Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAcArya DaoN. darabArIlAla koTiyA abhinandana grantha Male & Person Use o www.jaineliary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAcArya DaoN. darabArIlAla koThiyA abhinaMdana-graMtha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAcArya DaoN.darabArIlAla koThiyA abhinandana grantha sampAdaka-maNDala DaoN. jyotiprasAda jaina, ema0 e0, pI-eca0 DI0 DaoN0 pannAlAla jaina sAhityAcArya, pI-eca0 DI0 DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla, ema0 e0, pI-eca0 DI0 paM0 balabhadra jaina nyAyatIrtha, zAstrI DaoN0 bhAgacandra bhAgendu ema0 e0, pI-eca0 DI0 DaoN. zItalacandra jaina, jainadarzanAcArya, pI-eca0 DI0 prakAzaka nyAyAcArya DaoN0 darabArIlAla koThiyA abhinandana-grantha prakAzana samiti, vArANasI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prApti-sthAna * maMtrI, nyAyAcArya DaoN0 darabArIlAla koThiyA abhinandana grantha-prakAzana-samiti mahAvIra presa, bhelUpura, vArANasI-10 * vIra-sevA-mandira-TrasTa, camelI kuTIra 1/128, DumarAMva bAga kaoNlonI, assI, vArANasI-5 vIra ni0 saMvat 2509 san 1982 mUlya 51) rupaye mudraka bAbUlAla jaina phAgulla mahAvIra presa, bhelUpura, vArANasI AvaraNa paricaya nyAyAcArya DaoN0 daravArIlAlajI koThiyAkI janmabhUmi siddhakSetra nainAgirake jalamaMdirakA manorama dRzya :
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAcArya DaoN0 darabArIlAla koThiyA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya deza, samAja aura saMskRtike kSetrameM kArya karane vAloMkA sarvatra Adara aura sammAna kiyA jAtA hai / bhAratavarSakI to yaha bahuta prAcIna paramparA / dezako svAdhInatAke lie jinhoMne kArya kiyA ve jIvita yA svargavAsI ho gaye hoM, una sabakA dezakI janatAne zraddhApUrvaka sammAna kiyA hai / unake nAmase saMsthAe~, saMgha aura nagara - upanagara banAkara unake prati samAdara vyakta kiyA hai| aura yaha 'na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti' kI ukti ke anusAra kRtajJatA jJApanakA eka prakAra hai / svAdhInatAmeM yoga dene vAle senAniyoMkA zAsanane bhI sammAna kiyA aura kara rahA hai / bhAvI pIr3hIke logoM ke lie yaha utsAhavarddhaka evaM prazasya hai / 'bhArataratna, 'padma vibhUSaNa, 'padmazrA' jaisI sammAnasUcaka upAdhiyoMse bhI unheM sammAnita kiyA gayA aura kiyA jAtA hai / samAjakI ananya sevA karane vAloMkA bhI samAja samAdara karatI hai| gA~dhIjIne samAjake pichar3e, anu sUcita Adi vargoMkI jo sevA kI use bhulAyA nahIM jA sakatA / ataeva janatAne unheM 'mahAtmA' kI sarvocca upAdhi dekara apanI ananya zraddhA vyakta kI hai / madanamohana mAlavIyako unakI samAja sevAke upalakSya meM 'mahAmanA' kahakara usane unake prati apane hRdayoMkI zraddhA ur3ela dI hai / jaina samAjane bhI apane sevakoMko aisI hI upAdhiyoMse vibhUSita kiyA hai| sara seTha hukamacandajI, sAhU zAntiprasAdajI Adi samAjaseviyoMko samAjane aneka upAdhiyAM dekara unakA bahumAna kiyA hai / saMskRti ke kSetra meM jinhoMne jinabimba-pratiSThA, pUjotsava, vidyA saMsthAoMkI saMsthApanA, zruta-sevA, gurusevA, sAhitya-sRjana pracAra-prasAra Adike bhavya kArya kiye yA kara rahe haiM unakA bhI samAjane sadA samAdara kiyA hai / guru gopAladAsa varaiyAko jJAna pracAra aura zAstrArthoM dvArA jina dharmakI prabhAvanAsvarUpa 'vAdIbha - gajakesarI' jaise padoMse samAjane bhUSita kiyA thA / pUjya muni vidyAnanda mahArAjako unake prabhAvaka tattvAvadhAna meM sampanna do mahAn advitIya utsavoM - bha0 mahAvIrakA 2500vA~ nirvANotsava aura bha0 gommaTeza bAhubalI kA sahasrAbdi mahotsava ke upalakSya meM sAre rASTrakI jaina samAjane 'elAcArya' aura 'siddhAntacakravartI' kI upAdhiyoMse usI prakAra vibhUSita kiyA, jisa prakAra gommaTasArake kartA nemicandrako gaMganareza rAcamallake pradhAnamaMtrI evaM pradhAnasenApati cAmuNDarAya sahita tatkAlIna samAjane 'siddhAntacakravartI kI upAdhi alaMkRta kiyA thA / yaha saba bhAvI sAMskRtika kAryoM meM utsAhapUrvaka kArya karane vAloMko protsAhana dene ke lie Avazyaka hai / isase svastha paramparA banatI hai / yoM to kisI bhI acchI cIjakA sadupayoga aura aura durupayoga donoM ho sakate haiM / udbhaTa vidvAn haiM, jinhoMne jaina sAhityake una aMzoMko nahIM hue the yA vivAdagrasta the / unameM 'mokSamArgasya unhoMne apane puSTa - pramANa yukta evaM zodhapUrNa nibandhoM DaoNkTara koThiyA aise sAhitya sevI aura ujAgara kiyA hai, jo unake samaya taka ujAgara netAram' isa maMgala zlokapara vidvAnoMmeM vivAda thaa| dvArA spaSTataH siddha kara diyA ki ukta maMgala zloka svayaM tatvArtha sUtrakAra kA hai aura unake tattvArtha sUtra se hI pUjyapAdAcArya ne apanI sarvArthasiddhi meM liyA hai| isI prakAra AcArya vidyAnanda, AcArya mANikyananda, abhinava dharmabhUSaNa Adi kitane hI achUte granthakaroM - AcAryoMkA unhoMne vidvatsamAja evaM anya pAThakoM ko aitihAsika paricaya prastuta kiyA hai, jo na kevala apUrva evaM nayA hai apitu sapramANa evaM zodhapUrNa hai aura jise vidvAnoMne bhI pramANarUpa meM mAna liyA hai| 3 -
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. paM0 koThiyA san 1981 meM zramaNabelagolAmeM hue mahAmastakAbhiSeka-mahotsavapara vahA~ do mAha rahe aura elAcArya pUjya muni vidyAnanda mahArAjake nirdezase vahA~ Agata samasta muni saMghoMke lagabhaga 150 munimahArAjoM, AryikAoM, kSullakoM aura anya zrAvakotta moMko svAdhyAya karAnekA unheM suavasara milaa| usI samaya jora-zorase carcA uThI tho ki aise udbhaTa aura dharmaparAyaNa vidvAnko abhinandana-grantha bheMTa kara sammAnita kiyA jAya / carcA dhIre-dhIre bar3hatI gyii| usIkA yaha phaladrapa hai ki Aja 'nyAyAcArya DaoN0 paM0 darabArIlAla koThiyA abhinandana-grantha-prakAzanasamiti' gaThita hokara vaha unheM abhinandana-graMtha samarpaNa karanekI sthiti meM hii| hamane jinheM-jinheM patra likhe unhoMne apanI saharSa svIkRti bhejii| samitike sadasyoM, parAmarzadAtrImaNDala aura sampAdakamaNDalake hama hRdayase AbhArI haiN| unakI sahaja kRpA aura sadbhAvase hI yaha kArya sampanna ho skaa| hama samasta samAja tathA munigaNa, tyAgIgaNa aura vidvadagaNake atyanta kRtajJa haiN| abhinandana-granthake prakAzanameM jina mahAnubhAvoMne Arthika sahayoga diyA hai unake prati bhI hama kRtajJatA jJApita karate haiM / rAya devendraprasAda jaina bAbUlAla jaina phAgulla adhyakSa maMtrI nyAyAcArya DaoN0 paM0 darabArIlAla koThiyA abhinandana-grantha-prakAzana-samiti, vArANasI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ nanananananananananananananananananananananananananananananananananananananananana C/C/0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 nananananananananananananananananananananananananananananananananananananananananananananananananananananananananana% udghATana svastizrI paNDitAcArya cArukIrti bhaTTAraka mUDabidro nananananananananananananananananananananananananananananananananananana hawi0
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya bIsavIM zatAbdI meM jaina vidyAkA jitanA pracAra evaM prasAra huA tathA use sAhityika jagatmeM jo mAnyatA prApta huI vaha sarvathA prazaMsanIya hai / gata 100 varSoM meM uccakoTike jitane vidvAn huye, utane isake pUrva eka hI zatAbdI meM kabhI nahIM huye the / isa zatAbdI meM honevAle kitane hI vidvAnoMne apane 2 kIrtimAna sthApita kiye | Agama-granthoMkA sampAdana evaM prakAzana isI zatAbdIkI eka mahAn upalabdhi hai / bhAratIya jJAnapITha dehalI, mANikacandra jaina graMthamAlA bambaI, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, sAhitya - zodha vibhAga jayapura, varNI-granthamAlA vArANasI, jaina svAdhyAya-TrasTa, sonagar3ha, vIra sevA - mandira TrasTa, vArANasI jaisI sAhitya-prakAzana saMsthAoM dvArA saikar3oM graMthoMke prakAzanase samAja meM sAhityika ruci nirantara vRddhi huI hai| isake atirikta rAjasthAnake jaina granthAgAroMkI sUciyoMke jo pA~ca bhAga prakAzita huye haiM unase tathA dehalI evaM tADapatrIya granthoMkI sUciyoMse jaina sAhityakI vizAlatA evaM unameM pAyI jAnevAlI sAhityika sampadAko dekhane kA avasara milA hai| aura jainetara vidvAnoMke jaina sAhitya ke prati vicAroMmeM kucha badalAva AyA hai / zrI mahAvIra grantha akAdamI, jayapura dvArA samasta hindI jaina sAhityako prakAzita karanekI mahattva - pUrNa yojanA aura aba taka pAMca bhAgoMke prakAzanase AzAkI eka nayI lahara phailane lagI hai| apabhraMza sAhityakA prakAzana bhI isa yugakI eka vizeSatA rahI hai| isase svayambhU puSpadaMta, vIra, nayanandi, dhavala, dhanapAla evaM idhU jaise mahAkaviyoM kA samRddha sAhitya sAmane A sakA hai / aba to di0 jaina mahAsabhA dvArA samasta apabhraMza-sAhitya ke prakAzanakI yojanA bhI bana rahI hai| isa zatAbdI meM honevAle vidvAnoMkI yadi hama gaNanA karane lageM, to vaha sUcI bahuta lambI hogI / lekina ullekhanIya vidvAnoMmeM AcArya jJAnasAgarajI mahArAja, paM0 gopAladAsa varaiyA, vairisTara campatarAyajI, je0 ela0 jainI, paM0 vaMzIdhara nyAyAlaMkAra paM0 makkhanalAlajI zAstrI, paM0 khUbacandajI zAstrI, DaoN0 kAmatAprasAda jaina, bra0 zItalaprasAdajI, DaoN0 hIrAlAla jaina, DA0 e0 ena0 upAdhye, paM0 mANikacanda kaundeya, paM0 lAlArAma zAstrI, paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya paM0 cainasukhadAsajI nyAyatIrtha, DaoN0 nemicandra zAstrI, paM0 jugalakizora mukhtAra, muni jinavijayajI, paM0 paramAnandajI zAstrI prabhRti ke nAma liye jA sakate haiM / varta mAnameM jainAcArya evaM vidvat varga donoM hI isa dizA kI ora prayatnazIla haiM / AcArya vidyAsAgarajI mahArAja, siddhAntAcArya vidyAnandajI mahArAja, AryikA jJAnamatIjI, vizuddhamatIjI, paM0 jaganmohanalAlajI zAstrI, paM0 kailAzacandrajI zAstrI vArANasI, paM0 phUlacandra zAstrI, paM0 bAlacandra zAstrI, DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA, paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya, DaoN0 devendrakumAra nImaca, paM0 pannAlAlajI sAhityAcArya, paM0 sumerucandajI zAstrI, DaoN0 kamalacandra sogAnI, DaoN0 bhAgacanda bhAskara, DaoN0 rAjArAma jaina ArA Adike nAma vizeSataH ullekhanIya hai / ye sabhI santa va vidvAn arhanniza jaina sAhitya ke lekhana evaM zodhana meM lage huye haiM / yahI nahIM, aba to kucha vaijJAnika bhI vijJAnake AdhArapara punarjanma, AtmA, svarga evaM narakake astitva ke bAremeM gaharI khoja karanemeM lage haiM / jainadarzana ke adhyayana, khoja evaM lekhanakI dizAmeM bhI paryApta kArya huA hai / jaina darzana evaM nyAyake adhikAMza grantha, jinameM samantabhadra, pUjyapAda, akalaMkadeva, haribhadra, siddhasena, vAdIbhasiMha, vidyAnanda prabhAcandra, -5
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacandra, malliSeNake granthoMke nAma vizeSataH ullekhanIya hai / ina granthoMke prakAzanameM jaina dArzanika granthoMke mahattvase vidvAnoMko jAnakArI mila gayI hai / tathA unake paThana-pAThanameM gatizIlatA AyI hai / isa zatAbdIke dArzanikoMne bhI apane-apane granthoMse dArzanika sAhitya ke bhaNDArameM abhivRddhi kI hai / aura isa dRSTi meM paM0 mahendrakumAra nyAyAcAryakA jainadarzana, paM0 cainasukhadAsa nyAyatIrthakA jainadarzanasAra (saMskRta), kailAzacandra zAstrIkA jaina nyAya, mani nathamalajIkA jaina nyAyakA vikAsa, ke rUpa meM jo kArya haA hai vaha atyadhika prazaMsanIya hai| kintu DaoN0 koThiyAne dArzanika jagatmeM sabase adhika ullekhanIya kArya kiyA hai aura syAdvAdasiddhi (vAdIbhasiMha), pramANaprameyakalikA (narendrasena) nyAyadopikA (abhinava dharma bhUSaNa) AptaparIkSA (vidyAnanda), pramANaparIkSA (vidyAnanda) jaise bhUlagranthoMkA vidvattApUrNa sampAdana karake dArzanika jagatke samakSa uttama sAhitya prastuta kiyA hai / yahI nahIM, 'jaina tarkazAstrameM anumAna vicAra' ke rUpa meM zodha-prabandha likhakara darzanasAhityake bhaNDArakI abhivRddhi kI hai| DaoN0 koThiyAke 'jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana'ke nAmase jisa pustakakA prakAzana haA hai usase Apake dArzanika vyaktitvako parakhane meM aura bhI sahAyatA milI hai aura zuddha dArzanikake rUpameM ApakA vidvat jagatko paricaya prApta huA hai / ___DaoN0 koThiyA vartamAnameM jaina vidvat jagatke eka jagamagAte nakSatra hai, jinake jJAnake prakAzase sArA samAja evaM deza prakAzita hai / kyA sAhityika kSetra evaM kyA sAmAjika kSetra donoMko hI ApakI amUlya sevAyeM prApta hai| yahI kAraNa hai ki DA0 koThiyA nyAyAlaMkAra, nyAyaratnAkara, nyAyavAcaspati jaisI mAnada upAdhiyoMse vibhinna saMsthAoM dvArA sammAnita ho cuke hai| yahI nahIM, vibhinna nagaroM evaM gA~voMkI jaina samAja dvArA bhI Apa sArvajanikarUpase sammAnita ho cuke hai| 'vidvAna sarvatra pUjyate' kI ukti Apake liye zatapratizata sahI siddha hotI hai| DaoN0 koThiyA evaM unakI patnI zrImatI camelI devI donoM hI hRdayameM vidyAthiyoMke lie, mehamAnoM evaM vidvAnoMke lie sadA hI palaka pA~var3e bichAye rahate haiM / yahI kAraNa hai ki vArANasI jaise nagarameM sabase jyAdA atithi Apake yahA~ hI pahu~cate haiN| ve donoM hI apanI sImita AyameMse adhika-se-adhika rAzi dUsaroMke liye vikIrNa karate rahate haiN| jaba unako abhinandana-grantha samarpita karanekA prazna AyA to sabhIne eka svarase aise zubha kAryakA samarthana hI nahIM kiyA, kintu sakriya rUpameM kisI-na-kisI rUpameM sahayoga bhI denekI apanI icchA vyakta kii| lekina unakA abhinandana-grantha aise granthoMkI paramparAmase haTa kara nikAlanekA nizcaya kiyA gayA aura usI nirNayake phalasvarUpa prastata abhinandana-grantha pAThakoMke samakSa prastata hai| prastuta abhinandana-graMtha pA~ca khaNDoMmeM vibhakta hai| prathama evaM dvitIya khaNDa DaoN0 koThiyAke jIvana evaM kRtitvase sambandhita haiN| eka vidvAnake liye samAja evaM dezake saikar3oM-hajAroM vyaktiyoMke kaise vicAra haiM tathA unheM ve kina-kina dRSTiyoMse dekhate rahe haiM, una sabakA ina do khaNDoMmeM prakAzita zubhakAmanAoM evaM lekhoMmeM acchI taraha patA calatA hai| DaoN0 koThiyAkA jIvana jisa prakAra darzana-sAhitya evaM samAja-vikAsake liye samarpita hai usI taraha unakA jIvana samAjake liye eka dharoharake rUpameM hai, jisapara unase bhI adhika samAjakA adhikAra hai / yahI kAraNa hai ki samAjake sabhI vargoMne unake dIrgha evaM yazasvI jIvanakI kAmanA kI hai / eka ora jainAcAryoMne unake yazasvI jIvanake kiye apanA zubhAzIrvAda diyA hai aura apanI zubhakAmanAoMse unake vyaktitvako prazaMsA kI hai vahIM dUsarI ora samAjanetAoM, vidvAnoM, sAhityaseviyoMne zatAyuH hokara isI taraha sevA karate rahanekI zubhakAmanAe~ pragaTa kI hai| vAstavameM samAjake zreSThIvarga, netAgaNa evaM vibhinna saMsthAoMke adhikArIgaNa sabhIne eka svarase unake dIrgha jIvanakI kAmanA kI hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdaka-maNDala DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla DaoN. jyoti prasAda jaina paM0 balabhadra nyAyatIrtha DaoN0 bhAgacandra bhAgendu DaoN0 pannAlAla jaina sAhityAcArya DaoN0 zItalacandra jaina
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha zabhakAmanAoMke sAtha hI unake sAthiyoM, sahayogiyoM evaM pArivArika mitroM, ziSyoM evaM upakRta janoMne unake vyaktitvake sambandhameM jo kucha likhA hai vaha unake vizAla vyaktitvakA hI citraNa kiyA hai / vaha vAstavameM eka vidvAnake lie kama gauravakI bAta nahIM hai / choTI-choTI kavitAoMke mAdhyamase ziSyoM, vidyAthiyoM evaM sahadajanoMne jisa tarahase apane udgAra prakaTa kiye haiM unase aisA lagatA hai ki unakA jIvana kitanA prazasta, upayogI evaM sarvajanahitAya evaM sarvajanasukhAya bana cukA hai| banArasa meM rahate hae bhI ve sAre dezake haiM aura unake svAgatake kiye sArA samAja mAnoM palaka-pAvaDe bichAye rahatA hai / DaoN0 koThiyA 'karmaNyevAdhikArastu' siddhAntameM vizvAsa rakhane vAle haiM aura isI maMtrake AdhArapara ve satata kAryazIla rahe haiM / unhoMne apane jIvana meM utthAna hI utthAna dekhA hai| ve eka sAmAnya adhyApakase lekara hindU vizvavidyAlayameM upAcArya pada taka pahu~ce haiM / ve jahA~ bhI rahe haiM apane svAbhimAnakA aMza chor3A hai tathA apanI pUrI DyaTIkA anjAma diyA hai| inakA jIvana 'vajrAdapi kaThorANi' na hokara 'mani kusumAdapi' hai| yahI kAraNa hai ki Aja ho nahIM, apane Adise antake jIvanameM lokapriya bane rahe haiN| ina do khaNDoMmeM unake jIvana evaM vyaktitvake atirikta unakI pramukha kRtiyoMpara samAlocanAtmaka samIkSAe~ dI gayI haiM, jo vibhinna vidvAnoM dvArA likhI gayI haiN| vidvAnoMkI dRSTi meM unakI kRtiyA~ dArzanika jagatmeM kitanI kharI utarI haiM tathA janadarzanakI bhUmikAmeM unakA kyA sthAna hai Adi kucha praznoMko ubhArA gayA hai aura una kRtiyoM ke AdhArapara unakA samAdhAna khojA gayA hai| DaoN0 koThiyAkI jina kRtiyoM ke samIkSAtmaka lekha diye gaye haiM unake tathA unake samIkSaka lekhakoMke nAma nimna prakAra haiM samIkSaka 1. nyAyadIpikA :paM. narendrakumAra bhisIkara 2. Apta parIkSA : pro0 udayacandra jaina 3. dravyasaMgraha : DaoN0 bhAgacandra bhAskara 4. samAdhimaraNa dIpaka : DaoN0 kusumalatA jaina 5. pramANaprameyakalikA : pro0 raMjanasUrideva 6. jaina tarkazAstra meM anumAna-vicAra : DaoN0 dAmodara zAstrI 7. jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana : DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla 8. pramANaparIkSA : paM0 rAmanArAyaNa tripAThI . isa prakAra samIkSAtmaka lekhoMmeM DaoN0 koThiyAkI dArzanika sUjha-bUjha evaM unake sampAdana starapara acchA prakAza DAlA gayA hai| sAtha hI unakI adhikAMza kRtiyoMkA paricaya bhI pAThakoMko eka hI sthAnapara saralatAse upalabdha karA diyA gayA hai / kisI vidvAnke samasta kRtitvakA eka hI sthAnapara paricaya aura vaha bhI samIkSAtmaka, bhaviSyake liye usako jAnane-dekhane evaM parakhanekA sabhIko sundara avasara mila jAtA hai| zeSa khaNDa abhinandana-graMthake zeSa tIna khaNDa pUrNataH unake kRtitvase sambandhita haiN| DA~0 koThiyA sAhityika jagat meM gata 40 varSoMse lagAtAra kArya kara rahe haiM / unake vibhinna patra-patrikAoMmeM pacAsoM khojapUrNa nibandha prakAzita ho cuke haiM / seminAroM, sammelanoM evaM anya samArohoMmeM unhoMne kitane hI zodhapatroM (zodhanibandhoM) kA vAcana kiyA hai| lekina ve saba idhara-udhara patra-patrikAoMke pRSThoMmeM athavA seminAroMkI riporToMmeM bikhare par3e haiN| aise nibandhoMkA saMgraha jahAM eka ora Avazyaka hai vahA~ unakA saMkalana karanA bhI eka khojakA viSaya hai| vaise to DaoN0 koThiyAke abataka karIba karIba 200 lekha vibhinna patra-patrikAoMmeM
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzita ho cuke haiM / lekina abhinandana-granthameM aise hI nibandhoMkA saMkalana kiyA gayA hai, jinakI upAdeyatA Age AnevAle samayameM bhI utanI hI hai jitanI vartamAna meM hai / athavA jaba ve likhe gaye the / isa taraha aise 50 lekhoMkA mahattvapUrNa saMgraha abhinandana-graMthake tIna khaNDoMkI zobhA baDhA rahe haiN| DaoN0 koThiyAke mahattvapUrNa nibandhoMko tIna khaNDoMmeM viSaya-pratipAdanako dRSTise vibhAjita kiyA gayA hai| tRtIya khaNDa meM aise 26 nibandhoMkA saMgraha hai jinakA pramukha viSaya dharma, darzana evaM nyAyake antargata AtA hai| isa khaNDameM vaise to sabhI nibandha upayogI evaM mahattvapUrNa haiM tathA jinameM kitane hI praznoMkA samAdhAna khojA jA sakatA hai lekina 'puNya aura pApakA zAstrIya dRSTikoNa', 'karuNA-jIvakI eka zubhapariNati,' 'jainadharma aura dIkSA', 'kSamA aura ahiMsAkA vizleSaNa', saMjaya velaTThiputra aura syAdvAd', vaidika saMskRtiko zramaNa saMskRtikI dena, DaoN. ambeDakarase bheMTavArtA, jainadarzanameM sallekhanA jaise kucha nibandhoMmeM DaoN0 koThiyAkI vidvattAko dekhA evaM parakhA jA sakatA hai tathA unake cintanazIlatA eka jhalakake darzana kiye jA sakate haiN| ye sabhI nibandha jainadarzana evaM dharmake adhyetAke lie atyadhika upayogI siddha hoMge tathA unake AdhArapara dharma, darzana evaM nyAyake ulajhana bhare praznoMko sulajhAyA jA sakatA hai| abhinandana-graMthake caturtha khaNDameM itihAsa evaM sAhityase sambandhita nibandhoMkA saMkalana kiyA gayA hai, jinakI saMkhyA 13 hai / lekina ina itihAsa evaM sAhityake nibandhoMkA sambandha bhI darzanase hI hai / DaoN0 koThiyA to dArzanika vidvAna haiN| isaliye unakA itihAsa evaM sAhityika nibandhoMkA viSaya bhI dArzanika hI hotA hai| isa khaNDake 13 nibandhoMmeM AcArya kundakunda, gRddhapiccha evaM samantabhadrake jIvana, vyaktitva, samaya evaM kRtitvapara prakAza DAlaneke atirikta kuNDalagiri siddhakSetrapara bhI khojapUrvaka prakAza DAlA gayA hai| usake atirikta anusandhAnameM pUvagrihamukti Avazyaka hai isameM kucha praznoMko uThAkara unakA samAdhAna DhU~DhA gayA hai / anusandhAna to anusandhAna hI hai, taba tathyoMkI upalabdhi hai athavA prAcIna mAnyatAoMke virodha / samarthanameM sAmagrIkI khoja hai| anusandhAnameM yadi hamArA pUrvAgraha hogA to phira anusandhAna hI vyartha siddha hogaa| isI khaNDameM 'saMjada' padapara bhI vicAra-vimarza kiyA gayA hai| DaoN. koThiyAkA vaha cintana bhI itihAsakI sAmagrI bana gayA hai| graMthake paJcama khaNDameM DA0 koThiyAke vividha viSayaparaka lekhoMkA saMgraha kiyA gayA hai, jisameM eka ora AcArya namisAgara, pajya varNIjI evaM mahApaNDita ToDaramalakA jIvana-caritra diyA gayA hai vahIM unake sAtha DA~0 sA0ke apane saMsmaraNoMko bhI lipibaddha kiyA gayA hai| isake sAtha hI zratapaJcamIke svarUpa evaM usakI aitihAsikatApara bhI prakAza DAlA gayA hai| isI khaNDa meM dazalakSaNaparva, kSamAparva, vIra-nirvANaparva-dIpAvalI evaM mahAvIra-jayantI jaise pramakha sAmAjika parvokI mahattA evaM unakI aitihAsikatApara bhI acchA prakAza DAlA gayA hai| ye sabhI parva janamAnasako chUnevAle parva hai, isaliye unakI mahattAke sambandhameM jAnanA Avazyaka hai / inake atirikta ahAra, papaurA, pAvApura evaM zravaNavelagolA jaise lokapriya tIrthoMpara bhI DaoN0 koThiyAne apanI lekhanI calAyI hai| zravaNabelagolAmeM jaba mahAmastakAbhiSeka hotA hai to samUce vizvakA usakI ora dhyAna AkarSita ho jAtA hai aura isI dRSTise prastuta abhinandana-granthameM aise nibandhoMkA saMkalana kiyA gayA hai, jinako par3hakara pAThaka bhaviSyameM navIna sAmagrIse lAbhAnvita ho ske| isI khaNDakA eka AkarSaNa DaoN0 koThiyAke tIna pravAsoMkA varNana hai| vaise to ve varSa bharameM cAra mahIne pravAsameM hI rahate haiM tathA jana-janako apane pravacanoMse lAbhAnvita karate rahate haiN| lekina hamane rAjagRha, kAzmIra evaM bambaIke pravAsapara likhe gaye unake anubhavoMko isa khaNDa meM saMkalita kiyA hai| -8 www.jainelibrary sorg
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra prastuta 'DaoN0 koThiyA abhinaMdana-grantha' unake jIvana, parivAra, vyaktitva evaM kRtitvapara AdhArita grantha hai, jo abhinandana-granthoMke lie eka nayI dizA-bodhaka hai| isa granthameM eka ora jahA~ samAjake vibhinna mahAnubhAvoMke unake prati apane-apane vicAra hai vahIM dUsarI ora unake kRtitvaparaka sAmagrI bhI saMkalita kI gayI hai| isaliye isa abhinandana-granthako hama DaoN0 koThiyAke sarvAGgINa jIvanako dekhanekA eka prakAza-gRha kaha sakate haiM / abhinandana-graMtha-sampAdanake kAryameM jina pUjya santoM, vidvAnoM, lekhakoMkA sahayoga milA hai usake liye sampAdaka-maNDala sabhIkA AbhArI hai, kyoMki unake binA yaha gurutara kAryako mUrtarUpa nahIM diyA jA sakatA thaa| isa avasarapara hama una lekhakoMse bhI kSamA-prArthI haiM, jinake lekhoMko sthAnAbhAvake kAraNa hama granthameM sthAna nahIM de pAye athavA unako saMkSipta rUpase ho hama isameM prakAzita kara sake / hama abhinandana-granthake saMrakSakamahAnubhAvoM, upAdhyakSoM evaM parAmarzadAtrI-maNDalake sadasyoMke bhI AbhArI haiM jinakA, hameM nirantara sakriya sahayoga mila skaa| abhinandana-grantha-prakAzana samitike adhyakSa rAya devendra prasAdajI gorakhapurako hama kina zabdoM meM dhanyavAda deM, kyoMki yaha saba kArya unhIM kI preraNAkA sUphala hai / isI taraha samitike maMtrI zrI bAbUlAla jaina phAgulla vArANasIke bhI hama vizeSa rUpase AbhArI haiM / vAstavameM isa abhinandana-granthake ve hI niyojaka haiM aura prakAzanakA sArA kArya inhIMkI dekharekha meM sampanna huA hai / DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla kRte sampAdaka maNDala
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhinandana-samiti ke padAdhikArI adhyakSatA sAhu theyAMsaprasAdajI jaina, bambaI mukhya atithi seTha DAlacandrajI jaina, sAgara zrI rAya devendra prasAdajI jaina JainEducatadhyakSa prakAzana samiti bAbUlAla jaina phAgulla For Private &Personal use only maMtrI prakAzana samiti
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAcArya DA~0 darabArIlAla koThiyA abhinandana-graMtha prakAzana samitike padAdhikArI saMrakSaka 24. paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya, bonA 1. svastizrI paNDitAcArya 'karmayogI' cArukIrti 25. paM0 nAthUlAla zAstrI, indaura bhaTTAraka, zravaNabelagolA 26. zrI yazapAla jaina, dillI 2. svastizrI paNDitAcArya cArukoti bhaTTAraka, 27. paM0 bhaMvaralAla nyAyatIrtha, jayapura mUDabidrI 28. zrImatI viduSI gajAvena, bAhubalI (kolhApura) 3. zrI vIrendra hegar3e, dharmasthala / 29. paM0 bAlacandra zAstrI, haidarAbAda 4. sara seTha bhAgacanda sonI, ajamera 30. zrI lakSmIcandra jaina, dillI 5. sAhU zreyAMsa prasAda, bambaI 31. zrI agaracanda nAhaTA, bIkAnera 6. zrImatI zarayU daphtarI, bambaI 32. pro0 khuzAlacandra gorAvAlA, vArANasI 7. zrI nirmala kumAra seThI, lakhanaU 33. DaoN0 lAlabahAdura zAstrI, dillI adhyakSa 34. paM0 bAbUlAla jaina jamAdAra, bar3auta 8. zrI rAya devendra prasAda jaina, eDavokeTa, gorakhapura 35. paM0 amRtalAla zAstrI, lADana upAdhyakSa 36. paM0 hIrAlAla kauzala, dillI 9. seTha DAlacanda jaina, sAgara 37. bra050 mANikacanda cavare, kAraMjA 10. lAlA premacanda jaina, dillI 38. DaoN0 harIndrabhUSaNa, ujjaina 11. paM0 khunnIlAla bhadaurA vAle, TIkamagar3ha 39. pro0 udayacanda jaina, vArANasI 12. zrI indrajIta jaina eDavokeTa, kAnapura sadasya 13. siMghaI jIvana kumAra, sAgara 40. rA0ba0 seTha rAjakumAra siMha, indaura maMtrI 41. zrI sAhU azoka kumAra jaina, naI dillI 14. zrI bAbUlAla jaina phAgulla, vArANasI 42. zrI bAbUlAla pATaudI, indaura 43. zrI jayacanda lohADe, haidarAbAda sampAdaka-maNDala 44. zrI seTha harakacanda pANDayA, rAMcI 15. DaoN0 jyoti prasAda jaina, lakhanaU 45. zrI trilokacanda koThArI, koTA 16. paM0 DaoN0 pannAlAla jaina sAhityAcArya, sAgara 46. lA0 ajita prasAda jaina, dillI 17. paM0 balabhadra nyAyatIrtha, AgarA 47. zrI ramezacandra jaina, dillI 18. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla, jayapura 19. DaoN0 bhAgacanda bhAgendu, damoha 48. lA0 ragghUmala mahendrakumAra jaina, jhA~sI 49. zrImanta seTha RSabhakumAra jaina, khuraI 20. DaoN0 zItalacanda jaina, vArANasI 50. sa0 si0 dhanyakumAra jaina, kaTanI parAmarzadAtrI-maNDala 51. zrI sumeracanda pATanI, DAlIgaMja, lakhanaU 21. paM0 jaganmohanalAla zAstrI, kaTanI 52. zrI lAlacanda jaina, Tikaitanagara (bArAbaMkI) 22. paM0 phUlacandra zAstrI, vArANasI 53. zrI RSabhadAsa jaina, vArANasI 23. paM0 kailAzacandra zAstrI, vArANasI 54. zrI zravaNakumAra jaina, kalakattA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55. zrI himmatasiMha, kalakattA 56. zrI sAgaracanda divAkara, sAgara 57. seTha badrIprasAda sarAvagI, paTanA 58. rAjavaidya zAntiprasAda jaina, dillI 59. siM0 zrInandanalAla jaina, bInA 60. bA0 vizAlacanda jaina, sahAranapura 61. zrI mahendrakumAra phusakele, vakIla,sAgara 62. DaoN0 bhAgacanda bhAskara, nAgapura 63. zrImatI rAjakumArI rAMdhelIya, kaTanI 64. DaoN0 kapUracanda jaina, TIkamagar3ha 65. siM0 hukumacanda sAMdhelIya, pATana 66. zrI paM0 bAlacanda jaina, navApArA-rAjima 67. paM0 devakumAra jaina, mUDabidrI 68. zrI mizrIlAla eDavokeTa, gunA 69. zrI tArAcandra premI, phirojapura jhirakA 70. DaoN0 zrIcandra jaina saMgala, eTA 71. zrI satIzakumAra jaina, nyU dillI 72. bA0 subodhakumAra jaina, ArA 73. zrI motIlAla bar3akula, jabalapura 74. zrI nIraja jaina, satanA 75. zrI rAjendra kumAra jaina, meraTha 76. paM0 garIbadAsa jaina, kaTanI 77. zrI vIrendrakumAra iTorayA, damoha 78. zrI kamalakumAra jaina, chatarapura 79. pro0 jagannAtha upAdhyAya, vArANasI 80. zrI jayakRSNadAsa jaina, vArANasI 81. siM0 nemIcandra jaina, jabalapura 82. zrI zaileza DAhyabhAI, sUrata 83. pro0 ananta prasAda jaina, gorakhapura 84. paM0 kuMjIlAla jaina, girIDIha 85. zrI ratanacanda paToriyA, durga 86. DaoN0 kusumalatA paToriyA, nAgapura 87. zrI mahendra kumAra mAnava, chatarapura 88. zrI surezacandra jaina, bhopAla 89. zrI narendra 'bhAnAvata' jayapura 90. zrI mahendra kumAra malaiyA, sAgara 91. zrI nalina zAstrI, bauddha gayA 92. siM0 ratanacanda jaina, jabalapura 93. paM0 zikharacandra jaina, bhiNDa 94. siM0 harizcandra jaina, jabalapura 95. zrI DaoN0 esa0 ke0 jaina, dillI 96. zrI maujIlAla jaina, vArANasI 97. DaoN0 prema sumana, udayapura 98. zrI gaNezIlAla rAnIvAlA, koTA 99. zrI subhASa jaina, kaTanI 100. DaoN0 rAjArAma jaina, ArA 101. DaoN0 dharmacandra jaina, kurukSetra
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAcArya DaoN0 darabArIlAla koThiyA abhinandana grantha- prakAzana meM sahayogiyoMkI nAmAvalI 5001) svasti zrI paNDitAcArya cArukIti svAmI mUDabidrI (karnATaka) 2101) rAya devendra prasAdajI, gorakhapura ( u0 pra0 ) 2001) vIra sevA - mandira TrasTa dvArA DaoN0 zrI candrajI jaina saMgala, eTA 501) gaNeza varNI di0 jaina saMsthAna, vArANasI ( u0 pra0 ) 1000) zrI akhila bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSada 1001) zrI pokharAjajI jaina, gorakhapura ( u0 pra0 ) 1001) zrI nirmalakumAra seThI, lakhanaU ( u0 pra0 ) 1001) siM0 jIvanakumAra aruNakumAra jaina, sAgara (ma0pra0) 1001) DaoN0 bhAgacandajI jaina, damoha kI ( mArphata ) 500 ) rAjavaidya zAntiprasAda jaina, dillI 501 ) zrI subhASajI jaina, kaTanI ( ma0pra0) 501) siMghaina campAbAI jaina TrasTa, kaTanI (ma0 pra0) 510) zrI ratanacandra paTIriyA, durga (ma0 pra0 ) 510) zrI zIlacanda jaina, indaura ( ma0pra0) 501) paM bAlacanda surezacanda jaina, navApArA rAjima 251) zrI di0 jaina siddhakSetra, kuNDalagiri ( konIjI ) ma0 pra0 251) zrI ajitaprasAda jaina ThekedAra, dillI 200) zrI anantaprasAda jaina, gorakhapura ( u0 pra0 ) 101) DaoN0 esa0 ke0 jaina, dillI 101) paM0 mohanalAlajI zAstrI, jabalapura ( ma0pra0) 101) zrI lakhamIcanda jaina, jabalapura (ma0 pra0 ) 101) caudharI darabArIlAla jaina, jabalapura (ma0 pra0) 101 ) seTha harakacanda jaina, rAMcI (vihAra) 101) paM0 pannAlAla sAhityAcArya, sAgara (ma0pra0) 101) DaoN0 rAjArAma jaina, ArA (vihAra) 101) zrImatI vidyAvatI jaina, ArA (vihAra) 101) zrImatI tArAbAI jaina (mAtu zrI rAjendrakumAra jaina paTauriyA ), nAgapura (mahA0 ) 101) zrImatI DaoN0 kusumalatA jaina, nAgapura (mahArASTra ) 102) lAlA ragghUmala jaina, jhA~sI (u0 pra0 ) 101) di0 jaina samAja, kurukSetra (hariyANA) 101) zrImatI camelIbAI jaina, vArANasI 101) zrImatI jaina, vArANasI 101) zrImatI zAradA jaina, vArANasI 101) DaoN0 kapUracandajI jaina, TIkamagar3ha 101) lAlA mahatAba siMhajI, dillI 101) siMghaI nemIcanda jaina, goMdavAle, zivapurI 101) zrImatI puSpA devI jaina, mahAvIra presa, vArANasI
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaMDa zubhAzIrvAda orror our r ekalabdhapratiSTha vidvAn jaina darzanake pramukha vidvAn sevAeM anupama sAhitya-sAdhanAke lie samarpita-jIvana jaina vidyAke apratima-manISI jainadharmake mUrdhanya vidvAn dharmAnurAgI sAhityasevI maMgala-kAmanA sevAe~ bahumUlya saccA mArga-darzana jaina nyAyake adhikArI vidvAna diggaja vidvAn eka sAmAjika kAryakartA vilakSaNa pratibhAzAlI jaina samAjake gaurava hArdika zubhakAmanA . maMgala-kAmanA dezake mUrdhanya vidvAn janadarzanake prakAMDa vidvAn uccakoTike vidvAn jaina nyAyake adhikArI vidvAna tattvajJAnake bhaNDArI jJAnakA akhaNDa dIpa jalAyA mahAmanISI viSayAnukrama AzIrvAda, zubhakAmanA evaM saMsmaraNa AcArya zrI dezabhUSaNa mahArAja elAcArya zrI vidyAnanda muni AcArya zrI vidyAsAgara mahArAja AcArya zrI samantabhadra mahArAja AcArya zrI zAntisAgara mahArAja bhaTTAraka cArukIrti svAmI, mUDabidrI zrI harizcandra bhagata, hastinApura bra0 dayAsindhu, droNagiri paNDitA bra0 sumatI bAI zahA, solApura saraseTha bhAgacanda sonI sAhU zreyAMsa prasAda jaina seTha harakacanda zrI nirmala kumAra seThI seTha bhagavAnadAsa zobhAlAla jaina zrI jayacanda lohADe siMghaI dhanyakumAra jaina zrI sumeracandra jaina pATanI zrI namezacandra jaina zrI nareza kumAra jaina mAdIpuriyA zrI sunaharIlAla jaina zrI badrI prasAda sarAvagI zrI bhagatarAma jaina seTha DAlacanda jaina zrI harizcandra jaina, jabalapura paM0 gaNezIlAla jaina, hastinApura zrI kailAzacandra jaina, dillI lAlA ragghUmala jaina, jhA~sI kRSipaMDita zrImanta seTha RSabhakumAra jaina zrI gaNezIlAla rAnI vAlA, koTA zrI subodha kumAra jaina, ArA zrI mizrIlAla pATanI, lazkara (gvAliyara) zrI rAjakumAra seThI, DImApura siMghaI hukumacandra sAMdhelIya rrrr m m>>3333urr. or ur 9,990 vvv
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI koThiyAjIkA naitika koNa smRtike jharokhe meM koThiyAjI sarasvatIputra karmaTha vyaktitva hArdika sandeza samAjake mArgadarzaka dera Ayada durusta Amada guruNAM guru vinamratA aura saralatAke agraNI yazaskarI vidyAke amara upAsaka kitane gahare kitane udAra sAhitya- devatAke garimAyukta ArAdhaka mere zraddheya eka sahRdaya vidvAn naI pIDhI ke nirmAtA prathama jhalaka nyAyadivAkara DaoN0 koThiyAjI mahAn vyaktitva ke dhanI sAdagI aura saralatAkI mUrti preraNAsrota DaoN0 lAlacanda jaina jJAnanidhi evaM vAtsalyakoza DaoN koThiyAjI DaoN0 premasumana jaina preraka vyaktitva pro0 pravINacandra jaina saralatAkI pratimUrti jIvana-patha pradarzaka bhUlI bisarI yAdeM yogadAna uccastarakA zubha-kAmanA caturmukhI pratibhA ke dhanI nyAyazAstra marmajJa zrI darabArIlAla koThiyA abhinaMdana hai| bAraMbAra zata-zata abhinandana hai nainAgirike zramaNadUta ! o ! sAhityika santa ! abhinaMdana kara harSa mahAn nAva lagAnA pAra paM0 dayAcandra sAhityAcArya zrI vinayakumAra pathika paM0 zreyAMsakumAra jaina zAstrI zrI tArAcandra premI zrI zizupAla pArzvanAtha zAstrI paM0 zikharacanda jaina pratiSThAcArya, bhiNDa zrI sumeracandra kauzala paM0 mohanalAlajI zAstrI paM0 rAjakumAra zAstrI, AyurvedAcArya DaoN0 bAlacandra jaina paM0 padmacandra jaina zAstrI DaoN0 gulAba candra jaina zrI caMdanamala 'cAMda' DaoN0 kamaleza kumAra jaina paM0 lakSmaNaprasAda 'prazAnta' zrImatI premalatA paM0 ravicandra jaina zrI zaileza DI0 kApaDiyA jaina prAcArya kundanalAla paM0 nAgendra zAstrI bra0 paM0 khunnIlAla (jJAnAnaMda) jaina DA~0 dharmacandra jaina DaoN0 zrImatI ramA jaina zrI akSaya kumAra jaina paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya paM0 prakAza 'hitaiSI' zAstrI paM0 nanheMlAla jaina siddhAntazAstrI paM0 anUpacandra nyAyatIrtha hAsyakavi hajArIlAla jaina' kAkA' vaidya kapUracandra vidyArthI zrI zarmanalAla sarasa paM0 bAbUlAla phaNIza paM0 dharaNendra kumAra zAstrI - 15 - 9 10 11 11 11 12 12 13 13 13 14 15 15 16 16 16 17 18 18 19 20 20 20 21 22 22 22 22 23 24 24 27 26 27
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA-mamatAke anuraMjana kotthiyaa...| zrI zaziprabhA jaina koThI vAle koThiyA zrIlakSmI candra jaina 'saroja' eka nispRha vidvAn paM0 amatalAla jaina zAstrI Adarza vyaktitvake dhanI paM0 satyandhara kumAra seThI zat-zat vandana........... .. prAcArya nemicandra jaina samaya-zilpI Adarza sAdhaka DaoN0 zrImatI puSpalatA jaina caturmukhI pratibhAke dhanI zrI pratApacandra jaina sarAhanIya vyaktitva zrI lakSmIcandra jaina saMkalpakI sAkAra mUrti zrI rAjendra kumAra jaina vyaktittvake dhanI zrI vijayakumAra jaina 'bhAratIya' samarpita vidvAn zrI mahAvIra prasAda jaina, eDavokeTa kSamA aura mArdavake dhanI lA0 mahatAba siMha jaina mere pUjya cAcA DaoN0 koThiyAjI DaoN. mahendra kumAra jaina kaSTaharaNa paNDitajI zrI zIladacanda modI bhAvuka gurujI zrI bAbUlAla jaina phAgulla guNa-pArakhI vidvAn zrI sulatAna siMha jaina, ema0 e0 droNagirike utsavoMmeM DaoN0 koThiyA zrI kamala kumAra jaina jaisA maiMne unheM jAnA aura pAyA AcArya ananta prasAda 'lokapAla' nyAyAcAryoM meM antima kar3I zrIkoThiyAjI DaoN0 kanchedIlAla jaina ve nyAyAcArya to hai hI, nyAyAdhIza bhI hai : eka rocaka saMsmaraNa cau0 komalacanda madula eka jAgaruka vyaktitva bra0 paM0 bhuvanendra kumAra varNI zAstrI nirlobhI : DaoN0 koThiyAjI paM. ajitakumAra jaina zAstrI yugapuruSake prati zrI sureza jaina, zrImatI vimalA jaina preraNA aura sphUrti ke srota zrI satIza jaina unakA Adarza merA preraNAstrota DaoN0 ramezacandra jaina vidvad vibhUti paM0 bAlacandra zAstrI jainadarzanake apratima vidvAna paM0 garIbadAsa jaina paNDitajIke anurUpahI paMDitAnIjI zrImatI subhadrA jaina DaoN0 koThiyA pUrNa puruSAyuSa prApta kareM DA0 gaNezIlAla suthAra chAtroMke prati udArabhAva DaoN0 sanatakumAra jaina vidvattAkA sahI upayoga zrI kapUracandra varaiyA dvitIya khaNDa vyaktitva evaM kRtitva kuladIpaka koThiyAjI zrI dulIcandra jaina nIra-kSIrake samIkaraNameM nirbhaya zveta marAla Azukavi zrI kalyANa kumAra zazi - 16 -
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ golApUrva anvayake AlokameM vidvatjagatake camakate hue sitAre merI Antarika sadbhAvanA jaina nyAyake ekamAtra sarvopari vidvAn jainadarzanake variSTha vidvAn apratima pratibhAke dhanI jainadarzana, nyAyake prakANDa vidvAn caturtha sakrama evaM pUrNa jaina nyAyAcArya alaukika pratibhAke dhanI jIvana mUlyoMke prati AsthAvAn samanvayazIla dArzanika vidvAna jainadarzanake mUrdhanya vidvAn eka baharaMgI vyaktitva maMgalAzA maMgala-kAmanA AsthAkA abhinandana maMgala kAmanA ve jaina jagatake gaurava haiM advitIya pratibhAke dhanI bar3e bhAI koThiyAjI anupama vidvAn mere Adya vidyAguru baha AyAmI vyaktitvake dhanI sAhityika zodhakSetrameM mahanIya yogadAna sarala evaM snehI vidvAn mUrdhanya vidvAn koThiyAjI jaina nyAyake advitIya prakANDa paNDita merI pahalI mulAkAta unakA jIvana : eka khulI pustaka DaoN0 sAhabake samparka meM kaise AyA mere zraddhA-bhajana unakI mujhapara gaharI chApa nispRha sAhitya-samAjasevaka vinamratAkI sAkAra pratimUrti yugapraNetA DaoN0 koThiyA merI dRSTimeM hamAre zrImAnjI paNDita phUlacandra siddhAntazAstrI vidyAvAridhi DaoN. jyotiprasAda jaina paM0 jaganmohanalAla zAstrI siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI paM0 nAthUlAla jaina zAstrI DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya DaoN0 nathamala TATiyA pro0 khuzAlacandra gorAvAlA paM0 bhaMvaralAla nyAyatIrtha zrI yazapAla jaina zrI agaracanda nAhaTA DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla paM0 balabhadra jaina DaoN0 rAjakumAra jaina sAhityAcArya paM0 mUlacandra zAstrI zrI nIraja jaina ema e. paM0 mUlacanda jaina zAstrI paM0 kuMjIlAla jaina bra0 paM0 gorelAla zAstrI paM0 bAbUlAla jaina jamAdAra pro0 udayacandra jaina pro0 DaoN0 rAjArAma jaina DaoN0 bhAgacandra jaina bhAskara DaoN0 harIndrabhUSaNa jaina DaoN0 ratanacandra jaina paM0 hIrAlAla jaina 'kauzala' paM. ratanalAla kaTAriyA zrI mahendrakumAra 'mAnava' zrI nemIcanda pAToriyA, zrImatI ratanaprabhA jaina zrI rAya devendraprasAda jaina, eDavokeTa zrI premacandra jaina zrI indrajIta jaina, eDavokeTa zrI jIvanakumAra siMghaI DaoN0 sAgaramala jaina DaoN0 bAhubalikumAra jaina zromato camelo bAI, koThiyA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana: samIkSAtmaka adhyayana DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla pramANa-parIkSA paM0 rAmanArAyaNa tripAThI jaina tarkazAstrameM anumAna-vicAra DaoN0 dAmodara zAstrI (eka samIkSaNa) pramANaprameyakalikAke saMdarbha meM pro0 zrI raMjana sUrideva nyAyadIpikA : eka samIkSA paM0 narendrakumAra zAstrI dravyasaMgraha : eka anucintana DaoN0 bhAgacandra 'bhAskara', DI0 liT0 Apta-parIkSA : eka adhyayana pro0 udayacandra jaina samAdhimaraNotsAhadIpaka : eka samIkSA DaoN0 (sau0) kusuma pAToriyA tRtIya khaNDa dharma, darzana, nyAya 105 108 115 117 120 123 128 138 140 143 146 1. puNya aura pApakA zAstrIya dRSTikoNa 2. vartanAkA artha 3. jIvanameM saMyamakA mahattva 4. caritra kA mahattva 5. karuNAH jIvakI eka zubha pariNati 6. jaina dharma aura dIkSA 7. dharma : eka cintana 8. samyaktvakA amUDhadRSTi aMga : eka mahattvapUrNa parIkSaNa-siddhAnta 9. mahAvIrakI dharma-dezanA 10. vIra-zAsana aura usakA mahattva 11. mahAvIrakA AdhyAtmika mArga 12. mahAvIrakA AcAra-dharma 13. bha0 mahAvIrakI kSamA aura ahiMsAkA eka vizleSaNa 14. bha0 mahAvIra aura hamArA kartavya darzana 148 150 155 161 164 170 173 177 182 185 193 1. anekAntavAda-vimarza 2. syAdvAda-vimarza 3. saMjaya velaTTiputta aura syAdvAda 4. jaina darzanake samanvayavAdI dRSTikoNakI grAhyatA 5. zramaNa-saMskRtikI vaidika saMskRtiko dena 6. DaoN0 ambeDakarase bheMTavArtAmeM anekAnta-carcA 7. jaina darzanameM sallekhanA : eka anucintana 8. jaina darzanameM sarvajJatA 196 200 203 217 -18
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 9. arthAdhigama-cintana 10. jJApakatattva-vimarza 11. dhyAna-vimarza 230 239 281 287 316 340 360 nyAya 1. bhAratIya vAGmayameM anumAna-vicAra 2. nyAya-vidyAmRta caturtha khaNDa itihAsa aura sAhitya 1. syAdvAda aura vAdIbhasiMha 2. dravyasaMgraha aura nemicandra siddhAntideva 3. zAsana-catusthizikA aura madanakIrti 4. 'saMjada' padake sambandhameM akalaMkadevakA mahattvapUrNa abhimata 5. 93veM sUtrameM 'saMjada' padakA sadbhAva 6. niyamasArakA 53 vIM gAthA aura usakI vyAkhyA evaM arthapara anucintana 7. anusaMdhAnameM pUrvAgrahamukti Avazyaka : kucha prazna aura samAdhAna 8. guNacandra muni kauna haiM ? 9. kauna-sA kuNDalagiri siddhakSetra hai ? 10. gajapaMtha tIrthakSetrakA eka atiprAcIna ullekha 11. anusandhAnaviSayaka mahattvapUrNa praznottara 12. AcArya kundakunda 13. AcArya gRcchapiccha 14. AcArya samantabhadra 375 379 396 398 402 404 411 416 418 paMcama khaNDe vividha 423 428 435 441 451 1. vihArakI mahAn dena : tIrthaMkara mahAvIra aura indrabhUti 2, vidvAn aura samAja 3. hamAre sAMskRtika gauravakA pratIka : ahAra 4. AcArya zAntisAgarajIkA samAdhimaraNa 5. Adarza tapasvI AcArya namisAgara 6. pUjya varNIjI : mahattvapUrNa saMsmaraNa 7. pratibhAmUrti paM0 ToDaramala 8. zrutapaJcamI 9. jambU-jinASTakam 10. dazalakSaNa parva 11. kSamAvANI : kSamAparva 455 460 462 465 468
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 476 478 480 483 487 490 491 495 495 496 497 12. vIra-nirvANaparva : dIpAvalI 13. mahAvIra-jayantI 14. zrIpapaurAjI : jinamandiroMkA adbhuta samuccaya 15. pAvApura 16. zramaNavelagolA aura gommaTezvarakA mahAmastakAbhiSika 17. rAjagRhakI merI yAtrA aura anubhava 18. kAzmIrako merI yAtrA aura anubhava 19. bambaI-pravAsa 20. pariziSTa gurujIkI pravRttiyA~ DaoN. zItalacanda jaina, jayapura DaoN0 koThiyA : eka kuzala kAryakartA DaoN. motIlAla jaina, khuraI katatva evaM vyaktitva ke dhanI paM0 kamalakumAra zAstrI jIveta zarada : zatam zrI svarUpa candra jaina sajaga praharI DaoN0 mahendra kumAra jaina DaoN0 koThiyAkI apratima sevAe~ siMghaI devakumAra jaina sAdhumanA zrI koThiyAjI zrImatI vimalA jaina pragAr3ha vidvattA aura saumya vyaktitvake dhanI zrI ajita prasAda jaina gurudevakA AzIrvAda paM0 govindadAsa koThiyA vinayakI jIvanta mUrti zrI jayakumAra iTorayA, zrI vIrendra kumAra iTorayA anekAneka maMgala-kAmanAe~ zrI premacanda zAha nizcala evaM adhyayanazIla paNDitajI zrI ratanacanda paToriyA nyAyake asAdhAraNa jJAtA zrI subhASa jaina madhura vyavahArake dhanI zrI motIlAla, bar3akula mere phUphAjI zrImatI rAjakumArI rAMdhelIya karmayogI koThiyAjI zrI manoharalAla vakIla karmaTha vidvAn paM0 ratanacanda kAsila zAstrI samAjake bhUSaNa paM0 pUrNacandra sumana jaina jagatakI amUlya nidhi pro0 vinaya kumAra jaina unakA avismaraNIya yogadAna zrI deva kumAra jaina 497 497 497 498 498 498 499 502
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa AzIrvAda zubhakAmanAevaM saMsmaraNa
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ zu bhA zI rvAda AcAryazrI dezabhUSaNa mahArAja Apane manuSyajanma prApta karake apanI vidvattAke dvArA jIvoMko vidyA-dAna dekara unako sanmArgameM lagAyA / aise vidvAn loga Ajakala paMcamakAlameM atyanta durlabha hai / ApakA sArA samaya jinavANIkI sevAmeM nirantara Ajataka vyatIta haA hai / hamArA AzIrvAda hai ki Apa agale bhavameM zrutakevalI baneM aura usI bhavameM saMsArakA anta kara mokSa-prApti kareM / jinendradevase prArthanA hai ki Apa dIrdhAya hoN| elAcAryazrI vidyAnanda muni jaina nyAya aura darzanake kSetrameM eka maulika va prAmANika lekhaka va vyAkhyAtAke rUpameM DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAkA viziSTa sthAna rahA hai| unake mahanIya vaiduSyase aneka jaina va jainetara saMsthAe~ lAbhAnvita rahI haiN| ve apane bhAvI jIvanameM jaina darzana va sAhityakI sevA aura bhI adhika tatparatA evaM utsAhase karate raheM-jaina nyAya, jaina darzana aura sAhitya ke kSetrameM aneka kIrtimAna sthApita kreN| unakA svAsthya niroga raheM, yahI merA zubhAzIrvAda hai / AcAryazrI vidyAsAgarajI mahArAja samatA-aruNimA bar3hI, unnata zikharapara cddh'ii| nija-dRSTi nijameM gar3hI, dhanyatama hai yaha ghar3I / / AcAryazrI samantabhadra mahArAja OM namaH siddhamyaH // OM Apako ma0 jIne aneka zubhAzIrvAda tathA saddharmavRddhi kahI hai| ApakA abhinandana-grantha tayAra ho rahA hai, yaha sunakara ma0 jIko prasannatA haI / tayAra honeke bAda eka prati jarUra bhejeM / yahA~ saba Ananda-maMgala hai / ApakA bhI mahArAja cAhate haiN| Apane zruta aura dharmakI sevA kI hai| mahArAja usakI prazaMsA karate haiN| ApakA ubhaya svAsthya uttama rahe, yaha mahArAja kAmanA karate haiM aura maMgala AzIrvAda dete haiM / OM / /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI zAntisAgara mahArAja yaha jAnakara haraeka dharmapremIko prasannatA hogI ki jaina samAjake uccakoTike vidvAn nyAyAcArya darabArIlAla koThiyAkA samAja abhinandana kara rahI hai| unhoMne sarasvatI aura samAjakI apUrva sevA kI hai / merA unheM AzIrvAda hai ki ve dIrghAyu hoM aura jinavANIkI tathA samAjakI niraMtara sevA karanemeM tatpara rheN| svastizrI bhaTTAraka cArukIti paNDitAcArya svAmI, jainamaTha, mUDabidrI paM0 darabArIlAla koThiyA sAhityika mahArathI haiM tathA bauddhika jaina samAjake lie zaktike srota haiM / unakA jIvana Adarza jainIkA jIvana hai| tathA apane durlabha guNoMke kAraNa ve sarvasAdhAraNake snehabhAjana bana sake haiN| koThiyAjIkI jaina vAGmayasambandhI sevAeM vAstava meM abhinandanIya hai kyoMki inhoMne apane isa dhArAke guru sva0 AcArya jugalakizora mukhtArakI paramparAkA tana-mana-dhanase nirvAha kiyA hai / zrI harizcandra bhagata, saha adhiSThAtA, jaina gurukUla hastinApura, meraTha ___ jaina nyAyazAstrake niSNAta vidvAn DaoN0 koThiyAjIse merA paricaya san 1950 se hai / mujhe unake sAtha bAlAzrama dariyAgaMja dillI tathA banArasameM bhI eka sAtha rahanekA suavasara prApta huaa| unhoMne jaina darzana, dharma tathA saMskRtike utthAnameM apanA mahattvapUrNa yogadAna diyA hai| isI kAraNa vIra-nirvANa-bhAratI dvArA unako 2500) rupaye tathA prazastipatrase sammAnita kiyA gayA thaa| parantu usa dhanarAziko Apane svayaM na rakhakara apanI janmabhamike devAlayake jIrNoddhAra hetu dene kI ghoSaNA kI / Apa madubhASI, sarala tathA milanasAra vyaktitvake dhanI haiN| 'na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti' isa suprasiddha uktike anusAra DaoN0 koThiyAjIke abhinandana-grantha prakAzanakA kArya atyanta prazaMsanIya hai| maiM zrI koThiyAjIke dIrghajIvI honekI jinendradevase maMgalakAmanA karatA hU~ ki ve jinavANIke prasAra aura pracArameM aura bhI apanA yogadAna dekara samAjakA upakAra kreN| bra0 dayAsindhu, adhiSThAtA, zrIgurudatta di0 jaina udAsIna Azrama-TrasTa, droNagiri samAjake prasiddha vidvAn DA0 darabArIlAla koThiyAke abhinandanake samaya unheM maiM apanI zubhakAmanAe~ bheja rahA hU~ / ve eka sarasvatIputra aura samAjasevI vidvAn haiM / Apa sarala, dhArmika, karmaTha, dharmasnehI, hitaiSI, miSTavaktA, yazasvI lekhaka evaM prabhAvaka vyaktitvase sampanna haiM / Apane Adhunika vidvat-zreNImeM AzAtIta unnati kara bhAratakA mastaka unnata kiyA hai| Apake dIrgha jIvanake lie merI hArdika zubhakAmanAe~ haiN| (padmazrI paNDitA bra0) sumatI bAI zahA, zolApura nyAyAcArya DaoN0 darabArIlAla koThiyA eka sakhola abhyAsaka tathA mahAn vidvAn haiM / unhoMne aura unakI patnIne jIvanakA pradhAna prayojana samAjasevA hI mAnA hai| ve tyAgI evaM kAryakuzala haiM / jaina tIrthakSetra zravaNabelagolAmeM eka mahIne taka unakA sahavAsa rahA / jaina nyAya samajhAnekI unakI rIti sarala hai| tyAgIgaNoMko sevAmeM ve agresara haiN| jaina samAjake ine-gine paMDitoMmeM ve eka haiN| unakA kArya mahAna hai| unase isI prakArake kAryavRddhiMgata hoveM tathA ve dIrghAyu hoM isakI hama kAmanA karate haiM /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka labdhapratiSTha vidvAn * saraseTha bhAgacanda sonI, ajamera jaina vidvAn vAstavameM jaina samAjakI nidhi haiM aura vartamAna sandarbha meM samAjake labdha pratiSThita vidvAnoMkI zrRMkhalA meM zrI koThiyAjI abhinandanIya haiM / jaina darzanake pramukha vidvAn * sAhu zreyAMsaprasAda jaina, bambaI DA0 darabArIlAla koThiyA digambara jaina samAjake vidvAnoMkI paMkti meM apanA viziSTa sthAna rakhate haiM / bhAratavarSIya digambara jaina vidvat pariSad ke adhyakSa ke rUpameM aura zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA ke mantrIke rUpa meM unhoMne samAjakI jo sevA kI hai, vaha pUrI samAjapara unakA upakAra hai / DA0 koThiyA abhinandana granthakA prakAzana karake samAja unakI sevAoMke prati apanI kRtajJatA jJApita karanA cAhatI hai, yaha jAnakara mujhe atyanta prasannatA huI / vidvAnoM kA sammAna vAstavameM jJAna aura niSThAkA sammAna hai / DA0 koThiyAjIke lie svAsthya aura dIrghAyuko kAmanA karate hue maiM abhinandana samArohakI saphalatA kI kAmanA karatA hU~ / sevAe~ anupama seTha harakacanda, rA~cI nyAyAcArya DA0 darabArIlAlajI koThiyA jaina jaina samAja evaM sAhityako kI gaI sevAyeM anupama haiN| vidvattApUrNa bhASaNoM dvArA jaina samAjameM jo jJAna jyoti itihAsa meM cirakAla taka svarNAkSaroM meM aMkita rahegA / samAjake jAne-mAne prakAMDa vidvAn haiM / Apake dvArA isake sAtha hI Apane adhyApana, graMthalekhana evaM apane jalAI evaM dharmakA pracAra kiyA, vaha jaina samAja ke jaina nyAyake aneka graMthoMkA nirmANa Apane kiyA, jaina samAjako papaurA, dillI, meraTha, banArasa Adi nagaroM meM sthita saMsthAoM meM sevAkArya kiyA, aneka saMsthAoM ke maMtrI, adhyakSa Adi padoMko Apane suzobhita kiyA / samaya-samayapara vibhinna nagaroMmeM nyAyaratnAkara, nyAyavAcaspati, nyAyAlaMkAra Adiko upAdhiyA~ Apako pradAna kI giiN| ye bhI kArya ApakI spaSTa hI agAdha vidvattAke paricAyaka haiM / maiM unake isa abhinandana ke avasarapara unake dIrghAyuSya, gaurava evaM samRddhipUrNa jIvana hetu zrI vIra prabhuse maMgala kAmanA karatA hU~ / sAhitya - sAdhanA ke lie samarpita jIvana * zrI nirmalakumAra seThI, lakhanaU nyAya va darzanake prakANDa paMDita DA0 darabArIlAla koThiyA una ine-gine sAhitya manISiyoMmeMse haiM, jinapara jaina sAjako garva hai / unakA pUrA jIvana hI sAhitya sAdhanAko arpita rahA / inakA sarala, snehila svabhAva tathA saumya AkRti meM aisA AkarSaNa hai ki jo eka bAra samparka meM A jAtA hai usase sadAkA nAtA jur3a jAtA hai / mujhe harSa hai ki Apa DA0 koThiyAkA abhinandagrantha prakAzita kara rahe haiM / inake abhinandanase jaina jagatake sabhI manISiyoMkA abhinandana hai / maiM DA0 koThiyAke dIrgha jIvanakI kAmanA karatA hU~ / - 3
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA ke apratima manISI * seTha bhagavAnadAsa zobhalAla jaina, sAgara "karU~ kyA abhinaMdana unakA; jinake kArya mahAn haiM / dhanya haiM jIvana unakA; jo svayaM guNoMkI khAna haiM / " AdaraNIya koThiyAjI jaina vidyAke apratima manISI / samAjako unapara garva hai / unakI sAhityika evaM sAmAjika sevAyeM sadaiva akSuNNa raheMgI / prAcya vidyA, jinavANIke pracAra-prasAra jaina dharma evaM jaina samAjake unnayana hetu Apane apanA saMpUrNa jIvana samarpita kara diyA aura abhI bhI usI sAdhanA ke sAdhaka bane haiM / jo apane dharma evaM samAja tathA deza hitake isa parivartanazIla saMsArameM jInA unhIMkA sArthaka kAryoM meM jIvanakA sadupayoga karate haiM / zrI bhagavAna mahAvIra se prArthanA hai ki vaha ina jJAna-cetanAke puMja, jaina dharma evaM saMskRti aura samAja ke saphala sacetakako cirAyu pradAna kareM; tAki yuga-yuga taka vaha samAjakA netRtva karate raheM / maMgala kAmanAoM sahita / jainadharmake mUrdhanya vidvAn * zrI jayacanda lohADe, mahAmantrI bhA0 di0 jaina tIrtha kSetra kameTI, bambaI AdaraNIya DAkTara darabArIlAla koThiyAjI jaina dharmake eka ucca koTike vidvAn haiM aura usakA pracAra, prasAra tathA dharmAnusAra AcaraNa meM inakI vizeSa AsthA hai / jaina dharmake mUrdhanya vidvAn honeke nAte - se dhArmika tatvoMkA dhyAna karAne meM inakI zakti adbhuta hai| paMDitajIne samAja ke lie Aja taka AjIvana sevA arpita kI hai| aise vyaktikA samAja dvArA abhinandana honA atyanta Avazyaka hai / maiM paMDitajIko dIrghAyu evaM uttama Arogya prApta ho aura unake dvArA samAja aura dharmakI sevA sadA hotI rahe, yahI kAmanA karatA hU~ / dharmAnurAgI sAhityasevI * siMghaI dhanyakumAra jaina, kaTanI mAnanIya vidvAn nyAyAcArya DA0 darabArIlAlajI koThiyAko unakI sevAoMke upalakSa meM abhinandanagrantha bheMTa kiye jAne kI yojanAse prasannatA huii| jaina jagatameM vidvAnoMkA samAdara barAbara honA cAhiye / yaha paramparA zlAghanIya hai / ve dharmAnurAgI sAhitya sevI vyakti haiM / unhoMne jaina darzana evaM jaina itihAsake vettA zrI paM0 jugalakizorajI mukhtAra ke sAtha vIra sevA mandirameM aneka varSoM taka rahakara sAhityakI pracura sevA kI hai / Ajase lagabhaga cAra dazaka pUrva sarasAvA (vIra sevA mandira) meM sarva prathama unase bheMTa huI thI / maiM dekhatA hU~ tabase barAbara Ajataka ve niSThA evaM lagana ke sAthajaina vAGmamayakI mahatI sevA karate A rahe haiM / aneka saMsthAoM kA unhoMne dAyitva grahaNa kara unakA saphalatApUrvaka saMcAlana kiyA hai / samAja sevAke kSetra meM bhI ve pIche nahIM rahe / apane pANDitya evaM sAmAjika sevAse unhoMne jaina saMsAra meM acchI pratiSThA arjita kara apanA mahattvapUrNa sthAna banAyA hai / ve sarala, saumya vyaktitva; gaMbhIra evaM pragalbha pratibhA ke dhanI haiM / jaina samAjako unase aneka apekSAyeM haiM / ve svastha nIroga raheM / dIrghAyu hoM-- aisI merI maMgala kAmanA hai / -4
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgala-kAmanA .zrI sumeracaMda jaina pATanI, lakhanaU DA. koThiyAjI ke bAre meM maiM kyA likha, unakI sevAyeM samAjameM va dhArmika kSetrameM itanI adhika haiM jo kabhI bhulAyI nahIM jA sakatI haiN| unase merA vyaktigata bhI kAphI saMbaMdha hai aura maiM unake prati bar3I sthA rakhatA hU~ / basa, itanA hI maiM likhanA cAhatA hU~ ki hRdayase unake Age zraddhAvanata huuN| sevAe~ bahumUlya *zrI ramezacandra jaina, dillI yaha jAnakara atyanta prasannatA haI ki nyAyAcArya DA0 darabArIlAla koThiyAkI sAhityika, sAmAjika sevAoMke prati kRtajJatA jJApana karane hetu a0 bhA0 starapara abhinandana-grantha bheMTa kiyA jA rahA hai / DA0 koThiyAne jisa yogyatAke sAtha digambara jaina sAhitya tathA samAjako gauravazAlI karanemeM apanA yogadAna diyA hai vaha atyanta prazaMsanIya evaM ana karaNIya hai| Apa isa abhinandana-granthameM DA0 koThiyAkI kartavyazailI tathA usase prApta pariNAmoMpara eka acchA nibandha likhA sakeM to vaha samAjake zikSita yuvakoMke lie preraNAdAyI siddha ho sakatA hai / DA0 koThiyA jaise pAMDitya aura kSamatA vAle vyakti yadA kadA hI upalabdha hote haiM / inake anubhava tathA mArgadarzanase samAjako lAbha pahu~ce tathA koThiyAjI dIrgha kAla taka sAhitya evaM samAjakI sevA karate raheM, ina zabhakAmanAoMke saath| saccA mArga-darzana .zrI narezakumAra jaina mAdIpariyA, dillI merA nyAyAcArya DA0 darabArIlAlajI koThiyAse lagabhaga 40 sAlase bahuta nikaTakA sambandha hai / jaina dharmakA jitanA jJAna unheM hai, utanA bahuta kama logoMne adhyayana kiyA hai / isake atirikta unakI samAjakI sevAkI sImAkA pUrNatayA varNana asambhava hai| unakA sAdhAraNa jIvana, ucca vicAra, jaina samAjake dharmakArya meM AsthA rakhane vAle vyaktiyoMke lie eka mArgadarzana hai| mujhe pUrNa vizvAsa hai ki unakA AzIrvAda hamAre Upara lambe samaya taka banA rahegA aura unake mArgadarzanase samAjakI saMsthA evaM vyakti pUrA lAbha uThAte raheMge / unakI lambI Ayu va svastha jIvanakI prArthanA karatA huuN| jaina nyAyake adhikArI vidvAna .zrI sunaharIlAla jaina, AgarA DA0 darabArIlAla koThiyA jaina samAjake khyAtiprApta vidvAn haiN| jaina nyAya aura pramANa para unakI racanAoMkI saMkhyA vizAla hai| unheM dekha kara yaha kahA jA sakatA hai ki ve jaina samAjameM jaina nyAya, pramANa aura takazAstrake adhikArI aura advitIya vidvAn haiN| unakI pratibhA bahamukhI hai, jo unake lekhoM. nibandhoM aura granthoMmeM prasphuTita huI hai| jaina nyAya unakA mukhya viSaya hote hue bhI unhoMne jainAcAryoMke kAla-nirdhAraNa, jaina itihAsa aura purAtatvake kaI achUte viSayoM para navIna anusaMdhAnapUrNa dRSTi pradAna kI hai / unakI bhASA sarala, subodha aura tarkayukta hotI hai| ve kevala lekhaka hI nahIM, kuzala vaktA bhI hai / unhoMne vibhinna saMsthAoMke mAdhyamase vividha kSetroMmeM jaina samAja-saMskRti aura sAhityakI jo sevA kI hai, usase jaina samAjakA mastaka U~cA uThA hai| ve sarala aura cAritravAna vidvAn haiM / unakA abhinandana karanA mAtA sarasvatIkA abhinandana karanA hai / maiM mAnanIya koThiyAjIke dIrgha jIvanakI kAmanA karatA hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ diggaja vidvAn * zrI badrIprasAda sarAvagI, paTanA nyAyAcArya DA0 darabArIlAlajI koThiyA bhArata varSa meM jaina samAjake evaM jAne-mAne diggaja vidvAnoM meMse haiM / merA unase paricaya bahuta varSoMse hai / ve bahuta sarala prakRtike snehI sajjana puruSa haiM / apane jIvana meM samAja evaM sAhityakI bahuta bar3I sevA unhoMne kI hai, jo bhulAne lAyaka nahIM hai / akhila bhAratIya starapara unakA sAmAjika abhinandana karake eka abhinandana grantha bheMTa kiyA jA rahA hai, so ucita hI hai| aise mahAna vidvAnakA unakI itanI bar3I sevAoMke pratiphalasvarUpa jo bhI sammAna kiyA jAve, thor3A hai| maiM isa zubha avasarapara unake prati apanA hArdika sammAna evaM zubha kAmanAyeM prakaTa karatA hU~ aura bhAvanA bhAtA hU~ ki ve dIrghAyu bhoktA hokara samAja, dharma evaM sAhitya sevA nirantara karate raheM / eka sAmAjika kAryakarttA * zrI bhagata rAma jaina, dillI koThiyAjI se merA lagabhaga 25 varSase saMbaMdha hai / vIra sevA - mandira evaM anya sAmAjika kAryoMke kAraNa unase samIpakA saMbaMdha rhaa| maiMne dekhA ki vaha nyAyAcArya, sAhityakAra AdikI yogyatA rakhate hue bhI eka sAmAjika kAryakarttA bhI haiM / unheM samAjake kisI bhI kAryake karane meM koI Apatti nahIM hotI / unameM mAna- kaSAya evaM pratiSThA prApti AdimeM cAha nahIM hai / maiM apane zraddhA sumana unake prati arpita karatA hU~ / vilakSaNa pratibhAzAlI * seTha DAlacandra jaina, sAgara AcArya DaoN0 koThiyAjI eka vilakSaNa pratibhAzAlI vyaktitvake dhanI, saphala saMpAdaka, ojasvI vaktA tathA mUrdhanya lekhaka bhI / samAjako unake Upara garva hai / hama zrI jinendradevase jinavANIke ina varada putrake yazasvI, Arogyamaya, dIrgha jIvanakI maMgalakAmanA karate haiM aura prArthanA karate haiM ki vaha jaina jagatameM apanI sevAoMke mAdhyama se jJAnakI avirala dhArA pravAhita karate huye samAjakA netRtva karate raheMge / jaina samAja ke gaurava * zrI harizcandra jaina, jabalapura AdaraNIya paNDitajIko bhale hI koI vAstavika nAmase nahIM jAnatA ho, kintu "koThiyA" upanAmase to vidvAn vA zrImAn prAyaH sabhI jAnate haiM / ApakI nirabhimAnatA, saralatA aura mRdubhASitA ApameM 'svarNa meM sugandha'kA kArya karatI hai / Apa jaise mahAna vidvAn bhaviSya meM mileMge, aisI sambhAvanA hI nahIM kI jA sakatI / Apase jaina samAjako bhArI gaurava hai / hama Apake zata- jIvitvakI bAra-bAra zubhakAmanA karate haiM / hArdika zubhakAmanA * paM0 gaNezIlAla jaina ema0 e0, sAhityAcArya, hastinApura AdaraNIya koThiyAjIke, mRdutA, saumyatA, saralatA, sAtvikatA Adi sadguNoMne unakI pratibhA janya buddhiprakharatA evaM agAdhavidvattA caturguNita kara diyA hai / aise mahAmanISI vidvAnkA abhinandana karate hue samAjane apanI guNagrAhakatAkA hI ucita paricaya diyA hai| paMDitajI zatAyu hokara apanI guNagarimAse samAjako lAbhAnvita karate raheM, yahI merI hArdika zubhakAmanA hai | - -
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgala-kAmanA .zrI kailAzacandra jaina, dillI AdaraNIya DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA samAjake gine-cune U~ce vidvAnoMmeMse haiN| ApakI dRSTi hamezA samanvayAtmaka tathA samyaktva-yukta rahI hai| ___meM AdaraNIya koThiyAjIkI zatAyukI kAmanA karatA huuN| dezake mUrdhanya vidvAn .lAlA ragghUmala jaina, jhA~sI __DaoN0 koThiyA sA0 hamAre dezake mUrdhanya vidvAna haiN| Apane apane jIvana-kAlameM kaI saMsthAoM meM adhyakSa, upAdhyakSa, maMtrI aura sadasyake rUpameM apanI sevAeM dI haiN| unakI kartavyaniSThAse ye saMsthAeM unnata huIM / tana, mana aura dhanase unhe sahayoga pradAna karate haiM / hamane dekhA ki Apa nirlobha vRttike vidvAn haiM / apanI Arambhika vidyAdAtrI saMsthA mahAvIra di0 jaina saMskRta vidyAlaya sADhUmalameM ve mujhe apane sAtha le gaye, aura vahA~ sarvaprathama Apane 110000 rupayekA dAna diyaa| usake bAda usakI svarNajayantI aura hIraka jayantI para bhI 251/00 evaM 1001) rupayA diyaa| yaha ApakI udAra vRtti hai| hama Apake zatavarSajIvI evaM sarasvatIkI sevAmeM lage rahane ko hArdika zubhakAmanA karate haiM / jaina darzanake prakANDa vidvAn * kRSipaMDita zrImanta seTha RSabhakumAra jaina, khuraI nyAyAcAryakI zAsana-mAnya upAdhise alaMkRta vidvatvargameM DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAkA zubha nAma bar3e hI Adarase liyA jAtA hai| vastutaH ve jaina darzanake eka prAmANika lekhaka, pravaktA evaM gaveSI vidvAna haiM / pUjya zrI gaNezaprasAdajI varNIkI paramparAko apane akSuNNa rakhI hai| svargIya paM0 zrI mahendra kumArajI nyAyAcAryakI janmabhUmi honekA parama saubhAgya jahA~ hamAre nagara khuraI (jilA sAgara) ma0pra0 ko prApta huA vahA~ zrI koThiyAjo siddhakSetra zrI rezandigiri (nainAgiri) jImeM janma lekara dhanya hye| apane saumya, sarala vyaktitva aura agAdha kRtitva-pratibhAke dvArA unhoMne jJAnakA akhaMDa dIpa jalAyA hai| samAja dvArA pradatta mAnada upAdhiyoMse bhI alaMkRta unake jIvanakA anubhava advitIya hai, samAjagata sevA bhAvI saMsthAoM aura zikSA-saMsthAoMke atirikta unhoMne kAzI hindU vizvavidyAlaya vArANasImeM jaina-bauddha darzanake rIDarapadapara jo abhUtapUrva pratiSThA prApta kI vaha hamAre liye atyanta gauravakA viSaya hai| hama evaM khuraI nagarakI jaina samAja unake isa maMgalamaya abhinandana ke suavasarapara unake dIrghAyuSyakI kAmanA karate haiM / uccakoTike vidvAn .zrI gaNezIlAla rAnIvAlA, koTA nyAyAcArya DA0 darabArIlAlajI koThiyA uccakoTike vidvAn haiN| Apa samAjake bhUSaNa haiM / unakA sabhI prakArase abhinandana honA ucita hai| digambara jaina samAjako unake Upara gaurava hai| DakTara sA0 zatAyu hoM, unakI vidvatatAkA lAbha evaM sahI mArgadarzana samAjako sadaiva milatA rahe, yaha hI hAdika bhAvanA hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina nyAyake adhikArI vidvAn * zrI subodha kumAra jaina, ArA ___ DA0 darabArIlAla koThiyAke sammAnameM Apa loga abhinaMdana-grantha prakAzita kara rahe haiM, yaha jAnakara prasannatA huii| ___ DaoN0 koThiyAse hamArA ghaniSTa sambandha rahA hai aura isameM koI do mata nahIM hai ki unhoMne jaina samAjako vibhinna saMsthAoMke hitameM smaraNIya sevA kI hai| ve jaina nyAyake adhikArI vidvAna haiM aura jaina darzanapara unakI kRtiyA~ hamezA vidvAnoMmeM prazaMsanIya banI rheNgii| abhI kucha hI dina pUrva DaoN0 koThiyA hamAre nimaMtraNapara ArA padhAre the aura unhoMne zrI mahAvIrajayaMtI samArohakA sabhApatitva kiyA thA / hamArI zubha-kAmanA hai ki ve sarvadA svastha evaM sAnanda rahe aura unakI sevAyeM samAjako barAbara milatI raheM / tattvajJAnake bhaNDArI *zrI mizrIlAla pATanI, lazkara (gvAliyara) nyAyAcArya DaoN0 darabArIlAla koThiyAse sAkSAtkArake aneka suavasara prApta haye / ve pratyeka viSayakI zaMkAoMkA sarala va madhura DhaMgase samAdhAna karate haiM / ve tattvajJAnake bhaNDArI gambhIra prakRtike vidvAn hai / unakA adhikAMza jovana saMsthAoM aura samAjako sevAmeM vyatIta huA hai| Apa prasannamanA, nirbhIka, niHzaMka, nirlobha vaktA haiN| abhinandanake isa sa avasara maiM bhI apanI zubhakAmanAyeM vyakta karatA huuN| jJAnakA akhaNDa dIpa jalAyA .zrI rAjakumAra seThI, DimApura yaha jAnakara prasannatA huI ki nyAyAcArya DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAkI sAhityaka, sAmAjika sevAoMke upalakSyameM kRtajJatA jJApana karane hutu a0 bhA0 starapara abhinandana-grantha bheMTa kiyA jA rahA hai / zrI koThiyAjI pichale 40 varSoMse jaina samAjakI aneka saMsthAoMmeM nisvArthabhAvase sevA-kArya meM rata haiN| unhoMne apane bhASaNa, lekhana aura adhyApana dvArA jaina samAjame jJAnakA akhaNDa dIpa jalAyA hai| ve zatAyu hoM, yahI merI zubha-kAmanA hai / mahAmanISI * siMghaI hukumacaMda sAdhelIya, pATana DA0 (paM0) koThiyAjIkA jIvana addha zatAbdI se adhika dIrghakAla vyApI, jaina vAGmayake anusaMdhAnakAryoMkA mUrtimAna dastAveja hai| unhoMne apanI kRtiyoMmeM darzana aura pramANazAstrakA talasparzI sUkSma ciMtana aura gaveSaNApUrNa sAmagrI prastuta kara mA~ bhAratI aura jaina dharmakI jo sevA kI hai, usake lie unakA jitanA bhI abhinandana kiyA jAya, kama hI hai| unakI gaveSaNAyeM aitahAsika to haiM hI, nitAnta maulika, tarkayukta evaM zAstrasamasta haiM / ve vidvat-jagatake mahAmanISI hai / hameM pUjya AcArya zrI 108 vidyAsAgarajI mahArAjake sAMnidhya meM, atizaya kSetra kuNDalagiri (konIjI) meM dinAMka 21 pharavarIse 25 pharavarI 1982 taka Ayojita zrI majjinendra-paMcakalyANaka-pratiSThA mahotsavameM AdaraNIya DA0 (paM0) koThiyAjIkA sArvajanika sammAna karanekA jo saubhAgyazAlI avasara milA hai, usase hama svayaM gauravAnvita haiN|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA0 koThiyAjI zatAyu hoM, svastha-nIroga rahakara jinavANokI sevA karanemeM satata sannaddha raheM, aisI zrI jinendraprabhuse prArthanA karate huye, unake prati apanI vinamra AdarAMjali nivedita karatA huuN| AMtarika zraddhA evaM vizvAsa sahita / zrI koThiyAjIkA naitika koNa .paM0 dayAcandra sAhityAcArya, sAgara zrI paM0 darabArIlAlajI koThiyAkA astitva eka naitika sAdhanAoMkA astitva hai, jisameM vyaktitva tathA kRtitva jhalakatA hai / koThiyAjI dhArmika evaM naitika saMskAroMke bhaNDAra haiN| yahA~ koThiyAjIke koNameM pradIpta ukta bhaNDAragata ratnoMkA mUlyAGkana kara rahe haiM / zrI koThiyAjIne svakIya jIvanase kula evaM samAjako samunnata karane ke lie hI nainAgiri (RSIndragiri) siddhakSetrameM janma liyaa| puNyatIrthe kRtaM yena tapaH kvApyati duSkaram / tasya putro bhavedvazyaH samRddho dhArmikaH sudhii|| jisa mAtA-pitAne pUrvajanmameM yA isa janmameM kisI puNyatIrthapara yA dhArmika Ayatanapara koI mahAn upakAra kiyA thaa| jisase prabhAvase una mAtA-pitAko AjJAkArI, untatizIla, dhArmika aura buddhimAna putrakA suyoga prApta hotA hai| isake anusAra koThiyAjIke mAtA-pitAko bhI zrI koThiyA jaisA AjJAkArI naitika aura buddhimAna putra prApta huaa| vadanaM prasAdasadanaM sadanaM hRdayaM sudhAmuyo vAcaH / karaNaM paropakaraNaM yeSAM keSAM na te vandyAH // zrI koThiyAjIkI AtmA ina guNoMkA Ayatana hai / ApakA mukhakamala prasannatAse ramya rahatA hai, hRdaya dayAse otaprota hai, vacana amRtake samAna priya haiM, paropakAra karanA kartavya hai / vastutaH Apa samAja dvArA abhinaMdanake pAtra haiN| isa nItikA vizeSa AdhAra ApakA AtmakoNa hai / jJAna-dhanase dhanika honeke kAraNa hI Apane amUlya kRtiyoMko janma diyA hai| __ zrI koThiyAjI aneka ratnaguNoMke bhaNDAra haiN| hama Apake cirAyuSyake lie hArdika maMgala-kAmanA karate haiN| smRtike jharokhe meM koThiyAjI .zrI vinaya kumAra pathika, mathurA san 1935 aura 36 ke sandhikAlakI bAta hai| usa samaya bhAratavarSIya di0 jaina saMghakA nAma 'zAstrArtha saMgha' thaa| sAha zreyAMsaprasAdajI isake adhyakSa the| ambAlA chAvanImeM lA0 zivvAmalajI isake saMsthApaka the| 70 vayasakA taruNa thA / zAstrArthakA nimaMtraNa milate hI umaMgase bhara jAte the| saMghakA yaha yauvana kAla thaa| usa samaya saMghameM paM0 rAjendrakumArajI. zrI indracaMdajI zAstrI, navadIkSita jaina svAmI karmAnaMdajI, paM0 lAlabahAdurajI zAstrI, paM0 surezacaMdajI nyAyatIrtha, DA0 nArAyaNaprasAdajI, jinakI jJAna-gaMgA aura hAsya-vinoda pustakoMkA jJAnapIThase prakAzana huA hai / paM0 valabhadjI, paM0 padamacandajI vedatIrtha, mA0 rAmAnandajI, bhaiyyAlAlajI, mA. dayAcaMdajI Adi vidvAna the|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ koThiyAjI sabake bAda Ae / maiM saMgha-sevAmeM unase do mAsa pUrva AyA thaa| prAtaHkAla kA samaya thaa| maiM maMdirajIke darzana karake AyA thaa| sadiyoMke dina the| dhotI-kurtA, paTUkA kAlA koTa, sirapara sapheda TopI pahine jina sajjanako dekhA, dekhate hI unake hRdayameM prema aura zraddhAkA ekasAtha udaya huaa| bAdameM jJAta haa| vidvAnoMko par3hAneke lie ApakI niyukti haI hai| maiM usa samaya saMghameM nayA hI AyA thaa| saMgIta sIkhanekI tIvra lAlasA thii| usI lAlasAmeM eka upekSita-sA prANI bana kara bhI sabakI sevA karatA thaa| bAkI samaya bAjA lekara be-sUrA cIkhatA rahatA thaa| sacamuca mere upekSita jIvana meM koThiyAjIkA sneha eka varadAna banakara AyA / aba to zarIra pahile kI apekSA kAphI sudar3ha aura kucha sthala hai| maiM 'hindI bhUSaNa'kI taiyArI karatA rahatA thA / Apa mujhe usake korsakI 'takSazilA kAvya' par3hAyA karate the| badale meM maiM unakI telakI mAliza kiyA karatA thaa| Apa kahA karate the-yadi merA vajana tela-mAlizase eka pauNDa bar3ha gayA to tumheM eka rupayA duuNgaa| maiM usake lAlaca meM to nahIM, para phira bhI pUre manoyogase mAliza karatA thaa| phira bAdameM Apase vajana bar3he binA bhI yadA kadA paise vazUla karatA rahatA thaa| ApakA jIvana sAttvika jIvana thA / bahata kama bolate the| saMghameM aksara aneka viSayoMpara ApasameM vAda-vivAda hotA thaa| Apake sAtha sabhI vidvAna usameM bhAga lete the| sadA sundara DhaMgase apane viSayakA pratipAdana karate the / lagabhaga ATha mAha rahakara banArasa lauTa gaye / san 40 ke bAda jaba saMgha mathurA AyA taba papaurA-vidyAlayase Akara Apane apanI sevAe~ gurukulako pradAna kara diiN| do varSa Apa mathurA gurukulake AcArya padapara rhe| Apake vIra-sevA-maMdira, sarasAvAmeM jAneke bAda ApakA sambandha jo sannikaTase paDausIkA banA thA, eka dUrakA sambandha bana gayA / kintu ApakA prema Aja taka majhapara sadA banA rhaa| Apake vyaktitvameM nispRhatA, svAbhimAna aura karmaThatA Aja taka hai / abhinandana-grantha samarpaNake avasarapara maiM ApakA hRdayase abhinandana karatA huuN| sAtha hI Apake zatAyu honekI bhagavAnse prArthanA karatA huuN| sarasvatIputra .paM0 zreyAMsakumAra jaina, siddhAnta-nyAya-sAhitya zAstrI, kiratapura sarasvatIpatra nyAyAcArya zrI DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA jaina samAjake jAne-mAne suvikhyAta mUrdhanya vidvAnoMmeM agragaNya hai / Apa darzanazAstrake udbhaTa vidvAn to haiM hI, sAtha hI asAdhAraNa vyaktitva evaM sarvatomukhI pratibhAke dhanI haiN| ApakA jainadarzana, bauddha evaM vaidika darzanoMkA tulanAtmaka gahana adhyayana ApakI prakhara pratibhAkA dyotaka hai / Apa siddhahasta lekhaka, sukuzala vaktA hone ke sAtha-sAtha apane sahayogI vidvAnoMke prati agAdha vAtsalya aura asIma sneha rakhate haiN| isakA jItA-jAgatA pratyakSa pramANa hameM zravaNabelagolAmeM mahAmastakAbhiSekake suavasarapara milaa|| . aise mahAn sarasvatIputrake abhinandanase samAja svayaM hI gauravAnvita ho rahI hai| merI zrIvIraprabhuse maMgalakAmanA hai ki parama AdaraNIya paMDitajI apane vidyA-vyasanI jIvanakI zatAbdi manAte hue deza, samAja evaM jinavANIkI jIvanaparyanta satata sevA karate raheM tathA apane jIvanakAla meM apane hI tulya suyogya uttarAdhikArI taiyAra karake samAjakI bhAvanAko kriyAtmaka rUpa pradAna karanekI kRpA kreNge|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ f karmaTha vyaktitva .zrI tArAcandra premI, phirojapurajhirakA zraddhaya, koThiyAjIko maiM bacapanase hI jAnatA huuN| unake vyaktitva kI paribhASA zabdoMmeM nahIM kara paauuNgaa| eka ajIba-sI miThAsa, apanatva bharA sambodhana evaM tattvajJAnake nirjharasA unheM nirantara bahate dekhA hai / sAdagI, saralatA aura saumyatA unheM janmase hI prApta huI hai| zrI koThiyAjIko dekhakara kabhI-kabhI yaha zera yAda AtA hai- kisI rAha roko khabara ye na hogI ki insAna tanahA bhI eka kAravAM hai| ____ maiM unakI dIrghAyuke lie prArthanA karatA huuN| unake dvArA sthAna-sthAnapara samAja-sevAkA racanAtmaka itihAsa saMjoyA gayA hai| unakI abhivyakti, granthoMke rUpameM samAjakI mahAna upalabdhi hai| hArdika-sandeza .zrI zizupAla pArzvanAtha zAstrI, maisUra darabArameM ye jJAniyoMke lADale ho lAla bane / nAma apanA arthapUrNa banA liyA jaga sAmane / nyAyake aru dharmake ye granthakAra bar3e bne| pyArase maiM de rahA hai dhanyavAda sadA inheN|| DaoN0 koThiyAjI mUDabidrI Aye hue the, inase milanekA avasara mujhe milA thA / koThiyAjI dharma aura nyAyazAstra ke pahu~ce hue vidvAn hI nahIM, apitu vinamra svabhAvake milanasAra bhI haiM / merI hArdika kAmanA hai ki DaoN0 koThiyAjI svastha evaM dIrghAyu baneM / aura inase samAjako itopyatizaya sevAyeM prApta hoN| samAjake mArgadarzaka *paM0 zikharacandra jaina pratiSThAcArya, bhiNDa saMsArameM aneka prANI janma lekara maraNako prApta hote hai, yaha satya siddhAMta hai kintu kucha aise bhI vyakti hote haiM jo samAjakI, rASTrakI, dharmakI sevA karake apanA jIvana to saphala karate hI haiM kinta samAja evaM dharma tathA rASTrakA kalyANa bhI kara jAte haiN| vartamAnameM paM0 zrI darabArIlAlajI koThiyA nyAyAcArya vAstavameM koThiyA hI haiM, jinake hRdayameM mahAna jJAnake koThe bhare hue haiM aura jinhoMne jaina samAjakI bahata sevAyeM kI haiM / koThiyAjIse merA milana ayodhyA, dehalI, vArANasI konI, phatehapura, bArAbaMkI Adi aneka paMcakalyANaka-pratiSThAoMmeM haA hai aura maiMne koThiyAjIko bahuta-bahuta nikaTase dekhA hai| koThiyAjI vidvAna to haiM hii| magara vidvattAke sAtha Apa zraddhA yAnI deva, nirgrantha guru aura jinAgamake prati pragAr3ha zraddhAvAn haiM / Aja vartamAnameM bahutase vidvAn betarIke loTekI taraha lur3haka cuke haiM kintu koThiyAjIkI zraddhA sumerukI taraha acala hai / jJAnakI aura zraddhAnakI pratiSThA cAritra meM hI nihita hai so koThiyAjIke jIvana meM sAdAjIvana ucca vicAra hai / cAritrakA pAlana bhI koThiyAjIke jIvanakA aMga hai, jo vidvAnoMke lie svayaM ke kalyANakA mArga hai / sva-parakalyANa vahI vidvAna kara sakatA hai jo vidvattAke sAtha-sAtha cAritrakA pAlana karane meM tatpara hogA, koThiyAjImeM ye sabhI bAte maiMne nikaTase dekhIM / aise jJAnavAn, cAritravAn, samyak zraddhAvAn vidvAna ke lie abhinandana karanekA kArya mahAmaMgalamaya pAvana kArya haiN| merI zraddhAsahita zubha-kAmanAyeM koThiyAjIko samarpita hai / bhagavAn vItarAga prabhuse ye maMgalakAmanA hai ki koThiyAjI dIrghAyu hoM aura isI prakAra samAjakA mArgadarzana karate rheN| -11
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama jhalaka *zrI sumeracandra kauzala, bI0 e0, ela0 ela0 bI0, sivanI maiM eka lambA samaya vyatIta ho cukA hai / lagabhaga do dazAbdi / garmIke dina the gyAraha-sAr3he gyArahakI belA thii| jyoMhI maiM bhavya bar3e mandirakI dUsare maMjilapara sthita sarasvatI-bhavana meM zAstra-svAdhyAya kara bAhara AyA, vaise hI apane sAmane, eka hamakada aura hamaumra, gaura varNa, dhavala gAMdhI-TopI, kuratA tathA dhotImeM eka AkarSaka sarala vyaktitvako dekhakara; sahasA muMhase nikala jAtA hai-'paNDitajI jaya jinendra / ' ve pratyuttarameM 'jaya jinendra' kahakara mujhase bole-'kaushljii|' maiM natamastaka ho svIkArakI madrAmeM unakI ora jarA dekhatA hU~ ki ve svayam kaha uThate haiM-'darabArIlAla koThiyA / ' phira to hama donoMko mukhamudrA khila uThI / "isa sAdagIpara kauna na mara jAya ai khudA !' vicAra AtA hai ki paNDitajIse bhojanake lie kahU~ ki ve dUsare mandiroMke darzanArtha bar3ha jAte haiM / maiM yaha socakara raha jAtA hU~; madhyAhnakI garmIkA samaya hai; sandhyAko unake pAsa pahu~cakara kucha tAttvika, dhArmika, sAhityika carcAkA lAbha uThAU~gA aura dUsare dinake lie bhojanakA nimantraNa bhI kara duuNgaa| parantu zAmako unake nivAsapara jAnese mAlUma huA ki paMDitajI dopahara bAda hI cale gaye / isa taraha hRdayakI hRdayameM hI raha gaI / koThiyAjIkI vidvattA, unakI ardhazatAbdikI sAmAjika, dhArmika tathA sAhityika sevAke viSayameM do mata nahIM ho sakate haiM / unake dvArA likhita sAhityase spaSTa hai ki ve eka gambhIra sulajhe hue vidvAn hai / abhinandana-grantha-prakAzana samiti va sampAdaka-maMDalakA dhanyavAdAha hai kyoMki DaoN0 koThiyAjIkI janmase prakhara buddhi, unakA anavarata sAzrama vRddhiMgata jIvanake sAtha-sAtha unake samasta sAhityakA nirdazana abhinandana granthameMmeM eka abhUtapUrva bAta hai, jo sAdhAraNa tathA asAdhAraNa sabhI prakArake pAThakoMke lie atyanta upayogI siddha hogii| abhinandanIya zrI koThiyAjI svastha rahate hue, dIrghatama Ayu prApta kara isI prakAra samAja, sAhitya aura dharmakI sevA karate raheM, yahI zrIjIse vinaya hai| jisakI pahalI jhalakane, varabasa khIMcA dhyAna / janmajAta vidvAnkA, "kauzala" karatA mAna / nyAyadivAkara DaoN0 koThiyAjI *paM0 mohanalAlajI zAstrI, jabalapura zrI digambara jaina siddhakSetra rezandIgiri (chatarapura) ma0pra0 kI pAvana vasundharAne apane meM Apake zubhajanmase apanI pAvanatA dviguNita kI aura isa pAvana vasundharAkA saMsarga Apako mahatI pAvanatA evaM mahattA upalabdha karAne hetu bnaa| vidvadratnaprasU syAdvAd mahAvidyAlaya vArANasIke Apa pramukha chAtra udbhaTa vidvAn pramANita hue| isa saMsthAse saikar3oM uttamottama vidvAn bane / parantu yahA~se sarvottama zikSA prApta kara jaisA anupameya kArya Apane kiyA, vaisA kArya anya vidvAna nahIM kara sake / yahI kAraNa hai ki Apane jaina nyAya jaise gahana aura jaTila viSayake 'syAdvAdasiddhi' / 'pramANaparIkSA' Adi uttamottama teraha granthoMkA sampAdana kiyaa| Apa bhArI sarala evaM vAtsalyake nidhAna haiN| apane samakakSa vidvAnoMko dekhakara Apa vizeSa harSAnubhUti karate haiN| mujhe to Apane aneka bAra chAtIse lagAyA hai aura kahA hai ki bhaiyA jaina sAhitya-prakAzana dvArA tumane bhArI prazasta kArya kiyA hai| Apa deza va samAjake gaurava hai / maiM ApakI zatAyuSkatAkI hArdika zubha-kAmanA karatA hU~ / -12
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAna vyaktitvake dhanI .paM0 rAjakumAra zAstrI, AyurvedAcArya, nivAI kaviyoMne ThIka hI kahA hai-"honahAra viravAnake, hota cIkane pAta / " kucha vyakti janmase hI pratibhAvAna hote haiN| samayake sAtha unakI pratibhA vikasita hotI jAtI hai aura isIse ve aise kArya apane jIvanameM kara jAte haiM, jo dUsaroMko anukaraNIya bana jAte haiN| hamAre grantha-nAyaka zrI koThiyAjI isI tarahake mahAna vyaktitvake dhanI haiN| Apake ceharepara prakAMDa paNDitya evaM sahaja saumvatva jhalakatA hai| Apa jaina nyAya viSayake pUrNa adhikArI vidvAna hai| Apake dvArA likhe gaye granthoMkA jinhoMne adhyayana kiyA hai ve unake akATya tarkapUrNa gavezaNAoMke prazaMsaka hue vinA nahIM raha sakate haiN| ye saba unake gambhIra adhyayana va gaMbhIra ciMtanake pratiphala hai| Aja ve apanI vidvattAke bala para hI bhAratIya starake vidvAnoMmeM apanA nAma rozana kiye hae haiN| nainAgiri jaise choTe kSetrameM janmA vyakti Aja sAre bhAratameM sammAnita hai| yaha saba niraMtara sarasvatI mAtAkI sAdhanAkA phala zrI koThiyAjIko milA hai| samAjake vibhinna kSetroMmeM Apane jisa nisvArtha bhAvanA evaM saccI laganase kArya kiyA hai vaha upakAra samAja kabhI bhUla nahIM sakatI hai| Aja ApakA bhAratIya stara para jo abhinaMdana ho rahA hai| aura abhinaMdana-graMtha prakAzita ho rahA hai| yaha saba usI sevAkA pratiphala hai| hama bhI apanI orase tathA akhila vizva jaina mizana parivArakI orase ApakA abhinaMdana karate hue ApakI cirAyu honekI kAmanA karate haiM / sAdagI aura saralatAkI mUrti * DaoN0 bAlacandra jaina, jabalapura maiM paNDitajIko lagabhaga 30 varSoMse jAnatA huuN| ve mujhase bahuta jyeSTha haiM kintu maiMne pAyA ki ve apane kaniSThoMke prati atyanta snehazIla haiN| ve bahumAnake sAtha zikSA dete haiN| mujhe AdaraNIya paNDitajIke sAtha lagAtAra kaI mahInoM taka dillImeM rahanekA avasara milA / unakA vAtsalya mujhe milaa| ve DAkTara ho gaye, prophesara ho gaye, kintu jitanA adhika Adara unheM paNDitajI kahakara pradarzita kiyA jAtA hai, utanA unheM nyAyAcArya, DAkTara athavA prophesara kahane meM nhiiN| unakA pANDitya gaMbhIra hai| ve vAstavameM paNDitajI haiM / unake dIrghajIvI honekI kAmanAe~ haiM / preraNAsrota * DaoN. lAlacanda jaina, vaizAlI jaina nyAya-darzanake labdhapratiSTha vidvAn DA0 darabArIlAlajI koThiyA samAjake mUrdhanya, nizchala aura niHsvArthasevI vidvAna ke rUpameM prasiddha haiN| unakA jIvana preraNAkA srota aura vAtsalyase AplAvita hai| kisIko duHkhase AkrAnta dekhakara unakA sarala citta dayAse dravIbhUta ho jAtA hai| cAhe vaha unakA ziSya ho yA koI any| use sadaiva protsAhita karate haiN| yadi koI nirAza hotA to use apane jIvanako ghaTanAyeM sunAkara kaThina-se-kaThina bAdhAoMse jUjhane aura apanA rAstA svayaM niSkaMTaka banAne kA protsAhana denA pUjya paM0 koThiyAjIkA svAbhAvika guNa hai| yadi koI chAtra sAdhanahIna hotA to paMDitajI apane pAsase tatkAla usakI samasyA hala kara dete hai, aura bhaviSyake lie use kisI-na-kisI srotase Arthika sahayoga dilAkara nizcita kara denA paMDita koThiyAjI apanA kartavya samajhate haiM / isa sandarbhameM maiM Ajase lagabhaga 21 varSa pahale kI ghaTanA prastuta kara rahA huuN| maiMne paNDitajIke sarva prathama darzana usa samaya kiye the, jaba san 1961 me maiM syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasIkA pUrva madhyamA -13 -
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDakA chAtra thA / maiMne zrI mahAvIra di0 jaina saMskRta pAThazAlA sAdUmalake sahapAThI soMraI nivAsI AnandakumAra hajArIlAla jaina chAtrasahodaroMke sAtha paNDita koThiyAjI ke durgAkuNDa sthita nivAsapara sarvaprathama darzana kiye the / san 1963 meM maiMne pUrva madhyamA pAsa kiyA / vidyAlayake tatkAlIna saMvidhAna ke anusAra pUrva madhyamAke bAda chAtroMko iNTara kAlejoM meM praveza lenekI chUTa thI / mere vargasahapAThI dharmarAja seThThI ( vartamAna meM mUDabidrIke cArukIrtijI mahArAja) sanAtana dharma iNTara kAleja, vArANasI meM praveza le cuke the / maiM Arthika sAdhanoM ke abhAva ke kAraNa icchuka hote hue bhI praveza nahIM le sakA thaa| paNDita koThiyAjIko zrI dharmarAja seTThIse mere praveza na lenekI bAta jJAta honepara unhoMne mujhe bulAkara praveza na lenekA kAraNa puuchaa| maiMne saMkocabasa batalAyA ki arthAbhAva hai / paMDitajIne sau rupayA dekara praveza leneke lie prerita kiyA / isa prakAra paNDitajIne mujhe Adhunika vidyArjanake lie sanmArga dikhaayaa| isake pazcAt paNDitajIne merI Arthika sthiti se bhalI-bhA~ti pUrvaka avagata hokara dillI ke do TrasToMse chAtravRtti dilAkara ucca adhyayana karaneke lie protsAhita kiyA / isa prakAra merI ucca zikSA prApti meM pUjya paNDitajIkA bahuta bar3A cirasmaraNIya yogadAna rahA hai pUjya paNDita koThiyAjI mere zubhacintaka, saMrakSaka, pathapradarzakake sAtha-sAtha vidyAguru bhI haiM / unhIM kI satpreraNA se maiM jaina darzana zAstrAcAryakI kakSA meM unakA ziSya rahA / pUjya guruvara koThiyAjIkI adhyApana-zailI sarala aura subodha hai| isa lie unake ziSya honekA mujhe gaurava hai / varNI- granthamAlA ke maMtrIkI haisiyata se saMstuti kara pI-eca0 DI0 ke lie bambaIke eka TraSTase bhI chAtravRtti dilaaii| parama pUjya paM0 koThiyAjIkA mujhe vAtsalyasneha prApta huA hai| hara saMkaTake samaya mere lie va prakAzapuMja siddha hue haiM / pUjya guruvara ke abhinandana grantha samarpaNa ke avasarapara Aja maiM unakA zata-zata abhinandana karate hue harSa-vibhora ho rahA hU~ / jJAnanidhi evaM vAtsalyakoza DaoN0 koThiyA * DaoN0 premasumana jaina, ema0 e0, pI-eca0 DI0, udayapura (rAja0 ) zraddheya DA0 darabArIlAlajI koThiyAse mujhe pitRtulya vAtsalya milA hai / banArasa meM jaba maiM adhyayana kara rahA thA taba DA0 koThiyAjI mere sthAnIya saMrakSaka the| unake nAmakA ullekha jaba maiM apane AvedanapatroMuse sudhAraneke lie kahate ki meM sthAnIya saMrakSaka ke sthAnapara karatA, taba kAryAlayake bAbU loga prAyaH eka hI nAma pitA aura sthAnIya saMrakSakake sthAnapara nahIM bharA jA sakatA / taba mujhe unheM samajhAnA par3atA ki mere pitAjIkA nAma bhI darabArIlAla hai aura sthAnIya saMrakSaka bhI mujhe darabArIlAla mile haiM / antara mAtra itanA hai ki eka sAdhAraNa gRhastha ora choTe se gA~va meM vyApArI haiM, jabaki dUsare vidvAn jagat ke prasiddha manISI haiM / paNDita koThiyAjI chAtroMke lie sahaja upalabdha sahAyaka rahe haiM / unake pAsa jaba bhI maiM athavA mere sahapAThI kisI bhI samasyAko lekara gaye, unhoMne tatkAla usakA samAdhAna kiyaa| hama jaise sAdhanahIna vidyArthiyoM ko paNDitajIne sahArA dekara dilAkara vidyArjanake mArga se kabhI Digane nahIM diyA unhoMne sahI arthoM meM samyagdarzanake vAtsalya Adi aMgoMkA pAlana kiyA hai| hama jaise saikar3oM vidyArthI paMDitajIkI vidyA-santAnake rUpameM unheM smaraNa karate haiM, karate raheMge / zAntiniketana vidyAlaya kaTanI, syAdvAda mahAvidyAlaya aura kAzI hindU vizvavidyAlayake zraddheya gurujanoM vidyAdAnase jo kucha sIkhA-samajhA usakA pariSkAra paM0 koThiyAjoke kuzala hAthoM hI huA hai / yadyapi ve mere sAkSAt zikSAguru nahIM the, kintu atirikta samaya meM unhoMne mujhe bahuta kucha sIkha dI hai / vaha * 14 - 1
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana-saMcAlanakI sIkha hai| kalama calAne kI sIkha hai| ma se yAda hai ki hama loga apane choTe-choTe adhakacare lekha likhakara unheM dikhAne le jAte the| ve apanA adhyayana chor3akara turanta hamAre lekha saMzodhita karate / unheM apanI jJAna-garimAse sajAte-sa~bhArate aura Age vaisI bhUleM na karanekI sIkha dete / banArasakI gaMgAkI mahimA hamane dekhI-sunI thI, kintu hamAre lie to paM0 koThiyAjI taba jainadarzanakI jJAnagaMgA the aura Aja jainavidyAkI jJAnanidhi hai / jaina nyAke vishvkosh| ___DaoN0 paM0 koThiyAjImeM prAcIna paramparAkA pANDitya aura Adhunika anusaMdhAnazailI ina donoMkA samanvaya huA hai / 1-2 varSa pUrva banArasameM unake nivAsa sthAnapara jaba unake darzana kiye tathA unheM apane vibhAgakI pragatise avagata karAyA to ve gadgada ho uThe / turanta hI unhoMne adhunAtana prakAzita apanI kRti hamAre vibhAgako bheMTa ko aura kahA-'sumana, tuma vizvavidyAlayameM jaina vidyAke zikSaNa aura anusandhAnakI jyotiko bujhane na denA / jainavidyAke saMrakSaNa aura sambarddhanakI bAta pahale socanA, vyaktigata padonnati aura lAbhakI bAta baad| koI bhI chAtra dhanAbhAvake kAraNa vidyArjanase vimukha na ho, isakA nirantara dhyAna rakhanA / koI kaThinAI ho to mujhe likhnaa|' paMDitajIke ye udagAra jJAna ke prati samarpita unake vyaktitvako jitanA ujAgara karate haiM, utanA hI AjakI pIr3hIke jaina vidvAnoMke lie mArga-darzana bhI karate haiM / pUjya DaoN0 koThiyAjIke vyaktitvameM jJAnasaritA aura vAtsalyasaritA donoMkA sundara saMgama huA hai| aise jJAnanidhi gurudeva aura vAtsalya-koza saMrakSaka zatAyu hoN| unake atizaya guNoMko ananta praNAma / paMDitajIke vyaktitvako sAja-samhAra karane vAlI mauna-sAdhikA gurupatnI mAtAjIko bhI sAdara abhivAdana / preraka vyaktitva *pro0 pravINacandra jaina, jayapura DaoN0 darabArIlAla koThiyA dezake una gine-cane vidvAnoMmeMse eka haiM, jinakA jaina darzana aura jaina nyAyapara pUrNa adhikAra hai| merA paricaya Apase vArANasImeM eka viSayake anusaMdhAnake prasaMgameM huA / tabase aba taka ApakA mujhapara sneha evaM anurAga hai / maiM Apake mAnavIya guNoMse anyanta prabhAvita hai| kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasImeM jaina-bauddha darzanake pravAcaka rahate hue Apane jaina darzana aura sAhityake adhyayana aura anusaMdhAnako naI dizA dI, eka aisA mor3a diyA, jo Ajake tarka evaM yukti pradhAna mAnasako saralatA aura sahajatAse svIkRta huaa| abhinandana-granthakI yojanAkI eka vizeSatA yaha hai ki isakA merI dRSTi 'merI sRSTi' vAlA aMza DaoN0 koThiyAko pAThakoMke aura nikaTa le jaaygaa| ve unake vyaktitva evaM kRtitva donoMse adhikAdhika paricita ho sakeMge / isa aMzase abhinandana-grantha eka sandarbha-granthakA rUpa bhI le legaa| isa zubha avasarapara DaoN0 darabArIlAla koThiyAke prati vinayapUrvaka apane bhAva-kusuma arpita karatA huuN| unake lie maMgala-kAmanA karatA hU~ tathA unake dIrgha jIvanake lie prArthanA karatA huuN| maiM cAhatA hU~ ki hamalogoMke bIca rahate hue ve jaina sAhityake una AyAmoMpara prakAza DAlate jAya~, jo abhI avidita yA ardhavidita haiM / yaha prakAza AnevAlI vikAsonmukha pIr3hI ke lie preraka evaM udbodhaka ho / dera Ayada durusta Ayada .50 padmacandra jaina zAstrI, dehalI ___ mAnya koThiyAjIkA abhinandana vidvatsamAjakA abhinandana hai, jo samAjako derase suujhaa| khaira, 'dera Ayada durusta Ayada' |maiN to koThiyAjIko paricayameM Aneke bAdase nirantara abhinandana detA rahA hai| zubha kAmanAoM sahita /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruNAM guru .DaoN0 gulAbacandra jaina, dillI nyAyAcArya DaoN0 darabArIlAla koThiyA mere lie aneka arthoMmeM 'guruNAM guru' hai| zaikSaNika jIvanameM unake pAsa adhyayana karanekA saubhAgya to nahIM milA, lekina jaina darzana evaM nyAyake unake dvArA likhita evaM sampAdita granthoMse hI taba adhyayanako gati milI thI aura Aja bhI unakA pArAyaNa karatA huuN| DaoN0 koThiyA aura unakI pIr3hI ke vidvAnoMne jitanA kucha diyA hai aura Aja bhI de rahe haiM-vaha saba hamArI pIr3hI ke Adhunika zailIke vidvAnoMke lie saMbala hai / jaina darzana evaM nyAyakI jina gaharAiyoM taka ve pahu~ce haiM. vahA~kA hameM AbhAsa to hotA hai, para tala-sparza nahIM kara sake, Upara-hI-Upara utarA rahe haiN| merI hAdika kAmanA hai, zraddheya koThiyAjI dIrghAyu hoN| ve isa nayI pIDhIko itanA sakSama banA deM ki vaha samAja, rASTra aura vizvake naye darpaNameM jaina-darzanake aba takake avadAnako naye rUpameM pratibimbita kara ske| vinamratA aura saralatAke agraNI .zrI caMdanamala 'cA~da', bambaI AdaraNIya koThiyAjIse bambaI, zravaNavelagola evaM dezake anya bar3e zaharoM evaM kAryakramoMmeM kaI bAra milanA huA, unake lekha evaM bhASaNa bhI sune aura mujhe lagA ki DaoN0 koThiyA uccakoTike vidvAn hai, kinta vinamratA aura saralatAmeM bhI ve agraNI haiN| nizchala, sAdagIpUrNa vyaktitvavAle koThiyAjI bhArata jaina mahAmaMDalakI gatividhiyoMse evaM 'jaina jagata' mAsikase varSoMse jur3e hae haiN|| DaoN0 koThiyAjI isI prakAra sevAmaya svAsthyayukta apane jIvanakA zataka pUrNa kareM aura dharma tathA sAhityakI sevAmeM satata saMlagna raheM, yahI hamArI zubhakAmanA hai / AyojakoMko isa zubha kAryake lie badhAI dete hue DaoN0 koThiyAjIke prati apanI AdarAMjali arpita karatA huuN| yazaskarI vidyAke amara upAsaka DaoN0 kamaleza kumAra jaina, jaina vizvabhAratI, lADanUM vartamAna yugameM jaina nyAyake adhyayanakA zrIgaNeza nyAyAcArya pUjya paM0 gaNezaprasAdajI varNIne kiyA thaa| pUjya varNIjI mahArAjane kAzImeM rahakara nyAyazAstrIya granthoMkA adhyayana jina vikaTa paristhitiyoMmeM kiyA thA, vaha apane ApameM eka itihAsa hai, jisase aneka vidvAn paricita haiN| isa paramparAko akSuNNa banAye rakhaneke liye syAdvAda mahAvidyAlaya (kAzI) ke pUrva nyAyAdhyApaka DaoN. mahendrakumAra nyAyAcArya yAvajjIvana samarpita bhAvase lage rhe| isa kramameM jaina nyAyazAstrIya granthoMkA yadyapi sampAdana | prakAzana ho rahA thA, kintu paNDitamAnI vidvAnoM ke liye durjeya nyAyazAstrIya saMskRtameM nibaddha granthoMko hindImeM anUdita evaM saMpAdita karanekA prathama prayAsa DaoN0 koThiyAjIne kiyA hai| unhoMne nyAyazAstrIya granthoMke sampAdana evaM hindI anuvAdakA kArya jisa sarala evaM subodha zailImeM kiyA hai, vaha unake nyAyazAstrIya vaiduSyakA anupama nidarzana hai / DaoN0 ke dvArA sampAdita anUdita granthoMke prArambhameM likhI gaI unakI prastAvanAyeM aura svataMtra rUpase likhe gaye zatAdhika zodha-nibandha bhI unake sAhityika yogadAnake abhinandanIya dastAveja hai| yazaskarI vidyAke amara upAsaka mAnanIya DaoN0 koThiyAjIke dIrghAyuSyakI maMgala-kAmanA karate hue hama unake prati apane zraddhA-sumana samarpita karate haiN|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kitane gahare-kitane udAra *paM0 lakSmaNaprasAda 'prazAnta' kAvyatIrtha, sAgara ___ isa choTe-se dIpakane bundelakhaNDakI dharatI para kisI choTI-sI kuTiyAmeM janma liyA, kintu apane puruSArtha aura Atmazaktike balase, jJAnakI adbhuta tejapUrNa kSamatAse usane jaina jagatake hara kSetrako Alokita kiyaa| vaha bhale hI nAmase darabArI ho kintu aba unakA dvAra vidvAn-darabAriyoMse alaMkRta rahatA hai| hRdaya aisA, jaise-navanIta / vANImeM-phUloMkI naramIko mAta denekI adbhuta kSamatA / sahajatA aura saralatA jisake ubhaya pAzvoMmeM aMga-rakSakakI taraha calatI haiN| itanA laghu zarIra kintu laganakI aTa evaM asIma niSThAne unheM uttarottara Upara-Upara uThAyA hai| kauna jAnatA thA ki sAdhAraNase vidyAlayameM kAma karanevAlA yaha vyakti ekadina bhAratake prasiddhatama hinda vizvavidyAlayake rIDara padako alaMkRta karegA / apanI kalamakA dhanI jJAnakI anavarata sAdhanAke pramANasvarUpa jaina sAhityake bhaNDArako jo amUlya kRtiyA~ dI hai vaha unako amaratva pradAna karanevAlI auSadhiyA~ haiM / samAjasevA, sAhityasevA aura jJAnadAnameM anavarata lIna koThiyAjI aba paM0 darabArIlAlajIke nAmase nahIM, kintu DaoN0 koThiyAke nAmase jAne jAte haiN| sneha, vAtsalya aura udAratAko mUrti DaoN0 koThiyA jaina samAjakI hI nahIM, akhila vidvatsamAjakI nidhi hai| ___ unakA hRdaya komala evaM vicAra atizaya udAra hai / mujhe smaraNa hai sAgarameM vidvatpariSadko kAryakAriNIkI baiThaka Ayojita kI gaI thii| tithi ThIka yAda nahIM, kintu yaha baiThaka seTha bhagavAnadAsajI bir3I loMkI dharmazAlAmeM unhIM kI adhyakSatAmeM cala rahI thii| vidvatpariSadake ve adhyakSa the / vicAraNIya viSayoMmeM eka viSaya divaMgata AdaraNIya DaoN0 nemicandrajI jyotiSAcAryakI kRti "tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA" para puraskAra-rAzi nizcita kara-ghoSita karanA thA / hamAre durbhAgyase ukta kRtiko samApta karaneke bAda hI DaoN0 nemicandrajI isa lokako chor3akara paraloka sidhAra gaye the| unake nAmakI carcA Ate hI, maiMne dekhA-koThiyAjIkI A~kheM DabaDabA aaii| galA bhara aayaa| hRdayameM jaise duHkhakA sAgara umar3a par3A ho / kintu apane Avegako rokakara svastha citta ho vaha viSayakI gaharAI aura deya puraskArarAzipara vicAra-vimarza karane lge| vidvatpariSadake mantrIjIne kahA kitanI rAzi dI jAnA caahie| DaoN0 koThiyAjIke muMhase sahasA nikalA 21000) ru0| mantrIjI kucha vicalitase ho ge| unhoMne budabudAte hue kahA-itanI rAzi kaise dI jA sakatI hai? DaoN0 koThiyAke zabda the,-'jisane apanA jIvana hI ukta kRtike sRjanameM lagA diyA, kyA usakI jindagIse yaha rAzi adhika mUlyavAna hai| mere pAsa hotA to merI dRSTi meM yaha rAzi bhI aparyApta hotii| haMsakara bole, Apa cintA na kareM-hama vyavasthA kara leMge / hameM apanI jebase nahIM denA hai, phira bhI hamAre manameM to udAratA honA hI caahie| vidvAnkI kadra vidvAn na karegA to kauna kregaa|" Da.. koThiyAjIke ukta zabda Aja bhI mere smRti-paTalase yathAvat jhA~ka rahe haiM / lagatA hai DaoN0 koThiyAjI jaisI nizchala udAratA sabhImeM nahIM hotI / ve jaise vidvAna haiM, vaise hI udAra bhI hai| jJAnakA mAna unheM chU bhI nahIM gayA hai| choTA ho yA bar3A, sabhIse-bar3e hI snehase milate haiM / kuzalakSema pUMchate hai aura kisI vyaktike saMkaTakI sthitikA AbhAsa milate hI usake pratIkArakA upAya bhI karate haiN| zravaNabelagolAmeM gata varSa DaoN0 koThiyAke samparkameM mujhe jitane kSaNa rahanekA avasara milA, mujhe lagA ki koI ciraparicita janama-janamakA sAthI hameM mila gayA hai| unakI AtmIyatA evaM vAtsalya bhAvane mujhe unake bahuta karIba phuNcaayaa| anya vidvAnoMmeM aisI
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmIyatAke darzana mujhe bahuta kama mile haiN| maiM socatA hU~ DaoN0 koThiyAjIkI yaha AtmIyatA na kevala mere lie hI prApta huI, apitu unase milane vAle hara vyakti evaM vidvAnke liye bhI prApta hotI hai / DaoN0 koThiyAjIkA abhinandana unakI vidvattAkA abhinandana hai| vidvAnoM evaM samAjakI isa sUjhabUjhakA maiM hRdayase svAgata karatA haiM aura DA0 koThiyAjIke dIrghAyu kI kAmanAke sAtha unheM apanI vinIta praNAmAjali bharpita karatA huuN| sAhitya-devatAke garimAyukta ArAdhaka *zrImatI premalatA paM0 ravicandra jaina, damoha zrI darabArIlAlajI koThiyA bahumukhI pratibhA sampanna vidvAn hai / vidvAnoM, sAhityakAroM evaM buddhijIviyoMke lie Apa prakAza-stambha haiN| ApakA samagra jIvana utsAha, lagana evaM dhIrajakA preraNAsrota hai| dharmake viSayameM Apake vicAra udAtta evaM sulajhe hae haiN| tathAkathita kriyAkANDoMmeM Apa vizvAsa nahIM krte| viveka-saMgata, vizuddha, caritra-niSTha, dhArmika jIvana hI Apako abhISTa hai| mAnanIya koThiyAjIkI lekhanIse prasUta grantha tathA nibandha Adi bhAratIya darzana, jaina tattvavidyA aura jaina sAhityake gahana adhyayanase ota-prota hai| ve niSpakSa vicAraka haiN| unhoMne aneka uccastarIya granthoMkA praNayana kiyA hai, jinameM darzana evaM sAhityake vividha pakSoM/aMgoMkA vizada mUlyAMkana-pUrNa vivecana hai| unakI gaveSaNAkA AdhAra sadA svastha rahA hai| Apa vidvAnoMkI viparIta vicAra-dhArAoMkI saMyata zailI meM gambhIra samIkSA karate haiN| aura udAratApUrvaka sadaiva hI satyakA svAgata/arcana karate haiN| ___Apake vicAra akATya evaM zAstrasammata haiN| ve sulajhe haiM, tarka-vitarka-pUrNa honepara bhI sahaja haiN| arthopArjanake bandhanoMmeM unakI ucca AkAMkSAe~ bandI nahIM bana skiiN| ApakI patnI zrImatI camelI bAIjI viduSI evaM dharmaparAyANA mahilA haiN| unhoMne sadA Apako utsAhapUrNa sahayoga diyA hai| pArivArika dRSTise Apake camanameM kaI puSpa khile para ve asamayameM hI marajhA ge| jisa asIma dhairyake sAtha Apa santAnakA viyoga sahate rahe, vaha jaina darzana-praNIta karma-siddhAntameM aTUTa niSThAkA jJApaka hI hai| vipattiyA~ Apako vicalita nahIM kara paaii| ve pahalese bhI sahasragunI adhika tanmayatAse sAhityakI ArAdhanA karate rahe / ____ Apane anekAneka saMsthAoMke mAdhyamase jaina saMskRtike prakAza evaM prasArameM mahattvapUrNa yogadAna kiyA hai| zrI varNI jaina granthamAlAke jIvanameM Apake jIvanake kaI adhyAya samAviSTa hai| merI hArdika kAmanA hai Apa yuga-yugoM taka jIvita rheN| ApakI sabhI bhAvanAe~ jaina saMskRtikI sevA-surakSA evaM unnatike lie sadA samarpita rheN| mere ye palAzake tuccha pattoM jaise zabda-bandhana ApakA guNa-gaurava varNana karake sammAnita hote haiN| mere zraddheya * zrI zaileza DI0 kApaDiyA, sUrata (gujarAta) __DaoN0 darabArIlAla koThiyA bahuprasiddha vidvAn, suvaktA, udAramanA, paropakAravRttiparaka, dharmopadeSTA, nyAyAcArya, suprasiddha lekhaka aura saphala adhyApaka haiM / koThiyAjI abhinandanake yogya to bahata samayase the aura sthAna-sthAna para samAja dvArA unakA abhinandana kiyA bhI gayA hai| para aba jo unakA sArvajanika abhinandana, abhinandana-grantha samarpaNa dvArA kiyA jA rahA hai, yaha AnandakI bAta hai| aise pAvana avasara para AdaraNIya vidvAn ke prati merI aura jainamitra-parivArakI hArdika shubhkaamnaaeN|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka sahRdaya vidvAn *prAcArya kundanalAla jaina, zAhadarA, dillI vidvAna honA sAmAnya bAta hai| para vidvattAke sAtha-sAtha mAnavIya guNoMse ota-prota sahRdayatA evaM mAnavatA virale hI vidvAnoMmeM pAI jAtI hai ! koThiyAjI jaise sahRdaya vidvAn virale hI milA karate haiM / san 1946 meM jaba maiM syAdvAda vidyAlaya chor3akara gRhasthIke phaMdemeM phA~sa diyA gayA to sabase bar3I jaTila samasyA jo sAmane AI vaha thI AjIvikAkI, svabhAvase saMkocI honeke kAraNa kisIse kucha kahatA sunatA bhI na thaa| gharako Arthika sthiti viSamatama thii| zrI koThiyAjIke cAcA paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya bInAmeM vidyamAna haiM / yahI nagara merI janmabhUmi evaM ghara hai| phira bhI vyAkaraNAcAryajIse maiM taba taka bhI kabhI milA hoU~, aisA yAda nahIM AtA hai| para aba zAdIke bAda evaM pUjya mAmA paM0 manoharalAlajI kuravAIke Adezase maiM vyAkaraNAcAryajIke pAsa gayA aura unase apanI samasyA kaha sunAI ! isI samaya zrI koThiyAjI bInA padhAre hae the grISmAvakAza bitAneke lie / ina dinoM zrI koThiyAjI vIra-sevA-mandira, sarasAvAmeM sva0 zrI bA0 jugalakizorajI mukhtAra sA0 ke sAtha sAhitya-sRjana kara rahe the / aura ve unake parama sahayogI rahe / Age calakara unake ve dharma putra bhI bane / vIra-sevA-mandirake lie eka vyaktiko AvazyakatA thI, vyAkaraNAcAryajIne zrI koThiyAjIse mere sambandhameM carcA kI aura zrI koThiyAjIne mukhtAra sA0 ko patra likhA aura merI niyuktiko svIkRti mA~ga lI aura lagabhaga 15 maI 1946 ko ve mujhe apane sAtha sarasAvA livA le gaye aura merI niyukti vIrasevA-maMdirameM pacapana rupaye mAsikapara karA dI / isa taraha ve merI prathama AjIvikAke srota bane / yadyapi isa samaya taka merI zikSA sAhitya zAstrI aura meTrika taka hI thI ataH vI0se0ma0 jaisI sAhityika zodha-saMsthAkA pAtra kaise bana sakatA thaa| ataH zrI koThiyAjIne mujhe kucha khojaparaka lekha likhaneke lie prerita kiyA aura kucha sAmagrI tathA zodhake tarIke samajhAe aura maiM lekha likhane lagA, jo tatkAlIna jaina mitra, jaina saMdeza, vIra Adi patroMmeM prakAzita hone lge| zrI koThiyAjIkI preraNAkA hI phala hai ki apane adhyayana meM lagA rahA aura zodhakAryakI ora pravRtta huaa| yadyapi maiM usa samaya bilkUla hI nausikhiyA thaa| para koThiyAjI mujhe Age bar3hAneke lie samAjake logoMke ghara le jAte, maMdirameM zAstra-svAdhyAyake lie baiThAte aura zAstracarcA meM sammilita karate / zrI koThiyAjIkA vyavahAra bar3A hI madhura aura snehapriya hai aura atithisatkArake lie to ve bahuta hI prasiddha haiN| zrI koThiyAjI apanI vidvattA evaM vinamra svabhAvake kAraNa jaina samAjameM sammAnanIya to haiM hI, vidvadvargameM bhI apanA UMcA sthAna banAye hue haiM / zrI koThiyAjI vidvadvargakI usa pIDhIkA pratinidhitva karate haiM jo zAstrIya zikSaNake sAtha-sAtha kAlejIya va vizvavidyAlayIya zikSaNameM pAraMgata hote hai| ve apane isI ubhayapakSIya gaMbhIra adhyayanake kAraNa purAne vidvAnoM evaM naI pIr3hIke vidvAnoMke samanvayameM bIcakI kar3IkA kAma karate haiN| unake samparka meM jo bhI AtA, unase prabhAvita hue binA nahIM raha sakatA, yahI unakI vizeSatA hai / unake abhinandanake samaya meM apanI orase hArdika zraddhAMjali samarpita karatA hUM aura vIra prabhuse unake cirAyu rahanekI kAmanA karatA huuN| - 19 -
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ naI pIr3hIke nirmAtA .paM0 nAgendra zAstrI, zravaNavelagolA zrI darabArIlAla koThiyAjIne apane Apako jIvanabhara kaThora parizramase jo dhArmika, sAmAjika tathA AdhyAtmika sevAmeM nija tana, mana, dhanase khapA diyA hai vaha atyanta prazaMsanIya aura anukaraNIya hai| Apane agaNita chAtravaMdako dhArmika, AdhyAtmika aura laukika zikSaNa dvArA jJAnajyotise ujjvala banAkara jaina dharmako akSaNNa banA diyA hai| Apane apane sarala sahaja svabhAvame sAre bhAratavarSIya vidvAna samAjako apane jIvana aura kRtiratnoMse prabhAvita-pracodita kiyA hai| isa paMcama kAlameM Apa jaise mahAn vyakti virala __Apane apanI sudIrgha dRSTi aura niHsvArthabhAvase janakalyANake lie vividha kSetroMmeM jo jo kArya sampanna kiyA hai vaha ajara amara hai / isase prabhAvita aneka saMgha-saMsthAoMne Apako aneka upAdhiyA~, svarNapadaka, prazaMsApatra tathA amUlya dhanarAzi samarpaNakara kRtajJatA prakaTa kI hai, sanmAna diyA hai / aise nava-pIr3hIke nirmAtA; nava-samAjasevakoM ke preraNAsrota zrImAn DaoN0 darabArIlAla koThiyAjI ! Apa ciraMjIvI hoM, Apa sevAdharmakA lAbha samAjako nirantara milatA rahe, zrI majjinendradevase evaM zrI gommaTezvara bAhubali svAmIse isa zubha saMdarbhapara hama Apako dIrghAyu evaM yazobhivardhanAkI zubha-kAmanA karate haiN| saralatAkI pratimUrti *bra0 paM0 khunnIlAla (jJAnAnaMda) jaina, bhadaurA vAle, TIkamagar3ha vAstava meM DA0 koThiyAjI, apane garimApUrNa vyaktitva evaM kRtitvake kAraNa samAjameM eka asAdhAraNa koTike vidvadratna haiM / ve naisargika mRdutA aura saralatAkI to pratimUrti hI hai / samAja unakI vigata 45 varSIya sevAoMse upakRta hai| ataeva usane sthAyI rUpase rahane vAle isa abhinandana-granthIya kAryase, apaneko upakAra-bhArase laghu karaneke lie isa prazasta kAryako yojanA banAI hai, jo samayocita aura Avazyaka hai / maiM punaH isa yojanAkA svAgata karatA huuN| ataH isa paramAvazyakIya kAryake hone meM merI antastalIya zubhakAmanAe~ preSita haiM / jIvana-patha-pradarzaka * DaoN0 dharmacandra jaina, kurukSetra zraddheya DA0 darabArIlAlajI koThiyA mere zubhacintaka gurujanoMmeMse eka haiM / Apake sAnnidhyameM rahane ke aneka suavasara mujhe prApta hue haiM / madhura bhASaNa, mRdutA, dAnazIlatA, sAralyatA evaM dUsareke duHkhako apanA samajhanA Apake svAbhAvika guNa haiM / Apa vidyArthiyoMke paramahitacintaka evaM jIvana-patha-pradarzaka haiN| ApakA jIvana saMgharSamaya rahA hai| hamArA samAja evaM aneka sAmAjika saMsthAe~ ApakI niHsvArtha sevAse sadaiva lAbhAnvita rahI haiN| Apa kaThina parizramI, eka suyogya lekhaka tathA prabhAvazAlI vaktA haiN| jaina darzanake pramakha vidvAnoMmeMse Apa eka haiM / jaina nyAya-darzanake kSetrameM ApakA akSaNNa yogadAna hai| maiM unake dIrgha evaM svastha jIvanake lie prArthanA karatA hU~, tAki Apake dvArA samAja evaM dharmako satata abhivRddhi ho| -20
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUlI bisarI yAdeM * DaoN0 zrImatI ramA jaina, chatarapura 21 mArca san 1956kI bAta hai| bundelakhaNDa ke gaurava zrI darabArIlAla koThiyAjIse merI sarvaprathama bheMTa hajArIbAga relave sTezanapara Trena meM huI thii| zrI koThiyAjo varNIjIke pAsa darzanArtha jA rahe the / maiM bhI apane choTe bhAI evaM apane patidevake sAtha nava-gArhasthya-jIvanameM praveza karaneke pahile unakA AzIrvAda lene jA rahI thii| koThiyAjIne jaise hI mujhe dekhA, harSa-vibhora ho TrenameM hI 'navadampati" ke liye itanI zubha kAmanAyeM va zubhAzIrvAda diye ki hameM IsarI va zikharajI pahu~cane ke pUrva hI apanI pUrI tIrthayAtrAko saphalatA hAsila ho gayI / hameM lagA kitanA sukhada hai isa yAtrAkA prArambha / / koThiyAjIkI AtmIyatA va vAtsalyase sanA huA eka-eka zabda kabhI-kabhI Aja bhI kAnoM meM gUMja uThatA hai / pUrI yAtrAmeM unhoMne kitanI bAra hama logoMke khAne-pIne va lambI yAtrAmeM parezAnI uThAneke bAremeM pUchA / cintA bhI vyakta ko / mere choTe bhAI mahendrakI thakAvaTa to unakI zikSAprada manoraMjaka bAtoMse hI dUra ho gyii| IsarI AzramameM pahu~canepara jaba hama loga pUjya varNIjIke caraNa-vandana karane jA rahe the, taba hamane dekhA ki zrI koThiyAjI hamAre zubha saMkalpakI carcA AhlAda bhare gadgada kaMThase zrI varNIjIse kara rahe the| ve kaha rahe the ki "ye pahale vidvAn dampati haiM, jinhoMne aisA zubha saMkalpa kara naye jIvana meM praveza karanekA uddezya banAyA hai|" unake dvArA abhivyakta prazaMsAse hama logoMke mastaka jhuke jA rahe the / koThiyAjIkI prazaMzA suna bAbAjI bhI kahane lage-"bhaiyyA, devapUjA aura gurukI upAsanA ye do gArhasthya jIvanake SaTkarmoMmeMse prathama Avazyaka karma hai / jinake pAlanase svAdhyAya, saMyama tapa aura dAna ye cAra Avazyaka kartavya pUrNa te haiN| ye hI mAnava-jIvanako saphala banAte haiN| isake bAda merI yAtrAkI kuzala-kSema pUchane ke bAda bAbAjIne 2 khAdIkI mAlAyeM evaM 2 khAdIke cAdara AzIrvAda svarUpa pradAna kiye| jo Aja bhI surakSita haiN| yaha bAbAjIkA amUlya upahAra pAkara merI aMtarAtmA tapta ho gyii| maiM mana-hI-mana apane saubhAgyakI sarAhanA karatI rhii| sAyaMkAla zrI koThiyAjIke sAtha hama loga zikharajIkI yAtrApara cala pdd'e| unake sAtha yAtrAmeM aisA AbhAsa hotA rahA jaise hamAre ubhayapakSake parivAroMke zubhaciMtaka saMrakSaka hamAre sAtha cala rahe hoM / madhuvanameM Thaharane va ArAma karaneke pazcAt rAtri 1 baje dainika kriyAoMse nivRtta hokara hama sabhI sammedAcala parvatapara ArohaNa karane nikala par3e / mArgameM gAye jAne vAle bhakti gIta, bhajana, vinatI Adise nistabdha vAtAvaraNa mukharita hotA jA rahA thaa| zrI koThiyAjIkI AhlAdamayI AvAja bhaktike AvezameM nirjana parvata prAntoMmeM gUMja rahI thI / bIca meM unhoMne kSetrameM tIna-sau bAra Akara yAtrA karanevAlI vRddhA mAtAkI carcA kii| tAki hama sabhI darzanArthiyoMko 18 mIlakI lambI pahAr3I yAtrAmeM thakAnakA anubhava na ho| vahA~se lauTa hI rahe the, ki eka citra mere patidevane mere choTe bhAI mahendra kumArakA koThiyAjIke sAtha liyaa| taba zrI koThiyAjIne kahA ki kSetrapara kevala manohara mUrtiyoM va prAkRtika dRzyAvaliyoMkA citraNa kiyA jAnA caahiye| vyaktikA citraNa to apane manameM chipI hayI rAgabhAvanAko paripoSaNa mAtra karanevAlA hotA hai| unakA sAtha chor3ate hue hama logoMko vichur3anekA duHkha ho rahA thA / A~kheM A~suoMse bhIga rahI thiiN| paMDitajIne mujhe hara paristhitimeM, dhairya se kAma lete hue apane adhyayanako jArI rakhate huye, parIkSAyeM dete hue pragatipara bar3hane ko protsAhita kiyA evaM zubhAzIrvAda diyaa| -21 -
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogadAna uccastarakA * zrI akSayakumAra jaina, dillI DaoN0 darabArIlAla jI koThiyAse maiM 35 varSase paricita huuN| jaina darzanake vidvAnoM meM ve uccAsIna haiM / unakA darzana, sAhitya, patrakAritA, tathA samAjasevAkA yogadAna ucca starakA hai / unakA abhinandana kiyA jAya, isase adhika acchI bAta aura kyA hogii| maiM bhI unake dIrgha evaM svastha jIvanakI kAmanA karatA huA abhinandana karatA huuN| zubha kAmanA .50 baMzIdhara vyAkaraNAcArya, bInA DaoN0 koThiyA abhinandana grantha prakAzanakA kArya stutya hai / guNIjanoMkA abhinandana honA hI caahiye| mujhe isakI prasannatA hai / merI hAdika bhAvanA hai ki DaoN0 koThiyA jIvanake antima kSaNa taka sAmAjika aura sAhityika pragati pathapara calate rheN| unake dIrgha jIvanakI kAmanA karatA huuN| catumukhI pratimAke dhanI .paM0 prakAza hitaiSI' zAstrI, dillI DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA nyAya viSayake apratima pratibhAzAlI vidvAna haiM / Apane mAM sarasvatIkA vejor3a bahumUlya ratnoMse vizAla bhaNDAra bharA hai| Apa lekhana, pAThana, prakAzana saMsthA-saMcAlana AdikI caturmukhI pratibhAke dhanI haiN| ApameM anusaMdhAnakI pravRtti prArambhase hI rahI hai, isIlie sAhitya-tapasvI mukhtAra sA0 kA snehAMcala Apako prApta thA / saMbhavataH bhAratameM Apa prathama suyogya sAhitya sAdhaka the, jinheM ApakI prauDhAvasthAmeM mukhtAra sA0 ne putraratna (dharmaputra)ke rUpameM svIkAra kara apanA varadahasta Apake Upara rakhA thA / ataH unakI icchAke anurUpa hI Apane jaina sAhityako samRddha kiyA hai / Apake aitihAsika, dArzanika, sAhityika evaM sAmAjika nibandha pathake pradIpa banakara satata jyoti pradAna karate raheMge, jisase agaNita zodhArthI lAbha uThAte rheNge| ApakA pAMDitya prabhAvapUrNa evaM talasparzI jJAnase otaprota hai / jIvana bhI ApakA sarala sapATa evaM satata sAhitya-sAdhanAke zramameM saMlagna rahA hai| ApakI vANImeM bhI mizrIkI miThAsa evaM jAdU kA AkarSaNa hai| uccakoTike vidvAn hote hue bhI abhimAna Apako chU bhI nahIM skaa| yahI kAraNa hai ki manISIgaNoMne ApakI sevAoMkA samucita hI mahattvAMkana kiyA hai| vidvadapravara koThiyAjI isI prakAra dIrghakAla taka sAhityakI sevA karate raheM, yahI maMgala-kAmanA hai| nyAyazAstra marmajJa .paM0 nanhelAla jaina siddhAntazAstrI, rAjAkher3A nyAyAcArya zrI paM0 darabArIlAla koThiyA dArzanika vidvAnoMmeM pramukha gaNyamAna vidvAn haiM aura nyAyazAstrake jJAnI bhii| jaina samAja ApakI vidvattAse paricita hI nahIM apitu pUrNa lAbhAnvita hai| jaina samAjakA saubhAgya hai ki koThiyA jaise karmaTha vidvAn use mile haiN| unakI vidvattA, kAryapaTutA aura vivekazIlatApara jaina samAjako garva hai / pUjya jainAcArya aura sAdhu saMghameM bhI Apake maje hue jJAnakI khyAti hai| maiM nyAyAcArya koThiyAjIkI jJAna garimA aura kAryapaTutAkI bhUri-bhUri prazaMsA karatA huA unake dIrghajIvanakI kAmanA karatA huuN| -22
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI darabArIlAla koThiyA abhinaMdana hai bAraMbAra __paM0 anUpacanda nyAyatIrtha, sAhityaratna, jayapura . tIrtha kSetra nainA giri janme, nagara banArasa zikSA thAna / syAvAda vidyAlaya kAzI, sADhUmala meM pAyA jJAna / patrakAra! nirbhIka pravaktA ! saphala samAlocaka vikhyAta / tuma aneka saMsthA, saMsthApaka ! adhyetA zikSaka prakhyAta // 8 sahayogini mila gaI 'camelI', dattaka putra baneM mukhtAra / sAhityika sevA kA vrata le kiyA svayaM para kA uddhAra // niHsvAratha sevI! guNa grAhI! bhAvuka ! sadA adhyayana zIla ! parama zAMta ! gaMbhIra udadhisama dRr3ha zraddhAnI! ciMtana zola // sarasvatI ke varada putra tuma ! parama dArzanika sarala udAra / vidvajjana-premI priya paMDita ! sahaja sAtvika snehAgAra / / adhyApana, lekhana, bhASaNa meM ati niSNAta nipuNa au dhIra / sat sAhitya praNetA yuga ke jana-vAGamaya-sevaka vIra // Agama aura siddhAMta grantha ke adhikArI vidvAn 'anUpa' naye tathya udghATita karake diyA nyAya ko nayA svarUpa // khyAti prApta vidvAna ziromaNi ! nyochAvara saba tuma para Aja / sAhityika maulika kRtiyoM se gauravAnvita pUrNa samAja / / darzana aura pramANa zAstra ke vizada vivecaka TIkAkAra / zuSka viSaya ko sarasa banAkara svaspa kiyA apanA sAkAra // sahRdayI ! hita mita priya bhASI guNa gaurava garimA ke dhAma / Atma prazaMsA para niMdA se nahIM tumheM koI bhI kAma / / 6 12 nyAyAcArya ! nyAyaratnAkara, aura nyAyavAcaspati! vijJa / tuma nyAyAlaMkAra manISI ! padavI se bhUSita marmajJa // rASTrIyanidhi ! mUlyavAna tuma tuma vidvad-pariSad AdhAra ! zrI darabArI lAla koThiyA abhinaMdana hai bAraMbAra / / -23
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zata-zata abhinandana hai hAsyakavi-hajArIlAla jaina 'kAkA', sakarAra (jhAMsI) jinane apane bala pauruSase mahakAyA jIvana-upavana hai, zrI darabArIlAla koThiyAjIkA zata-zata abhinandana hai| xx sarasvatI pAnemeM jinako lakSmI bAdhaka banakara AI, lekina nyAyamArgase jinako kisI taraha bhI DigA na pAI, ha~sate-ha~sate saMgharSoMse rahe jUjhate hAra na mAnI, isIliye to Aja lakSmI khuda hI bharatI inakA pAnI, paMDita hokara tRNa samAna inakI najaroMmeM rahatA dhana hai, zrI darabArI lAla koThiyAjIkA zata-zata abhinandana hai| x saccI lagana sAdhanA zramane jaldI hI raMgata dikhalAI, vidvattAko lagI gUMjane deza-videzoMmeM zahanAI, janmabhUmi bundelakhaNDakA jagameM gaurava mAna bar3hAyA, jIvana arpita kiyA deza hita zizuoMko dina rAta par3hAyA, isIliye to Aja ApakA RNI ho gayA hara jana-jana hai, zrI darabArIlAla koThiyAjIkA zata-zata abhinandana hai| x pUrvapuNyase milI gRhaNI devIrUpa parama upakArI, mAM-samAna mamatA, bhaginI-sA zuci sneha luTAvana hArI, Agatake svAgatameM tatpara annapUrNA rUpa manohara, sarasvatI bana jhaMkRta karatI rahatI haiM jo vINAke svara, jJAna dhyAna vrata tapa ArAdhanameM bItA jinakA jIvana hai, mAtA zrI camelI bAIkA bandana hai abhinandana hai| x X nainAgirike zramaNa-dUta ? vaidya kapUracaMdra vidyArthI, damoha zrama-sAdhana vidyA-ArAdhana tuma nyAya-divAkara ratnAkara, kara bane mAnavoM meM manISa / pA huI gauravAnvita samAja / samyakdarzana sevA-vrata le, hama cira-AbhArI namra-hRdaya, pA liyA zramaNa saMskRti AzISa // 1 // zata abhinaMdana kA lie sAja / / 2 / / yuga jio "koThiyA" vAcaspati, buMdelakhaMDa ke puNya-pUta ! / zraddhA-saurabha gaurava garimA, nainAgirijIke zramaNa-dUta ! // 3 // -24 -
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ o ! sAhityika saMta ! *Azukavi zarmanalAla jaina 'sarasa', sakarAra dhanya ho gayI dharA tumheM pA, karatA mana vaMdana hai, o ! sAhityika saMta, tumhArA zata-zata abhinaMdana hai| (1) nakalI prema Aja duniyAmeM, Daga-Daga DerA DAle, bhautikatAne lagA diye haiM, Atma-dvAra para tAle, aise meM urake koTheko, khola koThiyA tumanejagakI granthi kholane vAle, amara grantha de DAle, jinakA pArAyaNa kara mATI, ho sakatI caMdana hai, o! sAhityika santa tumhArA, zata-zata abhinaMdana hai / (2) kaise varNana kareM Apane, jo upakAra kiyA hai ? patA nahIM kitanoMko tumane aisA pyAra diyA hai, jisakI mauta nahIM ho sakatI, kabhI kisI bhI yugameMjo bhI kiyA kAma niSkAmI, kaba upahAra liyA hai, usakA varNana ina varNose, kaba sambhava ? vaMdana hai, o ! sAhityika santa tumhArA, zata-zata abhinaMdana hai|| (3) Aja tumhAre abhinandanapara, cahudiza dizA sunAtI, amara raho tuma yuga-yugAMta taka, he buMdelI thAtI, dhanya tumhArI jIvana-sAthI, zrI camelI bAIvaha bhI sAtha prakAza de rahI, jyoM dIpaka sa~ga bAtI, unako bhI kavikI zraddhAkA bAra-bAra vaMdana hai, o ! sAhityika saMta tumhArA zata-zata abhinaMdana hai| vaise tuma isase U~ce ho, yaha yaza nahIM maregA, isase bar3ha abhinaMdana, kalakA kala A svayaM karegA, phira bhI eka bAta maiMne, sUna lI darpaNake mukha se dhanya ho rahA abhinandana khuda abhinaMdana kara sukhase, 'sarasa jaina'kI yaha saneha-nidhi, rolI hai caMdana hai, o! sAhityika saMta tumhArA, zata-zata abhinaMdana hai / -25 -
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhinandana kara harSa mahAna hai / paM0 bAbUlAla 'phaNIza zAstrI, ema0 e0, Una vidvad zreNI meM jinakA, camaka rahA zubha kAma hai / darabArIlAlakA nAma hai // jaina darzanake prakANDa manISi, sambat unnIsa sau bar3asaThako, pAvana banakara AyA / ASAr3ha - kRSNa dvitIyAkA dina nainAgirimeM harSAyA // jJAna dIpakI jyoti jalAne, 'koThiyA vaMza ko cmkaayaa| dina- yUnI aura rAta caugunI, jIvana jyotiko damakAyA || khilA 'hajArI' 'ciroMjA' mA~ kA sundaratama varadAna hai| vidvad zreNImeM jinakA camaka (2) rahA zubha nAma hai // sADUmala aura syAdvAdmeM, syAdvAda - rasa pAna kiyaa| nyAyAcArya zrI zAstrAcAryakA anupama tumane jJAna piyA || ema0 e0 aura pI-eca0 DI0 karake pada zobhakAma kiyA / nisvArtha bhAvase jaina dharmakI, sevA vratakA pAna kiyA || kAzI hindU vizvavidyAlaya meM camakAyA nija nAma hai| vidvad zreNImeM jinakA camaka rahA zubha nAma hai // (3) vIra vidyAlaya, papaurA, mathurA zikSA de kamAla kiyA / samantabhadra dillI baDhotameM vana prAcArya jJAna diyA // vizvavidyAlaya kAzI meM jaba rIDarapadase camakAyA / vIra-sevA-maMdirako tumane karmaThatAse apanAyA || svAdvAd vidyAlaya ke Apa upadhiSThAtA mahAna hai / vidvad zreNI meM jinakA camaka rahA zubha nAma hai // (4) pramANa - parIkSA Adi grantha meM jinakA nAma amara rahegA / anekAnta aura svAdvAdase divya alaukika jJAna milegA || jaina saMdeza aura anekAntakA sampAdana kara kamAla kiyA / mahAvIrake pathapara calakara, ratnatraya dharma kA zaraNa liyA | aise paramopakArI mAnavakA bAja RRNa samAja mahAna hai| vidvadratna "zrIdarabArIlAla" kA abhinandana kara harSa mahAna hai // " (4) nyAyadIpakA AptaparIkSA, sampAdanakA kArya kiyaa| AdhyAtmakamalamArtaNDa Adi granthakA anuvAda kiyA // vItarAga vANIse, janako dharmAmRta rasapAna diyA / bhAratIya saMskRtimeM tumane naye naye nita kAma kiyA / / zata zata varSa cirajIvi bana, nata 'phaNIza' kA sarala svabhAvI koThiyAjIko vidvad pIr3hIkA 26 - lalAma hai / praNAma hai /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalama mAtra ke dhanI nahIM ve vaktA prakhara pradhAna zrotAjana ke hRdaya-paTala kA hara lete kitane chAtra aura saMsthAe~ karatIM haiM guNa-gAna jaina jagatakA baccA, baccA karatA hai camaka damaka se mana sadA sAdagI ko lakSya nAva lagAnA pAra paM0 dharaNendra kumAra zAstrI, haTA varada jinavANI ke putra zata namana tumheM zata zata vandana koThiyA tumhArA abhinandana jina maMdira ke darabArI tuma lAla tumheM karatI hU~ vandana koThiyA tumhArA hai, caritra cAMdanI sA abhinandana camakAyA ghabarAyA apanAyA dhvajA jaina terA karatI ajJAna // 1 // zata koThiyA jaladhi sammAna ||2|| abhivandana manujatA kA hai yuga yuga jiyo hamAre karU~ tumhArA zata namana tumheM tumheM zata zata vandana koThiyA tumhArA hai, abhinandana sAtvika jIvana ke ho pyAre RSi muni ke lAla dulAre dhAre sahanazIlatA guNa ko Atmonnati ke hAre samatA mamatA ke anuraMjana koThiyA tumhArA hai, abhinandana zrI zaziprabhA jaina 'zazAMzu' bhArA pAlana ke pAyA bhAI vandana namana tumheM zata zata tumhArA hai abhinandana se gaMbhIra rahe tuma agradUta maiM arcana yahI bhAvanA jaina jagatako chUTe na patavAra tUphAnoM se sadA bacAkara lagAnA - 27 - nAva jJAna vIra prabhU se yahI kAmanA bar3he ApakA vartamAna se adhika Apako mile sadA sammAna mRdula puSpa parAga ho gagana sAhitya svaccha dhanya satya saroja parAga ho tuma huI bhArata vasundharA terA pada vandana karate zata zata namana karU~ he bhAI koThiyAM tumhArA abhinandana kusuma sI muskAna hai serI kaNa hai mahakatI AtmA kI kIrti kaNa saralatA ke hAra jaisI cirAyu Xin arcana nandana abhinandana, zuddha sadguNoM dharmamUrti karatI pAra // 3 // hoM terA darabArI jana jana ke koThiyA tumhArA hai svArtha vRtti hRdaya se paropakAra kara pratyupakAra bana mahAna para svayaM mAna lalita kaMTha meM madhura vANI vibhAva samabhAva taja jJAna vidyA dAna ke samatA mamatA koThiyA tumhArA tuma ke taja bhaja taja rasa banakara dekara anuraMjana abhinandana
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ koThI vAle koThiyA .zrI lakSmIcandra jaina 'saroja', jAvarA maiM koThiyAjIko koThIvAlA likhU, to merA vinamra vizvAsa hai ki use na koThiyAjI durAzaya samajheMge aura na unake mitra-ziSya tathA anya vijJa bandhu bhI mujhe anyathA samajheMge / koThiyAjIne guNoM aura kAryoMkI jo koThI banAI hai vaha vizvameM eka hI hai; usameM aneka kamare haiM aura unakA yathAsthAna upayoga bhI hai| unamese katiya ullekhanIya kamaroMkI jAnakArI pAThaka Age par3heMge / (1) zikSaNa-kakSa-avasthAkI dRSTise yaha choTA aura purAnA hai / para bhAvI jIvana-bhavanakI nIMva hI banA hai / sarasvatIkI arAdhanA karane ke lie unhoMne sAda mala aura banArasameM zikSA yA sArakSaratA hI prApta nahIM kI, balki sarasvatIke saphala putra kahalAnekA bhI saubhAgya prApta kiyaa| isa kakSakI dIvAroMpara nyayAcArya, zAstrAcArya, adhisnAtaka adhikArI snAtaka jaise zabda likhe haiM / inakI camaka Ajake yagameM bhale kSINa ho gaI ho para lagana aura niSThA, preraNA aura cetanAkI pratimUrti to ye zabda hai hI hai| (2) adhyApanakA kamarA-lagabhaga 45 varSa purAnA hai / isakI dIvAroMpara adhyayana, anubhava, abhyAsa anavarata jaise zabda likhe haiM / yaha kakSa apanemeM papaurA, mathurA, sarasAvA, dehalI, vArANasIke anubhavoMko AtmasAt kie hai| aneka sukhada-dukhada madhura-amadhura smRtiyA~ sa~joe hai| isa kamareke adhipati vidyArthiyoMko vidyA-dAnake atirikta vAtsalya rasa bhI u~Delate rahe haiN| phalataH unake katipaya vidyArthI una sadaza hI vidvAn banakara dharma aura samAja tathA rASTrako sevAkA kArya kara rahe haiN| (3) samAja-sevAkA kakSa-apanI AdAna-pradAnakI kahAnI kahatA hai-isa kakSakA svAmI ekase adhika saMsthAoMse sambaddha hokara svayaM eka sajIva saMsthA banA hai| kahIM adhyakSa, kahI mantrI, kahIM upaadhiSThAtA, kahIM upAdhyakSa; kahIM pradhAnasampAdaka, kahIM sahAyaka sampAdaka / apanI sAmAjika sevAoMke upalakSyameM koThiyAjIne nyAyAlaMkAra, nyAyavAcaspati, nyAyaratnAkara jaisI mAnada upAdhi prApta kI haiN| svarNapadaka aura prazastipatra unakI kIrtikathA kaha rahe haiN| (4) sAhitya-sevAkA jo kamarA hai-vaha 'ekamevamadvitIyaM brahma' jaisA hai| merI dRSTi meM yaha sarvopari zIrSastha hai / yahAM unhoMne bAraha rAziyoMse bAraha grantha likhe haiM, unake ina mAnasaputroMne vaMza-vRkSa bar3hAkara unako cirajIvI hI nahIM banAyA, balki sammAnasUcaka prazastipatra va sammAnita dhanarAzi bhI dilavAI hai| caeNki koThiyAkI nyAya darzana] meM abAdhagati hai, isalie mujhe lagatA hai ki cazme meM jhA~kate unake nayana-yugala saMsAra-nyAya-niSThAkI hA AzA-apekSA rakhate hai| koThiyAjIkI koTho cirasthAyI ho / unake guNa-kArya preraNAspada rheN| eka niSpaha vidvAn *paM0 amRtalAla jaina zAstrI, damoha koThiyAjIne jainadarzana aura jainadharmakI jo mahatI prabhAvanA apane lekhoM, granthoM aura vizvavidyAlayoMmeM par3he gaye zodhapatroM tathA bhASaNoM dvArA kI hai vaha ullekhanIya hai / __jaba-jaba unase merI bheMTa huI, taba-taba unase mujhe utsAha milaa| ve jahA~ bhI jAte haiM apanI saumya prakRti, vidvattA aura nispRhatAkI vahA~ chApa chor3a Ate haiN| cUMki jinabimboMkI pratiSThA Adike kAryoMmeM maiM samAjame AtA jAtA hUM aura koThiyAjI bhI vahA~ Amantrita rahate haiN| maiMne nikaTase unakI asAdhAraNa nispRhatAkA dakhA hai / Ara yahA kAraNa hai ki samAjapara unakA jAdU jasA prabhAva par3atA hai| nyAyAcArya DaoN0 koThiyAkA sAhityika kSetrame jaisA uccatama sthAna hai vaisA hI sAmAjika evaM dhArmika kSetrama bhI hai| ina donoM kSetroMme bhI unakI sevAe~ evaM upalabdhiyA~ kama nahIM hai / maiM DaoN0 koThiyAjIke dIrghajIvanakI maMgala-kAmanA karatA huA unheM apanI hAdika zraddhA prakaTa karatA hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adarza vyaktitva ke dhanI .paM0 satyaMdhara kumAra seTho, ujjaina digambara jaina samAja bhAratIya samAjoMmeM eka Adarza samAja hai, jisane hamezA guNoMkI pUjA kI hai, kisI vyaktikI nhiiN| Aja bhI isa samAjameM mA~ sarasvatIkI ArAdhanA va sevA karane vAle agaNita vidvAna haiM, jinakI mahAna sAdhanApara hameM garva hai / vidvAn hI samAja ke darpaNa haiM / jinake prakAzase sArA samAja prakAzita hai| aise vidvAnoMke prati samAjane hamezA zraddhA aura kRtajJatA pradarzita kI hai| pichale varSoM meM paramapUjya elAcArya munirAja vidyAnaMdajI mahArAja jaise mahAna saMtane vidvAnoMke prati jo sammAnakI bhAvanAyeM pradarzita kI haiM ve vAstavameM stutya aura anukaraNIya haiM / unhIM bhAvanAose prerita hokara jaina samAja eka Adarza vyaktittvake dhanI DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAke kara-kamaloMmeM eka abhinaMdana-grantha samarpita karane jA rahA hai| yaha eka bahuta bar3A saubhAgya hai| mAnanIya DA0 darabArIlAlajI koThiyAse pratyakSa saMparka mujhe sirpha 2-3 bAra huA hai| ve eka Adarza vyaktittva ke dhanI haiM / unakA kada bahuta choTA hai / lekina unakA lakSya bahuta U~cA hai / hRdaya unakA vizAla hai aura vicAroMke udAra haiN| unakA rahana-sahana sAdA hai| vAstavameM ve kapar3e pahane hue bhI eka tyAgamUrti haiN| ve darzanazAstrake mahAn vidvAn haiN| mA~ sarasvatIke eka mAtra upAsaka haiM aura yahI unake jIvanakI ekamAtra sAdhanA hai / maiM to yaha mAnatA hU~ ki una jaise vyaktittvake dhanI vidvAn jaina samAja meM bahuta kama haiM / maiM svayaM unake vyaktittva aura vicAroMse kAphI prabhAvita huuN| isI liye isa abhinaMdana jaise punIta avasarapara unake caraNoMmeM zraddhA-sumana arpita karatA evaM apane Apako dhanya mAnatA haA yahI kAmanA karatA hai ki yaha mahAna vidvAna ciraMjIvi rahakara mA~ sarasvatIkI senAke lie apane paga bar3hAte hue yazasvI bane / zata-zata vaMdana .prAcArya nemicandra jaina, khuraI ___ AcArya DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA jainadarzana evaM nyAyake eka udbhaTa vidvAn haiN| unameM sAdagI evaM sajjanatA kUTa-kUTa kara bharI haiN| ve yazalipsAse hamezA dUra rahate haiN| manasA, bAcA karmaNA eka rahane vAloMmeM agragaNya hai| jaina darzana evaM nyAyake granthoMpara jo zodhapUrNa kArya kiyA hai vaha anupama evaM atulanIya hai| jaina samAja unake kAryokA RNa nahIM cukA skegaa| abhinandanake avasarapara A0 DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAke caraNoM meM merA zata-zata vandana hai| samayazilpI Adarza sAdhaka * DaoN0 zrImatI puSpalatA jaina, nAgapura khAdIkI dhavala dhotI, kurtA aura jAkiTake sAtha gA~dhI TopI evaM cazmA lagAe ThiganA para kasaratI gehuMA vadana, ahiMsaka jUte pahane, sabhIse sukha-duHkhakI bAta pUchatA, jJAna kI garimA aura saralatAkI pratikRtime DhaMkA haMsamukha vyaktitva Apako kahIM dikhe to samajha lIjie, yahI koThiyAjI haiN| eka sAdhAraNa parivAra meM janme isa pratibhAsampanna karmaTha vyaktine apane svayaMke puruSArthase vaha saba ajita kiyA, jo sahaja nahIM kahA jA sakatA / jIvanake aneka utAra-car3hAva unake nikaSa bane, saMgharSoMne unheM Thoka bajAkara pakkA kiyA, gArhasthika jIvanakI riktatAne unameM sArvabhaumika sneha siktatAko janma diyaa| yaha unakA vaiziSTya hai| unake prathama darzana kadAcit gharapara hI sAgarameM hue, jaba ve mere pUjya svargIya pitAjI zrI kaMchedIlAlajI phusake lese milane Aye the| usa samaya merI umra muzkilase 12-13 varSa rahI hogI / pitAjIne -29
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ApakA paricaya kraayaa| jitanA jo kucha bhI usa samaya samajha pAI vaha itanA hI thA ki Apa eka uccakoTike vidvAn hai| tabase paricaya bar3hatA gyaa| yaha paricaya mere jIvanasAthI DaoN0 bhAgacandra bhAskarake guruvarya honeke kAraNa paMDitajIse aneka bAra milanekA saubhAgya prApta huaa| gAhasthika kSetra meM praveza karanepara unakA jo AzIrvAda milA thA use Aja bhI maiM sa~joye rakhI haiM / paMDitajI eka samaya-zilpI sAdhaka rahe haiM / samAjake sudRDhIkaraNameM unhoMne jo yogadAna diyA hai vaha avismaraNIya rhegaa| matabheda aura vaimanasyako sAmaMjasya aura saumanasyake sAtha samApta karanekI varNIjIkI paramparAko Apane acchI taraha sahejA hai| paMDitajIkA yaha nizchala sauhArda kisI sImAse ba~dhA nahIM hai| unake nikaTa jo bhI AyA vaha unakA hokara rahA / kahIM bhaTakA bho, to aMtameM punaH vApisa aayaa| aneka pratiSThAnoMke janmadAtA, jIvanadAtA, granthoMke lekhaka, prakAzaka, anuzAsanabaddha, nilipta, sAdhaka koThiyAjI nirAmaya rahakara zatAyu hoM, yahI zubha kAmanA hai / cahumukhI pratibhAke dhanI * zrI pratApa candra jaina, AgarA janavarI san 1970 meM a0 bhA0 jaina sAhitya saMsada seminArakA jayapura meM Ayojana kiyA gyaa| thaa| usameM dezake coTIke jaina vidvAnoMmeM DaoN0 koThiyAjI bhI the| Ayojana sthAna thA paM0 ToDaramala smAraka bhavana / seminArameM do dina taka DAkTara sAhabako dekhane-sunanekA saubhAgya mujhe bhI milaa| hamaloga mahAvIra digambara jaina hAIskUlake gaNatantra-samArohameM, rAjasthAna vizvavidyAlayake darzana-vibhAgakI saMgoSThImeM aura zrI padmapurAjIkI yAtrAmeM bhI sAtha rhe| unakI caryA meM vyavahArameM kataI mAna nahIM thaa| bar3e hI milanasAra / Apake pAMDityapUrNa tarkoM aura vicAroMse sabhI aise prabhAvita the ki mahAvIra digambara jaina naziyAkI sAyaMkAlIna vidvad goSThIke adhyakSa Apa hI manonIta kiye gye| vidvAnoMkI usa goSThIkA saMcAlana aisI kuzalatA, yogyatA aura vidvattAse kiyA ki usameM nikhAra A gayA / jaina darzanakI sArvabhaumikatA jaise gUr3ha aura nIrasa viSayako aisA sarasa banA diyA gayA ki sAdhAraNa zrotA bhI bagaira Ube bora hue usameM tallIna ho Ananda lete rhe| apane adhyakSIya bhASaNa meM Apane jo niSkarSa prastuta kiyA vaha bar3A hI dizAbodhaka va vidvattApUrNa thaa| mere Upara bhI gaharI chApa par3I ApakI / ___AkharI bAra Apase merI bheTa mulAkAta vArANasImeM Apake hI nivAsa sthAnapara 10 maI san 1980 ko huI thii| jaise hI maiM Apake yahA~ pahu~cA, dasa sAlake antarAlake bAda bhI, AgarekA nAma lete hI mujhe pahacAnane meM Apako dera nahIM lgii| bar3I AtmIyatAse mile, baiThAyA tathA jalapAna karAkara mujhe nihAla kiyaa| bar3I derataka hama donoM itane antarAlakI bItI-bisarI bAtoMpara carcA karate rahe / samAjako vartamAna giratI dazA, saMsthAoMkI prANahInatA aura jaina vidvAnoMkI ApasI khIMcatAnase Apa bahuta hI kSubdha the / avasthA va asvasthatAke kAraNa Apa jhaTaka avazya gaye the, phira bhI ceharepara teja thA aura AlasyakA nAma nahIM thaa| apanI AtmIyatAne aisA bA~dha liyA thA mujhe ki haTaneko merA mana hI nahIM kara rahA thA, phira bhI lauTanA to thA hI / lauTA to madhura smRti lekr| isa punIta avasara para maiM zraddhAvanata hokara Apake svastha, sukhI aura nirAkula dIrgha jIvanakI hRdayase kAmanA karatA huuN| -30
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarAhanIya vyaktitva * zrIlakSmI candra jaina, bar3auta DaoN0 koThiyA san 1947 se 1960 taka di0 jaina kAlija bar3autameM prAdhyApaka rhe| maiM usa samaya kAlija-prabandha-kAriNIkA mantrI thaa| unakI sevAeM prApta karake prabandhakoMko bahuta harSa huA aura unhoMne gauravakA anubhava kiyA / adhyApanakA kArya to koThiyAjIkA ati sarAhanIya thA hI, kAlejake sabhI sAMskRitaka, sAhityika aura dhArmika utsavoMmeM bhI ve agraNI rahate the| jaina samAjake svAdhyAyapremiyoMse bhI koThiyAjIkA samparka barAbara banA rahatA thA aura unake adhyayanameM bhI ve sadA sahAyaka rahate the| maiMne to SaTakhaNDAgamakA svAdhyAya unakI sahAyatAse hI zuru kiyA / kAlijakA hara vyakti unake guNoMse prabhAvita thA aura sarvatra hI unakI sarAhanA hotI thii| merI hadayase zubha-kAmanAe~ haiM ki unakI sAmAjika, dhArmika tathA jaina darzanako prakAzameM lAnekI sevAe~ sadaiva prApta raheM aura usa sevAke lie ve sadaiva svastha raheM aura dIrghajIvI hoN| saMkalpakI sAkAra mUrti .zrI rAjendra paToriyA patrakAra, nAgapura DaoN. koThiyA saMkalpazakti, dhairya va karmaThatAkI sAkAra mUrti haiM / kAryoMke pulandemeM vyasta maiMne eka hI vyaktitva dekhA hai, jo kAryoMko nipaTAtA hai, samasyAoMko sulajhAtA hai va khuziyoMko donoM hAtha luTAtA hai / jo cintanakI ghar3iyoMmeM, gahana cintana karate haiM, manana karate haiM, phira khuda karate haiM, phira kahate haiM / nipaTa sIdhA-sAdhA, sarala aura sazakta vicAradhArAvAlA anUThA vyaktitva DaoN0 darabArIlAla koThiyAjImeM dekhaneko milatA hai| apane vyaktitva va kalamake dhanI DaoN0 koThiyAjI jisa niSThA va ImAnadArIse samAjasevAke kArya meM lage haiM vaha avismaraNIya hai / ApakA sampUrNa jIvana zuddha AcAra, vicAra aura uccArase samanvita hai| vyaktitvake dhanI .zrI vijayakumAra jaina "bhAratIya", kaTanI (ma0 pra0) ___ zrI koThiyAjI apanI kArya-kSamatA, zramazIlatA aura pANDityase jaina-jagatako unhoMne jo kucha bhI bheMTa kiyA hai, usake prati jitanI bhI zraddhApUrNa kRtajJatA prakaTa kI jAya thor3I hai| bhAratakI prAcIna saMskRtiyoMmeMse anyatama jaina saMskRtike sAhityake aitihAsika, dArzanika anuzIlanake lie apanI kRtiyoM ke mAdhyamase jo mahatvapUrNa kArya kiyA hai unameM zrI koThiyAjIkA U~cA sthAna hai| unakA cintana maulika, tala-sparzI aura udAra hai / hamArI kAmanA hai ve bahuta dinoM taka jJAnake dvArA hamArA mArgapradarzana karate rheN| samarpita vidvAna zrI mahAvIra prasAda jaina, eDavokeTa, hisAra DaoN0 koThiyAjI ucca koTike vidvAna haiM aura unhoMne jo sevA samAjakI kI hai aura kara rahe haiM vaha jaina itihAsa meM samAjako yAda rhegii| unake mahattvapUrNa dhArmika evaM dArzanika grantha aura lekha samAjakA mArgadarzana karate raheM haiM aura karate rheNge| maiM vIra prabhuse prArthanA karatA hU~ ki DaoN0 koThiyAjI dIrghAyu hokara samAjakI sevA karate raheM, merI unheM hRdayase zubha-kAmanA hai /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSamA aura mArdavake dhanI .zrI mahatAba siMha, dehalI __DaoNkTara koThiyA Ajake yugameM saumyatA, saMbhASaNameM mRdutA va saralatA aura rahana-sahana meM bilkula sAdagI (itanI sAdagI ki koI kaha bhI nahIM sakatA ki yaha itane bar3e vidvAn hoMge)tathA pANDitya, saba guNoMkA eka jagaha ekatrita honA bahuta kaThina hai aura phira jarA bhI mAna nahIM, mAnoM daza dharmomeM kSamA aura mArdavake dhanI haiN| merepara DaoNkTara sAhabakA upakAra bhI hai| unhoMne majhe kucha dina dharma-jJAna bhI diyA thA / bhAvanA hai aura bhagavAna se prArthanA hai ki aise vidvAna samAja meM dharmakI sevA ciraMjIva hokara karate rahe tAki dharmaprasAraNa va dharmavaddhi hotI rhe| mere pUjya cAcA DaoN0 koThiyAjI * DaoN0 mahendra kumAra jaina, soraI koThiyAjIne apane pUrvajoMkI janmabhami tathA nanihAlake grAma soraI meM jIvanakA Arambha bitAyA aura yahIM rahakara Arambhika zikSA prApta ko / koThiyAjone samAja, dharma aura sAhityako sevAmeM jo yogadAna kiyA usane unheM yazasvI banA diyaa| Aja bhI ve 72 varSakI umrameM bhagavAna supArzvanAtha aura bhagavAn pArzvanAthakI janmabhami kAzImeM rahate hae ukta tInoMkI sevA karane meM tatpara haiN| maiMne unheM nikaTase dekhA ki ve ina kAryoMmeM zithila yA pramAdI nahIM pAye gye| pUrI kartavyaniSThA aura niHsvArthabhAvase unakI sevAmeM lage rahate haiN| dUsarI bAta koThiyAjI meM jo maiMne dekho vaha yaha ki unheM vidyArthiyoMse kAphI sneha hai / ve unakI kaThinAiyoMko jAnate haiM kyoMki unhoMne svayaM bhI ina kaThinAiyoMko jhelA hai / ve unheM svayaM athavA dUsaroMse chAtravRtti Adi dvArA sahAyatA karate rahate haiM / ve chAtroMko adhyayanazIla, kartavyaniSTha, ImAnadAra, parizramI aura kRtajJa banane kI sadaiva preraNA karate haiN| koThiyAjImeM maiMne eka cIja aura dekhI vaha yaha ki unakI kathanI aura karanI meM antara nahIM pAyA / ve cAhe vidvatpariSada ke adhyakSa rahe hoM yA varNI granthamAlAke maMtrI rahe hoM, yA vIra-sevA-mandira-TrasTake maMtrI, sabhI padoMpara rahakara niSThAse kArya kiyA hai aura karate haiN| maiM apanI aura apane parivArakI orase zubhakAmanAoM sahita zraddhA-sumana arpita karatA huuN| kaSTaharaNa paNDitajI .zrI zolacanda modI, nariyA, vArANasI DaoN0 koThiyAjIko dArzanika paMDita kahA jAtA hai| parantu unameM jo vizeSatA hai vaha hai dUsareke kaSTako apanA kaSTa samajhanA aura usake nirAkaraNa meM sahayoga krnaa| unakI sabase bar3I yahI dArzanikatA hai| maiM zraddheya koThiyAjIke prati unake abhinandanake kSaNoMmeM apane zraddhA-puSpa arpita karatA haA unake dIrghAyuSkakI kAmanA karatA huuN| bhAvuka gurujI .zrI bAbUlAla jaina phAgulla, vArANasI / AdaraNIya koThiyAjI una ine-gine labdhapratiSThita vidvAnoMmeMse eka haiM, jinhoMne apanI pratibhAke balapara jaina nyAya, darzanakA vizAla adhyayana kara mahattvapUrNa kArya kie haiN| ve lekhanIke dhanI haiM, sAtha hI paradaHkhakAtara bhI, tanika bhI AtmIyatA honepara ve usake lie saba kucha karaneko udyata rahate haiN| bhAvuka itane haiM ki harekakI bAta mAna lete haiM / cAhe bAdameM pazcAttApa kyoM na karanA pdd'e| yaha unakI mahAnatA hai| ve mere guru haiM / bacapanase hI mujhe apAra sneha milA hai| aise mahAna vidvAna ke prati apane zraddhA-sumana arpita karatA huA unake dIrgha-jIvanakI kAmanA karatA hai tAki ve nirantara sAhitya-sAdhanAmeM lIna raheM aura hama sabako mArga-darzana milatA rahe /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa-pArakhI vidvAn * zrI sulatAna siMha jaina ema0 e0, zAmalI eka sthalapara aMgrejI lekhaka sveTa mArDanane likhA hai ki 'manuSya utanA hI nahAn hogA jitanA vaha apanI AtmAmeM satya, tyAga, dayA, prema aura zaktikA vikAsa kregaa|' vidvAn sveTa mArDanakA ukta kathana nyAyAcArya DaoN0 darabArIlAla koThiyAke jIvanapara zata-pratizata ghaTita hotA hai / niHsandeha unakI AtmA, satya, tyAga, dayA, prema evaM zaktikA eka jIvaMta puMja hai / isa bAtakA anubhava maiMne sarvaprathama lagabhaga san 1953-54 ke madhya kiyA thA, jabaki ve samantabhadra-mahAvidyAlaya, dillI meM sevArata the aura zAmalI meM jaina anAthAzrama dillIkI eka nATaka-maNDalIke sAtha padhAre the| unake nirdezana meM zrI jaina kanyA pAThazAlA (aba iNTara kaoNleja) zAmalI meM eka jaina nATakakA maMcana rAtrike lagabhaga 7 se 10 baje taka saphalatApUrvaka kiyA gayA thaa| nATakake maMcanake uparAnta unhoMne jisa roga rSaka evaM pravAhapUrNa bhASA-zailImeM apanA prasAdamayI tathA mAdhuryapUrNa bhASaNa diyA thA, usako sunakara samasta zrotAgaNa Atma-vibhora ho uThe the / tabhI merA aura zrI koThiyAjIkA prathama sAkSAtkAra huA thaa| maiMne apane prathama sAkSAtkArameM mAnyavara koThiyAjIko dhotI, kurtA aura TopI pahane dekhA thA, jisase spaSTa vidita ho rahA thA ki koThiyAjI 'sAdA jIvana aura ucca vicAra' kI sAkSAt mUrti haiM / yahI nahIM, saumyatA unake mana-vacana aura kAyase phUTI par3a rahI thii| DaoN0 darabArIlAlajIse merA dvitIya sAkSAtkAra julAI, 1957 meM huA thA, jabaki mujhako zrI jaina bAlAzrama haoNyara saikeNDrI skUla, dariyAgaMja, dillImeM hindI-pravaktAke padapara niyuktike lie sAkSAtkAra hetu AmaMtrita kiyA gayA thaa| usa dina joradAra varSA ho rahI thI aura maiM bhIMge vastroMmeM hI vahA~para pahu~cA thA / usa skUlake pradhAnAcArya zrI je0 DI0 jaina evaM prabaMdhaka zrI mahendra kumAra jainase merA samparka evaM sAkSAtkAra pradhAnAcArya kAryAlayameM lagabhaga ho hI rahA thA, tabhI anAyAsa paM0 darabArIlAlajI bhI vahAM para A pahu~ce aura mujhe dekhakara gadgada ho uThe aura maiM bhI hRdayameM phUlA na smaayaa| zrI koThiyAjIne zrImAn prabaMdhaka mahodaya evaM pradhAnAcArya mahodayase mere dvArA gadya-kAvya racanA karane (kyoMki vahIMke mAsika 'jaina pracAraka' meM mere kaI gadya-kAvya kaI varSa pUrvase prakAzita ho rahe the). jainAgamake anusAra vibhinna viSayoMpara lekha likhane aura na jAne kitanI bAtoMmeM merI prazaMsAke pula bA~dha diye / ve donoM hI adhikArIgaNa mujhase atyanta hI prabhAvita hue aura unake hRdayoMmeM mujhe niyukta karanekI pUrNa-rUpeNa bhAvanA jAgRta ho uThI; kintu durbhAgyavaza maiM svIkAra na kara skaa| DaoN0 koThiyAjIkI ve saba bAteM Aja bhI mujhe raha-rahakara smaraNa ho AtI haiM aura pazcAttApa karatA haiM ki yadi maiM taba zrI koThiyAjIkI bAteM svIkAra kara bAlAzrama skUla dillI meM rahanA svIkAra kara letA to nizcaya hI merA jIvana kisI dUsarI dhArAmeM hI pravAhita huA hotaa| zrI koThiyAjI jaise mahAn vidvAnkI chatrachAyAmeM rahakara abase, kahIM adhika jaina samAja, jaina sAhitya-saMskRti evaM jaina saMsthAoMkI sevA kara pAtA / uparyukta do sAkSAtkAroMke atirikta maiM zrI koThiyAjIke granthoM evaM patra-patrikAoMmeM prakAzita lekhoMkA AdyopAnta adhyayana karatA rahatA hU~ aura unakA rasAsvAdana kara koThiyAjIko mana-hI-mana smaraNa karatA rahatA huuN| mere unheM zatazaH abhivAdana hai /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ droNagirika utsavoM meM DaoN. koThiyA .zrI kamala kumAra jaina, droNagiri siddhakSetra droNagirikA bhAratake tIrthakSetroMmeM viziSTa sthAna hai| niHssandeha yaha pAvana tIrtha bundelakhaNDakA choTA sammeda-zikhara hai| isa pAvana bhUmipara do aise vizAla evaM mahattvapUrNa utsava huye haiM, jinakI smRtiyA~ hamezA banI rheNgii| yaha saubhAgyakI bAta hai ki ina donoM utsavoMmeM mAnanIya DA0 darabArIlAla jI koThiyA vArANasIkA sAnnidhya rahA hai, jinhoMne apane madhura evaM prabhAvI pravacanoMse utsavoMko gauravAnvita kiyA hai| bhagavAna mahAvIra 2500vA~ nirvANotsava varSa 74-75 bhagavAna mahAvIrakA 2500vA~ nirvANa-mahotsava manAnekA saubhAgya samasta rASTrako prApta huA hai| yaha utsava eka mahAna utsava thA, jo rASTrIya starapara tathA antarrASTrIya starapara 1974-75meM eka varSa taka vibhinna kAryakramoMke sAtha manAyA gayA / bundelakhaNDako madhyapradeza evaM gujarAtake do dharmacakroMke svAgatakA lAbha milaa| bhAratameM vaha saubhAgya droNagiriko hI prApta huA, jahA~ una dharmacakroMkA Agamana eka sAtha eka hI samaya huaa| tIna mArca 75kA vaha avismaraNIya dina siddhakSetra droNagirike itihAsa meM svarNAkSaroMmeM aMkita rhegaa| isa dina madhyapradeza evaM gujarAtake dharmacakra 800 tIrtha yAtriyoMke sAtha kSetrapara eka sAtha pahu~ce / lagabhaga 20000 kI janatAne apUrva ullAsa evaM zraddhAke sAtha ina dharmacakroMkI agavAnI kii| aise mahattvapUrNa avasarapara nyAyAcArya zrImAn DA0 darabArIlAlajI koThiyA vArANasIkI upasthiti kama mahattvapUrNa nahIM thii| yaha Azcarya kI bAta hai ki jisa prAnta bundelakhaNDako vizeSakara pAvanabhUmi siddhakSetra rezandIgiri jilA chatarapurako unake janma denekA gaurava prApta ho usa prAntakI samAja unase aparicita ho / parantu yaha svAbhAvika hai ki bundelakhaNDako to unake janmakA hI gaurava milA / unakA kAryakSetra to samasta bhArata rhaa| ataH isa prAMtakI samAjakA samparka unase kaise bntaa| unake dvArA sAhityake kSetra meM jo sevA kI gayI hai vizeSa kara jaina darzana evaM jaina nyAyake kSetrameM, vaha mahattvapUrNa kArya hai| prAntIya samAja DA0 koThiyAjIkI vidvattAse isa utsavake mAdhyamase paricita hayI, jisake kAraNa inake gambhIra cintana evaM vidvattAkI amiTa chApa prAntIya samAjapara par3I tathA apane prAntake isa aparicita vyaktitvase paricita hokara dhanya ho gyii| 4 mArcako pUjya kSu0 gaNezaprasAdajI varNIkA zatAbdI-samAroha DA0 darabArIlAlajI koThiyAkI adhyakSatAmeM saphalatApUrvaka sampanna huaa| 1977 kA gajaratha-mahotsava ___ isa vizAla gajaratha-mahotsavake avasarapara bhI mAnanIya DA0 darabArIlAlajI koThiyA nyAyAcAryane padhArakara janatAko apane prabhAvaka pravacanoMse lAbhAnvita kiyaa| ahiMsA-sammelanameM DA0 koThiyAjI 27 pharavarIko ahiMsA-sammelana thA, jisameM sikkha, bauddha, vaiSNava, muslima, sampradAyoMke vidvAnoMke sAtha AdaraNIya koThiyAjIne ahiMsA viSayapara jo gaveSaNApUrva vyAkhyAna diyA usase sabhI zrotA prabhAvita hue aura inake gambhIra cintanakI prazaMsA kI gyii| 28 pharavarIko tapakalyANaka thaa| rAtrimeM droNa prAntIya navayuvaka-sevAsaMgha drauNagirikA adhivezana sampanna huaa| adhivezana meM mukhya atithi svayaM DA0 koThiyAjI the| adhivezanameM hI DA0 koThiyAjIkI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika, sAhityika aura jJAnake kSetrameM kI gayI sevAoMke upalakSyameM samAjane apAra ullAsake sAtha abhinandana kiyA, jo apane ApameM kaI dRSTiyoMse mahattvapUrNa thaa| abhinandanapatrakA samarpaNa svAgatAdhyakSa samAjaratna zrI mahendrakumArajI malaiyA, sAgarane kiyaa| aneka sAmAjika, zaikSaNika, sArvajanika saMsthAoM evaM samAjake pramukha vyaktiyoM dvArA mAlyArpaNa kiye jAneke samaya DA0 koThiyAjI mAlAoMse bhare hue dikhate the / tathA atyanta vinamratAse unakA mastaka namra thA / apane abhinandanake pratyuttarameM DA0 koThiyAjIke zabda dekhiye- Apake dvArA kiye gaye isa snehapUrNa abhinandanake bojhase maiM apane Apako atyanta bojhila anubhava kara rahA huuN|' 'maiM kina zabdoMmeM ApakA AbhAra svIkAra kruuN| maiM zrI jinendrase prArthanA karatA haiM ki maiM ApakI zubha-kAmanAoM ke anurUpa jinavANI aura samAjakI sevAmeM saMlagna rahU~ / ' usa samayakA vAtAvaraNa harSollAsapUrNa thaa| 1 mArca 77 ko Ayojita vidyAlayakA svarNa-jayantI-samAroha vizAla jaina samudAya ke bIca adhyakSatA karate hue DA0 koThiyAjIne zikSAke mahattva evaM pUjya varNIjI mahArAjake stutya yogadAnakA ullekha kiyA tathA zrI gurudatta digambara jaina saMskRta vidyAlayake saphala 50 varSa pUrNa honepara prasannatA vyakta kI aura isake abhyutthAna evaM uttarottara vRddhi ke lie kAmanA karate haye mahAvidyAlayakA rUpa diye jAnekA vicAra samAjake samakSa rakhA / Arthika sahayogako apIla karate hue jahA~ apanI orase 1100) rAzikI ghoSaNA kI, vahA~ kucha hI kSaNoMmeM 50 hajArakA candA ikaTThA ho gyaa| sarasvatI aura lakSmIko, jinakA ApasameM virodha mAnA jAtA hai, eka sAtha yadi dekhanA ho to DA0 koThiyAjImeM dekha sakate haiN| mahattvapUrNa bAta yaha hai ki yaha saba hote huye bhI abhimAna nahIM hai, pratyuta udAratAkA vizAla hRdaya hai aura dAna deneke liye vizeSakara chAtroMke liye evaM vidyA-mandiroMke liye to hamezA hI ApakA hAtha khulA rahatA hai / nizcita hI DA0 koThiyAjI jaise vidvAnpara samAjako garva hai| jaisA maiMne unheM jAnA aura pAyA * AcArya anantaprasAda, 'lokapAla', gorakhapura DA0 koThiyA jaina jagatake jAne-mAne zreSTha vidvAn hai| mere mitra to haiM hI / pAvAnagara nirvANakSetrasamitike adhyakSa zrI rAya devendra prasAdajIke AmaMtraNa evaM anurodhapara DA0 koThiyAjI yahA~ Ae / bar3I hI ghaniSThatA, sauhArda evaM snehake sAtha hamaloga ApasameM eka dUsarekA aMka bharakara mile / tabase hara varSa koThiyAjI gorakhapura Ate hai aura hamalogoMke sAtha "pAvA" jAte haiM / vahA~ apane vidvattApUrNa bhASaNa evaM saMbhASaNase sabakA jJAna-vardhana karate haiN| koThiyAjI jaina samAjake vizrata evaM zreSTha vidvAna haiN| Apa snehI, madula svabhAva vAle milanasAra, sAtvika vyakti haiM / inake jaisA karttavyaniSTha, sarala, nirlobha aura bAtake dhanI vidvAn samAjameM bahuta hI kama haiN| inhoMne pAvAnagara meM nirmANake lie eka hajAra rupayoMkA dAna bhI diyA hai tathA vArANasImeM garIba vidyArthiyoMko Arthika sahAyatA dete rahate haiM / jaina vidvAnoM aura paMDitoMmeM yaha dAnakI pravRtti mahAna guNa haiM / samAjake sabhI paMDita aura vidvAna yadi isa AdarzakA anukaraNa kareM to samAja aura dezakA mahAna bhalA ho / merI hArdika kAmanA hai ki koThiyAjI pUrNa Ayu paryanta pUrNa svastha, nizcinta, saMtuSTa evaM sukhI raheM tathA unakA jJAna zuddha samyakujJAna aura zuddha AtmajJAna hokara unheM mokSamArgameM Age-Age bar3hatA haA aMtataH nirvANa-prApti karAve / OM zAntiH / -35 -
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAcAryoM meM antima kar3I zrI koThiyAjI * DaoN0 kanchedIlAla jaina, zahaDola nyAyAcAryako upAdhi prApta karanevAle merI jAnakArImeM mAtra cAra vidvAn hue haiN| zrI gaNezaprasAda varNI, zrI paM0 mANikacandajI kaundeya, zrI paM0 mahendrakumArajI evaM zrI paM0 daravArIlAlajI koThiyA / ina vidvAnoMkI vizeSatA yaha hai ki inhoMne isa mahattvapUrNa aura durUha nyAya-viSayakI upAdhi aura vidvattAkA upayoga jainadharma, darzana aura nyAyake kSetra meM isa prakAra kiyA. jisase darzana, nyAya aura dharma viSayaka granthoMke lekhana, sampAdana, anuvAdakA kArya huaa| DA0 darabArIlAlajI koThiyAne bhI kaThina viSaya jaina nyAya evaM darzanake lekhana, sampAdana, prakAzanakA kArya kiyA aura aba bhI kara rahe haiN| jisa samaya maiMne nyAyaprathamAkI parIkSA dI thI tathA vizAradameM nyAyadIpikA, prameyaratnamAlA, AptaparIkSA grantha par3hatA thA, usa samaya zrI paM0 darabArIlAlajI koThiyAkI nyAyadIpikA aura AptaparIkSAkI hindI TIkAoMse nyAyakI parIkSAkI saralatAse taiyArI kI thii| ukta granthoMkI paktiyA~ lagAneke lie zrI koThiyAjIkI TIkAe~ bar3A sahArA detI thiiN| DA0 koThiyAjI ucca upAdhi prApta vidvAn hokara bhI, choTI-sI pAThazAlAmeM kAma prArambha karake kramazaH unnati karate hue vizvavidyAlayake rIDarapada taka pahu~ce / yaha unake nirantara puruSArtha evaM laganakA suphala hai| zrI koThiyAne nyAyake granthoMkA sarala evaM subodha anuvAda kiyA tathA unakI vidvattApUrNa evaM vistRta prastAvanAe~ likhI haiM / sAthameM maulika evaM samIkSaNapaddhatike granthoMkA bhI praNayana kiyaa| 'jaina tarkazAstrameM anumAna vicAra' aura 'jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana' aise hI mahanIya grantha haiN| koThiyAjIke bAda kisI jaina vidvAnne nyAyAcAryakI parIkSA nahIM dI, na saMsthAoMne hI vizeSa protsAhana usake liye diyaa| DA0 koThiyA nyAyAcArya-vidvAnoMkI antima kar3I haiM / ve cirAyu hoM aura svastha rahate hue sarasvatIkI sAdhanAmeM satata saMlagna raheM, yahI hArdika bhAvanA hai / ve nyAyAcArya to haiM hI, nyAyAdhIza bhI haiM : eka rocaka saMsmaraNa *prastotA-cau0 komalacaMda mRdula, adhyakSa-pratibhA-saMgama, khuraI khuraI nagarameM eka vizuddha sAhityika pratiSThAna "pratibhA-saMgama" ke zruti madhura nAmase susaMcAlita hai| isake antargata bahudhA paricarcA-saMgoSThiyA~ Ayojita hotI rahatI hai / eka saMgoSThI meM paricarcAkA viSaya thA-"pramANa-patra aura upAdhiyA~" cU~ki prAsaMgika viSaya atyanta rocaka thA, ataeva samasyA sthApanake samAnAntara hI unake saTIka evaM satarka samAdhAna bhI prastuta kiye jA rahe the| antataH carcA upAdhiyoM tathA pramANa-patroMse bichur3a kara vyaktivizeSoMse cipaTa gaI aura usakI parokSa sattAke kendra-bindu anAyAsa ho bana gaesammAnya DA0 nyAyAcArya paM. darabArIlAlajI koThiyA bAta vaiyaktika tathA aprAsaMgika ho rahI thI, isalie tatrastha vidyamAna vidvAna pakSadharoMne usa samaya jo bhAvapUrNa zraddhodgAra zrImAn sammAnya DA0 koThiyAjIke viSaya meM sUtrarUpeNa vyakta kiye, ve akSarazaH yahA~ uddhRta haiM "jo vyakti nAmoM-upanAmoM athavA samAja-zAsana pradatta pramANapatroM evaM vidyopAdhiyoMke ADambarase lade phirate hai ve prAyaH AdhyAtmika nahIM ho pAte / phalataH vidvattA unheM le DUbatI hai| isa prakaraNameM prAtaH
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNIya pUjya varNIjI apavAda svarUpa haiM ? unakA parokSa kaTAkSa spaSTataH DA0 koThiyAjIpara hI thA / hama to-- "khatakA majamU bhA~pa lete haiM liphAphA dekhakara " !! basa phira kyA thA ? tInoM hI unapara TUTa par3e / bIcameM hI Tokate hue paM0 kamalakumAra zAstrI 'kumuda' bola par3e : "nyAya, vyAkaraNa, sAhitya Adi bAhya jJAnase abaddha-spRSTa AtmA kamala-patra sadRza jalako kiJcinmAtra bhI nahIM chUtA / " paM0 phUlacanda zAstrI 'puSpendu' ne kahA 'pramANa- jJAna arthAt prAmANika jJAna, samyagjJAna hI hotA hai / dravyadRSTi prApta karane ke bAda sampUrNa mati zruta jJAna samIcIna ho jAtA hai / pramANa jJAna vastukA nirNaya karane meM sadbhUtAtmaka vyAvahArika maryAdA nibhAtA hai / dravyadRSTi prApta karaneke pUrva aura pazcAt bhI usakI upAdeyatA banI hI rahatI hai / ' vaidya bAbUlAla AyurvedazAstrI bole-- "DA0 koThiyAjI nyAyAcArya haiM / ve syAdvAdamudrAGkita sarvajJa zAsana ke adhivaktA haiM / jaba eka sAmAnya vakIla bhI apanI yogyatAse nyAyAdhIzake padapara pratiSThita ho jAtA hai to de AdhyAtmika kyoM nahIM ho sakate ?" paM0 kamalakumAra zAstrI 'kumuda' ne kahA vItarAga - sarvajJa- hitopadezI hI saccA nyAyAdhIza hotA hai / paM0 phUlacanda zAstrI 'puSpendu' bole 'nyAyapriya, bhedavijJAnI, vivekI, anubhavI vyaktiko hI samyagdRSTikI saMjJA hai / hama saba antarAtmA nyAyAdhIza haiM | pramANa jJAnake nyAyAlaya meM paryAyadRSTiko gauNakara dravyadRSTise dekhoge to DA0 koThiyAjI Apako nyAyAcAryakI kSaNikatA meM AsIna nahIM; balki nyAyAdhIzake Asanapara adhiSThita dikhAI deMge / ( pratibhA saMgama - paricarcA saMgoSThI DAyarIse uddhRta ) / ' eka jAgarUka vyaktitva bra0 paM0 bhuvanendrakumAra varNI, zAstrI, vratI Azrama mar3hiyAjI, jabalapura zAnta, gambhIra, prasannamudrA, muskarAtA ceharA, mita-miSThabhASI sadA cintanarata, basa, yahI eka koThiyAjIkA paricaya hai| jaba bhI samAja yA vidvAnoMke samUhameM koThiyAjIko pahacAnanA ho to ukta lakSaNa dekhakara binA kisI UhApohake Apa zrI koThiyAjIko pahacAna leMge / zraddheya paM0 jugalakizorajI mukhtAra kaThora jaina sAhitya-sAdhaka aura mahAna zramazIla puruSa the aura unakI prakRtikA vyakti hI unake pAsa nibha sakatA thA / isa kArya meM koThiyAjI zata-pratizata khare utare aura jabataka ve vIra-sevA- mandira meM rahe taba taka unhoMne ImAnadArI ke sAtha isa kAryakA nirvAha kiyaa| cAhe isake liye unheM saba kucha tyAga karanA par3A / usI AdhArapara anveSaNa kArya meM Apane adhikAritva bhI prApta kiyaa| apanI vidvattA aura yogyatAke balapara kAzI vizvavidyAlaya meM jaina-bauddha darzanake pravaktA va rIDarake padakA kArya bhI nibhA sake / mujhe smaraNa hai ki jaba maiM bInA - iTAvA meM vidyAlaya meM adhyApana kArya meM rata thA, to AdaraNIya paM0 nAthUrAmajI prema bambaI, vIra - sevA mandira sarasAvAse lauTate hue bInA ruke the / unase carcA ke daurAna usa samaya premIjI ne bhI zrI koThiyAjIkI ga bhIratA evaM anuzAsanapriyatA kI prazaMsA kI thii| isIke phalasvarUpa zrI koThiyAjI mukhtAra sA0 ke uttarAdhikArI svayaM mukhtAra sA0 dvArA ghoSita kiye gaye the / - 37 - -
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ koThiyAjImeM aura vidvAnoMkI apekSA yaha vizeSatA rahI hai ki unhoMne jisa kAmako bhI apane hAthameM liyA usa kAryako kitanI hI parezAnI aura ulajhanoMke Anepara bhI use pUrA hI karake chor3A / isI kAraNa ve nyAya aura darzana jaise sUkSma aura gahana viSayake kaI granthoMkA hindI anuvAda kara sake / jaina darzana itanA gahana aura jaTila hai ki eka to usameM praveza hI kaThinatAse hotA hai aura praveza honeke anantara bhI dattacitta hokara ekAgracittase usakA zodhapUrvaka anuvAda karanA eka vikaTa kliSTa kArya hai / koThiyAjImeM eka guNa yaha bhI rahA hai ki ve samAjake kisI pakSake vAda-vivAda meM nahIM par3e / nizcayavyavahAra, nimitta-upAdAnakI vibhinna sthAnoMpara aura jainapatroM meM kAphI cacAyeM huI kintu Apa kisI bhI pakSa-vipakSameM na par3akara madhyastha rhe| ApakI adhyakSatAmeM 6-7 varSoM meM jaina vidvat pariSadane kitanI unnati kI, yaha samAjake sAmane hai / samAjake sabhI vargoM ke sabhI vicArake vidvAnoMkA ekatrIkaraNa isakA jvalanta udAharaNa hai| Apane apanI vicAradhArAke anusAra vidvatpariSadako bhI samAjake pakSa-vipakSa ke vAtAvaraName dUra rakhakara Thosa aura eka sakriya rUpa diyA / ApakA sadA prayatna rahA hai ki hama aise kArya kareM, jisase samAjameM aura vidvAnoMmeM vighaTana aura vikharAva na ho| zrIgaNeza prasAda varNI jaina granthamAlAke Apa jAgarUka aura sakriya maMtrI rahe haiN| Apane apane maMtritvakAlameM isa granthamAlAse kaI granthoMkA prakAzana kara jJAnakA pracAra-prasAra kiyA hai| isa kArya meM koThiyAjIkA zrama-zlAghanIya hai| zivapurImeM hue vidvatpariSadke adhivezanake adhyakSake rUpameM ApakI vinamratA, zAntatA, taTasthatA aura dhIratAkA pratyakSa paricaya avalokana karaneko milaa| pahile hI dina cAroM ora ghere hue vidvAnoMne nimitta-upAdAna, nizcaya-vyavahArako carcAyeM Apake samakSa prastuta kara diiN| Apake bagala meM hI siddhAntAcArya paM0 kailAzacandrajI baiThe the / carcAmeM bhAga lene vAle paM0 prakAza hitaiSI dillI, paM0 rAjamalajI bhopAla, paM0 bhaiyAlAlajI bInA Adi aneka vidvAn the| usa samaya Apa pakSa-vipakSa kI sabhI carcAoMko zAntise sunate rahe / antameM naya-vibhAgako dRSTimeM rakhate hue bar3I dhIratAse saMkSepameM Apane samAdhAna kara diyaa| adhivezanake samaya Apake kAkA paNDita vaMzIdharajI bInAne apane bhASaNameM kucha AkSepAtmaka bhASA dvArA eka pakSakA samarthana karane kA prayatna kiyA, to usI samaya koThiyAjIne vinamratApUrvaka unheM isa prakArase bolaneko roka diyaa| yaha ApakI niSpakSatAkA eka acchA udAharaNa hai| vyakti aura gharela saMmbandhakI apekSA Apane samAja-hitakA dhyAna sadA pahale rkhaa| ApakI pratibhA, karmaThatA, jAgarUkatA, kAryasaMlagnatA Adike eka nahIM saikar3oM udAharaNa dekhaneko mile haiM, jinase Apake ucca vyaktitvakA paricaya milatA hai| 45 varSase Apa nirantara ekacitta hokara baDI lagana aura sevAbhAvase jaina saMskRti, dharma aura samAjakI sevA kara rahe haiM / nirlobhI : DaoN. koThiyAjI .paM0 ajitakumAra jaina zAstrI, jhA~sI DaoN0 koThiyAjIke jIvanase zikSA milatI hai ki vidvAnoMko nirlobha vRtti jIvanameM apanAnA cAhiye / Apa kaI varSoM taka vidvata pariSadake adhyakSa padapara rahe tathA vidvAnoM ke prati sauhArdatA prakaTa kI hai| kaI saMsthAoMko vartamAnameM tana, mana, dhanase yogadAna kara rahe haiN| Apane varNI-granthamAlAke prakAzana evaM pracArameM apanA jIvana samarpaNa kara diyA / aise vidvAnakA abhinandana karate haye maiM apaneko dhanya samajha rahA haiN| bhagavAnase prArthanA hai ki vaha zatAyu hoN| -38 -
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuga-puruSake prati * zrI sureza jaina, avara saciva, madhyapradeza zAsana, bhopAla zrImatI vimalA jaina nyAyAdhIza bhagavAna pArzvanAtha evaM varadattAdi paMca-RSikI caraNa-rajase pavitra nainAgirijImeM zraddheya koThiyAjIne janma lekara sarasvatIke darabArameM sarvocca sthAna prApta kiyA hai| bhAratake isa advitIya vidvAna-santakA abhinaMdana kara hama svayaMkA hI abhinaMdana kara rahe haiN| bhAratIya saMskRti, vizeSataH zramaNa-saMskRti ke kSetra meM saralatAko isa saumya-mUrtikA avadAna anupama evaM anukaraNIya hai / aise aitihAsika kSaNoMmeM, jabaki nainAgirimeM kaI yugAMtakArI sAMskRtika evaM dhArmika parivartana ghaTita ho rahe haiM, hama cAhate haiM ki mahAmahima koThiyAjI jaise yuga-puruSa yahA~ padhAreM aura isa puNyazIlA bhUmike nava bhAgya-vidhAnameM apanI mahattvapUrNa bhUmikA saMpanna kreN| pArzva prabhuse prArthanA hai ki mAnanIya koThiyAjI sahasra vasaMta dekheM aura apane lokakalyANakArI kRtitva dvArA hamAre rASTra tathA samAjako upakRta kareM / preraNA aura sphUrtike srota .zrI satIza jaina, dillI DA0 darabArIlAla koThiyA bahumukhI pratibhA sampanna vidvAn haiM / unhoMne sAmAjika, dhArmika, sAhityika aura rASTrIya kSetroM meM sevA kI hai aura krAntikArI bhUmikAkA nirvAha kara aneka kIrtimAna sthApita kie haiN| Apa sAmAjika rUr3hiyoMkA virodha karate hue dhArmika andha-vizvAsoMkI sadaiva hI AlocanA karate rahe haiM / dharma, nyAya aura Agamake sahI aura zaddha rUpako samAjake sAmane rakhane meM Apa sadaiva agraNI rahe haiN| apanI sAdhanA, tyAga aura samarpita niSThAse samAjako ujjvala jJAna pradAna karanA ApakA jIvana-lakSya rahA hai / DaoN0 koThiyA prAcIna paramparAke aise mUrdhanya vidvAn haiM, jinameM vidvattAke sAtha-sAtha cAritrya-garimAkA bhI sAmaMjasya hai| samanvayavAdI udAtta vicAradhArAke kuzala vaktA, nyAya-zAstrake vizeSajJa evaM darzanake yathArtha abhivyaJjakake rUpa meM Apake vyaktitvase samAja suparicita hai hI / vAstavameM ApakA jIvana hI aneka prANiyoMke lie preraNA aura sphatikA Aja srota banA haA hai| jaina itihAsameM bIsavIM zatAbdIkA itihAsa svarNa-akSaroMmeM aMkita hogaa| isa zatAbdImeM anekavidha sAmAjika, dhArmika, sAMskRtika aura sAhityika kArya hue haiM tathA sAmAjika cetanAkA vikAsa huA hai / ina saba kAryoM meM DaoN0 darabArIlAla koThiyAkA apanA viziSTa sthAna hai / yaM to Apase merA paricaya kAphI samayase thA, parantu mujhe Apake sAtha nikaTatAse kArya karanekA avasara usa samaya milA, jaba Apa bIsavIM zatAbdIke prathama siddhAntacakravartI elAcArya zrI vidyAnanda muni jIke pAsa DaoN0 nemIcandra jyotiSAcArya kRta 'bhagavAn mahAvIra aura unakI AcArya paramparA' ke vimocanake sambandhameM vicAra-vimarza karane Ae the| usa samayase aba taka majhe nirantara DaoN0 koThiyAjIse sneha, AzIrvAda aura mArgadarzana milatA rahA hai, jisake lie maiM unakA hRdayase AbhAra mAnatA huuN| ___ dharmaparAyaNa, karmaniSTha, sajjana-ziromaNi, aura paropakArI DaoN0 darabArIlAla koThiyA vAstavameM abhinandanake supAtra haiN|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakA Adarza merA preNAsrota * DaoN0 ramezacanda jaina, vijanaura varSa 1962 I0 ke maI mAsakI bAta hai / mere paramapUjya bAbAjIko merI maiTrika tathA pUrvamadhyamAkI par3hAI sampanna ho jAnepara isakI cintA thI ki ve mujhe Age par3hane ke lie kahA~ bhejeN| isI bIca AdaraNIya koThiyAjIkA maDAvarA Agamana haa| paMDitajI soMraI jA rahe the| bAtacItake madhya unhoMne bherI banArasa jAnekI icchAkA pUrNa samarthana kiyA aura mere pitAmahako pUrI tarahase Azvasta kara diyA ki ve hara prakArakA mArgadarzana mujhe dete rheNge| pUjya pitAmahajI unake sauhArdapUrNa vacanoMke kAraNa mujhe banArasa bhejane ke lie taiyAra ho ge| pUjya paMDitajIne syAdvAda mahAvidyAlayake gRhapati zrImAn paM0 padmacandra zAstrIko eka patra bhI likha diyA / banArasase praveza phArma A gayA / mujhe banArasa bulA liyA gayA / banArasameM syAdvAda mahAvidyAlayameM rahate hue prAyaH merA paMDitajIke yahA~ jAnA hotA aura paMDitajIkA snehapUrNa saMlApa hotA eva paMDitajIkI dharmapatnIjIse mAtRvata sneha miltaa| AdaraNIya paMDita koThiyAjI mAnavocita guNoMse sampanna haiN| udAratA unakA vizeSa gaNa hai| unakA Adarza nirantara merA preraNAsrota rahA hai| unake abhinandanake avasarapara maiM unheM zraddhAsumana arpita karatA huA unake cirAyuSyakI maMgala-kAmanA karatA huuN| vidvad vibhUti *paM0 bAlacandra zAstrI kAvyatIrtha, navApArA-rAjima jaina-samAjameM jo prakAMDa vidvAn haiM, unameM DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA nyAyAcAryakA pramukha sthAna hai / Apa jaina jagatake prakAzastambha haiM, aura bundelakhaNDakI vibhUti haiM tathA samana jaina samAjake dedIpyamAna nakSatra hai| Apane jo samAjakI sevAe~ kI hai ve kisIse chipI nahIM haiN| kAzI hindU vizvavidyAlayameM pravaktA evaM rIDarake padapara rahakara jaina, ajaina chAtroM tathA anya logoMko jainadharma aura jainadarzanake prati AkarSita kara vahA~ unakA Azcaryajanaka prabhAva aMkita kiyA hai / zivapurImeM hue vidvatpariSadake adhivezanake adhyakSa padase Apane jo mahattvapUrNa bhASaNa diyA thA, vaha Aja bhI mere manapara prabhAva kiye hue hai| usameM Apane vidvAnoMkI Arthika cintA vyakta karake samAjase anurodha kiyA thA ki unheM samAjameM barAbara sammAna mile, aura samAjasevAke upalakSyameM Arthika kaThinAI na hone paave| kama-se-kama pratyeka vidvAnko 500 rupayA vetana milanA hI caahiye| vidvAnoM kI Arthika sthitike sudhArake lie maiMne yaha sarvaprathama AvAja sunI thii| isa AvAjase unhoMne samAjako prerita kiyA / samAjake vikAsa aura jAgaraNake lie DaoN0 koThiyAjIkI cintAko aneka bAra dekhA / ve yatra tatra sarvatra samAjake pratyeka kSetra meM pahu~cakara apane prabhAvI bhASaNoM dvArA samAjako protsAhita karate haiN| nirdhana vargako U~cA uThAne ke lie vAtsalyakI AvazyakatApara bhI bala dete haiN| samAja tathA vidvAnoMkI cintA karanevAle aise sArasvatake prati hama jitanA bhI sammAna prakaTa kareM, thor3A hai| unake isa abhinandanake avasarapara maiM unake dIrgha jIvana kI kAmanA karatA huA zrI voraprabhuse prArthanA karatA hU~ ki DaoN0 koThiyAjI samAja aura sAhityakI cirakAla taka sevA karate hae yazasvI jIvana bitaayeN|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-darzanake apratima vidvAn .50 garIbadAsa jaina, kaTanI zrI koThiyAjI ucca zreNIke vicArazIla vidvAn haiM / Apane kitane hI saMskRta tathA prAkRta granthoMkA gambhIra adhyayana karake unake mahattvako prakaTa kara jaina sAhityako mahAna sevA kI hai / paMDitajIkI zailI spaSTa hai, nizcaya dRr3ha hai aura caritra ucca hai| apane ziSyoMke lie ujjvala Adarza hai| apanI kuzalatA aura avidhAnta parizramazIlatAse unhoMne jaina sAhitya-jagatako apanI anupama kRtiyA~ bheMTa kI haiN| aise Adarza samAja-sevI aura samAja-hitaiSI vyaktike sammAnameM prakAzya abhinandana granthake samarpaNa-kSaNoMmeM unheM merI hArdika maMgala-kAmanAe~ haiM / paMDitajIke anurUpa hI paMDitAnIjI .zrImatI subhadrA jaina, TIkamagar3ha ___bahuta dinoMse zraddheya paM0 darabArIlAlajI koThiyA vArANasIkA nAma suna rakhA thaa| eka bAra mere patideva (paM. kamalakumArajI zAstrI) papaurAjIke kisI kAryase banArasa gaye the| jaba ve lauTakara Aye to maiMne banArasake samAcAra pUchate hue kahA ki vahA~ Apa kina-kinase mile / isI prasaGgameM unhoMne eka ghaTanA sunAI ki zAmako jaba hama bhadainIke mandirameM darzana kara rahA thA to vahIM zraddhaya darabArIlAlajI mujhe mila gaye / kuzalakSema pUchaneke bAda bole-bhAI kamalakumAra gharapara AnA aura suno, kala bhojana gharapara hI karanA / maiMne svIkAratA de dI / ve bole kitane baje Aoge / maiMne 10 bajekA samaya de diyaa| dUsare dina maiM nahA-dhokara 10 aje paMDitajIke ghara pahu~ca gyaa| dIpAvalIkA samaya thA / bAIjI (dha0pa0 paM0 darabArIlAla jI) saphAIke kAryoM meM vyasta thiiN| maiM paMDitajIke pAsa baiTha gayA aura carcA karane lagA / baiThe-baiThe 2 ghaNTe ho gyaa| 12 baja gaye / bhojanakI koI taiyArI nahIM / antameM maiMne hI kahA ki maiM bhojana kruuNgaa| kala Apane nimantraNa kara diyA thaa| maiM A gyaa| taba yAda AyA paMDitajIko, vaha uThe aura bAIjIse bole ki are suno to, kala maiMne inheM bhojanake lie kaha diyA thaa| maiM tumase kahanA hI bhUla gyaa| becArI ghabar3AI jaldI snAna kiyA aura bhojana banAnemeM juTa gayIM / pazcAt hama aura paNDitajI bhojanako baiThe, bAIjI muskarAtI jAtI aura bhojana parosa rahI thii| ha~sakara bolIM-AjakA nimantraNa kaisA rahA / maiMne kahA Ajake bhojanameM jo Ananda A rahA hai vaha zAyada bhI kabhI Aye / paNDitajI bhI haMsa pdd'e| jaba maiMne apane patidevase yaha kahAnI sunI to maiM bolI ki-'paNDitAnI paNDitajIse nArAja kyoM nahI haI ki pahale kyoM nahIM batAyA ki maiM nimantraNa kara AyA hU~ / ' mere pati bole ki-'bAI jI tuma jaisI yA anya mahilAoM jaisI thor3I haiM ki jarA sI bAtako lekara nArAja ho jAveM / ve bar3I gambhIra, prasannacitta evaM mRdu svabhAvI hai / ve kabhI nArAja honA jAnatI hI nahIM / donoM prANI bar3e premI evaM snehI haiM / isake bAda zrI siddhakSetra ahArajIke vArSika meleke avasarapara mahilA sammelana huA aura usakI saMyojikA mujhe banAyA gayA / adhyakSA niyukta haI zrImatI paM0 camelI bAIjI dha0 pa0 paM0 darabArIlAlajI koThiyA vaaraannsii| taba sAkSAta unake darzana hue| zraddhaya paM0 darabArIlAlajI evaM unakI sahadharmiNI vAstavameM unake anurUpa hI haiM / bar3A sarala svabhAva, vAtsalyapUrNa hRdaya, hAsyayukta mukha-mudrA evaM prasannacitta donoM prANiyoMkA eka-sA vyavahAra dekhaneko milaa| Aja paNDitajIke abhinandana-samArohapara mujhe apAra prasannatA hai maiM Apake aura ApakI sahadharmiNIke dIrgha jIvanako maMgala-kAmanA karatI huuN| -41 -
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. koThiyA pUrNa puruSAyuSa prApta kareM * DaoN. gaNezIlAla suthAra, jodhapura vi0 vi0, jodhapura bhAratIya nyAyazAstrakA vidyArthI honeke kAraNa maiM apane snAtakottara adhyayanakAlase hI jainatarkazAstrake supratiSThita vidvAn nyAyAcArya DaoN. darabArIlAlajI koThiyAke nAmase paricita rahA huuN| isa varSa sitambara-akTUbarameM vizvavidyAlaya anudAna AyogakI sahAyatAse sAgara-vizvavidyAlaya (ma. pra.) ke saMskRtavibhAga dvArA Ayojita 'akhilabhAratIya uccastara nyAyadarzanaprazikSaNasatra' meM DaoN. koThiyAjIke prathama darzana aura unake sAtha vicAra-vimarza karanekA avasara prApta haa| unake usameM 'anamAna' para do mahattvapUrNa vyAkhyAna sunanekA saubhAgya bhI milaa| nyAyAcArya DaoN. koThiyAjI pUrNa puruSAyuSa prApta kareM, unake abhinandana grantha-samarpaNake avasarapara merI hRdayase zubha kAmanA hai ki inake kRtitva aura sUdIrgha sAdhanAse tarkarasika vidvAnoMko sAmAnyatayA bhAratIya nyAyazAstra meM aura vizeSataH jainatarkazAstrameM avagAhana karane ke liye avazya hI preraNA prApta hogii| chAtroMke prati udArabhAva * DaoN0 sanatakumAra jaina, jayapura paramazraddhaya nyAyAcArya DAkTara paM0 koThiyAjIkI lekhanazailI, sAhitya-sevA evaM dhArmila AsthAse to sarva samAja paricita hI hai| isake sAtha-sAtha unakI sahaja udAratAse jaina va jainetara samAja bhalIbhA~ti prabhAvita hai| isI udAratAse ota-prota paMDitajIkI ziSya paramparA deza-videzameM pathabhraSToMko mArga-darzanakA kArya kara rahI hai| jJAna aura dayAke dhanI paMDitajIke pAsa nitya naye jJAna-pipAsU aura artha-pipAsu chAtra Ate haiM aura paMDitajI apanI sahaja udAratA aura snehase unheM yathocita lAbha pradAna karate haiN| paMDitajIkI sahaja udAratAke ve dRzya mujhe kabhI nahIM bhUlate, jinheM pratyakSa maiMne dekhA hai / inakA gArhasthya jIvana sAdA aura saumya hai / sacamuca granthokta caturthakAlake pratyakSa sadgRhastha haiN| isa suavasarapara maiM apanI hArdika maMgala kAmanoMko vyakta karate hue kRtajJatA jJApita karatA huuN| vidvattAkA sahI upayoga .zrI kapUracandra varaiyA, lazakara nyAyAcArya DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAne sAhitya evaM samAjakI jo sevAe~ kI hai vaha avismaraNIya hai / unheM samAja kathamapi bhulA nahIM sktaa| - DaoN0 koThiyAjI eka haMsamukha, sarala va saumya svabhAvake vyakti haiN| jo eka bAra Apake samparkameM A jAtA hai vaha prabhAvita hue binA nahIM rhtaa| jaba pUjya kSu0 gaNezaprasAdajI varNIkA cAturmAsa gvAliyara kSetrameM haA. usa samaya vidvata-sammelanameM koThiyAjIkA bhI nagarAgamana haA, taba aparokSa darzanakA saubhAgya hameM milA / sammelanakI kAryavAhI calAne evaM usake dizA-nirdezanameM ApakA yogadAna sarAhanIya thaa| vidvAn honA kadAcit sarala hai, para usa vidvattAkA upayoga virala hai| vidvAn honeke sAtha 2 vidvAnoMkI kadra karanA bhI Apa jAnate haiN| sva0 DaoN0 nemicandra jyotiSAcAryakI kRti 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA' ke sampAdana, prakAzana tathA artha-saMgrahameM Apako paryApta parizrama karanA par3A, yaha ApakI nispRha bhAvanAkA pratIka hai / .. Apa dIrghAyu hoM tathA svAsthya-lAbha karate huye isI prakAra jaina samAja va saMskRtikI sevAmeM agraNI raheM, yaha kAmanA hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa vyaktitva evaM kRtitva
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuladIpaka koThiyAjI zrI dulIcandra jaina, bInA DaoN0 darabArIlAla koThiyAkA janma vikrama saMvata 1968 meM ASADha kRSNa dvitIyAke dina nainAgira (ma0 pra0) meM huA thaa| unake pitAmahakA nAma mukundalAla thA / ve sAttvika prakRtike sIdhe-sAdhe sadgRhastha the| unakI sundara hastalipi AkarSaka thii| unake dvArA likhI gaI pUjA stuti AdikI pothiyA~ soraIke jina-mandirameM dekhI gaI haiM / unake kramase ye cAra putra hue| 1. pahale putrakA nAma kArelAla thaa| unake haraprasAda nAmakA eka putra huaa| haraprasAdakI umra lagabhaga 3-4 varSa kI rahI hogI ki thor3e samayake antarase prathamataH mAtAkA aura tatpazcAt pitAkA bhI svargavAsa ho gayA / vartamAnameM vaha paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcAryake pAsa bInAmeM haiM / avasthA lagabhaga 65 varSa kI hai| 2. dUsare putrakA nAma hajArIlAla thaa| hajArIlAlajI zarIrase sundara, svastha, dharmAnurAgI va zikSA pramI the| vyaktitva unakA AkarSaka thaa| unake darabArIlAla nAmakA eka hI putra haa| hajArIlAlajIkI gaNanA tAtkAlika paNDitoMmeM kI jAtI thii| unake dhArmika saMskAra bAlakake Upara par3e / unhoMne beTeko bahuta lADa-pyArase rkhaa| ve jinamandirameM jaba darzana-pUjanAdike liye jAte to bAlakako sAtha le jAte / unakI Antarika bhAvanA bAlakako suzikSita, dhArmika va lokapratiSThita Adarza putrake rUpameM dekhanekI rhii| para daivako yaha iSTa nahIM thaa| bAlakakI umra lagabhaga 6 varSa kI hI thI ki ve vi0 saMvat 1974 ke kArtika mAsameM kAlake grAsa bana gaye / hRdayameM aMkurita unake ve saba manoratha hRdayameM hI raha gaye / svargavAsake samaya unakI avasthA kevala 32 varSakI thii| kucha samayake pazcAt bAlaka mAtAke pyArase bhI vaMcita ho gyaa| aisI anirvacanIya asahAya avasthAmeM bAlakako snehake vaza usake mAmA siMghaI mohanalAlajI apane ghara soraI (lalitapura) grAmameM le gaye / vahA~ unhoMne use bar3e lADa-pyArase rakhA aura usakI prAthamika zikSA vahIMke prAimarI skUla meM sampanna kraaii| 3. tIsare putrakA nAma chatArelAla thA / vi0 saMvat 1975 ke kArtika mAsameM samasta bhArata ko vyApta karane vAlI eka bhayaMkara bImArI phailI thii| isa saMkrAmaka bImArIse bhAratakA koI bhI nagara va grAma prAya: achatA nahIM rahA thaa| isa bImArImeM honahAra putra chatArelAlakA lagabhaga 16 varSakI avasthAmeM nidhana ho gayA thaa| 4. cauthe putrakA nAma vaMzIdhara hai, jo ucca koTikA vidvAn, vyAkaraNAcArya, vartamAnameM bInAmeM pratiSThita hai / inakI umna 13 varSakI thI, jaba unakI mAtA rAdhAdevIkA bhI svargavAsa usI bImArImeM ho gayA thA, jisameM kucha hI dina pUrva unake putra chatArelAlakA svargavAsa huA thaa| zikSA yaha pahale kahA jA cukA hai ki dharmapara AsthA rakhane vAle svargIya pitAke dvArA Aropita dhArmika saMskAra bAlakake hRdaya para aMkurita hone lage the| tadanusAra bAlakane prAthamika zikSAko soraImeM samApta kara -43
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ucca zikSA prApta karane kI bhAvanAse apanI Antarika abhilASA apane snehI mAmAse pragaTa kii| mAmA snehake vaza bAlakako kahI bAhara nahIM bhejanA cAhate the| para anta meM bAlakakI prabala icchAko dekhakara usake komala hRdayako Thesa na pahu~ce, isa sadbhAvanAse unhoMne use anyatra kahIM dUra na bhejakara pAsa hI sADhUmala, lalitapurake mahAvIra jaina vidyAlayameM bharatI karA diyaa| sADhUmala soraIse lagabhaga 6 mIla dUra hai| isa vidyAlayameM praviSTa hokara darabArIlAlane I0 san 1927-30 taka vahA~ adhyayana karate hue vizArada prathama khaNDa taka zikSA prApta kii| sAtha hI kvIMsa kAleja (vartamAnameM sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya) banArasa kI prathamA aura kalakattAkI vyAkaraNa prathamA bhI uttIrNa kara lii| aba to darabArIlAlakI vaha ucca koTike vidvAna banane kI bhAvanA prabala ho uThI thii| isase ve mAmAse anunaya-vinayapUrvaka anujJA lekara julAI 1930 meM banArasa jAkara vahA~ syAdvAda mahAvidyAlayameM praviSTa ho gaye / vahA~ adhyayana karate hue ve san 1937 taka banArasa rahe / vahA~se unhoMne zeSa vizArada, siddhAntazAstrI, navyanyAya madhyamA, prAcInanyAyazAstrI, di0 jaina nyAyatIrtha, nyAyAcAryakA prathama khaNDa aura jaina darzana meM zAstrAcAryake prathama va dvitIya khaNDa bhI uttIrga kara liye| kAryakSetrameM pravezahetu yogya Adarza vidvAn bananekI ukta bhAvanAko hRdayaMgama karate hue kucha kArya karanA bhI ThIka samajhA / tadanusAra ve banArasa chor3akara vIra vidyAlaya papaurA (TIkamagar3ha) meM adhyApana kArya karane lge| isa vidyAlayameM unhoMne 1937-40 taka adhyApana kArya kiyaa| isa bIca unakA svayaMkA zeSa adhyayana bhI avizrAnta calatA rahA / phalasvarUpa unhoMne san 1940 meM sampUrNa nyAyAcAryakI parIkSA uttIrNa kara lI / pazcAt ve papaurAse mathurA cale gaye aura vahA~ agasta 1940 se apraila 1942 taka RSabha brahma. caryAzramameM pradhAnAcAryake padapara pratiSThita rahe / isake bAda ve suprasiddha itihAsavettA AcArya jagalakizora jI makhtArake mArgadarzana meM anusaMdhAna va sAhityika saMzodhanakArya karanekI icchAse vIra-sevA-mandira sarasAvA (sahAranapura) cale gye| vahA~ ve apraila 1942-50 taka isa kArya meM saMlagna rhe| isa bIca unhoMne aneka mahattvapUrNa zodhanibandha likhe, jo yathAsamaya anekAnta aura jainasiddhAnta bhAskara Adi jaise zodhapatrikAoM meM prakAzita hote rahe / tathA nyAdIpikA, AptaparIkSA Adi kaI granthoMkA Adhanika paddhatise sampAdana evaM hindI rUpAntara kiyA, jo vIra-sevA-mandirase prakAzita hue| tadantara ve dillIke samantabhadra saMskRta-vidyAlayameM prAcAryake padapara cale gaye / vahA~ kArya karate hue unhoMne kitane hI chAtroMko protsAhita kara unheM suzikSita kiyA va nyAyatIrtha jaisI U~cI parIkSAyeM dilaayiiN| isapada para ve vahA~ jana 1950 se navambara 1957 taka kArya karate rhe| isa bIca unhoMne san 1955 meM zAstrAcArya aura 1957meM ema0 e0 kI parIkSA bhI pAsa kara lii| isake bAda ve di0 jaina kAleja bar3auta (meraTha) meM saMskRtake prAdhyApaka hokara vahA~ cale gaye aura vahA~ 16 navambara san 1957se 30 agasta 1960 taka rahe / tatpazcAt ve kAzI hindU vizva vidyAlaya vArANasI meM jaina darzanake prAdhyApaka niyukta hue| isa padapara ve 31 agasta 1960 se 27 agasta 1969 taka pratiSThita rhe| bAdameM vahIMpara padonnati hokara ve jaina-bauddha danake AcArya (rIDara) ho gaye / isa pada para ve 28 agasta 1969se 8 julAI 1974 taka kAryarata rahe / anta meM sevAnivRta hokara unhoMne phira kahIM anyatra kucha kArya karanA ucita nahIM smjhaa| -44
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ I0 san 1969meM unhoMne 'jaina tarkazAstra meM anumAna-vicAra' zIrSaka zodha-prabandha likhakara kAzI vizvavidyAlayase sammAnajanaka pI-eca0 DI0 kI upAdhi bhI prApta kI hai / yaha mahatvapUrNa zodha-prabandha vIra- . sevA-mandira-TraSTase prakAzita ho cukA hai / koThiyAke rUpa meM prasiddhi golApUrva jAtimeM 57 gotroMke antargata eka koThiyA nAmakA gotra hai / jisa prakAra aneka logoMke nAmoMke sAtha unake gotrakA--jaise goyalIya, garga, saMgala, mittala, gaMgavAla, kAsalIvAla AdikA ullekha rahatA hai, usI prakAra DaoN0 darabArIlAlajIko bhI apane nAmake sAtha gotrakA ullekha karanA abhISTa dikhA / tadanusAra ve apane nAmake Age koThiyA likhate haiM / unakI prasiddhi nAmakI apekSA bhI kahIM koThiyAke rUpameM adhika haI hai| yadyapi isa gotra ke kaI parivAra haiM, jo bhinna-bhinna sthAnoMmeM rahate haiM phira bhI usase DaoN. darabArIlAlajIko hI adhika jAnA jAtA hai, yaha unakA upanAma bana gayA hai| gRhastha-jIvana ___DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAkA vivAha chiMdavAr3A (ma0 pra0) nivAsI sva0 bAbU khuzAlacandajIkI dvitIya patrI camelIdevIke sAtha 1 maI 1936ko sampanna haA thaa| bAbU khuzAlacanda paToriyA pratiSThita sarakArI oNvakArI oNphisara rahe haiM, samAjameM bhI unhoMne acchI pratiSThA paayii| unake jyeSTha patra bAbU ratanacandajI paToriyA asisTenTa kamiznara rahe haiN| vartamAnameM ve sevAnivRta hokara durga (ma0pra0) meM raha rahe haiM / unake putra bhI DaoNkTara, iMjIniyara Adi hokara vibhinna sthAnoM para kAryarata hai| DaoN0 koThiyAkI dharmapatnI sau0 camelI devIne tIna saMtAnoMko janma diyA, para ve adhika samaya jIvita nahIM rahIM, kucha mahInoMmeM hI svargastha ho gyiiN| saMtAnake na hone para bhI ve anya baccoMse apanI saMtAnakI apekSA bhI adhika pyAra karate haiN| unheM usake lie kabhI klezakA anubhava nahIM haa| patipatnIkI vRtti bhI adhika udAratApUrNa hai| vArANasI meM unakA nijI makAna hai| usameM Upara ve svayaM rahate haiM va nIcekA bhAga kirAye para diye hue hai / isa kirAyekI Ayake sAtha peMzanake rUpameM jo prApta hotA hai usIpara prasannatApUrvaka apanA kArya calAte haiN| itanA hI nahIM, jaba ve sevAnirata the taba bhI ve aneka honahAra vidyArthiyoMko chAtravRtti ke rUpa meM tathA anya sArvajanika saMsthAoM-jaise tIrthakSetra kameTI Adi-ko sahAyatA karate rahe haiM, para aba jaba sImita Aya raha gayI hai taba bhI ve usameMse kucha na kucha dete hI rahate haiM / prasannatAkI bAta yaha hai ki sau0 camelI devIkI bhI vRtti usI prakArakI hai / ve suzikSitA dhArmika mahilA haiN| dharmapara donoMkI AsthA hai, sIdhA-sAdA nizchala jIvana hai, lokadikhAvA kucha nahIM hai| yahI kAraNa hai jo ve aba taka dAnake rUpameM lagabhaga 30, 35 hajAra de cuke haiM / samAja-sevA sAmAjika kAryoM meM unakA mahattvapUrNa yogadAna rahatA hai| isake lie ve samaya aura apane svAsthyakI aura bhI dhyAna nahIM dete / vividha prakArake sAmAjika kAryoM meM bhAga lene ke lie ve bAhara jAte hI rahate haiN| aise kAryoM meM samaya aura zaktikA vyaya karate hue unhoMne unake upalakSameM kabhI kisI bhI prakArakI bheMTa nahIM lI / itanA hI nahIM, kabhI-kabhI to vahA~ jAkara apanI orase kucha dAnake rUpa meM dekara hI Ate haiN| saMsthA-saMcAlanakI adbhuta kSamatA unhoMne aneka sArvajanika saMsthAoMke uttaradAyitvako svIkAra kara usakA nirvAha baDI lagana aura kuzalatAke sAtha kiyA hai / jaise
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. 1. vIra-sevA-mandira-TrasTa, vArANasI-yaha lokopakArI sAhityika saMsthA suprasiddha itihAsavettA sva. AcArya jugalakizorajI mukhtArake dvArA sthApita kI gaI thii| mere pIche bhI isa saMsthAke dvArA itihAsa va sAhitya saMzodhanakA mahatvapUrNa kArya barAbara calatA rahe, isa vicArase unhoMne san 1960meM apanA uttarAdhikArI dharmaputrake rUpa meM DA0 koThiyAko banAyA thaa| prasannatAkI bAta hai ki unhoMne usakA nirvAha bar3I kuzalatApUrvaka kiyA hai, kara rahe haiM / isa TrasTase aba taka mahatvapUrNa 22 grantha prakAzita ho cuke hai / 2. varNI jaina grantha-mAlA-isa saMsthAke maMtrI rahate hue DA0 darabArIlAlajIne use kAphI samunnata kiyA hai| aneka mahattvapUrNa granthoMkA prakAzana isa granthamAlAse kiyA tathA kuchake dvitIya, tRtIya saMskaraNa bhI nikAle / .. 3. vi0 jaina vidvatpariSad-DA. koThiyAne apane adhyakSatAkAlameM isa saMsthAkI mahAna sevA kI hai| bhagavAna mahAvIrake 2500 veM nirvANa-mahotsavake samaya pariSadakI kAryakAriNIne 'tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA' nAmaka granthake prakAzanakA nirNaya kiyA thaa| nirNaya to sahaja meM kara liyA gayA, para itane vizAla granthake lekhana va usake prakAzanake lie upayukta arthakA saMgraha kahA~se kisa prakAra hogA, yaha yaha kaThina samasyA bana gayI thii| prasannatAkI bAta hai ki usake lekhanakAryakA dAyitva sva. DA. nemIcanda jI jyotiSAcArya, ArA (tatkAlIna adhyakSa) ne apane Upara le liyaa| usake nirvAhake lie jo unhoMne lagabhaga 4-5 varSa athaka parizrama kiyA hai vaha Azcaryajanaka va stutya hai| unakI saMlagnatA va avizrAnta parizramake kAraNa vaha mahAna grantha taiyAra ho gyaa| kintu kheda hai ki usake prakAzita honeke pUrva hI ve kAla-kavalita ho gaye va apanI usa kRtiko prakAzita rUpameM nahIM dekha ske| udhara dUsarI samasyA usake liye paryApta dhanake saMgrahakI thI / kAraNa yaha ki viddhatpariSadake pAsa to itanA paisA nahIM thA ki jisake Azrayase itane vizAla granthakA mudraNAdi kArya sampanna kiyA jA sake / taba DA0 koThiyAne sabako Azvasta karate hue usake liye apanI kamara ksii| isake liye unhoMne kitane hI nagaroM aura grAmoM meM jAkara 100, 50 va 25 Adi pratiyoMke agrima grAhaka banAye / isa taraha madraNa AdikI kaSTasAdhya Arthika-samasyAoMko halakara usake prapharIDiMga, sampAdana Adi kitane hI anya kAryoMko bhI niHspRha bhAvase unhoMne svayaM kiyaa| isa prakAra laganazIla ina do mahAnubhAvoMkI tatparatA aura avizrAnta parizramase vaha vizAla grantha AkarSaka rUpameM aura cAra bhAgoMmeM prakAzita ho gyaa| isake atirikta pariSadake adhyakSa rahate hae usake antargata eka phaNDa sthApita kara usake lie unhoMne mahAvIra-vidyAnidhike nAmase kucha arthakA saMgraha kiyA, jisake mAdhyamase prati varSa 2-4 chAtroMko chAtravatti yA vidvAnoMko sahAyatA dI jA rahI hai| isa prakAra aneka mahattvapUrNa kAryoMko karake unhoMne vidvatpariSadakI cirasmaraNIya sevA kI hai| ina tIna saMsthAoMkI sevAke sAtha unhoMne anya bhI kitanI hI saMsthAoMkI kisI na kisI rUpameM ullekhanIya sevA kI hai va Aja bhI kara rahe haiM / yathA-4. syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasI, upaadhiSThAtA, 5. varNI saMsthAna, vArANasI (mantrI), 6. di0 jaina ayodhyA tIrthakSetra kameTI (upAdhyakSa), 7. vihAra prAntIya tIrthakSetra kameTI (sadasya), 8. prAkRta jaina zodha saMsthAna, vaizAlI (sadasya), 9. jaina samAja, kAzI (upAdhyakSa), 10. sanmati jaina niketana, vArANasI (upAdhyakSa), 11. mahAvIra nirvANa bhUmi pAvAnagara upAdhyakSa , jaina sandeza mathurA (saha sampAdaka) anekAnta, dillI (sahasampAdaka) 'aura jaina pracAraka dillI (sampAdaka) aadi|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammAna ___ DaoN0 koThiyAne jo ullekhanIya samAja, sAhitya va dharmakI sevA kI hai usake upalakSyameM unakA kaI saMsthAoMke dvArA sammAna kiyA gayA hai / yathA 1. vIra nirvANa bhAratI, naI dillIke dvArA unheM 'nyAyAlaMkAra' isa mAnada upAdhike sAtha 2500 ke puraskArapUrvaka svarNapadaka va prazastipatra (1974) / 2. akhila bhAratIya bhagavAn mahAvIra 2500 nirvANa-mahotsava-mahAsamiti dvArA unheM svarNapadaka va prazastipatra (1974) / 3. mUDavidrI dakSiNa (karnATaka) dvArA nyAyaratnAkara upAdhipUrvaka abhinandanapatra (1975) / 4. droNagiri (ma0 pra0) dvArA nyAyavAcaspati upAdhike sAtha mAnapatra (1977) / 5. uttara pradeza zAsana dvArA pramANaparIkSA granthapara unheM 1000) ru0 ke puraskAra pUrvaka prazastipatra 1979 diyA gyaa| inake atirikta samaya-samayapara jaina samAja haTA, TIkamagar3ha, ghaurA, di0 jaina nayA mandira zAstra-sabhA, dharmapurA, dillI, jaina sabhA dariyAgaMja, dillI, di0 jaina samAja, madanagaMja, kizanagar3ha aura di0 jaina samAja kAnapura Adike dvArA bhI unheM mAnapatra dekara sammAnita kiyA gayA hai| 15. grantha-sampAdana va anuvAda 1. adhyAtmakamalamArtaNDa , vIra-sevA-mandira, sarasAvA (1944) / 2. nyAyadIpikA (vIra-sevA-mandira, sarasAvA (1945) / 3. AptaparIkSA (1949) / 4. zrIpurapArzvanAthastotra (1949) / 5. zAsanacatustrizikA , , (1949) / 6. syAdvAdasiddhi , mANikacanda jaina graMthamAlA (1950) / 7. prAkRtapadyAnukrama (vIra-sevA-mandira, sarasAvA (1950) / 8. pramANapremayakalikA, bhAratIya jJAnapITha, dillI (1961) / 9. samAdhimaraNotsAha dIpaka (vIra-sevA-mandira-TrasTa, vArANasI (1964) / 10. dravyasaMgraha (gra0 varNI jaina granthamAlA, vArANasI (1966) / 11. jaina tarkazAstrameM anumAna-vicAra (vIra-sevA-mandira-TrasTa, vArANasI) (1969) / 12. pramANaparIkSA, (vIra-sevA-maMdira TrasTa, vArANasI (1977) / 13. jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana, vIra-sevA-maMdira-TrasTa -vArANasI (1980) / inake atirikta devAgamastotra-AptamImAMsA va yuktyanuzAsana jaise graMthoMpara vistRta evaM zodhapUrNa prastAvanAeM likhiiN| samaya-samayapara zAntiniketana, pUnA, jayapura, jabalapura, sAgara Adike vizvavidyAlayoM meM Ayojita saMgoSThiyoMmeM zodha nibaMdha par3he va vyAkhyAna diye haiN| isa prakAra DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAke dvArA jo sevA kI gaI hai va kI jA rahI hai usakA kSetra zikSA, samAja, dharma va sAhitya Adike rUpameM vyApaka hai / - 7
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIra-chIrake samIkaraNameM nirbhaya zveta marAla ! ___ Azukavi zrI kalyANakumAra jaina 'zazi', rAmapura nyAya-nIti mAnastambhoM ke dRr3hatama mUlAdhAra / vividha mAdhyamoM dvArA saMskRti naiyA ke patavAra / sevA. zikSA. dharmavaddhi ke, hare vakSa phaladAra / nayI cetanA, naI pragati ke, karmaTha paharedAra / / zata abhinandanIya jIvana, bahu carcita unnata-bhAla / DAkTara nyAyAcArya koThiyA, zrI darabArI lAla / / dharmonnati, samAja unnati ke, kiye nirantara kAma / aise sArabhUta jIvana, kaba pAte haiM vizrAma // yaha taba hI sambhava hai jaba ho, apanA sukha nIlAma / jo yaha hRdayaGgama na kara sake, rahe sadA nAkAma / / dharatI ko UrjA detI hai calatI huI kudAla / DAkTara nyAyAcArya koThiyA zrI darabArIlAla / / sarvAGgINa saphalatA ke, jIvana bhara kiye upAya / rahe vivAdoM se sadaiva hI, nirvivAda nirupAya / / pAsa na Ane diyA patita, utpIr3aka mAna kaSAya / manoyoga se sadA samarpita, rahe samAja-hitAya / / jijJAsA ko patha detI, yaha jalatI haI mazAla / DAkTara nyAyAcArya koThiyA zrI darabArI lAla / / sarvamAnya sarvatra Apako, vidvattA maya chApa / mumukSuoM ke liye Apako, patha-pradarzaka pagacApa // madhura smRti ko lIka banAte, bauddhika kArya-kalApa / tarkAzrita prazasta vANI meM, kahIM na raJca pralApa / / nIra chIra ke samIkaraNa meM nirbhaya zveta marAla / DAkTara nyAyAcArya koThiyA zrI darabArI lAla / /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAcArya DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAke jIvanakI citramaya - jhAMkI
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ sana 1934 meM liyA gayA syAdvAda mahAvidyA vyake adhyApakoM, chAtroM aura adhikAriyoMkA citra / bAyIM ora tRtIya paMktimeM pustaka liye hue tathA kAlA koTa aura kAlI TopI evaM tilaka lagAye hue tRtIya sthAnapara koThiyAjI khar3e hue haiN| chAtrAvasthA, 1930 kAzI hindU vizvavidyAlayake dIkSAnta-samAroha 1957 meM ema.e. kI upAdhi grahaNa karaneke bAda zrI koThiyAjI DaoN0 koThiyA 'jaina darzana aura pramANa zAstra' parizIlana granthakI pANDulipi taiyAra karane meM vyasta
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN0 darabArIlAla koThiyA evaM unakI dharmapatnI zrImatI camelI bAI koThiyA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ san 1937 meM liyA gayA zrIkoThiyAjI kA citra, zrIkoThiyAjIke pIche unakI dha.pa. zrImatI camelI bAI khar3I huI hai| tathA unake sAle zrI komala candajI jaina vakIla indaura apane parivArake sAtha haiM aura koThiyAjIkI jiThasasa (patnIkI bar3I bahana) zrImatI siMghena campAbAI apane putra ci0 si. jIvanakumAra sAgara bhI haiM / DiyAjI skAuTakI Dresa meM haiM / SAPAN 1965 meM apane gRha-pravezake samaya DaoN0 koThiyA sapatnIka apane ananya sakhA DaoN0 nemIcandra jI aura unakI dharmapatnI tathA unake sUpatrake sAtha
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ sya bhagavAna mahAvIra 2200 vA nirvANotsava zrIjinatAraNataraNajayaMtI smaarohH| sAgara tAraNataraNa-jayantI samArohapara sAgara meM liyA gayA citra / Upara AryanandI mahArAja tathA takiyAse Tike hae zrI kotthiyaajii| unakI dAyIM ora pro0 ke0 DI0 bAjapeyI tathA bAyIM ora paM0 phalacandra jI zAstrI tathA seTha bhagavAnadAsa jii| pUjya upAdhyAya muni vidyAnandajI ke tattvAvadhAna meM 20-10-74 ko vIra-nirvANa bhAratI dvArA Ayojita puraskAra-samAroha meM DaoN0 koThiyA apane sammAnake upalakSyameM AbhAra prakaTa karate evaM dhanyavAda dete hue
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI di0 jaina atizaya kSetra kuNDalagiri (konIjI) meM di0 21 se 25 phara0 1982 meM Ayojita paMcakalyANakotsavake avasarapara AcArya zrI 108 vidyAsAgarajI mahArAja se tattvacarcA ke uparAnta DaoN0 darabArIlAla koThiyAko AzIrvAda de rahe haiN| parama pUjya A0 samantabhadra mahArAja bAhubaloko DaoN0 koThiyAjI grantha saMpAdanameM upayukta durlabha pratiyoMke sampAdana meM hone vAlI kaThinAiyoMko batA rahe haiN| (
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI bhA0 di0 jaina vidvatpariSadakI kAryakAriNI tathA zrI ga0 varNI jaina granthamAlA-samiti ko vArANasI-baiThakoMmeM sammilita sadasyagaNake sAtha DaoN0 koThiyA 1965-66 / 2 pharavarI'75 ko dillI meM saMpanna vimocana-samAroha para vidvatpariSada ke adhyakSa DA0 darabArIlAla koThiyA uparASTrapati zrI bI0 DI0 jattIko 'tIrthaGkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA' granthake cAra khaNDoMkA seTa bheMTa karate hue
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAsamantabhadra vidyAlaya san 1951 meM samantabhadra vidyAlaya dillIke adhyApakoM tathA adhikAriyoMke sAtha zrI kotthiyaajii| citra meM zrI koThiyAjI prAcAryake rUpameM prathama paMktimeM kursI para baiThe dAyIM orase dvitIya sthAnapara dikhAI de rahe haiM / saMsthApaka-sva0 lAlA muMzIlAlajI madhyameM haiN| ArA (bihAra) meM san 1965 meM sva0 DaoN0 nemicandra jI zAstrI dvArA Ayojita bhAratIya jaina sAhitya-saMsada ke vArSika adhivezanapara liyA gayA citra / citrameM dAyIM orase tRtIya sthAna para sAla or3he zrI koThiyA jI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ dillI vizvavidyAlayameM Ayojita rAjakRSNa jaina vyAkhyAnamAlAmeM uparASTrapati bo0 DI0 jattI evaM kulapati dillI vizvavidyAlaya DaoN0 koThiyA Arambhika bhASaNa kara rahe haiN| droNagiri-gajarathameM-27 pharavarI, 1977 ko ahiMsA-sammelana meM bolate hue DaoN0 koThiyA jI
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUnA yUnivarsiTI meM, san 1975 meM mahAvIrakI 25voM nirvANa-zatIke upalakSyameM Ayojita seminAra meM sammilita vidvAnoMkA citra / madhyameM pUnA yUnivarsiTIke kulapati tathA paM0 kailAzacandrajIke sAtha baiThe hae DaoNkTara kotthiyaa| zrI koThiyAjIkI dharmapatnI zrImatI camelIbAI bhI kulapatijIke pIche khar3I huI haiM / 7.8 sitambara jJAtITha,dillI evaM zrI AcArya baI ke tatadhA rAgA bhAratIya jaina vidyA-saMgoSThI bambaImeM DaoN0 koThiyAkA sAhU zreyAMsaprasAdajI jaina evaM zrI cA~damalajI mehatA sammAna karate hue
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNI-bhavana, sAgara (ma0 pra0) meM Ayojita Agama-vAcanAmeM DaoN0 koThiyA bhASaNa karate hue pAvAnagara (gorakhapura) meM bha0 mahAvIrake nirvANotsavapara 3 navambara 1981 ko jhaNDottolana karate hue DaoN0 koThiyA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN0 koThiyAko 20-10-74 ko vIra-nirvANa bhAratI dvArA Ayojita puraskAra samArohameM, samArohAdhyakSa zrI yazapAlajI jaina puraskRta ___ kara rahe haiM 1953 meM dillIke samasta vidvAnoMkI vidvatsamitike gaThanakartA evaM pradhAnamaMtrIke rUpameM DaoNkTara koThiyA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ pora pUjya zrIgaNezaprasAda varNIke 1953 meM sAgara-cAturmAsapara liyA gayA citra | varNIsaMgha tathA lAlA rAja kRSNajI, lAlA muMzIlAlajI, bAbU choTelAlajI, lAlA jainendrakizora jI jainake sAtha DaoN0 koThiyA / DaoN0 nemicandrajIke sammAna meM varNI - granthamAlA aura vIrasevAmandira TrasTa kI ora se Ayojita goSThI meM pUjya paM0 kailAzacandrajI, ena. ke. devarAja tathA khuzAlacandrajI gorAvAlA ke sAtha DaoN0 koThiyA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN0 koThiyAjIke cAcA paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya, bInA DaoN0 koThiyAke cacere bar3e bhAI paM0 bAlacandrajI siddhAntazAstrI DaoN0 darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya 1967 meM Ayojita di0 jaina tIrtha kSetra devagar3ha (u.pra.) ke samArohameM sammilita DaoN0 koThiyA sva. paM. parameSThIdAsajI nyAyatIrtha bAtacIta kara rahe haiN| bAyeM zrI mizrIlAla jaina eDavokeTa gunA tathA lA. ragghUmalajI jhA~sI unakI bAta cItako bar3e gaurase suna rahe haiN|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ golApUrva anvayake AlokameM paNDita phUlacandra siddhAntazAstrI, vArANasI buMdelakhaNDa saMskRtikI dRSTise sarvAdhika susaMskRta pradeza hai / isake janajIvanapara ahiMsAkI gaharI chApa hai| yahA~ mAMsa-madirAkA nahIMke barAbara pracAra hai| prAyaH bhaginI-samAja to inase paraheja karatI hI hai| puruSoMmeM bhI kvacit kadAcit inakA sevana dekhA jAtA hai / isake mUlameM jainoMko AcArapaddhati hI mukhya kAraNa hai| __yadyapi jaina samAja saMkhyAkI dRSTise bhale hI alpa ho, para usane sudUra atIta kAlase AcAra-vyavahArakI jo ahiMsaka paramparA apane dainaMdinake vyavahArameM apanA rakhI hai vaha Aja isa viSama paristhitimeM bhI kvacit kadAcita apavAdako chor3akara usI rUpameM dekhI jA sakatI hai| isa dRSTise yadi vicAra kiyA jAya to yaha niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki isa samAjakI isa AcAra-paramparAse pUrA bhAratadeza anuprANita huA hai| yaha usIkA bala hai ki vartamAna samayameM rAjanaitika dRSTise bhI hama akSuNNa svatantratAkA upabhoga kara rahe haiN| yoM to pUre deza meM isa samAjane apane astitvako banAye rakhA hai| para buMdelakhaNDa isa dRSTise sarvAdhika bhAgyazAlI hai| yahA~ pAye jAnevAle mUrtilekha, zilAlekha, yantralekha aura granthaprazastiyoMpara pAye jAnevAle lekhoMse patA calatA hai ki hajAra-AThasau varSa pUrvataka isa pradeza meM jaisavAla, lambakaJcaka aura khaNDelavAla anvayake parivAra bahatAyatase basate rahe haiN| phira bhI pUrva kAlase lekara isa samaya taka jina anvayoMke parivAra yahA~ nivAsa karate haiM unameM paravAra (paurapATa), golApUrva, golArAD ayodhyAvAsI aura caranAgare mukhya haiN| yadyapi gahoI (gRhapati) anvayake parivAroMkA mukhya nivAsa-sthAna bhI yahI pradeza hai, para pahaleke samAna isa anvayameM aba koI bhI parivAra jaina daSTigocara nahIM hotaa| isa anvayake parivAroMne kaba aura kaise dharmaparivartana kara liyA, yaha kahanA kaThina hai / ina anvayoM ke parivAra kaba Akara yahA~ base yA inameMse kauna anvayake parivAra yahA~ke mUla nivAsI haiM, yaha adhyayanakA viSaya hai| phira bhI anya jina anvayoMke viSayameM thor3I-bahuta prAmANika jAnakArI milatI bhI hai, vaha isa lekhakA viSaya nahIM hai| yahA~ to mukhyarUpase golApUrva anvayake viSayameM vicAra karanA hai| vartamAnameM jisa anvayako golAlAre nAmase sambodhita kiyA jAtA hai, mUrtilekhoM, yantralekhoM aura granthaprazastiyoM meM usa anvayakA mUla nAma golArAD hai / 'rAD' zabda rASTravAcI hai, 'rAja' usIkA apabhraMza rUpa hai| isase aisA anumAna hotA hai ki prAcIna kAlameM bhAratavarSa ke bhItara koI aisA deza yA pradeza avazya rahA hai, jo atItameM goladeza yA golapradeza kahA jAtA rahA hai| vartamAna meM isa anvayakA mukhya nivAsa gvAliyarase lagA huA bhiNDa-bhadAvarakA mukhya bhAga hai / sAdhAraNataH isake katipaya parivAra vahIMse Akara bundelakhaNDake anya aJcaloMmeM basate gaye haiN| isaliye yaha ho sakatA hai ki jitane aJcalameM golApUrva, golArAD aura golazRMgArake parivAra basate Aye haiM vaha pUrA pradeza pahale kabhI golArAD kahA jAtA rahA ho to koI Azcarya nhiiN| jaise isa samaya bhI gvAliyarase lage hue
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhiNDa-bhadAvara saMbhAgameM golArADa aura golazRMgAra anvayake parivAra nivAsa karate haiM vaise hI gvAliyarase nAtidUra mahovA, chatarapura, bar3A malaharA Adi pradeza meM golApUrva anvayake parivAra bahulatAse nivAsa karate haiM / isaliye atIta kAlameM isa pUre sambhAgako golArAD kahA jAtA rahA ho to koI Azcarya nahIM hai / golApUrva anvayake abhI taka hamane jo purAne pratimAlekha Adi dekhe haiM unase isa tathyakI puSTimeM vizeSa sahAyatA milatI hai / isa dRSTise ina pratimAlekhoMpara dRSTipAta kIjiye (1) mahovA sambhAgake chatarapurake bar3e mandirameM 394 33 aMgula avagAhanAvAlI zyAmapASANanirmita tIrthakara neminAthakI eka mUrti pratiSThita hai| usameM isa anvayake ullekhake sAtha yaha lekha aMkita hai golApUrvAnvaya sAdhu rAsa (ma) la (ta) dbhAyA laTakana tatsutI sAMtana-AlhaNau ariSTanemijina praNamataH zreyase sadA / saMvat 1205 mAghasudI 5 ravau / (2) zrImad golApUrvAnvaye zreSThi kUkAtmaja zreSThizrI vIsala sAda (ha) anuja sAdhu zrI soDhastatpriyA jAhalistatsutaH zreSThi zrI vikramAdityastaddhAryA zrImatI tatsutau sAdhu zrI lakSmAdityakulAdityau nityaM neminAthaM praNamataH zreyase bhaktyA samvat 1202 caitasudI 13 buddhe zrI manmadanavamma raajye|| (3) lagabhaga isI vi0 samvatke do jinabimba mahovAne le jAkara lalitapurake kSetrapAla jinAlayameM pratiSThita kiye gaye haiN| unameMse eka mati bha0 abhinandanAtha jinako hai| donoM zyAma varNake pASANase nirmita hai / donoMkI bar3I avagAhanA hai / donoMke lekhoMmeM mahovA nagarakA nAma aMkita hai| ___isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki lagabhaga hajAra varSa pUrva bhI isa sambhAgameM isa anvayake parivAra bahulatAse nivAsa karate rahe haiN| aura yaha hamArI korI kalpanA nahIM hai, kyoMki ahArakSetrake jo mUrtilekha hamAre sAmane upasthita haiM unameM isI kAlake adhika lekha isI anvayase sambandha rakhate haiN| isase bhI isI tathyakI puSTi hotI hai, kyoMki isa dRSTi se malaharA aura TIkamagar3ha sambhAga mahovA sambhAgake antargata hI Ate haiM / mahovA, chatarapura, bar3A malaharA, TIkamagar3ha, aura mar3AvarAse lagA huA jo pUrA pradeza avasthita hai vahI isa anvayakA cirakAlase nivAsa sthAna banA calA A rahA hai| lagatA hai ki kisI samaya jaise paravAra anvayakA caMderI pATanagarake rUpa meM prasiddha thA aura jaise golArADa anvayakA bhiNDa Aja bhI pATanagara banA huA hai usI prakAra hajAra-AThasau varSa pUrva isa anvayakA mahovA pATanagara rahA hai| isa dRSTise mahovA aura usake Asa-pAsake pradezako khojabIna karanA Avazyaka pratIta hotA hai| jisa sambhAgameM isa anvayake parivAra bahulatAse basate A rahe haiM usI sambhAgameM droNagiri, rezaMdogiri, ahArajI aura papaurAkSetra bhI avasthita hai| ataH ina kSetroMmeM hue mandira-nirmANa, jinabimba-pratiSThA Adi kAryoMpara dRSTipAta karanese lagatA hai ki ina kSetroMko ujAgara karane meM bhI anya anvayoMke samAna isa anvayakA pUrva kAlameM pramukha hAtha rahA hai| kucha samaya pahale zrI DA0 darabArIlAlajIse bheMTa honepara isa dizAmeM kAma karane kA maiMne saMketa kiyA thaa| isa ora tatkAla unakA dhyAna bhale hI na gayA ho, yaha viSaya aisA hai ki dRSTisampanna katipaya sevAbhAvI bandhu yadi isa dizAmeM prayatnazIla hoM to aitihAsika dRSTise ati upayogI eka kamIkI pUrti ho sakatI hai| yaha isa anvayakA vartamAnameM upalabdha hajAra-AThasau varSa pUrvakA saMkSipta itihAsa hai| isase isa anvayameM hae prAcIna puNya puruSoM ke jIvanapara prakAza to par3atA hI hai| sAtha hI unake dvArA kiye gaye zrI jinamandira-nirmANa Adi maMgalamaya kAryoMpara bhI prakAza par3atA hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa samaya hamAre sAmane do prazasti-lekha upasthita haiN| unameMse eka jaina zilAlekhasaMgraha bhAga 1 le0 saMkhyA 40 pR0 25 meM mudrita huA hai| isakI carcA sva0 zrI paM0 paramAnandajIne 'jaina dharma kA prAcIna itihAsa' dvi0 bhA0, 10 239 meM kI hai| dUsarA lekha bahorIbanda kSetrapara avasthita tIrthaMkara zAntinAtha mUrtike pAdapIThapara aMkita hai / donoM lekhoMkA kramase mUla pATha isa prakAra hai(1) jaina zilAlekha saMgrahameM aMkita pATha ityAdyamunIndrasantatividhau zrImUlasaMdhye tto| jAte nandigaNaprabhedavilasaddezIgaNe vizrute / / gollAcArya iti prasiddha munipo'bhUd golladezAdhipaH / pUrvaM kena ca hetunA bhavabhiyA dIkSAM gRhItassudhIH / / (2) bahorIbandameM bha0 zAntinAthake pAdapITha para aMkita pATha 'svasti zrI 1000 phAlgana vadI 2 zrImad gayakarNadevavijayarAjye rASTrakuTakulodabhavamahAsAmantAdhipatizrIgadagolhaNadevasya pravardhamAnasya zrImadagollApUrvAmnAye vellaprabhADhikAyAmaruka tAmnAye tarkatAkikacUDAmaNiH zrImadmAdhavanandinA'nugRhItaH sAdhuH zrI sarvadharaH tasya putraH dharma dAnAdhyayane rataH mahAbhojaH / tenedaM kAritaM ramyaM zAntinAthasya mandiram / ' Adi / ye do lekha haiM / inako dRSTipathameM lenepara kaI bAtoMmeM samAnatA dikhAI detI hai / yathA (1) yaha to prathama lekhameM hI svIkAra kara liyA gayA hai ki bhAratavarSa meM koI pradeza aisA avazya rahA hai jise pahale kabhI golladeza kahA jAtA rahA hai| dUsare lekhameM yadyapi golladezakA nAma to aMkita nahIM hai, para lagatA hai jisa pradezameM golApUrva, golArAD aura golazRMgAra jAti pUrvakAlameM basatI rahI hai vaha pradeza hI golladeza honA cAhiye, 'golArAD' meM 'rAD' zabdase isa tathyako puSTi hotI hai| (2) prathama lekhameM gollAcAryako gahastha avasthAmeM golladezakA adhipati kahA gayA hai| kyA ye gollAcArya rASTrakUTa kulodbhava golhaNadeva hI to nahIM hai ? sambhavataH yA to inakA janma golladezameM huA hai, isaliye ye 'golhaNadeva' nAmase prakhyAta he| yA phira golladezake rAjA honeke kAraNa ye 'golhaNadeva' khlaaye| yaha nAmasAmya kaI dRSTiyoMse vicAraNIya hai / (3) ukta donoM lekhoMmeM aMkita puNya puruSa lagabhaga eka hI kAlake pratIta hote haiM / sva0 zrI paM0 paramAnandajIne apane 'jainadharmakA prAcIna itihAsa' dvi0 bhA0, pR0 239 meM 'gollAcAryakA samaya lagabhaga 10 vI, 11vIM zatAbdi anumAnita kiyA hai, gayakarNadevakA zAsana kAla bhI 11vI, 12vIM zatAbdi honA cAhiye, yaha zrI bAlacandajI bhU0 pU0 kyUreTara jabalapura purAtattva vibhAgane 'bhAratake digambara jaina tIrtha' pR0 40meM anumAnita kiyA hai| isake anusAra lagatA hai ki sva0 zrI paM0 paramAnandajI zAstrIne gollAcAryakA jo samaya anumAnita kiyA hai vaha 11vI, 12vIM zatAbdi hI honA cAhiye / zrI paM0 paramAnandajIne koI aisA Thosa pramANa to diyA nahIM, jisase unake dvArA anumAnita kAlakI puSTi ho ske| donoM lekhoMmeM aMkita golhaNadeva aura gollAcArya kadAcit eka hI vyakti hoM to bhI koI Azcarya nahIM / na bhI hoM to bhI koI bAdhA nahIM pdd'tii| kama-se-kama golhaNadeva nAma honese yaha to sUcita hotA hI hai ki golhaNadeva yaha nAma honekA kAraNa yA to golladezameM janma honA ho sakatA hai yA golladezakA rAjA honA isakA kAraNa ho sakatA hai| tathya kyA hai yaha avazya hI vicAraNIya hai| sAtha hI jise - 51 -
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka anvayake rUpameM golArAr3a kahA gayA hai vahI golladeza hai yA anya koI, yaha bhI vicAraNIya hai| mere khyAlase ye donoM nAma eka hI pradezake vAcI hone caahie| sIkarase 'cAritradharmaprakAza' nAmaka eka grantha prakAzita huA hai| usake antameM mUla saMgha nandiAmnAyakI eka paTTAvali mudrita kI gaI hai / usameM isa paTTa ke AcAryoM meM sarvaprathama 12 veM kramAMkapara golApUrva anvayameM utpanna hue guNanandikA nAma aMkita hai jo vi0 saM0 35 3meM isa paTTake paTTadhara AcArya ho gaye haiM / isake saMkalanakA AdhAra nAgaurake zAstrabhaNDArameM pAI jAnevAlI prAcIna paTTAvali hI hai| iNDiyana enTIkverIke AdhArapara sva0priya bandhu DA0 nemicandrajI jyotiSAcAryane bhI 'tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA' bhAga 4 pa0441 meM nandisaMghakI pAvalike AcAryoMkI nAmAvali prakAzita kI hai| usameM bhI ukta saMghake paTTadhara AcAryoMkI paramparAmeM kramAMka 12 para guNanandikA nAma AyA hai / usake anusAra ye vi0 saM0 358 meM paTTapara ArUr3ha hue the| yadyapi 'caritrasAra meM dI huI paTTAvalike anusAra inake paTTapara baiThanekA samaya vi0 saM0 355 hai / ataH isa hisAbase ina donoM paTTAvaliyoMmeM 3 varSakA antara AtA hai jo nagaNya hai| isa paTTAvalike anusAra ye dakSiNa dezastha bhaddalapurake paTTAdhIza the| jaisAki hama pUrvameM saMketa kara Aye hai, ukta paTTAvalimeM inako golApUrva anvayameM utpanna kahA gayA hai| isase aimA pratIta hotA hai ki pahale kabhI dakSiNa deza hI isa anvayakA mUla nivAsa rahA hai / aura vahIMse Akara isa anvayake vaMzadhara buMdelakhaNDake mahovA sambhAgameM Akara basate gaye haiM / mere khyAlase dakSiNake jisa pradezameM isa anvayakA pUrvakAlameM nivAsa rahA hai vahI golladeza honA cAhiye / aura isa prakAra golArADa, golApUrva aura golabhaMgAra ina tInoM anvayoMke vaMzadhara vahIMse Aye hoM, to yaha bhI sambhava dikhAI detA hai| ataH golladeza aura golArAr3a ina donoMko eka hI dezakA mAna lene meM bhI koI bAdhA nahIM dikhAI detI / aitihAsika puruSa isapara vicAra kreN| isa anvayake jo nAmAMkita pramukha vidvAna isa samaya dharma aura samAja kI sevAmeM rata haiM unameM zrI DA0 darabArIlAlajI nyAyAcAryakA nyAyazAstrako dRSTi se pramukha sthAna hai| ye zrI syAdvAda-mahAvidyAlayake apane kAlake pramukha chAtroM meM se eka haiM / inake adhyayana aura parizIlana karanekA pramukha viSaya darzana aura nyAya rahA hai / jisa samaya ye isa vidyAlayameM adhyayana karate the usa samaya sva0 zrI DA. mahendrakumArajI nyAyAcArya jaina nyAyagaddIko suzobhita kara rahe the| inhoMne jaina darzanakA adhyayana to inhIMse kiyA hai| kintu nyAyazAstrakA adhyayana inheM sva0 zrI paM0 ugrAnanda jhA evaM Ananda jhAke sannikaTa karanekA saubhAgya prApta haA hai| yadyapi sarvaprathama inhoMne navyanyAyako apane adhyayanakA viSaya banAyA thaa| kintu madhyamA parIkSAmeM uttIrNa honeke bAda nyAyAcArya honeke liye inhoMne prAcIna nyAyake rUpameM viSayako badala diyA thaa| prAcIna nyAyakA adhyayana karate samaya inheM jina pramukha granthoMke parizIlana karanekA suavasara milA hai unameM katipaya pramukha grantha haiM prazastapAdabhASya, nyAyabhASya, nyAyavArtika, nyAyavArtika tAtparyaTIkA, kusumAJjali, nyAyamaJjarI Adi / isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina darzanake to ye niSNAta vidvAna haiM hii| ajaina nyAyameM bhI inhoMne paryApta nipuNatA prApta kI hai| mujhe svayaM 1-2 mAha inake sAtha aSTasahasrIke prArambhika kucha bhAgake svAdhyAya - 52 -
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanekA avasara milA hai, usase mujhe yaha svIkAra karane meM jarA bhI saMkoca nahIM dikhAI detA / aSTasahastrI aura zlokavArtika jaise mahAn granthoMke adhyayana-adhyApanakA dIrghakAla bIta jAnepara bhI ina graMthoM meM inakI askhalita gati isa samaya bhI yathAvat banI huI hai / inhoMne hindU vizvavidyAlayase zAstrAcAryakI parIkSA uttIrNa kI, pramANaviSaya ko lekara pI-eca0 DI0 kA pada bhI arjita kiyA / hindU vizvavidyAlayake saMskRta mahAvidyAlayameM inhoMne lekcarAra aura rIDarake padako bhI suzobhita kiyA / kintu yaha saba karanA aura honA mahattvakI bAta nahIM hai, mahattvakI bAta hai inakA dharma aura samAjake kAryoMmeM jAgarUka rahakara nirantara kriyAzIla bane rahanA / yaha inakA jIvana hai aura hameM AzA hai ki apane jIvanake antima kSaNa taka isa gurutara uttaradAyitvako bahana karate raheMge / isa kArya meM inakI dharmapatnI bahina camelI bAIkA inheM bharapUra sahayoga milA huA hai| jaba-jaba hameM inake ghara jAnekA avasara milA, maiMne unheM nirantara sahajabhAvase Atithya karate hue hI dekhA hai / unake ceharepara kabhI bhI mujhe anyathAbhAva dikhAI nahIM diyaa| ve haiM to inakA jIvana cala rahA hai / jo bhI inake kArya haiM unapara isa bahinakI gaharI chApa hai| mAlUma par3atA hai ki mUkabhAva se sevA karate rahanA yaha inakA jIvana hai / yadi donoMke svabhAvako bArIkause dekhA jAya to yaha niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki DA0 sA0 meM to utAvalApana bhI dikhAI detA hai, kabhI-kabhI aise udgAra bhI unake mukhase nikala jAte haiM jo unake mukhase prasUta nahIM hone cAhiye / parantu bahina camelI bAIkA jIvana hI dUsarI dhAtuse banA huA pratIta hotA hai / inakA yaha sahayoga jIvanake antima kSaNa taka banA rahe, yaha hamArI maMgalakAmanA hai / vidvatjagatake camakate hue sitAre vidyAvAridhi DaoN0 jyoti prasAda jaina, lakhanaU 'nyAyAlaMkAra', 'nyAyavAcaspati' Adi mAnada upAdhi vibhUSita DaoN0 paNDita darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya zAstrAcArya, ema0 e0, pI-eca0 DI0, jaina darzana evaM pramANazAstra - nyAyazAstra ke vartamAna manISiyoM meM zIrSasthAnIya haiM / zatAbdI ke prArambhameM syAdvAdavidyAvAridhi guruNAMguru paM0 gopAladAsa baraiyAne jainetara vidvAnoMkA dhyAna syAdvAda darzanakI ora AkarSita kiyA thA / unake suziSyoM meM paM0 mANikyacandra nyAyAcArya, paM0 vaMzIdhara nyAyAlaMkAra, paM0 makkhanalAla nyAyAlaMkAra, paM0 gaNezaprasAda varNI nyAyAcArya prabhRti kaI manISI jaina nyAyagagana meM prakhara tejake sAtha camake / tadanantara, do tIna dazakoM taka DaoN0 paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya kI upalabdhiyA~ advitIya rhiiN| isI vidyAvidagdha paramparAke suyogya uttarAdhikArI ke rUpameM Aja paNDita koThiyAjI pratiSThita haiM / AcArya jugalakizora mukhtAra 'yugavIra', siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI, paM0 phUlacanda siddhAntazAtrI, DaoN0 mahendrakumAra nyAyAcArya jaise viSayamarmajJoM evaM khoja-zodha kAryameM parama niSNAta sAhitya sAdhakoMse unhoMne prazikSaNa, mArgadarzana, preraNA evaM protsAhana prApta kiyA aura isI kSetrako apanA jIvana ekaniSThatA ke sAtha samarpita kara diyA / to nyAyaviSayaka prathama kRti bhaTTAraka dharma bhUSaNa (15 vIM zatI) kRta 'nyAyadIpikA' kA susampAdita evaM anUdita saMskaraNa 1945 I0 meM vIrasevAmaMdira sarasAvA se, jahA~ vaha usa samaya kAryazIla the, prakAzita huA thaa| tatpazcAt 1950 meM zrImadvAdIbhasiMhakRta 'syAdvAdasiddhi', 1961 meM AcArya narendrasenakRta 'pramANa- prameyakalikA tathA 1977 meM vidyAnanda svAmIkRta 'pramANaparIkSA' ke susampAdita saMskaraNa - 53 -
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzita hue / ina granthoMko prastAvanAoMke atirikta koThiyAjIne AptaparIkSA (1949), devAgama aparanAma AptamImAMsA (1967) aura yuktyanuzAsana (1969) kI prastAvanAe~ bhI likhIM haiM / koThiyAjIkI uparokta prastAvanAoMmeM yuktiyukta vivecana, tulanAtmaka adhyayana, aitihAsika UhApoha evaM samIkSaka dRSTi parilakSita haiN| 'jaina tarkazAstrameM anumAna vicAra' unakI maulika kRti hai, jo 1969 meM prakAzita huii| vigata 40 varSoMmeM prakAzita unake adhika mahatvapUrNa nibandhoMkA saMzodhita evaM susampAdita saMkalana 'jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana' 1980 meM prakAzita huA hai, jisameM isa kSetrameM unake gaMbhIra adhyayana, zodha-khoja, anusandhAna evaM anveSaNakA navanIta samAviSTa hai| isa saMkalanameM svAmi samantabhadra viSayaka jo lagabhaga eka darjana lekha haiM unase ukta AcAryake vyaktitva, kRtittva, pUrvApara evaM samayAdike nirdhAraNameM tathA kaI vidvAnoM dvArA jo tatsaMbaMdhI bhrAMtiyA~ pracArita kI jA rahIM thIM unake nirasanameM bar3I sahAyatA milI hai / anya lekha bhI atIva upayogI haiN| vartamAna evaM bhAvI zodhArthiyoM ke lie tattad viSayoMmeM koThiyAjIkA sAhitya preraka evaM dizAdarzaka hI nahIM, anivAryataH adhyayanIya hai, pramANakoTikA hai / vastutaH jaina nyAyazAstrake Adhunika yugIna vikAsakI dizAmeM vidvadvarya koThiyAjIkA yogadAna paryApta mahattvapUrNa evaM zlAghanIya hai| usakA samyak mUlyAMkana to koI nyAyazAstra-marmajJa praur3ha vidvAn hI kara sakatA hai| koThiyAjIkI sAhitya-sAdhanA nyAyazAstra taka hI sImita nahIM rahI-adhyAtma-kamalamArtaNDa, zrIpura pArzvanAthastotra, zAsanacatuztrizikA, dravyasaMgraha, samAdhi-maraNotsAhadIpaka jaisI unakI kaI anya kRtiyA~ tathA vividha viSayaka phuTakara lekha bhI hai / sAtha hI sAtha vaha suvaktA evaM pravacanakAra bhI haiM / adhyApana, anusaMdhAna-nirdezana, patrakAritA, saMsthA-saMcAlana, saMgaThana, samAjasevA Adi unake vyaktitvake kaI anya pakSa bhI haiM / apane vaiduSyake kAraNa vaha jainetara vidvAnoMkI prazaMsA evaM Adarake pAtra hue haiN| vartamAna jaina vidvatjagatake vaha eka cakamate hue sitAre haiN| zubhra khAdI paridhAnameM veSThita, majhaulA kada, charaharI deha, gauravarNa, sasmita vadana, saumya mudrA, svAbhimAnapUrNa tejasvitA, karmaThatA, parizramazIlatA, madhuraziSTa vyavahAra, sarala sAtvika jIvana evaM samyaka dhArmikatA koThiyAjIkI cAritrika vizeSatAe~ haiN| unakI dharmapatnI zrImatI camelIdevI bhI vidUSI hai, aura sAtha hI bar3I saumya, zAnta, ziSTa sevAbhAvI karmaTha sadagahiNI haiN| bandhuvara koThiyAjIke sAtha hamAre sambandha lagabhaga cAlIsa varSase haiM, aura prArambhase adyAvadhi atIva sauhArdrapUrNa evaM snehila rahate Ae haiN| vaha hamAre prAyaH samavayaska haiM aura sAhityasevAke kSetrameM bhI unakI aura hamArI samasAmayikatA prArambhase hI rahI AI hai| kaI kSetroMmeM, vizeSakara vIrasevAmandira tathA sva0 mukhtAra sA0 dvArA saMsthApita vIrasevAmandiraTrasTakI pravRttiyoMmeM, hama unake sahayogI rahate Ae haiM, anya kaI saMsthAoM evaM sAMskRtika saMgaThanoM yA pravRttiyoMmeM bhI hama sAthI raheM hai| vaha apane viSayake vizeSajJa haiM, ataeva hama apane anveSaNoMmeM unako pramANakoTike saMdarbhomeM prastuta karate rahe haiM, aura hamArA jo viziSTa kSetra hai usase sambandhita hamAre mantavyoMkA vaha bhI upayoga karate raheM haiM / katipaya navapIr3hIke vidvAn, na jAne kyoM, isa svastha AdAna-pradAnase katarAte haiM ve apane vidvAnoMke kie gae kAryakA lAbha to uThA leMge, kintu unakA AbhAra mAnane yA nAmollekha karane meM bhI zAyada unakI ahamanyatA Ar3e A jAtI hai| yoM bhAI koThiyAjIke sAtha yadA-kadA matabheda bhI hue hai, kintu unako lekara pArasparika sadbhAva evaM snehameM kabhI koI antara nahIM AyA / unako maitrIse hama sadaiva gauravAnvita rahe / ___ DaoN0 koThiyAjIkA vyaktitva evaM kRtitva vastutaH abhinandanIya hai| hameM jaba yaha sUcanA prApta huI to atyanta prasannatA huii| kintu bhAI paM0 bAbUlAla phAlgullakA yaha AgrahapUrNa Adeza bhI sAtha hI milA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki koThiyAjI ke prastAvita abhinandana grantha ke sampAdakamaMDala meM hamArA nAma agrasthAnameM rakhanekI svIkRti deM, to bar3I ciMtA huI aura saMkoca bhI ki aba yAtrA evaM pravAsa anukUla nahIM par3atA, zrama bhI vizeSa nahIM ho pAtA, to phira isa uttaradAyitvakA nirvAha karaneke lie kyA aura kitanA yogadAna diyA jA sakegA ? maiM apane sahayogI bandhuoMkA hRdayase AbhArI hU~ ki unakI lagana evaM kRpAse kAryakA sampAdana sucAru ho gayA / ] maiM isa zubhAvasarakA lAbha uThAte hue apane suhRdavara DaoN0 paM0 darabArIlAlajI koThiyA ke cirAyuSya tathA jaina darzanasaMskRti - sAhitya-dharma-samAjakI sevA meM vaha uttarottara adhikAdhika sakriya bane raheM, etadartha hArdika zubhakAmanAoM ke sAtha unakA hRdayase abhinandana karatA hU~ / merI Antarika sadbhAvanA paM0 jaganmohanalAla zAstrI, kaTanI vartamAna zatAbdI ke digambara jaina vidvAnoMkI nAmAvalI meM zrImAn nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyAkA nAma agragaNya hai / zaikSaNika yogyatAkI to unakI nyAyAcArya padavI svayaM pramANasvarUpa haiM, tathA Adhunika zodhakarttA vidvAnoMkI zreNI meM unakI DAkTarakI upAdhi unakA eka sthAna batA rahI hai| ye donoM bAteM anekatra pAI jA sakatI hai| para bhAI koThiyAjIkI apanI naisargika yogyatA bhI apUrva hai / saralasvabhAva tathA bhAvukatA unameM adhika mAtrAmeM pAI jAtI hai / chadmastha meM guNa aura doSa bhI hote haiM, para koThiyAjImeM guNa adhika haiM / sAmAjika saMsthAoMmeM vaitanika kAryakAla unakA thor3A hai para avaitanika sevAbhAvI kAryakAla adhika / prakRtyA koThiyAjI udAra haiM, ataH aneka saMsthAoMko Arthika dAna bhI Apane apanI paristhiti ke anusAra adhika-se-adhika kiyA hai aura dilAyA 1 bhA0 da0 jaina vidvatpariSad jaisI gaNyamAnya saMsthAke aneka varSa adhyakSapadapara samAsIna rahe haiM, bhA0 da0 jainasaMgha mathurAke sadasya bhI rahe tathA aneka varSa usake mukhapatra jaina sandezake sahasampAdaka bhI rahe / zrI gaNeza varNI jaina graMthamAlAke mAnada pradhAnamaMtrI padapara rahakara usakI aneka varSa sevA kara use samunnata banAyA / vIrasevAmandira TraSTa sarasAvAke saJcAlaka va maMtrI haiM / yahA~ yaha smaraNa rakhane yogya hai ki isa saMsthAke saMsthApaka sva0 svanAmadhanya paM0 jugalakizorajI mukhtAra the / unhoMne apanI sampattikA bahubhAga isa saMsthAmeM lagAyA thA / ise bAbU choTelAlajI kalakattAne jinavANIbhaktikI preraNAse sAhu zAntiprasAdajI ke sahayoga se bar3hAyA, jo aba sAhityika kSetrameM zreSTha kArya kara rahI hai / DaoN0 koThiyA paM0 jugalakizorajI mukhtAra ke sAhityika dattaka putra haiM / dattaka putra jaise apane kulako paramparAkA uttama nirvAha karate haiM / ye sAhityika dattaka putra DaoN0 koThiyA bhI apane usa padakA pUrNa nirvAha karate haiM / T mujhe DaoN0 koThiyA ke sAtha sAmAjika kSetra meM aneka saMsthAoM meM kAma karanA par3A hai| ataH gaharA paricaya mujhe unakA hai| bInA-vArahA kSetra pratiSThA meM AcArya vidyAsAgarajIkA pravacana ho rahA thA / janatA ThasAThasa bharI thI / baiThanekA sthAna na thA / koThiyAjI kucha pIche aae| khar3e the, maiMne Age bulAyA, so kisI prakAra vahA~ taka A gae, para bole- yahA~ sthAna to baiThanekA nahIM hai| maiMne kahA- merI goda meM to sthAna hai aura maiMne goda meM baiThA liyA / ve baiTha gaye / pravacana sunane lage / yaha namUnA thA unakI saralatA tathA mere prati Adara va snehabhAvakA / - 55 -
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM vartamAna pIr3hI ke yuvaka vidvAnoMse koThiyAjIke jIvanase zikSA lenekA anurodha karatA hU~ tathA koThiyAjIke sukhI va dIrgha jIvanakI bhAvanA karatA hU~ / jaina nyAyake ekamAtra sarvopari vidvAn siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI, vArANasI zrI paM0 darabArIlAlajI koThiyA nyAcArya zrI syAdvAdamahAvidyAlayake snAtaka haiM / yahIMse unhoMne gavarmeNTa saMskRta kAlijase, jo Aja zrI sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya hai, SaTkhaNDa nyAyAcArya sva0 paM0 mahendrakumArajIke sAtha uttIrNa kiyA thA / unakI ruci navyanyAya meM thI / mere kahanese unhoMne prAcIna nyAya viSaya liyA thA / yahA~se jAneke bAda vaha vIra - sevA mandira sarasAvA meM sva0 paM0 jugalakizora jI mukhtAra ke sAtha kArya karate rahe aura 'anekAnta' patra meM unake zodhapUrNa lekha prakAzita hote rahe / vahIM para unhoMne nyAyadIpikA aura AptaparIkSAkA hindI anuvAdake sAtha sampAdana kiyA / phira dehalI meM samantabhadra vidyAlayakI sthApanA karake usake pradhAnAcArya rahe / usase pahale papaurA vidyAlayameM tathA zrIRSabha brahmacaryAzrama mathurA meM pradhAnAcArya rahe / mere hI sujhAvapara vaha hindU vizvavidyAlaya meM jaina darzanakI ceyarapara adhyApaka banakara vArANasI meM Aye aura yahA~ unhoMne sthAyI nivAsa sthAna banA liyA / vaha eka karmaTha vyakti haiM / unake maMtritvakAlameM zrI gaNeza varNI granthamAlAne bahuta unnati kI / isa samaya vaha sva0 paM0 jugalakizorajI mukhtAra ke dvArA sthApita vIrasevA mandira TrasTake mantrI haiM aura usase bhI aneka grantha prakAzita kiye haiM / isa samaya jaina samAja meM vaha jaina nyAyake ekamAtra sarvopari vidvAn haiN| unase samAja aura vidvattA kI zobhA hai / vaha bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSada ke sabhApati bhI raha cuke haiM tathA vidvAnoM aura vidyArthiyoMke prati unameM saumanasya hai / ataH unakA abhinandana ucita hI hai / jainadarzana ke variSTha vidvAn paM0 nAthUlAla jaina zAstrI, indaura zrI DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA nyAyAcArya, jainadarzanake variSTha evaM adhikArI vidvAn haiM / unakI darzana sambandhI mahattvapUrNa racanAoMse hamArA samAja gauravAnvita hai / paMDitajI kriyAzIla evaM karttavyaniSTha rahakara samAjako apanI vidvattAkA lAbha pahu~cAte rahate haiM / ApakA sabake prati sarala vyavahAra aura sAdagIpUrNa jIvana anukaraNIya eva preraNAspada hai / paM0 jIke abhinandanake avasarapara unake prati apanI hArdika maMgalakAmanA karate hue unake svastha jIvana evaM dIrghAyu ke lie jinendraprabhuse prArthanA karatA hU~ aura AzA karatA hU~ ki paM0 jo vItarAgamArgakA udyota karate hue uttarottara samAja-sevAkI ora agrasara raheMge / - 56 -
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ apratima pratibhA ke dhanI DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya, sAgara zrI DA0 darabArIlAlajI koThiyAko maiM san 1930 se jAnatA hU~ / usa samaya maiM kAvyatIrthaMkI parIkSA deneke lie dIpAvalIse vaizAkha taka syAdvAdamahAvidyAlaya vArANasImeM rahA thA / zrI koThiyAjI bhI usI vidyAlaya meM adhyayana karate the / bahuta zAnta aura abhIkSNajJAnopayogI chAtra the / kvInsa kAleja vArANasIkI nyAyamadhyamA taba par3hate the / jahA~ anya chAtroMkI cahala-pahala nirantara calatI rahatI thI, vahA~ prakRtyA zAnta evaM svakArya meM nimagna rahate the / vaizAkhake bAda maiM sAgara A gayA tathA di0 jaina saMskRta vidyAlaya meM adhyApaka ho gayA, parantu forth adhyayana cAlU rahA aura jaba maiM san 1936 meM sAhityAcArya ke antima khaMDakI parIkSA deneke lie punaH syAdvAda mahAvidyAlaya meM do mAha rahA, taba Apa nyAyAcArya parIkSA denekI taiyArI meM saMlagna the / pUjya varNIjIke satprayAsase yadyapi banArasa aura sAgarameM viziSTa vidyAlaya khula cuke the, tathapi unameM nyAya, vyAkaraNa aura sAhitya Adi viSayoMke par3haneke lie vidyAlaya- saMcAlakoMko brAhmaNa vidvAnoMkA mukhApekSI honA par3atA thA / varNIjIkI bhAvanA thI ki hamAre chAtra bhI ina viSayoMke vidvAn banakara isa paramukhApekSitAko banda kareM / phalataH paM0 baMzIdhara jI bInAne vyAkaraNAcArya, maiMne sAhityAcArya, paM0 mahendrakumArajI aura koThiyAjIne nyAyAcArya parIkSA pAsa kii| pIche calakara anya aneka vidvAn AcArya - parIkSA pAsa hue / sAtha hI ema0 e0 Adi parIkSAoM meM bhI uttIrNa hue| ina sabako dekhakara varNIjI mana-hI-mana bar3e prasanna hote the / aura sacamuca hI ina vidvAnoMne banArasa aura sAgarake vidyAlayoM meM kAryarata ho apane-apane viSayoM meM paramukhApekSitAko dUra kara diyA / koThiyAjI prArambhase hI apratima pratibhA ke dhanI the / ve jahA~ bhI rahe, vahIM apane kAryakI garimA sthApita karate rahe / jisa prakAra pAnI svayaM apanA mArga banAtA huA Age bar3hatA hai, usI prakAra koThiyAjI bhI apanA mArga svayaM banAte hue Age bar3hate rahe / prArambhameM ve vIra vidyAlaya papaurA, phira RSabha brahmacaryA - zrama mathurA, pazcAt vIra sevA - mandira sarasAvA, tadanantara samantabhadra saMskRta vidyAlaya dillI, phira jaina kAleja bar3auta aura pazcAt kAzI hindU vizva vidyAlaya vArANasI meM jaina darzanake rIDara hokara kAryavirata hue / eka laghukA vidyAlayakA adhyApaka bar3hate-bar3hate vizvavidyAlayakA rIDara banA, yaha kama puruSArthakI bAta nahIM hai / nyAyAcArya honeke bAda Apane ema0 e0 parIkSA pAsa kI aura usake bAda "jaina tarkazAstra meM anumAna vicAra" nAmaka viSaya para zodha-prabandha likhakara pI-eca0 DI0 kI upAdhi prApta kI / ApakI sAhitya-sRjanako abhiruci prArambhase hI thI / phira sva0 jugalakizorajI mukhtyAra ke sAMnidhya meM rahane se vaha aura bhI adhika vRddhigata ho gii| sarasAvAmeM rahate hue Apane AdhyAtmakamalamArtaNDa, nyAyadIpikA, AptaparIkSA, zrIpurapArzvanAthastotra, zAsanacatustriMzikAkA saMpAdana aura anuvAda kiyaa| pazcAt vArANasImeM rahakara syAdvAdasiddhi, pramANaprameyakalikA, dravyasaMgraha, samAdhimaraNotsAhadIpaka, pramANaparIkSA, jaina tarkazAstrameM anumAna vicAra tathA jaina darzanakA pramANa zAstra parizIlana granthoMkI racanA aura prakAzana kiyaa| ApakA pramANa-parIkSA grantha uttara pradeza zAsanakI orase puraskRta ho cukA hai| Apake gaveSaNAtmaka lekha sAmAjika patra-patrikAoM meM prakAzita hote rahe haiM / - 57 - 8
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ApakI pravacanazailI anupama hai / sUkSma tattvoMkA vizleSaNa Apa bar3I gaMbhIratase karate hai / payurSaNa parva tathA anyAnya utsavoMke samaya Apa jagaha jagaha nimantrita hokara jAte rahate haiN| akhila bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSadke adhyakSa rahate hae Apane sva. DA0 nemicanda jI jyotiSAcArya ArAke dvArA likhita 'tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA' ke cAra bhAga prakAzita kraaye| vidvatpariSadkI Arthika sthiti kSINa hone para bhI samAjase sahayoga prApta kara una bhAgoMkA prakAzana hI nahIM kiyA, apitu unakA vikraya bhI tatparatAse karA diyaa| akhila bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSadakA zivapurImeM hone vAlA rajata-jayantI adhivezana ApakI hI adhyakSa tAmeM huA thaa| usa samaya katipaya vidvAnoMkI Arthika kSINatAse dravIbhUta ho Apane mahAvIra-vidyAnidhikI sthApanAkA sujhAva diyA thA tathA svayaM bhI usameM eka hajArakI rAzi pradAna kara usakA prArambha karAyA thaa| prakaTa karate hue harSa hotA hai ki vidvatpariSad, usa mahAvIravidyAnidhikI orase sAdhana hIna vidvAnoMko yathAsaMbhava sahAyatA pahu~cAtI rahatI hai| usa mahAvIra-vidyAnidhikA paccIsa hajArakA phaMDa hai| ApakI prakAzanasaMbaMdho paTutA prazaMsanIya hai| samAptaprAya jaisI avasthAko prApta varNI granthamAlAke maMtrI bana kara Apane usake aneka sthAyI grAhaka bnaaye| jisase jahA~ ruke hue granthoMkA vikraya huA, vahIM aneka navIna granthoMkA prakAzana bhI huA / phalataH varNI granthamAlA punarujjIvita ho eka gaNanIya prakAzana-saMsthA bana gyii| jisa granthakA prakAzana Apa apane hAthoM meM lete hai, usake prUpha saMzodhanase lekara prastAvanA lekha takakA dAyitva le lete haiN| abhI hAla 50 vaMzIdharajI vyAkaraNAcAryake dvArA likhita "jayapura khAniyA tattvacarcA aura usakI samIkSA' ke prathama bhAgako saMpAdana kara use prakAzita karAyA hai / nayanAbhirAma prakAzana huA hai| Apake aneka mahattvapUrNa lekhoMkA eka bRhata saMkalana "jaina darzana aura pramANa zAstra parizIlana" pichale varSoM meM prakAzita huA hai, jise vidvat vargameM acchA Adara prApta huA hai / ApakA zodhaprabandha "jaina tarkazAstrameM anumAna vicAra' vIra sevA mandira TrasTase prakAzita ho cukA hai / AdaNIya koThiyAjI, prakRtyA sarala, zAnta aura mRdu haiN| apane sadvyavahArase Apa sabako AkarSita kara lete haiN| pArasparika sahakAra Apake jIvanakA lakSya hai| anekoM chAtra Apase ucita sahakAra prApta kara Age bar3he haiN| kitane hI naye lekhakoMkI racanAoMko susaMpAdita evaM prakAzita karA kara unheM protsAhita kiyA hai| mAnanIya DA0 darabArIlAlajI koThiyAkA abhinaMdana cira-pratIkSita thaa| usakA Ayojana karane vAlI samitiko maiM sAdhuvAda detA huA unake dIrghAyuSka honekI maMgalakAmanA karatA huuN| jainadarzana, nyAyake prakANDa vidvAn DaoN0 nathamala TATiyA, lADanU vidvadvarya DaoN0 darabArIlAla koThiyA jaina darzana evaM nyAyake prakANDa vidvAn hai / unhoMne apanA samagra jIvana jinavANIko sevAmeM vyatIta kiyA hai| unake dvArA sampAdita evaM anudita jaina nyAyaviSayaka aneka grantha unake karmaTha jIvanake nidarzana haiN| abhinandanake kSaNoM meM hama DaoN0 koThiyAjIke dIrghAyuSyakI maMgalakAmanA karate haiN| -58
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sakrama evaM pUrNa jaina-nyAyAcArya pro0 khuzAlacandra gorAvAlA, vArANasI zrI mahAvIra digambara jaina pAThazAlA sADhUmalakI digambara jaina vAGmayakI sevAe~ asAdhAraNa haiM, kyoMki jaina nyAyake mukhya sUtragrantha (parIkSAmukha) kA prathama-anuvAda sva0 paM0 ghanazyAmadAsajI bajAjane yahIM kiyA thaa| isa pAThazAlAke prathama ziSyavargameM sva. paM0 hIrAlAla zAtrI hI DaoN0 hIrAlAla jainake dhavalA. prakAzanake prayAsameM mArgadarzaka-sahAyaka hae the / tathA dhavala-trayI vAGmayake Adi-madhya tathA anta sArthavAha zrI paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI bhI sADhUmala pAThazAlAke hI mahattama prasUna haiN| kabhI phUlatI-phalatI jainavidyAlayoMrUpI zAkhAoMke isa dhUlagata mUla mahAvIra pAThazAlAmeM hI san 1927 meM maiMne agraja vidyArthI darabArIlAlajIko dekhA thA / tatkAlIna pAThazAlA-chAtroMmeM inase adhika parizramI sva0 amaracandra (doNagiri) hI the| kintu apanI ghora parizrama-sAdhanAse bhI ve zAradAkA utanI bhI kRpAkaTAkSa na pA sake the, jitanIkI ve darabArIlAlajIpara prasanna hii| aura bhaviSyameM hotI ho gayIM; kyoMki ye khelakuda sabhIse mukha mor3akara apanI pAThya-pustakoMse hI jUjhe rahate the| eka dina darabArIlAlajIkA aMgochA (bacakAnI dhotI) kho gyii| isa hAnikA AghAta to inapara bahuta thA, kintu samAdhAna usase bhI mahattvapUrNa thA / bole-"kala-parasoM sar3akapara par3I ikannI maiMne uThA lI thI, so Aja merA 'aMgochA' calA gayA 'nihitaM vA patitaM vA' yathArtha hai|" ratnakaraNDazrAvakAcArake isa antarmukha prabhAvane inakI prAmANikatAko mujhapara jo chApa chor3I vaha mere mana meM vigata 56 varSoMse amiTa hai| hamAre Adya gurukulake bAda, jaina vidvAnoMke mahAgurukula syAdvAda mahAvidyAlayameM phira hama sahAdhyAyI hue| yahA~ bhI inakI dinacaryA vahI rhii| eka parivartana jarUra haA ki yadi kabhI hama khilAr3iyoMke kahanese khelane cale jAte the, to rAta 11-12 baje taka par3hakara kamI pUrI karate the| isakA eka kAraNa yaha bhI thA ki jaina nyAyAdhyApakase par3hane kI razama adA karake anuja sahAdhyAyI usI pAThako darabArIlAlajIse lagavAte the| ataH isa vidyAdAnake samayako ye apanI nIMdase vasUla karate the / darabArIlAlajIkA adhyayana pragatipara thA, kintu lar3akI vAle pIche par3a gye| vivAha hote hI svAvalambI bananeke lie bhI adhyayana sthagita karake bhA0 di0 jainasaMghake svalpavRtti upadezaka-vidyAlayako apanAyA; kyoMki samAja-sevAkA bhAva ugra thaa| vahIMpara AcArya jugalakizora mukhtArake paricayameM Aye / ve inakI athaka parizramazIlatA evaM paThita granthoMkI upasthitipara aise anurakta hue ki unhoMne inheM bauddhika putra banA liyA / isa prakAra gurukulagata adhyayana-paramparAke rukanepara bhI darabArIlAlajIkA nyAyAcArya (vA0 saM0 vi0vi0) bananekA lakSya; gurutva prApta honepara daSTise ojhala na thaa| apitu syAdvAda mahAvidyAdyalayameM 1939 se calI AcArya-ema0 ema0 paramparAke kAraNa apane lakSyakA vistAra kiyaa| aura paripakva ho jAnepara bhI nyAyAcArya, ema0 e0, pI-eca0 DI0 karake hI ruke| yadi inheM sva0 paM0 nemicandra AcArya, ema0 e0, pI-eca0 DI0, DI0 liTke duHkhada dehAvasAnakA AghAta na lagatA, to koThiyAjI bhI pariNatavayameM DI0 liTa0 jarUra hote / 'vighnaH zatairapi pratihanyamAnA IpsitArthaM na tyajanti dhIrAH' Aja bhI koThiyAjIkA lakSya hai| vIra-sevA-mandirakI sevAse grahIta jaina nyAyake granthoMke Adhunika sampAdanakI paramparAmeM dazaka ho jAnepara bhI Aja aSTasahasrIke kaSTasahasrIpanako meTa kara use spaSTa-sahasrI banAne meM lIna hai / zArIrika
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vayakRta parivartana mAnasika zramase bacanekI dizAmeM hai, kintu saMkalpa unakI upekSA karAtA hai / mRcchakaTika nATakameM saMvAhaka jue meM hAra kara bhAgatA hai / vasantasenAke ghara meM zaraNa letA hai / aura kahatA hai-daza suvarNa dekara mujhe bacA lIjiye, maiM ApakI sevA karake cukaauuNgaa| vasantasenA pUchatI hai-"ApakI AjIvikAkI kyA vRtti hai ? uttara milatA hai "merI AjIvikAkI vRtti mardanakalA hai|" phira apane vibhavapUrNa atItako yAda karake kahatA hai-"kalA kalArUpase sIkhI thI kintu isa samaya vaha AjIvikA ho gayI hai|" lagatA hai ki bhAI koThiyAjIne isakA bloma kara diyA hai kyoMki AjIvikArUpase Arabdha jaina nyAyazAstrakI sevA Aja unake jIvanakI kalA bana gayI / isalie aSTasahasrI nizcayase spaSTasahasrIrUpameM bhAvI pIr3hIke lie chor3anemeM ve triyogase lage haiM aura avazya saphala hoMge / abhinandana granthoMkI bAr3hake yugameM isa abhinandana-granthakI jisa vizeSatAne AkRSTa kiyA hai vaha hai 'kar3ore ghasITe'kI virudAvaliko chApa kara granthakA kalevara bar3hAnese virata hokara koThiyAjIke samasta lekhoMko isa granthameM denA hai| yaha prazasta aura upayogI paramparA hogii| sakrama evaM pUrNa caturtha jaina nyAyAcAryakI cirAyukI hArdika kAmanA karatA huuN| alaukika pratibhAke dhanI paM0 bhaMvaralAla nyAyatIrtha, jayapura nyAyacArya DA. darabArIlAlajI koThiyA samAja ke una coTIke vidvAnoMmeM haiM jinheM jainadarzanakA talasparzI adhyayana hai, tattvacarcAkI durUha bArIkiyoMkI pakar3a hai aura unheM sarala rUpameM zrotAke gale utAranekI vilakSaNa kSamatA hai| navIna zikSA-paddhatike anusaMdhAnakartA pI-eca. DI. DA0 vidvAn evaM jijJAsuoMkI zAstrasabhAmeM baiTha kara gaDha tattvacarcA karane vAle evaM zAstrArtha karane vAle prAcIna paramparAke vidvAna donoMkA rUpa DA0 koThiyAjImeM vidyamAna hai / DA0 koThiyAjI samAjake eka gauravazAlI vidvAna haiN| nyAyazAstra sambandhI granthoMke paThana-pAThana aura sampAdanameM ApakI vizeSa ruci rahI hai jo kuzAgrabaddhikI paricAyaka hai| niyamasArakI 53 vauM gAthAkI vyAkhyA aura artha viSayaka cintana lekha hAla hI meM vIra-vANImeM prakAzanArtha aayaa| maiMne par3hA, to dekhA ki kitanI pakar3a ApameM hai aura kitanI bArIkIse Apa kisI granthako par3hate haiN| aise kama vidvAna samAjameM mileNge| Apane karIba eka darjana darzana aura nyAyake granthoMkA sundara gaveSaNA pUrNa sampAdana kiyA hai / granthoMkI aitihAsika tathyoMke AdhAra para jo khoja pUrNa vistRta, para maulika bhUmikAyeM likhI haiM ve svataH sandarbha grantha bana gaI haiM aura anusaMdhAnakartAoMke sAtha-sAtha jijJAsuoM aura vidvAnoMke lie mArgadarzanakA kAma kreNgii| do varSa pUrva prakAzita ApakA 'jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana' eka mahatvapUrNa grantha hai, jise hama jaina darzana aura pramANazAstrakA nicor3a grantha kaheM to atyukti na hogii| tadviSayaka sabhI carcAoMkA isameM samAveza hai aura vaha eka sandarbha-grantha bana gayA hai| akelA hI vaha grantha viSayakI sahI jAnakArI dete hue khojI vidvAnoMko dizA pradAna karane vAlA hai| ukta kRtiyoMko dekhakara koI bhI vidvAna jaina nyAyake adhikArI vidvAn DA0 koThiyAjIko alaukika pratibhAkI sarAhanA kiye binA na rhegaa| -60 -
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ApakI samAja sevA bhI bahata hai| do yuga taka zikSA-saMsthAoM, vidyAlayoM aura kAlejoMmeM adhyApana kArya kiyaa| aneka saMsthAoM, adhikatara zikSaNa-sasthAoMke padAdhikArI raheM aura Aja bhI haiN| unake vikAsameM ApakA prazaMsanIya yogadAna rahA hai, kaI goSThiyoMme Apake zodhapatra prazaMsanIya rahe haiM / Apa bar3e sarala svabhAvI haiM, kaIbAra Apase milanA huA to kucha-na-kucha navIna jAnakArI milI, patravyavahAra to calatA hI rahatA hai| aise karmaTha vidvAnake abhinandana-grantha prakAzanakA Ayojana Avazyaka aura prazaMsanIya hai / DaoN. koThiyA sAhabakA hArdika abhinandana karate hue kAmanA karate haiM ki Apa svastha dIrgha jIvana yApana karate hue bhAratIko sevAmeM isI prakAra lage rheN| jIvana mUlyoMke prati AsthAvAna zrI yazapAla jaina, dehalI paMDita darabArIlAlajI koThiyAse jaba-jaba milanA huA hai, athavA hotA hai, bar3e AnaMdakI anubhUti hotI hai| isakA mukhya kAraNa yaha hai ki unakI AsthA una mUlyoMmeM hai, jo mujhe priya hai / unhoMne apane parizramase ucca-se-ucca jJAnakA arjana kiyA hai| usakA mahatva hai; lekina usase bhI adhika mahatva isa bAtakA hai ki vaha jJAnake bojhase dabe nahIM hai| unake jIvana meM Aja bhI saralatA aura hRdayameM taralatA banI __ thaha isalie sambhava ho sakA hai kyoMki unheM saMskAritA virAsatameM milI hai aura unake jIvanakA vikAsa dharmake adhiSThAna para huA hai| unakA janma madhya pradezake eka choTe-se sthAnapara huA thaa| unake pitA dharmAnurAgI the| zikSA-premI the| vyaktitvake dhanI the| apane kAlake paMDitoMmeM unakI gaNanA hotI thii| unhoMne apane ikalaute beTeko bharapura dhArmika saMskAra diyaa| unakI AkAMkSA thI ki bAlaka jIvanameM khaba unnati kare aura apane kulako maryAdAmeM cAra cAMda lagAve; kintu apanI AkAMkSAkI pUrti vaha apane jIvana-kAlameM nahIM dekha sake / bAlaka chaH varSakA haA ki usaparase pitAkA sAyA haTa gyaa| kucha samaya bAda mAM bhI calI gaI / saMkaTakI usa ghar3ImeM unheM sahArA milA apane mAmAse / apane pAsa rakhakara unhoMne bAlakako lAr3a-pyAra diyA aura unakI par3hAI-likhAI kraaii| vyaktimeM lagana ho to usake lie Age bar3haneke rAste khulate rahate haiM, vikAsake avasara milate rahate haiM / darabArIlAlajImeM ucca zikSA prApta karanekI adamya lAlasA thii| usIke phalasvarUpa unhoMne vizArada, siddhAntazAstrI, nyAyAcArya Adiko parIkSAe~ uttIrNa kii| itanA hI nahIM, unhoMne ema0 e0 kI parIkSA bhI pAsa kI aura Age calakara unheM 'jaina-tarkazAstrameM anumAna-vicAra' viSayapara kAzI vizvavidyAlayase pI-eca0 DI0 kI upAdhi prApta huii| isa bIca unhoMne aneka sthAnoMpara adhyApanakA kArya kiyaa| kAzI vizvavidyAlayameM jainadarzanake prAdhyApaka rahe aura antameM sAta varSa taka 'jaina-bauddhadarzana' ke rIDarake rUpameM kAma karake avakAza grahaNa kiyaa|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ darabArIlAlajIke jIvanameM aneka utAra-car3hAva Aye haiM / hama batA cuke haiM ki alpAyumeM hI unheM apane pitA aura mAtAse visohakI vedanA sahana karanI par3I thI, unake apane tIna santAne hayIM, lekina eka kA bhI sukha unake bhAgya meM nahIM badA thA, bacapanameM hI tInoMkA nidhana ho gyaa| lekina darabArIlAlajIne isa dAruNa duHkhase apane jIvanako hatAza athavA kuNThita nahIM hone diyA aura usameM use zakti utpanna kii| unakI jagaha aura koI hotA to usake antarakA rasa sUkha jAtA; lekina nahIM hone diyaa| dharma, samAja aura sAhityakI sevA meM apane ko lIna kara diyA / Aja unake race yA sampAdita aneka grantha haiM, jo unakI pratibhAko ujAgara karate haiN| darzana meM unakI vizeSa gati hai aura usa kSetrameM unhoMne vizeSa yogadAna diyA hai|| jina dinoM vaha dillI meM samantabhadra saMskRta mahAvidyAlayameM prAcAryake padapara kArya karate the, unase prAyaH bheMTa ho hI jAtI thI, usase pahale aura bAdameM bhI sAmAjika tathA dhArmika AyojanoMmeM vaha milate rahate the| mujhe aisA eka bhI avasara yAda nahIM AtA, jaba maiMne unheM cintita athavA hairAna dekhA ho| jIvanake prati unakA daSTikoNa sadA AzAvAdI rahA hai aura apanI vANI tathA lekhanIse vaha samAjako samunnata karane ke lie satata prayatnazIla rahe haiN| majhe sma-Na hai ki kucha varSa pahale dillIke lAla mandirameM jaba maiMne 'vIranirvANa bhAratI'ke puraskArase unheM alaMkRta kiyA thA, to unhoMne jaina vidvAnoMko samAjakI bahavidha sevA karaneke lie prerita kiyA thaa| jaina dharma, jaina darzana ora jaina saMskRti ke prati unakI gahana AsthA hai| vaha mAnate haiM ki vizvazAntiko sthApanAmeM jaina-dharmakI bar3I mahatvapUrNa bhUmikA ho sakatI hai, lekina yaha tabhI saMbhava hai, jabaki jaina samAja svayaM usa dizAmeM sakriya ho| mujhe harSa hai ki darabArIlAlajIko eka abhinandana grantha bheMTa kiyA jA rahA hai / vaha isake sarvathA yogya haiN| unakI sevAoMke upalakSya meM unako yaha sammAna milanA hI cAhie thaa| maiM unakA hArdika abhinandana karatA hU~ aura kAmanA karatA hU~ ki vaha svastha raheM, dIrghAyu hoM aura samAja, sAhitya tathA dharmakI aneka varSoM taka sevA karate raheM / samanvayazIla dArzanika vidvAna zrI agaracanda nAhaTA, bIkAnera DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA jaina darzanake jAne-mAne vidvAna haiN| unhoMne dArzanika granthoMkA gaharA adhyayana karake kaI mahattvapUrNa grantha likhe haiM / aura apane una granthoM, lekhoM evaM anya sevAkAryoMse acchI khyAti ajita kI hai| kAphI varSoMse ve banArasameM rahakara anekoM lekhakoM aura zodhAthiyoMko mArga-darzana karate rahate haiN| nivata jIvanameM bhI unakA grantha, lekha-lekhana aura anya jijJAsuoMke jJAnavaddha nameM sahAyaka bananekA satakArya karate rahate hai / unako nAnAvidha sevAoMko dhyAnameM rakhate hae unake abhinandana karanekA jo nirNaya kiyA gayA hai vaha bahuta hI samIcIna aura prazaMsya hai| koThiyAjose merA paricaya kAphI purAnA hai / vIra-sevA-mandira dillI meM sva0 jugalakizorajI mukhtAra anekAntakA sampAdana karate the / usI prasaMgameM mukhtAra sAhabase maiM jaba-jaba vahA~ rahA unase milane jAtA rahA / -62
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ una dinoM vahA~ zrI koThiyAjI mukhtAra sAhabake sahayogI rUpameM unakI sevAmeM the| phira unake lekha anekAnta meM par3haneko milate aura unheM par3hakara unakI vidvattAkI Apa mere hRdayapara par3atI rhii| usake bAda kucha matabhedake kAraNa sambhavata: mukhtAra sAhabase alaga rahane va kArya karane lge| para mukhtAra sAhaba aura unakA sauhArda barAbara banA rahA / unakA adhyayana aura lekhana bhI niyamita calatA rhaa| kAzI hindU vizvavidyAlayameM jaina darzanake pUrvapaMDita paM0 sukhalAlajI va paM0 dalasukha bhAI mAlavaNiyA ke avakAza grahaNa karanepara ukta padapara ApakI niyukti ho gayI ora kaI varSoM taka vahA~ jaina darzana aura itara darzanoM ke adhyApana kA kAma saphalatApUrvaka karate rahe / vahA~ aneka bar3e-bar3e vidvAnoMke samparka meM Ane aura svayaM adhyayanarata rahane aura adhyApanake prasaMgameM aneka granthoMkA cintana karanese ApakI pratibhAmeM kAphI nikhAra aayaa| aura eka Thosa vidvAnke rUpa meM unakI gaNanA kI jAne lgii| banArasa meM rahate hue unhoMne kaI mahattvapUrNa grantha va lekha likhe / para sAtha hI eka mahattvapUrNa kArya kiyA-varNI granthamAlAke prkaashnoNkaa| isa granthamAlAko Apane nava jIvana pradAna kiyaa| aura thor3e hI varSoM meM bahuta uccakoTikA sundara sAhitya prakAzana kara sake / isa kAryake lie artha juTAnemeM Apane pUrA bhAga liyaa| Aja unake sahayogake abhAvameM saMsthAkI pragati avaruddha-sI hai| koThiyAjI svabhAvataH samanvayazIla vidvAn aura milanasAra vyaktittva vAle haiM / isase sabake sAtha acchA madhura sambandha hai / ApakI udAratA bhI sarAhanIya haiN| samaya-samaya para maiMne dekhA hai ki vidvAnoMko apane yahA~ bulAkara bhojanAdi karavAte haiN| maiM bhI aiso eka goSThI meM unake yahA~ bhojana kara cukA hU~ / khule hRdayase apanI vidvattAkA lAbha bhI dUsaroMko pahu~cAte hai / vidyA unakI vyasana-sI bana gayI hai| aura jJAnake prasArameM unameM saMkucitatA nahIM hai| vAstava meM vidyAkA dAna zAstrokta jJAnadAna jaisA bahuta bar3A dAna hai| jisase eka se aneka vidvAn taiyAra hote haiM aura jJAna-samRddhikI yaha paramparA Age bar3hatI rahatI hai| unakI naI khojeM va sthApanAyeM kAphI mahattvapUrNa haiN| unameM matabheda ho sakatA hai / para koThiyAjI jo kucha bhI likhate haiM vaha tarka aura pramANa puSTa hotA hai| jina vidvAnoM-granthakAroMmeM anekakA kAla-nirNaya Aja bhI samasyA banA huA hai phira bhI paM0 sukhalAlajI, paM0 mahendrakumArajI, paM0 nAthUrAmajI 'premI', paM0 jugalakizorajI mukhtAra paM0 dalasukha mAlavaNIyA Adi anekoM vidvAnoMke sAtha-sAtha ApakA nAma bhI jor3A jA sakatA hai, jinhoMne anekoM samasyAoMkA acchA samAdhAna kiyA hai / maiM DaoN0 koThiyAjIkI dIrghakAlIna Aya aura svastha rahanekI kAmanA karatA haA ve jaina zAsanakI aura bhI adhika sevA karate raheM, yahI zubhakAmanA karatA huuN| abhinandanIyakA abhinandana-jaya vItarAga / jaina darzanake mUrddhanya vidvAn DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla, jayapura DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA vartamAna zatAbdI meM jaina darzanake muddhanya vidvAna haiM / vigata 40 varSoM, meM unhoMne jaina darzanakA gambhIra adhyayana karake dArzanika jagatke samakSa jo naye AyAma prastuta kiye haiM ve nissandeha prazaMsanIya hI nahIM, kintu nayI-nayI upalabdhiyoMse otaprota hai / dArzanika hote hue bhI ve sarala evaM udAra vyaktitvake dhanI hai / apane vidyArthiyoM ke prati tana, mana evaM dhana tInoMse samarpita rahate haiM / yahI nahIM sAhityika jagatameM kArya karane vAle pratyeka vidvAna evaM vidyArthIko protsAhita karane vAle haiN|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN0 koThiyA sAhabase merA koI bIsa varSoMse nikaTakA sambandha hai| maiMne unheM nirantara adhyayana, adhyApana, lekhana aura sampAdana kAryameM vyasta pAyA hai / unakA ghara vidvAnoMke lie sadaiva khulA milatA hai vahA~ pahu~canepara DaoN0 koThiyA evaM unakI sarala hRdayA patnI atithiyoMkA svAgata karane meM tatpara rahate haiN| jaba vArANasI jAnA hotA hai unake ghara gaye binA banArasa chor3anekI icchA nahIM hotii| yahI kAraNa hai ki unake gharapara jaba bhI maiM gayA hU~ kisI na kisI vidvAn chAtrako unase parAmarza karate hue pAyA hU~ / jaba maiM ne zrI mahAvIra grantha akAdamIkI sthApanA karanekA apanA nizcaya sUcaka patra likhA to eka saptAhameM hI unakI zubhakAmanAe~ mila gayIM aura punaH jaba maiMne saMcAlana samitikA sadasya honekA prastAva kiyA to ve svayaM to sadasya bana hI gaye, eka sadasya unakI patnI zrImatI camelI devI jI bhI bana gyiiN| isa prakArako sahayoga-bhAvanA mujhe bahuta kama vidvAnoM meM dekhaneko milI hai| vAstavameM DaoN0 koThiyA evaM unakI zrImatI donoM hI udAratA pUrvaka sAhityika kAryoMmeM apanA sahayoga dete rahate haiN| ___ DaoN0 koThiyA sAhaba vartamAna yugameM jaina darzana evaM siddhAntake una gine-cune vidvAnoMmeMse haiM jinapara samAjako garva hai| unakI vidvattA, pravacanazailo evaM lekhanazailI tonoMse ho samAja pUrNarUpase prabhAvita hai aura yahI kAraNa hai ki ve jahA~ bhI jAte haiM samAja unako sunaneko Atura rahatA hai / DaoN0 koThiyA sAhabameM pAyI jAne vAlI vidvattAke atirikta unakI saujanyatA, vinamratA evaM sAdagI aura bhI prabhAvita karane vAlI hai / yahI kAraNa hai ki ve pUre samAjake vidvAn hai aura pUrA samAja unako apanA mAnatA hai / ve na kabhI panthabheda ke jhagar3oMmeM par3ate haiM aura na eka dUsarekI uThApaTakameM vizvAsa rakhate haiN| unakA samaya to aharniza jinavANIkI sevA karane meM vyatIta hotA hai, isalie unakA samasta jIvana hI abhinandanIya hai| sAhitya, samAja evaM darzanazAstra ke liye samarpita vidvAnkA abhinandana-grantha prakAzana nissandeha prazaMsanIya kArya hai| unakA to jitanA bhI abhinandana kiyA jAve, vahI kama hai| ve zatAyu hokara isI taraha jainadarzanakI sevA karate raheM. yahI merI hAdika kAmanA hai| eka bahuraMgI vyaktitva paM0 balabhadra jaina, AgarA bahuraMgI vyaktitva-eka siddha kalAkarane bar3e parizrama aura mano yogase dIrghakAlameM eka bhavya citra nirmita kiyaa| citra sarvAGga sampUrNa bnaa| usakI bhavyatA usameM raMgoMke upayukta samAyojanameM thii| usake hara aGgameM nayA raMga thA, kintu usa citrakA mahattva usake vividha raMgoM ke kAraNa nahIM, raMgoMke upayukta samAyojana aura apekSita caTakake kAraNa thA / prakRtine bahattara varSoM meM eka vyaktitvakA sRjana kiyaa| usa vyaktitvameM aneka raMga bhare / citrake raMga bane the kAlA, pIlA, nIlA, lAla, sapheda vargoM aura unake mizraNase / vyaktitvameM raMga bhare gaye-vidvattA, pratibhA, santoSa, tyAga aura sadAcArase / vyaktitva to ikaraMge bhI hote haiM, kintu unameM bhavyatA aura AkarSaNa kama hI hotA hai| khAdIkI dhotI, kurtA, TopI aura jaakitt| A~khoMpara cazmA / mAthepara gahare cintanakI gaharI rekhaayeN| nATA kada, dubalA patalA zarIra / ceharepara saumyatA, bAtoMmeM zAlInatA, vyavahArameM sahajatA, svabhAvameM -64
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizchala srltaa| jo Upara hai, vahI bhItara hai| isa sabako milAkara jo vyakti banA hai, usakA nAma hai darabArIlAla kotthiyaa| merA aura unakA paricaya lagabhaga paitAlisa varSoMse hai| isa paricayako Apa cAheM koI nAma deM-mitratA, bandhutva, pArasparika smmaan| isa dIrghakAlIna paricayake balapara evaM apane vyaktigata anubhavake AdhArapara maiM kaha sakatA hai ki koThiyA eka vizvasanIya (reliable) sAthI hai, nirbharayogya (dependable) mitra haiN| jo bhItara vahI bAhara-paitAlIsa varSakA kAla kucha kama nahIM hotA-eka zatAbdIkA lagabhaga AdhA kAla / isa lambe kAlameM duniyA badala gaI, samAja badala gayA, vyakti badala gye| dezakI rAjanItikI dhurI badala gaI / sAmAjika rAjanItike mAnadaNDa badala gaye vyaktikI rAjanItike mUlya badala gye| kintu koThiyA ! ve nahIM badale, vahI veSa-bhUSA, vahI AcAra, vahI vyavahAra, AcArameM vahI zuddhi, vyavahArameM vahI nizchalatA, vicAroM meM vahI dRddh'taa| jina naitika mUlyoMse unhoMne apane vyaktitvakA nirmANa kiyA hai, use saMjoyA aura saMvArA hai, use kisI paristhitimeM bhI malina nahIM hone diyaa| parivartanoM aura sAmayika lAbhoMke jhaMjhAvAtoMmeM bhI vaha aDiga rahA hai, balki vaha kAlakramase nikharatA bhI gayA hai| jaina samAjameM aise vidvAn AsAnIse mila jAyeMge, jo 'gaMgA gaye to gaMgAdAsa aura jamunA gaye to jamunAdAsa' bana jAte haiM aura 'phisala par3e so harahara gaMgA' kahane lagate haiN| kaisI viDambanA hai yaha ki ye vidvAn vartamAna jaina muniyoM aura bhaTTArakoMko pAnI pIkara dinarAta kosanese nahIM aghAte aura unhoM muniyoM aura bhaTTArakoMkI sabhA, sammelanoMmeM khyAti-lAbhakI AzAmeM binA bulAye paha~ca jAte haiM / vahA~ unakI prazaMsA karate haiM, unake gIta gAte haiN| aura sammAna sameTa kara jaba ghara lauTate haiM to samacI vartamAna jaina muni-saMsthA aura bhadrAraka-saMsthApara gandagI uchAlakara ghRNita rAjanItikA khela khelate haiN| maiMne eka samAja-zAstrIse isa sambandhameM pUchA, to unhoMne uttara diyA-inakI AsthA caMcala hai| inakA sAdhya siddhAnta-saMrakSaNa nahIM, khyAti-lAbha arjana karanA hai| jaba sAdhya hI pavitra nahIM, to sAdhana kahA~ pavitra hogaa| kintu maiMne koThiyAke jIvanavyavahArako nikaTase dekhA hai, gaharAIse A~kA hai| unakI AsthA sAdhya-sAdhana donoMkI zacitAmeM hai / jo unake bhItara hai, vahI bAhara hai, jo bAhara hai, vahI bhItara hai| bhItara aura bAharakI ekarUpatA hI koThiyAkA jIvana-darzana hai, yahI unakA jIvana-vyavahAra hai / saMsthA-zilpI-koThiyAmeM adbhuta prazAsanika kSamatA aura racanAtmaka kartatvazakti dekhaneko milatI hai / jaina samAjakI kaI saMsthAoMko maiM jAnatA hU~, jinhoMne apane uddezyoMkI pUrtikI dizAmeM ullekhanIya kAma kiye the, kintu samaya pAkara unako vRddhAvasthAko jar3atAne jakar3a liyaa| maiM apane sAmAjika anubhavake AdhArapara kaha sakatA hU~ ki manuSyoMke samAna saMsthAoMkA bhI bAlyakAla, yauvana aura vArdhakya hotA hai / saMsthAoMkA yaha vayaHparivartana usake padAdhikAriyoMke utsAha athavA jar3atA, sevA-bhAva yA sattAlolupatAke kAraNa hotA hai / jaba samAja ke prati samarpita aura sevAvratI padAdhikArI saMsthAkA dAyitva-bhAra uThAte hai, taba vaha saMsthA samAjako eka racanAtmaka dizA aura pragatikI preraNA dekara apanI upayogitA siddha karatI hai| saMsthAoMke jIvanameM unakA yaha yauvana-kAla athavA utkarSakAla kahalAtA hai| kintu jaba saMsthAoMkA dAyitva aise logoMke hAthoMmeM A jAtA hai, jo saMsthAkI upayogitA aura khyAti ke mUladhanako apanI khyAti aura sattAkI bhUkha bujhAneke liye bhunAte rahate haiM, to eka dina vaha mUladhana cuka jAtA hai aura saMsthA rItI ho jAtI hai| taba vaha saMsthA sevA aura racanAtmaka kAmoMmeM nahIM, sAinaborDoM aura leTara paiDoMpara jIvita rahanekA pradarzana bhara karatI hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu kucha aise bhI samAja-zilpI hai, jo ardhamRtaka saMsthAoMmeM bhI prANa-saMjIvanI DAla sakate haiM, una saMsthAoMkA kAyAkalpa karake unameM punaH yauvanakI cetanA phUMka dete hai / koThiyAmeM aise hI samAja-zilpIke darzana hote haiN| gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA vArANasIko kAryasamitine koThiyAko maMtrI cunaa| usa samaya granthamAlA apane laTara paiDoMpara jIvana jI rahI thii| maMtrIpada koThiyAke lie eka canautI thaa| use unhoMne svIkAra kiyaa| sabane Azcarya se dekhA ki granthamAlAmeM thor3e hI kAla meM jIvanake parispanda dikhAI dene lage / granthamAlAke rIte koSameM bailensa bar3hane lgaa| ruke hue aura naye prakAzana hone lge| inhIM dinoM gaNezavarNI zodha saMsthAnakI sthApanA hii| koThiyA saMsthAke liye dhana-saMcaya tabhI karate haiM, jaba ve svayaM apanI orase eka bar3I rAzi usa saMsthAko pradAna kara dete haiN| koThiyAkA samparka aneka kSetroM aura saMsthAoMke sAtha hai aura prAyaH sabhIko unhoMne diyA hai| saMsthAke navajIvana-saMcArameM unakI karmaThatA, lagana aura sUjhabUjhake darzana hote haiM, to saMsthAke lie diye gaye dAnameM unake tyAga aura nirIhavRttike darzana hote haiN| isI prakAra jaba koThiyAko bhA0 dvi. jaina vidvatpariSadakA adhyakSa canA gayA, to koThiyAne mAnoM usa saMsthAko saMjIvanI dekara jilA diyaa| inake kAryakAla meM vidvatpariSada eka sakriya saMsthA bana gaI aura racanAtmaka dRSTi lekara cala pdd'ii| isI kAlameM asahAya vidvAnoMkI sahAyatAke liye vidyAnidhi yojanA prArambha huI aura sAdhanahIna vidvAnoMke upacAra aura nirvAhake liye kucha mAna-rAzi dI jAne lagI / saMsthAkI orase kaI mahatvapUrNa prakAzana bhI kiye gaye, jinameM sva0 DAkTara nemicandra jyotiSAcArya dvArA likhita 'bhagavAna mahAvIra aura unakI AcArya paramparA' sarva pramukha hai| isa granthane sabhI kSetroM aura vargoMkI prazaMsA prApta kii| beTA sapUta nikalA-koThiyA eka zAnta, nirIha aura ADambarahIna vyakti haiM / isaliye unakA jIvana ghaTanApradhAna nahIM rhaa| ve madhura bhASI hote hue bhI gambhIra prakRtike haiN| unhoMne kabhI kisIke sAtha mAyAcAra kiyA ho, aisA dekhane-sunanemeM nahIM aayaa| unakA dRSTikoNa racanAtmaka rahA hai / eka ghaTanA yAda AtI hai, jise maiM unake jIvanakI eka rocaka ghaTanA mAnatA huuN| kintu vAha re koThiyA ! tumane usakA racanAtmaka uttara dekara samAjako mahatvapUrNa sAhitya diyaa| 'merI bhAvanA' ke racayitAke rUpameM suparicita paNDita jugalakizora mukhtAra prAcya-vidyAke jAne mAne vidvAna the| jaina AcAryoM ke kAla-nirNayameM unakA abhimata antima mAnA jAtA thaa| AcArya umAsvAmI, samantabhadra, siddhasena divAkara Adike sambandhameM unakI zodha-khojako Aja taka koI caileMja nahIM de skaa| unakI vidvattA jitanI suvikhyAta thI, unakI kRpaNavRtti bhI utanI hI cacita thii| unhoMne vIra-sevA-mandirakI sthApanA karake use eka zodha-saMsthAnake rUpameM vikasita kiyA thA / kintu unhoMne apane rupaye vIra-sevA-mandira meM pradAna nahIM kiye the, zeyara Adi sAdhanoM dvArA use bar3hAte rhe| aura usakA 'vIra-sevA-mandira-TrasTa' nAmase eka TrasTa banA diyA tathA usIke antargata sAhityakA nirmANa evaM prakAzana karate rhe| isI madhya unhoMne paNDita darabArIlAla koThiyAko dharmaputra banAne kA nirNaya kara liyA aura niyata tithipara usakI rasma bhI adA ko gii| vAkAyadA usakI ghoSaNA bhI ho gii| hama logoMne socA-calo, donoMko hI lAbha hogA isse| koThiyAko mAla aura jAyadAda milegI aura dur3hApemeM beTA-bahU unakI sevA kreNge| kintu yaha saba kucha nahIM ho pAyA / kevala mukhtAra sAhabane koThiyAko apanA 'dharmaputra' ghoSita kiyA aura eka mAlA unake gale meM pahanA dii| upasthita paMcoMne bhI mAlAeM pahanA diiN| na to koThiyAko gotra badalanA par3A, na mAla-jAyadAdake jhaMjhaTameM par3anA par3A aura na mukhtAra sAhabako beTe-bahUkA ahasAna lenA pdd'aa| mAmalA bilakula sApha aura bedAga / kintu beTene bApakI Antarika maMzA samajha lii| bApakI zAyada maMzA yaha thI ki unhoMne mA~ sarasvatIkI jo jyoti jalAI hai,
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ beTA use bujhane na de, satata prajvalita rakhe / beTene usa jyotiko barAbara tela de de kara prajvalita rkhaa| vAkaI beTA sapata niklaa| hamaloga baDI dera meM samajha pAye ki vidvAna bApase vidvAna beTeko uttarAdhikArameM kyA milA aura beTene bApakI pU~jIko kaise bddh'aayaa| pArivArika jIvana-koThiyAke pArivArika jIvana ke bAre meM bhI do zabda / koThiyAkA parivAra pati-patnI taka hI sImita hai / santAna koI nahIM hai| sAMsArika dRSTise yaha durbhAgyakI bAta hai| pati vidvAn, patnI susaMskRta, suzikSita, suzIla / vidvAn dampatine durbhAgyako haMsI-khuzI svIkAra kara liyA aura isa durbhAgyako saubhAgyake rUpa meM badalane meM juTa gaye / kirAye, peMzana aura phaNDa se itanI Aya ho jAtI hai ki nirvAha honeke bAda bhI bahuta baca jAtI hai| use ve kSetroM aura saMsthAoMko dAna dete rahate haiN| patnI apane patike satsaMkalpoMmeM-sAhitya-sRjana, dAna, tIrthayAtrA AdimeM sahAyaka hI siddha huI, kabhI bAdhaka nahIM bnii| santoSI aura viveko dampati gharako svarga banA dete haiM, isakA dRSTAnta maiM koThiyAdampatiko mAnatA huuN| parivArameM zAnti, santoSa aura sahayogakA vAtAvaraNa mukharita dikhAI par3atA hai koThiyAke gRhastha-jIvanameM / apratima dArzanika vidvAn-bhAratake dArzanika jagatameM evaM jaina vidvAnoMmeM koThiyAkA viziSTa sthAna hai ! jaina vidyAkI vividha vidhAoM meM jaina nyAya aura itihAsake ve apratima vidvAn hai / unakI anUdita, sampAdita aura maulika racanAoMkI sUcI kAphI lambI hai / ina racanAoMkA adhikAMza jaina nyAya, darzana aura usake eka bhAga pramANazAstrase sambandhita hai| 'jaina tarkazAstrameM anumAna vicAra' tathA 'jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana' unakI maulika kRtiyA~ haiN| inakA parizIlana karanese hameM koThiyAke jainadarzanake adhikArapUrNa jJAna aura itara bhAratIya darzanoMke gahana adhyayana evaM sUkSma, gaharI pakar3akA patA calatA hai| jaina jagatane isa zatAbdImeM tIna dArzanika jaina vidvAnoMko janma diyA-paM0 sukhalAla saMghavI, nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra aura DaoN0 darabArIlAla kotthiyaa| ina tInoMkA hI dArzanika yogadAna atyanta mahatvapUrNa hai| inameM prArambhake do vidvAna divaMgata ho cuke haiM, saubhAgyase koThiyA hamAre madhya vidyamAna haiM aura apanI anavarata kaThora sAdhanA dvArA jainadarzanakA manthana karake amata hameM de rahe haiN| maiM aise sAdhanArata sAhityakAroMko 'sAhityatapasvI' kahatA huuN| samAja dvArA AbhAra pradarzana-antameM mujhe hArdika prasannatA hai ki jaina samAja isa sAhityatapasvIkI jIvana vyApI sAhityika aura sAmAjika sevAoMke prati abhinandana granthake rUpameM apanA AbhAra pragaTa karane jA rahA hai| unakA abhinandana nizcaya hI sarasvatI mAtAkA abhinandana hai / vAstavameM jaina samAja eka guNagrAhI samAja hai| koThiyA jIvana bhara samAja, zikSA aura sAhityake kSetrameM sakriya rahe haiN| ve pravacanoM, lekhoM, adhyApana aura sAhitya sRjanake rUpameM samAja-sevA karate rahe haiM / prastuta abhinandana samAja dvArA unakI sevAoMko sArvajanika mAnyatA pradAna karanA hai| abhinandana unake jIvanakA eka alpakAlika paDAva hai| unake jIvana aise par3Ava kaI bAra, kaI rUpoMmeM aaye| kintu inase koThiyAkI sAhitya-yAtrA rukI nahIM; calatI rahI hai aura abhI varSoM taka cAlU rhegii|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalAzA DaoN0 rAjakumAra jaina sAhityAcArya, AgarA jayatAt, zrI darabArIlAlaH koThiyAparo dhImAn / nyAyAgamasAhitye na vastuto yasya kApi saMkakSaH / / x diGmaNDale yazorAziyasya zubhrIkaroti vai / jIyAt zrIkoThiyAprAjJaH zazvat sAhityamarcayan / / maMgalakAmanA paM0 mUlacandra jaina zAstrI, zrImahAvIrajI golApUrvasamAjanandanavane yazcandanAbhAyate / vaiduSyAptisulabdhazikSakapadaH sadgandhamAlAyate / / AjJApAlakaziSTa ziSyanicayo gandhAndhavRndAyate / so'yaM zrIdaravArilAla iha bhoH ! sthayAcciraM bhUtale // vidvanmAnasarAjahaMsasadRza ! syAdvAdavidyAptitaH / heyAheyavicAracAru caturAM tAM zemuSI bibhrataH / / te nityAbhyudayo bhavedaharahaH kAMkSe manasvinnaham / saddharmapratisevayava divasA te yAntu nizcintayA // sarvapriyaM tvAM prasamIkSya lakSmIH sarasvatI cApi mitho virodham / vismatya vidvan ! yugapatsametya sAdhvI tvadIyAM prakRti vyakti / / sarasvatIsAdhaka ! bhadramUrte ! kuTumbinI te bhavatAt tvadIye / saddharmakArye sahagAminI, syAd yato'GganAyattagRhasthavRttam / / saddharmasevA ca samAjasevA rASTrasya sevA guNiSu pramodaH / tvajjIvanaM doghaMtaraM ca kuryAdvidvajjanAnAmiyamasti, kAmyA / / yAvaccandradivAkarau vitanutaH svIyAM gati cAmbare / yAvanmeruzikhA stramastakamaNi dhatte zilAM pANDukAm / / yAvadrAjati zAsanaM jinapateryAvacca gaMgAjalam / tAvaddharmaparAyaNasya viduSaste syAtkRtiH susthirA / / tvajjIvanAdarza ihasthitA sA svavRtti mAlokya tavAnurUpA / bhavedagaNInAM janatA mamaSA sadbhAvanA kevalamasti caikA / / -68
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsthAkA abhinandana zrI nIraja jaina ema0 e0, satanA zravaNabelagolameM sahasrAbdi-pratiSThApanA evaM mahAmastakAbhiSeka mahotsavake avasara para AcAryoM, manirAjoM aura AryikA mAtAoMkA vizAla saMgha ekatra huA thaa| kaI saptAha taka ina sAdhuoMke lie sAmUhika AgamavAcanAkA Ayojana kiyA gayA thaa| pratidina prAtaHkAla AThase nau baje taka bhaTTAraka bhavanameM niyamita rUpase yaha vAcanA hotI thI / zravaNabelagola AcArya nemicandra siddhAntacakravartIkI tapobhUmi rahI hai| isalie unakA hI sarala evaM sAragarbhita grantha 'dravyasaMgraha' vAcanAke lie vistArA gyaa| brahmadevakI saMskRta TIkAke AdhArapara yaha vAcanA calatI thii| bhaTTAraka-bhavanake sundara pravacana-kakSameM prAyaH sabhI munirAja, kucha AryikA mAtAe~ aura thor3ese zrAvaka hI baiTha pAte the / nyAyAcArya paMDita darabArIlAlajI koThiyA samayake pUrva pravaktAko AsandIpara virAjate aura atyanta sarala paddhatise AgamakI vyAkhyA karate the / ailAcArya muni vidyAnandajI aura bhaTrAraka cArakIrti svAmIjI bIca-bIca meM praznottarake mAdhyamase prakaraNako aura bhI sugrAhya aura sarala banAte calate the / ailAcArya vidyAnanda munijIke Agrahase koThiyAjI mahotsavake bahuta pahile, janavarI 81 meM hI sapatnIka zravaNabelagola A gaye the / lagabhaga do mAsa unakA vahA~ rahanA huA / unakI vivecanAzailIne aura athAha Agama jJAnane sAdhuoM aura vidvAnoMko eka-jaisA prabhAvita kiyA / sadaiva svaccha aura surucipUrNa vastroMmeM koThiyAjIkA komala vyaktitva, AkRtipara anavarata upasthita manda smiti aura vyavahArako zAlInatA, hara milane vAlepara apanA paryApta prabhAva chor3atI thii| jaina nyAyake maulika cintakake rUpa meM unhoMne pUre vidvata vargameM apanI jo pahacAna banAI hai vaha isa melemeM, naye-naye logoMse paricaya honepara savAI ho gaI thii| ___vahA~ jo loga koThiyAjIse pratyakSa paricita nahIM the, ve jarUra kucha parezAnIkA anubhava karate the / prAyaH hotA yaha thA ki isa sAmUhika svAdhyAya ke bAremeM jJAta honepara, muniyoM-AryikAoMke mukhase koThiyAjIkI vidvatAkI prazaMsA sunanepara unakA mana vyAkhyAkArako dekhanekI sahaja jijJAsAse bhara uThatA thA / isa bIca yadi kisIne kahIM rastA calate koThiyAjIko dikhAte hue unakA paricaya de diyA to dekhane vAleko sahasA vizvAsa nahIM hotaa| itanI saMkSipta sI kAyAmeM aisA vizAla cintana aura jJAna, aise sarala vyaktitva meM khaNDana-maNDanako akATya tarkaNAoMkA samAveza, logoMko sahasA saMbhava nahIM lagatA thA / jaba unheM vizvAsa karane para majabUra kiyA jAtA ki pacAsase adhika munirAjoMko svAdhyAya karAnevAle yahI paMDita darabArI lAla koThiyA hai, taba sahamatimeM sira hilAte hue bhI, kucha logoM ke mukhapara yaha bhAva A hI jAtA thA ki "nAma bar3e aura darzana thodd'e|'' mahotsavake bIca cAmuNDarAya maNDapameM koThiyAjIke aneka pravacana-bhASaNa hae. tathA unakI vidvatAke lie unheM sammAnita kiyA gayA / DA0 koThiyAke nAmake sAtha unakI vidvattAko batAne vAlI aneka upAdhiyA~ haiM aura isI prakAra bhinna-bhinna kSetroM meM saMgharSa pUrvaka saphalatAko aMkita karanevAlA hai unakA pUrva itihAsa / bundelakhaNDake eka choTese gA~vameM janame darabArIlAla bundelakhaNDI bhASAkI usa kahAvatakI jIvanta pratimUrti hai jisake zabda haiM "dhuna re dhuniyA apanI dhuna, aura kAUkI kachU na suna / " gaharI laganake sAtha apane abhISTa siddhi ke prayatnoM meM laga jAnA aura prazaMsAke puSpa tathA Alo De, upekSA bhAvase sahate hae apane abhISTako parA - 69 -
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanA, darabArIlAlake vyaktitvakA aisA guNa hai jisane unhe jIvana meM vaha saba kucha dilAyA, jisakI unhoMne kAmanA kii| par3hanekI dhana samAI to abhAvoMkI pIr3A aura arjanake pralobhana unheM prabhAvita nahIM kara pAye / 'nyAyAcArya' hokara bhI unakI yaha pipAsA zAnta nahIM huii| bur3hApekI kagArapara baiThakara unhoMne apane nAma ko pI-eca0DI0 se alaMkRta kiyA / saMsthAoMkI sevA karane ke kSetrameM unakA yahI guNa unheM saphalatA dilAtA rahA / mujhe acchI taraha yAda hai ki unhoMne zrI gaNezaprasAda varNI jaina graMthamAlAko kisa dayanIya sthitise uThAyA aura kahA~ pahu~cA diyaa| granthamAlAkI "sthAyI sadasya yojanA ke pIche koThiyAjI ne na kevala apane prabhAvakA balki apane vyaktigata sambandhoM aura apanI vidvattAkA bhI pUrA-pUrA upayoga karake usakA pracAra prasAra kiyA / vAstava meM vaha sthAyI-sadasya yojanA hI thI, jisane varNI graMthamAlAko sthAyitva aura upayogitAkI dizAmeM bahuta Age bar3hAyA / yaha eka viDambanA hI hai ki bahuta choTo, bahuta saMkIrNa bhAvanAoM ke poSaNake lie kucha logoMne koThiyAjIko granthamAlA chor3anekI paristhitiyoMkA nirmANa kiyaa| unake haTate hI usa mahAn saMsthAkI garimA, sakriyatA aura prAmANikatA eka sAtha vilIna ho gaI / aba varSoM taka saMsthAkI baiThaka bhI nahIM hotI, prakAzana hone aura sthAyI grAhakoMko unakI pratiyA~ bheMTa karanekA kAma to bahata dUra, sapanekI sI bAta dikhAI dene lagA hai| hamAre dekhate-dekhate, yogyatAvihIna hAthoMmeM jAte ho eka jItIjAgatI saMsthA dIrgha nidrAmeM DUba gaI / vIra-sevA-mandira-TrasTa unake hAthameM Anepara kitane logoMne kitane prakArakI bAteM khiiN| parantu TrasTa ke atyanta sImita sAdhanoM ke dvArA bhI kaI sarAhanIya prakAzana prastuta karake koThiyAjIne siddha kara diyA ki saMsthAko sampattikI pracuratA nahIM, vyaktikI lagana calAtI hai| DA0 koThiyAko bahuta nikaTase jAnanekA mujhe avasara milA hai / maiMne prAyaH anubhava kiyA hai ki agrima paMktikA adhikArI yaha manISI apanI sAdagIke kAraNa hamezA pIchekI paMktimeM baiThAyA gayA / avasarapaTu loga usIke kandhepara pA~va rakhakara AgekI paMkti taka pahu~cate rahe, parantu usake ceharepara kabhI khinnatA nahIM aaii| apanI hI jebameM vijayalekha rakhakara baiThA huA yaha vyakti "durabhisandhi-vizAradoM"kI jor3a-tor3ase parAjita ghoSita kiyA jAtA rhaa| para usane kabhI apane-Apako hatAza yA nirAza anubhava nahIM kiyaa| apanatvakA mukhauTA lagAkara jinhoMne usake sAtha "paga-bAdhA"ke dA~va khele, sabakucha jAnate hue bhI usa nirIha vyaktine unakA mukhauTA utAraneke prayatna nahIM kiye / kAlake duSprabhAvase Aja jaba aneka bar3e-bar3e vidvAnoMkI lekhanI bandhaka ho gaI hai, yA sareAma nIlAma para car3ha rahI hai, taba "lUTa sake so lUTa" ke isa mAhaula meM bhI koThiyAjIne apanI prAmANikatAko koI lAMchana nahIM lagane diyaa| yaza, khyAti aura lAbhakA kaisA bho pralobhana unheM "jinavANo mAtA''ke prati anAsthAke paMkameM nahIM Dhakela pAyA / pUjya varNIjIkI namra nispaha kintu nirbhIka aura niSkampa vicAra-paddhatiko unhoMne pUrI ImAnadArIke sAtha bAra-bAra doharAyA aura apane jIvana para utaaraa| ise maiM DA0 koThiyAkI itanI bar3I saphalatA mAnatA hU~ ki bAra-bAra merA mana isake liye unheM badhAI denA cAhatA hai| jaina nyAyake sUkSma cintana-vizleSaNakI, siddhAntake tala-sparzI jJAna aura tulanAtmaka adhyayanakI, kartavya ke prati niSThA aura laganakI tathA sAdA jIvana ucca vicArakI jo pAvana triveNI DA0 koThiyAke antaraMgameM pravAhita hai, vaha kisI eka ghATapara, kisI eka vyaktitvameM, anyatra kahIM milanA asaMbhava bhale na ho, para asaMbhava-sA hI hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA0 darabArIlAla koThiyAkI ina sArI saphalatAoMke zreyameM, yadi adhika nahIM to barAbarIkA eka bhAgIdAra bhI hai| vaha haiM unakI guNa-dharma-parAyaNA dharmapatnI zrImatI camelI devI / atyanta saumya aura mRdusvabhAvI camelI devIne koThiyAjIko na kevala "gRha jIvana nAnA jaMjAlA"ke cintAoMse hamezA mukta rakhA, varana viSama aura apriya prasaMgoMpara unheM satparAmarza aura preraNA dekara paristhitiyoMse jajhane meM utsAhita bhI kiyaa| DA0 koThiyAko sammAnita karake Aja hama sahaja hI unakI usa ajasra zaktiko bhI sammAnita kara Aja apane jIvanake bahattara varSa sevA aura saMgharSa meM khapAkara koThiyAjI eka tarahase apane Apako kRtakRtya anubhava kara sakate haiN| Ajako suvidhAbhogI aura upArjanamUlaka paddhatike sahAre eka sampUrNa jIvanameM jitanA kucha karake loga apanI mahAnatAoMkA DhiMDhorA pITane lagate haiM, usase kaI gunA sevAkArya koThiyAjI ghora asuvidhAoMke bIca apanI nispRhatAke balapara kara cuke haiN| isa pariprekSyameM DA0 darabArIlAla koThiyAkA abhinandana niSThA aura AsthAkA abhinandana hai / usa abhinandanamAlAmeM eka pA~khuro apanI ora se milAnekA avasara mere lie saubhAgyase kama nahIM hai| ve jaina jagat ke gaurava haiM paM0 kuMjIlAla jaina, girIDIha zrI nyAyAcArya DaoN0 darabArI lAlajI koThiyAke sammAnameM abhinandana-grantha prakAzita ho rahA hai. isa samAcArane mujhe atyadhika prasannatA pradAna kI hai / DAkTara koThiyA jaina jagatake gaurava haiN| jaina bhAratIke vikAsa evaM prakAza meM unhoMne jo yogadAna diyA hai vaha aitihAsika hai / jaina nyAyake nizcaya hI ve apratima vidvAna haiN| unake dvArA likhita evaM sampAdita grantha unakI prAmANika evaM praur3ha zAstrIya vidvattAko yuga-yuga taka prasArita karate raheMge / bIsavIM sadIke jaina vidvAnoMkI maNimAlAmeM ve tejasvI ratna haiN| vidvattAke sAtha-sAtha unakI manasvitA, sahRdayatA, vAtsalya evaM vidvAnoMke sAtha AtmIya bhAva sabhI kucha ilAdhya hai| jaina vidvAnoMke lie vidvata pariSadake mAdhyama se unhoMne bahuta kucha aisA kiyA hai jo kevala unase hI sAdhya thA / apane mitroM ke prakAzameM Anese unheM jo Antarika Ananda AtA hai vaha Ajake IrSyAlu yugameM vismayakArI hai / maiM jaba bhI unase milA hU~ mujhe unase sahodara jyeSTha bandhukA nizchala pyAra milA hai| apane kSINa svAthyameM bhI jinavANIke prasAra-pracArameM unakA jo adamya utsAha hai vaha nizcaya hI unake bhAvI zrutakevalitvakA paricAyaka hai| maiM atyanta bhaktibhAvase zrI vIraprabhuke caraNoMmeM prArthanA karatA hU~ ki DaoN0 koThiyA zatAdhika varSoM taka svastha evaM prasanna rahate hue jaina vAGmayake bhaNDArako bharate raheM evaM apanI mRdu vANIse samAjakI AgamazraddhAko dRr3ha banAye rakheM, jisase ratnatrayakI pavitra dhArA avicchinna bahatI rhe|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ advitIya pratibhAke dhanI bra0 paM0 gorelAla zAstrI, droNagiri vidyAke vibhAgoMmeM nyAya sabase kliSTa samajhA jAtA hai / vizeSataH tarkapara AdhArita jaina nyAya to aura bhI gambhIra hai| nyAyako paramparAmeM AdhyAtmika santapravara pUjya gaNezaprasAdajI varNI, mANikacandrajI kaundeya, DaoN0 mahendrakumArajI evaM DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA ina cAra vidvAnoMkI, jinheM nyAyAcAryacatuSTayIke nAmase kahA jAtA hai, amUlya sevAoMkA lAbha samAjako prApta huA hai / prArambhake tIna vidvAn to isa saMsArase cale gaye haiM / DaoN0 koThiyAjIkI amUlya sevAoMkA lAbha abhI bhI jaina samAjako mila rahA hai| isa samaya DaoN0 koThiyAjI nissandeha nyAya ke kSetrameM ekamAtra jaina vidvAn hai / inake dvArA nyAyake kSetrameM jo abhUtapUrva kArya kiyA gayA hai vaha apane ApameM kIrtimAna hai| advitIya pratibhAke dhanI DaoN0 koThiyAkI sevAoMke upalakSyameM unheM samAjane aneka sammAnasUcaka upAdhiyoMse sammAnita kiyA hai| aneka upAdhiyA~ apane puruSArthase unhoMne ajita kI hai| DaoN0 koThiyAjIkA jo sammAna kiyA jA rahA hai vaha nizcita hI DaoN0 koThiyAjIkA nahIM sarasvatI aura sArasvatakA sammAna hai / hama unake isa abhinandanake avasarapara unakA hArdika abhinandana karate aura dIrgha tathA yazasvI jIvanake lie maMgala-kAnamAe~ karate haiM / bar3e bhAI koThiyAjI paM0 bAbUlAla jaina jamAdAra, bar3auta mAnya bhAI DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAko hama san 1941 se vIrasevAmaMdira, sarasAvAmeM vIrazAsana-jayantIke prArambha karaneke samayase jAnate haiM / unake anekAMta AdimeM usa samayake cala rahe AcArya samantabhadra Adiko mAnyatAoMpara lekha likhane tathA sva0 AcArya jagalakizorajI mukhtArake parama priya DaoN0 koThiyAjI sAhityika kSetrameM naye-naye Anese uccapadastha vidvAnoMkI zreNI meM ubhara kara Aye the| vaha dRzya Aja bhI hamAre sAmane hai jaba vIra-sevA-mandirake naye bhavanameM vIra-zAsana-jayantIke avasarapara 9 julAI 1960 ko dillI meM AcArya jugalakizorajIne upasthita zrImaMtoM, vidvAnoM aura samAjamAnya netAoMke sammakha yaha ghoSaNA kI thI ki paM0 darabArIlAlajI koThiyA hamAre dharmaputra haiN| sabhIne yaha bAta bhAvukatAmeM samajho thii| lekina bhAI koThiyAjIne apane kAryoMse use pUrNa satya siddha kara dikhaayaa| dehalImeM san 1953 I0 meM jaba koThiyAjI zrI samantabhadra saMskRta mahAvidyAlayake AcAryapadapara kArya kara rahe the, tabhI hamArA unakA pArivArika sambandha judd'aa| hama una dinoM jaina bAla Azramake gRhapati the| eka navIna cetanAko janma diyA gayA ki jaina anAthAzramako 'jaina bAla Azrama' kahA jAnA caahiye| yaha bAlaka jaina samAjakI vibhUti haiM, anAtha nahIM haiM / ataH isa zabdakA virodha kiyA / sabhIko yaha sujhAva U~cA aura khuzI hai ki isakA nAmakaraNa jaina bAla Azrama huaa| una dinoM koThiyAjIke alAvA sva. paM0 surezacandrajI nyAyatIrtha, paM0 candramA lijI zAstrI bhI hamAre sAtha AzramameM kArya karate the| navIna cetanAkA vaha yuga thaa| usakA zubha pariNAma, Azramase uccapadoMpara lar3ake niyukta hue / -72
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ san 1954 I0 meM hama di0 jaina kAleja bar3autameM pahu~ca gaye / vahA~ para DaoN0 rAjakumArajI sAhityAcArya saMskRta vibhAgake adhyakSa the / vaha san 1955 I0 ke anta meM AgarA kAleja, AgarAmeM saMskRta-vibhAgake adhyakSa padapara cale gaye taba hamane bar3I preraNA karake koThiyAjI ko bar3auta kAleja meM bulavA liyA / apane ghara para 15 dina vaha rahe / parivAra kitanA prasanna huA ki hamArI zikAyateM koThiyAjIse karake apane manakA kArya bacce apane tAUke Adezase pUrA karA lete the| acchA samaya vyatIta haa| 15 dina bAda dillIse bhAbhIko livA lAkara Apa alaga makAnameM rahane lge| apane bar3autameM cAracAMda lagA diye / mahAn tapasvI vacanasiddha AcArya namisAgarajI mahArAjakI preraNAse Apa prAtaHsmaraNIya cAritracakravartI zrI 108 AcArya zAntisAgarajI mahArAjakI samAdhimaraNabelAmeM kuMthalagiri bhI pahu~ce aura sabhI ko guruzraddhAMjali bheMTa kii| bAdako Apa kAzI hindU vizvavidyAlayameM jaina darzanake padapara cale gaye / bar3autakI jaina samAja meM Apa atyanta priya ho gaye the| hamalogoMkA to paraspara sauhArda bar3hatA hI gayA / Apake sAtha anekoM sthAnoMpara jAne-AnekA avasara milaa| Apa vidvAnoMke hitaiSI hai / droNagiri paMcakalyANakameM vidvat pariSadke adhivezanameM navayuvaka vidvAnko maMtrI padapara lAneke lie saMgharSa rhaa| hama cAhate the ki koThiyAjI pracAramantrI baneM / para hamArI bhAvanA ThukarA dI gaI / usakA pariNAma hI a0bhA0 di0 jaina zAstripariSadakA punarjAgaraNake rUpameM huaa| aura phira samayakI gatise DaoN0 nemicandajI jaina adhyakSa cune gye| pazcAt DaoN0 koThiyAjI adhyakSa cune gaye aura aba to sabhI kramase cune jAne lge| koThiyAjIko kisI vidvAnakA nAma usakI kRtipara na chape aura koI dUsarA apanA nAma chapavA de, isapara bhArI roSa hotA hai| aise hI eka mahAna graMthapara eka vidvAnakA nAma chapanese raha gayA thA, hamane jaba unheM batAyA taba unhoMne usakA 'sandeza meM virodha kiyA / ve usa samaya rugNazayyApara the / AkhirameM usa vidvAnakA nAma jaba chapA taba grantha vitaraNa haA, bikA / hameM samaya-samayapara hamAre kAryoMpara sanmArgadarzana Apa karAte rahate haiM aura hamArI bhUloMpara bhI praznavAcaka cihna lagAte rahate haiM / Apa hamAre agraja haiN| inakA AzIrvAda hama lete haiM aura inake cirAya kI kAmanA karate haiN| anupama vidvAn pro0 udayacandra jaina, vArANasI nyAyAcArya zrI darabArIlAlajI koThiyA jainanyAya tathA jainadarzanake anupama vidvAn haiM / Apase merA sarvaprathama pratyakSa paricaya zrI vIra di0 jaina vidyAlaya paporAmeM san 1937 meM haA thA, jahA~ maiM vizArada kakSAmeM adhyayana kara rahA thA aura Apane eka saphala adhyApakake rUpa meM ukta vidyAlaya meM padArpaNa kiyA thaa| usa samaya papaurAjI kSetra tathA vidyAlayake utsAhI maMtrI bAba ThAkUradAsajI kSetra tathA vidyAlayakI unnatike lie sadaiva prayatnazIla rahate the| yahI kAraNa hai ki usa samaya papaurA vidyAlayameM zrI paM0 kizorIlAlajI zAstrI, zrI paM0 darabArIlAlajI koThiyA aura zrI paM0 rAjakumArajI sAhityAcArya jaise uccakoTike vidvAn kAryarata the| usa samaya papaurA vidyAlayakA vAtAvaraNa parama zAnta evaM AkarSaka thaa| chAtra saMkhyA 50, 60 ke lagabhaga rahatI thii| vidyAlayake saMsthApaka zrI pratiSThAcArya paM. motIlAlajI varNI bhI vahIM rahate the / -73
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ papaurA vidyAlayameM maiMne koThiyAjIse nyAyadIpikA, prameyaratnamAlA, AptaparIkSA aura yuktyanuzAsana Adi nyAya tathA darzanake granthoMkA adhyayana kiyA hai| ApakI pAThanazailI atyanta sarala, subodha tathA AkarSaka hai jisase chAtroMko nyAyazAstrake kaThina sthala bhI sugamatAse samajhameM A jAte haiN| ApakI gambhIra vidvattAkA mujhapara jo prabhAva par3A vaha abhI bhI hRdayapaTalapara aMkita hai / maiM san 1940 meM papaurA vidyAlayase zrI syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasImeM ucca adhyayanake lie A gayA aura koThiyAjI bhI papaurAse mathurA cale gaye / isake anantara bIsa varSa bAda hama loga san 1960 meM kAzI hindU vizvavidyAlayameM prAdhyApaka hokara A gaye tathA kucha varSoM taka eka hI makAnameM sAtha-sAtha snehapUrvaka rahe / sana 1974 meM koThiyAjIne vizvavidyAlayakI sevAse avakAza grahaNa kara liyaa| hama loga hindU vizvavidyAlayake saMskRta mahAvidyAlayameM atyanta sauhArdapUrNa vAtAvaraNameM eka sAtha rhe| ___ yahA~ yaha ullekhanIya hai ki koThiyAjIkA mujhapara prAraMbhase hI aba taka vizeSa sneha rahA hai aura maiM sadA hI ApakA atyanta Adara aura sammAna karatA huuN| yaha atyanta prasannatAkI bAta hai ki koThiyAjI jaise anupama vidvAnakA sArvajanika abhinandana ho rahA hai aura isa avasarapara unako abhinandana-granthakA samarpaNa svabhAvika hI hai| merI hArdika kAmanA hai ki koThiyAjI pUrNa svastha rahate hue zatAyu hokara hama logokA mArgadarzana karate rheN| mere Adya vidyAguru pro0 DaoN0 rAjArAma jaina, ArA san 1939 meM prAimarI cauthI kakSA pAsa kara zrI vI0 di0 jaina vidyAlaya papaurAjI (TIkamagar3ha, madhyapradeza) meM adhyayanArtha paha~cA thaa| usa samaya yaha vidyAlaya zreNya-koTimeM ginA jAtA thaa| vidyAlayameM praveza to majhe mila gayA, kintu gharakI yAda adhika aatii| isI bIca merA paricaya vahIM ke eka adhyApakase haa| ve nATe kadake, gaura-varNa vyakti, nukIlI nAka, sarala-svabhAva evaM khaddaradhArI the| rathAkRtike 75veM mandirakA eka kamarA usa samaya unakA adhyayana evaM saMgIta-sAdhanAkA kakSa thaa| unakI ina pravRttiyoMse maiM unase bahuta hI prabhAvita huaa.| eka dina maiM apane vidyAlayakI sIr3hIpara baiThakara gharakI smRtimeM khoyA huA A~sU bahA rahA thaa| unhoMne mujhe dekha liyA aura mere gRha-vichoha janya duHkhako samajha liyaa| ve atyanta snehapUrvaka mujhe apane ghara le Aye aura apanI dharmapatnIse bole-"dekho ! yaha apanA lar3akA hai / yaha gharakI yAda karake ro rahA hai, ise samajhAo aura jalapAna kraao| una pati-patnIke isa snehila vyavahArase maiM na kevala apane gharake vichoha-janya duHkhako bhUla gayA, apitu, mujhe par3hane-likhaneko paryApta preraNA bhI milI / usa saumya mUttikA nAma thA paM0 darabArIlAlajI koThiyA aura usa zraddheyA mahilAkA nAma thA zrImatI paM0 camelI baaiijii| usa samaya ye kevala prAcInanyAyazAstrI, darzanazAstrI, siddhAntazAstrI evaM nyAyatIrtha the| kintu apanI lagana evaM adamya utsAhake kAraNa ve jaina samAjake sambhavataH cauthe nyAyAcArya evaM nyAyAcArya-padavIdhArI dUsare pI0 eca0 DI0 DAkTara hue|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddheya koThiyAjI mere Adya jaina-vidyAguru haiN| ve merI smRti-zakti, vinamratA evaM sevAvRttise mujhase atyadhika sneha karate the| jaba Apa san 1940 meM papaurA vidyAlaya chor3akara zrI RSabha brahmacaryAzrama mathurAke pradhAnAcArya padapara jA rahe the usa samayakA vaha dRzya abhI taka mere sammukha hai| unakI vidAI samasta chAtroMne hI nahIM, papaurA, mADhUmara evaM AsapAsake nivAsI jainAjanoMne 3 mIla dUra TIkamagar3ha taka jAkara sAzrunayana hokara kI thii| vaha unako lokapriyatAkA Adarza udAharaNa thaa| aisA pratIta ho rahA thA, jaise ayodhyAke prajAjana vilakha-vilakha kara banavAsake samaya rAma aura sItAko bidAI de rahe hoN| bhale hI papaurAjI choDa denese vahA~ke chAtroMkI hAni haI ho. kinta koThiyAjIne bAhara jAkara apanI jo pragati kI, vaha jaina-vidyAke kSetrakA eka svarNima adhyAya bana gayA hai| AcArya umAsvAti, samantabhadra vidyAnanda evaM anya aneka AcAryoMke kRtitva evaM vyaktitvapara unhoMne gaveSaNApUrNa abhinava prakAza ddaalaa| jaina nyAyake pramukha grantha-nyAyadIpikA, pramANaparIkSA, AptaparIkSA jaise duruha evaM durlabha granthoMkA sarvaprathama hindI anuvAda kara unakA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana prastuta kiyaa| "jaina tarkazAstrameM anumAnavicAra" nAmaka zodha-granthameM kevala jaina-paramparAke anumAnakA hI vimarza pradarzita nahIM kiyA, apitu bhAratIya tarkazAstra meM pratipAdita anumAnakA bhI vimarza kiyA hai| unakA yaha grantha sarvatra prazaMsita huA hai| ____DaoN0 koThiyA prathama vidvAn haiM jinhoMne nyAyadIpikAke sampAdanameM ghora parizrama kara atyAdhunika zodha-dRSTipUrvaka usakA pAThAlocana evaM pAThasaMzodhanake sAtha prAmANika hindI anuvAda tathA Avazyaka zodhaTippaNiyoM evaM pariziSToMse use sarvopayogI banA diyaa| isakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isapara unhoMne lagabhaga 100 pRSThoMkI eka vistRta samIkSAtmaka evaM tulanAtmaka bhUmikA likhI, jo svayaM eka D. Litt. kI upAdhise bhI zreSTha mAnI jA sakatI hai| vividha smRti-granthoM, abhinandana-granthoM tathA starIya zodha-patrikAoM meM prakAzita zatAdhika gambhIra zodha-nibandhoMke kAraNa unhoMne dArzanikoMmeM apanA eka viziSTa sthAna banA liyA hai / cAhe sAdhanavihIna chAtroMkI sahAyatAkA prazna ho, cAhe saMsthAoMke saMcAlana yA sahAyatAkA prazna ho, cAhe sAmAjika utsavoMke AyojanakA prazna ho yA sAmayika prvcnoNkaa| eka AvAjapara ve svIkRti pradAna kara kArya karane hetu agrasara rahate hai| eka bAra ina paMktiyoMkA lekhaka ghora Arthika saMkaTameM thaa| eka hastalikhita durlabha vizAla granthakI atyanta kharcIlI phoTo-kaoNpI tathA eka anya aprakAzita laghu granthakA prakAzana svayaM karA pAne meM asamartha thaa| ataH unheM eka kArDa likhA aura unakI orase usakI pUrNa-vyavasthAkA AzvAsana turanta hI A gyaa| saMkoca athavA pramAdavazameM usakA lAbha nahIM uThA sakA, kintu unakI orase vyavasthAko svIkRtimeM vilamba nahIM haa| vastutaH sAdhana-vihInoM evaM saMkaTApannoMkI sahAyatA karanA unakA svabhAva bana gayA hai / yadyapi Aja ve sevAmukta hai, kintu phira bhI sAhityika-zodha evaM sAmAjika-kAyoMse ve mukta nhiiN| ve AjakI pIr3hIke para-pradarzaka haiM / unake sArasvata-abhinandanake kramameM maiM unheM sAdara praNAma karatA hU~ tathA unake svastha jIvana evaM dIrghA SyakI maga kAmanA karatA huuN| -75 -
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahu AyAmI vyaktitvake dhanI DaoN0 bhAgacandra jaina bhAskara, nAgapura eka dUra-darAjake gA~va nainAgiri (chatarapura) ma0 pra0 meM janame hIre-se bAlakane aneka kaTIlI bAr3oMko pArakara sAr3hamala aura vArANasIke vidyAlayoMmeM apanI sRjanAtmaka kArayitro aura bhAvayitrI pratibhAko sudaDha saMkalpa aura sAmayika nirNayake AdhArapara acchI taraha vikasita kiyaa| paripakvatA aura vAstavikatA kI aneka sIr3hiyoMko pAra karanevAle usI bAlakako ho vidvata tathA jana samAjane kAlAntara meM nyAyAcArya DaoN0 koThiyAke nAmase pahacAnA / yaha unake parama puruSArthakI amiTa kahAnI hai| zAlInatAkI pratimUrti, karuNAdratAkA utsa aura yathArthavAdI cintaka DaoN0 koThiyAjIkA sArA jIvana dhArmika aura Atmika pahalUkA eka anUThA saccA dastAveja rahA hai, jisane aneka bhale-visare nirdhana asahAya chAtroMko sazakta arthavyavasthA dekara | dilAkara unake jIvana meM pragati aura khuzahAlIkI naI khir3akiyA~ kholIM, jIvanakI yathArthatA taka pahu~canekA pAtheya diyaa| yaha unakI sAmAjikatA, dhArmikatA aura sAmudAyika cetanAkA Adarza hai| saMsthAe~ khar3I kara denA to sarala hai| para unheM harI-bharI banAye rakhanA atyanta kaThina hai| isake lie niHsvArtha tyAga, kaThora saMkalpa, sAhasika sahiSNutA aura sAmaJjasyapUrNa guNavattA jaise katipaya tattvoMkA Akalana nihAyata Avazyaka hai / guruvarya koThiyAjI aise tattvoMke nirmama dhanI hai| unake indradhanuSI vyaktitvakA sahArA pAkara vidvat pariSad, varNoM jaina granmathAlA aura vIra sevA mandira TrasTa jaisI saMsthAoMne kAyAkalpakA saMvaraNa kiyA hai, ve harI-bharI huI haiM / yaha paMDitajIkI sAMskRtika cetanA, kRtajJatA aura vastuniSThAkA sukhada pariNAma hai / ataH ve vyakti nahIM, saMsthAna hai| darzana aura nyAya jaise zuSka aura kaThora viSayakA carvaNa karanevAle isa miSTabhAsI manISIne apanI sRjanAtmaka zaktiko adhyayana-adhyApana aura zodhakSetrameM bhI bharapUra ur3elA aura vahA~ prabhAvotpAdaka gahana dArzanika vicAradhArAko tulanAtmakatAkI pRSThabhUmimeM prastuta kara adhyayana-mananake kSetrameM purAne pratimAnoMko dhvasta kiyA aura naye mAnoMke saMbalapara maulikatAko prasthApita kiyaa| unhoMne aneka granthoMkA saMpAdana aura praNayana kara sarasvatIke bhaNDArako samRddha kiyA, yaha unakI sAhajika pratibhA, baudhika cintana aura gahana pANDityakA phala hai| ApAdhApIse dUra rahanevAle isa cumbakIya vyaktitvakI sauhArdabharI vyAvahArikatAne naI pIr3hI aura purAnI pIr3hIke bIca aMkita khAIko pATanekA jo athaka prayatna kiyA hai aura usako jIvana-gaMgAko eka naye utsAha aura nidarzanake sAtha jo pravAhita kiyA hai, gatizIla banAyA hai vaha apane ApameM vicakSaNatA aura tejasvitAkA pratIka hai| tAlamela baiThAnekI adbhuta pratibhAmeM DaoN0 koThiyAjIkA bandhutvataru eka virATa kalpataruke rUpameM khaDA ho jAtA hai| purajoza bahasake daurAna Apake vyAvahArika tarka gaharAIko chu jAne vAle hote hai aura ve viSayakI nizchala aura nirAvaraNa abhivyakti karake hI virAma lete haiN| ataH ve bhAratIya dArzanika paramparAmeM jIte jAgate nakSatra hai| aise bahu AyAmI vyaktitvake dhanI guruvarya DaoN0 koThiyAjIke abhinandanako prakriyAmeM zraddhA-sumanake ina do zabdoMkI pAvana-bheMTa maNimAlAke gamphanakA kArya kreNge| ApakA vyaktitva aura kartatva aura adhika prazasta ho, isI vinamra bhAvanAke sAtha...' - 76
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityika zodha-kSetrameM mahanIya yogadAna DaoN0 harIndra bhUSaNa jaina, ujjaina jaina darzanake adhyayana-adhyApana tathA zodha-khojake kSetrameM DaoN0 koThiyAjIkA mahanIya yogadAna hai| unhoMne 'vIra-sevA-mandira-TrasTa' tathA 'zrIgaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA'ke mAdhyamase jaina sAhityake prakAzanameM bhI abhUtapUrNa saphalatA prApta kii| 1980 meM 'vIra-sevA-maMdira-TrasTa' dvArA prakAzita 'jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana' nAmaka 544 pRSThoMkA vizAlakAya grantha DaoN0 koThiyAke aneka varSoM ke zodhakA nicor3a hai| sitambara 1982 meM bhAratIya jJAnapITha evaM AcArya zAntisAgara-TrasTa dvArA bambaImeM Ayojita jaina vidvatsaMgoSThI meM paThita unake 'niyamasArakI 53vIM gAthA aura usakI vyAkhyA evaM arthapara anucintana' zorSaka nibandhane vidvAnoMkA dhyAna AkRSTa kiyA, jaba DaoN0 koThiyAne AcArya padmaprabhamaladhAridevakI vyAkhyA sambandhI bhUlakI ora saMketa kiyaa| DaoN0 koThiyAne a0 bhA0 di0 jaina vidvatpariSadke adhyakSake rUpameM aneka varSoM taka pariSadako gauravAnvita kiyA hai| ____ maiMne DaoN0 koThiyAko bahuta nikaTase dekhA hai| ve bar3e dayAlu haiM, prakhara tArkika haiM, kaThora parizramI haiM aura sAhitya-samArAdhanake lie pUrNataH samarpita hai| maiM unake dIrgha evaM yazasvI jIvana kI kAmanA karatA huuN| sarala evaM snehI vidvAn DaoN. ratanacandra jaina, bhopAla 'nyAyAcArya DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA' yaha nAma aksara bacapanameM sunA karatA thA apane pUjya pitA zrI sva0 paM0 bAlacandrajI pratiSThAcArya luhArIvAloMke mukhase / pitAjI bar3e snehase yaha nAma liyA karate the| isa nAmako alaMkRta karanevAle vidvAnkI vidvattAse bar3e prabhAvita the ve / nAmako bAra-bAra Adara pUrvaka sUnanese mere manameM bhI isa ajJAta chavike prati anAyAsa zraddhA ghara kara gii| mana pyAsA ho gayA darzanake lie / vidvAnoMkA kahIM samAgama hotA to najareM DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAko DhU~r3hane lagatIM / kintu darzanakA avasara milA san 1973 meM, jaba ve paryaSaNa parvameM bhopAla pdhaare| unake AgamanakI khabara sunate hI milane ke lie daur3a pdd'aa| mandirameM ApakA pravacana cala rahA thaa| khAdIke himadhavala paridhAnase vibhUSita ApakI dehase satvaguNa-sA pravAhita ho rahA thaa| mukhapara jJAnakI AbhA aura netroMmeM maitrI, pramoda aura karuNAkI chAyA / tattvArthasUtrakA atyanta mArmika vivecana Apake zrImukhase sunakara sampUrNa zrAvakasamAja mantramugdha thaa| unheM pahalI bAra eka nyAyake AcArya, DaoNkTara evaM prophesarase jinendradevakI vANIkA marma samajhaneko milA thaa| una dinoM maiM hamIdiyA mahAvidyAlaya bhopAlake saMskRta-vibhAgameM kAryarata rahate hae nizcaya aura vyavahAranayoMpara pI-eca0 DI0 ke lie zodhakArya karanekI yojanA banA rahA thaa| socA jJAnagaMgA anAyAsa
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArANasIse bahatI huI bhopAla A gaI hai| avagAhanake lAbhase vaMcita nahIM rahanA caahie| nizcaya aura vyavahAranayoMke viSayameM eka nyAyAcAryase bar3hakara mArgadarzaka aura kauna ho sakatA hai ? maiM apane zodhakAryakI rUpalekhA lekara avakAzake samaya unake pAsa pahu~cA aura apane svargIya pitAzrIke mAdhyamase paricaya diyaa| ve harSase praphullita ho uThe / gale lagA liyaa| zodhakAryakI rUparekhA unhoMne bar3e gaurase dekhii| ve prasanna hae kintu mere dvArA niSpanna honese usameM anubhavahInatAjanya doSa the hI / nyAyAcAryajIne apanA amUlya samaya dekara use parimAjita kara diyaa| dUsarI bAra darzanakA avasara milA sAgarameM 1980 meM, jaba paramapUjya AcArya vidyAsAgarajI mahArAjake sAnnidhyameM SaTkhaNDAgamakI vAcanA cala rahI thii| maiM apanA zodha-prabandha pUrA kara cukA thaa| DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAko maiMne vaha zodhaprabandha dikhalAyA / use dekhakara unake netra harSa aura snehase camaka uThe / unhoMne merI pITha thapathapAyI aura saphalatAkA AzIrvAda diyaa| isa prakAra pUjya AcArya vidyAsAgarajI mahArAja aura zraddhaya DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAke durlabha, amUlya evaM maMgalamaya mArgadarzanase merA zodhapradhandha pI-eca0 DI0 kI upAdhike lie svIkRta hone yogya bnaa| nyAyAcAryajIne apane zodhapUrNa lekhanase jainanyAyake kozako samRddha kiyA hai| unake dvArA dIrghakAla taka kAzI hindU vizvavidyAlaya jaise pratiSThita vizvavidyAlayakA jaina-bauddhadarzana vibhAga alaMkRta huA hai| kintu Apake vyaktitvako mahAn banAne vAle jo antaraMga tattva haiM ve haiM Apake AtmAkI U~cAI, hRdayakI vizAlatA, sarala aura snehI antasa, jisameM choTe-bar3e, vidvAna-avidvAna sabhIko sthAna milatA hai| Apa dIrghAyu rahakara jainasAhityako samRddha karate hue jinazAsana kI prabhAvanA karate raheM yaha maMgalakAmanA hai| mUrdhanya vidvAna koThiyAjI paM0 hIrAlAla jaina 'kauzala', dehalI zrI koThiyAjI samAjake mUrdhanya vidvAnoMmeM haiM aura unakA apanA ekA viziSTa sthAna hai| sAhitya aura samAjakI inhoMne mahatI sevA kI hai / Apane aneka padoMpara rahakara apane uttaradAyitvako bar3I niSThA aura laganase nibhAte hue kaI saMsthAoMmeM to natana jAgRti lA dI hai| zrI gaNezaprasAda varNI granthamAlA va zodhasaMsthAnake lie kiyA gayA ApakA kArya avismaraNIya hai| isake sAtha hI koThiyAjI atyanta sahadaya, udAra, sarala tathA milanasAra vyakti haiN| ve mitroMke sacce mitra haiN| apane sAthiyoM aura chAtroMko Age bar3hAnekI unakI apanI vizeSatA hai| sama saMsthAoM aura jarUratamandoMkI Apa dila kholakara sahAyatA karate rahate haiN| Apa acche vicAraka, parizramI tathA adhyayanazIla vidvAn hai / adhyayana aura lekhana Apake rucikara viSaya hai, kisI viSayameM niSkarSa para pahu~canese pahale usako taha taka pahu~canA unakA svabhAva hai| zrI koThiyAjIkA abhinandana unakI vidvattA aura dIrghakAlIna sevAoMkA abhinandana hai| zrI koThiyAjI svastha raheM aura dIrgha Ayu prApta kara samAja va sAhityako isI prakAra sevAmeM rata raheM, aisI maMgala-kAmanA hai| -78 -
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina nyAyaka advitIya prakANDa paNDita paM0 ratanalAla kaTAriyA, kekar3I samagra viSayoMmeM nyAyakA viSaya bahata mahattvapUrNa hai, cAhe vaha laukika ho, cAhe dhArmika vaha eka prakArase saba viSayoMkI vyAkaraNa hai / dhArmika nyAyoMmeM bhI jaina nyAyakA sthAna sarvopari hai| paMDitapravara zrI darabArIlAlajI koThiyA khAsataurase isIke vizeSajJa (Specialist) hai| unhoMne apanA jIvana isIke tulanAtmaka talasparzI adhyayana-manana-cintanameM lagAyA hai / isa viSayako vividha dRSTiyoMse AtmasAt kara unhoMne aneka prAcIna granthoMkA sundara, subodha, sampAdana, anuvAdAdi kiyA hai evaM maulika granthoMkA bhI nirmANa kiyA hai, aneka ziSyoMko isa viSayameM niSNAta kiyA hai| isa samaya isa viSayake aura koI dUsare jaina vidvAn itane vizeSajJa nahIM haiM jitane Apa haiN| isa taraha Apa isa viSayake advitIya prakANDa paNDita haiM / vIra-sevA-maMdirameM varSoM taka samIkSA-samrATa pANDityavibhati AcArya zrI jugalakizorajI mukhtArake sAtha rahakara Apane etad-viSayaka aneka zodha-khoja pUrNa lekha bhI likhe haiM / nyAyake sivA jaina-siddhAnta, darzana. itihAsa. kAvyAdike bhI Apa vicakSaNa vidvAna haiN| di0 AcAryoM kI prAcInatA. vizaddhatA. mahanIyatAko bhI akATya rItise Apane pramANita kiyA hai / isa taraha jaina sAhityakI jo Apane mahAn gauravapUrNa sevA kI hai vaha vAstavameM abhinandanIya hai / Apa zatAyuH hokara isI prakAra zrutako zrIvRddhi karate raheM, yahI zubha kAmanA hai / merI pahalI mulAkAta zrI mahendra kumAra 'mAnava', chatarapura / kahAvata hai ki "vidyA dadAti vinayam" / paM0 darabArIlAla koThiyAko unake gharameM pahalI bAra dekhakara aisA lagA thA ki yaha vyakti to eka sAdhAraNa gRhastha hai / unako dekhakara yaha kalpanA hI nahIM kI jA sakatI ki ve jaina nyAyake eka prakAMDa vidvAna, mahApaMDita, nyAyAlaMkAra, nyAyaratnAkara, nyAyavAcaspati, nyAyAcArya, zAstrAcArya, ema0 e0, pI-eca0 DI0 hoNge| unameM UparakI kahAvata caritArtha hotI hai / pustaka-mudraNake silasilemeM DaoN0 narendra vidyArthI aura unakI patnI DaoN0 ramA jainake sAtha akTUbara 1979meM merA vArANasI jAnA huA thA / dampatike sAtha maiM bhI paMDitajIke darzanArtha unake nivAsapara phuNcaa| kAzImeM barasoM rahane ke bAda aura saMskRtake paMDitoMkI saMgati karake bhI paMDitajI Aja pUre bundelakhaNDI haiM / paMDitajI gharameM dhotI aura baMDI pahane the| bAhara nikalate vakta ve dhotI, kuratA aura gA~dhITopI pahana lete haiN| unakA vinamra, sarala, zAlIna vyaktitva dekhakara maiM cakita raha gayA thA / paMDitajIne bhojana karanekA Agraha kiyaa| jaba hama logoMne manA kiyA, to tatkAla dUsare dina ke liye nimantraNa de diyaa| dUsare dina prAtaHkAla hama loga paMDitajIke yahA~ bhojana karane gaye / paMDitajIkI patnI bhI bar3I sIdhI-sAdI aura gRhasthina mahilA haiN| hama logoMne unake hAthakA banA zuddha sAtvika bhojana kiyA / -19
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ calate vakta paMDitajIne apanI sampAdita kRti AcArya vidyAnandakI 'pramANa-parIkSA' mujhe bheMTameM dI / niHsandeha unakI yaha racanA jaina darzanake abhyAsiyoMke lie bahuta upayogI aura mahattvapUrNa hai / uttarapradeza, zAsanane unheM isa racanApara puraskRta evaM sammAnita kiyA hai / paMDitajI vidvAn to haiM hI, aneka granthoMkI racanA evaM sampAdana karaneke kAraNa uccakoTike sAhityakAra bhI haiN| DaoN0 koThiyAkI vizeSatA yaha hai ki kaI zikSaNa-saMsthAoM aura sAmAjika samitiyoMko unhoMne apanI sevAyeM dI hai| jaina sandeza aura anekAnta jaise sAptAhika, mAsika patroMke sampAdanameM viziSTa sahayoga diyA hai| samAja aura zAsanane unakI sevAoMkA mUlyAMkana kiyA hai aura unheM mAnada upAdhiyoM tathA sammAnoMse vibhUSita kiyA hai| merI hArdika zubhakAmanAyeM haiM ki paMDitajI cirAyu hoM aura cirakAla taka jaina vidyA aura jaina samAjakI sevA karate rheN| unakA jIvana : eka khulI pustaka zrI nemIcanda paToriyA, zrImatI ratanaprabhA jaina, bambaI eka Aye, do Aye, aise pacAsa varSa cupacApa Aye, aura hara varSa saharSa ApakA sahaja sneha-rasa hame upahArameM dete gaye / hama pAsa rahe yA dUra rahe, para yaha sneha-rasa hameM ajasra milatA rhaa| saca to yaha hai ki ApakA sneha 'binA-rasa' na rahA, vaha sadA 'banArasa' hI rhaa| hameM mAlUma hai ki Apa apanI prajJA aura pauruSake balapara talaiTIse zikharapara pahu~ca gaye / hama TukuraTukura dekhate hI rahe, aura jahA~ke tahA~ hI khar3e rhe| phira bhI ApakA vyavahAra va sneha pUrvavat hI rahA / use aba hamArI jarAvasthA meM jarA bhI avyavasthA na Ane deMge, aisI AzA hai / kahAvata hai ki 'kisIkA mu~ha calatA hai, aura kisIke hAtha calate haiM' / kintu Apane isa loka-kahAvatako hI jhuThalA diyA hai / ApakA mu~ha bhASaNa va saMbhASaNameM khUba calatA hai, aura sAtha hI lekhanI thAmakara Apake hAtha bhI khUba calate haiM / kitane Dhera kAgaja raMga DAle ! bosoM grantha likhita, sampAdita va anuvAdita ho gaye / tumhArI kalama aura kalAmakA kamAla jabardasta hai / aura zora hai ki ApakA 'pada' bahata bar3A ho gayA hai| maiMne par3hA thA ki 'baddhimAnakA to sira bar3A hotA hai, pada nhiiN|' maiM isase asamaMjasameM thaa| mere par3ausIne merI asamaMjasatA nikAlakara kahA ki zrI koThiyAjIkA cAmakA pada nahIM, zubha nAmakA, sammAnakA, svAbhimAnakA pada bar3hA hai| taba samajhA ki kyoM loga apanI 'pada-unnati' ke poche pAgala ho daur3ate phirate haiN| -80 -
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaise dekhA jAya to Apa 'Upara kucha aura bhItara kucha' aura haiM / ApakA bahiH rUpa kitanA sIdhAsAdA hai, para antara to gambhIra jJAna aura dharmasiddhAntoMse ThasAThasa bharA hai, phira bhI Arjava rUpa hai / ApakA jIvana eka khulI pustaka hai jisameM jaisA mana, vaisA vacana aura vaisA hI AcaraNa hai| isIko to bar3appana kahate haiN| antameM bhAvanA bhAtA hU~ ki Apa tanase svastha raheM, va manase 'sva-stha' raheM, va lokottara kArya karate jaaveN| bhAvanA to hai ki-Apa jIveM varSa hajAra / ApakA nAma ho dvAra-dvAra // DaoN0 sAhabaka samparka meM kaise AyA zrI rAya devendra prasAda jaina eDavokeTa, gorakhapura DaoN0 darabArIlAla koThiyAse merI sarvaprathama bheMTa san 1976 meM mUDabidrImeM huI thii| maiM apanI dharmapatnI aura choTe putra rAya dIpendra jaina evaM eka naukarake sAtha tIrthoM kI vandanAke lie bhArata bhramaNapara nikalA thA / jaba maiM yAtrA karatA huA mUDabidrI pahu~cA, aura vahA~ jainamaThameM pUjya bhaTTAraka cArukIrti svAmIse milane gayA to vahA~ unake pAsa Thahare hue DaoN0 sAhaba sapatnIka aura paM0 kailAzacandra jIse bhI bheMTa ho gyii| Apa loga bhI vahA~ eka dina pUrva hI pahuMce the| isa prathama sAkSAtkArake pUrva eka bAra DaoN0 sAhaba kisI anya kAryake hetu gorakhapura padhAre the / para maiM una dinoM bAhara gayA huA thA / ataH usa samaya unakA darzana na ho skaa| pUjya bhaTTArakajI dvArA unake tathA paM0 kailAzacandrajIke sammAnameM maDabidrIke prasiddha evaM vizAla candraprabhu-mandirameM 'lakSadIpamAlikA-utsava' Ayojita kiyA gayA thaa| dharmasthalake dharmaniSTha zrI vIrendra hegar3e dvArA ina vidvAnoMkA sammAna kiyA jAnA thA / ataeva ve bhI padhAre hue the| maiM bhI usameM zAmila thaa| ___ san 1976 meM hI mUDabidrIke pUjya bhaTTArakajIkA cAturmAsa hamAre yahA~ (nandana-bhavana, gorakhapura meM) ho rahA thA / bhaTTArakajIne mujhase DaoN0 sAhabako bulAneke lie khaa| maiM saMkoca kara rahA thA ki kevala do dinoMmeM huI eka bArakI bheMTake AdhArapara maiM DaoN0 sAhabako Aneke lie kaise likhuu| phira bhI bhaTTArakajIkI preraNApara unheM patra likhA / hameM Azcarya huA ki DaoN0 sAhaba patra milate hI gorakhapura A gye| mere nivAsa sthAnapara unake pravacana aura carcAe~ huii| unase unakI vidvattA, saralatA aura nirabhimAnatA AdikI na kevala mujhapara, apitu mere samasta parivArapara chApa pdd'ii| unake atmIya vyavahAra evaM ADambarahIna vyaktitvane jo hamAre parivArapara amiTa prabhAva DAlA, usase hama saba unake bhakta ho gaye / cAturmAsake pazcAt pUjya bhaTTArakajIke sAtha hama bhI sapatnIka sammeda-zikharakI yAtrAke lie taiyAra ho gaye / aura hamArA prathama par3Ava banArasa meM haa| vahA~ hama do dina rahe, aura DaoN0 sAhabake yahA~ kAphI rAta taka baiThane, dharmacarcA karane evaM bhaTTArakajIke sammAnameM samAja dvArA Ayojita sabhAmeM sammilita honekA hameM saubhAgya milA / isa Ayojanane aura unake sAtha huI bAtacItane hama logoMko DaoN0 sAhabake aura adhika nikaTa lA diyaa| isake uparAnta hamAre choTe lar3akekI zAdI jagAdharIke lAlA jayakizana prasAdakI potIse nizcita huii| isa avasarapara bhI mere sAdhAraNase nimantraNako pAkara DaoN0 sAhaba gorakhapura pdhaare| hama sabako bar3A -81 -
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ harSa huaa| DaoN0 sAhabane hamAre anurodhapara sapatnIka padhArakara Aye hue riztedAroM aura gRhake parivAra janoMpara apane sarala vyavahArakI punaH chApa chor3I / sabhI riztedAroMse hamane ApakA paricaya karAyA aura sabase unakI AtmIyatA ho gii| isa taraha DaoN0 sAhabake sAtha hamArA uttarottara sambandha madhurase sadhuratama hotA gayA / jaba-jaba unase bheMTa huI, taba-taba mujhe aura mere parivArako kucha na kucha dharma evaM jJAnakI prApti hotI hI gaI / bahuta-sI zaMkAe~ bhI nirmUla huiiN| jainadharma evaM deva, zAstra aura guruke prati AsthA bar3hatI gaI / pUjya bhaTTAraka cArukIrti svAmI zravaNabelagolA, san 1977 meM hamAre yahA~ pdhaare| isa avasara para bhI DaoN0 sAhaba gorakhapura padhAre / bAdameM hama sabhI loga candrapurI aura siMhapurIke darzana karate hue moTarase banArasa pahu~ce / banArasa meM bhaTTArakajIko sabhI mandiroMke darzana karAne ke lie DaoN0 sAhaba unake sAtha 4 dina rahe / isa avasarapara bhI DaoN0 sAhabakA sIdhA-sAdA vyavahAra harSadAyaka anubhava kiyA / maiM saparivAra siddhAntacakravartI, elAcArya muni vidyAnandajIke caraNasAnnidhya meM aksara AtA jAtA rahatA hU~ / elAcAryajI kahate haiM ki DaoN0 koThiyA jaisA vidvAn aura sarala vyakti milanA kaThina hai / jaba elAcAryajIkA cAturmAsa indaura meM ho rahA thA aura jaina hAIskUla meM AcArya zAntisAgarajIkI jayantI Ayojita thI / isameM 50 hajArase Upara loga ekatrita the / pUjya elAcAryajIne apane pravacanameM jainavidyA ke pracAra sandarbha meM cAra nyAyAcAryoMkI carcA karate hue kahA thA- 'samAja aura jainadharmakA saubhAgya hai ki DaoN0 darabArIlAla koThiyA jIvita haiM aura zruta aura samAjakI sevAmeM saMlagna haiN| unake jaisA vidvAn milanA durlabha hai / unakI zruta sevA evaM samAjasevAko bhulAyA nahIM jA sakatA / ' pUjya elAcAryajIne yahI bAta jayapurake pravAsa meM anekoM jagahoM para kahI thii| jaba maiMne DaoN0 sAhabake viSayameM unase pUchA to unhoMne punaH DaoN0 sAhabakI ullekhanIya sevAoMkA jikra kiyA, to maiMne anubhava kiyA ki hamArA saubhAgya hai ki aise vidvAnakI kRpA hama aura hamAre parivArapara hai / DaoN0 sAhabako pAvAnagara meM mahAvIra nirvANa-utsavapara hama logoMne Amantrita kiyaa| DaoN0 sAhaba, DaoN0 zItalacandajI ke sAtha A gaye / hamaloga pAvAnagara gaye / vahA~ unakA bhASaNa huA / jaina-ajaina unase bahuta prabhAvita hue / aura rAtriko rukaneke lie anurodha kiyA, kintu hama logoM ko lauTanA jarUrI thA / aisA hai unakA vyaktitva | dUsare varSa bhI DaoN0 sAhaba padhAre aura pAvAnagara gaye / vahA~ kAleja meM ApakA vartamAna zikSA ke sandarbha meM eka bhASaNa huA, jisakI prazaMsA pradhAnAcArya aura anya adhyApakoMne kii| bahutoMne to mAMsa evaM madirAkA tyAga svataH kara diyA / 1980 meM sampanna zravaNabelagolAmeM bAhubalI svAmIke mahAmastakAbhiSekapara calaneke lie hamane Apase anurodha kiyA / hameM prasannatA hai Apa sapatnIka hamAre sAtha do mAha pUrvase hI zravaNabelagolA gaye / pUjya elAcAryajIke nirdezapara Apane vahA~ isa avasara para padhAre samasta sAdhuoM, kSullakoM, ailakoM, AryikAoM aura tyAgiyoMke samakSa do mAha taka prAtaH aura sAyaM pravacana kiye| prAtaH bRhadravyasaMgraha aura usakI saMskRtaTIkA tathA madhyAhna meM nyAyadIpikApara Apake sarala aura subodha pravacana hue / lagabhaga 150 picchiyA~ thIM / aneka mahArAjoMko to yaha kahate hue sunA ki paMDitajIke pravacanakI zailI sarala aura subodha hai / unheM darzana, nyAya aura siddhAntakA gambhIra jJAna hai / DaoN0 sAhaba ke madhura svabhAva, ha~samukha cehare, mRdula vyavahAra aura vidvattApUrNa vivecanane sabhIko prabhAvita kiyA thA / praznoMkI bauchAra va tarkako DaoN0 sAhaba bar3e sarala zabdoM meM samajhAkara uttara dete the / AcArya zrI vimalasAgarajI mahArAja sasaMgha, AcArya dezabhUSaNajI mahArAja sasaMgha, - 82 -
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kunthusAgarajI sasaMgha, AryikA vijayamatI mAtAjI Adi sabhI tyAgIgaNa pravacana-sthAnameM samayapara A upasthita hote the| hAlameM derase pahu~canepara baiThaneko sthAna nahIM milatA thA / pUjya elAcAryajIkA niyaMtraNa va vyavasthA bhI dekhate hI banatI thii| sthAna badalA gayA aura bar3A hAla cunA gyaa| taba vaha bhI aparyApta rahatA thaa| aisA AkarSaNa thA DaoN0 sAhabakA / sabhI khiMcate cale Ate the / anya samayameM bhI loga DaoN0 sAhabako ghere rahate the| bahutase munigaNa va AryikA Akara DaoN0 sAhabako bulA le jAte the aura unase par3hate va zaMkA-samAdhAna karate the| DaoN0 sAhaba jaldI loTanA cAhate the, kintu pUre do mAha (janavarI-pharavarI 81) taka vahA~ rhe| merA bhI saubhAgya hai ki hama bhI ina carcAoMse lAbhAnvita hote the aura DaoN0 sAhaba sapatnIka hamAre sAtha hI rahe the| uparyukta saMdarbhako denekA prayojana kevala itanA hI hai ki DaoN0 sAhabakI vidvattA aura nirabhimAnatAkI chApa hara jagaha par3atI hai, aura saba unake pANDityakA lohA mAnate haiM / mahAmastakAbhiSekake avasarapara manisaMghoMko anuzAsanameM rahaneke lie kucha niyama sabakI sammatise banAye gaye the / sAdhuoMkI caryA, pravAsa aura dIkSApara una niyamoM dvArA niyaMtraNa banAnekA prayatna kiyA gayA thaa| ina niyamoMke nirmANa meM samucita vAtAvaraNa banAne tathA sabake gale utArane meM DaoN0 sAhabakA paryApta prayAsa rahA thaa| DaoN0 sAhabane bar3e parizramase ucita zabdoMkA cayana karake ullikhita sAdhu-saMhitAko taiyAra karane meM parizrama kiyA thaa| pUjya elAcAryajIkA tathA sabhI saMghoMke AcAryoMkA unheM varada AzIrvAda prApta thaa| isa kArya meM paM0 balabhadrajI nyAyatIrthakA bhI prayatna rhaa| ___ DaoN0 sAhaba kevala vidvAna hI nahIM haiM, dAnI bhI haiN| unhoMne aneka saMsthAoMko dAna diyA hai / maiMne svayaM dekhA hai ki zravaNavelagolAmeM DaoN0 sAhabane kalaza liyaa| bhaNDArameM diyaa| aura baccoMke phaMDameM bhI diyA / ve pAvAmeM jaba Ate haiM to vahA~ bhI hamane unheM kalaza lete aura vratabhaNDAra dete dekhA hai| unake gharapara eka-do vidyArthI barAvara Ate rahate haiM, jinheM ve svayaM tathA dUsaroMse madada karate-karAte haiM / eka chAtrako tapedika ho gayA thA, usakI barAbara davA, bhojana va phalakI vyavasthA DaoN. sAhabane svayaM va dUsaroMse karAI thii| mujhe unhoMne jo patra likhA thA usameM unakI cintA spaSTa prakaTa thii| vidyAdAna, auSadhidAna, AhAradAnameM bhI DaoN0 sAhaba pIche nahIM haiM, jo maiMne kama vidvAn logoMmeM dekhA hai / Atithya-satkArameM to DaoN0 sAhabakA koI mukAbalA nahIM kara sktaa| unake gharapara pahu~ce logoMko ucita jalapAna va bhojanakI vyavasthA ve barAbara karate rahate haiN| _maiM apaneko saubhAgyazAlI samajhatA hU~ aura apane pUrvajanmake kisI puNya-karmakA phala mAnatA hU~ ki aise sarala, nirabhimAnI vidvAna paMDitakA sneha mujhe aura mere parivArako prApta haa| mere zraddhA-bhAjana zrI premacandra jaina, dillI pUjya DaoNkTara paM0 darabArIlAlajI koThiyA nyAyAcAryakA hamAre parivArase ghaniSTha sambandha rahA hai| mere pitAjo (svargIya lA0 rAjakRSNa jaina)ko vidvAnoMse bar3A prema thA aura ve unakA bahata Adara karate the| ve kahA karate the ki vidvAn samAjake tRtIya netra haiN| vidvAn apane vidyAnetra dvArA samAjako pathapradarzana karate haiM / vidvAn hameM jJAna dete haiM aura saMskRtiko jIvita rakhate haiN| unake isa prema aura Adarake kAraNa vidvAn -83
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre ghara padhArate aura gharako pavitra karate the| sva0 0 zItalaprasAdajI, paM0 tulasIrAmajI, svargIya zrI paM0 jugalakizorajI mukhtAra, sva0 sUrajabhAnajI vakIla Adi purAne vidvAnoMke sivAya sva0 paM0 rAjendra kumArajI mathurA, paM0 kailAzacandrajI vArANasI, svAmI karmAnandajI (kSullaka nijAnandajI), bAbU ratanacandajI mukhtAra Adi vidvAnoMkA samAgama hamalogoMke lie bar3A sukhada rahatA thA / DaoN0 koThiyAkA hamAre parivArase san 1945 se sambandha hai| jaba ve san 1948 meM vIra-sevAmandira, sarasAvA (sahAranapura)ke eka naye kAryAlayako 7 dariyAgaMjameM sthita caityAlayameM kholaneke lie sva0 paM0 jugalakizorajI mukhtArake sAtha dillI padhAre to hamAre gharapara hI saparivAra kaI varSa rahe / vIra-sevAmandirakA kAryAlaya bhI kaI varSoM taka pahale hamAre makAnapara va phira hamAre dvArA nirmita ahiMsA-mandirameM rhaa| isase unake sAtha pitAjI aura hamAre pUre parivArako ghaniSThatA ho gyii| pitAjIkA unake sAtha aneka viSayameM vicAra-vimarza hotA thaa| kucha aisA prasaMga AyA ki unheM vIra-sevA-mandira chor3anA pdd'aa| taba bhI ve hamAre gharapara bane rahe / isa avasarapara hamane nikaTase unake svAbhimAnako dekhA aura dekhI kaThina paristhitimeM unakI aDigatA / yadyapi vartamAna vIra-sevA-mandirake nirmANameM unakA bahuta bar3A yogadAna hai| unhIMkI preraNAse sva0 bA0 choTelAlajI kalakattAne dillImeM vIra-sevA-mandirake bhavana-nirmANa meM apane bhAI sva0 gulajArIlAlakI orase 40,000)= kA dAna diyA aura pitAjIne DaoN0 koThiyAke vizeSa jora dene para apanA dariyAgaMjameM sthita vaha makAna kevala 40,000 meM vIra-sevA-mandirako, jisapara Aja usakA bhavya bhavana banA huA hai, de diyA / vIra-sevA-mandira chor3a denepara paramapUjya prazamamati nyAyAcArya sva0 kSullaka zrI gaNezaprasAdajI varNIne cintA vyakta karate hue DaoNkTara koThiyAke viSayameM pitAjIko aneka mahatvapUrNa patra likhe the, jinase mAlUma hotA hai ki pUjya varNIjIko koThiyAjIke viSayameM kitanA dhyAna thaa| unake kucha patra yahA~ diye jAte haiM 2007, dinAMka 19-4-50 / __ paM0 darabArIlAlajIse merA sasneha AzIrvAda / bhaiyA jahA~ taka bane, Apa bAbUjI (mukhtAra sAhaba) kA kAryabhAra vahana karanA / vahA~ rahanese sAhityakA uddhAra bahuta kara skeNge| mujhe Apa logoMke utkarSameM Ananda hai / bAbUjI vRddha haiN| vRddhAvasthAmeM yadi koI krodhase kucha kaha bhI de, taba bhI use nahIM ginanA cAhie / AzA hai Apa gambhIra dRSTi se vicAra kareMge / merA apanI maNDalIse darzana-vizuddhi / rAjendrakumArajose darzana-vizuddhi / Apa bAbUjIko samajhA denA, jo sammAnase paM0 darabArIlAlajIko bulA leNge| saMsArake kAraNa mAnakI cAhanA koI uttama puruSakA kArya nhiiN| maiM bAbUjIkI vRddha puruSoMmeM gaNanA karatA huuN| vRddhake tAtparyase nahIM, viveka va pratibhAse hai / jeTha sudI 11, saM0 2007, dinAMka 26-5-50 paM0 darabArIlAlajI, apane paThana-pAThanake kAryameM hI apanA upayoga lagAnA / sAmAjika tattvameM na pdd'naa| A0 va0 4, saM0 2007, dinAMka 20-9-50 paM0 darabArIlAla jIse mero darzana-vizuddhi / jisameM unake jJAnakA vikAsa pratidina vRddhirUpa raheM, so kareM, cAhe dillI raheM yA anyatra rheN| asojavadi 10, saM0 2007, dinAMka 1-10-50 zrI paM0 darabArIlAlajIse darzana-vizuddhi / jinheM nyAyadopikA par3hA lo, tarkasaMgraha avazya par3hA lenA / jinheM gommaTasAra par3hAo unheM siddhAntapravezikA avazya par3hAnA /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ A0va05, saM0 2007, dinAMka 1-10-50 darabArIlAlajIkI yogyatA bar3he, aise kArya karane kI anumati denA / yadi mukhtAra sAhabake pAsa pahu~ca jAyeM, taba unako bhI lAbha aura paM0 jIko bhI lAbha / caitra vadI 2, saM0 zrImAn paM0 darabArIlAlajIkA citta vyagra na ho, aisA merA sandeza mukhtayAra sAhabase kahanA / abhI paM0 darabArIlAlajI Apake samakSa bAlaka vidvAna haiM / vaizAkha vadI 12, saM0 2011, 1955 paM0 darabarIlAlajI yogya vyakti hai| mukhtayAra sAhabane bahuta zIghratA kii| pachatAnA pdd'egaa| uttama puruSa jaldI nahIM milatA / digambara samAjameM to ginatIke yogya vyakti haiM / saMyogakI bAta hai ki tIna-cAra mAhake bAda hI jaina bAla Azrama ke adhikAriyoMne DaoNkTara koThiyAko bar3e Adara aura sammAnake sAtha AmaMtrita kiyA aura Azramake bAlakoMko dharmazAstra evaM nyAyatIrthake zikSaNa ke lie pradhAnAcArya ke padapara niyukta kara diyaa| vahA~ pahu~canepara koThiyAjIne saMskRta vidyAlayakI sthApanAhetu eka yojanA banAyI, jise bAla AzramakI prabandhakAriNIne tatkAla svIkAra kara liyaa| saMskRta-vidyAlayako AcArya samantabhadrake nAmapara sthApita karaneke DaoNkTara koThiyAke sujhAvako bhI kameTIne svIkRta kara liyaa| yaha bhI saMyogakI bAta hai ki koThiyAjIkI va mere pitAzrIkI preraNA evaM pUjya varNIjIke Adezase dillI ke pratiSThita lA0 muMzIlAlajI kapar3e vAloMne vidyAlayakA vizAla bhavana apane dravyase banavA diyA, jisameM usa samaya eka lAkhake karIba lagA thaa| koThiyAjI vidyAlayameM ATha varSa rahe aura tIna vidvAnoMko aura niyukta karAne meM sakSama hue / yaha vidyAlaya abhI bhI acchI taraha cala rahA hai / 1957 ke navambarameM koThiyAjI di0 jaina kAleja, bar3auta (meraTha)meM saMskRtake prAdhyApaka ho gaye / phira vahA~se agasta 1960 meM kAzI hindU vizvavidyAlayameM jaina darzanake prAdhyApakake padapara cale gye| vahA~ 1970 meM rIDara hue aura 1974 meM rIDarapadase sevAnivRtta hokara vArANasImeM sthAyI rUpase rahane lage haiN| yaha bhI ullekhanIya hai ki julAI 1960 meM vIra-zAsana-jayantIke avasarapara sva0 paM0 jugalakizorajI mukhtArane vIra-sevA-mandirake vartamAna bhavya bhavanameM vizAla samArohake bIca koThiyAjIko apanA dharmaputra banAyA aura apanA sAhityika uttarAdhikAra unheM diyA, jisakA ve niSThApUrvaka vahana kara rahe haiN| __ aise gaNyamAnya vidvAnkA abhinandana karane meM samAja apaneko gauravAnvita anubhava karatA hai / ApakI dharmapatnI zrImatI camelI bAI bhI eka sahRdaya, dhArmika va vAtsalyamayI viduSI nArI hai| paNDitajIse AzA hai ki ve bhI pUjya mukhtAra sAhabakI taraha apanA sAhityika uttarAdhikArI bnaayegeN| hama unake prati apanI hArdika zraddhA vyakta karate hue unake zatAyuSyake lie koTizaH maMgala-kAmanAe~ karate haiM / -85
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakI mujhapara gaharI chApa zrI indrajIta jaina eDavokeTa, kAnapura maiM DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAke jitanA nikaTa samparka meM AtA gayA, utanA hI mere Upara unake pANDitya, vidvattA, saralatA aura saujanyatAkI chApa gaharI hotI gii| AdaraNIya DaoN0 sAhabase merA atyanta nikaTakA sambandha sAta-ATha varSa pUrva, jaba ve dazalakSaNa parvapara kAnapura padhAre / mere saubhAgyase ve mere nivAsapara hI una gyAraha-bAraha dinoMmeM rahe / mujhe AdaraNIya DA0 sAhabakI bahuta-sI kRtiyA~ dekhanekA zubha-avasara prApta huA hai / atyanta duruha granthoMko rocaka banAkara likhanA yaha unakI vizeSatA hai| 'jaina darzana aura pramANazAstra parizilana' granthako bheMTa karate hue unhoMne mujhe yahI kahA thA ki 'vakIla sAhaba, yaha nyAyakA gUr3ha grantha hai; kintu ApakI adhyAtmameM kucha pahu~ca hai, isalie yaha Apake kucha to samajhameM AyegA hii|' unakA abhinandana karane hetu abhinandana-grantha-prakAzana samitine abhinandana-grantha prakAzita karane kA jo saMkalpa liyA hai vaha atyanta sarAhanIya hai / maiM bhagavAna se prArthanA karatA hU~ ki DaoN0 koThiyA samAja aura dharmakI isI prakArase sevA karate hae zatAyuH hoN| nispRha sAhitya-samAja sevaka zrI jIvana kumAra siMghaI, sAgara DaoN0 koThiyA aise nispRha sAhitya-samAja sevaka haiM jinakI tulanAke birala loga milegeM / ve sahRdaya va bhAvaka vyakti haiM / unhoMne ahiMsA, aparigraha va anekAntakI triveNImeM avagAhana kiyA hai| para-duHkhakAtaratA to unakA svabhAva hai| unhoMne jIvanameM svayaM duHkhoM aura kaSToMko bhogA hai| isalie duHkha meM par3e vyaktiko sahAyatA karane ke lie tatpara rahate haiN| dhanako unhoMne jIvanakA sAdhana mAnA hai, sAdhya nahIM / tabhI to ve dhanakA sadupayoga karanA khUba jAnate haiM / unakI nijI va pArivArika AvazyakatAe~ sImita haiM / zaddha bhojana, svaccha va sAdhA pariveza unakI AvazyakatAe~ haiN| jaina dharmake marmako unhoMse jIvanameM utArA hai| unakI dRSTi nirmala va nispakSa tathA hRdaya udAra va vizAla hai| ve vidvAnoMmeM sahaja upalabdha honevAle mAtsarya doSase rahita sarala, snehI va udAramanA hai| DaoN0 koThiyAke vyaktitvakA dUsarA pakSa unake pANDityakA hai / unake lekha, grantha aura zodhapatra Thosa hote haiN| ve gahana cintana aura pUrva va nispakSa jA~cake binA kisI tathyako prakaTa nahIM karate / hara zabdakI upayogitA va AvazyakatAko taulate haiN| unakA sampAdita, ana dita aura racita grantha mahattvapUrNa zodhagrantha hotA hai, jo Ane vAlI pIr3hIke lie upakAraka hai| hara granthake sAtha zodhapUrNa bhUmikA hai, jo usakI pUrNatAko pradAna karatI hai| unakI lekhanIkA lohA vidvAnoMne bhI svIkAra kiyA hai| niHsandeha ve mUrdhanya vidvAn haiN| lekhanake atirikta bhI unhoMne pravacanoMke mAdhyamase samAjakA mahAn upakAra kiyA va kara rahe haiN| jainadharma aura usake udAtta siddhAntoMkI ve janasAdhAraNake yogya vyAkhyA karate haiN| aneka saMsthAoMse sambaddha -86
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ hokara unake mAdhyama se unakI spRhaNIya sevA kI hai va kara raheM haiN| isa vRddhAvasthAmeM bhI unheM kAma priya hai / karmaThatA unakA svabhAva hai / merA tathA mere parivArakA saubhAgya hai ki aise vidvAn aura samAjasevaka satpuruSakI samIpatAkA zaizavAsthAse hI sAnnidhya prApta hai / unakI sahadharmiNI unake prazasta jIvana-pathakI sambala haiN| donoMke zatAyuH kI kAmanA karatA huA maiM aura merA parivAra unake akhila bhAratIya sAmAjika abhinandanake suavasara para unheM zraddhA sumana arpita karatA hai / vinamratAkI sAkAra pratimUrti DaoN0 sAgaramala jaina nidezaka pArzvanAtha vidyAzrama - zodha saMsthAna, vArANasI DaoN0 paM0 darabArIlAlajI koThiyAkA jaina nyAyake paramparAgata paNDitoMmeM mUrdhanya sthAna hai / vidvAn to ve haiM hI kintu merI dRSTimeM unake vyaktitvakA sabase ujjvala pakSa hai, unakI vinamratA, unakA vyavahAra mAdhurya | sAmAnyatayA vidvattAke sAtha ahaMkAra bhA jAtA hai kintu paNDitajIkA vyavahAra dekhakara aisA lagatA hai, pANDityakA ahaMkAra unheM chU bhI nahIM sakA hai| paNDitajI vinamratAkI sAkAra pratimUrti haiM / "vidyAdadAti vinayaM " kI ukti unake sanbandhameM zata-pratizata satya hai / merA paNDitajIse prathama paricaya tIna varSa pUrva vArANasI Agamanapara hI huA / usa dinase Aja taka unakI isa chabimeM mere manameM kahIM koI kharoMca nahIM AI / vicAra-bheda bhI huA, kintu mana-bheda nahIM huA / kyoMki paNDitajI jaba bhI mile utanI hI vinamratA, saujanyatA aura AtmIyatAse mile, jaise koI apane atipriya choTe bhAIse milatA ho / ve apanI sajjanatA aura zAlInatAmeM to zata-pratizata samabhAvI / zatru aura mitra donoM vyavahAra meM unase vahI zAlInatA, saujanyatA evaM vinamratA pAte haiM / yadyapi paNDitajIkI vinamratA aura sajjanatAkA yaha artha nahIM hai ki koI bhI unheM kahIM bhI jhukA le / apanI paramparA, siddhAnta aura nirNayoM ke prati paNDitajI utane hI adhika dRr3ha aura aDiga haiM jitane ve vyavahArameM mRdu haiM / unake vyaktitvakA samyak vizleSaNa nimna ukti se ho sakatA hai - 'phUloMse komala; kintu vajrase adhika kaThora / ' unakA abhinandana vastutaH vidvattA, sajjanatA aura vinamratAke sadguNoMkA abhinandana hai / ve zatAyuH hokara hama sabhIko mArga-darzana karate raheM, yahI maMgala kAmanA hai / yugapraNetA DA0 koThiyA To bAhubali kumAra jaina, lalitapura san 1981 ko vItarAgI bhagavAn bAhubali svAmIkA sahasrAbdi - mahAmastakAbhiSeka sampanna ho rahA thA / prakSAlita nIra-kSIrase samUce sthalapara pravAhikAyeM vaha nikalI thIM / tapomanA dharatI vItarAgIkA caraNodaka pAnakara kRtArtha jaisI anubhUti paryAvaraNa meM chor3a rahI thI / samUcA vAtAvaraNa samarpaNa aura tyAgamI adhyAtmajJAna vikhera rahA thaa| apAra janasamudAyakA yajJasthalI meM jamAva, kintu bhaTakI ikAiyoMmeM mukharita AtmajJAna AtmAoMko ekAkAra kara rahA thA / sacamuca hI bhagavAna bAhubali jaisI AtmAoMne avatIrNa hokara AtmotsargakA nayA mArga darzAyA / pradoSa kAla thA / bhAskara bhagavAna bhI apanI kiraNoMkA indrajAla sameTakara astAcalako bhAga rahe the / pUjya bhaTTAraka zrIcArukIrti svAmIjIne mujhe viziSTa patrakAra hone ke nAte yajJasthalapara vIkSA dRSTipAta banAye rakhane ke lie vizeSa paripatra nirgata kiyA thA / isaliye eka bhinna dRSTikoNa se bhI usa mele meM anumanya upasthiti thI / dharmapatnI DA0 aruNAjIne, jo melemeM 87
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI sahagAminI thI, baserepara calanekA Agraha kiyA / sambhavataH usa samyadharma ke paryAvaraNa meM AvazyakI AvazyakatAyeM nIr3ameM lauTane ko vivaza kara rahI thIM / maiMne rAtri - kAryakramoMmeM bhAga lene hetu yathAzIghra lauTane kA AzvAsana dekara samAhartAoMse vidA mA~gI / khamemeM lauTa rahA thA / pArzva ke caukase kucha mor3a hai, bhIr3a meM patnI na bhaTaka jAye, vAhana taka pahu~cane ke rAste taka maiM patnIkA hAtha thAme hue thA / dhImI gati se calA jA rahA thA, tabhI pIchese kisIne mere kaMdhepara hAtha rakhA aura mujhe rokate hue kahA - "aise hI cale jAoge beTA, tumheM dekhakara maiM kabase tumase bAta karaneko lAlAyita ho rahA hU~ / " anajAna sthalameM mere prati beTA zabdakA sambodhana suna mere pA~va barabasa hI ruka gye| maiMne mur3akara dekhA / eka adher3a mukhAkRti, jijJAsu bhAvoMse mere paricayAtmaka tantuoMko uttejita kara rahI thI / punaH unhoMne doharAyA - " mujhe pahacAnA beTe tumane, maiM tumhAre pitA sva0 paM0 siddhisAgarajI prANAcAryakA purAnA satsaMgI aura sva0 paM0 parameSThIdAsajIkA mitra hU~ / " vaha avismaraNIya kSaNa, jaba merI jijJAsAmayI A~kheM vismArikAkI dUrI taya kara usa Adarza puJjapara TikI thI / dedIpyamAna mukhAkRtipara kAlI phremakA cazmA, jJAnamayI A~khoM meM jJAna darzana hetu pAradarzI bana rahA thA / jJAna aura puruSArthake samanvita darzanako kicit bhI pahicAnane meM vilamba nahIM lagA / are yaha to hamAre pUjya DaoN0 darabArIlAla koThiyAjI haiM / jinakI jaina darzana meM syAdvAdakI vivecanAyeM jaina samAjakI naI pIr3hI meM nayA parivartana lA rahI haiM, usa vidyAvAcaspatikA sAnnidhya pAneko anekoM bAra lAlasA jAgrata huI, kintu gRhasthadharma ke dAvapecoMmeM aisA saMyoga na bana pAyA ki kabhI paM0 koThiyAjIke sAnnidhya meM samaya bitA sakU~ / nagarameM athavA anya sthAnoMpara jaba kabhI sabhA - goSThiyoM meM samAja meM phailI kurItiyoMko carcA uThatI taba-taba zrI koThiyAjI ke anubhava va saMsmaraNoMkI carcA vahA~ uThAkara unheM samAjako aguAI karaneke lie bala diyA jAtA / usa jJAnake dhanIbhUta vyaktitvakA premamayI marmasparzI sambodhana sunakara maiM roma - harSita ho gayA / zraddhAbhAvase maiM unake caraNoM meM jhukA ki unhoMne aMkameM sameTa liyA / bole - "pahicAna gaye bAhubali kumAra, tumako to kyA kahU~ / siddhisAgarajIne kahIM prANoMmeM Atmadarzana diye haiM to usakA sAkSAt svarUpa tumameM dekha rahA hU~ / " maiMne Atmavibhora ho kahA - " apane pitAtulya, pitAke sakhAko kyoM na pahicAnUM / apitu lagatA hai ki pitAjIke sahaja jJAnakI preraNAkA sthUla svarUpa sAmane hai, aisA kahU~ to isa kathanameM kahIM bhI atyukti nahIM hai / " aruNAjIne bhI unheM namana kiyA / dampati-paricayake pazcAt unake AzIrvacanoMmeM unhoMne hamAre hariyAle bhaviSya darzanakI kAmanA kii| unhoMne lalitapurake kSetrIya paricita logoMkA hAla pUchA aura bAlapana meM jaina vidyAlaya sAdUmala (lalitapura) ke adhyApanakAlake sAthI zrI vijayasiMha bar3akula, nanaurA (lalitapura) kA kSemasamAcAra vizeSatayA pUchA aura batAyA ki hamAre ve bAlasakhA haiM aura chahaDhAlA ke sUkta hamaloga sAtha baiThakara raTA karate the / sva0 paM0 parameSThIdAsajIke to unhoMne rocaka saMsmaraNa sunAye aura batAyA ki - " unake cira payAnase to mAnavIya dRSTikoNakA pakSa prastuta karanevAlA eka bar3A sAthI calA gayA / " ve bole ki samAjakI dazA kitanI vigalita ho rahI hai / hamAre RSabhadeva tIrthaMkara, jinhoMne samAjako tatkAlIna viSamatAoMse nikAla kara jIvanako saralIkaraNa banAne hetu nayA darzana diyA aura hamaloga unhoMne bhUla kara ajJAnatA meM bhaTaka gaye haiM / kucha hI kSaNoMkI mulAkAta meM saba kucha hI kaha DAlA unhoMne / bhAvoMke AdAna-pradAnake pazcAt unhoMne apane tIrthasthalIya AvAsa meM AnekA nimaMtraNa diyA / zravaNabelagolA ke ramaNIka tIrthasthalapara hamArI - 88 -
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ unase aneka bheMTeM huI, jinameM samAja ke zithila anuSaMgoMpara carcA huii| unhoMne preraNA dete hue mujhase kahA"beTA bAhubali, tuma patrakAra ho, samAjake citere ho / samAjako badalane meM apanA Atma-vizvAsa va apanI kalamako jagAo / tumhArA rakta mar3AvarAkI mATIkI upaja hai / nizcita hI samAjake parivartanameM sahAyaka hogA / " maiM mUka ho unake darzanakA anuyogI bana sunatA rahA / Aja antarAlake pazcAta hameM zrI koThiyAjI ke vAkya samAjameM parivartana lAne ke lie caitanya karate haiM / abhinandanakI maNikAoMmeM usa mahAna karmayogIko yadi zraddhA-maNi samarpita kara sakU~ to merA aho bhAgya hai / zrI koThiyAjI tumheM zata-zata abhivandana / bar3I prasannatAkI bAta hai ki paramapUjya elAcArya muni vidyAnandajIke nirdezase unakA samAja abhinandana grantha samarpaNa karake sammAna kara rahA hai / yaha sammAna merI dRSTimeM aise vidvAnakA hai, jisane niSThApUrvaka sabhI kSetroM meM kArya kiyA hai| cAhe adhyApana ho, sAhityasAdhanA ho aura samAjasevA, sabhI meM unakA ImAnadArI aura nispRhabhAvase yogadAna rahA hai / unakI saMginI hone ke nAte maiM unheM adhika nikaTase jAnatI huuN| kaI aise mauke Aye, kintu ve unase vicalita nahIM hue / apane svAbhimAna aura niSThApara aDiga rahe / yahA~ maiM kucha aisI ghaTanAoMko batAnA cAhatI hU~ jinase zrImAnjIkA vyaktitva dhUmila nahIM, ujAgara huA hai / san 1937 kI bAta hai / inhoMne usa samaya taka nyAyazAstrI aura siddhAntazAstrI pAsa kiyA thaa| eka varSa pUrva ye dAmpatya-jIvana meM ba~dha gaye the, aura isalie AjIvikAkI cintAse papaurAke vIra vidyAlaya meM par3hAnA Arambha kiyA thaa| vidyAlayake yazasvI maMtrI bAbU ThAkuradAsajI the / ve bar3e kuzAgrabuddhi aura karttavyaniSTha the, unakA sabake Upara bar3A kar3A anuzAsana thaa| eka bAra ve koThiyAjIse bole ki 'Apa storer kAma kucha dinoMke lie saMbhAla lIjiye, taba koThiyAjI bole ki 'bAbU jI ! maiM isa pacar3e meM nahIM par3anA cAhatA / ' maMtrIjI bole- 'Apa kyA ise pacar3A samajhate haiM ?' koThiyAjIne uttara diyA ki 'hA~, ise maiM pacar3A samajhatA hU~ / ' koThiyAjIne spaSTa karate hue batalAyA ki bAbUjI bAta aisI hai ki bAjArase to cIjeM ikaTThI kA~Tepara tulakara AtI haiM, aura yahA~ roja sAmAna taulanepara eka-eka chaTA~ka bhI kama ho jAye to solaha dina meM 1 sera kama ho jAyegA, aura ise adhikArI samajheMge ki paMDitajIne apane ghara bhijavA diyA hogA / ataH yaha badanAmI kauna mola levegA / maMtrIjI koThiyAjIkI bAta samajha gaye / koThArakA kAma pradhAnAcArya paM0 kizorIlAlajI zAstrIko sauMpa diyaa| maMtrIjIpara isakA acchA asara par3A aura koThiyAjI jaba taka rahe, taba taka maMtrIjIkA unake prati adhika sneha aura Adara bhAva rahA / zrImAnjI kitane parizramI haiM, yaha unakI dinacaryA me jJAta ho sakatA hai| svayaM 4 baje uThanA va kore peTa eka loTA pAnI pIkara evaM hAtha mu~ha dhokara par3hane baiTha jAnA aura subaha chaH baje taka par3hanA, usake bAda ghUmane jAnA / niyamitarUpase pUjana aura sabhI mandiroMke darzana karanA, yaha unakI rojAnAkI pravRtti thI / 10 baje khAnA khAkara vidyAlaya meM cale jAnA aura 5 baje taka vahA~ rahanA / sAyaMkA bhojana karane ke bAda paM0 rAjakumArajI sAhityAcAryake sAtha ghUmane jAnA / mandirajImeM jAkara darzana karanA aura zAstra - pravacana karanA aura usake bAda phira apanI par3hAI meM laga jaanaa| rAtri ke 12 baje taka par3hanA aura isa prakAra nyAyAcArya ke cauthe va pA~caveM khaNDakI par3hAI karake unakI parIkSA denA / isake sAtha hI parIkSAoMke samaya 12 merI dRSTi meM hamAre zrImAnjI zrImatI camelIbAI koThiyA - 89 -
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthiyoMko eka-do ghaNTe atirikta samaya dekara unake korSakI taiyArI kraanaa| yaha inakI parizramazIlatAkA prAthamika udAharaNa hai| ___ Aja vIra vidyAlaya papaurAse nikale hue jo vidyArthI U~ce padoMpara dikhAI dete haiM unameM paM0 gobindadAsajI ahAra, pro0 udayacandajI vArANasI, paM0 bAbUlAlajI phAgulla vArANasI, DaoN. rAjArAmajI ArA, zrI malacandajI AyurvedAcArya zivapurI, paM0 svarUpacandajI hastinApara Adi aneka vidvAna usa samayake inake par3hAye hue prathama ziSya haiN| isa prakAra atyanta kaThinAIse par3hAI karake zrImAnjIne nyAyAcArya aura zAstrAcAryakI parIkSAe~ uttIrNa kii| dillI pahu~canepara ema0 e0 bhI inhoMne kara liyaa| ema0 e0 kara lenese di0 jaina kAleja bar3autameM inakI saMskRta ke pravaktApadapara niyukti ho gii| vahA~ ye tIna varSa rhe| pazcAt hindU yUnivarsiTImeM jainadarzanake pravaktApadapara niyukti ho gaI aura yahA~ rahate hue inhoMne pI-eca0 DI0 kI DigrI bhI prApta kara lii| isa taraha inhoMne jahA~ apanA adhyayana uttarottara pUrA kiyA, vahA~ sAhitya sAdhanA aura samAja-sevAmeM bhI niSThApUrvaka lage rhe| inheM lekha likhane aura granthoMkA saMpAdana karanekI tIvra lAlasA rahI hai| jainamitra, vIra, jainasaMdeza Adi patroMmeM ye lekha bhejate rahate the| nyAyadIpikApara kabhI-kabhI bace samayameM TippaNI va pAThasaMzodhana bhI karate rahate the / san 42 meM jaina gurukula mathurAke prAcArya padako chor3akara zraddheya : paM0 jugalakizorajI mukhtArake sAMnidhyameM pahuMca gaye / unake sAMnidhyase inakI pratibhAmeM camaka AI, aura anusaMdhAnakI ora ruci bar3ha gaI / parizramI to ye the hI, 'anekAnta' meM bhI gaveSaNApUrNa lekha likhane lge| isase mukhtAra sA0 ke atyanta priya ho gaye, aura samAjameM bhI inakI khyAti hone lgii| vahIM rahakara nyAyadIpikA, AptaparIkSA Adi kaI granthoMkA saMpAdana va hindI anuvAda kiyaa| kintu 1950 meM eka apriya ghaTanA ghaTI / ye AptaparIkSAko apane pUjya pitAjIke lie samarpaNa karanA cAhate the, kintu mukhtAra sA0 sahamata nahIM the| phira inake z2ora denepara ve sahamata ho gye| para mukhtAra sA0 ne inakI isa saba bAtako jayapura meM bAbU choTelAlajI kalakattA aura paM0 cainasukhadAsajI jayapurako btaaii| paM0 jIne 'vIravANI' meM AptaparIkSAkI samAlocanA karate hue samarpaNako bhI samAlocanA kii| use par3hakara inake svAbhimAnako coTa lgii| tatkAla tyAgapatra bhejakara vIra-sevA-mandirase alaga ho gye| phalataH kucha dinoM taka ye khAlI rahe, aura jaina pustaka bhaMDAra calAne lage / tIna mahine bAda hI 'bAla Azrama' meM 'samantabhadra-vidyAlaya' kI sthApanA karane hetu usake pradhAnAcAryake padapara vahA~ cale gye| vahA~ lagabhaga 8 varSa rhe| vidyAlayako unnata bnaayaa| kintu mukhtAra sA0 ke prati inakI vyaktigata zraddhA jyoM-kI-tyoM banI rhii| jaba kabhI bar3autase dillI jAte, to mukhtAra sA0 se avazya milakara Ate the / isakA bhI phala yaha huA ki pUjya mukhtAra sA0 ne san 1960 meM inake kharepana, kartavyaniSThA aura ImAnadArIko dekhakara inheM apanA dharmaputra samArohapUrvaka ghoSita kiyaa| phira pUjya mukhtAra sA0, pUjya dAdA DaoN0 zrIcandrajI Adike sAtha inake sambandha ghaniSThase ghaniSThatama hote gaye / san 1968 meM pUjya mukhtAra sA0 ke svargavAsa ho jAneke bAdase bhI ye vIrasevAmandira-TrasTa ke sAhityika kAryoM meM tanmayatAke sAtha lage cale A rahe haiN| inhoMne apane jIvana meM aneka bAdhAoMko pAra karate hae apanI unnati kI hai| ye vinayazIla, udAra, sahRdaya, guNagrAhI va katrtavyaparAyaNa Arambhase rhe| jisa kisI bhI kAryako hAthameM liyA. use laganake sAtha nispRha aura nizchalabhAvase pUrA kiyaa| ye karmaTha kAryakartA, pratibhAzAlI aura vaktA hai| Agata' vidvAnoM tathA atithiyoMkA svAgata va Atithya karanA bhI ye apanA pramukha karttavya samajhate haiN| merI bhAvanA hai ki ye adhika-se-adhika samaya taka svastha raheM aura dIrghAyu hokara samAja va sarasvatIkI sevA kreN| -90
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana : samIkSAtmaka adhyayana DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla, jayapura jaina darzanakA bhAratIya darzanoMmeM viziSTa sthAna hai / ise hama dUsare zabdoMmeM bhAratIya darzanoMkI AtmA bhI kaha sakate haiM / jaba taka jaina darzanakA sUkSma adhyayana nahIM kiyA jAtA taba taka darzanazAstra ke gUr3ha tattvoMko kisIke liye bho samajha pAnA kaThina hai / bhagavAna RSabhadevase lekara mahAvIra taka jaina darzanane jIvanadarzanakA kArya kiyA tathA mAnavamAtrako apane karttavyakA bodha karAkara jIne-maranekI kalA sikhalAyI / mahAvIrake pazcAt dezameM jaba dArzanika kSetrameM khaNDana maNDanakA yuga AyA / zAstrArthokI paramparAkA tIvra vega calA aura zAstrArthoM meM jaya-parAjayake AdhArapara dharma-parivartana hone lage / parAjitoMpara damana cakra calAyA jAne lgaa| aise yugameM bhI jaina darzanake AcAryoMne apane akATya tarkoM evaM sabala pramANoMke AdhArapara sAre dezameM mahAvIra ke siddhAntoM evaM unake darzanako vijaya patAkA phaharAyI / aise AcAryoM meM samantabhadra, vidyAnanda, akalaMkadevake nAma vizeSataH ullekhanIya haiM / AcArya samantabhadrakI ghoSaNA "vAvArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam" jainadarzana ke akATya pramANoMkA avijita prastutIkaraNa hai / isI prakAra ghoSaNA karanevAle ekake pIche dUsare AcArya hote gaye aura zAstrArthoke vAtAvaraNa meM bhI jainadarzanako nIMvako kabhI hilane nahIM diyaa| vartamAna yugameM jaina dArzanikoMmeM DaoN0 darabArIlAla koThiyAkA sarvopari sthAna hai / DaoN0 koThiyA jainadarzanake pAraMgata vidvAna mAne jAte haiM tathA jainadarzana ke gar3ha rahasyoMkI paratoMko sarala evaM dArzanika bhASAmeM kholane meM bar3e dakSa haiM / unhoMne apanA samasta jIvana darzana evaM nyAyake granthoMke sampAdana evaM prakAzana meM lagA rakhA hai| unakA cintana maulika evaM yuktiyukta hotA hai / san 1944 se 1980 taka 36 varSake apane dArzanika jIvana meM unhoMne darzanazAstrapara pramukha rUpase lekhanI calAyI tathA nyAyadIpikA, AptaparIkSA, pramANaparIkSA, pramANaprameyakalikA evaM syAdvAdasiddhi jaise nyAyazAstra ke graMthoMkA vidvattApUrNa sampAdana karake isa dizAmeM yazasvI kArya kiyA hai| yahI nahIM, 'jaina tarkazAstrameM anumAna vicAra' jaise maulika granthakA sRjana karake dArzanika kSetrameM acchI khyAti prApta kI hai / prastuta nibandha meM hama ApakI "jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana" pustakakA samIkSAtmaka avyayana prastuta kara rahe haiM / "jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana' DA0 koThiyAke jainadarzanase sambandhita 24 zodhapUrNa nibandhoM kA saMgrahAtmaka grantha hai / jaina darzanazAstrakA itihAsa evaM usakA maulika dArzanika vivecana, dArzanika AcArya paramparA, AcAryoMkA samaya nirdhAraNa evaM unake graMthoMke navanItakA AsvAdana Adi isa kRtikI maulika vizeSatAe~ haiM / parizIlanake adhikAMza zodha-nibandha san 1942 se 1980 takake likhe huye haiM / jaba Apa mahApaMDita jugalakizorajI mukhtAra ke nirdezana meM jaina darzanapara prAmANika zodhakArya sampAdana meM saMlagna the, usa samaya jaina dArzanika kSetrameM paM0 sukhalAlajI prajJAcakSu, DA0 hIrAlAla jaina, DA0 upAdhye, paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya paM0 cainasukhadAsa nyAyatIrtha, paM0 dalasukha mAlavaNiyA jaise vidvAn kAryarata the tathA dArzanika jagata meM naye-naye AyAma prastuta karane meM saMlagna the / parizIlanakA prathama mahAvIra taka tathA mahAvIrake Akalana kiyA gayA hai / DaoN0 , nibandha " jainadarzana aura pramANazAstra" viSayaka hai, jisameM RSabhadevase lekara pazcAt IsA 200 se 1700 taka honevAle jaina nyAya vikAsakA aitihAsika koThiyAne jaina nyAya - vikAsake samayakA vibhAjana nimna prakAra kiyA hai - 91 -
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdikAla samantabhadrakAla (I0 200 se 650 taka) madhyakAla/akalaMkakAla (I0 650 se 1050 taka) uttarakAla/prabhAcandrakAla (I0 1050 se 1700 taka) AcArya samantabhadrake pUrva bhI aneka AcArya huye the, jinhoMne jagatke samakSa jainadarzanakI pratiSThApanA kI thii| inameM AcArya dharasena, bhUtabali-puSpadanta evaM kundakundake nAma vizeSataH ullekhanIya haiN| lekina AcArya samantabhadrane vaidika evaM bauddha dArzanikoMkI canautIko svIkAra karake jainadarzanakI AdhAra-zilA syAdvAdadaSTikA pratipAdana jisa tAkika zailI meM kiyA, usakA DA0 koThiyAne apane nibandha 'janadarzana aura pramANazAstra : aitihAsika evaM dArzanika pRSThabhUmi' meM acchA vivecana kiyA hai| unakI nimna paMktiyA~ isa sambandhameM paTanIya hai *"yadyapi syAdvAda aura saptabhaMgIkA prayoga AgamoMmeM bhI tadIya viSayoMke nirUpaNameM hotA thA, kintu jitanA vizada aura vistRta prayoga evaM yojanA samantabhadrakI kRtiyoMmeM upalabdha hai utanA unase pUrva prApta nahIM hai| samantabhadrane 'nayayogAnna sarvathA,' 'nayanayavizAradaH' jaise padaprayogoM dvArA saptabhaMganayoMse vastukI vyavasthAkA vidhAna banAyA aura 'kathaMcitte sadeveSTa', 'sadeva sarva ko neccheta svarUpAdicatuSTayAta' jaise vacanoM dvArA usa vidhAnako vyavahRta kiyA hai|" DaoN0 koThiyAne darzana-sAhityake madhyakAlako akalaMkakAla mAnA hai| vAstavameM samantabhadrake pazcAt akalaMkasvAmIne 'nyAyavinizcaya' (svopajJavRtti sahita), siddhininizcaya, pramANasaMgraha aura laghIyastraya (svopajJavRttisahita) jaise maulika nyAyagranthoMkA nirmANa karake jainadarzanako AdhAra-zilAko aura bhI majabUta banA diyaa| yahIM nahIM, unhoMne jaina nyAyakI jo rUparekhA aura dizA nirdhArita kI usIkA anusaraNa uttaravartI sabhI jaina dArzanikoMne kiyA hai| isa yugake dArzanika AcArya haiM haribhadra, vIrasena, kumAranandi, vidyAnanda, anantavIrya (prathama), vAdirAja evaM mANikyanandi / ina saba AcAryoMne dArzanika jagatameM jaina nyAyako uccatama sthAna prApta karAne meM pUrNa saphalatA prApta kii| tIsarA kAla prabhAcandrakAla mAnA gayA hai, jisakA samaya I0 1050 se 1700 taka nizcita kiyA hai| prabhAcandradvArA nibaddha nyAyakumudacandra evaM prameyakamalamArtaNDa apane yugakI maulika evaM vizAla nyAyakRtiyA~ haiM / yadyapi donoM hI TIkA-grantha haiM lekina granthakAra dvArA kitanA hI nayA evaM maulika vivecana karaneke kAraNa donoM hI TIkA-grantha mUlagranthake samAna bana gaye haiN| isa kAlameM abhayadeva, abhayacandra evaM malliSaNa, abhinava dharmabhUNa, yazovijaya jaise dArzanikoMne apanI mahattvapUrNa bhUmikA nibhAyI thii| parizIlanakA dUsarA lekha "AcArya kundakundakA prakRta vAGmaya aura unakI dena" hai| AcArya kundakunda vartamAnameM sarvAdhika bahu carcita AcArya haiM, jinhoMne apanI sabhI 21 kRtiyA~ prAkRta bhASAmeM hI nibaddha karanekA zreya prApta kiyaa| DA0 koThiyAne AcArya kundakundakI sAhityika, dArzanika, tAttvika evaM lokakalyANI dRSTikA acchA vivecana kiyA hai| dArzanika dRSTikA DA0 koThiyAkA adhyayana yadyapi saMkSipta rUpameM hI hai kintu vaha unakA sarvathA maulika cintana hai / AcArya kundakundakI lokakalyANI dRSTikA DA0 koThiyAne bahuta acchA varNana kiyA hai / ___"AcArya gRddhapiccha aura unake tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa' nAmaka lekha parizIlanakA tIsarA nibandha hai / DA0 koThiyA atyadhika tarkazIla vidvAnoMmeMse haiM / vibhinna dArzanika granthoMmeM unakI gaharI paiTha hai| ye apanI bAtako tarkake AdhArapara prastuta karate haiN| kucha vidvAnoMkA mata hai ki tattvArthasUtrakA maMgalA1. 'jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana'-pRSThapa 9 / -92
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ caraNa "mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAM" gRddhapiccha (umAsvAmI) kA na hokara sarvArthasiddhikAra pUjyapAda AcAryakA hai| lekina DA0 koThiyAne apane prabala pramANoMse yaha siddha kara diyA hai ki ukta maMgalAcaraNa sUtrakAra gRddhapicchakA hI mUla hai, pUjyapAda AcAryane use apanA liyA hai / isake atirikta "tattvArthasUtrameM nyAyazAstrake bIja" evaM "tattvArthasUtrakI paramparA" donoM ho khAjapUrNa lekha haiM, jinameM DA0 koThiyAne vibhinna viSayoMkA paryApta manthana kiyA hai| parizIlanakA cauthA pramukha viSaya AcArya samantabhadrakA sarvAMgINa vivecana hai / granthameM samantabhadrase sambandhita nimna lekhoMkA saMgraha kiyA gayA hai svAmI samantabhadra aura jainadarzanako unakI dena / niyuktikAra bhadrabAhu aura samantabhadra nAgArjuna aura samantabhadra diGnAga aura samantabhadra kumArila aura samantabhadra dharmakIti aura samantabhadra gandhahastimahAbhASya devAgama-AptamImAMsA yuktyanuzAsana ratnakaraNDakazrAvakAcArakI prAcInatApara abhinava ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadraprakAza kI kRti hai ratnakaraNDakaTIkA aura usake kartAkA samaya ukta 12 nibandhoMmeM AcArya samantabhadrakI vibhinna rUpameM carcA kI gayI hai / phira cAhe unakI vaha jainadarzanako dena ho athavA vaidika evaM bauddha dArzanikoMke sAtha unakA tulanAtmaka adhyyn| isa taraha prathama bAra eka sAtha eka hI AcAryapara vibhinna binduoMse jo carcA kI gayI hai vaha sarvathA zlAghanIya hai| DA0 koThiyA svAmI samantabhadrakI dArzanika kSamatAoMke atirikta unake vizAla evaM prabhAvaka vyaktitvako prakAzameM lAnemeM saphala huye haiM / unakA yaha adhyayana dArzanika itihAsake vejor3a pRSTha haiN| parizIlanakA paMcama bhAga hai "AcArya vidyAnanda" / samantabhadrake samAna hI vidyAnanda bhI jainadarzanake pramakha prastotA the| unake dvArA racita AptaparIkSA, pramANaparIkSA, patraparIkSA. satyazAsanaparIkSA jainadarzanakI nIMvake pattharake samAna haiM, jinapara unake paravartI AcaryoMne dArzanika jagatameM jaina darzanako dandabhi bajAyI thii| unakA tattvArthazlokavAttika, aSTasahasrI evaM yaktyanuzAsanAlaMkAra jaise vizAla dArzanika TIkAprantha darzanazAstrake bar3e-bar3e diggajoMko Azcaryacakita karane vAle haiN| yaha AcArya vidyAnandakA hI camakAra thA ki unhoMne ina granthoMkI racanA karane meM saphalatA prApta kii| sAmAnya vyaktike liye to aise graMthoMkA eka bAra pArAyaNa karanA bhI kaThina pratIta hotA hai / DA0 koThiyAne vidyAnanda jaise pratibhAsampanna dArzanika AcAryapara jo sAmagrI prastuta kI hai vaha dArzanika jagatke lie eka mahAn upalabdhi hai| DA0 koThiyAne bhAcArya vidyAnandake bhAvanA-vidhi-niyoga, jAti-samIkSA, vyavahAra aura nizcaya dvArA vastu-vivecana, upAdAna-nimittakA vicAra jaise binduoMpara navIna cintana kiyA hai / vAstavameM DA0 sAhabane AcArya pidyAnandakA jo vistRta adhyayana prastuta kiyA hai vaha jaina darzanake liye nayI upalabdhi hai tathA use gauravAspada evaM samAdaraNIya banAtA hai| isI parizIlanameM DA0 koThiyAne AcArya mANikyanandipara do lekhoMmeM apanA cintana prastuta kiyA hai / AcArya mANikyanandi jainadarzanake udbhaTa tArkika vidvAn the| unhoMne apane pUrvavartI AcAryoMke graMthoMkA dohana karake 'parIkSAmukha' ke mAdhyamase jaina nyAyako sUtrarUpameM prastuta kiyA thaa| unakI yaha amara kRti bhAratIya nyAya-sUtra graMthoMmeM viziSTa sthAna rakhatI hai aura jaina nyAyakA pratinidhitva karatI hai|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyadIpikAke kartA abhinava dharmabhUSaNa 15vIM zatAbdIke udbhaTa vidvAn the / ve bhaTTArakIya-paramparAke sAdhu the, jo apane Apako yati likhate the| unake pUrva isI nAmake do bhaTTAraka aura ho gaye the, isaliye unhoMne apane nAmake pUrva abhinavazabda jor3akara apanA pathaka astitva siddha kiyaa| nyAyadIpikA nyAyazAstrakA mahattvapUrNa grantha hai / nyAyazAstrake adhyayana karane vAloMke liye yaha grantha pravezadvArakA kArya karatA hai| isa prakAra DA0 koThiyAne apane vibhinna lekhoMke AdhArapara jaina darzanapara jo maulika cintana prastuta kiyA hai vaha vartamAna darzanazAstrake vidyAthiyoMke lie mArgadarzanakA kArya karatA hai| apane jIvanako dArzanika cintanameM samarpaNa karake DA0 koThiyAne dArzanika itihAsakI kitanI hI nayI granthiyoMko sulajhAne meM jo yoga diyA hai usake lie bhAvI pIr3hI unakI sadaiva upakRta rhegii| pramANa-parIkSA samIkSaka-paM0 rAmanArAyaNa tripAThI, lakhanaU vizvavidyAlaya DaoN0 darabArIlAlakoThiyAmahodayena sampAditA AcArya-vidyAnandapraNItA 'pramANa-parIkSA' myaa'vlokitaa| nyAyazAstramarmajJena sampAdakena pustakAsyAsya mahatI prastAvanAM prastutya samupayogitve mahAnupakAro vyadhAyi / prathamatastu tArkikaziromaNinA'cAryeNa laghukAye'smina granthe nijasiddhAntApekSitAn sarvAn nyAyanayAn nivezya svetarasakaladArzanikamatAni sAdhu samIkSya pramANasya lakSaNamaGgAni ca parIkSya tatsaMkhyAM viSayaM phalaJca nirNIya anvarthamukhena niramAyi / grantho'yaM jainapramANazAstra sAralyena praveSTuma bhilaSatAM chAtrANAm alpIyasA zrameNa vivasanapramANatattvabubhutsUnAM darzanAntarabudhAnAM sAmAnyajijJAsUnAM ca kRte'tIvopayujyate / 'prameyasiddhiH pramANAddhi' nyAyAt prameyapadArthAnavagantuM pramANazAstrasyAvazyakatA mahattA ca sarvavidite vinedaM tattvajJAnaM sudurlabham / sampAdanaprakriyA'sya mahatI samIcInA likhita-mudritavibhinnapustakaiH pAThazuddhi vidhAyAvabodhanAya pAdaTippaNyA pAThabhedAnapyupanyasya viSayAnusAramanucchedaM jhaTiti viSayajJAnAya katipayAkSaradvArA tattannirdiSTaviSayAn saMsUcyAdau viSayasUcI copasthApya sarvathopakaroti / viMzatyuttarazatapRSThAtmikAyAM sAragarbhitAyAM prastAvanAyAm Adau grantha-tadbhASA-zailI-prayojana-viSayatadvibhAgAn samyak paricAyyAnantaraM mahatA zrameNa prAcInAnAM jainadArzanikAnAM kundakunda-gRddhapiccha-samantabhadrasiddhasena-pUjyapAda-akalaGka-vidyAnanda-mANikyanandi-devasUri-hemacandra-prabhRtInAM pramANaviSayaka mataM darzanAntaramatollekhapUrvakaM sAdhu vimRzya vicintyopanyastam / yena pramANajJAnapATavamAtanoti vinayahRdayeSu sahajatayaiSA prastAvanA / anantaraM sampUrNasya granthasyAnuvAdaH saralayA sugamyayA praur3hayA mAtRbhASayA sannihitaH / so'pi pAdaTippaNyA samalaGkRtaH sUcIsyUtazca yo jijJAsUnAM hitAdhAyako'nAyAsenaiva viSayAna paricAyayati pANDi. tyaJca proddIpayati prakurute sampAdakajJAnagauravaprakAzam / AzAse prakaraNasyAsyopayuktasAmagrIsaGkalitasyopayogitA samAdarazca budhajaneSu drAga bhavitArau nUtana rItyA sampAditamidaM pustakaM sattvarameva pracAraprasAratve lapsyate / -94
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tarkazAstrameM anumAna-vicAra ( eka samIkSaNa ) / samIkSaka-DaoN0 dAmodara zAstrI, ema0 e0 pI-eca0 DI0, naI dillI tArkika aura vaNikkI samAnatA hamAre dainika jIvana meM upayoga hetu vividha bhogya | upabhogya vastuoMkI AvazyakatA hotI hai| una vividha vastuoMkA AdAna-pradAnAdi vyavahAra vividha mAnakoM-sahI mApa-toloM-Adi para AdhArita hotA hai| bhautika stara (dharAtala) para hone vAlI parimApana (parimiti) kriyAmeM prayukta sAmAnya mAnakoM (tolaneke vAToM, vividha nApa taulake sAdhanoM) kI tulanAmeM cetana starapara hone vAlI ukta kriyAmeM jJAna-rUpI mAnakakI zreSThatA nirvivAda hai / isa dRSTise, usakI saMjJA pramANa (pra + mAna) hai / dArzanika cintanake kSetrameM pratyeka darzanakI apanI eka tattva-mImAMsA hotI hai jisameM svIkRta tattvoM (prameyoM) kA jahA~ nirUpaNa hotA hai, vahA~ jJAna-mImAMsAke antargata ukta 'pramANa' kA vizleSaNa vivecana Adi kiyA jAtA hai, arthAt ukta cetanAke (indriyAdike mAdhyamase sAmAnyataH asAkSAt, kintu viziSTa paristhitimeM sAkSAt bhI) vyApArakA adhyayana prastuta kiyA jAtA hai| ukta dRSTise, vyApArI aura tArkika-donoM samAna haiM, kyoMki jahA~ vyApArI vastukI prAmANika nApa-taula hetu sahI mAnakoM-nApataulake sAdhanoMkA prayoga karatA hai, vahA~ tArkika vastu-tattvakA parIkSaNa yathArtha pramANoM-yuktiyoM/toMke AdhArapara karatA hai|' .... jaina paramparAmeM bhI svatantra 'pramANa-mImAMsA' pratiSThita huI hai, aura usake antargata anumAna-pramANa sambandhI vimarza bhI atyanta vidvattAparNa rItise jaina naiyAyikoM dvArA kiyA gayA hai| jisakA bhAratIya nyAyake kSetrameM viziSTa sthAna hai| 'nyAya' zabdakA prayoga vividha arthoM meM bhAratIya dArzanika kSetrameM 'nyAya' zabda eka viziSTa va svatantra darzana-zAstrako to vyakta karatA hI hai, sAtha hI yaha eka viziSTa artha-parIkSaNa-paddhatike rUpameM pratyeka darzanakI 'pramANa-mImAMsA' kA bhI paricAyaka hai, aura yahI kAraNa hai ki bauddha nyAya, jaina nyAya Adi zabdoMkA prayoga dArzanika kSetrameM kiyA jAtA rahA hai / 1. prasiddhanAviruddhena, mAnenAvyabhicAriNA / vaNijastAkikAzcApi, yatra vasta praminvate ||--cndrprbhcrit, 2 / 142 / pramANairarthaparIkSaNaM 'nyAya':........""samastapramANa-vyApArAda arthAdhigatiH nyAyaH' / (nyAyavArtika, vAtsyAyana-nyAyabhASya, 11111) / nIyate prApyate vivakSitArthasiddhiranena iti nyAyaH /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'nyAya' zabda kA anya kaI arthoMmeM prayoga dRSTigocara hotA hai / udAharaNArtha : (1) loka-zAstra-prasiddha dRSTAnta-vizeSa (2) abhidhAna-prakAra (3) parArthAnumAna (4) paMcAvayava (anumAna) vAkya, Adi-Adi / nyAya-zAstrakA dUsarA nAma 'anvIkSA', AnvIkSikI vidyA bhI hai|5 'anvIkSA' se tAtparya haipratyakSa va zabda pramANapara Azrita anumAna / dUsare zabdoMmeM, pratyakSa va zabda pramANakI sahAyatAse avagata viSayakA (anu) pazcAdvartI (IkSA) paryAlocana, arthAt anumiti rUpa jJAna / anvIkSAke anusAra pravRtta hone vAlI vidyA hii-aanviikssikii| isa prakAra AnvIkSikI vidyA pratyakSa, anumAna aura zabda pramANoMse jJAta viSayako puSTa evaM siddha karatI hai| nyAya yA AnvIkSikI vidyAkA dUsarA nAma 'tarkazAstra' bhI hai, jisakA prathamataH pratipAdana gautama yA medhAtithi dvArA kiyA gayA mAnA jAtA hai, aura jo bhAratIya darzanake kSetrameM eka svatantra darzanake rUpameM pratiSThita ho cukI hai| isa darzanameM prameya va pramANa donoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai| kAlAntarameM 1. nyAyaH lokazAstraprasiddhadRSTAntavizeSaH (sAMkhyatatvakaumudI, zlo0 1 para ttiikaa)| jaise-kadambamukulanyAya, sUcI-kaTAhanyAya Adi / 2. nyAya prakAzana va kathanakA prakAra / 'udghAtaH praNavo yAsAM nyAyastribhirudIraNam' (kumArasambhava, 2012) / tIna prakArake abhidhAna-(a) uttama-madhyama-adhama, (A) RgyajuHsAma (i) adhyayana-adhyApana-karma / 3. AsAdhAraNyena vyapadezA bhavanti-iti nyAyena, nyAyasya parArthAnumAnAparaparyAyasya-(sarvadarzana-saMgraha, aksspaad-prkrnn)| 4. samastarUpopeta liGgabodhakavAkyajAtaM nyAyaH-(nyAyakusumAJjali-1 para haridAsIya ttiikaa)| samasta . rUpa = pakSasattva, sapakSa sattva, vipakSa-asattva, abAdhitaviSayatva. asatpratipakSatva / vAkyajAta-pratikSA, hetu, udAharaNa, upanaya, nigamana / . paMcAvayavopetavAkyAtmako nyAyaH (vaatsyaayn-bhaassy-1|111)| 5. AnvIkSikI nyAyavidyA nyAyazAstram (vaatsyaayn-bhaassy-1|1|1)| seyamAnvIkSikI nyAyatarkAdizabdairapi vyahriyate (nyAyakoSa-pR0 447) / m, sA anviikssaa| athavA pratyakSAgamAbhyAm IkSitasya anviikssnnm-anviikssaa| tayA pravartate iti AnvIkSikI (nyAya-bhASya, 1 / 11) / 7. (ka) nyAyo gautamapraNIta-sUtrasandarbharUpA tarkavidyA (nyAyasiddhAntamaMjarIprakAza, logAkSi bhAskarakRta, 10 3) / gautamapraNItazAstrasya nyAyazAstrama iti vyapadezo yujyate (srvdrshnsNgrh-aksspaad)| SoDazapadArthAnusArinyAyajJaH (bhASApariccheda, zlo0 107) / kaNAdena tu saMproktaM zAstraM vaizeSikaM mht| gotamena tathA nyAyam // (padmapurANa-uttarakhaNDa, a0 263) / (kha) medhAtitheAyazAstram (pratimA-nATaka, aMka 5) / (ga) medhAtithi = gautama / medhAtithimahAprAjJo gautamastapasi sthitaH / vimRzya tena kAlena, palyAH saMsthAvyatikramaH // (mahAbhArata, zAntiparva, 266 / 45, gItApresa saMskaraNa) / -96
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANa-mImAMsA, usameM bhI anumAna-mImAMsAkI pramukhatA isa darzanameM hotI gii| Alocya kRtike zIrSakameM prayukta 'tarkazAstra' se 'pramANa-mImAMsA' vizeSakara 'anumAnamIsA' abhipreta hai| bhAratIya darzana-cintanameM tarka bhAratIya tarkazAstrakI paramparA atipracIna hai / upaniSad kAla taka, adhyAtma-vivecanake kSetrameM upayogitAko dRSTise tarkazAstra evaM anumAna-pramANako mAnyatA prApta ho cukI thii| vAlmIki rAmAyaNa, mahAbhArata, prAcIna bauddha pAlI granthoM AdimeM tarkazAstra kA vividha nAmoMse ullekha dRSTigocara hotA hai / vAkovAkya, hetu-vidyA, nyAya, anvIkSA, AnvIkSikI, anumAnazAstra Adi saMjJAoMke rUpameM bhAratIya cintana-bhUmimeM tarkazAstra phalatA-phUlatA rahA hai| __ bhAratIya darzana-kSetrameM 'tarka' kisI na kisI rUpameM pratiSThita rahA hai / sarvamAnya nAstika dazana yadyapi sAmAnyataH pratyakSakapramANavAdI mAnA jAtA hai, tathApi usakI yaha vizeSatA rahI hai ki vaha vaidika mAnyatAoMpara, sAmAnya laukikajana-bodhya yuktiyoM ke rUpameM tarka-astra pheMka kara tIkhI coTa karatA hai| bhautika dehako AtmA siddha karane hetu usake prayAsa meM tarka va anumAnakA laukika rUpa hI dRSTigocara hotA hai| yahI kAraNa hai ki aise logoMko kutarkI ghoSita kara Astika-paramparAke sAhityameM hetuduSTa, vedanindaka, bAla, durbudha Adi vizeSaNoMse nindanIya batAyA gayA hai / jahA~ taka Astika darzanoMkA prazna hai, una sabameM, zabda yA Agama (veda yA zruti Adi) ko pramANatA svIkArate hae bhI, pratyakSa-agamya (indriyAtIta) AtmA, paraloka, punarjanma Adi maulika (AdhArabhUta) padArthoMkI sthApanA pramukhataH tarka yA anumAna dvArA kI jAtI rahI hai / jo Aja Astika darzana (pUrvamImAMsA, uttaramImAMsA, sAMkhyayoga , nyAya-vaizeSika) mAne jAte haiM, ve yadyapi veda-pramANatAko svIkArate hae bhI". tarka-pramANatAkI ora adhika jhakase hue pratIta 1. apare tvanumAnaM tarka ityAhuH, hetustarko nyAyo'nvIkSA ityanumAnamAkhyAyate iti (udyotakara, ___ nyAyavArtika), 1 / 1 / 40) / 2. sAdhaka-bAdhakapramANopanyAso yuktiH (tarkaprakAza, 1) / 3. kimIhaH kiMkAyaH sa khalu kimupAyastribhuvanam, kimAdhAraM dhAtA sRjati kimupAdAnamiti ca / atakryaizvarya tvayyanavasaraduHstho hatadhiyaH, kutarko'yaM kAMzcinmukharayati mohAya jagataH (zivamahimnastotra-5) / buddhimAnvIkSikI prApya nirathaM pravadanti te / (vA0 rAmAyaNa, 2110239) / ahamAsaM paNDitako haituko vedanindakaH / AnvIkSikI tarkavidyAmanurakto nirathikAm / hetuvAdAn pravaditA vaktA saMsatsu hetumat / / (mahAbhArata, zAnti parva, 180 / 47-48) / svahetubhirna hanyeta kasya vAkyaM kadAcana (zukranIti, 364) / tarko'pratiSThaH (ma0 bhA0, vanaparva, 313 / 117) / tarkasyApratiSThAnAt (brhmsuutr-2|1|1)| na tarkazAstradagdhAya""rahasyadharma vaktavyam (ma0 bhA0 shaantiprv-246|18-19)| yo'vamanyeta te mUle hetuzAstrAzrayAd dvijaH / sa sAdhubhirbahiSkAryo nAstiko veda-nindakaH / / (mnu-2|11) 5. draSTavya-nyAyasUtra 3 / 1 / 3, vaizeSika suutr-2|1|17-19,-1|1|3, 10 / 2 / 10, 3 / 2 / 8, 3 / 2 / 2 / , 4 / 2 / 12, 5 / 2 / 10, pramANaM vedaH (prazastapAdabhASya, anumAnazabdAntarbhAva prakaraNa), saaNkhysuutr-1|53,1|83, 1 / 54, 2 / 21, 380, 5 / 12, yoga-sUtra-117, 1126, pUrvamImAMsA (jaiminisuutr)-1|3|3, vedAnta (brahmasUtra) 1 / 1 / 3 / 3, 2 / 3 / 1 / 1, 2 / 3 / 11 / 17, 2 / 3 / 16:41, 2 / 4 / 1 / 3, 3 / 2 / 8 / 39, 1 / 1 / 5 / 11, 2 / 1 / 9 / 20, zrutipramANo dharmaH (mnu-2|1 para kulluuk)|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote haiM / aisA pratIta hotA hai ki ve apane tarkAdi pramANoM dvArA svIkRta | pratipAdita padArthoMko yA atayaM padArthoMko puSTa karane hetu hI zruti-vAkyako pramANarUpameM upasthApita karate haiN| agara aisA na hotA to ina SaD Astika darzanoMmeM veda-pramANatAkI samAnatA hote hue bhI, parasparapArthakya kaise sambhava hotA ? astu, takazAstrako upAdeyatAko dRSTimeM rakhakara, ise 'sarvavidyAprakAzaka' dIpakI taraha batAyA gyaa| isI sandarbha meM tarkako ArSa-paramparAse jor3anekA prayAsa bhI ullekhanIya hai| manukA nirdeza hai ki 'tarka'kA jJAna 'vidyoM' (trivedI) se grahaNa kiyA jAya / ' 'tarkajJa'ko manune trivedajJakI taraha dazAvarA pariSadkA sadasya mAnA hai| rAjanItike kSetra meM bhI tarkazAstrakI mahattA pratiSThApita haI hai, aura tarkazAstrIko rAjakAyoMmeM niyukti-hetu yogya pAtra mAnA gayA hai / jaina tarkazAstrakI paramparA : udbhava va vikAsa prAcIna jaina AgamoM va svatantra darzana-granthoMmeM nyAya-vidyAke bIja pracura mAtrAmeM prApta hote haiN| jaina paramparAke anusAra dvAdazAMgI Agamake bArahaveM aMga 'dRSTivAda' zrutase 'nyAya' kA udbhava (udgama) mAnA 1. yadyapi vedavirodhI | kutarkako sarvathA nindanIya samajhA gyaa| (ka) Arya dharmopadezaM ca, vedshaastraavirodhinaa| yastakeMNAnusandhatte sa dharma beda netaraH (mnusmRti12|106)| (kha) pratyakSeNAnumityA vA yastUpAyo na vidyate / ete vidanti vedeSu, tasmAd vedasya vedatA (sAyaNakRta RgvedabhASyopakramaNikAmeM uddhRta) // tasmAdapi cAsiddha parokSamAptAgamAt siddham-(sAMkhyakArikA (ga) ativAdAMstyajet tarkAn pakSaM kaMcana nAzrayet (nAradaparivrAjakopaniSad, 5 / 21) / naiSA matistarkeNApaneyA (kaThopa0 1 / 2 / 9) / / 2. paraspara-dhvaMsiSu kaNTakeSu, jayatyadhRSyaM jinazAsanaM te (anyayogavyavacchedikA, 26) / sarveSAmAptatA nAsti paraspara-virodhataH (AptamImAMsA, 113) / 3. seyamAnvIkSikI nyAyavidyA pramANAdibhiH padArthavibhajyamAnA pradIpavata sarvavidyAnAM bhavati prakAzakatvAt / pradIpaH sarvavidyAnAmupAyaH sarvakarmaNAm / AzrayaH sarvadharmANAM vidyoddeze parIkSitA / / (vAtsyAyana bhaassy-1|121)| 4. manuSyA vA RSiSUtkrAmatsu devAn abruvan-ko na RSirbhaviSyatIti / tebhya etaM tarkamRSi prAyacchat (nirukta, prishisstt)| 5. vidyabhyastrayIM vidyAM daNDanIti ca zAzvatIm / AnvIkSikI cAtmavidyAM vArtArambhAMzca lokataH / / (manu0 7 / 43) / 6. vidyo hetukastarkI nairukto dharmapAThakaH : trayazcAzramiNaH pUrve pariSat syAd dazAvarA (manu0 12 / 111) / 7. tarkazAstrakRtA buddhidharmazAstrakRtA ca yA / daNDanItikRtA caiva trailokyamapi sAdhayet (ma0 bhA0 zAnti prv-24|17 ke bAda prakSipta, gItA presa sNskrnn)| 8. AnvIkSikI-trayI-vArtA-daNDanItiSu pAragAH / te tu sarvatra yoktavyAH te ca buddhaH paramparAH // (ma0 bhA0 zAntiparva, 24 / 17 ke bAda prakSipta, gItApresa saMskaraNa) / -98 -
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 jAtA hai dUsarI mAnyatA yaha bhI hai ki cakravartIko 'kAla' nAmaka nidhi meM 'nyAya - zAstra' kA sadbhAva rahatA hai / isa prakAra, jaina nyAyakI atiprAcInatA siddha hotI hai| aitihAsika sarvekSaNase bhI yaha prakaTa hotA hai| ki jaina nyAya syAdvAda nyAya hai aura vaha prArambhase hI anekAntake pratipAdaka evaM pratiSThApaka ke rUpa meM vidyamAna rahA hai / uttarapurANakArake anusAra Agamavid, tarkajJa / tArkika aura saiddhAnto vahI hai jo jina zAsanakA - jinopadezakA - samudbhAsana karanemeM sakSama ho / laukika sAmAnya janatAke madhya 'nyAya' kA artha dayAlutA, paropakAritA, ahiMsA Adi dhArmika sadguNoMkA vikAsa karanA thA; jo jina zAsanake vyAvahArika pakSakA prastutIkaraNa thA / 5 jaba anya darzanoM dvArA khaNDana- maNDana-paddhati apanAyI gayI to jaina darzanane bhI 'tarka - zAstra' kA vizeSa Azraya liyA aura 'hetuvAda' ko pramukhatA dI / prArambhameM hetuvAdako paravartI kAlakI tulanA meM apekSAkRta kama mahattvapUrNa sthAna thA / jainoMkI mAnyatA rahI hai ki pramANabhUta rUpameM jina vacana ( yA unapara AdhArita AcAryavacana) hI mAnya haiM, aura vastu-svabhAva tarka- agocara hai / usameM hetuvAdako avasara nahIM hai| kintu 1. dRSTizatAnAM trayANAM triSaSTyuttarANAM prarUpaNaM nigrahazca dRSTivAde kriyate ( SaTkhaNDAgama-dhavalA, pu0 1, pR0 109) / syAdvAdArtho dRSTivAdArNavotthaH ( upA0 yazovijayakRta aSTasahasro tAtparyavivaraNa, pR0 1) / dRSTInAM triSaSTyuttaratrizatasaMkhyAnAM mithyAdarzanAnAM vAdo'nuvAdaH, tannikAraNaM ca yasmin kriyate, tad dRSTivAdaM nAma (gommaTasAra, jIvakANDa, gAthA - 360 kI jIvatattvapradIpikA TIkA ) / 2. jyotirnimittazAstrANi hetuvAdakalAguNAH / zabda zAstrapurANAdyAH sarve kAlanitrI matA: / (harivaMzapurANajaina, 11 / 14 ) / 3. syAcchandastAvake nyAye, nAnyeSAmAtmavidviSAm / ( svayambhU stotra 18 / 17 ) / alaMghyaM zAsanaM jainam, anekAnto vyavasthitaH / samayasAra kalaza, 263 ) / aho adhRSyaM tava zAsanaM te / - ( ayogavyavacchedikA -16) / syAdvAdanyAyavartma prathayadaktithArthaM vacaH svAminodaH / -- ( aSTasahasrI) / 4. sa zAbdaH, sa hi tarkajJaH, sa saiddhAntaH sa sattapAH / yaH zAsanasamudbhAsI, na cet kiM tairanarthakaiH // - ( uttarapurANa, 76/423) / tulanA - SoDazapadArthAnusAri nyAyajJaH / - ( bhASApariccheda, zlo0 107) / 5. nyAyo dayArdravRttitvam, anyAya: prANimAraNam / - ( AdipurANa, 39 / 141) / 6. tvadAgamA eva satAM pramANam (hemacandrakRta ayogavyavacchedikA, 11) / tasya pratyakSadarzitvAt prakSINadoSatvAcca prAmANyam (sarvArthasiddhi, 120 ) / vaktRprAmANyAd vacana prAmANyam (dhavalA, 11111, pR0 73) / savvaNhU Na saMdeho tassa vayaNaM pamANaM padatthaganbhaM tu teNa uddiTThe | ( jambUddIvapaNatti, 13 / 137) / aidayugIna - jJAna vijJAnasampannatayA prAptaprAmANyarAcAryaiH vyAkhyAtArthatvAt / kathaM chadmasthAnAM satyavAditvam iti cenna, yathAzruta vyAkhyAtRRNAM tad-avirodhAt (dhavalA, 1|1| 22, pR0 198 ) / tathA hi mUlatantrasya kartA tIrthakara svayam / tato'pyuttaratantrasya gautamAkhyo gaNAgrANIH / uttarottaratantrasya kartAro bahavaH kramAt / pramANaM te'pi naH sarve sarvajJoktyanuvAdinaH / / ( jaina harivaMzapurANa, 1 / 56-57) / samyag-AgamAkhyAt pramANataH (zAstravArtAsamuccaya, haribhadrasUri 28 ) / 7. svabhAvo'tarkagocaraH ( AptamImAMsA - 100) / takkA tattha Na vijjai (AyAro, 51124-25) / No indiya gajjhaM aguttabhAvA (uttarAdhyayanasUtra, 14 / 19) / [tulanA - naiSA matistarkeNApaneyA (kaThopa0 1 / 29) / ] - 99 -
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ jahA~ Apta vaktA nahIM hai unakI parIkSA | siddhi hetu 'hetuvAda' Avazyaka hai / phalataH jina-pratipAdita tattvoMko bhI, anumAdi-yuktike sahAre sambhavataH para-dArzanikoMko lakSyakara siddha kiyA gayA hai|' dazavakAlika-niyuktikArane mandabuddhi zrotAke lie udAharaNakA, tathA tIvabuddhi zrotAke lie hetu' kA prayoga karanA ucita batAyA, AcArya yativRSabha (tiloyapaNNatti) ne kahA ki vyutpanna ziSyoMkI buddhiko santuSTa karane, tathA avyutpanna ziSyoMko tattvakI ora AkRSTa (ruci jAgRta) karaneke lie hetuvAda'kA AzrayaNa Avazyaka hai| AcAryakI yogyatA svasamayajJatAke sAtha-sAtha para-samayajJatA bhI mAnI gaI aura unase apekSA kI gaI ki ve Agama va heluoMse jinokta padArthoM kI siddhi (samarthana) karane kI kSamatA rkheN| isI(paramparAmeM yazastilakakAra somadevasUrine 'yukti' ko tIrtha-mArga ghoSita kiyaa| A0 haribhadrasUrine loka-pracalita vividha dRSTiyoM | matoMkI parIkSA karaneke anantara hI unheM svIkAra karanA ucita btaayaa| A0 siddhasenane batAyA ki Agama va hetavAda-ye donoM svatantra pakSa haiN| AgamavAdake pakSameM hetukA prayoga karanA, tathA hetavAdake pakSameM Agamako prayukta karanA ucita nahIM / A0 samantabhadra evaM A0 siddhasenane jaina tarkazAstrako prANavatI pratiSThA pradAna kI aura A0 aka Agamasya atarkagocaratvAt (dhavalA, 1 / 1 / 25, pR0 207) / pratyakSAgama-vAdhitasya tarkasya apramaNatvAt (gommaTasAra, jIvakANDa, gAthA 196 kI jIvatattvapradIpikA ttiikaa)| sUkSma jinoditaM tattvaM hetubhi va hanyate / AjJAsiddha tu tad grAhyaM nAnyathAvAdino jinAH / / -(AlApapaddhati, 5) / / tatra dharmAdayaH sukSyAH "....''asti sakSamatvameteSAM liMgasyAkSaradarzanAt / -(paMcAdhyAyI, 3 / 483) / / 1. vaktaryanApte yad hetoH sAdhyaM taddhetu-sAdhitam |-(aaptmiimaaNsaa, 78) / 2. parIkSya hemavada grAhyaM pakSapAtAgraheNa kim |-(aa0 haribhadra kRta 'lokatattvanirNaya, 18) / purAtaneSvityanavasthiteSu kaH, purAtanoktAnyaparIkSya rocayet / -(A0 siddhasenavRta dvAtrizikA 6 / 5) / na zraddhayaiva tvayi pakSapAta: (ayogavyavacchedikA, 21) / apakSapAtena parIkSamANaH (ayog022)| dRSTeSTAbAdhito yastu tasya kAryaH parigrahaH (yogabindu, A0 haribhadra, 5 / 525) / yuktyA yanna ghaTA mupeti tadahaM dRSTvApi na zraddadhe / (aSTazatI-aSTasahasrI, pR0 234 meM uddhRta) / 3. dazavaikAlika-niyukti, gAthA, 49 / 4. tamhA punvAiriyavakkhANApariccAe Na esA vi disA hetuvAdANusAri-viyuppaNNasissANuggaha-aNuppaNNa jaNa uppAyaNaTuM ca darisedavvA |-(tiloypnnnntti, 7 / 613) / 5. sagaparasamayavidaH Agamahe(hiM cAvi jaannittaa| susamatthA jiNavayaNe viNaye sattANurUveNa ||-(praakRt aacaarybhkti)| 6. loko yuktiH kalAcchando'laMkArAH samayAgamAH / sarvasAdhAraNAH sadbhiH tIrthamArga iva smRtAH // -(yazastilaka, 1120) / 7. asatyAH satyasaMkAzAH styaashcaastysNnibhaaH| dRzyante vividhA bhAvAH, tasmAd yuktaM parIkSaNam / / --(A0 haribhadrakRta dharmavindu, 85) / 8. duviho dhammAvAo aheuvAo ya heuvAo ya / '" jo heuvAyapakkhammi heuo Agame ya aagmiyo| so samayavapaNNavao siddhantavirAhao anno / / - (sanmatiprakaraNa, 3 / 43.45) / /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ laMkane' jaina nyAyakA durbhedya durga khar3A kiyA, vaha paravartI yugameM mahAn kIrtistambhake rUpameM preraNA-srota bnaa| isa durgakI rakSA hetu A0 prabhAcandra, vAdidAja Adi paravartI tArkika jaina AcAryoMne mahAn senAnoke rUpameM mahanIya prayAsa kiyA aura A0 zrIyazovijayane navya-nyAyakI avacchedakAvacchinnamayI bhASAke mAdhyamase navyayugocita AgneyAstroMkA prayoga prArambha kara jina-zAsanakI vijaya-patAkA laharAnekA kArya kiyA-yaha saba bhAratIya dArzanika itihAsa meM cira-smaraNIya rhegaa| jaina tarkazAstrakA viziSTa yogadAna isa sandarbhameM jainetara darzanakI sthitikA ullekha karanA Avazyaka hogA / eka tarapha ahiMsAvAdI | samanvayavAdI | udAratAvAdI jaina darzana thA, dUsarI tarapha yajJIya hiMsAko samarthana dene vAlA mImAMsA-darzana, tathA paraspara, eka dUsarepara, kIcar3a uchAlane vAlI, eka dUsarepara nAstikatAkA Aropa lagA kara svayaMko prazaMsanIya batAne vAlI dArzanika dRSTiyA~ thiiN| jainoMne ina sabako jor3ane kA kAma kiyA, tor3anekA nhiiN| inhoMne zAstracarcA va vAda-vivAdameM chalAdikA prayoga varNya pratipAdita kiyA, aura ahiMsAkI surakSA evaM satyakI sampuSTi karanA lakSya rakha kara tarkazAstrakA sUtrapAta kiyA / eka-do udAharaNa denA yahA~ paryApta hoNge| mImAsakoMmeM ekAdha AcAryoMne itanI asahiSNutA pradarzita kI ki unhoMne bauddha-pratipAdita 'ahiMsA'kI bhI kutteke camar3ese banI thailImeM rakhe gau-dugdhakI taraha tyAjya btaayaa| isake viparIta jaina nAstikoMke prati bhI mAdhyasthya bhAva rakhaneke samarthaka the| A0 haribhadrasUrine kahA ki pratyeka zAstrakAra (RSi) paramArthadRSTi vAlA hai, use hama, ekAeka, binA parIkSA kie, asatsabhASI kaise kaha sakate haiN| dUsarI tarapha, vedAnta (zAMkara) ke matameM sAMkhya-yoga darzana veda-viruddha ghoSita kiyA gayA, mImAMsA va nyAyako zruti AbhAsa batAyA gyaa| kumArila bhaTTa (mImAMsaka) ne sAMkhyayoga, pAzupata, pAMcarAtra, bauddha-sabhIko vedaviruddha batAyA, Astika darzanake kSetrameM A0 zaMkara (vedAnta) ko pracchannabauddha 1. nyAyo'yaM malinIkRtaH kathamapi prakSAlya nenIyate / (nyAyavinizcaya, akalaMka) / 2. sayaM sayaM pasaMsaMtA, garahaMtA paraM sayaM / je u tattha viDassaMti, saMsAre te viDassiyA ||--(suutrkRtaaNg, 1 / 1 / 50) / 3. zAkyoktAhiMsanaM dharmo, na vA dharmaH zrutatvataH / na dharmo, na hi pUtaM syAd gokSIraM zvadRtau dhRtam (mAdhvA cAryakRta jaiminIya nyAyamAlA-vistara, 16412) // (dra0 mImAMsAsUtra, 1 / 3 / 57 kI vyaakhyaa)| 4. nAstikeSu ca mAdhyasthyam (jJAnArNava, 1280, 25 / 14) / mAdhyasthyabhAvaM viparItavRttau (paramAtmadvAtriM zikA-A0 amitagatikRta, 1 zloka) / metti bhUesu kappae (uttarAdhyayanasUtra, 6 / 2) / / 5. zAstrakArA mahAtmAnaH, prAyo vItaspRhA bhave / sattvArthasampravRttAzca, kathaM te'yuktabhASiNaH ||-(shaastr vArtAsamuccaya, 3 / 15) / / 6. na tayA zrutiviruddhamapi kApilaM mataM zraddhAtuM zakyam (brahmasUtra zAMkarabhASya, 2 / 1 / 1) / tatrApi zruti virodhena pradhAnaM svatantrameva kAraNaM, mahadAdIni ca kAryANi alokavedaprasiddhAni kalpyante (zAMkarabhASya, bra0 sU0 2 / 3) / 7. vaizeSikarAddhAnto duyuktiyogAd, vedavirodhAt ziSTAparigrahAt ca nApekSitavyaH (ba0 sU0 zAMkarabhASya 2 / 18) / ayaM tu paramANukAraNavAdo na kazcidapi ziSTaiH kenacidapyaMzena parigRhIta iva, ityatyantameva anAdaraNIyo vedavAdibhiH (bra0 sa0 2 / 17 shaaNkrbhaassy)| jaimini (mImAMsA) kA khaNDana bra0 sa0 1133 ke zAMkara bhASyameM draSTavya haiN| 8. tantravArtika, 1 / 3 / 4 / -101
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ batAyA gayA / A0 kumArila bhaTTa apane pUrvavartI mImAMsakoMko lokAyata ( cArvAka) matAnuyAyIke rUpa meM saMketita karate haiM / ina sabake bIca jaina tarkazAstra samagra bhAratIya darzanake lie upakAraka siddha huA / lakSaNa, pramANa va naya dvArA arthasiddhikI paddhati 'nyAya' hai, aisA svIkAra kara, usa nyAyakI pratiSThApanAhetu, vastu-adhigama sAdhanabhUta pramANa va naya* - ina donoMkA nirUpaNa, vizleSaNa, vivecana kiyA jAne lagA / eka tarapha, vibhinna dArzanika dRSTiyoMko pramANAMza - nayoMke rUpameM pratipAdita kara anekAnta ( zAsana) ko vibhinna dRSTirUpa maNiyoMkI guMthI mAlAke rUpameM prastuta kara, vibhinna darzanoMmeM samanvita rUpakI AvazyakatAkA nirUpaNa kiyA gyaa| dUsarI tarapha, anya zAstroMkA adhyayana bhI jaina AcAryoM dvArA prArambha 1. mAyAvAdivedAntyapi nAstika eva paryavasAne sampadyate ( bhImAcAryakRta nyAyakoSa, uddhRta -- 'mahAbhArata aura purANoMmeM sAMkhya darzana' - le0 DaoN0 rAmasureza pANDeya, pR0 34 ) / mAyAvAdamasacchAstraM pracchannaM bauddhameva ca / (sAMkhyapravacanabhASya - 1 / 1 kI bhUmikA meM padmapurANakA vacana dra0 nyAyakoSa, pR0 372) / 2. prAyeNaiva hi mImAMsA loke lokAyatIkRtA / tamAstikapathe kartumayaM yatnaH kRto mayA / / (zlokavArtika, 1 / 10 ) / mImAMsakoM kI nirIzvaratAkA saMketa zrIharSane naiSadhameM kiyA hai - vedairvacobhirakhile kRtakItiratne, hetuM vinaiva dhRtanityaparArthayatne / mImAMsayeva bhagavatyamRtAMzumaulau tasmin mahIbhuji tayA'numatirna bheje || ( naiSadhacarita, 11 / 64 ) / / 3. pramANanayAtmako nyAya: ( nyAyadIpikA) / lakSaNapramANAbhyAm arthasiddhiH nyAya: ( nyAyadIpikA) / dRSTAgamAbhyAmaviruddhamarthaprarUpaNaM praktyanuzAsanaM te / ( yuktyanuzAsana, 48 ) / pramANanaya saMsiddhaM sarvajJaM naumi siddhaye ( pANDavapurANa - zubhacandra, 111 ) | pramANAdartha saMsiddhi: ( parIkSAmukha - 1) / 4. pramANanayairadhigamaH (ta0 sU0 1 / 6) / 5. syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaJjako nayaH (AptamImAMsA - 106 ) / nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate yataH (tattvArthazlokavArtika - 126) / pramANaprakAzitArthavizeSaprarUpako nayaH (ta0 raajvaartik1| 33) / vastvaMzagrAhI jJAturabhiprAyo nayaH ( prameyakamalamArtaNDa, pR0 676 ) / nayo jJAnAtmako yataH / syAtpramANakadezastu (ta0 zlokavArtika, zlo0 10, nayavivaraNa) / jAvadiyA vayaNavahA tAvadiyA ceva hoMti nayavAdA (sanmatitarka - 3 | 47 ) | ( tathA gommaTasAra, karmakANDa - gAthA - 894) / svArthaikadezanirNAtilakSaNo hi nayaH smRtaH (ta zloka vArtika - nayavivaraNa - zlo0 4) / 6. niyaya- vayaNijjasaccA savvaNayA paraviyAlaNe mohA / te uNa u diTThasamao vibhayai sacce va alie || ( sanmati pra0 128 ) / sarvanayasamUhasAdhyo hi lokasaMvyavahAraH ( sarvArtha siddhi - 1 / 33) / kimete tantrAntarIyA vAdina Ahosvit svatantrA eva codakapakSagrAhiNo matibhedena vipradhAvitA iti / atrocyate / naite tantrAntarIyA api nApi svatantrA matibhedena vipradhAvitA: / jJeyasya tvarthasya adhyavasAyAntaraNyetAni / ( tattvArtha - bhASya - 1 35 ) || nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt (AptamImAMsA - - 108) / sAvekkhA suNayA NiravekkhA te vi duNNayA hoMti (kArtikeyAnuprekSA - 277) / udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi nAtha dRSTayaH (siddhasenakRta dvAtriMzikA - 4 / 15) / / tulanArucInAM vaicitryAd RjukuTilanAnApathajuSAm nRNAmeko gamyastvamasi payasAmarNava iva (mahimna stotra - 7) / virodhamathanaM namAmyanekAntam (puruSArthasiddhayupAya - 1 ) / na viplavo'yaM tava zAsane'bhUd, aho adhRSyA tava zAsana - zrI : ( ayogavyavacchedikA - 16) / * 102 - -
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ huaa| yaha pratipAdita kiyA gayA ki samyaka-zraddhAnI vyakti yadi anya darzanoMko, mithyA-matAvalambI vicAra vAle zAstroMko par3he, to bhI samyaka zratakA ho adhyayana-jaisA hogaa| anya zAstroMkA adhyayana kara, unapara tArkika-prahAra karanA jainoMke lie sugama ho gayA / jaina tarkazAstrameM anumAna-vicAra-eka viziSTa kRti isa prakAra jaina darzanake kSetrameM jJAna-mImAMsA va pramANa-mImAMsAkA vikAsa hotA gyaa| isI vikAsa-kramako daSTigata rakha kara jaina kSetrameM svanAmadhanya padavAkyapramANapArAvArINa DaoN0 dara kIThiyAne 'jaina tarkazAstrameM anumAna-vicAra. aitihAsika va samIkSAtmaka adhyayana' kRti prastuta kara, jaina tArkikoMke bhAratIya darzanake kSetrameM yogadAnase paricita karAyA hai / isa zodha-prabandhapara kAzI hindU vizvavidyAlayane inheM zodha-upAdhi (pI-eca0 DI0) 1969 I0 meM pradAna kI thii| isakA prakAzana vIrasevAmandiraTrasTa, vArANasI dvArA 1969 I0 meM kiyA gayA / vidvAn lekhakane jaina va jainetara-sabhI darzanoMkA tulanAtmaka va samIkSAtmaka zodha prastuta kiyA hai, jisase yaha pustaka pratyeka darzana-adhyetAke lie anivArya pAThyapustaka bana gaI hai| 5 adhyAyoMmeM vibhakta hai, aura kula 13 pariccheda haiM / prathama adhyAyameM prastAvanA hai| isake cAra pariccheda haiM, jinameM kramazaH (1) bhAratIya sAhityameM prApta anumAnasvarUpakA udbhava-vikAsa, (2) jaina paramparAmeM anumAnakA vikAsa, (3) saMkSipta anumAna-vivecana (ana mAna-svarUpa, pakSadharmatA, anumAna bheda anumAnAvayava, anumAna-doSa), (4) bhAratoya anumAna aura pAzcAtya tarkazAstra (tulanAtmaka adhyayana)- ina viSayoMkA vivecana hai / dvitIya adhyAyameM jaina pramANakA vivecana hai| isameM do pariccheda hai, jinameM kramazaH (1) jaina pramANavAda, pramANakA svarUpa, bheda, anumAnakA pramANoMmeM sthAna Adi, (2) jainAgamake AlokameM anumAnakA prAcInatama svarUpa, mahattva, paribhASA, anumAnameM arthApatti va abhAva AdikA antarbhAva-ye viSaya carcita tRtIya adhyAyameM anumAnake vividha bhedoM va vyAptikA nirUpaNa hai| isameM do pariccheda haiM jinameM kramazaH vivecita viSaya isa prakAra haiM-(1) bhAratIya darzanoMmeM anumAnake bheda, anu mAnake svArtha va parArtha 1. jJeyaH parasiddhAntaH sapakSabalanizcayopalabdhyartham (siddhasenadvAtriMzikA, 8 / 9) / zabdavidyArthazAstrAdi ___ cAdhyeyaM nAsya duSyati / susaMskAraprabodhAya vaiyAtyakhyAtaye'pi ca / / (AdipurANa, 38 / 119) / 2. samyagdRSTiparigRhItaM tu mithyAzrutamapi samyak-zrutatayA pariNamati samyagdRzAm (syAdvAdamaMjarI, 23 / 274) / ___ dra0 Avazyaka-niyukti-pR0 47, vizeSAvazyakabhASya, 956-57 / 3. jayanti nijitaashesssrvthaikaantniityH| satyavAkyAdhipAH zazvad vidyAnandA jinezvarAH / / (pramANa parIkSA-1) // AptopazamanullaMghyam adRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRt sAvaM zAstraM kApathaghaTTanam / / (ratnakaraNDazrAvakAcAra, 119) / sarasvatizvaravihArabhUmayaH samantabhadra pramukhA munIzvarAH / jayanti vAgvajranipAtapATitapratIparAddhAntamahIdhrakoTayaH // (gadya cintAmaNi) / samantabhadro'jani bhadramUrtistataH praNetA jinazAsanasya / yadIvavAgvajakaThorapAdazcUrNIcakAra prativAdizailAn / / (zravaNavelgolazilAlekha naM0 108, 258) /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhedoMke mUla, udbhava, vikAsa Adi, (2) vyApti-svarUpa. tarkako vyApti-grAhakatA, vyApti-bheda, upAdhivimarza Adi / caturtha adhyAyameM anumAnake avayavoM va hetuke svarUpakI vivecanA hai| isameM do pariccheda hai, jinameM kramazaH (1) anumAna-avayava (vikAsa-krama, saMkhyA, janetara va jainadarzanameM avayava-saMkhyA), (2) hetu-vimarza (hetu-svarUpa, eka-dvi-tri-catu:-paJca-SaD-sapta lakSaNakI samIkSA, anyathAnupapattirUpa hetu-lakSaNakI nirdoSatA, hetu-bheda) kI vivecanA hai / paMcama adhyAyameM anumAnAbhAsa evaM anumAna-doSoMkA nirUpaNa hai| isameM do pariccheda hai, jinameM kramazaH carcita viSaya isa prakAra haiM-(1) jainAcAryoM dvArA pratipAdita anumAnAbhAsa, (2) jainetara darzanameM cacita anumAna-doSa : eka tulanAtmaka adhyayana / __ antameM upasaMhAra hai jisameM jaina tArkikoMke cintanakI maulikatA, vizadatA va sUkSmatA Adiko iMgita kiyA gayA hai| granthake antameM cAra pariziSTa haiM-(1) sandarbhagranthasUcI, (2) nAmAnukramaNI (mudrita granthake una sthaloMkA pRSTha-nirdeza, jisameM bhAratIya grantha va granthakAroMkA nAmollekha huA hai), (3) pramukha dArzanikatAkika-pAribhASika zabda-sUcI (mudrita granthameM kahA~-kahA~ viziSTa pAribhASika zabda prayukta hue hai-isakA nirdeza) / (4) jaina-tarkazAstrake pramukha AcArya aura unakI kRtiyA~ (kAla-kramase jaina tArkikoM aura unakI kRtiyoMkA vivaraNa / sabake antameM grantha-saMketasUcI dI gaI hai| samasta darzana-jagatkI orase maiM vidvAn lekhaka tathA isako prakAzaka-saMsthAko sAdhuvAda pradAna karatA huuN| -104
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya paM0 darabArIlAla koThiyAjIko sampAdana-manISAH 'pramANaprameyakalikA ke sandarbhameM pro0 zrIraMjana sUrideva, paTanA jainadarzanameM sva evaM parako prakAzita yA avabodhita karanevAle samyagjJAnako pramANa mAnA gayA hai / jaina dArzanika, brAhmaNa naiyAyikoMkI bhAMti indriya-viSaya aura usake sannikarSa yA sambandhako pramANa nahIM mAnate / jainadRSTise svArtha aura parArtha athavA pratyakSa aura parokSake bhedase pramANa do prakArakA hai| parArtha to parokSa hI hotA hai, parantu svArtha, pratyakSa aura parokSa donoM prakArakA hotA hai| matijJAnAtmaka svArthapramANa sAMvyAvahArika pratyakSa hai aura zrutajJAnAtmaka svArthapramANa parokSa / avadhi, manaHparyaya aura kevala ye tInoM jJAna pAramArthika pratyakSa haiN| pahale na jAnA gayA-apUrva padArtha pramANakA viSaya hai aura vastukI siddhi athavA hitaprApti evaM ahita-parihAra isakA phala hai| pramANakA bhAva yA jJAta viSayameM vyabhicAra (anyathAtva) kA na honA prAmANya hai| prAmANyako vidyamAnatAke kAraNa hI jJAna pramANa kahA jAtA hai aura usakI avidyamAnatAke kAraNa apramANa / pramANake dvArA parIkSya vastu prameya kahalAtI hai| 'syAdvAdamaMjarI'ke kartA AcArya malliSeNane kahA hai : 'dravyaparyAyAtmakaM vastu prameyam, iti tu 'samIcInaM lakSaNaM sarvasaGgrAhakatvAt / ' arthAt, dravyaparyAya-rUpa vastu hI prameya hai / prameyakA yahI lakSaNa sarvasaMgrAhaka honese samIcIna hai| prameyake bhAvako prameyatva kahate haiN| pramANake dvArA jAnane yogya vastukA sva-para-svarUpa hI prameya hai / isIlie, pramANa aura prameyakI vyutpattikI jAtI hai : 'pramoyate aneneti pramANam', 'pramIyate yattat prameyam / ' arthAt, jisake dvArA sAmAnya aura vizeSasvarUpa, yAnI dravya aura paryAya-svarUpa padArthako pramiti (parIkSaNapUrvaka jAnakArI) kI jAtI hai, vaha pramANa hai aura uktavidha pramANakA jo padArtha viSaya banatA hai, vaha prameya hai / aura phira pramANake dvArA pramaya vastuke ajJAnakI nivRtti, upAdeyakI prApti, heyake parityAga aura upekSaNIyakI upekSA pramiti hai tathA pramANa aura pramitikA AdhAra vyakti pramAtA kahA jAtA hai| AcArya narendrasena (18vIM zatI) dvArA racita kAlajayI grantha 'pramANaprameyakalikA' meM ukta pramANa aura prameya ke sandarbhako hI pANDityapUrNa bhASyagarbha sUtrAtmaka zailImeM pallavita kiyA gayA hai| AcArya narendrasenane apanI yathokta bahadabhASyagarbha laghu kRtiko do prakaraNoMmeM upanyasta kiyA hai: 1. pramANatattvaparIkSA tathA 2. prameyatattvaparIkSA / ina donoM prakaraNoMmeM yathAkrama pramANa aura prameyatattvakA puMkhAnupuMkha sUkSma vicAra cintanapUrNa zAstrArtha zailImeM kiyA gayA hai, jisameM pUrvapakSako dikhalAkara uttarapakSakI siddhi kI gaI hai / kahanA na hogA ki vaidika nyAyadarzanaparamparAmeM tarkake mUla siddhAntoMko sugamatAse samajhaneke lie mahAn tAkika annambhaTTake 'tarkasaMgrahakA jo sthAna hai, zramaNanyAyadarzana-paramparAmeM vahIM sthAna pramANa aura prameyake prAmANika prArambhika paricayake lie mahAna dArzanika AcArya narendrasenakI 'pramANaprameyakalikA' kA hai| AcArya narendrasenane apanI isa mahAgha kRtike, pramANatattvakI mImAMsAse sambaddha prathama prakaraNameM apane pUrvavartI naiyAyika, jaise prabhAkara, bhaTajayanta Adike atirikta sAMkhya-yogake AcAryoM dvArA pratipAdita -105
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANalakSaNoMko vivecanApUrvaka asAdhu batAkara apane dvArA nirmita pramANalakSaNako nirdoSa siddha kiyA hai / Safe prabhAkarakA mata hai ki jisa mAdhyama se arthakA prakAzana hotA hai, vaha pramANa hai aura arthakA prakAzana jJAtAke vyApAra dvArA hotA hai| jabataka jJAtA jJeya vastuke jJAnake nimitta vyApAra, arthAt pravRtti nahIM karatA, tabataka use vastukA jJAna nahIM hotA / vastu, indriyA~ aura jJAtA ina tInoMke vidyamAna rahanepara bhI prameya yA vastukA jJAna nahIM hotA / kintu jJAtA jaba vyApAra karatA hai, taba use vastukA jJAna avazya hotA hai / ataH jJAtAke vyApArako pramANa mAnanA cAhie / jayantabhaTTa aura unake anugAmI vRddha naiyAyikoMkA mata hai ki prameya yAnI padArtha ke jJAna (arthopalabdhi ) meM artha, Aloka, indriya, AtmA, jJAna Adi sabhI kAraNoMkA yathocita yogadAna hotA hai| inameM yadi ekakI bhI kamI rahe, to arthopalabdhi nahIM ho sakatI / isalie, sAmagrI athavA kArakasAkalya ( kArakoMkA samagratA ) hI pramANa hai / sAMkhyoMkA kahanA hai ki indriyoMke vyApArake binA arthakA prakAzana nahIM hotA, isalie artha ke prakAzana yA vastuke jJAnameM indriyavyApArako hI karaNa yA sAdhakatama yA mAdhyama honese indriyavRtti ho pramANa hai / yogavAdiyoMkI mAnyatA hai ki jJAtAkA vyApAra, indriyoM kA vyApAra aura kArakasAkalya artha jJAna meM tabataka kucha bhI sakriya yogadAna nahIM kara sakatA, jabataka indriyoMkA yogya dezameM avasthita arthake sAtha sambandha na ho| isalie, indriya aura padArthakA sambandha rUpa sannikarSa ( indriya- sannikarSa) hI pramANa hai, indriya-vyApAra Adi nahIM / tathA bauddhoMne prameyanirUpaka jJAnako svasaMvedI mAnate hue pramA ( tadvat meM tatprakAraka jJAna ) ke karaNake rUpameM sArUpya tadAkAratA yA yogyatAko hI pramANa svIkAra kiyA hai| isa prakAra, prabhAkarake jJAtRvyApAra, jayantabhaTTake kArakasAMkalya, sAMkhyoMke indriyavyApAra, yogoM ke indriyasannikarSa tathA bauddhoMke jJAnagata sArUpya tadAkAratA evaM yogyatArUpa pramANalakSaNako tarkapUrvaka asvIkAra karate hue AcArya narendrasenane 'svArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM', arthAt pratyakSa-parokSarUpa jJAnako nirduSTa pramANalakSaNa siddha kiyA hai / AcArya narendrasenane, pramANatattvakI parIkSA ke bAda apanI isa kRtike dvitIya prakaraNa meM prameyatattvakI parIkSA kI hai / prameyake sAmAnya svarUpa meM sabhI tArkika ekamata haiM / vivAda kevala usake vizeSa svarUpameM hai / sAMkhya pramANake dvArA pramIyamANa prameyakA vizeSa svarUpa sAmAnya ( pradhAna - prakRti) ko mAnate haiM / bauddha use vizeSa (svalakSaNa) rUpa svIkAra karate haiM / vaizeSika sAmAnya aura vizeSa donoM paraspara nirapekSa yA svatantrako pramANakA viSaya yA prameya mAnate haiM aura vedAntI paramapuruSa yA brahmako prameyake rUpa meM grahaNa karate haiM / kintu, AcArya narendrasenakA mata hai ki vastu kathaMcit sAmAnya aura kathaMcit " vizeSa rUpa hai aura yahI kathaMcit sAmAnyavizeSAtmaka, ekAnekAtmaka athavA bhedAbhedAtmaka yA ubhayAtmaka ( anekAntAtmaka ) vastu hI prameya arthAt pramANakA viSaya hai| isa prakAra unhoMne apanI 'pramANaprameyakalikA' meM yahI anekAntAtmaka dRSTi prastuta kI hai aura ise sapta bhaMgI prakriyA dvArA siddha kiyA hai, jisakA niSkarSa yaha hai ki pramANa aura prameyake samyak jJAnase ajJAna dUra hotA hai / pramANa - prameyake samyagjJAnase sampanna vyakti hI ahitakA tyAga, hitakA upAdAna athavA upekSaNIya kI upekSA karanemeM bhI samartha hotA hai / 'pramANaprameyakalikA' ke vidvAn sampAdaka tathA jaina paramparA ke kUTastha zAstrajJa AcArya paM0 va rabArIlAla koThiyAjo ne AcArya narendrasena ke mUla viSayako pratipAdanakI dRSTise, kula 58 anucchedoM meM vibhakta kiyA hai aura hindI meM likhita apanI bRhat prAmANika 'prastAvanA' meM pramANa- prameya kalikAgata pramANa aura - 106 -
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyakA samIkSAtmaka vistRta evaM vizada adhyayana aura AcArya narendrasenakA aitihAsika paricaya upasthita karate hue unake mUla vaktavyako sambhIra sUkSmekSikAse pANDityapUrNa, kintu sarala, subodha bhASA-zailImeM upanyasta kiyA hai, jisase yathA pratipAdita viSaya hastAmalaka bana gayA hai| isase AcArya koThiyAjIkI gahana gaveSaNA-dRSTi, vyApaka tathA talasparzI adhyayanazIlatA aura tattvArthAbhinivezI sampAdana manISA, tInoMkA ekasAtha vizada paricaya prApta hotA hai| AzA hai ki ve isa pustakake AgAmI saMskaraNameM AcArya narendrasena kI mUla sAmagrIkA prAMjala hindI anuvAda bhI sulabha karA deNge| ___ kula milAkara darzanazAstrake pradhAna viSaya-pramANa, prameya, pramiti aura pramAtAkA vizada aura prAmANika vivecana isa granthakA pratipAdya hai / dhurikIrtanIya jaina tArkika AcArya narendrasenakA yaha anupama sArasvata avadAna bhAratIya darzanazAstrako viziSTa upalabdhi hai| bhAratIya darzanoMke tulanAtmaka adhyetA AcArya koThiyAjIne isa guDhaviSayAtmaka kRtiko apanI mahattvapUrNa evaM sArArtha pradarzinI prastAvanA dvArA bodhagamya banAkara janahitakI dRSTise tato'dhika zlAghya kArya to kiyA hI hai, pAThAlocana-sahita viSaya sampAdanake kramameM AdhArabhUta prAcIna pratiyoM tathA isa saMskaraNa (prathama AvRtti, vIra nirvANa saMvat 2487) kI vizeSatAoMse bhI dArzanika pAThakoMko paricita honekA alabhya avasara diyA hai| baiduSya aura zramasAdhya isa mUlyavAna sAttvika kAryase vaipazcitI-vibhaSita sampAdaka AcArya koThiyAjoke prati sampUrNa dArzanika-jagata sadAtana adhamarNa banA rhegaa| EXPEPISNA -107
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyadIpikA : eka samIkSA samIkSaka-paM0 narendrakumAra zAstrI, nyAyatIrtha, solApura Adhunika vidvadgaNameM vidvadratna DaoN0 50 darabArIlAlajI koThiyA nyAyAcArya vArANasIkA pramukha sthAna hai| jaina sAhityameM vizeSataH darzana va nyAya sAhityameM ApakA mahattvapUrNa yogadAna hai| Apake dvArA aneka granthoMkA sampAdana va anuvAda huA hai, jo vidvadgrAhya evaM stutya hai / unake ye mahattvapUrNa grantha vibhinna sthAnoMse prakAzita hai| unameM eka 'nyAyadIpikA' dAmakA nyAyaviSayaka anupama evaM advitIya grantha hai / yaha zrImad abhinava dharmabhUSaNa yati dvArA viracita saMkSipta evaM vizada tathA mahattvapUrNa kRti hai| yadyapi nyAya evaM darzana viSayake prakAzaka aSTasahasrI, prameyakamalamArtaNDa, tattvArthazlokavAttika, tattvArthavAttika, nyAyavinizcayavivaraNa, siddhivinizcaya, nyAyakUmadacandra Adi pracura grantha hai, jo prAyaH duruha, duravagAha, gahana, jaTila aura tIkSNabuddhiyoM dvArA hI gamya hai, unameM bAlabuddhiyoM (alpajJajanoM) kA praveza honA atyanta kaThina hai / tathApi unameM unakA bhI praveza ho, isa paropakAra bhAvanAse prerita hokara abhinava dharmabhUSaNane isa laghukAya, kintu vizada kRti, nyAyadIpikAkI racanA kI, jisakI sUcanA unhoMne svayaM Adizloka (maMgalAcaraNapadya ) meM """baalprbuddhye| viracyate mitaspaSTasandarbhanyAyadIpikA // ' zabdoM dvArA kI hai| isameM sandeha nahIM ki nyAyake prAthamika jijJAsuoMke lie abhinava dharmabhUSaNakI yaha kRti bahuta upayogI hai / vAstavameM AcArya gRddhapicchake dvArA racita mahAzAstra 'tattvArthasUtra' ke 'pramANanayairadhigamaH' [1-6] isa mUla sUtra meM Aye pramANa aura nayakA vivecana karaneke lie hI unhoMne nyAyadIpikAko rcaa| yoM nyAyake sabhI granthoMkA mUlAdhAra yahI satra hai-usIke AdhArapara prAyaH sabhI jaina nyAyagrantha race gaye haiN| abhinava dharmabhUSaNane bhI apanI nyAyadIpikA usI sUtrake AdhArase yA usIkI vyAkhyAke lie racI hai| yaha unhoMne granthakI bhUmikAmeM svayaM kahA hai| ataH isameM mukhyatAse pramANa aura nayakA ati saMkSepameM tathA atyanta sarala bhASAmeM yaktipUrNa vicAra kiyA gayA hai| apane kathanake samarthana meM unhoMne spaSTa likhA hai ki 'tavyatirekeNa jIvAdyadhigame prakArAntarAsambhavAt' arthAt pramANa aura nayake vinA jIvAdika padArthoM kA jJAna karaneke lie anya koI prakAra (upAya) nahIM hai / granthakA tIna prakAzoMmeM vibhAjana yaha tIna prakAzoMmeM vibhAjita hai| yataH granthakA nAma 'nyAyadIpikA' hai, ataH usake vibhAgoMparicchedoM-adhyAyoMkA nAma bhI 'prakAza' rakhanA svAbhAvika hai| dIpa yA dIpikAkA prakAza hI to hotA hai / ataH usake vibhAgoMko pariccheda yA adhyAya na kaha kara 'prakAza' kahanA ucita aura sundara hai / _ve tIna haiM-1. pramANasAmAnya-prakAza, 2. pratyakSa-prakAza aura 3. parokSa-prakAza / - 108
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANa sAmAnya-prakAza 1. pahale prakAzakA nAma pramANasAmAnyaprakAza hai| isa prakAzameM pramANa-sAmAnyakA lakSaNa batAyAM gayA hai| kahA gayA hai ki 'samyagjJAnaM pramANam' arthAta yathArtha jJAna pramANa hai / isa lakSaNameM avyApti, ativyApti aura asambhava ina tIna lakSaNa-doSoMmeMse koI bhI doSa nahIM hai / ataH yaha pramANakA nirdoSa lakSaNa hai| jainetara darzanoMmeM bauddha 'avisaMvAdi jJAnaM pramANam'-avisaMvAdi jJAnako pramANa kahate haiM / kintu asambhava doSa honese yaha pramANakA samyak (nirdoSa) lakSaNa nahIM hai / unhoMne do pramANa mAne haiM-1 pratyakSa aura 2 anumAna / pratyakSa nirvikalpaka honese vaha avisaMvAdI-nizcayAtmaka nahIM ho sakatA aura anumAna unhIMke matAnusAra mithyAbhUta sAmAnyako viSaya karanese avisaMvAdI (yathArtha) nahIM hai / lakSyabhUta donoM pramANoMmeM lakSaNa (avisaMvAdIpana) na rahanese unakA yaha pramANalakSaNa asaMbhavi (asambhavadoSa sahita) hai| prAbhAkara 'anubhUtiH pramANam-anubhU tiko pramANa mAnate haiN| parantu unakA yaha lakSaNa karaNa aura bhAva donoM sAdhanoMmeM paraspara avyApta hai, kyoMki karaNasAdhana (anubhUyate'neneti) mAnane para bhAvasAdhanameM aura bhAvasAdhana (anubhUtimAzaM anubhUtiH) ko pramANa kahane para karaNa sAdhanameM lakSaNa avyApta (avyAptidoSa yukta) hotA hai| bhATTamImAMsaka 'anaSigatatayAbhUtArthanizcAyakaM pramANam' anadhigata evaM yathArtha arthake nizcAyakako pramANa batalAte haiN| kintu unakA yaha pramANalakSaNa bhI dhArAvAhika jJAnoMmeM, jo adhigata arthake nizcAyaka evaM pramANa haiM, avyApta hai| naiyAyika 'pramANakaraNaM pramANam' pramAke karaNako pramANa mAnate haiN| lekina unakA bhI yaha pramANalakSaNa avyAptidoSa yukta hai, kyoMki pramANarUpase svIkRta IzvarameM vaha nahIM rhtaa| Izvara to pramAkA Azraya hai, karaNa nhiiN| usakI pramAko unhoMne nitya mAnA hai| ataH Izvara karaNa nahIM hai, adhikaraNa hai / isa prakAra anya pramANalakSaNoMko sadoSa batalA kara 'samyagjJAna' ko pramANakA nirdoSa lakSaNa pratipAdita kiyA gayA hai| isI sandarbha meM pramANake prAmANya kI jJapti aura utpattikA vicAra karate hue abhyAsa dazA (paricita jagaha) meM jJaptiko svataH aura anabhyAsadazA (aparicita sthAna) meM parataH siddha kiyA hai tathA utpattiko sarvatra (abhyAsa aura anamyAsa dazAmeM) parataH (guNoMse) batalAyA gayA hai| prasaMgase anya matoMkI samIkSA bhI kI gayI hai| isa taraha prathama prakAzameM pramANasAmAnya kA lakSaNa aura usake pramANyakA samIkSApUrvaka acchA vimarza kiyA gayA hai| 2. pratyakSa-prakAza isameM ArambhameM pramANake do bheda kiye haiM-1 pratyakSa aura 2 parokSa / dhyAtavya hai ki vaizeSika aura bauddha bhI pramANake do bheda mAnate haiM / kintu unake do bheda pratyakSa aura anumAna haiM / sAMkhya pramANake pratyakSa, anumAna aura Agama ye tIna bheda, naiyAyika unameM upamAnako milAkara cAra bheda, prAbhAkara mImAMsaka ukta cArameM arthApatti sahita pA~ca aura bhAdra mImAMsaka inameM abhAvako aura mAnakara chaha pramANa svIkAra karate haiN| parantu smRti, pratyabhijJAna aura tarka (uhA) kA inameM antarbhAva na ho sakanese ina sabhI dArzanikoMkI -109 |
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhimata do Adi pramANa-saMkhyA vighaTita ho jAtI hai| para pratyakSa aura parokSa ye do bheda mAnanepara unakA parokSameM antarbhAva ho jAtA hai / ataH pramANake ina do bhedoMkA mAnanA yukta hai / dharmabhUSaNane AcArya akalaMkake anusAra pratyakSakA lakSaNa 'vizadaM pratyakSam'-vizada jJAna batalAyA hai / jo jJAna vizada-spaSTa-nirmala hai vaha pratyakSa hai| isake do bheda hai-1. sAvyavahArika pratyakSa aura 2. pAramArthika pratyakSa / indriya aura anindriya (mana) ke nimittase jo jJAna hotA hai vaha sAMvyavahArika pratyakSa hai / isake avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra bheda haiM / ye cAroM bahu Adi bAraha prakArake artha (padArtha) ko viSaya karane aura pA~coM indriyoMse hone ke kAraNa 4x 12 x 5 = 240 saMkhyaka haiN| avagraha jJAnake do bheda haiM-1 arthAvagraha aura 2 vyaMjanAvagraha / arthAvagraha pA~coM indriyoMse hotA hai / usakI apekSAse hI ukta bheda hai| kintu vyaM janAvagraha cakSu aura manako chor3akara zeSa cAra (sparzana, rasanA, ghrANa aura zrotra) indriyoMse baha Adi bAraha prakArake arthameM hotA hai| ataH usake bhI 144412 = 48 bheda haiM / kUla 240 + 48 = 288 bheda indriyapratyakSake haiN| isI prakAra anindriya (mana) ke nimittase baha Adi bAraha prakArake arthameM hone vAle avagrahAdi cAroM 1x1244 = 48 saMkhyaka haiM aura isa prakAra indriya pratyakSa tathA anindriyapratyakSa donoMke saba milA kara 288+ 48 = 336 bheda haiM / ina sabako matijJAna yA sAMvyavahArika pratyakSa kahA jAtA hai / pratyakSakA dasarA bheda pAramArthika pratyakSa hai| isameM indriyoM aura manakI apekSA na hone tathA AtmAmAtrakI apekSAse honeke kAraNa ise atIndriyapratyakSa kahA gayA hai| ataeva yaha pratyakSa pUrNatayA vizada hotA hai| aura isIse use pAramArthika pratyakSa pratipAdita kiyA gayA hai| isake do bheda haiM-1. vikalapAramArthika aura 2. sakalapAramAthika / vikala pAramAthikake bhI do bheda haiM--1. avadhi aura 2. manaH paryaya / ye donoM pratyakSa katipaya viSaya (mataM dravya) ko grahaNa karate haiN| isIse unheM vikala kahA gayA hai| sarvadravya aura unakI trikAlavartI samasta paryAyoMko jo yugavat grahaNa karatA hai vaha sakala pAramArthika pratyakSa hai aura vaha kevalajJAna hai| bauddha darzanameM nirvikalpa jJAnako pratyakSa mAnakara usakI utpatti svalakSaNa (vizeSarUpa artha) se svIkAra kI gayI hai / jo jJAna jisase utpanna hotA hai vaha usIko jAnatA hai, aisI viSayapratiniyamavyavasthA hai| dharmabhaSaNa isakI samAlocanA karate hae kahate haiM ki koI bhI jJAna ho vaha nizcayAtmaka (vyavasAyAtmaka) hI hotA hai, nirvikalpaka (anizcayAtmaka) nhiiN| dUsare, vaha arthase utpanna nahIM hotA, kyoMki jJAnakA usake sAtha anvaya aura vyatireka nahIM hai / padArthake hone para bhI jJAna nahIM hotA hai aura padArthake na honepara bhI kezoMDukajJAna hotA hai| isa lie padArthake sAtha jJAnakA anvaya-vyatireka ghaTita na honese unameM kAryakAraNabhAva nahIM hai / ata eva use svalakSaNajanya mAnanA yukti saMgata nahIM hai / naiyAyika saMnikarSako pratyakSakA lakSaNa mAnate haiN| kintu vaha avyApta honese nirdoSa lakSaNa nahIM hai| cakSarindriya vinA saMnikarSake hI arthako grahaNa karatI hai kyoMki vaha aprApyakArI hai / use prApyakArI siddha karanA yakti bAdhita hai| yadi vaha prApyakArI hoto to vRkSakI zAkhA aura candramAkA eka sAtha grahaNa nahIM ho sakatA thaa| ataH saMnikarSa avyApta hai / isake sivAya vaha acetana hai aura acetanase ajJAnanivRttirUpa pramA saMbhava nahIM, to vaha pramANakaraNa bho nahIM ho sakatA aura taba vaha pramANa kaise ho sakatA hai aura jaba pramANa nahIM taba vaha pratyakSa kaise ? ataH saMnikarSa asaMbhava doSase bhI yukta hai / / jo atIndriyapratyakSa aura tadvAn sarvajJako asambhava mAnate haiM unheM javAba dete hue dharmabhUSaNa unakI anumAnapramANase siddha karate haiN| ve kahate haiM ki paramANu Adi sUkSma padArtha, rAmarAvaNAdika kAlavyavahita - 110
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArtha aura meru Adi dUrastha padArtha kisIke jJAna dvArA pratyakSa haiM, kyoMki ve hamAre anumeya haiM, jaise agni Adi / isa anumAnase sAmAnya sarvajJakI tathA nirdoSatva hetuse arhantake hI sarvajJa honekI sapramANa siddhi ko gayI hai / AtmA 'jJa' svabhAva hai| saba AvaraNakarma aura ajJAnAdi doSa dUra honepara AtmAke jJAnasvabhAvameM sampUrNa jJeya padArtha svayaM pratibimbita hote haiM / isa prakAra atIndriya-pratyakSa aura tadvAn (sarvajJa) kI siddhi sudhaTita hai| jJAtavya hai ki pratyakSatA aura parokSatA ye donoM jJAnaniSTha dharma haiM / jJeya padArtha unakA viSaya honese 'viSayodharmasya viSaye'pyupacArAt' ke anusAra ve bhI upacArase pratyakSa aura parokSa kahe jAte haiM / isa prakAra isa dUsare prakAzameM pratyakSa aura usake bhedoMpara vizada prakAza DAlA gayA hai / 3. parokSa-prakAza isa tIsare parokSa-prakAzameM pramANake dUsare bheda parokSa kA vizada evaM sayuktika nirUpaNa kiyA gayA hai / ArambhameM usakA svarUpa dete hae kahA hai ki jo jJAna avizada-aspaSTa-nirmala nahIM hotA vaha parokSa hai / yaha jJAna para-indriyoM aura manake adhIna honese usameM vizadatA-spaSTatA-nirmalatA nahIM hotI, jaba ki pratyakSa parApekSa na honese pUrNatayA vizada hotA hai| yahI kAraNa hai ki usakA lakSaNa 'vizadaM jJAnaM pratyakSam'-vizada jJAna kiyA gayA hai aura isakA lakSaNa 'avizadaM jJAnaM parokSam'-avizada jJAna batalAyA hai| ___ isake pA~ca bheda haiM-1 smRti, 2 pratyabhijJAna, 3 tarka, 4 anumAna aura 5 Agama / pUrvAnubhUta viSayakA smaraNa smRti hai| isameM pUrvAnubhava (dhAraNAjJAna) kI apekSA rahatI hai / yaha pramANa hai / yadi ise pramANa na mAnA jAya to smRti dvArA gRhIta vyApti (sAdhya-sAdhanakA avinAbhAva) kA jJAna bhI pramANa nahIM mAnA jA sakegA aura usake apramANa honepara tatpUrvaka honevAlA anumAna bhI apramANa ThaharegA / ataH smRti pramANa hai / yadi kahIM viSayakA anyathA smaraNa ho to vaha smRtyAbhAsa hai| anubhava aura smaraNapUrvaka honevAlA jJAna pratyabhijJAna hai / yaha jJAna bhI pramANa hai, kyoMki usake dvArA viSayakA jJAna yathArtha hotA hai| isake ekatvapratyabhijJAna, sAdRzyapratyabhijJAna Adi aneka bheda haiM / inakA jaina dArzanika granthoMmeM vistRta nirUpaNa hai| abhinava dharmabhUSaNane inakA saMkSepameM kintu vizada pratipAdana kiyA hai| upalambha (anvaya) aura anupalambha (vyatireka) pUrvaka honevAlA vyApti (avinAbhAva) kA jJAna tarka hai / isI ko UhAjJAna kahate haiM / isa takase hI sAdhya aura sAdhananiSTha vyAptikA jJAna hotA hai aura vyAptijJAna honepara anumAna hotA hai| sAdhanakA sAdhyake sAtha avinAbhAva nizcita na ho to usa anizcitAvinAbhAvi sAdhanase sAdhyakA jJAna (anumAna) nahIM ho sktaa| yaha tarka bhI pramANa hai| ise apramANa mAnanepara isa pUrvaka honevAlA anumAna bhI pramANa nahIM ho sakegA / ataH anumAnakI taraha yaha tarka bho pramANa hai| nizcita sAdhanase jo sAdhyakA jJAna kiyA jAtA hai vaha anumAna hai / isake do bheda haiM-1 svArtha aura 2 parArtha / anumAtA paropadezake vinA svayaM hI jaba gahItAvinAbhAvi sAdhanase sAdhyakA jJAna karatA hai to usakA vaha jJAna svArthAnumAna kahalAtA hai| aura vahI anumAtA dUsareko, jisane sAdhya aura sAdhanakI vyApti gRhIta kara rakhI hai yA karA dI jAtI hai, pratijJA aura hetukA prayoga karake sAdhanase sAdhya kA jJAna karAtA hai to usa (zrotA) kA vaha jJAna parArthAnumAna kahA jAtA hai / dharmabhUSaNane ina donoM anumAnoMkA bahuta hI spaSTa nirUpaNa kiyA hai /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArthAnumAnake tIna aGga haiM, jinase vaha sampanna hotA hai / ve haiM-dharmI, sAdhya aura sAdhana / dharmI sAdhya aura sAdhana donoMkA AdhAra honese, sAdhya gamya honese aura sAdhana gamaka honese aGga haiN| dharmIko pakSa bhI kahate haiM, kyoMki sAdhyakI siddhi vahIM kI jAtI hai / jo iSTa, abAdhita aura asiddha hai vaha sAdhya hai / sAdhyake lakSaNa meM diye ina tIna vizeSaNoM meM iSTa tathA abAdhita vizeSaNa vAdIkI apekSAse hai, kyoMki usake lie iSTa aura abAdhita sAdhya hI sAdhanIya hotA hai| para asiddha vizeSaNa prativAdIkI dRSTise haiM, kyoMki jisameM use vivAda hai usIkI siddhi vAdI karatA hai| sAdhyake sAtha jisakI anyathAnupapatti-vyAptiavinAbhAva sunizcita hai use sAdhana kahate haiM / sunizcita sAdhyAvinAbhAvI sAdhanase viziSTa dharmImeM vivakSita sAdhyakI siddhi karanA svArthAnumAna athavA parArthAnumAnakA prayojana hai / / athavA pakSa aura hetu ye do svArthAnumAnake aGga haiM, kyoMki sAdhya dharmase viziSTa dharmIko pakSa kahA gayA hai| ina donoM nirUpaNoMmeM mAtra vivakSAbheda hai, arthabheda nahIM hai / cAhe dharmI, sAdhya aura sAdhanake bhedase svArthAnumAnake tIna aGga kaheM aura cAhe pakSa aura sAdhanake bhedase usake do aNg| itanA hI hai ki tIna aGga mAnane meM dharmI aura dharma (sAdhya) ke bhedakI vivakSA hai aura do aGga pratipAdana karane meM unake samudAya (abheda) kI vivakSA hai| ___isI sandarbha meM dharmabhUSaNane dharmIkI siddhi pramANa, vikalpa aura tadubhaya tIna prakArase batalAkara parArthAnumAnake bhI aGgoMkA kathana svArthAnumAnakI taraha kiyA hai / hA~, parArthAnumAnake prayojaka vAkyake do avayavoMkA pratipAdana kiyA hai / ve haiM-1 pratijJA aura 2 hetu / ina do avayavoMse hI vyutpanna zrotAko anumiti ho jAtI hai| naiyAyika anumitike lie pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya aura nigamana ina pA~ca avayavoMko Avazyaka mAnate haiM / dharmabhUSaNane inakI samIkSA karate hue vyutpannake lie ukta do hI avayavoMkA samarthana kiyA hai / hA~, avyutpanna pratibodhyakI apekSA se yathAyogya do, tIna, cAra aura pAMca avayavoMkA bhI samarthana kiyA hai| isI prasaGgameM dharmabhUSaNane vijigISukathAmeM, jo vyutpannoMke madhyameM hotI hai, anumAnaka do hI avayavoMkA pratipAdana kiyA hai aura vItarAgakathAmeM, jo avyutpanna-jijJAsuoMmeM hotI hai, AvazyakatAnusAra dose pA~ca taka avayavoMkA nirdeza kiyA hai| hetuke bauddhAbhimata rUpya aura naiyAyikAbhimata pA~carUpya lakSaNoMkI vizada mImAMsA karate hue anyathAnupapatti (avinAbhAva) rUpa eka lakSaNako hI nirdoSa siddha kiyA hai / pakSadharmatva (hetukA pakSameM rahanA), sapakSa sattva (saMkSepameM hetukA vidyamAna rahanA) aura vipakSavyAvRtti (vipakSameM hetukA na rahanA) ye tIna rUpa haiM / inhIM tIna rUpoMmeM abAdhitaviSayatva (hetukA kisI pratyakSAdi pramANase bAdhita na honA) aura asatpratipakSattva (virodhI hetvantarakA na honA) ina do rUpoMko milAkara pA~ca rUpa hote haiM / kintu sAdhyake honepara hI honevAlA aura sAdhyake abhAvameM na honevAlA arthAt anyathAnupapanna hetu sAdhyakA sAdhaka honese anyathAnupapatti (avinAbhAva) hI hetukA lakSaNa hai| trairUpya aura pA~carUpya lakSaNa avyApta tathA ativyApta honese hetuke nirdoSa lakSaNa nahIM hai / apane kathanake samarthanameM dharmabhUSaNane nimna do kArikAe~ upasthita kI haiM - anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra yatra trayeNa kim / / anyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paMcabhiH / nAnyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paMcabhiH / / - 112 -
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalI kArikAmeM trairUpyakA aura dUsarI kArikAmeM pAMcarUpyakA nirasana kiyA gayA hai tathA hetuke anyathAnupapattilakSaNa ekarUpyakA sayuktika samarthana kiyA gayA hai / isI sandarbha meM hetvAbhAsoMkA bhI nirUpaNa hai / hetuke doSoMko hetvAbhAsa kahate haiM / bauddha ukta tIna rUpoMke abhAvameM tIna aura naiyAyika uparyukta pA~carUpoMke abhAvameM pAMca hetvAbhAsa mAnate haiN| ve haiM-(1) asiddha, (2) viruddha, (3) anaikAntika, (4) bAdhitaviSaya (kAlAtyayApadiSTa) aura (5) satpratipakSa (prakaraNasama) / jo hetu sAdhyake sAtha nahIM rahatA vaha asiddha hai| jo sAdhyAbhAvake hI sAtha rahatA hai vaha viruddha hai| jo sAdhyake sAtha rahatA haA sAdhyAbhAvake sAtha bhI rahatA hai vaha anaikAntika (vyabhicArI) hai / jo hetu pratyakSAdipramANase bAdhita hai vaha bAdhita viSaya (kAlAtyayApadiSTa) hai / tathA jo hetu apane pakSa ke samAna balazAlI pratipakSa (virodhI hetvantara) sahita hai vaha satpratipakSa hai / hetuke bhedoMkA kathana karate hue dharmabhUSaNane ArambhameM usake do bheda batalAye-1. vidhirUpa aura 2. pratiSedharUpa / vidhirUpa hetuke bhI do bheda haiM-1. vidhisAdhaka aura 2. pratiSedhasAdhaka / inameM prathamake kAryarUpa, kAraNarUpa, vizeSarUpa, pUrvacara, uttaracara aura sahacara Adi aneka bheda haiM / isI taraha pratiSedhasAdhakahetuke svabhAvahetu Adi bheda batalAye haiM / pratiSedharUpa hetuke bhI vidhisAdhaka aura pratiSedhasAdhaka ye do bheda karakara unheM udAharaNa dvArA nirUpita kiyA hai / isa taraha hetuke kucha bhedoMko udAharaNapUrvaka batalAkara vistArase unheM jJAta karane ke lie parIkSAmukhakA nirdeza kiyA hai / jaina dArzanika granthoMmeM nirUpita hetvAbhAsake asiddha, viruddha, anekAntika aura akiMcitkara ina cAra bhedoMke lakSaNa sodAharaNa diye gaye haiN| dharmabhUSaNane ina hetudoSoMko atyanta sarala bhASAmeM samajhAyA hai| pratijJA aura hetuke nirUpaNake bAda udAharaNa, udAharaNAbhAsa, prasaMgopAtta vyApya, vyApaka, upanaya, upanayAbhAsa, nigamana aura nigamanAbhAsakA bhI kathana kiyA gayA hai| parokSapramANake pAMcaveM bheda AgamakA svarUpa batalAte hue kahA hai ki Aptake vacanoMse jo artha (tAtparya) kA jJAna hotA hai vaha Agama hai| udAharaNake lie 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' isa vAkyase hone vAlA arthajJAna / isa vAkyase vaktAkA tAtparya hai ki samyagdarzana Adi tInoM milakara mokSakA mArga hai, eka-eka mArga (upAya) nahIM hai| isa prakArakA yathArtha arthajJAna Agama hai| jisameM saMzaya Adi yA pratAraNa yA visaMvAda hai vaha arthajJAna Agama nahIM hai| jaise 'dhAvadhvaM mANavakA nadhAstIre modakarAzayaH santi' ityAdi pratAraNavAkyase honevAlA arthajJAna / Agamake svarUpa-sandarbhameM dharmabhUSaNane Apta, vAkya aura arthakA bhI spaSTIkaraNa kiyA hai| jo sampUrNa padArthoM kA sAkSAtkartA aura parama hitopadezI hai vaha Apta hai| eka vAkya ke sApekSa tathA anyavAkyoMke nirapekSa padoMkA samadAya vAkya hai aura anekAntAtmaka vastU artha hai| artha paryAya, guNa aura dravyarUpa hai| eka dravya meM kramase hone vAle pariNAmoM (pariNamanoM) ko paryAya kahate haiN| samasta dravyameM vyApI tathA sabhI paryAyoMke sAtha rahane vAle gaNa haiM tathA ina donoMkA jo Azraya hai vaha dravya hai| ina tInoMkA bhI dharmabhaSaNane vivecana kiyA hai| antameM naya, nayake dravyAthika aura paryAyAthika do bhedoM, saptabhaMgI, anekAntameM anekAntakI vyavasthA jaise jaina dArzanika tattvoMkA bhI saMkSepameM vizada nirUpaNa kiyA hai| - 113 - 15
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra abhinava dharmabhUSaNakI yaha kRti una sabhI jaina nyAya-darzanake jijJAsuoMke lie eka mahattvapUrNa sandarbha grantha hai, jo usameM prathamataH praveza karanA cAhate haiN| vidvadvareNya DAkTara koThiyAne isakA vaijJAnika paddhatise suyogya sampAdana karake to use sarvagrAhya aura supAThya banA diyA hai / unhoMne aneka prAcIna pANDulipiyoMse isakA saMzodhana kiyA aura aneka mahattvapUrNa pAThAntaroMko lekara unase samRddha kiyA hai| viSaya-sUcI, prakAzanAmaka subodha TippaNa, hindI rUpAntara aura ATha pariziSToMse ise samalaDkRta kiyA hai| unake isa saMskaraNakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki 101 (ekasau eka) pRSThakI mahattvakI prastAvanA bhI isake sAtha nibaddha hai, jisameM nyAyadIpikAke samagra prameyoMkA samIkSAtmaka evaM tulanAtmaka cintana aura dharmabhUSaNakA bilakula nayA anusaMdhAnapUrvaka itivRtta prastuta kiyA gayA hai / jaina nyAyakA jijJAsu koI bhI pAThaka unako akelo isI prastAvanAko par3ha le to vaha jahA~ jaina nyAyake pramukha tattvoMse paricita hogA vahIM vaha nyAya-vaizeSika, sAMkhya, mImAMsA aura bauddhanyAyase bhI bahuta kucha abhijJa ho jaaygaa| DaoNkTara koThiyAkI sampAdanazailIko eka anya ullekhanIya vizeSatA yaha hai ki bhASA sarala aura subodha hai / nyAyadIpikAke isase pUrvake saMskAraNoMmeM na viSaya-sUcI hai, na pairAgrApha hai na utthAnikAvAkya haiM aura na grantha evaM granthakArakA paricaya hai / nyAyAcAryajIne ina sabakA samAveza apane parizrama evaM yogyatAse sampAdita isa nyAyadIpikAke samIkSya saMskaraNameM kiyA hai / ityalam / a
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyasaMgraha : eka anucintana DA0 bhAgacandra 'bhAskara', DI0 liT0, nAgapura lokakalyANakI pRSThabhUmimeM gahana adhyayana ke lie durUha granthoMkI avagAhanatA, abhivyaktike lie prakhara pANDitya aura anUThI pratibhA tathA prakAzanake lie niHsvArtha tyAgavRtti aura pragAr3ha samAjikatA ye tIna tattva eka hI vyaktitvake tIna prarUpa haiM jinakA ekatra saMmilana durlabha-sA rahatA hai| nyAyacArya DaoN0 koThiyA jI eka virala vyaktitva haiM jo ina tInoM tattvoMke dhanI haiN| ve saMpAdanakalAke bhI niSNAta paNDita haiN| yaha tathya una manISIke dvArA sampAdita AptaparIkSA, nyAyadIpikA, pramANaprameyakalikA, pramANaparIkSA Adi dazAdhika granthoMse acchI taraha udghATita ho jAtA hai / unakA 'jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana' anya ise aura pramANita kara detA hai| samIkSya dravyasaMgraha bhI aise hI sampAdita graMthoMkI zRMkhalAkA alakha maNi hai, jo san 1966 se zIrSastha saMskaraNake rUpameM vidvajjagatake samakSa apanI pUrI zAnake sAtha Aja bhI lokapriya banA huA hai| paNDitajIkI zodhaniSThA aura prakAzanavyavasthAkA jvalanta pratIka samIkSya granthakA saMpAdakIya vaktavya hai| vaise dravyasaMgrahake aneka saMskaraNa nikala cuke haiM / para prastuta saMskaraNakI anyatama vizeSatAe~ dRSTavya hai-(1) paM0 jayacandrakRta dezavacanikAkA sarvaprathama prakAzana aura (2) saMskRtavyAkhyA, vizada hindI rUpAntarake sAtha / DaoN0 koThiyAjIne isa granthakA saMpAdana bar3auta, vyAvara tathA jayapurakI pratiyoM ke AdhArapara kiyA hai / isake atirikta gAthAnukrama, uddharaNavAkya aura pAThAntara ye tIna anya pariziSTa bhI isake sAtha saMbaddha saMpAdanake anya pramukha bhAgoMmeM prastAvanAkA eka apanA mahattva hotA hai / koThiyajIkI saMpAdanakalAkA pramANa unakI bahadAkAra zodhaparaka prastAvanA mAno jA sakatI hai| unake prAyaH sabhI saMpAdita granthoMkI prastAvanAe~ mUla granthoMke AkAra-prakArase kama nahIM haiM / isa dRSTise prastuta dravyasaMgrahakI gahana sAmagrIko hama tIna bhAgoMmeM vibhAjita kara sakate haiM-(1) prastAvanA, (2) mUlagrantha, aura (3) pariziSTa bhAga / tInoM bhAgoMmeM kramazaH 85 + 80 + 80 pRSTha haiM / pRSThoMkA yaha vibhAjana isa tathyakA dyotaka hai ki saMpAdaka apanI pUrI ImAnadArI aura vidvattAke sAtha apane uttaradAyittvakA nirvAha kara rahA hai| 1. prastAvanA bhAga isa vistRta prastAvanAko saMpAdakane do bhAgoMmeM vibhAjita kiyA hai-grantha aura grnthkaar| granthabhAgameM unhoMne (ka) dravyasaMgraha, (kha) dravyasaMgrahakA paricaya, (ga) laghu aura bRhad dravyasaMgraha, (gha) adhyAtmazAstra, (Ga) brahmadevakI saMskRtaTIkA, (ca) saMskRtaTIkAmeM ullikhita saMskRta grantha, (cha) mahattvapUrNa zaMkAsamAdhAna, (ja) anya TIkAe~, (jha) dravyasaMgrahavacanikA, (ba) dravyasaMgrahabhASA / granthakAra bhAgameM (ka) granthakartAkA paricaya, (kha) nemicandra nAmake aneka vidvAn, (ga) dravyasaMgrahake kartA nemicandra, (gha) samaya, (Ga) guru-ziSya, (ca) prabhAva, (cha) sthAna, (ja) racanAe~, (jha) brahmadeva--vyaktitva, kRtitva aura samaya, (ba) vacanikAkAra paM0 jayacandrajI-paricaya, samaya, sAhityika kArya / yahIM laghu dravyasaMgraha aura bRhad dravyasaMgrahakI gAthAoMko bhI eka jagaha de diyA gayA hai| - 115 -
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. mUla grantha bhAga isa bhAgameM AcArya nemicandra praNIta dravyasaMgraha tathA paM0 jayacandrakRta dezavacanikA va padyAnuvAda sammilita hai| 3. pariziSTa bhAga dravyasaMgrahake pariziSTa bhAgameM cAra pariziSTa samAhita haiM-1. dravyasaMgrahakI saMkSipta saMskRta va hindI vyAkhyA saMpAdakakRta, 2. gAthAnukrama dravyasaMgrahakA, 3. paM0 jayacandrakRta vacanikAgata uddharaNa vAkya, aura 4. dravyasaMgrahavacanikAke pAThAntara / saMpAdakane ina sabhI zIrSakoM-upazIrSakoMpara gaharAIse cintana-manana kiyA hai aura viSayake hara pahalUko bar3I gaharAIse chuA hai / udAharaNArtha-sAdhAraNa taura para yaha mAnA jAtA rahA hai ki bRhada dravyasaMgraha laghudravyasaMgrahakA bRhad rUpa hI hai| DaoN0 koThiyAne granthake antaHparIkSaNake AdhAra para yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai ki ye donoM grantha vastutaH apane ApameM svatantra haiN| eka hI lekhakake do granthoM meM viSayasAmagrIkI kucha samAnatAkA honA asvAbhAvika nahIM hai| para usa samAnatAke AdhArapara hI yaha kaha denA samucita nahIM kahA jA sakatA ki donoM eka haiN| isI taraha laghudravyasaMgrahameM kula 26 gAthAe~ haiN| ina gAthAoMmeM 63 gAthAe~ bRhadravyasaMgrahameM kisI taraha samAhita huI haiN| itane mAtrase donoM granthoMko eka nahIM kahA jA sakatA / lekhakakI dRSTimeM bhI donoM grantha svatantra raheM haiM anyathA ve svataMtra maMgalapadya aura upasaMhArAtmaka antima padya bhinna-bhinna na rakhate / saMpAdakane isI saMdarbha meM yaha bhI spaSTa karane kA prayatna kiyA hai ki bRhad dravyasaMgrahakI 20 vI gAthA kadAcit laghudravyasaMgrahakI mUla gAthA rahI ho, jo prathama pratilipikArakI bhUlase chUTa gaI ho / brahmadevane isapara TIkA likhI hai / isase bhI yaha pramANita hotA hai| brahmadevake svarameM apanA svara milakara saMpAdakane dravyasaMgrahako dravyAnuyogake sAtha-sAtha adhyAtmazAstrakA bhI grantha mAnA hai / / isI taraha dravyasaMgrahake lekhakake bAremeM bhI jo kucha thor3I-bahuta vizRGkhalatAe~ thIM ve bhI paMDitajIne bar3e UhApohake sAtha dUra kara dI haiN| unhoMne yaha prasthApanA kI hai ki vasunandike guru nemicandrako hI dravyasaMgrahakA kartA mAnA jAnA caahie| inakA samaya vi0 saM0 1125 ke AsapAsa honA caahie| isa granthakI racanA AcArya nemicandrane Azrama nagarameM kI, jo rAjasthAnake antargata koTAse uttarapUrvakI ora lagabhaga 9 bhIlakI dUrI para aura bUMdIse lagabhaga 3 mIla dUra carmaNvatI (cambala) nadIpara avasthita vartamAna 'kezorAya pATaNa' athavA 'pATaNa kezorAya' hI hai| isa prakAra darzana aura nyAyake talasparzI vidvAna DaoN0 koThiyAjIke hAthase dravyasaMgrahakA jitanA sundara saMpAdana huA hai Adhunikatama saMpAdanapaddhatike AdhArapara utanA acchA anya koI saMskaraNa dekhane meM nahIM aayaa| paMDitajIkI isa vidvattAkA upayoga aSTasahasrI jaise granthoMko upalabdha ho jAye to ye grantha 'kaSTasahasrI' ke rUpase mukta ho sakate haiM /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apta-parIkSA : eka adhyayana pro0 udayacandra jaina bauddha-sarvadarzanAcArya, vArANasI zrI DA~0 darabArIlAlajI koThiyA jaina nyAya aura jaina darzanake uccakoTike vidvAna haiN| Apane sana 1940 meM nyAyAcArya parIkSA uttIrNa karake apanI nyAya-viSayaka pratibhAko ujAgara to kiyA hI hai, sAtha hI jaina samAjako bhI gauravAnvita kiyA hai| isI prakAra kAzI hindU vizvavidyAlayase san 1955 meM jaina darzanameM zAstrAcArya-parIkSA saphalatApUrvaka uttIrNa karake jainadarzanake kSetrameM khyAti arjita kI hai| ___ Apa prArambhase hI pratibhAke dhanI aura kuzala anveSaka rahe haiN| anveSaNa aura zodha kAryoMke prati gahana ruci hone ke kAraNa Apane jaina sAhitya aura itihAsa ke prasiddha vidvAna paM0 jugala kizorajI mukhtArake sAnnidhyameM vIra-sevA-mandira sarasAvAmeM rahakara aneka khojapUrNa lekha likhe tathA jainanyAya aura jainadarzanake aneka ucca koTike granthoMkA saphala sampAdana evaM anuvAda kiyaa| Apane svasampAdita granthoMkI jo prastAvanAe~ likhI haiM ve aneka vizeSatAoMke kAraNa vizeSa mahattva rakhatI haiM / / prastuta nibandhakA viSaya koThiyAjIke dvArA sampAdita 'Apta-parIkSA' kA adhyayana hai| AcArya vidyAnandadvArA viracita 'Apta-parIkSA' jainadarzanakA mahattvapUrNa grantha hai| isameM aneka daSTikoNoMse AptakI parIkSA karake yathArtha AptakA svarUpa pratiSThApita kiyA gayA hai| saMskRta-bhASAmeM racita mala Apta-parIkSAmeM 124 kArikAe~ haiM aura svayaM AcArya vidyAnandane ina kArikAoMke gUDhArthako svopajJa vistRta saMskRtaTIkA dvArA spaSTa kiyA hai| samIkSya granthameM kramazaH mUla kArikAe~, usakI saMskRta-TIkA aura hindI rUpAntara diyA gayA hai / isase pAThakako mUlagrantha evaM usakI TIkAko samajhanemeM saralatA ho jAtI hai| mudrita granthakI sAija DimAI hai aura isake 266 pRSThoMmeM mUla saMskRtake sAtha hindI anuvAda samApta huA hai| grantha ke prArambhameM paM0 jagala kizorajI mukhtArakA prakAzakIya vaktavya hai| isa vaktavyameM mukhtAra sA0 ne likhA hai ki yaha grantha unake lie kitanA priya thaa| ve Apta-parIkSA aura Apta-mImAMsA donoMkA nitya pATha kiyA karate the| mukhtAra sA0 ke hRdayameM barAbara yaha bhAvanA banI rahatI thI ki yadi Apta-parIkSAkA acchA hindI anuvAda ho jAya to isase lokakA bar3A upakAra ho / taba taka koThiyAjI dvArA 'nyAyadIpikA' kA sundara aura saphala anuvAdAdi kArya sampanna ho cukA thA aura isase prabhAvita hokara mukhtAra sAne AptaparIkSAke anuvAdake lie koThiyAjIko prerita kiyaa| tadanantara koThiyAjIne do varSa meM hI AptaparIkSAkA hindI anuvAda tathA prastAvanA Adi samasta kArya saphalatApUrvaka sampanna kara liyaa| isake bAda mukhtAra sA0 ne vIra-sevA-mandirase disambara 1949 meM isa granthako prakAzita karake parama santoSakA anubhava kiyaa| isa granthake sampAdakIyase jJAta hotA hai ki koThiyAjIne prakRta granthakA saMzodhana tathA sampAdana do mudrita tathA tIna amudrita pratiyoMke AdhArase kiyA hai| mUla granthako prApta pratiyoMke AdhArase zuddha kiyA gayA hai aura azuddha pAThoM athavA pAThAntaroMko phuTanoToMmeM de diyA gayA hai| isake atirikta granthake sandarbhake anusAra kucha Avazyaka pATha bhI nikSipta kiye gae haiM / aise pATha mudrita aura amudrita donoM hI pratiyoMmeM -117 -
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM the, parantu vahA~ Avazyaka the / prakRta granthako samajhane meM saralatA ho, isa dRSTise mUla grantha meM utthAnikAvAkya, viSaya - vibhAjana Adi mahattvapUrNa kArya bhI kiyA gayA hai / grantha meM Aye avataraNavAkyoMke mUla sthaloM ko khojakara unheM koSTakameM de diyA gayA hai / hindI anuvAdako mUlAnugAmI aura sarala banAnekA pUrA prayatna kiyA gayA hai / isa granthakA prAkkathana samAjake khyAtiprApta vidvAn paM0 kailAzacandrajI siddhAntazAstrIne likhA hai / yaha prAkkathana mUla granthapara svarNakalazakI bhA~ti suzobhita ho rahA hai / prAkkathana ke prArambha meM vaidika darzanoMkI utpattikI carcA kI gayI hai / isake bAda bhAratIya darzanoMmeM sarvajJatAko lekara jo mAnyatAe~ haiM unapara vicAra kiyA gayA hai| vaidika darzanoMmeM mImAMsakadarzana sarvajJakI sattAko svIkAra nahIM karatA hai / zeSa vaidika darzana sarvajJakI sattAko svIkAra karate haiM / tathA zramaNaparamparAke anuyAyI sAMkhya, bauddha aura jaina sarvajJatAko svIkarate haiM / ye tInoM darzana anIzvaravAdI haiM kintu vaidika darzanoMmeM mImAMsakake atirikta zeSa saba IzvaravAdI haiM / anya darzanoM kI apekSA jainadarzana meM sarvajJatApara sarvAdhika jora diyA gayA hai aura prAkkathana meM isa bAtako spaSTa kiyA gayA hai ki jainadarzanameM sarvajJatApara itanA jora denekA kAraNa kyA hai / yahA~ yaha bhI batalAyA gayA hai ki dArzanika dRSTise sarvajJakI carcAkA avataraNa sarvaprathama svAmI samantabhadrane AptamImAMsAkI racanA karake kiyA hai| prAkkathana ke antameM lekhakane koThiyAjIko isa mahattvapUrNa kRtike lie hRdayase zubhAzIrvAda diyA hai| prakRta granthakA mahattvapUrNa bhAga DaoN0 koThiyA dvArA likhita 54 pRSThoMkI mahattvapUrNa prastAvanA hai / isake dvArA koThiyAjIke gaMbhIra adhyayana, cintana aura anveSaNake viSaya meM vistRta jAnakArI mila jAtI hai / sabase pahale grantha- paricaya diyA gayA hai| AcArya vidyAnandane isa granthakI racanA AcArya gRddhapiccha dvArA racita 'tattvArthasUtra' ke maGgalAcaraNa padyako AdhAra banAkara kI hai / isa grantha meM kula ekasau caubIsa kArikAe~ haiM aura unapara svayaM vidyAnandakI 'AptaparIkSAlaGkRti' nAmaka svopajJa vistRta TIkA hai / isameM vaizeSika darzana, sAMkhyadarzana, bauddhadarzana, vedAntadarzana aura mImAMsAdarzana ke tattvoMkI tathA inake upadezakoM kI yuktipUrvaka parIkSA karake anta meM mokSamArganetRtva, karmabhUbhRdbhetRtva aura vizvatattvajJAtRtva ina tIna guNoMse yukta arahanta jinako Apta siddha kiyA gayA hai / prastAvanA meM AcArya vidyAnandake sambandha meM vistRta vicAra kiyA gayA hai| sabase pahale yaha batalAyA gayA hai ki jaina paramparAmeM vidyAnanda nAmake tIna AcArya hue haiM / kintu yahA~ isa granthake kartA, aSTasahasrI, tattvArthazlokavArtika Adi dArzanika granthoMke racayitA tArkika ziromaNi vidyAnandako siddha kiyA hai aura unake viSaya meM paryApta prakAza DAlA gayA hai / vidyAnanda aura pAtrakesarIke viSaya meM jo ekatAkA bhrama pracalita thA usakA nirAkaraNa yuktipUrvaka kiyA gayA hai| AcArya vidyAnandake jIvana-paricayapara prakAza DAlate hue batalAyA gayA hai ki ve dakSiNa ke kisI pradeza meM brAhmaNakulameM utpanna hue the| dArzanika jijJAsA ke kAraNa unhoMne nyAya, vaizeSika, vedAnta Adike dArzanika granthoMkA adhyayana kiyA aura anta meM jainadarzanake devAgama, aSTazatI, vAdanyAya Adi granthoMse prabhAvita hokara jainadharma svIkAra karake jaina sAdhukI dIkSA grahaNa kara lI thI / guNa- paricaya - digdarzana meM sapramANa batalAyA gayA hai ki AcArya vidyAnanda sampUrNa darzanoMke viziSTa abhyAsI vidvAn the / unhoMne apane granthoMmeM nyAya, vaizeSika, sAMkhya, mImAMsA, vedAnta, cArvAka aura bauddhadarzanake mantavyoMko jisa prAmANikatA ke sAtha pUrvapakSa ke rUpameM prasthApita kiyA hai usase unake tattaddarzanoM ke gambhIra adhyanakI spaSTa jhalaka milatI hai / bhAvanA, vidhi aura niyogakI duruha carcA sarvaprathama vidyAnanda - 118 -
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvArA hI apane granthoMmeM nibaddha kI gayI hai aura isase unake mImAMsA darzana aura vedAnta darzanake viziSTa adhyayanakA bodha hotA hai / AcArya vidyAnandako apane pUrvavartI jainAcAryoMkA vipula sAhitya uttarAdhikAra ke rUpameM prApta huA thA / una samasta granthoMkA unhoMne gahana adhyayana aura manana kiyA thA tathA svaracita granthoMmeM unakA yatheSTa upayoga kiyA hai| AcArya vidyAnanda para unake pUrvavartI gRddhapiccha, samantabhadra, zrIdatta, siddhasena, pAtrasvAmI, akalaGka, kumAranandi Adi jina AcAryoMkA vizeSa prabhAva par3A unake viSaya meM prastAvanA meM acchA prakAza DAlA gayA hai| isI prakAra uttaravartI mANikyanandi, vAdirAja, prabhAcandra, abhayadeva, devasUri, hemacandra Adi jina AcAryoMpara vidyAnanda aura unake granthoMkA jo prabhAva par3A hai usakA bhI prastAvanAmeM unake samayAdike nirNayapUrvaka vistArase ullekha kiyA gayA hai / 'AcArya vidyAnandakI racanAe~' zIrSakake antargata AcArya vidyAnandakI 9 racanAoMkA paricaya prastuta kiyA gayA hai / inameM tattvArthazlokavArtika, aSTasahasrI aura yuktyanuzAsanAlaGkAra ye tIna TIkAtmaka racanAe~ haiM tathA Apta-parIkSA, pramANa-parIkSA, patra - parIkSA, satyazAsana parIkSA, zrIpura - pArzvanAtha stotra aura vidyAnandamahodaya ye chaha svatantra racanAe~ haiM / ina sabhI racanAoMke viSaya meM prastAvanAmeM vistRta jAna kArI dI gayI hai / prastAvanA ke antameM AcArya vidyAnandake samayapara UhApoha pUrvaka vistArase vicAra kiyA gayA hai| aura unake granthoMke sUkSma parIkSaNa dvArA vidyAnandakI pUrvAvidhi aura uttarAvadhi nizcita karate hue unakA samaya IsvI san 775 se 840 nirdhArita kiyA gayA hai / isa prakAra DaoN0 koThiyAne prastAvanAmeM prakRta grantha aura granthakArake sambandha meM suvyavasthita, parimAjiMta, prAmANika aura zodhapUrNa vimarza kiyA hai / granthake anta meM sAta pariziSTa diye gae haiM jinase granthakI upayogitA aura bhI bar3ha gayI hai / prathama pariziSTa meM Apta- parIkSAkI kArikAoMkI akArAdi kramase anukramaNikA dI gayI hai| dvitIya pariziSTa meM Apta-parIkSA meM Aye hue avataraNa - vAkyoMkI sUcI hai| tRtIya pariziSTa meM Apta- parIkSA meM ullikhita granthoMkI sUcI hai / caturtha pariziSTa meM AptaparIkSA meM ullikhita granthakAroMkI sUcI hai / paJcama pariziSTa meM AptaparIkSA meM ullikhita nyAya-vAkya diye gae haiM / SaSTha pariziSTa meM Apta- parIkSAgata vizeSa nAmoM tathA zabdoM kI sUcI dI gayI hai / aura saptama pariziSTa meM Apta- parIkSAkI prastAvanA meM carcita granthakAroMkA samaya diyA gayA hai / Apta- parIkSAke sampAdaka aura anuvAdaka DaoN0 darabArIlAla jI koThiyA jainadarzana ke hI nahIM apitu samagra bhAratIya darzanoMke talasparzI vidvAn honese isa gambhIra dArzanika tatvoMse paripUrNa Apta- parIkSAkA mUlAnugAmI evaM sarala hindI anuvAda Apa jaise vidvAn ke dvArA hI sambhava hai / Apane apanI parimArjita lekhanI se subodha, sugrAhya aura vizada zailImeM Apta parIkSAkA akSarazaH jo anuvAda kiyA hai vaha darzanazAstrake adhyetAoM ko to lAbhaprada hai hI, sAtha hI darzanazAstra ke jijJAsu bhI ise par3hakara Apta- parIkSAke rahasyoMko hRdayaGgama kara sakate haiM / anuvAda itanA spaSTa hai ki sAdhAraNa saMskRtajJa bhI hindI anuvAdake AdhAra se Apta- parIkSAkI kArikAoM aura saMskRta TIkAko AsAnIse samajha sakatA hai / isa anuvAdase sAdhAraNajanako bhI Aptake svarUpa nirdhAraNa karane meM suvidhA honeke sAtha hI rASTrabhASAkA bhI bhaNDAra bar3hA hai / vastuta AptaparIkSA jaina vAGmayakI eka amUlya nidhi evaM kRti hai / suyogya vidvAn DA0 koThiyAke dvArA kiye gae hindI anuvAda aura zodhapUrNa prastAvanAke sAtha isake prakAzanase isakA mahattva aura bhI bar3ha gayA hai / - 119 -
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhimaraNotsAhadIpaka : eka samIkSA DaoN0 (sau0) kusuma paToriyA, nAgapura jaina sAhityameM samAdhimaraNapara aneka grantha race gaye haiM, unhIMmeM 'samAdhimaraNotsAhadIpaka' bhI eka mahattvapUrNa granya hai| isake racayitA 15vIM zatAbdIke vidvAna AcArya sakalakIti haiM / samAdhimaraNake prati mumUrSuko utsAhita karanA isakA lakSya hai| isakA sampAdana sampAdanakalAmeM niSNAta DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAne kiyA hai| isakI eka prati sva0 paNDita jugalakizorajI mukhtArako bar3A-dhar3A mandira ajamerase prApta huI thii| usIke AdhArapara isa granthakA sandara sampAdana huA hai| isake pUrva isa granthakA nAmollekha bhI prApta nahIM thaa| granthake ArambhameM paM0 paramAnandajI zAstrI dvArA likhita granthakArakA paricaya hai, jise unhoMne aprakAzita sakalakItirAsa, aitihAsika patra aura paTrAvaliyoM Adike AdhArase prastuta kiyA hai| mUlagranthameM koI prazasti nahIM hai| racayitAne 'sugaNisakalakoA ' ullekha dvArA apane nAmamAtrakI sUcanA kI hai| isa paricaya dvArA unake viSayameM paryApta jAnakArI prApta hotI hai| inake dvArA racita 37 grantha haiM, jinakI sUcI zAstrIjIne isameM dI hai| sakalakItine apane janmase gujarAtako suzobhita kiyA thaa| inakI dIkSA sambhavataH bhaTTArakIya paddhatise huI thI, bAdameM ye digambara sAdhu ho gaye the| ye bha0 padmanandike ziSya the tathA inake ziSya brahmajinadAsa the, jinhoMne 'sakalakItirAsa' racA hai aura usake dvArA unakA jIvana paricaya diyA hai| DaoN0 koThiyA dvArA sampAdita anya granthoMkI taraha isa granthakI bhI vizeSatA usakI zodhapUrNa prastAvanA hai| isa prastAvanAmeM unhoMne sallekhanAkA artha, usakI AvazyakatA, mahattva, kAla, prayojana, vidhi, phala, sallekhanAdhArakake sahAyakoM tathA unake karttavya, sallekhanAke bhedoM tathA usakI zreSThatA Adipara vistRta evaM sUkSma vicAra kiyA hai| sAtha hI jainetara darzanoMmeM isa sallekhanAke upalabdha na honekA bhI UhApoha pUrvaka vimarza kiyA hai / DaoN0 koThiyAkI yaha prastAvanA vastutaH eka choTA-sA zodhagrantha hai / prastAvanAmeM DA0 koThiyAne bhagavatI ArAdhanA, sarvArthasiddhi, ratnakaraNDazrAvakAcAra, gommaTasAra, sAgAradharmAmata, matyumahotsava Adi granthoMkA AloDana kara unake sallekhanA sambandhI uddharaNoMko dekara use pUrNa aura upAdeya banAyA hai| isase kitanI hI navIna jJAtavya sAmagrI pAThakoMko milegii| sallekhanA jaina dharmakI eka viziSTa dena hai / isakA anya darzanoM meM koI kathana yA ullekha nahIM hai| granthakA hindI anuvAda paM0 hIrAlAlajI siddhAntazAstrIne kiyA hai, jo mUlake arthako spaSTa karane meM sakSama hai / Avazyaka sthaloM para vizeSArthoM dvArA bhAvoM aura kathAsa ketoMkA bhI spaSTIkaraNa kiyA hai / granthake anta meM DaoNkTara koThiyAne tona pariziSToMkI bhI yojanA kI hai| pahalA padyAnukramaNikA, dUsarA pAribhASika zabdasUcI aura tIsarA upayogI samAdhimaraNapAThasaMgraha hai| tIsaremeM (ka) ajJAtakartRka saMskRta mRtyumahotsava tathA usakI paM0 sadAsukhajIko hindI vacanikA, (kha) paNDita dyAnatarAyajIkRta samAdhimaraNabhASA (ga) paM0 sUracandrajI kRta samAdhimaraNabhASA aura (gha) samAdhimaraNabhAvanA ina cAroMkA saMgraha hai / inase samAdhimaraNa karane aura karAmeMmeM acchI evaM paryApta sahAyatA prApta hogii| yaha prasannatAkI bAta hai ki DaoN0 koThiyAne eka sAdhAraNa granthako apane suyogya sampAdana dvArA janasAdhAraNake atirikta vidvAnoMke liye bhI adhyetavya banA diyA hai aura ise apanI anya sampAdita kRtiyoMkI zRMkhalAmeM jor3a diyA hai, nizcaya hI unakI yaha sAhitya-sAdhanA stutya hai| -120
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tRtIya khaNDa dharma, darzana, nyAya
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma 1. puNya aura pApakA zAstrIya dRSTikoNa 2. vartanAkA artha 3. jIvana meM saMyamakA mahattva 4. cAritrakA mahattva 5 karuNA : jIvakI eka zubha pariNati 6. jainadharma aura dIkSA 7. dharma : eka cintana 8. samyaktvakA amUr3hadRSTi aMga : eka mahattvapUrNa parIkSaNa-siddhAnta 9. mahAvIrakI dharmadezanA 10. vIra-zAsana aura usakA mahattva 11. mahAvIrakA AdhyAtmika mArga 12. mahAvIrakA AcAra-dharma 13. bhagavAn mahAvIrakI kSamA aura ahiMsAkA eka vizleSaNa 14. bha0 mahAvIra aura hamArA kartavya - 121 -
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNya aura pApakA zAstrIya dRSTikoNa pUrva vRtta ___ 'samyagdRSTike puNya aura pApa donoM heya haiM' zIrSaka eka lekhameM' maiMne bRhadravyasaMgrahake saMskRta-TIkAkAra brahmadevake uddharaNapUrvaka yaha batAyA hai ki samyagdRSTike puNya heya hai-upAdeya nahIM hai aura saMskRta-TIkAkArakI sodAharaNa yukti dvArA spaSTa kiyA hai ki samyagdRSTi nija zuddha AtmAkI hI bhAvanA karatA hai / parantu cAritramohake udayase yadi usa zuddha Atma-bhAvanAmeM asamartha rahatA hai to nirdoSa paramAtmasvarUpa arahaMtAdi paMcaparameSThiyoMkI paramAtmapadakI prApti aura viSaya-kaSAyoMko dUra karaneke lie dAna, pUjA Adise athavA ti Adise parama bhakti karatA hai| isase usa samyagdRSTi jIvake bhogoMkI AkAMkSA Adi nidAnarahita pariNAma utpanna hotA hai / usase usake binA cAhe viziSTa puNyakA Asrava hotA hai| jaise kisAna cAvaloMkI prApti ke lie khetI karatA hai, para palAla use anacAhe mila jAtA hai| puNyakA phala vaibhava (indrAdipada) Adi milanepara vaha (samyagdRSTi) usameM Asakta yA mohita nahIM hotaa| isa kramase vaha AtmaguNoMkA vikAsa karatA huA antameM jinadIkSA lekara nirvANa prApta karatA hai| ___isa lekhameM hamane apanI orase kucha na likhakara kevala brahmadevakA uddharaNa aura usake anuvAdaka paM0 ajitakumArajI zAstrIkA hindI anuvAda diyA thaa| parantu ukta paNDitajIne 'jainagajaTa' varSa 51, aMka 50 ke sampAdakIyameM 'tyAjya aura grAhya' zIrSakake antargata 'bhrAnti-nirAsa' upazIrSakase eka TippaNI dI hai aura usameM hameM apane lekhakA spaSTa abhiprAya janatAko samajhAneke lie puNya-viSayaka vivecana zAstrIya sAkSIse karanekI preraNA kI hai| ataH isa lekha dvArA hama puNya aura pApakA zAstrIya dRSTikoNase vicAra kreNge| puNya aura pApa digambara paramparAmeM prAcIna AcAryoMmeM AcArya kundakunda aura unake bAda AcArya gRddha picchakA sarvopari sthAna hai tathA unake granthoMko nirvivAdarUpameM pramANa mAnA jAtA hai / A0 kundakundane paMcatthiyasaMgraha (paMcAstika-saMgraha), pavayaNasAra (pravacanasAra), NiyamasAra (niyamasAra), aTThapAhuDa (aSTaprAbhRta), samayasAra Adi mUrddhanya graMthoMkI racanA kI hai tathA A0 gRddhapicchakA ekamAtra Adya saMskRta-gadyasUtra-grantha 'tattvArthasUtra' upalabdha hai / hameM dekhanA hai ki ina graMthoMmeM puNya aura pApakA varNana milatA hai yA nahIM ? yadi milatA hai to unhoMne puNya aura pApakA nirUpaNa kisa prakAra kiyA hai ? sabase pahale hama kundakundakA 'paMcatthiyasaMgaha' lete haiM / isameM puNya aura pApako padArtha mAnA gayA hai aura unakI nau padArthoM meM parigaNanA kI gaI hai| jaisA ki usakI nimna gAthAse prakaTa hai jIvAjIvA bhAvA puNyaM pAvaM ca AsavaM tesi / saMvara-Nijjara-baMdho mokkho ya havaMti te aTThA / / 1. jaina sandeza, varSa 30, aMka 24, jaina saMgha, mthuraa| 2. paMcatthiyasaMgaha, gA0 108 / -123
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Age isI granthameM puNya aura pApakA svarUpa batalAte hue likhA hai ki jIvakA zubha pariNAma puNya padArtha hai aura azubha pariNAma pApa padArtha hai / tathA ina donoM zubhAzubha pariNAmoMkA nimitta pAkara pudgalakA pariNAma kramazaH zubha karma aura azubha karmarUpa avasthAko prApta hotA hai| tAtparya yaha ki jIvakA zubha pariNAma bhAvapuNya aura usake nimittase hone vAlA pudgalakA zubhakarmarUpa pariNAma dravyapuNya hai| tathA jIvakA azubha pariNAma bhAvapApa aura usake nimittase hone vAlA pudgalakA azubhakarmarUpa pariNAma dravyapApa hai| yathA suhapariNAmo puNNaM asuho pAvaMti havadi jIvassa / doNhaM poggalametto bhAvo kammattaNaM patto // ' - yahAM A0 amRtacandra aura A0 jayasenakI TIkAyeM draSTavya hai / unhoMne viSayakA acchA spaSTIkaraNa kiyA hai / smaraNa rahe ki zubhAzubha pariNAma (bhAvapuNya-bhAvapApa) kA kartA to jIva hai aura unake nimittase honevAle pudgalakarmarUpa pariNAma (dravyapuNya-dravyapApa) kA kartA pudgala hai / tAtparya yaha hai ki jIva aura pudgala ye donoM apane-apane pariNAmake upAdAna haiM aura eka-dUsarA eka-dUsareke prati nimitta hai / puNyakA Asrava itanI sAmAnya carcAke bAda aba hama kevala puNyake Asravake saMbaMdha meM prakAza DAlanekA prayAsa kareMge / puNya kyA hai, yaha samajha leneke uparAnta aba prazna hai ki puNyakA Asrava kaise hotA hai ? isakA samAdhAna karate hae isI paMcatthiyasaMgahameM AcAryane baDI vizadatAse kahA hai ki jisake prazasta rAga hai, anukampArUpa pariNAma hai aura cittameM kAluSya nahIM hai usI jIvake puNyakA Asrava hotA hai / arahanta, siddha aura sAdhu inakI bhakti, vyavahAracAritrarUpa dharmAnuSThAnameM ceSTA (pravRtti) aura gurujanoMkA anugamana (vinaya) prazasta rAga hai| yaha rAga sthUla lakSya honeke kAraNa kevala bhaktipradhAna ajJAnIke hotA hai athavA anucita rAga yA tIvra rAga na hone pAye, isa hetu vaha kabhI jJAnIke bhI hotA hai / yathArthameM sUkSmalakSyI samyagdRSTi jJAnIko yaha rAga nahIM hotaa| pyAsase Akulita, bhUkhase pIr3ita athavA iSTaviyogAdijanya duHkhase duHkhita prANIko dekhakara jo svayaM duHkhI hotA huA dayAbhAvase usake duHkhako dUra karanekI icchAse Akulita hai usake isa prakArake bhAvako anukampA kahate haiM / yaha ajJAnIke hotI hai| jJAnIke to nIcekI bhUmikAmeM rahate hue janmodadhimeM DUbe jagatko dekhakara ISata khinnatA hotI hai| jaba krodha, mAna, mAyA aura lobhakA tIvrodaya hotA hai taba cittameM kSobha paidA hotA hai aura isIko kAlubya kahate haiM / parantu jaba unhIM krodhAdikA mandodaya hotA hai taba cittameM kSobha nahIM AtA, aise bhAvako akAluSya kahA gayA hai / yaha kabhI viziSTa kaSAyakA kSayopazama honepara ajJAnIke bhI hotA hai aura kaSAyakA udaya rahate hue ora upayogake pUrNa nirmala na hote hue jJAnIke bhI kadAcit hotA hai / yaha saba nimna gAthAoMse spaSTa hai rAgo jassa pasattho aNukaMpAsaMsido ya prinnaamo| citte Natthi kalussaM puNNa jIvassa Asavadi / arahaMta-siddha-sAhusu bhatto dhammammi jA ya khalu ceTThA / aNugamaNaM pi gurUNaM pasattharAgo tti vuccaMti / / 1. paMcatthiyasaMgaha, gA0 132 / - 124 -
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ tisidaM bubhukkhidaM vA duhidaM daLUNa jo hu duhidamaNo / paDivajjadi taM kivayA tassesA hodi aNukaMpA / / kodho va jadA mANo mAyA lobho va cittamAsejja / jIvassa kuNadi khohaM kaluso tti ya taM budhA veMti // ' aba inhIM kundakundake samayasArako lIjiye / usameM puNya aura pApako lekara eka svataMtra hI adhikAra hai, jisakA nAma 'puNyapApAdhikAra' hai / isameM karmake do bheda karake kahA gayA hai ki zubhakarma suzIla (puNya) hai aura azubhakarma kuzIla hai--pApa hai, aisA jagat samajhatA hai / parantu vicAranekI bAta hai ki zubhakarma bhI azubhakarmakI taraha jIvako saMsAra meM praveza karAtA hai taba use 'suzIla' kaise mAnA jAya ? arthAta donoM hI pudgalake pariNAma honese tathA saMsArake kAraNa honese unameM koI antara nahIM hai| dekho, jaise lohekI beDI puruSako bA~dhatI hai usI taraha sone kI ber3I bhI puruSako bA~dhatI hai| isI prakAra zubha pariNAmoMse kiyA gayA zubhakarma aura azubha pariNAmoMse kiyA gayA azubha karma donoM jIvako bA~dhate haiM / ataH unameM bheda nahIM hai| jaise koI puruSa nindita svabhAvavAle (duzcaritra) vyaktiko jAnakara usake sAtha na uThatA-baiThatA hai aura na usase maitrI karatA hai| usI taraha jJAnI (samyagdaSTi) jIva karmaprakRtiyoMke zIlasvabhAvako kutsita (barA) jAnakara unheM chor3a dete haiM aura unake sAtha saMsarga nahIM karate / kevala apane jJAyaka svabhAvameM lIna rahate haiN| rAga cAhe prazasta ho, cAhe aprazasta, donoMse hI jIva karmako bA~dhatA hai tathA donoM prakArake rAgoMse rahita hI jIva usa karmase chuTakArA pAtA hai| itanA hI jina bhagavAnke upadezakA sAra hai, isalie na zubhakarmameM rakta hoo aura na azubhakarmameM / yathArthameM puNyakI ve hI icchA karate haiM jo AtmasvarUpake anubhavase cyata haiM aura kevala azabhakarmako ajJAnatAse bandhakA kAraNa mAnate haiM tathA vrata, niyamAdi zubhakarmako bandhakA kAraNa na jAnakara use mokSakA kAraNa samajhate haiN| isa sandarbhameM isa granthake ukta adhikArakI nimna gAthAe~ bhI draSTavya haiM kammamasuhaM kusIlaM suhakammaM cAvi jANaha susIla / kaha taM hodi susIlaM jaM saMsAraM pavesedi // 145 / / sovaNNiyaM piNiyalaM baMdhadi kAlAyasaM pi jaha purisaM / baMdhadi evaM jIvaM suhamasuhaM vA kadaM kammaM / / 146 / / jaha NAma ko vi puriso kucchiyasIlaM jaNaM viyANittA / vajjedi teNa samayaM saMsaggaM rAyakaraNaM ca // 148 / / emeva kammapayaDIsIlasahAvaM ca kucchidaM gAuM / vajjati pariharaMti ya tassaMsaggaM sahAvarayA // 149 / / ratto baMdhadi kammaM muMcadi jovo viraagsNptto| eso jiNovadeso tamhA kammesu mA rajja // 150 // vada-NiyamANi dharaMtA solANi tahA tavaM ca kuvvNtaa| paramaTThabAhirA je NivvANaM te Na vidati // 153 / / paramaTThabAhirA je aNNANeNa puNNamicchati / saMsAragamaNahedUM vi mokkhaheuM ajANatA // 154 // 2 1. paMcatthiyasaMgaha, gA0 135, 136, 137, 138 / 2. samayasAra, puNyapApAdhikAra / -125 -
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya amRtacaMdrane ina gAthAoMkA marma bar3I vizadatAse udghATita kiyA hai, jo unakI TokAse jJAtavya hai| yahA~ hama unake do dRSTAntoMko upasthita karanekA lobha saMvaraNa nahIM kara sakate / eka dRSTAnta dvArA unhoMne batAyA hai ki jaise koI vyakti brAhmaNa kulameM utpanna hokara use apane brAhmaNatvakA abhimAna ho jAtA hai aura koI zUdra kulameM paidA hokara vaha usake ahaMkArase nahIM bctaa| parantu ve donoM yaha bhUla jAte haiM ki unakI jAti to Akhira eka hI hai-donoM hI manuSya haiM / usI taraha puNya aura pApa kahaneko bhale hI ve do hoM, kintu haiM donoM hI eka hI pudgalako upaja / dUsare dRSTAnta dvArA A0 amRtacandra kahate haiM ki jisa prakAra eka hAthIko bA~dhane ke lie manorama athavA amanorama hathiniyA~ usapara kUTanItikA jAla pheMka use bA~dha letI haiM aura vaha hAthI ajJAnatAse unake zikaMje meM A jAtA hai, usI prakAra zubhakarma aura azubhakarma bhI jIvapara apanA lubhAvanA jAla DAlakara use bandhana meM DAla dete haiM aura jIva ajJAnatAse unake jAlameM phaMsa jAtA hai| tAtparya yaha ki puNya aura pApa donoM hI jIvake sajAtIya nahIM haiM---ve usake vijA. tIya haiM aura ekajAti--pudgalake ve do pariNAma haiN| tathA donoM hI jIvake bandhana haiN| inameM itanA hI antara hai ki ekako zubha (puNya) kahA jAtA hai aura dUsareko azubha (pApa) / para karma donoM hI haiM / aura donoM hI bandhanakAraka hai| jaise soneko ber3A aura loheko bedd'ii| ber3I donoM haiM aura donoM hI puruSakI svatantratAkA apaharaNa karake use bandhanameM DAlatI haiN| A0 gRddhapicchane bhI puNya aura pApa donoMko karma (bandhanakAraka pudgalakA pariNAma) kahA hai aura jJAnAvaraNAdi AThoM athavA unakI ekasau ar3atAlIsa prakRtiyoMko puNya tathA pApameM vibhakta kiyA hai| unake ve sUtra isa prakAra haiM 1. sadvedyazubhAyurnAmagotrANi puNyam / 2.. ato'nyatpApam / ' dUsare kucha AcAryoMkA bhI puNya-pApa viSayaka nirUpaNa yahA~ upasthita hai--- A0 yogIndudeva yogasArameM likhate haiM puNyase jIva svarga pAtA hai aura pApase naraka meM jAtA hai| jo ina donoM (puNya aura pApa) ko chor3akara AtmAko jAnatA hai vahI mokSa pAtA hai / (gA0 do0 32) jabataka jIvako eka paramazuddha pavitra bhAvakA jJAna nahIM hotA tabataka vrata, tapa, saMyama aura zIla ye saba kucha bhI kAryakArI nahIM hote| (gA0 do0 31) pApako pApa to sabhI jAnate aura kahate haiM / parantu jo puNyako bhI pApa kahatA hai, aisA paNDita koI viralA hI hotA hai / __(do, 71) jaise lohekI sAMkala, sAMkala (bandhanakAraka) hai usI taraha sonekI sAMkala bhI sAMkala (bandhanakAraka) hai| yathArthameM jo zubha aura azubha donoM bhAvoMkA tyAga kara dete haiM ve hI jJAnI haiM / (do0 72) paramAtmaprakAzameM bhI A0 yogIndudeva puNya aura pApako vistRta carcA karate hue kahate haiM jo vyakti vibhAva pariNAmako baMdhakA aura svabhAva pariNAmako mokSakA kAraNa nahIM samajhatA vahI ajJAnase puNyako bhI aura pApako bhI donoMko hI karatA hai| (2-53) jo jIva paNya aura pApa donoMko samAna nahIM mAnatA vaha mohake kAraNa cirakAla taka duHkha sahatA humA saMsArameM bhaTakatA hai| (2-55) 1. vattvArthasU* 8 / 25, 26 / -126
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa taraha hama sahaja rUpameM jAna sakate haiM ki puNya aura pApake viSayameM zAstrakA kyA dRSTikoNa hai ? arthAt nizcayanayase pApa bhI heya hai aura puNya bhI heya hai, kyoMki ve donoM pudgalake pariNAma haiM / paNDitapravara daulatarAmajIke zabdoMmeM _ 'puNya-pApaphala mAhiM harakha-bilakho mata bhAI, yaha pudgala-parajAya upaja vinarsa kira thAI / ' tathA vyavahAranayase puNya upAdeya hai, kyoMki vratAdikA grahaNa prathamAvasthAmeM Avazyaka hai aura unase puNyakA Asrava hotA hai| pApa to sarvathA varjanIya hI hai| CADUN 1. chhddhaalaa| - 127 - |
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartanAkA artha paNDita rAjamalajI dvArA racita 'adhyAtmakamalamArtaNDa' eka mahattvapUrNa racanA hai / isameM vidvAn lekhakane jaina darzana meM mAnya jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaha dravyoMkA vizada nirUpaNa kiyA hai| isakA hindI anuvAda aura sampAdana hamane kiyA hai tathA jaina sAhityakI prasiddha saMsthA 'vIra-sevAmandira' se usakA prakAzana huA hai / isameM vartanAkA jo artha hamane diyA hai usapara 'jaina gajaTa' ke sampAdaka paM0 vaMzIdharajI zAstrI solApurane kucha Apatti prastuta kI hai / granthakI samAlocanA karate hue unhoMne likhA hai 'pRSTha 83 meM kAladravya kA varNana AyA hai, vahA~ vartanAkA hindI artha galata ho gayA hai / vartanAkA artha likhA hai- dravyoMke apane rUpase satpariNAmakA nAma vartanA hai| yaha jo artha likhA gayA hai vaha pariNAmakA artha hai - vartana kA yaha artha nahIM hai / 'vartanA' zabda Nijanta hai / usakA artha sIdhI dravyavartanA nahIM hai, kintu dravyoMko vartAnA artha hai / isIliye vartanArUpa paryAya khAsa athavA sIdhA kAlaparyAya mAnA gayA hai aura isI sabase vartanA dvArA nizcayakAladravyakI siddhi hotI hai / yadi vartanAkA artha jaisAki yahA~ ke hindI artha meM batAyA gayA hai ki dravyoMkA satpariNAma vartanA hai to kAlake astitvakA samarthaka dUsarA hetu milanA kaThina ho jAyegA / isaliye pUrvagraMthoMke nAjuka evaM mahattvayukta vivecanoMpara Adhunika lekhakoM ko Adarase dhyAna rakhakara apanI lekhanI calAnI cAhie" / isa para vicAra karaneke pUrva maiM 'adhyAtmakamalamArtaNDa' ke usa pUre padya aura usake hindI arthako bhI yahA~ prastuta kara rahA hU~ / isase pAThakoMke liye samajhane meM sahUliyata hogI / padya aura usakA hindI artha isa prakAra hai " dravyaM kAlANumAtraM guNagaNakalitaM cAzritaM zuddhabhAve - stacchuddhaM kAlasaMjJaM kathayati jinapo nizcayAd dravyanIteH / dravyANAmAtmanA satpariNamanamidaM vartanA tatra hetuH kAlasyAyaM ca dharmaH svaguNaparaNatirdharmaparyAya eSaH // artha- guNoMse sahita aura zuddha paryAyoMse yukta kAlANumAtra dravyako jinendra bhagavAnne dravyArthika nizcayanayase zuddha kAladravya arthAt nizcayakAla kahA hai / dravyoMke apane rUpase satpariNAmakA nAma vartanA hai / isa vartanAmeM nizcayakAla nimittakAraNa hai - dravyoM ke astitvarUpa vartanameM nizcayakAla nirmittakAraNa hotA hai / apane guNoM meM apane hI guNoM dvArA pariNamana karanA kAladravyakA dharma hai - zuddha arthakriyA hai aura yaha usakI dharmaparyAya hai / yahA~ kA hindI artha hUbahU mUlake hI anusAra kiyA gayA hai| mUlameM jo vartanAkA lakSaNa " dravyANAmAtmanA satpariNamanamidaM vartanA" kiyA gayA hai vahI - " dravyoMke apane rUpase satpariNAmakA nAma vartanA hai" hindI artha meM vyakta kiyA gayA hai| apanI orase na to kisI zabdako vRddhi kI hai aura na apanA koI nayA vicAra hI usameM praviSTa kiyA hai / ataH yadi isa hindI arthako galata kahA jAyagA to mUlako bhI galata batAnA hogaa| kintu mUlako galata nahIM batalAyA gayA hai aura na vaha galata ho sakatA haiM pratIta hotA hai| ki paMDitajIne mUlapara aura siddhAntagraMthoM meM pratipAdita vartanAlakSaNapara dhyAna nahIM diyA aura yadi kucha diyA bhI ho to usapara sUkSma tathA gaharA vicAra nahIM kiyA / / - 128 -
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstava meM aneka vidvAna yahI samajhate haiM ki vartanA kAladravyakI hI khAsa paryAya, pariNamana athavA guNa haiM aura vaha sIdhI kAlaparyAya hai| para yathArtha meM yaha bAta nahIM hai| vartanA jIvAdi chahoM dravyoMkA astitvarUpa (utpAda-vyaya-dhovyAtmaka)2 svAtmapariNamana hai aura isa astitvarUpa svAtmapariNamanameM upAdAnakAraNa to tattaddavya haiM aura sAdhAraNa bAhya nimittakAraNa athavA udAsIna apreraka kAraNa kAladravya hai / yadi pratyeka dravya svata. vartanazIla na ho to vartanAko kevala kAladravyakI sIghI paryAya mAnakara bhI kAlako unakA vataMyitA-vartAnavAlA nahIM kahA jA sakatA aura na vaha ho hI sakatA hai / kintu jaba pratyeka dravya pratisamaya varta rahe hoMge tabhI vaha kAlANu (kAla dravya) pratyeka samaya unake vartAnemeM nimittakAraNa hotA hai| ataeva jisa prakAra dharmAdi dravya na hoM to jIva-pudgaloMkI gatyAdi nahIM ho sakatI athavA kumhArake cAkakI kIlI na ho to cAka ghUma nahIM sktaa| usI prakAra kAladravya na ho to nimittakAraNake vinA una dravyoMkA vartana nahIM ho sakatA hai| isI nimittakAraNatAkI apekSAse hI dharmAdidravyake gatyAdi upakArakI taraha vartanAko kAladravyakA upakAra kahA gayA hai| isI bAtako sarvArthasiddhikAra A0 pUjyapAdane kahA hai 'dharmAdInAM dravyANAM svaparyAyanirvRti prati svAtmanaiva vartamAnAnAM bAhyopagrahAdvinA tavRtyabhAvAttatpravartanopalakSitaH kAla iti kRtvA vartanA kAlasyopakAraH / ' -sa0 si0 5-22 / vidvadvarya paM0 rAjamallajIne apanA pUrvokta vartanAlakSaNa pUjyapAdake isI vartanAlakSaNake AdhArapara racA jAna par3atA hai, kyoMki donoM lakSaNoMko jaba sAmane rakhakara eka sAtha par3hA jAtA hai to vaisA spaSTa pratIta hotA hai / A0 akalaGkadeva bhI yahI kahate haiM "pratidravyaparyAyamantItakasamayA svasattAnubhUtirvartanA"ekasminnavibhAgini samaye dharmAdIni dravyANi SaDapi svaparyAyarAdimadanAdimaddhirutpAdavyayadhrauvyavikalpairvartante iti kRtvA tadviSayA vrtnaa| sA'numAnikI vyAvahArikadarzanAt pAkavat / yathA vyAvahArikasya pAkasya taMdulavikledanalakSaNasyaudanapariNAmasya darzanAdanumIyate-asti prathamasamayAdArabhya sUkSmapAkAbhinirvRttiH pratisamayamiti / yadi hi prathamasamaye'gnyudakasannidhAne kazcit pAkavizeSo na syAt, evaM dvitIye tRtIye ca na syAt iti pAkAbhAva eva syAt / tathA sarveSAmapi dravyANAM svaparyAyAbhinirvattau pratisamayaM duradhigamA nisspttirbhyupgntvyaa| tallakSaNaH kaalH| sA vartanA lakSaNaM yasya sa kAla ityvseyH| samayAdInAM kriyAvizeSANAM samayAdinirvattyAnAM ca paryAyANAM pAkAdInAM svAtmasadbhAvAnubhavanena svata eva vartamAnAnAM nivRtterbahiraGgo hetuH samayaH pAka ityevamAdisvasaMjJArUr3hisadbhAve kAla ityayaM vyavahAro'kasmAnna bhavatIti tadvyavahArahetunA'nyena bhavitavyamityanumeyaH / " -ta0 vA0, 5-22 yahA~ akalaGgadevane bahuta hI vizadatAke sAtha kahA hai ki "hareka dravyaparyAyameM jo hara samaya svasattAnubhavana-vartana hotA hai vaha vartanA hai / arthAt eka avibhAgI samayameM dharmAdi chahoM dravya svataHhI apanI sAdi aura anAdi paryAyoMse jo utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa haiM, varta rahe haiM unake isa vartanako hI vartanA kahate hai 1. udAharaNasvarUpa dekheM, jayadhavalA, prathama pustaka (mudrita), pR040 / 2. 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat', 'sad dravyalakSaNam'-ta0 sU0 5-30, 29 / 3. jaina siddhAntadarpaNa, pra0 bhA0, pR0 72 / - 129 -
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura cUMki tattat samaya usameM apreraka bAhyanimittakAraNa hotA hai| isalie vartanAke dvArA nimittakAraNarUpase kAladravya anumeya hai, isIse vartanAko kAla-dravyake astitvakA samarthaka mukhya hetu kahA jAtA hai| A0 vidyAnandane bhI isI tarahakA vistRta varNana kiyA hai| tattvArthazlokavArtika pR0 414 para eka anumAna hI aisA prastuta hai, jisameM unhoMne spaSTatayA jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura inakI vyApaka sattA tathA sUryagati AdikI hI vartanA svIkAra kI hai aura usake dvArA bahiraGgakAraNarUpase kAlakI siddhi kI hai| jaba zaMkAkArake dvArA kAlavartanAke sAtha vyabhicAra doSa upasthita kiyA gayA taba unhoMne kAlakI mukhya vartanA na honekA hI siddhAnta sthApita kiyA hai aura dharmAdi dravyoMkI hI mukhya vartanA batalAI hai| kAladravyakI bhI mukhya vartanA mAnane meM anavasthA doSa diyA gayA hai| sAthameM yaha bhI kahA gayA ki kAlameM vRtti aura vartakakA vibhAga na honese mukhya vartanA bana bhI nahIM sktii| yadi zaktibhedase vRtti aura vartakakA vibhAga mAnA jAve to kAladravyakI bhI vartanA kahI jA sakatI hai kyoMki kAlavartanAkA bahiraGgakAraNa vartaka zakti ho jAtI hai / isa taraha vidyAnanda svAmIne anumAnameM upasthita kiye gaye vyabhicAra doSako utsArita kiyA hai / vidyAnandake isa sphuTa vivecanase hama isa niSkarSa para pahuMca jAte haiM ki vAstavameM vartanA sabhI dravyagata hai aura kAla usameM kevala bahiraMga kAraNa hai / dravyoMke isa vartanA-astitvarUpa pariNamanameM bahiraMga kAraNa na to AkAza hai aura na jIvAdidravya haiM, kyoMki ve saba to usake upAdAna kAraNa haiM aura pratyeka kArya upAdAna tathA nimitta ina do kAraNoMse hotA hai| ataH vartanAke upAdAna kAraNa jIvAdise atirikta nimittakAraNarUpase nizcayakAladravyakI siddhi hotI hai| sarvArthasiddhi (solApura saMskaraNa) pR0 183 meM eka atispaSTa pAdaTippaNa (phuTanoTa) diyA gayA hai, jo zrutasAgarasUrikI zrutasAgarI tattvArthavRttikA jAna par3atA hai aura jisase bhI yaha spaSTa ho jAtA hai ki sabhI dravyoMkA pratisamaya vartana svabhAva hai tathA pratikSaNa unakI uttarottara sUkSma paryAyoMmeM jo paramANarUpa bAhya nizcayakAlakI apekSA lekara vartana-pariNamana hotA hai vaha vartanA hai / yahA~ phuTanoTakI kucha upayogI paMktiyoko diyA jAtA hai "evaM sarveSAM dravyANAM pratisamayaM sthUlaparyAyavilokanAt svayameva vartanasvabhAvatvena bAhyanizcayakAlaM paramANurUpaM apekSya pratikSaNaM uttarottarasUkSmaparyAyeSu vartanaM pariNamanaM yad bhavati sA vartanA nirnniiyte"| yahA~ "vartanaM pariNamanaM" kahakara to vartanAkA artha pariNAma bhI spaSTatayA pratipAdana kiyA gayA hai| isa taraha siddhAntagranthoMse yaha jJAta ho jAtA hai ki paM0 rAjamallajIne vartanAkA jo "dravyANAmAtmanA satpariNamanamidaM vartanA" lakSaNa kiyA hai aura hamane usakA jo 'dravyoMke apane rUpase satpariNAmakA nAma vartanA hai' hindI artha kiyA hai donoM hI siddhAnta sammata hai--galata nahIM haiN| aba vicArake liye zeSa raha jAtA hai ki yadi satpariNAma vartanA hai to pariNAma aura vartanAmeM bheda kyA hai, kyoMki kAla dravya ke upakAroMmeM pariNAmako bhI vartanAse pRthak batalAyA gayA hai ? isakA khulAsA isa prakAra hai prathama to sAmAnyatayA vartanA aura pariNAmameM koI bheda nahIM hai, kyoMki vastutaH pariNAma Adi jo kAladravyake upakAra batalAye gaye haiM ve vartanAke hI bheda hai| jaisA ki A0 pUjyapAdake nimna kathanase prakaTa hai1. ta0 zlo0 vA0 5-22, pR0 413, 414 / -130 -
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ "nanu vartanAgrahaNamevAstu tadbhedAH pariNAmAdayasteSAM pRthaggrahaNamanarthakam, nAnarthakam; kAladvayasUcanArthatvAtprapaJcasya / " -sa0si0 5-22 / / yahA~ zaMkA kI hai ki eka vartanAmAtrakA grahaNa karanA paryApta hai, pariNAma Adi to usIke bheda haiM, ataH vartanAgrahaNase unakA bhI grahaNa ho jAyagA, unakA pRthak grahaNa karanA vyartha hai ? isa zaMkAkA AcArya uttara dete haiM ki sUtra meM unakA pRthak grahaNa vyartha nahIM hai, kyoMki kAlake do bhedoMkI sUcanA--jJApana karaneke liye prapaJca-vistAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha ki pUjyapAdake liye pariNAma Adiko vartanAke bheda mAnanA spaSTataH abhISTa hai| dUsare, satpariNamanako vartanA mAnanepara vartanA aura pariNAma donoM eka nahIM ho jAte / pratikSaNa samasta dravyoMkA apanI uttarottara sUkSma paryAyoMmeM jo vartana satpariNamana hotA hai vaha to vartanA hai| jaisA ki pUrvokta vivecana aura sarvArthasiddhike ullikhita phuTanoTase spaSTa hai aura pUrvaparyAyake tyAga aura uttara paryAyake utpAdarUpa jo dravyameM aparispandAtmaka vikAra-paryAya hotI hai use pariNAma kahate haiM / jaisA ki svayaM pUjyapAdake hI nimna kathanase prakaTa hai "dravyasya paryAyo dharmAntaranivattidharmAntaropajananarUpa: aparispandAtmakaH pariNAmaH / jIvasya krodhAdiH, pudgalasya varNAdiH / dharmAdharmAkAzAnAmagurulaghuguNavRddhihAnikRtaH" / -sa0si05-22 / pUjyapAdake anugAmI akalaGka' aura vidyAnanda bhI apanA yahI abhiprAya prakaTa karate haiN| isI adhyAtmakamalamArtaNDa (pRSTha 84) meM adhyAtmakamalamArtaNDakArane pariNAmakA bhI lakSaNa diyA hai, jisase unakI ekatAkA bhrama dUra ho jAtA hai / unakA vaha pariNAmalakSaNa isa prakAra hai "paryAyaH kila jIvapudgalabhavo yo'zuddhazuddhAhvayaH" / arthAt-jIva aura pudgalase hone vAle zuddha aura azuddha pariNamanoM-vikAroMko paryAya-pariNAma kahate haiN| yahA~ dhyAna dene yogya hai ki granthakAra jIva aura pudgalajanya paryAya (vikAra) ko hI pariNAma kahate haiM, dharmAdidravyoMmeM ve vikArako nahIM mAnate / kintu tattvArthake sabhI TIkAkAroMne dravyavikArako pariNAma batalAte hae dharmAdi dravyoMmeM bhI agarulaghagaNakRta vikAra svIkAra kiyA hai aura use bhI pariNAma kahA hai / astu / tAtparya yaha ki dravyaparyAyoM meM prati samaya hone vAlA pariNamana to vartanA hai aura ve dravyaparyAya pariNAma hai| yahI vartanA aura pariNAma meM siddhAntasammata bheda hai / yadyapi 'vartanA' zabda 'NijaMta' hai, kintu yaha bhI dhyAtavya hai ki 'Nija' kA artha yahA~ kyA vivakSita hai| sarvArthasiddhikArake Nijartha sambandhI pUre abhiprAyako yahA~ diyA jAtA hai 'ko NijarthaH ? vartate dravyaparyAyastasya vartayitA kaalH| yadyevaM kAlasya kriyAvattvaM prApnoti / yathA ziSyo'dhIte, upAdhyAyo'dhyApayati iti; naiSa doSaH; nimittamAtre'pi hetukartavyapadezo dRSTaH / yathA kArISo'gniradhyApayati / evaM kAlasya hetukartRtA |'-s0 si0 5-22 / 'Nij' kA artha kyA hai ? dravyaparyAya varta rahI hai, usakA vartAne vAlA kAla hai| yadi aisA hai to kAlake kriyApanA prApta ho jAyegA / jaise-ziSya par3hatA hai, upAdhyAya par3hAtA hai ? yaha koI doSa nahIM, kyoMki nimittamAtrameM bhI kAraNako kartA kaha diyA jAtA hai| jaise kaNDekI agni par3hAtI hai| yahA~ kaNDekI agniko par3hane meM nimittakAraNa hone mAtrase kartA kahA gayA hai| isI prakAra svataH varta rahI dravyaparyAyoMke 1. ta0 vA05-22 / 2. ta0 zlo0 vA05-22, pR0 414 /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartanameM kAla nimitta kAraNa hone mAtrase vartayitA-vartanakartA (vartAne vAlA) kahA hai / tAtparya yaha ki jisa prakAra 'par3hAnA' vastutaH upAdhyAyaniSTha hI hai kintu nimitta rUpase kArISa-agniniSTha bhI mAnA jAtA hai usI prakAra vartanA vastutaH samasta dravyaparyAyagata hI hai phira bhI nimitta honese vartanAko kAlagata bhI mAna liyA gayA hai / ataH vartanAkA artha mukhyataH 'dravyavartanA' hai aura upacArataH 'dravyoMko vartAnA' hai| sIdhI dravyavartanAkA vyavaccheda karake ekamAtra 'dravyoMko vartAnA' vartanAkA artha nahIM hai| anyathA sarvArthasiddhikAra 'vartate dravyaparyAyaH' itane vAkyAMzako na likhakara kevala "dravyaparyAyasya vartayitA kAlaH' itanA hI likhate / isase spaSTa hai ki satpariNamanako jo hamane vartanA kahA hai vaha mUlakAra evaM siddhAntakAroMke viruddha nahIM hai aura na galata hai| anta meM jo eka bAta raha jAtI hai vaha yaha ki satpariNamanako vartanA mAnanepara kAlake astitvakA samarthaka koI dUsarA hetU nahIM mila sakatA, usa sambandhameM merA kahanA hai ki satpariNamanako vartanA mAnanepara kAlake astitvakI sAdhaka vaha kyoM nahIM rhegii| dUsare dravya to usa satpariNamanarUpa vartanAmeM upAdAna hI hoMge, nimittakAraNarUpase, jo pratyeka kAryameM avazya apekSita hotA hai, kAlakI apekSA hogI aura isa taraha vartanAke dvArA nimitta kAraNarUpase kAlakI siddhi hotI hI hai| yadi isa rUpameM vartanAkA artha vartAnA iSTa ho to usameM hameM koI Apatti nahIM hai| satpariNamana bhI vahA~ vartAnA rUpa hI ho sakatA hai| yahA~ dhyAtavya hai ki pUjyapAda aura akalaGkadevake abhiprAyase vartanA kAlakA asAdhAraNa guNa aura vidyAnandake abhiprAyAnusAra paryAya mAnA gayA hai / JAN - 132 -
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanameM saMyamakA mahatva mAnava-jIvanako sukhamaya banAne ke lie saMyamakI bahuta AvazyakatA hai| binA saMyamake isa duHkhamaya saMsArase mukti nahIM mila sktii| eka to saMsAra svayaM duHkhamaya hai / dUsare, hama bhI vividha vAsanAoMkI sRSTi karake jIvanako bhayAnaka garta meM DAla dete haiN| hamArI vAsanAyeM-icchAyeM dina-dUnI rAta-caugunI baDhatI hI calI jAtI haiM / jyoM hI eka icchAkI pUrti hotI hai tyoM hI dUsarI icchA-vAsanA A khar3I hotI hai| isa prakAra ekake bAda dUsarI aura dUsarIke bAda tIsarI, tIsarIke bAda cauthI Adi vAsanAoMkA tAMtA lagA hI rahatA hai / bhale hI jIvanakA anta ho jAya, para vAsanAoMkA anta nahIM hotaa| ataeva kahanA hogA ki vAsanAyeM aparimita hai, unakI pUrti honA kaThina hI nahIM balki asambhava hai, kyoMki unake viSaya parimita haiM / pratyeka vyakti cAhatA hai ki "duniyAkI sArI cIjeM mujhe hI mila jAyeM" taba yaha kaise sambhava hai ki anantAnanta jIva-rAzikI icchAyeM-vAsanAyeM parimita vastuoMse pUrNa ho jAyeM / eka vidvAnakA yaha vacana pratyeka mAnavako apane hRtpaTalapara aMkita kara lenA cAhiye AzAgataH pratiprANi yasmin vizvamaNapamam / kasya kiM kiyadAyAti vRthA vo viSayaiSitA / -AtmAnuzAsana / arthAt-aye ! duHkhAgAra saMsAra-nimagna prANiyo! tumhArI vAsanAyeM-icchAyeM bar3e bhArI gaDDhe ke samAna haiM aura yaha dRzyamAna vizva usameM aNuke barAbara hai taba unakI pUrti aNu-vizvase kaise ho sakatI hai ? ataH tumako viSayoMmeM abhilASA karanA vyartha hai / yaha bhI dhruva satya samajho ki jisakI abhilASA kI jAve, vaha prAyaH milatI bhI nahIM hai / kyA yaha nahIM sunA hai ki "bina mAMge motI mile, mAMge mile na cuun"| __ jIvanameM jitane bhI roga, zoka, Adhi, vyAdhi Adi duHkha bhogane par3ate haiM, una sabakA mUla kAraNa vAsanA evaM asaMyama hI hai| yadi vAsanA-icchA na ho to duHkha kabhI ho hI nahIM sakatA, yaha vilakula yathArtha hai| indriya aura manako viSayoMmeM svacchanda pravRttikA nAma hI tAsanA hai / isIko indriya-asaMyama kahate haiN| manasazcendriyANAM ca yatsvasvArthe pravartanam / yadRcchayeva tattajJA indriyAsaMyamaM viduH / / arthAta-mana aura indriyoMke apane-apane viSayameM svacchanda pravartanako vidvAna indriyAsaMyama kahate haiM / sacamuca meM manuSya isake caMgulameM phaMsakara jaghanya-se-jaghanya kukRtyoMke karane meM saMkucita nahIM hotaa| usakI tIvra vAsanA evaM svArthalolupatA usake sacce svarUpapara kuThArAghAta karatI hai| itanA hI nahIM, use mahAna duHkhoMke garta meM paTaka detI hai| ataH kahanA hogA ki yaha indriyAsaMyama apara nAma vAsanA ananta saMsArakA kAraNa hai| isa liye yadi hama apane jIvanako sukhI evaM zAntimaya banAnA cAhate haiM, to hamArA kartavya hai ki isa viSaya-pizAcI vAsanAkA mUloccheda kreN| yaha nizcita hai ki viSaya niyata samayake liye hI prApta -133 -
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ hoMge, apanA samaya pUrA karake cale jaayeNge| isase hameM mahAn duHkha hogA, AkulatA hogI, asaMtoSa paidA hogaa| yadi hama inako svayameva chor3a deMge to hameM santoSa-sukha milegA aura duHkhoMkA zikAra nahIM honA pdd'egaa| kahA hai : avazyaM yAtArazcirataramuSitvA'pi viSayA, viyoge ko bhedastyajati na jano yatsvayamamUn / vrajantaH svAtantryAdatulaparitApAya manasaH, svayaM tyaktA hyete zamasukhamanaMtaM vidadhati / / ataH viSayavAsanAkA uccheda karanA paramAvazyaka hai / 'na rahegA bAMsa na bajegI bAMsurI', 'jar3a hI naSTa ho gaI to aMkura kaisA', 'srota hI sukhA diyA jAya to pravAha kaisA' ? hamAre manameM vAsanAyeM hI paidA na hoMgI to duHkha kahA~se hogA? vAsanAke nivRtta ho jAnepara jo unakI prAptike liye prayatna karane par3ate the, jo vikalatA uThAnI par3atI thI, una sabakA anta ho jaayegaa| phira kisI bhI bAhya cIjakI abhilASA na hogii| apane antarjagatameM chipI cIjeM (ananta jJAna, darzana, sukhAdi) prakaTa ho jaaveNgii| AtmAkI ye hI svAbhAvika evaM vAstavika vibhUti haiN| jaba taka AkulatA rahatI hai tabhI taka azAnti aura duHkhakA tAMtA hai| jaba AkulatA na rahegI taba nirAkulatAtmaka sukha evaM zAntikI pUrNa vyakti ho jaaygii| aisI hI avasthAkA nAma mokSa hai / paM0 daulatarAmajIke ye zabda sadA smaraNIya haiM Atamako hita hai sukha, so sukha AkulatA bina khiye| AkulatA zivamAMhi na, tAteM zivamaga lAgyo cahiye // yadi hama viSaya-vAsanAke antasthalameM ghuse to kahanA hogA ki viSaya-vAsanA hI saMsAra hai aura usakI vimukti hI mukti hai / "baddho hi ko yo viSayAnurAgI, kA vA vimuktiH viSaye viraktaH / " arthAta baddha kauna hai ? jo viSayoMmeM Asakta hai / mukti kyA hai ? viSayoMmeM virkttaa| vahI mukta hai jo viSayoMmeM virakta hai, unameM Asakta nahIM hai / samrAT bharata SaTakhaMDa vibhUtikA upabhoga karate hue bhI dIkSA leneke bAda antamuhartameM kevalI ho gaye / ataH nizcita hai ki Asakti hI baMdhakA kAraNa hai / samyagdRSTi aura mithyAdRSTikI kriyAyeM eka hone para bhI mithyAdRSTikI kriyAyeM baMdhakA kAraNa haiM, samyagdRSTikI nahIM, kyoMki mithyAdRSTi jo kriyAyeM karatA hai Asakta (tanmaya) hokara karatA hai, samyagdRSTi nahIM / vaha to kevala padastha kartavya samajha kara karatA hai jJAnino jJAnanivRttA sarve bhAvA bhavanti hi| sarve'pyajJAnanivRttA bhavantyajJAninastu te|| --samayasArakalaza / aba vicAranA hai ki vAsanAkA uccheda kaise ho sakatA hai, kyoMki manase icchAoMkA haTAnA haMsIkhela nahIM hai, Ter3hI khIra hai / apane-apane viSayoMke prati gamana karanevAlI indriyoM aura manako unase haTAnA, unako kAbUmeM karanA usI prakAra kaThina hai jisa prakAra jagatko vidhvaMsa karanevAle unmanta gajako vazameM karanA hai| kintu vizeSajJoMne jahA~ vAsanA-nivRttikA upadeza diyA hai vahIM mana aura indriyoMko svacchanda na hone denekA sagama sAdhana bhI batalAyA hai| jyoM hI indriyoM aura manapara AtmAkA pUrNa Adhipatya hotA jAyagA tyoM hI vAsanAoMkI nivRtti hotI calI jaaygii| manako kAbU meM kara lenepara indriyA~ apane Apa kAbUmeM ho jaaveNgii| manako kAbU karanekA sarala upAya yahI hai ki manameM bure vicAra kabhI bhI utpanna na - 134 -
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone deN| acche vicAroMko paidA kreN| jyoM hI mana bure vicAroMmeM gotA lagAve, tyoM hI vivekAMkuzase lAbha leN| aura usa samaya isa prakAra vicAra kareM-"dhika chiH tujhe aise nIcAtinIca akRtyoMmeM pravRtta hote zarma AnI cAhiye / lokameM jo terI thor3I-bahata pratiSThA hai vaha sArI miTTImeM mila jAyagI, phira U~cA sira karake nahIM cala sakegA / parabhavameM durgatiyoMke aneka asahya dukhoMkA sAmanA karanA par3egA, unake zikaMjemeM par3e binA nahIM raha skegaa| re mana ! ceta ! jarA ceta !! ina bIbhatsa anarthoM meM mata jA, apane svAbhAvika svarUpako phcaan'| isa prakAra manase bure vicAroMko apanA (AtmAkA) zatru samajhakara haTAeM aura AtmAko adhaHpatanase rakSita kreN| mahAtmA gAMdhIne ina jaghanya manovRttiyoMke damana karaneke liye eka bAra mahAbhAratakA sundara citra khIMcakara batalAyA thA ki jaba mere manameM bare vicAra utpanna hote haiM taba maiM usakA isa prakAra damana karatA hU~ "zarIrako to kurukSetra samajhatA aura AtmAko arjuna, bure vicAroMko kaurava aura acche vicAroMko pANDava, tathA zuddha jJAnako kRssnn| jaba bure aura acche vicAroMmeM saMgharSa hotA hai taba bure vicAra acche vicAroMko dhara dabAte haiM taba phaurana zaddha jJAnakI vatti udita hokara (zrIkRSNa) AtmA (arjana) ko saceta kara kahatI hai (svakartavyopadeza detI hai) ki he Atman (arjuna) terI virakti (mauna) kA samaya nahIM hai, yaha tere kartavya pAlanakA samaya hai / bure vicAroM (kauravoM) ko tU apanA duzmana samajha, unako aba bhAI mata smjho| jaba ve (bure vicAra) tere nirdoSa bhAiyoM (acche vicAroM) para atyAcAroMke karanepara utArU ho gaye haiM taba bhrAtamoha kaisA? yaha asAmayika vairAgya kaisA? ataH avilamba tuma kurukSetra (zarIra) ke maidAna meM jamakara duzmana kauravoM (bure vicAroM) kA saMhAra karo aura apane bhAI-pANDavoM (acche vicAroM) kI rakSA karake vijaya prApta karo evaM saMsArake sAmane nItikA Adarza peza kro| isa prakAra bure vicAroMkA damana kiyA karatA hai|" yaha mahAtmA gAMdhIne manako vazameM karane ke liye kitanA acchA citra khIMcA hai| ___ isa prakAra manameM do prakArakI vRttiyA~ (vicAra) paidA huA karatI haiM-acchI aura burI / jaba manameM bure vicAra paidA hote haiM taba manarUpI rAjA indriyarUpI senAko lekara viSayarUpI yuddhasthalameM AtmArUpI zatruko parAjita kara girA detA hai / devasenAcArya ArAdhanAsArameM kahate haiM iMdiya-seNA pasarai maNa-Naravai-periyA Na sNdeho| tamhA maNasaMjamaNaM khavaeNa ya havadi kAyavvaM // 58 // arthAt mananRpatise prerita hokara indriyasenA viSayoMmeM pravRtta hotI hai / isameM kisI prakArakA saMdeha nahIM / ataH pahale manonRpatiko hI rokanA Avazyaka hai-- maNaNaravaiNo maraNe maraMti seNAiM iMdiyamayAI / tANaM maraNeNa puNo maraMti NissesakammAiM // 60 / / tesi maraNe mukkho mukkhe pAvei sAsayaM sukkhaM / iMdiyavisayavimukkaM tamhA maNamAraNaM kuNaha // 61 / / arthAta mananapatike mara jAnepara iMdriyasenA apane Apa mara jAtI hai arthAta phira indriyA~ AtmAko viSayoMmeM patita nahIM kara sktiiN| jaise jalI huI rassI bandhanarUpa arthakriyA nahIM kara sakatI / indriyoMke mara jAnepara niHzeSa karmokA nAza ho jAtA hai| karmazatruoMke nAza ho jAnepara AtmAko apanA sAmrAjya (mokSa) mila jAtA hai aura usake mila jAnepara Atmika-svAbhAvika sampatti-atIndriya zAzvata sukha
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ prApta ho jAtA hai| ataH manako lipsAoMko bhasmasAta kara denA cAhiye / evaM manovyApArake naSTa ho jAnepara indriyA~ phira viSayoMmeM pravRtta nahIM ho sakatI / "mUlA'bhAve kutaH zAkhA" samUla vRkSa ko yadi naSTa kara diyA jAya to aMkura, pallava, zAkhA Adi kaise utpanna ho sakate haiM / yathA NaTTe maNavAvAre visaesu Na jaMti iMdiyA savve / chiNNe tarussa mUle katto puNa pallavA huMti // 69 // -aaraadhnaasaar| yaha bhI nizcita hai ki mana hI bandha karatA hai aura mana hI mokSa karatA hai--"mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH / ' devasenAcArya punaH kahate haiM : maNamitte vAvAre NaTTappaNNe ya ve guNA hu~ti / NaTTe Asavaroho uppaNNe kammabandho ya / / 7 / / arthAta manovRttike avarodha aura usakI utpattise do bAteM hotI haiN| avarodhase karmoMkA Asrava rukatA hai aura usakI utpattise karmoM kA baMdha hotA hai| taba kyoM na hama apanI pUrI zakti usake rokane meM lagAveM / __ mana mataMga hAthI bhayo jJAna bhayo asavAra / paga paga pe aMkuza lage kasa kupantha cala jAya / / mana mataMga mAne nahIM jau loM dhakA na khAya / jainadarzanameM manonigrahase aparimita lAbha batAye haiN| yahA~ taka ki usase kevalajJAna-pUrNa jJAna taka hotA hai aura AtmA paramAtmA ho jAtA hai, alpajJa sarvajJa ho jAtA hai / devasenane kahA hai khoNe maNasaMcAre tuTTai taha Asave ya duviyappe / galai purANaM kammaM kevalaNANaM payAsei / / 73 / / uvvasie maNagehe Na NIsesakaraNavAvAre / viSphUriye sasahAve appA paramappao havai / / 85 / / artha-manake vyApArake ruka jAne para donoM prakArakA Asrava-puNyAsava evaM pApAnava ruka jAtA hai aura purAne karmoMkA nAza ho jAtA hai tathA kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai aura AtmA paramAtmA ho jAtA hai| phira saMsArake duHkhoMmeM nahIM bhaTakanA par3atA, kyoMki karmabIja sarvathA nAza ho jAtA hai / ataH sukhArthiyoMko saMyamase jIvana vitAnA cAhiye / asaMyamase jo hAniyAM uThAnI par3atI haiM ve pratyeka saMsArI manuSyase chipI nahIM hai / saMyamake viSayameM saMsArake Adhunika mahApuruSoMke mantavya dekheM-* ___ DaoN0 sara bleDa kahate haiM ki-"asaMyamake duSpariNAma to nirvivAda aura sarvavidita hai parantu saMyamake duSpariNAma to kevala kapolakalpita haiN| uparyukta do bAtoMmeM pahalI bAtakA anumodana to bar3e-bar3e vidvAn karate haiM, lekina dUsarI bAtako siddha karane vAlA abhI taka koI milA hI nahIM hai" / sara jemsa praigaTakI dhAraNA hai ki-"jisa prakAra pavitratAse AtmAko kSati nahIM pahu~catI usI prakAra zarIrako bhI koI hAni nahIM pahu~catI-indriyasaMyama sabase uttama AcaraNa hai| DaoN0 vairiyara kahate haiM ki-pUrNa saMyamake bAremeM yaha kalpanA ki vaha khataranAka hai, bilakula galata khayAla hai aura ise dUra karane kI ceSTA karanI caahiye| * vidvAnoMke ye mata lekhakane mahAtmA gAMdhIracita "anItikI rAha" pustakase uddhata kiye haiN|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ sara eMDa klArka kahate haiM ki - "saMyamase koI nukasAna nahIM pahu~catA aura na vaha manuSya ke svAbhAvika vikAsako rokatA hai, varan vaha to balako bar3hAtA hai aura tIvra karatA hai / asaMyamase AtmazAsana jAtA rahatA hai, Alasya bar3hatA hai aura zarIra aise rogoMkA zikAra bana jAtA hai jo puzta darapuzta asara karate cale jAte haiM / " mahAzaya gaiMbariyala solesa kahate haiM ki - "hama bAra-bAra kahate phirate haiM ki hameM svatantratA cAhiye, hama svatantra hoNge| parantu hama nahIM jAnate ki svatantratA karttavyakI kaisI kaThora ber3I hai / hameM yaha nahIM mAlUma ki hamArI isa nakalI svatantratAkA artha indriyoMkI gulAmI hai jisase hameM na to kabhI kaSTakA anubhava hotA hai aura na hama kabhI isaliye usakA virodha hI karate haiM / " byUrokA yaha vAkya pratyeka manuSyako apane hRdaya paTala para aMkita kara lenA cAhiye ki "bhaviSya saMyamI logoMke hI hAthoMmeM hai / " mahAtmA gAMdhI jo indriyasaMyamake jAgarUka praharI the-- svayaM kyA kahate haiM, suniye - "saMyata aura dhArmika jIvana meM ho abhISTa saMyamake pAlanakI kAphI zakti haiM / saMyata jIvana bitAnemeM hI Izvara-prAptikI utkaTa jIvanta abhilASA milI rahatI hai| maiM yaha dAvA karatA hU~ ki yadi vicAra aura viveka se kAma liyA jAya to vinA jyAdA kaThinAIke saMyamakA pAlana sarvathA sambhava hai / vaha gA~dhI, jo kisI jamAne meM kAmake abhibhUta thA, Aja agara apanI patnIke sAtha bhAI yA mitrake samAna rahatA hai aura saMsArakI sarva zreSTha sundariyoMko bhI bahina yA beTI ke rUpameM dekha sakatA hai, to nIca-se-nIca aura patita manuSya ke liye bhI AzA hai ? manuSya pazu nahIM hai / pazuyonimeM anaginata janma leneke bAda usa padapara AyA / usakA janma sira U~cA karake calaneko huA hai, leTa kara yA peTake bala reMganeko nahIM / puruSatvase pAzavikatA utanI hI dUra hai, jitanA AtmAse zarIra / " vyUroke vAkya ye haiM--" saMyama meM zAMti hai aura asaMyama to azAntirUpa mahAzatrukA ghara hai / asaMairat apanI indriyoMkI bar3I burI gulAmI karanI par3atI hai / manuSyakA jIvana miTTI ke bartana ke samAna hai| jisameM tuma yadi pahalI bU~da meM hI mailA chor3a dete ho to phira lAkha pAnI DAlate raho, sabhI gandA hotA jAyagA / yadi tumhArA mana sadoSa hai to tuma usakI bAteM sunoge aura usakA bala bar3hAoge dhyAna rakkho ki pratyeka kAma pUrti tumhArI gulAmIkI jaMjIrakI eka naI kar3I bana jAyagI, phira to ise tor3anekI tumheM zakti hI na rahegI aura isa prakAra tumhArA jIvana eka ajJAnajanita abhyAsake kAraNa naSTa ho jAyagA / sabase acchA upAya to U~ce vicAroMko paidA karanA aura sabhI kAmoM meM saMyamase kAma lenemeM hI hai' / antameM saMyama aura asaMyamake pariNAkoMko batalA kara lekhako samApta karatA huuN| ApadAM kathitaH panthA indriyANAmasaMyamaH / tajjayaH saMpadAM mArgo yeneSTaM tena gamyatAm // arthAt indriyoM kA asaMyama aneka ApadAoM- rogoM AdikA mArga hai aura unapara vijaya pAnA sampattiyoM - svAsthyAdikA mArga hai / inameM jo mArga cunanA cAheM, cuneM aura caleM, ApakI icchA hai / 18 - * 137 -
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAritrakA mahattva jaina darzanameM cAritrakA mahattva bahata adhika hai| AtmagaveSI mamakSako isa anAdyananta duHkhamaya saMsArase chuTaneke liye cAritrakI upAsanA bahuta Avazyaka hai / jaba taka cAritrakI upAsanA nahIM kI jAtI taba taka yaha jIva saMsArake aneka duHkhoMkA zikAra banA rahatA hai aura saMsAra meM paribhraNa karatA rahatA hai| yaha nizcita hai ki pratyeka prANadhArI isa paribhramaNase bacanA cAhatA hai aura sukhakI khojameM phiratA hai / parantu isa paribhramaNase bacanekA jo vAstavika upAya hai use nahIM karatA hai / isIliye sukhI banane ke sthAnameM duHkhI banA rahatA hai| yoM to saMsArake sabhI mahApuruSoMne jIvoMko ukta paribhramaNase chuTAne aura unheM sukhI banAnekA prayatna kiyA hai| para jaina dharmake pravartaka mahApuruSoMne isa dizAmeM apanA anUThA prayatna kiyA hai / yahI kAraNa hai ki ve isa prayatnameM saphala huye haiN| unhoMne saMsAra-vyAdhise chuTAkara uttama sukhameM pahu~cAne ke lakSyase hI jaina dharmake tattvoMkA apanI divya vANI dvArA sampUrNa jIvoMko upadeza diyA hai| unakA yaha upadeza dhArApravAha rUpase Aja bhI calA A rahA hai| isake dvArA ananta bhavya jIvoMne kaivalya aura niHzreyasa prApta karake AtmakalyANa kiyA hai| prAyaH sabhI Astika darzanakAroMne sampUrNa karmabandhamase rahita AtmAkI avasthA-vizeSako mokSa mAnA hai| hama saba koI karmabandhanase chUTanA cAhate haiM aura AtmAkI svAbhAvika avasthA prApta karanA cAhate haiM / ataH hameM cAhiye ki usakI prAptikA ThIka upAya kreN| jaina darzanane isakA ThIka evaM carama upAya cAritrako batAyA hai| yaha cAritra do bhAgoMmeM vibhakta kiyA gayA hai :-1-vyavahAra cAritra aura 2-nizcaya cAritra / azubha kriyAoMse haTakara zubha kriyAoM meM pravRtta honA so vyavahAra cAritra hai| dUsarekA burA vicAranA, usakA aniSTa karanA, anyAya-pUrvaka dravya kamAnA, pA~ca pApoMkA sevana karanA Adi azabha kriyAyeM haiM / dUsaroM para dayA karanA, unakA paropakAra karanA, unakA acchA vicAranA. pA~ca pApoMkA ra AvazyakoMkA pAlana Adi zubha kriyAyeM haiN| saMsArI prANI anAdi kAlase mohake adhIna hokara azubha kriyAoMmeM rata hai| use unase haTAkara zubha kriyAoMmeM pravRtta karAnA sarala hai| kintu zuddhopayoga yA nizcayamArga para calAnA kaThina hai| jina azubha kriyAoMke saskAra khUba jame haiM unheM jaldI dUra nahIM kiyA jA sakatA hai| rogIko kar3avI davA, jo kar3avI davA nahIM pInA cAhatA hai, mizrI milAkara pilAI jAtI hai / jaba rogI mizrIke lobhase kar3avI davA pIne lagatA hai taba use kevala kar3avI davA hI pilAI jAtI hai / saMsArI prANI jaba anAdi kAlase kaSAyoM aura viSayoMmeM lipta rahanese usakI vAsanAoMse otaprota hai to nizcaya mArgameM nahIM cala sakatA / calAnekI koziza karane para bhI usakI usa ora abhiruci nahIM hotii| ataH use pahile vyavahAramArga yA vyavahAra cAritrakA upadeza diyA jAtA hai| AcArya nemicandra vyavahAra cAritrakA lakSaNa karate huye kahate haiM : asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa cArittaM / vada-samidi-guttirUvaM vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM // - 138 --
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ azubha kriyAoMse nivRtta honA aura zubha kriyAoMmeM pravRtti karanA vyavahAracAritra hai / yaha vyavahAracAritra teraha prakArakA hai-5 vrata. 5 samiti aura 3 gapti / ratnatrayapUjAmeM isI trayodazA~ga samyakacAritrakI pUjA nihita hai| paM0 AzAdhArajIne bhI "azubha-karmaNaH nivRttiH zubhakarmaNi pravRttiH" ko vyavahAracAritra yA vrata batalAyA hai / isa vyavahAracAritrakA avalambana lekara hI uttarottara AtmavikAsa karatA haA AtmasAdhaka bahiraGga aura antaraGga kriyAbhoMkA nirodhakara apane ApameM sthira ho jAne rUpa paramodAsInatAtmaka paramotkRSTa (nizcaya) cAritrako prApta karatA hai| AcArya svAmI samantabhadra ne likhA hai ki, "rAgadveSa-nivRtyai caraNaM pratipadyate sAdhuH" rAgAdikI nivRtti ke liye sAdhu hiMsAdinivRttilakSaNa vyavahAracAritrakA AcaraNa karatA hai| ataH spaSTa hai ki nizcayacAritrako prApta karaneke liye vyavahAracAritra pAlana karanA Avazyaka evaM anivArya hai| yaha vyavahAracAritra saba prakArase mIThA hai aura tatkAla Ananda dene vAlA hai| viSayAnurAgI jIvoMne indriya-viSayameM hI Ananda mAna rakhA hai| eka kavine kahA hai ki"aviditaparamAnando jano vadati viSayameva ramaNIyaM / tilatailameva miSTaM yena na dRSTaM ghRtaM kvApi // " ____arthAt jisane kabhI ghIko nahIM khAyA vaha puruSa telako hI mIThA batalAtA hai / isI prakAra saMsArI prANIne mokSAnandakA kabhI anubhava nahIM kiyA hai isaliye vaha viSayajanya sukhako hI sukha, Ananda samajhatA hai| vAstavameM hameM indriyA~ isaliye prApta huI haiM ki hama aniSTase bace raheM / sparzana indriya komala zarIra vAle jIvoMkI rakSAke liye hai| ekendriyAdi jIvoMkA sparza hote hI turanta unakI rakSAke bhAva ho jAne cAhiye / rasanA indriya bhI aniSTa, anupasevya, abhakSya khAdyoMse bacaneke liye hai / zrotra indriya zAstrazravaNa, jinaguNazravaNa karaneke liye hai| cakSurindriya devadarzana Adike liye hai / ghrANendriya bhI jIvarakSAke liye hai| mana, Atmacintana, jinaguNacintana, dUsaroMkA bhalA vicAranA Adike liye hai| kintu hama logoMne indriyoMkA durupayoga kara rakhA hai| kahA hai : bhogA na bhuktAH vayameva bhuktAstapo na taptaM vayameva taptAH / kAlo na yAto vayameva yAtAstRSNA na jIrNA vayameva jIrNAH // arthAt bhogoMko hamane nahIM bhogA, kintu bhogoMne hI hameM bhoga liyA, manuSyaparyAyako pAkara hama tapazcaraNa karaneke liye Aye the, kintu viSayoMmeM phaMsakara tapako nahIM kara sake aura viSayoMne hI hameM saMtapta kara diyaa| kAla nahIM bItA, sArI hI sArI umra bIta gyii| kAla pUrA nahIM ho pAtA, para hama pUre ho jAte haiM arthAta hama vyarthake jhagar3e-TaMToMmeM apanA samasta jIvana vyatIta kara dete haiN| hameM jo samaya prApta thA, usakA upayoga nahIM karate haiM / cauthe pAdameM kavi kahatA hai ki hama buDDhe ho gaye, para hamArI tRSNA buDDhI nahIM huii| garaz2a yaha hai ki hama viSayoMmeM lipta hokara apane Apako bilakula bhUla jAte haiM, AtmakalyANakI ora kucha bhI dhyAna nahIM dete haiM / ataH AtmakalyANArthiyoMko ucita hai ki ve vyavahAracAritrakA ThIka-ThIka AcaraNakara anantAnanta guNoMke bhaNDAra cidAnanda svarUpa zuddhAtmAkI prApti kreN| isase spaSTa hai ki jaina dRSTi meM cAritrakA kitanA mahattva hai| -139 -
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ karuNA : jIvako eka zubha pariNati karuNAko sabhI dharmoM meM svIkAra kiyA gayA aura use dharma mAnA gayA hai / jaina dharma meM bhI vaha svIkRta hai / parantu vaha jIvake eka zubha bhAva (pariNAma) ke rUpameM abhimata hai| use dharma nahIM mAnA / dharma to ahiMsAko batAyA gayA hai / ahiMsA aura karuNAmeM antara hai| ahiMsAmeM rAgabhAva nahIM hotaa| vaha bhItarase prakaTa hotI hai aura svAbhAvika hotI hai / ataeva vaha AtmAkI vizuddha pariNati mAnI gayI hai| para karuNA jIvake, rAgake sadbhAvameM, bAharakA nimitta pAkara upajatI hai| ataeva vaha naimittika evaM kAdAcitka hai, svAbhAvika tathA zAzvata nahIM / karuNA, anukampA, kRpA aura dayA ye cAroM zabda paryAyavAcI hai, jo abhAva athavA kamIse pIr3ita prANIkI pIDAko dUra karaneke lie utpanna rAgAtmaka sahAnubhUti athavA sahAnubhUtipUrvaka kiye jAnevAle prayatnake arthameM vyavahRta hote haiN| AcArya kundakundane karuNAkA svarUpa nimma prakAra diyA hai tisidaM bubhukkhidaM vA duhidaM daThUNa jo duhidamaNo / paDivajjadi taM kivayA tassesA hodi aNukaMpA // ' 'jo pyAsase tar3apha rahA hai, bhUkhase vikala ho rahA hai aura asahya rogAdikI vedanAse duHkhI ho rahA hai use dekhakara duHkhI citta honA anukampA-karuNA hai / ' isakI vyAkhyAmeM vyAkhyAkAra amRtacandrAcArya aura jayasenAcAryane likhA hai'kaJcidudanyAdiduHkhaplutamavalokya karuNayA tatprativiSIrkAkulitacittatvamajJAnino'nukampA / jJAninastvadhastanabhUmikAsu viharamANasya janmArNavanimagnajagadavalokanAnmanAgmanaH kheda iti / ' 'karuNA pAtrabhedase do prakArakI hai-eka ajJAnIkI aura dUsarI jJAnIkI / ajJAnIkI karuNA to vaha haiM jo pyAsa Adike duHkhase pIDitako dekhakara dayAbhAvase usake duHkhako dUra karaneke lie cittameM vikalatA hotI hai / usakI yaha karuNA cUMki usa pyAsAdise duHkhI prANIke bhautika zarIra sambandhI duHkhako hI dUra karane taka hotI hai-usake AdhyAtmika (rAga, dveSa, mohAdi) duHkhako dUra karane meM vaha akSama hai / ataeva vaha ajJAnIkI karuNA arthAt sthUla karuNA batalAyI gayI hai| jise zarIra aura AtmAkA bhedajJAna ho gayA hai, para abhI bahuta U~ce nahIM pahuMcA hai-kucha nIcekI zreNiyoMmeM cala rahA hai, usa jJAnI (sAdhu, upAdhyAya aura AcArya) ko janma santatike apAra duHkhoMmeM DUbe prANiyoMko dekhakara jo unake duHkhakI nivRttike lie kucha kheda hotA hai vaha jJAnIkI karuNA hai aura uparyukta ajJAnIkI karuNAse vaha sUkSma evaM vivekapUrNa hai / kintu usameM ISat rAgabhAva rahatA hI hai, bhale hI vaha lakSyameM na Aye / aura isa liye ajJAnI aura jJAnI donoMkI karuNAe~ puNyakarmake AsravakI kAraNa haiN| kundakundane puNyAsravakA svarUpa isa prakAra diyA hai rAgo jassa pasattho aNukaMpAsaMsido ya prinnaamo| citte Nasthi kalussaM puNNaM jIvassa Asavadi // 2 1. paMcAstikAya, gAthA 137 / 2. paMcAsti0, gA0 135 / -140
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jisake zubha rAga hai, anukampA (dayA) rUpa pariNAma hai aura cittameM akaluSatA hai usake puNyakA Asrava (AyAta) hotA hai / ' yahA~ dRSTavya hai ki kundakundane anukampArUpa pariNAmako spaSTatayA puNyakarmake AgamanakA kAraNa batalAyA hai / isakA artha hai ki jaina dharma meM anukampA jIvakA eka zubha bhAva mAtra hai, jisameM rAgAMza rahane ke kAraNa vaha paudgalika puNyarUpa karmakA janaka hai / aura jo karmakA janaka hai vaha dharma nahIM ho sakatA / ataeva karuNA puNyakarmakA kAraNa honese dharma nahIM hai / ahiMsA, jo AtmAmeM bhItarase vikasita hotI hai, phUTatI hai, anAkulA, sthAyinI, svAbhAvikI aura sva-parasukhadAyinI hai - duHkha to usase kisIko hotA nahIM, dharma hai / vastukA nija svabhAva hI dharma hotA hai aura ahiMsA AtmAkA nija svabhAva hai / vaha anaimittika (anaupAdhika) hai aura karuNA naimittika ( aupAdhika ) hai / duHkhI vyakti jaba sAmane upasthita hotA hai tabhI kAruNika ke citta meM karuNA janma letI hai / ahiMsAkA srota, jyoM-jyoM moha aura AvaraNa haTate jAte haiM, khulatA jAtA hai, sadA bahatA rahatA aura bar3hatA jAtA hai| duHkhI vyakti ahiMsaka ke sAmane upasthita ho, cAhe na ho / sambhavataH karuNA aura ahiMsA ke isI sUkSma antara evaM rahasyako lakSya karake yogasUtrakAra maharSi pataJjali ne bhI ahiMsAko sarvAdhika mahattva diyA aura kahA ki 'ahiMsApratiSThAyAM tatsaMnidho vairatyAgaH' (yo0 sU0 2-35 ) ahiMsAkI AtmA meM pratiSThA honepara samasta prakArakA baira ( raMjisa ) chUTa jAtA hai aura ahiMsakake samakSa vizvake samasta prANI Atmavat ho jAte haiM / jaina dArzanika AcArya vidyAnandane karuNAko mohavizeSa ( icchAvizeSa) rUpa batalAte hue likhA hai : :- 'teSAM mohavizeSAtmikAyAH karuNAyAH sambhavAbhAvAt ' - ( aSTasa0 pR0 283 ) - karuNA mohavizeSa ( icchA) rUpa hai / vaha vItarAgoM (kevaliyoM) meM sambhava nahIM hai / jaba vidyAnandase prazna kiyA gayA ki binA karuNAke vItarAgoMkI dUsaroMke duHkhakI nivRtti ke lie kiye jAnevAle hitopadezameM pravRtti kaise hogI ? isakA ve sayuktika samAdhAna karate hue kahate haiM - 'svabhAvatopi svaparaduHkhanivarttananibandhanatvopapatteH pradIpavat' ( vahI pR0 283 ) - jisa prakAra dIpaka binA karuNAke duHkhahetu andhakArakI nivRtti svabhAvataH karatA hai usI prakAra vItarAga bhI binA karuNAke svaparaduHkhakI nivRtti svabhAvataH karate haiM / vizruta jaina manISI akaladeva bhI ukta praznakA uttara dete hue kahate haiM 'na va pradIpaH kRpAlutayAtmAnaM paraM vA tamaso nivarttayati / kalpayitvApi kRpAlutAM tatkaraNasvabhAvamRgyam / evaM hi paramparAparizramaM pariharet / - aSTaza0 aSTasa0 pR0 283 / sAmarthyaM kyA nahIM jAnate ki dIpaka kRpAlu honese svaparake andhakArako dUra nahIM karatA, apitu usakA ukta prakArakA svabhAva hone se vaha ubhayakA andhakAra miTAtA hai| vItarAga bhI kRpAlutAke kAraNa svaparake duHkhakI nivRtti nahIM karate, kintu unakA usa prakArakA svabhAva honese svaparake duHkhako dUra karaneke lie pravRtta hote haiM / yadi karuNAse duHkhanivRttipara bala diyA jAya to vItarAgoMke karuNA mAnanepara bhI unakA svaparaduHkhake nivartanakA svabhAva avazya mAnanA par3egA / ataH kyoM nahIM, vItarAgoMke karuNAke vinA bhI ukta svabhAva hI mAnA jAya / vidyAnanda yauktika samAdhAnake alAvA Agamika samAdhAna bhI karate haiM tato niHzeSAntarAyakSayAdabhaya dAnasvarUpamevAtmanaH 'prakSINAvaraNasya paramA dayA / saiva mohAbhAvAdrAgadveSayorapraNidhAnAdupekSA / tIrthakaratvanAmodayAttu hitopadezapravarttanAt paraduHkhanirAkaraNasiddhi: / ' - aSTasa0 pR0 283 / - 141 -
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampUrNa antarAyake kSayase vItarAgoMke jo AtmAkA abhayadAna svarUpa prakaTa hotA hai vahI unakI paramA dayA hai aura vaha dayA unake mohAbhAvameM hotI hai, kyoMki usa samaya unake na kisIke prati rAga hotA hai aura na kisIke prati dveSa / isake sivAya vItarAgoMkI dvitopadezameM pravatti unake vidyamAna tIrthaMkaranAmakarmake udayase hotI hai aura usa hitopadeza-pravRttise hI paraduHkhanirAkaraNa siddha ho jAtA hai / ataH jaina dharma meM arhatoM (vItarAgoM) kI hitopadezameM pravRtti buddha yA IzvarakI taraha karuNAse svIkAra nahIM kI gyii| ataeva jaina darzana meM vItarAga paramAtmAko ahiMsaka mAnA gayA hai, kAruNika nhiiN| AcArya samantabhadrane ahiMsAko jagadvidita paramabrahma batalAyA hai-- 'ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramam |'-(svymbhuu0) isa prakAra kundakunda, samantabhadra, akalaGka, vidyAnanda jaise yugapradhAna samartha zAstrakAroMke vivecanase avagata hotA hai ki karuNA mohavizeSa (zubhecchA) rUpa honese vaha paramArthataH dharma nahIM hai-vaha AtmAkA eka vikAra hI hai / zubhapariNatirUpa honese karuNAko vyavahArataH dharma kahA gayA hai / kundakundane spaSTa kahA hai ki karuNAse puNyasaMcaya hotA hai| isa puNyase bhoga prApta hote haiM aura bhogoMse Asakti tathA Asakti janmajanmAntarotpattikA kAraNa hai / zAstroMmeM kahIM-kahIM 'dharmasya mUlaM dayA' jaise pratipAdanoM dvArA jo dayAko dharmakA mUla yA dharma kahA gayA hai vaha kevala azubhase nivRtti tathA zubhameM pravRtti karAne ke prayojanase kahA hai / jisase vyakti azubhase bacA rahe aura zubhameM pravRtta rahe / zubhame zuddhakI ora jAyA jA sakatA hai / ataH jainadharmameM vyavahAra aura nizcaya athavA upacAra aura paramArtha yA upAdhi aura nirupAdhi ina do dRSTiyoMko dhyAnameM rakha kara pratipAdana hai| niSkarSa yaha ki karuNA vyavahArataH dharma hai, paramArthataH nhiiN| paramArthataH ahiMsA dharma hai| -142
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura dIkSA bhAratakI saMskRti aura sabhyatA bahuta prAcIna hai| yahA~ samaya-samayapara aneka mahApuruSoMne janma liyA aura vizvako noti evaM kalyANakA mArga pradarzita kiyA hai| bhagavAn RSabhadeva inhI mahApuruSoMmeMse eka aura prathama mahApuruSa haiM, jinhoMne isa vikasita yugake AdimeM nIti va svapara-kalyANakA saMsArako patha pradarzita kiyA / zrImadbhAgavatameM inakA ullekha karate hue likhA hai 'jaba brahmAne dekhA ki manuSya-saMkhyA nahIM bar3hI to usane svayambhU manu aura satyarUpAko utpanna kiyaa| unake priyavrata nAmakA putra haa| priyavratake anIdhra, anIdhrake nAbhi aura nAbhi tathA marudevIke RSabhadeva hae / RSabhadevane indrake dvArA dI gaI jayantI nAmakI bhAryAmeM sau putra utpanna kiye aura bar3e putra bharatakA rAjyAbhiSeka karake saMnyAsa le liyaa| usa samaya unake pAsa kevala zarIra thA aura ve digambara veSameM nagna vicaraNa karate the| maunase rahate the / koI DarAye, mAre, Upara thake, patthara pheMke, matra-viSThA pheMke to isa sabakI ora dhyAna nahIM dete the| isa prakAra kaivalyapati bhagavAn RSabhadeva nirantara parama AnandakA anubhava karate hue vicarate the| jaina vAGmayameM prAyaH isI prakArakA varNana hai / kahA gayA hai ki bhagavAn RSabhadeva yugake prathama prajApati aura prathama saMnyAsamArga pravartaka the| unhoMne hI sabase pahale logoMko khetI karanA, vyApAra karanA, talavAra calAnA, likhanA-par3hanA Adi sikhAyA thA aura bAdako svayaM prabuddha hokara saMsArakA tyAga karake saMnyAsa liyA thA tathA jagatako AtmakalyANakA mArga batAkara brahmapada (apAra zAntike AgAra nirvANa) ko prApta kiyA thA / ina donoM varNanoMse do bAteM jJAtavya haiN| eka to yaha ki bha0 RSabhadeva bhAratIya saMskRti evaM sabhyatAke Adya pravartaka haiN| dUsarI yaha ki unhoMne Atmika zAntiko prApta karaneke lie rAja-pATa Adi samasta bhautika vaibhavakA tyAgakara aura zAntike ekamAtra upAya saMnyAsa-daigambarI dIkSAko apanAyA thaa| isase yaha jJAta hotA hai ki jainadharmameM prArambhase dIkSAkA mahattva evaM viziSTa sthAna hai| eka bAta aura hai| jainadharma AtmAkI pavitratAkI zikSA detA hai| zikSA hI nahIM, balki usake AcaraNapara bhI vaha pUrA jora evaM bhAra detA hai aura ye donoM cIjeM binA sabako chor3e evaM digambarI dIkSA liye prApta nahIM ho sktiiN| ataH AtmAkI pavitratAke liye dIkSAkA grahaNa AvazyakIya hai| yadyapi saMsArake vividha pralobhanoMmeM rahate hue AtmAko pavitra banAnA tathA indriyoM va mana aura zarIrako apane kAbUmeM rakhanA bar3A kaThina hai / kintu ina kaThinAiyoMpara vijaya pAnA aura samasta vikAroMko dUra karake AtmAko pavitra banAnA asaMbhava nahIM hai| jo viziSTa AtmAe~ unapara vijaya pA letI haiM unhIM 1. paM0 kailAzacandra zAstrI, jainadharma, pR0 5 / 2. svAmI samantabhadra, svayambhUstotragata RSabhajinastotra, zloka 2, 3, 4 / -- 143 -
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAna AtmAoMko jainadharmameM 'jina' arthAt vikAroMko jItanevAlA kahA hai tathA unake mArgapara calane vAloMko 'jaina' batalAyA hai| ye jaina do bhAgoMmeM vibhakta haiM :-1 guhastha aura sAdhu / jo ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ina pAMca vratoMko eka deza pAlate haiM unheM gRhastha athavA zrAvaka kahA gayA hai / inake Upara kuTumba, samAja aura dezakA bhAra hotA hai aura isaliye unake saMrakSaNa evaM samRddhimeM yogadAna dene ke kAraNa ye ina vratoMko sAdhukI taraha pUrNataH nahIM pAla paate| para ye unake pAlanekI bhAvanA avazya rakhate haiN| kheda hai ki Aja hama ukta bhAvanAse bhI bahuta dUra ho gaye haiM aura samAja, deza, dharma tathA kUTambake prati apane kartavyoMko bhUla gaye haiN| __ jainoMkA dUsarA bheda sAdhu hai| sAdhu unheM kahA gayA hai jo viSayecchA rahita haiM, anArambhI haiM, aparigrahI haiM aura jJAna-dhyAna tathA tapameM lIna haiM / ye kabhI kisIkA burA nahIM socate aura na burA karate haiM / miTTI aura jalako chor3akara kisI bhI anya vastuko ye binA diye grahaNa nahIM karate / ahiMsA Adi ukta pA~ca vratoMko ye pUrNataH pAlana karate haiM / jamIna para sote haiM / yathAjAta digambara nagna veSa meM rahate haiM / sUkSma jIvoMkI rakSAke liye pIchI, zauca-nivRttike liye kamaNDalu aura svAdhyAyake liye zAstra ina tIna dharmopakaraNoMke sivAya aura koI bhI parigraha nahIM rkhte| ye jaina zAstrokta 28 mUlaguNoMkA pAlana karate hue apanA tamAma jIvana parakalyANameM tathA AtmasAdhanA dvArA bandhanamukti meM vyatIta karate haiN| isa taraha kaThora caryA dvArA sAdhu 'jina' arthAt paramAtmA padako prApta karate haiM aura hamAre upAsya evaM pUjya hote haiM / bhatRharine bhI vairAgyazatakameM isa di0 sAdhu vRttiko AkAMkSA evaM prazaMsA kI hai / yathA ekAkI nispRhaH zAntaH pANipAtro digmbrH| kadA'haM saMbhaviSyAmi karmanimUlana-kSamaH / / 'kaba maiM akelA vihAra karanevAlA, niHspRhI, zAnta, pANipAtrI (apane hI hAthoMko pAtra banA kara bhojana lenevAlA), digambara nagna hokara karmoMke nAza karanemeM samartha houuNgaa|' nagna-mudrAkA mahatva nagnamadrA sabase pavitra, nirvikAra aura ucca mudrA hai / zrImadbhAgavatameM RSabhadevakA carita vaNita hai / usameM unheM 'nagna' hI vicaraNa karanevAlA batalAyA hai / hindU-paramparAke paramahaMsa sAdhu bhI nagna hI vicarate the| zakrAcArya, ziva aura dattAtreya ye tInoM yogI nagna rahate the| avadhatoMkI zAkhA digambara veSako svIkAra karatI thI aura usIko apanA khAsa bAhya veSa mAnatI thii| RksaMhitA (10-136-2) meM 'munayo bAtavasanAH' muniyoMko vAtavasana arthAt nagna kahA hai / padmapurANameM nagna sAdhukA carita dete hue likhA hai nagnarUpo mahAkAyaH sitamuNDo mahAprabhaH / mArjanIM zikhipakSANAM kakSAyAM sa hi dhArayan / / 've atyanta kAntimAn aura zira mur3Aye hue nagna veSako dhAraNa kiye hue the| tathA bagala meM mayUra paMkhoMkI pIchI bhI dabAye hue the|' isI taraha jAvAlopaniSad, dattAtreyopaniSad, paramahaMsopaniSad, yAzyavAlkyopaniSad Adi upaniSadoMmeM bhI nagnamudrAkA varNana hai / aitihAsika anusandhAnase bhI nagnamudrApara acchA prakAza par3atA hai| mejarajanarala je0 jI0 Ara pharlAGga apanI Short Studies in Science of Comparative Religiors (vaijJAnika dRSTise dharmokA -144 -
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ tulanAtmaka saMkSipta adhyayana) nAmako pustakameM likhate haiM ki 'hamane duniyAke sarva dhArmika vicAroMko sacce bhAvase par3hakara yaha samajhA hai ki ina sabakA mUlakAraNa vicAravAn jainiyoMkA yatidharma hai| jaina sAdhu saba bhUmiyoMmeM sudUra pUrvakAlase hI apaneko saMsArase bhinna karake ekAnta vana va parvatakI guphAoMmeM pavitra dhyAnameM magna rahate the|' DAkTara TAmsa kahate haiM ki 'jaina sAdhuoMkA nagna rahanA isa matakI ati prAcInatA batAtA hai|' samrATa candraguptake samayameM nagna guruoMkI bar3I pratiSThA thii| mudrArAkSasake kartA prasiddha vidvAn kavi kAlidAsane likhA hai ki isIliye jAsUsoMko nagna sAdhuke veSameM ghumAyA jAtA thaa| nagna sAdhuoMke sivA dUsaroMkI paha~ca rAjagharAnoMmeM unake antaHpura taka nahIM ho pAtI thii| isase yaha vidita ho jAtA hai ki jaina nirgrantha sAdhu kitane nirvikAra, niHspRhI, vizvAsapAtra aura ucca cAritravAn hote haiM aura unakI yaha nagnamudrA baccekI taraha kitanI vikArahIna evaM prAkRtika hotI hai / sAdhudIkSAkA mahatva ___isa taraha Atma-zuddhike liye digambara sAdhu hone athavA usakI dIkSA grahaNa karanekA mahattva spaSTa ho jAtA hai / jaba mumukSu zrAvakako saMsArase nirveda evaM vairAgya ho jAtA hai to vaha ukta sAdhukI dIkSA lekara ya jIvana bitAtA haA Atma-kalyANakI ora unmakha hotA hai / jaba use AtmasAdhanA karate-karate AtmadRSTi (samyagdarzana), AtmajJAna (samyagjJAna) aura AtmacaraNa (samyakcAritra) ye tIna mahattvapUrNa AtmaguNa prApta ho jAte haiM aura pUrNa vItarAga sarvajJa bana jAtA hai to vaha una guNoMko prApta karanekA dUsaroMko bhI upadeza karatA hai / ataeva sAdhu-dIkSA evaM tapakA grahaNa svapara-kalyANakA kAraNa honese usakA jaina dharma meM viziSTa sthAna hai| dUsaroMke liye to vaha eka Anandaprada utsava hai hI, kintu sAdhuke liye bhI vaha apUrva AnandakAraka utsava hai| aura isIse paNDitapravara daulatarAmajIne nimna padyameM bhava-bhogavirAgI muniyoMke liye 'bar3abhAgI' kahA hai 'muni sakalavratI bar3abhAgI, bhava-bhoganateM vairaagii| vairAgya upAvana mAI, cintau anuprekSA bhAI // jaina zAstroMmeM batalAyA gayA hai ki tIrthakara jaba saMsArase virakta hote haiM aura munidIkSA leneke liye pravRtta hote haiM to eka bhavAvatArI, sadA brahmacArI aura sadaiva AtmajJAnI laukAntika deva unake isa dIkSAutsavameM Ate haiM aura unake isa kAryako prazaMsA karate haiM / para ve unake janmAdi utsavoMpara nahIM Ate / isase sAdhu-dIkSAkA mahattva vizeSa jJAta hotA hai aura usakA kAraNa yahI hai ki vaha AtmAke svarUpalAbhameM tathA parakalyANameM mukhya kAraNa hai|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma : eka cintana dharmakA svarUpa jaina saMskRtimeM dharmakA svarUpa nirUpita karate hae kahA gayA hai ki dharma vaha hai jo prANiyoMko saMsArake duHkhoMse nikAlakara uttama sukha meM pahu~cAye---use prApta kraaye| AcArya samantabhadrane apane ratnakaraNDakazrAvakAcArameM 'dharma' zabdakI vyutpattise phalita honevAlA dharmakA yahI svarUpa batalAyA hai dezayAmi samIcInaM dharma karmanivarhaNam / saMsAradukhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe / / prazna hai ki saMsArake duHkhoMkA kAraNa kyA hai aura uttama sukhakI prAptike sAdhana kyA hai, kyoMki jaba taka duHkhoMke kAraNoMko jJAtakara unakI nivRtti nahIM kI jAyagI tathA uttama sukhakI prAptike sAdhanoMko avagata kara unheM apanAyA nahIM jAyegA taba taka na una duHkhoMkI nivRtti ho sakegI aura na uttama sukha hI prApta ho sakegA? isa praznakA uttara bhI isI granthameM vizadatAke sAtha diyA hai| unhoMne kahA hai sadRSTi-jJAna-vRttAni dharma dharmezvarA viduH / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH / / 'uttama sukhako prApta karane kA sAdhana sadRSTi-samyak zraddhA (niSThA), sajjJAna (samyak bodha) aura sadvRtta-sadAcaraNa (samyak AcaraNa) ina tInoMkI prApti hai aura duHkhoMke kAraNa inase viparIta-mithyAzraddhA, mithyAjJAna aura mithyA AcaraNa hai, jinake kAraNa saMsArako paramparA-saMsAra-paribhramaNa hotA hai|' tAtparya yaha hai ki dharmakA prayojana athavA lakSya duHkhako nivRtti aura sukhakI prApti hai| aura pratyeka prANI, cAhe vaha kisI bhI avasthAmeM ho, yahI cAhatA hai ki hameM duHkha na ho, hama sadA sukhI raheM / vAstavameM duHkha kisIko bhI iSTa nahIM hai, sabhoko sukha iSTa hai| taba iSTakI prApti aura aniSTakI nivRtti kise iSTa nahIM hai aura kauna usake lie prayatna nahIM karatA ? anubhavako sAkSIke sAtha yahI kahA jA sakatA hai ki sArA vizva nizcaya ho ye donoM bAteM cAhatA hai aura isalie dharmake prayojana duHkha-nivRtti evaM sukhaprAptimeM kisIko bhI matabheda nahIM ho sktaa| hA~, usake sAdhanoMmeM matabheda ho sakatA hai| jaina dharmakA dRSTikoNa jaina dharmakA dRSTikoNa isa viSayameM bahuta hI spaSTa aura sulajhA huA hai / usakA kahanA hai ki vastukA svabhAva dharma hai-'vatthusahAvo dhmmo|' AtmA bhI eka vastu hai aura usakA svabhAva ratnatraya hai, ataH ratnatraya AtmAkA dharma hai| samyakdarzana, samyakjJAna aura samyakcAritra ye tIna asAdhAraNa AtmaguNa 'ratnatraya' kahe jAte haiN| jaba AtmA ina tIna guNarUpa apane svabhAvameM sthira hotA hai to use vastutaH sukha prApta hotA hai aura duHkhase chuTakArA mila jAtA hai| saMsAra dazAmeM AtmAkA ukta svabhAva mithyAttva, ajJAna, krodha, mAna, mAtsarya, chala-kapaTa, dambha, asahiSNutA Adi duSpravRttiyoM athavA burAiyoMse yukta rahatA hai aura isalie svabhAva svabhAvarUpameM nahIM, kintu vibhAvarUpameM rahatA hai| isa kAraNa use na saccA sukha -146 -
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ milatA hai aura na duHkhase chUTa pAtA hai| tAtparya yaha ki AtmAko ukta svabhAva athavA dharma AtmAmeM apane rUpameM yadi upalabdha hai to AtmAko avazya sukha prApta hotA hai aura usake duHkhoMkA bho anta ho jAtA hai / ataH jaina dharmakA dRSTikoNa pratyeka prANIko duHkhase chur3Akara uttama sukha (mokSa) kI ora pahu~cAne kA hai / isIse jaina dharmameM ratnatraya ( samyakadarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra) ko dharma kahA gayA hai aura mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrako adharma batalAyA gayA hai, jo saMsAra-paribhramaNakA kAraNa hai| jaisAki hama Upara AcArya samantabhadrake ullikhita dharmake svarUpa dvArA dekha cuke haiN| isase yaha sahajameM jAna sakate haiM ki jIvanako pUrNa sukhI, zAnta, nirAkula aura duHkha rahita banAne ke lie hameM dharma arthAt svabhAvakI upalabdhikI kitanI bhArI AvazyakatA hai / isa svabhAvakI upalabdhike liye hameM usake tInoM rUpoM-aGgoM-zraddhA, jJAna aura AcArako apanAnA paramAvazyaka hai| zraddhA-zanya jJAna -vicAra aura AcAra tathA vicArazanya zraddhA evaM AcAra aura AcArahIna zraddhA evaM vicAra saMsAraparamparAko kATakara pUrNa sukhI nahIM banA sakate / ataH ina tInoMkI ora sukhAbhilASiyoM evaM duHkha-nivRttike icchukoMko dhyAna rakhanA Avazyaka evaM anivArya hai| Aja sArA vizva trasta aura bhayabhIta hai| isa trAsa aura bhayase mukta hone ke lie vaha chaTapaTA rahA hai| para usake jJAna aura prayatna ucita dizAmeM nahIM ho rahe / isakA kAraNa usakA mana azuddha hai / prAyaH sabake hRdaya kaluSita haiM, durbhAvanAse yukta haiM, dUsaroMko padadalita karake ahaMkArake ucca zikharapara AsIna rahane kI bhAvanA samAI huI hai aura isa taraha na jAne kitanI durbhAvanAoMse vaha bharA huA hai| yaha vAkya akSarazaH satya hai ki 'bhAvanA bhavanAzinI, bhAvanA bhavaddhinI' arthAt bhAvanA hI saMsArake duHkhoMkA anta karatI hai aura bhAvanA hI saMsArake duHkhoMko bar3hAtI hai| yadi vizva jaina dharmake usUloMpara cale to vaha Aja hI sukhI aura trAsamakta ho sakatA hai| vaha ahaMkArako chor3a de, roSako tyAga de, asahiSNutAko alaga kara de, dUsaroMko satAne aura atisaMgrahakI vRttiko sarvathA tilAJjali de de tathA sarva saMsArake sukhI honekI bhAvanAko-'bhAdanA dina-rAta merI saba sukhI saMsAra ho'apane hRdayameM samA le tathA vaisI pravRtti bhI kre| anekAntake vicAra dvArA vicAra-vaimatyako aura ahiMsA, aparigraha Adike sukhada AcAra dvArA AcAra-saMgharSako miTAkara vaha Age bar3he to vaha trasta evaM dukhI na rhe| ataH zraddhA samanvita jJAna aura AcAra rUpa dharma hI vyakti-vyaktiko sukhI kara sakatA hai aura duHkhoMse use mukta kara sakatA hai / isalie dharmakA pAlana kitanA Avazyaka hai, yaha uparyukta saMkSipta vivecanase spaSTa hai| -147
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktvakA amUDhadRSTi aGga : eka mahattvapUrNa parIkSaNa-siddhAnta yoM to sabhI darzanoM evaM matoMmeM apane-apane siddhAnta evaM Adarza haiN| para jaina darzanake Adarza evaM siddhAnta kisI vyakti yA samAja vizeSako lakSyameM rakhakara sthApita nahIM hue| ve hara vyakti, hara samAja hara samaya aura hara kSetrake lie udita hae haiN| unakA mukhya uddezya vyakti aura samAjakA utthAna tathA kalyANa karanA hai / atae va jainadharmake pravartakoM evaM sthApakoMne jahA~ Atma-vikAsa tathA Atma-kalyANapara bala diyA hai vahA~ binA kisI caukAbAjIke dUsaroMke, cAhe ve unake anuyAyI hoM yA na hoM, utthAna tathA kalyANakA bhI dhyeya rakhA hai| jaina darzana jainadharmake isI dhyeyakI pUrti ke lie unake dvArA AviSkRta haA hai| dharma aura darzanameM yahI maulika antara hai ki dharma zraddhAmUlaka hai aura darzana vicAramUlaka / jaba taka darzana dvArA dharmako poSaNa nahIM milatA taba taka vaha dharma korA andhAnukaraNa samajhA jAtA haiM / ataH Avazyaka hai ki dharmasaMsthApaka dharmako darzana dvArA prANavAn bnaayeN| jJAta hotA hai ki isI dRSTiko sAmane rakhakara lokakI gatAnagatikatA evaM andhAnukaraNako rokane tathA ucita evaM satya mArgakA anusaraNa karaneke lie jaina manISiyoM tathA santoMne dharmake upadezake sAtha darzanakA bhI nirUpaNa kiyA hai aura usake siddhAntoMkI sthApanA kI hai| Aja hama isa choTe se lekhameM jaina-darzanake mahattvapUrNa parIkSaNa-siddhAMtake sambandhameM vicAra kreNge| parIkSaNa-siddhAMta : eka vaijJAnika tarIkA yaha jaina-darzanakA sabase adhika mahattvapUrNa aura pramukha siddhAnta hai / isake dvArA batAyA gayA hai ki kisI bAtako Thoka-bajAkara-parIkSA karake grahaNa kro| use isalie grahaNa mata karo ki vaha amukakI kahI hai aura use isalie mata chor3o ki amukakI kahI huI nahIM hai / parIkSAko kasauTI para use kasa lo aura usakI satyatA-asatyatAko parakha lo| yadi parakha dvArA vaha satya jAna par3e, satya sAbita ho to use svIkAra karo aura yadi satya pramANita na ho to use svIkAra mata karo, usase tATasthya (upekSA-na rAga aura na dveSa) rakho / jIvana bahuta hI alpa hai aura isa alpa jIvanameM aneka karttavya vidheya haiN| usake sAtha khilavAr3a nahIM honA caahie| eka paisekI hA~DI kharIdI jAtI hai to vaha bhI Thoka-bajAkara lI jAtI hai| to dharmake kraya (grahaNa) meM bhI hA~DIkI nItiko kyoM nahIM apanAnA cAhie ? use bhI parIkSA karake grahaNa karanA cAhie / ataH jIvana-vikAsake mArgako cunaneke lie parIkSaNa-siddhAMta nitAMta Avazyaka hai aura use sadaiva upayogameM lAnA cAhie / eka bAra laukika kAryoMmeM usakI upekSA kara bhI dI jAya, yadyapi vahA~ bhI usakI upekSA karanese bhayaMkara alAbha aura hAniyA~ uThAnI par3atI haiM, para dharmake viSayameM usakI upekSA nahIM honI cAhie / __eka bArakI bAta hai / kAzImeM paMcakozIkI yAtrA azvina-kArtikameM Arambha ho jAtI hai aura loga isa yAtrAko paidala calakara karate haiN| yAtrI gaMgAjIke ghAToMke kinAre-kinAre jAte haiN| aura sabhI syAdvAda mahAvidyAlayake jaina ghATa (prabhughATa) se nikalate haiM / eka dina hama logoMko kyA sUjhA ki jaina ghATapara jAkara eka kinAre do-tIna patthara rakha die aura unapara phUla DAlakara pAnI chir3aka diyaa| jaba hama loga vahA~se cupa-cApa cale Aye aura vidyAlayake ghATapara Akara khar3e ho gaye, to thor3I hI derameM hama dekhate haiM ki
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahA~ phuloM, mAlAoM, khIloM aura paisoMkA Dhera laga gayA hai| kisIne yaha nahIM vicAra kiyA ki yahA~ kevala patthara par3e haiM, kisI devatAkI mUrti nahIM haiM to phira phUla Adi kyoM car3hAye jAyeM ? isIko gatAnugatikatA athavA andhAnukaraNa kahate haiM / jaina-darzana kahatA hai ki aisI gatAnugatikatAse koI lAbha nahIM hotA, pratyuta vaha ajJAnako bar3hAtI hai / ataH dharmake sambandhameM parIkSA-siddhAnta Avazyaka hI nahIM, anivArya bhI hai / jainadharmameM jahA~ samyaktvake ATha aMgoMkA varNana kiyA gayA hai vahA~ unameM eka 'amUDhadRSTi' aGga bhI batalAyA gayA hai / yaha 'amUr3hadRSTi' aMga parIkSA-siddhAMtako chor3akara dUsarI cIja nahIM hai| satyake khojIkI dRSTi nizcaya hI amUDhA (mUr3hA-andhI nahIM-vivekayukta) honA caahie| usake binA vaha satyakI khoja sahI sahI nahIM kara sktaa| jaina darzanake isa amUDhadaSTi banAma parIkSaNa-siddhAMtake AdhArapara jaina cintakoMne yahA~ taka ghoSaNA kI hai ki deva (Apta) ko bhI usakI parIkSA karake apanA upAsya mAno / A0 haribhadra sUrine likhA hai pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH / / 'mahAvIrameM merA anurAga nahIM hai aura kapilAdikoMmeM dveSa nahIM hai / kintu jisakI bAta yuktipUrNa hai vaha grAhya hai|' svAmI samantabhadrAcArya ne 'AptamImAMsA' nAmakA eka mahatvapUrNa grantha hI isI viSayapara likhA hai, jisameM unhoMne bhagavAna mahAvIrakI parIkSA kI hai aura parIkSAke uparAnta unheM unameM paramAtmAke yogya guNoMko pAkara 'Apta' svIkAra kiyA hai / sAtha hI unake vacanoM (tattvopadezoM-syAdvAda) kI bhI parIkSA kI hai| AcArya vidyAnanda Adi uttarakAlIna jaina tarkalekhakoMne bhI 'AptaparIkSA' jaise parIkSA-granthoMkA nirmANa karake parIkSaNa-siddhAntako uddIpita kiyA hai| vastutaH satyakA grahaNa zraddhAse nahIM, parIkSAse hotA hai| usake binA anya upAya nahIM hai / jisa parIkSA-siddhAMtako jaina vicArakoMne hajAroM varSa pUrva janma diyA usIko Aja samUcI duniyA svIkAra karane lagI hai| itanA hI nahIM, apanI bAtakI prAmANikatAke lie use sarvocca kasauTI mAnA jAne lagA hai aura usakI AvazyakatA mAnI jAtI hai| vaha vijJAna (Science) ke nAmase sabakI jihvAoMpara hai / isa vijJAnake bala para jahA~ bhautika prayoga satya siddha kiye jA rahe haiM vahA~ prAyaH sabhI mata vAle apane siddhAMta bhI siddha karaneko udyata haiN| jaina dharmakA 'amUDhadRSTi' siddhAnta aisA siddhAnta hai ki hama na dhokhA khA sakate haiM aura na avivekI evaM andhazraddhAla bana sakate haiN| ataH isa siddhAntakA pAlana pratyekake lie sukhada hai| -149 -
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakI dharma-dezanA mahAvIrakA janma Ajase 2551 varSa pahale lokavandya mahAvIrane vizvake lie spRhaNIya bhAratayA ke atyanta ramaNIka puNya-pradeza videhadeza (bihAra prAnta) ke 'kuNDapura' nagarameM janma liyA thaa| 'kuNDapura' videhakI rAjadhAnI vaizAlI (vartamAna vasAr3ha) ke nikaTa basA haA thA aura usa samaya eka sundara evaM svatantra gaNasattAtmaka rAjyake rUpameM avasthita thaa| isake zAsaka siddhArtha nareza the, jo licchavI jJAtavaMzI the aura bar3e nyAya-nItikuzala evaM prajAvatsala the| inakI zAsana-vyavasthA ahiMsA aura gaNataMtra (prajAtaMtra) ke siddhAntoMke AdhArapara calatI thii| ye usa samayake nau licchavi (vajji) gaNoMmeM eka the aura unameM inakA acchA sammAna tathA Adara thA / siddhArtha bhI unheM isI taraha sammAna dete the| isIse licchavI gaNoMke bAremeM unake pArasparika, prema aura saMgaThanako batalAte hue bauddhoMke dIghanikAya-aTThakathA Adi prAcIna granthoM meM kahA gayA hai ki 'yadi koI licchavi bImAra hotA to saba licchavi use dekhane Ate, ekake ghara utsava hotA to usameM saba sammilita hote, tathA yadi unake nagarameM koI sAdhu-santa AtA to usakA svAgata karate the|' isase mAlUma hotA hai ki ahiMsAke parama pujArI napa siddhArthake sUkSma ahiMsaka AcaraNakA kitanA adhika prabhAva thA? jo sAthI nareza jaina dharmake upAsaka nahIM the ve bhI siddhArthakI ahiMsA-nItikA samarthana karate the aura paraspara bhrAtRtvapUrNa samAnatAkA Adarza upasthita karate the / siddhArthake inhIM samabhAva, prema, saMgaThana, prabhAvAdi guNoMse AkRSTa hokara vaizAlIke (jo videha dezako tatkAlIna sundara rAjadhAnI tathA licchavi narezoMke prajAtaMtrakI pravRttiyoMko kendra evaM gauravapUrNa nagarI thI) prabhAvazAlI nareza ceTakane apanI guNavatI rAjakumArI trizalAkA vivAha unake sAtha kara diyA thA / trizalA ceTakakI sabase pyArI putrI thI, isalie ceTaka unhe 'priyakAriNI' bhI kahA karate the| trizalA apane prabhAvazAlI suyogya pitAkI suyogya putrI honeke kAraNa paitRkaguNoMse sampanna tathA udAratA, dayA, vinaya, zIlAdi guNoMse bhI yukta thii| isI bhAgyazAlI dampati-trizalA aura siddhArtha-ko lokavandya mahAvIrako janma denekA acintya saubhAgya prApta huaa| jisa dina mahAvIrakA janma haA vaha caita sUdI terasakA pAvana divasa thaa| mahAvIrake janma lete hI siddhArtha aura unake parivArane putrajanmake upalakSyameM khUba khuziyA~ manAIM / garIboMko bharapUra dhana-dhAnya Adi diyA aura sabakI manokAmanAeM pUrI kii| tathA taraha-tarahake gAyanavAditrAdi karavAye / siddhArtha ke kuTumbI janoM, samazIla mitranarezoM, riztedAroM aura prajAjanoMne bhI unheM badhAiyA~ bhejIM, khuziyA~ manAI aura yAcakoMko dAnAdi diyaa| mahAvIra bAlyAvasthAmeM hI viziSTa jJAnavAn aura advitIya buddhimAn the / bar3I-se-bar3I zaMkAkA samAdhAna kara dete the| sAdhu-santa bhI apanI zaMkAe~ pUchane Ate the| isIlie logoMne unheM sanmati kahanA zurU kara diyA aura isa taraha vardhamAnakA lokameM eka 'sanmati' nAma bhI prasiddha ho gyaa| vaha bar3e vIra bhI the| -150
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhayaMkara ApadAoM se bhI nahIM ghabar3Ate the, kintu unakA sAhasapUrvaka sAmanA karate the / ataH unake sAthI unheM vIra aura ativIra bhI kahate the / mahAvIrakA vairAgya mahAvIra isa taraha bAlyAvasthAko atikrAnta kara dhIre-dhIre kumArAvasthAko prApta hue aura kumArAvasthAko bhI chor3akara ve pUre 30 varSa ke yuvA ho gaye / aba unake mAtA-pitAne unake sAmane vivAhakA prastAva rkhaa| kiMtu mahAvIra to mahAvIra hI the / usa samaya janasAdhAraNakI jo durdazA thI use dekhakara unheM asahya pIr3A ho rahI thii| usa samayakI ajJAnamaya sthitiko dekhakara unakI AtmA sihara uThI thI aura hRdaya dayAse bhara AyA thaa| ataeva unake hRdaya meM pUrNarUpase vairAgya samA cukA thA / unhoMne socA - ' isa samaya dezakI sthiti dhArmika dRSTise bar3I kharAba hai, dharmake nAmapara adharma ho rahA hai / yajJoMmeM pazuoMkI bali dI jA rahI hai aura use dharma kahA jA rahA hai / kahIM azvamedha ho rahA hai to kahIM ajamedha ho rahA hai / pazuoM kI to bAta hI kyA, naroM (manuSyoM) kA bhI yajJa karaneke lie, vedoMke sUkta batAkara janatAko protsAhita kiyA jAtA hai aura kitane hI loga naramedha yajJa bhI kara rahe haiM / isa taraha jahA~ dekho vahA~ hiMsAkA bola-bAlA aura bhISaNakANDa macA huA hai| sArI pRthvI khUna se lathapatha ho rahI hai / isake atirikta strI, zUdra aura patitajanoMke sAtha usa samaya jo durvyavahAra ho rahA hai vaha bhI caramasImA para pahu~ca cukA hai / strI aura zUdra vedAdi zAstra nahIM par3ha sakate / 'strIzUdrau nAdhIyatAm' jaise niSedhaparaka vedAdivAkyoMkI duhAI dI jAtI hai aura isa taraha unheM jJAnase vaMcita rakhA jA rahA hai / zUdrake sAtha saMbhASaNa, usakA annabhakSaNa aura usake sAtha sabhI prakArakA vyavahAra banda kara rakhA hai aura yadi koI karatA hai to use kar3e se kar3A daNDa bhoganA par3atA hai / patitoMkI to hAlata hI mata pUchiye / yadi kisI se ajJAnatAvaza yA bhUlase koI aparAdha bana gayA to use jAti, dharma aura tamAma uttama bAtoMse cyuta karake kRta kara diyA jAtA hai - unake uddhArakA koI rAstA hI nahIM hai / yaha bhI nahIM socA jAtA ki manuSya manuSya hai, devatA nahIM / usase galatiyA~ ho sakatI haiM aura unakA sudhAra bhI ho sakatA hai / mahAvIra isa ajJAnamaya sthitiko dekhakara khinna ho uThe, unakI AtmA sihara uThI aura hRdaya dayAse bhara AyA / ve socane lage ki 'yadi yaha sthiti kucha samaya aura rahI to ahiMsaka aura AdhyAtmika RSiyoMkI yaha pavitra bhAratabhUmi narakakuNDa bana jAyagI aura mAnava dAnava ho jAyagA / jisa bhAratabhUmike mastakako RSabhadeva, rAma aura ariSTanemi - jaise ahiMsaka mahApuruSoMne U~cA kiyA aura apane kAryoMse use pAvana, banAyA usake mAthepara hiMsAkA vaha bhISaNa kalaMka lagegA jo dhula na sakegA / isa hiMsA aura jar3atAko zIghra hI dUra karanA caahie| yadyapi rAjakIya daNDa vidhAna - Adeza se yaha bahuta kucha dUra ho sakatI hai, para usakA asara logoMke zarIrapara hI par3egA - hRdaya evaM AtmA para nahIM / AtmA para asara DAlane ke lie to andarakI AvAja - upadeza hI honA cAhie aura vaha upadeza pUrNa saphala evaM kalyANaprada tabhI ho sakatA hai jaba maiM svayaM pUrNa ahiMsAkI pratiSThA kara lU~ / isalie aba merA gharameM rahanA kisI bhI prakAra ucita nahIM hai / ghara meM rahakara sukhopabhoga karanA aura ahiMsAkI pUrNa sAdhanA karanA donoM bAteM sambhava nahIM haiM / ' yaha socakara unhoMne ghara chor3anekA nizcaya kara liyA / unake isa nizcayako jAnakara mAtA trizalA, pitA siddhArtha aura sabhI priyajana avAk raha gaye, parantu unakI dRr3hatAko dekhakara unheM saMsArake kalyANake mArga se rokanA ucita nahIM samajhA aura sabane unheM usake lie anumati de dI / saMsAra - bhIru sabhyajanoM ne bhI unake isa lokottara kAryakI prazaMsA kI aura guNAnuvAda kiyA / = 151 -
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakI nirgrantha-dIkSA rAjakumAra mahAvIra saba taraha ke sukhoM aura rAjyakA tyAgakara nirgrantha-acela ho vana-vanameM, pahAr3oMkI guphAoM aura vRkSoMkI koTaroMmeM samAdhi lagAkara ahiMsAkI sAdhanA karane lge| kAma-krodha, rAga-dveSa, moha-mAyA, chala-IrSyA Adi AtmAke antaraMga zatruoMpara vijaya pAne lge| ve jo kAyaklezAdi bAhya tapa tapate the vaha antaraMgakI jJAnAdi zaktiyoMko vikasita va puSTa karaneke lie karate the / unapara jo vighnabAdhAe~ aura upasarga Ate the unheM ve vIratAke sAtha sahate the| isa prakAra lagAtAra bAraha varSa taka maunapUrvaka tapazcaraNa karaneke pazcAt unhoMne karmakalaMkako nAzakara arhata arthAt 'jIvanmukta' avasthA prApta kii| AtmAke vikAsakI sabase U~cI avasthA saMsAra dazAmeM yahI 'arhata avasthA' hai jo lokapUjya aura lokake lie spRhaNIya hai| bauddhagranthoM meM isIko 'arhat samyak sambuddha' kahA hai / unakA upadeza isa prakAra mahAvIrane apane uddezyAnusAra AtmAmeM ahiMsAkI pUrNa pratiSThA kara lI, samasta jIvoM para unakA samabhAva ho gayA--unakI dRSTi meM na koI zatru rahA aura na koI mitra / sarpa-nevalA, siMha-gAya jaise jAti-virodhI jIva bhI unake sAnnidhyameM Akara apane vaira-virodhako bhUla gye| vAtAvaraNameM apUrva zAnti A gaI / mahAvIrake isa svAbhAvika Atmika prabhAvase AkRSTa hokara loga svayameva unake pAsa Ane lage / mahAvIrane ucita avasara aura samaya dekhakara logoMko ahiMsAkA upadeza denA prArambha kara diyaa| 'ahiMsA paramo dharmaH' kaha kara ahiMsAko paramadharma aura hiMsAko adharma btlaayaa| yajJoMmeM honevAlI pazuvaliko adharma kahA aura usakA anubhava tathA yuktiyoM dvArA tIvra virodha kiyaa| jagaha-jagaha jAkara vizAla sabhAe~ karake usakI burAiyA~ batalAIM aura ahiMsAke aparimita lAbha batalAye / isa taraha lagAtAra tIsa varSa taka unhoMne ahiMsAkA prabhAvazAlI pracAra kiyA, jisakA yajJoMkI hiMsApara itanA prabhAva par3A ki pazu-yajJake sthAnapara zAntiyajJa, brahmayajJa Adi ahiMsaka yajJoMkA pratipAdana hone lagA aura yajJa meM piSTa pazu (ATeke paza) kA vidhAna kiyA jAne lgaa| isa bAta ko lokamAnya tilaka jaise ucca koTi ke vicAraka vidvAnoMne bhI svIkAra kiyA hai| pazujAtikI rakSA aura dharmAndhatAke nirAkaraNakA kArya karaneke sAtha hI mahAvIrane hInoM, patitajanoM tathA striyoMke uddhArakA bhI kArya kiyA / 'pratyeka yogya prANI dharma dhAraNa kara sakatA hai aura apane AtmAkA kalyANa kara sakatA hai' isa udAra ghoSaNAke sAtha unheM U~ce uTha sakanekA AzvAsana, bala aura sAhasa diyaa| mahAvIra ke saMghameM pApose pApI bhI sammilita ho sakate the aura unheM dharma dhAraNakI anujJA thii| unakA spaSTa upadeza thA ki 'pApase ghRNA karo, pApIse nahIM' aura isIlie unake saMghakA usa samaya jo vizAla rUpa thA vaha tatkAlIna anya saMghoMmeM kama milatA thA / jyeSThA aura aMjanacora jaise pApiyoMkA uddhAra mahAvIrake udAradharmane kiyA thaa| inhIM saba bAtoMse mahAn AcArya svAmI samantabhadrane mahAvIrake zAsana (tIrtha-dharma) ko 'sarvodaya tIrtha sabakA udaya karanevAlA kahA hai| unake dharmakI yaha sabase bar3I vizeSatA hai| mahAvIrane apane upadezoMmeM jina tattvajJAnapUrNa siddhAntoMkA pratipAdana evaM prakAzana kiyA una para kucha prakAza DAlanA Avazyaka hai : 1. sarvajJa (paramAtma) vAda-jahA~ anya dharmoM meM jIvako sadaiva IzvarakA dAsa rahanA batalAyA gayA hai vahA~ jaina dharmakA mantavya hai ki pratyeka yogya AtmA apane adhyavasAya evaM prayatnoM dvArA svatantra, pUrNa evaM
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ Izvara - sarvajJa paramAtmA bana sakatA hai| jaise eka chaha varSakA vidyArthI 'a A i' sIkhatA huA eka-eka darjeko pAsa karake ema0 e0 aura DaoNkTara bana jAtA hai aura chaha varSa ke alpa jJAnako sahasroM gunA vikasita kara letA hai, usI prakAra sAdhAraNa AtmA bhI doSoM aura AvaraNoMko dUra karatA huA mahAtmA tathA paramAtmA bana jAtA hai| kucha doSoM aura AvaraNoMko dUra karanese mahAtmA aura sarva doSoM tathA AvaraNoM ko dUra karanese paramAtmA kahalAtA hai / ataeva jainadharma meM guNoMkI apekSA pUrNa vikasita AtmA hI paramAtmA hai, sarvajJa evaM Izvara hai usase judA eka rUpa koI Izvara nahIM hai / yathArthataH guNoMkI apekSA jainadharma meM Izvara aura jIva meM koI bheda nahIM hai / yadi bheda hai to vaha yahI ki jIva karma-bandhana yukta hai aura Izvara karma - bandhana mukta hai / para karma-bandhanake dUra ho jAnepara vaha bhI Izvara ho jAtA hai / isa taraha jainadharma meM ananta Izvara haiM / hama va Apa bhI karma-bandhanase mukta ho jAnepara Izvara (sarvajJa) bana sakate haiM / pUjA, upAsanAdi jainadharma meM mukta na hone taka hI batalAI hai / usake bAda vaha aura Izvara saba svatantra va samAna haiM aura ananta guNoMke bhaNDAra haiM / yahI sarvajJavAda athavA paramAtmavAda hai jo sabase nirAlA hai / tripiTakoM ( majjhimanikAya anu. pR. 57 Adi) meM mahAvIra ( niggaMThanAtaputta) ko buddha aura unake Ananda Adi ziSyoMne 'sarvajJa sarvadarzI nirantara samasta jJAna darzanavAlA' kahakara aneka jagaha ullekhita kiyA hai / 2 ratnatraya dharma - jIva paramAtmA kaise bana sakatA hai, isa bAtako bhI jainadharma meM batalAyA gayA hai / jo jIva samyakdarzana, samyakjJAna aura samyakcaritrarUpa ratnatraya dharmako dhAraNa karatA hai vaha saMsAra ke dukhoMse mukta paramAtmA ho jAtA hai / (ka) samyakdarzana - mUDhatA aura abhimAna rahita hokara yathArtha ( nirdoSa) deva (paramAtmA ), yathArtha vacana aura yathArtha mahAtmAko mAnanA aura unapara hI apanA vizvAsa karanA / (kha) samyakjJAna-na kama, na jyAdA, yathArtha, sandeha aura viparyaya rahita tattvakA jJAna karanA / (ga) samyakcaritra - hiMsA na karanA, jhUTha na bolanA, para-vastuko binA diye grahaNa na karanA, brahmacaryapUrvaka rahanA aparigrahI honA / gRhastha inakA pAlana ekadeza aura nirgrantha sAdhu pUrNata: karate haiM / 3 sapta tattva-jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva ( vastubhUta padArtha) haiM / jo cetanA ( jAnane-dekhaneke) guNase yukta hai vaha jIvatattva hai / jo cetanAyukta nahIM hai vaha ajIvatattva hai / isake pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye pA~ca bheda haiN| jina kAraNoMse jIva aura pudgalakA saMbaMdha hotA hai ve mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga Asravatattva haiN| dUdha pAnIkI jIva aura pudgalakA jo gAr3ha sambandha hai vaha bandhatattva hai / anAgata bandhakA na honA saMvaratattva hai aura saMcita pUrvabandhakA chUTa jAnA nirjarA hai aura sampUrNa karmabandhanase rahita ho jAnA mokSa hai / mumukSu aura saMsArI donoMke lie ina tattvoMkA jJAna karanA Avazyaka hai / taraha 4 karma - jo jIvako parAdhIna banAtA hai-usakI svataMtratA meM bAdhaka hai vaha karma hai / isa karma - kI vajahase hI jIvAtmA nAnA yoniyoM meM bhramaNa karatA hai / isake jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ye ATha bheda haiN| inake bhI uttara bheda aneka haiM / 5 anekAnta aura syAdvAda - jaina dharmako ThIka taraha samajhane-samajhAne aura mImAMsA karane karAne ke lie mahAvIrane jainadharmake sAtha hI jaina darzanakA bhI prarUpaNa kiyA / - 153 - 20
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ka) anekAnta-nAnA dharmarUpa vastu anekAnta hai / (kha) syAdvAda-apekSAse nAnA dharmoko kahanevAle vacanaprakArako syAdvAda kahate haiM / apekSAvAda, kathaMcitavAda Adi isIke nAma haiN| ina aura ese hI aura aneka siddhAntoMkA mahAvIrane pratipAdana kiyA thA, jo jaina zAstroMse jJAtavya haiN| antameM 72 varSakI AyumeM kArtika vadI amAvasyAke prAtaH mahAvIrane pAvAse nirvANa prApta kiyA, jisakI smatimeM jaina-samAjameM vIra-nirvANa saMvat pracalita hai aura jo Aja 2478 cala rahA hai|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-zAsana aura usakA mahattva vIra-zAsana antima tIrthaMkara bhagavAna vIrane Ajase 2498 varSa pUrva vihAra prAntake vipulAcala parvatapara sthita hokara zrAvaNa kRSNA pratipadAkI puNyavelAmeM, jaba sUryakA udaya prAcIse ho rahA thA, saMsArake saMtapta prANiyoMke saMtApako dUrakara unheM parama zAnti pradAna karanevAlA dharmopadeza diyA thaa| unake dharmopadezakA yaha prathama dina thaa| isake bAda bhI lagAtAra unhoMne tIsa varSa taka aneka deza-dezAntaroMmeM vihAra karake pathabhraSToMko satpathakA pradarzana karAyA thA, unheM sanmArga para lagAyA thaa| usa samaya jo mahAn ajJAna-tama sarvatra phailA huA thA, use apane amRta-maya upadezoM dvArA dUra kiyA thA, logoMkI bhUloMko apanI divya vANIse batAkara unheM tattvapatha grahaNa karAyA thA, samyakdRSTi banAyA thaa| unake upadeza hamezA dayA evaM ahiMsAse ota-prota huA karate the / yahI kAraNa thA ki usa samayakI hiMsAmaya sthiti ahiMsAmeM pariNata ho gayI thI aura yahI vajaha thI ki indrabhUti jaise kaTTara vaidika brAhmaNa vidvAn bhI, jinheM bAdako bhagavAna vorake upadezoMke saMkalanakartA-mukhya gaNadhara takake padakA gaurava prApta huA hai, unake upAzrayameM Aye aura anta meM unhoMne muktiko prApta kiyA / isa taraha bhagavAna vIrane avaziSTa tIsa varSake jIvanameM saMkhyAtIta prANiyoMkA uddhAra kiyA aura jagatako parama hitakAraka sacce dharmakA upadeza diyaa| vIrakA yaha saba divya upadeza hI 'vIrazAsana' yA 'vIratIrtha' hai aura isa tIrthako calAne-pravRtta karane ke kAraNa hI ve 'tIrthakara' kahe jAte haiM / vartamAnameM unhIMkA zAsana-tIrtha cala rahA hai,| yaha vIra-zAsana kyA hai ? usake mahattvapUrNa siddhAnta kaunase hai ? aura usameM kyA-kyA ullekhanIya vizeSatAyeM haiM ? ina bAtoMse bahuta kama sajjana avagata hai / ataH inhIM bAtoMpara saMkSepameM kucha vicAra kiyA jAtA hai / samantabhadra svAmIne, jo mahAn tArkika evaM parIkSApradhAnI prasiddha jaina AcArya the aura jo Ajase lagabhaga 1800 varSa pUrva ho cuke haiM, bhagavAn mahAvIra aura unake zAsanakI sayuktika parIkSA evaM jAMca kI hai-'yuktimadvacana' athavA 'yuktizAstrAvirodhivacana' aura 'nirdoSatA' kI kasauTIpara unheM aura unake zAsanako khuba kasA hai| jaba unakI parIkSAmeM bhagavAna mahAvIra aura unakA zAsana sauTacI svarNakI taraha ThIka sAbita haye tabhI unheM apanAyA hai| itanA hI nahIM, kintu bhagavAn vIra aura unake zAsanakI parIkSA karane ke liye anya parIkSakoM tathA vicArakoMko bhI Amantrita kiyA hai-niSpakSa vicArake liye khulA nimaMtraNa diyA hai| samantabhadra svAmIke aise kucha parIkSA-vAkya thor3e-se UhApohake sAtha nIce diye jAte haiM : devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn // AptamImAMsA 1 / 1. yuktyanuzAsana, kA0 63 / -155 -
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'he vIra ? devoMkA AnA, AkAzameM calanA, camara, chatra, siMhAsana Adi vibhUtiyoMkA honA to mAyAviyoM-indrajAliyoMmeM bhI dekhA jAtA hai, isa vajahase Apa hamAre mahAn-pUjya nahIM ho sakate aura na ina bAtoMse ApakI koI mahattA yA bar3AI hai| samantabhadra svAmIne aise aneka parIkSA-vAkyoM dvArA unakI aura unake zAsanakI parIkSA kI hai, jinakA kathana sUtrarUpase Apta-mImAMsAmeM diyA huA hai| parIkSA karaneke bAda unheM unameM mahattAkI jo bAta milI hai aura jisake kAraNa bhagavAna vIrako 'mahAn' tathA unake zAsanako 'advitIya' mAnA hai / vaha yaha hai : tvaM zuddhi-zaktayorudayasya kASThAM, tulAvyatItAM jina shaantiruupaam| avApitha brahmapathasya netA. mahAnitIyatprativaktamIzAH / / yuktyanuzAsana 4 / 'he jina ! Apane zuddhike-jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNakarmake kSayase utpanna AtmIya jJAna-darzanake tathA zaktike-vIryAntarAyakarmake kSayase utpanna Atmabalake-parama prakarSako prApta kiyA hai-Apa anantadarzana, anantajJAna aura anantavIryake dhanI hai / sAtha hI anupama evaM aparimeya zAntirUpatAko-anantasukhako bhI prApta haiM, isIse Apa 'brahmapatha' ke-mokSamArgake-netA haiM aura isIlie Apa mahAna hai-pUjya haiM / aisA hama kahane-siddha karaneke lie samartha haiN|' samantabhadra vIrazAsanako advitIya batalAte hae likhate haiM : dayA-dama-tyAga-samAdhi-niSThaM, nayapramANaprakRtAJjasArtham / adhRSyamanyairakhilaH pravAjina tvadIyaM matamadvitIyam / / -yuktyanuzAsana 'he vIra jina ! ApakA mata-zAsana naya aura pramANoMke dvArA vastutattvako bilakula spaSTa karane vAlA hai aura anya samasta ekAntavAdiyoMse abAdhya hai--akhaMDanIya hai, sAthameM dayA-ahiMsA, dama-indriyanigraharUpa saMyama, tyAga-dAna athavA samasta parigrahakA parityAga aura samAdhi-prazasta dhyAna ina cAroMkI tatparatAko liye huye hai, isalie vaha 'advitIya' hai| dayAke binA dama-saMyama nahIM bana sakatA aura saMyamake binA tyAga nahIM aura tyAgake binA samAdhi-prazasta dhyAna nahIM ho sakatA, isIse vIrazAsanameM dayA-ahiMsAko pradhAna sthAna prApta hai| 'vIra-zAsana' kI isa mahattAko batalAneke bAda samantabhadra use 'sarvodayatIrtha' bhI batalAte haiM sarvAntavattadguNamukhyakalpaM sarvAntazunyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // yuktyanuzAsana 'he vIra ! ApakA tIrtha-zAsana athavA paramAgama-dvAdazAGgazruta-samasta dharmoM vAlA hai aura mukhya gauNakI apekSA samasta dharmoMkI vyavasthAse yukta hai-eka dharmake pradhAna honepara anya bAkI dharma gauNa mAtra ho jAte haiM-unakA abhAva nahIM hotaa| kintu ekAntavAdiyoMkA AgamavAkya athavA zAsana paraspara nirapekSa honese saba dharmoM vAlA nahIM hai-unake yahA~ dharmoM meM paraspara apekSA na honese dUsare dharmoMkA abhAva ho jAtA hai aura unake abhAva ho jAnepara usa avinAbhAvI abhipreta dharmakA bhI abhAva ho jAtA hai| isa taraha ekAntameM na vAcyatattva hI banatA hai aura na vAcakatattva hii| aura isalie he vIra jinendra ! parasparakI apekSA rakhaneke kAraNa-anekAntamaya hone ke kAraNa-ApakA hI tIrtha-zAsana sampUrNa ApadAoMkA anta karane vAlA hai aura svayaM niraMta hai-aMtarahita avinAzI hai tathA sarvodayarUpa hai-samasta abhyudayoM - 156 -
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika aura bhautika vibhUtiyoMkA kAraNa hai| tathA sarva prANiyoMke abhyudaya - abhyutthAnakA hetu hai / samantabhadra ke ina vAkyoMse yaha bhale prakAra spaSTa ho jAtA ki vastutaH 'vIra zAsana' sarvodaya tIrtha kahalAne ke yogya hai / usameM ve vizeSatAe~ evaM mahattAyeM haiM, jo Aja vizvake lie vIrazAsanakI dena kahI jAtI haiM yA kahI jA sakatI haiM / yahA~ ve vizeSatAyeM bhI kucha nimna prakAra ullikhita haiM vIrazAsanakI vizeSatAe~ 1 ahiMsAvAda, 2 sAmyavAda 3 syAdvAda aura 4 karmavAda / inake alAvA vIrazAsanameM aura bhI bAda haiM- AtmavAda, jJAnavAda, cAritravAda, darzanavAda, pramANavAda, nayavAda, parigrahaparimANavAda, prameyavAda Adi / kintu una sabakA ullikhita cAra vAdoM meM hI prAyaH antarbhAva ho jAtA hai / pramANavAda aura nayavAdake hI nAmAntara haiM aura inakA tathA prameyavAdakA syAdvAda ke sAtha sambandha honese syAdvAda meM aura bAkIkA ahiMsAvAda tathA sAmyavAdameM antarbhAva ho jAtA hai / 1. ahiMsAvAda 'svayaM jiyo aura jIno do' kI zikSA bhagavAn mahAvIrane isa ahiMsAvAda dvArA dI thii| jo parama AtmA, paramabrahma, paramasukhI honA cAhatA hai use ahiMsAkI upAsanA karanI cAhiye - use apane samAna hI sabako dekhanA cAhiye - apanA ahiMsaka AcaraNa banAnA cAhiye / manuSya meM jaba taka hiMsaka vRtti rahatI hai taba taka AtmaguNoM kA vikAsa nahIM ho pAtA -- vaha vRHkhI, azAnta banA rahatA | ahiMsakakA jIvamAtra mitra bana jAtA hai - sarva varakA tyAga karake jAtivirodhI jIva bhI usake Azraya meM Apasa meM hilamila jAte haiM / krodha, dambha, dveSa garva, lobha Adi ye saba hisAkI vRttiyA~ haiM / ye sacce ahiMsaka ke pAsa meM nahIM phaTaka pAtI haiN| ahiMsaka ko kabhI bhaya nahIM hotA, vaha nirbhIkatA ke sAtha upasthita paristhitikA sAmanA karatA hai, kAyaratAse kabhI palAyana nahIM karatA / ahiMsA kAyaroM kA dharma nahIM hai vaha to vIroMkA dharma hai / kAyaratAkA hiMsA ke sAtha aura vIratAkA ahiMsA ke sAtha sambandha hai / zArIrika balakA nAma vIratA nahIM, AtmabalakA nAma vIratA hai / jisakA jitanA adhika Atmabala vikasita hogA vaha utanA hI adhika vIra aura ahiMsaka hogA / zArIrika bala kadAcita hI saphala hotA dekhA gayA hai, lekina sUkhI haDDiyoM vAlekA bhI Atmabala vijayI aura amogha rahA hai | ataH ahiMsA para kAyaratAkA lAMchana lagAnA nirAdhAra hai| bhagavAn mahAvIrane vaha ahiMsA do prakArako varNita kI hai-- gRhasthakI ahiMsA, 2 sAdhukI ahiMsA / gRhastha-ahiMsA gRhastha cAra taraha kI hiMsAoM - ArambhI, udyogI, virodhI aura saMkalpImeM-- kevala saMkalpI hiMsAkA tyAgI hotA hai, bAkIkI tIna tarahakI hiMsAoM kA tyAgI vaha nahIM hotaa| isakA matalaba yaha nahIM hai ki vaha ina tIna taraha kI hiMsAoM meM asAvadhAna banakara pravRtta rahatA hai, nahIM, AtmarakSA, jIvananirvAha Adike liye jitanI anivArya hiMsA hogI vaha use karegA, phira bhI vaha apanI pravRtti hamezA sAvadhAnI se karegA / usakA vyavahAra hamezA naitika hogaa| yahI gRhasthadharma hai, anya kriyAe~- AcaraNa to isIke pAlana dRSTibindu haiM / sAdhu-ahiMsA sAdhukI ahiMsA saba prakArakI hiMsAoMke tyAgameMse udita hotI hai, usakI ahiMsA meM koI vikalpa nahIM hotA / vaha apane jIvanako suvarNake samAna nirmala banAneke lie upadravoM, upasargoM ko sahanazIlatA ke - 157 -
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha sahana karatA hai / nindA karane vAloMpara ruSTa nahIM hotA aura stuti karane vAloMpara prasanna nahIM hotA / vaha sabapara sAmyavRtti rakhatA hai / apaneko pUrNa sAvadhAna rakhatA hai / tAmasI aura rAjasI vRttiyoMse apane Apako bacAye rakhatA hai| mArga calegA to cAra kadama jamIna dekhakara calegA; jIva-jantuoMko bacAtA huA calegA, hita-mita vacana bolegA jyAdA bakavAda nahIM kregaa| garaja yaha ki jaina sAdhu apanI tamAma pravRtti sAvadhAnI se karatA hai / yaha saba ahiMsA ke lie, ahiMsAtattvakI upAsanA ke lie 'paramabrahmako prApta karane ke lie 'ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM' isa samantabhadrokta tattvako hAsila karane ke lie / isa taraha jaina sAdhu apane jIvanako pUrNa ahiMsAmaya banAtA huA, ahiMsAkI sAdhanA karatA huA, jIvanako ahiMsAjanya anupama zAMti pradAna karatA huA, vikArI pudgalase apanA nAtA tor3atA huA, karma-bandhanako kATatA huA, ahiMsA meM hI -- paramabrahmameM hI - zAzvatAnandameM hI -- nimagna ho jAtA hai--lIna ho jAtA hai--sadA ke lie--anantakAlake lie / phira use saMsArakA cakkara nahIM lagAnA par3atA / vaha ajara, amara, avinAzI ho jAtA hai / siddha evaM kRtakRtya bana jAtA hai yaha saba ahiMsA ke dvArA hI / vIra-zAsanakI jar3a -- buniyAda-AdhAra aura vikAsa ahiMsA hI hai / vartamAnameM jaina samAja isa ahiMsA-tattva ko kucha bhUla-sA gayA hai| isIliye jainetara loga usake bAhyAcArako dekhakara 'jainI ahiMsA', 'vIra ahiMsA' para kAyaratAkA kalaMka mar3hate hue pAye jAte haiN| kyA hI acchA ho, jainI loga apane vyavahArase ahiMsAko vyAvahArika dharma banAye rakhanese sacce arthoma 'jainI' baneM, Atmabala puSTa kareM, sAhasI aura vIra baneM jitendriya hoveM / unakI ahiMsA kevala civaTI khaTamala, jU~ AdikI rakSA taka hI sImita na ho, jisase dUsare loga hamAre dambhapUrNa vyavahAra - nirA ahiMsA ke vyavahArako dekhakara vIra prabhukI mahatI dena - ahiMsApara kalaMka na mar3ha sakeM / 2 sAmyavAda yaha ahiMsAkA hI avAntara siddhAnta hai, lekina isa siddhAntakI hamAre jIvaname ahiMsAkI hI bhAMti apanAye jAnekI AvazyakatA honese 'ahiMsAvAda' ke samakakSa isakI gaNanA karanA upayukta hai, kyoMki bhagavAn vorake zAsana meM sabake sAtha sAmya bhAva -- sadbhAvanAke sAtha vyavahAra karanekA upadeza hai, anucita rAga aura dveSakA tyAganA, dUsaroM ke sAtha anyAya tathA atyAcArakA bartAva nahIM karanA, nyAyapUrvaka hI apanI AjIvikA sampAdita karanA, dUsaroMke adhikAroMko har3apa nahIM karanA, dUsaroMkI AjIvikA para nukasAna nahIM pahu~cAnA, unako apane jaisA svatantra aura sukhI rahanekA adhikArI samajhakara unake sAtha 'vasudhaiva kuTumbakam' --yathAyogya bhAIcArekA vyavahAra karanA, unake utkarSameM sahAyaka honA, unakA kabhI apakarSa nahIM socanA, jIvanopayogI sAmagrIko svayaM ucita aura Avazyaka rakhanA aura dUsaroMko rakhane denA, saMgraha, lolupatA, cUsanekI vRttikA parityAga karanA hI 'sAmyavAda' kA lakSya hai-sAmyavAdakI zikSAkA mukhya uddezya hai / yadi Aja vizva meM vIraprabhukI yaha sAmyavAdakI zikSA prasRta ho jAve to sArA vizva sukhI aura zAMtipUrNa ho jAya / 3 syAdvAda athavA anekAntavAda isako janma denekA mahAn zreya vIrazAsanako hI hai / pratyeka vastuke khare aura khoTekI jA~ca 'anekAnta dRSTi' - ' syAdvAda' kI kasauTIpara hI kI jA sakatI hai| cU~ki vastu svayaM anekAntAtmaka hai usako vaisA mAnane meM hI vastutattvakI vyavasthA hotI hai / syAdvAda ke prabhAvase vastuke svarUpa nirNaya meM pUrA-pUrA prakAza prApta hotA hai aura sakala durnayoM evaM mithyA ekAntoMkA anta ho jAtA hai tathA samanvayakA eka mahAnatama prazasta mArga mila jAtA hai / kucha jainetara vicArakoMne syAdvAdako ThIka taraha se nahIM samajhA / isIse unhoMne syAdvAda ke | 158 -
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaMDanameM kucha dUSaNa diye haiN| zaMkarAcAryane 'ekasminnasaMbhavAt' dvArA 'eka jagaha do virodhI dharma nahIM bana sakate haiN|' yaha kahakara syAdvAdameM virodhaduSaNa diyA hai| kinhIM vidvAnoMne ise saMzayavAda, chalavAda kaha diyA hai, kintu vicAranepara usameM isa prakArake koI bhI dUSaNa nahIM Ate haiN| syAdvAdakA prayojana hai yathAvata vastutattvakA jJAna karAnA, usakI ThIka tarahase vyavasthA karanA, aba orase dekhanA aura syAdvAdakA artha hai kathaMcitvAda, dRSTivAda, apekSAvAda, sarvathA ekAnta kA tyAga, bhinna-bhinna pahaluoMse vastusvarUpakA nirU paNa, makhya aura gauNakI daSTi se padArthakA vicAra / syAdrAdameM jo 'syAta' zabda hai usakA artha hI yahI 2 ki kisI eka apekSAse-saba prakArase nahIM-eka dRssttise-hai| 'syAt' zabdakA artha 'zAyada' nahIM hai jaisA ki 'bhAratIya darzanazAstrakA itihAsa' ke lekhaka vidvAnne bhI samajhA hai| ve apanI isa pustakameM likhate haiM ki 'syAdvAdakA vAcyArtha hai 'zAyadabAda' aMgrejI meM ise 'probebilz2ima' kaha sakate haiN| apane atiraMjitarUpa meM syAdvAda saMdehavAdakA bhAI hai|" isapara aura Age pIcheke jainadarzana sambandhI unake nibandha para AlocanAtmaka svatantra lekha hI likhA jAnA yogya hai| yahA~ to kevala syAdvAdako 'saMdehavAda' kA bhAI samajhane ke vicArakA citana kiyA jaaygaa| ukta lekhaka yadi kisI jaina vidvAnase 'syAdvAda' ke 'syAt' zabdake arthako nibandha likhaneke pahile avagata kara lete to itanI sthUla galatI una jaisoMse-bhAratIyadarzanazAstrakA apaneko adhikArI vidvAna samajhane vAloMse--na hotii| jaina vicArakoMne 'syAt' zabdakA jo artha kiyA hai vaha maiM Upara batA AyA haiN,| devarAjavyaktimeM aneka sambandha vidyamAna haiM-kisIkA vaha mAmA hai to kisIkA bhAnajA, kisIkA pitA hai to kisIkA putra, isa taraha usameM kaI sambandha maujUda haiN| mAmA apane bhAnajekI apekSA, pitA apane putrakI apekSA, bhAnajA apane mAmAkI apekSA, putra apane pitAkI apekSAse hai, isa prakAra devarAjameM pitRtva, putratva, mAtulatva, svasrIyatva Adi dharma nizcita rUpa hI haiM-saMdigdha nahIM haiM aura ve hara samaya vidyamAna hai| 'pitA' kahe jAne ke samaya putrapanA unameMse bhAga nahIM jAtA hai-sirpha gauNa hokara rahatA hai| isI taraha jaba unakA bhAnajA unheM 'mAmA-mAmA' kahatA hai usa samaya ve apane mAmAkI apekSA bhAnaje nahIM miTa jAte--usa samaya bhAnajApanA unameM gauNamAtra hokara rahatA hai / syAdvAda isa tarahase vastudharmoMkI gutthiyoMko sulajhAtA hai-unakA yathAvat nizcaya karAtA hai -svadravya, kSetra, kAla bhAvakI apekSAse hI vastu 'sat'-astitvavAn hai aura paradravya kSetra, kAla, bhAvako apekSAse hI vastu 'asat'-nAstitvavAna hai Adi sAta bhaGgoM dvArA grahaNa karane yogya aura chor3ane yogya (gauNa kara dene yogya) padArthoMkA syAdvAda hastAmalakavat nirNaya karA detA hai| saMdeha yA bhramako vaha paidA nahIM karatA hai| balki syAdvAdakA Azraya liye binA vastutattvakA yAthAtathya nirNaya ho hI nahIM sakatA hai / ataH syAdvAdako saMdehavAda samajhanA nitAMta asAdhAraNa bhUla hai| bhinna do apekSAoMse virodhI sarIkhe dIkha rahe (virodhI nahIM) do dharmoke eka jagaha rahane meM kucha bhI virodha nahIM hai / jahA~ pustaka apanI apekSA astitvadharmavAlI hai vahA~ anya padArthokI apekSA nAstitvadharmavAlI bhI hai, para-niSedhake binA svasvarUpAstitva pratiSThita nahIM ho sakatA hai| ataH yaha spaSTa hai ki syAdvAdameM na virodha hai aura na sandeha jaisA anya koI dUSaNa; vaha to vastunirNayakAtattvajJAnakA advitIya amogha zastra hai, sabala sAdhana hai / vastu cU~ki aneka dharmAtmaka hai aura usakA vyavasthApaka syAdvAda hai isaliye syAdvAdako hI anekAntavAda bhI kahate haiN| kintu 'anekAnta' aura 'syAdvAda' meM vAcya-vAcaka-sambandha hai| 1. AptamImAMsA kA0 104 / 3. 'bhAratIya darzanazAstrakA itihAsa', pR0 135 / 2. AptamImAMsA kA0 103 / 4. dekho, AptamImAMsA kA0 15 / - 159 -
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaI 4. karmavAda karma jar3a hai, paudgalika hai, usakA jIvake sAtha anAdikAlika sambandha hai| karmakI vajahase hI jIva parAdhIna hai aura sukhaduHkhakA anubhava karatA hai / vaha karmase aneka paryAyoMko dhAraNa karake caturgati saMsArameM ghUmatA haiM / kabhI U~cA bana jAtA hai to kabhI nIcA, daridra hotA hai to kabhI amIra, murkha hotA hai to kabhI vidvAna, andhA hotA hai to kabhI bahirA, laMgar3A hotA hai to kabhI baunA, isa taraha zubhAzubha karmoMkI badaulata duniyAke raMgamaMcapara naTakI taraha anekoM bheSoMko dhAraNa karatA hai-anaginata paryAyoMmeM upajatA aura maratA hai| yaha saba karmakI viDambanA-karmakI prapaJcanA hai| vIrazAsanameM karmake mUla aura uttarabheda aura unake bhI bhedoMkA bahuta hI sundara, sUkSma, vizada vivecana kiyA hai| baMdha, baMdhaka, bandhya aura bandhanIya tattvoMpara gaharA vicAra kiyA hai / jIva kaise aura kaba karmabaMdha karatA hai ina sabhI bAtoMkA citana kiyA gayA hai / karmavAdase hameM zikSA milatI hai ki hama svayaM U~ce uTha sakate haiM aura svayaM ho nIce gira sakate haiM / vIrazAsanameM jIvAdi sAta tattvoM, samyakdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrarUpa mokSamArga aura pramANa, naya. nikSepa Adi upAyatattvoMkA bhI bahuta hI sambaddha evaM saMgata, vizada vyAkhyAna kiyA gayA hai / pramANake do (pratyakSa aura parokSa) bheda karake unhIM meM anya saba pramANoMke antarbhAvakI vibhAvanA ki evaM yuktipUrNa DhaMgase kI gaI hai, vaha eka niSpakSa vicArakako AkarSita kiye binA nahIM rahatI hai| nayavAda to jaina darzanakI anyatama mahattvapUrNa dena hai| vastuke aMzajJAnako naya kahate haiN| ve naya aneka haiN| vastuke bhinna-bhinna aMzoMko grahaNa karane vAle naya hI hai / jJAtAko hamezA pramANa-dRSTi nahIM rahatI hai| kabhI usakA vastuke kisI khAsa dharmako hI jAnanekA abhiprAya hotA hai, usa samaya usakI naya-dRSTi hotI hai aura isIliye jJAtA ke abhiprAyako jaina darzanameM naya mAnA hai| cUMki vaktAko vacana pravRtti bhI kramazaH hotI hai-vacanoM dvArA vaha eka aMzakA hI prativacana kara sakatA hai / isaliye vaktAke vacana-vyavahArako bhI jainadarzanameM 'naya' mAnA hai| ataeva jJAnAtmaka aura vacanAtmakarUpase athavA jJAnanaya aura zabdanayake bhedase naya vaNita haiN| isa taraha vIrazAsana vaijJAnika evaM tAttvika zAsana hai| usake ahiMsA, syAdvAda jaise vizvapriya siddhAntoMse usakI upayogitA evaM AvazyakatA bhI adhika prakaTa hotI hai| vIrazAsanake anuyAyI hama jainoMkA parama kartavya hai ki bhagavAn vIrake dvArA upadezita unake 'sarvodaya tIrtha' ko vizvameM camatkRta kareM aura unake pavitra siddhAntoMkA svayaM ThIka taraha pAlana kareM tathA dUsaroMko pAlana karAveM aura unake zAsanakA prasAra kreN| -160 -
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIrakA adhyAtmika mArga dharmakA hrAsa, samAjakA hrAsa, dezakA hrAsa jaba carama sImAko prApta ho jAtA usa samaya kisI anokhe mahApuruSakA avatAra - janma - prAdurbhAva hotA hai aura vaha apane asAdhAraNa prabhAvase usa hrAsako dUra karanemeM samartha hotA hai / vAstavameM usa puruSameM mahApuruSatva bhI isI samaya prakaTa hotA hai aura anekAneka zaktiyoM tathA paramocca guNoMkA pUrNa vikAsa bhI tabhI hotA hai / vaha apane samUce jIvanako loka - hita meM samarpita kara detA hai / bhagavAn mahAvIra aise hI mahApuruSoMmeM haiM / unhoMne apane jIvana ke pratyeka kSaNako loka-hita meM lagAyA thA / vizvako AtmakalyANakA sandeza diyA thA / usa samaya vividha matoMkI asamaJjasatA tIvra gati se cala rahI thI / dharmakA sthAna sampradAya tathA jAtine ghera liyA thA / eka sampradAya evaM jAti dUsare sampradAya evaM jAtiko apanA zatru samajhatI thI / Ajase bhI adhikatama sAmpradAyikatAkI tIvra agni usa samaya dhadhaka rahI thI / dArzanika siddhAntoMse spaSTa mAlUma hotA hai ki bauddha aura brAhmaNa ( yAjJika) Apasa meM eka dUsareko apanA lakSya (vedhya-bhakSya ) samajhate the / Ajake hindU aura musalamAnoM jaisI sthiti thI / yAjJika yajJoMmeM niraparAdha pazuoMke havanako dharma batAte the unake viruddha bauddha yAjJika hiMsAko adharma aura pApakRtya batAte the / / yuktivAdako lekara yAjJika kahate ki : " vaidikI hiMsA hiMsA na bhavati, Atmano nityatvAt " vedavihita hiMsA hiMsA ( jIvaghAta) nahIM hai, kyoMki AtmA nitya hai, amara hai, usakA vinAza nahIM hotA / bhautika zarIra, indriya, prANa AdikA hI vinAza hotA hai / isakI puSTi karaneke liye ve er3Ise coTI taka pasInA bahAte the / udhara bauddha bhI yuktivAda kama nahIM the / ve bhI "sarvaM kSaNikaM satvAt" samasta cIjeM nAzazIla haiM kyoMki sat haiM - isa svakalpita siddhAntakI bhittipara "vaidikI hiMsA hiMsA astyeva Atmano'nityatvAt" 'veda meM kahI hiMsA jIvAta hI hai kyoMki AtmA anitya hai, maratI hai, usakA vinAza hotA hai' isa siddhAntako jhaTa racakara unakA khaMDana kara dete the / yahI kAraNa hai ki yAjJikoMko bauddhoMke prati pratihiMsAke bhAvoMko lekara unake parAjita karane ke liye chala, jAti, nigrahasthAnoMkI sRSTi karanI par3I, phira bhI ve isa dizA meM asaphala rahe / bhagavAna mahAvIra aisI-aisI anekoM viSama sthitiyoM, ulajhanoMko tIsa varSakI Ayu taka apanI carmacakSuoM aura jJAnacakSuoMse dekhate-dekhate Uba gaye, unakI AtmA tilamilA uThI, aba ve ina viSamatAoM, anyAyoM, atyAcAroMko nahIM saha sake / phalataH saMsArake samasta sukhoMpara lAta mAra dI, na vivAha kiyA, na rAjya kiyA aura na sAmrAjyake aizvaryako bhogA / ThIka hai lokahitakI bhAvanA meM sane hue puruSako indriya sukha kI bAteM kaise suhA sakatI hai| sukhako bhoganA yA janatAke kaSToMko dUra karanA donoM meM se eka hI sakatA hai| 21 161 -
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIra saMsAra, zarIra, viSaya-bhogoMse virakta hokara pahale apaneko pUrNa banAneke liye unmukha huye, kyoMki ve acchI taraha samajhate the ki maiM apUrNa avasthA aura sAmrAjyazaktise lokakA pUrA-pUrA hita nahIM kara sakatA huuN| bhale hI sAmrAjyazaktise tAtkAlika yAjJika hiMsA banda ho jAve, para yaha asara unake zarIra taka hI sImita rahegA, AtmA taka nahI pahu~cegA / AdezakA asara zarIra taka hI sImita rahatA hai jabaki upadezakA asara AtmApara hotA hai aura cirasthAyI hotA hai / ina saba bAtoMko vicArakara bhagavAn mahAvIrane sAmrAjya-zaktiko na AjamAkara Atmazaktiko hI AjamAnekA saphala prayatna kiyaa| phalataH lagAtAra 12 varSakI kaThora tapazcaryA ke bAda unheM pUrNatvakI prApti ho gaI aura ve sarvajJa kahe jAne lge| ___ bhagavAn mahAvIrane ukta asamaJjasatAoMko dUra karanevAle saphala tathya sAdhana syAdvAda (apekSAvAda) ke dvArA samanvaya karanA zurU kiyA aura unake ekAnta mantavyoMkA samucita nirasana kiyaa| kevala AtmAko nityatA yA anityatA vaidika hiMsAkA vidhAna yA niSedha nahIM kara sakatI hai| vidhAna aura nityatA, niSedha aura anityatAmeM vyApti nahIM hai / yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki AtmA nitya haiM isalie vaidika hiMsAke karane meM koI doSa-jIvaghAta nahIM hai, vaidika hiMsA vaidha hai aura yaha bhI nahIM kahA jA sakatA hai ki AtmA anitya hai isaliye vaidika hiMsA doSa-jIvaghAta hai-vaidika hiMsA niSiddha hai| nityatA aura anityatA parasparameM sapratipakSa haiN| ataH isa prakArase samajhanA cAhiye ki AtmA nitya bhI hai aura anitya bhii| caitanyasvarUpa Atmadravya hara avasthAoMmeM rahatA hai usakA vinAza nahIM hotA hai, lekina avasthAyeM-paryAyeM badalatI rahatI haiM, unakA vinAza hotA hai aura ye paryAya Atmadravyase pRthak nahIM kI jA sakatI hai, isaliye abhinna haiM aura dravya paryAyakA bheda supratIta hotA hai, isalie bhinna bhI hai| yajJoMmeM kiyA gayA pazubadha avazya hiMsA-jIvadhAta hai kyoMki zarIrAdike nAza honepara AtmAkA bhI nAza hotA hai| jaise tilameM tela sarvatra vyApta hokara rahatA hai usI prakAra zarIrake avayavoMmeM AtmA vyApta hokara rahatI hai / yahI bAta hai ki aMgulI Adike kaTa jAnepara kaSTa hotA hai, vedanA hotI hai / hiMsAkA artha hI jIvaghAta hai, kevala ghAta yA vinAza nhiiN| isIliye hiMsA zabdakA prayoga acetana jar3apadArthoMmeM nahIM hotA hai| ataH spaSTa hai ki yajJoMmeM kiyA gayA pazuvadha jIvaghAta hai kyoMki vaha saMkalpapUrvaka-jAna-bUjhakara kiyA jAtA hai prasiddha kasAiyoMke pazuvadhake samAna / yadyapi ghara-bAra banAne, kuTamba paripAlana karane, AjIvikopArjana karane, mandira Adike nirmANa karAnemeM bhI hiMsA-jIvaghAta hotA hai / para yaha hiMsA gRhasthapadakI haisiyatase kSamya hai, anivArya hai, asaMkalpapUrvaka hai, sAdhapadakI haisiyatase to yaha bhI akSamya evaM nivArya hai, taba dharmako oTameM yajJoMmeM yAjJika gRhasthoM dvArA kI jAnevAlI nivArtha saMkalpI hiMsA kaise jAyaja ho sakatI hai yA vaidha kahI jA sakatI hai ? dUsarI bAta yaha hai ki vedameM kahI hiMsA dharma nahIM hai, usase apane tathA dUsaroMko vedanA-duHkha utpanna hotA hai, rAga-dveSa Adi pramatta bhAvoMse kI jAtI hai| hiMsA kabhI bhI dharma nahIM hai aura na huI hai aura na hogI / ahiMsA hI AtmAkA nija dharma hai aura vahI prANiyoMko saMsAra-samudrase pAra utAranevAlI hai / saMsArakI vaha pustaka dharmapustaka nahIM hai jisameM hiMsAkA pratipAdana hai / vaha kevala ekadezIya logoM dvArA janatAko Thagane ke liye likhI gaI hai| ataH spaSTa hai ki yajJoMmeM kiyA gayA pazuvadha dharma nahIM hai| hA~, yadi yajJa karanA hI hai to nimna prakArakA yajJa karo- apanI antarAtmAko kuNDa banAo, usameM dhyAnarUpI agni jalAo aura use indriyoM ke nigraharUpa damarUpI pavanase uddIpita karo tathA usameM azubhakarmarUpI IdhanakI Ahuti do| dharma, artha, kAma aura mokSako naSTa karanevAle kaSAyarUpI pazaoMkA zamarUpI mantroMkA uccAraNa karake havana kro| aisA AtmayajJa hI vidvAnoM dvArA vidheya hai| karma - 162 -
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'vamuktikA sIdhA mArga hai / bhUtayajJa-- pazuyajJa tumhArI karmavimuktikA mArga nahIM hai, pratyuta karma-yuktikA mArga hai, durgatikA kAraNa hai / ataH yajJoMmeM kiyA gayA pazu-vadha dharma nahIM hai| bauddhoMkA AtmAko sarvathA kSaNika mAnanA pratyakSa pramANase bAdhita hai| pratyakSase samasta padArtha sthira sthUla pratIta hote haiM / "asatakA utpAda nahIM hotA hai aura satakA vinAza nahIM hotA" arthAta jo nahIM hai vaha utpanna nahIM ho sakatA aura jo hai-jisakA sadbhAva hai usakA sarvathA vinAza-abhAva nahIM ho sakatA / isa siddhAntake anusAra AtmA jaba sad-sadbhAvarUpa hai to usakA sarvathA vinAza nahIM ho sktaa| paryAyarUpase nAza honepara bhI dravyarUpase usakA avasthAna banA hI rahatA hai| ataH AtmAkI anityatAko lekara vaidika hiMsAkA niSedha nahIM ho sakatA / usakA to uparyukta DhaMgase hI niSedha ho sakatA hai / isa prakAra bhagavAn mahAvIrane aisI-aisI anekoM samasyAyeM hala kI aura vizvako samabhAva dvArA sanmArgapara lgaayaa| bhagavAn mahAvIrake hI siddhAntoMpara mahAtmA gAMdhI cale aura samasta rASTrako calAyA hai| ___ satya aura ahiMsA AtmAkI apanI vibhUti haiN| unheM hama bhUle hue haiN| bhagavAn mahAvIra dvArA pradarzita satya aura ahiMsAkA Aloka sthAyI Aloka hai| use hameM pUrNa naitikatAke sAtha prApta karanA caahiye| hameM bhagavAn mahAvIrake pUrNa kRtajJa honA cAhiye tathA unake AdarzoM-usUloM--siddhAntoMkA hArdikatAse anuzIlana karanA caahiye| jAjaraka Melle
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakA AcAra-dharma mahAvIra aura tatkAlIna sthiti lokameM mahApuruSoM kA janma jana-jIvanako U~cA uThAne aura unakA hita karaneke lie hotA hai / bhagavAn mahAvIra aise hI mahApuruSa the / unameM loka-kalyANakI tIvra bhAvanA, asAdhAraNa pratibhA, advitIya teja aura anupama Atmabala thaa| bacapanase hI unameM alaukika dhArmika bhAva aura sarvodayakI sAtizaya lagana honese netRtva, lokapriyatA aura adbhuta saMgaThanake guNa vikasita hone lage the| bhautikatAke prati unakI na Asakti thI aura na AsthA / unakA vizvAsa AtmAke kevala amaratvameM hI nahIM, kintu usake pUrNa vikasita rUpa paramAtmatvameM bhI thaa| ataeva ve indriya-viSayoMko tApakRt aura tRSNAbhivarddhaka mAnate the| eka lokapUjya eva sarvamAnya jJAtRvaMzI kSatriya gharAnemeM utpanna hokara aura vahA~ sabhI sAmagriyoMke sulabha honepara bhI ve rAjamahaloMmeM tIsa varSa taka 'jalameM bhinna kamala' kI bhA~ti athavA gItAke zabdoM meM sthitaprajJa' kI taraha rahe, para unheM koI indriya-viSaya lubhA na sakA / unakI A~khoMse bAhya sthiti bhI ojhala na thii| rAjanaitika sthiti yadyapi usa samaya bahata hI sudar3ha aura Adarza thii| nau licchiviyoMkA saMyakta evaM saMgaThita zAsana thA aura ve bar3e prema evaM sahayogase apane gaNarAjyakA saMcAlana karate the| rAjA ceTaka isa gaNarAjyake suyogya adhyakSa the aura vaizAlI unakI rAjadhAnI thii| vaizAlI rAjanaitika halacaloM tathA licchaviyoM kI pravRttiyoMkI kendra thii| para sabase bar3I jo nyUnatA thI vaha yaha thI ki zAsana samAja aura dharmake mAmale meM mauna thAusameM koI hastakSepa nahIM kara sakatA thA / phalataH sAmAjika aura dhArmika patana parAkASThAko pahu~ca cukA thA tathA donoMkI dazA atyanta virUpa rUpa dhAraNa kara cukI thii| chuAchUta, jAtIyatA aura U~ca-nocake bhedane samAja tathA dharmakI jar3oMko khokhalA evaM jarjarita banA diyA thaa| ajJAna, mithyAtva, pAkhaNDa aura adharmane apanA DerA DAla rakhA thaa| isa bAhya sthitine bhI bhagavAna mahAvIrakI A~khoMko adbhuta prakAza diyA aura ve tIsa varSakI bharI javAnI meM hI samasta vaiSayika sukhopabhogoMko tyAgakara aura unase virakti dhAraNa kara sAdhu bana gaye the| unhoMne anubhava kiyA thA ki gRhastha yA rAjAke padakI apekSA sAdhukA pada atyanta unnata hai aura isa padameM hI tapa, tyAga tathA saMyamakI uccArAdhanA kI jA sakatI hai aura AtmAko 'paramAtmA' banAyA jA sakatA hai| phalasvarUpa unhoMne bAraha varSa taka kaThora tapa aura saMyamakI ArAdhanA karake apane carama lakSya vItarAga-sarvajJatva athavA paramAtmatvakI zuddha evaM paramocca avasthAko prApta kiyA thaa| mahAvIra dvArA AcAradharmakI pratiSThA unhoMne jisa 'supatha' para calakara itanI U~cI unnati kI aura asIma jJAna evaM akSaya Anandako prApta kiyA, usa 'supatha' ko janakalyANake lie bhI unhoMne usI taraha pradarzita kiyA, jisa taraha sadvaidya bar3e parizrama aura kaThora sAdhanAse prApta apane anupama cikitsA-jJAna dvArA karuNA-buddhise roga-pIr3ita logoMkA rogopazamana karatA hai aura unheM jIvana-dAna detA hai| mahAvIrake 'AcAra-dharma' para calakara pratyeka vyakti laukika aura pAralaukika donoM hI prakArake hitoMko kara sakatA hai / Ajake isa cAkacikya evaM -164 -
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhautikatA-priya jagatmeM unake 'AcAra-dharma' ke AcaraNakI bar3I AvazyakatA hai / mahAbhAratake eka upAkhyAnameM nimna zloka AyA hai : jAnAmi dharma na ca me pravRttiH, jAnAmyadharma na ca me nivRttiH / kenApi devena hRdi sthitena, yathA niyukto'smi tathA karomi // maiM dharmako jAnatA hU~, para usameM merI pravRtti nahIM hotI aura adharmako bhI jAnatA hU~, lekina usase nivRtti nahIM / hRdayameM sthita koI deva jaisI mujhe preraNA karatA hai, vaisA karatA huuN|' yathArthataH yahI sthiti Aja amanISI aura manISI donoMkI ho rahI hai / bAhyameM ve bhale hI dharmAtmA hoM, para antas prAyaH sabhIkA tamovyApta hai| pariNAma yaha ho rahA hai ki pratyeka vyaktikI naitika aura AdhyAtmika cetanA zUnya hotI jA rahI hai aura bhautika cetanA evaM vaiSayika icchAe~ bar3hatI jA rahI haiN| yadi yahI bhayAvaha dazA rahI to mAnava-samAjameM na naitikatA rahegI aura na AdhyAtmikatA tathA na vaise vyaktiyoMkA sadbhAva kahIM milegA / ataH isa bhautikatAke yugameM bhagavAna mahAvIrakA 'acAradharma' vizvake mAnava samAjako bahuta kucha Aloka de sakatA hai-AdhyAtmika evaM naitika mArgadarzana kara sakatA hai| usake AcaraNase mAnava niyata maryAdAmeM rahatA haA aindriyika viSayoMko bhoga sakatA hai aura jIvanako naitika tathA AdhyAtmika banAkara use sukhI, yazasvI aura saba suvidhAoMse sampanna bhI banA sakatA hai / dUsaroMko bhI vaha zAnti aura sukha pradAna kara sakatA hai| ahiMsaka vyavahArakI AvazyakatA mAnava-samAja sukha aura zAntise rahe, isake lie mahAvIrane ahiMsA dharmakA upadeza diyaa| unhoMne batAyA ki dUsaroMko sukhI dekhakara sukhI honA aura dukhI dekhakara dukhI honA hI pArasparika premakA eyamAtra sAdhana hai / pratyeka manuSyakA kartavya hai ki vaha kisI bhI manuSya, pazu yA pakSI, yahA~taka ki choTese-choTe jantu, kITa, pataMga Adiko bhI na satAye / pratyeka jIva sukha cAhatA hai aura dukhase bacanA cAhatA hai / isakA zakya upAya yahI hai ki vaha svayaM apane prayatnase dUsaroMko dukhI na kare aura sambhava ho to unheM sukhI banAne kI hI ceSTA kare / aisA karanepara vaha sahajameM sukhI ho sakatA hai| ataH pArasparika ahiMsaka vyavahAra hI sukhakA sabase bar3A aura pradhAna sAdhana hai| isa ahiMsaka vyavahArako sthAyI banAye rakhane ke lie usake cAra upasAdhana haiN| 1. pahalA yaha ki kisIko dhokhA na diyA jAya, jisase jo kahA ho, use pUrA kiyA jaay| aise zabdoMkA bhI prayoga na kiyA jAya, jisase dUsaroMko mArmika pIr3A pahu~ce / jaise andheko andhA kahanA yA kANeko kANA kahanA satya hai, para unheM pIr3A-janaka hai / 2. dUsarA upasAdhana yaha hai ki pratyeka manuSya apane parizrama aura nyAyase upArjita dravyapara hI apanA adhikAra mAne / jisa vastukA vaha svAmI nahIM hai aura na use apane parizrama tathA nyAyase ajita kiyA hai usakA vaha svAmI na bane / yadi koI vyavasAyI vyakti utpAdaka aura parizramazIla prajAkA nyAyayukta bhAga har3apatA hai to vaha vyavasAyI nhiiN| vyavasAyI vaha hai jo nyAyase dravyakA arjana karatA hai / chalaphareba, dhokhAdhar3I yA jorajabardastIse nahIM / anyathA vaha prajAkI azAnti tathA kalahakA kAraNa bana jaaygaa| ataH nyAyaviruddha dravyakA arjana dukha tathA saMklezakA bIja hai, use nahIM karanA cAhie / -165 -
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. tIsarA yaha hai ki pratyeka vyakti (strI-puruSa) ko bhogoMmeM Asakta nahIM honA caahie| bhogoMmeM Asakta vyakti apanA tathA dUsaroMkA ahita karatA hai / vaha na kevala apanA svAsthya hI naSTa karatA hai, apitu jJAna, viveka, tyAga, pavitratA, uccakulonatA Adi kitane hI sadguNoMkA bhI nAza karatA hai aura bhAvI santAnako nirbala banAtA hai tathA samAjameM durAcAra evaM durbalatAko prazraya detA hai| ataH pratyeka puruSako apanI patnIke sAtha aura pratyeka strIko apane pati ke sAtha saMyamita jIvana bitAnA caahie| 4. cauthA yaha hai ki saMcayavRttiko sImita karanA cAhie, kyoMki AvazyakatAse adhika saMgraha karanese manuSyako tRSNA bar3hatI hai tathA samAjameM asantoSa phailatA hai| yadi vastuoMkA anucita rItise saMgraha na kiyA jAya aura prAptapara santoSa rakhA jAya to dUsaroMko jIvana-nirvAhake sAdhanoMkI kamI nahIM par3a sktii| isa taraha ahiMsAko jIvana meM lAneke lie satya, acaurya, brahmacarya aura parigrahaparimANa ina cAra niyamoMkA pAlana karanA Avazyaka hai| unake binA ahiMsA pala nahIM sakatI-pUrNarUpameM vaha jIvanameM nahIM A sktii| yahI pA~ca vrata bhagavAna mahAvIrakA AcAra-dharma hai / AcAra-dharmakA mUlAdhAra : ahiMsA Upara dekha cuke haiM ki isa AcAra-dharmakA mUlAdhAra 'ahiMsA' hai, zeSa cAra vrata to usI taraha usake rakSaka haiM jisa taraha khetoko rakSAke lie bAr3ha (vArI) lagA dI jAtI hai / yaha dekhA jAtA hai ki galata bAta kahane, kaTu bolane, asaMgata kahane aura adhika bolanese na kevala hAni hI uThAnI par3atI hai kintu kaluSatA, avizvAsa aura kalaha bhI utpanna ho jAte haiM / jo vastu apanI nahIM. use binA mAlikakI AjJAse le lenepara vastuke svAmIko duHkha aura roSa hotA hai| parapuruSa yA parastrI gamana bhI azAnti tathA tApakA kAraNa hai| parigrahakA Adhikya to spaSTataH saMkleza aura ApattiyoMkA janaka hai| isa prakAra asatya, corI, abrahma aura parigraha ye cAroM hI pApavattiyA~ hiMsAke baDhAne meM sahAyaka haiN| isalie inake tyAgameM ahiMsAke hI pAlanakA lakSya nihita hai / ataeva ahiMsAko 'parama dharma' kahA gayA hai| dravyahiMsA aura bhAvahiMsA ahiMsAke svarUpako samajhaneke liye hameM pahale hiMsAkA svarUpa samajha lenA Avazyaka hai / bhagavAn mahAvIrane hiMsAko vyAkhyA karate hae batalAyA ki 'pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA' arthAt duSTa abhiprAyase prANIko coTa pahuMcAnA hiMsA hai| sAmAnyatayA hiMsA cAra prakArakI hai-saMkalpI, AraMbhI, udyogI aura virodhI / ina cAroM hiMsAoMmeM 'coTa pahuMcAnA' samAna hai, para saMkalpI (jAnabUjhakara kI jAnevAlI) hiMsAmeM duSTa abhiprAya hone se usakA gRhasthake lie tyAga aura zeSa tIna hiMsAoMmeM duSTa abhiprAya na honese unakA atyAga batalAyA gayA hai| vAstavameM una tIna hiMsAoM meM kevala dravyAhiMsA hotI hai aura saMkalpI hiMsAmeM dravya hiMsA aura bhAvahiMsA donoM hI hiMsAe~ hotI haiN| jainadharma meM binA bhAvahiMsa dravya-hiMsAko pApabandhakA kAraNa nahIM mAnA gayA hai| gRhastha apane aura parivArake bharaNa-poSaNake lie Arambha tathA udyoga karatA hai aura kabhI-kabhI apanI, apane parivAra, apane samAja aura apane rASTrakI rakSAke lie AkrAntAse lar3AI bhI lar3atA hai aura usameM hiMsA hotI hI hai| parantu Arambha, udyoga aura virodhake karate samaya usakA duSTa abhiprAya na honese vaha ahiMsaka hai tathA usakI ye hiMsAe~ kSamya haiM, kyoMki usakA lakSya kevala nyAyayukta bharaNa-poSaNa tathA rakSAkA hotA hai| ataeva jainadharmake anusAra apane dvArA kisI prANoke mara jAne yA dukhI honese hI hiMsA nahIM hotii| saMsArameM sarvatra jIva pAye jAte haiM aura ve -166
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane nimittase marate bhI rahate haiN| phira bhI jainadharma isa 'prANighAta' ko hiMsA nahIM kahatA / yathArthameM 'hisArUpa pariNAma' hI hiMsA hai / eka kisAna prAtaHse zAma taka khetameM hala jotatA hai aura usameM bIsiyoM jIvoMkA ghAta hotA hai, para use hiMsaka nahIM kahA gyaa| kintu eka machuA nadIke kinAre subahase sUryAsta taka jAla DAle baiThA rahatA hai aura eka bhI machalI usa ke jAlameM nahIM aatii| phira bhI use hiMsaka mAnA gayA hai / isakA kAraNa spaSTa hai / kisAnakA hiMsAkA bhAva nahIM hai-usakA bhAva anAja upajAne kA hai aura machu AkA bhAva pratisamaya tIvra hiMsAkA rahatA hai / jaina vidvAn AzAdharane nimna zlokameM yahI pradarzita kiyA hai: viSvagjIva-cite loke kva caran ko'pyamokSyata / ___ bhAvaikasAdhanau bandha-mokSau cennAbhaviSyatAm / / 'yadi bhAvoMpara bandha aura mokSa nirbhara na hoM to sArA saMsAra jIvarAzise khacAkhaca bharA honese koI mukta nahIM ho sktaa|' jainAgamameM spaSTa kahA gayA hai : maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiMsA / payadassa patthi baMdho hiMsAmetteNa samidassa // 'jIva mare yA cAhe jiye, asAvadhAnIse kAma karanevAle vyaktiko niyamase hiMsAkA pApa lagatA hai| parantu sAvadhAnIse pravRtti karanevAleko hiMsA honemAtrase hiMsAkA pApa nahIM lgtaa|' - jainake purANa yuddhoMse bhare par3e haiM aura una yuddhoMmeM acche aNuvratiyoMne bhAga liyA hai / padmapurANameM lar3AIpara jAte hue kSatriyoMke varNana meM eka senAnIkA citraNa nimna prakAra kiyA hai samyagdarzanasampannaH zUraH kazcidaNuvratI / pRSThato vIkSyate palyA purastridazakanyayA // 'eka samyagdRSTi aura aNuvratI sipAhI jaba yuddha meM jA rahA hai, to use pIchese usakI patnI dekha rahI hai aura vicAratI hai ki merA pati kAyara banakara yuddhase na lauTe-vahIM vIragati prApta kare aura sAmanese devakanyA dekhatI hai-yaha vIra devagati pAye aura cAha rahI hai ki maiM use varaNa kruuN|' ___ yaha sipAhI samyagdRSTi bhI hai aura aNuvratI bhii| phira bhI vaha yuddha meM jA rahA hai, jahA~ asaMkhya manuSyoMkA ghAta hogA / isa sipAhIkA uddezya mAtra AkrAntAse apane dezakI rakSA karanA hai| dUsareke dezapara hamalA kara use vijita karane yA usapara adhikAra jamAne jaisA duSTa abhiprAya usakA nahIM hai| ataH vaha dravya-hiMsA karatA huA bhI ahiMsA-aNuvratI banA huA hai / usake ahiMsA-aNuvratameM koI dUSaNa nahIM aataa| jaina dharma meM eka 'samAdhimaraNa' vratakA varNana AtA hai, jo Ayuke antameM aura kucha paristhitiyoM meM jIvana-bhara pAle hae AcAra dharmakI rakSAke lie grahaNa kiyA jAtA hai| isa vratameM dravya-hiMsA to hotI hai para bhAva-hiMsA nahIM hotI; kyoMki ukta vrata usI sthiti meM grahaNa kiyA jAtA hai, jaba jIvanake bacanekI AzA nahIM rahatI aura Atmadharmake naSTa honekI sthiti upasthita ho jAtI hai| isa vratake dhArakake pariNAma saMkliSTa na hokara vizuddha hote haiM / vaha usI prakAra Atmadharma-rakSAke lie Atmotsarga karatA hai jisa prakAra eka bahAdura vIra senAnI rASTra-rakSAke lie ha~sate-ha~sate Atmotsarga kara detA hai aura pITha nahIM
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ pheratA / yahI kAraNa hai ki isa vratakA dhAraka vIra senAnIkI bhA~ti ahiMsaka mAnA gayA hai / yadi koI vyakti isa vratakA durupayoga karatA hai to kisI bhI acchI bAtakA durupayoga ho sakatA hai / baMgAlameM 'antakriyA' kA bahuta durupayoga hotA thA / aneka loga vRddhA strIko gaMgA kinAre le jAte the aura usase kahate the-- 'hari bola / ' agara usane 'hari' bola diyA to use jIte hI gaMgA meM bahA dete the / parantu vaha 'hari' nahIM bolatI thI, isase use bAra-bAra pAnI meM DubA - DubAkara nikAlate the aura jaba taka vaha 'hari' na bole taba taka use isI prakAra parezAna karate the, jisase ghabarAkara vaha 'hari' bola diyA karatI thI aura ve loga use svarga pahu~cA dete the / 'antakriyA' kA yaha durupayoga hI thA / samAdhimaraNavratakA bhI koI durupayoga kara sakatA hai / parantu durupayoga ke Darase acche kAmakA tyAga nahIM kiyA jAtA / kintu yathAsAdhya durupayogako rokane ke lie kucha niyama banAye jAte haiM / samAdhimaraNavrata ke viSaya meM bhI jainadharma meM niyama banAye gaye haiM / anazana kitanA mahattvapUrNa evaM Atmazuddhi aura prAyazcittakA sAvana hai| gA~dhIjI usakA prayoga Atmazuddhike lie kiyA karate the / kintu apanI bAta manavAne ke lie Aja usakA bhI durupayoga hone lagA hai / lekina isa durupayogase anazana kA na mahattva kama ho sakatA hai aura na usakI AvazyakatA samApta ho sakatI hai / isa vivecanase hama dravya-hiMsA aura bhAva-hiMsA ke antarako sahajameM samajha sakate haiM aura bhAvahiMsAko hI hiMsA jAna sakate haiM / lekina isakA yaha matalaba nahIM hai ki jainadharma meM dravyahiMsAkI chUTa de dI gaI hai / yathA zakya prayatna usako bhI bacAne ke lie upadeza diyA gayA hai aura AcAra-zuddhimeM usakA bar3A sthAna mAnA gayA hai / isa dravyahiMsA ke ho jAnepara vratI (gRhastha aura sAdhu donoM ) pratikramaNa aura prAyazcitta karate / choTe-se-choTe aura bar3e-se-bar3e sabhI jIvoMse kSamA-yAcanA kI jAtI haiM aura prAyazcitta meM svayaM yA guruse kRtAparAdha ke lie daNDa svIkAra kiyA jAtA hai| jAna par3atA hai ki jainoMke isa pratikramaNa aura prAyazcittakA pArasI dharmapara bhI prabhAva par3A hai / unake yahA~ bhI pazcAttApa karanekA rivAja hai / isa kriyAmeM jo maMtra bole jAte haiM unameMse kuchakA bhAva isa prakAra hai- 'dhAtu upadhAtuke sAtha jo maiMne durvyavahAra kiyA ho, usakA maiM pazcAttApa karatA hU~ / ' 'jamInake sAtha jo maiMne aparAdha kiyA ho, usakA maiM pazcAttApa karatA hU~ / ' 'pAnI athavA pAnIke anya bhedoMke sAtha jo maiMne aparAdha kiyA ho, usakA meM pazcAttApa karatA hU~ / ' 'vRkSa aura vRkSake anya bhedoMke sAtha jo maiMne aparAdha kiyA ho, usakA maiM pazcAttApa karatA hU~ / ' 'mahatAba, AfatAba, jalatI agni Adike sAtha jo maiMne aparAdha kiyA ho, maiM usakA pazcAttApa karatA hU~ / ' pArasiyoM kA yaha vivecana jaina-dharma ke pratikramaNase milatA-julatA hai, jo pArasI dharmapara jaina dharmake prabhAvakA spaSTa sUcaka hai / ata: bhAva-hiMsAko chor3e binA jisa taraha koI vyakti ahiMsaka nahIM ho sakatA, usI taraha dravya hiMsAko chAr3e binA nirdoSa AcAra-zuddhi nahIM pala sakatI / isalie donoM hisAoMko bacAne ke lie sadA prayatna karanA cAhie / AcAra dharmake AdhAra : gRhastha aura sAdhu isa taraha ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ye pA~ca vrata haiM / ina vratoMko gRhastha aura sAghu donoM pAlate haiM / gRhastha inheM eka dezarUpa se aura sAdhu pUrNa rUpase pAlana karate haiM / gRhasthake ye vrata aNuvrata kahalAte haiM aura sAdhuke mahAvrata / sAdhukA kSetra vistRta hotA hai / usakI sArI pravRttiyA~ sarvajana - hitAya aura sarvodaya ke lie hotI / vaha jJAna, dhyAna aura tapameM rata rahatA huA vargase, samAjase aura rASTrase bahuta U~ce uTha jAtA hai, usakI dRSTimeM ye saba saMkIrNa kSetra ho jAte haiM / samAjase vaha kama lekara aura use adhika dekara kRtArtha hotA hai / lekina gRhasthapara aneka uttaradAyitva haiN| apanI prANarakSA ke alAvA usake kuTumbake prati, samAjake prati, dharmake prati aura rASTrake prati bhI kucha kartavya haiM / ina karttavyoM 168
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko pAlana karane ke lie vaha ukta ahiMsA Adi vratoMko aNuvratake rUpameM grahaNa karatA hai aura ina svIkRta vratoMkI vRddhike lie anya sAta vratoMko bhI dhAraNa karatA hai, jo isa prakAra hai (1) apane kArya kSetrako gamanAgamanakI maryAdA nizcita kara lenA 'vivrata' hai / yaha vrata jIvanabharake lie grahaNa kiyA jAtA hai| isa vratakA prayojana icchAoMkI sImA bAMdhanA hai / (2) digvratakI maryAdAke bhItara hI use kucha kAla aura kSetra ke lie sImita kara lenA --Ane-jAneke kSetrako kama kara lenA bezavrata hai / (3) tIsarA anarthadaNDavrata hai / isameM vyarthake kAryoM aura pravRttiyoMkA tyAga kiyA jAtA hai / ye tInoM vrata aNuvratoMke poSaka evaM vardhaka honese guNavrata kahe jAte haiM / ( 4 ) sAmAyika meM Atma- vicAra kiyA jAtA hai aura khoTe vikalpoMkA tyAga hotA hai / (5) proSadhopavAsameM upavAsa dvArA AtmazaktikA vikAsa evaM sahanazIlatAkA abhyAsa kiyA jAtA hai| (6) bhogopabhogaparimANameM dainika bhogoM aura upabhogoMkI vastuoMkA parimANa kiyA jAtA hai / jo vastu eka bAra hI bhogI jAtI hai vaha bhoga tathA jo bAra - bAra bhogane meM AtI hai vaha upabhoga hai / jaise bhojana, pAna Adi eka bAra bhoganemeM Anese bhoga vastue~ haiM aura vastra, vAhana Adi bAra-bAra bhogane meM Ane se upabhoga vastue~ haiM / ina donoM hI prakArakI vastuoMkA pratidina niyama lenA bhogopabhogaparimANa vrata hai / (7) atithisaMvibhAga meM supAtroMko vidyA, auSadhi, bhojana aura surakSAkA dAna diyA jAtA hai, jisase vyaktikA udAratAguNa prakaTa hotA hai| tathA inake anupAlanase sAdhu bananekI zikSA (dizA aura preraNA) milatI hai / isa prakAra pratyeka vyakti, cAhe vaha sAmAjika jIvana kSetrameM ho yA rASTrIya, ina 12 vratoMkA saralatAse pAlana kara sakatA hai aura apane jIvanako sukhI evaM zAntipUrNa banA sakatA hai| 22 169 -
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIrakI kSamA aura ahiMsAkA eka vizleSaNa zAnti aura sukha aise jIvana-mUlya haiM, jinakI cAha mAnavamAtrako rahatI hai| azAnti aura duHkha kisIko bhI iSTa nahIM, aisA sabhIkA anubhava hai| aspatAlake usa rogIse pUchie, jo kisI pIr3Ase karAha rahA hai aura DAkTarase zIghra svastha honeke lie kAtara hokara yAcanA karatA hai| vaha rogI yahI uttara degA ki hama pIDAkI upazAnti aura caina cAhate haiN| usa garIba aura dIna-hIna AdamIse prazna karie, jo abhAvoMse pIDita hai| vaha bhI yahI javAba degA ki hameM ye abhAva na satAyeM aura hama sUkhase jie~ / usa amIra aura sAdhanasampanna vyaktiko bhI TaTolie, jo bAhya sAdhanoMse bharapUra hote hae bhI rAta-dina cintita hai / vaha bhI zAnti aura sukhakI icchA vyakta kregaa| yuddhabhUmimeM lar3a rahe usa yoddhAse bhI savAla karie, jo dezakI rakSAke lie prANotsarga karane ke lie udyata hai| usakA bhI uttara yahI milegA ki vaha antaraMgameM zAnti aura sukhakA icchuka hai| isa taraha vibhinna sthitiyoM meM phaMse vyaktiko Antarika cAha zAnti aura sukha prAptikI milegI / vaha manuSyameM, cAhe vaha kisI bhI deza, kisI bhI jAti aura kisI bhI vargakA ho, pAyI jaayegii| iSTakA saMvedana honepara use zAnti aura sukha milatA hai tathA aniSTakA saMvedana usake azAnti aura duHkhakA paricAyaka hotA hai| isa sarvekSaNase hama isa pariNAmapara pahu~cate haiM ki manuSyake jIvanakA mUlya zAnti aura sukha hai / yaha bAta usa samaya aura adhika anubhavameM A jAtI hai jaba hama kisI yuddhase virata hote haiM yA kisI bhArI parezAnIse makta hote haiN| darzana aura siddhAnta aise anabhavoMke AdhArase hI nirmita hote haiM aura zAzvata bana jAte haiN| jaba manameM krodhako udbhUti hotI hai to usake bhayaMkara pariNAma dRSTigocara hote haiN| kruddha jarmanIna jaba jApAnayaddha meM usake do nagaroMko bamoMse dhvaMsa kara diyA to vizvane usakI bhartsanA kii| phalataH saba orase zAntikI cAha kI gyii| krodhake viSale kITANu kevala Asa-pAsake vAtAvaraNa aura kSetrako hI dhvasta nahIM karate, svayaM kruddhakA bhI nAza kara dete haiN| hiTalara aura musolinIke krodhane unheM vizvake citrapaTase sadAke lie asta kara diyaa| dUra na jAyeM, pAkistAnane jo krodhonmAdakA pradarzana kiyA usase usake pUrvI hisseko usane hamezAke lie alaga kara diyA / vyaktikA krodha kabhI-kabhI bhArIse bhArI hAni paha~cA detA hai| isake udAharaNa denekI jarUrata nahIM hai / vaha sarvavidita hai| kSamA eka aisA astrabala hai jo krodhake bArako nirarthaka hI nahIM karatA, krodhIko namita bhI karA detA hai / kSamAse kSamAvAnkI rakSA hotI hI hai, usase unakI bhI rakSA hotI hai, jinapara vaha kI jAtI hai| kSamA vaha sugandha hai jo Asa-pAsake vAtAvaraNako mahakA detI hai aura dhIre-dhIre hareka hRdayameM vaha baiTha jAtI hai| kSamA bhItarase upajatI hai, ataH usameM bhayakA lezamAtra bhI aMza nahIM rhtaa| vaha vIroMkA bala hai, kAyaroMkA nhiiN| kAyara to kSaNa-kSaNameM bhIta aura vijita hotA rahatA hai| para kSamAvAn nirbhaya aura vijayI hotA hai| vaha aisI vijaya prApta karatA hai jo zatruko bhI usakA banA detI hai / kSamAvAnako krodha AtA hI nahIM, usase vaha kosoM dUra rahatA hai / -170 -
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstavameM kSamA-kSamatA-sahanazIlatA manuSyakA eka aisA guNa hai jo do nahIM, tIna nahIM hajAroM, lAkhoM aura karor3oM manuSyoMko jor3atA haiM, unheM eka-dUsareke nikaTa lAtA hai| saMyukta rASTrasaMgha jaisI vizvasaMsthA isI ke balapara khar3I ho sakI hai aura jaba taka usameM yaha guNa rahegA taba taka vaha banA rhegaa| tIrthakara mahAvIrameM yaha gaNa asIma thA / phalataH unake nikaTa jAti aura prakRti virodhI prANI-sarpanevalA, siMha gAya jaise bhI Apasake vaira-bhAvako bhUlakara Azraya lete the, manuSyoMkA to kahanA hI kyA / unakI dRSTi meM manuSyamAtra eka the| hA~, guNoMke vikAsakI apekSA unakA darjA U~cA hotA jAtA thA aura apanA sthAna grahaNa karatA jAtA thaa| jinakI dRSTi pUta ho jAtI thI ve samyakadRSTi, jinakA dRSTike sAtha jJAna pavitra (asadbhAvamukta) ho jAtA thA ve samyagjJAnI aura jinakA dRSTi aura jJAnake sAtha AcaraNa bho pAvana ho jAtA thA ve samyakcAritrI kahe jAte the aura vaisA hI unheM mAna-sammAna milatA thaa| kSamA yathArtha meM ahiMsAkI hI eka prakAzapUrNa kiraNa hai, jisase antaratama su-Alokita ho jAtA hai / ahiMsaka prathamataH AtmA aura manako baliSTha banAneke lie isa kSamAko bhItarase vikasita karatA, gAr3hA banAtA aura unnata karatA hai| kSamAke unnata honepara usakI rakSAke lie hRdayameM komalatA, saralatA aura nirbhIkavRttiko vArI (rakSakAvali) ropatA hai| ahiMsAko hI sarvAMgapUrNa banAneke lie satya, acaurya, zIla, aura aparigrahakI nirmala evaM udAtta vRttiyoMkA bhI vaha aharniza AcaraNa karatA hai| sAmAnyatayA ahiMsA use kahA jAtA hai jo kisI prANIko na mArA jAya / parantu yaha ahiMsAkI bahuta sthUla paribhASA hai| tIrthaMkara mahAvIrane ahiMsA use batalAyA, jisameM kisI prANIko mAranekA na manameM vicAra Aye, na vANIse kucha kahA jAya aura na hAtha AdikI kriyAe~ kI jaayeN| tAtparya yaha ki hiMsAke vicAra, hiMsAke vacana aura hiMsAke prayatna na karanA ahiMsA hai| yahI kAraNa hai ki eka vyakti hiMsAkA vicAra na rakhatA huA aise vacana bola detA hai yA usakI kriyA ho jAtI hai jisase kisI jIvakI hiMsA sambhava hai to use hiMsaka nahIM mAnA gayA hai| pramattayoga-kaSAyase honevAlA prANavyaparopaNa hI hiMsA hai| hiMsA aura ahiMsA vastutaH vyaktike bhAvoMpara nirbhara haiM / vyaktike bhAva hiMsAke haiM to vaha hiMsaka hai aura yadi usake bhAva hiMsAke nahIM haiM to vaha ahiMsaka hai| isa viSayameM hameM vaha machuA aura kRSaka dhyAtavya hai jo jalAzayameM jAla phailAye baiThA hai aura pratikSaNa machalI grahaNakA bhAva rakhatA hai, para machalI pakar3ameM nahIM AtI tathA jo kheta jotakara anna upajAtA hai aura kisI jIvake ghAtakA bhAva nahIM rakhatA, para aneka jIva kheta jotanese marate haiN| vAstavameM machuAke kSaNa-kSaNake pariNAma hiMsAke honese vaha hiMsaka kahA jAtA hai aura kRSakake bhAva hiMsAke na hokara anna upajAneke honese vaha ahiMsaka mAnA jAtA hai| mahAvIrane hiMsAahiMsAko bhAvapradhAna batalAkara unakI sAmAnya paribhASAse kucha U~ce uThakara ukta sUkSma paribhASAe~ prastuta kii| ye paribhASAyeM aisI haiM jo imeM pApa aura vaMcanAse bacAtI hai tathA tathyako sparza karatI hai| ahiMsaka khetI kara sakatA hai, vyApAra-dhaMdhe kara sakatA hai aura jIvana-rakSA tathA deza-rakSAke lie zastra bhI uThA sakatA hai, kyoMki usakA bhAva AtmarakSAkA hai, AkramaNakA nahIM / yadi vaha AkramaNa honepara use saha letA hai to usakI vaha ahiMsA nahIM hai, kAyaratA hai / kAyaratAse vaha AkramaNa sahatA hai aura kAyaratAmeM bhaya A hI jAtA hai tathA bhaya hiMsAkA hI eka bheda hai / vaha paradhAta na karate hue bhI svaghAta karatA hai / ataH mahAvIrane ahiMsAkI bArIkIko na kevala svayaM samajhA aura Acarita kiyA, apitu use usa rUpameM ho AcaraNa karanekA dUsaroMko bhI unhoMne upadeza diyaa| -171
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi AjakA manuSya manuSyase prema karanA cAhatA hai aura mAnavatAkI rakSA karanA cAhatA hai to use mahAvIrakI ina sUkSma kSamA aura ahiMsAko apanAnA hI pdd'egaa| yaha sambhava nahIM ki bAharase hama manuSyapremakI duhAI deM aura bhItarase kaTAra calAte raheM / manuSya premake lie antas aura bAhara donoMmeM eka honA cAhie / kadAcit hama bAhara premakA pradarzana na kareM, to na kareM, kintu antasa meM to vaha avazya ho, tabhI vizvamAnavatA jI sakatI hai aura usake jInepara anya zaktiyoMpara bhI karuNAke bhAva vikasita ho sakate haiM / kSamA aura ahiMsA aise ucca sadbhAva pUrNa AcaraNa haiM, jinake hote ho samAjameM, deza meM, vizva meM aura jana-janameM prema aura karuNAke aMkura ugakara phUla-phala sakate tathA sabako sukhI banA sakate haiM / COM/AS - 172 w
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura hamArA kartavya prastutameM vicAraNIya hai ki ve kauna-se guNa aura kArya the, jinake kAraNa bhagavAna mahAvIra bhagavAna bane aura sabake smaraNIya hue| AcAryoM dvArA saMgrathita unake siddhAntoM aura upadezoMse unake ve gaNa aura kArya hameM avagata hote haiM / mahAvIrane apane meM niHsIma ahiMsAkI pratiSThA kI thii| isa ahiMsAkI pratiSThAse hI unhoMne apane una samasta kAma-krodhAdi vikAroMko jIta liyA thaa| kitanA hI krUra evaM virodhI unake samakSa pahu~catA, vaha unheM dekhate hI nata-mastaka ho jAtA thA, ve ukta vikAroMse grasta duniyA~se isI kAraNa U~ce uTha gaye the| unhoMne ahiMsAse khuda apanA jIvana banAyA aura apane upadezoM dvArA dUsaroMkA bhI jIvana-nirmANa kiyaa| eka ahiMsAkI sAdhanAmeMse hI unheM tyAga, kSamatA, sahanazIlatA, sahAnubhUti, mRdutA, RjutA, satya, nirlobhatA, brahmacarya, zraddhA, jJAna Adi ananta guNa prApta hue aura ina guNoMse ve lokapriya tathA lokanAyaka bane / lokanAyaka hI nahIM, mokSamArgake netA bhI bane / hiMsA aura viSamatAoMkA jo nagna tANDava-pradarzana usa samaya ho rahA thA, unheM eka ahiMsA-astra dvArA hI unhoMne dUra kiyA aura zAntikI sthApanA kI / Aja vizvameM bhItara aura bAhara jo azAnti aura bhaya vidyamAna haiM unakA mUla kAraNa hiMsA evaM AdhipatyakI kaluSita durbhAvanAe~ haiN| vAstavameM yadi vizvameM zAnti sthApita karanI hai aura pArasparika bhayoMko miTAnA hai to eka mAtra amogha astra 'ahiMsA' kA abalambana evaM AcaraNa hai / hama thor3I derako yaha samajha leM ki hiMsaka astroMse bhayabhIta karake zAnti sthApita kara leMge, to yaha samajhanA nirI bhUla hogI / AtaMkakA asara sadA asthAyI hotA hai / pichale jitane bhI yuddha hue ve batalAte haiM ki sthAyI zAnti unase nahIM ho sakI hai| anyathA ekake bAda dUsarA aura dUsareke bAda tIsarA yuddha kadApi na hotA / Aja jinake pAsa zakti hai be bhale hI usase yaha santoSa kara leM ki vizvazAntikA unheM nuskhA mila gayA, kyoMki hiMsaka zakti hamezA barabAdI hI karatI hai / dUsareke astitvako miTA kara svayaM koI jindA nahIM raha sktaa| ataH aNubama, udjana bama Adi jitane bhI hiMsAjanaka sAdhana haiM unheM samApta kara ahiMsaka evaM sadbhAvanA pUrNa prayatnoMse zAnti aura nirbhayatA sthApita karanI caahie| hamArA kartavya honA cAhie ki hiMsAkA pUrA virodha kiyA jAya / jina-jina cIjoMse hiMsA hotI hai athavA kI jAtI hai una sabakA sakhta virodha kiyA jAya / isake lie dezake bhItara aura bAhara jabardasta Andolana kiyA jAya tathA vizvavyApI hiMsAvirodhI saMgaThana kAyama kiyA jAya / yaha saMgaThana nimna prakArase hiMsAkA virodha kare 1. aNubama, udjanabama jaise saMhAraka vaijJAnika sAdhanoMkA AviSkAra aura prayoga roke jAyeM tathA hitakAraka evaM saMrakSaka sAdhanoMke vikAsa va prayoga kiye jAyeM / 2. anna tathA zAkAhArakA vyApaka pracAra kiyA jAya aura mAMsabhakSaNakA niSedha kiyA jAya / 3. pazu-pakSiyoMpara kiye jAnevAle nirmama atyAcAra roke jaayeN| 4. kaSAyI-khAne banda kiye jaayeN| upayogI pazuoMkA vadha to sarvathA banda kiyA jAya / -173
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. bandara, kutte, billI Adipara vaijJAnika prayoga na kiye jaayeN| sRSTike pratyeka prANIko jIvita rahanekA adhikAra hai| 6. hIna, patita, lUle-laMgar3e aura garIboMke jIvanakA vikAsa kiyA jAya aura unakI rakSA kI jAya / 7. udyoga, vyApAra aura lena-denake vyavahAra meM bhraSTAcAra na kiyA jAya aura parihAryaM hiMsAkA varjana kiyA jaay| 8. dharmake nAmase devI-devatAoMke samakSa honevAlI pazubaliko rokA jAya / 9. jIvita jAnavaroMko mArakara unakA camar3A nikAlanekA hiMsaka kArya banda kiyA jAya / 10. naitika evaM ahiMsaka nAgarika bananekA vyApaka pracAra kiyA jaay| vizvAsa hai ki isa viSayameM ahiMsApremI joradAra evaM vyApaka Andolana kareMge / DDDcom SHINTATE S -174 -
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana 1. anekAntavAda-vimaza 2. syAdvAda-vimarza 3. saMjaya velaTriputta aura syAdvAda 4. jainadarzanake samanvayavAdI dRSTikoNakI grAhyatA 5. zramaNa-saMskRtikI vaidika saMskRtiko dena 6. DaoN0 ambeDakarase bheMTavArtAmeM mahattvapUrNa anekAnta-carcA 7. jaina darzanameM sallekhanA : eka anuzIlana 8. jaina darzanameM sarvajJatA 9. arthAdhigama-cintana 10. jJApakatattva-vimarza 11. dhyAna-vimarza - 175 -
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntavAda-vimarza jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA Na NivvaDai / tassa bhuvaNekka-guruNo Namo aNegaMtavAyassa // -AcArya siddhasena "jisake binA lokakA bhI vyavahAra kisI taraha nahIM cala sakatA, usa lokake advitIya guru 'anekAntavAda' ko namaskAra hai|' ___ yaha una santoMkI udghoSaNA evaM amRta vANI hai, jinhoMne apanA sAdhanAmaya samUcA jIvana paramArthacintana aura lokakalyANameM lagAyA hai| unakI yaha udghoSaNA kAlpanika nahIM hai, unakI apanI samyaka anubhUti aura kevalajJAnase pUta evaM prakAzita honese vaha yathArtha hai / vAstavameM paramArtha-vicAra aura lokavyavahAra donoMkI AdhArazilA anekAntavAda hai| binA anekAntavAdake na koI vicAra prakaTa kiyA jA sakatA hai aura na koI vyavahAra hI pravRtta ho sakatA hai| samasta vicAra aura samasta vyavahAra isa anekAntavAdake dvArA hI prANa-pratiSThAko pAye hue haiN| yadi usakI upekSA kara dI jAya to vaktavya vastuke svarUpako na to ThIka taraha kaha sakate haiM, na ThIka taraha samajha sakate haiM aura na usakA ThIka taraha vyavahAra hI kara sakate haiN| pratyuta, virodha, ulajhaneM, jhagar3e-phisAda, rassAkazI, vAda-vivAda Adi dRSTigocara hote haiM, jinakI vajahase vastukA yathArtha svarUpa nirNIta nahIM ho sakatA / ataeva prastuta lekhameM isa anekAntavAda aura usakI upayogitApara kucha prakAza DAlA jAtA hai| __ vastukA anekAntasvarUpa-vizvakI tamAma cIjeM anekAntamaya haiN| anekAntakA artha hai nAnAdharma / aneka yAnI nAnA aura anta yAnI dharma aura isaliye nAnAdharmako anekAnta kahate haiM / ataH pratyeka vastumeM nAnAdharma pAye jAne ke kAraNa use anekAntamaya athavA anekAntasvarUpa kahA gayA hai / yaha anekAntasvarUpatA vastumeM svayaM hai-Aropita yA kAlpanika nahIM hai| eka bhI vastu aisI nahIM hai jo sarvathA ekAntasvarUpa (ekadharmAtmaka) ho| udAharaNArtha yaha loka, jo hamAre va Apake pratyakSagocara hai, cara aura acara athavA jIva aura ajIva ina do dravyoMse yukta hai| vaha lokasAmAnyakI apekSA eka hotA haA bhI ina do dravyoMkI apekSA aneka bhI hai aura isa taraha vaha anekAntamaya siddha hai| usake eka jIvadravyako hI leN| jovadravya jIvadravya-sAmAnyakI dRSTise eka hokara bhI cetanA, sukha, vIrya Adi guNoM tathA manuSya, tiryaMca, nArakI, deva Adi paryAyoMkI samaSTi rUpa hone kI apekSA aneka hai aura isa prakAra jIvadravya bhI anekAntasvarUpa prasiddha hai| isI taraha lokake dUsare avayava ajIvadravyakI ora dhyAna deN| jo zarIra sAmAnyakI apekSAse eka hai vaha rUpa, rasa, gandha, sparzAdi guNoM tathA bAlyAvasthA, kizorAvasthA, yuvAvasthA, vRddhAvasthA Adi kramavartI paryAyoMkA AdhAra honese aneka bhI hai aura isa taraha zarIrAdi ajIvadravya bhI anekAntAtmaka suvidita hai / isa prakAra jagatkA pratyeka sat anekavarmAtmaka (guNaparyAyAtmaka, ekAnekAtmaka, nityAnityAtmaka Adi) spaSTatayA jJAta hotA hai| -177
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura bhI dekhie / jo jala pyAsako zAnta karane, khetIko paidA karane AdimeM sahAyaka hone se prANiyoMkA prANa hai - jIvana hai vahI bAr3ha lAne, DUbakara marane AdimeM kAraNa honese unakA ghAtaka bhI hai| kauna nahIM jAnatA ki agni kitanI saMhAraka hai, para vahI agni hamAre bhojana banAne AdimeM parama sahAyaka bhI hai| bhUkheko bhojana prANadAyaka hai, para vahI bhojana ajIrNa vAle athavA TAiphAiDavAle bImAra AdamIke liye viSa hai / makAna, kitAba, kapar3A, sabhA, saMgha, deza Adi ye saba anekAnta hI to haiN| akelI IMToM yA cUne - gArekA nAma makAna nahIM hai / unake milApakA nAma hI makAna hai| eka-eka pannA kitAba nahIM hai nAnA pannoMke samUhakA nAma kitAba hai| eka-eka sUta kapar3A nahIM kahalAtA / tAne-bAne rUpa aneka sUtoMke saMyogako kapar3A kahate haiM / eka vyaktiko koI sabhA yA saMgha nahIM kahatA / unake samudAyako hI samiti, sabhA, saMgha yA dala Adi kahA jAtA hai / eka-eka vyakti milakara jAti aura aneka jAtiyA~ milakara deza banate haiM / jo eka vyakti hai vaha bhI aneka banA huA hai / vaha kisIkA mitra hai, kisIkA putra hai, kisIkA pitA hai, kisIkA pati yA yA strI hai, kisIkA mAmA yA bhAMjA hai, kisIkA tAU yA bhatIjA hai Adi aneka sambandhoMse baMdhA huA hai / usameM ye sambandha kAlpanika nahIM haiM, yathArtha haiM / hAtha, paira, A~kheM, kAna ye saba zarIrake avayava hI to haiM aura unakA AdhArabhUta avayavI zarIra hai / ina avayava avayavI svarUpa vastuko hI hama sabhI zarIrAdi kahate va dekhate haiM / kahane kA tAtparya yaha hai ki yaha sArA hI jagat anekAntasvarUpa hai| isa anekAntasvarUpako kahanA yA mAnanA anekAntavAda hai / anekAntasvarUpakA pradarzaka syAdvAda bhagavAn mahAvIra aura unake pUrvavartI RSabhAdi tIrthaMkaroMne vastuko anekAntasvarUpa sAkSAtkAra karake usakA upadeza diyA aura paraspara virodhI avirodhI ananta dharmAtmaka vastuko ThIka taraha samajhane-samajhAne ke lie vaha dRSTi bhI pradAna kI jo virodhAdike dUra karanemeM ekadama sakSama | vaha dRSTi hai syAdvAda, jise kathaMcitvAda athavA apekSAvAda' bhI kahate haiM / isa syAdvAda - dRSTise hI hama usa anantadharmA vastuko ThIka taraha jAna sakate haiM / kauna dharma kisa apekSAse vastumeM nihita hai, ise hama, jaba taka vastuko syAdvAda dRSTise nahIM dekheMge, nahIM jAna sakate haiM / isake sivA aura koI dRSTi vastuke anekAntasvarUpakA nirdoSa darzana nahIM karA sakatI / vastu jaisI hai usakA vaisA hI darzana karAnevAlI dRSTi anekAntadRSTi athavA syAdvAdadRSTi hI ho sakatI hai, kyoMki vastu svayaM anekAntasvarUpa hai / isIse vastuke svarUpa viSaya meM " artho'nekAntaH / aneke antA dharmA sAmAnya- vizeSa guNa paryAyA yasya so'nekAntaH " yoM kahA gayA hai| dUsarI dRSTiyA~ vastuke eka-eka aMzakA darzana avazya karAtI haiN| para usa darzanase darzakako yaha bhrama evaM ekAnta Agraha ho jAtA hai ki vastu itanI mAtra hI hai aura nahIM hai| isakA phala yaha hotA hai ki zeSa dharmoM yA aMzoMkA tiraskAra ho jAneke kAraNa vastukA pUrNa evaM satya darzana nahIM ho pAtA / syAdvAda tIrtha ke prabhAvaka AcArya samantabhadrasvAmIne apane svayambhU stotra meM isI bAtako nimna prakAra prakaTa kiyA hai| -- ya eva nitya-kSaNikAdayo nayA mitho'napekSAH svapara-praNAzinaH / ta eva tattvaM vimalasya te muneH parasparekSAH svaparopakAriNaH // 'yadi nityatva, anityatva Adi paraspara nirapekSa eka-eka hI dharma vastumeM hoM to ve na svayaM apane astitvako rakha sakate haiM aura na anyake / yadi ve hI paraspara sApekSa hoM-anyakA tiraskAra na kareM - to he vimala jina ! ve apanA bhI astitva rakhate haiM aura anya dharmoMkA bhI / tAtparya yaha ki ekAntadRSTi to svaparaghAtaka hai aura anekAnta - dRSTi svaparopakAraka hai / ' - - 178 -
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI Azayase unhoMne spaSTatayA yaha bhI batalAyA hai ki vastu meM ekAntataH nityatva aura ekAntataH anityatva apane astitvako kyoM nahIM rakha sakate haiM? ve kahate haiM ki 'sarvathA nitya padArtha na to utpanna ho sakatA hai aura na nAza ho sakatA hai, kyoMki usameM kriyA aura kArakako yojanA sambhava nahIM hai| isI taraha sarvathA anitya padArtha bhI, jo anvayarahita honese prAyaH asatrUpa hI hai, na utpanna ho sakatA hai aura na naSTa ho sakatA hai, kyoMki usameM bhI kriyA aura kArakakI yojanA asambhava hai / isI prakAra sarvathA asatkA utpAda aura satkA nAza bhI sambhava nahIM hai, kyoMki asat to anvaya-zUnya hai aura sat vyatirekazUnya hai aura ina donoMke binA kAryakAraNabhAva banatA nhiiN| 'anvayabyatireka-samadhigamyo hi kAryakAraNabhAvaH' yoM sarvasammata siddhAnta hai| ataH vastutattva 'yaha vahI hai' isa prakArakI pratyabhijJA-pratIti honese nitya hai aura yaha vaha nahIM hai-anya hai' isa prakArakA jJAna honese anitya hai aura ye donoM nityatva tathA anityatva vastumeM viruddha nahIM hai, kyoMki vaha dravyarUpa antaraMga kAraNako apekSAse nitya hai aura kAlAdi bahiraMga kAraNa tathA paryAyarUpa naimittika kAryakI apekSAse anitya hai| yathA na sarvathA nityamudetyapaiti na ca kriyAkArakamatra yuktam / nevA'sato janma sato na nAzo dIpastamaH pudgalabhAvato'sti // 24 // nityaM tadevedamiti pratItena nityamanyat prtipttisiddhH| na tadviruddhaM bahirantaraGganimitta-naimittika-yogataste // 43 / / Age isI granthameM unhoMne arajinake stavanameM aura bhI spaSTatAke sAtha anekAntadRSTiko samyak aura ekAnta-dRSTiko sva-ghAtaka kahA hai : anekAntAtmadRSTiste satI zUnyo viparyayaH / tataH sarvaM mRSoktaM syAttadayuktaM svaghAtataH // 18 // 'he ara jina ! ApakI anekAntadRSTi samIcIna hai-nirdoSa hai, kintu jo ekAntadRSTi hai vaha sadoSa hai / ataH ekAntadRSTise kiyA gayA samasta kathana mithyA hai, kyoMki ekAntadRSTi binA anekAntadRSTike pratiSThita nahIM hotI aura isaliye vaha apanI hI ghAtaka hai| tAtparya yaha ki jisa prakAra samudrake sadbhAvameM hI usakI ananta binduoMkI sattA banatI hai aura usake abhAvameM una binduoMko sattA nahIM banatI usI prakAra anekAntarUpa vastuke sadbhAvameM hI sarva ekAnta dRSTiyA~ siddha hotI haiM aura usake abhAvameM eka bhI dRSTi apane astitvako nahIM rakha pAtI / AcArya siddhasena apanI cauthI dvAtriziMkAmeM isI bAtako bahuta hI sundara DhaMgase pratipAdana karate haiM : udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi sarvadRSTayaH / na ca tAsu bhavAnudIkSyate pravibhaktAsu saririsvavodadhiH // -(4-15) "jisa prakAra samasta nadiyA~ samudrameM sammilita haiM usI taraha samasta dRSTiyA~ anekAnta-samudrameM milI haiM / parantu una eka-ekameM anekAntakA darzana nahIM hotA / jaise pRthak-pRthak nadiyoMmeM samudra nahIM dikhtaa|' ____ ataH hama apane svalpa jJAnase anantadharmA vastuke eka-eka aMzako chUkara hI usameM pUrNatAkA ahaMkAra 'aisI hI hai' na kareM, usameM anya dharmoMke sadbhAvako bhI svIkAra kreN| yadi hama isa taraha pakSAgraha chor3akara vastukA darzana kareM to nizcaya hI hame usake anekAntAtmaka virATa rupakA darzana ho sakatA hai| samantabhadra svAmI yuktyanuzAsanameM yahI kahate haiM : - 179
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAntadharmA'bhiniveza-mUlA rAgAdayo'haMkRtijA janAnAm / ekAnta-hAnAcca sa yattadeva svAbhAvikatvAcca samaM manaste // 51 // 'ekAntake Agrahase ekAntIko ahaMkAra ho jAtA hai aura usa ahaMkArase use rAga, dveSa, pakSa Adi ho jAte haiM, jinase vaha vastukA ThIka darzana nahIM kara paataa| para anekAntIko ekAntakA Agraha na honese use na ahaMkAra paidA hotA hai aura na usa ahaMkArase rAgAdikako utpanna honekA avasara milatA hai aura usa hAlatameM use usa anantadharmA vastukA samyagadarzana hotA hai; kyoMki ekAntakA Agraha na karanA-dUsare dharmoko bhI usameM svIkAra karanA samyagdaSTi AtmAkA svabhAva hai aura isa svabhAvake kAraNa hI anekAntIke manameM pakSa yA kSobha paidA nahIM hotA-vaha samatAko dhAraNa kiye rahatA hai|' anekAntadRSTikI jo sabase bar3I vizeSatA hai vaha hai saba ekAntadRSTiyoMko apanAnA-unakA tiraskAra nahIM karanA-aura isa taraha unake astitvako sthira rakhanA / AcArya siddhasenake zabdoMmeM hama ise isa prakAra kaha sakate haiM bhaI micchAdasaNa-samUha-maiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigammassa / / 'ye anekAntamaya jinavacana mithyAdarzanoM (ekAntoM) ke samUha rUpa haiM-isameM samasta mithyAdRSTiyA~ (ekAntadRSTiyA~) apanI-apanI apekSAse virAjamAna haiM aura amRtasAra yA amRtasvAdu haiM / ve saMvignarAgadveSarahita taTastha vRttivAle jIvoMko sukhadAyaka evaM jJAnotpAdaka haiN| ve jagatake liye bhadra hoM-unakA kalyANa kreN| bandha, mokSa, AtmA-paramAtmA, loka-paraloka, puNya-pApa AdikI samyaka vyavasthA anekAntamAnyatAmeM hI banatI hai-ekAntamAnyatAmeM nahIM / isIse samantabhadra svAmIko devAgamameM kahanA par3A hai ki kuzalA'kuzalaM karma paralokazca na kvacit / ekAnta-graha-rakteSu nAtha svaparavariSu // 'nityatvAdi kisI bhI ekAntameM puNya-pApa, paraloka, ihaloka Adi nahIM banate haiM, kyoMki ekAntakA astitva anekAntake sadbhAvameM hI banatA hai aura anekAntake na mAnanepara unakA vaha ekAnta bhI sthira nahIM rahatA aura isa taraha ve apane tathA dUsareke vairI-akalyANakartA haiN|' inhIM saba bAtoMse AcArya samantabhadrane bhagavAn vIrake zAsanako, jo anekAntasiddhAntakI bhavya evaM vizAla AdhArazilApara nirmita huA hai aura jisakI buniyAda atyanta majabUta hai, 'sarvodaya tIrtha-sabakA kalyANa karane vAlA tIrtha kahA hai sarvAntavattadguNa-mukhya-kalpaM sarvAnta-zUnyaM ca mitho'napekSam / sarvA''padAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // 61 / / -yuktyanuzAsana 'he vIra jina ! ApakA tIrtha-zAsana samasta dharmo-sAmAnya-vizeSa, dravya-paryAya, vidhi-niSedha, ekaaneka, nityatva-anityatva Adise yukta hai aura gauNa tathA mukhyakI vivakSAko liye hue hai-eka dharma mukhya -180 -
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai to dUsarA dharma gauNa hai / kintu anya tIrtha-zAsana nirapekSa eka-eka nityatva yA anityatya AdikA hI pratipAdana karanese samasta dharmoM-usa eka-eka dharmake avinAbhAvI zeSa dharmose zanya haiM aura unake abhAvameM unake avinAbhAvI usa eka-eka dharmase bhI rahita haiM / ataH ApakA hI anekAntazAsanarUpa tIrtha sarva duHkhoMkA anta karanevAlA hai, kisI anyake dvArA anta (nAza) na hone vAlA hai aura sabakA kalyANakartA hai|' AcArya amRtacandra ke zabdoMmeM hama isa 'anekAnta' ko, jise 'sarvodayatIrtha' kahakara usakA acintya mAhAtmya prakaTa kiyA gayA hai, namaskAra karate aura maMgalakAmanA karate haiM ki vizva isakI prakAzapUrNa evaM AhlAdajanaka zItala chAyAmeM Akara sukha-zAnti evaM sadRSTi prApta kre| paramAgamasya bIjaM niSidva-jAtyandha-sindhura-vidhAnam / sakala-naya-vilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // - 181 -
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda-vimarza syAdvAda : jainadarzanakA maulika siddhAnta 'syAdvAda' jaina darzanakA eka maulika evaM viziSTa siddhAnta hai / 'syAdvAda' pada 'syAt' aura 'vAda' ina do zabdoMse banA hai / yahA~ 'syAt' zabda avyaya nipAta hai, 'kriyA' zabda yA anya zabda nahIM hai / isakA artha kathaMcita, kiMcita, kisI apekSA, koI eka dRSTi, koI eka dharmakI vivakSA, koI eka ora, hai / aura 'vAda' zabda kA artha hai mAnyatA athavA kathana / jo 'syAt' (kathaMcita) kA kathana karane vAlA athavA 'syAta' ko lekara pratipAdana karane vAlA hai vaha 'syAdvAda' hai / arthAta jo virodhI dharmakA nirAkaraNa na karake apekSAse vastu-dharmakA pratipAdana (vidhAna) karatA hai use 'syAdvAda' kahA gayA hai| kathaMcitavAda, apekSAvAda Adi isI ke nAmAntara hai-ina nAmoMse usIkA bodha kiyA jAtA hai / smaraNa rahe ki vaktA apane abhiprAyako yadi sarvathAke sAtha prakaTa karatA hai to usase sahI vastukA bodha nahIM ho sakatA aura yadi 'syAt' ke sAtha vaha apane abhiprAyako prakaTa karatA hai to vaha vastu-svarUpakA yathArtha pratipAdana karatA hai| kyoMki koI bhI dharma vastumeM 'sarvathA'-aikAntika nahIM hai| sattva, asattva, nityatA, anityatA, ekatva, anekatva Adi bhI dharma vastumeM haiM aura ve sabhI bhinna-bhinna apekSAoMse usameM vidyamAna haiN| sattva asattvakA, nityatva anityatvakA, ekatva anekatvakA aura vaktavyatva avaktavyatvakA niyamase avinAbhAvI hai| ve eka dUsareko chor3akara nahIM rahate / hA~, ekakI pradhAna vivakSA honepara dUsarA gauNa ho jaayegaa| para ve dharma raheMge sabhI / isIse vastu anantadharmAtmaka hai| isa viSayako jaina vicAraka AcArya samantabhadrane bahuta spaSTatAke sAtha samajhAyA hai / ataH pratyeka vaktA jaba koI bAta kahatA hai to vaha 'syAdvAda' kI bhASAmeM kahatA hai / bhale hI vaha syAdvAdakA prayoga kareM yA na kre| syAdvAdakA sArvatrika upayoga __ laukika yA pAralaukika koI bhI aisA viSaya nahIM hai, jisameM syAdvAdakA upayoga na kiyA jAtA ho / jIvanake dainika vyavahArase lekara mukti takake sabhI viSayoMmeM syAdvAdakA upayoga hotA hai aura hara vyakti use karatA hai / TopI, kuratA, dhotI Adi jitane zabda aura saMketa haiM ve saba vivakSita abhiprAyoMko prakaTa karaneke sAtha hI avivakSita gauNa abhiprAyoMkI bhI sUcanA karate haiM / yaha dUsarI bAta hai ki unheM kahate samaya yA sunate samaya una gauNa abhiprAyoMkI ora vaktA yA zrotAkA dhyAna na jAya, kyoMki usakA kAma 1. syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAtkivRttacidvidhiH / saptabhaGganayApekSo heyAdeyavizeSakaH // -samantabhadra, AptamI. kA. 104 / 2. sadekanityavaktavyAstadvipakSAzca ye nayAH / sarvatheti praduSyanti puSyanti syAditIhite // sarvathA-niyama-tyAgI yathAdaSTamapekSakaH / syAcchabdastAvake nyAye nAnyeSAmAtmavidviSAm / / -samantabhadra, svayambhUstotra 104, 105 / - 182 -
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivakSita abhiprAyase sampanna ho jAtA hai| para yaha bAta nahIM ki ve avivakSita abhiprAya usameM vidyamAna na hoN| syAdvAda isI aikAntikatAkA niSedha karatA hai aura anekAntakA vidhAna karatA hai / aura to kyA, vaha anekAntameM bhI anekAntakI yojanA karatA hai aura yaha acaraja karane kI bAta nahIM hai| jise hamane anekAnta kahA hai vaha samaSTiko dhyAnameM rakhakara hI to kahA hai, para vyaSTi (eka-eka dharma-abhiprAya) kI apekSAse to vaha anekAnta nahIM hai, eka-eka abhiprAya hai / isa taraha anekAntako bhI syAdvAdana samaSTi aura vyaSTiko apekSAoMse anekAnta batalAyA hai| aura yaha atAttvika yA vyartha jaisI cIja nahIM hai / vastu ho jaba vaisI svabhAvataH ho to usakI vaisI hI vyAkhyA honI cAhie / hameM jo aikAntika dRSTise dekhane kI lata par3I huI hai usIse hama ukta prakArake pratipAdanako atAttvika yA vyartha kahane lagate haiM / ataH vastuke yathArtha svarUpako dekhanA hai to hameM isa ekAnta dRSTike sadoSa cazmeko dUra kara syAdvAda-dRSTike nirdoSa sUkSma-vIkSaNa yantrako lagAkara hI vastuke svarUpako dekhanA cAhie aura vaisI hI usakI vyavasthA karanI cAhie / syAdvAda aura anekAntavAdakA sambandha kucha vidvAnoMkA kathana hai ki syAdvAda aura anekAntavAda donoM eka hai-eka hI arthake pratipAdaka do zabda haiM / kintu aisA nahIM hai / ina donoMmeM usI tarahakA bhArI antara hai jisa tarahakA pramANavAda aura prameyavAdameM, yA jJAnavAda aura jJeyavAdameM hai / vastutaH syAdvAda vyavasthApaka hai aura anekAntavAda vyavasthApya / athavA syAdvAda vAcaka (pratipAdaka) hai aura anekAntavAda pratipAdya / donoM svatantra haiN| para vyavasthApyavyavasthApaka yA vAcya-vAcaka sambandhase ve parasparameM aise sambaddha haiM, jaise zabda aura artha, pramANa aura prameya, jJAna aura jJeya / isa taraha ina donoMmeM bar3A antara hai aura donoM hI bhinnArthaka haiM / yahA~ dhyAna dene yogya hai ki syAdvAda jaba bhI vastukI vyavasthA karegA, taba 'saptabhaGgI' ke dvArA karegA / ataH syAdvAda vaktAkA vacanasthAnIya hai, anekAntavAda vastusthAnIya hai aura saptabhaMgIvAda prayogasAdhanasthAnIya hai / cU~ki anekAntasvarUpa vastU svayaM apane ApameM samaSTi aura vyaSTikI apekSA tathA pramANa aura nayakI vivakSAse anekAnta tathA ekAnta donoM rUpa hai / isalie usakI sAdhana-prakriyA-saptabhaMgI bhI do prakArakI kahI gaI hai| eka pramANasaptabhaGgI aura dUsarI nayasaptabhaGgI / pramANasaptabhaGgIke dvArA syAdvAda anekAnkasvarUpa vastukI anekAntAtmakatAkA aura nayasaptabhaGgI dvArA usI anekAntasvarUpa vastukI anekAntAtmakatAkA pratipAdana karatA hai| yahIM ina tInoM-syAdvAda, saptabhaGgIvAda aura anekAntavAdameM gaulika bheda hai / yahA~ saptabhaGgIvAdase una sAta bhaGgoM (uttara vAkyoM) ke samuccayase abhiprAya hai, jinake mAdhyamase vaktA apane abhiprAyako prakaTa karatA hai aura praznakartAke praznoMkA samAdhAna karatA hai / anekAntavAda aura saptabhaGgIvAda yadyapi Uparake vivecanase anekAntavAda aura saptabhaGgIvAdakA svarUpa jJAta ho jAtA hai tathApi bandhameM thoDA prakAza aura DAlanA Avazyaka hai| 'anekAntavAda' padameM tIna zabda haiM-aneka. anta aura vAda / anekakA artha nAnA hai aura antakA artha yahA~ usake nAnArthaka hote hue bhI dharma vivakSita hai aura vAdakA artha mAnyatA athavA kathana hai| pUre padakA artha huA nAnA-dharmAtmaka vastukI mAnyatA athavA kathana / isa taraha nAnAdharmAtmaka vastukA nAma anekAnta aura usake svIkArakA nAma anekAntavAda hai / 1. anekAnto'pyanekAntaH pramANanayasAdhanaH / anekAntaH pramANAta tadekAnto'pitAnnayAt / / -samantabhadra, svayambhasto0 shlo0106| - 183 -
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastumeM sAmAnya, vizeSa, guNa, paryAya Adi ananta dharma bhare par3e haiN| unameMse eka hI dharmako yA eka dharmAsmaka hI vastuko svIkAra karanA ekAntavAda hai / sAmAnya kAnta, vizeSakAnta, bhedaikAnta, abhedaikAnta, nityakAnta, anityaikAnta Adi ekAntavAda hai| ekAntavAdake svIkAra karane meM jo sabase bar3A doSa hai vaha yaha hai ki una sAmAnya vizeSa AdimeM se kevala usI ekako mAnanepara dUsare dharmokA tiraskAra ho jAtA hai aura unake tiraskRta hone para unakA abhimata vaha dharma bhI nahIM rahatA, jise ve mAnate haiM, kyoMki unakA paraspara abhedya sambandha ayavA avinAbhAva sambandha hai| kintu vivakSita aura avivakSita dharmoko mukhya tathA gauNa dRSTise svIkAra karane meM ukta doSa nahIM aataa| ataeva antima tIrthaMkara mahAvIrane batalAyA ki yadi avikala purI vastu dekhanA cAhate ho to una ekAntavAdoM ke samuccayasvarUpa anekAntavAdako svIkAra karanA cAhie-unakI paraspara sApekSatAmeM hI vastukA svarUpa sthira rahatA aura nikharatA hai| yahI anekAntavAda hai, jisakI vyavasthA syAdvAdake dvArA batAyI jA cukI hai| sAta uttaravAkyoMke samudAyakA nAma saptabhaGgI hai| yahA~ 'bhaGga' zabdakA artha uttaravAkya athavA vastudharma vivakSita hai / jisameM sAta uttaravAkya yA dharma hoM, use saptabhaMgI kahate haiM / yaha vaktAko pratibodhyako samajhAnekI eka prakriyA hai / isake svIkArakA nAma saptabhaGgIvAda hai| isa saptabhaMgImeM sAta hI uttaravAkyoMkA niyama isalie hai ki praznakartAke dvArA sAta hI prazna kiye jAte haiM, aura una sAta hI prazna kiye jAnekA kAraNa usakI sAta hI jijJAsAe~ haiM tathA sAta jijJAsAoMkA kAraNa bhI vastuke viSayameM uThane bAle usake sAta hI sandeha haiM aura ina sAta sandehoMkA kAraNa vastuniSTha sAta hI dharma haiN| yoM to vastumeM annt| dharma haiN| kintu pratyeka dharmako lekara vivi-niSedha (hai, nahIM) kI apekSAse sAta hI dharma usameM vyavasthita haiM ve sAta dharma isa prakAra hai--sattva, asattva, sattvAsattvobhaya, avaktavyatva (anubhaya) sattvAvaktavyatva, asattvAvaktavyatva aura sattvAsattvobhayAvaktavyatva / ina sAtase na kama hai aura na jyaadaa| ina sAtameM tIna bhaGga (sattva, asattva aura avaktavyatva) mUlabhUta haiM, tIna (ubhaya, sattvAvaktavyatva aura asattvAvaktavyatva) dvisaMyogI haiM aura eka (sattvAsattvobhayAvaktavyatva) trisaMyogI hai| udAharaNasvarUpa namaka, mirca aura khaTAI ina tIna mUla svAdoMke saMyogaja svAda cAra aura bana sakate haiM aura kula sAta hI ho sakate haiN| unase na kama aura na jyAdA / ataH ina sAta dharmoke viSayameM praznakartAka dvArA kiye gaye sAta praznoMkA uttara saptabhaGgoM-sAta uttaravAkyoka dvArA diyA jAtA hai| yahI saptabhaMgInyAya athavA zailI yA prakriyA hai, jo vastUsiddhike lie syAdvAdakA amogha sAdhana hai / 1. nyAyadIpikA pR0 127, tattvArthavAttika 1-6, jainatarkabhASA, pR0 19 / 2. aSTasahasrI pR0 125, 126 /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjaya velaTThiputta aura syAvAda syAdvAdake sambandhameM bhrAntiyA~ jaina darzanake syAdvAda siddhAntako abhI bhI vidvAn ThIka tarahase samajhanekA prayatna nahIM karate aura dharmakIrti evaM zaGkarAcAryakI taraha usake bAremeM bhrAnta ullekha athavA kathana kara jAte haiN| paM0 baladeva upAdhyAyakI bhrAnti kAzI hindU vizvavidyAlayameM saMskRta-pAlI vibhAgake vyAkhyAtA paM0 baladeva upAdhyAyane san 1946 meM 'bauddha-darzana' nAmakA eka grantha hindImeM likhakara prakAzita kiyA hai / isameM unhoMne buddha ke samakAlIna mata-pravartakoMke matoMko dete hue saMjaya velaThThiputtake anizcitatAvAdako bhI bauddhoMke 'dIghanikAya' (hindI a0 pR0 22) granthase upasthita kiyA hai aura antameM yaha niSkarSa nikAlA hai ki "yaha anekAntavAda pratIta hotA hai| sambhavataH aise hI AdhArapara mahAvIrakA syAdvAda pratiSThita kiyA gayA thaa|" rAhula sAMskRtyAyanakA bhrama isI prakAra darzana aura hindIke khyAtiprApta bauddha vidvAn rAhula sAMskRtyAyana apane 'darzana-digdarzana' meM likhate haiM "Adhunika jaina-darzanakA AdhAra 'syAdvAda' hai, jo mAlUma hotA hai saMjaya velaThThiputtake cAra aGgavAle anekAntavAdako (!) lekara use sAta aGgavAlA kiyA gayA hai / saMjayane tattvoM (= paraloka, devatA) ke bAremeM kucha nizcayAtmaka rUpase kahanese inkAra karate hue usa inkArako cAra prakAra kahA hai 1. hai ?-nahIM kaha sktaa| 2. nahIM hai ?-nahIM kaha sktaa| 3. hai bhI nahIM bhI?-nahIM kaha sakatA / 4. na hai aura na nahIM hai-nahIM kaha sakatA / isakI tulanA kIjie jainoMke sAta prakArake syAdvAdase1. hai ?-ho sakatA hai (syAd asti) 2. nahIM hai ?-nahIM bhI ho sakatA (syAnnAsti) 3. hai bhI nahIM bhI ?-hai bhI aura nahIM bhI ho sakatA hai (syAdasti ca nAsti ca) ukta tInoM uttara kyA kahe jA sakate (= vaktavya) haiM ? isakA uttara jaina 'nahIM' meM dete haiM4. syAd (ho sakatA hai) kyA yaha kahA jA sakatA ( = vaktavya) hai ?-nahIM, syAd avaktavya hai| 5. 'syAd asti' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM 'syAd asti' avaktavya hai / 6. 'syAd nAsti' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, 'syAd nAsti' avaktavya hai / 7. 'syAd asti ca nAsti ca' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, 'syAd asti ca nAsti ca' avaktavya hai|' 1. bauddhadarzana pR0 40 / 2. darzanadigdarzana pR0 496-97 / -185 - 24
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ donoMke milAnese mAlama hogA ki jainoMne saMjayake pahale vAle tIna vAkyoM (prazna aura uttara donoM) ko alaga karake apane syAdvAdakI chaha bhaGgiyA~ banAI haiM, aura usake cauthe vAkya "na hai aura na nahIM hai" ko chor3akara 'syAd' bhI avaktavya hai yaha sAtavA~ bhaGga taiyAra kara apanI saptabhaGgI pUrI kii| upalabhya sAmagrIse mAlUma hotA hai ki saMjaya anekAntavAdakA prayoga paraloka, devatA, karmaphala, mukta puruSa jaise-parokSa viSayoMpara karatA thA / jaina saMjayakI yuktiko pratyakSa vastuoMpara lAgU karate haiM / udAharaNArtha sAmane maujUda ghaTakI sattAke bAremeM yadi jaina-darzanase prazna pUchA jAya, to uttara nimna prakAra milegA 1. ghaTa yahA~ hai ?-ho sakatA hai ( = syaadsti)| 2. ghaTa yahA~ nahIM hai ?-nahIM bhI ho sakatA hai ( = syAd nAsti) / 3. kyA ghaTa yahA~ hai bhI aura nahIM bhI hai ?-hai bhI aura nahIM bhI ho sakatA hai (= syAd asti ca nAsti c)| 4. 'ho sakatA hai' (= syAd) kyA yaha kahA jA sakatA hai ?-nahIM, 'syAd' yaha a-vaktavya hai / 5. ghaTa yahA~ 'ho sakatA hai' (= syAda sti) kyA yaha kahA jA sakatA hai ?- nahIM, 'ghaTa yahA~ ho sakatA hai' yaha nahIM kahA jA sakatA hai| 6. ghaTa yahA~ 'nahIM ho sakatA hai' (= syAn nAsti) kyA yaha kahA jA sakatA hai ?-nahIM, 'ghaTa yahA~ nahIM ho sakatA' yaha nahIM kahA jA sktaa| 7. ghaTa yahA~ 'ho bhI sakatA hai', nahIM bhI ho sakatA hai', kyA yaha kahA jA sakatA hai ? nahIM, 'ghaTa' yahA~ ho bhI sakatA hai, nahIM bhI ho sakatA hai' yaha nahIM kahA jA sakatA / isa prakAra eka bhI siddhAnta (= vAda) kI sthApanA na karanA, jo ki saMjayakA vAda thA, usIko saMjayake anuyAyiyoMke lupta ho jAnepara jainoMne apanA liyA, aura usake catubhaMgI nyAyako saptabhaGgImeM pariNata kara diyaa|" ukta bhrAntiyoMkA nirAkaraNa __mAlUma hotA hai ki ina vidvAnoMne jainadarzanake syAdvAda-siddhAntako niSpakSa hokara samajhanekA prayatna nahIM kiyA aura paramparAse jo jAnakArI unheM milI usIke AdhArapara unhoMne ukta kathana kiyA hai| acchA hotA, yadi ve kisI jaina vidvAn athavA dArzanika jaina granthase jainadarzanake syAdvAdako samajhakara usapara kucha likhte| hameM Azcarya hai ki darzanoM aura unake itihAsakA apaneko adhikArI vidvAna mAnanevAlA rAhulajI jaisA mahApaNDita jainadarzana aura usake itihAsako chipAkara yaha kaise likha gayA ki "saMjayake vAdako hI saMjayake anuyAyiyoMke lupta ho jAnepara jainoMne apanA liyaa|" kyA ve yaha mAnate haiM ki jainadharma va jainadarzana aura unake mAnanevAle jaina saMjayake pahale nahIM the ? yadi nahIM, to unakA ukta likhanA asambaddha aura bhrAnta hai| aura yadi mAnate haiM, to unakI yaha bar3I bhArI aitihAsika bhUla hai, jise svIkAra karake unheM turanta hI apanI bhalakA parimArjana karanA cAhiye / yaha aba sarva vidita ho gayA hai aura prAyaH sabhI niSpakSa aitihAsika bhAratIya tathA pAzcAtma vidvAnoMne svIkAra bhI kara liyA hai ki jainadharma va jainadarzanake pravartaka bhagavAn mahAvIra nahIM the, apitu unase pUrva ho gaye RSabhadeva Adi 23 tIrthaGkara unake pravartaka hai, jo vibhinna samayoMmeM hue haiM aura jinameM pahale tIrthaGkara RSabhadeva, 22veM tIrthaGkara ariSTanemi (kRSNake samakAlIna aura unake cacere bhAI) tathA 23veM tIrthaGkara pArzvanAtha to aitihAsika mahApuruSa bhI siddha ho cuke haiM / ataH bhagavAn mahAvIrake samakAlIna saMjaya aura usake anuyAyiyoMke pUrva jainadharma va jainadarzana aura - 186 -
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ unake mAnanevAle jaina vidyamAna the aura isaliye unake dvArA saMjayake vAdako apanAnekA rAhulajIkA AkSepa sarvathA nirAdhAra aura asaMgata hai / aisA hI eka bhArI AkSepa apane bauddha granthakAroMkI prazaMsAkI dhanameM be samagra bhAratIya vidvAnoMpara bhI kara gaye, jo akSamya hai / ve isI 'darzana digdarzana' (pR0 498) meM likhate haiM "nAgArjuna, asaMga, vasubandhu diGnAga, dharmakIrti--bhAratake apratima dArzanika isI dhArAmeM paidA hue the| unhIMke hI ucchiSTa-bhojI pIcheke prAyaH: sAre hI dUsare bhAratIya dArzanika dikhalAI par3ate haiN|" rAhulajI jaise kalamazUroMko hareka bAtako aura pratyeka padavAkyAdiko nApa-jokhakara hI kahanA aura likhanA cAhie / unakA yaha likhanA bahuta hI bhrAnta aura Apattijanaka hai / aba saMjayakA vAda kyA hai aura jainoMkA syAdvAda kyA hai ? tathA ukta vidvAnoMkA ukta kathana kyA saMgata evaM abhrAnta hai ? ina bAtoMpara saMkSepameM vicAra kiyA jAtA hai| saMjayavelaThThiputtakA vAda (mata) bhagavAn mahAvIrake samakAlameM aneka mata-pravartaka vidyamAna the| unameM nimna chaha mata-pravartaka bahuta prasiddha aura lokamAnya the 1 ajitakeza kambala, 2 makkhali gozAla, 3 pUraNa kAzyapa, 4 prakrudha kAtyAyana, 5 saMjaya velaTTiputta aura 6 gautama buddh| inameM ajitakeza kambala aura makkhali gozAla bhautikavAdI, pUraNa kAzyapa aura prakdha kAtyAyana nityatAvAdI, saJjaya velaTThiputta anizcitatAvAdI aura gautama buddha kSaNika anAtmavAdI the / prakRtameM hameM saJjayake matako jAnanA hai| ataH unake matako nIce diyA jAtA hai| 'dIghanikAya' meM unakA mata isa prakAra batalAyA hai yadi Apa pUche-'kyA paraloka hai', to yadi maiM samajhatA hoU~ ki paraloka hai to Apako batAU~ ki paraloka hai| maiM aisA bhI nahIM kahatA vaisA bhI nahIM kahatA, dUsarI tarahase bhI nahIM kahatA / maiM yaha bhI nahIM kahatA ki 'vaha nahIM haiN'| maiM yaha bhI nahIM kahatA ki 'vaha nahIM nahIM hai / paraloka nahIM hai, paraloka nahIM nhiiN|' devatA (= aupapAdika prANI) haiN"| devatA nahIM haiM, haiM bhI aura nahIM bhI, na haiM aura na nahIM haiM." acche bure karmake phala haiM, nahIM hai, haiM bhI nahIM bhI, na haiM aura na nahIM hai / tathAgata (= muktapuruSa) maraneke bAda hote haiM, nahIM hote haiM....." ? ~~yadi mujhase aisA pUche, to maiM yadi aisA samajhatA hoU~ to aisA Apako khuuN| maiM aisA bhI nahIM kahatA, vaisA bhI nahIM kahatA " / " yaha bauddhoM dvArA ullekhita saMjayakA mata hai / isameM pAThaka dekheMge ki saMjaya paraloka, devatA, karmaphala aura muktapuruSa ina atIndriya padArthoM ke jAnane meM asamartha thA aura isaliye unake astitvAdike bAremeM vaha koI nizcaya nahIM kara skaa| jaba bhI koI ina padArthoM ke bAremeM usase prazna karatA thA taba vaha catuSkoTi vikalpadvArA yahI kahatA thA ki maiM jAnatA hoU~ to batalAU~ aura isaliye nizcayase kucha bhI nahIM kaha sktaa|' ataH yaha to bilakula spaSTa hai ki saMjaya anizcitAvAdI athavA saMzayavAdI thA aura usakA mata anizcitatAvAda yA saMzayavAdarUpa thaa| rAhalajIne svayaM bhI likhA hai ki "saMjayakA darzana jisa rUpameM hama 1. dekho, 'darzana-digdarzana' pR0 492 / -187
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ taka pahu~cA hai usase to usake darzanakA abhiprAya hai, mAnavakI sahajabuddhiko bhramameM DAlA jAye aura vaha kucha nizcaya na kara bhrAnta dhAraNAoMko apratyakSa rUpase puSTa kre|" jainadarzanakA syAdvAda aura anekAntavAda parantu jainadarzanakA syAdvAda saMjayake ukta anizcitatAvAda athavA saMzayavAdase ekadama bhinna aura nirNaya-koTiko liye hue haiN| donoMmeM pUrva-pazcima athavA 36 ke aMkoM jaisA antara hai / jahA~ saMjayakA vAda anizcayAtmaka hai vahA~ jainadarzanakA syAdvAda nizcayAtmaka hai| vaha mAnavako sahaja buddhiko bhramameM nahIM DAlatA, balki usameM AbhAsita athavA upasthita virodhoM va sandehoMko dUra kara vastu-tattvakA nirNaya karAne meM sakSama hotA hai / smaraNa rahe ki samagra (pratyakSa aura parokSa) vastu-tattva anekadharmAtmaka hai-usameM aneka (nAnA) anta (dharma-zakti-svabhAva) pAye jAte haiM aura isaliye use anekAntAtmaka bhI kahA jAtA hai / vastutattvako yaha anekAntAtmakatA nisargataH hai, aprAkRtika nahIM / yahI vastu meM aneka dharmokA svIkAra va pratipAdana jainoMkA anekAntavAda hai| saMjayake vAdako, jo anizcitatAvAda athavA saMzayavAdake nAmase ullikhita hotA hai, anekAntavAda kahanA athavA batalAnA kisI taraha bhI ucita evaM saGgata nahIM hai, kyoMki saMjayake bAdameM eka bhI siddhAntako sthApanA nahIM hai; jaisAki usake uparokta mata-pradarzana aura rAhulajIke pUrvokta kathanase spaSTa hai| kintu anekAntavAdameM astitvAdi sabhI dharmokI sthApanA aura nizcaya hai / jisa jisa apekSAse ve dharma usameM vyavasthita evaM nizcita haiM una sabakA nirUpaka syAdvAda hai| anekAntavAda vyavasthApya hai to syAdvAda usakA vyavasthApaka hai| dUsare zabdoM meM anekAntavAda vastu (vAcya-prameya) rUpa hai aura syAdvAda nirNAyaka (vAcaka-tattva) rUpa hai| vAstava meM anekAntAtmaka vastutattvako ThIka-ThIka samajhane-samajhAne, pratipAdana karane-karAneke liye hI syAdvAdakA AviSkAra kiyA gayA hai, jisake prarUpaka jainoMke sabhI (24) tIrthaMkara haiN| antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrako usakA prarUpaNa uttarAdhikArake rUpameM 23 veM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAthase tathA bhagavAna pArzvanAthako kRSNake samakAlIna 22 veM tIrthakara ariSTanemise milA thaa| isa taraha pUrva pUrva tIrthakarase agrima tIrthaMkarako paramparayA syAdvAdakA prarUpaNa prApta huA thA / isa yugake prathama tIrthaMkara RSabhadeva haiM jo isa yugake Adya syAdvAdaprarUpaka haiM / mahAn jaina tArkika samantabhadra' aura akalaGkadeva jaise prakhyAta jainAcAryoMne sabhI tIrthaMkaroMko spaSTataH syAdvAdI-syAdvAdapratipAdaka batalAyA hai aura usa rUpase unakA guNa-kIrtana kiyA hai / jainoMkI yaha atyanta prAmANika mAnyatA hai ki unake hara eka tIrthaMkarakA upadeza 'syAdvAdAmRtagarbha' hotA hai aura ve 'syAdvAdapuNyodadhi' hote haiM / ataH kevala bhagavAn mahAvIra hI syAdvAdake pratiSThApaka va pratipAdaka nahIM haiN| syAdvAda jainadharmakA maulika siddhAnta hai aura vaha bhagavAna mahAvIrake pUrvavartI aitihAsika evaM prAgaitihAsika kAlase samAgata hai / syAdvAdakA artha aura prayoga 'syAdvAda' pada syAta aura vAda ina do zabdoMse banA hai| 'syAta' avyaya nipAtazabda hai, kriyA athavA anya zabda nahIM, jisakA artha hai kathaJcita, kicit, kisI apekSA, koI ekadRSTi, koI eka dharmakI 1. 'bandhazca mokSazca tayozca hetU baddhazca muktazca phalaM ca mukteH / syAdvAdino nAtha tavaiva yuktaM naikAntadRSTestvamato'si zAstA ||14||'-svyNbhuustotrgt zaMbhavajinastotra / 2. "dharmatIrthakarebhyo'stu syAdvAvibhyo namo namaH / vRSabhAdimahAvIrAntebhyaH svAtmopalabdhaye ||1||"-lghiiystry - 188
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivakSA koI eka ora / aura 'bAda' zabdakA artha hai mAnyatA athavA kathana / jo syAt (kathaJcit) kA kathana karanevAlA athavA syAt' ko lekara pratipAdana karanevAlA hai vaha syAdvAda hai / arthAt jo sarvathA ekAntakA tyAgakara apekSAse vastusvarUpakA vidhAna karatA hai vaha syAdvAda hai| kathaJcidvAda, apekSAvAda Adi isIke dUsare nAma haiM-ina nAmoMse bhI usIkA bodha hotA hai| jaina tAkikaziromaNi svAmI samantabhadrane AptamImAMsA aura svayambhUstotrameM yahI kahA hai syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAtkivRttacidvidhiH / saptabhaGganayApekSo heyAdeyavizeSakaH ||104||-aaptmiimaaNsaa / sadekanityavaktavyAstadvipakSAzca ye nayAH / sarvatheti praduSyanti puSyanti syAditIhite // sarvathAniyamatyAgI yathAdRSTamapekSakaH / syAcchabdastAvake nyAye nAnyeSAmAtmavidviSAm / / svayambhUstotra / ataH 'syAta' zabdako saMzayArthaka, bhramArthaka athavA anizcayAtmaka nahIM samajhanA cAhiye / vaha avivakSita dharmokI gauNatA aura vivakSita dharmakI pradhAnatAko sUcita karatA huA vivakSita ho rahe dharmakA vidhAna evaM nizcaya karAnevAlA hai| saMjayake anizcitatAvAdakI taraha vaha anirNIti athavA vastutattvakI sarvathA avAcyatAkI ghoSaNA nahIM krtaa| usake dvArA jaisA prativAdana hotA hai vaha samantabhadrake zabdoMmeM nimna prakAra hai kathaJcitte sadeveSTaM kathaJcidasadeva tat / tathobhayamavAcyaM ca nayayogAnna sarvathA // 14 / / sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // 15 // kramApitadvayAd dvaitaM, shaavaacymshktitH| avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgAH svahetutaH // 16 / / arthAt jainadarzanameM samagna vastutattva kathaJcit sat hI hai, kathaMcit asat hI hai prathA kathaMcit ubhaya hI hai aura kathaMcit avAcya hI hai, so yaha saba nayavivakSAse hai, sarvathA nhiiN| svarUpAdi (svadravya, svakSetra, svakAla, svabhAva ina) cArase use kauna sat hI nahIM mAnegA aura pararUpAdi (paradravya, parakSetra, parakAla, parabhAva ina) cArase kauna asat hI nahIM maanegaa| yadi isa taraha use svIkAra na kiyA jAya to usakI vyavasthA nahIM ho sktii| kramase apita donoM (sata aura asata) kI apekSAse vaha kathaMcit ubhaya hI hai, eka sAtha donoM (sat aura asat) ko kaha na sakanese avAcya hI hai / isI prakAra avaktavyake bAdake anya tIna bhaGga (sadavAcya, asadavAcya, aura sadasadavAcya) bhI apanI vivakSAoMse samajha lenA caahie| yahI jainadarzanakA saptabhaGgI nyAya hai jo virodhI-avirodhI dharmayugalako lekara prayukta kiyA jAtA hai aura tattat apekSAoMse vastu-dharmokA nirUpaNa karatA hai / syAdvAda eka vijayI yoddhA hai aura saptabhaGgInyAya usakA astra-zastrAdi vijaya-sAdhana hai| athavA yoM kahie ki vaha eka svataH siddha nyAyAdhIza hai aura saptabhaGgI usake nirNayakA eka sAdhana hai / jainadarzanake ina syAdvAda, saptabhaGgInyAya, anekAntavAda AdikA vistRta aura prAmANika vivecana AptamImAMsA, svayambhUstotra, yuktyanuzAsana, sanmatisUtra, aSTazatI, aSTasahasrI, anekAntajayapatAkA, syAdvAdamaJjarI Adi jaina dArzanika granthoMmeM samupalabdha hai| -189
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjayake anizcitatAvAda aura jainadarzanake syAdvAdameM antaraM Upara rAhulajIne saMjayakI caturbhaGgI isa prakAra batalAI hai1, hai ?-nahIM kaha sakatA / 2. nahIM hai ?-nahIM kaha sktaa| 3. hai bhI nahIM bhI ?-nahIM kaha sakatA / 4. na hai aura na nahIM hai ?-nahIM kaha sktaa| saMjayane sabhI parokSa vastuoMke bAremeM 'nahIM kaha sakatA' javAba diyA hai aura isaliye use anizcitatAvAdI kahA gayA hai| jainoMkI jo saptabhaMgI hai vaha isa prakAra hai 1. vastu hai ?-kathaJcit (apanI dravyAdi cAra apekSAoMse) vastu hai hI-syAdastyeva ghaTAdivastu / 2. vastu nahIM hai ?--kathaJcit (paradravyAdi cAra apekSAoMse) vastu nahIM hI hai-syAnnAstyeva ghaTAdi vastu / 3. vastu hai, nahIM (ubhaya) hai ?-kathaJcit (kramase apita donoM-svadravyAdi aura paradravyAdi cAra apekSAoMse) vastu hai, nahIM (ubhaya) hI hai-syAdasti nAstyeva ghaTAdi vastu / 4. vastu avaktavya hai ?-kathaMcit (eka sAtha vivakSita svadravyAdi aura paradravyAdi donoM apekSAoMse kahI na jA sakanese) vastu avaktavya hI hai-syAdavaktavyameva ghaTAdivastu / 5. vastu 'hai-avaktavya hai' ?-kathaMcit (svadravyAdise aura eka sAtha vivakSita donoM sva-paradravyAdikI apekSAoMse kahI na jA sakanese) vastu 'hai-avaktavya hI hai'-syAdastyavaktavyameva ghaTAdivastu / 6. vastu 'nahIM-avaktavya hai' ?-kathaMcit (para dravyAdise aura eka sAtha vivakSita donoM sva-para dravyAdiko apekSAse kahI na jA sakanese) vastu 'nahIM-avaktavya hI hai'-syAnnAstyavaktavyameba ghttaadivstu| 7. vastu hai-nahIM-avaktavya hai' ?-kathaMcita (kramase arpita sva-para dravyAdise aura eka sAtha arpita svaparadravyAdikI apekSAse kahI na jA sakanese) vastu hai, nahIM aura avaktavya hI hai'-syAdasti nAstyavaktavyameva ghaTAdi vastu / jainoMkI isa saptabhaGgImeM pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna bhaGga to maulika haiM aura tIsarA, pA~cavA~. aura chaThA dvisaMyogI tathA sAtavA~ trisaMyogI bhaGga hai aura isa taraha anya cAra bhaGga mUlabhUta tIna bhaGgoMke saMyogaja bhaGga haiM / jaise namaka, mirca aura khaTAI ina tInake saMyogaja svAda cAra hI bana sakate haiM-namaka-mirca, namaka-khaTAI, mirca-khaTAI aura namaka-mirca-khaTAI-inase jyAdA yA kama nhiiN| ina saMyogI cAra svAdoMmeM mUla tIna svAdoMko aura milA denese kula svAda sAta hI banate haiN| yahI saptabhaGgoMkI bAta hai / vastu meM yoM to anantadharma haiM, parantu pratyeka dharmako lekara vidhi-niSedhakI apekSAse sAta hI dharma vyavasthita haiM-sattvadharma, asattvadharma, sattvAsattvobhaya, avaktavyatva, sattvAvaktavyatva, asattvAvaktavyatva aura sattvAsattvAvaktavyatva / ina sAtase na kama haiM aura na jyAdA / ataeva zaGkAkAroMko sAta hI prakArake sandeha, sAta hI prakArakI jijJAsAe~, sAta hI prakArake prazna hote haiM aura isaliye unake uttaravAkya sAta hI hote haiM, jinheM
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGga yA saptabhaGgIke nAmase kahA jAtA hai| isa taraha jainoMkI saptabhaGgI upapatipUrNa DhaGgase suvyavasthita aura sunizcita hai / para saMjayakI uparyukta caturbhaGgI meM koI bhI upapatti nahIM hai / usane cAroM praznoMkA javAba 'nahIM kaha sakatA' meM hI diyA hai aura jisakA koI bhI hetu upasthita nahIM kiyA aura isaliye vaha unake viSayameM anizcita hai| rAhulajIne jo Upara jainoMkI saptabhaGgI dikhAI hai vaha bhramapUrNa hai| hama pahale kaha Aye haiM ki jainadarzanameM 'syAdvAda' ke antargata 'syAt' zabdakA artha 'ho sakatA hai' aisA sandeha athavA bhramarUpa nahIM hai usakA to kathaJcit (kisI eka apekSAse) artha hai jo nirNayarUpa hai| udAharaNArtha devadatta ko lIjiye, vaha pitAputrAdi aneka dharmarUpa hai / yadi jainadarzanase yaha prazna kiyA jAya ki kyA devadatta pitA hai ? to jainadarzana syAdvAda dvArA nimna prakAra uttara degA 1. devadatta pitA hai-apane putrako apekSAse-'syAt devadattaH pitA asti' / 2. devadatta pitA nahIM hai-apane pitA-mAmA AdikI apekSAse- kyoMki unakI apekSAse to vaha putra, bhAnajA Adi hai-'syAta devadattaH pitA nAsti' / 3. devadatta pitA hai aura nahIM hai-apane putrakI apekSA aura apane pitA-mAmA AdikI apekSA se--'syAt devadattaH pitA asti ca nAsti ca' 4. devadatta avaktavya hai-eka sAtha pitA-putrAdi donoM apekSAoMse kahA na jA sakanese-syAta devadattaH avktvyH'| 5. devadatta pitA 'hai-avaktavya hai'-apane putrakI apekSA tathA eka sAtha pitA-putrAdi donoM apekSAoMse kahA na jA sakanese-'syAt devadattaH pitA astyvktvyH'| 6. devadatta 'pitA nahIM hai-avaktavya hai'-apane pitA-mAmA Adiko apekSA aura eka sAtha pitA putrAdi donoM apekSAoMse kahA na jA sakanese--'syAt devadattaH nAstyavaktavyaH' / 7. 'devadatta pitA' hai aura nahIM hai tathA abavatavya hai'-kramase vivakSita pitA-putrAdi donoMkI apekSAse aura eka sAtha vivakSita pitA-putrAdi donoM apekSAoMse kahA na jA sakanese-'syAt devadattaH pitA asti nAsti cAvaktavyaH' / yaha dhyAna rahe ki jainadarzanameM pratyeka vAkyameM usake dvArA pratipAdya dharmakA nizcaya karAne ke liye 'evakArakA' vidhAna abhihita hai jisakA prayoga nayavizAradoMke liye yatheccha hai-ve kareM cAhe na kareM / na karanepara bhI usakA adhyavasAya ve kara lete haiN| rAhulajI jaba 'syAt' zabdake mUlArthake samajhane meM hI bhArI bhUla kara gaye taba syAdvAdako bhaMgiyoMke mela-jola karane meM bhUleM kara hI sakate the aura usIkA pariNAma hai ki jainadarzanake saptabhaMgoMkA pradarzana unhoMne ThIka taraha nahIM kiyaa| hameM AzA hai ki ve tathA syAdvAdake sambandhameM bhrAnta anya vidvAn bhI jainadarzanake syAdvAda aura saptabhaMgIko ThIka tarahase hI samajhane aura ullekha karanekA prayatna kreNge| yadi saMjayake darzana aura caturmanIko hI jaina darzanameM apanAyA gayA hotA to jainadArzanika usake darzanakA kadApi Alocana na karate / aSTazatI aura aSTasahasrImeM akalaMkadeva tathA vidyAnandane isa darzanakI jaisI kucha kar3I AlocanA karake usameM doSoMkA pradarzana kiyA hai vaha dekhate hI banatA hai / yathA
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tarhastIti na bhaNAmi, nAstIti ca na bhaNAmi, yadapi ca bhaNAmi tadapi na bhaNAmIti darzanamastviti kazcit, sopi pApIyAn / tathA hi sadbhAvetarAmyAmanabhilApe vastunaH kevalaM mUkatvaM jagataH syAt, vidhipratiSedhavyavahArAyogAt / na hi sarvAtmanAnabhilApyasvabhAvaM buddhiradhyavasyati / na cAnadhyavaseyaM pramitaM nAma, gRhItasyApi tAdRzasyAgRhIta kalpatvAt / mucchacaitanyavaditi |"asstts0 pR0 129 / isase yaha sApha hai ki saMjayakI sadoSa catubhaMgI aura usake darzanako jainadarzanane nahIM apnaayaa| usake apane syAdvAdasiddhAnta, anekAnta-siddhAnta, saptabhaMgI siddhAnta saMjaya se bahuta pahalese pracalita haiM / jaise usake ahiMsA - siddhAnta, aparigraha - siddhAnta, karma - siddhAnta Adi siddhAnta pracalita haiM aura jinake Adyapravartaka isa yugake tIrthaGkara RSabhadeva haiM aura antima mahAvIra haiM / vizvAsa hai ukta vidvAn apanI jainadarzana va sthAdvAda ke bAremeM huI bhrAntiyoMkA parimArjana kareMge aura usakI ghoSaNA kara deMge / - 192 -
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana ke samanvayavAdI dRSTikoNakI grAhyatA yoM to kisI bhI yuga aura kisI bhI kAlameM saMghaTana aura aikyakI mahattA aura AvazyakatA hai, kintu vartamAna meM usakI nitAnta apekSA hai / rASTroM, samAjoM, jAtiyoM aura dharmoM sabhIko eka sUtra meM baMdhakara rahane kI jarUrata hai / yadi rASTra samAja, jAtiyAM aura dharma sahaastitva ke vyApaka aura udAra siddhAntako svIkAra kara usapara AcaraNa kareM to na rASTroMmeM, na samAjoMmeM, na jAtiyoMmeM aura na dharmo meM paraspara saMgharSakI naubata A sakatI hai / vizvake mAnava yaha soca leM ki mAnavatAke nAte hameM jaise rahane aura jIne kA adhikAra hai vaise hI dUsare manuSyoMko bhI, cAhe ve vizvake kisI kone ke, kisI samAjake, kisI jAtike, kisI dharmake yA kisI vargake hoM / Akhira manuSya saba haiM aura paidA hue haiM to unheM apane DhaMgase rahane tathA jIne kA bhI haka prApta hai / yadi hama unake isa hakako chInate haiM to yaha nyAya nahIM kahalAyegA - anyAya hogA aura anyAya karanA manuSyake lie na ucita hai aura na zAntidAtA evaM prema-pradarzaka hai / yadi manuSyake sAmane itanA vicAra rahatA hai to unameM kabhI saMgharSa nahIM ho sakatA / saMgharSa hotA hai svArtha aura AtmAgrahase - apane hI astitvako svIkAra kara itarakA virodha karanese / vizvameM jaba-jaba yuddha hue yA hote haiM taba-taba manuSya jAtike eka vargane dUsare vargakA virodha kiyA, usapara hamalA kiyA aura use dhvasta karanekA prayAsa kiyA hai / Aja bhI vizva do guToMmeM baMTA huA hai tathA ye donoM guTa eka-dUsare ke viruddha moracAbandI kiye hue haiM / apanI zaktiko virodhI ke dhvaMsameM prayukta kara rahe haiM / phalataH yuddhakA bhaya yA yuddhakI AzaMkA nirantara rahatI hai / yadi donoM guTa virodhameM nahIM, nirmANa meM apanI sammilita zaktikA upayoga kareM to sArA vizva sadA nirbhaya, zAnta, sukhI aura samRddha ho sakatA hai / yadyapi eka ruci, eka vicAra aura eka AcArake saba nahIM ho sakate, sabakI ruciyAM, sabake vicAra aura sabake AcAra bhinna-bhinna hote haiM, kintu ruci - bhinnatA, vicAra - bhinnatA aura AcAra - bhinnatAke hote hue bhI unameM samanvayakI saMbhAvanA nizcaya hI vidyamAna rahatI hai| eka parivArameM dasa sadasya haiM aura sabakI ruci, vicAra aura AcAra alaga-alaga hote haiM / eka sadasyako ur3ada kI dAla acchI lagatI hai, dUsareko arahara kI dAla priya hai, tIsareko harI zAka svAdiSTa lagatI hai / isI taraha anya sadasyoMkI ruci alagaalaga hotI hai / vicAra bhI sabake eka-se nahIM hote / eka rASTrakI sevAkA vicAra rakhatA hai, dUsarA samAjasevAko apanA karttavya samajhatA hai, tIsarA dharma meM saMlagna rahatA hai / dUsare sadasyoMke bhI vicAra jude-jude hote haiM / AcAra bhI sabakA ekasA nahIM hotaa| eka kurtA, dhotI aura TopI lagAtA hai, dUsarA koTa, patalUna aura kaTAIko pasanda karatA hai, tIsarA peTIkoTa, sAr3I aura jampharako apanI pozAka samajhatA hai / yaha tIsarA strI sadasya hai, jo usa daza saMkhyaka parivArakI hI eka sadasyA hai / isI prakAra bacce Adi apanA pahinAva alaga rakhate haiM / isa prakAra usa parivAra meM ruci bheda, vicAra-bheda aura AcAra-bheda honepara bhI usake sadasyoM meM kabhI saMgharSa nahIM hotA / sabakI ruciyoM, sabake vicAroM aura sabake AcAroMkA dhyAna rakhA jAtA hai aura isa taraha unameM sadA samanvaya ke dRSTikoNa se sukha aura zAnti rahatI hai / kadAcit choTA-moTA matabheda honepara ApasI samajhaute yA pramukhakI hitAvaha salAha se vaha saba matabheda dUra ho jAtA hai aura pUrA pari 25 - 193 -
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAra sukha-zAntise jIvanayApana karatA hai / vizva bhI eka parivAra hai aura rASTra usake sadasya haiM unameM rucibheda, vicAra-bheda aura AcAra-bheda honA svAbhAvika hai, para parivArake sadasyoMkI taraha unameM tAlamela baiThAnA yA samajhadAra rASTroMko bIcameM par3akara niSpakSa DhaMgase unameM samajhautA karA denA Avazyaka hai| isase vizvake choTe-bar3e kisI bhI rASTrakA anya rASTra ke sAtha sagharSa nahIM ho sakatA / 'raho aura rahane do' aura 'jio aura jIne do' kA siddhAnta hI sahaastitvakA siddhAnta hai tathA yaha siddhAnta hI manuSyajAtikI rakSA, samRddhi aura hita kara sakatA hai| yaha siddhAnta nyAya tathA satyakA poSaka evaM samarthaka hai / isa siddhAntako dhyAnameM rakhanepara kabhI nyAya yA satyakI hatyA nahIM ho sakatI tathA sAre vizva meM nirbhayatA evaM zAnti banI raha sakatI hai| hamAre dezameM, jisameM bhagavAna mahAvIra, gautama buddha, maharSi jaimini, kaNAda, akSapAda, kapila Adi dharmopadezakoMne janma liyA aura apane vicAroM dvArA janakalyANa kiyA hai, aneka jAtiyA~ tathA aneka dharma hai| sabakA apanA-apanA sthAna hai aura sabako panapane-bar3hanekA svAtantrya hai / eka jAti dUsarI jAtiko, eka dharma dUsare dharmako aura eka varga dUsare vargako girAkara bar3ha nahIM sktaa| usakI unnati yA vRddhi tabhI sambhava hai jaba vaha dUsareke bhI astitvakA virodha nahIM karatA, apanI kuNThA, burAiyoM aura kAraNavaza A ghusI kamajoriyoMko hI haTAnekA prayAsa karatA hai| saca to yaha hai ki dUsarI jAti, dUsarA dharma yA dUsarA varga apanI jAti, apane dharma aura apane vargakA bAdhaka nahIM hotA, bAdhaka ve doSa hote haiM jo hamapara hAvI hokara hamase anaucitya karAne meM saphala ho jAte hai / aise doSa haiM saMkIrNatA, asahiSNutA, mUr3hatA, kadAgraha, IA, ahaMkAra aura anudAratA / yadi satarkatA, viveka, sahiSNutA, satyAgraha, amAtsarya, nirahaMkAra aura udAratAse kAma liyA jAya to jAtiyoM, dharmoM aura vargoM meM kabhI bhI saMgharSakI sambhAvanA nahIM kI jA sakatI hai| jo hamArA hai vaha satya hai aura jo parakA hai vaha asatya hai, yahI dRSTikoNa saMgharSako janma detA hai| isa saMgharSako bacAneke lie anekAntavAdI dRSTikoNa honA cAhie / usa dRSTikoNase hI parasparameM sauhArda sambhava hai / yadi koI galata mArgapara hai to sahI mArga usake sAmane rakha dIjiye aura unameMse eka mArga cunanekI chUTa use de diijiye| Apa usake lie apanA Agraha na kreN| nizcaya hI vaha apane vivekase kAma legA aura satyakA anusaraNa kregaa| satyakA Agraha Aja vijJAnakA yuga hai| samajhadAra loga vijJAnake AdhArase socanA, kahanA aura karanA cAhate haiN| yaha dRSTikoNa satyake AgrahakA dRSTikoNa hai| lekina kabhI-kabhI AgrahI usake mAdhyamase asatyakA bhI samarthana karane lagatA hai| ataH pUrvAgrahase mukta honepara hI satyako kahA aura pakar3A jA sakatA hai| samAjake digambara aura zvetAmbara donoM varga bhagavAna mahAvIrake zAsanake anuyAyI haiN| choTe-moTe unameM aneka matabheda haiM aura unake gRhasthoM tathA sAdhuoMmeM AcAra-bheda bhI haiN| kintu sabako bA~dhanevAlA aura ekasUtrameM rakhane vAlA mahAvIrakA zAsana hai| jo matabheda aura AcAra-bheda ho cake haiM ve yadi kama ho sake to acchA hai aura yadi kama na bhI hoM taba bhI ve eka sUtra meM ba~dhe raha sakate haiN| pichalI zatAbdiyoMmeM donoM paramparAoMmeM phAsalA hI huA hai, unheM sameTanekA dUradarzI saphala prayAsa huA ho, yaha jJAta nhiiN| phalataH donoMkA sAhitya, donoMke AcArya aura donoMke tIrtha uttarottara bar3hate gaye haiN| itanA hI hotA to koI hAni nahIM thii| kintu Aja apane sAhitya, apane AcArya aura apane tIrthakA Agraha rakhakara bhI dUsarI paramparAke sAhitya, AcArya aura tIrthoke viSayameM svastha dRSTikoNa nahIM hai| eka sAhityake mahArathI apane sAhityakI anuzaMsA karate samaya
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsareke sAhityako usakI chAyA yA anusaraNa siddha karanemeM jaba apanI zakti lagAte haiM to dUsarA usakA virodha karane ke lie taiyAra rahatA hai / eka AcArya apanI zreSThatA batalAkara dUsare AcAryako samAlocanAke lie udyata rahatA hai to samAlocya AcArya bhI pIche kyoM rahegA / samAjake tIrthoMkA prazna bhI aisA hI hai / apanA prabhutva aura haka rahe, dUsarekA vahA~ praveza na ho, yaha dRSTikoNa samAjake donoM vargoko parezAna kiye hue hai / phalataH saMgharSa bhI hote haiM aura unameM vipula dhana-rAzi bhI vyaya hotI hai| yadi donoM varga mahAvIrake zAsanameM AsthA rakhate hue samanvayakA dRSTikoNa apanA leM to donoMkI sammilita zakti, donoMkA sammilita sAhitya aura donoMke sammilita tIrtha samAjake apAra vaibhavake sacaka to hoMge hI, donoM apane vicAra aura AcArake anusAra apanI AsthAko banAye rakheMge tathA saMkhyAkI dRSTise ve dugune kahe jaayeNge| jabataka ve alaga-alaga do bhAgoM yA tIna bhAgoM meM ba~Te raheMge tabataka anya logoMko samucita lAbha nahIM pahuMcA sakate haiM aura na ahiMsA, syAdvAda, anekAnta evaM aparigraha jaise siddhAntoMkA vizvako ucita mAtrAmeM darzana karA sakate haiM / ataH Avazyaka hai ki jaina darzanameM anekAntavAdI yA samanvayavAdI dRSTikoNapara gambhIratAse vicAra kareM aura usakA AcaraNa kara aikya evaM saMghaTanakI dizAmeM prayatna kreN|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidika saMskRtiko zramaNa-saMskRtikI dena [dina aura rAtakI taraha acchAI aura burAIkA, puNya aura pApakA, vicAra-vibhinnatAkA sAtha sadAse ho rahA hai| itihAsake pannoMse jahAM yaha spaSTa hotA hai ki zramaNasaMskRti kA astitva bhArata meM prAcInatama kAlase hai vahAM yaha bhI spaSTa hotA hai ki usakA virodha bhI bahuta purAnA hai| purANoM ke anusAra bhagavAna RSabhadevake samayase hI unake virodhI bhI utpanna ho gaye the| itane dIrghakAlase sAtha-sAtha rahaneke kAraNa donoMne hI eka-dUsarese bahuta kucha liyA-diyA hai / zramaNa-saMskRti ne zramaNetara-saMskRtiko jo kucha diyA usameM pramukha haiM ahiMsA, mUrtipUjA, adhyAtma Adi / ] jisa varga, samAja yA rASTrakI kalA, sAhitya, rIti-rivAja, rahana-sahana, khAna-pAna, pahanAva-or3hAva, dharma-nIti, vrata-parva Adi pravRttiyAM jisa vicAra aura AcArase anuprANita hotI haiM yA kI jAtI haiM ve usa varga, samAja yA rASTrake usa vicAra aura AcAra mUlaka mAnI jAtI haiN| aisI pravRttiyAM hI saMskRti kahI jAtI haiN| bhArata eka vizAla deza hai| isake bhinna-bhinna bhAgoMmeM sadAse hI bhinna-bhinna vicAra aura AcAra rahe haiM tathA Aja bhI aisA hI hai| isalie yahAM kabhI eka, vyApaka aura sarvagrAhya saMskRti rahI ho, yaha saMbhava nahIM aura na jJAta hI hai| hA~, itanA avazya jAna par3atA hai ki dUra atItameM do saMskRtiyoMkA prAdhAnya avazya rahA hai| ye do saMskRtiyAM haiM-1 vaidika aura-2 avaidika / vaidika saMskRtikA AdhAra vedAnusArI AcAra-vicAra hai aura avaidika saMskRtikA mUla avedAnusArI arthAt puruSa-vizeSakA anubhavAzrita AcAra-vicAra hai| ye donoM saMskRtiyAM jahA~ paraspara meM saMgha zIla rahI haiM vahA~ ve paraspara prabhAvita bhI hotI rahI haiN| vaidika (brAhmaNa) saMskRti ___ 1. vaidika (brAhmaNa) saMskRtimeM vedako hI sarvopari mAnakara vedAnuyAyiyoMkI sArI pravRttiyAM tadanusArI rahI haiN| isa saMskRtimeM vedapratipAdita yajJoMkA prAdhAnya rahA hai aura unameM aneka prakArakI hiMsAko vidheya svIkAra kiyA gayA hai / 'yAjJiko hiMsA hiMsA na bhavati' kahakara usa hiMsAkA vidhAna karake use khullama-khullA chUTa de dI gayI hai| usakA pariNAma yaha huA ki uttara kAla meM mAMsa-bhakSaNa, madyapAna aura maithana-sevana jaisI nindya pravRttiyAM bhI A ghusI aura unameM doSAbhAvakA pratipAdana kiyA gayA 'na mAMsa-bhakSaNe doSo, na madye na ca maithane / pravRttireSA bhUtAnAM, nivRttistu mahAphalA / / -manusmRti / itanA hI nahIM, unheM jIvoMkI pravRtti (svabhAva) batalAkara unheM svacchanda chor3a diyA gayA hai--unapara koI niyantraNa nahIM rkhaa| phalataH unase nivRtti honA dussAdhya batalAyA hai| somayajJameM eka varSako lAla - 196 -
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAya havanakA vidhAna, anya yajJoMmeM zveta bakarekI balikA nirdeza jaise saikar3oM hiMsA pratipAdaka anuSThAnAdeza vedavihita haiM - 'eka hAyanyA aruNayA gavA somaM krINAti' 'zvetamajamAlabheta' Adi / 2. vaidika saMskRti mImAMsaka vicAra aura anuSThAna pradhAna hai / ataeva Arambha meM isameM IzvarakA koI sthAna na thA / kriyA hI anuSTheya evaM upAsya thii| kisI puruSavizeSako upAsya yA Izvara mAnanA isa saMskRti ke lie iSTa nahIM rahA, kyoMki use mAnanepara vedakI apauruSeyatApara AMca AtI aura khataremeM, par3atI hai / isIlie vaidika mantroMmeM kevala indra, varuNa jaise devatAoMkA hI AhvAna haiN| rAma, kRSNa, ziva viSNu jaise puruSAvatArI IzvarakI upAsanA isa saMskRti meM Arambha meM nahIM rhii| vaha to uttara kAla meM AyI aura unake lie mandira bane tathA tIrthoMkA sthApana huA / 3. jahA~ taka aitihAsikoM aura samIkSakoMkA vicAra hai yaha saMskRti kriyApradhAna hai, adhyAtma- pradhAna nahIM / vedoMmeM AtmAkA vivecana anupalabdha haiM / vaha upaniSadoM ke mAdhyama se isa saMskRti meM pIche AyA hai / mANDUkya upaniSad meM kahA hai ki vidyA do prakArakI hai- 1. parA aura 2. aparA / parA vidyA AtmavidyA hai aura aparA vidyA karma-kANDa hai / chAndogyopaniSad meM Atma-vidyAkI prApti kSatriyoMse aura kriyAkANDakA jJAna brAhmaNoMse batalAyA gayA hai / isase pratIta hotA hai ki usa sudUra kAlameM Atma-vidyA isa saMskRti meM nahIM thI / 4. vedoMmeM yajJa karanese svargaprAptikA nirdeza hai, mokSa yA niHzreyasa kI koI carcA nahIM / usakA pratipAdana isa saMskRti meM pIche samAviSTa huA hai / 5. vedoMmeM tapa, tyAga, dhyAna, saMyama aura zama jaise AdhyAtmika sAdhanoMko koI sthAna prApta nahIM hai / tattvajJAnakA bhI pratipAdana nahIM hai / unameM kevala 'yajet svargakAma:' jaise nirdezoM dvArA svargakAmIke lie yajJakA hI vidhAna hai / avaidika (zramaNa) saMskRti isake viparIta avaidika ( zramaNa ) saMskRti meM, jo puruSa-vizeSa ke anubhavapara AdhRta hai aura jo zramaNa-saMskRti yA tIrthakara saMskRti ke nAma se jAnI-pahacAnI jAtI haiM, ve sabhI (Izvara, niHzreyasa, tapa, dhyAna, saMyama, zama Adi) bAteM pAyI jAtI haiM jo vaidika saMskRti meM Arambha meM nahIM thIM / yadyapi jaina aura bauddha donoMkI saMskRtiko avaidika arthAt zramaNa saMskRti kahA jAtA hai / para yathArtha meM Arhata saMskRti hI avaidika ( zramaNa ) saMskRti hai, kyoMki use samaNa - sama + upadezaka arhat ke anubhava - kevalajJAnamUlaka mAnA gayA hai / dUsare, re, buddha bhI Arambha meM tIrthaMkara pArzvanAthakI paramparAmeM hue nirgrantha muni pihitAsravase dIkSita hu the aura varSoM taka tadanusAra dayA, samAdhi, kezaluMcana, anazanAdi tapa Adi pravRttiyoMkA AcaraNa karate rahe the | bAdako nirgrantha-tapa kI kliSTatAko sahana na kara sakane ke kAraNa unhoMne nirgrantha-mArgako chor3a diyA / aura madhyama mArga apanA liyaa| phira bhI dayA, samAdhi Adi kuzala karmoMko nahIM tyAgA aura bodhi prApta ho jAne ke bAda unhoMne bhI nirgrantha saMskRtike dayA, samAdhi AdikA upadeza diyA tathA vaidika kriyAkANDako binA AtmajJAna ( tattvajJAna) ke thothA batalAyA / isIlie unakI vicAradhArA aura AcaraNa vaidika saMskRti ke anukUla na hone aura kevalajJAnamUlaka zramaNa saMskRti ke kucha anukUla honese use zramaNa-saMskRtimeM samAhita kara liyA gayA hai / - 197 -
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. vidita hai ki zramaNasaMskRtimeM hiMsAko kahIM sthAna nahIM hai| ahiMsAkI hI sarvatra pratiSThA hai / na kevala kriyAmeM, apitu vANI aura mAnasameM bhI ahiMsAkI anivAryatA pratipAdita hai / AcArya samantabhadrane isIse ahiMsAko jagat vidita 'parama brahma' nirUpita kiyA hai-'ahiMsA bhUtAnAM jagati vivitaM brahma paramam,' isa ahiMsAkA sarvaprathama vicAra aura AcAra yugake Adi meM RSabhadevake dvArA prakaTa huaa| vahI ahiMsAkA vicAra aura AcAra paramparayA madhyavartI tIrthaMkaroM dvArA neminAthako prApta huaa| unase pArzvanAthako aura pArzvanAthase tIrthaMkara mahAvIrako milaa| isIse unake zAsanako svAmI samantabhadrane dayA, samAdhi, dama aura tyAgase otaprota batalAyA hai-'dayA-bama-tyAga-samAdhiniSThaM / ' isase yaha sahajameM samajhA jA sakatA hai ki vaidika saMskRtimeM ahiMsAkI upalabdhi zramaNa-saMskRtikI dena hai, ahiMsAmUlaka AcAravicAra usIkA hai / 2. zramaNasaMskRtikI dUsarI dena yaha hai ki usane vedake sthAnameM puruSavizeSakA mahattva sthApita kiyA aura usake anubhavako pratiSThita kiyaa| usane batalAyA ki puruSavizeSa akalaMka arthAt Izvara ho sakatA hai-doSAvaraNayorhAninizzeSAstyatizAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH / ataeva isa saMskRtimeM puruSavizeSakA mahattva bar3hAyA gayA aura una puruSavizeSoM-tIrthaMkaroMkI pUjA-upAsanA pracalita kI gayI tathA unakI upAsanArtha upAsanAmandiroM evaM tIrthoMkA nirmANa huaa| isakA itanA prabhAva par3A ki apauruSeya vedake anuyAyiyoMmeM hI kitane hI vedako IzvarakRta mAnane lage aura rAma, kRSNa, ziva, viSNu jaise puruSoMko IzvarakA avatAra svIkAra kara unakI upAsanA karane lage / phalataH vaidika saMskRtimeM bhI unakI upAsanAke lie anekoM sundara mandiroMkA nirmANa haA tathA tIrtha bhI bane / 3. niHsandeha vaidika saMskRti jahA~ kriyApradhAna hai, tattvajJAna usake lie gauNa hai vahA~ zramaNasaMskRti tattvajJAnapradhAna hai aura kriyA usake lie gauNa hai| yaha bhI prakaTa hai ki yaha saMskRti kSatriyoMkI saMskRti hai, jo unakI AtmavidyAse nisRta huii| sabhI tIrthaGkara kSatriya the| ataH vaidika saMskRtimeM jo AtmavidyAkA vicAra upaniSadoMke rUpameM AyA aura jisane vedAnta (vedoMke anta) kA pracAra kiyA vaha nizcaya hI zramaNa (tIrthaMkara) saMskRtikA spaSTa prabhAva hai| aura isalie vaidika saMskRtiko AtmavidyAkI dena bhI zramaNa saMskRtikI viziSTa evaM anupama dena hai| 4. vedoM meM svargase uttama anya sthAna nahIM hai / ata: vaidika saMskRtimeM yajJAdi karanevAleko svargaprAptikA nirdeza hai / isake viparIta zramaNa saMskRtimeM svargako sukhakA sarvocca aura zAzvata sthAna na mAnakara mokSako mAnA gayA hai| svarga eka prakArakA saMsAra hI hai, jahA~se manuSyako vApisa AnA par3atA hai| parantu mokSa zAzvata aura svAbhAvika sukhakA sthAna hai / use prApta kara lene para manuSya muktasiddha paramAtmA ho jAtA hai aura bahA~se use lauTakara AnA nahIM pdd'taa| isa prakAra mokSa yA niHzreyasako mAnyatA zramaNa saMskRtikI hai, jise uttarakAlameM vaidika saMskRtimeM mI apanA liyA gayA hai| 5. zramaNasaMskRtimeM AtmAko upAdeya aura zarIra, indriya tathA bhogoMko heya batalAyA gayA hai| saMsAra-bandhanase mukti pAne ke lie dayA (ahiMsA), dama (indriya-nigraha), tyAga (aparigraha) aura samAdhi 1. yuktyanu0 kA0 6 / 2. devAgama kaa04| -198 -
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dhyAna, yoga) kA nirUpaNa isa saMskRtimeM kiyA gayA hai| ye saba AdhyAtmika guNa hai| pramANa aura nayase tattva (AtmA) kA yathArtha jJAna prApta karanekA pratipAdana bhI Arambhase isI saMskRtimeM hai-'dayA-dama-tyAgasamAdhiniSThaM naya-pramANaprakRtAJjasArtham / ' isase avagata hotA hai ki ahiMsA, indriyanigraha, aparigraha, samAdhi aura tattvajJAna, jo vaidika saMskRtimeM ArambhameM nahIM the aura na vedoMmeM pratipAdita the, bAdameM ve usameM AdRta hue haiM, zramaNasaMskRtikI vaidika saMskRtiko asAdhAraNa dena hai / yadi donoM saMskRtiyoMke mUlakA aura gaharAIse anveSaNa kiyA jAye to aise paryApta tathya upalabdha hoMge, jo yaha siddha karane meM sakSama hoMge ki kyA kisakI dena hai-kisane kisako kyA diyA-liyA hai| 6.1. yuktyanuzA0 kA0 4 /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ DAkTara ambedakarase bheMTavArtAmeM mahattvapUrNa anekAnta-carcA 14 navambara 1948 ko siddhArtha kAleja bambaIke prophesara aura aneka granthoMke nirmAtA sarvataMtrasvataMtra paM0 mAdhavAcArya vidyAmArtaNDake sAtha hameM DAkTara ambeDakarase, jo svatantra bhAratako vidhAna-masavidA samitike adhyakSa the aura jinheM svatantra bhAratake vidhAna-nirmAtA honese vartamAna bhAratameM 'mana' ko saMjJA dI jAtI hai tathA kAnUnake vizeSajJa vidvAnoMmeM sarvocca evaM vikhyAta vidvAn mAne jAte haiM, bheMTa karanekA avasara milA thaa| DAkTara sA0 kAnUnake paNDita to the hI, darzanazAstrake bhI vidvAn the, yaha hameM taba patA calA, jaba unase dArzanika carcA-vArtA huii| unhoMne vibhinna darzanoMkA gaharA evaM tulanAtmaka adhyayana kiyA hai / bauddhadarzana aura jaina darzanakA bhI acchA parizIlana kiyA hai| jaba hama unase mile taba hamAre hAthameM 'anekAnta' ke prathama varSakI phAila thI. jisameM ukta prophesara sA0 kA eka nibandha 'bhAratIya darzanazAstra' zIrSaka chapA thA aura usameM prophesara sA0 ne jaina darzanake sthAdAda aura anekAnta siddhAnta para uttama vicAra prakaTa kiye haiN| DAkTara sA0 ne bar3e saujanyase hamase kucha prazna kiye aura jinakA uttara hamane diyA / yaha praznottara mahattvakA hai / ataH yahA~ de rahe haiN| DaoNkTara sA0-Apake isa akhabArakA nAma 'anekAnta' kyoM hai ? maiM-'anekAnta' jaina darzanakA eka pramukha siddhAnta hai, jisakA artha nAnAdharmAtmaka vastu hai / anekakA artha nAnA hai aura antakA artha dharma hai aura isalie donoMkA sammilita artha nAnAdharmAtmaka vastu hai| jaina darzanameM vizvakI sabhI vastue~ (padArtha) nAnAdharmAtmaka pratipAdita hai / eka ghar3eko lIjie / vaha mattikA (miTTI) kI apekSA zAzvata (nitya, eka, abhedarUpa) hai-usakA usa apekSAse na nAza hotA hai aura na utpAda hotA hai| kintu usako kapAlAdi avasyAoMkI apekSAse vaha azAzvata (anitya, a bhedarUpa) hai-usakA una avasthAoMkI apekSAse nAza bhI hotA hai, utpAda bhI hotA hai / isa taraha ghar3A zAzvata-azAzvata (nityAnitya), ekAneka aura bhedAbhedarUpa honese anekAntAtmaka hai / isI prakAra sabhI vastue~ vidhi-pratiSedharUpa ubhayAtmaka honese anekAntAtmaka haiM / eka sarala udAharaNa aura de rahA hU~ / jise hama loga DAkTara yA vakIla kahakara sambodhita karate haiM use unakA putra 'pitAjI' kahakara pukAratA hai aura unake pitAjI use 'beTA' kahakara bulAte haiN| isI taraha bhatIjA 'cAcA' aura cArA 'bhatojA' tathA bhAnajA 'mAmA' aura mAmA 'bhAnajA' kahakara bulAte haiN| yaha saba vyavahAra yA sambandha DAkTara yA vakIlameM eka sAtha eka kAlameM hote yA ho sakate haiM, jaba jisakI vivakSA hogI, tb| hA~, yaha ho sakatA hai ki jaba jisakI vivakSA hogI vaha mukhya aura zeSa sabhI vyavahAra yA sambandha yA dharma gauNa ho jAyeMge lopa yA abhAva nahIM hogaa| yahI vizvakI sabhI vastuoMke viSayameM hai| vastuke isa nAnAdharmAtmaka svabhAvarUpa anekAntasiddhAntakA sUcana yA jJApana karane ke lie isa akhabArakA nAma 'anekAnta' rakhA gayA hai| -200
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoNkTara sA0 - darzanakA prayojana to jagat meM zAntikA mArga dikhAnekA hai / kintu jitane darzana haiM ve saba paraspara meM vivAda karate haiM / unameM khaNDana - maNDana aura eka-dUsareko burA kahane ke sivAya kucha nahIM mAlUma par3atA hai ? maiM -- niHsandeha ApakA yaha kahanA ThIka hai ki 'darzana' kA prayojana jagat meM zAntikA mArga-pradarzana hai aura isI lie darzanazAstrakA udaya huA hai / jaba lokameM dharmake nAmapara andhazraddhA bar3ha gayI aura logoM kA gatAnugatika pravarttana hone lagA, to darzanazAstra banAne par3e / darzanazAstra hameM batAtA hai ki apane hitakA mArga parIkSA karake cuno / 'ghelekI haMDI bhI Thoka-bajAkara kharIdI jAtI hai' to dharmakA bhI grahaNa Thoka-bajAkara karo / amuka pustakameM aisA likhA hai athavA amuka vyaktikA yaha kathana hai, itane mAtrase use mata mAno / apane vivekase usakI jAMca karo, yukta ho to mAno, anyathA nahIM / jaina darzana to spaSTa kahatA aura ghoSaNA karatA hai mUlameM sabhI darzanakAroMkA yahI abhiprAya rahA hai ki mere isa darzanase jagatko zAntikA mArga mile / kintu uttara kAla meM pakSAgraha Adise unake anuyAyiyoMne unake usa svaccha abhiprAyako surakSita nahIM rakhA aura ve parapakSakhaNDana evaM svapakSa maNDanake dala-dala meM pha~sa gye| isase ve darzana vivAdajanaka ho gaye / yahA~ yaha ullekhanIya hai ki jaina darzana meM vivAdoM ko samanvita karane aura miTAneke lie syAdvAda aura ahiMsA ye do zAntipUrNa tarIke svIkAra kiye gaye haiM / ahiMsAkA tarIkA AkSepa aura AkramaNako rokatA hai tathA syAdvAda una sambandhoM, vyavahAroM evaM dharmokA samanvaya kara unakI vyavasthA karatA hai| kauna sambandha yA dharma vastu kisa vivakSAse hai, yaha syAdvAda vyavasthita karatA hai / udAharaNArtha dravya ( sAmAnya ) kI apekSA vastu sadA nitya hai aura avasthAoM - pariNamanoM kI apekSA vahI vastu anitya hai / pahale meM dravyArthikanayakA dRSTikoNa vivakSita hai aura dUsare meM paryAyArthikanayakA dRSTikoNa hai / jaina darzanameM asatyArtha - ekAnta mAnyatAkA avazya niSedha kiyA jAtA hai aura yaha jarUrI bhI hai / anyathA sandeha, viparyaya aura anadhyavasAyase vastukA samyagjJAna nahIM ho pAyegA / ghaTameM ghaTakA jJAna ho to satya hai, aghaTameM ghaTakA jJAna satya nahIM hai| use koI satya mAnatA hai to usakA niSedha to karanA hI par3egA / pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // DAkTara sA0 - samanvayakA mArga to ThIka nahIM hai / usase janatAko na zAnti mila sakatI hai aura na sahI mArga / hA~, jo virodhI hai usakA nirAkaraNa honA hI cAhie ? maiM - merA abhiprAya yaha hai ki vastu meM satata vidyamAna do dharmomeMse eka-eka dharmako hI yadi koI mAnatA hai aura virodhI dikhanese dUsare dharmakA vaha nirAkaraNa karatA hai to syAdvAda dvArA yaha batalAyA jAtA hai ki 'syAt'-- kathaMcit-amuka dRSTise amuka dharma hai aura 'syAt' - kathaMcit -- amuka dRSTise amuka dharma hai aura isa taraha donoM dharma vastu meM haiM / jaise, vedAntI AtmAko sarvathA nitya aura bauddha use sarvathA anitya (kSaNika) mAnate haiM / jaina darzana syAdvAda siddhAntase batalAtA hai ki dravyakI vivakSAse vedAntIkA AtmAko nitya mAnanA sahI hai aura avasthA - pariNamanako apekSAse AtmAko anitya mAnanA bauddhakA kathana ThIka hai / kintu AtmA na sarvathA nitya hai aura na sarvathA anitya hai / ata eva donoM - vedAntI aura bauddhakA AtmAko kathaMcit nitya ( dravya dRSTise ) aura kathaMcit anitya (paryAyadRSTise) ubhayAtmaka svIkAra karanA hI vastusvarUpakA pratipAdana kahA jAyegA / usakI galata aikAntika mAnyatAkA to niSedha karanA hI 201 - 26
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAhie / yahI samanvayakA mArga hai| hamArA saba saca aura dUsarekA saba jhUTha, yaha vastu-nirNayako samyaka nIti nahIM hai / hindustAna hinduoMkA hI hai, aisA mAnane aura kahane meM jhagar3A hai| kintu vaha usake nivAsI jainoM, bauddhoM, musalamAnoM Adi dUsaroMkA bhI hai, aisA mAnane tathA kahanemeM jhagar3A nahIM hotaa| syAdvAda yahI batalAtA hai| jaba hama syAdvAdako dRSTimeM rakha kara kucha kahate haiM yA vyavahAra karate haiM to satyArthakI prAptimeM koI bhI virodhI nahIM milegA, jisakA nirAkaraNa karanA pdd'e| DAkTara sA0-buddha aura mahAvIrakI sevAdharmako nIti acchI hai| use apanAnese hI janatAko zAnti mila sakatI hai ? ___maiM-sevAdharma ahiMsAkA hI eka aGga hai| ahiMsakako sevAbhAvI honA hI cAhie / mahAvIra aura buddhane isa ahiMsAdvArA hI janatAko bar3I zAnti pahuMcAyI thI aura yahI una donoM mahApuruSoMkI lokottara sevA thI, jisameM janatAke kalyANa aura abhyudayakI bhAvanA tathA prayatna samAyA huA thaa| mahAtmA gAMdhIne bhI ahiMsAse rASTrako svatantra kiyA / vAstavameM sevA, paricaryA, vaiyAvRttya Adi ahiMsAke hI rUpAntara hai| koI sevA dvArA, koI paricaryA dvArA aura koI vaiyAvRttya dvArA janatAke kaSToMko dUra karatA hai aura yaha kaSTa dUra karanA hI ahiMsAkI sAdhanA hai| DAkTara sA0-Aja Apane bahuta-sI darzana-sambandhI gUr3ha bAtoMkI carcA kI, isakI hameM prasannatA maiM-mujhe khuzI hai ki Apane apanA bahumUlya samaya isa vArtA ke lie diyA, isake lie Apako dhanyavAda detA huuN| yaha vArtA bar3I maitrI aura saujanyapUrNa huI / lagabhaga Adhe ghaMTe taka yaha huI / -202
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana meM sallekhanA : eka anuzIlana pRSThabhUmi janma ke sAtha mRtyukA aura mRtyuke sAtha janmakA anAdi pravAha sambandha hai / jo utpanna hotA hai| usakI mRtyu bhI avazya hotI hai aura jisakI mRtyu hotI hai usakA janma bhI hotA hai / isa taraha janma aura maraNakA pravAha tabataka pravAhita rahatA hai jabataka jIvakI mukti nahIM hotI / isa pravAha meM jIvoMko nAnA klezoM aura duHkhoMko bhoganA par3atA hai / parantu rAga-dveSa aura indriyaviSayoMmeM Asakta vyakti isa dhruva satyako jAnate hue bhI usase mukti pAnekI ora lakSya nahIM dete / pratyuta jaba koI paidA hotA hai to usakA ve 'janmotsava' manAte tathA harSa vyakta karate haiM / aura jaba koI maratA hai to usakI mRtyupara A~sU bahAte evaM zoka prakaTa karate haiM / para saMsAra - virakta mumukSu santoMkI vRtti isase bhinna hotI hai / ve apanI mRtyuko acchA mAnate haiM aura yaha socate haiM ki jIrNa-zIrNa zarIrarUpI pijarese AtmAko chuTakArA mila rahA hai / ataeva jaina manISiyoM ne unakI mRtyuko 'mRtyu mahotsava' ke rUpameM varNana kiyA hai / isa vailakSaNyako samajhanA kucha kaThina nahIM hai / yathArtha meM sAdhAraNa loga saMsAra (viSaya- kaSAyake poSaka cetanAcetana padArthoM) ko AtmIya samajhate haiM / ataH unake chor3ane meM unheM duHkhakA anubhava hotA hai aura unake milane meM harSa hotA hai / parantu zarIra aura AtmAke bhedako samajhanevAle jJAnI vItarAgI santa na kevala viSaya kaSAyakI poSaka bAhya vastuoMko hI, apitu apane zarIra ko bhI para- anAtmIya mAnate / ataH zarIrako chor3ane meM unheM duHkha na hokara pramoda hotA hai | ve apanA vAstavika nivAsa isa dvandva pradhAna duniyAko nahIM mAnate, kintu mukti ko samajhate haiM aura sadarzana, jJAna, cAritra, tapa, tyAga, saMyama Adi AtmIya guNoMko apanA yathArtha parivAra mAnate haiM / phalataH santajana yadi apane paudgalika zarIra ke tyAgapara 'mRtyu- mahotsava' manAyeM to koI Azcarya nahIM hai / ve apane rugNa, azakta, jarjarita, kucha kSaNoM meM jAnevAle aura vipadgrasta jIrNa-zIrNa zarIrako chor3ane tathA naye zarIrako grahaNa karanemeM usI taraha utsuka evaM pramudita hote haiM jisa taraha koI vyakti apane purAne, malina, jIrNa aura kAma na de sakanevAle vastrako chor3ane tathA navIna vastrake paridhAnameM adhika prasanna hotA hai / ' 1. ' jAtasya hi dhruvo mRtyudhru' vaM janma mRtasya ca / ' - gItA, 2-27 / 2. 3. 'saMsArAsaktacittAnAM mRtyurbhItyaM bhavennRNAm / modAyate punaH so'pi jJAna-vairAgyavAsinAm // ' - mRtyumahotsava, zlo0 17 / 4. 'jJAnin ! bhayaM bhavetkasmAtprApte mRtyu- mahotsave / svarUpasthaH puraM yAti dehAddehAntara sthitiH // - mRtyu mahotsava, zlo0 10 / 5. jIrNaM dehAdikaM sarvaM nUtanaM jAyate yataH / sa mRtyuH kiM na modAya satAM sAtotthitiryathA // - mRtyumahotsava, zlo0 15 / gItA meM bhI isI bhAvako pradarzita kiyA gayA hai / yathA vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gRhNAti naro'parANi / tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni saMyAti navAni dehI // gItA, 2- 22 / - 203 -
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI tathyako dRSTimeM rakhakara saMvegI jaina zrAvaka yA jaina sAdhu apanA maraNa sudhAraneke lie ukta paristhitiyoMmeM sallekhanA grahaNa karatA hai / vaha nahIM cAhatA ki usakA zarIra-tyAga rote-vilapate, saMkleza karate aura rAga-dveSakI agnimeM jhulasate hue asAvadhAna avasthAmeM ho, kintu dRr3ha, zAnta aura ujjvala pariNAmoMke sAtha vivekapUrNa sthitimeM vIroMkI taraha usakA zarIra chuTe / sallekhanA mumukSa zrAvaka aura sAdhu donoMke isI uddezyakI pUraka hai / prastutameM usIke sambandhameM kucha prakAza DAlA jAtA hai / sallekhanA aura usakA mahattva 'sallekhanA' zabda jaina-dharmakA pAribhASika zabda hai| isakA artha hai-'samyakakAya-kaSAya-lekhanA sallekhanA'-samyak prakArase kAya aura kaSAya donoMko kRza karanA sallekhanA hai / tAtparya yaha ki maraNasamayameM kI jAnevAlI jisa kriyA-vizeSameM bAharI aura bhItarI arthAta zarIra tathA rAgAdi doSoMkA, unake kAraNoMko kama karate hae prasannatApUrvaka binA kisI dabAvake svecchAse lekhana arthAt kRzIkaraNa kiyA jAtA hai usa uttama kriyA-vizeSakA nAma sallekhanA hai| usIko 'samAdhimaraNa' kahA gayA hai| yaha sallekhanA jIvana bhara Acarita samasta vratoM, tapoM aura saMyamako saMrakSikA hai| isalie ise jaina-saMskRtimeM 'vratarAja' bhI kahA hai| apane pariNAmoMke anusAra prApta jina Aya, indriyoM aura mana, vacana, kAya ina tIna baloke saMyogakA nAma janma hai aura unhIM ke kramaza: athavA sarvathA kSINa honeko maraNa kahA gayA hai / yaha maraNa do prakArakA hai-eka nityamaraNa aura dUsarA tadbhava-maraNa / pratikSaNa jo Ayu AdikA hrAsa hotA rahatA hai vaha nitya-maraNa hai tathA uttaraparyAyakI prAptike sAtha pUrva paryAyakA nAza honA tadbhava-maraNa hai| nityamaraNa to nirantara hotA rahatA hai, usakA Atma-pariNAmoMpara vizeSa prabhAva nahIM par3atA / para tadbhava-maraNakA kaSAyoM evaM viSaya-vAsanAoMkI nyanAdhikatAke anusAra Atma-pariNAmoMpara acchA yA burA prabhAva avazya par3atA hai| isa tadbhava-maraNako sudhArane aura acchA banAneke liye hI paryAyake anta meM 'sallekhanA' rUpa alaukika prayatna kiyA jAtA hai / sallekhanAse ananta saMsArakI kAraNabhUta kaSAyoMkA Avega upazamita athavA kSINa ho jAtA hai tathA janma-maraNakA pravAha bahuta hI alpa ho jAtA athavA bilakula sUkha jAtA hai / jaina lekhaka AcArya zivArya sallekhanAdhAraNa para bala dete hue kahate haiM ki 'jo bhadra eka paryAyameM samAdhimaraNapUrvaka maraNa karatA hai vaha saMsArameM sAta-ATha paryAyase adhika paribhramaNa nahIM karatA-usake bAda vaha avazya mokSa pA letA hai|' Age ve sallekhanA aura sallekhanA-dhArakakA mahattva batalAte hue yahA~ taka / (ka) 'samyakkAya-kaSAya-lekhanA sllekhnaa| kAyasya bAhyasyAbhyantarANAM ca kaSAyANAM tatkAraNahApana___ krameNa samyaglekhanA sallekhanA |'-puujypaad, sarvArthasiddhi 7-22 / (kha) 'mAraNAntikI sallekhanAM jyoSitA'-A0 gRddhapiccha, tattvArthasU0 7-22 / 'svAyuridriyabalasaMkSayo maraNam / svapariNAmopAttasyAyuSaH indriyANAM balAnAM ca kAraNavazAt saMkSayo maraNamiti manyante manISiNaH / maraNaM dvividhama, nityamaraNaM tadabhavamaraNaM ceti / tatra nityamaraNaM samaye samaye svAyurAdInAM nivRttiH / tadbhavamaraNaM bhavAntaraprAptyanantaropazliSTaM pUrvabhavavigamanama / ' -akalaGkadeva, tattvArthavA0 7-22 / 3. 'egammi bhavaggahaNe samAdhimaraNeNa jo mado jiivo| Na ha so hiMDadi bahuso sattaTU-bhave pamattUNa ||'-bhgvtii ArA0 / -204
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhate haiM' ki 'sallekhanA-dhAraka (kSapaka) kA bhaktipUrvaka darzana, vandana aura vaiyAvRtya Adi karane vAlA vyakti bhI devagatike sukhoMko bhogakara antameM uttama sthAna (nirvANa ) ko prApta karatA hai / ' terahavIM zatAbdI ke praur3ha lekhaka paNDitapravara AzAdharajIne bhI isI bAtako bar3e hI prAMjala zabdoM meM spaSTa karate hue kahA hai ki 'svastha zarIra pathya AhAra aura vihAra dvArA poSaNa karane yogya hai tathA rugNa zarIra yogya auSadhiyoM dvArA upacArake yogya hai / parantu yogya AhAra-vihAra aura auSadhopacAra karate hue bhI zarIrapara unakA anukUla asara na ho, pratyuta roga bar3hatA hI jAya, to aisI sthiti meM usa zarIrako duSTake samAna chor3a denA hI zreyaskara hai|' ve asAvadhAnI evaM AtmaghAta ke doSa se bacane ke lie kucha aisI bAtoMkI ora bhI saMketa karate haiM, jinake dvArA zIghra aura avazya maraNakI sUcanA mila jAtI hai| usa hAlata meM vratIko Atmadharmako rakSAke lie sallekhanAmeM lIna ho jAnA hI sarvottama hai / isI taraha eka anya vidvAn ne bhI pratipAdana kiyA hai ki 'jisa zarIrakA bala pratidina kSINa ho rahA hai, bhojana uttarottara ghaTa rahA hai aura rogAdikake pratIkAra karaneko zakti nahIM rahI hai vaha zarIra hI vivekI puruSoM ko yathAkhyAtacAritra (sallekhanA) ke samayako iMgita karatA hai" / mRtyu mahotsavakAra kI dRSTi meM samasta zrutAbhyAsa, ghora tapazcaraNa aura kaThora vratAcaraNakI sArthakatA tabhI hai jaba mumukSu zrAvaka athavA sAdhu viveka jAgRta ho jAnepara sallekhanApUrvaka zarIra tyAga karatA hai / ve likhate haiM : 'jo phala bar3e-bar3e vratI puruSoMko kAyaklezAdi tapa, ahiMsAdi vrata dhAraNa karanepara prApta hotA hai vaha phala anta samaya meM sAvadhAnIpUrvaka kiye gaye samAdhimaraNase jIvoMko sahaja meM prApta ho jAtA hai / arthAt jo Atma-vizuddhi aneka prakArake tapAdise hotI hai vaha anta samaya meM samAdhipUrvaka zarIra tyAgase prApta ho jAtI hai / ' 'bahuta kAlataka kiye gaye ugra tapoMkA, pAle hue vratoMkA aura nirantara abhyAsa kiye hue zAstra jJAnakA eka-mAtra phala zAnti ke sAtha AtmAnubhava karate hue samAdhipUrvaka maraNa karanA hai / ' 1. 'sallehaNAe mUlaM jo vaccai tivva-bhatti-rAeNa / bhottUNaya deva sukhaM so pAvadi uttamaM ThANaM // - bhagavatI ArA0 / 2. 'kAya: svastho'nuvartyaH syAtpratikAryazca rogitaH / upakAraM viparyasyastyAjyaH sadbhiH khalo yathA // ' - AzAdhara, sAgaradharmA0 8- 6 / 3. 'dehAdivaikRtaiH samyaknimittaistu sunizcite / mRtyAvArAdhanAmagnamaterdUre na tatpadam / / - sAgAradharmA0, 8-10 / 4. pratidivasaM vijahadbalamujjhadbhukti tyajatpratIkAram / vapureva nRNAM nigadati caramacaritrodayaM samayam || - Adarza salle0, pR0 19 / 5. yatphalaM prApyate sadbhirvratAyAsaviDambanAt / tatphalaM sukhasAdhyaM syAnmRtyukAle samAdhinA / taptasya tapasazcApi pAlitasya vratasya ca / paThitasya zrutasyApi phalaM mRtyuH samAdhinA // - mRtyumahotsava, zloka 21, 23 / - 205 -
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikramako dUsarI-tIsarI zatAbdIke vidvAn svAmI samantabhadrakI mAnyatAnusAra jIvanameM Acarita tapoMkA phala vastutaH anta samayameM gRhIta sallekhanA hI hai| ataH ve use pUrI zaktike sAtha dhAraNa karanepara jora dete haiN| AcArya pUjyapAda-devanandi bhI sallekhanAke mahattva aura AvazyakatAko batalAte hue likhate haiN| ki 'maraNa kisIko iSTa nahIM hai| jaise aneka prakArake sonA-cA~dI, bahamUlya vastroM AdikA vyavasAya karanevAle kisI vyApArIko apane usa gharakA vinAza kabhI iSTa nahIM hai, jisameM ukta bahumUlya vastue~ rakhI huI hai| yadi kadAcit usake vinAzakA kAraNa (agnikA laganA, bAr3ha AjAnA yA rAjyameM viplava honA Adi) upasthita ho jAya, to vaha usakI rakSAkA pUrA upAya karatA hai aura jaba rakSAkA upAya saphala hotA huA dikhAI nahIM detA, to gharameM rakhe hue bahumUlya padArthoM ko bacAne kA bharasaka prayatna karatA hai aura gharako naSTa hone detA hai| usI taraha vrata-zIlAdi guNoMkA arjana karanevAlA vratI-zrAvaka yA sAdhu bhI una vratAdiguNaratnoMke AdhArabhUta zarIrakI, poSaka AhAra-auSadhAdi dvArA, rakSA karatA hai, usakA nAza use iSTa nahIM hai / para daivavaza zarIra meM usake vinAza-kAraNa (asAdhya rogAdi) upasthita ho jAya~, to vaha unako dUra karanekA yathAsAdhya prayatna karatA hai / parantu jaba dekhatA hai ki unakA dUra karanA azakya hai aura zarIrakI rakSA aba sambhava nahIM hai, to una bahumUlya vrata-zIlAdi Atma-guNoMkI vaha sallekhanA-dvArA rakSA karatA hai aura zarIrako naSTa hone detA hai / ' ina ullekhoMse sallekhanAkI upayogitA, AvazyakatA aura mahattA sahajameM jAnI jA sakatI hai| jJAta hotA hai ki isI kAraNa jaina-saMskRtimeM sallekhanApara bar3A bala diyA gayA hai| jaina lekhakoMne akele isI viSayapara prAkRta, saMskRta, hindI Adi bhASAoMmeM anekoM svataMtra grantha likhe haiN| AcArya zivAryakI 'bhagavatI ArAdhanA' isa viSayakA eka atyanta prAcIna aura mahattvapUrNa vizAla prAkRta-grantha hai| isI prakAra 'mRtyumahotsava', 'samAdhimaraNotsAhadIpaka', 'samAdhimaraNapATha' Adi nAmoMse saMskRta tathA hindImeM bhI isI viSayapara aneka kRtiyA~ upalabdha haiN| sala khanAkA kAla, prayojana aura vidhi yadyapi Uparake vivecanase sallekhanAkA kAla aura prayojana jJAta ho jAtA hai tathApi use yahA~ aura bhI adhika spaSTa kiyA jAtA hai / AcArya samantabhadrasvAmIne sallekhanA-dhAraNakA kAla (sthiti) aura usakA prayojana batalAte hue likhA hai upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH / / --ratnakaraNDazrAvakA0 5-1 / 1. antaHkriyAdhikaraNaM tapaHphalaM sakaladarzinaH stuvate / tasmAdyAvadvibhavaM samAdhimaraNe prayatitavyam ||-rtnkrnnddshraa0 5-2 / 2. 'maraNasyAniSTatvAt / yathA vaNijo vividhapaNyadAnAdAnasaMcayaparasya svagRhavinAzo'niSTaH / tadvinAza kAraNe ca kRtazcidupasthite yathAzakti pariharati / duSparihAre ca paNyavinAzo yathA na bhavati tathA yatate / evaM gRhastho'pi vratazIlapaNyasaMcaye pravartamAnastadAzrayasya na pAtamabhivAJchati / tadupaplavavakAraNe copasthite svaguNAvirodhena pariharati / dRSparihAre ca yathA svaguNavinAzo na bhavati tathA prayatate / ' -sarvArthasi07-22 / -206
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'aparihArya upasarga, bhikSa, bur3hApA aura roga-ina avasthAoMmeM AtmadharmakI rakSAke lie jo zarIrakA tyAga kiyA jAtA hai vaha sallekhanA hai|' smaraNa rahe ki jaina vratI-zrAvaka yA sAdhakI dRSTi meM zarIrakA utanA mahattva nahIM hai jitanA AtmAkA hai; kyoMki usane bhautika dRSTiko gauNa aura AdhyAtmika dRSTiko upAdeya mAnA hai / ataeva vaha bhautika zarIrakI ukta upasargAdi saMkaTAvasthAoM meM, jo sAdhAraNa vyaktiko vicalita kara denevAlI hotI hai, Atmadharmase cyuta na hotA huA usakI rakSAke lie sAmyabhAvapUrvaka zarIrakA utsarga kara detA hai| vAstavameM isa prakArakA viveka, buddhi aura nirmohabhAva use aneka varSoM ke cirantana abhyAsa aura sAdhanA dvArA hI prApta hotA hai / isIse sallekhanA eka asAmAnya asidhArA-vrata hai jise ucca manaHsthitike vyakti hI dhAraNa kara pAte haiM / saca bAta yaha hai ki zarIra aura AtmAke madhyakA antara (zarIra jar3a, heya aura asthAyI hai tathA AtmA cetana, upAdeya aura sthAyI hai) jAna lenepara sallekhanA-dhAraNa kaThina nahIM rhtaa| usa antarakA jJAtA yaha spaSTa jAnatA hai ki 'zarIrakA nAza avazya hogA, usake lie avinazvara phaladAyI dharmakA nAza nahIM karanA cAhie, kyoMki zarIrakA nAza ho jAnepara to dUsarA zarIra punaH mila sakatA hai / parantu AtmadharmakA nAza ho jAnepara usakA punaH milanA durlabha hai| ata: jo zarIra-mohI nahIM hote ve AtmA aura anAtmAke antarako jAnakara samAdhi maraNa dvArA AtmAse paramAtmAkI ora bar3hate haiM / jaina sallekhanAmeM yahI tattva nihita hai| isIse pratyeka jaina devopAsanAke antameM pratidina yaha pavitra kAmanA karatA hai 'he jinendra ! Apa jagat bandhu honeke kAraNa maiM Apake caraNoMkI zaraNameM AyA huuN| usake prabhAvase mere saba duHkhoMkA abhAva ho, duHkhoMke kAraNa jJAnAvaraNAdi karmokA nAza ho aura karmanAzake kAraNa samAdhimaraNakI prApti ho tathA samAdhimaraNake kAraNabhUta samyakbodha (viveka) kA lAbha ho / ' jaina saMskRti meM sallekhanAkA yahI AdhyAtmika uddezya evaM prayojana svIkAra kiyA gayA hai| laukika bhoga yA upabhoga yA indrAdi padakI usameM kAmanA nahIM kI gaI hai| mumukSu zrAvaka yA sAdhune jo aba taka vrata-tapAdi pAlanakA ghora prayatna kiyA hai, kaSTa sahe haiM, Atma-zakti bar3hAI hai aura asAdhAraNa Atma-jJAnako jAgata kiyA hai usapara sundara kalaza rakhaneke lie vaha antima samayameM bhI pramAda nahIM karanA cAhatA / ataeva vaha jAgRta rahatA huA sallekhanAmeM pravRtta hotA hai / sallekhanAvasthAmeM use kaisI pravRtti karanA cAhie aura usakI vidhi kyA hai ? isa sambandhameM bhI jaina lekhakoMne vistRta aura vizada vivecana kiyA hai / AcArya samantabhadrane sallekhanAkI nimna prakAra vidhi batalAI hai : 1. nAvazyaM nAzine hiMsyo dharmo dehAya kAmadaH / deho naSTaH punarlabhyo dharmastvatyantadurlabhaH / / -sA0 dha0, 8-7 / 2. dukkha-khao kamma-khao samAhimaraNaM ca bohilAho ya / ___ mama hou jagadabaMdhava ! tava jiNavara ! caraNasaraNeNa ||-bhaartiiy jJAna0 pU0, 10 87 / 3. snehaM saMgaM parigrahaM cApahAya zuddhamanAH / svajanaM parijanamapi ca kSAntvA kSamayetpriyairvacanaiH / / Alocya sarvamenaH kRtakAritamanumataM ca nirvyAjam / AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi niHzeSam / / - 207
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanA- dhArI sabase pahale iSTa vastuoMmeM rAga, aniSTa vastuoMmeM dveSa, strI- putrAdi priyajanoM meM mamatva aura dhanAdimeM svAmitvakA tyAga karake manako zuddha banAye / isake pazcAt apane parivAra tathA sambandhita vyaktiyoMse jIvanameM hue aparAdhoMko kSamA karAye aura svayaM bhI unheM priya vacana bolakara kSamA kare / isake anantara vaha svayaM kiye, dUsaroMse karAye aura anumodanA kiye hiMsAdi pApoMkI nizchala bhAvase AlocanA (unapara kheda prakAzana) kare tathA mRtyuparyanta mahAvratoMkA apane meM Aropa kare / isake atirikta AtmAko nirbala banAnevAle zoka, bhaya, avasAda, glAni, kaluSatA aura AkulatA jaise Atma-vikAroMkA bhI parityAga kare tathA Atmabala evaM utsAhako prakaTa karake amRtopama zAstravacanoM dvArA manako prasanna rakhe / isa prakAra kaSAyako zAnta athavA kSINa karate hue zarIrako bhI kRSa karaneke lie sallekhanAmeM prathamataH annAdi AhArakA, phira dUdha, chAcha Adi peya padArthoMkA tyAga kare / isake anantara kAMjI yA garma jala pInekA abhyAsa kare / antameM unheM bhI chor3akara zaktipUrvaka upavAsa kare / isa taraha upavAsa karate evaM paMcaparameSThIkA dhyAna karate hue pUrNa vivekake sAtha sAvadhAnI meM zarIrako chor3e / isa antaraGga aura bAhya vidhise sallekhanAdhArI Ananda-jJAnasvabhAva AtmAkA sAdhana karatA hai aura vartamAna paryAya vinAzase cintita nahIM hotA, kintu bhAvI paryAyako adhika sukhI, zAnta, zuddha evaM ucca banAnekA puruSArtha karatA hai| nazvarase anazvarakA lAbha ho, to use kauna buddhimAn chor3anA cAhegA ? phalataH sallekhanA- dhAraka una pA~ca doSoMse bhI apaneko bacAtA hai, jinase usake sallekhanA - vratameM dUSaNa laganekI sambhAvanA rahatI hai / ve pA~ca doSa nimna prakAra batalAye gaye haiM" -- sallekhanA le leneke bAda jIvita rahanekI AkAMkSA karanA, kaSTa na saha sakane ke kAraNa zIghra maranekI icchA karanA, bhayabhIta honA, snehiyoM kA smaraNa karanA aura agalI paryAyameM sukhoMkI cAha karanA ye pA~ca sallenAvrata ke doSa haiM, jinheM 'aticAra' kahA gayA hai / zokaM bhayamavasAdaM kledaM kAluSyamaratimapi hitvA / sattvotsAhamudIrya ca manaH prasAdyaM zrutairamRtaiH // AhAraM parihApya kramazaH snigdhaM vivarddhayetpAnam / snigdhaM ca hApayitvA kharapAnaM pUrayetkramazaH // kharapAna - hApanAmapi kRtvA kRtvopavAsamapi zaktyA / paJcanamaskAramanAstanuM tyajetsarvayatnena // -- ratnaka0 zrA0 5,3-7 / 1. jIvita maraNAMzase bhaya mitrasmRti - nidAna nAmAnaH / sallekhanAticArAH paJca jinendraH samAdiSTAH // ratnaka0 zrA0 5,8 / 208 -
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanAkA phala sallekhanA dhAraka dharmakA pUrNa anubhava aura lAbha leneke kAraNa niyamase niHzreyasa athavA abhyudaya prApta karatA hai / samantabhadrasvAmIne sallekhanAkA phala batalAte hue likhA hai ' 'uttama sallekhanA karanevAlA dharmarUpI amRtakA pAna karaneke kAraNa samasta duHkhoMse rahita hokara yA to vaha niHzreyasako prApta karatA hai aura yA abhyudayako pAtA hai, jahA~ use aparimita sukhoMkI prApti hotI hai / ' vira paNDita AzAdharajo kahate haiM ki 'jisa mahApuruSane saMsAra- paramparAke nAzaka samAdhimaraNako dhAraNa kiyA hai usane dharmarUpI mahAn nidhiko parabhavameM jAne ke lie apane sAtha le liyA hai, jisase vaha usI taraha sukhI rahe jisa prakAra eka grAmase dUsare grAmako jAnevAlA vyakti pAsameM paryApta pAtheya honepara nirAkula rahatA hai / isa jIvane ananta bAra maraNa kiyA, kintu samAdhi sahita puNya-maraNa kabhI nahIM kiyA, jo saubhAgyase yA puNyodayase aba prApta huA hai / sarvajJadevane isa samAdhi sahita puNya-maraNakI bar3I prazaMsA kI hai, kyoMki samAdhipUrvaka maraNa karanevAlA mahAn AtmA nizcayase saMsArarUpI piMjareko tor3a detA haiM - use phira saMsArake bandhanameM nahIM rahanA par3atA hai / ' -- sallekhanA meM sahAyaka aura unakA mahattvapUrNa karttavya ArAdhaka jaba sallekhanA le letA hai, to vaha usameM bar3e Adara, prema aura zraddhA ke sAtha saMlagna rahatA hai tathA uttarottara pUrNa sAvadhAnI rakhatA huA Atma-sAdhanA meM gatizIla rahatA hai / usake isa puNyakAryameM, jise eka 'mahAn yajJa' kahA gayA hai, pUrNa saphala banAne aura use apane pavitra pathase vicalita na hone deneke lie niryApakAcArya (samAdhimaraNa karAnevAle anubhavo muni) usakI sallekhanAmeM sampUrNa zakti evaM Adarake sAtha use sahAyatA pahu~cAte haiM aura samAdhimaraNameM use susthira rakhate haiM / ve sadaiva use tattvajJAnapUrNa madhura upadeza karate tathA zarIra aura saMsArakI asAratA evaM kSaNabhaMguratA dikhalAte haiM, jisase vaha unameM mohita na ho, jinheM vaha heya samajhakara chor3a cukA yA chor3ane kA saMkalpa kara cukA hai, unakI punaH cAha na kare / AcArya zivAryane bhagavatI ArAdhanA ( gA0 650 - 676) meM samAdhimaraNa karAnevAle ina niryApaka muniyoMkA bar3A sundara aura vizada varNana kiyA hai| unhoMne likhA hai 've muni (niryApaka) dharmapriya, dRDhazraddhAnI, pApabhIru, parISaha-jetA, deza-kAla-jJAtA, yogyAyogyavicAraka, nyAyamArga - marmajJa, anubhavI, svaparatatva - vivekI, vizvAsI aura parama upakArI hote haiM / unakI saMkhyA adhikatama 48 aura nyUnatama 2 hotI hai / ' 1. niHzreyasamabhyudayaM nistIraM dustaraM sukhAmbu nidhim / niH pivati pItadharmA sarvairduH khairanAlIDhaH // - ratnaka0 5-9 / 2. sahagAmi kRtaM tena dharmasarvasvamAtmanaH / samAdhimaraNaM yena bhava- vidhvaMsi sAdhitam // prAgjantunA'munA'nantAH prAptAstadbhavamRtyavaH / samAdhipuNyo na paraM paramazcaramakSaNaH // paraM zaMsanti mAhAtmyaM sarvajJAzcara makSaNe / yasminsamAhitA bhavyA bhaJjanti bhava-paJjaram // sA0dha0 7-58, 8-27, 28 / 27 - 209 -
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ '48 muni kSapakakI isa prakAra sevA kreN| 4 muni kSapakako uThAne-baiThAne AdirUpase zarIrakI Tahala kreN| 4 muni dharma-zramaNa kraayeN| 4 muni bhojana aura 4 muni pAna kraayeN| 4 mani dekha-bhAla rakheM / 4 muni zarIrake malamUtrAdi kSepaNameM tatpara rheN| 4 muni vasatikAke dvArapara raheM, jisase aneka loga kSapakake pariNAmoMmeM kSobha na kara skeN| 4 muni kSapakakI ArAdhanAko sunakara Aye logoMko sabhAmeM dharmopadezadvArA santuSTa kareM / 4 muni rAtrimeM jAgeM / 4 muni dezakI U~ca-nIca sthitike jJAnameM tatpara raheM / 4 muni bAharase Aye-gayoMse bAtacIta kreN| aura 4 muni kSapakake samAdhimaraNameM vighna karane kI sambhAvanAse Aye logoMse vAda (zAstrArtha dvArA dharma-prabhAvanA) kreN| isa prakAra ye niryApaka muni kSa pakakI samAdhimeM pUrNa prayatnase sahAyatA karate haiN| bharata aura airAvata kSetroM meM kAlakI viSamatA honese jaisA avasara ho aura jitanI vidhi bana jAye tathA jitane guNoMke dhAraka niryApaka mila jAyeM utane guNoMvAle niryApakoMse bhI samAdhi karAyeM, atizreSTha hai| para eka niryApaka nahIM honA cAhie, kama-se-kama do honA cAhie, kyoMki akelA eka niryApaka kSapakakI 24 ghaNTe sevA karanepara thaka jAyagA aura kSapakakI samAdhi acchI taraha nahIM karA skegaa|' isa kathanase do bAteM prakAzameM AtI haiN| eka to yaha ki samAdhimaraNa karAneke lie dose kama niryApaka nahIM honA cAhie / sambhava hai ki kSapakakI samAdhi adhika dina taka cale aura usa dazAmeM yadi niryApaka eka ho to use vizrAma nahIM mila sktaa| ataH kama-se-kama do niryApaka to honA hI cAhie / dUsarI bAta yaha ki prAcIna kAlameM muniyoMkI itanI bahulatA thI ki eka-eka munikI samAdhi 48, 48 muni niryApaka hote the aura kSapakakI samAdhiko ve nirvighna sampanna karAte the / dhyAna rahe ki yaha sAdhuoMkI samAdhikA makhyataH varNana hai / zrAvakoMkI samAdhikA varNana yahA~ gauNa hai|| ye niryApaka kSapakako jo kalyANakArI upadeza dete tathA use sallekhanAmeM susthira rakhate haiM, usakA paNDita AzAdharajIne bar3A sundara varNana kiyA hai / vaha kucha yahA~ diyA jAtA hai : 'he kSapaka ! lokameM aisA koI pudgala nahIM, jisakA tumane ekase adhika bAra bhoga na kiyA ho, phira bhI vaha tumhArA koI hita nahIM kara sakA / paravastu kyA kabhI AtmAkA hita kara sakatI hai ? AtmAkA hita to usIke jJAna, saMyama aura zraddhAdi guNa hI kara sakate haiM / ataH bAhya vastuoMse mohako tyAgo, viveka tathA saMyamakA Azraya lo / aura sadaiva yaha vicAro ki maiM anya hU~ aura pudgala anya hai| 'maiM cetana hai, jJAtA-draSTA hU~ aura pudgala acetana hai, jJAna-darzanarahita hai| meM Anandaghana hU~ aura pudgala aisA nahIM hai|' piya-dhammA daDha-dhammA saMviggAvajjabhIruNo dhIrA / chaMdaNha paccaiyA paccakkhANammi ya vidaNha / / kappAkappe kusalA samAdhikaraNajjudA suda-rahassA / gIdatthA bhayavaMto ar3ayAlIsaM (48) tu NijjavayA / / NijjavayA ya doNNi vi hoti jahaNNaNa kAlasaMsayaNA / ekko NijjAvayao Na hoi kaiyA vi jiNasutte // -zivArtha, bhagavatI ArAdhanA gA0 662-673 / 2. sAgAradharmAmRta 8-48 se 8-107 / - 210 -
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'he kSapakarAja ! jisa sallekhanAko tumane aba taka dhAraNa nahIM kiyA thA use dhAraNa karanekA suavasara tumheM Aja prApta huA hai / usa AtmahitakArI sallekhanAmeM koI doSa na Ane do| tuma parISahoMkSudhAdike kaSToMse mata dhbdd'aao| ve tumhAre AtmAkA kucha bigAr3a nahIM sakate / unheM tuma sahanazIlatA evaM dhIratAse sahana karo aura unake dvArA karmokI asaMkhyaguNI nirjarA kro|' 'he ArAdhaka ! atyanta duHkhadAyI mithyAtvakA bamana karo, sukhadAyI samyaktvakA ArAdhanA karo, paMcaparameSThIkA smaraNa karo, unake guNoMmeM satata anurAga rakho aura apane zuddha jJAnopayogameM lIna raho / apane mahAvratoMkI rakSA karo. kaSAyoMko jIto. indriyoMko vazameM karo. sadaiva AtmAmeM hI AtmAkA dhyAna karo, mithyAtvake samAna daHkhadAyI aura samyaktvake samAna sUkhadAyI tIna lokameM anya koI vasta nahIM hai / dekho, dhanadatta rAjAkA saMghazrI mantrI pahale samyagdaSTi thA. pIche usane samyaktvakI virAdhanA kI aura mithyAtvakA sevana kiyA, jisake kAraNa usakI A~kheM phaTa gaIM aura saMsAra-cakrameM use ghUmanA pdd'aa| rAjA zreNika tIvra mithyAdaSTi thA, kintu bAdako usane samyaktva prApta kara liyA, jisake prabhAvase usane apanI baMdhI huI narakakI sthitiko kama karake tIrthaGkara-prakRtikA bandha kiyA aura bhaviSyatkAlameM vaha tIrthaGkara hogaa|' ___ 'isI taraha he kSapaka ! jinhoMne parISahoM evaM upasargoko jIta karake mahAvratoMkA pAlana kiyA, unhoMne abhyudaya aura niHzreyasa prApta kiyA hai| sukamAlamuniko dekho, ve jaba vanameM tapa kara rahe the aura dhyAnameM magna the, to zRgAlinone unheM kitanI nirdayatAse khaayaa| parantu sukamAlasvAmI jarA bhI dhyAnase vicalita nahIM hue aura ghora upasarga sahakara uttama gatiko prApta hue| zivabhUti mahAmuniko bhI dekho, unake sirapara A~dhIse ur3akara ghAsakA Dhera Apar3A, parantu ve Atma-dhyAnase rattIbhara bhI nahIM Dige aura nizcala bhAvase zarIra tyAgakara nirvANako prApta hue| pA~coM pANDava jaba tapasyA kara rahe the, to kauravoMke bhAnaje Adine purAtana vaira nikAlaneke lie garama lohekI sAMkaloMse unheM bA~dha diyA aura kIliyA~ Thoka dIM, kintu ve aDiga rahe aura upasargoko sahakara uttama gatiko prApta hue| yudhiSThira, bhIma aura arjuna mokSa gaye tathA nakula aura sahadeva sarvArthasiddhiko prApta hue| vidyuccarane kitanA bhArI upasarga sahA aura usane sadgati paaii|' 'ataH he ArAdhaka ! tumheM ina mahApuruSoMko apanA Adarza banAkara dhIra-vIratAse saba kaSToMko sahana karate hue Atma-lIna rahanA cAhie, jisase tumhArI samAdhi uttama prakArase ho aura abhyudaya tathA niHzreyasako prApta kro|' isa taraha niryApaka muni kSapakako samAdhimaraNameM nizcala aura sAvadhAna banAye rakhate haiM / kSapakake samAdhimaraNarUpa mahAn yajJakI saphalatAmeM ina niryApaka sAdhuvaroMkA pramukha evaM advitIya sahayoga honekI prazaMsA karate hue AcArya zivAryane likhA hai : ___ 've mahAnubhAva (niryApaka muni) dhanya haiM, jo apanI sampUrNa zakti lagAkara bar3e Adarake sAtha kSapakakI sallekhanA karAte haiN|' 1. te ci ya mahANubhAvA dhaNNA jehiM ca tassa khvyss| savvAdara-sattIe uvavihidArAdhaNA sayalA |-bh0 A0, gA0 2000 / -211
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanAke bheda jaina zAstroMmeM zarIrakA tyAga tIna tarahase batAyA gayA hai / eka cyuta, dUsarA cyAvita aura tIsarA tykt| 1. cyuta-jo Ayu pUrNa hokara zarIrakA svataH chUTanA hai vaha cyuta tyAga (maraNa) kahalAtA hai / 2. cyAvita-jo viSa-bhakSaNa, rakta-kSaya, dhAtu-kSaya, zastra-ghAta, saMkleza, agni-dAha, jala-praveza, giri-patana Adi nimitta kAraNoMse zarIra chor3A jAtA hai vaha cyAvita tyAga (maraNa) kahA gayA hai| 3. tyakta-rogAdi ho jAne aura unakI asAdhyatA tathA maraNako AsannatA jJAta honepara jo vivekasa hita saMnyAsarUpa pariNAmoMse zarIra chor3A jAtA hai, vaha tyakta tyAga (maraNa) hai / ___ ina tIna tarahake zarIra-tyAgoMmeM tyaktarUpa zarIra-tyAga sarvazreSTha aura uttama mAnA gayA hai, kyoMki tyakta avasthAmeM AtmA pUrNatayA jAgRta evaM sAvadhAna rahatA hai tathA koI saMkleza pariNAma nahIM hotaa| isa tyakta zarIra-maraNako hI samAdhi-maraNa, saMnyAsa-maraNa, paNDita-maraNa, vIra-maraNa aura sallekhanAmaraNa kahA gayA hai / yaha sallekhanA-maraNa (tyakta zarIratyAga) bhI tIta prakArakA pratipAdana kiyA gayA hai:1. bhaktapratyAkhyAna, 2. iMginI aura 3. prAyopagamana / 1. bhaktapratyAkhyAna-jisa zarIra tyAgameM anna-pAnako dhIre-dhIre kama karate hue chor3A jAtA hai use bhakta-pratyAkhyAna yA bhakta-pratijJA-sallekhanA kahate haiM / isakA kAla-pramANa nyUnatama antarmuhUMta hai aura adhikatama bAraha varSa hai| madhyama antarmuhUMtase Upara tathA bAraha varSase nIcekA kAla hai| isameM ArAdhaka AtmAtirikta samasta para-vastuoMse rAga-dveSAdi chor3atA hai aura apane zarIrakI Tahala svayaM bhI karatA hai aura dUsaroMse bhI karAtA hai / 2. iMginI-jisa zarIra-tyAgameM kSapaka apane zarIrakI sevA-paricaryA svayaM to karatA hai, para dUsaroMse nahIM karAtA use iMginI-maraNa kahate haiN| isameM kSapaka svayaM uThegA, svayaM baiThegA aura svayaM leTegA aura isa taraha apanI amasta kriyAe~ svayaM hI kregaa| vaha pUrNatayA svAvalambanakA Azraya le letA hai| 3. prAyopagamana-jisa zarIra-tyAgameM isa sallekhanAkA dhArI na svayaM apanI sahAyatA letA hai aura na dUsarekI, use prAyopagamana-maraNa kahate haiN| isameM zarIrako lakar3okI taraha chor3akara AtmAkI ora hI kSapakakA lakSya rahatA hai aura AtmAke dhyAnameM hI vaha sadA rata rahatA hai / isa sallekhanAko sAdhaka tabhI dhAraNa karatA hai jaba vaha antima avasthAmeM paha~ca jAtA hai aura usakA saMhanana (zArIrika bala aura AtmasAmarthya) prabala hotA hai| bhaktapratyAkhyAna sallekhanAke do bheda inameM bhakta-pratyAkhyAna sallekhanA do tarahakI hotI hai:-(1) savicAra-bhakta-pratyAkhyAna aura (2) avicAra-pratyAkhyAna / savicAra-bhaktapratyAkhyAnameM ArAdhaka apane saMghako chor3akara dUsare saMghameM jAkara sallekhanA grahaNa karatA hai / yaha sallekhanA bahuta kAla bAda maraNa hone tathA zIghra maraNa na honekI hAlatameM grahaNa kI jAtI hai| isa sallekhanAkA dhArI 'arha' Adi adhikAroMke vicArapUrvaka utsAha sahita ise dhAraNa karatA hai| isIse ise savicAra-bhakta pratyAkhyAna-sallekhanA kahate haiN| para jisa ArAdhakakI Ayu adhika nahIM hai 1. A0 nemicandra, gommaTasAra karmakANDa, gA0 56, 57, 58 / 2. A0 nemicandra, go0 ka0 gA061 / - 212 -
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura zIghra maraNa honevAlA hai tathA dUsare saMghameM jAnekA samaya nahIM hai aura na zakti hai vaha muni dUsarI avicAra-bhakta-pratyAkhyAna - sallekhanA letA / isake bhI tIna bheda haiM :- 1. niruddha, 2. niruddhatara aura 3. paramaniruddha | 1. niruddha - dUsare saMgha meM jAnekI pairoM meM sAmarthya na rahe, zarIra thaka jAya athavA ghAtaka roga, vyAdhi yA upasargAdi A jAyeM aura apane saMghameM hI ruka jAya to usa hAlata meM muni isa samAdhimaraNako grahaNa karatA hai / isalie ise niruddha- avicAra - bhaktapratyAkhyAna - sallekhanA kahate haiM / yaha do prakArakI hai - 1. prakAza aura 2. aprakAza / lokameM jinakA samAdhimaraNa vikhyAta ho jAye, vaha prakAza hai tathA jinakA vikhyAta na ho, vaha aprakAza hai / 2. niruddhatara - sarpa, agni, vyAghra, mahiSa, hAthI, rIcha, cora, vyantara, mUrcchA, duSTa puruSoM Adi dvArA mAraNAntika Apatti AjAnepara AyukA anta jAnakara nikaTavartI AcAryAdikake samIpa apanI nindA, garhA karatA huA sAdhu zarIra tyAga kare to use niruddhatara - avicAra - bhaktapratyAkhyAna-samAdhimaraNa kahate haiM / 3. paramaniruddha - sarpa, vyAghrAdike bhISaNa upadravoMke Anepara vANI ruka jAya, bola na nikala sake, aise samaya meM mana meM hI arahantAdi paMcaparameSThiyoMke prati apanI AlocanA karatA huA sAdhu zarIra tyAge, to use paramaniruddha bhaktapratyAkhyAna - sallekhanA kahate haiM / sAmAnya maraNakI apekSA samAdhimaraNakI zra eSThatA : AcArya zivAryane sataraha prakArake maraNoMkA ullekha karake unameM viziSTa pA~ca tarahake maraNoMkA varNana karate tIna maraNoMko prazaMsanIya evaM zreSTha batalAyA hai / ve tIna maraNa ye haiM :- 1. paNDitapaNDitamaraNa, 2. paNDitamaraNa aura 3. bAlapaNDitamaraNa / ukta maraNoM ko spaSTa karate hue unhoMne likhA hai ki caudahaveM guNasthAnavartI ayogakevalI bhagavAnkA nirvANa - gamana paNDita paNDitamaraNa' hai, AcArAGga - zAstrAnusAra cAritrake dhAraka sAdhu-muniyoMkA maraNa 'paNDitamaraNa' hai, dezavratI zrAvakakA maraNa 'bAlapaNDitamaraNa' hai, avirata - samyagdRSTikA maraNa 'bAlamaraNa' aura mithyAdRSTikA maraNa 'bAlabAlamaraNa' hai / Upara jo bhaktapratyAkhyAna, iMginI aura prAyopagamana - ina tIna samAdhimaraNoMkA kathana kiyA gayA hai vaha saba paNDitamaraNakA kathana hai / arthAt ve paNDitamaraNake bheda haiM / 1. paMDidapaMDida-maraNaM paMDidayaM bAla paMDidaM ceva / bAla-maraNaM cautthaM paMcamayaM bAlabAlaM ca // -bha0 A0 gA0 26 / 2. paMDidapaMDida-maraNaM ca paMDidaM bAlapaMDidaM ceva / edANi tiSNi maraNANi jiNA NiccaM pasaMsaMti // bha0 A0 gA0 27 / 3. paMDidapaMDidamaraNe khINakasAyA maraMti kevaliNo / viradAviradA jIvA maraMti tadiyeNa maraNeNa // pAopagamaNa-maraNaM bhattaNpaNNA ya iMgiNI ceva / tivihaM paMDidamaraNaM sAhussa jahuttacariyassa | aviradasammAdiTThI maraMti bAlamaraNe cautthammi | micchAdiTThI ya puNo paMcamae bAlabAlammi | bha. A. 28, 29, 30 // - 213 -
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhimaraNa kartA, kArayitA, anumodaka aura darzakoM kI prazaMsA : zivArya ne isa sallekhanA ke karane, karAne, dekhane, anumodana karane, usameM sahAyaka hone, AhAra - auSadhasthAnAdi dene tathA Adara bhakti prakaTa karanevAloMko puNyazAlI batalAte hue unakI bar3I prazaMsA kI hai| ve likhate haiM -: 've muni dhanya haiM, jinhoMne saMgha ke madhya meM jAkara samAdhimaraNa grahaNa kara cAra prakAra ( darzana, jJAna, cAritra aura tapa ) kI ArAdhanArUpI patAkAko phaharAyA hai / ' 've hI bhAgyazAlI aura jJAnI haiM tathA unhoMne samasta lAbha pAyA hai jinhoMne durlabha bhagavatI ArAdhanA (sallekhanA ) ko prApta kiyA hai / ' 'jisa ArAdhanAko saMsAra meM mahAprabhAvazAlI vyakti bhI prApta nahIM kara pAte, usa ArAdhanAko jinhoMne pUrNarUpa se prApta kiyA, unakI mahimAkA varNana kauna kara sakatA hai ?' 've mahAnubhAva bhI dhanya haiM, jo pUrNa Adara aura samasta zakti ke sAtha kSapakakI ArAdhanA karAte haiM / ' 'jo dharmAtmA puruSa kSapakakI ArAdhanAmeM upadeza, AhAra-pAna, auSadha va sthAnAdike dAnadvArA sahAyaka hote haiM, ve bhI samasta ArAdhanAoMko nirvighna pUrNa karake siddhapadako prApta hote haiM / ' 1. te sUrA bhayavaMtA AiccaiUNa saMgha- majjhammi / ArAdhaNA-paDAyA caupayArA dhidA jehi // te ghaNNA te NANI laddho lAbho ya tehi savrvvehi / ArAdhanA bhavadI paDivaNNA jehi saMpuNNA || kiM NAma tehi loge mahANubhAvehi hujja Na ya pattaM / ArAdhanA bhavadI sayalA ArAdhidA jehi // teci mahANubhAvA dhaNNA jehiM ca tassa khavayassa / savvAdara - sattI uvavihidArAdhaNA sayalA || jo uvavidhedi savvAdareNa ArAdhaNaM khu aNNassa / sapajjadi nivvigdhA sayalA ArAdhaNA tassa // vidatthA ghaNNA hu~ti je pAvakamma-mala-haraNe | yaMta khavaya-titthe savvAdara bhatti-saMjuttA // giri-nadiyAdipadesA titthANi tavodhaNehi jadi usidA / tithaM kathaM Na hujjo tavaguNarAsI sayaM khavao // puvva-risINaM paDimA vaMdamANassa hoi jadi puNNaM / khavayasya vaMdao kiha puNNaM viulaM Na pAvijja || jo alaggadi ArAdhayaM sadA tivvabhattisaMjutto / saMpajjadi NindigdhA tassa vi ArAdhaNA sayalA // - bha0 A0 gA0 1997 - 2005 / - 214 -
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 've puruSa bhI puNyazAlI haiM, kRtArtha haiM, jo pApakarmarUpI mailako chuTAnevAle kSapakarUpI tIrthameM sampUrNa bhakti aura Adarake sAtha snAna karate haiM / arthAt kSapakake darzana, vandana aura pUjanameM pravRtta hote haiM / ' 'yadi parvata, nadI Adi sthAna tapodhanoMse sevita honese 'tIrtha' kahe jAte haiM aura unakI sabhakti vandanA kI jAtI hai to tapoguNa kI rAzi kSapaka 'tIrtha' kyoM nahIM kahA jAvegA? arthAta usakI vandanA aura darzanakA bhI vahI phala prApta hotA hai jo tIrtha-vandanAkA hotA hai / ' 'yadi pUrva RSiyoMkI pratimAoMkI vandanA karanevAloMko puNya hotA hai, to sAkSAt kSapakakI vandanA evaM darzana karanevAle puruSako pracura puNyakA saMcaya kyoM nahIM hogA ? arthAt avazya hogaa|' _ 'jo tIvra bhaktisahita ArAdhakakI sadA sevA--vaiyAvRtya karatA hai usa puruSakI bhI ArAdhanA nirvighna sampanna hotI hai / arthAt vaha bhI samAdhipUrvaka maraNa kara uttama gatiko prApta hotA hai / ' sallekhanA Atma-ghAta nahIM hai : antameM yaha kaha denA Avazyaka hai ki sallekhanAko Atma-ghAta na samajha liyA jAyaH kyoMki AtmadhAta tIvra krodhAdike AvezameM Akara yA ajJAnatAvaza zastra-prayoga, viSa-bhakSaNa, agni-praveza, jala-praveza, giri-pAta Adi ghAtaka kriyAoMse kiyA jAtA hai, jaba ki ina kriyAoMkA aura krodhAdike AvezakA sallekhanAmeM abhAva hai / sallekhanA yojanAnusAra zAntipUrvaka maraNa hai, jo jIvana-sambandhI suyojanAkA eka aGga hai / kyA jainetara darzanoMmeM yaha sallekhanA hai ? yaha sallekhanA jaina darzanake sivAya anya darzanoMmeM upalabdha nahIM hotI / hA~, yogasUtra AdimeM dhyAnArthaka samAdhikA vistRta kathana avazya pAyA jAtA hai| para usakA antaHkriyAse koI sambandha nahIM hai / usakA prayojana kevala siddhiyoMke prApta karane athavA Atma-sAkSAtkArase hai| vaidika sAhityameM varNita solaha saMskAroM meM eka 'antyeSTi-saMskAra' AtA hai, jise aihika jIvanake antima adhyAyakI samApti kahA gayA hai aura jisakA dUsarA nAma 'mRtyu-saMskAra' hai| isa saMskArakA antaHkriyAke sAtha sambandha ho sakatA thaa| kintu mRtyu-saMskAra sAmAjikoM athavA sAmAnya logoMkA kiyA jAtA hai, siddha-mahAtmAoM, saMnyAsiyoM yA bhikSuoMkA nahIM, kyoMki unakA parivArase koI sambandha nahIM rahatA aura isIlie unheM antyeSTi-kriyAkI AvazyakatA nahIM rhtii| unakA to jala-nikhAta yA bhU-nikhAta kiyA jAtA hai / yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki hindudharmameM antyeSTikI sampUrNa kriyAoMmeM mata vyaktike viSaya-bhoga tathA sukha-suvidhAoMke lie hI prArthanAe~ kI jAtI haiM / hameM usake AdhyAtmika lAbha athavA mokSake lie icchAkA bahuta kama saMketa milatA hai| janma-maraNake cakrase mukti pAneke lie koI prArthanA nahIM kI jaatii| para jaina-sallekhanAmeM pUrNatayA AdhyAtmika lAbha tathA mokSa-prAptikI bhAvanA spaSTa sannihita rahatI hai, laukika eSaNAoMkI usameM kAmanA nahIM hotii| itanA yahA~ jJAtavya hai ki nirNaya-sindhukArane brahmacArI, gRhastha aura vAnaprastha ke atirikta Atura arthAt mumUrSu ( maraNAbhilASI) aura duHkhita arthAt cauravyAghrAdise bhayabhIta vyakti ke lie bhI 1,2. DA0 rAjabalI pANDeya, hindUsaMskAra pR0 296 / 3. DA0 rAjabalI pANDeya, hindUsaMskAra pR0 303 / 4. hindUsaMskAra pR0 303 tathA kamalAkarabhaTTakRta nirNayasindhu pR0 447 / 5. hindU saMskAra pR0 346 /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMnyAsakA vidhAna karanevAle katipaya matoMkA ullekha kiyA hai / unameM kahA gayA hai ki 'saMnyAsa lenevAlA Atura athavA duHkhita yaha saMkalpa karatA hai ki 'maiMne jo ajJAna, pramAda yA Alasya doSase burA karma kiyA use maiM chor3a rahA hU~ aura saba jIvoMko abhayadAna detA hU~ tathA vicaraNa karate hue kisI jIvakI hiMsA nahIM karU~gA / ' kintu yaha kathana saMnyAsIke maraNAnta samaya ke vidhi-vidhAnako nahIM batalAtA, kevala saMnyAsa lekara Age kI jAnevAlI caryArUpa pratijJAkA digdarzana karAtA hai| spaSTa hai ki yahA~ saMnyAsakA vaha artha vivakSita nahIM hai jo jaina- sallekhanAkA artha hai / saMnyAsakA artha yahA~ sAdhudIkSA - karmatyAga ---- saMnyAsanAmaka caturtha AzramakA svIkAra hai aura sallekhanAkA artha anta ( maraNa ) samaya meM honevAlI kriyA-vizeSa 2 ( kaSAya evaM kAyakA kRzIkaraNa karate hue AtmAko kumaraNase bacAnA tathA Acarita saMyamAdi Atma-dharma kI rakSA karanA) hai | ataH sallekhanA jainadarzanakI eka vizeSa dena hai, jisameM pAralaukika evaM AdhyAtmika jIvanako ujjvalatama tathA paramocca banAnekA lakSya nihita hai / isameM rAgAdise prerita hokara pravRtti na honeke kAraNa vaha zuddha AdhyAtmika hai / niSkarSa yaha hai ki sallekhanA Atma-sudhAra evaM Atma-saMrakSaNakA antima aura vicArapUrNa prayatna hai / 1. saMnyased brahmacaryAdvA saMnyasecca gRhAdapi / vanAdvA pravrajedvidvAnAturo vA'tha duHkhitaH / / utpanne saMkaTe ghore caura- vyAghrAdi-gocare / bhayabhItasya saMnyAsamaGgirA manurabravIt // yatkiMcidbAdhakaM karma kRtamajJAnato mayA / pramAdAlasyadoSAdyattattatsaMtyaktavAnaham / / evaM saMtyajya bhUtebhyo dadyAdabhayadakSiNAm / padbhyAM karAbhyAM viharannAhaM vAkkAyamAnasaiH // kariSye prANinAM hisAM prANinaH santu nirbhayAH / - kamalAkarabhaTTa, nirNayasindhu pR0 447 | 2. vaidika sAhitya meM yaha kriyA-vizeSa bhRgu-patana, agni praveza, jala-praveza Adike rUpameM milatI hai / jaisA ki mAghake zizupAlavadhakI TIkAmeM uddhRta nimna padyase jAnA jAtA hai| : anuSThAnAsamarthasya vAnaprasthasya jIryataH / bhRgvagni-jala sampAtairmaraNaM pravidhoyate // - zizupAlavadha 4-23 kI TIkAmeM uddhRta / kintu jaina saMskRti meM isa prakArakI kriyAoMko mAnyatA nahIM dI gaI aura unheM lokamUDhatA batalAyA gayA hai : ApagA-sAgara-snAnamuccayaH sikatAzmanAm / giripAto'gnipAtazca lokamUDhaM nigadyate // - samantabhadra, ratnakaraNDa0 1-22 / 1 . 216 -
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzanameM sarvajJatA tajjayati paraM jyotiH samaM samastairanantaparyAyaH / darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra / / -amRtacandra, puruSArthasiddhayupAya 1 / pRSThabhUmi bhAratIya darzanoMmeM cArvAka aura mImAMsaka ina do darzanoMko chor3akara zeSa sabhI (nyAya-vaizeSika, sAMkhya-yoga, vedAnta, bauddha aura jaina) darzana sarvajJatAko sambhAvanA karate tathA yuktiyoM dvArA usakI sthApanA karate haiM / sAtha hI usake sadbhAvameM Agama-pramANa bhI pracura mAtrAmeM upasthita karate haiM / cArvAka darzanakA dRSTikoNa cArvAka darzanakA dRSTikoNa hai ki 'yadRzyate tadasti, yanna dRzyate tannAsti'-indriyoMse jo dikhe vaha hai aura jo na dikhe vaha nahIM hai / pRthvI, jala, agni aura vAyu ye cAra bhUta-tattva hI dikhAI dete haiM / ataH ve haiM / para unake atirikta koI atIndriya padArtha dRSTigocara nahIM hotA / ataH ve nahIM haiM / sarvajJatA kisI bhI puruSameM indriyoM dvArA jJAta nahIM hai aura ajJAta padArthakA svIkAra ucita nahIM hai / smaraNa rahe ki cArvAka pratyakSa pramANake alAvA anumAnAdi koI pramANa nahIM mAnate / isalie isa darzanameM atIndriya sarvajJakI sambhAvanA nahIM hai| mImAMsaka darzanakA mantavya ___ mImAMsakoMkA mantavya hai ki dharma, adharma, svarga, devatA, naraka, nArakI Adi atIndriya padArtha haiM to avazya, para unakA jJAna vedadvArA hI saMbhava hai, kisI puruSake dvArA nahIM' / puruSa rAgAdi doSoMse yukta haiM aura rAgAdi doSa puruSamAtrakA svabhAva haiM tathA ve kisI bhI puruSase sarvathA dUra nahIM ho sakate / aisI hAlatameM rAgI-dveSI-ajJAnI puruSoMke dvArA una dharmAdi atIndriya padArthoMkA jJAna saMbhava nahIM hai| zavara svAmI apane zAvara-bhASya (1-1-5) meM likhate haiM : 'codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSma vyavahitaM viprakRSTamityevaMjAtIyakamarthamavagamayitumalaM nAnyat kiJcanendriyam / ' / isase vidita hai ki mImAMsaka darzana sUkSmAdi atIndriya padArthoM kA jJAna codanA (veda) dvArA svIkAra karatA hai / kisI indriyake dvArA unakA jJAna sambhava nahIM maantaa| zavara svAmIke paravartI prakANDa vidvAn bhaTTa kumArila bhI kisI puruSameM sarvajJatAkI sambhAvanAkA apane mImAMsAzlokavAtikameM vistArake sAtha 1. tathA vedetihAsAdijJAnAtizayavAnapi / na svarga-devatA'pUrva-pratyakSakaraNe kSamaH / / -bhaTTa kumArila, mImAMsAzlokavA0 / -217 28
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ purajora khaNDana karate haiN| para ve itanA svIkAra karate haiM ki hama kevala dharmajJakA athavA dharmajJatAkA niSedha karate haiM / yadi koI puruSa dharmAtirikta anya sabako jAnatA hai to jAne, hameM koI virodha nahIM hai / kevalo'tropayujyate / kena vAryate // dharmajJatva-niSedhastu sarvamanyadvijAnaMstu puruSaH sarvapramAtR-saMbaMdhi- pratyakSAdinivAraNAt kevalA''gama-gamyatvaM lapsyate puNya-pApayoH : 2 // 1 kisI puruSako dharmajJa na mAnanemeM kumArilakA tarka yaha hai ki puruSoMkA anubhava paraspara viruddha evaM Safar dekhA jAtA hai / ataH ve usake dvArA dharmAdharmakA yathArtha sAkSAtkAra nahIM kara sakate / veda nitya, rator aura trikAlAbAdhita honese usakA hI dharmAdharmake mAmale meM praveza hai ( dharme codanaiva pramANam) / dhyAna rahe bauddha darzanameM buddhake anubhava - yogijJAnako aura jaina darzana meM arhatke anubhava - kevalajJAnako dharmAsAkSAtkArI batalAyA gayA hai / jAna par3atA hai ki kumArilako ina donoM darzanoMkI mAnyatA ( dharmAdharmajJatA svIkAra) kA niSedha karanA iSTa hai / unheM trayIvit manvAdikA dharmAdharmAdiviSayaka upadeza mAnya 1. yajjAtIyaiH pramANaistu yajjatIyArthadarzanam / dRSTaM samprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt // 112- sU0 2 yatrApyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilaMghanAt / dUrasUkSmAdidRSTau syAnna rUpe zrotravRttitA / / 114 yespi sAtizayA dRSTAH prajJA - medhAdibhirnarAH / stokastokAntaratvena natvatIndriyadarzanAt // prAjJo'pi hi naraH sUkSmAnarthAn draSTuM kSamo'pi san / svajAtIranatikramAnnatizete parAnnarAn // ekazAstravicAre tu dRzyate'tizayo mahAn / na tu zAstrAntarajJAnaM tanmAtreNaiva labhyate || jJAtvA vyAkaraNaM dUraM buddhiH zabdA zabdayoH / prakRSyati na nakSatra - tithi-grahaNa nirNaye // jyotirvicca prakRSTo'pi candrArka - grahaNAdiSu / na bhavatyAdizabdAnAM sAdhutvaM jJAtumarhati // dazahastAntare vyomni yo nAmotplutya gacchati / na yojanamasau gantuM zakto'bhyAsazatairapi // tasmAdatizayajJAnairatidUragatairapi / kiMcidevAdhikaM jJAtuM zakyate na tvatIndriyam // - anantakIrti dvArA bRhatsarvajJasiddhi meM uddhRta kArikAe~ / 2. ina do kArikAoMmeM pahalI kArikAko zAntarakSitane tattvasaMgrahameM ( 3128 kA0 ) aura donoMko ananta - kIrti bRhatsarvajJasiddhi ( pR0 137) meM uddhRta kiyA hai / 3. sugato yadi sarvajJaH kapilo neti kA pramA / tAvubhau yadi sarvajJau matabhedaH kathaM tayoH // aSTasa. pU. 3, uddhRta / 218 -
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, kyoMki ve use veda-prabhava batalAte haiN| kucha bhI ho, ve kisI puruSako svayaM dharmajJa svIkAra nahIM karate / ve manvAdiko bhI veda dvArA ho dharmAdharmAdikA jJAtA aura upadeSTA mAnate haiN| bauddha darzanameM sarvajJatA bauddha darzanameM avidyA aura tRSNAke kSayase prApta yogIke parama prakarSajanya anubhava para bala diyA gayA haiM aura use samasta padArthoMkA, jinameM dharmAdharmAdi atIndriya padArtha bhI sammilita haiM, sAkSAtkartA kahA gayA hai / diGnAga Adi bauddha-cintakoMne sUkSmAdi padArthoM ke sAkSAtkaraNarUpa arthameM sarvajJatAko nihita pratipAdana kiyA hai| parantu buddha ne svayaM apanI sarvajJatApara bala nahIM diyaa| unhoMne kitane hI atIndriya padArthoMko avyAkRta (na kahane yogya) kaha kara unake viSayameM mauna hI rakhA / para unakA yaha spaSTa upadeza thA ki dharma jaise atIndriya padArthakA sAkSAtkAra yA anubhava hA sakatA hai| usake lie kisI dharma-pustakakI zaraNa meM jAnekI AvazyakatA nahIM hai| bauddha tArkika dharmakIrtine bhI buddhako dharmajJa hI batalAyA hai aura sarvajJatAko mokSamArgameM anupayogI kahA hai : tasmAdanuSThAnagataM jJAnamasya vicAryatAm / kITa-saMkhyAparijJAne tasya naH kvopayujyate // heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakaH / yaH pramANamasAviSTo na tu sarvasya vedakaH / / -dharmakIrti, pramANavA. 31, 32 / 1. upadezo hi buddhAdedhamadhirmAdigocaraH / anyathA copapadyeta sarvajJo yadi nAbhavat / / buddhAdayo hyavedajJAsteSAM vedAdasaMbhavaH / upadezaH kRto'tastaiyAmohAdeva kevalAt / / ye'pi manvAdayaH siddhAH prAdhAnyena trayIvidAm / trayIvidAzritagranthAste vedaprabhavoktayaH / / naraH ko'pyasti sarvajJaH sa ca sarvajJa ityapi / sAdhanaM yatprayujyeta pratijJAmAtrameva tat / / sisAdhayiSito yo'rthaH so'nayA nAbhidhIyate / yastucyate na tatsiddhau kiMcidasti prayojanama / / yadIyAgamasatyatvasiddhau sarvajJateSyate / na sA sarvasAmAnyasiddhimAtreNa labhyate / / yAvabuddho na sarvajJastAvattadvacanaM mRSA / yatra kvacana sarvajJe siddhe tatsatyatA kutaH / / anyasminna hi sarvajJe vacaso'nyasya satyatA / sAmAnAdhikaraNye hi tayoraMgAMgitA bhavet / / ye kArikAe~ kumArilake nAmase anantakIrtine bR. sa. si. meM uddhRta kI haiM / 2. dekhie, majjhimanikAya 2-2-3 ke calamAlaMkya sUtrakA saMvAda / -219 -
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ 'mokSamArgameM upayogI jJAnakA hI vicAra karanA caahie| yadi koI jagatke kIr3e-makor3oMkI saMkhyA ko jAnatA hai to usase hameM kyA lAbha ? ataH jo heya aura upAdeya tathA unake upAyoMko jAnatA hai vahI hamAre lie pramANa Apta hai, sabakA jAnane vAlA nhiiN|' yahA~ ullekhanIya hai ki kumArilane jahA~ dharmajJakA niSedha karake sarvajJake sadbhAvako iSTa prakaTa kiyA hai vahA~ dharmakIrtine ThIka usake viparIta dharmajJako siddha kara sarvajJakA niSedha mAnya kiyA hai| zAntarakSita aura unake ziSya kamalazIla buddha meM dharmajJatAke sAtha hI sarvajJatAkI bhI siddhi karate haiM / para ve bhI dharmajJatAko mukhya aura sarvajJatAko prAsaGgika batalAte haiN| isa taraha hama bauddha darzanameM sarvajJatAkI siddhi dekha kara bhI, vastutaH usakA vizeSa bala heyopAdeyatattvajJatApara hI hai, aisA niSkarSa nikAla sakate haiM / nyAya-vaizeSika darzana meM sarvajJatA nyAya-vaizeSika IzvarameM sarvajJatva mAnaneke atirikta dUsare yogI AtmAoMmeM bhI use svIkAra karate hai / parantu unakI vaha sarvajJatA apavarga-prAptike bAda naSTa ho jAtI hai, kyoMki vaha yoga tathA Atmamana:saMyoga-janya guNa athavA aNimA Adi RddhiyoMkI taraha eka vibhUti mAtra hai| muktAvasthAmeM na Atmamana:saMyoga rahatA hai aura na yoga / ataH jJAnAdi guNoMkA uccheda ho jAnese vahA~ sarvajJatA bhI samApta ho jAtI hai| hA~, ve IzvarakI sarvajJatA avazya anAdi-ananta mAnate haiN| sAMkhya-yoga darzana meM sarvajJatA nirIzvaravAdI sAMkhya prakRtimeM aura IzvaravAdI yoga IzvarameM sarvajJatA svIkAra karate haiM / sAMkhya darzanakA mantavya hai ki jJAna buddhitattvakA pariNAma hai aura buddhitattva mahattattva aura mahattattva prakRtikA pariNAma hai| ataH sarvajJatA prakRtitattvameM nihita hai aura vaha apavarga ho jAnepara samApta ho jAtI / yogadarzanakA dRSTikoNa hai ki puruSavizeSarUpa IzvarameM nitya sarvajJatA hai aura yogiyoMkI sarvajJatA, jo sarva viSayaka 'tAraka' vivekajJAna rUpa hai, apavarga ke bAda naSTa ho jAtI hai| apavarga avasthAmeM puruSa caitanyamAtrameM, jo jJAnase bhinna hai, avasthita rahatA hai| yaha bhI Avazyaka nahIM ki hara yogIko vaha sarvajJatA prApta ho / tAtparya yaha ki yogadarzanameM sarvajJatAkI sambhAvanA to kI gaI hai, para vaha yogaja vibhUtijanya honese anAdi-ananta nahIM hai, kevala sAdi-sAnta hai / 1. svargApavargasamprAptihetujJo'stIti gamyate / sAkSAnna kevalaM kintu sarvajJo'pi pratIyate ||-tttv. saM. kA. 330 / 2. 'mukhyaM hi tAvat svargamokSasamprApakahetujJatvasAdhanaM bhagabato'smAbhiH kriyate / yatpunaH azeSArthaparijJAtRtva sAdhanamasya tat prAsaGgikam |'-tttv. saM. pa. 863 / 3. 'asmadviziSTAnAM yuktAnAM yogajadharmAnugRhItena manasA svAtmAntarAkAzadikkalAlaparamANuvAyumanassu tatsamavetaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAye cAvitathaM svarUpadarzanamutpadyate, viyuktAnAM punaH............ -prazastapAdabhASya, pR0 187 / 4. 'klezakarmavipAkAzayaraparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH'---yogasUtra / 5. 'tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam'-yogasUtra 1-1-3 / - 220 -
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedAnta darzanameM sarvajJatA vedAnta darzanakA mantavya hai ki sarvajJatA antaHkaraNaniSTha hai aura vaha jIvanmukta dazA taka rahatI hai| usake bAda vaha chUTa jAtI hai| usa samaya jIvAtmA avidyAse mukta hokara vidyArUpa zuddha saccidAnanda brahma maya ho jAtA hai aura sarvajJatA AtmajJatAmeM vilIna ho jAtI hai| athavA usakA abhAva ho jAtA hai| jaina darzanameM sarvajJatA-viSayaka vistRta vimarza : jaina darzanameM jJAnako AtmAkA svarUpa athavA svAbhAvika guNa mAnA gayA hai aura use sva-para prakAzaka svIkAra kiyA gayA hai| yadi AtmAkA svabhAva jJatva (jAnanA) na ho to vedake dvArA bhI sUkSmAdi jJeyoMkA jJAna nahIM ho sakatA / AcArya akalaGkadevane likhA hai ki aisA koI jJeya nahIM, jo jJasvabhAva AtmAke dvArA jAnA na jAya / kisI viSayameM ajJatAkA honA jJAnAvaraNa tathA mohAdi doSoMkA kArya hai / jaba jJAnake pratibandhaka jJAnAvaraNa tathA mohAdi doSoMkA kSaya ho jAtA hai to binA rukAvaTake samasta jJeyoMkA jJAna hue binA nahIM raha sktaa| isIko sarvajJatA kahA gayA hai| jaina manISiyoMne prArambhase trikAla aura trilokavartI azeSa padArthoke pratyakSa jJAnake artha meM isa sarvajJatAko paryavasita mAnA hai| Agama-granthoM evaM tarka-granthoM meM hameM sarvatra sarvajJatAkA pratipAdana milatA hai / SaTkhaNDAgamasUtroMmeM kahA gayA hai ki 'kevalI bhagavAn samasta lokoM, samasta jIvoM aura anya samasta padArthoM ko sarvadA eka sAtha jAnate va dekhate haiN| AcArAMgasUtrameM bhI yahI kathana kiyA gayA hai / mahAn cintaka aura lekhaka kundakundane bhI likhA hai ki 'AvaraNoMke abhAvase udbhUta kevalajJAna vartamAna, bhUta, bhaviSyata, sUkSma, vyavahita Adi saba tarahake jJeyoMko pUrNarUpameM yugapat jAnatA hai| jo trikAla aura trilokavartI sampUrNa padArthoMko nahIM jAnatA vaha ananta paryAyoM vAle eka dravyako bhI pUrNatayA nahIM jAna sakatA aura jo ananta paryAya vAle eka dravyako nahIM jAnatA vaha samasta dravyoMko kaise eka sAtha jAna sakatA hai ? prasiddha vicAraka bhagavatI ArAdhanAkAra zivArya aura Avazyaka niyuktikAra bhadra 1. 'upayogo lakSaNam'-tattvArthasUtra 2-8 / 2. 'NANaM saparapayAsayaM' 3. 'na khalu jJasvabhAvasya kazcidagocaro'sti yanna krameta, tatsvabhAvAntarapratiSedhAt |'-asstt0 za0, aSTa0 sa0 pR0 47 / 4. 'sayaM bhayavaM uppaNNaNANadarisI""savvaloe savvajIve savvabhAve savvaM samaM jANadi passadi viharadi tti' -SaTkhaM0 payadi0 sU0 78 / / 5. 'se bhagavaM arihaM jiNo kevalI savvanna savvabhAvadarisI "savvaloe savvajIvANaM savvabhAvAiM jANamANe pAsamANe evaM ca viharai |'-aacaaraaNgsuu0 2-3 / 6. jaM takkAliyamidaraM jANadi jagavaM samatado savvaM / atthaM vicittavisamaM taM gANaM khAiyaM bhaNiyaM / / jo Na vijANadi jugavaM atthe tekAlige tihavaNatthe / NA, tassa Na sakkaM sapajjayaM davvamekaM vA / davvaM aNaMtappajjayamekkamaNaMtANi dazvajAdANi / Na vijANadi jadi jugavaM kadhaM so savvANi jANAdi ||-prvcnsaa0 1-47,48, 49 / 7. passadi jANadi ya tahA tiNNi vi kAle sapajjae sabve / taha vA logamasesaM bhayavaM vigayamoho ||-bh0 A0 gA0 2141 / - 221 -
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhu bar3e spaSTa aura prAMjala zabdoMmeM sarvajJatAkA prabala samarthana karate hue kahate haiM ki 'vItarAga bhagavAn tInoM kAloM, ananta paryAyoMse sahita samasta jJeyoM aura samasta lokoMko yugapat jAnate va dekhate haiM / ' Agamayuga ke bAda jaba hama tArkika yugameM Ate haiM to hama svAmI samantabhadra, siddhasena, akalaGka, haribhadra, pAtrasvAmI, vIrasena, vidyAnanda, prabhAcandra, hemacandra prabhRti jaina tArkikoM ko bhI sarvajJatAkA prabala samarthana evaM upapAdana karate hue pAte haiM / inameM aneka lekhakoMne to sarvajJatAko sthApanA meM mahattvapUrNa svatantra grantha hI likhe haiM / unameM samantabhadra (vi0 saM0 dUsarI, tIsarI zatI) ko AptamImAMsA, jise 'sarvajJavizeSa - parIkSA kahA gayA hai, ' akalaMkadevakI siddhivinizcayagata 'sarvajJa siddhi', vidyAnandakI AptaparIkSA, anantakIrtikI laghu va bRhatsarvajJa siddhiyA~, vAdIrbhAsahakI syAdvAdasiddhigata 'sarvajJasiddhi' Adi kitanI hI racanAe~ ullekhanIya haiM / yadi kahA jAya ki sarvajJatApara jaina dArzanikoMne sabase adhika cintana aura sAhitya sRjana karake bhAratIya darzanazAstrako samRddha banAyA hai to atyukti na hogI / 1 sarvajJatAkI sthApanAmeM samantabhadane jo yukti dI hai vaha bar3e mahattvakI hai / ve kahate haiM ki sUkSmAdi atIndriya padArtha bhI kisI puruSavizeSake pratyakSa hai, kyoMki ve anumeya haiM, jaise agni / unakI vaha yukti isa prakAra hai -: sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdirati sarvajJa-saMsthitiH 11 samantabhadra eka dUsarI yuktike dvArA sarvajJatAke rokane vAle ajJAnAdi doSoM aura jJAnAvaraNAdi AvaraNoM kA kisI AtmavizeSameM abhAva siddha karate hue kahate haiM ki "kisI puruSavizeSa meM jJAnake pratibandhakakA pUrNatayA kSaya ho jAtA hai, kyoMki unakI anyatra nyUnAdhikatA dekhI jAtI hai / jaise svarNa meM bAhya aura antaraMga donoM prakArake meloMkA abhAva dRSTigocara hotA hai / pratibandhakoMke haTa jAnepara jJasvabhAva AtmA ke lie koI jJeya ajJeya nahIM rahatA / jJeyoMkA ajJAna yA to AtmAmeM una saba jJeyoMko jAnanekI sAmarthya na honepara hotA yA jJAnake pratibandhakoMke rahanese hotA hai / cU~ki AtmA jJa hai aura tapa, saMyamAdikI ArAdhanAdvArA pratibandhakoMkA abhAva pUrNatayA sambhava hai| aisI sthiti meM usa vItarAga mahAyogIko koI kAraNa nahIM ki azeSa jJeyoMkA jJAna na ho / antameM isa sarvajJatAko arhat meM sambhAvya batalAyA gayA hai| unakA pratipAdana isa prakAra hai I aafeer doSAvaraNayorhAnirnizzeSA'styatizAyanAt svahetubhyo bahirantakSayaH // sa tvamevAsi nirdoSa yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // - AptamI0 kA0 5, 6 / 1. saMbhiNNaM pAsaMto logamalogaM ca savvao savvaM / taM Natthi jaM na pAsai bhUyaM bhavvaM bhavissaM ca // - Avazyakani0 gA0 127 / 2. yahA~ dhyAna dene yogya hai ki samantabhadrane Aptake Avazyaka hI nahIM, anivArya tIna guNoM evaM vizeSatAoM meM sarvajJatAko AptakI anivArya vizeSatA batalAyI hai--usake binA ve usameM AptatA asambhava batalAte haiM : AptenocchinnadoSeNa sarvajJenAgamezinA / bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet // - ratnakaraNDazrA0 zloka 5 / - 222 -
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrake uttaravartI sUkSma cintaka akalaMkadevane sarvajJatAkI saMbhAvanAmeM jo mahattvapUrNa yuktiyA~ dI haiM ve bhI yahA~ ullekhanIya haiM / akalaMkakI pahalI yukti yaha hai ki AtmAmeM samasta padArthoM ko jAnanekI sAmarthya hai| isa sAmarthya ke honese hI koI puruSavizeSa vedake dvArA bhI sUkSmAdi jJeyoMko jAnane meM samartha ho sakatA hai, anyathA nahIM / hA~, yaha avazya hai ki saMsArI-avasthAmeM jJAnAvaraNase AvRta honeke kAraNa jJAna saba jJeyoMko nahIM jAna pAtA / jisa taraha hama logoMkA jJAna saba jJeyoMko nahIM jAnatA, kucha sImitoMko hI jAna pAtA hai| para jaba jJAnake pratibandhaka karmoM (AvaraNoM) kA pUrNa kSaya ho jAtA hai to usa viziSTa indriyAnapekSa aura AtmamAtra sApekSa jJAnako, jo svayaM aprApyakArI bhI hai, samasta jJeyoMko jAnane meM kyA bAdhA hai ? unakI dUsarI yukti yaha hai ki yadi puruSoMko dharmAdharmAdi atIndriya jJeyoMkA jJAna na ho to sUrya, candra Adi jyotirgrahoMkI grahaNa Adi bhaviSyat dazAoM aura unase honevAlA zubhAzubhakA avisaMvAdI upadeza kaise ho sakegA? indriyoMkI apekSA kiye binA hI unakA atIndriyArthaviSayaka upadeza satya aura yathArtha spaSTa dekhA jAtA hai / athavA jisa taraha satya svapna-darzana indriyAdikI sahAyatAke binA hI bhAvI rAjyAdi lAbhakA yathArtha bodha karAtA hai usI taraha sarvajJakA jJAna bhI atondriya padArtho meM saMvAdI aura spaSTa hotA hai aura usameM indriyoMkI AMzika bhI sahAyatA nahIM hotii| indriyA~ to vAstavameM kama jJAnako hI karAtI haiN| ve adhika aura sarvaviSayaka jJAnameM usI taraha bAdhaka hai jisa taraha sundara prAsAdameM banI huI khir3akiyA~ adhika prakAzako rokatI hai| ___ akalaMkakI tIsarI yukti yaha hai ki jisa prakAra aNuparimANa bar3hatA-bar3hatA AkAzameM mahAparimANa yA vibhutvakA rUpa le letA hai, kyoMki usakI taratamatA dekhI jAtI hai, uso taraha jJAnake prakarSa meM bhI tAratamya dekhA jAtA hai / ataH jahA~ vaha jJAna sampUrNa avasthA (niratizayapane) ko prApta ho jAtA hai vahIM sarvajJatA A jAtI hai| isa sarvajJatAkA kisI vyakti yA samAjane ThekA nahIM liyaa| vaha pratyeka yogya sAdhakako prApta ho sakatI hai| unakI cauthI yukti yaha hai ki sarvajJatAkA koI bAdhaka nahIM hai| pratyakSa Adi pA~ca pramANa to isalie bAdhaka nahIM ho sakate, kyoMki ve vidhi (astitva) ko viSaya karate haiN| yadi ve sarvajJatAke viSayameM dakhala deM to unase sadabhAva hI siddha hogaa| mImAMsakoMkA abhAva-pramANa bhI usakA niSedha nahIM kara sakatA, kyoMki abhAva-pramANake lie yaha Avazyaka hai ki jisakA abhAva karanA hai usakA smaraNa aura jahA~ 1. kathaJcit svapradezeSu syAtkarma-paTalAcchatA / saMsAriNAM tu jIvAnAM yatra te cakSa gadayaH / / sAkSAtkartuM virodhaH, kaH sarvathA''varaNAtyaye / satyamarthaM yathA sarva yathA'bhUdvA bhaviSyati / / sarvArthagrahaNasAmarthyAccaitanyapratibandhinAm / karmaNAM vigame kasmAt sannirthAn na pazyati / / grahAdigatayaH sarvAH sukhaHduHkhAdihetavaH / yena sAkSAtkRtAstena kinna sAkSAtkRtaM jagat / / jJasyAvaraNavicchede jJeyaM kimavaziSyate / aprApyakAriNastasmAtsarvArthAvalokanama ||-nyaayvinishcy, kA0, 361, 62, 410, 414, 465 / 2. gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginAm / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA / -223 -
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ usakA abhAva karanA hai vahAM usakA pratyakSa darzana Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| jaba hama bhUtalameM ghar3ekA abhAva karate haiM to vahA~ pahale dekhe gaye ghar3ekA smaraNa aura bhUtalakA darzana hotA hai, tabhI hama yaha kahate haiM ki yahA~ ghar3A nahIM hai / kintu tInoM (bhUta, bhaviSyat aura vartamAna) kAloM tathA tInoM (Urva, madhya, aura adho) lokoMke atIta, anAgata aura vartamAnakAlIna ananta puruSoMmeM sarvajJatA nahIM thI, nahIM hai aura na hogI, isa prakArakA jJAna usIko ho sakatA hai jisane una tamAma puruSoMkA sAkSAtkAra kiyA hai| yadi kisIne kiyA hai to vahI sarvaja ho jaaygaa| sAtha hI sarvajJatAkA smaraNa sarvajJatAke pratyakSa anubhavake binA saMbhava nahIM aura jina kAlika aura trilokavartI ananta puruSoM (AdhAra) meM sarvajJatAkA abhAva karanA hai unakA pratyakSa darzana bhI saMbhava nahIM / aisI sthitimeM abhAvapramANa bhI sarvajJatAkA bAdhaka nahIM hai| isa taraha jaba koI bAdhaka nahIM hai to koI kAraNa nahIM ki sarvajJatAkA sadbhAva siddha na ho| niSkarSa yaha hai ki AtmA 'jJa'-jJAtA hai aura usake jJAnasvabhAvako DhaMkanevAle AvaraNa dUra hote haiN| ataH AvaraNoMke vicchinna ho jAnepara jJasvabhAva AtmAke lie phira zeSa jAnane yogya kyA raha jAtA hai ? arthAt kucha bhI nahIM / aprApyakArI jJAnase sakalArtha viSayaka jJAna honA avazyambhAvI hai / indriyA~ aura mana sakalArthaparijJAnameM sAdhaka na hokara bAdhaka haiN| ve jahA~ nahIM haiM aura AvaraNoMkA pUrNataH abhAva hai vahA~ traikAlika aura trilokavartI yAvajjJeyoMkA sAkSAt jJAna honemeM koI bAdhA nahIM hai| A. vIrasena aura A. vidyAnanda ne bhI isI AzayakA eka mahattvapUrNa zloka prastuta karake usake dvArA jJasvabhAva AtmAmeM sarvajJatAkI sambhAvanA kI hai| vaha zloka yaha hai jJo jJeye kathamajJaH syAdasati prtibndhne| dAhya'gnirdAhako na syAdasati pratibandhane / / -jayadhavalA pu0 66, aSTasa. pR0 50 / agnimeM dAhakatA ho aura dAhya-IMdhana sAmane ho tathA bIcameM rukAvaTa na ho to agni apane dAhyako kyoM nahIM jalAvegI? ThIka usI taraha AtmA jJa (jJAtA) ho, aura jJeya sAmane ho tathA unake bIca meM koI rukAvaTa na rahe to jJAtA una jJeyoMko kyoM nahIM jAnegA? AvaraNoMke abhAva meM jJasvabhAva AtmAke lie AsannatA aura dUratA ye donoM bhI nirarthaka ho jAtI haiM / upasaMhAra : jaina darzanameM pratyeka AtmAmeM AvaraNoM aura doSoMke abhAvameM sarvajJatAkA honA anivArya mAnA gayA hai| vedAnta darzanameM mAnya AtmAkI sarvajJatAse jaina darzanakI sarvajJatAmeM yaha antara hai ki jaina darzanameM sarvajJatAko AvRta karanevAle AvaraNa aura doSa mithyA nahIM hai, jaba ki vedAnta darzanameM avidyAko mithyA kahA gayA hai| isake alAvA jaina darzanako sarvajJatA jahA~ sAdi-ananta hai aura pratyeka mukta AtmAmeM vaha pRthak-pRthak vidyamAna rahatI hai ataeva ananta sarvajJa haiM, vahA~ vedAnta meM mukta-AtmAe~ apane pRthak astitvako na rakhakara eka advitIya sanAtana brahmameM vilIna ho jAte haiM aura unakI sarvajJatA antaHkaraNasaMbandha taka rahatI hai, bAdako vaha naSTa ho jAtI hai yA brahmameM hI usakA samAveza ho jAtA hai| 1. 'asti sarvajJaH sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvAt, sukhAdivat |'-siddhivi0 vR0 8-6 tathA aSTa0 sa0 kA0 5 / 2. vizeSake lie vIrasenakI jayadhavalA (pR0 64 se 66) draSTavya hai| 3. vidyAnandake AptaparIkSA, aSTasahasrI Adi grantha dekheN| -224 -
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAdhigama-cintana antaH aura bAhya padArthoM ke jJApaka sAdhanoMpara prAyaH sabhI bhAratIya darzanoMmeM vicAra kiyA gayA hai aura sabane arthAdhigamakA sAdhana ekamAtra pramANako svIkAra kiyA hai| 'pramANAdhInA hi prameyavyavasthA', 'mAnAdhonA hi meyasthitiH', 'prameyasiddhiH pramANAddhi' jaise pratipAdanoM dvArA yahI batalAyA gayA hai ki pramANa hI prameyakI siddhi athavA vyavasthA yA jJAnakA sAdhana hai, anya koI nahIM / jaina darzanameM arthAdhigamake sAdhana para jaina darzanameM pramANake atirikta nayako bhI padArthoMke adhigamakA sAdhana mAnA gayA hai / darzanake kSetrameM adhigamake ina do upAyoMkA nirdeza hameM prathamataH 'tattvArthasUtra' meM milatA hai / tattvArthasUtrakArane likhA hai ki tattvArthakA adhigama do tarahase hotA hai :-1. pramANase aura 2. nayase / unake paravatI sabhI jaina vicArakoMkA bhI yahI mata hai / yahA~ unhIM ke sambandhameM kucha vicAra kiyA jAtA hai / pramANa anya darzanoMmeM jahA~ indriyavyApAra, jJAtavyApAra, kAraka sAkalya, sannikarSa Adiko pramANa mAnA gayA hai aura unase hI artha-pramiti batalAI gaI hai vahA~ jaina darzanameM svArtha-vyavasAyi jJAnako pramANa kahA gayA hai aura usake dvArA artha-paricchitti svIkAra kI gaI hai| indriya-vyApAra Adiko pramANa na mAnane tathA jJAnako pramANa mAnanemeM jaina cintakoMne yaha yukti dI hai ki jJAna artha-pramitimeM avyavahitasAkSAt karaNa hai aura indriyavyApAra Adi vyavahita-paramparA karaNa haiM tathA avyavahita karaNako hI pramAjanaka mAnanA yukta hai, vyavahitako nhiiN| unakI dUsarI yukti yaha hai ki pramiti artha-prakAza athavA ajJAna-nivRttirUpa hai vaha jJAna dvArA hI sambhava hai, ajJAnarUpa indriyavyApAra Adike dvArA nhiiN| prakAzadvArA hI andhakAra dUra hotA hai, ghaTapaTAdidvArA nhiiN| tAtparya yaha ki jainadarzanameM pramANa jJAnarUpa hai aura vahI artha-paricche daka hai| pramANase do prakArakI paricchitti hotI hai:-1. spaSTa (vizada) aura 2. aspaSTa (avishd)| jisa jJAnameM indriya, mana, prakAza Adi parakI apekSA nahIM hotI vaha jJAna spaSTa hotA hai tathA asandigdha, avi 1. 'pramANanayaradhigamaH'-tattvArthasU0 1-6 / 2. (ka) 'tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam / / kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanaya-saMskRtam // ' --samantabhadra, AptamI0 kA0 101 / (kha) 'pramANanayAbhyAM hi vivecitA jIvAdayaH samyagadhigamyante / tavyatirekeNa jIvAdyadhigame prakArAntarAsambhavAt / ' -abhinava dharmabhUSaNa, nyAyadI pR0 4 / -225 -
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ parIta evaM nirNayAtmaka hotA hai / jaina darzanameM aise tIna jJAna svIkAra kiye gaye haiN| ve haiM avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna / ina tIna jJAnoMko mukhya athavA pAramArthika pratyakSa kahA gayA hai| para jina jJAnoMmeM indriya, mana, prakAza Adi parakI apekSA rahatI hai ve jJAna aspaSTa hote haiM tathA jitane aMzoMmeM ve vyavahArAvisaMvAdI hote haiM utane aMzoMmeM ve asaMdigdha, aviparIta evaM nirNayAtmaka hote haiM, zeSa aMzoMmeM nhiiN| aise jJAna do haiM :-1 mati aura 2 zruta / ina donoM jJAnoMmeM parakI apekSA honese unakI parokSa saMjJA hai / smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna, Agama jaise parApekSa jJAnoMkA samAveza isI parokSa (mati aura zruta) meM kiyA gayA hai / isa taraha parokSa aura pratyakSarUpa ina mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAnase arthAdhigama hotA hai| smaraNa rahe ki indriyAdikI apekSAse hone vAle cAkSaSa Adi jJAna pravRtti-nivRttirUpa lokasaMvyavahArake kAraNa hote haiM aura unheM lokameM 'pratyakSa' kahA jAtA hai / ataH ina jJAnoMko lokavyavahAra kI dRSTise jaina cintakoMne sAMvyavahArika pratyakSa bhI kahA hai / vaise ve parokSa hI haiM / arthAdhigamakA hetu naya, aura pramANase usakA kathaMcit pArthakya aba prazna hai ki naya bhI yadi arthAdhigamakA sAdhana hai to vaha jJAnarUpa hai yA nahIM ? yadi jJAnarUpa hai to vaha pramANa hai yA apramANa ? yadi pramANa hai to use pramANase pRthak arthAdhigamakA upAya batAnekI kyA AvazyakatA thI? anya darzanoMkI bhA~ti ekamAtra 'pramANa' ko hI adhigamopAya batAnA paryApta thA? yadi apramANa hai to usase yathArtha arthAdhigama kaise ho sakatA hai, anyathA saMzayAdi mithyAjJAnoMse bhI yathArtha arthAdhigama honA cAhie? aura yadi naya jJAnarUpa nahIM hai to use sannikarSAdikI taraha jJApaka svIkAra nahIM kiyA jA sakatA ? ye katipaya prazna haiM, jo nayako arthAdhigamopAya mAnane vAle jaina darzanake sAmane uThate haiM / jaina manISiyoMne ina sabhI praznoMpara bar3e UhApohake sAtha vicAra kiyA hai / - isameM sandeha nahIM ki nayako arthAdhigamopAyake rUpameM anya darzanoMmeM svIkAra nahIM kiyA gayA hai aura jaina darzanameM hI use aMgIkAra kiyA gayA hai| vAstavameM 'naya' jJAnakA eka aMza hai aura isalie vaha na pramANa hai aura na apramANa, kintu jJAnAtmaka pramANakA ekadeza hai / jaba jJAtA yA vaktA jJAna dvArA yA vacanoM dvArA padArthameM aMzakalpanA karake use grahaNa karatA hai to usakA vaha jJAna athavA vacana naya kahA jAtA hai aura jaba padArthameM aMzakalpanA kiye binA vaha use samagra rUpameM grahaNa karatA hai taba vaha jJAna pramANa rUpase vyavahRta hotA hai| Upara hama dekha cuke haiM ki mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ina pA~ca jJAnoMko pramANa kahA gayA hai aura unheM pratyakSa tathA parokSa ina do bhedoM (vargoM) meM vibhakta kiyA gayA hai| jina jJAnoMmeM viSaya aspaSTa evaM apUrNa jhalakatA hai unheM parokSa tathA jinameM viSaya spaSTa evaM pUrNa pratibimbita hotA hai unheM pratyakSa nirUpita kiyA gayA hai| mati aura zruta ina do jJAnoMmeM viSaya aspaSTa evaM apUrNa jhalakatA hai, isa 1-2. 'matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam', 'tatpramANe', 'Adye parokSam', 'pratyakSamanyat' . -tattvArthasU0 1-9, 10, 11, 12 / 3. 'matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodha ityanarthAntaram' -tattvArthasUtra 1-13 / 4. 'pramANakadezAzca nayAH.......'-pUjyapAda, sarvArtha0 1-32 / - 226 -
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ lie unheM 'parokSa' kahA hai tathA zeSa tIna jJAnoM (avadhi, manaHparyaya aura kevala) meM viSaya spaSTa evaM pUrNa pratiphalita hotA hai, ataH unheM 'pratyakSa' pratipAdana kiyA hai / / pratipatti-bhedase bhI pramANa-bhedakA nirUpaNa kiyA gayA hai| yaha nirUpaNa hameM pUjyapAda-devanandiko sarvArthasiddhimeM upalabdha hotA hai| pUjyapAdane likhA hai ki pramANa do prakArakA hai :-1. svArtha aura 2. parArtha / zrutajJAnako chor3akara zeSa cAroM mati, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna svArtha-pramANa haiM, kyoMki unake dvArA svArtha (jJAtAke lie) pratipatti hotI hai, parArtha (zrotA yA vineya janoMke lie) nhiiN| parArthapratipattikA to ekamAtra sAdhana vacana hai aura ye cAroM jJAna vacanAtmaka nahIM haiN| kintu zruta-pramANa svArtha aura parArtha donoM prakArakA hai / jJAnAtmaka zruta pramANako svArtha-pramANa kahate haiM aura vacanAtmaka zruta pramANako parArtha-pramANa kahA gayA hai| vastutaH zruta-pramANake dvArA svArtha-pratipatti aura parArtha-pratipatti donoM hotI haiM / jJAnAtaka zruta-pramANa dvArA svArtha pratipatti aura vacanAtmaka parArtha-zruta-pramANa dvArA parArtha pratipatti hotI haiM / jJAtA-vaktA jaba kisI vastukA dUsareko jJAna karAneke lie zabdoccAraNa karatA hai to vaha apane abhiprAyAnusAra usa vastumeM aMza-kalpanA-paTa, ghaTa, kAlA, sapheda, choTA, bar3A Adi bhedoM dvArA usakA zrotA yA vineyoMko jJAna karAtA hai| jJAtA yA vaktAkA vaha zabdoccAraNa upacArataH vacanAtmaka parArtha zrutapramANa hai aura zrotAko jo vaktAke zabdoMse bodha hotA hai vaha vAstava parArtha zruta-pramANa hai tathA jJAtA yA vaktAkA jo abhiprAya rahatA hai aura jo aMzagrAho hai vaha jJAnAtmaka svArtha zrutapramANa hai / niSkarSa yaha ki jJAnAtmaka svArthazruta-pramANa aura vacanAtmaka parArtha zrutapramANa donoM naya haiN| yahI kAraNa hai ki jaina darzana-granthoMmeM jJAnanaya aura vacananayake bhedase do prakArake nayoMkA bhI vivecana milatA hai| uparyukta vivecanase spaSTa hai ki naya zruta-pramANakA aMza hai, vaha mati, avadhi tathA manaHparyayajJAnakA aMza nahIM hai, kyoMki matyAdi dvArA jJAta somita arthake aMzameM nayakI pravRtti nahIM hotii| naya to samasta padArthoke aMzoMkA ekaikazaH nizcAyaka hai, jabaki matyAdi tInoM jJAna unako viSaya nahIM karate / yadyapi kevalajJAna una samasta padArthoMke aMzoMmeM pravRtta hotA hai aura isalie nayako kevalajJAnakA aMza mAnA jA sakatA hai kintu naya to unheM parokSa-aspaSTa rUpase jAnatA hai aura kevalajJAna pratyakSa (spaSTa) rUpase unakA sAkSAtkAra karatA hai / ataH naya kevalamUlaka bhI nahIM hai| vaha sirpha parokSa zrutapramANamUlaka hI hai / 1. 'tajjayati paraM jyotiH samaM samastairanantaparyAyaH / darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra ||'-amRtcndr, puruSArthasi0 kA0 1 / 2. "tatra pramANaM dvividhaM svArtha parArthaM ca / tatra svArtha pramANaM zruta vajam / zrutaM punaH svArtha bhavati parArthaM ca / jJAnAtmakaM svArtha vacanAtmakaM parArtham / tadvikalpA nayAH / " -pUjyapAda, sarvArthasi0 1-6 / 3. "tataH parArthAdhigamaH pramAganayairvacanAtmabhiH kartavyaH svArtha iva jJAnAtmabhiH pramANanayaH, anyathA kAtsnyenaikadezena tattvArthAdhigamAnupapatteH / " __ -vidyAnanda, tattvArthazlokavA0 pR0 142 / 4. "materavadhito vApi manaHparyayato'pi vA / jJAtasyArthasya nAMze'sti nayAnAM vartanaM nanu // 24 // niHzeSadezakAlArthagocaratvavinizcayAt / tasyeti bhASitaM kaizcidyuktameva tatheSTitaH / / 25 / / - 227
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataeva naya na ajJAnarUpa hai, na pramANarUpa hai aura na apramANarUpa / apitu pramANakA ekadeza hai| isIse use pramANase pRthaka adhigamopAya nirUpita kiyA gayA hai / aMzapratipattikA ekamAtra sAdhana vahI hai| aMzI-vastuko pramANase jAnakara anantara kisI eka aMza-avasthA dvArA padArthakA nizcaya karanA naya kahA gayA hai| pramANa aura nayake pArasparika antarako spaSTa karate hue jaina manISiyoMne kahA hai ki pramANa samagrako viSaya karatA hai aura naya asamagrako / prakhara tArkika vidyAnandane to uparyukta praznoMkA yukti evaM udAharaNa dvArA samAdhAna karake pramANa aura nayake pArthakyakA bar3e acche DhaMgase vivecana kiyA hai| ve jaina darzanake mUrdhanya grantha apane tattvArthazlokavAtikameM kahate haiM ki naya na pramANa hai aura na apramANa, apitu pramANaikadeza hai| ThIka usI prakAra jisa prakAra samudrase lAyA gayA ghar3A bhara pAnI na samudra hai aura na asamudra, apitu samudraikadeza hai| yadi use samudra mAna liyA jAya to zeSa sArA pAnI asamudra kahA jAyagA, athavA bahuta samudroMkI kalpanA karanI na hi matyavadhi manaHparyayANAmanyatamenApi pramANena gahItasyArthasyAMze nayAH pravartante, teSAM niHzeSadezakAlArthagocaratvAta, matyAdInAM tadagocaratvAt / na hi manomatirapyazeSaviSayA karaNaviSaye tajjAtIye vaaprvRttH| trikAlagocarAzeSapadArthAzeSu vRttitaH / kevalajJAnamUlatvamapi teSAM na yujyate // 26 // parokSAkAratAvRtteH spaSTatvAt kevalasya tu / / zrutamUlA nayAH siddhA vakSyamANAH pramANavat / / 27 / / yathaiva hi zrutaM pramANamadhigamajasamyagdarzananibandhanatattvArthAdhigamopAyabhUtaM matyavadhimanaHparyayakevalAtmakaM ca vakSyamANaM tathA zrutamUlA nayAH siddhAsteSAM parokSAkArata yA vRttaH / tataH kevalamUlA nayAstrikAlagocarAzeSapadArthAzeSu vartanAditi na yuktamutpazyAmastadvatteSAM spaSTatvaprasaMgAt / " -vidyAnanda, tattvArthazlo0 1-6, pR0 124 / 1. (ka) "evaM hi uktam--"pragRhya pramANataH pariNativizeSAdarthAvadhAraNa nayaH / " -sarvArthasi0 1-6 / (kha) "vastunyanekAntAtmanyavirodhena hi hetvarpaNAt sAdhyavizeSasya yAthAtmyaprApaNapravaNaH prayogo nyH|" -sarvA0si01-33 / 2. (ka) 'sakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdezo nayAdhInaH' / sa0 si0 1-6 / (kha) 'arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM tdNshdhiiH| nayo dharmAntarApekSI durnayastannirAkRtiH ||'-asstts0 pR0 290 / 3. (ka) nApramANaM pramANaM vA nayo jJAnAtmako mataH / syAtpramANaikadezastu sarvathApyavirodhataH / / -ta0 zlo0 vA0 pR0 123 / (kha) 'nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate yataH / nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathocyate / / tanmAtrasya samudratve zeSAMzasyAsamudratA / samudrabahutvaM vA syAttaccetkostu samudravit / / -ta0 zlo0 pR0 118 / -228
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdd'egii| yadi use asamudra kahA jAya to zeSAAMzoMko bhI asamudra kahA jAyegA aura usa hAlatameM samudrakA vyavahAra kahIM bhI nahIM hogA / aisI sthitimeM kisIko 'samudrakA jJAtA' nahIM kahA jAyagA / ataH nayako pramANaikadeza mAnakara use jainadarzanameM pramANase pRthak adhigamopAya batAyA gayA hai / vastutaH alpajJa jJAtA aura zrotAko dRSTise usakA pRthak nirUpaNa atyAvazyaka hai / saMsArake samasta vyavahAra aura vacana-pravRtti nayoMke AdhArapara hI calate haiN| anantadharmAtmaka vastuke eka-eka aMzako jAnanA yA kahakara dUsaroMko janAnA nayakA kAma hai aura usa pUrI vastuko jAnanA pramANakA kArya hai / yadi naya na ho to vividha prazna, unake vividha samAdhAna, vividha vAda aura unakA samanvaya Adi koI bhI nahIM bana sktaa| svArthapramANa gUgA hai| baha bola nahIM sakatA aura na vividha vAdoM evaM praznoMko sulajhA sakatA hai / vaha zakti nayameM hI hai / ataH nayabAda jaina darzanakI eka vizeSa upalabdhi hai aura bhAratIya darzanako usakI anupama dena hai / upasaMhAra ___ vastu aneka dharmAtmaka hai, usakA pUrA bodha hama indriyoM yA vacanoM dvArA nahIM kara sakate / hA~, nayoMke dvArA eka-eka dharmakA bodha karate hae anaginata dharmoMkA jJAna kara sakate haiN| vastuko jaba dravya yA paryAyarUpa, nitya yA anitya, eka yA aneka Adi kahate haiM to usake eka-eka aMzakA hI kathana yA grahaNa hotA hai| isa prakArakA grahaNa naya dvArA hI saMbhava hai. pramANa dvArA nhiiN| prasiddha jaina tArkika siddhasenane nayavAdakI AvazyakatApara bala dete hue likhA hai ki jitane vacana-mArga haiM utane hI naya hai / mUlameM do naya svIkAra kiye gaye haiM2-1. dravyAthika aura 2. paryAyAthika / dravya, sAmAnya, anvayakA grAhaka dravyArthika aura paryAya, vizeSa, vyatirekakA grAhI paryAyAthika naya hai| dravya aura paryAya ye saba milakara pramANakA viSaya haiM / isa prakAra vidita hai ki pramANa aura naya ye do vastu-adhigamake sAdhana haiM aura donoM hI apaneapane kSetrameM vastu ke jJApaka evaM vyavasthApaka haiN| 1. 'jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hoMti NavavAyA' -sanmatitarka 3-47 / 2. 'nayo dvividhaH, dravyArthikaH paryAyAthikazca / paryAyAthikana yena bhAvatattvamadhigantadhyam, itareSAM trayANAM dravyAthikanayena, sAmAnyAtmakatvAta / dravyamarthaH pryojnmsyetysau| dravyAthikaH paryAyo'rthaH prayojanamasyetyaso / paryAyAthikaH tatsarvaM samuditaM prmaannnaadhigntvym|'-srvaarthsi0 1-33 / - 229 -
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJApakatattva-vimarza tattva aura usake bheda jaina darzanameM sada, vastu, artha aura tattva ye cAroM zabda eka hI arthake bodhaka mAne gaye haiN| sad yA vastu athavA arthake kahanese jisakI pratIti hotI hai usIkA bodha tattvake dvArA hotA hai / isake do bheda haiM1 upeya aura 2 upAya / prApyako upeya aura prApakako upAya tattva kahA jAtA hai| upeya tattvake bhI do bheda hai-1 kArya aura 2 jJeya / utpanna honevAlI vastu kArya kahI jAtI hai aura jJApakakI viSayabhUta vastu jJeyake nAmase abhihita hotI hai| isI prakAra upAyatattva bhI do prakArakA hai-1 kAraka aura 2 jJApaka / jo kAryako utpanna karatA hai vaha kAraka upAyatattva kahA jAtA hai aura jo jJeyako jAnatA hai vaha jJApaka upAyatattva hai| tAtparya yaha hai ki vastuprakAzaka jJAnajJApaka upAyatattva hai tathA kAryotpAdaka udyoga-daiva Adi kAraka upAyatattva hai| prakRtameM hameM jJAyakatattvapara prakAza DAlanA abhISTa hai / ataeva hama kArakatattvakI carcA isa nibandhameM nahIM kareMge / isameM kevala jJApaka upAyatattvakA vivecana karanA abhISTa hai| jJApaka upAyatattva : pramANa aura naya pramANa aura naya ye donoM vastuprakAzaka hai| ataH jJApaka upAyatattva do prakArakA hai-1 pramANa aura 2 naya / AcArya gRddha picchane, jinheM umAsvAmI aura umAsvAti bhI kahA jAtA hai, apane tattvArtha sUtrameM spaSTa kahA hai ki 'pramANanayaradhigamaH' [ta0 sU0 1-6]-pramANoM aura nayoMke dvArA padArthoMkA jJAna hotA hai| ataH jainadarzanameM padArthoM ko jAnaneke do hI upAya pratipAdita evaM vivecita haiM aura ve haiM pramANa tathA naya / sampUrNa vastuko jAnane vAlA pramANa hai aura vastuke dharmo-aMzoMkA jJAna karAne vAlA naya hai / dravya aura paryAya athavA dharmI aura dharma / aMzI aura aMza donoMkA samuccaya vastu hai / pramANa aura nayakA bheda pramANa jahA~ vastuko akhaNDa rUpameM grahaNa karatA hai vahA~ naya use khaNDa-khaNDa rUpameM viSaya karatA hai| yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki jJApaka to jJAnarUpa hI hotA hai aura pramANa jJAnako kahA gayA hai / 'svArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam', 'samyagjJAnaM pramANam' Adi siddhAntavacanoM dvArA jJAnako pramANa hI batalAyA gayA hai, taba nayako jJApaka-prakAzaka kaise kahA ? isa praznakA uttara yaha hai ki pramANa aura naya ye do bheda viSayabhedakI apekSA kiye gaye haiN| vAstavameM naya pramANarUpa hai, pramANase vaha bhinna nahIM hai / jisa samaya jJAna padArthoMko akhaNDa-sakalAMzarUpameM grahaNa karatA hai taba baha pramANa kahA jAtA hai aura jaba unake sApekSa ekAMzako grahaNa karatA hai taba vaha jJAnanaya kahalAtA hai / chadmastha jJAtA jaba apane Apako vastukA jJAna karAnemeM pravRtta hotA hai to usakA jJAna svArthapramANa kahA jAtA hai aura aise jJAna mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala pA~coM jJAna hai| kintu jaba vaha dUsaroMko samajhAne ke lie vacana-prayoga karatA hai taba usake vacanoMse jijJAsuko honevAlA vastuke dharmoM-aMzoMkA jJAna parArthazruta jJAna kahalAtA hai aura usake ve -230
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana bhI upacArase parArthazruta jJAna mAne jAte haiN| tathA vahI pratipattA usa vastuke dharmokA svayaM jJAna karatA hai to usakA vaha jJAna svArthazrutajJAna hai / AcArya pUjyapAdane sarvArthasiddhi [16] meM ukta praznakA acchA samAdhAna kiyA hai / unhoMne likhA hai ki 'tatra pramANaM dvividhaM svAyaM parArthaM ca / tatra svAthaM pramANaM zrutavarjjam / zrutaM punaH svArthaM bhavati parArthaM ca / jJAnAtmakaM svArthaM vacanAtmakaM parArtham / tadvikalpA nayA: / ' arthAt pramANa do prakArakA hai -1 svArtha aura 2 parArtha / inameM zrutako chor3akara zeSa sabhI (mati, avadhi, manaHparyaya aura kevala ) svArthapramANa haiM / kintu zruta svArthapramANa bhI hai aura parArtha pramANa bhI hai / jJAnAtmaka zruta svArtha pramANa hai aura vacanAtmaka zruta parArthapramANa hai / isIke bheda naya haiN| pUjyapAdake isa vivecanase spaSTa hai ki naya bhI jJAnarUpa haiM aura zrutajJAnake bheda haiM / vidyAnanda ne bhI tattvArthazlokavArtika [16] meM ukta praznakA sayuktika samAdhAna kiyA hai / ve kahate haiM ki naya na pramANa hai aura na apramANa, apitu vaha pramANakA aMza hai / jisa prakAra samudrase lAyA gayA ghar3e bhara pAnI na samudra hai aura na asamudra, apitu samudrakA aMza hai / yathA nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate yataH / nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathocyate // tanmAtrasya samudratve zeSAMzasyAsamudratA / samudra bahutvaM vA syAttaccetkvAstu samudravit // ataH naya pramANarUpa evaM jJAnarUpa honepara bhI chadmastha jJAtA aura vaktAoMkI dRSTise unakA pRthak nirUpaNa kiyA gayA hai / saMsArake sabhI vyavahAra nayoMko lekara hI hote haiN| pramANa azeSArtha grAhakarUpase vastukA prakAzaka - jJApaka hai aura naya vastuke eka-eka aMzoMke prakAzaka - jJApaka haiM aura isa prakAra naya bhI pramANako taraha jJApakatattva hai / AcArya samantabhadrane bhI AptamImAMsAmeM pramANa aura naya donoMko vastuprakAzaka kahA hai tattvajJAnaM pramANaM te kramabhAvi ca yajjJAnaM yugapat sarvabhAsanam / syAdvAdanayasaMskRtam // 'sampUrNa padArthoM ko yugapat prakAzita karanevAlA tattvajJAna pramANarUpa hai aura kramase honevAlA chadmasthoMkA jJAna syAdvAdanayasvarUpa hai / ' - ta0 zlo0 vA0 pR0 118 / nayoMkA vaiziSTya Upara ke vivecanase spaSTa hai ki jaina darzana meM nayoMkA vahI mahattvapUrNa sthAna hai jo pramANakA hai / pramANa aura naya donoM jaina darzanakI AtmA haiM / yadi nayako na mAnA jAya to vastukA jJAna apUrNa rahane se jaina darzanakI AtmA ( vastu - vijJAna ) apUrNa rahegI / vAstavameM naya hI vividha vAdoM evaM praznoMke samAdhAna prastuta karate haiM / ve gutthiyoMke sulajhAne tathA sahI vastusvarUpa batalAne meM samartha haiN| pramANa gU~gA hai, bola nahIM sakatA aura na vividha vAdoMko sulajhA sakatA hai / ata: jaina dArzanikoMne matAntaroMkA samanvaya karane ke lie nayavAdakA vistArake sAtha pratipAdana kiyA hai / vacanaprayoga aura lokavyavahAra donoM nayAzrita haiM / vinA nayakA avalambana lie ve donoM hI sambhava nahIM haiM / ataH sabhI darzanoMko isa nayavAdako svIkAra 231 P
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanA Avazyaka hai| usake binA ve na apane khaNDanakA parihAra yA prativAda kara sakate haiM aura na apane darzanako utkRSTa siddha kara sakate haiM / nyAyadarzanameM yadyapi apane Upara AnevAle AkramaNoMkA parihAra karaneke lie chala, jAti aura nigrahasthAnoMkA kathana kiyA hai| kintu aise prayatna sad-samyak nahIM kahe jA skte| koI bhI prekSAvAn asad prayatnoM dvArA apane pakSakA samarthana tathA parapakSakA nirAkaraNa nahIM kara sakatA / darzanakA uddezya jagatke logoMkA hita karanA aura unheM ucita mArgapara lAnA hai| vitaNDAvAdase ukta donoM bAteM asambhava hai| jaina darzanakA nayavAda vividha matoMke ekAntarUpa andhakArako dUra karaneke lie nahIM bujhane vAle vizAla gaisoMkA kAma detA hai| madhyastha evaM upapatticakSaH hokara usapara vicAra kareM to usakI anivAryatA nizcaya hI svIkArya hogii| vastu anekadharmAtmaka hai aura usakA pUrA jJAna hama indriyoM yA nirapekSa vacanoM dvArA nahIM kara sakate haiM / hA~, nayoMse eka-eka dharmakA bodha karate hue usake vivakSita aneka dharmoMkA jJAna kara sakate haiM / dravyArthika nayase vivakSA karanepara vastu nitya hai aura paryAyArthika nayase kathana karanepara vaha anitya bhI hai / isI prakAra usameM eka, aneka, abheda, bheda Adi virodhI dharmokI vyavasthA nayavAdase hI hotI hai / vivakSita evaM abhilaSita arthakI prAptike lie vaktAkI jo vacanapravRtti yA abhilASA hotI hai vahI naya hai / yaha arthakriyAthiyoMkI arthakriyAkA sampAdaka hai / jaina darzanameM nayavAdakA parivAra vizAla hai / yA yoM kahanA cAhie ki jitane vacanamArga haiM utane hI naya hai / AcArya siddhasenane sanmatisUtrameM kahA hai 'jAvaiyA vayaNavahA tAvaiyA ceva hoMti nnyvaayaa|' jitanA vacana vyavahAra hai aura vaha jisa-jisa tarahase ho sakatA hai vaha saba nayavAda hai / vacanameM eka sAtha eka samayameM eka hI dharmako pratipAdana karanekI sAmarthya hai, aneka dharmoM yA arthoM ke pratipAdanakI sAmarthya usameM nahIM hai / 'sakRduccaritaH zabdaH ekamevArthaM gamayati'-eka bAra bolA gayA zabda eka hI arthakA bodha karA sakatA hai / isIse aneka dharmokI piNDarUpa vastu pramANakA hI viSaya hotI hai, nayakA nhiiN| nayake bheda nayake mUla do bheda haiM-1 dravyAthika aura 2 paryAyArthika / jo naya mAtra dravyako grahaNa karatA hai aura paryAyako sattAko gauNa kara detA hai vaha dravyAthika naya hai tathA jo dravyako gauNa karake kevala paryAyako viSaya karatA hai vaha paryAyAthika naya hai| dravyAthikake tIna bheda haiM-1 naigama, 2 saMgraha aura 3 vyavahAra / paryAyAthika nayake cAra bheda haiM-1 RjusUtra, 2 zabda, 3 samabhirUDha aura 4 evaMbhUta / dravyAthikake tIna aura paryAyArthikake cAra ina sAta nayoMkA nirUpaga tattvArthasUtrakArane nimna sUtra dvArA kiyA hai __'negamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhavaMbhUtA nyaaH|' -ta0 sU0 1-33 / inakA vizeSa vivecana tattvArthasUtrakI TIkAoM-sarvArthasiddhi, tattvArthavArtika, tattvArthazlokavArtika AdimeM tathA nayacakra prabhRti granthoM meM kiyA gayA hai / vizeSa jijJAsuoMko vahA~se unake svarUpAdi jJAtavya hai / yahA~ smaraNIya hai ki AdhyAtmika dRSTise nizcaya aura vyavahAra nayoMkA bhI jaina darzanameM pratipAdana upalabdha hai / nizcaya aura vyavahArake bhedoMkA bhI vizada varNana kiyA gayA hai| isa taraha hama dekhate haiM ki naya bhI pramANakI taraha vastuke bodhaka hai aura isalie jJApaka tattvake antargata unakA kathana kiyA gayA hai| -232
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANakA svarUpa aura usake bheda sva tathA apUrva arthake yathArtha nizcaya karAne vAle jJAnako pramANa kahate haiM / kisI padArthako jAnanekA prayojana yaha hotA hai ki tadviSayaka ajJAnako nivRtti ho aura usakI jAnakArI ho| jAnakArI honeke uparAnta pramAtA upAdeyakA upAdAna, heyakA tyAga aura upekSaNoyako upekSA karatA hai / isa prakAra pramANakA sAkSAtphala ajJAnanivRtti aura paramparAphala hAnopAdAnopekSAbuddhi hai| yaha donoM prakArakA phala svArthavyavasAyAtmaka jJAna dvArA hI saMbhava hai / ataH jainadarzanameM svArthavyavasAyAtmaka jJAnako pramANa mAnA gayA hai| isake mUla meM do bheda haiM-1 pratyakSa aura 2 parokSa / pratyakSa ke bhI do bheda haiM-1 sAMvyavahArika aura 2 pAramArthika / parokSa pramANake pA~ca bheda haiM-1 smRti, 2 pratyabhijJAna, 3 tarka, 4 anumAna aura 5 Agama / pramANake ye dArzanika bheda haiN| AgamakI apekSA usake pA~ca bheda hai-1 mati, 2 zruta, 3 avadhi, 4 manaHparyAya aura 5 kevala / isa prakAra pramANa aura naya donoM hI vastupratipattike amogha sAdhana haiM-upAya haiN| - 233 -
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-vimarza yoM to sabhI dharmoM aura darzanoMmeM dhyAna, samAdhi yA yogakA pratipAdana hai / yogadarzana to usIpara AdhRta hai aura yogake sUkSma cintanako liye hue hai / para yogakA lakSya aNimA, mahimA, vazitva Adi RddhisiddhiyoMkI upalabdhi hai aura yogI unakI prAptike liye yogArAdhana karatA hai| yogadvArA Rddhi-siddhiyoMko prApta karanekA prayojana bhI prabhAva-pradarzana, camatkAra-darzana Adi hai| mukti lAbha bhI yogakA eka uddezya hai, para vaha gauNa hai| jaina darzanameM dhyAnakA lakSya mukhyatayA karma-nirodha aura karma-nirjarA hai aura ina donoMke dvArA azeSa karmamukti prApta karanA hai / yadyapi yogIko aneka RddhiyA~-siddhiyA~ bhI usake yoga-prabhAvase upalabdha hotI haiN| para ve usakI dRSTi meM prApya nahIM haiM, mAtra AnuSaMGgika haiM / unase usako na lagAva hotA hai aura na usake liye vaha dhyAna karatA hai / ve tathA anya svargAdi abhyudaya use usI prakAra milate haiM jisa prakAra cAvaloMke liye khetI karanevAle kisAnako bhUsA aprArthita mila jAtA hai| kisAna bhUsAko prApta karanekA na lakSya rakhatA hai aura na usake liye prayAsa hI karatA hai| yogI bhI yogakA ArAdhana mAtra karma-nirodha aura karmanirjarAke liye karatA hai| yadi koI yogI una Rddhi-siddhiyoMmeM ulajhatA hai-unameM lubhita hotA hai to vaha yogake vAstavika lAbhase vaMcita hotA hai| tattvArthasatrakAra AcArya umAsvAtine spaSTa likhA hai ki tapa (dhyAna) se saMvara (karma-nirodha) aura karma-nirjarA donoM hote haiM / AcArya rAmasene bhI apane tattvAnuzAsanameM dhyAnako saMvara tathA nirjarAkA kAraNa batalAte haiN| ina donoMse samasta karmokA abhAva hotA hai aura samasta karmAbhAva hI mokSa hai| isase spaSTa hai ki jaina darzanameM dhyAnakA AdhyAtmika mahattva mukhya hai / dhyAnakI AvazyakatApara bala dete hae AcArya nemicandra likhate haiM ki muktikA upAya ratnatraya hai aura yaha ratnatraya vyavahAra tathA nizcayakI apekSA do prakArakA hai| yaha donoM prakArakA ratnatraya dhyAnase hI upalabhya hai / ataH sampUrNa prayatna karake muniko nirantara dhyAnakA abhyAsa karanA caahiye| tattvArthasArakAra A0 amRtacandra bhI yahI kahate haiM / yathArtha meM dhyAnameM jaba yogI apanese bhinna kisI dUsare maMtrAdi padArthakA avalambana lekara use hI apane zraddhAna, jJAna aura AcaraNakA viSaya banAtA hai taba vaha vyavahAra-mokSamArgI hotA hai aura jaba kevala apane AtmAkA avalambana lekara use hI zraddhA, jJAna aura caryAkA viSaya banAtA hai 1. 'AsravanirodhaH saMvaraH', 'tapasA nirjarA ca'-ta0 sU0 9-1, 3 / / 2. 'tad dhyAnaM nirjarAhetuH saMvarasya ca kAraNam |'-tttvaanu0 56 / 3. 'bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramAkSo mokSaH'-ta0 sU0 10-2 / 4. duvihaM pi mokkhaheuM jhANe pAuNadi jaM muNI NiyamA / tamhA payattacittA jUyaM jhANaM samabbhasaha // -dravyasaMgraha gA047 / nizcaya-vyavahArAbhyAM mokSamArgo dvidhA sthitaH / tatrAdyaH sAdhyarUpaH syAd dvitIyastasya sAdhanam ||-tttvaarthsaar / -234 -
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ taba vaha nizcayamokSamArgI hotA hai| ataH mokSa prApta karAnevAle ratnatrayarUpa mArgapara ArUr3ha honeke liye yogIko dhyAna bahuta Avazyaka aura upayogI hai / manuSyake cirantana saMskAra use viSaya aura vAsanAoMkI ora hI le jAte haiM / aura ina saMskAroMkI janikA evaM udbodhikA pA~coM indriyA~ to haiM hI, mana to unheM aisI preraNA detA hai ki unheM na jAne yogya sthAna meM bhI jAnA par3atA hai| phalataH manuSya sadA indriyoM aura manakA apaneko gulAma banAkara tadanusAra ucita-anucita saba prakArako pravRtti karatA hai| pariNAma yaha hotA hai ki vaha nirantara rAga-dveSakI bhaTTImeM jalatA aura kaSTa uThAtA hai / AcArya amitagatine' ThIka likhA hai ki AtmA saMyogake kAraNa nAnA duHkhoMko pAtA hai| agara vaha isa tathyako samajha le to usa saMyogake chor3ane meM use eka kSaNa bhI na lage / tattvajJAnase kyA asambhava hai ? yaha tattvajJAna zrutajJAna hai aura zrutajJAna hI dhyAna hai| ataH dhyAnake abhyAsake liye sarvaprathama jAvazyaka hai indriyoM aura manapara niyaMtraNa / jaba taka donoMpara niyaMtraNa na hogA taba taka manuSya viSayavAsanAoMmeM DUbA rahegA aura unase kaSToMko bhogatA rhegaa| para yaha tathya hai ki kaSTa yA duHkha kisIko iSTa nahIM hai-sabhIko sukha aura zAnti iSTa hai / jaba vAstavika sthiti yaha hai taba manuSyako satsaMgatise yA zAstrajJAnase ukta tathyako samajhakara viSaya-vAsanAoMmeM le jAnevAlI indriyoM aura manapara niyaMtraNa karanA jarUrI hai| jaba indriya aura mana niyaMtrita raheMge to manuSyakI pravRtti AtmonmukhI avazya hogI, kyoMki ve niviSaya nahIM raha sakate / AtmA unakA viSaya ho jAnepara svAdhIna sukha aura zAntikI uttarottara apUrva upalabdhi hotI jaayegii| yaha saca hai ki indriyoM aura manapara niyaMtraNa karanA sarala nahIM hai. ati duSkara hai| parantu yaha bhI saca hai ki vaha asambhava nahIM hai| sAmAnya manuSya aura asAmAnya manuSya meM yahI antara hai ki jo kArya sAmAnya manuSyake lie ati duSkara hotA hai vaha asAmAnya manuSyake lie sambhava hotA hai aura vaha use kara DAlatA hai| ataH indriyoM aura manapara niyaMtraNa karane meM ArambhameM bhale hI kaThinAI dikhe| para saMkalpa aura dRr3hatAke sAtha nirantara prayatna karanepara usa kaThinAIpara vijaya pA lI jAtI hai / indriyoM aura manapara kAbU pAneke liye aneka upAya batAye gaye haiN| unameM pradhAna do upAya hai-1. paramAtmabhakti aura 2. zAstrajJAna / paramAtmabhaktike lie paMcaparameSThIkA japa, smaraNa aura guNakIrtana Avazyaka hai| use hI apanA zaraNa (nAnyathA zaraNaM nAsti tvameva zaraNaM mama) mAnA jAya / isase AtmAmeM vicitra prakArakI zuddhi aayegii| mana aura vANI nirmala hoNge| aura unake nirmala hote hI vaha dhyAnakI ora jhukegA tathA dhyAna dvArA uparyukta dvividha mokSamArgako prApta karegA / paramAtma-bhaktimeM una saba maMtroMkA jApa kiyA jAtA hai jinameM kevala arhat, kevala siddha, kevala AcArya, kevala upAdhyAya, kevala muni aura yA sabhIko japA jAtA hai / AcArya vidyAnandane likhA hai ki parameSThIkI bhakti (smaraNa, kIrtana, dhyAna) se nizcaya hI zreyomArgakI saMsiddhi hotI hai / isIse unakA stavana karanA bar3e-bar3e mumi zreSThoMne batalAyA hai| indriyoM aura manako vazameM karanekA dUsarA upAya zrutajJAna hai / yaha zrutajJAna samyak zAstroMke anuzIlana, manana aura satata abhyAsase prApta hotA hai| vAstavameM jaba manakA vyApAra zAstrasvAdhyAyameM lagA 1. saMyogamUlA jIvena prAptA duHkhaparamparA / tasmAtsaMyogasambadhaM tridhA sarva tyajAmyaham // -sAmAyikapATha / zreyomArgasaMsiddhiH prasAdAtparameSThinaH / ityAhustadguNastotraM zAstrAdau munipuGgavAH / / -Aptapa0 kA0 2 / -235 -
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ hogA - usake zabda aura arthake cintanameM saMlagna hogA to vaha anyatra jAyegA hI kaise ? aura jaba vaha nahIM jAyegA to indriyA~ usa agnikI taraha ThaMDI (rAkha) ho jAyeMgI, jo IMdhana ke abhAvameM rAkha ho jAtI haiM / vastutaH indriyoMko manake vyApArase hI khurAka milatI hai / isIliye manako hI bandha aura mokSakA kAraNa kahA gayA hai / zAstrasvAdhyAya manako niyaMtrita karaneke lie eka amogha upAya sambhavata: isIse 'svAdhyAyaH paramaM tapaH' svAdhyAyako parama tapa kahA hai ye do mukhya upAya haiM indriyoM aura manako niyaMtrita karaneke / inake niyaMtrita ho jAnepara dhyAna ho sakatA hai / anya saba orase cittakI vRttiyoMko rokakara use eka mAtra AtmAmeM sthira karanekA nAma hI vyAna hai / cittako jaba taka eka ora kendrita nahIM kiyA jAtA taba taka na Atmadarzana hotA hai na AtmajJAna hotA hai aura na AtmA meM AtmAkI caryA / aura jaba taka ye tInoM prApta nahIM hote taba taka doSa aura AvaraNoMkI nivRtti sambhava nahIM / ataH yogI dhyAnake dvArA cit aura AnandasvarUpa hokara svayaM paramAtmA ho jAtA hai / AcArya rAmasena' likhate haiM ki jisa prakAra satata abhyAsa se mahAzAstra bhI abhyasta evaM sunizcita ho jAte haiM usI prakAra nirantara ke dhyAnAbhyAsase dhyAna bhI abhyasta evaM susthira ho jAtA hai / ve yogIko dhyAna karane kI preraNA karate hue kahate haiM 'he yogin ! yadi tU saMsAra-baMdhana se chUTanA cAhatA hai to samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcaritra - rUpa ratnatrayako grahaNa karake bandhake kAraNarUpa mithyAdarzanAdikake tyAgapUrvaka nirantara saddhyAnakA abhyAsa kara' | "dhyAnake abhyAsakI prakarSatAse mohakA nAza karanevAlA carama-zarIrI yogI to usI paryAyameM mukti prApta karatA hai aura jo caramazarIrI nahIM hai vaha uttama devAdikI Ayu prApta kara kramaza: mukti pAtA hai / yaha dhyAnakI hI apUrva mahimA hai / ' ratnatrayamupAdAya tyaktvA bandha-nibandhanam / dhyAnamabhyasyatAM nityaM yadi yogin ! mumukSase // dhyAnAbhyAsa - prakarSeNa trusyanmohasya yoginaH / caramAGgasya muktiH syAttadevAnyasya ca kramAt // niHsandeha dhyAna eka aisI cIja hai jo paralokake lie uttama pAtheya hai / isa lokako bhI sukhI, svastha aura yazasvI banAtA hai / yaha gRhastha aura muni donoMke lie apanI-apanI sthiti ke anusAra upayogI hai / yadi bhAratavAsI isake mahattvako samajha leM to ve pUrva RSiyoMke prabhAvapUrNa Adarzako vizvake sAmane sahaja hI upasthita kara sakate haiM / jitendriya aura manasvI santAneM hoMgI tathA parivAra niyojana, ApAdhApI, saMgraha - vRtti Adi aneka samasyAyeM isake anusaraNase anAyAsa sulajha sakatI haiM / - A. rAmasena, tattvAnuzAsana 223, 224 // 1. yathAbhyAsena zAstrANi sthirANi syurmahAntyapi / tathA dhyAnamapi sthairyaM labhate'bhyAsavartanAm / / - tattvA0 88 / - * 236 . -
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya 1. bhAratIya vAGmayameM anumAna-vicAra 2. nyAya-vidyAmRta -237 -
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya vAGmayameM anumAna-vicAra prAstAvika bhAratIya tarkazAstra meM anumAnakA mahattvapUrNa sthAna hai| cArvAka (laukAyata) darzanake atirikta zeSa sabhI bhAratIya darzanoMke anumAnako pramANarUpameM svIkAra kiyA hai aura use parokSa padArthokI vyavasthA evaM tattvajJAnakA anyatama sAdhana mAnA hai| vicAraNIya hai ki bhAratIya tarkagranthoMmeM sarvAdhika vivecita evaM pratipAdita isa mahatvapUrNa aura adhika upayogI pramANakA saMvyavahAra kabase Arambha huA? dUsare, jAta sudUrakAlameM use anumAna hI kahA jAtA thA yA kisI anya nAmase vaha vyavahRta hotA thA? jahA~ taka hamArA adhyayana hai bhAratIya vAGmayake nibaddharUpameM upalabdha Rgveda Adi saMhitA-granthoMmeM anumAna yA usakA paryAya zabda upalabdha nahIM hotaa| hA~, upaniSad-sAhityameM eka zabda aisA avazya AtA hai jise anumAnakA pUrva saMskaraNa kahA jA sakatA hai aura vaha zabda hai 'vAkovAkyam'2 / chAndogyopaniSadke isa zabdake atirikta brahmabindUpaniSadaanumAnake aGga hetu aura dRSTAnta tathA maitrAyaNI-upaniSadeM anumAnasUcaka 'anumIyate' kriyAzabda milate haiM / isI taraha subAlopaniSadbhe 'nyAya' zabdakA nirdeza hai / ina ullekhoMke adhyayanase hama yaha tathya nikAla sakate haiM ki upaniSad kAlameM adhyAtma-vivecanake lie kramazaH anumAnakA svarUpa upasthita hone lagA thaa| zAGkara-bhASyameM 'vAkovAkyam' kA artha 'tarkazAstra' diyA hai / DA0 bhagavAnadAsane bhASyake isa arthako apanAte hue usakA tarkazAstra, uttara-pratyuttarazAstra, yukti-pratiyuktizAstra vyAkhyAna kiyA hai / ina (artha aura vyAkhyAna)ke AdhArapara anubhavagamya adhyAtmajJAnako abhivyakta karane ke lie chAndogyoyapaniSadameM vyavahRta 'vAkovAkyam'ko tarkazAstrakA bodhaka mAna lene meM koI vipratipatti nahIM hai / jJAnotpattikI prakriyAkA adhyayana karanese avagata hotA hai ki Adima mAnavako apane pratyakSa (anubhava) jJAnake avisaMvAditvakI siddhi athavA usako sampuSTike lie kisI tarka, hetu yA yuktiko AvazyakatA par3I hogii| __prAcIna bauddha pAlI-grantha brahmajAlasuttameM tarkI aura tarka zabda prayukta hue haiM, jo kramazaH tarkazAstrI tathA tarkavidyAke arthameM Aye haiM / yadyapi yahA~ tarkakA adhyayana AtmajJAnake lie anupayogI batAyA gayA hai, 1. gautama akSapAda, nyAyasU0 1 / 1 / 3; bhAratIya vidyA prakAzana, vaaraannsii| 2. RgvedaM bhagavo'dhyami "vAkovAkyamekAyanaM "adhyemi / -chAndo0 7.112; nirNayasAgara presa bambaI, san 1932 / 3. 'hetudRSTAntavarjitam' |-brhmbinduu0 zloka 9; nirNayasAgara presa, bambaI, 1932 / 4. " bahirAtmA gatyantarAtmanAnumIyate / -maitrAyaNI0 5 / 1; nirNayasAgara presa, bambaI, 1932 / 5. 'zikSA kalpo"nyAyo miimaaNsaa|'-subaalopniss0 khaNDa 2; prakAzana sthAna va samaya vhii| 6. vAkovAkyaM tarkazAstram |-aa0 zaGkara, chAndogyo0 bhASya 7 / 1 / 2, gItApresa, gorakhapura / 7. DA. bhagavAnadAsa, darzanakA prayojana pR. 1 / 8. 'idha, bhikkhave, ekacco samaNo vA brAhmaNo vA takkI hoti vImaMsI / so takkapariyAhataM vImaMsAna critN"|-raay DeviDa (sampAdaka), brahmajAlasu. 1132 / -239 -
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu tarka aura tarkI zabdoMkA prayoga yahA~ kramazaH kutarka (vitaNDAvAda yA vyarthaka vivAda) aura kutarkI (vitaNDAvAdI)ke arthameM huA jJAta hotA hai / athavA brahmajAlasuttakA ukta kathana usa yugakA pradarzaka hai, jaba tarkakA durupayoga hone lagA thaa| aura isIse sambhavataH brahmajAlasuttakArako AtmajJAnake lie tarkavidyAke adhyayanakA niSedha karanA pdd'aa| jo ho, itanA to spaSTa hai ki usameM tarka aura tarkI zabda prayukta haiM aura tarkavidyAkA adhyayana AtmajJAnake lie na sahI, vastu-vyavasthAke lie Avazyaka thaa| nyAyasUtra' aura usakI vyAkhyAoMmeM tarka aura anumAnameM yadyapi bheda kiyA hai-tarkako anumAna nahIM, anumAnakA anugrAhaka kahA hai / para yaha bheda bahuta uttarakAlIna hai / kisI samaya hetu, tarka, nyAya aura anvIkSA ye sabhI anumAnArthaka mAne jAte the| udyotakarake ullekhase yaha spaSTa jAna par3atA hai| nyAyakozakArane tarkazabdake aneka artha prastuta kiye haiN| unameM AnvIkSikI vidyA aura anumAna artha bhI diyA hai| __ vAlmIki rAmAyaNameM AnvIkSikI zabdakA prayoga hai jo hetuvidyA yA tarkazAstrake arthameM huA hai| yahA~ una logoMko 'anarthakuzala', 'bAla', 'paNDitamAnI' aura 'durbudha' kahA hai jo pramukha dharmazAstroMke hote hue bhI vyartha AnvIkSikI vidyAkA sahArA lekara kathana karate yA usakI puSTi karate haiM / mahAbhA tameM AnvIkSikIke atirikta hetu, hetuka, tarkavidyA jaise zabdoMkA bhI prayoga pAyA jAtA hai| tarkavidyAko to AnvIkSikIkA paryAya hI batalAyA hai / eka sthAnapara yAjJavalkyane vizvAvasuke praznoMkA uttara AnvIkSikIke mAdhyamase diyA aura use parA (ucca) vidyA kahA hai| dUsare sthalapara yAjJavalkya rAjarSi janakako AnvIkSikIkA upadeza dete hue use caturthI vidyA tathA mokSake lie trayI, vArtA aura daNDanIti tInoM vidyAoMse adhika upayogI batalAte haiN| isake atirikta eka anya jagaha zAstrazravaNake anadhikAriyoMke lie 'hetuduSTa' zabda AyA hai, jo asatya hetu prayoga karanevAloMke grahaNakA bodhaka pratIta hotA hai| dhyAtavya hai ki jo vyartha tarkavidyA (AnvIkSikI) para anurakta haiM unheM mahAbhAratakArane vAlmIki rAmAyaNakI taraha paNDitaka, hetuka, aura vedanindaka kahakara unakI bhartyasnA bhI kI hai / tAtparya yaha ki tarkavidyAke sadupayoga aura durupayogakI ora unhoMne saMketa kiyA hai| eka anya prakaraNameM nAradako 1. akSapAda gautama, nyAyasU0 11113,1 / 1 / 40 / 2. vAtsyAyana, nyAyabhASya 1 / 1 / 3, 111140; udyotakara, nyAyavA. 111 / 3, 1 / 1 / 4 / / 3. apare tvanumAnaM tarka ityAhu: / hetustoM nyAyo'nvIkSA ityanumAnamAkhyAyata iti |-udyotkr, __ nyAyavA0, 1 / 1 / 40; caukhambA vidyAbhavana, san 1916 / 4. bhImAcArya (sampAdaka), nyAyakoza, 'tarka' zabda, pR0 321, prAcyavidyAsaMzodhanamandira, bambaI, san 1928 / 5. vAlmIki, rAmAyaNa, ayo0 kA. 100 / 38,39, gItApresa, gorakhapura, vi. saM. 2017 / 6. vyAsa, mahAbhArata, zAntiparva 210 / 22; 180 / 47; gItApresa, gorakhapura, vi. saM. 2017 / 7. vahI, zA0pa0 318 / 34 / 8. vahI, zA0pa0 318 / 35 / 9. vahI, anushaa0p0134|17 10. vahI, zA0 50 180 / 47 / 11. vyAsa, mahAbhA0 sabhAparva 5 / 5,8 / - 240 -
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAvayavayukta vAkyake guNadoSoMkA vettA aura 'anumAnavibhAgabit' batalAyA hai| ina samasta ullekhoMse avagata hotA hai ki mahAbhAratameM anumAnake upAdAnoM aura usake vyavahAra kI carcA hai / AnvIkSikI zabda anumAnakA bodhaka hai / isakA yaugika artha hai anu-pazcAt + IkSA-dekhanA arthAt phira jA~ca krnaa| vAtsyAyanake anusAra pratyakSa aura Agamase dekhe-jAne padArthako vizeSa rUpase jAnanekA nAma 'anvIkSA' hai aura yaha anvIkSA hI anumAna hai / anvIkSApUrvaka pravRtti karanevAlI vidyA AnvIkSikI-nyAyavidyA-nyAyazAstra hai| tAtparya yaha ki jisa zAstrameM vastu-siddhike lie atamAnakA vizeSa vyavahAra hotA hai use vAtsyAyanane anumAnazAstra, nyAyazAstra, nyAyavidyA aura AnvIkSikI batalAyA hai| isa prakAra AnvIkSikI nyAyazAstrakI saMjJAko dhAraNa karatI huI anumAnake rUpako prApta haI hai| DA0 satIzacandra vidyAbhUSaNane2 AnvIkSikImeM AtmA aura hetu donoM vidyAoMkA samAveza kiyA hai| unakA mata hai ki sAMkhya, yoga aura laukAyata AtmAke astitvakI siddhi aura asiddhimeM prAcIna kAlase hI hetuvAda yA AnvIkSikIkA vyavahAra karate A rahe haiN| kauTilyake arthazAstrameM AnvIkSikIke samarthanameM kahA gayA hai ki vibhinna yuktiyoM dvArA viSayoMkA balAbala isI vidyAke Azrayase jJAta hotA hai| yaha lokakA upakAra karatI hai, duHkha-sukhameM buddhiko sthairya pradAna karatI hai, prajJA, vacana aura kriyAmeM kuzalatA lAtI hai / jisa prakAra dIpaka samasta padArthoM kA prakAzaka hai usI prakAra yaha vidyA bhI saba vidyAoM, samasta kAryoM aura samasta dharmoko prakAzikA hai| kauTilyake isa vivecana aura uparyukta varNanase AnvIkSikI vidyAko anumAnakA pUrvarUpa kahA jA sakatA hai| manusmRtimeM jahA~ tarka aura tarko zabdoMkA prayoga milatA hai vahA~ hetuka, AnvIkSikI aura hetuzAstra zabda bhI upalabdha hote haiM / eka sthAnapara' to dharmatattvake jijJAsuke lie pratyakSa aura vividha AgamarUpa zAstra ke atirikta anumAnako bhI jAnanekA spaSTa nirdeza kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki manusmRtikArake samayameM hetuzAstra aura AnvIkSikI zabdoMke sAtha anumAna zabda bhI vyavahRta hone lagA thA aura use asiddha yA vivAdApanna vastuoMkI siddhike lie upayogI mAnA jAtA thA / SaTkhaNDAgamameM 'hetuvAda', sthAnAGgasUtrameM 'hetu', bhagavatIsUtrameM 'anumAna' aura anuyogasUtrameMdeg 1. pratyakSAgamAzritamanumAnaM sA'nvIkSA / pratyakSAgamAbhyAmIkSitasyAnvIkSaNamanvIkSA / tathA pravartata ityAnvI kSikI nyAyavidyA nyAyazAstram |-vaatsyaayn, nyAyabhA0 11111, pR0 7 / 2. A History of Indian Logice, Calcutta University 1921, page 5. 3. kauTilya, arthazAstra, vidyAsamuddeza 1 / 1, pR0 10, 11 / 4. vizeSake lie dekhie, DA. satIzacandra vidyAbhUSaNa, e hisTarI oNpha iNDiyana laoNjika, pR0 40 / 5. manusmRti 12 / 106.12 / 111, 7143, 2011; caukhambA saM0 sI0, vaaraannsii| 6. pratyakSaM cAnumAnaM ca zAstraM vividhAgamam / trayaM suviditaM kArya dharmazuddhimabhIpsatA ||-vhii, 12 / 105 / 7 bhUtabalI-puSpadanta, SaTkha0 5 / 5 / 51, solApura saMskaraNa, san 1965 I0 / 8. muni kanhaiyAlAla; sthA0 sU0, pR0 309, 310; vyAvara saMskaraNa, vi0 saM0 2010 / 9. muni kanhaiyAlAla; bha0 sU0 5 / 3 / 191-92; dhanapatasiMha, kalakattA / 10. muni kanhaiyAlAla, anu0 sU0 mUlasuttANi, pR0 539, vyAvara saMskaraNa, vi0 saM0 2010 / -241 -
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnake bheda-prabhedoMkI carcA samAhita hai / ata: jainAgamoMmeM bhI anumAnakA pUrvarUpa aura anumAna pratipAdita haiM / isa prakAra bhAratIya vAGmayake anuzIlanase avagata hotA hai ki bhAratIya tarkazAstra Arambha meM 'vAkovAkyam', usake pazcAt AnvIkSikI, hetuzAstra, tarkavidyA aura nyAyazAstra yA pramANazAstra ke rUpoM meM vyavahRta huA / uttarakAlameM pramANamImAMsAkA vikAsa honepara hetuvidyApara adhika bala diyA gayA / phalataH AnvIkSikImeM arthasaMkoca hokara vaha hetupUrvaka honevAle anumAnakI bodhaka ho gayI / ataH 'vAkovAkyam' AnvIkSikIkA aura AnvIkSikI anumAnakA prAcIna mUla rUpa jJAta hotA hai / anumAnakA vikAsa anumAnakA vikAsa nibaddharUpameM akSapAdake nyAyasUtra se Arambha hotA hai / nyAyasUtrake vyAkhyAkAroMvAtsyAyana, udyotakara, vAcaspati, jayanta bhaTTa, udayana, zrIkaNTha, gaMgeza, varddhamAnaupAdhyAya, vizvanAtha prabhRti ne anumAnake svarUpa, AdhAra, bhedopabheda, vyApti, pakSadharmatA, vyAptigrahaNa, avayava AdikA vistArapUrvaka vivecana kiyA hai| isake vikAsa meM prazastapAda, mAThara, kumArila jaise vaidika dArzanikoMke atirikta vasubandhu, diDnAga, dharmakIrti, dharmottara, prajJAkara, zAntarakSita, arcaMTa Adi bauddha naiyAyikoM tathA samantabhadra, siddhasena, pAtrasvAmI, akalaMka, vidyAnanda, mANikyanandi, prabhAcandra, devasUri, hemacandra pramukha jaina koMne bhI yogadAna kiyA hai / niHsandeha anumAnakA kramika vikAsa tarkazAstrakI dRSTise jitanA mahattvapUrNa evaM rocaka hai usase kahIM adhika bhAratIya dharma aura darzanake itihAsakI dRSTise bhI / yataH bhAratIya anumAna kevala kAryakAraNarUpa bauddhika vyAyAma hI nahIM hai, balki niHzreyasa upalabdhi ke sAdhanoM meM vaha parigaNita hai / yahI kAraNa hai ki bhAratIya anumAnakA jitanA vicAra tarkagranthoMmeM upalabdha hotA hai utanA yA usase kucha kama dharmazAstra, darzanazAstra aura purANagranthoMmeM bhI vaha pAyA jAtA hai / prastuta meM hamArA uddezya svatantra rUpase bhAratIya tarkagranthoMmeM anumAnapara jo cintana upalabdha hotA hai usI vikAsapara yahA~ samIkSAtmaka vicAra karanA hai / (ka) nyAya - darzana meM anumAna - vikAsa akSapAdane anumAnakI paribhASA kevala 'tatpUrvakam 2 pada dvArA hI upasthita kI hai / isa paribhASAmeM " tat" zabda kevala spaSTa hai, jo pUrvalakSita pratyakSa ke lie prayukta huA hai aura vaha batalAtA hai ki pratyakSa pUrvaka anumAna hotA hai, kintu vaha anumAna hai kyA ? yaha jijJAsA atRpta hI raha jAtI hai / sUtrake agrAMza meM anumAnake pUrvavat zeSavat aura sAmAnyatodRSTa ye tIna bheda upalabdha hote haiM / inameM prathama do bhedoM meM Agata 'vat' zabda bhI vicAraNIya hai / zabdArtha kI dRSTise 'pUrvake samAna' aura 'zeSake samAna' yahI artha usase upalabdha hotA hai tathA 'sAmAnyatodRSTa' se 'sAmAnyataH darzana' artha jJAta hotA hai / isake atirikta unake svarUpakA koI pradarzana nahIM hotA 13 solaha padArthoM meM eka avayava padArtha parigaNita hai / usake pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya aura niga 1. pradIpaH sarvavidyAnAM / iha tvadhyAtmavidyAyAmAtmAditattvajJAnaM / -- vAtsyAyana, nyAyabhA0 1 / 1 / 1, pRSTha 11 / 2. gautama akSapAda, nyAyasU0 1 / 1 / 5, 1 3. nyAyasU0 1 / 1 / 5 / - 242 -
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana ina pA~ca bhedoMkA paribhASAsahita nirdeza kiyA hai|' anumAna ina pA~case sampanna evaM sampUrNa hotA hai / unake binA anumAnakA AtmalAbha nahIM hotA / ataH anumAnake lie unakI AvazyakatA asandigdha hai / 'hetu' zabdakA prayoga anumAnake lakSaNameM, jo mAtra kAraNasAmagrIko hI pradarzita karatA hai, hameM nahIM milatA, kintu ukta paMcAvayavoMke madhya dvitIya avayavake rUpa meM 'hetu' kA aura hetvAbhAsake vivecana-sandarbha meM 'hetvAbhAsoMkA' svarUpa avazya prApta hotA hai / 2 / __ anumAna-parIkSAke prakaraNameM rodha, upaghAta aura mAdRzyase anumAnake mithyA honekI AzaMkA vyakta kI hai / isa parIkSAse vidita hai ki gautamake samayameM anumAnakI paramparA paryApta vikasita rUpa meM vidyamAna thI-'vartamAnAbhAve sarvAgrahaNama, pratyakSAnapapatte:'4 sUtrameM 'anupapatti' zabdakA prayoga hetuke rUpameM kiyA hai| vAstavamai 'anupapatti' hetu paMcamyantakI apekSA adhika gamaka hai| isIse anumAnake svarUpako bhI nirdhArita kiyA jA sakatA hai| eka bAta aura smaraNIya hai ki 'vyAhatatvAt ahetuH"5 sUtra meM 'ahetu' zabdakA prayoga sAmAnyArthaka mAna liyA jAe to gautamako anumAna-sAraNimeM hetu, ahetu aura hetvAbhAsa zabda bhI upalabdha ho jAte haiN| ataeva niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki gautama anumAnake mUlabhUta pratijJA, sAdhya aura hetu ina tInoM hI aMgoMke svarUpa aura unake prayogase suparicita the| vAstavameM anumAnakI pramukha AdhAra-zilA gamya-gamaka (sAdhya-sAdhana) bhAva yojanA hI hai / isa yojanAkA prayogAtmaka rUpa sAdharmya aura vaidharmya dRSTAntoM meM pAyA jAtA hai / paMcAvayAvAkyakI sAdharmya aura vaidharmyarUpa praNAlIke mUlalekhaka gautama akSapAda jAna par3ate haiM / inake pUrva kaNAdake vaizeSikasUtrameM anumAnapramANakA nirdeza 'laiMgika' zabdadvArA kiyA gayA hai, / para usakA vivecana nyAyasUtra meM hI prathamataH dRSTigocara hotA hai / ataH anumAnakA nibaddharUpameM aitihAsika vikAsakrama gautamase Arambhakara rudranArAyaNa paryanta aMkita kiyA jA sakatA hai / rudranArAyaNane apanI tattvaraudrI meM gaMgeza upAdhyAya dvArA sthApita anumAnakI navyanyAyaparamparAmeM prayukta navIna padAvalIkA vizeSa vizleSaNa kiyA hai| yadyapi mUlabhUta siddhAnta tattvacintAmaNike hI haiM, para bhASAkA rUpa aghunAtana hai aura avacchedakAvacchinna, pratiyogitAkA bhAva Adiko navIna lakSaNAvalI meM spaSTa kiyA hai / gautamakA nyAyasUtra anumAnakA svarUpa, usakI parIkSA, hetvAbhAsa, avayava evaM usake bhedoMko jJAta karaneke lie mahattvapUrNa grantha hai / yadyapi yaha satya hai ki anumAnake nirdhAraka tathya pakSadharmatA, vyApti aura parAmarzakA ullekha isameM nahIM pAyA jAtA, to bhI anumAnakI prastuta kI gayI samIkSAse anumAnakA pUrA rUpa khar3A ho jAtA hai| gautamake samayameM anumAna-sambandhI jina vizeSa bAtoMmeM vivAda thA unakA unhoMne svarUpavivecana avazya kiyA hai| yathA-pratijJAke svarUpa-nirdhAraNake sambandha vivAda thA-koI sAdhyako pratijJA mAnatA thA, to koI kevala dharmIko pratijJA kahatA thaa| unhoMne sAdhyake nirdezako pratijJA kahakara usa 1. nyAyasU0, 111 / 32-39 / 2. vahI, 112 / 5-9 / 3. vahI, 2 / 1138 / 4. vahI, 211 / 43 / 5. vahI, 2 / 1 / 29 / 6. sAdhyasAdhAttaddharmabhAvI dRSTAnta udAharaNam / tadviparyayAdvA viparItam |-vhii 111 / 36, 37 / 7. tayoniSpattiH pratyakSalaigikAbhyAm / asyedaM kArya kAraNaM saMyogi virodhi samavAyi ceti laiMgikama / vaizeSika sU0 101 / 3, 9 / 2 / 1 / 8. sAdhyanirdezaH pratijJA |-nyaaysuu0 1 / 1 / 33 / -243 -
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAdakA nirasana kiyA / isI prakAra avayavoM, hetuoM, hetvAbhAsoM evaM anumAna prakAroMke sambandha meM vartamAna vipratipattiyoM kA bhI unhoMne samAdhAna prastuta kiyA aura eka sudRr3ha paramparA sthApita kI / nyAyasUtra ke bhASyakAra vAtsyAyanane sUtroMmeM nirdiSTa anumAnasambandhI sabhI upAdAnoMkI paribhASAe~ aMkita kI aura anumAnako puSTa aura sambaddha rUpa pradAna kiyA hai / yathArthameM vAtsyAyanane gautamako amara banA diyA hai | vyAkaraNake kSetra meM jo sthAna bhASyakAra pataMjalikA hai, nyAyake kSetra meM vahI sthAna vAtsyAyanakA hai / vAtsyAyanane sarvaprathama 'tatpUrvakam ' padakA vistAra kara 'ligalaginoH sambandhavarzanapUrvakamanumAnam 2' paribhASA aMkita kI / aura liMga-liMgI ke sambandhadarzanako anumAnakA kAraNa batalAyA / gautamane anumAna ke trividha bhedoMkA mAtra ullekha kiyA thA / para vAtsyAyanane unakI sodAharaNa paribhASAe~ bhI nibaddha kI haiM / ve eka prakArakA pariSkAra dekara hI santuSTa nahIM hue, apitu prakArAntarase dUsare pariSkAra bhI grathita kiye haiM / ina vyAkhyAmUlaka pariSkAroMke adhyayana binA gautamake anumAnarUpoM ko avagata karanA asambhava hai | ataH anumAnake svarUpa aura usakI bhedavyavasthAke spaSTIkaraNakA zreya bahuta kucha vAtsyAnako hai / apane samaya meM pracalita dazAvayavakI samIkSA karake nyAyasUtrakAra dvArA sthApita paMcAvayava mAnyatAkA yuktipurassara samarthana karanA bhI unakA ullekhanIya vaiziSTya hai / " nyAyabhASya meM sAdharmya aura vaidharmya prayukta hetu rUpoMkI vyAkhyA bhI kama mahattvakI nahIM hai / dvividha udAharaNakA vivecana bhI bahuta sundara aura vizada hai| dhyAtavya hai ki vAtsyAyanane 'pUrvasmin dRSTAnte yo to dharmoM sAdhyasAdhanabhUtau pazyati sAdhye'pi tayoH sAdhyasAdhanabhAvamanuminoti / 7 kahakara sAdharmyadRSTAntako anvayadRSTAnta kahane aura anvaya evaM anvayavyApti dikhAnekA saMketa kiyA jAna par3atA hai| isI prakAra 'uttarasmin dRSTAnte tayordharmayorekasyAbhAvAditarasyAbhAvaM pazyati, 'tayorekasyAbhAvAvita rasyAbhAvaM sAdhye'numinotIti / " zabdoM dvArA unhoMne vaidharmyadRSTAntako vyatirekadRSTAnta pratipAdana karane tathA vyatireka evaM vyatirekavyApti pradarzita karanekI ora bhI iMgita kiyA hai / yadi yaha ThIka ho to yaha vAtsyAyanako eka nayI upalabdhi hai / sUtrakArane hetukA sAmAnyalakSaNa hI batalAyA hai / para vaha itanA aparyApta hai ki usase hetuke sambandha meM spaSTataH jAnakArI nahIM ho pAtI / bhASyakArane hetu lakSaNako udAharaNa dvArA spaSTa karanekA saphala prayAsa kiyA hai / unakA abhimata hai| ki 'sAdhyasAdhanaM hetuH' tabhI spaSTa ho sakatA hai jaba sAdhya (pakSa) tathA udAharaNa meM dharma ( pakSadharma hetu ) kA pratisandhAna kara usameM sAdhanatA batalAyI jaae| hetu samAna aura asamAna donoM hI prakAra ke udAharaNa batalAne para sAdhyakA sAdhaka hotA hai / yathA - nyAyasUtrakArake pratijJAlakSaNa' ko spaSTa karane ke lie udAharaNasvarUpa kahe gaye 'zabdo'nityaH' ko 'utpattidharmakatvAt' 12 hetukA prayoga karake siddha kiyA gayA hai / tAtparya yaha ki bhASyakArane hetusvarUpabodhaka sUtrako udAharaNadvArA vizada vyAkhyA to kI hI hai, para 'sAdhye 1. nyAyabhA0, 115, pRSTha 21 / 2, 3, 4. vahI, 1 / 1 / 5, pRSTha 21, 22 / 5. nyAyabhA0 1 / 1 / 32, pRSTha 47 / 7. vahI, 111137, pRSTha 50 / 9. nyAyasU0 1 / 1 / 34, 35 / 11. sAdhyanirdezaH pratijJA -- nyAsU0 1 / 133 / 6. vahI, 1 1 34, 35, pRSTha 48 / 8. vahI, 1 / 1 / 37, pRSTha 50 / 10. 'utpattidharmakatvAt' iti / utpattidharmakamanityaM dRSTamiti / - nyAyabhA0 1 / 1 / 34, 35, pRSTha 48, 49 / 12. nyAyabhA0 1 / 1 / 33, 35, pRSTha 48, 49 / - 244 -
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisandhAya dharmamudAharaNe ca pratisandhAya tasya sAdhanatAvacanaM hetuH kathana dvArA sAdhyake sAtha niyata sambandhIko hetu kahA hai / ataH jisa prakAra udAharaNake kSetrameM unakI dena hai usI prakAra hetuke kSetrameM bhii| anumAnakI prAmANikatA yA satyatA liMga-liMgIke sambandhapara Azrita hai| vaha sambandha niyata sAhacaryarUpa hai| sUtrakAra gautama usake viSayameM mauna haiN| para bhASyakArane usakA spaSTa nirdeza kiyA hai / unhoMne liMgadarzana aura liMgasmRtike atirikta liMga ( hetu ) aura liMgI ( hetumAn-sAdhya) ke sambandha darzanako bhI anumitimeM Avazyaka batalA kara usa sambandhake marmakA udghATana kiyA hai| usakA mata hai ki sambaddha hetu tathA hetumAnake milanese hetusmatikA abhisambandha hotA hai aura smRti evaM liMgadarzanase apratyakSa (anumeya) arthakA anumAna hotA hai / bhASyakArake isa pratipAdanase pratIta hotA hai ki unhoMne 'sambandha' zabdase vyApti-sambandhakA aura ligaliginoH sambaddhayodarzanam' padoMse usa vyApti-sambandhake grAhaka bhUyodarzana yA sahacAradarzanakA saMketa kiyA hai jisakA uttaravartI AcAryoMne spaSTa kathana kiyA tathA use mahattva diyA hai| vastutaH liMgaliMgIko sambaddha dekhanekA nAma hI sahacAradarzana yA bhUyodarzana hai, jise vyAptigrahaNameM prayojaka mAnA gayA hai| ataH vAtsyAyanake matase anumAnakI kAraNa-sAmagrI kevala pratyakSa (liMgadarzana) hI nahIM hai, kintu liMgadarzana, liMga-liMgIsambandhadarzana aura tatsambandhasmRti ye tInoM haiN| tathA sambandha (vyApti) kA jJAna unhoMne pratyakSa dvArA pratipAdana kiyA hai, jisakA anusaraNa uttaravartI tAkikoMne bhI kiyA hai| vAtsyAyanakI' eka mahattvapUrNa upalabdhi aura ullekhya hai / unhoMne anumAnaparIkSA prakaraNameM trividha anumAnoMke mithyAtvakI AzaMkA prastuta kara unakI satyatAkI siddhike lie kaI prakArase vicAra kiyA hai| ApattikAra kahatA hai ki 'Uparake pradeza meM varSA huI hai, kyoMki nadImeM bAr3ha AyI hai; varSA hogI, kyoMki cIMTiyA~ aNDe lekara jA rahI haiM ye donoM anumAna sadoSa haiM, kyoMki kahIM nadIkI dhArAmeM rukAvaTa honepara bhI nadImeM bAr3ha A sakatI hai / isI prakAra cIMTiyoMkA aNDoM sahita saMcAra cIMTiyoMke bilake naSTa honepara bhI ho sakatA hai| isI taraha sAmAnyatodaSTa anumAnakA udAharaNa-'mora bola rahe haiM. ataH varSA hogI'bhI mithyAnumAna hai, kyoMki puruSa bhI parihAsa yA AjIvikAke lie morakI bolI bola sakatA hai| itanA hI nahIM morake bolanepara bhI varSA nahIM ho sakatI; kyoMki varSA aura morake bolane meM koI kArya-kAraNa sambandha nahIM hai / vAtsyAyana ina samasta ApattiyoM (vyabhicAra-zaMkAoM) kA nirAkaraNa karate hue kahate haiM ki ukta ApattiyA~ ThIka nahIM hai, kyoMki ukta anmAna nahIM hai, anumAnAbhAsa haiM aura anumAnAbhAsoMko anumAna samajha liyA gayA hai| tathya yaha hai ki viziSTa hetu hI viziSTa sAdhyakA anumApaka hotA 1. nyAyabhA0, 111134, 35, pRSTha 48, 49 / / 2. liMgaliginoH sambandhadarzanaM liMgadarzanaM cAbhisambaddhayate / liMgaliMginoH sambaddhayodarzanena liMga-smRtirabhi sambaddhayate / smRtyA liMgadarzanena cApratyakSo'rtho'numIyate |-nyaaybhaa0 1 / 115, pR0 21 / 3. yathAsvaM bhUyodarzanasahAyAni svAbhAvikasambandhagrahaNe pramANAnyunnetavyAni-vAcaspati, nyAya0 tA0 ____TI0 1 / 1 / 5, pR0 167 / 4. udyotakara, nyAyavA0 1 / 1 / 5, pR0 44 / nyAyavA0 tA0 TI0 1115, pR0 167 / udayana, nyAyavA0 tA0 TI0 parizu0 11115, pR0 701 / gaMgeza, tattvacintAmaNi jAgadI0 pR0 378, Adi / 5. 6. 7. nyAyabhA0 2 / 1 / 38, pR0 114 / 8. nyAyabhA0 2 / 1 / 38, pRSTha 114 / 9. vahI, 2 / 1 / 39, pRSTha 114, 115 / - 245 -
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| ataH anumAnakI satyatAkA AdhAra viziSTa (sAdhyAvinAbhAvI) hetu hI hai, jo koI nhiiN| yahA~ vAtsyAyanake pratipAdana aura unake 'viziSTa hetu' padase avyabhicArI hetu abhipreta hai jo niyamase sAdhyakA gamaka hotA hai / ve kahate haiM ki yaha anumAtAkA hI aparAdha mAnA jAegA ki vaha arthavizeSavAle anu meya arthako sAmAnya arthase jAnanekI icchA karatA hai, anumAnakA nahIM / / isa prakAra vAtsyAyanane anumAnake upAdAnoMke pariSkAra evaM vyAkhyAmUlaka vizadIkaraNake sAtha kitanA hI nayA cintana prastuta kiyA hai / anumAnake kSetrameM vAtsyAyanase bhI adhika mahattvapUrNa kArya udyotakarakA hai / unhoMne liMgaparAmarzako anumAna kahA hai / aba taka anumAnakI paribhASA kAraNasAmagrIpara nirbhara thii| kintu unhoMne usakA svatantra svarUpa dekara nayI paramparA sthira kii| vyApti viziSTa pakSadharmatAkA jJAna hI parAmarza hai| udyotakarakI TameM liMgaligisambandhasmatise yakta liMgaparAmarza abhISTArtha (anumeyArtha) kA anumApaka hai / ve kahate haiM ki anumAna vastutaH use kahanA cAhie, jisake anantara uttarakAlameM zeSArtha (anumeyArtha) pratipatti (anumiti) ho aura aisA kevala liMgaparAmarza hI hai, kyoMki usake anantara niyamataH anu miti utpanna hotI hai / liMgaliMgisambandhasmati Adi liMgaparAmarzase vyavahita ho jAnese anumAna nahIM hai| udyotakarakI yaha anumAnaparibhASA itanI dRr3ha evaM baddhamUla huI ki uttaravartI prAyaH sabhI vyAkhyAkAroMne apane vyAkhyA-granthoM meM use apanAyA hai| navyanaiyAyikoMne to usameM prabhUta pariSkAra bhI upasthita kiye haiM, jisase tarkazAstrake kSetra meM anumAnane vyApakatA prApta kI hai / aura nayA mor3a liyA hai| __nyAyavArtikakArane gautamokta pUrvavat, zeSavat aura sAmAnyatodRSTa ina tInoM anumAna-bhedoMkI vyAkhyA karaneke atirikta anvayI, vyatirekI aura anvayavyatirekI ina tIna naye anumAna-bhedoMkI bhI sRSTi kI hai, jo unase pUrva nyAyaparamparAmeM nahIM the / 'trividham' sUtrake inhoMne kaI vyAkhyAna prastuta kiye haiM / 10 nizcayataH unakA yaha saba nirUpaNa unakI maulika dena hai| paravartI naiyAyikoMne unake dvArA racita vyAkhyAoMkA hI spaSTIkaraNa kiyA hai| udyotakara dvArA bauddha sandarbha meM kI gayI hetulakSaNasamIkSA bhI mahattva kI hai| bauddha hetukA lakSaNa trirUpa 1, 2. vahI0 2 / 1 / 39, pRSTha 115 / 3. nyAyavA0 1 / 115, pRSTha 45 Adi / 4. vahI 11115, pRSTha 45 / 5. tasmAt smRtyanugRhIto liMgaparAmarzo'bhISTArthapratipAdakaH-vahI, 1 / 125, pR0 45 / 6. yasmAlligaparAmarzAdanantaraM zeSArthapratipattiriti / tasmAlligaparAmarzo nyAyya iti / smRtirna pradhAnam / kiM kAraNam ? smRtynntrmprtiptteH|-vhii, 1 / 115, pR0 5 / 7. vAcaspati, nyAyavA0 tA0 TI0 1 / 1 / 5, pR0 169 / tathA udayana, tA0 TI0 parizu0 1 / 1 / 5, pR0 707 / 8. gaMgeza upAdhyAya, tattvacintAmaNi, jAgadIzI, pR0 13, 71 / vizvanAtha, siddhAntamu0 pRSTha 50 Adi / 9. nyAyavA0 1 / 115, pR0 46 / 10. vahI, 1 / 1 / 5, pa0 46-49 / 11. dignAgaziSya zaGkara, nyAyapraveza, pR0 1 / - 246 -
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnate haiM / para udyotakara na kevala usakI hI AlocanA karate haiM, apitu dvilakSaNakI bhI mImAMsA karate haiM / ' kintu sUtrakArokta evaM bhASyakAra samarthita dvilakSaNa, trilakSaNake sAtha caturlakSaNa aura paMcalakSaNa hetu unheM iSTa hai / anvayavyatirekI meM paMcalakSaNa aura kevalAnvayI tathA kevalavyatirekI meM caturlakSiNa ghaTita hotA hai / yahA~ udyotakarakI vizeSatA yaha hai ki ve nyAyabhASyakAra kI AlocanA karanese bhI nahIM cUkate / vAtsyA yanane ' tathA vaidhamrmyAt" isa vaidharmya prayukta hetulakSaNakA udAharaNa sAdharmya prayukta hetulakSaNake udAharaNa 'utpattidharmakatvAt' ko hI prastuta kiyA hai / ise veM" yuktisaMgata na mAnate hue kahate haiM ki yaha to mAtra prayogabheda hai / aura prayogabhedase vastu ( hetu ) bheda nahIM ho sakatA / athavA vaha kevala udAharaNabheda hai-- AtmA aura ghaTa / yadi udAharaNa-bhedase bheda ho to 'tathA vaidharmyAt' yaha sUtra nahIM honA cAhie, kyoMki udAharaNake bhedase hI hetubheda avagata ho jAtA haiM aura bhedaka udAharaNasUtra 'tadviparyayAdvA viparItam ' sUtrakArane kahA hI hai | ataH 'utpattidharmakatvAt' yaha vaidharmyaprayukta hetukA udAharaNa ThIka nahIM hai / kintu 'nedaM nirAtmakaM jIvaccharIraM aprANAdimattvaprasaMgAditi yaha udAharaNa ucita hai| isa prakAra nyAyabhASyakArakI mImAMsA sUtrakAradvArA pratipAdita hetudvayakI puSTi meM 'kI gayI hai / ataeva udyotakara antima niSkarSa nikAlate hue likhate haiM ki parokta hetulakSaNa sambhava nahIM hai, yahI ArSa (sUtrakArokta ) hetulakSaNa saMgata hai / nyAyabhASyakArake" samaya taka anumAnAvayavoM kI mAnyatA do rUpoMmeM upalabdha hotI hai - ( 1 ) paMcAvayava aura (2) dazAvayava / vAtsyAyanane dazAvayavamAnyatAkI mImAMsA karake sUtrakAra pratipAdita paMcAvayavamAnyatA kI saMpuSTi kI hai / para udyotakarane' tryavayavamAnyatA kI bhI samIkSA kI hai / yaha mAnyatA bauddha tArkika diGnAgakI hai, kyoMki diGnAgane hI adhika-se-adhika tIna avayava svIkAra kiye haiM / sAMkhya vidvAn mATharane" bhI anumAnake tIna avayava pratipAdita kiye haiN| yadi mAThara diGnAgase pUrvavartI haiM to nyavayavamAnyatA unakI samajhanA caahie| isa prakAra kitanI hI sthApanAoM aura samIkSAoMke rUpameM udyotakara kI upalabdhiyA~ hama unake nyAyavArtika meM pAte haiM / vAcaspatiko' bhI anumAna ke lie mahattvapUrNa dena hai / vyAptigrahakI sAmagrI meM tarkakA praveza unakI aisI dena hai jisakA anusaraNa uttaravartI sabhI naiyAyikoMne kiyA hai / udyotakara dvArA pratipAdita 'liMga 1. 'trilakSaNaM ca hetuM buvANena - ahetutvamiti prAptam / tAdRgavinAbhAvi dharmopadarzanaM heturityapare tAdRzA binA na bhavatItyanena dvayaM labhyate - 1 - nyAyavA0 1 1 35, pR0 131 / 2. cazabdAt pratyakSAgamAviruddhaM cetyevaM caturlakSaNaM paMcalakSaNamanumAnamiti / - vahI, 115, pR0 46 / 3. nyAyabhA0 1 15, pR0 49 / 4. nyAyasU0 1 / 1 / 35 / 5. etattu na samaMjasamiti pazyAmaH prayogamAtrabhedAt / udAharaNamAtrabhedAcca / tasmAnnedaM udAharaNaM nyAyyamiti / udAharaNaM tu 'nedaM nirAtmakaM jIvaccharIraM apramANAdimatva prasaMgAditi / nyAyavA0 1 / 1 / 35, pR0 123 / 6. nyAyavA0, 1 / 1 / 35, pR0 134 / 8. nyAyavA0 1 / 1 / 32, pR0 108 / 10. pakSahetudRSTAntA iti tryavayavam - mAThara vR0, kA0 5 / 11. nyAyavA0 tA0 TI0 115, pR0 167, 170, 178, 165 tathA 1 / 1 / 32, pR0 267 / 247 - 7. nyAyabhA0 1 / 1 / 32, pR0 47 / 9. nyAyapraveza pR0 1, 2 /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAmarzarUpa' anumAna-paribhASAkA samarthana karake use puSTa kiyA hai / do avayavakI mAnyatA bhI ullekha karake usakI samIkSA prastuta ko hai| yaha do avayavakI mAnyatA dharmakItikI' hai / nyAyadarzanameM avinAbhAvakA sarvaprathama svIkAra yA pakSadharmatvAdi pA~ca rUpoMke avinAbhAva dvArA saMgrahakA vicAra unhIMke dvArA praviSTa huA hai| liMga-liMgIke sambandhako svAbhAvika pratipAdana karanA aura use nirupAdhi aMgIkAra karanA unhIMkI sUjha hai| jayantabhaTTakA bhI anumAnake lie kama mahattvapUrNa yogadAna nahIM hai / unhoMne nyAyamaMjarI aura nyAyakAlikAmeM anumAnakA sAMgopAMga nirUpaNa kiyA hai| ve svatantra cintaka bhI rahe haiM / yahA~ hama unake svatantra vicArakA eka udAharaNa prastuta karate haiM / nyAyamaJjarImeM hetvAbhAsoMke prakaraNa meM unhoMne anyathAsiddhatva nAmake eka chaThe hetvAbhAsakI carcA kI hai / sUtrakArake ullaMghanakI bAta uThanepara ve kahate haiM ki sUtrakArakA ullaMghana hotA hai to hone do, suspaSTa dRSTa aprayojaka hetvAbhAsakA apahnava nahIM kiyA jA sakatA / para antameM ve use udyotakarakI taraha asiddhavargameM antarbhUta kara lete haiM / 'athavA' ke sAtha yaha bhI kahA hai ki aprayojakatva (anyathAsiddhatva) sabhI hetvAbhAsavRtti anugata sAmAnyarUpa hai / nyAyakalikAmeM bhI yahI mata sthira kiyA hai| samavyApti aura viSamavyAptikA nirdeza bhI ullekhanIya hai / avayava-samIkSA, hetusamIkSA Adi anumAna-sambandhI vicAra bhI mahattvapUrNa haiN| udayanakA cintana sAmAnyatayA pUrvaparamparAkA samarthaka hai, kintu aneka sthaloMpara unakI svastha aura sUkSma vicAradhArA unakI maulikatAkA spaSTa prakAzana karatI hai| upAdhi aura vyAptikI jo paribhASAe~ unhoMne prastuta kI uttarakAlameM unhIMko kendra banAkara puSkala vicAra huA hai| anumAnake vikAsameM abhinava krAnti udayanase Arambha hotI hai / sUtra aura vyAkhyApaddhatike sthAnameM prakaraNa-paddhatikA janma hotA hai aura svatantra prakaraNoM dvArA anumAnake svarUpa, AdhAra, avayava, parAmarza, vyApti, upAdhi, hetu evaM pakSa-sambandhI doSoMkA isa kAlameM sUkSma vicAra kiyA gayA hai| gaMgezane tattvacintAmaNimeM anumAnakI paribhASA to vahI dI hai jo udyotakarane nyAyavAttikameM upasthita kI hai, para unakA vaiziSTya yaha hai ki unhoMne anumitikI aisI paribhASA' prastuta kI hai jo nyAyaparamparAmeM aba taka pracalita nahIM thii| usameM prayukta vyApti aura pakSadharmatA padoMkA unhoMne sarvathA abhinava 1. 'athavA tasyaiva sAdhanasya yannAMgaM pratijJopanayanigamanAdi..." -vAdanyAya0 pR0 61 / kintu dharmakIti, nyAyabindu (pR0 91 ) meM dRSTAntako hetuse pRthak nahIM mAnate aura hetuko hI sAdhanAvayava batalAte haiM / pramANavArtika (1-128) meM bhI 'hetureva hi kevala:' kahate haiN| 2. nyAyamaMjarI pRSTha 131, 163-166 / 3. aprayojakatvaM ca sarvahetvAbhAsAnAmanugata rUpam |-nyaayk0 pRSTha 15 / 4 kiraNAvalI0 pRSTha 267 / 5. tatra vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAnajanyaM jJAnamanumitiH, tatkaraNamanumAnam / -ta0 ci0, anumAna lakSaNa, pRSTha 13 / 6. nanvanumitihetuvyAptijJAne kA vyAptiH / na tAvadavyabhicaritatvam |''naapi / atrocyate / pratiyogya sAmAnAdhikaraNayatsAmAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnaM yanna bhavati tena samaM tasya sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / -ta. ci0, anumAnalakSaNa, pRSTha 77, 86, 171, 178, 181, 186-209 / 7. vahI, pRSTha 631 / - 248 -
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA vistRta svarUpa pradarzita kiyA hai| vyAptigrahake sAdhanoMmeM sAmAnyalakSaNApratyAsAttipara unhoMne sarvAdhika bala diyA hai| unakA abhimata hai ki yadi sAmAnyalakSaNA na ho to anukula tarkAdike binA ghUmAdimeM AzaMkita vyabhicAra nahIM bana sakegA, kyoMki prasiddha dhUmameM vahnisambandha kA jJAna ho jAnese kAlAntarIya evaM dezAntarIya dhUmake sadbhAvakA sAdhaka pramANa na honese usakA jJAna nahIM hotaa| sAmAnyalakSaNA dvArA to samasta dhUmoMkI upasthiti ho jAne aura dhUmAntarakA vizeSa darzana na honese vyabhicArakI AzaMkA sambhava hai| tAtparya yaha ki vyabhicArazaMkAke lie sAmAnyalakSaNAkA mAnanA Avazyaka hai aura vyabhicArazaMkAke hone para hI tarkAdikI upayogitA pramANita hotI hai| isI prakAra gaMgezane anumAnake sambandha meM maulika vivecana navyanyAyake AlokameM kara naye siddhAnta prastuta kiye haiN| vizvanAtha, jagadIza tarkAlaMkAra, mathurAnAtha tarkavAgIza, gadAdhara Adi navyanaiyAyikoMne bhI anumAna para bahuta hI sUkSma vicAra karake use samRddha kiyA hai / kezava mizrakI tarkabhASA aura annambhaTTakI tarkasaMgraha prAcIna aura navIna nyAyakI pratinidhi tarkakRtiyA~ haiM, jinameM anumAnakA sUbodha aura sarala bhASAmeM vivecana upalabdha hai| (kha) vaizeSika-darzanameM anumAnakA vikAsa vaizeSikadarzanasUtrapraNetA kaNAdane svatantra darzanakA praNayana karake usameM padArthakI siddhi (vyavasthA) pratyakSake atirikta laiMgika dvArA bhI pratipAdita kI hai aura hetu, apadeza, liMga, pramANa jaise hetuvAcI paryAyazabdoMkA prayoga tathA kArya, kAraNa, saMyogi, virodhi evaM samavAyi ina pAMca laiMgikaprakAroM aura trividha hetvAbhAsoMkA nirdeza kiyA hai / unake isa saMkSipta anumAna-nirUpaNameM anumAnakA sUtrapAta mAtra dikhatA hai, vikasita rUpa kama milatA hai / para unake bhASyakAra prazastapAdake bhASyameM anumAna-samIkSA vizeSa rUpameM upalabdha hotI hai / anumAnakA lakSaNa prazastapAdane isa prakAra diyA hai-'liMgavarzanAtsaMjAyamAnaM laiMgikam' arthAt liMgadarzanase honevAle jJAnako laiMgika kahate haiN| isI sandarbha meM unhoMne liMgakA svarUpa batalAneke lie kAzyapakI do kArikAe~ uddhRta kI hai jinakA Azaya prastuta karate hue likhA hai ki jo anumeya arthake sAtha kisI dezavizeSa yA kAlavizeSameM sahacarita ho, anu meyadharmase samanvita kisI dUsare sabhI athavA eka sthAnameM prasiddha (vidyamAna) ho aura anumeyase viparIta sabhI sthAnoMmeM pramANase asat (vyAvRtta) ho vaha aprasiddha arthakA anumApaka liMga hai / kintu jo aisA nahIM vaha anumeya ke jJAnameM liMga nahIM hai-liMgAbhAsa hai| isa prakAra prazastapAdane sarvaprathama liMgako trirUpa varNita kiyA hai| bauddha tAkika diGnAgane bhI hetuko trirUpa batalAyA hai / sambhavataH vaha prazastapAdakA anusaraNa hai| 1. vyAptigrahazca sAmAnyalakSaNApratyAsatyA skldhuumaadivissykH"| yadi sAmAnyalakSaNA nAsti tdaa| -vahIM, pRSTha 433, 453 / vaizeSika da0 101113. tathA 9 / 2 / 1,4 / 3. praza0 bhA0, pRSTha 99 / / 4,5. vahI, pR0 100, 101 / 6. hetustri rUpaH / kiM punastrarUpyam / pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM vipakSe cAsattvamiti / -nyAyapra0 pR0 1 / -249 -
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAptigrahaNa ke prakArakA nirUpaNa bhI hama prazastapAdake bhASyameM sarvaprathama dekhate haiN| unhoMne use batalAte hue likhA hai ki 'jahA~ dhUma hotA hai vahA~ agni hotI hai aura agni na hone para dhUma bhI nahIM hotA, isa prakArase vyAptiko grahaNa karane vAle vyaktiko asandigdha ghUmako dekhane aura dhUma tathA vahnike sAhacaryakA smaraNa honeke anantara agnikA jJAna hotA hai / isI taraha sabhI anumAnoMmeM vyAptikA nizcaya anvayavya tirekapUrvaka hotA hai / ataH samasta deza tathA kAla meM sAdhyAvinAbhUta liMga sAdhya kA anumApaka hotA hai / ' vyAptigrahaNake prakArakA isa tarahakA spaSTa nirUpaNa prazastapAdase pUrva upalabdha nahIM hotaa| prazastapAdane aise katipaya hetuoMke udAharaNa prastuta kiye haiM jinakA antarbhAva sUtrakAra kaNAdake ukta kAryAdi paMcavidha hetuoMmeM nahIM hotA / yathA-candrodayase samudravRddhi aura kumudavikAsakA, zaraddhe jalaprasAdase agastyodayakA anumAna karanA / ataeva ve satra kArake hetukathanako avadhAraNArthaka na mAnakara 'asyedam' isa sambandhamAtrake sUcaka vacanase candrodayAdi hetuoMkA, jo kAryAdirUpa nahIM haiM, saMgraha kara lete haiM / yaha pratipAdana bhI prazastapAdakI anumAnake kSetra meM eka dena hai| anumAnake dRSTa aura sAmAnyatodRSTake bhedase do bhedoM tathA svanizcitArthAnumAna aura parArthAnumAnake bhedase bhI do bhedoMkA varNana, zabda, ceSTA, upamAna, arthApatti, sambhava, abhAva aura aiti hya kA anumAnameM antarbhAva-pratipAdana, parArthAnumAnavAkyake pratijJA, apadeza, nidarzana, anusandhAna, pratyAmnAya ina pA~ca avayavoMkI parikalpanA, hetvAbhAsoMkA apane DhaMgakA cintana, anadhyavasitanAmake hetvAbhAsakI kalpanA aura phira use asiddhake bhedoMmeM ho antarbhUta karanA tayA nidarzanake vivecanaprasaMgameM nidarzanAbhAsoMkA kathana, jo nyAyadarzanameM upalabdha nahIM hotA, kevala jaina ora bauddha tarka granthoMmeM vaha milatA hai, Adi anumAnasambandhI sAmagrI prazastapAdabhASya meM paryApta vidyamAna hai| vyomaziva, zrIdhara Adi vaizeSika tArkikoMne bhI anumAnapara vicAra kiyA hai aura use samRddha banAyA hai| (ga) bauddha darzanameM anumAnakA vikAsa bauddha tAkikoMne to bhAratIya tarkazAstrako itanA prabhAvita kiyA hai ki anumAnapara unake dvArA saMkhyAbaddha grantha likhe gaye haiN| upalabdha bauddha tarkagranthoMmeM sabase prAcIna tarkazAstra aura upAyahRdaya' nAmaka 1. vidhistu yatra ghUmastatrAgniragnyabhAve ghUmo'pi na bhavatIti / evaM prasiddhasamayasya sannigdhaghUmadarzanAt sAhacaryAnusmaraNAt tadanantaramagnyadhyavasAyo bhavatIti / evaM sarvatra dezakAlAvinAbhUtamitarasya liMgam / -praza0 bhA0 pRSTha 102, 103 2. zAstre kAryAdigrahaNaM nidarzanArtha kRtaM nAvadhAraNArtham / kasmAt ? vyatirekadarzanAt / tadyathA-vyavahitasya hetuliGgam, candrodayaH samupravRddheH kumudavikAsasya ca'.."|-vahI, pRSTha 104 / 3. praza0 bhA0 pRSTha 104 / 4 vahI pRSTha 106, 113 / 5. vahI, pRSTha 106-112 / 6. vahI, pRSTha 114-127 / 7. vahI, pRSTha 116-121 / 8. vahI, pRSTha 116 tathA 120 / 9. vahI, pRSTha 122 / 10. oriyaMTala iMsTITyUTa bar3audA dvArA prakAzita Per Dinnaga Budhist texts on Logic Form Chinese Sources ke antargata / 11. vhii| -- 250 --
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ do grantha mAne jAte haiM / tarkazAstra meM tIna prakaraNa haiN| prathamameM paraspara doSApAdana, khaNDanaprakriyA, pratyakSaviruddha, anumAnaviruddha, lokaviruddha tIna viruddhoMkA kathana, hetuphalanyAya, sApekSanyAya, sAdhananyAya, tathatAnyAya cAra nyAyoMkA pratipAdana Adi hai| dvitIyameM khaNDanabhedoM aura tatIyameM unhIM bAIsa nigrahasthAnoMkA abhidhAna hai, jinakA gautamake nyAyasUtrameM hai| kintu gautamakI taraha hetvAbhAsa pA~ca vaNita nahIM haiM, apitu asiddha, viruddha aura anaikAntika tIna abhihita hai|' jaisI yuktiyA~ aura pratyuktiyA~ isameM pradarzita hai unase anamAnakA upahAsa jJAta hotA hai| para itamA spaSTa hai ki zAstrArthameM vijaya pAne aura virodhIkA muMha banda karaneke lie sad-asad tarka upasthita karanA usa samayakI pravRtti rahI jAna par3atI hai| __ upAyahRdayameM cAra prakaraNa hai| prathamameM vAdake guNa-doSoMkA varNana karate hue kahA gayA hai ki vAda nahIM karanA cAhie, kyoMki usase vAda karanevAloMko vipula krodha aura ahaMkAra utpanna hotA hai tathA citta vibhrAnta, mana kaThora, parapApaprakAzaka aura svakIya pANDityakA anumodaka bana jAtA hai / isake uttara meM kahA gayA hai ki tiraskAra. lAbha aura khyAti ke lie vAda nahIM, apita sulakSaNa aura durlakSaNa upadezakI icchAse vaha kiyA jAnA cAhie / padi lokameM vAda na ho to mokA bAhalya ho jAyagA aura usase mithyAjJAnAdikA sAmrAjya jama jaaegaa| phalataH saMsArakI durgati tathA uttama kAryoMkI kSati hogii| isa prakaraNa meM nyAyasUtrakI taraha pratyakSAdi cAra pramANa aura pUrvavadAdi tIna anumAna varNita haiM / ATha prakArake hetvAbhAyoM AdikA bhI nirUpaNa hai| dvitIyameM vAdadharmoM AdikA, tRtIyameM dUSaNoM AdikA aura caturthameM bIsa prakArake praznottara dharmoM, jinakA nyAyasUtra meM jAtiyoMke rUpameM kathana hai, AdikA varNana hai| ullekhya hai ki isameM pUrvavat, zeSavat aura sAmAnyatodRSTa ina anumAnoMke jo udAharaNa diye gaye haiM ve nyAyabhASyagata udAharaNoMse bhinna tathA anuyogasUtra aura yuvitadIpikAse abhinna haiN| isase pratIta hotA hai ki isameM kisI prAcIna paramparAkA anusaraNa hai| yahA~ ina donoM granthoMke saMkSipta paricayakA prayojana kevala anumAnake prAcIna srotako dikhAnA hai| parantu uttarakAlameM ina granthoMkI paramparA nahIM apanAyI gayI / nyAyapraveza meM anamAnasambandhI abhinava paramparAe~ sthApita kI gayI hai| sAdhana (parArthAnamAna) ke pakSa, hetu aura dRSTAnta tIna avayava, hetuke pakSadharmatva, sapakSasattva aura vipakSAsattva tIna rUpa, pakSa, sapakSa aura vipakSa ke lakSaNa tathA pakSalakSaNameM pratyakSAdya viruddha vizeSaNakA praveza, jo prazastapAdake anusaraNakA sUcaka hai, navavidha pakSAbhAsa, tIna hetvAbhAsa aura unake prabheda, dvividha dRSTAntAbhAsa aura pratyekake pAMca-pAMca bheda, pratyakSa aura anumAnake bhedase dvividha 1. yathApUrvamuktAstrividhAH / asiddho'nakAntiko viruddhazceti hetvAbhAsAH |-trkshaastr pRSTha 40 / 2. vahI, pRSTha 3 / 3. upAyahRdaya pRSTha 3 / 4. vahI, pRSTha 6-17, 18-21, 22-25, 26-32 / 5. yathA SaDaMguli sapiDakamUrdhAnaM bAlaM dRSTvA pazcAvRddhaM bahuzrutaM devadattaM dRSTvA SaDaMgulismaraNAt so'yamiti pUrvavat / zeSavat yathA, sAgarasalilaM pItvA tallavaNaM samanubhUya zeSamapi salilaM tulyameva lvnnmiti"| -vahI, pRSTha 13 / 6. saM0 munizrI kanhaiyAlAla, mUlasuttANi, a0 sU0 pRSTha 539 / 7. yu0 dI0 kA0 5, pRSTha 45 / 8. nyA0 pra0 pRSTha 1-8 / -251
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANa, liMgase honevAle artha (anumeya) darzanako anumAna; hetvAbhAsapUrvaka honevAle jJAnako anumAnAbhAsa, dUSaNa aura dUSaNAbhAsa Adi anumAnopayogI tattvoMkA spaSTa nirUpaNa karake bauddha tarkazAstrako atyadhika puSTa tathA pallavita kiyA gayA hai| isI prayojanako puSTa aura bar3hAvA deneke lie diGnAgane nyAyadvAra, pramANasamuccaya savRtti, hetucakrasamarthana Adi granthoMkI racanA karake unameM pramANakA vizeSatayA anumAnakA vicAra kiyA hai| dharmakIrtine pramANasamuccayapara apanA pramANavAtika likhA hai, jo udyotakarake nyAyavArtikakI taraha vyAkhyeya granthase bhI adhika mahattvapUrNa aura yazasvI huaa| inhoMne hetubindu, nyAyabindu Adi svatantra prakaraNa-granthoMkI bhI racanA kI hai aura jinase bauddha tarkazAstra na kevala samRddha huA, apitu aneka upalabdhiyA~ bhI use prApta huI hai| nyAyabindumeM anumAnakA lakSaNa aura usake dvividha bheda to nyAyapraveza pratipAdita hI haiN| para anumAnake avayava dharmakIrtine tIna na mAnakara hetu aura dRSTAnta ye do athavA kevala eka hetu hI mAnA hai| hetu ke tIna bheda (svabhAva, kArya aura anupalabdhi), avinAbhAvaniyAmaka tAdAtmya aura tadutpattisambadhadvaya, gyAraha anupalabdhiyA~ Adi cintana dharmakIrtikI dena haiM / inhoMne jahA~ diGnAgake vicAroMkA samarthana kiyA hai vahA~ unakI kaI mAnyatAoMkI AlocanA bhI kI hai / diGnAgane viruddha hetvAbhAsake bhedoMmeM iSTavighAtakRta nAmaka tRtIya viruddha hetvAbhAsa, anekAntikabhedoMmeM viruddhAvyabhicArI aura sAdhanAvayavoMmeM daSTAntako svIkAra kiyA hai| dharmakItine nyAyabindumeM ina tInoMkI samIkSA kI hai| inakI vicAra-dhArAko unakI ziSyaparamparAmeM honevAle devendrabuddhi, zAntabhadra, vinItadeva, arcaTa, dharmottara, prajJAkara Adine paSTa kiyA aura apanI vyAkhyAoM-TIkAoM Adi dvArA pravaddha kiyA hai| isa prakAra bauddhatarkazAstrake vikAsane bhI bhAratIya anumAnako aneka rUpoMmeM samRddha kiyA hai / (gha) mImAMsaka-darzanameM anumAnakA vikAsa bauddhoM aura naiyAyikoMke nyAyazAstrake vikAsakA avazyambhAvI pariNAma yaha haA ki mImAMsaka jaise darzanoMmeM, jahA~ pramANakI carcA gauNa thI, kumArilane zlokavArtika, prabhAkarane bahatI, zAlikanAthane bRhatIpara paMcikA aura pArthasArathine zAstradIpikAntargata tarkapAda jaise grantha likhakara tarkazAstrako mImAMsaka dRSTi se pratiSThita kiyA / zlokavArtikameM to kumArilane eka svatantra anu mAna-paricchedakI racanA karake anumAnakA viziSTa cintana kiyA hai aura vyApya ho kyoM gamaka hotA hai isakA sUkSma vicAra karate hue unhoMne vyApya evaM vyAptike sama aura viSama do rUpa batalAkara anumAnakI samRddhi kI hai| 1. paM0 dalasukhabhAI mAlavANiyA, dharmottara-pradIpa, prastAva0 pRSTha 41 / 2. dharmottarapradIpa, prastAvanA, pRSTha 44 / 3. athavA tasyaiva sAdhanasya yantAgaM pratijJopanayanigamanAdi -saMpAdaka rAhala sAMkRtyAyana, vAdanyA0 pRSTha 61 / 4. dharmakAti, nyAyabindu, tRtIya pari0, pRSTha 91 / (ka) tatra ca tRtIyo'pISTavidhAta kRdviruddhaH / "sa iha kasmAnnoktaH / anayorevAntarbhAvAt / (kha) viruddhAvyabhicAryapi saMzayahetu ruktaH / sa iha kasmAnnoktaH / anumAnaviSaye'-sambhavAt / (ga) trirUpo heturuktaH / tAvatavArthapratItiriti na pRthagdaSTAnto nAma sAdhanAvayavaH kazcit / -nyAyabi0 pRSTha 79-80, 86, 91 / / 6. mI0 zlo0, anumA0 pari0, zloka 4-7 tathA 8-171 / - 252 --
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ (Ja) vedAnta aura sAMkhyadarzanameM anumAna-vikAsa vedAntameM pramANazAstrakI dRSTise vedAntaparibhASA jaise grantha likhe gaye haiM / sAMkhya vidvAn bhI pIche nahIM rhe| IzvarakRSNane anumAnakA prAmANya svIkAra karate hue use trividha pratipAdita kiyA hai / mAThara, yuktidIpikAkAra; vijJAnabhikSu aura vAcaspati Adine apanI vyAkhyAoM dvArA use sampuSTa aura vistRta kiyA hai| jainadarzanameM anumAna-vikAsa jaina vAGmayameM anumAnakA kyA rUpa rahA hai aura usakA vikAsa kisa prakAra huA, isa sambandha vicAra kreNge| (ka) SaTkhaNDAgamameM hetuvAdakA ullekha jaina zrutakA AloDana karanepara jJAta hotA hai ki SaTakhaNDAgamameM zratake paryAya-nAmoMmeM eka 'hetavAva nAma bhI parigaNita hai, jisakA vyAkhyAna AcArya vIrasenane hetudvArA tatsambaddha anya vastukA jJAna karanA kiyA hai aura jisaparase use spaSTatayA anu mAnArthaka mAnA jA sakatA hai, kyoMki anumAnakA bhI hetuse sAdhyakA jJAna karanA artha hai / ataeva hetuvAdakA vyAkhyAna hetuvidyA, tarkazAstra, yuktizAstra aura anumAnazAstra kiyA jAtA hai| svAmI samantabhadra ne sambhavataH aise hI zAstrako 'yuktyanuzAsana' kahA hai aura jise unhoMne dRSTa (pratyakSa) aura Agamase aviruddha arthakA prarUpaka batalAyA hai| (kha) sthAnAMgasUtrameM hetu-nirUpaNa sthAnAMgasUtra' meM 'hetu' zabda prayukta hai aura usakA prayoga prAmANasAmAnya tathA anumAnake pramukha aMga hetu (sAdhana) donoMke arthameM huA hai / pramANasAmAnyake arthameM usakA prayoga isa prakAra hai 1. hetu cAra prakArakA hai 1. pratyakSa, 2. anumAna, 3. upamAna, 4. Agama / gautamake nyAyasUtra meM bhI ye cAra bheda abhihita haiM / para vahA~ inheM pramANake bheda kahA hai| hetuke artha meM hetu zabda nimna prakAra vyavahRta huA hai2. hetuke cAra bheda haiM1. vidhi vidhi-(sAdhya aura sAdhana donoM sadbhAvarUpa hoM) 2. vidhi-niSedha-(sAdhya vidhirUpa aura sAdhana niSedharUpa) 3, niSedha-vidhi-(sAdhya niSedharUpa aura hetu vidhirUpa ) 4. niSedha-niSedha-(sAdhya aura sAdhana donoM niSedharUpa hoM) 1. .."hetuvAdo NayavAdo paravAdo maggavAdo sudvaado| -bhUtabalI-puSpadanta, SaTakhaNDA0 5 / 5 / 51; solApura saMskaraNa 1965 / 2. dRSTAgamAbhyAmaviruddhamarthaprarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te / -samantabhadra, yuktyanuzA0 kA0 48; vIrasevAmandira, dillI / 3. athavA heU cauvihe pannate taM jahA-paccakkhe anumAne uvame Agame / athavA heU cauvihe pannate taM jahA-atthi taM atthi so heU, asthi taM tthi so heU, Nasthi taM atyi so heU, Natthi taMtthi so heU |-sthaanaaNgsuu0 pRSTha 309-310 / 4. hinoti paricchinnattyarthamiti hetuH / -253 -
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ inheM hama kramazaH nimna nAmoMse vyavahata kara sakate haiM1. vidhisAdhaka vidhirUpa aviruddhopalabdhi 2. vidhisAdhaka niSedharUpa viruddhAnupalabdhi 3. niSedhasAdhaka vidhirUpa viruddhopalabdhi 4. pratiSedhasAdhaka pratiSedharUpa aviruddhAnupalabdhi inake udAharaNa nimna prakAra diye jA sakate haiM1. agni hai, kyoMki dhUma hai / 2. isa prANImeM vyAdhivizeSa hai, kyoMki nirAmaya ceSTA nahIM hai / 3. yahA~ zItasparza nahIM hai. kyoMki uSNatA hai| 4. yahA~ dhUma nahIM hai, kyoMki agnikA abhAva hai / (ga) bhagavatIsUtrameM anumAnakA nirdeza __ bhagavatIsUtra meM bhagavAna mahAvIra aura unake pradhAna ziSya gautama (indrabhUti) gaNadharake saMvAdameM pramANake pUrvokta cAra bhedoMkA ullekha AyA hai, jinameM anumAna bhI sammilita hai / (gha) anuyogasUtrameM anumAna-nirUpaNa anumAnakI kucha adhika vistRta carcA anuyogasUtrameM upalabdha hotI hai / isameM anumAnake bhedoMkA nirdeza karake unakA sodAharaNa nirUpaNa kiyA gayA hai / 1. anumAna-bheda : isameM" anumAnake tIna bheda batAye haiM / yathA 1. puvvavaM (pUrvavat) 2. sesavaM (zeSaSat) 3. viTThasAhammavaM (dRSTasAdharmyavat) 1. pukhvavaM-jo vastu pahale dekhI gayI thI, kAlAntara meM kicita parivartana honepara bhI use pratyabhijJAdvArA pUrvaliMgadarzanase avagata karanA 'puvvavaM' anumAna hai| jaise bacapanameM dekhe gaye bacceko yuvAvasthAmeM kiMcit parivartana ke sAtha dekhanepara bhI pUrva cihnoM dvArA jJAta karanA ki 'vahI zizu' hai / yaha 'putvavaM' anumAna kSetra, varNa, lAMchana, massA aura tila prabhRti cihnoMse sampAdita kiyA jAtA hai| 2. sesavaM-isake hetubhedase pAMca bheda haiM1. dharmabhUSaNa, nyAyadI0 pR0 95-99, vIrasevAmandira, dillI / 2. mANikyanandi, parIkSAmu0 3 / 57-58 / 3. tulanA kIjie 1. parvato'yamagnimAn dhUmavatvAnyathAnupapatteH-dharmabhUSaNa, nyAyadI0 pR0 95 / 2. yathA'smin prANini vyAdhivizeSo'sti nirAmayaceSTAnupalabdheH / 3. nAstyatra zItasparza auSaNyAt / 4. nAstyatra dhUmo'nagneH |-maannikynndi, parIkSAmu0 3 / 87, 76, 82 / 4: goyamA No tiNaDhe sama8 | "se ki taM pamANaM ? pamANe chaunvihe paNNatte / taM jahA-paJcakkhe aNumANe ovamme jahA aNuyogaddAre tahA NeyavvaM pamANaM / -bhagavatI0 5, 3, 191-92 / / 5,6,7. aNumANe tivihe pnnnntte| taM jahA-1. puvavaM, 2. sesavaM, 3. ditttthsaahmmvN| se kiM putvavaM ? puvavaM - 254
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. kAryAnumAna, 2. kAraNAnumAna, 3 guNAnumAna, 4 avayavAnumAna, 5. Azrayo - anumAna 1. kAryAnumAna - kArya se kAraNako avagata karanA kAryAnumAna / jaise - zabda se zaMkhako, tADanase bherIko, DhADanese vRSabhako, kekAravase mayUrako, hinahinAne ( hraSita) se azvako, gulagulAyita ( cidhAr3ane ) se hAthIko aura ghaNAghaNAyita ( ghanaghanAne) se rathako anumita karanA / " 2. kAraNAnumAna - kAraNase kAryakA anumAna karanA kAraNAnumAba hai / jaise- tantuse paTakA, vIraNa se kaTakA, mRtpiNDase ghar3ekA anumAna karanA / tAtparya yaha ki jina kAraNoMse kAryoMkI utpatti hotI hai, unake dvArA una kAryoMkA avagama prApta karanA 'kAraNa' nAmakA 'sesavaM' anumAna hai / 2 3. guNAnumAna - guNase guNIkA anumAna karanA guNAnumAna hai / yathA gandha puSpakA, rasase lavaNakA, sparzase vastrakA aura nikaSase suvarNakA anumAna karanA 13 4. avayavAnumAna -- avayavase avayavIkA anumAna karanA avayavAnumAna hai / yathA-sIMgase mahiSakA, zikhAse kukkuTakA, zuNDAdaNDa se hAthIkA, dAr3hase varAhkA, picchase mayUrakA, lAMgUlase vAnarakA, khurAse azvakA, nakhase vyAghrakA, bAlAgra se camarIgAyakA, do pairase manuSyakA, cAra paira se gau AdikA, bahupAdase kanagojara (pAra) kA, kesara se siMhakA, kakubhase vRSabhakA, cUr3Isahita bAhuse mahilAkA, baddhaparikaratAse yoddhAkA, vastrase mahilAkA, dhAnyake eka kaNase droNa pAkakA aura eka gAthAse kavikA anumAna krnaa| 5. AzrayI anumAna - AzrayIse AzrayakA anumAna karanA AzrayI anumAna hai / yathA - ghUmase agni kA, balAkAse jalakA, viziSTa meghoMse vRSTikA aura zIla- samAcArase kulaputrakA anumAna karanA / " zeSavat ke ina pA~coM bhedoMmeM avinAbhAvI ekase zeSa (avazeSa ) kA anumAna honese zeSavat kahA hai / mAyA puttaM jahA naTTaM juvANaM puNarAgayaM / kAI paccabhijANejjA puvvaliMgeNa keNaI || taM jahA--kheteNa vA, vaNNeNa vA, laMchaNeNa vA maseNa vA tilaeNa vA / se taM puSvadaM / se kiM taM sesavaM ? sesavaM paMcavihaM paNNattaM / taM jahA - 1. kajjeNaM, 2. kAraNeNaM, 3. guNeNaM, 4. avayaveNaM, 5 AsaNaM / - muni zrI kanhaiyAlAla, anuyogadvArasUtra mUlasuttANi, pR0 539 / 1. kajjeNaM-saMkhaM saddeNaM, bheri tADieNaM, vasabhaM DhakkieNaM, moraM kiMkAieNa, hayaM hesieNaM, gayaM gulagulAieNa, rahaM ghaNaghaNAieNaM, se taM kajjeNaM / - anuyoga0 upakramAdhikAra pramANadvAra, pRSTha 539 / 2. kAraNeNaM - taMtavo paDassa kAraNaM Na paDo taMtukAraNaM, vIraNA kaDassa kAraNaM Na kaDo vIraNAkAraNaM, mippiDo ghaDasa kAraNaM Na ghaDo mippiDakAraNaM, se taM kAraNaM / -- vahI, pRSTha 540 / 3. guNeNaM - - suvaNaM nikaseNaM, pupphaM gaMdheNaM, lavaNaM raseNaM, mairaM AsAyae NaM, vatthaM phAseNaM, se taM guNeNaM / - vahI, pRSTha 540 / 4. avayaveNaM - mahisaM sigeNaM, kukkuDaM sihAeNaM, hatthi visAseNaM, varAhaM dADhAeNaM, moraM piccheNaM, AsaM khureNaM, vagghaM naheNaM, carmAra bAlaggeNaM, vANaraM laMguleNaM, dupayaM maNussAdi, cauppayaM gavamAdi, bahupayaM gomi Adi, sIhaM kesareNaM, vasahaM kakuheNaM, mahilaM valayabAhAe, gAhA - paribharabaMdheNa bhaDaM jANijjA, mahiliyaM vasseNaM, sittheNa doNapAgaM, kavi ca ekkAe gAhAe, se taM avayaveNaM / - vahI, pRSTha 540 / 5. AsaeNaM - aggiM ghUmeNaM, salilaM balAgeNaM, buTThi abbhavikAreNaM, kulaputtaM sIlasamAyAreNaM / setaM AsaeNaM / se taM sesavaM / -- anuyoga0 upakramAdhikAra pramANadvAra, pRSTha 540-41 - 255 -
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. divasA hammavaM - isa anumAnake do bheda haiM ' / yathA 1. sAmannadiTTha (sAmAnya - dRSTa), 2. visesadiTTha ( vizeSadRSTa ) / 1. kisI eka vastuko dekhakara tatsajAtIya sabhI vastuoMkA sAdharmya jJAta karanA yA bahuta vastuoM ko eka-sA dekhakara kisI vizeSa (eka) meM tatsAdharmyakA jJAna karanA sAmAnyadRSTa hai / yathA - jaisA eka manuSya hai, vaise bahuta se manuSya haiN| jaise bahutase manuSya haiM vaisA eka manuSya hai / jaisA eka karizAvaka hai vaise bahutase rizAvaka haiM / jaise bahuta se karizAvaka haiM vaise eka karizAvaka hai / jaisA eka kArSApaNa hai vaise aneka kArSApaNa haiM, jaise aneka kArSApaNa haiM, vaisA eka kArSApaNa hai / isa prakAra sAmAnyadharmadarzanadvArA jJAtase ajJAtakA jJAna karanA sAmAnyadRSTa anumAnakA prayojana hai / 2. jo aneka vastuoM meM se kisI ekako pRthak karake usake vaiziSTyakA pratyabhijJAna karAtA hai vaha vizeSadRSTa hai / yathA-- koI eka puruSa bahuta se puruSoMke bIcameM pUrvadRSTa puruSakA pratyabhijJAna karatA hai ki yaha vahI puruSa hai / yA bahutase kArSApaNoMke madhya meM pUrvadRSTa kArSApaNako dekhakara pratyabhijJA karanA ki yaha vahI kArSApaNa hai / isa prakArakA jJAna vizeSadRSTa dRSTasAdharmyavat anumAna hai / 2. kAlabheda se anumAnakA traividhya ra kAlakI dRSTise bhI anuyoga-dvAra meM anumAnake tIna prakAroMkA pratipAdana upalabdha hai / yathA - 1. atItakAlagrahaNa, 2. pratyutpannakAlagrahaNa aura 3. anAgatakAlagrahaNa | 1. atItakAlagrahaNa - uttRNavana, niSpannazasyA pRthvI, jalapUrNa kuNDa-sara-nadI- dIrghikA taDAka Adi dekhakara anumAna karanA ki suvRSTi huI hai, yaha atItakAlagrahaNa hai / 2. pratyutpanna kAlagrahaNa - bhikSAcaryA meM pracura bhikSA milatI dekha anumAna karanA ki subhikSa hai, yaha pratyutpanna kAlagrahaNa hai / 3. anAgatakAlagrahaNa - bAdalakI nirmalatA, kRSNa pahAr3a, savidyut megha, meghagarjana, vAtodbhrama, rakta aura prasnigdha sandhyA, vAruNa yA mAhendrasambandhI yA aura koI prazasta utpAta inako dekha kara anumAna karanA ki suvRSTi hogI, yaha anAgatakAlagrahaNa anumAna 1 ukta lakSaNoMkA viparyaya dekhane para tInoM kAloMke grahaNa meM viparyaya bhI ho jAtA hai / arthAt sUkhI jamIna, zuSka tAlAba Adi dekhane para vRSTike abhAvakA, bhikSA kama milane para vartamAna durbhikSakA aura prasanna dizAoM Adike hone para anAgata kuvRSTikA anumAna hotA hai, yaha bhI anuyogadvAra meM sodAharaNa abhihita hai / ullekhanIya hai ki kAlabhedase tIna prakArake anumAnoMkA nirdeza carakasUtrasthAna (a011 | 21, 22) meM bhI milatA hai / nyAyasUtra, 3 upAyahRdaya aura sAMkhyakArikA" meM bhI pUrvavat Adi anumAnake tIna bhedoMkA pratipAdana hai / unameM prathamake do vahI haiM jo Upara anuyogadvAra meM nirdiSTa haiM / kintu tIsare bhedakA nAma anuyogakI 1. se ki taM diTThasAhammavaM / diTThasAhammavaM duvihaM paNNattaM / jahA - sAmannadiTThe ca visesadiTTha ca / vahI, pRSTha 541-42 2. tassa samAsao tivihaM gahaNaM bhavai / taM jahA - 1. atItakAlagahaNaM, 2. paDuppaNNakAlagahaNaM, 3. aNAgayakAlagahaNaM / -- - vahI, pRSTha 541-542 / 3. akSapAda, nyAyasU0 1 / 115 / 4. upAyahR0 pR0 13 / 5. IzvarakRSNa, sAM0 kA0 5, 6 / - 256 -
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraha dRSTasAdharmyavat na hokara sAmAnyatodRSTa hai / anuyogadvAragata pUrvavat jaisA udAharaNa upAyahRdaya (pR0 13) meM bhI AyA hai| ina anumAnabheda-prabhedoM aura unake udAharaNoMke vivecanase yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki gautamake nyAyasUtrameM jina tIna anumAnabhedoMkA nirdeza hai ve usa samayakI anumAna-carcAmeM vartamAna the| anuyogadvArake anumAnoMkI vyAkhyA abhidhAmUlaka hai| pUrvavatkA zAbdika artha hai pUrvake samAna kisI vastu ko vartamAnameM dekhakara usakA jJAna prApta karanA / smaraNIya hai ki draSTavya vastu pUrvottarakAlameM mUlataH eka hI hai aura jise dekhA gayA hai usake sAmAnya dharma pUrvakAlameM bhI vidyamAna rahate haiM tathA uttarakAlameM bhI pAye jAte haiN| ataH pUrvadRSTake AdhArapara uttarakAlameM dekhI vastukI jAnakArI prApta karanA pUrvavat anumAna hai| isa prakriyAmeM pUrvAMza ajJAta hai aura uttarAMza jJAta / ataH jJAtase ajJAta (atIta) aMzako jAnakArI (pratyabhijJA) kI jAtI hai / jaisA ki anuyoga aura upAyahRdayameM diye gaye udAharaNase prakaTa hai| zeSavatmeM kArya-kAraNa, guNa-guNI, avayava-avayavI evaM Azraya-AzrayImeMse avinAbhAvI eka aMzako jJAtakara zeSa (avaziSTa) aMzako jAnA jAtA hai| zeSavat zabdakA abhidheyArtha bhI yahI hai| sAdharmyako dekhakara tattulyakA jJAna prApta karanA dRSTasAdharmyavat anumAna hai| yaha bhI vAcyArthamUlaka hai| yadyapi isake adhikAMza udAharaNa sAdRzyapratyabhijJAnake tulya haiM / para zabdArthaMke anusAra yaha anumAna sAmAnyadarzanapara Azrita hai| dUsare, prAcIna kAlameM pratyabhijJAnako anumAna hI mAnA jAtA thA / use pRthak mAnanekI paramparA dArzanikoMmeM bahuta pIche AyI hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki anuyogasUtra meM ukta anumAnoMkI vivecanA pAribhASika na hokara abhidhAmUlaka hai| para nyAyasUtrake vyAkhyAkAra vAtsyAyanane ukta tInoM anumAna-bhedoMkI vyAkhyA vAcyArthake AdhArapara nahIM kii| unhoMne unakA svarUpa pAribhASika zabdAvalImeM grathita kiyA hai| isase yadi yaha niSkarSa nikAlA jAya ki pAribhASika zabdoMmeM pratipAdita svarUpakI apekSA avayavArtha dvArA vivecita svarUpa adhika maulika evaM prAcIna hotA hai to ayukta na hogA, kyoMki abhidhAke anantara hI lakSaNA yA vyaMjanA yA rUr3ha zabdAvalI dvArA svarUpa-nirdhAraNa kiyA jAtA hai| dUsare, vAtsyAyanako trividha anumAna-vyAkhyA anuyogadvArasUtrakI apekSA adhika puSTa evaM vikasita hai| anuyogadvArasUtra meM jisa tathyako aneka udAharaNoM dvArA upasthita kiyA hai use vAtsyAyanane saMkSepa meM eka-do paMktiyoM meM ho nibaddha kiyA hai| ataH bhASAvijJAna aura vikAsa-siddhAntakI dRSTise anuyogadvArakA anumAna-nirUpaNa vAtsyAyanake anumAna-vyAkhyAnase prAcIna pratIta hotA hai| (Ga) avayava-carcA : anumAnake avayavoMke viSayameM AgamoMmeM to koI kathana upalabdha nahIM hotA / kintu unake AdhArase racita tattvArthasUtra meM tattvArthasUtrakArane' avazya avayavoMkA nAmollekha kiye binA pakSa (pratijJA), hetu aura dRSTAnta ina tInake dvArA mukta jIvakA Urdhvagamana siddha kiyA hai, jisase jJAta hotA hai ki ArambhameM jaina paramparAmeM anumAnake ukta tIna avayava mAnya rahe haiN| samantabhadra, pUjyapAda aura siddhasenane bhI inhIM tIna avayavoMkA nirdeza kiyA hai / bhadra bAhune dazavakAlikaniyukti.meM anumAnavAkyake do, tIna, pA~ca, daza aura 1. ta0 sU0 1015, 6,7 / 2. AptamI0 5, 17, 18 tathA yuktyanu0 53 / 3. sa0 si0 105, 6, 7 / 4. nyAyAva0 13, 14, 17, 18, 19 / 5. dazavai0 ni0 gA0 49-137 / -257
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ daza isa prakAra pA~ca tarahase avayavoMkI carcA kI hai / pratIta hotA hai ki avayavoMkI yaha vibhinna saMkhyA vibhinna pratipAdyoMkI' apekSA batalAyI hai / dhyAtavya hai ki vAtsyAyana dvArA samAlocita tathA yuktidIpikAkAra dvArA vivecita jijJAsAdi dazAvayava bhadrabAhu dazAvayavoMse bhinna haiM / ullekhanIya hai ki bhadrabAhune mAtra udAharaNa se bhI sAdhya - siddhi hone kI bAta kahI hai jo kisI prAcIna paramparAkI pradarzaka hai / isa prakAra jainAgamoMmeM hameM anumAna - mI sAMsA ke puSkala bIja upalabdha hote haiM / yaha sahI hai ki unakA pratipAdana kevala niHzreyasAdhigama aura usameM upayogI tattvoMke jJAna evaM vyavasthAke lie hI kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki unameM nyAyadarzanakI taraha vAda, jalpa aura vitaNDApUrvaka pravRtta kathAoM, jAtiyoM, nigrahasthAnoM, chaloM tathA hetvAbhAsoM kA koI ullekha nahIM hai / (ca) anumAnakA mUla rUpa Agamottara kAla meM jaba jJAnamImAMsA aura pramANamImAMsAkA vikAsa Arambha huA to unake vikAsake sAtha anumAnakA bhI vikAsa hotA gayA / Agama varNita mati, zruta Adi pA~ca jJAnoMko pramANa kahane aura unheM pratyakSa tathA parokSa do bhedoMmeM vibhakta karane vAle sarvaprathama AcArya gRddhapiccha haiM / unhoMne zAstra aura loka meM vyavahRta smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha ina cAra jJAnoMko bhI eka sUtra dvArA parokSa-pramANake antargata samAviSTa karake pramANazAstra ke vikAsakA sUtrapAta kiyA tathA unheM parokSa pramANake Adya prakAra matijJAnakA paryAya pratipAdana kiyA / ina paryAyoMmeM abhinibodhakA jisa kramase aura jisa sthAnapara nirdeza huA hai usase jJAta hotA hai ki sUtrakArane " use anumAna ke artha meM prayukta kiyA hai| spaSTa hai ki pUrva - pUrvako pramANa aura uttara- uttarako pramANa- phala batalAnA unheM abhISTa hai / mati ( anubhava - dhAraNA ) pUrvaka smRti, smRtipUrvaka saMjJA, saMjJA - pUrvaka cintA aura cintApUrvaka abhinibodha jJAna hotA hai, aisA sUtrase dhvanita hai / yaha cintApUrvaka honevAlA abhinibodha anumAnake atirikta anya nahIM hai / ataeva jaina paramparAmeM anumAnakA mUlarUpa 'abhinibodha' aura 'pUrvokta 'hetuvAda' meM usI prakAra samAhita hai jisa prakAra vaha vaidika paramparA meM 'vAkovAkyam' aura 'AnvIkSikI' meM niviSTa hai / uparyukta mImAMsAse do tathya prakaTa hote haiM / eka to yaha ki jaina paramparAmeM IsvI pUrva zatAbdiyoMse hI anumAna ke prayoga, svarUpa aura bheda-prabhedoMkI samIkSA kI jAne lagI thI tathA usakA vyavahAra hetujanya jJAnake artha meM hone lagA thaa| dUsarA yaha ki anumAnakA kSetra bahuta vistRta aura vyApaka thA / smRti, saMjJA aura cintA, jinheM paravartI jaina tArkikoMne parokSa pramANake antargata svatantra pramANoM kA rUpa pradAna kiyA hai, 1. prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhataH / - pra0 parI0 pR0 49 meM uddhRta kumAranandikA vAkya | 2. zrIdalasukhabhAI mAlavaNiyA, AgamayugakA jaina darzana, pramANakhaNDa, pR0 157 / 3. matizrutAvadhimanaH paryaya kevalAni jJAnam / tatpramANe / Aye parokSam / pratyakSamanyat / - tattvA0 sU0 19, 10, 11, 12 / 4. matiH smRti: saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram |--vhii, 1 / 13 / 5. gRddhapiccha, ta0 sU0 1 / 13 | * 258 - -
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAna (abhinibodha) meM hI sammilita the / vAdirAjane' pramANanirNayameM sambhavataH aisI hI paramparAkA nirdeza kiyA hai jo unheM anumAnake antargata svIkAra karatI thii| arthApatti, sambhava, abhAva jaise parokSa jJAnoMkA bhI isImeM samAveza kiyA gayA hai / 2 (cha) anumAnakA tArkika vikAsa anumAnakA tArkika vikAsa svAmI samantabhadrase Arambha hotA hai / AptamImAMsA, yuktyanuzAsana aura svayambhastotrameM unhoMne anumAnake anekoM prayoga prastuta kiye haiM, jinameM usake upAdAnoM-sAdhya, sAdhana, pakSa, udAharaNa, avinAbhAva AdikA nirdeza hai| siddhasenakA nyAyAvatAra nyAya (anumAna) kA avatAra hI hai| isameM anumAnakA svarUpa, usake svArtha-parArtha dvividha bheda, unake lakSaNa, pakSakA svarUpa, pakSaprayogapara bala, hetuke tathopapatti aura anyathAnupapatti dvividha prayogoMkA nirdeza, sAdharmya-vaidharmya dRSTAntadvaya, antarvyAptike dvArA hI sAdhyasiddhi hone para bhAra, hetu kA anyathAnupannatvalakSaNa. hetvAbhAsa aura dRSTAntAbhAsa jaise anumAnopakaraNoMkA pratipAdana kiyA gayA hai| akalaMkake nyAya-vivecanane to unheM 'akalaMka nyAya' kA saMsthApaka evaM pravartaka hI banA diyA hai / unake vizAla nyAya-prakaraNoMmeM nyAyavinizcaya, pramANasaMgraha, laghIyastraya aura siddhivinizcaya jaina pramANazAstra ke mUrdhanya granthoMmeM parigaNita haiN| haribhadrake zAstravArtAsamuccaya, anekAntajayapatAkA Adi granthoMmeM anumAna-carcA nihita hai| vidyAnandane aSTasahasrI, tattvArthazlokavArtika, pramANaparIkSA, patraparIkSA jaise darzana evaM nyAya-prabandhoMko racakara jaina nyAyavAGmayako samRddha kiyA hai / mANikyanandikA parIkSAmukha, prabhAcandrakA prameyakamalamArtaNDa-nyAyakumudacandra -yugala, abhayadevakI sanmatitarkaTIkA, devasUrikA pramANanayatattvAlokAlaMkAra, anantavIryakI siddhivinizcayaTIkA, vAdirAjakA nyAyavinizcayavivaraNa, laghu anantavIryako prameyaratnamAlA, hemacandra kI pramANa-mImAMsA, dharmabhUSaNakI nyAyadIpikA aura yazovijayakI jaina tarkabhASA jaina anumAnake vivecaka pramANagrantha haiN| anumAnakA svarUpa vyAkaraNake anusAra 'anumAna' zabdakI niSpatti anu + mA + lyuTse hotI hai / anukA artha hai pazcAt aura mAnakA artha hai jJAna / ataH anumAnakA zAbdika artha hai pazcAdvartI jJAna / arthAt eka jJAnake bAda honevAlA uttaravartI jJAna anumAna hai| yahA~ 'eka jJAna' se kyA tAtparya hai ? manISiyoMkA abhimata hai ki pratyakSa jJAna hI eka jJAna hai jisake anantara anumAnakI utpatti yA pravRtti pAyI jAtI hai / gautamane isI kAraNa anumAnako 'tatpUrvakam-pratyakSapUrvakam' kahA hai / vAtsyAyanakA bhI abhimata hai ki pratyakSake binA koI anumAna sambhava nhiiN| ataH anumAnake svarUpa-lAbhameM pratyakSakA sahakAra pUrvakAraNake rUpameM apekSita hotA hai| ataeva takazAstrI jJAta-pratyakSapratipanna arthase ajJAta-parokSa vastUkI jAnakArI anumAna dvArA karate haiN| 1. anumAnamapi dvividhaM gauNamukhyavikalpAt / tatra gauNamanumAnaM trividhaM smaraNaM pratyabhijJA tarkazceti / -1 -vAdirAja, pra0ni0, pRSTha 33; mANikacandra granthamAlA bambaI / 2. akalaMkadeva, ta0 vA0 1120, pRSTha 78; bhAratIya jJAnapITha, kAzo / 3. atha tatpUrvakaM trividhamanumAnam / -nyAyasU0 1 / 1 / 5 / 4. athavA pUrvavaditi- yatra yathApUrvaM pratyakSabhUtayoranyataradarzanenAnyatarasyApratyakSasyAnumAnam / yathA dhUme nAgniriti |-nyaaybhaa0 1 / 115, pRSTha 22 / 5. yathA dhUmena pratyakSeNApratyakSasya vahnargrahaNamanumAnam |-vhii, 2 / 1 / 47, pRSTha 120 / -259 -
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ kabhI-kabhI anumAnakA AdhAra pratyakSa na rahane para Agama bhI hotA hai| udAharaNArtha zAstroM dvAra AtmAkI sattAkA jJAna honepara hama yaha anumAna karate haiM ki 'AtmA zAzvata hai, kyoMki vaha sat hai|' isI kAraNa vAtsyAyanane 'pratyakSAgamAzritamanumAnam' anumAnako pratyakSa yA Agamapara Azrita kahA hai / anumAnakA paryAyazabda anvIkSA bhI hai, jisakA zAbdika artha eka vastujJAnakI prAptike pazcAt dUsarI vastukA jJAna prApta karanA hai / yathA-dhamakA jJAna prApta karane ke bAda agnikA jJAna krnaa| uparyukta udAharaNameM dhUmadvArA vahnikA jJAna isI kAraNa hotA hai ki dhUma vahnikA sAdhana hai / dhUmako agnikA sAdhana-hetu mAnanekA bhI kAraNa yaha hai ki dhUmakA agnike sAtha niyata sAhacarya sambandhaavinAbhAva hai| jahA~ dhUma rahatA hai vahA~ agni avazya rahatI hai| isakA koI apavAda nahIM pAyA jAtA / tAtparya yaha hai ki eka avinAbhAvI vastu ke jJAna dvArA tatsambaddha itara vastukA nizcaya karanA anumAna hai / anumAnake aMga ___anumAnake uparyukta svarUpakA vizleSaNa karane para jJAta hotA hai ki dhUmase agnikA jJAna karaneke lie do tattva Avazyaka haiM-1. parvatameM dhUmakA rahanA aura 2. dhUmakA agnike sAtha niyata sAhacarya sambandha honaa| prathamako pakSadharmatA aura dvitIyako vyApti kahA gayA hai / yahI do anumAnake AdhAra athavA aMga hai|5 jisa vastuse jahA~ siddhi karanA hai usakA vahA~ anivArya rUpase pAyA jAnA pakSadharmatA hai / jaise dhUmase parvata meM agnikI siddhi karanA hai to dhUmakA parvatameM anivArya rUpase pAyA jAnA Avazyaka hai / arthAt vyApyakA pakSameM rahanA pakSadharmatA hai| tathA sAdhanarUpa vastukA sAdhyarUpa vastuke sAtha hI sarvadA pAyA jAnA vyApti hai| jaise dhUma agnike honepara hI pAyA jAtA hai-usake abhAvameM nahIM, ataH dhUmakI vahnike sAtha vyApti hai| pakSadharmatA aura vyApti donoM anumAnake AdhAra hai / pakSadharmatAkA jJAna hue binA anumAnakA udbhava sambhava nahIM hai / udAharaNArtha-parvatameM dhUmakI vRttitAkA jJAna na hone para vahA~ usase agnikA anumAna nahIM kiyA jA sakatA / ataH pakSadharmatAkA jJAna Avazyaka hai / isI prakAra vyAptikA jJAna bhI anumAnake lie paramAvazyaka hai| yataH parvatameM dhUmadarzanake anantara bhI taba taka anumAnakI pravRtti nahIM ho sakatI, jaba taka dhUmakA agnike sAtha anivArya sambandha sthApita na ho jaae| isa anivArya sambandhakA nAma hI niyata sAhacarya sambandha yA vyApti hai| isake abhAvameM anumAnakI utpattimeM dhUmajJAnakA kucha bhI mahattva nahIM hai / kintu vyAptijJAnake honepara anumAnake lie ukta ghUmajJAna mahattvapUrNa bana jAtA hai aura vaha agni 1. vahI, 111 / 1 / pRSTha 7 / 2. vahI, 11111, pRSTha 7 / 3. sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito hetuH |-maannikynndi, parIkSAma0 3 / 15 / 4. vyApyasya jJAnena vyApakasya nizcayaH, yathA vahni--masya vyApaka iti ghUmastasya vyApta ityevaM tayorbhUyaH sahacAraM pAkasthAnAdau dRSTvA pazcAtparvatAdau uddhUyamAnazikhasya dhUmasya darzane tatra vahnirastIti nizcIyate |-vaacsptym, anumAnazabda, prathama jilda pRSTha 181, caukhambA, vArANasI, san 1962 ii0| 5. anumAnasya dve aMge vyAptiH pakSadharmatA ca / -ke zava mizra, tarkabhASA, anu 0 nirU0, pRSTha 88, 89 / 6. vyApyasya parvatAdivRttitvaM pakSadharmatA / - annabhaTTa, tarkasaM 0 anu0 ni0, pRSTha 57 / 7. yatra yatra ghamastatra tatrAgniriti sAhacaryaniyamo vyAptiH |--trksN0, pRSTha 54 / tathA kezavamizra, tarkabhA0 pRSTha 72 / - 260 - |
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnako utpanna kara detA hai| ataH anumAnake lie pakSadharmatA aura vyApti ina donoMke saMyukta jJAnakI AvazyakatA hai / smaraNa rahe ki jaina tAkikoMne' vyAptijJAnako hI anumAnake lie Avazyaka mAnA hai, pakSadharmatAke jJAnako nahIM; kyoMki apakSadharma kRttikodaya Adi hetuoMse bhI anumAna hotA hai| (ka) pakSadharmatA : jisa pakSadharmatAkA anumAnake Avazyaka aMgake rUpameM Upara nirdeza kiyA gayA hai usarA vyavahAra nyAyazAstrameM kabase Arambha huA, isakA yahA~ aitihAsika vimarza kiyA jAtA hai / kaNAdake vaizeSikasUtra aura akSapAdake nyAyasUtrameM na pakSa zabda milatA hai aura na pakSadharmatA zabda / nyAyasUtrameM sAdhya aura pratijJA zabdoMkA prayoga pAyA jAtA hai, jinakA nyAyabhASyakArane prajJApanIya dharmase viziSTa dharmI artha prastuta kiyA hai aura jise pakSakA pratinidhi kahA jA sakatA hai, para pakSazabda prayukta nahIM hai / prazastapAdabhASyameM yadyapi nyAyabhASyakArakI taraha dharmI aura nyAyasUtrakI taraha pratijJA donoM zabda ekatra upalabdha hai| tathA liMgako trirUpa batalAkara una tInoM rUpoMkA pratipAdana kAzyapake nAmase do kArikAe~ uddhRta karake kiyA hai / " kintu una tIna rUpoMmeM bhI pakSa aura dharmapakSatA zabdoMkA prayoga nahIM hai / hA~, 'anumeya sambaddhaliMga' zabda avazya pakSadharmakA bodhaka hai| para 'pakSadharma' zabda svayaM upalabdha nahIM hai| pakSa aura pakSadharmatA zabdoMkA spaSTa prayoga, sarvaprathama sambhavataH bauddha tArkika zaMkarasvAmIke nyAyapraveza meM huA hai / isameM pakSa, sapakSa, vipakSa, pakSavacana, pakSadharma, pakSadharmavacana aura pakSadharmatva ye sabhI zabda prayukta hue hai / sAthameM unakA svarUpa-vivecana bhI kiyA hai / jo dharmIke rUpameM prasiddha hai vaha pakSa hai / 'zabda anitya hai' aisA prayoga pakSavacana hai / kyoMki vaha kRtaka hai' aisA vacana pakSadharma (hetu) vacana hai / 'jo kRtaka hotA hai vaha anitya hotA hai, yathA ghaTAdi' isa prakArakA vacana sapakSAnugama (sapakSasattva) vacana hai / 'jo nitya hotA hai vaha akRtaka dekhA gayA hai, yathA AkAza' yaha vyatireka (vipakSAsattva) vacana hai| isa prakAra hetuko trirUpa pratipAdana karake usake tInoM rUpoMkA bhI spaSTIkaraNa kiyA hai / ve tIna rUpa haiM-1 pakSadharmatva, 1. pakSadharmatvahIno'pi gamakaH kRttikodayaH / antarvyAptarataH saiva gamakatvaprasAdhanI / / --vAdIbhasiMha, syA0 si0 4 / 83-84 / 2. sAdhyanirdezaH pratijJA / --akSapAda, nyAyasU0 1 / 1 / 33 / 3. prajJApanIyena dharmeNa dharmiNo viziSTasya parigrahavacanaM pratijJA sAdhyanirdezaH anityaH zabda iti |-vaatsyaa yana, nyAyabhA0 111 / 33 tathA 12134 / 4. anumeyoddezo'virodhI pratijJA / pratipipAdayiSitadharmaviziSTasya dharmiNo'padeza-viSayamApAdayitumuddezamAtra pratijJA |"-prshstpaad, vaizi0 bhASya pRSTha 114 / 5. yadanumeyena sambaddha prasiddha ca tadanvite / __tadabhAve ca nAstyeva talligamanu mApakam // --vahI, pRSTha 100 / 6. praza0 bhA0, pR0 100 / 7. pakSaH prasiddho dhrmii....| hetustrirUpaH / kiM punastrarUpyam ? pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM vipakSe cAsattva miti |....tdythaa / anityaH zabda iti pakSavacanam / kRtakatvAditi pakSadharmavacanam / yatkRtakaM tadanityaM dRSTaM tathA ghaTAdiriti sapakSAnu gamavacanam / yannityaM tadakRtakaM dRSTaM tathA''kAzamiti vyatirekavacanam / -zaMkarasvAmI, nyAyapra0 pRSTha 1-2 / - 261 -
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 sapakSasattva, aura 3 vipakSAsattva / dhyAna rahe, yahA~ 'pakSadharmatva' pakSadharmatAke lie hI AyA hai| prazastapAdane jisa tathyako 'anumeyasambaddhatva' zabdase prakaTa kiyA hai use nyAyapravezakArane 'pakSadharmatva' zabda dvArA batalAyA hai| tAtparya yaha ki prazastapAdake matase hetuke tIna rUpoMmeM parigaNita prathama rUpa 'anameyasambaddhatva' hai aura nyAyapravezake anusAra 'pakSadharmatva' / donoMmeM kevala zabdabheda hai, arthabheda nahIM / uttarakAlameM to prAyaH sabhI bhAratIya tAkikoMke dvArA tIna rUpoM athavA pA~ca rUpoMke antargata pakSadharmatvakA bodhaka pakSadharmatva yA pakSadharmatA pada hI abhipreta huA hai| udyotakara', vAcaspati, udayana, gaMgeza, kezava prabhRti vaidika naiyAyikoM tathA dharmakIti, dharmottara, arcaTa Adi bauddha tAkikoMne apane granthoMmeM usakA pratipAdana kiyA hai / para jaina naiyAyikoMne pakSadharmatApara utanA bala nahIM diyA, jitanA vyAptipara diyA hai / siddhasena , akalaMka', vidyAnanda , vAdIbhasiMha Adine to use anAvazyaka evaM vyartha bhI batalAyA hai| unakA mantavya hai ki 'kala sUryakA udaya hogA, kyoMki vaha Aja udaya ho rahA hai, 'kala zanivAra hogA, kyoMki Aja zukravAra hai', 'Upara dezameM vRSTi huI hai, kyoMki adhodezameM pravAha dRSTigocara ho rahA hai', 'advaitavAdIko bhI pramANa iSTa haiM, kyoMki iSTakA sAdhana aura aniSTakA dUSaNa anyathA nahIM ho sakatA' jaise pracura hetu pakSadharmatAke abhAvameM bhI mAtra antarvyAptike balapara sAdhyake anumApaka haiN| (kha) vyApti : anumAnakA sabase adhika mahattvapUrNa aura anivArya aMga vyApti hai / isake honepara hI sAdhana sAdhyakA gamaka hotA hai, usake abhAvameM nhiiN| ataeva isakA dUsarA nAma 'avinAbhAva' bhI hai| dekhanA hai ki ina donoM zabdoMkA prayoga kabase Arambha huA hai| akSapAdake15 nyAyasUtra aura vAtsyAyanake 6 nyAyabhASyameM na vyApti zabda upalabdha hotA hai aura na avinAbhAva / nyAyabhASyameM mAtra itanA milatA hai ki liMga aura liMgImeM sambandha hotA hai athavA ve sambaddha 1. udyotakara, nyAyavA0 1 / 1 / 35, pRSTha 129, 131 / 2. vAcaspati, nyAyavA0 tA0 TI0 1 / 1 / 15, pRSTha 171 / 3. udayana, kiraNA0, pRSTha 290, 294 / / 4. ta0 ci0 jAgadI0 TI0 10 13, 71 / 5. kezava mizra, tarkabhA0, anu0 nirU0, pRSTha 88, 89 / 6-7. dharmakIrti, nyAyabi0, dvi0 pari0 pRSTha 22 / 8. arcaTa, hetubi0 TI0, pRSTha 24 / 9. nyAyavi0 11176 / 10. siddhasena, nyAyAva0 kA0 20 / 11. nyAyavi0 2 / 221 / 12. pramANaparI0 pRSTha 49 / 13. vAdIbhasiMha, syA0 si0 4 / 87 / 14, akalaMka, laghIya0 113 / 14 / 15. nyAyasU0 1 / 115, 34, 35 / 16. nyAyabhA0 1 / 15, 34, 35 / 17. liMgaliMginoH sambandhadarzanaM liMgadarzanaM cAbhisambadhyate / liMgaliMginoH sambaddhayordarzanena liMgasmatirabhi sambadhyate / --nyAyabhA0 115 / - 262 -
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote haiN| para vaha sambandha vyApti athavA avinAbhAva hai, isakA vahA~ koI nirdeza nahIM hai / gautamake hetulakSaNapradarzaka sUtroMse' bhI kevala yahI jJAta hotA hai ki hetu vaha hai jo udAharaNake sAdharmya athavA vaidhaya'se sAdhyakA sAdhana kre| tAtparya yaha ki hetuko pakSameM rahaneke atirikta sapakSa meM vidyamAna aura vipakSase vyAvRtta honA cAhie, itanA hI artha hetulakSaNasUtrase dhvanita hotA hai, hetuko vyApta (vyAptiviziSTa yA avinAbhAvI) bhI honA cAhie, isakA unase koI saMketa nahIM miltaa| udyotakarake 2 nyAyavArtikameM avinAbhAva aura vyApti donoM zabda prApta haiM / para udyotakarane unheM paramatake rUpameM prastuta kiyA hai tathA unakI AlocanA bhI kI hai| isase pratIta hotA hai ki nyAyavArtikakArako bhI nyAyasUtrakAra aura nyAyabhASyakArakI taraha avinAbhAva aura vyApti donoM amAnya haiM / ullekhya hai ki udyotakara avinAbhAva aura vyAptikI AlocanA (nyAyavA0 1 / 1 / 5, pRSTha 54, 55) kara to gaye / para svakIya siddhAntakI vyavasthAmeM unakA upayoga unhoMne asandigdha rUpameM kiyA hai| unake paravartI vAcaspati mizrane avinAbhAvako hetuke pA~ca rUpoMmeM samApta kahakara usake dvArA hI samasta heturUpoMkA saMgraha kiyA hai| kintu unhoMne bhI apane kathanako paramparA-virodhI samajhakara avinAbhAvakA parityAga kara diyA hai aura udyotakarake abhiprAyAnusAra pakSadharmatvAdi pA~ca heturUpoMko hI mahattva diyA hai, avinAbhAvako nhiiN| jayanta bhaTTane" avinAbhAvako svIkAra karate hue bhI use pakSadharmatvAdi pA~ca rUpoMmeM samApta batalAyA hai| isa prakAra vAcaspati aura jayanta bhaTake dvArA spaSTatayA avinAbhAva aura vyAptikA praveza nyAyaparamparAmeM ho gayA to uttaravartI nyAyagranthakAroMne unheM apanA liyA aura unakI vyAkhyAe~ Arambha kara dIM / yahI kAraNa hai ki bauddha tAkikoM dvArA mukhyatayA prayukta anantarIyaka (yA nAntarIyaka) tathA pratibandha aura jaina tarkagranthakAroM dvArA pradhAnatayA prayogameM Ane vAle avinAbhAva evaM vyApti jaise zabda udyotakarake 1. udAharaNasAdharmyAt sAdhyasAdhanaM hetuH / tathA vaidhAt / --nyAyasU0 1 / 1134, 35 / 2. (ka) avinAbhAvena pratipAdayatIti cet / athApIdaM syAt avinAbhAvo'gnidhUmayorato dhUmadarzanAdagni prati padyata iti / tanna / vikalpAnupapatteH / agnidhamayoravinAbhAva iti ko'rthaH ? ki kAryakAraNabhAva: utaikArthasamavAyaH tatsambandhamAtraM vA |.....-udyotkr, nyAyavA0 1 / 1 / 5, pRSTha 50, caukhambhA, kAzI, 1916 I0 / (kha) athottaramavadhAraNamavagamyate tasya vyAptirarthaH tathApyanumeyamavadhAritaM vyAptyA na dharmo, yata eva karaNaM tato'nyatrAvadhAraNamiti / sambhavavyAptyA cAnumeyaM niyataM....-vahI, 11115, pRSTha 55, 56 / 3. (ka) sAmAnyatodRSTaM nAma akAryAkAraNIbhUtena yatrAvinAbhAvinA vizeSaNena vizeSyamANo dharmI gamyate tat sAmAnyatodRSTaM yathA balAkayA salilAnumAnam |-nyaayvaa0 111 / 5, pR0 47 / (kha) prasiddhamiti pakSe vyApakaM, saditi sajAtIye'sti, asandigdhamiti sajAtIyAvinAbhAvi / -vahI, 1 / 1 / 15, pRSTha 49 / 4. yadyapyavinAbhAvaH paMcasu caturpu vA rUpeSu liMgasya samApyate ityavinAbhAvenaiva sarvANi liMgarUpANi saMgRhyante, tathApIha prasiddhasacchabdAbhyAM dvayoH saMgrahe govalIbardanyAyena tatparityajya vipakSavyatirekAsatpratipakSatvA bAghitaviSayatvAni saMgRhNAti |-nyaayvaa0 tA0 TI0 1 / 115, pRSTha 178, caukhambhA. 1925 I0 / 5. eteSu paMcalakSaNeSu avinAbhAvaH samApyate / --nyAyakalikA pRSTha 2 / -263
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAda nyAyadarzanameM samAviSTa ho gaye evaM unheM eka-dUsarekA paryAya mAnA jAne lagA / jayanta bhaTTane avinAbhAvakA spaSTIkaraNa karaneke lie vyApti, niyama, pratibandha aura sAdhyAvinAbhAvitvako usIkA paryAya batalAyA hai / vAcaspati mizra kahate haiM ki hetukA koI bhI sambandha ho use svAbhAvika evaM niyata honA cAhiye aura svAbhAvikakA artha ve upAdhirahita batalAte haiN| isa prakArakA hetu hI gamaka hotA hai aura dUsarA sambandhI (sAdhya) gamya / tAtparya yaha ki unakA avinAbhAva yA vyAptizabdoMpara jora nahIM hai / para udayana, kezava mizra, annambhaTTa', vizvanAtha paMcAnana prabhRti naiyAyikoMne vyApti zabdako apanAkara usIkA vizeSa vyAkhyAna kiyA hai tathA pakSadharmatAke sAtha use anumAnakA pramukha aMga batalAyA hai| gaMgeza aura unake anuvartI vartamAna upAdhyAya, pakSadharamizra, vAsudeva mizra, raghunAtha ziromaNi, mathurAnAtha tarkavAgIza, jagadIza tarkAlaMkAra, gadAdhara bhaTTAcArya Adi navya naiyAyikoMne vyAptipara sarvAdhika cintana aura nibandhana kiyA hai / gaGgezane tatvacintAmaNimeM anumAnalakSaNa prastuta karake usake vyApti aura pakSadharmatA donoM aMgoMkA navyapaddhatise vivecana kiyA hai| prazastapAda-bhASyameM bhI avinAbhAvakA prayoga upalabdha hotA hai| unhoMne avinAbhUta liMgako liMgIkA gamaka batalAyA hai / para vaha unheM trilakSaNarUpa hI abhipreta hai| yahI kAraNa hai ki TippaNakArane 3 avinAbhAvakA artha 'vyApti' evaM 'avyabhicarita sambandha' de karake bhI zaMkaramizra dvArA kiye gaye avinAbhAvake khaNDanase sahamati prakaTa kI hai aura 'vastutastvanopASikasambandha eva vyAptiH'14 isa udayanokta5 vyAptilakSaNako hI mAnya kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki avinAbhAvakI mAnyatA vaizeSikadarzanako bhI svopajJa evaM maulika nahIM hai| 1. avinAbhAvo vyAptiniyamaH pratibandhaH sAdhyAvinAbhAvitvamityarthaH |-nyaaykli0 102 / 2. tasmAdyo vA sa vA'stu, sambandhaH, kevalaM yasyAsau svAbhAviko niyataH sa eva gamako gamyazcetaraH samba ndhoti yujyate / tathA hi dhUmAdonAM vahnayAdisambandhaH svAbhAvikaH na tu vahnayAdInAM dhUmAdibhiH / ... tasmAdupAdhi prayatnenAnviSyanto'nupalabhamAnA nAstItyavagamya svAbhAvikatvaM sambandhasya nizcinamaH / -nyAyavA0 tA0 TI0 11115, pR0 165 / 3. kiraNA0pa0 290,294, 295-302 / 4. tarkabhA0 pR0 72, 78, 82, 83, 88 / 5. tarkasaM0 pR0 52-57 / 6. si0 mu0 kA0 68, pR0 51-55 / 7. inake anyoddharaNa vistArabhayase yahA~ aprastuta haiM / 8. ta0 ci0 anu0 khaNDa, pR0 13 / 9. vahI, pR0 77-82, 86-89, 171-208, 209-432 / 10. vahI, anu0 kha0 pR0 623-631 / 11-12. pra0 bhA0, pR0 103 tathA 100 / 13. vahI, DhuNDirAja zAstrI, Tippa0 pR0 103 / 14. pra0 bhA0 Tippa0 10 103 / 15. kiraNA0 pR0 297 / --264 -
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArilake mImAMsAzlokavAtikameM' vyApti aura avinAbhAva donoM zabda milate haiN| para unake pUrva na jaiminisUtrameM ve haiM aura na zAbara-bhASyameM / bauddha tArkika zaMkarasvAmIke nyAyapraveza meM bhI avinAbhAva aura vyApti zabda nahIM haiN| para unake arthakA bodhaka nAntarIyaka (anantarIyaka) zabda pAyA jAtA hai| dharmakIti3, dharmottara, arcaTa' Adi bauddha naiyAyikoMne avazya pratibandha aura nAntarIyaka zabdoMke sAtha ina donoMkA bhI prayoga kiyA hai| inake pazcAt to ukta zabda bauddha tarkagranthoMmeM bahalatayA upalabdha haiN| taba prazna hai ki avinAbhAva aura vyAptikA mUla sthAna kyA hai ? anusandhAna karanepara jJAta hotA hai ki prazastapAda aura kumArilase pUrva jaina tArkika samantabhadane, jinakA samaya vikramakI 2rI, 3rI zatI mAnA jAtA hai, astitvako nAstitvakA aura nAstitvako astitvakA avinAbhAvI batalAte hue avinAbhAvakA vyavahAra kiyA hai| eka-dUsare sthalapara bhI unhoMne use spaSTa svIkAra kiyA hai / aura isa prakAra avinAbhAvakA nirdeza mAnyatAke rUpameM sarvaprathama samantabhadrane kiyA jAna par3atA hai| prazastapAdakI taraha unhoMne use trilakSaNarUpa svIkAra nahIM kiyaa| unake pazcAt to vaha jaina paramparAmeM hetulakSaNarUpameM hI pratiSThita ho gyaa| pUjyapAdane, jinakA astitva-samaya IsAkI pAMcavIM zatAbdI hai, avinAbhAva aura vyApti donoM zabdoMkA prayoga kiyA hai / siddhasena', pAtrasvAmI", kumAranandi12, akalaMka 3, mANikyanandi Adi jaina tarkagraMthakAroMne avinAbhAva, vyApti aura anyathAnupapatti yA anyathAnupapannatva tInoMkA vyavahAra paryAya-zabdoMke rUpameM kiyA hai| jo (sAdhana) jisa (sAdhya)ke binA upapanna na ho use anyathAnupapanna kahA gayA hai / " asambhava nahIM ki zAbarabhASyagata16 arthApattyuttthApaka anyathAnupapadyamAna aura prabhAkarako bRhatImeM" usake lie prayukta anyathAnupapatti zabda arthApatti aura anumAnako abhinna mAnane vAle jaina tAkikoMse apa1. mI0 zloka anu0 khaM0 zlo0 4, 12, 43 tathA 161 / 2. nyA0 pra050 4, 5 / 3. pramANavA0 13, 1132 tathA nyAyabi0 10 30,93 / hetubi0 pR0 54 / 4. nyAyabi0 TI0 pR0 30 / 5. hetubi0 TI0 10 7, 8, 10, 11 Adi / 6. zrI jugalakizora mukhtAra, svAmI samantabhadra pR0 166 / 7. astitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyakarmiNi / nAstitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyakarmiNi / -AptamI0 kA017, 18 / 8. dharmadharmyavinAbhAva: siddhayatyanyonyavIkSayA |-vhii, kA0 75 / 9. sa0 si0 5 / 18, 1014 / 10. nyAyAva0 13, 18, 20, 22 / 11. tattvasaM0 pa0 406 para uddha ta 'anyathAnupapannatvaM' Adi kAri0 / 12. pra0 pa0 pR0 49 meM uddha ta 'anyathAnupapatyeka kSaNaM' Adi kAri0 / 13. nyA0 vi0 2 / 187, 323, 327, 329 / 14 parI0 mu0 3 / 11, 15, 16, 94, 95, 96 / 15. sAdhanaM prakRtAbhAve'nupapannaM-1-nyAyavi0 2 / 69, tathA pramANasaM0 21 / 16. arthApattirapi daSTaH zrato bArtho'nyathA nopapadyate ityarthakalpanA |-shaabrbhaa0 111 / 5. bahatI pa0 110 / 17. keyamanyathAnupapattirnAma ? "na hi anyathAnupapattiH pratyakSa samadhigamyA / bRhatI pR0 110, 111 /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAye gaye hoM, kyoMki ye zabda jaina nyAyagraMthoMmeM adhika pracalita evaM prayukta milate haiM aura zAntarakSita' Adi prAcIna tArkikoMne unheM pAtrasvAmIkA mata kaha kara uddhRta tathA samAlocita kiyA hai / ataH unakA udgama jaina tarkagranthoMse bahuta kucha sambhava hai| prastuta anuzIlanase hama isa niSkarSapara pahuMcate haiM ki nyAya, vaizeSika aura bauddha darzanoMmeM Arambha meM pakSadharmatA (sapakSasattva aura vipakSavyAvRtti sahita) ko tathA madhyakAla aura navyayugameM pakSadharmatA aura vyApti donoMko anamAnakA AdhAra mAnA gayA hai| para jaina tAkikoMne Arambhase anta taka pakSadharmatA (anya donoM rUpoM sahita) ko anAvazyaka tathA ekamAtra vyApti (avinAbhAva, anyathAnupapannatva) ko anumAnakA aparihArya aMga batalAyA hai / anumAna-bheda prazna hai ki yaha anumAna kitane prakArakA mAnA gayA hai ? adhyayana karane para pratIta hotA hai ki sarva prathama kaNAdane anumAnake prakAroMkA nirdeza kiyA hai| unhoMne usako kaNThataH saMkhyAkA to ullekha nahIM kiyA, kintu usake prakAroMko ginAyA hai / unake parigaNita prakAra nimna hai-(1) kArya, (2) kAraNa, (3) saMyogI, (4) virodhi aura (5) samavAyi / yataH hetuke pA~ca bheda haiM, ataH unase utpanna anumAna bhI pAMca haiN| __ nyAyasUtra, upAyahRdaya, caraka' 'sAMkhyakArikA aura anuyogadvArasUtrameM anumAnake pUrvollikhita pUrvavat Adi tIna bheda batAye haiN| vizeSa yaha ki carakameM tritvasaMkhyAkA ullekha hai, unake nAma nahIM diye / sAMkhyakArikAmeM bhI trividhatvakA nirdeza hai aura kevala tIsare sAmAnyatodRSTakA nAma hai| kintu mAThara tathA yuktidIpikAkAra ne tInoMke nAma diye haiM aura ve uparyukta hI haiN| anuyogadvArameM prathama do bheda to vahI hai, para tIsarekA nAma sAmAnyatodRSTa na hokara dRSTasAdharmyavat nAma hai| isa vivecanase jJAta hotA hai ki tAkikoMne usa prAcIna kAla meM kaNAdakI paMcavidha anumAna-paramparAko nahIM apanAyA, kintu pUrvavadAdi trividha anumAnakI paramparAko svIkAra kiyA hai / isa paramparAkA mUla kyA hai ? nyAyasUtra hai yA anuyogasUtra AdimeMse koI eka ? isa sambandhameM nirNayapUrvaka kahanA kaThina hai / para itanA avazya kahA jA sakatA hai ki usa samaya pUrvAgata trividha anumAnakI koI sAmAnya paramparA rahI hai jo anumAna-carcA meM vartamAna thI aura jisake svIkArameM kisIko sambhavataH vivAda nahIM thaa| para uttarakAlameM yaha trividha anamAna-paramparA bhI sarvamAnya nahIM raha skii| prazastapAdane" do tarahase 1. tattvasaM0 pR0 405-408 / 2. vaize0 sa0 9 / 2 / 1 / 3. nyAyasU0 1 / 115 / 4. upAyahR0 pR0 13 / 5. carakasUtrasthAna 11 / 21, 22 / 6. sAM0 kA0, kA0 5 / 7. muni kanhaiyAlAla, anuyo0 sU0 pR0 539 / 8. sAM0 kA0, kA06 / 9. mATharavR0, kA0 5 / 10. yuktidI0, kA0 5, pR0 43, 44 / 11. praza0 bhA0, pR0 104, 106, 113 / -266 -
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAna-bheda batalAye haiM - 1 dRSTa aura 2 sAmAnyatodRSTa / athavA 1. svanizcitArthAnumAna aura parArthAnumAna / mImAMsAdarzana meM zabarane' prazastapAda ke prathamokta anumAnadvaividhyako hI kucha parivartanake sAtha svIkAra kiyA hai - 1 pratyakSatodRSTasambandha aura 2 sAmAnyatodRSTasambandha | sAMkhyadarzana meM vAcaspatike' anusAra vIta aura avIta ye do bheda bhI mAna liye haiM / vItAnumAnako unhoMne pUrvavat aura sAmAnyatodRSTa dvividharUpa aura avItAnumAnako zeSavatrUpa mAnakara ukta anumAnatraividhya ke sAtha samanvaya bhI kiyA hai| dhyAtavya hai ki sAMkhyoMkI saptavidha anumAna - mAnyatAkA bhI ullekha udyotakara, vAcaspati aura prabhAcandrane" kiyA hai / para vaha hameM sAMkhyadarzanake upalabdha granthoMmeM prApta nahIM ho sakI / prabhAcandrane to pratyekakA svarUpa aura udAharaNa dekara unheM spaSTa bhI kiyA hai / Age calakara jo sarvAdhika anumAnabheda-paramparA pratiSThita huI vaha hai prazastapAdakI ukta -1 svArtha aura 2 parArthabhedavAlI paramparA | udyotakarane pUrvavadAdi anumAvatraividhyakI taraha kevalAnvayI, kevalavyati - rekI aura anvayavyatirekI ina tIna naye anumAnabhedoM kA bhI pradarzana kiyA hai / kintu unhoMne aura unake uttaravartI vAcaspati takake naiyAyikoMne prazastapAdanirdiSTa ukta svArtha parArthake anumAnadvaividhyako aMgIkAra nahIM kiyA / para jayantabhaTTa aura unake pazcAtvartI kezava mizra Adine ukta anumAnadvaividhya ko mAna liyA hai / 7 bauddha darzana meM diGnAgase pUrva ukta dvai viSayako paramparA nahIM dekhI jAtI / parantu diGnAgane' usakA pratipAdana kiyA hai / unake pazcAt to dharmakIrti Adine isIkA nirUpaNa evaM vizeSa vyAkhyAna kiyA hai / jaina tArkika " isI svArtha- parArtha anumAnadvaividhyako aMgIkAra kiyA hai aura anuyogadvArAdipatipAdita anumAna traividhyako sthAna nahIM diyA, pratyuta usakI samIkSA kI hai / 12 isa prakAra anumAna -bhedoMke viSaya meM bhAratIya tArkikoMkI vibhinna mAnyatAe~ tarka granthoMmeM upalabdha hotI haiM / tathya yaha ki kaNAda jahA~ sAdhanabhedase anumAnabhedakA nirUpaNa karate haiM vahA~ nyAyasUtra AdimeM 1. zAbarabhA0 1 / 1 / 5, pRSTha 36 // 2. sAM0 ta0 kau0 kA0 5, pR0 30-32 / 3. nyAyavA0 1 / 115, pRSTha 57 // 4. nyAyavA0 tA0 TI0 1 / 1 / 5, pRSTha 165 / 5. nyAyaku0 ca0 3 / 14, pRSTha 462 / 6. nyAyavA0 11115, pRSTha 46 / 7. nyAyamaM pRSTha 130, 131 / 8. tarkabhA0 pR0 79 / 9. pramANasamu0 2 / 1 / 10. nyAyabi0 pR0 21, dvi0 pari0 / 11. siddhasena, nyAyAva0 kA0 10 / akalaMka, si0 vi0 62, pRSTha 373 / vidyAnanda, pra0 pa0 pR0 58 / mANikyanandi, parI0 mu0 3 / 52, 53 | devasUri, pra0 na0 ta0 3 9, 10, / hemacandra, pramAmI0 1 28, pRSTha 39 Adi / 12. akalaMka, nyAyavini0 341, 342, / syAdvAdara0 pRSTha 527 | Adi / 267 1
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayabheda tathA prazastapAdabhASya AdimeM pratipattAbhedase anumAna-bhedakA pratipAdana jJAta hotA hai / sAdhana aneka ho sakate haiM, jaisA ki prazastapAdane' kahA hai, ataH anamAnake bhedoMkI saMkhyA pA~case adhika bhI ho sakatI hai| nyAyasUtrakAra AdikI dRSTi meM cU~ki anumeya yA to kArya hogA, yA kAraNa yA akAryakAraNa / ataH anumeyake vaividhyase anumAna trividha hai / prazastapAda dvividha pratipattAoMkI dvividha pratipattiyoMkI dRSTise anumAnake svArtha aura parArtha do hI bheda mAnate haiM jo buddhiko lagatA hai, kyoMki anumAna eka prakArakI pratipatti hai aura baha sva tathA para doke dvArA kI jAtI hai / sambhavataH isIse uttarakAlameM anumAnakA svArthaparArthadvaividhya sarvAdhika pratiSThita aura lokapriya huaa| anumAnAvayava : anumAnake tIna upAdAna haiM, jinase vaha niSpanna hotA hai-1, sAdhana, 2. sAdhya aura 3. dhrmii| athavA 1. pakSa aura 2. hetu ye do usake aMga haiM, kyoMki sAdhyadharma viziSTa dharmoko pakSa kahA gayA hai / ataH pakSako kahanese dharma aura dharmI donoMkA grahaNa ho jAtA hai / sAdhana gamakarUpase upAdAna hai, sAdhya gamyarUpase aura dharmI sAdhyadharmake AdhArarUpase, kyoMki kisI AdhAra-vizeSa meM sAdhyakI siddhi karanA anumAnakA prayojana hai| saca yaha hai ki kevala dharmako siddhi karanA anumAnakA dhyeya nahIM hai, kyoMki vaha vyApti-nizvayakAlama hI avagata ho jAtA hai aura na kevala dharmIkI siddhi anamAnake liye apekSita hai, kyoMki vaha siddha rahatA hai / kintu 'parvata agnivAlA hai' isa prakAra parvatameM rahane vAlI agnikA jJAna karanA anumAnakA lakSya hai| ataH dharmI bhI sAdhyadharmake AdhArarUpase anumAnakA aMga hai| isa taraha sAdhana, sAdhya aura dharmI ye tIna athavA pakSa aura hetu ye do svArthAnumAna tathA parArthAnumAna donoMke aMga hai / kucha anumAna aise bhI hote haiM jahA~ dharmI nahIM hotA / jaise-somavArase maMgalavArakA anumAna Adi / aise anumAnoMmeM sAdhana aura sAdhya do hI aMga hai| uparyukta aMga svArthAnumAna aura jJAnAtmaka parArthAnamAnake kahe gaye haiN| kintu vacanaprayoga dvArA prativAdiyoM yA pratipAdyoMko abhidheya-pratipatti karAnA jaba abhipreta hotA hai taba vaha vacana prayoga parArthAnamAna-vAkyake nAmase abhihita hotA hai aura usake niSpAdaka aMgoMvo avayava kahA gayA hai / parArthAnumAnavAkyake kitane avayava hone cAhie, isa sambandhameM tAkikoMke vibhinna mata hai / nyAyasUtrakAra kA mata hai ki parArthAnumAna vAkyake pA~ca avayava hai-1. pratijJA 2. hetu, 3. udAharaNa, 4. upanaya aura 5. nigamana / bhASyakArane" sUtrakArake isa matakA na kevala samarthana hI kiyA hai, apitu apane kAlameM pracalita dazAvayavamAnyatAkA nirAsa bhI kiyA hai| ve dazAvayava haiM-ukta 5 tathA 6. jijJAsA, 7. saMzaya, 8. zakyaprApti, 9. prayojana aura 10. saMzayavyudAsa / yahA~ prazna hai ki ye daza avayava kinake dvArA mAne gaye haiM ? bhApyakArane unheM 'dazAvayavAneke nayAyikA vAkye saMcakSate' zabdoM dvArA 'kinhIM naiyAyikoM' kI mAnyatA batalAI hai / para mUla prazna asamAdheya hI rahatA hai| hamArA anumAna hai ki bhASyakArako 'eke naiyAyikAH' padase prAcIna sAMkhyavidvAn yuktidIpikAkAra 1. praza0 bhA0 pR0 104 / 2. dharmabhUSaNa, nyAyadI0 tR0 prakAza pR0 72 / 3. vahI, pRSTha 72-73 / 4. nyAyasU0 1 / 1 / 32 / 5-6. nyAbhA0 111 / 32, pRSTha 47 / - 268
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhipreta haiM, kyoMki yuktidIpikA' ukta dazAvayavoMkA na kevala nirdeza hai kintu svamatarUpameM unakA vizada evaM vistRta vyAkhyAna bhI hai / yuktidIpikAkAra una avayavoMko batalAte hue patipAdana karate haiM ki ' jijJAsA, saMzaya, prayojana, zakyaprApti aura saMzayavyudAsa ye pA~ca avayava vyAkhyAMga haiM tathA pratijJA, hetu, dRSTAnta, upasaMhAra aura nigamana ye pA~ca parapratipAdanAMga / tAtparya yaha ki abhidheyakA pratipAdana dUsaroMke lie pratijJAdi dvArA hotA hai aura vyAkhyA jijJAsAdi dvArA / punarukti, vaiyarthya Adi doSoMkA nirAsa karate hue yuktidIpikA meM kahA gayA hai ki vidvAn sabake anugrahake lie jijJAsAdikA abhidhAna karate haiM / yataH vyutpAdya aneka tarahake hote haiM- sandigdha, viparyasta aura avyutpanna / ataH ina sabhI ke lie santakA prayAsa hotA hai / dUsare, yadi prativAdI prazna kare ki kyA jAnanA cAhate ho ? to usake lie jijJAsAdi avayavoMkA vacana Avazyaka hai / kintu prazna na kare to usake lie ve nahIM bhI kahe jAeM / antameM niSkarSa nikAlate hue yuktidIpikAkA kahate haiM ki isIse hamane jo vItAnumAna ke dazAvayava kahe ve sarvathA ucita haiM | AcArya 5 ( IzvarakRSNa) unake prayogako nyAya saMgata mAnate haiN|' isase avagata hotA hai ki dazAvayavakI mAnyatA yuktidIpikAkAkI rahI hai / yaha bhI sambhava hai ki IzvarakRSNa yA unase pUrva kisI sAMkhya vidvAnne dazAvayavoMko mAnA ho aura yuktidIpikAkArane unakA samarthana kiyA ho / jaina vidvAn bhadrabAhune' bhI dazAvayavoMkA ullekha kiyA hai| jaisA ki pUrva meM likhA gayA hai / kintu unake ve dazAvayava uparyukta dazAvayavoMse kucha bhinna haiM / prazastapAdane pA~ca avayava mAne haiN| para unake avayavanAmoM aura nyAyasUtrakArake avayavanAmoM meM kucha antara hai / pratijJAke sthAna meM to pratijJA nAma hai / kintu hetu ke lie apadeza, dRSTAnta ke lie nidarzana, upanayake sthAna meM anusandhAna aura nigamanakI jagaha pratyAmnAya nAma diye haiM / yahA~ prazastapAdakI' eka vizeSatA ullekhanIya hai / nyAyasUtrakArane jahA~ pratijJAkA lakSaNa 'sAdhyanirdezaH pratijJA' yaha kiyA hai ki vahA~ prazastapAdane 'anumeyoddazo'virodhI pratijJA' yaha kahakara usameM 'avirodhI' padake dvArA pratyakSa - viruddha Adi 1-2 tasya punaravayavAH - jijJAsA - saMzaya - prayojana - zakya prApti-saMzayavyudAsa lakSaNAzca vyAkhyAMgam pratijJAhetu dRSTAntopasaMhAra-nigamanAni parapratipAdanAMgamiti / - yuktidI0 kA0 6, pRSTha 47 / 3. atra brUmaH -- na, uktatvAt / uktametat purastAt vyAkhyAMgaM jijJAsAdayaH / sarvasya cAnugrahaH karttavya ityevamarthaM ca zAstravyAkhyAMnaM vipazcidbhiH pratyAyyate, na svArthaM zazvadajJabuddhayarthaM vA 6, pRSTha 49 / vahI, kA0 4. ' tasmAt sUktaM dazAvayavo vItaH / tasya purastAt prayogaM nyAyyamAcAryA manyante / ' yu0 dI0 kA0 6, pRSTha 51 / avayavAH punajijJAsAdayaH pratijJAdayazca / tatra jijJAsAdayo vyAkhyAMgam pratijJAdayaH parapratyAyanAMgam / tAnuttaratra vakSyAmaH / - vahI0 kA0 1 ko bhUmikA pRSTha 3 / 5. yuktidIpikAkArane isI bAtako AcArya ( IzvarakRSNa) kI kArikAoM - 1,15, 16, 35 aura 57 ke pratIkoM dvArA samarthita kiyA hai / yu. dI. kA0 1 kI bhUmikA pRSTha 3 / 6. dazavai0 ni0 gA0 49-137 / 7. avayavAH punaH pratijJApadeza nidarzanAnusandhAnapratyAmnAyAH / - praza0 bhA0 pR0 114 / 8. vahI, pR0 114, 115 / 269 -
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMca viruddhasAdhyoM (sAMdhyAbhAsoM) kA bhI nirAsa kiyA hai| nyAyapravezakArane' bhI prazastapAdakA anusaraNa karate hue svakIya pakSalakSaNameM 'avirodhI' jaisA hI 'pratyakSAviruddha' vizeSaNa diyA hai aura usake dvArA pratyakSaviruddhAdi sAdhyAbhAsoMkA parihAra kiyA hai| ___ nyAyapraveza aura mATharavRttioM pakSa, hetu aura dRSTAnta ye tIna avayava svIkAra kiye haiN| dharmakIrtine ukta tIna avayavoMmeMse pakSako nikAla diyA hai aura hetu tathA dRSTAnta ye do avayava mAne haiN| nyAyabindu aura pramANavAtikameM unhoMne kevala hetuko hI anumAnAvayava mAnA hai|' ___mImAMsaka vidvAn zAlikAnAthane prakaraNapaMcikAmeM, nArAyaNa bhaTTanai mAnameyodayameM aura pArthasArathine nyAyaratnAkarameM pratijJA, hetu aura dRSTAnta ina tIna avayavoMke prayogako pratipAdita kiyA hai / jaina tArkika samantabhadrakA saMketa tattvArthasUtrakArake abhiprAyAnusAra pakSa, hetu aura dRSTAnta ina tIna avayavoMko mAnanekA ora pratIta hotA hai| unhoMne AptamImAMsA ( kA0 6, 17, 18, 27 Adi ) meM ukta tIna avayavoMse sAdhya-siddhi prastuta kI hai| siddhasenane bhI ukta tIna avayavoMkA pratipAdana kiyA hai / para akalaMka aura unake anuvartI vidyAnanda", mANikyanandi', devasUri' 3, hemacandra, dharmabhUSaNa, yazovijaya 6 Adine pakSa aura hetu ye do hI avayava svIkAra kiye haiM aura dRSTAntAdi anya avayavoMkA nirAsa kiyA hai / devasUrine atyanta vyutpannakI apekSA mAtra hetuke prayogako bhI mAnya kiyA hai / para sAtha hI ve yaha bhI batalAte haiM ki bahulatAse ekamAtra hetukA prayoga na honese use sUtrameM grathita nahIM kiyaa| smaraNa rahe ki jaina nyAyameM ukta do avayavoMkA prayoga vyatpanna pratipAdyakI dRSTise abhihita hai| kintu avyatpanna pratipAdyoMkI 1. nyAyapra0 pR0 1 / 2. vahI, pR0 1, 2 / 3. mATharavR0 kA0 5 / 4. vAdanyA0 pR0 61 / pramANavA0 1 / 128 / nyAyabi0 pR0 91 / 5. pramANavA0 1,128 / nyAyabi0 pRSTha 91 / 6. pra. paM0 pR0 220 / 7. mA0 me0 pR0 64 / 8. nyAyaratnA0 pRSTha 361 (mI0 zloka0 anu0 pari0 zloka 53) 9. nyaayaav013-19|| 10. nyA0vi0, kA0 381 / 11. patraparI0, pR0 18 / 12. parIkSAmu0 3 / 37 / 13. pra0 na0 ta0 3 / 28, 23 / 14. pra0 mI0 2 / 119 / 15. nyAya0 dI0 pRSTha 76 / 16. janata0 pR0 16 / 17. pra0 na0 ta0 3 / 23, pR0 548 / -270
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ apekSase to dRSTAntAdi anya avayavoMkA bhI prayoga svIkRta hai / " devasUri, hemacandra aura yazovijayane bhadrabAhukathita pakSAdi pA~ca zuddhiyoMke bhI vAkyameM samAvezakA kathana kiyA aura bhadrabAhuke dazAvayavoMkA samarthana kiyA hai / anumAna - doSa : anumAna-nirUpaNake sandarbha meM bhAratIya tArkikoMne anumAnake sambhava doSoMpara bhI vicAra kiyA hai / yaha vicAra isalie Avazyaka rahA hai ki usase yaha jAnanA zakya hai ki prayukta anumAna sadoSa haiM yA nirdoSa ? kyoMki jaba taka kisI jJAnake prAmANya yA aprAmANyakA nizcaya nahIM hotA taba taka vaha jJAna abhipreta arthakI siddhi yA asiddhi nahIM kara sakatA / isIse yaha kahA gayA hai ki pramANase arthasaMsiddhi hotI hai aura pramANAbhAsase nahIM / aura yaha prakaTa hai ki prAmANyakA kAraNa guNa haiM aura aprAmANyakA kAraNa doSa / ataeva anumAnaprAmANyake hetu usakI nirdoSatAkA patA lagAnA bahuta Avazyaka hai / yahI kAraNa hai ki tarkagranthoMmeM pramANa-nirUpaNa ke pariprekSya meM pramANAbhAsa nirUpaNa bhI pAyA jAtA hai / nyAyasUtra meM pramANaparIkSA prakaraNa meM anumAnakI parIkSA karate hue usameM doSAzaMkA aura usakA nirAsa kiyA gayA hai / vAtsyAyanane ananumAna ( anumAnAbhAsa) ko anumAna samajhane kI carcA dvArA spaSTa batalAyA hai ki dUSitAnumAna bhI sambhava hai / aba dekhanA hai ki anumAnameM kyA doSa ho sakate haiM aura ve kitane prakArake sambhava haiM ? spaSTa hai ki anumAnakA gaThana mukhyatayA do aGgoM para nirbhara hai - 1 sAdhana aura 2 sAdhya ( pakSa ) / ataeva doSa bhI sAdhanagata aura sAdhyagata do hI prakArake ho sakate haiM aura unheM kramazaH sAdhanAbhAsa tathA sAdhyAbhAsa ( pakSAbhAsa) nAma diyA jA sakatA haiM / sAdhana anumAna prAsAdakA vaha pradhAna evaM mahattvapUrNa stambha hai jisapara usakA bhavya bhavana nirmita hotA hai / yadi pradhAna stambha nirbala ho to prAsAda kisI bhI kSaNa kSatigrasta evaM dharAzAyI ho sakatA hai / sambhavataH isIse gautamane sAdhyagata doSoMkA vicAra na kara mAtra sAdhana gata doSoMkA vicAra kiyA aura unheM avayavoMkI taraha solaha padArthoMke antargata svatantra padArthakA sthAna pradAna kiyA hai| isase gautamako dRSTimeM unakI anumAnameM pramukha pratibandhakatA prakaTa hotI hai / unhoMne' una sAdhanagata doSoMko, jinheM hetvAbhAsake nAmase ullikhita kiyA gayA hai, pA~ca batalAyA hai / ve haiM - 1. savyabhicAra, 2 viruddha 3 prakaraNasama, 4. sAdhyasama aura 5 kAlAtIta / hetvAbhAsoM kI pA~ca saMkhyA sambhavataH hetu ke pA~ca rUpoMke abhAvapara AdhArita jAna par3atI hai / yadyapi hetuke pA~ca rUpoMkA nirdeza nyAyasUtrameM upalabdha nahIM hai / para usake vyAkhyAkAra udyotakara prabhRtine unakA ullekha kiyA hai / udyotakarane 10 1. parI0 mu0 3 / 46 | pra0 na0 ta0 3 / 42 / pra0 mI0 2 / 1 / 10 / 2. pra0 na0 ta0 3 / 42, pR0 565 / 3. pra0 mI0 2 / 1 / 10, pRSTha 52 / 4. jainata0 bhA0 pRSTha 16 / 5. pramANAdartha saMsiddhistadAbhAsAdviparyayaH / mANikyanandi, parI0 mu0, pratijJAzlo0 1 / 6. nyAyasU0 2 / 1 / 38, 39 / 7. nyAyabhA0 2 / 1 / 39 / 8. nyAyasU0 11214-9 / 9. savyabhicAraviruddhaprakaraNasamasAdhya samakAlAtItA hetvAbhAsAH / nyAyasU0 1 / 2|4 | 10. samastalakSaNopapattirasamastalakSaNopapattizca / - nyAyavA0 10224, pRSTha 163 / * 271 -
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetukA prayojaka samastarUpasampattiko aura hetvAbhAsakA prayojaka asamastarUpasampattiko batalAkara una rUpoMkA saMketa kiyA hai| vAcaspatine' unakI spaSTa parigaNanA bhI kara dI hai / ve pA~ca rUpa haiM-pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSAsattva, abAdhitaviSayatva aura asatpratipakSatva / inake abhAvase hetvAbhAsa pA~ca hI sambhava haiM / jayantabhaTTane to spaSTa likhA hai ki eka-eka rUpake abhAvameM pAMca hetvAbhAsa hote haiM / nyAyasUtra kArane ekaeka pRthak sUtra dvArA unakA nirUpaNa kiyA hai| vAtsyAyanane hetvAbhAsakA svarUpa dete hue likhA hai ki jo hetulakSaNa (paMcarUpa) rahita haiM parantu katipaya rUpoMke rahane ke kAraNa hetu-sAdRzyase hetukI taraha AbhAsita hote haiM unheM ahetu arthAt hetvAbhAsa kahA gayA hai / sarvadevane bhI hetvAbhAsakA yahI lakSaNa diyA hai / kaNAdane" aprasiddha, viruddha aura sandigdha ye tIna hetvAbhAsa pratipAdita kiye haiN| unake bhASyakAra prazastapAdane unakA samarthana kiyA hai| vizeSa yaha hai ki unhoMne kAzyapakI do kArikAe~ uddhRta karake pahalI dvArA hetuko trirUpa aura dUsarI dvArA una tIna rUpoMke abhAvase niSpanna honevAle ukta viruddha, asiddha aura sandigdha tIna hetvAbhAsoMko batAyA hai| prazastapAdakA' eka vaiziSTya aura ullekhya hai / unhoMne nidarzanake nirUpaNa-sandarbhameM bAraha nidarzanAbhAsoMkA bhI pratipAdana kiyA hai, jabaki nyAyasUtra aura nyAyabhASyameM unakA koI nirdeza prApta nahIM hai / pA~ca pratijJAbhAsoM (pakSAbhAsoM) kA bhI kathana prazastapAdane kiyA hai, jo bilkula nayA hai| sambhava hai nyAyasUtrameM hetvAbhAsoMke antargata jisa kAlAtIta (bAdhitaviSayakAlAtyayApadiSTa) kA nirdeza hai usake dvArA ina pratijJAbhAsoMkA saMgraha nyAyasUtrakArako abhISTa ho / sarvadevane chaha hetvAbhAsa batAye haiM / upAyahRdayameM' ATha hetvAbhAsoMkA nirUpaNa hai| inameM cAra (kAlAtIta, prakaraNasama, savyabhicAra aura viruddha) hetvAbhAsa nyAyasUtra jaise hI haiM tathA zeSa cAra (vAkchala, sAmAnyachala, saMzayasama aura vayaMsama) naye haiN| inake atirikta isameM anya doSoMkA pratipAdana nahIM hai| para nyAyapravezameM2 pakSAbhAsa, hetvAbhAsa aura dRSTAntAbhAsa ina tIna prakArake anumAna-doSoMkA kathana hai| pakSAbhAsake nau3, hetvAbhAsake 14 tIna, dRSTAntAbhAsake15 daza bhedoMkA sodAharaNa nirUpaNa hai / vizeSa yaha ki anaikAntika hetvAbhAsake chaha bhedoMmeM 1. nyAyavA0 tA0 TI0 1 / 214, pRSTha 330 / 2. hetoH paMcalakSaNAni pakSadharmatvAdIni uktAni / teSAmekaikApAye paMca hetvAbhAsA bhavanti asiddha-viruddha anaikAntika-kAlAtyayApadiSTa-prakaraNasamAH / -nyAyakalikA pa014 / nyAyamaM0 10 101 / / 3. hetulakSaNAbhAvAdahetavo hetu sAmAnyAddha tuvadAbhAsamAnAH |-nyaaybhaa0 1 / 2 / 4 kI utthAnikA, pa0 63 / 4. pramANamaM0 pRSTha 9 / 5. vai0 sU0 3 / 1 / 15 / 6. praza0 bhA0 pR0 100-101 / 7. praza0 bhA0 pR0 100 / 8. pra0 bhA0, pR0 122,123 / 9. vahI, pR0 115 / 10. pramANamaM0 pRSTha 9 / 11. u0 hu0 pR0 14 / 12. eSAM pakSahetu dRSTAntAbhAsAnAM vacanAni sAdhanAbhAsam |--nyaa0 pra0, pu0 2-7 / 13, 14, 15. vahI, 2,3-7 / -272
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka viruddhAvyabhicArIkA' bhI kathana upalabdha hotA hai, jo tAkikoM dvArA adhika cacita evaM samAlocita huA hai| nyAyapravezakArane daza dRSTAntAbhAsoMke antargata ubhayAsiddha dRSTAntAbhAsako dvividha vaNita kiyA hai aura jisase prazastapAda jaisI hI unake dRSTAntAbhAsoMkI saMkhyA dvAdaza ho jAtI hai| para prazastapAdokta dvividha AzrayAsiddha unheM abhISTa nahIM hai| ___ kumArila aura unake vyAkhyAkAra pArthasArathine mImAMsaka dRSTise chaha pratijJAbhAsoM, tIna hetvAbhAsoM aura dRSTAntadoSoMkA pratipAdana kiyA hai| pratijJAbhAsoMmeM pratyakSavirodha, anumAnavirodha aura zabdavirodha ye tIna prAyaH prazastapAda tathA nyAyapravezakArakI taraha hI haiN| hA~, zabdavirodhake pratijJAtavirodha, loka-prasiddhivirodha aura pUrvasaMjalpavirodha ye tIna bheda kiye haiN| tathA arthApattivirodha, upamAnavirodha aura abhAvavirodha ye tIna bhada sarvathA naye haiM, jo unake matAnurUpa hai| vizeSa" yaha ki ina virodhoMko dharma, dharmI aura ubhayake sAmAnya tathA vizeSa svarUpagata batalAyA gayA hai| trividha hetvAbhAsoMke avAntara bhedoMkA bhI pradarzana kiyA hai aura nyAyapravezakI bhA~ti kumArilane viruddhAvyabhicArI bhI mAnA hai| sAMkhyadarzanameM yuktidIpikA AdimeM to anumAnadoSoMkA pratipAdana nahIM miltaa| kintu mATharane asiddhAdi caudaha hetvAbhAsoM tathA sAdhyavikalAdi daza sAdharmya-vaidhayaM nidarzanAbhAsoMkA nirUpaNa kiyA hai| nidarzanAbhAsoMkA pratipAdana unhoMne prazastapAdake anasAra kiyA hai| antara itanA hI hai ki mATharane prazastapAdake bAraha nidarzanAbhAsoMmeM dazako svIkAra kiyA hai aura AzrayAsiddha nAmaka do sAdharmya-vaidharmya nidarzanAbhAsoMko chor3a diyA hai / pakSAbhAsa bhI unhoMne nau nirdiSTa kiye haiN| jaina paramparAke upalabdha nyAyagranthoMmeM sarvaprathama nyAyAvatArameM anumAna-doSoMkA spaSTa kathana prApta hotA hai| isameM pakSAdi tInake vacanako parArthAnumAna kahakara usake doSa bhI tIna prakArake batalAe haiM -- 1. pakSAbhAsa, 2. hetvAbhAsa aura 3. dRSTAntAbhAsa / pakSAbhAsake siddha aura bAdhita ye do bheda dikhAkara bAdhitake pratyakSabAdhita, anamAnabAdhita, lokabAdhita aura svavacanabAdhita--ye cAra bheda ginAye haiN| asiddha, viruddha aura anekAntika tIna hetvAbhAsoM tathA chaha mAdharmya aura chaha12 vaidharmya kula bAraha dRSTAntAbhAsoMkA bhI kathana kiyA hai / dhyAtavya hai ki sAdhyavikala, sAdhanavikala aura ubhayavikala ye tIna sAdharmyadRSTAntAbhAsa tathA sAdhyAvyAvRtta sAdhanAvyAvRtta aura ubhayAvyAvRtta ye tIna vaidhaHdRSTAntAbhAsa to prazasta 1. vahI, pR0 4 / 2. nyAyapra0, 10 7 / 3. mI0 zloka, anu0, zloka0 58-69, 1.8 / 4. nyAyaratnA0, mI0 zloka0, anu0, 58-69, 108 / 5. mI0 zlo0, anu0 pari0, zloka 70, tathA vyAkhyA / 6. vahI, anu0 pari0, zloka 92 tathA vyAkhyA / 7. mATharavR0 kA0 5 / 8. nyAyAva0 kA0 13, 21-25 / 9-10. vahI, kA0 21 / 11. vahI, kA0 22, 23 / 12. vahI, kA0 24, 25 / 35
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAdabhASya aura nyAyapraveza jaise hI haiM kintu sandigdhasAdhya, sandigbasAdhana aura sandigdhobhaya ye tIna sAdharmyadRSTAntAbhAsa tathA sandigdhasAdhyavyAvRtti, sandigdhasAdhanavyAvRtti aura sandigdhobha yavyAvRtti ye tIna vaidharmyadRSTAntAbhAsa na prazastapAdabhASyameM hai aura na nyAyapravezameM / prazastapAdabhASyameM AzrayAsiddha, ananugata aura viparItAnugata ye tIna sAdharmya tathA Azrasiddha, avyAvRtta aura viparItavyAvRtta ye tIna vaidharmyanidarzanAbhAsa haiN| aura nyAyapravezameM ananvaya tathA viparItAnvaya ye do sAdharmya aura avyatireka tathA viparItavyatireka ye do vadharmya dRSTAntAbhAsa upalabdha haiM / para hA~, dharmakIrtike nyAyabindumeM unakA pratipAdana milatA hai / dharmakIrtine sandigdhasAdhyAdi ukta tIna sAdharmyadRSTAntAbhAsoM aura sandigdhavyatirekAdi tIna vaidharmyadRSTAntAbhAsoMkA spaSTa nirUpaNa kiyA hai / isake atirikta dharmakItine nyAyapravezagata ananvaya, viparItAnvaya, avyatireka aura viparItavyatireka ina cAra sAdharmya-vaidhayaM dRSTAntAbhAsoMko apanAte hue apradarzitAnvaya aura apradarzitavyatireka ina do naye dRSTAntAbhAsoMko aura sammilita karake nava-nava sAdharmyavaidhayaM dRSTAntAbhAsa pratipAdita kiye haiN| _akalaMkane pakSAbhAsake ukta siddha aura bAdhita do bhedoMke atirikta aniSTa nAmaka tIsarA pakSAbhAsa bhI varNita kiyA hai| jaba sAdhya zakya (abAdhita), abhipreta (iSTa) aura asiddha hotA hai to usake doSa bhI bAdhita, aniSTa aura siddha ye tIna kahe jAe~ge / hetvAbhAsoMke sambandhameM unakA mata hai ki jaina nyAyameM hetu na trirUpa hai aura na pA~ca-rUpa, kintu ekamAtra anyathAnupapannatva (avinAbhAva) rUpa hai| ataH usake abhAvameM hetvAbhAsa eka hI hai aura vaha hai akiMcitkara / asiddha, viruddha aura anaikAntika ye usIkA vistAra haiM / dRSTAntake viSayameM unakI mAnyatA hai ki vaha sarvatra Avazyaka nahIM hai| jahA~ vaha Avazyaka hai vahA~ usakA aura usake sAdhyavikalAdi doSoMkA kathana kiyA jAnA yogya hai| mANikyanandi', devasUri', hemacandra Adi jaina tArkikoMne prAyaH siddhasena aura akalaMkakA hI anusaraNa kiyA hai| isa prakAra bhAratIya tarkagranthoMke sAtha jaina tarkagranthoM meM bhI anumAnasvarUpa, anumAnabhedoM, anumAnAMgoM, anumAnAvayavoM aura anumAnadoSoMpara paryApta cintana upalabdha hai| jaina anumAnakI upalabdhiyAM yahA~ jaina anumAnakI upalabdhiyoMkA nirdeza kiyA jAyegA, jisase bhAratIya anumAnako jaina tAkikoM kI kyA dena hai, unhoMne usameM kyA abhivRddhi yA saMzodhana kiyA hai, yaha samajhane meM sahAyatA milegii| ___ adhyayanase avagata hotA hai ki upaniSad kAlameM anumAnakI AvazyakatA evaM prayojanapara bhAra diyA jAne lagA thA, upaniSadoMmeM 'AtmA bAure draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH'8 Adi vAkyoM dvArA AtmAke zravaNake sAtha mananapara bhI bala diyA gayA hai, jo upapattiyoM 1. praza0 bhA0. pR0 123 / 2. nyAyapra0, pR0 5-7 / 3. nyAya0 bi0, tR0 pari0 pRSTha 94-102 / 4. nyAyavini0, kA0 172, 299, 365, 366, 370, 381 / 5. parIkSAmu0 6 / 12-50 / 6. pramANana0, 6 / 38-82 / 7. pramANamI0, 112 / 14, 2 / 1316-27 / 8. bRhadAraNya0 2 / 4 / 5 /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ (yuktiyoM) ke dvArA kiyA jAtA thaa|' isase spaSTa hai ki usa kAlameM anumAnako bhI zrutikI taraha jJAnakA eka sAdhana mAnA jAtA thA-usake binA darzana apUrNa rahatA thaa| yaha saca hai ki anumAnakA 'anumAna' zabdase vyavahAra honekI apekSA 'vAkovAkyam' 'AnvIkSiko', 'tarkavidyA', hetuvidyA' jaise zabdoM dvArA adhika hotA thaa| prAcIna jaina vAGmayameM jJAnamImAMsA (jJAnamArgaNA) ke antargata anumAnakA 'hetuvAda' zabdase nirdeza kiyA gayA hai aura use zratakA eka paryAya (nAmAntara) batalAyA gayA hai| tattvArthasatrakArane use abhinibodha nAmase ullekhita kiyA hai / tAtparya yaha hai ki jaina darzanameM bhI anumAna abhimata hai tathA pratyakSa (sAMvyavahArika aura pAramAthika jJAnoM) kI taraha use bhI pramANa evaM arthanizcAyaka mAnA gayA hai / antara kevala unameM vaizadya aura avaizadya kA hai / pratyakSa vizada hai aura anumAna avizada (prokss)| anumAnake lie kina ghaTakoMkI AvazyakatA hai, isakA Arambhika pratipAdana kaNAdane kiyA pratIta hotA hai / unhoMne anumAna kA 'anumAna' zabdase nirdeza na kara 'laiGgika' zabdase kiyA hai, jisase jJAta hotA hai ki anumAnakA mukhya ghaTaka liGga hai / sambhavataH isI kAraNa unhoMne mAtra liGgoM, liGgarUpoM aura liGgAbhASoMkA nirUpaNa kiyA hai, usake aura bhI koI ghaTaka hai isakA kaNAdane koI ullekha nahIM kiyaa| unake bhASyakAra prazastapAdane avazya pratijJAdi pAMca avayavoMkoM usakA ghaTaka pratipAdita kiyA hai / ___ tarkazAstrakA nibaddharUpameM spaSTa vikAsa akSapAdake nyAyasUtrameM upalabdha hotA hai / akSapAdane anumAnako 'anumAna' zabdase hI ullekhita kiyA tathA usakI kAraNasAmagrI, bhedoM, avayavoM aura hetvAbhAsoMkA spaSTa vivecana kiyA hai / sAtha hI anumAnaparIkSA, vAda, jalpa, vitaNDA, chala, jAti, nigrahasthAna jaise anumAnasahAyaka tattvoMkA pratipAdana karake anumAnako zAstrArthopayogI aura eka stara taka pahu~cA diyA hai / vAtsyAyana, udyotakara, vAcaspati, udayana aura gaGgezane use vizeSa pariSkRta kiyA tathA byApti, pakSadharmatA, parAmarza jaise tadupayogI abhinava tattvoMko vivikta karake unakA bistata evaM sUkSma nirUpaNa kiyA hai / vastutaH akSapAda aura unake anuvartI tAkikoMne anumAnako itanA pariSkRta kiyA ki unakA darzana nyAya (tarkaanumAna) darzanake nAmase hI vizruta ho gyaa| asaMga, basubandhu, diGnAga, dharmakIrti prabhRti bauddha tAkikoMne nyAyadarzanakI samAlocanApUrvaka apanI viziSTa aura nayI mAnyatAoMke AdhArapara anumAnakA sUkSma aura pracura cintana prastuta kiyA hai| inake cintanakA avazyambhAvI pariNAma yaha huA ki uttarakAlIna samagra bhAratIya tarkazAstra usase prabhAvita huA aura anumAnakI vicAradhArA paryApta Age bar3hane ke sAtha sUkSma-se-sUkSma evaM jaTila hotI gyii| vAsta meM bauddha tAkikoMke cintanane tarkameM AyI kuNThAko haTAkara aura sabhI prakArake parivezoMko dUra kara unmuktabhAvase tattvacintanakI kSamatA pradAna kii| phalataH sabhI darzanoMmeM svIkRta anamAnapara adhika vicAra haA aura use mahattva milaa| IzvarakRSNa, yuktidIpikAkAra, mAThara, vijJAnabhikSu Adi sAMkhyavidvAnoM, prabhAkara, kumArila, pArthasArathiM prabhRti mImAMsakacintakoMne bhI apane-apane DhaMgase anumAnakA cintana kiyA hai| hamArA vicAra hai ki ina cintakoMkA cintana-viSaya prakRti-puruSa aura kriyAkANDa hote hue bhI ve anumAna-cintanase achUte nahIM rahe / zra tike alAvA anamAnako bhI inheM svIkAra karanA par3A aura usakA kama-bar3ha vivecana kiyA hai| 1. zrotavyaH zrutivAkyebhyo mantavyazcopapattibhiH / matvA ca satataM dhyeya ete darzanahetavaH / / -275 -
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vicAraka tI Arambhase hI anumAnako mAnate Aye haiN| bhale hI use 'anumAna' nAma na dekara 'hetuvAda' yA 'abhinibodha' saMjJAse unhoMne usakA vyavahAra kiyA ho / tattvajJAna, svatattvasiddhi, parapakSadUSaNodbhAvanake lie use svIkAra karake unhoMne usakA paryApta vivecana kiyA hai| unake cintanameM jo vizeSatAe~ upalabdha hotI haiM unameM kuchakA ullekha yahA~ kiyA jAtA hai :anumAnakA parokSapramANameM antarbhAva : anumAnapramANavAdI sabhI bhAratIya tAkikoMne anumAnako svatantra pramANa svIkAra kiyA hai| para jaina tAkikoMne use svatantra pramANa nahIM mAnA / pramANake unhoMne mUla taH do bheda mAne hai-(1) pratyakSa aura (2) parokSa / hama pIche ina donoMkI paribhASAe~ aGkita kara Aye haiN| unake anusAra anumAna parokSa pramANameM antarbhUta hai, kyoMki vaha avizada jJAna hai aura usake dvArA apratyakSa arthakI pratipatti hotI hai| parokSa pramANakA kSetra itanA vyApaka aura vizAla hai ki smRti, pratyabhijJAna, tarka, arthApatti, sambhava, abhAva aura zabda jaise apratyakSa arthake paricchedaka avizada jJAnakA isImeM samAveza hai| tathA vaizadya evaM avaizadyake AdhArapara svIkRta pratyakSa aura parokSake atirikta anya pramANa mAnya nahIM hai| arthApatti anumAnase pRthak nahIM : prAbhAkara aura bhATTa mImAMsaka anumAnase pRthak arthApatti nAmakA svatantra pramANa mAnate haiN| unakA mantavya hai ki jahA~ amuka artha amuka arthake binA na hotA haA usakA parikalpaka hotA hai vahA~ aApatti pramANa mAnA jAtA hai|-jaise pIno'yaM devadatto vivA na bhukte' isa vAkyameM, ukta 'pInatva' artha 'bhojana' ke binA na hotA huA 'rAtribhojana' kI kalpanA karatA hai, kyoMki divA bhojanakA niSedha vAkyameM svayaM ghoSita hai / isa prakArake arthakA bodha anumAnase na hokara arthApattise hotA hai / kintu jaina vicAraka use anumAnase bhinna svIkAra nahIM karate / unakA kahanA hai ki anumAna anyathAnupanna (avinAbhAvI) hetuse utpanna hotA hai aura arthApatti anyathAnupapadyamAna arthase / anyathAnupapanna hetu aura anyathAnupapadyamAna artha donoM eka haiM-unameM koI antara nahIM hai / arthAt donoM hI vyAptiviziSTa honese abhinna hai| DA0 devarAja bhI yahI bAta prakaTa karate hue kahate haiM ki 'eka vastu dvArA dUsarI vastukA AkSepa tabhI ho sakatA hai jaba donoM meM vyApyavyApakabhAva yA vyAptisambandha ho| devadatta moTA hai aura dinameM khAtA nahIM hai, yahA~ arthApatti dvArA rAtribhojanakI kalpanA kI jAtI hai / para vAstavameM moTApana bhojanakA avinAbhAvI hone tathA dinameM bhojanakA niSedha karanese vaha devadatta ke rAtribhojanakA anumApaka hai / vaha anumAna isa prakAra hai-'devadattaH rAtrau bhukte, divAbhojitve sati pInatvAnyathAnupapatteH / ' yahA~ anyathAnupattise antarvyApti vivakSita hai, bahirvyApti yA sakalavyApti nahIM, kyoMki ye donoM vyAptiyA~ avyabhicarita nahIM hai| ataH arthApatti aura anumAna donoM vyAptipUrvaka honese eka hI haiM-pRthak-pRthak pramANa nahIM / anumAnakA viziSTa svarUpa : __ nyAyasUtrakAra akSapAdakI 'tatpUrvakamanumAnam', prazastapAdakI 'liGgadarzanAtsaMjAyamAna laiGgikam' aura udyotakarakI liMgaparAmarzo'numAnam' paribhASAoMmeM kevala kAraNakA nirdeza hai, anumAnake svarUpakA nhiiN| udyotakarakI eka anya paribhASA 'laiGgikI pratipattiranumAnam' meM bhI liMgarUpa kAraNakA ullekha svarUpa 1. pUrvI aura pazcimI darzana, pR0 71 / -276 -
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA nhiiN| diGnAgaziSya zaGkarasvAmIkI 'anumAna liGgAdarthadarzanam' paribhASAmeM yadyapi kAraNa aura svarUpa donoMkI abhivyakti hai, para usameM kAraNake rUpameM liMgako sUcita kiyA hai, liMgake jJAnako nahIM / tathya yaha hai ki ajJAyamAna dhamAdi liMga agni Adike anumApaka nahIM haiN| anyathA jo puruSa soyA huA hai, mUcchita hai, agRhItavyAptika hai use bhI parvatameM dhUmake sadabhAva mAtrase agnikA anumAna ho jAnA cAhie, kintu aisA nahIM hai / ataH zaMkarasvAmIke ukta anamAnalakSaNameM ' linAta' ke sthAnameM 'liGgadarzanAt' pada honepara hI vaha pUrNa anumAnalakSaNa ho sakatA hai| jaina tArkika akalaMkadevane jo anumAnakA svarUpa prastuta kiyA hai vaha ukta nyUnatAoMse mukta hai / unakA lakSaNa haiM liGgAtsAdhyAvinAbhAvAbhinibodhaikalakSaNAt / liGgidhIranumAnaM tatphalaM hAnAdibuddhayaH / / isameM anumAnake sAkSAtkAraNa-liGgajJAnakA bhI pratipAdana hai aura usakA svarUpa bhI 'liGgidhIH' zabdake dvArA nirdiSTa hai / akalaMkane svarUpanirdezameM kevala 'dho.' yA 'pratipatti nahIM kahA, kintu ligidhoH' kahA hai, jisakA artha hai sAdhyakA jJAna; aura sAdhyakA jJAna honA hI anumAna hai| nyAyapravezakAra zaMkarasvAmIne sAdhyakA sthAnApanna 'artha' kA avazya nirdeza kiyA hai| para unhoMne kAraNakA nirdeza apUrNa kiyA hai, jaisA ki Upara kahA jA cukA hai| akalaMkake isa lakSaNako eka vizeSatA aura bhI hai| vaha yaha ki unhoMne tatphalaM hAnAdibuddhayaH' zabdoM dvArA anumAnakA phala bhI nirdiSTa kiyA hai / sambhavataH inhIM saba bAtoMse uttaravartI sabhI jaina tAkikoMne akalaMkakI isa pratiSThita aura pUrNa anumAna-paribhASAko hI apanAyA / isa anumAnalakSaNase spaSTa hai ki vahI sAdhana athavA liGga ligi (sAdhya-anumeya) kA gamaka ho sakatA hai jisake avinAbhAvakA nizcaya hai / yadi usameM avinAbhAvakA nizcaya nahIM hai to vaha sAdhana nahIM hai, bhale hI usameM tIna yA pA~ca rUpa bhI vidyamAna hoN| jaise 'vajralohalekhya haiM, kyoki pArthiva hai, kASThakI taraha' ityAdi hetu tIna rUpoM aura pAMca rUpoMse sampanna honepara bhI avinAbhAvake abhAvase saddhetu nahIM haiM, apitu hetvAbhAsa haiM aura isIse ve apane sAdhyoMke anumApaka nahIM mAne jAte / isI prakAra eka muhUrta bAda zakaTakA udaya hogA, kyoMki kRttikAkA udaya ho rahA hai', 'samudrameM vRddhi honA cAhie athavA kumudoMkA vikAsa honA cAhie, kyoMki candrakA udaya hai' Adi hetu oMmeM pakSadharmatva na honese na trirUpatA hai aura na pNcruuptaa| phira bhI avinAbhAvake honese kRttikAkA udaya zakaTodayakA aura candrakA udaya samudra vRddhi evaM kumudavikAsakA gamaka hai| hetukA ekalakSaNa (anyathAnupapannatva) svarUpa : hetukA svarUpakA pratipAdana akSapAdase Arambha hotA hai, aisA anusandhAnase pratIta hotA hai| unakA vaha lakSaNa sAdharmya aura vaidharmya donoM dRSTAntoMpara AdhArita hai| ata eva naiyAyika cintakoMne use dvilakSaNa, trilakSaNa, caturlakSaNa aura paMcalakSaNa pratipAdita kiyA tathA usakI vyAkhyAe~ kI hai / vaizeSika, bauddha, sAMkhya Adi vicArakoMne use mAtra trilakSaNa batalAyA hai| kucha tAkikoMne SaDlakSaNa aura saptalakSaNa bhI use kahA hai, jaisA ki hama hetulakSaNa prakaraNameM pIche dekha Aye haiN| para jaina lekhakoMne avinAbhAvako hI hetukA pradhAna aura ekalakSaNa svIkAra kiyA hai tathA trairUpya, pAMcarUpya Adiko avyApta aura ativyApta batalAyA hai, jaisA ki Upara anumAnake svarUpameM pradarzita udAharaNoMse spaSTa hai / isa avinAbhAvako hI anyathAnupapannatva athavA anyathAnupapatti yA antApti kahA hai / smaraNa rahe ki yaha avinAbhAva yA anyathAnupapannatva jaina lekhakoMkI hI upalabdhi hai, jisake udbhAvaka AcArya samantabhadra hai, yaha hama pIche vistArake sAtha kaha Aye haiN|
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnakA aGga ekamAtra vyApti : nyAya, vaizeSika, sAMkhya, mImAMsaka aura bauddha sabhIne pakSadharmatA aura vyApti donoMko anumAnakA aMga mAnA hai / parantu jaina tArkikoMne kevala byAptiko usakA aMga batalAyA hai / unakA mata hai ki anumAnameM pakSadharmatA anAvazyaka hai / 'upari vRSTirabhUt adhopUrAnyathAnupapatteH' Adi anumAnoMmeM hetu pakSadharma nahIM hai phira bhI vyAptike balase vaha gamaka hai / 'sa zyAmastanputratvAditaratatputravat' ityAdi asad anumAnoMmeM hetu pakSadharma haiM kintu avinAbhAva na honese ve anumApaka nahIM hai| ataH jaina cintaka anumAnakA aMga ekamAtra vyApti (avinAbhAva ) ko hI svIkAra karate haiM, pakSadharmatAko nahIM / parvacara, uttaracara aura sahacara hetuoMkI parikalpanA : ___ akalaGkadevane kucha aise hetuoMkI parikalpanA kI hai jo unase pUrva nahIM mAne gaye the / unameM mukhyatayA pUrvacara, uttaracara aura sahacara ye tIna hetu haiN| inheM kisI anya tArkikane svIkAra kiyA ho, yaha jJAta nahIM / kintu akalaGkane inakI AbazyakatA evaM atiriktatAkA spaSTa nirdeza karate hue svarUpa pratipAdana kiyA hai| ataH yaha unakI dena kahI jA sakatI hai / pratipAdyoMkI apekSA anumAna-prayoga anumAnaprayogake sambandhameM jahA~ anya bhAratIya darzanoMmeM byutpanna aura avyutpanna pratipAdyoMkI vivakSA kiye binA avayavoMkA sAmAnya kathana milatA hai vahA~ jaina vicArakoMne ukta pratipAdyoMkI apekSA unakA vizeSa pratipAdana bhI kiyA hai| vyatpannoMke lie unhoMne pakSa aura hetu ye do avayava Avazyaka batalAye haiN| unheM dRSTAnta Avazyaka nahIM hai| 'sarva kSaNika sattvAt' jaise sthaloMmeM bauddhoMne aura 'sarvamabhidheyaM prameyasvAt' jaise kevalAnvayihetuka anumAnoMmeM naiyAyikoMne bhI dRSTAntako svIkAra nahIM kiyaa| abyutpannoMke lie ukta donoM avayavoMke sAtha dRSTAnta, upanaya aura nigamana ina tIna avayavoMkI bhI jaina cintakoMne yathAyogya AvazyakatA pratipAdita kI hai| ise aura spaSTa yoM samajhie gRddhapiccha, samantabhadra, pUjyapAda aura siddhasenake pratipAdanoMse avagata hotA hai ki ArambhameM pratipAdyasAmAnyakI apekSAse pakSa, hetu aura dRSTAnta ina tIna avayavoMse abhipretArtha (sAdhya) kI siddhi kI jAtI thii| para uttarakAlameM akalaGkakA saMketa pAkara kumAranandi aura vidyAnandane pratipAdyoMko vyutpanna aura avyutpanna do vargoM meM vibhakta karake unakI apekSAse pRthak-pRthak avayavoMkA kathana kiyaa| unake bAda mANikyanandi, devasUri Adi paravartI jaina granthakAroMne unakA samarthana kiyA aura spaSTatayA vyutpannoMke lie pakSa aura hetu ye do tathA avyutpannoMke bodhArtha ukta doke atirikta dRSTAnta, upanaya aura nigamana ye tIna saba milAkara pA~ca avayava nirUpita kiye / bhadrabAhune pratijJA, pratijJAzuddhi Adi daza avayavoMkA bhI upadeza diyA, jisakA anusaraNa devasUri, hemacandra aura yazovijayane kiyA hai / vyAptikA grAhaka ekamAtra tarka : anya bhAratIya darzanoMmeM bhUyodarzana, sahacAradarzana aura vyabhicArAgrahako vyAptigrAhaka mAnA gayA hai / nyAyadarzanameM vAcaspati aura sAMkhyadarzanameM vijJAnabhikSu ina do tArkikoMne vyAptigrahakI uparyukta sAmagrImeM tarkako bhI sammilita kara liyaa| unake bAda udayana, gaMgeza, varddhamAna prabhRti tArkikoMne bhI use vyAptigrAhaka mAna liyaa| para smaraNa rahe, jaina paramparAmeM Arambhase tarkako, jise cintA, UhA Adi zabdoMse vyavahRta kiyA gayA hai, anumAnakI ekamAtra sAmagrIke rUpa meM pratipAdita kiyA hai| akalaGka aise jaina -278
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ tArkika hai jinhoMne vAcaspati aura vijJAnabhikSuse pUrva sarva prathama tarkako vyAptigrAhaka samarthita evaM sampuSTa kiyA tathA sabalatAse usakA prAmANya sthApita kiyaa| unake pazcAt sabhIne use vyAptigrAhaka svIkAra kara liyA / tathopapatti aura anyathAnupapatti : yadyapi bahirvyApti, sakalavyApti aura antarvyAptike bhedase vyAptike tIna bhedoM, samavyApti aura viSamavyApti ke bheda se usake do prakAroM tathA anvayavyApti aura vyatirekavyApti ina do bhedoMkA varNana tarkagranthoM meM upalabdha hotA hai kintu tathopapatti aura anyathAnupapatti ina do vyAptiprakAroM (vyAptiprayogoM) kA kathana kevala jaina tarkagraMthoMmeM pAyA jAtA hai| inapara dhyAna denepara jo vizeSatA jJAta hotI hai vaha yaha hai ki anumAna eka jJAna hai usakA upAdAna kAraNa jJAna hI honA cAhie / tathopapatti aura anyathAnupapatti ye donoM jJAnAtmaka haiM, jaba ki uparyukta vyAptiyA~ jJeyAtmaka ( viSayAtmaka ) haiM / dUsarI bAta yaha hai ki ukta vyAptiyoMmeM eka antarvyApti hI aisI vyApti hai, jo hetukI gamakatAmeM prayojaka hai, anya vyAptiyA~ anta pti ke binA avyApta aura ativyApta haiM, ataeva ve sAdhaka nahIM haiM / tathA yaha antarvyApti hI tathopapatti aura anyathAnupapattirUpa hai athavA unakA viSaya hai| ina donoMmeMse kisI ekakA hI prayoga paryApta hai / inakA vizeSa vivecana anyatra kiyA gayA hai / sAdhyAbhAsa : akalaGkane anumAnAbhAsoMke vivecana meM pakSAbhAsa yA pratijJAbhAsa ke sthAna meM sAdhyAbhAsa zabdakA prayoga kiyA hai | akalaGkake isa parivartana ke kAraNapara sUkSma dhyAna denepara avagata hotA hai ki cU~ki sAdhanakA viSaya ( gamya ) sAdhya hotA hai aura sAdhanakA avinAbhAva ( vyAptisambandha ) sAdhyake hI sAtha hotA hai, pakSa yA pratijJAke sAtha nahIM, ataH sAdhanAbhAsa ( hetvAbhAsa) kA viSaya sAdhyAbhAsa honese use hI sAdhanAbhAsoM kI taraha svIkAra karanA yukta hai / vidyAnandane akalaGkakI isa sUkSma dRSTiko parakhA aura unakA sayuktika samarthana kiyA / yathArthameM anumAnake mukhya prayojaka sAdhana aura sAdhya honese tathA sAdhanakA sIdhA sambandha sAdhyake sAtha hI honese sAdhanAbhAsa kI bhA~ti sAdhyAbhAsa hI vivecanIya hai / akalaGkane zakya abhipreta aura asiddhako sAdhya tathA azakya, anabhipreta aura siddhako sAdhyAbhAsa pratipAdita kiyA hai - ( sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddhaM tato'param / sAdhyAbhAsaM viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH // ) akiJcitkara hetvAbhAsa: hetvAbhAsoMke vivecana-sandarbha meM siddhasenane kaNAda aura nyAyapravezakArakI taraha tIna hetvAbhAsoMkA kathana kiyA hai, akSapAdakI bhA~ti unhoMne pA~ca hetvAbhAsa svIkAra nahIM kiye| prazna ho sakatA hai ki jaina tArkika hetukA eka (avinAbhAva - anyathAnupapannatva) rUpa mAnate haiM, ataH usake abhAva meM unakA hetvAbhAsa eka hI honA cAhie / vaizeSika, bauddha aura sAMkhya to hetuko trirUpa tathA naiyAyika paMcarUpa svIkAra karate haiM, ataH unake abhAva meM unake anusAra tIna aura pA~ca hetvAbhAsa to yukta haiM / para siddhasenakA hetvAbhAsa - traividhya pratipAdana kaise yukta hai ? isakA samAdhAna siddhasena svayaM karate hue kahate haiM ki cU~ki anyathAnupapannatvakA abhAva tIna tarahase hotA hai-- kahIM usakI pratIti na hone, kahIM usameM sandeha hone aura kahIM usakA viparyAsa honese; pratIti na honepara asiddha, sandeha honepara anaikAntika aura viparyAsa honepara viruddha ye tIna hetvAbhAsa hote haiM / - 279 -
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaGka kahate haiM ki yathArthameM hetvAbhAsa eka hI hai aura vaha hai akiJcitkara, jo anyathAnupapannatvake abhAvameM hotA hai / vAstavameM anumAnakA uttyApaka avinAbhAvI hetu hI hai, ataH avinAbhAva (anyathAnupapannatva) ke abhAvameM hetvAbhAsako sRSTi hotI hai / yataH hetu eka anyathAnupapannarUpa hI hai, ataH usake abhAvameM mUlataH eka hI hetvAbhAsa mAnya hai aura vaha hai anyathA upapannatva arthAt akiJcitkara / asiddhAdi usokA vistAra haiM / isa prakAra akalaGkake dvArA 'akiJcitkara' nAmake naye hetvAbhAsakI parikalpanA unakI anyatama upalabdhi hai| bAlaprayogAbhAsa : mANikyanandine AbhAsoMkA bicAra karate hue anumAnAbhAsasandarbha meM eka 'bAlaprayogAbhAsa' nAmake naye anumAnAbhAsakI carcA prastuta kI hai| isa prayogAbhAsakA tAtparya yaha hai ki jisa mandaprajJako samajhAneke lie tIna avayavoMkI AvazyakatA hai usake lie do hI avayavoMkA prayoga karanA, jise cArakI AvazyakatA hai use tIna aura jise pA~cakI jarUrata hai use cArakA hI prayoga karanA athavA viparIta kramase avayavoMkA kathana karanA bAlaprayogAbhAsa hai aura isa taraha ve cAra (dvi-avayavaprayogAbhAsa, tri-avayavaprayogAbhAsa, caturavayavaprayogAbhAsa aura viparItAvayavaprayogAbhAsa) sambhava haiM / mANikyanandise pUrva inakA kathana dRSTigocara nahIM hotA / ataH inake puraskartA mANikyanandi pratIta hote haiM / anumAnameM abhinibodha-matijJAnarUpatA aura zrutarUpatA : jaina vAGmayameM anumAnako abhinibodhamatijJAna aura zruta donoM nirUpita kiyA hai / tattvArthasUtrakArane use abhinibodha kahA hai jo matijJAnake paryAyoMmeM paThita hai / SaTkhaNDAgamakAra bhUtabali-puSpadantane use 'hetuvAda' nAmase vyavahRta kiyA hai aura zrutake paryAyanAmoMmeM ginAyA hai / yadyapi ina donoM kathanoMmeM kucha virodha-sA pratIta hogaa| para vidyAnandane ise spaSTa karate hue likhA hai ki tattvArthasUtrakArane svArthAnumAnako abhinibodha kahA hai, jo vacanAtmaka nahIM hai aura SaTkhaNDAgamakAra tathA unake vyAkhyAkAra vIrasenane parArthAnumAnako zratarUpa pratipAdita kiyA hai, jo vacanAtmaka hotA hai| vidyAnandakA yaha samanvayAtmaka sUkSma cintana jaina tarkazAstra meM eka nayA vicAra hai jo vizeSa ullekhya hai| isa upalabdhikA sambandha vizeSatayA jaina jJAnamImAMsAke sAtha hai| isa taraha jaina cintakoMkI anumAnaviSayameM aneka upalabdhiyA~ haiN| unakA anumAna-sambandhI cintana bhAratIya tarkazAstrake lie kaI naye tattva detA hai / -280
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya - vidyAmRta nyAya eka vidyA hai, jise nyAyazAstra, tarkazAstra, AnvIkSikI vidyA aura hetuvidyA yA hetuvAda kahA gayA hai| AcArya anantavIryane to isa nyAya vidyAko amRta kahA hai / parIkSA - mukhakI vyAkhyAke ArambhameM maGgalAcaraNake bAda ve likhate haiM--- 'vidvattAse otaprota jina vidvAn AcArya mANikyanandine akalaGkake vacana samudrakA avagAhana kara usase nyAyavidyArUpa amRtako nikAlA arthAt parIkSAmukha likhA una mANikyanandike lie vinamratApUrvaka namaskAra ( praNAma karatA hU~ / ' akalaGkavaco'mbhodheruddadhra yena dhImatA / nyAya - vidyAmRtaM tasmai namo mANikyanandine // yahA~ anantavIryane mANikyanandike parIkSAmukhako 'nyAyavidyAmRta' kahA hai, jo jaina nyAyakA Adya sUtra grantha hai | amRta jisa prakAra amaratva pradAna karatA hai usI prakAra nyAyavidyA tattvajJAnako pradAna kara AtmAko amara ( mithyAjJAnAdi saMsAra - bandhana se mukta ) kara detI hai / nizcaya hI yaha nyAya-vidyAke prabhAvako udghoSaNA 1 pratyakSAdi pramANako athavA pramANanayAtmaka yuktiko nyAya kahA hai ' / nipUrvaka 'iN' gamanArthaka dhAtuse 'karaNa' artha meM 'dhan' pratyaya karanepara 'nyAya' zabdakI siddhi hotI hai, jisakA yaha artha hotA hai ki jisake dvArA padArthoM kA jJAna nizcita rUpameM hotA hai / tattvArthasUtrakArane bhI yahI likhA hai / ve kahate haiM ki pramANa aura nayase jIvAdi tattvoMkA jJAna hotA hai / ataH tattvajJAnakI prApti ke lie pramANa -nayAtmaka nyAyavidyAkA adhyayana Avazyaka hI nahIM, anivArya bhI hai| isalie aisI vidyAko 'amRta' kahA jAnA upayukta hai / sabhI darzanoM meM isa vidyAkA pratipAdana aura vizeSa vivecana kiyA gayA hai| jaina darzana meM isa vidyAke pracura bIja AcArya gRddhapicchake" tattvArthasUtra meM upalabdha hote haiM / svAmI samantabhadrake devAgama (AptabhImAMsA), yuktyanuzAsana aura svayambhUstotra meM nyAyakA vikAsArambha prApta hai / 1. prameya ratnamAlA, prathama samuddeza, zloka 2 / 2. pratyakSAdipramANaM nyAyaH / athavA nayapramANAtmikA yuktiyayaH / nirvAdiNgatAvityasmAddhAtoH karaNe ghaJpratyayaH, tena nyAyazabdasiddhiH / nitarAM Iyate jJAyate'rtho'neneti nyAyaH / -- vahI, TippaNa pR0 4 / 3. ta0 sU0 1-6 / 4. nyAyadI0 pR0 5 mUla va Tippa0 / 5. 'tattvArtha sUtra meM nyAyazAstra ke bIja' zIrSaka nibandha, jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana, pR0 70 / 6. inhoMne apane granthoMmeM nyAyazAstrakI eka uttama evaM yogya bhUmikA prastuta kI hai, jise jaina nyAyake vikAsakA AdikAla kaha sakate haiM / dekho, jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana, pR0 7 se 11 / - 281 - 36
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra ne bhAratIya dArzanika kSetrake jaina darzana kSetrameM yuga-pravartakakA kArya kiyA hai| unake pahale jaina darzanake prANabhUta tattva 'syAdvAda' ko prAyaH AgamarUpa hI prApta thA aura usakA Agamika tattvoMke nirUpaNameM hI upayoga hotA thA tathA sIdhI-sAdhI vivecanA kara dI jAtI thii| vizeSa yuktivAda denekI AvazyakatA nahIM hotI thii| kintu samantabhadrake samayameM usa yuktivAdako AvazyakatA mahasUsa huii| dUsarItIsarI zatAbdIkA samaya bhAratavarSake sAMskRtika itihAsa meM apUrva dArzanika krAntikA rahA hai, isa samaya sabhI darzanoMmeM aneka krAntikArI vidvAn paidA hue haiM / yaha hama usa samaya ke dArzanika granthoMse jJAta kara sakate haiM / samantabhadrako AptamImAMsA isakI sAkSI hai, jisameM bhAvakAnta, abhAvaikAnta Adi aneka ekAntoMkI carcA aura unakI samAlocanA upalabdha hai| isIlie samantabhadrake kAlako jaina nyAyake vikAsakA AdikAla kahA jAtA hai| isa taraha isa AdikAla athavA samantabhadra kAlameM jaina nyAyakI eka yogya aura uttama bhUmikA taiyAra ho gayI thii| ukta bhUmikApara jaina nyAyakA uttuga aura sarvAMgapUrNa mahAn prAsAda jisa kuzala aura tIkSNabuddhi tArkika-zilpIne khar3A kiyA, vaha hai akalaMka / akalaMkake kAla meM bhI samantabhadrase kahIM adhika jabardasta dArzanika muThabher3a ho rahI thii| eka tarapha zabdAdvaitavAdI bhartRhari, prasiddha mImAMsaka kumArila, nyAyaniSNAta udyotakara prabhRti vaidika vidvAn apane pakSoMpara ArUr3ha the, to dUsarI aura dharmakIrti aura unake tarkapaTu ziSya evaM vyAkhyAkAra prajJAkara, dharmottara, karNakagomi Adi bauddha tAkika apane pakSapara dRr3ha the| zAstrArthoM aura zAstra nirmANako parAkASThA thii| pratyeka dArzanikakA prayatna thA ki vaha jisa kisI taraha apane pakSako siddha kare aura parapakSakA nirAkaraNa kara vijaya prApta kre| itanA hI nahIM, parapakSako asad prakAroMse parAjita evaM tiraskRta bhI kiyA jAtA thaa| virodhoko 'pazu', 'ahoka' jaise gahita zabdoMse vyava hRtakara usake siddhAntoMko tuccha prakaTa kiyA jAtA thaa| yaha kAla jahA~ tarkake vikAsakA madhyAhna mAnA jAtA hai vahA~ isa kAlameM nyAyakA bar3A upahAsa bhI huA hai| tattvake saMrakSaNake lie chala, jAti, nigrahasthAna jaise asad upAyoMkA khulakara prayoga karanA aura unheM zAstrArthakA aMga mAnanA isa kAlakI dena bana gayoM / kSaNikavAda, zunyavAda, vijJAnavAda Adi pakSoMkA samarthana isa kAlameM dhar3allese kiyA gayA aura kaTTaratAse itarakA nirAsa kiyA gyaa| toNadRSTi akalaGkane isa sthitikA adhyayana kiyA aura sabhI darzanoMkA gaharA evaM sUkSma abhyAsa kiyaa| isake lie unheM kA~cI, nAlandA Adike tatkAlIna vidyApIThoMmeM pracchanna veSa meM rahanA par3A / samantabhadra dvArA sthApita sthAdvAdanyAyako bhUmikAko Thoka taraha na samajhaneke kAraNa diGnAga, dharmakIrti, udyotakara, kumArila Adi bauddha-vaidika vidvAnoMne pakSAgrahI dRSTikA hI samarthana kiyA thA tathA jaina darzanake syAdvAda, anekAnta Adi siddhAntoMpara AkSepa kiye the / ataH akalaGkane mahAprayAsa karake tIna apUrva kArya kiye / eka to zAstrArthoM dvArA jaina darzanake sahI rUpako prastuta kiyA aura AkSepoMkA nirAkaraNa kiyaa| dUsarA kArya yaha kiyA ki syAdvAdanyAyapara Aropita dUSaNoMko dUra kara use svaccha banAyA aura tIsarA kitanA hI nayA nirmANa kiyaa| yahI kAraNa hai ki unake dvArA nirmita granthoMmeM cAra grantha kevala nyAyazAstrapara hI likhe gaye haiM, jinameM vibhinna vAdiyoM dvArA diye gaye sabhI dUpaNoMkA parihAra kara unake ekAnta siddhAntoM kI kar3I samIkSA kI gayI hai aura jaina nyAyake jina Avazyaka upAdAnoMkA jaina darzanameM vikAsa nahIM ho sakA thA, unakA unhoMne vikAsa kiyA athavA unakI pratiSThA ko hai / unake ve mahattvapUrNa nyAyagrantha nimna 1. nyAyasU0 1 / 1 / 1, 4 / 2 / 50, 1 / 2 / 2, 3, 4 Adi aura unakI vyAkhyAe~ / -282 -
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra hai-1. nyAyavinizcaya (svopajJavRtti sahita) 2. siddhi-vinizcaya, 3. pramANasaMgraha aura 4. ladhIyastraya (svopajJavRtti sahita) / ye cAroM grantha kArikAtmaka haiM / akalaGkane jaina nyAyako jo rUparekhA aura dizA nirdhArita kI, usIkA anusaraNa uttaravartI sabhI jaina tAkikoMne kiyA hai| haribhadra, vIrasena, kUmAranandi vidyAnanda, anantavIrya prathama, vAdirAja, mANikyanandi Adi madhyayugIna AcAryoMne unake kAryako Age bar3hAyA aura use yazasvI banAyA hai| unake sUtrAtmakaevaM durUha kathanako ina AcAryoMne apanI racanAoM dvArA suvistRta aura supuSTa kiyA hai| haribhadra kI ane kAntajayapatAkA, zAstravArtAsamuccaya, vIrasenako tarkabahula dhavalA-jayadhavalA TIkAe~, kumAranandikA vAdanyAya, vidyAnandake vidyAnandamahodaya, tattvArthazlokavArtika, aSTasahasrI, pramANaparIkSA, patraparIkSA, AptaparIkSA, satyazAsanaparIkSA, anantavIryakI siddhivinizcayaTIkA, pramANasaMgrahabhASya, vAdirAjake nyAyavinizcayavivaraNa, pramANa-nirNaya aura mANikyanandikA parIkSAmukha isa kAlakI anUThI nyAya-racanAe~ haiM / jaina nyAyake vikAsakA uttarakAla prabhAcandrakA kAla mAnA jA sakatA hai, kyoMki prabhAcandrane isa kAlameM apane pUrvaja AcAryoMkA anugamana karate hue jo vizAlakAya vyAkhyAgrantha likhe haiM vaise vyAkhyAgrantha unake bAda nahIM likhe gaye / akalaMkake laghIyastrayapara laghIyastrayAlaMkAra, jisakA dUsarA nAma nyAyakumudacandra hai aura mANikyanandike parIkSAmukhapara prameyakamalamArtaNDa nAmakI prameyabahala evaM tarkapUrNa TIkAe~ racI haiM, jo prabhAcandrakI amogha tarkaNA aura ujjvala yazako prasata karatI hai| abhayadevakI sanmatitarkaTIkA aura vAdi-devasUrikA syAdvAdaratnAkara (pramANanaya-tattvAlokAlaMkAraTIkA) ye dI TIkAe~ bhI mahattvapUrNa haiM, jo prabhAcandrakI tarka-paddhatise prabhAvita hai| isa kAlameM maulika granthoMke nirmANakI kSamatA prAyaH kama ho gayI aura vyAkhyAgranthoMkA nirmANa haa| laghu anantavoryane parIkSAmukhakI laghuvRtti-prameyaratnamAlA, abhayadevane sanmatitarkaTIkA, devasUrine pramANanayatattvAlokAlaMkAra aura usakI svopajJa TIkA syAdvAdaratnAkara, abhayacandrane laghIyastrayatAtparyavRtti, hemacandrane pramANamImAMsA, malliSeNane syAdvAdamaMjarI, AzAdharane prameyatnAkara, bhAvasenane vizvatattvaprakAza, ajitasenane nyAyamaNidIpikA, dharmabhUSaNane nyAyadIpikA, cArukIrtine arthaprakAzikA aura prameyaratnAlaMkAra, vimaladAsane saptaGgi-taraMgiNI, narendrasenane pramANaprameyakalikA aura yazovijayane aSTasahasrIvivaraNa, jJAnabindu aura jaina tarkabhASAkI racanA kI, jo vizeSa ullekhayogya nyAyagrantha haiN| isake bAda jaina nyAyakI dhArA prAyaH banda ho gyii| hA~, bIsavIM zatAbdImeM zrI gaNezaprasAda varNI nyAyAcArya, paM0 mANicandra jI nyAyAcArya, paM0 sukhalAlajI prajJAcakSu, paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA aura paM0 mahendra kumArajI nyAyAcArya ke bhI nAma ullekha yogya haiM, jinhoMne nyAyazAstrakA gaharA adhyayana kiyA aura nyAyagranthoMkA sampAdanakara unake sAtha zodhapUrNa prastAvanAe~ nibaddha kI hai| isa nyAya-vidyAke adhyayanakI vidvattA aura pANDitya prApta karane ke lie bahuta AvazyakatA hai / usase buddhi painI evaM tarkapravaNa hotI hai / nyAyazAstrakA adhyetA parIkSA-cakSu hotA hai / nyAyavidyAke adhyayanase lAbha 1. hareka vyaktikI buddhi svabhAvataH kucha na kucha tarkazIla rahatI hai / nyAyazAstrake adhyayanase usa tarkameM vikAsa hotA hai , buddhi parimArjita hotI hai, prazna karane aura use jamA kara upasthita karanekA buddhi meM mAdA AtA hai / binA tarkakI buddhi kabhI-kabhI UTapaTAMga-jIko sparza na karane vAle prazna kara baiThatI hai. jisase vyakti hAsyakA pAtra banatA hai / -283
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. nyAya-granthoMkA par3hanA vyavahArakuzalatAke liye bhI upayogI hai| usase hameM yaha mAlUma ho jAtA hai ki duniyAmeM bhinna-bhinna vicAroMke loga hamezAse rahe haiM aura rheNge| yadi hamAre vicAra ThIka aura satya hai aura dUsareke vicAra ThIka evaM satya nahIM haiM to darzanazAstra hameM dizA dikhAtA hai ki hama satyake sAtha sahiSNu bhI baneM aura apanese virodhI vicAra vAloMko apane tarkoM dvArA hI satyakI ora lAnekA prayatna kareM, jora-jabaradastIse nhiiN| jaina darzana satyake sAtha sahiSNu hai| isIliye vaha aura usakA sampradAya bhAratameM TikA calA A rahA hai, anyathA bauddha Adi darzanoMkI taraha usakA TikanA azakya thaa| andhazraddhAko haTAne, vastusthitiko samajhane aura vibhinna vicAroMkA samanvaya karaneke liye nyAya evaM dArzanika granthoMkA par3hanA, manana karanA, cintana karanA jarUrI hai / nyAya-granthoM meM jo AlocanA pAI jAtI hai usakA uddezya kevala itanA hI hai ki satyakA prakAzana aura satyarUA grahaNa ho / nyAyAlayameM bhI jhUThe pakSakI AlocanAkI hI jAtI hai / 3. nyAyazAstrakA prabhAvakSetra vyApaka hai / vyAkaraNa, sAhitya, rAjanIti, itihAsa, siddhAnta Adi sabapara isakA prabhAva hai| koI bhI viSaya aisA nahIM hai jo nyAyake prabhAvase achatA ho / vyAkaraNa aura sAhityake ucca granthoMmeM nyAyasaryakA tejasvI aura ujjvala prakAza sarvatra phailA haA milegaa| maiM una mitroMko jAnatA haiM jo vyAkaraNa aura sAhityake adhyayanake samaya nyAyake adhyayanakI apanemeM mahasUsa karate haiM aura usakI AvazyakatApara jora dete haiN| isase spaSTa hai ki nyAyakA adhyayana kitanA upayogI aura lAbhadAyaka hai| 4. kisI bhI prakArakI vidvattA prApta karane aura kisI bhI prakArake sAhitya-nirmANa karaneke liye calatA dimAg2a cAhiye / yadi calatA dimAg2a nahIM hai to vaha na to vidvAna bana sakatA hai aura na kisI tarahake sAhityakA nirmANa hI kara sakatA hai / aura yaha prakaTa hai ki calatA dimAga mukhyataH nyAyazAstrase hotA hai / use dimAgako tIkSNa evaM druta gatise calatA karaneke lie usakA avalambana jarUrI hai| sonemeM camaka kasauTIpara hI kI jAtI hai| ataH sAhityasevI aura vidvAna bananeke lie nyAyakA abhyAsa utanA hI jarUrI hai jitanA Aja rAjanIti aura itihAsakA adhyayana / 5. nyAyazAstra meM kuzala vyakti saba dizAoM meM jA sakatA hai aura saba kSetroMmeM apanI viziSTa unnati kara sakatA hai-vaha asaphala nahIM ho sakatA / sirpha zarta yaha ki vaha nyAyagranthoMkA kevala bhAravAhI na ho| usake rasase pUrNataH anuprANita ho / 6. nisargaja tarka kama logoMmeM hotA hai| adhikAMza logoM meM to adhigamaja tarka hI hotA hai, jo sAkSAt athavA paramparayA nyAyazAstra-tarkazAstrake abhyAsase prApta hotA hai| ataeva jo nisargataH tarkazIla nahIM haiM unheM kabhI bhI hatAza nahIM honA cAhie aura nyAyazAstra adhyayana dvArA adhigamaja tarka prApta karanA caahie| isase ve na kevala apanA hI lAbha uThA sakate haiM kintu ve sAhitya aura samAjake lie bhI apUrva denakI sRSTi kara sakate haiM / 7. samantabhadra, akalaMka, vidyAnanda Adi jo bar3e-bar3e diggaja prabhAvazAlI vidvAnAcArya hue haiM ve saba nyAyazAstrake abhyAsase hI bane haiN| unhoMne nyAyazAstra-ratnakArakA acchI taraha avagAhana karake hI uttamauttama grantharatna hameM pradAna kiye haiM. jinakA prakAza Aja prakaTa hai aura jo hameM haiM, jinakA prakAza Aja prakaTa hai aura jo hameM dharoharake rUpameM saubhAgyase prApta haiM / hamArA kartavya hai ki hama una ratnoMko AbhAko adhikAdhika rUpameM duniyAke kone-konemeM phailAyeM, jisase jaina zAsanakI mahattA aura jaina darzanakA prabhAva lokameM khyAta ho| vastutaH nyAya-vidyA eka bahuta upayogI aura lAbhadAyaka vidyA hai, jisakA adhyayana laukika aura pAramArthika donoM dRSTiyoMse Avazyaka hai| - 284 -
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa itihAsa aura sAhitya
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ itihAsa aura sAhitya 1. syAdvAdasiddhi aura vAdIbhasiMha 2. dravyasaMgraha aura nemicandra siddhAntideva 3. zAsana-catustrizatikA aura madanakIrti 4. saMjadapadake sambandhameM akalaMkadevakA mahattvapUrNa abhimata 5. 93ve sUtra meM 'saMjada' padakA sadbhAva 6. niyamasArakI 53vIM gAthA aura usakI vyAkhyA evaM arthapara anucintana 7. anusandhAnameM pUrvAgrahamuktikA Avazyaka : kucha prazna aura samAdhAna 8. guNacandramuni kauna haiM ? 9. kauna-sA kuNDalagiri siddhakSetra hai ? 10. gajapaMtha tIrthakSetrakA eka atiprAcIna ullekha 11. anusaMdhAnaviSayaka mahattvapUrNa praznottara 12. AcArya kundakunda 13. AcArya gRddhapiccha 14. AcArya samantabhadra -285 -
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdasiddhi aura vAdIbhasiMha svAdvAdasiddhi (ka) grantha-paricaya isa grantharatnakA nAma 'syAdvAdasiddhi' hai| yaha dArzanikaziromaNi vAdIbhasiMhasUridvArA racI gaI mahattvapUrNa evaM uccakoTikI dArzanika kRti hai| isameM jainadarzanake maulika aura mahAn siddhAnta 'syAdvAda' kA pratipAdana karate hue usakA vibhinna pramANoM tathA yuktiyoMse sAdhana kiyA gayA hai| ataeva isakA 'syAdvAdasiddhi' yaha nAma bhI sArthaka hai| yaha prakhyAta jaina tArkika akalaMkadevake nyAyavinizciya Adi jaisA hI kArikAtmaka prakaraNagrantha hai / kintu duHkha hai ki yaha vidyAnandakI 'satyazAsanaparIkSA' ora hemacandrakI 'pramANamImAMsA' kI taraha khaNDita evaM apUrNa hI upalabdha hotI hai| mAlUma nahIM, yaha apane pUre rUpameM aura kisI zAstrabhaNDArameM pAyI jAtI hai yA nahIM, / athavA granthakArake antima jIvanakI yaha racanA hai jise ve svargavAsa ho jAneke kAraNa pUrA nahIM kara sake ? mUDabidrIke jainamaThase jo isakI eka atyanta jIrNa-zIrNa aura prAcIna tADapatrIya prati prApta huI hai tathA jo bahata hI khaNDita dazAmeM vidyamAna hai-jisake aneka patra madhyameM aura kinAroMpara TUTe hue haiM aura sAta patra to bIca meM bilkula hI gAyaba haiM usase jAna par3atA hai ki granthakArane ise sambhavataH pUre rUpameM hI racA hai / yadi yaha abhI naSTa nahIM huI hai to asambhava nahIM ki isakA anusandhAna honepara yaha kisI dUsare jaina yA jainetara zAstrabhaNDArameM mila jAya / yaha prasannatAkI bAta hai ki jitanI racanA upalabdha hai usameM 13 prakaraNa to pUre aura 14 vA~ tathA agale 2 prakaraNa apUrNa aura isa taraha pUrNa-apUrNa 16 prakaraNa milate hai / aura ina saba prakaraNoM meM (24 + + 44 + 74 + 893+32 + 22 + 22 + 21 + 23 + 39 + 28 + 16 + 21 + 70 + 138 + 63 =)670 jitanI kArikAe~ sannibaddha haiN| isase jJAta ho sakatA hai ki prastuta grantha kitanA mahAn aura vizAla hai| durbhAgyase aba taka yaha vidvatsaMsArake samakSa zAyada nahIM AyA aura isalie abhI taka aparicita tathA aprakAzita dazAmeM par3A calA aayaa| (kha) bhASA aura racanAzailI __ dArzanika honepara bhI isakI bhASA vizada aura bahuta kucha sarala hai / granthako sahajabhAvase par3hate jAiye, viSaya samajhameM AtA jaayegaa| hA~. kucha aise bhI sthala haiM jahA~ pAThakako apanA pUrA upayoga lagAnA par3atA hai aura jisase granthakI prauDhatA, viziSTatA evaM apUrvatAkA bhI kucha anubhava ho jAtA hai| yaha granthakArakI maulika svatantra padyAtmaka racanA hai-kisI dUsare gadya yA padyarUpa mUlakI vyAkhyA nahIM hai| isa prakArakI racanAko racanekI preraNA unheM akalaMkadevake nyAyavinizcayAdi aura zAntarakSitAdike tattvasaMgrahAdise milI jAna par3atI hai| dharmakIti (625 I0) ne santAnAMtarasiddhi, kalyANarakSita (700 I0) ne bAhyArthasiddhi, dharmottara (I0 725) ne paralokasiddhi aura kSaNabhaGgasiddhi tathA zaGkarAnanda (I0 800) ne apohasiddhi aura pratibandhasiddhi jaise nAmoMvAle grantha banAye haiM aura inase bhI pahale svAmI samantabhadra (vikramakI 2 rI, 3 rI zatI) -285 -
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura pUjyapAda - devanandi (vikramakI 6 ThI zatI) ne kramazaH jIvasiddhi tathA sarvArthasiddhi jaise siddhayanta nAmake grantha race haiM / sambhavataH vAdIbhasiMhane apanI yaha 'syAdvAdasiddhi' bhI usI taraha siddhayanta nAmase racI hai | (ga) viSaya - paricaya granthake AdimeM granthakArane prathamataH pahalI kArikAdvArA maGgalAcaraNa aura dUsarI kArikAdvArA grantha banAne kA uddezya pradarzita kiyA hai / isake bAda unhoMne vivakSita viSayakA pratipAdana Arambha kiyA hai / vaha vivakSita viSaya hai syAdvAdakI siddhi aura usImeM tattvavyavasthAkA siddha honA / inhIM do bAtoMkA isameM kathana kiyA gayA hai aura prasaGgataH darzanAntarIya mantavyoMkI samIkSA bhI kI gaI hai / isake liye granthakArane prastuta grantha meM aneka prakaraNa rakhe haiM / upalabdha prakaraNoM meM viSaya-varNana isa prakAra -- 1. jIvasiddhi-- isameM cArvAkako lakSya karake sahetuka jIva (AtmA) kI siddhi kI gaI hai aura use bhUtasaMghAtakA kArya mAnanekA nirasana kiyA gayA hai| isa prakaraNa meM 24 kArikAe~ haiM / 2. phalabhoktRtvAbhAva siddhi - isameM bauddhoMke kSaNikavAda meM dUSaNa diye gaye haiM / kahA gayA hai ki kSaNika cittasantAnarUpa AtmA dharmAdijanya svargAdi phalakA bhoktA nahIM bana sakatA, kyoMki dharmAdi karanevAlA citta kSaNadhvaMsI hai - vaha usI samaya naSTa ho jAtA hai aura yaha niyama hai ki 'kartA hI phalabhoktA hotA hai' ataH AtmAko kathaMcit nAzazIla -- sarvathA nAzazola nahIM svIkAra karanA caahie| aura usa hAlata meM kartRtva aura phalabhoktRtva donoM eka (AtmA) meM bana sakate haiN| yaha prakaraNa 44 kArikAoM meM pUrA huA hai| 3. yugapadane kAntasiddhi - isameM vastuko yugapat -- eka sAtha vAstavika anekadharmAtmaka siddha kiyA gayA hai aura bauddhAbhimata apoha, santAna, sAdRzya tathA saMvRti AdikI yuktipUrNa samIkSA karate hue cittakSaNoMko niranvaya evaM niraMza svIkAra karane meM eka dUSaNa yaha diyA gayA hai ki jaba cittakSaNoM meM anvaya ( vyApidravya) nahIM hai-- ve paraspara sarvathA bhinna haiM to 'dAtAko svarga aura vadhakako hI naraka ho' yaha niyama nahIM bana sakatA / pratyuta isake viparIta bhI sambhava hai --dAtAko naraka aura vadhakako svarga kyoM na ho ? isa prakaraNa meM 74 kArikAe~ haiM / 4. kramAnekAntasiddhi - isameM vastuko kramase vAstavika aneka dharmoMvAlI siddha kiyA hai / yaha prakaraNa bhI tIsare prakaraNako taraha kSaNikavAdI bauddhoMko lakSya karake likhA gayA hai / isameM kahA gayA hai ki yadi pUrva aura uttara paryAyoMmeM eka anvayI dravya na ho to na to upAdAnopAdeyabhAva bana sakatA hai, na pratyabhijJA banatI hai, na smaraNa banatA hai aura na vyAptigrahaNa hI banatA hai, kyoMki kSaNikakAnta meM una ( pUrva aura uttara paryAyoM) meM ekatA siddha nahIM hotI, aura ye saba usI samaya upapanna hote haiM jaba unameM ekatA (anusyUtarUpase rahanevAlA ekapanA) ho / ataH jisa prakAra miTTI kramavartI sthAsa - koza kuzUla- kapAla-ghaTAdi aneka paryAya- dharmose yukta hai usI prakAra samasta vastueM bho kramase nAnAdharmAtmaka haiM aura ve nAnA dharma unake usI taraha vAstavika haiM jisa taraha miTTI ke sthAsAdika / yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki vAdIbhasiMhakI taraha vidyAnandane' bhI anekAntake do bheda batalAye 1. guNavaddravyamityuktaM sahAnekAntasiddhaye / tathA paryAvaddravyaM kramAnekAntavittaye // - tattvArthazlo0 zlo0 438 - 288 -
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM - eka sahAnekAnta aura dUsarA kramAnekAnta / aura ina donoM anekAntoMkI prasiddhi evaM mAnyatAko unhoMne pacchAcArya 'guNaparyayavaddravyam' [ta0 sU0 5-37] isa sUtra kathana se samarthita kiyA hai athavA sUtrakArake kathanako ukta do anekAntoMkI dRSTise sArthaka batalAyA hai / ataH yugapadenakAnta aura kramAne kAntarUpa do anekAntoMkI prastuta carcA jaina darzanakI eka bahuta prAcIna carcA mAlUma hotI hai jisakA spaSTa ullekha ina donoM AcAryo dvArA hI huA jAna par3atA hai| yaha prakaraNa 893 kArikAoM meM samApta hai / 5. bhoktRtvAbhAvasiddhi - isameM sarvathA nityavAdIko lakSya karake usake nityaikAntakI samIkSA kI gaI hai| kahA gayA hai ki yadi AtmAdi vastu sarvathA nitya - kUTastha - - sadA eka-sI rahane vAlI -- aparivartanazIla ho to vaha na kartA bana sakatI hai aura na bhoktA / kartA mAnanepara bhoktA aura bhoktA mAnanepara kartA abhAvakA prasaGga AtA hai, kyoMki kartApana aura bhoktApana ye donoM kramavartI parivartana haiM aura vastu nityavAdiyoMdvArA sarvathA aparivartanazIla -- nitya mAnI gaI hai / yadi vaha kartApanakA tyAgakara bhoktA bane to vaha nitya nahIM rahatI -- anitya ho jAtI hai, kyoMki kartApana Adi vastu se abhinna haiM / yadi bhinna hoM to ve AtmA siddha nahIM hote, kyoMki unameM samavAyAdi koI sambandha nahIM banatA / ataH nityaikAnta meM AtmAke bhoktApana AdikA abhAva siddha hai / isa prakaraNameM 32 kArikAe~ haiM / 6. sarvajJAbhAvasiddhi - isameM nityavAdI naiyAyika, vaizeSika aura mImAMsakoMko lakSya karake unake svIkRta nityaikAnta pramANa (AtmA - Izvara athavA veda) meM sarvajJatAkA abhAva pratipAdana kiyA gayA hai / isameM 22 kArikAe~ haiM / 7. . jagatkartRtvAbhAvasiddhi - isameM Izvara jagatkartA siddha nahIM hotA, yaha batalAyA gayA hai / isameM bhI 22 kArikAe~ hai / 8. ahaMtsarvajJasiddhi -- isameM sapramANa arhantako sarvajJa siddha kiyA gayA hai aura vibhinna bAdhAoMkA nirasana kiyA gayA hai / isameM 21 kArikAe~ haiM / 9 arthApattiprAmANyasiddhi - navA~ prakaraNa arthApattiprAmANyasiddhi hai / isameM sarvajJAdikI sAdhaka arthApattiko pramANa siddha karate hue use anumAna pratipAdita kiyA gayA hai aura use mAnanekI khAsa AvazyakatA batalAI gaI hai / kahA gayA hai ki jahA~ arthApatti ( anumAna) kA utthApaka anyathAnupapannatva-avinAbhAva hotA hai vahIM sAdhana sAdhyakA gamaka hotA hai / ata eva usake na hone aura anya pakSadharmatvAdi tIna rUpoM ke hone para bhI 'vaha zyAma honA cAhiye, kyoMki usakA putra hai, anya putroMkI taraha isa anumAna meM prayukta ' usakA putra honA' rUpa sAdhana apane 'zyAmatva' rUpa sAdhyakA gamaka nahIM hai / ataH arthApatti apramANa nahIM hai - pramANa hai aura vaha anumAnasvarUpa hai / isa prakaraNa meM 23 kArikAe~ haiM / 10. vedapauruSeyatvasiddhi - dazavAM prakaraNa vedapauruSeyatvasiddhi haiM / isameM vedako sayuktika pauruSeya siddha kiyA gayA hai / aura usakI apauruSeya-mAnyatAkI mArmika mImAMsA kI gaI hai| yaha prakaraNa 39 kArikAoM meM samApta hai | 11. parataH prAmANyasiddhi - gyArahavA~ prakaraNa parataH prAmANyasiddhi hai / isameM mImAMsakoMke svataH prAmANya matako kumArike mImAMsAzlokavArtika granthake uddharaNapUrvaka kar3I AlocanA karate hue pratyakSa, anumAna aura zabda ( Agama ) pramANoM meM guNakRta prAmANya siddha kiyA gayA hai / isa prakaraNa meM 28 kAri kAe~ haiM / 37 - 289 -
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 abhAvapramANadUSaNasiddhi-bArahavAM prakaraNa abhAvapramANadUSaNasiddhi hai / isameM sarvajJakA abhAva batalAneke liye bhATToMdvArA prastuta abhAvapramANameM dUSaNa pradarzita kiye gaye haiM aura usakI atirikta pramANatAkA nirAkaraNa kiyA gayA hai| isameM 16 kArikAe~ nibaddha haiN| 13. tarkaprAmANyasiddhi-terahavAM prakaraNa tarkaprAmANya siddhi hai| isameM avinAbhAvarUpa vyAptikA nizcaya karAnevAle tarkako pramANa siddha kiyA gayA hai aura yaha batalAyA gayA hai ki pratyakSAdi pramANoMse avinAbhAvakA grahaNa nahIM ho sakatA / isameM 21 kArikAe~ haiN| 14.".".""caudahavAM prakaraNa adhUrA hai aura isaliye isakA antima samAptipuSpikAvAkya upalabdha na honese yaha jJAta nahIM hotA ki isakA nAma kyA hai ? isameM pradhAnatayA vaizeSikake guNa-guNIbhedAdi aura samavASAdikI samAlocanA kI gaI hai| ataH sambhava hai isakA nAma 'guNa-guNIabhedasiddhi' ho| isameM 70 kArikAe~ upalabdha haiM / isakI antima kArikA, jA khaNDita evaM truTita rUpameM hai, isa prakAra hai tadvizeSaNabhAvAkhyasambandhe tu na ca (cA?) sthitaH / samavA" """" // 70 // brahmadUSaNasiddhi-upalabdha racanAmeM ukta prakaraNake bAda yaha prakaraNa pAyA jAtA hai| mUDabidrIkI tADapatra-pratimeM ukta prakaraNako uparyukta 'tadvizeSaNa' Adi kArikAke bAda isa prakaraNakI 'tanno cedbrahmanirNIti' Adi 52vIM kArikAke pUrvArddha taka sAta patra truTita haiN| ina sAta patroMmeM mAlama nahIM kitanI kArikAeM aura prakaraNa naSTa haiN| eka patra meM lagabhaga 50 kArikAe~ pAI jAtI haiM aura isa hisAbase sAta patroMmeM 5047 = 350 ke karIba kArikAe~ honI cAhiye aura prakaraNa kitane hoMge, yaha kahA nahIM jA sakatA / ataeva yaha 'brahmadakSaNasiddhi' prakaraNa kaunase nambara athavA saMkhyAvAlA hai, yaha batalAnA bhI azakya hai| isakA 513 kArikAoM jitanA prArambhika aMza naSTa hai / brahmavAdiyoMko lakSya karake isameM unake abhimata brahmameM dUSaNa dikhAye gaye haiM / yaha 189 (truTita 513 + upalabdha 1373 = ) kArikAoMmeM pUrNa huA hai aura upalabdha prakaraNoMmeM sabase bar3A prakaraNa hai| antima prakaraNa-ukta prakaraNake bAda isameM eka prakaraNa aura pAyA jAtA hai aura jo khaNDita hai tathA jisameM sirpha Arambhika 63 kArikAe~ upalabdha haiN| isake bAda grantha khaNDita aura apUrNa hAlatameM vidyamAna hai| caudahaveM prakaraNakI taraha isa prakaraNakA bhI samAptipuSpikAvAkya anupalabdha honese isakA nAma jJAta nahIM hotA / upalabdha kArikAoMse mAlUma hotA hai ki isameM syAdvAdakA prarUpaNa aura bauddhadarzanake apohAdikA khaNDana honA caahie| anya granthakAroM aura unake granthavAkyoMkA ullekha granthakArane isa racanAmeM anya granthakAroM aura unake graMthavAkyoMkA bhI ullekha kiyA hai| prasiddha mImAMsaka vidvAn kumArila bhaTTa aura prabhAkarakA nAmollekha karake unake abhimata bhAvanA aura niyogarUpa vedavAkyArthakA nimna prakAra khaNDana kiyA hai niyoga-bhAvanArUpaM bhinnamarthadvayaM tathA bhaTTa-prabhAkarAbhyAM hi vedArthatvena nizcitam // 6-19 // isI taraha anya tIna jagahoMpara kumArila bhaTTake mImAMsAzlokavAttikase 'vArtika' nAmase athavA usake binA nAmase bhI tIna kArikAe~ uddhRta karake samAlocita huI haiM aura jinheM granthakA aGga banA liyA gayA hai / ve kArikAe~ ye haiM - 290 -
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ka) 'yadvedAdhyayanaM sarvaM tadadhyayanapUrvakam tadadhyayanavAcyatvAdadhuneva bhavediti ||'-mii0 zlo0 a0 7, kA0 355 / ityasmAdanumAnAtsyAdvedasyApauruSeyatA / 10-37 / (kha) 'svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm / na hi stato'satI zaktiH kartumanyena zakyate // ' --mI0 zlo0 sU02, kA0 47 / iti vArtikasadbhAvAt....." ........."-1-11 / (ga) 'zabde doSodbhavastAvadvaktryadhIna iti sthitiH / tadabhAvaH kvacittAvad gaNavadvaktakatvataH ||'-mii0shlosuu02, kA062 / iti vAttikataH zabda... ........................... / -11-20 / isI taraha prazastakara', dignAga, dharmakIti jaise prasiddha dArzanika granthakAroMke pAda-vAkyAdikoMke bhI ullekha isameM pAye jAte haiN| syAdvAdasiddhiH hindI-sArAMza 1. jIva-siddhi maGgalAcaraNa-zrIvarddhamAnasvAmIke liye merA namra namaskAra hai jo vizvavedI (sarvajJa) hai, nityAnandasvabhAva hai aura bhaktoMko apane samAna banAnevAle haiM-unakI jo bhakti evaM upAsanA karate haiM ve una jaise utkRSTa AtmA- (paramAtmA) bana jAte haiM / 1. 'iha zAkhAsu vRkSo'yamiti sambandhapUrvikA / buddhirihedaMbuddhitvAtkuNDe dadhIti buddhivat / / 5-8 / / isameM prazastakarake prazastapAdabhASyagata samavAyalakSaNakI siddhi pradarzita hai / tathA AgekI kArikAoMmeM unake 'ayatasiddhi' vizeSaNakI AlocanA bhI kI gaI hai| 2, "vikalpayonayaH zabdA iti bauddhavacaH zruteH / kalpanAyA vikalpatvAnna hi buddhasya vaktRtA / / '7-5 / / isa kArikAmeM jisa 'vikalpayonayaH zabdAH' vAkyako bauddhakA vacana kahA gayA hai vaha vAkya nimna kArikAkA vAkyAMza hai'vikalpayonayaH zabdAH vikalpAH zabdayonayaH / teSAmanyonyasambandho nArthAn zabdAH spRzantyamI / ' yaha kArikA nyAyakumudacandra (pR0 537) Adi graMthoM meM uddhRta hai / 8vIM-9vIM zatIke vidvAn haribhadrane bhI ise anekAntajayapatAkA (pR0 337) meM uddhRta kiyA hai aura use bhadanta dinnakI batalAI hai / bhadanta dinna sambhavataH dignAgako hI kahA gayA hai| isa kArikAmeM pratipAdita siddhAnta (zabda aura arthake sambandhAbhAva)ko dignAgake anugAmI dharmakItine bhI apane pramANavArtika (3-204) meM varNita kiyA hai| 3. 'vidhUtakalpanAjAlagambhIrodAramUrtaye / ityAdivAkyasadbhAvAtsyAddhi buddha'pyavaktRtA // '7-4 / isa kArikAkA pUrvArdha pramANavArtika 1-1 kA pUrvArdha hai| - 291 -
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranthakA uddezya--saMsArake sabhI jIva sUkha cAhate haiM, parantu usakA upAya nahIM jAnate / ataH prastuta granthadvArA sukhake upAyakA kathana kiyA jAtA hai kyoMki binA kAraNake koI bhI kArya utpanna nahIM hotaa| granthArambha--yadi prANiyoMko prApta sukha-dukhAdirUpa kArya binA kAraNake hoM to kisIko hI sukha aura kisIko hI duHkha kyoM hotA hai, sabhIko kevala sUkha hI athavA kevala duHkha hI kyoM nahIM hotA ? tAtparya yaha ki saMsArameM jo sukhAdikA vaiSamya-koI sukhI aura koI dukhI-dekhA jAtA hai vaha kAraNabhedake binA sambhava nahIM hai| tathA koI kaphaprakRtivAlA hai, koI vAtaprakRtivAlA hai aura koI pittaprakRtivAlA hai so yaha kaphAdikI viSamatArUpa kArya bhI jIvoMke binA kAraNabhedake nahIM bana sakatA hai aura jo strI Adike samparkase sukhAdi mAnA jAtA hai vaha bhI binA kAraNake asambhava hai, kyoMki strI kahIM antaka-- ghAtakakA bhI kAma karatI huI dekhI jAtI hai--kisIko vaha viSAdi dekara mAranevAlI bhI hotI hai| __ kyA bAta hai ki sarvAGga sundara honepara bhI koI kisIke dvArA tAr3ana-vadha-bandhanAdiko prApta hotA hai aura koI totA, mainA Adi pakSI apane bhakSakoMdvArA bhI rakSita hote hae bar3e premase pAle-poSa jAte haiM / ataH ina saba bAtoMse prANiyoMke sukha-duHkhake antaraGga kAraNa dharma aura adharma anumAnita hote haiM / vaha anumAna isa prakAra hai--dharma aura adharma hai, kyoMki prANiyoM ko sukha athavA duHkha anyathA nahIM ho sktaa|' jaise putrake sadbhAvase usake pitArUpa kAraNakA anumAna kiyA jAtA hai| cArvAka-anumAna pramANa nahIM hai, kyoMki usameM vyabhicAra (arthaka abhAvameM honA) dekhA jAtA jena-yaha bAta to pratyakSameM bhI samAna hai, kyoMki usameM bhI vyabhicAra dekhA jAtA hai--sIpameM cAMdIkA, rajjameM sarpakA aura bAloMmeM kIr3oMkA pratyakSajJAna arthaka abhAvameM bhI dekhA gayA hai aura isalie tathA anamAna meM koI vizeSatA nahIM hai jisase pratyakSako to pramANa kahA jAya aura anumAnako apramANa / cArvAka--jo pratyakSa nirbAdha hai vaha pramANa mAnA gayA hai aura jo nirbAdha nahIM hai vaha pramANa nahIM mAnA gayA / ataeva sIpameM cAMdIkA Adi pratyakSajJAna nidhi na honese pramANa nahIM hai ? / jaina--to jisa anumAnameM bAdhA nahIM hai--nirbAdha hai use bhI pratyakSakI taraha pramANa mAniye, kyoMki pratyakSa vizeSakI taraha anumAnavizeSa bhI nidhi sambhava hai| jaise hamAre sadbhAvase pitAmaha (bAbA) AdikA anumAna' nirbAdha mAnA jAtA hai| isa taraha anumAnake pramANa siddha ho jAnepara usake dvArA dharma aura adharma siddha ho jAte haiM, kyoMki kArya kartAkI apekSA lekara hI hotA hai--usakI apekSA liye binA vaha utpanna nahIM hotA aura tabhI ve dharmAdharma sukha-duHkhAdike janaka hote haiM / ataH arthApattirUpa anumAna pramANase hama siddha karate haiM ki--'dharmAdikA kartA jIva hai, kyoMki sukhAdi anyathA nahIM ho sktaa|' prakaTa hai ki jIvameM dharmAdise sukhAdi hote haiM, ataH vaha unakA kartA hai, thA aura Age bhI hogA aura isa taraha paralokI nitya AtmA (jIva) siddha hotA hai| 1. 'hamAre pitAmaha, prapitAmaha Adi the, kyoMki hamArA sadbhAva anyathA nahIM ho sakatA thaa|' - 292 -
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvakI siddhi eka dUsare anumAnase bhI hotI hai aura jo nimna prakAra hai :-- 'jIva pRthivI Adi paMca bhUtoMse bhinna tattva hai, kyoMki vaha sat hotA huA caitanyasvarUpa hai aura ahetuka (nitya) hai|' AtmAko caitanyasvarUpa mAnane meM cArvAkako bhI vivAda nahIM hai. kyoMki unhoMne bhI bhatasaMhatise utpanna viziSTa kAryako jJAnarUpa mAnA hai / kiMtu jJAna bhUtasaMhatirUpa zarIrakA kArya nahIM hai, kyoMki svasaMvedanapratyakSase vaha zarIrakA kArya pratIta nahIM hotaa| prakaTa hai ki jisa indriyapratyakSase miTTI AdikA grahaNa hotA hai usI indriyapratyakSase usake ghaTAdika vikArarUpa kAryokA bhI grahaNa hotA hai aura isaliye ghaTAdika miTTI Adike kArya mAne jAte haiM / parantu yaha bAta zarIra aura jJAna meM nahIM hai--zarIra to indriyapratyakSase grahaNa kiyA jAtA hai aura jJAna svasaMvedanapratyakSase / yaha kauna nahIM jAnatA ki zarIra to A~khoMse dekhA jAtA hai kiMtu jJAna A~khoMse dekhane meM nahIM aataa| ataH donoMkI vibhinna pramANoMse pratIti honese unameM paraspara kAraNakAryabhAva nahIM hai / jinameM kAraNakAryabhAva hotA hai ve vibhinna pramANoMse gRhIta nahIM hote / ataH jJAnasvarUpa AtmA bhUtasaMhatirUpa zarIrakA kArya nahIM hai| aura isaliye vaha ahetuka--nitya bhI cArvAka-yadi jJAna zarIrakA kArya nahIM hai to na ho para vaha zarIrakA svabhAva avazya hai aura isaliye vaha zarIrase bhinna tattva nahIM hai, ataH ukta hetu pratijJArthaMkadezAsiddha hai ? jaina--nahIM, donoMkI paryAyeM bhinna bhinna dekhI jAtI haiM, jisa taraha zarIrase bAlyAdi avasthAe~ utpanna hotI hai usa taraha rAgAdiparyAyeM usase utpanna nahIM hotI--ve caitanyasvarUpa AtmAse hI utpanna hotI haiM kintu jo jisakA svabhAva hotA hai vaha usase bhinna paryAyavAlA nahIM hotaa| jaise sar3e mahuA aura guDAdikase utpanna madirA unakA svabhAva honese bhinna dravya nahIM hai aura na bhinna paryAyavAlI hai / ataH siddha hai ki jJAna zarIrakA svabhAva nahIM hai / ataeva pramANita hotA hai ki AtmA bhUtasaMghAtase bhinna tattva hai aura vaha usakA na kArya hai tathA na svabhAva hai| isa taraha paralokI nitya AtmAke siddha ho jAnepara svarga-narakAdirUpa paraloka bhI siddha ho jAtA hai| ataH cArvAkoMko unakA niSedha karanA tarkayukta nahIM hai / isaliye jo jIva sukha cAhate haiM unheM usake upAyabhUta dharmako avazya karanA cAhie, kyoMki binA kAraNake kArya utpanna nahIM hotA' yaha sarvamAnya siddhAnta hai aura jise granthake ArambhameM hI hama Upara kaha Aye haiM / 2. phalabhoktRtvAbhAvasiddhi bauddha AtmAko bhatasaMghAtase bhinna tattva mAnakara bhI use sarvathA kSaNika--anitya svIkAra karate hai, parantu vaha yukta nahIM hai; kyoMki AtmAko sarvathA kSaNika mAnane meM na dharma banatA hai aura na dharmaphala banatA hai| spaSTa hai ki unake kSaNikatvasiddhAntAnusAra jo AtmA dharma karanevAlA hai vaha usI samaya naSTa 1. zarIre dRzyamAne'pi na caitanyaM vilokyate / zarIraM na ca caitanya yato bhedastayostataH / / cakSaSA vIkSyate gAtraM caitanyaM saMvidA yataH / bhivajJAnopalambhena tato bhedastayoH sphuTam / / padmapurANa / - 293 -
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho jAtA hai aura aisI hAlatameM vaha svargAdi dharmaphalakA bhoktA nahIM ho sktaa| aura yaha niyama hai ki 'kartA hI phalabhoktA hotA hai, anya nhiiN|' bauddha-yadyapi AtmA, jo cittakSaNoMke samudAyarUpa hai, kSaNika hai tathApi usake kAryakAraNarUpa santAnake honese usake dharma aura dharmaphala donoM bana jAte haiM aura isaliye 'kartA hI phalabhoktA hotA hai' yaha niyama upapanna ho jAtA hai ? jaina-acchA, to yaha batalAiye ki kartAko phala prApta hotA hai yA nahIM ? yadi nahIM, to phalakA abhAva Apane bhI svIkAra kara liyaa| yadi kaheM ki prApta hotA hai to kartAke nityapanekA prasaMga AtA hai, kyoMki use phala prApta karane taka ThaharanA pdd'egaa| prasiddha hai ki jo dharma karatA hai use hI usakA phala milatA hai anyako nhiiN| kiMtu jaba Apa AtmAko niranvaya kSaNika mAnate haiM to usake nAza ho jAnepara phala dUsarA citta hI bhogegA, jo kartA nahIM hai aura taba 'kartAko hI phala prApta hotA hai' yaha kaise sambhava hai ? bauddha-jaise pitAkI kamAIkA phala putrako milatA hai aura yaha kahA jAtA hai ki pitAko phala milA usI taraha kartA AtmAko bhI phala prApta ho jAtA hai ? jaina-ApakA yaha kevala kahanA mAtra hai---usase prayojana kucha bhI siddha nahIM hotA / anyathA patrake bhojana kara lenese pitAke bhI bhojana kara lenekA prasaMga aavegaa| bauddha-vyavahAra athavA saMvRttise kartA phalabhoktA bana jAtA hai, ataH ukta doSa nahIM hai ? jena-hamArA prazna hai ki vyavahAra athavA saMvattise Apako kyA artha vivakSita hai ? dharmakartAko phala prApta hotA hai, yaha artha vivakSita hai athavA dharmakartAko phala prApta nahIM hotA, yaha artha iSTa hai yA dharmakartAko kathaMcit phala prApta hotA hai, yaha artha abhipreta hai ? prathamake do pakSoMmeM vahI dUSaNa Ate haiM jo Upara kahe jA cake hai aura isa liye ye donoM pakSa to nirdoSa nahIM haiN| tIsarA pakSa bhI bauddhoMke liye iSTa nahIM ho sakatA, kyoMki usase unake kSaNika siddhAntakI hAni hotI hai aura syAdvAdamatakA prasaGga AtA hai| dUsare, yadi saMvRttise dharmakartA phalabhoktA ho to saMsAra avasthAmeM jisa cittane dharma kiyA thA use makta avasthAmeM bhI saMvRttise usakA phalabhoktA mAnanA pdd'egaa| yadi kahA jAya ki jisa saMsArI cittane dharma kiyA thA usa saMsArI cittako hI phala milatA hai mukta cittako nahIM, to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki dharmakartA saMsArI cittako bhI usakA phala nahIM mila sktaa| kAraNa, vaha usI samaya naSTa ho jAtA hai aura phala bhoganevAlA saMsArI citta dUsarA hI hotA hai phira bhI yadi Apa use phalabhoktA mAnate haiM to makta cittako bhI usakA phalabhoktA kahiye, kyoMki mukta aura saMsArI donoM hI citta phalase sarvathA bhinna tathA nAzakI apekSAse parasparameM koI vizeSatA nahIM rakhate / yadi unameM koI vizeSatA ho to use batalAnA caahie| bauddha-pUrva aura uttaravartI saMsArI cittakSaNoMmeM upAdAnopAdeyarUpa vizeSatA hai jo saMsArI aura mukta cittoMmeM nahIM hai aura isalie ukta doSa nahIM hai ? jaina-cittakSaNa jaba sarvathA bhinna aura pratisamaya nAzazIla haiM to unameM upAdAnopAdeyabhAva bana hI katA hai| tathA niranvaya honese unameM eka santati bhI asambhava hai| kyoMki hama Apase pUchate haiM ki vaha santati kyA hai ? sAdRzyarUpa hai yA deza-kAla sambandhI antarakA na honA (nairantarya) rUpa hai athavA eka kAryako karanA rUpa hai ? pahalA pakSa to ThIka nahIM hai / kAraNa, niraMzavAdameM sAdRzya sambhava nahIM hai-sabhI
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSaNa paraspara vilakSaNa aura bhinna-bhinna mAne gaye haiM / anyathA pitA aura putrameM bhI jJAnarUpase sAdRzya honese eka santati ke mAnanekA prasaGga AvegA / dUsarA pakSa bhI yukta nahIM hai, kyoMki bauddhoMke yahA~ deza aura kAla kalpita mAne gaye haiM aura taba unakI apekSAse honevAlA nairantarya bhI kalpita kahA jAyagA, kintu kalpitase kAryakI utpatti nahIM ho sakatI hai anyathA kalpita agnise dAha aura mithyA sarpadaMzase maraNarUpa kArya bhI ho jAne cAhie, kintu ve nahIM hote / eka kAryako karanArUpa santati bhI nahIM banatI; kyoMki kSaNikavAda meM usa prakArakA jJAna hI sambhava nahIM hai / yadi kahA jAya ki ekatvavAsanAse ukta jJAna ho sakatA hai arthAt jahA~ 'so'haM '--' vahI maiM hU~' isa prakArakA jJAna hotA hai vahIM upAdAnopAdeyarUpa santati mAnI gaI hai aura ukta jJAna ekatvavAsanAse hotA hai, to yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki usameM anyonyAzraya nAmakA doSa AtA hai / vaha isa prakAra hai- jaba ekatvajJAna siddha ho taba ekatvavAsanA bane aura jaba ekatvavAsanA bana jAya taba ekatvajJAna siddha ho| aura isa taraha donoM hI asiddha rahate haiM / kevala kArya-kAraNarUpatAse santati mAnanA bhI ucita nahIM hai, anyathA buddha aura saMsAriyoM meM bhI eka santAnakA prasaGga AvegA, kyoMki unameM kArya - kAraNabhAva hai--ve buddhake dvArA jAne jAte haiM aura yaha niyama hai ki jo kAraNa nahIM hotA vaha jJAnakA viSaya bhI nahIM hotA -- arthAt jAnA nahIM jAtA / tAtparya yaha ki kAraNa hI jJAnakA viSaya hotA hai aura saMsArI buddhake viSaya hone se ve kAraNa hai tathA buddhacitta unakA kArya hai ataH unameM bhI eka santatikA prasaMga AtA hai / ataH AtmAko sarvathA kSaNika aura niranvaya mAnanepara dharma tathA dharmaphala donoM hI nahIM banate, kintu use kathaMcit kSaNika aura anvayI svIkAra karane se ve donoM bana jAte haiM / 'jo maiM vAlyAvasthA meM thA vahI usa avasthAko chor3akara aba maiM yuvA huuN|' aisA pratyabhijJAna nAmakA nirbAdha jJAna hotA hai aura jisase AtmA kathaMcit nitya tathA anitya pratIta hotA hai aura pratItike anusAra vastukI vyavasthA hai / 3. yugapadanekAntasiddhi eka sAtha tathA kramase vastu anekadharmAtmaka hai, kyoMki santAna AdikA vyavahAra usake binA nahIM ho sakatA / prakaTa hai ki bauddha jisa eka cittako kAryakAraNarUpa mAnate haiM aura usameM eka santatikA vyavahAra karate haiM vaha yadi pUrvottara kSaNoMkI apekSA nAnAtmaka na to na to eka citta kArya evaM kAraNa donoMrUpa ho sakatA hai aura na usameM santatikA vyavahAra hI bana sakatA hai / bauddha-- bAta yaha hai ki eka citta meM jo kAryakAraNAdikA bheda mAnA gayA hai vaha vyAvRttidvArA, jise apoha athavA anyApoha kahate haiM, kalpita hai vAstavika nahIM ? jaina - ukta kathana ThIka nahIM hai, kyoMki vyAvRtti avasturUpa honese usake dvArA bhedakalpanA sambhava nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki pratyakSAdise ukta vyAvRtti siddha bhI nahIM hotI, kyoMki vaha avastu hai aura pratyakSAdikI vastumeM hI pravRtti hotI haiM / bauddha--- ThIka hai ki pratyakSa se vyAvRtti siddha nahIM hotI, para vaha anumAnase avazya siddha hotI hai aura isaliye vastu vyAvRtti - kalpita hI dharmabheda hai ? jaina -- nahIM, anumAnase vyAvRttiko siddhi mAnane meM anyonyAzraya nAmakA doSa AtA hai / vaha isa tarahase hai -- vyAvRtti jaba siddha ho to usase anumAnasampAdaka sAdhyAdi dharmabheda siddha ho aura jaba sAdhyAdi dharmabheda siddha ho taba vyAvRtti siddha ho / ataH anumAnase bhI vyAvRttikI siddhi sambhava nahIM hai / aisI sthiti meM usake dvArA dharmabhedako kalpita batalAnA asaMgata hai / bauddha - vikalpa vyAvRttigrAhaka hai, ataH ukta doSa nahIM hai ? 295 3
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vikalpako Apane apramANa mAnA hai| api ca, yaha kalpanAtmaka vyAvRtti vastuoMmeM sambhava nahIM hai anyathA vastu aura avastumeM sAGkarya ho jaaygaa| isake sivAya, khaNDAdimeM jisa taraha agonivRtti hai usI taraha gulmAdimeM bhI vaha hai, kyoMki usameM koI bheda nahIM hai-bheda to vastuniSTha hai aura vyAvRtti avastu hai / aura usa hAlata meM 'gAyako lAo' kahanepara jisa prakAra khaNDAdikA Anayana hotA hai usIprakAra gulmAdikA bhI Anayana honA cAhiye / yadi kahA jAya ki 'agonivRttikA khaNDAdimeM saMketa haiM, ataH 'gAyako lAo' kahanepara khaNDAdirUpa gAyakA hI Anayana hotA hai, gulmAdikA nahIM, kyoMki ve ago haiM-go nahIM haiM' to yaha kahanA bhI saMgata nahIM hai, kAraNa anyonyAzraya doSa prasakta hotA hai| khaNDAdimeM gopanA jaba siddha ho jAya to usase gulmAdimeM agopanA siddha ho aura unake ago siddha honepara khaNDAdimeM gopanA kI siddhi ho / agara yaha kaheM ki 'vahanAdi kArya khaNDAdimeM hI sambhava hai, ataH 'go' kA vyapadeza unhIMmeM hotA hai, gulmAdikameM nahIM' to yaha kahanA bhI yuktiyukta nahIM hai, kyoMki vaha kArya bhI ukta gulmAdimeM kyoM nahIM hotA, kyoMki usa kAryakA niyAmaka apoha hI hai aura vaha apoha saba jagaha aviziSTa-samAna hai / tAtparya yaha ki apohakRta vastumeM dharmabhedakI kalpanA ucita nahIM hai, kintu svarUpataH hI use mAnanA saMgata hai / ataH jisa prakAra eka hI citta pUrva kSaNakI apekSA kArya aura uttara kSaNakI apekSA kAraNa honese eka sAtha usameM kAryatA aura kAraNatArUpa donoM dharma vAstavika siddha hote haiM usI prakAra saba vastue~ yugapata anekadharmAtmaka siddha haiN| 4. kramAnekAntasiddhi pUrvottara citta kSaNoMmeM yadi eka vAstavika anusyUtapanA na ho to unameM eka santAna svIkAra nahIM kI jA sakatI hai aura santAnake abhAvameM phalAbhAva nizcita hai kyoMki karanevAle cittakSaNase phalabhoganevAlA cittakSaNa bhinna hai aura isaliye ekatvake binA 'kartAko hI phalaprApti' nahIM ho sktii| yadi kahA jAya ki 'pUrva kSaNa uttara kSaNakA kAraNa hai, ataH usake phalaprApti ho jAyagI' to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki kAraNakAryabhAva to pitA-putrameM bhI hai aura isaliye putrakI kriyAkA phala pitAko bhI prApta honekA prasaMga aayegaa| bauddha-pitA-putrameM upAdAnopAdeyabhAva na honese putrakI kriyAkA phala pitAko prApta nahIM ho sktaa| kintu pUrvottara kSaNoMmeM to upAdAnopAdeyabhAva maujUda hai, ataH unake phalakA abhAva nahIM ho sakatA ? jaina-yaha upAdAnopAdeyabhAva sarvathA bhinna pUrvottara kSaNoMkI taraha pitA-putra meM bhI kyoM nahIM hai, kyoMki bhinnatA ubhayatra eka-sI hai| yadi usameM kathaMcid abheda mAneM to jainapane kA prasaMga AvegA, kAraNa jainoMne hI kathaMcid abheda unameM svIkAra kiyA hai, bauddhoMne nahIM / bauddha-pitA-putrameM sAdRzya na honese unameM upAdAnopAdeyabhAva nahIM hai, kintu pUrvottara kSaNoMmeM to sAdRzya pAyA jAnese unameM upAdAnopAdeyabhAva hai / ataH ukta doSa nahIM hai ? jaina-yaha kathana bhI saMgata nahIM hai, kyoMki ukta kSaNoMmeM sAdRzya mAnanepara unameM upAdAnopAdeyabhAva nahIM bana sakatA / sAdRzyameM to vaha naSTa hI ho jAtA hai / vAstavameM sadRzatA unameM hotI hai jo bhinna hote haiM aura upAdAnopAdeyabhAva abhinna (eka) meM hotA hai| - 296
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddha-bAta yaha hai ki pitA-putra meM deza-kAlakI apekSAse honevAlA nairantarya nahIM hai aura usake na honese unameM upAdAnopAdeyabhAva nahIM hai / kintu pUrvottara kSaNoM meM nairantarya honese upAdAnopAdeyabhAva hai ? jaina-yaha kahanA bhI yukta nahIM hai, kAraNa bauddhoMke yahA~ svalakSaNarUpa kSaNoMse bhinna dezakAlAdiko nahIM mAnA gayA hai aura taba unakI apekSAse kalpita nairantarya bhI unake yahAM nahIM bana sakatA hai| ataH usase ukta kSaNoMmeM upAdAnopAdeyabhAvakI kalpanA aura pitA-putrameM usakA niSedha karanA sarvathA asaMgata hai| ataH kAryakAraNarUpase sarvathA bhinna bhI kSaNoMmeM kAryakAraNabhAvakI siddhike liye unameM eka anvayI dravyarUpa santAna avazya svIkAra karanA cAhie / eka bAta aura hai| jaba Apa kSaNoMmeM nirbAdha pratyayase bheda svIkAra karate haiM to unameM nirbAdha pratyayase hI abheda (ekatva-ekapanA) bhI mAnanA cAhie; kyoMki ve donoM hI vastumeM supratIta hote haiM / yadi kahA jAya ki donoMmeM paraspara virodha honese ve donoM vastumeM, nahIM mAne jA sakate haiM to yaha kahanA bhI samyak nahIM hai| kyoMki anupalabhyamAnoMmeM virodha hotA hai, upalabhyamAnoMmeM nahIM / aura bheda abheda donoM vastumeM upalabdha hote haiM / ataH bheda aura abheda donoM rUpa vastu mAnanA cAhie / yahA~ eka bAta aura vicAraNIya hai| vaha yaha ki Apa (bauddhoM) ke yahA~ sat kArya mAnA gayA hai yA asat kArya ? donoM hI pakSoMmeM AkAza tathA kharaviSANakI taraha kAraNApekSA sambhava nahIM hai| yadi kaheM ki pahale asat aura pIche sat kArya hamAre yahA~ mAnA gayA hai to ApakA kSaNikatva siddhAnta nahIM rahatA; kyoMki vastu pahale aura pIche vidyamAna rahanepara hI ve donoM (sattva aura asattva) vastuke banate haiN| kintu syAdvAdI jainoMke yahA~ yaha doSa nahIM hai, kAraNa ve kAryako vyakti (vizeSa) rUpase asat aura sAmAnyarUpase sata donoM rUpa svIkAra karate haiM aura isa svIkArase unake kisI bhI siddhAntakA ghAta nahIM hotaa| ataH isase bhI vastu nAnAdharmAtmaka siddha hai| ___bauddhoMne jo citrajJAna svIkAra kiyA hai use unhoMne nAnAtmaka mAnate hue kAryakAraNatAdi anekadharmAtmaka pratipAdana kiyA hai / isake sivAya, unhoMne rUpAdiko bhI nAnAzaktyAtmaka batalAyA hai / eka rUpakSaNa apane uttaravartI rUpakSaNameM upAdAna tathA rasAdikSaNameM sahakArI hotA hai aura isa taraha eka hI rUpAdi kSaNameM upAdAnatva aura sahakAritva donoM zaktiyA~ unake dvArA mAnI gaI haiN| yadi rUpAdi kSaNa sarvathA bhinna hoM, unameM kathaMcid bhI abheda-ekapanA na ho, to saMtAna, sAdRzya sAdhya, sAdhana aura unakI kriyA ye eka bhI nahIM bana sakate haiN| na hI smaraNa, pratyabhijJA Adi bana sakate haiM ataH kSaNoMkI apekSA anekAnta aura anvayI rUpakI apekSA ekAnta donoM vastumeM siddha hai| eka ho hetu apane sAdhyakI apekSA gamaka aura itarakI apekSA agamaka donoM rUpa dekhA jAtA hai| vAstavameM yadi vastu ekAnekAtmaka na ho to smaraNAdi asambhava haiM / ataH smaraNAdi anyathAnupapattike balase vastu anekAntAtmaka prasiddha hotI hai aura anyathAnupapatti hI hetukI gamakatAmeM prayojaka hai, pakSadharmatvAdi nahIM / kRttikodaya hetumeM pakSadharmatva nahIM hai kiMtu anyathAnupapatti hai, ataH use gamaka svIkAra kiyA gayA hai / aura tatputratvAdi hetumeM pakSadharmatvAdi tInoM haiM, para anyathAnupapatti nahIM hai aura isaliye use gamaka svIkAra nahIM kiyA gayA hai| ataeva hetu, sAdhya, smaraNa, pratyabhijJA Adi cittakSaNoMmeM ekapaneke binA nahIM bana sakate haiM, isa liye vastu meM kramase anekAnta bhI sahAnekAntakI taraha susthita hotA hai / - 297 - 38
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. bhoktRtvAbhAvasiddhi vastuko sarvathA nitya mAnanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usa hAlatameM AtmAke kartRtva aura bhoktRtva donoM nahIM bana sakate haiM / kartRtva mAnanepara bhoktRtva aura bhoktRtva mAnane para kartRtvake abhAvakA prasaMga AtA hai; kyoMki ye donoM dharma AtmAmeM eka sAtha nahIM hote --kramase hote haiM aura kramase unheM svIkAra karanepara vastu nitya nahIM rahatI / kAraNa, kartRtvako chor3akara bhoktRtva aura bhoktRtvako tyAgakara kartRtva hotA hai aura ye donoM hI AtmAse abhinna hote haiN| yadi unheM bhinna mAneM to 've AtmAke haiM anyake nahIM' yaha vyavahAra utpanna nahIM ho sktaa| yadi kahA jAya ki unakA AtmAke sAtha samavAya sambandha hai aura isaliye 've AtmAke haiM, anyake nahIM' yaha vyapadeza ho jAtA hai to yaha kahanA yogya nahIM hai, kyoMki ukta samavAya pratyakSAdi kisI bhI pramANase pratIta nahIM hotA / yadi pratyakSase pratIta hotA to usameM vivAda ho nahIM hotA, kiMtu vivAda dekhA jAtA hai| yoga--Agamase samavAya siddha hai, ataH ukta doSa nahIM hai ? jaina-- nahIM, jisa Agamase vaha siddha hai usakI pramANatA anizcita hai / ataH usase samavAyakI siddhi batalAnA asaMgata hai| yoga--samavAyakI siddhi nimna anumAnase hotI hai :-'ina zAkhAoM meM yaha vRkSa hai' yaha buddhi sambandhapUrvaka hai, kyoMki vaha 'ihedaM' buddhi hai / jaise 'isa kuNDameM yaha dahI hai' yaha buddhi / tAtparya yaha ki jisa prakAra isa kuNDameM yaha daho hai' yaha jJAna saMyogasambandhake nimittase hotA hai isI prakAra 'ina zAkhAoM meM yaha vRkSa hai', yaha jJAna bho samavAyasambandhapUrvaka hotA hai / ataH samavAya anumAnase siddha hai ? jaina--nahIM, ukta hetu 'isa vana meM yaha AmrAdi haiM' isa jJAna ke sAtha vyabhicArI hai kyoMki yaha jJAna 'ihedaM' rUpa to hai kintu kisI anya sambandha-pUrvaka nahIM hotA aura na yaugoMne unameM samavAya yA anya sambandha svIkAra kiyA bho hai / kevala use unhoMne antarAlAbhAvapUrvaka pratipAdana kiyA hai aura yaha prakaTa hai ki antarAlAbhAva sambandha nahIM hai / ataH isa antarAlAbhAvapUrvaka honevAle 'ihedaM' rUpa jJAnake sAtha ukta hetu vyabhicArI honese usake dvArA samavAyako siddhi nahIM ho sakatI hai| aisI hAlatameM buddhayAdi evaM kartRtvAdise AtmA bhinna hI rahegA aura taba jar3a AtmA dharmakartA athavA phala-bhoktA kaise bana sakatA hai ? ataH kSaNikaikAntako taraha nitya kAntakA mAnanA bhI niSphala hai| api ca, Apa yaha batalAiye ki samavAya kyA kAma karatA hai ? AtmA aura buddhayAdimeM abheda karatA hai athavA unake bhedako miTAtA hai ? anya vikalpa sambhava nahIM hai ? prathama pakSameM buddhayAdakI taraha Atma anitya ho jAyagA athavA AtmAkI taraha buddhayAdi nitya ho jAyeMge; kyoMki donoM abhinna haiN| dUsare pakSameM AtmA aura buddhayAdike bheda miTanepara ghaTa-paTAdikI taraha ve donoM svataMtra ho jAyeMge / ataH samavAyase pahale inameM na to bheda hI mAnA jA sakatA hai aura na abheda hI, kyoMki ukta dUSaNa Ate haiN| tathA bhedAbheda unameM Apane svIkAra nahIM kiyA taba samavAyako mAnane se kyA phala hai ? yoga-bhedako hamane anyonyAbhAvarUpa mAnA hai ataH AtmA aura buddhayAdimeM svataMtrapanekA prasaMga nahIM AtA? jaina-yaha kahanA bhI ApakA ThIka nahIM hai, kvoMki anyonyAbhAva meM bhI ghaTa-paTAdikI taraha svatantratA rahegI--vaha miTa nahIM sktii| yadi vaha miTa bhI jAya to abheda honese ukta nityatA-anityatAkA doSa tadavasthita hai| - 298 -
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ yauga-pRthaktvaguNase unameM bheda bana jAtA hai ataH abheda honekA prasaMga nahIM AtA aura na phira usameM ukta doSa rahatA hai ? | jaina-nahIM, pRthaktvaguNase bheda mAnanepara pUrvavat AtmA aura buyayAdimeM dhaTAdikI taraha bheda prasakta hogA hii| eka bAta aura hai / samavAyase AtmA buddhayAdikA sambandha mAnanepara mukta jIvameM bhI unakA sambandha mAnanA par3egA, kyoMki vaha vyApaka aura eka hai / yoga-buddhayAdi amukta-prabhava dharma haiM, ataH muktoMmeM unake sambandhakA prasaMga khar3A nahIM ho sakatA hai ? jaina-nahIM, bayAdi muktaprabhava dharma kyoM nahIM haiM, isakA kyA samAdhAna hai ? kyoMki buddhayAdikA janaka AtmA hai aura vaha mukta tathA amukta donoM avasthAoMmeM samAna hai| anyathA janakasvabhAvako chor3ane aura ajanakasvabhAvako grahaNa karanese AtmAke nityapanekA abhAva aavegaa| yauga-buddhayAdi amukta samavetadharma haiM, isaliye ve amukta-prabhava-muktaprabhava nahIM hai ? jaina-nahIM, kyoMki anyonyAzraya doSa AtA hai| buddhayAdi jaba amuktasamaveta siddha ho jAyeM taba ve amukta-prabhava siddha hoM aura unake amuktaprabhava siddha hone para ve amukta-samaveta siddha hoN| ataH samavAyase AtmA tathA buddhayAdimeM abhedAdi mAnane meM ukta dUSaNa Ate haiM aura aisI dazAmeM vastuko sarvathA nitya mAnanepara dharmakartAke phala kA abhAva sunizcita hai / 6. sarvajJAbhAvasiddhi nityakAntakA praNetA-upadezaka bhI sarvajJa nahIM hai; kyoMki vaha samIcIna arthakA kathana karanevAlA nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki vaha sarAgI bhI hai / ataH hamArI taraha dUsaroMko bhI usakI upAsanA karanA yogya nahIM hai| socanekI bAta hai ki jisane avicArapUrvaka strI AdikA apaharaNa karanevAlA tathA usakA nAza karanevAlA donoM banAye vaha apanI tathA dUsaroMkI anyoMse kaise rakSA kara sakatA hai ? sAtha hI jo upadrava evaM jhagar3e karAtA hai vaha vicAraka tathA sarvajJa nahIM ho sktaa| yaha kahanA yakta nahIM ki vaha upadravarahita hai, kyoMki Izvarake kopAdi dekhA jAtA hai| ataH yadi Izvarako Apa ina saba upadravoMse dUra vItarAga evaM sarvajJa mAneM to usIko upAsya bhI svIkAra karanA cAhiye, anya dusareko nhiiN| ratnakA pArakhI kAcakA upAsaka nahIM hotaa| yaha vItarAga-sarvajJa Izvara bhI nirupAya nahIM hai / anyathA vaha na vaktA bana sakatA hai aura na sazarIrI / use vaktA mAnane para vaha sadA vaktA rahegA-avaktA kabhI nahIM bana skegaa| yadi kahA jAya ki vaha vaktA aura avaktA donoM hai, kyoMki vaha pariNAmI hai to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kAraNa, isa taraha vaha nityAnityarUpa siddha honese syAdvAdako hI siddhi karegA-kUTastha nityakI nhiiN| ___api ca, use kUTastha nitya mAnane para usake vaktApana banatA bhI nahIM hai, kyoMki usako siddha karanevAlA pratyakSAdi koI bhI pramANa nahIM hai| Agamako pramANa mAna nepara anyonyAzraya doSa hotA hai|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ spaSTa hai ki jaba vaha sarvajJa siddha ho jAya to usakA upadezarUpa Agama pramANa siddha ho aura jaba Agama pramANa siddha ho taba vaha sarvajJa siddha 1 isI taraha zarIra bhI usake nahIM banatA hai / yahA~ yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki vedarUpa Agama pramANa nahIM hai kyoMki usameM paraspara virodhI arthoMkA kathana pAyA jAtA hai / sabhI vastuoMko usameM sarvathA bhedarUpa athavA sarvathA abhedarUpa batalAyA gayA hai / isI prakAra prAbhAkara vedavAkyakA artha niyoga, bhATTa bhAvanA aura vedAntI vidhi karate haiM aura ye tInoM paraspara sarvathA bhinna haiM / aisI hAlata meM yaha nizcaya nahIM ho sakatA ki amuka artha pramANa hai aura amuka nahIM / ataH veda bhI nirupAya evaM azarIrI sarvajJakA sAdhaka nahIM hai aura isaliye nityaikAntameM sarvajJakA bhI abhAva sunizcita hai / 7. jagatkarttRtvAbhAvasiddhi kintu hA~, sopAya vItarAga evaM hitopadezI sarvajJa ho sakatA hai kyoMki usakA sAdhaka anumAna hai / vaha anumAna yaha hai - 'koI puruSa samasta padArthoMkA sAkSAtkartA hai, kyoMki jyotiSazAstrAdikA upadeza anyathA nahIM ho sktaa|' isa anumAnase sarvajJakI siddhi hotI hai / para dhyAna rahe ki yaha anumAna anupAyasiddha sarvajJakA sAdhaka nahIM hai, kyoMki vaha vaktA nahIM hai / sopAyamukta buddhAdi yadyapi vaktA haiM kintu unake vacana sadoSa honese ve bhI sarvajJa siddha nahIM hote / dUsare, bauddhoMne buddhako 'vidhUtakalpanAjAla' arthAt kalpanAoMse rahita kahakara unheM avaktA bhI prakaTa kiyA hai aura avaktA honese ve sarvajJa nahIM haiM / tathA yogoM (naiyAyikoM aura vaizeSikoM) dvArA abhimata mahezvara bhI sva-para-drohI daityAdikA sraSTA honese sarvajJa nahIM hai / yoga - mahezvara jagatkA karttA hai, ataH vaha sarvajJa hai; kyoMki binA sarvajJatAke usase isa suvyavasthita evaM sundara jagat kI sRSTi nahIM ho sakatI hai ? jaina -- nahIM, kyoMki mahezvarako jagatkarttA siddha karane vAlA koI pramANa nahIM hai / yoga -- nimna pramANa hai - 'parvata Adi buddhimAnadvArA banAye gaye haiM, kyoMki ve kArya haiM tathA jar3aupAdAna-janya haiN| jaise ghaTAdika / ' jo buddhimAn unakA karttA hai vaha mahezvara haiM / vaha yadi asarvajJa ho to parvatAdi ukta kAryoM ke samasta kArakoMkA use parijJAna na honese ve asundara, avyavasthita aura beDaula bhI utpanna ho jAyeMge / ataH parvatAdikA banAnevAlA sarvajJa hai ? jaina - yaha kahanA bhI samyak nahIM hai, kyoMki yadi vaha sarvajJa hotA to vaha apane tathA dUsaroMke ghAtaka daityAdi duSTa jIvoMkI sRSTi na karatA / dUsarI bAta yaha hai ki use Apane azarIrI bhI mAnA hai para binA zarIrake vaha jagatkA karttA nahIM ho sakatA / yadi usake zarIrakI kalpanA kI jAya to mahezvarakA saMsArI honA, usa zarIra ke liye anya anya zarIrakI kalpanA karanA Adi aneka doSa Ate haiM / ataH mahezvara jagatkAkartA nahIM hai aura taba use usake dvArA sarvajJa siddha karanA ayukta hai / - 300
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. arhatsarvajJasiddhi isa taraha na buddha sarvajJa siddha hotA hai aura na mahezvara Adi / para jyotiSazAstrAdikA upadeza sarvajJake binA sambhava nahIM hai, ataH anyayogavyavaccheda dvArA arhanta bhagavAn hI sarvajJa siddha hote haiM / mImAMsaka - arhanta vaktA haiM, puruSa haiM aura prANAdimAn haiM, ataH hama logoM kI taraha ve bhI sarvajJa nahIM haiM ? jaina - nahIM, kyoMki vaktApana AdikA sarvajJapaneke sAtha virodha nahIM hai / spaSTa hai ki jo jitanA adhika jJAnavAn hogA vaha utanA ho utkRSTa vaktA Adi hogA / Apane bhI apane mImAMsAdarzanakAra jaiminiko utkRSTa jJAnake sAtha hI utkRSTa vaktA Adi svIkAra kiyA hai / mImAMsaka - arhanta vItarAga haiM, isaliye unake icchA ke binA vacanapravRtti nahIM ho sakatI hai ? jaina - yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki icchA ke binA bhI sote samaya athavA gotraskhalana AdimeM vacanapravRtti dekhI jAtI hai aura icchA karanepara bhI mUrkha zAstravaktA nahIM ho pAtA / dUsare, sarvajJake nirdoSa icchA mAnane meM bhI koI bAdhA nahIM hai aura usa dazA meM arhanta bhagavAn vaktA siddha haiM / mImAMsaka - - arhantake vacana pramANa nahIM haiM, kyoMki ve puruSake vacana haiM, jaise buddha ke vacana ? jaina -- yaha kathana bhI samyak nahIM hai; kyoMki doSavAn vacanoMko hI apramANa mAnA gayA hai, nirdoSa vacanoMko nahIM / ataH arhantake vacana nirdoSa honese pramANa haiM aura isaliye ve hI sarvajJa siddha haiM / 9. arthApattiprAmANyasiddhi sarvajJako siddha karane ke liye jo 'jyotiSazAstrAdikA upadeza sarvajJake binA sambhava nahIM hai' yaha arthApatti pramANa diyA gayA hai use mImAMsakoMkI taraha jaina bhI pramANa mAnate haiM, ataH use apramANa hone athavA usake dvArA sarvajJa siddha na honekI zaMkA nirmUla ho jAtI hai / athavA, arthApatti anumAnarUpa hI hai / aura anumAna pramANa hai / yadi kahA jAya ki anumAnameM to dRSTAntakI apekSA hotI hai aura usake avinAbhAvakA nirNaya dRSTAnta meM hI hotA hai kintu arthApatti meM dRSTAntakI apekSA nahIM hotI aura na usake avinAbhAvakA nirNaya dRSTAnta meM hotA hai apitu pakSa meM hI hotA hai, to yaha kahanA ThIka nahIM; kyoMki donoMmeM koI bheda nahIM haidonoM hI jagaha avinAbhAvakA nizcaya pakSa meM hI kiyA jAtA hai / sarva vidita hai ki advaitavAdiyoMke liye pramANoMkA astitva siddha karaneke liye jo 'iSTasAdhana' rUpa anumAna pramANa diyA jAtA hai usake avinAbhAvakA nizcaya pakSameM hI hotA hai kyoMki vahA~ dRSTAntakA abhAva hai / ataH jisa taraha yahA~ pramANoM ke astitvako siddha karane meM dRSTAntake binA bhI pakSa meM hI avinAbhAvakA nirNaya ho jAtA hai usI taraha anya hetuoM meM bhI samajha lenA caahie| tathA isa avinAbhAvakA nirNaya vipakSa meM bAdhaka pramANake pradarzana evaM tarka se hotA hai / pratyakSAdise usakA nirNaya asambhava hai aura isI liye vyApti evaM avinAbhAvako grahaNa karane rUpase tarkako pRthak pramANa svIkAra kiyA gayA hai / ataH arthApatti apramANa nahIM hai / 10. vedapauruSeyatvasiddhi mImAMsaka - jyotiSazAstrAdikA upadeza apauruSeya vedase saMbhava hai, ataH usake liye sarvajJa svIkAra karanA ucita nahIM hai ? - 301 -
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ jena - nahIM, kyoMki veda pada-vAkyAdirUpa hoMne se pauruSeya hai, jaise bhArata Adi zAstra / mImAMsaka - vedameM jo varNa haiM ve nitya haiM, ataH unake samUharUpa pada aura padoMke samUharUpa vAkya nitya honese unakA samUharUpa veda bhI nitya hai - vaha pauruSeya nahIM hai ? jaina - nahIM, kyoMki varNa bhinna-bhinna dezoM aura kAloMmeM bhinna-bhinna pAye jAte haiM, isaliye ve anitya haiM / dUsare, oTha, tAlu, Adike prayatnapUrvaka ve hote haiM aura jo prayatnapUrvaka hotA hai vaha anitya mAnA gayA hai| jaise ghaTAdika / momAMsaka -- pradIpAdikI taraha varNoMkI oTha, tAlu Adike dvArA abhivyakti hotI hai--utpatti nahIM / dUsare, 'yaha vahI gakArAdi hai' aisI prasiddha pratyabhijJA honese varNa nitya haiM ? jaina -- nahIM; oTha, tAlu Adi varNoMke vyaMjaka nahIM haiM ve unake kAraka haiM / jaise daNDAdika ghaTAdike kAraka haiM / anyathA ghaTAdi bhI nitya ho jAyeMge / kyoMki hama bhI kaha sakate haiM ki daNDAdika ghaTAdi ke vyaMjaka haiM kAraka nahIM / dUsare, vahI maiM hU~' isa pratyabhijJAse eka AtmAkI bhI siddhikA prasaMga AvegA / yadi ise bhrAnta kahA jAya to ukta pratyabhijJA bhI bhrAnta kyoM nahIM kahI jA sakatI hai / mImAMsaka - Apa varNoMko pudgalakA pariNAma mAnate haiM kintu jar3a pudgalaparamANuoMkA sambandha svayaM nahIM ho sakatA / isake sivAya, ve eka zrotAke kAmameM praviSTa ho jAnepara usI samaya anya ke dvArA sune nahIM jA sakeMge ? jaina - yaha bAta to varNoMkI vyaMjaka dhvaniyoMmeM bhI lAgU ho sakatI 1 kyoMki ve na to varNarUpa haiM aura na svayaM apanI vyaMjaka haiM / dUsare, svAbhAvika yogyatArUpa saMketase zabdoMko hamAre yahA~ arthapratipatti karAne vAlA svIkAra kiyA gayA hai aura lokameM saba jagaha bhASAvargaNAe~ mAnI gaI haiM jo zabda rUpa banakara sabhI zrotAoM dvArA sunI jAtI haiM / mImAMsaka - 'vedakA adhyayana vedake adhyayanapUrvaka hotA hai, kyoMki vaha vedakA adhyayana hai, jaise AjakalakA vedAdhyayana / ' isa anumAnase veda apauruSeya siddha hotA hai ? jaina - nahIM, kyoMki ukta hetu aprayojaka hai-- hama bhI kaha sakate haiM ki 'piTakakA adhyayana piTakake adhyayanapUrvaka hotA hai, kyoMki vaha piTakakA adhyayana hai, jaise AjakalakA piTakAdhyayana / ' isa anumAna se piTaka bhI apauruSeya siddha hotA hai / mImAMsaka bAta yaha hai ki piTakameM to bauddha kartAkA smaraNa karate haiM aura isaliye vaha apauruSeya siddha nahIM ho sakatA / kintu vedameM karttAkA smaraNa nahIM kiyA jAtA, ataH vaha apauruSeya siddha hotA hai ? jaina - yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki yadi bauddhoMke piTaka sambandhI kartR smaraNako Apa pramANa mAnate haiM to ve vedameM bhI aSTakAdikako karttA smaraNa karate haiM arthAt vedako bhI ve sakartRka batalAte haiM, ataH use bhI pramANa svIkAra kriye| anyathA donoM ko apramANa kahie / ataH karttAke asmaraNase bhI veda apauruSeya siddha nahIM hotA aura usa hAlata meM vaha pauruSeya hI siddha hotA hai / 11. parataH prAmANyasiddhi mImAMsaka - veda svataH pramANa hai, kyoMki sabhI pramANoMkI pramANatA hamAre yahAM svataH hI mAnI gaI hai, ataH vaha pauruSeya nahIM hai ? - 302 -
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-nahIM, kyoMki apramANatAkI taraha pramANoMkI pramANatA bhI svataH nahIM hotI, guNAdi sAmagrose vaha hotI hai / indriyoMke nirdoSa-nirmala honese pratyakSa meM, trirU patAsahita hetuse anumAnameM aura AptadvArA kahA honese AgamameM pramANatA mAnI gaI hai aura nirmalatA Adi hI 'para' haiM, ataH pramANatAkI utpatti parase siddha hai aura jJapti bhI anabhyAsa dazAmeM parase siddha hai / hA~, abhyAsadazAmeM jJapti svataH hotI hai / ataH parase pramANatA siddha ho jAne para koI bhI pramANa svataH pramANa siddha nahIM hotA aura isaliye veda pauruSeya hai tathA vaha sarvajJakA bAdhaka nahIM hai| 12. abhAvapramANadUSaNasiddhi ____ abhAva pramANa bhI sarvajJakA bAdhaka nahIM hai, kyoMki bhAvapramANase atirikta abhAvapramANakI pratIti nahIM hotI / prakaTa hai ki 'yahA~ ghar3A nahIM haiM' ityAdi jagaha jo abhAvajJAna hotA hai vaha pratyakSa, smaraNa aura anumAna ina tIna jJAnoMse bhinna nahIM hai / 'yahAM' yaha pratyakSa hai, 'ghar3A' yaha pUrva dRSTa ghar3ekA smaraNa hai aura 'nahIM hai' yaha anupalabdhijanya anumAna hai| yahAM aura koI grAhya hai nahIM, jise abhAvapramANa jaane| dUsare, vastu bhAvAbhAvAtmaka hai aura bhAvako jAnanevAlA bhAvapramANa hI usase abhinna abhAvako bhI jAna letA hai, ataH usako jAnaneke liye abhAvapramANakI kalpanA nirarthaka hai / ataeva vaha bhI sarvajJakA bAdhaka nahIM hai| 13. tarkaprAmANyasiddhi sarvajJakA bAdhaka jaba koI pramANa siddha na ho sakA to mImAMsaka eka antima zaMkA aura uThAtA hai| vaha kahatA hai ki sarvajJako siddha karane ke liye jo hetu Upara diyA gayA hai usake avinAbhAvakA jJAna asaMbhava hai; kyoMki usako grahaNa karane vAlA tarka apramANa hai aura usa hAlatameM anya anumAnase sarvajJakI siddhi nahIM ho sakatI hai ? para usakI yaha zaMkA bhI nissAra hai kyoMki vyApti (avinAbhAva) ko pratyakSAdi koI bhI pramANa grahaNa karane meM samartha nahIM hai / vyApti to sarvadeza aura sarvakAlako lekara hotI hai aura pratyakSAdi niyata deza aura niyata kAlameM hI pravRtta hote haiN| ataH vyAptiko grahaNa karane vAlA tarka pramANa hai aura usake pramANa siddha ho jAnepara ukta sarvajJa sAdhaka hetuke avinAbhAvakA jJAna usake dvArA pUrNataH sambhava hai| ataH ukta hetumeM asiddha, viruddha, anaikAntika Adi koI bhI doSa na honese usase sarvajJakI siddhi bhalI bhAMti hotI hai| 14. guNa-guNIabhedasiddhi vaizeSika guNa-guNI, AdimeM sarvathA bheda svIkAra karate haiM aura samavAya sambandhase unameM abhedajJAna mAnate haiM / parantu vaha ThIka nahIM hai; kyoMki na to bhinna rUpase guNa-guNI AdikI pratIti hotI hai aura na unameM abhedajJAna karAne vAle samavAyakI / yadi kahA jAya ki 'isameM yaha hai' isa pratyayase samavAyakI siddhi hotI hai to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki 'isa guNAdimeM saMkhyA hai' yaha pratyaya bhI ukta prakArakA hai kintu isa pratyayase guNAdi aura saMkhyAmeM vaizeSikoMne samavAya nahIM maanaa| ataH ukta pratyaya samavAyakA prasAdhaka nahIM hai| agara kaheM ki do gandha, chaha rasa, do sAmAnya, bahuta vizeSa, eka samavAya ityAdi jo guNAdikameM saMkhyAkI pratIti hotI hai vaha kevala aupacArika hai kyoMki upacArase hI guNAdikameM saMkhyA svIkAra kI gaI hai, to unameM 'pRthaktva' guNa bhI upacArase svIkAra karie aura usa dazAmeM apRthaktva unameM vAstavika mAnanA par3egA, jo vaizeSikoM ke liye aniSTa hai| ataH yadi pRthaktvako unameM vAstavika mAneM to saMkhyAko bhI guNAdimeM -303
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstavika ho mAneM / aura taba unameM eka tAdAtmya sambandha hI siddha hotA hai--samavAya nahIM / ataeva guNAdikako guNI Adise kathaMcit abhinna svIkAra karanA cAhie / brahmadUSaNasiddhi brahmAdvaitavAdiyoM dvArA kalpita brahma aura avidyA na to svataH pratIta hote haiM, anyathA vivAda hI na hotA, aura na pratyakSAdi anya pramANoMse; kyoMki dvaitakI siddhikA prasaMga AtA hai / dUsare, bhedako mithyA aura abhedako samyaka batalAnA yuktisaMgata nahIM hai| kAraNa, bheda aura abheda donoM rUpa hI vastu pramANase pratIta hotI hai / ataH brahmavAda grAhya nahIM hai / antima upalabdha khaNDita prakaraNa zaMkA-bheda aura abheda donoM paraspara viruddha honese ve donoM eka jagaha nahIM bana sakate haiM, ataH unakA pratipAdaka syAdvAda bhI grAhya nahIM hai ? samAdhAna nahIM, kyoMki bhinna-bhinna apekSAoMse ve donoM eka jagaha pratipAdita haiM-paryAthoMkI apekSA bheda aura dravyakI apekSA abheda batalAyA gayA hai aura isa taraha unameM koI virodha nahIM hai / eka hI rUpAdikSaNako jaise bauddha pUrva kSaNakI apekSA kAraNa aura uttara kSaNakI apekSA kArya donoM svIkAra karate haiM aura isameM ve koI virodha nahIM maante| usI taraha prakRtameM bhI samajhanA caahie| anyApohakRta ukta bheda mAnane meM sAMkaryAdi doSa Ate haiM / ataH syAdvAda vastukA samyak vyavasthApaka honese sabhIke dvArA upAdeya evaM AdaraNIya hai| 2. vAdIbhasiMhamUri (ka) vAdIbhasiMha aura unakA samaya granthake prArambhameM isa kRtiko vAdIbhasiMsUrikI prakaTa kiyA gayA hai tathA prakaraNoMke antameM jo samAptipuSpikAvAkya diye gaye haiM unameM bhI use vAdIsiMhasUrikI hI racanA batalAyA gayA hai, ataH yaha nissandeha hai ki isa kRtike racayitA AcArya vAdIbhasiMha haiM / aba vicAraNIya yaha hai ki ye vAdIbhasiMha kaunase vAdIbhasiMha haiM aura ve kaba hue haiM-unakA kyA samaya hai ? Age inhIM donoM bAtoMpara vicAra kiyA jAtA hai / 1. AdipurANake kartA jinasenasvAmIne, jinakA samaya I0 838 hai, apane AdipurANa meM eka 'vAdisiMha' nAmake AcAryakA smaraNa kiyA hai aura unheM utkRSTa koTikA kavi, vAgmI tathA gamaka batalAyA hai / yathA kavitvasya parA sImA vAgmitvasya paraM padam / gamakatvasya paryanto vAdisiMho'ryate na kaiH / / 1. yathA-'iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviracitAyAM syAdvAdasiddhau cArvAka prati jIvasiddhiH // 1 // ityAdi / -304
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. pArzvanAthacaritakAra vAdirAjasUri (I0 1025) ne bhI pArzvanAthacaritameM 'vAdisiMha' kA samullekhana kiyA hai aura unheM syAdvAdavANIkI garjanA karanevAlA tathA dignAga aura dharmakIrtike abhibhAnako cUra-cUra karanevAlA prakaTa kiyA hai / yathA syAdvAdagiramAzritya vAdisiMhasya gjite| diDnAgasya madadhvaMse kIrtibhaGgo na durghaTaH // 3. zravaNavelagolAkI malliSeNaprazasti (I0 1128) meM eka vAdIbhasiMhasUri aparanAma gaNabhRta (AcArya) ajitasenakA guNAnuvAda kiyA gayA hai aura unheM syAdvAdavidyAke pAragAmiyoM dvArA AdarapUrvaka satata vandanIya aura logoMke bhArI Antara tamako nAza karaneke liye pRthivIpara AyA dUsarA sUrya batalAyA gayA hai / isake alAvA, unheM apanI garjanAdvArA vAdi-gajoMko zIghra cupa karake nigraharUpI jIrNa gaDDhe meM paTakanevAlA tathA rAjamAnya bhI kahA gayA hai / yathA vande vanditamAdarAdaharaharasyAdvAdavidyAvidAM / svAnta-dhvAnta-vitAna-dhUnana-vidhau bhAsvantamanyaM bhuvi / bhaktyA tvA'jitasenamAnatikRtAM yatsanniyogAnmana:padmaM sadma bhavedvikAsa-vibhavasyonmukta-nidrAbharaM // 54 // mithyA-bhASaNa-bhUSaNaM pariharetauddhatyamunmuJcata, syAdvAdaM vadatAnameta vinayAdvAdIbhakaNThIravaM / no cettadgurujita-zra ti-bhaya-bhrAntA stha yUyaM yatastUNaM nigrahajIrNakUpakuhare vAdi-dvipAH pAtinaH // 55 // sakala bhuvanapAlAnamramUvibaddhasphurita-mukuTa cUDAlIDha-pAdAravindaH / madavadakhila-vAdIbhendra-kumbhaprabhedI, gaNabhRdajitaseno bhAti vAdIbhasiMhaH ||57||-shilaalekh naM0 54 (67) / 4. aSTasahasrIke TippaNakAra laghusamantabhadrane bhI apane TippaNake prArambhameM eka vAdIbhasiMhakA ullekha nimna prakAra kiyA hai-- 'tadevaM mahAbhAgaistArkikArupajJAtAM zrImatA vAdIbhasiMhenopalAlitAmAptamImAMsamalaMcikIrSavaH syAdvAdodbhAsisatyavAkyamANikyamakArikAghaTamadekaTakArAH sRrayo vidyAnandasvAminastadAdI pratijJAzlokamekamAha / ' --aSTasahasrI Ti0 pR0 1 / yahA~ laghusamantabhadra (vikramako 13vIM zatI) ne vAdIbhasiMhako samantabhadrAcAryaracita AptamImAMsAkA upalAlana (paripoSaNa) kartA batalAyA hai / yadi laghusamantabhadra kA yaha ullekha abhrAnta hai to kahanA hogA ki vAdIbhasiMhane AptamImAMsApara koI mahattvakI TIkA likhI hai aura usake dvArA AptamImAMsAkA unhoMne paripoSaNa kiyA hai| zrI paM0 kailAzacandra jI zAstrIne' bhI isako sambhAvanA kI hai aura usameM AcArya vidyAnandake aSTasahasrI gata 'atra zAstraparisamAptau kecididaM maGgalavacanamanumanyante' zabdoMke sAtha uddhRta 'jayati jagati' Adi padyako pramANarUpameM prastuta kiyA hai| koI Azcarya nahIM ki AptamImAMsApara vidyAnandake pUrva laghusamantabhadradvArA ullikhita vAdIbhasiMhane TIkA racI ho aura jisase hI laghusamantabhadrane unheM AptamImAMsA 1. nyAyaku0, pra0 bhA0, prastA0 pR0 111 /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA upalAlanakartA kahA hai aura vidyAnandane 'kecit' zabdoMke sAtha unhIMko TIkAke ukta 'jayati' Adi samAptimaGgalako aSTasahasrIke antameM apane tathA akalaGkadevake samAptimaGgalake pahale uddhRta kiyA hai| 5. kSatracUr3AmaNi aura gadyacintAmaNi kAvyagranthoMke kartA vAdIbhasiMha sUri ati vikhyAta aura suprasiddha haiN| 6. paM0 ke0 bhujabalIjI zAstrI' I0 1090 aura I0 1147 ke naM0 3 tathA 37 ke do zilAlekhoMke AdhArase eka vAdIbhasiMha (apara nAma ajitasena) kA ullekha karate haiM / 7. zrutasAgarasUrine bhI somadevakRta yazastilaka (AzvAsa 2-126) kI apanI TIkAmeM eka vAdIbhasiMhakA nimna prakAra ullekha kiyA hai aura unheM somadevakA ziSya kahA hai: 'vAdobhasiMho'pi madIyaziSyaH zrIvAdirAjo'pi madIyaziSyaH / ityuktatvAcca / / vAdisiMha aura vAdIsiMhake ye sAta ullekha hai jo aba takakI khojake pariNAmasvarUpa vidvAnoMko jaina sAhitya meM mile haiN| aba dekhanA yaha hai ki ve sAtoM ullekha bhinna-bhinna haiM athavA eka ? antima ullekhako premIjI3, paM0 kailAzacandra jI Adi vidvAn abhrAnta aura avizvasanIya nahIM mAnate, jo ThIka bhI hai, kyoMki isameM unakA hetu hai ki na to vAdIbhasiMhane hI apaneko somadevakA kahIM ziSya prakaTa kiyA aura na vAdirAjane hI apaneko unakA ziSya batalAyA hai| pratyata vAdIsiMhane to puSpasena muniko aura vAdirAjane matisAgarako apanA guru batalAyA hai| dUsare, somadevane ukta vacana kisa graMtha aura kisa prasaGgameM kahA, yaha somadevake upalabdha granthoMparase jJAta nahIM hotA / ataH jabataka anya pramANoMse usakA samarthana nahIM hotA tabataka use pramANakoTimeM nahIM rakhA jA sktaa| zeSa ullekhoMmeM merA vicAra hai ki tIsarA aura chaThA ye do ullekha abhinna haiM tathA unheM eka dUsare vAdIbhasiMhake honA cAhie, jinakA dUsarA nAma malliSaNaprazasti aura nirdiSTa zilAlekhoMmeM ajitasena muni athavA ajitasena paNDitadeva bhI pAyA jAtA hai tathA jinake ukta prazastimeM zAntinAtha aura padmanAbha aparanAma zrIkAnta aura vAdikolAhala nAmake do ziSya bhI batalAye gaye haiN| ina malliSaNaprazasti aura zilAlekhoMkA lekhanakAla I0 1128, I0 1090 aura I0 1147 hai aura isaliye ina vAdIbhasiMhakA samaya lagabhaga I0 1065 se I0 1150 taka ho sakatA hai| bAkIke cAra ullekha-pahalA, dUsarA, cauthA aura pAMcavA~ prathama vAdIbhasiMhake honA cAhie, jinheM 'vAdisiMha' nAmase bhI sAhityameM ullekhita kiyA gayA hai / vAdIbhasiMha aura vAdisiMhake arthameM koI bheda nahIM hai-donoMkA eka hI artha hai / vAdirUpI gajoMke liye siMha aura vAdiyoMke liye siMha eka hI bAta hai| aba yadi yaha sambhAvanA kI jAya ki kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNi kAvyagraMthoMke kartA vAdIbhasiMhasUri hI syAdvAdasiddhikAra haiM aura inhIMne AptamImAMsApara vidyAnandase pUrva koI TIkA athavA vRtti 1. dekho, jainasiddhAntabhAskara bhAga 6, ki0 2 pR0 78 / 2. dekho, bra0 zItalaprasAdajI dvArA saGkalita tathA anuvAdita 'madrAsa va maisUra prAntake prAcIna smAraka' nAmaka pustaka / 3. dekho, jainasAhitya aura itihAsa pR0 480 / 4, dekho, nyAyakumada, pra0 bhA0, prastA0 pR0 112 / -- 306 -
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhI hai jo ladhusamantabhadrake ullekha tathA vidyAnandake 'kecit' zabdake sAtha uddhRta 'jayati jagati' Adi padya parase jAnI jAtI hai tathA inhIM vAdIbhasiMhakA 'vAdisiMha' nAmase jinasena aura vAdirAjasUrine bar3e sammAnapUrvaka smaraNa kiyA hai / tathA 'sthAdvAdagiramAzritya vAdisiMhasya gajite' vAkyameM vAdirAjane 'syAdvAdagira' padake dvArA inhIMkI prastuta syAdvAdasiddhi jaisI syAdvAdavidyAse paripUrNa kRtiyoMkI ora izArA kiyA hai to koI anucita mAlUma nahIM hotaa| isake aucityako siddha karanevAle nIce kucha pramANa bhI upasthita kiye jAte haiN| (1) kSatracUDAmaNi aura gadya cintAmaNike maGgalAcaraNoMmeM kahA gayA hai ki jinendra bhagavAn bhaktoMke samI hita (jinezvara-padaprApti) ko puSTa kareM-deveM / yathA (ka) zrIpatirbhagavAnpuSyAdbhaktAnAM vaH samIhitam / yadbhaktiH zulkatAmeti muktikanyAkaragrahe ||1||-ksstrcuu0 1-1 / ' (kha) zriyaH patiH puSyatu vaH samIhitaM, trilokarakSAnirato jinezvaraH / / yadIyapAdAmbujabhaktizIkaraH, surAsurAdhIzapadAya jAyate / / -gadya ci0 pR0 1 / lagabhaga yahI syAdvAdasiddhike maGgalAcaraNameM kahA gayA hai(ga) namaH zrIvarddhamAnAya svAmine vishvvedine| nityAnanda-svabhAvAya bhakta-sArUpya-dAyine / / 1-1 / / (2) jisa prakAra kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNike pratyeka lambake antameM samAptipuSpikAvAkya die hai vaise hI syAdvAdasiddhike prakaraNAntameM ve pAye jAte haiM / yathA (ka) 'iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviracite gadyacintAmaNau sarasvatIlambho nAma prathamo lambaH'-kSatracUDA0 / (kha) 'iti zrImadvAdIsiMhasariviracite gadya cintamaNI sarasvatIlambho nAma prathamo lambaH |'--dycintaamnni / (ga) 'iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviracitAyAM syAdvAdasiddhau cArvAkaM prati jIvasiddhiH |'--syaadvaadsiddhi / (3) jisa taraha kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNimeM yatra kvacit nIti, tarka aura siddhAntakI puTa upalabdha hotI hai usI taraha vaha prAyaH syAdvAdasiddhi meM bhI upalabdha hotI hai / yathA-- (ka) 'akitamidaM vRttaM tarkarUDhaM hi nizcalam / / 1-42 // ityUhena virakto'bhUdgatyadhInaM hi mAnasam // 1-65 / / -kSatracUDAmaNi / (kha) 'tato hi sudhiyaH saMsAramupekSante / ' --gadyacintAmaNi pR0 78 / 'evaM paragativirodhinyA......... cArvAkamatasabrahmacAriNyA rAjyazriyA parigRhItAH kSitipatisutA .... naiyAyikanirdiSTanirvANapadapratiSThitA iva"... "kApilakalpitapuruSA iva " prakRtivikAraparaM vaMcanaM pratipAdayanti / ' -gadyaci0 pR0 66 -307
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'yato'bhyudayanizreyasasiddhiH sa dharmaH / sa ca samyagdarzanajJAnacAritrAtmakaH / adharmastu tdvipriitH|' -gadya0 pR0 243 / (ga) 'tadupAyaM tato vakSye na hi kAryamahetukam // 1-2 / / na hyavAstavataH kArye kalpitAgnezca dAhavat / 2-48 // na hi svAnyAtikRtvaM syAdvirAge vizvavedini // 7-22 // satyevAtmani dharme ca saukhyopAye sukhArthibhiH / dharma eva sadA kAryo na hi kAryamakAraNe / / 1-24 / / -syAdvA0 / ina tulanAtmaka kucha uddharaNoMparase sambhAvanA hotI hai ki kSatracUDAmaNi tathA gadyacintAmaNike kartA vAdIbhasiMhasUri aura syAdvAdasiddhike kartA vAdIbhasiMhasUri abhinna haiM--eka hI vidvAnkI ye tInoM kRtiyA~ / ina kRtiyoMse unakI utkRSTa kavi. utkRSTa vAdI aura utkRSTa dArzanikakI khyAti aura prasiddhi bhI yathArtha jaMcatI hai| dvitIya vAdIbhasiMhakI bhI jo isI prakArakI khyAti aura prasiddhi zilAlekhoMmeM ullikhita pAI jAtI hai aura jisase vidvAnoMko yaha bhrama huA hai ki ve donoM eka haiM vaha hameM prathama vAdobhasiMhakI chApa (anukRti) jAna par3atI hai| isa prakArake prayatnake jaina sAhityameM aneka udAharaNa milate haiM / tattvArthazlokavAtika Adi mahAn dArzanika graMthoMke kartA AcArya vidyAnandakI jainasAhityameM jo bhArI khyAti aura prasiddhi hai vaisI hI khyAti aura prasiddhi IsAko 16vIM zatAbdAmeM hue eka dusare vidyAnandikI humbuccake zilAlekhoM aura vartamAnamunIndrake dazabhaktyAdimahAzAstrameM vaNita milatI hai aura jisase vidvAnoMko ina donoMke aikyameM bhrama huA hai, jisakA nirAkaraNa vidyAnandakI svopajJa TIkA sahita 'Apta-parIkSA kI prastAvanAmeM kiyA gayA hai| ho sakatA hai ki prathama nAmavAle vidvAnko taraha usI nAmavAle dUsare vidvAn bhI prabhAvazAlI rahe hoN| ataH 8vIM-9vIM zatAbdIse 12vIM zatAbdI taka vibhinna vAdIbhasiMhoMkA astitva mAnanA caahie| yahAM yaha ullekhanIya hai ki ukta graMthoMke kartA vAdIbhasiMhake kavi aura syAdvAdI honeke unake granthoMmeM pracura bIja bhI milate haiN| aba inake samayapara vicAra kiyA jAtA hai / 1. svAmIsamantabhadraracita ratnakaraNDaka aura AptamImAMsAkA kramazaH kSatracUr3AmaNi aura syAdvAdasiddhipara spaSTa prabhAva hai / yathA(ka) zvA'pi devo'pi devaH zvA jAyate dharma-kilviSAt / -ratnakaraNDa0, zloka 29 / devatA bhavitA zvApi devaH zvA dharma-pApataH / -kSatracUDAmaNi 11-77 (kha) kuzalAkuzalaM karma paralokazca na kvacit / Apta, mI0, zlo0 8 // kuzalAkuzalatvaM ca na cetta dAtRhiMsrayoH / / / -syA0 3-50 / ataH vAdIbhasiMhasari svAmI samantabhadrake pazcAdvartI vikramakI dUsarI-tIsarI zatAbdIke bAdake vidvAn haiN| 1. dekho, prastAvanA pR0 8 / -308
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. akalaGkadevake nyAyavinizcayAdi granthoMkA bhI syAdvAdasiddhipara asara hai jisake tIna tulanAtmaka namUne isa prakAra haiM (1) asiddhamidharmatve'pyanyathAnupattimAn / hetureva yathA santi pramANAnISTasAdhanAt / / -nyAyavini0 kA0 176 / pakSadharmatva-vaikalye'pyanyathAnupapattimAn // hetureva yathA santi pramANAnISTasAdhanAt / -syA0-4-87,88 / (2) samavAyasya vRkSo'tra shaakhaasvityaadisaadhnaiH|| ananyasAdhanaiH siddhiraho lokottarA sthitiH / / -nyAyavi0 kA0 103, 104 iha zAkhAsu vRkSo'yamiti smbndhpuurvikaa| buddhirihedaMbuddhitvAtkuNDe dadhIti buddhivat / / -syA0 5-8 / (3) apramattA vivakSeyaM anyathA niyamAtyayAt / iSTaM satyaM hitaM vaktumicchA doSavatI katham / / __-nyAyavi0 kA0 356 / sArvajJasahajecchA tu virAge'pyasti, sA hi na / rAgAdyupahattA tasmAdbhavedvaktaiva sarvavit // -syA0 8-10 / ataH vAdIbhasiMha akalaGkadevake arthAt vikramakI sAtavIM zatAbdIke uttaravartI vidvAn haiM / 3. prastuta syAdvAdasiddhike chaThe prakaraNakI 19vIM kArikAmeM bhaTTa aura prabhAkarakA nAmollekha karake unake abhimata bhAvanA-niyogarUpa vedavAkyArthakA nirdeza kiyA gayA hai| isake alAvA, kumArilabhaTTake mImAMsAzlokavArtikase kaI kArikAe~ bhI uddhRta karake unakI AlocanA kI gaI hai| kumArilabhaTTa aura prabhAkara samakAlIna vidvAn hai tathA IsAkI sAtavIM zatAbdI unakA samaya mAnA jAtA hai, ataH vAdIbhasiMha inake uttaravartI haiN| 4. bauddha vidvAn zaGkarAnandako apohasiddhi aura pratibandhasiddhikI AlocanA syAdvAdasiddhike tIsarecauthe prakaraNoMmeM kI gaI mAlUma hotI hai| zaGkarAnandakA samaya rAhula sAMkRtyAyanane I0810 nirdhArita kiyA hai|' zaGkarAnandake uttarakAlIna anya vidvAnkI AlocanA athavA vicAra syAdvAdasiddhimeM pAyA jAtA ho, aisA nahIM jAna pdd'taa| ataH vAdIbhasiMhake samayakI pUrvAvadhi zaGkarAnandakA samaya jAnanA caahiye| arthAt IsAkI 8vIM zatI inakI pUrvAvadhi mAnanemeM koI bAdhA nahIM hai| aba uttarAvadhike sAdhaka pramANa diye jAte haiM 1. tAmila-sAhityake vidvAn paM0 svAminAthayyA aura zrI kuppUsvAmI zAstrIne aneka pramANapUrvaka yaha siddha kiyA hai ki tAmila bhASAmeM racita tiruttakkadeva kRta 'jIvakacintAmaNi' grantha kSatracaDAmaNi aura gadya cintAmaNikI chAyA lekara racA gayA hai aura jIvakacintAmaNikA ullekha sarvaprathama tAmilabhASAke periyapurANameM milatA hai jise cola-nareza kulottuGgake anurodhase zekkilAra nAmaka vidvAna ne racA mAnA jAtA 1. dekho, 'vAdanyAyakA pariziSTa A / 2. dekho, jainasAhitya aura itihAsa / -309
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| kulottuGgakA rAjyakAla vi0 saM0 1137 se 1175 (I0 1080 se I0 1118) taka hai / ataH vAdIbhasiMha isase pUrvavartI haiM-bAdake nhiiN| 2. zrAvakake ATha mUlaguNoMke bAremeM jinasenAcAryake pUrva eka hI paramparA thI aura vaha thI svAmI samantabhadrakRta ratnakaraNDakazrAvakAcAra pratipAdita / jisameM tIna makAra ( madya, mAMsa aura madhu) tathA hiMsAdi pA~ca pApoMkA tyAga vihita hai| jinasenAcAryane ukta paramparAmeM kucha parivartana kiyA aura madhuke sthAnameM juAko rakhakara madya, mAMsa, juA tathA pA~ca pApoMke parityAgako aSTa mUlagaNa btlaayaa| usake bAda somadevane tIna makAra aura pAMca udumbara phaloMke tyAgako aSTa mUlaguNa kahA, jisakA anusaraNa paM0 AzAdharajI Adi vidvAnoMne kiyA hai / parantu vAdIbhasiMhane kSatracUDAmaNimeM svAmI samantabhadra pratipAdita pahalI paramparAko hI sthAna diyA hai aura jinasena AdikI paramparAoMko sthAna nahIM diyaa| yadi vAdIbhasiMha jinasena aura somadevake uttarakAlIna hote to ve bahata sambhava thA ki unakI paramparAko dete athavA sAthameM unheM bhI dete| jaisA ki paM0 AzAdharajI Adi uttaravartI vidvAnoMne kiyA hai / isake alAvA, jinasena (I0 838) ne AdipurANameM inakA smaraNa kiyA hai, jaisAki pUrva meM kahA jA cakA hai / ataH vAdIbhasiMha jinasena aura somadevase, jinakA samaya kramazaH IsAkI navamI aura dazamI zatAbdI hai. pazcAdvartI nahIM haiM-pUrvavartI haiM / 3. nyAyamaJjarIkAra jayantabhaTTane kumArilakI mImAMsAzlokavAtika gata 'vedasyAdhyayanaM sarva' isa, vedakI apauruSeyatAko siddha karane ke liye upasthita kI gaI anumAnakArikAkA nyAyamaJjarImeM sambhavataH sarva prathama 'bhAratAdhyayanaM sarva' isa rUpase khaNDana kiyA hai, jisakA anusaraNa uttaravartI prabhAcandra, abhayadeva devasUri', prameyaratnamAlAkAra anantavIrya prabhRti tAkikoMne kiyA hai| nyAyamaJjarIkArakA vaha khaNDana isa prakAra hai 'bhArate'pyevamabhidhAtuM zakyatvAt bhAratAdhyayanaM sarvaM gurvadhyayanapUrvakaM / bhAratAdhyayanavAcyatvAdidAnIntanabhAratAdhyayanavaditi --nyAyamaM pR0 214 / parantu vAdIbhasiMhane syAdvAdasiddhi meM kumArilakI ukta kArikAke khaNDanake liye anya vidvAnoMkI taraha nyAyamaJjarIkArakA anugamana nahIM kiyaa| apitu svaracita eka bhinna kArikAdvArA usakA nirasana kiyA hai jo nimna prakAra hai piTakAdhyayanaM sarvaM tadadhyayanapUrvakam / tadadhyayanavAcyatvAdadhuneva bhavediti ||-syaa0 10-30 / isake atirikta vAdIbhasiMhane koI pAMca jagaha aura bhI isI syAdvAdasiddhimeM piTakakA hI ullekha kiyA hai, jo prAcIna paramparAkA dyotaka hai| aSTazatI aura aSTasahasrI (10 237) meM akalaGkadeva tathA unake anugAmI vidyAnandane bhI isI (piTakatraya) kA hI ullekha kiyA hai / 1. ahiMsA satyamasteyaM svstrii-mitvsuu-grhau| madyamAMsamadhutyAgaisteSAM mUlaguNASTakam ||-ksstr0 7-23 / 2. dekho, nyAyakumuda pR0 731, prameyaka0, pR0 396 / 3. dekhA, sanmatiTI0, pR0 41 / 4. dekho, syA0 ra0, pR0 634 / 5. dekho, prameyarala0, pR0 137 /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ isase hama isa natIjepara pahu~cate haiM ki yadi vAdIsiMha nyAyamaJjarIkAra jayantabhaTTake uttaravartI hote to sambhava thA ki ve unakA anya uttarakAlIna vidvAnoM kI taraha jarUra anusaraNa karate-'bhAratAdhyayana sava' ityAdiko hI apanAte aura usa hAlatameM 'piTakAdhyayanaM sarva' isa naI kArikAko janma na dete| isase jJAta hotA hai ki vAdIbhasiMha nyAyamaJjarIkArake uttaravartI vidvAn nahIM haiN| nyAyamaJjarIkArakA samaya I0 840 ke lagabhaga mAnA jAtA hai / ataH vAdIbhasiMha inase pahaleke haiM / 4. A0 vidyAnandane AptaparIkSAmeM jagatkartRtvakA khaNDana karate hue Izvarako zarIrI athavA azarIrI mAnanemeM dUSaNa diye haiM aura usako vistRta mImAMsA ko hai / usakA kucha aMza TIkA sahita nIce diyA jAtA hai 'mahezvarasyAzarIrasya svadehanirmANAnupapatteH / tathA hidehAntarAdvinA tAvatsvadehaM janayadyadi / tadA prakRtakArye'pi dehAdhAnamanarthakam // 18 // dehAntarAtsvadehasya vidhAne cAnavasthitiH / tathA ca prakRtaM kAryaM kuryAdIzo na jAtucit / / 19 / / yathaiva hi prakRtakAryajananAyApUrvazarIramIzvaro niSpAdayati tathaiva taccharIraniSpAdanAyApUrvazarIrAntaraM niSpAdayediti kathamanavasthAM vinivAryata? yathA'nIzaH svadehasya kartA dehAntarAnmataH / pUrvasmAdityanAditvAnnAnavasthA prasajyate // 21 // tathezasyApi puurvsmaaddehaaddehaantrodbhvaat| nAnavastheti yo brUyAttasyAnIzatvamIzituH / / 22 / / anIzaH krmdehenaa'naadisntaanvtinaa| yathaiva hi sakarmANastadvanna kathamIzvaraH // 23 // prAyaH yahI kathana vAdIbhasiMhane syAdvAdasiddhiko sirpha DhAI kArikAoM meM kiyA hai aura jisakA pallavana evaM vistAra uparyukta jAna par3atA hai / ve DhAI kArikAe~ ye haiM dehArambho'pyadehasya vaktRtvavadayuktimAn / dehAntareNa dehasya yadyArambho'navasthitiH / / anAdistatra bndhshcettyktopaattshriirtaa| asmAdAdivadevA'sya jAtu naivAzarIratA // dehasyAnAditA syAdetasyAM ca pramAtyayAt / -6-10,113 / ina donoM uddharaNoMkA milAna karanese jJAta hotA hai ki vAdIbhasiMhakA kathana jahA~ saMkSipta hai vahA~ vidyAnandakA kathana kucha vistArayukta hai| isake alAvA, vAdIbhasiMhane prastuta syAdvAdasiddhi meM anekAntake yugapadanekAnta aura kramAnekAnta ye do bheda pradarzita karake unakA eka-eka svatantra prakaraNa dvArA vistArase varNana kiyA hai| vidyAnandane bhI zlokavArtika (10438) meM anekAntake ina do bhedoMkA ullekha kiyA hai / 1. dekho, nyAyaku0, dvi0 bhA0, pra0 pR0 16 ! :- 311 -
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina bAtoMse lagatA hai ki zAyada vidyAnandane vAdIbhasiMhakA anusaraNa kiyA hai| yadi yaha kalpanA ThIka ho to vidyAnandakA samaya vAdIbhasiMhakI uttarAvadhi samajhanA caahiye| yadi ve donoM vidvAna samakAlIna hoM to bhI eka dUsarekA prabhAva eka dUsarepara par3a sakatA hai aura eka dUsareke kathana evaM ullekhakA Adara eka dUsarA kara sakatA hai / vidyAnandakA samaya hamane anyatra' I0 775 se 840 anumAnita kiyA hai / 5, gadya cintAmaNi (pIThikA zloka 6) meM vAdIbhasiMhane apanA guru puSpaSeNa AcAryako batalAyA hai aura ye puSparSaNa ve hI puSpaSeNa mAlUma hote haiM jo akalaMkadevake sadharmA aura 'zatrubhayaGkara' kRSNa prathama (I0 756-772) ke samakAlIna kahe jAte haiM / aura isaliye vAdIbhasiMha bhI kRSNa prathamake samakAlIna haiM / ataH ina saba pramANoMse vAdIbhasiMhasUrikA astitva-samaya IsAko 8voM aura 9vIM zatAbdIkA madhyakAla-I0 770 se 860 siddha hotA hai| bAdhakoMkA nirAkaraNa isa samayake svIkAra karane meM do bAdhaka pramANa upasthita kiye jA sakate haiM aura ve ye haiM 1. kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNimeM jIvandhara svAmIkA caritra nibaddha hai jo guNabhadrAcAryake uttarapurANa (zaka saM0 770, I0 848) gata jIvandharacaritase liyA gayA hai| isakA saMketa bhI gadyacintAmaNike nimna padyameM milatA hai niHsArabhUtamapi bandhanatantujAtaM, mUrnA jano vahati hi prasavAnuSaGgAt / jIvandharaprabhavapuNyapurANayogAdvAkyaM mamA'pyubhayalokahitapradAyi // 9 // ataeva vAdIbhasiMha guNabhadrAcAryase pIcheke haiM / 2. suprasiddha dhArAnareza bhojakI jhUThI mRtyu ke zokapara unake samakAlIna sabhAkavi kAlidAsa, jinheM parimala athavA dUsare kAlidAsa kahA jAtA hai, dvArA kahA gayA nimna zloka prasiddha hai adya dhArA nirAdhArA nirAlambA srsvtii| paNDitA khaNDitAH sarve bhojarAje divaMgate / / aura isI zlokake pUrvArdhako chAyA satyandhara mahArAjake zokake prasaGgameM kahI gaI gadya cintAmaNikI nimna gadya meM pAI jAtI hai ___'adya nirAdhArA dharA nirAlambA srsvtii|' ataH vAdIbhasiMha rAjA bhoja (vi0 saM0 1076 se vi0 11-12) ke bAdake vidvAn haiN| ye do bAdhaka haiM jinameM pahaleke udbhAvaka zraddheya paM0 nAthUrAmajI premI haiM aura dUsareke sthApaka zrIkuppusvAmI zAstrI tathA samarthaka premIjI haiM / inakA samAdhAna isa prakAra hai 1. dekho, AptaparIkSAkI prastAvanA pR053| 2. dekho, DA0 sAlatora kRta miDiyAvala jainijma pR0 36 / 3. premIjIne jo ise 'zaka saM0 705 (vi0 saM0840) kI racanA' vatalAI hai (dekho, jainasA0 aura iti0 pR0 481) vaha presAdikI galatI jAna par3atI hai| kyoMki unhIMne use anyatra zaka saM0 770. I0 848ke lagabhagakI racanA siddha kI hai, dekho vahI pR0 514 / - 312 -
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. kavi parameSThI athavA paramezvarane jinasena aura guNabhadrake pahale 'vAgarthasaMgraha' nAmakA jagatprasiddha purANa racA hai aura jisameM vezaThazalAkA puruSoMkA carita varNita hai tathA jise uttaravartI anekoM purANakAroMne apane purANoMkA AdhAra banAyA hai| khuda jinasena aura guNabhadrane bhI apane AdipurANa tathA uttarapurANa usIke AdhArase banAye haiM, yaha premIjI svayaM svIkAra karate haiM / taba vAdIbhasiMhane bhI jIvandharacarita, jo ukta purANameM nibaddha hogA, usI (purANa) se liyA hai, yaha kahane meM bhI koI bAdhA nahIM jAna pdd'tii| gadyacintAmaNikA jo padya prastuta kiyA gayA hai usameM sirpha itanA hI kahA hai ki 'isameM jIvandharasvAmIke caritake udbhAvaka puNyapurANakA sambandha hone athabA mokSagAmI jIvandharake puNya-caritakA kathana honese yaha (merA gadyacintAmaNirUpa vAkya-samUha) bho ubhaya lokake liye hitakArI hai|' aura vaha puNyapurANa uparyukta kaviparameSThIkA vAgarthasaMgraha bhI ho sakatA hai| isake sivAya, gadyacintAmaNikArane usa jIvandhacaritako gadyacintAmaNimeM kahanekI pratijJA kI hai jise gaNadharane kahA aura aneka sUriyoM (AcAryoM) dvArA jagatmeM grantharacanAdike rUpameM prakhyApita huA hai / yathA ityevaM gaNanAyakena kathitaM puNyAsravaM zRNvatAM tajjIvandharavRttamatra jagati prakhyApitaM sUribhiH / vidyAsphatividhAyi dharmajananIvANIguNAbhyarthinAM vakSye gadyamayena vAGamayasudhAvarSeNa vAksiddhaye // 15 // dUsare, yadi kSatracUDAmaNi aura gadyaciMtAmaNi vAdIbhasiMha sUrikI antima racanAe~ hoM to gRNabhadra (I0 848) ke uttarapurANakA unameM anusaraNa mAnane meM bhI koI hAni nahIM hai| ataH vAdIbhasiMhako guNabhadrAcAryakA uttaravartI siddha karaneke liye jo ukta hetu diyA gayA hai vaha vAdIbhasiMhake uparokta samayakA bAdhaka nahIM hai / / 2. dUsarI bAdhAko upasthita karate hue usake upasthApaka zrIkuppusvAmI zAstrI aura samarthaka premIjI donoM vidvAnoMko kucha bhrAnti huI hai / vaha bhrAnti yaha hai ki gadyacintAmaNikI ukta gadya ko satyandhara mahArAjake zokake prasaGgameM kahI gaI batalAI hai kintu vaha unake zokake prasaGgameM nahIM kahI gaI / apitu kASThAGgArake hAthIko jIvandharasvAmIne kar3A mArA thA, usase kruddha hue kASThAGgArake nikaTa jaba jIvandharasvAmIko gandhoskaTane bAMdhakara bheja diyA aura kASThAGgArane unheM vadhasthAnameM lejAkara phAMsI denekI sajAkA hakma de diyA to sAre nagarameM sannATA chA gayA aura samasta nagaravAsI santApameM magna hogaye tathA zoka karane lge| isI samayakI ukta gadya hai aura jo pAMcaveM lambameM pAI jAtI hai jahA~ satyandharakA koI sambandha nahIM hai-unakA to pahale lamba taka hI sambandha hai / vaha pUrI prakRtopayogI gadya isa prakAra hai 'adya nirAzrayA zrIH, nirAdhArA dharA, nirAlambA sarasvatI, niSphalaM lokalocanavidhAnam, niHsAraH saMsAraH, nIrasA rasikatA, nirAspadA vIratA iti mithaH pravartayati praNayodagAriNIM vANIma'-10 131 / isa gadya ke pada-vAkyoMke vinyAsa aura anuprAsako dekhate hue yahI pratIta hotA hai ki yaha gadya maulika hai aura vAdIbhasiMhakI apanI racanA hai| ho sakatA hai ki ukta parimala kavine isI gadya ke padoMko apane ukta zlokameM samAviSTa kiyA ho / yadi ullikhita padyakI isameM chAyA hotI to 'adya' aura 'nirAdhArA dharA' 1. dekho DA0 e0 ena0 upAdhyekA 'kavi paramezvara yA parameSThI' zIrSaka lekha, jainasika bhA0 13, ki.2| 2. dekho, jainasAhitya aura itihAsa pR0 421 / -313 - 40
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke bIca meM 'nirAzrayA zrIH' yaha padya phira zAyada na AtA / chAyAmeM mUla hI to AtA hai| yahI kAraNa hai ki isa padako zAstrIjI aura premIjI donoM vidvAnoMne pUrvollikhita gadyameM uddhRta nahIM kiyA-use alaga karake aura 'adya' ko 'nirAdhArA dharA' ke sAtha jor3akara upasthita kiyA hai ! ataH yaha dUsarI bAdhA bhI uparokta samayako bAdhaka nahIM hai| (kha) puSpasena aura oDayadeva ___ vAdIbhasiMhake sAtha puSpasena muni aura oDayadevakA sambandha batalAyA jAtA hai / puSpasenako unakA guru aura oDayadeva unakA janma nAma athavA vAstava nAma kahA jAtA hai| isameM nimna padya pramANarUpameM diye jAte haiM puSpasenamuninAtha iti pratIto, divyo manuhRdi sadA mama sNniddhyaat| yacchaktitaH prakRtamUDhamatirjano'pi, vAdIbhasiMhamunipuGgavatAmupaiti / / zrImadvAdIbhasiMhena gadyacintAmaNiH kRtaH / stheyAdoDayadevena cirAyAsthAnabhUSaNaH // stheyAdoDayadevena vAdIbhahariNA kRtH| gdycintaamnniloke cintAmaNirivAparaH / / inameM pahalA padya gadyacintAmaNikI prArambhika pIThikAkA chaThA padya hai aura jo svayaM granthakArakA racA huA hai| isa padyameM kahA gayA hai ki ve prasiddha puSpasena munIndra divya manu-pUjya guru mere hRdaya meM sadA Asana jamAye raheM-vartamAna raheM jinake prabhAvase mujha jaisA nipaTa mUrkha sAdhAraNa AdamI bhI vAdIbhasiMha munizreSTha athavA vAdIbhasiMhasUri bana gayA / ' ataH yaha asaMdigdha hai ki vAdIbhasiMha sUrike guru puSpasena muni the-unhoMne unheM mUrkhase vidvAna aura sAdhAraNa janase munizreSTha banAyA thA aura isalie ve vAdIbhasiMhake dIkSA aura vidyA donoMke guru the| antima donoM padya, jinameM oDayadevakA ullekha hai, majhe vAdIbhasiMhake svayaMke race nahIM mAlUma hote, kyoMki prathama to jisa prazastike rUpameM ve pAye jAte haiM vaha prazasti gadya cintAmaNikI sabhI pratiyoMmeM upalabdha nahIM hai-sirpha tajorakI do pratiyoMmese eka hI pratimeM vaha milatI hai| isIliye madrita gadya cintAmaNike antameM ve alagase die gae haiM, aura zrIkuppUsvAmI zAstrIne phuTanoTameM ukta prakArakI sUcanA kI hai| dUsare, prathama zlokakA pahalA pAda aura dUsare zlokakA dUsarA pAda, tathA pahale zloka kA tIsarA pAda aura dUsare zlokakA tIsarA pAda tathA pahale zlokakA tIsarA pAda aura dUsare zlokakA pahalA pAda paraspara abhinna haiM -punarukta haiM-unase koI vizeSatA jAhira nahIM hotI aura isaliye ye donoM zithila padya vAdIbhasiMha jaise utkRSTa kavikI racanA jJAta nahIM hote| tIsare, vAdIbhasiMhasarikI prazasti denekI prakRti aura pariNati bhI pratIta nahIM hotii| unakI kSatracUDAmaNimeM bhI vaha nahIM hai aura syAdvAdasiddhi apUrNa hai, jisase usake bAremeM kucha kahA nahIM jA sktaa| ataH uparyukta donoM padya hameM anyadvArA racita evaM prakSipta jAna par3ate haiM aura isalie oDayadeva vAdIbhasiMhakA janma nAma athavA vAstava nAma thA, yaha vicAraNIya hai / hAM, vAdIbhasiMhakA janma nAma va asalI nAma koI rahA jarUra hogaa| para vaha kyA hogA, isake sAdhanakA koI dUsarA puSTa pramANa DhU~r3hanA caahie| (ga) vAdIbhasiMhakI pratibhA aura unakI kRtiyA~ AcArya jinasena tathA vAdirAja jaise pratibhAzAlI vidvAnoM evaM samartha granthakAroMne AcArya vAdIbhasiMha kI pratibhA aura vidvattAdi guNoMkA samullekha karate hue unake prati apanA mahAn AdarabhAva prakaTa kiyA
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura likhA hai ki ve sarvotkRSTa kavi, zreSThatama vAgmI aura advitIya gamaka the tathA syAdvAdavidyAke pAragAmI aura prativAdiyoMke abhimAnacUraka evaM prabhAvazAlI vidvAn the aura isaliye ve sabake sammAna yogya haiN| isase jAnA jA sakatA hai ki AcArya vAdIbhasiMha eka mahAn dArzanika, vAdI, kavi aura dRSTisampanna vidvAna the-unakI pratibhA evaM vidvattA cahamakhI thI aura unheM vidvAnoMmeM acchI pratiSThA prApta thii| inakI tIna kRtiyA~ abataka upalabdha huI haiN| ve ye haiM1. syAdvAdasiddhi-prastuta grantha hai / 2. kSatracUcaDAmaNi-yaha uccakoTikA eka nIti kAvyagrantha hai| bhAratIya kAvyasAhityameM isa jaisA nItikAvyagrantha aura koI dRSTigocara nahIM aayaa| isakI sUktiyA~ aura upadeza hRdayasparzI haiM / yaha padyAtmaka racanA hai| isameM kSatriyamakuTa jIvandharake, jo bhagavAn mahAvIrake samakAlIna aura satyandhara narezake rAjaputra the, caritakA citraNa kiyA gayA haiN| unhoMne bhagavAnase dIkSA lekara nirvANa lAbha kiyA thA aura isase pUrva apane zaurya evaM parAkramase zatraoMpara vijaya prApta karake nItipUrvaka rAjyakA zAsana kiyA thA / 3. gadyacintAmaNi-yaha granthakArakI gadyAtmaka kAvyaracanA hai| isameM bhI jIvandharakA carita nibaddha hai / racanA bar3I hI sarasa, sarala aura apUrva hai / padalAlitya, vAkyavinyAsa, anuprAsa aura zabdAvalIkI chaTA ye saba isameM maujUda hai| jaina kAvyasAhityakI vizeSatA yaha hai ki usameM sarAgatAkA varNana hote hue bhI vaha gauNa-apradhAna rahatA hai aura virAgatA evaM AdhyAtmikatA lakSya tathA mukhya varNanIya hotI hai| yahI bAta ina donoM kAvyagranthoM meM hai / kAvyagranthake premiyoMko ye donoM kAvyagrantha avazya hI par3hane yogya haiN| pramANanaukA aura navapadArthanizcaya ye do grantha bhI vAdIbhasiMhake mAne jAte hai / pramANanaukA hameM upalabdha nahIM ho sakI aura isaliye usake bAremeM nahIM kahA jA sakatA hai ki vaha prastuta vAdIbhasiMhakI hI kRti hai athavA unake uttaravartI kisI dUsare vAdIbhasiMhakI racanA hai| navapadArtha nizcaya hamAre sAmane hai aura * kiraNa 4-5 meM diyA gayA hai / isa paricayase hama isI niSkarSapara pahuMce haiM ki yaha racanA syAdvAdasiddhi jaise praur3ha granthoMke racayitAkI kRti jJAta nahIM hotI / granthakI bhASA, viSaya aura varNanazailI prAyaH utane praur3ha nahIM hai jitane unameM hai aura na granthakA jaisA nAma haiM vaisA isameM mahattvakA vivecana hai--sAdhAraNa taurase navapadArthoM ke mAtra lakSaNAdi diye gaye haiN| antaHparIkSaNaparase yaha prasiddha aura prAcIna tarka-kAvyagranthakAra vAdIsiMhasUrise bhinna aura uttaravartI kisI dUsare vAdIbhasiMhakI racanA jAna par3atI hai| granthake antameM jo samAptipuSpikAvAkya pAyA jAtA hai usameM ise 'bhaTrAraka vAdIbhasiMhasUri' kI kRti prakaTa bhI kiyA gayA hai| yaha racanA 72 anuSTrapa aura 1 mAlinI kula 73 padyoMmeM samApta hai| racanA sAdhAraNa aura aupadezika hai aura prAyaH azaddha hai| vidvAnoMko isake sAhityAdipara vizeSa vicAra karake usake samayAdikA nirNaya karanA cAhie / isa taraha grantha aura granthakArake sambandhameM kucha prakAza DAlanekA prayatna kiyA gayA hai| 1. 'iti zrIbhaTTArakavAdIbhasiMhasUriviracito navapadArthanizcayaH' /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyasaMgraha aura nemicandra siddhAntideva dravya-saMgraha prati-paricaya yahA~ dravya-saMgrahabhASAmeM upayukta pratiyoMkA paricaya diyA jAtA hai 1. ba-yaha bar3auta (meraTha)ke di0 jaina paMcAyatI mandirake zAstra-bhaNDArakI prati hai / ArambhameM hameM yahI prati prApta huI thii| isameM kula patra 46 haiN| prathama patrakA prathama pRSTha aura antima patrakA antima pRSTha khAlI haiM-unapara koI likhAvaTa nahIM hai| zeSa 45 patroM arthAt 90 pRSThoMmeM likhAvaTa hai / pratyeka pRSThakI lambAI 9.9 iMca aura caur3AI 6-6 iMca hai / pratyeka pRSThameM 13 lAineM aura eka-eka lAinameM 28 se 30 taka akSara hai| jisa paMktimeM saMyukta akSara adhika haiM unameM 28 akSara haiM aura jisameM saMyakta akSara haiM usameM 30 taka akSara hai| ullekhanIya hai ki isameM pratikA lekhana-kAla bhI diyA huA hai, jo isa prakAra hai _ 'iti dravyasaMgrahabhASA saMpUrNa / / zrI / / saMvat 1876 mAgha kRSNa 11 bhaumavAsare likhitaM mizra sukhalAla bar3autamadhye // zrI zubhaM maMgalaM dadAtu / / zrI zrI // ' -mudrita pR0 80 / isa antima puSpikA-vAkyase prakaTa hai ki yaha prati mAgha kRSNa 11 maMgalavAra saM0 1876 meM mizra sukhalAladvArA bar3autameM likhI gaI hai| yaha pratilekhana-kAla granthalekhana-kAla (saM0 1863) se kevala 13 varSa adhika hai-jyAdA bAdakI likhI yaha prati nahIM hai| phira bhI vaha itane alpakAla (13 varSa) meM itanI azuddha kaise likhI gayI ? isakA kAraNa sambhavataH vacanikAkI rAjasthAnI bhASAse lekhakakA aparicita honA yA prApta pratikA azuddha honA jAna par3atA hai, jo ho / pratidAtA lA premacandrajI sarrAphane prati-preSaka bA0 lakSmIcandrajIko yaha kahakara prati dI thI ki mUla bacanikA jyoM-kI-tyoM chape-jisa bhANa aura jina zabdoMmeM paM0 jayacandajIne TIkA kI hai ve jarUra kAyama rheN| unakI isa bhAvanAko dhyAnameM rakhA gayA hai aura paM0 jayacandajIkI bhASA evaM zabdoMmeM hI vacanikA chApI gaI hai| isa pratikI bar3auta artha sUcaka 'ba' saMjJA rakhI hai| 2. va-yaha dhyAvarake ai0 pannAlAla di0 jaina sarasvatI-bhavanakI prati hai| isameM kala patra 57 arthAta 114 pRSTha haiN| pratyeka pRSThakI lambAI maya donoM orake hA~siyoMke 10 iMca hai / 1,1 iMca patrake donoM ora hA~siyoMke rUpameM rikta hai aura mAtra 8 iMcakI lambAI meM likhAI hai| isI taraha caur3AI UparanIceke hA~siyoMsahita 5 iMca hai aura donoM ora 3,3 iMca khAlI hai tathA zeSa 31 iMca caur3AI meM likhAI hai / eka pRSThameM 10 aura eka patrameM 20 paMktiyA~ tathA pratyeka paMktimeM prAyaH 30-30 akSara haiM prati puSTa aura majabUta hai tathA zuddha aura suvAcya hai| isameM bar3Ita pratikI taraha pratilekhana-kAla upalabdha nahIM hai / jaisAki usake antima puSpikA-vAkyase spaSTa hai aura jo mudrita pR0 80 ke phuTanoTameM diyA gayA hai / isa pratikA sAMketika nAma vyAvara-bodhaka 'va' rakhA gayA hai|
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. ja-yaha jayapurake mahAvIra-bhavana sthita Amera-zAstrabhaNDArakI prati hai| isameM kula patra 52 hai, arthAt 104 pRSTha haiM / prathama patrakA prathama pRSTha khAlI hai aura usake dUsare pRSThase likhAvaTa Arambha hai / isI prakAra patra 52 ke pahale pRSThameM sirpha cAra paMktiyA~ haiN| isa pRSThakA zeSa bhAga aura dUsarA pRSTha rikta hai / isa taraha 501 patroM arthAt 1003 pRSThoMmeM likhAvaTa hai / pratyeka pRSThakI lambAI maya donoM orake hAMsiyoMke 101, 103 iMca aura caur3AI maya Upara-nIceke hAMsiyoMsahita 43, 4 iMca hai / lambAImeM 13, 11 iMcake donoM ora hAMsiye haiM tathA caur3AImeM bhI Upara-nIce 3, 3 iMca hA~siyoMkI khAlI jagaha hai / isa prakAra 8 iMca lambAI aura 31 iMca caur3AImeM likhAI hai| pratyeka pRSThameM 10 paMktiyA~ aura pratyeka paMktimeM prAyaH 32 athavA kama-bar3ha akSara pAye jAte haiM / prati puSTa, zuddha aura suvAcya hai| vyAvara-prati aura isa pratike pATha prAyaH sarvatra samAna haiM / isakA antima puSpikA-vAkya ThIka usI prakAra hai jaisA vyAvara-pratimeM hai aura jo pustaka (pR0 74) ke antameM mudrita hai| hA~, dravyasaMgraha-bhASAkA antima puSpikA-vAkya bhinna hai aura jo nimna prakAra hai : __'iti dravyasaMgrahabhASA saMpUrNa / / lipIkRtaM mANikacanda lekhaka likhApitaM sukharAma siMbharAma pApar3IvAla rUpAheDIkA zubhaM bhUyAt / ' isa puSpikA-vAkyase do bAteM jJAta hotI hai / eka yaha ki isa pratike lekhaka mANikacanda haiM aura yaha sukharAma sibharAma pApaDIvAla dvArA likhAI gaI hai| dUsarI bAta yaha dhvanita hotI hai ki sukharAma siMbharAma pApaDIvAla rUpAheDIke rahane vAle the aura sambhavataH yaha prati rUpAheDImeM hI likhI gayI hai / mAlUma par3atA hai ki yaha rUpAheDI usa samaya eka acchA sampanna kasbA hogA, jahA~ jainiyoMke aneka ghara hoMge aura unameM dhArmika jAgati acchI hogI / yaha 'rUpAheDI' jayapurake dakSiNakI ora karIba 20 mIlapara eka choTese gA~vake rUpa meM Aja bhI vidyamAna hai aura vahA~ 4, 5 jaina ghara hoMge,' aisA DA0 kastUracandrajI kAsalIvAla ke usa patrase jJAta huA jo unhoMne 29 julAI 66 ko likhaa| isa pratike prathama patrake dvitIya pRSThake madhyameM eka chaha pAMkhur3IkA sundara kamalakA AkAra lAla syAhI se banA huA hai, anya patroMmeM nahIM hai / isa pratikI jayapura-sUcaka 'ja' saMjJA rakhI hai| . grantha-paricaya prastuta mUla grantha 'dravyasaMgraha' hai aura usake kartA zrI nemicandra muni haiN| isameM unhoMne jainadarzanameM2 1. davasaMgahamiNaM........ ......"NemicaMdamuNiNA bhaNiyaM jaM / / -nemicandramuni, dravyasaMgraha gA0 58 / 2. bhAratIya darzanoMmeM vaizeSika aura mImAMsaka donoM darzana padArtha tathA dravya donoMko mAnate haiM / para unake abhimata padArtha aura dravya tathA unakI saMkhyA jaina darzanake padArthoM aura dravyoMse bilakula bhinna hai| isI prakAra nyAyadarzanameM svIkRta kevala padArtha aura sAMkhyadarzanameM mAnya kevala tattva aura unakI saMkhyA bhI jaina darzanake padArthoM tathA tattvoMse sarvathA alaga hai / bauddha darzanake cAra Aryasatya-duHkha, samudaya, mArga aura nirodha yadyapi jainadarzanake Asrava, bandha, saMvara-nirjarA aura mokSa tattvoMkA smaraNa dilAte haiM: para ve bhI bhinna hI haiM aura saMkhyA bhI bhinna hai| vedAntadarzanameM kevala eka Atmatattva hI jJAtavya aura upAdeya hai tathA vaha ekamAtra advaita hai| cArvAkadarzanameM pRthivI, jala, agni aura vAyu ye cAra bhUtatattva haiM aura jinake samudAyase caitanyakI utpatti hotI haiN| cArvAkadarzanake ye cAra bhUtatattva bhI jaina darzanake sAta tattvoMse bhinna haiN| ina darzanoMke padArtho, dravyoM aura tattvoMkA ullekha agale pAdaTippaNameM kiyA gayA hai, jo avazya jAnane yogya haiM / - 317 -
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnya chaha dravyoMkA saMkalana tathA svarUpAtmaka kathana kiyA hai| isake sAtha hI pA~ca astikAyoM, sAta tattvoM, nau padArthoM, do prakArake mokSamArgoM, pA~ca parameSThiyoM aura dhyAnakA bhI saMkSepameM pratipAdana kiyA hai / dravyoMkA kathana mukhya athavA ArambhameM honese granthakA nAma 'dravya saMgraha' rakhA gayA / yaha zabdaparimANameM laghu hote hue bhI itanA vyavasthita, sarala, vizada aura apane meM pUrNa hai ki jainadharma-sambandhI prAyaH sabhI moTI bAtoM kA isameM varNana A gayA hai aura unakA jJAna karAne meM yaha pUrNataH sakSama hai / dhyAna rahe ki eka tattvajJAnIko niHzreyasa athavA sukhakI prAptike lie jinakA samyak jJAna Ava zyaka hai unheM sAMkhyadarzanameM 25 tattvoM, nyAyadarzana meM 16 padArthoM, vaizeSikadarzanameM 6 padArthoM tathA 9 dravyoM, mImAMsAdarzana meM bhATToMke anusAra 5 padArthoM aura 11 dravyoM tathA prAbhAkaroMke anusAra 8 padArthoM aura 9 dravyoM, bauddhadarzanameM' 4 AryasatyoM evaM cArvAka darzana meM 4 bhUtatattvoMke rUpameM svIkAra kiyA gayA hai / parantu jainadarzana meM chaha dravyoM, pA~ca astikAyoM, sAta tattvoM aura nau padArthoMke rUpameM unheM mAnA gayA hai / dravya saMgrahakAra ne unake dArzanika vivecanameM na jAkara kevala unakA Agamika varNana kiyA hai, jo prastuta granthameM bar3I saralatA se upalabdha hai / (ka) viSaya isameM kula aNThAvana (58) gAthAe~ haiM, jo prAkRta bhASA meM racI gaI haiM / yadyapi isameM granthakAradvArA kiyA gayA adhikAroMkA vibhAjana pratIta nahIM hotA, tathApi brahmadevakI saMskRta TIkAke anusAra isameM tIna adhikAra aura tInoM adhikAroMke antargata ATha antarAdhikAra mAne gaye haiM / inakA viSaya-varNana isa prakAra hai : 1. yathA - 'sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH prakRtermahAn mahato'haGkAro'GkArAt paJcatanmAtrANyubhayamindriyaM tanmAtrebhyaH sthUlabhUtAni puruSa iti paJcaviMzatirgaNaH / ' - kapila, sAMkhyazAstra 1-61 / 2. ' pramANaprameyasaMzayaprayojana dRSTAntasiddhAntAvayavatarka nirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM ( padArthAnAM ) tattvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH / ' - gautama akSapAda, nyAyasUtra 1-1-1 | 3. (a) dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidharmyAbhya tattvajJAnAninnaHzreyasam / ' - kaNAda, vaizeSikadarzana 1-1-4 / vahI 1-1-5 / ( A ) ( pRthivyApastejo vAyurAkAzaM kAlo digAtmA mana iti dravyANi / ' 4. ( a ) ' dravyaguNakarmasAmAnyAbhAvabhedena paJcavidhaH padArthaH / ' bhATTamImAMsaka, P. N. Pattabhirama shastri dvArA Journal of the benares hindu university meM prakAzita 'bhaTTaprabhAkarayormatabheda:' zIrSaka nibandha pR0 331 / 5. (A) pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmazabdatamAMsi dravyANyekAdaza / ' (i) 'dravyaguNakarmasAmAnyazaktisAdRzya saMkhyAsamavAyabhedenASTavidhaH padArthaH / ' - prAbhAkaramImAMsaka, vahI pR0 331 / (I) 'pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi nava dravyANi / - prAbhAkaramImAMsaka, vahI pR0 331 / -bhATTamImAMsaka, vahI pR0 331 / - 318 -
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pahalA adhikAra 'SaDdravya-paJcAstikAya-pratipAdaka' nAmakA hai / isameM tIna antarAdhikAra haiM aura gAthAe~ haiM / prathama antarAdhikArameM caudaha gAthAoMdvArA jIvadravyakA, dvitIya antarAdhikArameM ATha gAthAoMdvArA pudagala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina pA~ca ajIvadravyoMkA aura tIsare antarAdhikArameM pA~ca gAthAoMdvArA jIva, padagala, dharma, adharma aura AkAza ina pAMca astikAyoMkA kathana hai| prathama antarA dhikArakI caudaha gAthAoMmeM bhI pahalI gAthAdvArA maGgalAcaraNa tathA zrIRSabhajinendra-pratipAdita jIva aura ajIva ina mUla do dravyoMkA nAma-nirdeza kiyA gayA hai| dUsarI gAthAdvArA jIvadravyake jIvatva, upayogamayatva, amatti kattatva, svadehaparimitatva, bhoktatva, saMsAritva, siddhatva aura visrasA Urdhvagamana ye nau adhikAra (varNana-prakAra) ginAye gaye haiN| tIsarI gAthAse lekara caudahavIM gAthA taka bAraha gAthAoMdvArA ukta adhikAroMke mAdhyamase jIvakA svarUpa varNita kiyA hai| 2. dUsarA adhikAra 'saptatattva-navapadArthapratipAvaka' nAmakA hai| isameM do antarAdhikAra haiM tathA gyAraha gAthAe~ hai| prathama antarAdhikArameM aTThAIsavIM gAthAse lekara saiMtIsavIM gAthA taka dasa gAthAoM dvArA jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoMkA aura dUsare antarAdhikArameM ar3atIsavIM gAthAdvArA ukta sAta tattvoMmeM puNya tathA pApako milAkara hue nau padArthoMkA svarUpa-kathana hai / 3. tIsarA adhikAra 'mokSamArga-pratipAdaka' nAmakA hai| isameM bhI do antarAdhikAra hai aura bIsa gAthAe~ haiN| prathama antarAdhikArameM unatAlIsavIM gAthAse lekara chiyAlIsavIM gAthA taka ATha gAthAoMdvArA vyavahAra aura nizcaya do prakArake mokSamArgokA pratipAdana hai| yataH ye donoM mokSamArga dhyAnadvArA hI yogIko prApta hote haiM, ataH isI adhikAra ke antargata dUsare antarAdhikArameM saiMtAlIsavIM gAthAse lekara sattAvanavIM gAthA taka gyAraha gAthAdvArA dhyAna aura dhyeya (dhyAnake Alambana) pA~ca parameSThiyoMkA bhI saMkSepameM prarUpaNa hai / antima aNThAvanavoM gAyAdvArA, jo svAgatAchandameM hai, granthakarttAne apanI laghutA evaM nirahaMkAravRtti prakaTa kI hai| ___ isa taraha muni zrI nemicandrane isa mahattvapUrNa granthameM bahuta hI thor3e zabdoM-kevala aNThAvana (58) gAthAoMdvArA vipula artha bharA hai| jAna par3atA hai ki isIse yaha itanA prAmANika aura lokapriya huA hai ki uttaravartI lekhakoMne use sabahumAna apanAyA hai / isake saMskRta-TIkAkAra zrIbrahmadevane isakI gAthAoMko 'sUtra' aura isake kartAko 'bhagavAn' kahakara ullekhita kiyA hai / paNDitapravara AzAdharajIne anagAradharmAmRta kI svopajJa TokAmeM isakI gAthAoMko uddhRta karake unase apane varNyaviSayako pramANita evaM puSTa kiyA hai| bhASA-vacanikAkAra paM0 jayacandajIne bhI granthake mahattvako anubhava karake usapara saMkSipta, kintu vizada vanikA likhI hai| paM0 jayacandajI vanikA likhakara hI santuSTa nahIM hue, usapara dravyasaMgraha-bhASA arthAt hindI-padyAnuvAda bhI unhoMne likhA hai, jo gAthAke pUre arthako eka-eka caupAI dvArA bar3e acche 1. bhagavAn sUtramidaM pratipAdayati'--saMskRta-TIkA pRSTha 4; 'atra sUtre'-vahI pR0 21; 'sUtraM gatam' vahI pR0 23; 'tiSThantItyabhiprAyo bhagavatAM zrInemicandrasiddhAntidevAnAmiti'-vahI pR0 58; 'atrAha somAbhidhAno rAjazreSThI / bhagavan ? .. '-vahI pR0 58; 'bhagavAnAha'-vahI pR0 59; 'atrAha somnaamraajshresstthii| bhagavan !....'--vahI pR0 149; 'bhagavAnAha'-vahI pR0 149; 'bhagavAn sUtramidaM pratipAdayati'-vahI pR0 209; 223; 'bhagavan'-vahI pR0 229, 231 / 2. dekhie, anagAradharmAmRtaTIkA pRSTha 4, 109, 112, 116, 204 Adi / pR0 118 para to 'tathA coktaM dravyasaMgrahe'pi' kahakara usakI 'savvassa kammaNo' Adi gAthA uddhRta kI gaI hai|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ DhaMgase vyakta karatA hai| yaha graMtha Aja bhI lokapriya banA haA hai aura usapara aneka hindI-vyAkhyAe~ upalabdha evaM prakAzita haiM / marAThImeM bhI isakA kaI bAra anuvAda chapa cukA hai| pro. zaraccandra ghoSAlake sampAdakatvameM ArAse san 1917 meM aura jaina samAja pahAr3IdhIraja dillIse san 1956 meM aMgrejImeM yaha do bAra prakAzita ho cakA hai| aneka parIkSAlayoMke pAThyakrama meM bhI yaha varSoMse nihita hai| isase spaSTa hai ki prastuta grantha kitanA mahattva rakhatA hai / (kha) laghu aura bRhad dravyasaMgraha : zrIbrahmadevane saMskRta-TIkAke ArambhameM likhA hai ki 'zronemicandasiddhAntidevane pahale 26 gAthAoMmeM 'laghu-dravyasaMgraha' banAyA thA, pIche vizeSa tattvajJAna ke lie unhoMne 'bRhad-dravyasaMgraha' kI racanA kI thii|' brahmadevake isa kathanase jAna par3atA hai ki granthakArane dravyasaMgraha laghu aura bRhad donoM rUpameM racA thA-pahale laghadravyasaMgraha aura pIche kucha vizeSa kathanake lie bRhadravyasaMgraha / Azcarya nahIM ki unhoMne isa prakArakI do kRtiyoMkI racanAkI ho| jaina sAhityameM hameM isa prakArake prayatna aura bhI milate haiN| muni anantakotine pahale laghusavaMza siddhi aura bAdako bRhatsarvajJasiddhi banAI thii| unakI ye donoM kRtiyA~ upalabdha evaM prakAzita haiN| kucha vidvAnoMkA khayAla hai ki laghudravya saMgrahameM kucha gAthAe~ bar3hAkara use hI bRhadravya-saMgraha nAma de diyA gayA hai| parantu anusandhAnase aisI bAta mAlUma nahIM hotI; kyoMki na to saMskRta-TIkAkArake ukta kathanaparase prakaTa hotA hai aura na donoM granthoM ke antaHparIkSaNase hI pratIta hotA hai| bRhadravyasaMgrahako laghudravyasaMgrahakA bRhadrUpa mAnanepara upalabdha bRhadravyasaMgrahameM laghudrabyasaMgrahakI sabhI gAthAe~ pAyI jAnI cAhie thiiN| parantu aisA nahIM hai| dharma, adharma aura AkAza dravyoMkI lakSaNaparaka tIna gAthAoM naM08.9, 10 aura kAlalakSaNapratipAdikA gAthA naM0 11 ke pUrvArdha tathA gAthA naM0 12 va 14 ko, jo bRhadravyasaMgrameM kramazaH naM0 17, 18, 19, 21 (pUrvArdha), 22 aura 27 para pAyI jAtI haiM, chor3akara isakI zeSa saba (193) gAthAe~ bRhadravyasaMgrahase bhinna haiN| isase prakaTa hai ki laghudravyasaMgrahameM kucha gAthAoMkI vRddhi karake use hI bRhad rUpa nahIM diyA gayA hai, apitu donoMko svataMtra rUpase racA aura isIse donoMke maGgala-padya tathA upasaMhArAtmaka antima padya bhI bhinna-bhinna haiM / 1., 2. paM0 jugalakizora mukhtAra, 'dravyasaMgraha-samAlocanA', jana hitaiSI, varSa 13, aGka 12, (san 1918) pR0 541 / 3. 4.......zrI nemicandrasiddhAntidevaiH pUrva SaDviMzatigAthAbhilaghudravyasaMgrahaM kRtvA pazcAdvineyatattvaparijJAnArtha viracitasya bRhadravyasaMgrahasyAdhikArazuddhipUrvakatvena vRttiH prArabhyate |'-sN0 TI0 pR0 4 / jIvamajIvaM davvaM jiNavaravasaheNa jeNa nniddittheN| deviMdaviMdavaMdaM vaMde taM savvadA sirasA ||1||-mNgl-pdy, bRhadravyasaM0 / chadra vva paMca atthI satta vi taccANi NavapayatthA ya / bhaMguppAya-dhuvattA NiddiTTA jeNa so jiNo jayau / / 1 / / -maMgala-padya, laghudravyasaM0 / davvasaMgahamiNaM muNiNAhA dosasaMcayacudA sudapuNNA / sodhayaMta taNusuttadhareNa micaMdamuNiNA maNiyaM jaM ||58||-upsNhaa0 padya, bahadadravyasaM0 / somacchaleNa raiyA payattha-lakkhaNakarAu gAhAo / bhanvuvayAra-NimittaM gaNiNA siriNemicaMdeNa ||25||-upsNhaaraatmkpdy , laghudravyasaM0 / -320 -
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yahA~ dhyAtavya hai ki laghudravyasaMgrahameM usakA nAma 'dravyasaMgraha' nahIM diyA, kintu payattha-lakSaNakrarAo gAhAo' padoMke dvArA use 'padArthalakSaNakAriNI gAthAe~' kahA hai, jaba ki bRhadravyasaMgrahameM 'davvasaMgahamiNaM' padake dvArA usakA nAma spaSTarUpase 'dravyasaMgraha' diyA hai aura isase mAlUma hotA hai ki 'dravyasaMgraha nAmakI kalpanA graMthakArako apanI pUrva racanAke bAda isa dravyasaMgrahako racate samaya utpanna huI hai aura isake race jAne tathA use 'dravyasaMgraha' nAma de deneke uparAnta 'padArthalakSaNakAriNI gAthAoM ko bhI granthakAra athavA dUsaroMke dvArA 'laghudravyasaMgraha' nAma diyA gayA hai aura taba yaha 58 gAthAoMvAlI kRti--'dravyasaMgraha' bRhadvizeSaNake sAtha sutarAM 'bRhadravyasaMgraha ke nAmase vyavahRta evaM prasiddha huI jAna par3atI hai / ataeva 'laghudravyasaMgraha' ke antameM pAye jAnevAle puSpikAvAkyameM usake 'laghudravyasaMgraha' nAmakA ullekha milatA hai| ___ yahA~ eka prazna yaha uTha sakatA hai ki upalabdha 'laghudravyasaMgraha' meM 25 hI gAthAe~ pAyI jAtI haiM; jabaki saMskRta-TIkAkAra use 26 gAthApramANa batalAte haiN| ataH vAstavikatA kyA hai ? isa sambandhameM zraddheya pa0 jugalakizorajI mukhtArane UhApohake sAtha sambhAvanA kI hai ki 'ho sakatA hai, eka gAthA isa grantha-pratimeM chUTa gaI ho, aura sambhavataH 10 vIM-11 vI gAthAoMke madhyakI vaha gAthA jAna par3atI hai jo 'bRhatavyasaMgraha' meM 'dhammAdhammA kAlo' ityAdi rUpase naM0 20 para dI gaI hai aura jisameM lokAkAza tathA alokAkAzakA svarUpa vaNita hai|' isameM yuktike rUpameM unhoMne kucha Avazyaka gAthAoMkA donoMmeM pAyA jAnA batalAyA niHsandeha mukhtAra sAhabakI sambhAvanA aura yukti donoM buddhiko lagate haiN| yathArthameM 'laghudravyasaMgraha' meM jahA~ dharma, adharma, AkAza AdikI lakSaNaparaka gAthAe~ dI huI haiM vahA~ lokAkAza tathA alokAkAzake svarUpakI pratipAdikA koI gAthA na honA khaTakatA hai / smaraNa rahe ki bRhadvavyasaMgrahameM 17, 18, 19, 21 aura 22 naM0 para lagAtAra pAyI jAne vAlI ye pAMcoM gAthAe~ to ladhudravyasaMgrahameM 8, 9,10,11 aura 12 naM. para sthita haiM, para bRhadravyasaMgrahakI 19 aura 21 vIM gAthAoMke madhyakI 20 naM0 vAlI gAthA laghudravyasaMgrahameM nahIM hai, jisakA bhI vahA~ honA Avazyaka thA / ataH bRhadravya saMgrahameM 20 naM0 para pAyI jAne vAlI ukta gAthA laghudravya saMgrahakI upalabdha grantha-pratimeM chUTI huI mAnanA caahie| sambhava hai kisI anya grantha-pratimeM vaha mila jAya / upalabdha 25 gAthA-pramANa yaha 'laghudravyasaMgraha' apane saMkSipta arthake sAtha isI bRhadravyasaMgrahameM mudrita hai| (ga) adhyAtmazAstra vastu ke-mukhyatayA jIvake-zuddha aura azuddha svarUpoMkA nizcaya aura vyavahAra athavA zuddha aura azuddha nayoMse kathana karanevAlA adhyAtmazAstra hai / jo naya zuddhatAkA prakAzaka hai vaha nizcaya naya athavA zuddha naya hai / aura jo azuddhatAkA dyotaka hai vaha vyavahAranaya athavA azuddhanaya hai / dravyasaMgrahameM ina donoM nayoMse jIvake zuddha aura azuddha svarUpoMkA varNana kiyA gayA hai| granthakartAne spaSTatayA naM0 3, 6, 7, 8, 9, 10, 13, 30 aura 45 vI gAthAoMmeM 'Niccya do', 'vavahArA', 'zuddhaNayA' 'azuddhaNayA' jaise pada-prayogoM dvArA 1. iti zrInemicandrasrikRtaM laghudravyasaMgrahamidaM pUrNam / -antima puSpikAvAkya, laghudravyasaM0 / 2. anekAnta varSa 12, kiraNa 5, pR0 149 / 3. zuddhadravyanirUpaNAtmako nizcayanayaH |....ashuddh dravyanirUpaNAtmako vyavahAranayaH / ubhAvapyetau staH, zuddhA zuddhatvenobhayathA dravyasya pratIyamAnatvAt / kintvatra nizcayanayaH sAdhakatamatvAdupAttaH / sAdhyasya hi zuddhatvena dravyasya zuddhatvadyotakatvAnnizcayanaya eka sAdhakatamo na punarazuddhatvadyotako vyavahAranayaH / -amRtacandra, pravaca0 jJayA0 gA0 97 / -321 -
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya aura vyahAra athavA zuddha aura azuddha nayoMse jIvake zuddha aura azuddha svarUpoMko batAyA hai / isIse saMskRta-TIkAkAra zrIbrahmadevane ise 'adhyAtmazAstra' spaSTa kahA hai aura apanI yaha TIkA bhI usI adhyAtmapaddhatise likhI hai / ataH dravya saMgraha dravyAnuyogakA zAstra hote hue bhI adhyAtma-grantha hai| (gha) saMskRta-TIkA isapara ekamAtra zrIbrahmadevakI saMskRta-TIkA upalabdha hai aura jo cAra bAra prakAzita ho cukI hai / do bAra rAyacandrazAstramAlA bambaIse, tIsarI bAra pahAr3IdhIraja dillIse aura cauthI bAra kharakharI (dhanavAda) se / yaha madhyama-parimANakI hai, na ativistRta hai aura na atilaghu / TIkAkArane pratyeka gAthAke padoMkA marmoddhATana bar3I vizadatAse kiyA hai| sAtha hI dUsare granthoMke pracura uddharaNa bhI diye haiN| ye uddharaNa AcArya kundakunda, gRddhapiccha, samantabhadra, pUjyapAda, akalaGka, vIrasena, jinasena, vidyAnanda, guNabhadra , nemicandra siddhAntacakravartI, zubhacandra, yogIndudeva aura vasunandisiddhAntideva Adi kitane hI granthakAroMke granthoMse diye gaye haiM, jinase TIkAkArakI bahuzrutatA aura svAdhyAyazIlatA prakaTa hotI hai| guNasthAnoM aura mArgaNAoMkA vizada pratipAdana, sambaddha kathAoMkA pradarzana, tattvoMkA sarala nirUpaNa aura lokabhAvanAke prakaraNameM Urdhva, madhya aura adho lokakA kathana karate hue bIsa videhoMkA vistRta varNana unake cAroM anuyogoMke pANDityako sUcita karatA hai| gAthA naM. 35 kA unhoMne jo 50 pRSThoMmeM vistRta vyAkhyAna kiyA hai vaha kama Azcaryajanaka nahIM hai / TIkAko vizeSatA yaha hai ki isakI bhASA sarala aura prasAdayukta hai tathA sarvatra AdhyAtmika paddhati apanAyI gaI hai| apanI isa vyAkhyAko brahmadevane 'vRtti' nAma diyA hai aura use tIna adhikAroM tathA ATha antarAdhikAroMmeM vibhAjita kiyA hai| (Ga) saMskRta-TIkAmeM ullikhita anupalabdha grantha isa TIkAmeM kucha aise granthoM ke bhI uddharaNa diye gaye haiM, jo Aja upalabdha nahIM haiM aura jinake nAmasune jAte hai / unameM eka to 'AcArArAdhanATippaNa' hai", jo yA to zrIcandra kA honA cAhie aura yA jaya 1. 'atrAdhyAtmazAstre yadyapi siddhaparameSThina maskAra ucitastathApi vyavahAranayamAzritya pratyupakArasmaraNArtha mahatparameSThinamaskAra eva kRtaH |'--brhmdev, bR0 saM0 TI0 pR0 6 / . 2. dravyAnuyoga zruta (Agama) ke cAra anuyogoM--stambhoM (prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga) meMse anyatama hai / yaha jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina tattvoMkA prakAzana karatA hai / dekhie, ratnakaraNDakazrA0 zloka 46 / paM0 nAthUrAmajI premIne 'jaina sAhitya aura itihAsa' (020) meM prabhAcandrakRta eka 'dravyasaMgrahapaJjikA' kA ullekha kiyA hai, para vaha upalabdha na honese usake bAremeM kucha kahA nahIM jA sktaa| premIjIne bhI nAmollekhake sivAya usapara koI prakAza nahIM DAlA aura na apane ullekhakA koI AdhAra batAyA hai / isase mAlUma par3atA hai ki yaha racanA yA to lupta ho gaI aura yA kisI zAstrabhaNDArameM ajJAta dazAmeM par3I huI hai / yadi lupta nahIM huI to anveSakoMkI - 4. .........."bRhadravyasaMgrahasyAdhikArazuddhipUrvakatvena vRttiH prAramyate |'--bRhdr vya0 saM0 TI0 pR0 2 / 5. ......""AcArAdhanATippaNe kathitamAste |'-sN0 TI0 pR0 106 / / - 322 -
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ nndikaa'| dUsarA grantha hai gandharvArAdhanA / mAlUma nahIM, yaha grantha kaba aura kisake dvArA racA gayA / sambhava hai bhagavatIArAdhanAko hI gandharvArAdhanA kahA gayA ho / parantu jo uddharaNa diyA gayA hai vaha usameM nahIM hai| (ca) mahattvapUrNa zaGkA-samAdhAna isameM kaI zaGkA-samAdhAna bar3e mahattvake haiN| eka jagaha zaGkA kI gaI hai ki samyagdaSTi jIvake puNya aura pApa donoM hI heya haiM, phira vaha puNya kaise karatA hai ? isakA samAdhAna karate hue brahmadeva likhate haiM ki jaise koI vyakti kisI dUsare dezameM sthita manohara strIke pAsase Aye puruSoMkA usa strIkI prAptike lie dAna (bheTa), sammAna Adi karatA hai, usI taraha samyagdaSTi jIva bhI upAdeyarUpase apane zaddha a bhAvanA karatA hai, parantu cAritramohake udayase usa nija-zuddha-Atma-bhAvanAmeM asamartha hotA huA nirdoSa paramAtmasvarUpa arhanta aura siddhoM tathA unake ArAdhaka AcArya, upAdhyAya evaM sAdhuoMkI paramAtmapadakI prAptike lie aura viSaya-kaSAyoMko dUra karane ke lie dAna, pUjA Adise athavA guNastuti Adise parama bhakti karatA hai| isase usa samyagdaSTi jIvake bhogoMkI AkAMkSA Adi nidAnarahita pariNAma utpanna hotA hai| usase usake binA cAhe viziSTa puNyakA Asrava usI prakAra hotA hai jisa prakAra kuTumbiyoM (kRSakoM) ko binA cAhe palAla mila jAtA hai| usa puNyase vaha svargameM indra, laukAntika deva AdikI vibhUti pAkara vahA~kI vimAna, parivAra Adi sampadAko jIrNa tRNake samAna mAnatA huA pA~ca mahAvidehoMmeM pahu~ca kara dekhatA hai ki 'yaha vaha samavasaraNa hai, ye ve vItarAga sarvajJadeva haiM, aura ye ve bhedAbhedaratnatrayake ArAdhaka gaNagharadevAdika haiM; jinake viSayameM hama pahale sunA karate the| unheM isa samaya pratyakSa dekha liyA aisA mAnakara dharmameM buddhiko vizeSa dRr3ha karake cauthe gaNasthAnake yogya apanI avirata avasthAko na chor3atA huA bhogoMkA anubhava honepara bhI dharmadhyAnapUrvaka samaya yApanakara svargase Akara tIrthakarAdi padoMke milane para bhI pUrva bhavameM bhAvanA kiye viziSTa bhedajJAnakI vAsanAke balase moha nahIM karatA hai| isake pazcAt jinadIkSA lekara puNya-pAparahita nija paramAtmA 1. paM0 nAthUrAmajI premI, 'jaina sAhitya aura itihAsa' pR0 86 / 2. ......tahi "tusamAsaM ghosaMto zivabhUdI kevalI jAdo' ityAdi gandharvArAdhanAdibhaNitaM vyAkhyAnaM kathaM ghaTate |'-sN0 TI0 pR0 233 / 3. 'samyagdRSTerjIvasya puNyapApadvayamapi heyam / kathaM puNyaM karotIti ? tatra yuktimAha-yathA ko'pi dezAntara sthamanoharastrIsamIpAdAgatapuruSANAM tadarthe dAnasanmAnAdikaM karoti tathA samyagdRSTirapyupAdeyarUpeNa svazuddhAtmAnameva bhAvayati / cAritramohodayAttatrAsamarthaH san nirdoSaparamAtmasvarUpANAmarhatsiddhAnAM tadArAdhakAcAryopAdhyAyasAdhUnAM ca paramAtmapadaprAptyarthaM viSayakaSAyavarjanArthaM ca dAnapUjAdinA guNastavanAdinA vA paramabhaktiM karoti / tena bhogAkAkSAdinidAnarahitapariNAmena kuTa mbinAM palAlamiva anIhitavRttyA viziSTapuNyamAsravati, tena ca svarge devendralaukAntikAdivibhUti prApya vimAnaparivArAdisampadaM jIrNa-tRNamiva gaNayan paJcamahAviheSu gatvA pazyati / kiM pazyatIti ceta-tadidaM samavasaraNaM te ete vItarAgasarvajJAH te ete bhedAbhedaratnatrayArAdhakA gaNadharadevAdayo ye pUrva zrUyante ta idAnIM pratyakSeNa dRSTA iti matvA vizeSeNa dRDhadharmamatirbhUtvA caturthaguNasthAnayogyAmAtmano'viratAvasthAmaparityajan bhogAnubhave'pi sati dharmadhyAnena kAlaM nItvA svargAdAgatya tIrthakarAdipade prApte'pi pUrvabhavabhAvitaviziSTabhedajJAnavAsanAbalena mohaM na karoti / tato jinadIkSAM gahItvA""mokSaM gacchati / mithyAdaSTistu / ' -saM0 TI0 10 159-160 / - 323 -
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna karake mokSako prApta karatA hai| para mithyAdRSTi tIvra nidAnajanita puNyase bhogoMko pAkara, ardhacakrI rAvaNAdikI taraha, pIche narakako jAtA hai / ' isa zaGkA samAdhAna se samyagdRSTikI dRSTise puNya pApakI heyatApara acchA prakAza par3atA hai| isI taraha isa TIkAmeM brahmadeva ne aura bhI kaI zaGkA samAdhAna prastuta kiye haiM, jo TIkAse hI jJAtavya haiM / (cha) anya TIkAe~ ukta saMskRta TIkA atirikta anya bhASAoM meM bhI isake rUpAntara hue haiM / marAThI meM yaha gAMdhI nemacanda bAlacanda dvArA kaI bAra chapa cukA hai / aMgrejI meM bhI isake do saMskaraNa kramazaH san 1917 aura 1956 meM nikale haiM aura donoMke rUpAntarakAra evaM sampAdaka pro0 ghoSAla haiM / hindI meM to isakI kaI / inameM bA0 sUrajabhAnajI vidvAnoMdvArA aneka vyAkhyAe~ likhI gaI haiM aura ve vakIla, paM0 hIrAlAlajI zAstrI, paM0 mohanalAlajI ullekhanIya haiM / saba prakAzita ho cukI haiM zAstrI aura paM0 bhuvanendrajI 'vizva' kI TIkAe~ (ja) dravyasaMgraha - vacanikA brahmadevakI saMskRta TIkAke bAda aura ukta TIkAoMse pUrva paNDita jayacandajI chAvar3A ne isapara dezabhASAmaya ( DhUMDhArI - rAjasthAnI meM ) vacanikA likhI hai / yaha vacanikA vi0 saM0 1863 (san 1806) meM racI gayI hai, jo lagabhaga 160 varSa prAcIna hai aura aba pahalI bAra prakAzameM A rahI hai / isameM gAthAoM kA saMkSipta artha va unakA bhAvArtha diyA gayA hai / bhASA parimArjita, prasAdapUrNa aura sarala hai / svAdhyAyapremiyoMke lie yaha bar3I upayogI hai / paM0 jayacandajIne apanI isa vacanikAkA AdhAra prAyaH brahmadevakI saMskRtaTIkAko banAyA hai / tathA usIke AdhArase aneka zaGkA samAdhAna bhI diye / vacanikAke anta meM unhoMne svayaM likhA hai ki 'yAkA vizeSa vyAkhyAna yAko TIkA, brahmadeva AcAryakRta hai, tAtaiM jAnanA / ' isameM kaI carcAe~ bar3e mahattvakI haiM aura nayI jAnakArI detI haiM / (jha) dravyasaMgraha - bhASA ukta vacanikAke bAda paM0 jayacandajIne dravyasaMgrahakA caupAI-baddha padyAnuvAda bhI racA hai, jise unhoMne 'dravyasaMgraha - bhASA' nAma diyA hai| eka gAthAko eka hI caupAI meM bar3e sundara DhaMga evaM kuzalatAse anUdita kiyA gayA hai aura isa taraha 58 gAthAoMkI 58 caupAiyA~, AdimeM eka aura antameM do isa prakAra 3 dohe, saba milAkara kula 61 chandoM meM yaha 'dravyasaMgraha - bhASA' samApta huI hai / Arambhake dohAmeM maGgala aura chandoMke mAdhyama se dravyasaMgrahako kahanekI pratijJA kI hai / tathA antake do dohoMmeM prathama ( naM 60 ) ke dvArA apanI 1. saMvatsara vikramataNU aThadaza zata trayasATha | zrAvaNavadi codazi divasa, pUraNa bhayo supATha ||5|| 2. dravya saMgraha bhASAkA Adi aura antabhAga, pR0 75 va 80 / 3. deva jinezvara baMdi kari, vANI suguru manAya / karUM dravyasaMgrahataNI, bhASA chaMda vaNAya // 1 // - 324 - - prastuta vacanikA, 3rA adhikAra, pR0 74 / - prastuta vacanikA 10 80 /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ laghutAko muni nemicandra kI laghutAse adhika prakaTa kiyA hai| dUsare doheke dvArA antima maGgala kiyA hai| isa taraha paM0 jayacandajIkI yaha racanA bhI bar3I upayogI aura mahattvakI hai| bAlaka-bAlikAoMko vaha anAyAsa kaNThastha karAI jA sakatI hai| 2. nemicandra siddhAntideva (ka) dravyasaMgrahake kartAkA paricaya isake kartA muni nemicandra haiM / jaisA ki granthako antima (58 vIM) gAthAse prakaTa hai / saMskRta-TIkAkAra zrIbrahmadeva bhI ise muni nemicandra kI hI kRti batalAte haiN| aba kevala prazna yaha hai ki ye muni nemicandra kauna-se nemicandra haiM aura kaba hue haiM tathA unakI racI huI kauna-sI kRtiyA~ haiM; kyoMki jaina paramparAmeM nemicandra nAmake aneka vidvAna ho gaye hai ? isI sambandhameM yahA~ vicAra kiyA jAtA hai| (kha) nemicandra nAmake aneka vidvAn 1. eka nemicandra to ve haiM, jinhoMne gommaTasAra, trilokasAra, labdhisAra-kSapaNAsAra jaise mUrdhanya siddhAnta-granthoMkA praNayana kiyA hai aura jo 'siddhAntacakravartI' kI upAdhise bibhUSita the tathA gaMgavaMzI rAjA rAcamallake pradhAna senApati cAmuNDarAya (zaka saM0 900 vi saM0 1035) ke guru bhI the / inakA astitvasamaya vi0 saM0 1035 hai / 2. dusare nemicandra ve haiM, jinakA ullekha vasunandi siddhAntidevane apane upAsakAdhyayana (gA0 543) meM kiyA hai aura jinheM 'jinAgamarUpa samudrakI velA-taraGgoMse ghule hRdayavAlA' tathA 'sampUrNa jagatmeM vikhyAta' likhA hai| sAtha hI unheM nayanandikA ziSya aura apanA guru bhI batAyA hai| 3. tIsare nemicandra ve hai, jinhoMne prathama nambarapara ullikhita nemicandra siddhAntacakravartIke gommaTasAra (jIvakANDa aura karmakANDa donoM) para 'jIvatattvapradIpikA' nAmakI saMskRta-TIkA, jo abhayacandrakI 'mandaprabodhikA' aura kezavavarNIkI saMskRta-mizrita kanaDI TIkA 'jIvatattvapradIpikA' ina donoM TIkAoM ke AdhArase racI gaI hai, likhI hai / 4. cauthe nemicandra prastuta dravyasaMgrahake kartA nemicandra hai| 1. 'dravyasaMgraha-bhASA' padya naM060, vacanikA 10 80 / 2. vahI, padya naM0 61, pR0 80 / 3. 'jaha cakkeNa ya cakkI chakkhaMDaM sAhiyaM aviggheNa / taha mai-cakkeNa mayA chakkhaMDaM sAhiyaM sammaM // -karmakA0 gA0 397 / 4. cAmuNDarAyane inhIMkI preraNAse zravaNavelagolA (maisUra) meM 57 phuTa uttuga, vizAla evaM saMsAra-prasiddha zrIbAhubalI svAmIkI mUrtikA nirmANa karAyA thaa| sisso tasya jiNAgama-jalaNihi-velAtaraMga-dhoyamaNo / / saMjAo sayala-jae vikkhAo NemicaMdu tti // 543 / / tasya pasAeNa mae Airiya-paraMparAgayaM satthaM / vacchallayAe raiyaM bhaviyANamavAsayajjhayaNaM / / 444 / / -325 -
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina cAra nemicandroMke sivAya, sambhava hai, aura bhI nemicandra hue hoN| para abhItaka hameM ina cArakA hI patA calA hai| __ aba vicAraNIya hai ki ye cAroM nemicandra eka hI vyakti haiM athavA bhinna-bhinna ? 1. jahA~ taka prathama aura tRtIya nemicandra kI bAta hai, ye donoM eka vyakti nahIM hai| prathama nemicandra to mUla granthakAra haiM aura tIsare nemicandra unake TIkAkAra haiN| tathA prathama nemicandrakA samaya vikramako 11 vIM zatAbdI hai aura tIsare nemicandrakA IsA kI 16 vIM zatAbdI hai / ataH ina donoM nemicandroMke paurvAparyameM prAyaH 500 varSakA antara honese ve donoM eka nahIM hai / 2. prathama tathA dvitIya nemicandra bhI eka nahIM haiN| prathama nemicandra jahA~ vikramakI 11 vIM zatAbdI (vi0 saM0 1035) meM hue haiN| vahA~ dvitIya nemicandra unase lagabhaga 100 varSa pIche-12 vIM zatAbdI (vi0 saM0 1125) ke vidvAn haiM; kyoMki dvitIya nemicandra vasunandi siddhAntidevake guru the aura vasunandikA samaya 12vIM zatAbdI (vi0 saM0 1150) hai / isake alAvA, prathama nemicandra siddhAntacakravartI kahe jAte haiM aura dUsare nemicandra middhAntideva / 3. prathama aura caturtha nemicandra bhI bhinna hai| caturtha nemicandra jahA~ apaneko 'tanusUtradhara' (alpajJa) kahate haiM vahA~ prathama nemicandra cakravatoM kI taraha siddhAntake chaha khaNDoMkA vijetA-'siddhAntacakravartI' apaneko prakaTa karate haiN| saMskRtaTIkAkAra brahmadevane bhI apanI TIkAmeM dravyasaMgrahakAra cauthe nemicandrako jagaha-jagaha 'siddhAntideva' hI likhA hai", siddhAntacakravartI nahIM / api ca, prathama nemicandra apane garuoMkA ullekha karate hue pAye jAte haiM , para cauthe nemicandra aisA kucha nahIM karate-mAtra apanA hI nAma dete dekhe jAte hai / isake atirikta donoMmeM mAnyatAbheda bhI hai / prathama nemicandrane bhAvAsravake jo bheda (57) ginAye haiM ve dravyasaMgrahakAra-dvArA pratipAdita bhAvAsravake bhedoM (32) se bhinna haiM12 / isake alAvA, prathama nemicandra dakSiNa bhAratake 1. DA0 e0 ena0 upAdhye, anekAnta varSa 4, kiraNa 1, pR0 113-120 / tathA paM0 jugalakizora mukhtAra, purAtana jaina vAkya-sUcIko prastAvanA pR0 89 / 2. anekAnta varSa 4, kiraNa 1 / 3. vhii| 4. purAtana jaina vAkyasUcIko prastAvanA pR0 190 / 5. dravyasaMgraha, gAthA 58 / 6. gommaTasAra-karmakANDa, gA0 397 / 7. dravyasaMgraha-saMskRtaTIkA, pa0 2, 5, 58 Adi / 8. karmakANDa, gAthA 436, 785, trilokasAra gA0 1018, labdhisAra gA0 448 / 9. bR0 dravyasaMgraha, mA0 58, laghudravyasaM0 gA0 25 / 10. micchattaM aviramaNaM kasAya-jogA ya AsavA hoti / paNa vArasa paNavIsaM paNNarasA hoti tabbheyA ||-gomm0 karma0, gA0 786 / 11. micchattAviradi-pamAda-joga-kohAdao'tha viSNeyA / paNa paNa paNadasa tiya cadu kamaso bhedA du puvvassa ||-drvysN0, gA0 30 / 12. TIkA pR0 4,109, 112,116, 204 / -326 -
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivAsI haiM aura caturtha nemicandra uttara bhArata (mAlavA) ke vidvAn haiM / ina saba bAtoMse prathama nemicandra aura caturtha nemicandra eka vyakti narho haiM-ve donoM eka dUsarese pRthak evaM svatantra vyaktitva rakhate haiM / 4. dvitIya aura tRtIya nemicandra bhI abhinna nahIM haiM, dvitIya nemicandra 12 vIM zatAbdIke vidvAn haiM aura tRtIya nemicandra 16 vIM zatImeM hue haiM aura isalie inameM lagabhaga cArasau varSakA paurvAparya hai / 5. tRtIya aura caturtha nemicandra bhI eka nahIM haiM / 13 vIM zatAbdI (vi0 saM0 1300) ke granthakAra paM0 AzAdharajIne cauthe nemicandrake dravyasaMgrahake nAmollekhapUrvaka tathA binA nAmollekha ke usakI aneka gAthAoMko anagAradharmAmRtako svopajJa-TIkAmeM uddhRta kiyA hai / ataH cauthe nemicandra spaSTatayA paM0 AzAdharajIke pUrvavartI arthAt 13 vIM zatAbdIse pahaleke haiM, jaba ki tRtIya nemicandra unake uttarakAlIna arthAt 16 vIM zatImeM hue haiN| (ga) dravyasaMgrahake kartA nemicandra aba raha jAte haiM dUsare aura cauthe nemicandra / so ye donoM vidvAn nimna AdhAroMse eka vyakti jJAta hote haiN| 1. paM0 AzAdharajI (vi0 saM0 1300) ne vasunandi siddhAntidevakA sAgAradharmAmRta tathA anagAradharmAmata donoMkI TIkAoMmeM ullekha kiyA hai' aura vasunandine dvitIya nemicandra kA apane gururUpase smaraNa kiyA hai tathA unheM zrInandikA praziSya evaM nayanandikA ziSya batalAyA hai| ye nayanandi yadi ve hI nayanandi haiM, jinhoMne 'sadasaNacariu' kI racanA kI hai aura jise unhoMne dhArAme rahate hae rAjA bhojadevake kAla meM vi0 saM0 1100 meM pUrNa kiyA hai, to dvitIya nemicandra nayanandise kucha hI uttaravartI aura vasanandise kacha pUrvavartI arthAt vi0 saM0 1125ke karIbake vidvAn Thaharate haiM / udhara cauthe nemicandra (dravyasaMgrahakAra) kA bhI samaya paM0 AzAdharajIke granthoMmeM unakA ullekha hone tathA brahmadeva dvArA unake dravyasaMgrahakI TIkA likhI jAnese unase pUrvavartI arthAt vi0 saM0 kI 12 vIM zatAbdI siddha hotA hai| isalie bahata sambhava hai ki ye donoM nemicandra eka hoN| 2. vasunandine apane guru nemicandrako 'samasta jagata meM vikhyAta' batalAyA hai| udhara 'sudaMsaNacariu' ke kartA nayanandi bhI apaneko 'jagata-vikhyAta' prakaTa karate haiM / isase dhvanita hotA hai ki vasunandiko apane dvArA nemicandra ke gururUpase ullikhita nayanandi ve hI nayanandi abhipreta hai jo 'sudaMsaNacariu' ke kartA haiM aura unhIM ke jagata-vikhyAta jaise guNoMko ve unake ziSya aura apane guru (nemicandra) meM bhI dekha rahe haiN| isase jAna par3atA hai ki vasunandike ullikhita nayanandi aura 'sudaMsaNacariu' ke kartA nayanandi abhinna hai 1. sA0 dha0TI04-52, anagA0 dha0 TI05-66, 8-37 aura 8-88 / 2. vasunandizrAvakA0, gA0 543, 544 / 3. vahI, gA0 540, 542 / / 4. Niva-vikkama-kAlaho vvge| eyAraha-saMvacchara-saesu / / tahi kevali-cariu amayacchareNa / NayaNaMdI virayau vitthareNa / / -sUdaMsaNacariu, antima prazasti / 5. paDhama-sIsu taho jAyau jagavikkhAyau muNi nnynnNdii| cariu sudaMsaNaNAhaho teNa avAhaho viriu""|-sudNsnncriu, antimapraza0 4 / -327
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA unhIMke ziSya nemicandrakA vasanandine apane gururUpase smaraNa kiyA hai aura ye nemicandra ve hI nemicandra ho, jo dravyasaMgrahake kartA hai, to koI Azcarya nahIM hai / 3. dravyasaMgrahake saMskRta-TIkAkAra brahmadevane dravyasaMgrahakAra nemicandrakA siddhAntideva' upAdhike sAtha apanI saMskRta-TIkAke madhyameM tathA adhikAroMke antima puSpikA-vAkyoMmeM ullekha kiyA hai| udhara vasunandi aura unake guru nemicandra bhI 'siddhAntideva' kI upAdhise bhUSita milate haiM / ataH asambhava nahIM ki brahmadeva ke abhipreta nemicandra siddhAntideva aura vasunandike guru nemicandra siddhAntideva eka hoN| 4. brahmadevane dravyasaMgrahake prathama adhikAra ke anta meM aura dvitIya adhikArase pahale vasUnandi-zrAvakAcArako do gAthAe~ naM0 23 aura naM0 24 uddhRta karate hue likhA hai ki 'isake Age pUrvokta chahoM dravyoMkA calikArUpase vizeSa vyAkhyAna kiyA jAtA hai| vaha isa prakAra hai|' yaha utthAnikAvAkya dekara una donoM gAthAoMko diyA gayA hai aura dravyasaMgrahakArakI gAthAoMkI taraha hI unakI vyAkhyA prastuta kI hai| vyAkhyAke antameM 'calikA' zabdakA artha batalAte hue likhA hai ki vizeSa vyAkhyAna, athavA uktAnukta vyAkhyAna aura uktAnukta mizrita vyAkhyAnakA nAma cUlikA hai| Azaya yaha hai ki brahmadevane vasunandikI gAthAoM (naM0 23 va 24) ko jisa DhaMgase yahA~ prastuta kiyA hai aura unakI vyAkhyA dI hai, usase vidita hotA hai ki ve vasunandike guru nebhicandrako hI dravyasaMgrahakA kartA mAnate the aura isIlie vasunandikI ukta viziSTa gAthAoM aura apanI vyAkhyAdvArA unake guru (nemicandra-dravyasaMgrahakAra) ke saMkSipta kathanakA unhoMne vistAra kiyA hai| aura yaha koI asaMgata bhI nahIM hai, kyoMki guruke hRdayastha abhiprAyakA jitanA jAnakAra evaM udghATaka sAkSAt-ziSya ho sakatA hai utanA prAyaH anya nahIM / ukta gAthAoMkI brahmadevane usI prakAra vyAkhyA kI hai jisa prakAra unhoMne dravyasaMgrahakI samasta gAthAoMkI kI hai| smaraNa rahe ki brahmadevane anya AcAryoMke bhI bIsiyoM uddharaNa diye haiM, para unameMse unhoMne kisI bhI uddharaNakI aisI vyAkhyA nahIM kI aura na isa tarahase unheM upasthita kiyA hai unheM to unhoMne 'taduktaM', 'tathA coktaM' jaise zabdoMke sAtha uddhRta kiyA hai| jaba ki vasUnandikI ukta gAthAoMko dravyasaMgrahakArakI gAthAoMkI taraha 'ataH paraM pUrvoktadravyANAM calikArUpeNa vistara-vyAkhyAnaM kriyate / tadyathA---' jaise utthAnikA-vAkyake sAtha diyA hai| ataH brahmadevake uparyukta pratipAdanaparase yaha niSkarSa sahaja hI nikalA jA sakatA hai ki unheM vasunandike guru nemicandra hI dravyasaMgrahake kartA abhISTa hai-ve unheM unase bhinna vyakti nahIM mAnate haiN| ......."zrInemicandrasiddhAntidevaiH pUrvaM.."-pa02 / ......"tiSThantItyabhiprAyo bhagavatAM shronemicndrsiddhaantidevaanaamiti|'-10 58 / 'iti zrInemicandrasiddhAntidevaviracite dravyasaMgrahagranthe....."prathamo. 'dhikAraH samAptaH / ' 'iti zrInemicandra siddhAntidevaviracite dravyasaMgrahagranthe "dvitIyo'dhikAraH samApta / ' 'itizrInemicandrasiddhAntidevaviracitasya dravyasaMgrahAbhidhAnagranthasya zrIbrahmadevakRtavRttiH samAptaH / ' -pR0 241 / 2. AzAdhara, sA0 dha0 TI0, 4-52; anagA0 dha0 TI0, 8-88 / 3. bRhadravyasaMgraha-saMskRtaTokA pR0 76 / 4. bRhadravyasaMgraha-saMskRtaTIkA, pR0 80 / -328 -
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa taraha uparyukta AdhAroMse dravyasaMgrahake katrtA muni nemicandra ve hI nemicandra jJAta hote haiM, jo vasunandi siddhAntidevake guru aura nayanandi siddhAntideva (siddhAntapAraMgata ) ' ke ziSya haiM / sambhavataH isIse - guru-ziSyoM ko 'siddhAntideva' honese -brahmadeva unheM (dravyasaMgrahakAra muni nemicandrako ) bhI 'siddhAntideva' mAnate aura ullikhita karate hue dekhe jAte haiM / isake pracura pramANa unakI dravyasaMgrahavRtti meM upalabdha haiM / (gha) samaya : hama Upara kaha Aye haiM ki nayanandine apanA 'sudaMsaNacariu' vikrama saM0 1100 meM pUrNa kiyA hai / ataH nayanandikA astitva- samaya vi0 saM0 1100 hai / yadi unake ziSya nemicandrako unase adhika-se-adhika 25 varSa pIche mAnA jAya to ve lagabhaga vi0 saM0 1125 ke Thaharate haiM / udhara inake ziSya vasunandikA samaya vikramakI 12 vIM zatAbdIkA pUrvArdha arthAt vi0 saM0 1950 mAnA jAtA hai, jo ucita hai / isase bhI nayanandi (vi0 saM0 1100 ) aura vasunandi (vi0 saM0 1950) ke madhya honevAle ina nemicandrakA samaya vikrama saM0 1125 ke Asa-pAsa honA caahie| (Ga) guru-ziSya : yadyapi dravyasaMgrahakArane na apane kisI gurukA ullekha kiyA hai aura na kisI ziSyakA / unake upalabdha laghu aura bRhad donoM dravyasaMgrahoMmeM unhoMne apanA nAmamAtra diyA hai| itanA vizeSa hai ki laghudravyasaMgraha meM usakI racanAkA nimitta bhI batAyA hai / aura vaha hai soma (rAjazreSThI) / unhoMke bahAne se bhavyajIvoMke kalyANArtha unhoMne use racA hai / phira bhI vasunandike ullekhAnusAra unake guru nayanandi haiM aura dAdA guru zrInanda | vasunandi unake sAkSAt ziSya haiM / vasunandine apanA 'upAsakAdhyayana', jo arthataH AcArya paramparAse Agata thA, zabdataH unhIMse siddhAntakA adhyayana karake unake prasAdase pUrA kiyA thA / granthakArake aura bhI ziSya rahe hoMge, para unake jAnanekA abhI taka koI sAdhana prApta nahIM hai / (ca) prabhAva : yoM to graMthakArane svayaM apanA koI paricaya nahIM diyA, jisase unake prabhAvAdikA patA calatA, tathApi uttaravartI graMthakAroMdvArA unakA smaraNa kiyA jAnA aura 'bhagavAn' jaise sammAnasUcaka zabdoMke sAtha unake dravyasaMgrahakI gAthAoMkA uddharaNa denA Adi bAtoMse unake prabhAvakA patA calatA hai / vasunandi siddhAntideva to unheM 'jinAgamarUpI samudrako velA-taraMgoMse dhule hRdayavAlA' tathA 'samasta jagata meM vikhyAta' batalAte haiM / isase ve tatkAlIna vidvAnoM meM nizcaya hI eka prabhAvazAlI evaM siddhAntavettA vidvAn rahe hoMge, yaha spaSTa jJAta hotA hai / 1. vasunandi, upAsakAdhyayana gA0 542 / 2. paM0 jugalakizora mukhtAra, purAtana jaina vAkya sUcI, prastAvanA pR0 100 / 3. somacchaleNa raiyA payatthalakkhaNakarAu gAhAo / bhavvavayAra - NimittaM gaNiNA siriNemicaMdeNa // - laghudravyasaM0 gA0 25 / 4. vasunandisiddhAntideva, upAsakAdhyayana gA0 540, 541, 542 / 5. vahI, gA0 544 / 6. brahmadeva, dravyasaMgraha saMskRtaTIkA, pR0 58, 149, 229 / tathA AzAdhara, anagAradharmAmRtaTIkA pR0 4, 109, 116, 118 | aura jayasena, paJcAstikAya - tAtparyavRtti pR0 6, 7, 163, 186 / 42 - 329 - -
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ (cha) sthAna : brahmadevake ullekhAnusAra granthakArane apane donoM dravyasaMgrahoMkI racanA 'Azrama' nAmaka nagarake zrImunisuvratatIrthakaracaityAlayameM rahate hue kI thii| yaha 'Azrama' nagara usa samaya mAlavAke antargata thA aura mAlavAsamrAT dhArAdhipati paramAravaMzI bhojadevake prAntIya-prazAsaka paramAravaMzIya zrIpAladvArA vaha prazAsita thA / 'soma' nAmaka rAjazreSThI unakA prabhAvazAlI evaM vizvasanIya adhikArI thA, jisake adhikArameM khajAnA Adi kaI mahattvapUrNa vibhAga the| ina somazreSThIke anurodhapara hI zrInemicandra siddhAntidevane pahale 26 gAthAtmaka padArthalakSaNarUpa 'laghudravyasaMgraha' aura phira pIche vizeSa tattvajJAnake lie 'bRhadavyasaMgraha racA thaa| brahmadevane apane isa ullekhameM somazreSThIko 'parama AdhyAtmika bhavyottama' batAyA hai, jisase somazreSThIkI utkaTa AdhyAtmika-jijJAsAkA paricaya milatA hai| isI ullekhase jahA~ yaha bhI jJAta hotA hai ki ukta 'Azrama' nemicadrasiddhAntidevake sthAyI athavA asthAyI nivAsake rUpa meM vizruta thA, aura somazreSThI jaise AdhyAtmika sudhArasapipAsu vahA~ paha~cate the, vahA~ isa pAvana sthAnakA mahattva bhI prakaTa hotA hai / lagatA hai ki una dinoM jaina paramparAmeM isa sthAna kI prasiddhi evaM mAnyatA vahA~ke ukta caityAlayameM pratiSThita bIsaveM tIrthaMkara munisuvratanAthakI sAtizaya, manojJa evaM AkarSaka pratimAke kAraNa rahI hai| mati ke isa atizayakA ullekha muni madanakIrtine zAsanacatustrizikA (padya 28), nirvANakANDakArane prAkRta-nirvANakANDa (gA020) aura muni udayakIrtine apabhraMza-nirvANabhakti (gA0 6) meM bhI kiyA hai| ina ullekhoMse spaSTa jAna par3atA hai ki ukta 'Azrama' nagara eka prasiddha aura pAvana digambara tIrthasthAna rahA hai| isa sthAnakI vartamAna sthitike bAremeM paM0 dIpacandrajI pANDayA aura DA0 dazaratha zarmAne UhApoha evaM pramANapUrvaka vicAra karate hue likhA hai ki 'Azrama' nagara, jise sAhityakAroMne Azrama, AzAramyATTaNa", Azramapattana', paTTaNa aura puTabhedanake nAmase ullekhita kiyA hai', rAjasthAnake antargata koTAse uttarapUrvakI 1. 'atha mAlavadeze dhArAnAmanagarAdhipatibhojadevAbhidhAnakalikAlacakravartisambandhinaH zrIpAlamaNDalezvarasya sambandhinyAzramanAmanagare zrImunisuvratatIrthakaracaityAlaye zuddhAtmadravyasaMvittisamutpannasukhAmRtarasAsvAdaviparItanArakAdiduHkhabhayabhItasya paramAtmabhAvanotpannasukhasudhArasapipAsitasya bhedAbhedaratnatrayabhAvanApriyasya bhavyavarapuNDarIkasya bhANDAgArAdyanekaniyogAdhikArisomAbhidhAnarAjazreSThino nimittaM zrInemicandrasiddhAntidevaiH pUrvaM SaDviMzatigAthAbhilaghudravyasaMgrahaM kRtvA pazcAdvizeSatattvajJAnArtha viracitasya bRhadravyasaMgrahasyAdhikArazuddhipUrvakatvena vRttiH prArabhyate |'-brhmdev, bRhaddavyasaM0 vRtti, pR0 1-2 / 2. 'kyA pATaNa-kezorAya ho prAcIna Azramanagara hai ?' zIrSaka lekha, vIravANI (smArikA) varSa 18, aMka 13, pR0 109 / 3. 'Azramapattana hI kezorAya paTTana hai' zIrSaka nibandha, anekAnta (choTelAla smRti aMka) varSa 19, ki. 1.2, pR070 / 4. madanakIrti, zAsanacatustrizikA padya 28 tathA udayakIrti apabhraMzanirvANabhakti gA0 6 / 5. nirvANakANDa gA0 20 / 6. nayacandrasUri, hammIrakAvya 8-106 / 7. 8. candrazekhara, surjanacaritamahAkAvya 11-22, 39 / 9. jala aura sthala mArgose vyApAra karanevAle nadI-kinAre sthita nagarako puTabhedana aura mukhyataH bandaragAha ko pattana yA paTTana kahA jAtA hai, cAhe vaha samudrataTapara ho yA ndii-tttpr| Azramanagarake lie ye donoM zabda prayukta ho sakate haiN| kyoMki vaha cambalake kinAre sthita hai /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura lagabhaga 9 mIlakI dUrIpara aura bU~dIse lagabhaga 3 mIla dUra carmaNvatI (cambala) nadIpara avasthita vartamAna 'kezorAya pATaNa' athavA 'pATaNa kezorAya' hI hai| prAcIna kAlameM yaha rAjA bhojadeva ke paramArasAmrAjya ke antargata mAlavA meM rahA hai / nisargaramaNIya yaha sthAna Azrama-bhUmi (tapovana) ke upayukta hone ke kAraNa vAstava meM 'Azrama' kahalAnekA adhikArI hai / nadIke kinAre honese yaha bar3A bhavya, zAnta aura manojJa hai / isakI prAkRtika suSamA bahuta hI AkarSaka hai / sambhavataH isI kAraNa yaha jainoM (digambaroM) ke atirikta hinduoM kA bhI tIrtha hai / digambara- sAhitya meM isake digambara tIrtha hone ke pracura ullekha vikramako 12vIM 13vIM zatAbdIse milate haiM aura jainetara sAhitya meM isake hindU tIrtha honeke nirdeza vikramakI 15vIM - 16vIM zatAbdIsa upalabdha hote haiM / pANDavAjIke kathanAnusAra Aja bhI vahA~ (pATaNa kezArAya kasbA meM ) cambala nadI kinAre bahuta vizAla lagabhaga 40 phuTa U~cA bhavya jaina mandira hai / mandirakA eka bhAga sudRr3ha nIva hai, jisase mandirako pAnI se kabhI kSati na pahu~ce / dUsare bhAga meM zAlA, koThe Adi bane hue haiM, jahA~ bahusaMkhyA meM bAhara se yAtrI Ate va Thaharate haiM aura darzana, pUjana karake manoratha pUrA hone hetu gaNa bhoja bhI kiyA karate haiM / zrImunisuvratI digambarIya pratimA mandira ke UparI bhAga meM bhUgarbha meM virAjamAna hai / pRthvItalase nIce hone ke kAraNa janatA isa prAcIna mandirako 'bhuI devarA' bhauMyarA) kahatI hai / " DA0 zarmAke sUcanAnusAra raNathaMbhorake rAjA haThIle hammIra ke pitA jaisiMhane putrako rAjya dekara Azramapattana ke pavitra tIrtha ke lie prayANa kiyA thA / tathA raNathaMbhorezvara hammIrane rAjadhAnImeM yajJa na kara isI mahAn tIrthapara Akara 'koTimakha' kiyA thA / kintu pratIta hotA hai ki 16vIM zatAbdIkI janatA ise Azramapattana yA Azramanagara na kahakara pattana yA paTTana yA puTabhedana kahane lagI thIM / ( isa taraha Azramanagara" jainoMke sAtha hinduoM kA bhI pAvana tIrthasthAna hai / zrInemicandra siddhAntidevane aise mahatvapUrNa evaM prAkRtika suSamAse sampanna zAnta sthAnako sAhitya-sRjana, jJAnArAdhana aura dhyAna Adike lie cunA ho, to koI Azcarya nahIM haiM / (ja) racanAe~ jaisAki Upara kahA jA cukA hai ki zrI nemicandra siddhAntidevakI do hI racanAe~ upalabdha haiM - eka laghudravyasaMgraha aura dUsarI bRhadravyasaMgraha / ina doke alAvA unakI aura koI kRti prApta nahIM hai| unake prabhAvako 1. DA0 zarmA ke ullikhita lekhameM uddhRta 'ArkAelaoNjikala sarve oNpha iNDiyAkI 1904-5 ko progresa riporTa | 2. nayacandrasUri, hammIramahAkAvya 8 - 106 / 3. candrazekhara, surjanacaritamahAkAvya 11 - 58 4. vahI, 11-22 / 5. san 1949meM madanakIrti kI zAsanacatustrizikAke sampAdana samaya usake ullekha (padya 28) meM Aye Azrama padase AzramanagarakI ora merA dhyAna nahIM gayA thA aura usake tRtIya caraNa meM vidyamAna 'viprajanAvarodhana gare' zabdoMpara se avarodhanagarakI kalpanA kI thI, jo ThIka nahIM thI / vahA~ 'Azrama' se Azramanagara madanakItiko iSTa hai, isakI ora hamArA dhyAna paM0 dIpacandrajI pAMDyAke usa lekhane AkarSita kiyA hai, jo unhoMne vIravANI ( smArikA ) varSa 18, aMka 13 meM prakAzita kiyA hai aura jisakA jikra Upara kiyA gayA hai| isake lie hama unake AbhArI haiM / - lekhaka / 331
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekhate hue yaha sambhAvanA avazya kI jA sakatI hai ki unane aura bhI kRtiyoMkA nirmANa kiyA hogA, jo yA to lupta ho gaI yA zAstrabhaNDAroMmeM ajJAta dazAmeM paDI hoNgii| (jha) brahmadeva brahmadeva zrInemicandra siddhAntidevake bRhadravyasaMgrahake saMskRta-TIkAkAra haiM aura ve unake granthoMse bahuta paricita evaM prabhAvita mAlUma par3ate haiN| ataH unake vyaktitva, kRtitva aura samayake sambandhameM bhI yahA~ vicAra karanA anucita na hogaa| (1) vyaktitva zrIbrahmadevakI racanAoMparase unake vyaktitvakA acchA paricaya milatA hai / ve prAkRta, apabhraMza aura saMskRta tInoM bhASAoMke paNDita the aura tInoMmeM unakA abAdha praveza dikhAI detA hai| ve adhyAtmakI carcA karate hue usake rasameM svayaM to nimagna hote hI haiM, kintu pAThakoMko bhI usameM tanmaya kara denekI kSamatA rakhate haiN| isase ve spaSTatayA AdhyAtmika vidvAna jAna par3ate haiN| lekina isase yaha na samajha liyA jAya ki ve kevala AdhyAtmika hI vidvAn the / varan dravyAnuyogakI carcAke sAtha prathamAnuyoga, karaNAnuyoga aura caraNAnuyogake bIsiyoM granthoMke uddharaNa dekara ve apanA cAroM anuyogoMkA pANDitya evaM bahuzrutatva bhI khyApita karate haiM / paMcAstikAyakI tAtparyavRttimeM jayasenane aura paramAtmaprakAzako kannaDa-TIkAmeM maladhArI bAlacandra ne unakA pUrA anukaraNa kiyA hai / padaccheda, utthAnikA, adhikAroM aura antarAdhikAroMkI kalpanA ina donoM vidvAnoMne brahmadevase lI hai| zabdasAmya aura arthasAmya to anekatra hai| samayakA vicAra karate samaya hama Age dikhAyeMge ki jayasenakA anukaraNa brahmadevane nahIM kiyA, apitu brahmadevakA jayasenane kiyA hai / (2) kRtitva brahmadevakI nimna racanAe~ mAnI jAtI haiM : 1. paramAtmaprakAzavRtti, 2. bRhadravyasaMgrahavRtti, 3. tattvadIpaka, 4. jJAnadIpaka, 5. trivarNAcAradIpaka, 6. pratiSThAtilaka, 7. vivAhapaTala aura 8. kathAkoza / parantu DA0 e0 ena0 upAdhye unakI do hI prAmANika racanAe~ batalAte haiM-eka paramAtmaprakAzavRti aura dUsarI bRhadra vyasaMgrahavRtti / 1. paramAtmaprakAzavRtti-paramAtmaprakAzavRtti (paramappayAsu) zrI yogIndradevakI apabhraMzameM racI mahattvapUrNa kRti hai / isameM AtmA hI paramAtmA hai, isapara prakAza DAlA gayA hai / brahmadevane isIpara saMskRtameM apanI vRtti likhI hai, jise unhoMne svayaM 'paramAtmaprakAzavRtti' kahA hai / AdhyAtmika paddhati, padaccheda, utthAnikA, sandhikI yathecchatA, adhikAroM aura antarAdhikAroMkI kalpanA ye saba bRhadra vyasaMgrahavRttikI taraha isameM bhI haiM / bhASA sarala aura subodha hai / (2) bRhadravyasaMgrahavRtti-isakA paricaya isI prastAvanAmeM pRSTha 23 para diyA jA cukA hai / 1. paramAtmaprakAzavRtti (naI AvRtti), 1-214, pR0 351 / 2. paramAtmaprakAza (naI AvRtti), hindI prastAvanA pR0 116 / 3. "sUtrANAM vivaraNabhUtA paramAtmaprakAzavRttiH smaaptaa|'-ddaa0 upAdhye, paramAtmaprakAza a0 2-214, pR0 350 / -332 -
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) samaya : (1) brahmadevane vasunandike upAsakAdhyayanase do gAthAe~ ( naM0 23 va 24 ) bRhadravyasaMgrahavRtti ( pR0 76) meM uddhRta kI haiM aura unakA vistRta vyAkhyAna kiyA hai / vasunandikA samaya vikrama saM0 1150 hai / ataH brahmadeva vasunandi vi0 1150 ) se pUrvavartI nahIM hai-- unake uttaravartI haiM / (2) paM0 AzAdharajI ( vi0 saM0 1296) ne apane sAgAradharmAmRta (1-13) meM brahmadevakI bRhad - dravya saMgrahavRtti ( pR0 33 - 34 ) kA anukaraNa kiyA hai aura unake 'talava ragRhItataskara' kA udAharaNa hI nahIM apanAyA, apitu unake zabdoM aura bhAvoMko bhI apanAyA hai / ataeva brahmadeva paM0 AzAdharajI (vi0 saM0 1296 ) se pUrvavartI haiM / (3) brahmadevane samyagdRSTike puNya aura pApa donoMko heya batalAte hue dRSTAntake sAtha jo isa viSaya kI gadya dI hai usakA anukaraNa jayasenane paJcAstikAyakI tAtparyavRttimeM kiyA hai / isake kaI AdhAra haiM / pahale, jayasenane yahA~ brahmadeva ke dRSTAntako to liyA hI hai, unake zabdoM aura bhAvoMko bhI apanAyA hai| 1. tulanA kIjie (ka) ' nijaparamAtmadravyamupAdeyam, indriyasukhAdiparadravyaM hi heyamityarhatsarvajJa praNIta nizcaya vyavahAranayasAdhyasAdhakabhAvena manyate paraM kintu bhUrekhAdisadRzakrodhAdidvitIyakaSAyodayena mAraNanimittaM talavaragRhItataskaravadAtmanindAsahitaH sannindriyasukhamanubhavatItyavirata samyagdRSTerlakSaNam / -- brahmadeva, bR0 dra0 vR0, pR0 33 - 34 / -- (kha) bhUrekhAdisadRkkaSAyavazago yo vizvadRzvAjJayA, heyaM vaiSayikaM sukhaM nijamupAdeyaM tviti zraddhat / cauro mArayituM dhRtastalava reNevAtmanindAdimAn, zarmAkSaM bhajate rujatyapi paraM nottapyate so'pyadhaiH // - azAdhara, sAgAradharmAmRta, 1-13 / 2. ( ka ) yathA ko'pi dezAntarasthamanoharastrI samIpAdAgatapuruSANAM tadarthaM dAnasanmAnAdikaM karoti tathA samyagdRSTi ra pyupAdeyarUpeNa svazuddhAtmAnameva bhAvayati nirdoSaparamAtmasvarUpANAmarhatsiddhAnAM tadArAdhakAcAryopAdhyAya sAdhUnAM ca paramAtmapadaprAptyarthaM viSayakaSAyavarjanArthaM ca dAnapUjAdinA paramabhakta karoti tena ca svarge devendralaukAntikAdivibhUti prApya vimAnaparIvArAdisaMpadaM jIrNatRRNamiva gaNayan paJcamahAvideheSu gatvA pazyati / kiM pazyati, iti cet tadidaM samavasaraNaM, ta ete vItarAgasarvajJAH, ta ete bhedAbhedaratnatrayArAdhakA gaNadharadevAdayo ye pUrva zrUyante iti matvA vizeSeNa dRDhadharma matirbhUtvA caturthaguNasthAnayogyAmAtmano'viratAvasthAmaparityajan bhogAnubhave'pi sati dharmadhyAnena kAlaM nItvA svargAdAgatya tiirthNkr| dipade prApte'pi pUrvabhavabhAvita viziSTabhedajJAnavAsanAbalena mohaM na karoti, tato jinadIkSAM gRhItvA puNyapAparahitanijaparamAtmadhyAnena mokSaM gacchatIti / ' bRha0 dra0 vR0, pR0 159 - 160 / (kha) 'yathA kopi rAmadeva / dipuruSo dezAntarasthasItAdistrIsamIpAdAgatAnAM puruSANAM tadarthaM dAnasanmAnAdikaM karoti tathA muktistrI vazIkaraNArthaM nirdoSaparamAtmanAM tIrthakaraparamadevAnAM tathaiva gaNadharadevabharatasagaramapANDavAdimahApuruSANAM cAzubharAgavarjanArthaM zubhadharmAnurAgeNa carita purANAdikaM zruNoti bhedAbhedaratnatrayabhAvanA ratAnAmAcAryopAdhyAyAdInAM gRhasthAvasthAyAM ca punardAnapUjAdikaM karoti ca tena - 333 - -
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsare, jayasenane apane DhaMgase mAmUlI parivartana (ghaTA-bar3hIrUpa sudhAra) bhI kiyA hai, jisase yaha spaSTa ho jAtA hai ki kisane kisakA anukaraNa kiyA hai / udAharaNake lie brahmadevakA 'dezAntarasthastrI'-kA dRSTAnta lIjie / isameM jayasenane 'sItAdi' pada aura jor3akara dezAntarasthasItAdistrI' kA dRSTAnta diyA hai| isI taraha brahmadevake 'ko'pi' padake sAtha 'rAmadevAdipuruSo' aura milAkara 'ko'pi rAmadevAdipuruSo' aisA vyAkhyAtmaka pada jayasenane prastuta kiyA hai / isa DhaMgake sudhAra aura parivartana uttaravartI hI karatA hai aura isalie yaha niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki jayasenane brahmadevakA anukaraNa kiyA hai| tIsare, padaccheda, utthAnikA, adhikAroM aura antarAdhikAroMkI kalpanA jayasenane brahmadevase lI hai| cauthe, jayasenane paMcAstikAyameM vyAkhyAkA DhaMga vaho apanAyA hai, jo brahmadevane dravyasaMgraha aura paramAtmaprakAzameM apanAyA hai / sandhi na karanekA jo 'sukhabodhArtha' hetu brahmadevane prastuta kiyA hai vahI jayasenane diyA hai / pA~caveM, jayasenane apane nimitta-kathanakA samarthana brahmadevanimitta-kathanase kiyA hai aura 'atra prAbhUtagranthe zivakumAra mahArAjo nimittaM, anyatra dravyasaMgrahAdau somabhraSTyAdi jJAtavyam' zabdoMko dekara to unhoMne spaSTatayA brahmadevake anukaraNako pramANita kara diyA hai / isa prakAra donoM TIkAkAroMkI TIkAoMke Abhyantara parIkSaNase jayasena nizcaya hI brahmadevake uttarakAlIna vidvAn jJAta hote haiM / jayasenakA samaya DA0 e0 ena0 upAdhyene IsAkI bArahavI zatAbdIkA uttarArdha nirdhArita kiyA hai| brahmadeva ukta AdhAroMse unase pUrvavartI siddha honese unakA astitva-samaya IsAkI bArahavIM zatAbdIkA Arambha aura vikramakI 12 vIM zatAbdIkA uttarArddha (vi0 saM0 1150 se 1200) jJAta hotA hai| isa taraha brahmadeva vasunandi (vi0 saM0 1150) se uttaravartI aura jayasena (vi0 saM0 1217) tathA paM0 AzAdhara (vi0 saM0 1296) se pUrvavartI arthAt vi0 saM0 1150 se vi0 saM0 1200 ke vidvAn pratIta hote haiM / paM0 paramAnandajI zAstrIne brahmadeva, dravyasaMgrahakAra muni nemicandra siddhAntideva aura rAjA bhojadeva ina tInoMko samakAlIna batalAyA hai| parantu hama Upara dekha cuke haiM ki brahmadeva vasunandi (vi0saM0 1150) se pUrvavartI nahIM hai aura nemicandra siddhAntideva vasunandike sAkSAt guru honese unheM unase 25 varSa pUrva to honA hI cAhie arthAt nemicandra siddhAntidevakA samaya vi0 saM0 1125 ke lagabhaga hai| rAjA bhojadeva nemicandra siddhAntidevake guru nayanandi (vi0 saM0 1100) dvArA apane samayameM unake rAjyakA ullekha honese unake samakAlIna haiN| ataH ina tInoMkA samaya eka pratIta nahIM hotaa| rAjA bhojakA vi0 saM0 1100 (vi0 1074-1117), nemicandra siddhAntidevakA vi0 saM0 1125 aura brahmadevakA vi0 saM0 1175 astitva-samaya siddha hotA hai| kAraNena puNyAsravapariNAmasahitatvAttadbhave nirvANaM na labhate bhavAntare punardevendrAdipadaM labhate / tatra vimAnaparIvArAdivibhUti tRNavadgaNayan san paJcamahAvideheSu gatvA samavasaraNe vItarAgasarvajJAn pazyati / nirdoSaparamAtmArAdhakagaNadharadevAdInAM ca tadanantaraM vizeSeNa dRDhadharmo bhUtvA caturthaguNasthAnayogyAmAtmabhAvanAmaparityajana san devaloke kAlaM gamayati / tato'pi jIvitAnte svargAdAgatya manuSyabhave cakravartyAdivibhUti labdhvApi pUrvabhavabhAvitazuddhAtmabhAvanAbalena mohaM na karoti, tatazca viSayasukhaM parihRtya jinadIkSAM gRhItvA nijazuddhAtmani sthitvA mokSaM gacchatIti |'-pNcaastikaaytaatpry vR0, 50243-44 / 'dravyasaMgrahake kartA aura TIkAkArake samayapara vicAra' zIrSaka lekha, anekAnta (choTelAla jaina smati aMka) pR0 145 / -334 -
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacanikAkAra paM0 jayacaMdajI : aba vacanikAkAra paM0 jayacandajIke sambandha meM vicAra kiyA jAtA hai| (1) paricaya paM0 jayacandajIne svayaM apanA kucha paricaya sarvArthasiddhi-vacanikAko antima prazastimeM diyA hai|' usase jJAta hai ki ve rAjasthAna pradezake antargata jayapurase tIsa molakI dUrIpara DiggImAlapurA roDapara sthita 'phAgaI' (phAgI) grAmameM paidA hue the| inake pitAkA nAma motIrAma thA, jo 'paTavArI'kA kArya karate the / inakI jAti khaNDelavAla aura gotra chAvar3A thaa| zrAvaka (jaina) dharmake anuyAyI the / parivArameM zubha kriyAoMkA pAlana hotA thaa| parantu svayaM gyAraha varSakI avasthA taka jinamArgako bhUle rahe aura jaba gyAraha varSake pUra hue, to jinamArgako jAnane kA dhyAna AyA / ise unhoMne apanA iSTa aura zubhodaya smjhaa| usI grAmameM eka dUsarA jinamandira thA, jisameM terApaMthakI zailI thI aura loga deva, dharma tathA gurukI zraddhA-utpAdaka kathA (vacanikA-tattvacarcA) kiyA karate the| paM0 jayacandajI bhI apanA hita jAnakara vahA~ jAne lage aura carcA-vArtAmeM rasa lene lge| isase vahAM unakI zraddhA dRr3ha ho gaI aura saba mithyA buddhi chUTa gaI / kucha samaya bAda ve nimitta pAkara phAgaIse jayapura A gye| vahA~ tattva-carcA karanevAloMkI unhoMne bahuta bar3I zailI dekhI, jo unheM adhika rucikara lgo| usa samaya vahA~ guNiyoM, sAdharmIjanoM aura jJAnI paNDitoMkA acchA kAla anAdi bhramata saMsAra, pAyo narabhava maiM sukhakAra / janma phAgaI layau suthAni, motIrAma pitAke Ani // 11 // pAyau nAma tahA~ jayacanda, yaha parajAyataNU makaranda / dravyadRSTi maiM dekhU jabai, merA nAma AtamA kabai // 12 // gota chAvar3A zrAvaka dharma, jAmeM bhalI kriyA zubha karma / gyAraha varSa avasthA bhaI, taba jinamAragakI sudhi lahI / / 13 / / Ana iSTako dhyAna ayogi, apane iSTa calana zubha jogi / tahA~ dUjau mandira jina rAja, terApaMtha paMtha tahA~ sAja // 14 // deva-dharma-guru saradhA kathA, hoya jahA~ jana bhAI yathA / taba mo mana umagyo tahA~ calo, jo apano karanI hai bhalo // 15 / / jAya tahA~ zraddhA dRr3ha karI, mithyAbuddhi sabai pariharI / nimitta pAya jayapura meM Aya, bar3I ja zailI dekhI bhAya / / 16 / / guNIloka sAdharmI bhale, jJAnI paMDita bahate mile| pahale the vaMzIdhara nAma, dharai prabhAva bhAva zubha ThAma // 17 // ToDaramala paMDita mati kharI, gomaTasAra vacanikA krii| tAkI mahimA saba jana kareM, vAce par3heM buddhi vistarai // 18 // daulatarAma guNI adhikAya, paMDitarAya rAjamaiM jAya / tAkI buddhi lasai saba kharI, tIna purANa vacanikA karI // 19 // rAyamalla tyAgI gRhavAsa, mahArAma vratazIla-nivAsa / maiM hU~ inakI saMgati ThAni, budhisArU jinavANI jAni / / 20 // -sarvArthasiddhivacanikA, antima prazasti /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ samudAya thA / usameM paMDita vaMzIdharajI unase pahale ho cuke the, jo bar3e prabhAvazAlI tathA acche vicAravAd the / paMDita ToDaramalajI unake samayameM the aura jo bar3e tIkSNa buddhi the / unakI gommaTasAra-vacanikAko prazaMsA sabhI karate the / usIkA vAcana, paThana-pAThana aura manana calatA thA tathA loga apanI buddhi bar3hAte the / paM0 daulatarAmajI kAsalIvAla bar3e guNI the aura 'paMDitarAya' kahe jAte the / rAjaparivAra meM ve Ate-jAte the / unhoMne tIna purANoMkI vacanikAe~ kI thiiN| unakI sUkSma buddhiko sarvatra saMstuti hotI thI / brahma rAyamallajI aura zIlavratI mahArAmajI bhI usa zailI meM the / paM0 jayacandajI inhIM guNI-janoM tathA vidvAnoMkI saMgati meM rahane lage the / aura apanI buddhi anusAra jinavANI ( zAstroM) ke svAdhyAya meM pravRtta ho gaye the / unhoMne jina granthoMkA mukhyatayA svAdhyAya kiyA thA, unakA nAmollekha unhoMne isI prazasti meM svayaM kiyA hai| siddhAntagranthoMke svAdhyAyake atirikta nyAya-granthoM tathA anya darzanoMke granthoMkA bhI unhoMne abhyAsa kiyA thA / unakI vacanikAoMse bhI unakI bahuzrutatA prakaTa hotI haiN| lagatA hai ki paMDita ToDaramalajI jaise alaukika pratibhA ke dhanI vidvAnoMke samparkase hI unakI pratibhA jAgRta huI aura unheM aneka granthoMkI vacanikAe~ likhanekI preraNA milI / ukta prazastike Arambha meM rAja-sambandhakA bhI varNana karate hue unhoMne likhA hai ki jambadvIpake bharatakSetra ke AryakhaNDake madhya meM 'DhuMDhAhaDa' deza hai / usakI rAjadhAnI 'jayapura' nagara hai| vahA~kA rAjA 'jagateza' ( jagatasiMha) hai, jo anupama hai aura jisake rAjya meM sarvatra sukha-caina hai tathA prajAmeM paraspara prema hai / saba apane-apane matAnusAra pravRtti karate haiM, Apasa meM koI virodha-bhAva nahIM hai / rAjAke kaI maMtrI haiM / sabhI buddhimAna aura rAjanIti meM nipuNa haiM / tathA saba hI rAjAkA hita cAhanevAle evaM yogya prazAsaka haiM / inhIM maiM eka rAyacanda hai, jo bar3e guNI haiM aura jinapara rAjAkI vizeSa kRpA hai / yahA~ 'vizeSa kRpA' ke ullekhase jayacandajIkA bhAva rAjAdvArA unheM 'dIvAna' padapara pratiSThita karanekA jAna par3atA hai / isake Age isI prazasti meM rAyacandajIke dharma-prema, sAdharmI vAtsalya Adi guNoMkI carcA karate hue unhoMne unake dvArA kI gaI usa candraprabhajinamandirakI prasiddha pratiSThA ( vi0 saM0 1861 ) kA bhI ullekha kiyA hai, jinake dvArA rAyacandajIke yajJa evaM puNyakI vRddhi huI thI aura samasta jainasaMghako bar3A harSa huA thaa| 1. jambUdvIpa bharata suniveza, Arija madhya du DhADa deza / pura jayapura tahA~ sUvasa vasai nRpa jagateza anupama lasai // 1 // tAke rAjamAMhi sukhacaina, dhareM loka kahU~ nAhIM phaina | apane-apane mata saba caleM, zaMkA nAhi dhAraiM zubha phalaiM // 2 // nRpake mantrI saba matimAn, rAjanIti meM nipuNa purAna / sarva hI nRpake hitoM cahaiM, Iti-bhIti TAreM sukha lahaiM ||3|| tinameM rAyacanda guNa dharai tApari kRpA bhUpa ati kareM / tAke~ jaina dharmakI lAga, saba jainanisUM ati anurAga // - sarvArthasiddhi vacanikA, a0 prazasti / 2. karI pratiSThA maMdira nayau, caMdraprabha jina thApana thayo / tAkara puNya bar3hau yaza bhayo, sarva jainaniko mana harakhayau || 6 || - sarvArthasiddhi vacanikA, a0 praza0 6 / 3r3a6 -
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazastimeM paM0 jayacandajIne unake sAtha apane vizeSa sambandhakA bhI saMketa kiyA hai| unake isa saMketase jJAta hotA hai ki rAyacandajIne nizcita evaM niyamita Arthika sahAyatA dekara unheM Arthika cintAse mukta kara diyA thA aura tabhI ve ekAgracitta ho sarvArthasiddhi-vacanikA likha sake the, jisake likhaneke lie unheM anya sabhI sAdharmIjanoMne preraNA kI thI aura unake putra naMdalAlane bhI anurodha kiyA thA / paM0 jayacandajIne naMdalAlake sambandhameM likhA hai ki vaha bacapanase vidyAko par3hatA-sunatA thaa| phalataH vaha aneka zAstroMmeM pravINa paMDita ho gayA thaa| paMDitajI dvArA diye gaye apane isa paricayase unakI tattva-bubhutsA, jainadharma meM aTUTa zraddhA, tattvajJAnakA AdAna-pradAna, jinazAsanake prasArakA udyama, kaSAyakI mandatA Adi guNavizeSa lakSita hote haiM / paDitajIke ullekhAnusAra unake putra paM0 nandalAlajI bhI guNI aura pravINa vidvAn the / mUlAcAravacanikAkI prazastimeM bhI, jo paM0 nandalAlajIke sahapAThI ziSya RSabhadAsajI nigotyAdvArA likhI gaI hai, paM0 nandalAlajIko 'paM0 jayacandajI jaisA bahujJAnI' batAyA gayA hai| prameyaratnamAlA-vacanikAkI prazasti (padya 16) se yaha bhI mAlUma hotA hai ki paM0 nandalAlajIne apane pitA paM0 jayacandajIko isa vacanikAkA saMzodhana kiyA thA / isase paM0 nandalAlajIko sUkSma buddhi aura zAstrajJatAkA patA calatA hai| paM0 nandalAlajI dIvAna amaracandajIkI preraNA pAkara mUlAcArako pA~ca-sau solaha gAthAoMkI vacanikA kara pAye the ki unakA svargavAsa ho gayA thaa| bAdameM usa vacanikAko RSabhadAsajI nigotyAne pUrA kiyA thA / nigotyAjIne nandalAlajIke tIna ziSyoMkA bhI ullekha kiyA hai| ve haiM-mannAlAla, udayacanda aura mANikacanda / paM0 jayacandajIke eka aura putrakA, jinakA ghAsIrAma nAma thA, nirdeza paM0 paramAnandajI zAstrIne unakA koI vizeSa paricaya upalabdha nahIM hai / ki yahA~para eka bAta aura jJAtavya hai / vaha yaha ki paM0 jayacandajIkI vacanikAoMse sarva sAdhAraNako to lAbha pahuMcA hI hai, paM0 bhAgacandajI (vi0 saM0 1913) jaise vidvAnoMke lie bhI ve patha-pradarzikA huI hai / 1. tAke Dhiga hama thiratA pAya, karI vacanikA yaha mana lAya |-vhii, praza0 7 / . . 2. bhayau bodha taba kachu ciMtayau, karana vacanikA mana umagayau / saba sAdharamI preraNa karI, aisaiM maiM yaha vidhi uccarI ||-vhii, praza0 padya 10 / 3,4. naMdalAla merA sUta gunI, bAlapane te vidyA sunii| paMDita bhayo bar3hI paravIna, tAhUne preraNa yaha kIna ||-vhii, praza0 padya 31 / 5. tina sama tinake suta bhaye, bahajJAnI nandalAla / gAya-vatsa jima premakI, bahuta par3hAye bAla ||-mUlA. vaca0 praza0 / 6. likhI yahai jayacandanai, sodhI suta nandalAla / budha lakhi bhUli ju zuddha kari, bA~cau sikhaivo bAla / / -prameyara0 vaca0 pra0 padya 16 / 7. mUlAcAravacanikA prazasti / 8. tava udyama bhASAtaNoM, karana lage nandalAla / mannAlAla aru udayacanda, mANikacanda ju bAla ||-muulaacaarvcnikaa praza0 / 9. 'paM0 jayacanda aura unakI sAhitya-sevA' zIrSaka lekha, anekAnta varSa 13; ki0 7, pR0 171 / * 337 -
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparIkSAkI apanI vacanikA prazasti meM ve paM0 jayacandajIke prati apanI kRtajJatA vyakta karate hue likhate haiM ki unakI vacanikAoM ko dekhakara merI bhI aisI buddhi huI, jisase maiM pramANa - zAstrakA utkaTa rasAsvAdana kara sakA aura anya darzana mujhe nIrasa jAna par3e' / 2. samaya paM0 jayacandajIkA samaya sunizcita hai / inakI prAyaH sabhI kRtiyoM (vacanikAoM ) meM unakA racanA - kAla diyA huA hai / janma vi0 saM0 1795 aura mRtyu vi0 saM0 1881-82 ke lagabhaga mAnI jAtI hai / racanAoMke nirmANakA Arambha vi0 saM0 1859 se hotA hai aura vi0 saM0 1874 taka vaha calatA hai / prApta racanAe~ ina solaha varSoMkI hI racI upalabdha hotI haiM / isase mAlUma hotA hai ki gyAraha varSa kI avasthA se lekara cauMsaTha varSakI avasthA taka arthAt tirepana varSa unhoMne zAstroMke gahare paThana-pAThana evaM mananameM vyatIta kiye the / aura taduparAnta hI pariNata vayameM sAhitya-sRjana kiyA thA / ataH jayacandajIkA astitva - samaya vikrama saM0 1795- 1882 hai / 3. sAhityika kArya inakI maulika racanAe~ aura vacanikAe~ donoM prakArakI kRtiyA~ upalabdha haiM / para apekSAkRta aafnakAe~ adhika haiM / maulika racanAoM meM unake saMskRta aura hindImeM race gaye bhajana hI upalabdha hote haiM, jo vibhinna rAga-rAginiyoM meM likhe gaye haiM aura 'nayana' upanAma se prApta haiM / unakI ve racanAe~ nimna prakAra haiM : 1. tattvArtha sUtra - vacanikA 2. sarvArthasiddhi - vacanikA * 3. prameyaratnamAlA vacanikA * 4. svAmIkArtikeyAnuprekSA-vaca nikA* 5. dravya saMgraha - vaca nikA* 6. samayasAra - vaca nikA* (AtmakhyAti saMskRta TIkA sahita kI ) 7. devAgama (AptamImAMsA ) - vacanikA 8. aSTapAhuDa-vaca nikA* 9. jJAnArNava- vacanikA* 10. bhaktAmara stotra - vacanikA 1. jayacanda iti khyAto jayapuryAmabhUtsudhIH / dRSTvA yasyAkSaranyAsaM mAdRzo'pIdRzI matiH // 1 // yayA pramANazAstrasya saMsvAdya rasamulvaNam / naiyAyikAdisamayA bhAsante suSThu nIrasAH ||2 // - pramANaparIkSA vacanikA, antima praza0 / 2. vIravANI (smArikA ) varSa 17, aMka 13 pR0 50 tathA 95 / * svayaMke hAthase likhIM cihnAMkita grantha- pratiyA~ di0 jaina bar3A mandira, jayapurameM upalabdha haiM / vIra vANI (smArikA) pR0 95 / -338 - vi0 saM0 1859 caitrazuklA 5 saM0 1861 ASAr3ha zu0 4 saM0 1863 zrAvaNa kR0 3 saM0 1863 zrAvaNa kR0 14 saM0 1863 kArtika kR0 10 saM0 1864 caitra kR0 14 vi0 saM0 1866 bhAdra zu0 12 saM0 1867 mAgha kR0 5 saM0 1869 kArtika kR0 12 saM0 1870
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. padoMkI pustaka [maulika] (246 padoMkA saMgraha) ASADha zu0 10 saM0 1874 12. sAmAyikapATha-baca nikA 13. patraparIkSA-vacanikA 14. candraprabhacarita-dvitIyasarga-vacanikA 15. matasamuccaya-vaca nikA 16. dhanyakumAracarita-vacanikA ina racanAoMkA paricaya unake hI nAmase vidita ho jAtA hai / ataH vaha chor3A jAtA hai / uparyukta vivecanase prakaTa hotA hai ki paNDita jayacandajI chAvar3A viziSTa zAstrAbhyAsI, bahujJAnI, saMskRta-prAkRta-hindI bhASAoMke jJAtA, hindIgadya-padyasAhityakAra, pravaktA, cAritravAna, bhadrapariNAmI aura AdhyAtmika vidvAn the / ve jainadarzanake sAtha hI anya bhAratIya darzanoMke bhI marmajJa the| unakI zAsana-sevA evaM sAhityika kRtiyA~ unheM cirasmaraNIya rkheNgii| KN DRUXS RUSE -339 -
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana - catustrizikA aura madanakIrti 1. zAsana - catustrizikA 1. prati - paricaya 'zAsana - catustrizikA' kI yahI eka prati jaina sAhitya meM upalabdha jAna par3atI hai| yaha hameM zraddheya paM0 nAthUrAmajI premI bambaIke anugrahase prApta huI / isake alAvA prayatna karanepara bhI anyatra se koI prati prApta nahIM ho sakI / isakI lambAI caur3AI 10 x 6 iMca hai| dAyIM aura bAyIM donoM ora eka-eka iMcakA hAziyA chUTA huA hai / isameM kula pA~ca patra haiM aura antima patrako chor3akara pratyeka patra meM 18.18 paMktiyAM tathA pratyeka paMkti meM prAyaH 32, 32 akSara haiM / antima patra meM (9 + 3 = ) 12 paMktiyA~ aura hareka paMkti meM uparyukta ( 32, 32) jitane akSara haiN| kucha TippaNa bhI sAtha meM kahIM-kahIM lage hue haiM jo mUlako samajhane meM kucha madada pahu~cAte haiM / yaha prati kAphI ( sambhavataH cAra-pA~casau varSakI ) prAcIna pratIta hotI hai aura bahuta jIrNa-zIrNa dazA meM hai / lagabhaga cAlIsa paiMtAlisa sthAnoMpara to isake akSara athavA pada-vAkyAdi, patroMke paraspara cipaka jAne Adike kAraNa prAyaH miTa gaye haiM aura jinake par3hane meM bar3I kaThinAI mahasUsa hotI haiM / isa kaThinAIkA premIjIne bhI anubhava kiyA hai aura apane 'jaina sAhitya aura itihAsa' ( pR0 239 ke phuTanoTa) meM pratikA kucha paricaya dete hue likhA hai - " isa pratimeM likhanekA samaya nahIM diyA hai parantu vaha do-tIna sau varSase kama purAnI nahIM mAlUma hotI / jagaha-jagaha akSara ur3a gaye haiM jisase bahutase padya pUre nahIM par3he jAte / " hamane sandarbha, arthasaMgati, akSara- vistArakayantra Adise parizramapUrvaka saba jagaha ke akSaroMko par3ha kara padyoMko pUrA karanekA prayatna kiyA hai - sirpha eka jagaha ke akSara nahIM par3he gaye aura isaliye vahA~para aise bindu banA diye gaye haiM / jAna par3atA hai ki abataka isake prakAzameM na AsakanekA yahI kAraNa rahA hai / yadi yaha jIrNa-zIrNa prati bhI na milI hotI to jaina sAhityakI eka anamola kRti aura usake racayitA evaM apane samaya ke vikhyAta vidvAnke sambandha meM kucha bhI likhanekA avasara na milatA / na mAlUma aisIaisI kitanI sAhityika kRtiyA~ jaina-sAhitya bhaNDAra meM sar3a-gala gaI hoMgI aura jinake nAmazeSa bhI nahIM haiM | AcArya vidyAnandakA vidyAnandamahodaya, anantavIryakA pramANasaMgrahabhASya Adi bahumUlya grantharatna hamAre pramAda aura lAparavAhIse jaina vAGmaya - bhaNDAroMmeM nahIM pAye jAte / ve yA to naSTa ho gaye yA anyatra cale gye| aisI hAlata meM isa uttama aura jIrNa-zIrNa kRtiko prakAzameM lAnekI kitanI jarUrata thI, yaha svayaM prakaTa hai / grantha- paricaya 'zAsanacatustrizikA' eka choTI-sI kintu sundara evaM maulika racanA hai / isake racayitA bikramakI 13vIM zatAbdI ke suvikhyAta vidvAn muni madanakIrti haiM / isameM koI 26 tIrthasthAnoM - 8 siddhatIrthakSetroM aura 18 atizaya tIrthakSetroMkA paramparA athavA anuzrutise yathAjJAta itihAsa eka-eka padya meM atisaMkSepa evaM saMketa 340 -
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpameM nivaddha hai / sAtha hI unake prabhAvollekhapUrvaka digambarazAsanakA mahattva khyApita karate hue pratyeka padya meM usakA jayaghoSa kiyA gayA hai / jaina tIrthoke aitihAsika paricayameM jina racanAoM Adise vizeSa madada mila sakatI hai unameM yaha racanA bhI prAcInatA AdikI dRSTise apanA viziSTa sthAna rakhatI hai / vikrama saMvat 1334meM race hue candraprabhasUri ke prabhAvakacaritra, vikrama saMvat 1361 meM nirmita merutuGgAcArya ke prabandhacintAmaNi, vikrama saMvat 1389 meM pUrNa hue jinaprabhasUrike vividhatIrthakalpa aura vikrama saMvat 1405 meM nirmita rAjazekharasUrike prabandhakoza ( caturviMzatiprabandha) meM bhI jainatIrthoM ke itihAsa kI sAmagrI pAyI jAtI hai / muni madanakIrtiko, jinheM 'mahAprAmANikacUDAmaNi' kA viruda prApta thA aura jisakA ullekha rAjazekharasUrine apane ukta prabandhakoza (pRSTha 64 ) meM kiyA hai aura unake sambandhakA eka svatantra 'madanakIrtiprabandha' nAmakA prabandha bhI likhA hai, yaha kRti ina cAroM racanAoMse prAcIna (vikrama saMvat 1285 ke lagabhagakI racI) hai / ataH yaha racanA jainatIrthoke itihAsake paricaya meM vizeSa ullekhanIya haiM / isameM kula 36 padya haiM, jo anuSTup chandameM prAya: 84 zloka jitane haiM / inameM naMbarahIna pahalA padya agale 32 padyoMke prathamAkSaroMse racA gayA hai aura jo anuSTup - vRttameM haiM / antima ( 35vA) padya prazasti-padya hai, jisameM racayitAne apane nAmollekha ke sAtha apanI kucha AtmacaryA dI hai aura jo mAlinI chandameM hai / zeSa 34 padya grantha viSaya se sambaddha haiM, jinakI racanA zArdUlavikrIDita vRttameM huI hai| ina cauMtIsa padyoM meM digambara zAsana ke prabhAva aura vijayakA pratipAdana honese yaha racanA 'zAsanacatustrizi ( zati ) kA' athavA zAsana cauMtIsI' jaise nAmoMse di0 jainasAhitya meM prasiddha hai / viSaya- paricaya isameM vibhinna tIrthasthAnoM aura vahAMke digambara jinabimboMke atizayoM, mAhAtmyoM aura prabhAvoM ke pradarzanadvArA yaha batalAyA gayA hai ki digambarazAsana apanI ahiMsA, aparigraha (nirgranthatA), syAdvAda Adi vizeSatAoM ke kAraNa saba prakArase jayakArakI kSamatA rakhatA hai aura usake lokameM bar3e prabhAva tathA atizaya rahe haiM / kailAsakA RSabhadevakA jinabimba, podanapurake bAhubali, zrIpurake pArzvanAtha, hulagiri athavA holAgirike zaGkhajina, dhArAke pArzvanAtha, bRhatpurake bRhaddeva, jainapura ( jainabidrI ) ke dakSiNa- gommaTadeva, pUrvadizAke pArzvajinezvara, vizvasenadvArA samudrase nikAle zAntijina, uttaradizA ke jinabimba, sammedazikhara ke bIsa tIrthaGkara, puSpapura ke zrI puSpadanta, nAgadraha ke nAgahRdezvara jina, sammedazikharakI amRtavApikA, pazcima samudrataTake zrIcandraprabhajina, chAyApArzvaprabhu zrIAdijinezvara, pAvApurake zrIvIrajina, giranArake zrIneminAtha, campApurake zrIvAsupUjya, narmadA ke jalase abhiSikta zrIzAntijinezvara Azrama' yA AzAramyake zrI munisuvratajina, vipulagirikA jinabimba, vindhyAgirike jinacaityAlaya, medapATa (mevAr3a) dezastha nAgaphaNI grAmake zrImallijinezvara aura mAlavAdezake maGgalapurake zrI abhinandanajina ina 26ke loka-vizruta atizayoM kA isameM samullekha huA hai / isake alAvA yaha bhI pratipAdana kiyA gayA hai ki smRtipAThaka, vedAntI, vaizeSika, mAyAvI, yoga, sAMkhya, cArvAka aura bauddha ina dUsare zAsanoMdvArA bhI digambarazAsana kaI bAtoMmeM samAzrita huA hai / 1. udaya kIrtimunikRta apabhraMza nirvANabhakti meM Azrama aura prAkRta nirvANakANDa gAthA 20 meM AzAramyanagarakA ullekha hai / - 341 -
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa taraha yaha racanA jahA~ digambarazAsanake prabhAvako prakAzikA hai vahA~ itihAsa premiyoMke lie itihAsAnusandhAnakI isameM mahattvapUrNa sAmagrI bhI hai / ataH isakI upAdeyatA tathA upayogitA spaSTa hai / isakA eka-eka padya eka-eka svatantra nibandhakA viSaya hai / 2. muni madanakIrti aba bicAraNIya hai ki isake racayitA muni madanakIrti kaba hue haiM, unakA nizcita samaya kyA hai aura ve kisa vizeSa athavA sAmAnya paricayako likhe hue haiM ? ataH ina bAtoMpara yahA~ kucha vicAra kiyA jAtA hai samaya- vicAra (ka) jaisA ki pahale ullekha kiyA jA cukA hai, ki zvetAmbara vidvAn rAjazekharasUrine vikrama saM0 1405 meM prabandhakoSa likhA hai jisakA dUsarA nAma caturviMzatiprabandha bhI hai / isameM 24 prasiddha puruSoM10 AcAryo, 4 saMskRtabhASAke suprasiddha kavi paNDitoM, 7 prasiddha rAjAoM aura 3 rAjamAnya sadgRhasthoMke prabandha (carita) nibaddha haiM / saMskRtabhASAke jina 4 suprasiddha kavi paNDitoMke prabandha isameM nibaddha haiM unameM eka prabandha digambara vidvAn vizAlakIrtike prakhyAta ziSya madanakIrtikA bhI hai aura jisakA nAma 'madanakIrti - prabandha' hai / isa prabandhameM madanakIrtikA paricaya dete hue rAjazekharasUrine likhA hai ki "ujjayinI meM digambara vidvAn vizAlakIrti rahate the / unake madanakIrtinAmakA eka ziSya thA / vaha itanA bar3A vidvAn thA ki usane pUrva, pazcima aura uttarake samasta vAdiyoMko jIta kara 'mahAprAmANikacUDAmaNi' ke virudako prApta kiyA thA / kucha dinoMke bAda usake manameM yaha icchA paidA huI ki dakSiNake vAdiyoMko bhI jItA jAya aura isake lie unhoMne * guruse AjJA maaNgii| parantu gurune dakSiNako 'bhoganidhi' deza batalAkara vahA~ jAnekI AjJA nahIM dI / kintu madanakIrti gurukI AjJAko ulaMgha karake dakSiNako cale gaye / mArga meM mahArASTra Adi dezoMke vAdiyoMko padadalita karate hue karNATa deza pahu~ce / karNATadeza meM vijayapurameM jAkara vahA~ke nareza kuntibhojako apanI vidvattA aura kAvyapratibhAse camatkRta kiyA aura unake anurodha karanepara unake pUrvajoMke sambandha meM eka grantha likhanA svIkAra kiyA / madanakIrti eka dinameM pAMcasau zloka banA lete the, parantu svayaM unheM likha nahIM sakate the / ataeva unhoMne rAjAse suyogya lekhakakI mA~ga kii| rAjAne apanI suyogya viduSI putrI madanamaMjarIko unheM lekhikA dI / vaha padake bhItarase likhatI jAtI thI aura madanakIrti dhArApravAhase bolate jAte the / kAlAntarameM ina donoMmeM anurAga hogayA jaba guru vizAlakIrtiko yaha mAlUma huA to unhoMne samajhAne ke liye patra likhe aura ziSyoM ko bhejA / parantu madanakIrtipara unakA koI asara na huA / " isa prabandha kucha AdibhAgako yahA~ diyA jAtA hai "ujjayinyAM vizAlakIrtidigambaraH / tacchiSyo madanakIrtiH / sa pUrvapazcimottarAsu tisRSu dikSu vAdinaH sarvAn vijitya mahAprAmANikacUDAmaNi:' iti virudamupArjya svagurvalaMkRtAmujjayinImAgAt / gurUna vandiSTa / pUrvamapi janaparamparAzrutatatkIrttiH sa madanakIrtiH bhUyiSThamazlAdhiSTha / so'pi prAmodiSTa / dinakatipayAnantaraM ca guruM nyagadIta - bhagavan ! dAkSiNAtyAn vAdino vijetumohe / tatra gacchAmi / anujJA dIyatAm / guruNoktam -- vatsa ! dakSiNAM mA gAH / sa hi bhoganidhirdezaH / ko nAma tatra gato darzanyapi na tapaso bhrazyet / etadguruvacanaM vilaMghya vidyAmadAdhmAto jAla kuddAlaniHzreNyAdibhiH prabhUtaizca ziSyaiH parikarito mahArASTrAdivAdino mRdgran karNATadezamApa / tatra vijayapure kuntibhojaM nAma rAjAnaM svayaM traividyavidaM vidvatpriyaM sadasi niSaNNaM sa dvAnivedito dadarza / tamupazlokayAmAsa / " ityAdi / - 342 - --
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prabandhase do bAteM spaSTa hai| eka to yaha ki madanakIti nizcaya hI eka aitihAsika suprasiddha vidvAn hai aura ve digambara vidvAn vizAlakItike suvikhyAta eva 'mahAprAmANikacUDAmaNi' kI padavI prApta vAdivijetA ziSya the tathA ina prabandhakozakAra rAjazekharasUri arthAt vikrama saM0 1405 se pahale ho gaye haiN| dUsarI bAta yaha ki ve vijayapuranareza kuntibhojake samakAlIna haiM / aura unake dvArA sammAnita hue the / aba dekhanA yaha hai ki kuntibhojakA samaya kyA hai ? jaina-sAhitya aura itihAsake prasiddha vidvAn paM0 nAtha rAmajI premIkA anumAna hai ki prabandhakoSaNita vijayapuranareza kuntibhoja aura somadeva (zabdArNavacandrikAkAra) varNita vIrabhojadeva eka hI haiN| somadevamunine apanI zabdArNavacandrikA kolhApura prAntake arjurikA grAmameM vAdIbhavajrAGkaza vizAlakIti paNDitadevake vaiyAvRtyase vi0 saM0 1262 meM banAkara samApta kI thI aura usa samaya vahA~ vIra-bhojadevakA rAjya thaa| sambhava hai vizAlakIti apane ziSya madanakItiko samajhAne ke liye udhara kolhApurakI tarapha gaye hoM aura tabhI unhoMne somadevakI vaiyAvRttya kI ho|' premIjIkI mAnyatAnusAra kuntibhojakA samaya vikrama saM0 1262ke lagabhaga jAna par3atA hai aura isa liye vizAlakIrtike ziSya madanakotikA samaya bhI yahI vikrama saM0 1262 honA cAhiye / (kha) paNDita AzAdharajIne apane jinayajJakalpameM', jise pratiSThAsAroddhAra bhI kahate haiM aura jo vikrama saMvat 1285 meM banakara samApta haA hai, apanI eka prazasti dI hai / isa prazasti meM apanA viziSTa paricaya dete hue eka padya meM unhoMne ullekhita kiyA hai ki ve madanakIttiyatipatike dvArA 'prajJApuJja' ke nAmase abhihita hue the arthAt madanakottiyatipatine unheM 'prajJApuJja' kahA thaa| madanakottiyatipatike ullekhavAlA unakA vaha prazastigata padya nimna prakAra hai : ityudayasenamuninA kavisuhRdA yo'bhinanditaH prItyA / prajJApuJjo'sIti ca yo'bhihi (ma) to madanakottiyatipatinA // isa ullekhaparase yaha mAlUma ho jAtA hai ki madanakIrtiyatipati, paNDita AzAdharajIke samakAlIna athavA kucha pUrvavartI vidvAn the aura vikrama saMvat 1285ke pahale ve suvikhyAta ho cuke the tathA sAdhAraNa vidvAnoM evaM muniyoMmeM viziSTa vyaktitvako bhI prApta kara cuke the aura isaliye yatipati-muniyoMke AcArya mAne jAte the| ataH isa ullekhase madanakItti vikrama saMvat 1285 ke nikaTavartI vidvAn siddha hote haiM / (ga) madanakottine zAsanacatustrizikAmeM eka jagaha (34veM padya meM) yaha ullekha kiyA hai ki AtatAyI mlecchoMne bhAratabhUmiko roMdhate hue mAlavadezake maGgalapura nagarameM jAkara vahA~ke zrIabhinandana-jinendrakI mUrtiko bhagna kara diyA aura usake Tukar3e-Tukar3e ho gaye, parantu vaha jur3a gayI aura sampUrNAvayava bana gaI aura usakA eka bar3A atizaya prakaTita huaa| jinaprabhasUrine apane vividhatIrthakalpa athavA kalpapradIpameM, jisakI 1. jainasAhitya aura itihAsa pR0 139 / 2. ukta granthake pa0 138ke phaTanoTameM udadhata zabdArNavacandrikAkI antima prazasti / 3. vikramavarSasapaMcAzItidvAdazazateSvatIteSu / AzvinasitAntyadivase sAhasamallAparAkSasya // 19 // 4. yahI prazasti kucha hera-pherake sAtha unake sAgAradharmAmRta Adi dUsare kucha granthoMmeM bhI pAI jAtI hai /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanA unhoMne vikrama saM0 1364 se lagAkara vikrama saM0 1389 taka 25 varSoM meM kI hai', eka 'avantidezastha-abhinandanadevakalpa' nAmakA kalpa nibaddha kiyA hai| isameM unhoMne bhI mlecchasenAke dvArA abhinandanajinakI mUrti ke bhagna honekA ullekha kiyA hai aura usake jur3ane tathA atizaya prakaTa honekA vRtta diyA hai aura batalAyA hai ki yaha ghaTanA mAlavAdhipati jayasiMhadeva ke rAjyakAlase kucha varSa pUrva ho lI thI aura jaba use abhinandanajinakA AzcaryakArI atizaya sunane meM AyA to vaha unakI pUjAke liye gayA aura pUjA karake abhinandanajinakI dekhabhAla karane vAle abhayakIrti Adi maThapati AcAryoM (bhaTTArakoM) ke liye devapUjArtha 24 halakI khetI yogya jamIna dI tathA 12 halakI jamIna devapUjakoMke vAste pradAna kii| yathA "tamatizayamatizAyinaM nizamya zrIjayasiMhadevo mAlavezvaraH spharabhaktiprAgbhArabhAsvarAntaHkaraNaH svAminaM svayamapUjayat / devapUjAthaM ca caviMzatihalakRSyA~ bhUmimadatta maThapatibhyaH / dvAdazahalabAhyAM cAvanI devArcakebhyaH pradadAvavantipatiH / adyApi digmaNDalavyApiprabhA vavaibhavo bhagavAnabhinandanadevastatra tathaiva pUjyamAno'sti / " -vividhatIrtha0 pR0 58 / jinaprabhasUridvArA ullikhita yaha mAlavAdhipati jayasiMhadeva dvitIya jayasiMhadeva jAna par3atA hai, jise jaitugideva bhI kahate haiM aura jisakA rAjyasamaya vikrama saM0 1290 ke bAda aura vikrama saM0 1314 taka batalAyA jAtA hai / paNDita AzAdharajIne triSaSTismRtizAstra, sAgAradharmAmataTIkA aura anagAradharmAmRtaTIkA ye tIna grantha kramazaH vi0 saM0 1292, 1296 aura 1300 meM isI (jayasiMhadeva dvitIya athavA jaitugideva)ke rAjyakAlameM banAye hai| jinayajJakalpakI prazasti (padya 5) meM paNDita AzAdharajIne yahA~ dhyAna dene yogya eka bAta yaha likhI hai ki 'mlecchapati sAhibudInane jaba sapAdalakSa (savAlAkha) deza (nAgaura-jodhapurake AsapAsake pradeza) ko sasainya AkrAnta kiyA to ve apane sadAcArakI hAnike bhayase vahA~se cale Aye aura mAlavAkI dhArA nagarImeM A base / isa samaya vahA~ vindhyanareza (vikrama saM0 1217 se vikrama saM0 1249) kA rAjya thA / ' yahA~ paNDita AzAdharajIne jisa maslima bAdazAha sAhivahInakA ullekha kiyA hai vaha zahAbadadInagorI hai| isane vikrama saM0 1249 (I0 san 1192) meM gajanIse Akara bhAratapara hamalA karake dillIko hastagata kiyA thA aura usakA 14 varSa taka rAjya rhaa| aura isaliye asambhava nahIM isI AtatAyI bAdazAha athavA usake saradAroMne sasainya ukta 14 varSoM meM kisI samaya mAlavAke ullikhita dhana-dhAnyAdise bharapUra maGgalapura nagarapara dhAvA mArA ho aura hIrA-javAharAtAdike milane ke durlobha athavA dhArmika vidveSase vahA~ ke lokavizruta zrIabhinandanajinake caityAlaya aura bimbako tor3A ho aura usIkA ullekha madanakItine "mlecchaH pratApAgataH" zabdoM dvArA kiyA ho| yadi yaha ThIka ho to yaha kahA jA sakatA hai ki 1. munijinavijayajI dvArA sampAdita vividhatIrthakalpakI prastAvanA pR0 2 / 2. jainasAhitya aura itihAsa, pR0 134 / 3. ina granthoMkI antima prazastiyA~ / 4. malecchezena sapAdalakSaviSaye vyApte suvRttakSati trAsAdvindhyanarendradoHparimalasphUrjastrivargAjasi / prApto mAlavamaNDale bahuparovAraH purImAvasan yo dhArAmapaThajjinapramitivAkzAstre mahAvIrataH // 5 // 'mlecchezena sAhibudIna turuSkarAjena' -sAgAradharmA0 TIkA pu0 243 /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ madanakotine isa zAsanacastrizikAko vikrama saM0 1249 aura vi0 saM0 1263 yA vi0 saM0 1314 ke bhItara kisI samaya racA hai aura isalie unakA samaya ina saMvatoMkA madhyakAla honA cAhiye / isa UhApohase hama isa niSkarSapara pahu~cate haiM ki madanakIttikA vi0 saM0 1285 ke paM0 AzAdharajIkRta jinayajJakalpameM ullekha honese ve unake kucha pUrvavartI vidvAn nizcitarUpameM haiM, aura isaliye unakA vi0 saM0 1285 ke AsapAsakA samaya sunizcita hai / sthAnAdi-vicAra ___ samayakA vicAra karane ke bAda aba madanakItike sthAna, guruparamparA, yogyatA aura prabhAvAdipara bhI kucha vicAra kara lenA caahie| madanakIrti vAdIndra vizAlakIrtike ziSya the aura vAdIndra vizAlakotine paM0 AzAdharajIse nyAyazAstrakA abhyAsa kiyA thaa| paM0 AzAdharajIne dhArAmeM rahate hue hI unheM nyAyazAstra par3hAyA thA aura isaliye ukta donoM vidvAn (vizAla kIrti tathA madanakoti) bhI dhArAmeM hI rahate the / rAjazekharasUrine bhI unheM ujjayinIke rahanevAle batalAyA hai| ataH madanakIrtikA mukhyataH sthAna ujjayinI (dhArA) hai| ye vAda-vidyAmeM bar3e nipuNa the| caturdizAoMke vAdiyoMko jItakara unhoMne 'mahAprAmANika-cUr3AmaNi' kI mahanIya padavI prApta kI thii| ye ucca tathA Azu kavi bhI the / kavitA karanekA inheM itanA uttama abhyAsa thA ki eka dinameM 500 zloka raca DAlate the| vijayapurake nareza kuntibhojako inhoMne apanI kAvyapratibhAse AzcaryAnvita kiyA thA aura isase vaha bar3A prabhAvita huA thaa| paNDita AzAdharajIne inheM 'yatipati' jaise vizeSaNake sAtha ullekhita kiyA hai| ina saba bAtoMse inakI yogyatA aura prabhAvakA acchA Abha sa milatA hai| ___ saMbhava hai rAjAkI viduSI putrI aura inakA ApasameM anurAga ho gayA ho aura ye apane padase cyuta ho gaye hoM; para ve pIche samhala gaye the aura apane kRtyapara ghRNA bhI karane lage the| isa bAtakA kucha spaSTa AbhAsa unakI isI zAsanacatustrizatikAke "yatpApavAsAdvAloyaM" ityAdi prathama padya aura "iti hi madanakotizcintayannA''tmacitte" ityAdi 35veM padyase hotA hai aura jisaparase mAlUma hotA hai ki ve kaThora tapakA AcaraNa karate tathA akele vihAra karate hue indriyoM aura kaSAyoMkI uddAma pravRttiyoMko kaThoratAse rokane meM udyata rahate the aura jIvamAtrake prati bandhutvakI bhAvanA rakhate the| tAtparya yaha ki madanakIti apane antima jIvana meM prAyazcittAdi lekara yathAvat munipadameM sthita ho gaye the aura daigambarI vRtti tathA bhAvanAse apanA samaya yApana karate the, aisA ukta padyoMse mAlUla hotA hai| unakA svargavAsa kaba, kahA~ aura kisa avasthAmeM haA, isako jAnaneke liye koI sAdhana prApta nahIM hai| para itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki ve maniavasthAmeM hI svargavAsI hae hoMge, gRhastha avasthAmeM nahIM; kyoMki apane kRtyapara pazcAttApa karane ke bAda pUrvavat muni hogaye the aura usI mamaya yaha zAsanacatustrizikA racI, aisA usake antaHparokSaNaparase prakaTa hotA hai| rAjazekharasUrine kucha ghaTA-bar3hAkara unakA caritra citraNa kiyA jAna par3atA hai / premIjIne bhI unake isa citraNapara avizvAsa prakaTa kiyA hai aura madanakItise sau varSa bAda likhA honese 'ghaTanAko gaharA raMga dene' yA 'tor3e maror3e jAne' tathA 'kucha tathya honekA sUcana kiyA hai / jo ho, phira bhI usake aitihAsika tathyakA mUlyAMkana honA cAhie / 1. jainasAhitya aura itihAsa pa0139 /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa racanAke alAvA madanakItikI aura bhI racanAe~ hai yA nahIM, yaha ajJAta hai| vara vijayapura nareza kuntibhojake pUrvajoMke sambandhameM likhA gayA unakA paricayagrantha rahA hai, jisakA ulleka rAjazekharane madanakIrti-prabandhameM kiyA hai / zAsanacatustrizikAmeM ullikhita tIrtha aura unakA kucha paricaya isa zAsanacatusthizikAmeM jina tIrtho evaM sAtizaya digambara jinabimboMkA ullekha haA hai ve 26 haiN| unameM 8 to siddha-tIrtha haiM aura 18 atizayatIrtha haiM / unakA yahA~ kucha paricaya diyA jAtA hai / siddha-tIrtha jahA~se koI pavitra AtmA mukti athavA mokSa prApta karatA hai use jainadharma meM siddhatIrtha kahA gayA hai| isameM yatipati madanakItine aise 8 siddhatIrthoMkA sUcana kiyA hai / ve ye haiM : 1 kailAsagiri, 2 podanapura, 3 sammedazikhara (pArzvanAthahila), 4 pAvApura, 5 giranAra (Urjayantagiri), 6 campApurI, 7 vipulagiri aura 8 vindhyAgiri / 1. kailAsagiri __ bhAratIya dharmomeM vizeSataH jainadharma me kailAsa girikA bahuta bar3A mahattva batalAyA gayA hai / yugake AdimeM prathama tIrthaGkara bhagavAn RSabhadeva (AdinAtha)ne yahA~se mukti-lAbha prApta kiyA thaa| unake bAdama nAgakumAra, bAli aura mahAbAli Adi munivaroMne bhI yahIMse siddha pada pAyA thaa| jaisAki vikramakI chaThI zatAbdIke suprasiddha vidvAnAcArya pUjyapAda (devanandi) kI saMskRta nirvANabhaktise ora ajJAtakartRka prAkRta nirvANakANDase' prakaTa hai: (ka) kailAsazailazikhare parinivato'sau __ zaMlesibhAvamupapadya vRSo mhaatmaa|-ni0 bha0, zlo0 22 / (kha) aTThAvayammi usaho |-ni0 kA0 gA0 naM0 1 / NAgakumAramuNido bAli mahAbAli ceva ajjheyaa| aThThAvaya-girisihare NivvANagayA Namo tesiM ||-ni0 kA0, 15 / muni udayakotine bhI apanI 'apabhraMza nirvANabhakti' meM kailAsa girikA aura vahA~se bhagavAn RSabhadevake nirvANakA nimna prakAra ullekha kiyA hai (ga) kailAsa-sihari sihari-risahanAhu, jo siddhau payaDami dhammalAhu / yaha dhyAna rahe ki aSTApada isI kailAsagirikA dUsarA nAma hai| jainetara ise 'gaurIzaGkara pahAr3a' bhI kahate haiM / bhagavajjinasenAcAryake AdipurANa tathA dUsare digambara granthoM meM isakI bar3I mahimA gAI gaI hai / zvetAmbara aura jainetara sabhI ise apanA tIrtha mAnate haiN| isase isakI vyApakatA aura mahAnatA spaSTa hai / kisI samaya yahA~ bhagavAn RSabhadevakI bar3I hI manojJa aura AkarSaka sAtizaya suvarNamaya digambara jinamUtti 1. isake racayitA kauna haiM aura yaha kitanI prAcIna racanA hai ? yaha abhI anizcita hai phira bhI vaha sAta ATha-sau varSase kama prAcIna nahIM mAlUma hotii| -346 -
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratiSThita thI, jisakA ullekha madanakIrtine isa racanAke prathama padya meM sabase pahale aura bar3e gauravake sAtha kiyA hai aura 'adya' zabdakA prayoga karake apane samayameM usakA honA tathA devoMdvArA bhI usakI vandanA kiyA jAnA khAsataurase sUcita kiyA hai| mAlUma nahIM, aba yaha mUrti athavA usake cihnAdi vahAM maujUda haiM yA nahIM ? purAtatvapremiyoMko isakI khoja karanI cAhie / 2. podanapura podanapurakI sthitike sambandhameM aneka vidvAnoMne vicAra kiyA hai / DAkTara jaikobI vimalasUrikRta 'paumariya'ke AdhArase pazcimottarasImAprAntameM sthita 'takSazilA'ko podanapura batalAte haiM aura DAkTara govinda pai haidarAbAda-barArameM nijAmAbAda jileke 'bodhana' nAmaka eka grAmako podanapura kahate haiN| bA0 kAmatAprasAdajI jainane ina donoM matoMkI samIkSA karate hue jaina aura jainetara sAhityakI sAkSI dvArA pramANita kiyA hai ki takSazilA podanaparase bhinna pazcimottarasImAprAntameM avasthita thI aura podanapura dakSiNabhAratameM godAvarIke taTapara kahIM basA haA thaa| bhagavajjinasenake paramaziSya aura vikramakI 9vIM zatAbdIke vidvAnAcArya gaNabhadra ne apane uttarapurANameM spaSTa likhA hai ki 'bhAratake dakSiNameM suramya (azmaka) nAmakA eka bar3A (mahAn) deza hai usameM podanapura nAmaka vizAla nagara hai jo usa dezakI rAjadhAnI hai| zrIkAmatAprasAdajone yaha bhI batalAyA hai ki jaina purANoM meM podanapurako podana, podanApura, paudana aura paudanya tathA bauddhagranthoMmeM dakSiNApathake azmaka dezakI rAjadhAnI potana yA potali evaM hindugrantha bhAgavatapurANameM ikSvAkuvaMzIya rAjAoMkI azmaka dezakI rAjadhAnI paudanya kahA gayA hai aura vaha prAcIna samayameM eka vikhyAta nagara rahA hai| jaina itihAsameM podanapurakA ullekhanIya sthAna hai| AdipurANa Adi jainagranthoM aura aneka zilAlekhoMmeM varNita hai ki AditIrthaGkara RSabhadevake do putra the-bharata aura bAhubali / RSabhadeva jaba saMsArase virakta ho dIkSita hae to unhoMne bharatako ayodhyAkA aura bAhubaliko podanapurakA rAjya diyA aura isa taraha bharata ayodhyAke aura bAhubali podanapurake rAjA hue / kAlAntarameM ina donoM bhAiyoMkA yuddha huaa| yuddha meM bAhabaliko vijaya hii| parantu bAhabali saMsArakI dazA dekhakara rAjyako tyAga tapasvI ho gaye aura kaThora tapakara podanapurameM unhoMne kevalajJAna prApta karake nirvANa-lAbha kiyaa| bAdako samrATa bharatane apane vijayI, adbhuta tyAgI tathA advitIya tapasvI aura isa yugameM sarvaprathama paramAtmapada evaM parinirvRtti prApta karanevAle apane ina Adarza bhAIkI yAdagArameM podanapurameM 525 dhanuSapramANa unakI zarIrAkRtike anurUpa anupama mUrti sthApita karAI, jo bar3I hI manojJa aura lokavizruta huI / tabase podanapura siddhatIrtha aura atizayatIrthake rUpameM jainasAhityameM vizruta hai| AcArya pUjyapAdane apanI nirvANabhaktimeM usakA siddhatIrthake rUpameM samullekha kiyA hai / yathA 1. 'podanapura aura takSazilA' zIrSaka lekha, 'jaina enTIkverI' bhA0 4 ki0 3 / 2. jambUvibhUSaNe dvIpe bharate dakSiNe mahAn / __ suramyo viSayastatra vistIrNa podanaM puram // 3. zilAlekha naM0 85 Adi, jo vindhya giripara utkIrNa haiN|-(shi0 saM0 10 169) / 4. vaha yaha ki rAjya jaise jaghanya svArthake lie bhAI-bhAI bhI lar3ate haiM aura eka dUsarekI jAnake duzmana bana jAte haiN| -347
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ka) vindhye ca podanapure vRSadIpake ca // 29 // X X X ye sAdhavo hatamalAH sugati prayAtAH / sthAnAni tAni jagati prathitAnyabhUvan // 30 // 'nirvANakANDa' aura muni udaya kIrtikRta 'apabhraMzanirvANabhakti' meM bhI podanapura ke bAhubalI svAmIkI atizaya zraddhA ke sAtha vandanA kI gaI hai / yathA (kha) bAhUbala taha vaMdami podanapura hatthinApure vaMde / saMta kuMthu va ariho vArANasIe supAsa pAsaM ca // gA0 naM0 21 / (ga) bAhubalideu poyaNapuraMmi, haMDaM vaMdami mAhasu jammi jammi / aisA jAna par3atA hai ki kitane hI samaya ke bAda bAhubalisvAmIkI ukta mUrti ke jIrNa hojAnepara usakA uddhArakArya aura usa jaisI unakI nayI mUrtiyA~ vahA~ aura bhI pratiSThita hotI rahI haiM / madanakIti ke samaya meM bhI podanapura meM unakI atizayapUrNa vizAla mUrti vidyamAna thI, jisakI sUcanA unhoMne padya domeM 'adyApi pratibhAti podanapure yo vandyabandhaH sa vai' zabdoMdvArA kI hai aura jisakA yaha atizaya thA ki bhavyoMko unake caraNanakhoMkI kAnti meM apane kitane hI Age-pIcheke bhava pratibhAsita hote the / madanakIrti ke prAyaH samakAlIna athavA kucha pUrvavartI kannaDakavi paM0 voppaNadvArA likhita eka zilAlekha naM0 85 (234 ) meM, jo 32 padyAtmaka kannaDa racanA hai aura jo vikrama saMvat 1237 (zaka saM0 1102 ) ke lagabhagakA utkIrNa hai, cAmuNDarAyadvArA nirmita dakSiNa gommaTezvara kI mUrtike nirmANakA itihAsa dete hue batalAyA hai ki cAmuNDa rAyako ukta podanapurake bAhubalIkI mUrti ke darzana karanekI abhilASA huI thI aura unake gurune use kukkuDa sarpoMse vyApta aura vIhar3a vanase AcchAdita hojAnese usakA darzana honA azakya tathA agamya batalAyA thA aura taba unhoMne jainabidrI (zravaNabelagola ) meM usI tarahako unakI mUrti banavAkara apanI darzanAbhilASA pUrNa kI thI / ataH madanakIrtikI ukta sUcanA vicAraNIya hai aura vidvAnoMko isa viSaya meM khoja karanI cAhiye / uparyukta ullekhoMparase prakaTa hai ki prAcIna kAlameM podanapurake bAhubalIkA bar3A mAhAtmya rahA hai aura isaliye vaha tIrthakSetra ke rUpa meM jainasAhitya meM khAsakara digambara sAhityameM ullikhita evaM mAnya hai / 3. sammedazikhara sammeda zikhara jaimoMkA sabase bar3A tIrtha hai aura isaliye use 'tIrtharAja' kahA jAtA hai / yahA~se cAra tIrthaGkaroM (RSabhadeva, vAsupUjya, ariSTanemi aura mahAvIra ) ko chor3akara zeSa 20 tIrthaGkaroM aura agaNita muniyoMne siddha-pada prApta kiyA hai / ise jainoMke donoM sampradAya ( digambara aura zvetAmbara ) samAnarUpase apanA pUjya tIrtha mAnate haiM / pUjyapAda devanandine apanI 'saMskRtanirvANabhakti' meM likhA hai ki bIsa tIrthaGkaroMne yahA~ parinirvANapada pAyA hai| yathA (ka) zeSAstu te jinavarA jita-mohamallA jJAnArka- bhUrikiraNairavabhAsya lokAn / sthAnaM paraM niravadhAritasaukhyaniSThaM sammedaparvatale samavApurIzAH // 25 // isI taraha 'prAkRtanirvANakANDa' aura muni udayakIrtikRta 'apabhraMzanirvANabhakti meM bhI sammedaparvata se bIsa jinendroMne nirvANa prApta karanekA ullekha hai aura jo nimna prakAra hai - - 348 -
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ (kha) vIsaM tu jiNavariMdA amarAsura-vaMdidA dhuda-kilesA / ___ sammede girisihare nivvANagayA Namo tesiM ||2||-ni0 kA0 / (ga) sammeda-mahAgiri siddha je vi, haMuM vaMdauM vIsa-jiNida te vi |-a0 ni0 bha0 / isa taraha isa tIrthakA jainadharma meM bar3A gauravapUrNa sthAna hai| prativarSa sahasroM jainI bhAI isa siddhatIrthakI vandanAke liye jAte hai| yaha vihAraprAntake hajArIbAga jilemeM IsarI sTezanake, jisakA aba pArasanAtha nAma ho gayA hai, nikaTa hai| ise 'pArasanAtha hila' (pArzvanAthakA pahAr3a) bhI kahate haiM, jisakA kAraNa yaha hai ki parvatapara 23veM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAthakA sabase bar3A aura pramukha jinamandira banA huA hai| aura isake kAraNa hI ukta sTezanakA nAma bhI 'pArasanAtha' ho gayA hai| madanakItine isa siddhakSetrakA ullekha padya 11 meM kiyA hai| 4. pAvApura yahA~se antima tIrthaMkara vartamAna-mahAvIrane nirvANa prApta kiyA hai / ataeva pAvApura jainasAhityameM siddhakSetra mAnA jAtA hai / AcArya pUjyapAdane likhA hai pAvApurasya bahirunnatabhUmideze padmotpalAkulavatAM sarasAM hi madhye / zrIvarddhamAnajinadeva iti pratIto nirvANamApa bhagavAnpravidhUtapApmA / -nirvA0 bha0 24 / nirvANakANDa aura apabhraMza-nirvANabhaktimeM bhI yahI batalAyA hai / yathA(ka) pAvAe Nivvudo mahAvIro-ni0 kA0 gA0 1 / (kha) pAvApura vaMdauM vaDDhamANu, jiNi mahiyali payaDiu vimalaNANu / a0ni0 bha0 / yaha pAvApura paramparAse vihAraprAntameM mAnA jAtA hai jo paTanAke nikaTa hai| guNAvAse 13 mIlakI dUrIpara hai aura vahAM moTara, tA~ge Adise jAte haiM / yahA~ kArtika vadI amAvasyAko bhagavAna mahAvIrake nirvANadivasopalakSyameM eka bar3A melA bharatA hai| yahA~ vIrajinendrako sAtizaya mUrti rahI hai, jisakA madanakotine padya 19meM ullekha kiyA hai / aba to vahA~ caraNapAdukA zeSa rahI haiN| yahA~ ullekhanIya hai ki purAtattvavid aura aitihAsika vidvAnoMne uttara pradezameM kuzInagarake pAsa pAvAnagara (phAjila nagara)ko bhagavAn mahAvIrako nirvANabhUmi mAnA evaM siddha kiyA hai| nirvANa-divasapara yahA~ janasamudAya ekatrita hotA aura nirvANa divasa manAtA hai / 5. giranAra (Urjayantagiri) yahA~se 22veM tIrthaGkara ariSTanemine nirvANa prApta kiyA hai aura asaMkhya RSi-muniyoMne bhI yahA~ tapa karake siddhapada pAyA hai| ataeva yaha siddhatIrtha hai| AcArya pUjyapAdane kahA hai ki jina 'ariSTanemikI indrAdi aura jainetara sAdhujana bhI apane kalyANake liye upAsanA karate haiM una ariSTanemine aSTakarmoko nAzakara mahAn Urjayantagiri-giranArase muktipada prApta kiyaa|' yathA yatprArthyate zivamayaM vibudhezvarAdyaiH pAkhaNDibhizca paramArtha-gaveSa-zIlaiH / naSTA'STa-karma-samaye tadariSTanemiH samprAptavAn kSitidhare bRhadUrjayante / / 23 / / 1. 'pAvA samIkSA', 'prAcIna pAvA', 'pAvAkI jhA~kI' Adi pustakeM / -349 -
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvANakANDakAra aura apabhraMza nirvANabhaktikArakA bhI yahI kahanA hai(ka) ujjate NemijiNo''prA0 ni0 kA0 gA0 1 / (kha) 'ujjeti mahAgiri siddhipattu, sirineminAhu jAdavapavit / isake sivAya ina donoM granthakAroMne yaha bhI likhA hai ki pradyumnakumAra, zambhukumAra, aniruddhakumAra aura sAta sau bahattara koTi muniyoMne bhI isI Urjayantagiri - giranArase siddha-pada prApta kiyA hai / yathA(ka) masAmi pajjuNNo saMbukumAro taheva aNiruddho / bAhattarakoDIo ujjaMte sattasayA siddhA / / ni0 kA0 5 / (kha) aNNe puNu sAmapajuNNavevi, aNiruddhasahiya hauM navami te vi / avare puNu sattasayAI tithu, bAhattarikoDiu siddhapattu // - apa0 ni0 bha0 / yaha Urjayantagiri pA~ca pahAr3oMmeM vibhakta hai / pahale pahAr3akI eka guphAmeM rAjulakI mUrti hai / rAjulane isI parvatapara dIkSA lI thI aura tapa kiyA thA / rAjula tIrthaMkara neminAthakI patnI bananevAlI thIM, para neminAtha ke eka nimittako lekara dIkSita hojAne para unhone bhI dIkSA le lI thI aura vivAha nahIM karAyA thaa| dUsare pahAr3ase aniruddha kumAra, tIsarese zambhukumAra, cauthese zrIkRSNajIke putra pradyumnakumAra aura pA~caveMse tIrthaMkara neminAthane nirvANa prApta kiyA thA / isa siddhatIrtha kI jainasamAja meM vahI pratiSThA hai jo sammedazikharakI hai| yaha saurASTra (gujarAta) meM jUnAgar3ha ke nikaTa avasthita hai / talahaTI meM dharmazAlAe~ bhI banI huI haiM / madanakIrti padya 20 ke ullekhAnusAra yahA~ zrIneminAthakI bar3I manojJa aura nirAbharaNa mUrti rahI, jo khAsa prabhAva evaM atizayako liye hue thii| mAlUma nahIM vaha mUrti aba kahA~ gaI, yA khaNDita ho cukI hai, kyoMki aba vahA~ caraNacihna hI pAye jAte haiM / 6. campApura bArahaveM tIrthaMkara vAsupUjyakA yaha garbha, janma, dIkSA, kevalajJAna aura mokSakA sthAna hai / ataeva yaha siddhatIrtha aura atizaya tIrtha donoM hai / svAmI pUjyapAdane likhA hai ki campApurameM vasupUjyasuta bhagavAn vAsupUjyane rAgAdi karmabandhako nAzakara siddhi (mukti) prApta kI hai / yathA campApure ca vasupUjyasutaH sudhImAn / siddhi parAmupagato gatarAgabandhaH // - saM0ni0 bha0 22 / yahI nirvANakANDa aura apabhraMzanirvANabhakti meM kahA hai (ka) 'caMpAe vAsupujjajiNaNAho' - ni0 kA0 1 / (kha) puNu caMpanayari jiNu vAsupujja, NivvANapattu chaMDevi rajju / - a0 ni0 bha0 / isa taraha campApurako jainasAhitya meM eka pUjya tIrtha mAnA gayA hai / isake sivAya, jaina granthoM meM campApurakI prAcIna dasa rAjadhAniyoM meM bhI ginatI kI gaI hai aura use eka samRddha nagara batalAyA gayA hai' / yaha campApura vartamAna meM eka gA~va ke rUpameM maujUda hai aura bhAgalapura se 6 mIlakI dUrIpara hai / madanakIrti ullekhAnusAra yahA~ 12veM tIrthaMkara vAsupUjyakI atizayapUrNa mUrti rahI hai, jisakI deva-manuSyAdi puSpanicayase bar3I bhakti pUjA karate the / pratIta hotA hai ki campApurake pAsa jo mandaragiri hai usase saTA huA 1. DA0 jagadIzacandrakRta "jainagranthoM meM bhaugolika sAmagrI aura bhAratavarSa meM jainadharmakA pracAra' zIrSaka lekha, premI - abhinandana grantha pRSTha 254 / - 350 -
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka tAlAba hai / isa tAlAbake kamala hI madanakotiko padya 21 meM ullikhita puSpanicaya vivakSita hue haiMunase bhaktajana unakI pUjA karate hoNge| 7. vipulagiri rAjagRhake nikaTa vipulagiri, vaibhAgiri, kuNDalagiri athavA pANDukagiri; RSigiri aura balAhakagiri the pA~ca pahAr3a sthita haiM / bauddha-granthoMmeM inake vepulla, vebhAra, pANDava, isigili aura gijjhakUTa ye nAma pAye jAte haiM / ina pA~ca pahAr3oMkA jainagranthoMmeM vizeSa mahattva varNita hai| inapara aneka RSi-muniyoMne tapazcaryA kara mokSa-sAdhana kiyA hai / AcArya pUjyapAdane inheM siddhakSetra batalAyA hai aura likhA hai ki ina pahAr3oMse aneka sAdhuoMne karma-mala nazAkara sugati prApta kI hai| yathA droNImati pravarakuNDala-mer3hake ca vaibhAraparvatatale varasiddhakaTe / RSyadrike ca vipalAdri-balAhake ca * ye sAdhavo hatamalAH sugati prayAtAH sthAnAni tAni jagati prthitaanybhuuvn|-ni0 bha0 29, 30 / ina pA~coMmeM 'vipulagiri'kA to aura bhI jyAdA mahattva hai; kyoMki usapara antima tIrthakara vardhamAnamahAvIrakA anekabAra samavazaraNa bhI AyA hai aura vahA~se unhoMne mumukSuoMko mokSamArgakA upadeza kiyA hai| madanakItine padya 30meM yahA~ke prabhAvapUrNa jinabimbakA ullekha kiyA hai| jAna par3atA hai usakA atizaya lokavizruta thaa| sambhava hai jo vipulagiripara prAcIna jinamandira banA huA hai aura jo Aja khaNDaharake rUpameM vahAM maujUda hai usI meM ullikhita jinabimba rahA hogA / aba yaha khaNDahara zvetAmbarasamAjake adhikArameM hai / isakI khudAI honepara jaina purAtattvakI paryApta sAmagrI milanekI sambhAvanA hai / 8. vindhyagiri AcArya pUjyapAdane 'vindhyagiri'ko siddhakSetra kahA hai aura vahA~se aneka sAdhuoMke mokSa prApta karanekA samullekha kiyA hai| yaha vindhyagiri vindhyAcala jAna par3atA hai jo madhyaprAntameM revA (narmadA) ke kinArekinAre bahuta dUra taka pAyA jAtA hai aura jisakI kucha choTI-choTI pahAr3iyA~ Asa-pAsa avasthita haiM / madanakIrtine padya 32 meM isI vindhyagiri athavA vindhyAcalake jinamandiroMkA, nirdeza kiyA pratIta hotA hai / jhA~sIke pAsa eka devagar3ha nAmaka sthAna hai jo eka sundara pahAr3I para sthita hai| vahA~ vikramakI 10vIM zatAbdIke Asa-pAsa bahuta mandira bane haiN| ye mandira zilpakalA tathA prAcIna kArIgarIkI dRSTise ullekhanIya haiN| bhArata sarakArake purAtattvavibhAgako yahA~se 200 ke lagabhaga zilAlekha prApta hue haiM / unameM 60 para to samaya bhI aGkita hai| sabase purAnA lekha vi0 saM0 919 kA hai aura arvAcIna saM0 1876 kA hai| yaha bhI ho sakatA hai ki pUjyapAda aura madanakIrtine jisa vindhyagirikI sUcamA kI hai vaha maisUra prAntake hAsana jileke cennarAyapATana tAluke meM pAyI jAnevAlI vindhyagiri aura candragiri nAmakI do sundara pahAr3iyoMmese pahalI pahAr3I vindhyagiri ho| yaha pahAr3I 'doDDabeTTa' arthAt bar3I pahAr3Ike nAmase prasiddha hai| isapara 1. 'vindhye ca paudanapure vRSadIpake ca'-ni0 bha0 / 2. kalyANakumAra zazikRta 'devagar3ha' nAmaka pustakakI prastAvanA / 3. jainazilAlekhasaMgraha' prastAvanA pR0 2 / - 351 -
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ ATha jinamandira bane hue haiN| gommaTezvarakI saMsAraprasiddha vizAla mUrti isIpara utkIrNa hai, jise cAmuNDarAyane vikramakI gyArahavIM zatAbdI meM nirmita karAyA thA / ataeva isa prasiddha mUrtike kAraNa parvatapara aura bhI kitane hI jinamandira banavAye gaye hoMge aura isalie unakA bhI prastuta racanAmeM ullekha sambhava hai / yaha pahAr3I aneka sAdhu-mahAtmAoM kI tapaHbhUmi rahI hai / ataH vindhyagiri siddhatIrtha tathA atizayatIrtha donoM hai / atizayatIrtha madanakIrtidvArA ullikhita 18 atizayatIrthoM athavA sAtizaya jinabimboM kA bhI yahA~ kucha paricaya diyA jAtA hai / zrIpura - pArzvanAtha jaina sAhitya meM zrIpurake zrIpArzvanAthakA bar3A mAhAtmya aura atizaya batalAyA gayA hai aura usa sthAnako eka pavitra tathA prasiddha atizayatIrthaMke rUpameM ullekhita kiyA gayA hai| nirvANakANDa meM jina atizaya-tIrtho kA ullekha hai unameM 'zrIpura' kA bhI nirdeza hai aura vahA~ke pArzvanAthakI vandanA kI gaI hai / ' muni udaya kIrtine bhI apanI apabhraMzanirvANabhakti meM zrIpurake pArzvanAthakA atizaya pradarzita karate hue unakI vandanA kI hai / madanakIrtise koI sau varSa bAda honevAle zvetAmbara vidvAn jinaprabhasUrine bhI apane 'vividha tIrthakalpa' meM eka 'zrIpura-antarikSa pArzvanAthakalpa' diyA hai aura usameM isa atizayatIrthakA varNana karate hue usake sambandhameM eka kathAko bhI nibaddha kiyA hai / 3 kathAkA sArAMza yaha hai ki 'laGkAdhIza dazagrIvane mAlI sumAlI nAmake apane do sevakoM ko kahIM bhejA / ve vimAna meM baiThe hue AkAzamArgase jA rahe the ki jAte-jAte bhojanakA samaya ho gayA / sumAlIko dhyAna AyA ki jinendra pratimAko ghara bhUla Aye aura binA devapUjAke bhojana nahIM kara skte| unhoMne vidyAbalase pavitra bAlUdvArA bhAvijina zrIpArzvanAthako navIna pratimA banAI / donoMne usakI pUjA kI aura phira bhojana kiyA / pazcAt usa pratimAko nikaTavartI tAlAba meM virAjamAnakara AkAzamArga se cale gaye / vaha pratimA zAsanadevatAke prabhAvase tAlAba meM akhaNDita rUpameM banI rahI / kAlAntara meM usa tAlAbakA pAnI kama ho gayA aura sirpha usI gaDDe meM raha gayA jahA~ vaha pratimA sthita thI / kisI samaya eka zrIpAla nAmakA rAjA, jise bhArI koDha thA, ghUmatA huA vahA~ pahu~cA aura pahu~cakara usa pAnI se apanA hAtha mu~ha dhokara apanI pipAsA zAnta kii| jaba vaha ghara lauTA, to usakI rAnIne usake hAtha-mu~hako koDharahita dekhakara punaH usI pAnIse snAna karaneke lie rAjAse kahA / rAjAne vaisA kiyA aura usakA sarva kor3ha dUra ho gayA / rAnIko devatAdvArA svapnameM isakA kAraNa mAlUma huA ki vahA~ pArzvajinakI pratimA virAjamAna hai aura usIke prabhAvase yaha saba huA hai / phira vaha pratimA antarikSameM sthita ho gaI / rAjAne vahA~ apane nAmAGkita zrIpuranagarako bsaayaa| aneka mahotsavoMke sAtha usa pratimAkI vahA~ pratiSThA kI gii| tInoM kAla usakI pUjA huI / Aja bhI vaha pratimA usI taraha antarikSa meM sthita hai / pahale vaha pratimA itane adhara thI ki usake nIcese zirapara ghar3A rakkhe hue strI nikala jAtI thI, parantu kAlavaza athavA bhUmiracanAvaza yA mithyAtvAdise dUSita kAlake prabhAvase aba vaha pratimA itane nIce 1. yathA - ' pAsa sirapuri vaMdami ' / 'nirvANakA0 / 2. yathA -- ' aru vaMdauM sirapuri pAsanAhu, jo aMtarikkhi chai NANalAhu / 3. siMdhI granthamAlAse prakAzita 'vividhatIrthakalpa' pR0 102 / - 352 -
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaI ki eka cAdara ( dhAgA ? ) kA antara raha gayA hai / isa pratimAke abhiSeka jalase dAda, khAja, kor3ha Adi roga zAnta hote haiM / " lagabhaga yahI kathA muni zrI zIlavijayajIne apanI 'tIrthamAlA' meM dI hai aura zrIpurake pArzvanAthakA lokavizruta prabhAva pradarzita kiyA hai / munijIne vikrama saM0 1731-32 meM dakSiNake prAyaH samasta tIrthoMkI vandanA kI thI, usIkA ukta pustakameM varNana nibaddha hai / " yadyapi ukta kathAoM kA aitihAsika AdhAra tathyabhUta hai athavA nahIM, isakA nirNaya karanA kaThina hai phira bhI itanA avazya hai ki ukta kathAe~ eka anuzruti haiM aura kAphI purAnI haiM / koI Azcarya nahIM ki ukta pratimAke abhiSekajalako zarIrameM lagAne se dAda, khAja aura kor3ha jaise roga avazya naSTa hote hoMge aura isI kAraNa ukta pratimAkA atizaya lokameM dUra-dUra taka prasiddha ho gayA hogA / vikramakI navamI zatAbdIke prakhara tArkika AcArya vidyAnanda jaise vidvAnAcArya bhI zrIpurake pArzvanAthakI mahimAse prabhAvita hue haiM aura unakA stavana karane meM pravRtta hue haiM / arthAt zrIpurake pArzvanAthako lakSyakara unhoMne bhaktipUrNa 'zrIpurapArzvanAthastotra' kI racanA kI hai / gaGganareza zrIpuruSake dvArA zrIpurake jainamandirake lie dAna diye jAnekA ullekha karanevAlA I0 san ina saba bAtoMse zrIpurake pArzvanAthakA aitihAsika mahattva aura 776 kA eka tAmrapatra bhI milA hai| prabhAva spaSTatayA jAna par3atA hai / aa vicAraNIya yaha hai ki yaha zrIpura kahA~ hai - usakA avasthAna kisa prAnta meM hai ? premIjIkA anumAna hai ki dhAravAr3a jile kA jo zirUra gA~va hai aura jahA~se zaka saM0 787kA eka zilAlekha prApta huA hai tathA jo iNDiyana e. bhAga 12 pR0 216 meM prakAzita ho cukA hai, vahI prastuta zrIpura hai / kucha pAzcAtya vidvAn lekhakoMne vesiGga jileke 'sirapura ' sthAnako eka prasiddha jainatIrtha batalAyA hai aura vahA~ prAcIna pArzvanAthakA mandira hone kI sUcanAe~ kI haiM / gaGganareza zrIpuruSa ( I0 776) aura AcArya vidyAnanda ( I0 775 - 840 ) ko iSTa zrIpura hI prastuta zrIpura jAna par3atA hai aura jo maisUra prAnta meM kahIM honA cAhie, aisA bhI hamArA anumAna hai / " vidvAnoMko usakI pUrI khoja karake ThIka sthitipara pUrA prakAza DAlanA cAhiye / madanakIrtine isa tIrthakA ullekha padya 3 meM kiyA hai aura usakA vizeSa atizaya khyApita kiyA hai / - zaGkhana zrIpurake pArzvanAthakI taraha hulagiri zaGkhajinakA bhI atizaya jainasAhitya meM pradarzita kiyA gayA hai / isa tIrthake sambandhameM jo paricaya grantha upalabdha haiM unameM madanakIrtikI prastuta zAsanacatustrizikA sabase prAcIna aura prathama racanA hai / isake padya 4 meM likhA hai ki- "prAcIna samaya meM eka dharmAtmA vyApArI gaunameM zaGkhoM ko bharakara kahIM jA rahA thaa| rAste meM use hulagiripara rAta ho gaI / vaha vahIM basa gayA / subaha uThakara jaba calane lagA to usakI vaha zaGkhoMkI gauna acala ho gaI - cala nahIM sakI / jaba usame se 1. 'jainasAhitya aura itihAsa' pR0 227 / 2. jaina si0 bhA0 bhA0 4 kiraNa 3, pR0 158 / 3. jainasAhitya aura itihAsa pR0 237 / 4. AptaparIkSA, prastAvanA, vIrasevAmandira - saMskaraNa | 5. DA0 darabArIlAla koThiyA, zrIpura-pArzvanAtha stotra, prastAvanA, vIra sevAmandira - saMskaraNa / 45 - 353 -
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaGkhajina (pArzvanAtha) kA AvirbhAva huA to vaha cala sakI / isa atizayake kAraNa hulagiri zaGkhajinendrakA tIrtha mAnA jAne lgaa| arthAt tabase zaGkhajinatIrtha prasiddhiko prApta huaa|" madanakotise eka zatAbdI bAda honevAle jinaprabhasUri apane 'vividhatIrthakalpa' gata 'zaGkhapura-pArzvanAtha' nAmaka kalpameM zaGkhajinakA paricaya dete hue likhate haiM ki "prAcIna samayakI bAta hai ki navame pratinArAyaNa jarAsandha apanI senAko lekara rAjagRhase navame nArAyaNa kRSNase yuddha karane ke liye pazcima dizAkI ora gaye / kRSNa bhI apanI senA lekara dvArakAse nikalakara usake sammukha apane dezakI sImApara jA pahu~ce / vahA~ bhagavAn ariSTanemine zaGkha bajAyA aura zaMkhezvara nAmakA nagara bsaayaa| zalakI AvAjako sunakara jarAsandha kSobhita ho gayA aura jarA nAmakI kuladevatAkI ArAdhanA karake use kRSNakI senAmeM bheja diyaa| jarAne kRSNakI sArI senAko zvAsa rogase pIr3ita kara diyA / jaba kRSNa ne apanI senAkA yaha hAla dekhA to cintAtura hokara ariSTanemise pUchA ki 'bhagavan ! merI yaha senA kaise nirupadrava (rogarahita) hogI aura kaise vijayazrI prApta hogii|' taba bhagavAnne avadhijJAnase jAnakara kahA ki 'bhUgarbhameM nAgajAtike devoMdvArA pUjita bhAvijina pAvakI pratimA sthita hai / yadi tuma usakI pUjA-ArAdhanA karo to usase tumhArI sArI senA nirupadrava ho jAyagI aura vijayazrI bhI milegii|' isa bAtako sunakara kRSNane sAta mAsa aura tIna dina taka nirAhAra vidhise nAgendra kI upAsanA kii| nAgendra prakaTa huA aura usase sabahumAna pArzvajinendrakI pratimA prApta kii| bar3e utsavake sAtha usakI apane devatAke sthAna meM sthApanAkara trikAla pUjA kii| usake abhiSekajalako senApara chiDakate hI usakA vaha saba zvAsarogAdi upadrava dUra ho gayA aura senA lar3aneke samartha ho gaI / jarAsandha aura kRSNa donoMkA yuddha huA, yuddha meM jarAsandha hAra gayA aura kRSNako vijayazrI prApta huii| isake bAda vaha pratimA samasta vighnoMko nAza karane aura Rddhi-siddhiyoMko paidA karanevAlI ho gii| aura use vahIM zaGkhapurameM sthApita kara diyaa| kAlAntarameM vaha pratimA antardhAna ho gii| phira vaha eka zaGkhakUpa meM prakaTa huI / vahA~ vaha Aja taka pUjI jAtI hai aura logoMke vighnAdiko dUra karatI hai / yavana rAjA bhI usakI mahimA (atizaya) kA varNana karate haiN|" muni zIlavijayajIne bhI tIrthamAlAmeM eka kathA dI hai jisakA Azaya yaha hai ki 'kisI yakSane zrAvakoMse kahA ki nau dina taka eka zaGkhako phUloMmeM rakho aura phira dasaveM dina darzana kro| isapara zrAvakoMne nau dina aisA hI kiyA aura naveM dina hI use dekha liyA aura taba unhoMne zaGkako pratimArUpameM parivartita pAyA, parantu pratimAke paira zaGkharUpa hI raha gaye, arthAt yaha dazaveM dinakI nizAnI raha gaI / zaGkha meMse neminAtha prabhu prakaTa hue aura isa prakAra ve 'zaGkhaparamezvara' kahalAye / ' nirvANakANDa aura apabhraMzanirvANabhaktike racayitAoMne bhI holAgirike zaGkhadevakA ullekha karake unakI vandanA kI hai| yathA (ka) ........"vaMdami holAgirI saMkhadevaM pi|'-ni0 kA0 24 / (kha) 'holAgiri saMkhujiNeMdu deu, vijhaNariMdu Na vi laddha cheu |'-a0ni0 bha0 / yadyapi apabhraMza nirvANabhaktikArane vijhaNa (vindhya ?) narendrake dvArA unakI mahimAkA pAra na pA sakanekA bhI ullekha kiyA hai, para usase vizeSa paricaya nahIM miltaa| Uparake paricayoMmeM bhI prAyaH kucha vibhinnatA hai phira bhI ina saba ullekhoM aura paricayoMse itanA spaSTa hai ki zaGkajina tIrtha rahA hai aura jo 1. 'vividhatIrthakalpa' pR0 52 / 2. premIjI kRta 'janasAhitya aura itihAsa' (pR0 237) se uddhRta / - 354 -
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAphI prasiddha rahA hai tathA jinaprabhasUrike ullekhAnusAra vaha yavana rAjAoM dvArA prazaMsita aura varNita bhI rahA hai / zrIbhAnukotine zaGkhadevASTaka', zrIjayanta vijayane zaMkhezvara mahAtIrtha aura zrImaNilAla lAlacandane zaMkhezvarapArzvanAtha jaisI svatantra racanAe~ bhI zaGkhajinapara likhI haiM / zaGgajinatIrthakI avasthitipara vicAra karate hae premIjIne likhA hai 'atizayakSetrakANDameM "holagiri saMkhadevaM pi" pATha hai, jisase mAlUma hotA hai ki holagiri nAmaka parvatapara zaGkhadeva yA zaMkhezvara pArzvanAtha nAmakA koI tIrtha hai| mAlUma nahIM, isa samaya vaha jJAta hai yA nhiiN|' jainasAhitya aura itihAsako prastuta karate hue aba unhoMne usameM likhA hai 'lakSmezvara dhAravAr3a jilemeM mirajake paTavardhanako jAgIrakA eka gA~va hai / isakA prAcIna nAma 'pulagare' hai| yahA~ 'zaGga-vasti' nAmakA eka vizAla jainamandira hai jisakI chata 36 khambhoMpara thamI huI hai / yAtrI (muni zIlavijaya) ne isIko 'zata-paramezvara' kahA jAna par3atA hai / isa zaGkha-vastimeM chaha zilAlekha prApta hue hai / zaka saMvat 656 ke lekhake anusAra cAlukya-nareza vikramAditya (dvitIya) ne pulagareko zaMkhatIrthavastIkA jIrNoddhAra karAyA aura jinapUjAke liye bhUmi dAna kii| isase mAlUma hotA hai ki ukta vasti isase bhI prAcIna hai / hamArA (premojIkA) anumAna hai ki atizayakSetrakANDa meM kahe gaye zaMkha devakA sthAna yahI hai / * jAna par3atA hai ki lekhakoMkI ajJAnatAse 'pulagere' hI kisI taraha holagiri' ho gayA hai|' ___ muni zIlavijayajIne dakSiNake tIrthakSetroMkI paidala dhandanA kI thI aura jisakA varNana unhoMne 'tIrthamAlA' meM kiyA hai| ve dhAravAr3a jileke vaGkApurako, jise rASTrakUTa mahArAja amoghavarSa (851-69) ke sAmanta 'bakeyerasa' ne apane nAmase basAyA thA', dekhate hue isI jile ke lakSmezvarapura tIrtha pahu~ce the aura vahA~ke 'zaMkhaparamezvara kI vandanA kI thI, jinake bAre meM unhoMne pUrvollikhita eka anuzruti dI hai / premIjIne inake dvArA vaNita ukta 'lakSmezvarapura tIrtha' para TippaNa dete hae hI apanA ukta vicAra upasthita kiyA hai aura pulagereko zaMkhadevakA tIrtha anumAnita kiyA hai tathA holagiriko pulagerekA lekhakoMdvArA kiyA gayA bhrAnta ullekha batalAyA hai| pulagerekA holagiri yA hulagiri athavA hola gari ho jAnA koI asambhava nahIM hai / dezabheda aura kAlabheda tathA aparicitike kAraNa ukta prakArake prayoga bahudhA ho jAte haiN| munisuvratanAthakI pratimA jahA~ prakaTa huI usa sthAnakA tIna lekhakoMne tIna tarahase ullekha kiyA hai / nirvANakANDakAra 'assAramme paTTaNi' kahakara 'AzAramya' nAmaka nagarameM usakA prakaTa honA batalAte haiM aura apabhraMzanirvANabhaktikAra muni udayakIti 'AsaraMmi' likhakara 'Azrama meM usakA AvirbhAva kahate haiN| madanakIti use 'Azrama varNita karate haiM aura jinaprabhasUri Adi vidvAn pratiSThAnapura mAnate haiN| ataeva dezAdi bhedase yadi 1. mANikacandra granthamAlAmeM prakAzita siddhAntasArAdisaMgrahameM sngklit| 2. vijayadharmasUri-graMthamAlA, ujjainase prakAzita / 3. sastIvAcanamAlA ahamadAbAdase mudrita / 4. siddhAntasArAdisaMgrahako prastAvanA pR0 28 kA phuTanoTa / 5. 'jainamAhitya aura itihAsa' pR0 236-237 kA phuTanoTa / 6. premIjI kRta 'jaina sAhitya aura itihAsa' pR0 236 kA phuTanoTa / -355 -
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ pulagerekA hulagiri yA holAgiri Adi bana gayA ho to AzcaryakI bAta nahIM hai| ataH jaba taka koI dUsare spaSTa pramANa hulagiri yA holAgirike astitvake sAdhaka nahIM milate taba taka premIjIke ukta vicAra aura anumAnako hI mAnya karanA ucita jAna par3atA hai| dhArA-pAzrvanAtha dhArAke pArzvanAthake sambandhameM madanakotike padya 5 ke ullekhake sivAya aura koI paricAyaka ullekha abhI taka nahIM mile aura isa liye usake bAre meM isa samaya vizeSa kucha nahIM kahA jA sktaa| bRhatpura-bRhadeva madana kIrtine padya 6 meM vRhatpurake bRhaddevakI 57 hAthakI vizAla prastara mUrtikA ullekha kiyA hai, jise arkakIrti nAmake rAjAne banavAyA thaa| jAna par3atA hai yaha 'bRhatpura' bar3avAnIjI hai, jo usIkA apabhraMza (bigar3A huA) prayoga hai aura 'bRhaddeva' vahA~ke mUlanAyaka AdinAthakA sUcaka hai| bar3avAnImeM zrIAdinAthakI 57 hAtha kI vizAla prastara mUrti prasiddha hai aura jo bAvana gajAke nAmase vikhyAta hai| bRhadeva purudevakA paryAyavAcI hai aura purudeva AdinAtha kA nAmAntara hai / ataeva bRhatpurake bRhadevase madana kIrtiko bar3avAnIke zrIAdinAtha ke atizayakA varNana karanA vivakSita mAlUma hotA hai| isa tIrthake bAre meM saMkSipta paricaya dete zrIyuta paM0 kailAzacandra jI zAstrIne apanI 'jaina dharma' nAmaka pustakake 'tIrthakSetra' prakaraNa (pR0 335) meM likhA hai : 'bar3avAnIse 5 mIla pahAr3apara jAnese baDavAnI kSetra milatA hai|..... kSetrakI vandanAko jAte hue sabase pahale eka vizAlakAya mUrtike darzana hote haiN| yaha khar3I huI mUrti bhagavAna RSabhadevakI hai, isakI U~cAI 84 phITa hai| ise bAvanagajAjI bhI kahate haiM / saM0 1223 meM isake jIrNoddhAra honekA ullekha milatA hai / pahAr3apara 22 mandira haiM / prativarSa pauSa sudI 8 se 15 taka melA hotA hai|' bar3avAnI mAlavA prAntakA eka prAcIna prasiddha tIrthakSetra hai aura jo indaurake pAsa hai / nirvANakANDa aura apabhraMza nirvANabhakti ke racayitAoMne bhI isa tIrthakA ullekha kiyA hai| jainapurake dakSiNa gommaTadeva 'jainapura' jainabidrI va zravaNavelagolAkA prAcIna nAma hai / gaGganareza rAcamalla (I0 974-984) ke senApati aura mantrI cAmuNDarAyane vahA~ bAhubali svAmIko 57 phITa U~cI khaDgAsana vizAla pASANamUrti banavAI thii| yaha mUrti eka hajAra varSase jAr3e, garmI aura varasAtakI coToMko sahatI huI usI taraha lAja bhI vahA~ vidyamAna hai aura saMsArakI prasiddha vastuoMmeMse eka hai / isa mUrtikI prazaMsA karate hue kAkA kAlelakarane apane eka lekha meM likhA hai: 'mUrtikA sArA zarIra bharAvadAra, yauvanapUrNa, nAjuka aura kAntimAna hai| eka hI pattharase nirmita itanI sundara mati saMsArameM aura kahIM nhiiN| itanI bar3I mUrti itanI adhika snigdha hai ki bhaktike sAtha kucha premakI bhI yaha adhikAriNI banatI hai / dhUpa, havA aura pAnI ke prabhAvase pIchekI ora UparakI papar3I khira par3anepara bhI isa mUrtikA lAvaNya khaNDita nahIM huA hai / ' 1. ni0 kA0 gAthA naM0 12 / 2. a0 ni0 bha0 gAthA naM0 11 / 3. jainadharma pR0 342 se uddhRta /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ DAkTara hIrAlAla jaina likhate haiM'-'yaha nagna, uttaramukha khaDgAsana samasta saMsArakI AzcaryakArI vastuoMmeMse hai| "eziyA khaNDa hI nahIM, samasta bhUtalakA vicaraNa kara Aiye, gommaTezvarakI tulanA karanevAlI mUrti Apako kvacit hI dRSTigocara hogii| bar3e-bar3e pazcimIya vidvAnoMke mastiSka isa mUttikI kArIgarIpara cakkara khA gaye haiN| itane bhArI aura prabala pASANapara siddhahasta kArIgarane jisa kauzalase apanI chainI calAI hai usase bhAratake mUrtikAroMkA mastaka sadaiva garvase U~cA uThA rhegaa| yaha sambhava nahIM jAna par3atA ki 57 phuTakI mUtti khoda nikAlaneke yogya pASANa kahIM anyatrase lAkara isa UMcI pahAr3Ipara pratiSThita kiyA jA sakA hogaa| isase yahI ThIka anumAna hotA hai ki usI sthAnapara kisI prakRtidatta stambhAkAra caTTAnako kATakara isa mUrti kA AviSkAra kiyA gayA hai / kama-se-kama eka hajAra varSase yaha pratimA sUrya, megha, vAyu Adi prakRtidevIkI amogha zaktiyoM se bAteM kara rahI haiN| para aba taka usameM kisI prakArakI thor3I bhI kSati nahIM haI / mAno mRttikArane use Aja hI udghaTita kI ho|' isa mattike bAremeM madanakIrtine padya 7 meM likhA hai ki 'pA~casau AdamiyoM ke dvArA isa vizAla matikA nirmANa huA thA aura Aja bhI devagaNa usakI savizeSa pUjA karate haiN|' prAkRta nirvANakANDa aura apabhraMza nirvANabhakti meM bhI devoMdvArA usakI pUjA hone tathA puSpavRSTi (kezarakI varSA) karanekA ullekha hai| ina saba varNanoMse jainapurake dakSiNa gommaTadevakI mahimA aura prabhAvakA acchA paricaya milatA hai / vizvasena napadvArA niSkAsita zAntijina madanakIti aura udayakItike ullekhoMse mAlama hotA hai ki vizvasena nAmake kisI rAjA dvArA samudra se zrozAnti jinezvarako pratimA nikAlI gaI thI, jisakA yaha atizaya thA ki usake prabhAvase logoMke kSudra upadrava dUra hote the aura logoMko bar3A sUkha milatA thaa| yadyapi madanakIrtike padya 9ke ullekhase yaha jJAta nahIM hotA ki zAntijinezvarakI ukta pratimA kahA~ prakaTa huI ? para udayakIrtike nirdezase vidita hotA hai ki vaha pratimA mAlavatImeM prakaTa haI thii| mAlavatI sambhavataH mAlavAkA hI nAma hai / astu / puSpapura-puSpadanta puSpapura paTanA (vihAra) kA prAcIna nAma hai| saMskRta sAhityameM paTanAko pATaliputrake sivAya kusumapurake nAmase bhI ullekhita kiyA gayA hai| ataeva puSpapura paTanAkA hI nAmAntara jAna par3atA hai| madanakItike padya 12 ke ullekhAnusAra vahA~ zrIpuSpadanta prabhukI sAtizaya pratimA bhUgarbhase nikalI thI, jisakI vyantaradevoM dvArA bar3I bhaktise pUjA kI jAtI thii| madanakItike isa sAmAnya paricayollekhake alAvA puSpapurake zrIpuSpadantaprabhuke vAremeM abhItaka aura koI ullekha yA paricayAdi prApta nahIM huaa| 1. zilAlekhasaMgraha, prastAvanA pR0 17-18 / 2. gommaTadevaM vaMdami paMcasayaM dhaNaha-deha-uccattaM / devA kuNaMti buTTI kesara-kusumANa tassa uvarimmi / / 25 / / 3. vaMdijjai gommaTadeu tittha, jasu aNu-diNa paNavaI surahaM satthu / 4. mAlava saMti vaMdau pavitta, visaseNarAya kaDDiu nirutta // 5. 'vividhatIrthakalpa' gata 'pATaliputranagarakalpa' pR0 68 / -357
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgadraha-nAgahRdezvara vividhatIrthaMkalpameM caurAsI tIrthoke nAmoMko ginAte hue usake kartA jinaprabhasUrine nAgadraha athavA nAgahRdameM zrInAgahradezvara (pArzvanAtha) tIrthakA nirdeza kiyA hai| prAkRtanirvANakANDakAra tathA udayakIrtine bhI nAgadrahameM zrIpArzvasvayambhudevakI vandanA kI hai| isa tIrthake upalabdha ullekhoMmeM madanakIrtikA padya 13 gata ullekha prAcIna hai aura kucha sAmAnya paricayako bhI liye hue hai| isa paricayameM unhoMne likhA hai ki zrInAgahradezvara jina kor3ha Adi aneka prakArake rogoM tathA aniSToMko dUra karanese logoMke vizeSa upAsya the aura unakA yaha atizaya lokameM prasiddhiko prApta thA / isase prakaTa hai ki yaha tIrtha Ajase AThasau varSa pahalekA hai / 'nAgadraha' nAgadAkA prAcIna nAma mAlUma hotA hai / jo ho| pazcimasamudrataTastha candraprabha madanakItine padya 16 meM pazcima samudrataTake jina candraprabha prabhukA atizaya evaM prabhAva varNita kiyA hai unakA sthAna kahA~ hai ? udayakIrtine unheM pazcima samudrapara sthita tilakApurImeM batalAyA hai / yaha tilakApurI sambhavataH sindha aura kaccha ke Asa-pAsa kahIM rahI hogii| apane samayameM yaha tIrtha kAphI prasiddha rahA pratIta hotA hai| chAyA-pAcaprabhu isa tIrthakA muni madanakIti, jinaprabhasUri aura mAnavasaMhitAkAra zAntivijaya ina tIna vidvAnoMne ullekha kiyA hai / madanakIrtine padya 17 ke dvArA use siddhazilApara aura jinaprabhasUri tathA zAntivijayane mAhendra parvata aura himAlaya parvatapara batalAyA hai| Azcarya nahIM madanakotiko siddhazilAse mAhendraparvata athavA himAlaya hI vivakSita ho / yadi aisA ho to kahanA hogA ki mAhendraparvata athavA himAlayapara kahIM yaha tIrtha rahA hai aura vaha chAyApArzvanAthatIrthake nAmase prasiddha thaa| mAlUma nahIM, aba usakA koI astitva hai athavA nahIM? Azrama-nagara-manisavatajina muni madanakIrtike padya 28 gata ullekhAnusAra AzramameM, prAkRtanirvANakANDakArake kathanAnusAra AzAramyanagarameM, muni udayakIrtike ullekhAnusAra AzramameM aura jinaprabhasUri, muni zIlavijaya tathA zAntivijaya1 varNanAnusAra pratiSThAnapura meM godAvarI (bANagaGgA) ke kinAre eka zilApara prAcIna samayameM 1. 'kalikuNDe nAgahrade ca zrIpArzvanAthaH |'-vividhtiirthklp pR0 86 / 2. prA0 ni0 kA0 gAthA 20 / 3. 'nAyaddaha pAsu sayaMbhudeu, hauM vaMdauM jasu guNa Natthi cheva / ' 4. 'paccimasamuddasasi-saMkha-vaNNu, tilayApuri caMdappahavaNNu / ' 5. 'mAhendraparvate chAyApArzvanAthaH / "himAcale chAyApAzvo mantrAdhirAjaH zrIsphuliMgaH |'-vividhtiirthklp pR086 / 'mAhendraparvatameM chAyApArzvanAthakA tIrtha hai / himAlaya parvatameM chAyA pArzvanAtha mantrAdhirAja aura sphuliMga pArzvanAthakA tIrtha hai|'-maanvdhrmsNhitaa pR0 599-600 (vi0 saM0 1955 meM prakAzita sNskrnn)| prA0ni0 kA0 gAthA 20 / 8 apabhraMzanirvANabhakti gaa06| 9 vividhatIrthakalpa 10 59 / 10 tIrthamAlA / 11 mAnavadharmasaMhitA, pR0 599 / 12 premojIne likhA hai ki isakA vartamAna nAma paiThaNa hai, jo haidarAbAdake auraMgAbAda jilekI eka tahasIla hai-(jaina sA0 aura iti0 pR0 238 kA phuttnott)| -358 -
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI munisuvrata svAmIkI pratimA prakaTa huI, jisakA atizaya lokameM khUba phailA aura tabase yaha tIrtha prasiddhi meM AyA / ukta vidvAnoMke lekhoM aura varNanoMse spaSTa hai ki vikramakI 13vIM 14vIM zatAbdI meM yaha eka bar3A tIrtha mAnA jAtA thA / aura vi0 kI 18vIM zatAbdI taka prasiddha rahA tathA yAtrI usakI vandanAke liye jAte rahe haiN| vizeSake lie isI grantha meM prakAzita dravya saMgrahakI prastAvanA dRSTavya hai / mevAr3adezastha nAgaphaNI - mallijinezvara madanakIrti padya 33 ke ullekhase mAlUma hotA hai ki mevAr3ake nAgaphaNI gA~va meM khetako jotate hue eka AdamIko zilA milI / usa zilApara zrImallijinezvarakI pratimA prakaTa huI aura vahA~ jinamandira banavAyA gyaa| jAna par3atA hai ki usI samayase yaha sthAna eka pavitra kSetrake rUpameM prasiddhimeM AyA aura tIrthaM mAnA jAne lagA / yadyapi yaha tIrtha kabase prArambha huA, yaha batalAnA kaThina haiM phira bhI yaha kahA jA ki vaha sAta sau sAr3he sAtasau varSa prAcIna to avazya hai / makatA mAlavadezastha maGgalapura-abhinandana jina mAlavAke maGgalapurake zrIabhinandanajinake jisa atizaya aura prabhAvakA ullekha madanakIrtine padya 34 meM kiyA hai usakA jinaprabhasUrine bhI apane 'vividhatIrthakalpa' gata 'avantidezastha - abhinandana devakalpa' nAma kalpa ( pR0 57 ) meM nirdeza kiyA hai aura sAtha meM eka kathA bhI dI hai / usa kathAkA sAra yaha hai ki mlecchoMne abhinandanadevakI mUrtiko tor3a diyA lekina vaha jur3a gaI aura eka bar3A atizaya pragaTa huA / sambhavata: isI atizayake kAraNa prAkRtanirvANakANDa' aura apabhraMza nirvANabhakti meM usakI vandanA kI gaI hai / ataeva ina saba ullekhAdikoMse jJAta hotA hai ki mAlavAke maGgalapura ke abhinandanadevakI mahimA lokavizruta rahI hai aura vaha eka pavitra atizayatIrtha rahA hai / yaha tIrthaM bhI ATha sau varSase kama prAcIna nahIM hai / isa taraha isa saMkSipta sthAnapara hamane kucha jJAta atizaya tIrthoM aura sAtizaya jinabimboMkA kucha paricaya denekA prayatna kiyA hai / jina atizaya tIrthoM athavA sAtizaya jinabimboMkA hameM paricaya mAlUma nahIM ho sakA unheM yahA~ chor3a diyA gayA hai / AzA hai purAtattvapremI unheM khojakara unake sthAnAdikA pari caya degeM / 1. 'pAsaM taha ahiNaMdaNa NAyahi maMgalAure vaMde / ' -gAthA 20 / 2. ' maMgalavuri vaMdauM jagapayAsu, ahiNaMdaNu jiNu guNagaNaNivAsu / ' | 359 =
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'saMjada' padake sambandhameM akalaGkadevakA mahattvapUrNa abhimata 'saMjada' padakA vivAda SaTkhaNDAgamake 93ve sUtra meM 'saMjada' pada honA cAhiye yA nahIM, isa viSayameM kAphI samayase carcA cala rahI hai / kucha vidvAnoMkA mata hai ki 'yahA~ dravyastrIkA prakaraNa hai aura granthake pUrvApara sambandhako lekara barAbara vicAra kiyA jAtA hai to usakI ('saMjada' padako) yahA~ sthiti nahIM tthhrtii|' ataH SaTkhaNDAgamake 93veM sUtrameM 'saMjada' pada nahIM honA cAhiye / isake viparIta dUsare kucha vidvAnoMkA kahanA hai ki yahAM (sUtrameM) sAmAnyastrIkA grahaNa hai aura granthake pUrvApara sandarbha tathA vIrasenasvAmIkI TIkAkA sUkSma samIkSaNa kiyA jAtA hai to ukta sUtra meM 'saMjada' padakI sthiti Avazyaka pratIta hotI hai / ataH yahAM bhAvavedakI apekSAse 'saMjada' padakA grahaNa samajhanA cAhiye / prathama pakSake samarthaka paM0 makkhanalAla jI morenA, paM0 rAmaprasAdajI zAstrI bambaI, zrI 105 kSullaka sUrisiMhajI aura paM0 tanasukhalAlajI kAlA Adi vidvAna haiN| dUsare pakSake samarthaka paM0 baMzIdharajI indaura, paM0 khUbacandajI zAstrI bambaI, paM0 kailAzacandrajI zAstrI banArasa, paM0 phalacandrajI zAstrI banArasa aura paM0 pannAlAlajI sonI vyAvara Adi vidvAn haiM / ye sabhI vidvAn jainasamAjake pratinidhi vidvAn haiN| ataeva ukta padake nirNayArtha abhI hAlameM bambaI paMcAyatakI orase ina vidvAnoMko nimaMtrita kiyA gayA thaa| parantu abhI taka koI eka nirNayAtmaka natIjA sAmane nahIM AyA / donoM hI pakSake vidvAn yuktibala, granthasandarbha aura vIrasenasvAmIkI TIkAko hI apane apane pakSake samarthanArtha prastuta karate haiN| para jahA~ taka mujhe mAlUma hai SaTkhaNDAgamake isa prakaraNa-sambandhI sUtroM ke bhAva ko batalAne vAlA vIrasenasvAmIse pUrvavartI koI zAstrIya pramANollekha kisIkI orase prastuta nahIM kiyA gayA hai| yadi vIrasenasvAmIse pahale SaTakhaNDAgamake isa prakaraNa-sambandhI sUtroMkA spaSTa artha batalAnevAlA koI zAstrIya pramANollekha mila jAtA hai to ukta sUtrameM 'saMjada' padakI sthiti yA asthitikA patA cala jAvegA aura phira vidvAnoMke sAmane eka nirNaya A jaaegaa| akalaMkadevakA abhimata akalaGkadevakA tattvArthavArtika vastutaH eka mahAn sadratnAkara hai / jainadarzana aura jainAgama viSayakA bahavidha aura prAmANika abhyAsa karaneke liye kevala usIkA adhyayana paryApta hai / abhI maiM eka vizeSa praznakA uttara DhUMDhaneke lie use dekha rahA thaa| dekhate hue mujhe vahA~ 'saMjada' padake sambandhameM bahuta hI spaSTa aura mahattvapUrNa khulAsA milA hai| akalaGkadevane zaTakhaNDAgamake isa prakaraNa-sambandhI samagra sUtroMkA vahA~ prAyaH avikala anuvAda diyA hai| ise dekha lenepara kisI bhI pAThakako SaTkhaNDAgamake isa prakaraNake sUtroMke arthameM jarA bhI sandeha nahIM raha sktaa| yaha sarvavidita hai ki akalaGkadeva vIrasena svAmIse pUrvavartI haiM aura unhoMne apanI dhavalA tathA jayadhavalA donoM TIkAoMmeM akaladevake tattvArthavAttikake pramANollekhoMse apane
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaNita viSayoMko kaI jagaha pramANita kiyA hai| ataH tattvArthavAttikameM SaTkhaNDAgamake isa prakaraNa-saMbandhI sUtroMkA jo khulAsA kiyA gayA hai vaha sarvake dvArA mAnya hogA ho / tattvArthavAtikake uddharaNa manuSyagatau manuSyeSu paryAptakeSu caturdazApi guNasthAnAni bhavanti, aparyAptakeSu trINi mithyAdRSTi-sAsAdanasamyagdRSTayasaMyatasamyagdRSTayAkhyAni / mAnuSIparyAptikAsu caturdazApi guNasthAnAni santi bhAvaliGgApekSayA, dravyaliGgApekSeNa tu paMcAdyAni / aparyAptikAsu dve Aye, samyaktvena saha strIjananAbhAvAt |'-tttvaarthvaartik, pR0 331, a0 9, sU0 7 / ise SaTkhaNDAgamake nimna sUtroMke sAtha par3heMSaTkhaNDAgamake sUtra ___ maNussA micchAiTThi-sAsaNasammAiTThi asaMjadasammAiTThi-TTANe siyA pajjattA siyA apajjattA // 89 // sammAmicchAiTThi-saMjadAsajada-saMjada-TThANe NiyamA pajjattA / / 9 / / evaM massa-pajjattA / / 9 / / maNusiNIsu micchAiTTi-sAsaNasammAiTThi-TThANe siyA pajjattiyAo siyA apajjattiyAo // 92 // sammAmicchAiTThi-asaMjadasammAiTThi-saMjadAsaMjada-saMjadaTThANe NiyamA pajjatiyAo / / 93 // SaTkhaNDAgama aura tattvArthavAttikake ina donoM uddharaNoMparase pAThaka yaha sahaja meM samajha jAveMge ki tattvArthavAttika meM SaTkhaNDAgamakA hI bhAvAnuvAda diyA huA hai aura sUtroMmeM jahA~ kucha bhrAnti ho sakatI thI use dUra karate hue sUtroMke hArda kA suspaSTa zabdoM dvArA khulAsA kara diyA gayA hai / rAjavAttikake uparyukta ullekhameM yaha spaSTatayA batalA diyA gayA hai ki paryApta manuSyaNiyoM ke 14 guNasthAna hote haiM kintu ve bhAvaliMgako apekSAse haiM, dravyaliGgako apekSAse to unake Avike pAMca hI guNasthAna hote haiN| isase prakaTa hai ki vIrasenasvAmIne jo bhAvastrIko apekSA 14 guNasthAna aura dravyastrIkI apekSA 5 guNasthAna SaTkhaNDAgamake 93 veM sUtrakI TIkAmeM vyAkhyAta kiye haiM aura jinheM Upara akalaMkadevane bhI batalAye haiM vaha bahuta prAcIna mAnyatA hai aura vaha sUtrakArake liye bhI iSTa hai / atae va sUtra 92 veM meM unhoMne aparyApta striyoM meM sirpha do hI guNasthAnoMkA pratipAdana kiyA hai aura jisakA upapAdana 'aparyAptikAsudva Adye, samyaktvena saha strIjananAbhAvAt' kahakara akalaGkadevane kiyA hai / akalaGkadevake isa sphuTa prakAzameM sUtra 89 aura 92 se mahatvapUrNa tIna niSkarSa aura nikalate hue hama dekhate haiM / eka to yaha ki samyagdRSTi striyoMmeM paidA nahIM hotaa| ataeva aparyApta avasthA meM striyoMke prathamake do ho guNasthAna kahe gaye haiM jaba ki puruSoM meM ina do gaNasthAnoM ke alAvA cauthA asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna bhI batalAyA gayA hai aura isa taraha unake pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna guNasthAna kahe gaye haiN| isI prAcIna mAnyatAkA anusaraNa aura samarthana svAmo samantabhadrane ratnakaraNDazrAvakAcAra (zloka 35) meM kiyA hai| isase prakaTa hai ki yaha mAnyatA kundakunda yA svAmI samantabhadra Adi dvArA pIchese nahIM gar3hI gaI hai / apitu ukta sUtrakAlake pUrva se hI calI A rahI hai / dUsarA niSkarSa yaha nikalatA hai ki aparyApta avasthAmeM striyoMke Adike do guNasthAna aura puruSoM ke pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna guNasthAna hI saMbhava hote haiM aura isaliye ina guNasthAnoMko chor3akara aparyApta 46
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ avasthAmeM bhAvaveda yA bhAvaliGga nahIM hotA, jisase paryApta manuSyaniyoMkI taraha aparyApta manuSyaniyoMke 14 guNasthAna bhI kahe jAte aura isa liye vahAM bhAvaveda yA bhAvaliGgakI vivakSA-avivakSAkA prazna nahIM utthtaa| hAM, paryApta avasthAmeM sabhI guNasthAnoMmeM bhAvaveda hotA hai, isaliye unakI vivakSA-avivakSAkA prazna jarUra uThatA hai / ataH vahA~ bhAvaliMgakI vivakSAse 14 aura dravyaliMgakI apekSAse prathamake pAMca hI guNasthAna batalAye gaye haiN| ina do niSkarSoMparase strImukti-niSedhakI mAnyatApara bhI mahattvapUrNa prakAza par3atA hai aura yaha mAlUma ho jAtA hai ki strImukti-niSedhakI mAnyatA kundakundakI apanI cIja nahIM hai kintu vaha bha0 mahAvIrakI hI paramparAkI cIja hai aura jo unheM ukta sUtroM-bhUtabali aura puSpadantake pravacanoMke pUrvase calI AtI huI prApta huI hai| ___ tIsarA niSkarSa yaha nikalatA hai ki yahAM sAmAnya manuSyaNIkA grahaNa hai--dravyamanuSyaNI yA dravyastrIkA nahIM, kyoMki akalaGkadeva bhI paryApta manuSyaniyoMke 14 guNasthAnoMkA upapAdana bhAvaliMgakI apekSAse karate haiM aura dravyaliMgakI apekSAse pAMca hI guNasthAna batalAte haiN| yadi sUtrameM dravyamanuSyanI yA dravyastrImAtrakA grahaNa hotA to ve sirpha pA~ca hI guNasthAnoMkA upapAdana karate, bhAvaliMgakI apekSAse 14 kA nhiiN| isaliye jina vidvAnoMkA yaha kahanA hai ki 'sUtra' meM paryApta zabda par3A hai vaha acchI taraha siddha karatA hai ki dravyastrIkA yahA~ grahaNa hai kyoM ki paryAptiyA~ saba pudagala dravya hI hai...'paryAptastrIkA hI dravyastrI artha hai" vaha saMgata pratIta nahIM hotA, kyoMki akalaMkadevake vivecanase prakaTa hai ki yahA~ 'paryAptastrI' kA artha dravyastrI nahIM hai aura na dravyastrIkA prakaraNa hai kintu sAmAnyastrI usakA artha hai aura usIkA prakaraNa hai aura bhAvaliMgakI apekSA unake 14 guNasthAna hai| dUsare, yadyapi paryAptiyA~ pudgala haiM lekina paryAptakarma to jIvavipAkI hai, jisake udaya honepara hI 'paryAptaka' kahA jAtA hai / ataH 'paryApta' zabdakA artha kevala dravya nahIM hai-bhAva bhI hai| niSkarSa : ata: tattvArthavAttikake isa ullekhase spaSTa hai ki SaTa khaMDAgamake 93 sUtrameM 'saMjada' pada Avazyaka evaM anivArya hai| yadi 'saMjada' pada sUtrameM na ho to yaryApta manuSyaniyoMmeM 14 guNasthAnoMkA akalaMkadevakA ukta pratipAdana sarvathA asaMgata ThaharatA hai aura jo unhoMne bhAvaliMgakI kapekSA usakI upapatti baiThAI hai tathA dravyaliMgakI apekSA 5 guNasthAna hI vaNita kiye hai vaha saba anAvazyaka aura ayukta tthhrtaa| ataeva akalaGdeva ukta sUtrameM 'saMjada' padakA honA mAnate haiM aura usakA sayuktika samarthana karate haiN| vIrasenasvAmI bhI akalaMkadevake dvArA pradarzita isI mArga para cale haiN| ataH yaha nirvivAda hai ki ukta sUtrameM 'saMjada' pada hai| aura isaliye tAmrapatroMpara utkIrNa sUtroMmeM bhI isa padako rakhanA cAhiye tathA bhrAntinivAraNa evaM spaSTIkaraNake liye ukta sUtra 93 ke phuTanoTameM tattvArtharAjavAttikakA uparyukta uddharaNa de denA cAhiye / hamArA una vidvAnoMse, jo ukta sUtrameM 'saMjada' padakI asthiti batalAte haiM, namra anurodha hai ki ve tatvArthavAttikake isa dinakara-prakAzako taraha sphuTa pramANollekhake prakAzameM usa padako dekheN| yadi unhoMne aisA kiyA to mujhe AzA hai ki ve bhI bhAvaliMgakI apekSA ukta sUtra meM 'saMjada' padakA honA mAna leNge| zrI 108 AcArya zAntisAgarajI mahArAjase bhI prArthanA hai ki ve tAmrapatrameM ukta sUtrameM 'saMjada' pada avazya rakheM-use haTAyeM nhiiN| 1. paM0 rAmaprasAdajI zAstrIke vibhinna lekha aura 'di0 jaina siddhAntadarpaNa' dvitIyabhAga, pR0 8 aura pR0 45 / - 362 -
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 93ve sUtrameM 'saMjada' padakA sadbhAva sUtrameM 'saMjada' pada nahIM hai : pUrva pakSakI yuktiyA~ 'SaT khaNDAgama' ke ullikhita 93veM sUtrameM 'saMsada' pada hai yA nahIM ? isa viSayako lekara kAphI arase se carcA cala rahI hai| kucha vidvAna ukta sUtra meM 'saMjada' padako asthiti batalAte haiM aura usake samarthana meM kahate haiM ki prathama to yahA~ dravyakA prakaraNa hai, ataeva vahA~ dravyastriyoMke pA~ca guNasthAnoMkA hI nirUpaNa hai| dUsare, SaTakhaNDAgamameM aura kahIM Age-pIche dravyastriyoMke pA~ca guNasthAnoMkA kathana upalabdha nahIM hotaa| tIsare, vahA~ sUtra meM paryApta' zabdakA prayoga hai jo dravyastrIkA hI bodhaka hai| cauthe vIrasena svAmIkI TIkA uktasUtrameM 'saMjada' padakA samarthana nahIM karatI, anyathA TokAmeM ukta padakA ullekha avazya hotaa| pA~caveM, yadi prastuta sUtrako dravyastrIke guNasthAnoMkA prarUpaka-vidhAyaka na mAnA jAya aura cU~ki SaTkhaNDAgamameM aisA aura koI svatantra sUtra hai nahIM, jo dravyastriyoMke pA~ca guNasthAnoMkA vidhAna karatA ho, to digambara paramparAke isa prAcInatama siddhAntagrantha SaTkhaNDAgamase dra vyastriyoMke pAMca guNasthAna siddha nahIM ho sakeMge aura jo pro0 hIrAlAlajI kaha rahe haiM usakA tathA zvetAmbara mAnyatAkA anuSaMga aavegaa| ataH prastuta 93veM sUtrako 'sajada' padase rahita mAnanA cAhiye aura use dravyastriyoMke pAMca guNasthAnoMkA vidhAyaka pamajhanA cAhiye / ukta yuktiyoMpara vicAra 1. SaTkhaNDAgamake isa prakaraNako jaba hama gorase dekhate haiM to vaha dravyakA prakaraNa pratIta nahIM hotA mUlagrantha aura usakI TIkAmeM aisA koI ullekha athavA saMketa upalabdha nahIM hai jo vahA~ dravyakA prakaraNa sUcita karatA ho| vidvadvarya paM0 makkhanalAlajI zAstrIne hAla meM 'jaina bodhaka' varSa 62, aMka 17 aura 19meM apane do lekhoM dvArA dravyakA prakaraNa siddha karanekA prayatna kiyA hai| unhoMne manuSyagati sambandhI una pAMcoM hI 89, 90, 11, 92, 93 --sUtroMko dravya prarUpaka batalAyA hai / parantu hameM aisA jarA bhI koI srota nahIM milatA, jisase use 'dravyakA hI prakaraNa' samajhA jA ske| hama una pA~coM satroMko utthAnikA vAka nIce dete haiM : "manuSyagatipratipAdanArthamAha maNussA micchAiTThi-sAsaNasammAiTThi-asaMjada-sammAiTThi-TThANe siyA pajjattA siyA apajjattA / / 89 // tatra zeSaguNasthAnasatvAvasthApratipAdanArthamAhasammAmicchAiTri-saMjadAsaMjada-saMjada-TrANe NiyamA pajjatA / / 9 / / manuSyavizeSasya nirUpaNArthamAhaevaM maNussapajjattA / / 9 / / mAnuSISu nirUpaNArthamAha maNusiNIsu micchAiTThi-sAsaNasammAiTThi-TThANe siyA pajjattiyAo siyA apajjattiyAo / / 9 / /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ // 93 // tatraiva zeSaguNaviSayA''rekApohanArthamAha sammAmicchATThi - asaM jadasammAiTThi - saMjadAsaMjada - saMjada - dvANe NiyamA pajjattiyAo - dhavalA 1, 1, 89-93 pu0 329-332 Upara uddhRta hue mUlasUtroM aura unake utthAnikAvAkyoMse yaha jAnA jAtA hai ki pahalA (89) aura dUsarA (90) ye do sUtra to sAmAnyataH manuSyagati - paryAptakAdika bhedase rahita (a: vizeSarUpase) sAmAnya manuSya ke pratipAdaka haiM aura pradhAnatAko lie hue varNana karate haiM / AcArya vIrasena svAmI bhI yahI svIkAra karate haiM aura isaliye ve 'manuSyagati pratipAdanArthamAha' (89) tathA 'tatra ( manuSyagatI) zeSaguNasthAnasattvAvasthApratipAdanArthamAha' (90 ) / isa prakAra sAmAnyatayA hI ina sUtroMke manuSyagati sambandhI utthAnikA vAkya racate haiM / isake atirikta agale sUtroMke utthAnikAvAkyoM meM ve 'manuSyavizeSa' padakA prayoga karate haiM, jo khAsa taurase dhyAna dene yogya hai aura jisase vidita ho jAtA hai ki pahale do sUtra to sAmAnya-manuSya ke prarUpaka haiM aura unase agale tInoM sUtra manuSyavizeSake prarUpaka haiM / ataeva ye do ( 89, 90 ) sUtra sAmAnyatayA manuSya gatike hI pratipAdaka haiM, yaha nirvivAda hai aura yaha kahane kI jarUrata nahIM ki sAmAnya kathana vizeSa meM nihita hotA hai- sAmAnyake sabhI vizeSoMmeM yA jisa kisI vizeSa meM nahIM / tAtparya yaha ki uta sUtroMkA nirUpaNa sambhavatAkI pradhAnatAko lekara hai / tIsarA (91), cauthA (92) aura pAMcavAM (93) ye tIna sUtra avazya manuSyavizeSa ke nirUpaka haiM--- manuSyoMke cAra bhedoM (sAmAnyamanuSya, manuSyaparyApta, manuSyanI aura aparyApta manuSya ) mese do bhedoM - manuSya paryApta aura manuSyanI - ke nirUpaka haiM / aura jaisA ki Upara kahA jA cukA haiM ki vIrasena svAmIke 'manuSya vizeSasya nirUpaNArthamAha', 'mAnuSISu nirUpaNArthamAha' aura 'tatraiva ( mAnuSISveva ) zeSaguNaviSayA''rekApohanArthamAha' ina utthAnikAvAkyoMse bhI prakaTa hai / para dravya aura bhAvakA bheda yahA~ bhI nahIM hai-- dravya aura bhAva kA bheda kiye binA hI manuSyaparyApta aura manuSyaNIkA nirUpaNa hai / yadi ukta sUtroM yA utthAnikAvAkyoMmeM 'dravyaparyAptamanuSya' aura 'dravyamanuSyaNI' jaisA pada prayoga hotA athavA TIkA meM ho vaisA kucha kathana hotA, to nizcaya hI 'dravyaprakaraNa' svIkAra kara liyA jAtA / parantu hama dekhate haiM ki vahA~ vaisA kucha nahIM hai / ataH yaha mAnanA hogA ki ukta sUtroMmeM dravyaprakaraNa iSTa nahIM hai aura isalie 93veM sUtra meM dravyastriyoMke 5 guNasthAnoMkA vahA~ vidhAna nahIM haiM, balki sAmAnyataH nirUpaNa hai ora pArizeSyanyAyase bhAvApekSayA nirUpaNa vahA~ sUtrakAra aura TIkAkAra donoMko iSTa hai aura isalie bhAvaliGgako lekara manuSyaniyoMmeM 14 guNasthAnoMkA vivecana samajhanA cAhiye / ataeva 93 veM sUtra meM 'saMjada' padakA prayoga na to viruddha hai aura na anucita hai / sUtrakAra aura TIkAkArakI prarUpaNazailI usake astitvako svIkAra karatI hai / yahAM hama yaha Avazyaka samajhate haiM ki paM0 makkhanalAla jI zAstrIne jo yahA~ dravyaprakaraNa honepara jora diyA hai aura usake na mAnanemeM jo kucha AkSepa evaM ApattiyA~ prastuta kI haiM unapara bhI vicAra kara liyA jAya / ataH nIce 'AkSepa - parihAra' upazIrSaka ke sAtha vicAra kiyA jAtA hai / AkSepa parihAra (1) AkSepa-yadi 92vA~ sUtra bhAvastrIkA vidhAyaka mAnA jAya - dravyastrIkA nahIM, to pahalA, dUsarA aura cauthA ye tona guNasthAna honA Avazyaka hai kyoMki bhAvastrI mAnanepara dravyamanuSya mAnanA hogA / aura 364 -
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ darsh cauthA guNasthAna bhI aparyApta avasthA meM ho sakatA hai / parantu isa sUtra meM cauthA guNasyAna nahIM batAyA hai, kevala do hI ( pahalA aura dUsarA ) guNasthAna batAye gaye haiM / isase bahuta spaSTa ho jAtA hai ki yaha 92va sUtra dravyastrIkA hI nirUpaka hai ? (1) parihAra - paM0 jIkI mAnyatA aisI pratIta hotI hai ki bhAvastrIviziSTa dravyamanuSya ke aparyApta avasthA meM cauthA guNasthAna hotA hai arthAt samyagdRSTi jIva marakara bhAvastrIviziSTa dravyamanuSya ho sakatA hai aura isalie 93 veM sUtra kI taraha 92 veM sUtrako bhAvastrIkA nirUpaNa karanevAlA mAnanepara sUtrameM pahalA, dUsarA aura cauthA ina tIna guNasthAnoMko batAnA cAhiye thaa| kevala pahale va dUsare ina do hI guNasthAnoM ko nahIM ? isakA uttara yaha hai ki samyagdRSTi jIva, jo dravya aura bhAva donoMse manuSya hogA usameM paidA hotA hai - bhAvase strI aura dravyase manuSya meM nahIM, kyoMki samyagdRSTi jIva samasta prakArakI striyoM meM paidA nahIM hotA / jaisA paNDitajIne samajhA hai, adhikAMza loga bhI yahI samajhate haiM ki samyagdRSTi jIva dravyastriyoM - deva, tiryaJca aura manuSya dravyastriyoMmeM hI paidA nahIM hotA, bhAvastriyoMmeM to paidA ho sakatA hai / lekina yaha bAta nahIM hai, vaha na dravyastriyoMmeM paidA hotA hai aura na bhAvastriyoMmeM / samyagdRSTiko samasta prakArakI striyoM meM paidA na hone kA hI pratipAdana zAstroM meM hai / svAmI samantabhadrane 'samyagdarzanazuddhA nArakanapuMsakastrItvAni' ratnakaraNDa zrAvakAcArake isa zloka meM 'strItva' sAmAnya (jAti) padakA prayoga kiyA hai, jisake dvArA unhoMne yAvat striyoM (strItvAvacchinna dravya aura bhAvastriyoM) meM paMdA na honekA spaSTa ullekha kiyA hai / paNDitavara daulatarAmajIne 'prathama naraka vina SaTbhu jyotiSa vAna bhavana saba nArI' isa padya meM 'saba' zabda diyA hai jo samasta prakArakI striyoMkA bodhaka hai| yaha padya bhI jisa paMcasaMgrahAdigata prAcIna gAthAkA bhAvAnuvAda hai usa gAthA meM bhI 'savva-itthosu' pATha diyA huA hai| isake alAvA, svAmI vIrasenane SaTkhaNDAgamake sUtra 88kI TIkAmeM samyagdRSTikI utpattiko lekara eka mahattvapUrNa zaMkA aura samAdhAna prastuta kiyA hai, jo khAsa dhyAna dene yogya hai aura jo nimnaprakAra hai " baddhAyukaH kSAyikasamyagdRSTirnArakeSu napuMsaka veda ivAtra strIvede kinnotpadyate iti cet, na tatra tasyaivaikasya sattvAt / yatra kvacana samutpadyamAnaH samyagdRSTistatra viziSTavedAdiSu samutpadyate iti gRhyatAm 1" zaMkA-- AyukA jisane bandha kara liyA hai aisA kSAyika samyagdRSTi jIva jisaprakAra nArakiyoMmeM napuMsaka veda meM utpanna hotA hai usIprakAra yahA~ tiryacoMmeM strIvedameM kyoM nahIM utpanna hotA ? samAdhAna -- nahIM, kyoMki nArakiyoMmeM vahI eka napuMsakaveda hotA hai, anya nahIM, ataeva agatyA usI meM paidA honA par3atA hai / yadi vahA~ napuMsakavedase viziSTa - U~cA (bar3hakara ) koI dUsarA veda hotA to usI meM vaha paidA hotA, lekina vahA~ napuMsaka vedako chor3akara anya koI viziSTa veda nahIM hai / ataeva vivaza usImeM utpanna hotA hai / parantu tiryaJcoM meM to strIvedase viziSTa - - U~cA dUsarA veda puruSaveda hai, ataeva baddhAyuSka kSAyika samyagdRSTi puruSavedI tiryaJcoM meM hI utpanna hotA hai / yaha Ama niyama hai ki samyagdRSTi jahA~ kahIM (jisa kisI gatimeM) paidA hotA hai vahA~ viziSTa ( sarvocca) vedAdikoM meM paidA hotA hai-usase jaghanya meM nahIM / vIrasena svAmIke isa mahatvapUrNa samAdhAna se prakaTa hai ki manuSyagati meM utpanna hone vAlA samyagdRSTijIva dravya aura bhAva donoMse viziSTa puruSaveda meM hI utpanna hogA - bhAvase strIveda aura dravyase puruSavedameM nahIM, kyoMki jo dravya aura bhAva donoMse puruSavedI hai usakI apekSA jo bhAvase strIvedI aura dravyase puruSavedI hai vaha hIna evaM jaghanya hai - - viziSTa (sarvocca) vedavAlA nahIM hai / dravya aura bhAva donose jo puruzavedI hU~ - 365
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahI vahA~ viziSTa (sarvocca) vedavAlA hai / ataeva samyagdRSTi bhAvastrIviziSTa dravyamanuSya nahIM ho sakatA hai aura isalie usake aparyApta avasthAmeM cauthe guNasthAnakI kadApi sambhAvanA nahIM hai| yahI kAraNa hai ki karmasiddhAntake pratipAdaka granthoMmeM aparyApta avasthAmeM arthAt vigrahagatimeM cAturtha guNasthAnameM strIvedakA udaya nahIM batalAyA gayA hai| sAsAdana guNasthAnameM hI usakI vyucchitti batalA dI gaI hai, (karmakANDa gA0 312-313-319) / tAtparya yaha ki aparyApta avasthAmeM dravyastrIkI taraha bhAvastrIke bhI cauthA guNasthAna nahIM hotA hai| isIse sUtrakArane dravya aura bhAva donoM tarahakI manuSyaniyoMke aparyApta avasthAmeM pahalA, dUsarA ye do hI guNasthAna batalAye haiM una meM cauthA guNasthAna batalAnA siddhAntaviruddha honeke kAraNa unheM iSTa nahIM thaa| ataH 12veM sUtrakI vartamAna sthiti meM koI bhI Apatti nahIM hai| paNDitajIne apanI uparyukta mAnyatAko jainabodhakake 91 aMkameM bhI duharAte hue likhA hai--"yadi yaha 92vAM sUtra bhAvastrIkA vidhAyaka hotA to aparyApta avasthAmeM bhI tIna guNasthAna hone cAhiye, kyoMki bhAvastrI (dravyamanuSya)ke asaMyata samyagdRSTi cauthA guNasthAna bhI hotA hai|" parantu uparokta vivecanase prakaTa hai ki paNDitajIkI yaha mAnyatA Apatti evaM bhramapUrNa hai| dravyastrIkI taraha bhAvastrIke bhI aparyApta avasthAmeM cauthA guNasthAna nahIM hotA, yaha Upara batalA diyA gayA hai| aura gommaTasAra jIvakANDakI nimna gAthAse bhI spaSTataH prakaTa hai-- heTrimachappUDhavINaM joisi-vaNa-bhavaNa-savvaitthINaM / puNNidare Na hi sammo Na sAsaNe NArayApuNNa ||--gaa0 127 / arthAt 'dvitIyAdika chaha naraka, jyotiSI, vyantara, bhavanavAsI deva tathA sampUrNa striyA~ inakI aparyApta avasthAmeM samyaktva nahIM hotA / bhAvArtha-- samyaktva sahita jIva maraNa karake dvitIyAdika chaha naraka, jyotiSI, vyantara, bhavanavAsI devoM aura samagra striyoMmeM utpanna nahIM hotaa|' Apane 'bhAvastrIke asaMyata Ta cauthA gaNasthAna bhI hotA hai aura ho sakatA hai| isa anizcita bAtako siddha karane ke lie koI bhI AgamapramANa prastuta nahIM kiyaa| yadi ho, to batalAnA cAhiye, parantu aparyApta avasthAmeM bhAvastrIke cauthA guNasthAna batalAnevAlA koI bhI AgamapramANa upalabdha nahIM ho sakatA, yaha nizcita hai / (2) AkSepa--jaba 92vA sUtra dravyastrIke guNasthAnoMkA nirUpaka hai taba usase AgekA 93vAM sUtra bhI dravyastrIkA nirUpaka hai / pahalA 92vAM sUtra usakI aparyApta avasthAkA nirUpaka hai, dUsarA 93vAM paryApta avasthAkA nirUpaka hai, itanA hI bheda hai| bAkI donoM sUtra dravyastrIke vidhAyaka haiN| aisA nahIM ho sakatA ki aparyApta avasthAkA vidhAyaka 92vAM sUtra to dravyastrIkA vidhAyaka ho aura usase lagA huA 93vAM sUtra paryApta avasthAkA bhAvastrIkA mAna liyA jAya ? (2) parihAra--Upara batalAyA jA cukA hai ki 92vAM sUtra 'pArizeSya' nyAyase strIvedI bhAvastrIkI apekSAse hai aura 93vAM satra bhAvastrIkI apekSAse hai hii| ataeva ukta AkSepa paidA nahIM ho sakatA hai| (3) AkSepa--jaise 933 satrako bhAvastrIkA vidhAyaka mAnakara usameM 'saMjada' pada jor3ate ho, usI prakAra 92veM sUtrameM bhI bhAvastrIkA prakaraNa mAnakara usameM bhI asaMyata (asaMjada-TThANe) yaha pada jor3anA pdd'egaa| vinA usake jor3e bhAvastrIkA prakaraNa siddha nahIM ho sakatA ? (3) parihAra-yaha AkSepa sarvathA asaMgata hai| hama Upara kaha Aye haiM ki samyagdRSTi bhAvastriyoMmeM bhI paidA nahIM hotA, taba vahA~ sUtrameM 'asaMjada-ThANe' padake jor3ane va honekA prazna hI nahIM utthtaa| strIvedakarmako lekara varNana hone se bhAvastrIkA prakaraNa to sutarAM siddha ho jAtA hai| -366 -
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) AkSepa-yadi 89, 90, 91 sUtroMko bhAvavedI puruSake mAnoge to vaisI avasthAmeM 89 veM satrameM 'asaMjada-sammAiTi-TrANe' yaha pada hai use haTA denA hogA; kyoMki bhAvavedI manuSya dravyastrI bhI ho sakatA hai usake aparyApta avasthAmeM cauthA guNasthAna nahIM bana sakatA hai / isI prakAra 90 veM sUtra meM jo 'saMjadaDANe' pada hai use bhI haTA denA hogaa| kAraNa, bhAvavedI puruSa aura dravyastrIke saMyata guNasthAna nahIM ho sakatA hai / isalie yaha mAnanA hogA ki ukta tInoM sUtra dravyamanuSya ke hI vidhAyaka haiM, bhAvamanuSya ke nahIM ? (4) parihAra-paNDitajIne isa AkSepa dvArA jo ApattiyAM batalAI haiM ve yadi gambhIra vicArake sAtha prastuta kI gaI hotI to paNDitajI ukta pariNAmapara na pahu~cate / mAna lIjiye ki 89veM satra meM jo 'asaMjadasammAidinTrANe' pada nihita hai vaha usameM nahIM hai to jo bhAva aura dravya donoMse manuSya (paruSa) hai usake aparyApta avasthAmeM cauthA guNasthAna kaunase sUtrase pratipAdita hogA? isI prakAra mAna lIjiye ki 90 veM sUtrameM jo 'saMjada-TThANe' pada hai vaha usameM nahIM hai to jo bhAvaveda aura dravyaveda donoMse hI puruSa hai usake paryApta avasthAmeM 14 guNasthAnoMkA upapAdana kaunase sUtrase kareMge? ataeva yaha mAnanA hogA ki 89vA sUtra utkRSTatAse jo bhAva aura dravya donoMse hI manuSya (puruSa) hai, usake aparyApta avasthAmeM cauthe guNasthAnakA pratipAdaka hai aura 90 vA~ satra, jo bhAvaveda aura dravyaveda donoMse puruSa hai athavA kevala dravyavedase paruSa hai usake paryApta avasthAmeM 14 guNasthAnoMkA pratipAdaka hai| ye donoM sUtra viSayakI utkRSTa maryAdA athavA pradhAnatAke pratipAdaka hai, yaha nahIM bhUlanA cAhiye aura isalie prastuta sUtroMko bhAvaprakaraNake mAnane meM jo ApattiyA~ prastuta kI haiM ThIka nahIM haiM / sarvatra 'iSTa-sampratyaya' nyAyase vivecana evaM pratipAdana kiyA jAtA hai| sAthameM jo viSayakI pradhAnatAko lekara varNana ho use saba jagaha sambandhita nahIM karanA caahie| tAtparya yaha ki 89 vA~ sUtra bhAvavedI manuSya dravyastrIkI apekSAse nahIM hai, kintu bhAva aura dravya manuSyako apekSAse hai / isI prakAra 90 vA~ sUtra bhAvavedI puruSa aura dravyavedI puruSa tathA gauNarUpase kevala dravyavedI puruSakI apekSAse hai aura cUMki yaha sUtra paryApta avasthAkA hai isalie jisa prakAra paryApta avasthAmeM dravya aura bhAva puruSoM tathA striyoMke cauthA guNasthAna saMbhava hai usI prakAra paryApta avasthAmeM dravyavedase tathA bhAvabedase paruSa aura kevala dravyavedI puruSake 14 guNasthAna isa sUtrameM varNita kiye gaye haiM / isa taraha paNDitajIne dravyaprakaraNa siddha karaneke lie jo bhAvaprakaraNa-mAnyatAmeM ApattiyA~ upasthita kI haiM unakA sayuktika parihAra ho jAtA hai| ataH pahalI yukti dravya-prakaraNako nahIM saadhtii| aura isalie 93vA~ sUtra dravyastriyoMke pA~ca guNasthAnoMkA vidhAyaka na hokara bhAvastriyoMke 14 guNasthAnoMkA vidhAyaka hai / ataeva 93ve sUtra meM 'saMjada' padakA virodha nahIM hai| Upara yaha spaSTa ho cukA hai ki SaTkhaNDAgamakA prastuta prakaraNa dravyaprakaraNa nahIM hai, bhAvaprakaraNa hai| aba dUsarI Adi zeSa yuktiyoMpara vicAra kiyA jAtA hai / 2. yadyapi SaTkhaNDAgamameM anyatra kahIM dravyastriyoMke pA~ca guNasthAnoMkA kathana upalabdha nahIM hotA, parantu isase yaha siddha nahIM hotA ki isa kAraNa prastuta 93 vA~ sUtra hI dravyastriyoMke guNasthAnoMkA vidhAyaka evaM pratipAdaka hai : kyoMki usake lie svatantra hI hetu aura pramANoMkI jarUrata hai, jo aba taka prApta nahIM haiM aura jo prApta haiM ve nirAbAdha aura sopapanna nahIM haiM aura vicAra ko TimeM haiM-unhIMpara yahA~ vicAra cala rahA hai| ataH prastuta dUsarI yukti 93 veM sUtrameM 'saMjada' padakI asthitikI svatantra sAdhaka pramANa nahIM hai| hA~, vidvAnoMke lie yaha vicAraNIya avazya hai ki SaTkhaNDAgamameM dravyastriyoMke pA~ca guNasthAnoMkA -365
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratipAdana kyoM upalabdha nahIM hotA ? mere vicArase isake do samAdhAna ho sakate haiM aura jo bahuta kucha saMgata aura ThIka pratIta hote haiM / ve nimna prakAra hai : (ka) jisa kAlameM SaTkhaNDAgamakI racanA huI hai usa kAlakI arthAt -karIba do hajAra varSa pUrvakI antaH sAmpradAyika sthitiko dekhanA caahie| jahA~ taka aitihAsika paryavekSaNa kiyA jAtA hai usase pratIta hotA hai ki usa samaya antaH sAmpradAyika sthitikA yadyapi janma ho cukA thA, parantu usameM pakSa aura tIvratA nahIM AI thI / kahA jAtA hai ki bhagavAna mahAvIrake nirvANake kucha hI kAla bAda anuyAyI sAdhuoMmeM thor3Athor3A matabheda Arambha ho gayA thA aura saMghabheda honA prArambha ho gayA thA, lekina vIra-nirvANakI sAtavIM sadI taka arthAt IsIkI pahalI zatAbdIke prArambha taka matabheda aura saMghabhedameM kaTTaratA nahIM AyI thii| ataH kucha vicAra-bhedako chor3akara prAyaH jaina paramparAkI eka hI dhArA (acela) usa vakta taka bahatI calI A rahI thI aura isalie usa samaya SaTkhaNDAgamake racayitAko SaTkhaNDAgamameM yaha nibaddha karanA yA jude parake batalAnA Avazyaka na thA ki dravyastriyoMke pA~ca guNasthAna hote haiM, unake chaThe Adi nhiiN| kyoMki prakaTa thA ki mukti acela avasthAse hotI hai aura dravyamanuSyaniyA~ acela nahIM hotIM-ve sacela hI rahatI haiM / ataeva sutarAM unake sacela rahane ke kAraNa pA~ca hI guNasthAna suprasiddha haiN| yahI kAraNa hai ki TIkAkAra vIrasena svAmIne bhI yahI natIjA aura hetu-pratipAdana ukta 93 veM satrakI TIkAmeM prastuta kiye haiM tathA tattvArthavAttika kAra akalaGkadeva (vi08 vIM zatI) ne bhI batalAye haiN| jJAta hotA hai ki vIra-nirvANakI sAtavIM zatAbdIke pazcAt kUcha sAdhaoM dvArA kAlake duSprabhAva Adise vastragrahaNapara jora diyA jAne lagA thA, lekina unheM isakA samarthana Agama-vAkyoMse karanA Avazyaka thA, kyoMki usake binA bahujana sammata pracAra asambhava thaa| isake liye unheM eka Agama-vAkyakA saMketa mila gayA vaha thA sAdhuoMkI 22 pariSahoMmeM AyA huA 'acela' zabda / isa zabdake AdhArase anudarA kanyA kI taraha 'ISad celaH-acela:" alpacela artha karake vastragrahaNakA samarthana kiyA aura use Agamase bhI vihita btlaayaa| isa samayase hI vastUtaH spaSTa rUpameM bhagavAna mahAvIrakI acela paramparAkI sarvathA cela rahita-digambara aura alpacela-zvetAmbara ye do dhArAyeM bana gayIM pratIta hotI hai| yaha isa bAtase bhI siddha hai ki isI samayake lagabhaga hue AcArya umAsvAmIne bhagavAn mahAvIrakI paramparAko sarvathA celarahita hI batalAne ke lie yaha joradAra aura spaSTa prayatna kiyA ki 'acela' zabdakA artha alpacela nahIM kiyA jAnA cAhie-usakA to nagnatA-sarvathA cela rahitatA hI sIdhA-sAdA artha karanA cAhie aura yaha hI bhagavAn mahAvIrakI paramparA hai| isa bAtakA unhoMne kevala maukhika hI kathana nahIM kiyA, kintu apanI mahattvapUrNa ubhaya-paramparA sammata suprasiddha racanA 'tattvArthasUtra' meM bAIsa pariSahoMke aMtargata acelapariSahako, jo aba taka donoM paramparAoMke zAstroMmeM isI nAmase khyAta calI AyI, 'nAgnya-paroSaha' ke nAmase hI ullekhita karake likhita bhI kathana kiyA aura acela zabdako bhrAntikAraka jAnakara chor3a diyA, kyoMki usa zabdakI khIMcatAna donoM tarapha hone lagI aura usaparase apanA iSTa artha phalita kiyA jAne lgaa| hamArA vicAra hai ki isa vivAda aura bhrAntiko miTAneke lie hI unhoMne spaSTArthaka aura abhrAnta acelasthAnIya 'nAgnya' zabdakA prayoga kiyA / anyathA, koI kAraNa nahIM ki 'acela' zabdake sthAnameM 'nAgnya' zabdakA parivartana kiyA jAtA, jo aba taka nahIM thaa| ataeva A0 umAsvAmIkA yaha vizuddha prayatna aitihAsikoMke lie bhI itihAsakI dRSTise bar3e mahattvakA hai / isase prakaTa hai ki Arambhika mUla paramparA acela-digambara rahI aura strIke acela na hone ke kAraNa usake pAMca hI guNasthAna saMbhava haiM, isase Ageke chaThe Adi nahIM /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAna par3atA hai ki sAdhuoM meM jaba vastragrahaNa cala par3A to strImuktikA bhI samarthana kiyA jAne lagA, kyoMki unakI sacelatA unakI muktimeM bAdhaka thI / vastragrahaNake bAda puruSa athavA strI kisIke lie bhI sacelatA bAdhaka nahIM rahI / yahI kAraNa hai ki Adya jaina sAhitya meM strImuktikA samarthana athavA niSedha prApta nahIM hotA / ataH siddha hai ki sUtrakArako dravyastriyoM ke 5 guNasthAnoMkA batalAnA usa samaya Avazyaka hI na thA aura isalie SaTkhaNDAgama meM dravyastriyoMke 5 guNasthAnoMkA vidhAna anupalabdha hai / (kha) yaha pahale kahA jA cukA hai ki SaTkhaNDAgamakA samasta varNana bhAvakI apekSa usameM dravyaveda viSayaka varNana anupalabdha hai| abhI hAla meM isa lekhako likhate samaya vidvadvarya paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrIkA 'jaina bodhaka' meM prakAzita lekha par3haneko milA / usameM unhoMne 'khuddAbaMdha' ke ullekha ke AdhArapara yaha batalAyA hai ki 'SaTkhaNDAgama' bharameM samasta kathana bhAvavedakI pradhAnatAse kiyA gayA hai / ataeva vahA~ yaha prazna uThanA hI nahIM cAhie ki 'SaTkhaNDAgama' meM dravyastriyAM ke lie guNasthAna- vidhAyaka sUtra kyoM nahIM AyA ? unhoMne batalAyA ki " SaTkhaNDAgamakI racanAke samaya dravyaveda aura bhAvaveda ye vedake do bheda hI nahIM the usa samaya to sirpha bhAvaveda varNana meM liyA jAtA thA / SaTkhaNDAgamako to jAne dIjiye jIvakANDameM bhI dravyastriyoMke 5 guNasthAnoMkA vidhAna upalabdha nahIM hotA aura isaliye yaha mAnanA cAhiye ki mUla graMthoM meM bhAvavedakI apekSAse hI vivecana kiyA jAtA rahA, isaliye mUlagraMthoM athavA sUtragranthoMmeM dravyavedakI apekSA vivecana nahIM milatA hai| hA~, cAritragraMthoM meM milatA hai so vaha ThIka hI hai / jina praznoMkA sambandha mukhyatayA caraNAnuyogase hai unakA samAdhAna vahIM milegA, karaNAnuyoga meM nahIM / " paMDitajokA yaha sapramANa pratipAdana yuktiyukta hai / dUsarI bAta yaha hai ki kevala SaTkhaNDAgamaparase hI strImukti-niSedhakI digambara mAnyatAko kaNThataH pratipAdita honA Avazyaka ho to sarvathA vastratyAga aura kavalAhAra - niSedhakI digambara mAnyatAoM ko bhI usase kaNThataH pratipAdita honA caahie| isake alAvA, sUtroMmeM 22 pariSahoMkA varNana bhI dikhAnA caahie| kyA kAraNa hai ki tattvArthasUtrakAra kI taraha SaTkhaNDAgamasUtrakArane bhI ukta pariSahoMke pratipAdaka sUtra kyoM nahIM race ? isase jAna par3atA hai ki viSaya nirUpaNakA saMkoca - vistAra sUtrakArakI dRSTi yA vivecana zailIpara nirbhara hai / ataH SaTkhaNDAgama meM bhAvaveda vivakSita honese dravyastriyoM ke guNasthAnoMkA vidhAna upalabdha nahIM hotA / 3. tIsarI yuktikA uttara yaha hai ki 'paryApta' zabda ke prayogase vahA~ usakA dravya artha batalAnA sarvathA bhUla hai / paryAptakarma jIvavipAkI prakRti hai aura usake udaya honepara jIva paryAptaka kahA jAtA hai / ataH usakA bhAva bhI artha hai / dUsare, vIrasena svAmI ke vibhinna vivecanoM aura akalaMkadevake tattvArthavArtikagata pratipAdana se paryApta manuSyaniyoMke 14 guNasthAnoMkA nirUpaNa honese vahA~ 'paryApta' zabdakA artha dravya nahIM liyA jA sakatA hai aura isaliye 'pajjatamaNussiNI' se dravyastrIkA bodha karanA mahAn saiddhAntika bhUla hai / maiM isa sambandha meM apane " saMjadapadake sambandhameM akalaMkadevakA mahatvapUrNa abhimata" zIrSaka lekha meM paryApta prakAza DAla cukA hU~ / 4. hameM bar3A Azcarya hotA hai ki 'saMjada' padake virodha meM yaha kaise kahA jAtA hai ki "vIrasenasvAmI kI TIkA ukta sUtrameM 'saMjada' padakA samarthana nahIM karatI, anyathA TIkAmeM ukta padakA ullekha avazya hotA / " kyoMki TIkA dinakara - prakAzakI taraha 'saMjada' padakA samarthana karatI hai| yadi sUtrameM 'saMjada' pada na ho to TIkAgata samasta zaMkA-samAdhAna nirAdhAra pratIta hogaa| maiM TIkAgata una pada-vAkyAdikoMko upasthita karatA hU~ jinase 'saMjada' padakA abhAva pratIta nahIM hotA, balki usakA samarthana spaSTataH jAnA jAtA hai / yathA 47 - 369 -
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ "huNDAvasapiNyAM strISu samyagdRSTyaH kinnotpadyante, iti cet, notpadyante / kuto'vasIyate ? asmAdevArSAt / asmAdevArSAt dravyastrINAM nirvRtiH siddhayet, iti cet, na, savAsastvAdapratyAkhyAnaguNasthitAnAM saMyamAnupapatteH / bhAvasaMyamastAsAM savAsasAmapyaviruddhaH, iti cet, na tAsAM bhAvasaMyamo'sti, bhAvAsaMyamAvinAbhAvivastrAdyupAdAnAnyathAnupapatteH / kathaM punastAsu cartudaza guNasthAnAnIti cet, na, bhAvastrIviziSTamanuSyagatau tatsattvAvirodhAt / bhAvavedo vAdarakaSAyAnnoparyastIti na tatra caturdazaguNasthAnAnAM sambhava iti cet, na, atra vedasya prAdhAnyAbhAvAt / gatistu pradhAnA na sA'rAdvinazyati / vedavizeSaNAyAM gatau na tAni sambhavanti, iti ceta, na, vinaSTa'pi vizeSaNe upacAreNa tadvayapadezamAdadhAnamanuSyagatau tatsattvAvirodhAta |"---dhvlaa, 111 / 93, prathama pustaka, pR0 332-333 / yahA~ sabase pahale yaha zaMkA upasthita kI gayI hai ki yadyapi striyoM (dravya aura bhAva donoM) meM samyagdRSTi jIva marakara utpanna nahIM hote haiN| lekina huNDAvasarpiNI (ApavAdika kAla) meM striyoM meM samyagdRSTi kyoM nahIM utpanna hote ? (isa zaMkAse yaha pratIta hotA hai ki vIrasena svAmIke sAmane kucha logoMkI haNDAvasarpiNI kAlameM striyoMmeM samyagdRSTi utpanna honekI mAnyatA rahI aura isalie isa zaMkA dvArA unakA mata upasthita karake usakA unhoMne nirAkaraNa kiyA hai| isI prakArase unhoMne Age dravyastrImuktikI mAnyatAko bhI upasthita kiyA hai, jo sUtrakArake sAmane nahIM thI aura vIrasanake sAmane vaha pracalita ho cukI thI aura jisakA unhoMne nirAkaraNa kiyA haiM / huNDAvasarpiNI kAlakA svarUpa hI yaha hai ki jisameM anahonI bAteM ho jAyeM, jaise tIrthaGkarake putrIkA honA, cakravartIkA apamAna honA Adi / aura isaliye ukta zaMkAkA upasthita honA asambhava nahIM hai / ) vIrasena svAmI isa zaMkAkA uttara dete haiM ki haNDAvasapiNI kAlameM striyoMmeM samyagdRSTi utpanna nahIM hote| isapara prazna huA ki isameM pramANa kyA hai ? arthAt yaha kaise jAnA ki huNDAvasarpiNImeM striyoM meM samyagdRSTi utpanna nahIM hote ? isakA uttara yaha diyA gayA hai ki isI Agama sUtravAkyase ukta bAta jAnI jAtI hai| arthAt prastuta 92, 93ve sUtroMmeM paryApta manuSyanIke hI cauthA guNasthAna pratipAdita kiyA hai, aparyApta manuSyanIke nahIM, isase sApha jAhira hai ki samyagdaSTi jIva kisI bhI kAlameM dravya aura bhAva donoM hI taraha kI striyoM meM paidA nahIM hote| ataeva satarAM siddha hai ki huNDAvasarpiNImeM bhI striyoMmeM samyagdRSTi paidA nahIM hote / / yahA~ hama yaha ullekha kara denA Avazyaka samajhate haiM ki paM0 makkhanalAlajI zAstrIne TIkokta 'strISu' padakA dravyastrI artha karake eka aura moTI bhUla kI hai| 'strISu' padakA bilakula sIdhA sAdA artha hai aura vaha hai 'striyoMmeM' / vahA~ dravya aura bhAva donoM ho prakArakI striyoMkA grahaNa hai / yadi kevala dravyastriyoMkA grahaNa iSTa hotA ho vIrasena svAmI agale 'dravyastrINAM' padakI taraha yahA~ bhI 'dravyastrISu' padakA prayoga karate aura jisase siddhAnta-virodha anivArya thA, kyoMki usase dravyastriyoMmeM hI samyagdRSTiyoMke utpanna na honekI bAta siddha hotI, bhAvastriyoMmeM nhiiN| kiMtu ve aisA siddhAnta-viruddha asaMgata kathana kadApi nahIM kara sakate the aura isIlie unhoMne 'dravyastrISu' padakA prayoga na karake 'strISu' padakA prayoga kiyA hai jo sarvathA siddhAntAviruddha aura saMgata hai| yaha smaraNa rahe ki siddhAntameM bhAvastrImukti to iSTa hai, dravyastrImukti iSTa nahIM hai| kintu samyagdRSTi-utpatti niSedha dravya aura bhAvastrI donoMmeM hI iSTa hai / ataH paMDitajIkA yaha likhanA ki "93ve sUtra meM paryApta avasthAmeM hI jaba dravyastrIke cauthA guNasthAna sUtrakArane batAyA hai taba TIkAkArane yaha zaMkA uThAI hai ki dravyastrI paryAyameM samyagdRSTi kyoM utpanna nahIM hote haiM ? uttarameM kahA gayA hai ki dravyastrI paryAyameM samyagdRSTi jIva utpanna nahIM hote haiM / kyoM nahIM utvanna hote haiM ? isake liye ArSa -370 - For Private & Personal Use Only
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANa batalAyA gayA hai / arthAt AgamameM aisA hI batAyA hai ki dravyastrI paryAyameM samyagdRSTi nahIM jAtA hai|" "yadi 93vA sUtra bhAvastrIkA vidhAyaka hotA to phira samyagdarzana kyoM nahIM hotA, yaha zaMkA uThAyI hI nahIM jA sakatI, kyoMki bhAvastrIke to samyagdarzana hotA hI hai / parantu dravyastrIke lie zaMkA uThAI hai| ataH dravyastrIkA hI vidhAyaka 93vA sUtra hai, yaha bAta spaSTa ho jAtI hai|" bahuta hI skhalita aura bhUloMse bharA huA hai / 'saMjada' padake virodhI kyA ukta vivecanase sahamata haiM ? yadi nahIM, to unhoMne anya lekhoMkI taraha ukta vivecanakA prativAda kyoM nahIM kiyA ? hameM Azcarya hai ki zrI paM0 vardhamAnajI jaise vicAraka taTastha vidvAn pakSa meM kaise baha gaye aura unakA poSaNa karane lage ? paM0 makkhanalAlajIkI bhUloMkA AdhAra bhAvastrImeM samyak dRSTikI utpattiko mAnanA hai jo sarvathA siddhAntake viruddha hai| samyagdRSTi na dravyastrImeM paidA hotA hai aura na bhAvastrImeM, yaha hama pahale vistArase sapramANa batalA Aye haiM / AzA hai paMDitajI apanI bhUlakA saMzodhana kara leMge / aura taba ve prastuta 93veM sUtrako bhAvastrIvidhAyaka hI smjheNge| dUsarI zaMkA yaha upasthita kI gayI hai ki yadi isI ArSa (prastuta AgamasUtra) se yaha jAnA jAtA hai ki huNDAvasarpiNImeM striyoMmeM samyagdRSTi utpanna nahIM hote to isI ArSa (prastuta Agama sUtra) se dravyastriyoMkI mukti siddha ho jAya, yaha to jAnA jAtA hai ? (zaMkAkArake sAmane 93vA~ sUtra 'saMjada' padase yukta hai aura usameM dravya athavA bhAvakA spaSTa ullekha na honese use prastuta zaMkA utpanna huI hai / vaha samajha rahA hai ki 933 sUtra meM 'saMjada' padake honese dravyastriyoMke mokSa siddha hotA hai| yadi satrameM 'saMjada' pada na ho, pA~ca hI guNasthAna pratipAdita hoM to yaha dravyastrI muktiviSayaka isa prakArakI zaMkA, jo isI sUtraparase huI hai, kadApi nahIM ho sakatI) / isa zaMkAkA vIrasena svAmI uttara dete haiM ki yadi aisI zaMkA karo to vaha ThIka nahIM hai kyoMki dravyastriyA~ savastra honese paMcama apratyAkhyAna (saMyamAsaMyama) guNasthAnameM sthita haiM aura isaliye unake saMyama nahIM bana sakatA hai| isa uttarase bhI spaSTa jAnA jAtA hai ki sUtra meM yadi pA~ca hI guNasthAnoMkA vidhAna hotA to vIrasena svAmI dravyastrImuktikA prastuta savastra hetu dvArA nirAkaraNa na karate, usI sUtrako hI upasthita karate tathA uttara dete ki dravyastriyoMke mokSa nahIM siddha hotA, kyoMki isI AgamasUtrase usakA niSedha hai| arthAt prastuta 93veM sUtra meM Adike pA~ca hI guNasthAna dravyastriyoM ke batalAye haiM, chaThe Adi nahIM / vIrasena svAmIkI yaha vizeSatA hai ki jaba taka kisI bAtakA sAdhaka Agama pramANa rahatA hai, to pahale ve use ho upasthita karate haiM, hetUko nahIM, athavA use pIche Agamake samarthanameM karate haiN| zaMkAkAra phira kahatA hai ki dravya striyoMke bhale hI dravyasaMyama na bane, bhAvasaMyama to unake savastra rahanepara bhI bana sakatA hai, usakA koI virodha nahIM hai ? isakA ve punaH uttara dete haiM ki nahIM, dravyastriyoMke bhAvAsaMyama hai, bhAvasaMyama nahIM, kyoMki bhAvAsaMyamakA avinAbhAvI vastrAdikA grahaNa bhAvAsaMyamake binA nahIM ho sakatA hai| tAtparya yaha ki dravyastriyoMke vastrAdi grahaNa honese hI yaha pratIta hotA hai ki unake bhAvasaMyama bhI nahIM hai, bhAvAsaMyama hI hai kyoMki vaha usakA kAraNa hai / vaha phira zaMkA karatA hai 'phira unameM caudaha guNasthAna kaise pratipAdita kiye haiM ? arthAt prastuta sUtrameM 'saMjada' zabdakA prayoga kyoM kiyA hai ? isakA vIrasena svAmI samAdhAna karate haiM ki nahIM, bhAvastrIviziSTa manuSyagatimeM ukta caudaha guNasthAnoMkA sattva pratipAdita kiyA hai| arthAt 93veM sUtrameM jo 'saMjada' zabda hai vaha bhAvastrI manuSyako apekSAse hai, dravyastrI manuSya kI apekSAse nhiiN| isa zaMkA-samAdhAnase to bilakula spaSTa ho jAtA hai ki prastuta 93veM sUtrameM 'saMjada' pada hai aura vaha chaThese caudaha takake guNasthAnoMkA bodhaka hai / aura isalie vIrasena svAmIne usakI upapatti evaM saMgati bhAvastrI manuSyako apekSAse baiThAI hai, jaisIki tattvArthavArtikakAra akalaMkadevane apane tattvArthavAtikameM baiThAI hai| yadi ukta satrameM 'saMjada' pada na ho, to aisI na to zaMkA uThatI aura na - 371 -
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ ukta prakArase usakA samAdhAna hotA / donoMkA rUpa bhinna hI hotA / arthAt prastuta sUtra dravyastriyoMke hI 5 guNasthAnoMkA vidhAyaka ho aura unakI muktikA niSedhaka ho to "asmAdeva ArSAd dravyastrINAM nivRttiH siddhayet" aisI zaMkA kadApi na utthtii| balki " dravyastrINAM nirvRttiH kathaM na bhavati" isa prakAra se zaMkA uThatI aura usa dazA meM "asmAdeva ArSAd" aura "nirvRttiH siddhayet" ye zabda bhUla karake bhI prayukta na kiye jAte / ataH ina zabdoMke prayogase bhI spaSTa hai ki 93veM sUtra meM dravyastriyoMke 5 guNasthAnoMkA vidhAna na hokara bhAvastriyoMke 14 guNasthAnoMkA vidhAna hai aura vaha 'saMjada' padake prayoga dvArA abhihita hai / aura yaha to mAnA hI nahIM jA sakatA hai ki uparyukta TIkAmeM caudaha guNasthAnoMkA jo ullekha hai vaha kisI dUsare prakaraNa ke sUtra se sambaddha hai kyoMki "asmAdevArSAd dravyastrINAM nirvRtiH siddhayet" zabdoM dvArA usakA saMbaMdha prakRta sUtra se hI hai, yaha sudRr3ha hai / zaMkAkAra phira zaMkA uThAtA ki bhAvaveda to vAdarakapAya ( nauveM guNasthAna) se Age nahIM hai aura isaliye bhAvastrI manuSyagati meM caudaha guNasthAna sambhava nahIM haiM ? isakA ve uttara dete haiM ki "nahIM, yahA~ yogamArgaNA sambandhI gatiprakaraNa meM vedakI pradhAnatA nahIM hai kintu gatikI pradhAnatA hai aura vaha zIghra naSTa nahIM hotI / manuSyagatikarmakA udaya tathA sattva caudahaveM guNasthAna taka rahatA hai aura isaliye usakI apekSA bhAvastrIke caudahaguNasthAna upapanna haiM / isapara punaH zaMkA uThI ki "vedaviziSTa manuSyagati meM ve caudaha guNasthAna sambhava nahIM haiM ? isakA samAdhAna kiyA ki nahIM, vedarUpa vizeSaNa yadyapi ( nauveM guNasthAna meM ) naSTa ho jAtA hai phira bhI upacArase ukta vyapadezako dhAraNa karane vAlI manuSyagati meM, jo caudahaveM guNasthAna taka rahatI hai, caudaha guNasthAnoMkA sattva viruddha nahIM hai / " isa saba zaMkA-samAdhAnase spaSTa ho jAtA hai ki TIkA dvArA 93 ve sUtra meM 'saMjada' padakA niHsaMdeha samarthana hai aura vaha bhAvastro manuSyakI apekSAse haiM dravyastrI manuSyakI apekSAse nahIM / paM0 makkhanalAlajI zAstrIne TIkAgata ullikhita sthalakA kucha Azaya aura diyA hai lekina ve yahA~ bhI skhalita hue haiM / Apa likhate haiM- " aba Ageko TIkAkA Azaya samajha lIjie, Age yaha zaMkA uThAI hai ki isI Agamase dravyastrIke mokSa siddha hotI hai kyA ? uttarameM TIkAkAra AcArya vIrasena kahate haiM ki nahIM, isI Agamase yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki dravyastrIke mokSa nahIM ho sakatI hai / " yahA~ paMDitajI ne "isI Agamase dravyastrIke mokSa siddha hotI hai kyA ? aura isI Agamase yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki dravyastrI mokSa siddha nahIM ho sakatI hai / " likhA hai vaha " asmAdevArSAd dravyastrINAM nirvRttiH siddhayet iti cet na, savAsastvAdapratyAkhyAnaguNasthitAnAM saMyamAnupatteH / " ina vAkyoMkA Azaya kaise nikalA ? inakA sIdhA Azaya to yaha hai ki isI AgamasUtra se dravyastriyoMke mokSa siddha ho jAye ? isakA uttara diyA gayA ki 'nahIM, kyoMki dravyastriyAM savastra honeke kAraNa paMcama apratyAkhyAna guNasthAna meM sthita haiM aura isa liye unake saMyama nahIM bana sakatA hai / parantu paMDitajIne 'kyA' tathA 'isI Agamase yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki dravyastrI mokSa nahIM ho sakatA hai / ' zabdoMko jor3akara zaMkA aura usakA uttara donoM sarvathA badala diye haiM / TIkAke una donoM vAkyoMmeM na to aisI zaMkA hai ki isI Agamase dravyastrIke mokSa siddha hotI hai kyA ?' aura na usakA aisA uttara hai ki 'isI Agamase yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki dravyastrIke mokSa nahIM ho sakatI hai / ' yadi isI AgamasUtra se dravyastrIke mokSakA niSedha pratipAdita hotA to vIrasena svAmI 'savAsastvAt' hetu nahIM dete, usI AgamasUtrako hI prastuta karate, jaisAki samyagdRSTikI striyoM meM utpattiniSedhameM unhoMne Agamako hI prastuta kiyA hai, hetuko nahIM / ataeva paMDitajIkA yaha likhanA bhI sarvathA bhramapUrNa hai ki 'yadi 93 veM sUtra meM 'saMjada' pada hotA to AcArya vIrasena isa prakAra TIkA nahIM karate - 372 - -
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki isI Ase dravyastrIke mokSa nahIM siddha hotI hai / ' kyoMki vIrasena svAmIne yaha kahIM bhI nahIM likhA ki isI Ase dravyastrIke mokSa nahIM siddha hotI hai / ' paMDitajIse anurodha karU~gA ki ve aise galata Azaya kadApi nikAlanekI kRpA na kareM / paMDitajIkA yaha likhanA bhI saMgata nahIM hai ki vIrasena svAmIne 'saMyama' padakA apanI TIkAmeM thor3A bhI jikara nahIM kiyA / yadi sUtra meM 'sayama' pada hotA to yahA~ 'saMyama' pada diyA gayA hai vaha kisa apekSAse hai ? isase dravyastrI ke saMyama siddha ho sakegA kyA ? Adi zaMkA bhI ve avazya uThAte aura samAdhAna karate / ' hama paMDitajI se pUchate haiM ki 'saMyama' padakA kyA artha hai ? yadi chaThese caudaha taka ke guNasthAnoMkA grahaNa usakA artha hai to unakA TIkAmeM spaSTa to ullekha hai / yadi dravyastriyoMke dravyasaMyama aura bhAvasaMyama donoM hI nahIM banate haiM taba unameM caudaha guNasthAna kaise batalAye ? nahIM, bhAvastrI viziSTa manuSyagatikI apekSAse inakA sattva batalAyA gayA hai - " kathaM punastAsu caturdazaguNasthAnAnIti cet, na bhAvastrIviziSTamanuSyagato tatsatvAvirodhAt " - yaha kyA hai ? ApakI uparyukta zaMkA aura samAdhAna hI to hai / zaMkAkAra samajha rahA hai ki prastuta sUtrameM jo 'saMjada' pada hai vaha uvyastriyoMke liye AyA hai aura usake dvArA chaThe se ca udaha taka ke guNasthAna unake batalAe gaye / vIrasena svAmI usakI isa zaMkAkA uttara dete haiM ki caudaha guNasthAna bhAvastrIkI apekSAse batAye gae haiM, dravyastrIkI apekSAse nhiiN| isase sApha hai ki sUtra meM 'saMjada' pada diyA huA hai aura vaha bhAvastrIkI apekSAse hai / paNDitajone Age calakara eka bAta aura vicitra likhI hai ki 'prastuta sUtrakI TIkAmeM jo caudaha guNasthAnoM aura bhAvaveda AdikA ullekha kiyA gayA hai usakA sambandha isa sUtrase nahIM hai-- anya sUtroMse hai - isI siddhAntazAstra meM jagaha-jagaha 9 aura 14 guNasthAna batalAye gaye haiM, kintu paNDitajI yadi gaMbhIratAse "asmAdeva ArSAd" ityAdi vAkyoM para gaura karate to ve ukta bAta na likhate / yaha eka sAdhAraNa vivekI bhI jAna sakatA hai ki yadi dUsarI jagahoM meM ullikhita guNasthAnoMkI saMgati yahA~ baiThAI gayI hotI to "asmAdeva ArSAd" vAkya kadApi na likhA jAtA, kyoMki Apake mata se prastuta sUtrameM ukta 14 guNasthAnoM yA " saMjada' padakA ullekha nahIM hai / jaba sUtrameM "saMjada" pada hai aura usake dvArA caudaha guNasthAnoMkA saMketa (nirdeza) hai tabhI yahA~ dravyastrI-muktiviSayaka zaMkA paidA huI hai aura usakA samAdhAna kiyA gayA hai / yadyapi AlApAdhikAra AdimeM paryApta manuSyaniyoMke caudaha guNasthAna batalAye haiM tathApi vahA~ gatikA prakaraNa nahIM hai / yahA~ gatikA prakaraNa haiM aura isaliye ukta zaMkA samAdhAnakA yahIM honA sarvathA saMgata hai / ataH 9 aura 14 guNasthAnoMke ullekhakA saMbaMdha prakRta sUtrase hI hai, anya sUtroMse nahIM / ataeva spaSTa hai ki TIkAse bhI 93 ve sUtra meM 'saMjada' padakA samarthana hotA haiM aura usakI usameM carcA bhI khule taura se kI gayI hai / (5) aba kevala pA~cavIM yukti raha jAtI hai so usake sambandha meM bahuta kucha pahalI aura dUsarI yukti kI carcA meM kathana kara Aye haiM / hamArA yaha bhaya ki - " isa sUtrako dravyastrIke guNasthAnoMkA vidhAyaka na mAnA jAyagA to isa siddhAntagrantha se unake pA~ca guNasthAnoMke kathanakI digambara mAnyatA siddha na ho sakegI aura jo pro0 hIrAlAlajI kaha rahe hai usakA tathA zvetAmbara mAnyatAkA anuSaMga AvegA / " sarvathA vyartha hai, kyoMki vibhinna zAstrIya pramANoM hetuoM, saMgatiyoM, purAtattva ke avazeSoM, aitihAsika tathyoM Adise siddha hai| ki dravyastrIkA mokSa nahIM hotA aura isaliye zvetAmbara mAnyatAkA anuSaMga nahIM A sktaa| Aja to digambara mAnyatA ke poSaka aura samarthaka itane vipularUpameM prAcInatama pramANa mila rahe haiM jo zAyada 373 -
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ pichalI zatAbdiyoMmeM bhI na mile hoNge| purAtattvakA abataka jitanA anveSaNa ho sakA hai aura bhUgarbhase usakI khudAI huI hai, una sabameM prAcInase prAcIna digambara nagna puruSamUrtiyAM hI upalabdha huI haiM aura jo do hajAra varSase bhI pUrvakI haiN| parantu sacela mUrti yA strImUrti, jo jaina nirgrantha ho, kahIMse bhI prApta nahIM huii| hA~, dazavIM zatAbdIke bAdakI jarUra kucha sacela puruSamUrtiyA~ milatI batalAI jAtI haiM so usa samaya donoM hI paramparAoMmeM kAphI matabheda ho cukA thA tathA khaNDana-maNDana bhI ApasameM calane lagA thaa| saca pUchA jAye to usa samaya donoM hI paramparAe~ apanI apanI pragati karane meM agrasara thiiN| ataH usa samaya yadi sacela puruSamUrtiyAM bhI nirmita karAI gaI hoM to Azcarya hI nahIM hai| durbhAgyase Aja bhI hama alaga haiM aura apane meM adhikatama dUrI lA rahe haiM aura lAte jA rahe haiN| samaya Aye aura hama isa tathyako svIkAra kareM, yahI apanI bhAvanA hai| aura yadi saMbhava ho to hama punaH ApasameM eka ho jAveM tathA bhagavAn mahAvIrake ahiMsA aura syAdvAdamaya zAsanako vizvavyApI banAyeM / upasaMhAra uparokta vivecanake prakAzameM nimna pariNAma sAmane Ate haiM 1. SaTkhaNDAgamameM samasta kathana bhAvakI apekSAse kiyA gayA hai aura isaliye usameM dravyastrIke guNasthAnoMkI carcA nahIM aayii| 2. 93 veM sUtrameM 'saMjada' padakA honA na Agamase viruddha hai aura na yuktise / balki na hone meM isa yogamArgaNA sambandhI manuSyaniyoMmeM 14 guNasthAnoMke kathanake abhAvakA prasaMga, vIrasena svAmIke TIkAgata 'saMjada' padake samarthanakI asaMgati aura tattvArthavAttikakAra akalaMkadevake paryApta manuSyaniyoMmeM 14 guNasthAnoMko batalAnekI asaMgati Adi kitane hI anivArya doSa samprApta hote haiN| 3. "paryApta" zabdakA dravya artha vivakSita nahIM hai, usakA bhAva artha vivakSita hai| paryAptakarma jIvavipAkI prakRti hai aura usake udaya honepara hI jIva paryAptaka kahA jAtA hai| 4. paM0 makkhanalAlajI zAstrIne bhAvastrImeM samyagdaSTike utpanna honekI mAnyatA prakaTa kI hai vaha skhalita aura siddhAntaviruddha hai / strIvedakI udaya vyucchitti dUsare hI guNasthAna meM ho jAtI hai aura isalipe aparyApta avasthAmeM bhAvastrIke cauthA gaNasthAna kadApi saMbhava nahIM hai| 5. vIrasena svAmIke "asmAdevArSAd" ityAdi kathanase sUtrameM 'saMjada' padakA TIkAdvArA samarthana hotA hai| 6. dravyastrIke guNasthAnoMkA kathana mukhyatayA caraNAnuyogase sambandha rakhatA hai aura SaTakhaNDAgama karaNAnuyoga hai, isalie usameM unake guNasthAnoMkA pratipAdana nahIM kiyA gayA hai| dravyastrIke mokSakA niSedha vibhinna zAstrIya pramANoM, hetuoM, purAtattvake avazeSoM, aitihAsika tathyoM Adise siddha hai aura isaliye SaTkhaNDAgamameM dranyastriyoMke guNasthAnoMkA vidhAna na milanese zvetAmbara mAnyatAkA anuSaMga nahIM A sktaa| -374 -
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasArakI 53vI gAthA aura usakI vyAkhyA ___ evaM arthapara anucintana prAthamika vRtta A0 kundakundakA niyamasAra jaina paramparAmeM usI prakAra vizruta evaM prasiddha prAkRta grantha hai jisa prakAra unakA samayasAra hai| donoM granthoMkA paThana-pAThana aura svAdhyAya sarvAdhika hai| ye donoM grantha mUlataH AdhyAtmika haiM / hA~, samayasAra jahA~ pUrNatayA AdhyAtmika hai vahA~ niyamasAra AdhyAtmikake sAtha tattvajJAna prarUpaka bhI hai| samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAya ina tInapara A0 amRtacandra kI saMskRta-TIkAe~ haiM, jo bahuta hI durUha evaM duravagAha hai / kintu tattvasparzI aura malakAra A0 kundakundake abhiprAyako pUrNatayA abhivyakta karanevAlI tathA vidvajjanAnandinI hai| niyamasArapara unakI saMskRta-TIkA nahIM hai / merA vicAra hai ki usapara bhI unakI saMskRta-TIkA honI cAhie, kyoMki yaha grantha bhI unakI prakRti evaM rucike anurUpa hai| isapara zrI padmaprabhamaladhAridevakI saMskRta-vyAkhyA upalabdha hai, jisameM unhoMne usakI gAthAoMkI saMskRta-vyAkhyA to dI hai / sAthameM apane aura dUsare granthakAroM ke pracura saMskRta-padyoMko bhI isame diyA hai| unakI yaha vyAkhyA amRtacandra kI vyAkhyAoM jaisI gahana to nahIM hai, kintu abhipretake samarthana meM upayukta hai hii| prasaMgavaza hama niyamasAra aura usakI isa vyAkhyAko dekha rahe the / jaba hamArI dRSTi niyamasArakI 53vIM gAthA aura usakI saMskRta-vyAkhyApara gayI, to hameM pratIta huA ki ukta gAthAkI vyAkhyA karane meM zrIpadmaprabhamaladhAridevase bahata bar3I saiddhAntika bhala ho gayI hai| zrIkAnajI svAmI bhI unakI isa bhUlako nahIM jAna pAye aura unakI vyAkhyAke anusAra ukta gAthAke unhoMne pravacana kiye / sonagar3ha aura aba jayapura se prakAzita AtmadharmameM prakaTa hae unake ve pravacana usI bhalake sAtha prakAzita kiye gaye haiM / sampAdaka DaoN0 paM0 hukamacandajo bhArillane bhI unakA saMzodhana nahIM kiyaa| sonagar3hase hI prakAzita niyamasAra evaM usakI saMskRta-vyAkhyAkA hindI anuvAda bhI anuvAdaka zrI maganalAla jainane usI bhUlase bharA huA prastuta kiyA hai| . aisI sthiti meM hameM mula gAthA, usakI saMskRta vyAkhyA, pravacana aura hindI arthapara vicAra karanA Avazyaka jAna pdd'aa| prathamataH hama yahA~ niyamasArakI vaha 53 vI gAthA aura usakI saMskRta-vyAkhyA de rahe haiM sammattassa NimittaM jiNasUttaM tassa jANayA purisA / aMtaraheU bhaNidA . saNa mohassa khayapahudI // 53 / / -375 -
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'asya samyaktvapariNAmasya bAhyasahakArikAraNaM vItarAgasarvajJa-mukhakamalavinirgatasamastavastupratipAdanasamarthadravyazrutameva tattvajJAnAmiti / ye mumukSavaH tepyupacArataH padArthanirNayahetutvAt antaraGgahetava ityuktA darzanamohanIyakarmakSayaprabhRteH sakAzAditi / ' -niyamasA0 TI0, pR0 109, sonagar3ha saM0 / anuvAdaka dvArA kiyA gayA donoMkA hindI anuvAda ___ gAthA va usakI isa saMskRta-vyAkhyAkA hindI anuvAda, jo paM0 himmatalAla jeThAlAlazAhake gujarAtI anuvAdakA akSarazaH rUpAntara hai, zrI maganalAla jainane isa prakAra diyA hai 'samyaktvakA nimitta jinasUtra hai| jinasUtrake jAnanevAle puruSoMko (samyaktvake) antaraMga hetu kahe haiM, kyoMki unako darzanamohake kSayAdika hai / ' (gAthArtha) / 'isa samyaktva pariNAmakA bAhya sahakArI kAraNa vItarAga sarvajJake mukhakamalase nikalA huA samasta vastuke pratipAdanameM samartha dravyazrutarUpa tattvajJAna jo mamakSa haiM unheM bhI upacArase padArthanirNayake hetapane ke kAraNa (samyaktva pariNAmake) antaraMga heta kahe haiM, kyoMki unheM darzanamohanIyakarmake kSayAdika haiM / ' -vahI, pR0 109 / ___isa gAthA (53)ke gujarAtI padyAnuvAdakA hindI padyAnuvAda bhI zrI maganalAla jainane diyA hai, jo isa prakAra hai 'jinasUtra samakita hetu hai, aru sUtrajJAtA puruSa jo| vaha jAna antarhetu jisake darzamohakSayAdi ho // 53 // ' ukta gAthAkI saMskRta-vyAkhyA, pravacana, gujarAtI aura hindI anuvAdoMpara vicAra kintu ukta gAthAke saMskRta-vyAkhyAkAra zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA kI gayI saMskRta-vyAkhyA, gAthA tathA vyAkhyApara kiye gaye zrI kAnajI svAmIke pravacana, donoMke gujarAtI aura hindI anuvAda na mUlakAra AcArya kundakundake AzayAnusAra haiM aura na siddhAntake anukUla hai / yathArtha meM isa gAthAmeM AcArya kundakundane samyagdarzanake bAhya aura antaraMga do nimitta kAraNoMkA pratipAdana kiyA hai| unhoMne kahA hai ki 'samyaktvakA nimitta (bAhya sahakArI kAraNa) jinasUtra aura jinasUtrajJAtA puruSa haiM tathA antaraMga hetu (abhyantara nimitta) darzanamohanIya karmakA kSaya Adi haiN|' yahA~ gAthAke uttarArdhameM jo 'pahudI' zabdakA prayoga kiyA gayA hai vaha prathamA vibhaktike bahuvacanakA rUpa hai| saMskRta meM usakA 'prabhRtayaH' rUpa hotA hai| vaha paMcamI vibhakti--'prabhRteH' kA rUpa nahIM hai, jaisA ki saMskRta-vyAkhyAkArane samajha liyA hai aura tadanusAra unake anusartAoM-zrI kAnajI svAmI, gujarAtI anuvAdaka paM0 himmatalAla jeThAlAla zAha tathA hindI anuvAdaka zrI maganalAla jaina Adine bhI usakA anusaraNa kiyA hai| 'pahadI' zabdase A0 kundakundako darzanamohanIya karmake kSayopazama aura upazama ina dokA saMgraha abhipreta hai, kyoMki kaNThataH ukta darzanamohanIya karmake kSayake sAtha una donoMkA sambandha hai| aura isa prakAra kSAyika, kSAyopazamika aura aupazamika ina tIna samyaktvoMkA antaraMga nimitta kramazaH darzanamohanIyakarmake kSaya, kSayopazama tathA upazamako batAnA unheM iSTa hai| ataeva 'pahudI' zabda prathamA vibhaktikA bahubacanAnta rUpa hai, paMcamI vibhaktikA nahIM / antaraMga nimitta bAhya vastu nahIM hotI : siddhAnta pramANa AcArya pUjyapAdane sarvArthasiddhi (1-7) meM tattvArthasUtrake 'nirdeza svAmitvasAdhana......' Adi sUtra (1-7) kI vyAkhyA karate hue samyagdarzana ke bAhya aura abhyantara do sAdhana batalAkara bAhya sAdhana to cAroM - 376
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatiyoM meM vibhinna pratipAdana kiye hai| kintu abhyantara sAdhara sabhI (cAroM) gatiyoMmeM darzanamohanIya karmake upazama, kSaya aura kSayopazamako hI batalAyA hai| yathA _ 'sAdhanaM dvividhaM abhyantaraM bAhyaM ca / abhyantaraM darzanamohasyopazamaH kSayaH kSayopazamo vA / bAhyaM nArakANAM prAkcaturthyAH samyagdarzanasya sAdhanaM keSAMcijjAtismaraNaM keSAJciddharmazravaNaM keSAJcidvedanAbhibhavaH / caturthImAramya A saptamyA nArakANAM jAtismaraNaM vedanAbhibhavazca / tirazcAM keSAJcijjAtismaraNaM keSAzciddharmazravaNaM kessaanycijjinbimbdrshnm| manuSyANAmapi tathaiva / -sa0 si0 pR0 26, bhA0 jJA0 pI0 saMska0 / AcArya akalaGkadevane bhI tattvArthavAttika (1-7) meM likhA hai ki 'darzanamohopazamAdi sAdhanaM bAhya copadezAdi svAtmA vA / ' arthAt samyaktvakA abhyantara sAdhana darzanamohanIya karmakA upazama, kSaya aura kSamoyazama hai tathA vAhya sAdhana upadezAdi hai aura upAdAnakAraNa svAtmA hai| ina do AcAryoMke nirUpaNoMse prakaTa hai ki samyaktvakA abhyantara (antaraMga) nimitta darzanamohanIya karmakA kSaya, kSayopazama aura upazama hai / jinasUtra ke jJAtA puruSa samyaktvake abhyantara nimitta (hetu) nahIM haiN| vAstavameM jinasUtrake jJAtA puruSa jinasUtrakI taraha ekadama para (bhinna) haiN| ve antaraMga hetu upacArase bhI kadApi nahIM ho skte| kSAyika samyagdarzanakI AvAraka darzanamohanIya karmako kSapaNAkA prArambha kevalI dvika (kevalI yA zrutakevalI) ke pAdasAnnidhya meM honekA jo siddhAntazAstrameM kathana hai usIko lakSya meM rakhakara gAthAmeM jinasUtrake jJAtA pururSoM ko bhI samyaktvakA bAhya nimittakAraNa kahA gayA hai| unheM antaraMga kAraNa batAnA siddhAnta-viruddha hai| tathA unake sAtha darzanamohanIya karmake kSayAdikA hetu rUpameM sambandha jor3anA to ekadama galata aura anupayukta hai / vastutaH samyaktvake unmukha jIvoMmeM hI honevAlA darzanamohanIya karmakA kSaya, kSayopazama yA upazama unake samyaktvakA antaraMga hetu hai aura jinasUtrazravaNa yA usake jJAtA puruSoMkA sAnnidhya bAhyanimitta hai| kundakunda-bhAratIke sampAdaka dvArA sampuSTi kundakunda-bhAratIke sampAdaka DaoN0 paM0 pannAlAlajI sAhityAcAryane bhI ukta gAthA (53) kA vahI artha kiyA hai jo hamane Upara pradarzita kiyA hai.| unhoMne likhA hai 'samyaktvakA bAhya nimitta jinasUtra-jinAgama aura usake jJAyaka puruSa haiM tathA antaraMga nimitta darzanamohanIya karmakA kSaya Adi kahA gayA hai|' isakA bhAvArtha bhI unhoMne diyA hai| vaha bhI draSTadhya hai| usameM likhA hai ki 'nimitta kAraNake do bheda haiM-1 bahiraMga nimitta aura 2 antrNgnimitt| samyaktvakI utpattikA bahiraMga nimitta jinAgama aura usake jJAtA puruSa haiM tathA antaraMga nimitta darzanamohanoya arthAta mithyatva, samyamithyAtva tathA samyaktvaprakRti evaM anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha ina prakRtiyoMkA upazama, kSaya aura kSayopazamakA honA hai| bahiraMga nimitta ke milanepara kAryakI siddhi hotI bhI hai aura nahIM bhI hotii| parantu antaraMganimittake milanepara kAryakI siddhi niyamase hotI hai ||53||'-vhii, pR0 207 // -377 48
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra isa vivecana se spaSTa hai ki niyamasArake saMskRta TIkAkAra zrI padmaprabhamaladhAridevane ullikhita gAthA kI vyAkhyA meM jinasUtrake jJAtA puruSoMko samyaktvakA upacArase antaraMga hetu batalA kara tathA unase darzanamohanIya karmake kSayAdikakA sambandha jor3a kara mahAn saiddhAntika bhUla kI hai / usI bhUlakA anusaraNa sonagaDhane kiyA hai / zrIkAnajI svAmIne zrI padmaprabhamaladhAridevakI isa gAthA (53) kI saMskRta vyAkhyApara sUkSma dhyAna nahIM diyA / phalataH unakI hI vyAkhyAke anusAra unhoMne gAthA aura vyAkhyAke pravacana kiye, jo bahuta bar3I bhUla hai | gujarAtI aura hindI anuvAdakoMne bhI donoMke anuvAda usI bhUla se bhare hue kiye / ina bhUloMkA parimArjana honA Avazyaka haiM, tAki galata paramparA Age na cale / - 378 -
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna meM pUrvAgrahamukti Avazyaka : kucha prazna aura samAdhAna prAgvRtta 'zramaNa' ke sampAdakane 'jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana' kI samIkSA meM kucha aisI bAteM kahI haiM, jinakA spaSTIkaraNa Avazyaka hai / yadyapi samIkSakako samIkSA karanekI pUrI svatantratA hotI hai, kintu use yaha bhI anivArya hai ki vaha pUrvAgrahase mukta rahakara samIdhyake guNa-doSoMkA paryAlocana kare / yahI samIkSAkI maryAdA hai / jJAtavya hai ki samIkSita granthake zodha nibandha aura anusandhAnapUrNa prastAvanAe~ Ajase lagabhaga 39 varSa pUrva (san 1942 se 1977 taka ) ' anekAnta', 'jaina siddhAnta - bhAskara' Adi patroM tathA nyAyadIpikA, AptaparIkSA Adi granthoM meM prakAzita haiM / kintu vigata varSoM meM 'zramaNa' ke sampAdaka yA anya kisI vidvAnne unapara koI pratikriyA prakaTa nahIM kI / aba unhoMne ukta samIkSA meM granthake kucha lekhoMke viSayoMpara pratikriyA vyakta kI hai / parantu usameM anusandhAna aura gaharAIkA nitAnta abhAva hai / hameM prasannatA hotI, yadi ve pUrvAgraha se mukta hokara zodha aura gambhIratA ke sAtha use prastuta karate / yahA~ unake uThAye praznoM athavA muddoMpara vicAra karU~gA / 1. prazna 1 aura usakA samAdhAna : sampAdakakA prathama prazna hai ki 'samantabhadrakI AptamImAMsA Adi kRtiyoM meM kumArila, dharmakIrti AdikI mAnyatAoM kA khaNDana honese usake AdhArapara samantabhadrako hI unakA paravartI kyoM na mAnA jAye ?" smaraNa rahe ki hamane 'kumArila aura samantabhadra' zIrSaka ' zodha nibandhameM sapramANa yaha prakaTa kiyA hai ki samantabhadrakI kRtiyoM (vizeSatayA AptamImAMsA) kA khaNDana kumArila aura dharmakIrtike granthoMmeM pAyA jAtA hai / ataeva samantabhadra ukta donoM granthakAroMse pUrvavartI haiM, paravartI nahIM / yahA~ hama punaH usIkA vicAra kareMge / hama praznakartA pUchate haiM ki ve batAyeM, kumArila aura dharmakIrtiko svayaMkI ve kauna-sI mAnyatAe~ haiM jinakA samantabhadrakI AptamImAMsA Adi kRtiyoMmeM khaNDana hai ? isake samarthana meM praznakArane eka bhI udAharaNa prastuta nahIM kiyA / isake viparIta donoM graMthakAroMne samantabhadrakI hI AptamImAMsAgata mAnyatAoM kA khaNDana kiyA hai| yahA~ hama donoM graMthakAroMke granthoMse kucha udAharaNa upasthita karate haiM / samantabhadra dvArA anumAnase sarvajJa-siddhi : (1) jainAgamoM tathA kundakundake pravacanasAra Adi granthoM meM sarvajJakA svarUpa to diyA gayA hai paraMtu 1. anekAnta, varSa 5, kiraNa 12, I0 1945, jainadarzana aura pramANazAstra pari0, pR0538, vIrasevAmandira TrasTa, vArANasI - 5 jUna 1980 / 2. (ka) savvaloe savvajIve savvabhAve sammaM samaM jANadi passadi / SaTkhaM0 5 / 5 / 98 / (kha) se bhagavaM arihaM jiNo kevalI samvannU savvabhAvadarisI savvaloe jANamANo pAsamANo / 3. pravaca0 sA0, 147, 48, 49, kundakunda - bhAratI, phalTana, 1970 / - 379 - - samvajIvANaM savvaM bhAvAI - AcArAM0 sU0 2 zru0 3
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnase usakI siddhi unameM upalabdha nahIM hotii| jaina dArzanikoMmeM hI nahIM, bhAratIya dArzanikoMmeM bhI samantabhadra hI aise prathama dArzanika evaM tArkika haiM, jinhoMne AptamImAMsA (kA0 3, 4, 5, 6, 7) meM anumAna se sAmAnya tathA vizeSa sarvajJakI siddhi kI hai / samantabhadrane sarvaprathama kahA ki 'sabhI tIrthaM pravartakoM (sarvajJoM) aura unake samayoM ( AgamoM-upadezoM meM ) paraspara virodha hone se saba sarvajJa nahIM haiM, 'kazcideva' - koI hI (eka) guru (sarvajJa) honA caahie|' 'usa raat siddhi kI bhUmikA bA~dhate hue unhoMne Age (kA0 4 meM) kahA ki 'kimI vyaktimeM doSoM aura AvaraNoM kA niHzeSa abhAva ( dhvaMsa) ho jAtA hai kyoMki unakI taratamatA ( nyUnAdhikatA ) pAyI jAtI hai, jaise suvarNa meM tApana, kUTana Adi sAdhanoMse usake bAhya ( kAlimA) aura Abhyantara (kITa) donoM prakArake maloMkA abhAva ho jAtA hai|' isake pazcAt ve (kA. 5 meM) kahate haiM ki 'sUkSmAdi padArtha kisIke pratyakSa haiM, kyoMki anumeya haiM, jaise agni aadi|' isa anumAnase sAmAnya sarvajJakI siddhi kI gayI hai / vizeSa sarvajJakI bhI siddhi karate hue (kA0 6 va 7 meM) kahate haiM ki 'he vIra jina ! arhan ! vaha sarvajJa Apa hI haiM, kyoMki Apa nirdoSa haiM aura nirdoSa isa kAraNa haiM, kyoMki Apake vacanoM (upadeza ) meM yukti tathA AgamakA' virodha nahIM hai, jabaki dUsaroM (ekAntavAdI AptoM) ke upadezoM meM yukti evaM Agama donoMkA virodha hai, taba ve sarvajJa kaise kahe jA sakate haiM ?" isa prakAra samantabhadrane anumAnase sAmAnya aura vizeSa sarvajJa kI siddhi kI hai / aura isalie anumAna dvArA sarvajJa siddha karanA AptamImAMsAgata samantabhadrakI mAnyatA hai / vAdirAja aura zubhacandradvArA usakA samarthana Aja se eka hajAra varSa pUrva ( I0 1025) ke prasiddha tarkagranthakAra vAdirAjasU ne bhI use (anumAnadvArA sarvajJa siddha karaneko ) samantabhadra ke devAgama (AptamImAMsA) kI mAnyatA prakaTa kI hai| pArzvanAthacarita meM samantabhadrake vismayAvaha vyaktitvakA ullekha karate hue unhoMne unake devAgama dvArA sarvajJake pradarzana kA spaSTa nirdeza kiyA hai| isI prakAra A0 zubhacandra ne bhI devAgama dvArA deva (sarvajJa) ke Agama (siddhi ) ko batalAyA hai / ina asandigdha pramANoMse spaSTa hai ki anumAnase sarvajJakI siddhi karanA samantabhadrakI AptamImAMsAkI 1. tIrthakRtsamayAnAM ca parasparavirodhataH / sarveSAmApatatA nAsti kazcideva bhaved guruH // 3 // doSAvaraNayorhAnirnizzeSAstyatizAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarma lakSayaH || 4 || sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJa - saMsthitiH // 5 // sa tvamevAsi nirdoSa yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate || 6 || tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate ||8|| 2. svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvahama | devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradarzyate // 3. devAgamena yenAtra vyakto devA''gamaH kRtaH 380 - - samantabhadra, AptamI0, 3, 4, 5, 6, 7 / -- pArzvanAthacari0 1 / 17 - pANDavapu0 /
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ niHsandeha apanI mAnyatA hai / aura uttaravartI aneka granthakAra bhI use zatAbdiyoMse unakI hI mAnyatA mAnate cale A rahe haiN| kumArila dvArA khaNDana : aba kumArilakI ora dRSTipAta kreN| kumArilane' sAmAnya aura vizeSa donoM hI prakArake sarvajJakA niSedha kiyA hai / yaha niSedha aura kisIkA nahIM, samantabhadrakI AptamImAMsAkA hai| kumArila bar3e Avegake sAtha prathamataH sAmAnyasarvajJakA khaNDana karate hue kahate haiM ki 'sabhI sarvajJa (tIrtha-pravartaka) paraspara virodhI artha (vastutattva) ke jaba upadeza karane vAle haiM aura jinake sAdhaka hetu samAna (eka-se) haiM, to una saboMmeM usa ekakA nirdhAraNa kaise karoge ki amuka sarvajJa hai aura amuka sarvajJa nahIM hai ?' kumArila usa paraspara-virodhako bhI dikhAte hue kahate haiM ki 'yadi sugata sarvajJa hai, kapila nahIM, to isameM kyA pramANa hai aura yadi donoM sarvajJa haiM, to unameM matabheda kaisaa|' isake alAvA ve aura kahate haiM ki 'prameyatva Adi hetu jisa (sarvajJa) ke niSedhaka haiM, una hetuoMse kauna usa (sarvajJa ) kI kalpanA (siddhi) kregaa|' yahA~ dhyAtavya hai ki samantabhadra ke 'paraspara-virodhataH' padake sthAnameM 'viruddhArthopadeziSu', 'sarveSAM' kI jagaha 'sarveSu' aura 'kazcideva' ke sthAnameM 'ko nAmaikaH' padoMkA kumArilane prayoga kiyA hai aura jisa paraspara virodhakI sAmAnya sUcanA samantabhadrane kI thI, use kumArilane sugata, kapila Adi virodhI tattvopadeSTAoMke nAma lekara vizeSa ullekhita kiyA hai| samantabhadra ne jo sabhI tIrthapravartakoM (sugata Adi) meM paraspara virodha honeke kAraNa 'kazcideva bhaved guruH' zabdoM dvArA koI (eka) ko hI guru-sarvajJa honekA pratipAdana kiyA thA, usa para kumArilane prazna karate hue kahA ki 'jaba sabhI sarvajJa haiM aura viruddhArthopadezI haiM tathA sabake sAdhana hetu ekase haiM, to una sabameMse 'ko nAmaiko'vadhAryatAm-kisa ekakA avadhAraNa (nizcaya) karate ho ?' kumArila kA yaha prazna samantabhadra ke ukta pratipAdanapara hI haA hai / aura unhoMne usa anavadhAraNa (sarvajJake nirNayake abhAva) ko 'sugato yadi sarvajJaH kapilI netikA pramA' Adi kathana dvArA prakaTa bhI kiyA hai / yaha saba Akasmika nahIM hai| yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki samantabhadra ne apane ukta pratipAdanameM kisIke prazna karane ke pUrva hI apanI ukta pratijJA (kazcideva bhavedguruH) ko AptamImAMsA (kA0 4 aura 5) meM anumAna-prayogapUrvaka siddha kiyA hai / jaisA ki Upara kahA jA cukA hai / anumAnaprayogameM unhoMne 'anumeyatva' hetu diyA hai jo sarvajJa sAmAnya1. sarvajJeSu ca bhUyassu viruddhArthopadeziSu / tulyahetuSu sarveSu ko nAmaiko'vadhAryatAm / / sugato yadi sarvajJaH kapilo neti kA prmaa| athAvubhAvapi sarvajJau matabhedaH kathaM tayoH / / pratyakSAdyavisaMvAdi prameyatvAdi yasya ca / sadbhAvavAraNe zaktaM ko nu taM kalpayiSyati / / bauddha vidvAn zAntarakSitane ina kArikAoMmeM prathamakI do kArikAe~ apane tattvasaMgraha (kA0 3148-49) meM kumArilake nAmase dI haiN| dUsarI kArikA vidyAnandane aSTasa0 pR0 5 meM 'taduktam' ke sAtha uddhata kI hai| tIsarI kArikA mImAMsAzlokavAtika (codanAsa0) 132 hai / 2. AptamI0, kA0 4, 5 / -381 -
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA sAdhaka hai aura jo kisI ekakA nirNAyaka nahIM hai| isIse kumArilane 'tulyahetuSu sarveSu' kaha kara use athavA usa jaise prameyatva Adi hetuoMko sarvajJakA anavadhAraka (anizcAyaka) kahA hai / itanA hI nahIM, unhoMne eka anya kArikAke dvArA samantabhadrake isa 'anumeyatva' hetukI tIvra AlocanA bhI kI hai aura kahA hai ki jo prameyatva Adi hetu sarvajJake niSedhaka haiM, unase sarvajJakI siddhi kaise kI jA sakatI hai? akalaMka dvArA uttara: isakA sabala uttara samantabhadrakI AptamImAMsAke vivRtikAra akalaMkadevane diyA hai| akalaMka kahate haiM ki prameyatva Adi to anumeyatva' hetuke poSaka hai-anumeyatva hetukI taraha prameyatva Adi sarvajJake sadabhAvake sAdhaka haiM, taba kauna samajhadAra una hetuoMse sarva jJakA niSedha yA usake sadbhAvameM sandeha kara sakatA hai|' yaha sArI sthiti batalAtI hai ki kumArilane samantabhadra kA khaNDana kiyA hai, samantabhadra ne kumArilakA nahIM / yadi samantabhadra kumArilake paravartI hote to kumArilake khaNDanakA uttara svayaM samantabhadra dete akalaMkako unakA javAba denekA avasara nahIM AtA tathA samantabhadrake 'anumeyatva' hetu kA samarthana karanekA bhI unheM maukA nahIM milatA (2) anumAnase sarvajJa-sAmAnyakI siddhi karaneke uparAnta samantabhadrane anumAnase hI sarvajJa-vizeSakI siddhikA bhI upanyAsa karake use 'arhanta meM paryavasita kiyA hai / jaisA ki hama Upara AptamImAMsA kArikA 6 aura 7 ke dvArA dekha cuke haiN| kumArilane samantabhadrakI isa vizeSa sarvajJatAkI siddhikA bhI khaNDana kiyA hai" / arhantakA nAma lie binA ve kahate haiM ki 'jo loga jIva (arhanta) ke indriyAdi nirapekSa evaM sUkSmAdi viSayaka kevalajJAna (sarvajJatA) kI kalpanA karate haiM vaha bhI yukta nahIM hai, kyoMki vaha Agamake binA aura Agama kevalajJAnake binA sambhava nahIM hai aura isa taraha anyonyAzraya doSa honeke kAraNa arahantameM bhI sarvajJatA siddha nahIM hotii|' jJAtavya hai ki jaina athavA jainetara paramparAmeM samantabhadrase pUrva kisI dArzanikane anumAnase ukta prakAra vizeSa sarvajJakI siddhi kI ho, aisA eka bhI udAharaNa upalabdha nahIM hotaa| hA~, AgamoMmeM kevalajJAnakA svarUpa avazya vistArapUrvaka milatA hai, jo Agamika hai, AnumAnika nahIM hai / samantabhadra hI aise dArzanika hai, 1. mI0 zlo0 co0 sU0 kA0 132 / 2. 'tadevaM prameyatvasattvAdiryatra hetulakSaNaM puSNAti taM kathaM cetanaH pratiSeddha marhati saMzayituM vA / ' -aSTaza0 kA0 5 / 3. akalaMkake uttaravartI bauddha vidvAn zAntirakSitane bhI kumArilake khaNDanakA javAba diyA hai / unhoMne likhA haievaM yasya prameyatvavastusattvAdilakSaNAH / nihantuM hetavo'zaktAH ko na taM kalpayiSyati / / -tatvasaM0 kA0 885 / 4. AptamI0, kA0 6, 7, vIrasevAmandira-TrasTa prakAzana, vArANasI, dvi0 saM0 1978 / 5. evaM yaH kevalajJAnamindriyAdyanapekSiNaH / sUkSmAtItAdiviSayaM jIvasya parikalpitam / / narte tadAgamAtsiddhayet na ca tenAgamo vinaa| -mImAMsA zlo087 / -382
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinhoMne arahanta meM anumAnase sarvajJatA (kevalajJAna) kI siddhi kI hai aura use doSAvaraNoMse rahita, indriyAdi nirapekSa tathA sUkSmAdiviSayaka batalAyA hai| isase spaSTa hai ki kumArilane samantabhadra kI hI ukta mAnyatA kA khaNDana kiyA hai| akalaMka dvArA isakA bhI sabala javAba isakA sabala pramANa yaha hai ki kumArilake ukta khaNDanakA bhI javAba akalaMkadevane diyA hai| unhoMne bar3e santulita DhaMgase kahA hai ki 'anumAna dvArA suprasiddha kevalajJAna (sarvajJatA) Agamake binA aura Agama kevalajJAnake binA siddha nahIM hotA, yaha satya hai, tathApi donoMmeM anyonyAzraya doSa nahIM hai, kyoMki puruSAtizaya (kevalajJAna) pratItivazase mAnA gayA hai / ina (kevalajJAna aura Agama) donoMmeM bIja aura aMkUrakI taraha anAdi prabandha (pravAha-santAna) hai / ' __ akalaMkake isa uttarase bilakula spaSTa hai ki samantabhadra ne jo anumAnase arahantake kevalajJAna (sarvajJatA) kI siddhi kI thI, usIkA khaNDana kumArilane kiyA hai aura jisakA sayuktika uttara akalaMkane ukta prakArase diyA hai / kevala jJAnake sAtha 'anumAnavijambhitam'-'anumAnase siddha' vizeSaNa lagAkara to akalaMka (vi0 saM0 7vIM zatI) ne rahA-sahA sandeha bhI nirAkRta kara diyA hai, kyoMki anumAnase sarvajJavizeSa (arahantameM kevalajJAna) kI siddhi samantabhadrane kI hai| isa ullekha-pramANase bhI prakaTa hai ki kumArilane samantabhadrakI AptamImAMsAkA khaNDana kiyA aura jisakA uttara samantabhadrase kaI zatAbdI bAda hue akalaMkane diyA hai / samantabhadrako kumArilakA paravartI mAnane para unakA javAba ve hI dete, akalaMkako usakA avasara hI nahIM aataa| kumArila dvArA samantabhadrakA anusaraNa (3) kumArilane samantabhadrakA jahA~ khaNDana kiyA hai vahA~ unakA anugamana bhI kiyA hai| vidita hai jaina darzanameM vastuko utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tIna rUpa mAnA gayA hai| samantabhadrane laukika aura AdhyAtmika do udAharaNoM dvArA usakI samartha puSTi kI hai| ina donoM udAharaNoMke lie unhoMne eka-eka 1. evaM yatkevalajJAnamanumAnavijRmbhitam / narte tadAgamAtsiddhayet na ca tena vinA''gamaH / / ' satyamarthabalAdeva puruSAtizayo mataH / prabhavaH pauruSeyo'sya prabandho'nAdiriSyate ||-nyaa0 vi0 kA0 412-13 / 2. mI0 zlo0 vA0, pR0 619 / 3. davvaM sallakSaNayaM uppAdavvayadhuvattasaMjutaM / guNapajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti savvaNha ||-kundkund, paMcAsti0, gA010 athavA-'sadravyalakSaNam', utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat |'-umaasvaati (gRddhapiccha), ta0 sU0 5-29, 30 / 4. ghaTa-mauli-suvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramoda-mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // payovrato na dadhyatti na payotti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAttatvaM trayAtmakam ||-aa0 mI0, kA0, 59, 60 /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAkA sRjana kiyA hai / pahalI (59vIM) kArikAke dvArA unhoMne prakaTa kiyA hai ki jisa prakAra ghaTa, mukuTa aura svarNake icchukoMko unake nAza, utpAda aura sthiti meM kramazaH zoka, harSa aura mAdhyasthya bhAva hotA hai aura isalie svarNa vastu vyaya, utpAda aura sthiti ina tIna rUpa hai, usI prakAra vizvakI sabhI vastue~ trayAtmaka haiM / dUsarI (60 vIM) kArikAke dvArA batalAyA hai ki jaise dugdhavratI, dUdha hI grahaNa karatA hai, dahI nahIM letA aura dahIkA vrata rakhanevAlA dahI hI letA hai, dUdha nahIM letA hai tathA dUdha aura dahI donoM kA tyAgI donoM ko hI grahaNa nahIM karatA aura isa taraha gorasa utpAda, vyaya aura dhruvatA tInoMse yukta hai, usI taraha akhila vizva ( tattva ) trayAtmaka hai / kumArilane bhI samantabhadrakI laukika udAharaNa vAlI kArikA (59) ke AdhArapara apanI nayI DhAI kArikAyeM racI haiM aura samantabhadrakI hI taraha unake dvArA vastuko trayAtmaka siddha kiyA hai| unakI ina kArikAoM meM samantabhadrakI kArikA 59 kA kevala bimba prativimbabhAva hI nahIM hai, apitu unakI zabdAvalI, zailI aura vicArasaraNi bhI unameM samAhita hai / samantabhadrane jisa bAtako atisaMkSepameM eka kArikA (59) meM kahA hai, usIko kumArilane DhAI kArikAoMmeM pratipAdana kiyA haiM / vastutaH vikAsakA bhI yahI siddhAnta hai ki vaha uttarakAlameM vistRta hotA hai / isa ullekhase bhI spaSTa jAnA jAtA hai ki samantabhadra pUrvavartI haiN| aura kumArila paravartI / vAdirAja dvArA sampuSTi isakA jvalanta pramANa yaha hai ki I0 1025 ke prasiddha, pratiSThita aura prAmANika tarkagranthakAra vAdirAjasUri ne apane nyAyavinizcayavivaraNa (bhAga 1, pR0 439) meM samantabhadrako AptamImAMsA kI ullikhita kArikA 59 ko aura kumArila bhaTTakI upari carcita DhAI kArikAoMmeMse Der3ha kArikAko bhI 'uktaM svAmisamantabhadvaistadupajIvinA bhaTTenApi zabdoMdvArA uddhRta karake kumArila bhaTTako samantabhadrakA upajIvI - anugAmI prakaTa kiyA hai| isase spaSTa hai ki eka hajAra varSa pahale bhI dArzanika evaM sAhityakAra samantabhadrako pUrvavartI aura kumArila bhaTTako unakA paravartI vidvAn mAnate the / samantabhadrakA dharmakorti dvArA khaNDana (4) (ka) aba dharmakIrtiko lIjie / dharmako ti ( I0 635 ) ne bhI samantabhadrako AptamImAMsAkA khaNDana kiyA hai / vidita hai ki AptamImAMsA ( kArikA 104 ) meM samantabhadrane syAdvAdakA lakSaNa diyA 1. vardhamAnakabhaMge ca rucakaH kriyate yadi / tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH // mAthinastu mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / na nAzena vinA zoko notpAdena vinA sukham // sthityA vinA na mAdhyasthyaM tena sAmAnyanityatA // -- mI0 zlo0 vA0, pR0 619 / 2. " uktaM svAmisamantabhadvaistadupajIvinA bhaTTenApi " - zabdoMke sAtha samantabhadrakI pUrvollikhita kArikA 59 aura kumArila bhaTTakI uparyukta kArikAoM meM se ArambhakI Der3ha kArikA uddhRta hai / nyA0 vi0 vi0, bhAga 1, pR0 439 / 3. etenaiva yatkicidayuktamazlIlamAkulam / pralapanti pratikSiptaM tadapyekAntasaMbhavAt / / - pramANavA0 1 182 - 384 -
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai' aura likhA hai ki 'sarvathA ekAntake tyAgase jo 'kiMcit' ( kathaMcit ) kA vidhAna hai vaha syAdvAda hai / ' (ka) dharmakIrtine samantabhadrake isa syAdvAda - lakSaNakI bar3e Avegake sAtha samIkSA kI hai / unake 'kiMcit ke vidhAna - syAdvAdako ayukta, azlIla aura Akula 'pralApa' kahA hai / ' jJAtavya hai ki AgamoM meM 'siyA pajjattA, siyA apajjattA', 'goyamA ! jIvA siya sAsayA, siya asAsayA' jaise nirUpaNoMmeM do bhaMgoM tathA kundakundake paMcAstikAya meM 'siya asthi Natthi uhayaM - isa gAthA (14) ke dvArA ginAye gaye sAta bhaMgoM ke nAma to pAye jAte haiM / para syAdvAdakI unameM koI paribhASA nahIM milatI / samantabhadrakI AptamImAMsA meM hI prathamataH usakI paribhASA aura vistRta vivecana milate haiM / dharmakIrtine ukta khaNDana samantabhadrakA hI kiyA hai, yaha spaSTa jJAta hotA | dharmakIrtikA 'tadapyekAnta sambhavAt ' pada bhI Akasmika nahIM hai, jisake dvArA unhoMne sarvathA ekAntake tyAgase honevAle kiMcit (kathaMcit) ke vidhAna - syAdvAda (anekAnta ) meM bhI ekAntakI sambhAvanA karake usakA - anekAntakA khaNDana kiyA hai / (kha) isake sivAya dharmakIrtine samantabhadrakI usa mAnyatAkA bhI khaNDana kiyA hai, jise unhoMne 'sadeva sarvaM ko necchet' (kA0 15) Adi kathana dvArA sthApita kiyA hai / vaha sAnyatA hai sabhI vastuoMko sad-asad, eka-aneka Adi rUpase ubhayAtmaka ( anekAntAtmaka) pratipAdana karanA / dharmakIrti isakA bhI khaNDana karate hue kahate haiM ki 'sako ubhayarUpa mAnanepara unameM koI bheda nahIM rahegA / phalataH jise 'dahI khA' kahA, vaha U~Tako khAneke lie kyoM nahIM daur3atA ? jaba sabhI padArtha sabhI rUpa haiM to unake vAcaka zabda aura bodhaka jJAna bhI bhinna-bhinna nahIM ho sakate / ' akalaMka dvArA javAba dvArA kiyA gayA apane pUrvaja samantabhadrakA yaha khaNDana bhI akalaMkako sahya nahIM huA aura unake uparyukta donoM AkSepoMkA javAba bar3I tejasvitA ke sAtha unhoMne diyA hai / 6 prathama AkSepakA uttara 1. syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAtkivRttacidvidhiH / saptabhaMganayApekSo 2. bhUtabalI - puSpadanta, SaT khaM0 1 / 1 / 79 / 3. siya atthi Natthi uhayaM avvattavvaM puNo ya tattidayaM / davvaM saptabhaMga khu 4. sarvasyobhayarUpatve heyAdeyavizeSakaH / / AptamI0, kA0 105 / codito dadhi khAdeti kimuSTraM nAbhidhAvati / / - pramANA vA0 1- 183 / 5. kathaMcitte sadeveSTaM kathaMcidasadeva tat / tathobhayamavAcyaM ca nayayogAnna sarvathA // 49 Asavase saMbhavadi // - paMcAsti0, gA0 14 / tadvizeSanirAkRteH / sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate / / - devAgama, kA0 14, 15 / 6. ( ka ) jJAtvA vijJaptimAtraM paramapi ca bahirbhAsi bhAvapravAdam / cakre lokAnurodhAt punarapi sakalaM neti tattvaM prapede // na jJAtA tasya tasmin na ca phalamaparaM jJAyate nApi kicit / ityazlIlaM pramattaH pralapati jar3adhIrAkulaM vyAkulAptaH // tyA0 vi0 1-161 / * 385 - 1
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ dete hue ve kahate haiM ki 'jo vijJapti mAtrako jAnatA hai aura lokAnurodhase bAhya--parako bhI svIkAra karatA hai aura phira bhI sabako zUnya kahatA hai tathA pratipAdana karatA hai ki na jJAtA hai, na usameM phala hai aura na kucha anya jAnA jAtA hai, aisA azlIla, Akula aura ayukta pralApa karatA hai, use pramatta (pAgala), jar3abuddhi aura aura vividha AkUlatAoMse ghirA haA samajhanA caahie|' samantabhadrapara kiye gaye dharmakItike prathama AkSepakA yaha javAba 'jaiseko taisA' nItikA pUrNatayA paricAyaka hai| dharmakItike dUsare AkSepakA bhI uttara akalaMka upahAsapUrvaka dete hue kahate haiM ki 'jo dahI aura U~TameM abhedakA prasaMga dekara sabhI padArthoM ko eka ho jAnekI Apatti prakaTa karatA hai aura isa taraha syAdvAdaanekAntavAdakA khaNDana karatA hai vaha pUrvapakSa (anekAntavAda--syAdvAda) ko na samajhakara dUSaka (dUSaNa denevAlA) hokara bhI vidUSaka-dUSaka nahIM hai, jokara hai-upahAsakA pAtra hai / sugata bhI kabhI mRga thA aura mRga bhI sugata huA mAnA jAtA hai tathApi sugatako vandanIya aura mRgako bhakSaNIya kahA gayA hai aura isa taraha paryAyabhedase sugata aura mRgameM vandanIya evaM bhakSaNIyakI bhedavyavasthA tathA cittasantAnakI apekSAse unameM abheda vyavasthA kI jAtI hai, usI prakAra pratIti balase--paryAya aura dravyako pratItise sabhI padArthoMmeM bheda aura abheda donoMkI vyavasthA hai / ataH 'dahI khA' kahe jAnepara koI U~Tako khAneke lie kyoM daur3egA, kyoMki satdravyakI apekSAse unameM abheda honepara bhI paryAyakI dRSTise unameM usI prakAra bheda hai, jisa prakAra sugata aura mRgameM hai / ataeva 'dahI khA' kahanepara koI dahI khAneke lie hI daur3egA, kyoMki vaha bhakSaNIya hai aura U~Ta khAneke lie vaha nahIM daur3egA, kyoMki vaha abhakSaNIya hai / isa taraha vizvakI sabhI vastuoMko ubhayAtmaka-anekAntAtmaka mAnane meM kauna-sI Apatti yA vipatti hai arthAta koI Apatti yA vipatti nahIM hai / akalaMkake ina santulita evaM sabala javAboMse bilakula asandigdha hai ki samantabhadrakI AptamImAMsAgata syAdvAda aura anekAntavAdakI mAnyatAoMkA hI dharmakIrtine khaNDana kiyA hai aura jisakA muMhator3a, kintu zAlIna evaM karArA uttara akalaMkane diyA hai| yadi samantabhadra dharmakItike paravartI hote to ve svayaM unakA javAba dete aura usa sthitimeM akalaMkako dharmakIrtike uparyukta AkSepoMkA uttara denekA maukA hI nahIM aataa| cAlIsa-pacAsa varSa pUrva sva. paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya, sva. paM0 sukhalAla saMghavI Adi kucha vidvAnoMne samantabhadrako dharmakIrtikA paravartI honekI sambhAvanA kI thii| kintu aba aise pracura pramANa sAmane A gaye haiM, jinake AdhArapara dharmakoti samantabhadrase kAphI uttaravartI (300-400 varSa pazcAt) siddha ho cuke haiN| isa viSaya meM DAkTara e0ena0 upAdhye evaM DA0 hIrAlAla jainakA zAkaTAyana vyAkaraNa para likhA (kha) dadhyuSTrAderabhedatvaprasaMgAvekacodanam / pUrvapakSamavijJAya dUSako'pi vidUSakaH / / sugato'pi mRgo jAto mRgo'pi sugataH smRtaH / tathApi sugato vaMdyo mRgaH khAdyo yatheSyate / tathA vastubalAdeva bhedAbhedavyavasthiteH / codito dadhi khAdeti vimaSTamabhidhAvati?-nyA0vi03-373, 374 / 1. nyAyaku0, dvi0 bhA0, prastA0, pR0 27, aklaM0 pranthatratha0; prAkkatha0, pR0 9, nyAyaku0, dvi0 bhA0, pR0 18-20 /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhAna sampAdakIya draSTavya hai / 'dharmakIti aura samantabhadra' zIrSaka hamArA zodhapUrNa lekha bhI avalokanIya hai, jisameM ukta vidvAnoMke hetuoMpara vimarza karane ke sAtha hI paryApta nayA anusandhAna prastuta kiyA gayA hai / aise viSayoMpara hameM unmukta dimAgase vicAra karanA cAhie aura satyake grahaNameM hicakicAnA nahIM caahie| prazna 2 aura usakA samAdhAna sampAdakane dUsarA prazna uThAyA hai ki 'siddhasenake nyAyAvatAra aura samantabhadra ke zrAvakAcArameM kisI pada (padya) ko samAna rUpase pAye jAnepara samantabhadrako hI pUrvavartI kyoM mAnA jAya ? yaha bhI sambhava hai ki samantabhadrane svayaM use siddhasenase liyA ho aura vaha usase paravartI ho?' sampAdakakI prastuta sambhAvanA itanI kaccI, zithila aura nirjIva hai ki use puSTa karane vAlA eka bhI pramANa nahIM diyA jA sakatA aura na svayaM sampAdakane hI use diyA hai| anusandhAnake kSetrameM yaha Avazyaka hai ki sambhAvanAke poSaka pramANa diye jAyeM, tabhI usakA mUlyAMkana hotA hai aura tabhI vaha vidvAnoM dvArA AdRta hotI hai| nyAyAvatArameM samantabhadrake ratnakaraNDakA hI padya yahA~ usIpara vimarza kiyA jAtA hai| Upara jina samantabhadrako bahuta carcA kI gayI hai, unhIMkA racita eka zrAvakAcAra hai, jo sabase prAcIna, mahattvapUrNa aura vyavasthita zrAvakAcArakA pratipAdaka grantha hai| isake ArambhameM dharmakI vyAkhyAkA uddezya batalAte hae use samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra ina tIna rUpa prakaTa kiyA gayA hai| samyagdarzanakA svarUpa unhoMne paramArthadeva, zAstra aura gurukA dRr3ha evaM amUr3ha zraddhAna kahA hai| ataeva unheM ina tInoMkA lakSaNa batalAnA bhI Avazyaka thaa| devakA lakSaNa pratipAdana karane ke uparAnta samantabhadra ne 9 padyake2 dvArA zAstrakA lakSaNa nirUpita kiyA hai| yaha padya siddhasenake nyAyAvatArameM bhI usake 9veM padya ke hI rUpameM pAyA jAtA hai| usapara sayuttika vimarza aba vicAraNIya hai ki yaha padya ratnakaraNDa zrAvakAcArakA mUla padya hai yA nyAyAvatArakA mUla padya hai| zrAvakAcArameM yaha jahA~ sthita hai vahA~ usakA honA Avazyaka aura anivArya hai| kintu nyAyAvatArameM jahA~ vaha hai vahA~ usakA honA Avazyaka evaM anivArya nahIM hai, kyoMki baha pUrvokta zabda-lakSaNa (kA08) ke samarthanameM abhihita hai| use vahAMse haTA dene para granthakA aMga-bhaMga nahIM hotaa| kintu samantabhadrake zrAvakAcArase use alaga kara denepara usakA aMga bhaMga ho jAtA hai| isase spaSTa hai ki ukta 9vAM padya, jisameM zAstrakA lakSaNa diyA gayA hai, zrAvakAcArakA mUla hai aura nyAyAvatAra meM apane viSaya (8veM padya meM kathita 1. jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana, 126 se 133 / 2. AptopajJapanullaMghamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRtsA zAstraM kApathaghaTTanama // -ratna shlo09| 3. dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAta paramArthAbhidhAyinaH / tattvagrAhitayotpannaM mAna zAbdaM prakIrtitama / / -387
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 zabdalakSaNa) ke samarthanake lie use vahA~se granthakArane svayaM liyA hai yA kisI uttaravartIne liyA hai aura jo bAdako ukta granthakA bhI aMga bana gyaa| dhyAtavya hai ki zrAvakAcArameM Aptake lakSaNake bAda Avazyaka taurapara pratipAdanIya zAbdalakSaNakA pratipAdaka anya koI padya nahIM hai, jabaki nyAyAvatArameM zAbdalakSaNakA pratipAdaka 8vAM padya hai| isa kAraNa bhI ukta 9vAM padya (AptopajJamanu0) zrAvakAcArakA mUla padya hai, jisakA vahA~ mUla rUpase honA nitAnta Avazyaka aura anivArya hai tathA nyAyAvatArameM usakA 8veM padya ke samakSa, mUla rUpameM honA anAvazyaka, byartha aura punarukta hai / ataH yahI mAnane yogya evaM nyAyasaMgata hai ki nyAyAvatArameM vaha samantabhadrake zrAvakAcArase liyA gayA hai na ki zrAvakAcArameM nyAyAvatArase use liyA hai / ataH nyAyAvatArase zrAvakAcArameM use (9veM padyako) lenekI sambhAvanA bilkula nirmUla evaM bedama hai| - isake atirikta aitihAsika pariprekSyameM dekhanepara nyAyAvatArameM dharmakIti' (I0 635), kumArila (I0 650)2 aura pAtrasvAmI (I06ThI, 7vIM zatI)3 ina graMtha kAroMkA anusaraNa pAyA jAtA hai aura ye tInoM granthakAra samantabhadrake uttaravartI haiN| taba samantabhadra ko nyAyAvatArakAra siddhasenakA paravartI batalAnA kevala pakSAgraha hai / usameM yukti yA pramANa (AdhAra) kucha bhI nahIM hai / prazna 3 aura usakA samAdhAna samIkSakakA tIsarA prazna hai ki 'nyAyazAstrake samagra vikAsako prakriyAmeM aisA nahIM haA hai ki pahale jaina nyAya vikasita haA aura phira bauddha evaM brAhmaNoMne usakA anakaraNa kiyA ho|' hameM lagatA hai ki sara kSakane hamAre lekhako ApAtataH dekhA hai-use dhyAnase par3hA hI nahIM hai| use yadi dhyAnase par3hA hotA, to ve aisA skhalita aura bhar3akAne vAlA prazna na utthaate| hama punaH unase use par3hane kA anurodha kreNge| hamane 'jaina nyAyakA vikAsa' lekhameM yaha likhA hai ki 'jaina nyAyakA udgama ukta (bauddha aura brAhmaNa) nyAyoMse nahIM huA, apitu TivAda zrutase huA hai / yaha sambhava hai ki ukta nyAyoMke sAtha jaina nyAya bhI phalA-phUlA ho / arthAt jaina nyAyake vikAsa meM brAhmaNa nyAya aura bauddha nyAyakA vikAsa preraka huA ho aura unakI vividha kramika zAstra-racanA jaina nyAyakI kramika zAstra-racanAmeM sahAyaka haI ho| samakAlInoMmeM aisA AdAna-pradAna honA yA preraNA lenA svAbhAvika hai|' yahA~ hamane kahA~ likhA ki pahale jaina nyAya vikasita haA aura phira bauddha evaM brAhmaNoMne usakA anukaraNa kiyaa| hameM kheda aura Azcarya hai ki samIkSaka eka zodha-saMsthAnake 2 1. (ka) na pratyakSaparokSAbhyAM meyasyAnyasya saMbhavaH / tasmAtprameyadvitvena pramANadvitvamiSyate ||-pr0 vA0 3-63 / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhAmayavinizcayAta |-nyaayaav0, shlo01| (kha) kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam / nyA0bi0, pR0 11 / anumAnaM tadabhrAntaM pramANatvAt samakSavat / -nyAyAva0 zlo0 5 / kumArilake prasiddha pramANalakSaNa (tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavajitam / aduSTAkAraNArabdhaM pramANa lokasa-matam // ) kA 'bAdharjitam' vizeSaNa nyAyAvatArake pramANalakSaNameM bhI 'vAdhavarjitam' ke rUpameM anusRta hai| pAtrasvAmikA 'anyathAnupapannatvaM' Adi prasiddhahetulakSaNa nyAyAvatArameM 'anyathAnupapannatvaM hetorlakSaNamIri tam' isa hetu lakSaNapratipAdaka kArikAke dvArA apanAyA gayA hai aura 'Iritama' padakA prayoga kara usako prasiddhi bhI pratipAdita kI gayI hai| 4. jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana, p07| -388
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ nidezaka hokara bhI tathyahIna aura bhar3akAne vAlI zabdAvalIkA Aropa hamapara lagA rahe haiN| jahAM taka jaina nyAyake vikAsakA prazna hai usameM hamane spaSTatayA bauddha aura brAhmaNa nyAyake vikAsako preraka batalAyA hai aura unakI zAstra-racanAko jaina nyAyakI zAstra-racanAmeM sahAyaka svIkAra kiyA hai / hA~, jaina nyAyakA udgama unase nahIM huA, apitu dRSTivAda nAmaka bArahaveM aMgazrutase huaa| apane isa kathanako siddhasena (dvAtriMzikAkAra)', akalaGka, vidyAnanda aura yazovijaya ke pratipAdanoMse puSTa evaM pramANita kiyA hai| hama pAThakoM, khAsakara samIkSakase anurodha kareMge ki ve usa nibandhako gaurase par3hanekI kRpA kareM aura sahI sthiti evaM tathyako avagata kreN| prazna 4 aura usakA samAdhAna sampAdakane cauthe aura antima muddemeM mere 'tattvArthasUtrakI paramparA' nibandhako lekara likhA hai ki 'aneka aise prazna haiM, jinameM tattvArthasUtrakAra aura digambara AcAryoMmeM bhI matabheda hai / ata: kucha bAtoMmeM tattvArthasatrakAra aura anya zvetAmbara AcAryoMmeM matabheda honA isa bAtakA pramANa nahI hai ki tattvArthasUtrakAra zvetAmbara paramparAke nahIM ho sakate / ' apane isa kathanake samarthanameM kundakunda aura tattvArthasUtrakArake nayoM aura gRhasthake 12 vratoM sambandhI matabhedako diyA hai| isI mahameM hamAre lekhameM AyI kucha bAtoMkA aura ullekha kiyA hai| tattvArthasUtrakI paramparApara gaharA vimarza isa mudde para bhI hama vicAra karate haiM / pratIta hotA hai ki sampAdaka mahodaya matabheda aura paramparAbheda donoMmeM koI antara nahIM mAna rahe haiM, jabaki unameM bahata antara hai| ve yaha to jAnate haiM ki antima zrutakevalI bhadrabAhake bAda jaina saMgha do paramparAoMmeM vibhakta ho gayA-eka digambara aura dUsarI zvetAmbara ye donoM bhI upa-paramparAoMmeM vibhAjita haiM / kintu mUlataH digambara aura zvetAmbara ye do hI paramparAe~ haiN| jo AcArya digambaratvakA aura jo zvetAnbarakA samarthana karate haiM ve kramazaH digambara aura zvetAmbara AcArya kahe jAte haiM tathA unake dvArA nirmita sAhitya digambara aura zvetAmbara sAhitya mAnA jAtA hai / ___ aba dekhanA hai ki tattvArthasUtra meM digambaratvakA samarthana hai yA zvetAmbarattvakA / hamane ukta nibandhameM isI dizAmeM vicAra kiyA hai| isa nibandhakI bhUmikA bAMdhate hue usameM prAgvRttake rUpameM hamane likhA hai ki jahA~ taka hamArA khyAla hai, sabase pahale paNDita sukhalAlajI 'prajJAcakSu' ne tatvArthasUtra aura usakI vyAkhyAoM tathA kartRtva viSayameM do lekha likhe the aura unake dvArA tattvArthasUtra aura usake kartAko taTastha paramparA (na digambara, na zvetAmbara) kA siddha kiyA thaa| isake koI cAra varSa bAda san 1934 meM upAdhyAya zrI AtmArAmajIne katipaya zvetAmbara AgamoMke sUtroMke sAtha tattvArthasUtrake sUtroMkA tathokta samanvaya karake 'tattvArthasUtrajainAgama-samanvaya' nAmase eka grantha likhA aura usameM tatvArthasUtrako zvetAmbara paramparAkA grantha prasiddha kiyA / jaba yaha grantha paNDita sukhalAla jIko prApta huA, to apane pUrva (taTastha paramparA) ke vicAra1. dvAtrizikA, 1-30, 4-15 / 2. tattvArthavA0 8.1, pR0 295 / 3. aSTasa0 pR0 238 / 4. asTasaha0 vi0 TI0, pR0 1 / 5. jaina darzana aura pramANazA0, pR0 76 / -389
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko choDakara unhoMne use mAtra zvetAmbara paramparAkA prakaTa kiyA tathA yaha kahate hae ki 'umAsvAti zvetAmbara paramparAke the aura unakA sabhASya tattvArtha sacela pakSake zrutake AdhAra para hI banA hai|'-'vaack umAsvAti zvetAmbara paramparAmeM hae, digambarameM nhiiN|' niHsaMkoca tattvArthasatra aura usake kartAko zvetAmbara honekA apanA nirNaya bhI de diyA hai|" isake bAda paM0 paramAnandajI zAstrI, paM0 phUlacandra jI zAstrI paM0 nAthUrAmajI premI' jaise kucha digambara vidvAnoMne bhI tattvArthasUtrakI jAMca kii| inameM prathamake do vidvAnoMne use digambara aura premIjIne yApanIya graMtha prakaTa kiyaa| hamane bhI usapara vicAra karanA ucita evaM Avazyaka samajhA aura usIke phalasvarUpa tattvArthasUtrakI mUla paramparA khojaneke lie ukta nibandha likhaa| anusandhAna karane aura sAdhaka pramANoMke milanepara hamane usakI mUla paramparA digambara btlaayiiN| samIkSakane unheM nirasta na kara mAtra vyAkhyAna diyA hai| kintu vyAkhyAna samIkSA nahIM kahA jA sakatA, apitu vaha apane pakSakA samarthaka kahA jaayegaa| paramparAbhedakA sacaka antara tattvArthasUtra aura kundakundake granthoM meM pratipAdita nayoM aura gRhasthake 12 vratoMmeM vaicArika yA vivecana paddhatikA antara hai| aisA matabheda paramparAkI bhinnatAko prakaTa nahIM krtaa| samantabhadra, jinasena aura somadevake aSTamUlaguNa bhinna honepara bhI ve eka hI (digambara) paramparAke haiN| pAtrabheda evaM kAlabhedase unameM aisA vicAra-bheda honA sambhava hai| vidyAnandane apane granthoMmeM pratyabhijJAnake do bheda mAne haiM aura akalaMka, mANikyanandi Adine usake aneka (dose jyAdA) bheda batalAye haiN| aura ye sabhI digambara AcArya haiN| para tattvArthasUtra aura sacelazrutameM aisA antara nahIM hai| unameM maulika antara hai, jo paramparA bhedakA sUcaka hai| aise maulika antarako hI hamane ukta nibandhameM dikhAyA hai| saMkSepameM use yahAM diyA jAtA haitattvArthasUtra sacela zrata 1. adarzanaparISaha, 9-9-14 dasaNaparIsaha, sammattaparIsaha (uttarA0 sU0 pR0 8) 2. eka sAtha 19 parISaha, 9-17 eka sAtha bIsa parISaha, uttarA0 ta0, jainA0 pR 208 3. tIrthakara prakRtike 16 baMdhakAraNa, 6-24 tIrthaMkara prakRtike 20 baMdhakAraNa (jJAtR 0 sU0 8-64) 4. viviktazayyAsana tapa, 9-19 saMlInatA tapa, (vyAkhyA pra0 sa0 25 / 7-8) 5. nAgnyaparISaha, 9-9 acelaparISaha (uttarA0 sU0, pR0 82 6. laukAntika devoMke 8 bheda 4-42 laukAntika devoMke 9 bheda (jJAta0, bhagavatI0) yaha aisA maulika antara hai, jise zve. AcAryoMkA matabheda nahIM kahA jA sktaa| vaha to spaSTatayA paramparAbhedakA prakAzaka hai| niyuktikAra bhadrabAhu yA anya zvetA0 AcAryoMne sacela zru takA pUrA anugamana kiyA hai, para tattvArthasUtrakArane usakA anugamana nahIM kiyaa| anyathA sacelazruta viruddha ukta prakArakA kathana tattvArthasUtra meM na miltaa| 1. anekanta, varSa, 4 ki0 1 / 2. vahI, varSa 4 ki0 11-12 tathA varSa 5 ki0 1-2 / 3. jaina sAhityakA itihAsa, pR0 533, dvi. saM., 1956 / -390
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtrameM nAgnyaparISaha tattvArthasatra meM 'acelaparISaha' ke sthAnapara 'nAgnyaparISaha' rakhanepara vicAra karate hue hamane ukta nibaMdha meM likhA thA ki 'acela' zabda jaba bhraSTa ho gayA aura usake arthameM bhrAnti hone lagI to A0 umAsvAtine usake sthAnameM nagnatA-sarvathA vastrarahitatA arthako spaSTataH grahaNa karaneke lie 'nAgnya' zabdakA prayoga kiyaa|' isakA tarkasaMgata samAdhAna na karake sampAdakajI likhate haiM ki 'DA0 sAhabane zve0 AgamoMko dekhA hI nahIM hai / zve0 AgamoMmeM nagnake prAkRta rUpa nagga yA NagiNake aneka prayoga dekhe jAte haiM / ' para prazna yaha nahIM hai ki AgamoMmeM nagnake prAkRta rUpa nagga yA NagiNake prayoga milate haiM / prazna yaha hai ki zve0 AgamoMmeM kyA 'acela parISaha' kI sthAnApanna 'nAgnya parISaha' upalabdha hai ? isa praznakA uttara na dekara kevala unameM 'nAgnya' zabdake prAkRta rUpoM (nagga, NagiNa) ke prayogoMkI bAta karanA aura hameM zve0 AgamoMse anabhijJa batAnA na samAdhAna hai aura na zAlInatA hai| vastutaH unhe yaha batAnA cAhie ki unameM nAgnya parISaha hai| kintu yaha tathya hai ki unameM 'nAgya parISaha' nahIM hai / tattvArthasUtrakArane hI use 'acelaparISaha' ke sthAna meM sarvaprathama apane tattvArthasUtrameM diyA hai / tattvArthasUtrameM viviktazayyAsana tapa ukta nibandhameM paramparAbhedakI sUcaka tattvArthasUtragata eka bAta kahI hai ki tattvArthasUtrameM zve0 zrutasammata saMlInatA tapakA grahaNa nahIM kiyA, isake viparIta usameM viviktazayyAsana tapakA grahaNa hai, jo zve. zrutameM nahIM hai| haribhadrasUrike anusAra saMlInatA tapake cAra bhedoMmeM parigaNita viviktacaryA dvArA bhI tattvArthasUtrakArake viviktazayyAzanakA grahaNa nahIM ho sakatA, kyoMki viviktacaryA dUsarI cIja hai aura viviktazayyAsana alaga cIja hai| sampAdakajIne hamAre isa kathanakA bhI andhAdhundha samIkSaNa karate hue likhA hai ki 'DA0 sAhabane viviktacaryA meM aura viviktazayyAsanameM bhI antara mAna liyA hai, kintu kisa AdhArapara ve inameM antara karate haiM, isakA koI spaSTIkaraNa nahIM de pAye haiM, vastutaH donoMmeM koI arthabheda hai hI nhiiN|' unake isa samIkSaNapara bahata Azcarya hai ki jo apaneko zve0 AgamoMkA pAraMgata mAnatA hai vaha viviktacaryA aura viviktazayyAsanake arthameM koI bheda nahIM batalAtA hai tathA donoMko eka hI kahatA hai| jaina dharmakA sAdhAraNa jJAtA bhI yaha jAnatA hai ki caryA gamana (calane) ko kahA gayA hai aura zayyAsana sone evaM baiThaneko kahate haiM / donoMmeM do bhinna dizAoMkI taraha bheda hai / sAdhu jaba IryAsamitise calatA hai-caryA karatA hai taba vaha sotA-baiThatA nahIM hai aura jaba sotA-baiThatA hai taba vaha calatA nahIM hai| vastutaH unameM pUrva aura pazcima jaisA antara hai| para sampAdakajI apane pakSake samarthanako dhunameM usa antarako nahIM dekha pA rahe haiM / yahA~ vizeSa dhyAtavya hai ki tattvArthasUtrakArane 22 parISahoMmeM caryA, niSadyA aura zayyA ina tInoMko parISahake rUpameM ginAyA hai| kintu tapoMkA vivecana karate namaya unhoMne caryAko tapa nahIM kahA, kevala zayyA aura Asana donoMko eka bAhya tapa batalAyA hai, jo unakI sUkSma siddhAntajJatAko prakaTa karatA hai / vAstavameM 1. jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana, 10 83 / 2. vahI, pR0 81 / 3. vyAkhyApra0 za0 25, u0 7, sU0 8 kI haribhadra sUrikRta vRtti / tathA vahI pR0 81 / 4. ta0 sU0, 9-19 / -391 -
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ caryA viviktameM nahIM ho sakatI / mArgameM jaba sAdhu gamana karatA hai to usameM use mArgajanya kaSTa to ho sakatA hai aura use sahana karanese use parISahajaya kahA jA sakatA hai| kintu usameM vivikta panA nahIM ho sakatA aura isalie unhoMne viviktacaryA tapa nahIM btlaayaa| zayyA aura Asana donoM ekAntameM ho sakate hai / ataeva unheM viviktazayyAsana nAmase eka tapake rUpameM bAhya tapoMmeM bhI parigaNita kiyA gayA hai| sampAdakajI sakSma vicAra kareMge, to unameM spaSTa tayA arthabheda unhe jJAta ho jAyegA / paM0 sukhalAlajIne caryA aura zayyAsanameM arthabheda svIkAra kiyA hai| unhoMne spaSTa likhA hai ki 'svIkAra kiye dharmajIvanako puSTa rakhane ke lie asaMga hokara bhinna-bhinna sthAnoMmeM vihAra aura kisI bhI eka sthAnameM niyata vAsa svIkAra na karanA caryA parISaha hai |..'aasn lagAkara baiThe hue Upara yadi bhayakA prasaMga A par3e to use akampita bhAvase jItanA kiMvA Asanase cyuta na honA niSadyA parISaha hai'jagahameM samabhAvapUrvaka zayana karanA zayyAparISaha hai / ' AzA hai sampAdakajI caryA, zayyA aura Asanake paNDitajI dvArA pradarzita arthabhedako nahIM nakAreMge aura unake bhedako svIkAreMge / tattvArthasUtra meM tIrthaMkara prakRtike 16 bandhakAraNa tattvArthasUtrameM paramparAbhedakI eka aura mahattvapUrNa bAtako usI nibandhameM pradarzita kiyA hai| hamane likhA hai ki zvetAmbara zru tameM tIrthaMkara prakRtike 20 bandhakAraNa batalAye haiM aura isameM jJAtRdharmakathAMgasUtra (8-64) tathA niyuktikAra bhadrabAhukI AvazyakaniyuktikI cAra gAthAe~ pramANarUpameM dI haiM / kintu tattvArthasUtra meM tIrthakara prakRtike 16 hI kAraNa nirdiSTa hai, jo digambara paramparAke prasiddha Agama 'SaTkhaNDAgama (3-14) ke anusAra haiM aura unakA vahI krama tathA ve hI nAma haiN|' ___ isakI bhI unhoMne samIkSA kI hai| likhA hai ki 'prathama to yaha ki tattvArtha eka sUtragrantha hai, usakI zailI saMkSipta hai / dUsare,tattvArthasUtrakArane 16 kI saMkhyAkA nirdeza nahIM kiyA hai, yaha likhaneke bAda tattvArthasUtra meM sacela zrutapanA siddha karane ke lie punaH likhA hai ki 'Avazyakaniyukti aura jJAtRdharmakathAmeM jina bIsa boloMkA ullekha hai unameM jo 4 bAteM adhika haiM ve haiM-dharmakathA, siddhabhakti, sthavirabhakti (vAtsalya), tapasvI-vAtsalya aura apuurvjnyaangrhnn| inameM se koI bhI bAta aisI nahIM hai, jo digambara paramparAko asvIkRta rahI ho, isalie choDa diyA ho, yaha to mAtra usakI saMkSipta zailIkA pariNAma hai|' isa sambandhameM hama samIkSakase pUchate haiM ki jJAtRdharmakathAsUtra bhI sUtragantha hai, usameM bIsa kAraNa kyoM ginAye, tattvArthasUtrakI taraha usameM 16 hI kyoM nahIM ginAye, kyoMki sUtragrantha hai aura sUtragrantha honese usakI bhI zailI saMkSipta hai / tattvArthasUtrameM 16 kI saMkhyAkA nirdeza na honekI taraha jJAtRdharmakathAsUtrameM bhI 20 kI saMkhyAkA nirdeza na honese kyA usameM 20 ke sivAya aura bhI kAraNoMkA samAveza hai ? isakA uttara kake pAsa nahIM hai| vastutaH tattvArthasatrameM sacelazratake AdhArapara tIrthakara prakRtike bandhakAraNa nahIM batalAye, anyathA AvazyakaniyuktikI taraha usameM jJAtRdharmakathAsUtra ke anusAra ve hI nAma aura ve hI 20 saMkhyaka kAraNa pratipAdita hote / kintu usameM digambara paramparAke SaTkhaNDAgama ke anusAra ve hI nAma aura utanI hI 16 kI saMkhyAko lie hue bandhakAraNa nirUpita haiN| isase spaSTa hai ki tattvArthasUtra digambara 1. ta0 sU0, vivecana sahita, 9-9, pR0 348 / 2. jaina darzana aura pramANazAstra pari0, pR0 79-80 / 3. SaTkhaM0, 3-40, 41 pustaka 8, pR0 78-79 / - 392 -
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ zratake AdhArapara racA gayA hai aura isalie vaha digambara paramparAkA grantha hai aura usake kartA digambarAcArya haiN| utsatra aura utsUtra lekhaka zvetAmbara paramparAkA anusArI nahIM ho sakatA, yaha samIkSakake lie avazya cintya hai| aba rahI tattvArthasUtrameM 16 kI saMkhyAkA nirdeza na honekI bAta / so prathama to vaha koI mahattva nahIM rakhatI, kyoMki tattvArthasUtrameM jisake bhI bheda pratipAdita hai, usakI saMkhyAkA kahIM bhI nirdeza nahIM hai / cAhe tapoMke bheda hoM, cAhe parISahoM Adike bheda hoN| sUtrakArakI yaha paddhati hai, jise sarvatra apanAyA gayA hai / ataH tattvArthasUtrakArako tIrthakara-prakRtike bandhakAraNoMko ginAneke bAda saMkhyAvAcI 16 (solaha)ke padakA nirdeza anAvazyaka hai| tatsaMkhyaka kAraNoMko ginA denese hI vaha saMkhyA sutarAM phalita ho jAtI hai / 16 ko saMkhyA na denekA yaha artha nikAlanA sarvathA galata hai ki usake na denese tattvArthasUtrakArako 20 kAraNa abhipreta haiM aura unhoMne siddhabhakti Adi una cAra bandhakAraNoMkA saMgraha kiyA hai, jinheM Avazyakaniyukti aura jJAtadharmakathAmeM 20 kAraNoM (boloM) ke antargata batalAyA gayA hai / sampAdakajIkA usase aisA artha nikAlanA nitAnta bhrama hai / unheM tattvArthasUtra kI zailIkA sUkSma adhyayana karanA cAhie / dUsarI bAta yaha hai ki tIrthakara prakRtike 16 bandhakAraNoMkA prarUpaka sUtra (ta0 sU06-24) jisa digambara zruta SaTkhaNDAgamake AdhArase racA gayA hai usameM spaSTatayA 'daMsaNavisujjhadAe-iccedehi solasehi kAraNehiM jIvA titthayaraNAmagodaM kammaM baMdhati / '-(3-41, pustaka 8) isa sUtrameM' tathA usake pUrvavartI sUtra2 (3-40)meM bhI 16 kI saMkhyAkA nirdeza hai| ataH SaTkhaNDAgamake ina do sUtroM ke AdhArase race tattvArthasUtrake ullikhita (6-24) sUtra meM 16 kI saMkhyAkA nirdeza anAvazyaka hai| usakI anuvRtti vahA~se sutarAM ho jAtI hai| siddhabhakti Adi adhika 4 bAteM digambara paramparAmeM svIkRta haiM yA nahIM, yaha alaga prazna hai| kiMtu yaha satya hai ki ve tIrthaMkara prakRtikI alaga bandhakAraNa nahIM mAnI gyiiN| siddhabhakti karmadhvaMsakA kAraNa hai taba vaha karmabandhakA kAraNa kaise ho sakatI hai| isIse use tIrthakara prakRtike bandhakAraNoMmeM sammilita nahIM kiyA / anya tIna bAtoMmeM sthavirabhakti aura tapasvivAtsalyakA AcAryabhakti evaM sAdhu-samAdhimeM tathA apUrvajJAnagrahaNakA abhIkSNa-jJAnopayogameM samAveza kara lenese unheM pRthaka grahaNa karanekI AvazyakatA nahIM hai| samIkSakako gambhIratA aura sUkSma anusandhAnake sAtha hI samIkSA karanI cAhie, tAki nIra-kSIra nyAyakA anusaraNa kiyA jA sake aura eka pakSameM pravAhita honese bacA jA sake / tattvArthasUtrameM strIparISaha aura daMza-mazakaparISaha hamane apane ukta nibandhameM digambaratvakI samarthaka eka bAta yaha bhI kahI hai ki tattvArthasUtra meM strIparISaha aura daMzamazaka ina do parISahoMkA pratipAdana hai, jo acelazrutake anukUla hai| usakI sacela zrutake AdhArase racanA mAnanepara ina do parISahoMkI taraha puruSaparoSahakA bhI usameM pratipAdana hotA, kyoMki sacela 1. daMsaNavisujjhadAe viNayasaMpaNNadAe sIlavvadesu NiradicAradAe AvAsaesu aparihINadAe khaNalavabujjhaNa dAe laddhisaMvegasaMpaNNadAe jadhAthAme tadhA tave sAhUNaM pAsuaparicAgadAe sAhUNaM samAhisaMdhAraNAe sAhaNaM vajjAvacca jogajuttadAe arahaMtabhattIe bahusudabhattIe pavayaNabhattIe pavayaNavacchaladAe pavayaNappabhAvaNadAe abhikkhaNaM abhikkhaNaM NANovajogajuttadAe iccedehi solasehi kAraNehi jIvA titthayaraNAmagodaM kamma baMdhaMti / / 49 / / 2. tatya imehi solasehi kAraNehi jIvo titthakaraNAmagodakammaM baMdhati // 40 // ina donoM sUtroMmeM 16 kI saMkhyAkA spaSTa nirdeza hai / -393
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutameM strI aura puruSa donoMko mokSa svIkAra kiyA gayA hai tathA donoM eka-dUsareke mokSameM upadravakArI haiM / koI kAraNa nahIM ki strIparISaha to abhihita ho aura puruSaparISaha abhihita na ho, kyoMki sacela zrutake anusAra una donoM meM muktike prati koI vaiSamya nahIM / kintu digambara zrutake anusAra puruSameM vajravRSabhanArAcasaMhananatraya haiM, jo muktimeM sahakArI kAraNa haiM / parantu stroke unakA abhAva honese use mukti saMbhava nahIM hai aura isIse tattvArthasUtra meM mAtra strIparISahakA pratipAdana hai, puruSaparISahakA nahIM / isI prakAra daMzamazaka parISaha sacelasAdhuko nahIM ho sakatI-nagna-digambara-pUrNatayA acela sAdhuko hI saMbhava hai / samIkSakane ina donoM bAtoMkI bhI samIkSA karate hue hamase prazna kiyA hai ki 'jo grantha ina do parISahoMkA ullekha karatA ho, vaha digambara paramparAkA hogA, yaha kahanA bhI ucita nahIM hai / phira to unheM zve0 AcAryoM evaM granthoMko digambara paramparAkA mAna lenA hogA, kyoMki ukta donoM parISahoM kA ullekha to sabhI zve0 AcAryoMne evaM zve. AgamoMmeM kiyA gayA aura kisI zve0 granthameM puruSaparISahakA ullekha nahIM hai|' samIkSakakA yaha ApAdana usa samaya bilkula nirarthaka siddha hotA hai jaba jaina saMdha eka avibhakta saMgha thA aura tIthaMkara mahAvIrakI taraha pUrNatayA acela (sarvathA vastra rahita) rahatA thaa| usameM na eka, do Adi vastroMkA grahaNa thA aura na strImokSakA samarthana thA / giri-kandarAoM, vRkSakoTaroM, guphAoM, parvatoM aura vanoMmeM hI usakA vAsa thaa| sabhI sAdhu acelaparISahako sahate the / A0 samantabhadra (2 ro-3 rI zatI) ke anusAra unake kAlameM bhI RSigaNa parvatoM aura unakI guphAoM meM rahate the / svayambhastotrameM 22va tIrthaMkara ariSTanemike tapogiri evaM nirvANagiri Urjayanta parvatako 'tIrtha-saMjJAko vahana karanevAlA batalAte hae unhoMne use RSigaNoMse parivyApta kahA hai / aura unake kAlameM bhI vaha vaisA thaa| bhadrabAhuke bAda jaba saMgha vibhakta haA to usameM pArthakyake bIja Arambha ho gaye au ve uttarottara bar3hate gye| ina bIjoMmeM mukhya vastragrahaNa thA / vastrako svIkAra kara lenepara usakI acela parISahake sAtha saMgati biThAneke lie usake arthameM parivartanakara use alpacelakA bodhaka mAna liyA gyaa| tathA savastra sAdhukI mukti mAna lI gayI / phalataH savastra strIkI mukti bhI svIkAra kara lI gayI / sAdhuoMke lie striyoM dvArA kiye jAnevAle upadravoMko sahana karane kI AvazyakatApara bala dene hetu saMvarake sAdhanoM meM strIparISahakA pratipAdana to jyoM-kA-tyoM barakarAra rakhA gyaa| kintu striyoM ke lie puruSoM dvArA kiye jAnevAle upadravoMko sahana karane hetu saMvarake sAdhanoMmeM puruSaparISahakA pratipAdana sacela zrutameM kyoM chor3a diyA gayA, yaha vastutaH anusandheya evaM cintya hai / acela zrutameM aisA koI vikalpa nahIM hai| ataH tattvArthasUtra meM mAtra strIparISahakA pratipAdana honese vaha acela zrutakA anusArI hai| strImukti ko svIkAra na karanese usameM puruSaparISahake pratipAdanakA prasaMga hI nahIM AtA / strIparISaha aura daMzamazakaparISaha ina do parISahoMke ullekhamAtrase hI tattvArtha sUtra digambara grantha nahIM hai, jisase unakA ullekha karane vAle sabhI zve0 AcArya aura grantha digambara paramparAke ho jAne yA mAnanekA prasaMga AtA, kintu uparinirdiSTa ve aneka bAteM haiM, jo sacela zrutase viruddha haiM aura acela zrutake anukUla haiM / ye anya saba bAteM zve0 AcAryoM aura unake granthoMmeM nahIM haiN| inhIM saba bAtoMse do paraMparAoMkA janma huA aura mahAvIra tIrthakarase bhadrabAha zrutakevalI taka eka rUpameM calA AyA jaina saMgha Tukar3oMmeM ba~Ta gyaa| tIvra evaM mUlake ucchedaka vicAra-bhedake aise hI pariNAma nikalate haiN| daMzamazakaparoSaha vastutaH nirvastra (nagna) sAdhuko hI honA sambhava hai, savastra sAdhuko nahIM, yaha sAdhAraNa vyakti bhI samajha sakatA hai| jo sAdha ekAdhika kapar3oM sahita ho, use DAMsa-macchara kahAMse
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ kATeMge, taba usa parISahake sahana karanekA usake lie prazna hI nahIM uThatA / sacela zrutameM usakA nirdeza mAtra pUrvaparamparAkA smAraka bhara hai| usakI sArthakatA to acela zrutameM hI saMbhava hai| ataH ye (nAganyaparISaha, daMzamazakaparISaha aura strI-parISaha) tInoM parISaha tattvArthasUtrameM pUrNa nirgrantha (nagna) sAdhukI dRSTise abhihita hue haiM / ataH 'tattvArthasUtrako paraMparA' nibandhameM jo tathya diye gaye haiM ve nidhi hai aura ve use digambara paramparAkA grantha prakaTa karate haiN| usameM samIkSaka dvArA uThAyI gayI ApattiyoMmeMse eka bhI Apatti bAdhaka nahIM hai, pratyuta ve sArahIna siddha hotI haiM / samIkSAke antameM hameM kahA gayA hai ki 'apane dharma aura saMpradAyakA gaurava honA acchI bAta hai, kintu eka vidvAnse yaha bhI apekSita hai ki vaha nIra-kSIra vivekase bauddhika ImAnadArI pUrvaka satyako satyake rUpameM prakaTa kre| kai acchA hotA, samIkSaka samIkSya granthakI samIkSAke samaya svayaM bhI usakA pAlana karate aura 'umAsvAti zvetAmbara paramparAmeM the aura unakA sabhASya tattvArtha sacela pakSake zrutake AdhArapara hI banA hai|' 'vAcaka umAsvAti zvetAmbara paramparAmeM hae, digambarameM nhiiN|' aisA kahanevAloMke sambandhameM bhI kucha likhate aura unake satyakI jAMca kara dikhAte ki usameM kahA~ taka sacAI, nIra-kSIra viveka evaM bauddhika ImAnadArI hai| upasaMhAra vAstavameM anusaMdhAnameM pUrvAgrahakI mukti Avazyaka hai| hamane ukta nibandhameM ve tathya prastuta kiye haiM jo anusandhAna karanepara upalabdha hue haiN| -395 -
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNacandramuni kauna haiM ? AcArya vAdirAja (I0 san 1025) ne apane nyAyavinizcayavivaraNa (2 / 103) meM akalaGkadevake nyAyavinizcayakI kArikA 102, 103 kI vyAkhyA karate hue 'athavA' zabdake sAtha nimna padya diyA hai devasya zAsanamatIvagambhIrametattAtparyataH ka iva boddhamatIva dkssH| vidvAnna cet sa guNacandramunirna vidyAnando'navadyacaraNaH sadanantavIryaH / / 1040 / / / arthAt 'yadi guNacandramuni, anavadyacaraNa vidyAnada aura sajjana anantavIrya (ravibhadraziSya-siddhivinizcaya-TIkAkAra evaM pramANasaMgraha-bhASyakAra anantavIrya) ye tIna vidvAna deva (akalaGdeva) ke gambhIra zAsana-vAGmaya) ke tAtparyakA vyAkhyAna na karate to use kauna samajhane meM samartha thaa|' ___ yahA~ vAdirAjasUrine vidyAnanda aura anantavIryase pahale jina guNacandra munikA ullekha kiyA hai ve kauna haiM aura unhoMne akalaGkadevake kauna-se granthakI vyAkhyAdi kI hai ? AcArya vidyAnandane aSTasahasrI (devAgamAlaGkAra) meM unakI aSTazatIkA vizada vyAkhyAna kiyA hai aura ravibhadra-ziSya anantavIryane unake pramANasaMgrahapara pramANasaMgrahabhASya tathA siddhivinizcayapara vistRta TIkA likhI hai, yaha sabhI vidvAn jAnate haiN| kintu guNacandramunine unake kauna-se granthapara vyAkhyA likhI hai, yaha koI bhI vidvAn nahIM jAnatA aura na aisI unakI koI vyAkhyA hI upalabdha hai, na hI vaha anupalabdhake rUpameM hI jJAta hai| phira bhI vAdirAjake isa spaSTa ullekhase itanA jarUra jJAta hotA hai ki akalaGkake zAsana (vAGmaya) ke vyAkhyAtArUpameM unheM eka judA vyakti avazya honA caahie| prabhAcandrane akalaGkake laghIyastrayapara laghIyastrayAlaMkAra nAmakI TIkA likhI hai, jisakA dUsarA nAma nyAyakumudacandra hai / ye prabhAcandra vAdirAjake samakAlIna athavA kucha uttaravartI haiM / isalie 'guNacandramuni' padase prabhAcandrakA ullekha unhoMne kiyA ho, yaha sambhava pratIta nahIM hotA / ataH ukta padase vAdirAjako apanese pUrvavartI akalaMkakA vyAkhyAkAra abhipreta honA cAhie, jo vidyAnanda aura anantavIrya jaise vyAkhyAkAroMse pUrvavartI evaM prabhAvazAlI bhI hoN| parantu aba taka upalabdha jaina sAhityameM vidyAnanda, anantavIrya, vAdirAja aura prabhAcandra ina cAra vidvAnAcAryoMke sivAya akalaMkakA anya koI vyAkhyAkAra dRSTigocara nahIM hotA / ataH svabhAvataH prazna uThatA hai ki vAdirAja dvArA ullikhita guNacandra muni kauna haiM aura ve kaba hue tathA unakI racanAe~ kauna-sI haiM ? yadi vastutaH 'guNacandramuni' padase vAdirAjako gRNacandramuni nAmake vidvAnkA ullekha karanA abhISTa hai, jo akalaMkake kisI granthakA prabhAvazAlI vyAkhyAkAra rahA ho to vidvAnoMko isapara avazya vicAra karanA cAhie tathA unakA anusaMdhAna karake paricaya prastuta karanA caahie| yahA~ dhyAtavya hai ki prasiddha jaina sAhitya anusandhAtA paM0 jugalakizorajI mukhtArakA vicAra hai ki 'guNa' zabda prabhAke arthameM prayukta huA hai aura isalie 'guNacandra' padase AcArya vAdirAjake dvArA unhIM prabhAcandra kA ullekha kiyA gayA hai jinakA ullekha jinasenAcAryane AdipurANameM kiyA hai aura jinheM 'kRtvA candrodayaM padake dvArA 'candra'ke udaya (utpatti) kA kartA arthAta nyAyakumudacandra nAmaka jaina nyAyagranthakA jo akalaMkadevake lavIyastrayakI TIkA hai, racayitA batalAyA hai| unakA mata hai ki prameyakamalamArtaNDake kartA -396
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhAcandra aura nyAyakumudacandrake kartA prabhAcandra bhinna haiM-donoMko abhinna mAnanA taba taka ThIka nahIM hai jaba taka unakI abhinnatAke samarthaka pramANa sAmane na aajaayeN| . mukhtArasAhabakA yaha mata vicAraNIya hai / hamArA vicAra hai ki prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra ke kartA eka hI prabhAcandra hai aura ve 11 vIM zatAbdImeM rAjA bhoja aura usake uttarAdhikArI jayasiMhake rAjyakAlameM hue haiN| vAdirAja sUri bhI 11vIM zatIke vidvAn haiM / yaha pUrI saMbhAvanA hai ki ve prabhAcandrakI kRtiyoMse suparicita ho cuke hoNge| vAdirAjane nyAyavinizcayavivaraNa, pArzvanAthacarita (I0 1025) ke bAda hI likhA hai taba taka nyAyakumuda (laghIyastrayAlaMkAra) ke kartA prabhAcandra vRddha granthakArake rUpameM prasiddha ho cuke hoM to koI Azcarya nahIM aura taba vAdirAjane 'guNacandra muni' padake dvArA unhIMkA ullekha kiyA ho / phira bhI yaha saba anusandheya hai / ~ .. -397
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ kauna-sA kuNDalagiri siddhakSetra hai ? AcArya yativRSabhane apanI 'tiloyapaNNattI' (4-1479) meM 'kuNDalagiri' se zrI antima kevalI zrIdharake siddha (mukta) honekA ullekha kiyA hai / jaisA ki nimna gAthA-vAkyase prakaTa hai 'kuMDalagirimma carimo kevalaNANIsu siridharo siddho|' 'kevalajJAniyoMmeM antima kevalajJAnI zrIdharane kuNDalagirimeM siddha pada prApta kiyA / ' isake AdhArase kucha logoMkA vicAra hai ki AcArya yativRSabhane yahA~ (ukta gAthAmeM) usI 'kuNDalagiri' kA ullekha kiyA hai, jo madhyapradezake damoha jilAntargata paTerA grAmake pAsa sthita kuNDalagiri hai, jise Ajakala kuNDalapura kahate haiM aura jo atizayakSetra mAnA jAtA hai / ataeva isa pramANollekhake AdhArapara aba use siddhakSetra mAnanA cAhie aura yaha ghoSita kara denA caahie| gata varSa sana 1945 meM jaba akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSadkA adhibezana kaTanI (ma0 pra0) meM huA, to isake nirNayake lie tIna vidvAnoMkI eka upasamiti banAI gaI / usameM eka nAma merA bhI thaa| ataeva yaha anasandheya thA ki tiloyapaNNattIke uparyakta ullekhameM kauna-se kuNDalagirise antima kevalI zrIdharake nirvANakA pratipAdana kiyA gayA hai ? Aja hama usIpara vicAra kreNge| prApta jaina sAhityameM 'kuNDalagiri' ke siddhakSetrake rUpameM do ullekha milate haiN| eka to uparyukta 'tiloyapaNNattI' kA hai aura dUsarA ullekha pUjyapAda (devanandi) kI nirvANa-bhaktikA hai, jo isa prakAra hai / droNImati pravarakuMDala-mer3hake ca vaibhAraparvatatale varasiddhakUTe / RSyadrike ca vipulAdri-balAhake ca vindhye ca paudanapure vRSadIpake ca // -dazabhaktyA0 pR0 233 / isa ullekhameM 'kuNDala' padakA spaSTa prayoga hai aura Age-pIcheke sabhI adri (giri) haiM aura isalie 'kuMDala' padase 'kuNDalagiri spaSTatayA pUjyapAdako abhISTa hai / kuNDalagirike isa prakAra ye do ullekha hai| ina doke atirikta abhI taka hameM anya ullekha nahIM milaa| yadi pUjyapAda yativRSabhake pUrvavartI haiM to kRNDalagirikA unakA ullekha unase prAcIna samajhanA cAhie / aba dekhanA hai ki jisa kuNDalagirikA ullekha pUjyapAdane kiyA hai vaha kauna-sA hai aura kahA~ hai ? kyA usake dUsare bhI nAma hai ? tiloyapaNNattImeM una pA~ca prvtoke nAma aura avasthAna diye haiM, jinheM 'paMca zaila' yA 'paMca pahAr3I' kahA jAtA hai aura jo rAjagira (rAja gRhI) ke pAsa hai / ve isa prakAra haiM caurasso puvAe risiselo dAhiNAe vebhaaro| NaIrididisAe viulo doNNi tikoNaTThidAyArA // cAvasariccho chiNNo varuNANilasomadisavibhAgesu / IsANAe paMDU vaNNA savve kusaggapariyaraNA // 1-66, 67 // -398 -
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'rAjagRhanagara ke pUrva meM catuSkoNa RSizaila (RSyAdri), dakSiNa meM vaibhAra aura naiRtya dizA meM vipulAcala parvata haiM / ye donoM vaibhAra aura vipulAcala parvata trikoNa AkRti se yukta haiM / pazcima, vAyavya aura soma (uttara) dizA meM phailA huA dhanuSake AkAra chinna nAmakA parvata hai aura IzAna dizAmeM pANDu nAmakA parvata hai / uparyukta pAMcoM hI parvata kuzasamUhase AcchAdita haiM / harivaMzapurANa meM ina pAMcoM parvatoMkA nimna prakAra ullekha hai - RSipUrvo giristatra caturasraH sanirjharaH / diggajendra ivendrasya kakubhaM bhUSayatyalam // vaibhAro dakSiNAmAzAM trikoNAkRtirAzritaH / dakSiNA para diGmadhyaM vipulazca tadAkRtiH // sajjacApAkRtistisro dizo vyApya balAhakaH / zobhate ina padyoM dvArA harivaMzapurANakArane 'tiloyapaNNattI' kI taraha ukta pA~coM parvatoMke nAma aura unakI avasthiti batalAyI hai / pAMDuko vRttaH pUrvottaradigantare / / 3 53 se 3-55 / / vIrasenasvAmIne bhI dhavalA aura jayadhavalAmeM unakA nimna prakAra kathana kiyA haiRSigirirendrAzAyAM caturasro yAmyadizi ca vaibhAraH / vipula girirnaiRtyAmubhau trikoNI sthitI tatra // dhanurAkAra richanno vAruNa vAyavya somadikSu tataH / vRttAkRtirIzAne pAMDussarve kuzAgravRtAH // - dhavalA (mu0), pR0 12, jayadhavalA ( mu0 ), pR0 73 / ina tInoM cAroM sthAnoM meM RSigiri ( RSyadrika), vaibhAra, vipulagiri, balAhaka (chinna) aura pANDu - giri ina pA~ca parvatoM kA samullekha kiyA gayA hai aura unakI sthiti batalAyI gayI hai / yahA~ dhyAtavya hai ki arghat chinna bhI kahA gayA hai / ataH ye eka hI parvatake do nAma haiM aura granthakAroMne usakA chinna athavA balAhaka nAmase ullekha kiyA hai / jinhoMne balAhaka nAma diyA hai unhoMne 'chinna' nAma nahIM diyA aura jinhoMne 'chinna' nAma diyA hai unhoMne 'balAhaka' nAma nahIM diyA aura usakA avasthAna sabhIne eka-sA lAyA hai tathA usakI ginatI paMca pahAr3oM meM kI hai, jo rAjagRhake nikaTa haiM / ataH balAhaka aura chinna ye donoM paryAyavAcI nAma haiM / isI taraha RSyadrika, RSigiri aura RSizaila ye bhI eka hI parvatake tIna paryAya nAma haiM / isI prakAra yaha mI dhyAtavya hai ki jina vIrasena aura jinasena svAmIne pANDugirikA nAmollekha kiyA hai unhoMne kuNDalagirikA ullekha nahIM kiyA / tathA pUjyapAdane jahA~ sabhI nirvANakSetroMko ginAte hue kuNDalagirikA nAma diyA hai vahA~ unhoMne pANDugirikA ullekha nahIM kiyA / yatibuSabhane avazya donoM nAmoM kA prayoga kiyA hai / para unhoMne bibhinna sthAnoMpara kiyA hai / jahA~ ( prathama adhikAra, gA0 67 meM) pANDugirikA ullekha huA hai vahA~ kuNDalagirikA nahIM aura jahA~ ( 4 - 1479) kuNDalagirikA ullekha hai vahA~ phira pANDugirikA nahIM / isase spaSTa haiM ki unakI dRSTi unheM do svatantra pahAr3a mAnanekI nahIM hai, apitu ve eka hI parvatake unheM do paryAyanAma mAnate haiM / vAstavameM pANDugiriko vRttAkAra (golAkAra) kahA gayA hai aura kuNDalagiri kuNDalAkAra -- vRttAkAra hotA hai / ataeva eka parvatake ye do paryAyanAma haiM aura - 399 -
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ isalie ve do bhinna sthAnoMpara bhinna-bhinna paryAyanAmase usakA ullekha kara sakate haiM / dUsare yativRSabhane pUjyapAdakI nirvANabhaktimeM unake dvArA pANDugirike lie nAmAntara rUpase prayukta kuNDalagiri nAmako pAkara kuNDalagirikA bhI nAmollekha kiyA hai, yaha saralatAse kahA jA sakatA hai| pUjyapAdake ullekhase jJAta hotA hai ki unake samayameM pANDugiriko jo vRtta (gola) hai, kuNDalagiri bhI kahA jAtA thaa| ataeva unhoMne pAnDugirike sthAnameM kuNDalagiri nAma diyA hai / isameM leza bhI Azcarya nahIM hai ki pANDugiri aura kuNDalagiri eka hI parvatake do nAma hai, kyoMki kuNDalakA AkAra gola hotA hai aura pANDugiriko vRttAkAra (golAkAra) sabhI AcAryoMne batalAyA hai| jaisA ki Uparake uddharaNoMse prakaTa hai| dUsare, pUjyapAdane pAMca pahAr3oMmeM pANDugirikA ullekha nahIM kiyA-jisakA ullekha karanA anivArya thA, kyoMki vaha pAMca siddhakSetra-zailoMmeM parigaNita hai| kintu kuNDalagirikA ullekha kiyA hai| tIsare, eka parvatake ekase adhika nAma dekhe jAte haiM / jaisA ki hama Upara dekha cuke haiN| ataH isa saMkSipta anusandhAnase yahI tathya nikalatA hai ki jaina sAhityameM pANDugiri aura kuNDalagiri eka hai-pRthak-pRthak nahIM-eka hI parvatake do nAma haiM / aisI vastusthitimeM maha kahanA ayu kta na hogA ki yativRSabhane pANDugiriko hI kuNDalagiri siddhakSetra batalAyA hai evaM ullekhita kiyA hai / aura yaha kuNDalagiri rAjagRhake nikaTavartI pA~ca pahAr3oMke antargata hai| isalie madhyapradezake damohajilAntargata paTerA grAmake pAsakA kuNDalapura yA kuNDalagiri siddhakSetra nahIM jAna par3atA hai aura na use zAstroMmeM siddhakSetra ghatalAyA gayA hai / jisa kuNDalagiri yA pANDugiriko siddhakSetra kahA gayA hai vaha vihAra pradezake paMcazailoMmeM parigaNita pANDugiri yA kuNDalagiri hai / ataH mere vicAra aura khojase damohake kuNDalapura yA kuNDalagiriko siddhakSetra ghoSita karanA jaldabAjI hogI aura eka bhrAnta paramparA cala utthegii| pariziSTa ukta lekhake likhe jAneke bAda hameM kucha sAmagrI aura milI haidamohake kuNDalagiri yA kuNDapurakI aitihAsikatA nahIM jaba hama damohake pArzvavartI kuNDalagiri yA kuNDalapurakI aitihAsikatApara vicAra karate haiM to usake koI puSTa pramANa upalabdha nahIM hote / kevala vikrama saMvatkI aThArahavIM zatAbdIkA utkIrNa huA eka zilAlekha prApta hotA hai, jise mahArAjA chatrasAlane vahA~ caityAlayakA jIrNoddhAra karAte samaya khudAvAyA thA / kahA jAtA hai ki kuMDalapura meM bhaTTArakI gaddI thii| isa gaddIpara chatrasAlake samakAlameM eka prabhAvazAlI evaM mantravidyAke jJAtA bhaTrAraka jaba pratiSThita the taba unake prabhAva evaM AzIrvAdase chatrasAlane eka bar3I bhArI pavanasenApara vijaya prApta kI thii| isase prabhAvita hokara chatrasAlane kuNDalaparake caityAlayakA jIrNoddhAra karAyA thA aura jinamandirake lie aneka upakaraNoMke sAtha do manake karIbakA eka bahada ghaMTA (pItalakA) pradAna kiyA thA, jo bAdameM corImeM calA gayA thA aura aba vaha pannA sTeTa (ma0 pra0) meM pakar3A gayA hai| ukta zilAlekha vikrama saM0 1757 mAgha sudI 15 somavArako utkIrNa huA hai aura vahIMke caityA 1, yaha mujhe mitravara paM0 paramAnandajI zAstrIse mAlUma huA haiM / -400 -
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ layameM khudA huA hai / yaha lekha isa samaya mere pAsa bhI hai| yaha azuddha adhika hai / kundakundAcAryakI AmnAmayameM yazaHkIrti, lalitakIrti, dharmakIrti (rAmadevapurANake kartA), padmakIrti, surendrakIti aura unake ziSya brahma he| surendrakItike ziSya ina brahmane vahA~ko manojJa mahAvIra svAmIkI jIrNa mUrtiko dekhakara dravya mA~ga mA~ga (candA) karake usakA jIrNoddhAra karAyA tathA caityAlayakA uddhAra chatrasAlane kraayaa| ina saba bAtoMkA zilAlekhameM ullekha hai / sAthameM chatrasAlako bar3A dharmAtmA prakaTa kiyA gayA hai / astu / isase yahI vidita hotA hai ki vahA~ 15vIM se 17vIM zatAbdI taka rahe bhaTTArako prabhutvameM koI mahAvIra svAmIkA mandira nirmANa karAyA hogaa| usake jIrNa honepara karIba 100 varSa bAda vi0 saM0 1757 meM usakA uddhAra kiyA gyaa| cU~ki chatrasAlako vahA~ke bhaTTArakakI kRpA aura unake mantravidyAke prabhAvase yavana-senApara vijaya prApta huI thii| isalie vaha sthAna tabase atizaya kSetra kahA jAne lagA hogaa| prabhAcandra (11vIM zatI) aura zrutasAgara (15vIM-16vIM zatI) ke madhyameM bane prAkRta nirvANakANDa ke AdhArase race gaye bhaiyA bhagavatI dAsa (saM0 1741) ke bhASA-nirvANakAMDameM jina siddha va atizaya kSetroMkI parigaNanA kI gayI hai unameM bhI kuMDalapurako siddha kSetra yA atizaya kSetrake rUpameM parigaNita nahIM kiyA gyaa| isase yahI pratIta hotA hai ki vaha siddha kSetra to nahIM hai-atizaya kSetra bhI 15vIM 16vIM zatAbdIke bAda prasiddha honA cAhie / PH2C 1. yaha zilAlekha bhI paM0 paramAnanda jo zAstrIse prApta huA hai, jisake lie unakA AbhArI huuN| -401 -
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ gajapantha tIrtha kSetrakA eka ati prAcIna ullekha 'anekAnta varSa 7, kiraNa 7-8 meM prasiddha sAhitya-sevI paM0 nAthUrAma premIkA 'gajapanya kSetrake purAne ullekha' zIrSakase eka saMkSipta kintu zodhAtmaka lekha prakaTa huA hai| isameM Apane gajapantha kSetrake astitvaviSayaka do purAne ullekha prastuta kiye haiM aura apane usa vicArameM saMzodhana kiyA hai, jisameM Apane gajapantha kSetrako Adhunika batalAyA thaa| Apane apanI usa samayakI khojake AdhArapara use vikrama saM0 1746 ke pahalekA svIkAra nahIM kiyA thaa| aba jo unheM do ullekha usa viSayake prApta hae haiM ve vi0 saM0 1746 se pUrvavartI haiN| unameM eka to zrutasAgara sUrikA hai, jo 16vIM zatAbdIke bahuzruta vidvAn evaM granthakAra mAne jAte haiN| dUsarA ullekha 'zAntinAthacarita' ke kartA asaga kavikA hai, jinakA samaya unake 'mahAvIracarita' parase zaka saM0 910, vi0 saM0 1045 sarva sammata hai / asaga kavine apane 'zAntinAthacarita' meM gajapantha kSetrakA usake 7 veM sargake 98 veM padyameM ullekha kiyA hai| 'zAntinAthacarita' 'mahAvIracarita' ke uparAnta likhA gayA hai| ataH vi0 saM0 1045 ke lagabhaga gajapantha kSetra eka nirvANa kSetrake rUpameM prasiddha thA aura vaha nAsika nagarake nikaTavartI mAnA jAtA thaa| ina do ullekhoMke AdhArase anusandhAnapriya zrI premIjIne gajapantha kSetrakI prAmANikatA svataH svIkAra kara lI hai aura use 11 vIM zatAbdImeM prasiddha siddha-kSetra mAna liyA hai| DaoN0 hIrAlAlajI jainake sAtha cala rahI 'ratnakaraNDakazrAvakAcAra' kI carcA ke prasaMgameM hama pUjyapAdakI 'nandIzvara-bhakti' ko dekha rahe the| usI samaya 'dazabhaktyAdisaMgraha' ke panne palaTate hae unakI 'nirvANabhakti' ke usa padyapara hamArI dRSTi gayo, jisameM pUjyapAdane bhI anya nirvANa-kSetroMkA ullekha karate eha 'gajapantha' kSetrakA bhI ullekha kiyA hai aura use nirvANa-kSetra prakaTa kiyA hai / vaha padya isa prakAra hai sahyAcale ca himavatyapi supratiSThe daNDAtmake gajapathe pRthusArayaSTau / ye sAdhavo hatamalAH sutiM prayAtAH sthAnAni tAni jagati prathitAnyabhUvan // 30 // yahA~ pUjyapAdane 'gajapathe' padake dvArA gajapanthAgirikA nirvANakSetrake rUpameM spaSTa ullekha kiyA hai / 'gajapatha' zabda saMskRtakA hai aura 'gajapaMtha' prAkRta tathA apabhraMzakA hai aura yahI zabda hindI bhASAmeM bhI prayukta kiyA jAtA hai / ataeva 'gajapatha' aura 'gajapantha' donoM eka hI haiM aura eka hI artha 'gajapaMtha' ke vAcaka evaM bodhaka hai| pUjyapAdakA samaya IsAkI 5vIM aura vi0 saM0 kI 6vIM zatAbdI hai| premIjI bhI unakA yahI samaya mAnate haiN| ataH gajapantha kSetra vi0 saM0 kI 6vIM zatAbdImeM nirvANakSetra ke rUpameM prasiddha thA aura mAnA jAtA thA / arthAt asaga kavi (11vIM zatAbdI) se bhI vaha 500 varSa pUrva nirvANakSetrake rUpa meM digambara paramparAmeM mAnya thaa| 1. jaina sAhitya aura itihAsa, 'hamAre tIrtha kSetra' zIrSaka lekha pR0 185, 1942 prathama saMskaraNa / 2, jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 119, I0 1942 / -402-.
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha sabhI vidvAn mAnate haiM ki nirvANa-bhakti, siddhabhakti, nandIzvarabhakti Adi sabhI (dazoM) saMskRtabhaktiyA~ prabhAcandrake kriyAkalApa' gata ullekhAnusAra pUjyapAdakRta haiN| jaisA ki "kriyAkalApa' ke nimna ullekhase prakaTa hai ___saMskRtAH sarvabhaktayaH pUjyapAdasvAmikRtAH prAkRtAstu kundakundAcAryakRtAH',-dazabhaktyAdi saM0 TI0 pR0 61 / premIjI bhI prabhAcandrake isa ullekhake anusAra dazoM bhaktiyoMko, jinameM nirvANa-bhakti bhI hai, pUjyapAdakRta svIkAra karate haiM aura apanI svIkRtime vaha hetu bhI dete haiM ki ina siddhabhakti Adi saMskRta bhaktiyoMkA apratihata pravAha aura gambhIra zailI hai', jo unameM pUjyapAdakRtatva prakaTa karatA hai', sAtha hI prabhAcandrake ukta kathanameM sandeha karanekA bhI koI karaNa nahIM hai| ataH prakaTa hai ki asaga kavise 500 varSa pUrva se bhI 'gajapantha' nirvANa kSetrameM vizru ta thaa| dance 1. jaina sA0 aura iti0, pR0 121 / -403
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-viSayaka mahattvapUrNa praznottara kitane hI pAThakoM va itara sajjanoMko anusandhAnAdi-viSayaka zaMkAeM utpanna hotI haiM aura ve idharaudhara pUchate haiN| kitanoMko uttara hI nahIM milatA aura kitanoMko unake pUchanekA avasara nahIM mila pAtA / isase unakI zaMkAe~ unake hRdayameM hI vilIna ho jAtI haiM aura isa taraha unakI jijJAsA atRpta hI banI rahatI hai / ataeva unake lAbhakI dRSTise yahA~ eka 'zaMkA-samAdhAna' prastuta hai| 1. zaMkA-kahA jAtA hai ki vidyAnanda svAmIne 'vidyAnandamahodaya' nAmaka eka bahuta bar3A grantha likhA hai, jisake ullekha unhoMne svayaM apane zlokavAttika, aSTasahasrI Adi granthoMmeM kiye haiN| parantu unake bAda honevAle mANikyanandi, vAdirAja, prabhAcandra Adi bar3e-bar3e AcAryoMmeMse kisIne bhI apane granthoMmeM usakA ullekha nahIM kiyA, isase kyA vaha vidyAnandake jIvanakAla taka hI rahA hai usake bAda naSTa ho gayA ! 1. samAdhAna nahIM, vidyAnandake jIvanakAlake bAda bhI usakA astitva milatA hai| vikramakI bArahavIM terahavIM zatAbdIke prasiddha vidvAna vAdI devasarine apane 'syAdvAdaratnAkara' (dvi0 bhA0, 10 349) meM "vidyAnandamahodaya' granthakI eka paMkti uddhRta karake nAmollekhapUrvaka usakA samAlocana kiyA hai / yathA 'yattu vidyAnanda :mahodaye ca 'kAlAntarAvismaraNakAraNaM hi dhAraNAbhidhAnaM jJAnaM saMskAraH pratIyate' iti vadan saMskAradhAraNayoraikArthyamacakathat' / isase spaSTa jAnA jAtA hai ki 'vidyAnandamahodaya' vidyAnanda svAmIke jIvanakAlase tInasau-cArasI varSa bAda taka bhI vidvAnoMkI jJAnacarcA aura adhyayanakA viSaya rahA hai| Azcarya nahIM ki usakI saikar3oM kApiyAM na ho pAnese vaha saba vidvAnoMko zAyada prApta nahIM ho sakA athavA prApta bhI rahA ho to aSTasahasrI AdikI taraha vAdirAja Adine apane granthoMmeM usake uddharaNa grahaNa na kiye hoN| jo ho, para ukta pramANase nizcita hai ki vaha bananeke kaI sau varSa bAda taka vidyamAna rahA hai / sambhava hai vaha aba bhI kisI lAyabrarI yA sarasvatI-bhaNDArameM dImakoMkA bhakSya banA par3A ho / anveSaNa karanepara akalaGkadevake pramANasaMgraha tathA anantavIryakI siddhivinizcayaTIkAkI taraha kisI zvetAmbara zAstrabhaMDAra meM mila jAya; kyoMki unake yahA~ zAstroMkI surakSA aura suvyavasthA yati-muniyoM ke hAthoMmeM rahI hai aura aba bhI vaha kitane hI sthAnoM para calatI hai| hAlameM hameM muni puNyavijayajIke anugrahase vi0 saM0 1454 kI likhI arthAt sAr3he pAMcasau varSa purAnI adhika zuddha aSTasahasrIkI prati prApta huI hai, jo mudrita aSTasahasrI meM saikar3oM sUkSma tathA sthUla azuddhiyoM aura truTita pAThoMko pradarzita karatI hai| yaha bhI prAcIna pratiyoMkI surakSAkA eka acchA udAharaNa hai / isase 'vidyAnandamahodaya' ke bhI zvetAmbara zAstrabhaMDAroMmeM milanekI adhika AzA hai| anveSakoMko usakI khojakA prayatna karate rahanA caahiye| 2. zaMkA-vidvAnoMse sunA jAtA hai / ki bar3e anantavIrya arthAt siddhivinizcayaTIkAkArane akalaMka devake 'pramANasaMgraha' para 'pramANasaMgrahabhASya' yA 'pramANasaMgrahAlaMkAra' nAmakA bahada TIkA-grantha likhA hai parantu Aja vaha upalabdha nahIM ho rahA / kyA usake astitva-pratipAdaka koI ullekha haiM jinase vidvAnoMkI ukta anuzru tiko poSaNa mile ? -404
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. samAdhAna - hA~, pramANa saMgrahabhASya athavA pramANasaMgrahAlaMkAra ke ullekha milate haiM / svayaM siddhivinizcayaTIkAkArane siddhivinizcayaTIkA meM usake aneka jagaha ullekha kiye haiM aura usameM vizeSa jAnane tathA kathana karane kI sUcanAe~ kI haiN| yathA 1. ' iti cacitaM pramANa saMgrahabhASye' - *si0 vi0 TI0 li0 pa0 12 | 2. ' ityuktaM pramANasaMgrahAlaMkAre' - si0 li0 pa0 19 / 3. zeSamatra pramANa saMgraha bhASyAtpratyeyam' - si0 pa0 392 / 4. prapaMcastu nehokto graMthagauravAt pramANasaMgrahabhASyAjjJeyaH - si0 li0 pa0 921 / 5. ' pramANa saMgrahabhASye nirastam' - si0 li0 pa0 1103 / 6. 'doSo rAgAdirvyAkhyAtaH pramANasaMgraha bhASye' - si0 li0 pa0 1222 / ina asaMdigdha ullekhoMse 'pramANa saMgrahabhASya' athavA 'pramANasaMgrahAlaMkAra' kI astitvaviSayaka vidvadanuzrutiko jahA~ poSaNa milatA hai vahA~ usakI mahattA, apUrvatA aura bRhattA bhI prakaTa hotI hai / aisA apUrvagrantha, mAlUma nahIM isa samaya maujUda hai athavA naSTa ho gayA hai ? yadi naSTa nahIM huA aura kisI lAyabrarImeM maujUda hai to usakA anusandhAna honA cAhiye / kitane khedakI bAta hai ki hamArI lAparavAhI se hamAre vizAla sAhityodyAnameMse aise-aise sundara aura sugandhita grantha- prasUna hamArI naz2aroMse ojhala ho gaye / yadi hama mAliyoMne apane isa vizAla bAgakI jAgarUka hokara rakSA kI hotI to vaha Aja kitanA harA-bharA dikhatA aura loga use dekhakara jaina-sAhityodyAnapara kitane mugdha aura prasanna hote / vidvAnoMko aise granthoMkA patA lagAnekA pUrA udyoga karanA cAhiye / 3. zaMkA - gommaTasAra jIvakANDa aura dhavalAmeM jo nityanigoda aura itara nigodake lakSaNa pAye jAte haiM kyA unase bhI prAcIna unake lakSaNa milate haiM ? 3. samAdhAna -- hA~, milate haiM / tattvArthavArtika meM akalaGkadevane unake nimna prakAra lakSaNa diye haiM-- 'triSvapi kAleSu trasabhAvayogyA ye na bhavanti te nityanigotAH, trasabhAvamavAptA avApsyanti caye te'nityanigotA: / - ta0 vA0 pR0 100 / arthAt jo tInoM kAloMmeM bhI trasabhAvake yogya nahIM haiM ve nityanigota haiM aura jo trasabhAvako prApta hue haiM tathA prApta hoMge ve anityanigota haiM / 4. zaMkA - 'saMjada' padakI carcAke samaya Apane 'saMjada padake sambandhameM akalaGkadevakA mahattvapUrNa abhimata' lekhameM yaha batalAyA thA ki akalaGkadevane tattvArthavArtika ke isa prakaraNameM SaTkhaNDAgamake sUtroMkA prAyaH anuvAda diyA haiM / isapara kucha vidvAnoMkA kahanA thA ki akalaGkadevane tattvArthavArtika meM SaTkhaNDAgamakA upayoga kiyA hI nahIM / kyA unakA yaha kahanA ThIka hai ? yadi hai taba Apane tattvArthavAttika meM SaTkhaNDAgamake sUtroMkA anuvAda kaise batalAyA ? 4. samAdhAna - hama Apako aise aneka pramANa nIce dete haiM jinase Apa aura ve vidvAn yaha mAnaneko bAdhya hoMge ki akalaGkadevane tattvArthavAttikame SaTkhaNDAgamakA khUba upayoga kiyA hai / yathA (1) evaM hi samayo'vasthitaH satprarUpaNAyAM kAyAnuvAde - "trasA dvIndriyAdArabhya A ayogakevalina iti" / - tattvA0 pR0 88 / 1. vIra - sevAmandira meM jo siddhivinizcayaTIkAko likhita prati maujUda hai usIke AdhArase patroM kI saMkhyA DAlI gaI hai / - 405 -
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha SaTkhaNDAgamake nimna sUtrakA saMskRtAnuvAda hai"tasakAiyA bIiMdiya-ppahuDi jAva ajogikevali tti" |-SaTkha0 1-1-44 / (2) 'Agame hi jIvasthAnAdiSvanuyogadvAreNAdezavacane nArakANAmevAdI sadAdiprarUpaNA kRtA |'-tttvaa0 pR0 55 / isameM satprarUpaNAke 25veM sUtrakI ora spaSTa saMketa hai / (3) 'evaM hi uktamArSe vargaNAyAM bandhavidhAne noAgamadravyabandhavikalpe sAdivaisasikabandhanirdezaHproktaH viSama snigdhatAyAM viSamarUkSatAyAM ca bandhaH samanigdhatAyAM samarUkSatAyAM ca bhedaH iti tadanusAreNa ca sUtramuktam'-tattvA0 5-37, pR0 242 / yahA~ pAMcaveM vargaNA khaNDakA spaSTa ullekha hai / (4) 'syAdetadeva mAgamaH prvRttH| paMcendriyA asaMjJipaMcendriyAdArabhya A ayogakevalinaH' -ta0 vA0 pU0 63 / yaha SaTakhaNDAgamake isa satrakA akSarazaH saMskRtAna vAda hai"paMcidiyA asaNNipaMcidiya-ppahuDi jAva ajogikevali tti"-SaT0 1-1-37 / ina pramANoMse asaMdigdha hai ki akalaGka devane tattvArthavAttikameM SaTkhaNDAgamakA anuvAdAdirUpase upayoga kiyA hai| 5-zaMkA-manuSyagatimeM ATha varSakI avasthAmeM bhI samyaktva utpanna ho jAtA hai, aisA kahA jAtA hai, isameM kyA koI Agama pramANa hai ? 5-samAdhAna-hA~, usameM Agama pramANa hai / tattvArthavAttikameM akalaGkadevane likhA hai ki paryAptaka manuSya hI samyaktvako utpanna karatA hai, aparyAptaka manuSya nahIM aura paryAptaka manuSya ATha varSako avasthAse Upara usako utpanna karate haiM, isase kamameM nahIM' / yathA 'manuSyA utpAdayantaH paryAptakA utpAdayanti nAparyApta kaaH| paryAptakAzcA'STavarSasthiteruparyutpAdayanti nAdhastAt |-pR0 7 / 2, a0 2, sU0 3 / 6-zaMkA-digambara muni jaba vihAra kara rahe hoM aura rAstemeM sUrya asta ho jAya tathA Asa-pAsa koI gA~va yA zahara bhI na ho to kyA vihAra banda karake ve vahIM Thahara jAyeMge athavA kyA kareMge ? 6-samAdhAna-jahA~ sUrya asta ho jAyagA vahIM Thahara jAyeMge, usase Age nahIM jaayeNge| bhale hI vahA~ gA~va yA zahara na ho, kyoMki munirAja IryAsamitike pAlaka hote haiM aura sUryAsta honepara IryAsamitikA pAlana bana nahIM sakatA aura isIlie sUrya jahA~ udaya hotA hai vahA~se taba nagara yA gAMvake lie bihAra karate haiM / ki jaisA AcArya jaTAsiMhanandine varAGgacaritameM kahA hai: yasmistu deze'stamupaiti sUryastatraiva saMvAsamukhA babhUvuH / yatrodayaM prApa sahasrarazmiryAtAstato'thA puri vA'prasaMgAH // -30-47 isI bAtako muniyoMke AcAra-pratipAdaka pradhAna grantha mUlAcAra (gAthA 784) meM nimna rUpase batalAyA hai te NimmamA sarIre jatthatthamidA vasaMti anniedaa| savaNA appaDivaddhA vijjU taha diTThaNaThA yA /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt 've sAdhu zarIrameM nirmama hue jahA~ sUrya asta ho jAtA hai vahA~ Thahara jAte haiM / kucha bhI apekSA nahIM krte| aura ve kisIse bandhe hue nahIM, svatantra haiM, bijalIke samAna dRSTanaSTa haiM, isaliye aparigraha haiN| 7-zaMkA-loga kahate haiM ki digambara jaina muni varSAvAsa (cAturmAsa) ke atirikta eka jagaha eka dina rAta yA jyAdAse jyAdA pA~ca dina-rAta taka Thahara sakate haiN| pIche ve vahA~se dUsarI jagahako jarUra bihAra kara jAte haiM, ise ye siddhAnta aura zAstroMkA kathana batalAte haiM / phira AcArya zAMtisAgarajI mahArAja apane saMdha sahita varSabhara zolApura zaharameM kyoM Thahare ? kyA koI aisA apavAda hai ? 7-samAdhAna-logoMkA kahA ThIka hai| digambara jaina muni gA~vameM eka rAta aura zaharameM pA~ca rAta taka Thaharate hai / aisA siddhAnta hai aura use zAstroMmeM batalAyA gayA hai / mUlAcArameM aura jaTAsiMhanandike varAMgacaritameM yahI kahA haiM / yathA gAmeyarAdivAsI payare paMcAhavAsiNo dhIrA / savaNA phAsuvihArI vivittaegaMtavAsI y||-muulaa0 785 grAmakarAtraM nagare ca paJca smuussurvygrmnHprcaaraaH| na kiMcidapyapratibAdhamAnA vihArakAle samito vijihvaH ||-vraaNg 30-45 parantu gA~va yA zaharameM varSoM rahanA muniyoMke lie na utsarga batalAyA aura na apavAda / bhagavatI ArAdhanAmeM muniyoMke eka jagaha kitane kAla taka Thaharane aura bAdameM na Thaharaneke sambandhameM vistRta vicAra kiyA gayA hai| lekina vahA~ bhI eka jagaha varSoM ThaharanA muniyoMke liye vihita nahIM btlaayaa| nauveM aura dazaveM sthitikalpoMkI vivecanA karate hue vijayodayA aura mUlArAdhanA donoM TIkAoMmeM sirpha itanA hI pratipAdana kiyA hai ki naubeM kalpameM muni eka eka RtumeM eka eka mAsa eka jagaha Thaharate haiM / yadi jyAdA dina ThahareM to 'udgamAdi doSoMkA parihAra nahIM hotA, vasatikApara prema utpanna hotA hai, sukhameM lampaTapanA utpanna hotA hai, Alasya AtA hai, sukumAratAkI bhAvanA utpanna hotI hai, jina zrAvakoMke yahA~ AhAra pUrvameM huA thA vahA~ hI punarapi AhAra lenA par3atA hai, aise doSa utpanna ho jAte haiM / isalie muni eka hI sthAnameM cirakAla taka rahate nahIM haiN|' dazaveM sthitikalpameM caturmAsameM eka hI sthAnapara rahane kA vidhAna kiyA hai aura 120 dina eka sthAnapara raha sakanekA utsarga niyama batalAyA hai| kamatI bar3hatI dina ThaharanekA apavAda niyama bhI isa prakAra batalAyA hai ki zrutagrahaNa (abhyAsa), vRSTikI bahulatA, zaktikA abhAva, vaiyAvRtya karanA Adi prayojana hoM to 36 dina aura adhika Thahara sakate haiM arthAt ASADhazuklA dazamIse prArambha kara kAttika paurNamAsIke Age tIsa dina taka eka sthAnameM aura adhika raha sakate haiM / kama dina Thaharaneke kAraNa ye batalAye hai ki marI roga, durbhikSa, grAma athavA dezake logoMko rAjya-krAnti Adise apanA sthAna chor3akara anya grAmAdikoMmeM jAnA par3e, saMghake nAzakA nimitta upasthita ho jAya Adi, to mani caturmAsameM bhI anya sthAnako vihAra kara jAte haiN| vihAra na karanepara ratnatrayake nAzakI sambhAvanA hotI hai / isaliye ASAr3ha pUrNimA bIta jAnepara pratipadA Adi tithiyoM meM dUsare sthAnako jA sakate haiM aura isa taraha ekasau bIsa dinoMmeM bIsa dina kama ho jAte haiM / isake atirikta barSoM ThaharanekA vahA~ koI apavAda nahIM hai| yathA "RtuSu SaTsu ekaikameva vAsamekatra vasatiranyadA viharati ityayaM navamaH sthitikalpaH / ekatra cirakAlAvasthAne nityamudgamadoSaM ca na parihat kSamaH / kSetrapratibaddhatA, sAtagurutA, alasatA, saukumAryabhAvanA, jJAtabhikSAgrAhitA ca doSAH / pajjo samaNakappo nAma dazamaH / varSA
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlasya catuSa mAseSa ekatra vAvasthAnaM bhramaNatyAgaH / sthAvarajaGgamajIvAkUlo hi tadA kSitiH tadA bhramaNe mahAnasaMyamaH, vRSTyA zItavAtapAtena vAtmavirAdhanA / pated vApyAdiSu sthANukanTakAdibhirvA pracchannarjalena kamena bAdhyata iti viMzatyadhika divasazataM ekatrAvasthAnamityayamutsargaH / kAraNApekSayA tu hInAdhikaM vAsasthAnaM, saMyatAnAM ASADhazuddhadazamyAM sthitAnAM upariSTAcca kArtikapaurNamAsyAstrizadivasAvasthAnam / vRSTibahulatA, zrutagrahaNaM, zaktyabhAvavaiyAvRtyakaraNaM prayojanamuddizya avasthAnamekatreti utkRSTakAla: / mAryAM, durbhikSe, grAmajanapadacalane vA gacchanAzanimitte samupasthite dezAntaraM yAti / avasthAne sati ratnatrayavirAdhanA bhaviSyatIti / paurNamAsyAmASADhyAmatikrAntAyAM pratipadAdiSu dineSa yAti / yAvacca tyaktA viMzati-divasA etadapekSya hInatA kAlasya eSa dazakaH sthitikalpaH / " -vijayodayA TI0 pR0 916 / AcArya zAntisAgara mahArAja saMgha sahita varSabhara zolApura zahara meM kisa dRSTi athavA kisa zAstrake AdhArase Thahare rahe / isa sambandhameM saMghako apanI dRSTi spaSTa kara denA cAhie, jisase bhaviSyameM digambara munirAjoMmeM zithilAcAritA aura na bar3ha jAya / 8-zaMkA-arihaMta aura arahaMta ina donoM padomeM kauna pada zuddha hai aura kauna azuddha ? 8-samAdhAna-donoM pada zuddha haiM / ArSa-granthoMmeM donoM padoMkA vyutpattipUrvaka artha diyA gayA hai aura donoMko zuddha svIkAra kiyA gayA hai| zrISaTkhaNDAgamakI dhavalA TIkAkI pahalI pustakameM AcArya vIrasenasvAmIne devatAnamaskArasUtra (NamokAramaMtra) kA artha dete hue arihaMta aura arahaMta donoMkA vyutpattiartha diyA hai aura likhA hai ki arikA artha mohazatru hai usako jo hanana (nAza) karate haiM unheM 'arihaMta' kahate haiM / athavA ari nAma jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtikarmokA hai unako jo hanana (nAza) karate haiM unheM arihaMta kahate haiN| ukta karmoke nAza ho jAnepara zeSa aghAti karma bhI bhraSTa (saDe) bIjake samAna niHzaktika hojAte haiM aura isa taraha samasta karmarUpa ariko nAza karanese 'arihaMta' aisI saMjJA prApta hotI hai / aura atizaya pUjAke arha-yogya honese unheM arahaMta yA arhanta aisI bhau padavI prApta hotI hai, kyoM ki janmakalyANAdi avasaroMpara indrAdikoM dvArA ve pUje jAte haiM / ataH arihaMta aura arahaMta donoM zuddha haiN| phira bhI NamokAramantrake smaraNameM 'arihaMta' zabdakA uccAraNa hI adhika upayukta hai, kyoMki SaTkhaNDAgamameM mUla pATha yahI upalabdha hotA hai aura sarvaprathama vyAkhyA bhI isI pAThakI pAI jAtI hai / isake sivAya jina, jinendra, vItarAga jaise zabdoMkA bhI yahI pATha sIdhA bodhaka hai / bhadrabAhakRta Avazyaka niyuktimeM bhI donoM zabdoMkA vyutpatti artha dete hae prathamataH 'arihaMta' zabdakI hI vyAkhyA kI gaI hai| yathA aTThavihaM pi ya kammaM aribhUyaM hoi savvajIvANaM / taM kammamariM haMtA arihaMtA teNa vuccati // 920 / / arihaMti vaMdaNa-NamaMsaNAI arihaMti puuyskkaar| siddhigamaNaM ca arihA arahaMtA teNa vuccaMti // 921 / / 9-zaMkA-kahA jAtA hai ki bhagavAn AdinAthase marIci (bharataputra) ne jaba yaha sunA ki use antima tIrthaMkara honA hai to usako abhimAna AgayA, jisase vaha svacchanda pravRtti karake nAnA kuyoniyoMmeM gyaa| kyA usake isa abhimAnakA ullekha prAcIna zAstroMmeM AyA hai ? 9-samAdhAna-hA~, AyA hai| jinasenAcAryakRta AdipurANake atirikta bhadrabAhukRta AvazyakaniyuktimeM bhI marIcike abhimAnakA ullekha milatA hai aura vaha nimna prakAra hai
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavvayaNaM soUNaM tivaI ApphoDiUNa tikkhutto| anbhahiyajAyahariso tassa marII imaM bhaNaI // 30 // jai vAsudevu paDhamo mUAi videhi cakkavaTTittaM / caramo titthayarANaM hoU alaM itti majjha // 431 // 10. zaMkA-pUjA aura arcAmeM kyA bheda haiM ? kyA donoM eka haiM ? 10. samAdhAna-yadyapi sAmAnyataH donoMmeM koI bheda nahIM hai, paryAyazabdoMke rUpa meM donoMkA prayoga rUr3ha hai tathApi donoMmeM kucha sUkSma bheda jarUra hai / isa bhedako zrIvIrasenasvAmIne SaTkhaNDAgamake 'bandhasvAmitva' nAmake dUsare khaNDakI dhavalA-TIkA pustaka AThameM isa prakAra batalAyA hai ___ "caru-bali-puSpha-phala-gaMdha-dhUpa-dIvAdIhi samabhattipayAso accaNa NAma / edAhi saha aiMdadhaya-kapparakkha-mahAmaha-savvadobhaddAdimahimAvihANaM pUjA NAma / " pR0 92 / / arthAt caru, bali (akSata), puSpa, phala, gandha, dhUpa aura dIpa ityAdise apanI bhakti prakAzita karanA arcanA (arcA) hai aura ina padArthoke sAtha aindradhvaja, kalpavRkSa, mahAmaha, sarvatobhadra Adi mahimA (dharmaprabhAvanA) kA karanA pUjA hai| ___ tAtparya yaha ki phalAdi dravyoMko car3hA kara (svAhApUrvaka samarpaNa kara) saMkSepameM laghu bhaktiko prakaTa karanA arcA hai aura ukta dravyoM sahita samArohapUrvaka vizAla bhakti prakaTa karanA pUjA hai / yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki indradhvaja Adi pUjAmahotsavoMkA vidhAna vIrasenasvAmIse bahuta pahalese vihita hai aura jaina zAsanakI prabhAvanAmeM unakA mahattvapUrNa sthAna hai / 11. zaMkA-nimna padya kisa granthakA mUla padya hai ? usakA mUla sthAna batalAyeM ? sukhamAlhAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / zaktiH kriyAnumeyA syAyUnaH kAntAsamAgame // 11. samAdhAna-ukta padya aneka granthoMmeM uddhRta pANa jAtA hai| AcArya vidyAnandane aSTasahasrI (pR0 78) meM ise 'iti vacanAt' zabdoMke sAtha diyA hai| AcArya abhayadevane sanmatisUtra-TokA (pR0 478) meM isa padya ko uddhRta karate hue likhA hai ___ "na ca saugatamatametat, na jainamatamiti vaktavyam, 'sahabhAvino guNAH kramabhAvinaH paryAyAH' [ ] iti jainairabhidhAnAt / tathA ca sahabhAvitvaM guNAnAM pratipAdayatA dRSTAntArthamuktam-" ___isake bAda ukta padya diyA hai| siddhivinizcayaTIkAkAra bar3e anantavIryane isI padyakA nimna prakAra ullekha kiyA hai ___"kathamanyathA nyAyavinizcaye 'sahabhuvo guNAH' ityasya 'sukhamAlhAdanAkAraM....' iti nidarzanaM syAt |"-(ttii0 li. pR0 76 / ) abhayadeva aura anantavIryake ina ullekhoMse pratIta hotA hai ki guNoMke sahabhAvIpanA pratipAdana karaneke lie dRSTAntake taurapara use akaladevane nyAyavinizcayameM kahA hai| parantu nyAyavinizcaya mUlameM yaha padya upalabdha nahIM hotA / ho sakatA hai usako svopajJavRtti meM use kahA ho| mUlameM to sirpha 11vIM kArikAmeM itanA hI kahA hai ki 'guNaparyayavadravyaM te shkrmvRttyH'| yadi vastutaH yaha padya nyAyavinizcayavRttimeM kahA -409 - 52
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai to yaha prazna uThatA hai ki vahA~ vRttikArane use uddhRta kiyA hai yA svayaM racakara upasthita kiyA hai ? yadi uddhRta kiyA hai to mAlUma hotA hai ki vaha akalaGkadevase bhI prAcIna hai / aura yadi svayaM racA hai to use unake nyAyavinizcayakI svopajJavRttikA samajhanA caahie| vAdirAjarine nyAyavinizcayavivaraNa ( pa0 240 pUrvA0 ) meM 'yathoktaM syAdvAdamahANaMce' zabdoMke ullekha- pUrvaka ukta padyako prastuta kiyA hai, jisase vaha syAdvAda mahArNava' nAmaka kisI jaina dArzanika granthakA jAnA jAtA hai / yaha grantha Aja upalabdha nahIM hai aura isase yaha nahIM kahA jAsakatA ki isake racayitA amuka AcArya haiN| ho sakatA hai ki akalaGkadevane bhI isI syAdvAdamahArNavaparase ukta padya udAharaNa ke bataura nyAyavinizcayakI svopajJavRtti meM, jo Aja anupalabdha hai, ullekhita kiyA ho aura isase prakaTa hai ki yaha padya kAphI prasiddha aura purAnA hai / 12. zaMkA - Adhunika kitane hI vidvAn yaha kahate hue pAye jAte haiM ki prasiddha mImAMsaka kumArila bhaTTane apane mImAMsA - zlokavAtikakI nimna kArikAoMko samantabhadrasvAmIkI AptamImAMsAgata 'ghaTamolisuvarNArthI' Adi kArikAke AdhArapara racA hai aura isalie samantabhadrasvAmI kumArilabhaTTase bahuta pUrvavartI vidvAn haiM / kyA unake isa kathanako puSTa karanevAlA koI prAcIna puSTa pramANa bhI hai ? kumArilakI kArikAe~ ye haiM- narddhamAnakabhaMgena rucakaH kriyate yadA / tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH // mAthinastu mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / 12. samAdhAna - ukta vidvAnoMke kathanako puSTa karane vAlA pramANa bhI milatA hai / I0 san 1025 prakhyAta vidvAn AcArya vAdirAjasUrine apane nyAyavinizcayavivaraNa ( li0 pa0 245) meM eka asandigdha spaSTa ullekha kiyA hai aura jo nimna prakAra hai "uktaM svAmisamantabhadrastadupajIvinA bhaTTenApi - ghamauli suvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zoka-pramoda - mAdhyasththaM jano yAti sahetukam // vRddha mAnakabhaMgena rucakraH kriyate yadA | tadA pUrvArthinaH zoktaH protizcApyuttarArthinaH // mAthinastu mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / iti ca // ' isa ullekhameM vAdirAjane jo 'tadupajIvinA' padakA prayoga kiyA haiM usase spaSTa hai ki Ajase no sau varSa pUrva bhI kumArilako samantabhadrasvAmIkA ukta viSayameM anugAmI athavA jo vidvAn samantabhadrasvAmIko kumArila aura usake samAlocaka dharma kIrti ke vAdirAjakA yaha ullekha abhUtapUrva aura prAmANika samAdhAna upasthita karatA hai / - 410 anusartA mAnA jAtA thA / uttaravartI batalAte haiM unheM
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda bhAratIya cintakoM aura granthakAroMmeM AcArya kundakundakA agrapaMktimeM sthAna hai| unhoMne apane vipula vAGmayake dvArA bhAratIya saMskRtiko tattvajJAna aura adhyAtma pradhAna vicAra tathA AcAra pradAna kiyA hai / bhAratIya sAhityameM prAkRta-bhASAke mahApaNDita aura isa bhASAmeM nibaddha siddhAnta-sAhityake racayitAke rUpameM inakA nAma dUra atItakAlase vizruta hai / maGgalakAryake ArambhameM bar3e Adarake sAtha inakA smaraNa kiyA jAtA hai / antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra aura unake pradhAna gaNadhara gautama indrabhUtike pazcAt AcArya kundakundakA maGgalarUpameM ullekha kiyA gayA hai| jaisA ki nimna padyase prakaTa hai maGgalaM bhagavAn vIro maGgalaM gautamo gnnii| maGgalaM kundakundAryo jainadharmo'stu maGgalam // isase avagata hotA hai ki AcArya kundakunda eka mahAn prabhAvazAlI hue haiM, jo pichale do hajAra varSoM meM hue hajAroM AcAryoM meM prathama evaM asAdhAraNa AcArya hai| unake uttaravartI granthakAroMne apane granthoM meM unheM sazraddha smaraNa kiyA hai| itanA hI nahIM, zilAlekhoMmeM bhI unakI asAdhAraNa vidvattA, anupama saMyama, adbhuta indriya-vijaya, unheM prApta Rddhi-siddhiyoM AdikA vizeSa ullekha kiyA gayA hai| paTTAvaliyoMse vidita hai ki unhoMne ATha varSakI avasthAmeM hI sAdha-dIkSA le lI thI aura samagra jIvana saMyama aura taponuSThAna pUrvaka vyatIta kiyA thaa| ve caurAsI varSa taka jiye the aura isa lambe jIvanameM unhoMne dIrgha cintana, manana evaM grantha-sRjana kiyA thaa| ___inake samayapara aneka vidvAnoMne UhApohapUrvaka vistRta vicAra kiyA hai| svargIya paM0 jugalakizora 'mukhtAra' ne aneka pramANoMse vikramakI pahalI zatAbdI samaya nirdhArita kiyA hai / mUla saMghakI upalabdha paTTAvalIke anusAra bhI yahI samaya (vi0 saM0 49) mAnA gayA hai| DaoN0 e0 ena0 upAdhyene 2 sabhIke mAnya samayapara gaharA UhApoha kiyA hai aura IsvI sanakA prArambha unakA astitva-samaya nirNIta kiyA hai / . grantha-racanA kundakundane apanI grantha-racanAke lie prAkRta, pAlI aura saMskRta ina tIna prAcIna bhAratIya bhASAoMmeMse prAkRtako cunA / prAkRta usa samaya jana-bhASAke rUpameM prasiddha thI aura ve jana-sAdhAraNa taka apane cintanako pahu~cAnA cAhate the| isake atirikta SaTkhaNDAgama, kaSAyapAhuDa jaise ArSa grantha prAkRtameM hI nibaddha honese prAkRtakI dIrghakAlIna prAcIna paramparA unheM prApta thii| ataeva unhoMne apane sabhI granthoMkI racanA prAkRta bhASAmeM hI kI / unakI yaha prAkRta zaurasenI prAkRta hai| isI zaurasenI prAkRtameM digambara paramparAke uttaravartI AcAryoMne bhI apane grantha race haiN| prAkRta-sAhityake nirmAtAoMmeM AcArya kundakundakA mUrdhanya sthAna hai / inhoMne jitanA prAkRta-vAGmaya racA hai utanA anya manISIne nahIM likhA / kahA jAtA hai ki 1. purAtana-vAkya-sUcI, prastAvanA, 10 12, vIra sevA mandira, sarasAvA, 1950 I0 / 2. pravacanasAra, prastAvanA, pR0 10-25, paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI, 1935 I0 /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundane 84 pAhuDoM (prAbhRtoM-prakaraNagranthoM) tathA AcArya puSpadanta-bhUtabalI dvArA racita 'SaTkhaNDAgama' ArSa granthakI vizAla TIkAkI bhI racanA kI thii| para Aja vaha saba grantha-rAzi upalabdha nahIM hai| phira bhI jo grantha prApta hai unase jaina vAGmaya samRddha evaM dedIpyamAna hai| unakI ina upalabdha kRtiyoMkA saMkSipta paricaya diyA jAtA hai 1. pravacanasAra-isameM tIna adhikAra haiM-(1) jJAnAdhikAra, (2) jJeyAdhikAra aura (3) cAritrAdhikAra / ina adhikAroMmeM viSayoMke varNanakA avagama unake nAmoMse jJAta ho jAtA hai| arthAta pahale adhikAramai jJAnakA, dUsaremeM jJeyakA aura tIsaremeM cAritra (sAdhu-cAritra) kA pratipAdana hai| isa eka grantha ke adhyayanase jaina tattvajJAna acchI taraha avagata ho jAtA hai| isapara do vyAkhyAe~ upalabdha hai-eka AcArya amRtacandrakI aura dUsarI AcArya jysenkii| amRtacandrakI vyAkhyAnusAra isameM 275 (92 + 108+ 75) gAthAe~ hai aura jayasenakI vyAkhyAke anusAra isameM 317 gAthAe~ hai| yaha gAthAoMkI saMkhyAkI bhinnatA vyAkhyAkAroMko prApta nyUnAdhika saMkhyaka pratiyoMke kAraNa ho sakatI hai| yadi koI anya kAraNa rahA ho to usakI gaharAIse chAnabIna kI jAnI caahie| ye donoM vyAkhyAe~ saMskRta meM nibaddha hai aura donoM hI mUlako spaSTa karatI haiN| unameM antara yahI hai ki amRtacandrakI vyAkhyA gadya-padyAtmaka hai aura durUha evaM jaTila hai| para jayasenakI vyAkhyA sarala evaM sukhasAdhya hai / tathA kevala gadyAtmaka hai / hA~, usameM pUrvAcAryoMke uddharaNa prApta haiN| 2. paMcAstikAya-isameM do zrutaskandha (adhikAra) hai-1 SaDdravya-paMcAstikAya aura 2 navapadArtha / donoM ke viSayakA varNana unake nAmoMse spaSTa vidita hai| isapara bhI ukta donoM AcAryoMkI saMskRtameM TIkAe~ haiM aura donoM mUlako spaSTa karatI hai / pahale zrutaskandhame 104 aura dUsaremeM AcArya amRtacandra ke anusAra 68 tathA jayasenAcAryake anusAra 69 kula 172 yA 173 gAthAe~ haiN| 'maggappabhAvaNa?' yaha (173 saMkhyaka) gAthA amRtacandrakI vyAkhyAmeM nahIM hai kintu jayasenakI vyAkhyAmeM hai| yaha gAthA-saMkhyAkI nyUnAdhikatA bhI vyAkhyAkAroMko prApta nyUnAdhikasaMkhyaka pratiyoMkA pariNAma jAna par3atA hai| 3. samayasAra-isameM daza adhikAra haiM-1 jIvAjIvAdhikAra, 2 katakarmAdhikAra, 3 puNyapApAdhikAra, 4 AsravAdhikAra, 5 saMvarAdhikAra, 6 nirjarAdhikAra, 7 bandhAdhikAra, 8 mokSAdhikAra, 9 sarvavizuddhajJAnAdhikAra aura 10 syAdvAdAdhikAra / ina adhikAroMke nAmase hI unake viSayoMkA jJAna ho jAtA hai| antima adhikAra vyAkhyAkAra AcArya amRtacandradvArA abhihita hai, mUlakAra AcArya kundakundadvArA racita nahIM hai| amRtacandrako isa adhikArako racanekI AvazyakatA isalie par3I ki samayasArakA adhyetA pUrva adhikAroMmeM vaNita nizcaya aura vyavahAranayoMkI pradhAna evaM gauNa dRSTise samayasArake abhidheya Atmatattvako samajhe aura nirUpita kare / isIse unhoMne syAdvAdAdhikArameM syAdvAdake vAcya-anekAntakA samarthana karaneke lie tat-atat, sat-asat, eka-aneka, nitya-anitya Adi aneka nayoM (dRSTiyoM) se AtmatattvakA vivecana kiyA hai| antameM kalaza kAvyoMmeM isI tathyako spaSTatayA vyakta kiyA hai| samayasArapara bhI ukta donoM AcAryoMkI saskRta-vyAkhyAeM haiM, jo mUlake hArdako bahuta uttama DhaMgase spaSTa karatI haiM / amRtacandrane pratyeka gAthApara bahuta sundara evaM praur3ha kalazakAvya bhI race hai, jo AcArya kundakundake gAthA-mandirake zikharapara car3he kalazakI bhAMti suzobhita hote haiM / aneka vidvAnoMne ina samasta kalazakAvyoMko 'samayasAra-kalaza' ke nAmase pustakArUr3ha karake prakAzita bhI kiyA hai / samayasAra aura samayasAra-kalazake hindI Adi bhASAoMme anuvAda bhI hue haiM, jo inakI lokapriyatAko prakaTa karate hai / isameM 415 gAthAe~ hai| yaha samayasAra (samayaprAbhRta) tattvajJAnaprapUrNa hai| -412 -
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. niyamasAra-isameM 12 adhikAra aura 187 gAthAe~ haiM / isapara padmaprabhamaladhArIdevakI saMskRtaTIkA hai, jo mUlako to spaSTa karatI hI hai, sambaddha evaM prasaMgopAtta svaracita evaM anya granthakAroMke zlokoMkA bhI Akara hai| isa granthame bhI samayasArakI taraha AtmatattvakA pratipAdana hai / mumukSuke liye yaha utanA hI upayogI aura upAdeya hai jitanA ukta samayasAra / 5. daMsaNa-pAhaDa-isameM samyagdarzanakA 26 gAthAoM meM vivecana hai| isakI kaI gAthAe~ to sadA smaraNIya hai / yahA~ nimna tIna gAthAoMko denekA lobha saMvaraNa nahIM kara sakatA daMsaNabhaTTA bhaTTA daMsaNabhaTTassa patthi NivvANaM / sijhaMti cariyabhaTTA saNabhaTTA Na sijhaMti // 3 // samattarayaNabhaTTA jANaMtA bahuvihAiM satthAiM / ArAhaNAvirahiyA bhamaMti tattheva tattheva // 4 // sammattavirahiyANaM suThTha vi uggaM tavaM caratANaM / Na lahaMti bohibAhaM avi vAsasahassakoDIhiM // 5 // ina gAthAoMmeM kahA gayA hai ki 'jo samyagdarzanase bhraSTa haiM ve vastutaH bhraSTa (patita) haiM, kyoMki samyagdarzanase bhraSTa manuSyako mokSa prApta nahIM hotaa| kintu jo samyagdarzanase sahita haiM aura cAritrase bhraSTa haiM unheM mokSa prApta ho jAtA hai| para samyagdarzanase bhraSTa siddha nahIM hote| jo aneka zAstroMke jJAtA kintu samyaktva-ratnase cyuta haiM ve bhI ArAdhanAoMse rahina honese vahIM vahIM saMsArameM cakkara kATate haiN| jo karor3oM varSoM taka ugra tapa karate haiM kintu samyagdarzanase rahita haiM ve bhI bodhilAbha (mokSa) ko prApta nahIM hote / ' kundakundane 'dasaNa-pAhuDa' meM samyagdarzanakA mahattva nirUpita kara usako prAptipara jJAnI aura sAdhu donoMke lie bala diyA hai| 6. cArittapAiDa- isameM 44 gAthAoMke dvArA manuSya jIvanako ujjvala banAne vAle evaM mokSamArgake tIsare pAye samyakcAritrakA acchA nirUpaNa hai / 7. suttapAhuDa-isameM 27 gAthAe~ hai| unameM sUtra (nirdoSavANI) kA mahattva aura tadanusAra pravRtti karanepara bala diyA gayA hai| 8. bodhapAhuDa-isameM 62 gAthAe~ haiN| jinameM una 11 bAtoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai, jinakA bodha muktike lie Avazyaka hai| 9. bhAvapAhuDa-isameM 163 gAthAoM dvArA bhAvoM-AtmapariNAmoMkI nirmalatAkA vizada nirUpaNa kiyA gayA hai| 10. mokkhapAhuDa-isameM 106 gAthAe~ nibaddha haiM / unake dvArA AcAryane mokSakA svarUpa batalAte hue bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ina tIna AtmabhedoMkA pratipAdana kiyA hai / 11. liMgapAhaDa-isameM 22 gAthAe~ haiM / ina gAthAoMmeM mukti ke lie Avazyaka liMga (veSa), jo dravya aura bhAva do prakAra kA hai, vivecita hai| 12. sIlapAhuDa-40 gAthAoM dvArA isame viSayatRSNA Adi azIlako bandha evaM duHkhakA kAraNa batalAte hue jIvadayA, indriya-damana, saMyama Adi zIloM (sampravRttiyoM) kA nirUpaNa kiyA gayA hai /
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina uparyukta ATha pAhuDoMko 'aSTapAhuDa' kahA jAtA hai aura Arambhake 6 pAhuDoMpara zrutasAgara sUrikI saMskRta-vyAkhyAe~ haiN| 13. bArasa aNuvekkhA-isameM vairAgyotpAdaka 12 anuprekSAoM (bhAvanAoM) kA 91 gAthAoM meM pratipAdana hai| 14. siddhabhatti-isameM 12 gAthAoM dvArA siddhoMkA svarUpa va unakI bhakti varNita hai / 15. sudabhatti-isameM 11 gAthAe~ haiN| unameM zrutakI bhakti pratipAdita hai / 16. cArittabhatti-isameM 10 anuSTup gAthAoM dvArA pA~ca prakArake cAritrakA digdarzana haiM / 17. yogibhatti--23 gAthAoM dvArA isameM yogiyoMkI vibhinna avasthAoMkA vivecana hai / 18. Ayariyabhatti-isameM 10 gAthAoM dvArA AcAryake guNoMkI saMstuti kI gayI hai| 19. NivvANabhatti-isameM 27 gAthAe~ haiM aura unameM nirvANakA svarUpa evaM nirvANaprApta tIrthakaroMkI stuti kI gayI hai| 20. paMcagurubhatti-yaha sAta gAthAoMkI laghu kRti hai aura pAMca parameSThiyoMkI bhakti isameM nibaddha hai| 21. thossAmithudi-isameM 8 gAthAoM dvArA RSabhAdi caubIsa tIrthaMkaroMkI stuti kI gayI hai / ina racanAoMke sivAya kucha vidvAn 'rayaNasAra' aura 'mUlAcAra' ko bhI kundakundakI racanA batalAte hai| kundakundakI dena kandakandake isa vizAla vAGmayakA sUkSma aura gaharA adhyayana karanepara unakI hameM aneka upalabdhiyA~ avagata hotI haiM / unakA yahA~ aMkana karake unapara saMkSipta vicAra kareMge / ve ye haiM 1 sAhityika udbhAvanAe~, 2 dArzanika cintana, 3 tAttvika vicAraNA aura 4 lokakalyANI dRSTi / 1. sAhityika udbhAvanAeM-hama pahale kaha Aye hai ki kundakundakI upalabdha samagra prantha-racanA prAkata-bhASAmeM nibaddha hai| prAkRta-sAhitya gadya sUtroM aura padya sUtroM donoMmeM upanibaddha haA hai| kandakandane apane samagra grantha, jo upalabdha haiM, padyasUtroM-gAthAoMmeM hI race haiN| prAkRtakA padya-sAhitya yadyapi ekamAtra mAdhA-chanda meM, jo AryAchandake nAmase prasiddha hai, prApta hai / kintu kundakundake prAkRta padya-vAGmayakI vizeSatA yaha hai ki usameM gAthA-chandake atirikta anuSTup aura upajAti chandoMkA bhI upayoga kiyA gayA hai aura mandavaividhyase usameM saundarya ke sAtha Ananda bhI adhyetAko prApta hotA hai / anuSTup chandake lie bhAvapADa gAthA 59, niyamasAra gAthA 126 aura upajAti chandake lie pravacanasArake jJeyAdhikArakI 'Niddhassa rAhieNa' gAthAe~ draSTavya haiN| yadyapi SaTkhaNDAgamake paMcama vargaNAkhaNDake 36 veM 'Nissa Ni Na' matrako hI apane granthakA aMga banA liyA hai| phira bhI chandoMkI vividhatAmeM kSati nahIM aatii| isI prakAra alaMkAra-vividhatA bhI unake granthoMmeM upalabdha hotI hai, jo kAnyakI dRSTi se usakA honA acchA hai| aprastutaprazaMsA alaMkAra ke lie bhAvapAhuDakI 'Na muyai paDi abhavo' (137 saMkhyaka) gAthA. mAlaMkArake lie isI granthakI 'jaha tArayANa caMdroM' (143 saMkhyaka) gAthA aura rUpakAlaMkArake lie usIko 'jiNavaracaraNaMburuha' (152) gAthA dekhie| isa prakAra kundakundake prAkRta vAGmayameM aneka sAhityika udbhAvanAe~ parilakSita hotI haiM, jisase avagata hotA hai ki AcArya kundakunda kevala siddhAntavettA manISI -414
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI nahIM the, ve prAkRta aura saMskRta bhASAoMke praur3ha kavi bhI the aura ina bhASAoMmeM vividha chandoM tathA alaMkAroMmeM kavitA karaneko viziSTa pratibhA unheM prApta thii| dArzanika cintana kundakundakA dArzanika cintana Agama, anubhava aura tarkapara vizeSa AdhRta hai / jaba ve kisI vastukA vicAra karate haiM to usameM siddhAntake alAvA darzanakA AdhAra avazya rahatA hai| paMcAstikAyameM kundakundane dravyake lakSaNa kiye haiN| eka yaha ki jo sat hai vaha dravya hai tathA sat use kahate haiM jisameM utpAda, vyaya aura dhrauvya do pAye jAyeM / jagatkI sabhI vastue~ satsvarUpa hai aura isIse unameM pratikSaNa utpAda, vyaya aura dhrauvya pAyA jAtA hai / dUsarA lakSaNa yaha hai ki jo guNoM aura paryAyoMkA Azraya hai / arthAt guNa-paryAya vAlA hai| pahalA lakSaNa jahA~ dravyakI trayAtmaka zaktiko prakaTa karatA hai vahA~ dUsarA lakSaNa dravyako guNoM aura paryAyoMkA puJja siddha karatA hai tathA usameM sahAnekAnta aura kramAnekAnta do anekAntoMko siddha kara sabhI vastuoMko anekAntAtmaka batalAtA hai / kundakundake ina donoM lakSaNoMko uttaravartI gRddhapiccha jaise sabhI AcAryone apanAyA hai / ___ kundakundakA dUsarA nayA cintana yaha hai ki AgamoMmeM jo 'siyA asthi' (syAd asti-kathaMcit hai) aura 'siyA patthi' (syAnnAsti-kathaMcit nahIM hai) ina do bhaMgoM (prakAroM)se vastunirUpaNa hai / kundakundane use sAta bhaMgoM (prakAroM) se pratipAdita kiyA hai tathA dravyamAtrako sAta bhaMga (sAta prakAra) rUpa batalAyA hai| unakA yaha cintana evaM pratipAdana samantabhadra jaise AcAryoMke lie mArgadarzaka siddha haa| samantabhadra ne unakI isa 'saptabhaMgI' ko AptamImAMsA, svayambhastotra AdimeM vikasita kiyA evaM vizadatayA nirUpita kiyA hai| tAttvika cintana kundakundakI upalabdha sabhI racanAe~ tAttvika cintanase otaprota haiM / samayasAra aura niyamasArameM jo zuddha AtmAkA vizada aura vistRta vivecana hai vaha anyatra alabhya hai| AtmAke bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ina tIna bhedoMkA (mokSapAhuDa 4 se 7) kathana unase pahale kisI granthameM upalabdha nahIM hai| samyagdarzanake ATha aMgoMkA nirUpaNa (sa0 sA0 229-236), aNumAtra rAga rakhane vAlA sarvazAstrajJa bhI svasamayakA jJAtA nahIM (paMcA0 167), jIvako sarvathA karmabaddha athavA karma-abaddha batalAnA naya pakSa (ekAntavAda) hai aura donoMkA grahaNa karanA samayasAra hai (sa. sA. 141-143), tIrthaMkara bhI vastradhArI ho to siddha nahIM ho sakatA (daM0 pA0 23) Adi tAttvika vivecana kundakundakI dena hai / loka kalyANI dRSTi kundakundakI dRSTimeM guNa kalyANakArI haiM, deha, jAti, kula Adi nhiiN| (daM. pA. 27) Adi nirUpaNa bhI unakI prazasta dena hai / isa prakAra manuSyamAtrake hitakA mArga unhoMne prazasta kiyA hai /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya gRddhapiccha saMskRta-bhASAmeM jaina siddhAntoMko gadya-sUtroMmeM nibaddha karane vAle prathama AcArya gRddhapiccha hai| inheM umAsvAmI aura umAsvAti bhI kahA jAtA hai / purAtanAcArya vIrasena aura AcArya vidyAnandane 'gRddhapicchAcArya' nAmase hI inakA ullekha kiyA hai / inhoMne apane kisI bhI granthameM unake umAsvAmI aura umAsvatinAmoMkA ullekha nahIM kiyaa| abhayacandrane bhI unakA gaddhapicchake nAmase ho ullekha kiyA hai| nirvivAdarUpameM inakI eka hI kRti mAnI jAtI hai / vaha hai 'tattvArthasUtra' / yaha jaina paramparAkA vizruta aura adhika mAnya grantha-ratna hai| yaha samagra zrutakA AloDana kara nikAlA gayA zrutAmRta hai| jaina sAhitya aura zilAlekhoMmeM isakA ullekha tattvArtha, tattvArthazAstra, mokSazAstra, niHzreyasazAstra, tattvArthAdhigama jaise nAmoMse kiyA gayA hai| __ isake sUtra nape-tule. arthagarbha, gambhIra aura vizada haiN| isa para digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoMke AcAryoMne TIkAe~, vyAkhyAe~, TippaNa, bhASya, vAtika Adi likhe haiM aura ise bahu mAna diyA hai / ina TIkAdimeM kaI to itanI vizAla aura gambhIra hai ki ve svataMtra granthakI yogyatA rakhatI haiN| inameM AcArya akalaMkadevakA tattvArthavAtika aura vArtikoMpara likhA unakA bhASya tathA AcArya vidyAnandakA tattvArthazlokavAtika aura usapara likhA gayA unhIMkA svopajJa bhASya aisI TIkAe~ haiM, jinameM anekoM viSayoMkA vizada evaM vistRta vivecana hai| AcArya gRddhapicchako unake akele isa tattvArthasUtra ne amara evaM yazasvI banA diyA hai / tattvArthasUtrake sUkSma aura gahare adhyayanase unake vyaktitvakA usake adhyetApara amiTa prabhAva par3atA hai| ve siddhAntanirUpaNameM to kuzala haiM hI, darzana aura tarkazAstrake bho mahApaNDita haiM / tattvArthasUtrakA AThavAM, navAM aura dazavAM ye tIna adhyAya siddhAntake nirUpaka haiN| zeSa adhyAyoMmeM siddhAnta, darzana aura nyAyazAstrakA mizrita vivecana hai| yadyapi darzana aura nyAyakA vivecana ina adhyAyoMmeM bhI kama hI hai kintu jahA~ jitanA unakA pratipAdana Avazyaka samajhA, unhoMne vaha vizadatAke sAtha kiyA hai| vaha yuga mukhyatayA siddhAntoMke pratipAdanakA thaa| unake samarthanake lie darzana aura nyAyakI jitanI AvazyakatA pratIta haI utanA unakA Alambana liyA gayA hai| udAharaNa ke lie kaNAdakA vaizeSikasUtra aura jaiminikA bhImAMsAsUtra le sakate haiN| inameM apane siddhAntoMkA mukhyatayA pratipAdana hai aura darzana evaM nyAyakA nirUpaNa AvazyakatAnusAra huA hai| AcArya gRddhapicchane isa tattvArthasUtrameM bhI vahI zailI apanAyI hai| tattvArthasUtrake pahale adhyAyake 5, 7, va 8 saMkhyaka sUtroMmeM AgamAnusAra siddhAntakA aura isI adhyAyake 6, 10, 11, 12 saMkhyA sUtroMmeM darzanakA tathA isI adhyAyake 31 va 32 sUtroM evaM dazaveM adhyAyake 5, 6, 7, 8 sUtroMmeM nyAya (taka) kA vivecana isa bAtako batalAtA hai ki tattvArthasUtrameM siddhAntoMke pratipAdanake sAtha darzana aura nyAyakA bhI pratipAdana upalabdha hai, jo adhyetAoMke lie samayAnusAra Avazyaka - 416 -
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtrakArako isa saMskRta gadya-sUtraracanAke samaya aneka sthitiyoMkA sAmanA karanA par3A hogA, kyoMki unake pUrva zramaNaparamparAmeM prAkRta bhASA meM hI gadya yA padya granthoMke racanekI apanI paramparA thI / sambhava hai unake isa prayatnakA ArambhameM virodha bhI kiyA gayA ho aura isIse isa gadyasUtra saMskRtagrantha tattvArthasUtrako kaI zatAbdiyoM taka kisI AcAryane chuA nahIM--usa para kisIne koI vRtti, TIkA, vArtika, bhASya Adike rUpameM kucha nahIM likhA / devanandi- pUjyapAda (chaThI zatAbdI) hI eka aise AcArya haiM, jinhoMne usapara tattvArthavRtti - sarvArthasiddhi likhI aura usake chipe mahattvako prakaTa kiyaa| phira to Age akalaMkadeva, vidyAnanda, siddhasena gaNI Adike lie mArga prazasta ho gayA / isa sUtra -granthameM vaizeSikasUtrakI taraha 10 adhyAya haiM aura Adi tathA antameM eka-eka padya hai / AdikA padya maGgalAcaraNake rUpameM hai aura antakA padya granthasamApti evaM laghutA sUcaka hai / ve ye haiM Adi padya - antima padya mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatatvAnAM vande tadguNalabdhaye // akSara-mAtra-pada-svarahInaM vyaMjana saMdhi-vivajita repham / sAdhubhiratra mama kSamitavyaM ko na vimuhyati zAstra - samudre // vastutaH AcArya gRddhapiccha aura unake tattvArtha sUtrakA samagra jaina vAGmayameM sammAnapUrNa evaM viziSTa sthAna hai / 53 -- 417 - 9
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya samantabhadra AcArya kundakunda aura AcArya gRddha picchake pazcAt jaina vAGmayakI jisa manISIne sarvAdhika prabhAvanA kI aura usapara Aye AghAtoMko dUra kara yazobhAjana huA vaha haiM svAmI samantabhadrAcArya / zilAlekhoM tathA paravartI granthakAroMke granthoMmeM inakA pracura yazogAna kiyA gayA hai / akalaMkadevane inhe syAdvAdatIrthakA prabhAvaka aura syAdvAdamArgakA paripAlaka, vidyAnandane syAdvAdamArgAgraNI, vAdirAjane sarvajJapradarzaka, malayagirine Adya stutikAra tathA zilAlekhoMmeM vIra-zAsanakI sahasraguNI vRddhi karane vAlA, zratakevalisantAnonnAyaka, samastavidyAnidhi, zAstrakAra evaM kalikAlagaNadhara jaise vizeSaNoM dvArA ullekhita kiyA hai| samantabhadra kA samaya vastutaH dArzanika carcAoM, zAstrArthoM aura khaNDana-maNDanake jvArabhATekA samaya thaa| tattvavyavasthA aikiAntika kI jAne lagI aura pratyeka darzana ekAnta pakSakA AgrahI ho gyaa| jaina darzanake anekAntasiddhAntapara bhI ghAta-pratighAta hone lge| phalataH Arhata-paramparA RSabhAdi mahAvIrAnta tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita tattvavyavasthApaka syAdvAdako bhUlane lagI, aise samayapara svAmI samantabhadrane hI syAdvAdako ujAgara kiyA aura syAdvAdanyAyase una ekAntoMkA samanvaya karake anekAntatattvakI vyavasthA kii| ___ inakA vistRta paricaya aura samayAdikA nirNaya zraddheya paM0 jugalakizorajI mukhtArane apane 'svAmI samantabhadra' nAmaka itihAsa-granthameM diyA hai / vaha itanA pramANapUrNa, avikala aura zodhAtmaka hai ki usameM saMzodhana, parivartana yA parivardhanakI guJjAiza pratIta nahIM hotii| vaha Aja bhI bilakula nayA aura cintanapUrNa hai| vizeSa yaha hai ki samantabhadra usa samaya hue, jaba digambara paramparAmeM muniyoMmeM vanavAsa hI pracalita thA, caityavAsa nhiiN| jaisA ki unake svayaMbhastotragata zloka 128 tathA ratnakaraNDazrAvakAcArake padya 147 se prakaTa hai / isake sivAya kumArila (I0 650) aura dharmakIrti (635) ne samantabhadrakA khaNDana kiyA hai, ataH ve unase pUrvavartI haiN| AcArya vAdirAja (1025 I0) ke nyAyavinizciyavivaraNa (bhAga 1, pR0 439) gata ullekha ('uktaM svAmisamantabhadrastudupajIvinA bhaTTenA'pi') se spaSTa hai ki kumArilase samantabhadra pUrvavartI haiM / zodhake AdhArapara inakA samaya dUsaro-tIsarI zatAbdI anumAnita hotA hai / samantabhadra dvArA pratipAdita tattva-vyavasthA AcArya samantabhadrane pratipAdana kiyA ki tattva ( vastu ) anekAntarUpa hai-ekAntarUpa nahIM aura anekAnta virodhI do dharmoM sata-asata, zAzvata-azAzvata, eka-aneka, nitya-anitya Adi) ke yugalake Azrayase prakAzameM AnevAle vastugata sAta dharmokA samuccaya hai aura aise-aise ananta saptadharma-samucca virATa anekAntAtmaka tattvasAgara meM ananta laharoMkI taraha laharA rahe haiM aura isIse usameM ananta saptakoTiyA~ (saptabhaGgiyA~) bharI par3I haiM / hA~, dRSTAko sajaga aura samadRSTi hokara use dekhanA-jAnanA cAhie / use yaha dhyAtavya hai ki vaktA yA jJAtA vastuko jaba amuka eka koTise kahatA yA jAnatA hai to vastumeM vaha dharma 1. jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana, pR0 180 se 187 / 2. 3. yahI grantha, 'anusaMdhAnameM pUrvAgrahamukti Avazyaka : kucha prazna aura samAdhAna zIrSaka lekha / -418
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ amuka apekSAse rahatA huA bhI anya dharmokA niSedhaka nahIM hai / kevala vaha vivakSAvaza yA abhiprAyavaza mukhya aura anya dharma gauNa haiM / ise samajhane ke lie unhoMne pratyeka koTi ( bhaGga - vacanaprakAra ) ke sAtha 'syAt' nipAta-pada lagAne kI siphAriza kI aura 'syAt' kA artha 'kathaJcit' - kisI eka dRSTi - kisI eka apekSA batalAyA / sAtha hI unhoMne pratyeka koTikI nirNayAtmakatAko prakaTa karaneke lie pratyeka uttaravAkyake sAtha 'evakAra' padakA prayoga bhI nirdiSTa kiyA, jisase usa koTikI vAstavikatA pramANita ho, kAlpanikatA yA sAMvRtikatA nahIM / tattvapratipAdanakI ina sAta koTiyoM (vacana prakAroM) ko unhoMne eka nayA nAma bhI diyA / vaha nAma hai bhaGginI prakriyA - saptabhaGgI athavA saptabhaGga naya / samantabhadrakI vaha pariSkRta saptabhaGgI isa prakAra prastuta huI-- (1) syAt satrUpa hI tattva (vastu ) hai / (2) syAt asat rUpa hI tattva hai / (3) syAt ubhayarUpa hI tattva hai / ( 4 ) syAt anubhaya (avaktavya ) rUpa hI tattva hai / (5) syAt sad aura avaktavya rUpa hI tattva hai / (6) syAt asat aura avaktavyarUpa hI tattva hai / (7) syAt aura asat tathA avaktavyarUpa hI tattva hai / isa saptabhaGgI meM prathama bhaGga svadravya kSetra - kAla-bhAvakI apekSAse, dUsarA paradravya-kSetra kAla bhAvakI apekSAse, tIsarA donoMkI sammilita apekSAse, cauthA donoM (sattva asattva) ko eka sAtha kaha na sakanese, pA~cavA~ prathama-caturthake saMyogase, SaSTha dvitIya caturthake melase aura saptama tRtIya - caturthake mizrarUpase vivakSita hai / aura pratyeka bhaGgakA prayojana pRthak-pRthak hai / unakA yaha samasta pratipAdana AptamImAMsA meM ' hai / samantabhadrane sadasadvAdakI taraha advaita-dvaitavAda, nitya-anityavAda, AdimeM bhI isa saptabhaMgIko samAyojita karake dikhAyA hai tathA syAdvAdakI pratiSThA kI hai| isa taraha tattva vyavasthA ke lie unhoMne vicArakoMko eka svastha evaM nayI dRSTi (syAdvAda zailI) pradAnakara tatkAlIna vicAra-saMgharSako miTAne meM mahattvapUrNa yogadAna kiyA / darzana sambandhI upAdAnoM- pramANakA svarUpa, pramANake bheda, pramANakA viSaya, pramANakA phala, nayakA svarUpa, hetukA svarUpa, vAcya vAcakakA svarUpa AdikA unhoMne vizada pratipAdana kiyaa| isake lie unakI AptamImAMsA (devAgama) kA avalokana evaM AloDana karanA cAhie / AptamImAMsA ke atirikta svayambhUstotra aura yuktyanuzAsana bhI unakI aisI 'racanAe~ haiM, jinameM jaina darzana ke aneka anudghATita viSayoMkA udghATana huA hai aura unapara paryApta prakAza DAlA gayA hai / 1. samantabhadra, AptamI0 kA0 14, 15, 16, 21 / - 419 -
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya sAmantabhadrakA prabhavi kavInAM gamakAnAM ca vAdInAM vAgminAmapi / yazaH sAmantabhadrIya mUni cUDAmaNIyate / / avaTu-taTamaTati jhaTiti sphuTa - paTu vAcATa-dhUrjaTejihvA / vAdini samantabhadre sthitivati kA kathAnyeSAm || pUrvaM pATaliputra- madhyanagare bherI mayA tADitA pazcAnmAlava - sindhu-Thakka viSaye kAMcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam / / vandyo bhasmaka-bhasmasAtkRtipaTuH padmAvatIdevatAdattodAtta pada-svamantra-vacana - vyAhUta - candraprabhaH / AcAryassa samantabhadra-gaNabhRd yeneha kAle kalo jainaM vartma samantabhadramabhavadbhadraM samantAnmuhuH / / nagnATakoshaM malamalinatanurlAmbuze pANDupiNDaH puNDroDre zAkyabhikSuH dazapuranagare miSTabhojI parivrAT / vArANasyAmabhUvaM zazadharaghavalaH pANDurAMgastapasvI rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jaina-nirgranthavAdI / / AcAyoMhaM kavirahamahaM vAdirAT paNDitohaM daivajJohaM bhiSagahamahaM mAntrikastAntrikohaM / rAjannasyAM jaladhivalayAmekhalAyAmilAyAmAjJAsiddha: kimiti bahunA siddhasArasvatohaM // - 420 -
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa vivigha
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha 1. vihArako mahAn dena : tIrthaMkara mahAvIra aura indrabhUti 2. vidvAn aura samAja 3. hamAre sAMskRtika gauravakA pratIka : ahAra 4. AcArya zAntisAgarajIkA samAdhimaraNa 5. Adarza tapasvI AcArya namisAgara 6. pUjya varNI jI : mahattvapUrNa saMsmaraNa 7. pratibhA mUrti paM0 ToDaramala 8. zruta-paJcamI 9. jambU-jinASTakam 10. dazalakSaNa parva 11. kSamAvaNI : kSamA parva 12. vIranirvANa parva : dIpAvalI 13. mahAvIra-jayantI 14, zrI papaurAjI : jinamandiroMkA adbhuta samuccaya 15. pAvApura 16. zravaNabelagolA aura gommaTezvarakA mahAmastakAbhiSeka 17. rAjagRhakI yAtrA aura anubhava 18. kAzmIrakI yAtrA aura anubhava 19. bambaIkA pravAsa -421 -
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ vihArakI mahAn dena : tIrthaMkara mahAvIra aura indrabhUti vihArakI mahattA vihArakI mATI bar3I pAvana hai / usane saMskRtike nirmAtAoMko janma dekara apanA aura sAre bhAratakA ujjvala itihAsa nirmita kiyA hai| sAMskRtika cetanAko usane jagAyA hai| rAjanaitika dRSTise bhI bhAratake zAsakIya itihAsameM vihArakA nAma zIrSa aura smaraNIya rahegA / vihArane hI sarvaprathama gaNatantra (lokatantra)ko janma diyA aura rAjanItika krAnti kI / yadyapi vaizAlIkA vaha licchaviyoMkA gaNatantra Ajake bhAratIya gaNatantrako tulanAmeM bahuta choTA thaa| kintu cirakAlase cale Aye rAjatantrake mukAbale meM vaizAlI gaNatantrakI parikalpanA aura usakI sthApanA nizcaya hI bahuta bar3e sAhasapUrNa janavAdI kadama aura vihAriyoMkI asAdhAraNa sUjhabUjhakI bAta hai| sAMskRtika cetanAmeM jo kuNThA, vikRti aura jar3atA A gayI thI, use dUrakara usameM naye prANoMkA saMcAra karate hae use sarvajanopayogI banAnekA kArya bhI vihArane hI kiyA, jisakA prabhAva sAre bhAratapara pdd'aa| buddha kapilavastu (uttara pradeza) meM janme / para unakA kAryakSetra vihAra khAsakara vaizAlI, rAjagRha Adi hI rahA, jahA~ tIrthaMkara mahAvIra va anya dharmapracArakoMkI dhUma thii| mahAvIra aura gautama indrabhUti to vihArakI hI dena haiM, jinhoMne saMskRtimeM AyI kuNThA evaM jar3atAko dUra kiyA, use sa~vArA, nikhArA aura sarvodayI banAyA / prastuta nibandhameM hama ina donoMke mahAn vyaktitvoMke viSayameM hI vicAra kareMge aura unakI mahAn denoMkA dizA-nirdeza kareMge / tIrthaMkara mahAvIra tIrthakara mahAvIra jainadharmake caubIsa tIrthaMkaroMmeM antima aura caubIsaveM tIrthaMkara haiN| Ajase 2573 varSa pUrva vaizAlIke nikaTavartI kSatriyakuNDameM rAjA siddhArtha aura rAnI trizalA, jinakA dUsarA nAma priyakAriNI thA, kI kukSise caitra zuklA 13 ko inakA janma huA thaa| rAjA siddhArtha jJAtavaMzI kSatriya the aura kSatriyakuNDake zAsaka the| vaizAlI gaNatantrake adhyakSa (nAyaka) rAjA ceTakake sAtha inakA ghaniSTha evaM AtmIya sambandha thaa| unakI putrI trizalA inheM vivAhI thii| usa samaya vihAra aura bhAratako dhArmika sthiti bahuta hI dayanIya thii| dharmake nAmapara andhazraddhA, mUr3hatA aura hiMsAkA sarvatra bolabAlA thaa| pazubali aura narabalikI parAkASThA thii| aura yaha saba hotA thA use dharma mAnakara / mahAvIra vacapanase hI vivekI, prajJAvAna aura virakta svabhAvI the| unase samAjakI yaha sthiti nahIM dekhI gayI / use sudhArA jAya, yaha socakara bharI javAnImeM 30 varSakI vayameM hI ghara, rAjya aura saMsArase virakta hokara saMnyAsa le liyA-nirgrantha dIkSA le lii| 12 varSa taka jaMgaloMmeM, parvataguphAoMmeM aura vRkSakoTaroMmeM samAdhi lagAkara Atma-cintana kiyA tathA kaThora-se-kaThora anazanAdi tapoMkA AcaraNa kiyaa| yaha saba maunapUrvaka kiyaa| kabhI kisIke kucha pUchane aura uttara na milanepara unheM pAgala samajhA gyaa| kintu ve to nirantara Atma-cintanameM lIna rahate the| phalataH unheM logoM dvArA pahu~cAye gaye bahuta kaSTa bhI sahane par3e / unheM jaba kevalajJAna ho gayA aura yogya ziSya indrabhUti gautama pahu~ca gaye, taba unakA mauna TUTA aura lagAtAra tIsa varSa taka unake upadezoMkI dhArA pravAhita hii| unake pavitra upadezoM aura -423 -
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra-sampanna ucca jIvanakA tatkAlIna vAtAvaraNa evaM usa vAtAvaraNa meM rahanevAle logoMpara aisA asAdhAraNa prabhAva par3A, jo bhAratake dhArmika itihAsameM ullekhanIya rahegA / bhAratIya saMskRtimeM Agata kuNThA aura jar3atA ko dUra karane ke lie unheM bhAgIrathI prayatna karanA par3A / pazubalikA bar3A jora thA / sthAna-sthAna para yajJoMkI mahimA (abhyudaya, svargaphala, strI- putra dhanAdikA lAbha ) batalAkara unakA Ayojana kiyA jAtA thA / yajJa meM mRta pazuko svargalAbha hotA hai aura jo aise yajJa karAte haiM unheM bhI svarga milatA hai / aisI viDambanA sarvatra thI / mahAvIrane ina sabakA virodhakara himmatakA kArya kiyaa| unhoMne ahiMsAkA zaMkhanAda phU~kA, jise prabuddhavargane hI nahIM, kaTTara virodhiyoMne bhI sunA aura usakA lohA mAnA / indrabhUti aura unake sahasroM anugAmI apane virodhabhAvako bhUlakara ahiMsA ke pujArI ho gaye aura pazubalikA unhoMne svayaM virodha kiyA / vaidika yajJoMmeM honevAlI apAra hiMsApara mahAvIrakI ahiMsaka vicAra-dhArAkA adbhuta, jAdU jaisA, asara huA / mahAvIrane manuSyakI bhI balikA niSedha kiyA tathA mAMsabhakSaNako nindya evaM niSiddha batalAyA / mAMsa bhakSaNa karanepara ahiMsAkA pAlana sambhava nahIM hai / pratIta hotA hai ki usa samaya yajJoMmeM huta pazuoM yA manuSyakI balise utpanna mAMsako dharma - vihita evaM zAstrAnumodita mAnakara bhakSaNa kiyA jAtA thA aura vedavAkyoM se usakA samarthana kiyA jAtA thaa| mahAdIrane ise dRr3hatApUrvaka bhUla aura ajJAnatA batalAyI / dUsare jIvoMko duHkha dekara evaM unheM mArakara unake mAMsako khAnese dharma kadApi nahIM ho sakatA / dharma to AtmavikAroM (kAma-krodhAdi) kA jItanA, indriyoMko vazameM karanA, jIvoM para dayA karanA, dAna denA aura Atmacintana karanA hai / dharma vaha prakAza hai, jo apane AtmAke bhItarase hI prakaTa hotA hai tathA bhItara aura bAhara ke andhereko miTAtA huA abhaya pradAna karatA hai / hiMsA andhakAra hai aura vaha avivekase hotI hai / vicAra aura AcAra meM loga jitane adhika apramatta sAvadhAna-vivekavAn hoMge utanI hI adhika ahiMsA, nirbhayatA aura samyak buddhi AyegI / mahAvIrane pUrNa ahiMsAkI prApti tabhI batalAyI, jaba mana, vANI aura kriyA ina tInoMko apramatta rakhA jAye / isIse unhoMne spaSTa kahA hai ki 'pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA' (ta0 sU0 6-11) arthAt kaSAyake kAraNa apane yA dUsare jIvoMke prANoMko ghAta karanA hiMsA hai / isase pratIta hotA haiki mahAvIrakI dRSTi bahuta vizAla aura gambhIra thI / ve sRSTike pratyeka prANI ko apane samAna mAnate the aura isI se ve 'samabhAva' kA sadaiva upadeza dete the / unhoMne sabase pahale jo AtmakalyANakI ora kadama uThAyA aura usake lie nirantara sAdhanA ko usIkA pariNAma thA ki unheM pUrNa jJAna, pUrNa darzana, pUrNa bala aura pUrNa sukha prApta ho gayA thaa| tatpazcAt unhoMne 30 varSa taka vihAra karake janakalyANa kiyA / isa avadhi meM unhoMne jo upadeza diye ve prANI mAtrake kalyANakArI the / unake upadezoMkA carama lakSya jIvakI mukti - karmabandhanase chuTakArA pAnA thA aura samasta duHkhoMse mukta honA thA / apane AcaraNako svaccha evaM ucca banAne ke lie ahiMsAkA pAlana tathA apane mana evaM vicAroMko zuddha aura nirmala banAne ke lie sarva samabhAvarUpa 'anekAntAtmaka' dRSTikoNake apanAnepara unhoMne bala diyA / sAtha hI hitamita vANIke prayogake lie 'syAdvAda' para bhI jora diyaa| mahAvIrake ina upadezoMkA sthAyI prabhAva par3A, jinakI sazakta evaM jIvanta paramparA Aja bhI vidyamAna hai / unake upadezoMkA vizAla vAGmaya prAkRta, apabhraMza, saMskRta, tamila, telugu, mahA rASTrI, gujarAtI Adi bhASAoM meM nibaddha dezake vibhinna zAstra - bhaMDAroMmeM samupalabdha hai | rAjakumAra vidyuccara, cauryakAryameM atyanta kuzala, aMjana cora jaise sahasroM vyaktiyoMne - 424 -
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ unake upadezoMse AtmoddhAra kiyA, candanA jaisI saikar3oM nAriyoMne, jo samAjase cyuta evaM bahiSkRta thIM, mahAvIrakI zItala chAyA pAkara zreSThatA evaM pUjyatA ko prApta kiyaa| kutte jaisI nindya paryAya meM janme pazuyonike jIvoMne bhI unakI dezanAse lAbha liyaa| prathamAnuyoga aura zrAvakAcArake granthoMmeM aise saikar3oM udAharaNa haiM, jinase spaSTatayA mahAvIrake dharmakI udAratA evaM vizAlatA avagata hotI hai / tAtparya yaha ki tatkAlIna bar3e-se-bar3e aura choTe-se-choTe sabhIko adhikAra thA ki ve mahAvIrake upadezoMko suneM, grahaNa kareM aura unapara calakara AtmakalyANa kreN| caturvidha saMghakA gaThana mahAvIrane samAjakA gaThana vilkula naye DhaMgase kiyaa| unhoMne use cAra vargoMmeM gaThita kiyA / ve cAra varga haiM-1 zrAvaka, 2 zrAvikA, 3 sAdhu ( muni ) aura 4 sAdhvI ( AryikA ) / pratyeka vargakA saMcAlana karane ke lie eka eka vargapramukha bhI banAyA, jisakA dAyitva usa vargakI abhivRddhi, samunnati aura usakA saMcAlana thA / phalataH unakI saMghavyavasthA bar3I sugaThita DhaMgase calatI thI aura Ajataka vaha calI A rahI hai / tatkAlIna anya dharma-pracArakoMne bhI unakI isa saMgha-vyavasthAse lAbha liyA thaa| buddhane ArambhameM striyoMko dIkSA denA niSiddha kara diyA thaa| kintu NiggaMthanAtaputta mahAvIra kI saMghavyavasthAkA Anandane jaba buddha ke samakSa udAharaNa prastuta kiyA aura striyoMko bhI dIkSA dene para jora diyA to baddhane unheM bhI dIkSita karanA Arambha kara diyA thA tathA unake saMghakI saMghaTanA kI thii| antameM mahAvIrane madhyamA pAvAse mukti-lAbha liyA / gautama indrabhUti indrabhUti usa samayake mahAn paMDita aura vaidika vidvAn the| jaina sAhityameM jo aura jaisA ullekha inake viSayameM kiyA gayA hai usase inake mahAna vyaktitvakA paricaya milatA hai / __ AcArya yativRSabha (vikramakI 5vIM zatI ) ke ullekhAnusAra indrabhUti nirmala gautama gotrameM paidA hae the aura ve cAroM vedoMke pAragAmI tathA vizaddha zolake dhAraka the| dhavalA aura jayadhavalA TIkAoMke racayitA AcArya vIrasena ( vikramakI 9vIM zatI) ke anusAra indrabhUti kSAyopazamika cAra nirmala jJAnoMse sampanna the / varNase brAhmaNa the, gautamagotrI the, sampUrNa duzrutiyoMke pAraMgata the aura jIva-ajIva viSayaka sandeha ko lekara vardhamAna tIrthaMkarake pAdamUlameM pahuMce the| vIrasenane indrabhUtike paricaya-viSayaka eka prAcIna gAthA bhI uddhRta kI hai| gAthAmeM pUrvokta paricaya hI nibaddha hai / itanA usameM vizeSa kahA gayA hai ki ve brAhmaNottama the / 1. vimale godamagotte jAdeNaM iMdabhUdiNAmeNaM / cauvedapArageNaM sisseNa visuddhasIleNa / / -ti0 50 1-78 ".."khaovasama-jaNida-cauramala-buddhi-saMpaNNeNa bamhaNeNa godamagottaNa sayala-dussudi-pAraeNa jIvAjIvavisaya-saMdeha-viNAsaNaTThamuvagaya-vaDDhamANa-pAda-mUleNa iMdabhUdiNAvahArido / ___ -dhava0 pu0 1, pR0 64 3. gottaNa godamo vippo cAuvveya-saDaMga vi / ___NAmeNa iMdabhUti tti solavaM bahmaNuttamo // -vahI, pu0 1, pR0 65 -425
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasenake ziSya aura AdipurANake kartA AcArya jinasena' ( vikrama kI 9vIM zatI ) ne 'indrabhUti' aura 'gautama' padoMkI vyutpatti bhI dikhAI hai| batalAyA hai ki indrane Akara unakI pUjA kI thI, isase ve 'indrabhUti' aura gau-sarvajJabhAratIko unhoMne jAnA-par3hA, isase ve gautama kahe gaye / jaina sAhityake anya srotoMse bhI avagata hotA hai ki Arya somilane madhyamA pAvAmeM jo mahan yajJa Ayojita kiyA thA, usakA netRtva indrabhUti gautamake hAthameM thaa| isa yajJameM bar3e-bar3e diggaja vidvAn ziSya-parivAra sahita AmaMtrita the / isase yaha prakaTa hai ki indrabhUti niHsandeha prakANDa vaidika vidvAn the aura unakA apratima prabhAva thaa| kintu Azcarya hai ki itane mahAn prabhAvazAlI vaidika vidvAnkA vaidika sAhityameM na ullekha milatA hai aura na paricaya / isakA ekamAtra kAraNa yahI pratIta hotA hai ki indrabhUti tIrthaMkara mahAvIrake ziSya ho gaye the aura vaidika vicAra-dhArAkA unhoMne parityAga kara diyA thaa| aisI sthati meM unakA vaidika sAhityameM koI ullekha evaM paricaya na mile, to koI Azcarya nahIM hai / mahAvIrakA ziSyatva jaina sAhityake ullekhoMse vidita hai ki tIrthaMkara mahAvIrako kaivalya prApta ho jAnepara bhI 65 dina taka unakA upadeza nahIM huaa| isakA kAraNa thA unake avyartha upadezoMko saMkalana-avadhAraNa karanekI yogyatA rakhanevAle asAmAnya vyaktikA abhAva / indrane apane viziSTa jJAnase jJAta kiyA ki tIrthakara mahAvIrakI vANIko avadhAraNa karanekI kSamatA indrabhUtimeM hai| para vaha vaidika hai aura mahAbhimAnI hai / indrane vipra-vaTukA svayaM veza banAyA aura indrabhUtike caraNa-sAnnidhya meM phuNcaa| usa samaya indrabhUti apane 500 ziSyoMse ghire hue the aura vedAdhyayanAdhyApanameM rata the / vipravaTu bezadhArI indra praNAma karake indrabhUtise bolA-gurudeva, maiM bahuta bar3I jijJAsA lekara Apake pAdamUlameM AyA hU~ / AzA hai Apa merI jijJAsA pUrI kareMge aura mujhe nirAza nahIM lauTanA pdd'egaa| indrake vinamra nivedana para indrabhUtine tvarita dhyAna diyA aura kahA ki vaTo! apanI jijJAsA vyakta kro| maiM usakI pUrti karU~gA / indrane nimna gAthA par3hakara usakA artha spaSTa karanekA anurodha kiyA paMceva asthikAyA chajjIva-NiyAyA mahavvayA paMca / aTTa ya pavayaNamAdA saheuo baMdha-mokkho ya / -dhavalA, pu0 9, pR0 129 meM uddhRta / indrabhUti isa gAthAkA artha aura usameM nirUpita pAribhASika viSayoMko bahata socanepara bhI samajha na ske| taba ve vaTuse bole-ki yaha gAthA tumane kisase par3hI aura kisa granthakI hai ? brAhmaNa vaTuveSadhArI indrane kahA gurudeva ! ukta gAthA jinase par3hI hai ve vipulagiripara maunAvasthita haiM aura kaba taka mauna raheMge, kahA nahIM jA sktaa| ataeva zrIcaraNoMmeM usakA artha avagata karaneke lie upasthita huA huuN| 1. (ka) indreNa prApta pUddhirindrabhUtistvamiSyate / (kha) gautamA gauH prakRSTA syAt sA ca srvjnybhaartii| tAM vetsi tAmadhISTe ca tvamato gautamo mataH // -A0 pu0 2 / 52-54 2. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, khaNDa 1, pari0 7, pR0 185
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ para indrabhUti usakA artha batAne meM asamartha the / isa asamarthatAko prakaTa karanA bhI unake svAbhimAna aura ttAke pratikUla thaa| phalataH ve brAhmaNavaTuvezadhArI indrake sAtha unake guruse zAstrArtha karane kI icchAse cala diye aura pIche-pIche unake ziSya bhI cala pdd'e| mahAvIra vipulagiripara eka sabhA sthalameM U~ce Asanapara virAjamAna the / sabhAsthala (samavasaraNa)ke samakSa mAnastambha thaa| indrabhUtine jyoM hI sabhAsthalameM praveza kiyA tyoM hI mAnastambhake dekhate hI unakA ahaMkAra dUra ho gayA aura sArA jJAna nirmala ho gyaa| unake ahaMkAra-janya sAre vicAra badala gaye aura nirmala-citta ho gaye / samyaktvako prApti honemeM unheM dera na lgii| mahAvIrake pAdamUlameM unakA ziSyatva grahaNakara nirgrantha-dIkSA le lI aura unake prathama gaNadhara (paTTa ziSya) ho gaye tathA cAra jJAna (mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya) evaM utkRSTa saMyamake dhAraka ve kucha kSaNoMmeM bana gye| ise pariNAmoMkI vicitratA hI samajhanA caahie| isa taraha indrabhUti mahAvIrake aise mahAn prabhAvazAlI prathama ziSya haiM, jinake dvArA unake 30 varSa vyApI upadeza dvAdazAMga zrutake rUpameM nibaddha kiye gaye / antameM indrabhatine apanA samagra zrata-mahAvIrake dasare ziSya evaM apane uttarAdhikArI sudharma svAmIko dekara 12 varSa taka kevalI rahakara nirvANa-lAbha liyA / RAAND 34 -427
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvAn aura samAja vidvAn samAjakA eka viziSTa aGga hai| zarIrameM jo sthAna zira (uttamAGga) kA hai vahI samAja meM vidvAn (jJAnavAn) kA hai| yadi zarIrameM zira na ho yA rugNa ho to zarIra zarIra na rahakara dhar3a ho jAyegA yA usase sArthaka jIvana-kriyA nahIM ho skegii| sAre zarIrakI zobhA bhI zirase hI hai / ataH zira aura usake upAGgoM-A~kha, kAna, nAka AdikI rakSA evaM cintA sadA kI jAtI hai| vidvAn samAjake dharma, darzana, itihAsa aura zratakA nirmANa evaM saMrakSaNa karake use tathA usakI saMskRtiko saprANa rakhatA hai| yadi vidvAna na ho yA vaha cintAgrasta ho to svastha samAja aura usakI ucca saMskRtikI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI hai| para durbhAgyase isa tathyako samajhA nahIM jaataa| yahI kAraNa hai ki samAjameM vidvAnkI sthiti cintanIya aura dayanIya hai| kisI vidyAlaya yA pAThazAlAke lie vidvAnako AvazyakatA honepara usase vyavasAyakI manovatti se bAta kI jAtI hai| saMsthA-saMcAlaka use kama-se-kama dekara adhika-se-adhika kAma lenA cAhatA hai / kucha mahIne pUrva eka saMsthA-saMcAlaka mahAnubhAvane hameM vidvAna ke lie usakI vAMchanIya yogyatAoMkA ullekha karate hae likhA / hamane unheM uttara diyA ki yadi ukta yogyatAsampanna vidvAnake liye kama-se-kama tInasau rupae mAsika diyA jA sake to vidvAn bheja deNge| parantu unhoMne tInasau rupae mAsika denA svIkAra nahIM kiyA / phalataH vahI vidvAn chahasau rupae mAsikapara anyatra calA gyaa| kahA jAtA hai ki vidvAn nahIM milate / vicAraNIya hai ki jo kisI dhArmika zikSaNasaMsthAmeM daza varSa dharma-darzanakA zikSaNa lekara vidvAna bane aura bAdameM use usakI zruta-sevAke upalakSyameM sau-Der3hasau rupae mAsika sevA-pArizramika diyA jAya to vaha Ajake samayameM usase kaise nirvAha kregaa| kAza ! vaha sadgRhastha ho aura do-cAra bAla-bacce hoM, to vaha zruta-sevA kara sakegA yA Arthika cintAmeM hI ghulatA rahegA ! ataH Aja hameM isa mahattvapUrNa praznapara gambhIratAse vicArakara zruta-sevakoMkI paramparAko hara prayatnase jIvita rakhanA hai| yadi hamane isakI upekSA kI to agale daza varSa meM ye TimaTimAte dIpaka bhI bujha jAveMge aura isa dizAmeM koI bhI AnA pasanda nahIM karegA, jabaki laukika vidyAke kSetrameM vividha mArgoMmeM pravezakara bharapUra Arthika lAbha hogaa| isase saMskRtiko jo kSati hogI usakI kaspanA bhI nahIM kI jA sktii| vidvAnkA dAyitva vidvAnako yaha sadA dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki vaha samAjase alaga nahIM hai-vaha usakA hI abhinna aGga hai| binA zirake jaise zarIra saMjJAhIna dhaDa kahA jAtA hai usI prakAra binA dhaDake zira bhI cetanAzUnya hokara apanA astitva kho detA hai| ataH donoMkA abhinnatva hI jIvana-kriyAkA sampAdaka hai / ThIka isI prakAra binA vidvAnke samAja aura binA samAjake vidvAn bhI apanA astitva nahIM rakha sakate haiN| phira samAjameM usane janma liyA hai usake prati usakA kRtajJabhAvase bahuta bar3A kartavya hai, jisakI upekSA nahIM kI jA sakatI aura na use bhulAyA hI jA sakatA hai / saMskRti, dharma, darzana aura sAhityake saMrakSaNakA jisa taraha samAjakA paramAvazyaka kartavya hai usI taraha vidvAnakA bhI unake saMrakSaNakA parama dAyitva hai / isa satyako hameM nahIM bhUlanA hai| hamapara usa zreSTha paramparAko Age bar3hAnekA uttaradAyitva hai, jisa paramparA -428 -
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryoM ke bAda AcAryakalpa paNDitapravara ToDaramallajI, paNDita jayacandajI, guru gopAladAsajI, varNI gaNezaprasAdajI jaise vidvadratnoMne jIvanavyApI kaSToM ko sahate hue tyAgavRttike sAtha hama taka pahu~cAyA hai / binA tyAgake zrutasevA kI hI nahIM jA sakasI hai / hamArA vizvAsa hai ki zrutasevAkA lakSya aura usakI ora pravRtti rahanepara vidvAn dhanI na bana sake, to bhUkhA bhI nahIM raha sktaa| jo zruta kevalajJAna pradAtA aura paramAtmapada-dAtA hai usake upAsaka Arthika kaSTase sadA grasta nahIM raha sakate / sArasvatakA dhyeya svAmI samantabhadrake zabdoM meM 'lokameM vyApta jar3atA aura mUr3hatAko dUrakara jinazAsanakA prakAza karanA' hai / bhautika upalabdhiyA~ to use anAyAsa prApta hoMgI / sarasvatIkA upAsaka yoM aparigrahameM hI sarasvatIkI adhika sevA karatA aura Ananda upalabdha karatA hai / samasyAe~ yoM to jIvana hI samasyAoMse ghirA huA hai / koI-na-koI samasyA jIvanameM khar3I milatI hai / kintu dhora aura vRddhimAn una samasyAoM para kAbU pA letA | Aja dezake sAmane kitanI samasyAe~ haiM / para rASTranetA unheM dera-sabera hala kara lete haiM / hamArI samAja meM bhI aneka samasyAe~ haiM / unameM tIrthakSetroMkI samasyA pramukha hai / yadi digambara aura zvetAmbara donoM samAjeM jo bhagavAn mahAvIra aura unase pUrvavartI RSabhAdi teIsa tIrthaMkaroMkI upAsikA haiM, AgAmI bhagavAn mahAvIrake 2500 veM nirvANotsava ke upalakSya meM samAnatA ke AdhArapara tIrthakSetroMkI samasyAko sulajhA leM, to donoM meM ghRNA aura bhayakA bhAva dUra hokara pArasparika sauhArda sambhava hai aura usa dazA meM tIrthoMkA vikAsa tathA samRddhikI bhI sambhAvanA hai, jahA~ vizvake loga bhArata bhramaNapara Anepara jA sakate haiM aura vizvako unakA paricaya de sakate haiM / yahA~ hameM mukhyatayA vidvAnoMkI samasyAoMkA ullekha abhISTa hai / unakI samasyAeM sAmpattika yA AdhikArika nahIM haiM / ve kevala vaicArika haiM / tIna dazaka pUrva dassA-pUjAdhikAra, antarjAtIya vijAtIyavivAha jaisI samasyAe~ thIM, jo samaya ke sAtha hala hotI gayI haiM / dassAoMko samAnarUpase mandiroM meM pUjAkA adhikAra mila gayA hai / antarjAtIya aura vijAtIya vivAha bhI, jo zAstra sammata haiM aura anAryapravRtti nahIM haiM, hone lage haiM aura jinapara aba koI roka nahIM rahI / svAmI satyabhakta (paM0 darabArIlAlajI) vardhA dvArAkI gayI jainadharmake sarvajJatAdi siddhAntoMkI mImAMsA bhI di0 jainasaMgha dvArA prakAzita 'virodha- parihAra' jaise granthoMke dvArA uttarita ho cukI hai| DAkTara hIrAlAlajI dvArA uThAye gaye prazna bhI 'anekAnta' (mAsika) Adi dvArA samAhita kiye gaye haiM / hameM svargIya paM0 devakInandanajI siddhAntazAstrI dvArA sunAye gaye usa yugakI yAda AtI hai jaba guru gopAladAsajIko samAjake bhItara aura bAhara jAnalevA jabardasta Takkara lenA par3atI thI, jise ve bar3I nirbhayatA aura jJAnavaibhavase lete the / usa samaya saMkIrNatA aura ajJAnane samAjako tathA ghRNA aura asahanazIlatAne AryasamAjako balAt jakar3a rakhA thaa| gurujIne donoM morcoMpara zAnadAra vijaya prApta kI thI / zAstrArtha-saMgha ambAlAkA, jo aba di0 jaina saMgha mathurAke nAmase prasiddha hai, udaya saMkIrNatA, ajJAna, ghRNA, asahanazIlatA jaisI kuNThAoM ke sAtha saMgharSa karane ke lie hI huA thA aura isa dizA meM usane mahattvapUrNa kArya kiyA hai / vedavidyA - vizArada paM0 maMgalasenajI ambAlA, vicakSaNa- medhAvI paM0 rAjendrakumArajI nyAyatIrtha jaise samartha - 429 -
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvAn-senAniyoMne AryasamAjake sAtha zAstrArtha karake jainadharmake siddhAntoMkI rakSA hI nahIM kI, svAmI karmAnandajI jaise AryasamAjI mahAzAstrArthI vidvAnkI AsthAko jainadharmameM pariNata bhI kiyA thaa| Aja bhI kucha saiddhAntika matabhedako samasyAe~ haiM, jinakA honA asvAbhAvika nahIM hai / AcAryotakameM saiddhAntika matabheda rahA hai| AcArya vIrasenane aise aneka AcArya-matabhedoMkA dhavalAmeM samullekha kiyA hai / kintu durbhAgyase Aja kucha khicAva pAyA jAtA hai / vaha nahIM honA cAhie / vANI aura lekhanI donoMmeM saMyama vAMchanIya hai| vItarAgakathAmeM asaMyamakA sthAna to hai hI nhiiN| jaba hama apanI zAstra-sammata bAtako dUsareke galemeM utAranekA prayAsa kareM to Agraha aura Agrahase cipaTe roSa, ahaMkAra evaM asadbhAvase mukta hokara hI usako carcA kreN| donoM pakSa syAdvAdI haiN| unheM nirapekSa Agraha to honA hI nahIM cAhie / yaha gaurava aura prasannatAkI bAta hai ki ye donoM pakSa vidvatpariSadameM samAhita haiM aura donoM hI usakA samAdara karate haiN| hamArA unase namra nivedana hai ki ve vidvatpariSadakA jisaprakAra gaurava rakhakara Adara karate haiM usI prakAra ve samagra zrutakI upAdeyatAkA bhI gauravake sAtha sammAna kreN| zruta cAra anuyogoM-prathamAnuyoga, dravyAnuyoga, karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga-meM vibhakta hai| samantabhadrasvAmIne inakA samAnarUpameM vivecana kiyA hai aura cAroMkI AsthA-bhaktiko samyagjJAnakA tathA samyagjJAnako maktikA kAraNa batalAyA hai| aisI sthitimeM anayogavizeSapara bala dekara dusare anayogoMkI upekSA yA anAdeyatA nahIM hI honI caahie| yaha bAta alaga hai ki amuka anuyogako apekSAse vivecana karanepara usakI pradhAnatA ho jAya aura anyakI apradhAnatA / para unakI upekSA na kI jAya-vivecanameM unhe bhI sthAna milanA cAhie / isIlie jJeyatattvako samajhaneke lie pramANake atirikta dravyAthika-paryAyAthika nayoM aura nikSepoMkA tathA upAdeyako grahaNa karaneke lie vyavahAra aura nizcaya nayoMkA AgamameM pratipAdana hai / prathamako darzana-zAstrakA aura dUsareko adhyAtmazAstrakA pratipAdana kahA gayA hai / maharSi kundakundane ina donoM zAstroMkA nirUpaNa kiyA hai| unake paMcAstikAya, aSTapAhuDa aura pravacanasAra mukhyataH darzanazAstrake grantha hai tathA niyamasAra evaM samayasAra adhyAtmazAstrake / dvAdazAMga zruta ina donoMkA samuccaya hai| darzanazAstra jahA~ sAdhana hai vahA~ adhyAtmazAstra sAdhya hai aura sAdhyakI upalabdhi binA sAdhana ke sambhava nhiiN| hA~, sAdhyake upalabdha ho jAnepara sAdhanakA parityAga yA gauNatA ho jAya, yaha alaga bAta hai| agnijJAna ho jAnepara dhUmajJAna anAvazyaka ho hI jAtA hai / para agnijJAnake lie dhamajJAnakI anivAryatA aparihArya hai| jainadharma vItarAga-vijJAna dharma hai, isameM jarA bhI sandeha nhiiN| kintu vaha apane isa nAmase lakSyanirdezabharakI abhivyakti karatA hai| usameM lakSya-prAptike upakaraNoMkA samAveza nahIM hai, aisA na kahA jA sakatA hai aura na mAnA jA sakatA hai| kisI granthakA nAma 'mokSazAstra' hai / vaha kevala mokSakA hI pratipAdaka nahIM hotaa| usameM usake virodhI-avirodhI sabhI Avazyaka jJeya aura upAdeya tattvoMkA vivecana hotA hai| svayaM 'samayasAra' meM zuddha AtmAkA pratipAdana karaneke lie granthakAra kundakundamahArAjane bandha, Asrava, saMbara, nirjarA AdikA bhI nirUpaNa kiyA hai| inhIM bandhAdikA vistRta evaM sUkSma vivecana 'SaTkhaNDAgama' meM AcArya bhUtabalI-puSpadantane aura 'kaSAyaprAbhRta' meM AcArya guNadharane kiyA hai / tathA inhIMke AdhArase gommaTasArAdi grantha race gaye haiN| dharmakA AdhAra mumukSa aura sadagRhastha donoM haiM tathA sadgRhasthoMke lie saMskRti aura tattvajJAna Avazyaka haiN| aura ina donoMko sthitike Nie vAGmaya, tIrtha, mandira, mUrtiyA~, kalA, purAtattva aura itihAsa anivArya haiM / inake vinA samAjako kalpanA aura samAjake binA dharmakI sthiti sambhava hI nhiiN| mumukSudharma bhI gRhasthadharmapara usI prakAra AdhArita hai jisa prakAra khambhoM para prAsAda nirbhara hai / mumukSuko mumukSutaka -430
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ paha~cAneke lie ArambhameM darzana-zAstrakA vimarza Avazyaka hai| usake vinA usakI nIMva majabUta nahIM ho sktii| yaha bhI hameM nahIM bhUlanA hai ki lakSyako samajhane aura pAne ke lie usakI ora dhyAna aura pravRtti rakhanA nitAnta Avazyaka hai| darzana-zAstrako to sahasroMbAra hI nahIM, koThi-koTi bAra bhI par3hA-sunA hai phira bhI lakSyako nahIM pA pAye / tAtparya yaha ki darzana-zAstra aura adhyAtma-zAstra donoMkA cintana jIvana-zuddhike lie paramAzvaka hai / inameM se ekakI bhI upekSA karanepara hamArI vahI kSati hogI, jise AcArya amRtacandrane nimna gAthAke uddharaNapUrvaka batalAyA hai jai jiNamayaM pavajjaha to mA vavahAra-Nicchae muyaha / ekkeNa viNA chijjai titthaM aNNeNa uNa tacca / / -AtmakhyAti, sa0 sA0, gA0 12 / 'yadi jina-zAsanakI sthiti cAhate ho, to vyavahAra aura nizcaya donoMko mata chor3o, kyoMki vyavahArake chor3a dene para dharmatIrthakA aura nizcayake chor3anese tattva (adhyAtma) kA vinAza ho jaayegaa|' yaha sArtha cetAvanI dhyAtavya hai / svAmI amRtacandrane ubhayanayake avirodhameM hI samayasArakI upalabdhikA nirdeza kiyA hai ubhayanayavirodhadhvaMsini syAtpadAGke jinavacasi ramante ye svayaM vAntamohAH / sapadi samayasAraM te paraM jyotirucca ranavamanayapakSAkSuNNamIkSanta eva // 4 // 'ubhayanayake virodhako dUra karanevAle 'syAt' padase aMkita jina-zAsanameM jo jJAnI svayaM niSTha hai ve anava-navIna nahIM, ekAnta pakSase akhaNDita aura atyanta utkRSTa jJAnasvarUpa samayasArako zIdhra dekha (pA) hI lete haiN|' amRtacandrase tInasau varSa pUrva bhaTTa akalaGkadevane RSabhako Adi lekara mahAvIra paryanta caubIsoM tIrthakaroMko dharmatIrthakartA aura syAdvAdI kahakara unheM vinamrabhAvase namaskAra kiyA tathA usase svAtmopalabdhiko abhilASA kI hai| jaisAki bhASaNake ArambhameM kiye gaye maGgalAcaraNase, jo unhIMke laghIyastrayakA maGgalazloka hai, spaSTa hai / isase hama sahaja hI jAna sakate haiM ki syAdvAda tIrthakara-vANI hai-unhIMkI vaha dena hai| vaha kisI AcArya yA vidvAnkA AviSkAra nahIM hai| vaha eka tathya aura satya hai, jise iMkArA nahIM jA sktaa| nizcayanayase AtmAkA pratipAdana karate samaya usa paradravyakA bhI vizleSaNa karanA Avazyaka hai, jisase use mukta karanA hai / yadi baddha paradravyakA vivecana, jo SaTkhaNDAgamAdi AgamagranthoMmeM upalabdha hai, na kiyA jAya aura kevala AtmAkA hI kathana kiyA jAya, to jaina-darzanake Atma-pratipAdanameM aura upaniSadoMke AtmapratipAdanameM koI antara nahIM rhegaa| eka bAra nyAyAlaGkAra paM0 vaMzIdharajIne kahA thA ki eka vedAntI vidvAnne gurujIse prazna kiyA thA ki Apake adhyAtmameM aura vedAntake adhyAtmameM koI antara nahIM hai ? gurujIne uttara diyA thA ki jaina darzanameM AtmAko sadA zuddha nahIM mAnA, saMsArAvasthAmeM azuddha aura muktAvasthAmeM zuddha donoM mAnA gayA hai| para vedAntameM use sadA zuddha svIkAra kiyA hai / jisa mAyAkI usapara chAyA hai vaha mithyA hai / lekina jaina darzana meM AtmA jisa pudgalase baddha, etAvatA azuddha hai vaha eka vAstavika dravya hai| isase saMyukta honese AtmAmeM vijAtIya pariNamana hotA hai / yaha vijAtIya pariNamana hI usakI azuddhi hai / isa azuddhikA jaina darzanameM -431
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ vistArase vivecana hai| usase mukta hone ke lie hI saMvara, nirjarA Adi tattvoMkA vivecana hai / tAtparya yaha ki jina-zAsana jaba svayaM syAdvAdamaya hai, to usameM pratipAdita AtmasvarUpa syAdvAdAtmaka honA hI cAhie / isa taraha donoM nayoMse tattvako samajhane aura pratipAdana karanese hI tattvopalabdhi evaM svAtmopalabdhi prApya hai| sAhityaka pravRttiyA~ aura upalabdhiyA~ Ajase pacAsa varSa pUrva jaina sAhitya sabako sulabha nahIM thaa| isakA kAraNa jo bhI rahA ho / yahA~ sAmpradAyikatAke unmAdane kama utpAta nahIM kiyaa| usane bahumUlya sahasroM granthoMkI holo khelI hai| unheM jalAkara pAnI garama kiyA gayA hai aura samudroM evaM tAlAboMmeM unheM DubA diyA gayA hai / sambhava hai ukta bhayase hamAre pUrvajoMne bace-khace vAGamayako nidhikI taraha chipAyA ho yA dUsaroMke hAtha par3anepara avinayakA unheM bhaya rahA ho / prakAzanake sAdhana upalabdha honepara sambhavataH usI bhayake kAraNa unhoMne chApekA bhI virodha kiyA jAna par3atA hai| parantu yugake sAtha calanA bhI Avazyaka hotA hai| ataeva kitane hI dUradarzI samAjasevakoMne usa virodhakA sAmanA karake bhI grantha-prakAzanakA kArya kiyaa| phalataH Aja jaina vAGmayake hajAroM grantha prakAzameM A gaye haiN| SaTkhaNDAgama, kaSAyaprAbhRta, dhavalA-jayadhavalAdi TIkAe~ jaise siddhAnta-grantha bhI chapa gaye haiM aura janasAmAnya bhI unase jJAnalAbha le rahA hai / isa dizA meM zrImantaseTha zitAvarAya lakSmIcandra jaina-sAhityoddhAraka-phanDadvArA DAkTara hIrAlAlajI, unake sahayogI paM0 phUlacandrajI zAstrI, paM0 hIrAlAlajI zAstrI aura paM0 bAlacandrajI zAstrIke sampAdana-anuvAdAdike sAtha SaT khaNDAgamake 16 bhAgoMkA prakAzana ullekhanIya hai / seTha mANikacandra jaina granthamAlAse svargIya paM0 nAthUrAmajI premIne kitane hI vAGmayakA prakAzana kara uddhAra kiyA hai| jIvarAja-granthamAlAse DAkTara e0 ena0 upAdhye evaM paM0 bAlacandrajI zAstrIne tiloyapaNNattI Adi aneka granthoMko prakAzita karAyA hai / sva0 paM0 jugalakizora mukhtArake vIra-sevA-mandira dillI aura vIra-sevA-mandira-TrasTa vArANasIse kaI mahattvake grantha prakaTa hue hai| zrI gaNezaprasAdavarNI-granthamAlAkA yogadAna bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai| jisa prakAzana-saMsthAse sarvAdhika jaina vAGmayakA prakAzana huA, vaha hai bhAratIya jJAnapIThakImUrtidevI grantha maalaa| isa granthamAlAse siddhivinizcaya jaise aneka durlabha grantha sAmane Aye haiM aura A rahe haiM / isakA zreya jahA~ sva0 paM0 mahendrakumArajI, paM0 kailAzacandrajI, paM0 phUlacandrajI, paM0 hIrAlAlajI Adi ucca vidvAnoMko prApta hai vahA~ jJAnapIThake saMsthApaka sAhU zAntiprasAdajI aura adhyakSA zrImatI ramArAnIjIko bhI hai| ullekhya hai ki zrIjinendravarNIdvArA saMkalita-sampAdita jainendra-siddhAnta koSa (2 bhAga) kA prakAzana bhI svAgatayogya hai| isa prakAra pichale pacAsa varSoM meM sAhityika pravRttiyA~ uttarottara bar3hatI gayI hai, jisake phalasvarUpa bahuta-sA jaina vAGmaya sulabha evaM upalabdha ho sakA hai| sva0 DaoN0 nemicandrajI zAstrIne vidyAdAna aura sAhitya-sajanameM jo asAdhAraNa yogadAna kiyA hai vaha muktakaNThase stutya hai| lagabhaga Der3ha darjana zodhArthI vidvAna Apake nirdezanameM jaina vidyAke vibhinna aGgoMpara pI-eca0 DI0 kara cuke haiM aura lagAtAra krama jArI hai| bhAratIya jyotiSa, lokavijaya-yantra AdipurANameM pratipAdita bhArata, saMskRta-kAvyake vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna jaise aneka grantha-ratna ApakI ratnagarbhA sarasvatIne prasUta kiye haiM / paNDita pannAlAla jI sAhityAcAryako bhAratIne to bhAratake prathama nAgarika sarvocca padAsIna rASTrapati zrI varAha veMkaTagiri takako prabhAvita kara unheM rASTrapati-sammAna dilAyA aura bhAratIya vAGmayako samRddha banAyA hai / AdipurANa, harivazapurANa, padma purANa, uttarapurANa, gadya cintAmaNi, jIvandharacampa, purudevacampU, tattvArthasAra, samayasAra, ratnakaraNDakazrAvakAcAra Adi ardhazatI grantha-rAzi Apake dvArA anUdita evaM sampAdita huI hai / DA0 devendrakumArajI rAyapurakA 'apabhraMza bhASA aura sAhityakI zodhapravRttiyA~, DA0 hIrAlAlajI jainakA 'NAyakumAracariu', DA0 e0 ena0 upAdhyekA gItavItarAga, paM0
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ kailAzacandrajI zAstrIkA 'nayacakra', paM0 amatalAlajI zAstrIkA 'candraprabhacarita', DA0 kasturacandrajI kAsalIvAlakA 'rAjasthAnake jaina santa : kRtitva aura vyaktitva', zrI zrIcandrajI jaina ujjanakA 'jaina kathAnakoMkA sAMskRtika adhyayana' Adi navya-bhavya racanAoMne jainavAGmayake bhaNDArakI abhivRddhi kI hai / jaina zikSaNa-saMsthAe~ Ajase pacAsa varSa pUrva ekAdha hI zikSaNa-saMsthA thii| guru gopAladAsajI varaiyA aura pUjya zrIgaNezaprasAdajI varNIke dhArAvAhI prayatnoMse sau-se bhI adhika zikSaNa-saMsthAoMkI sthApanA huii| morenA vidyAlaya aura kAzIkA syAdvAda-mahAvidyAlaya unhIM meMse haiN| morenAse jahA~ ArambhameM siddhAntake ucca vidvAna taiyAra hae vahA~ kAzIse nyAya, sAhitya, dharma aura vyAkaraNake jJAtA to hue hI, aMgrejIke bhI vidvAna nikale haiN| yaha garva kI bAta hai ki Aja samAjameM jo bahusaMkhyaka ucca vidvAn haiM ve isI vidyAlayakI dena hai / vastutaH isakA zreya prAcArya guruvarya paM0 kailAzacandrajI zAstrIko hai, jo vidyAlayake paryAyavAcI mAne jAte haiN| sAgarake gaNezavidyAlayakI bhI samAjako kama dena nahIM hai| isane saikar3oM bujhate dIpakoMmeM tela aura battI dekara unheM prajvalita kiyA hai| para Aja ye zikSaNa-saMsthAe~ prANahIna-sI ho rahI haiN| isakA kAraNa mukhyatayA Arthika hai| yahA~se nikale vidvAnoMkI khapata samAjameM aba nahIM-ke-barAbara hai aura hai bhI to unheM zrutasevAkA puraskAra alpa diyA jAtA hai / ataH chAtra, aba samAjake bAjArameM unakI khapata kama honese, dUsare bAjAroMko TaTolane lage haiM aura unameM unakA mAla U~ce dAmoMpara uThane lagA hai| isase vidvAnoMkA hrAsa hone lagA hai| phalataH samAja aura saMskRtiko jo kSati pahu~cegI, usakI kalpanA nahIM kI jA sktii| ataH samAjake netAoMko isa dizAmeM gambhIratAse vicAra karanA caahie| yadi tatparatAse turanta vicAra na huA to nizcaya hI hamArI hajAroM varSoMkI saMskRti aura tattvajJAnakI rakSAke lie saMkaTakI sthiti A sakatI hai| vidvatpariSadkA bhAvI kAryakrama vidvatpariSadke sAdhana sImita haiM aura usake cAlaka apane-apane sthAnoMpara rahakara dUsarI sevAoM meM saMlagna haiN| una Avazyaka sevAoMse bace samaya aura zaktikA hI utsarga ve samAja, sAhitya aura saMgaThanameM karate haiM / ataH hameM apanI paridhike bhItara AgAmI kAryakrama taya karanA cAhie / hamArA vicAra hai ki pariSadko nimna tIna kArya hAthameM lekara unhe saphala banAnA cAhie / 1. jaina vidyA-phaNDakI sthaapnaa| 2. bhagavAna mahAvIrakI 2500vIM nirvANazatIpara seminAra 3. grantha-prakAzana / 1. pUjya varNIjIke sAbhApatyameM san 1948 meM pariSadne eka kendrIya chAtravRtti-phaNDa sthApita karanekA prastAva kiyA thA, jahA~ taka hameM jJAta hai, isa prastAvako kriyAtmaka rUpa nahIM mila sakA hai / Aja isa prakArake phaNDakI AvazyakatA hai| prastAvita phaNDako 'jaina vidyA-phaNDa' jaisA nAma dekara use cAlU kiyA jAya / yaha phaNDa kama-se-kama eka lAkha rupaekA honA caahie| isa phaNDase (ka) Arthika sthitise kamajora vidvAnoMke baccoMko sambhava vRtti dI jaay| (kha) una yogya zodhAthiyoMko bhI vatti dI jAya, jo jaina-vidyAke kisI aGgapara kisI vizvavidyAlayameM zodhakArya kareM / (ga) zodhArthIke zodha-prabandhake TaGkana yA zulka yA donoMke lie sambhava mAtrAmeM Arthika sAhAyya kiyA jAya / 55
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. bhagavAna mahAvIrakI 2500vIM nirvANa-zatI sAre bhAratavarSa meM vyApaka paimAnepara manAyI jaaygii| usameM vidvatpariSadke sadasya vyaktizaH yogadAna kareMge hI, pariSad bhI eka sAtha aneka sthAnoMpara athavA bhinna bhinna samayoMmeM aneka vizvavidyAlayoM meM seminAroM (saMgoSThiyoM) kA Ayojana kre| ina seminAroM meM jaina evaM jainetara vidvAnoM dvArA jaina vidyAkI eka nirNIta viSayAvalipara zodhapUrNa nibandha-pATha karAye jaayeN| ina seminAroMkA Aja apanA mahattva hai aura unameM vidvAn rucipUrvaka bhAga leNge| 3. AgAmI tIna varSoMkI avadhike lie eka grantha-prakAzanakI yojanA banAyI jAya / isa yojanAke antargata 'tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA' granthakA to prakAzana ho hI, usake atirikta tIna aprakAzita saMskRta-prAkRta-apabhraMzake granthoM yA bhagavAn mahAvIra-sambandhI nayI maulika racanAoMkA prakAzana kiyA jAya / yadi agale tIna varSoM meM pariSada ye tIna kArya kara letI hai to vaha saMskRtikI eka bahuta bar3I sevA kahI jaavegii| -434
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre sAMskRtika gauravakA pratIka : ahAra kSetrakI pAvanatA aura atIta gaurava Ajase eka hajAra varSa pUrva yaha vana-khaNDa (kSetra) kitanA samRddha thA, kitanI jAtiyA~ yahA~ rahatI thIM, kitane dhanakuberoMkI yahA~ gaganacumbI aTTAlikAe~ thIM aura kitane dharmapipAsu sAdhaka aura zrAvakajana yahA~ dravyakA vyaya karAkara aura karake apaneko dhanya mAnate the| Apa kyA kaha sakate haiM ki yaha saba samaddhivibhinna aneka jAtiyoMkA nivAsa, anaginata jinamandiroMkA nirmANa aura unakI tathA asaMkhya mUrtiyoMkI pratiSThAeM jAdUkI char3IkI taraha eka dina meM hogaI hoMgI ? merA vizvAsa hai ki isa adbhuta samRddhike lie, dasa-bIsa varSa hI nahIM, zatAbdiyAM lagI hoMgI / yahA~kI cappe-cappe bhUmike garbha meM sahasroM mUrtiyoM, mandiroM aura aTTAlikAoMke bhagnAvazeSa bhare par3e haiN| kSetrakI bhUmi tathA usake Asa-pAsake sthAnoMkI khudAIse jo abhI taka khaNDita-akhaNDi mUrtiyA~ aura mahattvapUrNa bhagnAvazeSa upalabdha hue haiM, ve tathA unapara aGkita pracura lekha yahA~ke vaibhava aura gauravapUrNa itihAsakI paramparAko prakaTa karate haiM / sattaraha-aThAraha varSa pahale paM0 govindadAsajI nyAyatIrthane, jo yahIM ke nivAsI hai, bar3e zramase yahA~ke 117 mUrtilekhoM va anya lekhoMkA saMgraha karake unheM anekAnta (varSa 9, 10, san 1948-49) meM prakAzita kiyA thaa| bA0 yazapAlajI jaina dillIke prayAsase eka saMgrahAlayakI bhI yahA~ sthApanA ho gaI hai, jisameM kitanI hI mUrtiyoM ke avazeSa saMgRhIta haiM / bariSabhacandrajI jena pratApagar3hane bhI isa kSetrakI kucha jJAtavya sAmagrIpara prakAza DAlA hai| sva0 kSetra-maMtrI paM0 kA to Arambhase hI isa dizAmeM stutya prayAsa rahA hai| Apane paM0 dharmadAsajI dvArA racita hindIke 'caubIsakAmadeva-purANa' ke, jise lekhakane zrInAmaka AcAryake 'prAkRta caubIsa kAmadeva purANa' kA anuvAda batAyA hai, AdhArase usameM varNita yahA~ke sthAnoMkI puSTi upalabdha vartamAna sthaloMse karate hue kucha niSkarSa aise nikAle haiM jo vicAraNIya haiM / udAharaNake lie unake kucha niSkarSa isa prakAra haiM : 1. koTau nAmaka bhATo vartamAna kSetrase atyanta nikaTa hai, jo eka phalAMga hI hai / isa bhATemeM gaganacambI parvata haiM, jinapara mandiroMke bhagnAvazeSa aba bhI pAye jAte haiN| 2. madanasAgara tAlAba, kAmamadanasAgara aura madanezasAgara ye tInoM tAlAba parvatoMke nIce talahaTImeM haiN| 3. hathanUpura (hantipura) nAmaka sthAna pahAr3ake nIce hAthIpaDAvake nAmase prasiddha hai / 4 siddhAntazrI sAgarasena, AryikA jayazrI aura cellikA ratnazrIke nAma yahA~ke mUtilekhoMmeM aGkita haiN| 5. gaganapara nAmaka sthAna Aja golapurake nAmase prasiddha hai, jo kSetrake samIpa hI hai| 6. TAMDekI ToriyA, TAMDekA khaMdA aura par3Ava ye tInoM sthAna kSetrake atyanta nikaTa haiN| 7. siddhoMkI guphA, siddhoMkI ToriyA nAmaka sthAna bhI pAsameM hI haiN|
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. eka pahAr3a khanavArA pahAr3a kahA jAtA hai, jisapara pattharake bar3e khanavAre haiM / sambhavataH yahA~se mUrtiyoMke lie patthara nikAlA jAtA hogaa| 9. madanezasAgarasarovarake taTakI pahAr3Ipara eka vizAla kAmezvara(madanezvara) kA mandira thA, jisake vizAla pattharoMke avazeSa Aja bhI vahA~ dekhe jA sakate haiM aura vaha sthAna aba bhI madanezvarake mandirake nAmase prasiddha hai| ina niSkarSoM meM kitanA tathya hai, isakI sUkSma chAnabIna honA caahie| isake lie Avazyaka hai ki ullikhita hindI aura prAkRta donoM 'caubIsa kAmadeva-purANa' prakAzameM AyeM aura unakA gaveSaNAke sAtha adhyayana kiyA jAya / "siddhoMkI guphA' aura 'siddhoMko ToriyA nAmaka sthAna avazya mahattva rakhate haiM aura jo batalAte haiM ki isa bhUmipara sAdhakoMne tapazcaryA karake 'siddha' pada prApta kiyA hogA aura isIse ve sthAna 'siddhoMkI guphA', 'sioNkI ToriyA' jaise nAmoMse lokameM vizrata hae haiN| isa niSkarSa meM kAphI bala hai| yadi isakI puSTa sAkSiyA~ mila jAyeM to nizcaya hI yaha pramANita ho sakegA ki yaha pAvana kSetra jahA~ kAphI prAcIna hai vahA~ atItameM siddhakSetra bhI rahA hai aura sAdhaka yahA~ Akara 'siddhi' (mukti) ke lie tapasyA karate the / bhale hI usa samaya isakA nAma ahAra na hokara dUsarA rahA ho / vikramakI 11vIM-12vIM zatIke mUrtilekhoMmeM isakA eka nAma 'madanezasAgarapura' milatA hai / jo ho, yaha saba anusandheya hai| mUrtilekhoMkA adhyayana yahA~ke upalabdha mUrtilekhoMkA adhyayana karanepara kaI bAtoMpara mahattvapUrNa prakAza par3atA hai / unhIMkA yahA~ kucha vicAra kiyA jAtA hai / 1. pahalI bAta to yaha hai ki ye mUrtilekha vi0 saM0 1123 se lekara vi0 saM0 1881 takake haiM / inake AdhArapara kahA jA sakatA hai ki yahA~ mandiroM aura mUrtiyoM kI pratiSThAe~ vi0 saM0 1123 se Arambha hokara vi0 saM0 1881 taka 758 varSoM taka lagAtAra hotI rahI haiN| 2. dUsarI bAta yaha ki ye pratiSThAe~ eka jAti dvArA nahIM, apitu aneka jAtiyoM dvArA karAI gaI haiM / unake nAma isa prakAra upalabdha hote haiM : khaMDillavAlAnvaya (khaMDelavAla-le0 70), gargarATAnvaya (le0 71), deuvAlAnvaya (le0 69), gRhapatyanvaya (gahoI-le0 87), golApUnviya (le060), jaisavAlAnvaya (le059), paurapATAnvaya (le042), meDavAlAnvaya (lekha 41), vaizyAnvaya (le0 39), meDatavAlavaMza (le0 33), kuTakAnvaya (le0 35), labhecukAnvaya (le0 28), avadhapurAnvaya (le0 23), golArADAnvaya (le0 12), zrImAdhunvaya (le0 7), maiDitavAlAnvaya (le0 27, yaha lekha 33 meM ullikhita meDatabAlavaMza hI jAna par3atA hai), puravADAnvaya (le0 100), pauravAlAnvaya (le0 102), mAthu rAnvaya (le0 56) / dhyAna rahe ki brakaTa meM jo lekha-nambara diye gaye haiM ve mAtra udAharaNake lie haiM / yoM to eka-eka jAtikA ullekha kaI-kaI lekhoMmeM haA hai| isa prakAra ina lekhoM, 19 jAtiyoMkA spaSTa ullekha milatA hai| inameM kaIke ullekha to aise haiM, jinakA Aja astitva jJAta nahIM hotA / jaise gargarATAnvaya, deuvAlAmvaya Adi / inakI khoja honI cAhie / yaha bhI sambhava hai ki kucha nAma bhaTTArakoM yA grAmoMke nAmapara khyAta hoN| 3. tIsarI bAta yaha ki inameM aneka bhaTTArakoMke bhI nAmollekha hai aura jinase jAna par3atA hai ki isa pradeza meM unakI jagaha-jagaha gaddiyA~ thIM-pratiSThAoMkA saMcAlana tathA jAtiyoMkA mArgadarzana ve hI karate the| - 436 -
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabase purAne vi0 saM0 1213 ke lekha (73) meM bhaTTAraka zrImANikyadeva aura guNyadevakA, madhyakAlIna vi0 saM0 1548 ke lekha (97) meM bha0 zrIjinacandra devakA aura antima vi0 saM0 1642, vi0 saM0 1688 ke lekhoM (114, 95) meM kramazaH bha0 dharmakIrtideva, bha0 zIlasUtradeva, jJAnasUtradeva tathA bha0 jagandraSeNake nAmollekha hai / anya aura bhI kitane hI bhaTTArakoMke inameM nAma dise hue haiN| 4. cauthI bAta yaha ki kundakundAnvaya, mUlasaMgha, balAtkAragaNa, sarasvatIgaccha, kASThAsaMgha Adi saMdha-gaNa-gacchAdikA ullekha hai, jinase bhaTTArakoMkI yahA~ kaI paramparAoMkA honA jJAta hotA hai| 5. pAMcavIM bAta yaha ki ina lekhoM meM kaI nagaroM aura grAmoMkA bhI ullekha hai| jaise vANapura (le0 1, 87, 89), mahiSaNapura (le0 100), madanezasAgarapura (le0 1), Anandapura (le0 1), vasuhATikA (le0 1), grAma ahArameMthe (ahAra-le0 91) Adi / isase mAlUma par3atA hai ki ye sabhI sthAna isa kSetrase prabhAvita the aura vahA~ ke bhAI yahA~ Akara pratiSThAe~ karAte the| 6. chaThI bAta yaha ki vi0 saM0 1207 aura vi0 saM0 1213 ke lekhoM (naM0 87, 89) meM gRhapatyanvaya (gahoI jAti) ke eka aise gotrakA ullekha hai jo Ajakala paravAra jAti meM hai aura vaha hai kocchalla gotra / isa gotra vAle vANapura (vAnapura) meM rahate the| kyA yaha gotra donoM jAtiyoMmeM hai ?, yaha vicAraNIya hai / yaha bho vidvAnoMke lie vicArayogya hai ki ina samasta upalabdha lekhoMmeM isa prAntakI zatAbdiyoMse sampanna, zikSita, dhArmika aura prabhAvazAlI paravAra jAtikA ullekha avazya honA cAhie thA, jisakA inameM abhAva manako kauMca rahA hai / merA vicAra hai ki ina lekhoMmeM usakA ullekha hai aura usake dvArA kaI mandiroM evaM mUrtiyoMkI pratiSThAeM huI haiM / vaha hai 'paurapATAnvaya', jo isI jAtikA mUla nAma jAna par3atA hai aura ukta nAma usIkA apabhraMza pratIta hotA hai / jaise gRhapatyanvayakA nAma gahoI ho gayA hai| yaha 'paurapATAnvaya' padmAvatI puravAla jAtikA bho sUcaka nahIM hai, kyoMki usakA sUcaka 'puravADAnvaya' hai jo alag2ase ina lekhoMmeM vidyamAna hai / isa sambandhameM vizeSajJoMko avazya prakAza DAlanA caahie| 7. sAtavIM bAta yaha hai ki ina lekhoMmeM pratiSThA karAne vAlI aneka dhArmika mahiAoMke bhI nAma ullikhita haiM / AyikA jayazrI, ratanazrI Adi vratI mahilAoMke atirikta sivade, sAvanI, mAlatI, padamA, madanA, prabhA Adi kitanI hI zrAvikAoM ke bhI nAma upalabdha haiM / aura bhI kitanI hI bAteM haiM jo ina lekhoMkA sUkSma adhyayana kiye jAnepara prakAzameM A sakatI haiN| hamArA vartamAna aura bhAvI Apa apane pUrvajoMke gauravapUrNa aura yazasvI kAryoMse apane zAnadAra atItako jAna cuke haiM aura unapara garva bhI kara sakate haiM / parantu hameM yaha bhI dekhanA hai ki hama unakI isa bahUmUlya sampattiko kitanI surakSA aura abhivRddhi kara sake aura kara rahe haiM ? suyogya putra vahI kahalAtA hai jo apanI paitRka sampattikI na kevala rakSA karatA hai apitu use bar3hAtA bhI hai| Aja hamAre sAmane prazna hai ki hama apanI sAMskRtika sampattikI surakSA kisa prakAra kareM aura use kaise bar3hAyeM, tAki vaha sarvakA kalyANa kare ? koI bhI samAja yA deza apane zAnadAra atItapara cirakAla taka nirbhara evaM jIvita nahIM raha sktaa| yadi kevala atItakI guNa-gAthA hI gAyI jAtI rahe aura apane vartamAnako na samhAlA jAya tathA bhAvIke lie puruSArtha na kiyA jAya to samaya Anepara hamAre hI uttarAdhikArI hameM ayogya aura nAlAyaka batAyeMge / sAMskRtika bhaNDAra bhI rikta ho jAyegA / ataH ullikhita praznapara hameM gambhIratAse vicAra karanA cAhie / hamAre pradezameM sAMskRtika sampatti prAyaH sarvatra vikharI par3I hai| papaurA, devagar3ha, khajurAhA Adi darjanoM sthAna usake udAharaNa haiN| -437
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAtaHsmaraNIya pUjya zrIgaNezaprasAdajI varNIne isa prAntameM kaI varSoM taka paidala yAtrA karake bhramaNa kiyA aura samAja meM phailI rUDhiyoM tathA ajJAnatAko dUra karane kA adamya prayAsa kiyA thaa| unhoMne anubhava kiyA thA ki ye donoM aise dhuna haiM jo anAjako bhUsA banA dete haiM-samAja unase khokhalA ho jAtA hai| 'merI jIvana-gAthAmeM' unhoMne aisI bosiyoM rUr3hiyoM aura ajJAnatAkA ullekha kiyA hai, jinase samAjameM pArthakya aura anaikyakA sAmrAjya jar3a jamA letA hai aura use zanya banA detA hai| jaina dharma tIrthaMkaroMkA dharma hai aura tIrthaMkara samasta jagatkA kalyANa karane vAle hote haiN| isIse jainadharmake siddhAntoMmeM vizvakalyANakI kSamatA hai| jaina dharma kisIkA bhI ahita nahIM caahtaa| aura isI lie pratidina jina-pUjAke antameM yaha bhAvanA kI jAtI hai kSemaM sarvaprajAnAM prabhavat balavAn dhArmiko bhUmipAla: kAle kAle samyaga varSata maghavA vyAdhayo yAnta nAzama / dubhikSaM cauramArI kSaNamapi jagatAM mAsma bhUjjIvaloke jainendraM dharmacakaM prabhavatu satataM sarbasaukhyapradAyi / / arthAt samasta dezoMkI prajAoMkA bhalA ho, unakA pAlaka rAjA balavAn aura dhArmika ho, yathAsamaya ucita varSA ho, koI kisI prakArakI vyAdhi (zArIrika kaSTa) na ho, dezameM kahIM akAla na par3e, kahIM bhI coriyA~-DakaitiyA~ na hoM aura na eka kSaNake lie bhI kahIM haijA, plega jaisI daivI vipattiyA~ AyeM / sabhIko sukha dene vAlA vItarAga santoMkA dharma nirantara pravRtta rahe / yaha hai jainadharma ke anuyAyI pratyeka jainakI kAmanA / 'jiyo aura jIne do', 'raho aura rahane do' jaise ahiMsaka siddhAntoMke pravartaka tathA anupAlaka hama jaina apaneko nizcaya hI bhAgyazAlI mAna sakate haiN| lekina jahA~ ahiMsA dUsaroMke hitoMkA ghAta na karaneko zikSA detI hai vahA~ vaha apane hitoMkI rakSAkA bhI dhyAna dilAtI hai / hamameM itanA bala, sAhasa, viveka aura jJAna ho, jisase hama apane kartavyoMkA bodha kara sakeM aura apane adhikAroMko surakSita rakha skeN| isake lie mere nimna sujhAva haiM : 1. bAlakoM ko svastha aura baliSTha banAyA jAye / mAtA-pitAko isa ora Arambhase dhyAna rakhanA Avazyaka hai / isake lie pratyeka jagaha khela-kUda aura vyAyAmake sAmUhika sAdhanoMko vyavasthA kI jAya / Aja jaina loga kamajora aura Darapoka samajhe jAte haiM aura isase unake sAtha anyAya hotA rahatA hai / 2. pratyeka bAlakako Arambhase dhArmika zikSA dI jAye aura isake lie hara jagaha sammilita dharmazikSAkI vyavasthA kI jAya / 3. bAlakoMkI taraha bAlikAoMko bhI zurUse zikSA dI jAya, tAki samAjakA eka aGga zikSA-hIna na rhe| 4. pratisaptAha yA pratipakSa bAlakoMkI eka sabhAkA Ayojana kiyA jAya, jisameM unheM unake sAmAjika aura dhArmika kartavyoM ke sAtha dezasevAkA bodha karAyA jaay| 5. jo bAlaka-bAlikAe~ tIvra buddhi aura honahAra hoM, unheM U~cI zikSAke lie bAhara bhejA jAya tathA aise bAlakoMkI Arthika sahAyatA kI jaay| 6. praur3hoMmeM yadi koI sAkSara na hoM to unheM sAkSara banAyA jAya aura Ajake prakAzameM unheM ucca udyogoM, vyavasAyoM aura dhaMdhoke karanekI preraNA kI jaaye| 7. samAjameM koI bhAI garIbIke abhizApake pIr3ita hoM to sampanna bhAI unheM madada kareM aura ise ve paropakAra yA sAdharmI vAtsalya jaisA hI puNya-kArya smjheN| -438
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. yadi kisI bhAIse kabhI koI galatI ho gaI ho to use sudhArakara unakA sthitIkaraNa kareM aura unheM apanA vAtsalya pradAna kreN| 9. mandiroM, tIrthoM, pAThazAlAoM aura zAstrabhaNDAroMkI rakSA, vRddhi aura prabhAvanAkA sadA dhyAna rakhA jaay| 10. grAma-sevA, nagara-sevA, prAnta-sevA aura rASTra-sevA jaise yazasvI evaM janapriya loka-kAryoMmeM bhI hameM pIche nahIM rahanA caahie| pare utsAha aura zaktise unameM bhAga lenA cAhie / ina dazasUtrI pravRttiyoMse hama jahA~ apane vartamAnako samhAla sakeMge vahA~ apane bhAvIko bhI zreSTha banA sakeMge / jo Aja bAlaka aura kumAra haiM ve hamArI ina prabRttiyoMke balapara gauravazAlI bhAvI samAjakA nirmANa kreNge| zikSAkA mahattva : zAntinAtha di0 jaina saMskRta-vidyAlayakI sthApanA yahA~ zikSAke sambandhameM bhI kucha kahanA Avazyaka hai| AcArya vAdIsiMhane likhA hai ki 'anavadyA hi vidyA syAllokadvayasukhAvahA' arthAt nirdoSa vidyA nizcaya hI isa loka aura paraloka donoM hI jagaha sukhadAyI hai| pUjya varNIjIke hama bahuta kRtajJa hai / ve yadi isa prAntameM zikSAkA pracAra na karate, jagaha-jagaha pAThazAlAoM aura vidyAlayoMkI sthApanA na karate, to Aja jo prakANDa vidvAn samAjameM dikhAI de rahe haiM ve na dikhAI dete / unase pUrva isa prAntameM hI nahIM, sAre bhAratameM bhI tattvArthasUtrakA zuddha pATha karanevAlA vidvAn durlabha thaa| yaha unakA aura guru gopAladAsajI varaiyAkA hI parama upakAra hai ki SaTkhaNDAgama, dhavalA, jayadhavalA, samayasAra, tattvArthavAttika, tattvArthazlokavArtika, aSTasahasrI, nyAyavinizcaya jaise mahAna ganthoMke niSNAta vidvAna Aja upalaldha haiN| aba to chAtra jainadharmake jJAtA honeke sAtha laukika vidyAoM (kalA, vyApAra, vijJAna,iJjiniyariMga, TaiknAlaoNjI Adi) ke bhI vizeSajJa hone lage haiM aura apanI ubhaya-zikSAoMke balapara U~ce-U~ce padoMpara kArya karate hae dekhe jAte haiN| Apake sthAnIya zAntinAtha di0 jaina saMskRta vidyAlayase zikSA prAptakara kaI chAtra vArANasI syAdvAda mahAvidyAlaya, kAzI hindU vizvavidyAlaya aura vArANaseya saMskRta-vizvavidyAlayameM ucca zikSA pA rahe hai| ye pUjya varNIjI dvArA lagAye isa vidyAlaya-rUpI paudheke hI suphala haiN| isa vidyAlayakA ullekha karate pUjya varNIjIne 'merI jIvanagAthA' (pR0 442 prathama saMskaraNa) meM likhA hai ki 'maiMne yahA~para kSetrako unnatike lie eka choTe vidyAlayakI AvazyakatA samajhI, logoMse kahA, logoMne utsAha ke sAtha candA dekara zrIzAntinAtha vidyAlaya sthApita kara diyaa| paM0premacandrajI zAstrI teMdakher3AvAle usameM adhyApaka haiM, eka chAtrAlaya bhI sAthameM hai| parantu dhanako truTise vidyAlaya vizeSa unnati na kara skaa|' ye zabda haiM usa mahAna santake, jisane nirantara jJAnakI jyoti jalAyI aura prakAza kiyaa| ve jJAnake mahattvako samajhate the, isIse unake dvArA saMsthApita syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasI, gaNeza saMskRta mahAvidyAlaya sAgara jaise darjanoM zikSaNa-saMsthAna cAroM ora jJAnakA Aloka vikIrNa kara rahe haiN| varNIjIke ye zabda ki 'dhanakI truTise bidyAlaya vizeSa unnati nahIM kara sakA hama sabake liye eka gambhIra cetAvanI hai| kyA hama unake dvArA lagAye isa paudheko harA-bharA nahIM kara sakate aura unakI cintA (dhanako truTiko) dUra nahIM kara sakate ? merA vizvAsa hai ki usa nispaha santane jisa kisI bhI saMsthAko sthApita kiyA hai, use AzIrvAda diyA hai vaha saMsthA nirantara bar3hI hai| udAharaNArtha syAdvAda mahAvidyAlayako lIjie, isake lie
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNIjIko ArambhameM sirpha eka rupayA dAnameM milA thA, jisake 64 posTakArDa kharIdakara unhoMne 64 jagaha patra likhe the, phira kyA thA, varNIjokA AtmA nirmala evaM nispRha thA aura vArANasI jaise vidyAkendrameM eka jaina vidyAlayake lie chaTapaTA rahA thA, phalataH cAroM orase dAnakI varSA huii| Aja isa vidyAlayako 56 varSa ho gaye aura usakA dhrauvyakoSa bhI kaI lAkha hai| yaha eka nirIha santakA AzIrvAda thaa| zAntinAtha di0 jaina vidyAlayako bhI unakA AzIrvAda hI nahIM, unake karakamaloMse sthApita honekA saubhAgya prApta hai| merA vizvAsa hai ki isa vidyAlayakA bhI dhrauvyakoSa Apa loga eka lAkha avazya kara deNge| taba varNIjIkA svargameM virAjamAna AtmA apane isa vidyAlayako harA-bharA jAnakara kitanA prasanna evaM AhlAdita na hogaa| AWN
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zAntisAgarakA aitihAsika samAdhimaraNa prAgvRtta 18 agasta 1955 kA dina thaa| zrIsamantabhadra saMskRta-vidyAlaya Arambha ho cukA thaa| cA0 ca0 AcArya zAntisAgarajI mahArAjake dvArA 14 agasta 55 ko zrIkuMthalagiri siddhakSetrapara lI gaI 'sallekhanA' ke prApta samAcArase samasta adhyApakoM tathA chAtroMko eka choTese vaktavyake sAtha avagata kraayaa| sabane maunapUrvaka khar3e-khar3e nauvAra NamokAramaMtra' kA jApya kiyA aura mahArAjakI nirvighna sallekhanA (samAdhimaraNa)ke liye sazraddha zubhakAmanAeM kii| vidyAlayakI par3hAI cAlU hI huI thI ki mahAsabhAke AphisameM zIghra hI Aneke liye phona AyA / hama vahA~ phuNce| vahA~ sthAnIya samAjake 4-6 pratiSThata mahAnubhAva bhI the| sabako batAyA gayA ki 'paM0 vardhamAnajI zAstrI zolApurakA Aja tAra AyA hai, jisameM unhoMne sUcita kiyA hai ki AcArya mahArAjane 17 agasta 55 ko 3 // baje madhyAhnameM 'yama-sallekhanA' le lI hai / arthAt jalakA bhI tyAga kara diyA hai-yadi bAdhA huI aura AvazyakatA par3I to use leNge|' yaha ve batA hI rahe the ki itanemeM zolApurase seTha rAvajI devacaMdakA phona aayaa| usameM unhoMne bhI yahI kahA / nizcaya huA ki subaha aura zAma pratyeka mandirajImeM japa, dhyAna, zAntidhArA, pUjA, pATha Adi satkArya kiye jaayeN| dAna, ekAzana Adi bhI, jo kara sakeM, kreN| hamane mahArAjake antima upadezoMko rikArDiGga mazIna (dhvanigrAhakayaMtra) dvArA rikArDa (dhvanigrahaNa) karAne tathA philma (mahArAjakI samagra kriyAoMkA chAyAcitra) lenekA vicAra rakhA, jisapara hama loga koI nizcaya nahIM kara sake aura isa cintAke sAtha lauTe ki 'jo vibhUti Aja hamAre sAmane hai aura jisane hamArA asadhAraNa upakAra kiyA hai usake kucha dina bAda darzana nahIM ho skeNge|' 19 agastako bar3auta (meraTha) meM AcArya zrI 108 namisAgarajI mahArAjakA, jo AcAryazrIke pramukha ziSya the, kezaloMca thA / vidyAlayake saMsthApaka lA0 munzIlAlajI jaina kapar3evAle tathA hama vahA~ gaye / vahA~ mahArAja namisAgarajI bhI AcAryazrIke sallekhanAgrahaNase sacinta the| 20 agastako hama bar3autase dillI vApisa Agaye / 21 agasta ravivAra 1955 ko A0 namisAgarakA patra lekara zrI kunthalagiri jAnekA nizcaya huaa| tadanusAra dUsare hI dina 22 agastako deharA-bambaI eksapresase 10-20 baje rAtako zrI kuMthalagirike liye ravAnA hue| gAr3I dillIse ThIka samayapara chUTI; kintu naI dillI aura hoDalake bIca eka sTezanapara gAr3I 7 ghaMTe par3I rhii| mAlama karanepara jJAta haA ki rASTrapatijIkI spezala gAr3I udharase dillI A rahI hai| 23 agastakA dina gADImeM hI saphara karate hae vyatIta huaa| koTA, ratalAma, bar3audA, bhaMDauMca, akalaMkezvara, sUrata Adi sTezanoMparase gujarate hue 24 agastako dina meM 1 // baje bambaI pahu~ce / turanta ghor3A 1. jaina pracAraka, sallekhanAMka, agasta 1955 /
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAr3I karake hIrAbAgakI dharmazAlA aaye| vahA~ snAna, devadarzana, pUjana aura bhojana Adi dainika kriyAoMse nivRtta hue| vahA~ zrI 108 mani nemisAgarajIkA caturmAsa ho rahA thaa| unake darzana kiye / zAmako usI dina kuMthalagiri jAneke liye sTezanapara aaye| madrAsa eksapresase savAra hokara tA0 25 agastako prAtaH 7 baje kuDuvAr3I pahu~ce / vahA~ pahu~canepara patA calA ki eDasI-kuMthalagiri jAnevAlI gAr3I Der3ha ghaMTe pUrva chUTa cukI hai / ataH kurduvAr3ImeM snAna, devadarzana, pUjana Adi karake moTara basa dvArA vArsI hote hue usI dina madhyAhnameM 3 / 20 para zrIkuMthalagiri pahu~ce / kuMthalagirikA sundara pahAr3a 2-3 mIla pahalese dikhane lagatA hai / yahA~se dezabhUSaNa aura kulabhUSaNane ghora upasarga sahanakara siddhapada prApta kiyA thA / moTarase utarate hI mAlUma huA ki mahArAja darzana de rahe haiM aura pratidina madhyAhnameM 3 se 3 / / baje darzana dekara gaphAmeM cale jAte haiN| ataH sAmAnako vahIM choDa tIvra vegase mahArAjake darzanoM ke liye pahAr3apara phuNce| usa dina mahArAjane 3-45 baje taka janatA ko darzana diye / mahArAja sabako apane dAhine hAtha aura pichIko uThAkara AzIrvAda de rahe the| usa samayakA dRzya bar3A drAvaka evaM anupama thA / aba manameM yaha abhilASA haI ki mahArAjake nikaTa pahu~cakara nikaTase darzana va vArtA kareM tathA mahArAja namisAgarajIkA likhA patra unake caraNoMmeM arpita kreN| suyogase paM0 sumerucandrajI divAkara sivanIne hameM tatkSaNa dekhakara nikaTa bulA liyA aura seTha rAvajI paMDhArakara solApura tathA zrI 105 lakSmIsena bhaTTAraka kolhApurase hamArA paricaya karAyA evaM AcArya mahArAjake caraNoMmeM pahu~cAne ke lie unase kahA / ye donoM mahAnubhAva mahArAjakI paricaryA meM sadA rahanevAloMmeM pramukha the| eka ghaMTe bAda paune pA~ca baje mAnanIya bhaTTArakajI hameM mahArAjake pAsa guphAmeM le gaye / saumyamadrAmeM sthita mahArAjako trivAra namo'stu karate hue nivedana kiyA ki 'mahArAja! Apake sallekhanAvrata tathA paricaryA meM dillIkI orase, jahA~ Apane sana 1930 meM sasaMgha caturmAsa kiyA thA, mahArAja namisAgarajIne hameM bhejA hai| mahArAja namisAgarajIne Apake caraNoMmeM eka patra bhI diyA hai|' AcAryazrIne kahA-'ThIka hai, tuma acche aaye|' aura patrako par3hane ke liye iGgita kiyaa| hamane 10 minaTa taka patra par3hakara sunaayaa| mahArAjane hAtha uThAkara AzIrvAda diyA / mahArAjakI zAnta mudrAke darzanakara pramudita hote hue guphAse bAhara aaye| bAdameM pahAr3ase nIce Akara DerA talAza karate hue dillIke aneka sajjanoMse bheMTa huI / unase mAlUma huA ki ve usI dina vApisa jA rahe haiM / ataH hama unake DeremeM Thahara gaye / yahA~ ullekha yogya hai ki varSAkA samaya, sthAnakI asuvidhA aura khAdya-sAmagrIkA abhAva hote hue bhI bhaktajana pratidina A rahe the aura saba kaSToMko saha rahe the / 29 agasta taka hama mahArAjake pAdamUlameM rahe aura bhASaNa, tattvacarcA, vicAra-goSThI Adi dainika kAryakramoMmeM zAmila hote rahe / tathA sallekhanA-mahotsavake pramakha saMyojaka seTha bAlacanda devacandajI zahA solApura-bambaIke Agraha evaM preraNAse 'sallekhanAke mahattva' tathA 'AcAryazrIke Adarza-mArga' jaise sAmayika vaSayoMpara bhASaNa bhI dete rahe / sthAna aura bhojanake kaSTane icchA na hote hae bhI kuMthalagiri aura AcAryazrIkA pAdamUla hameM chor3aneke lie bAdhya kiyA aura isa liye dillI lauTa jAnekA hamane dukhapUrvaka nizcaya kiyaa| ataH mahArAjake darzanakara aura unakI AjJA lekara moTara-basapara A gaye / ullekhanIya hai ki hameM divAkarajIge preraNA kI thI ki zeDavAla (ji0 velagAMva)meM AcArya mahArAjake bar3e bhAI aura 17 varSa pahale AcAryazrIse dIkSita, jinakI 94 varSakI avasthA hai, muni vardhamAnasAgarajI tathA
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumbhojabAhubalImeM muni samantabhadrajI, jo vardhamAnasAgarajIse dIkSita, aneka gurukuloMke saMsthApaka evaM Ajanma brahmacArI, bI0 e0, nyAyatIrtha haiM, virAjamAna haiM, unake darzana avazya karanA aura AcAryazrIke bAremeM unase vizeSa jAnakArI prApta karanA / ataeva 29 agastako zrIkuMthalagirise calakara hama miraja hote hue 30 agastako zeDavAla pahu~ce / vahA~ saumyamudrAGkita evaM tejasvitApUrNa muni vardhamAnasAgarajIke darzana aura AcArya mahArAja ke bAremeM unase vizeSa jAnakArI prAptakara bar3A Ananda haa| AcArya mahArAjake sadupadezase yahA~ nirmApitabhavya evaM manohara tIsa caubIsI vizeSa AkarSaNakI vastu hai| yahA~kA zrI zAntisAgara di0 jaina anAthAzrama bhI ullekhanIya hai| zeDavAlase 31 agasta ko calakara usI dina kumbhoja-bAhubalI pahu~ce / muni samantabhadrajI mahArAjake, jo abhIkSNajJAnopayogameM nirata rahate haiM, darzana kiye aura unake sAtha carcA-vArtAkara atIva pramudita hue| yahA~kA gurukula, samavazaraNamandira, svAdhyAyamandira, bAhabalI mandira, sanmatimudraNAlaya Adi saMsthAeM draSTavya hai / ina saba saMsthAoMke saMsthApaka evaM prANa mahArAja samantabhadra haiN| mahArAja pahAr3apara zrI 1008 bAhubalIkI 28 phuTa unnata vizAla mUrtikI bhI sthApanA kara rahe haiN| Apa jaisA dharmAnurAga hameM abataka anyatra dekhane meM nahIM milaa| zramaNasaMskRtike Apa sacce aura mUka prasAraka evaM sevaka haiN| yahA~se zramaNavelagola-jainabidrI jyAdA dUra nahIM hai| ataH vahA~kI vizvavikhyAta gommaTezvarakI mUrtikI vandanAkA lobha hama saMvaraNa nahIM kara sake / zrI samantabhadra mahArAjane bhI hameM preraNA kI / ataeva kumbhoja bAhabalIse 1 sitambarako calakara 2 sitambarako 6 // baje zAmako zramaNavelagola pahu~ce / pahu~cate hI usI dina rAtako tathA dUsare dina 3 sitambarako gommaTezvarakI usa mahAn advitIya, 58 phuTa uttuGga, adbhuta, somya mUrtikI vandanAkara citta sAtizaya AhlAdita haa| yaha mUrti eka hajAra varSase garmI, barasAta aura sardIkI coToMko sahana karatI haI vidyamAna hai aura Aja bhI apane nirmAtAkI ujjvala kItiko vizvavikhyAta kara rahI hai| itanI vizAla aura uttuGga bhavya mUrti vizvameM anyatra nahIM hai / yaha vItarAga mUrti dUrase hI darzakako apanI ora khIMca letI hai aura apane meM use lIna kara letI hai / / kuMthalagirise yahAM vApisa hae yAtriyoMse jJAta huA ki mahArAjakI sthiti cintAjanaka hai aura 29 agastase 1 sitambara taka jala nahIM liyaa| isa samAcArase mere manameM mahArAjake caraNoM meM punaH aura zIghra kuMthalagiri jAneke lie Uthala-puthala evaM becainI paidA ho gii| phalataH 3 sitambara ko hI zramaNabelagolase moTarase hama kuMthalagirike lie punaH cala diye aura 4 sitambarako 9 baje rAtrimeM miraja Agaye / Anepara mAlUma huA ki eDasI-kuMthalagiri jAne vAlI gAr3I AdhA ghaNTA pUrva calI gaI hai aura aba dUsare dina 11-45 baje jaavegii| phalasvarUpa usa dina hama vahIM miraja sTezana para rhe| prAtaH 5 sitambarako miraja zaharameM zrIjinamandirake darzanoMke lie gaye / vahA~ bhI devendrakIti bhaTTArakajIse bheMTa ho gaI / Apa bahuta sajjana bhadra bhadra haiM / mirajase 11-45 bajekI gAr3Ise ravAnA hokara 6 sitambarako eDasI hote hue kuMthalagiri pahu~ce / yahA~ Ate hI jJAta huA ki mahArAjakI prakRti uttama hai| 2 sitambarase 4 sitambara taka unhoMne jala grahaNa kiyA / kala 5 sitambarako jala nahIM liyA hai| usake bAda phira AcAryazrIne jala grahaNa nahIM kiyaa| AcAryazrIse do eka bAra jala grahaNa karaneke lie prArthanA bhI kI gaI, kintu AcAryazrIne dRr3hatAke sAtha kahA ki 'jaba zarIra Alambana lie binA khar3A nahIM raha sakatA to hama pavitra digambara caryAko sadoSa nahIM bnaayeNge|' 7 sitambarako bambaIse rikArDiMga mazInake AjAnese 8 sitambarako mahArAjase antima upadezake lie prArthanA kI gii| mahArAjane sabakI -443
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArthanA svIkAra kara apanA antima bhASaNa diyA, jo marAThImeM 22 mimaTa taka huA aura jise rikArDa karA liyA gayA / AcAryazrIne samAjakA lagabhaga ardha-zatAbdI taka mArgadarzana kiyA, dezake eka chorase dUsare chorataka pAda-vihAra karake use jAgRta kiyA aura zatabdiyoMse jyotihIna hae di0 manidharma-pradIpako pradIpta kiyaa| isa duSamAkAlameM unhoMne apane pavitra evaM yazasvI cAritra, tapa aura tyAgako bhI nirapavAda rakhate hue nirgrantharUpako jaisA prastuta kiyA vaisA gata kaI zatAbdiyoMmeM bhI nahIM huA hogaa| unake isa upakArako kRtajJa samAja cirakAla taka smaraNa rkhegii| hameM AcAryazrIke sallekhanA-mahotsava meM 25 agastase 29 agasta taka aura 6 sitambarase 19 sitambara taka unake dehatyAga tathA bhasmotthAnakriyA taka 19 dina zrI kuMthalagirimeM rahanekA saubhAgya milaa| eka mahAna kSapakake samAdhimaraNotsavameM sammilita honA Anandavardhaka hI nahIM, apitu nirmala pariNAmotpAdaka evaM puNyavardhaka mAnA gayA hai| mahArAjane 35 dina jitane dIrghakAla taka sallekhanAvrata dhAraNakara usake cintya mahattva aura mArgako prazasta kiyA tathA jaina itihAsameM amara sthAna prApta kiyaa| AcAryazrIkI netrajyoti-mandatA cAritracakravartI AcArya zAntisAgarajI mahArAjakI A~khoMkI jyoti pichale kaI varSoMse manda hone lagI thI aura vaha mandase mandatara evaM mandatama hotI gii| AcArya mahArAja nazvara zarIrake prati parama nispRhI aura vivekavAna hote hae bhI isa orase kabhI udAsIna nahIM rahe aura na zarIrakI upayogitAke tattvako ve kabhI bhle| 'zarIramAdyaM khala dharmasAdhanam'-zarIra dharmakA prathama sAdhana hai, ise unhoMne sadA dhyAnameM rakhA aura AMkhoMkI jyoti-mandatAko dara karane ke lie bhaktajanoMdvArA kiye gaye upacAra-prayatnoMko sadaiva apanAyA / mahArAja svayaM kahA karate the ki 'bhAI! AMkhoMkI jyoti saMyama pAlana meM sahAyaka hai aura isa lie hameM usakA dhyAna rakhanA Avazyaka hai parantu yadi vaha hameM javAba dede to hameM bhI use javAba denA pdd'egaa|' yathArthameM AtmAke amaratvameM AsthA rakhane vAle mumakSa sAdhu kA yahI viveka hotA hai| ata eva AcAryazrIne samaya-samaya para ucita aura mArgAvirodhI upacAroMko apanAyA tathA paryApta auSadhiyoMkA prayoga kiyA / kintu AMkhoMkI jyotimeM antara nahIM par3A, pratyata vaha manda hI hotI gii| dhArmika bhaktajanoM dvArA suyogya DAkTaroM ke lie bhI mahArAjakI A~kheM dikhAI gaIM / parantu unheM bhI saphalatA nahIM milii| samAdhimaraNa-dhAraNakA nizcaya aisI sthitimeM AcAryazrIke sAmane do hI mArga the, jinameMse unheM eka mArgako cananA thaa| ve mArga the-zarIrarakSA yA AtmarakSA / donoMkI rakSA aba sambhava nahIM thii| jabataka donoMkI rakSA sambhava thI tabataka unhoMne donoMkA dhyAna rkhaa| unhoMne antardRSTi se dekhA ki 'aba mujhe ekakI rakSAkA moha chor3anA par3egA / zarIra 84 varSakA ho cukA, vaha jAne vAlA hai, nAzazIla hai, aba vaha adhika dina nahIM Tika skegaa| eka-na-eka dina usase moha avazya chor3anA pdd'egaa| indriyA~ javAba de rahI haiN| AMkhoMne javAba de hI diyA hai| vinA AMkhoMkI jyotike yaha siddhasama AtmA parAzrita ho jaayegaa| IryAsamiti aura eSaNAsamiti nahIM pala sktiiN| kyA ina AtmagaNoMko nAzakara avazya jAne-vAle jIrNa-zIrNa zarIrakI rakSAke lie maiM anna-pAna grahaNa karatA rahUM? kyA AtmA aura zarIrake bhedako samajhanevAle tathA AtmAke amaratvameM AsthA rakhane vAle sAdhuke lie yaha ucita hai ? jina IryAsamiti ( jIvadayA), eSaNAsamiti (bhojanazuddhi ) Adi AtmamUlaguNoMke vikAsa, vRddhi evaM rakSAke lie anazanAdi tapa kiye, upasarga sahana -444
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiye aura ghora parISaha sahe, kyA unakA nAza hone dUM? nazvara zarIra naSTa hotA hai to ho, jIvanabhara pAlitapoSita AtmaguNoMko nAza nahIM hone duuNgaa| ataH zarIrase moha chor3akara AtmAkI rakSA karU~gA; kyoMki zarIrarakSAko apekSA AtmarakSA adhika lAbhadAyaka aura zreyAn hai / maiM siddhasama haiM aura isaliye nirvikalpaka samAdhi dvArA kevalajJAna prApta kara zuddha-buddha-siddha bnuuNgaa|' yaha vicArakara AcArya mahArAjane sallekhanAvata dhAraNa karane kA nizcaya kiyA aura bhagavAna zrI 1008 dezabhUSaNa-kulabhUSaNake pAvana siddhisthAna zrI kuMthalagiripara pahu~cakara apane usa suvicArita evaM vivekapUrNa nizcayako kriyAtmaka rUpa diyA / arthAt 14 agasta 1955 ravivArako bAdAmakA pAnI lekara usI dina samasta prakArake AhAra-pAnIkA AmaraNa tyAgakara diyaa| 17 agasta taka unakA yaha tyAga niyama-sallekhanAke rUpameM rahA aura usake bAda use unhoMne yamasallekhanAke rUpameM le liyaa| itanA vicAra rakhA ki bAdhA honepara yadi kabhI AvazyakatA par3I to jala le luuNgaa| samAdhimaraNa kyoM aura usakI kyA AvazyakatA ? vikramakI chaThI zatAbdIke vidvAn AcArya pUjyapAda-devanandi sallekhanAkA mahattva aura AvazyakatA batalAte hue likhate haiN| 'maraNasyAniSTatvAdyathA vaNijo vividhapaNyadAnAdAnasaJcayaparasya svagRhavinAzo'niSTaH / tadvinAzakAraNe ca kUtazcidupasthite yazAzakti pariharati, duHparihAre ca paNyavinAzo yathA na bhavati tathA yatate evaM gRhastho'pi vratazIlapaNyasaJcaye pravartamAnastadAzrayasya na pAtamabhivAJchati tadupaplavakAraNe copasthite svaguNAvirodhena pariharati / duHparihAre ca yathA svaguNavinAzo na bhavati tathA prayatate iti |-s0 si0, a0 7 sU0 22 / arthAt maraNa kisIko iSTa nahIM hai| jisa prakAra aneka tarahake javAharAtoMkA lena-dena karanevAle vyApArIko apane gharakA nAza iSTa nahIM hai / yadi kadAcit usake nAzakA koI (agni, bAr3ha, viplava Adi) kAraNa upasthita hojAya to vaha usake parihArakA yathAzakti upAya karatA hai| aura yadi parihArakA upAya sambhava nahIM hotA to gharameM rakhe hue javAharAtoMkI jaise bane vaise rakSA karanekA yatna karatA hai-apane bahumUlya javAharAtako naSTa nahIM hone detA hai usIprakAra jIvanabhara vrata-zIlarUpa javAharAtakA saJcaya karane vAlA zrAvaka athavA sAdhu bhI usake AdhArabhUta apane zarIrakA nAza nahIM cAhatA-usakI sadA rakSA karatA hai / aura zarIrake nAzakAraNoM-roga, upasarga Adike upasthita honepara unakA pUrNa prayatnase parihAra karatA hai tathA asAdhya roga, azakya upasarga Adi ke honepara jaba dekhatA hai ki zarIrakA rakSaNa aba sambhava nahIM hai to AtmaguNoMkA nAza na ho vaisA prayatna karatA hai| arthAt zarIrarakSAkI apekSA vaha AtmarakSAko sarvopari mAnatA hai| isI bAtako paM0 AzAdharajI bhI kahate haiM kAyaH svastho'nuvartyaH syAt pratikAryazca rogitaH / upakAraM viparyasya'styAjyaH sadbhiH khalo yathA / dehAdivaikRtaiH samyaknimittaistu sunizcite / mRtyAvArAdhanAmagnamaterdUre na tatpadam / / 'svastha zarIra, pathya AhAra aura vihAra dvArA poSaNa karane yogya hai / aura rogI zarIra yogya auSadhiyoM dvArA upacArake yogya hai| parantu yogya AhAra-vihAra aura auSadhopacAra karate hue bhI zarIrapara
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakA koI asara na ho, pratyuta vyAdhiko vRddhi hI ho, to aisI sthitimeM usa zarIrako duSTake samAna chor3a denA hI zreyaskara hai / arthAt samAdhimaraNa lekara AtmaguNoMkI rakSA karanI cAhiye / ' 'zIghra maraNa sUcaka zarIrAdike vikAroMdvArA aura jyotiSazAstra, evaM zakunavidyA Adi nimittoMdvArA mRtyuko sannikaTa jAnakara samAdhimaraNameM lIna honA buddhimAnoMkA kartavya hai| unheM nirvANakA prApta honA dUra nahIM rhtaa|' ina uddharaNoMse sallekhanAkA mahatva aura AvazyakatA samajhameM A jAtI hai| eka bAta aura hai vaha yaha ki koI vyakti rote-vilapate nahIM maranA cAhatA / yaha tabhI sambhava hai jaba mRtyukA akaSAyabhAvase sAmanA kare / nazvara zarIrase moha tyaage| pitA, putrAdi bAhya padArthose rAga-dveSa dUra kre| Ananda aura jJAnapUrNa AtmAke nijatvameM vizvAsa kre| itanA viveka jAgRta honepara mumukSu zrAvaka athavA sAdhu sallekhanAmaraNa, samAdhimaraNa yA paMDitamaraNa yA vIramaraNa pUrvaka zarIra tyAga karatA hai / samAdhimaraNapUrvaka zarIratyAga karanepara vizeSa jora dete hue kahA hai :-- yatphalaM prApyate sadbhirvatAyAsaviDambanAt / tatphalaM sukhasAdhyaM syAnmatyukAle samAdhinA / / taptasya tapasazcApi, pAlitasya vratasya ca / paThitasya zra tasyApi phalaM mRtyuH samAdhinA / / 'jo phala bar3e-bar3e vratI puruSoMko kAyakleza Adi tapa, ahiMsAdi vrata dhAraNa karanepara prApta hotA hai vaha phala anta samayameM sAvadhAnI pUrvaka kiye hue samAdhimaraNase jIvoMko sahajameM hI prApta ho jAtA hai| arthAt jo Atmavizuddhi aneka prakArake tapAdise hoto hai vaha anta samayameM samAdhipUrvaka zarIra tyAganepara prApta ho jAtI hai|' __ 'bahuta kAla taka kiye gaye ugra tapoMkA, pAle hue vratoMkA aura nirantara abhyAsa kiye hue zAstrajJAnakA eka mAtra phala zAntipUrvaka AtmAnubhava karate hue samAdhimaraNa karanA hai / isake binA unakA koI phala prApta nahIM hotA-kevala zarIrako sukhAnA yA khyAtilAbha karanA hai|' isase spaSTa hai ki sallekhanAkA kitanA mahattva hai| jaina lekhakoMne isapara aneka grantha likhe haiN| 'bhagavatI ArAdhanA' isI viSayakA eka prAcIna grantha hai, jo prAkRta bhASAmeM likhA gayA hai aura jisakA racanAkAla Der3ha-do hajAra varSase Upara hai / isI prakAra 'mRtyumahotsava' nAmakA saMskRta bhASAmeM nibaddha graMtha hai, jo bahuta hI vizada aura sundara hai / AcArya samantabhadrane likhA hai upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // 'jisakA kucha upAya zakya na ho, aise kisI bhayaGkara siMha Adi dvArA khAye jAne Adike upasarga A jAnepara, jisameM zuddha bhojana-sAmagrI na mila sake, aise duSkAlake par3anepara, jisameM dhArmika va zArIrika kriyAe~ yathocita rItise na pala sakeM, aise bur3hApeke A jAnepara tathA kisI asAdhya rogake ho jAnepara dharmakI rakSAke liye zarIrake tyAga karaneko sallekhanA (samAdhimaraNa--sAmyabhAvapUrvaka zarIrakA tyAga karanA) kahA gayA hai|'
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI bAtako eka dUsarI jagaha bhI isa prakAra batalAyA gayA hai : nAvazyaM nAzine hiMsyo dharmo dehAya kAmadaH / deho naSTaH punarlabhyo dharmastvatyantadurlabhaH // 'niyamase nAza honevAle zarIrake liye abhISTa phaladAyI dharmakA nAza nahIM karanA cAhiye; kyoMki zarIrake nAza ho jAnepara to dUsarA zarIra punaH mila sakatA hai / parantu naSTa dharmakA punaH milanA durlabha hai|' sallekhanA dhAraNa karanevAle jIvakA kisI vastuke prati rAga athavA dveSa nahIM hotaa| usakI eka hI bhAvanA hotI hai aura vaha hai videhamukti / samantabhadrasvAmIne likhA hai snehaM vairaM saGgaM parigrahaM cApahAya zuddhamanAH / svajanaM parijanamapi ca kSAntvA kSamayetniyairvacanaiH / / Alocya sarvamenaH kRtakAritamanumataM ca nirvyAjam / AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi niHzeSam / / zokaM bhayamavasAdaM kledaM kAluSyamaratimapi hitvA / sattvotsmAhamadIrya ca manaH prasAdyaM zra tairamataiH / / AhAraM parihApya kramazaH snigdhaM vivarddhayetpAnam / snigdhaM ca hApayitvA kharapAnaM pUrayetkramazaH // kharapAnahApanAmapi kRtvA kRtvopavAsamapi zaktyA / paJcanamaskAramanAstanuM tyajetsarvayatnena / 'kSapaka iSTa vastuse rAga, aniSTa vastuse dveSa, strI-putrAdise mamatva aura dhanAdise svAmIpaneko buddhiko chor3akara pavitra mana hotA huA apane parivArake logoM tathA purA-par3osI janoMse jIvanameM hue aparAdhoMko kSamA karAve aura svayaM bhI unheM priyavacana bolakara kSamA kare aura isa taraha apane cittako niSkaSAya banAve / ' isake pazcAt vaha jIvanameM kiye, karAye aura anumodanA kiye samasta hiMsAdi pApoMkI nizchala bhAvase AlocanA (kheda-prakAzana) kare tathA mRtyuparyanta samasta mahAvratoM (hiMsAdi pAMca pApoMke tyAga) ko dhAraNa kare / 'isake sAtha hI zoka, bhaya, kheda, glAni (ghRNA), kaluSatA aura AkulatAko bhI chor3a de tathA bala evaM utsAhako prakaTa karake amRtopama zAstravacanoMse manako prasanna rakhe / ' isake bAda sallekhanAdhArI sallekhanAmeM sarvaprathama AhAra (bhakSya padArthoM) kA tyAga kare aura dUdha, chAcha Adi peya padArthoMkA abhyAsa kre| isake anantara use bhI chor3akara kAMjI yA garma jala pInekA abhyAsa kre| 'bAdameM unako bhI chor3akara zaktipUrvaka upavAsa kare aura isa taraha upavAsa karate evaM paMcaparameSThIkA dhyAna karate hue pUrNa jAgRta evaM sAvadhAnIse zarIrakA tyAga kare / isa vidhise sAdhaka apane Ananda-jJAna-dhana AtmAkA sAdhana karatA hai aura bhAvI paryAyako vartamAna jIrNa-zIrNa nazvara paryAyase bhI jyAdA sukhI, zAnta, nivikAra, nitya-zAzvata evaM ucca banAnekA saphala puruSArtha karatA hai / nazvarase yadi anazvarakA lAbha ho, to use kauna vivekI chor3aneko taiyAra hogA? -447
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanAdhArI una pAMca doSoMse bhI apaneko bacAtA hai jo usakI pavitra sallekhanAko kalaGkita karate haiM / ve pA~ca doSa nimna prakAra haiM : jIvita-maraNA''zaMse bhaya-mitrasmRti-nidAna-nAmAnaH / sallekhanA'ticArAH paJca jinendraH samAdiSTAH / / 'sallekhanA dhAraNa karaneke bAda jIvita bane rahane kI AkAMkSA karanA, jaldI maranekI AkAMkSA karanA, bhayabhIta honA, snehiyoMkA smaraNa karanA aura agalI paryAyake indriyasukhoMkI icchA karanA ye pA~ca bAteM sallekhanAko dUSita karanevAlI kahI gaI haiN|' uttama samAdhimaraNakA phala svAmI samantabhadrane likhA hai ki niHzreyasamabhyudayaM nistoraM dustaraM sukhAmbunidhim / niHpivati potadharmA sarvairduHkhairanAlIDhaH // 'uttama samAdhimaraNako karanevAlA dharmarUpI amRtako pAna karaneke kAraNa samasta duHkhoMse rahita hotA huA niHzreyasa aura abhyudayake aparimita sukhoMko prApta karatA hai / ' kSapakakI sallekhanAmeM sahAyaka aura unakA mahattvapUrNa kartavya isa taraha Uparake vivecanase sallekhanAkA mahattva spaSTa hai aura isaliye ArAdhaka use bar3e Adara, prema tathA zraddhAke sAtha dhAraNa karatA hai aura uttarottara pUrNa sAvadhAnIke sAtha Atma-sAdhanAmeM tatpara rahatA hai| usake isa puNyakAryameM, jise eka 'mahAn yajJa' kahA gayA hai, pUrNa saphalatA mile aura apane pavitra pathase vicalita na hone pAye, anubhavI muni (niryApaka) sampUrNa zakti evaM Adarake sAtha sahAyatA karate haiM aura ArAdhakako samAdhimaraNameM susthira rakhate haiM / ve use sadaiva tattvajJAnapUrNa madhura upadezoM dvArA zarIra aura saMsArakoasAratA evaM nazvaratA batalAte haiM, jisase vaha unameM mohita na hove / ' samAdhimaraNakI zreSThatA AcArya zivAryane 'bhagavato ArAdhanA' meM sataraha prakArake maraNoMkA ullekha karake pAMca tarahake maraNoMkA varNana karate hae tIna maraNoMko uttama batalAyA hai| likhA hai ki paMDidapaMDidamaraNaM ca paMDidaM bAlapaMDidaM ceva / edANi tiNi maraNANi jiNA NiccaM pasaMsaMti // 27 // 'paNDitapaNDitamaraNa, paNDitamaraNa aura bAlapaNDitamaraNa ye tIna maraNa sadA prazaMsAyogya hai|' 1. bha0 A0 gA0 650-676 / . 2. paMDidapaMDidamaraNaM paMDidayaM bAlapaMDidaM ceva / bAlamaraNaM cautthaM paMcamayaM bAlabAlaM ca / / 'paNDitapaNDitamaraNa, paNDitamaraNa, bAlapaNDitamaraNa, bAlamaraNa aura bAlabAlamaraNa ye pA~ca maraNa haiN| bha0 A0 gA0 25 / -448
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ Age likhA hai : paMDidapaMDidamaraNe khINakasAyA maraMti kevlinno| viradAviradA jIvA maraMti tadieNa maraNeNa // 28 / / pAopagamaNamaraNaM bhattappaNNA ya iMgiNI ceva / tivihaM paMDiyamaraNaM sAhassa jahattariyassa / / 29 / / aviradasammAdiTThI maraMti bAlamaraNe cautthammi / micchAdiTThI ya pUNo paMcamae bAlabAlammi / / 30 / / arthAt ca udahaveM guNasthAnavartI vItarAga-kevalI bhagavAnke nirvANa-gamanako paNDitapaNDitamaraNa, dezavratI zrAvakake maraNako bAlapaNDitamaraNa, AcArAMgazAstrAnusAra cAritrake dhAraka sAdhu-muniyoMke maraNako paNDitamaraNa, aviratasamyagdRSTike maraNako bAlamaraNa aura mithyASTike maraNako bAlabAlamaraNa kahA gayA hai| bhaktapratyAkhyAna, iGginI aura prAyopagamana ye tIna paNDitamaraNake bheda hai| inhIM tIna bhedoMkA Upara saMkSepameM varNana kiyA gayA hai / AcArya zAntisAgara dvArA iMginImaraNa saMnyAsakA grahaNa __ AcArya zAntisAgarajIne samAdhimaraNake isa mahattvako avagata kara uparyukta paNDitamaraNake dUsare bheda iGginImaraNa vratako grahaNa kiyA / yadyapi mahArAja 5 varSase paDitamaraNake pahale bheda bhaktapratyAkhyAnake antargata savicArabhaktapratyAkhyAnakA, jisakI utkRSTa avadhi 12 varSa hai, abhyAsa kara rahe the| kintu zarIrakI jarjaratA va netrajyotikI atyanta mandatAse jaba unheM apanA AyakAla nikaTa jAna par3A to unhoMne use iGginImaraNake rUpameM parivartita kara diyA, jise unhoMne 35 dina taka dhAraNa kiyaa| mahArAjane svayaM dinAMka 17-8-55 ko madhyAhnameM 2 / / baje seTha bAlacandra devacandra jI zahA, seTha rAvajI devacandra jI nimbaragIkara, saMghapati seTha geMdanamalajI, seTha candUlAlajI jyoticandrajI, zrI baNDovA rattovA, zrI bAbUrAva mArale, seTha gulAbacandra sakhArAma aura rAvajI bApUcandajI paMDhArakarako Adeza karate hue kahA thA ki 'hama iGginImaraNa saMnyAsa le rahe haiM, usameM Apa loga hamArI sevA na kareM aura na kisIse kraayeN|' mahArAjane yaha bhI kahA thA ki 'paMcama kAla honese hamArA saMhanana prAyopagamana (paNDitamaraNake tIsare bheda) ko lene ke yogya nahIM hai, nahIM to use dhAraNa karate / ' yadyapi kinhIM AcAryoMke matAnusAra iGginImaraNa saMnyAsa bhI Adike tIna saMhananake dhAraka hI pUrNa rUpase dhAraNa kara sakate haiM tathApi AcArya mahArAjane Adike tIna saMhananoMke abhAvameM bhI ise dhAraNa kiyA aura 35 dina taka usakA nirvAha kiyA, jisakA avalokana unake sallekhanAmahotsavameM upasthita sahasroM vyaktiyoMne kiyA, vaha 'acintyamohitaM mahAtmanAm' mahAtmAoMkI ceSTAe~ acintya hotI haiM, ke anusAra vicArake pare hai| samAdhimaraNameM AcAryazrIke 35 dina samAdhimaraNake 35 divasoMmeM AcAryazrIkI jaisI prakRti, ceSTA evaM caryA rahI usase AcArya mahArAjake dhairya, viveka, jAgRti AdikI jAnakArI prApta hotI hai / 19 dina to hama svayaM unake pAdamUlameM kuMthalagiri rahe aura pratidina niyamita dainaMdinI (DAyarI) likhate rahe tathA zeSa 16 divasoMkI unakI caryAdiko anya sUtroMse jJAta kiyaa| 18 sitambara 55, ravivArako-prAtaH 6-45 baje zrI lakSmIsenajI bhaTrArakane abhiSekajala le jAkara kahA-'mahArAja ! abhiSekajala hai / ' mahArAjane uttara diyA 'hU~ aura use uttamAMgameM lagA liyaa| isake 5 minaTa bAda hI 6-50 baje unhoMne zarIra tyAga diyaa| zarIratyAgake samaya mahArAja pUrNataH jAgRta aura
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvadhAna rhe| antima samayakI unake zarIrakI zAstrAnusAra vidhi karake use padmAsana rUpameM caukIpara virAjamAna kiyA gayA aura pratidinakI taraha maMcapara le jAkara janatAke lie unake darzana kraaye| 2 ghaMTe taka dazabhakti AdikA pATha huaa| isake bAda eka susajjita pAlakImeM mahArAjake paudagalika zarIrako virAjamAna karake usa sthAnapara pahAr3ake nIce le gaye, jahA~ dAha-saMskAra kiyA jAnA thA / pahAr3apara hI mAnastambhake nikaTake maidAna meM bar3e sammAnake sAtha Der3ha baje prabhAvapUrNa dAha-saMskAra haa| lagabhaga 30 mana candana, 3 bore kapUrako TikiyA tathA khulA kapUra, hajAroM kacce nAriyala va hajAroM gole citAmeM DAle gaye / dAhasaMskAra mahArAjake bhatIje, rAvajI devacanda, mANikacanda vIracanda Adi pramukha logoMne kiyA / Agane dhU-dhUkara mahArAjake zarIrako jalA diyaa| 'oM siddhAya namaH' prAtaH 6-50 se 1 / / baje taka janatAne bolaa| isI samaya mahArAjake AtmAke prati paM0 varddhamAnajI, hamane, paM0 tanasukhalAlajI kAlA Adine zraddhAJjali-bhASaNa diye| dAha-saMskArake samaya sarparAjake Ane kI bAta sunI gii| jyotiSazAstrAnusAra mahArAjakA zarIratyAga acche muhUrta, yoga aura acche dina huA / rAtako aneka loga dAhasthAnapara baiThe-khar3e rhe| 19 sitambara 55, ko bhasmIke lie hama 5 baje prAtaH dAhasthAnapara pahu~ce aura dekhA ki bhasmIke vizAla Dherako bhaktajanoMne samApta kara diyA aura aba bIcameM Aga mAtra raha gii| bhaktajanoMkI upasthiti isa prakAra yaha mahArAjakA samAdhimaraNa 35 divasa taka calA, jo vastutaH aitihAsika hai / isa avasarapara nimna vratIjana vidyamAna rahe : (1) muni zrI pihitAsrava, (2) ailaka subala, (3) ai0 yazodhara, (4) kSu0 vimalasAgara, (5) kSu0 sUrisiMha, (6) kSu0 sumatisAgara, (7) kSu0 mahAbala, (8) kSu0 atibala, (9) kSu0 AdisAgara, (10) kSu0 jayasena, (11) kSu0 vijayasena, (12) kSu0 pArzvakIti, (13) kSu0 RSabhakIrti, (14) kSu0 siddhasAgara, (15) bhaTTAraka zrI lakSmIsena, (16) bhaTTAraka zrI jinasena, (17) bhaTTAraka devendrakIti (prArambhameM rahe), (18) kSullikA pArzvamatI, (19) kSu0 ajitamati, (20) kSu0 vizAlamatI, (21) kSu0 anantamatI (22) kSu0 jinamatI, (23) kSu0 vIramatI, bra. jIvarAja , bra0 dIpacanda, ba0 cAndamala, bra0 sUrajamala, bra0 zrIlAla Adi / samAjake aneka pratiSThita zrImAn tathA vidvAn bhI vahA~ upasthita rahe / 35 divasoMmeM lagabhaga 50 hajAra janatA phuNcii| itane jana-samUhake hote hue bhI koI vizeSa ghaTanA nahIM huii| 35 dina jitanA bar3A melA na sunA aura na dekhaa| vaha mahArAjake jIvanavyApI tapa aura AtmatyAgakA prabhAva thaa|
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adarza tapasvI AcArya namisAgara : eka paricaya AcArya : misAgarakA janma san 1888 meM dakSiNa karNATaka prAntake zivapura gA~va (jilA velagA~va) meM haa| ApakA janmanAma 'mhoNappAhoNappA' hai / Apake pitAkA nAma yAdavarAva aura mAtAkA nAma kAlAdevI hai / do varSakI avasthAmeM pitAkA aura 12 varSakI avasthAmeM mAtAkA viyoga ho gayA thaa| prArambhika zikSA bacapanameM Apako par3hane meM ruci nahIM thii| apane adhyApakoMko cakamA dekara skUlase bhAga jAte the aura tIna-tIna dina taka jaMgalameM vakSoMpara peTase kapar3A bA~dhakara cipake rahate the tathA bhUkha-pyAsa bhI bhala jAte the / ataeva Apane prArambhika zikSA karNATakIkI pahalI do pustakoM bharakI lii| vivAha aura gRhatyAga san 1914 meM 26 varSako avasthAmeM ApakA vivAha huA, 4 varSa bAda gaunA huA aura eka varSa taka dharmapatnIkA saMyoga rahA / pIche usase eka zizukA janma huA, kintu tIna mAha bAda usakI mRtyu ho gaI aura usake tIna mAha bAda zizukI mA~kA bhI svargavAsa ho gyaa| Apa dasa-dasa, bIsa-bIsa bailagAr3iyoM dvArA kapAsa, mirca, bartana AdikA vyApAra karate the| eka dina Apa kapAsa kharIdaneke lie jAmbagI nAmake gA~vameM, jo teradAr3a rAjyameM hai, gaye / vahA~ rAtako bhojana karate samaya bhojanameM do mare jhiMgarA (eka prakArake lAla kor3e) dIkha gaye / usI samaya Apako saMsArase vairAgya ho gayA aura manameM yaha vicAra karate hae ki "maiM kitanA adhama pApI aura dharma-karma hIna hU~ ki isa Arambhaparigrahake kAraNa do jIvoMkA ghAta kara diyaa|" ghara-bAra chor3akara saMvegI zrAvaka ho gye| tIna varSa taka Apa isI zrAvaka veSameM ghUmate rhe| boragAMvameM pahuMcakara zrIAdisAgarajI nAmake munirAjase kSullaka-dIkSA le lI aura phira do varSa bAda ailaka-dIkSA bhI le lii| pAMca varSa taka Apa isa avasthAmeM rhe| sAdhu-dIkSA san 1929 meM zrI sonAgirajI (madhyapradeza) meM cAritracakravartI taponidhi AcArya zAntisAgarajI mahArAjake nikaTa sAdhu-dIkSA grahaNa kI aura unheM apanA dIkSA-guru banAyA / kSullakAvasthAse lekara Apane janavidrI, jayapura, kaTanI, lalitapura, mathurA, dehalI, lADanU TAMkATUkA (gujarAta), jayapura, ajamera, vyAvara, hA~sI Adi aneka sthAnoM-nagaroM tathA gAMvoMmeM 30 cAturmAsa kiye aura bhAratake dakSiNase uttara aura pazcimase pUrva samasta bhAgoMmeM vihAra kiyaa| isa vihArameM Apane lagabhaga dasa hajAra molakI paidala yAtrA kI aura jagaha-jagahakI janatAko Atma-kalyANakA AdhyAtmika evaM naitika upadeza dekara unakA bar3A upakAra kiyA / AcArya-pada san 1944 meM Apa tAraMgAmeM AcArya kunthusAgarajIke saMghameM sammilita ho gye| saMgha jaba vihAra karatA huA dhariyAvAda (bAgar3a) pahu~cA to AcArya kunthusAgarajIkA vahA~ akasmAt svargavAsa ho gayA / saMghane pazcAt Apako tapAdi vizeSatAoMse 'AcArya' padapara pratiSThita kiyaa| -451 -
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapasyA aura tyAga ApakI tapasyA aura tyAga advitIya rahe / san 1924 meM Apane jayapurameM vahA~ke anAjoMkI bhASAkA jJAna na ho sakanese 8 mAha taka lagAtAra kevala kar3hIkA AhAra liyA / san 1931 meM dehalImeM prathama cAtumAsameM 21 dina taka upavAsa aura bAdameM Der3ha mAha taka kevala chAcha grahaNa kI / san 1933 meM saradhanA (meraTha) ke cAturmAsa meM 36 dina taka sirpha nIvakA rasa liyA / meraThameM do mAha taka lagAtAra kevala gannekA rasa grahaNa kiyA / san 1940 meM jera (gujarAta) ke caumAsemeM sAr3he chaha mahInoMmeM sirpha 29 dina AhAra aura zeSa dinoM 164 upavAsa kiye| yaha siMha-vikrIData vrata hai| sana 1941 meM TAMkATakA (gajarAta) meM caumAse meM sarvatobhadra vrata kiyA, jisameM eka upavAsase sAta upavAsa taka car3hanA aura phira sAtase kramazaH eka upavAsa taka AnA aura isa taraha sAr3he ATha mahIne meM kevala 49 AhAra aura 245 upavAsa kiye / san 1947 meM ajamerameM DhAI mAha taka jalakA tyAga aura kevala chAchakA grahaNa kiyaa| san 1948 meM vyAvarameM kevala anna (dAla-roTI) kA grahaNa aura jalakA tyAga kiyaa| san 1935 meM dehalImeM dUsare cAturmAsa meM lagAtAra cAracAra upavAsa kiye aura isa taraha kaI upavAsa kiye| san 1952 meM bhI tIsare cAturmAsake ArambhameM dehalImeM Apane 20 dina taka anna aura jalakA tyAga kiyA tathA sirpha phala grahaNa kiye| mahInoM Apane sirpha eka pairake balapara rahakara tapasyA kii| _ namakakA tyAga to Apane koI 27, 28 varSakI avasthAmeM hI kara diyA thA aura chaha rasakA tyAga bhI Apane paune do varSa taka kiyaa| isa taraha ApakA tamAma sAdhujIvana tyAga aura tapasyAse ota-prota dhyAna aura jJAna bAgapata (meraTha) meM jaba Apa eka Der3ha mAha rahe to vahA~ jamanAke kinAre cAra-cAra ghaMTe dhyAnameM lIna rahate the| bar3egA~va (meraTha) meM jAr3oMmeM aneka rAtriyA~ chatapara baiThakara dhyAnameM bitAyIM / pAvAgar3ha (bar3odA), tAraMgA Adike pahAr3oMpara jAkara vahA~ cAra-cAra ghaMTe samAdhistha rahate the| tapobalakA prabhAva aura mahAnatA Apake jIvanakI aneka ullekhanIya vizeSatAeM haiN| jodhapura meM Apake netroMkI jyoti calI gaI aura isase janatAmeM sarvatra cintAkI lahara phaila gaI. kintu Apa isa daivika vipattise lezamAtra bhI nahIM ghabarAye * aura AhAra-jalakA tyAgakara samAdhimeM sthita ho gye| antameM sAtaveM dina Apako apane tapobala aura AtmanirmalatAke prabhAvase A~khoMkI jyoti punaH pUrvavat prApta ho gii| usa marubhUmimeM grISmaRtumeM, jahA~ darzakoMke pairoMmeM phole paDa jAte the, bAlameM tIna-tIna ghaMTe Apa dhyAna karate the| pIpAr3a (jodhapura) meM 5000 hajAra harijanoMko vaiyAvRtya tathA darzana karanekA Apane avasara diyA tathA unakI icchAko tapta karake dharmapUrvaka apanA jIvana bitAnekA unheM sandeza diyaa| 15 disambara 1950 meM jaba Apako AhArake liye jAte samaya mAlUma huA ki saMyukta bhAratake mahAn nirmAtA sva0 upapradhAnamaMtrI saradAra ballabhabhAI paTelakA bambaImeM dehAvasAna ho gayA to Apane AhAra tyAga diyA aura upavAsa kiyA / Apa kitane guNagrAhI, nispRhI aura vinayazIla rahe, yaha Apake dvArA cAritracakravartI AcArya zAntisAgarajI mahArAja aura zrI 105 kSullaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcAryako likhe gaye patroMse vidita hotA hai aura jinameM unakI guNagrAhakatA aura vinayazIlatAkA acchA paricaya milatA hai| - 452
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakA nidhana 22 aktUbara 1956 kA duHkhada dina cirakAla taka yAda rhegaa| isa dina 12 baje zrI siddhakSetra sammedazikharajI kI pAvana bhUmi (IzarI - pArasanAtha ) meM jahA~ 20 tIrthaMkaroM aura agaNita RSiyoMne tapa va nirvANa prApta kiyA, isa yuga ke isa advitIya tapasvIne samAdhipUrvaka deha tyAga kiyaa| DhAI ghaNTe pUrva sAr3he nau baje unhoMne AhAra meM jala grahaNa kiyaa| do dina pUrva se hI apane dehatyAgakA bhI saMketa kara diyA / kSu0 zrI gaNeza prasAdajI varNI, bhagata pyArelAlajI Adi tyAgIgaNane unase pUchA ki 'mahArAja, siddhaparameSThIkA smaraNa hai ?' mahArAjane 'hU~' kahakara apanI jAgRta avasthAkA unheM bodha karA diyaa| aisA uttama sAvadhAna pUrNa samAdhimaraNa sAtizaya puNyajIvoMkA hI hotA hai| AcArya namisAgarajIne ghora tapazcaryA dvArA apaneko avazya sAtizaya puNyajIva banA liyA thA / eka saMsmaraNa jaba ve bar3auta meM the, maiM kuMthalagirise Akara unake caraNoMmeM pahu~cA aura AcArya zAntisAgarajI mahArAjakI uttama samAdhike samAcAra unheM sunAye tathA jaina kAleja bhavana meM Ayojita sabhAmeM bhASaNa diyA to mahArAja gadgada hokara rone lage aura bole---' guru cale gaye aura maiM adhama ziSya raha gayA / ' maiMne mahArAjako gharyaM baMdhAte hue kahA - 'mahArAja Apa vivekI vItarAga RSivara haiM / Apa adhIra na hoN| Apa bhI prayatna kareM ki gurukI taraha ApakI bhI uttama samAdhi ho aura vaha zrI siddhakSetra sammeda zikharapara ho / vahA~ varNIjIkA samAgama bhI prApta hogA / ' mahArAja dhairyako baTorakara turanta bole ki 'paMDitajI, ThIka kahA, aba maiM cAturmAsa samApta hote hI turanta zrI sammeda zikharajIke liye cala dU~gA aura varNIjI ke samAgamase lAbha uThAU~gA / ' ullekhanIya hai ki cAturmAsa samApta hote hI mahArAjane bar3auta se vihAra kara diyA / jaba maiM unase khurjA meM disambara-janavarI meM milA to dekhA ki mahArAjake pairoMmeM chAle par3a gaye haiM / maiMne mahArAja se prArthanA kI ki - 'mahArAja jAr3oMke dina haiM / 10 mIlase jyAdA na calie / ' to mahArAjane kahA ki - 'paMDitajI, hameM phAlgunakI aSTAnhikAse pUrva zikharajI pahu~canA hai / yadi jyAdA na caleMge to usa samaya taka nahIM pahu~ca pAyeMge / ' mahArAjakI zarIrake prati nispRhatA, varNIjIse jJAnopArjanakI tIvra abhilASA aura zrIsammedazikharajI kI ora zIghra gamanotsukatA dekhakara anubhava huA ki AcAryazrI apane saMkalpakI pUrti ke prati kitane sudRr3ha haiM / unake dehatyAgapara zrI di0 jaina lAlamandirajImeM Ayojita zraddhAJjali sabhA meM mahArAjake adhyavasAyakI prazaMsA karate hue lA0 parasAdIlAla pATanIne kahA thA ki 'bar3e mahArAjako anna tyAga kiye 2|| varSa ho gayA aura hama saba loga asaphala ho gaye to A namisAgarajI mahArAjane ajamerase Akara dillI meM caumAsA kiyA aura harijana mandira - praveza samasyAko apane hAtha meM lekara 6 mAha meM hI hala karake dikhA diyA / ' yathArthameM ukta samasyAko hala karanevAle AcArya misAgarajI mahArAja hI haiM / AcArya mahArAjane apanI kAryakuzalatA aura buddhimattAse aisI-aisI aneka samasyAoM ko hala kiyA, kintu unake zreyase vaM sadaiva alipta rahe aura use kabhI nahIM cAhA / unameM vacana - zakti to aisI thI ki jo bAta kahate the vaha satya sAvita hotI thI / dehatyAga se ThIka eka mAsa pUrva 23 sitambara '56 ko jaba maiM saMsthA (samantabhadra saMskRta vidyAlaya, dehalI) kI orase varNI- jayantIpara unake caraNoMmeM pahu~cA, to mahArAja bole-- 'paMDitajI, Apako mere samAdhimaraNake samaya AnA / ' mahArAjake ina zabdoMko sunakara maiM cauMka gayA aura nivedana kiyA ki 'mahArAja - 453 -
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha kyA kahate haiM / cAturmAsa bAda to Apako dillI calanA hai| dillIkI samAja aura jaina anAthAzrama Apako lAneke liye utsuka haiM / mahArAja cupa raha gaye / para unakA saMketa unakI saumya mukhAkRtise mujhe unako samAdhike avasarapara Aneke liye hI thaa| mahArAjakI AjJA zirodhArya karate hue cintAke sAtha kahA'mahArAja, caraNoMmeM avazya upasthita houuNgaa|' usI samaya eka patra lA0 saradArImalajI goTevAloM aura eka patra Azrama-maMtrI lA0 raghuvIrasiMha koThIvAloMko likhA aura usameM mahArAjake cintAjanaka svAsthyakA ullekha karate hae vaidyarAja kanhaiyAlAla jI AyurvedAcArya pradhAna cikitsaka jaina auSadhAlaya, dehalIko zIghra bhejaneke lie preraNA kii| vaidya jI mahArAjake caraNoMmeM pahu~ca gaye aura unhoMne 22 dina taka mahArAjako pUro vaiyAvRtya ko / kintu hama jAte-jAte raha gaye / hamaloga yahI socate rahe ki mahArAja apanI asAdhAraNa tapaHzaktike prabhAvase abhI hamalogoMke madhyameM avazya raheMge / kintu jinake caraNa-sAnnidhyameM pichale chaha varSoM meM saikar3oM bAra AyA, gayA aura svAdhyAya kraayaa| unake tapase prabhAvita hokara unakA bhakta banA aura mere hI parAmarzase varNIjIke samAgamameM sammedazikhara siddha kSetrapara jAnekA unhoMne nizcaya kiyA / para samAdhimaraNake samaya na pahuMca skaa| aise mahAna tapasvIko zata-zata vandana hai| - -454 -
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya varNIjI : mahattvapUrNa saMsmaraNa pUjya bAbA bhAgIrathajIke sambandhameM hamane AptajanoMse sunA thA ki ve eka bAra apane bhaktoMke sAtha pada-yAtrA kara rahe the| eka jagaha unheM pairake aMgUThemeM pattharakI coTa laga gayI aura aMgUThese khUnakI dhArA baha nikalI / unheM patA bhI nahIM, ve barAbara calate rahe / pIche cala rahe eka bhaktakI nigAha unake aMgaThekI ora gayI aura usane dekhA ki bAbAjIke a~gUThese khUna baha rahA hai / bhaktase na rahA gayA aura bAbAjIse vaha bolA-'bAbAjI ! Apake aMgUThese khUna baha rahA hai, rukie, usapara kucha lagAkara paTTI bA~dha dI jAya / ' bAbAjI bole-'puggala-puggala kI lar3AI ho gayI, hamArA kyA gayA / ' bhakta bolA-'mahArAja ! zarIra dharmakA Adya sAdhana hai, usakI rakSA na kI jAya to dharmakI sAdhanA kaise ho sakegI?' bAbAjIne uttara diyA ki 'zarIrakI rakSAke lie hI to hama use roja dAnA-pAnI dete haiN| kinta sAvadhAnI rakhate hae bhI usameM asAtAke udayase yadi vikAra A jAye, to usake lie hameM ghabaDAnA nahIM caahie|' bhakta bAbAjIke isa nispahatApUrNa uttarako sunakara socane lagA ki eka hama haiM jo zarIra-mohI haiM aura dUsare bAbAjI haiM, jo usake mohI nahIM haiN| isIlie ve zarIrake eka hisse meM AyI coTako coTa nahIM samajha rahe, apitu pudgala-pudgalakI lar3AI batA rahe haiM / vAstavameM aise vivekI AtmAoMko bahirAtmA to nahIM kahA jA sakatA / kahate haiM ki bAbAjIne apanA bhojana antameM kramazaH kama karate-karate eka tolA mUMgakI dAlakA kara diyA thaa| pUrI sAvadhAnI aura vivekAvasthAmeM unhoMne zarIrakA tyAga kiyA thaa| dhanya hai unheM / pUjya zrI gaNezaprasAdajI varNI (mani gaNezakIrti mahArAja) unhIM bAbA bhAgIrathajIko sAthI hI nahIM, apanA guru bhI mAnate the| samAjameM ina donoM vaNiyoMke prati apUrva zraddhA evaM niSThA thI aura dIpacandajI varNI sahita tInoM 'varNItraya' ke rUpameM mAnya aura pUjya the| para 'varNI' nAma jitanA gaNezaprasAdajI ke sAtha abhinna ho gayA thA utanA una donoM vaNiyoMke sAtha nhiiN| yahI kAraNa hai ki 'varNIjI' kahanepara gaNezaprasAdajIkA hI bodha hotA hai / vAstavameM 'varNIjI' yaha upanAma na rahakara unakA nAma hI ho gayA thaa| yaha tabhI hotA hai, jaba vyakti apane asAdhAraNa tyAga, jJAna, cAritra, lokopakAra Adi lokAtizAyI guNoMse asAdhAraNa pratiSThA aura mahAnatA pA letA hai, taba loga usake choTe nAmase hI use sambodhita karake apanA AdarabhAva vyakta karate haiN| 'mAlavIya' kahanese madanamohana aura 'gA~dhIjI' yA 'mahAtmAjI' kahanepara mohanadAsa karmacanda gA~dhIkA bodha loga karate haiM / yahI bAta 'varNIjI' isa nAmake sambandhameM hai / varNIjI kitane nirmohI the, yahA~ hama kucha ghaTanAoM dvArA batAnA cAhate haiN| bhayAnaka kAravaMkara phor3A lalitapura (uttara pradeza) ke kSetrapAlakI bAta hai| vahA~ unakA cAturmAsa ho rahA thaa| unake dAyeM pairakI jaMghAmeM unheM eka bhayAnaka kAravaMkara phor3A ho gayA thaa| bahuta dezI upacAra hue, para koI lAbha -455
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM huA / yaha samAcAra dillI phuNcaa| vahA~se lA0 rAjakRSNajI, hama Adi kaI loga lalitapura aaye| varNIjIke darzana kiye / unake usa bhayAnaka phor3eko bhI dekhaa| kintu varNIjIke ceharepara jarA bhI sikur3ana na thI aura na unake ceharese usakI pIr3A hI jJAta hotI thii| lA0 rAjakRSNajI eka sarjana DAkTarako zaharase le Aye / DAkTarane phor3Ako dekhA aura kahA ki isakA Aparezana hogA, anya koI cArA nahIM hai| varNIjIne kahA, to kara diijie| DA0 bolA 'Aparezana ke lie aspatAla calanA hogaa|' varNIjIne dRr3hatApUrvaka kahA ki hama 'aspatAla to nahIM jAyeMge, yahIM kara sakate hoM to kara dIjie, anyathA chor3a diijie|' lA0 rAjakRSNa jIne DaoNkTarase kahA ki ye tyAgI mahAtmA hai, aspatAla nahIM jAyeMgeM, oNparezanakA maba sAmAna hama yahIM le Ate haiN| DaoNkTara vahIM (kSetrapAlameM) oNparezana karaneko taiyAra ho gayA / jaba DaoNkTarane punaH bIjIse behoza karane kI bAta kahI to varNIjIne kahA ki 'behoza karanekI AvazyakatA nahIM' aura apanA paira Age bar3hA diyA / pauna ghaMTe meM oNparezana huA / para varNIjIke ceharepara koI sikur3ana yA pIDAkA AbhAsa nahIM huA / rojamarrAkI bhA~ti hama logoMse carcA-vArtA karate rhe| yaha thI unakI zarIrake prati nirmoha vRtti aura jAgRta viveka / hama loga yaha dekhakara daMga raha gaye / 105 DigrI bukhAra ... dUsarI ghaTanA iTAvAkI hai| varNIjIkA yahA~ bhI eka cAturmAsa thaa| yahAM unheM maleriyA ho gayA aura 104, 105 DigrI taka bukhAra rahane lgaa| pairoMmeM zotha bhI ho gyaa| unakI isa cintAjanaka asvasthatAkA samAcAra jJAta honepara dillIse lA0 rAjakRSNajI, lA0 phIrojIlAlajI, lA0 harizcandra jI, hama Adi iTAvA phuNce| jisa gAr3Ise gaye the, vaha gAr3I iTAvA rAtameM 3-3 // baje pahu~catI hai / sTezanase tA~gA karake gADIpurAkI jainadharmazAlAmeM pahu~ce, jahA~ varNIjI Thahare hue the| saba ora a~dherA aura sabhI sope hae the| eka kamarese rozanI A rahI thii| hama usI ora bar3he aura jAkara dekhA ki varNIjI samayasArake svAdhyAyameM lIna haiN| sabako vahIM bulA liyaa| lA0 phIrojIlAlajIne tharmAmITara lagAkara varNIjIkA tApamAna liyA / tApamAna 105 DigrI thA aura rAtake 3 // baje the| unakI isa adbhuta zarIra-nirmoha vRttiko dekhakara hama sabhI cakita ho gaye aura cintAkI laharameM DUba gye| pairoMkI sUjana to ekadama cintAjanaka thii| kinta varNIjIpara koI asara nahIM dikhA / antima samayakI asahya pIr3A tIsarI ghaTanA unake anta samayakI IsarIkI hai| ve antima dinoMmeM kAphI azakta ho gaye the| unheM uThane, baiThane aura karavaTa badalane meM sahAyatA karane ke lie eka mahAvIra nAmakA kuzala paricAraka thA / anya kitane hI bhakta unake nikaTa hara samaya rahate the| kintu mahAvIra bar3I kuzalatA eka paricaryA karatA thaa| isa azakta avasthAmeM bhI varNIjIkI kisI ceSTAse unakI pIr3AkA AbhAsa nahIM hotA thaa| mahase kabhI opha taka nahIM nikalatI thii| usa asahya pIDAko ve adbhuta sahanazIlatAse sahate the, ve vedanAse vicalita nahIM he| aisI thI unakI zarIrake prati vivekapUrNa nirmoha vatti, jo unake antarAtmA hone kI sUcaka thI, bahirAtmA to ve jIvana meM prAyaH kabhI nahIM rahe hoMge / prAthamika 18 varSoMse ve yadyapi vaiSNavamatameM rahe, kintu unake mana meM antardvandva aura vairAgya evaM viveka taba bhI rahA / isIse ve patnI, mAtA Adike mohako chor3a sake the aura atyanta jJAnavatI, dharmavatsalA, dharmamAtA ciroMjAvAIke anAyAsa samparka meM A gaye the| -456 -
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina tIna ghaTanAoMse spaSTatayA unakI nirmohavRttikA paricaya milatA hai / ve paramohI bhI na the / unake darzanoM evaM upadeza sunaneke lie roja paricita aparicita saikar3oM vyakti Ate-jAte rahate the aura ve anubhava karate the ki varNIjIkI hamapara kRpA hai aura hamase sneha karate haiM / para vAstavameM unakA na kisI bhI vyaktike prati rAga thA aura na kisI saMsthA yA sthAna vizeSase anurAga thA / kabhI kucha loga unake sAmane kisIkI AlocanA bhI karane lagate the, para varNIjI ekadama maunataTastha / kabhI bhI ve aisI carcA meM rasa nahIM lete the / harijana mandira pravezapara apanA mata prakaTa karanepara AvAja AyI ki varNIjIkI pIchI - kamaNDalu chIna lI jAya / isapara unakA sahaja uttara thA ki 'chIna lo pachI - kamaNDalu, hamArA Atma-dharma to koI nahIM chIna sakatA / ' aisI unameM apAra sahanazIlatA thI / unake nikaTa koI sahAyatAyogya zrAvaka, chAtra yA vidvAn pahu~ca jAye, to turanta usakI sahAyatAke lie unakA hRdaya umar3a par3atA thA aura unakA saMketa milate hI unake bhaktagaNa usakI pUrti kara dete theunake lie unakI thailiyA~ khulI rahatI thIM / vastutaH ve eka mahAn santa the, mahAtmA the aura mahAtmA ke sabhI guNa unameM the / lokApavAdapara vijaya bhAravi ne kahA hai ki 'vikArahetau sati vikriyante yeSAM na cetAMsi ta eva dhIrAH / - vikArakA nimitta milane para bhI jinakA citta vikRta (vikAra yukta) nahIM hotA ve hI dhIra puruSa haiM / seTha sudarzana, satI sItA jaise aneka pavana manuSyoMke lie kitane vikArake nimitta mile, para ve aDiga rahe -- unake mana vikRta nahIM hue, gAMdhIjIko kyA kama vikArake nimitta mile ? kintu ve bhI avikRta rahe aura loka meM abhivandanIya siddha hue / bahuta varSa bIta gaye | varNIjI taba samAja-sevAke kSetrameM Aye hI the / unhoMne samaya-sudhArakA bIr3A uThAyA / vivAhoM meM bArAtoM aura phainAroMmeM auratoMke jAnekI prathA thI / yaha prathA phijUlakharcI aura apavyaya kI janaka to thI hI, parezAnI bhI bahuta hotI thI / varNIjIne isa prathAko banda karaneke lie samAjako prerita kiyA / kintu jaba usakA koI asara nahIM huA, to ve svayaM Age Aye / ve cAhate the ki bArAta meM tathA phainAroMmeM aurateM na jAyeM, kyoMki puruSoMke lie kAphI parezAniyA~ uThAnA par3atI haiM tathA unakI surakSAkA vizeSa khayAla rakhanA par3atA hai / ataH unakA jAnA banda kiyA jAya / parantu aurateM yaha kaba mAnane vAlI thIM / nImaToriyA ( lalitapura, uttara pradeza) meM eka bArAta gayI / usameM aurateM bhI gayIM / varNIjIko jaba patA calA to ve vahA~ pahu~ce aura sabhI auratoMko vApisa karA diyA / auratoMpara usakI tIvra pratikriyA huI / unhoMne viveka khokara varNIjoko aneka prakArakI gAliyAM dIM, burA-bhalA kahA aura khUba kosA / kintu varNojIpara unakI gAliyoMkA koI asara nahIM huA / unake manameM jarA bhI roSa yA krodha nahIM AyA / phalataH dhIre-dhIre ukta prathA banda ho gayI / aba to sAre bundelakhaNDa meM bArAta meM auratoMkA jAnA prAyaH banda hI ho gayA hai / yaha thI varNIjIkI sahiSNutA aura saMkalpa zaktiko dRr3hatA / dillI meM cAturmAsa ho rahA thA / usI samayakI bAta hai / kucha gumarAha bhAiyoMne varNIjIke virodha meM eka paracA nikAlA aura usameM unheM pUMjIpatiyoMkA samarthaka batalAyA / jaba yaha carcA una taka pahu~cI, to ve haMsakara bole- 'bhaiyA! maiM to tyAgI hU~ aura tyAgakA hI upadeza detA hU~ tathA sabhIse-- pUMjIpatiyoM aura apUMjIpatiyoMse tyAga karAtA hU~ aura tyAgI banAnA cAhatA hUM / isameM kauna-sI burAI hai / ' varNIjIkA yaha - 457 - 58
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara kitanA sAttvika, madhura aura sahiSNutAkA dyotaka thaa| varNIjI sabake the, garIbake bhI, amIrake bhI, vidvAnake bhI, anapar3hake bhI, aura vaddha tathA baccoMke bhii| unakA vAtsalya sabhI para thaa| gAMdhIjIke lie viDalA jaise kubera snehapAtra the to usase kama unakA sneha garIboM yA harijanoMse na thaa| ve unake lie hI jie aura mare / varNIjI jaina samAjake gAMdhI the| unakI raga-raga meM sabake prati samAna sneha aura vAtsalya thA / hameM bundelakhaNDakA svayaM anubhava hai / vaha eka prakArase garIba pradeza hai| vahA~ varNIjIne jitanA hita aura sevA garIboMkI kI hai. utanI anyakI nhiiN| vidyArthI ho. vidvAna ho| udyogahIna ho aura cAhe ko garIbanI vidhavA ho una sabapara unakI kAtara daSTi rahatI thii| ve ina sabhIke masIhA the / satyAnusaraNa varNIjI vaiSNava kulameM utpanna hue / kintu unhoMne amUDha dRSTi evaM parIkSAbuddhise jainadharmako Atmadharma mAnakara use apnaayaa| unakA viveka aura zraddhA kitanI dRr3ha evaM jAgata rahI, yaha bAta nimna ghaTanAse spaSTa mAlama ho jAtI hai| varNIjI jaba sahAranapura pahuMce aura vahA~ Ayojita vizAla sArvajanika sabhAmeM upadezake samaya eka ajaina bhAIne unase prazna kiyA ki 'Apane hindU dharma chor3akara jo jainadharma grahaNa kiyA to kyA ve vizeSatAe~ Apako hindUdharma meM nahIM milI ?' isakA uttara varNIjaune bar3e santulita zabdoMmeM dete hue kahA ki 'jitanA sUkSma aura vizada vicAra tathA AcAra hameM jaina dharma meM milA hai utanA SaDdarzanoMmeM kisImeM bhI nahIM milaa| yadi ho to batalAyeM, maiM Aja hI usa dharmako svIkAra kara luuN| maiMne saba darzanoMke AcAravicAroMko gaharAIse dekhA aura jAnA hai| majhe to eka bhI darzanameM jainadharma meM vaNita ahiMsA aura aparigrahakA advitIya evaM sUkSma AcAra-vicAra nahIM milaa| isIse maiMne jainadharma svIkAra kiyA hai| yadi sArI duniyA jainadharma svIkAra kara le to eka bhI lar3AI-jhagar3A na ho| jitane bhI lar3AI-jhagar3e hote haiM ve hiMsA aura parigrahako lekara hI hote haiN| saMsArameM sukha-zAnti tabhI ho sakatI hai jaba ahiMsA aura aparigrahakA AcAra-vicAra sarvatra ho jAya / ' yaha hai varNIjIkA viveka aura zraddhApUrvaka kiyA gayA satyAnusaraNa / AcArya akalaGkadevane parIkSaka hone ke lie do guNa Avazyaka mAne haiM-1 zraddhA aura 2 guNajJatA (vivek)| inameMse ekakA bhI abhAva ho, to parIkSaka nahIM ho sktaa| pUjya varNIjImeM hama donoM guNa dekhate haiM, aura isa lie unheM satyAnuyAyI pAte haiM / apAra karuNA varNIjI kitane kAruNika aura paraduHkhakAtara the, yaha unakI jIvana-vyApI aneka ghaTanAoMse prakaTa hai / unakI karuNAkI na sImA thI aura na anta thaa| jo ahiMsaka aura sanmArgagAmI the unapara to unakA vAtsalya rahatA hI thA, kintu jo ahiMsaka aura sanmArgagAmI nahIM the-hiMsaka evaM kumArgagAmI the, una para bhI unakI karuNAkA pravAha bahA karatA thaa| ve kisI bhI vyaktiko daHkhI dekhakara daHkhakAtara gata vizvayuddhoMkI vinAzalIlAkI khabareM sunakara unheM marmAntaka duHkha hotA thaa| san 1945 meM jaba AjAda hinda phaujake sainikoMke viruddha rAjadrohakA abhiyoga lagAyA gayA aura unheM phA~sIke takhte para car3hAyA jAne vAlA thA, usa samaya sAre deza meM aMgreja sarakArake isa kAryakA virodha ho rahA thA aura unakI rakSAke lie dhana ikaTThA kiyA jA rahA thaa| usa samaya varNIjI javalaparameM the| eka sArvajanika sabhAmeM, jo dhana ekatrita karane ke lie kI gayI thI, varNIjI bhI upasthita the| unakA hRdaya karuNAse dravita ho gayA aura bole"jinakI rakSAke lie 40 karor3a mAnava prayatnazIla haiM unheM koI zakti phA~sIke takhtepara nahIM car3hA sktii| Apa vizvAsa rakhie, merA antaHkaraNa kahatA hai ki AjAda hinda phaujake sainikoMkA bAla bhI bAMkA nahIM ho sakatA hai|" itanA kahA aura apanI caddara (or3haneko) unakI sahAyatAke lie de ddaalii| use nIlAma
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ karane para eka unake bhaktane 2900) meM le lo| isakA upasthita janatA aura adhyakSa madhyapradezake tatkAlIna gRhamaMtrI paM0 dvArakAprasAda mizrapara bar3A prabhAva pdd'aa| varNIjIkI karuNAke aise-aise aneka udAharaNa haiN| jagatkalyANakI satata bhAvanA varNIjImeM jo sabase bar3I vizeSatA thI vaha hai jagatke kalyANakI satata bhAvanA / vihArase madhyapradeza, uttarapradeza aura dillIkI padayAtrAmeM unhoMne lAkhoM logoMko zarAba na pIne, mAMsa na khAne aura hiMsA na karanekA marmasparzI upadeza diyA aura unhoMne unake isa upadezako zraddhApUrvaka grahaNa kiyaa| unakI isa padayAtrAmeM logoMne unheM bar3A Adara diyA aura unake prati apUrva zraddhA vyakta kI / aneka jagaha unakA zraddhApUrvaka unhoMne Atithya kiyaa| Ajake vizvako trasta dekhakara ve hamezA kahate the ki 'eka havAI jahAja lo aura sAthameM 10115 marmajJa vidvAnoMko lo aura yUropa meM jAkara ahiMsA aura aparigraha dharmakA pracAra karo / sAthameM hama bhI calaneko taiyAra haiN| jahA~ zarAba aura mAMsakI dukAneM haiM aura nAcaghara bane hue haiM vahA~ jAkara sadAcAra aura ahiMsAkA upadeza karo / Aja logoMkA kitanA bhArI patana ho rahA hai / dezake lAkhoM mAnavoMkA caritra ina sinemAgharoMse bigar3a rahA hai, unheM banda karAo aura bhAratIya purAtana mahApuruSoM ke sadAcArapUrNa caritra dikhaao|' yaha thI varNIjIkI vizvakalyANakI bhAvanA / pUjya vIjImeM aise-aise anekoM guNa the, jinakA yahA~ ullekha karanA zakya nhiiN| vAstavameM unakA jIvana-caritra mahApuruSakA jIvana-caritra hai| isI lie unheM karor3oM nara-nArI zraddhApUrvaka namana karate haiM / unake guNa hama jaise pAmaroMko bhI prApta hoM, yaha bhAvanA karate hue unheM mastaka jhukAte haiN|
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratibhAmUrti paNDita ToDaramalajI mahAmanA AcArya bhUtabali tathA puSpadantane bakhaNDAgama siddhAnta aura AcArya guNadharane kasAya-pAhuDa siddhAnta-granthoMkA praNayana karake bhagavAna mahAvIrake avaziSTa tattvajJAna saura saddharmakA vistAra kiyA thaa| yaha samaya lagabhaga vikramakI pahalI zatAbdIkA hai| kucha zatAbdiyoM taka ina siddhAnta-granthoMkA paryApta paThanapAThana banA rahA inapara kaI TIkAe~, nibandha aura racanAe~ likhI giiN| parantu kucha kAla bAda inakA paThanapAThana virala ho gayA aura TIkAdi grantha lupta athavA anupalabdha ho gaye / vikramakI navamI zatImeM jaina vAGmayake nabhameM eka dIptimAn pratibhA-prakAzapuJja vidvannakSatrakA AvirbhAva huA, jisakA nAma AcArya vIrasena svAmI hai / vIrasena svAmIne ukta siddhAnta-granthoMpara vidvattA evaM pANDityapUrNa vizAla aura mahAn dhavalA tathA jayadhavalA TIkAe~ likhIM, jo lagabhaga nabbe hajAra zloka pramANa hai / jayadhavalAke do tihAI bhAgako jinasena svAmIne likhA, jo vIrasena svAmIke buddhimAna pradhAna ziSya the| ina TIkAoMke AdhArase vikrama saM0 kI gyArahavIM zatAbdImeM nemicandra siddhAntacakravartIne gommaTasAra siddhAntagrandhakI racanA kii| gommaTasAra jaina samAjako itanA priya haA ki isake bananeke bAda vidvAnoMmeM prAyaH usIkA paThana-pAThana rahA aura kezavavarNI, dvitIya nemicandra, abhayacandra Adi vidvAnAcAryoM dvArA vistRta evaM sarala kanar3I tathA saMskRta TIkAe~ isapara likhI giiN| isa taraha vIrasena svAmI dvArA punaH pravartita siddhAntajJAna-paramparA terahavIM zatAbdI taka anavacchinna rUpase calI aaii| parantu terahavIM zatAbdIke bAda aThArahavIM zatAbdI paryanta usakA paThana-pAThana, likhanA-likhAnA prAyaH banda ho gayA aura unake jJAtAoMkA abhAva ho gyaa| vikramakI aThArahavIM zatAbdIke antameM jayapurakI pavitra urvarA bhUmipara eka dUsare bahu prakAzamAna tejasvI nakSatrakA udaya huA, jisakA prakAza cAroM tarapha phailA aura jo 'paMDita ToDaramala' isa nAmase vikhyAta evaM vizruta huaa| hama inheM inakI asAdhAraNa vidvattA aura asAdhAraNa kAryase dUsare vIrasena svAmI kaha sakate haiM / vIrasenasvAmone jaisA dhavalAdi TIkAoMke nirmANakA kArya kiyA, prAyaH vaisA hI ina mahAvidvAna paMDita ToDaramalajIne kiyA / jaba gommaTasAra, trilokasAra Adi gahana siddhAntagranthoMke jAnakAra durlabha the-unakA prAyaH abhAva thA aura tattvajJAnaparamparA vicchinna ho gayI thI, usa samaya inhoMne apanI asAdhAraNa pratibhA aura adbhuta kSayopazamase gommaTasArAdi siddhAntagranthoMke gahana evaM sUkSma tattvoM va rahasyoMko jJAtakara unapara para zloka pramANa 'samyagjJAnacandrikA' nAmakI vizAla bhASA-TIkA racI aura anekoM tattvajijJAsuoMko usake marmase paricita karAyA / gurumukhase par3hakara par3he viSayako dUsaroMke liye samajhAnA athavA usapara kucha lekhAdi likhanA sarvathA sarala hai / parantu jisa gahana tathA sUkSma viSayakA usa paryAyameM kisIse paricaya athavA jJAna nahIM huA usa viSayako dUsaroM ke liye bar3I saralatAse samajhAnA athavA usapara vistRta TIkAdi likhanA binA asAvAraNa pratibhA aura pUrvajanmIya vilakSaNa kSayopazamake asambhava hai| unakA banAyA mokSamArgaprakAzaka hindI bhASAkA bejor3a gadyagrantha hai| bhAratIya samagra hindIgadya-sAhityameM isakI tulanAkA eka bhI grantha dRSTigAcara nahIM hotaa| kyA bhASA, kyA bhAva, kyA padalAlitya aura kyA saralatA sabase bharapUra hai| isa granyane jaina paramparAmeM thor3ese hI samayameM vaha mahattva prApta kara liyA hai jo hinduoMke yahA~ gItAne, mamalamAnoMke yahA~ kurAnane aura IsAiyoMke yahA~ vAIvilane prApta kiyA hai| kAza ! yadi yaha grantha adhurA na -460 -
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahatA, paNDitajI use pUrA kara jAte, to vaha akelA hI hajAra granthoMko par3hane kI jarUratako pUrA kara detA / phira bhI vaha jitanA hai utanA bhI gItAdi jaisA mahattva rakhatA hai / paNDitajIne ina granthoMke atirikta puruSArthasiddhayupAya Adi granthoMpara bhI TIkAe~ likhI haiM aura isa taraha vIrasenasvAmIkI taraha inakI samagra racanAoMkA pramANa lagabhaga eka lAkha zloka jitanA hai / aise asAdhAraNa vidvAnko pratibhAmUrti evaM dUsare vIrasenasvAmI kahanA koI atyukti nahIM hai / sirpha antara yahI hai ki eka AcArya haiM to dUsare gRhastha / eka svataMtra saMskRta va prAkRtameM TIkAe~ likhIM to dUsarene pUrvAdhArase rASTrabhASA hindI meM / lekhanakA vistAra, samAlocakatA, zaMkAsamAdhAnakAritA, dArzanika vijJatA, siddhAnta-marmajJatA, vItarAgadharmakI ananya upAsakatA tathA paropakAra bhAvanA donoM vidvAnoM meM nihita haiM / donoMkA sAhitya jJAnanidhi hai aura donoM hI apane-apane samaya ke khAsa yugapravartaka haiM / ataeva paNDita ToDaramalajIko AcArya athavA RSi nahIM to AcAryakalpa athavA RSikalpa to hama kaha hI sakate haiM / paNDitajI itane pratibhAvAn hote hue bhI jaba apanI laghutA prakaTa karate haiM aura apaneko 'manda buddhi' likhate haiM to unakI sAttvikatA, prAmANikatA aura nirabhimAnatAkA mUrtimAna citra sAmane A jAtA hai / unakI ina paMktiyoMko par3hiye " jAte gommaTasArAdi granthani biSai saMdRSTini kari jo artha prakaTa kiyA hai so saMdRSTinikA svarUpa jAne vinA artha jAnane meM na Ave tAtaiM merI mati anusAri kiMcinmAtra artha saMdRSTinikA svarUpa kahIM hauM tahA~ jo kichU cUka hoi so meri maMda buddhikI bhUli jAni buddhivaMta kRpA kari zuddha kariyo " -- arthasaMdRSTi adhikAra / yahI kAraNa hai ki sAdharmI bhAI rAyamalake', jo paNDitajIke gommaTasArAdikI TIkA likhane meM preraka the aura jaina zAsanake sArvatrika pracArako utkaTa bhAvanAko liye hue eka vivekavAna dhArmika satpuruSa likhe anusAra paNDitajIke pAsa deza-dezake prazna Ate the aura ve unakA samAdhAna karake unake pAsa bhejate the / inakI isa pariNatikA hI yaha prabhAva thA ki usa samaya jayapurameM jo jainadharmakI mahimA pravRtta ho rahI thI vaha rAyamala sAdharmIke zabdoMmeM 'caturtha kAlavat' thI / yadi isa pratibhAmUrti vidvAnkA udaya na huA hotA to Aja jo gommaTasArAdi granthoMke abhyAsI vidvAn va svAdhyAyapremI dikha rahe haiM ve zAyada eka bhI na dikhate aura jayapura bAdako paM0 jayacandajI, sadAsukhajI Adi vidvanmaNiyoMko paidA na kara pAtA / isa sabakA zreya jayapurake isI mahAvidvAnko hai / sAdharmI bhAI rAyamalane yaha ThIka hI likhA hai ki- " abArake aniSTa kAla viSai ToDaramalajIke jJAnakA kSayopazama vizeSa bhayA / e gommaTasAra granthakA baMcanA pA~ca se barasa pahalI thA / tA pIche buddhikI maMdatA kari bhAva sahita baMcanA rahi gayA / abai pheri yAkA udyota bhayA / bahuri vartamAna kAla viSai yahA~ dharmakA nimitta hai tisA anyatra nAhIM / " paNDita ToDaramalajI bhAratIya sAhitya aura jaina vAGmayake itihAsameM eka mahAvidvAn aura mahAsAhityakArake rUpameM sadA amara rheNge| unake siddhAntamarmajJatA, samAlocakatA aura dArzanika abhijJatA Adi kitane hI aise guNa haiM, jinapara vistRta prakAza DAlanA cAhatA thA; parantu samayAbhAva aura zIghratAkai kAraNa use isa samaya chor3anA par3a rahA hai| vastutaH paM0 ToDaramalajIpara eka svataMtra pustaka hI likhI jAnA cAhie, jaisI tulasIdAsajI Adipara likhI gaI haiM / 1- 2. dekho, 'sAdharmI bhAI rAyamala' lekhagata unakA AtmaparicayAtmaka lekhapatra, vIra vANI varSa 1, aMka 2 | - 461 -
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ zruta- paJcamI zrIvRSabhAdivIrAntaM rAgadveSavivarjitam / jinaM natvA guruM ceti zrutaM naumi jinodbhavam // digambara jaina paramparAyAM mahAvIra janyatyutsavavadeva zruta- paJcabhyutsavo'pi mahatA''dareNa prativarSaM sollAsaM sampadyate / taddddivase sve sve sthAne sarve jainAH sambhUya zrutapUjAM prakurvate / zrutotpattezcaitihyamAkarNayanti / tanmAhAtmyaM cAvadhArayanti / prasIdanti ca muhurmuhuH svamanassu / dhanyo'yaM divasaH / dhanyAste mahAbhAgAH yairasmin divase'smatkRte svahitapradarzakaH zrutAlokaH pradattaH / yadAlokenAdyAvadhi pazyAmo vayaM svahitasya panthAnam / yadi nAma na syAcchu tAloko'yaM na jAne pathabhraSTAH santaH kva gacchema vayam / na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti' iti satAM vacanamanusmRtyAsmAbhiH zrutadevatAjanmadAtuH smaraNArthaM svasya kRtajJatAprakAzanArthaM cedaM zrutapaJcamItiparva savaiziSTyaM sampAdanIyam / satataM zrutAbhyAsa - paThana-pAThanadattacetobhizca bhAvyam / sarvatra ca zrutapracAraH kAryaH / kevalamekatra sthAne zAstrANyekIkRtya tebhya ardhapradAnaM na zrutapUjA zratopAsanA vA apitu nityaM prasannena manasA zAstrAdhyayanaM gRhe gRhe zAstrapravezaH zAstradAnaM zAstraprakAzanaM cetyevaM zrutapracAraH zrutaprasAro vA zrutapUjA vijJeyA / zrAvakasya SaDAvazyakeSu 'devapUjA gurUpAsti svAdhyAyaH saMyamastapaH / ' ityAdinA svAdhyAyasyAvazyaka karttavyatvena nirdezaH kRtaH / zrAvakAcAra - sAdhvAcAramarmajJena viduSA zrImadAzAghareNa zrutapUjA devapUjAtulyaivAbhihitA - ye yajante zrutaM bhaktyA te yajante jinamaJjasA / na kiJcidantaraM prAhurAptA hi zrutadevayoH // svAmisamantabhadrAcAryeNApyuktaM devAgame syAdvAda - kevalajJAne - sAgAradharmAmRte 2- 44 // sarvatattva - prakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca hyavastvanyatamaM bhavet // 105 // ataeva pUjA bhaktyAdiSu zrutasyaiva bhaktiH prArthitA, na matyAdicatuSTayasya, saMsAravArakatvAbhAvAt mokSakAraNatvAbhAvAcca / zrutasya tu tadubhayakAryakAritvAt / tathA hi zrute bhaktiH zrute bhaktiH zrute bhaktiH sadA'tu me / sajjJAnameva saMsAravAraNaM mokSakAraNam // itthaM zrutasya mAhAtmyaM viditameva / sAmprataM zrutotpatteH kiJcidaitihyaM vilikhyate / yadyapi zrutAvatArAdigrantheSu zrutotpatteraitihyaM nibaddhameva tathApi sarvajanAvabodhArthamatra saMkSepataH tannigadyate / tathA hi SaTkhaNDAgamasya TIkAyAM ghavalAyAM vIrasenAcAryeNa karttR vivecanaprasaGgena kartA dvividhaH proktaH - arthakartA granthakartA ca / tatrArthakartA dravyAdicatuSTayApekSayA caturvidho nirUpitaH -- dravyakartA kSetrakartA kAlakartA bhAvakartA ca / aSTAdazadoSavimuktazcaturvidhopasagaM dvAviMzatiparISahAtikrAnto yojanAntaradUrasamIpasthASTAdazabhASAsaptazata - 462 -
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSullakabhASAsamanvitatiryagdevamanuSyabhASAkAranyUnAdhikabhAvAtItamadhuramanoharagambhIravizadavAgatizayasampanna: zatendraprAptapUjAtizayo mahAvIro'rthakartA / kSetrato'rthakartA paJcazailapure (rAjagRhanagarasamIpe) ramye parvatottame vipulAcale bhavyalokAnAM hitArtha mahAvIreNArthaH kathitaH / itthaM sa eva vipulAcalastho bhavyajIvAnAmarthopadezako mahAvIraH kSetrakA vijJeyaH / kAlato'rthakartA'bhidhIyate immisse vasappiNoe cauttha-samamassa pacchime bhaae| cotIsa-vAsa-sese kiMci vi sesUNae saMte // vAsassa paDhamamAse pakkhammi sAvaNe bhule| pADivada-puvva-divase titthuppattI du abhijammi / AbhyAM gAthAmyAmidamuktam-asyAmavasarpiNyAM caturthakAlasya duHSamAsuSamAnAmakasyAntime bhAge kiJcinnyUnacatustrizadvarSAvazeSa varSasya prathamamAse zrAvaNe'sitapakSe pratipaddivase pUrvAlle'bhijinnakSanne dharmatIrthotpattiH (vIrazAsanotpattiH) jaataa| tAtparya midaM yacchrAvaNakRSNapratipadivase bhagavatA tIrthakareNa mahAvIreNa svadivyadhvaninA bhavyalokasya hitamupadiSTamiti / ataeva zrAvaNakRSNapratipahivasaH samagrajainasaMsAre 'vIrazAsana-jayanti' iti nAmnA parva prkhyaatimvaap| vIrajayantivadvIrazAsanajayantyapi samprati kvacitkvacita samAyujyate jainaiH / idAnI bhAvato'rthakartA nirUpyate-karmacatuSTayamukto'nantacatuSTayasampanno navakevalalabdhisaMyuto mahAvIro bhAvazrutamupadizatIti bhAvato'rthakartA samabhidhIyate / tena mahAvIreNa kevalajJAninA kathitArthastasminneva kAle tatraiva kSetre kSAyopazamikamatyAdijJAnacatuSTayasampannena jIvAjIvaviSayasandehavinAzanArthamupagatavarddhamAna-pAdamUlena gautamendrabhUtinA'vadhAritaH / itthaM zrutaparyAyeNa pariNato gautamo dravyazrutasya kartA / tasmAd gautamAd grantharacanA jAtA iti / tena gautamena dvividhamapi zrutaM lohAryasya saMcAritam / tenApi jambUsvAminaH / evaM parinATIkrameNa ete trayo'pi mahAbhAgAH sakalazrutadhArakA bhaNitAH / paripATIkramamanavekSya ca saMkhyAtasahasrAH sakalazrutadhArakA vabhUbuH / gautamadevo lohAryo jambUsvAmI caite trayo'pi saptavidhalabdhisampannAH sakalazrutapAraMgatA bhUtvA kevajJajJAnamavApya nirvRti (mukti) prApuH / tato viSNunandimitrAdayaH paJcApi caturdazapUrvadhArakA jAtAH / tadanantaraM vizAkhAcAryAdaya ekAdazAcAryA ekAdazAnAmaGgAnAmutpAdapUrvAdidazapUrvANAM ca pAraMgatAH saMjAtAH / zeSoparimacaturNA pUrvANAmekadezadharAzca / tato nakSatrAcAryAdayaH paJcAcAryA ekAdazAnAmaGgAnAM pAraMgatAzcaturdazAnAM ca pUrvANAmekadezajJAtAraH smbhuutaaH| tataH subhadrAdayazcAtvAra AcAryAH sAmastyenAcArAGgadhArakAH zeSAGgapUrvANAmekadezadhArakAH samabhavan / eteSAM sarveSAM kAla: 683 varSaparimitaH / vIranirvANAt 683 varSANi yAvadaGgazrutajJAnamavasthitam / tataH sarveSAmaGgAnAM nikhilapUrvANAM caikadezaH zrutabodha AcAryaparamparayA dharasenAcArya samprApta iti / tena dharasenAcAryeNa zrutavatsalenASTAGgamahAnimittapAratena granthavicchedo bhaviSyatIti jAtazrutavicchedabhayena mahimAnagaryAM samAyojite viziSTadharmotsave sammilitAnAM dakSiNApathAcAryANAM samIpe eko lekhaH (patrAtmakaH) preSitaH / tallekhAt dharasenAcAryasya zrutarakSaNAbhiprAyaM vijJAya tairAcAryavidyAgrahaNa-dhAraNasamarthoM dhavalAmalabahuvidhavinayavibhUSitAGgau suzIlau deza-kula-jAtizuddhau sakalakalApAraMgatau dvau sAdhU dharasenAcAryasamIpe saurASTradezasthe girinagare preSitau / nizAyAH pazcime prahare dharasenAcAryeNAtivinayasampannau dhavalavarNI zubhau dvau vRSabhau svapne dRSTau / evaMvidhaM susvapnaM dRSTvA prasannena cetasA dharasenAcAryeNa 'jayau suyadevadA'-jayatu zrutadevateti saMlapitam / tasminneva divase prAtaH tau dvAvapi sAdhU samAgatau / tAbhyAM dharasenAcAryasya pUrNatayA vinayAcAro vihitaH / tathApi tayoH parIkSaNArtha suparIkSA hi hRdayasantoSakareti saJcintya hInAdhikavarNayukte dve vidye sAdhayituM pradatte / to pratyuktaM caite vidye SaSThopavAsena sAdhanIye / tadanantaraM tayordai vikRtAGge vidyAdevate
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTipathamAjagmatuH / tayormadhye ekodgatadantA aparekanetrA / na caiSo devatAnAM svabhAva iti vicintya maMtravyAkaraNazAstrakuzalAbhyAM tAbhyAM te vidye zuddhIkRtya punaH sAdhite / tatazca te vidyAdevate svasvabhAvasthite dRSTe / punastAbhyAM sarvametadvRttaM varasenAcArya prati niveditam / dharasenAcAryeNa jJAtazrutagrahaNayogyatAviziSTapAtreNa santuSTena zubhatithau zubhanakSatre zubhadivase tAbhyAM siddhAntagranthaH prArabdhaH / punaH krameNa vyAcakSamANena tena dharasenAcAryeNASADhamAsazuklapakSakAdazamyAM pUrvAhna granthaH samApti niitH| tena santuSTabhUta vizeSairdevaistadA tayormadhye ekasya bali (naivedya) puSpAdibhiH mahatI pUjA kRtA / tenAcAryeNa dharasenenaikasya bhUtavaloti nAma kRtam / aparasya bhUtavizeSairdevaireva pUjitasya samIkRtAstavyastadantasya puSpadanta iti saMjJA kRtA / etAbhyAmevAcAryAbhyAM SaTkhaNDAgamasya dharasenAcAryataH paThitasya grantha-racanA kRtA / yadyapi alpAyuSkeNa puSpadantAcAryeNa viMzatiprarUpaNAsamanvitasatprarUpaNAyA eva sUtrANi racitAni, bhatabalyAcAryasya savidhe jinapAlitadvArA preSitAni ca, bhagavatA bhUtabalibhaTTArakeNa mahAkarmaprakRtiprAmRtasya vicchedo bhaviSyatIti vicArya dravyapramANAnugamAdinikhilaSaTkhaNDAgamazrutasya nibandhanaM kRtam, tathApi khaNDasiddhAntApekSayA tAvubhAvAcAryoM zrutasya (SaTkhaNDAgamasya) kartArAvabhidhIyate / ___ evaM mUlagranthakartA varddhamAnabhaTTArakaH, anugranthakartA gautamasvAmI, upagranthakartAro bhUtabali-puSpadantAdayo vItarAga-dveSa-mohA munivarA ityavadheyam / zrutanivandhanaviSayakametAvanmAtrameva vRttaM vIrasenAcAryeNa dhavalATIkAyAM nibaddhamasti / atastaduktavacanAt zrutArambhatithirna vijJAyate / tasmAttu kevalamidamevAvagamyate yacchubhatithau zubhanakSatre zubhavAre tAbhyAM zrutAbhyAsaH samArabdhaH / ASADhamAsazuklapakSakadazamyAM ca samApti nItaH / kintu zrImadindranandikRte zrutAvatAre pustakAkAreNa nibaddhasya zrutasya (SaT khaNDAgamasya) titheH spaSTatayollekhaH kRtaH / tathA hi jyeSThasitapakSapaJcamyAM cAturvarNyasaMghasamavetaH / tatpustakopakaraNaiya'dhAt kriyApUrvakaM pUjAm // zru tapaJcamIti tena prakhyAti tithiriyaM parAmApa / adyApi yena tasyAM zrutapUjAM kurvate jainAH / / ata etatpramANAjjyeSThazuklA paJcamI samupalabdhasya nibaddhazrutasya tithiriti nizcIyate / atra sandehasya kimapi kAraNaM nAsti; tadavacanasya prAmANyAGgIkArAta tato'syAM tithau zratapaJcamIsamAroha: sarvajanaH samullAsapUrvakaM samAyujyate /
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUjinASTakam yadIyavodhe sakalAH padArthAH samastaparyAyayutA vibhAnti / jitArikarmASTakapApapuJjo jino'stu jambUmama mArgadarzI // 1 // abhUtkalAvantimakevalI yo nirastasaMsArasamastamAyaH / samujjvalatkevalabodhadIpo jino'stu jambUrmamamArgadarzI / / 2 / / vihAya yo bAlyavayasyasImAnbhujaGgabhogAnkaruNAntarAtmA / prapanna-nirveda-digambaratvo jino'stu jambUrmama mArgadarzI // 3 // kRte vivAhe'pi dhRto na kAmo aNoraNIyAnapi bhogavageM / nijAtmahitabhAvanayA prabuddho jino'stu jambUrmama mArgadarzI / / 4 / / vArtA yadIyAM vinizamya naktaM cauro'pi cauratvamapAsya yasya / samparkamAsAdya munirbabhUva jino'stu jambUrmama mArgadarzI // 5 // jinendradIkSAM sukhadAM gRhItvA nihatya yaH karmacatuSTayaM ca / yaH kevalI bhavyahito'ntimo'sau jino'stu jambUmama mArgadarzI // 6 // hitopadezaM kurvan hitaiSI samAnayaddharmapathe sulokAn / samantato yo vijahAra loka jino'stu jambUrmama mArgadarzI // 7 // svayaMvRto muktiramAvilAsaiH sadyo vimukto mthuraapuriitH| sa vizvacakSuvibudhendravandyo jino'tu jambUmama mArgadarzI // 8 // 1. jaba maiM san 1940-42 meM mathurAke RSabha brahmacaryAzrama (jaina gurukula) meM do varSa prAcArya rahA, tabhI yaha 'jamba-jinASTaka' racA thaa| Azramake chAtra ise prArthanAke rUpa meM zAmako mandirajImeM bolate the / yadyapi jambUsvAmIkA mokSa vipu lagiri (rAjagRha, vihAra) se huA hai, tathApi caurAsI, mathurAse unake mokSa honekI anuzruti honese usI AdhArapara yaha racA gayA thA / 2. vidyuccrH|
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazalakSaNa dharma agnike saMyogase pAnI garma ho jAtA hai aura usake asaMyogameM vaha ThaNDA rahatA hai / ThaNDApana pAnIkA nija svabhAva hai, usakA apanA dharma hai aura garmapanA usakA svabhAva nahIM hai, vibhAva hai, adharma hai / vastukA apanI prAkRtika (svAbhAvika) avasthAmeM rahanA usakA apanA svarUpa hai, dharma hai / pAnIko agnikA nimitta na mile to pAnI hamezA ThaNDA hI rahegA, vaha kabhI garma na hogaa| isI taraha karmake nimittase AtmAmeM krodha, mAna, mAyA aura lobha Adi vikAra (vibhAva) utpanna hote haiN| yadi AtmAke sAtha karmakA saMyoga na rahe to usameM na krodha, na mAna, na mAyA aura na lobhAdi utpanna hoMge / isase jAna par3atA hai ki AtmAmeM utpanna honevAle ye saMyogaja vikAra haiM / ataeva ye usake svabhAva nahIM haiM, vibhAva hai, adharma haiN| karmakI prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAvarUpa avasthAmeM ve vikAra nahIM rhte| usa samaya vaha apane kSamA, mArdava, Arjava, zauca Adi nija svabhAvameM sthita hotA hai / yathArthameM vastukA asalI svabhAva usakA dharma hai aura nakalI-aupAdhika svabhAva arthAt vibhAva usakA adharma hai / AcArya kundakundane spaSTa kahA hai ki 'vatthu-sahAvoSammo' vastu kA svabhAva dharma hai aura vibhAva adharma / AtmAkA asalI svabhAva kSamAdi hai, isalie vaha usakA dharma hai aura krodhAdi usakA nakalI svabhAva arthAt vibhAva hai, ataH vaha usakA adharma hai| ___ isa sAmAnya AdhArapara jIvoMko apane svabhAvameM sthita rahane kA aura karmajanya vibhAvoMse dUra rahane athavA unakA sarvathA tyAga kara denekA upadeza diyA gayA hai| AtmAmeM karmake nimittase yoM to anaginata vikAra prAdurbhUta hote haiM / para unheM daza vargo (bhAgoM)meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| ve daza varga ye haiM : 1. krodha varga 6. hiMsA varga 2. mAna varga 7. kAma varga 3. mAyA varga 8. corI varga 4. lobha varga 9. parigraha varga 5. jhUTha varga 10. abrahma varga mumukSu (gRhastha yA sAdhu) jaba Atma-svabhAvako prApta karane ke lie taiyAra hotA hai to vaha ukta krodhAdiko ahitakArI aura kSamAdiko hitakArI jAnakara krodhAdise nivRtti tathA kSamAdikameM pravRtti karatA hai / sarvaprathama vaha kSamAko dhAraNa karatA hai aura krodhake tyAgakA kevala abhyAsa hI nahIM karatA, apitu usameM pragAr3hatA bhI prApta karatA hai| isI taraha mArdavake pAlana dvArA abhimAnakA, Arjavake AcaraNa dvArA mAyAkA, zaucake anupAlana dvArA lobhakA, satyake dhAraNa dvArA jhaThakA, saMyamako apanAkara hiMsAkA, tapomaya vRttike dvArA kAma (icchAoM) kA, tyAgadharmake dvArA corokA, AkiMcanyako upAsanA dvArA parigrahakA aura brahmacarya pAlana dvArA abrahmakA nirodha karatA hai aura isa prakAra vaha kSamA Adi daza dharmoke AcaraNa dvArA krodha Adi daza Atma-vikAroMko dUra karanemeM satata saMlagna rahatA hai / jyoM-jyoM usake kSamAdi guNoMkI vRddhi hotI
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtI hai tyoM-tyoM usake ve krodhAdi vikAra bhI alpase alpatara aura alpatama hote hue pUrNataH abhAvako prApta ho jAte haiM / jaba ukta guNa satata abhyAsase pUrNarUpameM vikasita ho jAte haiM to usa samaya AtmAmeM koI vikAra zeSa nahIM rahatA aura AtmA, paramAtmA bana jAtA hai / jaba taka ina vikAroMkA kucha bhI aMza vidyamAna rahatA hai taba taka vaha paramAtmAke padako prApta nahIM kara sktaa| jaina darzana meM pratyeka AtmAko paramAtmA honekA adhikAra diyA gayA hai aura usakA mArga yahI 'daza dharmakA pAlana' batalAyA gayA hai / isa daza dharmakA pAlana yoM to sadaiva batAyA gayA hai aura sAdhujana pUrNarUpase tathA gRhastha AMzika rUpase use pAlate bhI haiN| kintu paryaSaNa parva yA dazalakSaNa parvameM usakI vizeSa ArAdhanA kI jAtI hai / gRhastha ina daza dharmoMkI ina dinoM bhakti-bhAvase pUjA karate haiM, jApa dete haiM aura vidvAnoMse unakA pravacana sunate haiN| jainamAtrakI isa parva ke prati asAdhAraNa zraddhA evaM niSThA-bhAva hai| jaina dharmameM ina daza dharmoke pAlanapara bahata bala diyA gayA hai|
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSamAvaNI : kSamAparva bhAratavarSa meM prAcInakAlase do saMskRtiyoMkI avirAma-dhArA bahatI calI A rahI hai / ve do saMskRtiyA~ haiM-1vaidika aura 2. zramaNa / 'saMskRti' zabdakA sAmAnyatayA artha AcAra-vicAra aura rahana-sahana hai| jinakA AcAra-vicAra aura rahana-sahana vedAnusArI hai unakI saMskRti to vaidika saMskRti hai tathA jinakA AcAra-vicAra aura rahana-sahana zramaNa-paramparAke anusAra hai unakI saMskRti zramaNa-saMskRti hai / 'zramaNa' zabda prAkRta bhASAke 'samaNa' zabdakA saMskRtarUpa hai| aura yaha 'samaNa' zabda do padoMse banA hai-eka 'sama' aura dUsarA 'aNa', jinakA artha hai sama-indriyoM aura manapara vijayakara samasta jIvoMke prati samatA bhAvakA 'aNa'-upadeza karanevAlA mahApuruSa (mhaatmaa-snt-saadh)| aise AtmajayI evaM Atmanirbhara mahAtmAoM dvArA pravattita AcAra-vicAra evaM rahana-sahana hI zramaNa-saMskRti hai| ina zramaNoMkA pratyeka prayatna aura bhAvanA yaha hotI hai ki hamAre dvArA kisI bhI prANIko kaSTa na pahu~ce. hamAre makhase koI asatya vacana na nikale, hamAre dvArA svapnameM bhI paradravyakA grahaNa na ho, hama sadaiva brahmasvarUpa AtmAmeM hI ramaNa kareM, dayA, dama, tyAga aura samAdhi hI hamArA dharma (kartavya) hai, parapadArtha hamase bhinna haiM aura hama unake svAmI nahIM haiM / vAstava meM ina zramaNoMkA pradhAna lakSya Atma-zodhana hotA hai aura isalie ve indriya, mana aura zarIrako bhI AtmIya nahIM mAnate-unheM bhautika mAnate haiM / ataH jina bAtoMse indriya, mana aura zarIrakA poSaNa hotA hai yA unameM vikAra AtA hai, una bAtoMkA zramaNa tyAga kara detA hai aura sadaiva Atmika carama vikAsake karane meM pravRtta rahatA hai / yadyapi aisI pravRtti evaM caryA sAdhAraNa logoMko kucha kaThina jAna pddh'egii| kintu vaha asAdhAraNa puruSoMke lie koI kaThina nahIM hai| saMsArameM rahate hue paraspara vyavahAra karane meM cUka honA sambhava hai aura pramAda tathA kaSAya (krodha, ahaMkAra, chala aura lobha) kI sambhAvanA adhika hai| kintu vicAra karanepara mAlUma hotA hai ki na pramAda acchA hai aura na kaSAya / donoMse AtmAkA ahita hI hotA hai-hita nahIM hotA / yahA~ taka ki unase parakA bhI ahita ho sakatA hai-dUsaroMko kaSTa pahu~ca sakatA hai aura unase unake dila duHkhI ho sakate haiM tathA unake hRdayako AghAta pahu~ca sakatA hai| ataeva ina zramaNoMne anubhava kiyA ki devasika, sAptAhika, pAkSika, mAsika aura vArSika aise jana kiye jAyeM, jinameM vyakti apanI bhUloMke lie dUsaroMse kSamA mAMge aura apaneko karmabandhanase halakA kare / sAdhu to daivasika, sAptAhika, pAkSika, mAsika aura vArSika pratikramaNa (kSamAyAcanA) karate haiM / para gRhasthoMke lie vaha kaThina hai / ataeva ve aisA vArSika Ayojana karate haiM jisameM ve apanI bhUla-cUkake lie parasparameM kSamA yAcanA karate haiN| yaha Ayojana unake dvArA sAlameM eka bAra usa samaya kiyA jAtA hai, jaba ve bhAdrapada zuklA 5mIse bhAdrapada zuklA 14 taka daza dina kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya ina daza dharmake aMgoMkI sabhakti pUjA, upAsanA aura ArAdhanA kara apaneko sarala aura dravita banA lete hai / sAtha hI pramAda aura kaSAyako duHkhadAyI samajhakara unheM manda kara lete hai tathA ratnatraya (samyak dRSTi, samyak jJAna aura samyak AcAra)ko AtmAkI upAdeya nidhi mAnate haiN| phalataH ve kaSAya yA pramAdase huI apanI bhUloMke lie eka-dUsarese kSamA mAMgate aura svayaM unheM -468 -
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSamA karate haiM / aise Ayojanako 'kSamAparva' kahate haiM aura vaha bhAdra mAsakI samAptipara Azvina kRSNa 1 ko manAyA jAtA hai| isa dina sabhI zramaNopAsaka-gRhastha aura zramaNopAsikA-gRhasthanI eka-dUsarese apanI eka sAlakI bhUloMke lie kSamA-yAcanA karate haiM aura usa samaya nimna mArmika bhAva-vyakta karate haiM khammAmi savvajIvANaM savve jIvA khamaMta me| mittI me savvabhUdesu vairaM majjhaM Na keNacida / / 'maiM samasta jIvoMko kSamA karatA hU~ aura ve mujhe kSamA kreN| samasta jIvoMpara merA maitrIbhAva hai, kisIke sAtha merA vaira nahIM hai|' isa prakArase kSamAke vacana-vANIkA paraspara meM vyavahAra honese isa 'kSamA parva'ko 'kSamAvANI' parva tathA usa dina kSa mAkI avanI-bhUmi svayaM banane-banAnese 'kSamAvanI' yA 'kSamAvaNI' parva bhI kahate haiM / niHsandeha yaha parva varSoMse yA eka varSa ke bhare hae manake kAluSya-malako dho detA hai aura mitratA evaM bantutvabhAvako sthApita karatA hai|
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIranirvANa parva : dIpAvalI bhAratIya saMskRti adhyAtmapradhAna hone ke kAraNa yahA~ pratyeka parvakI apanI-apanI kucha vizeSatA hai aura una parvokA sambandha kisI-na-kisI mahApuruSase hai, jo vizvako kucha detA hai / tAtparya yaha ki bhAratIya parva prAyaH mahApuruSoM se sambandhita haiM aura ve unakI smRti meM sthApita hue haiN| yahA~ parvoMse hamArA abhiprAya vizeSatayA naitika evaM dhArmika parvoMse hai / yoM to rauDhika aura sAmAjika parvokI bhAratavarSa meM aura pratyeka jAtimeM kamI nahIM hai / inameM kitane hI paramparAgata hai aura jinheM janasamudAya Aja bhI apanAye hue hai / para unameM kitanA tathyAMza hai, yaha kaha sakanA kaThina hai / eka parIkSaka buddhi avazya unakI sacAI yA asacAIko AMka sakatI hai / yaha avazya hai ki ina parvoMse logoMko manovinoda aura indriyapoSaNakI sAmagrI sahajarUpameM mila jAtI hai / kintu unase na viveka jAgRta hotA hai aura na AdhyAtmikatA jagatI hai, jo jIvanako unnata aura vAstavika sukhI banAneke lie Avazyaka haiM / para jina parvoM ke bAremeM hama yahA~ carcA kara rahe haiM ve haiM dhArmika aura naitika parva / ina parvoMse avazya hamArA viveka jAgRta hotA hai, cetanA jAgatI hai aura hama galata mArgase sahI mArgapara A jAte haiM / ina parvoMse adhyAtmapremiyoMko nIti, dharma aura adhyAtmako zikSA milatI hai / kintu yaha nahIM kahA jA sakatA ki kitane loga isa sAMce meM Dhalate haiM aura nizchala bhAvase apaneko AdhyAtmika banAte haiM / prAyaH dekhA jAtA hai ki ina dhArmika evaM naitika parvoMke avasara para, jaba unase pUrI dhArmikatA sIkhanI cAhie, mano vinoda aura apratyakSataH indriyapoSaNake Ayojana kiye jAte haiM / lagatA hai ki hamArI manodazA uttarottara aisI hotI jA rahI ki bhogoMkA tyAga bhI na karanA par3e aura dharma evaM nItikA pAlana bhI ho jAye / isa prasaMga meM pAhuDadohAkArakA nimra vacana yAda A jAtA hai vepathehiM Na gammaI muhasUI Na sijjae kaMthA / viSNi Na huMti ayANA iMdiyasokkhaM ca mokkhaM ca // - pA0 do0 213 / 'do rAstoMse jAnA nahIM hotA, do mukhoMse suI katharI nahIM sIMtI / he ajAna ! isI taraha ye do kArya nahIM ho sakate ki indriyasukha bhI prApta ho aura mokSa bhI mila jAya / inameMse prathama mArgapara calanese saMsAra hogA aura dUsare mArga ( bhogatyAga ) se mokSa prApta hogA / ' hindI eka vidvAn kavine bhI yahI kahA hai do-mukha suI na sIve kathA, do-mukha paMthI cale na paMthA / yoM do kAja na hoMya sayAne, viSaya-bhoga aru mokSa payAne // dhArmika evaM naitika parvoMkA sambandha jina mahApuruSoMse hai, vAstava meM unake sandezoM, upadezoM aura jIvana-caritoMko apane jIvana meM lAnA cAhie, tabhI vyakti apanI unnati, apane kalyANa aura vAstavika mokSa -sukhako prApta kara sakatA hai / - 470 -
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtameM hameM 'vIra-nirvANa' parvapara prakAza DAlanA hai / antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrane kArtika kRSNA caturdazIko rAtri aura amAvasyAke pratyUSakAla ( brAhmamuhUrta-prAtaH ) meM svAtinakSatrameM pAvAnagarIse nirvANa prApta kiyA thaa| ata eva isa mahAn evaM pAvana divasako jaina paramparAmeM 'vIra-nirvANa' parvake rUpameM manAyA jAtA hai / AcArya yativRSabha ( I0 san0 5 vIM zatI) ne apanI 'tiloyapaNNattI' (4-1208 ) meM spaSTa likhA hai kattiya-kiNhe codasi-paccUse saadinnaamnnkkhtte| pAvAe NayarIe ekko vIresaro siddho / isa gAthAmeM kahA gayA hai ki bhagavAn vIranAtha kAttikavadI 14 ke pratyUSakAlameM svAtinAmaka nakSatrameM pAvApurIse akele siddha ( mukta ) hue / ipake sivAya AcArya vIrasena ( I0 839 ) ne apanI 'SaTkhaNDAgama' kI vizAla TIkA 'dhavalA' meM 'vIra-nirvANa' kA pratipAdana karane vAlI eka prAcIna gAthA uddhRta kI hai| usameM bhI yahI kahA gayA hai| vaha gAthA nimna prakAra hai pacchA pAvANayare kattiyamAse ya kinnh-coddsie| sAdIe rattIe sesarayaM . hattu NivvAo / / 'pazcAt vIranAtha pAvAnagarameM pahu~ce aura vahA~se kArtikavadI caudasakI rAtrimeM svAtinakSatrameM zeSa raja ( aghAtiyA karmoM ) ko bhI nAza karake nirvANako prApta hue / ' / yahA~ eka asaMgati aura virodha dikhAI de sakatA hai ki uparyukta 'tiloyapaNNattI' ke ullekha meM caturdazIkA pratyUSakAla' batalAyA gayA hai aura yahA~ (dhavalAmeM uddhRta gAthAmeM' ) 'caturdazIkI rAta' batalAyI gayI hai ? isakA samAdhAna svayaM AcArya vIrasenane TIkAmeM 'rattIe' padake vizeSaNake rUpameM 'pacchimabhAe''pichale paharameM' padakA prayoga adhyAhRta karake kara diyA hai aura taba koI asaMgati yA virodha nahIM rhtaa| isase spaSTa hotA hai ki caturdazIkI rAtake pichale paharameM arthAt amAvasyAke pratyUSakAla ( prAtaH ) meM bha0 vIranAthakA nirvANa huaa| 'tiloyapaNNattI' kI ukta gAthAmeM bhI yahI abhipreta hai / ataH Ama taurapara nirvANakI tithi kArtikavadI amAvasyA mAnI jAtI hai, kyoMki dhavalAkArake ullekhAnusAra isI dina nirvANakA samasta kArya-nirvANapajA Adi sakala devendroM dvArA kiyA gayA thA / dhavalAkArakA vaha ullekha isa prakAra hai 'amAvasIe pariNivvANapUjA sayaladeveMdehiM kyaatti|' uttarapurANameM AcArya guNabhadra ne bhI 'kAtikakRSNapakSasya caturdazyAM nishaatyye|' isa padyavAkyake dvArA kArtikavadI caturdazIkI rAtake antameM bha0 mahAvIrakA nirvANa batalAyA hai / harivaMzapurANakAra jinasenake harivaMzapurANagata ullekhase bhI yahI prakaTa hai| unakA vaha ullekha isa prakAra hai jinendravIro'pi vibodhya santataM samantato bhavyasamUhasantatim / prapadya pAvAnagarI garIyasIM manohArodyAnavane tadIyake / caturthakAle'rdhacaturthamAsavihInatAbhizcaturabdazeSake / sakAtike svAtiSu kRSNabhUtasuprabhAtasandhyAsamaye svabhAvataH / / -471
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ aghAtikarmANi niruddhayogako vidhUya ghAtighanavadvibandhanaH / vibandhanasthAnamavApa zaGkaro nirantarAyorusukhAnubandhanam / / -harivaM0 66 / 15, 16, 17 / 'vIra jinendra samasta bhavyasamudAyako satata saMbodhita karake antameM pAvAnagarI pahu~ce aura usake sundara udyAnavanameM kArtikavadI caudasakI rAta aura amAvasyAke suprabhAta samayameM, jaba ki cauthe kAlake sAr3he tIna mAsa kama cAra varSa avazeSa the, svAtinakSatrameM yoga nirodha kara aghAtiyAkarmoko ghAtiyAkarmokI taraha naSTa kara bandhanarahita hokara bandhanahIna ( svataMtra ) aura nirantarAya mahAn sukhake sthAna mokSako prApta hue| ___ AcArya pUjyapAda-devanandi ( I0 5 vIM zatI ) kA 'nirvANabhakti' gata nimna ullekha bhI yahI batalAtA hai pAvAnagarodyAne vyutsargeNa sthitaH sa muniH| kArtikakRSNasyAnte svAtAvRkSe nihatya karmarajaH // isa prakAra ina zAstrIya pramANoMse spaSTa hai ki bha0 mahAvIrakA kArtika vadI caudasakI rAta aura amAvasyAke subaha, jaba kucha andherA thA, nirvANa huA thA aura usI samaya unakA nirvANotsava manAyA gayA thaa| isa taraha 'vIra-nirvANa' parva pracalita huA aura jo Aja bhI sarvatra manAyA jAtA hai| bha0 mahAvIrake nirvANake samayakA patA janasamudAyako pUrvadinase hI vidita ho cukA thA aura isalie ve saba vahA~ pahalese hI upasthita the / inameM aThAraha gaNarAjyoMke adhyakSa, viziSTajana, devendroM, sAdhAraNa devoM aura manuSyoMke samUha maujUda the| samasta (11) gaNadhara, munigaNa, AryikAeM, zrAvaka aura zrAvikAe~ Adi bhI vidyamAna the| jo nahIM the, ve bhI bhagavAna ke nirvANakA samAcAra sunate hI paha~ca gaye the| bijalIkI bhA~ti yaha khabara sarvatra phaila gayI thii| bhagavAna buddha ke pramukha ziSyane unheM bhI yaha avagata karAyA thA ki pAvAmeM abhI-abhI NiggaMthanAtaputta (mahAvIra) kA nirvANa huA / pradIpoMkA prajvalana _ usa samaya pratyUSakAla honese kucha aMdherA thA aura isalie prakAza karane ke lie ratnoM aura ghRtAdike hajAroM pradIpa prajvalita kiye gye| AcArya jinasenake harivaMzapurANameM spaSTa ullekha hai ki usa samaya aisA prakAza kiyA gayA, jisase pAvAnagarI cAroM orase Alokita ho gyii| yahA~ taka ki AkAzatala bhI prakAzamaya-hI-prakAzamaya dikhAI par3a rahA thaa| yathA jvalatpadIpAvalikayA pravRddhayA surAsuraiH dIpitayA prdiiptyaa| tadA sma pAvAnagarI samantataH pradIpitAkAzatalA prakAzate / tathaiva ca zreNikapUrvabhUbhRtaH prakRtya kalyANamadaM shprjaaH| prajajmurindrAzca surairyathA pathaM prayAcamAnA jinabodhimarthinaH / / -harivaM0 66 / 19,20 / vIra-nirvANa aura dIpAvalI harivaMzapurANakAra (9vIM zatI) ne yaha bhI spaSTa ullekha kiyA hai ki isake pazcAta bhagavAna mahAvIrake nirvANa-lakSmIko prApta karanese isa pAvana nirvANa-divasako smRtike rUpameM sadA manAne ke lie bhakta janatAne 'vIpAvalI' ke nAmase eka pavitra sArvajanika parva hI saMsthApita evaM suniyata kara diyA-arthAta -472
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ janasamUha prativarSa bar3e Adara ke sAtha isa nirvANa parvako prasiddha 'dIpAvalI' ke nAmase isa bhAratavarSa meM manAne lagA | unakA vaha ullekha isa prakAra hai vahI, 66 / 21 / 'isake bAda to samasta bhAratavarSa meM loga prativarSa bar3e Adara ke sAtha vIra jinendrake nirvANotsavako apanI ananyabhakti evaM zraddhAko 'dIpAvalI' ke rUpa meM prakaTa karane lage aura tabhI se yaha 'dIpAvalI' parva pracalita huA / ' tatastu lokaH prativarSamAdarAtprasiddhadIpAvalikayAtra bhArate / samudyataH pUjayituM jinezvaraM jinendranirvANavibhUtibhaktibhAk // isa taraha bhAratavarSa meM dIpAvalI parvako mAnyatA bhagavAn mahAvIrake nirvANa-parvase sambandha rakhatI hai| aura yaha eka sAMskRtika evaM rASTrIya parva spaSTa avagata hotA hai / mere anusandhAna se isase pUrvakA itanA aura aisA ullekha abataka nahIM milA / yataH bhagavAnkA nirvANa kArtika vadI 14kI rAta aura amAvasyA ke prAtaH huA thA, ataH usake AsapAsa ke kucha dinoMko bhI isa parva meM aura zAmila kara liyA gayA, tAki parvako vizeSa samAroha aura Ayojanake sAtha manAyA jA ske| isIse dIpAvalI parva kArtika vadI terasase Arambha hokara kArtika zuklA dUja taka manAyA jAtA hai / ina dinoM gharoMkI dIvAroM aura dvAroMpara jo citra banAye jAte haiM ve bha0 mahAvIrake sabhAsthala - samozaraNa ( samavasaraNa ) kI pratikRti haiM, aisA jJAta hotA hai / gaNezasaMsthApana aura lakSmIpUjana bha0 mahAvIrake pradhAna gaNadhara gautama indrabhUtiko, jinheM jainavAGmaya meM 'gaNeza' bhI kahA hai, unakA uttarAdhikArI banane tathA kevalajJAnalakSmIkI prApti karaneke mUrtarUpa pratIta hote haiM / ina jaisI aura bhI kitanI hI bAteM ina dinoMmeM sAmAnya janatA dvArA kI jAtI haiN| unakA bhI sambandha bha0 mahAvIrase spaSTa mAlUma hotA hai| ina tathyoMkI pracalita mAnyatAoM aura nirvANakAlika ghaTita ghaTanAoM ke sAmaJjasyake AdhArapara khoja kI jAya to pUrA satya sAmane A sakatA hai aura tathyoMkA udghATana ho sakatA hai / phira bhI upalabdha pramANoM aura ghaTanAoMparase yaha niHsaMkoca aura asandigdharUpameM kahA jA sakatA hai ki vIra - nirvANa parva aura dIpAvalI parvakA ghaniSTha sambandha hai athavA ve eka dUsareke rUpAntara haiM / 60 - 473 1 -
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-jayantI caitra sudI 13 kA suhAvanA divama bhagavAn mahAvIrakA janma-dina hai| Ajase 2554 varSa pUrva isa dina unhoMne janma liyA thaa| ve eka mAnava the aura mAnavase bhagavAna bane the| unameM itanI vizeSatA thI ki unakA jJAna aura bala asAdhAraNa thaa| saMjaya aura vijaya munirAjoMke lie unheM dekhakara abhilaSita jJAna honA. bhayaMkara sarpako apane vazameM karanA, viSaya-vAsanAoMse alipta rahanA, Adi saikar3oM ghaTanAe~ haiM, jo unakI alaukikatAko prakaTa karatI haiN| para mahAvIrakA mahAvIratva ina camatkAroMse nahIM hai| unakA mahAvIratva hai-AtmavikAroMpara vijaya pAnese / sabase pahale unhoMne dUsaroMpara zAsana karanekI apekSA apanepara zAsana kiyaa| mAnavasulabha jitanI kamajoriyAM aura vikAra ho sakate haiM una sabapara unhoMne kAbU pAyA / prAyaH yaha pratyekake anubhavagamya hai ki dUsaroMko upadeza denA bar3A sarala hotA hai, para usapara svayaM calanA utanA hI kaThina hotA hai| mahAvIrane lokake isa anubhavase viparIta kiyaa| unhoMne sabase pahale mahAvIratva prApta karane ke liye svayaM apaneko usa DhAMce meM DhAlA aura jaba ve usameM uttIrNa ho gaye-Atma-vizvAsa, AtmajJAna aura AtmasaMyamako pUrNa rUpameM svayaM prApta kara liyA taba dUsaroMko bhI usa mArgapara calane ke liye khaa| ___ mahAvIrane eka dina nahIM, eka mAha nahIM, eka varSa nahIM, apitu pUre 12 varSa taka kaThora sAdhanA kii| unakA eka lakSya sAdhanAmeM rahA / vaha yaha ki 'zarIraM vA pAtayAmi kArya vA sAdhayAmi / ' aura isIse ve apane lakSyako prAptimeM pUrNataH saphala hue| unhoMne pArzvanAtha Adi anya tIrthakaroMko taraha tIrthakaratva prApta kiyaa| sabase bar3I bAta to yaha hai ki unheM apane samayakI anaginata viSamatAoM aura saMgharSoM kA sAmanA karanA par3A / lekina una sabako unhoMne samudrakI taraha gambhIra, merukI taraha nizcala, AkAzakI taraha nirlepa aura sUrya kI taraha nirapekSa prakAzaka banakara zAnta kiyA / pariNAma yaha huA ki samakAlIna anya tIthikadharmapravartaka unake sAmane adhika samaya taka na Tika sake aura na apanA prabhAva loka-mAnasapara sthAyI banAne meM samartha ho ske| makkhali gozAlaka, ajitakeza kabali, saMjaya velaTThiputta Adi dharmapravartaka isake udAharaNa haiN| majjhima nikAyameM Ananda aura buddhake aneka jagaha saMvAda milate haiN| unameM buddhane Anandase mahAvIrake sambandhameM aneka jijJAsAe~ prakaTa kI haiN| Anandane mahAvIrakI sabhAoMmeM jA-jA kara jAnakArI prAptakara buddhakI jijJAsAoMko zAnta kiyA hai| unameMse do-ekako hama yahA~ dete haiN| eka bAra buddhane Anandase kahA'Ananda ! jAo, dekho to, niggaMThanAtaputta isa samaya kahA~ hai aura kyA kara rahe haiM ? Ananda jAtA hai aura mahAvIrako dekhatA hai ki ve eka vizAla pASANa jaise UMce nirAvaraNa sthAnapara baiThe hue haiM aura dhyAnamagna haiM / unakI isa kaThora tapasyAko dekhakara Ananda buddhase jAkara kahatA hai| buddha mahAvIrakI tapasyAse prabhAvita hokara kahate haiM ki ve doghaM tapasvI haiN| eka bAra mahAvIra jaba vipulagiripara virAjamAna the aura sarvajJa tathA sarvadarzI ho gaye the evaM mAnava, deva, tiryaJca sabhIko AtmajJAnakI dhArA bahA rahe the, usI samaya buddha bhI vipulagirike nikaTavartI gRddhakUTa parvatapara virAjamAna the| ve Anandase kahate haiM, Ananda ! -474 -
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAo, dekho, niggaMThanAtaputtakI sabhAmeM striyA~ bhI rahatI haiM ? Ananda jAtA hai aura dekhatA hai ki mahAvIrakI sabhAmeM puruSoMse kahIM adhika striyA~ bhI hai aura ve na kevala zrAvikAe~ hI haiM, bhikSuNiyA~ bhI hai aura mahAvIrake nikaTa baiThakara unakA sadA upadeza sunatI haiM va vihArake samaya unake sAtha calatI hai| isa sabako dekhakara Ananda buddhase jAkara kahatA hai-bhante ! nigaMThanAtaputtakI vizAla sabhAmeM anekoM striyA~, zrAvikAe~ aura bhikSuNiyA~ haiN| buddha kucha kSaNoM taka vismita hokara stabdha ho jAte haiM aura turanta kaha uThate haiM ki niggaMThanAtapatta sarvajJa-sarvadarzI haiN| hameM bhI striyoMko apane saMghameM lenA caahie| isake bAda baddha striyoMko bhI dIkSA dene lge| buddhakI ina donoM bAtoMse spaSTa mAlUma hotA hai ki mahAvIra apane samakAlIna buddha jaise prabhAvazAlI dharmapravartakapara bhI apanA apratima prabhAva DAla cuke the / vAstavameM bAhya zatruvijetAkI apekSA AtmavikAravijetAkA sthAna sarvopari hai| usake AtmAmeM acintya zakti, acintya jJAna aura acintya AnandakA srota nikala AtA hai / mahAvIrako bhI yahI srota prApta ho gayA thA / bha0 'mahAvIrane isake liye aneka siddhAnta race aura una sabako janatAke lie btaayaa| ina siddhAntoMmeM unake do mukhya siddhAnta haiM--eka ahiMsA aura dUsarA syAdvAda / ahiMsAse AcArakI zuddhi aura syAdvAdase vicArakI zuddhi batalAI / AcAra-vicAra jisakA jitanA adhika zuddha hogA-anAtmAse AtmAko ora bar3hegA vaha utanA hI adhika paramAtmAke nikaTa phuNcegaa| eka samaya vaha AyegA jaba vaha svayaM paramAtmA bana jaaygaa| mahAvIrane yaha bhI kahA ki jo itane U~ce nahIM car3ha sakate vaha zrAvaka rahakara nyAya-nItike sAtha apane kartavyoMkA pAlana kara svayaM sukhI raheM tathA dUsaroMko bhI sukhI banAnekA sadaiva prayatna kreN| -475 -
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpapaurAjI : jinamandiroMkA adbhuta samuccaya bhAratIya jana-manakI sudRr3ha dhArmika rucikA sAkAra rUpa dekhanA ho, to ina pavitra bhUmiyoMko dekhie, jahA~ pahu~cakara hama apanI mAnasa-kAlimAko dhokara zAntike sukhada pravAhameM gotA lagAne laga jAte haiM / ye puNya-bhUmiyAM bhAratIya saMskRti kI pratIka haiM / dRzya kAvyake samAna ye pavitra tIrthakSetra bhI AhlAdajanaka hote haiM aura adhyAtmakI ora agrasara karate haiN| ina tIrthakSetroMpara nirmita devAlayoM AdikI kalAmaya kArIgarI bhI tatkAlIna sthApatya kalAke gaurava aura garimAko prakaTa karatI huI darzakake manapara amiTa prabhAva DAlatI hai| dezake assI pratizata utsava, sabhAe~ aura mele inhIM tIrthakSetroMpara sampanna hote haiM / bhAratIya samAjako ye tIrthakSetra jIvana pradAna karate tathA usakI garimAmaya saMskRtikA pratinidhitva karate hai, inakA samAjase bahuta dhaniSTha sambandha hai / isIse bhAratake kone-kone meM inakA astitva pAyA jAtA hai / eka tarapha purI hai to dUsarI tarapha dvArikA, eka ora sammedAcala hai to dUsarI ora giranAra / bundelakhaNDa bhAratakA madhyakSetra hRdaya hai| yaha AcArameM unnata aura vicArameM komala to hai hI, dhArmika zraddhA bhI apUrva hai| vIratva bhI isakI bhUmimeM samAyA huA hai / yahA~ anaginata tIrtha kSetra haiN| unakI AbhAse yaha sahasroM varSoMse alokita hai / jisa ora jAiye usI ora yahA~ tIrtha bhUmiyA~ mileMgI / droNagira, rezindIgira aura sonAgira jaise jahA~ siddhakSetra haiM vahA~ devagar3ha, papaurA, ahAra, khajurAho jaise atizaya kSetra bhI haiN| devagar3ha aura khajurAhokI kalA isake nivAsiyoMke mAnasakI AsthA aura niSThAko vyakta karatI hai to droNagira aura rezindIgirakI prAkRtika ramaNIyatA darzakako apanI ora AkRSTa kara letI hai / ahAra kSetrakI vizAla aura bhavya zAntinAthamUrti hamArI niSThA aura AkarSaNako dviguNita kara detI hai| zrIpapaurAjIke uttuMga evaM vizAla zikharabanda bhavya jinAlaya dUrase hI hameM AhvAna karate haiM / TIkamagar3ha (ma0 pra0) se tIna mIla dUra dakSiNa-pUrvameM yaha puNya tIrtha avasthita hai| isakI pazcima dizAmeM vizAla siMhadvAra hai jo saumya AkRtise hamArI bhAvanAoMko pahalese hI parivartita karane lagatA hai| tIrtha ke cAroM ora vistRta prAkAra hai, jisake bhItara samatala maidAnameM 107 vizAla jinAlaya nirmita haiM / inameM aneka jinAlaya zatAbdiyoM pUrvake haiM / yahA~kI caubIsI ullekhanIya hai / pratyekakI parikramA pRthak-pRthak aura sabakI eka saMyukta hai| choTI-choTI vATikAoM, kuoM aura dharmazAlAoMse yaha kSetra bahuta hI manorama evaM suzobhita hai| vAtAvaraNa ekadama zAnta aura sAdhanAyogya hai / AkAzase bAteM karate hue 107 zikharabanda jinamandiroMkI zobhA janasAdhAraNakI bhAvanAoM aura bhaktiko virAT banA detI hai| jinapratimAeM apanI mUkopadezoM dvArA snigdha evaM zItala zAntarasakI dhArA ur3elatI hai| usa samaya darzakakA mana Ananda-vibhora hokara ghaMToM bhaktimeM tallIna ho jAtA hai| __yadyapi pradeza Arthika aura zaikSaNika dRSTise pichar3A huA hai, kintu usakI dhArmika bhAvanAe~ pronnata haiM, jinakA paricaya yahA~ke kAryoMse mila jAtA hai / kSetrake vArSika melepara ekatra hokara samAja apanI dizAko pahacAnane aura samasyAoMko sulajhAnekA yahA~ avasara prApta karatI hai| -476
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSetrapara zrIvIra di0 jaina vidyAlaya sthita hai, jisake dvArA isa prAntakI dhArmika zikSA kI pUrti hotI hai aura jo ullekhanIya hai / saikar3oM vidyArthI yahA~se zikSA grahaNa kara vidvAn bane haiM / isa vidyAlayakI sthApanA svargIya paM0 motIlAlajI varNIke prayatnoMse huI thI / isakI unnati aura saMcAlanameM varNIjIkA pUrA evaM varada hasta rahA hai / bA0 ThAkuradAsajIne maMtritvakA dAyitva bahana karake usake vikAsa meM athaka zrama kiyA hai / kSetra aura vidyAlaya donoMkI unnati tathA vikAsa meM donoM mahAnubhAvoMkI sevAyeM sadA smaraNIya raheMgI / papaurAjI eka aisA darzanIya aura bandanIya kSetra hai jahA~ bar3I zAnti milatI hai / hameM ukta vidyAlaya meM tIna varSa taka adhyApana karAnekA suavasara milaa| isa kAlameM kSetrapara jo zAnti milI aura dharmabhAvanA vRddhiMgata huI use hama kSetrakA prabhAva mAnate haiM / isa puNya tIrthakSetrakA eka bAra avazya darzanabandana karanA cAhie / 18 - 477 - Degre
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvApura : mahAvIrakI nirvANabhUmi mahAtmAoMne jahA~ janma liyA, tapa kiyA, jJAna prApta kiyA, upadeza die, jIvana meM anekoM bAra Aye gaye, zarIrakA tyAga kiyA, una sthAnoMko lokameM tIrtha (pavitra jagaha) kahA gayA hai| pAvApura bhI eka aisA hI pAvana tIrtha sthAna hai jahA~se bhagavAna mahAvIrane zarIrakA tyAga kara nirvANa-lAbha kiyA thaa| mahattva vikramakI pAMcavIM zatAbdIke vidvAn AcArya yativRSabhane 'tiloyapaNNatti' meM kahA hai pAvAe NayarIe ekko vIresaro siddho // 4-1208 // pAvApurase bha0 vIrane siddha pada prApta kiyaa| isI prakAra virUmakI chaThI zatIke AcArya pUjyapAdane bhI apanI 'nirvANa bhakti meM likhA hai pAvApurasya bahirunnata-bhUmideze, padmotpalAkulavatAM sarasAM hi madhye / zrIvarddhamAnajinadeva iti pratIto, nirvANamApa bhagavAnpravidhUta-pApmA // 24 // arthAt pAvApurake bAhara U~ce sthAnapara, jisake cAroM ora vividha kamaloMse vyApta tAlAba haiM, dhAti adhAtirUpa pApamalako sarvathA nAza kara bhagavAn varddhamAna jinendrane nirvANa prApta kiyaa| AcArya jinasena (vikramakI 9vIM zatI) ne bhI apane 'harivaMzapurANa'meM pAvApurase nirvANa prApta karanekA vistRta varNana kiyA hai / ve kahate haiM ki bha0 vIranAtha cAroM orake bhavyoMko prabuddha karake samRddhisampanna pavitra pAvA nagarImeM pahu~ce aura vahA~ usake manohara udyAnameM sthita hokara karmabandhanako tor3a muktiko prApta hue| isI taraha 'nirvANakANDa' tathA apabhraMza 'nirvANabhakti meM bhI kahA hai (ka) pAvAe Nivvudo mahAvIro // 1 // (kha) pAvApura vaMdau vaDDhamANu, jiNi mahiyali payaDiu vimala NANu // arthAt hama usa pavitra tIrtha pAvApurakI vandanA karate haiM jahA~se varddhamAna jinendra ne nirvANa lAma kiyA aura pRthvIpara vimala jJAnakI dhArA bhaaii|| vikramakI 13vIM zatAbdIke vidvAn yatipati madanakItine bhI apanI racanA 'zAsana catustrizikA' meM vahA~ vIra jinendrakI sAtizayamUrti hone aura logoM dvArA usakI bhArI bhakti kiye jAnekA ullekha karate hue likhA hai tiryaJco'pi namanti yaM nija-girA gAyanti bhaktyAzayAH draSTe yasya padadvaye zubhadRzo gacchanti no durgatim / devendrAcita-pAda-paMkaja-yugaH pAvApure pApahA zrImadvavIrajinaH sa rakSatu sadA digbAsasAM zAsanam // 18 // -478
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt jinheM tiryaJca bhI atizaya bhaktike sAtha namaskAra karate haiM aura apanI avyakta vANI dvArA guNagAna karate haiM / jinake caraNoMke darzana karanepara bhavyajIva durgatiko prApta nahIM hote tathA jo pAvApurameM indra dvArA acita haiM aura lokake pApoMke nAzaka haiM vaha zrI vIrajinendra digambara zAsanakI sadA rakSA kareMlokameM usake prabhAvako prakhyApita karate rheN| ina samasta ullekhoM evaM kathanoMse pAvApurakI pAvanatA aura usakA sAMskRtika evaM aitihAsika mahattva lokake liye spRhaNIya ho to koI Azcarya nahIM hai / sthiti __thaha pAvApura vihAra prAntameM paTanAke pAsa hai aura guNAvA atizaya kSetrase 13 mIla hai / bhAratavarSake samasta jaina bandhu vandanArtha vahAM hara varSa jAte haiN| kArtikavadI amAvasyAkA vahA~ vIra nirvANopalakSyameM prati varSa eka bar3A melA bharatA hai, jisameM sahasroM jaina va ajaina bhAI zAmila hote haiM aura bar3I bhakti karate haiM / aise pavitra sthAnakI vandanA karanA, darzana karanA aura pUjA karanA nizcaya hI hamArI kRtajJatA aura zraddhAkA dyotaka hai aura puNya saMcayakA kAraNa hai| bhagavAn mahAvIrake nirvANa-divasake upalakSyameM pracalita dIpAvalIpara usakI vizeSa smRti honA aura bhI svAbhAvika hai / bha0 mahAvIra antima tIrthaGkara honese unakI isa pAvana nirvANabhUmi pAvApurakA samagra jaina sAhityameM anupama evaM mahatvapUrNa sthAna hai / aura isalie vaha bhAratIya janatAke lie sadaiva abhivandanIya hai / -479
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNavelagolA aura zrIgommaTezvara . zramaNabelagolA dakSiNa bhAratameM karanATaka pradezameM hAsana jilekA eka gauravazAlI aura aitihAsika sthAna rahA hai / yaha jaina paramparAke di0 jainoMkA eka atyanta prAcIna aura suprasiddha tIrtha hai| ise jainagranthakAroMne jainapura, jainavidro aura gommaTapura bhI kahA hai / yaha beMgalaurase 100 mIla, maisUrase 62 mIla, ArsIkerIse 42 mIla, hAsanase 31 mIla aura cinAryapaTTanase 8 mola hai| yaha hAsanase pazcimakI ora avasthita hai aura moTarase 2-3 ghaNToMkA rAstA hai| yaha vindhyagiri aura candragiri nAmakI do pahAr3iyoMkI talahaTI meM eka sundara aura manojJa caukora tAlAbapara, jo prAkRtika jhIlanumA hai, basA huA hai| yaha hai to eka choTA-sA gA~va, para aitihAsika purAtattva aura dhArmika dRSTi se isakA bar3A mahattva hai / duSkAla jaina anuzru tike anusAra I0 300 sau varSa pUrva samrATa candraguptake rAjyakAlameM uttara bhAratameM jaba bAraha varSakA duSkAla par3A to antima zrutakevalI AcArya bhadrabAhuke nAyakatvameM 12 hajAra zramaNoM (jaina sAdhuoM)ke saMghane uttara bhAratase Akara isa sthAnakI manojJatA aura ekAntatA dekhI tathA yahIM rahakara tapa aura dhyAna kiyaa| AcArya bhadrabAhune apanI AyukA anta jAnakara yahIM samAdhipUrvaka dehotsarga kiyaa| samrAT candraguptane bhI, jo saMghake sAtha AyA thA, apanA zeSa jIvana saMgha va guru bhadrabAhukI sevAmeM vyatIta kiyA thaa| ___isa sthAnako zramaNabelagolA isalie kahA gayA ki ukta zramaNoM (jaina sAdhuoM) ne yahA~ke velagola (sapheda tAlAba) para tapa, dhyAnAdi kiyA tathA AvAsa kiyA thaa| taba koI gA~va nahIM thA, kevala suramya pahAr3I pradeza thaa| yahA~ prApta saikar3oM zilAlekha, aneka guphAe~, kalApUrNa mandira aura kitanI hI vizAla evaM bhavya jaina mUrtiyA~ bhAratake prAcIna gaurava aura itihAsako apane meM chipAye hue haiM / isI sthAnake vindhyagiripara gaMgavaMzake rAjA rAcamalla (I0 975-984) ke pradhAna senApati aura pradhAna mantrI vIra-mArtaNDa cAmuNDarAya dvArA eka hI pASANameM utkIrNa karAyI gaI zrI gomeTezvara bAhubalikI vaha vizvavikhyAta 57 phuTa U~cI vizAla matti hai, jise vizvake darzaka dekhakara Azcarya-cakita ho jAte haiN| dUsarI pahAr3I candragiripara bhI aneka mandira va basatiyA~ banI huI haiN| isI pahAr3Ipara samrATa candraguptane bhI candragupta (prabhAcandra) muni hokara samAdhipUrvaka zarIra tyAgA thA aura isake kAraNa hI isa pahAr3IkA nAma candragiri pdd'aa| ina saba bAtoMse 'zramaNabelagolA' kA jaina paramparAmeM bar3A mahatva hai| eka bAra maisUra rAjyake eka dIvAnane kahA thA ki "sampUrNa sundara maisUra rAjyameM zramaNavelagolA sadRza anya sthAna nahIM hai, jahA~ sundaratA aura bhavyatA donoMkA sammizraNa pAyA jAtA ho|" yaha sthAna tabhIse pAvana tIrthake rUpameM prasiddha hai| paricaya yahA~ gommaTezvara aura unakI mahAmUrtikA paricaya vahIMke prApta zilAlekhoM dvArA de rahe haiN| zilAlekha naM0 234 (85) meM likhA hai ki-"gommaTezvara RSabhadeva prathama tIrthaMkarake putra the / inakA nAma bAhu -480
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ balI yA bhujabalI thaa| inake jyeSTha bhrAtA bharata the| RSabhadevake dIkSita honeke pazcAd bharata aura bAhabalI donoM bhAiyoMmeM sAmrAjyake lie yuddha huaa| yuddha meM bAhubalikI vijaya huii| para saMsArakI gati (rAjya jaisI tuccha cIjake lie bhAiyoMkA parasparameM lar3anA) dekhakara bAhubali virakta ho gaye aura rAjya apane jyeSTha bhrAtA bharatako dekara tapasyA karane ke lie vanameM cale gye| eka varSakI kaThora tapasyAke uparAnta unheM kevalajJAna prApta huaa| bharatane, jo samrATa ho gaye the, bAhubalIke caraNoMmeM pahu~cakara unakI pUjA evaM bhakti kii| bAhubalIke mukta honeke pazcAt unhoMne unakI smRtimeM unakI zarIrAkRtike anurUpa 525 dhanuSapramANakI eka prastara mUrti sthApita karAI / kucha kAla pazcAt mUrtike Asa-pAsakA pradeza kukkuTa sose vyApta ho gayA, jisase usa mUrtikA nAma kukkuTezvara par3a gyaa| dhIre-dhIre vaha mUrti lupta ho gayI aura usake darzana agamya evaM durlabha ho gye| gaMganareza rAyamallake mantrI cAmuNDarAyane isa mUrtikA vRtAnta sunA aura unheM usake darzana karanekI abhilASA huI, para usa sthAna (podanapura) kI yAtrA azakya jAna unhoMne usIke samAna eka saumya mUtti sthApita karanekA vicAra kiyA aura tadanusAra isa mUrtikA nirmANa kraayaa|" kavi voppaNa (1180 I0) ne isa mUrtiko prazaMsA karate hue likhA hai ki "yadi koI mUrti atyunnata . (vizAla) ho, to yaha Avazyaka nahIM ki vaha sundara bhI ho| yadi vizAlatA aura sundaratA donoM bhI hoM, to yaha Avazyaka nahIM ki usameM alaukika vaibhava (bhavyatA) bhI ho| gommaTezvarakI matimeM vizAlatA, sundaratA aura alaukika vaibhava tInoMkA sammizraNa hai| gommaTezvarakI mUrtise bar3hakara saMsArameM upAsanAke yogya anya kyA vastu ho sakatI hai ?" pAzcAtya vidvAn phargusanane apane eka lekhameM likhA hai ki "misra dezake sivAya saMsAra bharameM anyatra isa mUrtise vizAla aura prabhAvazAlI mUrti nahIM hai / " . purAtattvavid DA. kRSNa likhate haiM ki "zilpIne jainadharmake sampUrNa tyAgako bhAvanA isa mUrtike aMgaaMgameM apanI chainIse bhara dI hai| mUttikI nagnatA jainadharmake sarva tyAgako bhAvanAkA pratIka hai / ekadama sIdhe aura mastaka unnata kiye khar3e isa pratibimbakA aMga-vinyAsa pUrNa Atma-nigrahako sUcita karatA hai / hoMThoMkI dayAmayI mudrAse svAnubhUta Ananda aura duHkhI duniyAke sAtha mUka sahAnubhUtikI bhAvanA vyakta hotI hai / " hindI jagatke prasiddha vidvAn kAkA kAlelakarane eka lekha meM likhA hai-"mUrtikA sArA zarIra bharAvadAra, yauvanapUrNa, nAjuka aura kAntimaya hai| eka hI pattharase nirmita itanI sundara mUtti saMsArameM aura kahIM nhiiN| itanI bar3I mUtti itanI adhika snigdha hai ki bhaktike sAtha kucha premakI bhI yaha adhikAriNI hai| dhUpa, havA aura pAnIke prabhAvase pIcheko ora UparakI papar3I ripara par3ane para bhI isakA lAvaNya khaNDita nahIM huA hai|" prAcyavidyAmahArNava DaoN0 hIrAlAla jainane likhA hai ki-"eziyA khaNDa hI nahIM, samasta bhUtalakA vicaraNa kara Aiye, gommaTezvarakI tulanA karanevAlI mUrti Apako kvacit hI dRSTigocara hogii| bar3e-bar3e pazcimIya vidvAnoMke mastiSka isa mUrtiko kArIgarIpara cakkara khA gaye haiN| kama-se-kama eka hajAra varSase yaha pratimA sUrya, megha, vAyu Adi prakRtidevIkI amogha zaktiyoM se bAteM kara rahI hai, para aba taka usameM kisI prakArakI thor3I-sI bhI kSati nahIM huI hai, mAno mUrtikArane use Aja hI udghATita kiyA ho|" Upara ullekha kiyA jA cukA hai ki isa saMsArakI adbhuta mUrtike pratiSThAtA gaMgavazI rAjA rAcamallake pradhAna AmAtya aura senApati cAmuNDarAya haiN| cAmuNDarAyako zilAlekhoMmeM samaradhurandhara, raNaraMgasiMha, vairikulakAladaNDa, asahAyaparAkrama, samaraparazurAma, vIramArtaNDa, bhadaziromaNi Adi upAdhiyoMse vibhU -481
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sita kiyA gayA hai| cAmuNDarAya apanI satyapriyatA aura dharmaniSThAke kAraNa "satya yudhiSThira" bhI kahe jAte the| inakI jainadharma meM anupameya niSThA hone ke kAraNa jaina granthakAroMne bhI inheM samyaktvaratnAkara, guNaratnabhUSaNa, zaucAbharaNa Adi vizeSaNoM (upAdhiyoM) dvArA ullekhita kiyA hai / inhIM cAmuNDarAyane gompaTezvarakI mahAmUrtikI pratiSThA 23 mArca I0 san 1028 meM karAI thI, jaisAki isa mUrtipara utkIrNa lekhase vidita hai / mahAmastakAbhiSeka isa mUtikA mahAmastakAbhiSeka bar3e samArohake sAtha sampanna hotA hai / aitihAsika dRSTise isake mahAmastakAbhiSekakA varNana I0 san 1500, 1598, 1612, 1677, 1825 aura 1827 ke utkIrNa zilAlekhoMmeM milatA hai, jinameM abhiSeka karAnevAle AcArya, gRhastha, zilpakAra, bar3haI, dudha, dahI AdikA vyaurA milatA hai| inameM kaI mastakAbhiSeka maisUra-narezoM aura unake mantriyoMne svayaM karAye hai / san 1909 meM bhI mastakAbhiSeka huA thA, usake bAda mArca 1925 meM bhI vaha huA, jise maisUra nareza mahArAja kRSNarAja bahAdurane apanI taraphase karAyA thA aura abhiSekake lie pAMca hajAra rupaye pradAna kiye the tathA svayaM pUjA bhI kI thii| isake anantara san 1940 meM bhI gommaTezvarakI isa mUrtikA mahAmastakAbhika huA thaa| usake pazcAt 5 mArca 1953 meM mahAmastakAbhiSeka kiyA gayA thA, usa samaya bhAratake kone-konese lAkhoM jaina isa abhiSekameM sammilita hue the| isa avasarapara vahA~ darjanoM patrakAra, phoTogrAphara aura reDiyovAle bhI pahu~ce the| vizvake aneka vidvAna darzaka bhI usameM zAmila hue the| ___ samAroha 21 pharavarI 1981 meM jo mahAmastakAbhiSeka huA, vaha sahasrAbdhi-mahAmastakAbhiSeka mahotsava thaa| isa mahotsavakA mahattva pichale mahotsavoMse bahuta adhika rhaa| karnATaka rAjyake mAnanIya mukhyamantrI guDurAva aura unake sahayogI aneka mantriyoMne isa mahotsavako rAjyIya mahotsava mAnA aura rAjyakI orase usakI sArI taiyAriyAM kI gyiiN| pradhAnamantrI zrImatI indirAgAMdhI aura aneka kendrIya mantrigaNa bhI ukta avasara para pahu~ce the| lAkhoM jainoMke sivAya lAkhoM anya bhAI aura bahaneM bhI isa utsavameM sammilita he| vizvadharmake preraka elAcArya muni vidyAnandake prabhAvaka tattvAvadhAna meM yaha sampanna huA, jinake mArgadarzanameM bhagavAna mahAvIrakA 2500 vA~ nirvANa mahotsava sAre rASTrane vyApaka taurapara 1974 meM mnaayaa| ___ bhAratIya prAcIna saMskRti evaM tyAga aura tapasyAkI mahAn smAraka yaha gommaTezvarakI mahAmUrti yuga-yugoM taka vizvako ahiMsA aura tyAgakI zikSA detI rhegii| -482 -
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjagRhakI merI yAtrA aura anubhava itihAsameM rAjagRhakA sthAna zraddheya paM0 jugalakizora mukhtArakA arasese yaha vicAra cala rahA thA ki rAjagRha calA jAya ora vahA~ kucha dina ThaharA jAya tathA vahAMkI sthiti, sthAnoM, bhagnAvazeSoM aura itihAsa tathA purAtattva sambandhI tathyoMkA avalokana kiyA jAya / rAjagRhakA itihAsa meM mahattvapUrNa sthAna hai| samrAT vimbasArake, jo jainaparamparAke digambara aura zvetAmbara tathA bauddha sAhitya meM rAjA zreNikake nAmase anazrata haiM aura magadhasAmrAjyake adhIzvara evaM bhagavAn mahAvIra kI dharma-sabhAke pradhAna zrotA mAne gaye haiM, magadhasAmrAjyakI rAjadhAnI isI rAjagahameM thI / yahA~ unakA kilA aba bhI parAtattva vibhAgake saMrakSaNameM hai aura jisakI khadAyI hone vAlI hai| eka purAnA kilA aura hai jo kRSNake samakAlIna jarAsandhakA kahA jAtA hai| vaibhAra parvatake nIce udhara talahaTImeM parvatakI zilA kATa kara eka AsthAna banA hai aura usake Age eka laMbA caur3A maidAna hai| ye donoM sthAna rAjA zreNikake khajAne aura baiThakake nAmase prasiddha hai| tIsare-cauthe pahAr3ake madhyavartI maidAnameM eka bahuta vizAla prAcIna kuA~ bhUgarbhase nikAlA gayA hai aura jise miTTIse pUra bhI diyA gayA hai / isake Upara TIna kI chatarI lagA dI gaI hai / yaha bhI purAtattva-vibhAgake saMrakSaNameM hai| isake AsapAsa kaI purAne kue~ aura vedikAe~ bhI khudAImeM nikalI haiM / kiMvadantI hai ki rAnI celanA pratidina naye vastrAlaMkAroMko pahinakara purAne vastrAlaMkAroMko isa kueM meM DAlA karatI thiiN| dUsare aura tIsare pahAr3ake madhyameM gRddhakUTa parvata hai, jo dvitIya pahADakA hI aMza hai aura jahA~ mahAtmA buddhakI baiThakeM banI huI hai aura jo bauddhoMkA tIrthasthAna mAnA jAtA hai| ise bhI hama logoMne gaurase dekhA / purAne mandiroMke avazeSa bhI par3e hue haiM / vipulAcala kucha caur3A hai aura vaibhAragiri caur3A to kama hai para lambA adhika hai| sabase purAnI eka caubIsI bhI isI pahAr3a para banI huI hai jo prAyaH khaMDaharake rUpameM sthita hai aura purAtattva vibhAgake saMrakSaNameM hai| anya pahAr3oMke prAcIna mandira aura khaMDahara bhI usIke adhikAra meM kahe jAte haiN| isI vaibhAragirike uttarameM saptaparNI do guphAe~ haiM jinameM RSi loga rahate talAye jAte haiM / gaphAe~ lambI dara taka calI gaI hai| vAstavameM ye gaphAe~ santoMke rahane ke yogya haiN| jJAna aura dhyAnakI sAdhanA inameM kI jA sakatI hai| parantu Ajakala inameM camagIdar3oMkA vAsa hai aura usake kAraNa itanI badabU hai ki khar3A nahIM huA jaataa| bhagavAna mahAvIrakA saikar3oM vAra yahA~ rAjagahameM samavasaraNa AyA hai aura vipulagiri tathA vaibhAragiri para ThaharA hai| aura vahIMse dharmopadezakI gaGgA bahAI hai| mahAtmA buddha bhI apane saMgha sahita yahA~ rAjagRhameM aneka vAra Aye haiM aura unake upadeza hue haiM / rAjA zreNikake alAvA kaI bauddha aura hindU samrAToMkI bhI rAjagRhameM rAjadhAnI rahI hai| isa taraha rAjagaha jaina, bauddha aura hindU tInoM saMskRtiyoMke saGgama evaM samanvayakA pavitra aura prAcIna aitihAsika tIrtha sthAna hai, jo apane aMcalameM atItake vipula vaibhava aura gauravako chipAye hue hai aura vartamAnameM usakI mahattAko prakaTa kara rahA hai| -483
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ke kuNDa aura unakA mahatva yahA~ke lagabhaga 26 kuMDoMne rAjagRhakI mahattAko aura bar3hA diyA hai / dUra-dUrase yAtrI aura carmarogAdike rogI inameM snAna karaneke liye rojAnA hajAroMkI tAdAda meM Ate rahate haiM / sUryakuNDa, brahmakuNDa aura saptadhArAoM kA jala hamezA garma rahatA hai aura bAraha mahInA cAlU rahate haiM / inameM snAna karane se vastutaH thakAna, zArIrika klAnti aura carmaroga dUra hote hue dekhe gaye haiM / lakavAse grasta eka rogIkA lakavA do tIna mahInA inameM snAna karanese dUra ho gayA / kalakattA ke seTha premasukha jI ko eka aGgameM lakavA ho gayA / ve bhI vahA~ Thahare haiM aura unameM snAna karate haiM / pUchanese mAlUla huA ki unheM kucha ArAma hai / hama logoMne bhI kaI dina snAna kiyA aura pratyakSa phala yaha milA ki thakAna nahIM rahatI thI- zarIra meM phuratI AjAtI thI / rAjagRha ke upAdhyAya - paNDe Music jaba hamane vahA~ke saikar3oM upAdhyAyoM aura paNDoM kA paricaya prApta kiyA to hameM brAhmaNakulotpanna indrabhUti aura unake vidvAn pA~casau ziSyoMkI smRti ho AI aura prAcIna jaina sAhitya meM ullikhita usa ghaTanA meM vizvAsako dRr3hatA prApta huI, jisameM batalAyA hai ki vaidika mahAvidvAn gautama indrabhUti apane pA~casau ziSyoM ke sAtha bhagavAn mahAvIrake upadezase prabhAvita hokara jainadharma meM dIkSita ho gayA thA aura unakA pradhAna gaNadhara huA thA / Aja bhI vahA~ saikar3oM brAhmaNa 'upAdhyAya' nAmase vyavahRta hote haiM / parantu Aja ve nAmamAtrake upAdhyAya haiM aura yaha dekha kara to bar3A duHkha huA ki unhoMne kuNDoMpara yA anyatra yAtriyoMse do-do, cAra-cAra paise mA~ganA hI apanI vRtti - AjIvikA banA rakhI hai| isase unakA bahuta hI naitika patana jAna par3A / yahA~ke upAdhyAyoMko cAhie ki ve apane pUrvajoMkI kRtiyoM aura kIrtiko dhyAna meM lAyeM aura apaneko naitika patanase bacAyeM / zvetAmbara jainadharmazAlA aura mandira yahA~ zvetAmbaroM kI orase eka vizAla dharmazAlA banI huI hai, jisameM digambara dharmazAlAkI apekSA yAtriyoMko adhika ArAma hai / svacchatA aura saphAI prAyaH acchI hai / pAkhAnoMkI vyavasthA acchI hai-- yaMtradvArA mala-mUtrako bahA diyA jAtA hai, isase badabU yA gandagI nahIM hotI / yAtriyoMke liye bhojana va kaccI aura pakkI rasoIkA eka DhAbA khola rakhA hai, jisameM pA~ca vakta takakA bhojana phrI hai aura zeSa samayake liye yAtrI ATha Ane prati belA zulka dekara bhojana kara sakatA hai aura ATe, dAla, lakar3IkI citAse mukta rahakara apanA dharmasAdhana kara sakatA hai / bhojana tAjA aura svaccha milatA hai / mainejara bA0 kanhaiyAlAlajI milanasAra sajjana vyakti haiM / inhoMne hameM dharmazAlA AdikI saba vyavasthA se paricaya karAyA / zvetAmbaroMke adhikArameM jo mandira hai vaha pahale digambara aura zvetAmvara donoMkA thA / aba vaha pArasparika samajhaute ke dvArA unake adhikArameM calA gayA hai| cAra jagaha darzana haiM / dekhane yogya hai / bA0 choTelAlajI ke sAtha 13 dina kaI bAtoMpara vicAra-vimarza karaneke liye bA0 choTelAlajI kalakattA tA0 5 mArcako rAjagRha A gaye the aura ve tA0 18 taka sAtha rahe / Apa kAphI samaya se asvastha cale A rahe haiM -- ilAja bhI kAphI karA cuke haiM, lekina koI sthAyI ArAma nahIM huA / yadyapi merI Apase do-tIna vAra pahale bheMTa ho cukI thI; parantu na to una bheMToMse ApakA paricaya mila pAyA thA aura na anya prakAra se milA thA / parantu abakI vAra unake nikaTa samparka meM raha kara unake vyaktitva, karmaNyatA, prabhAva aura vicArakatAkA Azcaryajanaka paricaya - 484 -
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ milA / bAbU sAhabako maiM eka saphala vyApArI aura raIsake atirikta kucha nahIM jAnatA thA, para maiMne unheM vyaktitvazAlI, cintAzIla aura karmaNya pahale pAyA-pIche vyApArI aura riis| Apa apanI tArIphase bahatta dUra rahate haiM aura cupacApa kAma karanA prasanda karate haiN| Apa jisa uttaradAyitvako lete haiM use pUrNatayA nibhAte haiM / Apako isase bar3I ghaNA hai jo apane uttaradAyitvako pUrA nahIM karate / Apake hRdayameM jaina saMskRtike pracArakI bar3I tIvra lagana hai| Apa Adhunika DhaMgase usakA adhikAdhika pracAra karane ke lie utsuka haiN| jina bar3e-bar3e vyaktiyoMse, vidvAnoMse aura zAsakoMse acche-acchoMkI mitratA nahIM ho pAtI una sabake sAtha Apako mitratA-dostAnA aura paricaya jAna kara maiM bahuta AzcaryAnvita huaa| seTha padmarAjajI rAnIvAle aura arjunalAlajI seThIke sambandhakI kaI aisI bAteM Apane batalAIM, jo jaina itihAsakI dRSTi se saMkalanIya haiM / Apake ekahare durbala zarIrako dekha kara sahasA ApakA vyaktitva aura cintAzIlatA mAlUma nahIM hotI, jyoM-jyoM Apake samparka meM AyA jAye tyoM-tyoM ve mAlUma hote jAte haiN| vastutaH samAjako unakA kama paricaya milA hai| yadi ve sacamucameM prakaTa rUpameM samAjake sAmane Ate aura apane nAmako aprakaTa na rakhate to ve sabase adhika prasiddha aura yazasvI banate / apanI bhAvanA yahI hai ki ve zIghra svastha hoM aura unakA saMkalpita vIrazAsanasaMghakA kArya yathAzIdhra prArambha ho / rAjagRhake kucha zeSa sthAna barmI bauddhoMkA bhI yahA~ eka vizAla mandira banA haA haiM / Aja kala eka varmI puGgI mahArAja usameM maujUda haiM aura unhIMkI dekharekha meM yaha mandira hai / jApAniyoMkI orase bhI bauddhoMkA eka mandira bana rahA thA, kintu jApAnase lar3AI chir3a jAneke kAraNa use roka diyA gayA thA aura aba taka rukA par3A hai| musalamAnoMne bhI rAjagRhameM apanA tIrtha banA rakhA hai / vipulAcalase nikale hue do kuNDoMpara unakA adhikAra hai / eka masjida bhI banI huI hai / muslima yAtriyoMke Thaharane ke liye bhI vahIM sthAna banA huA hai aura kaI muslima vAsiMdAke rUpameM yahA~ rahate hue dekhe jAte haiN| kucha muslima dukAnadAra bhI yahA~ rahA karate haiN| sikkhoMke bhI mandira aura pustakAlaya Adi yahA~ hai / kuMDoMke pAsa unakA eka vistRta cabUtarA bhI hai / brahmakuMDake pAsa eka kuMDa aisA batalAyA gayA jo hara tIsare varSa par3ane vAle lauMDake mahInemeM hI cAlU rahatA hai aura phira banda ho jAtA hai / parantu usakA sambandha manuSya kRta kalAse jAna par3atA hai| rAjagRhakI jamIMdArI prAyaH muslima navAbake pAsa hai, jisameMse rupayAmeM prAyaH cAra AnA (eka cauthAI) jamIdArI seTha sAhU zAntiprasAdajI DAlamiyAnagarane navAbase kharIda lI hai| yaha jAnakara khuzI huI ki jamIdArIke isa hisseko Apane digambara jaina siddha kSetra rAjagRhake liye hI kharIdA hai| unake hissekI jamInameM sarvatra S. P. Jain ke nAmase cinha lage hue haiM, jisase Apako jamInakA pArthakya mAlUma ho jAtA hai| aura bhI kucha logoMne navAbase choTe kharIda lie haiN| rAjagRhameM khAdya sAmagrI teja to milatI hai| kintu beImAnI bahuta calatI hai| gehuMoMko alagase kharIda kara pisAnepara bhI usameM caukara bahuta milA huA rahatA thaa| ATA hameM to kabhI acchA milakara nahIM diyaa| bA0 choTelAlajIne to use chor3a hI diyA thaa| kSetrake munIma aura AdamiyoMse hameM yadyapi acchI madada milI, lekina dUsare yAtriyoMke liye unakA hameM pramAda jAna par3A hai| yadi ve jisa kAryake liye niyukta haiM use AtmIyatAke sAtha kareM to yAtriyoMko unase pUrI sadada aura sahAnubhUti mila sakatI hai| AzA hai ve apane kartavyako samajha niSpramAda hokara apane uttaradAyitvako pUrA kareMge / ArA aura banArasa rAjagRhameM 20 dina raha kara tA0 18 mArcako vahA~ se ArA aaye| vahA~ jaina siddhAntabhavanake adhyakSa paM0 nemicandrajI jyotiSAcAryake mehamAna rahe / sTezanapara Apane priya paM0 gulAbacandrajI jaina, mainejara -485 -
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina bAlA vizrAmako hameM leneke liye bheja diyA thaa| ArAmeM sva0 vA0 devakumArajI raIsa dvArA sthApita jainasiddhAnta-bhavana aura zrImatI viduSI paNDitA candAbAIjI dvArA saMsthApita jaina bAlA vizrAma tathA vahA~ pratiSThita zrI 1008 bAhubalisvAmIkI vizAla khaDgAsana mUrti vastutaH jaina bhAratakI Adarza vastue~ haiM / ArA AnevAloMko jainamandiroM ke alAvA inheM avazya ho dekhanA cAhiye / bhavana aura vizrAma donoM hI samAjakI acchI vibhUti haiM / yahA~ sva0 zrIhariprasAdajI jaina raIsakI orase kAleja, lAyabrerI Adi kaI saMsthAe~ cala rahI haiM / ArAse calakara banArasa Aye aura apane ciraparicita syAdvAda mahAvidyAlaya meM Thahare / saMyoga se vidyAlayake suyogya maMtrI saujanyamUrti bA0 sumatilAlajIse bheMTa ho gaI / Apake mantritvakAla meM vidyAlaya ne bahuta unnati kI hai| kaI varSa se Apa gavarnameMTa sarvisa se riTAyarDa haiM aura samAjasevA evaM dharmopAsanAmeM hI apanA samaya vyatIta karate haiM / ApakA dhArmika prema prazaMsanIya haiM / yahA~ apane gurujanoM aura mitroMke samparka meM do dina rahakara bar3e AnandakA abhUbhava kiyA / syAdvAdamahAvidyAlayake atirikta yahA~kI vidvatpariSad, jayadhavalA kAryAlaya aura bhAratIya jJAnapITha prabhRti jJAnagoSThiyA~ jainasamAja aura sAhityake lie kriyAzIlatAkA sandeza detI haiM / inake dvArA jo kArya ho rahA hai vaha vastutaH samAjake liye zubha cihna hai / maiM to samajhatA hU~ ki samAja meM jo kucha harA-bharA dikha rahA hai vaha mukhyatayA syAdvAda mahAvidyAlayakI hI dena hai aura jo usameM kriyAzIlatA dikha rahI hai vaha ukta saMsthAoMke saMcAlakoMkI cIja hai / AzA hai ina saMsthAoMse samAja aura sAhityake lie uttarottara acchI gati milatI rahegI / isa prakAra rAjagRhakI yAtrA ke sAtha ArA aura banArasakI bhI yAtrA ho gaI aura tA0 24 mArca ko subaha sAr3he dasa baje yahA~ yarasAvA hamaloga sAnanda sakuzala vApisa A gaye / - 486 -
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAzmIrakI merI yAtrA aura anubhava yAtrAkA kAraNa aura vicAra kitane hI dinoMse merI yaha icchA banI calI A rahI thI ki bhAratake mukuTa aura saundarya kI krIr3AbhUmi kAzmIrakI yAtrA eka bAra avazya kI jAya / saubhAgya kahie yA durbhAgya, aprelake madhyameM taponidhi zrI 108 AcArya namisAgarajI mahArAjake meraTha meM darzana kara dehalI vApisa Ate hI maiM asvastha par3a gayA aura lagabhaga savA mAha taka 'lo blaDa prezara' kA zikAra rhaa| mitroM, hitaiSiyoM va saMsthAdhikAriyoMne mujhe svAsthya-sudhArake lie kAzmIra jAneko preraNA kii| unakI sadbhAvanApUrNa preraNA pA merI icchA aura balavatI ho gaI / antameM kAzmIra jAnekA pUrNa nizcaya kiyA aura bhArata sarakArake kAzmIra vibhAgase tIna mAhake. pAsa banavA kara 22 maI 1954 ko dehalIse zrInagara taka ke 42 ru0 ke vApisI inTara-TikaTa lekara hamane sapatnIka lA0 makkhanalAlajI jaina ThekedAra dehalIke sAtha kAzmIra melase prasthAna kiyaa| dUsare dina prAtaH paThAnakoTa pahu~ce aura usI samaya relavekI AuTa ejensI lene vAlI N. D. rAdhAkRSNa basa kampanIkI 13 sITI basase, jo hara samama taiyAra rahatI hai, hama loga zrInagarake lie ravAnA ho gye| 12 baje dinameM jammU pahu~ce aura vahA~ khAnA-pInA khAkara eka ghaNTe bAda cala diye| yahA~ ukta basa-sabisakA sTezana hai / aneka ghATiyoMko pAra karate hue rAtako 8 / / baje banihAla pahuMce aura vahA~ rAta bitAI / yahA~ Thaharaneke liye kirAyepara kamare mila jAte haiM / jammU aura usake kucha Age taka tIvra garmI rahatI hai kintu vanihAlase cittAkarSaka ThaMDI havAyukta sardI zurU ho jAtI hai aura kucha garma kapar3e pahanane par3ate haiM / yAtrI yahA~se garmIke kaSTako bhUlakara ThaMDakA sukhada anubhava karane lagatA hai| kAzmIrako uttuga ghATiyoM aura prAkRtika dRzyoMko dekhakara darzakakA citta bar3A prasanna hotA hai| jaba hama nau hajAra phuTakI U~cAIpara Tenila paha~ce aura eka jagaha rAstemeM barphakI zilAoMpara cale-phire tathA barphako uThAyA to apAra Ananda aayaa| kAzmIra meM sabase U~cI jagaha yahI Tenila hai| yahA~se phira utAra zurU ho jAtA hai / hamArI basa pahAr3oMke kinAne kinAre gola cakkara jaise mArgako taya karatI huI 24 maIko prAtaH 7 baje khannAbala pahu~ca gayI / yahA~se zrInagara sirpha 30 mIla raha jAtA hai| pahale zrInagara na jAkara yahIM utara kara maTana, pahalagAMva, acchAvala, kukaranAga Adi sthAnoMko dekha bhAnA cAhiye aura bAdameM zrInagara jAnA cAhiye / isameM kAzmIra-paryaTakako samaya, zakti aura arthakI bacata ho jAtI hai / ataH hama loga yahIM utara gaye aura tA~ge karake 11 baje dinameM maTana paha~ce / maTana-meM paM0 zivarAma nIlakaNTha paNDeke makAnameM Thahare / paM0 zivarAma nIlakaNTha sevAbhAvI aura sajjana haiM / yahA~ tIna-sau ke lagabhaga paNDe rahate haiM / yaha hinduoMkA pramukha tIrtha sthAna hai / yahA~ pAnIko khUba bahAra hai / cAroM ora pAnI hI pAnI hai / tIna kuNDa haiM, jinameM eka vRhad cazmese pAnI AtA hai / pAsa hI lambodarI nadI apanA lambA udara kiye bahatI hai, jisapara savA lAkha rupayeke Thekepara eka nayA pula bana rahA hai| isI lambodarI nadIse mahArAjA pratApasiMhake rAjya-samayameM gaNDAsiMha nAmake sAdhAraNa sikhane apane buddhicAturyase pahAr3I khetIkI siMcAIke lie pahAr3oMke Uparase eka nahara nikAlI thI, jo Azcaryajanaka hai -487
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura jisapara mahArAjAne use apanI riyAsatakA cIpha ijIniyara banA diyA thaa| yaha nahara 22 mIla lambI aura vegase pAnI bahAne vAlI hai| naharake pAsa eka DAka-baMgalA hai| jisameM pahale darzaka bhI Thaharate the / hama va lA0 makkhanalAlajI yahIM Akara svAdhyAya va tattvacarcA kiyA karate the| maTanase eka mIlakI dUrIpara vaha prasiddha evaM vizAla hinduoMkA mArtaNDa maMdira hai, jise san 856 meM avantivarmA (zrIvarmA) ne banavAyA thA aura san 1390 meM sulatAna sikandarane tor3A thaa| mandirake vizAla aura bar3e-bar3e pattharoMko dekha kara Azcarya hotA hai ki usa jamAne meM jaba krena nahIM thI, itane bar3e patthara itane U~ce kaise car3hAye gaye hoMge / kahate haiM ki isa mArtaNDa mandirake kAraNa hI mArtaNDakA maTana nAma ho gayA / kukaranAga-maTanase anantanAga, acchAvala hote hue 3 jUnako hama loga basa dvArA kukaranAga gye| kukaranAga maTanase 19 mIla hai| Thaharane ke lie jagaha acchI mila jAtI hai| yahA~ kaI cazme haiM, jinakA pAnI bahata acchA va svAsthyaprada hai| cazmoMse itanA pAnI AtA hai ki usase eka nadI bana gaI aura jisakA nAma 'kukaranAga' hai / pahAr3apara rAjyasarakArakI orase eka baMgalA banA huA hai, jo darzakoMke lie bhI kirAyepara diyA jAtA hai / eka baMgalA aura rAjyasarakArakI orase nIce bana rahA hai| aura bhI kaI logoMne baMgale banavA rakhe haiM, jo kirAyepara diye jAte hai / yahA~ eka mIlapara eka cUne vAlA cazmA hai, jisake bAremeM prasiddhi hai ki isake pAnI meM kailaziyama hai aura khujalI Adi carmarogoMko dUra karatA hai / yahA~ kitane hI loga cAra-cAra mahInA isIliye rahate haiM ki yahA~kA jalavAyu uttama hai| cIr3ake asaMkhya unnata vRkSoMse pahAr3a va hare-hare dhAnyake kheta bar3e hI zobhAyamAna hote haiM / anantanAga-yaha kAzmIrakA eka jilA hai / yahA~ ullekhanIya do cazme haiN| eka gandhakakA cazmA hai, jo masjidake pAsa hai aura jisakA jala carmarogoMke liye khAsa guNakArI hai / dUsare cazmese kaI kuNDa banA diye gaye haiM / yahA~ke gabbe (kAlIna) vizeSa prasiddha hai| acchAvala-yaha kAzmIrake draSTavya sthAnoMmeMse eka hai| yahA~ bhI kaI jharane haiM, jo bahuta mazahUra haiM / bAga phavvAroMse sajA huA hai / kahate haiM ki ye phavvAre jahA~gIrakI bIbI nUrajahA~ne apane manovinodake liye banavAye the / yahA~ darzakoM kI bhIr3a banI rahatI hai / yahA~ 5-5, 7-7 serakI saMrakSita machaliyA~ haiM / verInAga-yahA~ eka 54 phuTa gaharI aura SaTkoNa nIlavarNI jhIla hai, jo bar3I sundara aura dekhane yogya hai / jhelama nadI isI jhIlase nikalI hai| ise dekhaneke lie hama ghor3oM dvArA gye| pahalagA~va-kukaranAgameM 9 dina raha kara hamaloga 12 jUnako vApisa maTana A gaye aura vahA~ punaH 11 dina Thaharakara 24 jUnako pahalagA~va cale gye| pahalagA~va kAzmIra bharameM sabase sundara jagaha hai aura prAkRtika saundaryakA advitIya AgAra hai / eka orase lambodarI aura dUsarI orase AhU nadI kala-kala zabda karatI huI yahA~ milakara maTanakI ora bahatI haiN| nadIke donoM ora hare-hare uttuga kailake vRkSoMse yukta manorama varphAcchAdina parvata zRMkhalA hai jo bar3I bhavya va suhAvanI hai / pahAr3oM aura nadiyoMke bIcake sundara maidAna meM pahalagA~va basA huA hai| yahA~ hamane 13) rojapara eka khAlasA koThI kirAyepara lI, jo bahuta sundara aura havAdAra thii| yahA~ Thaharaneke lie plAjA, bajIra, khAlasA Adi hoTala, koThiyA~, makAna aura tambU mila jAte haiM / dillIse gaye 600 chAtra-chAtrAe~ aura adhyApaka-adhyApikAe~ ukta hoTaloM tathA tambuoMmeM Thahare the| yahA~se hama loga vAisarAyana aura zikAragA dekhane gaye, jo pahalagA~vase 1-1 // mIlakI dUrIpara haiM aura sundara maidAna haiM / 1 jalAIko hama patnI sahita ghor3oMpara savAra hokara candanabAr3I gaye, jo pahalagA~vase 8 mIla hai aura jahA~ do pahAr3oMke bIca bane barpha ke pulake nIcese lambodarI bahatI huI bar3I suhAvanI lagatI hai| varphakA pula dekhane yogya hai| isI parase darzaka va anya loga zeSanAga, paMcataraNI aura amaranAthakI yAtrArtha jAte haiN| -488
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInagara -- pahalagA~va se hama loga 2 julAIke prAtaH 8 baje ravAnA hokara 11 baje zrInagara pahu~ce / zrInagarake sannikaTa rAste meM avantIpura bhI dekhA, jahA~ mArtaNDa mandira jaisA hI hinduoMkA vizAla maMdira banA huA hai aura jo bhagnAvasthA meM par3A huA hai / zrInagara meM hama vijaya hoTalameM aura lA0 makkhanalAlajI maijisTika hoTalameM Thahare / yahA~ lA harizcandra jI aura zrI paM0 kailAzacandra jI banArasa bhI saubhAgyase mila gaye / milakara bar3I prasannatA huI / isase pahale pahalagA~va tathA maTanameM bhI Apase bheMTa ho gaI thI / Dala leka Adi dRSTavya kucha sthAna- 4 julAIko hamaloga tAMgoM dvArA Dala leka, zAhI cazmA, niSAda, zAlAmAra aura hArvana bAga dekhane gaye cAroM hI sthAna zrInagarake prasiddha aura manojJa sthAna haiM / Dala leka eka bar3I aura manorama jhIla hai| jhIla meM eka neharU pArka aura eka hoTala hai / hara ravivAra ko loga yahA~ saira karane Ate haiM / cazmA zAhIkA pAnI susvAdu aura pAcaka hai / yahA~se hamaloga sIdhe pahale hArvana gaye / yahA~ cazmoMse nikale pAnIkI eka jhIla hai, jo nIla varNa hai| hArvanake bAda zAlAmAra aura niSAda Aye / niSAda ati sundara aura cittAkarSaka hai| pahAr3ase nikale cazme pAnIkI kaI jagaha U~cI phAleM aura phabvAre banAye gaye haiM / yaha bAga bhI nUrajahA~kI kRti hai, jahA~ vaha manovinoda aura krIr3Ake liye AtI thI / loga chuTTIkA dina yahIM Anandase vyatIta karate haiM / / ye gulamarga va khilanamarga - 5 julAIko hamaloga gulamarga aura khilanamarga dekhaneke liye basa dvArA Tanamarga gaye / moTara basa Tanamarga taka hI AtI-jAtI haiM / yahA~se ghor3oM dvArA ukta sthAnoMko dekhane jAnA hotA hai / ye donoM sthAna U~cI pahAr3Ipara haiN| gulamarga eka lambA caur3A maidAna hai jahA~ aneka hoTala va makAna bane haiM, jinameM yAtrI Akara mahInoM Thaharate haiM / yahA~ hama Ate-jAte varSAke kAraNa 10-15 minaTa hI Thahare / khilanamarga bhI eka U~cAIpara sundara maidAna hai, jahA~ pAsa hI barphakI zilAyeM haiM aura jinaparase yAtrI calate ba daur3ate haiM aura AnandAnubhava karate hai / hamane rAste meM vaha jagaha bhI dekhI, jahA~ taka 1947 meM luTere kabAyalI athavA pAkistAnI sainya dala TiDDiyoMkI taraha lUTamAra aura apaharaNa karate hue A cuke the / isa jagaha se zrInagara sirpha pA~ca mIla hai / ukta donoM sthAnoMko dekhakara usI dina 5 // baje zAmako hama vApisa zrInagara A gaye / zrInagarake bAjAroMmeM jitanI bAra jAyeM utanI hI bAra cIjoMko kharIdane kI icchA ho jAtI hai / yahA~kI sUkSma aura bArIka kArIgarI atyanta prazaMsanIya hai / lakar3IkA kAma, UnI va rezamI kapar3ekA kAma, TokaniyA~, gabbe, namade aura kezara yahA~kI khAsa cIjeM haiN| hAM, boToM va zikAroMse paTI jhelamakA dRzya bhI avalokanIya hai / usameM hara vyaktiko saira karanekI icchA ho AtI hai / usake sAtoM pula bhI ullekhanIya haiM / 7 julAIko zrInagarase N. D. rAdhAkRSNa basa dvArA ravAnA hokara 8 julAIko prAtaH paThAnakoTa A gaye aura vahA~ se 5-50 para zAmako chUTane vAlI kAzmIra melase calakara 7 julAIko prAtaH dehalI sAnanda A gaye / sTezanapara paM0 bAbUlAlajI jamAdAra, paM0 mannUlAlajI zAstrI, bhagata harizcandrajI aura chAtravargane hama logoM kA hArdika svAgata kara hameM apanA ananya sneha diyA / samantabhadra saMskRta vidyAlayameM hama usa samaya prisipala (prAcArya) rahe / kAzmIrake saundaryakI abhivRddhi meM pahalagA~va, candanavAr3I, acchAvala, Dala leka, verInAga, kukaranAga aura niSAda bAga ye sthAna pramukha kAraNa haiM / yahA~ yaha khAsa taurase ullekhanIya hai ki kAzmIra rAjya meM, jahA~ 75 pratizata musalima AbAdI hai, gohatyA nahIM hotI -- kAnUnana banda hai / vahA~ke bhole, bhadra aura garIba logoM kI sujanatA 'dekhane yogya hai / khAne-pIne kI sabhI cIjeM sastI aura acchI mila jAtI hai / kavi kahnaNane apanI rAjataraMgiNImeM jo kAzmIrakA vizada varNana kiyA hai usase spaSTa hai ki kAzmIrakA bhAratake sAtha bahuta purAnA sambandha hai aura vaha bhAratakA hI eka abhinna pradeza rahA hai| 1 ataH kAzmIrake sAtha hamArA sAMskRtika aura sauhArdakA sambandha uttarottara bar3hate rahanA cAhiye / * - 489 = 62
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ bambaIkA pravAsa bambaImeM hamArA tIna dinakA pravAsa thA / yahA~ zraddheya premIjIne hamArA premapUrNa Atithya kiyA / Apa samAja va sAhityake purAne sevaka haiM / Apane samAja va sAhityapara saikar3oM lekha likhe haiM evaM andheremeM par3e hue saikar3oM granthoM aura graMthakAroMko prakAzameM lAkara jaina itihAsake nirmANameM apUrva yogadAna diyA hai| jainahitaiSI va jainamitrakA Apane jisa yogyatA aura vidvattAse sampAdana kiyA usakI samatA Aja samAjakA prAyaH koI patra nahIM rakhatA / apane jIvanako ardhazatAbdI Apane samAjasevAmeM vyatIta kiyA hai / yadyapi aba Apa lagabhaga 70 varSake ho gaye aura kAphI azakta rahane lage haiM phira bhI samAjasevAko cintA aharniza rakhate haiN| hamArI Apake sAtha ghaMToM sAmAjika va sAhityika carcAeM huii| unameM hamane yahI mahasUsa kiyA ki una jaise adhyavasAyI, laganazIla, samAjacintaka aura sAhityasevI bahuta kama vidvAn hoMge / jaina samAjameM kahIM koI naI bAta yA halacala huI usase samAjako paricita karAnekA premIjIne sadaiva dhyAna rakhA / kintu aba isa ora kisIkA bhI lakSya nahIM hai| zvetAmbara samAjameM digambara samAja ke sambandhameM kitanI hI aisI bAteM evaM ghaTanAeM ho jAtI haiM jinakI hameM khabara nahIM milatI aura kadAcit mila bhI jAya to bahuta pIche milatI hai| digambara samAjako Aja virodhAtmaka kAryakI. ora nahIM, vidheyAtmaka kAryakI ora gatizIla honA cAhie / usakA jo bhI prayatna ho visaMgaThita evaM virodhAtmaka nahIM honA caahie| premIjIke sivAya bambaImeM hama jina sajjanoMke paricayameM Aye, unameM dharmaniSTha saMghapati seTha pUnamacaMda ghAsIlAlajI, seTha niraMjanalAlajI, mitravara paMDita vijayamUrtijI ema0 e0, darzanAcArya aura bandhuvara paM0 kundanalAlajI mainejara rAyacanda zAstramAlAke nAma vizeSa ullekhanIya haiN| saMghapatijIke sAtha hamArI unakI apanI koThImeM nirmApita zrI caityAlayajImeM dhArmika carcAeM haI: jo kAphI mahattvapUrNa thiiN| kAlabAdevI meM Apake dvArA bahuta vizAla aura Adarza jinamandira banavAyA jA rahA hai| isameM lAkhoM rupaye lgeNge| yaha bambaIkI kalApUrNa kRtiyoMmeM eka apUrva evaM anyatama kRti hogii| ise banate hae do-tIna varSa ho gaye aura kaI varSa aura lgeNge| isakA prAyaH sArA hI saMgamaramarakA patthara videzI hai aura bahuta sundara hai| bhUlezvarake zrI jinamandirajImeM hama pratidina pUjana karate the| yahA~ pUjanAdikA suprabandha hai / isake prabandhakoMmeM eka dharmapremI seTha niraMjanalAlajI hai / digambara samAja, jaina itihAsa-nirmANa aura 'saMjada' parake sambandhameM hamArI Apase vistRta aura saujanyapUrNa bAtacIta huii| hamane jaina itihAsa-nirmANako AvazyakatA aura 'saMjada' padakI sthitipara bala diyaa| phalataH Apane isa saba vArtAko bar3e mahArAja (cA0 ca0 pUjya AcArya zAntisAgarajI) se kahane aura unake pAsa jAneke lie Agraha kiyaa| parantu samaya na honese hama mahArAjake pAsa na jA ske| lekina unake isa nimaMtraNako hamane svIkAra kara liyA ki bAdameM bulAnepara hama avazya aaveNge| paM0 vijayamUrtijI aura zrI kundanalAlajI hamAre suparicita mitroMmeM haiM / ina mitroMne hameM bambaIke prasiddha sthAnoM caupATI, iMDiyAgeTa, samudrakI saira, hiMDiMga-gArDana, kamalAneharU-gArDana, rAnI-bAga, ajAyabaghara Adi dikhAye / vizAla sar3akeM, gaganasparzI makAna, bar3e-bar3e mArkeTa, ziSTatApUrNa rahana-sahana, samudrako sInarI Adi bAteM bambaIkI apanI khAsa vizeSatAeM haiN| yahA~ naMge zira calate hue prAyaH koI nahIM milegaa| vAstavameM yahA~ko ziSTatA evaM sabhyatA anya bAtoMke sAtha avazya hI darzakake cittako AkarSita karatI hai aura inhIM saba bAtoMse bambaIko bhAratakA pahalA evaM sundara nagara kahalAnekA gaurava prApta hai| .
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa prastuta granthameM DaoN0 koThiyAke jo vibhinna patra-patrikAoM aura granthoMkI prastAvanAoMmeM pUrva prakAzita sAmagrI dI gayI hai, usake pUrva prakAzita zIrSaka AdikA vivaraNa isameM prakAzita zIrSakoMke sAtha yahA~ diyA jAtA haiisa granthameM prakAzita zIrSaka anyatra prakAzita zIrSaka Adi vivaraNa dharma 1. puNya aura pApakA zAstrIya dRSTikoNa : puNya aura pApakI zAstrIya sthiti, jaina sandeza, varSa 30, - aMka 24, jaina saMgha, mthuraa| 2. vartanAkA artha : kyA vartanAkA artha galata hai ?, 'anekAnta', varSa 7, kiraNa 11-12, I0 1945 / 3. jIvana meM saMyamakA mahattva : saMyamakI AvazyakatA, 'jainadarzana' (mAsika), janavarI 1937 / 4. cAritrakA mahattva : jaina dRSTimeM cAritrakA sthAna, 'jaina pracAraka', mAsika, sitambara 1940, bAlAzrama, dillii| 5. karuNA : jIvakI eka zubha pariNati : zIrSaka vahI, prajJA (traimAsika), kA0 hi0 vi0 vi0, disambara 1972 / 6. jaina dharma aura dIkSA : zIrSaka vahI, sampAdakIya, jaina pracAraka (mAsika), janavarI 1951 / 7. dharma : eka cintana : dharmako AvazyakatA, jaina sandeza, sitambara 1950, jaina saMgha, mthuraa| 8. samyaktvakA amUDhadRSTi aMgaH eka mahattva- : amUDhadRSTi banAma parIkSaNa-siddhAnta, jaina sandeza pUrNa parIkSaNa-siddhAnta (sAptAhika), sitambara 1964 / 9. mahAvIrakI dharmadezanA : mahAvIrakI jIvana-jhAMkI, jIvana sAhitya, (mAsika), dillI, aktUbara 1952 / 10. vIra-zAsana aura usakA mahattva : zIrSaka vahI, anekAnta (mAsika), varSa 5, kiraNa 5, I0 1943, sarasAvA (shaarnpur)| 11. mahAvIrakA AdhyAtmika mArga : mahAvIra aura dIpAvalI, jaina pracAraka, aktUbara 1940, bAla Azrama, dillI / 12. mahAvIrakA AcAra-dharma : zIrSaka vahI, pustikA, paryuSaNa, 23 sitambara 1961 / 13. bha0 mahAvIrakI kSamA aura ahiMsAkA : zIrSaka vahI, mahAvIra-jayantI smArikA, jypur| eka vizleSaNa 14. bha0 mahAvIra aura hamArA kartavya : zIrSaka vahI, jaina gajaTa, aprela 1954 / -491 -
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana 1. anekAntavAda - vimarza 2. syAdvAda - vimarza 3. saMjayavelaTThaputta aura syAdvAda 4. jainadarzana ke samanvayavAdI dRSTikoNakI grAhyatA 5. zramaNa-saMskRtikI vaidika saMskRtiko dena carcA 7. jaina darzana meM sallekhana : eka anuzIlana 8. jaina darzana meM sarvajJatA 9. arthAdhigama- cintana 10. jJApakatattva - vimarza 6. DaoN0 ambeDakarase bheMTavArtAmeM anekAnta : DaoN0 ambeDakara aura unake dArzanika vicAra, 'anekAnta', varSa 10, kiraNa 4, disambara 1949, dillI / : zIrSaka vahI, samAdhimaraNotsAhadIpaka, prastAvanA, aktUbara 1963 I0 / 11. dhyAna- vimarza nyAya 1. bhAratIya vAGmayameM anumAna- vicAra 2. nyAya - vidyAmRta itihAsa aura sAhitya 1. syAdvAda - siddhi aura vAdIbhasiMha 2. dravyasaMgraha aura nemicandra siddhAntideva 3. zAsana - catustrizikA aura madanaka : lokakA advitIya guru anaikAntavAda, 'anekAnta' (mAsika), varSa 11, kiraNa 1, 1952 / : syAdvAda, 'prajJA' bhAga 1, aMka 14, aktUbara 1968 / : zIrSaka vahI, 'anekAnta' varSa 9, ki0 2, 1948 / tathA vizvavANI, ilAhAbAda, jUna 1948 / dainika, vArANasI, : zIrSaka vahI, 'Aja' 1972 I0 / 4 mArca : zIrSaka vahI, mahAvIra jayantI smArikA, 1971 I0 / jayapura, : jaina darzanameM sarvajJatAkI saMbhAvanAe~, akhila bhA0 darzana pariSad meM paThita tathA 'dArzanika' (traimAsika) varSa 11, aMka 1 janavarI 1965 meM prakAzita / : jaina darzanameM arthAdhigama-cintana, 'prajJA', Vol-Kiii (1), kAzI hindU vi0 vi0, vArANasI / : pramANa aura naya, jaina pracAraka, agasta-sitambara 1938, dillI | : jaina darzana meM dhyAna-vicAra, jinavANI, yogAMka, jayapura / : jaina tarkazAstrameM anumAna - vicAra, zodha-prabandha, prAstAvika, anumAna - vikAsa, saMkSipta anumAna vivecana, upasaMhAra, I0 1969, vIra - sevA mandira TrasTa, vArANasI / : nyAyakI upayogitA, 'anekAnta', varSa 9, ki0 1 / : zIrSaka vahI, prastAvanA, syAdvAda siddhi mANikacandra di0 jaina granthamAlA, bambaI, 1950 I0 / : sampAdakIya ( prati paricaya, prastAvanA - grantha aura granthakAra, dravyasaMgraha, gaNeza varNI di0 jaina granthamAlA, vArANasI, 1966 / : sampAdakIya ( prati-paricaya), prastAvanA -- zAsana - catustrizikA aura madanakIrti pariziSTa, vIra sevA - mandira TrasTa, 1949 / - - 492 -
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. 'saMjada' padake sambandhameM akalasUdevakA : zIrSaka bahI, 'anekAnta', varSa 8, ki0 2, janavarI mahattvapUrNa abhimata . 1946 / 5. 93 ve sUtrameM 'saMjada' padakA sadbhAva : 93 ve sUtrameM 'saMjada' padakA virodha kyoM?, 'anekAnta' varSa 8, ki0 10, sitambara, 1946 I0 / 6. niyamasArakI 53 vIM gAthA aura usakI : zIrSaka vahI, 'vIra-vANI', varSa 35, aMka 2, akTUbara vyAkhyA evaM arthapara anucintana 1982, 'niyamasArakI 53 vIM gAthAkI vyAkhyA aura artha meM bhala' jaina sandeza, 16 sitambara 1982, jaina vidvatsaM goSThI bambaImeM paThita, 7, 8 sitambara 1982 / / 7. anusandhAnameM pUrvAgrahamukti AvazyakaH : anusandhAnameM pUrvAgrahamukti Avazyaka, anekAnta, varSa 34, kucha prazna aura samAdhAna ki0 4, dariyAgaMja, naI dillI, 1981 / 8. guNacandra muni kauna hai ? : zIrSaka vahI, 'anekAnta', janavarI 1950 / 9. kauna-sA kuNDalagiri siddhakSetra hai ? : zIrSaka vahI, 'anekAnta', varSa 8, ki04-5, aprela 1946 / 10. gajapantha tIrtha kSetrakA eka ati prAcIna : zIrSaka vahI, 'anekAnta', varSa 7, ki0, 1945 / ullekha 11. anusandhAna viSayaka mahattvapUrNa praznottara : zaGkA-samAdhAna, 'anekAnta', varSa 9, ki0 1, 3, 1948 / 11. AcArya kundakunda : AcArya kundakundakA prAkRta vAGmaya aura usakI dena, kSu0 cidAnanda smRtigrantha, droNagira, vI0 ni0 2499 / 13. AcArya gRddhapiccha : tattvArthasUtrakI paramparA, jaina siddhAnta bhAskara, ArA, san 1945 / 14. AcArya samantabhadra : 'devAgama aura samantabhadra', prastAvanA, vIra sevA mandira TrasTa, vArANasI, 1967 (pra0 saM0), 1978 (dvi0 sN0)| vividha 1. bihArakI mahAn dena : tIrthaMkara mahAvIra : zIrSaka vahI, magadha yUnivarsiTI aura jaina samAja gayA ke aura indrabhUti saMyukta tattvAvadhAna meM Ayojita jaina vidyA saMgoSThImeM paThita evaM unake dvArA prakAzita mahAvIra-jayantI smArikA meM mudrita, san 1975 / 2. vidvAn aura samAja : akhila bhAratIya di0 jaina vidvatpariSadke rajata-jayaMtI adhivezana zivapurIke adhyakSapadase diyA gayA adhyakSIya bhASaNa, pharavarI 1973 / 3. hamAre sAMskRtika gauravakA pratIkaH : zrI zAntinAtha di0 jaina vidyAlaya, ahArake adhyakSapadase ahAra diyA gayA adhyakSIya bhASaNa, disambara 1966 / 4. AcArya zAntisAgarakA aitihAsika :zIrSaka vahI, sampAdakIya, jaina pracAraka sallekhanAMka, dillI, samAdhimaraNa agasta 1955 / 5. Adarza tapasvI AcArya namisAgara : AcArya tapasvI zrI 108 AcArya namisAgarakI jIvana jhA~kI, prakAzaka jaina samAja, hisAra, disambara 1952 tathA sampAdakIya, jaina pracAraka, navambara 1956, dillii|
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. pUjya varNIjI : mahattvapUrNa saMsmaraNa 7. pratibhAmUrti paM0 ToDaramala'. . 8. zruta-paJcamI 9. jambU-jinASTakam 10. dazalakSaNadharma parva : na bhUlane vAle saMsmaraNa, digambara jaina, varSa 59, aMka 11, sUrata, sitambara 1966 / tathA mahAmAnava pUjya varNIjI, jaina pracAraka, 'varNI aMka', 1952 / . . .: . zIrSaka vahI, vIra vANI, ToDaramalAGka, jayapura / : jaina mitra, aprela 1937, sUrata / : zIrSaka vahI, 'anekAnta', varSa 8, ki0 1, janavarI 1946 / : dazalakSaNadharma, pustikA, vArANasI, 1963 / tathA 'jaina sandeza', jaina saMgha, mathurA, agasta 1952 / : kSamAvANI parva aura usakA mahatva, jaina sandeza, mathurA, agasta, 1952 / : vIra-nirvANa aura dIpAvalI, khaNDevAla hitecchu, indaura, navambara 1943, tathA jaina gajaTa, dillI, navambara 1953 / : zIrSaka vahI, sampAdakIya, jaina pracAraka, dillI, aprela 11. kSamAvaNI : kSamAparva 12. vIra-nirvANa parva : dIpAvalI 13. mahAvIra-jayantI 14. zrI papaurAjI : jina mandiroMkA adbhuta samuccaya 15. pAvApura ma. 16. zramaNavelagolA aura zrI gommaTezvara : zrI papaurAjI : eka pAvana tIrthakSetra, 'vIra,' 28 maI : 1951, dillii| : bhagavAn mahAvIrakI pAvana nirvANabhUmiH pAvApura, jaina pracAraka, 1954, dillI / : zrI gommaTezvarakA sahasrAbdi-mahotsava mahAmastakAbhiSeka, 'Aja', vArANasI, 1980 tathA isake pUrva navabhArata TAimsa, dillI, 22 pharavarI, 1953 / : rAjagRhakI yAtrA, anekAnta', varSa 8, ki0 4-5, 1946 / I0, sarasAvA (shaarnpur)| : saundaryakI krIDAbhUmi kAzmIrakI yAtrA, jaina sandeza, 29 julAI 1954, mthuraa| : pravAsameM mere 45 dina, jaina pracAraka, dillI, san 1951 / 17. rAjagRhakI yAtrA aura mere anubhava 18 kAzmIrakI yAtrA aura aura mere anubhava 19. bambaIkA pravAsa -494
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurujIkI pravRttiyA~ * DaoN. zItalacanda jaina, jayapura pUjya gurujIse mujhe vizeSa rUpase jaina nyAya ke adhyayanakI preraNA milii| usa samaya gurujI kAzI hindU vizvavidyAlaya meM jainadarzana aura nyAyake pravaktA the| usake bAda ve vahIM rIDara pada para bhI pratiSThita ho gaye / taba bhI ve mujhe jaina nyAya aura darzanake adhyayanake lie satata preraNA dete rahe haiN| phalataH maiMne jainadarzanAcAryako parIkSA uttIrNa kii| tathA apane vidyAvAridhike lie zodhakA viSaya bhI jainadarzana hI rkhaa| hamane pUjya koThiyAjI meM nItizAstrameM varNita vyaktike vyaktitvakI anumApaka nimna pravRttiyA~ pAI haiM / AcAra tathA vicArako uccatA, anAgraha buddhi, dUsaroMke vicAroMko Adara denekI kSamatA, samAjake vibhinna kSetroMmeM kI gaI sevAvRtti, sAhitya-sRjanakI pravRtti, nirmANAtmaka kAryoMke sampAdanakI kSamatA aura apanI sampAdita kArya-pravRttiyoMkA punarmUlyAGkana, inake kAraNa hI unhoMne aisI dIpa-zikhAe~ prajvalita kI haiM, jinake Alokase samAja Alokita hai / samAjameM koThiyAjIko vizeSa rUpase jaina nyAya aura darzanakA adhikArI vidvAn samajhA jAtA hai / para unameM aisI pravRttiyA~ dekhaneko milatI haiM jinase unameM prathamataH mAnavIyatA milatI hai| Apane apane athaka parizrama e vA dvArA aneka saMsthAoMkA saMcAlana kiyA aura unheM samunnata kiyA hai| apanI sugama aura sarala zailImeM adhyApana dvArA vidvAnoMkI paramparAko bar3hAyA hai| ina pravRttiyoMse pUjya gurujIkA jahA~ vyaktitva bar3hA hai vahA~ samAja aura zrutasevAkA udAtta Adarza bhI upasthita huA hai| maiM gurujIke dIrghAyuSyakI kAmanA karatA huA sAhitya-sAdhanA aura samAjakI sevAmeM dIrghakAla taka saMlagna rahanekI zrI jinendra prabhuse prArthanA karatA huuN| DaoN0 koThiyA : eka kuzala kAryakartA .DaoN0 motIlAla jaina, khuraI DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAkI gaNanA coTIke vidvAnoMmeM kI jAtI hai| ve suyogya zikSA, kuzala saMpAdaka va lekhaka, sadAcArI vidvAn haiM / paropakAritA yaha eka unakA svAbhAvika guNa hai / kitanI hI jaina saMsthAoMmeM unhoMne saphalatApUrvaka adhyApana kArya kiyA hai / dhArmika vRtti bhI ApakI kama nahIM hai| unakA jIvana sIdhA-sAdhA hai| loka-dikhAvA unake pAsa nahIM hai| abhI 10 akTUbara 1982 ko zrI siddhakSetra reziMdIgira (ma0pra0) meM AcArya vidyAsAgarajIse abhyAsake rUpameM Apane bAraha vratoMko bhI grahaNa kiyA hai| DaoN0 koThiyAko paropakAritA bhI stutya hai| ve abhAvagrasta honahAra vidyArthiyoMko dekhakara unakA zikSaNa kArya cAlU rahe, isa dRSTise apanI sImita AyameMse unheM Arthika sahAyatA dete haiM tathA dUsaroMse dilAte haiN| anekAntamaNDala bAhubalI (kumbhoja), tIrthakSetra kameTI bambaI, ahAra, sAr3hamala Adi kitanI hI janopayogI saMsthAoMko hajAroMkA dAna diyA hai| yaha bhI eka prasannatAkI bAta hai ki unakI suyogya dhArmika vRttikI patnI sau0 camelI bAI unake ina satkAryoM meM sadA sahAyaka rahI haiN| vartamAnameM sevA-nivRtta ho jAnepara bhI yaha unakA paropakAritAkA kArya kisI-na-kisI rUpameM cala hI rahA hai| - maiM aise lokopakAraka dhArmika vRttike khyAtiprApta vidvAnake prati zraddhAvanata hokara apanI zraddhAMjali arpita karatA huuN|
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRtva evaM vyaktitvake dhanI *paM0 kamalakumAra zAstrI, TIkamagar3ha san 37-38kI bAta hai, jaba zraddhaya koThiyAjI bundelakhaNDake prasiddha tIrtha zrI di0 jaina atizaya kSetra papaurAjImeM adhyApaka the| papaurAjIkA vAtAvaraNa usa samaya Ajase bhI adhika AkarSaka thaa| cAroM ora saghana vana bIcoMbIca 2 mIlake vistata para koTeke andaraAkAzako cUma lenekI hor3asI lagAye hae gagana cumbI zikharoMse yukta vizAla vividha zailIke 75 jina mandira apane meM prAcIna itihAsako chapAe hue aDiga hajAroM varSoMse avasthita hai / usa samaya papaurA tIrtha bahuta bar3A tIrtha thaa| bundela khaNDake logoMke lie anya tIrtha yA to prakAzameM nahIM Ae the yA una taka pahu~caneke lie koI sIdhA mArga nahIM thaa| papaurA TIkamagar3ha rAjadhAnIke saMnikaTa thA / ataH tatkAlIna mahArAja kI dekharekha rahatI thI aura bhArata varSameM 2-3 jagaha hI jaina vidyAlaya the| unameM papaurAjIkA vidyAlaya bhI eka thaa| 50-60 chAtra ucca kakSAoM yana karate the| TIkamagar3a jile ke haTA grAma vimAnotsava thaa| usameM zraddhaya paM0 darabArIlAlajI koThiyA papaurAse padhAre the| logoMko utsukatA thI, Apake pravacana bhASaNa sunane ke lie / maiM choTA thaa| itanA samajhadAra bhI nahIM thA ki paMDitajIke pravacanako samajha letA, lekina na mAlUma paMDitajIke vyaktitvakA kyA prabhAva thA, sArI janatA maMtra mugdha ho pravacana suna rahI thI. maiM sabase Age baiThA zAntabhAvase suna rahA thA / usa dinakA prabhAva Aja bhI jyoM-kA-tyoM banA hai| phira kaI bAra mulAkAta huI sAtha bhI rahe / ApakA sarala svabhAva va madhura vANI sahaja hI apanI ora khIMca letI hai| Apa cAhe choTA vidvAn hoM, cAhe bar3A vidvAn ho, cAhe koI chAtra ho sabako samAna AdarabhAva dete haiM / nyAyAcArya evaM jaina darzana ke viziSTa marmajJa hote hue bhI kitanI nirabhimAnatA hai, yaha koI bhI vyakti Apako dekha kara kaha degaa| Ajake isa vaijJAnika yugameM utpanna hae navayuvaka jo tarka aura vitarkakI kasauTIpara hara jaina siddhAntako kasakara parakhanA cAhate haiM evaM apanI asaiddhAntika tarkahIna dRSTiyoMse apanA mata pratiSThita karanA cAhate haiM / unake bIca apanA vyaktitva banAye rakhane meM koThiyAjo siddhahalta hue haiM / yaha eka unakI mahAna upalabdhi hai| ApakI kartatvazaktikA paricaya to taba milA, jaba Apane jina saMsthAoMko hAthameM liyA unheM unnata banAne meM prANapaNase prayatna kiyA hai| isa avasara para unake dIrgha jIvanake lie maMgala-kAmanA karatA huuN| jIveta zarada : zatam .zrI svarUpa candra jaina, jabalapura jaina nyAyake prakAMDa vidvAn zrI nyAyAcArya DA0 darabArIlAlajI koThiyAse samAjakA prabuddhavarga suparicita hai| unhoMne 45 varSoM taka samAjakI vibhinna zikSaNa-saMsthAoMko apanI sevAyeM pradAna kI haiN| zrI koThiyAne jaina nyAya viSayapara jina mahatvapUrNa granthoMkI racanA kI hai, ve sabhI grantha maulika, prAmANika aura saMgrahaNIya haiN| Aja Agamake siddhAntoMko bhI vaijJAnika AdhArapara Adhunika zailIpara prastuta karane kI AvazyakatA hai| samAjaziromaNi zrIvarga cAheM, to koThiyAjI Adi prakAMDa vidvAnoMke anubhavoMse deza-samAjako lAbhAnvita karAne ke lie vistRta yojanA banA sakate haiM / merI kAmanA hai, koThiyAjI zatAyu hokara deza-sAhitya-dharma-samAjako lAbhAnvita karAte rheN| - 496/
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ sajaga praharI .DaoN0 mahendra kumAra jaina DA0 koThiyA sA0 nirabhimAnI, udAracetA, karmaTha, prakANDa vidvAna, samIkSAkAra, samAjake sajaga praharI, asaMbhavako saMbhava kara dikhAne vAle mahAmanA hai| bundelakhaNDake avikasita evaM sAdhanahIna kSetrameM bhI janma lekara Apane apanI lekhanose sAhitya-kSetrakA mahAna upakAra kiyA hai| isa sarasvatIputrako yadi isI tarahake aneka abhinandana-grantha samarpita kiye jAyeM, tabhI 'na hi kRtamapakAraM sAdhavo vismaranti' vAkyakI pUrti ho skegii| __ maiM Apake zatAyu honekI kAmanA karatA huuN| DaoN0 koThiyAkI apratima sevAe~ * siMghaI devakumAra jaina, bhArata peTroliyama DIlara, kaTanI, (ma0 pra0) DA0 darabArIlAlajI koThiyA, nyAyAcArya vArANasI jaina jagatake mAnya vidvAna haiN| unakI apratima sevAoMke mUlyAMkana hetu abhinandana-graMthakA prakAzana nizcaya hI sarAhanIya kArya hai| vastutaH unakA abhinandana sAhityakA abhinandana hai| aneka kliSTa, kintu mahatvapUrNa granthoMkI TIkA, sampAdana DA0 koThiyAjIko tArkika sajha-bajhakA svayaM pramANa haiN| akhila bhAratIya starakI anekoM sAmAjika-dhArmika saMsthAoMmeM rahakara jo kIrtimAna unhoMne sthApita kie haiM ve sarvathA nUtana-sArthaka siddha hue haiN| DA0 koThiyAjI zatAyu hoM tathA rASTra-samAja sevA avicchinnabhAvase karate raheM, aisI vIraprabhuse kAmanA hai| sAdhumanA zrI koThiyAjI zrImatI vimalA jaina, bI0 e0. bI0TI0 AI, kaTanI ___sahRdaya, sarala-zAnta tathA zuddha-sAtvika vRttike prakANDa vidvAn paM0 darabArIlAlajI koThiyAkA akhila bhAratIya abhinandana siddhakSetra ahArajI (TIkamagar3ha, ma0pra0) meM hone jA rahA hai, jo nizcaya hI eka svAgatayogya bAta hai / DA0 koThiyAjI jaina samAjako amUlya nidhi haiN| unhoMne zAnadAra zikSakIya jIvana meM jaina-darzana sAhityakI jo sevAe~ kI haiM ve prazaMsanIya to haiM hI, anukaraNIya bhI haiN| DA0 koThiyAkI nizchala muskAna unake vyaktitvako sadaiva AkRSTa karatI hai| nyAyAcArya darabArIlAlajI koThiyA jaina samAjake aise vidvadratna haiM, jinapara samAjako pUrNa garva hai / merI unheM zubha-kAmanAe~ haiM / pragAr3ha vidvattA aura saumya vyaktitvake dhanI .zrI ajita prasAda jaina, lakhanaU ___ bandhuvara DA0 darabArIlAla koThiyAse merA ghaniSTha paricaya pichale pA~ca varSase hai| yoM to mere bar3e bhAI DA0 jyoti pramAdake kisI samayake sahayogI rahaneke kAraNa unase parokSa-paricaya to bahuta pahalese thA, lekina pratyakSa-paricaya zrI di0 jaina ayodhyAtIrtha kSetrapara 1977 meM ayojita paMcakalyANakapratiSThAke avasarapara hI huA / DAkTara sAhabakI pragAr3ha vidvattA, sarala evaM saumya vyaktitva, snehapUrNa nizchala vyavahAra barabasa hI apanI ora AkarSita kara letA hai| DaoN0 noThiyA jaise manISiyoMkA abhinandana karake samAja apanA hI abhinaMdana karatI hai / maiM DAkTara sAhabake zatAyu honekI kAmanA karatA huuN|
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurudevakA AzIrvAda .paM. govindadAsa koThiyA, ahAra (ma0 pra0) zrI vIra-vidyAlaya papaurAmeM sana 1937 kA vaha maMgala prabhAta mere lie varada siddha haA, zrI gurudevane jaba mujhase kahA ki tuma pAThyagranthoMke atirikta nyAyasambandhI anya grantha bhI mujhase par3ha lenA, aisA avasara sambhavataH phira nahIM milegaa| maiMne AjJA mAnI, phalata kaI nyAya-viSayaka granthoMko par3hA, nyAya jaise kliSTa viSayako DA0 kIThiyAjIne mere lie bilakula hI sarala banA diyaa| mere jIvanameM sacamuca hI nayI rozanI aayii| koI viSaya mere sAmane adhyApana-samaya AyA; maiMne use bhalI-bhA~ti chAtroMko hRdayaMgama karAyA, yaha saba zrI guru devakA hI AzIrvAda hai| 1940 meM jaba maiM nyAyatIrtha parIkSAmeM uttIrNa huA to gurudevane mujhase kahA ki tuma ise sAdhya mata samajha lenA, ise sAdhana hI mAnanA / maiMne akSarazaH pAlana kiyA, phalataH sAhitya-sAdhanAmeM juTA rahA / abhI bhI maiM usI laganase sAhityika sAdhanAmeM tatpara huuN| pUjya gurudeva mujhase dUra rahate haiM, parantu maiM to unheM apane pAsa hI pAtA hU~ / pUjya gurudeva zatAyuH hoM, aisI merI hArdika kAmanA hai|| vinayakI jIvanta mUrti .zrI jayakumAra iTorayA, zrI vIrendra kumAra iTorayA. damoha zraddheya paMDitapravara zrI koThiyAjI akhila bhAratIya samAjakI usa prathama pavitakI variSTha vidvatpIr3hIke agragaNya pratinidhi manISI haiM, jinheM yugadraSTA prAtaHsmaraNIya parama pUjya santa zrI gaNezaprasAdajI varNI mahArAjakA sudIrghakAla taka pratyakSa sAnnidhya aura mArgadarzana to prApta haA hI, varNI vicAradhArAko vikasita tathA pracArita karanekA suyoga bhI anavarata prApta huA hai / painI-gaharI dRSTike dhanI vinamratAkI mati, samAja-sAhitya, adhyAtma-saMskRti, chAtra-vidvAna-vatI-tIrthAyatana Adi sabhIkI sevAbhAvanA se ota-prota mAnanIya zrI koThiyAjI vigata ardha zatakase aTUTa niSThA, sudRr3ha saMkalpa aura sarvocca adhyavasAyako AtmasAt kie hue mahAn sevAvratI haiM / aura vAgdevIke variSTha ArAdhakake rUpameM sarvatra vizruta ve vyakti nahIM, saMsthA haiN| unake kuzala nirdezameM aneka saMsthAoMne sarvocca U~cAI pAI / vidvatpariSadake garimA maNDita-zivapurI adhivezanakI adhyakSatAse prArambha hue Apake samagra adhyakSakAlako usakA "svarNayuga" hI kheNge| isa avadhimeM vidvatpariSadne anekamukhI kArya-kalApa sampanna kiye / koThiyAjIkI vidvattA, kSamatA aura pratibhAkA bharapura upayoga vividha samAjopayogI kAryoM meM bhI sadaiva dRSTigocara hotA hai| ataH aise mahAn sAdhaka, samAjasevI aura zramaNa-darzanake apratima vidvAnke prati hama sAdara zraddhAvanata hai|| anekAneka maMgala-kAmanAeM *zrI premacanda zAha, bInA zubhra zveta vastroMmeM zAlIna-majholI, kAya lie yadi koI paNDita tA~gAse utaratA to hama loga samajha jAte ki "bhaiyA" A gaye / yaha sambodhana hama logoMkA koThiyAjIke lie hI hai / atyanta vinodI aura bAlasvabhAvake lie atyanta snehila virala chavikA koI paMDita bhI hotA hai, yaha maiM bacapanameM nahIM jAnatA thaa| Aja jahA~ taka jJAna aura caritrakA saMtulana aura lokarUr3hatAko tor3atA haA vyaktitva DA0 koThiyAjIko eka alaga pahacAna mere lie hai| niHsaMdeha praur3ha pIr3hike vidvAnoMkI yazasvI zRMkhalAmeM AdaraNIya koThiyAjI agalI paMktike vidvAna, vaktA aura sulekhaka haiN| sAtha hI rucisampanna honeke nAte samAjake caturmakhI vikAsa meM apanA yogadAna dene vAle mahAjana -498
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI haiM / sAhitya kI samasta vidhAoM meM rasa lenA aura dArzanika dRSTikoNase lekhana karanA koThiyAjI meM yaha vicitra saMyoga hai / ApakA atyanta sarala aura saMyata vyaktitva ApakI vRttiyoMse spaSTa rUpase jhalakatA hai / sAdhuoMkA satsaMga aura jinendra-bhakti meM tallIna rahane vAle Apa jJAnI hI nahIM dhyAnI bhI haiM / unheM niyamita eka ghaMTA deva pUjana-bhakti-stuti karate dekhA jA sakatA hai / koyAjIne jisa parizrama aura ArAdhanAse sarasvatIko prApta kiyA usI parizramase vaha Aja sarasvatIkI upAsanA kara raheM haiM aura sevAbhAvI hAthoMse use ulIca kara samAjako dAna kara rahe haiM / unake lekhana aura prakAzanakI eka zrRMkhalA bana gaI hai / sAmAjika saMsthAoM aura Agama- prakAzana saMsthAoMke mahattvapUrNa stambha haiM / koI bhI jaina patra-patrikAoMmeM unheM barAbara par3hA jA sakatA hai / inakI sevAoMkA jo smaraNa, saMkalana aura abhinandana kiyA jA rahA hai vaha abhinandanIya hai / sabake aura mere priya bhaiyAko merI anekAneka maMgala kAmanAe~ haiM / nizcala evaM adhyayanazIla paNDitajI * zrI ratanacanda paToriyA, sevAnivRtta sahAyaka Ayukta, durga ( ma0pra0) merI choTI bahina camelIbAIkA zubha-vivAha paMDita darabArIlAlajI se san 1936 meM mere paitRka - nivAsa chiMdavAr3A ( ma0pra0) meM huA thA / usa samaya se merA unase paricaya va saMparka huA / mere pUjya pitA khuzAlacandajI avakAzaprApta, jilA AbakArI adhikArI the / unheM jyautiSakA acchA jJAna thaa| unhoMne apane tathA merI mAtAjIke svargavAsake sambandhameM jo bhaviSyavANiyA~ kI thIM, ve saba satya nikalI thIM / mere riztedAra tathA pitAjIke mitra ityAdine pUchA ki "Apane apanI putrI ke vivAha ke liye eka paNDita lar3akA kyoM cunA ? apane samAna zAsakIya sevAmeM uccapadapara kAryarata lar3akA kyoM nahIM DhU~r3hA ?" pitAjIkA uttara thA ki "isa lar3akekA bhaviSya bahuta ujjvala hai tathA yaha bar3A vidvAn banegA aura khyAti prApta karegA / " dina-pratidina paNDitajIkI pratibhA nikharatI gayI tathA unakA satata adhyayana bar3hatA gayA / jo bhI vyakti unake samparka meM AyA vaha unakI niSkapaTatA, nirmala hRdayatA tathA saralatAse prabhAvita huA / dakSiNa bhAratakI yAtrApara maiM apane parivAra ke sadasyoMke sAtha agasta 1980 meM mUDabidrI pahu~cA / vahA~ paNDitAcAryavarya bhaTTAraka cArukIrtijI mahArAjase milane hama zAmako pahu~ce / bAtacIta ke samaya bhaTTAraka cArukIrti mahArAjane kahA ki ve bundelakhaNDa ke do vyaktiyoMse vizeSa prabhAvita hue haiM tathA unakI nirmala hRdayatA, saralatA va nispRha jIvanase unhoMne bahuta sIkhA hai, ve haiM pahale vyakti prAtaHsmaraNIya saMta pUjya gaNezaprasAdajI varNI tathA dUsare vyakti vidvAnoMmeM paMDita darabArIlAlajI / mahAn paMDitajI apanI Ayuke 72 veM varSa meM praveza kara gaye haiM / ve zatAyu hoveM tathA jainadharma va samAjakI tana, mana va dhanase svastha rahate hue sevA karate raheM, yahI hRdayase kAmanA hai / hama saba paToriyA- parivAra ke sadasyagaNa unhe zatazaH praNAma karate haiM / - 499 -
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyake asAdhAraNa jJAtA *zrI subhASa jaina, kaTanI (ma0 pra0) DaoN0 koThiyA sarala, hita-mita-priya-bhASI, udAra, laganazIla, ADambarahIna, adhyayanapriya, anuzAsita tathA vinamra samAjasevI vidvAna haiM / ve nyAyake asAdhAraNa jJAtA to hai hI, jaina vidyAke anya aMgoMke bhI prabhAvapUrNa pravaktA haiM / ApakI aitihAsika gaveSaNAe~ pramANazAstra tathA jainadarzanakI amUlya nidhi haiM / niHsandeha ApakA pANDitya-darzana va agAdha jJAnakA prasphuTana unake dvArA sampAdita, racita mUlyavAn granthoMmeM spaSTataH dekhA jA sakatA hai| elAcArya paramapUjya muni vidyAnandajI mahArAja tathA paramapUjya AcArya vidyAsAgarajI mahArAjane bhI ApakI dhArmika abhiruciyoM evaM sevAoMko sarAhA hai / samAja, dharma, saMskRti, darzanake aise ahaniza cintaka, prabhAvI vidvAna DaoN0 koThiyAke doghajIvI honekI kAmanA karatA huuN| madhura vyavahArake dhanI zrI motIlAla, bar3akUla, jabalapura zraddhaya paMDita DaoN0 koThiyA jainadarzanake mahAna vidvAna, saralasvabhAvI evaM madhura vyavahArake dhanI mahApuruSa haiM / aneka avasara para unake samparka meM Anepara mahAna santa varNIjIke prati unakI apAra zraddhA evaM varNIjIkI vANIkA jaina jagatameM prasAra karanekI unakI dhanakA hRdayapara amiTa prabhAva anubhava huA / isa punIta kAryameM zrIkoThiyAjIne tana, mana, dhanase jo tyAgakA pradarzana kriyAtmakarUpase kiyA hai vaha dezake samasta jaina vidvAnoMke liye Adarza hai| merA vizvAsa hai ki yadi 100-200 jaina vidvAna zrIkoThiyAjI jaisA AcAraNa evaM tyAga kareM to jaina darzanakA prAcIna evaM arvAcIna sAhitya jagatake samakSa zIghra pragaTa kiyA jA sakatA hai| maiM zrI koThiyAjIko isa viSayameM eka mahAna santa mAnatA haiM aura unake caraNoMmeM sAdara abhivAdana bheMTakara gauravakA anubhava karatA huuN| . mere phUphAjI .zrImatI rAjakumArI rAMghelIya, kaTanI gauravarNa, ausada kada, zveta khAdIke vastroMse maMDita, garimAmaya hai unakA saumya vyaktitva / zaizavase hI unakI vAtsalyamayI pucakAra (dulAra) ke sAtha unakA yaha rUpa sa~joyA hai, manane ! smRtike vAtAyanase eka dRzya yAda AtA hai| maiM choTI thI / hAthakA pisA ATA khAnevAle phUphAjI pAhune the / merI mA~ pAkakalAmeM nipuNa haiM, pATepara virAjate hI phUphAjI kahate haiM-'pAhunIjI jarA-sI dera meM Apane kitanA sArA banA liyA, bar3I sughar3a haiM aap|' maiM cakita raha jAtI hU~ / phUphAjIke bhojanake bAda maiM mA~se pUchatI hU~-mA~ pAhune to phUphAjI haiM ve Apase pAhunI kyoM kahate haiM / ' mA~ko ha~sI A gaI / ve bolIM-'maiM tumhArI phuAkI bhAvI hU~, isalie ve mujhe pAhunI kahate haiM / ' para merA samAdhAna nahIM huaa| Aja jaba yaha saMsmaraNa likhane baiThI to abUjha pahelI-sI yaha zaMkA phira kauMdha AI / abakI bAra phUphAjI mileMge, to jarUra puuluuNgii| san 50 ke lagabhagakI bAta hai, mere pitAjI saparivAra mahAvIrajI, jayapura, padmapurAkI yAtrA karate hue dillI phUphAjIke pAsa ruke / maiM bhI koI 10-12 varSakI bAlikA rahI / phUphAjIne khUba dillI ghumAI / cuna-cunakara sabjiyAM, phala, miThAI lAte, upahAra svarUpa vastra bhI hameM dilavAye / unakA yaha atithi-satkAra - 500
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ajataka nahIM bhUlatA / dIpAvalIkA avasara thA / khUba paTAke kharIde gaye aura hama saba choToMne unheM chodd'aa| phUphAjI ke sAtha bitAI vaha dIvAlI aba taka mAnasapara aMkita hai / aneka granthoMke racayitA samartha vidvAn / para kitane sahaja, sarala / anyake guNoMke prabala prazaMsaka / barasa-para-barasa bItate gaye / hama bacce praur3ha ho gaye aura gurugaMbhIra phUphAjI jJAnabRddha / unakA saMpUrNa jIvana nirantara vikAsake saMgharSa kI kahAnI hai / pragati ke anekoM sopAnoMko pAra karate hue phUphAjI banArasa hindU vizvavidyAlayameM rIDara ke padapara AsIna the, DumarAMvabAga kAlonI vAlA unakA 'camelI kuTIra' banakara khar3A hI huA thA ki maiM apane pati va baccoM ke sAtha apanI nanada ke vivAha ke kapar3e va vartana kharIdane banArasa gii| unakI niyamita caryAne mujhapara gaharA prabhAva chodd'aa| apane adhyayanakakSakI svayaM hI saphAI karate / apane vastra dhote, snAnakara, pUjanakI sAmAgrI sa~jokara mandira jAte / ve mujhe saMta jaise pratIta hote / hama loga Thahare manamaujI, kharIdadArI ke lie ghUme, pikcara dekhI / ekadina mere pati pUcha baiThe - 'phUphAjI, acchI cATa kahA~ milatI hai banArasa meM ?" aisA kaThina prazna to vidyArthIne unase Ajataka nahIM pUchA hogA / unake dharmasaMkaTako maiM bhA~pa gaI / maiMne kahA - 'phUphAjIko bhalA bAjArakI cIjoMkA svAda kyA mAlUma / ' para jAne kaisI vedanA mere phuA aura phUphA ke ceharoM para par3I / mAnoM kaha rahe hoM ki baccoMkI aisI aTapaTI mA~goMko pUrA karanekA avasara hameM mila hI kahA~ pAyA hai manameM eka hUka-sI uThI ki kAza ! isa abhAvako bharanekI sAmarthya hamameM hotI / / kaTanI meM hue paMcakalyANaka mahotsava ke avasarapara phUphAjI kaTanI Aye the / sira meM bahuta pIr3A thI aura banArasa zIghra hI jAnA hai, kaha rahe the / maiMne jida kara lI ki rAta meM to nahIM jAne dU~gI / DaoN0 ne dekhakara kahA sAyanasakA aTaika hai / rAtakI gaharI nIMdane prAtaH unheM pUrNa svastha kara diyA, aura ve cale gaye / kucha varSoM bAda unheM mastiSkakI pIr3Ake kAraNa bahuta kaSTa uThAnA pdd'aa| abhI gata akTUbara san 1982 meM unheM dekhA, to manako phira pIr3A huI / samayakI lekhanIne lalATapara rekhAe~ khoca dI haiM / sIdhI kamara kucha jhuka AI hai / para akele hI sAgara vizvavidyAlayameM vyAkhyAna dene jA rahe the| aisI hai phUphAjI kI karmaThatA aura kartavyaniSThA / ve bundelakhaNDa kI mATIke aise ujjvala hIre haiM, jisakI prabhAse jana jagata Alokita hai / ve zatAyu hoM, hameM unakI satsaMgatikA avasara milatA rahe, aura eka beTIkI taraha sevAkA sukha / dhruva tArekI taraha yazasvI ho unakA jIvana / karmayogI koThiyAjI * zrI manoharalAla vakIla, bulandazahara merA paricaya DaoN0 darabArIlAlajI koThiyAse karIba 20 varSa purAnA hai / paM0 jugalakizorajI mukhtArake sage choTe bhAI zrI rAmaprasAdajI jainakI putrI evaM DaoN0 zrIcanda jaina eTA nivAsIkI sagI choTI bahana zrImatI guNamAlA jaina merI patnI haiM aura DaoN0 koThiyAjI paM0 jugala kizora jIke ghoSita dharmaputra haiM / unakA DaoN0 zrIcanda jaina eTA nivAsIke yahA~ vivAha-zAdiyoM meM kaI daphA AnA jAnA huaa| merA vyaktigata paricaya DA0 koThiyAse vahIM huA / merA bhI thor3A zAstrIya adhyayana rahA hai aura sAhityika prema bhI hai / aneka viSayoMpara merA DaoN0 koThiyAse vArtAlApa huA / maiMne sadaiva hI DaoN0 koThiyAko eka nipuNa vidvAn zAstravettA va sulajhA huA tarkayukta vaktA pAyA / DaoN0 koThiyAjI sacce artho meM karmayogI haiM / unakA jIvana hamAre liye nirantara kAryarata rahane aura mAnavamAtrako niHsvArtha sevA karaneke liye prerita karane vAlA prakAza hai| maiM apanI zubhakAmanAe~ DaoN0 koThiyAko arpita karatA hU~ / - 501 -
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaTha vidvAn .paM0 ratanacanda kAsila zAstrI, rahalI koThiyAjI eka aise vyakti haiM jinhoMne samAja aura sAhityakI bahata sevA kI hai| aneka saMsthAoM meM unhoMne jIvanadAna diyA hai| ve jaba papaurA vidyAlayameM adhyApaka the, taba maiM unakA chAtra thaa| unake nikaTa jo jJAna ajita kiyA, vaha Aja bhI majhe sahAyaka ho rahA hai| pichale varSakI bAta hai| papaurAkA vidyAlaya kaI varSoMse banda par3A thaa| gatavarSa vahA~para paJcakalyANaka-pratiSThAkA Ayojana haA thA, usameM Apa bhI padhAre hae the / Apane apane prabhAvaka bhASaNa dvArA vidyAlayake saMcAlanapara jora diyA, aura svayaM 5 hajAra rupayA vidyAlayako dAna dekara 50 hajArakA usakA tatkAla koSa banavA diyA, jisase vidyAlaya cAlU ho gayA, aisI hai ApakI krmtthtaa| sAdA jIvana aura ucca vicAra ye donoM Apake jIvana-sAthI haiN| vAstavameM Apa unakI pratimati haiM / ApakI adbhuta kAryakSamatA, vilakSaNa pratibhAkA prabhAva samAjapara avazya par3atA hai| merA unheM zata-zata abhivandana hai aura hArdika zraddhA-sumana samarpita haiN| samAjake bhUSaNa *paM0 pUrNacandra sumana, durga nyAyAcArya DaoN0 paM0 darabArIlAlajI koThiyAse maiM lagabhaga 20 varSoMse paricita haiN| unakI vidvattA, saralatA, nirabhimAnatA aura saumya svabhAvakA mujhapara gaharA prabhAva par3A hai| eka bAra durgakI samAjake nimantraNapara paryaSaNameM durga padhAre the| usake bAda bhI ve yahAM kaI bAra Aye / samAjapara unake pravacanoMkA gaharA prabhAva par3A / vidvattAke sAtha nirdoSa cAritrakA pAlana sonemeM sugandhi hai / maiM Apake dIrgha-jIvanakI zubha-kAmanA karatA huuN| jaina jagatakI amUlya nidhi *pro0 vinaya kumAra jaina, damoha (ma0pra0) jaina darzana, nyAya evaM sAhityake prakANDa vidvAn paM0 pravara parama zraddheya koThiyAjI dvArA jainadharma, saMskRti evaM sAhityake unnayana tathA prasArameM kiye gaye mahAna yogadAnake lie sampUrNa bhAratIya jagata unakA sadaiva RNI rhegaa| DaoN0 koThiyAjI cirajIvI hoM, hamAre antasakI yahI bhAvanA hai| unakA avismaraNIya yogadAna *zrI deva kumAra jaina sahAranapura nyAyAcArya DAkTara koThiyAne hamArI samAjake lie avismaraNIya evaM mUlyavAna yogadAna diyA hai / Thosa tattva vicAra aura anusaMdhAnapUrNa sAhitya nirmANa unakI dena hai| unakA jIvana bahuta sAtvika, sarala va cAritravAn hai| prakRti va vyaktitva zAnta va saMyamita hai| zraddhaya DA0 koThiyA jaba vIra sevA mandira, sarasAvA (sahAranapura) meM the, taba ve mere pUjya pitA sva0 rAya sAhaba lA0 pradyumna kumArajIke pAsa Ate-jAte rahate the| ve samAjake AmaMtraNa para pardUSaNa Adi ke avasaroM para bhI sahAranapura aaye| unakI vidvattA, saralatA aura nirabhimAnatAse na kevala pitAjI prabhAvita rahe, apitu samAja bhI prabhAvita hai| unase merA aura mere parivArakA nikaTakA sambandha rahA hai / unake hArdika abhinandanake sAtha unake dIrgha jIvanakI kAmanA karatA huuN| -502 -
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudraka : bAbUlAla jaina phAgulla mhaa| 65848 te & Personal Use Only ery prg