाक्षचक्रयुगकेतुभङ्गपतनानि । सम्पर्यासनसादनसङ्गाश्च न देशनृपशुभदाः ॥४६॥
देवतार्चाः प्रनृत्यन्ति वेपन्ते प्रज्वलन्ति च । वमन्त्यग्नि तथा धर्म स्नेहं रक्तं तथा वसाम् ॥ आरटन्ति रुदन्त्येताः प्रस्विद्यन्ति हसन्ति च । उत्तिष्ठन्ति निषीदन्ति प्रधाघन्ति धमन्ति च ॥ भुञ्जते विक्षिपन्ते वा कोशप्रहरणध्वजान् । अवाङ्मुखा वै भवन्ति स्थानात् स्थानं भ्रमन्ति च ॥ एवमाथा हि दृश्यन्ते विकाराः सहसोत्थिताः। लिङ्गायतनविप्रेषु तत्र वासं न रोचयेत् ॥
राज्ञो वा व्यसनं तत्र स च देशो विनश्यति। (अ० २३०, १-५ श्लो०) इति। सहसेति अनिमित्तमित्यर्थः। विशेषस्तु-प्रकृते लिङ्गार्चायतनानामित्युक्तम् अन्न लिङ्गार्चायतनविप्राणामिति।
अत्रेदमवधेयम्-यद्ययं स्थिरस्य चरधर्माक्रान्तिलक्षणो भौम उत्पातः, यदि वा विशिष्ट एव कत्रिदुत्पातः स्यादुभयथापि विप्रेष्विति न सङ्गच्छते। न हि विप्रः स्थिरो येन तस्य चरधर्म नर्तनादिकमौत्पातिकं भवेत् । विशिष्टोऽपि न सम्भवेत् तादृशोत्पातस्य क्वाप्यश्रवणात्। तस्मादन वृक्षेष्विति पाठो युज्यते न वेति सुधीभिश्चिन्तनीयम् । अस्ति हि स्थिराणां वृक्षाणां चरधर्मस्य नर्तनादेः प्राप्तिरूप उत्पातो बृहत्संहितादौ निरूपितः। तथा च बृहत्संहितायां वृक्षवैकृतं प्रकृत्य
'हसने देशध्वंसं रुदिते च व्याधिबाहुल्यम्'. 'धूमस्तस्मिञ् जालाथवा भवेन्नपबधायैव' सर्पत्सु तरुषु जल्पत्सु वापि जनसंक्षयो विनिर्दिष्टः'
(अ० ४५, २५, २६, ३० श्लो०) इति तत्र तत्र अादिवदेव वृक्षाणामपि तत्तद्वैकृते दोष उक्तः । ____४९। देवतायात्रेत्यादि। देवतायात्रायां देवतोत्सवे शकटस्य प्रकृतोत्सवनिर्वाहार्थं समाहृतस्येत्यर्थः। अक्षल्य चक्रमध्यवर्तिदण्डस्य च, शकटाक्षस्येत्येकं पदं वा, चक्रस्य, युगस्य वाहन

Page #122

देवतामूर्तिप्रकरणम् (उत्पातविशेषस्य प्राणिविशेष फलदायकत्वम् ) ऋषिधर्मपितृब्रह्मप्रोद्भूतवैकृतं द्विजातीनाम् । यद्रुद्रलोकपालोद्भवं पशूनामनिष्टं तत् ॥५०॥ गुरुसितशनैश्चरोत्थं पुरोधसां विष्णुजञ्च लोकानाम् । स्कन्दविशाखसमुत्थं माङ्गलिकानां (कं न?) नरेन्द्राणाम्॥५१॥ वेदव्यासे मन्त्रिणि विनायके वैकृतं चमूनाथे। धातरि सविश्वकर्मणि लोकाभावाय निर्दिष्टम् ॥५२॥ देवकुमारकुमारीवनिताप्रख्येषु (प्रैष्येषु?) वैकृतं यत् स्यात् । तत्रभ्यतेः (तन्नरपतेः?) कुमारकुमारिकास्त्री
परिजनाभा(ना?)म् ॥५३॥ रतापिशाचगुह्यकनागानामेव (मेवमेव?) निर्दिष्टम् ।
द्वययोजककाष्ठस्य , केतोश्च भङ्गाः स्फोटनानि पतनानि वा। तथा सम्पर्यासनम् एतेषामेव विपसिः अक्षस्थाने युगस्य युगस्थाने चक्रस्येत्यादिरूपं विपरिवर्तनमित्यर्थः, सादनं विशरणं सहसैव जर्जरीभावः, सङ्ग आसञ्जनं गमनप्रतिबन्धकीभूतः परस्परसंश्लेषः । एते न देशस्य नृपस्य च शुभदाः। दैवतयात्रेति पाठो बृहत्संहितायाम् (अ० ४५, ९ श्लो०)।
५०। पूर्व लिङ्गार्चायतनानामित्युक्तम्, 'नर्तनं जल्पनं हास्यम्' इत्यादिना च देव_कृते सामान्यतो 'भयं भवेद्' इति चोक्तम् । सम्प्रति कस्यार्चाया वैकृते कस्यानिष्टमिति विशिष्य वक्तुमाह-ऋषिधर्मत्यादि । धर्मो देवविशेषः, पितरः प्रसिद्धा भूतजनाः कुत्रचित् लेपमयाः क्रियन्ते ; एतेषामर्चासु यत् प्रोदभूतं वैकृतं तद् द्विजातीनामनिष्टम् अशुभप्रदम् ।
यच रुद्रस्य लोकपालानामिन्द्रादीनां च वैकृतं तत् पशूनां राज्ञो वाहनीभूतानामनिष्टमित्यर्थः।
५१। द्विजातीनामित्युक्तम् , तत्रापि पुरोधसां विशेषमाह-गुर्विति। सितः शुक्रः । एतेषु यद् बैकृतं तत् पुरोधसामित्यर्थः । स्कन्दः कात्तिकेयः, विशाखो देवविशेषः । एतयोरुदभूतं वैकृतं नरेन्द्राणां न माङ्गलिकम् ।
५२। वेदव्यासे वैकृत मन्त्रिणि, विनायके वैकृतं चमूनाथे राज्ञः सेनापतौ अनिष्टजनकम् । ५३। देवकुमारेत्यादि। देवकुमारे यद् वैकृतं तन्नुपकुमारे, एवं कुमारीवनिताप्रैष्येष्वपि
बोध्यम् ।

Page #123

प्रथमोऽध्यायः
[उत्पातानां फलकालः] मासैश्चाप्यष्टाभिः सर्वेषामेव फलपाकः ॥५४॥
[एतेषां शान्तिः] बुद्धा देवविकारं शुचिः पुरोधास्त्र्यहोषितः स्नातः। स्नानकुस्तु(सु)मानुलेपनवस्त्ररभ्यर्चयेत् प्रतिमाम् ॥ ५५ ॥ मधुपर्केण पुरोधा भक्ष्यबलिभिश्च विधिवदुपतिष्ठेत् । स्थालीपाकं जुहुयाद् विधिवन्मन्त्रैश्च तल्लिङ्गः ॥ ५६ ॥
[शान्तिफलम् ] इति विबुधविचा(कारे शान्तयः सप्तरात्रं द्विजविबुधगणार्चा गीतनृत्योत्सवाश्च । विधिवदवनिपालथै (यः ? ) प्रयुक्ता न तेषां भवति दुरितपाको दक्षिणाभिश्च रुद्धः ॥५॥
५४। रक्षःपिशाचेत्यादि। एवमेवेति। एतदुक्तं भवति-यथा देवकुमारादौ प्रोदभूत वैकृतं नृपस्य कुमारादौ अनिष्टजनकम् एवं रक्षःपिशाचगुह्यकनागानां पुत्रादावपि प्रोदभूतं वैकृत नृपस्य पुत्रादावनिष्टसाधनमित्यर्थः।
मासैश्राप्यष्टाभिरिति। सर्वेषामेव वैकृतानाम् अष्टाभिर्मासैः फलपाको भवतीत्यर्थः । अष्टाभिर्मासै रित्यपवर्ग तृतीया, तथा चाष्टमासाभ्यन्तर एवामृतानि फलमुपदर्शयन्तीत्यर्थः। एवञ्च पूर्व 'पण्मासात्तिगुणं परम्' (४७) इति यदुक्तं तदपि साधु सङ्गच्छते । मत्स्यपुराणे_ 'त्रिभिर्वषैस्तथा ज्ञेयं सुमहद भयकारकम्' (अ० २२९, १२श्लो०) इति वर्षनयाभ्यन्तरे फलपाककाल उक्तः। अत एवोत्पलभट्टोऽपि 'अष्टाभिर्मासैरि'त्यस्य अष्टाभिर्मासैरतीतैरित्यर्थमाह (बृहत्संहिता, अ० ४५, १४ श्लो०)।
५५ । इदानीम् उत्पातानां शान्तिमाह-बुद्ध ति। स्नानं स्नानीयं जलम् । त्र्यहोपितस्त्रयहोपोषितः दिनत्रयं कृतोपवास इत्यर्थः। प्रतिमाम् उत्पन्नविकाराम् ।
५६। मधुपर्केणेति। स्थालीपाकं चरु तल्लिङ्गैस्तत्तद्देवतानुमापकैर्मन्त्रैस्तत्तद्देवताया हवनमन्त्रैर्जुहुयात् । ५७। शान्तिफलं शान्त्यवधिञ्चाह-इतीति। विबुधविकारे देवकृतोत्पाते जाते
देवता-५

Page #124

देवतामूर्तिप्रकरणम् वत्सेनात्रिमुखे कुर्याद् यात्राद्वारे च वास्तुनः। प्रवेशे प्रतिमादीनां गुविणीनां विशेषतः ॥५॥
सतीत्यर्थः, इति पूर्वोक्तप्रकारेण सप्तरात्रं सप्ताहं शान्तयः, तथा द्विजविबुधगणार्चा द्विजदेवगणपूजा गीतनृत्योत्सवाश्च यैरवनिपालैः विधिवत् प्रयुक्तास्तेषां दुरितपाक उत्पातजनितानिष्टफलं न भवति, दक्षिणाभिः एतत्कार्याङ्गभूतदक्षिणाप्रदानादिभिश्च रुद्धो निवारितो भवतीत्यर्थः ।
एतदन्त उत्पाताध्यायः सर्वथा बृहत्संहितीयोत्पाताध्यायानुरूपः (बृहत्संहिता अ० ४५)। केवलं पञ्चचत्वारिंशश्लोकादूनपञ्चाशश्लोकान्तोऽशस्तत्र न दृश्यते ।
५८। वत्से इत्यादि। तथा विकृतपाठः श्लोकोऽयं यथास्य प्रकरणमपि न सुविज्ञानम् । एवमपि द्वारादिपददर्शनात् सन्निवेशविशेषाञ्च द्वारसम्बन्ध्येवायं श्लोक इत्यस्माकं प्रतिभा। दृश्यते हि प्रधानद्वारस्य तैस्तैवेंधे कर्तुरशुभादिवर्णनम् । तथा च बृहत्संहितायाम्
मार्गतरुकोणकूपस्तम्भभ्रमविद्धमशुभदं द्वारम् ।
उच्छायाद द्विगुणमितां त्यक्त्वा भूमि न दोषाय ॥ इति । (अ० ५२, ७४ श्लो०) अस्यार्थः-मार्गः पन्थाः, तरुव॒क्षः, कोणोऽस्रिः, कृपस्तम्भौ प्रसिद्धौ, भ्रमो जलनिर्गमनप्रदेशः। एतैः सम्मुखैार विद्धमशुभदम् । कियति दूरे स्थितो वेधने न दुष्टफलदो भवतीत्याह-- उच्छ्रायादिति । यावान् द्वारस्य उच्छ्राय उच्चत्वं तद्दिगुणप्रमाणां भूमिं त्यक्ता बहिः स्थिता दोषायैव एते दोषा न भवन्ति इत्युत्पलभट्टः। मयमते
वृक्षकर्णावधःस्थूणकूपविद्धं तथैव च ॥ देवायतनविद्धञ्च विधिविद्धं तथैव च ।
घल्मीकभस्मविद्धञ्च शिरामर्मादिविद्धकम् ॥ इति । (अ० ३०, ३८-३९ श्लो०) विधिविद्धमिति ब्रह्मणा विद्वमित्यर्थः, स च वास्तुमध्यस्थो वा प्रतिमात्मा वा। शिल्परत्ने च
मार्गकूपतरुस्तम्भकोणपीडमशोभनम् ।
मुख्यद्वारस्य देवानां नराणाञ्च विशेषतः ॥ इति । (पूर्व० अ० २२, २१-२२ श्लो०) एवञ्च
वृक्षे नाभिमुखे कुर्याद् यात्राद्वारञ्च वास्तुनः । इति पूर्वाद्धं कृतशुद्धिः पाठः । उत्तरार्द्ध समानम् । तथा चायमर्थः-वृक्षे अभिमुखे सम्मुखवत्तिनि सति, प्रतिमादीनां विशेषतो गुर्विणीनां प्रवेशे गृहे च अभिमुखे सति वास्तुनो यात्राद्वारं प्रधान द्वारं न कुर्यात् । प्रविशन्त्यस्मिन्निति प्रवेशो गृहम् । प्रतिमादीनामित्यादिपदादनुक्तानां

Page #125

प्रथमोऽध्यायः नक्षत्रयोनिश्च षडष्टकञ्च वर्गाष्टकं नाडिगतश्च ऋतम्। देवादिऋक्षाणि विशोपकाश्च() एते विलोक्याः प्रतिमाविधाने ॥५६॥
इति श्रीक्षेत्रात्मजसूत्रभृन्मण्डनविरचिते वास्तुशास्त्रे देवतामूर्तिप्रकरणे शिलापरीक्षाप्रतिमाप्रमाणगुण पाद्भुताधिकारो नाम
प्रथमोऽध्यायः । स्तम्भादितत्तदुवस्तूनां ग्रहणम् । एतच्चातिसाहसेन यथाज्ञानमभ्युह्य समुपस्थापितमस्माभिर्व्याख्यानम् , निर्णये तु पाठकाः प्रमाणम् । रूपमण्डने तु
वत्सेनाभिमुखे कुर्याद यात्रां द्वारञ्च वास्तुनः ।।
प्रवेशप्रतिमादीनां गुर्विणीनां विशेषतः ॥ (अ० १, १७ श्लो०) इति विशेषः ।
५९ । नक्षत्रयोनिश्वेत्यादि । नक्षत्रयोनिः योनिवरम् , देवादिऋक्षाणि देवनरराक्षसगणनक्षत्राणि विशोपकान प्रतिमा विधाने देवतामूर्तिगठनकाल इत्यर्थः, एते नक्षत्रयोन्यादयः, विलोक्या विचार्या इत्यर्थः। अत्र विशोपकाश्चेति किं शुद्धः पाठः किं वापपाठस्तदपि निणेतुमसमथैरस्माभिस्तूष्णीमास्यते।
नक्षत्रयोनिविचार:-कर्मकर्तुः कर्मदिनस्य च नक्षत्रयोः परस्परं योनिगतशत्रुतां नक्षत्रयोनिवैरमुच्यते। प्रतिमागठनस्य शुभदिनकरणे नक्षत्रयोनिवैरं दोपावहम्। अन्न कर्मदिननक्षत्रं प्रतिमाया जन्मनक्षत्रं ज्ञेयम् । एवमन्यत्रापि । अश्विन्याःअश्वयोनिः ज्येष्ठाया:
हरिणयोनिः शतभिषायाः
अनुराधायाःस्वात्या:महिषयोनिः आर्द्रायाः
श्वयोनिः हस्तायाः
मूलाया:पूर्वभाद्रपदस्य- सिंहयोनिः
उत्तरफल्गुन्या:
गोयोनिः धनिष्ठाया:
उत्तरभाद्रपदस्यभरण्या :हस्तियोनिः चित्रायाः
व्याघ्रयोनिः रेवत्याः
विशाखायाःकृत्तिकायाःमेषयोनिः अश्लेषायाः
विडालयोनिः पुष्यायाः
पुनर्वसोःपूर्वाषाढाया:वानरयोनिः मचाया:
मूषिकयोनिः श्रवणाया:
पूर्वफल्गुन्याःरोहिण्या:सर्पयोनिः अभिजितः
मकुलयोनिः मृगशिरसः
उत्तराषाढाया:

Page #126

३६
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
गोव्याघ्रयोः हस्तिसिंहयोः अश्वमहिषयोः श्वहरिणयोः नकुलसर्पयोः वानरमेषयोः fasteमूषिकयोः परस्परं वैरम् अन्यदपि लोकाचारतो वैरम् अवगच्छेत् । एकयोनिचेच्छुभम् भिन्नयोनिश्चेत् मध्यमम् उक्तरूपगणनया वैरयोनिश्चेदशुभं फलं भवेत् । इति ।
षडटकविचार:
कर्मकर्तुर्जन्मराशिमपेक्ष्य कर्मदिनराशिचेत् षष्ठो वाऽष्टमः स्यात् तदा षडष्टकदोषो भवेत्, अत इमौ राशी त्याज्यौ ।
मेषः वृषः मिथुनः कर्कटः सिंहः कन्या तुला वृश्चिकः धनुः मकरः कुम्भः मीनः
१ २ ३ ४
५ ६ ७
८ ९ १० ११ १२
कर्त्तुपराशिः कर्मयोग्य राशि: कन्या तुला वा ; अत्र कर्त्तुर्जन्मराशेपात् कर्मदिनस्य कन्याराशिः पष्ठस्तुलाराशिरष्टमः, अतः पढष्टकदोपादावपि त्याज्यौ इत्यादि ।
वर्गाष्टकगणनानियमः -
जन्म
रविश्वन्द्रो मङ्गलो बुधः बृहस्पतिः शुक्रः शनिर्लग्नचेति वर्गाष्टकम् । वर्गाष्टकगणनाका राशिचक्राष्टकं पृथग् विलिख्य तेषां मध्ये यथाक्रमं रव्यादि लग्नान्तं वर्गाष्टकं लिखेत् । काले राशिचक्रे कथिता ग्रहा लग्नश्च यत्र यत्र राशौ वर्त्तमानास्तेषाम् एकैकस्यावस्थितिस्थानाद पृथनिर्दिष्टे राशिचक्राष्टके अधोलिखितप्रकारेण रेखा बिन्दूंच पातयेत् ।
सूर्याष्टवर्ग रेखाः ४८
रविः १२|४|७|८|९|१०|११
चन्द्रः ३।६।१०।११
मङ्गलः ११२|४|७८९।१०।११
बुधः ३।५।६।९।१०।११।१२
गुरुः ५।६।९।११
शुक्रः ६।७।१२
शनिः १२२|४|७|८|९|१०१११
लग्नः ३।४।६।१०।११।१२
प्रथमतो रखेर्वर्गाष्टकगणनाभिलाषद् रविर्यस्मिन् राशौ वर्त्तमानस्तत्र, तस्माद्दितीय- चतुर्थसप्तमाष्टमनवदशमैकादशराशिषु एकैकां रेखां पातयेत् । तथा चन्द्रमङ्गलादीनां यत्र यत्र रेखाः पातयितव्या उपरिष्टान्निरूपितैरङ्गैस्तत् सुधीभिरवगन्तव्यम् ।
ग्रहाणां वर्गाष्टक रेखाचक्राणि
चन्द्राष्टवर्ग रेखाः ४९
रविः ३।६।७८।१०।११
चन्द्रः १३।६।७।१०।११
मङ्गलः २।३।५।६।९।१०।११
बुधः १|३|४|५|७।८।१०।११
गुरुः १२४१७७८११०।११।१२
शुक्रः ३|४|५१७११।१०१११ शनिः ३।५।६।११
लग्नः ३।६।१०।११

Page #127

प्रथमोऽध्यायः
बुधाष्टवर्गरेखाः ३९ रविः ५।६।९।११।१२ चन्द्रः । ।८।१०।११
कुजाष्टवर्ग रेखाः ३९ रविः ३।५।६।१०।११ चन्द्रः३।६।११ मङ्गलः २४।७।८।१०।११ बुधः ३।५।६।११ गुरुः ६।१०।११।१२ शुक्रः ६।८।११।१२ शनिः १४१७१८।९।१०।११ लग्नः ११३।६।१०।११
मङ्गलः ॥२४॥७८।९।१०।११ बुधः ११३।५।६।९।१०।११।१२ गुरुः ६८११११२ शुक्रः ॥२।३।५।८९।११ शनिः
गुर्वष्टवर्गरेखाः ५६ रविः ।२।३।४।९।१०।११ चन्द्रः २।५।७।९।११ मङ्गलः ॥२४॥७८।१०।११ बुधः ॥२४॥५।६।९।१०१११ गुरुः ।। १८।१०।११ शुक्रः २।५।६।९।१०।११ शनिः ३।५।६।११ लग्नः ११२।४।५।६।७।९।१०।११
शुक्राष्टवर्गरेखाः ५२ रविः ८।११।१२ चन्द्रः श२३।४५।९।११।१२ मङ्गलः ३।५।६।९।११।१२ बुधः ३।५।६।९।११ गुरुः ५।८।९।१०१११ शुक्रः १।२।३।४।५।८।९।१०।११ शनिः ३।४।५।८।९।१०।११ लग्नः १।२।३।४।५।८।९।११
शन्यष्टवर्गरेखाः ३९ रविः २॥७८।१०।११ चन्द्रः ३६।११ मङ्गलः ३।५।६।१०।११।१२ बुधः ६।९।१०।१११२ गुरुः ६।६।११।१२ शुक्रः ६।११।१२ शनिः ३।५।६।११ रुनः ११३।४।६।१०।११
लग्नाष्टवर्ग रेखाः ४९ रविः ३।४।१०।११।१२ चन्द्रः ३६।१०।११।१२ मङ्गलः ११३।६।१०।११ बुधः १।२।४।६।८।१०।११ गुरुः १२२।४।५।६।७।९।१०।११ शुक्रः १२३४५८९ शनिः १३।४।६।१०।११ लग्नः ३६।१०।११ पराशरीयहोरायां लग्नरेखाः ४९ ग्रन्थान्तरे ३७

Page #128

३८
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
उपर्युक्त नियमेन रेखापाताद् ग्रहाणां शुद्धिमशुद्धिञ्च निर्णयेत् । वर्गाष्टके केनोपायेन ग्रहाणां शुद्धाशुद्धिविचारं फलनिर्णयञ्च कुर्यात् तदिदानीमुच्यते । दशाफलं सुविचारसाध्यम्, महाष्टवर्गाष्टवर्गफलन्तु न तथाविधम् एतद् गणितागतमित्यव्यर्थम् ; गणना चेदद्भ्रान्ता स्यात् तदष्टवर्गनिरूपितफलमवश्यमेव घटेत ।
वर्गे ग्रहाणां शुद्ध्यशुद्धिविचारः फलनिर्णयश्च ।
ग्रहस्व येषु राशिषु पञ्चभ्यः अष्टौ यावत् फलरेखास्तिष्ठन्ति, स ग्रहस्तेषु तेषु राशिषु क्रमशः शुभफलवर्द्धको भवति । चतस्रो रेखा यदि तिष्ठन्ति तदा समफलप्रदः; तिस्रो agar ar रेखा तिष्ठति चेत् क्रमेणाशुभफलस्य वर्द्धको भवति । रेखाभावे अर्थादष्टशून्यत्वे, तद्वाशौ तु सातिशयमशुभं ददाति । अतो यस्य ग्रहस्याष्टवर्गं गणयेत् स ग्रहो यस्मिन् गृहे स्थास्यति
गृहे यदि चतस्रस्तदधिका वा रेखास्तिष्ठन्ति तदाऽसौ ग्रहः शुद्धः शुभफलप्रदःश्चेति जानीयात् । किञ्च - गृहे यस्मिन् रेखाचतुष्टयस्य न्यूनता भवेत् तद्वाशिगत दशुद्धस्तथाऽशुभफलप्रदश्च । ग्रहगण वर्गाष्टके विशुद्धः सन् यद्युपचयगतो भवेत् ; अर्थाजन्मराशेर्वा जन्मलग्नाद्वा तृतीय- पष्ठदशमैकादशस्थानगतः स्यात्, अथवा मित्रगृहगतः किंवा उच्चस्थानगतो भवेत्, तदासौ ग्रहवातीव शुभदायको भवेत् । किञ्च ग्रहगणोऽशुद्धो भवन् यद्यपचयस्थानगतो भवेत् अर्थात् तृतीयपष्ठदशमैकादशान् विना अन्यराशिगतः स्यात्, शत्रुराशौ नीचराशौ वाऽवतिष्ठते तदातिशयशुभप्रदो भवेत् । यत्र यत्र राशौ ग्रहा वर्गाष्टके शुभदा गोचरे तत्तद्वाशिषु आगच्छन्तस्तात्कालिक शुभदा भवन्ति । तत् स्थानं चेज्जन्मराशितस्तस्य ग्रहस्य गोचरनिर्दिष्टशुभस्थानं भवेत् तदा शुभफलवर्द्धकः स्यात्, तस्य राशेर्जन्मलग्नात् प्रभृति यो भावस्तेन तद्भावोत्थफलं तद्भावनिर्दिष्टञ्च भ्रातृपित्रादीनां तात्कालिकशुभसौख्यं कल्पनीयम् । दृष्टान्तो यथा
वेरष्टवर्गे मिथुनराशौ फलरेखाः पड् भवन्ति ; तदवस्थायां रविश्वेन्मिथुन राशिस्थः अर्थादाषाढमासे विशेषशुभसूचको भवेत् । यत् कर्मणि रविशुद्धेरावश्यकम् आषाढमासे तत् कर्मारम्भेण शुभफलं सुनिश्चितम् ।
यावती यावती रेखा ग्रहाणामष्टवर्गके ।
arati द्विगुणीकृत्य चाष्टाभिः परिशोधयेत् ॥ १ ॥
अष्टोपरि भवेद्रेखा अष्टाभ्यन्तरबिन्दवः ।
अष्टाभित्र समो यत्र समस्तत्र निगद्यते ॥ २ ॥
पूर्वोक्त नियमानुसारेण
प्रत्येकराशौ यावद्वेखापातो भवेत् ता रेखा द्विगुणीकृत्य ततोऽष्टौ वियोजयेत्, ततो यावदवशिष्टं भवेत्, तावदङ्कं तत्तद्राशिषु रक्षेत् । यद्यद्राशिषु द्विगुणितरेखासमष्टिरष्टाभ्यो न्यूना भवेयुः तत्तद्राशिषु अष्टसंख्यातो यावती न्यूमा भवेत् तावतो बिन्दून् स्थापयेत् यद्यद्राशिषु द्विगुणितरेखा समष्टिरष्टौ भवेयुस्तस्मिन् राशौ समं लिखेत् ।

Page #129

प्रथमोऽध्यायः
बिन्दुपातस्य रेखापातस्य च नियमः
शून्ये तु विन्दवश्चाष्टौ रेखैके रसबिन्दवः । चत्वारो बन्दवो युग्मे द्विबिन्दू रामरेखके ॥ ३ ॥ समरेखाचतुर्थे तु पञ्च नेत्ररेखके | परेखास चतू रेखाः सप्तमे रसरेखिकाः ॥ ४ ॥
इत्थं रेखाबिन्दुपातेन फलं विचार्यम् ।
पूर्वोक्तप्रकारेण द्विगुणितरेखासमष्टिकादष्टौ वियोजयेत् । तेन शून्येऽवशिष्टे बिन्द्वष्टकं रक्षेत् । एकरेखायामवशिष्टायां बिन्दुषट्कम्, रेखाद्वये विन्दुचतुष्टयम्, रेखानये बिन्दुद्वयं रक्षेत्; रेखाचतुष्टये स्थिते समो भवेत् ; रेखापञ्चके रेखाद्वयम्, रेखापट्के रेखाचतुष्टयम्, रेखासप्तके रेखाट्कं भवेत् ।
रेखाभिस्तु शुभं ज्ञेयं बिन्दुभिरशुभं फलम् । यत्र रेखा न बिन्दुश्च तत् समं परिकीर्तितम् ॥ ५ ॥
रेखायोगेण बिन्दुयोगेन वा ग्रहाणां फलम्
स्वोच्च मित्रादिवर्गस्थाः केन्द्रादिवलसंयुताः । अनिष्टफलदाः सर्वे स्वल्पबिन्दुयुता यदि ॥ ६ ॥ दुष्टस्थानस्थिता ये च ये च नीचारिभांशगाः ।
सर्व शुभदा नित्यमधिबिन्दुयुता यदि ॥ ७ ॥ दिनेशमुख्यग्रहवर्गकेषु यदा शनिः शून्यगृहं प्रयातः । करोति पित्रादिकभावजानामतीव रोगारिभयाकुलानि ॥ ८ ॥
३६
एतेषामर्थ :- उच्चस्थो मित्रादिवर्गगतः केन्द्रादिस्थो वा बलवान् ग्रहो एकादिस्वल्प बिन्दुयुक्तरा शिस्थ एकादिस्वल्परेखायुक्तराशिस्थो वा चेदनिष्टफलप्रदः ।
usifaदुःस्थानस्थो नीचराशिनवांशस्थः शत्रुक्षेत्र नवांशस्थो वा नितरां दुर्बलोऽपि ग्रहः बिन्दुयुक्तराशिस्थो रेखायुक्तराशिस्थो वाचेत् शुभफलप्रदः ।
वर्गाष्टकचक्रे
व्यादिग्रहाणामष्टवर्गे रेखाहीनेऽष्टशून्ययुक्ते वा राशौ शनिर्गोचरवृत्त्या गतश्चेत् तद्वाशिनिर्दिष्टभावफलस्यानिष्टम्, रोगम्, शत्रुवृद्धिम्, तथा भयाकुलत्वादिकम्, तद्भावनिर्दिष्टञ्च पितृभ्रात्रादीनामपि तद्रूपमशुभं परिकल्पयेत् । अष्टवर्गं व्यादिग्रहाणां विशेषफलं ग्रन्थबाहुल्यभयादिह परित्यक्तं ज्योतिषग्रन्थे तदनुसन्धेयम् ।

Page #130

देवतामूर्तिप्रकरणम् नाडीगतऋत-(नाडीवेध- ) विचारःनाड्यस्तिस्रः ; प्राङ्नाडी, मध्यनाडी, पृष्ठनाडी च ।
प्राङ्नाडीस्थनक्षत्राणि१ ६ ७ १२ १३ १८ १९ २४ २५ अश्विनी, आर्द्रा, पुनर्वसुः, उत्तरफल्गुनी, हस्ता, ज्येष्ठा, मूला, शतभिषा, पूर्वभाद्रपदञ्च ।
मध्यनाडीस्थनक्षत्राणि२५८ १११४ १७ २० २३ भरणी, मृगशिराः, पुष्या, पूर्वफल्गुनी, चित्रा, अनुराधा, पूर्वाषाढा, धनिष्ठा,
२६
उत्तरभाद्रपदश्च।
पृष्ठनाडीस्थनक्षत्राणि
कृत्तिका, रोहिणी, अश्लेषा, मघा, स्वाती, विशाखा, उत्तराषाढा, श्रवणा, रेवती च एक त्रिनाडीचक्रं विलिख्य तत्र नाडीवेधविचारं कुर्यात् । यदि कर्तुः कर्मदिनस्य च
नक्षत्रमेकनाडीस्थं भवेत्तदा नाडीवेधदोपो भवति। नाडीवेधदोषगते नक्षत्रे प्रतिमाघटनं निषिद्धम् ।
प्रतिप्रसवः
एकराश्यादियोगे तु नाडीदोषो न विद्यते । कर्तुः कर्मदिनस्य च सत्येकराशौ दोषोऽसौ न स्यात् । इत्यादि ।
त्रिनाडीचक्रम्।
आद्यनाडी मध्यनाडी
पृष्ठनाडी
-

Page #131

प्रथमोऽध्यायः
देवादि ( गण ) विचार :
गणस्त्रिविधः, देवगणः, नरगणः, राक्षसगण । जन्मनक्षत्रेण जातकस्य गणो निरूप्यते । तद्
:
देवता - ६
यथा-
हस्ता, स्वाती, मृगशिराः, अश्विनी, श्रवणा, पुष्या, रेवती, अनुराधा, पुनर्वसुः ।
my जातो देवगणः ।
आर्द्रा, रोहिणी, उत्तरफल्गुनी, उत्तराषाढा, उत्तरभाद्रपदम्, भरणी, पूर्वफल्गुनी, पूर्वाषाढा पूर्वभाद्रपदम् ।
गणशुभाशुभकथनम् स्वजातौ परमा प्रीतिर्मध्यमा देवमानुषे । देवासुरे विरोध मृत्युर्मानुषराक्षसे ॥ इति
जातो नरगणः ।
ज्येष्ठा, अश्लेषा, विशाखा, मूला, शतभिषा, धनिष्ठा, कृत्तिका, चित्रा, मघा ।
ए जातो राक्षसगणः ।
यस्मिन् नक्षत्रे प्रतिमा निर्मीयते तत् प्रतिमाया जन्मनक्षत्रम् । तेन च नक्षत्रेण प्रतिमाया गणनिरूपणं स्यात् । कर्मकर्त्तुर्गणेन सह प्रतिमागणमिलनदिवसे प्रतिमाघटनं कुर्यात् । मिलनञ्च वक्ष्यमाणरीत्या ज्ञेयम् ।
४१

Page #132

द्वितीयोऽध्यायः
[ माननिर्णयः] छाया रेणु(श्च?) बालाग्र-लिक्ष-यूका यवोऽङ्गलः । क्रमाद्दशगुणं मानं ज(जि?)नसंख्यः करा(रोऽ?)कुले ॥१॥
१। छायेति । एतेषां छायाद्यगुलान्तानां सप्तानां पदार्थानां यथोत्तरं दशगुणं मानमित्यर्थः । तथा च-छायाया दशगुणं रेणोर्मानम् , रेणोदशगुणं बालाग्रस्य केशकोटेर्मानम् , ततो दशगुणं लिक्षस्य, ततो दशगुणं यूकस्य, ततो दशगुणं यवस्य, ततो दशगुणञ्चाङ्गुलस्य मानमिति स्पष्टार्थः । अत्र छायापदार्थनिर्णयो दुष्करः, क्वापि तादृशार्थकपाठानुपलब्धः। बृहत्संहितायाम्
परमाणुरजोबालाग्रलिक्षयूकं यवोऽङ्गलं चेति ।
अष्टगुणानि यथोत्तरमङ्गलमेकं भवप्ति संख्या ॥ (अ० ५७, २ श्लो.) इति छायास्थाने परमाणुपदमाह। अन्यत्र परमाणुस्वरूपमुक्तम्
जालान्तरगते भानौ यन् सूक्ष्म दृश्यते रजः ।
प्रथमं तत् प्रमाणानां परमाणु प्रचक्षते ॥ इति । तस्मादत्र छायापदं परमाणुसमानार्थकमिति प्रतीमः। रेणुवान्यन्त्र रजःपदेन व्यपदिष्टस्त्रसरेणुरूपः। तथा च शिल्परत्नपूर्वभागे मानमधिकृत्य
परमाणुरिति प्रोक्तो योगिनां दृष्टिगोचरः । ब्रसरेणुरष्टभिः स्यात्तैरेव परमाणुभिः ॥
तदृष्टभिस्तु बालागं लीक्षा बालाग्रकाष्टभिः । इति (अ० २, १-२ श्लो०) एतदपि स्मृत्यन्तरविरुद्धम् , 'अणुगौं परमाणू स्यात् भ्रसरेणुस्त्रयः स्मृतः' (स्क-३, अ० ११, श्लो० ५) इति भागवतीयात् । यव इति यवोदरम् ; तथा च शब्दकल्पद्रुमश्त-लीलावत्याम्
_ 'यवोदरैरङ्गुलमष्टसंख्यैर्हस्तोऽङ्गुलैः पद्गुणितैश्रतुभिः। इति । शिल्परत्नपूर्वभागेऽपि 'यवोदरैः षड्गुणैर्वा' इत्युतम् । शब्दकल्पद्रुमे तिध्यादितत्त्वरतकालिकापुराणमपि
यवानां तण्डुलै रेवमङ्गुलं चाष्टभिर्भवेत् । अदीर्घयोजितः ... ... ॥ इत्याह ।

Page #133

કરે
क्रम ा दशगुणमिति । एतच्चिन्त्यम्, पूर्वोद्धृतवृहत्संहितादिवचनेष्वष्टभिः परमाणुभी रज इत्यादिक्रमेणाष्टगुणवृद्वेरेव श्रवणात् । शिल्परत्त्रपूर्वभागे -
द्वितीयाऽध्यायः
वोदरैः षड्गुणैर्वा सप्तभिर्वाऽधमादिकम् ।
क्रमादष्टगुणैर्वाऽथ मानाङ्गुलमिति स्मृतम् ॥ (अ० २, ३ लो०) इति मानविकल्पमुपदर्शयताऽपि तद्ग्रन्थकृता दशगुणस्यानुल्लेखात् । एतेनैतन्मतसम्मतश्चतुर्विंशत्यङ्गुलकः करः क्रमादष्टगुणमानस्वीकर्त्ती मते पडङ्गुलेनाधिको भवतीति ज्ञेयम् । तथा च एकस्मिनङ्गुले यवयवृद्ध्या चतुर्विंशत्यामङ्गलेषु अष्टचत्वारिंशद्यववृद्धिर्नियता, ते चाष्टचत्वारिंशद् यवाः पङ्गुलम् इति तेन सह मिलनात्रिंशदङ्गुलः करो भवति । सत्यपि प्रकारविरोधे नेदमपि करमानमप्रमाणम्, तथा च शिल्परलपूर्वभागे
अङ्गुलत्रितया मुष्टिर्वितस्तिर्द्वादशाङ्गुलिः ।
द्वयं हस्तमुद्दिष्टं तच किष्कुरिति स्मृतम् । एकैकाङ्गुलवृद्धयाऽतो भवन्त्यष्टौ कराः स्फुटम् ॥ प्राजापत्यं धनुर्मुष्टिश्वापग्रहमतः परम् । प्राच्यां वैदेहकं नाम्ना वैपुल्यञ्च प्रकीर्त्तितम् ।
इत्थमेकोत्तर त्रिंशदङ्गुलान्ताः कराः स्मृताः ॥ ( अ० २, ९-११ श्लो० )
इत्येकशिलान्तमपि करमाह । तस्मान्मतान्तरमिदम् इति ज्ञेयम् ।
जिनसंख्येरिति । जिनाश्रतुविशतिः, चतुर्विंशत्याऽङ्गुलैः करो हस्त इत्यर्थः । तथा च बृहत्संहितायाम् (अ० ५७, २श्लो०) उत्पल भट्टष्टतवचनम् -
तस्माद् रजः कचाग्रञ्च लिक्षा यूका यत्रोऽङ्गलम् ।
क्रमादष्टगुणं ज्ञेयं जिनसंख्याङ्गुलैः करः ॥ इति ।
तस्मादिति परमाणोः, तस्यैष तत्र प्रकृतत्वात् । अङ्गुलस्य च मानाङ्गुलं मात्राङ्गुलम् इति द्वौ भेदौ । अधस्ताद् यदुक्तं तन्मानाङ्गलम् । मात्राङ्गलमुक्तं शिल्परलपूर्वभागे
इत्युक्तम् ।
तद्भर्त्तुर्दक्षिणकरमध्यमामध्यपर्वणः ।
दैर्ध्य मात्राङ्गलं श्रेष्ठं नीचं तदव्याससम्मितम् ॥ इति ( अ० २, ८ लो०)
अस्यार्थः: - कर्तुर्दक्षिणहस्तस्य मध्यमाङ्गलेर्मध्यपर्वणो यद् दैर्घ्यं तच्छ्रेष्ठं मात्राङ्गुलम्, तस्यैव मध्यपर्वणो विस्तारसम्मितञ्च कनिष्टं मात्राङ्गलम् इति । अनयोश्च कर्मभेदे विनियोगभेदमाह
तत्रैव
मनाङ्गुलैः केवलमेव कुर्याद देवालयादीनि गृहाणि वा नृणाम् ।
कुण्डादिकानामथ मण्डलानां सर्वत्र मात्राङ्गुलमिप्यते बुधैः ॥ इति (अ० २,१७ लो०) अत्र 'देवालयादीनि ' इत्यादिपदादेव प्रतिमानामपि ग्रहणम् । काश्यपशिल्पेऽपि - 'मानाङ्गुलन्तु वा प्रोक्तं पुरप्रासादमानकम्' (अ० ५०, ३७ श्लो० )

Page #134

देवतामूर्तिप्रकरणम् तस्याङ्गुलप्रमाणेन द्वयङ्गुलं गोलकं भवेत् ।। कला च तत्समा प्रोक्ता द्वाभ्यां तु भागमे(ए?)व च ॥२॥
[तालमानकथनम् ] एभिरेव त्रिभिर्भागस्तालमानं प्रकीर्तितम् । एकतालादि वक्ष्यामि यथा भवति नान्यथा ॥३॥ कचिच्च मानाङ्गलं प्रतिमापरिमाणेनापि निर्णीयते । तथा च
_ 'स्वैरङ्गलप्रमाणैादश विस्तीर्णमायतञ्च मुखम्' (अ० ५७, ४ श्लो०) इत्यादिवृहत्संहितावचने 'स्वैरित्यस्य विवरणप्रसङ्गेनोक्तमुत्पलभट्ट:-“यस्मात् काष्ठात् पाषाणादिकाद्वा प्रतिमा क्रियते तदैर्घ्यं पीठप्रमाणविवर्जितं द्वादशभागविभक्तं कृत्वा तत्रैको भागो नवधा कार्यः, सोऽङ्गलसंज्ञा भवति । यस्मादष्टाधिकमङ्गलशतं प्रतिमाप्रमाणं वक्ष्यति (अ० ५७, ३० श्लो०)। प्रतिमायाः 'स्वैरात्मीयैरङ्गलप्रमाणैः” इत्यलं प्रसङ्गादागतस्य प्रपञ्चनेन ।।
२। तस्येति । असमर्थमपीदं पदमगतिकतया 'अङ्गलप्रमाणेने त्यस्यैकदेशेनाङ्गलपदेन सामामाधिकरण्येनान्वीयते। तथा च तस्य प्रक्रान्तस्याङ्गलस्य प्रमाणेनेत्यर्थः । तत्समेति गोलकसमा इति । द्वयङ्गलमानेत्यर्थः । द्वाभ्यामिति कलाभ्यां गोलकाभ्यां वा भागो भवति, अतस्तस्य चतुरङ्गलं मानमित्यर्थः । तदुक्तं समराङ्गणसूत्रधारे
द्ववङ्गलो गोलको ज्ञेयः कलां वा तां प्रचक्षते ।
द्वे कले गोलको (वाही ? वा द्वौ) भागो मानेन तेन तु ॥ (अ०७५, ३ श्लो०) ३। एभिरिति । एतादृशैर्भागैस्तालमानम् एकतालस्य परिमाणं भवतीति शेषः । एवञ्च द्वादशभिरङ्गलैरेकस्तालो भवतीत्यर्थः। तदुक्तं शुक्रनीतिसारे
__स्वस्वमुष्टेश्चतुर्थोऽशो ह्यङ्गलं परिकीर्तितम् ।
तदङ्गलादशभिर्भवेत्तालस्य दीर्घता॥ इति । ( अ० ४, प्र० ४, ८२ श्लो०) इदमत्र विवेचनीयम्-द्वादशाङ्गलं सालस्य परिमाणमिति स्थिते दशतालप्रतिमा विंशत्यधिकशताङ्गलपरिमाणा भवति। दशतालप्रतिमा च
दशतालः स्मृतो रामो बलिवैरोचनिस्तथा ।
वराहो नारसिंहश्च ... ... ॥ (अ० २५९, १-२ श्लो०) इत्येनेन मत्स्यपुराणे उक्ता, ग्रन्थकृता चोपरिष्टात्
दशतालैर्भवेद्रामो बलिवैरोचन(नि ? )स्तथा।
सिद्धाधव जितेन्द्राश्च ऊर्खास्ते च प्रकीर्तिताः ॥ (अ० २, ९ श्लो०) इत्यनेन वक्ष्यते । एषामङ्गुलीसंख्याऽप्युक्ता बृहत्संहितायाम्
दशरथतनयो रामो बलिश्न वैरोचनिः शतं विंशम् । द्वादशहान्या शेषाः प्रवरसमन्यनपरिमाणाः ॥ इति (अ० ५७, ३० श्लो०)

Page #135

द्वितीयोऽध्यायः
४५
एवञ्च रामादीनां प्रमाणं दश तालास्ते च विंशत्यधिकं शतमङ्गुलय इत्यायातम् । एतेन - 'उत्तमं दशतालं स्याच्चतुर्विंशच्छताङ्गुलम्'
( शि० उ० ४ अ० ३७ श्लो०, काश्यप० ५० अ० ७७ लो० ) इति यच्छ परल-काभ्यपशिल्पयोरुक्तं तच्चिन्त्यम् । एतन्मते तालादीनामुत्तममध्यमाधमभेदेन वैविध्यमुक्तम्, तथा च काश्यपशिल्पे पूर्वोद्धृतात् परम्
मध्यमं दशतालं स्याद् भानुपङ्क्तयङ्गुलं भवेत् । कलाधिकशताङ्गुल्यमधमं दशतालकम् । द्वादशशतं भागं नवतालोत्तमं भवेत् ॥
अष्टोत्तरशतांशन्तु मध्यमं नवतालकम् । कन्यसं नवतालं स्याद द्वेधा ( स्याद्वेदा ) धिकशतं भवेत् ॥
तालं प्रत्येवमेवं तु क्रमाद् वेदाङ्गुलं हरमू (अ० ५०, ७७-८० लो० )
इत्युक्तम् । शिल्परत्रोत्तरभागेऽपि यथोक्तार्थकादर्द्धत्रितयात् परम्
'तालं प्रत्येवमेवन्तु क्रमाद वेदांशहानित: ' ( अ० ४, ३८ श्लो० ) इत्युक्त्वा सर्वेषामेव तालानां चतुश्चतुरङ्गलहान्या उत्तममध्यमाधमत्वं प्रतिपादितम् । तत्र मत्स्यपुराणे यद्दशताल प्रमाणत्वमुक्तं रामादीनां तन्मध्यमं दशतालमादायैवेत्यभ्युपगमेन जातेऽपि कथञ्चित् समाधाने, बृहत्संहितायां 'द्वादशहान्ये ' ( अ० ५७, ३० श्लो० )त्यादि यदुक्तं तेन त्वसामञ्जस्यं दुष्परिहरमेव । 'द्वादशहान्ये 'त्यादिपरार्द्धस्य त्वयमर्थः - शेषा अन्याः प्रतिमा द्वादशान्या द्वादशकद्वादश क हीनत्वेन प्रवरसमन्यूनपरिमाणा भवन्ति । विंशत्यधिकादङ्गुलशताद् द्वादशाङ्गुलान्यपास्याष्टाधिकं शतमङ्गलानां प्रतिमा प्रधाना भवति । ततोऽपि द्वादशकमपास्य पण्णवत्यङ्गुलसमा मध्यमा प्रतिमा, ततोऽपि द्वादशकमपास्य चतुरशीत्यङ्गुला न्यूनपरिमाणा प्रतिमा भवतीत्यर्थः एवमेवोत्पलभट्टाः । एतच परिमाणं काश्यपशिल्पादिमते मध्यमनवतालादिसप्ततालान्तप्रतिमाया इति ज्ञेयम्, मध्यमनवतालस्याष्टाधिकशताङ्गुलत्वादन्ते सप्ततालस्य चतुरशीत्यङ्गुलत्वाच्च । परं सप्तभिस्तालैर्देवप्रतिमाया विधानं नोपलभ्यते, तैः 'पिशाचाः सप्तमेन तु' ( अ० ५०, ८७ श्लो० ) इत्यादिना पिशाचानामेघ काश्यपशिल्पे कर्तव्यतोपदेशात् । समराङ्गणसूत्रधारेऽपि -
देवादीनां शरीरं स्याद् विस्तारेणाष्टभागिकम् | त्रिंशद्भागायतं चैतद् विदध्याचित्रशास्त्रवित् ॥
इति भागमानेन यत् प्रतिमाया मानमुक्तम्, तेनाऽपि विंशत्यधिकशताङ्गुलमेव प्रतिमायाः परिमार्ण भवति, भागस्य चातुराङ्गुल्याभिधानात् बृहत्संहितायाञ्च देवप्रतिमाया एव चतुरशीत्यङ्गुलमानायाः कनीयस्त्वकथनाच्च ।

Page #136

देवतामूर्तिप्रकरणम्
[तालमानेन मूर्तीनां कर्तव्यता] कीर्ति(कूर्म?)मुखं त(ता?)लमुखं द्वाभ्यां प्रोक्ता विहङ्गमाः। त्रितालैः कुञ्जरा ज्ञेया वेदतालैस्तुरङ्गमाः ॥ ४ ॥
यच्च शिल्परत्न-काश्यपशिल्पयोः 'क्रमाद् वेदाङ्गुलं हरम्' 'क्रमाद वेदांशहानितः' इत्यादिना सर्वत्रेव ताले चतुरङ्गुलहान्या प्रतिमाया उत्तमादित्वमतिदिष्टम् , तदपि नवतालविश्रान्तमिति प्रतीयते । नवतालस्येव कण्ठत उत्तमादित्वकथनात् । कियद्भिर्वा किंविधैर्वा उत्तमादिभेदभित्रैस्तालः कस्य प्रतिमा कार्येत्यपक्षायामपि त्रिधा भिन्नर्नवताले प्रतिमाविधानस्योक्तत्वाद अष्टतालैः पुनरेकविधेरैव तद्धविधानस्याभिहितत्वाच्च। किञ्च-यद्यवं सर्वत्र ताले वेदांशहान्योत्तमादिभेदः कल्प्येत तदैकतालेऽपि तथात्वप्राप्तेमध्यममेकतालमष्टाङ्गुलम् अधमञ्चकतालं चतुरङ्गलं भवेदिति पूर्वोक्तम्
'तदङ्गलादशभिर्भवेत्तालस्य दीर्घता' इति वचनं व्यर्थमेव स्यात् । न चैतदप्युत्तमकतालपरमिति कल्पने नार्थक्षतिरिति वाच्यम् , साइशकल्पने मानाभावात् । न च 'वेदांशहानितः' इत्यादिवचनमेव तत्र मानमित्यपि वाच्यम् , तस्य भवतालपार्यन्तिकत्वस्वीकारेऽपि क्षत्यभावादिति दिक् । .४। कीर्तीति। तालमुखमिति तालानां मुखम् आद्यावयव एकताल इत्यर्थः, यत्र तथाभूम कूर्ममुखं भवेदित्यर्थः। 'एकतालन्नु कूर्मकम्' इति काश्यपशिल्पे (अ० ५०, ८०. श्लो०), 'तालात् कूर्माकृतिहरि रिति शिल्परत्नोत्तरभागे च (अ० ४, ५० श्लो॰) अविशेषेण कूर्मस्यैव विधानादत्राङ्गविशेषकल्पना निष्प्रमाणान्तराऽपि युक्तिसहेति 'कूर्ममुख मिति पाठान्तरं कल्पितम् । तथा हि यदत्र प्रकरणे तालेन प्रमाणमभिहितं तद् दैय॑मभिप्रेत्य, आयामस्तु ग्रन्थान्तरादवगम्यते । तथा च समराङ्गणसूत्रधारे दशतालमूर्ति प्रकृत्य भागमानेनोक्तम्
देवादीनां शरीरं स्याद् विस्तारेणाष्टभागिकम् । दवादीना शरार ल्यात
त्रिंशदभागायतं चैतद् विदध्याच्चित्रशास्त्रवित् ॥ (अ० ७५, ४-५ श्लो०)। इति। भागश्चतुरङ्गलम् । एवञ्च गोलाकृतेः कूर्मस्य तालेन देयकथनापेक्षया दीर्घाकृतेस्तन्मुखस्य तदुक्तियुक्तिबाहुल्यं भजत इति साध्वियं पाठकल्पना । यद्वा-कूर्मस्य मुखमिव मुखं यस्येति विग्रहात् फर्मावतारी हरिरित्यर्थः पूर्वोद्धृतशिल्परत्रवचनप्रामाण्यादवसेयः ।
'कूर्मावतारिणं देवं कमठाकृतिमालिखेत्' (अ० २६, १२३ श्लो०) इति शिल्परलोत्तरभागीयपद्यदर्शनात् कूर्मावतारस्य हरेः सर्वाण्येवाङ्गानि कूर्मसदृशानीति कथं मुखमेव कूर्माकृतीत्युच्यते इति वाच्यम्, अत्र सामान्येन विशेषो लक्षणीयः, तथा च मुखपदमत्रावयवसामान्ये लाक्षणिकमिति न काचिदनुपपत्तिः । अत्र मूले बिन्दू अपि प्रामादिकाविति ज्ञेयम् , प्रक्रमात

Page #137

द्वितीयोऽध्यायः कुब्जाश्च पञ्चभिस्तालैरुपविष्टो जनस्तथा । उपविष्टाः प्रकर्तव्या ब्रह्मविष्णुशिवा वृषः॥५॥ शूकरं पञ्चतालैश्च षट्तालं स्याद् विनायकम् । मध्यमं शूकरं ज्ञेयं वृषभश्च तथैव हि। मनुजाः सप्तभिस्तालैर्वृषभं शूकरन्तथा ॥ ६ ॥ अष्टाभिः पार्वती प्रोक्ता मातरश्च तथैव हि। दुर्गा लीला महालक्ष्मील(ल?)क्ष्मीर्या तु सरस्वती ॥७॥ कालिन्दी चैव सावित्री नदा(नन्दा?) पद्मावती तथा। कात्यायनी समाख्याता भगवत्यष्टकाल(ताल)का ॥८॥ नवतालैर्भवेद् विष्णुब्रह्मात्मा देवतास्तथा।
कर्मणि प्रत्ययस्यैव स्वारमिकत्वेन 'कीर्तिमुखम्तालमुखो' इति पाठस्यैव भाव्यत्वात् । एवमिहाहमहमिकयैव बिन्दुविसर्गयोर्व्यत्ययस्तत्र तत्र समुलसन् पाठकैः स्वयं विचार्यः । रूपमण्डने तालमधिकृत्य-'पासवनमेकभागे द्वौ पक्षी कुञ्जरास्त्रयः' इत्येतत्समानार्थं पद्यमाह।
अन कियनिस्ताले के के कर्त्तव्या इत्यत्र शिल्पशास्त्रकृतां बहवो मतभेदा दृश्यन्ते, ते व प्रभूतस्थानसव्यपेक्षा इति सर्वमनुवृत्याष्टतालत एकतालान्ता विलोमेन काश्यपशिल्पादुद्धियन्ते, एतेषामेवात्राधिक्येनोपयोगित्वात् । अत्र चादर्शप्राप्तमशुद्ध पाठमपहाय सम्पादकैः कृतशुद्धयः पाठा उद्भियन्ते
अष्टतालेन साध्यांस्तु पिशाचाः सप्तमेन तु । रसतालेन कुछजास्तु कारयेद्देशिकोत्तमः ॥ पञ्चतालोक्तमानेन वित्तेशं कारयेद बुधः । तन्मध्यमाधमेनैव सर्वभूतगणान् कुरु ॥ बालन्तु वेदतालेन त्रितालेनैव कारयेत् ।
द्वितालं किन्नरञ्चैव एकतालन्तु कूर्मकम् ॥ इति । (अ० ५०, ८७-८९ श्लो०) - ६। मध्यममिति । प्रथमाढे पञ्चतालकर्त्तव्यत्वेन यः शूकर उद्दिष्टः स मध्यम इति शेयः नोत्तमो नापि वाऽधमः। एवं तृतीयार्द्ध सप्ततालकर्त्तव्यत्वेन यो वृषभ उद्दिष्टः सोऽपि मध्यम एवेत्यर्थः। सप्ततालकर्त्तव्यस्तृतीयशूकरश्न मध्यमेतर इति व्याख्येयम् , अन्यथा पौनरुक्त्यापत्तेः । वृषभशूकरयोः साप्ततालिकत्वकथनं मतान्तरेणेति ज्ञेयम् ।

Page #138

४८
देवतामूर्त्तिप्रकरणम् दशताले भवद्रामो बलिर्वैरोचन ( नि?) स्तथा । सिद्धाश्चैव जितेन्द्राश्च ऊर्द्धास्ते च प्रकीर्तिताः ॥ ६ ॥ ताला एकादश स्कन्दो हनुमांश्चण्डिका तथा । भूतानाञ्च समस्तानामेष तालः प्रकीर्तितः ॥ १० ॥ ताला द्वादश वेताला राक्षसाश्च त्रयोदश । पिशाचाः क्रूरकर्माणः शस्यन्ते मुकुटैर्विना ॥ ११ ॥ तालाश्चतुर्दश प्रोक्ता दैत्येन्द्रा मुकुटैर्युताः । तिथ्या समानतालैश्च भृगुरूपं प्रकारयेत् ॥ १२ ॥ अत ऊर्द्ध न कर्तव्यं प्रमाणं कथयाम्यतः ।
[ सालानुसारेणावयवमानम्, तत्र सप्ततालेऽवयवमाननिरूपणम् ] सप्ततालं प्रवक्ष्यामि केशान्ते च त्रिमात्रकम् ॥ १३ ॥
१०-१२ | एकादशादिपञ्चदशान्तास्ताला नान्यनोपलभ्यन्ते । रूपमण्डने तु
•
'कलांशाः क्रूरदेवाः स्युरत ऊन कारयेत्' । (अ० १, २३ श्लो० ) इत्यनेन षोडश तालाः क्रूरदेवानां मानमित्युक्तम् । यच्च काश्यपशिल्पेएका दिन हस्तान्तं नवधा हस्तमानकम् ।
सालादिनचतालान्तं तथा नवविधं भवेत् ॥ ( अ० ५०, ३४ लो० ) एवञ्च सत्यामपि पूर्वार्द्ध हस्त
इति नवतालान्तं तालमानमुक्तं तत्तु सामान्यत इति ज्ञेयम् । मानस्य नवधात्वोक्तौ यत् पूर्वम्
दशादिकरवृद्धया तु षट्त्रिंशत् प्रतिमाः पृथक् ।
बाणवेदकरान् यावच्चतुष्क्यां पूजयेत् सुधीः ॥ ( अ० १, १९ श्लो० )
इत्युक्तम्, तस्यापि विशेषान्तः पातान्नासामञ्जस्यमिति ध्येयम् ।
१३ । इदानीं कियत्तालानां प्रतिमानां कियन्त्यङ्गमानानीति वक्तुमादौ सप्ततालप्रतिमाया अङ्गमानमाह - सप्ततालमिति । रूपमण्डने तु पट्तालप्रतिमाया अव्यङ्गविभाग उक्तः; तथा चमुखं तालद्वयं तस्य जठरं तत्समं भवेत् । गुह्यं वेदाङ्गुलम् ऊरू सप्तजङ्घा च तत्समा ॥

Page #139

द्वितीयोऽध्यायः
वक्तुं तालप्रमाणञ्च ग्रीवा स्यादङ्गुललयम् । सार्द्धसप्ताङ्गुलं वक्षो मध्यं नवभिरङ्गुलैः ॥ १४ ॥ सप्तसार्द्ध (?) नाभिमेढमूरू अष्टादश स्मृताः । जान्वङ्गुललयं प्रोक्तं जये अष्टादशाङ्गुले । पादोत्सेधन्त्रि (स्त्रि?) मालन्तु (स्तु ?) मनुजाः सप्ततालये (के ?) ॥ १५ ॥
[ मध्यम सप्ततालेऽवयवमाननिरूपणम् ] सप्तसार्द्धं प्रवच्यामि तालं मङ्गल - शुकयोः ।
बुधसौर्योस्तथा ज्ञेयं केशान्तञ्च त्रिमात्रकम् ॥ १६ ॥ वक्तं द्वादशमात्रन्तु ग्रीवा चैव त्रिमात्र (त्रि 2)का | दशमालं भवेद् वक्षो नाभिमे तथोदरम् ॥ १७ ॥ अष्टादश भवेदूरु (रुः ?) जानु मात्रालयं स्मृतम् । अष्टादशाङ्गुलौ ग्रन्थी ग्रहाणामङ्गुलो पदौ ॥ १८ ॥
[ अष्टतालेऽवयवमानम् ] अष्टतालं प्रवक्ष्यामि देव्याश्चण्डस्य (पड्याश्च ?) लक्षणम् । मात्रात्रयं स्यात् केशान्तं वक्तञ्च द्वादशाङ्गुलम् ॥ १६ ॥ ग्रीवा च अ (?) ङ्गुला कार्या हृदयं नवभिस्तथा । मध्यं द्वादशमात्रं स्यान्नाभिमे नवाले ॥ २० ॥ एकविंशद् भवेदूरु (रुः ?) जानु चैव गुणाङ्गुलम् । जङ्घाऽङ्गुलैकविंशत्या पादमूलं गुणाङ्गुलम् ॥ २१ ॥
;
४६
गुणाङ्गुलं भवेजानु पादः कार्यो गुणाङ्गलः ।
रसतालमिति प्रोक्तम्.. ...... ॥ इति ( अ० १,२४-२५ श्लो० ) शिल्परतोत्तरभागे च दशादिषतुस्तालान्तप्रतिमाया अङ्गविभागः प्रदर्शित इति विशेषः ।
१६ । सप्तसार्द्धमिति मध्यमसप्ततालमित्यर्थः तत्प्रमाणञ्चैतन्मते नवत्यङ्गुलम्, मतान्तरे त्वष्टाशीत्यङ्गुलमिति ज्ञेयम् । प्रकरणेऽस्मिन् मात्राभागादिशब्दोऽङ्गुलमानबोधकः ।
देवता - ७

Page #140

५०
देवतामूर्त्तिप्रकरणम् [ मध्यमाष्टतालेऽवयवमानम् ] अष्टसार्द्धं प्रवक्ष्यामि गीष्पतेस्ताललक्षणम् । केशान्तञ्च त्रिमावन्तु वक्तं स्याद्दादशाङ्गुलम् ॥२२॥ ग्रीवा च अ (य) गुला कार्या हृदयं नवभिस्तथा । त्रयोदश भवेन्मध्यं तालेन नाभिमेढके ॥१३॥ द्वाविंशत्या भवेद्रुर्जानु चैव लिमालकम् । जब ऊरुसमे प्रोक्ते व्यङ्गलः पाद एव च ॥ २४॥ [ नवमतालेऽवयवमानम् ] नवता प्रवयामि ब्रह्माद्या देवता यथा । केशान्तञ्च विमान्तु कर्तव्यं देवरूपकम् ॥२५॥ यावन्मानो भवेत्तालो विभजेद्रविभागकैः । सूर्य (१२) राम (२) दशा (२०)र्का(१२)ब्धि (४)वसु (८)जैन (२४) युगा ( ४ ) र्हता : (२४) || २६॥
वेदा (४) वक्तूगलौ वक्षो नाभिस्तूदर गुह्यकम् । तथोरू जानुनी जो चरणौ च यथाक्रमे ( क्रमम् ) ॥२७॥ विस्तरस्तेन (विस्तारः स्तन) गर्भे च द्वादशाङ्गुलमीरितम् । ता वेदवेदांकने एकान्तरे ततः ॥ २८ ॥ सप्ततालौ बाहू दीर्घ ( दैर्ध्य ) स्यात् पोडशाङ्गुलौ करोदशमात्रे (?) च विस्तरे ( विस्तारो ) ऽग्रे गुणाङ्गुलः ॥२६॥ दीर्घे सूर्याङ्गलः पाणिर्विस्तरे पञ्चमालकः ।
नाभिः सूर्याङ्गुलो व्यासे कटिः प्रोक्ता जिनाङ्गुला ॥३०॥
२८ – २९ । स्तनगर्भे स्तनयोरन्तरे । ईरितं कथितम् । तद्वाह्ये स्तनगर्भाद् बहिः कक्षे कक्षद्वयं वेदवेदांशे अष्टाङ्गले । तत एकान्तरे एकमात्राव्यवधाने वाढू सप्तसप्ताङ्गलौ विस्तारे एकः सप्ताङ्गुलस्तथा अन्यश्च सप्ताङ्गुलः । करमानान्तरमाह -करोऽष्टादशमात्रः, अग्र अग्रस्य विस्तारः गुणाङ्गुलः षडङ्गुलः ।

Page #141

द्वितीयोऽध्यायः
मूल एकादशो याद जङ्घा प्रान्ते युगाङ्गुला । चतुर्दशाङ्गुलः पादस्ततोऽर्द्धे (स्तदृर्ध्वे ) च युगाङ्गुलः ॥३१॥ कक्षः स्कन्धस्तदृद्धे तु कर्त्तव्यश्चाष्टमालकः । ग्रीवा चाष्टाङ्गला व्यासे पादः प्रोक्तः षडङ्गुलः ॥३२॥ जानाति नानाविधरूपभावं श्रीविश्वकर्मी सुरसूत्रधारः । ऊर्द्धाण्डस्वेदजरायुजाढ्यं स विश्वरूपं सुखहेतवेऽस्तु ॥३३॥
इति श्रीक्षेत्रात्मजसूत्रभृन्मण्डनविरचिते वास्तुशास्त्रे रूपावतारे देवता मूर्त्तिप्रकरणे प्रतिमातालनिर्णयाधिकारो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥
媳
३० । पुनरपि करमानान्तरमाह - दीर्घ इति । पाणिदैध्यें सूर्याङ्गुलः द्वादशाङ्गुलः, विस्तारे पञ्चमात्रकः पञ्चाङ्गुलः । व्यासे विस्तारे जिनाङ्गला चतुर्विंशत्यङ्गुला ।
३१-३२ ।
प्रमाणमाह - मूल इति । ऊहमूलमेकादशाङ्गलं स्यादित्यर्थः । जङ्घा प्रान्ते युगाङ्गुला चतुरङ्गुला । पादश्चतुर्दशाङ्गुलः, तदूर्द्ध युगाङ्गुलः, कशश्च युगाङ्गुलः । तदूद्धुं तु अष्टमात्रकः स्कन्धः कर्त्तव्यः ।
३४ । अत्र य इत्यध्याहार्यम्, नानाविधरूपभावम् ऊद्वण्डिजस्वंदजरायुजायं विश्वस्य रूपं यो जानाति स सुखहेतवेऽस्त्वित्यन्वयः । ऊ उपरिस्था उदुभिद इत्यर्थः, ते च अण्डानि च तेभ्यो जायन्ते इत्यूर्द्धाण्डिजाः ; 'द्वन्द्वात् पूर्वं परं वा यत् श्रूयते तल्लभते प्रत्येकमभिसम्बन्धमिति न्यायाद् उदभिजा अण्डजात्यर्थः ।

Page #142

तृतीयोऽध्यायः
[अथ देवतापदस्थानम् ] निःसप्तांशे कृते माने ब्रह्मांशे सूत्रमध्यमे । कृत्वा षडंशकं तच्च चामेध्वंशं (वामे द्वयं शं?) व्यपोह्य च ॥१॥ तन्मानमग्रतो नीत्वा प्रागुदग्रातत् (प्रागुदग्गत ?) सूत्रकम् । तद् ब्रह्मसूत्रमित्युक्तं तत् सूत्रं शिवमध्यगम् ॥२॥
१-२ । इदानी देवतापदस्थानं वक्तुं लिङ्गस्थानोपयोगि ब्रह्मसूत्रमाह-निःसप्तांश इति द्वाभ्याम् । सूत्रमध्यमे वास्तुमध्यभागे ब्रह्मांशे तदंशमाश्रित्येत्यर्थः, माने द्वारमाने निःसप्तांशे कृते एकविंशत्या भागैविभक्त भागफलं यन्मानं भवतीत्यर्थः, तत् पढंशकं कृत्वा वामे वामतो द्वशं व्यपोह्य परित्यज्य, अग्रतो दक्षिणत इत्यर्थः तत् तादृशं मानं वशमिति यावत्, नीत्वा अपनीय प्रागुदग्गतसूत्रक पूर्वदिग्गतसूत्रम् उत्तरदिग्गतसूत्रं वा यद् वर्त्तते तद् ब्रह्मसूत्रमित्यर्थः। तथा च मयमते
त्रिःसप्तांशे कृते द्वारे ब्राह्मेऽशे मध्यमे भवेत् । कृत्वा षडंशकं तच्च वामे द्रुयशं व्यपोह्य च ॥ तदंशमन नीत्वा तु प्रागुदग्गतसूत्रकम् ।
तद् ब्रह्मसूत्रमित्युक्तं तत् सूत्रं शिवमध्यमम् ॥ (अ० ३३, ३८-४० श्लो०) इति । मत्स्यपुराणे तु-द्वारमानमेकविंशत्या विभज्य विभक्तानामेकविंशतिभागानामद्धं पुनस्त्रिधा विभजेत् ; ततस्तस्य भागत्रयस्य वामदक्षिणयोर्भागद्वयं विहाय मध्यभागे ब्रह्मस्थानं कल्पयेदित्युक्तम्। तथा च
द्वारं विभज्य पूर्वन्तु एकविंशतिभागिकम् । ततो मध्यगतं ज्ञात्वा ब्रह्मसूत्रं प्रकल्पयेत् ॥ तस्यार्द्धन्तु त्रिधा कृत्वा भागञ्चोत्तरतस्त्यजेत् ।
एवं दक्षिणतस्त्यक्त्वा ब्रह्मस्थानं प्रकल्पयेत् ॥ (अ० २६३, ५-६ श्लो०) इति। ततश्च मयमतीयपाठदर्शनाद् यदस्माभिर्वामे द्वंशिम्' इति पाठः शुद्धत्वेन कल्पितस्तन्मतान्तरमिति कृत्वेति ज्ञातव्यम् । 'वामे चांशम्' इति पाठस्त्वक्षरसंवादाभावात् स्वसमानतन्त्रान्तरासम्मतेश्च न गृहीतः। अन्यच्च-मत्स्यपुराणे ब्रह्मसूत्रस्य हेयांशयोन यन्मानमुक्तम् अत्र च तेषां तद्विगुणं मानमुक्तमिति दृश्यते। तच्च 'वामे द्वांशम्' इति पाठ एवोपपन्नं भवति, न तु

Page #143

तृतीयोऽध्यायः
मध्ये यद् ब्रह्मणः सूत्रं तस्य वामे शिवस्य च । तन्मध्ये वैष्णवं सूत्रं तत्सूत्रे (वं ?) सार्वदेवतम् ॥३॥ मध्ये वि (?) पुरुषे रुद्र आदौ ब्रह्माऽन्तगो हरिः । क्रमेण सौख्यदा एव विपरीता भयावहाः || ४ || रुद्रः हरिरद्ध:..
1
तत्तुल्या च उमा देवी सुखदा सर्वकामदा ॥५॥ भाग एकोनपञ्चाशद् गर्भाद्धं मितितो भजेत् । गर्भशो ब्रह्मसंस्थान ( नं ?) देवं भागाष्टकं ततः ॥६॥
'वामे चांशम्' इति पाठे । तथा हि-मत्स्यपुराणोक्तक्रमेण एकविंशतिधा विभक्तस्य द्वारस्याद्धे त्रिधा कृते सार्द्धयो भागा भवन्ति, एवं प्रकृतग्रन्योक्तक्रमेण - एकविंशतिधाऽशितस्य द्वारस्य समग्रस्य षद्भिर्विभागेऽपि त एवांशा भवन्ति । ततश्रार्द्धात् सार्द्धत्रिभागं त्यजतः समग्रात् सप्तांशत्यागो गणितागमानुगत्या नार्थान्तरकोटिमारोहतीति, मूले द्वंशत्यागो मात्स्ये चैकांशत्यागो वस्तुगत्या एक एवेति न काचिदु विप्रतिपत्तिः । एवं ब्रह्मस्थानेऽपि द्वैगुण्यादि ज्ञेयम् ।
तत् सूत्रमिति । तद् ब्रह्मसूत्रम्, शिवमध्यगम् - शिवो मध्यगो यस्य तादृशम्, तन्मध्ये लिङ्ग' स्थापयेदित्यर्थः, वक्ष्यति च स्वयमेव 'ब्रह्मांशे लिङ्गमैश्वरम्' (५४ पृ० ८ श्लो० ) इति ।
३। मध्य इति । मध्ये यद् ब्रह्मणः सूत्रं पूर्वमुक्तम्, तस्य वामे वामभागे व्यपोहितद्वयशे इत्यर्थः, शिवस्य सूत्रं भवेत्, तन्मध्ये दक्षिणे इत्यर्थः, वैष्णवं सूत्रं भवेत्, तत् सूत्रञ्च सार्वदैवतं सर्वदेवतास्थानम् । वक्ष्यति च--' - 'दैवांशे ब्रह्मविष्णवंशाः सर्वे देवाश्च' (७ लो०) इति ।
५३
४ । मध्य इति । त्रैपुरुषे ब्रह्मविष्णुरुद्राणामाश्रयभूते सूत्रे, यद्वा त्रिषु पुरुषेषु मध्ये, रुद्रतत्सूत्रस्य मध्ये भवेत्, आदौ ब्रह्मा भवेत्, हरिश्रान्तगो भवेत् ।
क्रमेणेति । एवं क्रमेण वर्त्तमाना एते सौख्यदा भवन्ति, विपरीता भयमावहन्तीत्यर्थः । तथा च समराङ्गणसूत्रधारे
स्थापयेत् (पुरुषत्रया ? ) शि ( वा ? वं ) मध्ये निवेशयेत् ।
ब्रह्माणं दक्षिणेनास्य वामतः पुरुषोत्तमम् ॥
अन्यथा स्थापनादेषां प्रत्यवायो महान् भवेत् । ( अ० ७०, १४१-१४२ श्लो० ) इति । अस्फुटार्थाऽपीयमर्द्धत्रयी प्रकृतोपयोगिनीत्यत्र नास्ति नः स्तोकोऽपि संशयः ।
५ । रुद्र इत्यादि । खण्डितत्वाद् दुर्ज्ञेयोऽस्यार्थः ।
६-८ । गर्भमानेन देवानां स्थानमाह - भाग इति । अत्र च भागा इत्युचितोऽपि पाठो

Page #144

५४
देवतामूत्तिप्रकरणम्
मानुषं (षः ?) षोडशांशः स्याच्चतुर्विंशत् पिशाचकः । देवांशे ब्रह्मविष्णवंशाः सर्वे देवाश्च मानुषे ॥७॥ मातरो यक्षगन्धर्वा रक्षा ( क्षो ?) भूतसुरादयः । स्थाप्याः पैशाचशे ते ब्रह्मांशे लिङ्गमेश्वरम् ॥८॥
इति देवतापदस्थानम्
अथ देवतादृष्टस्थानम्
द्वारादयोऽष्टधा कर्म (कार्या ?) एकैकांशोऽष्टधा पुनः । चतुःषष्टिविभागेषु विषमेषु शुभा दृशः ॥ ६ ॥
भजेदिति क्रियानिष्ठैकत्वव्यपेक्षया न कृतः, आमूलं शोधितच वैरस्यमावहेदित्यवधेयम् । मितितो मानेन एकोनपञ्चाशद् भागो गर्भाद्धं भजेत्, गर्भार्द्धम् एकोनपञ्चाशता भागैर्विभजेदित्यर्थः । शो मध्यम एकांशो ब्रह्मसंस्थानं ब्रह्मांशः, ततोऽष्टौ भागा देवानाम्, षोडश भागा मानुषाणाम्, चतुर्विंशतिर्भागाः पिशाचानामिति समृदिता एकोनपञ्चाशद भागाः ।
लिङ्गस्य प्राधान्यात् पश्चान्निर्देशमभिप्रेत्य ब्रह्मांशमपहायैव देवांशमाह - देवांश इति । ब्रह्मविष्णवंशास्तत्परीवाराः सर्वे देवा देवांशे स्थाप्याः । अत्र 'सर्वे देवाच' इत्युक्तत्वाद्वक्ष्यमाणे भूतसुरादय इत्यत्र सुरपदं देवयोनिपरम्, तथा च ये तावदत्रोक्तास्ते तदितरे च देवयोनय इत्यर्थः । मानुषे अशे मातरः स्थाप्याः, पैशाचकेऽशे यक्षगन्धर्वादयः स्थाप्या इत्यर्थः ।
ब्रह्मांश इति । ऐश्वरं लिङ्ग शिवलिङ्गम् एतदुपलक्षणं प्रतिष्ठाप्यदेवतार्चामात्रमित्यर्थः । तथा चाssग्नेये
पिण्डिकास्थापनार्थन्तु गर्भाकारन्तु सप्तधा ।
विभजेद ब्रह्मभागे तु प्रतिमां स्थापयेद् बुधः ॥
देवमानुपपैशाचभागेषु न कदाचन । ( अ० ६०, १-२ लो० )
इत्यविशेषेण ब्रह्मभागे प्रतिमास्थापनं देवादिभागानाञ्च तत्कर्मणि निन्दनीयत्वमुक्तम् । अत्र च देवादिषु कस्य कियन्तो भागा इति न विशिष्योक्तम् । यदि च 'सप्तधे' त्यस्य वीप्सार्थत्वमङ्गीकृत्य एकोनपञ्चाशदित्यर्थलाभाय 'सप्तसप्तये 'ति व्याक्रियेत, तदा प्रकृतग्रन्थानुगृहीता विभागरीतिस्तनाप्यादरणीया स्यादिति विभावनीयम् । इति देवतापदस्थानव्याख्या ।
९। देवानां दृष्टिस्थानं वक्तुं द्वारविभागमाह - द्वारादय इति । अत्राऽऽदिपदग्राह्य ं किमिति जानाति तत्रभवान् सूत्रभृन्मण्डन एव । चतुःषष्टिविभागेषु मध्ये विषमेषु भागेषु दृशो दृष्टयः शुभाः ।

Page #145

तृतीयोऽध्यायः त्रयोविंशतिपर्यन्तमेकादि विषमांशके। स्थाप्या उ(न्यु ?)दुम्बरादूर्दू शिवलिङ्गानि धीमता ॥१०॥ पञ्चविंशे मुखं लिङ्गं द्वेऽ(द्वय ?)धिके जलशायिनः। धनदस्य द्वयाधिक्ये मातृणां तहयाधिके ॥११॥ वृ(य ?)क्षाणां दृक् त्रयस्त्रिंशे पञ्चत्रिंशे वराहक । सप्तत्रिंश उमेशस्य बौद्धस्य तयाधिके ॥१२॥ एकाधिचत्वारिंशे तु स(?)विव्या ब्रह्मणो दृशः। दुर्वाससो द्वयाधिक्ये नारदागस्त्ययोरपि ॥१३॥ पञ्चवेदपदांशे तु लक्ष्मीनारायणस्य च । द्वयाधिक्ये विधेर्धातुः सरस्वत्या द्वयाधिके ॥१४॥ सारदांशे गणेशस्य द्वयधिकेऽब्जासनस्य च । हरसिद्धिस्त्रिपञ्चांशे कर्तव्या सर्वकामदः (दा ?) ॥१५॥ ऊर्चािदृष्टिसंस्थानं ब्रह्मविष्णुजिनार्कयः।
पञ्चपञ्चाशन्नागे स्याद्रौद्री तस्माद्याधिके ॥ १६॥ . १०। शिवलिङ्गदृष्टिस्थानमाह-त्रयोविंशतीत्यादि। एकादित्रयोविंशतिपर्यन्तं विषमांशके एक-त्रि-पञ्च-सप्तेत्याययुग्मांशे, उदुम्बराद देहल्या ऊढे शिवलिङ्गानि स्थाप्यानि, यथा तत्तदयुग्मांशे लिङ्गानां दृष्टिः स्यात्तथा तानि स्थापयेदित्यर्थः ।
११। मुखं लिङ्गमिति लिङ्गविशेषः । द्वयधिके इति सप्तविंशे। द्वयाधिके ऊनविंशे । तदद्वयाधिक इत्येकत्रिंशे।
१२ । तदद्वयाधिके ऊनचत्वारिंशे । १३ । एकाधिवत्वारिंशे इत्येकचत्वारिंशे। द्वयाधिक्ये इति त्रिचत्वारिंशे । १४। पञ्चवेदपदाशे पञ्चचत्वारिंशांशे ।
१५ । “सारदांश इति । सारदा दुर्गा लगया तत्पीठस्थानानि, तन्मिते अंशे एकपञ्चाशांश इत्यर्थः। त्रिपञ्चांश इति त्रिपञ्चाशांशे, अबञ्चांशोऽजासनहरसिद्वयोः साधारग इति ज्ञेयम् , 'द्वयधिकेऽजासनस्य' इत्यनेन त्रिपञ्चाशांशेऽजासनस्य दृष्टेरुक्तत्वात् ।

Page #146

५६
देवतामूर्त्तिप्रकरणम् चण्ड्या एकोनषष्टशे भैरवी तद्द्याधिके । वेतालस्य विषष्ट्यंशे पदं शून्यं तदर्द्ध (दूर्द्ध ? ) तः ॥ १७ ॥ लिङ्गाग्रे नैव कर्त्तव्या ह्यर्चारूपेण देवताः । प्रभानष्टा नभोगा य (श्च ?) यथा तारा दिवाकरे ॥ १८ ॥ शिवस्याग्रे शिवं कुर्याद् ब्रह्माणं ब्रह्मणोऽग्रतः । विष्णौ विष्णुः (ष्णु ?) जिने जैनं सूर्ये सूर्यमनुक्रमात् ॥१६॥ मातरश्चण्डिका स्युर्यज्ञाः क्षेत्रादिभैरवः । स्वे स्वे स्थाने सुराः स्थाप्या ये यस्यापि हितावहाः ॥ २० ॥ ब्रह्मविष्णोरेकनाभिजि (जि ? ) ने दोषो न विद्यते ।
शिवा चान्यदेवस्य दृष्टिवेधे महद् भयम् ॥ २१ ॥ ब्रह्मा विष्णुः शशी सूर्य इन्द्रः स्कन्दो हुताशनः । दिक्पाला लोकपालाश्च ग्रहा मातृगण ( णा ? ) स्तथा ॥२२॥
1
१७ । भैरवीति भैरवस्य दृष्टिः । पदमिति । तदूर्द्धतः त्रिषढ्य शात् परतः शून्यं पदं दृष्टिस्थानं भवति, विषमद्वारांशस्य त्रिषष्ट्यंश एव निःशेषितत्वात् ।
१८ । लिङ्गाग्र इति । लिङ्गाग्रे शिवलिङ्गाग्रे अर्चारूपेण प्रतिमारूपेण देवता न स्थाप्याः । एतच, 'शिवस्याग्रे शिवं कुर्यात्' इति वक्ष्यमाणविधेरपवादकम् लिङ्गाग्रे शिवप्रतिमामपि न कुर्यादित्यर्थः । एवञ्च शिवस्याग्रे शिवं कुर्यादित्यस्यायमर्थः- शिवस्य लिङ्गस्याग्रे शिवं शिवलिङ्गम्, शिवस्य प्रतिमाया अग्रे च शिवप्रतिमां कुर्यादिति ।
प्रभानष्टेति । लिङ्गाग्रे अर्चारूपेण देवताः कृताश्चेत् प्रभानष्टा नष्टप्रभा भवन्ति । अत्र दृष्टान्तमाह - नभोगेति । यथा दिवाकरे उदिते नभोगा नभःस्थास्तारा नष्टप्रभा भवन्ति तद्वदित्यर्थः ।
ܕ
२०–२१ । पूर्वं ‘ब्रह्माणं ब्रह्मणोऽग्रतः' इति 'विष्णौ विष्णु जिने जैनम्' इत्युक्तम्, इदानीं तदपवादमाह – ये यस्यापीति ब्रह्मविष्णुरिति च । यस्य देवस्य ये हितावहा हितकारका
भवन्ति तेऽपि तदग्रतः स्थाप्या इत्यर्थः ।
ब्रह्मेत्यादि । एकनाभिः सनाभिः सपिण्डस्तुल्यो वा, तादृशे जिने सम्मुखवर्त्तिनीत्यर्थः, दोषो न विद्यते, ब्रह्मणो विष्णोवा स्थापितो जिनो दोपाय न भवतीत्यर्थः । ce ब्रह्मणि विष्णौ वा स्थापिते दोषो न भवतीति लभ्यते न्यायसाम्यात् ।
एवञ्च जिनस्या

Page #147

तृतीयोऽध्यायः एते शिवाश्रये स्थाप्या दृष्टिवेधविजिताः। दृष्टियातहितं यच्च पुराघं न प्ररोहति ॥२३॥
[देवतास्थापने दिनिर्णयः] पूर्वापरास्यं देवानां मुखं नो दक्षिणोत्तरम् । ब्रह्मा विष्णुः शिवार्केन्द्रा गुहः पूर्वपराङ्मुखः ॥२४॥ नगराभिमुखाः श्रेष्ठा मध्ये बाह्ये च देवताः । शिवब्रह्मजिना विष्णुः सर्वाशाभिमुखाः शुभाः ॥२५॥ गणेशो भैरवश्चण्डी नकुलीशो ग्रहास्तथा। भूताद्या धनदाश्चैव दक्षिणास्याः शुभाः स्मृताः ॥२६॥ मातणां सदनं कार्य दक्षिणोत्तरदिङमुखम् ।
हनुमान् वानरश्रेष्टो नै तास्यो विदिङ्मुखः ॥२७॥ __२३। एत इति। दृष्टिवेधविवर्जिता इति ब्रह्मविष्णादीनां परस्परदृष्टिवेधेन हीनाः, शिवदृष्टिवेधेन वा। 'दृष्टियातहितं यच्च' इत्यत्र 'दृष्टिपातहिता यन्त्र' इति स्यात् । तथा सति यन्त्र देवा दृष्टिपातवशाद हितास्तत्र स्थाने पुरा नगरस्य पापम् अमङ्गलमित्यर्थः, न प्ररोहति न प्रोद्भवतीत्यर्थः। ___ २४ । देवानां मुखं पूर्वापरास्यं पूर्वदिकस्थं पश्चिम दिक्स्थं वा कुर्यादिति शेषः। दक्षिणोत्तरं दक्षिणोत्तरदिक्स्थं न कुर्यात् । अत्र पूर्वादिशब्दो दिश्ये लाक्षणिकः। ब्रह्मेति । एतच्च विशेषाभिधानं मतान्तर इति ज्ञेयम् । मत्स्यपुराणे पूर्वोत्तरमुखत्वस्योक्तत्वात् । तथा च
वासुदेवादिप्रतिमालक्षण प्रवदामि ते।
प्रासादस्योत्तो पूर्वमुखी वा चोत्तराननाम् ॥ इति (अ० ४४, १ श्लो०) यथा तथा वा भवतु सर्वथा विसंष्ठुलोऽयं श्लोकः। अस्य प्रकृतपाठोऽनुसन्धेयः।
२६ । नगरेति। मध्ये वास्तुमध्ये, बाह्ये वास्तुबहिर्भागे च प्रतिष्ठाप्या देवता नगराभिमुखाः प्रशस्यन्ते । पूर्वापरास्यमिति यदुक्तं तत्र मतान्तरं दर्शयति-शिवेत्यादि। सर्वाशामिमुखाः सर्वदिङ्मुखाः। अत्र पूर्व पूर्वपराङ्मुखत्वकथनाद ब्रह्मविष्णुशिवग्रहणं मतान्तरद्योतनार्थम् , जिनग्रहणन्तु न तथा, पूर्वमनुल्लेखेन कस्मिन्नपि मते तस्य सर्वाशाभिमुखत्वस्याप्राप्तेविधित्वाव्याघातात् । २७। मातृणामिति। एतेन मातरो दक्षिणदिङ्मुखा उत्तरदिङ्मुखा वा कार्या इति
देवता-८

Page #148

देवतामूर्तिप्रकरणम् ज्ञात्वा सर्व स्थापि(ता?)येन रीत्या देवा दैत्या मानुषाद्याश्च सर्वे । दृष्ट्वात्मानं व्यापकं सृष्टिकारं स्थायी दृष्ट्वा विश्वकर्माश(र्मा स?)वन्द्याः(वन्धः?) ॥२८॥ इति श्रीक्षेत्रात्मजसूत्रभृन्मण्डनविरचिते वास्तुशास्त्र देवतामूर्तिप्रकरणे प्रतिमापदस्थानदृष्टिस्थानाधिकारो नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३॥
फलितम् । हनुमान् इति। नैतास्य इति मतान्तरेणोक्तम् । स्वमतमाह-विदिङ्मुख इति। न केवलं नैऋतास्यः सर्वान्तरालदिगास्योऽपीत्यर्थः ।
२८। दुष्करोऽस्य पाठोद्धारोऽर्थग्रहश्न ।

Page #149

चतुर्थोऽध्यायः
---::----
अक्षसूत्रं पुस्तकञ्च कमण्डलुवरान्वितः। विश्वकर्मा चतुर्हस्तस्त्रिनेत्रश्चन्द्रशेखरः॥१॥
इति विश्वकर्मा । ऋगवेदादिप्रभेदोक्ता( देन ?) कृतादियुगभेदतः। विप्रादिवर्णभेदेन चतुर्वक्त्रं चतुर्भुजम् ॥ २ ॥ अक्षसूत्रं करे दक्षे शुचिस्तस्या (स्यो? ) तः स्थिता। स्याद् वामे पुस्तकं हस्ते तस्या(स्यो ?)द्धे च कमण्डलुः॥३ कमलासननामानं (माऽयं ? ) सर्ववर्णे हितप्रदः । कर्तृकारापकैः(?) साई लोहितः कमलासनः॥४॥
इति कमलासनः ।
१। अयमध्यायो ब्रह्मादीनां देवानामायुधवर्णवाहनादिनिर्णयार्थ प्रवृत्त इति ज्ञायते एतद्ग्रन्थकृतकृत्यन्तराद् रूपमण्डनात्। तथा च
ब्रह्मादीनाच देवानां देवीनाञ्च यथाक्रमम् ।
आयुधामि तथा वर्ण वाहनं कथयाम्यथ ॥ (इति अ० २,६ श्लो०) अस्य ग्रन्थस्य शिल्पशास्त्रत्वात् तत्कत्तत्वेनाभ्यर्हितस्याऽऽदौ विश्वकर्मणो रूपं निर्दिशति-अक्षसूत्रमिति । अस्मदुपलब्धेषु शिल्पशास्त्रेषु ऋते रूपमण्डनमृते च प्रकृतग्रन्थं न विश्वकर्मणो रूपमुपनिबद्धमुपलब्धम् । रूपमण्डने पुनः किञ्चिद् विलक्षणमेव लक्षणमस्माद पन्थात् । तथा च
विश्वकर्मा चतुर्बाहुरक्षमालाच पुस्तकम् । कम्बां (कम्बु ?) कमण्डलु धत्ते त्रिनेत्रो हंसवाहनः ॥ इति ।
(अ० २, १० श्लो०) २-४। एकस्यैव ब्रह्मणो नामभेदेन चत्वारि रूपाणि निरूपयिष्यन्नादौ कमलासनं वक्त

Page #150

देवतामूर्तिप्रकरणम् तस्य चतुर्बाहुत्वे चतुर्मुखत्वे च हेतुप्रदर्शनपूर्वकं स्वरूपमाह-ऋग्वेदादीति। ऋगादयश्चत्वारो वेदाः कृतादयश्चत्वारि युगानि ; ब्राह्मणादयश्चत्वारो वर्णाश्चेति यथासम्भवं तत्स्मर्तृत्वतत्कर्तत्वादिरूपेण ब्रह्मणोऽपि चत्वारि मुखानि चत्वारो बाहवश्वेत्यर्थः। तत्र कृतं सत्ययुगम् ; को दक्षे इति दक्षाधःकरे, उद्धत इति दक्षोद्धतः, एवं वामेऽपि। द्वितीयकमलासनपदं विशेषणपरम् । मत्स्यपुराणे
ब्रह्मा कमण्डलुधरः कर्त्तव्यः स चतुर्मुखः । हंसारूढः क्वचित् कार्यः क्वचिच्च कमलासनः ॥ वर्णतः पद्मगर्भाभश्चतुर्बाहुः शुभेक्षणः । कमण्डलु वामको स्रुवं हस्ते तु दक्षिणे॥ वामे दण्डधरं तद्वत् सुवञ्चापि प्रदर्शयेत् । मुनिभिर्देषगन्धर्वैः स्तूयमानं समन्ततः ॥ कुर्वाणमिव लोकांस्त्रीन् शुक्लाम्बरधरं विभुम् । मृगचर्मधरञ्चापि दिव्ययज्ञोपवीतिनम् ॥ आज्यस्थाली न्यसेत् पाश्वें वेदांश्च चतुरः पुनः । वामपाश्र्वेऽस्य सावित्री दक्षिणे च सरस्वतीम् ॥ अग्रे च ऋषयस्तद्वत् कार्याः पैतामहे पदे । इति ।
(अ० २६०, ४०-४५ श्लो०)
समराङ्गणसूत्रधारे च
ब्रह्मानलार्चिप्रतिमः कर्त्तव्यः सुमहाद्युतिः ॥ स्थलाङ्गः श्वेतपुष्पश्च श्वेतवेष्टनवेष्टितः । कृष्णाजिनोत्तरीयश्च श्वेतघासाश्चतुर्मुखः ॥ दण्डः कमण्डलुश्चास्य कर्तव्यो वामहस्तयोः । अक्षसूत्रधरस्त(द्वा ? द्वद) मौज्या मेखलया वृतः ॥ इति ।
(अ० ७७, २-४ श्लो०) शिल्परत्नोत्तरभागेऽपि (अ० २६, १२३-१२७ श्लो०) प्रायेणैवमेव ब्रह्मणो लक्षणमुल्लिखितम् । परं प्रकृतग्रन्थ इव कुत्रापि ब्राह्मणश्चतुर्भेदभिन्नत्वं न दृश्यते। कमलासनः कस्मिन् युगे सुखदायक इति नोपलभ्यते। विरिञ्चिब्रह्माणौ कृते सुखदायको, पितामहस्त्रेतायाम् । तत्र पारिशेप्याद् भवतु कमलासनः कलौ वा द्वापरे वा, न तेनैकेन युगद्वयवर्तिनां जनानां सुखं शक्यसम्पादनमिति सुधीभिश्चिन्तनीयम् ।

Page #151

चतुर्थोऽध्यायः
अक्षसूत्रं पुस्तकञ्च श्रुतिश्चैव कमण्डलुः । विरिञ्चि ( ? )श्च भवेन्मूत्तिः कृते स्यात् सुखदायिनी ॥ ५ ॥
इति विरिञ्चिः ।
कमण्डलुश्चाक्षसूत्रं शुचिर्वे पुस्तकं तथा । पितामहस्य स्यान्मूर्त्तिस्त्रेतायां सुखदायिनी ॥ ६ ॥
पुस्तकं चाक्षसूलञ्च शुचिश्चैव कमण्डलुः । ब्रह्मणश्च भवेन्मूर्त्तिः कृते स्यात् सुखदायिनी ॥ ७ ॥
इति ब्रह्मा ।
अक्षसूत्रं पुस्तकञ्च धत्ते पद्म कमण्डलुम् । चतुर्वक्ता तु सावित्री श्रोत्रियाणां गृहे स्थिता ॥ ८ ॥
इति सावित्री ।
इति पितामहः ।
ऋग्वेदः श्वेतवर्णः स्याद् द्विभुजो रासभाननः । अक्षमालाम्बुपावे चपि ( श्रि ?) तश्चाध्ययने रतः ॥ ६ ॥
इति ऋग्वेदः । अजास्य (: १) पीतवर्णः स्याद् यजुर्वेदोऽक्षसूत्रधृक । वामे चाङ्कशपाणिस्तु भूतिदो मङ्गलप्रदः ॥ १० ॥
इति यजुर्वेदः ।
'जन्मना ब्राह्मणो ज्ञेयः संस्कारैर्द्विज उच्यते । विद्यया याति विप्रत्वं त्रिभिः श्रोत्रिय उच्यते ॥ '
इत्युक्तलक्षणानां वेदविदाम् ।
९। अक्षमालेत्यादि । अक्षमालाम् अम्बुपात्रश्च श्रित इत्यर्थः ।
६१
५। विरिञ्चिमाह - अक्षसूत्रमिति । श्रुतिर्वेदः, इतरत्र लक्षणन्त्रये 'शुचि'रिति पाठो तत्रापि 'श्रुतिरिति भवेन्न वेति विचारणीयम् । शुचिरनिः । कृते सत्ययुगे । इहान्यत्र ब्रह्मणो लक्षणद्वये अक्षसूत्रादिप्रथमान्तपदानामन्वयो दुरुपपाद एव । दुःखञ्च - अक्षसूत्रादीनामुद्देशपरतामाश्रस्वीकारेण तत्तदुविशिष्टा मूर्त्तिरित्यध्याहारजन्यम् ।
८। श्रोत्रियाणामिति —

Page #152

देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
नीलोत्पलदलाभासः सामवेदो हयाननः । अक्षमालान्वितो दक्षे वामे कम्बुधरः स्मृतः ॥ ११ ॥
इति सामवेदः ।
अथर्वणाभिधो वेदो धवलो मर्कटाननः । अक्षसूलञ्च खट्टाङ्गं विभ्राणो विजयश्रिये ॥ १२ ॥
इत्यथर्वणः ।
नृत्यशास्त्र सितं रम्यं मृगवक्तं जटाधरम् । अक्षसूतं त्रिशूलञ्च विभ्राणं तं (तत् ?) त्रिलोचनम् ॥१३॥
इति नृत्यशास्त्रम् |
[ अथ ब्रह्मायतनेऽन्यदेवतापदम् ]
आग्नेय्यां तु गणं प्रोक्तं मातृस्थानञ्च दक्षिणे । ये तु सहस्राक्षं वारुण्यां जलशायिनम् ॥ १४ ॥ वायव्ये पार्वतीरुद्रौ गृहा ( ग्रहा ? ) चैवोत्तरे स्मृताः । ईशाने च श्रिया देवी प्राच्यान्तु धरणीधरः ॥ १५ ॥ [ अथ ब्रह्मणोऽष्टौ प्रतीहाराः ] ब्रह्मणे ( णोs ? ) टौ प्रतीहाराः कथयिष्याम्यनुक्रमात् । पुरुषाकार गम्भीराः सकूची ( च ? ) मुकुटोज्ज्वलाः ॥ १६ ॥
१४-१५ । अत्र द्वितीयान्तानां पदानां कल्पयेदित्यध्याहृतक्रिययाऽन्वयः, गणं प्रोक्तमिति शास्त्रान्तरे कथितं गणदेव मित्यर्थः । श्रिया देवीत्यभेदे तृतीया श्रीदेवीत्यर्थः ।
१६ । पूर्वं ब्रह्मणचतुरो भेदान् दर्शयन्नपि साम्प्रतं ब्रह्मत्वेनैक्यं परिकल्पयन् अष्टौ प्रतीहारानाह - ब्रह्म इति । तत्राऽऽदौ सर्वसाधारणं विशेषणत्रयमाह - पुरुषेत्यादि । सकु इति । कूर्च - शब्दो नानार्थः । तत्र श्मश्रु इत्येकोsर्थः, नासङ्गतानि हि प्रवयसः पितामहस्य प्रतीहाराणाम् अतिलम्बीनि श्मश्रूणि । कुशमुष्टिरिति द्वितीयः, तत्स्वरूपञ्च -
छिन्नमूला: कुशा दीर्घाः सप्तविंशतिसंख्यकाः । ब्रह्मन्थियुतास्त्वग्रदेशे कुर्वमिहोच्यते ॥

Page #153

चतुर्थोऽध्यायः पद्मं मृ (सु ?)चाऽत्तरं डंश (दंशं ?) सप्तनामा तु वामतः। सव्यापसव्ययोगेन कमण्डलुश्च (श्च ?) धर्मकः ॥ १७ ॥ अक्षपद्मवामदण्डकमलश्च (श्च ?) महतोद्भवः (मतोद्भवः ?)। दण्डागमस्त्रवाक्कालं (स्रुचा कालं ?) जयश्च सर्वकामदः ॥१८॥
इत्युक्तलक्षणम् । नायुक्तञ्च वेदस्म वैदिकधुरीणस्य द्रुहिणस्य प्रतीहाराणामपि वेदोक्तकर्मनिर्वाहसाहायकार्थ कुशमुष्टिधारणम् । तूलिकेति तृतीयोऽर्थः। सा च वृषश्रवणरोमभिर्वा खरकेशैर्वा तन्तुभिर्वा घटिता उदुम्बराङ्कराकारा वटाङ्कराकारा प्लक्षसूचीनिभा वेति शिल्पशास्त्रादवगम्यते। तथा च समराङ्गणसूत्रधारे-अ० ७३ । १५-१६, १८-१९ श्लो० ।
'कूर्चकं धारयेद्धीमान् वृषश्रवणरोमभिः ॥' 'वल्कलैर्वा विधातव्यः खरकेशैरथापि वा।' 'सन्तुतः कूर्चकः श्रेष्ठो विलेखाकर्मणि स्वतः।' 'आद्यो वटाङ्कराकारस्ततोऽश्वत्थाङ्कराकृतिः ॥' (संशोधितः पाठः) "प्लक्षसूचीनिभश्चान्यः * * * * ।'
उडुम्बराङ्कराकारः * * * * * ॥' इति कूर्चविषयं वर्णनमुपलभ्यते। नानुचितञ्च विश्वसृजः प्रतीहाराणाम् अङ्कनोपयोगिन्यास्तूलिकाया ग्रहणम्, प्रभोः प्रतीहाराद्यनुजीविनामपि प्रभुसम्मतवेशभूषादीनां लोकतः शास्त्रतश्चानुशीलयितव्यत्वात्। एतेऽर्था दिग्दर्शनार्थमस्माभिरुपक्षिप्ताः, अन्यतरार्थग्रहणपरिहारयोस्तु सुधियः प्रमाणम् । इदमत्रावधेयम् -यदि नाम कूर्च धार्यवस्तुविशेषः स्यात्तदा परतः प्रोक्तः प्रहरणादिभिया॑पृतबाहुभिरेतैः क्व नाम तदु धार्यमिति श्मश्रर्थक एव कूर्चशब्दोऽत्र श्लिष्टः स्यात् ।
१७। एवं तेषां साधारणीमाकृतिमभिधाय इदानीं तेषां प्रातिस्विकं लक्षणमाहपनमित्यादि। त एते सर्व एव चतुर्हस्ता सव्यापसव्ययोधिःक्रमेण यथोक्तप्रहरणादिधारिणो ब्रह्मणः सव्येऽपसव्ये च चतुश्रतुःक्रमेणावस्थिताः। तत्र वामे प्रथमतः सप्तनामा वामदक्षिणयोईस्तयोः पनम्, स्रुचाम्, अक्षरम्, वेदम्, दंशम् दधान इति शेषः। एवं सर्वत्र द्वितीयान्तानां दधान इति क्रिययाऽन्वयः। तत्र स्रुचा सुक्, दंशोऽस्त्रविशेषः। द्वितीयमाह-कमण्डलुच धर्मक इति, कमण्डलुच दधानो धर्मकनामा द्वितीय इत्यर्थः। अत्र कमण्डलुरिति पूर्वोक्तचतुष्टयातिरिक्तत्वेन वा एकहान्यपरकल्पनविधया वा निर्दिष्टमिति न ज्ञायते ।
१८। 'अक्षपद्मवामदण्डकमलने'त्यस्य प्रकृतः पाठोऽनुसन्धेयः । पद्म कमलञ्चेत्येकस्यैव

Page #154

देवतामूर्तिप्रकरणम् अनसूत्रं गदाखेटं दण्डञ्च विजयो भवेत् ( दधत् ? )। अधोहस्तापसव्येन खड्गयुग यज्ञभद्रकः ॥ १६ ॥ अक्षपाशाङ्कुशा(शान् ?)दण्डभयश्च (दण्डं भवश्व ?) सर्वकामदः । दण्डाङ्कुशपाशोत्पलनिभवः (पलं विभवः ?) सर्वशान्तिदः ॥२०॥
[ अथ द्वादश सूर्यमूर्तयः] शृणु वत्स प्रवक्ष्यामि सूर्यभेदांश्च ते जय । यावत्प्रकाशकः सूर्यो यावन्मूर्तिभिरीरितः ॥ २१॥
धस्तुनो द्विरुलेखः समुपलभ्यते । 'वाम' इति पदमप्यनन्वयि । अत्र 'प्रियोदुभव' इति पाठो रूपमण्डने (रूप-अ० २,१५ श्लो०)।
२० । तदेवं वामतश्चत्वारः सप्त-धर्मक-मतोदभव-जयनामानो ब्रह्मणः प्रतीहाराः, दक्षिणत. श्वत्वारो विजय-यज्ञभदक-भव-विभवनामानश्च निर्दिष्टाः ।
२१। इदानी द्वादश सूर्यमूर्तीराह-ण्विति । जय इति वत्सेत्यनेनोद्दिष्टस्य सम्बोध्यस्य नाम । यद्वा जय सर्वोत्कर्षेण वर्तस्वेत्यर्थः। ते प्रवक्ष्यामीत्यन्वयः ।
यावदिति समस्तवस्तुप्रकाशक इत्यर्थः। यावन्मूर्तिभिरीरितः कथितस्तावतीमूर्तीश्न प्रवक्ष्याभीत्यर्थः। सर्वा एवैता मूर्तयश्चतुर्बाहव इति ज्ञायते धार्यव्याणामाधिक्यदर्शनात् ; तथा
'पद्मद्वयाभयवरान् दधतं कराजैः' इत्यन्यत्र 'कराब्जैरि'त्यनेन दोष्णां द्वाधिकत्वलाभाच्च । अत्र पूष्णो मूर्तिर्द्विभुजा केवलपमद्वयलाञ्छिता व, वैष्णवी मूर्तिरपि द्विकरा, परं तस्या दक्षिणकरे चक्रमितरत्र पसमिति विशेषः । तदितरत्र सर्वासामेव मूर्तीनां करद्वये नीरजद्वयमन्ययोश्न यथोक्तद्रव्याणीति। अग्निपुराणेऽपि'वरदा द्वाजिनः सर्वे दिक्पालास्त्रकराः क्रमात् ।' (अ० ५१,३ श्लो०) इति ।
ससप्ताश्ये सैकचक्रे रथे सूर्यो द्विपाष्टक् ।
मसीभाजनलेखन्यौ बिभ्रत् * * * ॥ (अ० ५१,१ श्लो०)। इत्यनेन च तन्मूर्तीनां चतुर्बाहुत्वस्य सूचितत्वात् । एतेन काश्यपशिल्पे
द्विभुजाः पद्महस्ताश्च रक्तपद्मासने स्थिताः ।
रक्तमण्डलसंयुक्ताः करण्डमुकुटान्विताः॥ (अ० ४८,७९-८० श्लो०) इति यद द्विकरत्वं भास्करमूर्तीनामुक्तं तन्मतान्तरप्रदर्शनमिति कृत्वा सोढव्यम् ।

Page #155

चतुर्थाऽध्यायः
दक्षिणे पौष्करा ( री ?) माला करे वामे कमण्डलुः । पद्माभ्यां शोभितकरौ (रा?) सुधामा (ता ?) प्रथमा स्मृता ॥२२ शूली (लं ?) वामकरे यस्य (स्या ?) दक्षिणे सोम एव च । मित्रा नाम विनयना कुशेशयविभूषिता ॥ २३ ॥ प्रथमे तु करे चक्रं तथा वामे च कौमुदी । मूर्त्तिरार्यमणी ज्ञेया सपद्मौ पाणिवल्लभो (पल्लवौ ?) ॥२४॥ अक्षमाला करे चास्य ( यस्या ? ) वज्रं वामे प्रतिष्ठितम् । सा मूर्ती रौद्री ज्ञातव्या प्रधाना पद्मभूषिता ॥ २५ ॥ चक्रं तु दक्षिणे यस्या वामे पाशः सुशोभनः । सा वारुणी भवेन्मूर्त्तिः पद्मव्यग्रकरद्वया ॥ २६ ॥ कमण्डलु द (लुर्द १) क्षिणतोऽक्षमाला चैव वामतः । सा भवेत् सस्मिता सूर्यमूत्तिः पद्मविभूषिता ॥ २७ ॥ यस्यास्तु दक्षिणे शूलं वामहस्ते सुदर्शनम् । भर्ग ( ग ) मूर्त्तिः समाख्याता पद्महस्ता शुभाय
वै ॥ २८ ॥
२२ । उपरिष्टाच्चतुस्त्रिंशश्लोके समुद्दिष्टानां भास्करमूर्तीनामनुक्रमेण लक्षणानि वक्तुं प्रथमामाह - दक्षिण इति । यस्या इत्यध्याहारः । यस्या दक्षिणे करे पौष्करी कमलघटिता माला, वामे करे कमण्डलुर्वर्त्तत इत्यर्थः । इमौ च करावूर्द्धाविति ज्ञेयम्, ऊढ क्रमेणैव धारणीयद्रव्याणां कथनौचित्यात् । पद्माभ्यां शोभितकराविति वामदक्षिणयोरधः करावित्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि ज्ञेयम् । 'पद्माभ्यां शोभितकरे 'त्युचितः पाठः ।
सुधातेति । अत्र 'सुधाते 'ति वा 'सुधामेति वा पाठो भवतु, उभयथाऽपि दोषानुषङ्गो दुष्परिहर एव, उद्देश लोके 'धाते 'ति पाटस्योपलब्धेः । अत्र ब्रूमः - 'सुधाते 'त्येव पाठो ज्यायान् परिगणनश्लोक स्थितधातृशब्दसाम्यात् छन्दोभङ्गदोषोतसारणाय चोपपदं प्रक्षिप्तमिति तदेतत् सुलभमेव प्राचीनग्रन्थकृतां कृतिष्विति ।
२३ । दक्षिणे सोम इति, सोमः सोमरसोऽमृतं वा ।
देवता - ६

Page #156

६६
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
अथ वामकरे माला त्रिशूलं दक्षिणे करे | सा विश्वमूर्त्तिः सुखदा पद्मलाञ्छनलक्षिता ॥ २६ ॥ पूषाख्यस्य वेर्मूर्त्तिर्द्विभुजा पद्मलाञ्छना । सर्वपापहरा ज्ञेया सर्वलक्षणलक्षिता ॥ ३० ॥ दक्षिणे तु गदा यस्य वामहस्ते सुदर्शनम् । पद्मव्यग्रा तु सावित्रीमूर्त्तिः सर्वार्थसाधिनी ॥ ३१ ॥ सुत्रञ्च दक्षिणे हस्ते वामे होमज ( लीलकम् ? कज्जलम् ) । मूर्त्तिस्त्वष्ट्री भवेद् वत्स पद्मरुद्धकरद्वया ॥ ३२ ॥ सुदर्शना ( न ?) करा सव्ये पद्महस्ता तु वामतः । एषा सा द्वादशी मूर्त्तिर्विष्णोरमिततेजसः ॥ ३३ ॥ धाता मित्रोऽर्यमा रुद्रो वरुणः सूर्य एव च । भगो विवस्वान् पूषा च सविता त्वष्टृविष्णुकौ ॥ ३४ ॥
इति द्वादश सूर्यमूर्त्तयः ।
आग्नेयपुराणे पुनः
२९ ।
विश्वमूर्त्तिरिति, वैवस्वती मूर्त्तिरित्यर्थः ; उद्देशश्लोके तथा पाठात् । ३४ । उक्तलक्षणानां द्वादशमूर्तीनां संग्रहश्लोकमाह -- घातेति । दूरविभिन्नान्येव सूरनामान्युपलभ्यन्ते काश्यपशिल्पे । तथा च
विकर्त्तनो विवस्व मार्त्तण्डो भास्करो रविः । लोकपालः प्रकाशश्व लोकसाक्षी त्रिविक्रमः ॥ आदित्यच तथा सूर्यः अंशुमाली दिवाकरः । एते वै द्वादशादित्या उत्तरादिक्रमात् स्थिताः ॥ इति । ( अ० ४८,८१-८३ श्लो० )
वरुणः सूर्यनामा च सहस्रांशुस्तथाऽपरः ।
धाता तपनसंज्ञश्च सविताऽथ गभस्तिकः ॥
रविचैवाथ पर्जन्यस्त्वष्टा मित्रोऽथ विष्णुकः ।
मेषादिराशिसंस्थाच मार्गादिकार्तिकान्तकाः ॥ ( अ० ५१,५-६ श्लो० )

Page #157

चतुर्थोऽध्यायः
[अथ सूर्यायतनम्] सूर्यो विनायको विष्णुश्चण्डी शम्भुस्तथैव च। अनुक्रमेण पूज्यन्ते फलदाः स्युः सदाऽर्चने ॥ ३५ ॥ आग्नेय(ये ? ) तु कुजः स्थाप्यो गुलाम्ये प्रतिष्ठितः। नत्ये राहुसंस्थानं शुक्रस्थानञ्च पश्चिमे ॥ ३६॥ वायव्ये केतुसंस्थानं सौम्यायां बुध एव च । ईशाने च शनिः स्थाप्यः x xश्च चन्द्रमाः ॥ ३७॥
इति सूर्यायतनम् ।
इति धातृ-सवितृ-त्वष्ट-वरुण-सूर्य-मित्र-विष्णूनां सप्तानां साम्येन, भग-तपन-गभस्तिक-रवि. पर्जन्यानां पञ्चानाञ्च भिन्नतया नामान्युपलभ्यन्ते ।
३५। सूर्यस्यायतने वक्तव्ये प्रसङ्गात्तदर्चनायाः सर्वदेवार्चनमुखत्वं वक्तुं समभिव्याहृतानामन्येषामपि तथात्वमाह-सूर्य इति । अनुक्रमेण पूज्यन्ते चेद एते अर्चने सर्व देवपूजाविधौ फलदाः स्युः, सर्व देवपूजास्वेवाऽऽदावते पूजनीया इत्यर्थः । तथा च स्मृतिः
गणेशश्च दिनेशञ्च वह्नि विष्णु शिवं शिवाम् ।
पूजयेदेवषट्कञ्च ततः पूजा समाचरेत् ॥ इति । अत्र च वह्नि निह्नवानेन ग्रन्थकृता अपक्रमन क्रमोऽपि नारक्षीति विभावनीयम् । यच्च तन्त्रान्तरे
आदित्यं गणनाथञ्च देवीं रुद्र यथाक्रमम् ।
नारायणं विशुद्धाख्यमन्ते च कुलदेवताः ॥ इति प्रकृतश्लोकवदेव पञ्चदेवार्चनं विहितम् , तत्राप्यस्ति क्रमविपर्यय इति नवीनोऽयं पूजापर्यायः ।
३६-३७ । आयतने ग्रहसंस्थानमाह-आग्नेय इति । कुज-गुरु-राहु-शुक्र-केतु-बुध-शनिचन्द्राः क्रमेणाऽऽग्नेयत ऐन्द्री यावत् स्थाप्या इत्यर्थः। तथा च रूपमण्डने
सूर्यस्याऽऽयतने स्थाप्या वह्निकोणादितः क्रमात् ।
कुजो जीवस्तमः शुक्रः केतवो ज्ञः शनिः शशी ॥ (अ० २,२५ श्लो०) इति। तमो राहुः, शो बुधः। एवञ्च-ईशाने च शनिः स्थाप्यः' इत्यनन्तरं स्खलनस्थाने'प्राच्या स्थाप्य' इत्यक्षरयतुष्टयं त्रुटितं स्यादित्यनुमीयते ।

Page #158

उ० बुधः
देवतातिप्रकरणम् [ अथ सूर्यप्रतीहाराः ] सूर्यैकदन्ताच्युतशक्तिरुद्रा विघ्नेशशक्तीश्वरविष्णु सूर्याः । श्रीनाथ विघ्नेशभगाम्बिकेश (Tः?) चण्डीशहेरम्बपतङ्गकृष्णा (१) ॥३८ श्रीकण्ठसूर्या रुद्रस्थाम्बिकाज (?) लदक्षिणमध्यादिदित्तु पूज्याः । स्वस्थानगाः सर्वमनोरथांस्ते यान्ति विघ्नातिपरसंस्थाः (१) ॥ ३६ ॥ cost च पिङ्गलचैव आनन्दश्चान्तकस्तथा ।
चित्रो विचित्रो ज्ञातव्यः किरणाक्षः सुलोचनः ॥ ४० ॥ सर्वे च पुरुषाकाराः कर्त्तव्याः शान्तिमिच्छता । चतुर्द्वारेषु च स्थाप्या दिशाञ्चैव प्रदक्षिणे ॥ ४१ ॥
ज्ञानार्थमधः सूर्यायतनं चित्रारूढमुपस्थाप्यते -
Iberle
ऐशान्यां शनैश्वरः
': Fallnagel
सुलोचनः
पू० चन्द्रः दण्डी, पिङ्गलः
सूर्य:
कुजः
आग्नेय्यां
चण्डकः
आनन्दः, द० गुरुः
:1
김소
३८-३९ । पञ्चपादीयं पञ्चानां सूर्यैकदन्ताच्युतशक्तिरुद्राणां क्रमादेकैकप्राथम्येन निर्देशमनु
भवितुं प्रवृत्ताक्रमोत्क्रमाभ्यां सर्वत्रैकमेवाथं प्रतिपादयतीति दृश्यते । किमत्र तात्पर्यमिति प्रश्न - य इमे देवमुख्यास्तेषामायतनेषु स एव विभक्तविभागेनावस्थिताः फलदायकाः स्युः, तत्रापि यस्यायतनं तस्य प्राङ्गनिर्देशार्थमयमुद्यम इत्येवास्माकं प्रतिवचनविभवः ।
श्रीकण्ठेत्यादिश्लोकस्य तु दुष्करः पाठोद्वारः । प्रथमे पादे एवं ह्यर्थः सुस्थितः स्यात् - 'श्रीकण्ठसूर्येभमुखाम्बिकाजाः' इति । चतुर्थपादन्तु दुरूहमेव ।
४०-४१ । दण्ड्यादयोऽष्टौ द्वारदेवताः पूर्वादिद्वारक्रमेण द्विशः संस्थाप्याः । एवञ्च 'दिशाञ्चैष प्रदक्षिणे' इत्यत्र 'द्विशचैव प्रदक्षिणात्' इति पाठः सुकल्पः । तथा चैते प्रादक्षिण्येन द्वौ द्वौ कृत्वा

Page #159

चतुर्थोऽध्यायः
प्रतर्जन्यूर्ध्वकिरणं ताम्रचूडं दण्डायुधम् ।
cost वामविभागे तु पिङ्गलः स्यादतः शृणु ॥ ४२ ॥ (किरणस्थाने ? किरणे तु) यदा शक्ति: किरणं ताम्रचूडके । तर्जनीदण्डपूर्वञ्च पिङ्गलः पूर्वदक्षिणे ॥ ४३ ॥ तर्जनी द्वौ वक्तानां (?) दण्डेनानन्दकः स्मृतः । तर्जनीदण्डापसव्यं सव्यवेदान्तकाशुभाः ॥ ४४ ॥ तर्जना द्वौपमनी दण्डं दण्डान्ते चित्रका भवेत् । तर्जनीदण्डापसव्यं स भवेतद्विचित्रकः ॥ ४५ ॥ तर्जनी किरणं ( 2 ) दण्डान्तकिरणोद्भवे । तर्जनीदण्डापसव्ये कर्त्तव्यः स सुलोचनः ॥ ४६ ॥
[ चन्द्रः ] चन्द्रविले विधातव्यः श्वेतः श्वेताम्बरावृतः । दशश्वेताश्वसंयुक्त आरूढः स्यन्दने शुभः ॥ ४७ ॥ द्विभुजो दक्षिणे पाणौ गदां बिभ्रद् यथादरम् । वामस्तु वरदो हस्त इति चन्द्रो निरूप्यते ॥ ४८ ॥ [ भौमः ] धरापुत्रस्य वक्ष्यामि लक्षणं चित्रकर्मणि । चतुर्भुजो मेषगमश्चाङ्गारसदृशद्युतिः ॥ ४६ ॥
ε
airy संस्था इत्यर्थः । 'चतुर्द्वारेषु संस्थाप्या दिशचैते प्रदक्षिणम्' इति रूपमण्डने (अ० २, श्लो० ३० ) पाठः ।
४२-४६ । पञ्चश्लोक्या तेषां दण्ड्यादीनामायुधानि पूर्वोद्दिष्टायाः प्रादक्षिण्येन स्थिते: प्रकारञ्चाऽऽह - प्रतर्जन्यूद्ध किरणमिति । पाठवैकल्यादकल्येनाप्यस्य यथायथमर्थाविष्कारे नेदं दुष्परिष्कार्यं यत् प्रतर्जन्यादीनि अवयवस्वरूपेण वा आयुधस्वरूपेण वा दण्ड्यादीन् प्रतीहारान् विशिषन्तीति । तत्र पूर्वद्वारे दण्डिनो दक्षिणे पिङ्गलकः, दक्षिणद्वारे आनन्दस्य दक्षिणे चण्डकः, पश्चिमद्वारे चित्रस्य दक्षिणे विचित्रः, उत्तरे किरणाक्षस्य दक्षिणे सुलोचन इति पूर्वोक्तप्रदक्षिणपदार्थः । रूपमण्डनीयपाठस्त्येतस्माद्विशिष्यते ( रूप० २ ० २६-३० श्लो० ) ।
४९-५० । अङ्गारसह शद्युतिरिति ज्वलदङ्गारगौरवपुरित्यर्थः, तन्त्रान्तरेऽस्य लोहितवर्णत्व

Page #160

७०
देवतामूर्तिप्रकरणम् दक्षिणं बुधगं हस्तं वरदं परिकल्पयेत् । ऊर्दू शक्तिसमायुक्तं वामौ शूलगदाधरौ॥५०॥
[बुधः] सिंहारूढं बुधं वक्ष्ये कर्णिकारसमप्रभम् । पोतमाल्याम्बरधरं स्वर्णभूषाविभूषितम् ॥ ५१॥ वरदं खड्गसंयुक्तं खेटकेन समन्वितम् । गदया च समायुक्तं बिभ्राणं दोश्चतुष्टयम् ॥ ५२ ॥
[बृहस्पति-शुक्रौ] पीतो देवगुरुर्लेख्यः शुनश्च भृगुनन्दनः। चतुर्भिर्बाहुभिर्युक्तश्चिवकर्मविशारदैः॥५३॥ वरदौ साक्षसूत्रौ च कमण्डलुधरौ तथा। दण्डिनौ च तथा बाहू बिभ्राणौ परिकल्पयेत् ॥ ५४॥
शनिः] शौरितिलसम्यमासं (शौरि तिलसमाभासं ?) गृध्रारूढं चतुभुजम् । वरदं बाणसंयुक्त चापशूलधरं लिखेत् ॥ ५५ ॥
स्योक्तत्वात् । बुनगमिति, बुन्नो वृक्षमूलम् । हस्तमिति अधोहस्तम् । यद्वा बुध्नपदेमात्र लक्षणयाऽधोदेशो ग्राह्यः, दक्षिणाधोहस्तं वरदं परिकल्पयेदित्यर्थः । 'पुस्तकं हस्तम्' इति शिल्परत्ने, 'बुद्धक' इति तद्वरं' इति तत्पादटिप्पण्यां पाठान्तराणि दृश्यन्ते । (शिल्प० उ० २५।१४५ श्लो०)। अयं शक्तिवराभयगदाधारीति शब्दकल्पद्रुमस्तग्रहयागतत्त्वलघुजातकादयः ।
५३-५४। तुल्यबाहुत्वात्तल्यप्रहरणत्वाच्च बृहस्पतिशुक्रौ तन्त्रेणाऽऽह-पीत इत्यादि । वरदावित्यादि द्विवचनन्तूभयापेक्षया, एवं 'बाहू' इत्यत्रापि । परमार्थतस्त्वनयोः प्रत्येकं चत्वारो बाहवश्नत्वारि चाऽऽयुधानीति ज्ञातव्यम् । एवञ्च वरोऽक्षसूत्रं कमण्डलुर्दण्डनेप्ति बृहस्पतेस्तान्येव च दैत्यगुरोरण्यायुधानीति ।

Page #161

७१
चतुर्थोऽध्यायः
[राहुः] सिंहासनगतं राहु करालवदनं लिखेत् । वरदं खड्गसंयुक्तं खेटशूलधरं लिखेत् ॥५६॥
[केतवः] धूम्रा द्विबाहवः सर्वे वरदाश्च गदाधराः। गृध्रपृष्ठसमारूढा लेखनीयास्तु केतवः ॥ ५७ ॥
[ग्रहमूतौ साधारणविधिः] (य? ग्रोहाः किरीटिनः कुर्यान् (कार्या?) नवतालप्रमाणकाः। रत्नकुण्डलकेयरहाराभरणभूषिताः ॥५८॥
इति नवग्रहाः।
वरदं वज्राङ्कुशञ्च कमण्डलुविधृत्करम् । गजारूढं सहस्राक्षमिन्द्रं पूर्वदिशि स्थितम् ॥५६॥
[अग्निः ] वरदं शक्तिहस्तञ्च मृणालञ्च कमण्डलुम् । ज्वालापुञ्जनिभं रूपं (देवं ?) मेषारूढं हुताशनम् ॥६०॥ ५८। अन्न 'गृध्राः' इति शिल्परत्ने (शिल्प० उ० २५।१५७ श्लो० ) पाठः। यद्यप्यत्र एकाक्षरविपरिणामलभ्या पाठशुद्धिः 'गृध्रा' 'ग्रहा'श्चेत्युभयमेव युगपद् बुद्धावाविर्भावयति, तथापि प्रकरणाद् ‘ग्रहा' इत्येव पाटः समीचीनतयाऽस्माभिनिर्धारितः। किञ्च यद्यत्र 'गृध्रा' इति पाठः स्यात्तदा 'नवतालप्रमाणकाः' इत्यनुपपन्न भवेत् , 'द्वाभ्यां प्रोक्ता विहङ्गमाः' ( २अ० ४श्लो०) इत्यनेन विहङ्गविशेषस्य गृध्रस्य द्वितालकत्वस्यैव युक्तत्वात् ।।
५९। वज्राङ्कुशमित्यस्त्यर्थेऽत् । एवम्भूतम् इन्दं चित्रविशारदाचित्रे कुर्युरित्यध्याहारेण द्वितीयान्तपदानामन्वयः । प्रथमार्थे द्वितीया वा, लेखकप्रमादाद बिन्दोरेकस्त्रुटितो वेति ज्ञातव्यम् ।
६०। वरदमित्यादि। मृगालञ्च कमण्डलुमिति दधानमिति शेषः, चित्रे कुर्युरित्येव । एवमुत्तरत्रापि यथासम्भवं दधानम् , दधानो वा, कुर्युः क्रियेत वेत्याद्यध्याहारेण वाक्यानामन्वयोपपत्तिर्द्रष्टव्या।
वरदः शक्तिहस्तश्न समृणालकमण्डलुः। ज्वालापुञ्जनिभो देवो मेषारूढो हुताशनः ॥ इति रूपमण्डने (२१० ३१श्लो०)।

Page #162

देवतामूर्तिप्रकरणम्
[ यमः] लेखनी पुस्तकं हस्ते कुकुटं दण्डमेव च । महामहिषमारूढः कृष्णाङ्गश्च यमो भवेत् ॥ ६१॥
[नितिः] खड्गखेटकहस्तश्च कतिका(कर्त्तका?)वैरिमस्तकम् । दंष्ट्राकरालास्यं कुर्याच श्वानरूपञ्च (श्वानारूढञ्च?) नैऋतम्॥६२॥
[वरुणः] वरदं पाशपद्मश्च कमण्डलुन्तथा करे। मकरा(नक्रा?)रूढश्च कर्त्तव्यं वरुणं पश्चिमादिशि ॥ ६३ ॥
[वायुः] वरं ध्वजपताकञ्च कमण्डलुन्तथा करे। मृगारूढं प्रकर्त्तव्यं वायुदेवं (तलो ? मरुद्)दिशि ॥ ६४॥
[कुबेरः] गदा-निधि-बीजपूरं कमण्डलु करे तथा। गजारूढं प्रकर्त्तव्यं सौम्यायां धनदं दिशि ॥६५॥
६२ । श्वानारूढमिति श्वारूढमित्यर्थः, अदन्तः श्वानशब्दोऽपि कुक्कुरार्थकः। अयं खरारूढ इति कालिकापुराणम् (अ० ७९, ६१ श्लो०)। 'दंष्ट्राकरालवदनः श्वानारूढश्च राक्षसः' (रूप० २ अ० ) इति रूपमण्डने पाठः । 'शवारूढम्' इति काश्यपशिल्पे (४८१४७) पाठः। एवञ्च यद्यपि यथाकामं 'खरारूढ' 'शवारूढ'योरन्यतमः पाठः शुद्धत्येनोपादातुं शक्यते तथाऽपि साम्यबाहुल्याद रूपमण्डनपाठसाम्याच्च बन्धनीमध्यस्थपाठ एव शुद्धत्वेन निर्णीतः।
६३। 'नक्रारूढः स कर्तव्यो वरुणः पश्चिमाश्रितः' (रूप० २ अ०) इति रूपमण्डने पाठः । यद्यपि यादस्त्वाविशेषेण मकरो नश्त्यु भावेव वरुणस्य वाहनोभावे स्वरूपयोग्यौ तथाऽपि छन्दोऽनुकूलत्वेनान्यत्रोपलब्धेश्च नक्र इत्येव पाठः शुद्धत्येन कल्पितः। वरुणो हंसारूढ इति जलाशयतत्त्वस्तहयशीर्षपञ्चरात्रम् ।
६४। यद्यपि 'तलो' इत्यत्र 'मरुद' इति पाठकल्पनम् एकान्ततः कल्पनैव, तथाऽप्यर्थवैधुर्यादनन्यगत्या तथा पाठः कल्पितः । निपुणैः शब्दसाम्यमनुबध्य पाठान्तरमनुसन्धातव्यम् ।

Page #163

चतुर्थोऽध्यायः
[ईशानः] वरश्चैव त्रिशूलश्च नागेन्द्रं बीजपूरकम् । वृषारूढं प्रकर्त्तव्यमीशानं (मित्र ? मन्त्रि)कोणके ॥६६॥
इति दश दिक्पालाः।
यस्माद् ब्रह्मा वेदविद्याः समस्ता आदित्याद्याः खेचरा धिष्ट्यचक्रम् । दिकपालाद्यं व्यक्तरूपञ्च जातं (वन्येन्द्यो) विष्णुर्विश्वस्मृक पाल(कस्यः? कोऽसौं)॥६७॥ इति क्षेत्रा(वात्म)जसूत्रभृन्मण्डनविरचिते वास्तुशास्त्रे देवतामूर्तिप्रकरणे रूपावतारे ब्रह्म-सूर्य-नवग्रह-दशदिक्पालाधिकार
श्चतुर्थोऽध्यायः ॥४॥
६६। मन्त्रिकोणके इति देवमन्त्रिणो बृहस्पतेः कोणे ईशान दिशीत्यर्थः।।
६७। यस्माद ब्रह्मादिव्यक्तरूपान्तं जगजातम् असौ विश्वसृक् पालक विष्णुर्वन्ध इत्यन्वयः। खेचरा ग्रहाः, विष्व्यचक्रं नक्षत्रमण्डलम् , व्यक्तरूपं भूतलम् ।
देवता-१०

Page #164

पञ्चमोऽध्यायः
-
-
[वर्णविशेषेषु मूर्तिभेदेन विष्णोः शुभदायकत्वम् ] नारायणः केशवश्च माधवो मधुसूदनः। स्थापिता मूर्तयो (ोते? ह्येता?) विप्राणां सुखदाः सदा ॥१॥ मधुसूदनविष्णुश्च (खाड ? खड्ग)शूलधरं लिखेत् । क्षत्रियाणां फलप्रदौ वैश्यानामर्चने शुभौ ॥२॥ पूजिता (श्री)धरी मूर्तिः शूद्राणाश्च सुखप्रदा। चर्मकृद्रजकानाञ्च नटस्य वरटस्य च ॥३॥ मेदभिल्लकिरातानां हृषीकेशः सुखावहः। कुम्भकारबणिग्वैश्यचाक्रिकाणां ध्वजस्य च ॥४॥ सर्वासां प्रकृतीनाञ्च पद्मनाभः सुखप्रदः। दामोदरः सौख्यकरो ब्रह्मचार्येकदण्डिनोः॥५॥ हरि हिरण्यगर्भश्च नारसिंहमतः परम् । वामनश्च वराहश्च सर्ववर्णषु सौख्यदम् ॥ ६॥ २। एतेन मधुसूदनो विष्णुश्चाविशेषेण क्षत्रियाणां वैश्यानाञ्च शुभदावित्यायाति । रूपमण्डने पुनरन्यथैव दृश्यते। तथाच
मधुसूदनविष्णू व क्षत्रियाणां फलप्रदौ ।
त्रिविक्रमो वामनश्च वैश्याना(मर्चयेच्छुभा ? मर्चने शुभौ)॥ (अ० ३) इति । एष एव च पाठो युक्त इति प्रतिभाति ।
३। शूद्राणाञ्चेति चकाराद ब्रह्मक्षत्रविशामपि सुखप्रदेत्यनुमीयते। रूपमण्डने पुनः 'शूदाणां सौख्यदायिनीति पाठः।
। मेदो म्लेच्छजातिविशेषः, ध्वजः शौण्डिकः । अत्र द्वितीयाधैं 'कुम्भकारबणिक्वैश्यचाक्रिकध्वजिनामपि' इति सुखबोध्यः पाठो रूपमण्डने। एवञ्चैतन्मते वैश्यानां मधुसूदनविष्णुहृषीकेशाः, रूपमण्डनमते त्रिविक्रमवामनहृषीकेशाः सुखावहा इति स्थितम् ।

Page #165

पञ्चमोऽध्यायः
[ अवस्थाभेदेन मूर्त्तीनां ग्राह्याग्राह्यत्वम् ]
अङ्गप्रत्यङ्गभग्ना या मूर्त्तिः स्थाप्या विसर्जयेत् । नखाभरणमालास्त्रैर्भग्नां तां न विसर्जयेत् ॥ ७ ॥ [ विष्णोश्वतुविशतिमूर्त्तयः ]
-
केशवः (पद्मशङ्खश्च प-च-शं गश्च ) मधुसूदन - (च ) शं-प- (गाः ?गः) सङ्कर्षणो ग-शं-पा-चै (:१) दामोदरः प- शं-ग-च (१) ॥ ८ ॥ वासुदेवो ग-शं-च-पै (?) प्रद्युम्नश्चक्र - शं-ग-पः । विष्णुर्गदा -प-शं चक्री माधवो ग च शङ्ख-पैः ॥ ६ ॥ अनुरुद्धश्च गं- शं-पः पुरुषोत्तमश्च पाश-गैः । अधोक्षजः प-गा शं-चो जनार्दनः प-चं-श-गः ॥ १० ॥ गोविन्दचक्र - गापा- (शं 2 शः) त्रिविक्रमः प-गं-च-श ( ः १) । श्रीधरः पद्म-चं-गा- (शं ? शः ) हृषीकेशो ग- चं प-शैः ॥ ११ ॥ नृसिंहश्च-प-गं-श (श्च ? श्च) अच्युतो ग-प-चक्र- (शम् ?शः) । वामनः शं च गं- पद्मर्नारायणः श-पं-ग- ( च : १) ॥ १२ ॥ पद्मनाभः श-प-चांग उपेन्द्रः शं-ग-दा-च-पैः । हरिः शं - च-ग-पः पूज्यः कृष्णः शं-ग-प-चक्रभृत् ॥ १३ ॥ इति चतुर्विंशतिमूर्त्तयः ।
७५
७। या स्थाप्या मूर्त्तिरङ्गप्रत्यङ्गभग्ना तामिति योजना । विशेषः प्रथमे ( पृ० २२ ) वष्टव्यः । ८ - १३ । आत्रयोदशश्लोकमनया पट्लोक्या विष्णोश्चतुर्विंशति मूर्तीः सह नाम्ना सह चाssधेनाभिदधानः संक्षेपबुद्ध्या आयुधानां पूर्ण नामानुपादाय प्रतीकरूपेणाद्याक्षरमात्रेण तान्यायुधानि प्रतिपादयतीति रहस्यमत्र विभावनीयम् । अत्र कृतशुद्धिषु पाठेषु प्रथमान्तानामायुधपदानामायुधिसामानाधिकरण्यम् अस्त्यर्थेऽत्प्रत्ययात् । इतरेषु च विशेषणत्वात्तृतीयेति द्रष्टव्यम् । 'मधुसूदन' इत्यत्रात्प्रत्ययान्तेन सह कर्मधारयः । तत्र तत्र बिन्दव आकाराश्च छन्दःपालनधृतव्रता अपि बहुत्राकारण कृतप्रमाण इति विषीदामः । तत्र चास्यैव ग्रन्थकर्तुर्ग्रन्थान्तरे रूपमण्डने आसामेव चतुर्विंशतिमूर्तीनामुल्लेखोऽविकले माऽऽयुधनाम्ना वर्त्तते । तदशिनाञ्चैतानि पद्यानि सुबोधानस्युरिति रूपमण्डनीयपद्यान्यत्रोद्धियन्ते । तथा च रूपमण्डने तृतीयाध्याये -

Page #166

७६
देवतामूर्तिप्रकरणम् वासुदेवो गदाशङ्खचक्रपमधरो मतः । केशवः कमलं कम्बु धत्ते चक्र( ?)गदामपि ॥ ७ ॥ नारायणः कम्बुपद्मगदाचक्रधरो भवेत् । माधवस्तु गदां चक्र शङ्ख वहति पङ्कजम् ॥ ८ ॥ पुरुषोत्तमस्तु चक्र पद्म शङ्ख गदां दधत् । अधोक्षजः सरोरुहं गदां शङ्ख मुदर्शनम् ॥ ९॥ सङ्कर्षणो गदा-कम्बु-सरसीरुह-चक्रभृत् । गोविन्दो धरते चक्र गदां पद्मञ्च कम्बुना ॥ १० ॥ विष्णुः कौमोदकी पद्म पाञ्चजन्यं सुदर्शनम् । मधुसूदनस्तु चक्रं शङ्ख सरसिज गदाम् ॥ ११ ॥ अच्युतस्तु गदापद्मचक्रशङ्खः समन्वितः। उपेन्द्रो वहते शङ्ख गदां चक्रं कुशेशयम् ॥ १२ ॥ प्रद्युम्नश्र शङ्खचक्रगदाम्भोजानि पाणिभिः।। त्रिविक्रमस्त्रिषु गदाचक्रशलान् बिभर्ति यः ॥ १३ ॥ भरसिंहस्तु चक्राब्जगदाकम्बुविराजितः । जनार्दनोऽम्बुज चक्र कम्बु कौमोदकी दधौ ॥ १४ ॥ वामनस्तु शङ्खचक्रगदापद्मलसत्करः । श्रीधरो धारिज चक्र गदाशङ्ख दधाति च ॥ १५ ॥ अनिरुद्धो लसच्चक्रगदाशङ्खारविन्दधान् । हृषीकेशो गदां चक्र पद्मशडौ च धारयन् ॥ १६ ॥ पद्मनाभः पाञ्चजन्यं पद्म चक्र गदामपि । दामोदरोऽम्बुज शङ्ख गदां धत्तं सुदर्शनम् ॥ १७ ॥ हरिर्धारयते कम्बु चक्र पद्म तथा गदाम् । कृष्णः करैः पाञ्चजन्यं गदां पद्म सुदर्शनम् ॥ १८ ॥
एताः सुमूर्तयो ज्ञेया दक्षिणाधःकर-क्रमात् । इति । इदमत्रावधेयम्-रूपमण्डने अन्येषामिव केशवमधुसूदनयोरपि चत्वारि चत्वार्यायुधानि निर्दिष्टानि, अन तु केशवस्य पद्मशङ्खाविति द्वे, मधुसूदनस्य पुनः शङ्खपद्मगदा इति त्रीण्यायुधानि दृश्यन्ते । तत्र च सम्भवन्त्यामपि केशवस्य द्वैवाहव्यामाकृतौ, मधुसूदनस्य त्रैवाहवं रूपन्त्वनाकर्णितचरमिति छन्दोदोषमविगणय्यैव बन्धन्यन्तश्वकारः प्रक्षिप्तोऽस्माभिरिति ज्ञेयम् । __रूपमण्डने त्रैविक्रमं रूपं त्रैवाहवं दृश्यते, इह पुनश्चातुर्वाहवमिति । कतरत् पुनरनयोयुक्ततरमिति नावधारयामः । न यस्ति निममो यत् त्रयोऽस्य पादा इति बाहुभिरपि त्रिभिरेव

Page #167

पञ्चमोऽध्यायः
( प्रोक्तानामायुधानां न्यासक्रमः ] अधरं दक्षिणे हस्तमारभ्य सृष्टि ( माग्रतः ? मार्गतः) । चतुर्विंशतिमूर्त्तीिनां सर्व (लेना ? वैवा ) युधक्रमः ॥ १४ ॥
[ अथ शालग्राम शिलापरीक्षा ]
[ आकृतितो ग्राह्यशिलालक्षणम् ]
नागभोगसमा युक्ता शिला सूक्ष्मा च या भवेत् । पूजनीया प्रयत्नेन स्थिरा स्निग्धा च वर्चुला ॥ १५ ॥
७७
भाव्यमिति न चापि चतुर्भिस्तादृशमूर्त्यन्तरादर्शनात् । दृश्यते हि प्रायेणालौकिकमूर्ती प्रतिपादं द्वौ द्वौ बाहू इति यथा शिवविष्णुचतुराननादीनाम् । त्रिपादस्वे च'वरस्त्रिपादस्त्रिशिराः षड्भुजो नवलोचनः । '
इत्यादिस्मृतौ ज्वरासुरादीनां पट्चरणत्वम् । यद्यपि पुराणादौ श्रूयन्ते रावणादीनामतिपादा बाहवः परं न श्रूयन्तेऽतिबाहवश्चरणाः । समबाहुत्वं द्विपदादौ दृष्टमपि न त्रिपादादौ युक्तमिति विभावयामः । अस्त्रन्यासक्रम विधायक श्लोकदर्शनादपि चतुर्बाहुत्वमेवैषां प्रतीयते इति दिक् ।
१४ | प्रोक्तानामायुधानां विन्यासक्रममाह - अधरमित्यादि । चतुर्बाहुमूर्तीनां दक्षिणाधोहस्तमारभ्य सृष्टिमार्गतः स्वभावक्रमेणाऽऽयुधक्रमो ज्ञातव्य इत्यर्थः । स्वभावक्रम आदौ दक्षिणाधोहस्तस्ततो दक्षिणोर्ध्वहस्तस्ततो वामाधोहस्तोऽन्तततश्च वामोर्ध्वहस्त इति । तथा च 'केशवः पचशंगी 'ति केशवस्य दक्षिणाधोहस्ते पद्मम्, दक्षिणोध्वें चक्रम्, वामाधः शङ्खः, वाम गदेति ज्ञेयम्, एवं सर्वत्र ।
१५ । आ पञ्चदशश्लोकात् त्रिषष्टश्लोकं यावदष्टाचत्वारिंशता लोकैः शालग्रामशिलाया लक्षणं charitra परस्परभेदाश्च निरूपितानि । शास्त्रान्तरप्रसिद्धान्यमूनि वस्तूनि क्वचिदविhomain कचिदक्षरमात्र परिवर्त्तनेन, क्वचित् पदपरिवर्तनेन क्वचिद भाषापरिवर्तनतोऽर्थमात्रादानेन चायं ग्रन्थकारो यथायथमाजहार । एते च विषयाः प्रयोगपारिजातमत्स्यसूक्तादौ स्कन्दाग्निब्रह्म-ब्रह्मवैवर्त्त-वाराहादिमहापुराणेषु चोपलभ्यन्त इति वीरमित्रोदयप्राणतोषणीशिलाचक्रार्थबोधिन्यादिसंग्रहग्रन्थादिभ्यो ज्ञायते । जिज्ञासुभिस्तत्र तत्राऽऽकरे संग्रहे वा द्रष्टव्यम् । न युक्तं पुनरर्थशास्त्रं व्याचिख्यासुभिर्धर्मशास्त्रविषयमवलम्ब्य विशेषेणाऽऽलोचयितुम् इति ततो विरमामः ।
नागभोगसमेति फणिफणाकृतिविशिष्टा, युक्ता सुघटिता । न पुनर्नागभोगसमायुक्तेत्यैकपद्यम् । 'नागभोगसमाकारे 'ति रूपमण्डने, 'छत्राकारे 'त्यन्यत्र च पाठः । स्थिरेति, आसने यथा स्थिरता वर्त्तेत तथाऽचिपिटेत्यर्थः । तथाऽपि वर्चुला ऊर्ध्वभागे गोलाकृतिः ।

Page #168

देवतामूर्तिप्रकरणम्
[प्रमाणतो ग्राह्यशिलालक्षणम् ] तत्राप्यामलकीमाना सूक्ष्मा चातीव या भवेत् । तस्यामेव सदा कृष्णः श्रिया सह वसत्यसौ ॥ १६ ॥ यथा यथा शिला सूक्ष्मा तथा तथा महत् फलम् । तस्मात्तां पूजयेन्नित्यं धर्मकामार्थमुक्तये ॥ १७ ॥
[ त्याज्यशिलालक्षणम् ] कपिला कर्बरा भग्ना रुक्षा निद्राकुला च या। (रेषाकुषा? रेखाकुला)ऽस्थिरा स्थूला बहुचक्रकचक्रका ॥१८॥ बृहन्मुखी बृहच्चका बद्धचक्रा च (पायुनः ? या पुनः)। बद्धचक्राऽथ(नामा? वा या) स्याद भिन्नचका वधोमुखी ॥१६॥ दग्धा (सुरत?सुरक्ता) चापूज्या निषण्णा (पाति?पंक्ति) चक्रिका। पूजयेद् यः प्रमादेन दुःखमेव लभेत् सदा ॥२०॥
तत्र प्रतिप्रसवः] खण्डिता स्फुटिता भिन्ना पार्श्वभिन्ना विभेदिका ।
शा(लिाल)ग्रामसमुद्भूता शिला दोषवहा न हि ॥२१॥ १८॥ श्लोकत्रयं प्राणतोषणीटतस्कन्दपुराणे किञ्चिद्विकलमुपलभ्यते। तत्र यथा पाठान्तरं तथा श्लोकमध्ये बन्धनोचिह्नान्तर्यथासम्भवं सन्निवेशितम् ।। ___ रुक्षेति-'अचिराच्छुष्कतां याति यस्यां लिप्तन्तु चन्दनम् । सा रुक्षेति' शिलाचक्रार्थबोधिनी. घृतप्रयोगपारिजातोक्तलक्षणेत्यर्थः। अस्थिरेति आसने स्थिरतयाऽवर्तमाना। बहुचक्रंति प्रमाणाधिकचक्रशालिनी, यस्याः शिलाया यावन्ति चक्राणि प्रमाणतः प्राप्तानि ततोऽधिकचक्रति पावत् । एकचक्रकेति एक चक्रकं यस्याः सा, यस्या एकमपि चक्र क्षुद्रं तादृशीत्यर्थः। अन्यत्रैकचक्राया ग्राह्यत्वश्रवणात् ।
१९ । बद्धचक्रेत्यत्र लग्नचक्रेति पाठः पुराणे। तत्रापि नास्त्यर्थान्तरम् । वृहच्चक्रेति चक्रान्तर्गतचक्रा,
'चक्रेणाऽऽवृतचका च बृहच्चका प्रकीर्तिता' इति शिलाचक्रार्थबोधिनीतप्रयोगपारिजातस्मरणात् ।
२१ । अत्र प्राणतोषण्यां स्फुटितादिवर्जनीयशिलालक्षणमभिधाय

Page #169

पञ्चमोऽध्यायः
[ वर्णभेदात् फलभेद निरूपणम् ] farer सिद्धिकरी मुद्रा कृष्णा कीर्त्तिप्रदायिका । पाण्डुरा पापदहनी पीता पुत्रप्रदायिनी ।
नीला दिशति लक्ष्मीश्च रक्ता भोगप्रदायिनी ॥ २२ ॥ [ वर्णभेदात् संज्ञाभेदः ] कपिलं नारसिंहन्तु वामनं (चात ? पीत) सन्निभम् । वासुदेवं सितं ज्ञेयं रक्तं सङ्कर्षणं स्मृतम् ॥ २३ ॥ दामोदरश्च नीलाभमनिरुद्धं तथैव च । श्यामं नारायणं (क्षेत्रं ? ज्ञेयं) वैष्णवं कृष्ण (कर्ष ? वर्ण) कम् । बहुवर्णमनन्ताख्यं (श्री)धरं पीतमुच्यते ॥ २४ ॥
[ चक्रप्रमाणम् ]
वृत्रसूत्रेऽष्टमो भाग उत्तमं चक्रलक्षणम् । मध्यमञ्च चतुर्भागः कनीयस्तु विभाग ( कः ?कम् ) ॥ २५ ॥
“यत्तु ब्रह्मपुराणे - खण्डितं स्फुटितं भग्नं पार्श्वभिन्न विभेदितम् । शालग्राम शिलाभूतं किञ्चिद्दोषावहं न हि ॥ इति वचनं तत्स्वीयेष्टचक्र स्तुतिपरम् । अत एव स्कन्दपुराणे — खण्डितं स्फुटितं भग्नं शालग्रामे न दोषदम् ।
यस्य तु या मूर्त्तिः स तां यत्नेन पूजयेत् ।
संपूज्य फलमाप्नोति इह लोके परत्र च ॥ इति रुद्रवाक्यम् ।
७६
इत्युक्तम् ।
२२ | श्वेताभ्यामयोर्विशेषफलमाह शिलाचक्रार्थबोधिनीष्टतप्रयोगपारिजाते'पुष्टिवृद्धिप्रदा श्यामा श्वेता सात्त्विकदायिनी ।' इति
२३ । इदानीं वर्णक्रमेण केषाञ्चन चक्राणां लक्षणानि निर्दिशति - कपिलमित्यादि । नारसिंहादिपदे तस्येदमित्यण् । नरसिंहचक्रमित्यर्थः । एवं वामनादिषु ।
।
२५ । इदानीं चक्रप्रमाणमाह केन - वृत्तसूत्र इति । 'वृत्तसूत्राष्टमो भागः' इत्यतिरोहितार्थः पाठः । यस्य चक्रस्य वद वृत्तमानं तस्याष्टमांशमितं चक्रम् उत्तमम्, चतुरंशमितं मध्यमम्, त्र्यंशमितमधममित्यर्थः । एतेन यथासौक्ष्म्यमेव चक्राणां श्रेष्ठ्यमित्यायातम् । यथोक्तम्
'तत्राप्यामलकीमाना सूक्ष्मा चातीव या भवेत् ' ( ५।१६ श्लो० ) इति ।

Page #170

देवतामूर्तिप्रकरणम् अथ चक्र[विशेष]लक्षणानि
[तन्त्र वासुदेधः] द्वारदेशे समे चक्रे दृश्यते नान्त (रायिके ? रीयके)। वासुदेवः स विज्ञेयः शुक्लाभः स्यां(चा?)तितेजसा ॥ २६ ॥
[सङ्कर्षणः] (द्वौचक्रावेकलग्नौ? द्वे चक्रे एकलग्ने)तुपूर्वभागस्तु पुष्क(लालम्)। सङ्कर्षणाख्यो विज्ञेयो रक्ता(भि ? भ)श्वातितेजसा ॥ २७॥
[प्रद्युम्नः] प्रद्युम्नः सूक्ष्मचक्रस्तु पीतदीप्तिस्तथैव च । सुषिरं छिद्रबहुलं दीर्घाकारन्तु यद् भवेत् ॥ २८॥
[अनिरुद्धः] अनिरुद्धस्तु नीलाभो वर्तलश्चातिशोभनः। (रेप्यायां? रेखाणां) त्रितयं (
द्वाद्वारे)पृष्ठं पद्मेनलाञ्छितम्॥
[एतेषां पूजाधिकारिणः ] ब्राह्मणैर्वासुदेवस्तु नृपैः सङ्कर्षणस्तथा। प्रद्युम्नः पूज्यते वैश्यैरनिरुद्धस्तु शूद्रकैः॥३०॥ चत्वारो ब्राह्मणैः पूज्यास्त्रयो राजन्यजातिभिः ।
वैश्यावेव संपूज्यौ तथैकः शूद्रजातिभिः॥३१॥ ___ २६। चक्रभेदान विवक्षुर्वासुदेवमाह-द्वारदेश इति । नान्तरीयके इति चक्रद्वयं परस्परलग्नमित्यर्थः । अतितेजसेति विशेषणे तृतीया, अतितेज उपलक्षित इत्यर्थः । ___ २७। 'द्वे चक्रे अग्रलग्ने तु पूर्वभागे च पुष्करम् । सङ्कर्षणाख्यो विज्ञेयो रक्ताभश्चातिशोभनः॥' इति प्राणतोषणी। पुष्कलमिति र-लयोरभेदात् पुष्करमिति ज्ञेयम् , पुष्करमाकाशं छिद्रमित्यर्थः ।
२९। एता द्विचक्रा इति प्राणतोषणीतो ज्ञायते । ३०। एवं चत्वारि चक्राणि निरूप्य प्रसङ्गात्तेषां पूजाधिकारिण आह-ब्राह्मणरिति द्वाभ्याम् । ३१ । अनत्योऽयं श्लोकः,
शालग्रामाः समाः पूज्या विषमा न कदाचन। समेषु न द्वयं पूज्यं विषमेष्वेक एव हि ॥ इति स्मृत्यन्तरकृतवचनस्यापवादविधया हेमाद्रावुक्त इति वीरमित्रोदयाज् ज्ञायते। अन्न चायं वासुदेवादिपूजाप्रकारः

Page #171

पञ्चमोऽध्यायः
त्रिचक्रलक्ष्मीनारायणः 1 लक्ष्मीनारायणो देवस्त्रिभिश्चर्व्यवस्थितः। पूजनीयः प्रयत्नेन भुक्तिमुक्तिफलप्रदः ॥३२॥
. [मधुसूदनः]
नाभिपाइँ शङ्खपद्मं यस्य मुद्रा प्रदृश्यते। मधुसूदन आख्यातः शत्रुहा परिकीर्तितः॥ ३३ ॥
[दामोदरः] स्थूलो दामोदरो ज्ञेयः सूक्ष्मरन्ध्रो भवेत्त सः। चक्रे तु मध्यरेखः स्यात् पूजितः सुखदः सदा ॥ ३४॥
[द्विचक्रलक्ष्मीनृसिंहः] वामपार्श्वस्थिते चक्रे कृष्णवर्णे सविन्दुके। लक्ष्मीनृसिंहो विख्यातो भुक्तिमुक्तिफलप्रदः ॥ ३५ ॥
[द्विचक्रपुरुषोत्तमः] सुवर्त्तलं तथा पीतं पृष्ठे तु सुषिरं ध्रुवम् । विदितु दिक्षु सर्वासु मुखं यस्यैव दृश्यते । स देवदेवो विज्ञेयः पुराणः पुरुषोत्तमः॥३६॥
[एकचक्रे वर्णकृतो विशेषः ] शुक्लो रक्तस्तथा कृष्णो द्विवर्णो बहुवर्णभाक।
एक (वस्त्रेक? चक्रस्य) पञ्चताः संज्ञाः स्युः पञ्च यथाक्रमम् ॥ ब्राह्मणैर्वासुदेवः पूज्यते इत्ययमेषामसाधारणोऽधिकारः वर्णगुरुत्वादितरवर्ण साधारण चक्रपूजनमप्यविरुद्धम् । एवं नृपैः सङ्कर्षणः पूज्यते इति, अयमेषां क्षत्रियाणां ब्राह्मणसाधारणो वैश्यशूदापेक्षयाऽसाधारणोऽधिकारः। ततश्च सैः सङ्कर्षणप्रद्युम्नानिरुद्वाः पूजनीयाः। प्रद्यम्नः पूज्यते वैश्यैरित्येषां शूदमात्रापेक्षयाऽसाधारणो ब्राह्मणक्षत्रियसाधारणोऽधिकारः। एवञ्च वैश्यैः प्रद्युम्नानिरुद्धौ पूजनीयौ। अनिरुद्वस्तु शूदकैरित्ययमेषां सर्वसाधारणोऽधिकारः। तथाचशूदैरेक एवानिरुद्वः पूजनीय इति फलितोऽर्थः । ___ परं न हि वर्णहीना वर्णोत्तमानां वृत्तिमाददीरनिति न नृपैर्वासुदेवः पूज्यः, न तु वैश्यैर्वासुदेवसङ्कर्षणौ, न च शूदेण वासुदेवसङ्कर्षणप्रद्युम्ना इति। तदेवाहोत्तरश्लोके-चत्वार इत्यादीति । ३७-३८। एकचक्रे विशेषमाह- शुक्ल इति। एकचक्रस्य शुक्लादयः पञ्च संज्ञाः
देवता--११

Page #172

देवतामूर्तिप्रकरणम्
[वर्णक्रमेण तेषां नामानि ] पुण्डरीकः प्रलम्बप्नो रामो वैकुण्ठ एव च । विष्वक्सेन इति ब्रह्मन् फलञ्चास्याने शृणु।
[यथाक्रममेतेषां फलम् ] मोक्षं मृत्यु विवादश्च दारिद्रयमटनं तथा ॥ ३८॥
[द्विपके चक्रनिबन्धनो विशेषः] चक्रे तु मध्यदेशे स्यात्(त्वा ? तामाख्यामि रमे शृणु। परमेष्ठयजितक्रोधस्तथा नारायणोऽन्तकः ॥ ३६॥ अनन्तश्चे(दिति ? ति वि-)ज्ञेयो नानामूर्तिस्तु यो भवेत् ।
[ यथाक्रममेतेषां फलम् ] राज्यं मृत्यु धनञ्चैव हानिश्च वाञ्छितार्थकम् ॥ ४०॥ स्युरित्यन्वयः । अत्र 'संज्ञाः स्युश्चेति स्यात् । यथाक्रमम् इत्यस्य परत्रान्वयः। द्विवर्ण इति यत्किञ्चिदुवर्णद्वयवानित्यर्थः, बहुवर्णभाग इत्यत्र च दधिक-यत्किञ्चिदुवर्णवानिति । यथाक्रममित्यस्यार्थस्तु-शुक्रः पुण्डरीकः, रकः प्रलम्बन्नः, कृष्णो रामः, द्विवर्णो वैकुण्ठः, बहुवर्णभागे विष्वक्सेन इति। एतेषामर्चनाफलमाह-फलञ्चास्येति । यथाक्रममित्येव । तथाच पुण्डरीकाक्षार्चने फलं मोक्षः। एवं प्रलम्बनायर्चने मृत्व्यादयः । 'अटनमि'त्यत्र 'अर्जनमिति पुराणे पाठः ।
___३९-४० । द्विचक्रे विशेषमाह-चक्रे विति। द्विचक्राणां चक्रे यदि मध्यदेशे स्यातां तदा तेषां परमेष्ट्यादिसंज्ञा भवति, फलञ्च राज्यादिकमिति वर्तुलार्थः। नानामूर्तिरित्यनन्त इत्यस्य विशेषगम् । राज्यमित्यादिद्वितीयान्तपदानां ददातीत्यध्याहृतक्रिययाऽन्वयो द्रष्टव्यः । अत्रेदं विवक्तव्यम्--प्राणतोषणीटतपद्मपुराणे 'वर्णचकादिभेदेन तानि नामानि मे शृणु' इत्युपक्रम्य, 'शुक्लो रक्तस्तथा पीत' इत्यादिसप्तत्रिंशश्लोकादारभ्य 'राज्यं मृत्युम्' इत्यादिचत्वारिंशश्लोकान्तो भागः क्वचित् किञ्चिदंशस्य योगविप्रयोगाभ्यामविकलो वर्त्तते । परं तत्र वर्णतश्चक्रतश्न भिन्नतया द्विविधानामप्यमूषां शालग्रामशिलानां राज्यं मृत्यु विवादञ्चे'त्यायेकमेव फलं निर्णीतमुपलभ्यते न तु प्रकृते इव वर्णतो भिन्नानां 'मोक्ष मृत्यु विवादञ्चे'त्यादि विविक्तं फलम् । विशेषतः पुनस्तत्र 'राज्यं मृत्युम्' इत्यादिद्वितीयान्तपदानामन्वयसमाप्त्यर्थं ददाति पूजितो लोके तस्माद ज्ञात्वाऽर्चयेन्नरः' इत्यर्धमधिकं वर्तते। तदनयोर्वर्ण भिन्नचक्रभिन्नयोः शालग्रामशिलावर्गयोर्युतफलताऽयुतफलता वेति स्मार्तधुरीणा एवं समादधत्विति ।

Page #173

सा रटता ।। ४
पञ्चमोऽध्यायः
[चक्रान्तराणि ] एक(पद्मान्तिका ? चक्रान्विता) या तु दक्षिणार्त
?णावर्त्त) संस्थिता। चतुर्लाञ्छनसंयुक्ता भोगमोक्षप्रदा शुभा ॥ ४१॥ चक्रेण कम्बुना या च (पद्मनादि य अङ्किता ?
पद्मेन गदयाऽङ्किता)। तत्र श्रीः प्रत्यहं तिष्ठत् (सप्त ? सर्व)सम्पदमादिशेत् । लाञ्छनेन विना (यस्य ? या स्यात् ) प्रशस्ता तु न
सा स्मृता ॥ ४२ ॥
[हरिः। चक्र वा केवलं यत्र पद्मं वा(प्यर्थ यद् ? प्यथ वा) गदा । लागलं वनमाला च हरिर्लक्ष्म्या (स हि ? सह) स्थितः॥४३
[एतत्पूजाफलम् ] तस्मिन् गृहे न दारिद्रयं न शोको रोगजं भयम् । न चोराग्निभयं तस्य ग्रहै रोगैर्न बाध्यते। अन्ते मोक्षो भवेत्तस्य पूजनादेव नित्यशः ॥ ४४ ॥
___ [नृसिंहः] विकटास्या तु विकृता नृसिंहमुखलाञ्छना। पाशाङ्कुशगदाचक्रा(प्ये ? ण्ये)वामङ्कन लाञ्छिता ॥ ४५ ॥ नारसिंही भवेन्मुद्रा भोगमोक्षप्रदायिका। दर्शनान्नभ्यते पापं ब्रह्महत्यां व्यपोहति ॥ ४६॥
४१-४२ । या शिला एकचक्रान्विता, दक्षिणावर्त्तसंस्थिता चतुर्लाञ्छनसंयुक्ता ८ सा भोगमोक्षप्रदेत्यन्वयः । चतुर्लाञ्छनेत्यस्य विवरणं चक्रेणेत्यादि।

Page #174

८४
देवतामूर्तिप्रकरणम्
[कपिलनृसिंहः] नृसिंहं पीतवर्णाभ-महा(वक्त ? चक्र)मुखे गुरुम् । यतीनां (पूजनं देवं ? पूजनादेव) सत्यलोकप्रदायकम् ॥४७
[सुदर्शनम् ] द्वे चक्रे पृष्ठदिगभागे श्यामश्च मधुवर्णकम् । सुदर्शनं शिला नाम पूजितं सुखकामदम् । सान्निध्यं मम मूर्त्या च पूजने च कलाधि(का ? कम्) ॥४८
[हयग्रीवः] अश्वाकृतिस्तथा मुद्रा साक्षमाला सपुस्तका। पद्माङ्किता भवेन्मुद्रा हयग्रीवेति विश्रुता ॥ ४६ ॥ जयदुस्वशुभासक्तो ननः (?) पापात् प्रमुच्यते । अक्षया च भवेत्तस्य लक्ष्मीरैश्वर्यमुत्तमम् ॥ ५० ॥
[मत्स्यः ] मत्स्याङ्किता (शुभे ? स्तु ये) चक्रा आयुर्दा(?)
पुष्टिदा नृणाम्। सदा पूज्या गृहस्थेन सन्निधानेऽत्र केशवः ॥५१॥
[ जनार्दनः] एकमुखे चतुश्चक्रं चतुश्चक्रो जनार्दनः । पूजनीयः सदा सौख्यमुक्तिदो नात्र संशयः ॥ ५२ ॥ ४७ । अयं कपिलवर्ण इति पद्मपुराणम् । तथाच
कपिलो नरसिंहस्तु पृथुचक्रो महामुखः।
ब्रह्मचर्येण पूज्योऽसौ त्रिबिन्दुः पञ्चबिन्दुकः ॥ इति । ४९-५०। अयमङ्कुशाकार इत्यग्निपद्मादिषु। 'जयदुस्वशुभासक्तो ननः' इत्यत्र 'चक्रध्वजसमायुक्तो नरः' इति स्यात्। एवञ्च 'नरः पापात् प्रमुच्यते' इत्येतत्पूजको नर इत्यर्थः । ___ ५२। अत्र क्रमभङ्गः सम्भाव्यते। हयग्रीवात् परमेवास्य स्थान निर्देष्टुं युज्यते । दृश्यते हि मत्स्यादारभ्य क्रमेण दशावतारमुद्रा वर्ण्यन्ते, तत्र यद्यन्तरा जनार्दनोपनिपातः स्यान्ननं क्रमो

Page #175

पञ्चमोऽध्यायः
[ कूर्मः ] काङ्कितास्तु ये चक्रा महासन्ततिदायकाः। महार्थकारका दिव्या हरिस्तत्र व्यवस्थितः ॥ ५३॥
[वराहः ]
वराहमूर्तिसंयुक्तं यदि चक्रं (च ध्यापनम् ? प्रपद्यते)। पूजनालभते राज्यं पृथिव्यामेकराजकम् ॥ ५४॥
[नरसिंहः ] नारसिंहा(ङ्गतं ? ङ्कितं) चक्रं दुर्लभं भुवि मानवैः। शत्रूणां नाशनं तद्धि क्लेशनं परिकीर्तितम् । स्तम्भनं (नर ? पर)सैन्यस्य महामृत्युहरं शुभम् ॥ ५५ ॥
[वामनः] अङ्कितं वामनेन स्याचक्र परमशोभनम् । नानावृद्धिकरश्चैतदन्नाद्यं चाक्षयं भवेत् ॥ ५६ ॥
[जामदग्नाः] चक्रमध्ये तु दृश्येत परशु रामरूपकम् । तज्जामदग्नयं चक्रं यजतादेकराङ्मुखे(?) ॥ ५७ ॥
[कौशल्यानन्दनः ] चक्रेण दृश्यते ब्रह्मन् बाणकामकभृत् प्रभुः।
कौशल्यानन्दनो रामः (सीतायाः तृतीयः) परिकीर्तितः॥५८ भज्येतैव । अभिमत क्रमो ग्रन्थकर्तुरिति लक्ष्यते, कथमन्यथा पूर्व नृसिंहद्वयं निरूप्यापि पुनराहानन्तरं नृसिंह मिरूपयेत् ।
१४। एकराजकमिति राज्यमित्यस्य विशेषणम् , एकच्छवं राज्य साम्राज्यमित्यर्थः । ५५। नारसिंहाङ्कितमिति नरसिंहाकृतिचिह्नन चिह्नितमित्यर्थः । ५७। 'तजामदग्न्यं चक्र स्याद् यजमानोऽपराङ्मुखः' इति स्यात् । तादृशं चक्रमर्चयन् जनः क्वचिदपि विषयेऽकृतकृत्यो न भवतीति तदर्थः।
५८। कौशल्यानन्दमरामलक्षणमाह-चक्रेणेति । एतलक्षण शिलाचक्रबोधिनीधृतवाराहे

Page #176

देवतामूर्तिप्रकरणम्
[ बुद्धः ]
तेन युक्तास्तु दृश्यन्ते पाषाणधृतरूपिणः ।
बुधा ? द्वाङ्कितं भवेच्च महाद्रव्यप्रदञ्च यत् ॥ ५६ ॥
[ कल्की ]
( खड्गा ? खड्ग्या) सन समारूढः खड्गधातृस्वरूपवान् । उभौ चकौ तु तत्रस्थौ स भवेत् पुरुषोत्तमः ॥ ६० ॥
astra est स्तू शार्ङ्ग धनुः शरैः (?) । कौशल्यानन्दनो रामस्तृतीयः परिकीर्तितः ॥ इति
तृतीय इति पूर्व 'रामो रामा रामत्युपक्रमादयं लक्षणक्रमेण तृतीय इत्यर्थः । अयं द्विचकः । अनांशतोऽपीदं लक्षण न संवदतीति प्रत्यक्षमेव सर्वेषाम् । यच्च
area antaraचैकचक्रवान् ।
बाणतूणीरचापाट्यः सीतारामः समन्वितः ॥
इति शिवकार्थबोधिनीटाण्डपुराणे पञ्चचक्रवर्ग सीतारामलक्षणं ततोऽपीदं दूरवर्तीत्यव्यतिरोहितम् । यच्चापि तत्र तत्र पुराणे राम-राम चन्द्रादिलक्षणमुपलक्ष्यते तस्मादपीदं भिद्यत इति नवीनमिदं लक्षणं कस्यापि । वयन्तु कौशल्यानन्दनपदमुपजीव्य 'सीताया' इत्यन्न 'तृतीयः ' इति विपरिवर्त्य नामकल्पनं कृतम् । इदमत्र ज्ञातव्यम् - शिलाचक्रार्थबोधिन्याम्
इति द्विलक्षणम्, पद्मपुराणे च
'पीतः परशुकोदण्डलाङ्गलेन सुलक्षितः ।
रामो राम राम ज्ञेयो मृत्युहरः क्रमात् ॥'
इत्यभिधाय तथैव लक्षणानि निरूपितानि । 'अत एव कौशल्यानन्दन रामलक्षण निरूपण प्रस्तावे 'तृतीय' इत्युक्तम् । अत्र तु बलरामलक्षणं नैव लक्ष्यते; तदयं मुद्राकरप्रमादो वा स्याद ग्रन्थकारप्रमादो वेति सुधीभिर्निर्णयम् ।
५९ । बुद्धलक्षणमाह - तेनेति । शिलाचक्रार्थबोधिनीटते वाराहं - दृश्यरन्ध्रद्वयोपेतामन्तश्चक्रद्वयान्विताम् । शिरःपुच्छोर्ध्वचक्रञ्च पार्श्वयोर्धाऽपि दृश्यते । नानावर्णमयीञ्चापि बुद्धमूर्त्तिं प्रचक्षते ॥
अनुगह्वरसंयुक्तं चक्रहीनं यथा भवेत् । मिबीतबुद्धसंज्ञः स्याद्ददाति परमं पदम् ॥
इorangeक्षणञ्च नैतस्य तुल्ये इति द्रष्टयम् । 'पाषाणधृतरूपिणः' इत्यस्यार्थ प्रकृतपाठ वा
न विद्मः ।
६० ।
अन 'स भवेत् पुरुषोत्तमः' इति स्थितेऽपि, पूर्व पुरुषोत्तमस्य लक्षणं लिखितमिति

Page #177

पञ्चमोऽध्यायः
[ चक्रप्रतिष्ठानिषेधः ]
(आह ? आहुः) ब्रह्मादयो देवाः सर्वभूतानि केशवः । सदा सन्निहितं चक्रं ? तश्चके) प्रतिष्ठा (कर्मणा स्ततः ? कर्म नास्त्यतः) ॥ ६१ ॥
[ मूर्त्तिविशेषाः ]
are मरकतप्रख्यः कौशिकाकारनासिकः । चतुर्भुजस्तु कर्त्तव्यो वृत्तनेलमुखस्तथा ॥ ६४ ॥
[ शिलाचक्रविक्रयादिनिषेधः ] शा (लि ? ल ) ग्रामशिलाया यश्चक्रमुद्घाटयेन्नरः । विक्रेता चानुमन्ता च यः परीक्ष्यानुमोदयेत् । सर्वे ते नरकं यान्ति यावदाभूतसंप्लवम् ॥ ६२ ॥ [ शिलाप्रशंसा ]
शा (लि ?ल) ग्रामशिलाग्रे तु यो (जुह्वति ? जुहोति ) हुताशनम् । एकातिर्हता सम्यक कल्पकोटिगुणोत्तरा ।
एतस्मिन् पूजिते देवे त्रैलोक्यं पूजितं भवेत् ॥ ६३॥
इति शालग्रामशिलापरीक्षा*
८७
अयं दशावतारोपक्रम इति च कल्किलक्षणमेवेदमिति निश्चीयते । न च सत्यपि पुरुषोत्तमलक्षणे चक्रभेदेनान्योऽपि पुरुषोत्तमो लक्ष्यत इति वाच्यम्, पूर्वत्रापि द्विचक्रपुरुषोत्तम एव लक्षित इहापि द्वि एव लक्ष्यते इति नैकस्येदं लक्षणं भवितुमर्हतीति ।
खड्गी इति खड्गाकाररेखावानित्यर्थः । शिलाचकार्थबोधिन्याम्अतिरिक्त सूक्ष्मविलं स्पष्टचक्रं स्थिरासनम् ।
( कपाला ? कृपाणा ) कृतिरेखे द्वे द्वारस्योपरि पृष्टके ।
म्लेच्छनाशी भवेत् कल्की कलिकल्मषनाशनः ॥ इति द्विचक्रकल्किलक्षणम् । प्रकृतग्रन्थे आसन समारूढ इति स्थिरासन इत्यस्यानुवादः । ' खड्गधातृस्वरूपवान्' इति तु मूर्त्यभिप्रायेणेति विभावयामः, कल्किनः खड्गधारित्वस्य पुराणादौ प्रसिद्धत्वात् ।
६२ । चक्रमुद्घाटयेदिति संवृतचक्रं प्रकाशीकुर्यादित्यर्थः । पुराणे तु 'मूल्यमुद्भावयेदिति पाठः ।
* इयं शालग्रामशिलापरीक्षा अप्रासङ्गिकी प्रतिभाति । रूपमण्डनेऽपीयमंशतो वर्त्तते । शिल्परवकाश्यपशिल्प- समराङ्गणसूत्रधारादौ तु नामतोऽपि नोपलभ्यते । न युक्त शिल्पिनामुपकारार्थं ग्रन्थनिर्माणप्रवृत्तस्याऽऽजानिकं चक्रं विशेषेण लक्षयितुमिति ।

Page #178

དང་
देवतामूर्तिप्रकरणम् गृध्रोरुजानुचरणः पक्षद्वयविभूषितः । प्रभासंस्थानसौवर्णः कलापेन विवर्जितः ॥६५॥ नवतालः प्रकर्त्तव्यो गरुडो मानसूत्रतः। पाद(?)जानु कटि(?) यावदर्चायां वाहनस्य दृक ॥६६॥ छत्रञ्च कुम्भपूर्णञ्च करयोस्तस्य कारयेत् । करद्वयन्तु कर्त्तव्यं तथा विरचिताञ्जलि ॥ ६७॥ यदुश्च भगवान् पृष्ठ छत्रकुम्भधरौ (हरौ ? करौ)। किञ्चिल्लम्बोदरः कार्यः सर्वाभरणभूषितः॥ ६८॥
इति पन्नगाशनः । अष्टबाहोर्हरेमर्त्तरायुधानि वदाम्यहम् । नन्दकश्च गदा बाणः पद्मं दक्षिणबाहुषु । शको धनुस्तथा चक्रं खेटकं वामवाहुषु ॥६६॥ त्रिविक्रमो नृसिंहश्च दशतालौ प्रकीर्तितौ। वामनः सप्ततालस्तु विप्रमूर्तिः क्वचिद् भवेत् ॥ ७० ॥ ६५। प्रभासंस्थानसौवर्ण इति प्रभासंस्थानाभ्यां कान्तिशरीराभ्यां सौवर्णः सुवर्णमय इव प्रतिभासमानः। 'कलापेन विवर्जित' इत्यत्र 'कलापेन विभूषित' इति रूपमण्डने (३।४७) पाठः । यद्यपि 'कलापो भूषणे बह' इति कोषान्मयूरपिच्छ एव कलापशब्दो वर्त्तते तथाऽपि पक्षमात्रार्थ एवात्र प्रयुक्तः। भूपणार्थस्तु न प्रसज्यते। 'विवर्जितः' 'विभूषितः' इत्यनयोः कतरच्छिष्यते इति नावधारयामः ।
६६। द्विधेह वाहनानि विविच्यन्ते, एक स्थितायाः प्रतिमायाः, अपग्मुपविष्टायाः । द्वितीयमपि पुनर्बंधा भिद्यते, एकमेकस्मिन्नेव पावें लम्बितवरणायाः, द्वितीयञ्चोभयोरेव पार्श्वयोर्लम्बितचरणायाः । सङ्कलनेन पुनस्त्रीण्येव वाहनानीति । तत्र स्थिताया अळया वाहनस्व दृष्टिः पादं यावत् , एकपावलम्बितचरणाया जानु यावत् , उभयतो लम्बित वरणायाः कटिं यावदिति विवेकः । तदेतदाह ग्रन्थकारः पादमिति। अत्र पादपदेन गुम्फपर्यन्तो भागो लक्ष्यते विभागसामर्थ्यात् ।
६७। 'कुम्भपूर्णञ्चे'त्यत्र 'पूर्णकुम्भञ्चे'त्युचितः पाठो रूपमण्डने । ६८। यदुश्च भगवान् इति यदुवंशीयो भगवान श्रीकृष्ण इत्यर्थः।
___ 'यादवो भगवान् पृष्ठे छन्नकुम्भधरो हरिः' इति रूपमण्डने विसंष्टुलः पाठः । ७०। अत्र मत्स्य पुराणम्
दशतालः स्मृतो रामो बलिवैरोचनिस्तथा । बाराहो नरसिंहश्च सप्ततालस्तु वामनः ॥ इति (२५९ अ० १-२ श्लो०)

Page #179

पञ्चमोऽध्यायः कृष्णाजिनोपवीतः स्याच्छत्री (कृत ? धृत)कमण्डलुः। कुण्डली शिखया युक्तः कुब्जाकारो मनोहरः॥७१॥
इति वामनः । रामस्तु द्विभुजो रम्यः शरचापधरः प्रभुः।।
इति रामः। (महा ? नृ)वराहं प्रवक्ष्यामि शूकरास्येन शोभनम् । गदापद्मधरं धात्री दंष्ट्राग्रेण समुद्धताम् ॥७२॥ बिधारणा ? णं) कूप रे वामे विस्मयोत्फुल्ललोचनः । नीलोत्पलधरां देवीमुपरिष्टात् प्रकल्पयेत् ॥ ७३ ॥ दक्षिणं कटिसंस्थश्च बाहुं तस्य प्रकल्पयेत्। कूर्मपृष्ट पदश्चैकमन्यन्नागेन्द्रमूर्धनि ॥७४ ॥ शेषश्चतुर्भुजः कार्यस्तथैव रचिताञ्जलिः। कर्त्तव्यौ (शिल ? शीर)मुषलौ करयोस्तस्य चोर्ध्वयोः ॥७॥
७५ । शेष इति । 'रचिताञ्जलिरि'त्यनेन नेदं स्वतन्त्रस्य शेषस्य लक्षणमपि तु नृवराहाङ्गतया तदा कर्तव्यस्येत्यायाति। अन्यथा नृवराहलक्षणमभिधायान्तरा शेष लक्षयतः पुन वराहप्रकारान्तरकथनमनुपपन्नं स्यात् । शिल्परत्ने शेषलक्षणमपहायैव नृवराहस्य लक्षणद्वितयं लिखितं दृश्यते (शिल्प० उ० २५ अ० ११२-११६ श्लो०)। मत्स्यपुराणे पुनः किञ्चिदविलक्षणमेव नृवराहलक्षणमिति तदत्र प्रदर्श्यते
महावराहं वक्ष्यामि पद्महस्तं गदाधरम् ॥ तीक्ष्णदंष्ट्राग्रघोणास्यं मेदिनीवामकूपरम् । दंष्ट्राग्र णोद्धृतां दान्तां धरणीमुत्पलान्विताम् ॥ विस्मयोत्फुल्लनयनामुपरिष्टात् प्रकल्पयेत् । दक्षिणं कटि(हस्त ? संस्थ)ञ्च कर तस्याः प्रकल्पयेत् ॥ कूर्मोपरि तथा पादमेकं नागेन्द्रमूर्धनि । संस्तूयमानं लोकेशैः समन्तात् परिकल्पयेत् ॥ इति ।
(मत्स्य० २६० अ० २८-३१ श्लो०)।
देवता-१२

Page #180

देवतामूर्तिप्रकरणम्
[प्रकारान्तरम् ] अथवा शूकराकारं महाकायं क्वचिल्लिखेत् । तीक्ष्णदंष्ट्रोग्रघोणास्यं स्तब्धकर्णोर्ध्वरोमकम् ॥७६ ॥
इति नरवराहः । नरसिंहाकृतिं वक्ष्ये रौद्रसिंहमुखेक्षणाम् । भुजाष्टकसमायुक्तां ध्वजपीनसटाश्रिताम् ॥ ७७॥ हिरण्यकशिपु दैत्यं दारयन्ती नखाङ्करैः। ऊरोरुपरि विन्य(स्त ?स्य)खड्गखेटकधा(रणा ? रिण)म् ॥ (तथाऽ ? तस्या)न्त्रमालां निष्कृष्य बाहुयुग्मेन बिभ्रतीम्। आकारं पुरु(षाकस्यै ? षस्यैव)धारयन्ती मनोहरम् ॥ ७९ ॥ मध्यस्थिताभ्यां बाहुभ्यां दक्षिणे चक्रपङ्कजे। कौमोदकी तथा शङ्ख बाहुभ्यामिति(नामतः ? वामतः)॥८॥ अधस्थिताभ्यां बाहुभ्यां दारयन्ती प्रकल्पयेत् । ऊर्ध्वस्थिताभ्यां बाहुभ्यामन्त्रमालां तु विभ्रतीम् ॥८१॥ नीलोत्पलदलच्छायां चञ्चच्चम्पकसप्रभाम् । तप्तकाञ्चनसङ्काशां बालार्कसह(शांशी) लिखेत् ॥८२॥ ७६। 'स्तब्धकर्णोर्ध्वरोमकम्' इत्यत्र 'स्कन्धको+रोमकम्' इति शिल्परत्ने ( २५ अ० ११६ श्लो०) पाठः। __७७। रौद्रसिंहमुखेक्षणामिति भीषणसिंहमुखनेत्रतुल्यमुखनेत्राम् । 'रौद्रपिङ्गमुखेक्षणाम्' इति शिल्परत्नपादटीकाभृतं पाठान्तरम् । ध्वजपीनसटाश्रिताम् इति ध्वजस्थूलकेशरधारिणीम् । 'स्तम्भपीन' इति शिल्परत्ने, 'स्तब्धपीन' इति तत्पादटीकायां पाठः।।
७९ । आकारमिति, मुखादधस्तात् पुरुषाकृतिवदाकृतिमित्यर्थः। शिल्परत्ने इदमधं नास्ति। (शिल्प० उ० २५ अ० ११७-१२० श्लो०)।
८१। अत्र दारणान्त्रमालाधारणयोरनुवादो बाहुविशेषनियमार्थः । शिल्परत्ने अयमपि श्लोको नरसिंहलक्षणे नास्ति ।
८२। अत्र नीलोत्पलेत्यादिविशेषणत्रयं पक्षान्तरद्योतकम्। 'अथवा चम्पकप्रभाम्'

Page #181

पञ्चमोऽध्यायः
[प्रकारान्तरम् ] आसीनं द्विभुजं देवं प्रसन्नवदनेक्षणम् । श्वेतं स्फटिकसङ्काशं चतुर्बाहुमथापि वा ॥३॥ आजानुलम्बितौ बाहू कर्त्तव्यौ तत्र दक्षिणे। समीपे कल्पयेच्चक्रं वामे शेषं समीपतः ॥८४॥ ऊर्ध्वस्थिताभ्यां बाहुभ्यां दक्षिणे पङ्कजं न्यसेत् । वामे बाहौ गदा रम्या(लिनात् प्र ? लिखेञ्चित्र)
विशार(दैः? दः)॥८५॥
इति नरसिंहः। जलमध्यगतः कार्यः शेषः पन्नगदर्शनः।।
फणाम्बुजमहारत्न... शिरो(धृतः ? धरः) ॥८६॥ इति शिल्परत्ने (उत्तर० २५ अ० १२० श्लो० ) पाठः। पुराणे तु वर्णकान्त्यादिविषये किमपि मोक्तम् । विशेषतस्तु तत्राऽऽनुषङ्गिक मूर्त्यन्तरमपि कल्पितं दृश्यते। तथा च मात्स्ये
नारसिंहन्तु कर्तव्यं भुजाष्टकसमन्वितम् ॥ रौद्रं सिंहा(सनं १ ननं ) तदधद्विदारितमुखेक्षणम् । स्पधपीनसटाकर्ण दारयन्त दितेः सुतम् ॥ विनिर्गतान्त्रजालञ्च दामवं परिकल्पयेत् । (मसन्तं ? मषन्त ) रुधिरं घोरं भृकुटीवदनेक्षणम् ॥ युध्यमानश्च कर्तव्यः क्वचित् करणबन्धनैः। परिश्रान्तेन दैत्येन तय॑मानो मुहुर्मुहुः ।। दैत्यं प्रदर्शयेत्तत्र खड्गखेटकधारिणम् । स्तूयमानं तथा विष्णु दर्शयेदमराधिपैः ॥ इति
(२६० अ० ३१-३५ श्लो०)। ८३-८५ । विशेष्यानुले खात् कस्य लक्षिकेयं श्लोकत्रयीति न प्रतिपद्यामहे। नेयं नरसिंहलक्षणत्वेनोपलभ्यते शिल्परत्ने। लिखेच्चित्रविशारद इत्यत्र वाक्यार्थः कर्म । ___८६। अयं पूर्व( ७५ श्लो० )लक्षिताच्छेषाद्विशिष्यते। अत एव पन्नगदर्शन इत्युक्तम् । पन्नगदर्शन इति सर्पाकृतिरित्यर्थः। जलमध्यगतत्वेनाप्ययं विशिष्यते। 'फणाम्बुजमहारत्ने'त्यनन्तरं 'दुनिरीक्षेति पतितं स्यात् , विष्णुधर्मोत्तरे ( ३य-खण्ड० ) तथा पाठः ।

Page #182

देवतामूर्तिप्रकरणम् देवदेवस्तु कर्त्तव्यस्तत्र सुप्तश्चतुर्भुजः । एकपादोऽस्य कर्त्तव्यः शेषभोगाङ्कसंस्थितः॥८७॥ एको भुजस्तु कर्त्तव्य(मति? स्तस्य)जानुप्रसा(धिरि)तः। कर्त्तव्यो नाभिदेशस्थस्तथा तस्यापरः करः॥८॥ तथैवान्यकरः कार्यो देवशत्रु(शरा ? शिरो)धरः। सन्तानमञ्जरीधारी तथा चैवापरो भवेत् ॥ ८ ॥ नाभीसर(ससि)सम्भूते कमले तस्य याद(वः ? व)। सर्वभूमिमयो देवः प्राक कार्यस्तु पितामहः। (नील ? नाल )लग्नौ च कर्त्तव्यौ पद्मस्य मधुकैटभौ ॥६॥
इति जलशायी। वैकुण्ठश्च प्रवक्ष्यामि (धृष्टासाष्ट)बाहुं महाबलम् । ताासनश्चतुर्वक्त कर्त्तव्यं शान्तिमिच्छता ॥११॥ गदाखड्गौ बाणच(क्रौ ? के) दक्षिणास्त्रचतुष्टयम् । शङ्खखेटधनुःपञ (वामदंष्ट्रावामे दद्याच)चतुष्टयम् ॥ १२ ॥ अग्रतः पुरुषाकारं नारसिंहश्च दक्षिणे। अपरं स्त्रीमुखाकारं वाराहास्यं तथोत्तरम् ॥१३॥
इति वैकुण्ठः । ९०। विष्णुधर्मोत्तरे (ख० ३, अ० ८१) पद्मनाभीयत्वेनेदं लक्षणमुपलभ्यते, 'यादव' इति तत्र बोद्धव्यस्य भगवतः सम्बोधनमिहाविकलमुद्भुितमिति ज्ञातव्यम् । ९१ । शान्तिमिच्छता कर्तव्यमष्टबाहु वैकुण्ठं प्रवक्ष्यामीत्यन्धयो व्याकरणसंस्कारायातः ।
'वैकुण्ठञ्च प्रवक्ष्यामि सोऽष्टबाहुर्महाबलः । ताासनश्चतुर्वक्तः कर्तव्यः शान्तिमिच्छता ॥'
___ इति रूपमण्डने (३ अ० ५२ श्लो०)। ९३ । अग्रत इति । एतच्च वैकुण्ठस्य चतुर्णामाननानां विवरणम् । तत्र अग्रत इति अग्रवर्ति मुखं पुरुषाकारं पुरुषमुखतुल्यम् , दक्षिणं मुख नारसिंह नरसिंहमुखतुल्यं सिंहास्यवदिति यावत, नरसिंहलक्षणे 'रौद्रसिंहमुखक्षणाम्' (७७ श्लो०) इत्युक्तेः। अपरमिति पश्चान्मुखमित्यर्थः। वाराहास्यमिति शूक राननम् ।।

Page #183

३
पञ्चमोऽध्यायः सुतेजसं विश्वरूपं विश्वज्ञ सृष्टिकारकम् । तस्य चानुक्रमं वक्ष्ये (विश्व ? विंश)द्भिहस्त(के
यु? कैयु)तम् ॥ ६४॥ पताक(?)शङ्खौ च हलं वजमङ्कुशसायको । चक्रं तुङ्गश्च वरदौ दक्षिणेषु करेषु च ॥६५॥ पता(कं ? का) दण्डपा(शश्च ? शौ च) गदाशार्ङ्गविधृत्करम् । पद्म(?)(ङ्गौ ? ङ्गी) च कुमुदमक्षमाला तथैव च ॥६६॥ योगमुद्रा कर(द्वयं ? द्वन्द्वे) वैनतेयोपरि स्थितम् । नरश्च नारसिंहञ्च (तृतीयंस्त्रीमुख) शूकराननम् ॥१७॥
इति विश्वरूपः। अनन्तानन्तरूपश्च यस्माद् विश्वं? श्व)समुद्भ(वम् ? वः)। अनन्तशक्ति(मा ? संकीर्णमन(न्तं ? न्त?) रूपसंयुतम् ॥१८॥ संयुतं द्वादशभुजैश्चतुर्वक्तमहोत्सवम्। सुपर्ण(केतोतराखंस्कन्धमारूढं) कर्त्तव्यं सर्वकामदम् ॥६॥
.......................................... ___९४। यद्यपि 'विंशत्या हस्तकैर्युतम्' इत्येव समीचीनः पाठः, तथाऽप्यक्षरसाम्यमनुबद्धय 'विंशद्भिरि'ति कृतम् । भूरिप्रयोगश्नायं विंशच्छन्दस्त्रिंशदादिशब्दवत् पुराणादिषु, वचनविपर्ययोऽपि नगण्य एवैविधनिबन्धेषु । 'विंशत्या हस्तकैयुक्तो विश्वरूपश्चतुमुखः' इति रूपमण्डने पाठः । ___९७ । नरञ्चं ति। यथाश्रुतपाठे तु विश्वरूपस्त्रिविध इत्यायाति । अत्र च विश्वरूपस्य मुखसङ्ख्यादर्शनात् सम्भवदपि तस्य त्रैरूप्यं तन्त्रान्तरविरोधीति कृत्वा परिहतम् , पाठान्तरञ्च कल्पितम् । अत एव रूपमण्डने
विंशत्या हस्तकैर्युक्तो विश्वरूपश्चतुर्मुखः । पताका हलशङ्खौ च वज्राङ्कुशशरांस्तथा ॥ चक्रञ्च बीजपूरञ्च वरो दक्षिणबाहुषु । पताका दण्डपाशौ च गदाशात्पलानि च ।। शृङ्गी मपलमक्षञ्च क्रमात् स्युमिबाहुषु ।

Page #184

देवतामूर्तिप्रकरणम् गदाखड्(गं ? गौ) तथा चक्रं वज्राङ्कुश(क ? श)राणि वै। शङ्खखेटौ धनुः पद्मं दण्डपाशावनन्तकः ॥ १० ॥ नरं तथा नारसिंहं (तृतीयंस्त्रीमुखं) शूकराननम् । तेजःपुञ्जोद्भवं कार्यमनन्तं नाम नामतः॥ १०१ ॥
इत्यनन्तः। त्रैलोक्यमोहनं वक्ष्ये संसारमोहकारकम् । षोडशैव भुजास्तस्य ताारूढं महाबलम् ॥ १०२ ॥ गदाचक्राङ्कुशान्येव बाणशक्तिसुदर्शनम् । वरदं करमुद्धृत्य शस्त्रा वै दक्षि(णस्त?णे त)था ॥ १०३ ॥ मुद्गरः पाशशाङ्गों तु शङ्ख(क) पद्मकमण्ड(लु ? लू)। शृङ्गी च वामहस्ते स्याद् योगमुद्रा करद्व(यम् ? ये) ॥१०॥ नरश्च नारसिंहाख्यं शूकरं कपिलाननम्। द्विशत्त्यष्टशक्तियुतं कुर्यात् त्रैलोक्यमोहनम् ॥ १०५ ॥
इति त्रैलोक्यमोहनः । हस्तद्वये योगमुद्रा वैनतेयोपरि स्थितः ।
क्रमान्नरनृसिंहस्त्रीवराहमुखवन्मुखः ॥ ( ३ अ० ५५-५८ श्लो०) इत्यस्य विश्वरूपस्य चतुर्मुखत्वं वैकुण्ठवत् प्रकारभेदञ्च प्रतिपादयति। मूले तुङ्गमित्यत्र लुङ्गमिति स्यात् , नामैकदेशे नाम इति मातुलुङ्गमित्यर्थः ।
१०१। अनापि विश्वरूपवद् व्यवस्था। यद्वा उभयत्रापि 'तृतीयमिति 'स्त्रीमुखमि'त्यस्थानुकर्षणार्थम् , एवञ्च 'स्त्रीमुखम्' इति बन्धनीमध्ये पाठान्तरकल्पनं मुखार्थम् । रूपमण्डने मुखस्य विवरणं नास्ति । रूपमण्डनेऽनन्तलक्षणम्-(३ अ० ५८-५९ श्लो०)
अनन्तोऽनन्तरूपस्तु हस्तैर्दादशभिर्युतः । अनन्तशक्तिसंवीतो गरुडस्थश्चतुर्मुखः ॥ दक्षिणे तु गदाखड्गौ चक्र वज्राङ्कशे शरः।
शङ्खः खेट धनुः पद्म दण्डपाशौ च वामतः ॥ इति . १०२-१०५ । अत्र त्रैलोक्यमोहनस्य षोडशानां भुजानां चतुर्दशसु यथोक्तान्यस्त्राणि करद्वये योगमुद्रेति वर्तुलार्थः । शृङ्गी योगेन पर्वतमभिधत्ते ।

Page #185

पञ्चमोऽध्यायः दक्षिणे पुण्डरीकाक्षः पूर्वे नारायणः स्मृतः । पश्चिमे (स्याद् ? स्यात्त गोविन्द उत्तरे मधुसूदनः ॥१०६॥ ईशाने स्थापयेद् विष्णुमाग्नेय्याञ्च जनार्दनम् । नत्ये पद्मनाभञ्च वायव्यां माधवं तथा ॥१०७॥ केशवं मध्यतः स्थाप्यमथवा वासुदे(वं करम् ? वकम् )। सङ्कर्षणप्रद्युम्नौ चानिरुद्धञ्च यथाक्रमम् ॥ १०८ ॥ जलशायी तथा प्रोक्तो दशावतारसंयुतः। शूकरश्चाग्रतः स्थाप्यः सर्वदेवमयः शुभः ॥ १०६ ॥
इति विष्णायतनम्। प्रतीहारांस्ततो वक्ष्ये अष्टौ चतुर्षु दिक्षु च । तस्यानुक्रमरूपञ्च लक्षयेद् यस्य यादृशम् ॥ ११० ॥ वामनाकाररू(पै? पा)श्च कर्त्तव्याः सर्वतः शुभाः। तर्जनीशङ्खचक्रं चेदं प्राग दक्षिणक्रमात् ॥ १११ ॥ (द ? चण्डाभिधानकः प्रो(क्ता शस्त्रा? क्तोऽस्या)पसव्ये
प्रचण्डकः। वामे चण्डः प्रकर्त्तव्यः प्रचण्डो दक्षिणे तथा ॥ ११२ ॥ १०६ । 'गोविन्दः पश्चिमे स्थाप्य' इति रूपमण्डने ( ३ अ० ६३ श्लो०) पाठः । १०८। 'केशवो मध्यतः स्थाप्यो वासुदेवोऽथवा बुधैः ।
सङ्कर्षणो वा प्रद्युम्नोऽनिरुद्धो वा यथाविधि ॥' इति रूपमण्डने पाठः । ११०। यस्य प्रतीहारस्य यादृशमनुक्रमरूपं भवेत् , तस्य तादृशमनुक्रमरूपं लक्षयेत् , वक्ष्यमाणलक्षणत इत्यर्थः। अनुक्रमः हस्तेषु वामदक्षिणादिक्रमेण ऊधिःक्रमेण चास्त्राणां सन्निवेशपरिपाटी। रूपम् आकृतिः।
१११। 'तर्जनी शङ्खचक्र च दण्डं प्राग् दक्षिणक्रमात्' इति स्यात् । एवमेव रूपमण्डने पाठः (३ अ० ६८ श्लो०)। ___ ११२ । 'अपसव्ये प्रचण्डक' इत्युक्त्यैव सव्ये चण्डक इति लभ्यते ; एवञ्च 'वामे चण्डः' इत्याद्यनुवादकमर्द्धं सुखार्थम् । यद्वा, सव्यशब्दस्य वामदक्षिणोभयवाचित्वेन अपसव्यशब्दस्यापि

Page #186

६६
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
पद्मखड्गं खेटकञ्च गदा (तासु ? तेषु) प्रदक्षिणे । विलोमैः पद्मग (मोक्ता ? दयोः) जयो विजयदक्षि णैः ? णे) ॥ तर्जनी बाणचापञ्च गदा (तासु ? तेषु) प्रदक्षिणाम् ? णा ) । गदाऽपि सव्यतः कुर्याद् धाता तस्माद् विधातृकः ॥ ११४ ॥ तर्जनीपद्मशङ्खञ्च गदा (तासु ? तेषु) प्रदक्षिणं ? णा । सव्यापसव्ययोगेन सुभद्रो भ॒द्र एव च ॥ ११५ ॥
मूर्तेः प्रमाणगणनां गरुडध्वजस्य ब्रह्मादयोऽमरगणा न हि ते समर्थाः । विश्वस्य पालनविधौ बहुधाप्रकारं रूपाणि यस्य विचरन्ति स पातु विष्णुः ॥ ११६ ॥
इति विष्णप्रतीहाराः ।
इति क्षेत्रात्मजसूत्रभृन्मण्डनविरचिते वास्तुशास्त्रे देवतामूर्त्तिप्रकरणे विष्णुशालग्राम शिलापरीक्षादिभेदाधिकारो नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
arcarest at दक्षिणे प्रचण्डो वेति भ्रमः शिष्याणां मा भूदित्यसन्दिग्धार्थमुत्तरार्द्धमिति ज्ञातव्यम् ।
११३ | विलोमैः पद्मगदयोरिति जयस्य वामोर्ध्वादिहस्तेषु क्रमात् पद्म खड्गः खेटकं गदा चेत्यायुधानीति पूर्वार्धस्यार्थः । ततचैषामायुधानां पद्मगदयोवलोम्येन विजयस्याऽऽयुधं भवेत् इत्युत्तरार्धस्यार्थः, वैलोम्यञ्च पूर्व गदायाः पश्चाच्च पद्मस्य सन्निवेशादिति ज्ञेयम् । एवञ्च 'विलोम : पद्मगदयोर्विजयो जयदक्षिणे' इत्येवोचितः पाठः ।
११४- ११५ । अनयोरपि गदाया एव सव्यापसव्ययोगेन व्यवस्थेति द्रष्टव्यम् ।
;

Page #187

षष्टोऽध्यायः
10:1
शुक्लाम्बरधरं देवं शुक्लमाल्यानुलेपनम् । जटाभारसमायुक्त' बालेन्दुकृतशेखरम् ॥ १ ॥ त्रिलोचनं सौम्यमुखं कुण्डलास्यमलङ्कृतम् । दिव्यदेहं महाकायं नवयौवनमण्डितम् । महाभुजं महोत्साहं वरदाभयपाणिनम् ॥ २ ॥ इति सद्योजातः ।
१-२ | पञ्चमाध्याये वैष्णवे अशेषविशेषा विष्णुमूर्तीरभिधाय शिल्पिक्रियाऽविषयमपि शिलाचकं प्रसङ्गतो लक्षयित्वा पष्ठेऽध्यायेऽवसरप्राप्तं शैवं लक्षयन् आदौ सयोजातमाहशुक्लाम्बरधरमिति । इतः प्रभृति द्वितीयान्तानां पदानां 'कुर्यादिति वा 'कारयेदिति वाध्याहृतक्रिययाऽन्वयः कार्यः । सर्वाश्चैता मूर्त्तयः शिल्परने ध्येयत्वेन निरूपिताः । तन्मतमनुहरद्भिस्तु 'ध्यायेदि 'त्यध्याहृतक्रिययाऽन्वयः समाधेयः । प्रथमाघोरव्यतिरिक्तास सदाशिवान्तास्वार मूर्त्तिषु अस्या इदं लक्षणमित्यत्र पुष्पिकैच केवलं प्रमाणम् ।
शिल्परले - सद्योजातवामदेवाघोरतत्पुरुषाणां समासतः श्लोकद्वयेन वर्णनमुपलभ्यते । तथाच तत्र 'अथ सद्योजातादिमूर्तयः' इत्युपक्रम्य -
यो वेदाक्षमालाभयवरदकरः कुन्दमन्दारगौरी घामः काश्मीरवर्णोऽभयवरदपरश्वक्षमालो विलासी । अक्षस्रग्वेदपाशाङ्कुशडमरुकखदाङ्गशूलान् कपाल arrot भीमञ्जनरुचिरतनुर्भीतिदश्चाप्यघोरः ॥ विद्युदुवर्णोऽथ वेदाभयवरदकुठारान् दधत् पुरुषाख्यः प्रोक्ताः सर्वे त्रिनेत्राविष्टतमुखचतुष्काश्चतुर्बाहवश्च । मुक्तागौरोऽभयेष्टाधिककरकमलोऽघोरतः पञ्चवसूस्त्वीशो ध्येयोऽम्बुजन्मोद्भवमुररिपुरुद्रेश्वराः स्युः शिवान्ताः ॥
( शि० उ० २३ अ० २०२ - २०३ श्लो० ) इत्युपनिबद्धम् । एतेनैतन्मते अघोरोऽष्टभुजः शिष्टाचतुर्बाहव इत्यायाति । प्रकृते विप्रवदमानेष्वप्यायुधनाम संवदत्येवाघोरस्याष्टभुजत्वम् । areenaraति विद्वदुभिर्विभावनीयम् ।
आयुधानुमितमितरेषां
द्विकरत्वन्तु
देवता - १३

Page #188

देवतामूर्तिप्रकरणम् रक्ताम्बरधरं देवं रक्तयज्ञोपवीतिनम् । रक्तोष्णीषं रक्तनेतं रक्तमाल्यानुलेपनम् ॥३॥ जटाकृतचन्द्रदेवं त्रिनेत्रं तुङ्गनासिकम् । महा(रक्तश्वक्त) महाबाहु खड्गखेटकधारिणम् ॥ ४॥ रक्तास्यं रक्तनयनं रक्तकुण्डलधारिणम् । रक्तालङ्कारसंयुक्तं सर्वाभरणभूषितम् ॥५॥
इति वामदेवः। दंष्ट्राकरालविकटास्यं सर्पशीर्ष त्रिलोचनम् । रुण्डमालाधरं देवं सर्पकुण्डलमेव च ॥६॥ भुजङ्गकेयूरधरं सर्पहारोपवीतिनम् । योनिशं (?) कटिसूत्रञ्च वृश्चिकामालिका गले ॥७॥ नीलोत्पलदलश्याममतसीपुष्पसन्निभम् । पिङ्गभ्रूपिङ्गजटिलं शशाङ्ककृतशेखरम् ॥८॥ तक्षकं पुष्टिकञ्चैवं पादौ च नपुरौ कृतौ(?)। अघोरस्य स्वरूपन्तु कालरूपमिवापरम् ॥ ६॥ महावीर्य महोत्साहमष्टबाहुं महाबलम् । वासयन्तं रिपुबलं निवेशो यत्र भूतले ॥१०॥ ६। 'दंष्ट्राकरालवदनम्' इत्येवं कृते छन्दोहानिः पुनरुक्तिश्च परिहते भवतः । रुण्डमालेति, रुण्डं कबन्धः, 'कबन्धो रुण्डमुच्यते' इति हारावली।
। योनिशमिति दुरूहास्यास्य पदस्य पाठान्तरमनुसन्धेयम् । वृश्चिकेति दीर्घत्वं छन्दःसौन्दर्यार्थम् ।
८। अतसीति क्षुमापुष्पं नीलवर्णम् ।
९। तक्षकमिति । अन्न 'तक्षकः पुष्टिकश्चैव पादयो पुरौ कृतौ' इति सुश्लिष्टार्थकः सम्भाव्यमानः पाठः। पुष्टिक इति सर्पविशेषस्य नाम, तक्षकः प्रसिद्धः ।
१०। निवेशो यत्र भूतले इति । यन्न भूभागे देवस्य निवेशः. स्थितिस्तन्न रिपुबलं त्रासयन्तमित्यर्थः।

Page #189

षष्ठोऽध्यायः
खट्टाङ्ग (चक्र ? चक) पालञ्च खेटकं पाशमेव च । वामहस्तेषु कर्त्तव्यं ( हस्तानां (?) शस्त्राणां च चतुष्टयम् ॥११॥ त्रिशूलं परशु खड्गं ( चण्डं ( 2 ) चक्रं चैवारिमर्दनम् । दक्षिणेषु करेषु स्यादेतच्छस्त्रचतुष्टयम् ॥ १२ ॥
इत्यघोरः ।
पीताम्बरधरं देवं पीतयज्ञोपवीतिनम् । मातु (लिलु) ङ्गं करे वामे अक्षसूत्रञ्च दक्षिणे ॥ १३ ॥
इति तत्पुरुषः ।
शुद्धस्फटिकसङ्काशं जटाचन्द्रविभूषितम् । त्र्यक्षं दक्षे विशूलञ्च वामहस्ते कपालिनम् ॥ १४ ॥
इतीशः ।
कपालमालिनं श्वेतं शशाङ्ककृतशेखरम् । व्याधचर्मधरं भद्रं नागेन्द्रासनभूषितम् ॥ १५ ॥ त्रिशूलं चाक्षसूत्रञ्च कारयेद्दक्षिणे करे । कपालं कुण्डिका पाशं योगमुद्रा करद्वये ॥ १६ ॥
इति मृत्युञ्जयः ।
एकवक्त लिनेवं च शशाङ्ककृतशेखरम् । बृहद्भालकपालं च कण्ठग्रीवासुशोभितम् ॥ १७ ॥ चतुर्भुजं महाबाहु शूलपङ्कजधृत्करम् । दिव्यरूपधरं देवं वरदाभयपाणिकम् ॥ १८ ॥
इति विजयः ।
चतुर्भुजं महाबाहु शुक्लाक्षिपाणिपादकम् । पुस्तकाभयहस्तञ्च वरदाक्षं द्विलोचनम् ॥ १६ ॥
इति किरणातः ।
ह
१६ । कुण्डिका कमण्डलुः । योगमुद्रा मुद्राविशेषः । तत्स्वरूपं श्रीतत्त्वचिन्तामणौ षोडशप्रकाशे द्रष्टव्यम् ।
१९ । वरदाक्षमिति वराक्षसूत्रकरमित्यर्थः ।

Page #190

१००
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
ज्वलत्पावकसङ्काशं खड्गहस्तं विशूलिनम् । महाक्रोधधरं देवं भयक्षत्तं ( 2 ) महद्भयम् ॥ २० ॥
चित्रचन्द्रधरं (सूतं ? चितं) चित्रयज्ञोपवीतिनम् । चित्ररूपं महेशानं चित्रैश्वर्यसमन्वितम् ॥ २१ ॥ चतुर्बाहु चैकवक्त सर्वालङ्कारभूषितम् । खड्गचापशिरःखेटं शशाङ्ककृतशेखरम् ॥ २२ ॥
Terair: ( ? ) 1
इति श्रीकण्ठमूर्त्तिः ।
विलोचनं चतुर्बाहु शुक्लनेवं करद्वयम् । दक्षे पाणौ च संपूर्ण चामृतं च रसं पिबेत् ॥ २३ ॥ अक्षसूत्रं तथा वामे महादेवमुमार्चितम् । रुद्रमेकादशं प्रोक्तं महदैश्वर्यकारकम् ॥ २४ ॥
इति महादेवः ।
पद्मासनाशिवच्छायां योगासनकरद्वयम् । पञ्चवक्तू(भ ? म )यं शक्तिशूलखट्राङ्गधृत्करम् ॥ २५ ॥ भुजङ्गमक्षसूलं च डमरु मातु (लि ? लु) ङ्गकम् । इच्छा ज्ञान ( कलावित्य ! क्रिया चेति) त्रिनेत्रं ज्ञानतार्णवम् ॥ २६ ॥
?
इति सदाशिवः ।
अर्द्धनारीश्वरं वच्य उमादेहार्धधारिणम् । वामाङ्गे च स्तनं कुर्यात् कर्णे वै तालपत्रकम् ॥२७॥ व्यालका वामकर्णे तु दक्षिणे कुण्डलं स्थितम् । मुकुटाग्रे च माणिक्यं जटाभारं स्वदक्षिणे ॥ २८॥
२८ । व्यालति यथाश्रुतपाठे शाब्दक्रमादार्थक्रमस्य बलवत्वाद दक्षिणे कर्णे व्यालका व्यालाः सर्पाः वामे च कुण्डलमित्यर्थः ।
ततश्व

Page #191

egisaire:
१०१
अर्धे तस्य (त्रयरूपः (?) स्त्रिया रूपं ) सर्वाभरणभूषितम् । पुरुषं दक्षिणे भागे कपालकटिमेखला ॥ २६ ॥ त्रिशूलं चाक्षसूत्रञ्च दक्षयोः करयोस्तथा । कमण्डलु दर्पणञ्च गणेशं (व्याप्य ? वाम) उच्यते ॥३०॥
इत्यर्द्धनारीश्व (रौ?रः) ।
उमामहेश्वरं वक्ष्य उमया सह शङ्करम् । मातु (लिलु) ङ्गं त्रिशूलञ्च विभ्र (ते ? तं) दक्षिणे करे ॥ ३१ ॥ अध (स्तब्दषभं ? स्तादृषभं कुर्यात् कुमारञ्च गणेश्वरम् । भृङ्गिरीटं तथा कुर्यान्नियमान्नृत्यसं (स्थिता?स्थितम् ) ॥३२॥ इत्युमामहेश्वरौ । कृष्णशङ्कर (ततो? मतो) वक्ष्ये कृष्णा (र्थेनस्तु ? र्द्धेन तु) संयुतम् । कृष्णार्थे मुकुटं कुर्याज्जटाभारञ्च दक्षिणे ॥ ३३ ॥ कुण्डलं दक्षिणे भागे वामे मकरकुण्डलम् । अक्षमाला त्रिशूलञ्च चक्रं वै शङ्खमेव च ॥ ३४ ॥
(इत्य? इति) कृष्णशङ्करः ।
पद्मशक्तिखे शङ्खं मूर्त्ति (?) स्यात् कृष्ण (तार्त्तिकः? कार्त्तिकी) ।
(इत्य? इति) कृष्णकार्त्तिकेयः ।
पद्मशङ्खध्वजाचिह्न तारू (ढोढं) गरुडध्वजः ?जम् ) ॥ ३५ ॥
'arfi दक्षिणे कर्णे वामे कुण्डलमादिशेत्'
( मत्स्य० २६० अ० ३ श्लो० )
इति मत्स्यपुराणी पद्यार्द्धमपि अनुग्राहकपक्षे पदं निदधाति । एतेन - ' कर्णे वै तालपत्रकमिि पूर्व श्लोकीयपादं सम्पातायातमिति सम्भाव्यते । 'व्यालका' इत्यत्र 'बालिके 'ति कल्प्यमानपाठे बालिका कर्णभूषणम्, ततश्च वामकर्णे तालपत्रं बालिका चेति कर्णभूषणद्वयम् । एवञ्च शक्रमेणैवार्थो भवति ।
३२ । भृङ्गिरीट इति शिवानुचरस्य नाम ।

Page #192

१०२
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
शिवनारायणं वक्ष्ये सर्वपापप्रणाशनम् । वामा माधवं विद्यादक्षिणे शूलपाणिनम् ॥ ३६ ॥
बाहुद्वयञ्च कृष्ण (ञ्च स्य) मणिकेयूरभूषितम् । शङ्खचक्रधरं शान्तमारक्ताङ्गु(ली? लि) विभ्रमम् ॥ ३७ ॥ स्थाने गढ़ (i) वाऽपि पाणौ दद्यादधस्तने । शेषं वा दक्षिणे दद्यात् कव्यधं भूषणोज्ज्वलम् ॥ ३८ ॥ पीतवस्त्रपरीधानं चरणं मणिभूषितम् । दक्षिणार्धजटाभार (मर्थं दुष्कृत? मर्द्धेन्दुकृत) लक्षणम् ॥ ३६ ॥ भुजङ्गहारवलयं वरदं दक्षिणं करम् । द्वितीयं चापि कुर्वीत त्रिशूलवरधारिणम् ॥ ४० ॥ व्यालोपवीतसंयुक्तं कव्य (धं कृत? कृत्ति) वाससम् । मणिरत्रैश्च संयुक्तं पादं नागविभूषितम् ॥ ४१ ॥
इति शिवनारायणः |
एकपीठसमारूढं तनु (त्येक ? लय) निवासिनम् । षड् (वक्तञ्च ? भुजञ्च ) चतुर्वक्तुं सर्वलक्षणसंयुतम् ॥४२॥ अक्षसूत्रं विशूलञ्च गदाश्चैव तु दक्षिणे । कमण्डलुञ्च खट्राङ्गं चक्रं वामभुजे तथा ॥ ४३ ॥
इति ह (रो? रि) हर (पी? पि) तामहः ।
३८ । 'शेषं वा दक्षिणे दद्यादित्यत्र 'शङ्ख वैघोत्तरे दद्यादिति मत्स्यपुराणे ( २६० अ०, २४ श्लो० ) पाठः ।
४२ । द्वाचत्वारिंशश्लोकान्तिचत्वारिंशश्लोकं यावदेकं हरिहरपितामहलक्षणम्, पुनश्चतुचत्वारिंशश्लोकात् षट्चत्वारिंशश्लोकं यावदन्यद् हरिहरपितामहलक्षणमिति किमभिसन्धानमूलेयं लक्षणद्वयीति नावधारयामः । न चैका पुष्पिकैव खपुष्पायतामिति वाच्यम् ; उभयो
;

Page #193

१०३
षष्ठोऽध्यायः चतुर्वक्तमष्टबाहु चतुष्ककनिवासिनम् । ऋद्धा(2)मुखगतः कार्यः पद्महस्तो दिवाकरः॥४४॥ खटाङ्गत्रिशूलहस्तो रुद्रो दक्षिणतः शुभः । कमण्डलुश्चाक्षसूत्रमपरस्थः पितामहः ॥ ४५ ॥ शङ्खचक्रधरो हरिर्वामे चैव तु संस्थितः। एवं विधेय(१)कर्त्तव्यं सर्वकामफलप्रदम् ॥ ४६॥
इति (सूर्य?)हरिहरपितामहः । षड्भुजञ्च चतुर्वक्त सर्वाभरणभूषितम् । कमण्डलुश्चाक्षसूत्रमुभयोः कमलधृत्करम् ॥४७॥ मणा(?)लोद्धे युग्महस्ते कर्त्तव्ये शुभलक्षणे। सर्वाभरणसंयुक्त सर्वकामफलप्रदम् ॥ ४८ ॥
इति चन्द्रापितामहः । लेलिहन्तं दंष्ट्राकरालं चण्डभैरवमुत्तमम् । एकवक्तशूलहस्तं खड्गशक्तिशराङ्कुशम् ॥ ४६ ॥ वरदं दक्षिणे ज्ञेयं खटाङ्गं खेटकं तथा। चापं तथाऽभयं चैव कपालं वामहस्तके ॥५०॥
लक्षणयोभिन्नतयैकस्य वस्तुनः प्रतिपादकत्वानुपपतेः। तस्माद द्वितीयहरिहरपितामहलक्षणे 'दिवाकर' पददर्शनात् सूर्यहरिहरपितामहस्येदं लक्षणमिति निश्चिनुमः । 'तनुत्रयनिवासिनमिति सम्भाव्यमाने पाठे एतेषां पृथङ्मूर्तयः कर्त्तव्या इत्यर्थः।
४४। चतुर्वक्तमिति द्वितीयान्तपदानामन्वयो दुर्घटः। चतुष्कैकनिवासिनमिति, एकस्मिन् चतुष्कोणे स्थाने चतुष्कोणवत्यासने वा समासीनम् । ऋद्धामुखगत इति, रुद्रस्य दक्षिणे, हरेर्वामे, पितामहस्य पश्चिमे सन्निवेशदर्शनादयं पूर्वदिक्स्थ इत्यायाति, क्वचित्तदर्थयोतकमिदं पदं स्यादनर्थकं वेति सुधीभिर्भाव्यम् ।
४६। द्वितीया 'एवंविधोऽयं कर्तव्यः सर्वकामफलप्रदः' इति स्यात् । ४७-४८ । चन्द्राङ्कपितामहोऽनुसन्धेयस्वरूपः ।

Page #194

१०४
देवतामूर्तिप्रकरणम् द्वाभ्यां वै गजचर्म स्यान्मुण्डमालाविभूषितम् । (इदाई)शं कारयेत् प्राज्ञश्चण्डभैरवमुत्तमम् ॥ ५१॥
इति चण्डभैरवः। विरूपाक्षस्ततः खड्गं शूलं डमरुमङ्कुशम् । सर्प चक्र गदामक्षसूत्रं बिभ्रत् कराष्टके ॥ ५२ ॥ खेटं खटाङ्गशक्ति(श्चञ्च) परशुतर्जनीघटम्। घण्टाकपाल(क्तौकी) चेति (वामार्धा,वामोर्वा)दिकराष्टके ॥५३॥
इति विरूपाक्षः। त्र्यम्बकोऽपि दधचक्रं डमरूं (मुदरं ? मुद्गरं) शरम्। शूलाङ्कशाहिजाप्यञ्च दक्षोभंदिकराष्टके ॥ ५४॥ गदाखटाङ्गपात्राणि कार्मुकं तर्ज(नी ? नीं) घटम् । परशु पदिशं चैव वामोर्दादिक्रमेण वै॥ ५५ ॥
___ इति त्रयम्बकः। कार्यो हरिहर(स्या?श्चा)पि दक्षिणार्द्ध सदाशिवः। वामार्द्ध च हृषीकेशः श्वेतनीलाकृ(तिः?ती) क्रमात् ॥५६॥ व(रंगर) त्रिशू(लंगल) चक्राब्जधारिणो बाहवः क्रमात् । दक्षिणे वृष(भेदभः) पार्श्वे वामे विहगराडिति ॥ ५७॥
इति हरि-हरमूर्तिः। कृष्णा?ण्ण)शङ्करसंयोगाद् द्वात्रिंशभेद-(मर्जयः ? मूर्तयः)। नोदिता ग्रन्थबाहुल्याज (ज्ञेयादियार्णवा?) बुधैः ॥ ५८ ॥
१४-१५ । अहिजाप्यमिति अहिः सर्पः जाप्यं जपसाधनमक्षसूत्रमिति यावत् । गदाखटाङ्गेति । पानं नृकपालम् । एतेनायं षोडशभुज इति सिद्धम् । पूर्वोक्तो विरूपाक्षोऽपि तथा।

Page #195

१०५
षष्ठोऽध्यायः
अथ लिङ्गानि अष्टलोहानि लिङ्गार्थे स्वर्ण रौप्यञ्च ताम्रकम् । कांस्यपित्तलवङ्गानि नागं लोहं तथाऽष्टमम् ॥५६॥
[धातुलिङ्गमानम् ] एकाङ्गुलाद् धातुमयं यावदष्टाङ्गुलोदयम् ।
एकैकस्याङ्गलस्याष्टो लिङ्गान्यष्टौ ततः पुनः॥६॥ ६९। अथ लिङ्गान्याह-अष्टलोहानीति। एतेऽष्टौ धातव एवाष्टलोहनाम्नाऽभिधीयन्ते लोहशब्दस्य धातुपर्यायेऽन्तःपातात् । तत्र वङ्ग रङ्गापरनामा धातुविशेषः, नागं सीसकम् । लिङ्गफलान्युक्तानि रूपमण्डने (अ०४, श्लो० ३७-४१)।
स्थिरलक्ष्मीप्रदं हैमं राजतञ्चैव राज्यदम् । प्रजावृद्धिकरं ताम्र पाङ्गमायुर्विवर्धनम् ॥ विशेषकारक कांस्यं पित्तलं भुक्तिमुक्तिदम् । सीसकञ्च शवल्लिङ्गम् आयसं रिपुनाशनम् ॥ अष्टलोहमयं लिङ्ग कुष्ठरोगक्षयापहम् । त्रिलोहसम्भवं लिङ्गमन्तर्धानप्रसिद्धिदम् ॥ आयुष्यं हीरकं लिङ्ग भोगदं मौक्तिकोद्भवम् । मुखकृत् पुष्परागोत्थं वैदूर्य शत्रुमर्दनम् ॥ श्रीप्रदं पद्मरागञ्च इन्द्रनीलं यशःप्रदम् ।
लिङ्ग मणिमयं पुष्ट्यै स्फाटिक सर्वकामदम् ॥ इति । शिल्परत्नेऽपि प्रायेणैवमेव फलानि । (शिल्प० उत्तरभाग० अ० १, श्लो० ३८.४१)।
६०। एकाङ्गलादिति। धातुमयानि लिङ्गानि एकाङ्गलादारभ्य यावदष्टाङ्गलमुन्नतानि स्युः। एवञ्चाष्टौ लिङ्गानि भवेयुः, ततः पुनरेकैकस्याङ्गलस्याष्टौ लिङ्गानि भवेयुः, स्वर्णरौप्यादिभेदेनेत्यर्थः, इति व्युत्क्रमेण व्याख्येयम् । तथा च एकाङ्गलादष्टाङ्गलान्तानि स्वर्णलिङ्गान्यष्टौ, एवं राजतानि एवं ताम्राणीत्यादि। यद्वा एकैकस्य अङ्गुलस्याष्टौ लिङ्गानीति वक्ष्यमाणमनोहरादिसंज्ञाभेदेनेत्यर्थः, तथाच एकाङ्गलादष्टाङ्गलान्तानि मनोहरलिङ्गान्यष्टौ एवं श्रीमुखलिङ्गानीत्यादि। अत्र च पक्षे अविशेषाद वक्ष्यमाणेषु शैलदारवादिलिङ्गेष्वप्येवं भेदस्याऽऽवश्यकत्वेनास्योपलक्षणपरत्वं व्याख्येयम् । ___ यद्वा, तृतीयपादे 'एकैकस्याङ्गल्यस्यद्धर्या' इति कृतशुद्धिः पाठः। ऋद्धिर्वृद्धिरिति नार्थान्तरम् । तथाच एकाङ्गुलादारभ्य एकैकस्याङ्गलस्य वृद्धा लिङ्गान्यष्टौ भवन्ति । शिल्परस्त्रे अङ्गुलीनां वृद्धेस्तारतम्यतो लौहलिङ्गस्य द्वैविध्यमुक्तम्। तथाच
देवता-१४

Page #196

१०६
देवतामूर्तिप्रकरणम्
[ धातुलिङ्गनामानि ] (१)मनोहरं (२)श्रीमुखञ्च (३)रुद्रतेजो(४)महोत्सवम् । (५)आनन्दञ्च (६)सुवस्त्राख्यं (७)स्त्रीपुंज (८)नन्दिवर्धनम् ॥६१॥
[धातुलिङ्ग विशेषः] (लोहालौहं) मिश्रं न कर्त्तव्यं स्वमा(त्रं योनित्रयोनि)संयुतम् ।
[रत्नलिङ्गम्] कर्त्तव्यं धातुलिङ्गस्य प्रमाणेन हि रत्नजम् ॥६२॥
इति धातुरनलिङ्गानि । अष्टाङ्गुलं समारभ्य (द्विद्वय ? चाष्टा )गुलधिवर्धनात् । लौहानि नव लिङ्गानि निहस्तान्तानि कारयेत् ॥ तथाऽष्टाङ्गुलमारभ्य द्विद्वाङ्गुलविवर्धनात् । निहस्तान्तानि लिङ्गानि त्रयस्त्रिंशद् भवन्ति हि ॥
(उत्तरभाग० २ अ० ५४-६५ श्लो०) इत्यादौ अष्टाङ्गुलवृद्विभाजि नव लिङ्गानि, अनन्तरञ्च द्विद्वाङ्गुलवृद्विभाजि त्रयस्त्रिंशत्संख्यकलिङ्गानीत्युक्तम् । मानन्तूभयत्रैवाष्टाङ्गलत आरब्धम् । रूपमण्डनेऽपि अष्टाङ्गलारब्धमानकानि अष्टाङ्गुलवृद्धिमन्ति नवैव लौहलिङ्गानि । तथाच
धातोरष्टाङ्गुलं पूर्वमष्टाष्टाङ्गुलवर्धनात् । निहस्तान्तं नवैव स्युलिङ्गानि च यथाक्रमम् ॥ इति ।
(अ० ४, श्लो० ५१)। एवञ्च स्वकृताद रूपमण्डनात् परकृताच्छिल्परत्नाच्चान्यादृशस्यास्य धातवलिङ्गानां लक्षणस्य मूलमन्यत्र शास्त्रारण्येऽनुसन्धेयम् ।।
६१। अष्टानां धातवलिङ्गानां नामान्याह-मनोहरमिति। एतानि नामानि नान्यत्रोपलभ्यन्ते । एवमुत्तरत्रापि दारुजादिलिङ्गानाम् । शिल्परत्ने अष्टादशलिङ्गनामान्युक्तानि (शिल्प० उ० अ० २, श्लो० १-५ )।
६२। लौहमिति। लौह धातवं लिङ्ग मित्रं धात्वन्तरसंयुतं न कर्तव्यम् । यद्यपि धातुष्वपि केवनान्योन्यसंकरजन्मानो वर्तन्ते, अत एव तानुद्दिश्य निन्दाऽपि श्रूयते
मुख्यलोहानि चत्वारि हेमादीनि शुभानि हि । पिशाचलोहान्यन्यानि कांस्यादीनीति केचन ॥ इति ।
(शिल्प० उ० अ० १ ४१-४२ श्लो०) तथाऽप्यद्यतन मिश्रणव्यावृत्त्यर्थमेतदित्यनुसन्धेयम् । यद्वोत्तरपादे पीठिकालक्षणघटकीभूत स्वमात्र'

Page #197

egisterयः
[ दारवलिङ्गमानम् ]
षोडशाङ्गुललिङ्गञ्च ( षोडशा ? एकैका ) ङ्गुलवर्धनात् । लिङ्गा ( ना ? न्या) रसह (खा ?स्ता) न्तमष्टाविंशोत्तरं शतम् । क्रमेण नव लिङ्गानां षट् ( का ? क) रान्तानि संख्यया ॥ ६३ ॥
रूपमण्डनेऽपि -
पदव्यावर्त्तनीयमनेनाऽऽद्यपादेन दर्शितम्, तथाच पीठिका लोहमिश्रा न कर्त्तव्येति वर्चुलोऽर्थः । यद्वा लोहमिश्र लोहान्तरमिश्रं लिङ्गमिति शेषः, न कर्त्तव्यम् । एवञ्च यथाश्रुत एव पाठः प्रथमपादे |
स्वमात्रेति । लिङ्गं स्वमात्रयोनिसंयुतं कर्तव्यम् इत्यन्वयः । स्वमात्रं येम धातुना कृर्त लिङ्ग तन्मात्रं तेन कृता योनिः पीठिका तया संयुक्तं लिङ्गं कुर्यादित्यर्थः, न त्वेकेन धातुना घटिते लिङ्ग धात्वन्तरेण पीठिका कर्तव्येति भावः । तदेतत् सर्वं विशिष्याऽऽह शिल्परनेस्वयोनिः पीठिकैव स्याच्छैलादीनामदूषणा । भावे वैष्टक शैले रखजानां हिरण्मयी ॥ राजती ताम्रजा वा स्याच् श्रेष्ठमध्याधमक्रमात् । न्यूमै परलोहानामिष्टकाभिश्च दारये ॥ इति ।
( उ० अ० १, ५७-५८ लो० )
रत्रलिङ्ग द्विधा ख्यातं स्वपीठं धातुपीठकम् । धातुजन्तु स्वयोनिस्थं सिद्विभक्तिप्रदायकम् ॥ ताम्रजं पुष्परागस्य स्फाटिकस्य तु राजतम् । ताम्रजं मौक्तिकस्यापि शेषाणां हेमजं मतम् ॥ इति
१०७
( रूप० अ० ४, ४२-४३ श्लो० )
एवमुत्तरपादे सम्भविनमर्थं प्रसवानोऽपि यथाश्रुतः पाठः प्रमाणान्तरानुग्रहाभावादुपेक्षितः । अतिरोहितार्थश्च यथाश्रुतः पाठः । उक्तमर्थं रत्रलिङ्गेऽप्यतिदिशति - कर्तव्यमिति । सन्नप्यन्यत्र tafoङ्गविषये विशेषो नेह प्रपञ्चित इति द्रष्टव्यम् ।
६३ । षोडशेति । एवमेव शिल्परत्न ( उ० अ० २, श्लो० ५६ ) रूपमण्डनयोः ( अ० ४, लो० ५२ ) । श्रयर्धस्यास्य पद्यस्य प्रथमार्धं यथोक्तशोधनं विना मध्यमाधै लिङ्गसंख्या दुरुपपादा | तथाहि येयमष्टाविंशोत्तरं शतम्' इति संख्या श्रूयते सा किं लिङ्गानामुताङ्गुलीनामिति विचार्यमाणे न लिङ्गानामित्यापातत आयाति । कथमिति चेद् रसस्तमवधीकृत्य षोडशाङ्गुलादारभ्य षोडश - षोडशवर्धनेन नचैव लिङ्गानि भवेयुर्न यथोक्तानि । नाप्यङ्गुलीनाम्, यथोक्तसंख्याकाभिरङ्गुलीभी रसहस्ता निष्पत्तेः । तस्मादत्र कचित् कश्चिद भ्रमः कल्पनीय

Page #198

१०६
देवतामूत्तिप्रकरणम्
[दारवलिङ्गनामानि ] (१)मकरेन्दु च (२)मालक्यं (३)पुष्पं (४)सिद्धार्थकं ततः। (५)दण्डाख्यं (६)प्रौरवं (७)काम्यं (८)पुष्पकञ्च (६)फलोद्भवम् ॥६४॥
[लिङ्गोचितवृक्षाः ] श्रीपर्णी शिशुकाशोकः शिरी(ष ? षः) खदिरोऽर्जुनः । चन्द(न ? नः) श्रीफलो निम्बो रक्तचन्दनवीर्यको ॥६५॥ कपरो देवदारुश्च स्यन्दनः पारिजातकः। चम्पको मधुवृक्षश्च (हिताश्चागरुड,हिन्तालश्चागुरुः) शुभः॥६६॥
[वृक्षाणां लक्षणोद्वारः] नित्र (णा ?: सु ) दृढा वृक्षा लिङ्गार्थे सौख्यदाय(कः ? काः)। ग्रन्थिकोटरसंयु(क्ता ?क्ताञ्) शाखो (ता तान्)
परित्यजेत् ॥ ६७ ॥ [लिङ्गोचितानि गृहाणि] निलयं दारुलिङ्गानाम् इष्टकादारुजं शुभम् । शैलजं धातुलिङ्गानां स्वरूपं वाऽधिकं शुभम् ॥६८॥
इति दारुजा(ती ? नि) । [शैललिङ्गमानम् ] एकहस्तादिमं लिङ्गं हस्तवृद्धया नवान्तिकम् ।
शैललिङ्गस्य मानन्तु हस्त(हितं ? हीनं) न कारयेत् ॥६६॥ इति द्वितीयपादे शुद्धिः कृता। ततश्च षोडशाङ्गुललिङ्गमारभ्य एकैकाङ्गुलवर्धनाद रसहस्तं यावल्लिङ्गानि यथोक्तसंख्याकान्येव स्युरिति सर्वमनवद्यम् । 'भारसे'त्यादावाङ् मर्यादायाम् एकाङ्गुलोनरसहस्तान्तमित्यर्थः, एवमेवाष्टाविंशोत्तरशतसंख्या स्यात्। मध्ये शुद्विस्तु प्रास्ताविक्येव । ६४। नवानां लिङ्गानां नामान्याह-मकरेन्दु चेति । ६५। लिङ्गवृक्षानाह-'श्रीपर्णी'त्यादि हिन्तालबागुरुः शुभः' (६६) इत्यन्तेन । 'स्यन्दम' इत्यत्र 'चन्दन' इति प्रामादिकः पाठो रूपमण्डने (अ० ४, श्लो० ५६)। ६९। शैललिङ्गमानमाह-एकेति। एकहस्ततो नवहस्तान्तं शैललिङ्गं कुर्यात् ।

Page #199

१०६
षष्ठोऽध्यायः हस्तादिपादवृद्धया च (भयलिं ? त्रयस्त्रिंशत् क्रमेण वै। लिङ्गानि (न च ? नव) हस्तान्तं
७०। पूर्वोक्तानां नवानां लिङ्गानां निर्माणक्रमेण त्रयस्त्रिंशत्त्वमाह-हस्तादीति । 'हस्तहीनं न कारयेदि'त्युक्तत्वादेकहस्तमारभ्य एकहस्तं सपादहस्तं सार्द्धहस्तं पादोनद्विहस्तमित्यादिक्रमेण पादशो वद्धितानि लिङ्गानि नवहस्तं यावत् त्रयस्त्रिंशत्संख्यकानि भवन्तीत्यर्थः । रूपमण्डने
हस्सादि नवहस्तान्तं शैलं लिङ्ग विधीयते ।।
हस्तवृद्वया नवैव स्युर्मध्ये वृद्धिर्यदृच्छया ॥ (अ० ४, श्लो० ५३) इति हस्तादिनवहस्तान्तं लिङ्गमानं नियम्य या चेह पादवृद्धिरुक्ता तत्रौदासीन्येन यादृच्छिकवृद्धिस्तत्र प्रतिपादितेति ज्ञेयम् । शिल्परने पुनः
(सप्त ? एक)हस्तोच्चमारभ्य पादवृद्धा तु पूर्ववत् । श्रेष्ठानि भवलिङ्गानां त्रयस्त्रिंशदुदाहृतम् ॥
(उ० अ० २, श्लो० २४-२५) इत्यनेन प्रकृता पादवृद्धिः समर्थिता दृश्यते । लिङ्गमानं तावत् नवधा भवेत्। तथाच
लिङ्ग गर्भगृह(१)द्वार(२) स्तम्भा(३)धिष्ठान(४)किष्कुभिः (१)। ताल(६)मानाङ्गलै(७)श्चापि तथा मात्राङ्गुलै (८)रपि ॥ पजमामोचमानेन (९) चैवं नवविध स्मृतम् ॥ इति ।
(शिल्प० उ० अ० २, श्लो० १३)। कचित् सप्तधेत्यपि। तथाचगर्भगेहप्रमाणञ्च द्वारमानं तथैव च। स्तम्भञ्च कालमानञ्च हस्ततालाङ्गुल तथा ॥
लिङ्गमानं ध्रुवं सप्त.........। (काभ्यप० अ० ४९, श्लो० ६९-७०) इति । इह तु विधा लिङ्गमानमुक्तम् । तत्र मानाङ्गलेन पूर्वमुक्तं प्रासादगर्भमानाभ्यामिदानीमुच्यते। प्रासादमानेन लिङ्गमानकथनख्यायमभिप्रायः-एवं हि तन्त्रयुक्त्या लिङ्गमानं लिङ्गोचितप्रासादमानञ्चोक्तं भवतीति । तदुक्तं मातस्ये
प्रासादस्य प्रमाणेन लिङ्गमानं विधीयते । लिङ्गमानेन वा विद्यात् प्रासादं शुभलक्षणम् ॥ इति ।
(मत्स्य ० अ० २६३, श्लो० २)।

Page #200

देवतामूर्तिप्रकरणम्
[शैललिङ्गनामानि]
(१)श्रीभवं (२)(नु ?तू)द्भवं (३)भवम् ॥७०॥ (४)भयहृत् (५)पाशहरणं (६)पापहस्तेज उच्यते। ततः परं (७)महातेजा ()परापर(क)म(खे ? हे)श्वरम् ॥७१॥ (१० शेखरश्च (११)शिवं (१२ शान्तं (१३)मनोह्लादकरं ततः। (१४)रुद्रतेजः (१५)सदात्मज्ञं (१६)वामदेव (१७)मघोरे(१८)श्वरम् ॥७२॥ (१६)तत्पुरुषं (२०)तथेशानं (२१)मृत्युञ्जय(२२)विजयक्रमात् । (२३)किरणाक्ष(२४)महोरास्त्रं (२५)श्रीकण्ठं (२६)मुनिवर्धनम् ॥७३॥ (२७)पुण्डरीकं (२८)सुवक्ताख्यम् (२६)उमातेज (३०विश्वेश्वरम् । (३१) त्रिनेत्रं (३२)त्र्यम्बकं चैव (३३)महाकालञ्च नामतः ॥७॥
[प्रासादमानेन लिङ्गमानम् ] हस्तमानं भवेल्लिङ्गं वेदहस्ते सुरालये। (ये? ज्ये)ष्ठलिङ्गन्तु (वेदेशं? वेदांशे) षट्त्रिंशे नवहस्तकम् ॥७॥
पञ्चादिभूतवेदान्तं ? न्ते) प्रासादे हस्तसंख्यया। मध्यमं पञ्चमांशेन हस्तादिनवहस्तकम् ॥७॥ रित्यादि(१)युगलं चान्ते हस्तसंख्या शिवालये।
षडंशेन प्रकर्त्तव्यं हस्तादि (भव ?नव)हस्तकम् ।७७॥ ७६। प्रासादमानस्यावधिमाह-पञ्चादीति। पञ्चसंख्याया आदिः पञ्चादिः चतु:संख्येत्यर्थः। तथा च चतुर्हस्ततो भूतवेदान्ते पञ्चचत्वारिंशद्वस्तमिते प्रासादे हस्तसंख्यया लिङ्ग स्थाप्यमित्यर्थः। 'हस्तमानं भवेल्लिङ्गम्' इत्युक्तत्वादेवमनार्जयेन व्याख्यातम् ।।
७७। 'रित्यादियुगल'मित्ययं दुर्ग्रहार्थः पाठः। यच समानतन्त्र रूपमण्डने 'कृत्वा द्वियुगलम्' (अ० ४, श्लो० ६२ ) इति पाठः सोऽपि दुर्जेयप्रकृतोपयोग इत्युपेक्षितः ।।
'अतिकोमलमेकतोऽन्यतः सरसाम्भोरुहवृन्तकर्कशम्' ।

Page #201

षष्ठोऽध्यायः कनिष्ठा ये? ष्ठज्ये?)ष्टलिङ्गेषु मध्यमामध्यमेषु च । प्रासा(द?दाः)कन्यसे (यष्टां ज्येष्ठाः) सीमा
__ (न ?मान)मिदं स्मृतम् ॥७८॥
[ गर्भगेहमानेन लिङ्गमानम् ] गर्भे पञ्चांशके त्र्यंशे (न्यष्टे ?ज्येष्ठ)लिङ्गन्तु मध्यमम् । नवांशे पञ्चभागे (स्याद्धार्थं ?स्याद्गर्भाध) कन्यसोदयम् ॥७॥ धातुजे रत्नजे चैव शम्भुवाणे च (दारुणे? दारवे)। गृहं न्यूनाधिकं प्रोक्तं वक्तलिङ्गेषु? च) पार्थिवे ॥८॥
७९। इदानी गर्भगेहमानेन लिङ्गमानमाह-गर्भ इति । पञ्चभागीकृतस्य गर्भगेहस्य त्र्यंशेन परिमितं लिङ्ग ज्येष्ठं भवेत्, एवं नवधा कृतस्य तस्य पञ्चांशेन मध्यमम् , द्विधा कृतस्य च तस्यान कनिष्ठमित्यर्थः। मातस्ये
भागाधन तु यलिङ्ग कार्य तदिह शस्यते । पञ्चभागविभक्तेषु त्रिभागो ज्येष्ठ उच्यते । भाजिते नवधा गर्भ मध्यमं पाञ्चभागिकम् ॥
' इति (अ० २६३, श्लो० ७-८) गर्भगृहस्वरूपमाह समराङ्गणसूत्रधारे
शालानां यत् पुनर्मध्यं वापी पुष्करिणी च सा । संछन्ना (चा ? सा )पि यस्य स्यात् तद् गर्भगृहमुच्यते ॥ इति ।
(अ० १८, श्लो० २०)।
तन्मानन्तु
प्रासादस्य त्रिभागैकं सप्तभागानलांशकम् । विशेषाद गर्भगेहस्य विस्तारं प्राह काश्यपः ॥ इति ।
(शिल्प० पूर्व० अ० २१, श्लो० ५ )। ८०। यथोक्तमानस्य कचिद विपर्ययोऽपि भवतीत्याह-वक्तलिङ्गे चेति । पार्थिवे वक्तलिङ्ग इति सम्बन्धः । घक्तलिङ्ग लिङ्गविशेषः, मुखलिङ्गमित्यस्य नामान्तरम् । तत्स्वरूपं शिल्परत्वे उत्तरभागे तृतीयाध्याये द्रष्टव्यम् । शम्भुवाणे इति शम्भौ बाणे चेत्यर्थः ।

Page #202

११२
देवतामूर्तिप्रकरणम्
[ लिङ्गविस्तारः] मृदारुलोहशै(लं वालानां) दैर्घ्य
भक्ते (दिनांशकेजिनांशकः)। कुर्यात् षट्सार्धसप्तांशनवांशे विस्त(र?रं) क्रमात् ॥८॥ (विषकविष्कम्भ) नव(नागं?भाग) तु सार्द्धमष्ट पितामहः । नारायणोऽष्टभिर्जे (यो?यः ) सप्तसाधु महेश्वरः ॥२॥
८१.८२। इदानी लिङ्गस्य विस्तारं ब्रह्मादिभागविभागञ्च युग्मकेनाऽऽह-मृद्दाविति । मृदादिलिङ्गानां देध्यं जिनांशकैश्चतुर्विंशत्येत्यर्थः, भक्ते षट्सार्धादिना विस्तरं कुर्यादित्यर्थः। यद्वा विष्कम्भनवभागं गर्भगेहविष्कम्भस्य नवमांशमितं विस्तरं कुर्यादित्यर्थः। अनोद्दिष्टानां मृदादीनां चतुणी षट्सार्धेत्यादिभिश्चतुभिरनुद्देशाद् यथासंख्येनान्वयो बोध्यः। विषमफलमपि तुल्यप्रकारं विभागवचनं शिल्परने
आयामे दलिते दिवाकरयुजाऽभीष्टेऽष्टभिर्विस्तृतिः
*
*
पञ्चाशैरपि गर्भगेहनवमांशेनापि सा स्मर्यते ॥
(उ० अ० २, श्लो० ६७)। ब्रह्मादिभागमाह-सार्द्धमष्टेति। अत्रापि जिनांशकैर्भक्ते इत्येव । सप्तसार्द्धमिति सार्द्धसप्तेत्यर्थः। अनापि फलविसंवाद्यपि संवादि प्रमाणं तत्रैव
लिङ्ग सर्वसमं समोन्मितिविभक्तांशत्रयं तत् पुनः स्वायत्या सम-नाहकं यदि समांशं चाथ वृद्धात्तरम् । भक्ते भानुयुजोच्छ्रयेऽद्रि(७)वसु(८)नन्दा(९)शैस्तु मूलादिषपेतं दिग्दलिते त्रिलोकयुगसंख्यातैस्तथेशाधिकम् ॥
(शिल्प० उ० अ० २ श्लो० ६६) अस्यायमर्थः-लिङ्गस्य उच्छाये भानुयुजा रविद्वयेन चतुर्विंशत्येत्यर्थः, भक्ते क्रमेण अद्रिवसुनन्दांशैः सप्ताष्टनवभिरंशैमूलादिषु मूलमध्योप्रभागेषु उपेतं पूर्वार्धविशेषणविशिष्टं लिङ्गम् ईशाधिकं शिवभागाधिकं भवेदित्यर्थः । पक्षान्तरमाह-दिग्दलिते इति । दिशा दशभिर्दलिते विभाजिते उच्छाये इत्येव, त्रिलोकयुगसंख्यातः यथाक्रमं त्रिभिस्त्रिभिश्चतुर्भिश्नांशैम लादिषु उपेतम् ईशाधिकञ्च सत् लिङ्ग तथा पूर्वोक्तवदेव भवेदित्यर्थः ।

Page #203

११३
षष्ठोऽध्यायः
[लिङ्गस्य ब्रह्मादिभागाः] ब्रह्मांशश्चतुरस्रो (वोऽधो) मध्येऽष्टास्त्रस्तु वैष्णवः। पूजाभागः सुवृत्तः स्यात् पीठोवं शङ्करस्य च ॥३॥
[नागरलिङ्गानि ] गर्भा(ध) कन्यसं श्रेष्ठ पञ्च(वित्र्यं)शं शिवालयम् । भवन्ति नव लिङ्गानि तयोर्मध्येऽष्ट(भागिके?भाजिते)॥४॥ श्रेष्ठमध्यकनिष्ठानि त्रितिभेदानि तानि हि। नागरे नागरस्यो(क्तक्त)मा(नान)लिङ्गस्य मन्दिरे ॥५॥ अग्नेशभागोऽधिक इति दृश्यते प्रकृते तु ब्रह्मभागः, तस्य सार्धाष्टभागभाजित्वात् । तदनेशपदं ब्रह्मपरं वा स्यात् मूलपदम् ऊद्ध परं वेति तत्रभवन्तो निर्माणनिपुणा जातिशिल्पिनो निर्दिशन्त्विति । परमीशपदस्य ब्रह्मपरत्वेऽपि तस्य मूलभाक्त्वादाधिक्यमसम्भवमेव ।
८३ । ब्रह्मादिभागस्य देशं प्रकारचाऽऽह-ब्रह्मांश इति । ब्रह्मांशातुरस्रः समचतुष्कोणः, स च अधो विधेयः, वैष्णवः अष्टास्रः, स तु मध्ये कर्तव्यः, शङ्करस्य पूजाभागः सुवृत्तः पीठोद्धच स्यादिति योजना । तदेतदाह शिल्परत्ने
यथोचितातानवितानयुक्तां शिलां यथोक्तक्रमतोऽभिभज्य । मूलं युगानं विदधीत मध्यमष्टाश्रक वृत्तमयं परञ्च ॥
इति ( उ० अ० २, श्लो० ७७)। ८४.८५ । सम्प्रति लिङ्गस्य पूर्वोक्तं श्रेष्टमध्यकनिष्ठत्वादिभेदनयमनूद्य नागरादिप्रासादभेदेन लिङ्गमानमाह-गर्भार्धमिति । गर्भाधं शिवालयं शिवलिङ्ग कन्यसं कनिष्ठम् , पञ्चत्र्यंशं गर्भपञ्चांशस्य त्र्यंशं शिवलिङ्ग ज्येष्ठम् इति पूर्वोक्तानुवादः। प्रस्तुतमाह-भवन्तीति । तयोर्मध्ये ज्येष्ठकनिष्ठयोर्मध्ये नवांशीकृतस्य गर्भस्य पञ्चांशे इत्यर्थः, पूर्व तस्यैव मध्यमत्वाभिधानात् ; अष्टभाजिते अष्टभिविभक्ते नव लिङ्गानि भवन्ति ; तानि च श्रेष्ठमध्यकनिष्टानीति त्रित्रिभेदानि भवन्तीत्यर्थः । निगमयति-नागर इति। नागरे मन्दिरे नागरस्य लिङ्गस्य मानम् इत्युक्ताम् । शिल्परत्ने 'नागरे' इत्यन्न 'वेशरे' इति लिखितं विलक्षणैश्वांशादिभिरयमेव प्रकारोऽभिहितः ।
तथाच
अभिकृत्यंशके (२६) गर्भ पोडशांशं तदुत्तमम् । त्रयोदशांशमधर्म तयोर्मध्येऽष्टभाजिते ॥
नव लिङ्गानि सिध्यन्ति वेसरे तानि कल्पयेत् । ( उ० अ० २, श्लो० ६४-६५) देवता-१५

Page #204

११४
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
विकारांशे तदायामे भूत (भङ्गानि ? वेदाग्नि) विस्तरम् ।
( नयदं ? जयदं) पौष्टिकं सार्धकामकं नागरे विदुः ॥ ८६॥
[ द्राविडलिङ्गानि ]
गर्भे (त्रिसुप्रभागं त्रिः सप्तभागे) तु दशां (श? शो) द्राविडेऽधमः । (च्या? वयो) दशांश (के? कं) श्रेष्ठ (गर्भे ? मध्ये ) ऽष्टांशेन पूर्ववत् ॥८७॥ त्रिःसप्तांशे निजायामे षट्पञ्चचतुरं ( शतम् ?शकम् ) । जयदा ( fr?दि) विशालं तु पूर्ववद् द्राविडे मतम् ॥८८॥
इति । काभ्यपशिल्पे पुनर्द्वारमानेनेयं कल्पना, परं तत्र नागरादिसंज्ञा नास्ति । । तत्र द्वारमानमभिधाय -
तथाच
अधमोत्तमयोर्मध्ये वसुभागविभाजिते ।
वासको द्वार ( मानं ? मानाद ) विधीयते ॥
इत्युक्तम् । एतत् चित्रम्, सर्वत्रैव मध्यमष्टभिर्विभज्य नव लिङ्गानि विहितानि परं कथं तथाविधे भागे लिङ्गकोत्पत्तिर्भवेदिति शिल्पिन एव कल्पयितुं प्रभवेयुः ।
८६ | नागरलिङ्गस्य विस्तारक्रमेण नामान्याह - विकारांश इति । तदायामे लिङ्गायामे विकारांशे जयर्द पौष्टिक सार्धकामकञ्च लिङ्गं यथाक्रमं भूतवेदाग्निविस्तरं पञ्चचतुस्त्र्यं विशालं विदुः । पञ्चांशविस्तृतं जयदम्, चतुरंशविस्तृतं पौष्टिकम्, त्र्यंशविस्तृतं सार्द्धकामम् इति निष्कर्षः । शिल्परले ( उ० भा० अ० २, श्लो० ६३ ) पुनः 'सार्वकामिकमिति तृतीयं नाम द्राविडे प्रासादे एषां स्थानञ्चोक्तम् ।
अत्र विकारपदेन षोडश प्रकृतिविकारा उच्यन्ते, काभ्यपशिल्पे
अथोद कलांशे तु पञ्चांशं स्वस्तिकं भवेत् ।
aaii पौष्टिक ख्यातं गुणांशं जयदं भवेत् ॥ ( अ० ४९, लो० ९१ ) इति यथोक्तांशस्य कलाशब्देनोल्लेखात् । अत्रापि नाम्नां भेदः पौर्वापर्यविपर्ययश्व द्रष्टव्यौ । ८७ । द्राविडप्रासादे लिङ्गायामविस्तारौ वक्तुमंशविभागमाह – गर्भ इति । द्राविडे प्रासादे त्रिःसप्तभागे एकविंशतिभागे कृते दशांशोऽधमः त्रयोदशांशकं श्रेष्टं भवति । मध्येऽष्टांशेनेति पूर्ववत् नागरे इव तयोर्मध्ये अष्टांशेन विभक्ते नवलिङ्गानि भवन्तीत्यर्थः ।
८८ । सम्प्रति विस्तारमाह - त्रिःसप्तांश इति । निजायाम इति लिङ्गदैध्यें । षट्पञ्चचतुरंशकं विशालं विस्तारं कुर्यादिति शेषः । जयदादीति क्रमेण तेषामंशानां पूर्ववत् जयदादिसंज्ञा स्यादित्यर्थः ।

Page #205

षष्ठोऽध्यायः
[वेशरलिङ्गानि ] वेशरे पञ्चपञ्चांशे गर्भाकारे विमानके । त्रयोदशांशकं हीने श्रेष्ठं कुर्याद् विचक्षणः ॥६॥
[लिङ्गप्रासादोचितनक्षत्रानयनम् ] उत्सेधाष्टगुणे सप्तविंशभिर्हरणे ततः। शेषमश्वयुजा(ध्ययं) तु
काश्यपे
लिङ्गोचे द्विर्नवांशे तु रसभूतयुगांशके ।
गुणांशे शान्तिकादिः स्याद् द्राविडे च चतुर्विधम् ॥ (अ० ४९, श्लो० ९३) इति द्विर्नवांश इति चतुर्विधमिति च प्रकृताद भिद्यते ।
८९। वेशरलिङ्गमाह-वेशर इति। प्रमादबहुलोऽयं पाठः । शिल्परते
पञ्चपञ्चांशके देध्ये वसुसप्तषडंशकैः ।
विस्तारं वेशरे विद्यात् पूर्ववज्जयदादिकम् ॥ इति ( उ० अ० २, श्लो० ६५) काश्यपशिल्पे
वेशरे लिङ्गतुङ्गे तु विंशत्यंशविभाजिते ।
भष्ट वा सप्तषट्पञ्चभागैासं प्रकल्पितम् ॥ (अ० ४९, श्लो० ९४) इति चैकार्थबोधकं पद्यद्वयम् । __ ९०। प्रसङ्गात् प्रासादस्य लिङ्गस्य च नक्षत्रादीनि वक्तुमादौ नक्षत्रमाह-उत्सेधाष्टगुणे इति । एतानि च शिल्परत्नादौ आयादिरिति नाम्ना व्यपदिश्यन्ते । शुभानाम् एतेषामतिप्राशस्त्यमाह समराङ्गणसूत्रधारे
आयो व्यय योनि( त्वं ? श्र) ताराश्च भवनांशकम् । गृहनामेति चिन्त्यानि करणानि गृहस्य षट् । त्रिभिः शुभैः शुभं वेश्म द्वाभ्यामेकेन चाशुभम् ॥
करणैश्रतुराद्यैस्तु शुभैरतिशुभं भवेत् ॥ (अ० २६, श्लो० ४९-५१) इति । इह गृहनाम वर्जयित्वाऽन्येषां पञ्चानां लक्षणानि लिखितानि । ___ सम्प्रति व्याख्यायते । कर्तव्यस्य प्रासादस्य लिङ्गस्य वा भाषिते उत्सेधे उन्नतिमाने अष्टभिर्गुणिते सतविंशत्या हृते च अवशिष्टसंख्यया नक्षत्रं जानीयादिति निष्कर्षः। अश्वयुजाय

Page #206

देवतामूत्तिप्रकरणम् [तस्कराचंशानयनम् ]
नक्ष(त्रञ्चत्रे च) चतुर्गणे ॥६॥ नवभिर्हरणे (षष्ठमश्यकं ?शेषमंशक) तस्करं तिरादि)कम् । भुक्तिमुक्तिधनं (राज्ञा षडं का ? राजा पण्डञ्चाभयक) वियत् । तस्करं (विषखण्डन्तु ?वियत् षण्डन्तु)
निन्दितञ्च सुपाठ(के?कैः) ॥१॥ मिति अश्विन्यादिनक्षत्रम्। शेषसंख्यया नक्षत्रज्ञानञ्च-यथोक्तगुणहरणाभ्यामेकस्मिन्नवशिष्टे अश्विनी, द्वयोर्भरणी त्रिषु कृत्तिकेति क्रमेण। इयमेव रीतिः काश्यपे। तथाच
* * * अंशमष्टगुणीकृते ।
सप्तविंशतिहच्छेषमश्विन्यादिक(कं ?)सम्भवेत् ॥ (अ० ५०, श्लो० ५१) इति । समराङ्गणसूत्रधारे तु प्रकारान्तरेण नक्षत्रानयनमुपदिष्टम् । तत्र हि सप्तविंशतिनक्षत्राणि जन्मसम्पदादिसंज्ञया नवधा विभक्तानि ; अत एव तत्र हरणमपि नवभिः कृतम् । तथाच
गणयेत् स्वामिनक्षत्राद यावत् स्याद् भवनस्य भम् । नवभिर्भाजिते तस्मिन् शेषं तारा प्रकीर्तिता ॥
(समराङ्गण० अ० २६, श्लो० ४०-४१), एवमेव शिल्परत्नेऽपि (पूर्व० अ० १५, श्लो० १३-१४)। अयमेव हि प्रकारः साधीयान्, एकप्रयासेनैव नक्षत्राणां तच्छुभाशुभानाञ्चाधिगमकत्वात् । __ ९१। अंशानयनप्रकारमाह-नक्षत्रे चेति । नक्षत्रे नक्षत्रमाने चतुर्गणे चतुर्भिर्गणिते नवभिहते विभाजिते च शेषमंशक भवेत् । तेषां संज्ञामाह-तस्करमिति । ___ 'युगवृद्धा नवे हासे त्वंशकं तस्करादयः' (अ० ४९, श्लो० १०३) इति काभ्यपे यथोक्तावेव गुणहारौ। परमस्ति नाम्नि विप्रतिपत्तिः। तथाच
तस्करं भक्तिशक्तिश्च वनं राजञ्च षण्डकम् ।
अभयं धनमणञ्चैव नघांशकमुदाहृतम् ॥ (अ० ५०, श्लो० ६१) इति। एवं शिल्परत्रेऽपि (पूर्व० अ० १५, श्लो० २७-२८) नामभेदो विद्यते। नवता तु प्राचीनैव । समराङ्गणसूत्रधारे पुनर्गुणहारयोर्नाम्नि संख्यायां च विप्रतिपत्तिः। तथाच
व्ययं क्षेत्रफले क्षिप्त्वा गृहनामाक्षराणि च । भागं विभिहरेत्तत्र यच्छेषं सोऽशको भवेत् ॥ इन्द्रो यमश्च राजा च त्रयो मामभिरंशकाः । स्वनामतुल्यफलदा विज्ञातव्यास्त्रयोऽपि च ॥ (अ० २६, श्लो० ३७.४०)

Page #207

षष्ठोऽध्यायः
[ धनर्णयोन्यानयनम् ]
उत्तुङ्गे वसुनन्दाग्निगुणेष्ट (काशभिर्ह ? काष्टभि ) ते । शेषं धनमृणञ्चैव (योजितं ? योनित्वं) स्याद् यथाक्रमम् । धना (दिक? धिक) मृणक्षीणं मानं तत् सम्प( दा ? दां) पदम् ॥ ६२ ॥
अस्ति चैषामंशानां करणषट्के प्राधान्यद्योतको हृद्य. प्रशंसावादोऽपि तत्रैव
११७
चतुर (ङ्गो ? ङ्गे) यथा ( मन्त्रो ? मन्त्री ) मुख्यो लग्ने नवांशकः । तथा गृहादिषु प्रोक्तं मुख्यत्वेनांशकन्त्रयम् ॥ इति ।
( अ० २६, श्लो० ३८-३९ ) अशेषु निन्दितानंशानाह - तस्करमिति । 'निन्दितं वास्तुपाठकैः' इति शिल्परले ( पूर्व० अ० १५, श्लो० २८ ) पाठरतम् ।
९२ । सम्प्रत्येकोपक्रमेण धनर्णयोनीनामानयनप्रकारमाह त्रिभिः पादैः – उत्तुङ्ग इति । प्रासादस्य लिङ्गस्य वा उत्तने औन्नत्ये औन्नत्यपरिमापके हस्तादावित्यर्थः, वसुना अष्टभिः नन्देन नवभिः अग्निना त्रिभिच गुणे गुणिते, अष्टकाष्टभिरिति - अष्ट च कः सूर्योऽर्थाद् द्वादशष्ट अष्टकाष्ट तैः अष्टकाष्टभिः अष्टभिर्द्वादशभिरष्टभिश्च हृते विभाजिते यथाक्रमं धनम् ऋणं योनित्वञ्च स्यात् तथाच - अष्टभिर्गुणिते अष्टभिर्हतेऽवशिष्टं धनम्, नवभिर्गुणिते द्वादशभिर्हतेऽवशिष्टं ऋणम्, त्रिभिर्गुणितेऽष्टभिर्हतेऽवशिष्टं योनित्वमिति निष्कर्षः ।
अत्र श्लोके गुणनसंख्यास्तिस्रः स्पष्टत उपलभ्यन्ते 'वसुनन्दानी' त्यनेन ; हरणसंख्या स्वस्पष्टेति गुणनसंख्यासाम्यपर्यालोचनया 'अष्टकाष्टभिरिति पाठं परिकल्प्य अष्टभिर्द्वादशभिरष्टभिरिति कष्टेन कल्पितोऽर्थः, ततश्चैतद्भागफलानां त्रित्वात् संख्येयानामपि त्रित्वमावश्यकमिति बुद्धया, 'यथाक्रम' पदोपात्तक्रमान्ययानुपपत्त्या 'योजित 'पदस्यानर्थक्यानुसन्धानेन च 'योनित्व'मिति पाठः शुद्धत्वेन कल्पितः । यद्यपि 'योनिले 'त्येव पाठः साधीयान् तथाऽपि यथाशोधितमेवान्यत्रेोपलब्ध्या अक्षरसाम्यभूम्ना च तथा कल्पितम् ।
इदमत्र द्रष्टव्यम् - योनिः यथोक्तगुणहाराभ्यामेव सर्वत्राऽऽनीता । आभिः संख्याभिनर्णयोरानयनन्त्वन्यत्र नोपलभ्यते । तथाच शिल्परत्ने -
अष्टाते रहतेऽथ शेषस्त्वायोऽथवाऽत्रापि तिथिस्तु तिथ्या । मागे नवने व्यय एव दिग्भिर्भवेदिदं देशवशात् प्रवेभ्यः ॥ ( पूर्व० भा० अ० १५, श्लो० ३१) इति । एवमत्र अष्टाभिर्गुणिते मत्रभिर्हते आयः, नवभिर्गुणिते दशभिर्ह ते व्यय इति कल्पितम् ।

Page #208

११६
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
[ सूर्यादिवारानयनम् ]
तुङ्गं नवगुणं कृत्वा सप्तभिः क्षपयेत्ततः । शेषं सूर्यादि (नारंवारः स्यात् क्रूरास्तत्र विवर्जिताः ॥६३॥
काश्यपे
*
*
* तुझं हस्ताष्टवृद्धिदम् ।
नाभिस्तु निविशेषमायामिन्युच्यते बुधैः । इत्येकत्र ।
अत्र द्वितीया - 'नाडिभस्तूनिते शेषमायमित्युच्यते बुधैरिति स्यात् । अनले गुणिते चाष्टहृते योनिरुदाहृता । अष्टभिर्वर्धिते भानुहृते त्वायमुदाहृतम् ॥ नवभिर्गुणिते नाडीहते शेषमृणं भवेत् ।
,
( काश्यप० अ० ४९, श्लो० १०२-१०३ ) इति यथोक्तसंख्या गुणमभिधाय भानुहृते आयमाह, यत्र प्रकृते अष्टहरणमुक्तं यत्र च प्रकृते भानुहरणमुच्यते, तत्र ऋणे त्वयं नवभिर्हरणमाह, गुणनन्तु प्रकृतवदेव । तदन्यत्र च पूर्वोदाहृतवदेव आययोन्यादिकमभिधाय -
नवभिर्गुणिते त्वं (श ? शे) राशिभिर्द्वासयेत्ततः । शेषं व्ययमिति ख्यातम् *
( अ० २५, श्लो० ४-५ )
अन्यत्र च
*
*I
( काश्यप० अ० ५०, श्लो० ५०-५१ ) इति प्रकृतवदेव द्वादशभिर्हरणेन व्ययानयनं दृश्यते । तदन्न व्ययो धनं वा ऋणं वेति शिल्पिभिरनुसन्धेयम् । मातृस्येऽपि अष्टाभिर्भाजिते आयव्ययावाह | 1
तथाच --
'व्यासेन गुणिते दैये अष्टाभिर्वै हृते तथा । यच्छेषमा ( यतं ? यं तं विन्द्यात्' इत्यायमभिधाय - 'अष्टाभिर्भाजिते ऋक्षे यः शेषः स व्ययो मतः '
( अ० २५७, श्लो० १५-१६, २१ ) इति व्ययमाह । धनर्णयो हेयोपादेयत्वमाह - धनाधिकमिति । धनमधिकं यत्रेति, ऋणं क्षीणं यत्रेति च faregeम् शेषं सुगमम् । 'आयाधिक्यं व्ययं क्षीणं सम्पदामास्पदं सदेति काश्यपे ( अ० ४९, श्लो० १०४ ) । इदमन्त्र द्रष्टव्यम् - वसुभिर्गुणिता तैरेव च भाजिता संख्या विकारमननुभवन्त्येव स्वस्वरूपेणावतिष्ठते इत्यफलाऽनिष्टफला वा ग्रन्थकृतश्रेष्टेत्यवगच्छामः ।
-
९३ । वारानयनमाह – तुङ्गमिति । स्पष्टम् । एवमेव शिल्परत्न ( पूर्व० भा० अ० १५, श्लो० ३३) काश्यपशिल्पयोः ( अ० २५, श्लो० ३। अ० ४९, श्लो० १०१ । अ० ५०, श्लो० ५३ ) ।

Page #209

षष्ठोऽध्यायः
[तिथ्यानयनम् ] तुङ्गमष्टगुणं कृत्वा तिथिभि(हरणोज्ञतः ? हरणात्ततः)। शेषश्च तिथयः सम्यग रिक्तापर्व(विजिता.? विवर्जिताः)॥४॥
[प्रशस्तचिह्नम्] पद्मं शङ्खध्वजं छत्रं खड्ग(?) स्वस्तिकचामरे।। वज्र (दगेर्ध्वदण्डा)चन्द्रौ च(क्रमस्त्याप्यटकः?
चक्रमत्स्यौ घटः) शुभाः॥६५॥ सौख्यदं चिह्नमित्या(चाय)मावतॊ दक्षिणे हि यः। रक्तश्वेतपीतकृष्णरे(षोखा) वर्णसुसौख्यदा॥६६॥
[लिङ्गे रेखाकरणम् ] पूजायामे कलांशे तु लिङ्गं चिह्न दशांशकैः। पीठस्योर्द्ध विभागेन रे(षाखा) कार्या प्रदक्षिणे ॥१७॥
[लिङ्गशिरोवर्तनम् ] (सत्राछत्रा)भमष्टमांशे तु सार्ध(प्यंशाइंयशे)(षडङ्गको?षडंशके)। त्रपुषाभं विस्तरार्धे (कुकुटाङ्गं ? कुक्कुटाण्ड) शिरो मतम् ॥१८॥ त्रिभागे लिङ्गविस्तारे चैकांशेनार्धचन्द्रकम् ।
सार्धत्र्यंशेन तुल्यं स्यादष्टांशे बुबुदाकृतिःति)॥६६॥ ९५। लिङ्ग प्रशस्तानि चिह्नान्याह-पद्ममिति । स्पष्टम् ।
९६ । रेखामाह-पूजायाम इति । पूजायामे शिवांशे पोडशभिविभक्ते दशभिरंशैलिङ्ग चिह्नयितव्यम्। पीठस्य अद्विभागेन प्रदक्षिणे रेखा कार्यत्यन्वयः। द्वितीयाधं प्रथमार्धस्यैवानुवाद इति मन्यामहे ।
९८ । सम्प्रति लिङ्गस्य शिरोवर्तनम् अंशवशेन तस्य संज्ञानाऽऽह द्वाभ्याम्-छत्राभमिति । त्रिभागीकृतस्य लिङ्गस्य ऊर्द्धभागः शिवांश इत्युक्तम् , शिवांशं पुनस्त्रिधा विभज्य लब्ध ऊर्श्वभागो मुखम् , तत्र वर्तनं भवेदिति वस्तुस्थितिः। वर्तनमिति वृत्तक्रियामाह, यथा अर्द्धचन्द्राद्याकारः सम्पद्यते। ___शिरोभागे अष्टमांशे अष्टांशे अष्टभिरंशीकृते इत्यर्थः, सार्द्धद्वाशे छत्राभं षडशे वपुषाभं वर्तनं भवेत्। वपुषाभमिति वपुषामसहशमित्यर्थः, त्रपुषं फलविशेषः यस्य 'शशा' इति ख्यातिङ्गेषु ;

Page #210

१२०
देवतामूर्तिप्रकरणम्
[ दुष्टलिङ्गलक्षणम् ] ऊधोमध्यहीनं यल्लिङ्गं नाशकरं भवेत् । दीर्घ वा सन्धिरे(पाखा)भिर्युक्तं काकपदा(दिवैदिकैः ॥१०॥
[स्फाटिकलिङ्गमानम् ] एकद्विन्यङ्गला वृद्धिानिरायादिशुद्धये। मात्रादि स्फाटिक लिङ्ग यावदेकादशाङ्गुलम् ॥१०॥
इति दारुजानि स्फाटिकानि (च)। [अथ बाणलिङ्गानि ]
[तत्र लिङ्गोत्पत्तिस्थानानि] कुरुक्षेत्रे च लिङ्गानि सरस्वत्यां तथा पुनः। वाराणस्यां प्रयागे तु गङ्गायाः सङ्गमेषु च ॥ १०२ ॥ यानि वै नर्मदायाश्च अन्तर्वेदे च सङ्गमे ।
केदारे च प्रभासे च बार्णालङ्गं सुखावहम् ॥ १०३ ॥ विस्तराई कक्कुटाण्डं त्रिभागैकभागे अर्द्धचन्द्रकम् अष्टांशीकृतस्य सार्द्धन्त्र्यंशेन तुल्यं बुद्धदाकृति शिरः स्यादित्यर्थः । एवं पञ्चधा वर्त्तनं भवेत् । तथाच शिल्परत्ने
छत्राभं वपुषाकारं कक्कुटाण्डनिभं तथा । अद्धेन्दुसदृशं चाथ बुद्धदाभन्तु पश्चमम् ॥ सर्वेषामपि लिङ्गानां शिरसो वर्तनक्रमम् । इति ।
__ (उ० अ० २, श्लो० ११६-११७ )। १००। सम्प्रति दुष्टलिङ्गान्याह-ऊधिोमध्यहीनमिति । ग्रन्थान्तरेऽस्य 'लक्षणोद्धार' इति शिरोनाम दृश्यते । तस्य च वर्जनीयत्वमाह'शिरसो वर्तनोपेतं लक्षणोद्धारवर्जितम्' इति
(काश्यप० अ० ४९, श्लो० १४)। एतच्च स्फाटिकादिलिङ्गविषयमिति सम्भाव्यते, तत्रैवैतेषां दोषाणां दृष्टत्वात् । तथाच शिल्परने रत्नदोपमधिकृत्य
रेखा बिन्दुः कलङ्कश्श काकानिक्षतधूलयः । तुषारत्रासरन्ध्राणि यत्नाद रत्नेषु वर्जयेत् । इति ।
(उ० भा० अ० १, श्लो० ३५-३६ )।

Page #211

षष्ठोऽध्यायः
[ बाणलिङ्गपरीक्षा] त्रिपञ्च(नारंवारं) यस्यैव तुलासाम्यं (जनायते?न जायते) तदा बाणं समाख्यातं शेषं पाषाणसम्भवम् ॥ १०४ ॥
[धर्मबाणलिङ्गानि ] स्थूलं वरञ्च दीर्घश्च (स्फटिकं ? स्फुटितं) (छिन्नछिद्र)संयुतम् । बिन्दुयुक्तञ्च शूलाग्रं कृष्णञ्च (विचि)पिटं तथा ॥ १०५ ॥ (वक्तवक्र)ञ्च मध्यहीनञ्च बहुवर्णश्च यद् भवेत् । वर्जयेन्मतिमाल्लिङ्गं सर्वदोषकरं यतः॥ १०६॥ .
[क्वचित् पाषाणस्यापि पूज्यत्वम् ] महानदीसमुद्भूतं सिद्धक्षेत्रादिसम्भवम् । पाषाणं परया भक्त्या लिङ्गवत् पूजयेत् सदा ॥ १०७॥
[यथातथावस्थितस्यापि बाणस्य प्राशस्त्यम् ] पुष्पपीठमपीठं वा मन्त्रसंस्कारवर्जितम् । भुक्तिमुक्तिकरं बाणं सर्वप्रासादपीठकम् ॥ १०८ ॥
[भोगदवाणलक्षणम् ] ऊर्द्धस्थूलं कृशं चाधो यदा लिङ्गं निवेशयेत् । तदा भोगं विजानीयात् पुत्रपौत्रा?त्र)श्च वर्धते ॥१०॥
१०४ । बाणलिङ्गपरीक्षामाह-त्रिपञ्चवारमिति। यस्यैवेत्येवकारो भिन्नक्रमे। यस्य त्रिपञ्चवारं पञ्चदशवारम् एव तुलासाम्यं न जायते प्रतिवारमेव मानं भिद्यते इत्यर्थः, तदा बाणं बाणलिङ्ग समाख्यातं कथितं मुनिभिरिति शेषः ; 'अमेयः खलु भगवानिति भावः।
१०७। महानदीति । रूपमण्डने (अ० ४, श्लो० ७८) 'ग्रन्थान्तरे' इत्युपक्रम्यायं श्लोकः पठितः। लिङ्गवदिति बाणवदित्यर्थः, तस्यैव प्रस्तावात्।।
१०८। पुष्पपीठमिति। प्राणतोषणीतवीरमित्रोदयेऽयं श्लोकः 'पुष्पपीठ'मित्यत्र 'तत् सपीठ'मिति, भुक्तिमुक्तिकरमित्यत्र ‘सिद्धिमुक्तिप्रद'मिति 'पीठक'मित्यत्र 'पीठग'मिति च विपरिवर्त्तनेनोपलभ्यते । एवमन्यान्यपि लक्षणानि पौराणिकान्येवेति द्रष्टव्यम् ।
देवता-२६

Page #212

१२२
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
ऊर्द्धकृशं यदा लिङ्गं स्थूलं चाधो निवेशयेत् । तदा (भु ? मुक्तिं विजानीयात् संसा(रस्थिति ? रोच्छित्तिकारणम् ॥ ११० ॥
[ सर्वावस्थास्वपि बाणस्य पूज्यत्वम् ]
ह्रस्वं दीर्घं (कृश? शं) स्थूलं पण्डं कुब्जञ्च वामनम् । त्र्य (स्तं ?स्त्र ) पीठं चतुरस्र स्थूलाग्रं चक्रसंयुतम् ॥ १११ ॥ रे (पाखा) कीलकसंयुक्तं सुवर्णं च निवर्णकम् । रक्तं कृष्णं तथा श्यामं पीतं शुक्लं च पाण्डुरम् ॥ ११२ ॥ सदोषगुणसंयुक्तं बाणं पूज्यञ्च नित्यशः । बलालक्ष्मी समाकृष्य भुज्यते बाणलिङ्गतः ॥ ११३ ॥ तस्माच्छतगुणं (पुष्पं पुण्यं) तत्संस्थापनपूजनात् । बाणलिङ्ग तथा पूज्यं तत्संस्थापनमुत्तमम् ॥ ११४ ॥
[ बाणस्थापनप्रशंसा ]
सर्वयज्ञतपोदानतीर्थवेदेषु यत् फलम् ।
तत् फलं कोटिगुणितं प्राप्यते लिङ्गस्थापनात् ॥ ११५ ॥ यो लिङ्गं स्थापयेदेकं विधिपूर्वं सदक्षिणम् । सर्वागमोदितं पुष्पं ? यं) कोटिकोटिगुणं भवेत् ॥ ११६ ॥ शतवारं कुरुक्षेत्रे सहस्र' जाह्नवीषु च । नर्मदायाञ्च लक्षण कोटिं च कुरुजाङ्गले ॥ ११७ ॥ कृत्वा स्नानञ्च (पी ? पिण्डञ्च हुतं दानञ्च भोजनम् । गुणितं कोटिवारञ्च सर्वपुण्यं लभेन्नरः ॥ ११८ ॥
११० । ऊर्ध्वकृशमिति । पूर्वं 'भुक्तिमुक्तिकरं बाणम्' इत्युक्तम्, तत्र कीदृशं भुक्तिकर atri at मुक्तिरमित्येतदाह श्लोकद्वयेन, तत्रापि पूर्वश्लोके भुक्तिदलिङ्गलक्षणमुक्तमितीदानीं मुक्ति लिङ्गलक्षणमाहेत्यवधार्य अर्थवानपि यथाश्रुतः पाठो विपरिवर्त्तित इति ज्ञेयम् ।

Page #213

षष्ठोऽध्यायः
१२३ स्थापि(तं? ते) चैकलिङ्गे तु देवकल्पाभिवन्दिते। विमानकाञ्चनारूढो सुरवाद्यैस्तु वाद्यते ॥ ११६ ॥ भ्रमते सुर(लिङ्गन्तु ? लोके तुच्छिन्नसंसार(वर्धनं ? बन्धनः)। सर्वसिद्धिकरं चैव सर्वकामफलप्रदम् ॥ १२० ॥ (बाणलिङ्गा तु लिङ्गानामाकर्षाणां ?) स्वयम्भुवा । पीठं (प्र? प्रा)सादरूपश्च यथेष्टं कारयेत् सुधीः ॥ १२१ ॥
एकास्त्रादिवाणमाहात्म्यम् ] एका(स्वस्र)बाणमारभ्य यावच्चतुर्दशा(श्रयम् ? स्त्रकम् )। पूजया परया भत्तया सर्वसौख्यप्रदं नृणाम् ॥ १२२ ॥
[शिवतीर्थोदकलक्षणम् ] धातवे शतहस्तेषु बाणे पञ्चशतेषु च। स्वयम्भूसहस्रहस्ते शिवतीर्थोदकं स्मृतम् ॥ १२३ ॥
[शिवतीर्थोदकस्य पुण्यजनकत्वम् ] स्नाने कृते महत् पुण्यं लिङ्गादिषु दिशं प्रति ।
[शिवतीर्थोदकलङ्घने प्रत्यवायः ] लड़िते च महत् पापं शिवस्नानोदके नृणाम् ॥ १२४॥
[प्रदक्षिणनियमः ] एकां चण्ड्यां (वरे ? रखौ) स(पत् ? त) तिसो दद्याद् विनायके। चतसो विष्णुदेवस्य शिवस्या(धार्धा) प्रदक्षिणा?णाम् ) ॥१२५॥
[जैनदेवालये विशेषः] जैनदेवाग्रसंस्थाने स्तोत्रमन्त्रार्चनादिकम् ।। नैव (पृष्टिःशदृष्टिः) प्रदातव्या (सन्मुखं?) द्वारलानम् ॥१२६॥

Page #214

देवतामूर्तिप्रकरणम्
[प्रणालदिनियमः ] पूर्वापरे यदा दारं प्रणालं चोत्तरे शुभम् । प्रशस्तं सर्वदेवानामिति शास्त्रार्थनिश्चयः॥१२७॥
[ पिण्डिकाया लक्षणम् ] लिङ्गायामपृथुक्लृप्तं पिण्डिकानान्तु लक्षणम् । (आ?तत्रा)दौ ब्रह्मविष्णोश्च पिण्डिकाना(मुपध्य?)विदुः।
[तस्याः स्वजातिकर्तव्यत्वम् ] जात्यैकया विधातव्यं नेष्टमन्योन्यसंकरम् ॥ १२८ ॥
[तत्र मतान्तरम् ] आहुः शैलेष्टमेकेचित् पीठं पक्केष्टकाम(दम् श्यम् )।
[पीठानां सन्धिस्थानम् ] उपर्युपरि पीठानां सन्धिरङ्गावसानके ॥ १२६ ॥
[नालमध्ये कर्णसन्धेनिषेधः] नालस्य मध्यमध्ये च कर्णसन्धि न सन्धयेत् ।
[प्रणालभागकथनम् ] प्रणालन्तु त्रिभागेण तत्तुल्यं चा(ग्राग्रम)धकम् ॥ १३० ॥ त्रिधा विभक्तमग्रे तु मध्ये सजलमा(ग ? गै)तः। कन्दे तु पादमेकैकं मध्यवंशोद्भवाकृ(ती? ति)॥ १३१॥
[मेखला] पृथुपीठ(स्तुनांगुणां)शेन मे(षाखोला श्रवणाकृतिः।
[खातविधानम् ] मेखला (च?) त्रिभागेण खातं कुर्यात्तथा परम् ॥ १३२ ॥ १२७। यस्य देवालयस्य पूर्वल्यामपरस्यां वा दिशि द्वारं वर्तते तत्र उत्तरस्यां दिशि प्रणालः कर्तव्यः। प्रणालो जलनिःसरणमार्गः ।
१३२ । इदानी पीठिकामाह-मेखलेति। पञ्चश्लोकीयं क्वचिद् विकृतपाठा क्वचिदन्तविच्छिन्ने ति व्याख्यानायोग्या ।

Page #215

षष्ठोऽध्यायः (याम्योदरतत् ?) संपादमग्रे स्यात् सार्धभागिकम् । कूर्मपृष्ठोन्नताकारं दर्पणो(द्भवमस्तकम् ? दरसन्निभम् )॥१३३॥
[पीठम् ] मेखलामध्यकर्त्तव्या नवपीठन्तु कामदम् । भागैकं भूगतं कार्य विभागं (कर्त्तकण्ठ)पट्टिका ॥१३४॥ भा(गोगा), मुखपट्टश्च (स्कन्धसार्धत्रिभागोन्नतम्
स्कन्धं सार्धत्रिभागतः)। स्कन्धश्च पट्टिकाद्व(यं न्वें) भागार्ध चान्तरपत्रिका ॥१३॥ कणकं सार्धद्वयं भागै xxx कञ्चिनिका मता। द्विभागं चान्तरपट्ट (काच) (पोताविद्विसाधका?) ॥१३६॥ (अर्धयं च मनासपटि)कर्तव्यं विधिपूर्वकम् । अर्धे स्कन्धपट्टिकाख्या विभागं स्कन्धशोभनम् ॥१३७॥ (अर्धमुखपट्टिका कार्या कर्णके तु भार्गकम् )। शोभनमष्टभागैकं कर्तव्यं तमशङ्किते ॥१३८॥
[लिङ्गपीठयोन्यूनाधिक्यनिषेधः ] यावदीर्घ भवेल्लिङ्गं तावत् स्यात् पीठविस्तरम् । उमा तु पीठिका ज्ञेया लिङ्गं शङ्कर(मु?उ)च्यते ॥१३॥
[तयोन्यूनाधिक्ये दोषः] न्यूनाधिका न कर्तव्या उमा च शङ्करस्तथा । न्यूनाधि(काके) कृते दोषा (क्षरते राष्ट्रविभ्रमम् ?) ॥१४०॥
[पीठिकाभेदास्तन्नामानि च] (१)स्थण्डिला चैव (२)वापी च (३)यक्षी (४)वैरी तथैव च । (५)मण्डला (६)पूर्णचन्द्रा च (७)वज्र(८)पद्माकृ(तीति)स्तथा ॥१४१॥

Page #216

१२६
देषतामूत्तिप्रकरणम् (६)अर्धचन्द्रा (१०)त्रिकोणा च विज्ञेया दश पीठिकाः।
[पीठिकालक्षणम् ] चतुरस्रा स्थण्डिला स्यात् संयुता मेख(ला?ले)कया ॥१४२॥ चतुरस्रा यदा वेदी सर्वकामफलप्रदा ।
[इति स्थण्डिला(१)] कर्तव्या मण्डलाकारा मेखलाभिरलङ्कता। मण्डला सा तु विज्ञया गणानां सिद्धिहेतवे ॥१४३॥
इति मण्डला(५)] पूर्णचन्द्र (विनि)भाकारा मध्यन्यस्तद्विमेखला । विज्ञेया पूर्णचन्द्रा सा रुद्राणीशतसंप्रिया ॥१४४॥
[इति पूर्णचन्द्रा(६)] षडस्रा च भवेद्वजा मेखलात्रयभूषिता।
[इति वज्रा(७)] षोडशास्रा भवेत् पद्मा किश्चिञ्च(स्यास्यान्)
मृणालवत् ॥१४५॥
__[इति पमा ८)] लग्नज्यधनु(षारा)काराऽर्धचन्द्रा चैव सा भवेत् ।
[इत्यर्धचन्द्रा(ह)] यस्रा त्रिकोणा विज्ञेया सा शक्त्या सहशा भवेत् ॥१४६॥
[इति त्रिकोणा(१०)]
[ आसां फलम् ] स्थण्डिला पीठिका यत्र धनधान्यार्थदायिनी। महिषीगोप्रदा वापी यक्षी सर्वार्थदायिनी ॥१४॥ १४६ । लमज्येति ज्यायुक्तधनुराकृतिरित्यर्थः ; एवं ह्यर्द्धचन्द्राकृतिर्भवेत् ।
१४७। इदानीं पीठिकानां नामभेदेन फलान्याह-स्थण्डिलेति । अत्राऽऽद्यायाः स्थण्डिलायाः परं चापीयक्षीधैरीणां तिसृणां पीठिकानां लक्षणं नोपलक्ष्यते । फलकथनप्रस्तावे पुनर्वापीयक्ष्यो मनी दृश्येते, वैरी तु वैरायमाणेष दृष्टिपथं परिहृतवती ।

Page #217

षष्ठोऽध्यायः
१२७ मण्डला कीर्तिबहुला पूर्णचन्द्रा तु शान्तिदा । वना शत्रुविनाशाय पद्मा सौभाग्यदायिनी। अर्धचन्द्रा सुखाय स्यात्तिकोणा शत्रुनाशिनी ॥१४॥
[पीठिकानां स्वजातिकर्त्तव्यता] शैलजे शैलजा योज्या दारुजे दारुजा शुभा। पार्थिवे पार्थिवावी) कार्या लोहजे लोहजोत्तमा । रत्नजे धातुजा शस्ता रत्नजाता विशेषतः ॥१४॥
[प्रणालव्यवस्था ] मूलादग्रं प्रणाल(स्या?स्य) प्रमाणादधिकं शुभम् । जल(मग्राविभाषेण ?मार्गस्त्रिभागेण)
___ चाग्रतस्तु सुशोभनम् ॥१५०॥
[मुखलिङ्गम् ] सम्मुखं (चैव?चैक)वक्तं स्यात् त्रिव(क्तक्त्रे) पृष्टतो नहि । पश्चिमास्यं स्थितं शुभं कुङ्कमाभं तथोत्तरम् । याम्यं कृष्णकरालश्च प्राच्यं दीप्ताग्निसन्निभम् ॥१५१॥
[मुखनामानि ] सद्यो वामं तथाऽधोरं पुरुषञ्च चतुर्थकम् । पञ्चमञ्च तथेशानं योगिनामप्यगोचरम् ॥१५२॥
इति पीठिकामुखलिङ्गाधिकारः । वामे गणाधिपत्यश्च दक्षिणे पार्वती स्मृता।। नत्ये भास्करं विद्याद् वायव्ये च जनार्दनम् ॥ १५३ ॥ १५१ । मुखलिङ्गमाह-सम्मुखमिति। एतत्पूर्वार्द्धत्वेन रूपमण्डने'मुखलिङ्ग त्रिवक्तं वा एकवक्तं चतुर्मुखम्'
(अ०४, श्लो० ९३)

Page #218

१२८
देवतामूर्तिप्रकरणम् मातृभिर्मातरस्थानं कारयेदक्षिणां दिशम् । सौम्ये शान्तिग्रहं कुर्या(द?दय)क्षाधीशञ्च पश्चिमे ॥ १५४ ॥
___ इत्येकद्वारशिवायतनम्। वामे स्नानगृहं कुर्याद (यशो?)द्वारश्च दक्षिणे। मध्ये रुद्रः प्रकर्त(व्यव्यो) मातृस्थानश्च दक्षिणे ॥१५५॥ (वामावामे) देवी महालक्ष्मीरुमा वै भैरवस्तथा। ब्रह्मा विष्णुस्तथा रुद्रः पृष्ठदेशे तु कारयेत् ॥ १५६ ॥ चन्द्रादित्यौ स्थितौ कर्णे आग्नेय्यां स्कन्दमेव च। ईशाने विघ्नराजं तु धम्रमीशानगोचरे ॥ १५७ ॥
इति चतुर्मुखशिवायतनम् । मातुलिङ्गश्च नागेन्द्र(?) डमरु' चाक्षसूत्रकम् । नन्दी मुकुटशोभाढ्यः सर्वाभरणभूषितः ॥ १५८ ॥ खटाङ्गञ्च कपालश्च डमरु बीजपूरकम्। दंष्ट्राकरालवदनं महाकालन्तु दक्षिणे ॥१५॥
इति पूर्वप्रतीहारौ। तर्जनी च त्रिशूलञ्च डमरूं गजमेव च। (हरेश्चाहेरम्बो) वामभागे स्याद् भृङ्गो दक्षिणतः शृणु ॥१६०॥ गजं डमरुखटाङ्गं तर्जनीवामहस्तकः । उभौ च दक्षिणे द्वारे भृङ्गी दक्षिणतः शुभः ॥१६१॥
इति दक्षिणप्रतीहारौ। त्रिशूलं डमरुञ्चैव खदाङ्गश्च कपालकम।
डमरुञ्च तथा दण्डं बीजपूरं तथैव हि ॥१६२॥ इत्यर्द्ध प्राप्यते, युक्तञ्चैतत् ; इह लेखकप्रमादात् त्रुटितम् । सम्मुखमिति चतुर्वक्तं एकं वक्त सम्मुख स्यात्, त्रिवक्त लिङ्गो पृष्ठतः पृष्ठदेशे वक्तू न हि कारयेदिति शेषः ।

Page #219

षष्ठोऽध्यायः द्वारे पश्चिमके कार्यः पाण्डुरो वामदक्षिणे ॥ १६३ ॥
इति पश्चिमप्रतीहारौ। मातुलिङ्गं मृणालञ्च खटाङ्गं पद्मदण्डकम् । सितश्चैवोत्तरे द्वारे वामे चैव व्यवस्थितः ॥ १६४ ॥ पद्मदण्डञ्च खटाङ्गं मृणालं बीजपूरकम् । असि(नोगतो) दक्षिणे भागे उत्तरे द्वार एव च ॥१६५॥
[इत्युत्तरप्रतीहारौ] [वाहनविधानम् ] वाहनं यस्य देवस्य तत्तस्याग्रे प्रकल्पयेत् । एक-द्वि-त्रि-च (तत् ?तु:)पश्च वा षट्-सप्तपदान्तरे ॥१६६॥ वाहनं मूर्तिलिङ्गश्च मूलप्रासादमानतः । वृषभस्य (विभावन्ते)लिङ्गे दृष्टां नियोजयेत् ।
सूर्यस्याग्रे भवेत् सोमस्तनसूत्रसमोद(य?यः) ॥१६७॥ १६२ । अनेन वक्ष्यमाणयोः पश्रिमप्रतीहारयोरायुधानि प्रतिपादितानीति तत्त्वम् । सर्वेषामेव प्रतीहाराणां चतुर्भुजस्वमनुमीयते प्रहरणचातुर्विध्यात्, इह तु द्वितीयाधैं त्रीण्येव प्रहरणानि प्राप्यन्ते । रूपमण्डने तु–'कपालं डमरु दण्डं बीजपूर तथा दधत्' (अ० ४, श्लो० १०४) इति यथापूर्वं चत्वार्यवाऽऽयुधानि लभ्यन्ते।
१६३ । प्रतिद्वारं द्वौ द्वौ प्रतीहाराविति प्रकृतम् , इह त्वेक एव लभ्यते 'पाण्डुर' इति। रूपमण्डने-'दुर्मुखः पश्चिमे वामे पाण्डुरो दक्षिणे तथा' (अ०४, श्लो० १०६) इति द्वावेव प्रतीहारौ निर्दिष्टौ। अत्र ग्रन्थकृत्प्रमादादेकः प्रतीहारो लुप्तः किं वा पाण्डरनामानौ द्वावेव प्रतीहाराविति चिन्तनीयम् । एवञ्च 'पाण्डुरा'विति द्विवचनमेव न्याय्यमुत्पश्यामः । अत्र 'वामदक्षिण' इति युगपदुभयपाश्र्चयोरुलेखात पाण्डर इत्येकेनैव नाना निर्दिष्टौ द्वौ प्रतीहाराविति च नायौक्तिकं वक्तुमर्हामः। अपि च पूर्वश्लोके द्विधैवाऽऽयुधानि प्रतिपादितानीत्यपि प्रतीहारद्वैधं निर्बाधमुपन्यस्यति ।
१६३-१६५ । उत्तरद्वारप्रतीहारावाह-सितश्चेति। उत्तरे द्वारे घामे सितः दक्षिणे असित इति वर्तुलोऽर्थः। तदयं संक्षेपः-पूर्वद्वारोभयपार्श्वयोर्नन्दिमहाकालौ, दक्षिणद्वारपाश्र्चयोहेरम्बभृङ्गिणौ, पश्चिमद्वारपार्श्वयोः पाण्डुरौ, उत्तरवारपाश्र्चयोन सितासिताविति ।
देवता-१७

Page #220

१३०
देवतामूर्तिप्रकरणम्
[वाहनदृष्टिकथनम् ] पादं जानु कटिं यावन् (मोमूतवाहनहक शुभा। स्था(नं?न) नाशं करोत्यूर्वाऽधोदृष्टिश्च प्रजाक्षयम् ॥१६॥ (धात?धाता) दिवं प्रति(हातःगतः) कलनेऽस्य रूपं (तत्यादयुग्ममगमदहाशो हरिहरश्च?)। यातौ न पारममरे(ब्वपीष्वपि) नंदनी(मा?य-) मव्य(ता?क्त)रूपममराधिपतेश्च पातु ॥ १६६ ॥
इति श्रीक्षेत्रा x x x x विरचिते वास्तुशास्त्र रूपावतारे
रुद्रमूर्तिलिङ्गाधिकारो नाम षष्ठमो(?)ऽध्यायः ।
१६८ । व्याख्यातमिदं प्राक् (पृ० ८८, श्लो० ६६)।
१६९ । अन्ते अध्यायान्तर्मुख्यतः प्रतिपाद्यमाचं महादेषं स्तौति-धातेति। द्वितीयपादे 'तस्मादयुग्ममगमद् बहुशो हरिश्चेति कथञ्चित् स्यात् । तथाचायमर्थ:-अस्य रूपं कलने रूप कलयितुमित्यर्थः, धाता दिवं प्रतिगतः, हरिश्च तस्माद् धातुरयुग्मं पृथगित्यर्थः, बहून् लोकानगमत्, उभावपि यस्य पारमन्तं न यातौ तस्याव्यक्तं रूपं पातु । 'तवैश्वयं यत्नाद यदुपरि विरिञ्चिहरिरधः परिच्छेत्तुं यातौ' इत्यादि स्मृतिरत्र मूलमनुसन्धेयम् ।

Page #221

सप्तमोऽध्यायः
-:*:
[अथ चतुर्विंशतिस्तीर्थङ्कराः] (१)ऋषभाश्चा(२)जितश्चैव ((३)सभवेश्या?सम्भवश्चा)(४)भिनन्दनः। (५)सुमतिः (६)पद्मनाभश्च ((७)सूर्याश्रे?सुपार्श्वः) सप्तमानतः ॥१॥ (८)(चन्द्रःचन्द्र) प्रभः ()पुष्पद(न्त ? न्तः) (१०)शीत(ला ? लो)
दशमो मतः। (११)श्रयांसो (१२)वासपन्यश्च (१३ विमलो(१४)ऽनन्त((१५)तक्षकः?
धर्मकों)॥२॥ (१६)शान्तिश्च(१७-१८)( पुथारु ? कुन्थनाथार) (१९मल्लयो
(२०)मुनिसुव्रतः। (नाभि या ? (२१)नमि (२२)नेमि-पा(२३))र्श्वनाथो(२४)वर्धमान
स्ततः परम् । चतुर्विशतिरित्येते मतास्तीर्थङ्करा बुधैः ॥३॥
१-३ । यावद् दैवतमूर्ति कर्तुकामः सम्प्रदायविशेषाणामेव तामभिधाय यद्यन्तरा विरमेतदाऽवशिष्टाऽपि जैनदेवतानां मूर्तिः किमनेनाज्ञानादवज्ञानाद्वोपेक्षितेति शिष्याणां प्रमो मा भूदिति जिनानां मूर्तिमाह-ऋषभ इति । जिनाश्च सर्व एव समानाकृतयश्च इति तेषां मूत्तौँ विशेषमनभिधाय विशेषवतीस्तच्छासनदेवतानां मूर्तीरेवाग्रे लक्षयिष्यतीति ज्ञेयम् ।
जैनानां समये उत्सर्पिण्यवसर्पिणीति द्विधा युगानि भिद्यन्ते । तत्रावसर्पिण्यां जना उन्नताः क्रमेणावनति प्रपद्यन्ते, उत्सर्पिण्याञ्चावनता जनाः क्रमेणोन्नतिं लभन्ते । अवसर्पिणी अतीतयुगस्य उत्सर्पिणी वर्तमानयुगल्य संज्ञा। अवसर्पिण्याख्ये व्यतीतयुगे चतुर्विंशतिस्तीर्थङ्करा विलीनाः, धर्तमाने उत्सर्पिण्याख्ये युगे पुनर्विशतिरुदबभूवुः। तेषामेवायमधिकारः कालः, त एव च जैनैर्देवाधिकत्वेन पूज्यन्ते मन्यते च देवा अप्येतानचंयन्तीति । अन्न व वर्तमानयुगीयतीर्थङ्कराणामेव मूर्तिः क्रमेणोल्लिखितेति ज्ञेयम् । रूपमण्डने पुनः-'एतस्या(मिष ? मव) सर्पिण्या (?) पभो (जिन ? ऽजित ) सम्भवः' (अ० ६, श्लो०) इत्युपक्रमो दृश्यते ।

Page #222

१३२
देवतामूर्त्तिप्रकरणम् [ जिनानां वर्णाः ]
रक्तौ च पद्मप्रभवासपूज्यौ शुक्लौ च चन्द्रप्रभपुष्पदन्तौ । कृष्णो पुनर्नेमिमुनी च नीलौ
श्रीमल (पाचै ? पार्श्वे ) कन (कालिषा ? करिवषोऽ) न्ये ॥ ४ ।
ऋषभ इति अस्याssदिनाथ इति नामान्तरम् । ( ६ ) पद्मनाभस्यापि पद्मप्रभ इति नामान्तरं रूपमण्डने (अ०६, लो० १), शीलरत्नसूरिकृते चतुर्विशतिजिनस्तुतिसंग्रहाख्ये ग्रन्थे चोपलभ्यते । ग्रन्थकृताऽप्युत्तरत्र वर्णनिर्णयावसरे 'पद्मप्रभ' इत्येव नाम धृतमिति द्वयमपि साधु | सप्तमानत इति सुपार्श्वः सप्तम इत्यर्थः । (८) चन्द्रप्रभ इति, चन्द्रप्रभुरिति जिनस्तुतौ सूचनायामुपलभ्यते । मूलग्रन्थे पुनः
'चन्द्रप्रभ त्रिभुवनाधिपते प्रसीद सौभाग्यसुन्दरविभो कुशलाचलीद'
इति यथोक्तमेव नाम दृश्यते । यच्च जैनपद्मपुराणे 'शशिभृत्प्रभुः' ( पर्व० २० श्लो० ८ ) इत्युपलभ्यते, तत्र 'शशभृत्प्रभः ' 'शशभृत्प्रभु'र्वा भविष्यतीति सम्भावयामः । (९) पुष्पदन्त इत्यस्य रूपमण्डने ( अ० ६, श्लो० २), जिनस्तुतौ, पद्मपुराणे च 'सुविधि 'रिति नाम । यद्यपि 'तक्षक' इत्यत्र लिपिकृत्प्रमादबुद्ध 'धर्मक' इति कल्पनमतिसाहसं तथाsपि यथार्थपाठोद्धारे बद्धपरिकराणामस्माकं न केवलं लिपिकृत्प्रमादोच्छेदे तात्पर्यं सङ्कोचनीयम् दर्शितमेतदर्वाग् दर्शयिष्यते चेत ऊद्ध मपि । उपलभ्यते च 'धर्मक' इति नाम जैनपद्मपुराणादौ रूपमण्डने च ( अ० ६, श्लो० ३१ ) । एवञ्च 'पुष्पदन्त' इत्यत्राप्यपेक्षिता शुद्धिर्न कृतेति न्यूनतां छन्दस्यायता कथञ्चित् सुखमनुभूयते । यद्वा उभयत्राप्यनपेक्षिता शुद्धिस्तन्त्रान्तरे तथाविधाभिधानस्य सम्भवादिति दिक् ।
तथाच
1
नीति | नाथपदस्य सर्वत्रैवान्वयः, नमिनाथो नेमिनाथः पार्श्वनाथश्चेति । किञ्च ऋषभ इत्यादीनि सर्वाण्येव नामानि नाथान्तानीति ज्ञेयम् । वर्धमान इत्यस्य महावीर इति नामान्तरम् अस्यैवायं शासनकालः । तथाच - 'पश्चिमो वीरो शासनं यस्य वर्त्तते' इति ( जै० प० २०१०) ४। जिनानां वर्णानाह – रक्तौ चेति । जैनपद्मपुराणे पुनरन्यथैव वर्णनिर्देशः ।
चन्द्राभश्चन्द्रसंकाशः पुष्पदन्तश्च कीर्त्तितः । प्रियङ्गुमञ्जरीघर्णः सुपार्श्वो जिनसत्तमः ॥ अपक्कशालिसङ्काशः पार्श्वो नागाधिपस्तुतः । पद्मगर्भसमच्छायः पद्मप्रभजिनोत्तमः ॥
किंशुकोत्करसंकाश वासुपूज्यः प्रकीर्त्तितः । नीलाञ्जनगिरिच्छायो तीर्थकृत् ॥ मयूरकण्ठसंकाशो जिनो यादवपुङ्गवः । सुतप्तकाञ्चनच्छायाः शेषा जिनवराः स्मृताः ॥ इति ( पर्व ० २० लो० ६३—६६)।

Page #223

सप्तमोऽध्यायः
[ जिनानां ध्वजाः ]
(१) वृषो (२) गजो(२)श्वः (४) प्लवगः (५) क्रौञ्चो (ज्वं ? (६) ऽब्जं ) (७) स्वस्तिकः (८) शशः ।
(e) मकरः (१०) श्रीवत्स (षभि ? (११) खड्गी ) ( १२ ) महिषः
(१३) शूकरस्तथा ॥ ५ ॥ (१४) श्येनो (१५) वज्र (१६) मृग ( १७) च्छागा ( नया ) ( १ ) नन्या) ? वर्त्तो (१६ घटोऽपि च ।
१३३
(२०) कूर्मो (२१) नीलोत्पलं (२२) शंख : ( २३ ) फणी (षिह्नो ? (२४) सिंहो) ऽर्हतां ध्वजाः ॥ ६ ॥
(२४ उत्तरा फल्गुनी चेति जिनानां जन्म
[ जिनानां जन्मभानि ]
(१) उत्तराषाढ (२) रोहिण्यौ (३) मृगशीर्ष (४) पुनर्वसुः ।
(५) मघा (६) चित्रा (७) विशाखा ( - )श्चाऽनुराधा (8) मूलमेव च ॥७॥ (१०) पूर्वाषाढा (११)श्रुतिश्चैव (१२) शताभो (१३) त्तर (भद्रपं? भाद्रपत् ) । (१४) स्वाती च (१४) पुण्य (१६) भरणी (१७) कृत्तिका (१८) रेवती क्रमात् ॥८॥ (११) अश्विनी (२०)श्रवणा (२१) श्विन्यौ तथा (२२)चित्रा
(२३) विशाखिका
1
( नानि ? भानि ) वै ॥ ६॥
५-६ | जिनानां ध्वजान् यथाक्रममाह-वृष इति ।
७-९ । यथाक्रमं जन्मनक्षत्राण्याह- उत्तरेति । मृगशीर्षमित्यत्र 'ऐन्द्रमृक्षम्' इति जैनपद्मपुराणे पाठः । विशाखेति तदर्थः । तत्र ' चान्द्रमृक्षम् ' इति वा, व्याकरणसंस्कारः पुराणेsनावश्यक इति 'ऐन्दमक्षम्' इति वा पाठो भवेन्न वेति चिन्तनीयम् । स्वातीत्यत्र 'रेवती' ति ( २०/५० । ) रेवतीत्यत्र रोहिणीति (२०१५४ ) उत्तरा फल्गुनीत्यत्र 'हस्ते 'ति (२०६०) पाठा जैनपद्मपुराणे । रूपमण्डने तु 'रेवती पुष्यभरणी कृत्तिका रेवती क्रमात् ' अ० ६, भ्लो० ८ ) इत्यपपाठः ।

Page #224

१३४
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
[ जिनानां जन्मराशयः ]
(१) धनु ( २ ) वृषोऽथ (३) मिथुनं (४) मिथुनं (५) सिंह ( ६ ) कन्यके ।
(७) तुला (5) वृश्चिक(c) चापानि (१०) धनु (११) मेकर (१२) कुम्भकौ ॥ १० ॥ (१३) मीनो (१४) मीनः (कर्म १ (१४) कर्क ) (१६) मेषौ (१७) वृषो
?
(१८) मीनश्च (१६) मेषकः ।
(२०) मकरो (२१) मेष(२२) कन्ये च (२३) तुला (२४) कन्येति
राशयः ॥ ११ ॥
[ जिनोपासकयक्षनामानि ]
स्याद् (१) गोमु (ख्ये? खो) (२) महायक्ष (३) त्रिमुखो (४) यक्षनायकः । (५) तुम्बरः (६) कुसुमश्चापि (७) मातङ्गो ( ८ ) विजयो
( () जयः ? Sजितः ) ॥ १२ ॥ (१०)ब्रह्मा (११) यक्षेट् (१२) कुमारः (१३) पण्मुखः (१४) पाताल (१५) किन्नरः । (१६) गरुडो (१७) गन्धर्वो (१) यक्षेट् (११) कुबेरो ( २० ) वरुणोऽपि च । (२१) अकुटि (२२) गोमेघ (२३) पार्श्वो (२४) मातङ्गोऽर्ह (डु ? दु )
पासकाः ॥ १३ ॥
[ जिनानां शासनदेवताः ]
(१) चक्रे (२) श्वर्यनितबला (३) दुरिता [ रि ]श्च (४) कालिका । (५) महाकाली (६) श्याम (७) शान्ता (८) कुव्य ( स्प ? श्च ) (६) सुतारका ॥ १४ ॥ (१०) अशोका (११ मानवी ( १२ ) चण्डा (१३) विदिता (१४) चाङ्कुशी तथा । (१५) कन्दर्पा (२३) निर्वाणी (१७) बला (१८) धरणी (१६) धरणप्रिया ॥ १५ ॥
१२ | 'तुम्बर' इत्यत्र 'तुम्बह 'रिति रूपमण्डने (अ० ६, श्लो० १२) । प्रातिविकलक्षण निर्णयवेलायां जय इत्यत्राजित इति नाम समुपलभ्यते ; परं तत्र च्छन्दोभङ्गादिदोष आपतेदिति जय एव क्षोदक्षमो लभ्यते न तु तत्राजित इत्यवधेयम् ।

Page #225

१३५
सप्तमोऽध्यायः (२०)नरदत्ता च (२१)गान्धार्य(२२)धिका (२३)पद्मावती तथा। (२४)सिद्धायका चेति जैन्यः क्रमाच् शासनदेवताः॥ १६ ॥
__ [अथ यक्षाणां मूर्तिलक्षणम् ] अथातः संप्रवक्ष्यामि यक्षिणीयतमूर्तयः। ऋष(भो? भे) गोमुखो यक्षो हेमवर्णो गजासनः॥१७॥ वराक्षसूत्रं पाशश्च बीजपू(रं) करेषु च ॥१८॥
___[इति गोमुखः १] चक्रेश्वरी हेमवर्णा ताारूढाऽष्टबाहुका। वरं बाणं चक्रपाशांकुश(वक्ता ? शक्त्य)शनिर्धनुः ॥१९॥
[इति चक्रेश्वरी १] अ(ति ? जि )तस्य महायक्षो (हर्मा? हंसा)रूढश्चतुर्मखः । वरमुद्गरा(शा ? शनि )पाशाङ्कुशशक्त्यभयानि
बीजपूरं च ॥ (?) २०॥
- [इति महायतः २] चतुर्भुजा गौरवर्णा गोधारूढाऽपराजिता। वरं चैव तथा पाशमङ्कुशं बीजपूरकम् ॥ २१॥
इत्यपराजिता ? अनितबला २] सम्भवे त्रिमुखो यक्षः श्यामो मयूरवाहनः । नकुलगदाभयाक्षं नागञ्च बीजपूरकम् ॥ २२॥
[इति त्रिमुखः ३]
१७। इदानीं यस्य तीर्थङ्करस्य यो यक्ष उपासकः, या च शासनदेवता तान् क्रमेण वक्तमाह-अथात इति । तत्र एकेन श्लोकेन यक्षमूर्तीरन्येन शासनदेवतामूीर्वक्ति । एवमेव चतुर्विशतितीर्थङ्कराणाम् उपासकान् शासनदेवताश्च प्रतिपादयतीति द्रष्टव्यम् ।
२०। बाहुबाहुल्यादायुधबाहुल्यं सतवाक्षरबाहुल्य छन्दस इति सोढव्यमेव तत् ।

Page #226

देवतामूर्तिप्रकरणम् दुरितारिर्गौरवर्णा यक्षिणी महिषासना । वरदं चाक्षसूत्र(श्च? ञ्चा)भयञ्च बीजपूरकम् ॥ २३ ॥
__ [इति दुरितारिः ३] श्यामवर्णा ? णों) गजारू(ढा ? ढ) ईश्वर
- (श्वा ? श्वा)भिनन्दने । मातुलिङ्गाक्षसूत्रञ्च अङ्कुशं नकुलं तथा ॥ २४ ॥
[इति यक्षनायकः ४ ] कालिका श्यामवर्णा स्या(त्) पद्मारूढा चतुर्भुजा। वरं पाशाङ्कुशं नागं दक्षिणा( खश्र ? धश्च ) सृष्टितः ॥२५॥
[इति कालिका ४] ताःयस्थं (वरदं ? तुम्बर) श्वेतं सुमतौ तु चतुर्भुजम् । वरदं च तथा शक्तिनागपाशं गदा(धरे ? करे)॥ २६ ॥
[इति तुम्बरः ५] महाकाली (महे ? हेम )वर्णा पद्मारूढा चतुर्भुजा। वरदं नागपाशं चाकुशं स्याद् बीजपूरकम् ॥ २७॥
[इति महाकाली ५ ] (पद्मपन्नस्त्र ? पद्मनाभस्य) कुसु (मे ? मो)
नीलो हरिणवाहनः। बीजपूराभयं चैवाक्षसूत्रं नकुलं तथा ॥ २८॥
- [इति कुसुमः ६ ] २४। ईश्वर इति यक्षनायक इत्यर्थः ।
२६। दक्षिणाधश्च सृष्टित इति सृष्टिक्रमेण अनुलोमेनेत्यर्थः। दक्षिणाधश्च इति दक्षिणयोईस्तयोरधःक्रमेण ।
२८। यद्यपि 'पद्मपन्नस्र' इत्यत्र 'पद्मप्रभस्य' इत्येव शुद्धिः स्वाभाविको पमप्रभा नामान्सरमित्युक्तम् , तथाऽपि मूले तथाविधुपाठानुपलम्भावियं शुद्धिरस्माभिः कृता। .

Page #227

१३७
सप्तमोऽध्यायः श्यामा च श्यामवर्णा स्यानरारूढा चतुर्भुजा। वरं बाणाभयं चापं तस्या हस्तेषु च क्रमात् ॥ २६ ॥
[इति श्यामा ६] सुपार्वे नीलवर्णः स्यान्मा ( तङ्गे ? तङ्गो ) गजवाहनः । हस्तेषु (निल? शूलं)पाशं चाकुशं च नकुलं तथा ॥ ३०॥
[इति मातङ्गः ७] शान्ता [ भवेत् ] सुवर्णास्या गजारूढा चतुर्भुजा। वरदं चाक्षसूत्रं चाभयं तस्मात्तिशूलकम् ॥ ३१ ॥
[इति शान्ता ७ ] चन्द्रप्रभस्य विजयो त्रिनेत्रो हंसवाहनः । द्विभुजो नीलवर्णः स्याचक्रं च मुद्गरं कमात् ॥ ३२ ॥
[इति विजयः ८] भृकुटिः पीतवर्णा स्यात् सिंहारूढा चतुर्भुजा। खड्गं तथा मुद्गरञ्च परशुखेटकं कमात् ॥ ३३ ॥
- [इति भृकुटिः ८ ] अजितः पुष्पदन्तस्य कूर्मारूढ (:) सितो भवेत् । बीजपूराक्षसूत्रश्च कुन्तञ्च नकुलं क्रमात् ॥ ३४ ॥
[इत्यजितः, जयः ९] सुतारका श्वेतवर्णा वृषारूढा चतुर्भुजा। वरदं चाक्षसूत्रं चाशं च कलशं भवेत् ॥ ३५ ॥
[इति सुतारका ९] ३०। नकुलं वाद्ययन्त्रविशेषः । ३२ । 'त्रिनेत्र' इत्यत्र 'द्विनेत्र' इति पाठः श्रेयान् , द्विभुजमूतौ नेत्रत्रयस्य विरलदर्शनत्वात् । पूर्वपदे सन्धिजा विकृतिरप्येतदेव मतमनुकूलयति । ३३ । भृकुटिरित्युद्देशश्लोके (१४)।
देवता-१८

Page #228

देवतामूर्तिप्रकरणम् शीतले नाथे [स्याद् ] ब्रह्मा व्यक्षः (श्वेतमुखाज्वरथा?)। लुङ्गं मुद्गरपाशौ चाभयाक्षाङ्कुशगदानकुलम् ॥३६॥
[इति ब्रह्मा १० ] अशोका (मुद्र ? मुद्ग)वर्णा स्यात् (प्रमा ? पद्मा)
रूढा चतुर्भुजा। वरदं नागपाशं चाशं वै बीजपूरकम् ॥३७॥
[इत्यशोका १०] श्रेयांस ईश्वरो यत्तस्त्र्यक्षः श्वेतो वृषासनः। मातुलिङ्गं गदां चैवाङ्कुशं च कमलं क्रमात् ॥ ३८॥
[इति यक्षेट् ११ ] चतुर्भुजा गौरवर्णा मानवी सिंहवाहना। अङ्कशं वरदं हस्तं नकुलं मुद्ग(लं ? रं) तथा॥ ३६ ॥
. [इति मानवी ११] वासपूज्ये कुमारः स्याच श्वेतो वै हंसवाहनः । मातुलिङ्गञ्च बाणञ्च धनुर्नकुलमेव च ॥४०॥
[इति कुमारः १२ ] विमले षण्मुखः श्वेतः (शिषी ? शिखि) स्थः फलचक्रभृत् । बाणं खड्गश्च पाशाक्षमभयाङ्कशखेटकम् । ३६ । 'श्वेतमुखोज्ज्वल' इति वा, 'श्वेतमखोऽजगः' इति वा 'श्वेतमखाम्बुज' इति वा स्यात् । अतिसाहसं पुनः 'व्यक्षश्चाष्टभुजोऽजगः' इति कल्पनम् । लुङ्गमिति मातुलुङ्गः, अमरसः फलविशेषोऽयम् ।।
४०। वासपूज्यस्य यक्षः कुमारोऽनेन लक्षितः, क्रमप्राप्ता शासनदेवता चण्डा पुनर्न लक्षिता, तदयं लिपिकृत्पमादो वा ग्रन्थकृतः स्खलनं वेति सुधीभिश्चिन्तनीयम् ।
प्रचण्डा श्यामवर्णा स्याद् अश्वारूढा चतुर्भुजा ।
वरदं च तथा शक्तिर्गदाम्बुजमनुक्रमात् ॥ इति रूपावतारे।

Page #229

सप्तमोऽध्यायः धनुश्चक्रञ्च नकुलं दक्षिणाधाकरक्रमात् ।
[इति षण्मुखः १३] पद्मस्था विदिता पीता बाणपाशाहिकामुकम् ॥४१॥
[इति विदिता १३] पाताल (त्रि ? स्त्रि) मु (खा ? खोऽ) नन्ते
रक्ता? क्तो) मकरवाहनः। पद्मखड्गं तथा पाशमक्षं खेटश्च नाकुलम् ॥ ४२ ॥
[इति पातालः १४ ] अङ्कुशी गौरवर्णा स्यात् पद्मारूढा चतुर्भुजा। खड्ग (स्त ? न्त ) था नागपाशमङ्कुशं खेटकं तथा ॥४३॥
. [ इत्यङ्कुशी १४] किन्नरस्त्रिमुखो धर्मे लोहि( ते ? तः ) कूर्मवाहनः। बीजपूरं गदां चाभयातमा [ला ] जनाकुलम् ॥ ४४ ॥
[इति किन्नरः १५] कन्दर्पा गौरवर्णा स्यान्मत्स्यारूढा चतुर्भुजा। उत्पलं चाकुशं हस्तेऽभयं पद्मं क्रमाद् भवेत् ॥ ४५ ॥
[इति कन्दर्पा १५] गरुडः शान्तिनाथस्य श्यामः शूकरवाहनः । वाराहवदनो बीजपूरपद्माक्षनाकुलैः॥ ४६॥
। [इति गरुडः १६] निर्वाणो गौरवर्णा स्यात् पद्मारूढा चतुर्भुजा। पुस्तकं चोत्पलं पद्मं कमण्डलुः क्रमाद् भवेत् ॥४७॥
_[इति निर्वाणी १६] ४१ । बहुबाहुरयं षण्मुख इति सम्भाव्यते आयुधबाहुल्यदर्शनात् । ४२ । त्रिमुखत्वात् पातालः षड्भुज इति षडेवाऽऽयुधानि । ४४। किन्नरोऽपि त्रिमुख त्वात् षड्भुजः ।

Page #230

१४०
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
कुन्थनाथस्य गन्ध (र्वो हिंस ? र्वः सिंह) स्थः श्यामवर्णभाक वरदं नागपाशं चाङ्कुशं वे बीजपूरकम् ॥ ४८ ॥
[ इति गन्धर्वः १७ ]
गौरवर्णा मयूरस्था वीजपूर त्रिशूलने । (पद्ममुषंधिका ? ) चैव स्याद् बला नाम यक्षिणी ॥४६॥
[ इति बला १७ ]
अरुनाथस्य यक्षेन्द्रस्त्रिनेत्रः शेषवाहनः । षण्मुखः श्यामवर्णा (स्या ? स्यो) मातुलिङ्गं शिरस्तथा ॥५०॥ खड्गं मुद्गरपाशौ चाभयाक्षाङ्कुशशूलकम् । खेटं धनुश्च नकुलं भुजा द्वादश कीर्त्तिताः ॥ ५१ ॥
[ इति यक्षेट् १० ]
धारिणी यक्षिणी नीलपद्मवर्णासनस्थिता । मातुलिङ्गोत्पलं चाक्षमालाप करेषु च ॥ ५२ ॥
[ इति धारिणी १८ ]
मल्ल (सुतः ? सितः) (कुषोरोह? कुबेरोऽथ) रथारूढश्चतुर्मुखः । वरपशु लमभया मुदरं शक्तिलुङ्गकम् ॥ ५३ ॥
[ इति कुबेरः १९ ]
कृष्णवर्णा चतुर्हस्ता पद्मस्था धरणप्रिया । वरदं चाक्षसूत्रञ्च शक्तिर्वै मातुलिङ्गकम् ॥ ५४ ॥
[ इति धरणप्रिया १९ ]
त्रिनेत्रो वरुणो यतो धवलो मुनिसुव्रते । वृषवाहश्चतुर्वक्तो जटामुकुटमण्डितः ॥ ५५ ॥
१३ । पशु लमिति वरदमित्यादिवद बाहुविशेषणम् ; पशुः परशुपर्यायः ।

Page #231

१४१
सप्तमोऽध्यायः मातुलिङ्गं गदावाणं शक्तिः पाशं धनुस्तथा। पद्मं च नकुलं चेति दक्षिणाधःकरक्रमात् ॥५६॥
[इति वरुणः २०] वरदन्ता गौरवर्णा सिंहारूढा सुशोभना। वरदं चाक्षसूत्रं त्रिशूलं च बीजपूरकम् ॥ ५७ ॥
[इति वरदन्ता २० ] भृकुटि(नेमि ? नमि)नाथस्य पीतस्त्र्यक्षश्चतुर्मुखः। वृषवाहो मातुलिङ्गं शक्तिश्च मुद्गराभयौ ॥ ५८ ॥
[इति भृकुटिः २१] अक्षं वज्र परशुलं नकुलं (माथातस्तु?)। गान्धारी वरखड्गं खेटं लुङ्गं हंसारूढा सिता
___ (प्रोक्तकायो? ) ॥५६॥
[इति गान्धारी २१] नेमिनाथस्य गोमेधो नर(स्थास्त्रिमूषर ? स्थस्त्रिमुखः) सितः। बीजपूरं पशुचक्र शक्तिशूलं च नाकुलम् ॥ ६०॥
[इति गोमेधः २२] सिंहारूढाऽम्बिका(याश्च लुवी गयाकुलम् ? )। अङ्कुशं च तथा (पु?पत्र) त(था?स्या) हस्तेषु कारयेत् ॥६१॥
[इति अम्बिका २२] ६९। अक्षमिति । अर्धमिदं किं भृकुटेरायुधप्रतिपादनपरमाहो गान्धार्या इति न निश्चिनुमः। द्वाभ्यां द्वाभ्यामर्धाभ्यामेकैकस्य लक्षणसमाप्तिरित्यस्मिन् प्रकरणे दृश्यते, तत्क्रमादरे तु गान्धार्या आयुधप्रतिपादनपरमिदमर्धमिति भवति ।
अक्षवज्रपरशुनकुलं(मथानुस्तु ?)गान्धारी यक्षिणी ।
वरखड्गखेटलुङ्ग हंसारूढा(स्तिता कायो?)॥ इति रूपावतारे एतन्मतप्रतिपादकम् अपरित्यक्तमूलदोषविषमं पद्यम् ।
६१। 'सिंहारूढाम्बि(काका)कार्य?) उमनागपाशकम्' इति रूपावतारपाठपर्यालोचनया 'सिंहारूढाम्बिका मातुलिङ्गञ्च नागपाशकम्' इति पूर्वार्धे पाठः सम्भाव्यते ।

Page #232

देवतामूर्तिप्रकरणम् पार्श्वः श्रीपार्श्वनाथस्य कर्मारूढो गजाननः । बीजपूरोरगं नागं नकुलं श्यामवर्णभृत् ॥ ६२ ॥
[इति पार्श्वः २३ ] पद्मावती रक्तवर्णा (कुकु?कुक्कु)टस्था चतुर्भुजा। पद्मं पाशाङ्कुशं बीजपूरं हस्तेषु कारयेत् ॥ ६३॥
[इति पनावती २३ ] महावीरस्य मातङ्गः श्यामः स्याद् गजवाहनः। दक्षिणे नकुलं हस्ते वामे स्याद् बीजपूरकम् ॥ ६४ ॥
[इति मातङ्गः २४] सिद्धायका नीलवर्णा सिंहारूढा चतुर्भुजा। पुस्तकं चाभयं चैव बाणं स्यान्मातुलिङ्गकम् ॥ ६५ ॥
[इति सिद्धायका २४ ] [इति जिनानां यक्षयक्षिणीमूर्तयः ] अथ द्वितीयभेदेन चक्रे (श्वरी ) द्वादशभुजाष्टचक्रे वज्रयोर्द्वयमेव च। मातुलिङ्गाभयं चैव पद्मस्था ग(रलो ? रुडो)परि ॥६६॥ कैलासमोशरणाब्जसिद्धावर्तिसदाशिवम् । सिंहासनं धर्मचक्रमुपरीह छत्रत्रयम् ॥ ६७ ॥
६५। एतेषां जिनानां शासनदेवतानाञ्च मध्ये चत्वारो मुख्या इति रूपमण्डनपर्यालोचनया प्राप्यते। तथा च रूपमण्डने
जिनस्य मूर्तयोऽनन्ताः पूजिताः (सौख्यसर्व ? सर्वसौख्य )दा। चतस्रोऽतिशयैर्युक्तास्तासां पूज्या विशेषतः ॥ श्रीआदिनाथो नेमिश्न ( पर्वे ? पार्यो ) वीर (चतु ? श्चतु)र्थकः । चक्रे (चर्या ? श्वर्य )म्बिका पद्मावती सिद्धायकेति च ॥
इति (अ० ६, श्लो० २५-२६)। ६७। कैलासं सोमशरणं (सिधि ? सिद्धि ) तिसदाशिवम् ।।
सिंहासनं धर्मचक्रपरोन्द्रातपत्रकम् ॥ इति रूपमण्डने (अ० ६, श्लो० २७)।

Page #233

१४३
सप्तमोऽध्यायः श्रीवत्सश्च तथाऽशोकं वृषा वृश्चिकदुन्दुभिः।
[प्रतीहाराः] इन्द्र इन्द्रजयश्चैव माहेन्द्रो (वी ? वि) जयस्तथा ॥८॥ धरणेन्द्रो पद्मकश्च सुनाभः सुरदुन्दुभिः । इत्यष्टौ च प्रतीहारा (वि ? वी) तरागे तु शान्तिदाः ॥६॥
[प्रतीहाराणां स्वरूपम् ] फलवज्राङ्कशं दण्डमिन्द्रसव्ये (ध्वजाजय स्तथा। द्वौ वज्रौ फलदण्डन्तु माहेन्द्रसव्ये विजयस्तथा ॥७॥ ( यदायुथयोगोद्भवा त्रिपञ्चफणतोऽद्ध गाः)। धरणेन्द्र(:) पद्मकश्च सर्वशान्तिकरौ स्मृतौ ॥७१॥ यक्षरूपाधिका(रं ची राश्च) निधिहस्ताः शुभो(दराः? दयाः)। सुना(भं? भो) दुन्दुभिश्चैव सर्वे शान्तिप्रदायकाः ॥७२॥ इत्यष्टौ च प्रतीहारा जिनेन्द्रस्य च शान्ति(दः ? दाः)। नगरादिपुरग्रामे सर्वविघ्नप्रणाशनाः॥७३॥ मुत्त्यर्थे विश्वमेतद् भ्रमति च बहुधा देवदैत्याः पिशाचा रक्षो गन्धर्वयक्षो नरमृगपशवो नैव मुक्तिं विजग्मुः। एकः श्रीवीतरागः परमपदसुखे मुक्ति( मार्गे)विलीनो वन्द्यस्तेना(गाय)जैनः सुरगण(म)नुजैः सर्वसौख्यस्य
हेतुः ॥७४॥ इति श्रीक्षेत्रात्मज ( सूत्र )भृन्मण्डनविरचिते वास्तुशास्त्रे रूपावतारे जिनमूर्तिचतुर्विंशतियक्षयक्षिण्यधिकारो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७॥

Page #234

अष्टमोऽध्यायः
अथ गौरीं प्रवक्ष्यामि प्रमाणं मूर्त्तिलक्षणम् । चतुर्भुजा त्रिनेत्रा च सर्वाभरणभूषिता । गोधासनोपरिस्था च कर्त्तव्या सर्वकामदा ॥ १ ॥
[ इति गौरीमूर्त्तीनां सामान्यलक्षणम् ] ( उत्तमा? उमा च ) पार्वती गौरी ललिता च श्रिया तथा । कृष्णा च हिम ( वन्ति ? वन्ती) च रम्भा च सावित्री तथा । लिखण्डा तोतला चैव त्रिपुरा द्वादशोदिताः ॥ २ ॥
[ इति गौरीनामानि ] अक्षसू ( त्रा?त्रं ) च कमलं दर्पणञ्च कमण्ड ( लु ? लु ) । उमाना ( नि? म्नी ) भवेन्मूर्त्तिः पूजिता त्रिदशैरपि ॥ ३ ॥
[ इत्युमा ]
अक्षसूत्रं शिवं देवं गणाध्यक्षं कमण्डलुम् । अग्निकुण्डोभये पत्ते पार्वती पर्वतोद्भवा ॥ ४ ॥
[ इति पार्वती ]
'चतु
१। पञ्चमाध्याये वैष्णव प्रकरणे शिलाच लक्षणं विष्णोर्मूर्त्यन्तराणि च प्रतिपादितानि । षष्ठे शैवे शिवमूर्त्तिः शिवलिङ्गानि प्रसङ्गतो मण्डपत्रिषये विशेषाश्च प्रतिपादिताः । अन्तरा सप्तमे जैनाधिकारे जिनतदुपासक तच्छासनदेवताः सलक्षणाः साभिधानाः प्रतिपाद्याष्टमे शाक्ताधिकारे शक्तीनां मूर्तीर्वक्तुमासां गौर्यशतया मूलीभूतां गौरीं लक्षयति – अथेति । भुंजा त्रिनेत्रा च सर्वाभरणभूषिते 'ति अविशेषेण सर्वासामेव गौरीमूर्त्तीनां लक्षणम् ; अत एव प्रत्येकलक्षणे भुजनेत्रादीनामुल्लेखो न कृतः । 'गोर्याः प्रवक्ष्यामी' ति रूपमण्डने पाठः । ( ५1१) । २। कास्तावद गौर्या मूर्तय इत्यपेक्षायामाह - उमा वेति । अयमासामू उद्देशः । मण्डने अयमुद्देशनिर्देशो नास्ति । तत्र 'अथ गौर्याः प्रवक्ष्यामीत्युपक्रम्यैव क्रमेणाssसां लक्षणानि लिखितानि ।
रूप
४ । 'अग्निकुण्डोभये पक्षे' इत्यत्र 'पक्षद्वयेऽग्निकुण्डञ्च' इति रूपमण्डने (५१२ ) ऋज्वर्थः
पाठः ।

Page #235

अष्टमोऽध्यायः
अक्षसू ( लोभयत्राभये) पद्मं तस्योद्धुं तु कमण्डलुम् | गौर्या ( याच ) मूर्त्तिरित्युक्ता कर्त्तव्या शिवशासिनी ॥ ५ ॥
[ इति गौरी ]
अक्षसूत्रं च वीणे हे कमण्डलु ( : ) करेषु च । ललिता च तदा नाम सिद्ध ( चामर ? चारण ) सेविता ॥ ६ ॥
[ इति ललिता ]
गोधासना सूत्रा च ( म ? अ ) भयं वरदं करम् । श्रिया मूर्तिस्तदा नाम ( ग्रहे? गृहे) पूज्या ( श्रियोपमा ? श्रिये सदा ) ॥
[ इति श्रिया ]
?
) ।
सूत्रं कमण्डलु हृदये च पुटाञ्जलि ( पञ्चा (वचनश्च ) कुण्डेषु कृष्णा नाम
सुशोभना ॥ ८ ॥ [ इति कृष्णा ]
हिमवन्ती शैलराजी (शब्दवस्यात् परीसुता ? ) । (पद्मदर्पणोभवा ?) तु वीवाहे तु माहेश्वरी ॥ ६ ॥
कमण्डल्वतवज्राङ्कशं गजासनसंस्थिता । (असा) प्रतीतोद्भ (वा ? वद) रूपा रम्भा च
.१४५
[ इति हिमवन्ती ]
सर्वकामदा ॥१०॥
[ इति रम्भा ]
६ । ललिता रूपमण्डने नास्ति । 'सिद्धचामरसेविते' त्यस्य 'सिद्धामरनिषेविते 'त्यर्थं तात्पर्य वा शुद्ध पाठे तात्पर्यं वेति चिन्तनीयम् ।
८। पञ्चानयच कुण्डेष्विति उभयतः पार्श्वयोरझिकुण्डपञ्चकान्वितेत्यर्थः । अत्र 'पक्ष'तपार्वतीवदेव पाठो भवेन्न वेति चिन्तनीयम् । इयमपि रूपमण्डने नास्ति ।
९। हिमवन्त्या लक्षणं पाठविकाराद दुरुन्नेयम् । इयमपि रूपमण्डने नास्ति । १० । सा रम्भा प्रतीतोद्भवदुरूपा प्रतीतं ख्यातम् उद्भवद रूपं यस्याः तादृशी, यस्या रूपं प्रतिक्षणमेव नवनवीभूतं सत् प्रख्यायते इत्यर्थः । सोपसर्गेण भवतिना वर्त्तमानकालभाविना शत्रा च रूपस्य प्रतिक्षणोत्पद्यमानत्वं लभ्यते । रूपमण्डने
देवता - १६

Page #236

१४६
देवतामूर्तिप्रकरणम् अक्षसतं पुस्तकश्च धत्ते पद्मं कमण्डलुम् । चतुर्वक्ता तु सा(वि ? त्री) श्रोत्रियाणां गृहे हिता ॥११॥
[इति सावित्री] अक्षसूत्रं वज्र(शक्तिशक्ती) तस्याधश्च कमण्डलुः। (त्रिखण्ड?ण्डां) पूजयेन्नित्यं सर्वकामफलप्र(दादाम् )॥१२॥
[इति त्रिखण्डा] शूलाक्षसूत्रं दण्डञ्च (श्वेतचामकरे?श्वेतचामरकं ) तथा । श्वेतदेहा भवे (देही?देवी ) तोतला पापनाशिनी ॥ १३ ॥
[इति तोतला] पाशाङ्कुशाभयवरं चतुर्हस्तेष्वनुक्रमात् । त्रिपुरा नाम संपूज्या वन्दिता त्रिदशैरपि ॥ १४ ॥
[इति त्रिपुरा] इति द्वादश गौर्यः वक्ष्यामि गौर्यायत (नं ? न) देवतानामनुक्रमम् । वामे (स्याद्धिसिद्धिः) श्रिया सौम्ये सावित्री चैव पश्चिमे ॥१५॥ (पृष्टिःपृष्ठे ) कर्णे तथा द्वाभ्यां भगवती सरस्वती। ईशाने च गणेशः स्यात् कुमार(म? श्चा)ग्निकोणके ॥ १६ ॥
कमण्डल्वक्षसूत्रञ्च बिभ्राणा वजूमङ्कुशम् ।
गजासनस्थिता रम्भा कर्त्तव्या सर्वकामदा ॥ (अ० ५, श्लो० ५) इति रम्भालक्षणमुपलभ्यते। १२। त्रिखण्डा रूपमण्डनं न मण्डयति ।
शूलाक्षसूत्रं दण्डञ्च बिभ्राणा चैव चामरम् ।
तोतला कथिता चेयं सर्व(कोप ? पाप )प्रणाशिनी ॥ इति निःसन्दिग्धार्थः पाठो रूपमण्डने (अ० ५, *लो० ६ )।
१५-१७। गौर्यायतनं लक्षयति-वक्ष्यामीत्यादिना। वामे इति दक्षिणस्यां दिशि,
१३।

Page #237

अष्टमोऽध्यायः
१४७ कुण्डलाभ्यामलङ्कता सर्वाभरणभूषिता । मध्ये देवी प्रतिष्ठा( प्य?प्या ) चेश्वरस्य सदा प्रिया ॥१७॥
[इति गौर्यायतनम् ] अभयाङ्कुशपाशं दण्डं जया चैव तु पूर्वतः। सव्यापसव्ययोगेन (न ? वि )जया नाम सा भवेत् ॥ १८ ॥ अभयाङ्कुशपाशदण्डम् अजितासव्येऽपराजिता। अभयवज्राङ्कुशदण्डं विभक्ताङ्कशापसव्ये मङ्गला । अभ( या?यं ) शङ्खपद्मदण्डं मोहिन्य( पि सव्ये सभिनीपसव्ये
स्तम्भिनी) ॥ १६ ॥ जया च विजया चैव अजिता चापराजिता। विभक्ता मङ्गला चैव मोहिनी स्तम्भिनी तथा। गोर्यायतने शस्ता (चाश्च) अष्ट (स्याद्स्युः )द्वारपालिकाः॥२०॥
[इति गौर्याः प्रतीहाराः] सौम्य इत्युत्तरस्याम्, एतेन पश्चिमास्या प्रतिमेति ग्रन्थकर्तुरभिप्रायः प्रतिभाति । पृष्ठे कर्णे तथा द्वाभ्यामिति
'पृष्ठकर्णद्वये कार्या भगवती सरस्वती' इति रूपमण्डने (अ० ५, श्लो० ९ ] संस्कारशुद्धः पाठः । अत्र ऐशानाग्नेययोर्वक्ष्यमाणत्वात् "पृष्ठकर्णद्वय'पदेन वायुनैर्ऋतकोगद्वयं बोध्यम् । एवञ्च-प्रध्यवत्तिन्यां प्रतिमायां पूर्वास्यायां सत्यामेव वायुनैर्ऋतकोणद्वयं पृष्टतः स्यादिति पूर्व पश्चिमास्यपरतामवलम्ब्य यद् व्याख्यात तद् व्याहतमित्यन्यथा व्याख्यायते-वामे वामभागे पूर्वास्यत्वादुत्तरस्यां दिशीत्यर्थः, सौम्ये दक्षिणे भागे दक्षिणस्यां दिशीत्यर्थः ।
अत्र गौर्यायतने पूर्वस्यां दिशि मूर्तिविशेषाश्रवणात् 'लिङ्गस्याग्रे न कर्त्तव्या ह्यारूपेण देवता' (अ० ३, श्लो०-) इतिवदनापि गौर्यग्र मूर्ति विधेयेत्यायाति, तत्र लिङ्गपदस्योपलक्षणपरत्वव्याख्यानाद्वा। . १८-१९ । इदानी गौर्याश्चतसृषु द्वाएं चतस्रो द्वारपालिका आह-अभयेति। पूर्वादितः प्रादक्षियन ( पूर्व-दक्षि ग-पश्चिमोत्तरक्रमेण ) प्रतिद्वारं द्वे द्वे द्वारपालिके वामदक्षिणोदुम्बरयोः

Page #238

देवतामूर्तिप्रकरणम् दण्डञ्च परशु पद्मं मोदकञ्च गजाननम् । गणेशं मूषकारूढं सिद्धिदं सर्वकामदम् ॥ २१॥
[इति गणेशः] क्रमेण कार्य इति वर्तुलार्थः। तत्र पूर्व द्वारे वामोदुम्बरे जया दक्षिणोदुम्बरे विजया, एवं दक्षिणे अजितापराजिते, पश्चिमे विभक्ता-मङ्गले, उत्तरे मोहिनी-स्तम्भिन्यौ इति ज्ञेयम् ।
अत्र 'विजया नाम सा भवेत्' (१८) इत्यत्र 'विजया तामसा भवेत्' इति रूपमण्डने (अ० ५, श्लो० ११) प्रामादिकः पाठः, प्रतिद्वारं द्वारपालिकानां यथाश्रुतद्वित्वभङ्गप्रसङ्गात्, अनूद्देशश्लोके तामसाया अपाठाच्च। सुखबोधार्थ चित्रे गौर्या आयतनदेवताः प्रतीहाराश्न निवेभ्यन्ते
[गौर्यायतनम् मोहिनी स्तम्भिनी
भगवती
श्रिया
गणेश:
मङ्गला
जया
सावित्री
गौरी
विभक्ता
सिद्धिः
विजया
सरस्वती
कात्तिकेयः
अपराजिता अजिता [कोष्ठमध्ये यथोक्ता आयतनदेवताः। कोष्ठाद बहियोयोारोदुम्बरयोः पूर्वादिक्रमेण यथोक्ता जयाविजयादिद्वारदेवताश्च ]
२१। अथ गणेशमूर्तीराह-दण्डञ्चेति । अत्राऽऽदर्श श्लोकत्रयानन्तरम् इति हेरम्बा'

Page #239

अष्टमोऽध्यायः
१४६ वरं तथाऽङ्कुशं दण्डं परशु चाभयं क्रमात् । कपालञ्च शरश्चाक्षमालापाशगदा करे ॥ २२ ॥ पञ्चवक्तं त्रिनेत्रश्च हेरम्बञ्च गणेश्वरम् । मूषके च समारूढं सर्वकामार्थसाधकम् ॥ २३ ॥
इति हेरम्बः रक्ताङ्गो गजवक्तः स्याद् रत्नकुम्भं तथाऽङ्कुशम् । परशुश्च तथा द(न्तो?न्तं) दक्षिणाधःकरक्रमात् ॥ २४ ॥
___ इति गजाननः इत्येवं पुष्पिका दृश्यते । परं प्रथमश्लोके चतुर्णाम्, द्वितीये च दशानामायुधानां दर्शनादिह गणेशस्य पृथक् लक्षणादर्शनात्, रूपमण्डने (अ० ५, श्लो० १६-१७) उभयोरेव पृथक् लक्षणदर्शनाच्च एतच्श्लोकानन्तरम् [ इति गणेशः ] इत्येवं बन्धन्यन्तः पुष्पिकैका निवेशिता। शिल्परस्ने आयुधानां भेदो दृश्यते यथा
विघ्नेशं सपरश्वधाक्षवटिकादण्डोल्लसल्लण्डकै>भिः पाशसणीस्वदन्तवरदाढ्यैर्वा चतुभिर्युतम् । शुण्डाग्राहितबीजपूरमुरुकुक्षि श्रीक्षणं संस्मरेत् सिन्दूराभमिभास्यमिन्दुशकलाद्याकल्पमब्जासनम् ॥
(शि० उ० अ० २५, श्लो० ५७) इति । परमिदं गणेशस्य वा वक्ष्यमाणवक्रतुण्डस्य वा लक्षणं नोभयोरपि वेति सुधीभिर्भाव्यम् । तत्र तु 'अथ बीजगणपति रित्युपक्रम्य लक्षणान्येतानि लिखितानि दृश्यन्ते ।
२२ । इदानी हेरम्ब निर्दिशति-धरमिति । अत्र कण्ठतोऽनुक्तत्वेऽपि एतन्मते अयं दशभुज इत्यायाति, आयुधानां तावत्संख्याकत्वदर्शनात् । शिल्परत्नेऽपि 'अथ हेरम्बः' इत्युपक्रम्य सार्धश्लोकत्रयेण तल्लक्षणमुक्तम्, तत्रापि दशभुजत्वमेव दृश्यते ( उ० अ० २५, श्लो० ५८-६१ ) । रूपमण्डने तु
वरं तथाऽङ्कुशं दण्डं दक्षिणे पार्श्वभागयोः ।
वामे कपालं बाणाक्षं पाशं कौमोदकी तथा ॥ (अ० ५, श्लो० १६) इति विषमः पाठो विषमा चोभयतः पार्श्वयोरायुधरचना दृश्यते ।
२३। पञ्चवक्तू त्रिनेत्रमिति गणेशहेरम्बयोः साधारणं लक्षणम्, गणेशलक्षणे वक्तनेत्रयोरनुल्लेखात्, अत एव 'हेरम्बञ्च गणेश्वर'मित्यत्रोभयोरेव विशेष्यपरताऽभ्युपेया न त्वेकस्य विशेषणपरताऽपि ।

Page #240

१५०
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
लम्बोदरं त्रिनयनं पाशाङ्कुशधरं परम् । वरदाभयहस्तञ्च चलत्कर्णं ( समाचरम् ? सचामरम् ) ॥ २५ ॥
इति वक्रतुण्डः
उच्छिष्टं मूषकस्थञ्च त्र्यक्षं व्यालोपवीतिनम् । भग्नदन्ताक्षसूत्रञ्च परशुं मोदकक्रमात् ॥ २६ ॥
इत्युच्छिष्टगणपतिः सिन्दूराभं त्रिनेत्रञ्च (म?अ ) भयं मोदकं (वच तथा ) । टङ्कं शरोऽक्षमाला च मुद्गरं चाकूशं तथा । त्रिशूलं चेति हस्तेषु दधानं कुन्दवत् सितम् ॥ २७ ॥
इति हेरम्बः
पाशाङ्कुशौ कल्पलता (भृङ्गीभृङ्ग) विभ्रत् करेषु च । शशिमौलस्त्रिनेतच रक्तः चित्रगणाधिपः २८ ॥
[ इति क्षिप्रगणपतिः ]
२५ । वक्रतुण्डं लक्षयति – लम्बोदरमिति । प्रमाणान्तरानुपलम्भेऽपि ग्रन्थकृता कृतया पुष्पिकया वक्रतुण्ड एवायं न लम्बोदर इति जानीमः ।
२६ । उच्छिष्टगणपतिमाह - उच्छिष्टमिति । अयं रूपमण्डने नास्ति । शिल्परत्ने तु बीजगणपतिप्रस्तावे -
रक्ताक्षमालां परशुञ्च दण्डं भक्ष्यञ्च दोर्भिः परितो दधानम् । मावदातं त्रिदशं गजास्यं लम्बोदरं तं शिरसा नमामि ॥ ( उ० अ० २५, श्लो० ०५५ ) इति प्रकृतोच्छिष्टगणपतिलक्षणान्वितः कश्चिद् गणपतिर्लक्षितो दृश्यते । 'भक्ष्यं' मोदकम् । २७ । सिन्दूराभमिति । नायं रूपमण्डने न वा शिल्परत्ने उपलभ्यते । पूर्व द्वाविंशत्रयोविंशश्लोकाभ्यामेको हेरम्बो लक्षितः पुनरवरोऽपि लक्ष्यत इत्यहो हेरम्बग्रहिलता ग्रन्थकर्तुः ।
२८ । पाशाङ्कुशाविति । अयमपि रूपमण्डने नास्ति, अस्ति च शिल्परत्ने; परं तत्र भृङ्गस्थाने 'स्वरदः' पदं करोति । तथाच
पाशाङ्कुशकल्प (क) लतिकास्वरदा बीजपूरयुतः । शशिशकलकलितमौलिस्त्रिलोचनोऽरुणतनुश्च गजाननः ॥
इति । एवञ्चात्र 'भृङ्गमित्यत्र 'दण्डमिति पाठः कल्पनीयो न वेति सूधीभिश्चिन्तनीयम् ।

Page #241

अष्टमोऽध्यायः
उत्तरे तु सदा गौरी याम्ये चैव सरस्वती । पश्चिमे यक्ष (राज्यं ? राजः) च बुद्धिः पूर्व व्यवस्थि (तः?ता)॥२६
इति गणेशायतनम्
सर्वे च वामनाकारा (:) पुरुषानन सौम्य (तः?भाः) । तर्जनी परशु दण्डमविघ्नो दण्डहस्तकः ॥ ३० ॥ तर्जनीदण्डापसव्ये स भवेद् विघ्नराजकः ।
तर्जनीखड्गवरदं दण्डहस्तः सुवक्तूकः ॥ ३१ ॥
२९ । इदानीं गणेशायतनदेवानाहइ-उत्तर इति । लेखकप्रमादादत्र कोणदेवताप्रतिपादकमेकं पथं त्रुटितमिति सम्भाव्यते । तच्च
वामाङ्गे गजकर्णन्तु सिद्धिं दध्याच्च दक्षिणे । पृष्ठ तथा द्वौ च धूमको बालचन्द्रमाः ॥
इति । एवञ्चैषां यथाक्रममायुधानि च तत्रैवोक्तानि -
- १५१
( रूप० अ० १, श्लो० १९ )
इति रूपमण्डनोक्तवदेव भवेद इति सम्भावयामः ।
३० । गणेशप्रतीहारानाह - सर्व इति । रूपमण्डने 'सौम्या पुरुषाननाः' इति द्वितीयपादे सुख सेन्यः पाठः । अष्टौ गणेशप्रतीहारा दक्षादिद्वारतो युग्मशः स्थापनीया इति वर्त्तुलार्थः । तु गौर्याच्या समुन्नेयः । शिल्परत्ने एकैकं वृक्षमाश्रिताभ्यामग्रा दिदिशमलङ्कुर्वतीभ्यां द्वाभ्यां द्वाभ्यां द्वारदेवताभ्यां गणेशायतनमलङ्कृतमिति दृश्यते ।
तथाच
अथ विल्वमभितश्च रमारमेशौ तद्दक्षिणे वटजुषौ गिरिजावृषाङ्कौ । पृष्ठ पिप्पजुपरतिपुष्पाणौ सव्ये प्रियङ्गमभिता महीवराहौ ॥
( उ० अ० २५, श्लो० ४६ )
ध्येयौ च पद्मयुगचकदरैः पुरोक्तौ पाशाङ्कुशाख्यपरशुत्रिशिखैरथाम्यौ । युग्मोत्पलेक्षुमय चापशरैस्तृतीयावन्त्यौ शुकाह्नकलमाग्रगदारथाङ्गैः ॥
( उ० अ० २५, श्लो० ४७ )
इति । परमिदं प्रतीहाराणामायतनदेवतानां वा लक्षणमिति यद्यपि दुरुन्नेयम्, तथाऽप्यायुधदर्शनात् प्रतीहारा एवैते इति निश्चिनुमः नाऽऽयतनदेवताः, आयतनदेवतानां कापि प्रहरणानुपलब्धेः ।
३१ । अत्र चतुर्थचरणे ' दण्डहस्तः सुवत्रकः' इति रूपमण्डने (अ० ५१, श्लो० २२) पाठः ।

Page #242

देवतामूर्तिप्रकरणम् तर्जनीदण्डापसव्ये बलवान्तकदक्षिणे। तर्जनीबाणचापञ्च दण्डश्च गजकर्णकः ॥ ३२ ॥ तर्जनीदण्डापसव्ये गोकर्णाकृतिपश्चिमे। तर्जनीपनाङ्कुशं च दण्डहस्तः सुसौम्यकः॥३३॥ तर्जनीदण्डापसव्ये स चैव शुभदायकः । ( याद )नद्वारादि(क )सर्वेषु अष्टौ चैव शुभावहाः ॥३४॥ तर्जनीदण्डापसव्ये बलवान्तकदक्षिणे। तर्जनीबाणचापश्च दण्डश्च गजकर्णकः ३५ ॥
इति गणेशप्रतीहाराः कार्तिकेयं प्रवक्ष्यामि तरुणादित्य( संस ) प्रभम् । कमण्डलोदवर्णाभं कुमारं सुकुमारकम् ॥ ३६॥ गण्डकैश्चि(रकै ?कुरै)युक्तं मयूरवरवाहनम् । स्थानी(यं ?ये) खेटनगरे भुजा द्वादश कल्पयेत् ॥ ३७॥ ३५ । द्वात्रिंशश्लोकतुल्यमिदं पद्यं सम्पातायातमिति सम्भाव्यते ।
३६ । कात्तिकेयमाह-कात्तिकेयमिति। स्थानभेदेन स्थाप्यमानोऽयं द्वि-चतु-दिश| भुजत्वेन त्रिधा भवति। तत्र स्थानीये खेटनगरे वा द्वादशभुजः, खवटे चतुर्भुजः, ग्रामे वने का द्विभुज इति शिल्परत्नसम्मतं तत्त्वम् । तथाच
स्थानीये खेटके वाऽपि कुमारो लिख्यते यदा ॥ भुजा द्वादश कुर्वीत खवटे चतुरो भुजान् । ग्रामे वने द्विबाहुः स्यात् ........"इति ।
- (शिल्प० उ० अ० २६, श्लो. १२९-१३०) 'कमण्डलोदवर्णाभम्' इत्यत्र 'कमलोदरवर्गाभम्' इति रूपमाडने पाठः (अ० ६, श्लो. २६)। एवञ्च 'तरुणादित्यसप्रभ मि'त्यनेनौउज्वल्यम्, 'कमलोदरवर्णाभमि'त्यनेन च वर्णप्रकर्षः प्राप्यते।
३७। 'स्थानीयं खेटनगरे' इत्यत्र 'स्थानीये खेटके वाऽपि' इति शिल्परत्ने 'स्थापनीयाखेटनगरे(?)' इति रूपमण्डने पाठः। गण्डकैश्चिकुरैर्युक्तमिति गण्डदेशविलम्बिभिः केशैः 'गालपाट्टा' इति प्रसिद्धैः शिखण्डकविशेषैर्युक्तमित्यर्थः ।

Page #243

अष्टमोऽध्यायः
१५३
चतुर्भुजः ( कर्पटे ? खर्बटे ) स्याद् वने ग्रामे द्विबाहुकः । शक्तिपाशं तथा खड्गं शरः शूलं तथैव च ॥ ३८ ॥ कहस्तः स्यादथवाऽभ (वय) दो भवेत् ।
एते दक्षिणतो ज्ञेया ( : ) केयूर ( वणको ?
कटकोज्ज्वलाः) ॥ ३६ ॥
धनु ( ) पताका मुष्टिश्च तर्जनी तु प्रसारि ( का?ता) । खेटकं ताम्रचूडच वामहस्तेषु शस्यते ॥ ४० ॥
द्विभुजस्य करे शक्ति (स्यान्यः ) कुक्कुटोपरि ।
[ इति द्विभुजः ]
चतुर्भुजे शक्तिपा ( शो? शौ ) वामतो दक्षिणे (च सः ? वसिः ) ॥ ४१ ॥
स्थानीये इति स्थितियोग्ये खेटनगरे कर्षकग्रामे इत्यर्थः । ३८ । खर्बटे क्षुद्रनगरे । रूपमण्डने
raiseदो वा (पीपि) दक्षिणे स्था?णः स्यात्) तुरीयकः ।
[ इति चतुर्भुजः ] कार्त्तिकेय (मयं? मिमं ) शुभ्रं कर्त्तव्यं सर्वकामदम् ॥ ४२ ॥
इति कार्त्तिकेयः ।
[ इति द्वादशभुजः ]
चतुर्भुजः कपटे स्याद वने ग्रामे द्विबाहुकः । दक्षिणे शक्तिपाश खड्गं पाशं त्रिशूलकम् ॥ इति
४१ । वामे करे शक्तिरन्यः करः कुक्कुटोपरीत्यन्वयः ।
४२ । तुरीयक इत्यत्र तुरीयकमिति रूपमण्डने प्रामादिकः पाठः ।
देवता - २०
( अ० ५, श्लो० २८ ) ।

Page #244

देवतामूर्तिप्रकरणम् पञ्चलीलया वक्षयामि शास्त्रभेदैस्तु भेदिताः। (१)लीलया ((२)लीलालीला )(३)लीलाङ्गी (४)ललिता च
(५)( लिल्ली )लावती ॥४३॥ तप्तकाञ्चनवर्णाभा बालसूर्यसमप्रभा। सुवक्ता च सुनेत्रा च ( स्य?स्व )रूपारूपदायिनी ॥४४॥ अक्षमाला तथा कुण्डी अधोहस्तेषु कारयेत्। द्वौ हस्ता( वि? वी ) दृशौ सर्वा(?) हस्तौ निगद्यते॥४५॥ मृणालयु(ग्मे ?ग्मैः) लीलया च लीला स्यात् पद्मपुस्तकैः। लीला(ग्नी ? गी) पाशपद्माभ्यां ललिता च (वजां ? वज्रा-)
कुशः॥४६॥ पाशाङ्कु(श ? शैः) लीलावती लीलया(:) पञ्च कीर्तिताः।
इति पञ्चलीलयाः । अस्यानन्तर(तं ? तो) व(क्षे ? क्ष्ये) नव दुर्गा(:)
शुभावहा()॥४७॥
४३ । इदानी पञ्चलीलया लक्षयति । पञ्चलीलया इति नवदुर्गादिवत् लीलयादिपञ्चकमित्यर्थः। रूपमण्डने संज्ञास्वरूपनिर्देशिका आद्या पधद्वयी नास्ति । विचिन्वन्तोऽपि वयं पञ्चलीलयालक्षणं समराङ्गणसूत्रधार-काश्यपशिल्पशिल्परत्नादिषु नोपलब्धवन्तः ।
४६। सर्वासामेवाधोहस्तेषु अक्षमाला कुण्डी चेति प्रहरणद्वयम् ; ऊर्द्धहस्तानां विशेषो वक्ष्यत इत्यर्थः। 'कुण्डी'त्यत्र 'अम्बुपात्रम्' इति रूपमण्डने पाठः। सर्वावद्ध हस्ताविति राश्यपेक्षया द्विवचनम् । 'निगद्यत' इति शैल्पं पदम् ।
४६। मृणालयुग्मैरिति हस्तयोर्युग्मं युग्मं मृणालमित्यर्थः, ‘पद्म युग्मे' इति रूपमण्डने पाठः। 'पद्मपुस्तकैरिति बहुवचनमविवक्षितम् , एवमुत्तरत्र । सर्वत्र विशेषणे तृतीया। ___४७। नवदुर्गा आह-अस्येति । रूपमण्डने महालक्षमीक्षेमङ्करी-हरसिद्धयस्तित्र एव लक्षिताः। एताः सर्वाश्चतुर्बाहवः । किमिति बाहव एव केवलं लक्षिता इति न लक्षयामः ।

Page #245

अष्टमोऽध्यायः (अदो ? आदी) तत्र(१) महालक्ष्मी(२) (न ? नीन्दा
(३)क्षेमकरी तथा। (४)सर्वती (५) महरण्डा च (६) भ्रमणी (७)सर्वमङ्गला ॥४८॥ (८)रेवती ()हरसिद्धिश्च नवदुर्गाभिधानकम् ।
[इति नवदुर्गानामानि ] (पृथुमे ? पृथगे) कैकस्यानुक्रमं कथयिष्याम्यनुक्रमात ॥४६॥ वरदं त्रिशूलं खेटं पानपात्रश्च बिभ्रती। नागनीलकण्ठमध्ये महालक्ष्मी() प्रकीर्तिता ॥५०॥
[इति महालक्ष्मीः ] अक्षसूत्रं खड्गखेटं पानपात्रं तथोत्तमम् । नन्दा नाम (संख्या ? समाख्या)ता पूज्यते नन्दहेतवे ॥ ५१ ॥
[इति नन्दा ] वर(दं ?) त्रिशूलं पद्मं च पानपात्रं विधुत् करे। क्षेमङ्करी तथा नाम क्षेमारोग्यप्रदायिनी ॥ ५२ ॥
- [इति क्षेमङ्करी] कमण्डलु चक्रखेटं पानपात्रं तथोत्तरे। सर्वती च तदा नाम ( सर्वकृष्ट ? ) प्रदायिनी ॥ ५३ ॥
[इति सर्वती] खड्गं तथा त्रिशूलं च घण्टापात्रं तथोन्नतम् । महरण्डा (तथोन्नाम ? तथा नाम) वन्दिता विदशैरपि ॥५४॥
[इति महरण्डा] ४८। 'क्षेमकरी'त्यत्र 'क्षेमकरीति लक्षणनिरूपणवेलायाम् । ४९। अनुक्रम क्रमेण एकेकस्याः कथयिष्यामि लक्षणमिति शेपः । ५० । नागनीलकण्ठयोरुपादानप्रयोजनम नुसन्धेयम् ।

Page #246

देवतामूर्तिप्रकरणम् खड्गं डमरुखेटपाशं बिभ्रती च करोत्तमैः। भ्रामणी च तदा नाम भ्रामयेद् दुष्टचेतसः ॥ ५५ ॥
[इति भ्रमणी] अक्षसूत्रं तथा वज्र घण्टापात्रं तथोत्तमम् ।। सर्वमङ्ग(ल ? ला) मङ्गल्या सर्वविघ्नविनाशिनी ॥५६॥
[इति सर्वमङ्गला] दण्डत्रिशूल खट्टाङ्गं पानपात्रं च विनती। रेवती च तदा नाम सर्वशान्तिप्रदायिनी ॥५७ ॥
[इति रेवती कमण्डलु खड्गडमरूं पानपात्रं तथा शुभम् । हरसिद्धिस्तदा नाम सर्वस्य सिद्धिहेतवे ॥ ५८ ॥
[इति हरसिद्धिः]
इति नवदुर्गाः। क्षेत्रपालो विधातव्यो दिग्बासा घण्टभूषितः।। कर्तिकां डमरूं बिभ्रदक्षिणे तु करद्वये ॥ ५६ ॥ वामे शूलं कपालं च मुण्डमालोपवीतकः। करोटि(नी? नि)करोदारमालान्थितशेखरः ॥ ६॥
इति क्षेत्रपालः । ५५। उद्देशश्लोके 'भ्रमणी'ति वर्तते अन च भ्रामणीति दृश्यते, कतरदेतयोः परिवर्तनमहतीत्यनिश्चिन्वानरस्माभिः क्वापि न व्यापारितो हस्तः, परं प्रथमपरित्यागे मानाभावं मन्यमानैः पुष्पिकायां 'भ्रमणीति विहितम् ।
५९-६० । क्षेत्रपालं लक्षयति-क्षेत्रपाल इति। शिल्परोऽयमादौ सात्त्विकादिभेदेन त्रिधा भिद्यते सात्त्विका द्विभुजचतुर्भुजत्वेन पुनर्द्विधेति साकल्येन चतुर्विधः । रूपमण्डने पुनरेक एव चतुर्भुजः। तथाच
क्षेत्रपालो विधातव्यो दिग्वासा घण्टभूषितः ।। (कात्तिकां ? कतिका ) डम बिभ्रदक्षिणे तु करद्वये । वामे शुलं कपालञ्च मुण्डमालोपवीतकम् । करोति(?)कटितोदारसर्पग्रन्धितशेखरः ॥ इति (अ० ५, श्लो०७४-७५) ।

Page #247

अष्टमोऽध्यायः
१५७ अथातः संप्रवक्ष्यामि (मात ? मातृ)रूपाणि ते (जया? जय)। तत्र ब्राह्मी चतुर्वक्ता (पाठ ? षड्भुजा हंससंस्थिता ॥ ६१ ॥ पिङ्गलीभूषणोपेता मृगचर्मोत्तरीयका। वरं सूत्रं कजं धत्तं दक्षबाहुलये कमात् ॥ ६२ ॥ वामेषु पुस्तकं (कुण्डी ? कुण्डी) बिन(र्ती ? ती) चाभयप्रदा।
[इति ब्राह्मी ] माहेश्वरी वृषारूढा पञ्चवक्ता त्रिलोचना ॥ ६३ ॥ बालेन्दुभृजजटाजूटसुशोभा सर्वसौख्यदा। षड्भुजा ( दर ? वर )दा दक्षे सूत्रं डमरुकं तथा ॥ ६४ ॥ शूल घण्टाभयं वामे सैव धत्ते महाभुजा।
[इति माहेश्वरी] कौमारी रक्तवर्णा स्यात् षड्वक्ता सार्कलोचना ॥ ६५ ॥ रविवाहुर्मयूरस्था वरदा शक्तिधारिणी। पताका बिभ्रती दण्डं (पानं ? पाशं) बाणञ्च दक्षिणे ॥ ६६ ॥
करोटीति । करोटिनिकरण ललाटास्थिसमूहन ग्रथिता या उदारा महती माला तया ग्रन्थितः शेखरः शिरस्यकेशजूटो यस्य सः। अयमेव पाठः साधीयानिति प्रतिभाति, शिल्परने (उ० अ० २५, श्लो० १०८) 'नानानागविभूषितत्व'स्योक्तत्वेऽपि रूपमण्डनीयपाठश्रिन्त्य एव ।
___६१ । इदानीं सप्त मातर्लक्षयति-अथात इति । 'जय' इति विश्वकर्मणोऽन्यतममानसपुत्रस्य नाम । शिल्पशास्त्रस्य प्रवक्ता विश्वकर्मा बोद्धव्यश्च तत्पुत्रेवन्यतमो जयो नामेति प्रसिद्धिरिति युज्यत एव तत्सम्बोधनम् ।
६२ । पिङ्गली सुवर्णम् । कज पद्मम् । दूरभिन्नमेवास्य लक्षणं शिल्परत्न- (उ० अ० २५, श्लो० ७६ ) रूपमण्डनयोः (अ० ५, श्लो० ६१-६३)। तयोरियं चतुर्भुजा।
६३ । इयमपि चतुर्भुजा शिल्परत्नरूपमण्डनयोः ।
६५। सार्कलोचनेति । सा अर्कलोचनेति च्छेदः, अर्कलोचना द्वादशनेत्रा। यद्वा, अर्कलोचनैः सह वर्तमानेति विग्रहः। रविबाहुादशभुजा। इयमपि शिल्परत्र-रूपमण्डनयोअतुर्भजा।

Page #248

देवतामूर्तिप्रकरणम् वामे चापमधो घ(ण्टा ? ण्टां) कमल कुकुट(स्त्व ? न्व)धः। परशु बिभ्रती दक्षे तदधस्त्वभयान्विता ॥ ६७ ॥
[इति कौमारी ] वैष्णवी ताय॑गा श्यामा षड्भुजा वनमालिनी। वरदा (दा ? ग)दिनी दक्षे दधती चाऽऽयुधस्रजम् ॥६८॥ शङ्खचक्राभ(या ? यैः) वामे (सचैर्य ? सा चैव) विलसद्भुजा।
[इति वैष्णवी ] कृष्णवर्णा तु वाराही शूकरास्या महोदरा ॥६६॥ वरदा दण्डिनी खड्गं बिभ्रती दक्षिणे सदा। खेटपाशाभ(या ? यः)वामे सैव चापि लसद्भुजा ॥७॥
- [इति वाराही ] ऐन्द्री सहस्रक सौम्या हेमाभा गजसंस्थिता। वरदा सूत्रिणी वज्र बिभ्रत्यूद्धे तु दक्षिण । वामे तु कलशं पात्रमभयं तदधःकरे ॥ ७१ ॥
[इति ऐन्द्री] चामुण्डा प्रेतगा रक्ता विकृतास्याऽहिभूषणा। दंष्ट्र(दा ? ला) क्षीणदेहा च गर्ताक्षी भीमरूपिणी ॥ ७२ ॥ दिगबाहुः क्षामकुक्षिश्च मुसलं ( चक्रयं ? चक्रकं ) शरः। अङ्कु(शी ? शं) विभ्रती खड्गं .. ... चाप्यथ वामतः ॥७३॥ खेटं पाशधनुर्दण्डकुठारं (वे? चे)ति बिभ्रती।
- [इति चामुण्डा ] ६९ । शङ्खचक्राभयैरिति । वामभागे शङ्खचक्रादिभिर्विलसदभुजेत्यन्धयः । ७१ । ऊ? इत्य्टु क्रमेण । ७३ । 'अङ्कशं बिभ्रती खड्ग' इस्यनन्तरं त्रटितस्थाने 'सव्ये' इति स्यात् ।

Page #249

अष्टमोऽध्यायः
चण्डिका श्वेतवर्णास्या (त्रावा ? च्छवा ) रूढा च षड्भुजा । जटिला च लसल्यक्षा वरदा शूलधारिणी ॥ ७४ ॥ कर्त्तिकां बिभ्रती दते पाशपात्राभयान्यतः ।
[ इति चण्डिका ] इत्ये (हं ? ता ) मातरः प्रोक्ता रूपभेदव्यवस्थया ॥ ७५ ॥ भैरवं कारयेत्तव नृत्यमानं विकारणम् । गणेशमादौ कर्त्तव्यमन्ते कुर्याच्च भैरवम् ॥ ७६ ॥ मातृणां मध्यतः कार्याः पंक्ति (शो ? शः ) चण्डिकादयः । वीरेश्वर (स्य ? श्च ) भगवान् वृषारूढो धनुर्धरः ॥ ७७ ॥ ( वीणाहस्त ? वीणां हस्ते ) त्रिशूलञ्च वाणं चैत्र प्रकारयेत् । वीरेश्वरस्य रूपं तु मातृणामग्रतो भवेत् ॥ ७८ ॥
इति मातरः ।
[ अथ द्वादश सरस्वत्यः ]
एकवक्ता (:) चतुर्भुजा मुकुटेन विराजिता (९) । प्रभामण्डलसंयुक्ता (:) कुण्डलान्वितशेखरा ( : ) ॥ ७६ ॥
इति ।
ऽपकृतम्,
[ इति सरस्वतीनां साधारणलक्षणम् ]
अक्षपद्मं वीणापुस्तकं महाविद्या प्रकीर्त्तिता ।
[ इति महाविद्या - १ ] अक्षं पुस्तकं वीणा पद्मं महावाणी च नामतः ॥ ८० ॥ [ इति महावाणी - २ ]
१५६
७६ | प्रसङ्गान्मात्रायतने कर्तव्यानामन्येषां नामान्याह - भैरवमिति । गणेशमादाविति । अत्र आद्यन्तादिपदानि किंसम्बन्धीनीति न विद्मः । ' मध्ये च मातृकाः कार्या अन्ते तेषां विनायकः' ( अ० १, श्लो० ७४ ) इति रूपमण्डने सन्निवेशस्य वैपरीत्यं दृश्यते । कतर देतयोर्युक्ततरमिति शिल्पिन एव निर्धारयन्तु ।
७९-८० । इदानीं द्वादश सरस्वतीर्लक्षयन् प्रथममासां साधारणं लक्षणमाह-एकवक्ता एताः सरस्वत्यो नेतरत्र लभ्यन्ते । यत्र यत्र पुस्तकमिति व्यक्षरेण नाम्ना छन्दसोतत्र तत्र पुस्तमिति पाठेऽपि न क्षतिः ।

Page #250

१६०
देवतामूर्तिप्रकरणम् वराक्षपद्मपुस्तकं शुभावहा च भारती।
[इति भारती-३] वराम्बुजाक्षपुस्तकं सरस्वती प्रकीर्त्तिता ॥८१॥
[इति सरस्वती-४] वराक्षं पुस्तकं पद्मम् आर्या नाम प्रकीर्तिता।
[इत्यार्या-५] वरपुस्तकाक्षपद्मं ब्राह्मी नाम सुखावहा ॥२॥
[इति ब्राह्मी-६] वरपद्मवीणापुस्तकं महाधेनुश्च नामतः।
[इति महाधेनुः-७] वरञ्च पुस्तकं वीणा वेदगर्भा तथाऽम्बुजम् ॥८३॥
[इति वेदगर्भा-८] अक्षं तथाऽभयं पद्मं पुस्तकेनेश्वरी भवेत्।।
[इतीश्वरी-९] (असपतं ? अक्ष पद्म) पुस्तकञ्च महालक्ष्मीस्तथोत्पलम् ॥४॥
- [इति महालक्ष्मीः -१०] अक्षं पद्मं पुस्तकं च महाकाल्यभयं तथा।
[इति महाकाली-११] अक्षपुस्तकमभयं पद्मं महासरस्वती॥८५ ॥
[इति महासरस्वती-१२]
इति द्वादश सरस्वत्यः । अष्टादश(जया ? भुजा) कार्या भद्रकाली मनोहरा। (अ ? आ)लीढस्थानसंस्था तु कर्त्तव्या सौख्यदायका ॥८६॥ अक्षमाला त्रिशूलञ्च खड्गश्चक्रं करेषु च। वामे तु चापं कर्त्तव्यं शङ्खपद्मौ तथैव च ॥८७॥
८६। आलीटेति । दक्षिणं पादमग्रतः कृत्वा वामपादाकुञ्चनमालीढस्थानम्, तेन सन्तिष्ठत इति आलीढस्थानसंस्था ।

Page #251

अष्टमोऽध्यायः श्रुव(सृचौ ? उचौ) च कर्त्तव्यौ तथा वेदिकमण्डलुः। दण्डशक्तिश्च कर्त्त(व्यं ? व्या) कृष्णाजिनहुताशनौ ॥८॥ (अ ? ह)स्तानां भद्रकाल्यास्तु भवेत् (कौतस्तु ?) शोभनः। एकश्चैव महाभाग रत्नपात्रधरो भवेत् ॥८६॥
इति भद्रकाली। निगद्यते ह्यथो चण्डी हेमभासा सुरूपिणी। त्रिनेत्रा यौवनस्था च पीतपीनपयोधरा ॥ १० ॥ एकवक्ता तु सुग्रीवा बाहु(वं ? विंशतिसंयुता। शूलासिक्तिचक्राणि गदाशलपवीन(पी ? पि) ॥११॥ ऊर्द्धादिक्रमयोगेण बिभ्रती सासवा शुभा। शस्त्रोद्यतकरः क्रुद्धस्तद्ग्रीवासम्भवः पुमान् ॥ १२ ॥ शूलभिन्नो वमद्रक्तो रक्त(भूप)मूर्द्धजेक्षणः । सिंहेन खाद्यमानश्च पाशाबद्धो गले भृशम् ॥ १३ ॥ यात्यहो क्रान्तसिंहा च सव्यं द्योलीढगासुराः (१) । चण्डी चोद्यतशस्त्रा च महिषासुरघातिनी ॥ १४ ॥
इति चण्डी।
९१। इह बाहुविंशतिपर्याप्तानामायुधानामुल्लेखो नास्ति । यद्यपि 'जादिक्रमयोगेण' इति परत उक्तमा निर्दिष्टान्येवाऽऽयुधानि वामे दक्षिणे चेत्यायाति आदिपदसामर्थ्यात्, तथापि न साकल्यतो विंशतिर्भवन्त्यायुधानि, मूले अष्टानामेवाऽऽयुधानां निर्देशात् । आग्नेये तु
'शूलासिशक्तिचक्राणि पाशं खेटायुधाभयम् । डमरु शक्तिका वाम गपाशञ्च खेटकम् ॥ कुठाराङ्कशचापांश्च घण्टाध्वजगदास्तथा ।
आदर्शमुदगरान् हस्तैः ....... ॥ (अ० ५०, श्लो० १.३) इति विंशतिरेवाऽऽयुधानि प्रतिपादितानि । ९४ । 'याम्याङ्घयाक्रान्तसिंहा च सव्याधिर्नीचगासरे' इत्याग्नेये (अ० ५०, इलो०५)।
देवता-२१

Page #252

१६२
देवतामूर्तिप्रकरणम् चण्डिकायतनोक्ता (च ? नां) कथयिष्याम्यनुक्रमम् । वेतालो वरटश्चैव पिङ्गाक्षो भृकुटिस्तथा ॥ १५॥ धूम्रकः कण्ठदृक् चैव रक्ताक्षश्च सुलोचनः । दंष्ट्राननश्च विकटः कोपस्फुरदशनोज्ज्वलः ॥६६॥ तर्जनी खटाङ्गं चैवोद्भू स्या (स्याद् ) डमरुदण्डको । वेतालस्तु समाख्यातः सव्यापसव्ये करटकः ॥ ७॥ अभयं खड़गखेटश्च दण्डं पिङ्गललोचनः । अभयापसव्ययोगेन भवेद् भृकुटिनामतः॥८॥ तर्जनीवज्राङ्कुशदण्डं धूम्रको नाम कीर्तितः। सव्यापसव्ययोगे च भवेत् (कक ? ककु)दनामकः॥ ६ ॥ तर्जनीत्रिशूलहस्तं खटाङ्गं दण्डमेव च।। रक्ताक्षो नाम तस्यैव सव्यापसव्ये सुलोचनः ॥१०॥
इति चण्डिकाप्रतीहाराः। दिव्याम्बुजकरा ( कुर्या कार्या) सर्वाभरणभूषिता। गौरी शुक्लाम्बरा देवी रूपेणाप्रतिमा भुवि ॥१०१॥ प्रथमा चतुर्भुजा कार्या देवी सिंहासने शुभा। सिंहासनं प्रकर्त्तव्यं कमलं चारु(व ? क)णिकम् ॥१०२ ॥
९६। आयुधप्रतिपादनावसरे शततमश्लोके 'ककुद' इति नामदर्शनादिहापि तदेव नाम युक्तमिति 'धमकः ककुदश्चैव' इति पाठः स्यात् ।
घेता (ल ? लः) करटश्चैव पिङ्गाक्षो भृकुटिस्तथा।
सूत्रकः कङ्कदश्चैव रक्ताक्षश्च सुलोचनः ॥ ( अ० ५, शलो० ५१-५२) इति रूपमण्डने नाम्नो वैलक्षण्यमुपलभ्यते ।
___९७ । करटक इति पूर्व 'वेतालो वरटश्चैव' इति घोषववर्णनिमितक-विसर्गसन्धिदर्शनात् सन्नपि रूपमण्डने 'करट' इति पाठो नोपात्तः, अत्र पुनः 'करट' इति दृश्यते। परमत्र साधकबाधकप्रमाणाभावादेकाक्षरमात्रकृता 'वरटे'ति शुद्धिः शक्यसम्पादनेति मन्यामहे ।

Page #253

अष्टमोऽध्यायः
अष्टपत्रं महाभाग ? गा ) कर्णिकायान्तु संस्थिता । विनायकदासीना देवी कार्या महाभुजा ॥ १०३ ॥ बृहन्नालं करे कार्यं तस्याधः कमलं शुभम् । दक्षिणे यादवश्रेष्ठः केयूरप्रान्तसंस्थितः ॥ १०४ ॥ वामृतघटः कार्यस्तथा तस्या मनोहरः । तस्या (:) सव्यौ क ( रे ? रौ ) कार्यों विल्वशङ्खध ( रे ? रौ)
क्रमात् ॥ १०५ ॥
आवर्जितघटं कार्यं तत्पृष्ठ च करद्वयम् । देव्याश्च मस्तके पद्म तथा कार्यं मनोहरम्
॥
क्रतुर्भिर्द्विपपतिभिरथ पुष्करोद्यदघटास्यानिर्यलाभिषिक्ता करकमललसत् पद्मयुग्माभयेष्टा ।
१०२-३ । सिंहासनमिति । चारुकर्णिकम् अष्टपत्रं कमलं सिंहासनं प्रकर्त्तव्यं सिंहासनत्वेन कल्पनीयम् । तस्य कर्णिकायां महाभागा देवी संस्थिता इत्यन्वयः । 'अष्टपत्राम्बुजयोद्धे लक्ष्मीः सिंहासने शुभे । विनायकवदासीना सर्वाभरणभूषिता ॥' इति रूपमण्डनीय( अ०५, श्लो० ५७ ) पाठदर्शनादम्बुजोपरि सिंहासनं तत्र लक्ष्मीविनायकवदासीना इत्यर्थः सम्पद्यते । अयमेव यदि प्रमाणं तदा 'सिंहासनं प्रकर्त्तव्यं कमले चारुकर्णिके । अष्टपत्रे' इति पाठपरिवर्त्तनेनात्रयं पादत्रयं शोधनीयम् । विनायकवदासीनेत्यनेन किं लक्ष्यत इति न विद्मः । १०६ । आवर्जितघटमिति -
१६३
१०६ ॥ इति लक्ष्मीः ।
'आवर्जितघटं कार्यं तत्पृष्ठे च करिद्वयम्'
इति स्यात् । अस्यार्थः तस्या देव्याः पृष्ठे पृष्ठपार्श्वयोरित्यर्थः, आवर्जितघटम् अवनमितं. heegi aरिद्वयं हस्तिनौ कार्यम् इति । इदं मतान्तरम् 'उत्तप्तहाटकनिभा करिभिश्चतुर्भिराबजिवामृतघटैरभिषिच्यमानां' इत्यन्यत्रोक्तः,
नाना कल्पाभिरामा तकनकनिभा रक्तपङ्केरुहस्था रम्याङ्गी सुप्रसन्ना वितरतु विपुलां सन्ततं श्रीः श्रियं वः ॥
इति शिल्परलवचनाच्च ( उ० भा० अ० २४ श्लो० ९ ) । करिद्वयपक्षमध्यनुगृह्णाति -

Page #254

देवतामूर्तिप्रकरणम् क्षेत्र कोल्लापुरादन्ये महालक्ष्मीर्यदाऽर्च्यते। लक्ष्मीवत् सा तदा कार्या रूपाभरणभूषिता ॥ १०७॥ दक्षिणाधः करे पात्रमूर्द्ध कौमोदकी भवेत्। वामार्धे खेटकं धत्ते श्रीफलं तदधःकरे ॥ १०८ ॥
इति महालक्ष्मीः । कात्यायन्याः प्रवक्ष्यामि रूपं दशभुजं तथा। त्रयाणामपि देवानामनुकारानुरूपिणी ॥ १० ॥ जटाजूटसमायु(क्तं ? क्तां) मध्य न्दुकृतलक्ष(णम् ? णाम)। लोचनत्रयसंयुक्ता पद्मेन्दुसदृशान(नम् ? नाम् )॥११०॥ अतसीपुष्पवर्णाभां सुप्रतिष्ठां सुलोचनाम् । नवयौवनसंयुक्तां सर्वाभरणभूषिताम् ॥ १११ ॥ सुचारुवदनां तद्वत् पीनोन्नतपयोधराम् । त्रिभङ्गस्थानसंस्थानां महिषासुरसूदनीम् ॥ ११२ ॥
शुभ्रेभद्वयपुष्करेरितघटश्च्योतविशुद्धोदकैः सायन्तीमतिहृद्यरूपविभवां नीलोल्लसत्कुन्तलाम् । शुभ्राकल्पविशेषविभ्रमरसामुत्तप्तहेमप्रभा
घन्दे बाहुयुगप्रसक्तकमला देवी सरोजासनाम् ॥ इति शिल्परत्नीयमेव पद्यान्तरम् ( उ० भा० अ० २४, श्लो० १०)।
१०७। कोलापुरादन्ये अन्यस्मिन् क्षेत्रे इत्यन्वयः। - १०९। कात्यायनीमूतिमाह-कात्यायन्या इति । प्रायेणाविकलं मत्स्यपुराणीयं दशभुजाध्यानमिदम् । (अ० २६०, श्लो० ५५-६५ ) विकलानि स्थानानि यथावसरं प्रदर्शयिष्यन्ते । त्रयाणामपीति, ब्रह्मविष्णुमहेश्वराणां प्रतीकरूपामित्यर्थः । 'अनुकारानुकारिणीम्' इति मात्स्ये।
११०। 'अर्धन्दुकृतशेखरामिति द्वितीयचरणे, 'पूर्णन्दुसदृशाननामिति चतुर्थचरणे मातस्यानुमतः पाठः।
१११। 'नवयौवनसम्पन्नामिति तृतीयचरणगतो मात्स्ये पाठः। ११२ । 'सुचारुदशनामिति प्रथमपादे 'महिषासुरमर्दिनीमिति चतुर्थपादे मात्स्यानुगतः
पाठः।

Page #255

१६५
अष्टमोऽध्यायः त्रिशूलं खड्गचक्रौ च बाणं शक्तिं च दक्षिणे। वामे (च) खेटकं चापं पाशमङ्कशमेव च ॥ ११३ ॥ घण्टां वा परशुं वाऽपि वामहस्ते नियोजयेत् । अधस्तान्महिषं तद्वद् विशिरस्कं प्रकल्पयेत् ॥११४ ॥ शिरश्छेदोद्भवं तद्व( दा? दा )नवं खड्गपाणिनम् । हृदि शूलेन निर्भिन्नं निर्य(इन्तदन्त्र)विभूषितम् ॥ ११५ ॥ रक्तर(क्तिक ? क्तीकृ)ताङ्गश्च रक्तविस्फारितेक्षणम् । वेष्टितं नागपाशैश्च भृकुटीभीषणान (ना ? नम्)॥ ११६ ॥ देव्यास्तु दक्षिणं पादं समं सिंहोपरि स्थितम् । किश्चिदूर्द्ध तथा वाममङ्गष्ट महिषोपरि ॥ ११७॥
इति कात्यायनीमूर्तिः । नृत्ये संस्थानधैशिष्ट्यम् ] भङ्गे भङ्गे मुखं कुर्याद्ध(स्ते ? स्तौ) दृष्टिं च नर्त्तने। हस्तकाद्यं भवेल्लोके कर्मणोऽभिनयेऽखिलम् ॥ १८ ॥ ११३ । 'त्रिशूलं दक्षिणे दद्यात् खड्गं चक्रं क्रमावधः ।
तीक्ष्णबाणं तथा शक्तिं वामतोऽपि निबोधत ॥
खेटकं पूर्णचापञ्च पाशमङ्कुशमेव च ।' इति मात्स्ये । ११४ । 'घामतः सन्निवेशयेविति मात्स्ये पाठः। 'प्रकल्पयेदि'त्यत्र 'प्रदर्शयेदिति मात्स्ये पाठो ध्येयपरत्वेन निर्देशाद् यथा सुश्लिष्ट एवमिहापि निर्मयत्वेनोपपादनात् 'प्रकल्पयेवित्येव पाठः प्रकृतोपयोगी। ___ ११६। एतस्माच्छोकात् परं 'सपाशवामहस्तेन धृतकेशञ्च दुर्गया । वमगुधिरवक्तञ्च देव्याः सिंह प्रदर्शयेत् ॥' इत्ययं श्लोकोऽधिको मात्स्ये।
११८। 'भैरवं कारयेत्तत्र नृत्यमानं विकारणम्' (८७७) इत्यादिपद्ये नृत्यन्मूर्तिदर्शनात्तदुपयोगितयाऽस्थान एव नृत्यसंस्थानं दर्शयितुमाह-भङ्गे भने इति। नर्तने भने भङ्गे नतमस्य प्रतिविच्छेदं प्रतिपादक्षेपमिति यावत्, मुखं हस्तौ दृष्टिञ्च कुर्याद विध्यात्, नर्त्तनविषयोपयोगितया मुखादीनि विन्यस्येदित्यर्थः। अथवा तृतीयश्लोके 'आस्येनाऽऽलम्बयेद गीतम्' इति दर्शनाद् गीतस्य भङ्गे भङ्गे मुखं कुर्यात् , नृत्ये हस्तौ दृष्टिञ्च कुर्यादित्यर्थः कार्यः ।

Page #256

१६६
देवतामूर्त्तिप्रकरणम्
[ हस्तादीनां रसाभिव्यञ्जकता ]
यतो हस्तस्ततो दृष्टि (य ? र्य) तो दृष्टिस्ततो मनः । यतो मनस्ततो भावो यतो भावस्ततो रसः ॥ ११६ ॥
Maratri प्रातिविकं विषयम् 'आस्येनाऽऽलम्बयेद गीतम्' इत्यादौ दर्शयिष्यति । कथमेवं कुर्यादित्यपेक्षायामाह - हस्तकाद्यमिति । यतः हस्तकाद्यं मुखहस्तदृष्टयः लोके कर्मणचन-भोजनादेरभिनये अवस्थानुकारे अखिलं सप्रयोजनं भवेत् । यथाहि लोके वाचा स्वं स्वं मनोगतं प्रकाश्यते एवमेव हस्तादेरिङ्गितेनापि तत् प्रकाशयितुमर्हदित्यर्थः । अत्र पूर्वार्धे मुखस्य प्राङ्निर्देशादि 'मस्तकाद्यम्' इत्येव पाठः साधीयानिति प्रतिभाति । इत्यन्त्राऽऽदिपदम् आद्यन्तयोर्मुखदृष्ट्योग्रहकम् ।
यथाश्रुतपाठे 'हस्तकाद्यम्'
११९ । सम्प्रति हस्तादीनां रसाभिव्यक्तौ कारणतामाह-यत इति । अत्र नृत्यप्रसङ्गात्तदुपयोगितया रसस्यैव चरमभाचिफलत्वमुक्तम्, समराङ्गणसूत्रधारे तु
रसानामथ वक्ष्यामो दृष्टीनां चेह लक्षणम् ।
तदायत्ता यतश्चित्रे भावव्यक्तिः प्रजायते ॥ (अ० ८२, श्लो० १) इति चित्रविषयत्वेन भावाभिव्यक्तेरेव चरमफलत्वमुक्तम् । तत्र भावाभिव्यक्तेर्हष्ट्यायत्तत्वं दृष्टिव्यङ्ग्यत्वम्, रसायत्तत्वं रसानुसारित्वमिति विवेकः ।
सम्प्रति व्याख्यायते - यतो यस्मिन् विषये हस्तः प्रवर्त्तते, हस्तो यं विषयं प्रतिपादयतीत्यर्थः, टप तत्रैव भवेत्, हस्तानुगुणविषये एव दृशं प्रवर्तयेदित्यर्थः । यत्र दृष्टिस्तत्र मनः,
पिट्यनुकूलविषये निवेशयेदित्यर्थः । यत्र मनस्तत्र भावः तस्य मनोविकाररूपत्वात् ; यथोक्तं 'निर्विकारात्मके चित्ते भावः प्रथमविक्रिये 'ति । यत्र भावश्चित्तविक्रिया तत्रैव रसो भवेत्, रसस्य विभावानुभावव्यभिचारिभावव्यङ्गस्थायिभावरूपत्वेन तस्य भावस्य चाविनाभावत्वेन प्रतीतेः । अत्र हस्तदृष्टिमनसां व्यापारः कर्त्तृ साध्यः, इतरयोस्तु व्यापारः प्रतिबन्धापगममात्रेण यच्छयोत्पद्यत इति भेदः, रसस्तु फलीभूत इति न तस्य व्यापारचिन्ता । अत्र भावपदेन स्थायी भाव उच्यते । अत्र च चित्रे रसाभिव्यञ्जनार्थमुपक्षिप्तमिदं पद्यमिति प्रत्यक्षयोर्हस्तदृष्ट्यो - taraोपयोगो न त्वप्रत्यक्षस्य मनसः, तथाऽप्यस्य दृष्टिप्रेरकत्वेन भावकारणत्वेन चोपन्यासो नानुपयोगमर्हति । एवं यद्यपि चित्रे भावरसयोर्विवेकोऽप्यनतिप्रयोजनीयस्तथाऽपि रसस्य मुख्यफलत्वेऽविसंवादात्तदुपस्थापनञ्चोपयुज्यत इति ज्ञेयम् ।
यस्य खलु चित्रस्य हस्तौ युद्धायोदयुक्तौ तस्य कथं भावः स्यात् कथं वा दृष्टिरित्यादि - संशयापनुत्त्यर्थमयमारम्भः । तथा च यस्य हस्तौ युद्धव्यापृतौ तस्य प्रायेणोत्साहो भावो दृष्टेरुज्ज्वलत्वादिना शिल्पिना प्रतिपाद्येतेत्यर्थः । उक्तञ्च समराङ्गणे
-

Page #257

अटमोऽध्यायः
१६७
[ नृत्ये आल्यादीनां प्रातिस्त्रिकविषयनिरूपणम् ]
(अ) आस्ये) नाऽऽलम्बयेद् गीतं हस्तेनार्थं प्रकल्पयेत् । चतुभ्य च भवेद् भावः पादाभ्यां तालनिर्णयः ॥ १२० ॥ [ ग्रन्थकृतः स्वाहङ्कारपरिहारः ] श्रीविश्वकर्मणः शास्त्रे पुराणभरतागमे । रूपसंख्याऽप्यनेकाऽस्ति लेशोऽयं लिखितस्ततः ॥ १२१ ॥ [ ग्रन्थसमाप्तिः ] यस्या नो कलयन्ति रूपमखिलं ब्रह्मादयो देवता गौर्या विश्वमिदं विचित्ररचनाश्चर्यं समुत्पद्यते ।
प्रोक्तं रसानामिदमत्र लक्ष्म दृशाञ्च संक्षिप्ततया तदेतत् ।
विज्ञाय चित्रं लिखतां नराणां न संशयं याति मनः कदाचित् ॥ (अ० ८२, श्लो० ३५ ) इति ।
१२० | पुनरपि नृत्यादौ विशेषमाह - आस्येनेति । अत्र यथाश्रुतपाठे सामान्यवाचिना अङ्गशब्देन अङ्ग विशेषो मुखं लक्ष्यते, यथा नदीविशेषजोऽपि गाङ्गेयः शान्तनवो नदीज इति । श्लोकः स्पष्टार्थः । समराङ्गणसूत्रधारे
हस्तेन सूचयन्नर्थं दृष्ट्या च प्रतिपादयन् । सजीव इति दृश्येत सर्वाभिनयदर्शनात् ॥
इति (अ० ८२, श्लो० ३३-३४ ),
आङ्गिके चैव चित्रे * * * साधनमुच्यते । ( भवेदादत ? ) स्तस्मादनयोश्चित्रमाश्रितम् ॥
इति यथोक्तमर्थमनुवदन्निव तस्य चित्रोपकारकत्वमपि व्यादिदेश । नन्दिकेश्वरविरचिते अभिनयदर्पणे ( Calentta Sanskrit Series, No. V. ) -
ari दर्शयेद्भावं पादाभ्यां तालमादिशेत्'
इति द्वितीयचरणपरिवृत्त्याज्यं श्लोकः, अविकलः पूर्वश्लोकश्च वर्तते ।
१२२ । सम्प्रति ग्रन्थकर्त्ता स्वकृतेरसमग्रत्वमन्यच्छायायोनित्वञ्च प्रत्याययति -श्रीविश्वकर्मण इति । पुराणे मातृस्यानेयविष्णुवर्मोत्तरादौ भरतागमे भरतकृतनान्यसूत्रादौ च रूपसंख्याऽपि, न केवलं नृत्यगीतादिगतविशेष इत्यपेरर्थः, अनेका अस्ति, मया तु ततो लेशोऽल्पमात्रं लिखितः । आस्तां नाम नृत्यगीतादिविषयके विशेषे न्यूनता तत्रास्माकमनधिकारात, यत्त्वस्मदधिकृतायां रूपसंख्यायामप्यसामग्र्यं तदेव मां दुःखाकरोतीति भावः ।

Page #258

देवतामूर्तिप्रकरणम् कल्पान्तावसरे सुरासुरगणो यस्यां समालीयते तस्मात् (स्या ? सा) जगदम्बिकाऽखिलजगद्वन्द्या सुखं
। यच्छतु ॥ १२२॥ इति श्रीक्षेत्रात्मज [ सूत्र ? ]-भृन्मण्डनविरचिते वास्तुशास्त्र रूपावतारे देवीमूर्तिलक्षणाधिकारो नाम अष्टमोऽध्यायः ॥ ८॥
समाप्तोऽयं ग्रन्थः। [श्रीउमामहेश्वरार्पणमस्तु । शके १७५६ जयनामसंवत्सरे (ज्ये ? ज्यै ) प्ठे मासे कृष्णपक्षे त्रयोदश्यां भृगुवासरे समापितम्। सखोपन्तदादालिमये अष्टेकरयां चा पुस्तकावरूस नकल तयार केली आसं ॥ शके ॥ १७६८ ॥ तयनामसंवत्सरे माघकृष्ण ११ एकादश्यां मन्दवारे तारी २ माहे मार्च सन १८६७ इसवी रोजी नारायणकल लिहिणार व्यंकाजी नारायण भरसा शीराहणार श्रीकन्हाटकक्षेत्रस्थेन लिखि(त)म् ॥ स्वार्थ परोपकारार्थम् । श्रीकृष्णार्पणमस्तु । श्री शुभं भवतु ॥
श्रीमहालक्ष्मी प्रसम् प्रन्थसं०॥ ६०० ॥ * १२२ । अस्याध्यायस्य देवीमूर्तिलक्षणाधिकारत्वेन, देवीनाञ्च गौरीप्रकृतिकत्वेन ग्रन्थसमाप्तौ गौरी स्तौति-यस्या नो इति। सा 'यस्मात् न कलयन्ती'त्यादि 'तस्माद'खिलजगद्वन्द्येति हेतुहेतुमदुभावः।
वैषम्यादु विषयस्य वा विरमणात्तत्सम्प्रदायस्य वा मौलादाक्षरिकस्य वा स्खलनतस्तस्यावधानस्य वा। सम्प्राप्ता य इह प्रमादनिचया याथार्थ्यबोधद्विषस्तांस्ताञ् शोधयितु यथामति समालम्बि प्रयासो मया ॥
औदास्यतोऽत्र विदुषां न दृशां निपातः सञ्जात इत्यनपनीतदुरूहभावे । । शास्त्रे न शिल्पविषये विवृतिः सकल्पा ज्ञात्वाऽपि दिनियमने मम कल्प एषः ॥ उपेन्द्रमोहनाख्येन कोटालीपाडजन्मना । सालातीर्थन विप्रेण कालीक्षेत्रप्रवासिना ॥ काव्यप्रकाशं संस्कर्ताऽष्टमतो दशमावधि ।
टीकेयं देवतामूर्तिगोचरा विहिता मया ॥ आदर्श लिपिकत: खकीयोऽयं लेख उपलभ्यते ।

Page #259

देवतामूर्त्तिप्रकरणस्थ पाठेषु
रूपावतारे भेदाः

Page #260

Page #261

देवतामूर्तिप्रकरणस्थ-पाठेषु
रूपावतारे भेदाः
प्रथमाध्याये
+ १३। (१) 'हस्तादेर्वेद-' इत्यत्र 'हस्तादिवेद-'। १५। (४) 'द्विभागा' इत्यत्र 'द्विभागे'। १६। (४) 'द्विभागे' इत्यत्र 'द्विभागा'।
षोडशश्लोकात् परम्भागमेकं भवेत पीतं (?) कनिष्ठा मध्यमो(न्त ? त्त )मा।
या प्रोक्ता द्वारमानेन साऽर्चा श्रेष्ठा प्रकीर्तिता ॥ इत्यधिकम् । १८ । (३) 'दशहस्तादितो' इत्यत्र 'दशहस्तादिना' । २०। (१) 'चतुरस्रीकृते' इत्यत्र 'चतुरस्र कृते' । २१ । (३) 'दशांशेन' इत्यत्र ‘दशांशोना' । (४) 'पञ्चांशेन' इत्यत्र 'पञ्चांशोना' । २३। (२) 'शैलरत्न-' इत्यत्र ‘स्वर्णरत्न-'। (४) 'शुभा' इत्यत्र 'तथा' । २४ । (३) 'स्फुटिताऽप्या ' इत्यत्र ‘स्फुटिता पूज्या'।
(४) 'दुःखदायिका' इत्यत्र 'दोषदायका'। २५ । (३) 'काष्ठपाषाणजा भग्नाः' इत्यत्र 'काष्ठपाषाण निष्पन्नाः'। २६ । (५) 'वराहो वा' इत्यत्र 'वराहोऽथ' । ३६। पत्रिंशः श्लोकः सप्तत्रिंशश्लोकस्य प्रथमपादश्च न स्तः । ४०। (४) 'शमीत' इत्यत्र 'शमति । ४१। (३) 'भूमेोर्दानात्' इत्यत्र 'भूमौ गोदानात्' । ४४। (२) .............' इत्यत्र 'चैव जनमरकम्' । ४५। (१) 'नर्त्तनं' इत्यत्र 'नदनं'। (४) 'महद् भयम्' इत्यत्र 'भयं महत्' । * एतद्ग्रन्थविवरणं भूमिकायां द्रष्टव्यम् । । सर्वसव्या अङ्काः श्लोकानाम्, बन्धनीस्थाश्च श्लोकपादानामित्यनुसन्धेयम् । 1 (५)-(६) इत्यङ्कद्वयं षट्पादश्लोकविषयम् ।

Page #262

४८ । (४)
४६ ।
(१)
५० ।
(२)
५२-५३ ।
'स्तथा' इत्यत्र ' - स्तदा' |
'देवतायात्रा - ' इत्यत्र 'दैवतयात्र - ' |
'प्रोद्भूतवैकृतं' इत्यत्र 'प्रोद्भूतं वैकृतम्' । 'वेदव्यासे' इत्याद्यर्थात् परमर्धत्रितयं नास्ति । अध्यायान्ते 'देवतामूर्त्तिप्रकरणे' इत्यत्र 'रूपावतारे' ।
द्वितीयाध्याये
( १७२ )
१। (३) ' क्रमाद्दशगुणं' इत्यत्र 'क्रमादष्टगुणं' ।
(४)
'जनसंख्यैः कराङ्गुलैः' इत्यत्र 'जैनसंख्यैः करोऽङ्गुलैः' ।
४ ।
(१)
'तलमुखं' इत्यत्र 'तालमानं' |
५ ।
( २ )
' जनस्तथा' इत्यत्र 'जिनस्तथा' ।
६। (१)
'पञ्चतालैश्च' इत्यत्र 'पञ्चतालञ्च' |
ह। (२) 'ब्रह्मात्मा' इत्यत्र 'ब्रह्माद्या' । (५) 'जितेन्द्राश्च' इत्यत्र 'जिनेन्द्राच' ।
१२ । द्वादशश्लोकात् परम्
'तालैः षोडशभिः क्रर (द्दे ? दे ) वीरूपाणि कारयेत्' । इत्यधिकम् ।
(१)
२८ । (१)
'विस्तर -' इत्यत्र ' विस्तरे' |
३० । (१)
'दीर्घे' इत्यत्र ' दैयें' ।
३३ । ( ३ ) ' जरायुजाढ्यं' इत्यत्र 'जरायुजाद्यं' । (४) 'विश्वरूपं ' इत्यत्र
'विश्वरूपी' ।
अध्यायान्ते ‘रूपावतारे देवतामूर्त्तिप्रकरणे' इत्यत्र केवलं 'रूपावतारे' ।
तृतीयाध्याये
१। (२) 'ब्रह्मांशे' इत्यत्र 'नवांशे' । -
४-५ ।
चतुर्थ - पञ्चमश्लोकौ न स्तः ।
७ ।
-
'मानुषं ' इत्यत्र 'मानुष्य : ' । (३) 'ब्रह्मविष्णवंशाः' इत्यत्र 'ब्रह्मविष्णवी (शं ? शाः )' ।
८ । (३) 'पैशाचके' इत्यत्र 'पैशाचिके' । (४) 'ब्रह्मांशे लिङ्गमैश्वरम्' इत्यत्र
ह । (१) १६ । षोडशश्लोको नास्ति ।
'ब्रह्मांशं लिङ्गमीश्वरम्' ।
' द्वारादयोऽष्टधा ' इत्यत्र 'द्वारोदयोऽष्टधा ।

Page #263

२१ । (१-२ )
२२ । ( ४ )
२३ । (३)
२७ ।
२८ ।
१। (२) ४ । (२)
५ । सपुष्पिक-पञ्चमश्लोकस्थाने 'अक्षसूत्रं पुस्त' इति पाठः ।
है ।
(४) 'पितश्चाध्ययने रतः' इत्यत्र 'तपश्चाध्ययनोद्यतः' ।
१३ ।
( ४ )
१५ ।
(२)
१७ ।
अस्य श्लोकस्य पूर्वार्धस्थाने
१८ । ( ३-४)
२५ ।
२८ ।
३२ ।
३३ ।
३६ ।
३७ ।
(१)
'सदनं' इत्यत्र 'वदनं ' ।
अस्य श्लोकस्य स्थाने 'ज्ञात्वा स विश्वकर्मा सर्वद्यः' इति पाठः ।
अध्यायान्ते 'देवतामूर्त्तिप्रकरणे' इत्यत्र 'रूपावतारे' | चतुर्थाध्याये
१६ ।
२० । (४)
२१ । (२)
२३ ।
(२)
२४ ।
(४)
( ४ )
( १७३ )
' - रेकनाभिर्जिने' इत्यत्र ' - रेकनाभिजिने' । 'ग्रहा मातृगणा-' इत्यत्र 'महामातृगणा - ' 1
'दृष्टियात हितं' इत्यत्र 'दृष्टिघातहतं ' । (४) 'पुराघं' इत्यत्र 'पुरा -
(ai?ai )' I
'पद्मं शुचाऽक्षुदण्डञ्च सत्यभामा तु वामतः' इति पाठः
(४) 'कमण्डलुच' इत्यत्र ' कमण्डलु स' |
( ४ )
(३)
(२)
(१)
(१)
(४)
' कमण्डलुवरान्वित:' इत्यत्र 'कमण्डलुकरान्वितः । ' - नामानं ' इत्यत्र ' - नामाऽयं ' ।
'तं त्रिलोचनम्' इत्यत्र 'तत्तिलोचनम् ।
'गृहाचैवोत्तरे' इत्यत्र 'हाश्चैवोत्तरे' |
' दण्डागमस्त्रवाक्कालं जयश्च' इत्यत्र 'दण्डागममस्त्रवाक्फलजयस्य' ।
' खड्गयुग्' इत्यत्र 'खेटको' |
' - निभवः' इत्यत्र ' - विभवः' ।
'ते जय' इत्यत्र 'तेजसः' ।
'सोम एव च' इत्यत्र 'सौभ एव च' ।
'पाणिवल्लभौ' इत्यत्र 'पाणिपल्लवौ' ।
' प्रधाना पद्म- ' इत्यत्र 'प्रधानपद्म - ' । 'भर्गमूर्त्तिः' इत्यत्र 'भोगमूर्त्तिः' ।
'होमजलीलकम्' इत्यत्र 'होमजकीलकम्' ।
'सुदर्शना करा' इत्यत्र 'सुदर्शनकरा' ।
'आग्नेय तु' इत्यत्र 'आग्नेय्यां तु' ।
' x x व' इत्यत्र 'प्राच्यां स्थाप्यश्व' |

Page #264

( १७४ ) ३८ । (३) 'भगाम्बिकेशः' इत्यत्र 'भगोऽम्बिकेशाः' । ३६ । अस्य श्लोकस्य पूर्वार्ध
'श्रीकण्ठसूर्या(:)स्युरथोऽम्बिकाजा (6)
प्रदक्षिणं मध्यविदिक्षु पूज्याः ।' इति पाठः । (४) 'विनातिपरसंस्थाः ' इत्यत्र 'विन्नानि परत्र संवा ? | ४०। (२) 'आनन्दश्चान्तक-' इत्यत्र 'आनन्दश्चाङ्गद-'।
(क) चत्वारिंशश्लोकस्य परार्धम् उत्तरपद्यञ्च न स्तः । ४२-४६ । द्वाचत्वारिंशश्लोकात् पट्चत्वारिंशश्लोकान्तायां पञ्चश्लोक्यां पाठो
विसंष्ठुलः। ४८। अष्टचत्वारिंशश्लोकस्य परार्धे
'वामश्रुचवरे दोwः शशाङ्कस्य निरूप्यते' इति पाठः । ५५ । (१) 'शौरितिलसम्यमासं' इत्यत्र 'शौरि नीलसमाभासं'। ५८ । (१) 'गृहाः किरीटिनः कुर्यान्' इत्यत्र 'गृहाः किरीटिनः कार्याः । ५६ । (१) 'वरदं वज्राङ्कुशञ्च' इत्यत्र 'वह (?) वज्राकुशं'। ६०। (४) 'मेषारूढं हुताशनम्' इत्यत्र 'मेषारूढो हुताशनः । ६२। (२) 'कतिका' इत्यत्र 'कर्त्तिका' ।
(४) 'श्वानरूपञ्च' इत्यत्र ( 'स्वा ? श्वा )नारूढञ्च' । ६४। (४) 'तलो दिशि' इत्यत्र 'ततो दिशि' । ६५। (१) '-निधिबीजपूरं' इत्यत्र -निधिकरञ्चव' ।
(३) 'मृगारूढ' इत्यत्र 'गदारूढ'। ६६। (४) 'मित्रकोणके' इत्यत्र 'ईशकोणके' । ६७। (२) 'आदित्याद्याः' इत्यत्र ‘आदित्यामी' (?) ।
(४) 'पालकस्यः' इत्यत्र 'पालकः सः'। अध्यायान्ते 'देवतामूर्तिप्रकरणे रूपावतारे' इत्यत्र केवलं 'रूपावतारे'।
पञ्चमाध्याये २। (२) 'खाडशूलधरं लिखेत्' इत्यत्र 'क्षत्रियाणां फलप्रदौ' ।
(३) 'क्षत्रियाणां फलप्रदौ' इत्यत्र 'त्रिविक्रमो वामनश्च' । ४। (४) 'चाक्रिकाणां' इत्यत्र 'चक्रिकाणां'।

Page #265

( १७५ ) ८। अस्य पूर्वार्ध
'केशवः पद्म-शं-च-गो मधुसूदनश्च शं-प-गः' इति पाठः । (४) 'प-शं-ग-च' इत्यन्न 'प-शं-ग-चैः'।
(१) 'नृसिंहश्च-प-गं-शश्च' इत्यत्र 'नृसिंहश्चक्र-पं-ग-शे'। १३। (१) 'श-प-चां-गः' इत्यत्र 'श-पं-चागः'। (३) 'शं-च-ग-पः' इत्यत्र
'शं-च-प-गः'। १४। (२) 'सृष्टिमाग्रतः' इत्यत्र 'सृष्टिमार्गतः'। (४) 'सर्वत्रेणायुध-' इत्यत्र
'सर्वत्रैवाऽऽयुध-'। १५। (४) 'च वर्तुला' इत्यत्र ‘सुवर्तुला'।
(२) निद्राकुला' इत्यत्र 'छिद्राकुला'। (३) रेषाकुषा' इत्यत्र 'रेखाकुला' । १६ । (२) 'पायुनः' इत्यत्र 'या पुनः' ।
(३) 'चक्राऽथनामा' इत्यत्र 'चक्राऽथवा सा' । २०। (१) 'सुरत' इत्यत्र 'सुरक्ता'।
(२) 'निषण्णा पाति-' इत्यत्र 'लक्षणा पांक्ति-'।
(३) 'पूजयेद् यः' इत्यत्र 'पूजयेच्च' । २१। (२) 'पार्श्वभिन्ना विभेदिका' इत्यत्र ‘पार्श्वभिन्नविभेदिता' । २४। (४) 'कृष्णकर्षकम्' इत्यत्र 'कृष्णवर्णकम्' । २६। (१) 'समे चक्रे' इत्यत्र 'श्यामचक्रे ।
(२) 'नान्तरायिके' इत्यत्र 'नान्तरायके' । २६ । (३) 'रेप्यायां' इत्यत्र 'रेखाणां'। ३७। (३) 'एकवस्त्रैक' इत्यत्र 'एकचक्रस्य' ।
(४) 'संज्ञाः स्युः पञ्च' इत्यत्र ‘संज्ञाः पञ्च' । ३८ । (५-६) 'दारिद्रयमटनं' इत्यत्र 'दारिद्रय मदनं'। ३६ । अस्य पूर्वार्ध
'चक्रे तु मध्यदेशस्थे तेषामाख्यानकं शृणु' इति पाठः । ४०। (३) 'अनन्तश्चेदिति ज्ञेयः' इत्यत्र 'अनन्तश्चेति विज्ञेयः'। ४१। (१) 'एकपद्मान्तिका' इत्यत्र ‘एक( पद्मकिता ? पद्माङ्किता)।
(२) 'दक्षिणार्तसंस्थिता' इत्यत्र 'दक्षिणावर्त्तसंस्थिता' ।

Page #266

( १७६ ) ४२। (२) 'पद्मनादि य अङ्किता' इत्यत्र ‘पद्मन गदयाऽङ्किता'।
(४) 'सप्तसम्पद-' इत्यत्र 'सदा सम्पद-' । (५-६) पञ्चम-षष्ठ-पादयोः
'लाल्छनेन विना माया सा प्रशस्ता तु सा स्मृता (?)' इति । ४३। (२) 'वाप्यर्थ यद् गदा' इत्यन्न 'वाप्यथ वा गदा' । ४४। (२) 'रोगजं' इत्यत्र 'रोगतो'। (३) 'तस्य' इत्यत्र 'तत्र'।
(४) 'ग्रहै रौगै-' इत्यत्र ‘ग्रहैदुष्टै-'। ४५। (१) 'विकटास्या' इत्यत्र 'कोटरास्या' ।
(४) '-प्येषामङ्कन' इत्यत्र ‘-ण्येवमङ्केन । ४७ । (१-२) 'पीतवर्णाभमहावक्त' इत्यत्र 'पीतवर्णाभं ( सह ? महा )चक्रं' । ४८। (१) 'पृष्ठदिग्भागे' इत्यत्र 'मध्यदिग्भागे'। ५०। (१) 'जयदुस्वशुभासक्तो ननः' इत्यत्र 'जपहुःखं सुभासक्तो मानः(?)' । ५१। (१) 'शुभे' इत्यत्र ‘समे'। ५२। (१) 'चतुश्चक्र' इत्यत्र 'चतुर्वक्त्रं' । ५३। (१) 'कूर्माङ्कितास्तु ये' इत्यत्र 'कूर्माङ्किता(:)श्रिये' ।
(२) '-दायकाः' इत्यत्र '-कारका(:)। अस्मात् श्लोकात् परम् ऊनचत्वारिंशश्लोकतुल्यम्
'परमेष्ठयजितक्रोधस्तथा नारायणोऽन्तकः।
अनन्तश्चेति विज्ञेयो नानामूर्तिस्तु ये तः(?)' ॥ इति पद्यम् । ५५। (३) 'नरसैन्यस्य' इत्यत्र 'परसैन्यस्य'।। ५६-५७। षट्पञ्चाश-सप्तपञ्चाशश्लोकयोः स्थाने
'अङ्कितं " नंय चक्रं स्यात् यजतादिवताद्धवि' इति पाठः । अतः परम्
'हला( कुष ? ङ्कुश )धरं चैव चक्रमध्ये व्यवस्थितम् । ( बलं भद्रकितं ? बलभद्राङ्कितं ) चक्रं वान्छितार्थफलप्रदम्' ।।
इति पद्यमधिकम् । ५८। (४) 'सीतायाः' इत्यत्र 'तृतीयः' । ५६ । (२) 'धृतरूपिणः' इत्यत्र 'धृतिरूपिणः' ।
(४) '-प्रदञ्च यत्' इत्यत्र ‘-प्रदं हि तत्' ।

Page #267

( १७७ ) १२। (२) 'यश्चक्रमुद्घाटयेन्नरः' इत्यत्र 'यो मूल्यमुद्घाटयेन्नरः' । ६८। अतः परं पुप्पिकायाम् 'इति पन्नगाशनः' इत्यत्र 'इति गरुडः' । ६६ । (६) 'वामबाहुषु' इत्यत्र ‘सर्वबाहुषु' । ७२। (१) 'महावराह' इत्यत्र 'नृवराह'। ७५। (३) 'शिलमुषलौ' इत्यत्र 'शीरमुषलौ' । ७७। (४) 'ध्वजपीनसटाश्रिताम्' इत्यत्र 'ध्वजपीतसमाश्रितम(?) । ७६ । (१) 'पुरुषाकस्यै' इत्यत्र 'पुरुषस्यैव' । ८०-८१। अशीतितमैकाशीतितमश्लोकयोः पौर्वापर्यविपर्ययः । ८३। (३) 'श्वेतं स्फटिक-' इत्यत्र 'श्वेतस्फटिक-' । ८५। (४) 'लिनात प्रविशारदः' इत्यत्र 'लिखेचित्रविशार(दैः? दः) । ८६। (४) ... "शिरोधृतः' इत्यत्र 'दुर्निरीक्षशिरोधरः'। ८८ । (१-२) 'कर्तव्यमतिजानु-' इत्यत्र 'कर्तव्यः प्रतिजानु'। १०। (४) 'प्राक् कार्यस्तु' इत्यत्र 'प्राग्वत् कार्यः' । ६१। (२) 'धृष्टबाहु' इत्यत्र 'ह्यष्टबाहु'। १२। (२) 'दक्षिणास्त्रचतुष्टयम्' इत्यत्र 'दक्षिणाने चतुष्टये । ६८। (२) विश्वं समुद्भवः' इत्यत्र 'विश्वसमुद्भवः' । १०८। (२) 'वासुदेवं करम्' इत्यत्र 'वासुदेवकम्' । १११ । (३) '-चक्रं चेदं' इत्यत्र '-चक्रं च दण्डं' । ११३। (३) 'पद्मगमोक्ता' इत्यत्र 'पद्मा चोक्ता(?)' । ११४। (१) 'तर्जनीबाणचापञ्च' इत्यत्र 'पद्मिनीचापवाणञ्च'। अध्यायान्ते 'देवतामूर्तिप्रकरणे' इत्यत्र 'रूपावतारे'।
षष्ठाध्याये-- २। (२) 'कुण्डलास्यमलङ्कृतम्' इत्यत्र 'कुण्डलाभ्यामलङ्कृतम्' । ४। (१) 'जटाकृतचन्द्रदेवं' इत्यत्र 'जटाचन्द्राकृति' । ६। (१) 'दंष्ट्राकरालविकटास्यं' इत्यत्र ‘दंष्ट्राकरालवदनम्' ।
८। (४) 'शशाङ्ककृतशेखरम्' इत्यत्र 'शङ्करं कृतशेखरम्' । ८-६ । अष्टम-नवमश्लोकयोः पूर्वापरीभावपरिवृत्तिः । ११। (१) 'खटाङ्ग चक्रपालञ्च' इत्यत्र ‘खदाङ्गञ्च कपालञ्च' ।
२३

Page #268

( १७८ ) * १३ । (३-४) 'वामे अक्षसूत्रञ्च' इत्यत्र 'वामेऽक्षसूत्रञ्चैव' । १४। (२) '-विभूषितम्' इत्यत्र -विभूषणम्' । १५। (४) 'नागेन्द्रासनभूषितम्' इत्यत्र 'नागेन्द्रोरुविभूषितम' । १८ । (४) 'वरदाभयपाणिकम्' इत्यत्र 'वरदाभयपाणिनम्' । १६ । एकोनविंशः श्लोको नास्ति । २०। (२) '-हस्तं त्रिशूलिनम्' इत्यत्र ‘-हस्ते त्रिशूलिनम्' । २१। (४) 'चित्रैश्वर्यसमन्वितम्' इत्यत्र 'चित्रैश्वर्यफलप्रदम्' । २२। (३) 'खड्गचापशिरः-' इत्यन्न 'खड्गचापशरः' । २५। (३) 'पञ्चवक्तभयं' इत्यत्र 'पञ्चास्यमभयं'। २६। अस्य परार्धे'इच्छाज्ञा(नं ? न )कलायुक्तत्रिनेत्रं ( व ? वि )ज्ञानार्णवम्' इति पाठः । २७। (४) 'कर्णे वै तालपत्रकम्' इत्यत्र 'कर्णयोस्ताडपत्रकम्' । २८ । (४) 'स्वदक्षिणे' इत्यत्र 'च दक्षिणे' । २६ । (१) 'अर्धे तस्य त्रयो रूपः' इत्यत्र 'अर्धस्तस्य स्त्रियो रूपं' । ३०। (४) 'गणेशं व्याप्य' इत्यत्र (मणेश चाथ ? गणेशश्चाथ)'। ३१। एकत्रिंशश्लोकात् परम्+ 'अंलिङ्गितवामहस्तं नागेह द्वितीये कर ।
हरस्कन्धनुमाहस्तं दर्पणां द्वितये कर ।।' इत्यधिकम् । ३३। (२) 'कृष्णार्थेनस्तु' इत्यत्र 'कृष्णार्धेन तु' । ३५ । अस्मात् श्लोकात् परम् ‘इति गरुडध्वजः' इत्यधिकम् । ४४। (३) 'ऋद्धामुखगतः' इत्यत्र 'रज्यागतमुखः'। ४६। पुष्पिकायां 'हरिहरपितामहः' इत्यत्र 'हरांहीरराय-पीतामहः' इति विशेषः । ४७-४८। चन्द्राङ्कपितामहलक्षणात्मकं श्लोकद्वयं नास्ति । ४६ । अस्य श्लोकस्य परार्ध परस्य च पूर्वार्ध नास्ति । ५३। (४) 'वामार्धादि-' इत्यत्र 'वामोर्खादि-' ।
* अनेदं द्रष्टव्यम्-छन्दोभङ्गभयान्मूले 'वामे अक्षसूत्रञ्च'त्यकृतसन्धिः पाठ एव पूर्वमनन्यगत्या सन्निवेशित आसीत् , पाठान्तरं तु छन्दः पालयदेवाऽऽत्मानं सुसंहितमकरोत् ।
+ 'आलिङ्गितो वामहस्ते नागेन्द्रो द्वितीये करे ।
हरस्कन्ध उमाहस्तो दर्पणं द्वितीये करे ॥' इति स्यात् ।

Page #269

( १७६ ) ५५। (१) '-खदाङ्गपात्राणि' इत्यत्र ‘-खदाङ्गपाशानि' । ५६। (१) 'हरिहरस्यापि' इत्यत्र 'हरिहरश्चापि' । ५८ । (२) 'द्वात्रिंशभेदमर्जयः' इत्यत्र 'द्वाविंशभेदमूर्तयः' । ६०। (४) 'ततः पुनः' इत्यत्र 'पुनः स्मृतः' । ६३ । यथोक्तपूर्वार्धात् परम्
'क्रमेण नव लिङ्गानि षट्करान्तानि संख्यया । पोडशाङ्गलमारभ्य एकैकाङ्गलवर्धनात् ।
लिङ्गानि रसहस्ता(तत् ? न्तम् ) अष्टाविंशोत्तरं शतम्' ।। इति पाठः । ६६। (४) 'हिन्ताश्चागरुडः शुभः' इत्यत्र 'हिन्तालश्चागरुः शुभ(म् ? :) । ६८। पुष्पिकायां 'दारुजाती' इत्यत्र 'दारुजानि' । ७८ । (२) 'भयत्रिंशत्' इत्यत्र 'त्रयस्त्रिंशत्' । (३) 'न च' इत्यत्र 'नव-'। ७२ । (४) '-मघोरेश्वरम्' इत्यत्र '-मघोरकम् । ७३ । (३) '-महोरात्रं' इत्यत्र '-मघोरास्त्रं'। ७६ । (१) 'भूतवेदान्तं' इत्यत्र ‘-भूतवेदान्त-' । ७७ । (१) 'रित्यादियुगलं चान्ते' इत्यत्र 'हस्तादियुगलत्वान्ते' ।
(४) 'भव-' इत्यत्र 'नव-'। ७८। अस्य श्लोकस्य परार्धे
'प्रासादा कन्यासे ज्याष्ठा सिमामानमिदं स्मृतम्' इति पाठः । * ७६ । (१) 'गर्भे पञ्चांशके' इत्यत्र 'गर्भपञ्चांशके' । ८०। (२) 'दारुणे' इत्यत्र 'दारुजे'। ८१। अस्य श्लोकस्य पूर्वार्ध
'मृद्दारुलोहशैलाश्च दैर्घ्यमर्कजिनांशकै(:)' इति पाठः । ८२। (१) 'नवनार तु' इत्यत्र 'नवभागं तु' । ८४। (२) 'शिवालयम' इत्यत्र 'शिवायतम् । ८५। (३) 'नागरे' इत्यत्र 'नगरे'। ८६। (३) 'नयदं' इत्यत्र 'जयदं'। ८७ । (१) 'गर्भे त्रिसुप्रभार' इत्यत्र ‘(भगा ? गर्भा)त्रिसप्तभागे'।
* व्यपनीतलेखकप्रमादमिदम प्रकृतपाठमनुकरोत्येवेति द्रष्टव्यम् ।

Page #270

( १८० )
८८ । (२) 'चतुरं शतम्' इत्यत्र 'चतुरंशकम्' । 'जयदादि - ' ।
अस्य श्लोकस्य प्रथमा
६१ ।
'नवभिर्हरणे शिष्टमंशकं तस्करादिकम् ' इति पाठः ।
(३-४) ' राज्ञा षण्डं काभयकं' इत्यत्र 'राजा घण्डं चाभयकं' । 'सुपाठके' इत्यत्र 'सुपाठकैः' ।
(६)
(५)
'धनादिक-' इत्यत्र 'धनाधि ( प - ? क - ) ' ।
(४)
'विजिता' इत्यत्र 'विवर्जिताः' ।
२ ।
६४ ।
६५ ।
(४) ' क्रमस्त्याप्यटकः' इत्यत्र 'चक्रमत्स्यौ घटः' ।
६६ । (३-४) '- कृष्णरेषो वर्णसुसौख्यदा' इत्यत्र '- कृष्णा रेखा वर्णेषु सौख्यदा' ।
६८ । अस्य श्लोकस्य पूर्वा
६६ । (४) 'बुदबुदाकृतिः' इत्यत्र 'बुदबुदाकृति' । ' काकपदादिवै' इत्यत्र 'काकपदादिकैः' ।
१०० । (४)
१०१ ।
१०५ । (१)
१०६ ।
(३) 'जयदायि' इत्यत्र
'छत्राभमष्टमांशेन सार्धद्वय शषडंशके' इति पाठः ।
(४)
१११ । (३) ११३ । (४)
११४ । (३)
११८ । (१)
११६ । (१)
१२० । (२)
(४) १२२ । (१)
पुष्पिकायां 'दारुजानि स्फाटिकानि' इत्यत्र 'स्फटिकानि' । ' वरञ्च' इत्यत्र 'खण्डञ्च' |
अस्य चतुर्थपादीय' - दोषकरं यतः' इत्यारभ्य 'मन्त्र' ( १०८ श्लो० २ पा० ) इत्यats' शो नास्ति ।
१०६ । एतत्पुर्वार्धात् परं १०७ १०८ - तम - लोकद्वयी ततः पुनरयं पूर्णः श्लोक इति
विसंष्ठुला लिपिपद्धतिः ।
'पुत्रपौत्राश्च' इत्यत्र 'पुत्रपौत्राणि' ।
'त्र्यस्तं पीठ' इत्यत्र 'न्यत्रं विपीठम् ' । 'भुज्यते' इत्यत्र 'पूज्यते ' ।
' तथा ' इत्यत्र ' ततः' ।
'पीण्डञ्च' इत्यत्र 'पिण्डञ्च' ।
' स्थापितं ' इत्यत्र 'स्थापिते' |
' - वर्धनम्' इत्यत्र ' - बन्धनः ' । (३) '- करं' इत्यत्र ' - करे' ।
'- प्रदम्' इत्यत्र '- प्रदे' |
'एकास्व -' इत्यत्र 'एकात्रं ' । (२) ' -श्रयम्' इत्यत्र 'स्त्रकम् ।

Page #271

१२३ । १२४ ।
१२६ ।
( १८१ )
(१) 'धातवे' इत्यत्र 'घटे वै' । (३) 'सहस्रहस्ते ' इत्यत्र 'हस्तसाहरु' ।
अस्मात् श्लोकात् परम्
घाटे जगति मध्ये तु बाणे गर्भगृहं भवेत् ।
स्वयम्भूपीठिकास्थाने चले चण्डो न विद्यते ।।'
इत्यधिकम् ।
१२५ । (१)
'एकं चण्ड्यां वरे सपत्' इत्यत्र 'एकां चण्ड्या रवेः सप्त' । (४) 'शिवस्यार्धं प्रदक्षिणा' इत्यत्र 'शिवस्यार्धप्रदक्षिणम्' । १२८ । अस्य श्लोकस्य स्थाने
'लिङ्गानामष्टधा कृत्वा पीरिकाणान्तु लक्षणम् ।
आदौ ब्रह्मा च विष्णोश्च पीरिका ( सु ? सू ) च्छ्रयं विदुः । इति पाठः । ' - कामदम्' इत्यत्र ' कामय (म)' ।
( २ )
१३० ।
(४)
' तत्तुल्यं चाप्रार्धकम्' इत्यत्र 'तुल्यं चाप्रार्धकं त्रिधा' |
१३१ । (१)
(४)
'त्रिधा विभक्तमप्रे तु' इत्यत्र 'विभागाकृतिम तु' । 'मध्यवंशोद्भवा' इत्यत्र 'मध्यवङ्क्षोद्भवा' |
१३२ ।
( २ ) 'श्रवणाकृति' इत्यत्र 'वापराजिते ' ।
(क) अस्योत्तरार्ध परश्लोकपूर्वार्धश्च १३४ - लोकपूर्वार्धात परं वर्त्तते । १३३ । (१-२) 'याम्योत्तरतत्संपादमये' इत्यत्र ' याम्योत्तरतत्सपादमय' । (क) अस्मात् श्लोकात् परम्
'उष्टपेये त्रुपीयाशा (?) प्रतिभाजिताम्' इत्यधिकम् । १३५ । (२) 'सार्धत्रिभागोन्नतम्' इत्यत्र 'सार्धत्रिभागिकम्' । १३६ । (१-२) 'सार्धद्वयं भाग xxx कश्चिन्निका मता' इत्यत्र 'सार्ध (दाय ? भागं ) तु भागेकं चिपिका मता' । इति । अस्य श्लोकस्योत्तराधे
'द्विभागे चान्तरा पट्टी कपोतालि (:) द्विसार्धका' इति पाठः ।
१३७ । (१) 'अर्धयं च मनासपट्टी' इत्यत्र 'सार्धपञ्च ग्रासपट्टी' ।
१३८ । अस्य लोकस्य पूर्वार्ध
' (अर्धमुखं ?
अर्ध मुख) पट्टिका च कर्णके तुर्यभागिकम्' इति पाठः ।
१४१ ।
(२)
'वैरी' इत्यत्र 'वेदी' ।
१४२ ।
(१)
'अर्धचन्द्रा त्रिकोणा च' इत्यत्र 'अर्धकोणा च' । १४८ । ( ३-४) 'सुखाय स्यात्तिकोणा' इत्यत्र 'सुखावाप्तैय त्रिकोणा' ।

Page #272

( १८२ ) १५० । 'प्रणालस्या' इत्यन्न 'प्रणालस्य'। (३) 'जलमप्राविभाषेण' इत्यत्र 'जल
मार्गो विधानेन'। (क) अस्मात् श्लोकात् परम्
'मुखलिङ्गं त्रिवक्त्रं स्यादेकवक्त्रं चतुमुखम्' इत्यधिकम् । १५१। (२) 'त्रिवक्त' इत्यत्र 'त्रिवक्त्रं'। (३) 'पश्चिमास्यं स्थितं' इत्यत्र
'पश्चिमास्यासितं'। १५३ । (२) 'स्मृता' इत्यत्र 'तथा' । १५४। (१) '-तिरस्थानं' इत्यत्र ‘मातरं स्थाप्य'। (४) 'कुर्यादक्षाधीशञ्च'
इत्यत्र 'कुर्याद् यक्षाधीशञ्च'। १५६। (१) 'वाम' इत्यत्र 'वामे' । १६०। (३) 'हरेश्व' इत्यत्र 'हेरम्बो'। (४) 'शृणु' इत्यत्र ‘स्थितः'। १६५ । (३) 'असिनो' इत्यत्र 'असितो' । १६६ । (३) -द्वित्रिचतत्-' इत्यत्र ‘-द्वित्रिचतुः-' । १६६ । अस्य द्वितीयपादे
'तस्मादयुग्ममगमद् बहुशो हरिश्च' इति पाठः । (३) 'नन्दनीमा' इत्यत्र 'वन्दनीया' । (क) पुष्पिकायाम्-'श्रीक्षेत्रा x x विरचिते' इत्यत्र श्रीक्षेत्रात्मजसूत्रभृन्मण्डनविरचिते'।
सप्तमाध्याये १। (३) 'पद्मनाभश्च' इत्यत्र 'पद्मप्रभश्च' ।
(४) 'सूर्याश्रे सप्तमानतः' इत्यत्र ‘सुपार्श्वः सप्तमो मतः'। २। (४) '-नन्ततक्षकः' इत्यत्र 'नन्दमन्दकः' । ३। अस्य पूर्वपादत्रये
'धर्मः शान्तिश्च (क)कुन्थेरुमल्लियो मुनिरापृतः ।
(ख) तेमिर्ननिपाश्वे नाथो' इति पाठः । ४। (४) '-मल्लिपाश्चै' इत्यत्र ‘-मल्लिपाश्वौं'। ५। (२) 'शशः' इत्यत्र 'शशी' । (क) 'कुन्यारुमलयो मुनिसुव्रतः' इत्येव स्यात् । (ख) 'नेमिनमिः पार्श्वनाथो' इति
स्यात्।

Page #273

( १८३ ) ६। (२) 'नन्द्यावतो' इत्यत्र 'नन्दावों'। (४) 'पिहो' इत्यत्र 'सिंहो'।
- अतः परं 'इति जैनलाञ्छनानि' इति पुष्पिकाधिका । ७। (३) 'विशाखाश्चा-' इत्यत्र 'विशाखा चा-'। ८। (३) 'स्वाती च' इत्यत्र रेवती'। ।। (१) 'श्रवणाश्विन्यौ' इत्यत्र 'श्रवणादित्यौ' ।
अतः परं-'इति (क) जनानक्षत्रा' इति पुष्पिकाधिका । १०। (३) 'तुलावृश्चिक-' इत्यत्र 'कुम्भवृश्चिक-' । ११। (१) 'कर्ममेषौ' इत्यत्र 'कर्कमेष-' । १२। (३) 'तुम्बरः' इत्यत्र 'तुवरा'। (४) 'विजयो जयः' इत्यत्र ‘विजयो
ऽजि(म ? नः) । १३। (३) 'अकुटि-' इत्यत्र 'भकुटि-' । १४। (१) 'यमितबला' इत्यत्र '-यजिनबला' । (२) 'कालिका' इत्यत्र ‘पालका' ।
(३) 'श्यामशान्ता' इत्यत्र 'श्यामा त्राता' । २०। (३) 'वरमुद्गराशा-' इत्यत्र 'वरमुद्राक्ष-'। २४ । (३-४) -सूत्रञ्च (ख)अकुशं' इत्यत्र ‘-सूत्रञ्चाङ्कुशञ्च' । २६। (४) 'गदाधरे' इत्यत्र 'गदाकरे'। २८ । (१) 'पद्मपन्नस्र' इत्यत्र 'पद्मप्रभस्य'। ३०। (३) 'निलपाशं' इत्यत्र 'विल्वपाशी'। ३१। (१) 'शान्ता सुवर्णास्या' इत्यत्र 'शान्ता (ग) सुवर्णा स्यात्' ।
(३-४) 'चाभयं' इत्यत्र 'च भवेत् । ३६। (२) 'श्वेतमुखाब्जरथः' इत्यत्र 'श्वेतश्चतुमुखः'। अस्य द्वितीया -
'जस्याकुगमुद्गरपाशावभवयाक्षंकुशगदानकुलम्' इति पाठः । ३७। (१) 'मुद्रवर्णा' इत्यत्र 'मुद्गवर्णा'। (२) 'प्रमारूढा' इत्यत्र ‘पद्मारूढा'। ३८ । (४) 'कमलं' इत्यत्र 'कलशं'। ३६ । (४) 'मुद्गलं' इत्यत्र 'मुद्गरम्' ।
(क) जिननक्षत्राणि' 'जन्मनक्षत्राणि' वा स्यात्। (ख) अत्रापि पूर्ववत् छन्दोभेदभीतिरेव मूले सन्धिविच्छेदहेतुर्द्रष्टव्यः। (ग) 'सुवर्णवर्णा स्यात्' इति स्यात् ।

Page #274

( १८४ ) * ४०। चत्वारिंशश्लोकात् परम
प्रचण्डा श्यामवर्णा स्यादश्वारूढा चतुर्भुजा।
वरदं च तथा शक्तिगदाम्बुजमनुक्रमात् ।। इत्यधिकम् । + ४१। (२) 'शिषीस्थः' इत्यत्र 'शिखिस्था'। ४५। अस्य श्लोकस्योत्तरार्ध
बीजपूरगदा चाभयाऽक्षमालाऽब्जनाकुला' इति पाठः । ४६। (३) 'वाराहवदनो' इत्यत्र 'वराहवदनो'। ४६। (२) '-त्रिशूलने' इत्यत्र '-त्रिशूलकै(:)।
(३) 'पद्ममुषांधिका' इत्यत्र 'पद्ममुषण्डिका' । ५०। (२) 'शेषवाहनः' इत्यत्र 'शङ्खवाहनः' । ५२। (२) 'पद्मवर्णासनस्थिता' इत्यत्र '-वर्णा पद्मासनस्थिता'। ५३। (१) 'सुतः कुषोरोह' इत्यत्र 'सितकुबेरो(च ? ऽथ )' । ५४। अस्य श्लोकस्य परार्धे
'दावाशक्तिपाशधनुस्तथा पद्म च नकुलम्। चेति दक्षिणाधकरक्रमात
वरदं चादसूत्रञ्च च शक्तिर्वा मातुलिङ्गकम् ।' इति क्रमहीनः पाठः । ५७। (१) (क) 'वरदन्ता' इत्यत्र 'नरदत्ता' । ५८। (१) 'भृकुटिर्नेमिनाथस्य' इत्यत्र 'भृकुटिर्नमनाथस्य' । ६९। अस्य श्लोकस्य स्थाने
'अक्षवनपरशुनकुलं मथानस्तु गान्धारी यक्षिणी ।
वरखड्गखेटलुङ्ग हंसारूढास्तिता कायो ।' इति पाठः । ६१। अस्य श्लोकस्य पूर्वार्ध
सिंहारूढाऽम्बि(ककार्य ? का कार्या) डम(रु) नागपाशकम्' इति पाठः । (४) 'तथा हस्तेषु' इत्यत्र 'तस्य हस्तेषु' । * एतदंशमुद्रणावसर एवास्माभिरिदं 'रूपावतार'पुस्तकमुपलब्धम् । परं तदानीमपि न ज्ञातं यदिदं पुस्तकं नाममात्रभिन्न देवतामूर्तिप्रकरणमेवेति अधिकोऽयं श्लोकः 'इति रूपावतारे' इत्युलेखेन अनत्यपादटीकायां सन्निवेशितो न मूले। __ + मूले १३८ तम-पृष्ठस्थस्यास्य श्लोकस्य संख्याको भ्रमान्न मुद्रित इति द्रष्टव्यम् ।
(क) मूलग्रन्थे उद्देशश्लोके (१६ श्लो०) 'नरदत्ते'त्येव नामोपलभ्यत इत्यतो लक्षणनिर्णयवेलायामपि मूले 'नरदत्तेति नाम्ना भाव्यम् , प्रमादादस्माभिरनुत्प्रेक्षितपाठान्तरं यथाप्राप्तमेव मुद्रितमिति सुधीभिः सोढव्यम् ।

Page #275

( १८५ ) ६७ । अस्य श्लोकस्य पूर्वार्ध
'कैलाक्षसमोशरणं सिकाल्लिसदाशिवम्' इति पाठः । ६६ । (४) 'वितरागे तु' इत्यत्र 'वीतरागेषु । ७०। (४) 'माहेन्द्रसव्ये' इत्यत्र 'माहेन्द्रोऽपसव्ये'। ७२ । (२) 'शुभोदराः' इत्यत्र ‘महोहरा'। (३) 'सुनाभं' इत्यत्र 'सुनाभो' । ७४ । (२) 'रक्षो गन्धर्वयक्षो' इत्यत्र 'रक्षोगन्धर्वयक्षा'। 'विजग्मुः' इत्यत्र 'प्रजग्मुः।
अष्ठमाध्याये६। (४) 'सिद्धचामर-' इत्यत्र 'सिद्धचारण-'। ७ । (१-२) -सनाक्षसूत्रा च मभयं' इत्यत्र -सनाक्षसूत्राब्जमभयं'। ८। (२) 'हृदये च' इत्यत्र 'हृदयाने। (३) 'पञ्चाग्रवच' इत्यत्र 'पञ्चाग्नयश्च' । है। (४) 'वीवाहे तु माहेश्वरी' इत्यत्र 'विवाहेश्वरी' । १०। (२) 'गजासनसंस्थिता' इत्यत्र 'गजासनसुसंस्थिता'। १३ । (२) 'श्वेतचामकरे' इत्यत्र 'श्वेतचामण्डक'।। १६ । (४) 'मोहिन्यपि सव्ये समिनी' इत्यत्र 'मोहिन्यपसव्ये स्तम्भिन्यपि' । २१ । एकविंशः श्लोको नास्ति ।। २४-२६। चतुर्विंशतः षड्विंशान्तानां त्रयाणां श्लोकानां स्थाने
'रक्ताङ्गो गजवक्त्र (:) स्याद् रत्नकुम्भं तथा(कु)शम् । xxxx x x x x परशुमोदकाक्रमात् ।
___ इत्युच्छिष्टगणेशः' इति पाठः । २७। अस्य श्लोकस्य स्थाने
* 'सिन्दूराम(त्रिण ?)त्रिनेत्रश्च प्रोक्तबीजगणाधिप(:)। दण्डपाशाङ्कशौ बीजपूरं बिभ्रत् करेषु च ॥
इति बीजगणपतिः । अर्कप्रशाशिधरं वा सिंहवाहनत्रिनेत्रम् । दानमये मोदका दण्डमेव च ॥ टत शिशेक्षमाला च मुद्गरं चाङ्कशं तथा।
त्रिशूलं चेति हस्तेषु दधानं कुन्दवत सितम् ॥' एतावान् पाठः । * 'सिन्दूराभस्त्रिनेत्रश्च प्रोक्तो बीजगणाधिपः' इति स्यात् ।
२४

Page #276

( १८६ ) २८ । (२) 'भृङ्गबिभ्रत्' इत्यत्र 'शूलं बिभ्रत्' । अस्मात् श्लोकात् परम्
वामागे जकं णाहयाद्धे दक्षिणे ।
पृ कर्णे तु द्वा पातु धूम्रको बालचन्द्रमा(:)' इत्यधिकम् । २६ । (३) '-राज्य' इत्यत्र ‘-राजा'। (४) 'व्यवस्थितः' इत्यत्र 'च संस्थिता' । ३२। (२) 'बलवान्तक-' इत्यत्र 'बलं प्रातक-'। . ३५ । अयं श्लोको नास्ति। ३६। (३) 'कमण्डलोदवर्णा' इत्यत्र 'कमलोदरवर्णाभं' । ३७। (१) '-श्चिरकै-' इत्यत्र ‘-श्चिकरै-'। (३) 'स्थानीयं खेट-' इत्यत्र
- 'स्थानीयखेट-'। ४०। (२) 'प्रसारिका' इत्यत्र 'प्रसारिता' । ४१। (४) 'च स' इत्यत्र 'त्वसिः'। ४६। (३) 'लीलाग्नी' इत्यत्र 'नीलाङ्गी' । ५२। (१) 'वरद' इत्यत्र 'वरं'। ५३। (४) 'सर्वकृष्ट-' इत्यत्र 'सर्वक्रत्र' । ५६। (२) 'तथोत्तमम्' इत्यत्र 'तथोन्नतम्' । ६१। (४) 'हंससंस्थिता' इत्यत्र 'हंसवाहिनी' । ६३ । (२) 'बिभ्रती' इत्यत्र 'विभ्रति' । ६४। (३) 'दरदा' इत्यत्र 'वरदा'। ६८ । (३) 'दादिनी' इत्यत्र 'गदनी'। ६६ । (२) 'सचैर्य' इत्यत्र ‘स चैव' । ७२ । (३) 'दंष्ट्रदा' इत्यत्र 'दंष्ट्राला'। ७३। (२) 'चक्रय' इत्यत्र 'चक्र'। (४) '....चाप्यथ' इत्यत्र 'दक्षिणे त्वथ' । ६४। अस्य श्लोकस्य पूर्वाध
खेटपाशधनुर्दण्डं कुठारं चेति बिभ्रती' इति पाठः । ७५ । (३) 'इत्येह' इत्यत्र 'इत्येवं'। (४) 'व्यवस्थया' इत्यत्र 'व्यवस्थिता(:)। ७६ । (२) 'नृत्यमानं विकारणम्' इत्यत्र 'नृत्यमानपीणाकरम्' । ७७। (३) 'वीरेश्वरस्य' इत्यत्र 'वीरेश्वरश्च । ७८ । (१-२) 'वीणाहस्तत्रिशूलञ्च' इत्यत्र 'वीणाहस्तस्त्रिशलच'।

Page #277

८३। (३) 'वरच पुस्तकं वीणा' इत्यत्र 'वरं पुस्तकं वीणा च' । ८४ । (३) 'असपतं' इत्यत्र 'अक्षाभयं'। ८६। (४) '-दायका' इत्यत्र '-दायिनी' । ८८ । (१) 'श्रुवमृचौ' इत्यत्र 'श्रुवश्रुचौ' । ६१। (३) 'शूलासिशक्तिचक्राणि' इत्यत्र 'शूलासिशक्तिचक्रासि-'। ६२। (२) 'सासवा' इत्यत्र 'समुवा' । ६३। (४) 'पाशाबद्धो गले भृशम्' इत्यत्र 'पाशब(द्धे ? द्ध) गलेक्षणः' । ६५। (३) 'वरटश्चैव' इत्यत्र 'करटश्चैव' । ६६। (१) 'कण्ठहक चैव' इत्यत्र 'कन्दकश्चैव' । ६८। (४) 'भृकुटिनामतः' इत्यन्न 'भृकुटिनामकः' । १०१। (१) 'कुर्या' इत्यत्र 'कार्या' । १०६ । (२) 'तत्पृष्ठञ्च करद्वयम्' इत्यत्र 'तत्पृष्ठे च कुरद्वयम्' । १०८ । (४) 'तदधःकरे' इत्यत्र 'दधतः करें। १०६ । (३) 'त्रयाणामपि' इत्यत्र 'त्रयाणामनु-' । ११३। (३) 'वामे खेटकचा' इत्यत्र 'वामे खेटकचापं च' । ११४। (१) 'घण्टा वा परशं वापि' इत्यत्र 'घण्टाश्च परशं चापि' ।
(२) 'वामहस्ते' इत्यत्र 'वामे हस्ते'। (४) 'प्रकल्पयेत्' इत्यत्र 'प्रदर्शयेत्' । ११५। (४) 'निर्यदन्त-' इत्यत्र 'तिर्यग्दन्त-'। ११६। (१) 'रक्तरक्तिकताङ्गच' इत्यत्र 'रक्तरक्तीकृताङ्गञ्च' । (२) '-विस्फारिते-'
इत्यत्र -विस्फुरिते-'।
पाठान्तरं समाप्तम् ।

Page #278

Page #279

रूपमण्डनम्

Page #280

Page #281

रूपमण्डनस्य विषयानुक्रमणी विषया: पत्राङ्काः | विषयाः
पत्राङ्काः १। प्रतिमाद्रव्यगुणदोषतालाधि- तुलस्या पूजानिषेधः काराख्ये प्रथमाध्याये [१-७] कमलासनः ग्रन्थारम्भः
सावित्री मूर्तीनां कर्त्तव्यतोपदेशः ...
ऋषयः সনহিতা
विश्वकर्मा दुष्टशिलालक्षणम्
ब्रह्मायतनम् पुनः शुभशिलालक्षणम्
ब्रह्ममूर्तिः आयतनं प्रतीहाराः शिलाहरणदिनादिनिर्देशः
__ सूर्यादिनवग्रहसूर्यायतनप्रतीहाराःगृहपूज्यप्रतिमामानम् देवालयपूज्यप्रतिमामानम् ...
ग्रहाणां वर्णाः अनावृतदेशपूज्यप्रतिमामानम् ...
ग्रहाणां वाहनानि प्रतिमाघटनद्रव्याणि
ग्रहाणां भूषणानि जीर्णोद्धारविधिः
" सूर्यायतनम् भीषणदेवतास्थानम्
" प्रतीहाराः दुष्टाः प्रतिमाः
___दिक्पालमूर्तिध्यानम्अर्चा वैकृतकथनम्
दिक्पालेषु इन्द्रः प्रतिमाशिरोज्ञानम्
वह्निः तालमानेन मूर्तयः
यमः तालानुसारेणाङ्गविधानम्
नैर्ऋतः तत्र पट्तालस्य
सूर्यः
वरुणः
सप्ततालस्य
पवनः
अष्टतालस्य
नवतालस्य
कुबेरः
ईशानः २। ब्रह्मसूर्यादिग्रहदिकपालमूर्त्यधिकाराख्ये द्वितीये [८-१२]
३। विष्णुमूर्त्यधिकाराख्ये तृतीये जीर्णोद्धारे विशेषः
८ [१३–२०] एकत्र देवपूजानिषेधः
" युगभेदेन वर्णभेदेन च विष्णुमूर्तयः १३

Page #282

पत्राङ्काः
[ २ ] पत्राङ्काः विषयाः १३ वराहः
नृसिंहः
विषयाः शिरोविधानम्
... वर्णभेदेन विष्णुमूर्तीनां शुभदत्वम्
श्रीहरेश्चतुर्विंशतिमूर्तयः(१) वासुदेवः (२) केशवः
वामनः
परशुरामः रामः
:: :: :: :: :
बलरामः
नारायणः
कल्की
माधव: (५) पुरुषोत्तमः (६) अधोक्षजः (७) सङ्कर्षणः (८) गोविन्दः (९) विष्णुः (१०) मधुसूदनः (११) अच्युतः (१२) उपेन्द्रः (१३) प्रद्युम्नः (१४) त्रिविक्रमः (१५) नरसिंहः (१६) जनार्दनः (१७) वामनः (१८) श्रीधरः (१९) अनिरुद्वः (२०) हृषीकेशः (२१) पद्मनाभः (२२) दामोदरः (२३) हरिः (२४) कृष्णः
दशावतारा:
जलशयन: ___ शालग्रामपरीक्षापूज्यशिलालक्षणम् त्याज्यशिलालक्षणम् तत्र मतान्तरम् वर्णभेदात् फलविशेषकथनम् ... चक्रविशेषे वर्णभेदः उत्तमादिचक्रप्रमाणम् त्रिचक्रलक्ष्मीनारायणः शालग्रामस्य प्रतिष्ठानिषेधः ... शालग्रामप्रशंसा
मूत्तिविशेषाः-- गरुडः
: :: :: :: ::
वैकुण्ठः
| विश्वमुखः अनन्तः त्रैलोक्यमोहनः विष्ण्वायतनम् विष्णुप्रतीहाराः
४। शिवमूर्तिशिवलिङ्गलक्षणाधि,' काराख्ये चतुर्थे [२१-३२]
:: :: :: :
मत्स्या
कूर्मः

Page #283

विषयाः
द्वादश शिवमूर्तयः-- (१) सद्योजातः (२) वामदेवः (३) अघोरः (४) तत्पुरुषः (५) ईशः (६) मृत्युञ्जयः (७) किरणाक्षः (८) श्रीकण्ठस्वरूपम् ... (९) अहिर्बुधः (१०) विरूपाक्षः (११) बहुरूपी सदाशिवः ... (१२) त्र्यम्बकः उमामहेश्वरः हरिहरमूर्तिः हरपितामहः युग्मम्
लिङ्गानिअष्टलोहलिङ्गफलम् अष्टरनलिङ्गफलम् पीठविधिः लिङ्गोचिता मणयः चलाचललिङ्गम् चललिङ्गम् स्थिरलिङ्गम् लक्षणादिहीनस्यापि पूज्यत्वम् रत्नलिङ्गमानम् धातुलिङ्गमानम् दारवलिङ्गमानम् शैललिङ्गमानम्
:: :: :: :: :: :
: :: :: :: :: :: :: :: :
पत्राङ्काः विषयाः
लिङ्गमानम् लिङ्गवृक्षाः वृक्षलक्षणम् दार्थादिलिङ्गोचिताः प्रासादाः ... प्रासादमानेन लिङ्गमानम् लिङ्ग शुभचिह्नानि लिङ्गे ब्रह्मादिभागाः लिङ्गस्योद्धादिभागाः घटितरत्नलिङ्गलक्षणम् बाणोत्पत्तिस्थानम् बाणपरीक्षा धय॑लिङ्गानि बाणलिङ्गप्रशंसा वाहनविधिः पीठिका मुखलिङ्गम् एकद्वारशिवायतनम् चतुर्मुखशिवायतनम्
शिवप्रतिहाराःपूर्वप्रतिहारौ दक्षिणप्रतिहारौ पश्चिमप्रतीहारौ उत्तरप्रतीहारी
। गौर्याः प्रमाणमूर्तिलक्षणाधिकाराख्ये पञ्चमे [ ३३-४१] गौर्या मूर्तयःगौरीमूर्तः सामान्यलक्षणम् ... उमा पार्वती श्रिया
:: :: ::
: ::
:: :: :: :

Page #284

विषयाः
रम्भा
तोतला
त्रिपुरा
गौर्यायतनम्
गौर्या अष्टौ द्वारपालिकाः
गणेशः
हेरम्बः
वक्रतुण्डः
गणेशायतनम्
गणेश प्रतिहाराः
कार्तिकेयः
पञ्चलीलाः
दुर्गा मूर्तयः --
महालक्ष्मीः
क्षेमङ्करी
हरसिद्धिः
गौर्यादीनां वाहनानि
चामुण्डा
रक्तचामुण्डा
कात्यायनी मूर्तिः चण्डिकाष्टप्रतिहाराः
लक्ष्म्या मूर्तिः
महालक्ष्मीः
महाविद्या
सरस्वती
सप्त मातरः ―
ब्राह्मी
माहेश्वरी
कौमारी वैष्णवी
::::::::
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
: : : :
[ ४ ]
पत्राङ्काः | विषयाः
३३ वाराही
इन्द्राणी
""
चामुण्डा
३४ क्षेत्रपालः
वटुकभैरवः
"9
99
33
"
३५
33
""
""
३६
३६
३७
99
99
99
33
३८
""
३९
"
33
39
29
४०
33
षष्ठे - [ ४२-४६ ] चतुर्विंशतिरन्तः
जिनानां वर्णाः
यथाक्रमं जिनानां ध्वजाः
नक्षत्राणि
राशयः
जिनोपासकयक्षनामानि
जिनानां शासनदेवताः
जिनानां यक्षयक्षिणीनामानि
एतेषां लक्षणम्-
तत्र गोमुखः
६ । जैन - मूर्ति-लत्तणाधिकाराख्ये
चक्रेश्वरी
अम्बिका
पार्श्वः
पद्मावती
३९ एषां नामानि
मातङ्गः
सिद्धाका
द्वितीयभेदेन चक्रेश्वरी
जिन प्रतीहारनामानि
प्रतीहाराणामायुधानि
परिकरः
जिनेषु चतुणी प्राधान्यकथनम्
::
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
पत्राङ्काः
४०
33
""
४१
33
४२
""
"
४३
====
39
४४
"
""
""
99
४५
= = = = =
४६

Page #285

श्रीगणेशाय नमः
रूपमण्डनम्
प्रथमोऽध्यायः
[ग्रन्थारम्भः] विश्वरूपं नमस्कृत्य पूर्वतन्त्रानुसारतः । मण्डनस्तनुते वास्तुशास्त्रं श्रीरूपमण्डनम् ॥ १॥
[ मूर्तीनां कर्त्तव्यतोपदेशः] प्रासादे लिङ्गमूर्तीनां प्रमाणं शास्त्रलक्षतः । मनुष्यपशुपक्ष्यादिरूपं कुर्यात्तदाकृतेः ॥ २ ॥
[प्रशस्तशिलालक्षणम् ] निविडा निर्बणाऽमृद्वी सुगन्धा मधुरा शिला । सवीर्चालिङ्गपीठेषु श्रेष्ठा कान्तियुता च या ॥ ३ ॥
[दुष्टशिलालक्षणम् ] विमलं हेमकांस्यादिचिह्नं लोहमयञ्च यत् । तथाऽन्यद्विविध चिह्नं प्रतिमायां भयावहम् ॥ ४ ॥
[पुनः शुभशिलालक्षणम् ] कपोतभृङ्गकुमुदमाषमुद्गासितोपमा । पाण्डुरा घृतपद्माभा सौर्चासु शुभा शिला ॥ ५ ॥
[शिलाहरणदिनादिनिर्देशः] सुदिने सुमुहूर्ते च शकुने शान्तचेष्टिते । प्रतिमागृहकाष्ठादिकर्म कुर्यान्न चान्यथा ॥ ६ ॥

Page #286

रूपमण्डने
[ गृहपूज्यप्रतिमामानम् ]
आरभ्यैकाङ्गुलादूर्द्ध पर्यन्तं द्वादशाङ्गुला । गृहेषु प्रतिमा पूज्या नाधिका शस्यते ततः ॥ ७ ॥
[ देवालय पूज्यप्रतिमामानम् ]
तदूर्द्धं नवहस्तान्तं पूजनीया सुरालये ।
[ अनावृत देशपूज्यप्रतिमामानम् ] दशहस्तादितो यार्चा प्रासादेन विनाऽर्चयेत् ॥ ८ ॥ दशादि (१) करषष्ठ्या तु षट्त्रिंशत् प्रतिमा ( : ) पृथक् । बाणवेदकरान् यावत् (२) चतुष्कां पूजयेत् सुधीः ॥ ९ ॥ [ प्रतिमाघटनद्रव्याणि ]
अष्टलोहमयी मूर्तिः शैलरत्नमयी शुभा । श्रेष्ठवृक्षमयी वाऽपि प्रवालादिमयी शुभा ॥ १० ॥ [ जीर्णोद्धारविधिः ]
(३) अतीतब्दः शता (४) मूर्त्तिः पूज्या स्यान्महत्तमैः । खण्डिता स्फुटिताऽप्यर्च्य अन्यथा दुःखदायका ॥ ११ ॥ धातुरत्नविलेपोत्था व्यङ्गा ( : ) संस्कारयोग्यका ( : ) । काष्ठपाषाणजा भग्ना(:) संस्काराही न देवताः ॥ १२ ॥
[ भीषणदेवतास्थानम् ] भैरवः शस्यते लोके प्रत्यायतनसंस्थितः । न मूलायतने कार्यो भैरवस्तु भयङ्करः ॥ १३ ॥
नरसिंहो वराहो वा तथाऽन्येऽपि भयङ्कराः । [ दुष्टाः प्रतिमाः ]
नाधिकाङ्गा न हीनाङ्गाः कर्त्तव्या देवताः क्वचित् ॥ १४ ॥
(१) ' -करवृद्धया' इति स्यात् । (२) 'चतुष्कयाम्' इति स्यात् । (३) 'अतीताब्दशता' इति स्यात् । (४) 'मूर्तिर्या पूज्या' इति स्यात् ।

Page #287

प्रथमोऽध्यायः प्रतिमाकाष्ठ(१)लेपानुमदन्तचित्रायसां गृहे । मानाधिका परीवाररहिता नैव पूज्यते ॥ १५ ॥
[अर्चा!कृतकथनम् ] नर्त्तनं रोदनं हास्यमुन्मीलननिमीलने । देवा यत्र प्रकुर्वन्ति तत्र विद्यान्महाभयम् ॥ १६ ॥ वत्सेनाभिमुखे कुर्याद् यात्रां द्वारञ्च वास्तुनः । प्रवेश(ः) प्रतिमादीनां गुर्विणीनां विशेषतः ॥ १७ ॥
[प्रतिमाशिरोज्ञानम् ] प्राक् पश्चादक्षिणे सौम्ये स्थिता भूमौ तु या शिला । प्रतिमायाः शिरस्तस्याः कुर्यात् पश्चिमदक्षिणे ॥ १८ ॥
[सालमानेन मूर्तयः ] ग्रासवक्तूमेकभागे द्वौ पक्षी कुञ्जरास्त्रयः । किन्नराश्वाश्चतुस्तालाः (२)पञ्चाशितसुरा वृषः ॥ १९ ॥ शुकरो वामनश्चापि षट्तालो गणनायकः । सप्तभागाः प्रकर्तव्या वृषशूकरमानकाः ॥ २० ॥ अष्टांशा पार्वती देवी सर्वे देवा नवांशकाः । दशतालो भवेद्रामो बलिलो जिनस्तथा ॥ २१॥ ताला एकादश स्कन्दो हनुमान् भूतचण्डिका । ताला द्वादश वेताला राक्षसाश्च त्रयोदश ॥ २२ ॥ दैत्याश्चतुर्दशांशाः स्यु गु(३)रूपा ततोऽधिका । (४)कालांशाः क्रूरदेवाः स्युरत ऊर्दू न कारयेत् ॥ २३ ॥
(१) लेपाश्मदण्डचित्रायसा ग्रहे' इति स्यात् । (२) पञ्चासितसुरा' इति स्यात् । (३) 'रूपं ततोऽधिकम्' इति स्यात् । (४) 'कलांशाः' इति स्यात् ।

Page #288

रूपमण्डने
[ तालानुसारेणाङ्गविधानम् ]
[ तत्र षट्तालस्य ]
मुखं तालद्वयं तस्य जठरं तत्समं भवेत् ।
गुह्यं वेदाङ्गुलम् ऊरू सप्त जङ्घा च तत्समा ॥ २४ ॥ गुणाङ्गुलं भवेज्जानु पादः कार्यों गुणाङ्गुलः । रसतालमिति प्रोक्तं सप्ततालमथोच्यते ॥ २५ ॥
[ सप्ततालस्य ]
वक्त्रं तालप्रमाणं स्यात् कन्धरावंगुलत्रयम् । सार्द्धसप्ताङ्गुलं वक्षो मध्यं नवभिरङ्गुलैः ॥ २६ ॥ सार्धसप्त नाभि(१)मध्ये (२) ऊरूरष्टदशाङ्गुले । पादोत्सेध त्रिमात्रञ्च मनुजाः सप्ततालके ॥ २७ ॥ [ अष्टतालस्य ]
अष्टताले मुखं कुर्यात् तालं द्वादशमात्रकम् । श्रीवास्य त्रयङ्गुला कार्या हृदयं तु नवाङ्गुलम् ॥ २८ ॥
मध्यं द्वादशमात्रं च नाभिमे नवाङ्गुले | (३) ऊरू स्यादेकविंशत्या जानु चैव गुणाङ्गुलम् ॥ २९ ॥
जङ्घा तथैकविंशत्या पादमूलं गुणाङ्गुलम् ।
[ नवतालस्य ]
प्रतिमामुखमानेन नव भागान् प्रकल्पयेत् ॥ ३० ॥
वेदाङ्गुला भवेद् ग्रीवा भागेन हृदयं त्वधः । नाभिर्भागेन मेढ़े च भागमेकं प्रकल्पयेत् ॥ ३१ ॥ चतुर्विंशतिमात्रोरुर्जानु प्रोक्तं युगाङ्गुलम् । द्विभागेन समा जङ्घा पादस्तु चतुरङ्गुलः ॥ ३२ ॥
(१) '-मेढूं' इति स्यात् । (२) 'ऊरू अष्टादशाङ्गुलौ' इति स्यात् । (३) 'ऊरु: '
इति स्यात् ।

Page #289

प्रथमोऽध्यायः मुखस्यापि त्रिभागेण ललाटं नासिका हनुः । विस्तरे स्तनगर्भे तु द्वादशाङ्गुलमीरितम् ॥ ३३ ॥ तद्बाले वेदवेदांशे कक्षे एकान्तरे ततः । सप्तसप्ताङ्गुलौ बाहू दैये च षोडशाङ्गुलः (१) ॥ ३४ ॥ करोऽष्टादशमात्रः स्याद्(२)विस्तारो रेणुनाङ्गुलः । दैये सूर्याङ्गुलः पाणिर्विस्तारे पञ्चमात्रकः ॥ ३५ ॥ मध्यं मन्वङ्गुलं व्यासे कटी प्रोक्ता जिनाङ्गुला । मूल एकादशोरु स्याज्जङ्घा प्रान्ते युगाङ्गुला ॥ ३६ ॥ चतुर्दशाङ्गुलः पाद(३)स्ततोद्धे च युगाङ्गुलाः । कक्षस्कन्धस्तदूर्द्ध तु कर्तव्यश्चाष्ट(४)मातृकाः ॥ ३७॥ ग्रीवा त्वष्टाङ्गुला व्यासे पादः प्रोक्तः षडङ्गुलः । षट्सप्ताष्ट(५)नवांशान्तामुद्देशाश्च प्रदर्शिताः ॥ ३८ ॥ ज्ञेयो मानविभा(६)गश्च विस्तरः पूर्वशास्त्रतः ॥ ३९ ॥
इति श्रीसूत्रधारमण्डनविरचिते रूपमण्डने वास्तुशास्त्रे प्रतिमाद्रव्यगुणदोष
तालाधिकारः प्रथमोऽध्यायः ॥१॥
(१) 'गुलौ' इति स्यात् । (२) 'विस्तारोऽग्रे गुणाङ्गुलः' इति स्यात् । (३) 'स्तदूर्वे च युगाङ्गुलः' इति स्यात् । (४) ' मात्रकः' इति स्यात् । (५) 'नवांशाना' इति स्यात्। (६) 'गस्य' इति स्यात् ।

Page #290

द्वितीयोऽध्यायः
[ जीर्णोद्धारे विशेषः] अङ्गप्रत्यङ्गभग्नां तु मूर्ति धीमान् विसर्जयेत् । नखाभरणमालास्त्रभमां तां न विवर्जयेत् ॥ १॥
[एकत्र देवपूजानिषेधः] गृहे लिङ्गद्वयं नाय॑ गणेशत्रयमेव च । शक्तित्रयं तथा शङ्ख (१)मच्छादिदशकाङ्कितम् ॥ २ ॥ द्वे चक्रे द्वारकायास्तु शालिग्रामद्वयं तथा । द्वौ शङ्खौ नार्चयेत् तद्वत् सूर्ययुग्मं तथैव च ॥ ६ ॥ तेषां तु पूजनान्नूनमुद्वेगं प्राप्नुयाद् गृही।
[तुलस्या पूजानिषेधः] तुलस्या नार्चयेच्चण्डी (२)दीपं सूर्यं गणेश्वरम् ॥ ४ ॥ ब्रह्मादीनाञ्च देवानां देवीनाञ्च यथाक्रमम् । आयुधानि तथा वर्णं वाहनं कथयाम्यथ ॥ ५॥ ऋग्वेदादिप्रभेदेन कृतादियुगभेदतः । विप्रादिवर्णभेदेन चतुर्वक्त्रं चतुर्भुजम् ॥ ६ ॥ दक्षिणाधःकरात् सृष्टया जयमालां तथा (३)श्रुतम् । पुस्तं कमण्डलुं धत्ते सकूर्चः कमलासनः ॥ ७ ॥
इति कमलासनः। अक्षसूत्रं पुस्तकञ्च धत्ते चैव कमण्डलुम् । चतुर्वक्त्रा तु सावित्री श्रोत्रियाणां गृहे हिता ॥ ८॥
[इति सावित्री] (१) 'मत्स्यादीति स्यात् । (२) 'नैव' इति स्यात् । (३) 'श्रुचम्' इति स्यात् ।

Page #291

द्वितीयोऽध्यायः जटिला(:) श्मश्रुलाः शान्ता आसीना ध्यानतत्पराः । कमण्डल्वक्षसूत्राभ्यां संयुता ऋषयः स्मृताः ॥९॥
[इति ऋषयः] विश्वकर्मा चतुर्बाहुरक्षमालाञ्च पुस्तकम् । (१)कम्बां कमण्डलु धत्ते त्रिनेत्रो हंसवाहनः ॥ १० ॥
[इति विश्वकर्मा ] आग्नेय्यां तु गणेशः स्यान्मातृस्थानं च दक्षिणे । नैर्ऋत्ये तु सहस्राक्षं वारुण्यां जलशायिनम् ॥ ११॥ वायव्ये पार्वतीरुद्रौ ग्रहांश्चैवोत्तरे न्यसेत् । ईशाने कमला देवी प्राच्यां तु धरणीधरः ॥ १२ ॥
__ इति ब्रह्मायतनम् । ब्रह्मणोऽष्टौ प्रतीहारान् कथयिष्याम्यनुक्रमात् । पुरुषाकारगम्भीराः सकूर्चा मुकुटोज्ज्वलाः ॥ १३ ॥ पद्मं (२)सक् पुस्तकं (३)दण्डः सत्यो वामेऽथ दक्षिणे । सव्यापसव्य(४)करके (५)पद्मदण्डश्च धर्मकः ॥ १४ ॥ (६)अक्षपद्माङ्गकोदण्डः करे धत्ते प्रियोद्भवः । दण्डागम(७)सृक्फलकैर्यज्ञः स्यात् सर्वकामदः ॥ १५ ॥ अक्षसूत्रगदाखेटदण्डैर्विजयनामकः । अधोहस्तापसव्येन (८)युवेटब्दे यज्ञभद्रकः ॥ १६ ॥ (९)अक्षो पाशाङ्कुशौ (१०)दण्डौ (११)भव्य(:) स्यात् सार्वकामिकः । दण्डाक्षांकुशपद्मश्च विभवः सर्वशान्तिदः ॥ १७ ॥
(१२)इति ब्रह्ममूर्तिः आयतनं प्रतीहाराः ।
(१) 'कम्बु' इति स्यात् । (२) 'झुक्' इति स्यात् । (३) 'दण्डम्' इति स्यात् । (४) 'करयोः' इति स्यात् । (५) 'पद्मदण्डञ्च' इति स्यात् । (६) 'अक्षपद्माङ्कशान् दण्डम्' इति स्यात् । (७) 'क्' इति स्यात् । (८) 'खेटधृग्' इति स्यात् । (९) 'अक्षं' इति स्यात् । (१०) 'दण्डं' इति स्यात् । (११) 'भवः' इति स्यात् । (१२) 'ब्रह्ममूर्तेरायतनप्रतीहाराः' इति स्यात् ।
रूप -२

Page #292

रूपमण्डने
[पर्यः] सर्वलक्षणसंयुक्तं सर्वाभरणभूषितम् । द्विभुजञ्चैकवक्तञ्च श्वेतपङ्कमधृत्करम् ॥ १८ ॥ वर्तुलं तेजसो बिम्ब (१)मध्यस्थं रक्तवाससम् । आदित्यस्य त्विदं रूपं कुर्यात् पापप्रणाशनम् ॥ १९ ॥
[पहाणां वर्णाः] श्वेतः सोमः कुजो रक्तो बुधः पीतो गुरुस्तथा । शुक्रः श्वेतः शनी राहुः (२)कृष्णो धूम्रास्तु केतवः ॥ २० ॥ पद्महस्तो भवेत् सोमः कुजो दण्डकमण्डलुः । अर्धकायः स्थितो राहुः केतुः करपुटाकृतिः ॥ २१ ॥
[ ग्रहाणां वाहनानि] सप्ताश्वरथ आदित्यश्चन्द्रो दशहयः स्मृतः । मङ्गलो मेषमारूढो बुधः सपासनस्थितः ॥ २२ ॥ हंसारूढं गुरुं विद्याद् भेकारूढं च भार्गवम् । शनि महिषमारूढं राहुं कुण्डस्य मध्यगम् ॥ २३॥ सर्पपुच्छाकृतिं केतुं शनि (३)दृष्टा करालिनम् ।
[ग्रहाणां भूषणानि ] (४)गृहाः किरीटिनः कार्या (५)रलकुण्डलशोभिताः ॥ २४ ॥
_[ सूर्यायतनम् ] सूर्यस्याऽऽयतने स्थाप्या वह्रिकोणादितः क्रमात् । कुजो जीवस्तमः शुक्रः केतवो (६)यज्ञः शनिः शशी ॥२५॥
(१) 'पद्मस्थं' इति स्यात् । (२) 'कृष्णौ' इति स्यात् । (३) 'दंष्ट्रा-' इति स्यात् । (४) 'ग्रहाः' इति स्यात् । (५) 'रत्न' इति स्यात् । (६) अत्र 'य' इत्यक्षरमधिकं 'ज्ञः' इत्येव स्यात् ।

Page #293

द्वितीयोऽध्यायः
[ प्रतीहाराः ]
तर्जन्यंशुताम्रचूड (१) दण्डै तु वामतः ।
तर्जनीशक्ति (२) किरणं दण्डै स्यात् पिङ्गलः परः ॥ २६ ॥ तर्जन्यौ वज्रदण्डावानन्दो वामगो ( ३ ) दधात् । तर्जनीदण्डापसव्ये चन्तकः स तु दक्षिणे ॥ २७ ॥ द्वे तर्जन्यौ पद्मदण्डे चित्रो धत्ते स वामतः । तर्जनीदण्डापसव्ये विचित्रो दक्षिणे स्थितः ॥ २८ ॥ (४) तर्जनी दण्ड सव्येन्तकः स तु दक्षिणे । द्वे तर्जन्यौ पद्मदण्डे चित्रो धत्ते स वामतः ॥ २९ ॥ किरणं दण्डं किरणाक्षः स धारयन् । तर्जनी दण्डापसव्ये प्रतिहारः सुलोचनः ।
चतुर्द्वारेषु संस्थाप्या दिशश्चैते प्रदक्षिणम् ॥ ३० ॥ इति सूर्यादिनवग्रहसूर्यायतनप्रतीहाराः । [ दिक्पालेषु इन्द्रः ] वरं वज्राङ्कुशौ चैव कुण्डं धत्ते करैस्तु यः । गजारूढः सहस्राक्ष इन्द्रः पूर्वदिशाधिपः ॥ ३१ ॥ [ वह्निः ] वरदः शक्तिहस्तश्च समृणालकमण्डलुः । ज्वालापुञ्ज निभो देवो मेषारूढो हुताशनः ॥ ३२ ॥ [ यमः ] लेखिनीपुस्तकं धत्ते (५) कुर्कुटं दण्डमेव च । महामहिषमारूढो यमः कृष्णाङ्ग ईरितः ॥ ३३ ॥
[ नैर्ऋतः ] खड्गञ्च खेटकं हस्तैः (६) कार्तिकां वैरिमस्तकः । दंष्ट्राकरालवदनः श्वानारूढश्च राक्षसः || ३४ ||
११
(३) 'दधत् '
(१)
'- दण्डैर्दण्डी' इति स्यात् । (२) '-किरणदण्डैः' इति स्यात् । इति स्यात् । ( ४ ) पद्यमिदं सम्पातायातं स्यात् । (५) 'कुक्कुटं' इति स्यात् । (६) 'कर्तिक वैरिमस्तकम्' इति स्यात् ।

Page #294

रूपमण्डने
[ वरुणः] (१) वरपाशोसलं कुण्डी हस्तैर्बिभ्रत् क्रमाञ्च यः । नक्रारूढः स कर्तव्यो वरुणः पश्चिमाश्रितः ॥ ३५ ॥
पवनः] वरं ध्वजपताकाञ्च कमण्डलु करैर्दधत् । मृगारूढो हरिद्वर्णः पवनो वायुदिक्पतिः ॥ ३६ ॥
[कुबेरः] गदानिधिबीजपूरकमण्डलुधरः करैः । गजारूढः प्रकर्तव्यः (२) सौम्यो यो नरवाहनः ॥ ३७॥
[ईशानः] वरं तथा त्रिशूलञ्च नागेन्द्रं बीजपूरकम् । बिभ्राणो (३)वृषभारूढो ईशानो धवलद्युतिः ॥ ३८ ॥
इति दिक्पालमूर्तिध्यानम् । इति श्रीसूत्रधारमण्डनविरचिते रूपमण्डने वास्तुशास्त्रे ब्रह्मसूर्यादिग्रहदिक्पाल
मूर्त्यधिकारो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥
(१) 'वरपाशोत्पलं' इति स्यात् । (२) 'सौम्यायां' इति स्यात् । (३) 'वृषभारूढ' इति स्यात् ।

Page #295

तृतीयोऽध्यायः
[ युगभेदेन वर्णभेदेन च विष्णुमूर्तयः ] वासुदेवः सङ्कर्षणः प्रद्युम्नश्चानिरुद्धकः । श्वेतरक्तपीतकृष्णा(:) क्रमात् (१)कलयुगादिषु ॥ १ ॥ पूज्या द्विजादिभिश्च
[शिरोविधानम् ]
-एषां छत्राभं कुक्कुटाण्डवत् । वपुषाभञ्च बालेन्दुरूपं कुर्याच्छिरः क्रमात् ॥ २ ॥
[वर्णभेदेन विष्णुमूर्तीनां शुभदत्वम् ] नारायणः केशवश्च माधवो मधुसूदनः । पूजिता मूर्तयो ह्येता विप्राणां सौख्यदायकाः ॥ ३ ॥ मधुसूदनविष्णू च क्षत्रियाणां फलमदौ । त्रिविक्रमो वामनश्च वैश्यानाम् (२)अर्चयेच्छुभा ॥ ४ ।। पूजिता (३)श्रीधरी मूर्तिः शूद्राणां सौख्यदायिनी । चर्मकृद्रजकानाञ्च नटस्य वरटस्य च ॥ ५॥ मेदभिल्लकिरातानां हृषीकेशः सुखप्रदः । कुम्भकारबणिग्वेश्या(४)चक्रिकाध्वजिनामपि ॥ ६ ॥ सर्वेषां प्रकृतीनाञ्च पद्मनाभः सुखावहः । दामोदरः सौख्यदः स्याद् (५) ब्रह्मचर्यैकदण्डिनोः ॥ ७ ॥ (६)हरिहरो हिरण्यगर्भो नारसिंहोऽथ वामनः । वराहः सर्ववर्णेषु सौख्यदो हितकारकः ॥ ८॥
(१) 'कलि' इति स्यात् । (२) 'अर्चने शुभौ' इति स्यात् । (३) 'त्रैधरी' इति स्यात् । (४) ' चक्रिक-' इति स्यात् । (५) 'ब्रह्मचार्येक-' इति स्यात् । (६) 'हरिहिरण्यगर्भश्च' इति स्यात् ।

Page #296

रूपमण्डने
[चारदेवः] वासुदेवो (१)गदां शङ्ख चक्रपद्मधरो मतः ।
[ केशवः] केशवः कमलं कम्बु धत्ते चक्रं गदामपि ॥ ९॥
[भारायणः] नारायणः कम्बु(२)पत्रगदाचक्रधरो भवेत् ।
[माधवः] माधवस्तु गदां चक्रं शङ्ख वहति पङ्कजम् ॥ १० ॥
[पुरुषोत्तमः ] पुरुषोत्तमस्तु चक्रं पद्मं शङ्ख गदां दधत् ।
[अधोक्षजः] अधोक्षजः सरसिजं गदां शङ्ख सुदर्शनम् ॥ ११ ॥
[सङ्कर्षणः] सङ्कर्षणो (३) गदां कम्बुसरसीरुहचक्रभृत् ।
[गोविन्दः] गोविन्दो धरते चक्र गदां पद्मं च कम्बुना ॥ १२ ॥
[विष्णुः ] विष्णुः कौमोदकी पद्मं पाञ्चजन्यं सुदर्शनम् ।
[मधुसूदनः] मधुसूदनस्तु चक्रं शङ्ख सरसिजं गदाम् ॥ १३ ॥
[अच्युतः] अच्युतस्तु गदापद्मचक्रशङ्खः समन्वितः ।
[उपेन्द्रः] उपेन्द्रो वहते शङ्ख गदां चक्रं कुशेशयम् ॥ १४ ॥
(१) 'गदा-शङ्ख-चक्र-पद्म' इति स्यात् । (२) 'पद्म' इति स्यात् । (३) 'गदाकम्बु.' इति स्यात् ।

Page #297

तृतीयोऽध्यायः
[ प्रद्युम्नः] प्रद्युम्नश्च (१)चक्रशङ्ख गदाम्भोजानि पाणिभिः ।
[त्रिविक्रमः] त्रिविक्रमस्त्रिषु गदाचक्रशङ्खान् बिभर्ति यः ॥ १५ ॥
[ नरसिंहः ] नरसिंहस्तु चक्राब्जगदाकम्बुविराजितः ।
[जनार्दनः ] जनार्दनोऽम्बुजं चक्रं कम्बु कौमोदकी दधौ ॥ १६ ॥
- [वामनः] वामनस्तु शङ्खचक्रगदापालसत्करः ।
[श्रीधरः] श्रीधरो वारिजं चक्रं गदाशङ्ख दधाति च ॥ १७ ॥
[अनिरुद्धः] अनिरुद्धो लसच्चक्रगदाशङ्खारविन्दवान् ।
[हृषीकेशः] हृषीकेशो गदां चक्रं पद्मशङ्ख च धारयन् ॥ १८ ॥
[पद्मनाभः] पद्मनाभः पाञ्चजन्यं पद्मं चक्रं गदामपि ।
[दामोदरः] दामोदरोऽम्बुजं शङ्ख गदां धत्ते सुदर्शनम् ॥ १९ ॥
[हरिः] हरिर्धारयते कम्बु चक्र पद्मं तथा गदाम् ।
[कृष्णः ] कृष्णः करैः पाञ्चजन्यं गदां पद्मं सुदर्शनम् ॥ २० ॥ एताः सुमूर्तयो ज्ञेया दक्षिणाधःकरक्रमात् । (वासुदेवादिवर्णाः स्युः षडेते तददादयः?) ॥ २१ ॥
(१) 'चक्रशङ्खगदाम्भोजानि' इति स्यात् ।

Page #298

रूपमण्डने सकृष्णः कार्तिकेयोऽब्जशक्तिखेटककम्बुभिः । गरुडध्वजस्तार्श्वस्थोऽब्जशङ्खध्वजचिह्नवान् ॥ २२ ॥ जयन्तोऽक्षचक्रदण्डपद्मादित्रसंवृतः । गोवर्धनो लसच्चक्रशङ्खपद्मर्गदां (१)हि तत् ॥ २३ ॥
इति श्रीहरेश्चतुर्विंशतिमूर्तयः । मत्स्यकूर्मी स्वस्वरूपौ नृवराहो गदाम्बुजम् । (२) बिभृत्स्यामो वराहास्यो दंष्ट्राग्रे तु धृता धरा ॥ २४ ॥
[इति मत्स्यकूर्मवराहाः] नृसिंहः सिंहवक्त्रोऽतिदंष्ट्रालः कुटिलोरुकः । हिरण्योरस्थलासक्तविदारणकरद्वयः ॥ २५ ॥
[इति नृसिंहः] वामनः सशिखः श्यामो दण्डी (३)पीताम्बुपात्रवान् । (४) जटिलीनधरो रामो भार्गवः परशुं दधत् ॥ २६ ॥
- [इति वामनपरशुरामौ] रामः शरेषुधृक् श्यामः सशीरमुशलो बलः ।
[इति रामबलरामौ] (५) बद्धपद्मासनो रक्तस्त्यक्ताभरणमूर्धजः ॥ २७ ॥ कषायवस्त्रो ध्यानस्थो द्विभुजोऽकोर्द्धपाणिकः ।
[इति बुद्धः] कल्की सखड्गोऽश्वारूढो हरेरवतरा इमे ॥ २८ ॥
[इति कल्की]
इति दशावताराः। (६)सुप्तरूपं शेषतल्पे (७)दक्षो दण्डभुजोऽस्य तु। शिरोधरो वा वामस्तु सपुष्पोऽयं जलेशयः ॥ २९ ॥
(१) 'दधत्' इति स्यात् । (२) 'बिभ्रन् श्यामो' इति स्यात् । (३) 'वाम्बुपात्रवान्' इति स्यात् । (४) 'जटी बाणधरो' इति स्यात् । (५) 'बुद्धः पद्मासनो' इति स्यात् । (६) 'सुप्तरूपः' इति स्यात् । (७) 'दक्षे दण्डो भुजेऽस्य तु' इति स्यात ।

Page #299

तृतीयोऽध्यायः तन्नाभिपङ्कजे धाता ( श्रीभूमिवशिरोन्थिगे? )। निध्यस्त्रादिस्वरूपाणि पार्श्वयोर्मधुकैटभौ ॥ ३० ॥
इति जलशयनः। अथ शालिग्रामपरीक्षा
[पूज्यशिलालक्षणम् ] नागभोगसमाकारा शिला सूक्ष्मा च या भवेत् । पूजनीया प्रयत्नेन स्थिरा स्निग्धा सुवर्तुला ॥ ३१ ॥ तत्राप्यामलकीमानात् सूक्ष्मा चातीव या भवेत् । तस्यामेव सदा कृष्णः श्रिया सह वसत्यसौ ॥ ३२ ॥ यथा यथा शिला सूक्ष्मा तथा तथा महत् फलम् । तस्मात्तां पूजयेन्नित्यं धर्मकामार्थमुक्तये ॥ ३३ ॥
[त्याज्यशिलालक्षणम् ] कपिला कर्बुरा भना सूक्ष्मा(१)छिनाकुला च या। रेखाकुलाऽस्थिरा स्थूला बहुचक्रेकचक्रिका ॥ ३४ ॥ बृहन्मुखी बृहच्चका बद्धचक्रा च या पुनः । (२)बद्धचक्राऽथ वा स्याद् भिन्नचक्रा त्वधोमुखी ॥ ३५॥ दग्धा सुरक्ता चापूज्या भीषणा पङ्क्तिचक्रिका । पूजयेद् यः प्रमादेन दुःखमेव लभेत् सदा ॥ ३६ ॥
[तत्र मतान्तरम् ] खण्डिता स्फुटिता भिन्ना पार्श्वभिन्ना प्रभेदिता । शालिग्रामसमुद्भूता शिला दोषावहा नहि ॥ ३७॥
[ वर्णभेदात् फलविशेषकथनम् ] स्निग्धा सिद्धिकरी मुद्रा कृष्णा कीर्तिप्रदायका। पाण्डुरा पापदहना (३)पिता पुत्रप्रदायका ॥ ३८ ॥ नीला दिशति (४)लक्ष्मी च रक्तभोगप्रदायिनी ।
[चक्रविशेषे वर्णभेदः ] कपिलं नारसिंहञ्च वामनं (५)चातसन्निभम् ॥ ३९ ॥ (१) 'छिद्राकुला' इति स्यात् । 'स्थिनाकुला' इति वा कथञ्चित् सङ्गच्छत एव । (२) 'लग्नचक्राऽथ वा या स्याद्' इति स्यात् । (३) 'पीता' इति स्यात् । (४) 'लक्ष्मी च रक्ता' इति स्यात् । (५) 'पीतसन्निभम्' इति स्यात् ।

Page #300

१८
रूपमण्डने
वासुदेवं सितं ज्ञेयं रक्तं सङ्कर्षण मतम् । दामोदरं तु नीलाभमनिरुद्धं तथैव च ॥ ४० ॥ श्यामं नारायणं ज्ञेयं वैष्णवं कृष्णवर्णकम् । बहुवर्णभनन्ताख्यं श्रीधरं पीतमुच्यते ॥ ४१ ॥ [ उत्तमादिचक्रप्रमाणम् ] वृत्त (१) सूत्रेऽष्टमो भाग उत्तमं ( २ ) वक्लक्षणम् । मध्यमञ्च चतुर्भागं कनीयस्तु त्रिभागकम् ॥ ४२ ॥ [ त्रिचक्रलक्ष्मीनारायणः ] लक्ष्मीनारायण देवस्त्रिभिश्वकैर्व्यवस्थितः ।
पूजनीयः प्रयत्नेन भुक्तिमुक्तिफलप्रदः ॥ ४३ ॥ [ शालग्रामस्य प्रतिष्ठानिषेधः ] अहं ब्रह्मादयो देवाः सर्वभूतानि केशवः । सदा सन्निहितस्तत्र प्रतिष्ठाकर्म नास्त्यतः ॥ ४४ ॥ शालग्रामप्रशंसा ] शालग्रामशिलाग्रे तु यो जुहोति हुताशनम् । एकाहुतिर्हुता सम्यक् कल्पकोटिगुणोत्तरा ॥ ४५ ॥ इति शालिग्रामपरीक्षा |
[ अथ मूर्त्तिविशेषाः ]
ताक्ष्यों (३) मकङ्कतः प्रक्षः कौशिकाकारनासिकः । चतुर्भुजस्तु कर्त्तव्यो वृत्तनेत्रमुखस्तथा ॥ ४६ ॥ गृधोरुजानुचरणः पक्षद्वयविभूषितः । प्रभासंस्थानसौवर्णः कलापेन विभूषितः ॥ ४७ ॥ छतञ्च पूर्णकुम्भञ्च करयोस्तस्य कारयेत् । करद्वयञ्च कर्त्तव्यं तथा विरचिताञ्जलि || ४८ ॥ नवताल : प्रकर्त्तव्यो गरुडो मानसूत्रतः । (४) पादजानुकटिवदचीयां वाहनस्य दृक् ॥ ४९ ॥ यदुश्च भगवान् पृष्ठे छलकुम्भधरौ करौ । किञ्चिलम्बोदरः कार्यः सर्वाभरणभूषितः ॥ ५० ॥
(१) ' सूत्राष्टमो' इति स्यात् । (२) 'चक्र -' इति स्यात् । प्रख्यः' इति स्यात् । (४) ' पादं जानु कटिं यावदर्चायां' इति स्यात् ।
(३) ' मरकत

Page #301

तृतीयोऽध्यायः (१)वामाग्रे कुञ्चितः पश्चादन्यपादस्तु जानुना । पृथिवीं संस्थितो यत्र गारुडं स्यात्तदासनम् ॥ ५१ ॥
___ इति (२)गारुडः। वैकुण्ठञ्च प्रवक्ष्यामि सोऽष्टबाहुर्महाबलः । ताासनश्चतुर्वक्त्रः कर्तव्यः शान्तिमिच्छता ॥ ५२ ।। गदां खड्गं चक्रशरं दक्षिणे च चतुष्टयम् । शङ्ख खेटं धनुः पद्मं वामे दद्याच्चतुष्टयम् ॥ ५३ ॥ अग्रतः पुरुषाकारं नारसिंहं च दक्षिणे । अपरं स्त्रीमुखाकारं वाराहास्यं तथोत्तरम् ॥ ५४ ॥
इति वैकुण्ठः । विंशत्या हस्तकैयुक्तो विश्वरूपश्चतुर्मुखः ।। पताका हलशङ्खौ च वज्राङ्कुश(३)शरांस्तथा ॥ ५५ ॥ चक्रञ्च (४)बीजपूरञ्च वरो दक्षिणबाहुषु । पताका दण्डपाशौ च गदाशार्होत्पलानि च । शृङ्गी मुशलमक्षश्च क्रमात् स्युमिबाहुषु ॥ ५६ ॥ हस्तद्वये योगमुद्रा वैनतेयोपरि स्थितः । क्रमान्नर-नृसिंह-स्त्री-वराह-मुखवन्मुखः ।। ५७ ॥
इति (५)विश्वमुखः । अनन्तोऽनन्तरूपस्तु हस्तैदशभिर्युतः । अनन्तशक्तिसंवीतो गरुडस्थश्चतुर्मुखः ॥ ५८ ॥ दक्षिणे तु गदाखड्गौ चक्रं वज्राङ्कुशौ शरः । शङ्खः खेदं धनुः पद्मं दण्डपाशौ च वामतः ॥ ५९ ॥
इत्यनन्तः। मुखानि पूर्ववत्तस्याप्यत्र त्रैलोक्यमोहनः । स षोडशभुजस्ताारूढः प्राग्वच्चतुर्मुखैः ।। ६० ॥ गदाचक्राङ्कुशौ (६)बाणं शक्तिश्चक्रं वरः क्रमात् ।
दक्षेषु मुद्गरः पाशः शार्ङ्गशङ्खाब्जकुण्डिका(:) ॥ ६१ ॥ (१) 'वामोऽग्रे' इति स्यात् । (२) 'गरुडः' इति स्यात् । (३) '-शरास्तथा' इति स्यात् । (४) 'बीजपूरश्च' इति स्यात् । (५) 'विश्वरूपः' इति स्यात् । (६) 'बाणः' इति स्यात् ।

Page #302

२०
रूपमण्डने शृङ्गी वामेषु हस्तेषु योगमुद्रा (१)करद्वयम् । नरञ्च नारसिंहञ्च शूकरं कपिलाननम् ॥ ६२ ॥
___ इति त्रैलोक्यमोहनः । दक्षिणे पुण्डरीकाक्षः पूर्वे नारायणः स्मृतः । गोविन्दः पश्चिमे स्थाप्य उत्तरे मधुसूदनः ॥ ६३ ॥ ईशाने स्थापयेद् विष्णुमानेय्यां तु जनार्दनम् । नैर्ऋत्ये पद्मनाभञ्च वायव्ये माधवं तथा ॥ ६४ ॥ केशवो मध्यतः स्थाप्यो वासुदेवोऽथवा बुधैः । सङ्कर्षणो वा प्रद्युम्नोऽनिरुद्धो वा यथाविधि ॥ ६५ ॥ दशावतारसंयुक्तः प्रोक्तो जलशयोऽथवा । अग्रतः शूकरः स्थाप्यः सर्वदेवमयः शुभः ॥६६॥
___ इति विष्ण्वायतनम् । प्रतिहारांस्ततो वक्ष्ये चतसृणां दिशां क्रमात् । वामनाकाररूपास्ते कर्तव्याः सर्वतः शुभाः ॥ ६७ ॥ (२)तर्जनी शङ्खचक्रे च चण्डो दण्डं दधत् क्रमात् । वामे स्थाने प्रचण्डोऽस्यापसव्ये दक्षिणे शुभः ॥ ६८ ॥ पद्मं खड्गं खेटकञ्च क्रमाद् बिभ्रद गदां (३)च यः । (४)विलोमे पद्मगदयोर्विजयस्तौ (५)क्रमाल्लिखेन्यसेत् ॥ ६९ ॥ (६)तर्जनी बाणचापौ च गदां धाता च सृष्टितः । (७)मुदापसव्ये तैरस्त्रैर्विधाता वाम-दक्षयोः ॥ ७० ॥ तर्जनीकमलं शङ्ख गदां भद्रः क्रमाद् दधत् । (८)शस्त्रापसव्ययोगेन सुभद्रस्तौ क्रमान्न्यसेत् ॥ ७१ ॥
इति विष्णुप्रतीहाराः । इति श्रीसूत्रधारमण्डनविरचिते वास्तुशास्त्र रूपमण्डने
विष्णुमूर्त्या?य॑)धिकारस्तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ (१) 'करद्वये' इति स्यात् । (२) 'तर्जनी' इति स्यात् । (३) 'जयः' इति स्यात् । (४) 'विलोमैः' इति स्यात् । (५) 'क्रमाल्लिखेत्' इति ‘क्रमान्न्यसेत्' इति वा स्यात् । (६) तर्जनी' इति स्यात् । (७) 'सव्येऽपसव्ये' इति स्यात् । (८) 'सव्यापसव्यः' इति स्यात् ।

Page #303

[ शिवमूर्तिशिवलिङ्गलक्षणाधिकाराख्यः ]
चतुर्थोऽध्यायः
अथ शिवमूर्तयः
[ द्वादश शिवमूर्तयः] शुक्लाम्बरधरं देवं शुक्लमाल्यानुलेपनम् । जटाभारयुतं कुर्याद् बालेन्दुकृतशेखरम् ॥ १ ॥ त्रिलोचनं सौम्यमुखं कुण्डलाभ्यामलङ्कृतम् । सद्योजातं महोत्साहं वरदाभयपाणिनम् ॥ २ ॥
इति सद्योजातः [१]। रक्ताम्बरधरं देवं रक्तयज्ञोपवीतिनम् । रक्तोष्णीषं रक्तनेत्रं रक्तमाल्यानुलेपनम् ॥ ३ ॥ जटाचन्द्रधरं कुर्यात्तिनेत्रं तुङ्गनासिकम् । वामदेवं महाबाहुं खड्गखेटकधारिणम् ॥ ४ ॥
इति वामदेवः [२] । दंष्ट्राकरालवदनं सर्पशीर्ष त्रिलोचनम् । रुण्डमालाधरं देवं सर्पकुण्डलमण्डितम् ॥ ५ ॥ भुजङ्गकेयूरधरं सर्पहारोपवीतिनम् । योनसं(?) कटिसूत्रेण गले वृश्चिकमालिकम् ॥ ६ ॥ नीलोत्पलदलश्याममतसीपुष्पसन्निभम् । पिङ्गभूपिङ्गजटिलं शशाङ्ककृतशेखरम् ॥ ७ ॥ (१)तक्षकं मुष्टिकञ्चैव पादयोस्तस्य नूपुरौ ।
अघोररूपकं कुर्यात् कालरूपमिवापरम् ॥ ८ ॥ (१) 'तक्षको मुष्टिकश्चैव' इति स्यात् ।

Page #304

२२
रूपमण्डने महावीर्य महोत्साहमष्टबाहुं महाबलम् । शमयन्तं रिपोः (१)सद्यं निवेशो यत्र भूतले ॥९॥ खटाङ्गश्च कपालञ्च खेटकं पात्रमेव च । वामहस्तेषु कर्त्तव्यमेतच्छस्त्रचतुष्टयम् ॥ १० ॥ त्रिशूलं परशुः (२)खड्गं दण्डश्चैवारिमर्दनः । शस्त्राण्येतानि चत्वारि दक्षिणेषु करेषु च ॥ ११ ॥
___इत्यघोरः [३] । पीताम्बरस्तत्पुरुषः पीतयज्ञोपवीतवान् । मातुलिङ्गं करे वामेऽक्षमाला दक्षिणे तथा ॥ १२ ॥
इति तत्पुरुषः [४] । (३)शुद्धः स्फटिकसंकाशो जटाचन्द्रविभूषितः । (४)अक्षस्त्रिशूलहस्तौ च कपालं वामतः शुभम् ॥ १३ ॥*
[इतीशः ५] कपालमालि-सुश्वेतं शशाङ्ककृतशेखरम् । व्याघ्रचर्मधरं मृत्युञ्जयं नागेन्द्रभूषितम् ॥ १४ ॥ त्रिशूलं चाक्षमाला च दक्षयोः करयोः स्मृतौ । कपालं कुण्डिका वामे योगमुद्रा (५)करद्वयम् ॥ १५ ॥
__इति मृत्युञ्जयः [६] । चतुर्भुजो महाबाहुः शुक्लपादाक्षिपाणिकः । पुस्तकाभयहस्तोऽसौ(६)सच काक्षस्त्रिलोचनः ॥ १६ ॥
इति किरणाक्षः [७] । (१) 'सङ्ख' इति स्यात् । (२) 'खगो' इति स्यात् । (३) 'शुद्धस्फटिक' इति स्यात् । (४) यक्षस्त्रिशूलहस्तश्च' इति, 'दक्षे त्रिशूलं हस्ते च' इति वा स्यात् । (५) 'करद्वये' इति स्यात् । (६) 'स-चक्राक्ष-' इति ['किरणाक्ष-' इति वा ?] स्यात् ।
_* पद्यमिदं मूर्त्यन्तरस्य लक्षकं न तु मृत्युञ्जयमूर्तेः, द्विरायुधनिर्देशात् । भवति च मृत्युञ्जयलक्षकत्वेन भ्रान्तिरन्तरा पुष्पिकान्तरविरहात् । देवतामूत्तौ 'ईश'लक्षणत्वेनेदं निर्दिष्टम् ( देव० ६।१४); तदनुगत्याऽस्माभिरपि पुष्पिकैका कल्पिता; एवञ्चाले 'इति द्वादश रुद्रा' इति पुष्पिकाऽपि नानृतभाषिणी स्यात् ।।

Page #305

चतुर्थोऽध्यायः चित्रवस्त्रधरं कुर्याच्चित्रयज्ञोपवीतिनम् । चित्ररूपं महेशानं चित्रैश्वर्यसमन्वितम् ॥ १७ ॥ चतुर्बाहुं चैक(१)वस्त्रं सर्वालङ्कारभूषितम् । खड्गं धनुः शरं खेटं श्रीकण्ठं बिभ्रतं भुजैः ॥ १८ ॥
इति श्रीकण्ठस्वरूपम् [८] । अहिर्बुध्नो गदासर्प चक्रं डमरु-मुद्गरौ । शूलाङ्कुशाक्ष(२)माला च दक्षोर्ध्वाधःक्रमाद्दधत् ॥ १९॥ तोमरं पट्टिशं चर्म कपालं तर्जनीघटौ । (३)शक्तिः परशुकं वामहस्ते सन्धारयत्यसौ ॥ २० ॥
इत्यहिर्बुध्नः [९]। विरूपाक्षस्ततः खड्गं शूलं डमरुमङ्कुशम् ।। सर्पञ्चक्रं गदामक्षसूत्रं बिभ्रत् कराष्टकैः ॥ २१ ॥ खेटं खटाङ्गशक्तिञ्च परशुं तर्जनीघटम् । घण्टाकपालकं चेति वामोर्खादिकराष्टकैः ॥ २२॥
- इति विरूपाक्षः [१०]। बहुरूपो दधद दक्षे डमरं च सुदर्शनम् । सर्प शूलाङ्कुशौ कुम्भं कौमुदीजपमालिकाम् ॥ २३ ॥ घण्टाकपालखटाङ्गतर्जनीकुण्डकां धनुः । परशुं (४)पट्टिकं चेति वामोर्ध्वादिक्रमेण हि ॥ २४ ॥
इति बहुरूपी सदाशिवः [११] । त्रयम्बकोऽथ दधचक्र डमरूं मुद्गरं शरम् । (५)शूलाङ्कुशान्यक्षसूत्रं दक्षोर्ध्वादिक्रमेण हि ॥ २५ ॥
____ (१) 'वक्त्र' इति स्यात् । (२) 'भालाश्च' इति स्यात् । (३), 'शक्ति' इति स्यात् । (४) 'पट्टिशं' इति स्यात् । (५) 'शूलाङ्कुशावक्षसूत्र' इति स्यात् ।

Page #306

२४
रूपमण्डने गदाखटाङ्गपात्राणि कार्मुकं तर्जनीघटौ। परशु पट्टिशं चेति (१)वामार्धादिकराष्टके ॥ २६ ॥
इति त्र्यम्बकः [१२] ।
इति द्वादश रुद्राः। उमामहेश्वरं वक्ष्ये उमया सह शङ्करः । (२)मातुलिङ्गं त्रिशूलञ्च धरते दक्षिणे करे ॥ २७ ॥ आलिङ्गितो वामहस्ते (३)नागेन्द्रं द्वितीये करे । हरस्कन्ध उमाहस्ते दर्पणो द्वितीये करे ॥ २८ ॥ अधस्ताद वृषभं कुर्यात् कुमारञ्च गणेश्वरम् । भृङ्गिरीटं तथा(४)कुर्यान्निमंसिन्नृत्यसंस्थितम् ॥ २९॥
इति उमामहेश्वरः । कार्यों (५)हरिहरस्यापि दक्षिणार्धे शिवः सदा । हृषीकेशश्च वामार्धे श्वेतनीलाकृती क्रमात् ॥ ३० ॥ वरं त्रिशूलचक्राजधारिणो बाहुकाः क्रमात् । दक्षिणे वृषभः पार्वे वामे विहगराडिति ॥ ३१ ॥
इति हरिहरमूर्तिः। एकपीठसमारूढमेकदेहनिवासिनम् । षड्भुजञ्च चतुर्वक्त्रं सर्वलक्षणसंयुतम् ॥ ३२ ॥ अक्षमालां त्रिशूलञ्च गदां कुर्याच्च दक्षिणे । कमण्डलुञ्च खटाङ्गं चक्रं वामभुजे तथा ॥ ३३ ॥
इति हर पितामहः । उमाञ्च द्विभुजां (६)कुर्यालक्ष्मीर्नारायणाश्रिता । देवं शस्त्रैः स्वकीयैश्च गरुडोपरि संस्थितम् ॥ ३४ ॥
(१) 'वामोर्ध्वादिः' इति स्यात् । (२) 'मातुलुङ्ग' इति स्यात् । (३) 'नागेन्द्रो' इति स्यात् । (४) 'कुर्यान्निमासं नृत्य-' इति स्यात्। (५) 'हरिहरश्चापि' इति स्यात् । (६) 'कुर्यालक्ष्मी नारायणाश्रिताम्' इति स्यात् ।

Page #307

चतुर्थोऽध्यायः
दक्षिणः कण्ठलग्नोऽस्या वामो हस्तः सरोजधृक् । विभोमकरो लक्ष्म्याः कुक्षिभागस्थितः सदा ॥ ३५ ॥ सर्वेषामेव देवानां युग्मं युग्मं विधीयते । तेषां शक्तिः पृथग्रूपा तदस्त्रवाहनाकृतिः) ॥ ३६ ॥
इति युग्मम् ।
अथ लिङ्गानि ।
स्थिरलक्ष्मीप्रदं हैमं (१)तारजञ्चैव राजतम् । प्रजावृद्धिकरं (२) ताम्रं वज्रमायुर्विवर्धनम् ॥ ३७ ॥ (३) विशेष कारकं कांस्यं पित्तलं भुक्तिमुक्तिदम् । सीसकं (४) शकुल्लिङ्गमायसं ( ५ ) पुरिनाशनम् ॥ ३८ ॥ अष्टलोहमयं लिङ्गं कुष्ठरोगक्षया ( ६ ) पहम् । त्रिलोहसम्भवं लिङ्गमन्तर्धानप्रसिद्धिदम् ॥ ३९ ॥ [ इत्यष्टलोहलिङ्गफलम् ]
आयुष्यं हीरकं लिङ्गं भोगदं मौक्तिकोद्भवम् । सुखकृत् पुष्पर।गोत्थं वैदूर्थं शत्रुमर्दनम् ॥ ४० ॥
श्रीपदं पद्मरागञ्च इन्द्रनीलं यशः प्रदम् । लिङ्गं मणिमयं पुष्ट्यै स्फटिकं सर्वकामदम् ॥ ४१ ॥ [ इत्यष्टरत्रलिङ्गफलम् ]
रत्नलिङ्गं द्विधा ख्यातं स्वपीठं धातुपीठकम् । धातुजं तु स्वयोनिस्थं सिद्धिमुक्तिप्रदायकम् ॥ ४२ ॥ ताम्रजं पुष्परागस्य स्फटिकस्य तु ( ७ ) राजितम् । ताम्रजं मौक्तिकस्यापि शेषाणां हेमजं मतम् ॥ ४३ ॥ [ इति पीठविधिः ]
२५.
(१) 'राजतञ्चैव राज्यदम्' इति स्यात् । (२) 'राङ्गं ताम्रमायुःप्रवर्धनम्' इत्याकरे । (३) 'विद्वेष-' इति स्यात् । (४) 'वंशकुलिङ्ग-' इति स्यात् । (५) 'रिपु- इति स्यात् । (६) 'वहम्' इति स्यात् । (७) 'राजतम्' इति स्यात् ।
रूप--४

Page #308

२६
रूपमण्डने समस्तमणिजातीनां (१)दीप्तसान्निध्यकारकम् । ( मनोत्मानं प्रमाणानि तेषु ग्राह्यं नवाम्बुदैः !)॥४४॥*
[इति लिङ्गोचिता मणयः] शैलेयं भोगदं लिङ्गं मृन्मयं सर्वकामदम् । दारुजं वसुसिद्धयर्थं सर्वमेतच्चलाचलम् ॥ ४५ ॥
[इति चलाचललिङ्गम्] एकाङ्गुलादिपञ्चान्तं चललिङ्गश्च कन्यसम् । षट्पादिदशान्तञ्च मध्यमेकादशादितः ॥ ४६॥
[इति चललिङ्गम्] नैकहस्तादधो(२)वाद्यं प्रासादे स्थिरतां नयेत् । स्थिरं तत् स्थापयेद् गेहे (३)गण्यां हे दूरकृद् यतः ॥ ४७ ॥
[इति स्थिरलिङ्गम् ] (४)वाणलक्षणहीनेऽपि यत्र वै रोचते मनः । तत्र पूजां प्रकुर्वीत धर्मकामार्थमोक्षदम् ॥ ४८ ॥
[इति लक्षणादिहीनस्यापि पूज्यत्वम् ] रत्नमेकाङ्गुलं लिङ्गमङ्गुलाङ्गुलवृद्धितः । नवान्तं नवलिङ्गञ्च वृद्धिी मुद्गमानिका ॥ ४९॥
[इति रखलिङ्गमानम् ] धातोरष्टाङ्गुलं पूर्वमष्टाष्टाङ्गुलवर्धनात् । त्रिहस्तान्तं नवैव स्युर्लिङ्गानि च यथाक्रमम् ॥ ५० ॥
[इति धातुलिङ्गमानम् ] दृढकाष्ठमयं लिङ्गं कर्त्तव्यं षोडशाङ्गुलम् । षोडशाङ्गुलिका वृद्धिः षट्करान्तं नवैव हि ॥ ५१ ॥
[इति दारवलिङ्गमानम्]
(१) 'दीप्तिः सान्निध्यकारणम्' इति स्यात् । (२) 'लिङ्गं' इति स्यात् । (३) 'गृहांहोदूरकृद्' इति स्यात् । (४) 'वर्ण-' इति स्यात् ।
* अत्राऽऽदर्श चतुश्चत्वारिंशसंख्याबोधकोऽङ्को नोपलभ्यते, तत्संख्याकः श्लोकः पतितो न वेति चिन्तनीयम् । अस्माभिस्तु यथाक्रममेवाङ्का निवेशिताः।

Page #309

चतुर्थोऽध्यायः हस्तादिनवहस्तान्तं शैलं लिङ्गं विधीयते । हस्तवृद्ध्या नवैव स्युर्मध्ये वृद्धिर्यदृच्छया ॥ ५२ ॥
[इति शैललिङ्गमानम् ] मृद्दारुलोहशैलानां दैये भक्ते जिनांशकैः [२४] । कुर्यात् षट्सार्धसप्ताष्टनवांशै(१)स्तरं शुभम् ॥ ५३ ॥
[इति लिङ्गमानम् ] श्रीपर्णी (२)शिशुपाशोकशिरीषः (३)खादिनोऽर्जुनः । चन्दनः श्रीफलो निम्बो रक्तचन्दनबीजकौ ॥ ५४ ॥ कर्पूरो देवदारुश्च चन्दनः पारिजातकः । चम्पको मधुवृक्षश्च हिन्तालश्चागुरुः शुभाः ॥ ५५ ॥
[इति लिङ्गवृक्षाः] (४)निर्बणाःxxx सर्वे लिङ्गार्थे सौख्यदायकाः । प्रन्थिकोटरसंयुक्ताञ् शाखोद्भूतान् परित्यजेत् ।। ५६ ।।
[इति वृक्षलक्षणम् ] निलयं दारुलिङ्गानामिष्टकादारुजं शुभम् । शैलजं धातुरत्नानां स्वरूपं चाधिकं शुभम् ॥ ५७ ॥
[इति दादिलिङ्गोचिताः प्रासादाः ] धातुजे रत्नजे बाणे दारुजे च स्वयम्भुवि । (५)गृहनूनाधिकं वाऽपि (६)वक्तलिङ्गिषु पार्थिवः ॥ ५८ ॥ हस्तमानं भवेल्लिङ्गं वेदहस्ते सुरालये। (७)ज्येष्ठलिङ्गे तु वेदांशं षट्त्रिंशं नवहस्तकम् ॥ ५९॥ पञ्चादिभूतवेदांशे प्रासादे हस्तसंख्यया । मध्यमं पश्चमांशेन हस्तादिनवहस्तकम् ॥ ६०॥
(१) 'विस्तरं' इति स्यात् । (२) 'शिंशपाऽशोकः' 'शिशुकाऽशोकः' इति वा स्यात् । (३) 'खादिरो-' इति स्यात् । (४) 'निर्बणाः' इत्यनन्तरं 'सुदृढा' इति त्र्युटितं स्यात् । (५) 'गृहं न्यूनाधिकं' इति स्यात् । (६) 'वक्तलिङ्गेषु पार्थिवे' इति स्यात् । (७) 'ज्येष्ठलिङ्गन्तु वेदांशे षट्त्रिंशे' इति स्यात् ।।

Page #310

रूपमण्डने (कृत्वादियुगलत्वान्तं ?)हस्तसंख्ये शिवालये । षष्ठांशेन प्रकर्त्तव्यं हस्तादिनवहस्तकम् ॥ ६१ ॥ (१)कनिष्ठाज्येष्ठलिङ्गेषु मध्यमामध्यमेषु च । प्रासादाः कन्यसे ज्येष्ठाः सीमामानमिदं स्मृतम् ॥ ६२ ॥ गर्भ पञ्चांशके त्रयंशे ज्येष्ठलिङ्गं तु मध्यमम् । नवांशं पञ्चभागं स्याद गर्भाध कन्यसोदयम् ॥ ६३ ॥
[इति प्रासादमानेन लिङ्गमानम् ] पद्मं शङ्खो ध्वजा छत्रं (२)खड्गशक्तिकचामरे । वजं (३)दण्डोर्द्धभागञ्च चक्रं मत्स्यौ घटः शुभः ।। ६४ ॥ सौख्यदं चिह्न(४)मित्याद्यामावतॊ दक्षिणेऽपि यः । श्वेतरक्ता पीतकृष्णा रेखा वर्णेषु सौख्यदा ॥ ६५ ॥
[इति लिङ्गे शुभचिह्नानि ] ब्रह्मांशश्चतुरस्रोऽधो मध्येऽष्टास्रस्तु वैष्णवः । पूजाभागः सुवृत्त(ः) स्यात् पीठोद्धं शङ्करस्य च ॥६६॥
[इति लिङ्ग ब्रह्मादिभागाः] पूजायामे कलांशे च (५)लिङ्गचित्रं दशांशकैः । पीठस्यार्धे द्विभागे च रेखा कार्या प्रदक्षिणे ॥ ६७ ॥ (मस्तकं मानमध्ये तु बाह्येऽङ्गे राष्ट्रविभ्रमः ।!) . (६)न्नाभमष्टमांशेन (७)साधे द्वयंशषडङ्गके ॥ ६८ ॥ त्रपुषाभं विस्तरार्धं कुक्कुटाण्डं शिरो मतम् ।। त्रिभागे लिङ्गविस्तारे एकांशेनार्धचन्द्रकम् ॥ ६९ ॥ सार्धत्र्यंशेन तुल्यं स्यादष्टांशे बुबुदाकृति(::)। ऊर्द्धाधोमध्यहीनं यल्लिङ्गं नाशकरं भवेत् ॥ ७० ॥
- [इति लिङ्गस्यो दिभागाः] (१) 'कनिष्ठ-' इति स्यात् । (२) 'खड्गः' इति स्यात् । (३) 'दण्डोऽर्धचन्द्रश्च' इत्यन्यत्र । (४) 'मित्याद्यमावत्तों' इति स्यात् । । (५) 'लिङ्गं चिथं' इति स्यात् । (६) 'छत्राभमिति स्यात् । (७) 'सार्धयंशे षड्शके' इति स्यात् ।

Page #311

चतुर्थोऽध्यायः
दीर्घे वा सन्धिरेखाभिर्युक्तकाकपदाकृति (:) | लिङ्गं नान्याश्रितं लिङ्गमाश्रिताः सर्वदेवताः । स्थापयेन्मुख्यदेवस्य (१)स्कन्दमेदान्तरे सुरान् ॥ ७१ ॥
इति घटितरत्न लिङ्गलक्षणम् ।
|राणस्यां प्रयागे च गङ्गायाः सङ्गमेषु च ।
कुरुक्षेत्रे सरस्वत्यां बाणलिङ्गं सुखावहम् ॥ ७२ ॥ नि वै नर्मदायाश्च अन्तर्वेद्याञ्च सङ्गमे ।
केदारे च प्रभासे च बाणलिङ्गं सुखावहम् ॥ ७३ ॥ [ इति बाणोत्पत्तिस्थानम् ]
त्रेपञ्चवारं यस्यैव तुलासाम्यं न जायते ।
नदा बाणः समाख्यातः शेषं पाषाणसम्भवम् ॥ ७४ ॥ [ इति बाणपरीक्षा ]
स्थूलं (२) खण्डञ्च दीर्घञ्च स्फुटितं छिद्रसंयुतम् । बिन्दुयुक्तं च शूलाग्रं कृष्णं च चिपिटं तथा ॥ ७५ ॥ (३) चक्रञ्च मध्यहीनञ्च बहुवर्णञ्च यद् भवेत् । वर्जयेन्मतिमाँल्लिङ्गं सर्वदोषकरं यतः ॥ ७६ ॥ [ इति वर्ण्यलिङ्गानि ]
ग्रन्थान्तरे ;
महानदी समुद् (४) भूत सिद्धक्षेत्रादिसम्भवम् ।
पाषाणं परया भक्त्या लिङ्गवत् पूजयेत् सुधीः ॥ ७७ ॥
सदोषं गुणसंयुक्तं बाणं पूज्यं हि नित्यशः । बलालक्ष्मीं समाकृष्य भुज्यते बाणलिङ्गतः ॥ ७८ ॥
२६
(५) सर्वं व्रततपो दानं तीर्थं देवेषु यत् फलम् । तत् फलं कोटिगुणितं प्राप्यते लिङ्गपूजनात् ॥ ७९ ॥ (१) 'स्कन्ध-' इति स्यात् । (२) 'खर्वञ्च' इति स्यात् । (३) 'वञ्च' इति स्यात् । (४) 'भूतमिति स्यात् । (५) 'सर्वत्रततपोदानतीर्थदेवेषु' इति स्यात् ।

Page #312

रूपमण्डने शतवारं कुरुक्षेत्रे सहस्रं जाह्नवीजले । लक्षवारं नर्मदायां कोटिं च कुरुजाले ॥ ८ ॥ कृत्वा स्वानं तथा पिण्डं होमं दानं च भोजनम् । (१)गुणिते कोटिवारञ्च सर्वपुण्यं लभेन्नरः ॥ ८१ ॥ (२) पद्मे वै शतहस्तेषु (३)बाणेषु च शतेषु च । स्वयम्भुवि सहस्रान्तं शिवतीर्थोदकं स्मृतम् ॥ ८२ ॥
[इति बाणलिङ्गप्रशंसा] लिङ्गायामसमो दैये उच्छ्रायः पीठिकासमः । (४)समभागयतो वृष(:)पञ्चभागोन्नतो भवेत् ॥ ८३ ॥ बाणलिङ्गे वृषं कुर्यात् (५)स्वयम्भूर्मुखमृन्मये । शते सहस्रलिङ्गे च वृषं न्यूनाधिकं विदुः ॥ ८४ ॥
[इति वाहनविधिः] विस्तारस्य त्रिभागेण प्रणालं चाधिकं मतम् । (६)तदर्धे नमविस्तारं त्रिभागो जलवाहकः ॥ ८५ ॥
इति लिङ्गानि । पृथुत्वं पीठिकायास्तु लिङ्गायामसमं भवेत् । उदयो विष्णुभागान्ते उमावत् पीठिका स्मृता ॥ ८६ ॥ जात्यैकया विधातव्यं (७)नित्यमन्यन्योसंकुलम् । आहुः शैलद्रुमे केचित् पीठं पक्केष्टकामयम् ॥ ८७ ॥ उपर्युपरि पीठानां सन्धिरङ्गावसानके । (८)जालस्य मध्यमध्ये च कर्णे सन्धि न सन्धयेत् ॥ ८८ ॥ चतुरस्रादिवृत्तान्ता पीठिका दशधा स्मृता ।
उन्नता दर्पणाकारा बाह्य मेखलयाऽन्विता ॥ ८९ ॥ (१) 'गुणित' इति स्यात् । (२) 'धातवे' इति 'घटे वै' इति वा स्यात् । (३) 'बाणे पञ्चशतेषु च' इति स्यात् । (४) 'समभागायतो वृषः' इति स्यात् । (५) 'स्वयम्भूमुख' इति स्यात् । (६) 'तदर्धेनाप्रविस्तारं' इति स्यात् । (७) 'नेष्टमन्योन्य' इति स्यात् । (८) 'नालस्य' इति स्यात् ।

Page #313

चतुर्थोऽध्यायः
(१) त्रिंशोदंशस्तु पीण्ड्याश्च जगत्याश्च परिक्षिपेत् । ऊर्द्धाधो (जाड्यकुम्भस्य ? ) तन्मध्ये कनकं भवेत् ॥ ९० ॥ (अर्द्धा ? ) दैर्ध्यसमा दैर्ध्य लिङ्गायामायता भवेत् । यस्य देवस्य या पत्नी पीठे तां परिकल्पयेत् ॥ ९१ ॥ इति पीठिका |
मुखलिङ्गं त्रिवक्त्रं वा एकवक्त्रञ्चतुर्मुखम् ।
सम्मुखं चैकवक्त्रं स्यात्त्विक्त्रे पृष्ठतो नहि ॥ ९२ ॥ पश्चिमास्यं स्थितं शुं कुङ्कुमाभं तथोत्तरम् ।
याम्यं कृष्णं करालं स्यात् प्राच्यां दीप्ताग्निसन्निभम् ॥ ९३ ॥ सद्यो वामं तथाऽघोरं तत्पुरुषं चतुर्थकम् ।
पञ्चमश्च तथेशानं योगिना ( २ ) मथ गोचरम् ॥ ९४ ॥ इति मुखलिङ्गम् |
वामे गणाधिपः स्थाप्यो दक्षिणे पार्वती तथा । नैर्ऋत्ये भास्करं विद्याद् वायव्ये च जनार्दनम् ॥ ९५ ॥ मातृभिर्मातृकास्थानं कारयेद्दक्षिणां दिशम् ।
सौम्ये शान्तिगृहं कुर्याद् यक्षाधीशांस्तु पश्चिमे ॥ ९६ ॥ इत्येकद्वारशिवायतनम् ।
(३) वामहस्ते गृहं कुर्याद् यशोद्वारञ्च दक्षिणे । मध्ये रुद्रः प्रतिष्ठाप्यो मातृस्थानञ्च दक्षिणे ॥ ९७ ॥ वामे देवी महालक्ष्मीरुमा ( ४ ) x भैरवस्तथा । (५)ब्रह्मविष्णुस्तथा रुद्रः पृष्ठदेशे तु कारयेत् ॥ ९८ ॥ इन्द्रादित्यैौ च (६) कर्णौ च आग्नेयां स्कन्द एव च । ईशाने (७) विघ्नराजस्य धूम्र ईशानगोचरे ॥ ९९ ॥ इति चतुर्मुखशिवायतनम् ।
३१
(१) 'त्रिंशदंशन्तु पिण्ड्याञ्च' इति स्यात् । (२) '-मप्यगोचरम्' इत्यन्यत्र । (३) 'वामे स्नानगृहं' इति स्यात् । ( ४ ) त्रुटितस्थाने 'च' 'वै' वा स्यात् । (५) 'ब्रह्मविष्णू तथा रुद्रं' इति स्यात् । (६) 'कर्णे च आग्नेय्यां ' इति स्यात् । (७) 'विघ्नराजोऽस्य' इति स्यात् ।

Page #314

३२
रूपमण्डने
मातुलिङ्गञ्च नागेन्द्रं डमरुं बीजपूरकम् । नन्दी मुकुटशोभाढ्यः (१) सर्वाभरणभूषितः ॥ १०० ॥ खट्वाङ्गञ्च कपालञ्च डमरुं बीजपूरकम् । दंष्ट्राकरालवदनो महाकालस्तु दक्षिणे ॥ १०१ ॥ इति पूर्वप्रतिहारौ ।
तर्जनी च त्रिशूलञ्च डमरुं गजमेव च ।
हेरम्बो वामभागे स्याद् भृङ्गी दक्षिणतः स्मृतः ॥ १०२ ॥
गजं डमरुखटुाङ्गं तर्जनीं वामहस्ततः ।
उभौ च दक्षिणे द्वारे भृङ्गी दक्षिणतः स्मृतः ॥ १०३ ॥ इति दक्षिण प्रतिहारौ ।
त्रिशूलं डमरुञ्चैव खट्ाङ्गं च कपालकम् ।
कपालं डमरुं दन्तं बीजपूरं तथा दधत् ॥ १०४ ॥
दुर्मुखः पश्चिमे वामे पाण्डुरो दक्षिणे तथा । [ इति पश्चिमप्रतीहारौ ]
मातुलिङ्गं मृणालञ्च खटु।ङ्गं पद्मदण्डकौ ॥ १०५ ॥ सितो वामेsसितो दक्षे उत्तरद्वारसंस्थितौ । पद्मदण्डञ्च खटुङ्गिं मृणालं बीजपूरकम् ॥ १०६ ॥ [ इत्युत्तरप्रतीहारौ ]
इति (२) शिवप्रतिहारौ ।
इति श्रीसूत्र XX मण्डनविरचिते वास्तुशास्त्रे रूपमण्डने शिवमूर्त्तिशिवलिङ्गलक्षणाधिकारश्चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥
(१) 'सर्पाभरण -' इति स्यात् । ( २ ) ' शिवप्रतीहारा:' इति स्यात् ।

Page #315

पञ्चमोऽध्यायः
[शाक्ताधिकारः] अथ गौर्याः प्रवक्ष्यामि प्रमाणं मूर्तिनिर्णयम् । चतुर्भुजा त्रिनेत्रा या सर्वाभरणभूषणा ॥१॥
[इति गौरीमूः सामान्यलक्षणम् ] अक्षसूत्राम्बुजं धत्ते दर्पणञ्च कमण्डलुम् । उमा-नाम्नी भवेन्मूर्तिर्वन्दिता त्रिदशैरपि ॥ २ ॥
___ [इत्युमा] (१)अक्षसूत्रां शिवां देवीं गणाध्यक्षकमण्डलुम् । पक्षद्वयेऽग्निकुण्डञ्च पार्वती पर्वतोद्भवा ॥ ३ ॥
[इति पार्वती] अक्षसूत्रं तथा पद्ममभयञ्च वरन्तथा। गोधासना(२)प्रियामूर्तिर्गृहे पूज्या श्रिये सदा ॥ ४ ॥
[इति श्रिया ] कमण्डल्वक्षसूत्रञ्च विभ्राणा वज्रमङ्कुशम् । गजासनस्थिता रम्भा कर्तव्या सर्वकामदा ॥ ५ ॥
[इति रम्भा] शूलाक्षसूत्रदण्डञ्च बिभ्राणा चैव चामरम् । तोतला कथिता चेयं सर्वकोपप्रणाशनी ॥६॥
[इति तोतला] नागपाशाङ्कुशौ (३)चैव भयदं वरदं करम् । त्रिपुरा नाम सा पूज्या वन्दिता त्रिदशैरपि ॥ ७ ॥
[इति त्रिपुरा]
इति गौर्या मूर्तयः। (१) 'अक्षसूत्रं शिवं देवं गणाध्यक्षं' इति देवतामूर्ती (१४)। (२) श्रिया' इति स्यात् । (३) 'चैवाभयदं' इति स्यात् ।

Page #316

रूपमण्डने
वक्ष्यामि (१)गौयायतनं देवतानामनुक्रमात् । वामे सिद्धिः श्रिया याम्ये सावित्री चैव पश्चिमे ॥ ८॥ पृष्ठकर्णद्वये कायर्या भगवती सरस्वती । ईशाने तु गणेशः स्यात् कुमारौ चामिकोणके ॥९॥ कुण्डलाभ्यामलंकृता चेश्वरस्य सदा प्रिया । मध्ये गौरी प्रतिष्ठाप्या सर्वाभरणभूषिता ॥ १० ॥
इति गौर्यायतनम् । अभयाङ्कुशपाशदण्डैर्जया चैव तु पूर्वतः । सव्यापसव्ययोगेन विजया (२)तामसा भवेत् ॥ ११ ॥ अभयाम्बुज(३)पोदण्ड अजिता चापराजिता । अभयवज्राङ्कुशदण्डैर्विभक्ता (४)मण्डलाऽपि च ॥ १२ ॥ अभयं शङ्खपद्मदण्डैमोहिनी स्तम्भिनी तथा । जया च विजया चैव अजिता त्वपराजिता ॥ १३ ॥ विभक्ता (५)विमला चैव मोहिनी स्तम्भिनी तथा । गौया आयतने श्रेष्ठा(६)अष्टा स्युद्वारपालिका(:) ॥ १४ ॥
इति गौर्या अष्टौ द्वारपालिकाः । दन्तञ्च परशुं पद्मं मोदकञ्च गजाननः । गणेशो मूषकारूढो बिभ्राणः सर्वकामदः ॥ १५॥
इति गणेशः। वरं तथाऽङ्कुशं दन्तं दक्षिणे (७)पार्श्वधाभयौ । वामे कपालं बाणाक्षं पाशं (८)कौमोदकी तथा ॥ १६ ॥
(१) 'गौर्यायतनदेवतानामनुक्रमम्' इति स्यात् । (२) 'नाम सा' इति स्यात् । (३) पाशदण्डैरजिता' इति स्यात् । (४) 'मङ्गला' इति स्यात् । (५) पूर्वत्र (१२) 'मङ्गला' 'मण्डला' वेत्युपलम्भादत्रापि तयोरन्यतरदेव नाम स्यात् । (६) 'अष्ट' 'अष्टौ' वा स्यात् । (७) 'पवधाभये' इति स्यात् , एवञ्चात्र पवधशब्दः 'पशु'शब्दवत् परशुपर्यायो द्रष्टव्यः। (८) 'कौमोदकी' इति साधुः ।

Page #317

पञ्चमोऽध्यायः धारयन्तं करै रम्यैः पञ्चवक्तं त्रिलोचनम् । हेरम्बं मूषकारूढं कुर्यात् सर्वार्थकामदम् ॥ १७ ॥
इति हेरम्बः। लम्बोदरं त्रिनयनं पाशाङ्कुशधरं परम् । वरदाभयहस्तञ्च (१)लसत्कर्ण सचामरम् ॥ १८ ॥
[इति वक्तूतुण्डः] वामाङ्गे गजकर्ण तु सिद्धिं दद्याच्च दक्षिणे । पृष्ठकणे तथा द्वौ च धूमको बालचन्द्रमाः ॥ १९ ॥ उत्तरे तु सदा गौरी याम्ये चैव सरस्वती । पश्चिमे यक्षराजश्च बुद्धिः पूर्वे सुसंस्थिता ॥ २० ॥
इति गणेशायतनम् । सर्वे च वामनाकाराः सौम्याश्च पुरुषाननाः। तर्जनीपरशुपद्ममविघ्नो दण्डहस्तकः ॥ २१ ॥ तर्जनीदण्डापसव्ये स भवेद् विघ्नराजकः । तर्जनीखड्गखेटञ्च दण्डहस्तः सुवक्तकः ॥ २२ ॥ तर्जनीदण्डापसव्ये दक्षिणे बलवान् भवेत् । तर्जनीबाणचापश्च दण्डञ्च गजकर्णकः ॥ २३ ॥ तर्जनीदण्डापसव्ये गोकर्णः पश्चिमे स्थितः । (२)तर्जनीपद्माञ्चङ्कुशं दण्डहस्तः सुसौम्यकः ॥ २४ ॥ तर्जनीदण्डापसव्ये स चैव शुभदायकः । पक्षद्वारादिके सर्वे प्राच्यादिप्वष्ट संस्थिताः ॥ २५ ॥
इति गणेशप्रतिहाराः। कार्तिकेयं प्रवक्ष्यामि तरुणादित्यसन्निभम् । कमलोदरवर्णाभं कुमारं सुकुमारकम् ॥ २६ ॥
(१) 'चलत्कणे' इत्युचितः पाठो देवतामूतौ ( अ० ८, श्लो० २५ )। (२) 'तर्जनीपद्माङ्कुशं च' इति देवतामूर्ती ( अ० ८, श्लो० ३३)।

Page #318

३
रूपमण्डने गण्डकश्चीरकर्युक्तं मयूरवरवाहनम् । (१)स्थापनीयाखेटनगरे भुजान् द्वादश कल्पयेत् ॥ २७ ॥ चतुर्भुजः (२)कर्पटे स्याद् वने ग्रामे द्विबाहुकः । दक्षिणे शक्तिपाशञ्च खड्गं वाणं त्रिशूलकम् ॥ २८ ॥ (३)वरदैश्चैकहस्तस्यादथवाऽभयदो भवेत् । एते दक्षिणतो ज्ञेयाः केयूर(४)वनकोज्ज्वलाः ॥ २९ ॥ धनुः पताका मुष्टिश्च तर्जनी तु प्रसारिता । (५)खेटकं ताम्रचूडच्च वामहस्तेषु शस्यते ॥ ३० ॥ (६)द्विभुजश्च करे शक्तिर्वाम ऊर्ध्वं च (७)कर्कुटम् । चतुर्भुजे शक्तिपाशौ वामतो दक्षिणे त्वसिः ॥ ३१ ॥ वरदोऽभयदो वाऽपि (८)दक्षिणस्यात्तुरीयकम् । कार्तिकेयममुं शुभं कर्तव्यं सर्वकामदम् ॥ ३२ ॥
इति कार्तिकेयः। अक्षसूत्राम्बुपात्रे च अधोहस्ते प्रकारयेत् । सर्वासामीदृशौ हस्तौ द्वावध्वौं कथयाम्यथ ॥ ३३ ॥ पद्मे युग्मे लीलया स्याल्लीला पद्मं च पुस्तकम् । लीलाङ्गी पाशपद्माभ्यां ललिता वज्रमङ्कुशम् ॥ ३४ ॥ पाशाङ्कुशौ लीलावती लीलया(c) पञ्च कीर्तिता(:) ।
___ इति पञ्च लीलाः। वरं त्रिशुलं खेटञ्च पानपात्रं च बिभ्रती। नीलकण्ठं तथा नागा महालक्ष्मीः प्रकीर्तिता ॥ ३५॥
[इति महालक्ष्मीः ]
(१) 'स्थानीयखेट-' इति स्यात् । (२) 'खवटे' इति स्यात्। (३) 'वरदश्चकहस्तः' इति स्यात् । (४) 'कनकोज्ज्वलाः' इति ‘-कटकोज्ज्वलाः' इति वा स्यात् । (५) 'खेटकस्ताम्रचूडच' इति साधुः। (६) 'द्विभुजस्य' इति स्यात् । (७) 'कुक्कुटः' इति साधुः। (८) 'दक्षिणः स्यात्तुरीयकः' इति स्यात् ।

Page #319

पञ्चमोऽध्यायः
क्षेम
वरं त्रिशूलं खेटञ्च पानपातञ्च बिभ्रती । तदा नाम क्षेमारोग्यप्रदायिनी ॥ ३६ ॥ [ इति क्षेमङ्करी ]
कमण्डलुञ्च खड्गञ्च (१) मरुं पानञ्च पालकम् । हरसिद्धिस्तदा नाम सर्वेषां सिद्धिहेतवे ॥ ३७ ॥ [ इति हरसिद्धिः ]
इति दुर्गा मूर्तयः ।
गोधासना भवेद् गौरी लीलया हंसवाहना(:) । सिंहारूढा भवेद् दुर्गा मातरः स्वस्ववाहनाः ॥ ३८ ॥ [ इति गौर्यादीनां वाहनानि ]
चण्डिका क्रूररूपा च पिङ्गकेशा कृशोदरी । रक्ताक्षी ( २ ) भयनेता च निर्मांसा विकृतानना ॥ ३९ ॥ (३) चण्डिका क्रूररूपा च पिङ्गकेशा कृशोदरी । व्याघ्रचर्मपरीधाना भुजङ्गाभरणान्विता ॥ ४० ॥ कपालमालिनी कृष्णा शव रूढा भयावहा त्रिशूलं खेटकं खड्गं धनुः पाशाङ्कुशौ शरः ॥ ४१ ॥ कुठारो दर्पणं घण्टा शङ्खं वस्त्रं गदा पविः । दण्डमुद्गर इत्येतैर्यथास्थानायुधैर्युता ॥ ४२ ॥ बाहुषोडशसंयुक्ता चण्डमुण्डविघातिनी ।
इति चामुण्डा ।
खड्गं पात्रञ्च मुशलं लाङ्गलञ्च बिभर्ति सा । आख्याता रक्तचामुण्डा देवी योगेश्वरीति च ॥ ४३ ॥
अधीते य इमं नित्यं रक्तदन्त्या वपुस्तवम् । तं सा परिचरेद्देवी पतिं प्रियमिवाङ्गना ॥ ४४ [ इति रक्तचामुण्डा ]
(१) 'डमरुं पानपात्रकम्' इति स्यात् । (३) इदमधे सम्पातायातं स्यात् ।
३७
(२) 'भीमनेत्रा' इति स्यात् ।

Page #320

रूपमण्डने अथ (१)कात्यायिनी वक्ष्ये (२)दशहस्तां महुर्भुजाम् । तेजःप्रतापदां नित्यं नृपाणां सुखबोधिनी(म्) ॥ ४५ ॥ त्रिभङ्गीस्थानसंस्थानां महिषासुरसूदनीम् । (३)दक्षत्रिशूलं खड्गश्च चक्रं बाणं च शक्तिकाम् ॥ ४६॥ खेटकं पूर्णचापञ्च पाशमङ्कुशमेव च । घण्टाञ्च वामतो दद्याद् दैत्यमूर्धजधृक्कराम् ॥ ४७ ॥ हृदि शूलेन निर्भिन्नं तिर्यग्दन्तविभूषितम् । रक्तरक्तीकृताङ्गश्च रक्तविस्फारितेक्षणम् ॥ ४८ ॥ वेष्टितं नागपाशैश्च भृकुटीभीषणाननाम् ॥ ४९ ॥ देव्यास्तु दक्षिणं पादं समं सिंहोपरि स्थितम् । किञ्चिदूर्व तथा (४)वाममङ्गुष्ठो महिषोपरि ॥ ५० ॥
इति श्रीकात्यायनीमूर्तिः । चण्डिकायाः प्रतीहारान् कथयिष्याम्यनुक्रमात् । वेताल(:)करटश्चैव पिङ्गालो भृकुटिस्तथा ॥ ५१ ॥ धूम्रकः कङ्कदश्चैव रक्ताक्षश्च सुलोचनः । दंष्ट्राननविक(५)टास्यसस्फुरदशनोज्ज्वलः ॥ ५२ ॥ बर्बरीव्यक्तदेहश्च रक्ताक्षश्च महाबलः । तर्जनी चैव खट्वाङ्गमूज़ डमरुदण्डकौ ॥ ५३ ॥ वेतालः सुसमाख्यातोऽपसव्ये करटः पुनः । अभयं खड्गखेटश्च दण्डः पिङ्गललोचनः ॥ ५४ ॥ (६)वामापसव्ययोगेन भवेद् भृकुटिनामकः ।
तर्जनी च त्रिशूलञ्च खटाङ्गं दण्ड एव च ॥ ५५॥ (१) 'कात्यायनी' इति साधुः। (२) 'दशहस्तां सुदुर्जयाम्' इति स्यात् । (३) 'दक्षे' इति स्यात् । (४) 'वाममङ्गुष्ठ' इति मात्रस्ये (२६०।६५) देवतामूर्ती च (१११७) पाठः। (५) '-टास्यः संस्फुर' इति स्यात् । (६) 'वामेऽपसव्य' इति स्यात् ।

Page #321

पञ्चमोऽध्यायः रक्ताक्षो (१)वाम भेदोऽसौ वामे दक्षे त्रिलोचनः । दिगद्वारपक्षयुग्मे च प्रशस्ता विघ्ननाशनाः॥५६॥
इति चण्डिकाष्टकप्रतिहाराः । अष्टपत्राम्बुजस्योचे लक्ष्मीः सिंहासने शुभे । विनायकवदासीना सर्वाभरणभूषिता ॥ ५७ ॥ ऊर्ध्वहस्तौ प्रकर्त्तव्यौ देव्याः पङ्कजधारिणौ । (२)वामे घृतघटं धत्ते दक्षिणे मातुलिङ्गकम् ॥ ५८ ॥
इति लक्ष्म्या मूर्तिः । क्षेत्रे कोल्ला(३)पुरे दैत्ये महालक्ष्मीर्यदाऽर्च्यते । लक्ष्मीवत् सा सदा कार्या रूपाभरणभूषिता ॥ ५९॥ दक्षिणाधःकरे पात्रमूर्व कौमोदकी भवेत् । वामोर्चे खेटकं धत्ते श्रीफलं तदधःकरे ॥ ६॥
__ इति महालक्ष्मीः । एकवक्त्रा चतुर्हस्ता मुकुटेन विराजिता । प्रभामण्डलसंयुक्ता कुण्डलान्वितशेखरा ॥ ६१ ॥ अक्षाब्जवीणा पुस्तकं महाविद्या प्रकीर्तिता ।
[इति महाविद्या] वराक्षाब्जे पुस्तकश्च सरस्वती शुभावहा ॥ ६२ ।।
[इति सरस्वती] हंसारूढा प्रकर्तव्या साक्षसूत्रकमण्डलुः । स्रुवं च पुस्तकं धत्ते ऊर्ध्वहस्तद्वये शुभा ॥ ६३ ॥
इति ब्राह्मी। माहेश्वरी प्रकर्तव्या वृषभासनसंस्थिता । कपालशूलखटाङ्गवरदा च चतुर्भुजा ॥ ६४ ॥
____ इति माहेश्वरी।
(१) 'नाम' इति स्यात् । (२) 'वामेऽमृतघटं' इति स्यात् । (३) '-पुरादन्ये' इति स्यात् ।

Page #322

रूपमण्डने
कुमाररूपा कौमारी मयूरवरवाहना। रक्तवस्त्रधरा तद्वच्छूलशक्तिगदाधरा ॥ ६५॥
इति कौमारी। वैष्णवी विष्णुसदृशी गरुडोपरि संस्थिता । चतुर्बाहुश्च वरदा शङ्खचक्रगदाधरा ॥६६॥
इति वैष्णवी। वाराहीं तु प्रवक्ष्यामि महिषोपरि संस्थिताम् । (१)वाराहसदृशी घण्टानादा चामरधारिणी ॥ ६७॥ गदा चक्रगदा तद्वदानवेन्द्रविघातिनी । लोकानाञ्च हितार्थाय सर्वव्याधिविनाशिनी ॥ ६८ ॥
___ इति वाराही । इन्द्राणी विन्द्रसदृशी वज्रशूलगदाधरा । गजासनगता देवी लोचनैर्बहुभिर्वृता ॥ ६९ ॥
इति इन्द्राणी। दंष्ट्राला क्षीणदेहा च गर्ताक्षा भीमरूपिणी । दिग्बाहुः क्षामकुक्षिश्च मुशलं चक्रमार्गणौ ॥ ७० ॥ अङ्कुशं बिभ्रती खड्गं दक्षिणेष्वथ वामतः । खेटं पाशं धनुर्दण्डं कुठारं चेति बिभ्रती ॥ ७१ ॥ चामुण्डा प्रेतगा रक्ता विकृता(२)स्यादिभूषणा । द्विभुजा वा प्रकर्तव्या ( कृत्तिकाकार्यरन्विता? ) ॥ ७२ ॥
इति चामुण्डा । वीरेश्वरस्तु भगवान् वृषारूढो धनुर्धरः । वीणाहस्तं त्रिशूलञ्च मातृणामग्रतो भवेत् । मध्ये च मातृका कार्या अन्ते (३)तेषां विनायकः ॥ ७३॥
इति सप्त मातरः।
(१) 'वराह-' इति स्यात् । (२) स्याहिभूषणा' इति स्यात् । (३) 'तासां' इति स्यात्।

Page #323

पञ्चमोऽध्यायः
क्षेत्रपालो विधातव्यो दिग्वासा घण्टभूषितः । कर्तिकां डमरुं बिभ्रद्दक्षिणे तु करद्वये ॥ ७४ ॥
वामे शूलं कपालञ्च मुण्डमा लोपवीतकम् । (१) करोति कटितोदार सर्पग्रन्थितशेखरः ॥ ७५ ॥ इति क्षेत्रपालः ।
खटु/ङ्क्रमसिपाशञ्च शूलञ्च दधतः करैः ।
डमरुञ्च कपालञ्च वरदं भुजगं तथा ॥ ७६ ॥
आत्मवर्णसमोपेत सारमेयसमन्वितम् ।
ध्यात्वा जपेत् सुसंहृष्टः सर्वान् कामानवाप्नुयात् ॥ ७७ ॥ इति वटुकभैरवः ।
इति श्रीसूत्रधारमण्डनविरचिते रूपमण्डने वास्तुशास्त्रे गौर्याः प्रमाणमूर्तिलक्षणाधिकारः पञ्चमोऽध्यायः ।
(१) 'करोटिनिकरोदार -' इति देवतामूत्त पाठ : ( अ० ८, श्लो० ६० ) ।
रूप–६
४१

Page #324

षष्ठोऽध्यायः अथ जैनमूर्तिलक्षणाधिकारप्रारम्भः
[ चतुर्विंशतिरहन्तः] एतस्या(१)मिषसर्पिण्या ऋषभोऽ(२)जिनसम्भवः । अभिनन्दस्तु (३)सुमूर्तिस्ततः पद्मप्रभाभिधः ॥ १॥ सुपार्श्वश्चन्द्र(४)प्रभेव(५)स्तुविधिस्याथ शीतलः । (६)श्रियांशो वासपूज्यश्च विमलोऽनन्ततीर्थकृत् ॥२॥ धर्मशान्ति(७)कुप्यरोममल्लिश्च मुनि(८)सुवृतः । (९)नेमि-नेमि-पाच-वीरश्चतुर्विंशति अर्हताः (१) ॥ ३ ॥
[जिनानां वर्णाः] (१०)रक्तो च पद्म(११)प्रभु भवासंपूज्यौ (१२)शुक्लं च चन्द्रप्रभपुष्पदन्तौ । कृष्णौ पुनर्नेमि(१३)षुगुणैर्विलीनै (१४)श्रीमल्लिः पाश्र्वे कनकत्विषोऽन्ये ॥ ४ ॥
[यथाक्रमं जिनानां ध्वजाः ] वृषो गजोऽश्व(१५)जो मृगवक्तोंचोब्जः स्वस्तिकः शशी । मकरवत्सखङ्गीशमहिषः शूकरस्तथा ॥५॥ श्येनो वज्रं (१६)मृगछागो नन्द्यावों घटोऽपि च । कूर्मो नीलोत्पलं शङ्खः (१७)फाणी सिंहोऽर्हतां ध्वजाः ॥ ६॥
(१) मवसर्पिण्याम्' इति स्यात् । (२) -जित-' इति स्यात् । (३) 'सुमति' इति स्यात् । (४) 'प्रभश्च' इति स्यात् । (५) 'सुविधिश्वार्थ' इति स्यात् । (६) 'श्रेयांसो' इति स्यात् । (७) 'कुन्थारयो' इति स्यात् । (८) 'सुव्रतः' इति स्यात् । (९) 'नमि-' इति स्यात् । (१०) 'रक्तौ' इति स्यात् । (११) 'प्रभवासपूज्यौ' इति स्यात् । (१२) 'शुक्लौ' इति स्यात् । (१३) ' मुनी च नीलौ' इति स्यात् । (१४) 'श्रीमलिपाश्ौं' इति स्यात् । (१५) श्वः प्लवगः क्रौञ्चोऽब्जः' इति स्यात् । (१६) 'मृगश्छागो' इति साधु । (१७) 'फणी' इति स्यात् ।

Page #325

षष्ठोऽध्यायः
अथ नक्षत्राणि
उत्तराषाढरोहिण्यौ मृगशीर्षं पुनर्वसुः ।
मघा चित्रा विशाखा चानुराधा मूलमेव च ॥ ७॥ पूर्वाषाढा श्रुतिश्चैव शतभिषोत्तरं पदम् । रेवती पुष्यभरणी कृत्तिका रेवती क्रमात् ॥ ८ ॥
अश्विनी श्रवणाश्विन्यौ तथा चित्रा विशाखिका । उत्तरा फल्गुनी चेति जिनानां जन्मभानि वै ॥ ९॥
अथ राशयः
:
धनुर्वृषोऽथ ( १ ) मिथुन मिथुनं सिंह ( २ ) कन्यकैः । तुला वृश्चिकचापानि धनुर्मकर (३) कुम्भकैः ॥ १० ॥ (४) मीनामीने कर्कमेषा वृषो मीनोऽप्यजः क्रमात् । मकरो मेष-कन्ये तु तुला कन्येति राशयः ॥ ११ ॥ [ जिनोपासकयक्षनामानि ]
(५) यक्षिणी स्याद् गोमुखो महायक्षस्त्रिमुखो यक्षनायकः । तुम्बरुः कुसुमश्चापि मातङ्गो विजयो जयः ॥ १२ ॥ ब्रह्मा यक्षेट् कुमारः षण्मुखपातालकिन्नराः । गरुडो गन्धर्वो यक्षेट् कुबेरो वरुणोऽपि च ॥ १३ ॥ भृकुटि (६) र्गोऽभिधः पार्थे वा मातङ्गोऽर्हदुपासकाः [ जिनानां शासनदेवताः ] चक्रेश्व (७) जिनबला दुरितारिश्च कालिका ॥ १४ ॥ महाकाली (८) शमा शांता ( ९ ) भृगुढ्यश्च सुतारिका । अशोका मानवी चण्डी विदिता चाङ्कुशी तथा ॥ १५ ॥
४३
(१) मिथुनं ' इति स्यात् । (२) ' कन्यके' इति स्यात् । ( ३ ) ' कुम्भकौ' इति स्मात् । (४) 'मीनो मीन' इति स्यात् । (५) अत्र ' यक्षिणी 'ति सम्पातायातं स्यात् ; 'स्याद् गोमुखो महायक्ष' इतिक्रमेण पाठ्यम् । ( ६ ) ' गमेघपाच मातङ्गोऽ-' इति स्यात् । (७) ' -नितबला' इति देवतामूत ( ७।१४ ) | ( ८ ) 'श्यामा' इति स्यात् । (९) 'भृकुटिश्व' इति स्यात् ।

Page #326

रूपमण्डने कन्दपी निर्वाणी बाला धारिणी (१)धरणाप्रिया । नादरक्ता च गन्धर्वाऽम्बिका (२)पद्मवती तथा । सिद्धायका चेति जैन्यः(३)क्रमा वासवदेवताः ॥ १६ ॥
इति जिनानां (४)यक्षणीनामानि ।
[एतेषां लक्षणम् , तत्र गोमुखः ] (५)रिषभो गोमुखो यक्षो(६)हेमवी गजानना । (७)वराक्षसूत्रमाशाञ्च उभबीजपुरेषु च ॥ १७ ॥
[चक्रेश्वरी] चक्रेश्वरी हेमवणी ताारूढाऽष्टबाहुका । वरं बाणं (८)चक्र ( शक्तिशूलमनाकुलम् ?) ॥ १८ ॥*
[अम्बिका] सिंहारूढाऽम्बिका पीता(मलुबि ?)नागपाशकम् । अङ्कुशश्च तथा(९)पुत्र तथा हस्तेष्वनुक्रमात् ॥ १९ ॥
[पार्श्वः] (१०)पार्श्वे स्यात् पार्श्वनानाथास्य कूर्मारूढा गजजानना । बीजपूरोरगं नागं नकुलं श्यामवर्णकैः ॥ २० ॥
[पद्मावती] (११)रक्तायसावती पूर्णी कुर्कुटोरगचतुर्भुजा ।
(१२)पद्मपाशोंशो बीजपूरं हस्तेषु कारयेत् ॥ २१ ॥ (१) 'धरणप्रिया' इति स्यात् । (२) 'पद्मावती' इति साधु । (३) 'क्रमाच् शासनदेवताः' इति स्यात् । (४) 'यक्षयक्षिणी-' इति स्यात् । (५) 'ऋषभे' इति स्यात् । (६) 'हेमवर्णो गजाननः' इति स्यात् । (७) 'वरोऽक्षसूत्रं पाशञ्च बीजपूरं करेषु च' इति स्यात् । (८) 'पाशचक्र' 'चक्रपाशं' वा स्यात् । (९) 'पत्र' इति स्यात् । (१०) 'पावः स्यात् पाश्वनाथस्य कूर्मारूढो गजाननः' इति स्यात् । (११) 'पद्मावती रक्तवर्णा कुक्कुटस्था' इति स्यात् । (१२) 'पद्मं पाशाङ्कुशौ' इति स्यात् ।
* अप्रैतदनन्तरं नेमिनाथोपासकस्य 'गोमेघ'यक्षस्य लक्षणं लेखकप्रमादात् श्रुटितम् इति सम्भाव्यते। यतोऽन्न ग्रन्थकृता संक्षेपबुद्धा जिनोपासकानां यक्षाणां यक्षिणीनाश्च तावन्ति लक्षणान्यनभिधाय 'चतस्रोऽतिशयैर्युक्तास्तासां पूज्या विशेषतः' (२५) इत्यग्रिमप्रतिज्ञाग्रन्थानुसारेण आदिनाथ( ऋषभ) नेमिनाथ-पार्श्वनाथ-महावीराणामुपासकान् गोमुख-गोमेघ-पार्वमातङ्गनाम्नो यक्षान् , चक्रेश्वर्यम्बिका-पद्मावती-सिद्धायकाख्या यक्षिणीश्च लक्षयितु प्रवृत्तम् इति विज्ञायते। नास्ति चास्य गोमेघ'मलक्षयतः प्रतिज्ञातार्थपरिसमातिरित्यबसेयम् ।

Page #327

षष्ठोऽध्यायः
[ मातङ्गः] महावीरस्य मातङ्गो (१)गजारूढो मितो भवेत् । दक्षिणे नकुलं हस्ते वामे स्याद् बीजपूरकम् ॥ २२ ॥
[सिद्धायका] सिद्धायका नीलवर्णा (२)सिद्धारूढाश्चतुर्भुजा । पुस्तकं चाभयं (३)दत्ते बाणं वै मातुलिङ्गकम् ॥ २३ ॥
अथ द्वितीय भेदेन चक्रेश्वरी द्वादशभुजाष्टचक्राणि वज्रयोर्द्वयमेव च । मातुलिङ्गाभये चैव पद्मस्था गरुडोपरि ॥ २४ ॥
. [जिनेषु चतुणी प्राधान्यकथनम् ] जिनस्य मूर्तयोऽनन्ताः पूजिताः (४)सौख्यसर्वदा । चतस्रोऽतिशयैर्युक्तास्तासां पूज्या विशेषतः ॥ २५ ॥
[एषां नामानि ] श्रीआदिनाथो नेमिश्च (५)पर्वे वीरचतुर्थकः । (६)चक्रे चर्याम्बिका पद्मावती सिद्धायकेति च ॥ २६ ॥ कैलासं सोमशरणं सिद्धिवर्ति सदाशिवम् । सिंहासनं धर्मचक्रमुपरीन्द्रातपत्रकम् ॥ २७ ॥ .. [जिनप्रतीहारनामानि ] इन्द्र इन्द्रजयश्चैव माहेन्द्रो विजयस्तथा। धरणेन्द्रः पद्मकश्च सुनाभः सुरदुन्दुभिः ॥ २८ ॥ इत्यष्टौ च प्रतीहारा वीतरागे तु शान्तिदाः ।
[प्रतीहाराणामायुधानि ] फलं वज्राङ्कुशौ दण्डमिन्द्र(७)मिन्द्रजयस्तथा ॥ २९ ॥ द्वौ वज्रौ फलदण्डश्च माहेन्द्रो विजयोद्भवः ।
( तदा युद्धयोगाद्भवा त्रिपञ्चादिफणोद्धंगाः ? ) ॥ ३० ॥ (१) 'गजारूढः सितो' इति स्यात् । (२) 'सिंहारूढा चतुर्भुजा' इति स्यात् । (३) 'धत्ते' इति स्यात् । (४) 'सर्व सौख्यदाः' इति स्यात् । (५) 'पार्यो वीरश्चतुर्थकः' इति स्यात् । (६) 'चक्रेश्वर्यम्बिका' इति स्यात् । (७) 'इन्द्रजय' इति स्यात् ।

Page #328

रूपमण्डने धरणेन्द्रः पद्मकश्च सर्वे शान्तिकराः स्मृताः । यक्षरूपाधिकाराश्च निधिहस्ताः (१)शुभोदराः ॥ ३१ ॥ (२)सुनाभ्यो दुन्दुभश्चैव क्रमेणाष्टौ प्रकीर्तिताः । इत्यष्टौ च प्रतीहारा वीतरागाः प्रकीर्तिताः ॥ ३२ ॥ (३)नागरादिपूरग्रामे सर्वे विघ्नप्रणाशनाः । छत्रत्रयं जिनस्यैव रथिकाभिस्त्रिभि(४)युताः ॥ ३३ ॥ अशोकद्रुमपत्रैश्च देवदुन्दुभिवादिकैः । सिंहासनमसुराद्यो गजसिंहा विभूषिताः ॥ ३४ ॥ मध्ये च कर्मचक्रं च तत्पार्श्वयोश्च यक्षिणी। द्वितालविस्तराः कार्या बहिः परिकरस्य तु ॥ ३५ ॥ दैये तु प्रतिमा तुल्या तयोरूर्वे तु तोरणम् । वाहिकाबाह्यपक्षे तु (५)गोसिंहैरलंकृताः ॥ ३६॥ कर्तव्या द्वारशाखा च तत्तन्मूर्तिगसंयुता । तोरणं पञ्चधा प्रोक्तं रथिकायें च देवताः ॥ ३७॥ ललितं चेतिकाकारं त्रिरथं वलितोदरम् । श्रीपुञ्ज पञ्चरथिकं सप्तावानन्दवर्धनम् ॥ ३८ ॥ रथिकायां भवेद् ब्रह्मा विष्णुरीशश्च चण्डिका । जिनो गौरी गणेशश्च स्वे स्वे स्थाने सुखावहाः ॥ ३९॥
इति परिकरः । श्रीमद्देशे (६)भेदपाठाभिधाने (७)क्षेत्राख्येऽभूत् सूत्रधारो वरिष्ठः ।
पुत्रो ज्येष्ठो मण्डनस्तस्य तेन प्रोक्तं शास्त्रं मण्डनं रूपपूर्वम् ॥ ४० ॥ इति श्रीसूत्रधारमण्डनविरचिते वास्तुशास्त्र रूपमण्डने (८)षष्ठमोऽध्यायः समाप्तः ।
॥ समाप्तश्चायं ग्रन्थः ॥
(१) 'शुभोदयाः' इति स्यात् । (२) 'सुनाभो' इति स्यात् । (३) 'नगरादिपुर' इति स्यात् । (४) '-युतम्' इति स्यात् । (५) 'गोसिंहैः समलंकृताः' इति स्यात् । (६) 'मेद-' इति स्यात् । (७) 'क्षेत्राख्योऽभूत्' इति स्यात् । (८) 'षष्ठोऽध्यायः' इत्येतन्मातं साधु ।

Page #329

देवतामूतौ व्याख्यातानां सरूपाणामीषद्विरूपाणाञ्च रूपमण्डनीयपद्यानां निर्देशः रूपमण्डने देवतामूतौं । रूपमण्डने देवतामूत्तौं
श्लो० पृ० श्लो० पृ० श्लो० पृ० श्लो.
प.
११
१० | १३
५
५४
३
२६-२७
२२-२३
२३-२४
.
३४
५८
१०-११
२८-२९
३०-३१
१०४-१०५
___ २०
,
___६२
,

Page #330

-
रूपमण्डने
श्लो० १५
____ श्लो०
देवतामूतौ रूपमण्डने पृ० श्लो० पृ० श्लो० ९९ १६ ३५ १८ १०४ ५५ , २० १०१ ३२ , २१ १०२ १०८
देवतामूतों पृ० १५० १५१ २९ , ३०
२९
८
१५
.
११०
१५३
४१
१११
११९
३४-३५
३५
५०
११३
१५५ १६२
९६
११९
६८-६९ २८-२९ ७०-७१
७४
१२०
१६३
१२१
१०४
,
५९
१६४
९७.९८
१०३
१०७ ७९-८०
१०७
६१-६२
१५९
१२७
७४
१५६
१०५
१२८
"
१०५-१०६
१६२ १२९ १६४-१६५ १४४
१४५ १४६
१४७
MMA
१३५ १७-१८ १४१६१ १४२ ६५
१४९

Page #331

शब्दाः
अक्षमाला
अक्षसूत्र
अघोर
अड्डश
अङ्गार
अङ्गुष्ठ
अण्डज
अतसी
अनिरुद्ध
अनुलेपन
नान्तरीयक
अपसव्य
अभय
अर्धनारीश्वर
अष्टलोह
आमलकी
उपवीत
उसा
उल्का
उष्णीप
ऋण
कज
कटिसूत्र
कन्द
१४४, १४५,१४६
देवतामूर्त्तिप्रकरणस्य शब्दसूची
*:--
पत्राङ्काः
कपाल
६१,६२,६५,९३,१०१,१४९ ५९,६१,६२,६४,९९,१००,१०१, कपालिन्
१०२,१०३,१०४,१३७,१४०,१४१,
कमण्डलु
९८ कला
६१,६४,७१,९४,१०३,१०४,१३७,
शब्दाः
१३८,१३९,१४०
कल्पान्त
कार्तिकेय
६९ कालिका
१६५ कांस्य
५१ | किन्नर
९८ कुक्कुट
७९,८० कुण्डल ९७,९८ कुण्डिका
८० कुमार
६४,६९,९६,१४७,१५१,१५२ | कृष्णाजिन
९७,९९ | केतु संस्थान
१०० केयूर
२१,१०५ | कैरव
७८ | कोल्लापुर
८९
१००, १४४ क्षिप्रगणाधिप
२६ क्षेत्रपाल
९८ खटाङ्ग
११७ खड्ग
१५७ खर्वट
क्रर
(
९८ खात
१२४ | खेट
९४,१०२, १०३,१४४, १४५,१४६,१६१
पत्राङ्काः
९९,१००,१०३,१४९
९९
५९,६१,६३,६५,७१,७२,८९
४४
१६८
१५२
४७
१०
१३९
७२
९७,९८,१००,१०१,१४७
९९
१०१
८९,१६१
६७
७१,१०२
२३
१६४
११८
१५०
१५६
९९,१००,१०२,१०३,१०४
९८,९९,१०३,१०४
१५३
१२४
९४

Page #332

शब्दा : खेटक
पत्राङ्काः १,१६७
गण
१३१
गदा
गरुड गर्भगृह गोधासन गौरी चक्र
पत्राङ्काः शब्दा ७०,७१,७२,९०,९६,९८,९९,१०३ / ताल
१३७,१३८,१५२ तालपत्र
१२६,१२७ तीर्थङ्कर ६६,६९,७०,७२,८९,९१,९२,९४ पुष ९६,१०२,१०४ त्रिविक्रम
त्रिशूल २० । त्रिशूलक १४४,१४५ दण्ड
१४४,१४५ दशावतार ६५,८०,९०,९१,९२,९३,९४,९९, दिक्पाल १०१,१०२,१०३,१०४ द्राविड
धन
धातुलिङ्ग १५९ ध्वज
ध्वजपताक
६२,६६,७३,९९,१०१,१०२,१०३
१३७ ७२,१४८,१४९,१५१,१५२
चक्रभृत् चण्डभैरव चण्डिका
६६,७३ ११४
११७ १०६१०८ १०१,१३३
चतुरस्त्र
चतुष्की
१०
नट
७४
चाप
१२८
चामुण्डा चिपिट
१०५ १३८,१४०
११३
छाया
जटा
जया
जरायुज जिन
नन्दी १५८ नाग २४ नागपाश
४२ नागर ९८,९९,१००,१०१ नारसिंह
१४७ नेमिनाथ
५१ पहिश १३३,१४२ पताका १२३,१४३ परशु
पाश १००,१०४ पिङ्गली
९८ पिण्डिका ११६ पीठ ६९ पुरुषोत्तम
ट
डमरु
९९,१०४ ६४,६५,७२,९९
१५७
१२४ ११३,११९ ७५,८१,८६
तक्षक
तस्कर
ताम्रचूड

Page #333

शब्दाः
प्रणाश
प्रतीहार
प्रदक्षिण
प्रद्युम्न
प्रवाल
बाण
बाणलिङ्ग
बुद
बौद्ध
ब्रह्मसूत्र
भद्रकाली
भरतागम
भाव
भृकुटि
भृङ्गिरीट
भृङ्गी
मधुपर्क
महरण्डा
महाकाल
महाकाली
महामहिष
महालक्ष्मी
मातुलुङ्ग
मातृ
मातृगण
मातृरूप
माधव
मुकुट
मुण्डमाला
[ ३ ]
पत्राङ्काः | शब्दाः
१२४ मृणाल
१४३
मेखला
६८
यक्ष
यज्ञोपवीतिन्
यम
योगमुद्रा
योनि
रस
राजन्य
राशि
७५,८०
२१
१२१,१२३
१२०,१२२
८६
५५
५२
१६१
१६७
१६६,१६७
१३७
१०१
१२८
३३
१५५
१२८
१३६,१६०
७२
४७
९९,१००,१०१
राहुसंस्थान
रुण्डमाला
रुद्र
लिङ्ग
लीलया
लेखनी
लोकपाल
वक्कूलिङ्ग
घङ्ग
वज्र
वर
वरट
वरद
वराह
वर्णाष्टक
५७
५६ वर्तुल
१५७ वामन
१००,१०१
१०२ वाहन
विजय
१०४ | विनाय
पत्राङ्काः
७१
१०१,१२४,१२५,१२६
१३५,१३८,१४०, १४३
८९,९९
७२
९३,९४,९९
११७
१६६
८०
१३४
६७
९८
१०३
४,९,१०९,११३,१२०
१५४
७२
५६
१११
१०५
६५, ७१,९४
७३
७४,१६२
९७,९९
२३,७४
३५
७७,८०
७४,७९,८८
१२९,१३०
९६
१६३

Page #334

पत्राङ्काः
१४६
विरूपाक्ष
१०२
७५,७९,८०
१५५ ९६,१४७ ४७,६१
११२
४८
वेदि
१२१
[ ४ ] शब्दाः
पत्राङ्काः शब्दाः विप्र
श्रोत्रिय विरिञ्चि
षडष्टक
सङ्कर्षण विलोम
सर्वती विश्वकर्मन्
५८,५९,१६७ सव्य विष्कम्भ
सावित्री वेताल
सिद्ध
१६१ सिद्धक्षेत्र वेसर
११५ सिन्दूर
८२,९२ व्यालका
१०० सुषिर शक्ति
९४,१००,१०३,१०४ । सूत्र शङ्ख
९४,९६,१०१,१०२,१०३ स्कन्द शर . .
१०३,१०४ उक् शालग्राम
७८ स्वस्तिक शालग्रामशिला
हनुमान् शिखा
हिरण्यकशिपु शूल ६५,७०,७१,९९,१००,१०२,१०३,१०४ हिरण्यगर्भ
१६१ हुताशन
१५० ६५,६६,९४
वैकुण्ठ
सुदर्शन
८७
८९
श्रव

Page #335

atas na kamenino
रूपमण्डनस्य
शब्दाः
पत्राङ्काः
अक्षमाला
पत्राङ्काः शब्दाः ९,२२,२४ गदा ८,९,३३
गौरी
१२,१४,१५
अक्षसूत्र
चक्र
१४,१५,४५
२१।
चण्डिका
४६
१३,१५
चामुण्डा जिन
अङ्कुश अतसीपुष्प अनिरुद्ध(क) अपसव्य अष्टलोह आग्ने यी ईशान उद्देश उष्णीष
५,२७,४२,४३,४६
२३,३२,३८,४१
डमरु
तर्जनी ताम्रचूड ताल . तुलसी
तोमर ८,९,१०,१२,२४,३३,३७ तोरण
१,१५,१६ त्रिलोह
ऋषभ
कमण्डलु
कम्बु कल्की कतिका
त्रिशूल
१२,३२,३७,३८,४०
कुण्ड
| दण्ड
दशावतार ३५,४० दामोदर
धातु
कुमार
कुष्ठरोग
केतु
ध्यान
नैऋत्य
कैलास कौमोदकी
क्षय
४५ १४,१५ पञ्चरथिक २५ पटिश
पाञ्चजन्य ११,१६,३६,३९
पीठिका प्रतिमा
२३,२४ १४,१५
खड्ग खेटक
गणनायक

Page #336

शब्दाः प्रद्युम्न
Parroङ्ग
बुदबुद
भृकुटि
भृङ्गी
भैरव
महालक्ष्मी
महाविद्या
महावीर
मातुलुङ्ग
मातृका
मुद्गर
मेखला
यज्ञोपवीतिन्
योगमुद्रा
रक्तचामुण्डा
राहु
लिङ्गपीठ
लेखनी
[ ६ ]
पत्राङ्काः
१३,१५
वायव्य
२९ | वासुदेव
२८
विनायक
४३ विश्वकर्मा
३२ | वेताल
शब्दाः
४ शङ्ख
३६,३९ | शक्ति
३९ शालिग्राम
४५ श्रीपुञ्ज
२२,२४ श्रीफल
३१ श्रोत्रिय
२३ षट्पर्व
३० सङ्कर्षण
२१,२३ सावित्री
१९ | सिद्धायक
३७
सुदर्शन
१०
हिरण्यगर्भ
३
११
हीरक
हृषीकेश
पत्राङ्काः
२०
१३
४०
९
३८
१४,१५
१६
..
४६
३९
६
२६
१३,१४
८
४५
१४,१५
१३
२५
१५

Page #337

देवतामूर्त्तिप्रकरणस्य टीकायां प्रमाणत्वेनोद्धृतानां ग्रन्थानां नामानि ।
१। विष्णुधर्मोत्तरम् (पुराणम् )
२ । मत्स्यपुराणम्
३। अग्निपुराणम्
४। बृहत्संहिता ( ज्योतिषग्रन्थः )
५। शुक्रनीतिसारः
६ । मयमतम् ( शिल्पशास्त्रम् )
७। काश्यपशिल्पम्
""
८। समराङ्गणसूत्रधारः,"
६। शिल्परत्नम् (पूर्वोत्तर भागद्वयात्मकम् )
35
१० । रूपमण्डनम
११ । रूपावतारः
१२ । प्राणतोषणी ( तन्त्रम् )
१३ | श्रीतत्त्वचिन्तामणि: (तन्त्रम् )
शिलाचार्थबोधिनी
१४ ।
१५ । वीरमित्रोदयः
१६ | जैनपद्मपुराणम्
१७ । चतुर्विंशतिजिनस्तुतिसंग्रहः ।

Page #338

शुद्धिपत्रम्
शुद्धः
५७
२७
४र्थ
अध्याये श्लोकाङ्कः
अशुद्धः ३य
नैर्ऋतास्यो नैर्ऋत्यास्यो १५ पुष्पिकायां • इति ब्रह्मायतने द्वारदेवताः ।
चतुर्हस्ता चतुर्हस्ताः २० पुप्पिकायां ० इति ब्रह्मणः प्रतीहाराः । ४६ पुष्पिकायां ० इति सूर्यप्रतीहाराः ।
(लः ? लम्) (लम् ? लः)
एकपद्मा एको पद्मा कलाधिका फलाधिका। अनु. अणु (टी०)
गुम्फ गुल्फ (टी.) ९२ पृष्ठे ८७ सप्ताशीतितमश्लोकस्योत्तरार्धे 'एकपादोऽस्य' इत्यनन्तरम्--
२७
९३
mr
०
०
"कर्त्तव्यो लक्ष्म्युत्सङ्गगतः प्रभोः । तथाऽपरश्च" इति पाठ्यम् । ६ष्ठ ९५ तुझञ्च
ढुङ्गश्च २१ चित्रचन्द्र
चित्रवस्त्र पण्डञ्चाभयकं) षण्डञ्चा )भयकं शिवांशे
कलांशे (टी.) इति पश्चिमप्रतीहारौ [इति पश्चिमप्रतीहारी ७म १ ऋषभा
ऋपभसमानाकृतयश्च समानाकृतयः (टी०)
गान्धार्यधिका गान्धार्यम्बिका। ,
वरदं चाक्षसूत्रं त्रिशूलञ्च वरदं चाक्षसूत्रञ्च त्रिशूलं ८म १२ (त्रिखण्ड ? ण्डां) त्रिखण्ड ? ण्डां)
१२९ १३१
१६३
१४१ १४६

Page #339
90, Lower Circular Road, CALCUTTA, Serving Jin Shasan 093978 gyanmandirakobatirth.org For Private And Personal Use Only